509

‫«چاودێر»‬ ‫پەیام‌و گەاڵڵەی پرۆژەی‬ ‫رێكخراوی دابڕان‬ ‫باڵودەكاتەوە‬ ‫‪7+6‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )509‬دو شةممة ‪2015/3/30‬‬

‫مەال بەختیار وەاڵمی نیگەرانی‌و دردۆنگی هەندێك لە ئیسالمییەكان دەداتەوە‪:‬‬

‫ئەوانەی هەڕەشەی نینۆك هەڵكێشان دەكەن‪ ،‬هەركاتێك‬ ‫بۆیان لوا‪ ،‬كارەساتی خێڵی حەمەو شەنگال دوبارەدەكەنەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی رۆژانــی ‪ ،2015/3/27-26‬كۆنفرانسی دامەزراندنی‬ ‫رێكخراوی دابڕان‪ ،‬بە دروشمی "ئاین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ هەموان"‬ ‫لەشاری سلێمانی بەسترا‪ ،‬هەندێك لە كادیرو ئەندامانی هێزە ئیسالمی‌و‬ ‫سەلەفییەكان‪ ،‬لە سایت‌و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا‪ ،‬بەبێ هیچ وەاڵمێكی‬ ‫لۆژیكی‌و عەقاڵنی كەوتونەتە دژایەتیكردنی دروشم‌و پەیامەكانی ئەم‬ ‫كۆنفراسە‪ .‬لەكاتێدا لە دو رۆژی كۆنفراسەكەدا جەخت لەوەكراوەتەوە‬ ‫كە ئەم كۆنفرانسە‪ ،‬بە هیچ شێوەیەك دژایەتی دینی ئیسالم‌و هیچ‬ ‫الیەكی نەكردوە‪ ،‬بەاڵم هەندێ لەو ئیسالمییانە بەم بیانوەوە دژایەتی‬ ‫كۆنفراسەكە دەكەن‪.‬‬ ‫هەر لەوبارەیەوە مەال بەختیار‪ ،‬لە ســەروتــاری ئەم ژمارەیەی‬ ‫"چاودێر"دا‪ ،‬وەاڵمی نیگەرانی‌و دڕدۆنگی ئەو الیانەنە دەداتەوەو دەڵێت‬ ‫"كۆنفرانسێك بەراشكاوی دروشمی (ئایین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ‬ ‫هەمووان) بەرزبكاتەوە‪ ،‬هیچ تەمومژێكی تێدا نییە‪ .‬هیچ دوژمنایەتیەكی‬ ‫ئیسالم‌و مەزهەب‌و هیچ الیەكیشی تیا نیە"‪.‬‬ ‫هاوكات لەبارەی ئەو كەس‌و الیەنانەشی كە بە هەڕەشەی "نینۆك‬ ‫هەڵكێشان" دەستیان كرد بە دژایەتیكردنی كۆنفراسەكە‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬هەركەسێك‌و هێزێك‪ ،‬لەپێناوی سەپاندنی ئەندێشەی‬ ‫چەقبەستوو‪ ،‬باوەڕی بە نینۆك هەڵكێشان هەبێ‌‪ ،‬هەر قسەیەكی تر‬ ‫لەپاڵیا بكا‌و بەرواڵەتی دیموكراسی بۆچونەكانی ئارایشت بكا‪ ،‬ئەم‬ ‫كەس‌و الیەنە‪ ،‬هەڵبەتە سەلەفی چەقبەستوی دوژمنی دیموكراسین‪.‬‬ ‫هەركاتێكیش بۆیان لــوا‪ ،‬شمشێرە ژەنگاویەكانیان هەڵدەكێشن‌و‬ ‫كارەساتی خێڵی حەمەو شەنگال دوبارەدەكەنەوە‪.‬‬

‫نوسەران‌و رۆژنامەنوسان دێنە دەنگ‌و حكومەت‌و پارلەمانیش بێباكن‬

‫لەسەر سوكایەتیكردنی بە پێشمەرگە‬ ‫كەمپینێك دژی د‪ .‬عەبدولواحید پێكدەهێنرێت‬ ‫بەرپرسێكی وەزارەتی ئەوقاف‪ :‬دەبێت حكومەت‬ ‫لیژنەیەكی هاوبەش لەسەر قسەكانی‬ ‫د‪ .‬عەبدولواحید پێكبهێنێت‬ ‫لیژنەی رۆشنبیریی پارلەمان‪ :‬سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمانی كوردستان وێنەی كەمپینی روناكبیرانمان‬ ‫بۆ نانێرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫سەرباری بەردەوامیی روبەڕوبونەوەكانی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان بەرامبەر بە رێكخراوی تێرۆریستی‬ ‫"داعــش"‪ ،‬بــەاڵم ماوەیەكە لێرە‌ولەوێ‪ ،‬وتــاری ئاینی‌و‬ ‫پەیامە توندەكانی هەندێك بانگخوازی ئاینی بونەتەهۆی‬

‫نیگەرانكردنی زۆربــەی هاواڵتیان‪ ،‬بە تایبەتیش كە لە‬ ‫دوایین وتاریدا‪ ،‬د‪ .‬عەبدولواحید‪ ،‬بانگخوازی ئاینی‪،‬‬ ‫سوكایەتی بە پیرۆزییەكانی خاك‌و نیشتمان‌و پێشمەرگە‌و‬ ‫شەهیدانی كوردستان كــرد‪ .‬لەمبارەیەوە‪ ،‬ژمارەیەك‬ ‫نوسەر‌و رۆژنامەنوس‌و كەسێتی كەمپینێكیان راگەیاندوە‌و‬

‫هێنانەوە بەرباسی‬ ‫سیكیوالریزم‬ ‫لە كۆنفرانسی‬ ‫(دابڕان)دا‬

‫د‪ .‬عەبدولواحید‪ ،‬بانگخوازی ئاینی‬ ‫داوای ئەنجامدانی رێوشوێنی بەپەلەی یاسایی دەكەن‪،‬‬ ‫‌و سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارلەمانی‬ ‫كوردستانیش‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە تائێستا وێنەی ئەو‬ ‫كەمپینەیان لەالیەن سەرۆكایەتیی پارلەمانەوە بەدەست‬ ‫نەگەیشتوە‪.‬‬ ‫بــؤ‬ ‫‪3‬‬

‫ترانسترۆمەر‬ ‫دڵخۆش بوو‬ ‫بە وەرگێڕانی‬ ‫شیعرەکانی بۆ‬ ‫کوردی‬

‫دابڕان و‪ ..‬چەقبەستوان‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫رۆژانی (‪26‬و‪ )2015/3/27‬ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‪ ،‬كۆنفرانسی دامەزراندنی‬ ‫دابڕانی بەرەو رۆشنگەری هاوچەرخ‪ ،‬بەست‪ .‬چەندایەتی‌و چۆنایەتی ئامادەبوانی‬ ‫كۆنفرانسەكە‪ ،‬لەم دووڕیــانــەی دیموكراسیدا‪ ،‬سەلمێنەری بایەخی ستراتیژی‬ ‫كۆنفرانسەكەیە‪.‬‬ ‫زیاتر لە شەش مانگە بیر لەم كۆنفرانسە كراوەتەوە‪ .‬هەتا وردەكاریەكەی گەاڵڵە‬ ‫كراو بڕیاری جێبەجێكردنەكەی درا‪ .‬هەر لە سەرەتاوە دەمانزانی كاردانەوەی‬ ‫جۆراوجۆر بەرامبەر دروشم‌و بڕیارەكانی كۆنفرانس‪ ،‬دەبیستین‪.‬‬ ‫دوو رۆژە‪ ،‬چەندین وتار‪ ،‬لەالیەن چەند كەسێكەوە‪ ،‬كە هێشتا وادەزانن نوێنەری‬ ‫راستەقینەی ئیسالمن‪ ،‬دژی دابڕان لە سایتەكاندا باڵوكراوەتەوە‪ .‬لەناو ئەو كەسانەدا‪،‬‬ ‫كۆنە تیرۆریست‪ ،‬كۆنە سەلەفی‌و تازە سەلەفی هەن‪ .‬بابەتی هیچ كەسیان لەڕووی‬ ‫لۆژیك‌و زانستییەوە‪ ،‬ناهێنن وەاڵم بدرێنەوە‪ .‬بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬پێویست‬ ‫دەكات‪ ،‬لەم گەرمەی راگەیاندنی دابڕان‌و ئەقڵی دابڕاوی ئەو كەسانە لە گۆڕانكارییەكان‪،‬‬ ‫هەندێك راستی رونبكرێنەوە‪.‬‬ ‫دەبێت هەموو ئەو كەسانەو ئەوانەی لەپشتیانەوەن‪ ،‬الیان رونبێتەوە كە بەهیچ‬ ‫شێوەیەك ئەوان بە نوێنەرو بڕیاردەری ئیسالم‌و مەزهەب نازانین‪ .‬بەاڵم دەشزانین‪،‬‬ ‫ئەوان‌و خەڵكی وەكو ئەوان‪ ،‬ئیسالمیان ئاوێتەی ئایدیۆلۆژیەتی حیزبایەتی كردووەو‬ ‫بەم ئایدیۆلۆژیەتەشەوە‪ ،‬ئەوانیش سیاسەت دەكەن‌و هاتنە سەردەسەاڵت ئامانجیانە‪.‬‬ ‫لەمە زیاتر‪ ،‬هیچ پێناسەو پێوەرێكی تریان المان نییە‪ .‬لەم چوارچێوەیەشدا‪ ،‬وەكو‬ ‫هەموو هێزێكی تری سیاسی‪ ،‬پێویستە ئازادییەكانیان دەستەبەر بكرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫سنوری ئازادی ئەوانیش‪ ،‬وەكو سنوری هەموو هێزێكی تری سیاسییەو هیچی دیكە‪.‬‬ ‫ناكرێت هەم سیاسەت بكەن‌و هەم ئایین‌و مەزهەب پاوان بكەن‪ .‬خۆ ئەگەر ئەوان‬ ‫دەتوانن‪ ،‬پێناسەیەكی تر (غەیبی‪ ،‬یان بورهانی‪ ،‬یان تەسەوفی ئیسالمی ناباو)‬ ‫بسەلمێنن‪ ،‬ئێمە ملكەچین‪.‬‬ ‫ئەوەی تا ئێستا دژی كۆنفرانسەكە زۆرترین قسەی لەسەر دەكرێت‌و جارێكی تر‬ ‫بەئەقڵییەتی خەوارج‌و حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی‌و یەزیدی كوڕی مەعاویەو ئەبو‬ ‫عەباسی سەفاح‪ ،‬نینۆك هەڵدەكێشن‪ ،‬بەزۆریی قسە لەسەر دروشمی كۆنفرانسەكە‬ ‫(ئایین بۆ تاك و دیموكراسی بۆ هەمووان) دەكەن‪.‬‬ ‫مرۆڤ لەبەرامبەر ئەقڵی نەقڵی وادا‪ ،‬نازانێ‌ پێبكەنێ‌‪ ،‬یان بگری! پێئەكەنی‬ ‫هەروەی‪ ،‬دەگری وەیتر‪ .‬دروشمێك بەراشكاوی ئایین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ هەمووان‬ ‫بەرزبكاتەوە‪ ،‬هیچ تەمومژێكی تێدا نییە‪ .‬هیچ دوژمنایەتیەكی ئیسالم‌و مەزهەب‌و هیچ‬ ‫الیەكیشی تیا نیە‪ .‬نەوتراوە‪ :‬ئایین یان مەزهەب قەدەغەیە‪ .‬نەشوتراوە‪ :‬دیموكراسی‬ ‫تەنها بۆ دیموكرات‌و سیكوالرستەكانە‪ .‬دژی ئیلحادیش چەند جارێك هەڵوێست‬ ‫دوپاتكراوەتەوە‪ .‬ئیتر ئەم هەموو نیگەرانیی‌و دردۆنگییەی هەندێك لە ئیسالمییەكان‪،‬‬ ‫بۆ؟‬ ‫دەپرسین‪ :‬بەپێی جیهانبینی ئیسالم‪ ،‬ئەی ئایین تاك تاك پەیڕەو ناكرێت؟ ئەی‬ ‫لە مزگەوتدا هەموو تاكێك خوای خۆی ناپەرستێت؟ هەر بەهەمان جیهانبینی‪ ،‬ئەی‬ ‫لەودنیادا تاك تاك لە چارەنوسی مرۆڤ ناپێچرێتەوە؟ چونكە بەپێی قورئان هەموو‬ ‫تاكێك كۆیلەی خوایە؟ ئەی هەموو تاكێكیش لە قورئاندا سەرپشك نییە‪ ،‬بڕوادار‬ ‫بێت یان نەبێ‌؟ كەوابێ‌‪ ،‬بۆچی دژایەتی بەشی یەكەمی دروشمەكە دەكرێت كە ئایین‬ ‫بۆ تاكە؟‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫پسپۆڕان‌و مامۆستایانی زانكۆو‬ ‫توێژەران لەبارەی رێكخراوی‬ ‫"دابڕان" دەدوێن‬ ‫‪7+6‬‬

‫ذمارة (‪ )509‬دو شةممة ‪2015/3/30‬‬

‫چاو و گوێیەكان‬ ‫(من لەم نەتەوەیە نیم)‬ ‫جهاد الخازن‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬

‫پشتگیریی لەبنیادنانی دەوڵەتێكی‬ ‫كوردی لەناوچەی كوردەكان لەتوركیاو‬ ‫سوریاو عیراق‌و ئێران دەكەم‬ ‫بڕیارمدا نەتەوەی عەرەبی بەتەواوی‌و بێگەڕانەوە تەاڵق بدەم‪ .‬لەنەتەوەیەك نەبم‬ ‫كە رۆڵەكانی دەكوژێت‪ ،‬ئایندەی وێراندەكات‪ ،‬ئەوە جێبەجێ‌ دەكات كە دوژمنانی‬ ‫دەیانەوێت‪ ،‬لەپاشانیشدا ئەوانی دی تۆمەتبار دەكات لەكاتێكدا كە خوێنی خەڵكانی‬ ‫بێتاوانیش لەسەر دەستی دەڕێژرێن‪.‬‬ ‫خاوەنی خولیای زۆر تاكانەو چكۆلەم بوم‪ ،‬بێئەوەی رۆژێك سەر بەحیزبێكی‬ ‫سیاسی یان كۆمەڵەیەك بوبم‪ ،‬تەنیا لەماڵەكانی خۆیاندا وەك زۆرینەی رۆڵەی‬ ‫نەوەكەم‪ .‬لەپرشنگی ئومێدەوە بۆ نەمانی هیوا رۆیشتم‪ ،‬بێئەوەی بەقۆناغێكی‬ ‫نێوەنددا تێپەڕم كە كەمێك لەوە بهێنێتە دی كە ئەم نەتەوەیە ئاواتی بۆ دەخوازێت‪.‬‬ ‫بەعەرەبیی لەدایكبوم‪ ،‬هاوسەرگیرییەكەشم لەڕێگەی خانەوادە عەرەبیەكەمەوە‬ ‫هاتە دی‪ ،‬و شادمانیش بوم پێی‪ ،‬تەاڵقەكە بڕیاری خۆمە بەتەنیا‪ ،‬هیچ نەتەوەیەكی‬ ‫دیكەیش مارەناكەمەوەو نە بانگەشەی ئینتیمایەكی دیكەش دەكەم‪ ،‬تەنانەت من‬ ‫هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی‌و رەگەزنامەیەكیشم لەبیلیز لەئەمریكای ناوەڕاست‪،‬‬ ‫بــەاڵم رۆژێــك بەكارم نەهێناوە‪ .‬من ئێستاكە عەرەبم بــەاڵم لەگەڵ وەستانی‬ ‫جێبەجێكردندا‪ .‬لەنەتەوەیەك نیم نوێژكەرانی لەمزگەوتدا بكوژرێن‪ ،‬و گەشتیارانیشی‬ ‫لەمۆزەخانەدا‪ ،‬و شوێنەوارەكان بڕوخێنێت‪ ،‬و كچانی چكۆلە بەكۆیلە بگرێت‪،‬‬ ‫و هێرش بكاتە سەر كەسانی بێتاوان لەدو قوللەی بازرگانیدا لەواڵتێكدا‪ ،‬و لە‬ ‫«مۆڵ»ێكی بازرگانیدا لەواڵتێكی دیكەدا‪ ،‬لەدورگەیەكی گەشتیاریشدا لەواڵتێكی‬ ‫دیكەی جیاوازدا‪.‬‬ ‫دەتوانم مێژویەكی دیكەی عەرەبی بنوسمەوە‪ ،‬مێژوی تاوانی كەسانێك كەسێ‌‬ ‫خەلیفەی راشیدیی دەكوژن بەرەو هاوكاریكردنی ئەمیرانی ناوچەكە لەئەندەلوسدا‬ ‫لەگەڵ پادشایانی ئیسپانیادا دژی یەكتر‪ ،‬تا تەسلیمكردنی واڵتی بەكۆڵۆنیالیست‬ ‫لەخۆرهەاڵتیەوە بۆ خۆرئاوای‪ .‬بەاڵم من الوێكم هیوام بەئومێدو خەونی گەورەكان‬ ‫هەیە‪ ،‬و لەمێژودا تەنیا ئەوەم دەوێت كە عەرەب بەدەستیهێناوە لەوەرگێڕانی‬ ‫فەلسەفەی یۆنانیی‌و ئیزافەكردن بۆی‪ ،‬لەپێشكەوتن لەزانستەكانی گەردونناسی‌و‬ ‫پزیشكی‌و كیمیاو جەبرو ‪ ..‬تاد‪ ،‬ئێمە ژمارە سفرمان داهێنا‪ ،‬و ئەوروپامان والێكرد‬ ‫لەچاخەكانی تاریكیەوە بۆ رێنیسانس بگوازێتەوەو خۆشمان وەك هاوەاڵنی ئەشكەوت‬ ‫خەوتین‪.‬‬ ‫خۆزگە بەنوستویی دەماینەوە‪ .‬كە بەخەبەریش دەهاتینەوە واڵتەكانمان‬ ‫رێنیسانس‌و بێداربونەوەیەكی كورتی بەخۆیەوە دەبینی‪ ،‬ئینجا سەرۆكێكمان دەبینی‬ ‫(مافیوزو) واڵتێكی عەرەبیی هاوسێ‌ داگیر دەكات‪ ،‬و سەرۆكێكی نیوە نەخوێندەوار‬ ‫بۆ ماوەی ‪ 42‬ساڵ واڵتێك ببات بەڕێوەو كاولیشی بكات‪ .‬سەرۆكێكیش «چارەسەری‬ ‫ئەمنیی» بەكاربهێنێت مانگ دوای مانگ دوای ‪ 60‬مانگ‪ ،‬و كۆمەڵێكی پەڕگیریش‬ ‫بۆ ماوەی ساڵێك واڵتێكی ئاوەدان كاول بكات‪ ،‬باندگەلێكی چەكدار كە بێگانەیەك‬ ‫چەكداری كردبن كە دەسەاڵت هەڵبگێرێتەوە‪ ،‬و خەڵكی بكوژێت لەباكوری واڵتەوە‬ ‫بۆ باشوری‪.‬‬ ‫خراپتریش لەو نمونانەی پێشو هەیە‪ .‬بەڵێ‌ لەهەر یەكێك لەم واڵتانەدا هاواڵتیان‬ ‫وایانلێهاتوە بەزەییان بەفەرمانڕەوای ستەمكاردا بێتەوە دوای ئەوەی ئەم تیرۆرەی‬ ‫خوارەوەیان چەشت‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كە ئەمە دەنوسم (لی كوان یو) مــردوە‪ ،‬دامەزرێنەری دەوڵەتی‬ ‫سنگافورە‪ ،‬یاخود ستەمكاری دادپـــەروەر كە داوامانكردو نیوەی داواكەمان‬ ‫دەستكەوت‪ :‬ستەمكارەكە‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوە بۆ خۆم تۆمار دەكەم كە من پشتگیریی لەبنیادنانی دەوڵەتێكی كوردی‬ ‫لەناوچەی كوردەكان لەتوركیاو سوریاو عیراق‌و ئێران دەكەم‪ .‬ئەوە تەنیا ئەوان بون‬ ‫بەرەنگاری تیرۆرو تیرۆریستان بونەوەو خۆیانیان پاراست‪ ،‬و سەلماندیان لەهەموان‬ ‫ئامادەترن بۆ فەرمانڕەوایی‌و هەڵگرتنی ئەركەكانی‪ ،‬لەعەرەبێك كە دەرگایان خستە‬ ‫سەر پشت بۆ گروپە تیرۆریستیەكان كە مسوڵمانان‌و خەڵكانی دی بكوژن‪.‬‬ ‫ئەرێ‌ ئێمە لەبەردەم یەكێك لەنیشانەكانی قیامەتداین؟ وەاڵمم لەال نیە‪ ،‬چونكە‬ ‫من تەنیا ئەوە دەزانم كە بەدرێژایی چەند دەیەیەك لەهۆشیاریی سیاسیم بینیوە‪،‬‬ ‫و ئەوەش كە ئەمڕۆ بەدوایدا دەچم‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا كە دەڵێم من سەرم ناسوڕمێت‬ ‫كە «دەجالێكی یەكچاو» سبەینێ‌ لەنێوانماندا سەردەر بهێنێت‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نیە كە پشكێكی تایبەتم لەشكستی گشتی هەیە‪ .‬نەتەوە زەلیل بو‬ ‫لەگەڵ ئەوانەدا كە زەلیلیان كرد‪ .‬خێزانم زەلیل بو و پێموابو رۆڵەكانم جیهانێكی‬ ‫باشترو ئایندەیەكی ئومێدبەخش‌و ئــازادی‌و ئەمن‌و ئاسایش‌و دیموكراسیەتیان‬ ‫دەبێت‪ ،‬دواتر دەبینم لەخۆرئاوادا نیشتەجێن‌و هەڵگری رەگەزی خۆرئاوایین‪ ،‬نە‬ ‫بەخۆرهەاڵتیی ماونەتەوەو نە بون بەخۆرئاوایی‪ ،‬نمونەیان چەند زۆرە لەنەوەی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬هەریەكێكیان لەو قەلە ڕەشە دەچێت كە فێری رەوتی كەو نەبوەو رۆیشتنی‬ ‫خۆیشی بیرچۆتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا سكااڵ لەقەدەری خۆم ناكەم‪ ،‬بەڵكو سكااڵ‬ ‫لەنەتەوە دەكەم‪ ،‬دەشزانم سكااڵكە دەگاتە گوێی كەڕو دڵی بەبەردبو و ویژدانی ون‬ ‫كە بەمنداڵیی لەقوتابخانە بیستومانە‪.‬‬ ‫چیتر نامەوێت لەم نەتەوەیەدا بمێنمەوە‪ .‬خۆم ناخەمە ناو زۆرینەیەكی هەڵەی‬ ‫هەڵەكار‪ ،‬ئەوە رەتدەكەمەوە كە بەهۆی شوناسەوە تاوانبار بكرێم‪ .‬تۆ عەرەبیت‪.‬‬ ‫تۆ شكستخواردویەكی نەزان‌و بكوژیت‪ .‬تەمەنم هەموی بەداواكردنی ئاشتی بۆ خۆم‌و‬ ‫ئەوانی دی گوزەراند‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆكە من تەسلیمی قەدەرەكەم دەبم‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬رۆژنامەی (الحیاة)‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫یەمەن‪ ..‬لێدانی تەپڵی شەڕێكی گەورە‬ ‫ئۆپەراسیۆنی (عاصفة الحزم) زلهێزەكان دەكات بە دوو بەرەوە‬ ‫راپۆرتی شیكاری‪ :‬بابان حەمە‬ ‫ئــەو زنجیرە هێرشەی لــەالیــەن چەند‬ ‫واڵتێكی كەنداو و عەرەبییەوە هاوپەیمانی بۆ‬ ‫پێكهێنراوەو چەند رۆژێكە لەالیەن فڕۆكەكانی‬ ‫هەریەك لەواڵتانی كوەیت‌و ئیمارات‌و بەحرەین‬ ‫قەتەرو مەغریب‌و میسرو ســودانــەوە دژی‬ ‫حوسییەكانی یەمەن لەژێر ناوی (عاصفة‬ ‫الحزم) ئەنجامدەرێت‌و راستەوخۆ واڵتی‬ ‫سعودیە سەرۆكایەتی‌و سەرپەرشتیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬دەنگۆ و پەرچەكرداری ناوچەیی‌و‬ ‫جیهانی بەدوای خۆیدا هێناوەو بەشێوەیەك‬ ‫كە زۆرینەی زلهێزو خاوەن دەستەگەورەكانی‬ ‫سەربازی پشتیوانیی دەكەن‪.‬‬ ‫هاوكات چەندین واڵتانی دیكەی وەك‬ ‫ئێران‌و چین‌و روسیاو عیراق‌و سوریاو ناڕازیین‌و‬ ‫دژ بەو پرۆسەیەن‪.‬‬ ‫مەترسی شەڕێكی گەورە‬ ‫میدیا جیهانی‌و عەرەبییەكان‌و هەندێك‬ ‫چاودێرانی سیاسیی جیهانی‌و ناوچەییش‪،‬‬ ‫پێیانوایە كە پرۆسەی لێدان لەحوسییەكانی‬ ‫یــەمــەن‌و بەهێزی ســەربــازی گــێــڕانــەوەی‬ ‫یاساو تەشریع لەو واڵتە‪ ،‬سەرەتای زەنگی‬ ‫جەنگێكی مەترسیدارە لەنێوان زلهێزەكانی‬ ‫جیهان‌و ناوچەكە‪ ،‬رەنگە یەمەنیش ببێتە‬ ‫ئەو جوگرافیایەی دەرگای ئەو شەڕە بێئامانە‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬ئەو خۆپیشاندانەی كۆتاییەكانی‬ ‫مانگی یەكی ئەمساڵ لە سەنعای پایتەخت‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬كە گەورەترین خۆپیشاندانی ئەو‬ ‫واڵتەبو لەچوار ساڵی رابردوی دەستبەرداربونی‬ ‫عەلی عەبدواڵ ساڵح‌و دەستبەكاربونی مەنسوڕ‬ ‫هــادی وەك ســەرۆكــی واڵت حوسییەكان‬ ‫ئەنجامیان دا‪ ،‬دەستپێكی ئەو شەڕو كوشتارو‬ ‫ئاژاوەو خوێنەبو كە كاری گەیاند بەم رۆژە‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەنێوان ئەم مانگەیشدا لەو واڵتە‬ ‫گوزەرا خۆپیشاندان‌و خرۆشانی سەرشەقام‬ ‫نەبو‪ ،‬چونكە بەكۆنتڕۆڵكردنی كۆشكی‬ ‫كــۆمــاری و پێچۆڵكردنی ســەرۆك كۆمار‬ ‫(عبدربە منصور هــادی)و كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫دام‌و دەزگا حكومییەكان‌و وەزارەت‌و شوێنە‬ ‫هەستیارو گرنگەكانی حكومەتی یەمەندا خۆی‬ ‫بینییەوەو وایكرد كە حوسییەكان لەبەرگ‌و‬ ‫وێنایەكی دیكەدا نیشانبدات‪.‬‬ ‫دیارترین هەڵوێست‌و پەرچەكردارەكان‪:‬‬ ‫یەكێتی ئەوروپا‬ ‫رەخنە لەم پرۆسەیە دەگرێت‌و لــەزاری‬ ‫پەربرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتییەكە‬ ‫(فیدیریكا موگرینی) دەڵــێــت‪ :‬هێرشی‬ ‫سەربازی نابێتە چارەسەر بۆ ئەو قەیرانە‬ ‫دژوارو ئاڵۆزەی لەیەمەندا دروستبوەو ژانی‬

‫گەورەتر بۆ خەڵكی سڤیلی یەمەن دروست‬ ‫دەكـــات‪ ،‬جگە لـــەوەی ئــەم هەڵوێستە‪،‬‬ ‫پێچەوانەی هەڵوێستەكانی هــەریــەك لە‬ ‫بریتانیاو فەرەنسای ئەندامی یەكێتییەكەن‪.‬‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‬ ‫پشتیوانی ئەم پرۆسەیە دەكــات‌و باراك‬ ‫ئۆباما پێی باش بوە پشتیوانی لوجستی‌و‬ ‫هەواڵگرییبكرێت‪ .‬الیخۆشیانەوە جۆن‬ ‫ماكین‌و لینزی گراهام‪ ،‬كە دوو سیناتۆری‬ ‫جمهورییەكانن لەئەمەریكا‪ ،‬لەبەیاننامەیەكی‬ ‫هاوبەشدا پشتیوانی خۆیان بۆ پرۆسەكە‬ ‫دوپات دەكەنەوەو دەڵێن سعودیەو هاوبەشە‬ ‫عەرەبەكانمان شایەنی پشتیوانیكردنی ئێمەن‬ ‫بۆ گێڕانەوەی پێڕۆ و یاسا بۆ یەمەن كە زۆر‬ ‫خراپ سەری بۆشەڕێكی بێئامان كێشاوە‪.‬‬ ‫بریتانیا‬ ‫پشتیوانی ئەو پرۆسەیە دەكات‌و پێشیوایە‬ ‫كە كـــردەوەی ئەمدواییەی حوسییەكان‪،‬‬ ‫نیشانەی ئەوەی نیشاندا كە ئەوان ناتوانن‬ ‫بێنە ناو پرۆسەی بەشداری سیاسی‪ ،‬پشتوانی‬ ‫كردنی پرۆسەكەش لەالیەن بریتانیاوە‪،‬‬ ‫لەسەر داوای سەرۆكی یەمەن (عبد ربه‬ ‫منصور هــادی) دێــت‪( ،‬دەیڤید كامیرۆن)‬ ‫سەرۆكوەزیرانی بریتانیا‪ ،‬هەر لەسەرتای‬ ‫پشتیوانیكردنی واڵتەكەیەوە بۆ واڵتی یەمەن‌و‬ ‫دژی حوسییەكان ئەوەی بە حەسەن رۆحانی‬ ‫سەرۆكی جمهوری ئیسالمی ئێران راگەیاندبو‬ ‫كە ناكرێت واڵتێكی دیكە پشتیوانی چەكدارە‬ ‫یاخیبووە حوسییەكانی ئەو واڵتە بكات‪.‬‬ ‫توركیا‬ ‫رایگەیاند كە پشتیوانی ئەو پرۆسەیە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬داوای لەچەكدارە حوسییەكانی‬ ‫یــەمــەن‌و ئــەو دەســتــە دەرەكــیــەشــكــرد كە‬ ‫پشتوانی حوسییەكان دەكـــات‪ ،‬كە ئەو‬ ‫كردارە وێرانكەرانە رابگرن كە دژ بەئیسالم‌و‬

‫ئاسایشی ناوچەكەیە‪ .‬رەجەب تەیب ئەردۆگان‬ ‫راشیگەیاند كە پێویستە چەكدارە توندڕەو‬ ‫تێرێرویستییەكان و ئێرانیش پێویستە یەمەن‬ ‫بەجێبهێڵن‪ .‬توركیاش هــەر لەسەرەتاوە‬ ‫رایگەیاندبو كە ئــەوان سەیری دۆخەكە‬ ‫دەكەن بۆ دەربڕینی پشتیوانی لەسەر بنەمای‬ ‫بەرەوپێشچونی بارودۆخەكە‪.‬‬ ‫روسیا‬ ‫بــــاس لـــە وەس ــت ــان ــی دەس ــت ــوب ــردی‬ ‫شەڕوكوشتارەكانی ئــەو واڵتــە دەكــات‪،‬‬ ‫ئامادەیی خۆیشی دەردەبڕێت بۆ كۆتایهاتنی‬ ‫ئــەو قەیرانەی یــەمــەن‌و لەپەیوەندییەكی‬ ‫تەلەفۆنیشدا داوا لەسەرۆكی ئێران (حەسەن‬ ‫ڕۆحانی) دەكــات كە شــەڕو كوشتارەكانی‬ ‫یەمەن رابگرێت‪.‬‬ ‫چین‬ ‫دژی ئــەو پرۆسەیەیە‪ ،‬راشیدەگەیەنن‬ ‫كــە واڵتــەكــەیــان نیگەرانی ئــەو دۆخــەن‬ ‫مەترسیشیان لــەســەر هێمن نەبونەوەی‬ ‫بارودۆخەكە هەیە‪ ،‬داواشدەكات كە هەموو‬ ‫الیەنەكان لەسەر بارودۆخی یەمەن پابەندی‬ ‫خۆیان بە بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی‬ ‫نێودەوڵەتی دەرببڕن‌و بە گفتوگۆ كێشەو‬ ‫قەیرانەكانی یەمەن چارەسەربكرێت‪.‬‬ ‫ئێران‬ ‫بەتوندترین شێوەدژی پرۆسەكەیەو ئیدانەی‬ ‫پرۆسەكەیشدەكات‪ ،‬بە هەنگاوێكی ئێجگار‬ ‫مەترسیداریشی وەسفدەكات‌و دەشڵێت‪:‬‬ ‫سەربازە دوژمنەكانی سعودییە قەیرانەكە‬ ‫لەیەمەن ئاڵۆزتر دەكەن‌و چەندجارێك داوای‬ ‫ئەوەی كردبو كە بەزوترین كات پرۆسەكە‬ ‫رابگیرێت‪.‬‬ ‫عیراق‬ ‫عــیــراقــیــش بــەهــەمــانــشــێــوە دژی ئــەو‬ ‫هەڵكوتانە سەربازییەی هەندێك لەواڵتانی‬

‫كەنداو و پشتیوانی هەندێكی دیكە لەواڵتانی‬ ‫ئەمەریكی‌و رۆژئــاوایــیـن‌و لــەزاری وەزیــری‬ ‫دەرەوەی عیراق (ئیبراهیم جەعفەری)یەوە‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات ئەم پرۆسەیە ناكۆكییە‬ ‫سیاسییەكان دەكات بەناكۆكی سەربازی‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش ئەو پەڕی مەترسییە بۆسەر ئارامی‌و‬ ‫ئاسایشی ناوچەكە بەگشتی‪.‬‬ ‫‪.‬پاكستان‬ ‫ئەم واڵتــە رایدەگەیەنێت كە چاوەڕێی‬ ‫ئاماژەی سعودییە دەكــەن بۆ ناردنی هێز‬ ‫بۆ یەمەن‌و لەزاری سەرۆكوەزیرانەكەشییەوە‬ ‫(نەواز شەریف) دەڵێت‪ :‬هەرچ هەڕەشەیەك‬ ‫ئاشتی‌و ئاسایشی سعودییە بخاتە مەترسییەوە‬ ‫ئەوا پەرچەكردارەكەی بەتوندی لەپاكستانەوە‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫چاوەڕوانیی جەنگێكی گەورە‬ ‫چاودێرە سیاسییە بێالیەنەكان‌و لێكۆڵەرە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬هەندێك ئاماژەی مەترسیدار‬ ‫لەپەراوێزی ئەو جەنگە دەخەنە رو كە نزیكەی‬ ‫‪ 10‬دەوڵەتی عەرەبی بەسەرپەرشتی سعودیە‬ ‫دژ بە میلیشیا شیعە حوسییەكانی یەمەن‬ ‫ئەنجامدەدرێت‌و هەندێكیان بۆ (مەدانێت)‬ ‫پێیان وایە لەماوەی چەند كاتژمێرێكی ئایندەدا‬ ‫چەند كەشتییەكی زەبەالحی دەریایی‪-‬جەنگی‬ ‫هاوبەشی نێوان روسیاو چین دەگەنە نزیك‬ ‫كەناراوەكانی یەمەن‌و ئەمەش بەرونی لێدانی‬ ‫تەپڵی جەنگێكی ئێجگار گەورەو مەترسیدارە‬ ‫كە واڵتە زلهێزەكانی كردوە بە دوو بەرەوە‪.‬‬ ‫دووبەرەیی واڵتە زلهێزەكانی وەك روسیاو‬ ‫چین‌و ئێران لەالیەك‌و ئەمەریكا‌و بریتانیاو‬ ‫چەند واڵتێكی رۆژئاوایی‌و عەرەبی لەالیەكی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬هیچ پاساوێك ناهێڵێتەوە پەنجە‬ ‫بەجەرەسی شەڕی جیهانی سێهەمدا نەنرێت‪.‬‬

‫تەواوكاریی سەروتار‬ ‫سەبارەت بە دیموكراسیش بۆ هەمووان‪ ،‬ڤۆلتێر نییە‪ .‬هەتا جۆرەها لێكدانەوەی لەسەر‬ ‫كە بەشی دووهەمی دروشمەكەیە‪ ،‬بەرۆشنیی بكرێت‪.‬‬ ‫هەتا ئێستا‪ ،‬ئەندێشەی چەقبەستن‪،‬‬ ‫ماف بە هەموو كەس‌و الیەك دەدا‪ .‬ئیتر نازانین‬ ‫ئەم هەموو رقە دژی دروشمی كۆنفرانسەكە بەحوكمی هەلومەرجە سیاسیەكەو گەشەكردنی‬ ‫بۆچی دەرێژرێت؟ ئەو كەسانەی كاردانەوەیان قۆناغەكان‪ ،‬بۆ چەقبەستوان چۆتەسەر‪.‬‬ ‫بەرامبەر بە دروشمەكە هەیە‪ ،‬ئایا خۆیان بــەاڵم هەلومەرجی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫یان حیزبەكانیان‪ ،‬بەبەشێك لە پرۆسەی كولتوری‪ ،‬گــۆڕاوە‪ .‬ئیتر چەقبەستن‪ ،‬وەكو‬ ‫دیموكراسی ئێستای كوردستان نازانن؟ ئەگەر هەموو دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی‌و هزری‪،‬‬ ‫بەشێكن لە پرۆسەی دیموكراسی كوردستان‪ ،‬كە قۆناغەكەیان بەسەردەچێت‪ ،‬قۆناغی‬ ‫ئەوا دروشمەكە بەشی ئەوانیشی تیایە‪ .‬خۆ ئەمیش بەسەرچوو‪ .‬كەواب ‌ێ باوەڕدارییش‬ ‫ئەگەر خۆیشیان بە بەشێك لە پرۆسەی دەبێت بە لۆژیك‌و بە هزری ئەقاڵنیی پەیڕەو‬ ‫دیموكراسی كوردستان نــازانــن‪ ،‬كەوابێ‌‪ :‬بكرێت‪ .‬نەك بە چەقبەستن‪ .‬لە زەمانی‬ ‫ئیبن حەنبەلەوە بــۆ شافعی‪ ،‬بــۆ ئیبنو‬ ‫دوژمنی دیموكراسین‪.‬‬ ‫بــەدڵــنــیــایــیــەوە دەمــانــەوێــت بیڵێین‪ :‬تەیمیە‪ ،‬بۆ متەوەكل بالله‪ ،‬عەباسیەكان‌و‬ ‫راستگۆترین ئازادیخواز لەدنیادا‪ ،‬بەرامبەر عوسمانیەكان‌و سەفەویەكان‪ ،‬هەتا گەیاندیانە‬ ‫بە ئایین‌و مــەزهــەب‪ ،‬سیكوالریستەكانن‪ .‬رەوتە ئیسالمیەكانی سەدەی رابوردوو‪ ،‬هەتا‬ ‫ئەزمونی هەموو رۆژئــاوا‪ ،‬سەلمێنەری ئەم رووداوەكانی ئەمدواییەی واڵتانی ئیسالمی‌و‬ ‫بۆچونەیە‪ .‬بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬هێزە ئایینی‌و رووداوەكانی داعش‪ ،‬چەقبەستووەكان‪ ،‬لە‬ ‫مەزهەبییەكان‪ ،‬تەنها لەروانگەی ئایین‌و بۆتەی بۆچونەكانی سەدەكانی ناوەراستدا‪،‬‬ ‫مەزهەبی خۆیانەوە‪ ،‬ئازادی دابین دەكەن‪ .‬چەقیوون‪ .‬هەر بیریان لە زەمان‌و زەمینەی‬ ‫ئەویش تەنها ئازادیی دین‌و مەزهەبە‪ .‬ئەمە ئایەت‌و سورەت‌و فەرمودە‌و فیقه‌و شەریعەت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا دین‌و مەزهەب سەپاندن پێچەوانەی نەكردۆتەوە‪ .‬دەقاودەق‪ ،‬سەپاندن‌و لەپێناوی‬ ‫چەندین ئایەتی قورئانیشە‪ .‬لە ئایەتی (‪ )29‬سەپاندنیش تەفروتوناكردن‪ ،‬بەئەقڵیەتی‬ ‫ی سورەتی (الكهف)دا هاتووە ( َو ُق ْل ْ َ‬ ‫ال ُّق نەقڵیی‪ ،‬رێبازیانەو هیچ گۆڕانكاریەكیش‬ ‫ِم ْن َربِّ ُك ْم َف َم ْن َشا َء َف ْل ُي ْؤ ِم ْن َو َم ْن َشا َء َف ْل َي ْك ُف ْر) قبوڵناكەن‪ .‬ئێستاش هەن لەسەر ئەو رێبازە‬ ‫ئەمە دەقی قورئانە‪ ،‬قسەی ماركس‌و نیچە و بەردەوامن‪ .‬ئەمە وەكو عەقیدەی شەخسی‪،‬‬

‫رێی لێناگیرێت‪ .‬بەاڵم كاتێك دەویستر ‌ێ ئەم‬ ‫عەقیدەیە بەزەبری شمشێرو‪ ،‬كۆمەڵكوژی‪،‬‬ ‫یاخود بە هــەڕەشــەی نینۆك هەڵكێشان‬ ‫لەم رۆژگــارەی دیموكراسی جیهانگیریشدا‪،‬‬ ‫بسەپێنرێ‌‪ ،‬بێگومان ئەو رۆژگــارو قۆناغە‬ ‫بەسەرچوو‪ .‬هەركەسێك‌و هێزێك‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫سەپاندنی ئەندێشەی چەقبەستوو‪ ،‬باوەڕی‬ ‫بە نینۆك هەڵكێشان هەبێ‌‪ ،‬هەر قسەیەكی‬ ‫تر لەپاڵیا بكا‌و بەرواڵەتی دیموكراسی‬ ‫بۆچونەكانی ئارایشت بكا‪ ،‬ئــەم كەس‌و‬ ‫الیــەنــە‪ ،‬هەڵبەتە سەلەفی چەقبەستوی‬ ‫دوژمنی دیموكراسین‪ .‬هەركاتێكیش بۆیان‬ ‫لوا‪ ،‬شمشێرە ژەنگاویەكانیان هەڵدەكێشن‌و‬ ‫ك ــارەس ــات ــی خــێــڵــی ح ــەم ــەو شــەنــگــال‬ ‫دوبارەدەكەنەوە‪ .‬دڵنیاین ئەم سەلەفییانە‪،‬‬ ‫چاویان لە كچان‌و ژنانی كوردستانە‪ ،‬چۆن‬ ‫بیانكەن بە كەنیزەك‪ .‬دڵنیاین‪ ،‬لەژێر دەمامكی‬ ‫دیموكراسی‌و بەشداریكردن لە هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫تەماحیان لــە تــااڵن ـی‌و تەفروتوناكردنی‬ ‫دەستكەوتە دیموكراسیەكانە‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە كەس‌و هێزانە‪ ،‬لەسەردەمی‬ ‫لوتكەی زانستی تەندروستی خــۆراكــدا‪،‬‬ ‫نەتوانن تەحەمولی ئــەوە بكەن‪ ،‬بــەراورد‬ ‫لەنێوان گۆشتی دوو ئاژەاڵ بكرێت (حوشترو‬ ‫بەراز) ئیتر چۆن بەرگەی ئازادی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سەربەستی ژن‪ ،‬دەگرن!‬

‫ئێمە گومانمان نییە كە لەقورئاندا‪ ،‬گۆشتی‬ ‫بەراز حەرامكراوە‪ .‬بەاڵم با بەوردی هۆیەكانی‬ ‫ئــەم حەرامكردنە لــەو زەمـــان‌و زەمینەی‬ ‫بیابانی عەرەبستانی سعودی‌و دەوروبەریدا‪،‬‬ ‫لێكبدرێتەوە‪ .‬وەكوتر‪ :‬خۆ لەقورئاندا‪ ،‬مردن‬ ‫هەقە‪ ،‬بەاڵم لەو بــاوەڕەدا نین یەك كەس‬ ‫لەسەر گۆی زەوی پێیخۆش بێت بمرێت‪ .‬خۆ‬ ‫ئەمە پێچەوانەی قورئان نییە‪ ،‬بەڵكو سوربونە‬ ‫لەسەر ژیاندۆستیی مرۆڤ‪ .‬تۆ بڵێی ئەوانەی‬ ‫بیانەوێ زۆرتر بژین هەتا بتوانن لە مەرگ‬ ‫دوربكەونەوە‪ ،‬ئەوانە دژی ئایین‌و مەزهەب‌و‬ ‫قورئان بن؟ پێمانخۆش‌و پێمانناخۆش بێت‪،‬‬ ‫دەمێكە زۆربەی هەرەزۆری بەشەریەت گۆشتی‬ ‫بەراز دەخوات‪.‬‬ ‫دەمێنێتەوە بڵێین‪ :‬رۆشنگەری هاوچەرخ‪،‬‬ ‫هەلومەرجە بابەتییەكەی رەخساو‪ ،‬دووڕیانە‬ ‫مێژووییەكەی ساغكرایەوە‪ .‬شەرمە لەبەرامبەر‬ ‫باسكردنی رۆشنگەری هاوچەرخدا‪ ،‬هەڕەشەی‬ ‫نینۆك هەڵكێشان بكرێت! با ئەمانە باش‬ ‫بزانن‪ ،‬كاتێك رۆشنگەری لەدنیادا سەریهەڵدا‪،‬‬ ‫بیرمەندو زانا زۆر كــوژران‌و راونــران‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێستا‪ ،‬لە مۆزەخانەو باشترین زانكۆكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬ئەو بیرمەندو زانایانە پەیكەریان بۆ‬ ‫دەكرێ‌‌و مایەی شانازی شارستانیەتەكانن‪.‬‬ ‫ئــەوانــەی بــڕیــاری كوشتنیشیان دان‪ ،‬لە‬ ‫بۆگەنترین سەرەنوێلكی مێژوودا نێژراون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )509‬دو شةممة ‪2015/3/30‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نوسەران‌و رۆژنامەنوسان دێنە دەنگ‌و حكومەت‌و پارلەمانیش بێباكن‬

‫لەسەر سوكایەتیكردنی بە پێشمەرگە‬ ‫كەمپینێك دژی بانگخوازێكی ئیسالمی پێكدەهێنرێت‬ ‫بەرپرسێكی وەزارەتی ئەوقاف‪ :‬دەبێت حكومەت لیژنەیەكی هاوبەش‬ ‫لەسەر قسەكانی د‪ .‬عەبدولواحید پێكبهێنێت‬ ‫لیژنەی رۆشنبیریی پارلەمان‪ :‬سەرۆكایەتیی پارلەمانی كوردستان وێنەی كەمپینی روناكبیرانمان بۆ نانێرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ســـــەربـــــاری بــــەردەوامــــیــــی‬ ‫روبــەڕوبــونــەوەكــانــی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان بەرامبەر بە‬ ‫رێكخراوی تێرۆریستی «داعــش»‪،‬‬ ‫بەاڵم ماوەیەكە لێرە‌ولەوێ‪ ،‬وتاری‬ ‫ئاینی‌و پەیامە توندەكانی هەندێك‬ ‫بــانــگــخــوازی ئــایــنــی بــونــەتــەهــۆی‬ ‫نیگەرانكردنی زۆربــەی هاواڵتیان‪،‬‬ ‫بە تایبەتیش كە لە دوایین وتاریدا‪،‬‬ ‫د‪ .‬عەبدولواحید‪ ،‬بانگخوازی ئاینی‪،‬‬ ‫سوكایەتی بە پیرۆزییەكانی خاك‌و‬ ‫نیشتمان‌و پێشمەرگە‌و شەهیدانی‬ ‫كــوردســتــان كـــرد‪ .‬لــەمــبــارەیــەوە‪،‬‬ ‫ژمــارەیــەك نوسەر‌و رۆژنامەنوس‌و‬ ‫كەسێتی كەمپینێكیان راگەیاندوە‌و‬ ‫داوای ئەنجامدانی رێوشوێنی بەپەلەی‬ ‫یاسایی دەكەن‪‌ ،‬و سەرۆكی لیژنەی‬ ‫رۆشنبیری‌و راگەیاندنی پارلەمانی‬ ‫كوردستانیش‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە‬ ‫تائێستا وێنەی ئــەو كەمپینەیان وتارەكانی د‪ .‬عەبدولواحید كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا‬ ‫لەالیەن سەرۆكایەتیی پارلەمانەوە‬ ‫بەدەست نەگەیشتوە‪.‬‬ ‫ماوەیەكە هەندێك مەال‌و وتاربێژ‌و ئێزیدییە‪ ،-‬كە ئەمە دروستكردنی‬ ‫بانگخوازی ئیسالمی‪ ،‬بەتایبەتی دوبــەرەكــیــی ئــایــن ـی‌و تێكدانی‬ ‫كەمپینی رێگری لە‬ ‫بانگخوازێكی ئیسالمی بەناوی یەكڕیزییە‪.‬‬ ‫پیرۆزییەكان‬ ‫سوكایەتیكردن بە‬ ‫(د‪.‬عەبدولواحید محەمەد ساڵح)‪،‬‬ ‫لەبەیاننامەیەكدا (‪ )295‬نوسەرو بەبێ رەچاوكردنی ئاسایشی نەتەوە‌و‬ ‫«ناپاكیی نیشتمانی»‬ ‫رۆژنامەنوس‌و پێشمەرگەی دێرین‌و هیچ هەستێكی نیشتمانپەروەری‪،‬‬ ‫ئەو كەسێتییانە راشیدەگەیەنن‪،‬‬ ‫كەسێتی‪ ،‬كە واژۆیان لەسەر كردوە‌و لـــە هــــۆكــــاری جـــۆربـــەجـــۆری پێش هەمو شتێك داواكــاریــن لە‬ ‫وێنەیان ناردوە بۆ (سەرۆكی هەرێمی راگەیاندنەوە لەكوردستان‪ ،‬لە وتار‌و حكومەت‌و دامودەزگاكانی ئیدانەی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬ســەرۆكــی حكومەتی لێدوانەكانیاندا كە مایەی شۆك‌و فەرمیی ئەو گوتارە دژە‪-‬نیشتمانیانە‬ ‫هەرێم‪ ،‬سەرۆكی پارلەمان‪ ،‬سەرۆكی نــاڕەزایــی جــەمــاوەر‌و بە تایبەتی بكات‪ ،‬ئینجا داواكارین بە‌پێی یاساو‬ ‫دەستەی داواكاری گشتی لەهەرێمی پێشمەرگە‬ ‫گیانلەسەر‌دەستەكان لەبەر رۆشنایی پاراستنی ئاسایشی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وەزیری ناوخۆ‪ ،‬دەزگا بــــون‪ ،‬ســوكــایــەتــی بـــە خـــاك‌و نەتەوەیی ئەو كەسانە بدرێنە دادگا‌و‬ ‫ئەمنییەكان‪ ،‬وەزیــری پێشمەرگە‪ ،‬نیشتمان‌و نــەتــەوە‌و پێشمەرگە‌و بە سزای خۆیان بگەن‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫وەزیری خوێندنی بااڵ‌و توێژینەوەی هەمو پیرۆزییەكانی كورد دەكەن‌و یاسای هەرێم‌و عیراق‌و یاسای هەمو‬ ‫زانستی‪ ،‬سەرۆكی زانكۆی سلێمانی‪ ،‬هیچ بەها‌و پیرۆزییەك بۆ خاك‌و واڵتانیش ئەو كەسانە بە تۆمەتی‬ ‫وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینی‪ ،‬نیشتمان‌و ئااڵی كوردستان‌و خەباتی «ناپاكیی نیشتمانی»و برەودان بە‬ ‫نەقیبی سەندیكای پزیشكان‪ ،‬پێشمەرگە ناهێڵنەوە‌و گەیشتوەتە توندڕەوی‌و هاوكاریی تێرۆرستان‌و‬ ‫نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنوسان‪ ،‬ئەوەی نیشتمانپەروەری بە بتپەرستی پـــرۆپـــاگـــەنـــدەو بـــاوكـــردنـــەوەی‬ ‫نەقیبی سەندیكای پــارێــزەران‌و نــاودەبــەن‌و بەرگری لەكوردستان ئــایــدیــۆلــۆجــیــای دوژمــــن ‪-‬كـــە لە‬ ‫نەقیبی سەندیكای مافپەروەران)‪ ،‬لەژێر ئااڵی هێزە كوردستانییەكاندا جەنگدایە بەرامبەر نیشتمان‪ -‬دەدرێنە‬ ‫رایانگەیاندوە‪ ،‬داوای هەڵوێستی بە «كوفر» دەزان ـن‌و بە پاڵنەری دادگــا‪ ،‬تا ئەوە ببێتە وانە بۆ هەر‬ ‫خــێــرا‌و كــاریــگــەری ئــەم قــۆنــاغ‌و ئاینیی تــونــدڕەوانــە جــەمــاوەری كەسێك بە نیازی تێكدانی ئاسایشی‬ ‫بــارودۆخــە دەكــەیــن‪ ،‬پێش هەمو خــەڵــك هـــانـــدەدەن بــۆ ئـــەوەی نەتەوەییمانە لەژێر پەردەی ئاییندا‪.‬‬ ‫شتێك داواكــاریــن لــە حكومەت‌و بــاوەڕیــان بــە خــەبــات‌و جەنگان لەم الیەنەیشەوە بەتایبەت داواكارین‬ ‫دامودەزگاكانی ئیدانەی رەسمیی نــەبــێــت لــەپــێــنــاوی نیشتمان‌و لە دەستەی داواكاری گشتی ئەرك‌و‬ ‫ئــەو وتـــارە دژە ‪ -‬نیشتمانیانە لەژێر ئــااڵی كوردستان‌و لە ریزی رۆڵی خۆیان لەو كێشەیەدا راپەڕێنن‌و‬ ‫بكات‪ ،‬ئینجا داواكارین بە‌پێی یاسا‌و هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بەدواداچون‌و كاری یاسایی پێویستی‬ ‫لەبەر رۆشنایی پاراستنی ئاسایشی بەرامبەر تێرۆرستەكانی (داعش)‪ ،‬خۆیان بەجێبگەیەنن‪.‬‬ ‫نــەتــەوەیــی‪ ،‬ئــەو كەسانە بدرێنە بــەو بیانوەی ئــەو تێرۆریستانە‬ ‫دادگا‌و بە سزای خۆیان بگەن‪.‬‬ ‫مسوڵمانن‌و سەركردەكانی كورد‬ ‫لێپرسینەوەی یاسایی‬ ‫مسوڵمان نین بەوپێیەی ئیسالمی‬ ‫داواشیانكردوە‪ ،‬ئەو بانگخوازە‬ ‫بە بێ رەچاوكردنی ئاسایشی‬ ‫نــیــن‪ ،‬هـــەروەهـــا پــێــشــمــەرگــەی ئیسالمییە (د‪.‬عەبدولواحید)‪ ،‬كە‬ ‫نەتەوە‬ ‫گیانبەختكردوی كــوردســتــان بە لە هەمانكاتدا مامۆستای زانكۆو‬ ‫كەمپینەكەدا‬ ‫تری‬ ‫لە بەشێكی‬ ‫«شەهید» نازانن‌و بەمەش خەبات‌و مونتەسیبی خوێندنی بااڵیەو ئەندامی‬ ‫قۆناغە‬ ‫ـەم‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫ـەڕو‪،‬‬ ‫ـ‬ ‫ـراوەت‬ ‫ئــەوەش خـ‬ ‫خوێنەكەیان بە زایە‌و رژاو لەپێناوی ســەنــدیــكــای پــزیــشــكــانــە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ـو‬ ‫ـ‬ ‫ـەم‬ ‫ـ‬ ‫ـەه‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫زیـــاتـــر‬ ‫هــەســتــیــارەدا‬ ‫قەزیەی ناڕەوا لەقەڵەمدەدەن‪ ،‬بەو یاساو بەرژەوەندییەكانی هەرێم‬ ‫كاتێك گەلی كــورد پێویستیی بە بیانوەی لە پێناوی نیشتمان‌و لەژێر لێپێچینەوە‌و لێپرسینەوەی تەواوی‬ ‫یەكڕیزیی نیشتمانی‌و یەكگوتاری‌و ئااڵی هێزێكی نا‪-‬ئیسالمیدا گیانی لەگەڵ بكرێت‌و چاو بە پلە ئەكادیمی‌و‬ ‫گیانی بـــەرزی نیشتما‌نپەروەری خۆی بەخشیوە‪ ،‬یان بەو بیانوەی پیشەییەكانیدا بخشێنرێتەوە‪ ،‬كە بۆ‬ ‫هــەی ـە‌و هــێــزەكــانــی پێشمەرگە‌و پێشمەرگەیەكی «باوەڕدار» نیە بە ئەو چەواشەكاری‌و گوتارە هەڵەیە‬ ‫كەسوكاریشیان پێویستییان بە هەمو پێناسەی خۆیان بۆ باوەڕداری‌و بۆ بەكاریاندەهێنێت‪ .‬داوادەكەن‪ ،‬وتاری‬ ‫جــۆرە پشتگیرییەك هەیە‪ ،‬بەاڵم نمونە ‪-‬كاكەیی یان مەسیحی یان ئاینی‪ ،‬نەك تەنها وتــاری هەینیی‬

‫وتاربێژان‪ ،‬بەڵكو هەمو وتارێكی‬ ‫ئاینی‪ ،‬سنور‌و یاسایەكی رێكخەری بۆ‬ ‫دابنرێت‪ ،‬كە رەچاوی بەرژەوەندییە‬ ‫بااڵكان بكات‪ .‬كەسانی ناپسپۆڕو‬ ‫نەشارەزاو بێمۆڵەت‌و بێبڕوانامەی‬ ‫تایبەتمەند دور بــخــرێــنــەوە لە‬ ‫وتـــاری ئاینی بــۆ مــیــدیــاكــان بە‬ ‫نــاوی بانگخوازییەوە‪ .‬هەمو وتار‌و‬ ‫لــێــدوانــێــكــی ئاینیی تـــونـــدڕەو ‌و‬ ‫پــەرەپــێــدەری دوبــەرەكــیــی ئاینی‪،‬‬ ‫وەكو سەرچاوەیەكی مەترسی بۆسەر‬ ‫ئاسایش‌و بەرژەوەندییە بااڵكان‌و‬ ‫ئاشتەوایی نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫بكرێت‪‌ ،‬و دامــودەزگــاكــانــی وەكو‬ ‫وەزارەتــی ئەوقاف چاودێریی وردی‬ ‫ئەو وتارانە بكەن‪ .‬خولی پەروەردەی‬ ‫نیشتمانپەروەری‌و هۆشیاركردنەوە‌و‬ ‫راهـــێـــنـــان لـــەســـەر پــاراســتــنــی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی نیشتمان‌و نەتەوە‌و‬ ‫روبەڕوبونەوەی ئەو جەنگە میدیایی‌و‬ ‫دەرونــیــیــەی دوژمـــن بەرامبەرمان‬ ‫دەستیداوەتێ‪ ،‬بۆ هەمو وتاربێژان‬ ‫بكرێتەوە‪‌،‬و ئەمكارەش نەخشەیەك‌و‬ ‫خشتەیەكی زەمەنی هەبێت‌و لەالیەن‬ ‫لیژنەی پــســپــۆڕەوە سەرپەرشتی‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ئەوقاف‪ :‬كاری لەسەر دەكەین‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬مەریوان نەقشبەندی‪،‬‬ ‫چاالكوان‌و راگەیاندنكار لە وەزارەتی‬ ‫ئەوقاف‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دوێــنــێ یەكشەممە ‪2015/3/29‬‬ ‫وێنەیەكی كەمپینەكەم داوەتـــە‬ ‫وەزیری ئەوقاف‪ ،‬چونكە وێنەیەكی‬ ‫بــۆ وەزارەتـــــی ئــەوقــاف هاتبو‪،‬‬ ‫وەكــو وەزارەتـــی ئەوقاقیش زیاتر‬ ‫لە ساڵێكە بە رەسمی سكااڵمان‬ ‫لــەســەر د‪.‬عــەبــدولــواحــیــد هــەیــە‪،‬‬ ‫ئــەوەی ئەركی وەزارەتــەكــەی ئێمە‬ ‫بێت جێبەجێدەكرێت‪ ،‬بــەاڵم زۆر‬ ‫گرنگە كە رێنەدرێت خەڵك بەناوی‬ ‫ئــایــنــەوە لەشوێنە رەسمیەكانی‬

‫حكومەت وتــاری ئاینی پێشكەش‬ ‫بكات‌و وەكو موفتی خۆی بنوێنێت‪،‬‬ ‫چونكە بــە راســتــی ئـــەوەی ئێمە‬ ‫تێبینیمان كـــردوە‪ ،‬مامۆستایانی‬ ‫ئاینی هۆكاری چونی گەنجان نین‬ ‫بــۆ نــاو گــروپــە تێرۆریستیەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەوە بانگخوازەكانن كە لە‬ ‫دەرەوەی دامـــەزراوە رەسمیەكانی‬ ‫حكومەت كــاردەكــەن‌و زیاتریش لە‬ ‫سلێمانی كاراسانیان بۆدەكرێت‌و‬ ‫هـــەنـــدێ دەزگـــــــای حــكــومــەت‬ ‫وەك دامــودەزگــاكــانــی وەزارەتـــی‬ ‫تەندروستی‌و زانــكــۆی سلێمانی‌و‬ ‫هەندێك لە حزبەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫بە تایبەتی حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫لەگەیاندنی پەیام‌و وتارەكانیدا‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «وێنەی كەمپینەكە‬ ‫دراوەتــە الیەنە پەیوەندیدارەكان‪،‬‬ ‫پێویستە لە ماوەیەكی دیاریكراودا‬ ‫بەدواداچونی بۆ بكەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە زۆربەیان دامــەزراوەی حكومین‪،‬‬ ‫پێویستە پێكەوە هەماهەنگیان‬ ‫هەبێت‌و ژورێكی هاوبەش دروست‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫سەرۆكایەتیی پارلەمان وێنەكەی‬ ‫پێ نەداون‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی‬ ‫پــەیــوەنــدیــیــەكــان‌و رۆشــنــبــیــری‌و‬ ‫راگەیاندن لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــۆ «چــاودێــر»‪ ،‬وتــی «تائێستا‬ ‫وێنەیەكی ئەو كەمپینە كە ئاڕاستەی‬ ‫پارلەمانی كوردستان كراوە لەالیەن‬ ‫سەرۆكایەتیی پارلەمانەوە ئاڕاستەی‬ ‫ئێمە نــەكــراوە وەك لیژنەیەكی‬ ‫پەیوەندیدار بەو بابەتەوە‪ ،‬بۆیە تا‬ ‫وێنەیەكمان بۆ نەنێردرێت ئێمەش‬ ‫ناتوانین هیچ شتێكی لەسەر بكەین‌و‬ ‫بڵێین»‪.‬‬ ‫فەرحان جەوهەر قــادر‪ ،‬وتیشی‬ ‫«پێشتریش كەمپێنێكی تــر كە‬ ‫لــەســەر وتــەكــانــی ســـۆران عومەر‬ ‫پێكهێنرابو وێــنــەی ئــەوەشــمــان‬ ‫لەالیەن سەرۆكایەتیی پارلەمانەوە‬ ‫بۆ نەنێردراوە‪ ،‬بۆیە هەر كاتێك كە‬ ‫بەدەستمان بگات‪ ،‬ئەوا ئێمەش الی‬ ‫خۆمانەوە پشتگیریی تەواوی دەكەین‌و‬ ‫لــەرێــی ئەنجامدانی ۆركــشــۆپـە‌وە‬ ‫بەشێوەیەكی رەسمی راگەیاندنەكانی‬ ‫لێئاگاداردەكەینەوە‌و پەیوەندی بە‬ ‫سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمیش‬ ‫دەكەین بۆ ئەوەی كاری پێویستی‬ ‫لەبارەوە ئەنجام بدرێت‌و پەیوەندیش‬ ‫دەكەین بە وەزارەتەكانی ناوخۆ‌و‬ ‫ئەوقاف‌و الیەنە پەیوەندیدارەكانی‬ ‫ترەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬لێرەشەوە‬ ‫داوادەكەم كە هەر كاتێك كە وێنەی‬ ‫كەمپینێك دەدرێت بە سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬با ئەوانیش وێنەیەكی‬ ‫ئاڕاستەی لیژنەكەی ئێمە بكەن‪،‬‬ ‫چونكە نەناردنی وێنەی كەمپینەكان‬ ‫پێدەچێت هۆكارێكی لەپشت بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم نازانین چییە‌و لەبەرچییە؟‬

‫‪3‬‬

‫گەڕان‬ ‫بە دوای وەهم‬

‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬ ‫ئیسالمیستەكان (واتــە ئیسالمی سیاسی)‬ ‫لە خیتابی خۆیان بانگەشە بۆ مرۆڤی پاك و‬ ‫كۆمەڵگەی پاك و بێ‌ خەوش دەكــەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫یەكێ‌ لە بنچینەكانی فیكری فاشیزمی سیاسییە‬ ‫كە لە مێژووی سەردەمی نوێ‌ شتێكی تازە نیە‬ ‫و پێشتر هێزە فاشیستەكانی جیهان ئەزموونیان‬ ‫كـــردووە‪ ،‬وەك نازییەكان و مۆسۆلینییەكان‬ ‫و فراكۆییستەكان و بەعسییەكان و ئێستاش‬ ‫ئیسالمیستە هاوچەرخەكان‪.‬‬ ‫بێگومان نە مرۆڤی پاك بوونی هەیە نە‬ ‫كۆمەڵگەی پــاك‪ ،‬ئەمەیان وەهــم و ســەراب و‬ ‫ئەفسانەیە‪ ،‬مرۆڤی ریالیست بە هیچ شێوەیەك‬ ‫ناكەوێتە داوی‪ ،‬بەڵكو ئەمە سیفەتی مرۆڤی‬ ‫وەهــمــدارە وەك ئیسالمیستەكان و هەموو‬ ‫ئیدیۆلۆگە موتەتەریف و رەگەزپەرستەكان‪ .‬ئەوان‬ ‫لە خیتابیان بۆ راكێشانی سەرنجی ئەوانیتر و زاڵ‬ ‫كردنی هەژموونی خۆیان‪ ،‬خیتابێك بە ڕواڵەت پڕ‬ ‫لە رەوانبێژی و بریق و باق‪ ،‬بارگاوی بە هەڵچوون‬ ‫و عاتیفە‪ ،‬هەردەمیش لە ناوەندێكی رۆشنبیری‬ ‫ســنــووردار و كــەم خوێندەوار بــاودەكــەنــەوە‪،‬‬ ‫(وەك ئەوەی بانگخوازەكان لە ناو خەڵكی سادە‬ ‫دەیكەن) باس لە شتێك‪ ،‬وەهمێك دەكەن‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی مرۆڤایەتی مەزنترین شتی لە دەست دابێ‌‪،‬‬ ‫ئیتر ژیان دوور و لە دەرەوەی روانینی ئەوان نە‬ ‫بەهایەكی هەیە نە مانایەك دەبەخشێ‌‪ ،‬بەم جۆرە‬ ‫بااڵدەستی ئیدیۆلۆژی خۆیان دروست دەكەن‪،‬‬ ‫لێرەشەوە ئەوەی دەیانەوێ‌ بۆیان مەیسەر دەبێ‌‪،‬‬ ‫ئەمەش واتە دروستكردنەوەی كۆپییەك لە خۆیان‬ ‫و نەهێشتنی روانین و خوێندنەوە و رای جیاواز‪،‬‬ ‫چونكە هەموو ئیدیۆلۆژییەكی ئیتنیكی و سیاسی و‬ ‫ئایینی‪ ،‬ئامانجیان نەهێشتنی روانین و خوێندنەوە‬ ‫و رای جیاواز و هەڵوێستی جیاوازە‪ ،‬لەناوبردنی‬ ‫جۆربەجۆری و دەوڵەمەندی جیاوازی بیركردنەوە‪.‬‬ ‫فاشیستەكان هەردەم كە باس لە ئامانجی‬ ‫خۆیان كردووە‪ ،‬ئەو ئامانجەیان وەك ئەلماس و‬ ‫گەوهەر پیشان داوە‪ ،‬واتە وەك مادەیەكی گرانبەها‬ ‫و نایاب‪ ،‬پاك و بێگەرد‪ ،‬ئــەوان هــەردەم باس‬ ‫لەوە دەكەن عەوداڵی شتێكی پاك و بێگەردن‪،‬‬ ‫ئەمەش لە وەهم و ئەفسانەیەك زیاتر نیە كە وەك‬ ‫هەقیقەت بە خەڵكی سادەی دەفرۆشن‪.‬‬ ‫بێگومان ئیسالمیستە كوردەكانیش لەم‬ ‫هەڵكەوتە بەدەر نین‪ ،‬بڕوانە سۆران عومەر كە‬ ‫لە دیمانەیەكی تەلەڤیزیۆنی ‪ NRT‬دەیگوت ‪:‬‬ ‫ئێمە بە دوای كۆمەڵگە و مرۆڤێكی پاك و بێگەرد‬ ‫دەگەڕێین» یان چەند رۆژێك پێش ئێستا بە ناو‬ ‫د‪ .‬عبدالواحد دەیگوت‪ :‬ئەو پێشمەرگەی كە لە‬ ‫پێناوی نیشتمان دەكــوژرێ‌ بە شەهید حسێب‬ ‫نابێ‌‪ ،‬یان دەیگوت‪ :‬پێشمەرگە نازانێ‌ بۆچی شەڕ‬ ‫دەكا‪ ،‬لە بن ئااڵیەكە كە كۆمۆنیست و نەسرانی و‬ ‫ماسۆنی لە خۆی كۆكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەم روانینە نموونەیەكی بەرجەستەی ئەو‬ ‫وەهم و ئەفسانە و سەرابەیە كە ئیسالمیستە‬ ‫كوردەكان وێڕای جۆرێك لە غەشیمی و نەزانی‬ ‫و كوێرەوەری بانگەشەی بۆ دەكــەن‪ .‬وەهمێك‬ ‫كە ئاراستە ئیدیۆلۆژییەكەی دیــارە و ئامانج‬ ‫تێیدا دژایەتی كردنی كورد و كۆمەڵگەی كورد‬ ‫و دیمۆكراسی و ئەو ئیسالمەیە كە كورد پێی‬ ‫ناسراوە‪ .‬ئەوان دەیانەوێ‌ جارێكی تر كورد بە‬ ‫ئیسالم بكەنەوە‪ ،‬لەم پڕۆسەیەش بێگومان دەشێ‌‬ ‫ملی میللەتەكەیان بشكێنن‪ ،‬چونكە ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە ناو كورد بەو شێوەیەی ئەوان بانگەشەی‬ ‫بۆ دەكەن پڕۆسەیەكە بۆ بە عەرەب كردنی كورد‪،‬‬ ‫ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئەو هەقیقەتەی كە دەڵێ‌‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی سیاسی بەو شێوەیەی لە‬ ‫ناو عەرەب هەیە و سەری هەڵداوە‪ ،‬بزووتنەوەی‬ ‫ناسیۆنالیزمی نوێی عەرەبە‪ ،‬كە ئێستا لە شێوەی‬ ‫داعش لە گۆڕەپانەكەدایە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫مەال بەختیار لەوتاری دەستپێكی كۆنفرانسی دامەزراندنی رێكخراوی دابڕان‪:‬‬

‫رۆژانە (‪ 5‬تا ‪ )15‬شەهید دەبەخشین‪ 30( ،‬تا ‪ )50‬بریندار دەبەخشین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەسایەی ئەم ئازادییەدا‪ ،‬بەدەیان كۆنەپەرست ژەهری بیری‬ ‫سەلەفی دەرخواردی نەوەكانمان دەدەن‬

‫چاودێر تەواوی وتارەكە باڵودەكاتەوە‬ ‫میوانانی ئازیز!‬ ‫رووناكبیران‪،‬‬ ‫دیموكراسی!‬ ‫ئامادەكاری‬ ‫دەستەی‬ ‫بەناوی‬ ‫رێكخراوی‬ ‫دامەزراندنی‬ ‫كۆنفرانسی‬ ‫دابڕان‪ ،‬لەژێر دروشمی «ئاین بۆ تاك‌و‬ ‫دیموكراسی بۆ هەمووان»‪ ،‬پڕ بەدڵ‬ ‫بەخێرهاتنتان دەكەین‪ ،‬ئومێدەواریشین‪،‬‬ ‫ئەم كۆنفرانسە سەرەتای داڕشتنی‬ ‫بناغەیەكی مەعریفی‪ ،‬سیكۆالریستی‪،‬‬ ‫رۆشنگەری هەمەالیەنە بێ‌‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانین لەمەوال‪ ،‬رەهەندەكانی ئەم ملمالن ‌ێ‬ ‫مێژوییە‪ ،‬لەگەڵ ئیسالمگەراكان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سەلەفییەكان‪ ،‬لەگەڵ هێزە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫رەهەندانە‪،‬‬ ‫ئەو‬ ‫كۆنەپەرستەكان‪،‬‬ ‫بەدورنمای تیۆری‪ ،‬بەدورنمای فەلسەفی‪،‬‬ ‫بەدورنمای پرنسیپی هاوچەرخ‪ ،‬بتوانین‬ ‫ملمالنێكانمان بەشێوەیەكی عەقاڵنی‪ ،‬دوور‬ ‫لە بڕیاری سەرپێی‌و پچڕ پچڕ‪ ،‬بەپرۆژە‪،‬‬ ‫بەلۆژیك‪ ،‬لەپێناوی بەدیهێنانی ستراتیجی‬ ‫دیموكراسی بەدیبهێنین‪.‬‬ ‫دڵنیام‪ ،‬بەستنی كۆنفرانسێكی ئاوا‪،‬‬ ‫لەهەلومەرجێكی وەكو ئێستای ناوچەكە‪،‬‬ ‫عیراق‪ ،‬كوردستان‪ ،‬لەخۆڕا نەهاتووە‪.‬‬ ‫ئەمە زادەی پێویستییە بابەتییەكانی ئەم‬ ‫گۆڕانكارییانەن‪ ،‬كە ناوچەكەی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫زادەی پێویستییە بابەتییەكانی چەسپاندنی‬ ‫بنچینەكانی دیموكراسییە‪ ،‬لەكوردستان‪،‬‬ ‫لەهەموو بەشەكانی كوردستان‪ .‬زادەی ئەو‬ ‫ئەركە مێژوییەیە‪ ،‬كە بەداخەوە دەتوانین‬ ‫بڵێین بەداخەوە لەسەدەی رابردوو‪،‬‬ ‫كەمتەرخەمییەكی زۆر لەئەنجامدانی كراوە‪.‬‬ ‫لەپەنجا ساڵی رابردووشدا‪ ،‬تەواوی حزبە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان‌و دەسەاڵتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەشێك لەرووناكبیران‌و‬ ‫ناوەندەكانی مەدەنی‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫كەمتەرخەمییەكی بەرچاومان لەراپەڕاندنی‬ ‫ئەم ئەركانە هەبووە‪.‬‬ ‫ئەم ئەركانەش‪ ،‬كە دوو رۆژ كۆنفرانس‬ ‫سەرقاڵی دەبێ‌‪ ،‬دوانزە بابەت پەیوەست‬ ‫بەڕۆشنگەری‪ ،‬پەیوەست ملمالنێی‬ ‫ستراتیجی دیموكراسی‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئیسالمگەرا‪ ،‬سەلەفی‪ ،‬هێزی كۆمەاڵیەتی‬ ‫كۆنەپەرستی پێشكەشدەكرێت‌و لەدوایشدا‪،‬‬ ‫پرۆژەی پەیڕەو پرۆگرامی ساغ دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫بڕیاری گۆڤارو سایتی ئەلیكترۆنی دەدرێت‪،‬‬ ‫چاالكییە جۆراوجۆرەكان بڕیاریان لەبارەوە‬ ‫دەدرێ‌‌و بێگومان ئەمەش زەنگێك‌و‪،‬‬ ‫دەرگایەكی نوێیە‪ ،‬لەم خەباتە عەقاڵنییە‪،‬‬ ‫لەم خەباتە رۆشنگەرییە‪ ،‬كە دەتوانم‬ ‫بڵێم پێویستییەكی زۆر گرنگی ئەدەبیاتی‬ ‫سیاسی ئێمەو ژیانی كۆمەاڵیەتی ئێمەو‬ ‫فەلسەفی‌و عەقاڵنیی ئێمەیە‪.‬‬ ‫رۆشنبیرانی‬

‫پێناوی‬

‫ئامادەبوان!‬ ‫لەسەردەمی جیهانگیریدا چۆن دەڕوانینە‬ ‫دیموكراسی؟ ئەمە پرسیارێكی بونیەوی‬ ‫زۆر گرنگە‪ .‬ئایا چەمكەكانی دیموكراسی‪،‬‬ ‫مەسەلە‬ ‫دیموكراسی‪،‬‬ ‫پێوەرەكانی‬ ‫تیۆرییەكانی دیموكراسی‪ ،‬لەسەردەمی‬

‫لەپەنجا ساڵی رابردوودا‪ ،‬تەواوی حزبە سیاسییەكانی كوردستان‌و‬ ‫دەسەاڵتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەشێك لەرووناكبیران‌و ناوەندەكانی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬هەموو ئەمانە كەمتەرخەمییەكی بەرچاومان هەبووە‬ ‫لەراپەڕاندنی ئەركەكانی چەسپاندنی بنچینەكانی دیموكراسی‬ ‫ئەركەكانی ئێستای دیموكراسی‪ ،‬جیاوازییەكان‌و تایبەتمەندییەكانی‬ ‫ئێستای ئەركەكانی دیموكراسی‪ ،‬مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگە‪ .‬ئێجگار‬ ‫ێ ئێمە لێكۆڵینەوەی لەبارەوە بكەین‬ ‫گرنگیشە كە دەب ‌‬ ‫گرنگترین دوو ئەركی پێكەوە بەستراوی ئەم سەردەمە‪ ،‬بۆ دیموكراسی‪،‬‬ ‫لەواڵتانی خۆمان‪ ،‬كە بەدرێژایی مێژوو پرۆژەی رۆشنگەریی‌و سیستەمی‬ ‫دیموكراسی بەخۆیەوە نەدیوە‪ ،‬گرنگترین دوو ئەركی پێكەوە بەستراو‪ ،‬كە‬ ‫ێ ئەویتریان نایەتەدی‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی ئۆرگانیكیان هەیە‌و هیچیان بەب ‌‬ ‫ئەویش رۆشنگەریی‌و سیستمێكی سیكۆالرە‬ ‫جیهانگیریدا‪ ،‬چۆن لێی تێدەگەین؟‌و چۆن‬ ‫بەرنامەی بۆ دادەڕێژین؟ چۆن پرۆژەی‬ ‫بۆ گەاڵڵە دەكەین؟ ئەمە پرسیاری‬ ‫بونیەوین‪ ،‬كە دەبێ‌ بەراوردەكانی‌و‬ ‫سەرەنجامی بەراوردەكانیشی لەگەڵ‬ ‫تێگەیشتنی ئێمەدا‪ ،‬لەو چەمكانەی‬ ‫كە لەشەستەكانەوە‪ ،‬لەپەنجاكانەوە‪،‬‬ ‫لەحەفتاكان‌و هەشتاكانەوە‪ ،‬لەدیموكراسی‬ ‫تێگەیشتبوو‪ ،‬دەبی جیاوازییەكانی ئەم‬ ‫دوو چەمكە‪ ،‬جیاوازییەكانی ئەم دوو‬ ‫بنچینە دیموكراسییە لەم سەردەمەدا‪ ،‬كە‬ ‫سەردەمی جیهانگیرییە تێبگەین‪.‬‬ ‫ئێستا‪ ،‬دیموكراسی وەكو سەردەمی‬ ‫كۆن‪ ،‬بەتەنها رزگاركرنی خاك‌و خەڵك‬ ‫نییە! ئێستا دیموكراسی وەكو سەردەمی‬ ‫كۆن‪ ،‬تەنها جێبەجێكردنی داخوازییەكانی‬ ‫ریفۆرمی كشتوكالێ‌ جوتیاران نییە‪.‬‬ ‫ئێستا دیموكراسی وەكو سەردەمی كۆن‪،‬‬ ‫كەمكردنەوەی جیاوازییەكانی شارو الد ‌ێ‬ ‫نییە‪ .‬ئێستا دیموكراسی وەكو سەردەمی‬ ‫كۆن‪ ،‬بەدیهێنانی تەكنەلۆجیای ئابوری‌و‬ ‫كۆمپانیاو خستنەگەڕی بازاڕێك كە‬ ‫جیاواز ب ‌ێ لەبازاڕی مۆنۆپۆل نییە‪ .‬ئێستا‬ ‫دیموكراسی ئەو ئازادییانەش نییە‪ ،‬كە‬

‫جاران‪ ،‬لەسەردەمی پاشایەتییەكان‌و‬ ‫دیكتاتۆرو‬ ‫حكومەتە‬ ‫لەسەردەمی‬ ‫كۆلۆنیالیستییەكانی كالسیكیدا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫خەڵك باسی ئازادی‌و خەباتی سەندیكایی‬ ‫بكردایە‪ ،‬یان هەتا هەتا زیندانی دەكرا‪،‬‬ ‫یان لەسێدارە دەدرا‪ .‬ئەو چەمكانە‪ ،‬ئەو‬ ‫تێگەیشتنە فەلسەفییە لەدیموكراسی‪،‬‬ ‫لەسەدەی رابردوو‪ ،‬هەتا دەگاتە كۆتایی‬ ‫جەنگی سارد‪ .‬ئەمە چەمكگەلێك‬ ‫بوون‪ ،‬هی زەمان‌و سەردەمی خۆیان‬ ‫بوون‪ ،‬كە كاریگەرییەكی هەمەالیەنەیان‬ ‫هەبوو‪ .‬گەالن‪ ،‬كرێكاران‪ ،‬خەباتە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬خەباتە مەدەنییەكان‌و‬ ‫تێكۆشانی رووناكبیران بۆ سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫لەدەوری ئەو ستراتیجە بەئاراستەی جیاواز‬ ‫جیاواز‪ ،‬كۆدەبوونەوە‪ .‬بەاڵم لەدوای كۆتایی‬ ‫جەنگی سارد‪ ،‬لەدوای ئەوەی وردە وردە‬ ‫ستراتیجی جیهانگیری لەدنیادا گەاڵڵە‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬ئێستاش دەوڵەتە سەرمایەدارەكان‬ ‫خۆیان‪ ،‬ئامانجی ستراتیجیان ئەوەیە‬ ‫خەباتی دیموكراسی بەچەمكە گشتییەكەی‬ ‫لەتەواوی دنیادا باڵوبكەنەوە‪ .‬ئامانجیانە‬ ‫تەكنەلۆجیا لەتەواوی دنیادا باڵو بكەنەوە‪.‬‬ ‫ئامانجیانە مەسەلەی جوتیاران كۆتایی‬

