510

‫دەستورو پۆستی سەرۆكی هەرێم‬ ‫حزب‌و پارلەمان دەخاتە جوڵە‬ ‫بڕیارە ئەم هەفتەیە لیژنەی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور دەستبەكاربێت‬ ‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫ئەنجومەنی بااڵی خانمان‪:‬‬

‫وەزارەتی ئەوقاف بەرپرسیارە لەو هێرشانەی‬ ‫لەمینبەری مزگەوتەكانەوە دەكرێنە سەر ژنان‬ ‫رێكخراوێكی ژنان‪ :‬وتاری ‪ 28‬مەالمان دایە پارلەمان‬ ‫كە سوكایەتییان بە ژن كردبو‪ ،‬بەاڵم پارلەمان بێدەنگی لێكرد‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هەندێك لەمەالكان بەتایبەت ئەو مەالیانەی كە‬ ‫بیری سەلەفی توندڕەوییان هەیە‪ ،‬بــەردەوامــن لە‬ ‫سوكایەتیكردن بەژنان‌و كچانی كوردستان‪ ،‬بەوەی كە‬ ‫بەردەوام مینبەری مزگەوتەكانیان بۆ هێرشكردنە سەر‬ ‫ئەم توێژەی كۆمەڵ بەكاردەهێنن‪.‬‬

‫ێ لەمەال‬ ‫لەتازەترین وتارەكانیش لەو بارەیەوە هەند ‌‬ ‫سەلەفیەكان داوا دەكەن‪" ،‬خێزانەكان كچەكانیان زوو‬ ‫بەشو بدەن‌و نەیاننێرنە بەر خوێندن‌و تێكەاڵوبونی كوڕو‬ ‫كچیش لەناو زانكۆكاندا بە حەرام دەزانن"‪.‬‬ ‫چاالكوانانی ژنــان‌و توێژەرانی كۆمەاڵیەتیش ئەم‬ ‫جۆرە وتارانە بەمەترسی دەزانن بۆ سەر خێزانی كورد‌و‬ ‫هاوكات وەزارەتــی ئەوقاف‌و حكومەت‌و پارلەمان بە‬

‫بەرپرسیار دەزانن كە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك چاالكوانێكی ژنان ئاشكرایدەكات‪ ،‬حكومەت‌و‬ ‫پارلەمان كەمتەرخەمن‪ ،‬چونكە بەوتەی ئەو خانمە‬ ‫لەماوەی رابردودا وتاری زیاتر لە ‪ 28‬مەالیان داوەتە‬ ‫پەرلەمان تا بەدواداچون‌و لێپرسینەوەیان لێبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەپەرلەمان بێدەنگی لێ‌ كراوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪10‬دا دەخوێننەوە‬

‫"دابڕان" و‪..‬‬ ‫كاردانەوەی كوێرانە لەسەردەمی‬ ‫جیهانگیریدا‬ ‫مەال بەختیار‬

‫مەال بەختیار لە‬

‫دا‪:‬‬

‫بەهیچ شێوەیەك پرۆژەی "دابڕان"ی‬ ‫رۆشنگەری‪ ،‬پەیوەندی بە كفرو ئیلحادەوە نییەو‬ ‫نابێت‪ .‬زیاتریش لە پەیڕەوانی بیری سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬رێز لە عەقیدەو ئایینەكان دەگرین‬ ‫بۆ ئێمەمانانی موسڵمان دەبووە مایەی‬ ‫شانازییەكی گەورە‪ ،‬لە سەردەمی جیهانگیریدا‪،‬‬ ‫بە لۆژیكی عەباسیەكان‪ ،‬ئومەویەكان‪ ،‬عوسمانی‪،‬‬ ‫قاعیدەو داعشەكان‪ ،‬حوكم نەدەین‬

‫توێژەرێكی ئاینی‪ ،‬وەاڵمی عەلی باپیر دەداتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ســەروەر پێنجوێنی نوسەرو توێژەری ئایینی‪ ،‬لە‬ ‫زنجیرە وتارێكدا بە ناونیشانی "بەندوباوی ئەدەبیاتی‬ ‫ئیسالمیی كوردی‪ ،‬دەربــارەی عەلمانیەت‌و ئیسالم"‪.‬‬ ‫وەاڵمــی ئەو نوسینانەی عەلی باپیر دەداتــەوە‪ ،‬كە‬ ‫چەند رۆژێكە لە پەیجی فەیسبوكی خۆی‌و هەندێ لە‬ ‫سایتەكاندا بە ناونیشانی "كورتە وەاڵمێك بۆ قسەكانی‬ ‫كاك مەال بەختیار باڵویدەكاتەوە"‪.‬‬

‫ســەروەر پێنجوێنی لە ئەڵقەی یەكەمی زنجیرە‬ ‫وتــارەكــەیــدا‪ ،‬كە لە الپــەڕە ‪4‬ی پاشكۆی روانگەو‬ ‫رەخنە باڵوكراوەتەوە‪ ،‬نوسیویەتی‪ ،‬عەلی باپیر وەكو‬ ‫تیۆریسازێكی گوتاری تەوژمی ئیسالمی لەبەرامبەر‬ ‫تەوژمی عەلمانی‪ ،‬لە كوردستاندا‪ ،‬دەركەوتوەو لەم‬ ‫بارەیەوە كتێبێكی هەیە بە ناوی "تەوژمی ئیسالمی و‬ ‫عەلمانی‪ ،‬و خاڵە هاوبەش و جیاوازەكانیان"‪ ،‬كە بەندە‬ ‫كاتی خۆی لە كتێبێكدا بە ناوی "عەلی باپیر دەڵێت‬

‫موقەدەس و‬ ‫ناموقەدەس‬ ‫(لە پەراوێزی‬ ‫كۆنفراسی دابڕان)‬ ‫جەمال حسێن‬

‫چی؟" بەدواداچونێكی ڕەخنەییم بۆ كردوە‪ ،‬كە دەتوانم‬ ‫بڵێم لەو بەدواداچونەدا دەرمخست بۆ هەمو الیەك كە‬ ‫ناوبراو نەك هەر "عەلمانیەت" ی مەبەست ناناسێت‬ ‫و كەرەستەی پێویستی ئەم باسەی پێ نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كاتێك قسە لەسەر دەقە ئیسالمیەكان و كەلەپوری‬ ‫ئیسالمییش دەكات‪ ،‬نەشارەزایانە دەدوێت‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪4‬ی روانگە و رەخنەدا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫ڕەخنەی توند‬ ‫لە پێشانگاكەی‬ ‫هەولێر دەگیرێت‬

‫كۆنفرانسی دابــڕان بەرەو رۆشنگەریی هاوچەرخ‪ ،‬هەروەكو پێشبینیمان‬ ‫دەكرد‪ ،‬كاردانەوەی لێكەوتەوە‪ .‬كاردانەوەكان‪ ،‬ئایینی‪ ،‬مەزهەبی‪ ،‬ئایدیۆلۆژی‌و‬ ‫شەخسی‪-‬يش‪ ،‬بوون‪ .‬لەم وتارەدا نامانەوێت وەاڵمی كەس بدەینەوە‪ .‬چونكە‪،‬‬ ‫هەموو ئەو رەخنانەی گوێمان لێبوو‪ ،‬یان ئەو بابەتانەی نوسراون‪ ،‬جگە لە‬ ‫تێنەگەیشتن لە بەرنامەی كۆنفرانسەكە‪ ،‬تەنانەت تێنەگەیشتنیش بوو لە ئەركی‬ ‫ئایین لەم سەردەمەی گۆڕانكاریەكاندا‪.‬‬ ‫با لەم وتارەدا‪ ،‬ئاوڕێك لە ئاستی پێشكەوتنی سەردەم‪ ،‬لەڕووی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫زانستی‌و تەكنەلۆژیەوە‪ ،‬بدەینەوەو بـــەراوردی بە بێئاستی سەلەفیەكان‪ ،‬لە‬ ‫كاردانەوەكان بەرامبەر كۆنفرانسی دابڕان‪ ،‬بكەین‪.‬‬ ‫ئێمە دڵنیاین‪ ،‬ئەوپەڕەكەی دەهەیەكی تر‪ ،‬كاتێك نەوەی قۆناغی ناوەندی‌و‬ ‫دواناوەندی‌و زانكۆ‪ ،‬دوای گۆڕینی فەلسەفەی خوێندن بەرەو خوێندنی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫پێدەگەن‌و تێدەگەن‪ ،‬ئەوسا ساغدەبێتەوە‪ ،‬كاردانەوەكان بەرامبەر بە دابڕان‪ ،‬چەند‬ ‫سەلەفییانە بوون‪.‬‬ ‫ئێمە پڕبەدڵ پێمانخۆش بوو لەتەواوی واڵتانی موسڵماندا‪ ،‬بەكوردستانیشەوە‪،‬‬ ‫دیاردەو دەركەوتە پێشكەوتوەكانی جیهان‪ ،‬بەوردی بخوێنرایەتەوە‪ .‬یەكالیەنە سەیری‬ ‫ئەركی ئایین‌و مەزهەب نەكرایە‪ .‬چەندمان پێخۆش ئەبوو زانایەكی گەورەمان هەبوایە‪،‬‬ ‫ئەم راستییانەی خوارەوەی بەدرۆ بخستایەتەوە‪:‬‬ ‫ ئایا زانستی جینات‪ ،‬كە سەلمێنراوە لە ‪ 3‬بلیۆن پیت پێكهاتووە‪ .‬كە ئێستا‬‫تەواوی زانكۆكانی دنیای رۆژئاوا سەرقاڵین‪ ،‬ئایا ئایین‌و مەزهەب چۆن لێكیدەداتەوە؟‬ ‫كە ئێستا زانستی جینات سەلماندویەتی‪ :‬دەكرێت هەزاران مرۆڤ وەكو یەك كۆپی‬ ‫بكرێت‪ .‬دەكرێت هەر ئەندامێكی مرۆڤ تا چ ئەندازەیەك بویسترێ‌ دەستكاری بكرێت‪.‬‬ ‫تەنانەت دەتوانرێت بااڵی مرۆڤ چەندین مەتر بەرزبكرێتەوە‪ .‬یاخود چاوی مرۆڤ‬ ‫چەند بویسترێت فراوان بكرێت‪ .‬یان دەست‪ ،‬یان قاچ‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫ ئێستا زانست سەلماندوویەتی‪ ،‬نەك هەزاران ساڵ پێش ئێستا‪ ،‬بەڵكو ‪ 15‬ملیار‬‫ساڵە‪ ،‬سەرەتای تەقینەوە گەورەكەی پێكهێنانی گەردون دەستیپێكردووە‪ .‬تەمەنی‬ ‫مرۆڤ بۆ (چوار ملیارو نیو) ساڵ دیاریكراوە‪ .‬یەكەمین شانەی زیندو بۆ (‪ 3‬ملیارو‬ ‫نیو) ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬سەلمێنراوە‪ .‬زاناكان جەختدەكەنەوە كە پێش (‪ 5‬ملیۆن) ساڵ‬ ‫مرۆڤ بۆتە خاوەن مێشكێكی تەواو‪.‬‬ ‫ زانكۆی (كاڵتك)ی ئەمریكی‪ ،‬توانی كەشتییەكی ئاسمانیی لەسەر مەریخ‬‫بنیشێنێتەوە‪ ،‬وێنەی سەر مەریخ بەخێرایی تیشك بنێرێتەوە‪( .‬خێرایی تیشك ‪300‬‬ ‫هەزار كیلۆمەترە لە چركەیەكدا) ئەو وێنانەش بە دە خولەك دەگەیشتنە سەر زەوی‪.‬‬ ‫واتا‪ 10( :‬خولەك × ‪ 60‬چركە × ‪ 300.000‬كیلۆمەتر) واتا ملیۆنەها كیلۆمەتر‪.‬‬ ‫لەوەش زیاتر‪ ،‬ئێستا زاناكان سەرقاڵی ئەوەن بچنە دەرەوەی كۆمەڵەی خۆر‪ ،‬كە‬ ‫بێگومان خێرایی ئەوكاتە‪ ،‬چەندین بەرامبەر دەبێتەوە‪ .‬ئەگەر ئەمەش بەدیبێت‪.‬‬ ‫زاناكان دەڵێن‪ :‬لە زەمان‌و شوێندا موعجیزە بەدیدێت‪.‬‬ ‫ ئاخۆ چی دەوترێت بەرامبەر بەو راستییەی كە ساغكراوەتەوە‪ ،‬كە گەردیلەی‬‫ئەتۆمیی‪ ،‬یەك لەسەر ‪ 100‬ملیۆنی سانتیمەترێكە‪ .‬واتا‪ :‬ئەگەر سانتیمەترێك دابەش‬ ‫بكرێتە سەر (‪ 100‬ملیۆن) ئەوكاتە گەردیلەی ئەتۆمیی دەستنیشاندەكرێت‪ .‬سەیرتر‬ ‫لەمە‪ ،‬زاناكان بەمەشەوە نەوەستاون‪ ،‬ئێستا لەناو خودی گەردیلەش پشكنین دەكەن‬ ‫بۆئەوەی شتی نوێتر بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ئەمە سەبارەت بە بەشێكی زۆر كەمی زانستی نوێ‌‌و زاناكان كە سەرقاڵی چ‬ ‫داهێنانێكن لەسەر ئاستی گەردون‌و مرۆڤ!‬ ‫با بێینە سەر بەراوردێك لەنێوان رۆژئاوای پێشكەوتوو‪ ،‬لەگەڵ واڵتانی دواكەوتوو‪.‬‬ ‫هەتا بزانین رۆژئاوا خەریكی چین‌و ئێمە سەرقاڵی كام چاخی دواكەوتنین‪.‬‬ ‫رۆژئاوا ‪ %20‬ی دانیشتوانی گۆی زەوی پێكدەهێنن‪ .‬گەالنی رۆژئاوا هەمیشە لە‬ ‫پێشكەوتندان‌و گەالنی واڵتانی دواكەوتوش‪ ،‬هێشتا ئاسۆیەكی گەش لەبەردەمیاندا‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫دەستورو پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬حزب‌و پارلەمان دەخاتە جوڵە‬ ‫بڕیارە ئەم هەفتەیە لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور دەستبەكاربێت‬ ‫ناوەكــەی تەعبیــر لەكارو چاالكــی لیژنەكە‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی تەعبیر لەهەمواركردنەوەی‬ ‫دەســتوری هەرێم بكات‌و هەمواری بكەنەوە‪،‬‬ ‫دواتر بۆ راپرسی ئامادە بكرێت‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫پڕۆژەی دەســتورە لەقۆناغی پێشــودا بوە‌و‬ ‫لەم قۆناغــەش جیاوازە‌و چەندین ســەرنج‌و‬ ‫تێبنیمان هەیە لەسەری‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لەبارەی دواخستنی كۆبونەوەكەی‬ ‫دوێنێــش‪ ،‬وتی "بڕیــار بــو كۆبونەوەكە بۆ‬ ‫قسەكردن بێت لەسەر پڕۆژەی دەستورەكە‌و‬ ‫ئــەو لیژنەیەی كە پێكدێت‪ ،‬هەرچەندە وەك‬ ‫فراكسیۆنی ســەوز لەگەڵ ئەوەداین كە واژۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بەزوترین كات بكەوێـــتە‬ ‫بەرنامەی كارەوە‪ ،‬بەاڵم ســەرۆكی پارلەمان‬ ‫قســەی لەگەڵ هەمو فراكســیۆنەكان كردوە‬ ‫كــە دەبێت تــا رۆژی چوارشــەممە بەهەمو‬ ‫الیەكیــان راپۆرتێــك ئامادەبكــەن‌و بگاتــە‬ ‫ســەرۆكایەتی پارلەمان‌و دواتریش بخرێـــتە‬ ‫بەرنامەی كارەوە"‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیاربو دوێنێ سەرۆكایەتی پارلەمانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەمەبەســتی گفتوگۆكردن‬ ‫لەگــەڵ الیەنەكانی كوردســتان لەبارەی‬ ‫هەمواركردنــەوەی دەســتور‌و پۆســتی‬ ‫ســەرۆكی هەرێــم ســەردانەكانیان‬ ‫دەســتپێبكەن‌و لیژنەی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەســتوریش دەســتبەكاربێت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دروستكردنی لیژنەكە‌و گفتوگۆكان چەند‬ ‫رۆژێــك دواخــران‪ .‬هــاوكات مەســەلەی‬ ‫هەمواركردنــەوەی دەســتور‌و پۆســتی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬قۆناغێكی گەرمی سیاسی‬ ‫لەهەرێمی كوردســتاندا دروســتدەكات‌و‬ ‫الیەنەكان‌و فراكســیۆنەكانی پارلەمانیش‬ ‫لەوبارەیەوە بۆچونی جیاوازیان هەیە‪.‬‬ ‫بۆچی كۆبونەوەكە دواخرا؟‬ ‫لەگەڵ ئەوەی بڕیاربو دوێنێ یەكشەممە‬ ‫الیەنەكانی پارلەمانی كوردستان لەبارەی‬ ‫پرسی دەستورو ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‬ ‫كۆببنــەوە‪ ،‬بــەاڵم ســەرۆكی پارلەمــان‬ ‫ئاشــكرایدەكات‪ ،‬لەســەر داوای مەسعود‬ ‫بارزانــی كۆبونەوەكە بۆ چوارشــەممەی‬ ‫داهاتو دواخراوە‌و لەپرێس كۆنفرانسێكدا‬ ‫د‪ .‬یوســف محەمەد ســەرۆكی پارلەمان‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬دەبو ئەمڕۆ كۆبونەوە لەســەر‬ ‫پرســی هەمواركردنــەوەی دەســتوری‬ ‫هەرێــم بكرایە‪ ،‬بەاڵم دوای ســەردانمان‬ ‫بۆالی بارزانی‪ ،‬داوامان لێكرا كۆبونەوەكە‬ ‫دوابخەین‪ ،‬بۆ ئەوەی بەسازان چارەسەری‬ ‫ئــەو كێشــانە بكرێت‪ .‬وتیشــی"لەمڕۆوە‬ ‫گفتوگۆكان لەگەڵ ســەرجەم الیەنەكانی‬ ‫دیكە دەســتپێدەكات‪ ،‬لەگەڵ ســەرۆكی‬ ‫پارتیــش كەكۆبونەتــەوە دەســتپێكی‬ ‫یەكەمــی دانوســتانەكان بــوە‌و باســی‬ ‫لەوەشــكرد‪ ،‬لەكۆبونەوەكــەی دوێنێــدا‬ ‫مەســعود بارزانی داوایكــردوە ماوەی دو‬ ‫رۆژ بــدەن بەپارتــی‪ ،‬بــۆ ئــەوەی خۆی‬ ‫یەكالیــی بكاتــەوە‪ ،‬ئەگــەر پارتیــش‬ ‫نەیتوانــی لــەم وادەیەدا خــۆی یەكالی‬

‫تەالر لەتیف‪ :‬یەكێتی لەگەڵ دواخستنی پێكهێنانی لیژنەی‬ ‫هەمواركردنەوەی دەستور نەبو‬ ‫فەخرەدین قادر‪ :‬لەسەر پڕۆژەی دەستوری هەرێم هەندێك ناكۆكی‬ ‫لەنێوان الیەنەكان هەیە‬ ‫ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ :‬جگە لەسازان لەسەر هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور بۆ یەكالكردنەوەی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬هەر‬ ‫هەنگاوێكی تر بنرێت بەشێكە لەیاسا شكێنی‬ ‫بكاتەوە دەتوانن كۆبونەوەكان تێپەڕێنن‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬ڕاپۆرتی لیژنە (‪)٢١‬‬ ‫كەســیەكەی كــە بڕیاربــو واژۆ بكرێت‪،‬‬ ‫واژۆ ناكرێــت تا چوارشــەممەی داهاتو‪،‬‬ ‫واتــە تا ئەو كاتەی پارتی خۆی یەكالیی‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬

‫( لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور)‬ ‫تەالر لەتیــف‪ ،‬ئەندامی لیژنەی یاســایی‬ ‫لەپەرلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێــر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬چڕبونەوەی كۆبونەوە‌و ئەنجامدانی‬ ‫دیدارەكان لەنێوان الیەنە سیاسیەكانی هەرێم‬ ‫پەیوەنــدی هەیــە بەوەی كە لــە ‪19‬ی ئابدا‬

‫مــاوەی ویالیەتی ســەرۆكی هەرێــم كۆتایی‬ ‫دێت‌و لەسەر پرسی سازانیش لەسەر هەمواری‬ ‫دەســتوری هەرێم‪ ،‬ئێستا ئێمە كێشەكەمان‬ ‫لەســەر خاڵی دوەمە‪ ،‬وەك زۆربەی لیژنەی‬ ‫یاســایی لەگــەڵ ئەوەدایــن كــە پێویســت‬ ‫دەكات ئــەو لیژنە ‪ 21‬كەســیەی كەپێكدێت‬

‫لیژنەی یاسایی بۆ نەیكردوە؟‬ ‫شــێركۆ حەمــە ئەمیــن‪ ،‬پارلەمانتــاری‬ ‫فراكســیۆنی گۆڕان بــۆ "چاودێر" رایگەیاند‪،‬‬ ‫وەك خــۆم تائێســتا بەشــداری یــەك‬ ‫كۆبونــەوەی نــاو دەســتورم لەپارلەمانــی‬ ‫كوردســتان نەكــردوە‪ ،‬چونكــە لەبنەڕەتدا‬ ‫لەبەرنامەی كاردا نەبوە‪ ،‬ئەوەشی كە باسی‬ ‫لێوەدەكرێــت ئەوەیە كە پێشــتر كۆمەڵێك‬ ‫لەپارلەمانتارانی فراكســیۆنە جیاوازەكان بە‬ ‫جیــا كۆبونەوەیان كردوە‪ ،‬بۆیە لەئێســتادا‬ ‫پێویستە پرســیاری ئەوە لەلیژنەی یاسایی‬ ‫بكرێــت كــە تا ئێســتا بۆچــی نەیانتوانیوە‬ ‫شــتێك ئامادە بكەن لەســەر ئەو پڕۆژەیەی‬ ‫كە بڕیــارە لە(‪ )21‬كەس دروســتبكرێت بۆ‬ ‫پێداچونــەوە بەپڕۆژەی دەســتوری هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫هەفتەیەكی گەرمی سیاسی لەهەرێم‬ ‫بەڕێوەیە‬ ‫هــاوكات‪ ،‬ســكرتێری پەرلەمانــی‬ ‫كوردستان لەسەر پشكی كۆمەڵی ئیسالمی‬

‫كوردســتان‪ ،‬ئاشــكرایكرد‪ ،‬ئــەم هەفتەیە‬ ‫ســەرۆكایەتی پارلەمانــی كوردســتان‬ ‫سەردانی پێنج الیەنە سەرەكییەكەی هەرێم‬ ‫دەكــەن‌و لەبارەی مەســەلەی دەســتورو‬ ‫پرســی ویالیەتی ســەرۆكی هەرێم گفتوگۆ‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫فەخرەدین قادر‪ ،‬وتیشــی «ســەبارەت‬ ‫بەپــڕۆژەی دەســتوری هەرێــم هەندێــك‬ ‫ناكۆكی لەنێوان الیەنەكان هەیە بۆیە وەكو‬ ‫سەرۆكایەتی پارلەمان دەمانەوێت جۆرێك‬ ‫لەسازان لەنێوان الیەنەكان دروستبكەین بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە سەردانی سەرۆكی هەرێممان‬ ‫كرد»‪.‬‬ ‫"ئیرادەیەك لەدەرەوەی پارلەمان‬ ‫پڕۆژەكەی پەكخستوە"‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬ئەندامێكی لیژنەیی‬ ‫یاسایی لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ "چاودێر‬ ‫" وتی "پرسی دەستور پرسێكی نیشتیمانیە‌و‬ ‫پەیوەندی بەپرسی دیموكراسی‌و سەروەری‬ ‫یاساشاوە هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئێمە نەكەوینە‬ ‫بۆشــاییەكی یاســاوە لــە(‪)19‬ی ئاب كە‬ ‫مــاوەی درێژكــراوەی ویالیەتــی دوەمــی‬ ‫ســەرۆكی هەرێــم كۆتایــی دێــت‪ ،‬بۆیــە‬ ‫پێویستە بۆ ئەم بابەتە لەروانگەی سازانی‬ ‫الیەنە سیاســیەكانەوە چارەســەربكرێت‪،‬‬ ‫پێشــمانوایە هەمواركردنــەوەی دەســتور‬ ‫بەســازان یەكالیدەكرێتــەوە‌و لەرێگــەی‬ ‫دەستوریشــەوە دەتوانرێــت ویالیەتــی‬ ‫سەرۆكی هەرێم یەكالیی بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ ،‬جەختیشیكردەوە‪،‬‬ ‫دەبێت پەلــە بكرێــت لەهەمواركردنەوەی‬ ‫دەســتوری هەرێــم‪ ،‬چونكە ســەقامگیری‬ ‫سیاســی دەســتە بــەردەكات‌و كۆتایــی‬ ‫بەكێشــە‌و قەیرانەكان دەهێنێت‌و لیژنەیی‬ ‫یاسایش كاری خۆی ئەنجامداوە‌و بەردەوام‬ ‫لەســەر ئــەو بابەتــە كۆبونــەوەی خــۆی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئێرادەیەكیــش هەیە لەدەرەوەی‬ ‫پارلەمانی كوردستان پەكی ئەو پرۆژەیەی‬ ‫خستوە‪.‬‬

‫تەواوكاریی سەروتار‬

‫«« «‬

‫ئیسالمی لەو ئامارەدا‪ ،‬لەئاستی سفردایە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی ئەم دواكەوتنە لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ فەلسەفەی‬ ‫پــەروەردە‪ ،‬كە بەشی زۆری فەلسەفەی‬ ‫بەپێی راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫واڵتانی ئیسالمی‪ ،‬لە فەلسەفەی سەدەكانی‬ ‫(‪ 4.8‬ملیار) كەس لە واڵتانی دواكەوتودا‬ ‫ناوەراستدا چەقیبەستووە‪ .‬هەروەها ئەو‬ ‫دەژین‪ 3( ،‬ملیار)یان بە پشكی كەمتر لە‬ ‫كولتورە مەزهەبی‌و نەریتە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫(‪ 2‬دۆالر) لەرۆژێكدا دەژین‪ 1.2( .‬ملیار)‬ ‫دواكەوتووە كە لەناو تاك‌و خێزاندا‪ ،‬نەوە‬ ‫كەسیشیان بە پشكی كەمتر لە دۆالرێك‬ ‫دوای نــەوە‪ ،‬بەبێ‌ رەخنەلێگرتن‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫لەرۆژێكدا ژیان دەبەنە سەر‪ 1.5( .‬ملیار)‬ ‫ئازادی بیركردنەوە‪ ،‬دەسەپێنرێن‪.‬‬ ‫مرۆڤیش ئاوی پیس دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بێت‌و بمانەوێت لەو هاوكێشە‬ ‫دەپرسین‪ :‬كولتوری باو‪ ،‬پەیڕەوكردنی‬ ‫زانستی‌و كۆمەاڵیەتی‌و تەكنەلۆژییەدا‪،‬‬ ‫ئایین‌و مــەزهــەب بەپێی پێوەرەكانی‬ ‫شوێنێك بۆ كوردستان بدۆزینەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫سەدەكانی ناوەراست‪ ،‬پێداگرتن لەسەر‬ ‫لە هیچ واڵتێكی عەرەبی دۆخمان باشتر‬ ‫سەپاندنی فیقهە و شەرع لەم سەردەمەی‬ ‫نییە‪ .‬بەڵكو‪ ،‬لە واڵتــە عەرەبیەكانیش‬ ‫جیهانگیریدا‪ ،‬دەتوانێت چی لەو دۆخە‬ ‫كەمتر بودجە بۆ توێژینەوەی زانستی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری‌و روناكبیرییە بگۆڕێت؟‬ ‫بــواری رۆشنبیری‌و گۆڕینی فەلسەفەی‬ ‫بۆئەوەی وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەینەوە‪،‬‬ ‫پەروەردە‪ ،‬تەرخانكراوە‪.‬‬ ‫ئامارێكی تری گەلێك گرنگ باسدەكەین‪.‬‬ ‫نمونەش هەیە كە دوور لە دۆگــم‪ ،‬بە‬ ‫لە ساڵی (‪ 2000‬بۆ ‪ 3.5( )2005‬ملیۆن)‬ ‫پاراستنی ئایین‌و مەزهەب‌و عەقیدەش‪،‬‬ ‫توێژینەوەی زانستی پێشكەشكراون‪:‬‬ ‫بــەاڵم لە ژینگەیەكی كـــراوەو ئـــازاددا‪،‬‬ ‫ رۆژئاوا ‪%37‬‬‫پێشكەوتن بەدیهاتووە‪ .‬بۆ نمونە‪ :‬مالیزیا‪،‬‬ ‫ ئەمریكا ‪%34‬‬‫كە بە پڵنگی ئاسیا ناسراوەو لــەڕووی‬ ‫ دەوڵەتانی ئاسیا لەسەر ئۆقیانوسی‬‫ئــابــوری‌و تەكنەلۆژی‌و كۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫ئارام ‪%22‬‬ ‫پێشكەوتووە‪ ،‬پێكهاتەی دانیشتوانی‬ ‫ بەاڵم ناوچە دواكەوتوەكانی دنیا‪ ،‬كە‬‫جیاواز جیاوازن‪%53 ،‬ی ماالوین‪%26 ،‬ی‬ ‫(‪ %70‬بۆ ‪)%80‬ی دانیشتوانی سەرزەوین‪،‬‬ ‫چینین‪%8 ،‬ی هیندین‪ .‬لە ئایینیشدا‬ ‫كەچی تەنها ‪ %7‬لــەو توێژینەوانەیان‬ ‫‪%60‬ی موسڵمانن‪%19 ،‬ی بوزین‪%9 ،‬ی‬ ‫بەردەكەوێت‪.‬‬ ‫مەسیحین‪%6 ،‬ی هیندۆسین‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ تــەواوی واڵتانی عەرەبی ئیسالمی‪،‬‬‫لــەبــەرئــەوەی فەلسەفەی حوكمڕانی‌و‬ ‫كە كۆی دانیشتوانیان لــە(‪ 300‬ملیۆن)‬ ‫خوێندنی هاوچەرخیان پێشكەوتووە‪،‬‬ ‫تێدەپەڕێت‌و ‪ 22‬دەوڵەتن‪ ،‬لە توێژینەوەی‬ ‫كەچی دەبینین ئــەم هەموو پێكهاتەو‬ ‫زانستیدا كەمتر لە ئیسرائیل كە كۆی‬ ‫ئایین‌و عەقیدەیە‪ ،‬پێكەوە هەڵدەكەن‌و‬ ‫دانیشتوانیان (‪ 6‬ملیۆن)ە‪ ،‬توێژینەوەی‬ ‫پێشكەوتنی گەورەش بەدیدێنن‪ .‬كەوابێ‌‬ ‫زانستییان پێشكەش كــردووە‪ .‬ئیسرائیل‬ ‫دەشێ‌ واڵتێكی دواكــەوتــوو‪ ،‬بە گۆڕینی‬ ‫(‪ )%1.3‬ی توێژینەوەی هەبووە‪ .‬كەوابێ‌‬ ‫بنەماكانی ئەندێشەی ئایینی‌و بیركردنەوەی‬ ‫رێژەی توێژینەوەی زانستی واڵتانی عەرەبی‬

‫مــەزهــەبـی‌و پــێــوەرە كۆمەاڵیەتیەكان‪،‬‬ ‫پێشبكەوێ‌‌و سەریشبكەوێ‌‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬بەبێ‌ دووركەوتنەوە لە هەژمونی‬ ‫ئەندێشەی سەدەكانی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫ئاسانە مرۆڤ لەئاستی ئەم دواكەوتنە‪،‬‬ ‫لەئاستی ئــەم ســەپــانــدنــەی كولتوری‬ ‫ســەدەكــانــی نــاوەراســت‪ ،‬لەئاستی ئەم‬ ‫زەوتكردنەی ئازادی ئەقڵ‌و ئازادی ویژدان‪،‬‬ ‫دەست بە كاڵوی رۆژگــارەوە بگرێ‪ ،‬نەكا‬ ‫رەشــەبــای رەخــنــەی تاریكپەرستیی‪،‬‬ ‫بیبا‪ .‬بەاڵم بەرپرسیارێتی مێژوویی‪ ،‬كە‬ ‫بەرپرسیارێتی ئەقڵە‪ ،‬بەرپرسیارێتی‬ ‫رۆشنگەرییە‪ ،‬بەرپرسیارێتییە بەرامبەر‬ ‫نەوەكانی ئایندە‪ ،‬رێگە نــادەن مرۆڤ‬ ‫بێدەنگی هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫دەمەوێت لێرە جەختبكەمەوە‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەك پرۆژەی «دابڕان»ی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫پەیوەندی بە كفرو ئیلحادەوە نییەو نابێت‪.‬‬ ‫زیاتریش لە پەیڕەوانی بیری سەدەكانی‬ ‫نــاوەراســت‪ ،‬رێز لە عەقیدەو ئایینەكان‬ ‫دەگرین‪ .‬بەڵكو هەوڵدەدەین بنەماكانی‬ ‫عەقیدەو ئایین لەگەڵ گۆڕانكاریەكاندا‪،‬‬ ‫بسازێن‪ .‬بەاڵم‪ ،‬كاتێك سەیری پانۆرامای‬ ‫پێشكەوتن‌و زانست‌و كۆمەڵ‌و تەكنەلۆژیا‬ ‫دەكــەیــن‪ ،‬كاتێك ئــەو هەموو داهێنانە‬ ‫كە بەڵگەنەویستن‌و سەلمێنراون‌و بەشی‬ ‫زۆری زانـــا داهــێــنــەرەكــانــیــش خەاڵتی‬ ‫نۆبڵیشیان وەرگــرتــووە‪ ،‬كاریگەری ئەم‬ ‫داهێنراوانە‪ ،‬وامانلێدەكات‪ ،‬هەڵوێستمان‬ ‫هەبێت‌و پێوەرەكانی ئەندێشەمان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫گۆڕانكاریەكاندا بگونجێنین‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەو هەڵاڵ و بگرانەی لەسەر‬ ‫بابەتە پێشكەشكراوەكەی من لە كۆنفرانسی‬ ‫«دابڕان» دەمەوێ‌ بپرسم‪ :‬ئایا لە تێكستە‬ ‫پیرۆزەكانی قورئاندا‪ ،‬چەند ئایەت ئێستا‬ ‫جێبەجێ ناكرێن؟ جگە لــە سعودیەو‬

‫جارجاری سودان‪ ،‬واڵتێكی ئیسالمیمان بۆ‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬ئایەتی (‪)38‬ی سورەتی مائیدە‬ ‫السا ِر َق ُة َفا ْق َط ُعوا َأ ْي ِد َي ُه َما َج َزا ًء‬ ‫السار ُِق َو َّ‬ ‫( َو َّ‬ ‫ِ َبا َك َس َبا َن َكاالً ِم ْن َّ ِ‬ ‫الل َواللَُّ َعزِي ٌز َح ِكي ٌم)‬ ‫جێبەجێ بكات؟ سعودیەش‪ ،‬كە ئەم‬ ‫ئایەتە جێبەجێ‌ دەكات‪ ،‬بەاڵم قەدەغەیە‬ ‫ژن ئۆتۆمبێل لێبخوڕێت‪ .‬بەڵێ‌ ئەم ئایەتە‬ ‫جێبەجێ دەكات‪ ،‬بەاڵم لەكاتی حەجیشدا‬ ‫(‪ %20‬بۆ ‪)%25‬ی كرێی تەیارەو شمەك‬ ‫گران دەبێت‪.‬‬ ‫یاخود لەئەفغانستان‌و جارجار لە ئێران‌و‬ ‫لەناو ئێستای داعشیشدا نەبێت‪ ،‬لەكوێی‬ ‫واڵتانی ئیسالمیدا‪ ،‬ئایەتی(‪)2‬ی سورەتی‬ ‫(الزا ِن َي ُة َو َّ‬ ‫نور َّ‬ ‫اج ِلدُوا ُك َّل َو ِاح ٍد‬ ‫الزا ِني َف ْ‬ ‫ِم ْن ُه َما ِما َئ َة َج ْل َد ٍة َو َال َت ْأ ُخ ْذ ُك ْم ِب ِه َما َر ْأ َفةٌ‬ ‫الل إ ِْن ُكن ُت ْم ُت ْؤ ِم ُنونَ ب َّ ِ‬ ‫ِف دِينِ َّ ِ‬ ‫ِالل َوالْ َي ْو ِم‬ ‫ٌ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫اآلخ ِر َولْ َي ْش َه ْد َع َذا َب ُه َما َطا ِئ َفة ِم ْن الؤ ِم ِن َ‬ ‫ِ‬ ‫ني)‬ ‫دەسەپێنرێت؟‬ ‫خۆ ئــەم ئایەتانە‪ ،‬دەقــی قورئانن‪.‬‬ ‫كەچی نەك لە جیهانی ئیسالمدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە كوردستانیشدا‪ ،‬حزبە ئیسالمیەكان‪ ،‬نە‬ ‫لە چاالكی سیاسیاندا و نە لە پەرلەماندا‪،‬‬ ‫داوای جێبەجێكردنی دەقــاودەقــی ئەم‬ ‫ئایەتە پیرۆزانەیان نەكردووە‪ .‬بۆچی؟ خۆ‬ ‫هیچ گومانێك لە موسڵمانێتی ئەم الیەنانە‬ ‫نیە‪ .‬بەڵكو گۆڕانكاریەكان‌و هەلومەرجەكەو‬ ‫یاسا دانــراوەكــان‌و ئاستی پێشكەوتنی‬ ‫خەڵك‪ ،‬ئەم الیەنانەی ناچار كــردووە‪،‬‬ ‫داخ ــوازی وا پێشكەش نەكەن‌و خۆیان‬ ‫لەو ئایەتانەو دەیــان ئایەتی تر‪ ،‬نەبان‬ ‫بكەن‪ .‬بەڵكو لەماڵ‌و لەناو بنەماڵەكانی‬ ‫خۆیشیاندا جێبەجێی ناكەن!!‬ ‫دوا قسەشمان ئــەوەیــە‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫كاردانەوە نەگەتیفانەی لەسەر «دابڕان»‬ ‫بیستمانن (لەكاتێكدا كاردانەوەی پۆزەتیف‬

‫َف َي َّت ِب ُعونَ َأ ْح َس َن ُه ُأ ْو َل ِئ َك الَّذِينَ َهدَا ُه ْم اللَُّ‬ ‫َوُأ ْو َل ِئ َك ُه ْم ُأ ْولُوا َ‬ ‫األلْ َبابِ )‪ .‬هەروەها ئایەتی‬ ‫(‪)29‬ی سورەتی (الكهف) دا ( َف َم ْن َشا َء‬ ‫َف ْل ُي ْؤ ِم ْن َو َم ْن َشا َء َف ْل َي ْك ُف ْر)‪.‬‬ ‫ئــەم ئایەتانەو ئایەتگەلێكی تــر‪ ،‬لە‬ ‫مەتنی قورئاندا هــەن‪ .‬كەم سەركردەی‬ ‫حیزبە ئیسالمیەكان هەیە‪ ،‬ئاماژەیان پێ‬ ‫نەكەن‌و نەیكەنە بەڵگەی دیموكراسی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬بەاڵم كاتێك بچوكترین رەخنە‪،‬‬ ‫یان لێكدانەوە‪ ،‬یان بۆچونی جیاواز‪ ،‬ئازادی‬ ‫ئەقڵ بباتە پێشەوەو بنەماكانی حوكمدانی‬ ‫ئەوان الواز بكات‪ ،‬دەستبەجێ‌ دەوروژێن‌و‬ ‫هەروەكو ئەو ئایەتانە لەقورئاندا نەبوبێت‪،‬‬ ‫كــاردانــەوە دەنــوێــنــن‪ .‬بەڵكو لەكۆندا‬ ‫شمشێرهەڵكێشان‌و ملپەڕاندن‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫تــیــرۆری جەستەیی‌و رۆحــیــی‪ ،‬درێــژەی‬ ‫هەیە‪ .‬كە تیرۆری رۆحیی‪ ،‬مەترسیدارترە‬ ‫لە تیرۆری جەستەیی‪ .‬چونكە تیرۆری‬ ‫جەستە‪ ،‬دوژمن دیارەو ئامانجیش دیارە‪،‬‬ ‫كە لەناوبردنی كەسێكی ئازادیخوازە‪.‬‬ ‫ب ــەاڵم تــیــرۆری رۆحــیــی‪ ،‬ت ــرس‌و بیمی‬ ‫تاریكپەرستی‪ ،‬لە رۆح‌و هۆشی مرۆڤدا‪،‬‬ ‫دەپارێزێت‪ .‬دەرگاكانی كرانەوەی ئەقڵ بە‬ ‫قوفڵكراوی دەهێڵێتەوە‪ .‬بەمەش هەموو‬ ‫ئازادییەكان‪ ،‬دەكوژێت‪.‬‬ ‫هــەنــدێ‌ هــەڕەشــەو خوتبەی سەیرو‬ ‫سەمەرەم لە یەك دوو كەس‪ ،‬بیستووە‪.‬‬ ‫هێندە دەڵێم‪ :‬ئەوان دەبێ‌ وا بن‪ .‬منیش‬ ‫نینۆكی خۆم ناخەمە دەمی ئەم كەسانە‪.‬‬

‫زۆر زۆرە) خۆزگەمان دەخواست‪ ،‬دوای‬ ‫‪ 200‬ساڵ بەسەر سەركەوتنی رۆشنگەری‬ ‫لــەرۆژئــاوادا‪ ،‬گفتوگۆیەكی دیموكراسی‌و‬ ‫زانستی بكرێت‪ .‬نەك بەبێ‌ وردبونەوەو‬ ‫كوێرانە رەتبكرێتەوە‪ .‬بۆ ئێمەمانانی‬ ‫موسڵمان دەبــووە مایەی شانازییەكی‬ ‫گــەورە‪ ،‬لە سەردەمی جیهانگیریدا‪ ،‬بە‬ ‫لۆژیكی عەباسیەكان‪ ،‬ئومەویەكان‪،‬‬ ‫عوسمانی‪ ،‬قاعیدەو داعشەكان‪ ،‬حوكم‬ ‫نەدەین‪ .‬بەڵكو بە لۆژیكی ئیبن روشد‪،‬‬ ‫فارابی‪ ،‬ئیبن سینا‪ ،‬ئیبن خەلدون‌و حەلالج‪،‬‬ ‫هەروەها فەیلەسوفەكانی رۆشنگەری‌و‬ ‫مۆدێرنێتە دیالۆگ بكەین‪ .‬بەاڵم بەداخەوە‪،‬‬ ‫لۆژیكی رەتكردنەوەكانی «دابڕان» هێندە‬ ‫الوازن‪ ،‬كە تەنانەت شایانی وەاڵمدانەوەش‬ ‫نین‪.‬‬ ‫بەندە‪ ،‬سێ‌ مانگ لەمەوبەر‪ ،‬كاتێك پاپای‬ ‫فاتیكان‪ ،‬فەرموی‪« :‬چیرۆكی ئایینەكان‪،‬‬ ‫هەمووی داستانی هەڵبەستراون‌و دۆزەخ‌و‬ ‫بەهەشتیش نــیــیــە» ســـەرم ســوڕمــا‪.‬‬ ‫سەرسوڕمانەكەم كاتێك زیاتر بوو‪ ،‬كە‬ ‫نەمبیست یەك زانای ئیسالمی لەتەواوی‬ ‫دنیا رەتیبكاتەوە‪ .‬پاپای فاتیكانیش‬ ‫رابەری روحی زیاتر لە (‪ 2‬ملیار) مرۆڤە‪.‬‬ ‫هیچ مەسیحیەكیش پــاپــایــان تەكفیر‬ ‫نەكرد‪ .‬بەاڵم بەداخەوە‪ ،‬هێشتا كولتوری‬ ‫كاردانەوەو تومەت هەڵبەستن‪ ،‬لە واڵتانی‬ ‫ئیسالمی‌و كوردستانیشدا‪ ،‬زاڵــە‪ .‬نەك‪،‬‬ ‫دیالۆگی ئازاد‪ .‬كاتێك باسی دیموكراسی‬ ‫لەگەڵ الیەنە ئیسالمیەكان بكرێ‌‪ ،‬یەكسەر‬ ‫وەاڵمت دەدەنــەوە كە لەقورئاندا‪ ،‬خوای‬ ‫تێبینی‪ :‬ئامارو نمونەو بەڵگەكانی ئەم‬ ‫گەورە لەچەندین ئایەتدا ئازادی دەستەبەر وتــارە‪ ،‬لە كتێبی (عصر العلم‪ -‬احمد‬ ‫كــردووە‪ .‬وەك لەئایەتی (‪ 17‬و ‪)18‬ی زویـــل‪ -‬تقدیم نجیب مــحــفــوظ‪ -‬دار‬ ‫سورەتی الزمر ( َوالَّذِينَ ْاج َت َن ُبوا َّ‬ ‫الطا ُغوتَ الشروق‪ -‬القاهرة‪ -‬الطبعة الخامسة عشر‬ ‫َأ ْن َي ْع ُبدُوهَا َو َأ َنابُوا إ َِل َّ ِ‬ ‫الل َُل ْم الْ ُب ْش َرى ‪ )2012‬وەرگیراوە‪.‬‬ ‫َف َب ِّش ْر ِع َبا ِدي‪ -‬الَّذِينَ َي ْس َت ِم ُعونَ الْ َق ْو َل‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫مەال بەختیار لەكۆڕی (دابڕان و رۆشنگەریی هاوچەرخ‪ ،‬دوور لەپڕوپاگەندە)‪:‬‬

‫هەوڵدەدەین بە ئازادی‌و كرانەوە‪ ،‬بەرەخنەی عەقاڵنی‪ ،‬ئازادییەكانی‬ ‫دین‌و مەزهەب‪ ،‬هاوشانی ئازادییەكانی سێكیوالریزم‪ ،‬مۆدێرنیتەو‬ ‫رەخنەی ئازاد‪ ،‬هەمویان وەكو چەپكەی گوڵێك پێشانبدەین‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫ناوەندی رۆشنگەری چاودێرو رێكخراوی‬ ‫دابڕان ئێوارەی ‪ 2015/4/2‬لەتەالری هونەر‬ ‫كۆڕێكی بەناونیشانی (دابڕان و رۆشنگەری‬ ‫هــاوچــەرخ‪ ،‬دور لە پڕوپاگەندە) بۆ مەال‬ ‫بەختیار سەرنوسەری رۆژنامەی چاودێر‬ ‫بەڕێوەبرد‪ .‬ئامانجی بەستنی كۆرەكە بۆ‬ ‫وەاڵمدانەوەو پوچەڵكردنەوەی هەمو ئەو‬ ‫پڕوپاگەندانەبو‪ ،‬كە بەشێك لەپیاوانی‬ ‫ئاینی‌و حزبە ئیسالمی‌و سەلەفیەكان لە سەر‬ ‫رێكخراوی دابــڕان‌و كۆنفرانسەكە‪ ،‬هەندێ‬ ‫كەسیان بە الڕێدا بردبو‪.‬‬ ‫«چاودێر» بۆ زیاتر هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫پرۆپاگەندەكان‌و زیاتر رونكردنەوەی پەیامی‬ ‫(دابڕان) تەواوی كۆڕەكە باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫هەر كەسێك لە مشتومڕێكی ئاسایی توڕەدەبێ‪ ،‬كە كەمترین‬ ‫كەرەستەی درێژەپێدانی مشتومڕی هەیەو ئەوەی زۆرتری پێیە زۆر ئارامە‪،‬‬ ‫ئەوەی كەمی پێیە توڕەیە و دەیەوێ دیالۆگەكە كورتبكاتەوەو‬ ‫زو بیپێچێتەوە‪ ،‬بۆیە توڕە دەبێ‪ ،‬هەڵدەچێت و جنێو دەدات‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەرامبەرەكەی بوەستێت‪ ،‬چونكە بەرامبەرەكەی زۆرتری پێیە‬ ‫برادەر‪ ،‬چی لەتۆ بكەم‪ ،‬زانای ئایینیت‪ ،‬سەرچاوم‪ .‬حزبی سیاسیت‪،‬‬ ‫فراكسیۆنی حزبیت‪ ،‬سەرچاوم‪ .‬بەاڵم ئەوە گوناهی من نییە كە تۆ‬ ‫ناخوێنیتەوە‪ ،‬گوناهی خۆتە‬ ‫هــاوشــانــی ئــازادیــیــەكــانــی سێكوالریزم‪،‬‬ ‫مۆدێرنەتەو رەخنەی ئازاد‪ ،‬هەموویان وەكو‬ ‫چەپكە گوڵێك پیشانبدەین‪ ،‬ئازادی هەموو‬ ‫كەسێكیش لەو ‌ێ تــەواو ببێت كە ئازادی‬ ‫یەكێكی تر دەستپێدەكات‪.‬‬ ‫كەوابێ‌‪ ،‬بەشبەحاڵی خۆم لەناو ئەو‬ ‫خۆشەویستانەی كۆنفرانسی دابڕانمان بەست‪،‬‬ ‫من لێپرسراوی یەكەمی پرۆژەكەو كارەكەم‌و‬ ‫لێپرسراویش دەبــم لــەبــەردەوامــبــوونــی‪،‬‬ ‫ئامادەشم لەپێناو بەردەوامبوونیدا‪ ،‬هەر‬ ‫باجێك بدەم كە پێویست بكات‪ .‬رەخنە‬ ‫دەگ ــرن‪ ،‬بیگرن‪ .‬بەیاننامە دەردەكـــەن‪،‬‬ ‫دەریــبــكــەن‪ .‬فــشــاردەهــێــنــن‪ ،‬بیهێنن‪.‬‬ ‫دەتانەوێت بیروهۆشی خەڵك بەئاراستەیەكی‬ ‫نەخوازراودا‪ ،‬یا بەدڵی خۆتان ئاراستە بكەن‪،‬‬ ‫ئاراستەی بكەن‪ .‬كێشەمان نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەمێكە ئێوە دەناسین‌و ئەمەش بەالمانەوە‬ ‫تــازە نییە‪ .‬ئەگەر ئێوەمان نەناسیایە‪،‬‬ ‫ئایدۆلۆجییەتی ئێوە‪ ،‬فكری ئێوە‪ ،‬سیاسەت‌و‬ ‫قەناعەتی ئێوەمان نەناسیایە‪ ،‬ملمالنێ‌‬ ‫لەكۆمەڵ‪ ،‬لەژیانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەعەقڵ‪،‬‬ ‫لەفكر‪ ،‬فەلسەفە‪ ،‬لەهزر‌و لەجیهانبینیماندا‬ ‫نەبوایە‪ ،‬ئەی بۆ دابڕانمان دادەمەزراند؟‬ ‫پــاســاوێــك نــەدەمــا بــۆ دامــەزرانــدنــی‬ ‫دابــڕان‪ ،‬ئەگەر لەبنەڕەتدا‪ ،‬لەبنچینەكانی‬ ‫بیركردنەوەماندا لەگەڵ ئێوە‪ ،‬پێشتر لەیەك‬ ‫دانەبڕابین‪ .‬دەمێكە دابڕاوین‪ ،‬ئێوە ئاراستەی‬ ‫خۆتان پیرۆز بێ‌‌و ئێمەش ئاراستەی خۆمان‬

‫پیرۆزمان بێ‌‪.‬‬ ‫ئەمەش لەم كەشی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫هەلومەرجە مێژووییەی كە لەناویدا خەبات‌و‬ ‫ملمالن ‌ێ دەكەین‪ ،‬ئیتر رێگەی ئێوە دیارەو‬ ‫رێگەی ئێمەش پێویستی بەوەیە قوڵی‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬رۆشنتری بكەین‪ ،‬پێویستی‬ ‫بەوەیە لەو تەمومژی رۆشنگەرییە رزگار‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆ رۆشنگەرییەكی رۆشن لەبەرچاوی‬ ‫خەڵك‪( .‬س ‌ێ چوار مانگە كتێبێكم بەناوی‬ ‫دووڕیانی دیموكراسی‌و سەلەفییەت نوسیوەو‬ ‫ئەمەی ئێستاش بابەتێكی تــازە نییە)‪،‬‬ ‫دووڕیــانــم دەستنیشان كــردووە‪ ،‬پــرۆژەی‬ ‫چاودێر دە ساڵە هەیە‪ ،‬ناوەندی رۆشنگەری‬ ‫چاودێر چەند ساڵێكە دامــەزراوەو هەموو‬ ‫ئەمەش پێكەوە ستراتیجێكە‪ ،‬فەلسەفەیەكی‬ ‫هاوچەرخە خەباتی لەپێناودا دەكەین‪.‬‬ ‫بۆیە تكایە‪ ،‬ئەگەر ناتوانین‪ ،‬رێگەكانی‬ ‫پێكەوە گونجان بدۆزینەوە‪ ،‬باڕێگەكانی‬ ‫ملمالنێكردنمان شارستانی بـێ‌‪ .‬رێگەی‬ ‫كــوێــرانـە‌و سەرپێی حــوكــمــدان‪ ،‬بەكارو‬ ‫كاردانەوە نەبێ‌‪.‬‬ ‫دەمــانــەو ‌ێ بــۆ رۆشــنــگــەری هــاوچــەرخ‬ ‫چی بكەین؟‌و پێش وەاڵمــدانــەوەی ئەم‬ ‫پرسیارەش‪ ،‬دیسانەوە دەمــەو ‌ێ جەخت‬ ‫لەسەر ئەوە بكەمەوە كە نەسێكوالرەكان‪،‬‬ ‫نەڕۆشنگەرەكان‪ ،‬لەسەرەتای سەرهەڵدانیان‬ ‫لەسەرەتای سەدەی هەژدەهەمەوە تائێستا‪،‬‬ ‫نەسیستمە دامەزراوەكان‪ ،‬نە فەیلەسوف‌و‬

‫بیرمەندەكان‪ ،‬هیچیان دژی دین نین‪ .‬بەهیچ‬ ‫كلۆجێك دژی دینیش نەبوون‪ .‬بڕۆن كانت‪،‬‬ ‫رۆســۆ‌و ڤۆڵتێر بخوێننەوە‪ .‬هیچكامیان‬ ‫دژی ئایین‌و مەزهەب نین‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫لەكەشێكی ئــازادتــردا‌و بەجوانتر قسەیان‬ ‫لەئازادی دین‌و مەزهەب كردووە‪ .‬سیستمێكی‬ ‫سێكوالرم لەسەر زەوی‪ ،‬ئەوە لەرۆژئاوا بۆ‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬بەخۆی بڵێ سیستمێك كە ئازادی‬ ‫دین‌و مەزهەب‪ ،‬یا عەقیدە قەدەغە دەكات‪.‬‬ ‫نــادۆزرێــتــەوە‪ .‬ئەگەر ئێوە بەڵگەیەكتان‬ ‫ب ــەدەس ــت ــەوە نــەبــێ‌‪ ،‬فەیلەسوفێكی‬ ‫رۆشنگەر‪ ،‬بیرمەندێكی سیكوالریست‪،‬‬ ‫یاسیستمێكی عەلمانی لەم دنیایەدا دژی‬ ‫دیــن‌و مــەزهــەب نەبێ‌‪ ،‬ئیتر ئێوە چۆن‬ ‫دەتوانن بەمە تاوانبارمان بكەن‪ .‬ئێمەش‬ ‫دەمانەو ‌ێ ئەم دابمەزرێنین‪ ،‬نەمانویستووە‬ ‫داهێنراوێكی تــر بهێنین‪ .‬ســەرچــاوەی‬ ‫ئەندێشەمان‪ ،‬سەرچاوەی فەلسەفەمان‪،‬‬ ‫سەرچاوەی چۆنێتی گەشپێدانی سیستمی‬ ‫دیــمــوكــراســیــمــان‪ ،‬ه ــەر ئ ــەو بیرمەند‪،‬‬ ‫فەیلەسوف‪ ،‬رۆشنگەر‌و سیستمانەن كە‬ ‫لەدنیادا دامــەزراوە‪ .‬ئەوان دینێكی تریان‬ ‫هــەیــەو ئێمەش دینێكی تــرمــان هەیە‪.‬‬ ‫لەكۆمەڵێكدا دینی مەسیحی‪ ،‬مەزهەبەكانی‬ ‫كاسۆلیكی‌و پرۆتستانت‪ ،‬عەقیدەی تری‬ ‫تێدابووەو سیستمی خۆیان دامەزراندووە‪،‬‬ ‫چاكسازی دینیان كردووە‪ ،‬تەنانەت مارتین‬ ‫لۆسەر‪ ،‬ناڵێت «رەتــكــردنــەوەی دیــن»‪.‬‬

‫لەكاتێكدا لـــەدوای رێنیسانس‪ ،‬مارتن‬ ‫نەهاتووە بڵێت دین رەتدەكەمەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەڵێت چاكسازی دین دەكــەم‪ .‬چاكسازی‬ ‫لەچی؟ لەتێكستی پیرۆزنا‪ ،‬نەك لەپیرۆزی‬ ‫خوا‪ ،‬بەڵكو چاكسازی دین لەو تەشریع‌و فقه‬ ‫و بڕیارە ناڕاستانەی كە بەدرێژایی مێژوو‪،‬‬ ‫بەهۆی دەسەاڵتدارێتی ئایینی مەسیحییەوە‪،‬‬ ‫دروســتــبــووە‪ .‬مارتن دەســـەاڵت‌و بڕیاری‬ ‫كەهنوتی گۆڕی‪ .‬بڕیارە چەقبەستوەكانی‬ ‫لەسەدەی ناوەڕاست گۆڕی‪ .‬ك ‌ێ تێكستێك‬ ‫شكدەبات‪ ،‬هەر (لەمارتین لۆسەر)ەوە كە‬ ‫ئااڵهەڵگری ئایینسازییە‪ ،‬هەتا رۆشنگەران‪،‬‬ ‫ئینكاریان لەپیرۆزییەكان كردبێ‌؟ هەرگیز‬ ‫شتێكی لەوجۆرە نەبووە‪ ،‬بەاڵم رەخنەی‬ ‫گرتووە‪ .‬دیارە كە ئەویش رەخنەی گرت‪،‬‬ ‫دونیایەك رەخــنــەی هاتەسەر‪ .‬جۆرەها‬ ‫كێشەیان بۆ دروستكرد‪ .‬دنیایەك مشتومڕیان‬ ‫لەسەر دروستكرد‪ .‬فتوای كوشتنیاندا‪،‬‬ ‫هێزیان لەدژی دروستكرد‪ ،‬راویان نا‪ ،‬زاناو‬ ‫دانــای تریان راونــا‪ ،‬خەڵكیان بەزیندویی‬ ‫سوتاندو بەسەدان بیرمەندو نوسەر واڵتی‬ ‫خۆیان بەجێهێشت‪ .‬لەوانە هەبوون پەنایان‬ ‫بۆ هۆڵەندا‪ ،‬بۆ بەریتانیا برد‪ ،‬لەئەڵمانیا‪،‬‬ ‫لەفەرەنسا‪ ،‬ئیسپانیا‌و لەئیتاڵیاوە رایانكرد‪،‬‬ ‫مــێــژووش پــڕە لــەم رووداوانـــــە‪ .‬ئەمەی‬ ‫دەشیزانین شتێكی تازە نییە‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫بــەاڵم لەسەرەنجامدا چی بەسەرهات؟‬ ‫رۆشنگەری بوو بەكەلتوری باوی خەڵك‪،‬‬ ‫مۆدێرنەتە بــوو كەلتوری زاڵــی خەڵك‪،‬‬ ‫تێكەاڵو بەكۆمەڵ‪ ،‬بەسیستم‪ ،‬بەعەقڵ‪،‬‬ ‫بەمیتۆدو پرۆسەكانی خوێندن بوو لەزانكۆ‬ ‫و پەیمانگەكان‪ ،‬ماستەرو دكتۆرای لەسەر‬ ‫وەردەگــیــرێــت‪ .‬جوانترین سیستەمەكانی‬ ‫رۆژئـــاوای لەسەر بونیادنران‌و باشترین‬ ‫ئازادییەكانی ئەم سەردەمە‪ ،‬لەئەنجامی‬ ‫رێنیسانس‪ ،‬ئایینسازی‪ ،‬رۆشنگەری‌و‬ ‫مۆدێرنەتەو شۆڕشی دیموكراسی لەدنیادا‬ ‫دامەزراندووە‪ .‬بۆ ئەمەش دنیا‪ ،‬هەموو ئەوروپا‬ ‫وادەڵێت‪ .‬تەنانەت هەرچی دەستكەوتی‬ ‫بەدیهاتووی ئێستای مرۆڤایەتییە‪ ،‬لەرووی‬ ‫زانستەوە‪ ،‬لەڕووی زانستی مرۆڤایەتییەوە‪،‬‬ ‫لــەڕووی فەلسەفەوە‪ ،‬لــەڕووی لۆژیكەوە‪،‬‬ ‫لەتەندروستی‌و بایەلۆجییەوە‪ ،‬لــەڕووی‬ ‫كەشناسی‌و كۆمەڵناسییەوە‪ ،‬لــەڕووی‬ ‫عەقڵناسییەوە‪ ،‬لەڕووی سایكۆلۆجییەوە‪،‬‬ ‫لــــەڕووی گــەردونــنــاســیــیــەوە‪ ،‬لـــەڕووی‬ ‫ئەستێرەناسییەوە‪ ،‬بەكورتی هەرچی‬