‫پێبێت‪ .‬ئامانجیانە مەسەلەی ئازادی‌و‬ ‫مەدەنی بەدیبێت‪ ،‬تەنانەت ئامانجیانە‬ ‫مەسەلەی مافی ژنیش بەدیبێ‌‪ .‬ئەمە ئیتر‬ ‫تەواو چەمكەكان الی ئێمە دەب ‌ێ بگۆڕێ‌‌و‬ ‫بەتەواوەتی ستراتیجەكەی بۆ ئێمە دەب ‌ێ‬ ‫گەاڵڵە بكات‪ ،‬لەپاڵ ئەو ئەركانەی كەجارێ‌‪،‬‬ ‫لەپرۆژەی دیموكراسی‪ ،‬لەسەردەمی رابردوو‬ ‫تائێستا لەواڵتانی ئێمە بەدینەهاتوون‪ .‬واتا‬ ‫ئەگەر دیموكراسی‪ ،‬لەزۆرێك لەواڵتانی‬ ‫رۆژئاوا‌و واڵتانی تر‪ ،‬تەواوی چەمكەكانی‪،‬‬ ‫تەواوی ئەركەكانی‪ ،‬تەواوی پێوەرەكانی‬ ‫لەوێ‌ بەدیهاتبێ‌‌و الی ئێمەش بەشێكی‬ ‫زۆری بەدیهاتبێ‌‌و جار ‌ێ بەشێكی مابێ‌‪ ،‬تا‬ ‫لەڕووی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەوە بەدیبێ‌‪.‬‬ ‫ئەوەش هێشتا ئەركی سەرشانی ئێمەیە‪،‬‬ ‫كە بەردەوام بین لەسەری‪ ،‬بەاڵم لەپاڵیدا‪،‬‬ ‫لەسەردەمێكی گۆڕاودا كە جیهانگیرییە‪،‬‬ ‫جیهانگیرش سنورەكانی بەزاند‪ ،‬سنوری‬ ‫نیشتمانیی‪ ،‬سنوری ئابوری‪ ،‬سنوری‬ ‫كەلتوری‪ ،‬سنوری ئاسایش‪ ،‬سنوری‬ ‫عەسكەری‌و سنوری ئەمنی لەدنیادا‬ ‫بەزاندووە‪ ،‬كە بێگومان ئێستا دەب ‌ێ‬ ‫بزانین‪ ،‬ئەو ملمالنێیەی رابردوو‪ ،‬چۆنێتی‬ ‫راپەڕاندنی قۆناغی دیموكراسی كالسیكی‬

‫بەشێكی زۆری كۆتایهات‌و بەشە كەمەكەی‬ ‫دەبێ‌ بەردەوامبین‪ ،‬ئەركی نوێ‌‪،‬‬ ‫سیاسەتی نوێ‌‪ ،‬پرۆژەی نوێ‌‪ ،‬دیدی نوێ‌‪،‬‬ ‫جیهانبینی نوێ‌ هاتۆتە پێشەوە كە دەب ‌ێ‬ ‫رایبپەڕێنین‪ .‬تێگەیشتن لەم بابەتەش‬ ‫مەسەلەیەكی چارەنوسسازە بۆ نەتەوەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬بۆ كۆمەڵەكانمان‪،‬‬ ‫بۆ حزبەكان‪ ،‬رێكخراوەكان‌‪ ،‬رووناكبیران‌و‬ ‫ناوەندەكانیش لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫تێدەگەین‪ ،‬هاوئاهەنگی گۆڕانكارییەكان‬ ‫دەچینە پێشەوە‌و دەتوانین ئەركەكانمان‬ ‫رابپەڕێنین‪ .‬تێی ناگەین‪ ،‬پێداگیری لەسەر‬ ‫رابردوو دەكەین‪ ،‬بێگومان وردە وردە‬ ‫بەئایدۆلۆجیەتی كۆن‪ ،‬بەفەلسەفەی كۆن‪،‬‬ ‫بەپێكهاتەی حزبایەتی كۆن‪ ،‬بەتێگەیشتنی‬ ‫رووداوەكان‌و‬ ‫كۆنمان‪،‬‬ ‫سیاسی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی جیهانبینی بەجێمان‬ ‫دەهێڵێ‌‌و دەب ‌ێ زۆر سەرسەختانەش‬ ‫ملمالنێ‌ لەگەڵ دیاردەو دەركەوتە‬ ‫تازەكانی دنیای جیهانگیری لەعەقڵدا‪،‬‬ ‫لەمەعریفەدا‪ ،‬لەپەیوەندی كۆمەاڵیەتییدا‪،‬‬ ‫لەسەربەستییەكاندا‪،‬‬ ‫لەئازادییەكاندا‪،‬‬ ‫لەخواستەكاندا‪،‬‬ ‫لەگۆڕانكارییەكاندا‪،‬‬ ‫لەتاكگەرایدا‪ ،‬بكەین‪ .‬ئەگەر بشمانەوێت‬

‫«« «‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 2015/3/26‬بە دروشمی (ئاین بۆ‬ ‫تاك‌و دیموكراسی بۆ هەموان) بەبەشداری‬ ‫دەیان پرۆفیسۆرو توێژەرو رەخنەگر‪،‬‬ ‫كۆنفرانسی دامەزراندنی رێكخراوی دابران‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬لەوتاری دەستپێكردنی‬ ‫كۆنفرانسەكەشدا مەال بەختیار جەختی‬ ‫لە پێویستی دامەزراندنی رێكخراوەكە‬ ‫لەم قۆناغەدا كردەوە‪ ،‬تا لەپێناوی‬ ‫ستراتیژی رۆشنگەری هاوچەرخدا بكەوێتە‬ ‫خزمەتكردن بۆ بەدیهێنانی سیستمێكی‬ ‫سێكۆالرو مەدەنی‌و چەسپاندنی بنەماكانی‬ ‫دیموكراسی‪ .‬هاوكات جەختی لەوەش‬ ‫كردەوە‪ ،‬كە لەمەودوا بەبێ ترس و بەبوێری‬ ‫دەبێت روبەروی هەمو ئەو بیرە دواكەوتوانە‬ ‫ببینەوە كە لە ژێر هەر پاساوێكدا دژایەتی‬ ‫دیموكراسی و سێكۆالری‌و رۆشنگەری‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫ملمالنێ‌ لەگەڵ ئەو دیاردانەدا بكەین‪ ،‬لەژێر‬ ‫پاساوی جۆراوجۆری ئەوەی ئەمە لەگەڵ‬ ‫واڵتی ئێمە‪ ،‬عەقڵی ئێمە‪ ،‬فەلسەفەی ئێمە‪،‬‬ ‫پێكهاتەی كۆمەاڵیەتی ئێمە‪ ،‬تاكی ئێمە‪،‬‬ ‫ترادسیۆنی ئێمە‪ ،‬خێزانی ئێمە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دین‪ ،‬مەزهەب‌و تەریقەت‌و عەشایەری ئێمە‪،‬‬ ‫ناگونجێ‌‪ ،‬ئەگەر ئەو پاساوانە بهێنینەوە‌و‬ ‫بیانكەینە كۆسپ لەبەردەم دیاردەو‬ ‫دەركەوتە تازەكان‪ ،‬كە لەڕووی بابەتییەوە‪،‬‬ ‫كاریگەریان لەسەر رەوشی ئێمە‪ ،‬بیر‌و‬ ‫بیكردنەوە‪ ،‬فەلسەفە‪ ،‬سیاسەتەكانمان‬ ‫هەیە‪ ،‬دەرگاكانیان لێ‌ دابخەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەپەنجەرەكانەوە‪ ،‬لەكاڵو رۆژنەكانەوە‪،‬‬ ‫لەدەیان كون‌و كەلەبەرەوە ئێستا بەهۆی‬ ‫سەتەالیەتەكانەوە‪ ،‬بەهۆی ئینتەرنێتەوە‪،‬‬ ‫فەیسبوك‌و یوتوب‌و تویتەرەوە كاریگەری‬ ‫شارستانییەتی نوێ‌‪ ،‬كاریگەری فەلسەفەی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬كاریگەری گۆڕانكارییە نوێكان‪،‬‬ ‫لەسەدان كەناڵەوە دێنە ناو كۆمەڵ‌و ناو‬ ‫هزرمانەوە‪ ،‬ناو بیكردنەوەمان‪ ،‬ناو خێزان‪،‬‬ ‫منداڵ‌و خوێندنگەمانەوە‪ .‬لەناو هەموو‬ ‫ئەم كەنااڵنە چەند بمانەوێت خۆمان‬ ‫بەپرنسیپی سەرسەخت‪ ،‬پێداگر لەسەر‬ ‫چەمكەكانی رابردووی خۆمان پیشانبدەین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەسەرەنجامدا‪ ،‬بەخۆمان نەزانین‬ ‫كە ئەمە مەترسیدارە‪ ،‬لەسەرەنجامدا‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ئێستای جیهانگیری‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكی بابەتیمان لەسەر دادەنێت‌و‬ ‫لەدواخاڵیشدا رێڕەوی ئەم سەردەمەش‬ ‫بەرەو پێشەوە دەڕوات‌و ئەگەر ئێمەش‬ ‫سەرسەخت بین بەلێكدانەوەی‪ ،‬بەرنامەی‬ ‫گۆڕاومان نەبێ‌ بۆ ئەوەی كارلێك لەگەڵ‬ ‫ئەم گۆڕانكارییانەدا بكەین‪ ،‬ئەوكاتە ئێمەش‬ ‫دەبین بەهێزێكی خۆپارێز یان كۆنەپەرست‪،‬‬ ‫لەبەردەم ئەم گۆڕانكارییانەی كە ئێستا‬ ‫لەڕووی بابەتییەوە هاتۆتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئەركەكانی ئێستای دیموكراسی‪،‬‬ ‫جیاوازییەكان‌و تایبەتمەندییەكانی ئێستای‬ ‫ئەركەكانی دیموكراسی‪ ،‬مەسەلەیەكی‬ ‫ئێجگار گرنگە‪ .‬ئێجگار گرنگیشە كە‬ ‫دەبێ‌ ئێمە لێكۆڵینەوەی لەبارەوە بكەین‪.‬‬ ‫دەرگاكانی ئازادی مشتوماڵكردنیان‬ ‫بكەینەوە‪ .‬بەهیچ شێوەیەك كۆسپ‌و‬ ‫تەگەرە لەبەردەم ئەم مشتوماڵە دانەنێین‌و‬ ‫ئامادەشبین باجی جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫ئەركە دیموكراسییەی لەسەردەمی‬ ‫جیهانگیری بەدیبهێنین‪.‬‬ ‫ئامادەبین باجی بدەین‪ ،‬ئامادەبین‬ ‫خەبات بكەین‪ ،‬قوربانی بدەین‪ ،‬ئامادەبین‌و‬ ‫نەسڵەمێینەوە‪ ،‬لەو هەژمونانەی كە تائێستا‬ ‫تاكی ئێمە‪ ،‬خێزان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬حزبەكان‪،‬‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬پەرلەمان‪ ،‬ناوەندەكانی‬ ‫مەدەنی‌و رووناكبیری ئێمە‪ ،‬لەژێر پەردەی‬ ‫ئەوەی تۆمەتبار نەكرێین بەدژە دین‪ ،‬بەدژە‬ ‫مەزهەب‪ ،‬بەتوندڕەوایەتی‪ ،‬بەئیلحاد‪ ،‬كە‬ ‫ئیلحاد كارێكی زۆر خراپە‪ .‬لەبەر ئەو پرسانە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەو هەژمونانە‪ ،‬كە بووە بەترادسیۆنی‬ ‫سەدان ساڵەی سەپێنراوی بەردەوامی‬ ‫هەتا ئێستامان‪ ،‬دەب ‌ێ ئەو ترسانە‪ ،‬ئەو‬ ‫بیمانە بتوێنینەوە‪ ،‬رەخنە عەقاڵنییەكانی‬ ‫خۆمان‪ ،‬فەلسەفە عەقاڵنییەكانی خۆمان‪،‬‬ ‫ئەركە رۆشنبیرییەكانی خۆمان‪ ،‬ئەركە‬ ‫دیموكراسییەكانی هاوچەرخی خۆمان‪،‬‬ ‫دەب ‌ێ ئیتر دەست پێبكەین‌و بەپێی‬ ‫پێویستییەكانی جیهانگیری‌و بەپێی‬ ‫پێویستییەكانی ئەم قۆناغە‪ ،‬ئەركەكان‬ ‫رابپەڕێنین‪.‬‬ ‫گرنگترین دوو ئەركی پێكەوە بەستراوی‬ ‫ئەم سەردەمە‪ ،‬بۆ دیموكراسی‪ ،‬لەواڵتانی‬ ‫خۆمان‪ ،‬كە بەدرێژایی مێژوو پرۆژەی‬ ‫رۆشنگەریی‌و سیستەمی دیموكراسی‬ ‫بەخۆیەوە نەدیوە‪ ،‬گرنگترین دوو ئەركی‬ ‫پێكەوە بەستراو‪ ،‬كە پەیوەندییەكی‬ ‫ئۆرگانیكیان هەیە‌و هیچیان بەب ‌ێ ئەویتریان‬ ‫نایەتەدی‪ ،‬ئەویش رۆشنگەریی‌و سیستمێكی‬ ‫سیكۆالرە‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫هەموو كەسێك دەزانێت كە داعش مەترسیدارە‪ .‬بەاڵم بەداخەوە هەموو كەسێك نازانێت بنەماكانی داعش‪،‬‬ ‫سەرچاوەكانی بیركردنەوەی‪ ،‬سەرچاوە ئیسالمییەكانی‪ ،‬سەرچاوە مەزهەبیەكانی بیری داعش‪ ،‬سەرچاوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی داعش‪ ،‬تائێستا بەداخەوە وردبوونەوەی لەسەر نەكراوەو حكومەتی ئێمەش بەرنامەی پێویستی‬ ‫بۆ دانەناوە‬ ‫هەموو ئەو هێزانەی كۆسپن‬ ‫ێ‬ ‫لەبەردەم دیموكراسی‌و دەیانەو ‌‬ ‫بیری سەدەكانی ناوەڕاست لەژێر‬ ‫هەر پەردەو بیانوییەكدا بسەپێنن‪،‬‬ ‫ملمالنێیەكی عەقڵی‪ ،‬فەلسەفی‬ ‫رەخنەییان لەگەڵدا دەكەین‌و ئەمەش‬ ‫پەیامی ئێمەیە‬

‫«« «‬

‫سەردەمی لێكدانەوەی تێكستەكانە‪،‬‬ ‫سەردەمی تێنەپەرینی هەموو ئەو‬ ‫كەلتورەیە كە لەرابردووەوە بۆ ئێستا‪،‬‬ ‫كە لەمەودواش ناب ‌ێ تێبپەڕێ‌‪ .‬سەردەمی‬ ‫دروستكردنی فلتەرەكانی عەقڵ‌و لۆژیك‪،‬‬ ‫گۆڕانكاری‌و رۆشنگەری‌و سیكوالریستە‪.‬‬ ‫دیموكراسییە‪،‬‬ ‫جەوهەری‬ ‫ئەمەش‬ ‫كە دیموكراسیش بەب ‌ێ رۆشنگەری‪،‬‬ ‫سیكوالریزم‪،‬‬ ‫بەبێ‌‬ ‫رۆشنگەریش‬ ‫لەسیستمدا‪ ،‬لەپەیوەندی كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫لەئازادی عەقڵدا‪ ،‬كە دەبێ‌ عەقڵ ئازاد‬ ‫بكرێ‌ لەهەموو خورافیاتی رابردوو‪،‬‬ ‫لەهەموو كاریگەرییە ناسروشتییەكانی‬ ‫رابردوو‪ ،‬عەقڵ ئازاد بكر ‌ێ لەهەموو ئەو‬ ‫لێكدانەوانەی ناگونجێن لەگەڵ عەقڵ‪.‬‬ ‫هەموو ئەوانەی عەقڵ قبوڵی دەكات‪ ،‬ئەوە‬ ‫پێویستە بۆ عەقڵ‌و كۆمەڵ‪ ،‬هەرشتێك‬ ‫عەقڵ قبوڵی نەكات‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ناكرێت بەپێوەرە ترسناكەكانی رابردوو‬ ‫بترسین‌و تێبپەڕێت‌و بە بەردەوامیش كاری‬ ‫لەسەر بكەین‪ .‬بەبێئەوەی ئیتر بیر لەوە‬ ‫بكەینەوە فلتەری بۆ دابنێین‌و گۆڕانكاری‬ ‫تێدا بەدیبهێنین‪.‬‬

‫هەر قسەیەك بەڕەقی بكەن‪،‬‬ ‫رەقتر وەاڵمتان دەدەینەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەرگاكانمان كراونەتەوە‬ ‫بۆ وەاڵم‪ ،‬بۆ دیالۆگ‪ ،‬بۆ‬ ‫گفتوگۆ‪ ،‬بەاڵم دەرگای ترس‌و‬ ‫ێ‬ ‫ترسنۆكی داخرا‌و دەشب ‌‬ ‫دایبخەین‬

‫سەرهەڵدانی داعش هەمانبوو‪ ،‬سەرهەڵدانی‬ ‫جوند ئیسالم‌و ئەنسار ئیسالم‌و جۆرەها‬ ‫هێزی وەكو ئەوان‪ ،‬دەرسی وەكو پێویستی‬ ‫پێنەداین‪ ،‬ئەگەرچی ئەوكاتە قوربانییەكی‬ ‫كەمیشمان نەدا‪ ،‬ئەو دەرسانەی‬ ‫لەناوخۆمان‌و لەدەوروبەری خۆشمان وەرمان‬ ‫نەگرت‪ ،‬ئەو بێباكییەی بەهۆی دەسەاڵتەوە‬ ‫هەمانبوو‪ ،‬بەهۆی بەهێزبوونی حزبەكانەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی تێنەگەیشتنی رێكخراوەكانمانەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی رووناكبیرو نوسەرەكانمانەوە‬ ‫هەمانبوو‪ ،‬ئەو بێباكییە لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫تێنەگەیشتنە‪ ،‬ئەو كۆپیگەرا سەقەتەی‬ ‫لەبیرو فەلسەفە لەدوای راپەڕینەوە لەواڵتی‬ ‫ئێمە جێبەجێكرا‪ ،‬هەمووی راستەوخۆ رژایە‬ ‫ناو رووباری كۆنەپەرستی ئیسالمگەرایی‪،‬‬ ‫سەلەفی‌و عەقڵی دواكەوتویی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫كە تائێستاش ژنكوژی لەبەشێكی‬ ‫واڵتی ئێمەدا كارێكی زۆر ئاساییە‪ .‬ئەو‬ ‫بێباكی‌و تێنەگەیشتنە‪ ،‬ئەو بەسەقەتی‬ ‫تێگەیشتنە لەكۆمەڵێك لەو چەمكانە‪،‬‬ ‫بێگومان لەئەنجامدا وایكرد هەم لەعیراق‌و‬ ‫لەكوردستانیشدا بینیمان داعش هەڵستا‌و چ‬ ‫كارەساتێكیشی خوڵقاندووە‪ .‬نامەوێت كاتی‬ ‫خۆم بەداعشەوە بكوژم‪ ،‬چونكە داعش تازە‬ ‫واخۆی ناساندووە‪ ،‬هەموو كەسێك دەزانێت‬ ‫كە داعش مەترسیدارە‪ .‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫هەموو كەسێك نازانێت بنەماكانی داعش‪،‬‬ ‫سەرچاوەكانی بیركردنەوەی‪ ،‬سەرچاوە‬ ‫ئیسالمییەكانی‪ ،‬سەرچاوە مەزهەبیەكانی‬ ‫بیری داعش‪ ،‬سەرچاوە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫داعش‪ ،‬تائێستا بەداخەوە وردبوونەوەی‬ ‫لەسەر نەكراوەو حكومەتی ئێمەش‬ ‫بەرنامەی پێویستی بۆ دانەناوە‪ ،‬كە هەرچی‬ ‫كون‌وكەلەبەر هەیە‪ ،‬هەرچی كەلەبەرێك‬ ‫لەمەوبەر هەمان بوو‪ ،‬بۆ ئەوە ئەو جۆرە‬ ‫عەقڵە لەپرۆگرامەكانی خوێندن‪ ،‬لەژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەداوو دەزگاكانی تائێستا‬ ‫گوزەراوە رێگەی لێبگیرێت‌و ئاراستەكە‬ ‫بەرەو ئاراستەیەكی هاوچەرخ بگۆڕین‪.‬‬ ‫ئەمە مەسەلەیەكی ئێجگار گرنگە‪ ،‬كە‬ ‫لەم كۆنفرانسەدا لەبەرنامەماندایە كاری‬ ‫لەسەر بكەین‪.‬‬

‫مەحاڵە دیموكراسی‪ ،‬بەب ‌ێ رۆشنگەری‪،‬‬ ‫رۆشنگەریش بەب ‌ێ سیكوالریزم لەواڵتی‬ ‫ئێمە‪ ،‬كە واڵتی ئێمەش ئێستا بەشێكە‬ ‫كارلێكمان‬ ‫جیهانگیری‬ ‫لەسیستمی‬ ‫لەگەڵ كردووە‪ ،‬بازاڕمان هەمان بازاڕە‪،‬‬ ‫راگەیاندنمان هەمان راگەیاندنە‪ ،‬ئاسایشمان‪،‬‬ ‫هەمان ئاسایشە‪ ،‬تەكەنەلۆجیامان‪ ،‬هەمان‬ ‫تەكنەلۆجیایە‪ ،‬لۆژیكمان‪ ،‬هەمان لۆژیكە‪،‬‬ ‫ئاسایشی تەندروستی‪ ،‬ئاسایشی خۆراك‌و‬ ‫ئاسایشی جوگرافیامان‪ ،‬هەمان ئاسایشە‬ ‫لەگەڵ ئەم دنیایەی كە لەدەوروبەرمانە‪.‬‬ ‫كە لەهەموو بارێكەوە ئاوێتە بوبین‌و‬ ‫هاوچارەنوس بوبین‪ ،‬كەواتە لەبارە‬ ‫مەعریفییەكەی‪ ،‬فەلسەفییەكەی‪ ،‬لەبارە‬ ‫فكری‌و گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكەی‪،‬‬ ‫دیموكراسییە‬ ‫سیستمە‬ ‫لەچۆنێتی‬ ‫هاوچەرخەكەشی‪ ،‬ئێستا هاوچارەنوسین‪،‬‬ ‫بۆیە ناكرێ‌ باشترین زانستی‪ ،‬كیمیا‪،‬‬ ‫فیزیا‪ ،‬تەكنەلۆجیا‪ ،‬تەكنیك‌و خۆراك‬ ‫زۆر لەالمان ئاسایی بێ‌‪ ،‬پێمانوابێ‌‪ ،‬كە‬ ‫تەنها پێویستمان بەوانەیەو پێویستمان‬ ‫ئامادەبوانی بەڕێز!‬ ‫بەگۆڕانكاریی عەقڵ نییە‪ ،‬پێویستمان بە‬ ‫باوەڕمانوایە بەستنی ئەم جۆرە‬ ‫بەرزكردنەوەی ئاستی زانستی‌و تەكنیكی‬ ‫نییە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو دەستكەوتانەو كااڵ كۆنفرانسە‪ ،‬لەكوردستان‪ ،‬بۆ هەموومان‪ ،‬هەم‬ ‫نوێكانی تەكنەلۆجیاو تەكنیكی دنیا‌و بۆكۆمەڵ‪ ،‬هەم بۆ حزبەكان‪ ،‬رێكخراوەكان‪،‬‬ ‫مەعریفەی دنیا قبوڵ بكەین‪ ،‬پێمانوانەب ‌ێ بۆ رۆژنامەو میدیای ئەهلی‪ ،‬بۆ حكومەت‪،‬‬ ‫هەموو پێداویستییەكانی ئێستای ژیان‪ ،‬لەحكومەتیشدا سێ‌ وەزارەت بەتایبەتی زۆر‬ ‫لەڕووی ئاسایشەوە‪ ،‬تەندروستییەوە‪ ،‬گرنگن‪ ،‬ئەوانیش وەزارەتەكانی پەروەردە‪،‬‬ ‫خۆراكەوە‪ ،‬خوێندنەوە‪ ،‬راگەیاندنەوە‪ ،‬خوێندنی بااڵ‌و رۆشنبیرین‪ .‬كە ئەم س ‌ێ‬ ‫لەڕووی رێگەوبان‌و تەالرسازییەوە‪ ،‬وەزارەتە‪ ،‬ئێستا بەتایبەتی وەزارەتی‬ ‫بەدابڕاوی‪ ،‬بەپارەی زۆر‪ ،‬بەفڕۆكەخانەكانی پەروەردەو خوێندنی بااڵ ملیۆنێك‌و شەش‬ ‫كە هەمانە‪ ،‬بەپەیوەندییەكانی ئابوری‪ ،‬سەد هەزار خوێندكار‪ ،‬لەناو سیستم‌و‬ ‫كۆمپانیاكانمان‪ ،‬بەو بانكە بچوكانەی كە فەلسەفەی پەروەردەی ئەواندا‪ ،‬چۆتە‬ ‫هەشمانە‪ ،‬بتوانین لەڕێگەی ئەمانەوە‪ ،‬بەرخوێندن‪ ،‬لەباخچەی ساوایانەوە‬ ‫دابین تا خوێندنی بااڵ‪ .‬ئێستا ناوەندەكانی‬ ‫مادییەكانمان‬ ‫پێویستییە‬ ‫بكەین‪ ،‬بەاڵم پێویستییە فەلسەفی‌و خوێندنمان‪ ،‬زانكۆمان‪ ،‬پەیمانگەكانمان‪،‬‬ ‫مەعریفییەكانمان فەرامۆش بكەین‪ ،‬كە خوێندنی بااڵمان بەراورد بكەین بە (‪)25‬‬ ‫ئەمەش هەڵەتێگەیشتنێكی زۆر گەورەیە‪ .‬ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬بە(‪ )50‬ساڵ‪ ،‬بە(‪)100‬‬ ‫تازە هیچ كۆمەڵێك لەدنیادا وەرناچەرخ ‌ێ ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬لەڕووی چەندایەتییەوە‪،‬‬ ‫بۆ هاوچەرخی‪ ،‬ئەگەر بێت‌و تەواوی گۆڕانكارییەكی گەورەی بەسەردا هاتووە‪،‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫پێداویستییەكانی عەقڵی‌و مادی پێكەوە بەاڵم لەڕووی چۆنایەتییەوە هەڵوێستەی‬ ‫داعش شەڕت لەگەڵ دەكات‌و ئەمەش‬ ‫نەبەستێ‌‪ .‬هەموو ئەو پەروەردانەی كە پێویستە‪ ،‬پرۆژەو فەلسەفەی گۆڕاوی‬ ‫بەدرێژایی مێژوو گواستراوە بوون‪ ،‬دژایەتی پەروەردەی فراوانترو فەلسەفەی گۆڕاوی ئاشكرایە‪ .‬بەاڵم دەبینین كە هەندێك‬ ‫كەس لێرەو لەو ‌ێ چۆن باسی ئااڵی‬ ‫عەقڵ‌و عەقالنییەتیان پێكرا‪ ،‬ئەوە كۆتایی خوێندنی بااڵی پێویستە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەركی حكومەت‪ ،‬بەتایبەت كوردستان‌و داعش دەكات‪ .‬بەسەدان‬ ‫پێهات‪.‬‬ ‫ئێستا سەردەمی بەعەقالنیكردنی دوایئەوەی كە داعش سەرهەڵدەدات‪ ،‬كەسیش وەستاون‌و گوێی لێدەگرن‪.‬‬ ‫كایەكانە‪ ،‬سەردەمی لێكدانەوەی كایەكانە‪ ،‬لەدوایئەوەی پێمانوابوو بەوبێباكییەی تا هەندێك لەمزگەوتەكان دەبینن‪ ،‬كە مەالی‬

‫سەلەفی خیتابیان بۆ دەدەن‌و بەعەقڵی‬ ‫سەلەفی‪ ،‬بەبیركردنەوەی دواكەوتووانەی‬ ‫كۆنەپەرستانەی سەلەفی‪ ،‬بەنەرم‌و نیانی‬ ‫دەربڕینەكان‪ ،‬بەاڵم لەجەوهەردا پڕ لەژەهری‬ ‫سەلەفی‪ ،‬دەزانین تائێستا چی لەكۆمەڵی‬ ‫ئێمە دەكات؟ كەناڵە سەلەفییەكان‬ ‫دەبینین؟ مزگەوتە سەلەفییەكان دەبینین؟‬ ‫حوجرە سەلەفییەكان دەبینین؟ پەیمانگە‬ ‫سەلەفییەكان دەبینین؟ دەبینین كەسێكی‬ ‫وەكو عەبدولواحید‪ ،‬نازانم مەالیە‪ ،‬شێخە یا‬ ‫دكتۆرە‪ ،‬نازانم تازە لەنیاندرتاڵ بۆتەوە؟‬ ‫چییە ئەم ‌ە بەو عەقڵە كۆنەپەرستییە‬ ‫چیمان پێدەڵێت؟ ئەمەش مەترسیدارە‪،‬‬ ‫گەورەشە‪.‬‬ ‫ئێجگار‬ ‫مەترسییەكی‬ ‫دەسەاڵتمان هەیە‪ ،‬یاسامان هەیە‪ ،‬رۆژانە‬ ‫(‪ 5‬تا ‪ )15‬شەهید دەبەخشین‪ 30( ،‬تا‬ ‫‪ )50‬بریندار دەبەخشین‪ ،‬لەسایەی ئەم‬ ‫ئازادییەدا‪ ،‬كە ئێستاش لەسایەی خوێنی‬ ‫شەهیدەكانمانەوەیە كە دەتوانین لەسەر‬ ‫خاكی كوردستان دابنیشین‪ ،‬كۆنەپەرستی‬ ‫ئاوا‪ ،‬نەك یەك دوو‪ ،‬بەڵكو بەدەیانیان‬ ‫ژەهری بیری سەلەفی دەرخواردی‬ ‫نەوەكانمان دەدەن‪ .‬ئەمە مەترسییە‪ ،‬دەب ‌ێ‬ ‫حكومەت لەسەری بوەستێ‪ ،‬وەكو دوژمنی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬دوژمنی عەقڵ‪ ،‬دوژمنی ژن‪،‬‬ ‫دوژمنی پێشكەوتن‪ ،‬تەنانەت وەكو دژومنی‬ ‫ئاسایشی كۆمەاڵیەتیش دەب ‌ێ سەیری‬ ‫بكەیت‪ .‬نەك لەژێر پەردەی ئازادی‪ ،‬كە‬ ‫من ئازادم‌و تۆش ئازادی‪ .‬لەئەوروپا‬ ‫تێكدەر ئازاد نییە‪ ،‬نازییەكان ئازاد نین‪،‬‬ ‫فاشییەكان ئازاد نین‪ ،‬لەئەوروپا ئەوەی‬ ‫عەقڵی دواكوتووی تائیفی باڵودەكاتەوە‬ ‫ئازاد نییە! كە ئازادیش هی ئەوانە‬ ‫وەرمانگرتووە‌و ناتوانین فەلسەفەی ئازادی‬ ‫فێری ئەوان بكەین‪ .‬فەلسەفەی دانراوی‬ ‫حوكمڕانی فێری ئەوان بكەین‪ .‬مەعقولە‬ ‫ئەمە لەفەرەنسا ئازاد نەبێ‌‪ ،‬بەاڵم الی‬ ‫ئێمە ئازاد بێ‌‪ ،‬مەعقولە لەئەڵمانیای‬ ‫هیگڵ‪ ،‬كانت‪ ،‬ماركس‌و ئەنجلس ئەمە ئازاد‬ ‫نەبێ‌‪ ،‬بەاڵم الی ئێمە ئازادبێ‌؟ مەعقولە‬ ‫لەئیتاڵیای رێنیسانس‪ ،‬لەئەڵمانیای‬ ‫چاكسازی ئایینی ئازاد نەبێ‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەكوردستان‪ ،‬ئەم جۆرە عەقڵە تائیفییە‪،‬‬ ‫كۆنەپەرستییە‪ ،‬تێكدەرە ئاشوبگێڕە‬ ‫ئازاد بێ‌؟ ئەمە چ رەوایەتییەكی تێدایە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەگەر بمانەوێت خزمەتی‬ ‫ئازادی بكەین‪ ،‬دەب ‌ێ ئەم كون‌و كەلێنانە‬ ‫لەمانە بگرین‪ ،‬بۆ ئەوەی ئازادی بپشكوێ‌‌و‬ ‫زیاتر گەشەبكات‌و بچێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫لەم شوێنانە‪ ،‬لەم كۆنفرانسەو لەمەودوا‪،‬‬

‫تازە هیچ كۆمەڵێك‬ ‫ێ بۆ‬ ‫لەدنیادا وەرناچەرخ ‌‬ ‫هاوچەرخی‪ ،‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫تەواوی پێداویستییەكانی‬ ‫عەقڵی‌و مادی پێكەوە‬ ‫نەبەستێ‌‬ ‫لەناوەندی رۆشنگەری چاودێر‪ ،‬لەدامەزراندنی‬ ‫رێكخراوی دابڕان‪ ،‬مەبەستمانە دابڕان‪،‬‬ ‫دابڕانە لەقۆناغی رابردوو‪ ،‬واتە (القطیعة‬ ‫المعرفیة)‪ ،‬دابڕانی ئەبستومۆلۆجییە‪ ،‬كە‬ ‫دابڕانی هەموو رەهەندەكانی ئەبستمولۆجی‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬هەموو رەهەندەكانی مەعریفی‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬دادەبڕێن لەهەژموونی رابردوو‪،‬‬ ‫دادەبڕێن لەتێكستەكانی سەپێنراوی ب ‌ێ‬ ‫لێكدراوی رابردوو‪ ،‬دادەبڕێن لەكۆمەڵێك‬ ‫تێنەگەیشتووی رابردوو‪ ،‬رەخنەی لێدەگرین‪،‬‬ ‫شیدەكەینەوە‪ ،‬ئەلتەرناتیڤەكانیان باس‬ ‫دەكەین‌و دەچینە سیاقی مێژوویی‌و ئەوەی‬ ‫كە حەقیقەتە بەدرێژایی مێژوو وەكو خۆی‬ ‫باسی دەكەین‪ ،‬بەبێ‌ ئەوەی رێگەبدەین هیچ‬ ‫جۆرە تەوهینێك بەعەقڵی مرۆڤ‪ ،‬بەئازادی‬ ‫مەزهەبی‌و ئازادی عەقیدەیی مرۆڤیش‬ ‫بكرێت‪ .‬بەتوندیش دژی ئیلحاد دەبین‪.‬‬ ‫بەاڵم تۆمەتی ئیلحاد ئێمە ناترسێنێ‌‪،‬‬ ‫بڵێن ئەم مولحیدەو ئەو مولحیدە‪ .‬ئێمەش‬ ‫نەمولحیدین‌و نەئیلحادیش قبوڵ دەكەین‪.‬‬ ‫بەاڵم وەكو جارانیش مامەڵە لەگەڵ ئەوە‬ ‫ناكەین‪ ،‬ئەمە بمانترسێنێ‌ بۆ ئەوەی‬ ‫رەخنەی مەعریفی‪ ،‬رەخنەی عەقاڵنی‬ ‫خۆمان نەگرین‪ ،‬نەخێر‪ ،‬رەخنەی خۆمان‬ ‫دەگرین‪ ،‬بەئاشكرا رایدەگەیەنین‪ :‬لەمەودا‪،‬‬ ‫ملمالنێ لەگەڵ هەموو ئەو هێزانەی كۆسپن‬ ‫لەبەردەم دیموكراسی‌و دەیانەو ‌ێ بیری‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست لەژێر هەر پەردەو‬ ‫بیانوییەكدا بسەپێنن‪ ،‬ملمالنێیەكی عەقڵی‪،‬‬ ‫فەلسەفی رەخنەییان لەگەڵدا دەكەین‌و‬ ‫ئەمەش پەیامی ئێمەیە‪.‬‬ ‫تكایە‪ ،‬هەموو حزبێك‪ ،‬هەموو كەسێك‬ ‫لەم پەیامە ورد بێتەوە‪ ،‬وەاڵمت هەیە‪،‬‬ ‫بەوەاڵم‪ ،‬وەاڵممان بدەرەوە‪ .‬دەفتەرت‬ ‫هەیە بەدەفتەر وەاڵم بدەرەوە‪ ،‬تەلەفزیۆنت‬ ‫هەیە‪ ،‬بەتەلەفزیۆن وەاڵمم بدەرەوە‪.‬‬ ‫لەسەر مینبەرەكان مەالكان‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەمەال سەلەفییەكان‪ ،‬توڕە مەبن‌و جنێو‬ ‫مەدەن‪ ،‬شەرم بكەن‌و جنێو مەدەن‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەجێماوی بڕۆ خۆت بگۆڕە‪ ،‬ئەگەر بەجێ‬ ‫نەماوی ئەوا جنێو مەدە‪ ،‬لێت قبوڵ ناكەین‬ ‫جنێو بدەیت‪.‬‬ ‫رۆشنگەرو‬ ‫خەڵكی‬ ‫وامەزانە‬ ‫دیموكراسیخواز‪ ،‬خەڵكی ئازادیخوازو‬ ‫مەعریفیخواز بێ‌ خاوەنن! نەخێر‪،‬‬ ‫هەموو هێزە دیموكراتەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫مەعریفییەكان ئەندامی ئێمە بن یان‬ ‫نا‪ ،‬ئێمە پشتیوانی ئەوانین‪ .‬لەگەڵ‬ ‫بیرو بۆچونیان بین یان نا‪ ،‬ئەوا خۆمان‬ ‫بەكوشت دەدەین بۆ ئەوەی ئەو ئازادییە‬

‫لەكوردستاندا بمێنێ‌‪ .‬بۆیە جنێودان‌و‬ ‫ترساندنی خەڵك‪ ،‬هەڕەشەو گوڕەشە‪ ،‬ئیتر‬ ‫ناخوات‌و بەدڵنیاییەوە لەمەودوا (وەاڵمی‬ ‫تەحای پەحای) دەبێت لەگەڵتاندا‪ .‬هەر‬ ‫قسەیەك بەڕەقی بكەن‪ ،‬رەقتر وەاڵمتان‬ ‫دەدەینەوە‪ .‬بۆیە دەرگاكانمان كراونەتەوە‬ ‫بۆ وەاڵم‪ ،‬بۆ دیالۆگ‪ ،‬بۆ گفتوگۆ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەرگای ترس‌و ترسنۆكی داخرا‌و دەشب ‌ێ‬ ‫دایبخەین‪.‬‬ ‫ئێوەش ئامادەبوان! مامۆستایانی‬ ‫زانكۆ! مامۆستایانی پەیمانگەكان! وەزیرە‬ ‫بەڕێزەكانی ئامادەبوو! رووناكبیران!‬ ‫ئەندامانی حزبەكان! جەنابی سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان! جەنابی سەرۆكی هەرێم! جەنابی‬ ‫سەرۆكی حكومەت! وەزیرە بەڕێزەكان‬ ‫تێكڕا! داوو دەزگاكان تێكڕا‪ ،‬تكایە‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەركانە كە ئێمە بەشێكی بەهێندەی توانای‬ ‫خۆمان باسی دەكەین‪ ،‬تكایە با بایەخێكی‬ ‫زۆرتر‪ ،‬فراوانتر‪ ،‬هەمالیەنە تری بدرێتێ‌‪،‬‬ ‫هەلێكی بابەتی رەخساوە‪ ،‬ئەم هەلە‬ ‫بابەتییە‪ ،‬ئێستا رای گشتی گوێ‌ دەگرێت‪،‬‬ ‫ئامادەیە رەخنە قبوڵ بكات‪ ،‬ئەم هەلە‬ ‫بەپرۆژە‪ ،‬ئەم هەلە بەفەلسەفەی سیاسی‌و‬ ‫حوكمڕانی تازە‪ ،‬بەگۆڕانكاری بقۆزینەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی وەرچەخان لەمێژوو‪ ،‬لەقۆناغی‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬لەچۆنێتی بونیادنانی ئازادی‌و‬ ‫دیموكراسی ئێمەشدا بەدیبێت‪.‬‬ ‫جارێكی تر سوپاسی هەمووتان دەكەم‪.‬‬ ‫ئەوانەی تەشریفتان هێناوە بێگومان‬ ‫پەرۆشی سەرخستنی ئەم پرۆژەیەن‬ ‫بۆیە تەشریفتان هێناوەتە ناو ئەم‬ ‫هۆڵە‪ ،‬بێگومان ئامادەبوونیشتان لەم‬ ‫كۆنفرانسەو لەدامەزراندنی ئەم رێكخراوە‪،‬‬ ‫پشتیوانیكردنی ئەم رێكخراوەیە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫بتوانێ‌ ئەركەكانی رابپەڕێنێ‌‌و راپەڕاندنی‬ ‫بەردەوامی ئەركەكانیشی‪ ،‬بە بەردەوامی‬ ‫وەكو ئێستا‪ ،‬پێویستی بەپشتیوانی‬ ‫هەمووتانە‪ .‬ساڵو بۆ هەمووتان‪ ،‬ساڵو لەو‬ ‫پێشمەرگانەی كە لولەی تفەنگەكانی ئەوانە‬ ‫عەقڵی ئێمەی لەم هۆڵەدا كردۆتەوە‪ ،‬ساڵو‬ ‫لەو شەهیدانەی كە خوێنی ئەوانە ئااڵی‬ ‫ئێمەی بەشەكاوەیی هێشتۆتەوە‪ .‬ساڵو لەو‬ ‫تێكۆشەرانەی كە بەعەقڵ‌و مەعریفە‪ ،‬لەم‬ ‫سەردەمەداو لەهەموو بەشەكانی كوردستان‬ ‫خەبات لەپێناو ئازادی‌و دیموكراسی دەكەن‪.‬‬ ‫ساڵو لەهەموو ئازادیخوازێك لەناوچەكە‪،‬‬ ‫لەهەموو دیموكراسیخوازێك لەناوچەكە‪.‬‬ ‫بەخێربێن سەرچاوان‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫گەردەلولی پێداگری‪ ،‬یاری نوێی نەتەوەكان لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫لەبنەڕەتــدا بەهــاری عەرەبــی‪ ،‬جوڵەیەكی‬ ‫دیراســەكراوی وردی دەزگا هەواڵگرییەكانــی‬ ‫واڵتانــی خــاوەن هەژمون بو‪ ،‬بۆ شــڵەقاندنی‬ ‫گۆمە مەنگەكەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪ .‬نەك‬ ‫وریابونەوەی خۆڕســكی جەماوەری ناوچەكە‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەســەیركردنێكی ســادەی كایەكە ئەو‬ ‫راســتییەی دەست دەكەوت‪ .‬چونكە لەكاتێكدا‬ ‫بــۆ خۆســوتاندنی یــەك مــرۆڤ «محەمــەد‬ ‫ئەلبوعەزیزی» لەشارۆچكەیەكی دورە دەست‬ ‫وفەرامۆشــكراوی تونســدا‪ ،‬جیهان هاتە سەر‬ ‫چۆك‪ .‬بینیمان لەسعودییەو ئەردەن وچەندین‬ ‫واڵتــی تــر‪ ،‬بەڕیز خەڵــك‌و هاواڵتــی بێبەش‬ ‫لەهەمو مافەكان خۆیان ســوتاند‪ ،‬بەاڵم لەدوا‬ ‫هەواڵــی میدیا پلەچــوار وپلەپێنجەكانیشــدا‬ ‫نەبێت‪ ،‬لەكولەكەی تەڕیشــدا باســیان نەكرا‪.‬‬ ‫نەك شۆڕشیان لەسەر بەرپانەكراو‪ ،‬مویەكیان‬ ‫لەعەرشــی هیــچ دەســتەاڵتێك نەبزوانــد‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬هەر باسیان نەكراو نەچونە‬ ‫نێو ئەجێندای وتوێژەكانی نێوان ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫دەستەاڵتەوە‪ ..‬ئەوە ئەگەر لەبنەڕەتدا شتێك‬ ‫هەبوبێت بەناوی ئۆپۆزسیۆن‪ .‬چونكە دەركەوت‬ ‫ئەوانیــش‪ ،‬لەژێر تایتڵی جیــاوازدا‪ ،‬یارییەكی‬ ‫تری دەزگا هەواڵگرییەكان ئەنجامدەدەن‪.‬‬ ‫دەمەوێ بڵێــم‪ :‬بەهاری عەرەبــی‪ ،‬بەهەمو‬

‫ســەرەتاو قۆناغــە پراكتیكییەكانییــەوە‪،‬‬ ‫لەدەرەوەی نەخشــەو پالنەكانــی زلهێزەكاندا‬ ‫نەبــوەو‪ ،‬نیــەو نابێــت‪ .‬ئەســتەمە واڵتــە‬ ‫گەورەكانی دنیا لێبگەڕێن روداوێك لەكۆنترۆڵ‬ ‫دەربچێت‪ .‬بۆیە هەر لەســەرەتاوە دەمان گوت‬ ‫بەهاری عەرەبی یارییەكی نوێی زلهێزەكانە‪.‬‬ ‫لەپاش هاتنی داعش‪ ،‬ریتمی گۆڕانكارییەكان‬ ‫زیاتــر دراماتیكیــن‪ ،‬ئــەوەش وادەكات‬ ‫لــەڕوی تێگەشــتن‌و شــیكارییەوە‪ ،‬هەندێجــار‬ ‫قوڵبونەوەیەكــی زیاترمــان بوێــت‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫بمانەوێت لەتەنــكاودا مەلە نەكەین‌و بەهەڵەدا‬ ‫نەچین‪ .‬لەبەر زۆرهۆكار‪ ،‬یەكێك لەو هۆكارانە‬ ‫شــێوازی دروســتبونی داعشــە‪ ،‬تاكو دەگاتە‬ ‫خێرایی باڵوبونەوەو‪ ،‬ئامانجەكانی‌و جوگرافیای‬ ‫جوڵەكانی‪ .‬هەریەك لەو الیەنانە بگریت‪ ،‬تێمان‬ ‫دەگەیەنێت كە داعــش ئەگەرچی لەناو فەزای‬ ‫گشتی ســتراتیژی سپۆنســەرەكانی نەچوەتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بــەاڵم لــەڕوی تاكتیــك‌و گوتارەوە‪،‬‬ ‫لەڕوی دیسپلینی جوڵە كاتییەكانەوە‪ ،‬زۆرجار‬ ‫واهەستدەكرێت لەكۆنترۆڵ دەرچوبێت‪.‬‬ ‫ناگەڕێینــەوە ســەر ئــەو خاڵــەی كــە‬ ‫تاچەنــدە گۆڕانكارییــەكان‪ ،‬روداوەكان دەربڕ‬ ‫لەوریابونەوەی خۆڕســك‌و سروشــتی خەڵكی‬ ‫ناوچەكــە دەكــەن‪ ،‬بەڵكــو راســتەوخۆ باس‬ ‫لەئــەو سیســتەمە دەكەیــن كــە عەرەبەكانی‬ ‫كەنــداو دەیانەوێ لەڕێی ئۆپەراســیۆنەكانیان‬ ‫لەیەمەنــدا بیهێننــە كایــەوەو بیچەســپێنن‪.‬‬ ‫چونكــە ئامانجەكانــی ئــەو ئۆپەراســیۆنە‪،‬‬ ‫حوســییەكان تێدپەڕێنێت‪ .‬بەڵكــو دەیانەوێ‬ ‫هاوسەنگی ستراتیژی لەنێوان شیعەو سوننەدا‬ ‫بهێننــە كایەوە‪ .‬هــەر بۆیە دەبینیــن زۆربەی‬ ‫واڵتانی ســوننی لە «گەردەلولی پێداگری»دا‬ ‫بەشــدارن‪ ،‬لەوپەڕی مەراكیشــەوە لەڕۆژئاوا‪،‬‬ ‫تادەگاتە پاكستان لەڕۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫پرســیارەكە ئەوەیــە‪ :‬ئایــا لەناوبردنــی‬ ‫مەترســییەكانی هێزێكــی بچوكــی وەك‬

‫حوســییەكان كــە لەتازەتریــن مەزندەكاریــدا‬ ‫قســە لەســەر ئــەوە دەكرێــت ‪ 10‬هــەزار‬ ‫چەكداریــان هەبێــت‪ ،‬هاوپەیمانێتییەكــی‬ ‫بــەو قەبارەیــە پێویســتە؟پەنابردن بــۆ‬ ‫هاوپەیمانێتــی‪ ،‬كــە مۆدیلێكــی ئەمریكییــە‬ ‫لەپەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا‪ ،‬بەچ ئامانج‌و‬ ‫مەبەستێكە؟‪....‬هتد‪.‬‬ ‫لەبنەڕەتــدا تیۆریــزەی ئــەو پالنە لەســەر‬ ‫بنەمای ئەوگریمانەیە دانراوە كە پێیوایە ئێران‬ ‫لەئێســتادا چەكــی ئەتۆمــی بەدەســتهێناوەو‬ ‫بڕاوەتەوە‪ ،‬مەســەلەكە تەنهــا ئەوەندەی ماوە‬ ‫لــەڕوی سیاســییەوە زەمینەســازی بــكات بۆ‬ ‫راگەیاندنــی خــۆی وەك هێزێكــی ئەتۆمــی‬ ‫ســەربازی‪ .‬مــادەم خوێندنەوەی ســوننەكان‌و‬ ‫لەســەرویانەوە سعودییە بەوجۆرە بێت كەواتە‬ ‫دەبێــت بەشــوێن ئەلتەرناتیــڤ‌و پارســەنگی‬ ‫ســتراتیژیدا بگەڕێن‪ .‬بەتایبەت لەدوای ئەوەی‬ ‫ئەمریكا دانوســتانەكانی لەگەڵ ئێران لەبارەی‬ ‫دۆســیەی ئەتۆمییەوە گەیاندە ئاستێكی وا كە‬ ‫عەرەبەكانی كەنداو مەترسییان لەسەر دروست‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫باشــترین ئامــاژەش بــۆ ســەلماندنی ئــەو‬ ‫خوێندنەوەیــە‪ ،‬بریتییــە لەهێنانی پاكســتان‬ ‫بۆنــاو كایەكە‪ .‬ئاشــكرایە پاكســتان هێزێكی‬ ‫ئەتۆمــی ســەربازییە‪ ،‬لــەڕوی مەزەبیشــەوە‬ ‫ســوننەیە‪ .‬بۆیــە ســعودییە پەنــای بۆئەبات‬ ‫تاكو ســوننە لەبەرانبەر هێزی ئەتۆمی ئێرانی‬ ‫شیعییدا پارسەنگی هەبێت‪ .‬لێرەوە تێدەگەین‬ ‫كە روداوەكانی یەمەن‪ ،‬یاری نوێی نەتەوەكانن‬ ‫لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا‪ .‬یــان راســتتر‬ ‫بڵێیــن یاری نوێــی مەزەبەكانــە لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســتدا‪ .‬ئیــدی شۆڕبونەوەیشــی دەبێت‬ ‫بــۆ نێو تــەواوی كایەكانی ژیــان‌و پەیوەندییە‬ ‫لۆكاڵیەكانیش لەنێوان هێزەكانی ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫كێشــەكە لەوەدایــە‪ ،‬ســعودییەكان لەپاش‬ ‫ئەوەی چەند ســاڵ چــاوەڕوان بــون ئەمریكا‬

‫چارەسەری مەترســییەكانیان بكات سەبارەت‬ ‫بەهەژمونــی ئێــران‪ .‬بــەاڵم كاتــێ بەهــۆی‬ ‫دانوســتانە ئەتۆمییەكانــەوە لەئەمریــكا بــێ‬ ‫ئومێدبــون‪ .‬راســتەوخۆ هاتنــە كایەكــەوەو‬ ‫مامەڵەش لەگەڵ گەورەترین ســیناریۆو ئەگەر‬ ‫ئەكــەن ئەویش ئەوەیە ئێــران چەكی ئەتۆمی‬ ‫هەیــە‪ .‬لێكەوتــەی خراپــی ئــەو مامەڵەیە بۆ‬ ‫كامپــی ئێرانــی ئەوەیــە‪ ،‬تەرازوەكــە چــۆن‬ ‫دەگۆڕێت بەبــاری نێگەتیڤدا ئەگەر ئێران ئەو‬ ‫چەكەی نەبێت؟ ئایا ناهاوسەنگی لەناوچەكەدا‬ ‫نایەتە كایەوە؟ لەپاش هاتنی پاكستان بۆنێو‬ ‫هاوكێشەكان؟‬ ‫بۆیە بەبــڕوای ئێمــە‪ ،‬گەردەلولی پێداگری‬ ‫بەتەنهــا ئۆپەراســیۆنێكی ســادەو ئاســایی‬ ‫ســەربازی نییــە بــۆ لەناوبردنــی تاقمێــك‬ ‫كــە دەیانویســت لەپەنــای ســیناریۆكانی‬ ‫داخوازییەكانــی جەماوەرو بەهــاری عەرەبیدا‬ ‫بگەنــە ئامانجەكانیان‪ .‬بەڵكــو قۆناغێكی زۆر‬ ‫هەستیاری جێكردنەوەی سیستەمێكی ئەمنی‌و‬ ‫هاوكێشــەیەكە كەتیایدا سوننەكان دەیانەوێت‬ ‫هاوســەنگی هێزیــان هەبێــت لەبەرانبــەر‬ ‫قورســترین ســیناریۆدا كەبەالیانــەوە ئەوەیە‬ ‫ئێــران چەكــی ئەتۆمی هەبێــت‪ .‬هەروەها زۆر‬ ‫بەســادەیش‪ ،‬هەر گەردەلولی پێداگری پێمان‬ ‫دەڵێــت‪ :‬بەهــاری عەرەبــی پانتاییەكی كراوە‬ ‫نیــە بۆ ئــەوەی جەمــاوەری هیــچ ناوچەیەك‬ ‫بتوانێت لەئامانجە گەورەكانی نەخشەڕێژەكانی‬ ‫دەربچن‪ ،‬بەڵكو هــەركات هەڵەیەكی لەوجۆرە‬ ‫روبــدات‌و جەمــاوەر لەكۆنتــرۆڵ دەربچیــت‪.‬‬ ‫بەچەكوشــی ســەربازی دەهێنرێتــەوە‬ ‫سەرنەخشــە بنەڕەتییەكــە‪ .‬بەهــاری عەرەبی‬ ‫لەهەمــو قۆناغەكانیــدا بەوجۆرەبــو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫كێشــەی هەندێك لەچاودێــرەكان لەوەدابو كە‬ ‫ئەو راســتییەیان بۆ نەدەدۆزرایەوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫وێنەكە ئەوەندە رونە‪ ،‬ئەقڵێكی نائاســاییمان‬ ‫ناوێت بۆئەوەی دەرك بەڕاستییەكان بكەین‪.‬‬

‫گرفتی فەتوا لەكوردستان‬

‫چۆمان یاسین‬ ‫گرفتــە ســەردەمییەكانی ئەمــڕۆ زۆربــەی‬ ‫ئەگەڕێنەوە ســەر ئایــن‪ ،‬ئاینەكانیش بریتین‬ ‫لەكۆمەڵێك بەرنامەو پڕۆگرام كە بۆ پەیڕوانی‬ ‫ئاین داندراون‪( ،‬ئاینی مەسیحی‪ ،‬بەرنامەیەكی‬

‫تایبــەت بەخــۆی هەیــە‪ ،‬ئاینــی ئیســام‬ ‫بەرنامەیەكی تایبــەت بەخۆی هەیە) دەكرێت‬ ‫بڵێن‪ ،‬گرفتەكان لێرە سەرهەڵدەدەن‪ !.‬مرۆڤە‬ ‫ئاینیەكان خۆشەویستیەكی زیاد لەپێویستیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیان‌و ئەو بەرنامەی لەســەری ئەڕۆن‪،‬‬ ‫بۆیە دەیانەوێت بەتەواوی جێبەجێیبكەن‪ ،‬جا‬ ‫ئــەم كێشــە لەكوردســتان‌و جیهانیش باڵوە‪،‬‬ ‫لەكوردســتان موســڵمانەكان‪ ،‬دەیانەوێت ئەو‬ ‫بەرنامەی لەئیســامدا هەیــە جێبەجێیبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكوردســتان موسوڵمانەكان دابەشبون‬ ‫بۆ ســەر چەند فكرەو گروپێــك‌و جیاوازیەكی‬ ‫زۆریــان لەنێوانــدا هەیــە‪ ،‬هەر لــەم دۆخەی‬ ‫ئێســتادا‪ ،‬الیەنگرانــی ســەلەفی كــە خۆیان‬ ‫بەشــوێن كەوتــەی ســەحابەو پیاوچــاكان‌و‬ ‫رێبــازی پەیامبــەری ئیســام دەزان‪ ،‬خۆیان‬

‫پــێ راســترینە‪ ،‬گروپــی ســۆفییەكان‪ ،‬كــە‬ ‫خۆیان بەشــوێن كەوتــوی ئەولیاو پیاوچاكان‬ ‫دەبەستنەوە ئەمانیش خۆیان بەشوێنكەوتوی‬ ‫رێبــازی راســتی پەیامبەری ئیســام دەزانن‬ ‫لەكوردستان‪.‬‬ ‫كێشــەكە لێرەیەدا لەوەدایــە‪ ،‬لەناو زیاتر‬ ‫لە‪ 7‬گــروپ‌و بیــروڕای ئیســامی‪ ،‬هەریەكەو‬ ‫لەســەر مەنهەجێك‌و بیــرو بڕواو وابەســتەی‬ ‫كۆمەڵیك زاناو فەتــوان‪ ،‬كە ئەمجۆرە فەتواو‬ ‫بیروڕای ئەو زانایانەی كە گروپە ئیسالمییەكان‬ ‫وابەســتەین‪ ،‬كێشەیەكی گەورەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەخوڵقێنـــێ‌ لەكوردستان‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫كــە وەزارەتێك لەكوردســتان هەیــە‪ ،‬بەناوی‬ ‫وەزارەتــی ئەوقــاف‪ ،‬كــە تائێســتا بەكارێك‬ ‫هەڵنەســتاوە بەنوێكردنەوەی ئەو فەتوایانەی‬

‫كە لەكوردســتان بــاون‪ ،‬ئەمــە لەكاتێكدایە‬ ‫مامۆســتایانی ئاینــی خۆیــان دەزانــن كــە‬ ‫فەتــوا بەپێی ســەردەم‌و رۆژ دەگۆڕێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمانكاتــدا بێدەنگن‌و خۆیان ئەو فەتوایانە‬ ‫جێبەجێدەكــەن‪ ،‬نمونە‪ ،‬هەندێــك لەزانایانی‬ ‫ســعودی لەگــەڵ دەركەوتنــی پیشەســازی‬ ‫ئۆتۆمبێــل پێیــان وابــو لێخوڕینــی ســەیارە‬ ‫حەرامــە‌و كۆمەڵێكی زۆر لەخەڵكی لەجیهان‌و‬ ‫لەكوردســتان ئێســتاش كار بەفەتــوای ئــەو‬ ‫زانایانــە دەكــەن‪ ،‬ئەمــە لەكاتێكدایــە‪ ،‬كــە‬ ‫فەتــوا لەئیســامدا لەشــارێك بۆ شــارێكیتر‬ ‫لەكەشــوهەوایەك بــۆ كەشــوهەوایەكیتر‬ ‫دەگۆڕێ‌و وەك‌و یەك نیە‪ ،‬بەاڵم لەكوردستان‬ ‫هیچ هەڵوێســتێك نیە‪ ،‬بۆ گۆڕین‌و لەناوبردنی‬ ‫هەندێــك فەتــوای تونــد كــە دراون‪ ،‬بەڵكــو‬

‫رێكخراوی دابڕان‪،‬‬ ‫هەنگاوێكی گرنگ‬ ‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫كۆنفرانســی دامەزراندنی رێكخراوی (دابڕان) لەژێر دروشمی (ئاین بۆ تاك‌و دیموكراسی‬ ‫بــۆ هەمــوان)‪ ،‬هەنگاوێكــی گرنگی ئەم قۆناغەیە‪ ،‬كــە ناوچەكەو كوردســتانیش لەپاڵیدا‪،‬‬ ‫بەمەترسی گەورەی تیرۆرو فكری توندڕەویدا تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫ئــەم دۆخــەی كەدروســت بــوە‪ ،‬رێگە خۆشــكەرە بــۆ گەشــەكردنی بیری تونــدڕەوی‪،‬‬ ‫لەبەرامبەریشــدا ئەو پێشهاتە پێویســتی بەوە هەیە لەرێگەی گفتوگۆو بەڵگەی عەقڵییەوە‬ ‫وەاڵم بدرێتەوەو لەگەشە بوەستێنرێت‪.‬‬ ‫دروســتكردنی رێكخراوێــك بەناوی دابڕان‪ ،‬دانانی خاڵێكی گرنگە بۆ كۆتایی رســتەیەك‬ ‫كە ســەلەفیەت‌و بیــری توندڕەوی‌و بانگەوازی شــەڕنگێزانەی تێدا كۆكــراوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫دەســپێكی قۆناغێكــی تــرەو كاركردنــە لەســەر گفتوگــۆو بەڵگــەی عەقڵی‌و گەشــەدانە‬ ‫بەدیموكراسی‌و گەڕانەوەی دین بۆخودو كێشانەوەی رەگ‌و ریشە داكوتراوەكانی ئاینە‪ ،‬لەناو‬ ‫كۆمەڵەوە بۆ خودی مرۆڤێك بەتەنها‪ .‬ئەم هەنگاوە هەســتكردنە بەمەترســی راســتەقینە‪،‬‬ ‫كە دەستبۆبردنی لەالیەك پێویستی بەباگراوندێكی مەعریفی گەورە هەیە‌و لەالیەكی تریش‬ ‫پێویستی بەزەمینەسازی هەیە‪ .‬چونكە ئەم هەنگاوە هەربەتەنها پەیوەست نییە بەداهاتوی‬ ‫تەنها چەند كەســێك‪ ،‬بەڵكو پەیوەندیدارە بەئایندەی نەتەوەیەك كە ســاڵەهایە بەدەســت‬ ‫فكرێكەوە دەناڵێنێ كە نەخواستی لەسەرەو نە حەزی پێدەكات‪.‬‬ ‫دروســتكردنی ئــەم رێكخــراوە كاركردنە لەســەر دیوێكی تری مەترســی‪ ،‬چونكە زۆرن‬ ‫ئەوانــەی لەبنەڕەتــەوە باوەڕیــان بەدیموكراســی نییە‪ ،‬بــەاڵم بۆ مــەرام‌و جێبەجێكردنی‬ ‫ئەجێندای خۆیان‪ ،‬سود لەو كەشە دیموكراسییە دەبینن كە دروستبوە‪ ،‬واتا ئەوانە باوەڕیان‬ ‫بەچەمكێــك نییە كە لەســایەیدا فكــری تر رەنگڕێژ دەكەن‌و دەیانەوێــت ئامانجەكانیان كە‬ ‫شوشتنەوەی عەقڵە گەشە پێبدەن‪.‬‬ ‫دروســتبونی ئــەم رێكخراوە‪ ،‬یەكخســتنی كــۆی تواناكانە كەلەم واڵتــەدا بونیان هەیەو‬ ‫ئاراستەكردنیەتی بۆخزمەتی گەشەپێدانی دیموكراسی‪ ،‬لەالیەكی تر هەستكردنە بەمەترسی‬ ‫فكری توندڕەوی ئەوانەی بەناوی ئاینەوە نوێنەرایەتی ئاســمان دەكەن‌و دەیانەوێت ژەهری‬ ‫سەلەفیەت بڕێژن‪.‬‬ ‫پەیامێكیشــە بۆ داعشگەراكان‪ ،‬كەناكرێت چیتر كەسانێك لەهەندێك سەكۆو بڵندگۆوە‪،‬‬ ‫پەیامــی ژەهــراوی دەرخــواردی ئــەم میللەتە بدەن‪ ،‬نابێــت چیتر بەبەرچــاوی هەموانەوە‬ ‫كەســانێك بەنــاوی جیاجیــاوە پانتایــی بیركردنەوەی نەوەی ئێســتاو داهاتــوش بەبیری‬ ‫توندڕەوی پڕبكەنەوە‪.‬‬ ‫دامەزراندنی ئەم رێكخراوە‪ ،‬بەردی بناغەی داهاتویەكی گرنگە كە دواجار سودی بۆ نەوەی‬ ‫داهاتو دەبێت‌و ئاســتەنگیش دروســتدەكات لەبەردەم تەشەنەســەندنی ئاگری سەلەفیەت‌و‬ ‫هەمو ئەوانەی بەناوی جیاوازەوە خەریكی جاڕدانی فكری توندڕەوین‪ .‬لەكاتێكدا هەموشیان‬ ‫لەیەك ســەرچاوەوە دروســتدەبن‌و دواجاریش هەمویان خزمت بەیەك بیركردنەوە دەكەن‪،‬‬ ‫ئەویش كاركردنە دژی ژیان‌و گەڕانەوەیە بۆ سەدەكانی رابردو‪ ،‬بۆیەكردنی هەموشتێكە بەو‬ ‫رەنگانەی خۆیان دەیخوازن‪.‬‬ ‫بەكورتــی دەكرێــت بڵێین‪ ،‬دروســتكردنی رێكخــراوی دابڕان كە رێكخــراوی رەوینەوەی‬ ‫مەترسیەكانە‪ ،‬سەرەتایەكی گرنگە بۆئێستاو داهاتویەك‪ ،‬كە پەیوەستە بەژیانی هەمومان‪،‬‬ ‫كاركردنە بۆئازادی تاكەكەس‌و گەشــەكردنی دیموكراســی‌و رزگاركردنــی كۆمەڵی كوردییە‬ ‫لەبیركردنەوەی داعشگەرا‪.‬‬ ‫لەڕوە كۆمەاڵیەتیەكەیشەوە كێشەیەكی زۆری‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬بەپێــی گێڕانەوەیــەك نزیــك‬ ‫ناوچــەی حاجــی ئۆمــەران‪ ،‬كوڕێكــی كورد‬ ‫كچێكی عەرەبی هێنابو‪ ،‬ماڵـی كچەكە چوبون‬ ‫كچەكەیــان بردبــۆوە‪ ،‬لەبەر ئــەوەی یەكێك‬ ‫لەزانا ئیســامییەكان فەتــوای ئەوەیداوە‪ ،‬كە‬ ‫مارەیی عەرب بۆ هیچ نەتەوەیەكیتر نابێ!‬

‫كوردو هاوكێشەیەكی ئاڵۆزتر‬

‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫زللـــەكەی لەڕومەتــی بوعەزیــزی درا‪،‬‬ ‫هاوكێشــەیەكی نوێی لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاســت‬ ‫هێنایــە ئاراوە‪ ،‬چوار ســاڵ وەك خۆیان ناویان‬ ‫لێنابــو «بەهارێــك» نەیتوانــی خونچەیــەك‬ ‫بپشــكوێنێ‪ ،‬هەر لەســەرەتاوە بــەری یەكەمی‬ ‫هەڵوەرانــدو هەمــو ئــەو بۆچــون‌و خەونانەی‬ ‫بەتاڵكــردەوە كــە چاوەڕوانی دەكــرا ئەوانیش‬ ‫خەونــی گــەل‌و خــاوەن شۆڕشــەكان بــون‬ ‫بــۆ دەربازبــون لەدەســەاڵتێكی خۆســەپێن‬ ‫لەواڵتەكانیانــدا‪ ،‬جگــە لەســوریا كەهێشــتا‬ ‫گــەردو تۆزی باهۆزەكە بەخراپێ بەســەرییەوە‬ ‫ئەخولێتەوە‪ ،‬لەواڵتانی تر شــۆڕش سەركەوت‌و‬ ‫ســەرۆك‌و حكومــەت نەمــاو هەمــو شــتێك‬

‫گــۆڕا‪ ،‬بــەاڵم كاتێــك عەقڵ ناگۆڕێــت‌و زادەی‬ ‫بیركردنەوەی پێشــوەو هێزی گۆڕانكاریی نییە‪،‬‬ ‫ئیــدی گوناحــی شــۆڕش نییــە‪ .‬زەینەلعابدین‬ ‫لەتونــس رایكــرد دوای ئــەو چــی گــوزەرا‬ ‫خەڵكەكەی ئیســراحەتی كــرد؟ موبارەك الچو‬ ‫مورســی هات هەربــەو هۆیــەوە ئەوایش گۆڕا‪،‬‬ ‫میســر كەوتــەوە ســەرپێی خــۆی؟ قەزافــی‬ ‫كوژرا چی بەســەر لیبیا هــات؟ لەیەمەن عەلی‬ ‫عەبدوڵــا ســاڵح بەمــەرج وازی هێنــا‪ ،‬گڕ گڕ‬ ‫ئــەم عەبــد رەبەمەســنور هادییەیــان كردەوە‬ ‫بەســەرۆك كە خۆی جێگری ســەرۆكی یەمەن‬ ‫بــو! ئەوەش حاڵی ســوریا!‪ ،‬ئەو هاوكێشــەیە‬ ‫جگە لەتوندكردن‌و بەدیارخستن‌و قوڵكردنەوەی‬ ‫هەندێك كێشــەی پەنــگ خــواردو هیچی تری‬ ‫لــێ ســەوز نەبــو‪ ،‬مەســەلەی تائیفەگەریــی‌و‬ ‫مەزهەبگەرایــی‌و دەرخســتنی گــروپ‌و تاقمــی‬ ‫توندڕەو‌و جێ خۆشكردن بۆ نەشونمایان هیچی‬ ‫تری لێ نەكەوتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم هاوكێشــەیە كۆتایــی هــات‌و یەكێكی‬ ‫تــر دروســتبو ئەویش بەلێدانــی یەكەم گورزی‬ ‫ئاســمانی واڵتانــی كەنــداوی ســوننە مەزهەب‬ ‫لەیەمەن بەسەرۆكایەتی عەرەبستانی سعودیە‪.‬‬ ‫ئەم شەڕەی ئێستا دەستی پێكردوە شەڕی دو‬ ‫جەمســەری مەزهەبگەرایی شــیعەو ســوننەیە‪.‬‬ ‫ئەگــەر دور لێــی بڕوانــی‪ ،‬ســەركەوتنی ئــەم‬

‫هێرشانە بەسەر رەوتێكی شیعە مەزهەبی وەك‬ ‫حوســییەكان كە ئێــران كارەكتەرێكــی دیاری‬ ‫جەمسەرەكەیەتی‪ ،‬ئەوا دور نییە سەر بكێشێت‬ ‫بۆ هەمــو ناوچەكە‪ ،‬چونكە شــەڕەكە شــەڕی‬ ‫یەكالكردنــەوەی ملمالنێی تونــدو بەهێزكردنی‬ ‫هەژمونی نێوان هەردو مەزهەبەكەیە‪ .‬ســعودیە‬ ‫كاتێــك سەرپەرشــتی ئــەم هێرشــانە دەكات‬ ‫لەبەرئــەوە نییــە كە خــۆی هاوســێی یەمەنەو‬ ‫مەترســییە بۆ ســەر ئاسایشــی نیشــتمانیی‪،‬‬ ‫چونكــە ئــەم شــەڕە چەندجارێــك بەرۆكــی‬ ‫سعودیەی گرتوەو سنورییەكانی لەحوسییەكان‬ ‫پاراستوە‪ ،‬تا كاری گەیاندۆتە ئەوەی بیربكاتەوە‬ ‫بەدرێژایی ســنورەكانی لەگەڵ یەمەندا تەلبەند‬ ‫بــكات‪ .‬هەمــو ئــەو واڵتانــەی یەكیــان گرتوە‬ ‫ســوننە مەزهەبن‪ ،‬ئەوانەشی پشتیوانی دەكەن‬ ‫بەهەمان شــێوە‪ ،‬بەســودان‌و میسریشــەوە كە‬ ‫دەكەونە ئەمبەری دەریای ســورەوەو هاوســێی‬ ‫لیبیــای داتەپیــون بۆئــەوەی ئەگــەر بەهــۆی‬ ‫بەهێزی تیرۆرو داعشــەوە كەوتنە مەترسییەوە‬ ‫هاوپەیمانەكانــی بەهانایانەوە بچێت‪ .‬جیا لەوە‬ ‫هیــچ پەیوەندییەكــی بەمەســەلەی پاراســتنی‬ ‫نەتەوەیــی عــەرەب‌و دڵســۆزیان بــۆ یەكتــری‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە ئەگەر وابواییە لەســاڵی ‪‌1948‬وە‬ ‫ملمالنێی عەرەب‪ -‬ئیســرائیل دەستی پێكردوەو‬ ‫تائێســتاش بەردەوامە بێ ئەوەی كۆی واڵتانی‬

‫عەرەبی هەڵوێستێكی كردەییان هەبێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەهەموی ســەیرترو جێــی تێڕمانە‪،‬‬ ‫هەڵوێســتی توركیایــە لــەم شــەڕەدا‪ .‬هــەر‬ ‫یەكەم رۆژی پڕۆســەكە پشــتیوانی بــۆ لێدانی‬ ‫شــیعەكان‌و هاوپەیمانێتییــە عەرەبییەكە كرد‪،‬‬ ‫لەكاتێكــدا تیــرۆرو داعــش بەرۆكــی خــۆی‌و‬ ‫هاوســێكانی گرتــوەو ئەندامــی ناتۆیــە وەكــو‬ ‫هێزیش كاریگەرییەكی نێودەوڵەتی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پشــتیوانی لەو هاوپەیمانێتییــەدا نەكردوە كە‬ ‫بۆ لێدانی داعش‌و تیرۆریســتان بەسەرۆكایەتی‬ ‫ئەمریــكا پێكهاتــوە‪ ،‬بۆچــی؟ لەبەرئــەوەی‬ ‫داعشــەكان خۆیــان بەنوێنــەری ســوننەكان‬ ‫دەزانن!‪..‬‬ ‫ئایــا حوســییەكان لــەم شــەڕەدا بەتەنهــا‬ ‫دەمێننــەوە یاخــود هاوپەیمانییەكــی شــیعی‬ ‫بەســەرۆكایەتی ئێــران لەگەڵ هێزو دەســەاڵتی‬ ‫ناوچەكە بەرامبەر بەســوننەكان دروســتدەبێت؟‬ ‫ئەگەر بێتو بەم شێوەو خوێندنەوەیە بەردەوام بێت‬ ‫ئەوا كڵپەی ئاگری حوســییەكان پەرەدەسێنێت‌و‬ ‫رەنگە هێرشــەكانیش زیاتر رۆچێتە ناو بەزاندنی‬ ‫پیرۆزییەكانی هەردو الوە‪ ،‬كە عیراق یەكێكە لەو‬ ‫شوێنانەی پیرۆزییەكانی شیعەی لێیەو دەسەاڵتی‬ ‫حكومڕانیشی شیعە مەزهەبە‪.‬‬ ‫كــورد لەناو ئەم هاوكێشــە نــوێ‌و ئاڵۆزەدا‬ ‫پێویســتە جارێكی تر لەســەر دروســتبونی ئەم‬

‫‪8‬‬

‫گۆڕانكارییە نوێیانە سیاسەتی خۆی داڕێژێتەوە‪.‬‬ ‫چونكــە لەپشــت هــەردو جەمسەرەكەشــەوە‬ ‫داینەمۆیەك هەیەو ئەوانیش دەیانەوێت لەپشتەوە‬ ‫سەركەوتنی خۆیان بەسەر ئەوی تریاندا راگەیەنن‬ ‫كە ئەوانیش بەشاراوەیی (ئەمریكاو روسیان)‪.‬‬ ‫لەئێســتاوە ئەم پرســیارانە گرنگــن‪ ،‬كورد‬ ‫چــۆن مامەلەلەگــەڵ ئــەم دۆخــەدا بــكات؟‬ ‫لەئەگــەری هاتنــی ئاگرەكــە بۆ ئــەم ناوچەیە‬ ‫كە ئێســتا كورد خۆی لەشــەڕێكدایە بەرامبەر‬ ‫گروپێكــی تیرۆریســتی‪ ،‬چــی بــكات بۆئەوەی‬ ‫نەبێتە كارتێكی فشــار؟‪ ،‬چونكە پێشتر توركیا‬ ‫بەجۆرێــك بیــری لەكورد كردۆتــەوە تا بیكاتە‬ ‫كارتی فشــار لەســەر حكومەتی بەغدا لەپێناو‬ ‫بەدەستهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆی‪.‬‬ ‫نوسەرو رۆژنامەنوسی تورك جەنگیز چاندار‬ ‫لەكتێبی (شــەمەندۆفێری میزۆپۆتامیا) الپەڕە‬ ‫( ‪ )99‬باســی دیدارێكی خــۆی‌و تورگت ئۆزال‬ ‫ســەرۆك كۆمــاری ئەوســای توركیــا دەكات‪،‬‬ ‫ئەوكاتــەی ئەمریــكاو هاوپەیمانانــی لەســەر‬ ‫داگیركردنــی كوێــت لەعیراقیانــدا‪ ،‬لەوكاتــەدا‬ ‫كــە من پێموایە ئێستاشــی لەگەڵ بێت توركیا‬ ‫بــەم شــێوەیە بیــری لەعیــراق كردۆتــەوە‪،‬‬ ‫ئــۆزاڵ وتویەتــی‪« :‬عیراقــی تــازە لەنزیكەوە‬ ‫پەیوەندی بەتوركیا دەبێت‪ .‬پێویســتە ئێمەش‬ ‫لەبونیاتنانەوەی عیراقدا هەبین‪ .‬دەبێ لەســەر‬

‫بۆیــە پێویســتە مامۆســتایانی ئاینــی‌و‬ ‫زانایانی ئیســامی وەزارەتی ئەوقاف‪ ،‬كارێك‬ ‫بكــەن بــۆ پێداچونەوە بــۆ ئــەو فەتوایانەی‬ ‫ئەمڕۆ لەكوردســتان كاری پێدەكرێت‪ ،‬ئەگینا‬ ‫لەكۆتایــدا توشــی روخانێكــی كۆمەاڵیەتــی‬ ‫دەبینەوە‪.‬‬

‫ئــەو مێــزە بین كــە لەســەری قســە لەبارەی‬ ‫بونیاتنانــەوەی عیــراق دەكرێت‪ ،‬لەبەر ئەمەش‬ ‫داوامكــرد كــە لەهاوپەیمانــی نێودەوڵەتیــدا‬ ‫رۆڵێكــی كارامان هەبێت‪ ،‬لەناوەنــدی داهاتودا‬ ‫كــوردو شــیعەكان دەبــن‌و لەبەرئــەوەی كــە‬ ‫شیعەكان بەشێوەی سروشتی لەژێر كاریگەریی‬ ‫ئێرانــدا دەبــن‪ ،‬پێویســتە ئێمــە لەبنەڕەتــدا‬ ‫بەكارتــی كــوردەوە لەبونیاتنانــەوەی عیراقدا‬ ‫رۆڵمــان هەبێت‪ .‬ئەگەر لەكۆتایی ئەم جەنگەدا‬ ‫روخــان‌و دابەشــبونی عیــراق حەتمــی بێــت‪،‬‬ ‫ئەوكاتە پێویســتە داوای حەقی مێژویی خۆمان‬ ‫لەسەر موسڵ بكەین»‪.‬‬ ‫هــەر بەپێی ئــەو زانیاریانــەی لەكتێبەكەدا‬ ‫هەیــە‪ ،‬یەك خاڵــی ناكــۆك لەكۆمەڵەی گەالن‬ ‫(عصب��ة االمــم) لەنێــوان توركیــاو بەریتانیــا‬ ‫تائێستا بەهەڵپەســێردراوی ماوەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫مەســەلەی ویالیەتــی موســڵە‪ ،‬بۆیــە توركیــا‬ ‫ویســتویەتی كورد وەك كارتی فشــار لەعیراق‬ ‫بەكار بهێنێت‪ .‬لەناو ئەم هاوكێشە ئاڵۆزاوانەی‬ ‫دروســتبون‪ ،‬وەك چــۆن كوردســتان وەكــو‬ ‫دورگەیەكــی ئــارام بــوە كە هەرچــوار دەوری‬ ‫ئاگــر بێت‪ ،‬پێویســتە بۆ ئەم هاوكێشــە نوێ‌و‬ ‫ئاڵــۆزە ئەگەرچــی پریشــكەكەیمان بەهــۆی‬ ‫داعشــەوە بەركەوت‪ ،‬بەاڵم نەهێڵرێت كڵپەمان‬ ‫لێ هەڵسێنێت‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫چەڵشالر‪:‬‬ ‫پێویستە حكومەت رونكردنەوە بدات‬

‫تەكین‪:‬‬ ‫پشتیوانی لەهەدەپە دەكەین‬

‫ئۆرال چەڵشالر رۆژنامەنوس‌و گۆشەنوسی‬ ‫توركیا لە وتارێكیدا دەڵێت «حكومەتی‬ ‫توركیا پابەندی پڕۆسەی ئاشتی نییە بەوەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی سەربازی بۆ ناوچەی ماردین‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬لەكاتێكدا پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫بەردەواممەو ئاگربەستیش لەئارادایە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت حكومەت رونكردنەوە بدات»‪.‬‬

‫گـــورســـەل تــەكــیــن‪ ،‬یـــاریـــدەدەری‬ ‫سكرتێری گشتیی جەهەپە رایگەیاند‪:‬‬ ‫ئامادەین لەهەندێ ناوچە رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ هەدەپە بكەین‪ ،‬بونی ئەوان‬ ‫لەپارلەمان كاریگەریی لەسەر بەرەو‬ ‫پێشچونی پڕۆسەی دیموكراتیبونی‬ ‫توركیا دەبێت‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫زوبەیر ئایدار‪:‬‬ ‫كاتی قۆناغی رێككەوتن هاتوە‬ ‫زوبـــەیـــر ئـــایـــدار ئ ــەن ــدام ــی دەســتــەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی كەجەكە رایگەیاند‪ :‬ئێستا‬ ‫قۆناغی ئاشتی زۆر هەستیارە پێویستە پێش‬ ‫هەڵبژاردنی گشتیی پارلەمان‪ ،‬حكومەتی‬ ‫توركیا رێككەوتن لەسەر ‪ 10‬بەندەكەی‬ ‫ئــۆجــەالن بــكــات بــەپــێــچــەوانــەوە ئــەگــەری‬ ‫مەترسی لەسەر پڕۆسەی چارەسەری دەبێت‪.‬‬