‫دەستكەوت لەسەر زەوی هەیە‪ ،‬هەرچی‬ ‫لەتەواوی ژیانماندا سودی لێوەردەگرین‌و‬ ‫بەكاریدەهێنین‪ ،‬بــەرهــەم‌و دەستكەوتی‬ ‫رێنیسانس بەدواوەیە‪ .‬تەنها داهێنراوێك‪،‬‬ ‫دەستكەوتێكی گەورەی بوارەكانی زانست‬ ‫بێ‌‪ ،‬سەركەوتنی گەورەی بوارەكانی زانستی‬ ‫عەقڵ‪ ،‬زانستی لۆژیك‪ ،‬زانستی كۆمەڵ‌و‬ ‫زانستی سروشت بێ‌‪ ،‬دەستكەوی دوای‬ ‫رێنیسانس نەبێ‌‪ .‬نەك هەرئەوەندە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لــەدوای رێنیسانس‪ ،‬لــەدوای رۆشنگەری‪،‬‬ ‫لــەدوای ئایینسازی‪ ،‬لەئەوروپا كۆمەڵێك‬ ‫چــەمــكــی هــەڵــە‪ ،‬كــە لــەمــەزهــەبــەكــانــدا‬ ‫سەلمێنرابوون‪ ،‬راســتــكــرانــەوە‪ .‬لەسەر‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬ژیــان‪ ،‬ئابوری‪ ،‬عەقڵ‪ ،‬زانست‪،‬‬ ‫لۆژیك‪ ،‬گۆڕینی پرۆگرامەكان‌و داڕشتنەوەی‬ ‫زانكۆكان‪ ،‬ئازادی‪ ،‬سەربەستی‪ ،‬پەروەردەی‬ ‫منداڵ‪ ،‬لەدایكبون‌و چۆنێتی گەورە بون‪،‬‬ ‫هــەمــوو ئــەمــانــە ئــەو دەســتــكــەوتــانــەن‪،‬‬ ‫كە لـــەدوای رێنیسانسەوە وردە وردە‪،‬‬ ‫مشتوماڵكراون‌و سەرەنجام بون بەكەلتوری‬ ‫ئازادو بون بەكەلتوری دیموكراسی‪ ،‬بوون بە‬ ‫بەشێك لەفەلسەفەی هاوچەرخ‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫مۆدێرنەتە‪ ،‬فەلسەفەی دیموكراسی‪ ،‬كە‬ ‫بەو هۆیەشەوە‪ ،‬دیموكراسی قۆناغ لەدوای‬ ‫قۆناغ گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووەو‬ ‫ئەركەكانی‪ ،‬پێداویستییەكانی‌و ملمالنێكانی‬ ‫گــــۆڕاون‌و سەرەنجامیش دەبینین كە‬ ‫دیموكراسی لەئەوروپا گەیشتۆتە چ ئاستێكی‬ ‫بااڵ‌و كۆمەڵی ئێمەش لەچ ئاستێكی نزمی‬ ‫دیموكراسی‌و تێنەگەیشتنین لەدیموكراسی‪.‬‬ ‫تەنانەت هێشتا ئامادەنین گو ‌ێ لەیەكتریش‬ ‫بگرین‪ ،‬لەكاتێكدا باوەڕمانوایە بــەڕق‪،‬‬ ‫بەتوندوتیژی‌و بەكاردانەوە‪ ،‬بەجنێودان‬ ‫دەتوانین بەرگری لەپیرۆزییەكانی خۆمان‬ ‫بكەین! نەخێر بەپێچەوانەوە‪ ،‬وانییە‪ .‬كێ‌‬ ‫چەندی پێیە ئەوەندە بڵێ‌‪ .‬جنێو‪ ،‬قسەی‬ ‫نالۆژیكی كاری ئەوانەیە عەقڵیان الوازە‪،‬‬ ‫ئاستی روناكبیریان الوازە‌و ناتوانن لەگەڵ‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ژیان پێشبكەون‪.‬‬ ‫هەركەسێك لەمشتومڕێكی ئاسایی توڕە‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬كە كەمترین كەرەستەی درێژەپێدانی‬ ‫متشومڕی هەیە‌و ئەوەی زۆرتری پێیە زۆر‬ ‫ئارامە‪ .‬ئەوەی كەمی پێیە‪ ،‬توڕەیەو دەیەوێ‌‬ ‫دیالۆگەكە كورت بكاتەوەو زوو بیپێچێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە توڕەیە‪ ،‬هەڵدەچێت‌و جنێو دەدات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی بەرامبەرەكەی بوەستێنێت‪ ،‬چونكە‬ ‫بەرامبەرەكەی زۆرتری پێیە‪.‬‬

‫«« «‬

‫بەخێرهاتنتان دەكەم‬ ‫ئــومــێــدەوارم‪ ،‬ئــەو بابەتە ئێستا لێرە‬ ‫پێشكەشی دەكـــــەم‪ ،‬رونــیــبــكــەمــەوە‪،‬‬ ‫پروپاگەندەكان رەتبكەمەوە‌و هەندێك لەو‬ ‫تەمە بەمەرام دروستكراوەی لەئاسمانی‬ ‫دابــڕان‪ ،‬ئاسۆی دابــڕان‌و ئاییندەی دابڕان‬ ‫بڕەوێنمەوەو لەبری پروپاگەندەی ناڕاست‌و‬ ‫چــەواشــەكــاریــی‪ ،‬بتوانم كەشێكی نوێ‌‪،‬‬ ‫ژینگەیەكی نو ‌ێ بۆ دیالۆگ‪ ،‬بۆ دیموكراسی‌و‬ ‫بۆ ئازادی عەقڵ‪ ،‬بۆ بەعەقاڵنییەت حوكمدان‬ ‫بۆ لەسەر هەر دیاردەیەك‪ ،‬هەر بابەتێك‪،‬‬ ‫هەر مشتوماڵكردنێك كە پێویست بكات‪،‬‬ ‫دوور لەرق‪ ،‬دوور لەكارو كاردانەوە‪ ،‬بڕیارێكی‬ ‫لۆژیكی بدەین‪.‬‬ ‫پێش هەمووشتێك‪ ،‬دەمــەو ‌ێ پڕ بەدڵ‬ ‫سوپاسی هەموو ئەو الیەنانە‪ ،‬زانایانە‪،‬‬ ‫میدیاو كەسانە بكەم‪ ،‬كە بەئارەزوی خۆیان‪،‬‬ ‫بەقەناعەتی خۆیان‪ ،‬بەبڕوای نەگۆڕی خۆیان‪،‬‬ ‫چەقیان لەرابردوودا بەستووەو دەستەبەجێ‌‬ ‫سەلماندیان پرۆژەی دابــڕان‪ ،‬چەند گرنگە‬ ‫لــەوان دابــبــڕێ‌‪ .‬زۆر سوپاسیان دەكــەم‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەوان لەم هەفتەیەدا كردیان‪ ،‬بەپێنج‬ ‫ساڵ هەوڵی دابڕان‪ ،‬لەبیرو هۆشی خەڵكدا‬ ‫گەاڵڵە نەدەبوو‪ .‬بۆیە سوپاسیان دەكەم‪.‬‬ ‫ئەوان رێگەی ئازادی خۆیان‪ ،‬لەو رابردووە‬ ‫چەقیوەدا بابەردەوام بێ‌‌و ئێمەش رێگەی‬ ‫ئازادی خۆمان‪ ،‬لەئێستاوە بۆ ئاییندەیەكی‬ ‫دیموكراسی تر‪ ،‬ئازاد تر‪ ،‬مەدەنی تر‪ ،‬رۆشنگەر‬ ‫تر‪ ،‬كرانەوەی عەقڵ‪ ،‬رەخنەی عەقاڵنی‬ ‫ب ــەردەوام بین‪ .‬دڵنیابن؛ ئەو بەڕێزانەی‬ ‫لەپەرلەمان‪ ،‬لەسایتەكان‪ ،‬لەسۆشیال میدیا‪،‬‬ ‫لەشەقامەكان‪ ،‬هەرچییەكیان لەسەر دابڕان‌و‬ ‫كەسایەتی خۆم وت‪ ،‬تۆزقاڵێك كاردانەوەی‬ ‫لەالم دروست نەكردووە‪ ،‬نەك تۆزقاڵێكیش‪،‬‬ ‫بــگــرە میللیمەترێك لەبنچینەكانی‬ ‫رۆشنگەری هاوچەرخ بۆ دواوەم نابات‪،‬‬ ‫پێش هەموو شتێكیش‪ ،‬با ئەمە رۆشن‬ ‫بێ‌‪ .‬لەو بنچینانەی كە شەش مانگە بیری‬ ‫لێدەكەینەوە‪ ،‬بەرنامەی بۆ دادەنێین‪،‬‬ ‫میللیمەترێك لەئەركەكانی دیموكراسی‪،‬‬ ‫ئەركەكانی مۆدێرنەتە‪ ،‬ئەركەكانی ئازادی‬ ‫عەقڵ‌و رۆشنگەری هاوچەرخ بۆ دواوەمان‬ ‫نابات‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا دڵنیابن هەموو‬ ‫ئەوانەی كە كاردانەوەی توندیان بەرامبەر‬ ‫پرۆژەی دابڕان هەبوو‪ ،‬كە بەو سیاسەتەی‬ ‫ئــەوان‪ ،‬بەو ئاراستەیەی گرتویانەتەبەر‪،‬‬ ‫دووچـــاری كاردانەوەیەكمان ناكەن‪ ،‬كە‬ ‫بەجۆرێك لــەجــۆرەكــان هەڵسوكەوتێك‬ ‫بكەین‪ ،‬یاهەڵوێستێك وەربــگــریــن‪ ،‬كە‬ ‫پێچەوانەی پیرۆزییەكانی خەڵك بێت‌و‬ ‫رێز لەعەقیدەو مەزهەبی خەڵك نەگرین‪،‬‬ ‫یا كارێك بكەین هیچ كەسێك لەپرۆژەی‬ ‫دابڕان داببڕین‪ .‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬هەوڵدەدەین‬ ‫بەئازادی‌و بەكرانەوە‪ ،‬بەڕەخنەی عەقاڵنی‪،‬‬ ‫هەوڵدەدەین ئازادییەكانی دین‌و مەزهەب‪،‬‬

‫ئامادەم‬ ‫لە پێناو‬ ‫بەردەوامبوندا‬ ‫هەر باجێك‬ ‫بدەم كە‬ ‫پێویست‬ ‫بكات‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫وتومانە ئاین بۆ تاك‪ .‬ئایا وتومانە ئایین لەتاك قەدەغە دەكەین؟ ئەگەر وامان وتووە‬ ‫هەقی خۆتانە‪ .‬ئەگەر ئەمەشت قبوڵ نییە‪ ،‬ئەوا رامانگەیاندووە كە دیموكراسی بۆ‬ ‫هەمووان‪ .‬كامیانت پێ‌ قبوڵە‪ ،‬ئەو الیەنەیان بۆخۆت پیادە بكە‪ .‬خۆ پێش‌و پاشمان‬ ‫لێنەگرتویت‪ ،‬بەڵكو پێش‌و پاشمان بۆ ئاوەاڵكردوویت‬

‫هەرچی لەتەواوی ژیانماندا سودی لێوەردەگرین‌و بەكاریدەهێنین‪ ،‬بەرهەم‌و‬ ‫دەستكەوتی رێنیسانس بەدواوەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر بەناوی منەوە باڵو كرابێتەوە‪ ،‬كە گوایە پاشگەزم‪ ،‬ئەوە راست نییە‪.‬‬ ‫چونكە لەیەك میللیمەتری كۆنفرانسی دابڕان پاشگەزنیم‬ ‫بەهیچ شێوەیەك هەق بەخۆمان نادەین‪ ،‬كە الیەنیكەمی هەستی هیچ‬ ‫ئیسالمییەك بریندار بكەین‪ .‬ئیسالمییەك‪ ،‬كە ئیسالمی رۆحییە‪ .‬ئیسالمی‬ ‫راستگۆیە لەگەڵ خوای خۆی‪ ،‬لەگەڵ كتێبی پیرۆزو پێغەمبەری خۆی‪ .‬هیچ‬ ‫كاتێكیش جورئەت ناكەم ئازادی هیچ كەسێك لەعەقیدە بریندار بكەم‬ ‫كەسی تری پ ‌ێ بریندار بكەین‪ .‬هەرگیز كاری‬ ‫واناكەین‪ .‬باسی پەالماردانی پیرۆزییەكانی‬ ‫خەڵك لەمێژوودا بكرێ‌‪ ،‬بێگومان باسی‬ ‫دەكەین‪ ،‬باسی عوسمانییەكان بكرێت‪،‬‬ ‫باسی صەفەوییەكان بكرێت‪ ،‬هــەزاران‬ ‫كتێب لەمێژوودا نوسراون‪ .‬باسی كوشتنی‬ ‫خەڵك‪ ،‬ئیهانەكردنی خەڵك‌و داگیركردنی‬ ‫كوردستان بكرێت‪ ،‬كە لەچاڵدێرانەوە‬ ‫بــەهــەزاران كتێب هەیە‪ ،‬كە عوسمانی‌و‬ ‫صەفەوی چیان لەكورد كــردووە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئــەوە پێویست ناكات تۆمەت بۆ كەس‬ ‫هەڵببەستین‪ .‬چونكە ئێستا ئەوەندە‬ ‫سەرچاوە هەیە كە هەر لەسایتی گۆگڵ‌و‬ ‫لەرۆژێكدا پێنج سەد سەرچاوە وەربگریت‪.‬‬ ‫برادەر‪ ،‬چی لەتۆ بكەم‪ ،‬زانای ئایینیت‪،‬‬ ‫سەرچاوم‪ .‬حزبی سیاسیت‪ ،‬فراكسیۆنی‬ ‫حزبیت‪ ،‬سەرچاوم‪ .‬بەاڵم ئەوە گوناهی من‬ ‫نییە كە تۆ ناخوێنیتەوە‪ ،‬گوناهی خۆتە‪.‬‬ ‫ئەی خەڵكینە‪ ،‬موسڵمانینە‪ ،‬ئەی شیعە‪،‬‬ ‫سوننە‪ ،‬ئەی دنیا‪ ،‬گوێتان لێبێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لەكۆنفرانسی دابڕان وتومانە‪ ،‬یەك لەسەر‬ ‫هــەزاری ئەو كتێبانە نییە كە بەزمانی‬ ‫عــەرەبــی‪ ،‬بەزمانی قــورئــان‌و بەزمانی‬ ‫پێغەمبەر نوسران‌و زۆر لەو رەخنانەی‬

‫«مەعروف رەصافی» بخوێننەوە‪ ،‬بزانن‬ ‫ئــەوەی رەصــافــی لەیاداشتەكانی خۆیدا‬ ‫وتویەتی‌و بەزمانی عەرەبی چاپكراوەو‬ ‫لەهەموو كتێبخانەی عەرەبیشدا هەیە‪،‬‬ ‫ئەو یاداشتەشم لەزۆرێك لەكتێبخانەكانی‬ ‫واڵتانی كوەیت‪ ،‬مەغریب‪ ،‬لوبنان‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫لەكتێبخانەی ساقی لە لەندەنیش بینیومە‪.‬‬ ‫ئەمەش واڵتانی عەرەبی‪ .‬ئەو یاداشتانەی‬ ‫رەصــافــی بیخوێننەوەو ئەوكاتە بزانن‬ ‫دووهەزار بەرامبەر ئەو دوانزە توێژینەوەیەی‬ ‫لەكۆنفرانسی دابــڕان پێشكەش كــراوە‪،‬‬ ‫رەخنەی زیاتری هەیە یان نا‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫ئاشكراشە (مەعروف رەصافی‪ ،‬شاعیرێكی‬ ‫دیاری عەرەبەو شانازی بەئایینی ئیسالم‌و‬ ‫بەپیرۆزییەكانیشییەوە دەكات‪ ،‬بەاڵم بە ئەو‬ ‫رایانەشی هەیە)‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئەم مێژووە‌و ئەم لێكۆڵینەوانە‪ ،‬لێكۆڵینە‬ ‫لەفیقه‪ ،‬لەشەرع‪ ،‬لێكۆڵینەوە لەو مێژووەو‬ ‫لەو دەسەاڵتە‪ ،‬كێشەكانی ناو خولەفای‬ ‫راشیدین‪ ،‬تا دەگــاتــە خـــوارەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫دیالۆگی لەسەر دەكرێت‪ ،‬دەش ‌ێ گفتوگۆكان‬ ‫راســـت نــەبــن‪ ،‬بـــەاڵم خــۆ گفتوگۆكان‬ ‫ناسەپێنرێن‪ ،‬چونكە گفتوگۆ بۆ گفتوگۆیە‪.‬‬

‫ئامادەبوان!‬ ‫لەكۆنفرانەسەكەی دابڕاندا‪ ،‬جگە لەهەند ‌‬ ‫ێ‬ ‫كێشەی سیاسی‌و هەستیاری‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫دەیخوێنمەوە‪ ،‬تەنها دوو بابەت رەخنەی‬ ‫توندی لەسەر بووە‪ .‬یەكێكیان دروشمەكەی‬ ‫كۆنفرانس (ئایین بۆ تاك ‌و دیموكراسی‬ ‫بۆ هەمووان)‪ .‬ئەم بابەتە بەوردی لەگەڵ‬ ‫خۆمدا باسكراوە‪ ،‬لەسەری دەنوسرێ‌‌و‬ ‫قسەی لەسەر دەكرێ‌‪ .‬چیمان وتووە! ئایا‬ ‫وتومانە ئازادی لەتاك زەوتدەكەین؟ نەخێر‪،‬‬ ‫وامان نەوتووە‪ ،‬بەڵكو وتومانە ئاین بۆ تاك‪.‬‬ ‫ئەمەت قبوڵە؟ ئایا وتومانە ئایین لەتاك‬ ‫قەدەغە دەكەین؟ ئەگەر وامان وتووە هەقی‬ ‫خۆتانە‪ .‬ئەگەر ئەمەشت قبوڵ نییە‪ ،‬ئەوا‬ ‫رامانگەیاندووە كە دیموكراسی بۆ هەمووان‪.‬‬ ‫كامیانت پ ‌ێ قبوڵە‪ ،‬ئەو الیەنەیان بۆخۆت‬ ‫پیادە بكە‪ .‬خۆ پێش‌و پاشمان لێنەگرتویت‪،‬‬ ‫بەڵكو پێش‌و پاشمان بۆ ئاوەاڵكردوویت‪.‬‬ ‫خودا دەپەرستی‪ ،‬عەقیدەی جیاوازت‬ ‫هەیە‪ ،‬تاكێكی ئــازادیــت‪ .‬نەخێر‪ ،‬حزب‬ ‫دادەمەزرێنیت‌و مەزهەبی ترت هەیە‪ ،‬بڕوا‬ ‫و عەقیدەی ترت هەیە‪ ،‬ئایدۆلۆجیەتێكی‬ ‫ترت هەیە‌و تێكەاڵو بەمەزهەبی دەكەیت‪،‬‬ ‫دیموكراسی هەیە‌و رێگەمان لەهیچ كەسێك‬

‫سێكیوالرە‪ .‬پێچەوانەی ئەمەش لەمێژوودا‬ ‫نەبینراوە‪ .‬بگرە ئەوەی پێچەوانەی ئەمەی‬ ‫كردب ‌ێ لەمێژوودا‪ ،‬شكستی هێناوە‪.‬‬ ‫دەمێنێتەوە سەر ئــەوەی‪ ،‬كە نمونەی‬ ‫هەندێك ئایەت‪ ،‬كە لەچوارچێوەی حەرام‌و‬ ‫حەاڵلدا باسمكردووە‌و لەكۆنفرانسەكەشدا‬ ‫واموتووە‪ ،‬كە لەمێژوودا ســەدان چەمك‬ ‫تــێــكــەاڵو بــەكــەلــتــورمــان‪ ،‬بــەژیــانــمــان‪،‬‬ ‫بەئەخالقمان‪ ،‬بەدەسەاڵتمان‪ ،‬بەخێزانمان‬ ‫بووە‪ ،‬كە هیچ چەمكێك لەو چەمكانە‪ ،‬هیچ‬ ‫دەستەواژەیەك لەو دەستەواژانە لەپێش‌و‬ ‫دوای ئیسالمیش كە تێكەاڵو بەژیانمان‬ ‫بــووە‪ ،‬بەبێئەوەی چاوگەكانی كە (هەر‬ ‫وشەی چاوگیشم بەكارهێنا) لێكدرابێتەوە‪.‬‬ ‫ئێستاش دەیڵێم‪ :‬هیچ چەمكێك لەو‬ ‫چەمكانە‪ ،‬هیچ دەســتــەواژەیــەك لەو‬ ‫دەستەواژانە لەپێش‌و دوای ئیسالمیش كە‬ ‫بەسەر كۆمەڵی ئێمەدا هاتبێ‌‪ ،‬بەكارهاتبێ‌‪،‬‬ ‫تێكەاڵو بەكەلتور‪ ،‬كەلەپور‌و دەسەاڵتمان‬ ‫بوبێت‪ ،‬تائێستا لێكدانەوەی زانستیمان‬ ‫یا كەم بۆكردوە‪ ،‬یان هەر بۆ نەكردوە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە نمونەیەكم هێنایەوە‪ ،‬كە كاتی‬ ‫خۆی بەراز قەدەغە كراوە‌و حوشتر خوراوە‪،‬‬ ‫وتومە بێگومان هۆكاری هەبووە‪( .‬ئیتر‬

‫«« «‬

‫«« «‬

‫بۆیە جەختدەكەمەوەو حــەزدەكــەم‬ ‫بــزانــن‪ ،‬قسەی ئــەمــڕۆم نییە‪ ،‬قسەی‬ ‫دوێنێشم نییە لەگەڵ بەڕێزان سەرۆك‌و‪،‬‬ ‫دەستەی بااڵو سەرۆكی لقەكانی یەكێتیی‬ ‫زانایانی ئایینی كوردستان‪ ،‬بەڵكو قسەی‬ ‫رابردوومە‪ ،‬دەوروبەرەكەشم كە بەیەكەوە‬ ‫كار دەكەین‌و ئەوانەی كە پێكەوە دابڕانمان‬ ‫دامــەزرانــدووە‪ ،‬ئەمەیان لەمن بیستووەو‬ ‫ئەوانەشی روانــگــەو رەخنە لەچاودێر‬ ‫بەڕێوەدەبەن‪ ،‬ئەمەیان بیستووە‌و دەزانن‬ ‫كە «خــوداو قورئان‌و پێغەمبەر‪ ،‬لەالم‬ ‫هێڵی ســورن»‪ .‬بۆیە بەبڕواو بەڕۆشنی‬ ‫ئەوە دەڵێم‪ ،‬چونكە لەسەر ئەم زەمینەدا‬ ‫شتێك‪ ،‬كەسێك شك نابەم لێی بترسم‪،‬‬ ‫نە لەپلەو پایەو دەسەاڵتەكەم دەترسم‪،‬‬ ‫نەلەجەستەم‌و نە لەهەڕەشە دەترسم‪.‬‬ ‫ئەوەی هەڕەشەی لێكردووم لەفەیسبوك‬ ‫باشدەزانم كێیە! دەزانم كە كوڕی جاش‬ ‫بووە‌و لەگەڵ حەرەس قەومییەكان بووە‪،‬‬ ‫لەكاتێك لەهەموو بنەماڵەكەمدا خائینێك‬ ‫نادۆزیتەوە‪ ،‬بۆیە شكاتی رەسمی لێدەكەم‪.‬‬ ‫بــەاڵم بــڕوام وایــە‪ ،‬كە خــوای گــەورە‪،‬‬ ‫قورئان‪ ،‬پێغەمبەر هێڵی سورن‪ ،‬لەروانگەو‬ ‫رەخنە‌و ئەو هەڤااڵنەشی بەڕێوەیدەبەن‪،‬‬ ‫هەمیشە ئەمەم پێوتون‪ .‬دوێنێش بەڕێز‬ ‫ســەرۆكــی یەكێتیی زانــایــانــی ئایینی‪،‬‬ ‫قسەیەكی جوانی كرد‪ ،‬كە وتی‪« :‬خواو‬ ‫پێغەمبەر‌و قورئان لەالی ئێمە هێڵی سورەو‬ ‫باقییەكەی مایەی ئەوەیە‪ ،‬ئیجتیهادی‬ ‫هەڵە كرابێ‌‪ ،‬لێكدانەوەی هەڵە كرابێ‌‪،‬‬ ‫بڕیاری هەڵەدرابێ‌»‪ ،‬منیش وەاڵممدایەوە‪،‬‬ ‫كە هەر ئەمەم لەبەڕێزتان دەوێـت‌و لەو‬ ‫كۆبوونەوەیەشدا‪ ،‬هەر ئەوەندەم وتووە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر بەناوی منەوە باڵو كرابێتەوە‪،‬‬ ‫كە گوایە پاشگەزم‪ ،‬ئەوە راست نییە‪.‬‬ ‫چونكە لەیەك میللیمەتری كۆنفرانسی‬ ‫دابــڕان پاشگەزنیم‪ .‬بەاڵم ئەو قسەیەی‬ ‫لەخزمەتی مامۆستایانی ئاینییدا كردوومە‪،‬‬ ‫پێشتریش كردوومە‪ .‬ئەوەشم بۆ ئەوە نییە‬ ‫كە ئێستا هەاڵیەك هەیە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫دە ئەوەندی تریش هەڵاڵ هەبێ‌‪ ،‬ئەوە‬ ‫قسەم بووەو رۆژگاریش لەبەردەمماندایە‪.‬‬ ‫كەواب ‌ێ ئەوەی كە موسڵمانانمان‪ ،‬كۆمەڵی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وەك كۆمەڵێكی ئیسالمی‪،‬‬ ‫هەموو تاكێكیش كە عەقیدەی هەیە‌و لێی‬ ‫دەترسێ‌‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك هەق بەخۆمان‬ ‫نــادەیــن‪ ،‬كە الیەنیكەمی هەستی هیچ‬ ‫ئیسالمییەك بریندار بكەین‪ .‬ئیسالمییەك‪،‬‬ ‫كە ئیسالمی رۆحییە‪ .‬ئیسالمی راستگۆیە‬ ‫لەگەڵ خوای خۆی‪ ،‬لەگەڵ كتێبی پیرۆزو‬ ‫پێغەمبەری خۆی‪ .‬هیچ كاتێكیش جورئەت‬ ‫ناكەم ئــازادی هیچ كەسێك لەعەقیدە‬ ‫بریندار بكەم‪ ،‬نەك لێرە‪ ،‬بەڵكو بچم بۆ‬ ‫ێ بژیم‪ ،‬هەرگیز‬ ‫هیندستان‌و ساڵێكیش لەو ‌‬ ‫ئامادەنیم هەستی هیندۆسییەك بریندار‬ ‫بكەم‪ .‬بچم بۆ چین‪ ،‬هەرگیز ئامادەنابم‪،‬‬ ‫هەستی كۆنفۆشیۆسییەك بریندار بكەم‪.‬‬ ‫ئامادەنابم لەژاپۆنیش هەستی بوزییەك‬ ‫بریندار بكەم‪ .‬هەرگیز‪ ،‬چونكە ئەمە‬ ‫عەقیدەی رۆحــی خۆیانە‪ .‬بۆیە لێرەش‬ ‫ئامادەنیم هەستی كاكەییەك‪ ،‬ئێزدییەك‬ ‫یــا شەبەكێك بــریــنــدار بــكــەم‪ .‬بەڵكو‬ ‫رێزیان لێدەگرین‌و ئەوانیش باش باشیش‬ ‫ئەمە دەزانــن‪ ،‬بەپێچەوانەوە سوپاسیان‬ ‫دەكەین لەسەر ئەوەی عەقیدەی خۆیان‬ ‫دەپارێزن‪ ،‬بەبێئەوەی پەالماری عەقیدەی‬ ‫خەڵكی تر بــدەن‪ .‬لەكەسم نەبیستووە‪،‬‬ ‫نە ئێزدی‪ ،‬نە لەكاكەیی‌و نە شەبەكیش‪،‬‬ ‫نە لەهیچ واڵتێكی تر پەالماری عەقیدەی‬ ‫خەڵك بــدەن‪ .‬ئێزدییە ب ‌ێ گوناهەكان‬ ‫پــەالمــار دراون‪ ،‬لــەوە زیاتریش دەبێ‌‬ ‫چیان بەسەربێ‌‪ ،‬كە لەمێژوودا (‪)73‬جار‬ ‫ئەنفالكراون‌و دواهەمینجاریش‪ ،‬داعشەكان‬ ‫كردیان بە(‪)74‬هەمین ئەنفال‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئارام ئارام‪ ،‬بەعەقڵ عەقیدەی‬

‫خۆیان پاراستووە‪ ،‬بەبێئەوەی پەالماری‬ ‫عەقیدەی خەڵكی تر بــدەن‌و بگرە هیچ‬ ‫كــاردانــەوەیــەكــیــشــان بــەرامــبــەر بەهیچ‬ ‫عەقیدەیەكی تر نییە‪.‬‬ ‫دێمەوە سەر باسی ئەو هێڵە سورانەی‬ ‫ناومبردن‪ ،‬بەاڵم هەموو ئەوانەی تر لەخوار‬ ‫ئــەوەوەن‪ ،‬بەڵ ‌ێ مایەی مشتوماڵكردن‪،‬‬ ‫مایەی رەخنە گرتنن‪ ،‬بەاڵم بەكوێرانەش‬ ‫سەیریان ناكەین‪ .‬بەڵكو بەئارامی‪،‬‬ ‫بــەمــەدەنــی‪ ،‬بــەپــرۆگــرام‌و بەزانستی‪،‬‬ ‫مشتوماڵی هەموو شتێك دەكەین كە‬ ‫لەخوار هەرس ‌ێ هێڵە سورەكەی «خوداو‬ ‫قــورئــان‌و پێغەمبەرن»‌و بەشێوەیەك‬ ‫دیــالــۆگ دەكــەیــن‪ ،‬كە ئــەو دیالۆگەش‬ ‫لەخوار پیرۆزییەكانەوە بێ‌‌و بەشێوەیەك‬ ‫ناب ‌ێ كە مرۆڤێك عەقیدەیەكی هەبێ‌‪،‬‬ ‫بریندار ببێ‌‪ .‬چونكە جنێونادەین‌و ئیهانە‬ ‫بەكەس ناكەین‪ ،‬لەبەرئەوەی كەرەستەی‬ ‫خۆمان پێیە‪ ،‬ئەگەر باسی «حەجاجی‬ ‫كوڕی یوسفی سەقەفی» بكەین‪ ،‬هەزاران‬ ‫سەرچاوە هەن كە لێیەوە باسی بكەین‪،‬‬ ‫ئیتر بۆ جنێو بدەین! باسی «املتوكل على‬ ‫اهلل» بكەین‪ ،‬هەزار سەرچاوە هەیە باسی‬ ‫تاوانەكانی بكەین‪ ،‬ئیتر جنێو بۆ بدەین‪.‬‬ ‫باسی «ئەبو عەباسی سەفاح» بكەین‪،‬‬ ‫خۆی ناوی خۆی ناوە «سەفاح»‌و من‬ ‫ناوم نەناوە‪ ،‬ئیتر بۆ جنێو بدەین‌و هەستی‬

‫كۆنفرانسەكەش زیاترن‌و یەك لەسەر هەزاری‬ ‫نییە‪ .‬بەزمانی عەرەب‪ ،‬لەواڵتانی عەرەبی‪،‬‬ ‫بــەڕەزامــەنــدی واڵتــانــی عــەرەب ـی‌و پێش‬ ‫رەبیعی عەرەبی‌و دوای رەبیعی عەرەبیش‬ ‫نوسراون‪ ،‬بچن بیخوێننەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ئێوە نایخوێننەوە‪ ،‬ئەوە گوناهی خۆتانە‪.‬‬ ‫ئەگەر خوێندوتانەتەوە‌و باوەڕتان پێی‬ ‫نییە هەقی خۆتانە‪ ،‬بەاڵم مەڵێن ئەوەی‬ ‫كردومانە سەرسوڕهێنەرە! سەرسوڕهێنەر‬ ‫نییە‌و كارێكی زۆر ئاسایمان كردووە‪ .‬بچن‬ ‫كتێبەكانی جۆرج تەرابیشی بخوێننەوە‪،‬‬ ‫نەخێر هــی «ســـادق ج ــەالل ع ــەزم»‪،‬‬ ‫«محەمەد عابد جــابــری»‪« ،‬محەمەد‬ ‫ئەراگۆن»‪« ،‬هاشم ساڵح» «ناصر حامد‬ ‫ئەبوزەید»‪« ،‬هادی عەلەوی» بخوێننەوە‪،‬‬ ‫ئێستا دەستم لەهەویرەو هەرئەوەندەم‬ ‫لەبیرە‪ .‬بچن بیانخوێننەوە! هەر بۆزانیاری‬ ‫تەنها لەكتێبخانەكەی خــۆمــدا‪ ،‬كە‬ ‫«كتێبخانەیەكی بچكۆلەم هەیە!» زیاتر‬ ‫لەدووسەد سەرچاوەی رەخنەییم تەنها‬ ‫بەزمانی عەرەبی لەسەر مێژووی ئیسالم‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هــەر مامۆستایەكی ئایینی بەڕێز‪،‬‬ ‫هەر زانایەكی ئایینی بەڕێز دەیــەو ‌ێ ئەم‬ ‫سەرچاوانە بخوێنێتەوە‪ ،‬ناوبەناو هەر‬ ‫دوو سەد سەرچاوەكە دەخەمە خزمەتی‪،‬‬ ‫بابیخوێنێتەوە‪ .‬تكایە یاداشتەكانی‬

‫گفتوگۆ دەسەاڵت نییە‪ .‬بەڵكو لەدەسەاڵتی‬ ‫ئایین‌و مەزهەبەكان‪ ،‬لەگەڵ دەسەاڵتی‬ ‫دنیایدا لەسەدەكانی نــاوەڕاســت‪ ،‬ئەوانە‬ ‫رێگەی گفتوگۆیان دەبڕی‌و نەیاندەهێشت‬ ‫هیچ كەسێك گفتوگۆ بكات‪ .‬ئــەوەی كە‬ ‫ئێستا دەوترێ‌‪ ،‬نوسەرێكەو ئازادە‪ .‬گفتوگۆ‬ ‫بۆ گفتوگۆ دەكات‌و دەرگاكان لەگەڵ هەموو‬ ‫خوێنەرێك دەكاتەوە‪ .‬كامەیان باشە‪ ،‬ئەوە‬ ‫باشە كە لەسەدەكانی ناوەڕاستدا رێگەی‬ ‫گفتوگۆ گیراو «حـــەالج» لەسەردەمی‬ ‫عەباسییەكاندا كوژرا؟ «موعتەزیلە»كان‬ ‫كوژران‪ .‬نەخێر «متەصەوفەكان» كوژران‪.‬‬ ‫یان شیعەكان سوننەكانیان دەكوشت‪ .‬یان‬ ‫سوننەكان شیعەیان دەكوشت‪ .‬یان نەخێر‬ ‫كە ئومەوییەكان نەوەكانی پێغەمبەریان‬ ‫لەسەر دەسەاڵت كوشت‪ ،‬كامەیان باشە؟‬ ‫خۆزیا؛ لەم مێژووەماندا‪ ،‬كە مێژووی ئیسالم‪،‬‬ ‫ئیمارەتی ئیسالم‪ ،‬خولەفاكان‌و سوڵتانەكانی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬هیچ كەسێك لەسەر بیروباوەڕ‪ ،‬بۆ‬ ‫پاراستنی دەسەاڵتی ستەمكار نەكوژرایە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی هەزارجار زیاتر شانازیمان پێوە‬ ‫بكردایە‪ .‬یا تەنها دەرفەتێك لەو مێژووەدا‬ ‫نەدۆزرایەتەوە‪ ،‬نەك لەالیەن ئێمەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەالیەن هیچ بیرمەندێكەوەكە رەخنەی لێ‌‬ ‫بگیرێ‪ .‬ك ‌ێ پێی خۆش نەبوو‪ ،‬بەو دیینەی‬ ‫شانازی پێوە دەكەین‪ ،‬كەمترین هەڵەی‬ ‫لەمێژوودا هەبوایە‪.‬‬

‫نەگرتووە‪ .‬بەڵكو لەرێگەی ئەو دروشمەوە‬ ‫تەنها داوای سیستمێكی سێكیوالرمان‬ ‫كــردووە‪ ،‬كە دروشمەكەش رەنگدانەوەی‬ ‫ئــەو بڕوایەیە كە هەمانە‪ ،‬ئەویش واتا‬ ‫جیاكردنەوەی دین لەدەوڵەت‪ ،‬دامەزراندن‌و‬ ‫بونیادنانی دەوڵەت لەسەر بناغەی بیری‬ ‫دونیایی‪ ،‬بەبێئەوەی بەپێچەوانەی شەرعەوە‬ ‫قسەیەك كرابێ‌‌و تەنانەت چەند پێویستیش‬ ‫بكات لــەشــەرع‪ ،‬لەكەلتور‪ ،‬لەتێكستە‬ ‫پیرۆزەكانیش ســود وەربــگــریــن‪ ،‬هیچ‬ ‫گرفێكمان لەوبارەیەوە نییە‌و لەپەرلەمانیشدا‬ ‫ئەم قسانە كراوە‪ .‬تەنها بڕوا‌و قەناعەتی‬ ‫خۆمان وتــوەو گوناهێكمان نــەكــردووە‪.‬‬ ‫ئازادی بڕوای تۆ لەو ‌ێ تەواو دەبێ‌‪ ،‬كە‬ ‫ئازادی ئێمە دەستپێدەكات‪ .‬ئازادی ئێمەش‬ ‫لەو ‌ێ تەواو دەبێ‌‪ ،‬كە ئازادی الیەكی تر‬ ‫دەستپێدەكات‪ .‬لەتەواوبونی سنوری ئازادی‬ ‫هەر یەكێكمان‪ ،‬رێژەیەك لەئازادییەكانی‬ ‫ه ــەم ــووالی ــەك ــم ــان كـــۆدەكـــەیـــتـــەوەو‬ ‫لــەســەرەنــجــامــدا دەبــ ‌ێ بــەو ئــازادیــیــەی‬ ‫كە هــەمــوان لەسایەیدا دەحەوێینەوە‌و‬ ‫ناچەوسێینەوە‪ ،‬پێشدەكەوین‌و خزمەتی‬ ‫یەكتر دەكەین‪ .‬لەمە زیاترمان نەتووە‪،‬‬ ‫ئایین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ هەمووان‪،‬‬ ‫هەم هەموان‌و هەم تاكەكەیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دیینی بیت یان غەیرە دینی بیت‪ .‬ئەمەش‬ ‫كاكڵەی جەوهەری دەوڵەتێكی دیموكراسی‬

‫بزانن شێواندنی قسە چۆنە)‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫وتومە‪ :‬ئەگەر چی ئێستا لەدوای ئەوەی‬ ‫زانست‌و زانــیــاری‪ ،‬ئابوری تەندروستی‪،‬‬ ‫تەكنەلۆجیا پێشكەوتووە‪ ،‬ئێستا لەم‬ ‫دنیایەدا سەلمێندراوە كە گۆشتی بەراز‬ ‫ژمارەیەكی ئێجگار زۆری خەڵك وەك‬ ‫هەموو گۆشتەكانی تر دەیخۆن‌و تامیشی‪،‬‬ ‫لەتامی گۆشتی حوشتر خۆشترە‪ .‬بەاڵم‬ ‫نەموتوە ئەو تێكستە هەڵەیە‌و گوناهی وام‬ ‫نەكردووە‪ ،‬تەنها قسەم لەسەر تام كردووە‪،‬‬ ‫بۆیە ك ‌ێ لەشەرع‌و تەفسیر دەزانێت‪ ،‬با‬ ‫رونیبكاتەوە‪ ،‬كە گوناهە باسی تام بكرێت‪،‬‬ ‫بابفەرموێت‪ .‬ئەگەر گوناهە باسی تام‬ ‫بكرێت‪ ،‬هەتا ئەوەی كە قەدەغە كراوە‪ ،‬بۆت‬ ‫هەیە الیەنەكانی تری لێكبدەیتەوە‪.‬‬ ‫س ‌ێ رۆژ لەمەوبەر زانایەكی ئایینیم‬ ‫لەالبوو‪ ،‬كە تائێستاش لەدوای كۆنفرانسی‬ ‫دابڕانەوە‪ ،‬س ‌ێ كۆمەڵە خەڵكی جیاواز‌و‬ ‫بەتاكیش ســەردانــیــان كـــردووم‪ .‬یەكەم‬ ‫كەس كە هات بــۆالم‌و كەسێكی تریشی‬ ‫لەگەڵدا بــوو‪ ،‬ئەندامێكی سەركردایەتی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی دوو رۆژ دوای كۆنفرانسی‬ ‫دابـــڕان‪ ،‬نــاوی بەڕێز (عەبدولڕەحمان)‬ ‫ەو خەڵكی هەڵەبجەیە‪ .‬ئەگەر هەموو‬ ‫كەسێك لەكۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬بەپێی ئاداب‌و‬ ‫ئەخالق‌و ئادابی ئەو بەڕێزە قسەم لەسەر‬ ‫بكات‪ ،‬ئامادەم سەعاتێك لەگەڵی دابنیشم‪،‬‬ ‫چل دەقیقە گوێی لێبگرم‪ ،‬بیست دەقیقە‬ ‫گوێی لێبگرم‪ .‬چونكە ئەوەندە جوان قسەی‬ ‫كــرد‪ .‬هیچ الرییەكم لەقسەكانی نەبوو‪،‬‬ ‫بگرە زۆر لێپرسراوانە لەئارامكردنەوەی‬ ‫بارودۆخەكە قسەی كــرد‪ .‬ئەمە یەكەم‪.‬‬ ‫دووەم كەسیش كە هات بۆ الم‪ ،‬كەسێكە‬ ‫دەریــایــەكــە لەزانستی دیینی‪ .‬بەپێی‬ ‫شارەزایی‌و زانیاریشم كەم كەس دەزانم‪،‬‬ ‫بەقەد ئەو شارەزای مێژووی ئیسالم‪ ،‬فیقه‪،‬‬ ‫شەرع‪ ،‬مەزهەب‌و تەصەوف بێ‌‪ .‬بەمانای‬ ‫وشە دەریایە‌و ئەویش بەڕێز (دكتۆر سەباح‬ ‫بەرزنجی)‌و كوڕی مامۆستای خوالێخۆشبوو‬ ‫(مامۆستا مــەال محەمەد بەرزنجی)یە‪.‬‬ ‫سەردانیكردم‌و لەسەر كۆنفرانسەكەش‬ ‫كۆمەڵێك قسەی كرد‪ ،‬رای تر‌و هاتیشە‬ ‫سەر دەق لەقورئاندا‪ ،‬كە چی ناكر ‌ێ توخنی‬ ‫بكەویت‪ ،‬یان چی ئاساییە گفتوگۆی لەسەر‬ ‫بكەیت‌و وتیشی‪( :‬ئەوەی تۆ وتوتە دژی‬ ‫دەق نییە‪ .‬چونكە تۆ وتوتە تــام‪ .‬خۆ‬ ‫نەتوتووە ئەم دەقــەم قبوڵ نییەو دەبێ‌‬ ‫حەاڵڵ بكرێ‌)‪ .‬باشە دەب ‌ێ لەئاستی ئەم‬ ‫قسەیەدا چی بكەم؟ ئەمە قسەی پیاوێكە‪،‬‬ ‫نە عەلمانییەو نە لەژیانیشیدا لەحزبێكی‬ ‫عەلمانی كاری كــردووە‪ ،‬نە كۆنە چەپە‪،‬‬ ‫باپیری‪ ،‬باوكی‌و خــۆی‪ ،‬لەبنەماڵەیەكی‬ ‫ئایینی گەورەدا پەروەردە كراون‪ .‬باوكی‪،‬‬ ‫سەركردەی رۆحی كۆمەڵی ئیسالمی بووە‪،‬‬ ‫یەكێك لەدیارترین سەركردەكانی بزوتنەوەی‬ ‫سیاسی ئیسالمییە لەكوردستاندا‪ .‬دێت ئەم‬ ‫لێكدانەوەیە بۆ من دەكات‪ ،‬مەمنونیم‪ .‬لێی‬ ‫پرسیم‪« :‬تۆ دەقەكەت رەتكردۆتەوە؟‬ ‫شتێكت وتــوە پێچەوانەی دەقــە بێ‌»‪،‬‬ ‫بەنەخێر وەاڵممدایەوە‪ ،‬كە تەنها وتومە‬ ‫«تامەكەی جــیــاوازی هەیە»‪ .‬پێیوتم‪:‬‬ ‫«ئەوە هیچ نییە»‪ .‬شتێكی تری پێوتم‪ ،‬كە‬ ‫زۆر جوان بوو‪ ،‬وتی‪« :‬دەب ‌ێ زۆر ئارام بین‬ ‫لەدیالۆگداو قسە لەیەكتر قبوڵ بكەین»‌و‬ ‫وتیشی «ئیمامی مــحــەمــەدی عەبدە‪،‬‬ ‫وتویەتی‪ :‬بابەتێك كە دێتە پێشەوە لەسەدا‬ ‫نـــەوەدو نــۆی ئیلحاد ب ـێ‌‪( ،‬مــن بۆخۆم‬ ‫بــاوەڕم بەئیلحاد نییە)‪ ،‬لەسەدا یەكی‬ ‫ئیمان بێ‌‪ ،‬ئەوا لەسەدا یەكەكە وەردەگرم‪،‬‬ ‫بۆ كابرای ‌موسڵمان و نەوەدونۆكەی تری‬ ‫چاولێدەپۆشم!)‪ ،‬ئایا ئێستا وادەكرێت؟‬ ‫ئێستا لەسەدا نــەوەدونــۆ مسوڵمان بە‪،‬‬ ‫لەسەدا یــەك رەخنە بگرە‪ ،‬لێت قبوڵ‬ ‫ناكەن!‪ .‬پیاوێكی موسڵمانی مەزهەبی‬ ‫لەخوا ترسبە‪ ،‬بەاڵم لەسەدا یەكەكە هەڵە‬ ‫بكە‪ ،‬قبوڵناكرێت‌و دەتشۆرنەوە‪ .‬بۆخۆم لەم‬ ‫پیاوەش قسە وەردەگرم‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫هەر بۆ زانیاری تەنها لەكتێبخانەكەی خۆمدا‪ ،‬كە "كتێبخانەیەكی بچكۆلەم‬ ‫هەیە!" زیاتر لەدووسەد سەرچاوەی رەخنەییم تەنها بەزمانی عەرەبی لەسەر مێژووی‬ ‫ئیسالم هەیە‪ .‬هەر مامۆستایەكی ئایینی بەڕێز‪ ،‬هەر زانایەكی ئایینی بەڕێز دەیەوێ‌ ئەم‬ ‫سەرچاوانە بخوێنێتەوە‪ ،‬هەر دوو سەد سەرچاوەكە دەخەمە خزمەتی‪ ،‬بابیخوێنێتەوە‬ ‫ئەفعال‪ ،‬دوایی ئیجتیهادات بەپێی قیاس‪ ،‬كە لەبەرخاتری ئەوە نییە ك ‌ێ قسەی كردووە یان‬ ‫هاوشێوەی فەرمودەو سوننەت‪ ،‬دەب ‌ێ قیاس نەیكردووە‪ .‬دواهەمین قسەشم لەمبارەیەوە‪،‬‬ ‫ئیجتیهاداتی تر بكات‪ .‬رەنگە ئەم قسەیەی ئەوەیە ئەگەر بەهۆی پڕوپاگەندەی خراپی‬ ‫دەكەم بەالتانەوە سەیربێ‌‪ ،‬ئایا باوەڕ دەكەن الیەنەكانەوە‪ ،‬یان هەند ‌ێ مەالوە‪ ،‬وا لەبیری‬ ‫(عومەری كوڕی خەتاب) خەڵكی گرتووە خەڵك كــراوە‪ ،‬كە لەكۆنفرانسی دابــڕان‬ ‫لــەســەر ئ ــەوەی فــەرمــودەی پێغەمبەری وەكو پێوست ورد نەبۆتەوە‪ ،‬یان هیچی‬ ‫كــۆكــردۆتــەوە‪ .‬بابیخوێنمەوە‪ ،‬دەڵێت لەسەر نەبیستووە‪ ،‬تەنها پڕوپاگەندەكان‬ ‫پێغەمبەر خۆی چی فەرمووە‪ ،‬نەك ئیمام چۆتە مێشكییەوەو تەنها بــەهــۆی ئەو‬ ‫عومەر خۆی دەڵێ چی فەرموە‪( ،‬التكتب پــڕوپــاگــەنــدانــەوە‪ ،‬ئــەگــەر بــەهــۆی ئەو‬ ‫عنی‪ ،‬ومن كتب عنی غیر القرأن فلیمحە)‪ ،‬كاردانەوانەوە‪ ،‬كە لەهەر لەالیەن‌و كەسێكەوە‬ ‫واتە (لەسەر من مەنوسن‪ ،‬ئەوەی لەسەر بەرامبەر كۆنفرانس دەرچوبێت‪ ،‬موسڵمانێك‪،‬‬ ‫من دەنوسێ‌‪ ،‬جگە لەقورئان بیسڕنەوە)‪ .‬خێزانێكی موسڵمان‪ ،‬ژن‌و برایەكی موسڵمان‪،‬‬ ‫ئەمە لەكو ‌ێ نوسراوە؟ ئەم ڤۆڵێتر‪ ،‬ماركس‪ ،‬گەنجێكی موسڵمان‪ ،‬كە عەقیدەی رەهای‬ ‫فەیلەسوفەكانی سەدەكانی ناوەڕاستی دوای بەپێی قەناعەتی خۆی هەیەو كاردانەوەكان‪،‬‬ ‫ئیسالم نەیان نوسیوە‪ ،‬ئەمە لە(صەحیحی پڕوپاگەندەكان دژی دابــڕان وایلێكردووە‬ ‫بوخاری) لەجڵدی هەشت‪ ،‬الپەڕە (‪ )229‬هەڵە تێبگات‌و هەستی بریندار بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫نوسراوە‪( .‬عەبدوڵاڵی كوڕی مەسعود)‌و (ابو لەو موسڵمانە داوای لێبوردن دەكەین‌و‬ ‫الدرداء)‌و (ابو مسعودی انصاری)‪ ،‬لەالیەن دڵنیابن كە خــراپ بۆیان لێكداونەتەوە‪.‬‬ ‫عومەری كــوڕی خەتابەوە زیندانیكراون‪ ،‬بەڵی تەنها لەخراپ لێكدانەوەیان دوای‬ ‫چونكە فەرمودەیان كۆكردۆتەوە‪ .‬هەتا لێبوردن دەكــەی ـن‌و هیچ نەب ‌ێ تابۆیان‬ ‫عومەریش كــوژراوە‪ ،‬هەر لەزینداندا بوون‪ .‬روندەبێتەوە پێیان ناخۆشە‌و ئێمەش ئازار‬ ‫ئەمەش لەكتێبی (الموضوعات ‪ -‬عبدالرحمن دەدات‪ ،‬چونكە دورو نزیك‪ ،‬ئامادەنین‬ ‫ابن الجوزی)‪ ،‬جڵدی یەك‪ ،‬الپەڕە (‪)87‬دا‪ ،‬هەستی هیچ كەسێك بریندار بكەین‪ .‬هەر‬ ‫نوسراوە‪ .‬عومەری كوڕی خەتاب‪ ،‬فەرمانی هێزێكی سیاسی‪ ،‬هەر رێكخراوێك‪ ،‬هەر‬ ‫دەركــردووە‪ ،‬كە لەسنوری دەسەاڵتەكەیدا‪ ،‬پالتفۆرمێك‪ ،‬هــەر فەلسەفەیەك دوورو‬ ‫هەركەسێك فەرمودە كۆبكاتەوە‪ ،‬قەدەغەیە‪ .‬نزیك‪ ،‬هەستی عەقیدەیی‪ ،‬ئایدۆلۆجی‬ ‫ئەمەش لەكتێبی(جامع االحادیث لجالل الدین خەڵك‌و هەستی فەلسەفەی خەڵك بریندار‬ ‫السيوطي) نوسراوە‪ ،‬كە یەكێك لەهەرە گرنگترین بكات‪ ،‬بێگومان ئــەوا ناتوانێت خزمەتی‬

‫مانانیش هەرچییەكمان كردبێت بۆ ئەو‬ ‫ئازادییەمان كردووە‪ ،‬كە ئێستا هەموو الیەك‬ ‫ئازادن تێیدا‪.‬‬ ‫نامەیەكم لەسەر قسەكانم خوێندەوە‪،‬‬ ‫كە یەكێك لەسەركردە ئیسالمییەكان‬ ‫نوسیوێتی‌و پێشئەوەی بێم بۆ ئێرەش‬ ‫خوێندمەوە‌و رێزم هەیە بۆی‪ ،‬نوسیوێتی‪:‬‬ ‫«شتێك كە لێی نازانم‪ ،‬خۆمی لێنەدەم»‪.‬‬ ‫منیش وەاڵمم ئەوەیە‪ ،‬ئەوەندەی دەزانم‬ ‫خۆمی لێدەدەم‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تۆ لەسەر‬ ‫سێكوالریزم‪ ،‬لەسەر رۆشنگەری‪ ،‬لەسەر‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬لەسەر زانست‌و لەسەر دنیای‬ ‫پێشكەوتوو‪ ،‬لەسەر مێژووی مۆدێرنەتە‪،‬‬ ‫مــێــژووی هــاوچــەرخ‪ ،‬لەسەر دەسەاڵتی‬ ‫دنیایی نایزانیت‪ ،‬وەرە با دیالۆگ‌و گفتوگۆ‬ ‫لەسەر ئەوە بكەین‪ .‬تۆ سەد بابەت هەیە‬ ‫نایزانیت‌و من دەیزانم‪ .‬من ئەوەندە دەزانم‬ ‫لەسەر دین‌و مەزهەب‪ ،‬كە رێزی بگرم‌و چی‬ ‫پێویستە لەسەر شانم‪ ،‬دەسەاڵتی ئێستاو‬ ‫ئــازادی ئێستا‪ ،‬نەكەمە كۆسپ لەبەردەم‬ ‫ئەو ئازادییەدا‪ .‬پێمخۆش نییە‪ ،‬ئەم گفتوگۆ‬ ‫فكرییە تێكەاڵو بەسیاسەت‌و بەحزبایەتی‬ ‫بكرێت‪ .‬چونكە لەكۆنفرانسەكەش بەناوی‬ ‫لێپرسراوی دەســتــەی كارگێڕی قسەم‬ ‫نەكردووە‪ .‬كاتێك كە پێشكەشیان كردم‪،‬‬ ‫لێیان پرسیم‪ ،‬وتیان (بەناوی لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی پێشكەشت بكەین)‪،‬‬ ‫وتم‪ :‬نەخێر‪ ،‬بەناوی سەرنوسەری رۆژنامەی‬