‫"هـ‪.‬د‪.‬پ بەربەستی هەڵبژاردنەكان دەبڕێت"‬ ‫ئەگەر هەیە هـ‪.‬د‪.‬پ زیاتر لە ‪ 70‬پارلەمانتار سەربخات!‬ ‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬ ‫ماوەیەكی زۆرە گەلێك الیەن بەگومانەوە‬ ‫سەیری سیاسەتی تازەی ه‪.‬د‪.‬پ دەكەن‬ ‫كە بڕیاریداوە بەناوی پارتییەوە نەك‬ ‫بــە بــەربــژاری ســەربــەخــۆوە بــەشــداری‬ ‫هــەڵــبــژاردنــەكــان بــكــات‪ .‬بــۆ ئەمەیش‬ ‫چاودێران بەسەر سێ‌ گروپدا دابەشبون‪:‬‬ ‫گروپێك پێیانوایە «هـــ‪.‬د‪.‬پ» ناتوانێ‌‬ ‫بەندەكە ببەزێنێ‌‌و بەمجۆرە لەتەمسیلی‬ ‫سیاسی لــەپــارلــەمــان بێبەشدەبێت‪.‬‬ ‫گروپی دوەمیش هیچ قسەیەكیان پێ‌‬ ‫نییە‌و نە بەخێر‌و نەبەشەڕ دانــی خێر‬ ‫بەم مەسەلەیەدا نانێن‌و خــاوەن رایەكی‬ ‫تایبەت نین‌و زۆرتر دەیانەوێ چاودێری‬ ‫كۆتایی هەڵبژاردنەكان بكەن‪ .‬گروپی‬ ‫سێیەمیش لەو بڕوایەدان ه‪.‬د‪.‬پ بەهێزەوە‬ ‫ئەمجارە بــەنــدی ‪ %10‬هەڵبژاردنەكان‬ ‫دەبەزێنێ‌‌و بەسەركەوتوییەوە‌و بە ‪-60‬‬ ‫‪ 63‬پارلەمانتارەوە دەچێتە پارلەمانەوە‪.‬‬ ‫بەگوێرەی بیروبۆچونی چاودێران لەناو‬ ‫گروپی سێیەمدا گرنگترین دانپێدانان‬

‫قسەكانی بولەنت ئارینج یــاریــدەری‬ ‫سەرۆكوەزیران‌و وتەبێژی حكومەتی ئاك‬ ‫پارتییە‪ .‬ناوبراو لەم دواییانەدا رایگەیاندوە‬ ‫كەوا «هـ‪.‬د‪.‬پ ئەمجارە بەئەگەری بەهێزەوە‬ ‫بۆی هەیە ‪ %11‬بۆ ‪ %12‬كۆی دەنگەكان‬ ‫بهێنێ‌‌و بەمەیش دەتوانێ‌ رێژەی بەندەكە‬ ‫بەزیادەوە ببەزێنێت»‪ .‬ئەم قسەیەی ناوبراو‬ ‫لەپڕ لەناو رایگشتی توركیا وەكو بۆمبا‬ ‫تەقیوەتەوە‌و دەنگدانەوەیەكی یەكجار‬ ‫زۆری لێكەوتۆتەوە‪ .‬ئارینج ئەم قسەیەی‬ ‫لەكاتێكدا كردوە كە بۆ یەكەمجار هێرشی‬ ‫كردۆتە سەر مەلیح گۆكچەك سەرۆكی‬ ‫شارەوانی ئەنكەرە كە سەربەپارتەكەی‬ ‫خۆیانە‌و بەگەندەڵ وەسفیكردوە! ئەم‬ ‫لێدوانەیش تائێستا لەتوركیا نەبڕاوەتەوە‌و‬ ‫هەتا دێت زیاتر دەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئارینج‪ :‬رێژەی پارلەمانتارەكانی ئاك‬ ‫پارتی كەمدەكات‬ ‫بولەنت ئارینج لەدرێژەی قسەكانیدا‬ ‫سەبارەت بەئەگەری بەزاندنی رێژەی ‪%10‬‬ ‫لەالیەن «هـــ‪.‬د‪.‬پ»ەوە چەند قسەیەكی‬ ‫تریش دەخاتەسەر ئەوانەی پێشویەوە‌و‬

‫پێیوایە سەركەوتنی «هـــ‪.‬د‪.‬پ» رێژەی‬ ‫دەنگەكان‌و لەئەنجامی ئەمەیشدا رێژەی‬ ‫پارلەمانتارەكانی ئاك پارتیش كەمدەكات‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە كە پێش دو مانگێگ‬ ‫ئارینج رایگەیاندبو «هـ‪.‬د‪.‬پ» هەڵەیەكی‬ ‫گەورەی كردوە بەشێوەی پارتی دەچێتە‬ ‫هەڵبژاردنەكانەوە‪ ،‬چونكە سنورەكە نابڕێ‌و‬ ‫لەژێر سەدا ‪ %10‬دا دەمێنێتەوە‌و ئەوپەڕی‬ ‫تەنها ‪%7= 6‬ی دەنگەكان بهێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەمەیش لەتەمسیلی پارلەمانی بێبەشدەبێ‌‌و‬ ‫ئەمەیش خۆی دەبێتە سەرەتای گرفتێكی‬ ‫پێكهاتی سیاسی بۆ توركیا»‪ .‬ئێستا‬ ‫لــەدوای دو مانگ ئارینج رایەكی ‪180‬‬ ‫پلە پێچەوانەی ئــەوەی پێشوی خۆی‬ ‫دەخاتەڕ‌و پێیوایە «هـ‪.‬د‪.‬پ» ئەمجارە زۆر‬ ‫بەئاسانی بەندی هەڵبژاردنەكان دەبەزێنێ‌‌و‬ ‫بــۆی هەیە ‪ %12=11‬كــۆی دەنگەكانی‬ ‫گشت توركیا بهێنێت‪ .‬ئەمەیش بەوتەی‬ ‫چاودێران دەكاتە زیاتر لە ‪ 70‬پارلەمانتار‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم بۆچونەی ئارینج سەربگرێ‪،‬‬ ‫ئەوە «هـ‪.‬د‪.‬پ» بۆی هەیە زیاتر لەپارتی‬ ‫بزاڤی نەژادپەرست دەنگبهێنێ‌‌و بەمجۆرە‬ ‫«هـــ‪.‬د‪.‬پ» لەپلەی چوارەمی پارتەكانی‬

‫پڕۆسەی چارەسەر‌و قۆناغی داهاتوی خەباتی سیاسی‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫نەورۆزی دیاربەكر یەكێكبو لەو رۆژە‬ ‫گرنگانەی جارێكی دیكە هێز‌و گوڕوتینی‬ ‫بەقۆناغی چارەسەر بەخشیەوە‪ .‬ئەو‬ ‫كەرناڤەڵەی كورد نیشانی ناو توركیا‌و‬ ‫دەرەوەی دا‪ ،‬كــورد گەلێكە هەمیشە‬ ‫ئاشتیخوازبوە‌و تەنها داواكاریشی ئەوەیە‬ ‫‌وەكو گەالنی دیكە مافە بنەڕەتیەكانی‬ ‫بەدەستبێنێت‪ .‬كــۆبــونــەوەی نزیكەی‬ ‫ملیۆنێك كەس كە زۆرینەیان كورد بون‪،‬‬ ‫ێ دەیەی كوردانی‬ ‫بەرهەمی خەباتی س ‌‬ ‫باكورە كە رەگەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دوای‬ ‫دامەزراندنی كۆماری توركیا لەساڵی‬ ‫‪‌1923‬و لەبەرچاونەگرتنی خواستی‬ ‫كــــوردان‌و دانــانــی چــەنــد بنەمایەكی‬ ‫نەژادپەرستی كە تاسەرئێسقان نكۆڵی‬ ‫لــەكــورد‌و مافە بنەڕتیەكانی كــردوە‪.‬‬ ‫پــەیــامــەكــەی ئــۆجــەالنــیــش جارێكی‬ ‫دیكە جەختی لەدیموكراسی‌و خەباتی‬ ‫ســیــاســیــكــردەوە‪ .‬راپــەڕیــنــی بــەهــاری‬ ‫عەرەبی‌و تۆخبونەوەی هاوكێشەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی نــاوەڕاســت لەناو زلهێزە‬ ‫هەرێمی‌و جیهانیەكان ئەوەی دەرخست‬ ‫خەباتی دیموكراسی بۆ گەالنی ژێر‬ ‫دەستە چەند پێویستە‪ ،‬كوردیش ‌وەكو‬ ‫گەلێكی سەرەكی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی ئیتر قۆناغی‬ ‫چەكداری سڕ بكات‌و لەژێر سایەی ئاشتیدا‬ ‫سەرخان‌و ژێرخانەكەی ببوژێنێتەوە‪.‬‬ ‫وەكــو سەركردە سیاسیەكانی باكوری‬ ‫كوردستان باسیلێوە دەكــەن‪ ،‬قۆناغی‬ ‫ئــاشــت ـی‌و ســیــاســی لــەقــۆنــاغــی شــەڕ‬ ‫سەختترە‪ ،‬چونكە سیاسەتكردن لەگەڵ‬

‫پارتە توركیەكان كە زیاتر لە‪ 90‬ساڵە‬ ‫لەچوارچێوەی دەوڵەتدا سیاسەت دەكات‬ ‫كارێكی ئاسان نابێت‪ .‬ئــەوان خاوەنی‬ ‫زۆربەی جومگە سەرەكیەكانی توركیان‪،‬‬ ‫بـــەاڵم لـــەڕوی یــەكــتــری قبوڵكردن‌و‬ ‫دیموكراسی هێشتا نەگەیشتونەتە‬ ‫ئاستێكی بااڵ‌و سینگفراوانیەكی رێژەییان‬ ‫هەیە‪ .‬بۆ دەرخستنی ئەمەش بەپێی ئەو‬ ‫راپرسیانەی لەبارەی یشتگیری قۆناغی‬ ‫چارەسەرەوە كراون‪ ،‬دەریانخستوە تەنها‬ ‫‪%68‬ی هاواڵتیانی توركیا پشتگیری‬ ‫لەقۆناغەكە دەكەن‪ .‬واتە ‪ %32‬هاواڵتیان‬ ‫هێشتا دەیانەوێت توركیا هەمان توركیای‬ ‫پێشو بێت‌و دژایەتی مافەكانی كورد‬ ‫دەكەن‪ .‬ئامادەكاری بۆ قۆناغی داهاتو‬ ‫بێگومان لەپڕۆسەی چارەسەردا كورد‌و‬ ‫تورك سودمەند دەبن‪ .‬ئەوەی پەیوەستە‬ ‫بــەكــوردەوە ئەوەیە لەسایەی ئاشتیدا‬ ‫نــەوەی تازە باشتر فێری زمانی دایك‬ ‫دەبن‪ ،‬بەفێربونی زمانی كوردیش واتە‬ ‫جێبەجێكردنی سەرەكیترین بنەمای‬ ‫نەتەوەیی‪ .‬ئــەوەی هاوكاری فێربونی‬ ‫زمانی كــوردی دەكــات بونی چەندین‬ ‫كەناڵی میدیایی‌و رۆژنــامـە‌و پەرتوكە‬ ‫بــەزمــانــی دایـــك‪ .‬یەكێك لــەو بــوارە‬ ‫گرنگانەی كــە لــەم نــــەورۆزەدا كــاری‬ ‫لەسەر كرا كردنەوەی كەناڵی «زارۆك‬ ‫تیڤی»یە كە بەزمانەكانی كرمانجی‪،‬‬ ‫زازاكی‌و سۆرانی فیلم كارتون‌و پڕۆگرام‬ ‫پێشكەشی مــنــدااڵن دەكـــات‪ .‬گومان‬ ‫لەوەدا نییە لەسااڵنی رابوردودا بەهۆی‬ ‫سیاسەتە توندەكانی دەوڵەتی توركیاوە‪،‬‬ ‫نەزانینی زمانی دایك ‌وەكو دیاردەیەكی‬ ‫بەرچاو لەناو كوردانی باكور بەدیكراوە‪،‬‬ ‫تەنانەت رەنگدانەوەی بەسەر سەركردە‬ ‫سیاسیە كوردەكانیش هــەبــوە‪ .‬باش‬ ‫نەزانینی زمانی كوردی وایكرد جێگری‬ ‫سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە پەروین‬ ‫بــوڵــدان نەتوانێت بەباشی‌وتارەكەی‬ ‫ئۆجەالن بخوێنێتەوە‪ .‬ئەم الوازیــەش‬ ‫مــشــتــومــڕی لــەتــۆڕە كــۆمــەاڵتــیــەكــان‬

‫دروستكرد‌و رەخنەی زۆریش لەبوڵدان‬ ‫گیرا‪ .‬ئەوەی جێگەی خۆشحاڵیە ئێستا‬ ‫بزاوتێكی بەهێزی كـــوردی لــەشــارە‬ ‫كــوردیــەكــان‌و میترۆپۆڵەكانی توركیا‬ ‫بەتایبەت ئیستانبوڵ‌و ئەنقەرە‪ ،‬سەرقاڵی‬ ‫دەوڵــەمــەنــدكــردنــی زمـــان‌و كەلتوری‬ ‫كوردین‪ ،‬ئەم چاالكیانەش لەچەند ساڵی‬ ‫ئاییندەدا لێكەوتەی ئەرێنی دەبێت‪.‬‬ ‫الیەنێكی دیكەی گرنگی قۆناغی داهاتو‪،‬‬ ‫گرنگیدانە بەخەباتی رێكخراوەیی‌و‬ ‫دامەزراندنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی‌و پتەوكردنی پەیوەندی لەگەڵ‬ ‫سەندیكا‌و كۆمەڵەكان‪ .‬لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫وەزیــری توركیا بۆ كــاروبــاری یەكێتی‬ ‫ئەوروپا ڤۆڵكان بۆزكڕ هەفتەی رابوردو‬ ‫ئاماژەیكرد‪ ،‬نزیكەی ‪ 140‬هەزار رێكخراوی‬ ‫مەدەنی لەتوركیا هەیە‪ ،‬بەاڵم جێگەی‬ ‫داخە لەو ژمارەیە هەزار رێكخراوی كوردی‬ ‫بەدیانكرێت‪ ،‬هۆكاری سەرەكیش ئەوەیە‪،‬‬ ‫رێگە لەچاالكی سیاسی‪ ،‬رێكخراوەیی‪،‬‬ ‫میدیایی كــوردان گــیــراوە‪ ،‬بــەاڵم ئیتر‬ ‫لــەمــەوال توركیای كــۆن بەسەرچو ‌و‬ ‫قۆناغی ئاییندە‪ ،‬قۆناغی گەشەكردنی‬ ‫ســـەرخـــان‌و چــاالكــیــە رۆشــنــبــیــری‌و‬ ‫سیاسیەكانی كــورد دەبێت‪ .‬كوردیش‬ ‫پێویستە لەمەوال پالنی درێژخایەنی‬ ‫گەشەكردنی خەباتی مــەدەنــی بكاتە‬ ‫ئامانج‌و هیچ رەهەندێكی هزری‌و مەعریفی‬ ‫ێ نــەخــات‪ .‬ئــەمــەی هــاوكــاری‬ ‫پشتگو ‌‬ ‫ئەم الیەنەشە‌و پێویستە سودی زۆری‬ ‫لێوەربگیرێت بونی كوردانی تاراوگەیە‪،‬‬ ‫كە ســەدان هەزاریان لەئەوروپا‌و واڵتە‬ ‫گەشەسەندوەكانن‌و خاوەنی بڕوانامە‌و‬ ‫ئەزمونن‪ ،‬بەلەبەرچاوگرتنی ئەم دو الیەنە‬ ‫سەرەكیەی ســەرەوە‪ ،‬كوردانی ئاییندە‬ ‫سەركەوتنێكی دیكەی سیاسی دەخەنە‬ ‫پاڵ سەركەوتنەكانی خەباتی چەكداری‬ ‫ێ كە بێگومان خەباتی‬ ‫باكور‌و كۆبان ‌‬ ‫چەكداری رابوردو هەوێنی رەنگڕێژكردنی‬ ‫خەباتی سیاسی ئەم قۆناغەی ئێستا‌و‬ ‫داهاتوە‪.‬‬

‫ئۆپۆزیسیۆنی پارلەمانەوە پێدەنێتە پلەی‬ ‫سێیەمەوە‌و جێی «م‪.‬هـ‪.‬پ» دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫بەمەیش ه‪.‬د‪.‬پ رێژەی دەنگەكانی‌و رێژەی‬ ‫پارلەمانتارەكانی لەپارتی كۆماری گەل‬ ‫نزیكدەكاتەوە‪ .‬ئەگەر ئەمەیش بێتەكایەوە‪،‬‬ ‫ئــەوە بۆ هەڵبژاردنەكانی ئایندە واتە‬ ‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكان رێژەیەكی‬ ‫یەكجار زۆری دەنگ دەسدەخات كە ئەوسا‬ ‫دەبێتە ركابەری سەرسەختی دەنگە چەپ‌و‬ ‫لیبراڵەكانی پارتی كۆماری گەلیش‪ .‬ئارینج‬ ‫لــەدرێــژەی قسەكانیدا ئاشكرا ئــەوەش‬ ‫رادەگــەیــەن ـێ‌ كــەوا ئــەم سەركەوتنەی‬ ‫«هـ‪.‬د‪.‬پ» بەپلەی یەكەم لەسەر حسابی‬ ‫دەنگەكانی ئاك پارتی دەبــێ‌‌و پێدەچێ‌‬ ‫رێژەیەكی زۆر لەپارلەمانتارەكانی ئاك‬ ‫پارتی كەمبكات! ناوبراو بەنیگەرانییەوە‬ ‫ســەیــری ئــەم پرسە دەكـــات‌و پێیوایە‬ ‫هەڵەكانی ئــاك پــارتــی زەمینەی ئەم‬ ‫سەركەوتنە بە «هـ‪.‬د‪.‬پ» دەدات!‬

‫دەبــەیــنــەوە‌و سنورەكەیش دەبەزێنێن‪.‬‬ ‫سەركۆمار داوای ‪ 400‬پارلەمانتار‬ ‫منیش لێرە پێیان دەڵێم دەستانخۆش ئەمە‬ ‫دەكات!‬ ‫ئەم قسانەی ئارینج لەكاتێكدایە كەوا خۆی كارێكی بوێرانەیە‪ ،‬بەاڵم مەسەلەی‬ ‫ئەردۆغان لەكەوالیسەوە بەراشكاوی داوای واقیع شتێكە‌و مەسەلەی بوێری رۆمانسی‬ ‫لەئەحمەد داودئۆغڵو كــردوە كە دەبێ‌ شتێكی دیكەیە‪ .‬من لەو نیگەرانم كەوا‬ ‫ئــاك پارتی ئەمجارە ‪ 400‬پارلەمانتار ه‪.‬د‪.‬پ نەتوانێ‌ ئەم رێژەیە ببەزێنی‪ ،‬ئەوسا‬ ‫دەربخات! ئارینج لەكۆبونەوەكەی خۆی دەبێ‌ بۆ قسورەكە لەخۆتدا بگەڕێی نەك‬ ‫لەگەڵ رۆژنامەنوسان لە «بابی عالی» لە خەڵكدا‪ .‬هەروەها مەشڵـێ‌ هەلومەرج‬ ‫دان بەمەدا دەنێ‌و دەڵێت «حسابی ئاغا ئاوابو وایانكرد‌و كەسیش تۆمەتبارمەكە»‪.‬‬ ‫بیگرێ‌ دەڵـێ‌ ‪ 400‬پارلەمانتارم دەوێ‪ ،‬بەمجۆرە لەدوای دو مانگ دومین كەسی‬ ‫بەاڵم من بە ‪ 399‬پارلەمانتاریش رازیم‪ .‬كاریگەری حكومەتی ئاك پارتی بەدەمی‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە كەوا ئەمجارە «هـ‪.‬د‪.‬پ» خۆی دان بەوەدا دەنێ‌ كەوا «هـ‪.‬د‪.‬پ»‬ ‫رێــژەی دەنگەكانی بــەرزدەكــاتــەوە‪ ،‬كە ئەمجارە بەئەگەری زۆر دەتوانێ‌ ‪%12=11‬‬ ‫ئەمەیش زەبر لەژمارەی پارلەمانتارەكانی دەنگەكان بباتەوە‪ .‬ئەمەیش یەكێك لەدان‬ ‫ئاك پارتی دەوەشێنێـت‪ .‬ئێمە هێشتا پێدانانە ئاست بااڵكانە كــەوا تائێستا‬ ‫لەسەر رێژەی ‪ 330‬پارلەمانتار سورین‪ ،‬پۆستێكی بــااڵی توركیا لەمەڕ پارتی‬ ‫بەاڵم من لەوە نیگەرانم نەتوانین رێژەی دیموكراسی گەالن دەریبڕیبێت‪ .‬بێگومان‬ ‫‪ 367‬ببەزێنن»! ئارینج پێش دو مانگێگ ئەمە دەرەنجامی راپرسییە پشتپەردەكانی‬ ‫بە «هـ‪.‬د‪.‬پ» راگەیاندبو «سەالحەددین خودی حكومەتە كە بۆخۆیان وردترین‬ ‫دەمیرتاش دەڵێ ئێمە لە ‪ %10‬دەنگەكان داتاكانیان الیە‪.‬‬

‫هەڵبژاردنەكانی كانتۆنی جزیرە‌و ئاكامەكانی‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی كانتۆنی جزیرە كەوا لەرۆژی‬ ‫‪ 2015/3/15‬بەڕێوەچوە‪ ،‬لەسەر ئاستی كۆمەڵگە یەكەم‬ ‫نەبوە‪ ،‬بەاڵم لەسەر ئاستی فەرمی یەكەم هەڵبژاردن بوە‬ ‫كەوا لەدوای جاڕدانی خۆسەری دیموكراتی لەو ناوچەیە‬ ‫بەڕێوەبچێت‪ .‬تەڤگەڕی كۆمەڵگەی دیموكراتی لەسەر ئاستی‬ ‫كۆمەڵگە گەلێك هەڵبژاردنی گشتی سەبارەت بەهەڵبژاردنی‬ ‫كۆمۆنەكان‌و ئەنجومەنەكان لەسااڵنی رابردودا بەڕێوەبردوە‪.‬‬ ‫ئەمەیش لەسەر ئاستی پێشخستنی ئەزمونی دیموكراتیانەی‬ ‫كۆمەڵگە بەئەزمونێكی نایاب لەقەڵەمدەدرێت‪ .‬ئەم‬ ‫ئەزمونە مێژوییەش لەساتەوەختی كێشمەكێش‌و جەنگدا‬ ‫بەڕێوەچوە كە سوریا‌و بەتایبەتی خۆرئاوای كوردستانی‬ ‫پێدا تێدەپەڕێت‪ .‬بەڕاستی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكان لەم هەڵومەرجەدا لەمێژوی خۆرئاوای‬ ‫كوردستان‌و سوریادا گەلێك واتا لەخۆدەگرێت‪ .‬بۆ ئەمەیش‬ ‫تەركیزخراوەتەسەر ئالیەتی دیموكراتیانە بۆ بنیاتنان‌و‬ ‫پێشخستنی حاڵەتی نادیموكراتی چەقبەستو كە لەسایەی‬ ‫رژێمی بەعسیدا خۆی نمایشكردبو‪ .‬واتە پێش هەموشتێك‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە بۆ هەمو جیهانی سەلماند كەوا پێكهاتەكانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان مەشخەڵی خەباتی رزگاری دیموكراتیان‬ ‫هەڵگرتوە‌و بەجەختەوە دەیانەوێ خەڵك لەژێر كاریگەری‬ ‫رژێم بهێننەدەرەوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا بەعس دەسەاڵتی تاك‬ ‫پارتی پەیڕەو دەكرد‌و تێكڕای ئازادییەكانی گوموگۆڕ كردبو‌و‬ ‫سیستەمی جیاكاری لەواڵت لەسەر پێكهاتەكان بەتایبەت‬ ‫پێكهاتەی كوردی پەیڕەو دەكرد‪ .‬لەالیەكیترەوە هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكان بەشدارییەكی چاالكانەی لەالیەن كەسایەتی‌و‬ ‫پارتییە سیاسیەكانی كوردی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬سوریانی‪ ،‬ئاشوری‌و‬ ‫ئەرمەنییەوە تێدا كراوە‪ .‬ئەمەیش ئاماژەیەكی شێلگیرە كەوا‬ ‫دەرەتانی ئەوە هەیە لەرێی سازوكارە دیموكراتییەكانەوە‬ ‫گشت كێشەكان چارەسەربكرێن‪ .‬هەروەها ئاماژەیە بۆ‬ ‫ێ بەربەرەكانێی تێكڕای الیەنە نەیارەكان‬ ‫ئەوەیش كەوا دەش ‌‬ ‫بكرێ لەسەروی هەموشیانەوە داعش لەهەمو گۆرەپانە‬ ‫ســەربــازی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و كولتورییەكانەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئــەوەی لەگەڵ پێشكەوتنی كولتوری دیموكراتی‌و‬ ‫بەشداریكردن لەكاری دیموكراتیانە لەنێوان پێكهاتەكاندا‪،‬‬ ‫ئەوە بەشێنەیی زەمینەی كۆنەپەرستی‪ ،‬دەسەاڵتگەرایی‌و‬

‫سەرەرۆیی لەریشە هەڵدەكەنرێت‪ .‬ئەمەیش ئەو شتەیە‬ ‫كەوا ئێمە ئەمڕۆ زیاتر لەهەمو كاتێكیتر پێویستمان پێی‬ ‫هەیە واتە پێشخستنی ئەزمونی دیموكراتی‌و كاری هاوبەش‬ ‫لەپێناو بنیاتنان‌و پەرەپێدانی هەمو بوارەكان‪ .‬بەاڵم لێرە‬ ‫خاڵێك كە جێی تێڕامانە ئەویش هۆكارەكانی رەتكردنەوەی‬ ‫ئەنجومەنی نیشتمانی كوردییە كە بەشداری هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكانی نەكردوە‪ .‬هەروەها بەهۆی بەڕێوەبردنی‬ ‫ئەم هەڵبژاردنانەشەوە ئەندامێتی خۆیان لەمەرجەعیەتی‬ ‫سیاسیدا هەڵپەرساردوە‪ .‬لەمەیشەوە تەڤگەڕی كۆمەڵگەی‬ ‫دیموكراتیان بەتاكڕەوی تۆمەتباركردوە گوایە پابەندی‬ ‫بڕیارەكانی رێكەوتنامەی دهۆك نەبوە! ئەمە لەكاتێكدایە كە‬ ‫ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی ئیدیعای ئەوە دەكات كە رێژەی‬ ‫الیەنگرانی لەكانتۆنی جزیرە لەهەموالیەك زیاترە‪ .‬ئەگەر وایە‬ ‫بۆچی خۆی لەهەڵبژاردنەكان دەدزێتەوە؟ ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫كەوا دەبوا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی هەلی هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكانی لەكانتۆنی جزیرە بقۆستایەتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫بونی خۆی لەسەر زەمیتەی واقیع بسەلمێنێت‪ .‬هەروەها لەرێی‬ ‫هەڵبژاردن‌و سندوقەكانی دەنگدانەوە بەشداری راستەقینەی‬ ‫دەستەبەربكردایە‪ .‬هەروەها ئیدیعای خۆی بەگشت هێزە‬ ‫هەرێمی‌و جیهانییەكان بسەلماندایە كەوا گەورەترین هێزی‬ ‫جەماوەرییە لەخۆرئاوای كوردستان‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كەوا‬ ‫كۆمیسیۆنی سەربەخۆی بااڵی هەڵبژاردنەكان لەخۆرئاوای‬ ‫كوردستان جەختی لەوە كردەوە كەوا زیاتر لە‪ 114‬هەزار‬ ‫هاواڵتی رویان لەسندوقەكانی دەنگدان كردوە بۆ ئەوەی‬ ‫بەدەنگی خۆیان ئەنجومەنی شارەوانییەكان هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫لەم هەڵبژاردنانەدا ژمــارەی ئەوانەی كە سەركەوتنیان‬ ‫بەدەستهێناوە ‪ 306‬بەربژار بون كە لەناویاندا ‪ 136‬ژن لە‪12‬‬ ‫شارەوانی هەن كە لەناویاندا ‪ 24‬كەسیان زۆرترین دەنگیان‬ ‫بەدەستهێناوە كە بۆیان هەیە پۆستی باالی هاوسەرۆكایەتی‬ ‫بەدەست بهێنن‪ .‬لەناو سەركەوتوەكاندا ریژی ژنان گەیشتۆتە‬ ‫‪ ،44.4‬لەكاتێكدا رێژەی پیاوان گەیشتۆتە ‪ %55.6‬لەناو‬ ‫بەربژارە كورد‪ ،‬عــەرەب‪ ،‬سوریان‌و چیچانەكان‪ .‬زۆربەی‬ ‫پێكهاتەكانیش لەپرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا بەشدار بون‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا تەمەننای ئەوە لەو هێزانە دەكەین كەوا پێیانوایە‬ ‫هەڵبژاردنەكان نادیموكراتیانە بوە‌و تەنها الیەنێكی تایبەت‬ ‫تەمسیل دەكات‌و گشت كورد تەمسیل ناكات‪ ،‬كەوا راستی‬ ‫واقیعی خۆرئاوای كوردستان‌و سوریا ببینن‪ .‬بەشداری‬ ‫راستەقینەی هێزە سیاسییەكان لەخۆرئاوای كوردستان‬ ‫بەواتای دابەشكردنی دەسەاڵت لەسەر ئەساسی ‪50 – 50‬‬ ‫نایە‪ .‬بەشداری راستەقینە تەنها لەخەبات‌و كاری هاوبەشدا‬ ‫دێـتەكایەوە لەدژی هێزە تاریكاییەكانی تیرۆر كە لەداعشدا‬ ‫خۆیان نمایشدەكەن‪ .‬هەروەها لەرێگەی ژیان لەسەر خاكی‬ ‫نیشتمان‌و‌و بەشداربون لەئازارەكانی خەڵكدا دێتەدی‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬لە بەرنامەی «پەنجەمۆر»ی كەناڵی روداو‪:‬‬ ‫لەناو كۆمەڵەی رەنجدەراندا لەساڵی (‪)1972‬ەوە تا كاتی هەڵوەشانەوەی‬ ‫كێشەیەكی تێدا نەبوە بەناوی كوردستانیبون‌و عێراقیبون‬ ‫ئەستێرەیەكی سور بە ناوچاوانی‬ ‫زۆر نەرمونیانە‪،‬‬ ‫كاسكێتەكەوەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم شتەكان بەو جۆرە نەبو ئەوەیش‬ ‫سروشتی مرۆڤە بەڕاستی‪.‬‬

‫سازدانی‪ :‬كەناڵی روداو‬ ‫ئامادەكردنی بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫كەناڵی ئاسمانی روداو‪ ،‬لە بەرنامەی‬ ‫چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ‬ ‫پەنجەمۆر‪،‬‬ ‫مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬ئەنجامدا‪،‬‬ ‫كە روداوەكانی دوای نسكۆی شۆڕشی‬ ‫ئەیلول‌و دەستپێكردنەوەی شۆڕشی‬ ‫نوێ‌و ملمالنێ‌و روداو و گۆڕانكارییەكانی‬ ‫ئەو قۆناغەی مێژوی سیاسیی كوردستان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەو پێیەی مامۆستا پشكۆ‬ ‫نەجمەدین‪ ،‬یەكێك بوە لە كەسێتییە‬ ‫ئاگادارەكانی ئەو مێژوەو خۆیشی‬ ‫خاوەنی كتێبی «ئەزمون‌و یاد»ە كە بە‬ ‫یەكێك لە كتێبە دانسقەكانی ئەو مێژوە‬ ‫دادەنرێت‪« .‬چاودێر» بە پێویستی زانی‬ ‫تەواوی چاوپێكەوتنەكەی كەناڵی روداو‪،‬‬ ‫بە شێوەی نوسراویش دۆكیۆمێنت بكات‌و‬ ‫بەچەند زنجیرەیەک باڵویبكاتەوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬بەاڵم ئەو هاوسەنگیە‪،‬‬ ‫ئەگەر واباسی بكەین‪ ،‬بڵێین‪ ،‬عیراقچێتی‬ ‫یان عێراقی‪ ،‬لەگەڵ كوردستانیبون‪،‬‬ ‫تەرازوی كامیان بەرزتربوە؟ ئەگەر باسی‬ ‫ئەو سەردەمە كۆمەڵە بكەیت؟‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئێستایش چارەسەر نەبوە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬من پێمخۆشە یەك‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئێستاش چارەسەر‬ ‫رونكردنەوە بدەم‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫كۆمەڵەی ماركسی لینینی پێشتر‪ ،‬كە نەبوە واتا ملمالنێی ناو كۆمەڵە‪،‬‬ ‫پاشتر دەبێت بەكۆمەڵەی رەنجدەرانی مەسەلەی كوردستانی عیراقی بون‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەپاش ساڵی ‪ 1972‬هەتا نەبوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە دروستكراوبو بۆ پاڵە‬ ‫ئەو كاتەی كۆمەڵە هەڵوەشاوەتەوە‪،‬‬ ‫كێشەیەكی تێدا نەبوە بەناوی‬ ‫كوردستانیبون‌و عێراقی بون‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ناسنامەكەی چی بو‪،‬‬ ‫یان‬ ‫ناسنامەیەكی كوردستانی بو‬ ‫عێراقی؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ناسنامەیەكی‬ ‫كوردستانی بوە‪ ،‬هەتا ئەو ناكۆكی‌و‬ ‫ملمالنێی لەناو دەرونی كۆمەڵەشدا لە‬ ‫‪80‬كاندا هەبوە‪ ،‬ئەوەی پاشتر روبەڕوی‬ ‫ئێمە كرایەوە‪ ،‬بەهیچ جۆرێك پەیوەندیی‬ ‫بە كوردستانی بون‌و عیراقیبونەوە نەبوە‪،‬‬ ‫لەسەرەتاوە‬ ‫شتەكان دروستكرابو‪،‬‬ ‫تا ‪ 1972‬لەناو كۆمەڵەی رەنجدەراندا‪،‬‬ ‫كەرێكخراوێك بوە بەنهێنی كاریكردوە‪،‬‬ ‫لێرەدا كۆمەڵێك كادیر هەبون كە‬ ‫خەڵكی عێراقچی بون‪ ،‬ئێستاش ماون‬ ‫هەندێكیان‪ ،‬مامۆستا فوئاد قەرەداغی‪،‬‬ ‫لە دامەزرێنەری كۆمەڵەش بوە‪ ،‬ئەشرەف‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬خەڵكی دیكەش‪ ،‬ئەمانە‬ ‫كەسانێكبون پێیانوابو كە دەبێت كۆمەڵە‬ ‫رێكخراوێكی سەرتاسەری عێراقی بێت‪،‬‬ ‫پاشتر ئەمانە لەكۆمەڵە جیابونەتەوە‪،‬‬ ‫زۆر دیموكراتیانە جیابونەتەوە‪ ،‬بەبێ‬ ‫هیچ شەڕ‌و هەرایەك‪ ،‬چونكە ئەوكاتە‬ ‫لەشار بون نە چەك هەبوە نەهیچ‪،‬‬ ‫بۆیە ئەوانە خۆیان وازیان لەكۆمەڵە‬ ‫هێنا‪ ،‬پاشان كۆمەڵە‪ ،‬كۆمەڵەیەك بوە‬ ‫لە روی ستراتیژەوە كوردستانی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كێشەكە لێرەدایە‪ ،‬كوردستانی چۆن؟‬ ‫یانی بەس بۆ باشوری كوردستان‪ ،‬ئێمە‬ ‫پێمان وابو ئەوە شتێكی نامەنتیقە‪ ،‬تۆ‬ ‫ناتوانی لەكوردستانی باشورەوە بۆ هەمو‬ ‫كوردستانی گەورە حزبێكی ماركسی لینین‬ ‫دروستبكەین‪ ،‬ئێمە لەواقیعدا دەژین‬ ‫روبەڕوی عیراق دەبینەوە‪ ،‬كێشەی كورد‬ ‫هەتا ئەو كاتەش من پێم وابو بەشێكە لە‬ ‫عێراقی دیموكراتی‪ ،‬بەكردەوەش پاش‬ ‫بیست ساڵ هەر ئاوا دەرچو‪ ،‬كێشەی‬ ‫كورد چارەسەرنەبو هەتا رژێمی سەدام‬ ‫نەڕوخا‪ ،‬هەتا سیستەمێكی فیدڕاڵی‌و‬ ‫فرەیی لەعیراقدا نەهاتە دی‪ ،‬هەتا ئەم‬ ‫وەزعە هاتەدی‪.‬‬

‫بۆشاییەكی سیاسی دروست دەبێت‪،‬‬ ‫كە ئەم بۆشاییە دروستدەبێت‪ ،‬لێرەدا‪،‬‬ ‫هەمو ئەو خەڵكانەی كە پێشتر بەجۆرێك‬ ‫لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان كاریان‬ ‫كردوە‪ ،‬یان هاوكاری پارتی دیموكراتی‬ ‫ئیتر هەلومەرج‌و‬ ‫كوردستان بون‪،‬‬

‫لەکاتی هەڵگیرساندنی شۆڕشی نوێ‪،‬‬ ‫بینا‌و ژێرخانی فیكری‌و‪ ،‬كەلتوری‌و‪،‬‬ ‫سیاسی میللەتی ئێمە‪ ،‬هێشتا هی‬ ‫ئەوە نەبوە كە بتوانێت ئەو فرەیی‌و‬ ‫پلۆالرالیزمە دروستبكات‪ ،‬بۆیە شەڕی‬ ‫براکان دروست دەبێت‬

‫پەستۆكردن لەسەر رەوتی ئێمە لەناو زەمینەیەك هەیە بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان‬ ‫كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بۆ جیابكەنەوە‪ ،‬فكری خۆیان بەرنامەی‬ ‫خۆیان‪ ،‬رێكخراوی خۆیان‪ ،‬هێزی‬ ‫ئەوەی ئەوە وەك پاساوێك بهێننەوە‪.‬‬ ‫خۆیان دروست بكەن‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪:‬زیاتر باسی ئەوە دەكەین‪،‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬بەاڵم مامۆستا‪ ،‬دوایی‬ ‫ئەگەر هەندێك باسی هەرەسی شۆڕشی‬ ‫ئەیلول بكەین‪ ،‬تۆ لەشوێنێكدا دەڵێی‪ ،‬شەڕی براكان دروستدەبێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫هەرەسی شۆڕشی ئەیلول بەالیەكدا‪،‬‬ ‫لەدوای ‪ 1975‬دەرگایەكی گەورە دەكرێتە‬ ‫بۆ فرە حزبی‪ ،‬فرە چەكداری‪ ،‬كەواتە‬ ‫دەكرێت بڵێین الیەنێكی پۆزەتیفیشی‬ ‫هەبوە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئەگەر بەو بارەدا‬ ‫بیخوێنینەوە‪ ،‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم راستیەكەی‬ ‫من خۆم ئەوە بە پۆزەتیفی نازانم‪ ،‬بریا‬ ‫بزوتنەوەی ئەیلول توشی هەرەس نەبوایە‪،‬‬ ‫ئەو بزوتنەوەیە بیتوانیایە چارەسەرێكی دەرگا دەكاتەوە بۆ ئەوەی شەڕێكی‬ ‫ئاشتیانە لەعێراقدا بۆ كێشەی كورد براكوژی گەورە دروست بێت؟‬ ‫دروستبكات‌و توشی هەرەس نەبوایە‪،‬‬ ‫ئەوە‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬بەڵێ‪،‬‬ ‫سەدام‌و حزبی بەعس ئەوە نەبوایە كە بو‪ ،‬پەیوەندیی بەوەوە هەیە‪ ،‬كە بینا‌و‬ ‫كە بەهیچ شێوەیەك بڕوای بەبزوتنەوەی ژێرخانی فیكری‌و‪ ،‬كەلتوری‌و‪ ،‬سیاسی‬ ‫سیاسی كوردو مافی نەتەوایەتی كورد میللەتی ئێمە‪ ،‬هێشتا هی ئەوە نەبوە‬ ‫نەبو‪ ،‬بەهەرحاڵ ئەوە تەمەنای من‌و كە بتوانێت ئەو فرەیی‌و پلۆالرالیزمە‬ ‫تەمەنای هیچ كوردێك نەبوە‪ ،‬كە دروستبكات‪ ،‬بۆیە شەڕی براكان دروست‬ ‫ئەوە بەشتێكی پۆزەتیڤ بزانێت‪ ،‬بەاڵم دەبێت‪ ،‬ئەمە راستییەكە لە كەلتوری‬ ‫خاڵێك ئەوەیە‪ ،‬كە هەرەس دێت‪ ،‬كە سیاسی ئێمەدا هەیە‪ ،‬لەناو بینای‬ ‫بزوتنەوەی چەكداری هەڵدەوەشێتەوە‪ ،‬كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگای ئێمەدا هەیە‪ ،‬بۆیە‬

‫بەداخەوە‪ ،‬بارودۆخەكان وا دەشكێتەوە‬ ‫یاخود‬ ‫كە یەكتر قبوڵ نەكردن‪،‬‬ ‫ئەوەندەی كە تۆ بیر لە سەروەرییەكانی‬ ‫خۆت دەكەیتەوە وەك حزبێك‪ ،‬رێگە‬ ‫نادەیت كەسێكی تر لە سەروەرییەكانی تۆ‬ ‫بەشداربێت‪ ،‬ئەوەی تۆ بیر لەدەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‌و چەكداری خۆت دەكەیتەوە پێت‬ ‫خۆش نییە كەسێكی تر هاوبەشت بێت‬ ‫لەدەسەاڵتدا‪ ،‬هەمو ئەمانە دەبنە هۆی‬ ‫ئەوەی كە زەمینەیەكی واپێكبهێنن كە‬ ‫بەداخەوە شەڕی براكان دروست ببێت‪،‬‬ ‫من باسم كردوە‪ ،‬شۆڕشی بزوتنەوەی‬ ‫چەكداری كورد لەپاش هەرەس كە‬ ‫هاوزەمان لەگەڵ‬ ‫دروستدەبێتەوە‪،‬‬ ‫شەڕی براكان دروستدەبێتەوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئەگەر پرسیاری ئەوە‬ ‫بكەم‪ 7 ،‬ی نیسانی ‪ ،1978‬ئەو رۆژە‬ ‫الی تۆ چییە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬رۆژێكە‪ ،‬من لە‬ ‫عەبابەیلێی سەر بە شاری هەڵەبجە‪،‬‬ ‫بە چیای شنروێدا سەردەكەوم‪ ،‬لەسەر‬ ‫ملەی شنروێ‪ ،‬لەوێ ئاوڕ دەدەمەوە‪،‬‬ ‫پێم وابو كە من ئیتر زندانێكم‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬دەفڕم بۆ دنیایەك كە‬ ‫دنیایەكی ئازادە‪ ،‬دنیایەكە كە خۆت‬ ‫خاوەنی خۆت‌و‪ ،‬بیركردنەوەیی خۆتی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە تێڕوانینی منێكی خوێندەواری‬ ‫یا نیمچە خوێندەواری شاری‪ ،‬كەلە روی‬ ‫كتێبەوە لە ئەزمونی گەالن‌و‪ ،‬شۆڕشی‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬لەیەكەم دیدارتدا لەگەڵ‬ ‫نەوشیروان مستەفا باسی چیتان كرد ؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬شتێكی زۆر تایبەت‬ ‫نەبوە كە باسی بكەین‪ ،‬یەكەم جاربو كە‬ ‫كاك نەوشیروان ببینم‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬لەكوێ‌ بینیت ؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬لەبارەگای خۆی‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆی ئەوكاتە بارەگا نەبو‪ ،‬هەر‬ ‫لەخانویەكی لەبەرد دروستكراو ناوەكەی‬ ‫بەنایلۆن داپۆشرابو مێزێكی بچوكی‬ ‫نوسین‌و شتكەكانی لەسەر بو ژورەكە‬ ‫تاریك بو بەرۆژیش چرا داگیرسابو‪ ،‬من‬ ‫لەناوچەی هەورامانەوە‬ ‫ێ كادیری‬ ‫چوبومە ئەو ‌‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫كۆمەڵە بوم‪ ،‬پێشتر‬ ‫نەناسیوە‪،‬‬ ‫یەكتریمان‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬لە گوندی عەبابەیلێی شاری هەڵەبجە لە‬ ‫بەاڵم دەبو بچم‪ ،‬ئەو‬ ‫دایك بوە‬ ‫وەك لێپرسراوی یەكەمی‬ ‫خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و ئامادەیی لە هەڵەبجە‬ ‫كۆمەڵە تا راپۆرتێكی‬ ‫تەواو كردوە‬ ‫ساڵی‬ ‫‪1977‬‬ ‫زارەكی لەسەر رەوشی‬ ‫بڕوانامەی‬ ‫ب‬ ‫ەكالۆریسی‬ ‫لە زانستی‬ ‫كشتوكاڵی‬ ‫لەزانكۆی‬ ‫سلێمانی‬ ‫وەرگرتوە‬ ‫پێشمەرگەو‬ ‫كۆمەڵە‌و‬ ‫ساڵی ‪ 1974‬بەشداری شۆڕشی ئەیلولی كردوە‬ ‫هاواڵتیان‌و‬ ‫یەكێتی‌و‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪ 1975‬پەیوەندی بە ریزەكانی‬ ‫كۆمەڵەی‬ ‫ناوچەكەی بۆ باس‬ ‫ماركسی لینینی كوردستان كردوە‬ ‫بكەم‪ ،‬قسەكانمان رەنگە‬ ‫‪ 7‬ی نیسانی ساڵی ‪ 1978‬پەیوەندی بە هێزەكانی‬ ‫لەوشتانە زیاتر تێپەڕ‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەی هەورامان كردوە‬ ‫نەبوبێت‪ ،‬بەاڵم دیارە‬ ‫ساڵی ‪ 1978‬لێپرسراوی رێكخستنی كۆمەڵە بوە‬ ‫لەناوچەی هەورامان‌و هەڵەبجەو‪ ،‬ئەندامی لیژنەی ناوچەی‬ ‫لەكتێبەكەشمدا‬ ‫من‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوە لەناوچەی هەڵەبجە‬ ‫باسی ئەوەمكردوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەندامی هەرسێ كۆنفرانسەكەی كۆمەڵەی رەنجدەرانی‬ ‫كەسێك هەبوە زیندانی‬ ‫كوردستان بوەو‪ ،‬ساڵی ‪ 1984‬ئەندامی دەزگای ناوەندی‬ ‫بوە‪ ،‬یەكێك بوە لە‬ ‫راگەیاندنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوە‬ ‫قیادە‬ ‫لێپرسراوەكانی‬ ‫ساڵی ‪ 1985‬یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئااڵی شۆڕش بوە‬ ‫لەمانگی ‪ 11‬ی ساڵی ‪ 1985‬لەسەر كێشەی ئااڵی شۆڕش‬ ‫مەوقەتەی ئەو كاتە‬ ‫هەتا بەهاری ساڵی ‪ 1988‬لە شاخ زیندانی كراوە‬ ‫یان پارتی دیموكراتی‬ ‫چەند‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫مانگێك مایەوە بەاڵم‬ ‫دواتر لەدەستمان هەاڵت‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬تۆ كەی یەكەمجار‬ ‫سكرتێری حزبەكەی خۆتت بینی‪( ،‬رایكرد) بەوە توڕە بو سەركۆنەی‬ ‫كردین‪ ،‬بۆیە لەوكاتەشدا پێموابو دەبێت‬ ‫نەوشیروان مستەفا؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬من بە یەك رۆژ‪ ،‬لەڕوی ئینسانیەوە مامەڵە لەگەڵ دیل‬ ‫پێم وابێت لە زستانی ساڵی ‪ ،1979‬بكرێت‪ ،‬تەنانەت ئەگەر تاوانباریش بێت‪،‬‬ ‫پاش ئەوەی ساڵێك بو كە من پێشمەرگە دەبێت كەسێكی دیكە یان دەزگایەکی‬ ‫بوم‪ ،‬من چومە سەركردایەتی یەكێتیی بەرزتر دادگایی بكات‌و بڕیار لەسەر‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬بەیەك رۆژ هەم چارەنوسی بدات‪.‬‬ ‫نەوشیروان مستەفام بینی كە سكرتێری‬ ‫كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بو‪،‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬دوای ئەوە ئێوە‬ ‫هەم مام جەالل‪-‬م بینی‪.‬‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ هەرێمی یەك‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫سنوری جوگرافیاكەی هەرێمی یەك كوێ‬ ‫ئەو‬ ‫پەنجەمۆر‪:‬‬ ‫كەسایەتیەی بو بۆچی ئەوێیان دیاریكردبو بۆت‪،‬‬ ‫ێ بویت یان شارەزایت‬ ‫نەوشیروان مستەفا لە خەیاڵی خۆتا خۆت خەڵكی ئەو ‌‬ ‫دروستت كردبو‪ ،‬یان ئەتزانی یان بیست لەشوێنەكەدا هەبو ؟‬ ‫بوت‪ ،‬وابو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬نا لەڕاستیدا‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬نا‪ ،‬من توشی ناوچەی هەرێمی یەك یەكێك بو لەهەرێمە‬ ‫شۆكبوم بەراستی‪ ،‬چونكە تۆ لە گەورەكانی یەكێتی نشتیمانی كوردستان‪،‬‬ ‫سنورەكەی لەناوچەكانی شەمێران‪،‬‬ ‫تاوەگۆزی‪ ،‬شاخی بەمۆوە دەستپێدەكات‬ ‫تادێتەوە بۆ ناوچەی نەوڕۆڵی‌و بااڵمبۆو‬ ‫هەورامان‌و بناری سورێن‌و دێتەوە‬ ‫شارباژێڕو تا لەوالیشەوە نزیكی عەربەت‌و‬ ‫سلێمانی دەبێتەوە ناوچەیەكی ئێجگار‬ ‫فراونە‪ ،‬لەو كاتەیشدا كاك محەمەدی‬ ‫حاجی مەحمود‪ ،‬بەرپرسی سەربازی‬ ‫هەرێم بو‪ ،‬چونكە مەڵبەند نەبو‪،‬‬ ‫كتێبەوە سەیری سكرتێری حزبەكان لەسەركردایەتی یەكێتیەوە نازانم بەهەر‬ ‫دەكەیت‪ ،‬بۆ نمونە نەوشیروان مستەفا‪ ،‬هۆكارێك بێت منیان دانابو كە رابەری‬ ‫بیر لە (ماوتسی تۆنگ) دەكەیتەوە‪ ،‬سیاسی هەرێم بم‪ ،‬واتا هاوكاری كاك‬ ‫بیر لە جیڤارا دەكەیتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم محەمەد حاجی مەحمود بم بۆ كاروباری‬ ‫شتانەت لە كتێبەوە خوێندوەتەوە‪ ،‬لە هەرێمەكە لەڕوی كاروباری سیاسی‌و‬ ‫كتێبیشەوە سەرسام بویت بە كەسێكی ئیداریەوە‪ ،‬لەوكاتەیشدا لێپرسراوی‬ ‫وەك (ماوتسی تۆنگ) بەاڵم رەنگە لە رێكخستنی كۆمەڵەبوم لەناوچەكەدا‪ ،‬ئەو‬ ‫روی پراكتیكەوە شتاكان بەو شێوەیە كاتە ئێمە بەتەنها كارێكمان نەدەكرد‪،‬‬ ‫نەبوبێت‪ ،‬بەاڵم لە خەیاڵی مندا‪ ،‬دەبوایە كاروباری كۆمەڵەی رەنجدەران‌و‬ ‫كە دەچم سكرتێری كۆمەڵە دەبینم‪ ،‬هەم كاروباری یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كەسێكە دانیشتوە كاسكێتێكی لەسەرە‪ ،‬كوردستان جێبەجێ‌ بكەین‪.‬‬

‫ئەو كاتە ئێمە بەتەنها كارێكمان نەدەكرد‪ ،‬دەبوایە كاروباری‬ ‫كۆمەڵەی رەنجدەران‌و هەم كاروباری یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستانیش جێبەجێ‌ بكەین‬ ‫نوێ‌و‪ ،‬شۆڕشی سور تێگەیشتوم‪ ،‬كە‬ ‫تۆ دێیتە ناو شۆڕشێكی چەكداری‪،‬‬ ‫بەبێ ئەوەی دركی ئەوەت كردبێت كە‬ ‫بتوانیت بینای كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‬ ‫كۆمەڵی كوردی ئەو كاتە بخوێنیتەوە‪،‬‬ ‫بتوانی بینای فكری‌و‪ ،‬هەڵسوكەوت‌و‪،‬‬ ‫بەرنامەی حزبەكان بخوێنیتەوە‪ ،‬تا تۆ‬ ‫لەو شتانە هیچی تێنەگەیشتویت تەنها‬ ‫گەنجێكی خوێن گەرم بویت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵێك سلبیات‌و ئازاری تێدا هەیە‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )50٩‬دو شةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بۆ لەدایكبونی هەر كچێك ‪ 111‬نەمام دەنێژن‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئینتەرنێتی‪،treehugger‬‬ ‫تــایــبــەت بــەژیــنــگــە لەهیندستان‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬گوندی بیبالنتی ویالیەتی‬ ‫راجاستان‪ ،‬لەكاتی لەدایكبونی هەر‬ ‫كچێك ئــاهــەنــگــی ســەرنــجــڕاكــێـش‌و‬ ‫كــاری نــاوازە ئەنجامدەدەن‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەلەدایكبونی هەركچێك لەبیبالنتی ‪111‬‬ ‫نەمام لەسنوری گوندەكەیان دەنێژن‪.‬‬ ‫دواتر هەڵدەستن بەكۆكردنەوەی ‪21‬‬ ‫هەزار روپیە لەدانیشتوانی گوندەكەو‬ ‫وەرگرتنی بڕی ‪ 10‬هەزاریتر لەخێزانی‬ ‫ساواكەو دانانی لەبانكێكدا بۆ ماوەی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫‪ 20‬ساڵ بەناوی كچەكەوە‪ ،‬كە دەبێتە‬ ‫سەرمایەیەكی باش لەداهاتودا‪ ،‬جگە‬ ‫لەم كارانە لەئاهەنگەكەدا بەڵێننامەیەك‬ ‫بەباوكی كچەكە پڕدەكەنەوە تاكو‬ ‫تەمەنی یاسایی بەشێوەیەكی باش پێی‬ ‫بخوێنێت‪ ،‬رێورەسمی ئەم دابونەریتە‬ ‫لەرابردودا گەورەی گوندەكەیان «شیام‬ ‫ساندر» پێی هەستاوە‪ ،‬ئەوەش بەهۆی‬ ‫گیانلەدەستدانی كچە مێرد منداڵەكەی‪،‬‬ ‫جێی وەبیر هێنانەوەیە لەماوەی شەش‬ ‫ساڵی رابـــردودا نزیكەی ‪ 250‬هەزار‬ ‫نەمام لەو گوندە نێژراون‪.‬‬

‫ئوسترالیا‬ ‫فێستیڤاڵی‬ ‫دوانەكان‬ ‫لەخۆدەگرێت‬

‫فڕۆكەكانی عیراق‬ ‫دەكرێنە چێشتخانە‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هۆكار ‪ +‬لێئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-2‬باڵندەیەكە‪ ،‬ناكرێ‌‌و ئەكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-3‬كەمێك «پ» زویر‪ ،‬كانزایەكە‪.‬‬ ‫‪-4‬دۆست‪ ،‬لەتۆبەدایە‪ ،‬پیسییە‪.‬‬ ‫‪-5‬بەمنداڵی السار دەوترێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬شارێكە لەعیراق‪ ،‬نیوەی پارو‪.‬‬ ‫‪-7‬تایبەتە بەسەر «پ»‪ ،‬سیری‬ ‫داماو‪ ،‬خۆزگە‪.‬‬ ‫‪-8‬باڵی گرت‪ ،‬باڵندەیەكە «پ»‪،‬‬ ‫برایمی داماو‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لــەچــەو‪ ،‬نــیــوەی بەهێ‌‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬پرسیارە‪.‬‬ ‫‪-10‬خواردنێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬كەسی فێڵباز «پ»‪ ،‬باڵندەیەكە‪،‬‬ ‫قومار دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-12‬خواردنێكە‪ ،‬سەر ئەیناسێ‌‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەفێستیڤاڵی دوانەكاندا كە لەشاری مەلبۆرنی ئوستورالیا سااڵنە رێكدەخرێت‪ ،‬هەزاران دوانەی‬ ‫جیهانی لەخۆگرت‪.‬‬ ‫ێ بیتسی‌و دورسی‬ ‫فلرونسا ویلز كە بەتەمەنترین دوانەكانی ئوستورالیایە رایگەیاند‪ ،‬من بەب ‌‬ ‫ێ ئەوان بژیم‌و هەست بەنائارامی‌و‬ ‫خوشكم‪ ،‬كە تەمەنی هەر سێكمان ‪ 75‬ساڵە ژیانم نیەو ناتوانم بەب ‌‬ ‫دڵگرانی دەكەم كاتێك دوربم لەدو خوشكەكەم‪.‬‬ ‫فلرونسا وتیشی‪ ،‬بەڕاستی فێستیڤاڵێكی سەرنجراكێشە‪ ،‬چونكە بەپێی تەمەنەكان چەندین دوانە‬ ‫دەبینیت‌و دەتوانیت لەنزیكەوە گفتوگۆیان لەگەڵدا بكەیت‌و ئاشنایان بیت‪ ،‬بۆ دەوڵەمەندكردنی چەند‬ ‫توێژینەوەیەك لەبارەی دوانەكان‪ .‬جیف كریج لێكۆڵەرو مامۆستا بواری دوانەكان رایگەیاند‪ ،‬لەم‬ ‫فێستیڤاڵەدا چەند لێكۆڵەرێك بەشدارییان كردوەو زۆر تەركیزیان لەسەر شێوازی ناسینەوەی‬ ‫دوانەكانە بۆ چواردەورو یەكتری‪ ،‬چونكە بەشداری ئەمجارە زۆر جیاواز بوەو دوانەی سیانی‌و‬ ‫چواریشی بەشێوەیەكی بەرچا‌و گۆڕەپانی ئاهەنگەكەیان داگیركردوە‪.‬‬

‫ێ فیشەكیان‬ ‫ناكر ‌‬ ‫پێوە بنێین!‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنـــامـــەی هــیــنــدوســتــان تایمز‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬دوای ئەوەی بەرپرسانی‬ ‫هــەرێــمــی بــیــهــار لــەهــیــنــدســتــان‪،‬‬ ‫بــڕیــاری خــەاڵتــكــردنــی خــوێــنــدكــارە‬ ‫سەركەوتوەكانیاندا بەبڕی ‪ 160‬دۆالر‪،‬‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی ئەو دیارییەش زۆرێك‬ ‫لەخوێندكارەكان پەنایان بــردە بەر‬ ‫گزیكردن‪.‬‬ ‫رۆژنــامــەكــە‪ ،‬وێنەی دەیــان كەسی‬ ‫بــاوكــردۆتــەوە كــە بــەســەر دیـــواری‬ ‫بنكەی تاقیكردنەوەكەدا بەبەرچاوی‬ ‫مامۆستاو چاودێرەكاندا سەردەكەون‬ ‫بۆ پێوتنەوەی وەاڵمــی پرسیارەكان‬ ‫بەخوێندكارە ئامادەییەكان‪ .‬كاتێكیش‬ ‫بۆ چارەسەركردنی ئەو دیاردەیە پرسیار‬ ‫لە «كومار شاهی» وەزیری پەروەردە‬

‫كرا‪ ،‬لەوەاڵمدا وتی‪ ،‬ئایا ئێمە فیشەكیان‬ ‫پێوە بنێین‪ ،‬وتیشی بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ئێمە ناتوانین رێــگــری لەگزیكردن‬ ‫بگرین ئەگەر دایك‌و باوك‌و چوار دەور‬ ‫پشتگیری لەگزیكردن بكەن‪.‬‬ ‫نزیكەی ‪ 1,4‬ملیۆن خوێندكار لە‪1217‬‬ ‫بنكە‪ ،‬تاقیكردنەوە ئەنجامدەدەن‬ ‫لــەویــایــەتــی بــیــهــار‪ ،‬دوای ئـــەوەی‬ ‫حكومەت بڕی ‪ 160‬دۆالری تەرخانكرد‬ ‫بــۆ خــوێــنــدكــارە ســەركــەوتــوەكــان‪،‬‬ ‫دیــــاردەی قۆپیەو گــزیــكــردن لــەرادە‬ ‫بەدەر لەتاقیكردنەوەكاندا زیادیكردوە‪.‬‬ ‫ســـــەرەڕای ئــــەوەی ســااڵنــە بــەهــۆی‬ ‫گزیكردن‌و قۆپیەوە بەهەزاران خوێندكار‬ ‫بێ‌ بەش دەكەرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم دیاردەیە‬ ‫بەردەوامە‪ .‬خانەوادەكانیش هۆكارەكەی‬ ‫بۆ كەمتەرخەمی مامۆستاو دەزگاكانی‬ ‫پۆلیس دەگێڕنەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ كــــەلــــوی بــەخــتــت‬ ‫لەبەرژەوەندیتە‪ ،‬لەهەمو‬ ‫كـــــات زیــــاتــــر هــەســت‬ ‫بــەئــاســودەیــی دەكـــەی‪،‬‬ ‫نهێنی خۆشەویستی بپارێزە‬ ‫باباڵونەبنەوە‪.‬‬

‫ـ لــەكــاركــردنــدا شتێك‬ ‫نییە نــاوی هیالكی بێت‪،‬‬ ‫بەئاقاری هــەڵــەدا مــەڕۆ‪،‬‬ ‫روبـــەڕوی ئــەو راستیانە‬ ‫دەبیتەوە كە لێت ونكراوە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بەهۆی كارەكەتەوە‬ ‫سەفەرێك دێتە رێت‪ ،‬توشی‬ ‫كەمێ‌ دڵەراوكێت دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم لەكۆتاییدا مژدەیەكی‬ ‫خۆش دێتە رێت‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ لــــەنــــاو بـــازنـــەی‬ ‫دورەپەرێزی وەرە دەرەوە‪،‬‬ ‫مــرۆڤ دەب ـێ‌ بەرەنگاری‬ ‫شتەكان ببێتەوە‪ ،‬هەرگیز‬ ‫خـــۆشـــەویـــســـتـــی كـــۆن‬ ‫لەبیرناچێتەوە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئەم ماوەیە پشویەك‬ ‫وەردەگریت‪ ،‬دەكرێ‌ شوێن‬ ‫بابەتێكی گرنگ بكەویت‪،‬‬ ‫كێشە‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫هــەیــە‪ ،‬بـــەاڵم چــارەســەر‬ ‫پیرۆزە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ بڕوای تــەواوت بەخۆت‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬تەنگ‌و چەڵەمە دێتە‬ ‫هــەمــو كــارێــكــەوە‪ ،‬ورەت‬ ‫بەرز بێ‌‪ ،‬كەسێكی گونجاو‬ ‫هــەســتــی خۆشەویستیت‬ ‫دەداتێ‌‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی توركیا باڵویانكردەوە كە بواری درامای‬ ‫توركی‪ ،‬یەكێكە لەبابەتە سەرەكیەكانی هەناردەی‬ ‫توركیا كە پێگەیەكی بەهێزی لەبواری ئابوریدا هەیەو‬ ‫سەركەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫شاشەی تیڤیەكانی زیاتر لە ‪ 80‬واڵت داگیر بكات‪ .‬جان‬ ‫ئۆكان‪ ،‬بەڕێوەبەری یەكێك لەگەورەترین كۆمپانیای‬ ‫بەرهەمهێنەری دراما رایگەیاند‪ ،‬دوای هەڵسەنگاندنی‬ ‫زۆرێك لەو درامایانەی پێشكەشدەكرێت‪ ،‬درامای‬ ‫توركی توانیویەتی لــە‪ 80‬واڵتــی جیهان بینەر‬ ‫لەخۆی كۆبكاتەوەو‪ ،‬پێدەچێت داهاتی هەناردەی‬

‫دراماكانمان لەمساڵدا بگاتە ‪ 350‬بۆ ‪ 375‬ملیۆن‬ ‫دۆالرو لەساڵی رابردودا بڕی داهاتی فرۆشی زنجیرە‬ ‫دراماكانمان گەیشتۆتە نزیكەی ‪ 300‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ئۆكان وتیشی‪ ،‬ئێمە دەمانەوێت قۆرخی بازاڕی‬ ‫دراما لەرۆژهەاڵت‌و خواروی رۆژهەاڵتی كیشوەری‬ ‫ئاسیا بكەین‪ ،‬چونكە لەواڵتانی ئەندەنوسیا‪ ،‬مالیزیا‪،‬‬ ‫هیندو چین‪ ،‬پێشكەوتنی بەرچاومان بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا درامــای توركی‪ ،‬هاوكارێكی باشی‬ ‫ریكالمكردنی گەشتوگوزاری توركیایەو كۆمپانیا‬ ‫بەرهەمهێنەرەكانیش خوازیارن بڕی داهاتی ئەم‬ ‫بوارە تاساڵی ‪ 2023‬بگاتە یەك ملیار دۆالر‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی عیراق باڵویانكردەوە‪ ،‬وەزارەتی گواستنەوەی عیراق‬ ‫بەنیازە چەند فڕۆكەیەكی خانەنشین بخاتە بواری گەشتوگوزارەوەو‬ ‫سودیان لــێ‌ ببینێت‪ ،‬لەئێستادا یەكێك لەو فڕۆكە رەنگ سەوزانە‬ ‫وەك چێشتخانەو كافتریا لەگۆڕەپانی عەباسی كوڕی فیرناس‬ ‫نزیك فڕۆكەخانەی بەغدا بەڕوی میوان‌و گەشتیاردا كراوەتەوە‪.‬‬ ‫گواستنەوەی عیراق لەبەرنامەشیدایە دو فڕۆكەی تر بۆ ئەمجۆرە‬ ‫لەبواری گەشتیاری بەكاربهێنێت‌و یەكێكیان لەناو پاركی زەوڕا‬ ‫لەناوەڕاستی بەغداو یەكێكیتریش رەوانەی شاری بەسرە بكات‪.‬‬ ‫عەلی حەسون كارمەندی وەزارەتـــی ناوبراو بەمیدیاكانی‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬وەزارەت بەنیازە فڕۆكەكانی جۆری بوینگ ‪ ،727-200‬كە‬ ‫سەر بەكۆمپانیای هێڵی گواستنەوەی ئاسمانی عیراقە خانەنشین‬ ‫بكات بۆ ئەم بوارانە‪ .‬وتیشی ئەو فڕۆكەیەی گوستراوەتەوە بۆ‬ ‫گۆڕەپانی عەباسی كوڕی فیرناس كە لەسەر رێگای فڕۆكەخانەی‬ ‫نێودەوڵەتی بەغدایە‪ ،‬هاواڵتیان‌و گەشتیار دەتوانن بۆ پشو روی‬ ‫تێبكەن‪ ،‬لەرابردودا گۆڕەپانەكەش لەماوەی پێنج مانگی رابردودا‬ ‫كاری تێداكراوەو بەبڕی ‪ 850‬ملیۆن دینار نۆژەنكراوەتەوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬بەشێكە لەلەش ‪ +‬بەری دار پێش‬ ‫پێگەیشتنی‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی بانە‪ ،‬گیانلەبەرێكە «پ»‪،‬‬ ‫لەتەڵەدایە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لــەبــاق‪ ،‬پیتێك ‪ +‬بەیانی‪،‬‬ ‫خواردنێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬السار‪ ،‬زۆرجار هەڵئەكەوێ‌‪ ،‬خوایە‬ ‫دوربێ‌ لێمان‪.‬‬ ‫‪-5‬خەندە‪ ،‬دوان لەالس‪ ،‬دراوێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬پیتێك ‪ +‬شارۆچكەیەكە لەعیراق‪،‬‬ ‫ورچی عەرەب‪.‬‬ ‫‪-7‬پیتێك ‪ +‬زۆر كەس هەیەتی‪ ،‬گەیشت‪.‬‬ ‫‪-8‬شین بو‪ ،‬هەمو دەم لەئاودایە‪.‬‬ ‫‪-9‬خـــواردن‪ ،‬بەشێكە لەسەر «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی هادی‪.‬‬ ‫‪-10‬وەك یەكن‪ ،‬ساردەمەنیەكە‪ ،‬هەوای‬ ‫تێ‌ ئەكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬بەچل فلس بو‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی میاو‪.‬‬ ‫‪-12‬خواردنێكە ‪ +‬درەختێكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫دراما توركیەكان‪،‬‬ ‫بواری ئابوری ئەو‬ ‫واڵتە دەبوژێننەوە‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «بار» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫لەوشەی «بار»‪ 20 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫ێ بار‪ ،‬نالەبار ‪ ...‬هتد‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬زرێبار‪ ،‬كر ‌‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬جەمال عەبدولكەریم‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بــەكــارێــكــی قــورســدا‬ ‫گــــوزەر دەكــــەی‪ ،‬هیالك‬ ‫دەبی‌و سەردەكەویت‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫هێمنی بەكاربێنیت‪ ،‬كێشەی‬ ‫بــچــوك لەخۆشەویستیدا‬ ‫گەورە مەكە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئــازادانــە رای خۆت‬ ‫بــگــۆڕەرەوە‪ ،‬بەبڕوایەكی‬ ‫تـــــەواوە هــەنــگــاو بنێ‌‪،‬‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەت رێــز‬ ‫لەبۆچونەكانت دەگــرێ‌‪،‬‬ ‫دڵپیس مەبە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ وریــایــی بەكاربێنەو‬ ‫الیەنی دارایــیــت فەرامۆش‬ ‫مەكە‪ ،‬زیــادە مەسرەفیش‬ ‫مەكە‪ ،‬راستی هەستەكانت‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫مەشارەوە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ گرێبەستێكی نــو ‌‬ ‫ێ‬ ‫لەئارادایە‪ ،‬سودێكی باش‬ ‫بەدەستدێنی‪ ،‬لەقسەڵۆك‌و‬ ‫گـــومـــان بــــەدوربــــەو رێــز‬ ‫لەبەرامبەرەكەت بگرە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بـــەچـــاوی رقـــەوە‬ ‫لەئاڵوگۆڕەكان مەڕوانە‪،‬‬ ‫ئاگات لەباری تەندروستیت‬ ‫بێ‌‪ ،‬پێویستیت بەپشوە‪،‬‬ ‫سۆزداریت بۆ دەوروبــەر‬ ‫زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ زۆر وریابە‪ ،‬كەش‌و‬ ‫هەڵسەنگێنە‪،‬‬ ‫هــــەوا‬ ‫گ ــۆڕان ــك ــاری لــەژیــانــدا‬ ‫رودەداو دڵخۆشكەرن‪،‬‬ ‫لێبوردن یەكێكە لەسیفەتە‬ ‫جوانەكانی مرۆڤ‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (509) 30-3-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫پەیكەرتاشە رۆح سوكەكەی كۆیە كۆچی دوایی كرد‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژی سێشەممە ‪ ،2015/3/24‬هونەرمەندی‬ ‫پەیكەرتاش ئەحمەد ئەسوەد لەشاری هەولێر‬ ‫كۆچی دوایی كرد‪ ،‬هەر ئەو رۆژە لەزێدی خۆی‬ ‫لەشاری كۆیە لەگۆڕستانی كەكۆن بەخاك سپێردرا‪.‬‬ ‫هونەرمەند ئەحمەد ئەسوەد ساڵی ‪ 1935‬لەشاری‬ ‫كۆیە لەدایكبوە‪ .‬لەپیشەی دارتاشییەوە دەستی‬ ‫كردوە بەپەیكەرتاشی‪ ،‬لەساڵی ‪1970‬وە تائێستا‬ ‫چەندین پێشانگەی هاوبەش‌و تایبەتی كردۆتەوە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1984‬لەپێشانگەیەكی هاوبەشدا لەگەڵ‬ ‫هونەرمەند نەرمین ئەحمەدی كچیدا لەهۆڵی‬ ‫(مــنــەوەرە)ی شــاری كەركوك بەچوار پەیكەر‬ ‫بەشداریی كــرد‪ .‬ساڵی ‪ 1986‬لەپێشانگایەكی‬ ‫هاوبەشدا لەگەڵ نەرمینی كچی بەچەند پەیكەرێك‬ ‫بەشداریی كرد‪ .‬ساڵی ‪ 1999‬یەكەمین پێشانگەی‬ ‫تایبەتی لەهۆڵی میدیا لەشاری هەولێر كردەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2000‬دوەمین پیشانگەی تایبەتی لەهۆڵی‬ ‫میدیا لەهەولێر كــردەوە‪ .‬ساڵی ‪ 2003‬بەشداریی‬ ‫لەپیشانگەی هاوبەشی شێوەكارانی كەركوك‬

‫كردوە‪ .‬هەروەها ساڵی ‪ 2005‬جارێكی تر بەشداریی‬ ‫لەپێشانگەی هاوبەشیی شێوەكارانی كەركوك‬ ‫كــردوە‪ .‬ساڵی ‪ 2006‬بۆ سێهەمجار بەشداریی‬ ‫لەپێشانگەی هاوبەشی شێوەكارانی كەركوك‬ ‫كردوە‪ .‬ساڵی ‪ 2007‬سێیەمین پیشانگەی تایبەتی‬ ‫لەكەركوك كردەوە‪ ،‬ساڵی ‪ 2007‬خەاڵت‌و بڕوانامەی‬ ‫رێزلێنانی وەزارەتی رۆشنبیریی پێدرا‪ .‬ساڵی ‪2010‬‬ ‫چوارەمین پێشانگەی تایبەتی لەگەلەری شانەدەر‬ ‫لەهەولێر لەالیەن رێكخراوی الوانی سەردەم كرایەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2013‬پێنجەمین پیشانگەی تایبەتی لەشاری‬ ‫كۆیە لەالیەن بنكەی روناكبیریی گەالوێژ لقی‬ ‫كۆیە كرایەوە‪ .‬ئەندامی رێكخراوی هونەرمەندانی‬ ‫كوردستان بو‪.‬‬ ‫هونەرمەندی كۆچكردو‪ ،‬باوكی هاوكارمان‬ ‫د‪ .‬ن ــەوزاد ئەحمەد ئــەســوەد ســەرۆكــی بنكەی‬ ‫روناكبیریی گەالوێژە‪ ،‬بەو بۆنە خەمناكەوە‪ ،‬بەناوی‬ ‫ناوەندیی رۆشنگەریی «چــاودێــر»ەوە پرسەو‬ ‫سەرەخۆشی ئاراستەی هاوكارمان د‪ .‬نــەزادو‬ ‫خانەوادەكەیان دەكەین‪.‬‬

‫«دابڕان» لەچی؟‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬

‫هەفتەیەك بۆ رۆژی جیهانیی شانۆ‬ ‫بەڕێوەبەری شانۆی هەولێر‪ :‬گوناهە شانۆی ئێستا لەگەڵ‬ ‫سااڵنی حەفتاو هەشتاكان بەراورد بكرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫لەمەراسیمێكی تایبەت‌و شایستەداو‬ ‫بــەئــامــادەبــونــی ســــەدان شــانــۆكــارو‬ ‫خۆشەویستان‌و دڵسۆزانی شانۆ‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪ ،2015/3/26‬بەڕێوەبەرایەتی هونەری‬ ‫شانۆی هەولێر‪ ،‬یــادی رۆژی جیهانیی‬ ‫شانۆ كــردەوە كە تا رۆژی ‪2015/4/2‬‬ ‫دەخایەنێ‌‪ ،‬ئــەم هەفتە یــادە چەندین‬

‫كۆڕو سیمینارو شانۆو پێشانگەی كتێب‌و‬ ‫كتێبی شانۆیی‌و چاالكیی جۆراوجۆری‬ ‫تر لەخۆدەگرێت‪ ،‬سەرباری ئەمانەیش‬ ‫پیشانگەی كتێبی شانۆیی بــۆ زیاتر‬ ‫لــە‪ 100‬ناونیشان بــەهــاوكــاری دەزگــای‬ ‫روناكبیریی جەمال عیرفان‌و دەزگــای‬ ‫ئاراس‌و تیپی شانۆی ساالر لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫هــەروەهــا باڵوكراوەیەكی تیپی شانۆی‬ ‫ساالرو ژمارەیەك لەكتێبە شانۆییەكانی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی هونەری شانۆ كە چاپی‬

‫چیرۆكی پیشەوەرە كۆنەكانی سلێمانی‬ ‫رێباز دارا‬ ‫نۆ ســاڵ بــەر لەهەڵگیرساندنی جەنگی جیهانی‬ ‫دوەم لەگەڕەكی (چوارباخی شاری سلێمانی) هاتۆتە‬ ‫دنیاوە‪ ،‬پۆلی سێی سەرەتایی دوا قۆناغی خوێندنی‬ ‫بوە‪ ،‬لەو تەمەنەدا باوكی (حەمەسەعیدی قۆنەرەدرو)‬ ‫كۆچی دوایــی دەكــات‌و‪ ،‬لەگەڵ (دایكی‌و دو برا‌و‬ ‫دو خوشكی)‪ ،‬روبەڕوی ملمالنێكانی ژیان دەبنەوە‪،‬‬ ‫تا گەیشتنی بەتەمەنی سەربازی‌و تەواوبونی‪ ،‬دواتر‬ ‫دەستدەكات بەپیشەی (پینەچێتی)‌و سێ‌ مانگ‬ ‫بــەردەوام دەبێت‪ ،‬پاشان بۆ مــاوەی (‪ )56‬ساڵ‬ ‫پیشەكەی باوكی (قۆنەرەدرو)‪ ،‬دەكاتە پیشەی خۆی‪،‬‬ ‫لەگەڵ (چەرم‌و بزمار‌و الستیك) ژیان دەگوزەرێنێ‌‪،‬‬ ‫ئەو (حاجی بەكری حەمە سەعیدی قۆنەرەدرو)ە‪،‬‬ ‫ئەوكاتە ئەم دوكانە بە ‪ 14‬پەنجایی بەكرێ‌ دەگرێت‪،‬‬ ‫سەقفەكەی كە (گڵ‌و دار) بوە‪ ،‬دەیكاتە چیمەنتۆ‌و‬ ‫تەواوی دوكانەكە نۆژەن دەكاتەوە‪ ،‬لە (حوجرە‌و‬ ‫فەقێ‌و مەال) وە دەبێتە كارگەی دروستكردنی پێاڵو‪،‬‬ ‫زیاتر لە(‪ 14‬شاگرد) كاری تیاكردوە‪.‬‬ ‫تاكو ساڵی ‪« 1948‬دەباخانەكانی سلێمانی»‬ ‫ســەرچــاوەی دەستكەوتنی چــەرمــی پێاڵوەكانی‬ ‫(حاجی)‌و پێاڵودروەكانی تری سلێمانی بون‪ ،‬لەڕۆژانی‬ ‫زستاندا (قۆنەرەی كەوشی بن الستیكی) بەڕێژەی‬ ‫(‪ )60‬جوت لەڕۆژێكدا بەرهەمهێناوە‪ « ،‬گەورەترین‬ ‫قۆنەرە « كە دروستی كردبێت ژمــارە (‪ )50‬بوە‪،‬‬ ‫رۆژانی هاوینیش (‪ )100‬جوت « كاڵشی بن ئیسفنجی‬ ‫« بەرهەمهێناوە‪.‬‬ ‫(حاجی بەكر) هەست بەدڵتەنگی‌و تەنیایی دەكات‬ ‫بەوەی كە‪ ،‬لەكۆی (‪ )47‬دوكانی پێاڵودرو لەسلێمانی‪،‬‬ ‫ئەم بەتەنها ماوەتەوە‪ ،‬ئەم پیشەیە لەم شارەدا بەرەو‬ ‫نەمان چوە‪ ،‬ئەو پیشەكەی خۆشدەوێت‌و لەهەڵبژاردنی‬ ‫پەشیمان نییە‌و دەڵێت « ئەگەر تەمەن بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫هەر ئەم پیشەیە ئەنجام دەدەمەوە «‪.‬‬

‫كردون‪.‬‬ ‫«هـــیـــوا ســـوعـــاد» بـــەڕێـــوەبـــەری‬ ‫بــەڕێــوەبــەرایــەتــی شــانــۆی هەولێر بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬گەر شانۆ لەگەڵ‬ ‫رۆژانــی رابــردو بــەراورد بكەین‪ ،‬دەبینین‬ ‫كە زۆر پێشكەوتوە‪ ،‬چ لەڕوی تەكنیك‪،‬‬ ‫چ وەك شــێــوازی نمایش‌و چ لەبارەی‬ ‫هەڵبژاردنی دەقیشەوە‪ ،‬پێم گوناهە شانۆی‬ ‫ئێستا بەجیا بەراورد بكرێ‌ لەگەڵ شانۆی‬ ‫حەفتاكان‌و هەشتاكان‪ ،‬چونكە ئەوكات‬

‫شانۆ تاكە مینبەرێك بو بۆ گوزارشتكردن‬ ‫لەكوردایەتی‪ ،‬جەماوەر هەمیشە حەزی‬ ‫بەبیستنی وشــەی كوردایەتی‌و بینینی‬ ‫كاری هونەریی دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئێستا دنیا‬ ‫گۆڕاوە‪ ،‬بینەر زیاتر بەدوای كاری هونەرو‬ ‫ئەو بەرهەمانەدا دەگــەڕێ‌ كە گوزارشت‬ ‫لەواقیعی رۆژانــەی دەكــات‪ ،‬دەبـێ‌ وەك‬ ‫تەواوكەری یەكتر سەیری هونەر بكرێت‪،‬‬ ‫هەر قۆناغێكیش تایبەتمەندێتی خۆی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫ژمارە پەنجا‬