‫«« «‬

‫وەفدی یەكێتیی زانایانی ئایینیش هاتوون‬ ‫بــۆالم‪ ،‬سیانزە بەڕێز بــوون‪ ،‬بەسەرۆك‌و‬ ‫جێگری یەكێتیی زانایانی ئایینی‌و لێپرسراوی‬ ‫لقەكانەوە‪ ،‬لەناوخۆیاندا مشتومڕێكیان‬ ‫كــردووە‪ ،‬هەبووە تیایاندا وتویانە بافەتوا‬ ‫دەربكەین! فەتوا‪ .‬هەر ئەوانە‪ ،‬كە هەڵبەتە‬ ‫یەكە یەكە دەیانناسم‪ ،‬زەحمەتە بەشەخسی‬ ‫وتبێتیان فەتوا بەرامبەر بەداعش دەربكەین!‬ ‫دوای گفتوگۆیەك‪ ،‬گەیشتونەتە بڕوایەك‪،‬‬ ‫كە بڕیاریانداوە لەگەڵ مەال بەختیار‪ ،‬ئەم‬ ‫دیالۆگە بكەین‪ .‬كاتێكیش هاتن‪ ،‬باسیان‬ ‫لەوەكرد‪ ،‬كە ناڕەزاییان هەیە بەو شێوەیە‬ ‫قسەكراوە‪ ،‬هەڵوێستەكانیان رونكردەوە‬ ‫سەبارەت بەداعش‌و‪...‬تد‪ .‬هەموو قسەكانیانم‬ ‫سەلماند‪ .‬كاتێكیش كە وتیان‪« :‬الی ئێمە‬ ‫گرنگترین شت‪ ،‬خواو قورئان‌و پێغەمبەرەو‬ ‫الی ئێمە هێڵی سورە»‪ ،‬راستەوخۆ ئەوەم‬ ‫سەلماند‪ ،‬چونكە ناتوانم گو ‌ێ لەقسەی‬ ‫وانەگرم‪ ،‬كە قبوڵێتی دوای پیرۆزییەكان‪،‬‬ ‫گفتوگۆ لەهەموو شتێكی تر بكرێت‪ .‬بڕوا‬ ‫بكەن سوپاسیان دەكـــەم‪ .‬بیستوشمە‬ ‫یەكێكیان لەكەناڵەكان وتبێتی كە‪« :‬گوایە‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬پاشگەز بوبێتەوە»‪ ،‬دیالۆگم‬ ‫لەگەڵ ئەو بەڕێزانە هەر ئەوەندەبووەو لەمە‬ ‫زیاتر نەبووە‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫ئێستاش سەبارەت بــەوەی كە وتــراوە‪،‬‬ ‫فەرمودەكانی پێغەمبەر‪ ،‬لەسەردەمی خۆیدا‬ ‫كۆنەكراونەتەوەو دوای ئەوە كۆكراونەتەوەو‬ ‫جۆرەها دیالۆگ لەسەر كۆكردنەوەكەی‬ ‫قورئان‌و فەرمودەكان هەیە‪ ،‬ئەوە قسەی‬ ‫من نییە‪ .‬ئەمە قسەی مێژوونوسەكانی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬قسەی «بــوخــاری»ی‌و هەموو‬ ‫ئەوانەیە كەلەمێژوودا هەیە‪ .‬ئامادەبوان‬ ‫ئێوە بڕوادەهێنن‪ ،‬ئیمامی «عومەر»‪ ،‬كە‬ ‫گرنگترین كۆڵەكەی سەرخستنی ئیسالم‬ ‫بــووە لەمێژوودا‌و یەكێك لەسیفاتەكانی‬ ‫شمشێرەكەی ئەوەیە كە «فاروق» بووە‪ ،‬واتە‬ ‫ئیمامێك بوە فاروق بوە‪« ،‬یفرق بین العدل‬ ‫والباطل)‪ .‬خۆشتان چیرۆكەكانی ئیجتیماعی سەرچاوەكانی مێژووی ئیسالمە‪ .‬لەجڵدی (‪ )25‬راستییە مێژوییەكان بكات‪ .‬بۆ وازمــان چاودێر پێشكەشم بكەن‪ .‬ئەمە شەڕی‬ ‫سەقیفەو‪...‬هتد دەزانن‪ ،‬كە چۆن لەگەڵ بەنی الپەڕە (‪ .)354‬ئایا لەمە زیاتر چیم وتووە‪ .‬لەماركسییەت هێنا بەوشێوەیەی جاران‪ ،‬عەقڵ‌و فكرە دەیكەم‪ ،‬نەك حزبایەتی‪.‬‬ ‫ساعیدەو‪..‬تد‪ ،‬توانی پێشئەوەی پێغەمبەر نەموتووە سوننەت رەتدەكەمەوە‪ ،‬بەهیچ تەنها پرۆگرامە فەلسەفییەكەی دیالێكتیك‌و چونكە لەحزبایەتیدا‪ ،‬ئەگەر ئێستا بچمە‬ ‫وەفاتیش بكات‪ ،‬خەالفەت بۆ قوڕەیش شێوەیەك لەكۆڕەكەمدا قسەی وام نەكردووە‪ .‬ئەوانەمان قبوڵە‪ ،‬چونكە بۆمان دەركەوت دەرەوە‪ ،‬هەر حزبێكی ئیسالمی ئیشێكیان‬ ‫بباتەوە‌و هەموو ئەوەش دەزانــن‪ .‬لەدوای وتوومە لەمێژوودا كۆكردنەوەی فەرمودەكانی دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا خراپە‪ .‬بۆمان بەدەسەاڵتی یەكێتی هەبێ‌‪ ،‬بە پۆستەكەم‬ ‫ئەوەی ئیمامی «عومەر» بوو بەموسڵمان‌و پێغەمبەر‪ ،‬گفتوگۆو كێشەی زۆری لەسەرە‪ .‬دەركـــەوت كۆمۆنیزم‪ ،‬پێنج ســەد ساڵی هەبێ‌‪ ،‬دەستبەج ‌ێ جێبەجێی دەكــەم‪.‬‬ ‫لــەوبــارەیــەشــەوە دەزانــــن‪ ،‬كــە ئیسالم تەنانەت لەدوای كۆچی دوایی پێغەمبەرەوە تریش لەدنیادا نایەتەدی‪ .‬مەتریالیزمی بێگومان هــەرواشــم كـــردووە‪ ،‬بۆیە هیچ‬ ‫سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێناوە‪ ،‬بەاڵم تائێستاش كتێب لەوبارەیەوە دەنوسرێت‌و مێژوویی‪ ،‬وەكو ماركس دەیوت‪ ،‬كە هەموو حزبێكی ئیسالمی ناتوان ‌ێ لەو رووەوە‬ ‫ئەو ئیمامی عومەرە لەسەردەمی خەالفەتی گفتوگۆ لەسەر خەالفەت‌و كێشە لەنێوان داینەمۆیەكی مێژووە‪ ،‬بۆمان دەركەوت دین‌و گلەیی لەمن بكات‪ ،‬بەوەی رۆژێك لەرۆژان‬ ‫خۆیدا قبوڵی نــەكــردووە‪ ،‬فەرمودەكانی بەنی ئومەییەو قوڕەیش‌و چۆنێتی كوشتنی مەزهەبیش داینەمۆی مێژوون‌و گۆڕانكاری كێشەیەك هــەبــووبــێ‌‌و بەشێك نەبوبم‬ ‫پێغەمبەر كۆبكرێتەوە! ئیمام عومەرێك بەو س ‌ێ خولەفای گــەورەی راشدین لەچوار گەورە دەهێننەدی‪ .‬گروپێكی دۆگما نەبوین‪ ،‬لەچارەسەرو داخوازییەكیان هەبووبێ‌‌و‬ ‫هەموو گەورەیی خۆیی‌و لەمێژووی خولەفا‌و خەلیفە‪ ،‬شەڕی ئومەوییەكان‪ ،‬داگیركردنی بۆیە چەند ساڵێك توێژینەوەو لێكۆڵینەوەمان جێبەجێم نەكردبێ‌‪ .‬كێشەیەك هەبووبێ‌‌و‬ ‫لەسەردەمی پێغەمبەرو لەدوای ئەویش‪ ،‬ئەو مەككەو تاوانەكانیان‪ ،‬تاوانی حەجاجی ل ــەب ــارەوە كـــرد‪ ،‬كۆمەڵێك قەناعەتی نەرمیمان نواندبێ‪ ،‬لەبڕیاری سیاسی‬ ‫هەموو فتوحات‌و شەڕەی ئەو سەرۆكایەتی كــوڕی سەقەفی لەكوفە‪ ،‬شــەڕی ئیمامی رابــردوومــان هەبوو هــەر لەدامەزراندنی یەكێتیی نەرمی نەنواندبێ‌‪ ،‬دواجاریش‬ ‫كردووە‪ ،‬لەسەردەمی خۆیدا قبوڵی نەكردوو عەلی‪ ،‬لەشەڕی جەمال‌و ئینجا بابەتەكانی كۆمەڵەی رەنجدەرانەوە‪ ،‬لەسەر ماركسیزم‪ ،‬گفتوگۆی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەو‬ ‫ئــەو كــارە بكرێت‪ .‬بــۆ؟ ئەوكاتە هێشتا تریش‪ ،‬هێشتا گفتوگۆی گــەورە گەورەی لەسەر كۆمۆنیزم‪ ،‬لەسەر چەپ‪ ،‬بەكۆمەڵێك ناوچەكانی تــرە‪ ،‬كە رێككەوتننامەمان‬ ‫قورئان‌و كاركردن بەقورئان‪ ،‬لەسەردەمی لــەســەرە‪ .‬لەمێژووی ئیسالمدا‪ ،‬لەالیەن لەو بڕوایانەدا چوینەتەوە‪ ،‬بۆیە دەمانزانی ئیمزا كردووە‪ ،‬چونكە لێپرسراوی دەستەی‬ ‫خولەفادا‌و پرسێكی زۆر زۆر گرنگ بووە‪ ،‬زانایانی ئیسالم‌و مێژوونوسەكانییەوە ئەم كە ناگونجێن لەگەڵ گۆڕانكارییەكان‪ ،‬كارگێڕی یەكێتیم‌و رێككەوتنەكەش بەبێ‌‬ ‫هێشتا دەســەاڵتــی ئیسالم بەناو گــەالن‌و گفتوگۆیە هەیە‪ ،‬ئایا بۆچی بۆ ئێمە نەب ‌ێ لەگەڵ ئازادی خەڵك‪ ،‬بۆیە وازمان لێهێنا‪ ،‬رەزامەندیم نەكراوە‪ .‬سیاسەت‌و لێپرسراوی‬ ‫ئایینەكاندا باڵونەببۆوە‪ .‬جوگرافیایەكی ئەم گفتوگۆیە بكەین؟ پرسیار بكەین؟ ئایا ئەگەرچی ساڵەهای ساڵیش لەوپێناوەدا دەستەی كارگێڕ‪ ،‬لەچوارچێوەكانی خۆیدا‬ ‫پان‌و بەرین نەبوو ئو كاتە‪ ،‬دیینی ئیسالم چیمان وتوە؟ دەتانەو ‌ێ دەممان دابخەین؟ پێشمەرگە بووین‪ .‬پێشمەرگەیەكی كەمیش مامەڵەی لەگەڵ دەكەم‪ ،‬فكرو مەعریفە‌و‬ ‫تەنها بەدەقەكانی قورئانی دەیتوانی دەتانەو ‌ێ هیچ قسەیەك لەسەر ئەم مێژووە نەبووین‪ ،‬بگرە بەرامبەر بەداگیركەرانیش فەلسەفەش بەهەمانشێوە لەچوارچێوەی‬ ‫دەسەاڵتەكانی خۆی بەڕێوەبەرێت‪ .‬بەاڵم نەكەین؟ بۆ؟ ئایا چ زیانێكی ئێوەی تێدایە؟ لەخراپترین رۆژگاری سیاسی لەكوردستاندا‪ ،‬خۆیدا مامەڵەی لەگەڵ دەكەم‪.‬‬ ‫دوایئەوەی دین گەشەی كرد‌و پەرەیسەند‪ ،‬بەپێچەوانەوە قازانجی ئێوەی تێدایە‪ .‬هەموو كەممان نــەكــردووە‌و نامانەوێت منەتیش‬ ‫بەئارامیش دەیڵێمەوە‪ ،‬حەزدەكەم ئەم‬ ‫فتوحات بوو‪ ،‬گەالن‌و واڵتی تر خرایە ناو ئەوانەی گرنگی بەمێژووی ئایین‪ ،‬حزبە نەك بەسەر میللەتەكەماندا‪ ،‬بەسەر هیچ پەیامەم باش باش بەهەموو الیەك بگات‪،‬‬ ‫قەڵەمڕەوی ئیسالمییەوە‪ ،‬ئیتر وردە وردە ئیسالمییەكان‪ ،‬مامۆستایانی ئایینی بەڕێز‪ ،‬كەسێكدا نــاكــەیــن‪ .‬ئــامــۆژگــاری خەڵك ئەویش ئەوەیە‪ ،‬وەكو مەال بەختیار‪ ،‬كە ناوە‬ ‫ئەمە سەردەمی كــرا‪ ،‬پێویستی بەگەشە قازانجیان لەوەدایە كە گفتوگۆیەكی عەقاڵنی بكەین‪ ،‬ئایەت فێری خەڵك بكەین‪ ،‬یان ئەسڵییەكەم حیكمەت محەمەد كەریمە‪،‬‬ ‫كــردنــە‪ ،‬بەفیقهە‪ ،‬بەشەرعە‪ ،‬پێویستی لەسەر ئەوە بكرێت‪ ،‬كە هیچ تەمومژێك مەزهەب‌و فیقه فێری خەڵك بكەین‪ .‬نە ئێستا چلوپێنج ساڵە خەبات دەكــەم‪،‬‬ ‫بەكۆدەنگی‌و قیاسە‪ .‬لــەدوای خولەفای نەمێنێ‌‌و قەناعەتەكان بچێتە پێشەوە‪ ،‬ئەمە دەكەین بەمنەت بەسەر خەڵكەوە‪ ،‬نە لەم چلوپێنج ساڵەشدا‪ ،‬بەالیەنیكەمەوە‬ ‫ئەگەر تێبكۆشین دەیكەین بەمنەت بەسەر (‪ )35‬ساڵی لەدەسەاڵتێكی بااڵی شۆڕش‌و‬ ‫راشدینیشەوە‪ ،‬كۆدەنگی‌و قیاس دێت‪ ،‬كە ئازادییەكانیش زیاتر بچێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫بەشبەحاڵی خۆم‪ ،‬حەزدەكەم بەڕوونی خەڵكەوە‪ .‬هەركەسێك بەپێی بڕوای خۆی یەكێتیدا بووم‪ ،‬تێرمخواردووە لەدەسەاڵت‪،‬‬ ‫تیایدا تەنها چوار شت مایەی دەستكاریكردن‬ ‫نییە‪ ،‬كە ئەویش (خودا‪ ،‬قورئان‪ ،‬سوننەت ئەوە بڵێم‪ :‬كە هیچی ئەو قسانەی وتوومە پێویستە خزمەت بكات‪ .‬دینی‪ ،‬باخزمەتی بــەدوای هیچ دەسەاڵتێكیشدا ناگەڕێم‪،‬‬ ‫(ئەقوال‌و ئەفعال)ی پێغەمبەر دەگرێتەوە)‪ .‬بەدەر نییە نە لەهیچی فەرمودەو نە لەهیچی دینی خۆی بكات‪ .‬مەزهەبیت‪ ،‬خزمەتی هەموو ئێوەی ئامادەبوانیش بۆ مێژوو‬ ‫لــەدوای ئــەوەش كۆدەنگی‌و قیاس دێت‪ .‬چۆنێتی كۆكردنەوەكانی فەرموە‪ ،‬نە لەگەڵ مەزهەبی خۆت بكەو دنیایشت خزمەتی شاهێدبن‪ ،‬كە رۆژێــك لەرۆژانیش لەمنی‬ ‫كە ئەویش ئەوەیە‪ ،‬كە كۆدەنگی لەسەر دەقی پیرۆزدا‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك قسەی دنیایی خۆت بكە‪ .‬ئەگەر پێشمەرگەیت‪ ،‬نابیستن‪ ،‬دەســـەاڵت بۆ پلەوپایەیەكی‬ ‫فەرمودەكانی پێغەمبەر‪ ،‬لەسەر ئەقوال‌و پێچەوانەم نەكردووەو ناشیكەم‪ .‬ئەمەشم سەنگەر هەیە‌و ئازایەتی خۆت بنوێنە‪ .‬ئێمەو كەسایەتی‪ ،‬بۆ گەورەیی یان بۆ هەر شتێكی‬

‫تر كە پەیوەندی بەخۆمەوە هەبێت‪ ،‬قۆرغ‬ ‫بكەم‌و بەكاربهێنم‪ ،‬هەرگیز ئەمە ناكەم‪.‬‬ ‫چونكە نەملمالنێی هاوڕێكانی خۆم دەكەم‌و‬ ‫نەكارێكیش دەكەم حزبەكەم لەبەردەم حزبە‬ ‫سیاسییەكانی تردا عەیبدار بكەم‪ ،‬هیچ‬ ‫كارێكیش ناكەم بەرژەوەندی كەسایەتی‬ ‫خۆمی تێدا بێ‪ ،‬بۆیە ئەم قسەیەم كە‬ ‫چەند جارێك‌و پێش دابڕانیش كردووە‪ ،‬منی‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬سەرپشكم بكەن لەنێوان‬ ‫بەردەوام بوون لەخەبات بۆ دیموكراسی‪،‬‬ ‫بۆ مەدەنی‌و رۆشنگەری‌و سێكوالر‪ ،‬لەنێوان‬ ‫ئــەوەی پلەو پایەكەم لەدەست بدرێت‪،‬‬ ‫ئەوا پلەو پایەكەم بەقوربانی ئەوەب ‌ێ كە‬ ‫لەڕۆشنگەری تێناگات‌و واز لەپلەو پایەكەم‬ ‫دەهێنم‌و لەسەر ئەم رێگایە بەردەوام دەبم‪.‬‬ ‫ئەمەش هیچ تەمومژ‌و كاردانەوەیەكی‬ ‫تێدانیە‪ .‬چونكە س ‌ێ ساڵ لەمەوبەر‌و لەسەر‬ ‫تەلەفزیۆنیش ئەم قسەیەم كردووە‪.‬‬ ‫بــاوەڕمــوایــە یەكێك لەگەورەییەكانی‬ ‫مامۆستا (ئیبراهیم ئەحمەد) لەمێژوودا‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬حاكم بــووە‪ ،‬خــاوەن ئیمتیازی‬ ‫گەالوێژیش بووە‪ .‬دوایی لەدادگا فشاریان‬ ‫بۆ هێناوە‪ ،‬پێیانوتووە «تۆ حاكمیت‪،‬‬ ‫ناب ‌ێ بچیتە نــاو ئــەم وردە كارییانە‪.‬‬ ‫یان دەبـ ‌ێ دەســت لەگەالوێژ هەڵبگرین‪،‬‬ ‫یــان لەحاكمییەكە»‪ ،‬بۆیە راستەوخۆ‬ ‫ئیستیقالەی لەحاكمییەكە كــردووە‪ .‬بۆیە‬ ‫لەئێوە دەپرسم‪« :‬مامۆستا برایم‪ ،‬گەالوێژ‌و‬

‫ئەو یاداشتانەی رەصافی بخوێننەوەو ئەوكاتە بزانن دووهەزار بەرامبەر‬ ‫ئەو دوانزە توێژینەوەیەی لەكۆنفرانسی دابڕان پێشكەش كراون‪،‬‬ ‫رەخنەی زیاتری هەیە یان نا‪ .‬لەكاتێكدا ئاشكراشە (مەعروف رەصافی‪،‬‬ ‫شاعیرێكی دیاری عەرەبەو شانازی بەئایینی ئیسالم‌و پیرۆزییەكانیشییەوە‬ ‫دەكات)‬ ‫(‪ )46‬ژمارەكەی گۆڤارەكەی بۆ مایەوە‪،‬‬ ‫یان حاكمییەكەی بۆمایەوە»‪ .‬بۆیە ئەگەر‬ ‫منیش سەرپشك بكرێم‪ ،‬بێگومان ئەمە‬ ‫دەكەم‌و ئەمەش بڕوای منە‪.‬‬ ‫ئامادەبوان!‬ ‫بڕواكەشم وایە‪ ،‬كە لەم سەردەمەدا‪ ،‬كەشی‬ ‫ئەم جۆرە دیالۆگ‌و گفتوگۆیانە گەرم دەبێ‌‌و‬ ‫گۆڕانكارییەكان‪ ،‬كە ئێمە ئاگاداریان نین بەرەو‬ ‫ئەوە دەڕۆن‪ ،‬ئامارێكتان بۆ دەخوێنمەوە‪،‬‬ ‫بزانن دنیا چی لێهاتووە‪ ،‬لەترسی تیرۆریست‬ ‫هۆڵەندا چیدەكات‪ ،‬ئەمساڵ (‪ )180‬ملیۆن‬ ‫یۆرۆی بۆ رۆژنامەی ئەلیكترۆنی‌و ئاسایشی‬ ‫ئەلیكترۆنی هۆڵەندی تەرخانكردووە‪ .‬ئەمە‬ ‫یــەك‪ .‬دووەم‪ :‬دوو ملیارو هەشت سەد‬ ‫ملیۆن دۆالری (‪ )2015-2014‬تەرخانكردووە‬ ‫بۆ وەزارەتــەكــان دژی بیری سەلەفییەتی‬ ‫توندڕەو‪ .‬سێهەم‪ :‬سێ سەد ملیۆن یۆرۆی‬ ‫بۆ ئەو چەكانەی تەرخانكردووە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توندوتیژی لەواڵتەكەیان سەرهەڵبدا‪ ،‬چۆن‬ ‫بەمۆدێرنترین جــۆری چەك بەرەنگاریان‬ ‫ببێتەوە‪ .‬هۆڵەندا‪ ،‬كە یەكێك لەباشترین‬ ‫واڵتەكانی النكی ئـــازادی‌و دیموكراتییە‬ ‫لەدنیادا‪ .‬لەم گۆڕانكارییانەی دنیادا‪ ،‬ئاوا‬ ‫سەیری رووداوەكـــان دەكــات‪ .‬بەوشێوەیە‬ ‫ئیحتیاتی خۆی دەكات‪ .‬بەتەواوی خوێندنی‬ ‫پەروەردەدا دەچێتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا خوێندن‌و‬ ‫پەروەردە لەلوتكەی مۆدێرنەتەدایە‪ ،‬كەچی‬ ‫هێشتا دەتــرســن‪ .‬بــەاڵم ئێمەش هێشتا‬ ‫لەسەدەكانی ناوەڕاستداین بیری لێناكەینەوە!‬ ‫ناتانەوێت كۆنفرانسێكیش ببەستین قسە‬ ‫بكەین؟ بۆ؟ قوماتتان كردووین‪ ،‬ناهێڵن‬ ‫قسە بكەین؟ كەممان كـــردووە‪ ،‬درەنــگ‬ ‫هاتووین‪ .‬بۆ؟ بەلجیكا‪ ،‬یەك ملیار‌و هەشت‬ ‫ســەد ملیۆن یــۆرۆی بۆ دژایــەتــی عەقڵی‬ ‫توندوتیژی تەرخانكردووە‪ ،‬ئایا لەبەلجیكا‬ ‫چی روودەدات؟ ئەوپەڕەكەی چوار كەس‬

‫خۆپیشاندان دەكات‪ ،‬یان دوو كەس جنێو‬ ‫دەدەن‪ ،‬نەخێر ئەمە رۆژگــــارەو ڕەنگە‬ ‫رووداوێكیش رووبــدات‪ .‬بەاڵم یەك ملیار‌و‬ ‫هەشت سەد ملیۆن یــۆرۆی لەو پێناوەدا‬ ‫تەرخانكردووە‪ ،‬كە دەكاتە زیاتر لەدوو ملیارو‬ ‫دووســەد ملیۆن دۆالر‪ .‬چونكە سەرلەنوێ‌‬ ‫هەموو مێژووەكە لێكدەدەنەوە‪ .‬وەرەوە بۆ‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬كە ساڵی پار بایی شەش ملیار‬ ‫دۆالری چەك كڕیوە‌و لەكاروباری نهێنگری‌و‬ ‫رووب ــەڕووب ــون ــەوەی عەقڵی توندوتیژی‬ ‫بەكاریانهێناوە‪ .‬ئەمساڵیش بای (‪ )25‬ملیار‬ ‫دۆالر چەكی كڕیوە‪ ،‬دژی تاوانكاری‪ ،‬دژی‬ ‫تاوانكاری ئەلیكترۆنی‪ ،‬دژی عەقڵییەتی‬ ‫تــونــدڕەوی‪ .‬ئەمە ئــەوروپــا كە ب ــەراورد‬ ‫ناكرێن بەواڵتانی ئێمە لەو مەترسییانەی كە‬ ‫هەیانە لەسەر توندوتیژی‪ .‬كارەساتبارترین‬ ‫رووداویــــش رووداوی رۆژنــامــەی شارلی‬ ‫ئیبدۆ بوو‪ ،‬كە تاوانێكی گەورە بەرامبەر‬ ‫رۆژنامەكەو سەرنوسەرەكەیی‌و نوسەرەكانی‬ ‫كرا‪ .‬بەاڵم ئەگەر بەراوردی بكەیت بەو هەموو‬ ‫شەهیدەی هەمانە‪ ،‬كە وا رێژەكەی بەرەو‬ ‫(‪ )1200‬شەهید دەچێت كە بەخشیومانەو‬ ‫زیاتر لە شەش هــەزار بریندارمان هەیە‪.‬‬ ‫ماڵوێرانییەكانی شەنگال‌و كەنیزەك فڕاندن‌و‬ ‫بەدبەختییەكانی تری لەعیراق‌و ناوچەكە‬ ‫بــەراوردی بكەیت‪ ،‬ئەمە چییە؟ كە جارێ‌‬ ‫حكومەتی كوردستان لەمبارەیەوە زۆر كەمی‬ ‫كــردووەو كۆنفرانسی دابڕانیش زەنگێكە‪،‬‬ ‫زەنگێكی بچوكە‪ .‬جا ئەگەر بەم زەنگە‬ ‫ئــەم حزبانە هەموویان لێمان دەترسن‌و‬ ‫ئەم هەموو تۆقینەی‪ ،‬كەوا دنیامان گۆڕی‌و‬ ‫فشاری دژی دینمان هێناوە‪ ،‬واتە ئیسالم‬ ‫ئاوایە؟ ئێوە ئاوان؟ كەی وایە؟ باوەڕمان‬ ‫وایە كە ئیسالم دەمێنێ‌‪ ،‬بەردەوام دەبێ‌‌و بە‬ ‫بەردەوامیش دەمێنێتەوە‪ .‬دەتوان ‌ێ زۆرتریش‬ ‫خزمەتی مرۆڤایەتی بكات زۆر لەئێستا‬ ‫زیاتریش‪ ،‬هــەروەكــو چــۆن سێكوالریزم‬ ‫لەئەوروپا تاچەسپی‪ ،‬دیینەكان‪ ،‬مەزهەبەكان‬ ‫گەشەیان كردوو كەنیسەكان زیادیانكرد‌و‬ ‫زۆریش لەموسڵمانە توندڕەوەكان‪ ،‬هەر كە‬ ‫لەواڵتە موسڵمانەكان هەڵدێن‪ ،‬پەنا بۆكوێ‌‬ ‫دەبــەن‪ ،‬پەنا واڵتەكانی ئێستای رۆژئــاواو‬ ‫دیموكراسی‌و عەلمانییەكان دەبەن‪ .‬كێتان‬ ‫دیــوە پیاوێكی تــونــدڕەوی ئایینی بێت‌و‬ ‫لەسعودیە ببێت بە پەناهەندە‪ .‬كەس ئەمەی‬ ‫نــەكــردووە‪ .‬لەسەرەنجامیشدا بینیاتنەوە‬ ‫هەموو ناوچەكە تێكدەچێت‪ ،‬توندڕەوی هەمو‬ ‫ناوچەكەی تێكدا‪ .‬ئێستاش ئێمە لەرۆخی‬ ‫دۆخــی جەنگێكی گــەورەی هەرێمایەتی‌و‬ ‫جیهانیداین‪ .‬ئــەوە یەمەن‪ ،‬ئــەوە سوریا‪،‬‬ ‫عیراق‪ ،‬لەگەورەترین مەترسیدا ژیانمان‬ ‫دەبەینەسەر‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا دەویسترێ‌‪،‬‬ ‫یەك عەقڵ‪ ،‬یەك رەخنەی بەراوردكاریی‬ ‫بەكارنەهێنێ‌‪ .‬ئەمەش ناكرێت‪.‬‬ ‫سوپاستان دەك ــەم بــۆ گوێگرتنتان‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە‪ ،‬ئــەوەی وتومە دوبــارەی‬ ‫ناكەمەوەو بڕوای خۆمە‪ .‬هەموو ئەوانەشی‬ ‫لەكۆنفرانسی دابــڕان كارمان كــرد ئەمە‬ ‫بــڕوامــانــەو هــیــچ كەسێكیشم نــەدیــوە‬ ‫لەكۆنفرانسی دابـــڕان پێچەوانەی ئەمە‬ ‫قسە بكات‪ .‬یابڵێت لەكۆنفرانسی دابڕان‬ ‫نابم‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەمەیە‪ .‬هەیە دەڵێت‬ ‫ئەمە هەڵەیە ی ــان‪ ...‬چونكە لەپەیامی‬ ‫كۆنفرانسەكەش نوسیومانە‌و باڵوبۆتەوە‪.‬‬ ‫هەشە رەخنەدەگرێت‌و دەڵێت نەدەبوو‬ ‫ئەوەی تێدا بكەن‪ ،‬كە بڵێن دژی ئیلحاد‬ ‫هیچ باڵوناكەینەوە‪ .‬رەخنەی زۆریش لەسەر‬ ‫ئەمە هەیە‌و ئەویش ئازادە‪ ،‬هەقمان بەسەر‬ ‫ئەمەشەوە نییە‪ .‬چونكە تەنها هەقمان‬ ‫بەسەر بڕواكانی خۆمانەوە هەیە‪.‬‬ ‫سوپاستان دەك ــەم بــۆ گوێگرتنتان‪،‬‬ ‫ئەم كۆڕەشم تەنها بۆئەوەبوو پڕوپاگەندە‬ ‫رەتــبــكــەمــەوە‪ .‬پــەیــامــی خــۆم گەیاندو‬ ‫ئومێدەواریشم‪ ،‬هەموو كەسێكی ئازادیخواز‬ ‫چاودێری دابــڕان بكات‪ ،‬پەیڕەوی دابڕان‬ ‫بكات‪ ،‬بۆچوونەكانی دابڕان بكات‪ .‬جارێكی‬ ‫تر سوپاسی هەمووتان دەكەم‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كاردانەوەكانی دوای (دابڕان)‬

‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫كاردانەوەكانــی دروســبونی رێكخراوی‬ ‫(دابــڕان) ئەوەمان پێدەڵێــت‪( ،‬دابڕان)‬ ‫توانیویەتــی ئامانجێكی گرنــگ بپێكێت‪،‬‬ ‫ئەویــش دروســتكردنی جوڵە بــوو لەناو‬ ‫گۆمێكــی مەنگ‪ ،‬ئەمە جگەلەوەی هەموو‬ ‫ئەوانەشی باشــتر ئاشناكردن پێمان‪ ،‬كە‬ ‫حەز بەســێبەری داعش و خەالفەتەكەی‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫لــەدوای دروســتبونی رێكخــراوی‬ ‫(دابــڕان)ەوە‪ ،‬هەموو ئەوانــەی لەپەنای‬ ‫ئاینــەوە خەریكی بازرگانی و ئەوانەشــی‬ ‫دەیانەوێــت هەمیشــە وەكــو نوێنــەری‬ ‫ئاســمان بمێننەوە‪،‬كەوتەونەتــە جوڵەی‬ ‫ســەیرو ســەمەرەو كۆمــەڵ بــە كۆمــەڵ‬ ‫خەریكی دەركردنی بەیاننامەو نارەزایەتی‬ ‫دەربرینن‪.‬‬

‫نارەزایەتی لەچی؟ لەوەنا كە كەسانی‬ ‫بارگاوی بەفكری توندرەوەی‪ ،‬پێشمەرگە‬ ‫شــەهید دەكــەن و بەشمشــێری جەهــل‬ ‫رۆڵەی ئەم میلەتە سەردەبرن‪.‬نارەزایەتی‬ ‫بەرامبەر ئەوەشــنیە كە تاریك پەرستان‬ ‫كــچ و ژنــی كــورد لەبــازاری جەهالــەت‬ ‫هەرزانفــرۆش دەكەن‪.‬نارەزایەتــی ئەوان‬ ‫لەوەیە بیركردنەوە سنورداربكەن و هێڵی‬ ‫سوور بكێشن بۆ نوسن و ئاخاوتن‪.‬نیگەرانی‬ ‫ئەوان لەكۆی دروســتبونی رێكخراوەكەیە‬