‫داعش زللەیەك بو‪ ،‬بەر ئازادیخوازان‌و زۆرێك لەڕۆشنگەرانی ئەم واڵتە‬ ‫كەوت‪ ،‬تا باشتر سەیری برینی عەقڵ‌و كلتورو سیستەمی داعشیمان‬ ‫بكەین‪ ،‬بەاڵم ئەو زللەیە تائێستا بەر دەسەاڵتی خەوتوی هەرێم نەكەوتوە‪.‬‬ ‫ئەوەی لەڕۆژانی ‪٢٧-٢٦‬ی ئەم مانگە‪ ،‬ناوەندی رۆشنگەری چاودێر‪ ،‬هەڵسا‬ ‫بەكۆنفڕاسێك لەچوارچێوەی فەلسەفەی «ئاین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ‬ ‫هەموان»‪ ،‬كارێكی گرنگ‌و پڕ بایەخ بو‪ ،‬كە بڕیارە رێكخراوی دابڕان‬ ‫دروستببێت‌و گۆڤاری دابڕانیش باڵوببێتەوە بۆ رەخنەو گفتوگۆی‬ ‫رۆشنگەرانە‪ ،‬سەبارەت بەئاین‌و مەترسییەكانی دەسەاڵتی ئاینیی‌و فیكری‬ ‫سەلەفی‌و تەكفیری‪ .‬بەاڵم ئەوەی بۆ من گرنگە‪ ،‬ئەو گفتوگۆ فكرییانە‬ ‫بەبێ‌ سیستەمێكی سیاسی مەدەنی‌و عەدالەتخواز‌و پێشكەوتو بەئامانجی‬ ‫خۆی ناگات‪.‬‬ ‫چونكە ئەمڕۆ لەناو سیستەمی سیاسی ئێمەدا‪ ،‬بەپارەو دامودەزگای‬ ‫ئەم حكومەتە‪ ،‬گەشە بەبیری داعشیی‌و كلتوری داعشیی دەدرێت‪ ،‬واتە‬ ‫هەزاران جار گەورەتر لەو هەوڵەی «دابڕان»‪ ،‬دەسەاڵتی سیاسی دایبڕیوین‬ ‫لەسیستەمێكی مەدەنی‪.‬‬ ‫ئەمانە قسە‌و بیروڕای من نین‪ ،‬ئەمە زمانی ئامارو داتاكانە كە زۆر‬ ‫ترسناكن‪ ،‬كە دەبێت پێش هەمو شتێك كاربكرێت بۆ فشارێكی گەورە‬ ‫لەسەر حكومەت‌و هێزەكانی وەك پارتی‌و یەكێتی‌و دواتریش گۆڕان‪ ،‬كە‬ ‫خۆیان داماڵن لەداعشییەت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ لەهەرێمی كوردستان بەكەركوكیشەوە ‪ ٦٢٣٤‬خوێندنگە هەیە‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا پێنج هــەزار مزگەوت هەیە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا ماوەیەكە‬ ‫لەخوێندنگەكانی سلێمانی هەڵمەتی كردنەوەی ژوری نوێژ دەستی‬ ‫پێكردوە‪ ،‬هەروەك سیستەمە پەروەردەییەكەیش توندڕەوترین پەروەردەی‬ ‫ئیسالمیی تێدایە‪.‬‬ ‫هەروەها دوهەزارو حەوت سەد حوجرەو تەكیەو خوێندنگەی ئاینی بونیان‬ ‫هەیە‪ ،‬لەم رێگەیەشەوە تەنها لەساڵی ‪ ٢٠١٣‬بۆ ‪ ٤٠ ،٢٠١٤‬هەزار منداڵ‬ ‫پەیوەندییان بەو ناوەندە دینییانەوە كردوە‪ ،‬كە ‪ ٣٢‬هەزاریان بەتەنها‬ ‫لەشاری هەولێر بوە‪.‬‬ ‫بێجگە لەچەندان كەناڵی ئاسمانی‌و ناوخۆیی‌و رادیۆ‪ ،‬كە سەر بەگروپە‬ ‫سەلەفییەكانەو بەپشتیوانی حكومەت‌و هێزە سیاسییەكان دامەزراون‌و‬ ‫فكری سەلەفییەت‌و تەكفیرییەت بــاودەكــەنــەوە‪ .‬شتێكیتر كە هەم‬ ‫كارەساتەو هەم كۆمیدی‪ ،‬بەدەیان كۆمپانیای گەورە هەیە‪ ،‬كە سەر‬ ‫بەپارتی‪ ،‬یان یەكێتین‪ ،‬یان نزیكن لەم دو هێزە‪ ،‬دەبینین رۆژانە چەندان‬ ‫مزگەوتی گەورەی هەزاران مەتری‌و چەندان نهۆمی دروستدەكەن‌و خۆیان‬ ‫لەخوێندنگەو نەخۆشخانەو پڕۆژەیتری زەرورو ئینسانی دەدزنەوە‪ ،‬وەك‬ ‫دەوترێت بۆ خۆدزینەوە لەباج‪.‬‬ ‫كاتێك ئەمە ژینگەی حكومڕانی بێت‪ ،‬كاتێك بێجگە لەهێزە ئیسالمییەكان‬ ‫خۆیان‪ ،‬هێزی حكومەت‌و حزبە عیلمانی‌و دیموكراسییەكانیش لەخزمەتی‬ ‫بیر‌و كلتورو پــەروەردەی سەلەفی‌و داعشی بێت‪ ،‬گۆڤارێكی نوخبەی‌و‬ ‫رێكخراوێك بەبێ ستراتیژێكی هەمەالیەنە بەتەنیا ناتوانن كار لەم‬ ‫ژینگەیەدا بكەن‌‪.‬‬ ‫بۆیە رام وایە ئەم هەوڵی دابڕانە گرنگە‪ ،‬بەاڵم زۆر گرنگتر ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەم رێكخراوە توانای یەكەمی بەكاربێنێت بۆ دروستكردنی «لۆبییەك»‬ ‫لەناو حزب‌و حكومەت‌و رۆشنبیرو رۆژنامەنوسان‌و چاالكوان‌و رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬لەپێناو فشار خستنە سەر حكومەتی هەرێم‌و پارلەمانی‬ ‫كوردستان‌و حزبەكان‪ ،‬بۆ چاكسازی بەپەلە‪ ،‬لەڕوی یاسایی‌و پەروەردەیی‌و‬ ‫خوێندن‌و بواری میدیایی‪ .‬ناكرێت زانكۆكانمان لەخوار زانكۆی موسڵی‬ ‫خەالفەتەكەی داعشەوە بێت‌و توانای هیچ توێژینەوە‌و بەدواداچونێكی‬ ‫زانستیان نەبێت‪ ،‬كۆمەڵێك زانكۆ كە دەیــان روداوی وەك ئەنفال‌و‬ ‫هەڵەبجەو شەڕی ناوخۆ‌و داعش‌و ئەنفالی شەنگال‪-‬ی لەبەردەستە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ یەكجار ئەم ناوەندە ئەكادیمی‌و زانستییانە رانەچڵەكێن‌و توێژینەوەیەك‌و‬ ‫بەرهەمێكی زانستی لێبەرهەم نەیەت‪ ،‬ئیتر چۆن بیری داعشی گەشە‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ زانست‌و فەلسەفە‪ ،‬سنور ‌‬ ‫ئەبێت رون تێبگەین ناكرێت‌و مەحاڵە بەب ‌‬ ‫بۆ دین دابنرێت‌و ریفۆرمی دینیی بكرێت‪.‬‬ ‫خــۆراوا لەژینگەیەكی خاڵیدا ریفۆرمی دینی نەكردوەو بەرەو ئەمڕۆ‬ ‫نەهاتوە‪ ،‬بەتەنها لەویالیەتی نیویۆرك لەئەمریكا‪ ٥٠٠ ،‬سەنتەری‬ ‫توێژینەوەی فیكری هەیە‪.‬‬ ‫بۆیە پێش هەموشت ئەبێت ماشێنە گەورەكەی حكومەت‌و سیستەمی‬ ‫سیاسی رابوەستێنین كە پڕە لەلم‌و تەپوتۆزی نزیك لەعەقڵییەتیی‬ ‫داعشی‌و سیستەمە دواكەوتوەكانی ئەم ناوچەیە‪ ،‬ئەبێت لەترسی فاشیبون‬ ‫رزگاری بكەین‪.‬‬ ‫ئەوكات لەژینگەیەك كە توانای بەرهەمهێنانی پرسیاری زانستی‌و‬ ‫فەلسەفی هەبێت‪ ،‬سەبارەت بەخۆی‌و مێژوی‌و كارەسات‌و روداوەكانی‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەو پرسیارانە سەبارەت بەئەنفال بەرهەمبهاتایە‪ ،‬شەنگال هێند‬ ‫خوێند ساردانە روینەدەدا‪.‬‬

‫شوێن وه‌ك پایه‌ى زاڵى‬ ‫گێڕانه‌وه‌‬ ‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫ل ‌ه ڕۆمانی "نه‌ته‌وه‌ى زێراب"ـدا‬ ‫شێرزاد حه‌سه‌ن‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )450‬دووشةممة ‪ 201٥/3/30‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫شاعیرێکی بێدەنگ بۆ دواجار بێدەنگ بوو‬ ‫توماس ترانسترۆمەر دڵخۆش بوو بە وەرگێڕانی شیعرەکانی بۆ کوردی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫توماس ترانسترۆمەر‪١٥ ،‬ـی ئەپڕێڵی ‪ ،١٩٣١‬لە سوێد لە دایک بوو‪26 ،‬ی ئەم مانگە‪ ،‬گیانی سپارد‪ .‬ئەو هەمیشە مرۆڤێکی بێدەنگ بوو‪ ،‬چونکە نەیدەتوانی قسە‬ ‫بکات‪ .‬بۆ لەمەودوا تەنیا شیعرەکانی ئەون‪ ،‬کە دەتوانن بدوێن و خۆی وەکوو ئاسکێک لەناو بەفردا ون دەبێت‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی توماس لە ساڵی ‪٢٠١١‬ـدا خەاڵتی نوبێلی پێ بەخشرا‪ ،‬ڕۆژنامەی چاودێر‪ ،‬تاقە ڕۆژنامەی کوردی بوو‪ ،‬بە هاوکاریی ڕزگار شێخانی‪ ،‬لە ‪٢٠١٣ /٢/٢٥‬‬ ‫پاشکۆیەکی تایبەتی لەبارەی ئەم شاعیرەوە ئامادە کرد‪.‬‬ ‫ڕزگار شێخانی کە وەرگێڕی توماس ترانسترۆمەرە بۆ کوردی‪ ،‬پاشکۆ تایبەتییەکەی ڕۆژنامەی چاودێر و بژاردەی شیعرەکانی بە کوردی (نێوان دێڕەکان بخوێنەوە)‬ ‫بۆ توماس نارد و ئەویش لە دوو نامەی ئەلیکترۆنیدا لەبارەی ئەم تەرجەمانەوە نووسیویەتی‪:‬‬

‫نامەی یەکەم‪:‬‬ ‫لـــە تـــومـــاس و مــۆنــیــکــا‬ ‫ترانسترۆمەرەوە‬ ‫ڕزگار شێخانیی خۆشەویست!‬ ‫توماس سوپاسی گەرمی خۆی‬ ‫بۆ تەرجەمەکردنەکانت دەنێرێت‪.‬‬ ‫بـــووە بــە کتێبێکی جـــوان‪.‬‬ ‫توانرا هەندێک لە شیعرەکان‬ ‫بناسرێنەوە‪ .‬توماس حەز دەکات‬ ‫بزانێ ئەو شیعرانەی تەرجەمەت‬ ‫کردوون کامانەن‪.‬‬ ‫ســــــاو لــــە دڵــــــــەوە لــە‬ ‫هەردووکمانەوە‬ ‫مۆنیکا‬ ‫‪ ٢٧‬ی تەمووزی ‪٢٠١٤‬‬

‫نامەی دووەم‪:‬‬ ‫لە توماس و مۆنیکا ترانسترۆمەرەوە‬ ‫ڕزگاری خۆشەیست!‬ ‫ناونیشانێکی چەند باشە! سوپاس‬ ‫بۆ پاشکۆی ڕۆژنامەکە بە پ‪ .‬د‪ .‬ف‪.‬‬ ‫ئێمە ئاگادار نەبووین کە تۆ هێندە‬ ‫کــارت لەگەڵ شیعرەکانی توماسدا‬ ‫کردووە‪ .‬توماسیش بو گوستاڤسۆنی‬ ‫پێ گوتارنووسێکی سەرنجڕاکێشە‪،‬‬ ‫خۆشە ئەویش بە کوردی ناسێنراوە‪.‬‬ ‫هەروەها سوپاس بۆ پێرستەکە‪.‬‬ ‫لەناو کتێبەکە دەبێ‪.‬‬ ‫ساڵوی گەرم لە هەردووکمانەوە‬ ‫مۆنیکا‬ ‫‪ ٢٩‬ی تەمووزی ‪٢٠١٤‬‬

‫ساڵیادی لەدایكبوونی دۆناڵد بارتێلمی‬ ‫«من لە سێكسی تیمساحەكان دەدوێم وەك ئەوەی باسی دایك و باوكی تۆ بكەم»‬ ‫كرد و پاشان بوو بە سەرنووسەری ڕۆژنامەی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ -‬شااڵو حەبیبە‬ ‫زانكۆ‪ ،‬كە ناوی «كۆگار» بوو‪ .‬ئینجا دەستی كرد‬ ‫دۆناڵد بارتێلمی‪ ،‬نووسەری ئەمەریكایی‪٧ ،‬ـی بە نووسینی گوتارە فەرهەنگی و هونەرییەكانی‬ ‫ئەپڕێڵی ‪١٩٣١‬ـدا لە فالدلفیای پەنسلڤەینیا لە لە هوستوون پۆستدا‪.‬‬ ‫لە ‪١٩٦٢‬ـــدا كە چوو بۆ نیو یــۆرك‪ ،‬دوای‬ ‫دایك بوو‪ ،‬پاشان چوو بۆ هۆستوونی ویالیەتی‬ ‫تەگساس و پاش دوو ساڵ نیشتەجێبوون و ساڵێك چیرۆكی «خولی کۆتایی»ـی لە «نیو‬ ‫ئامادەبوونی لە سووپای ئەمەریكادا‪ ،‬چوو بۆ یۆركەر»ـدا باڵو كــردەوە و لە دوای ئــەوەوە‬ ‫نیو یۆرك تا لە سەرەتای شەستەكاندا ببێتە درێــژەی بە پیشە خۆشەویستەكەی دا‪ ،‬كە‬ ‫نووسەرێتییە‪ .‬ئەو چەند جارێک زەواجی كرد‬ ‫نووسەرێكی جیهانی‪.‬‬ ‫باوكی ئەو ئەندازیارێكی مۆدێرن بوو كە بۆ و تەاڵقی دا‪ .‬زۆر لە ڕەخنەگران سەبارەت بە‬ ‫كۆمپانیای «مایس و هاوكاران» كاری دەكرد‪ .‬دۆناڵد بارتێلمی زیاتر گرنگییان بە زەواج و تەاڵق‬ ‫لە ماڵەكەیدا كتێبخانەیەكی دروست كردبوو كە و كێشە خێزانییەكانی داوە‪ ،‬تا الیەن و شتی‬ ‫وای لە دۆناڵد كرد لە دەساڵییەوە دەست بكات دیکە‪.‬‬ ‫دۆناڵد بارتێلمی‪ ،‬یەكێك لە چیرۆكنووسە‬ ‫بە خوێندنەوە و هەر لەو كاتەوە هەوڵی نووسین‬ ‫بدات‪ .‬كاتێك نووسینی تاقی كردەوە‪ ،‬هەر زوو پۆستمۆدێرنە هاوچەرخەكانە‪ ،‬كە زیاتر بە ڕۆمانی‬ ‫ئاشقی ئەو وشانە بوو کە نووسەرانێكی وەك «كچەبەفرینە» ناسراوە‪ .‬ئەو لە ‪١٩٦٧‬ـدا ئەم‬ ‫«ت‪ .‬س‪ .‬ئیلیەت» و «جیمز جۆیس» بەكاریان ڕۆمانەی نووسی و تێیدا ئەفسانەكانی هێناوە‬ ‫و لە ئەدەبیاتدا ڕووبەرێكی دیكەی پێ دروست‬ ‫دەهێنا‪.‬‬ ‫بارتێلمی‪ ،‬سەرەتای پەنجاكان زانكۆی تەواو كــردوون‪ .‬ڕووبەرێك كە تێیدا جیهانی نوێ و‬

‫جیهانێكی ئەفسانەیی پێکەوە كارلێك دەكەن‪.‬‬ ‫بارتێلمی بە هاوكاریی ئەفسانەکان وێنەیەكی‬ ‫هەجووئامێزی لە ژیانی مرۆڤ‪ -‬لە ئەمەریكای‬ ‫شەستەكاندا‪ -‬نیشان داوە‪ ،‬بــەاڵم بارتێلمی‪،‬‬ ‫ڕیوایەت بە پێی واقیع نا‪ ،‬بەڵكوو بە جۆرێك‬ ‫دەیگێڕێتەوە‪ ،‬كە ڕەخنەگران ناویان لێ ناوە‬ ‫میتافیكشن‪ ،‬یان بان‌چیرۆك‪.‬‬ ‫بارتێلمی بە شێواز و فۆرمێكی سەمەرە‬ ‫چیرۆكەكانی دەخاتە ڕوو‪ .‬ئەو بە مانای وشە‬ ‫نوێگەرایە‪ .‬جارێک‪ ،‬سەبارەت بە سێكس لە‬ ‫چیرۆكەكانیدا‪ ،‬دەڵێت‪« :‬سێكس بابەتێكە‬ ‫دەكرێت بە ناڕاستەوخۆیى باس بكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لە ڕێى سێكسكردنى دوو تیمساحەوە‪،‬‬ ‫سێكسكردنى دایك و باوك بخەیتە ناو مێشكى‬ ‫كارەكتەرێكى هەرزەكارى ناو چیرۆكەكەتەوە‪».‬‬ ‫بارتێلمی لە چیرۆك و ڕۆمانەكانیدا بە‬ ‫خەڵقكردنی ئەدەبیاتێكی فەنتازی و زۆر‬ ‫جــار زانستی‪-‬خەیاڵی‪ ،‬ڕووداوە ساختە و‬ ‫ناڕاستەقینەكان و ڕووداوە ڕاستەقینەكان پێكەوە‬

‫ئاوێتە دەكات‪.‬‬ ‫بارتێلمی‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٧٢‬ـــدا بە هاوكاریی‬ ‫كچەكەی‪ ،‬كتێبێكی نووسی كە خەاڵتی باشترین‬ ‫كتێبی مندااڵنی بردەوە‪.‬‬ ‫بارتێلمی‪ ١٩٨٩ ،‬کۆچی دواییی کرد و چوو بۆ‬ ‫شارێکی دوور‪.‬‬ ‫دۆنــاڵــد بارتێلمی‪ ،‬چــوار ڕۆمــان و ســەدان‬ ‫چیرۆكی نووسیون‪.‬‬ ‫ڕۆمانەكانی‪ :‬بەفرین‪ ،‬باوكی مردوو‪ ،‬پارادایز‪،‬‬ ‫پاشا‪.‬‬ ‫كۆچیرۆكەكانی‪ :‬بگەڕێوە دوكتۆر كالیگاری‪،‬‬ ‫ژیانی شاری‪ ،‬ڕۆژە مەزنەكان‪ ،‬شەست چیرۆك‪،‬‬ ‫چل چیرۆك‪ ،‬شەوانە بۆ شارە دوورەكان‪.‬‬ ‫ژمارەی داهاتوو لە ڕەخنەی چاودێرەوە بە‬ ‫وەرگێڕانی «جووتیار ژاژڵەیی» و «سەیوان‬ ‫محەمەد» زیاتر بە ئەدەبیاتی دۆاڵند بارتێلمی‬ ‫ئاشنا دەبن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫دنیای ئادەم تیلوێڵ‬

‫ئەو کتێبەم بە دەستەوە گرت کە دەستی پرووستی بەر کەوتبوو‬

‫تێلیگراف‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ژوان جەالل‬

‫جارێک کەوتمە بیرکردنەوە‬ ‫لەوەی قەراغ شار بەڕاستی‬ ‫فۆڕمی خۆی لە ئەدەبیاتدا‬ ‫وەرنەگرتووە‪ .‬ڕۆمانی‬ ‫"ترسناک & جوان" ڕۆمانی‬ ‫قەراغ شاری منە‬ ‫ئادەم تێلوێڵ‪ ٣٦ ،‬ساڵە‪ ،‬نووسەری‬ ‫پێنــج کتێبە‪ ٢٤ .‬ســاڵ تەمەنی بوو‪،‬‬ ‫تازە لە زانکۆی ئۆکسفۆرد دەرچووبوو‪،‬‬ ‫کە یەکەم ڕۆمانی سیاسیی چاپ کرا‪.‬‬ ‫هێندە نییە کتێبی سێیەمی‪ ،‬ترسناک‬ ‫& جوان‪ ،‬لە الیەن جۆناسان کەیپەوە‬ ‫چــاپ کــراوە‪ .‬تێلوێڵ دووجــار ناوی‬ ‫چووەتە سەر لیستی گرانتای باشترین‬ ‫ڕۆماننووســە الوە ئینگلیــزەکان‪.‬‬ ‫کتێبەکانی بۆ ‪ ٣٠‬زمان وەرگێڕدراون و‬ ‫خەاڵتی سەمەرســێت مۆمی بە کتێبی‬ ‫مــس هێربێرت وەرگرتووە‪ .‬ئەو لەگەڵ‬ ‫ئالیســن مکدۆناڵــددا‪ ،‬کــە پارێزەری‬ ‫مافی مرۆڤە‪ ،‬هاوسەرگیریی کردووە و‬ ‫لە باکووری لەندەن دەژین‪.‬‬ ‫ڕۆتینی نووسین‪ :‬من باشترین ئیش‬ ‫لــە بەیانیاندا دەکەم‪ -‬ســەعات ‪٨:٣٠‬‬ ‫بەیانی قاوەم دروست کردووە و لەسەر‬ ‫مێزی نووسینەکەم دانیشتووم‪ .‬ڕەنگە‬ ‫بە درێژاییی ڕۆژ لەسەر کۆمپیوتەرەکەم‬ ‫دانیشــم‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە مانــای ئــەوە‬ ‫نییــە هیچ کارێکــی داهێنەرانە بکەم‪:‬‬ ‫زۆر بن‌کەنــی دەکــەم‪ .‬ڕۆژێکــی باش‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬کــە هەســت دەکــەم باییی‬ ‫ئەوەنــدەم کار کــردووە‪ ،‬کە بتوانم لە‬ ‫پاشنیوەڕۆدا خەریکی خوێندنەوە بم‪.‬‬ ‫دەفتەری یادداشت‌نووســین و پاندانم‬ ‫هەیــە– دەســتوخەتم ئێســتا هێندە‬ ‫ناخۆشــە‪ ،‬بەس کاتێک بوێری ئەوەم‬ ‫هەیــە تەماشــای بکــەم‪ ،‬ئەگــەر زۆر‬ ‫بــە گەورەیی بە ماجیک نووســیبێتم‪-‬‬ ‫هەروەها تێبینیی زۆر دەنووســمەوە‪،‬‬ ‫بیر لە ستراکتۆر و وردەکاریی بچووک‬ ‫بچــووک و پالنــی گشــتی دەکەمەوە‪.‬‬ ‫زۆربەی پالنەکان ئێواران دادەنێم‪.‬‬ ‫ســەگ‪ :‬میشا سەگی پێشــبڕکێیە‪،‬‬ ‫نزیکەی چوار ســاڵ دەبێــت هەمانە‪.‬‬ ‫ئەوە بە تەواوەتی ڕۆتینی منی گۆڕی‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر ســەگت هەبێت ناچارت‬ ‫دەکات ڕۆژی سێ جار بڕۆیتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ســەگێکی زۆر ئــارام و زۆر جوانە‪ .‬تا‬

‫نزیکەی شــەش مانــگ زەندەقم لەوە‬ ‫چووبوو‪ ،‬کە نەیدەتوانی قســە بکات‪-‬‬ ‫زۆر دڵــم لەوە دەئێشــا کە نەمدەزانی‬ ‫چی دەویست‪ .‬دواتر لە چرکەساتێکدا‬ ‫من هەســتم کرد تێی دەگەم و ئەویش‬ ‫تێگەیشــت چۆن پەیوەندیــم لەگەڵدا‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫کتێبی تازە‪ :‬ڕاستییەکەی من پێنج‬ ‫ساڵ لەسەر "ترسناک & جوان" کارم‬ ‫کــردووە‪ .‬ئییــەن مکوان پێــی گوتم‪،‬‬ ‫'تــۆ دەبێــت هەمیشــە کتێبــی دوای‬ ‫ئەوەت لە مێشــکدا بێت‪ ،‬بەاڵم من کە‬ ‫کتێبێــک تەواو دەکەم مێشــکم هیچی‬ ‫تێــدا نامێنێــت‪ .‬لــە کاتی نووســینی‬ ‫ئەمەدا نۆڤێالیەکیشــم نووسی و مینی‬ ‫ئەنتۆلۆجییەکیشــم ئێدیــت کرد‪ .‬وام‬ ‫زانیبــوو یەکی دە خوولەکیان بەســە‪،‬‬ ‫کەچی هەر یەکەی نزیکەی ساڵێکیان‬ ‫ویســت‪ .‬کەواتــە بــە خالیســی وەک‬ ‫نووســین "ترســناک & جوان" ســێ‬ ‫ساڵی ویست‪ .‬پێ دەچێت زۆر خاو بم‪.‬‬ ‫میراتــی‪ :‬دایکم مامۆســتای ئەدەب‬ ‫بوو لە بیرکبێک و باوکیشم حسابداری‬ ‫بانــک بوو‪ .‬لە کاتــی خوێندنی زمانی‬ ‫ئینگلیزیــدا لــە ئۆکســفۆرد یەکتریان‬ ‫ناســیوە– بۆیە مــن لــە منداڵەکانی‬ ‫تریان‪ ،‬کەمتــر یاخیم‪ .‬ماڵەکە پڕ بوو‬ ‫لــە کتێــب و بــە دڵنیایییــەوە مانای‬ ‫ســەالمەتیی دەدا بــە مــن‪ ،‬کە کتێب‬ ‫چواردەوری دابم‪.‬‬ ‫کتێب‪ :‬هەر نازانم چەند کتێبم هەیە‪-‬‬ ‫ڕەنگە هەزارانــم هەبێت‪ .‬وەک ئەوەی‬ ‫کتێبخانەیــەک بــم‪ ،‬ڕێکم خســتوون‪.‬‬ ‫ئەدەبیــات دوو خانــەی هەیــە‪ :‬پێش‬ ‫جەنــگ و دوای جەنــگ‪ .‬ئینجا کتێبە‬ ‫نائەدەبییــەکان‪ :‬فەلســەفە‪ ،‬مێــژوو‪،‬‬ ‫چێشــتلێنان‪ ،‬وەرزش‪ ،‬سیاســەت‪ .‬لە‬ ‫ســەرەوە بــە دوای یەکــدا‪ :‬ڕەخنەی‬ ‫ئەدەبی ئینجا دەبێتە ڕەخنەی هونەری‬ ‫ئینجــا دەبێتە تۆماس دی کوینســی‪.‬‬ ‫کــەس نازانێــت چــی لە تۆمــاس دی‬ ‫کوینســی بکات‪ .‬ژووری نووستنەکەم‬ ‫ئــازادە لە کتێب و ئالیســن دەیەوێت‬ ‫هــەروا بمێنێتــەوە‪ .‬ئــەوە بەشــێکی‬ ‫گرنگی پەیوەندیی نێوانی ئێمەیە‪.‬‬ ‫کامێرا‪ :‬کە ‪١٦‬ـــساڵ بووم دایکم و‬ ‫باوکــم کامێرایەکی ڕووســیی ســوپەر‬ ‫‪٨‬یان دامێ‪ .‬ڕەنگــە لەبەر ئەوەی من‬ ‫زۆر پراکتیکیم‪ ،‬حەزم لە شتێکە ڕووت‬ ‫ڤیژواڵ بێت– لەوێدا هیچ دەنگێک نییە‬ ‫و هیــچ ئیمکانییەتێکی دایالۆگ نییە‪،‬‬ ‫تــۆ تەنیــا فیلمی شــۆتە بێدەنگەکان‬ ‫دەگریــت‪ .‬هەروەهــا ئەمــە لەگــەڵ‬ ‫عەشــقی من بۆ ئەنەلۆگیشدا دێتەوە‪.‬‬ ‫پرۆجێکتۆرێکم لە دایکم و باوکم دزی‪-‬‬

‫نامەی عاشقانەی بچکۆلەم بۆ ئالیسن‬ ‫پــێ دەنووســی‪ .‬ناوبەناوێــک پارچە‬ ‫وەرەقەیەکــی بۆ دەچێــت‪ ،‬کە دەڵێی‬ ‫سایکۆپاتێک نووسیویەتی‪.‬‬ ‫بۆینبــاخ و کلێتــەی ئێمسیســی‬ ‫کریکیــت‪ :‬مــن ئەندامــی هاوبەشــی‬ ‫ئێمسیســیم‪ .‬باپیــرەی هەرەهــەرە‬ ‫گەورەم جۆ گۆڵدمان ســەرۆکی ئەوانە‬ ‫بــوو‪ ،‬لــە جیهاندا یادگاریــی کریکیت‬ ‫کــۆ دەکەنەوە‪ .‬باپیــرەم ئەندام بووە‬ ‫و باوکــم و خۆشکەکەشــم هەروەهــا‪،‬‬ ‫ئەو هەموو شــەیدایییەم بــۆ کریکیت‬ ‫وەفادارییەکیشــە بــۆ خێزانەکــەم‪.‬‬ ‫یارییشــم دەکــرد‪ ،‬بەس ئێســتا حەز‬ ‫دەکەم هەر تەماشای بکەم‪ .‬لە یاریگای‬ ‫لۆردســی لەندەندا تەواو هەسســت بە‬ ‫ســەالمەتی دەکەم‪ .‬بۆینباخەکە بەس‬ ‫لە ماڵەوە دەبەســتم و کلێتەکەم کڕی‬ ‫و دوایــی زانیم ئەوەندە ناشــرینە کە‬ ‫قــەت لەســەری ناکــەم‪ ،‬بــەس حەز‬ ‫دەکەم هەمبێ‪ ،‬وەکوو تەلیسمێک‪.‬‬ ‫پرۆســت‪ :‬بریکارەکــەم‪ ،‬پیتــەر‬ ‫ســتراوس‪ ،‬لــە هەرچــی کەســێک لە‬ ‫ژیانمــدا ناســیبێتم‪ ،‬زیاتر لــە بارەی‬ ‫کتێبەوە دەزانێــت‪ .‬هەر کتێبێکی پێ‬ ‫بڵێیــت دەتوانێــت ‪( ISBN‬کــۆدی‬ ‫ژمــارەی ناســینەوەی کتێــب‪ ،‬کــە‬ ‫چاپخانــە دەیخاتــە ســەری –و‪.‬ک‪).‬‬ ‫ـــەکەیت بداتێ‪ .‬من ئەوەم نییە بەس‬ ‫حەزم لە کتێبی واژۆکراوە– بیرۆکەی‬ ‫گرتنــی کتێبێــک بــە دەســتەوە‪ ،‬کە‬ ‫پرۆســت گرتبێتــی بــە دەســتییەوە‪.‬‬ ‫لــەم دوایییانــەدا پیتــەر پێــی گوتم‬ ‫مەزادێــک هەیــە‪ ،‬کتێبێکــی یەکــەم‬ ‫چاپــی واژۆکــراوی پرۆســتی تێدایە‪،‬‬ ‫وەرگێڕانێکی ڕووســکینە‪ .‬من مەزاجم‬ ‫ســاف بوو چونکە تازە کتێبێکم تەواو‬ ‫کردبــوو‪ .‬مەزادەکــە لــە فڕانــس بوو‬ ‫بەاڵم ئەوە یەکێک لە ســاتگەلە هەرە‬ ‫پڕخرۆشــەکانی ژیانم بوو‪ .‬تۆ دەچیتە‬ ‫ســەر ئینتەرنێت و تەماشا دەکەیت و‬ ‫کلیکێــک دەکەیت و لە پڕێکدا دەڵێن‪،‬‬ ‫'چارەنووسەکە بۆ تۆ بوو!'‬ ‫پرنتــی تاســیتا دیــن‪ :‬مــن لەگەڵ‬ ‫تاســیتادا هاوڕێــم و بەشــداری کتێبە‬ ‫فیلمییەکەیم کردووە‪ ،‬کە تێیدا ئێدیتۆر‬ ‫و فیلمســازەکان فیلــم دەنرخێنــن‬ ‫بەســەر دیجیتاڵــەوە‪ .‬پرنتێکــی‬ ‫واژۆکــراوی وەک سوپاســگوزاری‬ ‫دا بــە مــن‪ .‬وێنەیەکە لــە فیلمەکەیدا‬ ‫و هــەر بــە نــاوی فیلمیشــەوەیە‪.‬‬ ‫حەزم لەو شــێوازەی ئــەوە‪ ،‬کە فیلم‬ ‫لــە فەرامۆشــی ڕزگار دەکات‪ .‬ئــەو‬ ‫نیگارکێشــانی دەستی و تۆخکردنەوە‬ ‫و دەستکاریکردنەوەی بەکار هێناوە–‬ ‫نزیکەی ئینســکلۆپیدیایەک لە هەموو‬ ‫ئەو شــتانەی تــۆ دەتوانیت لە فیلمی‬ ‫بکەیــت و لەگــەڵ پرنتــی دیجیتاڵیدا‬ ‫بــۆت ناکرێــت‪ .‬هونــەری تاســیتام‬ ‫خــۆش دەوێ و حــەزم لــەو لینکەی‬ ‫هاوڕێیەتیــی ئۆبجێکەتەکانە‪ .‬یەک لە‬ ‫شــتە ســەیرەکانی ئەم ڕاهێنانە ئەوە‬ ‫ئاشــکرا دەکەن‪ ،‬کە من تەلیسم‪ ،‬یان‬ ‫ڕۆحــی پارێزگاریــم هەیە‪ ،‬یــان خودا‬ ‫خاوەنماڵمــە؛ شــتێکیش زۆر لــەم‬ ‫ئۆبجێکتانە تێیدا هاوبەشــن ئەوەیە وا‬ ‫لە من دەکەن هەســت بە ســەالمەتی‬ ‫بکەم‪.‬‬

‫دیســان‪ ،‬عەشــقی دیمەنەکەیــم‪ .‬مــن‬ ‫دڵنیام خەونی بوون بە فیلمسازێکم لە‬ ‫خۆمدا داڵــدە داوە‪ ،‬هەرچەندە حەزم‬ ‫لە بەدیهێنانیشی نییە‪.‬‬ ‫شــیعر‪ :‬مــن زیاتــر حــەزم لــەو‬ ‫شاعیرانەیە کەمێک لە ڕۆماننووسییان‬ ‫تێدایە‪ :‬جــۆن بێریمانم خۆش دەوێت‬ ‫و خۆشــم لەوەش دێت کە ئەو و سۆڵ‬ ‫بێلــۆ هاوڕێی گیانی بە گیانی یەکتری‬ ‫بوون و لە سەروەختی نووسینی کارە‬ ‫گەورەکانیاندا لە هەمان ماڵدا پێکەوە‬ ‫ژیاون‪ .‬دایمشیعر خەیاڵمدایە بەاڵم بە‬ ‫کەمــی‪ ،‬ئەو وزەیەی لــە زماندا هەیە‪.‬‬ ‫من قەت بە ڕۆمانێک دڵم خۆش نییە‪،‬‬ ‫کە شتێک لە زمان نەکات‪.‬‬ ‫قــەراغ شــار‪ :‬من لە بوشــی گەورە‬ ‫بووم‪ .‬خۆی هەر لەندەنە‪ ،‬بەس هێندە‬ ‫دوورە لــە ناوجەرگەیــەوە‪ ،‬هەســتی‬ ‫پچڕانــت دەداتــێ‪ .‬ئەوســا هۆیەکانی‬ ‫گواستنەوە ئەوەندە زۆر نەبوون‪ ،‬ئیتر‬ ‫تۆ بەردەوام چاوەڕێت دەکرد پاســێک‬ ‫بێت‪ ،‬یان کەسێک لەگەڵ خۆی بتبات‪.‬‬ ‫کەوتمە بیرکردنەوە لەوەی قەراغ شار‬ ‫بەڕاســتی فۆڕمی خۆی لە ئەدەبیاتدا‬ ‫وەرنەگرتــووە‪ .‬بااڵرد هەوڵی دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەتایبەت لە بەریتانیادا خەڵکی قەراغ‬ ‫شــار وەک تێرمێکی چینایەتی ســەیر‬ ‫دەکرێت و لەوەش سەیرترە‪" .‬ترسناک‬ ‫& جوان" ڕۆمانی قەراغ شاری منە‪.‬‬ ‫مەکینــەی قــاوە‪ :‬مــن ماخولیــای‬ ‫قاوەم هەیە و بە تایبەتیش وابەستەم‬ ‫بەو مەکینەی قــاوە ال پاڤۆنییەوە کە‬ ‫هەمە‪ ،‬چونکە کاتێک کڕیم کە یەکەمین‬ ‫کتێبی خۆمم فرۆشت‪ .‬زۆرجار شکاوە‪-‬‬ ‫پارەی زۆرم بــە چاککردنەوەی خەرج‬ ‫کــردووە‪ .‬جارێکیــان تەقییــەوە و‬ ‫مەچەکم زۆری سووتا‪ .‬بەاڵم حەزم لە‬ ‫تەماشاخانەکەی و لە دیمەنەکەیەتی‪.‬‬ ‫حەزم لەو ئامێرە نائاســایییانەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئێســتا داهێنانــە زیاتــر مۆدێرنەکان‬ ‫جێیان گرتوونەتەوە؛ وەفایەکی سەیرم‬ ‫بــۆ ئامێــرە ئاڵــۆزە نادیجیتاڵییەکان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫چاپنووســەکەم‬ ‫چاپنــووس‪:‬‬ ‫یەکێکە لە مەزنتریــن ئەو دیارییانەی‬ ‫هاوســەرەکەم پێــی داوم‪ .‬مارکــەی‬ ‫ئۆلیڤێــت ڤالێنتینــە تــا ڕادەیەک لە‬ ‫سەرچاوە‬ ‫نەوعی کەمە‪ .‬من تایپێستێکی خراپم‪،‬‬ ‫‪http://www.telegraph.‬‬ ‫بــەاڵم زۆر بەالمەوە جــوان بوو کە لە ‪co.uk/culture/books/au-‬‬ ‫مۆزەخانەیەکــی ســتۆکهۆڵمدا بینیم‪thorinterviews/11372596/ .‬‬ ‫دوای شــەش مانــگ ئالیســن یەکێکی ‪Author-Adam-Thirlwell-I-‬‬ ‫دامــێ‪ .‬بــۆ بناغــە ســەرەتایییەکانی ‪am-empty-minded-when-I-‬‬ ‫ڕۆمانەکانــم بەکارم دەهێنا– خاو خاو ‪finish-a-book.html‬‬ ‫هــەر جار و پەنجەیەکم بەکار دەهێنا‪-‬‬ ‫وەک بەندوباوی ئایینی‪ ،‬هەندێجاریش‬

‫كورد‬ ‫و‬ ‫ئه‌یوب‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫ێ تا تێده‌گا كــ ‌ه ل ‌ه عورفی سیاســه‌تدا گه‌ڕان ب ‌ه‬ ‫بــۆ ئه‌دیبــان‪ ،‬عه‌یامێكــی ده‌و ‌‬ ‫دوای هــه‌ق‪ :‬یه‌كســان ‌ه ب ‌ه گــه‌ڕان ب ‌ه دوای وه‌هــم‪ .‬چونك ‌ه چه‌ند‌ه منداڵێكى ســاوا‬ ‫پێویســتى ب ‌ه فێربوونى ژه‌نینى شمشــاڵ هه‌یه‌‪ ،‬سیاسه‌ت الی ئێم ‌ه (ك ‌ه ب ‌ه داخه‌و‌ه‬ ‫ته‌نگ كراوه‌ته‌و‌ه بۆ توله‌ڕێی ملمالنێی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان) هه‌ر هێند‌ه پێویســتی ب ‌ه‬ ‫بوونــی هــه‌ق و جوانی هه‌یه‌‪ ،‬بــ ‌ه درێژایی مێژوو‪ ،‬ئه‌دیبــان دوو ڕێگه‌یان له‌به‌رده‌م‬ ‫بــووه‌‪ ،‬یــان ڕۆبچن ‌ه نــاوه‌وه‌ی خۆیان و زاتــی داهێنه‌رانه‌ی خۆیــان بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫ڕوو لــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ی خۆیــان بكه‌ن و ببن ‌ه (حمال الحطب)ی ئه‌و دۆزه‌خه‌ی ســارته‌ر‬ ‫ناوی لێناو‌ه (ئه‌وانیتر)‪ ،‬شایســته‌ى ڕێــزن ئه‌وانه‌ى ڕێگه‌ی چوون ‌ه ناوه‌وه‌ی خۆیان‬ ‫هه‌ڵبژارد و نه‌یانویســت ببن ‌ه یه‌كێك له‌و كه‌ســانه‌ی ك ‌ه شــاعیری ناوداری ئینگلیز‬ ‫تۆمــاس ســێرنز ئالیۆت باســیان ده‌كات ك ‌ه (مردووه‌كان ب ‌ه چــاوی ئابڵه‌قه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ێ جه‌دوایان ده‌ڕوانن)‪ ،‬ویســتیان بــ ‌ه هۆی گوزه‌رانــه‌وه‌‪ :‬ژیانیانیان ل ‌ه‬ ‫جووڵــه‌ی بــ ‌‬ ‫ده‌ســت نه‌فه‌وتێ‌‪ ،‬ل ‌ه مه‌داری (به‌ردی هه‌تاو)ی شاعیری مه‌كسیكی ئۆكتافیۆ پازدا‬ ‫ێ ژیــان كه‌ی هی من بووه‌؟‬ ‫ســووڕانه‌و‌ه و هــه‌ر یه‌ك ‌ه و له‌به‌ر خۆیه‌و‌ه گوتى‪(:‬ئه‌ر ‌‬ ‫ژیان هه‌میش ‌ه هی ئه‌وانیتره‌‪ ،‬كه‌ ئێمه‌ین!)‬ ‫‪2‬‬

‫به‌رانبه‌ر ئه‌و هه‌موو (به‌ڵێ) یه‌ى‪،‬‬ ‫ماناى (نه‌خێر) یان ده‌گه‌یاند‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ژنه‌كه‌ی یونس باوه‌ڕی به‌ مێرده‌كه‌ی كردبێت‬ ‫ێ رۆژ ل ‌ه سكی حوتێكدا مابێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ێ شه‌و و س ‌‬ ‫ك ‌ه س ‌‬ ‫ئه‌وا باوه‌ڕ به‌ بیانووه‌كانی ده‌سه‌اڵتداران ناكات‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫هه‌ندێجار ده‌ســه‌اڵتدار چه‌شــنی ئه‌و شــوانكاره‌ی ‌ه ك ‌ه له‌گه‌ڵ بوزادا ده‌ده‌وێ‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫الفاوی مێژوو ناترسێ‪ ،‬پێی وای ‌ه منداڵه‌كانی ل ‌ه ماڵێكی گه‌رمدان و نانێكی باشیان‬ ‫هه‌یــ ‌ه و ئاینده‌یه‌كــی مســۆگه‌ریان بۆ مســۆگه‌ر كراو‌ه و بێمنه‌تانــ ‌ه ده‌ڵێت‪(:‬تۆش‬ ‫ێ هێرش بێنیت‪ ..‬ئه‌ی الفاوی مێژوو)‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ئه‌دیبانه‌ى‬ ‫ده‌توانیت تا پێت ده‌كر ‌‬ ‫ێ په‌روان‪،‬‬ ‫خاوه‌نــی خۆیانــن‪ ،‬ن ‌ه ماڵیان هه‌ی ‌ه و نــ ‌ه نان و ن ‌ه ئاینــده‌‪ ،‬بێمنه‌تن‪ ،‬ب ‌‬ ‫هیچیان نیی ‌ه ل ‌ه له‌ده‌ســتدانی بترســن‪ ،‬بێباكن و ده‌ڵێن (تــۆش ده‌توانیت تا پێت‬ ‫ێ هێرش بێنیت‪ ..‬ئه‌ی الفاوی مێژوو)‪.‬‬ ‫ده‌كر ‌‬ ‫‪4‬‬ ‫چ گه‌مژه‌یه‌كه‌ پێی وایه‌ به‌ په‌ڕۆی الفیت ‌ه‬ ‫ئه‌و هه‌موو برینه‌ بپێچێته‌وه‌؟‬ ‫چ چاو قایمێكه‌ داوا له‌ نه‌وه‌كان بكا ڕێك بڕوا‬ ‫ل ‌ه واڵتێك خۆی ده‌شه‌لێ‌؟‬ ‫‪5‬‬

‫جوانی و هه‌ق؟‬ ‫سیاسه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندى هه‌موویان برد و‬ ‫هیچیان نه‌هێشت‪.‬‬ ‫سه‌بر؟‬ ‫كورد و ئه‌یوب هه‌موویان برد و‬ ‫هیچیان نه‌هێشت‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫مه‌عقول نییه‌‪ ،‬له‌ هه‌راشــیه‌و‌ه رۆمانی (دۆزه‌خ)ی هه‌نری باربۆســت له‌ ده‌ســت‬ ‫بووبێت و به‌ شوێن به‌هه‌شتی وه‌همیدا بگه‌ڕێی‪.‬‬ ‫مه‌عقــول نییــه‌‪ ،‬ل ‌ه گه‌نجیــدا كتێبــی (تێكده‌ر)ی ســۆرین كیركغــاردی عه‌ڕابی‬ ‫وجودییه‌كان ل ‌ه ژێر سه‌رین بووبێت و ئومێدی چاكسازی و یه‌كسانی ل ‌ه دنیا بكه‌یت‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی چاره‌نووســی (ئیســماعیل)ی رۆمانی (مۆبیدیــك)ی هێرمان مێلڤل‪،‬‬ ‫هێنده‌ی دۆزینه‌وه‌ی چاره‌نووسی بێسه‌روشوێنه‌كانی شه‌ڕی ناوخۆ گرنگه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه شــێوه‌ی ســۆفیی ‌ه گه‌وره‌كان‪ ،‬دانیشــ ‌ه و (شــیعری ئۆتۆماتیك)ی بنووس ‌ه و‬ ‫لــ ‌ه وه‌جــددا‪ :‬نوور بخۆو‌ه و هه‌رچیت بۆ هات تۆمــاری بكه‌‪ ،‬زۆر به‌هادارتر‌ه له‌وه‌ی‬ ‫دانیشــیت و (وتاری ئۆتۆماتیك) ی بنووســیت و هه‌رچیت بۆ هات ب ‌ه نه‌یاره‌كه‌تی‬ ‫بڵێیت‪.‬‬ ‫ێ ڕاپۆرت بخوێنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم (ڕاپۆرت بۆ‬ ‫ڕاپۆرت مه‌نووســه‌‪ ..‬به‌س تا پێت ده‌كر ‌‬ ‫گریك) ی نیكۆس كازانتزاكیس‪.‬‬ ‫ل ‌ه شــێوه‌ی گریگۆری سامســای پاڵه‌وانی (مه‌سخ)ـــه‌كه‌ی كافكا‪ ،‬گه‌ر ل ‌ه خه‌و‬ ‫هه‌ڵســایت بوبیت ‌ه قالۆنچه‌یه‌كی گه‌وره‌‪ ،‬جوانتریت لــه‌وه‌ی ل ‌ه رۆژنامه‌یه‌كی درۆزندا‬ ‫پۆشته‌ و په‌رداخ ده‌ركه‌ویت‪.‬‬ ‫ێ ســه‌رابی پرســیار ب ‌ه هیچ ئاوێكی وه‌اڵم مه‌گــۆڕه‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت گه‌ر‬ ‫تــا پێتده‌كر ‌‬ ‫(شه‌رابه‌ن ته‌هورا)ش بوو‪.‬‬ ‫سه‌رابی گومانه‌كانی ئه‌ده‌بم هه‌ڵبژاردووه‌‪ ،‬به‌رانبه‌ر ئاوی سیاسه‌ت‪ :‬ك ‌ه هه‌موومان‬ ‫كۆكین له‌وه‌ی شه‌رابه‌ن ته‌هورا نییه‌‪.‬‬ ‫شــادومانی ل ‌ه شــته‌كاندا ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك له‌وه‌ی الی مرۆڤه‌كان بدۆزرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫لــه‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ی شــادومانی ل ‌ه شته‌كانیشــدا بێت‪ ،‬لــ ‌ه بیرۆكه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫كه‌سی سیاسی (هه‌رچه‌ند‌ه كاراش بێت) هه‌رچه‌ند‌ه چه‌شنی هه‌ورێكی پڕ بارانیش‬ ‫بێت‪ ،‬كه‌مجار ده‌ڕژێت ‌ه ســه‌ر باخچه‌كانی جوانی و هه‌قه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو بارانێك ‌ه ده‌ڕژێت ‌ه‬ ‫ســه‌ر پانتایــی بیرێــك‪ ،‬ئه‌و بیره‌ی دواتر‪ :‬ســه‌تڵ ســه‌تڵ به‌رژه‌وه‌نــدی خۆی تێدا‬ ‫هه‌ڵده‌هێنجێته‌وه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫تەوەر‪ :‬هونەر لە سەردەمی داعشدا‬ ‫ئامادەكاری تەوەر‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هونەر‪( ،‬بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو بوارەکان)‪ ،‬وەک کایەیەکی‬ ‫جوانیناســی و مرۆڤدۆســتی‪ ،‬لەو ســەردەمانەدا کە جەنگ و ناشــیرینی‬ ‫بوونیــان هەیە‪ ،‬دەشــێت هــەم وەک قوربانی ســەیر بکرێــت‪ ،‬هەم وەک‬

‫فریادڕەســیش‪ .‬قوربانییە بەوەی کە هەموو شتێکی جەنگ دژی جوانی و‬ ‫مرۆڤدۆستییە و فریادڕەسیش‪ ،‬وەک تەنها ئامرازی پارێزەری مرۆڤبوونمان‬ ‫و پاراســتنی جوانییەکانمان‪ .‬لەم سەردەمەدا کە داعش لەبەردەرگامانە و‬ ‫ڕۆژانە خوێن و سووتان و سەربڕینمان پیشان دەدرێت‪ ،‬چۆن باسی هونەر‬

‫بکەین‪ ،‬هونەر و جوانی لە کوێی ئەم ســەردەمەدان کە داعشــی تێدایە؟‬ ‫هونەر چی پێ دەکرێت؟‬ ‫ڕەخنەی چاودێر بە پێویستی زانی هونەر لە سەردەمی داعشدا‪ ،‬بکاتە‬ ‫تەوەرەیەک و هەرجارە و هونەرمەندێک بدوێنێت‪.‬‬

‫شوان کەریم‪:‬‬

‫دەردێکی گەورەیە هونەرمان ئەوکاتە بیربکەوێتەوە کە دەسەاڵت داوامان لێ دەکات‬ ‫*بەڕێزتان وەک هونەرمەندێک‪ ،‬چۆن بیر‬ ‫لە داعش دەکەنەوە‪ ،‬پێتانوایە ئەو ڕێکخراوە‪،‬‬ ‫نموونەیەکی زیندوو و بەرجەستەی دونیای‬ ‫مۆدێــرن بێت‪ ،‬یاخود گرێدراوی مێژوویەکی‬ ‫هەزاران ساڵەی لەپێشینەیە؟‬ ‫شــوان کەریــم‪ :‬گومان لــە بەربەریەت و‬ ‫تیرۆریســتی داعــش نییە‪ ،‬کەســێکیش کە‬ ‫پێی بوترێت هونەرمەند‪ ،‬ئەبێت هەڵوێستی‬ ‫ئاشــکرای هەبێــت دژی هــەر بیــروڕا و‬ ‫ئایدۆلۆژیایــەک کە ســەربڕینی مــرۆڤ بۆ‬ ‫گەیشــتن بە ئامانجەکانی بــە ڕەوا بزانێت‪،‬‬ ‫بەاڵم پرسیارەکە لێرەوە دەست پێ ئەکات‪،‬‬ ‫مرۆڤێک لە ســەدەی بیســتویەکدا چی وای‬ ‫لێ ئــەکات هەوڵی گەڕانەوە بدات بۆ چەند‬ ‫سەدەیەک پێشــتر؟ بۆ یاساکانی سەردەم‬ ‫ئەگۆڕێتەوە بە شــەریعەتێکی مەرگدۆست؟‬ ‫بۆ ئەوەی لەم دوو پرسیارە باشتر تێبگەین‪،‬‬ ‫ئەبێت پێناســەی کەســایەتی (ســەربازی‬ ‫ئایــن) بکەین‪ .‬ئەم مرۆڤــەی دڵی لە دونیا یــان دیکتاتۆرێک ناگۆڕێــت‪ ،‬ئەگەر وابوایە‬ ‫ئەشکێت هیچ ئومێدێکی نییە بۆ باش بوونی ئەبــوو هەموو دە ســاڵ جارێک پێناســەی‬ ‫چارەنووســی خــۆی و خۆشەویســتەکانی‪ ،‬هونەر بگۆڕیــن‪ ،‬هونەر بەرهەمێکی عەقڵی‬ ‫بۆیە پەنا ئەباتە بەر ئەفسانەکانی ئاین کە مرۆڤە کە ئیش لەسەر بە جوانکردنی ژیان‬ ‫بەڵێنی دونیایەکی جوانتر و دادپەروەرانەی و دەرخستن و کەمکردنەوەی ئەندێشەکانی‬ ‫پێ ئەدات‪ .‬بەمەش دوو نیشــانە ئەپێکێت‪ :‬مــرۆڤ ئەکات‪ .‬بــەڕای من‪ ،‬پێــش ئەوەی‬ ‫یەکــەم‪ ،‬هیــوای دونیایەکــی تــر‪ .‬دوهەم‪ ،‬هونەر شــەڕی تیرۆر بــکات‪ ،‬ئەبێت هەوڵی‬ ‫پاســاو بۆ ڕشتنی ڕق بەم دنیایەی کە دڵی دروســت نەبونــی تیــرۆری دابێــت‪ ،‬پێش‬ ‫لێ شــکاوە‪ .‬بــە کورتی ئــەم جەنگاوەرانە ئــەوەی ببێتە چەکێک بۆ کۆمەڵگە‪ ،‬ئەبێت‬ ‫پێش ئەوەی ببن بە دڕندە‪ ،‬دونیای مۆدێرن جێپەنجــەی لەســەر تاکی ئــەو کۆمەڵگەیا‬ ‫دڕندانە برینداری کــردون‪ ،‬ئەگەر ئاوا بیان دیــار بێت‪ .‬بــەاڵم ڕوانینــی زۆرینەی میدیا‬ ‫بینیــن ئەبێت بڵێین کە شــایەنی بەزەیین‪ .‬کوردیەکان و بەشێک لە هونەرمەندانی کورد‬ ‫زۆر ڕووکەشــی و سادەیە بۆ هونەر‪ .‬پێمان‬ ‫(لەڕوانگە مرۆڤایەتییەکەیەوە)‪.‬‬ ‫*ئــەوەی دەردەکەوێــت‪ ،‬داعــش دژی وایە هونەر ئەوەیە سرود دروستکەین‪ ،‬تابلۆ‬ ‫هەمــوو بەهایەکــی مرۆڤایەتــی و جوانیی لەسەر تیرۆر بکێشین‪ ،‬شانۆو ڕۆژنامەنووس‬ ‫دەوەســتێتەوە‪ ،‬ئایا لــەم بارودۆخەدا‪ ،‬کە و پەیکەرتاشــێک و ســینەماکارێکیش بەو‬ ‫داعش هەیــەو ڕۆژانە ڤیدیۆی ســەربڕین و شــێوەیە بیردەکاتــەوە‪ .‬مەبەســتم ئەوەیە‬ ‫ســوتاندن دەخاتە بەردەم هەستەکانمان و ئێمە نیشــتمانێکمان هەیە تــا دوکەڵی لێ‬ ‫تێکدانی مۆزەخانەو مێژووی هەزاران ساڵە هەڵنەســتێت لەبیرمانــا نییــە‪ .‬ئیتر چۆن‬ ‫باڵو دەکاتەوە‪ ،‬چۆن بیر لە هونەر بکەینەوە مومارەســەیەکی ڕاســتی پیشــەکەمان پێ‬ ‫ئەکرێت؟ بێگومان گەر ڕێگایەک هەبێت بۆ‬ ‫لە سەردەمێکدا کە داعشی تێدا دەژی؟‬ ‫شوان کەریم‪ :‬ئیشی هونەر بە هاتنی داعش بەرگرتن لەو تاعونە‪ ،‬ئــەوە بەرزکردنەوەی‬

‫زۆرینەی هونەرمەندان خوێندنەوەیەکی تەندروستیان‬ ‫نییە بۆ خودی جوانی و جیهانبینییەکی‬ ‫مرۆڤدۆستانەیان نییە‬ ‫ئەو وەزارەت و دام و دەزگا کارتۆنیانەی بەناوی‬ ‫ڕۆشنبیریەوە خەریکی خۆدەوڵەمەندکردنن‪ ،‬لە‬ ‫قەیرانی ئاوادا دەر ئەکەوێت کە نەبونیان باشترە‬ ‫ئاستی ڕۆشنبیری و جوانکردنی جیهانبینی‬ ‫تاکەکانــە‪ ،‬دیارە هونەر لەو ڕێــگا درێژەدا‬ ‫ئەرکێکی قــورس و بێکۆتــای هەیە‪ .‬ئەمە‬ ‫دەردێکــی گەورەیە کــە هونەرمان ئەوکاتە‬ ‫بیرکەوێتــەوە کــە دەســەاڵت داوامــان لێ‬ ‫بــکات‪ ،‬تــا ئەوکاتەش هیــچ قوڵبوونەوە و‬ ‫خوێندنەوەیەکمــان بۆ خۆمــان و کۆمەڵگە‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫*لــە هەرێمی کوردســتاندا‪ ،‬لە به‌رانبەر‬ ‫کۆلێژێکــی هونــەر‪ ،‬ســەدەها مزگــەوت و‬ ‫قوتابخانــەی ئایینی بوونیــان هەیە‪ ،‬وەک‬ ‫ئاشکرا کراوە‪ ،‬زیاتر لە ‪ ٥٠٠‬کورد چوونەتە‬ ‫ناو داعش‪ ،‬لە دوای داعشەوە‪ ،‬پێویست نییە‬ ‫جارێکــی تر بە پێگەی هونــەر لەم واڵتەدا‬ ‫بچینەوە و هونەر بە گشــتی لە پانتاییەکی‬ ‫زۆر زیاتر فراواندا کاری لەسەر بکرێت؟‬ ‫شــوان کەریــم‪ :‬لــە خاڵی پێشــوترەوە‬ ‫تــێ ئەگەین کە نەک پێداچوونەوە بەســەر‬ ‫پێگەی هونەر لەو واڵتەدا پێداویســتییەکی‬ ‫گرنگــە‪ ،‬بەڵکــو ئەبێت بــە خێراترین کات‬ ‫ڕووبــدات‪ .‬ئــەو وەزارەت و دام و دەزگا‬ ‫کارتۆنیانەی بەناوی ڕۆشنبیریەوە خەریکی‬

‫خۆدەوڵەمەندکردنــن‪ ،‬لــە قەیرانــی ئاوادا‬ ‫دەرئەکەوێت کە نەبونیان باشــترە‪ ،‬کاتێک‬ ‫قوتابخانە ئایینییەکان کە بەردەوام مرۆڤی‬ ‫نائومێــد بەرهەمدێنــن‪ ،‬پەنجەیــان زیاتــر‬ ‫دیــارە وەک لــە وەزارەتێکی پــڕ گەندەڵی‬ ‫ئاوا‪ .‬تا ئێســتا پڕۆســەی بەڕۆشنبیربوونی‬ ‫تــاک لــەو واڵتــە نەبــووە بــە پرســیار‪،‬‬ ‫باشــە لە واڵتێکــدا دەســەاڵتێکی خراپ و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێکی خراپتر جڵەوی ژیانیان پێ‬ ‫بێــت‪ ،‬لەالیەکی تر ئایین لە هەموو گەڕەک‬ ‫و قوتابخانەیەکدا ڕۆژ بە ڕۆژ مرۆڤ بێئومێد‬ ‫بکات‪ ،‬لەم دنیایە پێمان سەیرە ‪٥٠٠‬ی ببنە‬ ‫داعــش؟ لە واڵتێکا دەســەاڵت بۆ مانەوەی‬ ‫خــۆی بە هــەزاران قوتابخانە و تەکیەی بۆ‬ ‫کردنەوە‪ ،‬ئۆپۆزسیونەکەشــمان با ئێســتا‬ ‫باســی خەتەری ئەمانەمان بۆ نەکات‪ ،‬ئەوە‬ ‫خۆشــمان ئەیزانیــن‪ ،‬با کاتی خــۆی بوێر‬ ‫بوایــەو بەردەرکی ســەرای بۆ نەکردنایە بە‬ ‫بەردەنوێژ‪.‬‬ ‫*قســەیەک هەیــە دەڵێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫سیاســەت تێکی دەدات‪ ،‬هونەر درووســتی‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬لــەم سەردەمەشــدا کە داعش‬ ‫هەیــە‪ ،‬هونــەر دەتوانێــت چــی شــتێکی‬

‫مرۆڤایەتــی و مرۆڤبوونمــان بیربخاتــەوەو‬ ‫بیپارێزێت؟‬ ‫شــوان کەریم‪ :‬پێشتر باســی پەیوەندی‬ ‫هونــەر و کۆمەڵگــەم کــرد‪ ،‬بــەاڵم گــرێ‬ ‫گەورەکــەی ئێمــە لــە تێڕوانینــی ئێمەیە‬ ‫بــۆ وشــەی هونەرمەنــد و کاری هونــەر ‪.‬‬ ‫قوڵبوونــەوە لە چەمکەکانی بونیاتنانەوەی‬ ‫کۆمەڵگەی ڕووخــاو (دوای جەنگ) بوێری‬ ‫و ڕاســتگۆیی پێویســتە‪ .‬وابزانــم هەمــوو‬ ‫لەســەر ئەوە کۆکیــن کــە هونەرمەند الی‬ ‫ئێمە وشەیەکە و دابەش ئەکرێت‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫هونەرمەندان خوێندنەوەیەکی تەندروستیان‬ ‫نییە بــۆ خودی جوانــی و جیهانبینییەکی‬ ‫مرۆڤدۆســتانەیان نییــە‪ .‬چەمکێکی گرنگی‬ ‫وەک تۆلەرانس تەواو پێیان نامۆیە‪ .‬لێرەوە‬ ‫پێش ئەوەی باســی ئەوە بکەین هونەر چی‬ ‫بنیــات بنێتەوە‪ ،‬ئەبێت ڕێگا لە وێرانکردنی‬ ‫وشــەی هونەرمەنــد بگریــن‪ .‬لە ئێســتادا‬ ‫تێڕوانینــەکان ڕوکەشــین بەداخــەوە‪ .‬مــن‬ ‫گومانــم هەیە لە توانــای بونیاتنانەوەمان‪،‬‬ ‫بــەم خەمســاردیەوە ئــەو شــەڕە گەورەیە‬ ‫ناکرێت‪.‬‬ ‫*ســەبارەت بــە ڕووبەڕووبوونــەوەی‬

‫فیکری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریســتییە‪ ،‬هونەر‬ ‫دەتوانێــت چ ئەرکێــک بگرێتە ئەســتۆ لە‬ ‫کۆمەڵگــەی ئێمــەدا‪ ،‬دەتوانێــت چ ڕۆڵێک‬ ‫بگێڕێت‪ ،‬کامانەن ئەو وەزارەت و سەرچاوە‬ ‫پەیوەندیدارانــەی کە بــە گرنگییەوە هونەر‬ ‫وەک کۆڵەکەیەکی گرنگی ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫شــوان کەریــم‪ :‬وەزارەت و دام و دەزگا‬ ‫ڕەســمیەکان خۆیــان بەشــێکی گــەورەی‬ ‫گرفتــی ئەو میللەتــەن و چاوەڕێــی کاری‬ ‫گەورەیان لێناکرێت‪ ،‬دواجار تاکە شــت کە‬ ‫پەنای بۆ بەرین هونەرمەندی ڕاستەقینەیە‪،‬‬ ‫ئەوەی ئەزانێت هونەر ئیشــی کورتەماوەی‬ ‫نییــە‪ ،‬ئیشــی ڕازیکردنی ســەرۆک نییە و‬ ‫بوێرانــە کارەکانــی خــۆی بەردوامــی پێ‬ ‫ئــەدات‪ .‬لەوانەیە قەت وەک ئێســتا مرۆڤی‬ ‫کــورد پێویســتی بــە هیــوا نەبووبێــت‪،‬‬ ‫جوانکردنــەوەی ژیــان لەبەرچــاوی مرۆڤی‬ ‫کــورد پێداویســتییەکی زۆر گرنــگ و بــە‬ ‫پەلەیــە‪ ،‬لەپاڵ ئەمانــەدا هەوڵدانی گۆڕانی‬ ‫ڕیشەیی ئەو دەستەاڵتە درۆزنەی سادەترین‬ ‫خزمەتگوزارییەکانی مرۆڤی ســەردەمی پێ‬ ‫ئامادە ناکرێت‪.‬‬

‫دوو ژن و پیاوێک‬ ‫لە دەســت دەرچوو‪،‬وەک ســێبەرێکی ڕەش‬ ‫الزۆ‬ ‫لە من ترازا و بەجێیهێشتم‪.....‬‬ ‫لەگــەڵ تــۆدا نانــی دەخــوارد‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫دەگریم و هێڵنج دەدەم و‬ ‫ئەم نامەیە بۆ تۆ دەنووسم‪ .‬تــۆدا دەهاتــە حەمــام و دڵۆپــە ئاوەکانی‬ ‫بیــر لــەوە دەکەمــەوە نیشــاندەدایت تــا بزانیت ئاو چ پڕ ڕەنگ و‬ ‫هەســتی دایکانــەم بــۆ تــۆ تامە لەســەر پێســت‪ ،‬لەگەڵ تۆدا دەچووە‬ ‫چەند پــڕ میهرو ســۆز بوو‪ ،‬باخــی هەنــار‪ ،‬ســەر دەریــای پــڕ باڵندە‬ ‫بەاڵم هەســتی ژنانەشم چەند وبێســتانی پڕ میوە‪،‬کــە غەمگین دەبوویت‬ ‫گــەرم و چەنــد دڕندانە کاری لە تەنیشــتەوە دەگریا و لە دڵتەنگیدا ناوی‬ ‫خۆی کرد‪.‬تــۆ تاکە پیاوێکیت خۆی لــە نــاو کتێبەکانتدا دەنووســی‪....‬‬ ‫لەگەڵیدا و هــەر لە ناو خۆمدا نــەکا خوانەکردە رۆژێــک لەبیری بکەیت و‬ ‫بووبــم بــە دووکەرتــەوە‪ ،‬وەک جارێکیتــر بە ئەســتێرەکەی خــۆت بانگی‬ ‫دووژنی جیاواز لە هەمان کات و نەکەیت‪.‬‬ ‫ئاه ه کوڕم کێ لەم گوناهەم خۆشدەبێت؟‬ ‫شوێندا لەگەڵیدا بووبێتم‪.‬‬ ‫خــۆم دەزانــم دەبــوو زوو شــەوان کە دنیا بێدەنگ دەبوو‪ ،‬کە تاریکی‬ ‫ئــەو ژنــه‌م بکوشــتایە کــە وەک خوێنــی رژاو ژوورەکەمی دادەپۆشــی‬ ‫دایکایەتییەکەمــی شــێواند‪ ،‬کــە بیرم لێدەکردیتەوە‪ ،‬دەستەکانم لە پەردەکە‬ ‫وایکرد شــەوان بــە دزییەوە بێمە گیردەکــرد و ناوتم دەهێنا‪ ،‬هەســتم دەکرد‬ ‫ژوورەکەت و ســەیرت بکەم‪ ،‬بەاڵم دووگیــان دەبــم‪ ،‬هەســتم دەکــرد کچێکی‬ ‫من دەســتم نەچووە خۆم‪ ،‬زیندوو چاوڕەشــم لە تۆ دەبێت‪ ،‬ســپێدان سندوقە‬ ‫هێشــتمەوە تا تەواو هەموو شتێک دێرینەکانــی ژێرخانەکــەم دەکردنەوە و لە‬

‫نــاو دەفتــەرە کۆنەکانــدا بۆ نــاوی کچێک‬ ‫دەگەڕام هێندە جوان بێت خەڵکان لە شارە‬ ‫دوورەکان و خاکــی ئــەو بــەر دەریاکانەوە‬ ‫کچەکانیان بە هەمان ناو بانگ بکەن‪....‬‬ ‫بەرچاوم تاریــک بووە‪ ،‬ڕوومەتەکانم تەڕ‬ ‫بوون‪ ،‬رووخسارم بە کلی رژاوی چاوانم سیا‬ ‫بووە‪ .‬ئێستا تۆ لە کوێیت؟‬ ‫دەزانــم خەونم نەبینی لــە ماڵێکدا بین‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەوەم دەمبینی لەنێــو باخی لیمۆدا‬ ‫دەســت لە نــاو دەســت پیاســە دەکەین‪،‬‬ ‫دەزانــم خەونــم نەبینــی ژنــی تۆبم‪،‬بەاڵم‬ ‫غیــرەی کوڕە بچکۆالنەکەی خۆمم هەســت‬ ‫پێدەکرد ئەو کاتانەی لە ناو تەکســیە کۆن‬ ‫و چڵکنەکاندا شــۆفێرەکان چاویان لەسەرم‬ ‫ال نەدەبرد تۆ گۆشــتی نەرمی منت دەبینی‬ ‫لەســەر لێــوە ئەســتورەکانیان‪ ،‬ئەوجا لە‬ ‫توڕەییدا دەســتەکانت بەرز دەکردەوە و بە‬ ‫کابرای شــۆفێرت دەوت ئەم حیزبانە تەواو‬ ‫واڵتیــان تێکــداوە‪ ،‬ئەم خاکە تــەواو وێران‬ ‫بووە‪ ،‬مرۆڤی ئەم سەردەمە تا بڵێی برسی‬ ‫و چاوچنۆکە و بە هیچ تێرنابێت‪.‬‬

‫بیــرت لێدەکەمــەوە و خەیــاڵ دەکــەم‬ ‫کــە رەنگــە ئێســتا لەســەر جێگاکــەت‬ ‫پاڵکەوتبیت‪ ،‬چاوت بریبێته بنمیچەکە‪ ،‬یان‬ ‫ســەیری مەچەکــی خۆت بکەیــت و ئەوەت‬ ‫بێتەوە یاد رۆژێک بەو لێوە ئااڵنەم ماچێکی‬ ‫سورم بەجێهێشت تا لە زانکۆ بە کوڕەکانی‬ ‫هاوڕێــت بڵێیــت‪ :‬ئەهااا ئــەی چۆن منیش‬ ‫یارم هەیە‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو هەستە سەرلێشێواوەی بۆ‬ ‫تــۆ هەمبوو چی بنوســم؟؟ چیت بۆ ڕوون‬ ‫بکەمــەوە؟ خوایە ڕوونکردنەوەی چی؟ خۆ‬ ‫هەســت ماســتاو نییە کە خەســتبوو ئاوی‬ ‫تێبکەیــت تــاروون بێتــەوە‪ .‬مــن نازانم و‬ ‫ناتوانم هەســتی خــۆم ڕوونبکەمەوە نە بۆ‬ ‫تۆ نە بۆ هیچ کەســێکیتر‪ ،‬بەاڵم پێویســتە‬ ‫بڵێــم ئــەوە چیرۆکێک بــوو نەدەبوو کەس‬ ‫بیبیستێت‪......‬‬ ‫ئەوەنــدە بزانــە تــۆ کــوڕە تاقانەکــەی‬ ‫خــۆم بوویت‪ ،‬تۆ کــوڕم دەبیت و من نزات‬ ‫بــۆ دەکــەم ژنێک بێــت لە مــن زیاتر تۆی‬ ‫خۆشبوێت‪.‬‬

‫گــەر رۆژێک ئازار بووبم بۆت‪ ،‬ســوێندت‬ ‫دەدەم بــە کەمــەری پــڕ و پیاوانــەت‬ ‫بمبەخشــیت‪ ....‬گــەر نیــان و میهرەبــان‬ ‫نەبووبــم لەگەڵت ســوێندت دەدەم بە تاڵە‬ ‫مووی نەرمی سەر پەنجەکانت بمبەخشێت‪،‬‬ ‫گــەر خەمبــارم کردبیــت دڵــت گەردی‬ ‫گرتبێت و نائارامم کردبیت سوێندت دەدەم‬ ‫بــە لێــوت‪ ،‬بە ســنگت‪ ،‬بــە بــەرزو نزمیی‬ ‫لەشت‪ ،‬بە ئەنیشکت‪ ،‬بەو شوێنانەت لێوی‬ ‫ژنێک نەچۆتە ســەریان‪ ،‬بە ســێوی ئادەم‬ ‫بمبەخشیت‪.‬‬ ‫ئــەی تاقــە کــوڕی مــن کــە لەرەحمی‬ ‫ژنێکیتــردا خەونــت بە ژیانــەوە بینی‪ ،‬من‬ ‫دایکت بوو وبە ڕاستی خۆشمویستی‪.‬‬ ‫رەنگــە شــەوێک ئــەم چیرۆکە بەشــی‬ ‫ئــەوە بــکات بــۆ کچەکەتی بگێڕیتــەوە تا‬ ‫خــەو بیباتــەوە‪ ....‬تــا بزانێــت ئــەوە تۆ‬ ‫بوویــت چیرۆکــی خۆشەویســتی و خەونی‬ ‫دوورەدەســتی ژنێک بویت شــەوان بە دزی‬ ‫هەموو دنیاوە دەهاتە ناو جێگەکەت‪....‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫ماسک‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫کامۆ و ڕۆمانی نامۆ و نمایشێک‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫کارەکتەری (مورسۆ) لە ڕۆمانی (نامۆ)ی‬ ‫ئەلبێر کامۆدا‪ ،‬نامۆترین کەسی دونیایە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەو هەموو شتێک لە مەدارێکی پووچگەرادا‬ ‫دەســوڕێتەوە و هیچ شتێک‪ ،‬هیچ مانایەکی‬ ‫نییــە‪ .‬ئەگەرچــی ئەو ژیان بەســەر دەبات‪،‬‬ ‫لەگــەڵ شــەپۆلی ڕۆژگاردا دەجوڵێتــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم رێســا و بنەماکانــی کۆمــەڵ و کۆدە‬ ‫کۆمەاڵیەتییــەکان بــۆ ئەو هیــچ مانایەکیان‬ ‫نییــە؛ بــڕوای بە خودا نییــە‪ ،‬هەموو جۆرە‬ ‫تۆبەیەکی دینی وەالوە دەنێت‪ ،‬ئەو ڕاستییەی‬ ‫ئەو دەیزانێت و بڕوای پێیەتی‪ ،‬بەبێ گوێدانە‬ ‫ئەنجامەکانی‪ ،‬دووبارەی دەکاتەوە‪ .‬مورسۆ‪،‬‬ ‫کە لە ژێــر قرچەی هەتاوی بیابانێکی نزیک‬ ‫جەزائیــردا پیاوێکــی عــەرەب لــە کەنــاری‬ ‫دەریایــەک دەکوژێــت‪ ،‬دەڵێــت تاوانی ئەو‬ ‫نەبــووە و تەنها لە ڕێگای ڕێکەوت و بەهۆی‬ ‫خۆرەتاوە تیژە ســوتێنەرەکەوە‪ ،‬ڕوویداوە‪.‬‬ ‫کامــۆ خــۆی لــە ژینگــە و بارودۆخێکــی‬ ‫هەژاری ناوچە کــەم دەرامەت و هەژارەکانی‬ ‫جەزائیــردا گەورە بووە و لە زۆر بۆنەیشــدا‬ ‫ئەوەی دووپات کردۆتــەوە‪ ،‬هەموو ئەوانەی‬ ‫ئەو نووســیونی‪ ،‬بەشــێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫پەیوەندی بە جەزائیرەوە هەیە‪.‬‬ ‫کە ڕۆمانی (نامۆ) باڵو دەکرێتەوە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫سارتەرەوە بە شاکارێکی ئێکسیستێنتیالیزم‬ ‫ئامــاژەی بــۆ دەکرێــت‪ ،‬بەاڵم کامــۆ خۆی‬ ‫لــە هەمــوو جــۆرە پۆڵێنکردنێک بــە دوور‬ ‫دەگرێت‪ .‬ئەو بــەردەوام هانی خوێنەرەکانی‬ ‫داوە‪ ،‬کە لەنێو بەرهەمەکانیدا بەدوای شــتە‬ ‫تاریک‪ ،‬نــاروون و غەریزەییەکاندا‪ ،‬بگەڕێن‪.‬‬ ‫ئــەو مەودایانــەی شــتە گەردوونییــەکان‬ ‫لەگەڵ بابەتە مێژوویی و شــتە تایبەتمەن و‬ ‫کەسێنییەکان یەک دەگرن و ئاوێتەی یەکتر‬ ‫دەبن‪ ،‬بدۆزنەوە‪ .‬هاوکات هەرچۆنێک سەیری‬ ‫ئــەم ڕۆمانە بکەیــت‪ ،‬بابەتێکی فەلســەفی‬ ‫خودگــەرا دەوروژێنێــت‪ :‬مــرۆڤ نامۆیــە‬ ‫بەرامبــەر بە دونیا‪ ،‬خــودی خۆی‪ ،‬ئەوانیتر‬ ‫و ڕێســاکانی گەمــەی ژیــان و کۆمەڵیــش‪.‬‬ ‫کامۆ‪ ،‬کە لەســاڵی ‪١٩٤٢‬دا لــە جەزائیرەوە‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ پاریس‪ ،‬ئەفسانەی سیزیف‪،‬‬ ‫شــانۆنامەی کالیگــۆال و ڕۆمانــی نامۆ باڵو‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا لە یەکێک لە شــانۆ بچووکەکانی‬ ‫دەرەوەی ســتۆکهۆڵم‪ ،‬ڕۆمانــی (نامــۆ) لە‬ ‫فۆرمێکی گشــتگر‪ ،‬کە هەموو شــانە قووڵە‬ ‫فەلســەفییەکانی بەشــێوەیەکی ڕوون تیــا‬ ‫بەرجەستە دەبێت‪ ،‬لە شێوە مۆنۆدرامایەکی‬ ‫فرە مەودادا پێشــکەش دەکرێــت‪ .‬کامۆ بە‬ ‫قووڵــی بیری لە شــانۆ دەکردەوە و شــانۆ‬ ‫جێگای ســەرنجی بووە‪ ،‬کــە گەنجیش بووە‬ ‫لەگــەڵ گروپێکی شــانۆیدا کاری کردووە و‬ ‫گەرەکــی بووە شــانۆ بۆ خەڵک پێشــکەش‬ ‫بکات‪ .‬هەروەها دەقی چەند شــانۆنامەیەکی‬ ‫سەرکەوتوویشــی نووســیووە‪ ،‬بــۆ نموونــە‬ ‫کالیگۆال‪ ،‬بەدحاڵی بوون و تاعوون‪.‬‬ ‫بینەران لەم نەمایشــەدا‪ ،‬لەگەڵ پاڵەوانی‬ ‫ڕۆمانەکــەدا (مورســۆ) لــەو ڕۆژەوەی‪ ،‬کە‬ ‫دایکــی دەمرێت تا ئەو ســاتەی لە ســێدارە‬ ‫دەدرێت‪ ،‬ئاشــنا دەبن‪ .‬مورســۆ خۆی وەک‬ ‫حیکایەتخوانێک چیرۆکی چارەنووسی خۆی‬ ‫دەگێڕێتــەوە؛ لەنێوان تێگەیشــتنێکی تەواو‬ ‫و بێدەربەســتیدا گــوزەر دەکات و هەندێک‬ ‫کاتیــش بە تەواوی دڵخۆشــە‪ .‬ئەو دەزانێت‬ ‫ژیــان هیــچ هۆکارێک ســەبارەت بەم شــتە‬ ‫یــان ئەویتریان ناخاتــە ڕوو‪ ،‬تەنها ڕێکەوت‬ ‫و شتە دیار و کاردانەوە خۆبەخۆییەکان‪ ،‬کە‬ ‫لەپڕ بۆ مرۆڤ دێن‪ ،‬ڕێگای ئەو ژیانەمان بۆ‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬کە هیچ بەهایەکی گەورەی نییە‪.‬‬ ‫پیاوێک لە بەخاکسپاردنی دایکیدا بگری یان‬ ‫نەگری‪ ،‬پیاوێکی نامۆی توڕە لەسەر دەریاکە‬ ‫بکوژرێــت یان نــە کوژرێت‪ ،‬هاوســەرگیری‬ ‫بــکات یان نەیــکات لەگەڵ ئــەو ژنەی‪ ،‬کە‬ ‫خۆشەویســتی خۆی بــۆ دەربڕیووە‪ .‬هەموو‬ ‫ئەم شــتانە لەســەر ڕێگای ژیان چۆن یەکن‬ ‫و مــرۆڤ لە بنەڕەتدا کەســێکی بێ تاوانە‪.‬‬ ‫مردنیــش لــەم دووڕیانەدا شــتێکی پووچ و‬ ‫ئەبسوردە‪ ،‬لەوانەیە بۆ خودی کامۆ خۆیشی‬ ‫هــەروا بووبێت‪ ،‬کــە لە هەڕەتــی ژیاندا‪ ،‬لە‬ ‫ترۆپکــی داهێنــان و تەمەنێکی گەنجیدا‪ ،‬لە‬ ‫چواری مانگی یەکی ســاڵی ‪ ١٩٦٠‬و لەسەرە‬ ‫ڕێگایەکی بێ ناونیشــاندا‪ ،‬لە کارەســاتێکی‬

‫ئۆتۆمۆبیلــدا ڕووبەڕووی مــەرگ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمجارەیان بەڕاســتی‪ ،‬نەک وەک لە ڕۆمانی‬ ‫(نامــۆ)دا روودەدات‪ ،‬بەڵکــو بە پێچەوانەی‬ ‫ئــەو پاڵەوانــەوە‪ ،‬دایکــی کامــۆ ئامــادەی‬ ‫بەخاکســپاردنی کوڕەکــەی دەبێــت‪ .‬کامۆ‬ ‫گوتەنــی (مرۆڤ تەنها لــە ڕێگای مەرگەوە‬ ‫چارەنووسی خۆی دەهێنێتەدی)‪.‬‬ ‫ئــەو ئەکتــەرەی‪ ،‬کــە ڕۆڵــی هەمــوو‬ ‫کارەکتــەرەکان دەبینێت‪ ،‬زۆر بە خێرایی لە‬ ‫کارەکتەرێکەوە بۆ کارەکتەرێکی تر دەگۆرێت‪،‬‬

‫بۆ ئەم مەبەستەیش جەستە‪ ،‬دەنگ‪ ،‬زمانی‬ ‫ئاماژە و تەکنیکێکــی بەرزی پانتۆمایم‪ ،‬کە‬ ‫دەبێتە بەشــێک لە خوێندنەوە شانۆییەکەی‬ ‫ڕۆمانەکــە‪ ،‬بەکاردەهێنێت‪ .‬بــە تایبەتی لە‬ ‫بەرجەســتەکردنی دیدی مورســۆ بۆ مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئــەم ئەکتــەرە ســەرەتای نەمایشــەکە‪ ،‬لە‬ ‫دیدێکی کۆمیدییەوە ژیانی ڕۆژانەی مورسۆ‪،‬‬ ‫بــە تایبەتیش لــە ڕووە ئەبســورەکانییەوە‬ ‫دەخاتــە ڕوو‪ .‬مورســۆ دەبێت بە ریژیســۆر‬ ‫و ڕەوش و بارودۆخەکــەی ژیانی خۆی ڕێک‬

‫دەخات‪ ،‬دابەشی دەکات بەسەر دیمەنەکاندا‪،‬‬ ‫لەگــەڵ کارەکتەرەکانی تر دەدوێت و ســاتە‬ ‫خۆشــەکانی خۆی لە گــوێ ڕووبار و لەگەڵ‬ ‫ماریادا‪ ،‬بە جەســتەی بەرجەســتە دەکات‪.‬‬ ‫لەو دیمەنانەیشــدا‪ ،‬کە پێویستی بە هەست‬ ‫و ســۆزێکی ئاشــکرا و چڕ و پــڕ هەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونــە کــە دایکی دەمرێت یــان ئافرەتێک‬ ‫دەیەوێــت هاوســەرگیری لەگەڵ بــکات‪ ،‬بە‬ ‫تەواوی بێدەنگ دەبێت و ئاســتی تێڕوانینی‬ ‫چاوەکانی لە شــوێنێکی دوور مەودادا چەق‬ ‫دەبەستێت و ســیمای لە هەموو ڕوویەکەوە‬ ‫دەیبەســتێت‪ .‬ئــەم ئەکتــەرە تەکنیکــی‬ ‫نامۆبوونی برێشت بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی‬ ‫هەســتی نامۆبوون لەالی مورســۆ بەهێزتر‬ ‫بکات و بیخاتە دەرەوەی ڕووداوەکانیشەوە؛‬ ‫بۆ نموونە لە پڕ دەبێتە جادووگەر‪ ،‬تەکنیکی‬ ‫مەلە پێشان دەدات و لێرە و لەوێ پەیوەندی‬ ‫لەگــەڵ بینــەران دروســت دەکات و هەوڵی‬ ‫بەشداری کردنییان پێ دەدات‪ .‬ستایل‪ ،‬ریتم‪،‬‬ ‫کۆمپۆزیشــۆن‪ ،‬ئەو بنەمــا بەهێز و توندەی‬ ‫فــۆرم و ناوەڕۆکــی ڕۆمانەکــەی پێکــەوە‬ ‫بەســتۆتەوە‪ ،‬لــە نەمایشەکەیشــدا ڕەنگــی‬ ‫داوەتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی (نامۆ) باســی رووناکیش دەکات‪.‬‬ ‫تیشــکی خۆر دەبریسکێتەوە و بەری چاوی‬ ‫مورســۆ تاریــک دەکات و توانــای بینینــی‬ ‫دەشــێوێنێت‪ ،‬ئەمەیــش دەبێتە هــۆی ئەو‬ ‫ڕێکەوتــەی کابرای عەرەبــی پێ دەکوژرێت‪.‬‬ ‫لە نەمایشەکەیشــدا رووناکی ڕۆڵێکی گەورە‬ ‫دەگێڕێت‪ :‬چەند تیشــکێکی رووناکی بەهێز‬ ‫لــە ژووری مەیتخانەکــە بە دیار جەســتەی‬ ‫دایکییــەوە‪ ،‬ئــەو تیشــکی ڕۆژەی کەنــاری‬ ‫دەریاکە دەکاتە ئاگر‪ ،‬هەر بەهێزی رووناکی‬ ‫پانتاییــە بچووکەکــەی بەندیخانــە و دادگا‬ ‫دەخوڵقێت‪ .‬مورســۆ لەژێر سێبەری مەرگدا‬ ‫دەژی‪ ،‬بۆینباخێکــی ڕەش بــۆ خەمــی ئەو‬ ‫دایکــەی تــازە مــردووە و ئەو نایناســێت‪،‬‬ ‫دەکاتە ملی‪ .‬ئــەم پاڵەوانە بۆ یەکەمجار لە‬ ‫تەنیاییەکی ڕەهادا بۆ ژیان‪ ،‬دونیا و مەرگیش‬ ‫دەکرێتەوە‪ .‬بۆ یەکەمجار لەبەرامبەر مەرگدا‬ ‫بەئاگا دێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەو تەنهایی و نامۆبوونە‬ ‫ڕەهایەدا لە هیچ پەشیمان نییە‪.‬‬

‫مورسۆ کەسێکی ئاساییە و بەشێوەیەکی‬ ‫ئاسایش ژیانی ڕۆژانەی خۆی دەگوزەرێنێت‪،‬‬ ‫وەک گوتمان‪ ،‬ڕێکەوت دەیکات بە پیاوکوژ‪.‬‬ ‫کــە دادگایش دەکرێت لەبــەر ئەوەی کابرای‬ ‫عەرەبــی کوشــتووە‪ ،‬هەمــوو کردارەکانــی‬ ‫لەوەوبــەری دژی خــۆی بەکاردەهێنرێــت‪،‬‬ ‫وەکوو کەســێکی تەواو بێ هەســت و ســۆز‬ ‫ئامــاژەی بــۆ دەکرێــت و دەبێتــە تابلــۆ و‬ ‫باســێک بۆ رق و بێرێزیی‪ .‬بەاڵم ئەو هەموو‬ ‫ئــەو شــتانەی لــە چــواردەوری ڕوو دەدەن‬ ‫بەشــێوەیەکی بێدەربەســت دەبینێت‪ ،‬ژیان‬ ‫هەر وەک گەمەیەکــی ڕێکەوت وایە‪ .‬ئەو بە‬ ‫ئەوانیتر و بە خودی خۆیشــی نامۆیە‪ .‬کامۆ‬ ‫لەم ڕۆمانەدا ژیان وەک شــتێکی ئەبسورد و‬ ‫پووچ لە کــەش و ژینگەیەکی کۆلۆنیالیزمدا‬ ‫بەرجەستە دەکات‪.‬‬ ‫لــەالی کامــۆ کێشــەیەکی فەلســەفی‬ ‫چــڕ و گــران هەیــە‪ ،‬ئەوەیــش بریتییە لە‪:‬‬ ‫خۆکوشــتن‪ .‬کامۆ لە ئەفســانەی ســیزیفدا‬ ‫بــە دوای وەاڵمی ئەو پرســیارەدا دەگەڕێت‪،‬‬ ‫کــە بەرلەخــۆی کیرکەگۆر‪ ،‬دۆستۆیڤســکی‬ ‫و نیتشــە بەبــێ وەاڵم لــە دوای خۆیانــەوە‬ ‫بەجێیــان هێشــتووە؛ ئایــا دەکرێــت بەبێ‬ ‫خواوەنــد بژین‪ ،‬بەبێ هیــوای ڕزگاربوون لە‬ ‫نێزیکەوەبوونی مردن؟ مورسۆیش لە (نامۆ)‬ ‫دا لەم کێژاوە فەلسەفییەدا دەژی و هەستی‬ ‫پووچگەرایی ئەو لەنێو هوشــیاریی ئەودایە‬ ‫لە ڕووبەرووبوونەوەی ژیاندا‪ .‬کامۆ لە کتێبی‬ ‫(مرۆڤی یاخــی)دا دەڵێــت‪( :‬پووچگەرایی‬ ‫نــە لــە مرۆڤدایە و نــە لە جیهانــدا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لــە ڕووبەڕووبوونەوەی هۆشــیاریی مرۆڤدایە‬ ‫لەگەڵ جیهاندا)‪.‬‬ ‫کامۆ لە ساڵی ‪ ١٩١٣‬لە جەزائیر لە دایک‬ ‫بووە و لە ڕووداوێکی وەرگەڕانی ئۆتۆمۆبیلدا‬ ‫لــە ســاڵی ‪١٩٦٠‬دا کۆچی دوایــی کردووە‪.‬‬ ‫لە ســاڵی ‪ ١٩٥٧‬پاداشــتی نۆبڵــی ئەدەبی‬ ‫وەرگرتــووە‪( .‬نامــۆ) یەکێکــە لــەو ڕۆمانە‬ ‫خودگەراییانــەی کاریگــەری و هەژموونێکی‬ ‫گەورەی بەسەر تێکڕای ئەدەب و فەلسەفەی‬ ‫سەدەی ڕابردووەوە هەبووە‪.‬‬

‫لە ساڵێكدا ڕۆژێك ورتەورتێك‬ ‫مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫ئەمــڕۆ ‪ 27/3‬رۆژی جیهانــی شــانۆیە‪،‬‬ ‫لەسەرتاســەری دنیــادا هۆڵەكانــی شــانۆ‬ ‫گەشــانەوەی زۆر بەخۆیانــەوە دەبینــن‌و‬ ‫جگە لەپێشكەشــكردنی شــانۆی جۆراوجۆر‬ ‫لەهۆڵەكانــدا بەســەدان كــۆڕو ســیمینارو‬ ‫گفتوگــۆی تایبــەت لەبارەی بــوارە جیاوازو‬ ‫پەیوەندیدارەكان بەشانۆوە ئەنجام دەدرێ‌‪.‬‬ ‫لەهەرێمەكــەی ئێمەدا كە بیســت‌و چوار‬ ‫ساڵ بەســەر حوكمڕانییەكەیدا تێدەپەڕێت‪،‬‬ ‫نەك هەر لەشــارەكانیدا مەراسیمی شایستە‬ ‫بــۆ رۆژی جیهانــی شــانۆ ناكرێــت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لــەدوای نزیكــەی چارەكــە ســەدەیەك‬ ‫لەفەرمانڕەوایی كورد لەباشوری كوردستاندا‪،‬‬ ‫خاوەن شانۆنین بەمانا پڕۆفیشناڵەكەی‪.‬‬ ‫هۆكارەكەشی ئەوەیە حكومەتی هەرێم هیچ‬ ‫بەهایەكی بۆ شــانۆ دانەناوەو نەیخســتوەتە‬ ‫ئەولەویەتی كاركردنی خۆیەوە‪ ،‬راســت نیە‬ ‫بڵێین بەرنامەی دروســتی بۆ شــانۆ نەبوە‪،‬‬ ‫یــان بەرنامەكانی هەڵەیە‪ ،‬یــا بەرنامەڕێژی‬ ‫گونجاو و دروستی نەبوە‪ ،‬راستر وایە بڵێین‬ ‫شانۆ بەهیچ شێوەیەك جێگای لەسیاسەتی‬ ‫كاركردنی حكومەتدا نەبوە لەبیســت‌و چوار‬ ‫ســاڵی رابــردودا‪ .‬بەڵگــەش بــۆ ئــەو كارە‬ ‫ئەوەیە ئەو پارانەی سااڵنە لەفێستیڤاڵەكاندا‬ ‫خەرجی كردوە یــان لەڕێگای بەڕێوەبەرێتی‬ ‫یــەكان‌و بەشــێوەیەكی گشــتی لەڕێــگای‬ ‫وەزارەتــی رۆشــنبیرییەوە داوێتــی بەتیپ‌و‬

‫گروپە شــانۆیەكان بەفیڕۆی داوەو نەك هەر‬ ‫خزمەتــی نەكــردوە بەڕەوتــی دروســتبون‌و‬ ‫بونیادنانــی شــانۆی كــوردی‪ ،‬بەڵكو زیانی‬ ‫پێگەیانــدوەو كێشــەكانی زۆرتــر كــردوە‪،‬‬ ‫ســااڵنێكە ژمارەیەكــی زۆر شــانۆ دەنێرنــە‬ ‫دەرەوەی واڵت كــە ئاســتیان زۆر نزمەو هی‬ ‫ئەوە نین لەناو خۆی هەرێمیش نمایش بكرێن‪،‬‬ ‫چی بگاتە ئەوەی دوجار پارەیان بۆ سەرف‬ ‫بكرێــت‌و بنێردرێنــە دەرەوە‪ .‬فێســتیڤاڵی‬ ‫زۆر لەبیســت ســاڵی رابــردودا بەڕێوەچوە‬ ‫لەزۆربەیاندا ئاســتی نمایشەكان هیچ باشتر‬ ‫نەبــوە لەوانەی لەدەرەوەی فێســتیڤاڵەكان‬ ‫نمایش كــراون‪ .‬گەر حكومەت بیویســتبایە‬ ‫كاری بونیادی بۆ شــانۆ بكات دەبو ئێســتا‬ ‫هیچ شارو شارۆچكەیەكی كوردستان نەمایە‬ ‫خوێندنەوە بــۆ بونیادنانی شــانۆیی كورد)‬ ‫خاوەنــی چەنــد هۆڵێكــی تایبەتــی شــانۆ توندڕەوی ئیسالمی تیابوە‪.‬‬ ‫ســەیر لەوەدایە شــانۆكارانی كورد ساڵی (خەسارناسی‌و قەیرانەكانی شانۆ لەباشوری‬ ‫نەبوایە‪ ،‬نەك تائێستا بەشێكی زۆر لەناحیەو‬ ‫قەزاكان خاوەن هۆڵی شــانۆ نین‌و پارێزگای جارێــك‌و لــەم رۆژەدا بیریــان دەكەوێتەوە كوردســتان) یاخــود لەژێــر هــەر جــۆرە‬ ‫هەڵەبجەی شاری شەهیدان تائێستا هۆڵێكی بەچەنــد وشــەیەك پیرۆزبایــی ئــەو رۆژە ناونیشــانێكی تــری پەیوەندیــدار بەدۆخی‬ ‫شــانۆی تیا نییەو پایتەختیی رۆشنبیریی‌و لەیــەك بكەن! كام رۆژو بۆ؟! شــانۆی ئێمە شــانۆو گیانكــردن بەبەر شــانۆی كوردیدا‪.‬‬ ‫هەولێری پایتەختی هەرێمیش ژمارەی هۆڵە لەكوێدایــەو دۆخــی چۆنەو چــی بونیادێكی دەكر ‌ێ ئەنجومەنی وەزیران دوای تێپەڕاندنی‬ ‫شــانۆییەكانیان ناگاتە ژمــارەی پەنجاكانی هەیــەو كامــەن بنەمــا بەهێــزو كاریگــەرو قەیرانی ئابوری بودجەیەكی تایبەت دابنێت‬ ‫پیشەگەرانەكانی؟ دوای بیست‌و چوار ساڵە بۆ شــانۆو كاری بونیادی لەنێوان وەزارەتی‬ ‫یەك دەست‪.‬‬ ‫بەشــی زۆر ئەو هۆاڵنەشــی كە هەن هی كاتی ئەوەیە شــانۆكاران لەبــری پیرۆزبایی پەروەردەو وەزارەتی رۆشــنبیری دا بكرێت‌و‬ ‫ســەردەمی پێش راپەڕینن‪ .‬هەرگیز وانەبون كۆبنەوەو داوای ئەوە بكەن چی تر حكومەت ســەرجەم قوتابخانــەكان لەبنەڕەتییەوە تا‬ ‫وەك ئەوەی شــوێنێك بن تەنیا بۆ شــانۆو هێنــدە خەمســارد نەبێــت لەبەرامبــەر ئەم ئاستی زانكۆ هۆڵی شانۆیان تێدا بكرێتەوەو‬ ‫بینــەر یادەوەریی خــۆی هەبێت لەگەڵیاندا‪ .‬هونــەر زۆر مرۆیی‌و گرنگەدا وا كار بكات بۆ دەرچوانی زانكۆو پەیمانگەكان وانەی شــانۆ‬ ‫بەڵكــو هــەر رۆژەی ئاهەنگــی سیاســی‌و كۆنفرانســی گەورە (دەربارەی بوژاندنەوەی بڵێنــەوە لەخوێندنگاكانــدا نــەك وانەی تر‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و وتار خوێندنەوەی فاڵن رابەری شــانۆی كوردی)‪( ،‬پەروەردەو پێگەیاندن‌و بەدەر لەپسپۆڕی خۆیان‪ .‬تا بەرنامەی وردو‬

‫درۆســت بۆ شــانۆیی مندااڵن‌و مێرد مندااڵن‬ ‫دانەنرێــت‌و راهێنــەری تایبەت لــەو بوارەو‬ ‫لەخوێندنــگاو لــەدەرەوەی خوێندنگاكانــدا‬ ‫دانەنرێــت دۆخــی شــانۆ نەك لەو ئاســتە‬ ‫سەرەتایەیی ئێســتایدا ئەمێنێت‪ ،‬بگرە زۆر‬ ‫خراپترو پڕ لەكێشەتر دەبێت‪.‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانــی توندڕەوی ئاینی‌و‬ ‫گەشــەی هێــزە ئیســامییە تونــدڕەوەكان‬ ‫لەهەرێمــداو بەتایبەت لــەدوای راپەڕینەوە‪،‬‬ ‫نەبونــی كولتــوری شــانۆو پەروەردەكردنی‬ ‫كۆمەڵگەیەكی شــانۆ دۆستە‪ .‬هیچ هونەرێك‬ ‫هێندەی شــانۆ مرۆیی‌و كاریگەرو راستەوخۆ‬ ‫نیــەو ناتوانێــت تا ئەو رادەیــەو بەو وردی‌و‬ ‫خێراییەوەی كە شــانۆ هەیەتــی كاریگەری‬ ‫لەســەر بینەر دابنێت‌و تاك‌و كۆمەڵگەیەكی‬ ‫هوشــیارت بــۆ دروســتبكات‪ .‬هەرێمــی‬ ‫كوردســتان پێویســتی بەپڕۆژەیەكی جدی‬ ‫وەك (شانۆی ســتەملێكراوان)ی‪ ،‬ئۆگۆست‬ ‫بوئالــی‪ ،‬بەڕازیلییــە‪ ،‬ئــەو شۆڕشــەی ئەو‬ ‫شــانۆكارە مەزنــە كــردی‌و ســنورەكانی‬ ‫ئەوروپــاو بەشــێوەیەكی گشــتی ئەمریكای‬ ‫التینی بــڕی‌و ســااڵنێكە لەهەندێــك واڵتی‬ ‫ئاسیایشــدا كاری پێدەكرێت‪ .‬ئۆگۆست بواڵ‬ ‫شــانۆیی بردە ناو سادەترین خەڵك‌و بۆ ناو‬ ‫كرێــكاران‌و سەرشــەقامەكان و هەمو چین‌و‬ ‫توێژو ئاســتەكانی هۆشــیار كــردەوەو وەك‬ ‫خــۆی دەڵێ‌‪ ،‬دەیویســت شــانۆ دەرفەتێك‬ ‫بێت بۆ گۆڕانی ژیانی ناشیاو ناداپەروەرانەی‬ ‫كۆمەڵگــەكان‌و چیدی لەدۆخــی ب ‌ێ ئاگایی‌و‬

‫ستەملێكراوی دا نەژین‪.‬‬ ‫گەر حكومەت سیاسەتی گونجاو كاریگەرو‬ ‫بەرنامە بۆ داڕێژراو بۆ شــانۆ دانەنێت‪ ،‬نەك‬ ‫تەنیا ب ‌ێ بەش دەبین لەیەكێك لەشارستانی‬ ‫ترین‌و كاریگەرترین هونەرەكانی دنیا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بــەردەوام مەترســی گەورەبونــی پانتایــی‬ ‫توندوتیژی‌و گوتاری ئیسالمی سیاسی‌و هێزە‬ ‫تونــدڕەوەكان (كــە دەیان كەنــاڵ‌و رێگای‬ ‫جۆراوجۆرو جیاوازیان هەیە بۆ گەشەكردن)‬ ‫زیاد دەكات‌و چیدی دیموكراسی‌و ئەو دۆخە‬ ‫نیمچە ئارامەشــی هەیە روبەڕوی مەترســی‬ ‫گەورە دەبێت‪ .‬رەنگــە رۆژگارێك بگاتە ئەو‬ ‫دۆخــەی چــی تر درەنــگ بێــت‌و حكومەت‬ ‫نەتوانێت چارەســەری بــۆ بدۆزێتەوەو تەنیا‬ ‫رێگای ئــەوە بێت بەچەكی گــەرم روبەڕوی‬ ‫بێتــەوە‪ .‬لەكاتێكــدا دەكرێــت بەچەكــی‬ ‫كاریگەری شــانۆو بەشــێوەیەكی مرۆییانەو‬ ‫بنچینەیــی ئــەو كارە بكرێت بــۆ نەوەكانی‬ ‫ئایندەو بتوانین كۆمەڵگەیەكی شارســتانی‌و‬ ‫تاكــی دیموكراســی خــوازو مرۆڤ دۆســت‬ ‫دروســتبكەین‪ .‬ئایــا كاتــی ئــەوە نەهاتوە‬ ‫شانۆكاران گوتارێكی رێكخراو و سیستماتێك‬ ‫و پڕۆژەیەكــی نــوی پێشــكەش حكومــەت‬ ‫بكــەن‌و ناچــاری بكــەن بەجێبەجێكردنی و‬ ‫چیتر بێدەنگ نەبن لەو دۆخە مەترســیدارە‬ ‫كــە خــودی شــانۆكاران لەم بیســت‌و چوار‬ ‫ساڵەدا بەبێدەنگبونیان پشكێكی گەورەیان‬ ‫هەیە تیایدا؟‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫هایکو‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫ناودارترین شێوازی شیعری یابانی‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫* هایکــو ئەزموونێکی هەســتیی مرۆڤ‬ ‫پێشان دەدات‪ ،‬کە دووبارە نابێتەوە‪.‬‬ ‫* لــە هایکــوی یابانیــدا سروشــت و‬ ‫پەیوەندیی نێوان سروشت و مرۆڤ‪ ،‬بابەتی‬ ‫سەرەکین‪.‬‬ ‫هایکــو ناودارتریــن شــێوازی شــیعری‬ ‫یابانییــە و بــە کورتتریــن شــیعر لــە دنیا‬ ‫دادەندرێــت‪ ،‬چونکــە تەنیا حەڤــدە دەنگ‪-‬‬ ‫برگەیە‪ ،‬کە پێکەوە هۆنراوەیەکی سەربەخۆ‬ ‫پێک دەهێنن‪ .‬هایکو ســەرەتا‪ ،‬لە ســەدەی‬ ‫حەڤدەیەمــدا‪ ،‬لە یاباندا دەرکەوت‪ .‬شــاعیر‬ ‫باشــۆ (‪ )١٦٩٤-١٦٤٤‬بە پێشەنگی شیعری‬ ‫هایکو دادەندرێت‪.‬‬ ‫شــیعری هایکو‪ ،‬پــاش شــەڕی دووەمی‬ ‫جیهانی‪ ،‬لە واڵتانی رۆژئاو دواتریش لە دنیادا‬ ‫باڵو بــۆوە‪ .‬ئەمڕۆ هایکو بۆتە ناســراوترین‬ ‫جــۆری شــیعر ولــە نزیکەی هەمــوو واڵتان‬ ‫و بــە هەموو زمانانــی دونیا دەنووســرێت‪.‬‬ ‫لــە زۆر واڵتیشــدا کۆمەڵــەی هایکۆخوازان‬ ‫هەیە‪ ،‬کە هانی نووســین و تەرجومەکردنی‬ ‫هایکــو دەدەن‪ ،‬گۆڤــاری تایبــەت بە هایکو‬ ‫وکۆمەڵەشیعری هایکو باڵو دەکەنەوە‪.‬‬ ‫شــیعری هایکــو دیاردەیەکــی شــیعریی‬ ‫یابانییــە و بەرهەمی پێشــکەوتنی کۆمەڵ و‬ ‫ئەدەبی ئەو واڵتەیە‪ ،‬تایبەتمەندیی کولتووریی‬ ‫یابــان دەردەخــات و کاریگەری ئاینی بودی‬ ‫پێــوە دیارە‪ .‬تا ســەدەی حەڤدەیەم‪ ،‬پێش‬ ‫شــاعیر باشۆ‪ ،‬جۆرە شیعرێک لە یاباندا زاڵ‬ ‫بــوو‪ ،‬کە بــە (رێنگا) ناســراوە‪ .‬ئەو جۆرە‬ ‫شیعرە‪ ،‬کە شــاعیرانی دەربار دەیاننووسی‪،‬‬ ‫بە زمانی دەربار و چینی ســەرەوەی کۆمەڵ‬ ‫بوون و خەڵکی ئاسایی تێیان نەدەگەیشتن‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی وشــەی ئاسایی لە شیعردا‪ ،‬کە‬ ‫رۆژانە خەڵک بەکاریان دەهێنێ‪ ،‬بە بێزەوقی‬ ‫دادەندرا‪ .‬دەبوو شیعرەکان ناوەرۆکیان بەرز‬ ‫و پڕهەســت بن‪ .‬ئەم شــێوازە شیعرە دواتر‬ ‫گەیشتە ناو ئەڵقەی چینی سەرەوەی کۆمەڵ‬ ‫و ئەو بازرگانانەی کە دەیانەویســت السایی‬ ‫شێوەژیانی دەربار بکەنەوە‪ .‬ئەوانیش کەوتنە‬ ‫بایەخدان بە شیعر و لەناو ئەوانیشدا شاعیری‬ ‫تایبــەت و شــیعری رێنگا پەیــدا بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫زۆرینەی خەڵک بەو شێوە شیعرە نامۆبوون‪.‬‬ ‫ئەوان دەیانەویست شیعر لەگەڵ شێوەژیانی‬ ‫خۆیانــدا بگونجێــت‪ ،‬ئەوانیــش بتوانن تێی‬ ‫بگــەن و خۆیانی تێدا ببیننەوە‪ .‬لە بەرامبەر‬ ‫ئەو ســتایل و قوتابخانە شــیعرییە کۆنەدا‪،‬‬ ‫ســتایلێکی جیاواز و نوێی شیعری‪ ،‬بە ناوی‬ ‫هایــکای (کە دواتر ناوی هایکوی بەســەردا‬ ‫بــڕا) دەرکــەوت وبــە فراوانی لەنــاو هەموو‬ ‫کۆمەڵدا‪ ،‬بە دەرباریشــەوە‪ ،‬باڵو بۆوە‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە شیعرە ســتوکتۆرێکی تایبەتی هەبوو‬ ‫کــە تیایدا روونــی و جەفەنگ و ســادەیی‪،‬‬ ‫تێکەاڵوی فەلســەفەی جیدیــی ژیان و چڕی‬ ‫و پوختەیی قووڵی شیعریی دەکران‪)١( .‬‬ ‫هایکــوی یابانــی دوو تایبەتمەندیــی‬ ‫بنەڕەتیــی هەیــە‪ ،‬کە لە شــێوازەکانی تری‬

‫شیعر جیای دەکەنەوە‪.‬‬ ‫یەکــەم‪ -‬لــە رووی فۆرمــی دەرەکــی و‬ ‫تەکنیک و هونەری شیعرەوە‪:‬‬ ‫هایکــوی یابانیشــیعرێکی ســەربەخۆیە‪،‬‬ ‫تەنیا لە حەڤدە بڕگە‪ ،‬یان نیشــانەیدەنگی‪،‬‬ ‫پێک دێت‪ ،‬کە بــەم جۆرە دابەش دەکرێت‪:‬‬ ‫(‪ .)٥-٧-٥‬ئەم حەڤــدە دەنگە_ بڕگەیە بە‬ ‫یەک دێڕ لە سەرەوە بۆ خوارەوە دەنووسرێت‬ ‫و وەک ســتوونێکی نەقشکراو دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم لە کاتــی تەرجومەکردنــی هایکو بۆ‬ ‫زمانانــی ئەوروپایــی‪ ،‬نیشــانە دەنگییەکان‬ ‫دەگۆڕدرێــن بــە بڕگــە(‪ )٢‬هــەروا هایکوی‬ ‫نووســراو یــان تەرجومەکــراو‪ ،‬بــە زمانانی‬ ‫ئەوروپایــی لــە جیاتیی ئەوەی بــە دێڕێک‬ ‫بنووسرێت‪ ،‬بە سێ دێر (زۆر بە دەگمەنیش‬ ‫بە دوو دێڕ) دەنووســرێت‪ .‬بڕگەکان لە سێ‬ ‫دێڕەکــەدا لــە شــێوەی (‪ )٥ ،٧ ،٥‬رێــک‬ ‫دەخرێــن‪ .‬لــەم حەڤــدە بڕگەیــەدا شــاعیر‬ ‫دەبێــت بــە زمانێکی چڕ و پوختــە و دوور‬ ‫لە دەربڕینی ئەبستراکت (تەجریدی) وئاڵۆز‪،‬‬ ‫مەبەستەکەی خۆی بگەیەنێت‪ ،‬هەر وشەیەک‬ ‫بــە دیقــەت هەڵدەبژێردرێ و لە لەشــوێنی‬ ‫خۆیدا بەکار دەهێندرێت‪ ،‬چونکە وشــەیەک‬ ‫دەتوانێــت کار لــە تــەواوی هایکوکە بکات‪.‬‬ ‫لــە هایکودا ســەرەتا و ئەنجامگیری نییە و‬ ‫قافیە بە مەرجێکی تەکنیکیی شیعری هایکو‬ ‫داناندرێت‪ .‬مێتافۆر و لێکچواندن (تەشبیه)‬ ‫زۆر بە دەگمەن بەکار دەهێندرێن‪)٣( .‬‬ ‫هایکــو ئەزموونێکــی هەســتیی مــرۆڤ‬ ‫پێشان دەدات‪ ،‬کە لە ساتێکدا روو دەدات و‬ ‫دووبارە نابێتەوە‪ .‬بۆ نموونە با سەرنجی ئەم‬ ‫هایکویەی باشۆ بدەین‪ ،‬کە یەکێکە لە هایکو‬ ‫ناودارەکانی‪:‬‬ ‫پیرەگۆماو‬ ‫بۆقێک خۆی هەڵدەداتە ناو‪-‬‬ ‫شڵپەی ئاوەکە‪.‬‬ ‫ئەم هایکویە ئەزموونی تایبەتی کەسێکە‬ ‫کە لە الی گۆماوێکی کپ و ئارامدا وەستاوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە نــاکاو دیمەنەکــە دەگــۆڕدرێ‪.‬‬ ‫شــڵپەیەک لــە ئاوەکــەوە دێــت و گۆمەکە‬ ‫خێــرا کــپ دەبێتــەوە‪ .‬لــە دێــڕی یەکەمدا‬ ‫دیمەنێک‪" ،‬شــانۆیەک" پێشــان دەدات‪ ،‬کە‬ ‫گۆماوێکی پیرە‪ .‬لە دێری دووەمدا ئەکتەریک‬ ‫دەردەکەوێ‪ :‬بۆقێک کە خۆی هەڵدەداتە ناو‬ ‫ئاوەکە‪ .‬لە دێڕی سێیەمدا‪ ،‬پەیوەندیی نێوان‬ ‫ئــەم دوو دیمەنــە دەردەخرێت‪ :‬شــڵپەیەک‬ ‫لــە گۆماوەکــەوە دێت و لــە چاوتروکانێکدا‬ ‫تــەواو دەبێت و پیرەگۆمــاو دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫کپییەکەی جارانی‪ .‬پێشــاندانی ئەم دیمەنە‬ ‫لە ســێ هەنگاودا‪ ،‬وەک هایکوناسی سوێدی‬ ‫(کای فاڵکمان) دەڵێ‪ ،‬ستروکتووری هایکو‬ ‫پێک دەهێنێنێت‪)٤( .‬‬ ‫دوای رۆژئاوابوون‬ ‫خۆر خۆی دەردەخاتەوە‬ ‫لەسەر باڵی نەورەسەکە‪.‬‬ ‫یەکــەم دێــڕ دیمەنــی ئاوابوونــی خــۆر‬ ‫دەردەخــات‪ .‬دووەم دێــڕ دیمەنەکــە‪ ،‬لــە‬ ‫ڕێــی دەرکەوتنــەوەی خۆر یــان هەتاوەوە‪،‬‬ ‫رووناک دەبێتەوە‪ .‬دێڕی ســێیەمیان ئاماژە‬ ‫بەدیمەنێکــی نزیکتــردەدات‪ ،‬کە چۆن خۆر‪،‬‬ ‫دوای ئاوابوونــی‪ ،‬دەتوانــێ خــۆی پێشــان‬ ‫بداتەوە‪)٥( .‬‬ ‫هایکــو‪ ،‬وەک ئەزموونێکــی هەســتیی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬دەبێت لە دووپاتکردنەوە و دروشم و‬ ‫هاتوهاوار و ئەنجامی زاندراو و چاوەڕوانکراو‬ ‫بە دوور بێت‪ .‬سروشــت و دیمەن و رووداوی‬ ‫ئاسایی و سادە‪ ،‬لە رێی ئەزموون و هەستەوە‪،‬‬ ‫بــە جۆریکی جیــاواز و ســەرنجڕاکێش وێنا‬ ‫بکرێن‪ .‬دوو دیمەنــی جیاواز‪ ،‬کە بە رواڵەت‬ ‫رەنگە پەیوەندییان پێکەوە نەبێت‪ ،‬کەچی‪،‬‬ ‫لــە هایکــودا‪ ،‬بــە جۆرێک لە پــاڵ یەکتری‬ ‫دادەندرێن‪ ،‬یان ناڕاستەوخۆ بەراورد دەکرێن‪،‬‬ ‫کە پەیوەندیی نادیار و شاردراوەی نێوانیان‬

‫دەردەکەوێت‪ .‬شــاعیر‪ ،‬لە ڕێگای ئەزموون و‬ ‫یەکێک لــە پێنج هەســتەکانییەوە (بینین‪،‬‬ ‫بیســتن‪ ،‬بۆنکردن‪ ...‬تاد) ئــەم پەیوەندییە‬ ‫داپۆشــراوە ئاشــکرا دەکات‪ .‬ئەمەش زیاتر‬ ‫لــە دوادێڕدا دەردەخرێت و خوێنەر توشــی‬ ‫جــۆرە سەرســامی و حەپەســانێک دەکات‪،‬‬ ‫چونکە سەرنجی بەاڵی بابەتێکدا دەبردرێت‪،‬‬ ‫کە رەنگە ســادە بێت‪ ،‬بەاڵم ئەو پێشــتر بە‬ ‫خەیاڵیــدا نەهاتــووە‪ .‬بۆیــە دوادێڕی هایکو‬ ‫گرنگترین دێڕە‪)٦( .‬‬ ‫پیرەمێردەکە کاتێ ناتوانێ‬ ‫عەشقەکەی فەرامۆش کات‬ ‫پایزەبارانەی درەنگوەخت دادەکات‪.‬‬ ‫(یۆسا بوسۆن)‬ ‫دێــڕی یەکــەم و دووەمــی ئــەم هایکویە‬ ‫روون و ســادەن (پێڕەمێردێکــە‪ ،‬تەنانــەت‬ ‫لــە دوا ســااڵنی تەمەنیــدا هێشــتا بیــری‬ ‫الی عەشــقەکەیەتی)‪ .‬لــە دێــڕی ســێیەمدا‬ ‫بەراوردێکی ناڕاســتەوخۆ و شــاردراو هەیە‪،‬‬ ‫کە لەنێوان بارینی درەنگوەختی بارانی پایز‬ ‫و فرمێســکی درەنگوەخت و پایزی تەمەنی‬ ‫پیرەمێردەکە بۆ عەشق کراوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫ناوی فرمێســک ببردرێت‪ ،‬یان بە بارانەپایزە‬ ‫بچوێندرێــت‪ .‬خوێنەر خۆی‪ ،‬ناڕاســتەوخۆ‪،‬‬ ‫ئەو پەیوەندییە شاردراوەیەی نێوان هەردوو‬ ‫دیمەنــی پــڕ لــە حەســرەتی پێرەمێردەکە‬ ‫لەگەڵ پایز و بارانی ناوەختی پایزدا‪ ،‬هەست‬ ‫پــێ دەکات‪ .‬لەم هایکویــەدا باس لە وەرزی‬ ‫ســاڵ کــراوە‪ ،‬کە بە مەرج‪ ،‬یان رێســایەکی‬ ‫گرنگی هایکوی یابانی دادەندرێت‪.‬‬ ‫لــە نموونەیەکــی تــردا ئــەم بــەراوردە‬ ‫شــاردراوەیە لەنێــوان دوو دیمــەن‪ ،‬یــان‬ ‫دیاردەی جیاوازدا کراوە‪ ،‬کە هەردووکیان لە‬ ‫بەهاردا‪ ،‬بەهاری سروشت و بەهاری تەمەنی‬ ‫منداڵێک‪ ،‬دەردەکەون‪.‬‬ ‫کاتێک دونیا سەوز دادێ‬ ‫منداڵەکەم‬ ‫ددانی دێ‪.‬‬ ‫(ناکامورا کۆساتاو)‪.‬‬ ‫دووەم‪-‬لە رووی بابەت و ژانرەوە‪:‬‬ ‫لە هایکوی یابانیدا سروشت و پەیوەندیی‬ ‫نێوان سروشــت و مرۆڤ‪ ،‬بابەتی سەرەکین‪.‬‬ ‫چوار وەرزی ســاڵ و ئــەو ئاڵوگۆڕانەی‪ ،‬لە‬ ‫هــەر وەرزێکدا‪ ،‬لــە سروشــتدا روو دەدەن‪،‬‬ ‫رێســا و نەریتــی گرنگــی شــیعری هایکوی‬ ‫یابانیــن‪ .‬لە هــەر هایکویەکدا‪ ،‬راســتەوخۆ‪،‬‬ ‫یان ناراســتە‪ ،‬وەرزی ســاڵ دیاری دەکرێت‪،‬‬ ‫یــان ئاماژە بە نیشــانە دیارەکانی وەرزەکە‬ ‫دەدرێت‪ .‬بۆ نموونە ســەوزبوونی سروشت و‬ ‫پشــکوتنی گوڵ وەک نیشانەی بەهار‪ ،‬بەفر‬ ‫و زریان و ســەرما وەک نیشانەی زستان‪...‬‬ ‫تــاد‪ .‬رەنگدانــەوەی پەوەندیــی مــرۆڤ و‬ ‫سروشــت لە هایکودا‪ ،‬لــە کاریگەریی ئاینی‬ ‫بوزییــەوە هاتووە‪ .‬بودیزم مرۆڤبە بەشــیک‬ ‫لــە سیســتمێکی گەورەتــر دەزانێــت‪ ،‬کــە‬ ‫سروشــتە‪ .‬مرۆڤ خۆی‪ ،‬کەبەرهەمێکی تری‬ ‫سروشــتە‪ ،‬تەنیا سروشــت ناگۆڕیت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫سروشتیش گۆڕانکاری بەسەر ژیان و الیەنی‬ ‫ســایکۆلۆجیی مرۆڤدا دەهێنێت‪ .‬لە هایکۆدا‬ ‫ئەم گۆڕانکارییانە و دیمــەن و رووداوەکان‪،‬‬ ‫بــە زمانێکــی روون و چڕ‪ ،‬لە رێی هەســت‬ ‫و وێنەی شــیعرییەوە‪ ،‬لە شێوەی ئەزموونی‬ ‫تاکەکەسیدا‪ ،‬دەردەخرێن‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫شیعری هایکو لە سنووری یابان دەرچووە‬ ‫و گــۆڕدراوە بــۆ دیاردەیەکــی شــیعریی‬ ‫جیهانــی و بە هەموو دنیادا باڵو بۆتەوە‪ .‬لە‬ ‫رەوشی باڵوبوونەوەیدا گۆڕانکاریی بەسەردا‬ ‫هاتووە‪ .‬زۆر جارلە هەندێک رێســا و نەریتی‬ ‫هایکوی یابانی‪ ،‬بە تایبەتی رێســا و نەریتی‬ ‫حەڤدەبڕگەیی و ئاماژەکردنی راستەوخۆ یان‬ ‫ناراستەوخۆ بە وەرزێکی ساڵ و خۆبەستنەوە‬ ‫بە سروشــتەوە‪ ،‬ال دەدات‪ .‬ئەمەش شتێکی‬

‫ئاســاییە‪ .‬چونکە هایکو‪ ،‬بەرهەمی کولتوور‬ ‫و شــێوەژیان و ئەزموونی ئەدەبی و ژیاریی‬ ‫ســەدان ساڵەی گەلی یابانە بۆیە‪ ،‬وەک هەر‬ ‫دیاردەیەکــی تری ئەدەبــی‪ ،‬یان کولتووری‪،‬‬ ‫زەحمەتە و ناشکرێت‪ ،‬بە هەمان فۆرم و ژانر‪،‬‬ ‫لــە واڵتانی تردا دووبارە ببێتەوە‪ ،‬یان کۆپی‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬هایکو وەک هەر دیاردەیەکی تری‬ ‫شیعری و ئەدەبی‪ ،‬لە رەوشی باڵوبوونەوەیدا‪،‬‬ ‫کــەم تــا زۆر رەنگــی ئــەدەب و کولتووری‬ ‫ئــەو واڵتانە دەگرێــت‪ ،‬یان لەگــەڵ نەریتی‬ ‫شــیعری و ئەدەبی و تایبەتمەندیی زمانی و‬ ‫کولتووریی هەر واڵتێکدا دەگونجێندرێت‪ .‬ئەم‬ ‫رەنگگرتن و گونجاندنە‪ ،‬ماهییەت و سروشت‬ ‫و تایبەتمەندیــی هایکــو‪ ،‬وەک شــێوازێکی‬ ‫سەربەخۆی شــیعری‪ ،‬ناگۆڕێت‪ ،‬بەڵکو جۆر‬ ‫یــان مۆدێلێکی تــری هایکو دەخاتــە روو‪،‬‬ ‫کە تایبەتمەندی زمانــی و ئەدەبیی واڵتانی‬ ‫تــری پێوە دیار دەبێت‪ .‬بۆیــە دەکرێت ئەو‬ ‫"وەچە" نوێیانەی هایکو‪ ،‬بە پێی واڵتەکانیان‬ ‫نــاو بندرێن‪ ،‬بۆ نموونــە هایکوی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫ئەڵمانــی‪ ،‬فرەنســی‪ ،‬ســوێدی‪ ،‬فارســی‪،‬‬ ‫عەرەبی و کوردی‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫ئــەو گۆڕانکارییانەی لــە دەرەوەی یابان‬ ‫بەســەر هایکودا هاتوون‪ ،‬ئەوەندەی ئاگادار‬ ‫بــم‪ ،‬هەردوو الیەنــی فــۆرم و الیەنی ژانری‬ ‫هایکــوی گرتۆتەوە‪ ،‬بۆ نموونە لە شــیعری‬ ‫ســوێدی‪ ،‬عەرەبی‪ ،‬فارسی و ئینگلیزی‪ ،‬کە‬ ‫دوای زمانــی یابانــی زۆرتریــن هایکوی پێ‬ ‫دەنووســرێت‪ .‬لە رووی فۆرمــەوە‪ ،‬ریتم یان‬ ‫وەزنی شــیعری هایکو‪ ،‬لە رێســای هایکوی‬ ‫یابانی الی داوە‪ .‬هایکو لە جیاتی ئەوەی کە‬ ‫تەنیا حەڤدە بڕگە بێت و لە شێوەی (پێنج‪،‬‬ ‫حــەوت‪ ،‬پێنــج) ریزبکرێــت‪ ،‬دەتواندرێــت‬ ‫بڕگــەکان هەندێک زیاتر یــان کەمتریش بن‬ ‫و بە پێی هەمان رێسای یابانی ریز نەکرێن‪.‬‬ ‫ئــەم گۆڕانکارییە لە هایکودا‪ ،‬لــە بنەڕەتدا‬ ‫پەیوەندیــی بە تایبەتمەندیی هەر زمانێک و‬ ‫سیستمی فۆنێتیکی زمانەکانەوە هەیە‪.‬‬ ‫فۆرمــی حەڤــدە دەنگی‪-‬بڕگەیــی‪ ،‬لــە‬ ‫شــیعری یابانیدا‪ ،‬لــە بنەڕەتــدا پەیوەندی‬ ‫بە تایبەتمەندیی زمانی یابانی و سیســتمی‬ ‫دەنگی و جۆری ڤۆکاڵ (دەنگدار‪ -‬بزوێن)ەوە‬ ‫هەیە‪ .‬بۆ نموونــە لە زمانی یابانیدا فۆکاڵی‬ ‫درێــژ وەک (ئــا‪ ،‬ئۆ‪ ..‬تــاد‪ ) .‬هەر یەکەیان‬ ‫بە تەنیــا بە دوو دەنگ‪ -‬بڕگــە دادەندرێت‪،‬‬ ‫هەروا تیپــی (ن) کە تیپێکی کۆنســۆنانت‬ ‫(بێدەنگ)ە ئەگەر بکەوێتە کۆتایی وشــەوە‬ ‫خۆی بە تەنیــا دەبێتە دەنگێک‪ -‬بڕگەیەک‪.‬‬ ‫(‪ )٧‬ئەوەنــدی بزانم ئەم جۆرە پێکهاتەیەی‬ ‫بڕگە لــە هیچ زمانێکی ئەوروپاییدا نییە‪ .‬لە‬ ‫زمانــی کوردیدا بڕگە بەبێ ڤــۆکاڵ نابێت و‬ ‫هەر بڕگەیەکیش تەنیا جێگای یەک ڤۆکاڵی‬ ‫تێدا دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم دەکرێ زیاتر لە تیپێکی‬ ‫کۆنسۆنانت (بێدەنگ) بە خۆی بگرێت‪ .‬بۆیە‬ ‫ژمــارەی تیپەکانی بڕگــە‪ ،‬لە زمانی کوردیدا‬ ‫زۆرترە‪.‬‬ ‫لەبــەر تایبەتمەندیــی هــەر زمانێــک و‬ ‫جیاوازیــی نێوانیان‪ ،‬لە هەندێک زماندالەوانە‬ ‫(بــە پێــی ئاگاداریــی بەنــدە) لــە زمانانی‬ ‫ســوێدی‪ ،‬ئینگلیــزی‪ ،‬عەرەبی و فارســیدا‪،‬‬ ‫ناکرێــت بــە بەردەوامــی‪ ،‬لــە نووســین و‬ ‫تەرجومەکردنــی شــیعری هایکــودا‪ ،‬وەزنی‬ ‫حەڤدەبڕگەیی و شــێوازی دابەشکردنەکەی‬ ‫(‪ )٥ ،٧ ،٥‬پەیــڕەو بکرێــن‪ ،‬بۆیە گۆڕانیان‬ ‫بەسەردا دێت‪ .‬مایەی سەرنجە کە تەنانەت لە‬ ‫ئەدەبی یابانییشدا هەموو شیعریکی حەڤدە‬ ‫بڕگەیی‪ ،‬تەنیــا لەبەر ژمارەی بڕگەکانی‪ ،‬بە‬ ‫هایکو داناندرێت‪ .‬شــێوازێکی تری شــیعری‬ ‫حەڤــدە بڕگەیی (حەڤــدە دەنگی) لە یابان‬ ‫هەیــە کە نــاوەرۆک و ژانرەکــەی لە هایکو‬ ‫جیاوازە بە (سێنرییو) ناسراوە‪ .‬لە هایکوی‬ ‫یابانیــدا سروشــت و وەرزی ســاڵ گرنگــن‪،‬‬ ‫کەچــی لە هۆنــراوەی ســێنرییودا مرۆڤ و‬

‫شێوازێکی تری شیعری حەڤدە بڕگەیی‬ ‫لە یابان هەیە کە ناوەرۆک و ژانرەکەی‬ ‫لە هایکو جیاوازە‪ ،‬بە (سێنرییو) ناسراوە‪.‬‬ ‫لە هایکوی یابانیدا سروشت و وەرزی ساڵ‬ ‫گرنگن‪ ،‬کەچی لە هۆنراوەی سێنرییودا‬ ‫مرۆڤ و ئەرک و رەفتارەکانی بابەتی‬ ‫سەرەکین‬ ‫ئەرک و رەفتارەکانی بابەتی سەرەکین‪ ،‬زۆر‬ ‫جاریــش بابەتی گاڵتەئامێز و ســاتیر‪ ،‬یان‬ ‫بابەتی کۆمەاڵیەتیی بەخۆ دەگرێت‪)٨( .‬‬ ‫لــە الیەکــی دیکەوە ژانــری هایکو‪ ،‬وەک‬ ‫ئەزموونێکی هەستیی تایبەت‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫یابانــدا‪ ،‬تەنیــا لــە ســنووری سروشــت و‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان مــرۆڤ و سروشــتدا‬ ‫نەماوەتەوە‪ ،‬وەک لە شــیعری یابانیدا باوە‪.‬‬ ‫هایکــۆی مۆدێــرن‪ ،‬دەتوانێــت‪ ،‬وەک هــەر‬ ‫شــیعرێکی تر‪ ،‬ســنووردار نەبێت و بەرووی‬ ‫ژیان و مرۆڤ و بووندا کراوە بێت‪ .‬ئەو جۆرە‬ ‫هایکویانەی کە لە رووی بابەت و ستروکتوور‬ ‫و ژمــارەی برگەوە‪ ،‬لە نەریت و پرینســیپی‬ ‫هایکوی یابانی الیان داوە‪ ،‬بە هایکوی ئازاد‬ ‫یان هایکوی مۆدیڕن ناو دەبردرێن‪.‬‬ ‫هەندێک نووسەرو وەرگێری شیعری هایکۆ‬ ‫لەو باوەڕەدان کە لە هایکودا (نووسراو یان‬ ‫تەرجومەکراو) بە هەر زمانێک بێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫رێســاکانی هایکوی یابانی رەچاو بکرێن‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەوە بە هایکو داناندرێن‪ ،‬یان دەکرێت‬ ‫بە هایکوی ئازاد دابردرێن‪ .‬هەندێکی دیکەیان‬ ‫ئەم بۆچوونــە رەت دەکەنەوە و پێیان وایە‬ ‫کە ناکرێ و رەنگە نەشتواندرێت‪ ،‬لە زمانانی‬ ‫تردا‪ ،‬هەمان رێسا و نەریتی هایکوی یابانی‪،‬‬ ‫بکرێنە مەرج‪ .‬من رای دووەمیان بە دروستتر‬ ‫دەزانم‪ ،‬لە تەرجومەکردن و نوسینی شیعری‬ ‫هایکودا پەیڕەوی دەکەم‪.‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫لێرەدا چەند نموونەیەکی هایکوی یابانی‬ ‫دەخەمــە روو‪ ،‬کــە لــە زمانی ســوێدییەوە‬ ‫کراون بە کوردی‪ .‬لە تێکســتە کوردییەکەدا‬ ‫خــۆم بــە رێســای حەڤــدە بڕگەیــی و‬ ‫دابەشکردنیان بەســەر پێنج‪ ،‬حەوت‪ ،‬پێنج‬ ‫بڕگەدا نەبەســتۆتەوە‪ .‬چونکە ئەم شێوازی‬ ‫تەرجومەکردنە‪ ،‬بە هۆی جیاوازیی سیستمی‬ ‫زمانــی و پێکهاتەی بڕگە لــە زمانی کوردی‬ ‫و یابانیــدا‪ ،‬وەک پێشــتر باس کــرا‪ ،‬کاری‬ ‫زۆری دەکردە ســەر ناوەرۆکــی هایکوکان‪.‬‬ ‫چونکــە ناکرێــت کــە بڕگــەی شــیعریی لە‬ ‫هایکویەکدا‪ ،‬بە یابانی و کوردی‪ ،‬هەمیشــە‬ ‫هێنــدەی یەک بــن‪ ،‬تەنانەت لــە تەرجومە‬ ‫سوێدییەکانیشدا‪ ،‬نەتواندراوە بە بەردەوامی‬

‫رێسای حەڤدەبڕگەیی رەچاو بکرێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئامانج ئەوە بێت‪ ،‬ژمارەی بڕگەی هایکوکان‪،‬‬ ‫بە هــەردوو زمــان‪ ،‬وەک یەک بــن‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە تەرجومەکردندا‪ ،‬یان وشــە بۆ تێکســتە‬ ‫کوردییەکە زیاد بکرێت‪ ،‬یان وشە الببردرێت‪،‬‬ ‫کە لە هەردوو حاڵەتدا کارێکی نەشیاوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونــە ئەم هایکویە ئەوەندە چڕ و کورتە‪،‬‬ ‫کــە لە تەرجومــە کوردییەکەیدا تەنیا یازدە‬ ‫برگە دەردەچێت و ناتواندرێت زیادتر بکرێت‪:‬‬ ‫لەسەر ئاوەکە‬ ‫سیبەری‬ ‫رێبوارێ‪( .‬شاعیر تاندێدا سانتۆکا)‬ ‫ئەم هایکویە بە زمانی ســوێدیش‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بە حیســابی بڕگەی کــوردی بپێورێ‪ ،‬تەنیا‬ ‫یازدە بڕگەیە‪)٩( .‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪-١‬بۆ زیاتر لەم باڕەیەوە بڕوانە‬ ‫‪-Lars Vargö, Japansk Haiku,‬‬ ‫‪Den kortaste diktform, Carl‬‬‫‪sons, Stockholm. 2003‬‬ ‫‪-Rolf Agesten, Basho, Det‬‬ ‫‪väderbitna benranglen, Stock‬‬‫‪holm 2010, s.62‬‬ ‫‪2-Anders N. Nilsson, Fri Hai‬‬‫‪ku 2011‬‬ ‫‪-٣‬بڕوانە سەرچاوەکانی پەراوێزی یەکەم‪.‬‬ ‫‪4-Kaj Falkman, Överrask‬‬‫‪ningens poesi, Atlantis, Stock‬‬ ‫‪2012, s.29‬‬ ‫‪ -٥‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪٣٠‬‬ ‫‪6-Fri haiku, No. 25, 2015,‬‬ ‫‪s.16-17‬‬ ‫‪7-Aprilsnö, Hundra svenska‬‬ ‫‪och hundra japanska haiku,‬‬ ‫‪Stock.2000‬‬ ‫‪8-Ljudlst stiger gryningen, Tio‬‬ ‫‪svenska haikupoeter,östasien‬‬ ‫‪institutet 2008, s.8‬‬ ‫‌‪9-‬‬ ‫‪Haiku, Översättning från‬‬ ‫‪Eiko och Christer Duke, Alfa‬‬‫‪beta 2003, s.38‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫زمانی بەرگریی هێرتا میولەر‬ ‫"زمان دەتوانێت جیهانی ڕاستەقینە بگۆڕێت"‬ ‫کۆستیکا براداتان‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬نەبەز سەمەد‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫خراپترین شت بوختانەکانن‪ ،‬کە ڕژێم‬ ‫هەڵیاندەبەستێ و دەیانخولێنێتەوە تاکو لە‬ ‫ڕووی کۆمەاڵیەتییەوە تۆ لەناوبەرێ‪ .‬وەك‬ ‫میولەر ئاشکرای دەکا ''بوختان ڕۆحت دەبڕێ‪،‬‬ ‫ئاخر تۆ بەتەواوی دەورەدروای''‪ .‬ئەو تاکتیکە‬ ‫هیچ نیشانەیەکی دانپێدانان بە تۆ نابەخشێ‪-‬‬ ‫تۆ وەك هیچ‪ ،‬وەك خاشاك ڕەفتارت لەگەڵ‬ ‫دەکرێ‪ .‬ئەو جۆرە شااڵو و هەڵمەتی بوختانانە‬ ‫لە ڕژێمە تۆتالیتارەکاندا‪ ،‬دەتوانێ پۆلیسی‬ ‫نهێنی وەك کارگەیەکی ئەدەبی دیاربهێنێ‪.‬‬ ‫ئاخر ئـــەوەی ئـــەوان دەیــکــەن چێکردنی‬ ‫کارەکتەرەکانە؛ ئەوان خەڵکان دەئافرێنن و‬ ‫فڕێیاندەدەنە نێو جیهانەوە‪.‬‬ ‫سااڵنێك دوای ڕووخــانــی کۆمۆنیزم‪،‬‬ ‫کاتێ میولەر دەتوانێ فایلەکەی خۆی لە‬ ‫پۆلیسی نهێنی ببینێ‪ ،‬لە ئەرشیفەکاندا‬ ‫ئــەوە دەدۆزێــتــەوە‪ ،‬کە ئەو تەنیا کەسێك‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو دوو کەسی جیاوازە‪'' .‬یەکێکیان‬ ‫کریستینا‪ ،‬دوژمنی دەوڵەتە‪ ،‬کە گەرەکە‬ ‫دەوڵـــەت بــەرەنــگــاری ببێتەوە'' جگە لە‬ ‫ناوەکە ئەو کارەکتەرە بۆ میولەر ئاشنایە‪،‬‬ ‫ئاخر شێوەیەکی خۆیەتی لەالیەن سیخوڕ و‬ ‫دەستنووسیارەکانی ڕژێمەوە داڕێژراوەتەوە‪.‬‬ ‫کارەکتەری دووەم‪ ،‬خەیاڵی پەتییە‪ ،‬پۆلیسی‬ ‫نهێنی میولەرێکی ساختە (دووانە کریستینا)‬ ‫دروســتــدەکــەن تاکو میولەری ڕاستەقینە‬ ‫لــەکــەداربــکــەن‪ .‬ئــەم بەرهەمە ئەدەبییە‬ ‫هەموو ئەو کەرەستانە لەخۆدەگرێ‪ ،‬کە زۆر‬ ‫تێکشکێنەرن بۆ من‪ -‬کۆمۆنستی چەسپیوو و‬ ‫نەگۆڕ‪ ،‬بریکاری بێبەزەیی‪ ،‬ئەندامی حیزب‪،‬‬ ‫'ئیشکردن بۆ حیزب' یــان بۆ 'قەڵغان و‬ ‫شمشێرەکەی'‪ .‬وەك ئەوەی پۆلیسی نهێنی بە‬ ‫خۆشەویستییەوە باسی دەکرد‪ ،‬بە زۆری وەك‬ ‫ئیشێکی پیس دەبینرێ‪ ،‬شتێك‪ ،‬کە دەتوانێ‬ ‫تۆ لە سەنگینی و ڕێزمەندی کۆمەاڵیەتی‬ ‫دابماڵێ‪ .‬ئەندامانی توێی نــاوەوەی حیزب‬ ‫باشتر لە هەر کەسێك ئەوە دەزانن‪.‬‬ ‫'سۆسیالیزمی زانستی' زاراڤــێــك بوو‬ ‫لە یەکێتی سۆڤیەت و بلۆکی ڕۆژهــەاڵت‪،‬‬ ‫هەرچەندە بانگەشەی فۆڕمێکی ڕێکخراوەیی‬ ‫ئاوەزمەندانەی پەتی دەکــەن‪ ،‬سیستەمە‬ ‫تۆتالیتارەکان بە زۆری گریمانەی نائاوەزی‬ ‫بەکاردەهێنن‪ .‬یەکێك لەوانە باوەڕبوونە بە‬ ‫دەسەاڵتی جادوویی زمان بۆ گۆڕینی شتەکان‪.‬‬ ‫لە کولتوورە سەرەتاییەکاندا‪ ،‬بۆ نموونە خەڵك‬ ‫بڕوایان وابوو‪ ،‬کەوا بەڕێی کرداری 'ناولێنان'‬ ‫تۆ دەتوانی بەتەواوی شتێك بهێنیتە نێو‬ ‫بوونەوە‪ ،‬هەروەك تۆ دەتوانی بەڕێی دووبارە‬ ‫'ناولێنانەوە' شتێك بگۆڕی‪ .‬بۆ ئەو خەڵکانە‬ ‫جیهان شوێنێکی جادوو لێکراوە‪ ،‬تۆ دەتوانی‬ ‫ئیشی لەسەر بکەی و ببی بە ســەروەری‪،‬‬ ‫ئەگەرچی‪ ،‬جادوو‪ ،‬نوشتە و دوعاشی لێکرابێ‪.‬‬ ‫تۆتالیتاریانیزمی کۆمۆنیستی بەهەمان‬ ‫بــاوەڕەوە ئیش دەکا‪ .‬کاتێك یەکەم کتێبی‬ ‫میولەر لە ڕۆمانیا باڵوبۆیەوە سانسۆرڤانەکان‬ ‫لەتەك شتگەلێکی دیکەدا وشــەی 'بــاووڵ‬ ‫(‪')suitcase‬ی ــان الدەدا‪ .‬ئاخر کاتێ تۆ‬ ‫دەڵێی 'باووڵ' واتا 'پێچانەوە' کە مەبەست‬ ‫'جێهێشتنە'‪ .‬مەبەستەکە 'جێهێشتنە بۆ‬ ‫چاکە' واتا واڵتەکە بەهەشتی سۆسیالیستی‬ ‫نییە‪ ،‬کە هیچ کــەس بە ئـــارەزووی خۆی‬ ‫جێیناهێڵێ‪ .‬گریمانەی نــائــاوەزی ئــەوە‬ ‫بوو‪ ،‬گەر 'بــاووڵ' ئاماژەی پێنەکرێ‪ ،‬ئەوا‬ ‫خەڵك بیر لە کۆچکردن ناکاتەوە‪ .‬وەك لە‬ ‫هزرینی جادووییدا‪ ،‬ئەوەی ناوی نەهێندرابێ‪،‬‬ ‫لێرەبوونی نییە‪.‬‬ ‫ئ ــەوە دۆخــێــك بــوو لــە گشت واڵتــانــی‬ ‫کۆمۆنیستی‪ ،‬نەك تەنیا لە ڕۆمانیادا‪ .‬ئەڵمانیای‬ ‫ڕۆژهــەاڵت نموونەگەلێکی سەیر بە میولەر‬ ‫دەدا‪' .‬وشــەی جانەوەرەکان' کەوا دەبێتە‬ ‫'گاڵتە و گەپێکی نامەبەستەکی'‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫وەك بەشێك لە پالنی دەرکێشانی ئاین لە‬ ‫دیسکورزی گشتی‪ ،‬ئەندازیارە زمانەوانییەکانی‬ ‫واڵت‪ ،‬ناویان لە فریشتەکانی داری کریسمەس‬

‫نابۆوە 'بوونەوەرە هەڵواسراوەکانی کۆتایی‬ ‫ســاڵ'‪ .‬بەهەمان شێوە زمــان و وێناکانی‬ ‫مــەرگ وەك تێکدەری هەستی شادیی بێ‬ ‫کۆتایی دەبینرا‪ ،‬کە هاوواڵتیانی ئەڵمانیای‬ ‫ڕۆژهەاڵت بە ڕەهایی ئەزموونی دەکەن‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبێت شتێك لەبارەیەوە بکرێ‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫ناو لە وشەی 'تابووت' دەنێنەوە 'شتوومەکی‬ ‫زەمینی' ‪ .‬هــەروەهــا نــاو لە نووسینگەی‬ ‫بەرپرس لە ڕێکخستنی ئاهەنگ و پرسەکان‬ ‫بۆ دەسەاڵتدارانی حیزب‪ ،‬دەنێنەوە 'بەشی‬ ‫شادی و غەمگینی'‪ ،‬کە ‪ ،‬زۆر بەشێوەیەکی‬ ‫مەبەستەکی و سەیر هۆنەرانەیە‪.‬‬ ‫لە پشتی ئــەو هەموو هــەوڵــدانــە‪ ،‬ئەو‬ ‫بــاوەڕە هەیە‪ ،‬کە زمــان دەتوانێ جیهانی‬ ‫ڕاستەقینە بگۆڕێ‪ .‬گەر زاراڤــە ئاینییەکان‬ ‫لە زمان دەرهێندران‪ ،‬ئەوا خەڵك چیدیکە‬ ‫هەستی ئاینی نابێ‪ .‬گەر زاراڤەکانی مەرگ بە‬ ‫دروستی بونیادبنرێن‪ ،‬ئەوا خەڵك هیچیدیکە‬ ‫لە مردن ناترسێ‪ .‬ئێمە ڕەنگە ئەمڕۆ بەوە‬ ‫پێبکەنین‪ ،‬بەاڵم لە ماوەی درێژخایەندا ئەم‬ ‫جۆرە سیاسەتە گۆڕان بەرهەمدێنێ؛ گەرچی‬ ‫گۆڕانە بەرنامە بۆ داڕێژراوەکەش نەبێ‪ .‬لێرەدا‬ ‫گۆڕانەکە لە هەڵوێستی خەڵکی نییە بەرانبەر‬ ‫بە مەرگ یان جیهانی دوای مەرگ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫گۆڕانە لە توانستی تێگەیشتنیان لەبارەی‬ ‫ئەوەی ئێستا چی ڕوودەدا‪ .‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫زمان بەشێکی گرنگە لە داڕشتنی خود‪ ،‬کاتێ‬ ‫دەوڵەت تۆ دەخاتە ژێر شااڵوی هێرشێکی‬ ‫بەردەوامی زمانەوانییەوە‪ ،‬تۆ پێیبزانی یان نا‪،‬‬ ‫تێگەیشتن لەوەی تۆ کێی و شوێنەکەت لەنێو‬ ‫جیهاندا چییە‪ ،‬بەتوندی کاریگەری لەسەر‬ ‫نوێندراوە‪ .‬زمانەکەت تەنیا شتێك نییە‪ ،‬تۆ‬ ‫بەکاریدەهێنی‪ ،‬بەڵکو بەشێکی بنەڕەتییە‬ ‫لەوەی تۆ چیت‪ .‬لەبەر ئەو هۆیە هەر داڕنینێکی‬ ‫سیاسی‪ ،‬کە تێیدا زمان بەکاربێ‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫درێژخایەندا تۆ لە ڕووی هۆشەکی‪ ،‬جڤاکی‪،‬‬ ‫و لێرەبوونەوە گۆج دەکا‪ .‬کاتێ تۆ ناتوانی‬ ‫بە ڕوونی بهزرێی‪ ،‬ئەوا ناتوانی کردارگەلێکی‬ ‫پێکەوە‪ -‬گونجاو بنووێنی‪ .‬دەرەنجامێکی وەها‬ ‫ڕێك ئەوەیە‪ ،‬کە سیستەمە تۆتالیتارەکان‬ ‫دەیانەوێ‪ :‬هەمیشە خەڵك تووشی گۆجبوونی‬ ‫شارییانە (‪ )sivic‬بکەن‪.‬‬ ‫نووسەر دەتوانێ لەنێو دۆخێکی وەهادا‬ ‫چی بکا؟ ئەو دەتوانێ کەلێنێك لەنێو زماندا‬ ‫چێبکا‪ ،‬کە ڕژێم نەتوانێ هێرشی بۆ بکا و‬ ‫داگیری بکا‪ .‬گەر سیستەمەکانی دەسەاڵت‬ ‫توانستی خۆیان بۆ کاریگەری نواندن لە‬ ‫مێشکی خەڵکان لە زمانەوە ببەنەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫گەرەکە هەر بەرگرییەکیش لەنێو خودی‬ ‫زمانەوە بهێنرێتەگۆڕێ‪ .‬ڕەنگە ڕژێم هزرینی‬ ‫جادوویی بۆ مەبەستەکانی خۆی بەکاربهێنێ‪،‬‬ ‫بــەاڵم نووسەر دەتــوانــێ بەرەنگاری ئەوە السایی ئــەو گوندنشینانە بکاتەوە و تا میولەر بۆ نووسینە ئەدەبییەکانی ئەو زمانەی‬ ‫ببێتەوە بەڕێی جادووگەرێتی خۆیەوە‪ .‬شێوازی ڕادەیەکی دیاریکراو سەربەخۆیی خۆی لە بەکاریش نەهێناوە‪ .‬میولەر دەبێژێ زمانی‬ ‫میولەر بە زۆری وەك ڕیالیزمی جادوویی سیستەمی فشارەکان بپارێزێ‪ .‬ڕەنگە ئەوە ڕۆمانیایی ''هەمیشە لە نووسیندا هاوەڵم‬ ‫دەنــاســرێ‪ .‬لەو گوندەی لە یەکەم کتێبی لە بەرگری لە خۆکردنێك بەڕێی نووسینەوە بــووە‪ ،‬ئاخر ئەو لەنێو ڕوانینمدا ڕوواوە''‪.‬‬ ‫میولەردا 'خراپترین ســاتــەکــان'(‪)١٩٨٢‬دا پتر نەبێ‪ ،‬بەاڵم هەندێ جار ئەوەندە بەسە بۆ ڕۆمانیایی زمانێكی ڕۆمانسییە‪ ،‬بــەاڵم بە‬ ‫خەڵك بە زمانی خۆیان ناو لە شتەکان دەنێن‪ .‬ئەوەی ژیانی نووسەر و هی ئەوانی دیکەش بــەردەوام وشە لە زمانەکانی دیکەی وەك‪:‬‬ ‫سالڤی کــۆن‪ ،‬تورکی‪ ،‬هەنگاری‪ ،‬ئەڵمانی‬ ‫ئێمە 'شــارەدار' دەبینین‪ ،‬کە لە گوندەکە شیاوی ژیاندن بکرێ‪.‬‬ ‫پێی دەگــۆتــرێ 'دادیــــار'‪ ،‬ئەلکهولییەکان‬ ‫میولەر لە گوندێکی ئەڵمان‪-‬زمان هاتۆتە ‪ ...‬هتاد وەردەگــرێ‪ .‬لە ئەنجامدا بووە بە‬ ‫پێیاندەگۆترێ 'مەستەکان'‪ ،‬ناکهولییەکان و جیهانەوە و گەورەبووە‪ ،‬کاتێ چواردە سااڵن زمانێكی فرە توێ‪ ،‬بۆیە ئاخێوەر دەتوانێ‬ ‫جگەرەنەکێشەکان‪ ،‬کە کەسانی بێ مێشك بووە‪ ،‬زمانی ڕۆمانیایی فێردەبێ‪ ،‬ئەو کاتەی دەڤەرە جوداوازەکانی زمانەکە بەکاربهێنێ بۆ‬ ‫بوون‪ ،‬پێیاندەگۆترا 'ڕێزمەندەکان'‪ ،‬دووکانی دەچێ بۆ نزیکترین گەورە شار‪ -‬تیمیسوارا ئەوەی پەیڤەکەی هاوکات توند و گاڵتەئامێز‪،‬‬ ‫دەالك پێی دەگۆترا 'دیوەخانی دەالك'‪ . )Timișoara( ،‬میولەر دەڵێ سەرەتا دۆستانە و هەڕەشەئامێز‪ ،‬السایی و ڕەسەن‬ ‫فرۆشگەی هەرەوەزی پێی دەگۆترا 'ناوەندی ئاسان نەبوو‪ ،‬ڕۆمانیایییەکان 'وەك پارەی دیاربهێنێ‪ .‬فەیلەسوف ئەمیل سیۆران‬ ‫بازرگانی'‪ .‬گوندەکە ژیانێکێ هەیە تەنیا بەڕێی خەرجی ڕەفتاریان لەگەڵ من دەکرد‪ ،‬هەر کاتێ بە جوانی هۆڤانییانەی زمانی ڕۆمانیایی‬ ‫بەکارهێنانی زمانێکی دروستەوە دەتوانرێ لە دووکانەکەدا شتێك سەرنجی ڕادەکێشام مەست دەبوو‪ ،‬ئەو پێی دەگۆت 'بلیمەتیی‬ ‫لێی تێبگەی‪ .‬لە زستاندا ئەو ڕووەکانەی نەك پارەکەم‪ ،‬ئەوە بەس نەبوو پارەی بۆ بەربەرییانە'‪ .‬ئەوەی مۆلەری چواردە سااڵن‬ ‫زوقم دەیانبەستێ‪ ،‬پێی دەگۆترا بەستن‪ -‬بدەم'‪ .‬ئەو مەبەستی هەرچییەك بێ لە گۆتنی لە تیمیسوارا ئەزموونی کرد‪ ،‬پاشان بوو بە‬ ‫ڕووەو‪ -‬مەرگ؛ لە بەهاردا بەهۆی تەڕێتی و 'گــەرەك بوو پارەکە بەرانبەر بە وشەکان خاپاندنێکی هێواش بەڕێی زمانە تازەکەیەوە‪،‬‬ ‫خووسانەوە پێی دەگۆترا داوەشان‪ -‬ڕووەو‪ -‬بدرێ‪ ،‬وشەگەلی زۆر هەبوون‪ ،‬من نایانزانم‪ ،‬کە پتر و پتر لەنێو هۆشیدا دەخوالیەوە‪.‬‬ ‫مەرگ؛ لە هاویندا بەهۆی گەرمییەوە پێیان ئەو کەمەی دەمزانین لە کاتی خۆیدا فێریان ڕۆمانیایی زمانێکی 'هەستەکی‪ ،‬بێ شەرم‪ ،‬و‬ ‫دەگۆترا هەڵقرچان‪ -‬ڕووەو‪ -‬مەرگ‪.‬‬ ‫نەبووم'‪ .‬میولەر هەرچەند ڕۆمانیاییەکەی پاراو هۆشسوڕمێن جوانە'‪.‬‬ ‫گــەر مــیــولــەری چـــواردە ســااڵن بەڕێی‬ ‫زمــان لــەو شوێنە دوورە دەســتــەدا بە دەبوو‪ ،‬خۆشەویستییەکی بێ مەرج‪ ،‬خۆشی و‬ ‫کاریگەری لێنەکراوی دەمێنێتەوە لەالیەن جادوویی بۆ زمانی ڕۆمانیایی گەشەپێدەدا‪ ،‬نــاوازەیــی و جوانیی بەربەرییانەی زمانی‬ ‫هەر خۆسەپاندنێکی سیاسییەوە‪ :‬شێوە کە هەندێ جار ئاخێوەرانی زمانی‪ -‬نازگماکی ڕۆمانیایییەوە جادووی لێکرابێ‪ ،‬ئەوا میولەری‬ ‫زمانی فەرمی ناتوانێ بێتە گوندەکەوە‪ .‬ئەو دەتوانن لە زمانە تازەکەدا بیدۆزنەوە‪ .‬لێرەوە نووسەر بەڕێی سیاسەتە ناواخنییەکانی‬ ‫سەربەخۆیییە‪ ،‬گەرەکە پێی بگۆترێ ئازادی هەست و سۆزی بۆ زمانی ڕۆمانیایی میولەر زمانی ڕۆمانیاییەوە هێرشی دەکرێتە سەر‪.‬‬ ‫زمانەوانی‪ .‬ئەمە ترووسکەی هیوایەك بە وەك نووسەرێك دەفۆڕمێنێ‪ ،‬ئەگەرچی مۆلەر 'وێنە و خــوازە سەرکەشییەکانی'‬ ‫میولەر دەدا‪ :‬نووسەر لە ئیشەکەیدا دەتوانێ‬

‫هۆکارێکی ئەو حەزە تایبەتەی میولەر‬ ‫بۆ زمانی ڕۆمانیایی هەیەتی‪ ،‬توانستی‬ ‫ناکۆتای ئەو زمانەیە بۆ هێنانەگۆڕێی‬ ‫جنێو و نەفرەت‪ .‬میولەر دڵخۆشە بە‬ ‫لێکۆڵینەوە لە پۆلێنکردنێکی فراوانی‬ ‫جنێوە ڕۆمانیایییەکان و ئەو ڕێگانەی‬ ‫بە هۆیانەوە بەرهەم دەهێنرێن و‬ ‫هەروەها ئەو هەڵوێستە سیاسییانەی‬ ‫جنێوەکان دەیچەسپێنن‬

‫زمانی ڕۆمانیایی دەدۆزێتەوە و تێبینی ئەوە‬ ‫دەکا‪ ،‬چۆن 'وشەکانی وەك نادیار دێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەڵوێستێکی سیاسی تەواویان لەخۆیاندا‬ ‫هەڵگرتووە'‪ .‬ئەمە هەڵوێستی مانەوەیە لەنێو‬ ‫دووبارەبوونەی کارەساتە مێژوویییەکان‪-‬‬ ‫گرتن‪ ،‬داگیرکردنی بێگانە‪ ،‬دیکتاتۆرییەتەکان‪.‬‬ ‫ژیان زۆر کورتە و ئەو کارەساتانەش زۆر‬ ‫گــەورەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە بەشێوەیەکی‬ ‫پڕ کارەمانانە‪ ،‬بەاڵم هەندێ گاڵتەکردن بەو‬ ‫کارەساتانە‪ ،‬و چێکردنی نوکتەیەکی سیاسی‬ ‫باش‪ ،‬دەشێ بەهای هەڵوێستێکی سیاسییانەی‬ ‫هەبێ‪ .‬ڕژێمی کۆمۆنیستی لە دووەم جەنگی‬ ‫جیهانیدا لەنێو تانکە ڕووسییەکانەوە سیخوڕی‬ ‫بەسەر واڵتەوە دەکرد‪ .‬ڕۆمانیاییەکان یاخی‬ ‫نەدەبوون‪ ،‬بەڵکو بە ڕووسییەکانیان دەگۆت‬ ‫سیسرك و پیشەسازییەکی نوکتەی سیاسیان‬ ‫پەرەپێدا‪ ،‬کە یەکێتی سۆڤیەت بەشێوەیەکی‬ ‫دیار ژمێرەیان بۆ دەکرد‪ .‬ئەوە بە جۆرێك‬ ‫یارمەتی ڕۆمانیایییەکانیدا بۆ مانەوە‪ ،‬گەرچی‬ ‫بەشێوەیەکی ناجێگیریش بێ‪ .‬ڕۆمانیاییەکان‬ ‫بەڕێی زمانەکەیانەوە شوێن‪-‬پێی خۆیان لەنێو‬ ‫ڕەوتی مێژوودا دەنەخشێنن‪.‬‬ ‫هۆکارێکی ئەو حەزە تایبەتەی میولەر‬ ‫بۆ زمانی ڕۆمانیایی هەیەتی‪ ،‬توانستی‬ ‫ناکۆتای ئەو زمانەیە بۆ هێنانەگۆڕێی جنێو‬ ‫و نەفرەت‪ .‬میولەر دڵخۆشە بە لێکۆڵینەوە لە‬ ‫پۆلێنکردنێکی فراوانی جنێوە ڕۆمانیایییەکان‬ ‫و ئەو ڕێگانەی بەهۆیانەوە بەرهەمدەهێنرێن‬ ‫و هــەروەهــا ئــەو هەڵوێستە سیاسیانەی‬ ‫جنێوەکان دەیچەسپێنن‪ .‬وەك لە زۆرینەی‬ ‫زمانەکاندا‪ ،‬لە زمانی ڕۆمانیاییشدا خوازە‬ ‫و وێنا سێکسییەکان بەشێکی گرنگن لە‬ ‫جنێودان‪ .‬میولەر دەبینێ 'خەڵك کاتێ توڕە‬ ‫دەبن‪ ،‬دەڵێن‪ :‬هەی لە گوێت‪ ،‬لە لوتت‪ ،‬لە‬ ‫سەرت بەن' یان کاتێ کەسێك 'دەکەوێتە نێو‬ ‫کێشەیەکەوە و نیگەران دەبێ‪ ،‬ڕۆمانیایییەکان‬ ‫دەڵێن هــەی لێت بــەم غەمباری'‪ .‬ئــەوەی‬ ‫لەسەروو هەموو شتێکەوە سەرنجی میولەر‬ ‫ڕادەکێشێ بێ زیانی و شــادی سەرجەم‬ ‫پرۆسەکەیە‪ .‬ئاخر جنێودانی ڕۆمانیایییەکان‬ ‫دەشێ فۆڕمێکی بەزمسازیی و ژیانی دۆستانە‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫لە کۆبوونەوەیەکی کۆمپانیادا‪ ،‬ژنێك بە‬ ‫شێتییەوە دەڵێ 'چ شەیتانێکت دەوێ؛ کێرم؟'‬ ‫دوای ئەوەی ژنەکە هێمن دەبێتەوە داوای‬ ‫لێبووردن بۆ بەکارهێنانی وشەی 'شەیتان'‬ ‫دەکا‪ ،‬کەسانی ناو ژوورەکــەش پێدەکەنن‪.‬‬ ‫دواتر ژنەکە بە دڵڕەنجانەوە دەپرسێ 'بۆچی‬ ‫پێدەکەنن؛ بە قوزم؟!'‪.‬‬ ‫میولەر شێت و شەیدا بووە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ناتوانێ ئەو خۆشییە زمانەوانییە بەتەواوی‬ ‫بــەدەســتــبــهــێــنــێ‪ .‬شـــێـــوازی جــنــێــودانــی‬ ‫ڕۆمانیایییەکان دەتوانێ توخمە لێکدژەکان‬ ‫پێکەوە بگونجێنێ‪ .‬ناشرینی و جوانی تێکەڵ‬ ‫بکا‪ ،‬بە نێو گوناه و نیك‪-‬ڕەفتاریدا تێپەڕببێ‪.‬‬ ‫زمانی ڕۆمانیایی پەسنی (ستایشی) بێ‬ ‫مەرجی میولەر بۆ خۆی دەباتەوە؛ میولەر‬ ‫دەبێژێ‪'' :‬من هەمیشە ئیرەییم بە زیندووێتی‬ ‫ئەو زمانە بــردووە‪ ''.‬لە ڕاستیدا‪ ،‬جنێودانی‬ ‫ڕۆمانیایی بەرەو ئالوودەبوون چووە‪ .‬کاتێ‬ ‫میولەر واڵت جێدەهێڵێ‪ ،‬لەتەك ئەو کەمە‬ ‫شتەی ڕێگەی پێدرابوو لەگەڵ خۆی بیبا‪،‬‬ ‫جنێوی ڕۆمانیاییش بە قاچاغ لەگەڵ خۆی‬ ‫دەبا‪ .‬میولەر دەبێژێ ''تاکو ئێستاش کاتێ‬ ‫جنێودەدەم‪ ،‬بە ڕۆمانیایی قسەدەکەم‪ ،‬ئاخر‬ ‫ئەڵمانی جنێوی هێندە ڕوون و جوانی نییە؛‬ ‫هەموو وشەکان لە ئەڵمانیدا هەن‪ ،‬بەاڵم ناتوانن‬ ‫ئیشەکە بکەن''‪ .‬بەهەمان شێوە سیۆران دوای‬ ‫ماوەیەکی زۆر لە چوونە فەڕەنسا و وەرگرتنی‬ ‫زمانەکەی‪ ،‬کەچی هێشتاش بۆ جنێودان بۆ‬ ‫ڕۆمانیایی دەگەڕێتەوە‪ .‬لەم ڕووەوە فەڕەنسی‬ ‫هیچ کۆمەکێکی ناکا‪ ،‬گەرچی تا ئەو کاتە‬ ‫سیۆران بووە بە نووسەرێكی زۆر باش بە‬ ‫زمانی فەڕەنسی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو هەموو جنێودانە زیانیشی هەیە‪،‬‬ ‫کە ڕەنگە تەنیا تاوان نەبێ لەنێو شتە زۆر‬ ‫هەستیارەکاندا‪ .‬کێشەکە ئەوەیە بێباکی‬ ‫دەهێنێتەگۆڕێ‪ ،‬میولەر دەبێژێ ''بۆیە لەم‬ ‫دیکتاتۆریەتەدا خەڵك یاخی نابن''‪ .‬خەڵك‬