‫ئــەوان كەلــە چێــژی سەربەســت بونی‬ ‫مرۆڤێــك تێناگەن‪ ،‬لەوە تێدەگەن لەكوێ‬ ‫یبركردنەوەو تێرامان هەبێت‪ ،‬لەو شوێنە‬ ‫ســیحرەكەیان بەتــاڵ دەبێتــەوە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەمەیــە ئــەوان دژی بیركردنــەوەو دژی‬ ‫دروستبونی رێكخراوێكی لەم چەشنەشن‪.‬‬ ‫ئــەو بەیاننامانــەی لەو چەنــد رۆژەدا‬ ‫وەكــو كاردانــەوە بالوكراونــەوە‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شــێوەیەك جێگــەی نیگەرانــی نیــن‪،‬‬ ‫بەپێچەوانــەوە جێگــەی خۆشــحاڵین‪،‬‬

‫ئاخر ئەگەر هەر لەسەرەتاوە تیری ئەم‬ ‫دابڕانە نەگەیشتبایە شادەمارەكانی‬ ‫سەلەفیەت‪ ،‬كەواتا نەتوانرابوو‬ ‫كارێكی جیاوازتر ئەنجامبدرێت‬ ‫و جارێكــی تر بــۆ بەكااڵكردنی ئاین دێن‬ ‫بەتەنها قســەكانی تاكەكەســێك دەكەن‬ ‫بــە پەیــژەی ســەركەوتن و دەیانەوێــت‬ ‫لــەو رێگەیەوە ســۆزی خەڵكی بجوڵێنن‪،‬‬ ‫ئــەوان لەبنەرەتــەوە دژی بیركردنەوەن‪،‬‬

‫ئاخــر ئەگــەر هــەر لەســەرەتاوە تیــری‬ ‫ئەم دابڕانە نەگەیشــتبایە شادەمارەكانی‬ ‫ســەلەفیەت‪ ،‬كەواتــا نەتوانرابوو كارێكی‬ ‫جیاوازتــر ئەنجامبدرێــت‪ .‬بــەاڵم ئێســتا‬ ‫كــۆی كاردانەوەكان ئەوەمــان پێدەڵێن‪،‬‬

‫دروســتبونی رێكخــراوی دابــڕان و تەنها‬ ‫كۆبونەوەی چەند رۆشــنبیر و نوسەرێك‪،‬‬ ‫هەمــوو ئەوانــەی هیناوەتــە لەرزین‪ ،‬كە‬ ‫نایانەوێــت خەڵــك لەجوگرافیــای ئەوان‬ ‫زیاتر بروانێت و مەبەســتیان نیە خەڵكی‬ ‫ئەودیوی شتەكان بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫نابێــت ئــەم كاردانەوانــە رەوتــی‬ ‫گەشــەی ئــەم رێكخــراوە بوەســتێنن و‬ ‫دەبێــت هەنــگاوەكان بــەردەوام بــن‪،‬‬ ‫گرنگە كاربكرێــت تاوەكو ئاین وەكو خۆ‬ ‫وەربگیرێت و نابێت چیتر دین لەكەسێكی‬ ‫ترەوە بەكەســی تربگات و ناشــێت چیتر‬ ‫كەســێك حوكمبــدات لەوەی مــن چیم‪.‬‬ ‫دەبێــت دیــن بۆتێگەیشــتنی تاكەكەس‬ ‫جێبهێڵدرێــت‪ ،‬دەبێــت ئایــن لەدەســتی‬ ‫تەنهــا چەند كەســێكەوە دەربهێنرێت كە‬ ‫نوێنــەری هەڵنەبژێــردراوی ئاســمانن و‬ ‫خۆیان ســەپاندووە‪،‬كاتی ئەوەیە ئاین بۆ‬ ‫تاك بێت دیموكراســی بــۆ هەموان‪ ،‬بەم‬ ‫جۆرە تاك ئــازاد دەبێت و بیركردنەوەی‬ ‫سەربەستی پێدەدرێت‪ ،‬هەرلەپەنای ئاین‬ ‫بــۆ تاك و دیموكراســی بۆهەموان‪ ،‬ترس‬ ‫و تۆقانــد و حوكمدانی ئەوانەش كۆتایی‬ ‫دێــت كــە لەتەنیشــت ئاینــەوە ژەهــری‬ ‫ســەلەفیەت و بیركردنــەوەی داعشــگەرا‬ ‫دەرێــژن و خەریكــن كۆمەڵــی كــوردی‬ ‫بەدەردێكــەوە گرفتاربكەن تا نەوە دوای‬ ‫نەوە ئیفلیچ بكات‪.‬‬

‫پرسیارێك له‌ حزبه‌ ئیسالمییه‌کانی كوردستان‬ ‫سه‌یران محەمەد‬ ‫رێكخراوی داعش پشــت ب ‌ه ئایه‌ته‌كانی‬ ‫قورئان ئه‌به‌ستێت و ئه‌یكات ‌ه پاساو بۆ ئه‌و‬ ‫كار‌ه نامرۆڤانه‌ی ك ‌ه ده‌رهه‌ق ب ‌ه هاواڵتیانی‬ ‫ئیسالم ل ‌ه واڵت ‌ه ئیسالمییه‌كاندا ئه‌نجامی‬ ‫ئــه‌دات‪ .‬بێده‌نگــی واڵتانــی ئیســامی‬ ‫و عه‌ره‌بــی‌و ئــه‌و حزبــ ‌ه ئیســامییانه‌ی‬ ‫پرۆپاگه‌نــده‌ی پابه‌ندبوونیــان بــ ‌ه ئاینی‬ ‫ئیســامه‌و‌ه ڕاگه‌یانــدووه‌و ده‌یانه‌وێت ل ‌ه‬ ‫ڕێی ئاینی ئیســامه‌و‌ه بگه‌ن ‌ه ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫جێی تێرامان ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ئه‌و ره‌فتارانه‌ی‬ ‫رێكخــراوی داعش ســه‌رجه‌م به‌نده‌كانی‬ ‫جارنامه‌ی ئیســامی بۆ مافه‌كانی مرۆڤ‬ ‫پێشــێل ده‌كــه‌ن‪ .‬جارنامــه‌ی ئیســامی‬ ‫مافی مرۆڤ جاڕنامه‌یه‌كی ئیســامییه‌و‬ ‫پشــت ب ‌ه قورئان‌و شه‌رعه‌ت ئه‌به‌ستێت‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تــ ‌ه ئیســامی‌و عه‌ره‌بیــه‌كان پاش‬ ‫چه‌ند كۆبوونه‌وه‌‌و كۆنفراســێك گه‌یشتن ‌ه‬ ‫ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ك ‌ه ل ‌ه قاهیر‌ه ساڵی ‪1990‬‬

‫ێ ئه‌دات‬ ‫لــ ‌ه دوتوێــی ‪ 25‬به‌ننــدا جاڕنامه‌یه‌كــی مــرۆڤ تا خــوا خۆی بڕیــاری ل ‌‬ ‫ئیســامی مافــی مــرۆڤ رابگه‌یه‌نن ك ‌ه ئه‌ركێكی شــه‌رعییه‌) به‌اڵم ئه‌م رێكخراو‌ه‬ ‫لێره‌دا به‌چه‌ند خاڵێك پێشــێلكارییه‌كانی بــ ‌ه بێ جیاوازی هه‌ر كه‌ســێك ل ‌ه بریارو‬ ‫داعــش بــۆ ئــه‌و جارنامــ ‌ه ئیســامیی ‌ه مه‌رامــ ‌ه سیاســیی ‌ه توندره‌وكانیــان‬ ‫ده‌یخه‌ین ‌ه ڕوو‪:‬‬ ‫ده‌ربچێــت ده‌یكوژن و لــ ‌ه مافی ژیان بێ‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫دوو‬ ‫‌نــدی‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫(ب)ل‬ ‫‪ -1‬بڕگــه‌ی‬ ‫به‌شی ئه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫جارنامه‌یــ ‌ه ده‌ڵێت‪( :‬په‌نابــردن بۆ هه‌ر‬ ‫‪ -3‬به‌نــدی ‪ 3‬له‌م جارنامه‌ ئیســامیی ‌ه‬ ‫وه‌ســیله‌یه‌ك بۆ له‌نــاو بردنی ره‌چه‌ڵه‌كی ده‌ڵێــت‪ (:‬له‌كاتی به‌كارهێنانی هێز یان‬ ‫مــرۆڤ حه‌رامــه‌)‪ ،‬ئــه‌م بڕگه‌یــ ‌ه ئاماژ‌ه ملمالنێی چه‌كداریدا‪ ،‬ئه‌وانه‌ی به‌شــداری‬ ‫ێ بكوژرێت وه‌ك‬ ‫ب ‌ه مــرۆڤ ده‌كات‪ ،‬واتا هه‌مــوو مرۆڤێك ئه‌و شــه‌ڕ‌ه نه‌بــێ‌‪ ،‬نابــ ‌‬ ‫ێ بریندار‌و نه‌خۆش‬ ‫بپارێزرێت ب ‌ه بێ جیاوازی ره‌نگ‌و ره‌گ ‌هز‌و ژن‌و منااڵ‌و پیــر‪ .‬ده‌ب ‌‬ ‫ئاییــن‪ ،‬بــه‌اڵم رێكخراوی داعــش ل ‌ه ‪3‬ی چاره‌سه‌ر بكرێن‌و دیل كراوانیش خواردن‌و‬ ‫ئابی ‪ 2014‬هه‌ڵیكوتای ‌ه ســه‌ر شارۆچكه‌ی جێگــه‌‌و شــوێنیان بــۆ دابیــن بكرێــت‪.‬‬ ‫شــه‌نگال كــ ‌ه ناوه‌نــدی جێنشــینیی سوكایه‌تی به‌كوژراوان ناكرێت‌و پێویست ‌ه‬ ‫ئیزیدییه‌كانــ ‌ه و هه‌مــوو ره‌فتارێكــی دیله‌كان ئاڵوگۆڕ بكرێن‌و گل نه‌درێته‌وه‌)‬ ‫نامرۆڤانــه‌ی ده‌رهه‌قیــان ئه‌نجامدا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫بــه‌اڵم داعــش لــ ‌ه ڕێــی كار‌ه‬ ‫كوشت‌و سه‌ربرین‌و به‌كۆل ‌ه كردن و هه‌راج خۆكوژییه‌كانــه‌و‌ه و ل ‌ه ناوبازار‌و شــوێن ‌ه‬ ‫كردنیــان لــ ‌ه بازاره‌كانی شــاری موصڵ‪ .‬قه‌ره‌باڵغه‌كانــدا ده‌یــان ژن‌و منــاڵ‌و پیر‬ ‫كه‌واتــه‌ رێكخراوی داعش ئــه‌م بڕگه‌یه‌ی ده‌كه‌ن ‌ه ئامانج‌و ل ‌ه مافی ژیان بێ به‌شیان‬ ‫پێشــێل كرد ب ‌ه به‌رچاوی هه‌موو واڵتانی ئه‌كه‌ن له‌كاتێكدا ناو بازاره‌كان سه‌نگه‌ر‌و‬ ‫ئیسالمییه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ره‌كانــی شــه‌ڕ نییــه‌و ته‌نهــا خه‌ڵكی‬ ‫‪ -2‬بڕگــه‌ی (ج) لــ ‌ه هه‌مــان مــادد‌ه ســڤیلی لێیه‌‪ .‬هه‌رلــه‌م به‌نده‌دا ئاماژ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌ڵێــت‪ ( :‬پارســتنی به‌رده‌وامی ژیانی مافــی دیل كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم بــ ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه‬

‫ئه‌وان دیله‌كان ب ‌ه زیندویی ده‌سوتێنن یان‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌كی نامرۆڤان ‌ه ســه‌ری ده‌بڕن‌و‬ ‫پاشــان ل ‌ه تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان باڵوی‬ ‫ده‌كه‌نــه‌و‌ه تــا زیاتر رق‌وكینــه‌ی خه‌ڵك‬ ‫به‌رامبــه‌ر به‌ ئاینی ئیســام زیاد بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها لــه‌م به‌نده‌دا ئاماژ‌ه به‌و‌ه كراو‌ه‬ ‫كــ ‌ه ســوكایه‌تی بــ ‌ه كــوژراوان نه‌كرێت‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ئــه‌م رێكخراو‌ه پاش ســه‌ربڕینیان‬ ‫تۆپتۆپێــن ب ‌ه كه‌لل ‌ه ســه‌ری كوژراوه‌كان‬ ‫ده‌كــه‌ن‌و ســوكایه‌تی بــ ‌ه ته‌رمه‌كانیــان‬ ‫ئه‌كــه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئــه‌و‌ه دووبار‌ه بــ ‌ه به‌ندێكی‬ ‫تایبه‌ت به‌نــدی ‪ 4‬ئاماژه‌ی پێكراوه‌ته‌و‌ه‬ ‫كــ ‌ه ده‌ڵێت‪ (:‬هه‌مــوو مرۆڤێــك خاوه‌ن‬ ‫رێــزه‌‌و له‌كاتــی ژیــان‌و دوای مردنیــش‬ ‫پارێزگاری له‌سومعه‌‌و كه‌رامه‌تی ده‌كرێت‪،‬‬ ‫له‌ســه‌ر كۆمه‌اڵ‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه كــ ‌ه پارێزگاری‬ ‫ته‌رمه‌كه‌ی‌و ناشتنی له‌ئه‌ستۆ بگرێت)‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌نده‌ ســه‌رنجم له‌ ســه‌ر هه‌موو‬ ‫بڕگــه‌و به‌نده‌كانی ئه‌و جارنامه‌ی ‌ه هه‌ی ‌ه و‬ ‫له‌گه‌ڵ ســه‌رجه‌م مافــ ‌ه ره‌هاكانی مرۆڤدا‬ ‫یه‌كناگرێتــه‌و‌ه چونكه‌ لــ ‌ه به‌ندێكی تریدا‬ ‫ئه‌ڵێت هه‌موو ته‌فســیرو لێكدانه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫جارنامه‌ی ‌ه پشــتی ب ‌ه شه‌ریعه‌تی ئیسالم‬

‫د‪ .‬كاوە ڕەزا‬

‫‪8‬‬

‫میدیای كوردی‬ ‫لەداعشەوە بۆ‬ ‫حەشدی شەعبی‬

‫ێ كاریگەرتریــن میدیا بو‬ ‫ئــەم جەنگــە ئەوەی ســەلماند كە میدیای كــوردی ب ‌‬ ‫لەئاســتی ناوچەكــەو جیهاندا‪ ،‬نــەك نەیتوانی بەرامبــەر نەیارەكانی گەلی كورد‬ ‫رۆڵێكــی پۆزەتیــڤ بگێرێــت‪ ،‬بەڵكــو فاكتەرێك بو بــۆ دابەزینــی ورەو مۆراڵی‬ ‫نەتەوەیمان‪.‬‬ ‫ێ دیراســەكردن‌و خوێندنــەوەی الیەنە دەرونــی‌و ئابوری‌و‬ ‫میدیــای كــوردی بەب ‌‬ ‫ئەمنی‌و سیاســییەكانی جەنگی داعش‪ ،‬بو بەزمانحاڵێكی ئاكتیڤی ئەم رێكخراوە‬ ‫تیرۆرستیە‪ ،‬ئەوە با خراپی روماڵكردنی بەرەكانی پێشەوەی پێشمەرگەو چاالكی‌و‬ ‫جۆری چەك‌و سەنگەرەكان الوالوە بوەستێت‪.‬‬ ‫لەمــەوە ئــەوە تێدەگەین كە ســەرەڕای زیاتر لەبیســت ســاڵ ئەزمونی میدیای‬ ‫لەكوردســتان نەمانتوانی ئەوەندی یەك ســاڵی میدیای داعش كاریگەری لەســەر‬ ‫بەرانبەرەكانمان دروســت بكەین‪ ،‬تەنانەت ئەوەندە كاریگەری لەســەرمان دروست‬ ‫كــرد‪ ،‬هەندێــك كەس‌و میدیای نەزانی كــوردی وایان لەخەڵــك گەیاند كە داعش‬ ‫ێ خوێندنەوەیەكی‬ ‫دوژمنی كورد نیە‌و هێرش ناكاتە سەر هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ێ ئــەوەی بزانن داعش‬ ‫رون‌و وردی ئــەم گروپــە تیرۆرســتیە‌و ئامانجەكانــی‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ئەوەنــدەی جەنگــی ســەربازی‌و پارتیزانیە چەندین ئەوەنــدە جەنگەكەی جەنگی‬ ‫میدیای‌و دەرونیە‪ ،‬بەو پێودانگەی بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ئەمریكی تاكو كۆتای‬ ‫‪ 2014‬داعــش زیاتر لــە(‪ )46000‬ئەكاونت‌و پەیجی لەتۆڕە كۆمەاڵیەتیەكاندا بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە‌و زۆر چاالكانە لەكاردا بوە‪.‬‬ ‫میدیای كوردی سەرەڕای ئەو هەڵە ستراتیژیانەی لەجەنگی داعشدا كردی كەچی‬ ‫هێشــتا ئەزمونی لێی وەرنەگرتوەو لەداعشــەوە پەڕیوەتەوە بۆ حەشــدی شەعبی‬ ‫وهەنوكە خەریكی بەپیرۆزكردن‌و خۆشویســتنی ئەم گروپە میلیشــیا شــیعیە‪ ،‬كە‬ ‫لەروی مەنهەج‌و فیكرەوە هیچی كەمتر نیە لەداعش‪.‬‬ ‫حەشــدی شەعبی گروپێكی شــیعی زۆر توندڕەون‌و لەدوای دروستبونیان وەكو‬ ‫هێزێكی شیعی بۆ لێدانی داعش خاوەنی دەیان قەسابخانەو كردەوەی تیرۆرستی‌و‬ ‫قەتڵ‌و عامكردنی ســونەكانن‪ ،‬بەنســبەتی كوردیشــەوە تەنها جیــاوازی نێوانیان‬ ‫لەگەڵ داعش ئەوەیە داعش ســونەی توندڕەو حەشدیش شیعەی توندڕەون‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئــەوەی لەبنەڕەتدا هەردو عەرەبن‌و بەرهەمی یــەك ژینگەو كۆمەڵگەو ئایدۆلۆژیا‌و‬ ‫بیركردنەوەو عەقڵییەتی بەدەوی عەرەبن‪.‬‬ ‫زۆر دوریــش نیــە ئایندە نەبن بەدوژمنێكی سەرســەختی نەتەوەی كورد ودژی‬ ‫خواســتە نەتــەوەی‌و خاكەكەمان ئیعالنی شــەڕمان لەگەڵ نەكــەن‪ ،‬بۆیە میدیای‬ ‫كوردی پێویســتە لەئێســتاوە كار لەسەر ناشــرینكردنی ئەم گروپە بكەن‌و بەهیچ‬ ‫شــێوەیەك چاالكیەكانیــان بــۆ خەڵكــی كوردســتان نەگوازنەوە‪ ،‬ئــەو هەاڵنەی‬ ‫لەروماڵكردنی جەنگی داعشدا كرا‪ ،‬با ببێت بەئەزمونێك بۆ ئەوەی لەگەڵ حەشدی‬ ‫شەعبیدا دوبارە نەبێتەوە‪.‬‬ ‫به‌ســتوو‌ه به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا داعش‬ ‫به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی ســه‌رجه‌م بڕگه‌و‬ ‫به‌نده‌كانــی ئــه‌و جارنام ‌ه ئیســامییه‌ی‬ ‫پێشــێلكردوو‌ه ك ‌ه پشــتی ب ‌ه شه‌ریع ‌هت‌و‬ ‫ده‌قه‌كانــی قورئان به‌ســتووه‌‪ .‬پرســیار‬ ‫لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌‪:‬‬ ‫ئایــا وێنه‌یه‌كــی كاریكاتیــری یــان‬ ‫رۆمانێكی ســه‌لمان روشدی زیانی زیاتری‬ ‫بــ ‌ه ئاینــی ئیســام گه‌یاندوو‌ه یــان ئه‌و‬ ‫ره‌فتارانه‌ی داعش؟ ئایا واڵتانی ئیسالمی‬ ‫و عه‌ره‌بی بۆ هه‌لوێست وه‌رناگرن له‌سه‌ر‬ ‫رێكخــراوی داعش؟ ئایــا زانایانی ئایینی‬

‫بۆ فتوا له‌ســه‌ر ته‌حریــم كردنی چوون ‌ه‬ ‫نێو داعش ده‌رناكه‌ن؟ ئایا بۆچی واڵتانی‬ ‫ئیســامی‌و عه‌ره‌بی خۆپیشاندان ناك ‌هن‌و‬ ‫هه‌ره‌شــ ‌ه له‌و ملیۆنێرو واڵتان ‌ه ناكه‌ن ك ‌ه‬ ‫هاوكاری ماددی‌و مه‌عنه‌وی پێشكه‌ش ب ‌ه‬ ‫داعش ئه‌كــه‌ن؟ ل ‌ه كۆتاییدا پرســیارێك‬ ‫ئاراســته‌ی ئیســامیی ‌ه سیاســییه‌كانی‬ ‫كوردســتان ئه‌كــه‌م و ده‌پرســم ئایــا‬ ‫ره‌فتاره‌كانــی داعش رووی راســته‌قینه‌ی‬ ‫ئیســام ‌ه وا هه‌موو ده‌وڵه‌ت ‌ه ئیســامیی‌و‬ ‫عه‌ره‌بییه‌كان لێی بێده‌نگن؟‬

‫كوشتنی دیل لەفەرهەنگی جەنگدا‬

‫لوقمان مستەفا ساڵح‬ ‫بەپێــی یاســا ژیانــی مــرۆڤ‬ ‫لەچركەكانــی ســەرەتای بونــەوە هەتا‬ ‫مردن پارێــزراوە‪ ،‬هەروەها ئەندامەكانی‬ ‫جەستەشــی بەهەمانشــێوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫هــەر دەســتدرێژیكردنە ســەرمرۆڤێك‪،‬‬ ‫واتــا پەكخســتنی ژیانــی بەشــێكی‬

‫یــان هەموی»جزئیــا أو كلیــا «‪‌،‬وە‬ ‫دەســتدرێژیەكە هەرچۆنێــك بێــت‬ ‫لەالیــەن یاســاوە بــە تــاوان دادەنرێت‬ ‫جــا رەفتارەكــە ببێتە هــۆی لەناودانی‬ ‫ژیانی‪ ،‬یاخودبرینــداری یا كاریگەریەكی‬ ‫خــراپ بەجێبێڵێــت‪ ،‬بەویســت یــا ن‬ ‫بەئەنقەســت ئەنجــام درابێــت‪ ،‬ئەمــە‬ ‫ئەگــەر ئــەوەش بزانرێــت مافــی ژیــان‬ ‫سەالمەتی جەســتەیی‌و مەعنەوی‪ ،‬باش‬ ‫مامەڵەكردن‌و بەكارنەهێنانی توندوتیژی‬ ‫دژی مرۆڤ دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫مادەی ســێیەمی جاڕنامەی جیهانیی‬ ‫مافەكانــی مرۆڤی ســاڵی (‪)1948‬ە كە‬ ‫تیایدا هاتوە‪« :‬هەمو كەس مافی ژیان‪،‬‬ ‫ئــازادی‌و ســەالمەتی كەســیی هەیــە»‬ ‫هەروەهــا مــادەی پێنجەمــی هەمــان‬ ‫جاڕنامــە دەڵێــت‪ ” :‬نابێــت هیچ كەس‬ ‫دوچاری ئەشــكەنجە‪ ،‬ســزا یا مامەڵەی‬

‫تونــد یــان دڕندانــە‌و كەرامەت روشــێن ناسنامەی سەربازین‪ ،‬پلەو پایە‌و شوێنی‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫كاریان دیارە‪ ،‬لەئۆپەراسیۆنی سەربازیدا‬ ‫هــەروا لەبڕگــەی یەكەمــی پەیمانــی بەشدارن‪ ،‬كاتێك دەكەونە دەست دوژمن‬ ‫نێودەوڵەتیــی تایبــەت بەمافە مەدەنی‌و دەبنە دیلی جەنگ‪.‬‬ ‫سیاســیەكانی ســاڵی (‪1966‬ز)دا ئەوە‬ ‫بــەاڵم چۆنیەتــی مامەڵەكردنــی‬ ‫دوپاتكراوەتەوە»مافی سروشــتی هەمو چەكدارانــی داعــش لەگــەڵ دیــل‬ ‫كەســێكە بــژی یاســاش ئــەو مافــەی كراوەكانــدا هەمو ســنورێكی رەوشــتی‬ ‫بــۆ بپارێزێــت‪ ،‬نابێــت بەشــێوەیەكی مرۆڤایەتــی‌و یاســا نێودەوڵەتیەكانــی‬ ‫هەڕەمەكی‪ ،‬هیــچ تاكێك لەژیان بێبەش تێپەرانــدوە بەجۆرێكە كارو كردەوەكانی‬ ‫بكرێت» هەروەها لەچوارچێوەی یاسای هاوشــێوەكەی بەعسی فاشــی شەمەزار‬ ‫نێودەوڵەتــی بە تایبەتــی لەرێككەوتنی كردوە‪.‬‬ ‫«جنێــف» ســاڵی ‪ 1949‬جێــی بــۆ‬ ‫بێگومــان ئەمــە پێچەوانەیــە لەگەڵ‬ ‫كراوەتــەوە‪ ،‬بۆیــە دەستنیشــانكراوە یاســاكانی جەنــگ‪ ،‬دونیــا دەزانێت كە‬ ‫كــە كـــێ‌ دیلــی جەنگــە‪ ،‬هەمــو ئــەو داعش تاوانبــار‌و دڕندە‌و مەترســیدارە‪،‬‬ ‫كەسانەی وەك جەنگاوەر لەهەر بەشێك بــۆ ئــەوەی بــەو رەفتــارە ناشــیرین‌و‬ ‫لەبەشەكانی ســوپادا لەچوارچێوەی دو قێزەونەی خۆیــان بمێننەوە تازیاتر بەر‬ ‫واڵت یــان زیاتر جەنگــی یەكتر دەكەن‌و نەفرەتــی خــواو مرۆڤاتەتــی دەبێتەوە‪،‬‬ ‫جلوبەرگی سەربازییان پۆشیوە‪ ،‬هەڵگری بەپێچەوانەشــەوە دەبێــت پێشــمەرگە‬

‫لەپێــش چــاوی میدیا‌وجیهان بەگشــتی‬ ‫بەشــێوەیەك رەفتاربــكات بەكــردار‬ ‫بیســەلمێنێت كــە هێزێكــی نیزامیــە‬ ‫دەتوانێــت بەرگــری لەخاكێــك بــكات‬ ‫هاونیشــتیمانیەكانی بەبــێ‌ جیــاوازی‬ ‫نەتەوەو ئاین بپارێزێت بەهەمان شــێوە‬ ‫دەبێت سەرجەم یاسا نێودەوڵەتیەكان‌و‬ ‫مافەكانــی مرۆڤ لەپێش چاوبگرێت لێی‬ ‫النەدات ئەگەر نا ئەوە هەمان پێناســەی‬ ‫داعــش وەدەگرێت لەهێزێكــی نیزامی‌و‪،‬‬ ‫نیشــتمانییەوە دەیگۆڕێــت بــۆ هێزێكی‬ ‫دڕندە‌و ترســناك‌و هتد‪ ..‬واشدەكات كە‬ ‫هێــزە نێودەوڵەتییــەكان بســڵەمێنەوە‬ ‫لەهاوكاریكرنی پێشمەرگە‪.‬‬ ‫پێویســتە پێشــمەرگە وەك دیلــی‬ ‫جەنگ مامەلەلەگــەڵ گیراوەكانی داعش‬ ‫بكات‌و ســەرجەم مافەكانی دیلی جەنگ‬ ‫بدات بەو دیالنە كە لەیاســا‌و پرەنسیپ‌و‬

‫ئەخالقیاتی جەنگدا دیاریكراون‪ ،‬دەبێت‬ ‫میدیــای كوردیــش مامەڵەیەكی گونجاو‬ ‫لەگــەڵ ئــەو گرتانــەدا بــكات‌و باڵویان‬ ‫نەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەبنەمــا‌و‬ ‫رێزگرتــن‬ ‫چونكــە‬ ‫پرەنســیپەكانی یاســاكانی جەنــگ‪،‬‬ ‫رێزگرتنە‪ ،‬لەبەها ئینسانی‌و زانستییەكان‬ ‫‪ ،‬پێشــمەرگە دەتوانیــت ســەنگەر‬ ‫بەســەنگەر هێرش بــكات لەدوژمنەكەی‬ ‫بكوژیــت‪ ،‬بــەاڵم كــە وەك دیــل كەوتە‬ ‫دەستت‪ ،‬ئەو دیلەو تۆ سەردەستە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت رێز لەدیل بگیرێت‌و پاشــان یاسا‬ ‫ســزای بــدات كە ئەو تاوانبــارە یان نا؟‬ ‫حەقــی كوشــتنی هەیە یان نــا؟ مەگەر‬ ‫دیل كوشــتن كارێكی زۆر پاڵەوانانەیە؟‬ ‫ترسنۆكترین‌و الوازترین كەس دەرەقەتی‬ ‫دیــل دێت‪ ،‬كوشــتنی دیل خۆی بۆخۆی‬ ‫لەفەرهەنگی جەنگدا‪ ،‬واتای ترسنۆكییە!‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەڵوكەن‪:‬‬ ‫مەترسی لەسەر پڕۆسەی ئاشتی هەیە‬