‫جنێو بە حکومەت‪ ،‬بە حیزب‪ ،‬بە پۆلیسی‬ ‫نهێنی‪ ،‬بە شارەوانی‪ ،‬بە خراپی ڕێگەوبان‪،‬‬ ‫و پۆلیسی هاتوچۆ دەدەن؛ هەروەها جنێو‬ ‫بە ڕووسییەکان و ئەمریکییەکانیش دەدەن‪.‬‬ ‫ئاخر پێیانوایە بەو جنێودانەیان سیاسەتێکی‬ ‫تەواویان بۆ ڕۆژەکــە کــردووە‪ ،‬ئیدی کاتی‬ ‫بەردەوامبوونە‪ .‬کاتێ جنێودان دەبێ بەم‬ ‫چەشنە هونەرە ئاڵۆزە‪ ،‬ئــەوا هەڵوێستی‬ ‫سیاسی لە خۆیدا دەبــێ بە گریمانەیەکی‬ ‫ماندوو لەنێو نومایشدا‪ ،‬ئاخر هیچ نامێنێتەوە‬ ‫بۆ ناڕەزایەتییەکی ڕاستەقینە‪.‬‬ ‫لــە ڕۆمــانــیــای هەشتاکاندا‪ ،‬لــەمــاوەی‬ ‫ســتــەمــکــارانــەتــریــن قــۆنــاغــی ڕژێــمــەکــەی‬ ‫چەچیشکۆدا بوو بە دەنگۆ‪ ،‬کە نوکتەی‬ ‫سیاسی لــەم ســااڵنــەدا هاتۆتەگۆڕێ‪ .‬لە‬ ‫ڕاستیدا‪ ،‬پۆلیسی نهێنی نوکتەی سیاسی‬ ‫چێدەکرد و بە هەموو الیەکدا باڵویدەکردەوە‬ ‫بۆ هێورکردنەوەی تەنگژەی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫نوکتەیەکی باش‪-‬گێڕدراوە وەك جنێودانێکی‪-‬‬ ‫باش دەتوانێ هەستی ڕازیبوون بە خەڵك‬ ‫بدا‪ .‬ئەوان وەها هەست دەکەن وەك ئەوەی‬ ‫بەشی خۆیان بەرگرییان کردبێ‪ .‬ئەوە دەنگۆ‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە تەنانەت ئەو دەنگۆیەش لە‬ ‫تاقیگەکانی پۆلیسی نهێنیدا هاتبێتەگۆڕێ‪.‬‬ ‫بۆیە دووبــارە تۆتالیتاریانیزم پڕۆژەیەکی‬ ‫زمانەوانییە‪.‬‬ ‫کاتێ میولەر بۆ فایلەکەی لە پۆلیسی‬ ‫نهێنی دەگــەڕێــتــەوە‪ ،‬ئــەو تەنیا ئــەوەی‬ ‫نەدۆزییەوە‪ ،‬کە بریکارەکان 'دووانە'یەکیان‬ ‫بۆ هێناوەتەگۆڕێ‪ ،‬بەڵکو ئەوەشی دۆزییەوە‪،‬‬ ‫کە خۆی و ئیشە ئەدەبییەکانی بابەتێکی‬ ‫سەرنجڕاکێش بوونە بۆ ئەوان‪ .‬ئەو کەسانە‬ ‫بەدڵنیایییەوە سۆزیان بۆ ئەدەب هەبووە‪:‬‬ ‫فایلەکەی میولەر بە هــەزاران الپــەڕە درێژ‬ ‫بوو‪ .‬ئەوە لە کاتێکدایە‪ ،‬میولەر پێش ئەوەی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵ بباتەوە‪ ،‬بەگشتی بۆ دامەزراوەی‬ ‫ئەدەبی ڕۆمانیایی جێگەی سەرنج نەبووە‪.‬‬ ‫بۆیە لە باڵوکراوەیەکی گــەورەی ''مێژووی‬ ‫ڕەخنەیی ئەدەبی ڕۆمانیایی''دا ساڵی (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫تەنانەت ئاماژە بە ناوەکەشی نەکراوە‪ .‬ئەوە چ‬ ‫شوێنێکە‪ ،‬لە کاتێکدا پۆلیسی نهێنی لەبارەی‬ ‫نۆبڵگری داهــاتــووەوە هاتوونەتە جۆش‪،‬‬ ‫کەچی لێکۆڵیارانی ئەدەبی ئەو فەرامۆش‬ ‫دەکەن؟ ئەوە ناوەندی ئەوروپای ڕۆژهەاڵتە‪،‬‬ ‫ئەو شوێنەی کە ئەبسورد تێیدا سەریهەڵدا‬ ‫و گەشەی کــرد‪ .‬هــەروەهــا ئــەو شوێنەی‬ ‫کەسانی وەك سیۆران‪ ،‬فرانز کافکا‪ ،‬ئیوجین‬ ‫ئیۆنیسکۆ‪ ،‬میالن کۆندێرا و جارۆسالڤ‬ ‫هاسێك سروشیان لێوەرگرتووە‪ .‬شوێنێك‬ ‫پێدەچێ هیچ شتێك لە ژیانی ڕاستەقینەی‬ ‫ڕوونەدا‪ ،‬ئەگەرچی زۆر شت لەنێو ئەدەب و‬ ‫هۆشی خەڵكدا ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫ئەوە هەمان ئەو شوێنەیە خەڵك چەندان‬ ‫سەدە بەڕێی کارامەیییانەوە لە جنێودان و‬ ‫هونەری نوکتەی سیاسی ماونەتەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫نوکتەیان چێکردووە‪،‬بۆئەوەی کات بکڕێ و‬ ‫پراکتیسی ئارامگرتن بکا‪ .‬ئەو نوکتەیەی‪ ،‬کە‬ ‫لە ڕابووردوویەکی زۆر دوورەوە بیرم دێتەوە‪،‬‬ ‫هێشتاش ڕابــووردووی لەخۆیدا هەڵگرتووە‬ ‫و دووبــــارەی دەک ــات ــەوە‪ .‬فەڕەنسییەك‬ ‫و ئەڵمانییەك و ڕووســیــیــەك ســەبــارەت‬ ‫بــە لێخوڕینی جــۆری ئۆتۆمۆبیلەکانیان‬ ‫قسەدەکەن‪ .‬فەڕەنسییەکە دەڵــێ 'کاتێ‬ ‫لەناو فەڕەنسا گەشت دەکەین‪ ،‬ڕیناوڵت‬ ‫(‪)Renault‬ەکــانــمــان لێدەخوڕین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ دەرەوەی فەڕەنسا پیجۆ (‪)Peugeot‬‬ ‫لێدەخوڕین'‪ .‬ئەڵمانییەکە دەڵــێ ئێمەش‬ ‫شتێکی هاوشێوە دەکەین 'لەناو ئەڵمانیا‬ ‫ڤـــۆلـــکـــســـواگـــیـــن(‪)Volkswagen‬‬ ‫لێدەخوڕین‪ ،‬بــەاڵم بۆ دەرەوە مارسیدس‬ ‫(‪ )Mercedes‬لێدەخوڕین'‪ .‬ڕووسییەکە‬ ‫بێ دەنگ بــووە‪ ،‬بۆیە دووانەکەی دی زۆر‬ ‫فزولتر کردووە‪ ،‬لە کۆتاییدا دەڵێ‪'' :‬ئێمە الدا‬ ‫(‪)Lada‬کانمان لەناو ڕووسیادا لێدەخوڕین‪،‬‬ ‫بۆ دەرەوەش هەمیشە بە تانکەکانمانەوە‬ ‫دەچین''‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫وریا مەزهەر‬ ‫بە هێلسینکیدا تێپەڕی‬

‫ئەڵمانیا هاوواڵتییە تاراوگەنشینەکانی‬ ‫خۆی لە بیر دەکات‬

‫چەند وشەیەک بۆ چوارساڵەی‬ ‫مەرگی ئایرو‬

‫شادان ئەحمەد‬ ‫چــــوار ســـاڵ بـــەر لــە ئیستا و لە‬ ‫دەمەوعەسرێکی بەهاریدا‪ ،‬لە ویستگەی‬ ‫میترۆی ناو شار وەستابووم‪ ،‬لە چاوەڕوانی‬ ‫گەڕانەوەمدا بۆ ماڵەوە‪ ،‬چاوم چووە سەر‬ ‫ئەو پێاڵوە رەشە بریقەدارەی کە لە پێی‬ ‫ئەو خانمە کوردە رۆژهەاڵتییەدا بوو‪ ،‬کە‬ ‫جار جار لەڕێی بەڕێوبەرایەتی خێزانەوە بۆ‬ ‫چارەسەری کیشەکانیان من وەک وەرگێڕ‬ ‫لەگەڵ کارمەندەکان سەردانمان ئەکردن‬ ‫بۆ ماڵەوە‪ ،‬سەرێکی بەمالو ئەوالی خۆیدا‬ ‫باداو بەخێرایی بەرەو رووم هات‪ ،‬یەکسەر‬ ‫زانیم هەواڵێکی پێیەو بۆ ئەوە دێت پێم‬ ‫رابگەیەنێت‪...‬‬ ‫ـ ساڵم‪ ،‬هینە‪ ،‬ئەوەکە‪ ،‬کۆنە میردەکەی‬ ‫هین‪ ،‬ماڵەکەی بــوو‪ ،‬لێرە مــرد‪ ،‬وتیان‬ ‫تازییەیان داناوە‪ ،‬باوکی چوو بوو‪ ،‬وتیان‬ ‫خۆی کوشت‪ ،‬کچێ نزیک ماڵتان‪ ،‬ئاوەزیی‬ ‫بوو دەی خواحافیز‪...‬‬ ‫ویستم بڵیم چی بووە‪ ،‬حەزم کرد لێی‬ ‫تێبگەم‪ ،‬بەاڵم ئەو خانمە میترۆکەی هات و‬ ‫بۆی دەرچوو‪...‬‬ ‫ئــەوە ئــەو ئێوارەیە بــوو کە کوردانی‬ ‫هێلسینکی لەدوایەمین دیــداری ئایرودا‬ ‫بوون‪ ،‬بۆ بەرێکردنی تەرمەکەیی و گێڕانی‬ ‫پرسەکەی‪ ،‬بەس من بێ خەبەر وەک هەموو‬ ‫کــات‪ ،‬ئەو خانمەش هەر بۆئەو پرسەیە‬ ‫بەڕێوە بوو‪.‬‬ ‫وریا ئەو نووسەرە رۆژهەاڵتییە سنەییەی‬ ‫دەمێک بوو لە دنیای شیعر و چیرۆکدا‬ ‫هەوڵی نووسینی دەدا‪ ،‬سەرەتا بە فارسی‬ ‫دواتــریــش بــەکــوردی نووسینەکانی باڵو‬ ‫دەکردنەوە‪ ،‬لەتەمەنی بیست و چوار ساڵیدا‬ ‫دەگاتە فینلەندا و دوای یانزە ساڵ ژیانکردن‬ ‫لە غەریبی‪ ،‬لە دەمەوعەسرێکدا الشەی بێ‬ ‫گیانی لە ماڵە تەنیاکەیدا دەدۆزنەوە‪...‬‬ ‫ـ توخوا مەڵێن وریا خۆی کوشت هەر‬ ‫لەبەر دڵی باوکی‪.‬‬ ‫وریــا لەتەمەنی دووساڵییەوە دایکی‬

‫هەبووبێ‪ ،‬مناڵەکەت نەبردبێتە باخچەکەی‬ ‫منااڵنی گــەڕەک‪ ،‬لەوبەرماڵمانەوە منیش‬ ‫لەوێ بووبم‪ ،‬شانسی ئەوەم هەبێ بتبینم و‬ ‫بزانم کێ لە پشت نووسینی ئەو شیعرانەوەیە‬ ‫کە روحیان لەبەردایە‪...‬‬ ‫ـ ئـــەی چـــۆن بـــوو زۆر بەمەستی‬ ‫لەبەرەبەیانێکی هاوینی روناکی ناو جەرگەی‬ ‫ئەم شــارەدا رێکەوتی یەکترمان نەکرد‪،‬‬ ‫تێرتیر لەیەکتر بڕوانین‪ ،‬یان دوو وشەی‬ ‫کـــوردی پێکەوە بگۆڕینەوە کــە باسی‬ ‫چیرۆکێک بێت‪ ،‬یان هەر نەبێ وەک دوو‬ ‫هەتیوی بێ ماڵ و واڵت لە قەراغ دەریاییەکی‬ ‫هێلسینکی لە ئێوارەیەکی پاییزدا رێکەوتی‬ ‫یەکمان نەکرد‪...‬‬ ‫بـــەاڵم دڵنیام ئــەگــەر ئیستاش لەم‬ ‫شارەدا بوویتایە هەر یەکترمان نەدەبینی‪،‬‬ ‫تۆ هەمیشە بەو رێگایانەدا دەرۆیشتی کە‬ ‫خەڵکی تری پیدا ناڕوات‪ ،‬یان ئەگەربەهەمان‬ ‫رێگاشدا رۆیشتبایت تۆهەمیشە بەبای خەیاڵ‬ ‫بوویت‪ ،‬نە لێرە بوویت و نە لــەوێ‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە نەمن تۆم بینی و نەلەوانەیە تۆش منت‬ ‫بینیبێت‪.‬‬ ‫ئــەزانــم خــۆت هــەڵــگــەڕانــدەوە‪ ،‬وریــات‬ ‫کرد بە ئایرو هەواڵی مردنەکەشت هەروا‬ ‫بەهەڵگەڕاوی پێم گەیشت‪ ،‬ئەو خانمەی لە‬ ‫ویستگەی میترۆکەدا پێی راگەیاندم لە رێگەیە‬ ‫بۆ شوێنێک‪ ،‬یان بۆ الی مردنێک‪ ...‬کێشە‬ ‫هەمیشەییەکەی ئەو ئەوەیە‪ :‬کە کچەکانی‬ ‫ناتوانن لێی تێ بگەن‪ ،‬هەڕەشەی ئەوەی‬ ‫لێ ئەکەن لەماڵ هەڵبێن‪ ،‬ئەڵێن پێوستمان‬ ‫بەوەیە لەگەڵ دایکمان بدوێین‪ ،‬هەر هاوار‬ ‫ئەکات و ئەشیڕێنیت‪ ،‬ئەڵین ئەمانەوێت‬ ‫دایکم قسە بکات و بڵێ‪ ،‬مێردەکەی بۆی‬ ‫روون کردینەوەو وتی‪ :‬ئێمە ماڵمان لەناو‬ ‫دارودرەخت و سەوزی سروشتی شاخەکان‬ ‫بوو‪ ،‬کە سواری پاسیان کردین و بردیانین‬ ‫بۆبیابانی رومادی‪ ،‬لەوێ چەند ساڵێک ئاوارە‬ ‫بووین‪ ،‬ئنجا هەر بەسواری پاس بەناو بیاباندا‬ ‫بردیانین بۆ فرۆکەخانەیەک لە ئوردن‪ ،‬بڕوا‬ ‫بکەن ژنەکەم یەکەم شار کە بینیویەتی‬ ‫هێلسینکیە‪ ،‬بۆیە قسە فێرنەبووە‪ ،‬نەشاخ و‬ ‫نە بیابان قسەی لە مرۆڤ ناوێت‪.‬‬ ‫منیش وشەیەکم لەتۆ نەویست بەقەد‬ ‫ئەوەی ژیانێکم لیت ویست بۆ من نا‪ ،‬بۆ‬ ‫کەسی تریش نا هەر بەتەنها بۆ خۆت‪ ،‬بەس‬ ‫تەنیا پەیمانم پێ بدە ئەگەر ئەمجارە بە‬ ‫هێلسینکیدا تێپەڕیت بەئاسمانی ماڵەکەمدا‬ ‫بفڕە‪.‬‬

‫کۆچی دوایی دەکات و لە باوەشی نەنکی‬ ‫وپوورەکانیدا گەورە دەبێت‪ ،‬دواتر باوکی‬ ‫خێزان پێک دەهێنێتەوەو دەیباتەوە الی‬ ‫خــۆی‪ ،‬لە سنەو کــەرەج و تــاران دەژیــن‪،‬‬ ‫هەتا پێش ئەوەی سەفەرکەن بۆ فینلەندا‪،‬‬ ‫دووساڵیش ئــاوارەی تورکیا دەبن‪ ،‬تاقانە‬ ‫کوڕی باوکی دەبێت‪.‬‬ ‫سێ ساڵ و نیوی کۆتایی تەمەنی لەیەکێک‬ ‫لە گەرەکە رۆژهەاڵتیەکانی هێلسینکی کە‬ ‫ئاخنراوە بەخەڵکی پەناهەندەو بەد مەستی‬ ‫فینلەندی‪ ،‬لە دووری دووسەد مەتر ماڵەکەی‬ ‫لەسەرو ماڵی منەوە بوو‪.‬‬ ‫ـ تا ئێستاش لە روونەدانی ئەو رێکەوتە‬ ‫تێ نەگەیشتم چۆن بوو!‬ ‫وریـــا ســێ ســاڵ و نیو بــەبــەردەمــی‬ ‫ئەوئاپارتمانەدا تێ دەپەری کە ماڵەکەی منی‬ ‫تیا بوو لە قاتی دوو‪ ،‬باڵکۆنەکەم بەسەر ئەو‬ ‫شەقامەدا دەیڕوانی کە ئەوی ئەگەیاندە ناو‬ ‫ئەو کۆمەڵە بازاڕەی کە لە نزیکی ویستگەی‬ ‫سەردەمی ڕەشی بێ خانەوالنی دوایی‬ ‫میترۆکە بوو‪ ،‬ئەو ویستگەی میترۆیەی کە‬ ‫ئەم گەڕەکە بەهەموو شوێنێکی تری ئەم هات‬ ‫ماڵێکم بۆ کڕیوی‬ ‫شارەوەی ئەبەستێتەوە‪...‬‬ ‫لە نزیک دارستان‪ ،‬لە کەنار دەریا‬ ‫ـ وریـــا!؟ ئــەوە چــون بــوو رۆژێ ــک لە‬ ‫دیوارەکانی بەرزتر‪ ،‬قایمتر‬ ‫رۆژەکــانــی ئەوسێ ســاڵ و نیوە کە تۆ‬ ‫باڵکۆنەکەی لە شووشە دەرگەکانی‬ ‫بەشەقامەکەی بەردەمی ماڵمدا ئەرۆیشتی‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا من لەبالکۆنی ماڵەکەم خەریکی ڕەیلی‬ ‫لە هەمووی خۆشتر‬ ‫قاوەخواردنەوەی بەیانیان بووم‪ ،‬هەرگیز‬ ‫پەنجەرە بچووکەکەی‬ ‫بەدیم نەکردیت!؟! یان رۆژێک لەو رۆژانە خۆ‬ ‫لەسەرووی سنگی دەسشۆردنەکەیە‬ ‫من و تۆ هەر بەهەمان رێگەدا لەو شەقامەوە‬ ‫ک ‌ه هه‌ر کامێکمان ده‌توانێ ب ‌ه سەرە‬ ‫رۆیشتووین یان کە نەبێ دوورو نزیک یان‬ ‫هـه‌اڵتــن و ونبوونی ئــه‌وی تــری لێوە‬ ‫بە تەنیشتیی یەکەوە گوزەرمان کردووە‪،‬‬ ‫بەراست رێکەوتی یەکمان نەکردووە؟ ئەی ببینێ‪...‬‬ ‫تۆ بڵێی؟!! لەو بازاڕە نزیکەی کن ماڵمان‪،‬‬ ‫سەرنج‪ :‬شیعرەکەی وریا مەزهەر‬ ‫من یان تۆ لەبەردەم کاشێرەکەدا بەدوای‬ ‫وەرگێڕانی له فارسییەوه‪ :‬گوڵە مەال‬ ‫یەکدا نەبووبین بۆکڕێنی کەمێک خواردن‪،‬‬ ‫یەکێکیمان ئەوی ترمانی بینیبێ و زانیبی عەبدوڵال‬ ‫سەرچاوە‪ :‬مەلەفێکی تایبەت بە وریا‬ ‫هەردوکمان کوردین و هەر لێرەین‪...‬‬ ‫ـ ه ــەر بــەراســت چ ــۆن بــــوو!؟! خۆ مەزهەر‪ ،‬لە گەالوێژی نوێ ژمــارە ‪٦١‬ی‬ ‫مناڵەکانمان هەرلەیەک تەمەندا بــوون‪ ،‬حوزەیرانی ‪٢٠١٣‬‬ ‫جاریک لە جارەکان کە خەیاڵی شیعرێکت‬

‫هێرتا میولەر‬ ‫لە سوێدییەوە‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫تۆماس مــان لە ساڵی ‪١٩٤٥‬دا لە‬ ‫مەنفاوە دەنــووســێ؛ پێی وایــە هەموو‬ ‫ئەو کتێبانەی لە زەمەنی نازییەکاندا‬ ‫دەرچـــوون‪ ،‬تا ڕادەیـــەک بێ بەهان و‬ ‫‹›شەاڵڵن بە بۆنی خوێن و شــەرم››‪.‬‬ ‫تۆماس مان ئەو سەرنجەی ئاراستەی‬ ‫ئەو شتە کردبوو کە ئەو بە هەلپەرستیی‬ ‫نووسەرانی تاراوگەی ناوخۆی دادەنا‪ .‬ئەو‬ ‫نووسەرانە شێتانە بەرگرییان لە خۆیان‬ ‫دەکــرد‪ .‬فرانک سیس کە دواتــر بووە‬ ‫جێگری بەڕێوەبەری ئەکادیمیای ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫جەختی لــەوە دەکــردەوە کە مانەوەی‬ ‫لە ئەڵمانیا ‹›زانیاریی و ئەزموونی‬ ‫دەوڵەمەندتر کردووە›› لەوەی کە ئەگەر‬ ‫تەنها بینەرێک بوایە و لە بەرزەجێی‬ ‫شانۆ یان بانیژەیەکی دەرەوەی واڵتەوە‬ ‫تەماشای تراژیدیای ئەڵمانیای بکردبایە‪.‬‬ ‫فرانک سیس مەبەستی لەوە بووە کە‬ ‫بـــەراورد بە کۆچی دەرەکــیــی‪ ،‬کۆچی‬ ‫ناوەکیی ‹›لە زۆر ڕووەوە بە سۆتر و‬ ‫دژوار تر بووە‪››.‬‬ ‫ئەم لێکدانەوانە بۆ مانای چەوسانەوە‬ ‫و ترسنۆکیی؛ دەبێتە هۆکارێک بۆ نزم‬ ‫تەماشاکردنی ئەزموونەکانی تاراوگە‪.‬‬ ‫(هانس سال) ئەمەی ناو دەنا ‹›مەنفای‬ ‫دوای مەنفا››‪ .‬ئەم دۆخە هێشتا هەر‬ ‫درێـــژەی هەیە‪ .‬ئــەوانــەی تاراوگەیان‬ ‫هەڵبژاردووە؛ مۆڵەت نادرێن خۆیان بە‬ ‫قوربانیی هەژمار بکەن‪.‬‬ ‫ئیدی کاتی ئەوەیە ئەڵمانیا یادی‬ ‫یەکەمین وەدەرنانی هاواڵتیانی خۆی لە‬ ‫واڵتی خۆیان بکاتەوە‪ .‬بەرپرسیاریەتی‬ ‫ئەڵمانیا بەرامبەر ئەوە‪ ،‬بە هەمان ئاستی‬ ‫بەرپرسیارییەتی بەرامبەر تاوانەکانی‬ ‫کۆمەڵکوژیی‪.‬‬ ‫لە هەموو ئەڵمانیادا جێگەیەک نییە‬ ‫کە بنیادەم ئەزموونی خودییانەی خۆی‬ ‫لە تاراوگەدا تێدا بگێڕێتەوە‪ :‬ڕیسکەکانی‬ ‫هەاڵتن‪ ،‬ژیانە چکۆڵەبووەکەی تاراوگە‬ ‫خۆی لە گۆشەگیری و ترس و بیرکردنی‬ ‫واڵتدا دەبینێتەوە‪ .‬ئەڵمانیا بەرپرسیار‬

‫لە هەموو ئەڵمانیادا جێگەیەک‬ ‫نییە کە بنیادەم ئەزموونی‬ ‫خودییانەی خۆی لە تاراوگەدا تێدا‬ ‫بگێڕێتەوە‪ :‬ڕیسکەکانی هەاڵتن‪،‬‬ ‫ژیانە چکۆڵەبووەکەی تاراوگە خۆی‬ ‫لە گۆشەگیری و ترس و بیرکردنی‬ ‫واڵتدا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫لــەڕۆژان هاوڕێی بوون‪ .‬وای دادەنــا کە‬ ‫ئەوانیش وەک ئەم هەست بە پێداویستی‬ ‫ڕۆنانەوەی ئەڵمانیایەکی نوێ دەکەن؛ کە‬ ‫تیایدا هەموو هاواڵتیان ئەرک و مافی‬ ‫یەکسانیان لە چوارچێوەی دەستووردا‬ ‫هەبێت‪ .‬بەاڵم هیچ کەس جوابی گەڕانەوە‬ ‫بۆ واڵت لە باوکم ناگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫باوکم لە قوتابخانەکانی بەریتانیادا‬ ‫زوبانی ئەڵمانی دەڵێتەوە‪ .‬چاوەڕێی‬ ‫نامەیەک دەبــێ لــە ئەڵمانیاوە پێی‬ ‫بگات و فەرمووی گەڕانەوەی بۆ واڵت‬ ‫لێ بکرێتەوە‪ .‬لەبری ئــەوە ڕۆژێکیان‬ ‫نامەیەکی لە ئەنجومەنی بااڵی پەروەردە‬ ‫و فێرکردنی بەریتانیاوە پێدەگا و هانی‬ ‫دەدەن کە ئەگەر دەیــەوێ لەسەر وانە‬ ‫گوتنەوە بــەردەوام بێ؛ ئــەوا دەتوانێ‬ ‫داوای مافی هاواڵتیی بوونی بەریتانیی‬ ‫بکا‪ .‬باوکم چەند ڕۆژێک بیر دەکاتەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ خۆیدا دەکەوێتە مستومڕەوە‪.‬‬ ‫دواجار مل دەدا‪.‬‬ ‫نامەبەرەکە بە دۆکێۆمێنتی ڕەزامەندیی‬ ‫مافی هاواڵتی بوونی باوکمەوە دێت‪.‬‬ ‫باوکم لەبەرپەنجەرەکەدا بە کاخەزەکانی‬ ‫نێو دەستییەوە ڕادەوەستێ‪ .‬بە سەعات‬ ‫لە دەرەوە دەنۆڕێت‪ .‬لێناگەڕێ کەس‬ ‫نزیکی ببێتەوە‪ .‬ئەدی باشە بڵێی باوکم‬ ‫بیری لە چی کردبێتەوە؟)‬

‫دەبێ لە لەچاڵنانی ئەو بەشە لە مێژووی‬ ‫خۆی‪ .‬بەبێ هەبوونی جێگەیەک بۆ ئەو‬ ‫چیرۆکانە؛ ئەوا دەریچەیەک بۆ تاوانەکانی‬ ‫نازییەت دەکەوێتە زەینمانەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دەریچەیە هێشتا هەر بێدەنگییە‪.‬‬ ‫مۆزەخانەیەکی تاراوگە زانیاری لە‬ ‫بارەی ترس و خواست و دەرەنجامەکانی‬ ‫مەنفاوە دەداتە گەنجان‪ .‬هانیان دەدا بۆ‬ ‫هاوسۆزبوون لەگەڵ ئەوانەدا کە ڕاونراون‬ ‫و هەڵهاتوون‪ .‬ئەمڕۆ بەو هەموو خەڵکەوە‬ ‫لە جیهاندا کە لە تاو جەنگ و هەژاری ڕا‬ ‫دەکەن‪ ،‬دروستکردنی ئەو هاوسۆزییە لە‬ ‫هەر کاتێکی تر پێویستترە‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا بڕگەیەک لە نوتقێکی‬ ‫(ئینێ دۆیشتخون) دەهێنمەوە کە لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٣‬دا‪ ،‬لە یادی قوربانییەکانی‬ ‫نازیزم لەبەردەم پارلەمانی ئەڵمانیادا‬ ‫دای‪ .‬ئەو لەبارەی باوکییەوە دەدوێ‬ ‫کە بەر لەوەی هیتلەر دەسەاڵت بگرێتە‬ ‫دەست؛ بۆ بەریتانیا سەفەر دەکا‪ .‬بە‬ ‫درێژایی سااڵنی دوای جەنگ هیوادار‬ ‫دەبێ فەرمووی بۆ بەرلین لێ بکرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو دەگێڕێتەوە و دەڵــێ‪( :‬باوکم لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٣٣‬لە ئەڵمانیا و لەو بوارەی‬ ‫کە ئیشی تێدادەکا؛ وەدەردەنــــرێ و‬ ‫ڕاودەنرێ‪ .‬باوکم هەمیشە بڕوای وا بووە‬ ‫کە مامۆستایەک لە پێگەی ئەودا ڕۆژێک‬ ‫لە ڕۆژان بۆ گــەڕانــەوە بۆ واڵت هان‬ ‫دەدرێت‪ .‬چوار خوشک و برای باوکم و‬ ‫ســـەرچـــاوە‪ :‬الپــــەڕەی کولتووریی‬ ‫خێزانەکانیان لە کۆمەڵکوژییەکاندا لەناو ڕۆژنامەی سڤێنسکا داگبالدێت ڕۆژی ‪/٧‬‬ ‫برابوون؛ لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا باوکم ‪٢٠١٥ /٣‬‬ ‫متمانەی بەو ئەڵمانانە هەبوو کە ڕۆژێک‬

‫ژمار ‌ه (‪ )450‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/3/30‬‬

‫‪8‬‬

‫کۆمەڵەهایکویەکی یابانی‬ ‫لەدونیای گواڵندا‬ ‫‪١‬‬ ‫تێکڕای خزمان‬ ‫گۆچانبەدەست و سەرسپی‬ ‫لە لێواری گۆڕ وەستاون‪.‬‬ ‫(شاعیر ماتوۆ باشۆ‪)١٦٩٤-١٦٤٤‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫پێتوایە ئەو بەفرەی‬ ‫پێکەوە پار دیتمان‬ ‫ئەمساڵیش باریبێتەوە؟‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٣‬‬ ‫بەهار رووە و کۆتاییە‬ ‫مەل دەچریکێنن‬ ‫ماسییش چاویان پڕی ئەسرین‪.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٤‬‬ ‫چ چارەنووسێکی سەختە‬ ‫لەبن خودەی مردووەکەدا‬ ‫سیسارکەیەک دەسیڕێنی‪)١(.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٥‬‬ ‫گیای هاوینان‪-‬‬ ‫شوێنەواری خەونی‬ ‫جەنگاوەرە دێرینەکە‪.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٦‬‬ ‫جلی مردووەکەش‬ ‫لەبەر هەوای هاویندا‬ ‫دەبێ هەڵبخرێن‪.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٧‬‬ ‫ناوم‬ ‫دەبووایە رێبوار بێت‪:‬‬ ‫یەکەمین بارانی زستان‪.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪٨‬‬ ‫پیرەگۆماو‬ ‫بۆقێک خۆی هەڵدەداتە ناو‬ ‫شڵپەی ئاوەکە‪.‬‬‫(باشۆ)‬ ‫‪٩‬‬ ‫تەنیام بە یەکێکی تر دەگەم‬ ‫کە تەنیایە‪:‬‬ ‫زستانەمانگ‪.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪١٠‬‬ ‫لە سەفەردا نەخۆش کەوتم‬ ‫خەونەکانم بە دەشتە چۆڵەکاندا‬ ‫دەگەڕێن‪)٢(.‬‬ ‫(باشۆ)‬ ‫‪١١‬‬ ‫لە دونیای گواڵندا‬ ‫هەموو کەس‬ ‫وەکو گوڵ دەنوێنن‪.‬‬ ‫(ناکاگاوا سۆێن ‪)١٩٨٤-١٩٠٧‬‬

‫‪١٢‬‬ ‫یەکەمین پەپوولەی ساڵ‪،‬‬ ‫وەک خەونێ‬ ‫لەبەرچاو نامێنێ‪.‬‬ ‫(تاکاهاما کییۆسکی‪)١٩٥٩-١٨٧٤‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫پەپوولەیەک هات و رەتبوو‬ ‫لەناو پەپوولەکانی باخچەدا‬ ‫ونبوو‪.‬‬ ‫(هایکو ل‪)٤٥‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫دەڵێی گوڵە گێالسەکە‬ ‫هاتۆتەوە الی لقەکە‪:‬‬ ‫پەپوولەیەک‪.‬‬ ‫ئاراکید مۆریتاکێ (‪)١٥٤٩-١٤٧٣‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫هۆ پەپوولە باڵگرتووەکان!‬ ‫لەشی منیش‬ ‫لە غوبارە‪.‬‬ ‫(هایکو ل ‪)٢٦‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫لەسەر زەنگێکی زەبەالح‬ ‫پەپوولەکە‬ ‫نووستووە‪.‬‬ ‫یۆسا بوسۆن (‪)١٧٨٣-١٧١٦‬‬

‫‪٢٢‬‬ ‫لە بنی دەریاچەکەدا‬ ‫گوندێک بە تریفە رووناک‪،‬‬ ‫بە قوڕ سواخدراو‪.‬‬ ‫(کاتسورا نۆبوکۆ ‪)٢٠٠٤-١٩١٤‬‬

‫‪٣٢‬‬ ‫رۆژی سەری ساڵ‬ ‫کێ حەز ناکات‬ ‫ببێتەوە بە منداڵ!‬ ‫(ئیسسا کۆباتاشی)‬

‫‪٢٣‬‬ ‫دەمەوێ‬ ‫ئەسپێکی شێت بم‬ ‫لە دەشتێکی چۆڵەواردا‪.‬‬ ‫(واتانابە هاکوسێن)‬

‫‪٣٣‬‬ ‫الچن بەچکە چۆلەکەکان‬ ‫الچن!‬ ‫ئەسپەکە بێرەدا دەڕوا‪.‬‬ ‫(ئیسسا کۆباتاشی)‬

‫‪٢٤‬‬ ‫کاتێک دونیا سەوز دەبێ‬ ‫منداڵەکەم‬ ‫ددانی دێ‪.‬‬ ‫(ناکامورا کۆساتاو)‬

‫‪٣٤‬‬ ‫هۆ چۆلەکە نووستووەکە!‬ ‫لە خەو رابە‬ ‫ببە هاوڕێم‪.‬‬ ‫(کتێبی هایکو)‬

‫‪٢٥‬‬ ‫بەیانییەکی بەهاری‬ ‫بۆ لەدایکبوونێکی نوێ‬ ‫بێدار دەبێتەوە‪.‬‬ ‫(سێتسو هیکیبیکۆ)‬

‫‪٣٥‬‬ ‫وەرە بەچکە چۆلەکەکە!‬ ‫کە دایک و باوکت نەماون‬ ‫لەگەڵ من یاری بکە‪.‬‬ ‫(هایکو ل‪)٣٨ :‬‬ ‫‪--‬‬

‫‪٢٦‬‬ ‫لەسەر ئاوەکە‬ ‫سیبەری‬ ‫رێبوارێ‪.‬‬ ‫(تاندێدا سانتۆکا ‪)١٩٤٠-١٨٨٢‬‬

‫‪١٧‬‬ ‫کە پیرەمێردەکە ناتوانێ‬ ‫عەشقەکەی فەرامۆش کات‬ ‫پایزەبارانەی درەنگوەخت دادەکات‪.‬‬ ‫(یۆسا بوسۆن)‬ ‫‪١٨‬‬ ‫پایزەرۆژێ‬ ‫پیرەمێردەکە هێشتا‬ ‫قووڵ نوستووە‪.‬‬ ‫(هارای سۆبین)‬

‫‪٢٧‬‬ ‫تاکە شتێ‬ ‫دزەکە بەجێی هێشتبوو‪:‬‬ ‫مانگی ناو پەنجەرەکە‬ ‫(رییۆکان زێنی‪)١٨٣١-١٧٥٨ .‬‬

‫‪١٩‬‬ ‫لە ئاوێنەی وێستگاکەدا‬ ‫تەنیا زەردەپەڕی هاوین و‬ ‫درزێک دیارن‪.‬‬ ‫(ئوساکی فییو ‪)-١٩٣١‬‬

‫‪٢٨‬‬ ‫لەبەر ئەو هەتاوەی‬ ‫پرچم وشک دەکەمەوە‬ ‫هەنگێک دەمرێ‪.‬‬ ‫(هاشیمۆتۆ تاکاکو ‪)١٩٦٣/١٨٩٩‬‬

‫‪١٩‬‬ ‫دەیەوێ تا ئاسمان هەڵکشێ‬ ‫لە هەڵگەڕاندا رووەکە خشۆکەکە‬ ‫وشک دەبێ‪.‬‬ ‫(ئوساکی فییو)‬

‫‪٢٩‬‬ ‫ئەو گەنمەی‬ ‫جووتیاران دروێنەی دەکەن‬ ‫الی گۆڕەکانیان هەڵدەداتەوە‪.‬‬ ‫(مۆری سومیۆ‪)٢٠١٠-١٩١٩‬‬

‫‪٢٠‬‬ ‫بەرزەچنارە سپییەکان‬ ‫لە الیەن مانگەوە‬ ‫رەنگ کراون‪.‬‬ ‫(ئوساکی فییو)‬

‫‪٣٠‬‬ ‫کە دەمرم‬ ‫دەمەوێتۆ‪ ،‬کوللەکە!‬ ‫زێوانی گۆڕم بیت‪.‬‬ ‫(ئیسسا کۆباتاشی ‪)١٨٢٧-١٧٦٣‬‬

‫‪٢١‬‬ ‫لەژێر ئاسمانە زستانییەکەدا‬ ‫گۆماوی الیتاڤگەکە‬ ‫دەکوڵێ‪.‬‬ ‫(ئوساکی فییو)‬

‫‪٣١‬‬ ‫لەبەر بەهارەباراندا‬ ‫کچێکی چکۆلە‬ ‫بەچکە پشیلەکەی فێری سەما دەکات‪.‬‬ ‫(ئیسسا کۆباتاشی (‪)١٨٢٧-١٧٦٣‬‬

‫پەراوێزەکان‬ ‫‪-١‬باشۆ دەنووسێ کە لە سەردانێکیاندا‬ ‫بــۆ کــڵــێــســایــەک خــــودەی جــەنــگــاوەر‬ ‫(سانێمۆریس) کە لە شەڕێکدا کوژراوە‪،‬‬ ‫دەبینێت‪ ،‬کە پێشکەشی کڵێساکە کراوە‬ ‫و وەک توحفەیەکی گرنگ و پیرۆز لەوێ‬ ‫پارێزروە‪ .‬بڕوانە کتێبی‪:‬‬ ‫‪Rolf Agesten, Basho, Det‬‬ ‫‪väderbitna‬‬ ‫‪benranglen,‬‬ ‫‪Stockholm 2010, s.62‬‬ ‫ئەم هایکویە بە شێوازێکی تر و جیاواز‪،‬‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ ،‬بــەم جــۆرە کــراوە بە‬ ‫سوێدی‪:‬‬ ‫خودەی کەوتووی جەنگاوەرێ‪-‬‬ ‫سیسرکەیەک خەمناکانە‬ ‫دەسیڕێنێ‪.‬‬ ‫بڕوانە‪:‬‬ ‫‌‪Haiku, Översättning från‬‬ ‫‪Eiko och Christer Duke, Al‬‬‫‪fabeta 2003, s.54‬‬ ‫باشۆ لەم شیعرەدا نــاوی جەنگاوەری‬ ‫نــەبــردووە‪ ،‬چونکە ناوهێنانی خودەکەی‬ ‫(ئاسنەکاڵوەکەی) نیشانەی ئەوەیە کە‬ ‫مردووەکە جەنگاوەڕ بووە بۆیە خودەی‬ ‫هەبووە‪ .‬هەروا خۆی بە نووسین ئاماژەی‬ ‫پێ داوە‪ .‬من نموونەی یەکەمم بە دروستتر‬ ‫زانی‪ ،‬بۆیە ئەوم هەڵبژارد‪.‬‬ ‫‪-٢‬باشۆ سێ رۆژ پێش مردنی‪ ،‬کاتێ لە‬ ‫سەفەردا نەخۆش دەکەوێت‪ ،‬ئەو هایکویە‬ ‫دەنووسێت‪.‬‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫لە سوێدییەوە کردوونی بە کوردی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫«««‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪24١‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24١‬دوشةممة ‪2015/3/٣٠‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫هێنانەوە بەرباسی سیكیوالریزم لە كۆنفرانسی (دابڕان)دا‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫كۆنفرانسی دامەزراندنی رێكخراوی «دابڕان»‬ ‫كە رۆژانی ‪ 27-26‬لە سلێمانی بەڕێوەچو كە‬ ‫تیایدا ‪ 12‬توێژینەوە پێشكەشكران و وتێژی چڕ‬ ‫و درێژیان لەالیەن بەشداربوانەوە لەسەر كرا و‬ ‫هەمو سیمینارەكان‪ ،‬بەڕێژەی جیاواز‪ ،‬گەرموگوڕی‬ ‫و تازەییان پێوەدیاربو‪ .‬دەكرێت لەسەر زۆر‬ ‫الیەنی ئەو كۆنفرانسە نوسین و وتوێژ بكرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئامانجە سەرەكییەكەی كە راگەیاندن‬ ‫و دامــەزرانــدنــی ناوەندێكە بەناوی (دابـــڕان)‪،‬‬ ‫رەخنەگرتن و وتوێژ لەسەر توندڕەوی و سەلەفیزم‬ ‫و دیاردەی ئاینی‪ ،‬رەخنەگرتن و كەموكورتییەكانی‬ ‫دەزگای پەروەردە و دەزگای ئاینی بەگشتی لە‬ ‫هەرێمدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئێمە لەم وتارەدا لەسەری‬ ‫هەڵوێستە دەكەین و بە تازە و بە گرنگ لەو‬ ‫كۆنفرانسەدا بەدیمانكرد‪ ،‬هەم لە سیمینارەكان‪،‬‬ ‫هەمیش لەو وتوێژانەی كە لەالیەن بەشداربوانەوە‬ ‫ێ كــرا‪ ،‬هێنانەبەرباسی سیكیوالریزم و‬ ‫تاوتو ‌‬ ‫چۆنیەتی سیكیوالركردنی سیستمی سیاسی و‬ ‫پەروەردەیی و دوبارە گەڕانەوە بۆ ئەو پرانسیپانە‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەگشتی كێشە و‬ ‫دۆزی ئاین و بەتایبەت كێشەی توندوتیژی و تیرۆر‬ ‫و توندڕەوی‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە چەندین ساڵە‬ ‫لەم هەرێمەدا هێزە نیشتمانی و نەتەوەیی و چەپ‬ ‫و راستڕەوەكان بەترس و شەرم و سڵەمینەوە‬ ‫باس لە چەمك و رێباز و تەنانەت وشەكەش‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەم ترس سڵەمینەوەی هێزە نەتەوەیی‬ ‫و چەپەكان رەنگە بتوانرێت چەند هۆكارێكی‬ ‫ئاماژەی پێبكرێت‪ ،‬بەاڵم گرنترینیان ئەم چەند‬ ‫هۆكارەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫یــەكــەم‪:‬هــێــزە ئیسالمییەكان بەگشتی لە‬ ‫سیكیوالریزم(عەلمانییەت)یان‬ ‫نەوەدەكانەوە‬ ‫بە كوفر و ئیلحاد و دژەئاین ناساندوە و ئەم‬ ‫تێڕوانینەشیان پێچاوە لــەوەی كە دەسەاڵتە‬ ‫دكتاتۆرەكانی نمونەی حیزبی بەعس و كەمالیزم‬ ‫و هتد عەلمانی بــون‪ .‬ئەم ناساندنەش لەژێر‬ ‫كاریگەری ئەو رەوتانە شۆڕبویەوە بۆ زۆرێك لە‬ ‫چین و توێژەكانی كۆمەڵی كــوردی‪ .‬لە ترسی‬ ‫تەكفیر نەكردن و بە دژە ئاین نەناساندن هێزە‬ ‫نەتەوەیی و چەپەكانیش لە گوتاری خۆیاندا‬ ‫لە ماوەی ئەو بیستوپێنج ساڵەی حوكمڕانیدا‬ ‫خۆپارێزییان لە بەكارهێنانی ئەو زاراوەدا كردوە‬ ‫و نەیانوێراوە و نەیانویستوە خۆیان وەكو هێزێكی‬ ‫سیكیوالر بناسێنن و رایبگەێنن و كار بۆ بە‬ ‫سیكیوالركردنی سیستمی سیاسی و دەستور و‬ ‫یاساكان و كۆمەڵ بەگشتی بكەن‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬هێزە نەتەوەییەكانی وەكو یەكێتی و‬ ‫پارتی نە لەئاستی سەركردایەتی و نە لە ئاستی‬ ‫بنكە جەماوەریی و دەزگاكانیشدا رەوتێكی‬ ‫كاریگەری وەهای تێدا نەبوە كە هۆشیارییەكی‬ ‫فراوانی لەسەر سیكیوالریزم و پێویستبونی بە‬ ‫سیكیوالریزەكردنی كۆمەڵ و سیستمی سیاسی و‬ ‫دەزگاكان هەبێت‪ ،‬ئەوەش هەبوە تەنها باوەڕ و‬ ‫قەناعەتی چەند كەسێكی زۆركەم و سنورداربوە‪.‬‬

‫ێ‬ ‫سێیەم‪ :‬دۆخــی هەرێم وەكــو هەرێمێكی ب ‌‬ ‫ئەزمون و هەڵواسراو و دانپێدانەنراو و الواز لە روی‬ ‫ئابوری و بەڕێوەبردن و لەنێو كۆمەڵێك دەوڵەتی‬ ‫ناحەز و دژدا هاتە ئارا‪ ،‬كە هەر زو كەوتە نێو‬ ‫جەنگێكی ناوخۆوە‪ ،‬ئەم دۆخە ئاستی هۆشیاریی‬

‫بۆ پرسی دیكوراسیكردن و سیكیالركردن راوەسان‬ ‫و تەنانەت بەرەو پاشەوەی بردوە‪.‬‬ ‫چــوارەم‪ :‬رۆشنبیری دەرەوەی حیزبەكانیش‬ ‫لە ناساندن و وتوێژكردن لەسەر سیكوالریزم و‬ ‫بە سیكیوالریزەكردنی كۆمەڵ و سیستەمەكەدا‬

‫ئەوەی ئێمە لەم وتارەدا لەسەری هەڵوێستە دەكەین و‬ ‫بە تازە و بە گرنگ لەو كۆنفرانسەدا بەدیمانكرد‪ ،‬هەم‬ ‫لە سیمینارەكان‪ ،‬هەمیش لەو وتوێژانەی كە لەالیەن‬ ‫بەشداربوانەوە تاوتوێ‌ كرا‪ ،‬هێنانەبەرباسی سیكیوالریزم‬ ‫و چۆنیەتی سیكیوالركردنی سیستمی سیاسی و‬ ‫پەروەردەیی و دوبارە گەڕانەوە بۆ ئەو پرانسیپانە بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان بەگشتی كێشە و دۆزی ئاین‬ ‫و بەتایبەت كێشەی توندوتیژی و تیرۆر و توندڕەوی بو‬

‫ئایا ئیسالمی سیاسی دەتوانێ‬ ‫حوکمی دەوڵەت ‪ -‬نەتەوە بکات؟‬

‫‪3‬‬

‫ئیبراهیم مەال زادە‬

‫كــەمــتــەرخــەم بـــون‪ ،‬تــەنــانــەت هــەنــدێــك لەو‬ ‫رۆشنبیرانەش مــاوەی چەند ساڵێكبو كەوتنە‬ ‫دڵــداری لەگەڵ هێزە ئیسالمییەكاندا و گەشتە‬ ‫ئەوەی هەندێك لەو رۆشنبیرانە بە فریادڕەسیان‬ ‫بزانن‪.‬‬

‫سەدەی ئەمریکا‬ ‫ڕو لە کۆتاییە‬

‫‪7‬‬

‫سالڤۆی ژیژەک‬

‫پێنجەم‪ :‬هێزێكی وەكو گــۆڕان كە خۆی بە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێكی ریفۆرمخواز ناساند‪ ،‬تاكو ئێستەش‬ ‫خۆی دور راگرتوە لە باس و خوازی سكیوالریزم و‬ ‫بە سیكیوالركردنی سیستم و كۆمەڵی كوردستان‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەو هێزە لەماوەی چەند ساڵی رابردودا‬ ‫هەمیشە خەریكی رازیــكــردن و موجامەلەی‬ ‫ئیسالمییەكان و توێژە خۆپارێزەكاندا بوە‪.‬‬ ‫ئەم هۆكارانە رێگر و كاریگەربون لەبەردەم‬ ‫پرسی سیكوالریزەكردن و تەنانەت خستنەوە‬ ‫بەرباس ئەو پرسە لە بەردەم میدیا و دانیشتن و‬ ‫كۆنفراسە سیاسی و رۆشنبیرییەكاندا‪ .‬ئەوەندەی‬ ‫ئێمە ئاگاداربین لــەمــاوەی رابـــردودا ئەوەندە‬ ‫بــە زەقــی و بــەجــدی لــەو ئاستەدا ئــەو دۆزە‬ ‫نەهێنراوەتەوە بەرباس‪ .‬جگە لەوەی توێژینەوە‬ ‫و گفتوگۆ لەسەر سیمینارەكانی ناو كۆنفرانسەكە‬ ‫زۆربــەیــان ئــەو پرسەیان دەوروژانــــد‪ ،‬وەزیــری‬ ‫رۆشنبیریی حكومەتی هەرێمیش لە وتارەكەی‬ ‫خۆیدا جەختی لەسەر هەمان پرس كــردەوە و‬ ‫تەنانەت بە ناراستەوخۆش وەزیرانی پەروەردە‬ ‫و خوێندنی بااڵش پێویستیی سیكیوالریزەكردنی‬ ‫كۆمەڵ و دەزگاكانیان نرخاند‪ .‬بۆیە دەكرێت‬ ‫بڵێین ئەم كۆنفرانسە بەالی كەمەوە لە ئاستی‬ ‫رۆشنبیرییدا ئەو هەنگاوەی بۆ خۆی تۆماركرد كە‬ ‫سیكوالریزەكردنی حوكمڕانی و كۆمەڵ و یاساكان‬ ‫بهێنێتەوە بەرباس‪ .‬بەڵكو هەنگاوەكانی دیكە ببنە‬ ‫هۆی وتوێژ و گفتوگۆ و كۆنفرانس و لێكۆڵینەوەی‬ ‫فراوانتر و كاریگەرتر و كۆمەاڵیەتیتر‪.‬‬

‫ئێمە خوا نین موحاسەبە لەسەر‬ ‫ئیمان و ئایین و بڕوا بکەین!‬ ‫عەبدوڵاڵ عااڵیی‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ئیخوان موسلمین لەخۆرئاوادا‬ ‫«پەرەسەندن‌و سیاسەتەكانی خۆرئاوا»‬

‫لۆرینزۆ ڤیدینۆ‬ ‫و‪.‬لەئینگلیزییەوە ماجید خەلیل‬ ‫لەپێشەنگییەكانیانەوە بۆ دەستپێكی‬ ‫رەوتێكی دیار لەخۆرئاوادا‬ ‫هــــەوەڵ دەركــــەوتــــەو ئــامــادەیــی‬ ‫چاالكییەكانی ئیخوان موسلمین دەكرێت‬ ‫بگەڕێنینەوە بۆ كۆتایی پەنجاكان‌و‬ ‫دەستپێكی شەستەكان‪ .‬ئەمەیش كاتێك‬ ‫بوو كە گروپە گچكەو پەڕاگەندەكانی‬ ‫خەباتكارانی وان‪ ،‬واڵتانی جۆربەجۆری‬ ‫رۆژهەاڵتی نێوەڕاستیان جێهێاڵو دەستیان‬ ‫دایە مانەوەو نیشتەجێبوون لەتەواوی‬ ‫واڵتانی ئەوروپاو ئەمریكادا‪ .‬ژمارەیەكی‬ ‫كــەم لــەو پێشەنگانەی روویــانــكــردە‬ ‫ئــەوروپــا‪ ،‬لــەوانــە سەعید رەمـــەزان ‌و‬ ‫یوسف نەدا‪ ،‬هەموو ئەمانە لەنێوەندی‬ ‫پەنجاكانداو وەختێكی ئەندامی دیاری‬ ‫ئیخوان موسلمین بوون لەمیسرێدا‪ ،‬ئەوان‬ ‫لەژێر تین‌و تــاوو فشاری حوكمڕانی‬ ‫جەمال عەبدولناسردا هەڵهاتن‌و رویان‬ ‫كردە ئەوروپا‪.‬‬ ‫بــەمــجــۆرە لــەســااڵنــی دوواتـــــردا‪،‬‬ ‫چەندین ئەندامی بااڵی ئیخوان لەواڵتانی‬ ‫خۆرهەاڵتی نــاوەڕاســتــەوە وردە وردە‬ ‫پێگەو پێناوی خۆیان وەك پەنابەر‬ ‫لــەخــۆرئــاوادا دیــیــەوەو لــەژێــر فشارو‬ ‫بندەستكردنی رژێــمــە لۆكاڵییەكانی‬ ‫نێوچەكەدا خۆیان قوتاركرد‪.‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا فرەتیرینی ئەوانەی كە روویان‬ ‫دەكردە خۆرئاوا خوێندكارو فێركەربوون‬ ‫یاخۆ لەچینەكانی نێوەندی شاربوون‪،‬‬ ‫هــەمــوو ئــەوانــە لــەواڵتــانــی خۆیاندا‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناویندا‪ ،‬پێشتر پێوەندییان‬ ‫كردبوو بەئیخوان موسلمینەوە یاخۆ‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان سەروكاڵوێكیان‬ ‫لەتەك هــزرو هۆشی ئیخوانگەراییدا‬ ‫هەبوو‪ .‬ئەندامانی ئیخوان لەخۆرئاواشدا‬ ‫بــەردەوامــدەبــوون لەخوێندن لەزانكۆو‬ ‫پەیمانگاكانی ئەوێداو هاوكات برەویان‬ ‫بەچاالكیی ئیسالمگەرایی دەدا‌و لەو‬ ‫ژینگەنوێیەدا كەرووبەڕووی دەبوونەوە‬ ‫هەوڵی باڵوبوونەوەو بەرزڕاگرتنی هزرو‬ ‫هێزی ئیسالمەتییان لەیاد نەدەكرد‪.‬‬ ‫ئیدی خوێندكارانی تــامــەزرۆ بەهزری‬ ‫ئیخوان‌و هاوكات ئاوێتەكردنی ئەزموونی‬ ‫خەبات‌و چاالكییەان بەو ژینگەنوێیە بوویە‬ ‫زەمینەیەكی لەبار بۆ چێكردنی هەوەڵین‬ ‫رێكخراوگەلێكی موسڵمان لەخۆرئاوادا‪.‬‬ ‫ێ دەم شوێنی پەرستش‌و مزگەوت‬ ‫ئەو ‌‬ ‫لەخۆرئاوادا ئێجگار كەمبوون‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەندامانی ئیخوان پەنایان دەبردە بەر‬ ‫پێچ‌و كەلەبەرەكان لەزانكۆكانداو لەژوورە‬ ‫بچوك‌و داخراوەكاندا دەستیاندایە دروشمە‬ ‫ئاینییەكانیان‌و ئەوێندەرێیان كردە‬ ‫بنكەی موسڵمانانی خۆرئاواو لەچاالكی‬ ‫رێكخراوەییدا‪.‬دیارە ئــازادی لەواڵتانی‬ ‫خۆرئاوا بواری بۆ ئەوان رەخساندتابرەو‬ ‫ێ هزرییانەی‬ ‫بــەو چــاالكـی‌و چەلەحان ‌‬ ‫خۆیان بــدەن‪ ،‬كە لەواڵتانی خۆیاندا‬ ‫لێی مەحرومكرابوو‪ .‬ئیدی بەداهات‌و‬ ‫داراییەكی كەمەوەو بەتامەزرۆییەكی‬ ‫فــرەوە دەستیاندایە باڵوبكردنەوەی‬ ‫گۆڤارو باڵوكراوەو موحازەراتی رێكخراو‬ ‫و لەو رێگەیەوە توانیان بەگوێرەی توانا‬ ‫برەو بەباڵوبوونەوەی ئایدیۆلۆژیای خۆیان‬ ‫بدەن لەنێو موسڵمانانی خۆرئاوادا‪.‬بەم‬ ‫رێگەیە ئەو ئەندامە بەراییانەی ئیخوان‬ ‫توانیان تارادەیەك سەرنجی قوتابیانی‬ ‫ترو كرێكارە پەنابەرە موسڵمانەكانی دی‬ ‫رابكێشن‪ ،‬ئەوانەی كە تائەوكات لەواڵتی‬ ‫دایكیاندا هیچ پێوەندییەكیان لەتەك‬ ‫ئیخواندا چێنەكردبوو‪.‬‬ ‫لــێــرەدا ئــەوە گرنگە كە ئــامــاژە بۆ‬ ‫ئەوە بكەین كە هەوەڵ رەوەندی ئیخوان‬ ‫موسلمین لەخۆرئاوادا‪ ،‬قۆناغێك بوو‬ ‫بــەدەرنــەبــوو لەمەبەستێكی شــاراوەو‬ ‫شیمانەكراو بۆ كاریی ئیسالمگەرایی‬ ‫لەخۆرئاوادا‪ ،‬هەروەك چۆن زۆرجاران ئەم‬ ‫باری سەرنجە نەخشەی بۆدەكێشرێت‌و‬

‫ئازادی لەواڵتانی خۆرئاوا بواری بۆ ئئخوان موسلیمین رەخساند‬ ‫ێ هزرییانەی خۆیان بدەن‪،‬‬ ‫تابرەو بەو چاالكی‌و چەلەحان ‌‬ ‫كە لەواڵتانی خۆیاندا لێی مەحرومكرابوون‬ ‫رەچـــاودەكـــرێـــت‪ .‬هــەربــۆیــە دەكــرێــت‬ ‫بڵێین پێشینەكانی ئیخوان لەخۆرئاوادا‬ ‫نوێنەرایەتی گروپێكی پــەڕاگــەنــدەو‬ ‫چكەیاندەكردو لەهەوەڵەوە بەبڕیارێكی‬ ‫نێوەندی‌و پالنێكی پێشوەخت نەچوونە‬ ‫ێ دوواتر بەبڕیاری شەخسی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬وەل ‌‬ ‫خۆیان‌و بەڕێكەوت بوونە دەمڕاستی‬ ‫تەڤگەری ئیخوان‌و سەرچڵییان لەئایدیای‬ ‫خۆیاندا درێژەپێداو بۆ ماوەی چەندین‬ ‫ساڵ یاخۆ پاشماوەی تــەواوی ژیانیان‬ ‫لــەئــەوروپــاو ئەمەریكادا درێــژە پێدا‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە تـــەواوی ئــەو رێكخراوە‬ ‫گچكانەی كەدامەزران‪ ،‬خۆبەخۆ و بەو‬ ‫هەیەجانە پێشبینیكراوە رەشبینانەیانەوە‬ ‫برەویانپێدراو لەزەمینەی خــۆرئــاوادا‬ ‫كەوتنە خــۆو چاالكییەكانیان درێــژە‬ ‫پێدا‪ .‬لێرەوە لەگروپە خوێندكارییەكانی‬ ‫پــەیــوەســت بــەئــیــخــوان‪ ،‬بــەخــێــرایــی‬ ‫روویــانــكــردە رەوەنـــــدی موسڵمانی‬ ‫ئـــەوێ‌و لــەمــزگــەوتــەكــانــدا بــوونــە جێ‬ ‫سەرنجی نوێژخوێنان‌و برەویان بەكاری‬ ‫رێكخراوەیی داو بونە تەنها پەیامداری‬ ‫ئاتاجە ئاینییەكانی رەوەندی موسڵمان‬ ‫لەخۆرئاوادا‪ .‬هەربۆیە شانبەشانی ئەو‬ ‫مۆدێلەرێكخراوەییەی كە حەسەن بەنای‬ ‫دامەزرێنەری ئیخوان چاندی‪ ،‬وانیش‬ ‫هەستان بەچێكردنی رێكخراو و كۆمەڵەی‬ ‫الوان‌و ژنـــان‌و نێوەندی توێژینەوەو‬ ‫قوتابخانەی پەیوەست بەخۆیان‪.‬ئەم‬ ‫رەوشە بەردەوامبوو تاكۆتایی حەفتاكان‪،‬‬ ‫ئیدی كۆمەلەلێكدابڕاوو پەڕاگەندەكانی‬ ‫ئیخوان لەسەراسەری ئەوروپاو ئەمەریكادا‬ ‫دەستیاندایە پێوەندیكردن‌و چێكردنی‬ ‫پەیوەستی‌و هەماهەنگی بەیەكترییەوە‪،‬‬ ‫بەمجۆرە هەستان بەدامەزراندنی تۆڕە‬ ‫فەرمی‌و نافەرمییەكان لەنێو یەكتریدا‌و‬ ‫لەتەواوی ئەوروپاو ئەمەریكادا بوونی‬ ‫خــۆیــان دۆزیــیــەوە‪ .‬دیـــارە زۆرترینی‬ ‫پێشینەكانی ئیخوان هــەر لەواڵتانی‬ ‫دایكی خۆیاندا ئومێدیان درێژەپێدەدەن‌و‬ ‫ئــەوانــەی لــەخــۆرئــاوان بوونی خۆیان‬ ‫لــەوێــنــدەر بــەكــاتــی دەزانــــن‪ ،‬چــوون‬ ‫هەوڵەكانیان لــەوەدا دەبیننەوە پاش‬ ‫گــەڕانــەوەیــان بۆ واڵتــی دایــك مژوڵی‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسالمی بن كە‬ ‫لەئەجێندایاندا بوونی هەیە‌و ئەجێندای‬ ‫خۆیان لەخۆرئاوادا بەشێوەیەكی كاتی‬

‫وێنا دەكەن‌و لەفەلسەفەیاندا وەك دار و‬ ‫لكوفر دەیناسێنن‪.‬‬ ‫هەرچەندە هەندێك لەچاالكوانانی‬ ‫ئیخوان بەنەزمێكی جیاوازو بەكاوەخۆ‬ ‫رەوشــەكــە‬ ‫دەستیانكردبەوێناكردنی‬ ‫بەشێوەیەكی تر‪ .‬ئەوان دووبارە لەسەر‬ ‫شوناسی ئیسالمەتی و ترادیشناڵی‬ ‫سەدەكانی رابــردوو هەڵوێستەیانكردو‬ ‫بەروونی ئەوەیان راگەیاند كە هزری دار‬ ‫و لئیسالم ‌و دارولكوفر لەكاری واندا‬ ‫ئــەرزشــی نییەو هیچ كاردانەوەیەكی‬ ‫لەسەر واقیعی ئێستە بەجێناهێڵێت ‪.‬‬ ‫چوون ئەوان پێیان وابوو كە خۆرئاوا‬ ‫ناكرێت بەدارولئیسالم بچوێنرێت‪ ،‬چوون‬ ‫ێ پــەیــڕەوی لەشەریعەتی ئیسالم‬ ‫لــەو ‌‬ ‫ناكرێت‪ ،‬هاوكات ناكرێت بەدارولكوفریش‬ ‫بچوێنرێت‪ ،‬چوون موسڵمانان لەوێندەر‬ ‫بوار بۆ پەرستش‌و بونیان كراوەتەوە‌و‬ ‫بەهیچ جۆرێكیش بندەستنەكراون‌و‬ ‫ناچەوسێنرێنەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە زانایانیان بڕیاریاندا كە بۆ‬ ‫ئەوان نەزمێكی یاسایی نوێ چێبكەن‌و‬ ‫ێ بڕیاربدەن‪.‬‬ ‫جۆرێك لەرێ‌و شوێنی نو ‌‬ ‫ئیدی بەو ئاكامە گەیشتن كە خۆرئاوا‬ ‫بەدارولدەعوە‪ ،‬واتە شوێنی بانگەوازو‬ ‫ئامۆژگاری بچوێنن‪ ،‬چــوون لەوێندەر‬ ‫موسڵمانان وەك كەمینەیەك پێویستە‬ ‫بانگەوازی خۆیان بەرێزو رێگەیەكی‬ ‫شیاوی سەربەرزانە بگەیەنن‌و بواریان‬ ‫بۆبكرێتەوە بەئاشنیانە پەیامی ئیسالم‬ ‫لەو كۆمەڵگەیەدا باڵوبكەنەوە ‪ .‬ئیخوان‬ ‫لــەم نــێــوەنــدەدا فــرە بەسیاسییانە‬ ‫مــامــەڵــەدەكــات‌و لــەدەرێــی رێنوماییە‬ ‫ئاینییەكانەوە بوونی خۆی لەنێو زۆنی‬ ‫خۆرئاوادا شوێنكردووەتەوەو مەبەستی‬ ‫خــۆی وەك رێــكــخــراوێــكــی سیاسیی‬ ‫رۆشنتر یەكااڵكردووەتەوە‪.‬هەربۆیە پاش‬ ‫ئــەوەی شوناسی خۆیان لەخۆرئاوادا‬ ‫وەك شوناسێك پێناسەكرد كە ئەوان‬ ‫لەقەڵەمڕەوی بانگەوازو ئیرشادان‪ ،‬ئیدی‬ ‫هەوڵەكانی خۆیان بۆ چڕكردنەوەی‬ ‫بانگەوازو راڤەی خۆیان بۆ ئیسالم لەنێو‬ ‫خۆرئاوادا وەك رێكخراوێك درێژە پێدا‪.‬‬ ‫هەروەها لەگەلێك لەواڵتانی خۆرئاوادا‬ ‫ئیخوان وا خۆیان دەبیننەوە كە ركابەری‬ ‫ســەرەكــی ‌و تــەرەفــی دامــەزراوەیــەكــی‬ ‫لــۆكــاڵــیـن‌و گــەرەكــیــانــە لــەو زەمینە‬

‫دیموكراسییەدا بارگەو بنەی ئەسڵی‬ ‫خۆیان بەهێزو تۆكمە بكەن‪ .‬دیــارە‬ ‫رەوشەكە بەگوێرەی ئیخوان‌و واڵتانی‬ ‫خــۆرئــاواوە لەواڵتێكەوە بۆ واڵتێكی‬ ‫تر جیاوازەو هەریەك لەو رێكخراوانە‬ ‫لەخۆرئاوادا بوونی خۆی سەلماندووەو‬ ‫خــۆرئــاواش لەرێگەی حكومەتەكانی‌و‬ ‫لەرێگەی میدیاوە گ‌رەكییەتی لەو‬ ‫كۆمەڵگە موسڵمانانەو لەئەجێندای‬ ‫رێكراوەكانیان تێبگات‌و راڤــەیــەك بۆ‬ ‫بوونیان بدۆزێتەوە‪ .‬دیارە بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی لــەخــۆرئــاوادا تــاوەكــو ئێستەو‬ ‫بەتایبەتی لەماوەی بیست ساڵی رابردوودا‬ ‫هیچ رێكخراو و بزووتنەوەیەكی سیاسی‬ ‫ئیسالمی بەرچاو نەبووەو نفوس‌و رۆڵی‬ ‫دیاریی نەبووە جگە لەئیخوان موسلمین‬ ‫كە توانیویەتی لەتەواوی خۆرئاوادا بوونی‬ ‫خــۆی بسەلمێنێت‌و بـــەروون‌و رەوانــی‬ ‫شوێنی خۆی وەك رێكخراوێكی سیاسی‌و‬ ‫بەرچاو روون بكاتەوە‪ .‬هەربۆیە ئیخوان‬ ‫لەكۆڵینەوە ئەكادیمییەكانیشدا شوێنی‬ ‫خۆی لەخۆرئاوادا كردۆتەوە‪.‬لەبەرئەوە‬ ‫رەوایەتی دەدەین بەوەی كە رێكخستنی‬ ‫ئیخوان موسلمین لــەخــۆرئــاوادا‪ ،‬وەك‬ ‫كەمینەكاندا‪،‬‬ ‫لەنێو‬ ‫رێكخستنێك‬ ‫توانیویەتی زیادلەرێكخستنی كاری‬ ‫كــەمــیــنــەكــانــی تــر لــەنــێــو زۆریــنــەی‬ ‫ئەوروپییەكاندا خۆی نومایان بكات‪.‬‬ ‫ئیخوانە نوێیەكانی خۆرئاوا‬ ‫ئایا دەكرێت پاش ئیخوانە بەراییەكان‬ ‫بەشێوەیەكی دروســت قسە لەبارەی‬ ‫ئیخوان موسلمینەوە بكەین؟ هەموو‬ ‫لقەكانی ئــیــخــوان كــە پەیوەستیان‬ ‫بەئیخوانی ناوەندییەوە هەیە لەمیسردا‪،‬‬ ‫بەو رێكخستنانەشەوە كە لەئەوروپادا‬ ‫مژوڵی كــارن‪ ،‬لەنەزمی بیركردنەوەدا‬ ‫وەك‌و یــەك وان‪ .‬یوسف نــەدا پێی‬ ‫وایە كە ئیخوان موسلمین رەوگەیەكی‬ ‫هاوبەش‌و باوە لەبیركردنەوەدا‪ ،‬هاوكات‬ ‫عەبدولمونعیم ئەبو فتوح وەك ئەندامی‬ ‫بااڵی شورای ئیخوان پێی وایە كە ئێستە‬ ‫ئیخوان بووەتە قوتابخانەیەكی هزریی‬ ‫نێونەتەوەیی ‪ .‬هاوكات موحەمەد عاكیفی‬ ‫مورشیدی پێشووی ئیخوان موسلمینی‬ ‫میسر‪ ،‬جەختدەكاتەوە كە هەركەسێك‬ ‫لەم گۆڕەپانەی جیهاندا‪ ،‬كە ئەندامی‬

‫ئیخوانە‪ ،‬دروســت ئێمە وەك ئیخوانی‬ ‫میسر بەشێكین لــەو‪ ،‬ه ــەروەك چۆن‬ ‫ویش بەشێكە لەئێمە ‪.‬دیارە كە وەختێك‬ ‫رێــكــخــراو یــاخــۆ رێكخستنی ئیخوان‬ ‫لەمیسرێداو لەچەند واڵتێكی دنیای‬ ‫ئیسالمیدا بوونی هەیە‪ ،‬ئیتر مانای وانییە‬ ‫ئەم رێكخراوە بەهەمان شێوە لەتەواوی‬ ‫دنیادا لقی راستەوخۆ وابەستەی هەیە‬ ‫بەنێوەندەوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە راستییەكە‬ ‫كــە ئیخوانیزم بــووەتــە ئایدیۆلۆژیاو‬ ‫لەخۆرئاوادا ئیخوان وەك بزووتنەوەیەكی‬ ‫ئایدیۆلۆژی بوونی خۆی نومایانكردووە‪،‬‬ ‫ئیدی مەرج نییە ئیخوانچییەكی خۆرئاوا‬ ‫هەمان پێناس‌و بیتاقەی ئیخوانی میسری‬ ‫ێ لەرووی هزرییەوە‬ ‫لەگیرفاندا بێت‪ ،‬وەل ‌‬ ‫دەكــرێــت بڵێین هــەمــان بارهێنراوی‬ ‫مەدرەسەو مەدی ئیخوانیزمە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەندامییەتی لەئیخواندا‬ ‫لەباوەڕبوون یاخۆ پشتبەستن بەرەوگەو‬ ‫رێبازێكی دیاریكراو یــان ئایدیایەكی‬ ‫دیـــاریـــكـــراوەوە ســەرچــاوەدەگــرێــت‪،‬‬ ‫ئیدی مــەرج نییە ئەندامییەتی خۆی‬ ‫لــەوەدا ببینێتەوە كە سوێندبخورێت‬ ‫بۆ دەربڕینی وەالو پابەندبوون‌و نێوی‬ ‫خۆیشی لەلیستێكی نهێنی رێكخراوەكەدا‬ ‫تــۆمــاربــكــات‪ .‬بــەكــورتــی رێكخراوەكە‬ ‫بزووتنەوەیەكی هزری بەرباڵوەو نەزم‌و‬ ‫رێسایەكی بیركردنەوەیە ‪ .‬لەجەوهەردا‬ ‫هیچ رێكخستنێكی فــەرمــی ئیخوان‬ ‫موسلمین لەهیچ واڵتێكی ئەوروپیدا‬ ‫ب ــوون ــی نــیــیــە‪ .‬هـــەروەهـــا لــــەرووی‬ ‫تەكنیكییەوە ئــەوە دروســت نییە‪ ،‬كە‬ ‫ئــەم رێكخراوانە‪:‬یەكێتی رێكخراوە‬ ‫ئیسالمییەكان لەفەرەنسا (‪,)UOIF‬‬ ‫كــۆمــەڵــگــەی ئــیــســامــی لەئەڵمانیا‬ ‫(‪ ,)IGD‬رایەڵەی موسڵمانانی بەریتانیا‬ ‫(‪ ،)MAB‬ئەنجومەنی پێوەندییە‬ ‫ئیسالمییە ئەمریكییەكان(‪، )CAIR‬‬ ‫لەچوارچێوەی رێكخستنەكانی ئیخوان‬ ‫لەگەڵ‬ ‫موسلمیندا شوێنبكەینەوە‪.‬‬ ‫ئەوەیشدا میتۆدێكی هاوشێوەیان نییە‪،‬‬ ‫ێ ئەوان بارگاوین بەبوونی توانای‬ ‫وەل ‌‬ ‫مــادی‌و مێژوویی‌و هزریی‌و پێوەندییە‬ ‫رێكخراوەییەكانیان لەتەك ئیخواندا‪،‬‬ ‫تەنانەت بزووتنەوەكانی رابوونی ئیسالمی‬ ‫لــەتــەواوی جیهاندا لەوانە جەماعەتی‬ ‫ئیسالمی بۆ كۆمەڵگە توركییەكان‌و‬

‫بــاشــوری ئاسیا لــەهــەمــان سەرنجدا‬ ‫شوێنیان دەبێتەوە‪ .‬لەراستیدا ئیخوانی‬ ‫خۆرئاوا پێكهاتووە لەپێوەندیگەلێك‌و‬ ‫رایەڵەگەلێكی هامكاریی بەرفراوان كە‬ ‫دامەزراون لەچوارچێوەی تۆڕێك پێوەندی‬ ‫شەخسیی بەرفراواندا ‪.‬دیارەكە ئەوە‬ ‫دژوارە بڵێین كە ئەمە پالن‌و بەرنامەی‬ ‫خۆیانە یان نا‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە دەزانرێت‬ ‫تاكەكانی وان بارهێنراون‌و هاندراون بۆ‬ ‫چێكردنی پێوەندی‌و كەمەندكێشكردنی‬ ‫كەسانی بەتوانا بۆ وابەستەبوون بەنەزم‌و‬ ‫نواڕینی ئایدیۆلۆژیانەوە‪.‬دیارە كە ئەوە‬ ‫گرنگە گروپێك لەسەربنەمای پێوەندی‬ ‫بازرگانی‌و زەواج‌و كاری رۆژانە والێبكرێن‬ ‫كە لەسەر پرەنسیپ‌و مەنهەجێك‌و لەپێناو‬ ‫ئامانجێكی هاوبەشدا كۆكبن‪.‬كۆبوونەوەی‬ ‫خەڵكانێك كە كارەكانیان خۆبەخۆ‬ ‫وابەستە بێت بەئامانجێكی بااڵوە بریتییە‬ ‫لەنەزمی كاری ئیخوان‪ .‬نێزیكییەك كە‬ ‫بیروبۆچوون رێكیان دەخات‌و لەبۆتەی‬ ‫بەرژەوەندییەكی هزریی رێكخراوێك‬ ‫دواجار كۆدەبنەوە‪.‬‬ ‫لەم نێوەندەدا دەكرێت توراسی گروپە‬ ‫ئیخوانییەكان لەژێرناونیشانی گروپە‬ ‫ئیخوانییە نوێیەكان بناسێنین لەتەواوی‬ ‫خۆرئاوادا‪ .‬لێرەدا دەستەواژەی ئیخوان‬ ‫ئاماژە دەكــات كە ئەوانە لەخۆرئاوادا‬ ‫تۆڕگەلێكن كە دارای پەیوەنییەكی‬ ‫هەمەچەشنن بەرێكخستنەكانی ئیخوان‬ ‫ێ ئەمە بەواتای ئەوە‬ ‫موسلمینەوە‪ .‬وەل ‌‬ ‫نییە كە ئەو رێكخراوانە لەخۆرئاوادا‬ ‫لەرووی كارو چاالكییەوە سەربەرێكخراوی‬ ‫ئیخوان موسلمینی میسرن یاخۆ سەر‬ ‫بەلقەكانی ئیخوانن لەواڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ێ‬ ‫ناویندا‪ .‬هەربۆیە دەســتــەواژەی نو ‌‬ ‫بۆ ئــەوان ئاماژەیە بــەوەی كە ئــەوان‬ ‫بەشێوەیەكی پــلــەبــەن=ی بــەشــدارن‬ ‫لەو هێلەهزرییەدا كە لەحەفتاكانەوە‬ ‫ئیخوانی میسر خزاندییە نێو واڵتانی‬ ‫ئەوروپاو ئەمەریكاوە‪ .‬ئەوان بەم نەزمە‬ ‫لەبەرایداو لەژێر سایەی رژێمی سیكۆالری‬ ‫میسردا بەشێوەیەكی كاوەخۆ هەوڵیان‬ ‫بــەردەوامــبــووە تا لەرێگەی بەرنامەی‬ ‫شــلــرەوی خۆیانەوەو بەدوركەوتنەوە‬ ‫لەهێزو توندوتیژیی شوێن بەدەسەاڵتی‬ ‫میسر تەنك بكەن‌و بچەنە دەسەاڵت‪ ،‬چوون‬ ‫ئەولییەتی ئیخوان هەروەكو ئێستەیش‬ ‫لــەخــۆرئــاوادا كــاری بــۆدەكــەن برێتییە‬ ‫لەگۆڕینی مەغزی كۆمەڵگەو بارهێنانی‬ ‫ێ بەبیركردنەوەی خۆیان‬ ‫نەوەیەكی نو ‌‬ ‫كە دوواجــار ئامانجیان دەسەاڵتدارییە‬ ‫لەدنیای ئیسالمددا‪ .‬لەكۆتایدا وشەی‬ ‫خۆرئاوا بۆ ئیخوانییە نوێیەكان‪ ،‬وەك‬ ‫روپۆشێكی جوگرافییە كە تایبەتمەندیی‬ ‫پێداون‪ ،‬ئەوان لەخۆرئاوادا بەپشتبەستن‬ ‫بەتوراسی رۆشنبیریی ئیخوان لەمیسرداو‬ ‫بەچاولێگەریی ئامانجەكانی وان‪ ،‬یاخۆ‬ ‫بەئیلهامبەخشی رۆحی رەوتی سیاسیی‬ ‫وان لەنێو ئەوروپادا و لەو ژینگەیەدا‬ ‫خۆیان گونجاندووەو زەمینەی كارو‬ ‫چاالكی خۆیان بەشێوەیەكی هزریی‬ ‫چڕكردۆتەوە‪ .‬دیارە كە ناساندنی ئەو‬ ‫رێكخراوانە لەخۆرئاوادا وەك رێكخراوی‬ ‫ئیخوان‪ ،‬وانی دوچــاری رەخنەگەلێكی‬ ‫بێچەندو چوون كردۆتەوە‪ .‬چوون ئەو‬ ‫نێوزەدە بواری بۆ سەربەخۆ خۆناساندنی‬ ‫گروپگەلەكانی وەك جەماعەی ئیسالم‬ ‫لــەخــۆرئــاوا كــورتــكــر=ۆتــەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫بوونی ئیخوانی ئــەوان‪ ،‬هەمان وێنەی‬ ‫ئیخوانی میسرو واڵتــانــی خــۆرئــاوا ی‬ ‫لەزیهنی خەڵكدا بۆ ئەوان دروستكردووە‬ ‫یاخۆ بەپێچەوانەوە‪ ،‬چوون بەدروستی‬ ‫روونــنــەكــراوەتــەوە كــە ئـــەوان چین‪.‬‬ ‫ێ ئــــەوان پــێــگــەی جوگرافییان‬ ‫تــەن ـ ‌‬ ‫كردۆتە تایبەتمەندی‌و لەو سۆنگەیەوە‬ ‫بەشێوەیەكی موعەماو بەهەڵپەسێراوی‬ ‫بوونی خۆیان هێشتۆتەوە‪ ،‬كە دەكرێت‬ ‫راڤەی تر بۆ ئەم ئاڵۆزبوونەیان بدەنە‬ ‫دەســـت تــوێــژەر یــان سیاسیی یان‬ ‫كاربەدەستانی واڵتانی خۆرئاوا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ئایا ئیسالمی سیاسی دەتوانێت حوکمی دەوڵەت ـ نەتەوە بکات؟‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫بڕیار بوو ئەو بابەتە تەنها دوو ئاڵقە‬ ‫بێت‪ ،‬بــەاڵم بەهۆی گرنگی پڕۆسەی‬ ‫دەوڵەت نەتەوە کۆمەڵێك خاڵ هەبوون‪،‬‬ ‫پێویستی کرد زیاتر لەسەریان بوەستم‪.‬‬ ‫لە ئاڵقەی دووەمی ئەو کورتە بابەتەدا‪،‬‬ ‫هەوڵدەدەم پڕۆسەی دەوڵەت نەتەوە لە‬ ‫خۆرئاوا و پێگەی دەوڵەتی وەسمانی‬ ‫لەو نێوەندەدا‪ ،‬ڕوونتر بکەمەوە‪ .‬ئینجا‬ ‫لە بەشی سێیەمدا‪ ،‬گریمانەی توانای‬ ‫ئیسالمی سیاسی لە ئیدارەی دەوڵەت ـ‬ ‫نەتەوەدا لەڕووی مێژووییەوە بخەمەڕوو‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش خستنەڕووی ئەو هۆکارانەی‬ ‫کــە بــەربــەســت بـــوون لــەبــەردەم ئەو‬ ‫بزووتنەوەیە بۆ گەیشتن بە دەستەاڵتی‬ ‫فەرمانڕەوایەتی دەوڵەت‪-‬نەتەوەدا‪.‬‬ ‫دەوڵــەت ـ نەتەوە وێــڕای ئــەوەی کە‬ ‫دیاردەیەکی هاوپێچ یا دەرهاوێشتەی‬ ‫مۆدێرنەیە‪ ،‬ئــەو سیستمە سیاسی و‬ ‫جوگرافییە دیاریکراوەیە کە بەبەر قەد‬ ‫و بااڵی ئەو پێکهاتە نەتەوەییانەدا بڕاوە‬ ‫کە تایبەتمەندی ئیتنی و کولتورییان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەتایبەتیش لە خۆرئاوا و پاشان‬ ‫گوازرانەوەی ئەو ئەزموونە بۆ باکووری‬ ‫ئەفریکا و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بەشێك‬ ‫لە ئاسیا‪ .‬لەڕووی مێژووییەوە‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫دەوڵەت ـ نەتەوە بۆ خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لە ئەنجامی ملمالنێی سیاسی و کولتوری‬ ‫نێوان پێکهاتەکانی ئەو ناوچەیەدا نەهاتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬وەکو ئەوەی لە خۆرئاوا ڕوویدا‪،‬‬ ‫تەنانەت ڕووخانی سەڵتەنەتی وەسمانیش‬ ‫ئەنجامی بەڕەنگاری و ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫پێکهاتەکانی ژێــر باڵی سەڵتەنەتی‬ ‫وەسمانی نەبوو‪ .‬مەبەستیش لەو خاڵە‬ ‫و جەخت لەسەر کردنەوەی ئەوەیە کە‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەت‪-‬نەتەوە‪ ،‬پڕۆسەیەکە‬ ‫بە ملمالنێیەکی توندوتیژ‪ ،‬زۆربەی جاران‬ ‫خوێناوی نێوان نەتەوەکاندا تێپەڕبووە‪،‬‬ ‫تا بۆ دواجــار توانیویانە سەقامگیریی‬ ‫سیاسی و کــۆمــەاڵیــەتــی و ئــابــووری‬ ‫بەدەست بهێنن‪.‬‬ ‫بۆ ئــەوەی باشتر لەو پڕۆسەیە تێ‬ ‫بگەین‪ ،‬ئاماژەکردن بە هەندێك وێستگەی‬ ‫مێژووی ئەورپییەکان‪ ،‬گرنگە‪ ،‬لەالیەك بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەو پڕۆسە ڕۆژئاواییە و ئەو‬ ‫واقیعەی کە ئەمڕۆ ئەوان پێی گەیشتوون‪،‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین‬ ‫کە ئەمە پڕۆسەیەکی مێژووییە‪ ،‬کۆمەڵێك‬ ‫فاکتەری وابەستە (‪)involvement‬‬ ‫و ســەربــەخــۆ (‪)detachment‬‬ ‫بــەو واقیعەی ئــەوان ڕۆڵــیــان هەبووە‬ ‫لەو پڕۆسەیە‪ .‬جگە لــەوەش‪ ،‬چونکە‬ ‫فەرزکردنیشی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫هەر لەالیەن کۆلۆنیالیزمی ئەوروپییەوە‬ ‫بــوو‪ ،‬دەوڵەتی وەسمانییش نەیتوانی‬ ‫سوود لەو کاراکتەرانە وەربگرێت‪ ،‬کە‬ ‫دەکرا ئەو واقیعە بەئاراستەیەکی دیکەدا‬ ‫ببات‪ ،‬بەاڵم کە هێزە کۆلۆنیالیزمەکان‬ ‫لە دەرگـــای ڕۆژهــەاڵتــیــان دا‪ ،‬هەموو‬ ‫دەرفەتەکان پێچرابوونەوە‪ .‬خاڵێکی‬ ‫دیکەش کە گرنگە ئاماژەی پێ بکرێت‪،‬‬ ‫خاڵی نــەبــوونــی ئــەو پرۆسەیەیە لە‬ ‫ملمالنێی کڵێسا لەگەڵ پێکهاتەکانی‬ ‫دیکەدا‪ .‬کلێسا هەمیشە بەشێك بوو لەو‬ ‫ملمالنێیە‪ ،‬تا دوای شۆڕشی فەرەنسی‬ ‫بەیەکجاری ئــەو ڕۆڵــە پــەراوێــزخــرا و‬ ‫بارەگاکانیان لەناو ژیانی خەڵك پێچانەوە‬ ‫بۆ ناو کڵێساکان‪.‬‬ ‫ئــەگــەر ئـــاوڕێـــك لــە ســەدەکــانــی‬ ‫ناوەڕاستی ئەوروپا بدەینەوە‪ ،‬دەبینین‬ ‫دەرەبەگایەتی یەکێکە لە سیما هەرە دیار‬ ‫و کاریگەرەکانی ژیانی ئەوروپییەکانی ئەو‬ ‫سەردەمە‪ .‬گۆڕانکارییەکان لە ئەنجامی‬