‫بوالنتئارنج‪:‬‬ ‫روداوەكان دەستی دەرەكییە‬

‫ئیدریس بەڵوكەن سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫هەدەپە دەڵێت «لەناوچەكانی بینگۆل‌و‬ ‫ئەلعەزی ‪ ٣٠٠‬گوندپارێز دامەزرێنراون‬ ‫لەكاتێكدا پڕۆسەی ئاشتی لەئارادایە‬ ‫ئەمەش حكومەتی توركیا مەترسی‬ ‫دەخاتە سەر پڕۆسەكە»‪.‬‬

‫بـــوالنـــت ئـــەرنـــج یـــــاریـــــدەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاند‪:‬‬ ‫روداوەكانی ئیستەمبول پیالنگێڕی‬ ‫دەســـتـــی دەرەكـــیـــی بـــوە لـــەدژی‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی‌و روخاندنی بۆیە‬ ‫رێگە نادەین ئیستیقراری سیاسی‌و‬ ‫ئاسایش تێكبچێت‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫نورای مەرت‪:‬‬ ‫هەدەپە دەنگی جەهەپە دەبات‬ ‫نــورای مــەرت رۆژنامەنوس‌و نوسەری‬ ‫توركیا لەوتارێكیدا دەڵێت «هەدەپە‬ ‫لەناوچەكانی رۆژئـــاوای توركیا رۆڵی‬ ‫كــارا دەگێڕێت لەچاو پارتە سیاسییە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنە كانیتر‪ ،‬ب ــەدوری نابینم‬ ‫بەشێك لەدەنگەكانی جەهەپە ببات»‪.‬‬

‫ێ تەنگژەكە لەهەڵبژاردنەكاندا دەڕەوێتەوە‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫تارهان ئەردەم‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬چاودێر‬ ‫لەو بڕوایەدام كە ئەو هەلەلەكیس بچێ‬ ‫كەوا گەلەكەمان بیەوێ لەقۆستنەوەی‬ ‫هــەڵــبــژاردنــەكــان بــۆ هــۆشــداریــدان‬ ‫بەدەسەاڵت پاشگەزببێتەوە‪ ،‬لەبەرانبەر‬ ‫تەنگژەیەكی زۆر جیددیداین‪ .‬وەكو‬ ‫پیشوتریش نوسیومە‪ ،‬ئەمجارەش‬ ‫خەڵكەكەمان تەنگژەكە تێدەپەڕێنێت‪.‬‬ ‫دیارە ئەمەیش بەپێی هەڵومەرجەكان‬ ‫دەبێت‪ .‬خولی تێپەڕینەكەیش لەگرفتی‬ ‫النیكەمەوە دەسپێدەكا‌و بەقەد ئەو‬ ‫رێگەپێدانەی دەسەاڵتی سیاسی بەرفراوان‬ ‫دەبێت‪ .‬لەو بــڕوایــەدام دەنگدەرانمان‬ ‫هەڵبژاردنی ئەمجارەی پارلەمان لەپێناو‬ ‫رەواندنەوەی تەنگژەكە بقۆزنەوە‪ .‬بەم‬ ‫ێ بەگۆڕینی دەسەاڵت‌و‬ ‫هەنكاوە‪ ،‬وەنەب ‌‬ ‫لەناوبردنی‪ ،‬بەڵكو بەوە دەبێ رێژەی‬ ‫كورسییەكان لەژێر ‪ 310‬بۆ ‪ 290‬یاخود‬ ‫‪ 270‬كەمكبكات‪ .‬جــار ئەگەر لێرەوە‬ ‫دەسەاڵت خەبەری ببێتەوە‪ ،‬ئەوە بەختی‬ ‫رەواندنەوەی تەنگژەكە لەئارادا دەبێت‪.‬‬ ‫یەكەمجار پارتی دەسەاڵتدار لەم دەرگا‬ ‫كراوەیە سود دەبینێ‌و دەربازدەبێت‪.‬‬ ‫ئەوسا هۆشدارییەكە وەك مرۆڤی ئاقڵ‬ ‫شیدەكەنەوە‌و لەمەڕ ئەوەیش چیبكرێ‬ ‫بڕیاری پێویست وەردەگرن‌و لەوەشەوە‬ ‫وەكــو پــارتــی ئایندە درێ ــژە بەژیانی‬

‫خەڵكەكەمان كەوا ‪ 17‬هەڵبژاردنی‬ ‫گشتی بــەســەربــردوە‪ ،‬بــریــاری ئــەوەی‬ ‫داوە ئەم هەڵبژاردنەی پێشمان وەك‬ ‫هۆشداری دان بەدەسەاڵت بقۆزێتەوە‬

‫سیاسەتی خۆی دەدات‪ .‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی حەوتی حوزەیراندا‬ ‫بەڕێز ئەردۆغان‌و ئاك پارتی هۆشدار‬ ‫نەكرێنەوە‪ ،‬تەنگەژەكە بەدرێژایی ژیان‬ ‫درێــژەی نابێت‪ .‬سەرەنجام لەماوەی‬ ‫هــەفــت ‪ -‬هــەشــت ســاڵــێــكــدا لــەگــەڵ‬ ‫ئەوەی دەگاتە خراپترین ئاستی خۆی‪،‬‬ ‫ئـــەوە خەڵكەكە هــەمــو تەنگژەیەك‬ ‫دەخــوێــنــێــتــەوە‌و رێــگــەی تێپەڕینیش‬ ‫دەدۆزێــتــەوە‪ .‬ئەگەر بێت‌و ئەو هەلەی‬ ‫بەردەممان نەقۆزرێتەوە‪ ،‬ئەوسا ناتوانین‬ ‫بیزانین كەی چی رودەدات‪ .‬جا با پلە=‬ ‫پلەبیر لەشێوازی رێگاكان نەكەینەوە‪،‬‬ ‫باسی ئەوە نەكەین كە بەزەینماندا دێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەوجا هەر هەلێك لەوەی پێشو‬ ‫زۆر زیانبارترە‌و زۆر ئازارگەیەنتریش‬ ‫دەبێت‪ .‬بێگومان ئەگەر بمانەوێ ئەم‬

‫هەڵبژاردنەیش بكەیتە دەروی دەرچون‬ ‫لەتەنگژەكان‪ ،‬ئەوە ریسك‌و ئاستەنگی‬ ‫بەدواوە دەبێت‪ .‬جگە لەوەیش روبەڕوی‬ ‫گەلێك كەس دەبینەوە كە دەیانەوێ‬ ‫بۆ جڵەوكردنی ئەم هەلە بیر لەگەلێك‬ ‫شتی شەیتانیش بكەنەوە‪ .‬دەشێ بڵێین‬ ‫ئاستەنگەكانیان لەرێی گەلێك شێوازی‬ ‫جۆربەجۆرەوە دەبێت‪ .‬ئەگە بویسترێ‬ ‫پێش لــەوە بگیرێ ئــەم هەڵبژاردنانە‬ ‫وەك هۆشدارییەك بقۆزرێتەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫رێگا بۆ ئەوە خۆشدەكرێ كەوا دەسەاڵت‬ ‫لەرێكارە دیموكراتییەكان البدات‪ .‬پێش‬ ‫هەمو كەسێك ئەوانەی دەیانەوێ توركیا‬ ‫بچوك‌و الواز بكەن‪ ،‬ئەوە هەوڵی ئەوە‬ ‫دەدەن ئەم هەڵبژاردنانە نەكرێتە هەلێك‬ ‫بۆ هۆشداری پێدان بەدەسەاڵت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫ئەو رۆژەی لەدیوەكەی دادخواز سەلیم‬

‫كیراز پێش بەباڵوبونەوەی شتەكان‬ ‫گیراوە‌و هەتا درەنگانی شەو تەزوی‬ ‫كارەبا راگیراوە‪ ،‬ئایا ئا ئەمە پالنێك‬ ‫نییە بۆ ئــەوەی هەلی هەڵبژاردنەكان‬ ‫نەكرێتە هــۆشــداریــیــەك؟ ئــایــا ئەمە‬ ‫راهێنانێك نییە بۆ جڵەوكردنی ئەم‬ ‫دەرفەتە؟ پێموایە لەماوەی دو مانگی‬ ‫بەردەمماندا زیاتر روب ــەروی دیــاردە‌و‬ ‫روداوی هاوشێوە دەبینەوە‪ .‬خوێنساردی‬

‫خەڵك‌و حكومەت‪ ،‬بۆی هەیە شوێنەواری‬ ‫ئەو هەڕەشانە كزبكات كەوا دەیانەوێ‬ ‫دۆخــی گواستنەوەی هەڵبژاردنەكان‬ ‫لەتەنگانەوە بەرەو فەرحانە جڵەوبكەن‪.‬‬ ‫بەتایبەت پارتی دەسەاڵتبەدەست گەلێك‬ ‫بەسودی دەبێت النیكەم لەم دو مانگەدا‬ ‫واز لەو گوتاری ناسراوەی بهێنێ كەوا‬ ‫جەمسەربەندی لەناو كۆمەڵگە‌و خەڵك‬ ‫دروستدەكات‌و بەسەر دو جەمسەردا‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی‬ ‫دابەشیاندەكات‪.‬‬ ‫پێشودا سەرۆكی پارتی دەسەاڵتبەدەست‬ ‫گەلێكجار وشەی «خیانەت بەنیشتمان»‪،‬‬ ‫«بەدرەوشتی»‪« ،‬بێبڕوایی»‌و شتی‬ ‫هاوشێوەی بەكارهێنا‪ .‬هــیــوادارم لەم‬ ‫هەڵبژاردنانەدا ســەركــردەكــان خۆیان‬ ‫لەنیشاندانەوەی فیلمە تۆقێنەرەكان‬ ‫بەخەڵك بــبــوێــرن‪ .‬هــەر ســەركــردەی‬ ‫پارتییەك بەم قسانەی‪ ،‬سەركردەكانیتر‬ ‫هاندەدا ئەوانیش ئەمانە بەكاریهێنن‌و‬ ‫بەمەیش ئارامی‌و ئاسودیی كۆمەڵگە‬ ‫دەشــێــوێــنــن‪ .‬بــۆ ئــــەوەی ئاسایشی‬ ‫هەڵبژاردنەكان لەبارنەچێ‪ ،‬پێویستە‬ ‫چیتر ئەم رەفتارە دوبــارە نەكرێتەوە‪.‬‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‌‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالن رێبەری پەكەكە‪،‬‬ ‫وەك بەهێزترین جەمسەری نەخشەسازی‬ ‫دیموكراتیزەكردنی توركیاو‪ ،‬نوێنەری‬ ‫بەرەی چارەسەری بۆ پرسی كورد درێژە‬ ‫بەكارەكانی دەدات‪ ،‬راگەیاندن یپێشنیازە‬ ‫گەاڵڵە كــراوەكــەی ئــۆجــەالن لەدۆڵمە‬ ‫باخچەو پەیامەكەی نـــەورۆزی شاری‬ ‫ئامەد‪ ،‬بەرهەمی چڕی شەش ساڵەی‬ ‫خەباتەو هەوڵەكانی ئۆجەالنی گەیاندوتە‬ ‫لوتكە‪..‬‬ ‫ئــۆجــەالن وەك لــەو مانیفێستۆیەی‬ ‫كە لەزیندان وەك بەرگرینامەی خۆی‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬تیایدا ئاماژە دەكــات كە‬ ‫باوی شۆڕش نەماوە‌و بۆئەوەی بگەیتە‬ ‫ئامانجی خۆت‪ ،‬پێویستە ئەو هەنگاوە‬ ‫وردانە بگریتەبەر تادەتگەیێنێتە ئامانج‪،‬‬ ‫بەو جۆرەش هەنگاوە بچوكەكانی بونە‬ ‫كاروكردار بۆسەلماندنی تیۆریەكە‪..‬‬ ‫ی دەیانویست‌و‬ ‫پێچەوانەی ئەو الیەنانە ‌‬ ‫دەیانەوێت‪ ،‬چەك بكەنە ناسنامەیەكی‬ ‫داتاشراو‪ ،‬بەنێوچەوانی پرسی كورددا‪،‬‬ ‫مۆرهەڵكەنی بكەن‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫سەنگی تیۆریدیموكراسیانەی پرسی‬ ‫ك ــورددا بەزێنن بۆ ئــەو خاڵەی تاكو‬ ‫‌لەو كەناڵیزەیە دەربچێت كە ئەمڕۆ بە‬ ‫بەرچاوی جیهانەوە ‌ئاماژەیەكی ئومێد‬ ‫بەخشە بۆ ناوچەكە‪.‬‬

‫لــەســتــراتــیــژی نــوێــی پــەكــەكــەدا‬ ‫كەئۆجەالندا رێژەریەتی‌و هەڤاڵەكانی‬ ‫وەك هاوخەبات‌و هەندێكیشیان وەك‬ ‫دەستەی دامەزرێنەری پارتەكەی رۆڵی‬ ‫گرنگ‌و بەرچاویان هەیە لەڕونكردنەوەی‬ ‫تیۆرە‌كەی بۆ هێڵە جیاوازەكانی رێكخستن‬ ‫لەهەمو چین‌و توێژەكانەوە‪ ،‬ئەو دەڵێت‪:‬‬ ‫گۆڕەپانی خەباتی دیموكراسی پێویستی‬ ‫بەرۆحێكی فـــراوان‌و فــیــداكــاری‌و زانــا‬ ‫بونێكی زیاتر هەیە بۆ بەرەو سەركەوتن‪،‬‬ ‫بەو شێوەیە پێناسەی چەك بەدەستی‬ ‫دیموكراسی لەنێو بزوتنەوەی سیاسی‬ ‫كوردو ناوچەكەدا گۆڕی‪.‬‬ ‫هەرچەندە بۆچونی نێگەتیف‌و رای‬ ‫جیاواز لەسەر بۆچونەكانی ئۆجەالن‌و‬ ‫پــارتــەكــەی‪ ،‬س ــەب ــارەت بــەپــڕۆســەی‬ ‫ئاشتی‌و دەربازكردنی بەربەستی ‪ %10‬ی‬ ‫هەڵبژاردن لەالیەن گروپە نەژادپەرستە‬ ‫تورك‌و ئیسالمیە توندڕەوەكان‌و‪ ،‬البەالش‬ ‫هــەنــدێــك گـــروپ‌و دەســتــەی كــوردی‬ ‫لەئارادان‪ ،‬بەاڵم سەرئەنجام یان تەنها‬ ‫رقی بێبنەمان‌و بێئەنجام دەمێننەوە‪.‬‬ ‫ئەو پاڵنەرانەی هەوێنی سەركەوتنی‬ ‫هـــەدەپـــەن لــەهــەڵــبــژاردنــەكــانــدا‪،‬‬ ‫تەنگەتاوبونی توركیا لەسوڕانەوەی‬ ‫لەنێو بازنەی كۆنەپارێزیداو‪ ،‬فشارەكانی‬ ‫واڵتانی دەرەوە بەتایبەت خۆرئاوا لەسەر‬ ‫ماف‌و ئازادییەكان‪ ،‬هەروەها لێكترازان‌و‬ ‫راڕایــی لەنێو دامودەزگاكانی دەوڵــەت‬ ‫لەئاستی جیاوازدا‪.‬‬ ‫بــەرزبــونــەوەی هەستی نەتەوایەتی‬ ‫لەباكوری كورستان‌و توركیا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫بــەهــاتــنــە ئــــارای دۆخـــی رۆژئـــــاوای‬ ‫كوردستان‌و سەركەوتنەكانی‌و پشتیوانی‬ ‫ی كە‬ ‫ێ جیاواز ‌‬ ‫كوردان لەهەرالیەكەوە بەب ‌‬ ‫پرسی كوردی لەتوركیاش بەگوڕتركردوە‬

‫سەرچاوە‪ :‬رۆژنامەی رادیكال‪٢٠١٥/٤/3‬‬

‫بۆچی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی‬ ‫پیرۆزبایی لەبەرەی نوسرە كرد؟‬

‫رزگاربون لەدیموكراسی زۆرینە‬ ‫لەهەنگاونەنان بۆ چارەسەری لەالیەن‬ ‫دەولــەتــەوەو وتەكان نەبن بەكرداری‬ ‫یاسایی‪ ،‬ئەوەش وادەكــات گەلی كورد‬ ‫بۆ بزوتنەوەی شەقام‌و كۆالن بەكۆالن‬ ‫پەلكێش بكات‪.‬‬ ‫سەركەوتویی‌و ئەزمونی بەڕێوەبردن‌و‬ ‫خــەبــاتــی ســــەرۆك‌و شــارەوانــیــەكــانــی‬ ‫بـــاكـــوری كــوردســتــان كــە لــەالیــەن‬ ‫هەدەپەوە بەڕێوەدەچن‪ ،‬ئومێد بەخشن‪،‬‬ ‫بەلەبەرچاوگرتنی هەمو چین وتوێژەكان‬ ‫لەسەروشیاندا ژنان كە لەهەڵبژاردنە یەك‬ ‫بەدواییەكەكاندا بــەردەوام لەزیادبوندا‬ ‫بـــوەو بــونــەتــە پــارســەنــگــی زیــاتــر بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی گشتی‪.‬‬ ‫خاڵێك كە تاكو ئێستا زۆر نادیارەو‬ ‫هەندێك كەسو الیەنی شارەزا لەمەسەلە‬ ‫سیاسیەكان بەشێوەی جیا تیشكی‬ ‫دەخەنە ســەرو گومانیان بۆ دانــاوە‌و‬ ‫لێكدانەوەی بەردەوامی بۆ دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە سەرەڕای زەمینی لەبار لەزۆر‬ ‫الیەنەوە بۆ هەدەپە مایەی سەركەوتنە‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستە سەركەوتنێكی دیكەی‬ ‫هەدەپە ئەوەبێت‪ ،‬بەڕاستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆ لەو شوێنانەی ملمالنێی‬ ‫نێوان هەدەپەو ئاكەپە دەبێت‪ ،‬پارتی‬ ‫جــەهــەپ ـە‌و هــەنــدێــك پــارتــی بچوكی‬ ‫دیكەش دەنگ بەكاندیدەكانی هەدەپە‬ ‫بدەن لەپێناو رزگاربونیان لەدیموكراسی‬ ‫زۆرینەی ئەكەپە‪ ،‬كە تائاستی ئەوە‬ ‫رۆیشتوە‪ ,‬هەڕەشە لەماف‌و ئازادییەكانی‬ ‫بەشێكی زۆری كۆمەڵگا بكات‌و تابلۆ‬ ‫سیاسیە كۆنەكەی پارلەمان بگۆڕێت‌و‬ ‫لەتابلۆ نوێیەكەدا كــورد بەسەنگێكی‬ ‫زیاتر ئامادەیی هەبێت كە دەروازە‬ ‫لــەبــەردەم توركیایەكی دیــمــوكــرات‌و‬ ‫فرەڕەنگ بكاتەوە‪.‬‬

‫ئـــەو ســـەركـــردە ســیــاســیــانــەی كــەوا‬ ‫لەپرۆسەی هەڵبژاردنەكان خوێنساردی‬ ‫خۆیان دەپــارێــزن‪ ،‬ئــەوە هێزی پاش‬ ‫هەڵبژاردنەكان بنیاتدەنێن‪ .‬ئەوەیشی‬ ‫بــیــەوێ ئــەم تەنگژەیە قوڵبكاتەوە‌و‬ ‫بەشێوەی ژمــارە بــدوێ‌و رەفتار بكا‪،‬‬ ‫ئەوە چەمكە تایبەتەكانی‌و رێژەی ئەو‬ ‫دەنگەی وەریدەگرێ‪ ،‬لەدەستی دەدات‪..‬‬ ‫خەڵكەكەمان كەوا ‪ 17‬هەڵبژاردنی گشتی‬ ‫بەسەربردوە‪ ،‬بریاری ئەوەی داوە ئەم‬ ‫هەڵبژاردنەی پێشمان وەك هۆشداری‬ ‫دان بەدەسەاڵت بقۆزێتەوە‪ .‬لەو بڕوایەدام‬ ‫ئــەو هەوڵەی دەیــەوێ ئــەم بڕیارە بۆ‬ ‫دواوە بگێڕێتەوە‌و پێش بەئەنجامەكانی‬ ‫بگرێ‪ ،‬خۆی بێئەنجام دەبێت‪ .‬پێموایە‬ ‫خەڵك ئەمجارە ئەم هەلەبۆ هۆشداری‬ ‫پێدانی دەسەاڵتی سیاسی بقۆزێـتەوە‬ ‫بــەاڵم‪ ،‬ناتوانم پێشبینی ئــەوە بكەم‬ ‫كەوا دەسەاڵت چەندی ئەم هۆشدارییە‬ ‫قــوتــدەدا‌و چەند لەپێویستییەكانی‬ ‫پیادەدەكات‪.‬‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫ئیتیالفی هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن‌و شۆڕشی سوریا‬ ‫لەگەڵ هێزە كوردییەكانی هاوپەیمانیان‪ ،‬بەیاننامەیەكی‬ ‫هاوبەشیان دەركردوە كە واژۆی تێكڕای ئەو هێزانەی تێدایە‬ ‫كە توركیا پشتیوانیان لێدەكات‌و ئەمانە تێكڕا پیرۆزباییان‬ ‫لەرزگاركردنی شاری ئیدلب كردوە! ئەمەیش لەسەر ئەوەی‬ ‫كەوا بەرەی نوسرە (قاعیدەی جیهاد لەبیالدی شام) بەسەر‬ ‫شاری ئیدلبی سوریادا زاڵبوە‪ .‬پێش ئەمەیش حكومەتی‬ ‫توركیا پشتیوانی لەسەركەوتنی باڵی هاوپەیمانی بەرەی‬ ‫نوسرە كردبو‌و بەڵێنی سەركەوتنیشی لەسەر زەمینی‬ ‫واقیع دابو‪ ،‬بەتایبەت دوای ئەو ئەزمونانەی كەوا لەناوچە‬ ‫كوردییەكان تاقیكرابونەوە‪ ،‬بەاڵم مەسەلەكە سەرەونخون‬ ‫بۆوە كاتێك خەونی بەزاندنی كورد لەگۆڕنرا‪ ،‬بۆیە ئەمجارە‬ ‫پەنایان بردۆتەبەر ئەوەی لەدەوروبەرەوە فشاریان بۆ بهێنن‪.‬‬ ‫ئا لەبەر ئەمەیش ئیدلب نزیكترین شارە كەوا بیانەوێ‬ ‫لەوێوە هەڕەشە لەكورد بكەن‪ .‬حكومەتی توركیا فشاری‬ ‫بۆ هەمو ئەو گروپانەی ئۆپۆزیسیۆن هێناوە كەوا پێشوازی‬ ‫لەگرتنەوەی شاری ئیدلب بكەن‌و جاڕی بدەن‪ .‬هۆیەكەی‬ ‫ئەوەیە ئەم سەركەوتنە بەردی بنچینەیە لەو ستراتیژییە‬ ‫ئایندەییەی كەوا دەیەوێ بەرژەوەندییەكانی توركیا لەسوریا‬ ‫بپارێزێت‪ .‬ئیدلب بێلەوەی شارێكی سنورییە لەنێوان هەردو‬ ‫واڵتدا‪ ،‬هەمو هاوكارییەكی لۆجستیكیان بۆ دابینكراوە‪،‬‬ ‫ئەوە سێڕیانەیەكە كەوا بەروی گەلێك ناوچەی سوریادا‬ ‫دەكرێتەوە‌و دەكرێ لەرێگەی ئەمەوە هەڕەشە لەكورد‌و‬ ‫عەلەویش بكرێ‌و لەوێشەوە هێرشە بۆ سەر دیمەشق‌و بۆ‬ ‫سەر حەلەبیش بكرێت! راپۆرتە هەواڵگرییەكان ئاماژە‬ ‫بەوە دەكــەن موستەشاری میتی توركیا لەگەڵ شاندی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی سوریا‌و ژمارەیەك كەسایەتی سیاسی كوردیدا‬ ‫كۆبۆتەوە‌و لەگەڵیان باسی گۆڕانی ئەو هاوكێشەیەی‬ ‫كردوە كە دوای رزگاركردنی ئیدلب‌و بااڵدەستبونی سوپای‬ ‫فەتح (كەوا زۆرێك لەكەتیبەكانی ئۆپۆزیسیۆن‌و سوپای‬ ‫ئــازاد لەخۆدەگرێت) هاتۆتەكایەوە‪ .‬موستەشاری میت‬

‫لەدیدارەكەیدا ئاماژەی بەوە كــردوە كە دەبێ روبــەڕوی‬ ‫ناوچە رزگاركراوەكان بەرفراوان بكرێ‪ ،‬هەوڵی یەكخستنی‬ ‫تێكڕای گروپەكانی ئۆپۆزیسیۆنی ســەربــازی‌و گشت‬ ‫كەتیبەچەكدارەكان بەئیسالمی‌و سوپای ئازادەوە بدرێت‪.‬‬ ‫هەروەها پێویستە ئەم سەركەوتنە سەربازییە لەروی‬ ‫سیاسی‌و راگەیاندنەوە بقۆزرێتەوە‪ .‬توركیا لەرێی جموجوڵە‬ ‫بەرفراوانەكانییەوە كۆمەڵێك ئامانجی هەیە‪ :‬دەیــەوێ‬ ‫هێزە نێودەوڵەتییەكان ئیقناع بكات كە ئەو باشترین‬ ‫هاوپەیمانیانە لەناوچەكە كە دەتوانێ بەرپەرچی شەپۆلی‬ ‫ئێرانی بداتەوە‪ .‬دەیــەوێ پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫جڵەو بكات‌و نەهێڵێ ناوچەی ئــارام لەباكوری سوریا‬ ‫پێكەوەبنێت‪ .‬دەیەوێ تەنگژە ناوخۆییەكانی هەناردەبكات‬ ‫بەتایبەت كاتێك لەبەردەم هەڵبژاردنێكی ناوخۆییدایە‪.‬‬ ‫هەروەها دەیەوێ هاوسەنگییەكانی هێز بگۆڕێ‌و تواناكانی‬ ‫سوریا(!) هەڵبمژێت‪ .‬دواهەمیش دەیەوێ زەبر لەكوردی‬ ‫سوریا بوەشێنێ‌و بەدژی یەكتری بەشەڕیان بدات‪ .‬بەڕاستی‬ ‫پیرۆزبایی كردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی یەكێك‬ ‫لەو كردەوە ترسناكانەیە كە ئەنجامیانداوە‪ .‬ئەنجومەنی‬ ‫نیشتمانی كوردی پیرۆزبایی لەباڵی قاعیدە دەكا لەكاتێكدا‬ ‫زۆربــەی سەركەوتنەكانی ی‪.‬پ‪.‬گ اڵیــان جێی گومان‌و‬ ‫نیگەرانی بوە! پرسیاری منیش لێرەوە ئەوەیە كوا هەستی‬ ‫نەتەوەیی؟ كوا بیرۆكەی دیموكراتی؟ چۆنی ئەنجومەنی‬ ‫نیشتمانی كوردی پیرۆزبایی لەباڵی قاعیدە دەكات كەوا‬ ‫داعش‌و گشت گروپە تیرۆریستییەكانی بەرهەمهێناوە؟ چی‬ ‫بەرەژەوەندییەكی نەتەوەیی‪ ،‬قەومی‌و نیشتمانی‌و تەنانەت‬ ‫حیزبی هەیە كەوا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی پیرۆزبایی‬ ‫لەبەرەی نوسرە دەكــات؟ ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی‬ ‫تەنها بەوەشەوە نەوەستاوە‪ ،‬بەڵكو كەسیان لەلیژنەی‬ ‫دەرخستنی راستیەكان داناوە كەوا ئیتی اڵفی نیشتمانی‬ ‫سوریا بۆ لێكۆڵینەوە لەو تاوانانە دایناوە گوایە هێزە‬ ‫كوردییەكان لەدژی كەمینەكان لەتەل حەمیس‌و تەل بەراك‬ ‫ئەنجامیان داوە! باشتروایە ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی‬ ‫لەم هەلومەرجە هەستیارەدا كەوا سوریا‌و ناوچەكەی پێدا‬ ‫تێدەپەڕێ چاو بەهەڵوێستەكانیدا بخشێنێتەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئــەوە رونبكاتەوە كە لەسەر زەمینەی واقیع رودەدا‌و‬ ‫ئەوەش بزانێ بەشێك لەحەراكی كوردییە‌و پێویستە شان‬ ‫بەشانی تەڤگەڕی كۆمەڵگەی دیموكراتی بوەستێت بەپێی‬ ‫ئەو بڕیارانەی كە لەدهۆك وەرگیراون كاربكات‪ .‬چونكە‬ ‫رێكەوتنی دهۆك سەرتۆپی ئومێدەكانی كۆمەڵی كوردییە‌و‬ ‫هەموان چاویان لەوەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫هەندێك لەمەالكان لەهێرشەكانیان بەرامبەر بە ژنان بەردەوامن‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی خانمان‪ :‬وەزارەتی ئەوقاف بەرپرسیارە لەو هێرشانەی لەمینبەری مزگەوتەكانەوە دەكرێنە سەر ژنان‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاران جەزا‪:‬‬ ‫هەندێك لەمەالكان بەتایبەت ئەو‬ ‫مەالیانەی كە بیری سەلەفی جیهادی‬ ‫تــونــدڕەویــان هــەیــە‪ ،‬بـــەردەوامـــن لە‬ ‫ســوكــایــەتــیــكــردن بــەژنــان ـن‌و كچانی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بـــەوەی كــە بــــەردەوام‬ ‫مینبەری مزگەوتەكانیان بۆ هێرشكردنە‬ ‫سەر ئەم توێژەی كۆمەڵ بەكار دەهێنن‪.‬‬ ‫لەتازەترین وتارەكانیش لەو بارەیەوە‬ ‫هەندێ‌ لەمەال سەلەفیەكان داوا دەكەن‪،‬‬ ‫خێزانەكان كچەكانیان زوو بەشو بدەن‌و‬ ‫نەیان نێرنە بەر خوێندن‪.‬‬ ‫چــاالكــوانــانــی ژنــــان‌و تــوێــژەرانــی‬ ‫كۆمەاڵیەتیش ئــەم جـــۆرە وتــارانــە‬ ‫بەمەترسی دەزانــن بۆ ســەر خێزانی‬ ‫كــورد‌و هــاوكــات وەزارەتـــی ئەوقاف‌و‬ ‫حكومەت‌و پەرلەمان بە بەرپرسیار‬ ‫دەزانــن كە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا‬ ‫ناكەن‪ ،‬بەاڵم وەك چاالكوانێكی ژنان‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬حكومەت‌و پەرلەمان‬ ‫كەمتەرخەمن‪ ،‬چونكە بــەوتــەی ئەو‬ ‫خانمە لەماوەی رابــردودا وتاری زیاتر‬ ‫لە ‪ 28‬مەالیان داوەتــە پەرلەمان تا‬ ‫بەدواداچون‌و لێپرسینەوەیان لێبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەپەرلەمان بێدەنگی لێ‌ كراوە‪.‬‬ ‫توندوتیژی لەڕێگەی وشەوە‬ ‫لـــەو بـــارەیـــەوە رۆژنـــامـــەنـــوس‌و‬ ‫چاالكوانێكی بواری ژنان لە رێكخراوی‬ ‫راگـــەیـــانـــدن‌و رونــاكــبــیــری ژنـــان‪،‬‬ ‫بەچاودێری ڕاگەیاند‪ :‬خۆی ئەم وتارانە‬ ‫توندوتیژییەكە لەڕێگەی وشەوە دەكرێتە‬ ‫سەر كچان‪ ،‬چونكە وەك كەرەستەیەكی‬ ‫سێكسی تەماشایان دەكرێت‪.‬‬ ‫هــانــا شـــوان‪ ،‬دەڵــێــت» لەخولی‬ ‫پێشوی پەرلەماندا یاداشتێكیان داوەتە‬ ‫پــەرلــەمــان ســەبــارەت بــە وتـــاری ‪28‬‬ ‫مەال كە لە وتارەكانیاندا توندوتیژییان‬ ‫بــەرامــبــەر ژن كـــردووە‪ ،‬كــە چەندین‬ ‫وتەی ژەهراوی تێدابو‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئیشەكەمان نەگەیشتە ئەنجام‪ ،‬چونكە‬ ‫لەپەرلەمانەوە لیژنەی بۆ پێكهێنرا‌وو‬ ‫بابەتەكە لەپەرلەمانەوە بێدەنگەی‬ ‫لێكرا‪ ،‬ئەمەش گەیاندینییە ئەو بڕوایەی‬ ‫ئەگەر پشتیش بەپەرلەمان ببەستی‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیشە پەرلەمان پشتوپەنای‬ ‫ژنان نین»‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆژنامەنوسە پێیوایە‪ :‬پەروەردەی‬ ‫كچان لەناو خێزانەكاندا بایی ئەوەندە‬ ‫هەیە كە كچ متمانەی بەخۆی هەبێت‌و‬ ‫بڕیاربدات كــەی‌و چۆن هاوسەرگیری‬ ‫بكات‪ ،‬زوو بەشودانی كچیش هەڵەیەكی‬ ‫گــەورەیــە لــەكــۆمــەڵــگــەی كــوردیــدا‌و‬ ‫راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆ توندوتیژی‬ ‫بەرامبەر كچ دەكرێت‪.‬‬ ‫زو بەشودانی كچان بە توندوتیژی‬ ‫ئەژمار دەكرێت‬ ‫ئەمەل جەالل‪ ،‬چاالكوانی بواری ژنان‌و‬ ‫ئەندامی بــااڵی ئەنجومەنی كاروباری‬ ‫خانمان‪ ،‬بە «چــاودێــر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫لەگەڵ مامۆستایانی ئایینی بەردەوام‬ ‫لەپەیوەندیدابوین لەگەڵ وەزارەتــی‬ ‫ئــەوقــاف كــە مینبەری مزگەوتەكان‬ ‫بەكارنەهێنرێن بۆ پێشێلكردنی مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ‌و ژنــان‌و وتــارەكــان توندوتیژی‬ ‫باڵونەكەنەوە‌و كۆمەڵگا بەئاڕاستەی‬ ‫توندڕەوی نەبەن‪ ،‬وەزارەتیش هاوڕابووە‬ ‫تەئكید لەجێبەجێكردنی ڕێنماییەكان‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم لێرەو لەوێ هەندێك‬ ‫مــەال وتــاری جــۆراوجــۆر دەدەن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمەش وەزارەتی ئەوقاف بەرپرسیارە‬ ‫لە وتاری مامۆستایانی ئایینی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ناوبراو سەبارەت بەوتاری هەند ‌‬ ‫مــەال لــەبــارەی زو بەشودانی كچان‪،‬‬ ‫وتیشی «بــەپــێــی یــاســا لەهەرێمی‬ ‫كوردستان نابێت كچێك لەخوار تەمەنی‬ ‫‪ 18‬ساڵی شوبكات‪ ،‬تەنها لە حاڵەتی‬ ‫زۆر پێویستدا دەتوانرێت لەتەمەنی ‪16‬‬ ‫ساڵی كچ شوبكات‌و لەدادگاكان مارە‬