‫ملمالنێیەکی توندی نێوان نۆبڵەکان‬ ‫و دەرەبـــەگ و بنەماڵەکان لەوپەڕی‬ ‫گــەرمــیــدا بـــووە‪ ،‬لەپێناو هەیمەنەی‬ ‫زیــاتــر‪ ،‬فراوانکردنی ڕوبـــەری خــاك و‬ ‫قەڵەمڕەویی خۆیان‪ .‬پرسی بەهێزبوونی‬ ‫نــاوەنــد یا سەنترالیزم و الوازبــوونــی‬ ‫نوێنەرەکانی دەستەاڵت لە ناوچەکان‪،‬‬ ‫وردە وردە وای کرد گۆڕانکاری گەورە لە‬ ‫ستراکتۆری کۆمەڵگاکان دروست ببێت و‬ ‫بۆ دواجاریش ببێتە هۆی گۆڕانکاری لە‬ ‫ستراکتۆری بیرکردنەوە و پشت بەیەك تر‬ ‫بەستنی پێکهاتەکان‪ .‬ئەم گۆڕانکاریانە‬ ‫ڕێگایان خۆشکرد بۆ ڕووداوە گەورەکانی‬ ‫ئەوروپا و سەرهەڵدانی چینی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫ئەم سەرهەڵدانەی چینی ناوەڕاست و‬ ‫وشیاربوون بە جێگە و پێگەی خۆیان‪،‬‬ ‫شــان بەشانی پەرەسەندنی دەوڵەتی‬ ‫بنەماڵەیی و تا دەگاتە دەوڵەت ـ نەتەوە‬ ‫لە گەشەکردندا بووە‪ .‬ئەمەش وای کرد‬ ‫کە پێگەکان و ڕۆڵەکان بە شێوەیەکی‬ ‫بەردەوام لە گۆڕان دابن‪ ،‬بەهەمان ئاستی‬ ‫گــۆڕان لە قــەبــارەی زەوی و ژمــارەی‬ ‫دانیشتوان‪ .‬ئەمەش مانای وایە‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫یاریزانەکان لە پانتاییە سیاسیەکاندا‪،‬‬ ‫وای کرد دەستەاڵت لە چینێکەوە بۆ‬ ‫چینێکی دی بگوازرێتەوە‪ ،‬تا لە ئاکامدا‬ ‫بیرۆکەی بەشداریی سیاسی هاتە ئاراوە‬ ‫و چیدی مۆنۆپۆلکردنی سیاسەت و‬ ‫دەستەاڵت ڕێگە پێدراو نەبێت‪ .‬بێگومان‬ ‫شۆڕشی فەرەنسی و شۆڕشەکانی فیکری‬ ‫و پیشەسازیش لەو دەمانەدا گۆڕانکاری‬ ‫ڕیشەییان لە فیکر و واقیعی ئەو گەالنەدا‬ ‫دروستکرد و گەشە پێدا‪.‬‬ ‫گەیشتن بــەو قــەوارە سیاسییانەی‬ ‫دەوڵـــەت ‪ -‬نــەتــەوە‪ ،‬لە چوارچێوەی‬ ‫پڕۆسەیەکی درێژخایەن‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫گەیشتن بە کۆمەڵێك قەناعاتی تۆکمە‬ ‫لــەالیــەن هــێــزە بــەشــداربــووەکــان لە‬ ‫ملمالنێکاندا‪ ،‬وێڕای پێگەیشتنی فیکری‬ ‫و سیاسی‪ ،‬وای کــرد ئــەم چوارچێوە‬ ‫نیشتمانیانە بە شێوەیەکی سروشتی‪ ،‬یا‬ ‫هەندێك جار لە چوارچێوەی سەپاندنی‬ ‫ئەزموونێكی نیشتمانی بەسەر کۆمەڵێك‬ ‫پێکهاتەی جیاواز و تاواندنەوەیان لەناو‬ ‫قاڵبی یەك نیشتمان و یەك ئەزموونی‬ ‫قانونی وەکو ئەوەی لە فەرەنسا ڕووی‬ ‫دا‪ ،‬هەموو ئەم هۆکارانە وای کرد ئەو‬ ‫ئــەزمــوونــانــە لــە ئــاکــامــدا سەرکەوتن‬ ‫بەدەست بێنن و جۆرێك لە جێگیربوون‬ ‫بە خۆوە ببینن‪.‬‬ ‫ئەوەی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ڕووی‬ ‫دا‪ ،‬تەواو پێچەوانەی ئەو واقیعە بوو کە‬ ‫خۆرئاوا بەخۆیەوە دەیبینی‪ .‬سەڵتەنەتی‬ ‫وەسمانی‪ ،‬لەسەر دوو ئاست شکستی‬ ‫هێنا‪ ،‬لەالیەك لەسەر ئاستی سیاسی‬ ‫و فەرمانڕەواییەوە نەیتوانی نوێکاری‬ ‫و چاکسازی لە دەستەاڵتدا بکات و‬ ‫شانبەشانی ئەو گۆڕنکارییە گەورانەی‬ ‫کە لەسەر سنوورەکەی دەگـــوزەران‪.‬‬ ‫سوڵتانەکان‪ ،‬بێ ئاگا یان خۆ گێلکردن‬ ‫لە گۆڕانکارییەکان‪ ،‬هیچ نرخێکیان‬ ‫بۆ ئــەو ئەزموونە دانەنا کە ئەوروپا‬ ‫پێیدا تێپەڕ دەبــوو‪ ،‬لە کۆتایی هاتنی‬ ‫دەستەاڵتی دەرەبەگەکان و نۆبڵەکان‪،‬‬ ‫وێڕای کۆتایی هاتنی دەستەاڵتی کڵێسا‬ ‫و دوورخــســتــنــەوەی لەژیانی سیاسی‬ ‫کۆمەڵگا‪ .‬لەالیەکی دیکەشەوە‪ ،‬شکستی‬ ‫هێنا لەوەی کە لەسەر ئاستی پەروەردە‬ ‫و ئــابــووری و کولتوریی و تەنانەت‬ ‫بژێویشەوە‪ ،‬گۆڕانکاری لەژیانی گەالنی‬ ‫ژێــر دەســتــی خــۆی دروســتــبــکــات‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬تا دەهات نەخوێندەواری‬ ‫زیــاتــر دەبـــوو‪ ،‬هــەمــوو ڕووبــــەری ژێر‬ ‫قــەڵــەمــڕەوی سوڵتانی وەســمــانــی لە‬

‫ژمارەیەك ئەزموونی حوکمی‬ ‫تاکڕەو‪ ،‬نوێنەری یەك ڕەهەندی‬ ‫ئیتنی و کولتوری و سەپاندنی‬ ‫هەژموونی توانەوە بەسەر‬ ‫پێکهاتەکانی دیدا‪ ،‬وای کرد‬ ‫زۆرێك لەو دەوڵەتانە تا ئەمڕۆش‬ ‫بە شکستخواردوویی بمێننەوە‬ ‫شکستهێنانی شارستانیدا تادەهات زیاتر‬ ‫نقوم دەبوو‪ .‬بەپێی چەندین سەرچاوەی‬ ‫جیاوازەوە سوپای وەسمانی هۆکارێك‬ ‫بوو بۆ قورسبوونی ژیان و بژێوی خەڵك‬ ‫و ناڕەحەتبوونیان‪ .‬هەموو ئەو متبوون‬ ‫و شکستانە قنیاتی لە نەتەوەکانی‬ ‫ژێردەستی سەڵتەنەتدا بڕیبوو و لە‬ ‫بێدەنگییەکی ســەرســوڕهــێــنــەرانــەدا‬ ‫خنکابوون‪ .‬بێگومان فاکتەری ئاینی و‬ ‫ترسان لە پەالماری غەیرەدینەکان وای‬

‫کردبوو ناوەندە دینی و ڕۆشنبیرییەکان‬ ‫بیر لەهیچ جموجۆڵێکی پێچەوانە‬ ‫نەکەنەوە‪.‬‬ ‫بـــەاڵم لــەگــەڵ ئ ــەوەش ــدا هەندێك‬ ‫جموجۆڵی پێچەوانە ناوبەناو دروست‬ ‫دەبوون‪ .‬لەوانەش سوڵتان محەمەد عەلی‬ ‫پاشای میسر (‪-١٨٠٥‬ـ ‪ )١٨٤٨‬توانی‬ ‫دەوڵەتی میسری تازە دابمەزرێنێت و‬ ‫پەیوەندییەکانی لەگەڵ دونیای دەرەوەدا‬ ‫پـــەرە پــێ بـــدا‪ ،‬دوای فــراوانــکــردنــی‬

‫قــەڵــەمــڕەوی دەســتــەاڵتــی خـــۆی‪ ،‬لە‬ ‫مــەرکــەزیــیــەتــی سوڵتانی وەسمانی‬ ‫هەڵگەڕایەوە و زۆری نەمابوو هەڕەس‬ ‫بە دەستەاڵتی وەسمانی بێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوایی لەبەر کۆمەڵێك هۆکارهەوڵەکانی‬ ‫شکستی هێنا کە لێرە بواری باسکردنیان‬ ‫نییە‪ .‬هەروەها میرنشینە کوردییەکان‬ ‫هاوزەمان لەگەڵ هەڵگەڕانەوەی محەمەد‬ ‫عەلی پاشای میسر‪ ،‬جموجۆلیان دەست‬ ‫پێ کردبوو‪ .‬میرنشینی سۆران لە ساڵی‬ ‫(‪ ،)١٨٣٨‬پاشان میرنشینی بۆتان لە‬ ‫ساڵی (‪ )١٨٤٧‬لە هەوڵ و کۆششێکی‬ ‫هــاوشــێــوەدا‪ ،‬ویستیان سنوورێك بۆ‬ ‫قەلەمڕوی وەسمانی دابنێن و سەربەخۆیی‬ ‫خۆیان وەربگرن‪ ،‬بەاڵم سوپای وەسمانی‬ ‫هەر زوو هەموو ئەو هەواڵنەی کۆتایی‬ ‫پێ هێنا‪ .‬پاشان بە درەنگەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫جەنگی جیهانی یــەکــەمــەوە‪ ،‬سوپای‬ ‫کۆلۆنیالیزمی ئــەوروپــی‪ ،‬کۆمەڵێك‬ ‫بەڵێنی بە شەریفی کوڕی عەلی لە حیجاز‬ ‫دا‪ ،‬ئەمەش لەبەرامبەر هەڵگەڕانەوەی‬ ‫چەکداری لە دژی وەسمانییەکان‪ .‬لە‬ ‫ئاکامدا عەرەبەکان لە ساڵی (‪ )١٩١٦‬بە‬ ‫سەرکردایەتی شەریفی کوڕی عەلی لە‬ ‫حیجازەوە هێزیان کۆکردەوە و جەنگیان‬ ‫لە دژی وەسمانیەکان ڕاگەیاند‪ ،‬کە بە‬ ‫(شۆڕشی عەرەبیی گــەورە) ناسراوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەمانە هیچیان هۆکاری‬ ‫ســەرەکــی نــەبــوون بۆ کۆتایی هاتنی‬ ‫سەڵتەنەت‪ ،‬بەڵکو هۆکاری سەرەکی‬ ‫بەسەریەكدا ڕمانی قــەاڵ بەرزەکانی‬ ‫ئالی وەســمــان‪ ،‬چــوونــی بــوو بــۆ پاڵ‬

‫ئەو کاتەی کە ڕێکخراوی تورکە الوەکان دروست بوو‪ ،‬چەندین خەڵكی‬ ‫غەیرە تورکی لەخۆگرتبوو‪ ،‬یەکێك لەوانەش کە دوایی کاریگەریەکی‬ ‫زۆری بەسەر ڕای گشتی عەرەبەکانەوە هەبوو‪ ،‬ساطع حوسەری بوو‬

‫ئەڵمانەکان لە جەنگی جیهانی گەورەدا‬ ‫و بۆ دواجاریش لەژێر کاریگەری کوتەکی‬ ‫سوپای هاوپەیمانان‪ ،‬سوپای سەڵتەنەت‪،‬‬ ‫بەخێراییەکی زۆر لەبەریەك هەڵوەشا و‬ ‫ئەزموونی شەش سەدە لەو سەڵەتەنەتە‬ ‫لەسەر دەستی هاوپەیمانان بەیەکجاری‬ ‫پێچرایەوە‪ .‬بەاڵم بێگومان ئەم هەواڵنە‬ ‫هەموویان بە یەکەوە کاریگەریان لەسەر‬ ‫سەقامگیری سەڵتەنەتی وەسمانی‬ ‫هەبووە و ئەگەر کۆلۆنیالیزمی ئەوروپی‬ ‫نەهاتبایەتە نــاوچــەکــە‪ ،‬بــۆی هەبوو‬ ‫بەشێوەیەکی سروشتی و بە سستی‬ ‫گــۆڕانــکــاری گــەورە و جــیــاواز بەسەر‬ ‫تەواوی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دابنێت‪.‬‬ ‫لێرەدا وەك چۆن فەرمانڕەوایەتی ئالی‬ ‫وەسمان بەکاریگەری دەرەکــی بەسەر‬ ‫یەكدا ڕما‪ ،‬لە بەرامبەریشدا‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫دەوڵـــەت ـ نــەتــەوە وەکــو ئەنجامێكی‬ ‫حەتمی داڕمانی سوڵتانی وەسمانی و‬ ‫ئەنجامێکی ڕاستەوخۆی مۆدێرنە‪ ،‬بە‬ ‫شێواوی و ناتەواوی خۆی خستە سەر‬ ‫شانۆی تەواوی ناوچەکە‪ .‬لەپڕ گەالنی‬ ‫ژێر دەستی ئالی وەسمان‪ ،‬لە پێشەوەی‬ ‫هەمووشیانەوە تورکە میراتگرەکانی‬ ‫وەسمانییەکان‪ ،‬بەئاگاهاتن و کەوتنە‬ ‫ژێر ئەو کاریگەریە و بە چەندین شێوازی‬ ‫جیاوازەوە‪ ،‬لەسەر حیسابی بەشێك لە‬ ‫خاك و نیشتمانی گەلی کورد‪ ،‬تورکیای‬ ‫نوێیان لەسەر کەالوەی دەوڵەتی وەسمانی‬ ‫دروست کردەوە‪ .‬بێگومان‪ ،‬لەو دەمانەدا‬ ‫ملمالنێیەکی فیکری زۆر تەنانەت لەناو‬ ‫ساڵۆنەکانی سوڵتانەکان لەبرەودا بووە‪.‬‬ ‫فیکری ناسیۆنالیزم بە خێرایی و بە‬ ‫توندی خۆی دەکوتایە هەموو کون و‬ ‫کەلەبەرەکانی ڕۆژهــەاڵت‪ .‬ئەو کاتەی‬ ‫کە ڕێکخراوی تورکە الوەکــان دروست‬ ‫بــوو‪ ،‬چەندین خەڵكی غەیرە تورکی‬ ‫لەخۆگرتبوو‪ ،‬یەکێك لەوانەش کە دوایی‬ ‫کاریگەریەکی زۆری بەسەر ڕای گشتی‬ ‫عەرەبەکانەوە هەبوو‪ ،‬ساطع حوسەری‬ ‫بوو‪ ،‬کە لەپڕ وازی لە تۆرانیزم هێنا و‬ ‫ڕووی لە عروبە کرد و بوو بە یەکێك‬ ‫لە کاریگەرترینی ئەو کەسانەی کە لەو‬ ‫سەردەمەدا بە ئاراستەی ناسیۆنالیزمی‬ ‫عەرەبی کاری کردووە‪.‬‬ ‫ئەم هەواڵنە و ئەو ئایدیۆلۆژیایەی‬ ‫کە بــووە هــۆی هەوێنی دامــەزرانــدنــی‬ ‫دەوڵەت‪-‬نەتەوە‪ ،‬لە پڕەوە هەڵنەتۆقین‪،‬‬ ‫بەڵکو ڕەهــەنــدی جــیــاوازی هــەن و‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لە بیریار و ڕۆشنبیران‬ ‫بەو ئاراستەیەدا کاریان کردووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫جگە لـــەوانـــەش‪ ،‬پــاشــمــاوەی هێزی‬ ‫سەربازیی وەسمانییەکان‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫ژمارەیەك ئەفسەری تورك شانبەشانی‬ ‫ئــەو هــەوڵــە فیکریانە‪ ،‬بناغەیان بۆ‬ ‫ئەو دەوڵەتە داڕشتووە و چرکەساتی‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی تورکیا‪ ،‬لەسەر‬ ‫بناغەیەکی سازی سەڵتەنەتی وەسمانی‬ ‫دامــــەزراوە‪ .‬دوای ئــەو دەوڵــەتــە و لە‬ ‫چوارچێوەی ژمــارەیــەك پەیماننامە و‬ ‫ڕێکەوتنی نێوان هاوپەیمانان‪ ،‬لەژێر‬ ‫بەڵین و سەرپەرشتییەکانی هێزە‬ ‫کۆلۆنیالیزمەکان؛ کۆمەڵێك دەوڵــەت‬ ‫بەناوی دەوڵەت ـ نەتەوە دامەزران‪ ،‬کە‬ ‫زۆرێکیان لە سەرەتادا سیفەتی دەوڵەت‬ ‫ـ نەتەوەیان تێدا نەبوو‪ ،‬دواییش بەهۆی‬ ‫سیاسەتی چەوتی گەالنی سەردەستی‬ ‫ناوچەکە‪ ،‬نەیانتوانی سیفەتی دەوڵەت‬ ‫ـ نەتەوە هەرگیزا و هەرگیز بگەیەننە‬ ‫ئەو ئاستەی کە ئەوروپییەکان پێیان‬ ‫گەیاند‪ .‬بەو مانایەی ئەو دەوڵەتە تازە‬ ‫دامەزراوانە‪ ،‬نەیانتوانی بە میکانیزمی‬ ‫سیاسەتێك لــەســەر بنەمای قانون‬ ‫و لــە چــوارچــێــوەی ئینتەگرێیشندا‪،‬‬ ‫لەگۆشەنیگای پڕۆسەیەکی دیموکراسی‬ ‫پێشکەوتوودا‪ ،‬دەوڵەت لەسەر بنەمای‬ ‫هــاواڵتــی بـــوون بــخــەنــە ڕۆژەڤـــــەوە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ژمــارەیــەك ئەزموونی‬ ‫حوکمی تاکڕەو‪ ،‬نوێنەری یەك ڕەهەندی‬ ‫ئیتنی و کولتوری و سەپاندنی هەژموونی‬ ‫ئەسسیمیلێشن بەسەر پێکهاتەکانی‬ ‫دیدا‪ ،‬وای کرد زۆرێك لەو دەوڵەتانە تا‬ ‫ئەمڕۆش بە شکستخواردوویی بمێننەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ئایین چییە؟‬ ‫شاهۆ کرماشانی‬ ‫دیــــــاردەی ئــایــیــن لـــە ڕوانـــگـــەی‬ ‫کۆمەڵناسان و دەرونناسان یەکێکە لە‬ ‫سەرەنج ڕاکێشترین و ئاڵۆزترین دیاردەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪-‬ئینسانی‪ .‬حــەزکــردن بە‬ ‫لێکۆڵینەوەی زانستی لە بارەی ئایینەکان‬ ‫و مەزهەب لە سەدەی نۆزدەیەم و ـ بە‬ ‫تایبەت ـ سەرەتای ســەردەی بیستەم‬ ‫پەرەی سەند و چەندین زانا و پسپۆڕ‬ ‫لە بوارەکانی جۆراوجۆردا کتێب و وتار‬ ‫و لیکۆڵینەوە تایبەت بە ئایینەکانیان‬ ‫خستە بەر دەستی خوێنەران‪ ،‬هەر لەم‬ ‫سەردەمە بوو کە زانستێکی نوێی بە ناوی‬ ‫زانستی «ئایینناسی» و «ئایینناسیی‬ ‫بــەراوردکــاری» ســەری هەڵدا و تێیدا‬ ‫بــە دیــاردەیــەکــی کۆمەاڵیەتی ناویان‬ ‫برد و شیکردنەوەی ئایینەکانی خستە‬ ‫بەر باس‪ ،‬لەم سۆنگەیەوە کە زانستی‬ ‫مرۆڤناسی یان ئەنترۆپۆلۆژی تایبەتە بە‬ ‫شیکردنەوە و خوێندنەوەی بیر و ئەندێشە‬ ‫و گۆڕانکاریی کولتووری مرۆڤەکان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هاوکات ئەم زانستەش کە بایەخی دەدا‬ ‫بە دیــاردەی ئایینی؛ زانستی دیکەش‬ ‫هــاوکــاری بــوون کە ڕۆڵیان هەبوو لە‬ ‫لە شیکردنەوە و لێکۆڵینەوە لە سەر‬ ‫ئایینەکان‪ ،‬وەکوو زانستی دەرونناسی‬ ‫کە خۆی لە خۆیدا لە کاری لە ڕەفتار‬ ‫و کرداری مرۆڤەکان دەکۆڵێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫شیکردنەوە و ناسینی ئایینەکان بۆ‬ ‫هەموو زانستەکان و لە هەموو بوارەکاندا‬ ‫جێگای تایبەت و گرنگی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫لەم سەردەمە جگە لە هەندێ واڵتی‬ ‫سۆسیالیستی و پێشکەوتوو ئایین‬ ‫و مــەزهــەب یەکێکە لــە بەهێزترین‬ ‫دیــاردەکــانــی کۆمەاڵیەتی و سیاسیی‬ ‫واڵتـــان و کۆمەڵگاکان‪ ،‬بــەو پێیەی‬ ‫جیهان ئەمرۆ جیهانێکی پێشکەوتوو و‬ ‫دونیایەکی ئەنفۆرماتیک و ئەلیکترۆنیە‪،‬‬ ‫و زانست چەندین جار هەڵەبوونی زۆربەی‬ ‫ئەندێشە ئایینەکانی دەرخــســتــوە و‬ ‫سەلماندویەتی کە هەڵەن‪ .‬بەاڵم تەنانەت‬ ‫بەشێک لە کۆمەڵگای ڕۆژئــاوایــی بە‬ ‫گشتی و بە تایبەتی واڵتانی دواکەوتوو‬ ‫ئایین هێشتا پڕهێزترین و کاریگەرترین‬ ‫کارتێکی سیاسیە بە دەست ڕێبەران و‬ ‫گروپە توندڕەوەکاندایە‪.‬‬ ‫لە واڵتی ئێمەدا واتە کوردستانیش‪،‬‬ ‫ئایین ڕەگ‌وڕیشەی کۆنی هەیە و تەنانەت‬ ‫چەندین ڕێبەری سیاسی و کۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئایینی هێز و کاریگەرییەکی زۆریان لە‬ ‫پێکهاتەی کۆمەڵگای ئێمەدا هەبووە و‬ ‫ڕۆڵیان دیار و بەرچاوو بووە‪ .‬تەنانەت بە‬ ‫داخەوە هەر لەم سەردەمە لە ماوەیەکی‬ ‫کــورتــدا و لــە بــاشــووری کوردستان‬ ‫گروپی مەال کرێکار بە ناوی ئایینەوە‬ ‫لە ناوچەیەکی دیارکراودا دەسەاڵتیان‬ ‫هەبووە و بە ناوی ئایینەوە کۆمەڵێک‬ ‫کردەوەی کوشتار و قڕکردنیان بە ناوی‬ ‫ئایینەوە کردەوە‪ .‬هەنوکەش دیسانەوە بە‬ ‫ناوی ئایینەوە خەریکی ئاخنینی مێشکی‬ ‫تاکی کوردن بە ئایدیۆلۆجیای خۆیان‬ ‫بۆ بەهێزبوونی پێگەی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسییان‪ ،‬و خەریکە وەک نەخۆشییەکی‬ ‫شێرپەنجەی نەتەوەیی لێ دێت‪ ،‬هەرچەن‬ ‫بەشێکی دیکە لەمانە بە پاساوی ئەوەی‬ ‫کە گوایا گرووپە توندڕەوەکان لە ئایین‬ ‫تێنەگەیشتون و تەنیا بۆ مەرامی سیاسی‬ ‫وا دەکــەن؛ بانگەشەی ئــەوەی دەکەن‬ ‫کە ئایینی ئیسالم ئایینی خۆشەویستی‬ ‫و ئاشتیە و بۆ ڕزگارکردنی مرۆڤەکان‬ ‫هاتووە و ئەو توندڕەوانە هەڵگری ئاینی‬ ‫ڕاستی نین و ئیمانداری ڕاستەقینە نین‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ڕونە ئەمەیە کە بەشێکی‬ ‫هـــەرە گــــەورەی کــۆمــەڵــگــای کــوردی‬ ‫بە خوێنەوار و نەخوێنەوار تەنانەت‬ ‫ئاکادێمیستەکانیشەوە لە ئایینناسی‬ ‫هیچ زانیارییەکی ئەتۆیان نییە جگە لە‬ ‫زانیاری لە سەر چەند ئایەتی قورئان و‬ ‫هەندێ یاسای شەرعی‪.‬‬

‫بە شیکردنەوە و لێکۆڵینەوەی قووڵ لە‬ ‫بارەی چۆنیەتی لە‌دایک‌بوونی ئایین لە‬ ‫سەردەمی پێش مێژووی مرۆڤایەتی و‬ ‫ڕۆڵی لە ژیانی مرۆڤەکان دەست‌پێ‌کرد‪.‬‬ ‫زانایان بە پشت‌بەستن بە زانستێکی نوێ‬ ‫بە ناوی «مرۆڤ‌ناسی» ـەوە‪ ،‬بەرە‪-‬بەرە‬ ‫لە ڕێگای لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتیی ژیان‬ ‫و هزر و بیری هۆزەکان و کولتورەکان‪،‬‬ ‫ســـــەرداوی لــە‌دایــک‌بــوونــی ئــایــیــن و‬ ‫مەزهەبیان بۆ ڕون بوەتەوە‪.‬‬ ‫زانایەکی ئەڵمانی بە ناوی ماکس مۆلەر‬ ‫دەکرێت بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی‬ ‫ئایین‌ناسیی بـــەراوردکـــاری نــاوی لێ‬ ‫بنێین‪ ..‬ئەم زانــا ئەڵمانیە پێی وایە‬ ‫بۆ دەرکەوتنی چۆنیەتیی له‌دایک‌بوونی‬ ‫ئایین پێویستە بگەڕێینەوە بۆ مرۆڤەکانی‬ ‫پێش مێژوو ‪ ،‬ئەو دەڵێت مرۆڤەکانی‬ ‫پێش مێژوو مرۆڤی نیمچە وەحشین‪،‬‬ ‫کە تەنانەت هەنوکەش لە بە‌شێکی ئەم‬ ‫جیهانە هێشتا مــاون‪ .‬ئــەوان بڕوایان‬ ‫بە هێزی سروشت هەیە و کەسایەتیی‬ ‫پێ دەبەخشن‪ .‬بۆ وێنە بۆ دیاردەکانی‬ ‫سرۆشتی وەکو شاخ و ئاسمان و دەریا‪،‬‬ ‫هێزێکی خەیاڵی لە بەرچاو دەگــرن و‬ ‫ئەو هێزە خەیاڵیە بە خاوەنی سەروتر‬ ‫لە هێزی مرۆڤ دەزانن‪ .‬ئەو لە درێژەی‬ ‫قسەکانیدا دەڵــێــت‪ :‬ئــەو مرۆڤانەی‬ ‫سەرەتایی بە‌جیددی هێزانەیان لەبەر چاو‬ ‫گرتەوە و تەنانەت پەرستوویانن‪ .‬مۆلەر‬ ‫هەروەها پێی وایە ئەم مرۆڤانە هەر لە‬ ‫کۆنەوە بڕوایان بە ڕۆح هەبووە کە بەپێی‬ ‫ئەم بڕوایە مردووەکان بە شێوەی ڕۆح‬ ‫سەرگەردانن و دەژین‪.‬‬ ‫فەیلەسوفێکی ئینگلیزییش بە ناوی‬ ‫سپێنسێر‪ ،‬دەڵێت سەرەتای لە‌دایک‌بوونی‬ ‫ئایین و بیری ئایینی دەبێت لە مەسەلەی‬ ‫خەو و خەیاڵ بە دوایدا بگەڕێین‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵێت مرۆڤە سەرە‌تاییەکان لە کاتی‬ ‫خەون‌بینیندا بە مردووەکانی خۆیانەوە‬ ‫لەو بڕوایەدا بوون کە ئەمانە نەمردون‬ ‫بەڵکو تەنیا بونی جەستەییان نییە و‬ ‫بە شێوەی ڕۆح دەژیــن‪ .‬هەروەها ئەم‬ ‫فەیلەسوفە پێی وایە ڕوحی مردوەکان لە‬ ‫چیرۆکە یۆنانیەکانەوە هەبووە و تەنانەت‬ ‫ئــەو ســەردەمــە خەڵک لە مــردووەکــان‬ ‫ترساون و تــرس بە یەکێک لە بنەما‬ ‫سەرەکییەکانی لە‌دایک‌بوونی ئایینەکان‬ ‫دەزانێت‪.‬‬ ‫سەرباری هەموو ئەو بۆچوونانە لە سەر‬ ‫ئایین زۆربەی هەر زۆری کۆمەڵناسان و‬ ‫دەرونــاســان و‪..‬هتد پێیان وایــە ئایین‬ ‫ســەرەتــا بــە شێوەیەکی ســەرەتــایــی‬ ‫دەستی پ ـێ‌کــردەوە و پــاش هــەزاران‬ ‫ساڵ وەکو زۆربــەی دیــاردە ئینسانی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان گۆڕانی بەسەردا هاتوە و‬ ‫بەرە‪-‬بەرە گەشەی کرتوە‪.‬‬

‫ئایین چیە ؟‬ ‫پێناسەی ئایین و وەاڵمی پرسیاری‬ ‫«ئایین چییە؟» بە ڕاستی زۆر قورس‬ ‫و دژوارە‪ ،‬هۆکارەکەشی بۆ بوونی ئەو‬ ‫هەموو ئایینە دەگەڕێتەوە کە لە فیکر و‬ ‫ئەندێشەکانیاندا جیاوازن‪.‬‬ ‫هەندێک لە زانــایــان کە بــڕوایــان بە‬ ‫ئایین هەیە پێیان وایە ئایین دیاردەیەکی‬ ‫ئاسمانیە و لە الیەن خوداوە ئیلهام کراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم لێکدانەوەیە ناچێتە خانەی‬ ‫لێکۆڵینەوەی زانستیەوە‪ ،‬چونکە ئەم‬ ‫پێناسەیە تووشی وەستان دەبێت کاتێک‬ ‫دەبینین هەندێک لە ئایینەکان خۆیان بە‬ ‫ئایینی ئاسمانی نازانن و وەک ئایینی‬ ‫زەمینی شوناسی خۆیان پێناسە دەکەن‪،‬‬ ‫تەنانەت نکۆڵی لــە خ ــوداش دەکــەن‬ ‫وەکو ئاینی بوودایی و و کۆنفوشیوسی‪.‬‬ ‫یەکێکی دیکە لە هۆکارەکانی ئەوەی‬ ‫کە ناکرێت ئەو پێناسەیەی زانایانی‬ ‫ئاینی بە زانستی بدرێت قەڵەم؛ ئەوەیە‬ ‫کە زانایانی دیکەی بــوارەکــان وەکو‬ ‫مرۆڤناسەکان و کۆمەڵناسەکان و‬ ‫دەرونزانەکان بە پێی بوارەکانی خۆیان‬ ‫پێناسە لە ئایین دەکــەن و هەندێک‬ ‫جاریش ڕای تایبەتی و شەخسیی خۆیان‬ ‫تێکەڵ بەم چەمکە دەکــەن‪ ،‬بۆ وێنە‬ ‫الهوتیەکان یان تیۆلۆژیستەکان ئایین‬ ‫بە زانستی خوایی ناو دەبەن‪ ،‬واتە لە‬ ‫الیەن خولقێنەرەوە بۆ پێغەمبەرەکانی‬ ‫ئیلهام کـــراوە‪ ،‬ئــەوانــیــش بــۆ خەڵک‬ ‫باسیان کردەوە بە شێوەی جۆراوجۆری‬ ‫زارەکــی و نوسراو‪ .‬بە پێچەوانەشەوە‬ ‫هەندی زانای ماددیگەرا وای بۆ دەچن‬ ‫ئایین تەنیا لە کۆمەڵێک ئەندیشە و‬ ‫خورافە پێک‌هاتووە‪ .‬بەپێی هەندێک لە‬ ‫کۆمەڵناسەکانیش ئایین تەنیا پێک‌هاتوە‬ ‫لە بەها ئینسانیەکان‪ ،‬و لە بەرامبەردا‬ ‫فرۆید دەرونــزانــی گــەورەی نەمساوی‬ ‫پێی وایــە کە ئایین تەنیا شێوەیەکە‬ ‫لە نەخۆشیی دەرونیی بەکۆمەڵ‪ ،‬لە‬ ‫بەرامبەردا ڕێبەرانی هەر سێ ئایینی‬ ‫گــەورەی تــاک‌خــودایــی‪ :‬یەهوودیەت و‬ ‫مەسیحیەت و ئیسالم‪ ،‬دیــاردەی ئایین‬ ‫وەکو هۆکاری گەشەی مرۆڤ دەزانن‪،‬‬ ‫و لە بەرامبەریشدا هەندێک فەیلەسوف‬ ‫ئایین بە ستۆپی شارستانیەت دەزانن‪،‬‬ ‫یان مارکس فەیلەسوفی ئەڵمانی کە‬ ‫لە وتە بەناوبانگەکەی ئایین بە مادەی‬ ‫سڕکەری جەماوەر پێناسە دەکات‪.‬‬ ‫بۆیە گەیشتن بە پێناسەیەکی دیار‬ ‫و ڕاست کە بە دڵی فەیلەسوفەکان و‬ ‫زانایانی زانستی ئایینناسی و لە هەمان‬ ‫کات قبوڵی زانایانی ئایینی بێت؛ قورسە‬ ‫و ڕەنگە ئەستەمیش بێت‪ .‬بە هەر حاڵ‬ ‫لە هەر هەشت ئایینە گەورەکانی جیهان‬ ‫واتە مەسیحیەت و هیندۆسی و بوودایی‬ ‫و شینتۆ و کۆنفوشیوسی و تاویەت و‬ ‫ڕیشەی ئەندێشە ئایینیەکان‬ ‫یەهودیەت و ئیسالمدا خاڵی هاوبەشی‬ ‫لێکۆڵینەوە زانستیەکان دەریان‌خستوە‬ ‫زۆر هەیە یەکێک لەو خاڵە هاوبەشانە‬ ‫بڕوابوونە بە جیهانی نادیار و‪..‬هتد و کە شێوەی ژیان و جۆری بیرکردنەوەی‬ ‫مرۆڤەکان پێش مێژوو لە زۆر ڕووەوە لە‬ ‫ئەندێشەی تایبەت بە ڕۆح‪.‬‬ ‫شێوە‌ی ژیان و بیرکردنەوەی هۆزە نمیچە‬ ‫وەحشیەکان ـ کە ئێستا بونیان هەیە‬ ‫لە‌دایک‌بوونی ئایین‬ ‫دەکــرێــت ســــەردەی نـــوزدەیـــەم بە ـ دەچێت‪ .‬لە ڕاستیدا دەتوانین خەڵکی‬ ‫سەدەی لێکۆڵینەوە لە بارەی ئایینەوە هۆزە نیمچە وەحشیەکانی ئەمڕۆیی بە‬ ‫ناو بنێین‪ .‬لە سەرتای ئەم سەدەیە بوو مرۆڤە زیندوەکانی پێش مێژوو ناو ببەین‪.‬‬ ‫دەرونناسێکی ئەڵمانی پێی وایــە‬ ‫کە زانایانی زانستە مرۆڤایەتیەکان و بە‬ ‫تایبەت کۆمەڵناسەکان و دەرونزانەکان‪ ،‬سەرچاوەی زۆربەی ئەندێشە ئاینیەکان‬

‫زاڵ‌بوونی ترس و داخوازیی میهربانییە‬ ‫لە هێزە ئەندێشەییەکان‪ .‬دەرونناسێکی‬ ‫دیکە بە ناوی مارد سەرچاوەی ئەندێشە‬ ‫و بیری ئایینی لە عاتیفه و هەستە‬ ‫جیاوازەکانی مرۆڤە سەرەتاییەکاندا‬ ‫ـ بــە تــایــبــەت تــرس ـ دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫بەگشتی زۆربەی دەرونناسان پێیان‌وایە‬ ‫کە لە ناو سروشت کۆمەڵێک دیاردەی‬ ‫ترسناکی وەکو هەوەرتریشقە و زریان و‬ ‫بوومەلەرزە و مەرگ و نەخۆشیی کوشندە‬ ‫و‪...‬هتد بوونیان هەیە کە پێویستە بۆ‬ ‫زاڵ‌بــوون بەسەر ئەو ترسانەدا مرۆڤ‬ ‫بڕوای بە هێزێکی دەرکیی یارمەتیدەر‬ ‫هەبێت‪ ،‬کە کۆنە دەکرێت سەرەتا و‬ ‫سەرچاوەی ئەندێشە ئایینیەکان لەوێوە‬ ‫دەست‌پێ‌بکات‪.‬‬ ‫یەکێکی دیکە لــە ئایین‌ناسان بە‬ ‫ناوی جەیمس فرەیزر‪ ،‬پێی وایە جگە‬ ‫لەو مرۆڤانەی سەرەتایی کە سەرچاوەی‬ ‫ئەندێشەی ئایینەکانن‪ ،‬دامەزرێنەری‬ ‫ئەم ئەندێشانە لە تاقمی ساحیرەکان‬ ‫و جــادووگــەران بــوون‪ .‬ئەم ساحیرانه‬ ‫جگە لــەوەی کە هۆکارەکانی ترس و‬ ‫دەرونزانیی خەڵکیان دەناسی؛ هاوکات‬ ‫چارەسەریشیان بۆ ئەم دیاردە ترسناکانە‬ ‫دەدۆزییەوە‪ .‬ئەم زانایە پێی وایە ئەم‬ ‫جادووگەرانە و ساحیرانە دواتر گەشەیان‬ ‫کرد و بوون بە پێشەوا و پیاوی ئایینی‪..‬‬ ‫تەنات جگە لەوە جاروباریش خۆیان بە‬ ‫پزیشک و زانــای پزیشکی دەناساند و‬ ‫لە ڕێگای خۆیانەوە خەڵکیان چارەسەر‬ ‫دەکرد (تەنانەت هە‌نووکەش هەندێ مەال‬ ‫لە کوردستان خۆیان کردوەتە پزیشک و‬ ‫چارەسەر بۆ خەڵک دەکەن و دەرمانی‬ ‫میزی حوشتر و شتی سەیر‌و‌سەمەرە بەکار‬ ‫دێنن!)‪ .‬ئەم زانایە گەورەیە پێی وایە‬ ‫ئەم کەسانە پێشتر خۆیان بە پاسەوانی‬ ‫ئایین زانیوە‪ ،‬و باس لەوە دەکات کە‬ ‫لە هەندێ شوێن دەبوایە بۆ وەستانی‬ ‫زریان یان ڕەشەبا یان بوومەلەرزە ئەم‬ ‫ساحیرانە چارەسەری ئەو بارودۆخەیان‬ ‫بکردایە و بیانوەستاندایە! تەنانەت لە‬ ‫ئایینی ئیسالم گەورە پیاوانی ئایینیی‬ ‫ئایینەکانی تر بە ساحیر و جادوگەر ناو‬ ‫دەبەن‪.‬‬ ‫بەشێکی دیکە لە دەرونناسان ئایین‬ ‫بە پێویستیی دەرونیی مرۆڤ دەزانن‪،‬‬ ‫بەتایبەت لە کاتی ترس و ڕووداوێکی‬ ‫سروشتی گـــەورەدا وەکـــوو پشتیوان‬ ‫سەیری ئایین دەکەن‪.‬‬ ‫یەکێک لە دامــەزرێــنــەرانــی زانستی‬ ‫کۆمەڵناسی‪ ،‬بە ناوی دورکهایم‪ ،‬پێی وایە‬ ‫ئایین دیاردەیەکی جیهانیە‪ ،‬ئەم دیاردەیە‬ ‫کولتورێکی لە جیهان دروست کردوە کە‬ ‫بە شێوەی جیاواز و لە کاتی جیاواز‬ ‫بەرە‪-‬بەرە گۆڕانی بە ســەردا هاتووە‪،‬‬ ‫تا گەشتوەتە ئەم قۆناخە و بەپێی ئەم‬ ‫کولتورە لە دەرەوەی ئەم جیهانە هێزێک‬ ‫حوکم بە سەر ئەم جیهانە دەکات‪.‬‬ ‫فرۆیدیش پێی وایە مرۆڤ هەر لە کاتی‬ ‫لە‌دایکبوونی پێویستیی بە پشتیوان هەیە‬ ‫و ئەوەش دایک و باوکە‪ ،‬بەاڵم وردە‪-‬وردە‬ ‫کە گەورە بوو بە دوای هێزی پشتیوانی‬ ‫دیکەدا دەگەرێت‪ ،‬ئەوەش خودایە‪ .‬ئەو‬ ‫پێی وایە هەموو ئەمانە عاتیفە و هەستە‬ ‫و لە ڕووی عاتیفە و خۆی بە بچووک‬ ‫دەزانێت و‪ ،‬باوک و خودا بە گەورە‪.‬‬

‫خوادکانی پێش مێژوو‬ ‫هەندێ لە مرۆڤ‌ناسان و ئایین‌ناسان‬ ‫مێژووی بیری ئایینی بۆ ‪ ٢‬میلیۆن و ‪٥٠٠‬‬ ‫هەزار ساڵ پێش لە ئێستا دەگەڕێننەوە‪.‬‬ ‫ئەم زانایانە پێیان وایە لەو کاتەوە کە‬ ‫مرۆڤ بیری لە خۆی و ژینگەی تایبەتی‬ ‫خۆی کردوەتەوە؛ ئەندێشەی ئایینیش‬ ‫دەستی پێ‌کرد‪.‬‬ ‫ســومــەریــیــەکــان و بابلییەکان کە‬ ‫ئێستاکە ئاسەوارێکی بە‌جێ مــاوە؛‬ ‫بــڕوایــان بــە خواکانی ئــاســان‪ ،‬خــۆر‪،‬‬ ‫زەوی‪ ،‬مــانــگ هــەبــووە و هــەروەهــا‬ ‫میسرییەکانیش خواوەندە مرۆڤ‌شێوە و‬ ‫ئاژەڵ‌ڕەنگەکانیان و وەک خودای خۆیان‬ ‫زانیوە‪ .‬فرەیی خواکان لە ئایینەکانی‬ ‫پێش مێژوو و سەردەمی کۆندا واقیعێکی‬ ‫گشتی بوە و بۆیە ئەو قۆناغە جیاوازە‬ ‫لە قۆناغی ئایینە یەکتاپەرستیەکان کە‬ ‫دواتر سەرهەڵ‌دەدەن‪.‬‬ ‫گەشە و گۆڕانکاریی ئایینەکان‬ ‫لێکۆڵینە زانستیەکان لە بارەی ئایینە‬ ‫جیهانیەکانەوە دەریان‌خستوە کە هەموو‬ ‫ئەو ئایینانە لە سەرەتاوە زۆر سادە و‬ ‫ساکار بوون و بەاڵم دواتر بە‌پێی زەمەن و‬ ‫کات گەشەیان کردوە‪ .‬هەزاران ساڵ پێش‬ ‫لە‌دایک‌بوونی ئەو ئایینانە سەرەتا وەکوو‬ ‫بنەما و بڕوای پەرت‌وباڵو و سەرەتایی‬ ‫بوونیان هەبووە و بە تێپەراندنی کات‬ ‫گۆڕانیان کۆکراونەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ وێنە ئایینی یەهودیەت «اليهودية»‬ ‫یــان جــولــەکــایــەتــی (بــە ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪ ،Judaism‬لە وشەی ‪Iudaismus‬‬ ‫ی التینییەوە‪ ،‬کە داتاشراوە لە وشەی‬ ‫‪ Ioudaïsmos‬ی گریکییەوە‪ ،‬و‬ ‫ئەمەش دوا جار لە وشەی «یەهوداهـ»‬ ‫יהודה ی عیبرییەوە)‪ ،‬ئایین‪ ،‬فەلسەفە‬ ‫و ڕێگای ژیانی جوولەکەکانە‪ .‬ئایینەکە‬ ‫لە کتێبی پیرۆزی عیبریەوە (کە ناویش‬ ‫دەبرێت بە «تاناخ») سەرچاوەی گرتووە‬ ‫و دەقەکانی تری دوایی وەکوو تەلموود‬ ‫ڕوونــی دەکەنەوە‪ .‬یەهوودییەت لەالی‬ ‫پیاوانی ئایینی پێناسە دەکــرێــت بە‬ ‫پەیوەندییەکی پشتاوپشتی لەنێوان خودا‬ ‫و بەنو ئیسرائیلدا‪ .‬یەهوودییەتی ڕەبانی‬ ‫«حاخامی» پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت‬ ‫کە خودا فەرمایشتەکانی خۆی بە مووسا‬ ‫لەسەر چیای سینای بە هەردوو ڕێگەی‬ ‫«تــەوڕاتــی نــووســراو» و «تــەوڕاتــی‬ ‫زارەکــی» ڕاگەیاندووە‪ .‬ئەم چەمکەی‬ ‫حاخامەکان جەختیان بەدرێژایی مێژوو‬ ‫لەسەر کــردوەتــەوە؛ لەالیەن جولەکە‬ ‫قەڕڕاییەکان «القرائیون» ـەوە ڕەخنەی‬ ‫لێ گیراوە و ڕەت کراوەتەوە‪ ،‬کە ئەمەش‬ ‫جووڵەیەک بوو لە سەدەکانی ناوەڕاستدا‬ ‫دەرکــــەوت‪ ،‬کــە لــە ئێستادا هـــەزاران‬ ‫شوێنکەوتوویان هەیە‪ ،‬پێشیان وایە‬ ‫کە تەنها تەوڕاتی نووسراو درووستە‪،‬‬ ‫کە لە پرۆسەیەکی درێژخایەندا و بە‬ ‫درێژایی چەند سەدەیەک كۆ كرایەوە‬ ‫و گەشەی كرد و فۆرمی گرتوە‪ .‬پێش‬ ‫ئەم شێوەگرتنەی ئایینی یەهودی و‬ ‫‪ ١٧٠٠‬ســاڵ پێشتر کەسێک بە ناوی‬ ‫«ئیبراهیم» کۆمەڵێک بڕوا و داب‌ونەریت‬ ‫«تەقالید» وهەڵس‌وکەوتی ئەخالقیی‬ ‫کۆ کـــردەوە و دواتــر لەسەر دەستی‬ ‫مووسا گەیشت بەو ئایینی یەهوودیەی‬ ‫کە ئێستا دەیبینین‪ .‬بە هەمان شێوەش‬

‫جادووگەرەکانی کۆمەڵگای سەرەتایی مرۆڤ؛ خۆیان بە پزیشک‬ ‫و زانای پزیشکی دەناساند و خەڵکیان چارەسەر دەکرد‪ ..‬تەنانەت‬ ‫هە‌نووکەش هەندێ مەال لە کوردستان خۆیان کردوەتە پزیشک‬ ‫و چارەسەر بۆ خەڵک دەکەن و دەرمانی میزی حوشتر و شتی‬ ‫سەیر‌و‌سەمەرە بەکار دێنن!‬

‫ئایینی هیندۆسی کە یەکێکە لە کۆنترین‬ ‫و زیندوترین ئایینەکانی جیهان بێ‬ ‫ئەوەی پێغەمبەرێکی ئاسمانیی هەبێت‪،‬‬ ‫دوای هــەزاران ساڵ ڕێگای گۆڕانکاری‬ ‫و گەشەی بە خۆیەوە بینیوە کە دواتر‬ ‫لەسەر دەستی بــوودا ئایینی بوودایی‬ ‫دروست بوو‪.‬‬ ‫بــەکــورت؛ لێکۆڵينەوەكان بەڕوونی‬ ‫دەریان‌خستوە كە بە‌گشتی دیــاردەی‬ ‫ئایین دیــاردەیــەكــی كــۆمــەاڵیــەتــی و‬ ‫ئینسانییە و بــــەردەوام لــە حاڵەتی‬ ‫گۆڕاندایە ‪.‬گــەورەتــریــن تایبەتمەندی‬ ‫هەموو ئەم ئایینانەش تایبەتمەندیی‬ ‫گەشە‌کردنیانە لە حاڵەتی سەرەتاییەوە‬ ‫بۆ حاڵەتی ئاڵۆزی و پێش‌کەوتن‪.‬‬ ‫گەر بەدوای سەرچاوە مێژووییەکانی‬ ‫ئایینە هەرەکۆنەکاندا بگەڕێین؛ چەمکی‬ ‫خــودا بــە واتــە ئەمڕۆییەکەی بــەدی‬ ‫ناکرێت‪ .‬مرۆڤە سەرەتاییەکان بڕوایان بە‬ ‫هێزی غەیبی و ڕۆح هە‌بووە و تەنانەت‬ ‫شــاخــەکــان و ب ــەردەک ــان وەکـــۆ ڕوح‬ ‫سەیریان دەکردن‪ .‬دواتر کە ئایینەکان‬ ‫گەشەیان کــرد؛ کــران بــە کاریزما و‬ ‫چیرۆکی ژیانی ئەم خودایانە بوون بە‬ ‫ئوستوورە و پاڵەوان‪ .‬ئــەوەی ڕوون و‬ ‫ئاشکرایە ئەمەیە کە مرۆڤەکان سەرەتا‬ ‫لەسەر بێ‌خودایی و دواتر چەند‌خوادیی و‬ ‫لە کۆتایشدا تاک‌خودایی ڕۆشتوون و بەم‬ ‫شێوەیە باوەڕیان گەشەی کردوە‪ .‬هەر‬ ‫ئەم پرۆسەیە دەری‌دەخــات کە هەموو‬ ‫ئەم بڕوایانە دەستکردی خودی مرۆڤن و‬ ‫سەرچاوەکەی مرۆڤەکانن‪ ،‬بۆیە دەتوانین‬ ‫بڵێن ئایین دیــاردەیــەکــی ئینسانیە‪.‬‬ ‫خواوەندیش لە هەر کۆمەڵگایەکدا ناوێکی‬ ‫هەبوە‪ :‬خودای یۆنانییەکان «زیۆس»‬ ‫بــووە‪ ،‬و خــودای ئێرانیەکان «ئەهورا‬ ‫مەزدا»‪ ،‬و خودای موسوڵمانەکان «اللە»‬ ‫و خودای هیندۆسەکان «برەهما» بووە‪.‬‬ ‫پەیوەندیی ئایین و زانست‬ ‫مەالکان و الیەنگرانی ئایینی ئیسالم‬ ‫بـــەردەوام لە‌سەر پەیوەندیی پتەوی‬ ‫نێوان زانست و ئایین جەخت دەکەنەوە‪،‬‬ ‫پێیشیان وایە هیچ بەرکەوتنێک لە نێوان‬ ‫ئایین و زانستدا نییە‪ .‬بەاڵم سەروبەری‬ ‫ئەم تیزە پێچەوانەیە‪ ،‬چونکە بنەما‬ ‫و ئەندێشەی هەر دوال زۆر جیاوازن و‬ ‫تەنانەت دژی یەکیشن‪ .‬هەرلە بنچینەدا‬ ‫پەیامی هەر دوو ال جــیــاوازە‪ :‬زانست‬ ‫هــەوڵ دەدات دیــاردەکــانــی سروشت‬ ‫بناسێت و چۆن و پرسیاریان لە سەر‬ ‫بکات‪ ،‬بــەاڵم ئایین پێوەر بۆ ژیــان و‬ ‫ڕەفتار و گوتاری مرۆڤەکان دادەنێت‪.‬‬ ‫جگە لەوەش بە دەیان بەڵگە زۆربەی‬ ‫بوچوونە ئاینیەکان سەبارەت بە سروشت‬ ‫و جیهان لــە الیـــەن زانــســتــەوە ڕەت‬ ‫کــراونــەتــەوە‪ ،‬بەتایبەتی ئــەو چیرۆکە‬ ‫ئایینیانەی باس لە پەیدابوونی جیهان یا‬ ‫مرۆڤەکان دەکەن‪ ،‬کە هەموو ئەمانە دوای‬ ‫مشت‌ومڕێکی زۆر کۆتاییان پێ‌هاتووە‬ ‫و تەنانەت لە خوێندن و پرۆگرامی‬ ‫قوتابخانەکان واڵتانی پێشکەوتوو بە‬ ‫تـــەواوی ســڕاونــەتــەوە و لە زانکۆکان‬ ‫و قوتابخانەکان تیۆریی پەرەسەندن‬ ‫«تطور» خرایە ناو میتۆدی خوێندنەوە‪.‬‬ ‫ئیت ئاستی زانست و زانیاریی خەڵک‬ ‫لە هــەر کۆمەڵگاێک لەگەڵ ئاستی و‬ ‫زانیاری کۆمەڵگای ئایینی؛ زۆر جیاوازە‪.‬‬ ‫هەر ئەوەندە کۆمەڵگایەک خوێندەوار و‬ ‫ئاگادار و هۆشیار بێت؛ هەستی ئایینی‬ ‫الی ئەوان کزتر‪ ،‬و بە پێچەوانەشەوە هەر‬ ‫کۆمەڵگایەک نەخوێندەوار و دواکەوتوو‬ ‫بێت لە‌باری زانست و زانیارییەوە؛ ڕوو‬ ‫لە ئایین دەکـــەن‪ .‬لە کۆتاییشدا لە‬ ‫ئاکامی پێشکەوتنی زانستی و گۆرینی‬ ‫سیستەمی پەروەردە و خەباتی بێ‌وچانی‬ ‫ڕوناکبیران و خەباتی دیمۆکراسی؛‬ ‫دیاردەی ئایین دەچێتە کەناری دیمەنی‬ ‫گشتیی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬علی دشتی‪ ،‬شيعگری‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ارباب کیخسرو شاهرخ‪ ،‬زرتشت پیامبری‬ ‫که از نو باید شناخت‪.‬‬ ‫‪« .٣‬خدايان دين»‪ ،‬ویکی‌پدیا‪ ،‬دانشنامهٔ آزاد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫داعش‪ ..‬ئیسالم‪ ..‬ئیسالمگەرایی‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫پێشەكی‬ ‫ئێمە لەپارادۆكسێكی سەیردا دەژین‪،‬‬ ‫دەمانەوێت هەمو شتێك ببەستینەوە‬ ‫بەئاینەوە‪ ،‬بەئاینكردنی وردودرشتی‬ ‫بابەتەكانی ژیانمان بۆتە دیاردەیەكی‬ ‫زۆر ئاسایی‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا تەمەڵترین‬ ‫كۆمەڵگەین لەهەوڵدان بۆ تێگەیشتن‬ ‫لــەئــایــنــەكــەمــان‪ ،‬تــەنــانــەت گــەر ئەو‬ ‫تێگەیشتن‌و شارەزاییە كەمیش بێت‪.‬‬ ‫واتـــە مــەبــەســت لــەبــونــی شــارەزایــی‬ ‫لێرەدا‪ ،‬قوڵبونەوە نیە لەئاین‌و بابەت‌و‬ ‫زانــســتــەكــانــیــدا‪ ،‬یــاخــود لەئیسالم‌و‬ ‫مــێــژوەكــەیــدا‪ ،‬بەڵكو مەبەست تەنیا‬ ‫ئــاگــاداربــونــێــكــی گشتیی بابەتییە‪،‬‬ ‫هەوڵدانێكی كەمە بــۆ گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫حەقیقەتی مــێــژوی ئــایــنــەكــەمــان‌و‪،‬‬ ‫دوركــەوتــنــەوە لــەو مۆركە میسالیەی‬ ‫ئاینەكەمان بەسەرجەم زانستەكانی‌و‬ ‫بەتەواوی مێژویەكەیەوە تەقدیسكردوە‪،‬‬ ‫بیركردنەوەیە لەئیسالم لـــەدەرەوەی‬ ‫سۆزو خوێنگەرمیەكی بێمەعریفەو دور‬ ‫لەئاگاداریی‪.‬‬ ‫ئەم بێئاگاییەی ئێمە لەئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫وایكردوە هەر كەسە یاخود هەر گروپەو‬ ‫بــەگــوێــرەی لێكدانەوەو ئایدۆلۆژیای‬ ‫خۆی‪ ،‬قسە لەسەر ئەو بابەتانە بكات‬ ‫كە پەیوەندییان بەئاینەوە هەیە یاخود‬ ‫بــەئــایــنــكــراون‌و بـــەزۆر خــراونــەتــە ناو‬ ‫ئاینەوە‪ ،‬بەبابەت‌و دیـــاردەو روداوە‬ ‫كۆن‌و نوێیەكانەوە‪ .‬لێرەوە سەبارەت‬ ‫بەهەر بابەتێكی ئاینی بۆچونی ناكۆك‌و‬ ‫دژبــەیــەك دەبیستین‌و‪ ،‬كەسیش نیە‬ ‫بابەتەكەمان وەكخۆی‌و بەشێوەیەكی‬ ‫بابەتیانە بۆ رونیكاتەوەو حەقیقەتەكەی‬ ‫بخاتەڕو‪ .‬لەبەر ئەوە هەندێك خواخوایانە‬ ‫بابەتێك یــان روداو و دیــاردەیــەكــی‬ ‫ێ بێتە پێشەوەو بەسەرجەم الیەنە‬ ‫نو ‌‬ ‫پۆزەتیڤ‌و نێگەتیڤەكانیەوە بەتەواویی‬ ‫بەجەوهەری ئیسالم یەكسانی بكات‪،‬‬ ‫لەبەرامبەریشدا كەسانێك هەن هەرگیز‬ ‫نایانەوێت‪ .‬هیچ كەموكوڕی‌و نەنگییەك‬ ‫یــاخــود هیچ بابەتێك كــە بــۆ ئەمڕۆ‬ ‫بوبێت بەكێشە‪ ،‬بخەنە پاڵ ئیسالمەوەو‬ ‫پێیانوایە ئیسالمی بەر لەچواردە سەدە‬ ‫بەهەمو یاساو رێساو وردەكاریەكانیەوە‬ ‫كتومت‌و لەسەدا سەد بۆ ئەمڕۆ گونجاوە‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا پێیانوایە گەر كەسێك‬ ‫یان گروپێك تاوانێكی ئەنجامدا یان‬ ‫ستەمێكی كرد‪ ،‬ئەوا هیچ پەیوەندییەكی‬ ‫بەئیسالم‌و مێژو و زانستەكانیەوە نیەو‪،‬‬ ‫پێیوایە ناكرێت‌و نابێت هیچ كێشەو‬ ‫قەیرانێك كە لەمڕۆدا لەفیكری ئیسالمی‌و‬ ‫لەجیهانی ئیسالمیدا ئامادەیە بدرێتە‬ ‫پاڵ ئیسالم خۆی‪ ،‬وەكئەوەی جەوهەری‬ ‫ئیسالم ئەوەندە رون‌و دیاریكراوبێت‌و‬ ‫بابەتە جێگیرەكان (پوابت)ی ئیسالمیش‬ ‫هیچ مایەی كێشەو ناكۆكیی‌و جیاوازیی‬ ‫نەبن لەنێوان زانــاو بیریارانی ئەمڕی‬ ‫ئیسالمیدا!‬ ‫ئەم هەڵوێستە نابابەتیەیش خاوەنی‬ ‫گــەلــێــك فــاكــتــەری ج ــودای ــە‪ ،‬رەنــگــە‬ ‫دیارترینیان تێكەڵكردنی‌و كردن بەیەكی‬ ‫پراكتیكی مرۆیی‌و خــودی دەق خۆی‬ ‫بێت‪ ،‬بەمانایەكی دیكە یەكسانكردنی‬ ‫(ئیمان) بە(فیكر)و‪ ،‬جیانەكردنەوەی‬ ‫(وەحــی) لەدڵێكدانەوەی زاناو بیریارو‬ ‫فەیلەسوفان)‪ .‬گەرچی ئێمەی رۆڵەكانی‬ ‫جیهانی ئیسالمی لەچەندین قەیرانی‬ ‫جیاوازو جۆر بەجۆردا دەژین كە رەنگە‬ ‫بەالی ئێمەوە دیارترین ئەو قەیرانانە‬ ‫قەیرانی ئاینی بێت‪ ،‬بەڵكو هۆكاری زۆرێك‬ ‫لەقەیرانەكانی دیكەش بێت‪ ،‬النیكەم‬ ‫قسەكردنی ئێمە لەم نوسینەدا لەسیاقی‬ ‫قەیرانی ئاینی‌و كێشەی نەخوێندنەوەی‬ ‫دروســتــی ئــایـن‌و تێنەگەیشتنە لێێ‌‌و‬ ‫بەئایدیۆلۆژیكردنیەتی‪.‬‬

‫ئایا داعش موسڵمانە؟!‬ ‫یەكێك لــەو پــرســیــارانــەی لەگەڵ‬ ‫هــاتــنــی داعــــش بـــۆ كــوردســتــانــدا‬ ‫وروژێنرا‪ ،‬پرسیاركردن‌و گومانكرن بو‬ ‫ێ‬ ‫لەموسوڵمانێتی داعــش؟ ئاخۆ دەب ‌‬ ‫داعش موسوڵمان بن یان كافر؟ هەندێك‬ ‫لــەو مامۆستا ئاینی‌و روناكبیرانەی‬ ‫دەهاتنە سەرشاشەی تەلەفزیۆنەكان‬ ‫بەپەلەو بەئاسانی مۆركی كافرێتیان‬ ‫بەداعشەوە دەنــاو‪ ،‬لەوەاڵمدا یەكسەر‬ ‫دەیــانــگــوت‪ :‬كــافــرە! بێگومان گرفتی‬ ‫سەرەكیی لەخودی پرسیارەكەو كەسی‬ ‫پرسیاركەردایە‪ ،‬ئەگەر نا ئەم پرسیارە زۆر‬ ‫نابەجێیەو هێندەی كێشە دروستدەكات‌و‬ ‫تێگەیشتن لەبابەتەكان ئاڵۆزتر دەكات‬ ‫ئەوەندە وەاڵمی بەسودمان پێنابەخشێت‪.‬‬ ‫پێدەچێت بـــەالی پێشكەشكاری‬ ‫بــەرنــامــەكــان‌و‪ ،‬ئــەو كــەســانــەش كە‬ ‫وەاڵمــدەدەنــەوە‪ ،‬كێشەی داعــش تەنیا‬ ‫ئــەوە بێت‪ ،‬یــاخــود‪ .‬النیكەم كێشەی‬ ‫ســەرەكــی لــەچــۆنــیــەتــی ئــایــنــداریـی‌و‬ ‫بیركردنەوەو رەفتاری ئەودا ئەوە بێت كە‬

‫(كافر)ە‌و موسوڵمان نیە! بەم پێیە بێت‬ ‫دەبێت سەرجەم ئەو كێشانەی سەدان‬ ‫ساڵە جیهانی ئیسالمی بەگشتی پێوەی‬ ‫دەناڵێنن لــەوەوە سەرچاوەی گرتبێت‬ ‫كە خەڵكەكەی كافرن نەك موسوڵمان!‬ ‫هەمویان دوڕو و درۆزنــن لەبانگەشەی‬ ‫بونی ئیمان‌و ئیسالمەتی‌و‪ ،‬سەراپایان‬ ‫ریایی دەكەن لەپەرستشدا! لەكاتێكدا كە‬ ‫ئەمە كتومت هەڵوێستی بیریارە توندڕەو‬ ‫و تەكفیریەكانی جیهانی ئیسالمیە‪،‬‬ ‫لەنمونەی سەید قوتب! كە سەرجەم‬ ‫موسوڵمانان بەكافردەزانن‌و دەڵێن دەبێت‬ ‫دوبارە موسوڵمان بكرێنەوەو‪ ،‬ئیمانیان‬ ‫ێ بهێنرێتەوە! لەهەمانكاتدا دەبێت‬ ‫پ‌‬ ‫هەمو ئەو زاناو موفەسیرو بیریارانەی‬ ‫بەدرێژایی مێژو لەتێگەیشتن‌و ئیجتیهادو‬ ‫خوێندنەوەكانیاندا هەڵەیان كــردوەو‬ ‫نەیانپێكاوە بەهۆی بێباوەڕی‌و نەبونی‬ ‫ئیلتیزامی ئاینیانەوە بوبێت ! واتە‬ ‫یەكسانیكردنی هەڵەو تاوان بەكوفر!‬ ‫هەر ئەم بێئاگاییەشە لەئاینی ئیسالم‌و‬ ‫مێژوەكەی‪ ،‬بۆتە هۆی ئەوەی خەڵكی‬

‫بەگشتی بەسەرسامییەكی زۆرەوە‬ ‫ێ دەگونجێت موسوڵمان‬ ‫بپرسن ئــەر ‌‬ ‫كەس بكوژێت؟ ئایا تۆ بڵێیت لەمێژوی‬ ‫ئیسالمیدا‪ -‬نەك مێژوی هاوەاڵنیش‪ -‬شتی‬ ‫وا رویدابێت‌و‪ ،‬چۆن دەبێت روبدات؟!‬ ‫ئەو ئایەتانەی باسی مرۆڤكوشتن‌و‬ ‫كوشتاركردن دەكــەن‌و یاساو رێسایان‬ ‫بۆداناون بۆ بێباوەڕان دانرابن؟! گوایا‬ ‫یاساو رێساكانی سزادان‌و تۆڵەسەندنەوە‬ ‫ێ دانراون؟‬ ‫لەفیقهی ئیسالمیدا بۆچی‌و بۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫مەگەر ئەو سزایەی خودا خەڵكی پ ‌‬ ‫دەترسێنێت بۆ بڕواداران نیە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە هەر بروادارانیش بڕوایان پێیەتی؟‬ ‫ئەی لەبنەڕەتدا تەكلیفی شەرعیی بۆ‬ ‫كێیە؟ فەرمان بەچاكەو بەرگریی لەخراپە‬ ‫(االمــر بالمعروف والنهی عن المنكر)‬ ‫بەسەركێدا پیادە دەبێت؟!‬ ‫ماوەتەوە ئەوەی بڵێین بەڵـی بڕوادارو‬ ‫موسڵمانن‪ ،‬بــەاڵم الدەرو تاوانبارن‬ ‫هاوشێوەی خەواریجەكان‪ .‬تێگەیشتنیان‬ ‫لەئیسالم‌و دەقەكانی هەڵەیە‪ .‬توندوتیژیی‌و‬ ‫توندڕەویی بەسەر تەفسیركرد نیاندا‬

‫بۆ ئایەت‌و فەرمودەكاندا زاڵــە‪ ،‬تەنیا‬ ‫روكەشی دەقەكان دەخوێننەوەو لەسەر‬ ‫ئەو دەقانەش دەوەستن كە هەڵگری‬ ‫توندوتیژیین‌و‪ ،‬ئایەتەكانی لێبوردەیی‌و‬ ‫گونجان‌و هەڵكردنیان خستۆتە الوە‪.‬‬ ‫تــێــگــەیــشــتـن‌و لــێــكــدانــەوەكــانــیــان‬ ‫دەقگەرایانەن‌و تەفسیرو لێكدانەوەی‬ ‫جــیــاواز پشتگوێدەخەن‪ .‬مەبەست‌و‬ ‫ئامانجەكانی ناردنی ئاین فەرامۆشدەكەن‬ ‫كە بە(مقاصد الشریعە) ناسراون‪ ،‬كە‬ ‫برتین لەپاراستنی ئاین‌و ئەقڵ‌و نەفس‌و‬ ‫ماڵ‌و ئابڕو و جیاوازیی كات‌و شوێن‌و‬ ‫هەلومەرج لەپیادەكردنی یاساو رێساكانی‬ ‫ئیسالمدا رەچاو ناكەن‪.‬‬ ‫ئایا داعش یەكسانە بەئیسالم؟‬ ‫نەبونی هۆشیاریی‌و مەعریفە بەگشتی‬ ‫الی ئێمە‪ ،‬بۆتە هۆی ئەوەی بەردەوام‬ ‫بڕیارەكانمان بەپەلەو هەڵچو بن‪ ،‬پڕ‬ ‫بن لەسۆزو خوێنگەرمییەكی بێبناغە‪،‬‬ ‫حەماسەت لۆژیكی ئاراستەكەرو وزەی‬ ‫بەردەوامیی بێت‪.‬‬

‫کەسانێک پێیانوایە ناكرێت‌و نابێت هیچ كێشەو قەیرانێك‬ ‫كە لەمڕۆدا لەفیكری ئیسالمی‌و لەجیهانی ئیسالمیدا ئامادەیە‬ ‫بدرێتە پاڵ ئیسالم خۆی‬

‫ێ یاخود‬ ‫هەر بۆیە كە دیاردەیەكی نو ‌‬ ‫روداوێــكــی تــازە دێتە پێشەوە‪ ،‬هەر‬ ‫یەكێك لەئێمە لــەالی خۆیەوە دەبێتە‬ ‫توێژەرو شیكاركار‪ ،‬كە ئەمەش لەخودی‬ ‫خۆیدا نیشانەی نەبونی لێكۆڵینەوەو‬ ‫نائامادەگیی توێژینەوەی راستەقینەو‬ ‫جدییە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا جێگای سەرنجە ئەوەیە‬ ‫كە ئێمە نەك هەر لەئیسالم وەك دەق‌و‬ ‫مێژو و ماهیەت تێنەگەیشتوین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنانەت لەداعشیش وەك گروپێكی‬ ‫خاوەن بەرنامەی تایبەت بەخۆیان هیچ‬ ‫نازانین‪ ،‬ئیدی ئەم بڕیارو هەڵسەنگاندنانە‬ ‫لەكوێوە دێـن‌و‪ ،‬چۆن بێبنەما دەگەنە‬ ‫ئەنجام؟!‬ ‫داعش گروپێكی ئیسالمیی توندڕەو‌و‬ ‫تیرۆریستن‪ ،‬جۆرە تێگەیشتنێكی تایبەت‬ ‫لەئیسالم‌و دەقەكانی بۆتە سەرچاوەی‬ ‫فیكرو رەفــتــاریــان‪ ،‬لێكدانەوەیان بۆ‬ ‫دەقەكانی ئیسالم‪ ،‬بەقورئان‌و فەرمودەوە‪،‬‬ ‫زۆر روكەشكەراو دەقگەرایانەیە‪ .‬رەچاوی‬ ‫گۆڕانی كات‌و شوێن‌و هەلومەرج ناكەن‬ ‫لەپەیڕەوكردنی دەقەكان‌و پیادەكردنی‬ ‫ئاینی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫بەڵكو دەرگای ئیجتیهاد لەالی ئەوان‬ ‫‌وەك ئەوەوایە كە هەر لەسەرەتای هاتنی‬ ‫ئیسالمەوە داخرابێت! ئیجتیهادی ئەوان‬ ‫تەنیا بریتیە لەگەڕانەوە بۆ ئەو جۆرە‬ ‫لێكدانەوانەی گروپە توندڕەوەكانی‬ ‫مێژوی ئیسالم‌و تیۆریستەكانیان كە‬ ‫بۆ رەوایەتیدان بەقەناعەت‌و كــردەوەو‬ ‫هەڵوێستەكانی ئێستایان پێویستیان‬ ‫پــێــیــەتــی‌واتـــە مــامــەڵــەیــان لــەگــەڵ‬ ‫دەق‌و لێكدانەوەی زانایانیشدا بۆی‪،‬‬ ‫ئینتیقائیانەی بەرژەوەندگەرانەیە‪‌ ،‬واتە‬ ‫ئــەوان تەنیا ئەو دەقانەیان پێویستە‬ ‫كە خزمەت بەتیرۆرو توندڕەوییەكانیان‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە دیارە دەقگەلێكی كەمن هەم‬ ‫لەقورئان‌و فەرمودەدا‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئیسالمیش وەك ئاین‪،‬‬ ‫گومانی تیدا نیە كە هەندێك لەدەقەكانی‬ ‫تــونــدوتــیــژن‌و‪ ،‬مــێــژوەكــەشــی خوێن‌و‬ ‫كوشتارو زیانگەیاندن بەمافی ئاینەكانی‬ ‫دیكەی تێدایە‪ ،‬كە بۆ ئەم راستیەش بەڵگە‬ ‫بونی هەیە هەر لەسەرەتای ئیسالمەوە‬ ‫تا رۆژگاری ئەمڕۆ‪ ،‬بەاڵم نكوڵی لەوەش‬ ‫ناكرێت كە ئیسالم وەك هەر ئاینێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬خاوەنی الیەنی رۆشن‌و رەهەندی‬ ‫مرۆیی‌و رۆحیی‌و زانستی‌و فیكرییشە‪.‬‬ ‫ئیسالم خاوەنی مێژویەك لەپێشكەوتن‌و‬ ‫شارستانیەتە‪ ،‬هەر لەدروستبون‌و هاتنە‬ ‫ئارای زانستە ئیسالمیە جیاوازەكانەوە‪،‬‬ ‫بــەو جـــیـــاوازی‌و نــاكــۆك ـی‌و تەنانەت‬ ‫دژایەتیەش كە لەنێوانیاندا بونی هەبوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا سەردەمانێك توانیویانە‬ ‫پێكەوە بژین‌و هەڵبكەن‪ ،‬شەڕو شۆڕ‌و‬ ‫كوشتار لەنێوانیاندا رونــەدات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ناكۆكیەكانیان تەنیا لەبازنەی مشتومڕی‬ ‫زانستیی‌و فیكریدا بمێنێتەوەو‪ ،‬ببنە‬ ‫مــایــەی دەوڵــەمــەنــدبــونــی كەلوپوری‬ ‫فیكری‌و رۆحیی ئیسالم‪ ،‬ئەو كەلەپورە‬ ‫زانستی‌و فیكرییە دەوڵەمەندەی ئێستا‬ ‫لەبەردەستماندایە بەڵگەی ئەو پێكەوە‬ ‫ژیــان‌و یەكتر قەبوڵكردنە‌و كرانەوەی‬ ‫ئەقڵ‌و ئازادیی تەفسیرو راڤەو لێكدانەوەیە‬ ‫كــە لــەو ســەردەمــانــەدا بونی هەبوە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا چــۆن (ظ��اهــری)‌و (باطين)‌و‬ ‫(نصانی)‌و (عقالنی) پێكەوە دەژیان؟‬ ‫ئەهلی سوننەو جەماعە چۆن دەیانتوانی‬ ‫لەپاڵ موعتەزیلەو فەیلەسوفانی ئیسالم‌و‬ ‫سۆفییە باتینیەكاندا بژین؟! تەنانەت‬ ‫كەسانی مولحیدیش بونیان هەبوەو‬ ‫نەیشكوژراون‌و دەریشنەكراون!‬ ‫ئــەوە راســتــە كــە ئــەو ســەردەمــانــە‬ ‫ماوەیەكەیان زۆری نەخایاندوەو‪ ،‬دواتر‬ ‫شەڕو كوشتارو خوێنڕشتن لەنێوانیاندا‪،‬‬ ‫یاخود لەالیەن دەسەاڵتی خەلیفەكانەوە‬ ‫رویـــداوەو پــیــادەكــراوە‪ ،‬بــەاڵم النیكەم‬ ‫بونی ئەو پێكەوە ژیانە ئەگەر تەنانەت‬ ‫بەشێوەیەكی كاتیش بوبێت‪ ،‬هەردەبێتە‬ ‫بەڵگەی ئەوەی كە ئاینی ئیسالم ئەگەری‬ ‫كرانەوەی هەبوەو هەیە بەڕوی تەفسیری‬ ‫جیاوازو بیروڕای ناكۆكدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫مێژوو وەك سەكۆی شانۆ‬

‫دەربارەى پەیوەندیی واڵتەر بنیامین و بێرتۆلد برێخت‬ ‫نووسینی‪ :‬ستانلی میچل‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫(‪)2 - 1‬‬ ‫برێخت و بنیامین‪ ،‬وەك مایاكۆفسكی‬ ‫و فۆرمالیستە ڕووســـەكـــان‪ ،‬یەكێك‬ ‫بوون لەدوانە كالسیكییە ئەدەبییەكانی‬ ‫بزووتنەوەى شۆڕشگێڕیی سۆسیالیستی‪.‬‬ ‫پەیوەندیی نێوانیان‪ ،‬كە ماوەیەكی زۆر بوو‬ ‫بە شاراوەیی مابووەوە‪ ،‬لە ساڵی ‪1966‬دا‬ ‫لــەگــەڵ بــاوكــردنــەوەى نووسینەكانی‬ ‫بنیامین دەرب ــارەى برێخت ئاشكرابوو‪.‬‬ ‫واڵتەر بنیامین‪ ،‬بیرمەند و ئەدیبێكی‬ ‫عەجیب و غەریب و نەناسراو بوو‪ .‬ئەو لە‬ ‫ساڵی ‪1892‬دا لە خێزانێكی خۆشگوزەرانی‬ ‫جولەكەى ئەڵمانی لەدایكبوو و لە ماوەی‬ ‫كورتی ژیانیدا بە گەلێك گۆڕانكاریی ئاڵۆز‬ ‫و سەیروسەمەردا تێپەڕی؛ هەر لە البردنی‬ ‫چوارچێوە و عادەتەكانی بیركردنەوەى‬ ‫عیرفانییانەى خــۆیــەوە تاكو مەیل و‬ ‫ئاراستەى بەرەو ماركسیزم و پتەوكردن و‬ ‫پڕكردنی كاتیگۆرییەكانی‪.‬‬ ‫فۆرمە ڕەقە زەینییەكەی و تایبەتمەندییە‬ ‫ئەخالقی و عاتیفییەكانی بووبوونە كۆسپ‬ ‫و تەگەرە لــەبــەردەم گەیشتنی ئەو بە‬ ‫پــلــەوپــایــەى ئــەكــادیــمــی‪ .‬مامۆستایان‬ ‫و كــاربــەدەســتــە دەســەاڵتــدارەكــانــی‬ ‫زانكۆ نامەى دكتۆراكەیان (دەربــارەى‬ ‫ســەرچــاوەكــانــی تــراژیــدیــای ئەڵمانی)‬ ‫بەهۆى ناقابیلی دەرك و تێگەیشتنەوە‪،‬‬ ‫قبوڵ نەكرد و ڕەتیانكردەوە‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫تەنها ئەو كێشەیە نەبوو كە لەبەردەمیدا‬ ‫بوو‪ .‬بنیامین بە خەسڵەتە تایبەتییە بێ‬ ‫ماسكەكەى خۆى‪ ،‬لە كاردانەوەدا بەڕووی‬ ‫ئەم كارە‪ ،‬بابەتەكەی بردە الی یۆهانس‬ ‫فۆلكێلت – یەكێك لە مامۆستایانی‬ ‫فەرمیی جوانیناسی (ئێستاتیكا) لە‬ ‫ئەكادیمیای ئەڵمانیدا ‪-‬؛ و سەرەنجام‬ ‫بێبەشكرا لە گەیشتن بە كارێكی گەرەنتی‬ ‫و دڵنیاكەرەوە‪ ،‬و بوو بە ئەدیبێكی گەڕۆك‬ ‫و ژیانی ڕۆشنبیریی كرێكارئاسایەكی‬ ‫دەستپێكرد‪ ،‬بەو جۆرەى لە نووسینەكەی‬ ‫خۆیدا بەناوی نووسەر وەك بەرهەمهێنەر‬ ‫باسی لەمە كــردووە‪ .‬كێشەیە بتوانین‬ ‫بڵێین ئەگەر گەیشتبا بە پلەوپایەیەكی‬ ‫زانكۆیی‪ ،‬بیركردنەوەى بە چ ئاراستەیەكدا‬ ‫دەڕۆیشت‪ ،‬و چ ڕێگایەكی تاقیدەكردەوە‪.‬‬ ‫بەو زانیارییەى دەربــارەى ئەو هەمە و‬ ‫ئەوەى ڕوویــداوە‪ ،‬دەكرێت بڵێین زۆرێك‬ ‫لە ئایدیا ماركسیستییەكانی ئەو‪ ،‬سەر‬ ‫بەو ڕۆژگارەیە‪ ،‬كە هێشتا داهاتوویەكی‬ ‫دیار بۆ پیشەكەى ئاسۆیەكی ڕوونی نییە‪.‬‬ ‫چارەنووس وابوو دۆخی ئابووریی ناجێگیر‬ ‫و پڕ لە مەترسی ئەو‪ ،‬سەرنج و مەیلی‬ ‫بەالی ماركسیزمدا ڕاكێشا‪ .‬لەو ڕووەوە‪،‬‬ ‫بیركردنەوەى ئەو چووە نێو كۆمۆنیزمەوە‪.‬‬ ‫لــە دەیـــەى بیست و ســەرەتــاكــانــی‬ ‫دەیەى سیدا‪ ،‬ئاسیە السیس دەرهێنەری‬ ‫كۆمۆنیستیی شــانــۆ‪ ،‬كــە بنیامین لە‬ ‫ساڵی ‪1923‬دا لە كۆپری ئەوی بینیبوو‪،‬‬ ‫بنیامینی بە برێخت ناساند و بووە هۆى‬ ‫یەكترناسینی ئەم دووانــە‪ .‬بنیامین لە‬ ‫دەیەى سیدا بەشێوەیەكی ڕێك و بەردەوام‬ ‫لەگەڵ برێختدا یەكتریان دەبینی و لە‬ ‫سەردەمی دوورخرانەوەیدا لە دانیمارك‪،‬‬ ‫ماوەیەكی زۆر الی ئەو مایەوە‪ .‬لەمیانەى‬ ‫ئەو دەیەدا‪ ،‬واتا لە ‪1930‬دا تاكو ‪،1939‬‬ ‫لە كــاردانــەوەدا بــەڕووی سەرهەڵدان و‬ ‫سەركەوتنی فاشیزم [لــە ئەڵمانیا]‪،‬‬ ‫بنیامین ســەرقــاڵــی نووسینی كتێبی‬ ‫تێگەیشتن لە برێخت بوو؛ و بەدبەختتر‬ ‫لە برێخت (بەخت هەرگیز یار و یاوەری‬ ‫ئــەو نــەبــوو!) كاتی ڕاكـــردن لەدەستی‬ ‫ڕاوەدوونانی سەربازانی گشتاپۆ‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە دەیویست واڵتەكەى لە سنووری نێوان‬ ‫ئیسپانیا و فەرەنسادا بەجێبێڵێت‪ ،‬لە‬ ‫‪194‬دا خۆى كوشت‪.‬‬ ‫بــەرهــەمــە نــووســراوەكــانــی بنیامین‬ ‫بەگشتی لە فۆرمی وتــار‪ ،‬كۆتەیشن و‬ ‫ئەفۆریزمدا نووسراون‪ .‬تەنانەت لە نامەى‬

‫دكتۆراكەیشیدا زیاتر لە ڕامانی فەلسەفی‬ ‫[دەچــێــت] نــەك شــەرح و تەفسیرێكی‬ ‫ئەرگومێنتاری و میتۆدیك‪ .‬نزیكی و‬ ‫هاوڕێیەتیكردنی برێخت لەگەڵ بنیامیندا‪،‬‬ ‫لەوانەیە وەك شتێكی عەجیب و غەریب‬ ‫سەیر بكرێت نەك بۆ نموونە‪ ،‬هاوڕێیەتی‬ ‫برێخت لەگەڵ كەسایەتیی سیاسیی و‬ ‫بەرپرسیارتری وەك گیۆرگ لۆكاچ‪ .‬بەاڵم‬ ‫برێخت و لۆكاچ بــەرەو ڕوو یەكتریان‬ ‫نەبینی‪ .‬هۆكاری ئەم نزیكنەبوونەوەی‬ ‫ئەوان ڕەنگە لەوەدا بووبێت كە دژایەتی‬ ‫هونەری ئەزموونیی ســەدەى بیستەمی‬ ‫دەكـــرد بــەو هــۆیــەوەى كــە هیچ جــۆرە‬ ‫قوڵبوونەوە و گشتێتییەكی نییە‪ .‬برێخت‬ ‫لە سوودمەند بوو خەسڵەتە پڕجوڵەكەى‬ ‫بۆ گەیشتن بــەو شتەى بــەالی ئــەوەوە‬ ‫گرنگ و‪ ،‬تەنانەت لە نێوان وردەواڵەكان‬ ‫و شتە الوەكییەكانیشدا [بەڕاڵەت هیچ‬ ‫گرنگییەكیان نەبوو] لەگەڵ بنیامیندا كۆك‬ ‫بوو و هاوبەشییەكی زیاتری لەگەڵ ئەودا‬ ‫هەبوو و لەم ڕووەوە [وەك بنیامین] جەوهەر‬ ‫و سروشتی بەگشتی كەرت كەرت و شكاوی‬ ‫هونەر و ئەدەبیاتی مۆدێرنی قبوڵكردبوو‪.‬‬ ‫بنیامین كــۆكــەرەوە (‪)collector‬‬ ‫و عەنتیكەناس (‪)antiquarian‬‬ ‫ێكی سەیر و سەمەرە بوو؛ پیادەڕەو و‬ ‫بینەرێكی سەوداگەرا(‪)passionate‬‬ ‫ی شــارەكــان‪ ،‬ئــەو كــەســەى دەیتوانی‬ ‫مێژوو و پێشینە كولتوورییەكان لە گۆشە‬ ‫و كەنارەكان و لەنێو وردەواڵــە و شتە‬ ‫لەكاركەوتووەكانەوە دەربهێنێت‪.‬‬ ‫پوختەى یــادەوەریــیــە ڕۆژانەییەكان‬ ‫لەژێر ناوی «گفتوگۆ لەگەڵ برێخت»دا‬ ‫كە دوابەشی كتێبی تێگەیشتن لە برێخت‬ ‫پێكدەهێنێت‪ ،‬برێخت وەك «پێدەر»‬ ‫و بنیامین وەك «وەرگــر» دەردەخــات‪.‬‬ ‫هەر كەسێك بیەوێت پاشەكشێ بە‬ ‫ئەمە بێگومان لــەڕووی سایكۆلۆژییەوە دەرفەت بۆ هاوڕێیەتی لەدەست بدات‬ ‫حەقیقەتێكی لەپشتەوەیە‪ .‬هاوڕێ كۆنە‬ ‫جولەكەكەى بنیامین بەناوی گێرشەم پراكتیك بكرێت خۆى لە فۆرمی مەسەلە‬ ‫شولەم دەنووسێت‪« :‬برێخت بە سروشتە گشتییە بنچینەییەكاندا دروست بكات و‬ ‫ڕەق و نەگۆڕەكەى خۆى كاریگەرییەكی ڕەنگ بداتەوە‪.‬‬ ‫بنیامین لەڕیزی گروپێك لەو بیرمەندانەدا‬ ‫قوڵی لەسەر بنیامین هەبوو‪ ،‬كە خویەكی‬ ‫هەستیاری هــەبــوو و هیچ توانایەكی بــوو كە لە ساڵەكانی بــەر لە جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهاندا كەوتنە دژایەتیكردنی‬ ‫جەستەیی و هێزێكی وەهای نەبوو»‪.‬‬ ‫پــەیــوەنــدیــی ئ ــەم دووانــــە لـــەڕووی نــەزۆكــبــوونــی زمــانــنــاســی گــوتــارە‬ ‫فیكرییەوە بێگومان ئاڵۆزتر و دووئاراستە زانكۆییەكانی ئەڵمانیا‪ .‬ئەم بیرمەندانە‬ ‫بــوو‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬نیشانەگەلێك هەن بە شێوەیەكی دیكە بڕیاریاندا تاكو‬ ‫بــریــتــیــن لــــەوەى ئــایــدیــا و چەمكی گیانێكی تازە بە تایبەتمەندییە واتاناسی‬ ‫«شانۆی ئێپیك[حەماسی]» لە زەینی و میتافۆرییەكانی خودی زمان ببەخشن‪،‬‬ ‫هەردووكیاندا‪ ،‬بەر لەوەى یەكتری ببینن‪ ،‬چەمكەكان كەشف بكەن و بەهایان‬ ‫پێبدەن‪ .‬ماركسیزم سوودی لەو نەوەیە‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫ئەم پوختەى یادەوەرییانە (كە هەرگیز و بەرهەمە نووسراوەكانی بیرمەندانێكی‬ ‫هۆ و مەبەستێك بۆ باڵوكردنەوەیان وەك بنیامین‪ ،‬بلوخ‪ ،‬و ئادۆرنۆ وەرگرت‪.‬‬ ‫بوونی نەبووە) زۆر گرنگن‪ ،‬چونكە فەزای هەڵبەت دەبێت بڵێین ئەگەر لەگەڵ‬ ‫ڕاستەوخۆی گفتوگۆكانی ئەم دوو كەسە تێگەیشتنە باوە ماتریالیستییەكاندا لەگەڵ‬ ‫بەدەستەوە دەدات‪[ ،‬و هەروەها] شێواز ئەوانەدا ڕووبەڕوو ببینەوە‪ ،‬ئەوا سوودێكی‬ ‫و قالبی زەینی‪ ،‬شێوازی قسەكردن‪ ،‬حەز وەها لەم ماركسیستانە وەرناگرین[واتا ئەو‬ ‫و ئارەزوویان بۆ وێنە [ئیماژ]‪ ،‬تەمسیل‪ ،‬بیرمەندانە چوونەتە دەرەوەى تێگەیشتنی‬ ‫ئاماژە‪ ،‬ئەفۆریزم‪ ،‬و هەروەها هەموو ئەو باو و عامیانە بۆ تەفسیركردنی ماتریالیزم‪،‬‬ ‫شتانەى دەكرێت بە شێوەیەكی جودا وەرگێڕ] ‪ .‬لێرەدا بە ڕەچاوكردنی ئەم‬ ‫و دابڕاو لە بەرهەمە نووسراوەكانی ئەو شیعرە‪ ،‬دەبێت پشت بەم قسەیەى گۆتە‬ ‫دووانـــەدا بیانبینینەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەى ببەستین‪ ،‬كە گوتی‪:‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە شاعیر‬ ‫بنیامین بیرمەندێكی زیاتر میتافۆریكەڵ‬ ‫دەبێت بچیتە نیشتمانی ئەوەوە‬ ‫بــوو‪ ،‬شتێك لە برێختەوە فێربوو‪ ،‬كە‬ ‫[‪Wer den Dichter will‬‬ ‫هاوبیرەكانی پێشووتری ئەو‪ ،‬لە گێرشەم‬ ‫شولەمەوە تاكو تیۆدۆر ئادۆرنۆ‪ ،‬وەك ‪yerstehen‬‬ ‫‪Muss in Dichrers Larule‬‬ ‫شتێكی زیانبار لەمەیان دەڕوانــی و داخ‬ ‫و كەسەریان دەرهــەق بــەوە دەخــوارد‪.]gehen :‬‬ ‫و لەگەڵ بنیامیندا‪ ،‬ئەمە شاعیر – واتا‬ ‫«بیركردنەوەى خــاو» (‪Plumpes‬‬ ‫‪)Denken‬؛ هــەرچــۆنــێــك بــێــت‪ ،‬برێخت – بوو كە توانی ڕەگ و ڕیشەى‬ ‫بیركردنەوە پێویستی بەوە هەیە خۆى ماتریالیستیی ڕەخنەگر بێنێتە بوونەوە‪.‬‬ ‫ســادە بكاتەوە‪ ،‬و بــەر لــەوەى بكرێت‬

‫شتە سەخت و قورسەكان بكات‪ ،‬نابێت‬

‫حەكیمی مۆدێرن‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬بەگشتیی‪ ،‬دوو شت یان‬ ‫خەسڵەت بنیامین و برێختی بەیەكەوە‬ ‫دەبــەســتــەوە‪ :‬یەكێكییان دەســەاڵتــی‬ ‫وێناكردنی مێژوویی و ئەویدیكەیان‬ ‫لێكچوون [هەستكردن]ی مرۆڤگەرایی‪.‬‬ ‫ئەوانیش وەك گرامشی بە ڕەشبینییەكی‬ ‫قوڵی مێژووییەوە جیاوازییان هەبوو‬ ‫لەگەڵ بزووتنەوەى فۆرماڵی كۆمۆنیستیی‬ ‫دەیەى سی‪[ ،‬ئەو بزووتنەوەیەی] تیایدا‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ فــۆرمــولــەكــەی ڕۆمـــەن ڕۆالنـــدا‬ ‫(«ڕەشــبــیــنــیــی فــیــكــری‪ ،‬گەشبینیی‬ ‫ئیرادە») تۆوی ئومێدیان چاند و لەسەر‬ ‫ئەو بنەمایە‪ ،‬تێگەیشتنی دیالەكتیكی‬ ‫ڕابردوو و داهاتوویان دامەزراند‪ .‬بەدیدی‬ ‫گرامشیی ڕەشبینیی ئــەوان [بزووتنەوە‬ ‫كۆمۆنیستییەكان] لەئاكامی سەركەوتنی‬ ‫فاشیزمەوە بوو‪ .‬وادەردەكــەوت ئەڵمانیا‬ ‫بــەرەو ئیمپراتۆرییەتە هەزارساڵەكەى‬ ‫هەنگاوی هەڵێنابوو‪ .‬سەرەڕای ئەمەش‪،‬‬ ‫كــەوتــنــی ســۆســیــالــیــزم لــە یەكێتیی‬ ‫سۆڤێتی[یش]دا ئــەم مەیل و ئاراستە‬ ‫ئومێدەوارانەیان بۆ زەمەن و سەردەمی‬ ‫ئێستا لەگۆڕنابوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم ڕەشبینییە‪ ،‬ستراتیژییانە‬ ‫بـــوو؛ بــۆ ئـــەوە دیــزایــن كــرابــوو تاكو‬ ‫ئومێدی بــــەدواوە بێت‪ ،‬نــەك بەهۆى‬ ‫سەركەوتنەكانیان یاخود ئەو گەڕانەوانەى‬ ‫قابیلی پێشبینیی بەخت و شانسێكی‬ ‫یارمەتیدەر بوون‪ ،‬بەڵكو بەهۆى مانەوەى‬ ‫مرۆڤایەتییەوە بــوو‪ .‬و ئەمە هێشتا‬ ‫سەردەمی چەكە ئەتۆمی و ناوكییەكان‬ ‫نەبوو؛ بەاڵم‪ ،‬برێخت‪ ،‬پەیامبەرئاسا كەوتە‬ ‫قسەكردن و ڕایگەیاند‪:‬‬

‫تەنها مێژوونووس ئەو بەخششەی هەیە كە پڕیشكی ئومێدی‬

‫ڕابردوو هەڵبكاتەوە‪ ،‬ئەو كەسێكە تەواو دڵنیایە لەوەى لەساتی‬

‫سەركەوتنی دوژمندا‪ ،‬تەنانەت مردوانیش لەئاماندا نابن‪ .‬تا دەگات‬

‫بەمڕۆ‪ ،‬دوژمن كەسێك نەبووە جگە لە سەركەوتوو و داگیركەران‬

‫ئــەوان بەرنامەڕێژیان بۆ سی ساڵ‬ ‫كردووە‪ ...‬ئەوان دەیانەوێت هەموو شتێك‬ ‫لەناوبەرن‪ .‬هەر خانەیەكی زیندوو لەنێو‬ ‫تەقینەوەى مەرگەسات و وێرانكەرانەیاندا‬ ‫لەنێو دەچــێــت‪ ...‬و مــنــداڵــی هێشتا‬ ‫لەدایكنەبوو لەنێو ڕەحمی دایكدا ئیفلیج‬ ‫و لەناو دەبەن‪.‬‬ ‫بنیامین دەسەاڵتێكی لەنێو بوونی‬ ‫هاوڕێكەیدا كەشف كرد كە لەنێو قواڵیی‬ ‫مێژووەوە دەخرۆشا و كەمتریش نەبوو لە‬ ‫هێز و دەسەاڵتی فاشیستەكان‪.‬‬ ‫برێخت و بنیامین‪ ،‬لەڕووی جیۆلۆجییەوە‪،‬‬ ‫لەنێو هەزارەى سەردەمی نوێی تاریكی و‬ ‫سەهۆڵبەنداندا بیریان دەكردەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫گەشبینییان الی كۆنترین مامۆستایانی‬ ‫مرۆڤایەتی دۆزیــیــەوە‪« .‬ناخۆشییەكان‬ ‫كۆتاییان پێدێت!» ئەمە ئەو پرەنسیپەیە‬ ‫لە [ئامۆژگارییەكانی] حەكیمێكی چینی‬ ‫وەرگیراوە كە برێخت لە پارچە شیعرێك‬ ‫بەناوی «ئەفسانەی سەرچاوەى كتێبی‬ ‫دائــۆ دە جینگ دەربـــارەى الئۆ تزۆ لە‬ ‫مــەنــفــادا» هێناویەتی؛ و بنیامینیش‬ ‫دەستدەكات بە تەفسیركردنی‪« :‬ئەم‬ ‫شیعرە كاتێك دەگات بە ئێمە كە ئەمجۆرە‬ ‫زاراوە و دەستەواژانە‪ ،‬وەك ئەو وشانە لە‬ ‫گوێی مرۆڤدا دەنگدەدەنەوە كە شتێكیان‬ ‫بۆ چوونەژێرباری بەڵێنەكانی مەسیح‬ ‫نییە‪ .‬سەرەڕای هەموو ئەمانە‪ ،‬ئەم شیعرە‬ ‫بۆ خوێنەری ئەمڕۆ هەر تەنها بەڵێنێكی‬ ‫پێنییە‪ ،‬بەڵكو وانەیەكیشی بۆ ئەو پێیە‪:‬‬ ‫‪ ...‬ئەو ئاوە نەرمەی ئارام نابێتەوە‬ ‫لەبەردەستی گرانیت و بەردی نەقاڕدا‪،‬‬ ‫زووتر ڕام دەبێت‪.‬‬ ‫بنیامین دەری ــدەخ ــات كــە وەســتــان‬ ‫لەڕیزێكدا و یەكگرتن لــەگــەڵ هەموو‬ ‫ئەمانەدا كە وەك ئاوێكی «هەستپێنەكراو‪،‬‬ ‫ئــارام‪ ،‬و ماندوونەناسانە» وان‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫دەخاتەوە بیری ئایدیالی ستەملێكراوان و‬ ‫زیانبەركەوتووەكان‪ .‬بەو جۆرەى لە «تێزی‬ ‫شەشەمدا دەربـــارەى چەمكی مێژوو»‬ ‫(لەكتێبی ڕۆشناییەكاندا) دەنووسێت‪:‬‬ ‫تەنها مێژوونووس ئەو بەخششەی هەیە‬ ‫كە پڕیشكی ئومێدی ڕابردوو هەڵبكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەو كەسێكە تەواو دڵنیایە لەوەى لەساتی‬ ‫سەركەوتنی دوژمندا‪ ،‬تەنانەت مردوانیش‬ ‫لەئاماندا نابن‪ .‬تا دەگات بەمڕۆ‪ ،‬دوژمن‬ ‫كەسێك نەبووە جگە لە سەركەوتوو و‬ ‫داگیركەران‪.‬‬ ‫مــێــژوو هەمیشە بــۆ ئــەو مــەیــدان و‬ ‫شانۆیەكی ئامادە بووە‪ ،‬و هەرگیز نەوەك‬ ‫(بەوجۆرەى لۆكاچ بیری لێدەكردەوە)‬ ‫تەنها «پێشمەرجی ئێستا» [بووبێت]‬ ‫‪ .‬دەبێت دووبــارە خەباتەكانی ڕابــردوو‬ ‫سەرهەڵبدەنەوە‪ ،‬و ئەگەرنا ڕەنگە بۆ‬ ‫هەمیشە فــەرامــۆش بكرێن‪ .‬بنیامین‪،‬‬ ‫تێزەكەى خــۆى لەسەر شیكردنەوەى‬ ‫شیعری الئۆ تزۆی برێختدا بونیاد دەنێت؛‬ ‫لێرەدا «پڕیشكی ئومێدی ڕابردوو» ئەو‬ ‫هاوڕێیەتییە زووتێپەڕە لەقەیە لەنێوان‬ ‫حەكیم و ئــەو خو و عــادەتــە باوانەى‬ ‫كە لە عەقڵی الئۆ تــزۆوە لەدایكبووە‪.‬‬ ‫هاوڕێیەتییەكی ئــاوایــە «بــەرنــامــەى‬ ‫النیكەمی مرۆڤایەتی»ی برێخت و بنیامین‬ ‫دادەمەزرێنێت؛ و بنیامین تەفسیرەكەى‬ ‫خۆی بە حوكمێكی حەكیمانەى وەهاوە‬ ‫بەكۆتا دەگەیەنێت‪« :‬هەر كەسێك بیەوێت‬ ‫پاشەكشێ بە شتە سەخت و قورسەكان‬ ‫پێبكات‪ ،‬نابێت دەرفــەت بۆ هاوڕێیەتی‬ ‫لەدەست بدات»‪.‬‬ ‫لــە كۆتایی گفتوگۆكاندا‪ ،‬بنیامین‬ ‫پرەنسیپە برێختییەكە دەگوازێتەوە‪« :‬لە‬ ‫شتە بەدە تازەكانەوە دەستپێبكە‪ ،‬نەوەك‬ ‫لە شتە باشە كۆنەكانەوە»‪ .‬ئەمە هەر ئەو‬ ‫دەستەواژەیەیە كە لە وتارەكەى برێختدا‬ ‫دەربارەى لۆكاچ هەیە‪ ،‬و برێخت بەهۆى‬ ‫حەزی نەبڕاوە بۆ مامۆستایان و دانایانی‬ ‫پێشوو و «ڕۆژگــارانــی بــاش و چاكی‬ ‫ڕابردوو»ی كولتووری بۆرژوازیی‪ ،‬ڕەخنە‬ ‫لە ئــەو [مەبەست لۆكاچە] دەگرێت‪.‬‬ ‫لۆكاچ‪ ،‬تۆماس مانی نەجیبزادە دەخاتە‬ ‫بەرانبەر كافكای خەیاڵپاڵوی ترسناكی‬ ‫نائومێدییەوە‪ .‬كــارەكــەى بنیامین و‬

‫برێخت لە گفتوگۆكاندا‪ ،‬دەربارەى كافكا‬ ‫مشتومڕ و كێشمەكێشمی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫برێخت‪ ،‬بنیامین بــە درێــژكــردنــەوە و‬ ‫درێژدادڕیی خۆ‪-‬ڕازوڕەمزاویكردن (‪self-‬‬ ‫‪).mystifications‬ی كافكا تۆمەتبار‬ ‫دەكات‪ .‬سەرەڕای هەموو ئەمانە‪ ،‬لە شوێنی‬ ‫دیكەدا‪ ،‬برێخت كافكا بە بەشێك لەو‬ ‫«دۆكۆمێنتە نائومێد»یانە دەژمیرێت كە‬ ‫نووسەرە سۆسیالیستەكان بەهۆى ستایل‬ ‫و تەكنیكە داهێنەرە ئەدەبییەكانیانەوە‬ ‫دەتوانن لێیەوە فێرببن‪.‬‬ ‫ئــــەوەى دەربــــــارەى كــافــكــا «بــەد‬ ‫و خــراپــە»‪ ،‬نائومێدییە؛ و ئــەوەى‬ ‫«تــازە»یــە‪ ،‬تەنها تەكنیكێكی ئەدەبی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو فۆرمەكانی دەركــكــردن و‬ ‫تێگەیشتنی ئەویشە كــە دەبــنــە هۆى‬ ‫ئاگایی و بەئاگاهاتنەوە‪ .‬برێخت‪ ،‬ڕوانگەى‬ ‫كافكا وەك ڕوانگەى ئەو پیاوە وەسف‬ ‫دەكــات كە «لــەژێــر خولگە و بازنەی‬ ‫وردەبۆرژوازیی»دا دیل و ئەسیر بووە كە‬ ‫«ناچارە ئەوانە لەئەستۆ بگرێت»؛ بەاڵم‬ ‫ئەمە وردەبۆرژوازیی نییە بەرەو فاشیزم‬ ‫هەنگاو هەڵدەهێنێت و ڕوو لە پێشەوا‬ ‫یان ڕێبەر دەكــات‪ .‬ئەو تەنانەت لەژێر‬ ‫خولگەیشدا درێژە بە پرسیاركردنەكانی‬ ‫خۆى دەدات؛ «ئــەو دانایە»‪ .‬بنیامین‬ ‫دەڵــێــت ئەمە هــەمــان «گــالــی گــەى»‪،‬‬ ‫[كارەكتەری] پڕ گوڕوتینی برێختە لە‬ ‫شانۆنامەى مرۆڤ مرۆڤەدا‪ ،‬ژیری مرۆیی‪،‬‬ ‫«ئەو كەسەى لێدەگەڕێت ناكۆكییەكانی‬ ‫بــوون تەنها لەو شوێنەدا بێنە نــاوەوە‬ ‫كە لە شیكاریی كۆتاییدا‪ ،‬لەوانەیە دوور‬ ‫بكەونەوە‪ :‬واتا ژیانی ئینسان»‪[ .‬بەاڵم]‬ ‫پاڵەوانەكانی كافكا لەژێر خوالنەوە و‬ ‫خولگەكاندا ورد و خاش دەبــن‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەمەشدا‪ ،‬ئەوان – لەگەڵ «شڤایك» و‬ ‫«لیۆپۆلد بلوم»دا – ئەو تاكانەن لەڕیزی‬ ‫«ئینسانە ژیرەكان»دا [سەر بە] ڕۆژە‬ ‫«خراپە تازە»كانن‪ .‬لەگەڵ ئەواندا –‬ ‫قوربانیان و ئاوارەكان و سەرگەردانەكانی‬ ‫كۆمەڵگای جــەمــاوەری‪-‬یــە كــە برێخت‬ ‫[بەوانەوە] دەستپێدەكات‪ .‬لێرەدا لۆكاچ‬ ‫ئەدەبیاتی سەدەى بیستەم سەرزەنشت‬ ‫دەكــات بەهۆى ئــەوەى ئــەو ئەدەبیاتە‬ ‫نەیتوانیوە «كارەكتەرە هاوسەنگەكان»‬ ‫بهێنێتە بوون‪ ،‬برێخت لە وەاڵمدا دەڵێت‬ ‫لەئینسانییەت داماڵین بە ئازادكردنی‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك لەنێو ناچێت‪ ،‬بەڵكو بوون‬ ‫بەبەشێك یان پارچەیەكی ئەوانەوەیە كە‬ ‫[پرۆسەى] بەنائینسانیبوونی [ئینسانەكان]‬ ‫الدەبــات‪[ .‬كەسایەتی]ی نەناسراوی ‪،K‬‬ ‫قروبانیی كافكاسك (كافكاییبوون)‪،‬‬ ‫ئەم وردەبۆرژوازییەى لەژێر خوالنەوەدا‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬لە چیرۆكەكەى ئەودایە كە‬ ‫دەگۆڕێت بۆ كارەكتەر و ‪K‬ی برێختی‪،‬‬ ‫واتا «بەڕێز كونەر»ی زیرەك و عاقڵ‪.‬‬ ‫بنیامینیش نزیك لەم ڕوانگەیە‪ ،‬دەربارەى‬ ‫«گالی گەی» دەڵێت‪« :‬مرۆڤ مرۆڤە؛ و‬ ‫ئەم وەفاداری و پابەندبوونە بە جەوهەری‬ ‫فەردیی كەسێكەوە نییە‪ ،‬بەڵكو ئامادەیی‬ ‫و حزوری هەمیشەیی ئەوە بۆ قبوڵكردنی‬ ‫جەوهەری نوێ»‪ .‬ڕۆژە «بەدە تازە»كان‪،‬‬ ‫كارەكتەر وێران دەكەن و بێ ناوی و بزربوون‬ ‫بەدیدەهێنن‪ .‬بنیامین و برێخت بە ئینسانە‬ ‫بێ ناو و نەناسراوەكانەوە دەستپێدەكەن‬ ‫و دنەى نەرمی و ناسكی ئەو دەدەن تاكو‬ ‫«شتە سەخت و دژوارەكان» بەجێبهێڵێت‬ ‫و شوێنەكە چۆڵ بكات‪ .‬بــەاڵم بەهۆى‬ ‫ئەوەى ترسیان بەرانبەر بە سەردەمێكی‬ ‫تاریكی نوێ هەیە‪ ،‬بیر لە ڕوانگەیەك‬ ‫دەكـــەنـــەوە ڕادەكــێــشــرێــتــە ئــەودیــوی‬ ‫خەباتی چینایەتیی بــاو تاكو هەموو‬ ‫خەباتە كۆمەاڵیەتییەكانی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫بــگــرێــتــەوە‪ ،‬ئــەویــش بــەهــۆى ئـــەوەى‬ ‫تایبەتمەندییەكانی وەك فێڵ‪ ،‬تەڵەكە و‬ ‫تەحەمول (‪ )endurance‬گرنگترە‬ ‫لە پاڵەوانپەرستی‪ .‬شانۆنامە و شیعری‬ ‫برێخت ڕێبەرنامە(‪)vademecum‬‬ ‫ی ئینسانییە بۆ [ئەم] سەردەمە تاریكە؛‬ ‫و «پاڵەوانەكان»یشی مرۆڤی داهێنەر و‬ ‫سوعبەتچیی بزر و بێناون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ئەمریكا چۆن ملى پێوە دەنێت؟‬ ‫سالڤۆی ژیژەک‬ ‫و‪ :‬وەلید عومەر‬ ‫لە كۆتاییەكانى مانگى سێپتەمبەردا‪،‬‬ ‫دواى ڕاگەیاندنى جەنگ دژى داعش‪،‬‬ ‫ئۆباما لــە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ‬ ‫بەرنامەى «‪ 60‬خــولــەك»دا‪ ،‬هەوڵیدا‬ ‫ڕۆڵــى ئەمریكا لە ڕووبــەڕووبــوونــەوەى‬ ‫داعشدا ڕوون بكاتەوە‪»:‬هەركات لە‬ ‫هەرجێیەكى دونیادا كێشەیەك درووست‬ ‫ببێت‪ ،‬كەس داواى یارمەتى لە پەكین‬ ‫و مۆسكۆ نــاكــات‪[ ،‬بەڵكو] هانا بۆ‬ ‫ئێمە دێــنــن‪...‬هــەمــیــشــەش هــەروایــە‪.‬‬ ‫ئەمریكا ڕێــبــەرە‪ .‬ئێمە نەتەوەیەكى‬ ‫زەرووریـــن»‪ .‬مەسەلەكە سەبارەت بە‬ ‫كارەساتە ژینگەیی و مرۆییەكانیش‬ ‫هەر بەم جۆرەیە‪»:‬هەركات تۆفانێك لە‬ ‫فلیپین هەڵدەكات‪ ،‬سەیركە بزانە كێ‬ ‫یارمەتیى فلیپینییەكان دەدات‪ .‬كاتێك‬ ‫بومەلەرزەیەك لە هایتى ڕوودەدات‪،‬‬ ‫ســەیــركــە بــزانــە كــێ سەركردایەتیى‬ ‫یارمەتییە مرۆییەكان دەگرێتە ئەستۆى‬ ‫خۆى و بنیاتنانەوەى هایتى مسۆگەر‬ ‫و دابین دەكــات‪ .‬ئێمە وەهــا ئیشەكە‬ ‫هەڵدەسوڕێنین و هەر ئەمەیە كە ئەمریكا‬ ‫دەكاتە ئەمریكا»‪.‬‬ ‫بەاڵم لە مانگى ئۆكتۆبەردا‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫پەیوەندیى كردە تارانەوە و لە نامەیەكى‬ ‫نهێنیدا بۆ ئایەتواڵ خامنەیى‪ ،‬پێشنیازى‬ ‫دۆستایەتییەكى بەرفراوانترى لەنێوان‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان و ئێراندا كرد‬ ‫سەبارەت بە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان‬ ‫لە ڕووبــەڕووبــوونــەوەى چەكدارەكانى‬ ‫داعشدا‪ .‬كاتێك هەواڵى ئەم نامە نهێنییە‬ ‫باڵوبووەوە‪ ،‬كۆماریخوازەكانى ئەمریكا‬ ‫دژى وەستانەوە و بە ژێست و نیشانەى‬ ‫الوازییان دایە قەڵەم كە تەنیا دەبێتە هۆى‬ ‫بەهێزبوونى نیگاى سوكایەتیئامێزى ئێران‬ ‫دەرهەق بە ئەمریكا‪ .‬وەك بڵێى زلهێزەكە‬ ‫خەریكە دەكەوێت‪ .‬ئەمریكا بەم جۆرە‬ ‫تەراتێن و ملهوڕى دەكات‪ :‬ئەوان بەهۆى‬ ‫تاكڕەوییەوە لە دونیایەكى فرەجەمسەردا‬ ‫هەموو ڕۆژێك جەنگ هەڵدەگیرسێنن و‬ ‫ئەگەرى ئاشتى لە بار دەبەن‪ ،‬ئەوانیتر‬ ‫كارە چەپەڵەكانی بۆ ئەنجام دەدەن‪-‬‬ ‫بۆ چین و ڕوسیا كە كێشەى خۆیانیان‬ ‫لەگەڵ فەندەمێنتاڵە ئیسالمییەكاندا‬ ‫هەیە‪ -‬دوایین دەرەنجامى داگیركردنى‬ ‫عێراقیش ئەوە بوو كە ئەمریكا دەسەاڵتى‬ ‫سیاسیى خۆى بە هەردوودەست خستە‬ ‫گیرفانى ئێرانەوە(پێشتریش ئەمریكا‬ ‫لە ئەفغانستان تووشى دۆخێكى لەم‬ ‫جــۆرە بــبــوەوە‪ ،‬ئــەویــش ئــەو كاتەى‬ ‫كە یارمەتیدانی چەكدارەكانیان بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەى داگیركەرانى سۆڤیەت‬ ‫بــووە هــۆى لەدایكبوونى تالیبان)‪.‬‬ ‫ســەرچــاوەى سەرەكیى ئــەم كێشانە‬ ‫بریتییە لە گۆڕانى ڕۆڵــى ئەمریكا لە‬ ‫ئابوریى جیهانیدا‪ .‬سەردەمى ئابورى‬ ‫ڕووى لــە كۆتاییە‪ ،‬ســەردەمــێــك كە‬ ‫لە سەرەتاكانى حەفتاكاندا بەو شتە‬ ‫دەستى پێكرد و لەدایكبوو كە «یانیس‬ ‫ڤارۆڤاكیس[ـى وەزیرى دارایى یۆنان]»‬ ‫پێى دەڵێت(دێوى جیهانى‪ -‬ئەو دێوەى‬ ‫كە لەشى هى مرۆڤە و سەریشى هى‬ ‫گا)‪ .‬داینەمۆیەكى دێوئاسا كە ئابوریى‬ ‫جیهانى لــە ســەرەتــاى هەشتاكانەوە‬ ‫تــا ‪ 2008‬بــەگــەڕ دەخــــات‪ .‬كۆتایى‬ ‫شەستەكان و سەرەتاى حەفتاكان تەنیا‬ ‫سەردەمى قەیرانى نەوت و بێبازاڕیى‬ ‫هــــەاڵوســــان[‪ ]stagflation‬نەبوو؛‬ ‫بڕیارەكەى نیكسۆن بۆ پشتگوێخستنى‬ ‫ستانداردى زێــڕ بۆ دۆالرى ئەمریكى‬ ‫نیشانەیەك بوو بۆ جێگۆڕكێیەكى زۆر‬ ‫ڕیشەییتر لە ڕۆڵ و كاركردى بنچینەیى‬ ‫سیستەمى سەرمایەداریدا‪ .‬لە كۆتایى‬ ‫شەستەكاندا‪ ،‬ئەمریكا چیتر لە توانایدا‬ ‫نــەبــوو بــەهــا زیــادەكــەى(یــان زیــادە‬ ‫باییەكەى) لە ئەوروپا و ئاسیادا بخاتە‬ ‫گــەڕ‪ :‬ئەم زیادانە‪ ،‬كورتیان هێنا‪ .‬لە‬ ‫ساڵى ‪ ،1971‬ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫وەاڵمێكى بوێرانەى دەرهەق بەم جوڵە‬ ‫ستراتیژییە[كەوتن و هەرەس] دایەوە‪:‬‬

‫بريخستنةوةى دميةن َيكى ئةتؤمى‬

‫لەجیاتیى بەرزكردنەوەى كورتهێنانە‬ ‫گەشەسەندووە نەتەوەییەكان‪ ،‬بڕیارێكى‬ ‫تـــەواو پێچەوانەى دا‪« :‬زیــادكــردنــى‬ ‫كورتهێنانەكان»‪ .‬هەروەها «كێ»ش‬ ‫ئەمە دەداتـــەوە؟ باقییەكەى دونیا؟‬ ‫چۆنچۆنى؟‬ ‫بــە گــواســتــنــەوەى بــەردەوامــى ئەو‬ ‫ســەرمــایــەى كــە بــێــوچــان بــە دوو‬ ‫ئۆقیانوسە گەورەكەدا تێدەپەڕێت تاكو‬ ‫كورتهێنانەكانى ئەمریكا بشارێتەوە‬ ‫و داپــۆشــێــت‪ :‬پێویستە ویــایــەتــە‬ ‫یەكگرتووەكانى ئەمریكا ڕۆژانە نیو ملیار‬ ‫دۆالر بۆ خەرجییەكانى خۆى هەڵلوشێت‬ ‫و بە ماناى تەواوى وشەكە مەسرەفكەرى‬ ‫ئەو جیهانە «كینزى»ـەیە كە ڕەوڕەوەى‬ ‫ئابوریى جیهانى هەڵدەسوڕێنێت‪ .‬ئەم‬ ‫ڕەوتەى سەرمایە پشت بە میكانیزمێكى‬ ‫ئاڵۆزى ئابورى دەبەستێت‪ :‬هەموان وەك‬ ‫سەنتەرێكى ئەمین و جێگیر «متمانە»‬ ‫بە ئەمریكا دەكەن تاكو پاشماوەكەى‬ ‫تـــرى جــیــهــان‪ ،‬لــە واڵتـــە عەرەبییە‬ ‫بەرهەمێهینەكانى نەوتەوە تا ئەوروپاى‬ ‫ڕۆژئـــاوا و یابان و تەنانەت لەمڕۆدا‬ ‫چینیش‪ ،‬زیـــادەى قازانجەكەیان لە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكاندا سەرمایەگوزارى‬ ‫بكەن‪ .‬لەو ڕووەوە لە نیگاى یەكەمدا‬ ‫ئەم «متمانە»یە شتێكى ئایدۆلۆژى‬ ‫و ســەربــازیــیــە نــەك ئــابــورى‪ ،‬بۆیە‬ ‫كێشەى ئەمریكا ئەوەیە چۆن بتوانێت‬ ‫پــاســاوى ڕۆڵــە ئیمپریالیستییەكەى‬ ‫خۆى بداتەوە و شەرعیەتى بداتێ‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش پێویستى بە جۆرێك لە جەنگى‬ ‫بــەردەوامــە و‪ ،‬خــۆى وەكــو پــارێــزەرى‬ ‫گشتیى دەوڵەتە»ئاساییەكان» پیشان‬ ‫دەدات لەبەرامبەر دەوڵەتە «سەركێش‬ ‫و یاخییەكان»دا‪ .‬بــەاڵم تەنانەت بەر‬ ‫لــەوەى ئەمریكا بــەتــەواوى جێى پێى‬ ‫خۆى قایم بكات‪ ،‬ئەوا ئەم سیستەمە‬ ‫جیهانییە(بەهۆى ئەولەویەتى دۆالرى‬ ‫ئەمریكییەوە وەك دراوى جیهانى)‬ ‫لە حاڵەتى داڕووخــان و جێگۆڕكێدایە‬ ‫لەگەڵ‪...‬لەگەڵ چ شتێك؟!‬

‫خــۆیــەوە‪ :‬ویالیەتە یەكگرتووەكانى‬ ‫ئــەمــریــكــا نــوێــنــەى ســەرمــایــەداریــى‬ ‫نیولیبراڵە‪ ،‬ئەوروپا نوێنەرى ئەو شتەیە‬ ‫كــە لــە دەوڵــەتــە خــۆشــگــوزەرانــەكــان‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬چین نوێنەرى سەرمایەداریى‬ ‫دەسەاڵتخوازانەیە و‪ ،‬ئەمریكاى التینیش‬ ‫نوێنەرى سەرمایەداریى پۆپۆڵیستى‪.‬‬ ‫زلهێزە كۆن و تازەكان‪ ،‬یەكترى تاقى‬ ‫دەكــەنــەوە و هــەوڵ دەدەن نوسخەى‬ ‫خۆیان سەبارەت بە ڕێسا جیهانییەكان‬ ‫بەسەر یەكتردا بسەپێنن و‪ ،‬دیارە ئەم‬ ‫ڕێسایانەش لەڕێگەى نوێنەرەكانى‬ ‫خۆیانەوە تاقى دەكەنەوە كە بریتین لە‬ ‫دەوڵەتە بچكۆلەكان‪ .‬لەم ڕووەوە دۆخى‬ ‫هەنوكە[ـى جیهان]‪ ،‬لێكچوونێكى سەیرى‬ ‫لەگەڵ سااڵنى دەوروبەرى ‪1900‬دا هەیە‬ ‫كە هەژمونى ئیمپراتۆریەتى بەریتانیا‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتە نوێیەكانەوە كەوتە‬ ‫ژێر پرسیارەوە و‪ ،‬بەتایبەت ئەڵمانیا‬ ‫كە داواى پشكى خۆى دەكرد لە كێك‬ ‫و شیرینییەكەى ئیمپریالیزم‪ .‬ناوچەى‬ ‫باڵكان یەكێك بــوو لە مەیدانەكانى‬ ‫ڕووبــــەڕووبــــوونــــەوەى ئـــەم هــێــزانــە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەمریكا‪ ،‬ڕۆڵــى بەریتانیا[ـى‬ ‫ئــەوكــات] دەگــێــڕێــت‪ .‬هێزە تــازەكــان‬ ‫چین و ڕوسیان و‪ ،‬باڵكانی[ئەوساش]‬ ‫خۆرهەاڵتى نــاوەڕاســت[ـــى ئێستایە]؛‬ ‫هەر شەڕە كۆنەكەیە لەسەر هەیمەنەى‬ ‫جیۆپۆلەتیكى‪ .‬ئەوە تەنیا ئەمریكا نیە كە‬ ‫گیرۆدەى دیوە ئیمپریالیستییەكانیەتى‪،‬‬ ‫بەڵكو مۆسكۆش دەنگێك لە جۆرجیا و‬ ‫ئۆكرانیاوە دەبیسێت‪ ،‬ڕەنگە كەمەكەمە‬ ‫دەنگێك لە واڵتانى ناوچەى باڵكانیشەوە‬ ‫ببیسێت‪...‬‬ ‫هـــاوتـــەریـــبـــى و لــێــكــچــوونــێــكــى‬ ‫چاوەڕواننەكراوى تریش هەیە لەگەڵ‬ ‫دۆخـــى پێش دەسپێكردنى جەنگى‬ ‫جیهانیى یــەكــەمــدا‪ :‬لــەو مانگانەى‬ ‫دوایــیــدا‪ ،‬میدیاكان بــەبــەردەوامــى لە‬ ‫مەترسیى ڕوودانـــى جەنگى جیهانیى‬ ‫سێیەم ئاگادارمان دەكەنەوە‪ .‬هەندێك‬ ‫سەردێڕى وەك ئەمانە زۆر دەبینرێت‪:‬‬

‫ورووژێنەر و فیتنەبازانە دەربارەى ڕۆژئاوا‬ ‫دەكات و‪ ،‬یەكێك لە پیاوە دیارەكانى‬ ‫ئەمریكا یان ناتۆش دژى دەسەاڵتخوازییە‬ ‫ئیمپریالیستییەكانى ڕوسیا هەڵوێست‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬ڕوسیا خەمى ئەوەیەتى ناتۆ‬ ‫گەمارۆى بدات‪ ،‬لەكاتێكدا دراوسێیەكانى‬ ‫ڕوسیا نیگەرانى پەالمارى ڕوسەكانن و‬ ‫مەسەلەكە هەروا درێژەى هەیە‪ .‬ڕیتم و‬ ‫ئاوازى نیگەرانى ئەم ئاگاداركردنەوانەش‬ ‫لەڕواڵەتدا ئاگرەكە خۆش دەكەن‪ -‬ڕێك‬ ‫وەكو دەیەكانى پێش ‪ .1914‬لە هەردوو‬ ‫حاڵەتەكەدا‪ ،‬هەر ئەو میكانیزمە خورافییە‬ ‫لەئارادایە وەك بڵێى قسەكردن لەبارەى‬ ‫شتێكەوە دەبێتە ڕێگر لــە ڕوودانـــى‬ ‫ئەو شتە‪ .‬ئێمە هەموومان ئاگامان لە‬ ‫ئەگەرى ڕوودانى مەترسییەكەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بڕوا ناهێنین كە هەر بەڕاستى ڕووبدات‬ ‫ ڕێــك هــەر لەبەر ئەمەیە كە ڕەنگە‬‫ڕووبــدات‪ .‬بە دەربڕینێكى تر‪ ،‬تەنانەت‬ ‫گەر بڕوا بەوەش نەكەین كە مەترسییەكە‬ ‫بەڕاستى ڕەنگە ڕووبدات ئەوا دیسان هەر‬ ‫ئامادەى ڕوودانــى شتەكەین‪ -‬هەروەها‬ ‫ئەم جۆرە ئامادەباشییە عەمەلییانە كە‬ ‫عــادەتــەن میدیا گرنگەكان پشتگوێى‬ ‫دەخەن‪ ،‬زۆرجار لە میدیا پەراوێزەكانەوە‬ ‫ڕووماڵ دەكرێت‪ .‬لە وێبالگى سەنتەرى‬ ‫توێژینەوەى جیهانگیرییدا هاتووە‪:‬‬ ‫((ئەمریكا لــە دۆخــى جەنگدایە‪.‬‬ ‫گەرچى لە مــاوەى زیــاد لە دە ساڵى‬ ‫پێشوودا سیناریۆى جەنگى جیهانیى‬ ‫سێیەم بەسەر تەختەڕەشى پێنتاگۆنەوە‬ ‫هەبووە‪ .‬ڕووبــەڕووبــوونــەوەى سەربازى‬ ‫لەگەڵ ڕوســیــادا ئێستا لە «قۆناغى‬ ‫عــەمــەلــى»دا دەخــەمــڵــێــنــرێــت‪ .‬ئێمە‬ ‫لەبەردەم جۆرێك «جەنگى سارد»دا نین‪.‬‬ ‫چیتر هیچكام لە ڕێگەچارە ئەمنییەكانى‬ ‫ســەردەمــى جەنگى ســارد هەیمەنە و‬ ‫ڕۆڵى خۆى ناگێڕێت‪ .‬دانانى یاسایەكى‬ ‫گرنگ (‪ )758،H.R‬لەالیەن ئەنجومەنى‬ ‫نوێنەرانى ویالیەتە یەكگرتووەكانەوە‬ ‫لە چوارەمى دیسامبەرى ‪2014‬دا»كــە‬ ‫چــاوەڕوانــى پشتیوانیى ئەنجومەنى‬

‫مێژووییە‪[-‬ـى كە دەڵێت] تواناى هەیە‬ ‫كاریگەریى بخاتە سەر گیانى ملیۆنان‬ ‫مرۆڤ لە سەرتاپاى جیهاندا‪ -‬تاڕادەیەك‬ ‫هیچ ڕووماڵێكى میدیایى نەكرا‪ .‬سانسۆر‬ ‫و كڕكردنێكى میدیایى ڕوویـــدا و لە‬ ‫سێیەمى دیسامبەر‪ ،‬وەزارەتى بەرگریى‬ ‫فیدراسیۆنى ڕوسیا هەواڵى درووستكردنى‬ ‫دامەزراوەیەكى نوێى سیاسى‪-‬سەربازیى‬ ‫ڕاگەیاند كە لە ساتەوەختى جەنگدا‬ ‫كاروبارەكان دەگرێتە ئەستۆى خۆى‪.‬‬ ‫ڕوسیا خەریكى خستنەگەڕى تواناى‬ ‫نوێى بەرگریى میللییە كە مەبەست‬ ‫لــێــى چــاودێــریــكــردنــى هــەڕەشــەكــانــە‬ ‫لەكاتى ئاشتیدا‪ ،‬بەاڵم لەكاتى جەنگدا‬ ‫كاروبارەكانى واڵت هەمووى دەگرێتە‬ ‫ئەستۆى خۆى»))‪.‬‬ ‫بــۆ ئــــەوەى مــەســەلــەكــە لــەمــەش‬ ‫ئاڵۆزتر ببێت‪ ،‬ئــەوا فاكتەرێكى ترى‬ ‫سێیەمیش دێتە ســەر زلهێزە نەیارە‬ ‫كۆن و نوێیەكان‪ :‬بزووتنەوە پەڕگیرە‬ ‫فەندەمێنتاڵەكان لە واڵتانى جیهانى‬ ‫سێیەمدا كە هەموو زلهێزەكان ڕەت‬ ‫دەكەنەوە بەاڵم حەزیشیان لێیە تاكو‬ ‫لــەگــەڵ هەندێكیاندا دەســـت بدەنە‬ ‫یەكگرتنێكى ستراتیژى‪ .‬شتێكى سەیر‬ ‫نیە كە تەنگانە[و دۆخە ناخۆشەكەمان]‬ ‫لە جاران زیاتر تەمومژاوی دەبێت‪ .‬لە‬ ‫ملمالنێكانى ئێستادا پێگەى هەركەس‬ ‫لەكوێدایە؟ چۆن دەكرێت لەنێوان داعش‬ ‫و ئەسەددا یەكیان هەڵبژێریت؟ لەنێوان‬ ‫ئێران و داعشدا یەكیان هەڵبژێریت؟ ئەم‬ ‫جۆرە تەمومژانە دەبێتە هۆى زیادبوونى‬ ‫خەرجییە سەربازییەكان و سەرەنجامیش‬ ‫زیادبوونى ئەگەرى جەنگ‪ .‬تەمومژێك‬ ‫لێرەدا هەیە‪ :‬ئەمە جیایە لە دەركەوتنى‬ ‫فــڕۆكــەكــان و ئــامــرازە جەنگییەكانى‬ ‫تر كە بانگەشەى جەنگێكى پــاك و‬ ‫پوختە و سەرووتەكنیكى و بێ كوشتار‬ ‫دەكەن(دیارە لەالى ئێمەوە!)‪.‬‬ ‫گـــەر پێشگریمانە و پرەنسیپى‬ ‫بنچینەیى جەنگى سارد لەسەر بنەماى‬ ‫شــێــتــانــەى(‪«()MAD‬لــەنــاوچــوونــى‬

‫لە ملمالنێكانى ئێستادا پێگەى هەركەس لەكوێدایە؟ چۆن دەتوانین‬ ‫لەنێوان داعش و ئەسەددا یەكیان هەڵبژێریت؟ لەنێوان ئێران و‬ ‫داعشدا یەكیان هەڵبژێریت؟‬ ‫هەموو گرژییەكانى ئەمڕۆ لەسەر ئەمەیە‪.‬‬ ‫«ســەدەى ئەمریكا» ڕوو لە كۆتاییە‬ ‫و وا خەریكە وردەوردە درووستبوونى‬ ‫كۆمەڵێك سەنتەرى سەرمایەداریى‬ ‫جیهانى دەبینین‪ :‬ئەمریكا‪ ،‬ئەوروپا‪ ،‬چین‬ ‫و ئەمریكاى التین‪ ،‬كە هەریەكە نوێنەرى‬ ‫سەرمایەدارییە بە ئینتیما تایبەتەكەى‬

‫«سوپەر چەكى هێزى ئاسمانیى ڕوسیا‪:‬‬ ‫وریـــاى فــڕۆكــەى شــەبــەحــى ‪PAK-‬‬ ‫‪ FA‬بـــن!»‪ ،‬یــان «ڕوســیــا ئــامــادەى‬ ‫دەسپێكردنى جەنگە و تاڕادەیەكیش‬ ‫بــەو زووانــە بــراوەى شــەڕى ئەتۆمییە‬ ‫لەگەڵ ئەمریكادا»‪ .‬پوتینیش النیكەم‪،‬‬ ‫هەر هەفتەیەك جارێك هەندێ قسەى‬

‫سینایە» لە ئەمرى واقیعدا گڵۆپى سەوز‬ ‫بۆ سەرۆكى ویالیەتە یەكگرتووەكان و‬ ‫فەرماندەى گشتیى هێزەكانى ئەمریكا‬ ‫هەڵدەكات كە بەبێ پشتگیریى كۆنگرە‬ ‫فەرمانى دەسپێكردنى شــەڕ لەگەڵ‬ ‫ڕوســیــادا دەربــكــات‪ .‬ئاسایشى جیهان‬ ‫لەبەردەم مەترسیدایە‪ .‬ئەم بۆچوونە‬

‫حەتمیى هەردووال» بە مەرجى یەكسانیى‬ ‫هێزى ئەتۆمیى واڵتە نەیارەكان) بووبێت‪،‬‬ ‫ئەوا پرەنسیپى بنچینەیى جەنگى ئەمڕۆ‬ ‫دژى تیرۆر لەڕواڵەتدا پێچەوانەكەیەتى‪:‬‬ ‫بنەماى شێتانە‪(NUTS‬پەالماردانى‬ ‫پێگە ئەتۆمییەكان)‪ ،‬واتە ئەو ئایدیایەى‬ ‫كە گوایا دەتوانرێت توانا ئەتۆمییەكانى‬

‫دوژمـــن لــە پــەالمــارێــكــى مــووبــەمــووى‬ ‫ئاسمانیدا لەناوببرێت(هێرشێك كە‬ ‫تەنیا ئامانجەكە وێـــران دەكـــات تا‬ ‫بتوانێت زیان بە كەسەكان و بیناكانى‬ ‫دەوروبەرى ناگەیەنێت)‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫قەڵغانى دژەموشەكیى ئێمە‪ ،‬خۆمان لە‬ ‫هەر دژەهێرشێكى دوژمــن دەپارێزێت‪.‬‬ ‫وردتر بیڵێین‪ ،‬ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫ستراتیژێكى جیاكەرەوە قبوڵ دەكات‪:‬‬ ‫دەربــارەى ڕوسیا و چین‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫دەجــوڵــێــتــەوە وەك بڵێى هێشتاش‬ ‫هەر لە چوارچێوەى لۆژیكى ‪MAD‬‬ ‫دایــە‪ ،‬لەكاتێكدا سەبارەت بە ئێران و‬ ‫كۆریاى باكور دەكەوێتە ئەو قەلەقەوە‬ ‫كــە لــۆژیــكــى ‪ NUTS‬بخاتە گــەڕ‪.‬‬ ‫لە میكانیزمى ناكۆك و دژئامێزانەى‬ ‫‪MAD‬دا جێگەى لۆژیكى»پێشبینیى‬ ‫بەدیهێنەرانە»(جۆرێك لە پێشبینى‬ ‫كە بە وتنى ڕوودەدات‪ ،‬یان جۆرێكە لە‬ ‫پێشبینیى ئارەزووكراو) لەگەڵ «نیەتێكى‬ ‫خۆ‪-‬پوچەڵكەرەوە»دا جێگۆڕكێ دەبێت‪:‬‬ ‫خودى ئەو ڕاستییەى كە هەردووال دەتوانن‬ ‫دڵنیا ببنەوە كە الیەنەكەى بەرامبەر‬ ‫بە هەموو هێزە وێرانكەرەكەى خۆیەوە‬ ‫بەرپەرچى هێرشە چاوەڕوانكراوەكە‬ ‫دەداتـــەوە‪ ،‬ئــەوە مسۆگەر دەكــات كە‬ ‫هیچ الیەكیان جەنگەكە دەست پێناكات‪.‬‬ ‫بــەپــێــچــەوانــەوە‪ ،‬لــۆژیــكــى ‪NUTS‬‬ ‫ئەوەیە كە دەتوانیت دوژمنەكەت لە‬ ‫چەك دابماڵیت‪ ،‬ئەویش گەر دڵنیابین‬ ‫دەتوانین بەبێ هیچ جــۆرە سزایەك‬ ‫پەالمارى بدەین‪ .‬ئەو ڕاستییەى كە ئەم‬ ‫دوو ستراتیژە تەواو ناكۆكە لە یەك كاتدا‬ ‫لەالیەن زلهێزێكەوە لەئارادایە‪ ،‬بەڵگەیەكە‬ ‫بۆ خەیاڵپاڵوى و وەهمى بنچینەیى كۆى‬ ‫ئەم شێوازە ئەرگۆمێنتە‪ .‬چۆن دەتوانین‬ ‫ڕێ لە گلۆربوونەوە بگرین بۆ ناو ئەم‬ ‫گۆماوە؟ هەنگاوى یەكەم ئەوەیە كە‬ ‫هەموو ئــەو قسە نیمچە عەقاڵنییانە‬ ‫بخەینە الوە كە دەڵێت پێویستە «ڕیسكە‬ ‫ستراتیژییەكان» قبوڵ بكەین‪ .‬بەتەواوى‬ ‫دەبێت ئەو تێڕوانینە ڕاستەهێڵئاسایە‬ ‫بۆ پێشكەوتنى پەرەسەندووانەى مێژوو‬ ‫پشتگوێ بخەین كە گوایا پێویستە هەر‬ ‫چركەساتێك لەنێوان ئەكتە جیاوازەكاندا‬ ‫شتێك هەڵبژێرین‪ .‬مەسەلەكە تەنیا‬ ‫خۆدوورگرتن لە ڕیسك یاخود بڕیاردانى‬ ‫درووست نیە لە هەناوى دۆخى جیهانیدا‪،‬‬ ‫بەڵكو مەترسییە ڕاستەقینەكە لە‬ ‫هەناوى ئــەم دۆخــە خۆیدا نوستووە‪،‬‬ ‫واتــە لە «چارەنوس»ماندا‪ .‬گەر بەو‬ ‫جــۆرەى كە «مل دەنێین» بــەردەوام‬ ‫بین ئیدى هــەرچــەنــدە پــارێــز بكەین‬ ‫و «ئیحتیات» وەربــگــریــن ئــەوا هەر‬ ‫مەحكومین بە لەناوچوون‪ .‬دەبێت ئەم‬ ‫ڕیسكە وەكو چارەنوسى خۆمان قبوڵ‬ ‫بكەین ڕێگەچارەى پارێزكارانەى زۆر‬ ‫و خۆدوورگرتن نیە لە ڕیسك‪ .‬بەهۆى‬ ‫ئەم ڕێگاچارانەوە تووشى ئەو لۆژیكە‬ ‫دەبــیــنــەوە كــە بــە كــارەســات كۆتایى‬ ‫دێــت‪ .‬ڕێگەچارە ئەوەیە كە ئاگامان‬ ‫لەو پەیوەندییە پڕ تەقینەوانە بێت كە‬ ‫دۆخەكە مەترسیدارتر دەكــات‪ .‬هەركە‬ ‫ئەم كارەمان كرد ئەوا دەبێت دەرگیرى‬ ‫كــارى قــورس و درێژخایەنى گۆڕینى‬ ‫خەسڵەتەكانى كۆى بارودۆخەكەش بین‪.‬‬ ‫لەمە زیاتر ناتوانین هیچى تر بكەین‪.‬‬ ‫لە ڕووداوێــكــى ســەیــردا و بــەر لەم‬ ‫وتەیەى ئۆباما كە گوایا»ئێمە بەم جۆرە‬ ‫ملى پێوە دەنێین»‪ ،‬كاتێك سەرنشینانى‬ ‫گەشتى ژمارە ‪93‬ـى ئاسمانیى یونایتد‬ ‫ئایرالینز پەالمارى ڕفێنەرەكانى ‪11‬ـى‬ ‫سێپتەمبەریان دا‪ ،‬دوایین ڕستە كە لە‬ ‫یەكێكیان(واتە تۆد یمەر) بیسترابوو‬ ‫ئەمە بوو‪« :‬جەماعەت ئامادەن؟ یااڵ‬ ‫با ملى پێوە بنێین؟»‪ .‬بەم جۆرەیە كە‬ ‫ئێمە هەموومان ملى پێوە دەنێین‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەتوانین بڵێین وەرن با هەموومان ملى‬ ‫پێوە بنێین و‪ ،‬نەك هەر فڕۆكەكە بەڵكو‬ ‫سەرتاپاى هەسارەكەمان لەناو ببەین‪.‬‬ ‫لەم دوو سەرچاوەوە كراوەتە كوردى‪:‬‬ ‫‪http://www.magiran.com/ .1‬‬ ‫‪npview.asp?ID=3083671‬‬ ‫‪http://inthesetimes.com/ .2‬‬ ‫‪article/17437/‬‬ ‫_‪how_the‬‬ ‫‪?united_states_rolls‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )241‬دوشةممة ‪2015/3/30‬‬

‫موسڵمانێك له‌سه‌ر كافرێك ناكوژرێته‌وه‌؟!‬ ‫پاڵفتەکردنی‬ ‫ڕیوایەت بۆ‬ ‫تەنزیهی خودا‬ ‫و ئاینە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپیرۆزکردن‬ ‫و بە ئاین‬ ‫دانانی هەموو‬ ‫ڕیوایەت و‬ ‫مێژوو‪ ،‬تەحقیری‬ ‫خودا و‪ ،‬تەفرو‬ ‫تووناکردنی‬ ‫جه‌وهه‌ری ئاینه‌‬

‫عەبدوڵاڵ عااڵیی‪ /‬هه‌ولێر‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه بابه‌ته‌ الموجیم له‌سه‌ر‬ ‫نه‌كراوه‌كانی هزری بەشێکی ئاییندارانه‌ی‬ ‫خۆمان‪ ،‬ڕێسای (ال يقتل مسل ٌم بكافر)ه‌‪.‬‬ ‫یانی‪ :‬ئه‌گه‌ر مه‌سیحییه‌ك موسڵمانێكی‬ ‫ل ‌ه واڵتێكی ئیسالمیی كوشت‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر تاوانه‌كه‌یدا بكوژرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم گ ـه‌ر بـه‌ پــێــچـه‌وانـه‌وه‌وە بــوو‪،‬‬ ‫موسڵمانێك مه‌سیحییه‌كی كوشت‪،‬‬ ‫موسڵمانه‌ك ‌ه ب ‌ه كوشتن سزا نادرێت و‪،‬‬ ‫به‌هۆی تاوانه‌كه‌ی لە قه‌نار‌ه نادرێت‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو سزایه‌كی تری ده‌درێت‪ ،‬كه‌متر‬ ‫بێت ل ‌ه سزای مه‌سیحییه‌كه‌‪ .‬پێشه‌وا‬ ‫(ابــو حەنیفە) و زانایانی مه‌زه‌بی‬ ‫حەنەفیی لێ دەربچێت‪( .‬جمهووری‬ ‫فوقەها) بە شافعیی و ئەحمەد و‬ ‫مالکییەوە‪ ،‬بــڕوایــان وایــە موسڵمان‬ ‫لــەســەر کــوشــتــنــی کــافــری زممی‬ ‫ناکوژرێتەوە! ئایینداران‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫هه‌ڵگرانی ئه‌قڵییه‌تی سه‌له‌فییان ‌ه لە‬ ‫نێو هەموو مەزەبە ئیسالمییەکاندا‪ ،‬تا‬ ‫ئێسته‌ش ك ‌ه سه‌ده‌ی بیست و یه‌كه‌‪،‬‬ ‫گه‌ر كاریش به‌م ڕێسایه نه‌كه‌ن « جا‬ ‫به‌هه‌ر هۆیه‌ك بێت‪ ،‬وەک نەگوونجان‬ ‫یان نه‌ڕه‌خسان»؛ ئه‌وا باوه‌ڕیان ب ‌ه‬ ‫درووستی و په‌سه‌ندیی ئه‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬لە کاتێکدا ئه‌م ڕێسا باوه‌ی‬ ‫كه‌له‌پووری فیقهیی ئێمه‌‪ ،‬جۆرێك‬ ‫ل ‌ه جۆره‌كانی جیاكاریی نه‌ژادیی و‬ ‫فـه‌زلــدان ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌كان پەیدا‬ ‫دەکــات‪ .‬هەر چ نەبێت‪ ،‬بەهۆی ئەو‬ ‫جوداکارییەوه‌‪ ،‬ئه‌والتر‌ه به‌بێ هیچ دوو‬ ‫دڵیه‌ك و الم و جیمێك‪ ،‬ئه‌م ڕێسا و‬ ‫تێفكرین ‌ه ڕه‌تبكرێته‌وه و بەهانەمان لە‬ ‫قەبووڵنەکردنی هەبێت‌‪.‬‬ ‫دواجـــــار‪ ،‬بــاكــگــراوه‌نــدی الیـه‌نـ ‌ه‬ ‫هزرییه‌كه‌ی داعشییه‌ت‪ ،‬ئـه‌م جۆر‌ه‬ ‫تێفكرین و دیــد و ڕێسا فیقهیانه‌ی‬ ‫كــه‌لــه‌پــووریــی ئــێــم ـه‌ی ـه‌‪ .‬لــێــره‌وه‌‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه لـه‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬بوێران ‌ه و‬ ‫ڕاشكاوانه‌‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی پاڵفته‌كردنی‬ ‫كتێب ‌ه فیقهییه‌كان ده‌ستپێبكه‌ین و‪،‬‬ ‫ب ‌ه كتێب ‌ه مه‌نهه‌جییه‌كانی خوێندنگ ‌ه‬ ‫ئایینیی و په‌یمانگ ‌ه ئیسالمییه‌كانی‬ ‫واڵتمان دابچینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه پڕیه‌تی ل ‌ه‬ ‫دیدی داعشییان ‌ه و‪ ،‬هزری ئه‌قڵییه‌تی‬ ‫عرووبه‌تیی به‌ده‌ویی‪ .‬كه‌چی ڕۆڵه‌كانی‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬به‌م كتێبانه‌‪ ،‬تێده‌گه‌یه‌نرێن و‬ ‫پێده‌گه‌ێنرێن‪.‬‬ ‫بێگومان موسڵمانان هه‌موویان‬ ‫ڕه‌ف ــزی ئ ـه‌و بنه‌مای ‌ه ده‌ك ـه‌ن ـه‌وه و‪،‬‬ ‫ده‌نــگــی نــاره‌زایـه‌تــیــی و‪ ،‬پۆسته‌ر‌ه‬

‫ئێمە خوا نین موحاسەبە لەسەر ئیمان و ئایین و بڕوا بکەین‬

‫كــوژراوه‌كــه‌ش موسڵمان بــوو‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫بۆچی پۆسته‌ری ناڕه‌زایی به‌رزناكه‌نه‌و‌ه‬ ‫و‪ ،‬بۆ قێزه‌ونكردنی ئه‌م جوداكاریی ‌ه‬ ‫خــوێــنــیــیـه‌ی كــه‌لــه‌پــووری خــۆمــان‬ ‫ناقیژێنن؟!‬ ‫ئه‌وانه‌ی لەسه‌ر ڕاگوێزیی ده‌ژین‪،‬‬ ‫ب ‌ه بیر و ئاقید‌ه باوه‌ڕیان بەو بنەما‬ ‫و تێفکرینە هــەیــە‪ ،‬چونكێ ئێم ‌ه‬ ‫شوێنكه‌وته‌ی ڕاكانی (سه‌له‌فی ساڵح)‬ ‫ین‪ ،‬مادام زانایانی پێشین به‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫هاتونه‌ت ‌ه ئاخافتن‪ ،‬نابێ ئێم ‌ه هیچ‬ ‫قسه‌یه‌كمان هه‌بێت‪ ،‬چــون ئــه‌وان‬ ‫ل ‌ه ئێم ‌ه شاره‌زاتر و‪ ،‬له‌خواترس و‪،‬‬

‫عولەمای پێشین کـــردووە‪ ،‬بێ هیچ‬ ‫تاقیق و حسێبکردنێک بۆ ڕیوایەتەکانی‬ ‫تر‪ ،‬دەست بەو ئەسەرەوە بگرن‪ .‬ئەگینا‬ ‫لە ڕیوایەتی ـ الدارقطنی ـ هاتووە‪:‬‬ ‫پەیامبەر (د‪.‬خ) پیاوێکی ئەهلی قیبلە‬ ‫ـ موسڵمان ـی لەسەر پیاوێکی ئەهلی‬ ‫زیممە کوشتەوە‪« .‬قتل رسول اهلل (ص)‬ ‫رج ًال من أهل القبلة برجل من أهل الذمة‪،‬‬ ‫وقال‪( :‬أنا أحق من ويف بعهده)» هەر لە‬ ‫ڕیوایەتەکانی تر «من قتل معاهدًا مل یرح‬ ‫رائحة اجلنة‪ ،‬وإن رحيها ليوجد من مسرية‬ ‫أربعني عا ًما» ‪(.‬رواه أحمد والبخاری‬ ‫فی الجزیە‪ ،‬والنسائی وابن ماجە فی‬

‫بانگه‌شەی ڕاستترین كتێب ل ـه‌دوای‬ ‫قــورئــانــه‌وه‌‪ ،‬كـــۆی ڕیــوایـه‌تـه‌كــانــی‬ ‫وه‌رده‌گیرێت‪ .‬خۆ ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫داعش ئاساشمان بۆ به‌رهه‌مبهێنێت‪.‬‬ ‫ل ـه‌م بــابـه‌تـه‌دا‪ ،‬بوخاریان به‌سه‌ر‬ ‫قورئانیش ف ـه‌زلــدارتــر و وه‌پێشتر‬ ‫ئەبو تاڵیب «کــە ئــەو گوزارشتەی خــســتــووه‌‪ .‬قــورئــان بــە شێوەیەکی‬ ‫پاڵدراوەتە ال» عیبارەتێکی دیکەی (ضمن)ی ئاماژەی بە یەکسانیی خوێن‬ ‫هەیە کە دژەوانەی تەواوی ئەو بنەما کردووە و‪ ،‬جیاوازیی لە نێوان موسوڵمان‬ ‫و مەبدەئەیە‪ .‬گوتارەکەی بۆ ـ مالک و غەیرە موسوڵمان نــەکــردووە‪ .‬لەم‬ ‫االشتر ـ مەشوورە‪ ،‬کاتێ کاروباری ئایەتەدا کە دەفەرموێت‪« :‬من قتل‬ ‫میسری ڕادەست دەکات‪ ،‬ئامۆژگاریی نفسا بغیر نفس أو فساد فی االرض‬ ‫باشبوون دەگەڵ ـ ئەقباگ ـی مەسیحیی فكأنما قتل الناس جمیعا ومن أحیاها‬ ‫بۆ دەنووسێت‪ ،‬لە قسەکانی‪ :‬مڕۆڤەکان فكأنما أحیا الناس جمیعا»‪ ،‬ئەوەی‬ ‫دووانــن‪ :‬براتە لە ئایین‪ ،‬یان وێنەی کە جێگەی سەرنجە دوو جار وشەی‬ ‫تۆیە لە بەندەیی و مەخلووقێتیی‪« ..‬نفس» بە ـ نەکیرە ـ هاتووە‪ ،‬واتە‬ ‫ري هەر نەفسێک بێت‪.‬‬ ‫والناس اپنان ‪ :‬أ ٌخ لك يف الدين أو نظ ٌ‬ ‫مەزەبی حەنەفیی‪ ،‬کە زێدەتر لە‬ ‫لك يف اخللق ‪ »,,,‬كما رواها أهل التاريخ‬ ‫عەقاڵنییەت و ژینواری كۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫والرتاجم والسري‪.‬‬ ‫نزیکترە‪ ،‬پێچەوانەی مەبدەئی «ال‬ ‫یقتل مسلم بكافر»ن‪ .‬ئیمام ئەبو‬ ‫حەنیفەی نوعمان ی ســەرمــەزەب‬ ‫و‪ ،‬قــازی ئەبو یوسف نەخەعیی و‪،‬‬ ‫تەحاویی‪ ..‬فەتوایان داوە‪ :‬موسڵمان‬ ‫لەسەر کوشتنی کافرێکی ئەهلی زیممە‬ ‫دەکوژرێتەوە‪ ،‬دەیان بەڵگەی خۆشیان‬ ‫بۆ ئەم فەتوایە هێنایتەوە‪ .‬بەاڵم لەکن‬ ‫ئەو موسڵمانانەی کە بە ئەقڵیەتی‬ ‫سەلەفییانە تێدەفکرن‪ ،‬الم و جیم‬ ‫لەسەر ئەو مەبدەئـ و ڕیوایەتە ناکرێت‪،‬‬ ‫مادام لە بووخاریی واریدە! پاڵفتەکردنی‬ ‫ڕیوایەت بۆ تەنزیهی خودا و ئاینە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپیرۆزکردن و بە ئایین دانانی‬ ‫هەموو ڕیوایەت و مێژوو‪ ،‬تەحقیری‬ ‫خودا و‪ ،‬تەفروتووناکردنی جه‌وهه‌ری‬ ‫ئاینه‌‪ .‬لە هه‌موو واڵت و ناوچەیەک‪،‬‬ ‫هاونیشتمانیان وەک یەکترن لە ماف و‬ ‫ئــه‌م ڕیــوایـه‌تــانـ ‌ه ك ـه‌ ل ـ ‌ه (مه‌تن) ئەرک‪ ،‬مەسیحیی و موسڵمان هیچیان‬ ‫دا ڕاست و ڕه‌وان‪ ،‬له‌الیه‌ن فوقه‌هاو‌ه جوێ نین‪ ،‬جیاییەکە تەنێ بەوەیە کە‬ ‫ڕه‌تكراونه‌ته‌و‌ه ل ‌ه پێناو ڕیوایه‌تێكی کامەیان خزمەتگوزار و بەسوودترە بۆ‬ ‫(صحيح البخاری)‪ ،‬چونكێ قه‌داسه‌تی نیشتمان و خەڵکەکەی‪ ،‬بابەتی ئایین‬ ‫خراوه‌ت ‌ه سه‌ر هه‌موو شتێكه‌و‌ه و‪ ،‬بێ و ئیمان قیامەتییە‪ ،‬ئێمە خوا نین‬ ‫وردبوونه‌و‌ه و ل ‌ه ته‌رازوودانی الیه‌نی موحاسەبە لەسەر ئیمان و ئایین و بڕوا‬ ‫مرۆڤایه‌تیی مه‌تنی ڕیوایه‌ته‌كانی‪ ،‬ب ‌ه بکەین‪ ،‬مرۆڤ و مرۆڤایەتیی چه‌قه‌‪.‬‬

‫پێویسته‌ له‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬بوێرانه‌ و ڕاشكاوانه‌‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی‬ ‫پاڵفته‌كردنی كتێبه‌ فیقهییه‌كان ده‌ستپێبكه‌ین و‪ ،‬به‌ كتێبه‌‬ ‫مه‌نهه‌جییه‌كانی خوێندنگه‌ ئایینیی و په‌یمانگه‌ ئیسالمییه‌كانی‬ ‫واڵتمان دابچینه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پڕیه‌تی له‌ دیدی داعشییانه‌ و‪ ،‬هزری‬ ‫ئه‌قڵییه‌تی عرووبه‌تیی به‌ده‌ویی‬ ‫به‌رپه‌رچییه‌كان ل ‌ه هه‌موو عاله‌می‬ ‫ئیسالمیی ب ـه‌رزده‌بــێــت ـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتوو واڵتــانــی رۆژئـــاوا (بــۆ نمون ‌ه‬ ‫ئه‌مریكا و به‌ریتانیا) ئه‌و بنه‌مایه‌یان‬ ‫جێبه‌جێكرد‪ ،‬یانی‪ :‬بڕیاربده‌ن سزا‌ی‬ ‫ئه‌و هاواڵتیانه‌ی خۆیان كه‌م بکرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌گــه‌ر هــاتــوو كه‌سێكی كــوشــت‪،‬‬

‫دڵسۆزتر بووین ‌ه و‪ ،‬انتهی!‬ ‫نابێت ئ ـه‌و‌ه بشارینه‌و‌ه كـه‌‪ :‬ئه‌م‬ ‫ڕێسای ‌ه «ال يقتل مسل ٌم بكافر» سه‌نه‌دێكی‬ ‫شه‌رعیی هه‌یه‌‪ ،‬حه‌دیسێكی بوخارییه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئەم عیباره‌ت ‌ه لۆ زاری ( پێشه‌وا‬ ‫عه‌لی كوری ئه‌بو تاڵیب) ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫شکۆی سەحیحی بوخاریی وای لە‬

‫الدیات من حدیث عبد الله بن عمرو)‬ ‫وشەی ـ المعاهد ـ بەتەنێ ئەهلی زیممە‬ ‫ناگرێتەوە‪ ،‬ابن االثري دەڵێت‪ :‬أكثر ما‬ ‫يطلق علي أهل الذمة‪ ،‬وقد يطلق علي‬ ‫غريهم من الكفار إذا صوحلوا علي ترك‬ ‫احلرب ‪-‬فيض القدير ج ـ ‪ 6‬ص ‪.153‬‬ ‫تــەنــانــەت خــــودی عــەلــی کــوری‬

‫گرنگیی‬ ‫دامەزراندنی‬ ‫«ڕێكخراوی‬ ‫دابڕان»‬ ‫بۆ بونیادنانی‬ ‫ئەقڵی كوردیی‬ ‫نوێ‬ ‫سەربەست عەباس ئەحمەد‬ ‫لەم قۆناغە ناسكەدا لە ژیانی خەڵكی‬ ‫هەرێمی كوردستان و لە م قۆناغە مێژووییە‬ ‫گرنگە دا؛ دامــەزرانــدنــی ڕێكخراوێكی‬ ‫ڕۆشنبیری مەعریفی وەك « ڕێكخراوی‬ ‫دابــــڕان « كــە ئەركێكی مــێــژوویــی لە‬ ‫ئەستۆدەگرێت‪ ،‬بــۆ بـــەرەو پێشبردنی‬ ‫كۆمەڵگای كوردەواری لە ڕێگای بونیادنانی‬ ‫ئەقڵی كوردی و دروستكردنی سەربەخۆیی‬ ‫ئــەقــڵــی كـــــوردی‪ ،‬ك ــە دەبــێــتــە هــۆی‬ ‫دروستكردنی سەنتریزمێكی ئەقڵی كوردی‬ ‫بە جیا لەو میحوەر و بۆچوون و ئەقاڵنە (‬ ‫مەركەزیاتی ئەقڵە جیاوازەكان) كە هەن‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بتوانین كەوا‬ ‫كورد بەم شێوەیە بخەینە دەرەوەی ئەو‬ ‫هاوكێشانەی كە دەیانەوێت كورد بكێشنە‬ ‫ناو هاوپەیمانیەكانی خۆیان و بیكەن بە‬ ‫ئامرازێك و قوربانییەك لەو ملمالنێیانەی كە‬ ‫لە ناو هێزەكانی ناوچەكە دەكرێن‪ ،‬ڕێكخراوی‬ ‫دابڕان بە درووستكردنی دابڕانێكی ئەقڵی و‬ ‫مەعریفی لەگەڵ ڕابردودا‪ ،‬هێزە توندڕۆکان‬ ‫دەیانەوێت هەمیشە بەكونترۆڵكردنی ئەقڵی‬ ‫كــوردی دەتوانن كورد بەكاری بهێنن بۆ‬ ‫مەبەستەكانی خۆیان(كە هــەمــووی بە‬ ‫زەرەری كورد دەشكێتەوە)‪ .‬ڕزگاركردنی‬ ‫ئەقڵی كوردی بە دروستكردنی دابڕانێكی‬ ‫مەعریفی لــە رابــــردوی شــەرمــن و لە‬ ‫وانــەش ئەقڵی بنەواژەیی‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫سەنتریزمێكی ئەقڵی كوردی نوێ ئەوە كورد‬ ‫ڕزگاردەكات لە هەژموونی ئەقڵی كەسان و‬ ‫الیەنەكانی تر كە دژ بە بەرژەوەندییەكانی‬ ‫گەلی كوردن و دژ بە سەربەخۆیی گەلی‬ ‫كوردن‪ ،‬سەربەخۆیی ئەقڵی كوردی تەنها‬ ‫زەمانەتێك و گەرەنتییەكە بۆ سەربەخۆیی‬ ‫گەلی كــورد‪ ،‬لــێــرەدا دەمــەوێــت جەخت‬ ‫بكەمە ســەر خاڵێك كــەوا سەربەخۆیی‬ ‫گەلی كورد وا بەستەیە بە سەربەخۆیی‬ ‫لۆگۆسەنتریزم (مەركەزییەتی ئەقڵ)ی‬ ‫گەلی كوردەوە‪ ،‬کە ئەم پڕۆژەیە لە خۆی‬ ‫دەگرێت‪ ،‬كە ئەویش سەربەخۆیی ئابووری‬ ‫كــورد دروســتــدەكــات‪ ،‬لێرە سەربەخۆیی‬ ‫هاوتا نییە لەگەڵ جیابوونەوەی سیاسی‪،‬‬ ‫جیابوونەوەی سیاسی مانای سەربەخۆیی‬ ‫نادات ( كە بە داخەوە الی زۆربەی خەڵك‬ ‫جیابوونەوەی سیاسی بە سەربەخۆیی‬ ‫تــێــدەگــەن‪ ،‬كــە بــە هیچ شــێــوەیــەك وا‬ ‫نییە)‪ ،‬سەربەخۆیی ئەقڵ و سەربەخۆیی‬ ‫ئــابــووری دەكــرێــت دەستەبەربكرێت بە‬ ‫بێ جیابوونەوەی سیاسی‪ ،‬جیابوونەوەی‬ ‫سیاسی ئەگەر بكرێت بە بێ سەربەخۆیی‬ ‫فیكری و ئابووری؛ ئەوا بە هیچ كلۆجێك‬ ‫مانای سەربەخۆیی ناگەیێنێت‪ ،‬بەڵكوو‬ ‫جیابوونەوە لەم حاڵەتە دا تەنها دەوڵەتی‬ ‫فاشل دروستدەكات‪ ،‬وەك دەوڵەتانی واڵتانی‬ ‫ئەفریقیا كە دەوڵەتبوونیان هیچ جۆرێك لە‬ ‫خۆشگوزەرانی نەبەخشیوە پێیان و هیچ‬ ‫جۆرە پڕۆژەیەكی ژیاریان نییە‪ ،‬هەوڵدان‬ ‫بۆ دروستكردنی ئەقڵی سەربەخۆی كورد و‬ ‫لۆگوسەنتریزمی كوردی كار و كردەوەیەكی‬ ‫مەز و پیرۆزە و كورد دەگەیێنێتە ئاقارەكانی‬ ‫خۆشبەختی و سەركەوتن و بــەوەی كەو‬ ‫ئاقارانە لە الیەن ئەو ئەقڵە كەشفدەكرێت‬ ‫و دوای ئەوە پەیڕەوی لێدەكرێت و بەرەو‬ ‫پڕۆژەیەكی ژیاری و ژیرییەكی سەربەخۆ‬ ‫و لۆگۆ سینتریزمێكی سەربەخۆ ئاراستە‬ ‫دەبێت‪.‬‬