‫‪10‬‬

‫‪1‬ی نیسان‬ ‫رۆژێك بۆ‬ ‫درۆكردن‪ ،‬یان‬ ‫بۆ راستگۆیی؟!‬ ‫خەسرەو مەحمود‬

‫دەكرێن»‪.‬‬ ‫ئــەو ئەندامەی بــااڵی ئەنجومەنی‬ ‫كـــاروبـــاری خــانــمــان‪ ،‬ئـــامـــاژەی بۆ‬ ‫ئەوەشكرد‪ ،‬واڵتی یەمەن كە یەكێكە‬ ‫لە واڵتــە دواكەوتوەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاســت یەكێكبوە لــەو واڵتانەی‬ ‫زۆرتــریــن رێـــژەی كــچ زو بەشودانی‬

‫لــەبــەرامــبــەردا ئــەمــەل ج ــەالل وتــی‪:‬‬ ‫«ئەم بۆچونانە ژن دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫چوارچێوەیەكی تاریك‌و بۆ سەردەمی‬ ‫جاهلی‪ ،‬كەئەمەش دژ بە دابونەریت‌و‬ ‫كــلــتــوری ن ــەت ــەوەی كـــورد كــە هــەر‬ ‫لــەكــۆنــەوە لەئیشكرداندا تێكەاڵوی‬ ‫لەنێوان ژنان‌و پیاواندا هەبوە‪ ،‬تەنانەت‬

‫لــەبــەرئــەوەی بێگومان ئــەم وتــارانــە‬ ‫بەدڵنیایی وادەكات هەندێك دایك‌وباوك‬ ‫كچەكانیان نەنێرنە زانكۆ بۆئەوەی‬ ‫تێكەڵ بــەڕەگــەزی بەرامبەر نەبێت‪،‬‬ ‫ئەمەش وادەكـــات ئــەو كچە لەژیانی‬ ‫هاوسەرێتی تاڕادەیەك سەركەوتو نەبێت‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ :‬زو بەشودانی كچان‬

‫چاالكوانێكی بواری ژنان‪:‬‬ ‫وتاری ‪ 28‬مەالمان بە بەڵگەوە دایە پەرلەمان‬ ‫تا بەدواداچونی بۆ بكەن‪ ،‬بەاڵم بێدەنگی لێكرا‬ ‫لەناو الدێكانیشدا ژن‌و پیاو پێكەوە‬ ‫ئــیــشــیــانــكــردوە‪ ،‬ئـــەم بــۆچــونــانــەش‬ ‫عورفێكی دواكەوتوی واڵتانی عەرەبی‬ ‫ئیسالمییەو ئەو كەسەی ئەو بۆچونەی‬ ‫هەیە خزمەتی تیرۆرستانی ئینسانیەت‌و‬ ‫مرۆڤایەتی دەكەن»‪.‬‬

‫تێدابوە‪ ،‬بــەاڵم لەئێستادا لە عیراق‬ ‫ئــەو رێــژەیــە زۆر زیــادیــكــردوە‌و پێش‬ ‫واڵتی یەمەنیشی داوەتەوە‪ ،‬لەباشوری‬ ‫كوردستانیشدا پارێزگای هەولێر زۆرترین‬ ‫رێژەی تۆماركردوە‪.‬‬ ‫وتیشی «زۆرجـــار هاوسەرگیریی‬ ‫لــەخــوار تەمەنی یاسایی مەترسی‬ ‫وتاری ئاینی‌و سیستمی باوكساالری‬ ‫تــەنــدروســتــی دەبـــێـــت‌و جــۆرێــكــە‬ ‫الی خــۆیــشــیــەوە تــوێــژەرێــكــی‬ ‫لەتوندوتیژی بەرامبەر كچێك دەكرێت‬ ‫كە ئــازاد نییە لە بــڕیــاردانــی ژیانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬

‫جــۆرێــكــە لــەدەســتــدرێــژی سێكسی‪،‬‬ ‫چونكە ئــەو كچە تەمەنی یاسایی‬ ‫تــەواو نەكردوە‌و هێشتا بەتەواوی لە‬ ‫روی جەستیی‌و ژیرییەوە كامڵ نەبوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەم هاوسەرگیرییە بەڕوكەش‬ ‫شەرعی‌و یاساییە‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئەو كچە‬ ‫لەتەمەنی هەرزەكاریدایە‌و پێویستی بە‬ ‫خۆشەویستی دایك‌و باوك هەیە‪ ،‬نەك‬ ‫خۆشەویستی هاوسەرێك كە زۆرجار‬ ‫لەخۆی گەورەترە‪.‬‬

‫توێژەرێکی کۆمەاڵیەتی‪:‬‬ ‫ئەم وتارانە بەدڵنیایی وادەكات هەندێك‬ ‫دایك‌و باوك كچەكانیان نەنێرنە بەر خوێندن‬ ‫هاوسەرییەتی‌و ژیانی خۆی‌و ئەگەریش‬ ‫بەزۆرملێ بەشوبدرێت ئەوا زۆرەملێی‬ ‫سێكسی بەرامبەر كچەكە دەكرێت»‪.‬‬ ‫هەندێك مەال پێیانوایە دەبێت كچ‬ ‫لە تەمەنی باڵغ بونیدا كە تەمەنی‬ ‫هەرزەكارییەتی بەشو بدرێت بۆئەوەی‬ ‫كچەكە توشی هەڵە نەبێت‌و تێكەڵ‬ ‫بــە زانــك ـۆ‌و خوێندنی تێكەڵ نەبن‪،‬‬

‫لـــەبـــەرئـــەوەی كــۆمــەڵــگــای كـــوردی‬ ‫كۆمەڵگەیەكی پیاوساالری ئیسالمییە‬ ‫مامۆستایانی ئایینی كاریگەری تەواویان‬ ‫لەسەر بیروبۆچون‌و هەڵوێستی خەڵك‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە بەهەر ئاڕاستەیەكدابێت‬ ‫هــەر مــەالیــەك قسەبكات بێگومان‬ ‫لەكۆمەڵگەدا گوێی لێ دەگیرێت‪.‬‬ ‫هێمن مەحمود‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەدا‪،‬‬

‫هێمن مــەحــمــود‪ ،‬وتیشی‪« :‬ئــەو‬ ‫جــۆرە بــەشــودانــە زۆرجـــار نەخۆشی‬ ‫جەستەیی یان دەرونی دروستدەكات‪،‬‬ ‫یان لەكۆتاییادا جیابونەوە رودەدات كە‬ ‫ئەمەش سەرەتای گرفتێكی دیكەیە بۆ‬ ‫كچەكە»‪.‬‬ ‫سااڵنە ژمارەی ئەو كچانەی لەخوار‬

‫تەمەنی ‪ 18‬ساڵی لەجیهاندا بەشو‬ ‫دەدرێن رو لەزیادبونە‪ ،‬بەتایبەت لە‬ ‫واڵتــە هەژارنشین‌و دواكــەوتــوەكــان‪،‬‬ ‫ئەمەش كاریگەریی خراپی دەبێت‌و‬ ‫چــەنــدیــن كــێــشــەی كــۆمــەاڵیــەتــی‌و‬ ‫تەندروستی بۆ كچەكە‌و خێزانەكەشی‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬ئەمەش بەوتەی هێمن‬ ‫مــەحــمــود‪ ،‬تــوێــژەری كــۆمــەاڵیــەتــی‪،‬‬ ‫هــۆكــارەكــەی دەگــەڕێــتــەوە بۆ كەمی‬ ‫ئاستی رۆشنبیری خێزانی كچەكە‪،‬‬ ‫چونكە كاتێك هەستدەكەن كچەكەیان‬ ‫خــەریــكــە گــەورەدەبــێــت‌و بــۆئــەوەی‬ ‫پەیوەندیی خۆشەویستی لەگەڵ كەسێك‬ ‫دروستنەكات بەزۆر هەر زو پێشئەوەی‬ ‫بگاتە تەمەنی یاسایی كە ‪ 18‬ساڵە‬ ‫بەشو دەدرێت‪.‬‬ ‫توێژەرەكە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد‪،‬‬ ‫هەندێك لەو كچانە بەخواستی خۆیان‬ ‫لە خوار تەمەنی ‪ 18‬ساڵی هاوسەرگیری‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەمەش بۆ داخراوی كۆمەڵگاكە‬ ‫دەگەڕێتەوە كە ئەو كچە لەتەمەنی‬ ‫هــەرزەكــاریــدا ناتوانێت پەیوەندیی‬ ‫خۆشەویستی دروســتــبــكــات‪ ،‬بۆیە‬ ‫پەنادەباتە بەر هاوسەرگیریی‪ ،‬كە ئەم‬ ‫هاوسەرگیرییانە زۆرێكییان سەركەوتو‬ ‫نابن بۆیە دەبینین ڕێــژەی «تەاڵق»‬ ‫لەكوردستان سااڵنە رو لەهەڵكشانە‪.‬‬ ‫ئامارەكانی توندوتیژی‬ ‫بەپێی ئامارێك لەبەڕێوەبەرایەتی‬ ‫گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی‬ ‫دژی ئــافــرەتــان رێـــژەی توندوتیژی‬ ‫دژ بەئافرەتان ســاڵ لە دوای ساڵ‬ ‫لەزیادبوندایە‪ ،‬بەشێوەیەك لە ساڵی‬ ‫‪ 2012‬دا ‪ 4‬هــەزارو ‪ 645‬توندوتیژی‬ ‫بەرامبەر ئافرەتان كــراوە‪ ،‬بــەاڵم بۆ‬ ‫ساڵی ‪ 2013‬ئەم رێژەیە بەرزبۆتەوە‬ ‫بۆ ‪ 5‬هەزارو ‪ ،308‬هەروەها بۆ ساڵی‬ ‫‪2014‬ش ڕێژەكە بەرزبۆتەوە بۆ ‪ 7‬هەزارو‬ ‫‪ ،187‬هەروەها تەنها لەمانگی یەكی‬ ‫ئەمساڵدا ‪ 554‬توندوتیژی ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫كەبەراورد بەمانگی یەكی ساڵی پێشو‬ ‫ئەم رێژەیەش بەرزبۆتەوە‪.‬‬ ‫زیــادبــونــی رێــــژەی تــونــدوتــیــژەی‬ ‫بەرامبەر بەژنان لەهەرێمی كوردستاندا‪،‬‬ ‫بەستراوەتەوە بەچەند فاكتەرێكەوە‪،‬‬ ‫بەڕای چاالكوان‌و شارەزایانیش یەكێك‬ ‫لەهۆكارەكان دەگەڕێتەوە بۆ سیستمی‬ ‫عەقڵی باوكساالری‪ ،‬كە جوڵنەرێكی‬ ‫سەرەكی ئەم عەقڵەش وتــاری توندو‬ ‫بیرە توندە ئاینیەكانە‪.‬‬

‫تــاكــەكــانــی كــۆمــەڵــگــەی ئێمەو‬ ‫هاوشێوەكانی بەگشتیی‪ ،‬لەتوانایاندایە‬ ‫خۆیان لەرەوشتە بەدەكانی وەك دزی‌و‬ ‫پیاو كوژی‌و رق‌و كینەو خۆپەرستی‌و‪..‬‬ ‫تاد بپارێزن‪ .‬دەتوانن پارێزگاری لەماڵی‬ ‫یەكتری بكەن‌و یەكتریان خۆشبوێت‌و‬ ‫هاریكاری یەكدی بكەن‪ ،‬واتە پابەندبن‬ ‫بەكۆمەڵێك رەوشتی بەرزو جوانەوە‪...‬‬ ‫ێ‬ ‫بـــەاڵم ئـــەوەی نــاتــوانــن خۆیانی لـ ‌‬ ‫بپارێزن‌و دەستبەرداری ببن‪‌،‬و سیفەتێكی‬ ‫بــاو و بــاوی نــاو تاكەكانی ئەمجۆرە‬ ‫كۆمەڵگایانەیە‪ ،‬بریتیە لە»درۆ»‪.‬‬ ‫درۆكـــردن لەگەڵ هـــاوڕێ‌‌و هاوسێ‌‌و‬ ‫خــزم‌و كەسوكارو دۆس ـت‌و ناسیاواندا‪،‬‬ ‫درۆكـــردن لەگەڵ هەمواندا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەگەڵ خودی خۆشماندا‪ ،‬لێرەشەوەیە‬ ‫كە ئێمە كەسێتیەكی ئیزدیواجیمان بۆ‬ ‫دروستبوە‪ ،‬لەناو خودی خۆماندا بوین‬ ‫بەدوبەشی دژو ناتەبا‪ ،‬ناكۆك‌و نەگونجاو‬ ‫لەگەڵ یەكتردا‪.‬‬ ‫لەهەموی سەیرتر ئەوەیە هەوڵدەدەین‬ ‫نەنگیەكانمان بــەدرۆ دابپۆشین‪ ،‬وەك‬ ‫ئــەوەی درۆ لــەخــودی خۆیدا نەنگیی‬ ‫نەبێت‪ ،‬كار گەیشتوە بەوەی هەر تاكێك‬ ‫لەكۆمەڵگەی ئێمەو هاوشێوەكانیدا‪،‬‬ ‫هەوڵبدات راشكاوانە بژی‪ ،‬هەمو شتێك‬ ‫لەخۆی نەكات بەنهێنی‪ ،‬و چیتر كەلتوری‬ ‫(عەیبە) بەسەریدا زاڵنەبێت‪ ،‬ئەو كەسە‬ ‫دەبێتە مایەی سوكایەتی‌و گاڵتەجاڕیی‪،‬‬ ‫واتە بۆ ئەوەی كەسایەتیمان بەقورسیی‬ ‫رابگرین دەبێت رێگە بەخۆمان نەدەین‬ ‫ێ‬ ‫راشــكــاو و راستگۆ بین‪ ،‬واتــە دەبـ ‌‬ ‫ئاگادار بین خۆشاردنەوەو خۆخواردنەوەو‬ ‫درۆكــردنــمــان لــەگــەڵ خــودی خۆماندا‬ ‫ئەگەرنا راشكاویی‌و‬ ‫لەبیرنەچێت‪،‬‬ ‫راستگۆیی ئابڕومان دەبەن‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا هیچ یەكێك لەئێمە گومانی‬ ‫نیە لــەزۆریــی‌و بــەربــاویــی درۆكـــردن‬ ‫لەناوماندا‪ ،‬كەس سەری لەوە ناسوڕمێت‬ ‫كەئێمە بەدرێژایی ســاڵ درۆ دەكەین‬ ‫كەچی رۆژێكمان داناوە بۆ درۆكــردن!!‬ ‫كە لەڕاستیدا دەبــوایــە ئــەو رۆژە بۆ‬ ‫(راستگۆیی) بوایە‪ ،‬بۆئەوەی بزانین ئاخۆ‬ ‫دەتوانین (تەنیا رۆژێك) درۆ نەكەین‪،‬‬ ‫یاخود هیچ تاكێك لەم كۆمەڵگایانەدا‬ ‫لەرۆژێكی لەم چەشنەدا درۆ نەكات؟!‬ ‫پێویستە درۆ بــكــەیــن بــۆئــەوەی‬ ‫ێ بەردەوام‬ ‫بیسەلمێنین راستگۆین! دەب ‌‬ ‫بین لەسەر درۆكــردن بەڵكو قەناعەت‬ ‫بــەخــۆمــان‌و بــەوانــی دی بكەین كە‬ ‫«راستگۆ!!»ین‪ .‬لێرەوە دەگەینە ئەو‬ ‫ئەنجامەی كە لەڕاستیدا بۆیە ئێمە‬ ‫رۆژێكمان لەساڵدا بۆ درۆكردن داناوە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی درۆكردنی سەرجەم رۆژەكانی‬ ‫ساڵی پێ‌ دابپۆشین!‬ ‫واتە ئێمە (درۆ) تەنیا بۆ داپۆشینی‬ ‫(راستگۆیی) بەكارناهێنین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەیكەینە دەمامك بۆ خــودی (درۆ)‬ ‫خــۆی!! بــەدرۆ درۆكــردن دادەپۆشین‪،‬‬ ‫بەم پێیەش بێت (راستگۆیی) دوجار‬ ‫دەبێت بەژێرەوە‪ ،‬بەدو قۆناغ لەڕاستی‬ ‫دور دەكەوێتەوە‪ ،‬لەو روانگەیەوە كە ئێمە‬ ‫راستگۆیی بەدرۆ دادەپۆشین‪ ،‬درۆیەكەش‬ ‫دوبارە بەدرۆی دیكە دادەپۆشینەوە‪ .‬واتە‬ ‫بەبونی تەنیا دەمامكێك دەیان سەپێنن‪،‬‬ ‫بەماسكێك واز ناهێنین‪ ،‬چونكە ئێمە لەو‬ ‫وەهمەدا دەژین كە گەر حەقیقەتی خۆمان‬ ‫لەوانی دی بشارینەوە‪ ،‬ئەوا خۆیشمانی‬ ‫ێ دەشارینەوە‪ ،‬بەمشێوەیەش رزگارمان‬ ‫لـ ‌‬ ‫دەبێت لەنەنگیی‌و ناشیرینیەكانمان!!‬ ‫چونكە ئێمە دەمێكە بــەوە راهاتوین‬ ‫لەجیاتی خۆدۆزینەوە خۆمان لەخۆمان‬ ‫بدزینەوە‪ ،‬لەجیاتی هەوڵی خۆناسین‬ ‫خۆمان لەخودی خۆمان نامۆتر بكەین!‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )510‬دو شةممة ‪2015/4/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫زۆرترین پۆستی بەڕێوەبەری ژن لەجامایكایە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەلێكۆڵینەوەیەكی نوێی كۆمپانیای‬ ‫ئێكسپێرت مــاركــت‪-‬ی ئەمەریكی‪،‬‬ ‫سەبارەت بەڕێژەی ژنانی بەرێوەبەر‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬دەركــەوتــوە كــە شــاری‬ ‫جامایكا لەئەمەریكا‪ ،‬زۆرترین ژنان‬ ‫لەپۆستی بەڕێوەبەرێتیدان‪.‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانیاش‬ ‫كــە راپــۆرتــەكــەی بــاوكــردۆتــەوە‪،‬‬ ‫رایگەیاندوە لەنێو ‪ 108‬واڵتی جیهاندا‪،‬‬ ‫كۆلۆمبیا بەپلەی دوهەم دێت بەرێژەی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫‪ ،%53.1‬دورگــــەی ســانــت لوسیا‬ ‫لەپلەی سێهەمدایە بەرێژەی ‪،%52.1‬‬ ‫لەكیشوەری ئاسیاش فلیپین بەپلەی‬ ‫چوارەم دێت بەرێژەی ‪ ،%47.6‬دوای‬ ‫ئەوانیش‪ ،‬پەنەما بەپلەی پێنجەم‌و‬ ‫گواتیماال بەپلەی هەشتەم لەكیشوەری‬ ‫ئــەمــەریــكــای التــیــن‌و لــەئــەوروپــای‬ ‫رۆژهــەاڵتــیــش بیال روســی ـا‌و بەپلەی‬ ‫شەشەم‌و التیڤیا حەوتەم دێت‪ ،‬دەیلی‬ ‫مەیلی ئاماژەی بە بریتانیاش كردوە كە‬ ‫بەپلەی ‪ 41‬دێت بەرێژەی ‪.%34.2‬‬

‫گەورەترین‬ ‫گۆڕستانی‬ ‫فڕۆكە‬ ‫لەجیهاندا‬

‫لەلوبنان مۆزەخانەی‬ ‫فەیروز كرایەوە‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬روەكێكی دەشتەكییە‪.‬‬ ‫‪-2‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬فێڵباز‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ یا شت ‌‬ ‫‪-3‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬كەس ‌‬ ‫هیچ‌و پوچ بێ‌‪ ،‬ژێر‪.‬‬ ‫‪-4‬مۆدە «پ» نیوەی شلێر‪ ،‬شتی‬ ‫تیایە‪.‬‬ ‫ێ ناكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-5‬گەورەیەو هیچی پ ‌‬ ‫‪-6‬نــیــوەی تــەم ـێ‌‪ ،‬دوان لــەتــار‪،‬‬ ‫لەبەندایە‪.‬‬ ‫‪-7‬بــۆ كێاڵنە «پ»‪ ،‬ژمارەیەكە‪،‬‬ ‫جۆرە پارەیەك بو‪.‬‬ ‫‪-8‬چەشن‪ ،‬ئامۆژگاری‪ ،‬روەكێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لەزەند‪ ،‬نیوەی پواڵ‪ ،‬نیوەی‬ ‫گرام‪ ،‬دوان لەقامك‪.‬‬ ‫‪-10‬گوندێكی بەناوبانگە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكە «پ»‪ ،‬زۆر‪ ،‬الدراو‪.‬‬ ‫‪-12‬تەنیشتی گوێ‌‪ ،‬نیوەی متیل‪،‬‬ ‫فێڵ «پ»‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی جیهان وێنەی گەورەترین گۆڕستانی فڕۆكەیان لەجیهاندا باڵوكردەوە‪ ،‬كە روبەرەكەی‬ ‫‪ 1300‬جار لەیاریگای تۆپی پێ‌ گەورەترە‪ ،‬نزیكەی ‪ 4200‬فڕۆكەی خانەنشین‌و لەكار كەوتوی‬ ‫تێدایە‪ ،‬گۆڕستانەكە دەكەوێتە بنكەی ‪ Davis-Monthan‬سەربازی ئاسمانیی لەناوچەی‬ ‫‪ Tucson‬لەویالیەتی ئاریزونا‪ .‬گۆڕەپانەكە لەساڵی ‪ 1946‬دروستكراوەو سەرەتا بۆ مانەوەو‬ ‫هەڵگرتنی فڕۆكە زیادە سەربازییەكانی وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا بوە‪ ،‬دواتر گۆڕەپانەكەی‬ ‫بەرفراوانتر كــراوەو بۆتە شوێنی زۆرێــك لە فڕۆكە لەكاركەوتوەكانی ئەمەریكا بەتایبەتی‬ ‫لەجۆرەكانی ‪ F15‬و ‪F14‬و ‪.C5a Galaxy‬‬

‫بەهۆی‬ ‫سەگەكەیەوە‬ ‫ژمارەی مۆبایلەكەی‬ ‫ئاشكرا دەبێت‬ ‫دوای چەند خولەكێك لەباڵوكردنەوەی‬ ‫چەندین نامەو ئــاگــاداری پەیوەندی‬ ‫لەالیەن خۆشەویست‌و هەوادارانیەوە‬ ‫پێدەگات بەوەی ژمارەی تەلەفۆنەكەی‬ ‫ئاشكرا بوە‪ .‬بۆیە بەپەلەو بەناچاری‬ ‫دیمەنە ڤیدیۆییەكەی سڕییەوە‪.‬‬ ‫لەنوێترین كاری هونەریشیدا بیری‬ ‫بەنیازە بۆ سازدانی چەند ئاهەنگێك‬ ‫لەمانگی نیساندا‪ ،‬روبكاتە چین‌و دواتر‬ ‫ســەردانــی تۆكیۆو جاكارتاو مانێالو‬ ‫سەنگافورەو بانكۆك بكات لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسیا بۆ سازدانی چەند ئاهەنگێك‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ئەوەندە پۆز لێمەدە‪،‬‬ ‫هەوڵبدە كارە تێكچوەكانت‬ ‫رێـــكـــبـــخـــەیـــتـــەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫لەخۆشەویستەكەت مەكە بۆ‬ ‫سەفەركردن‪.‬‬

‫ـ كــاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬كارەكانت بەنیوە‬ ‫ناچڵی مەهێڵەرەوە‪ ،‬دڵت‬ ‫لەخۆشەویستەكەت پیس‬ ‫نەبێ‌‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بـــاوەڕ بەهەمو شت ‌ێ‬ ‫مـــەكـــە‪ ،‬تـــۆ مــرۆڤــێــكــی‬ ‫بەخشندەیت‪ ،‬لەكاردا پەلە‬ ‫مەكە‪ ،‬خۆشەویستەكەت زۆر‬ ‫دڵی التە رێزی بگرە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ پـــارەیـــەكـــی بــاشــت‬ ‫دەستدەكەوێ‌‪ ،‬پڕۆژەیەكی‬ ‫نـــوێ‌ دەگــریــتــە دەســـت‪،‬‬ ‫بـــەهـــێـــمـــنـــی لـــەگـــەڵ‬ ‫خـــۆشـــەویـــســـتـــەكـــەتـــدا‬ ‫بجوڵێرەوە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ تـــوڕەبـــون خــویــەكــی‬ ‫ناشرینە‪ ،‬دڵت گــەورە بێ‌‪،‬‬ ‫وامەزانە هەمو شتێ‌ سودی‬ ‫نیە‪ ،‬لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫بەوەفا بە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ كارێكی باش دەگریتە‬ ‫دەست‪ ،‬لەسەرەتادا هیالك‬ ‫دەبی‪ ،‬دواتر رادێیت‪ ،‬مەهێڵە‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەت تــوڕە‬ ‫ببێت‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كۆمپانیایەكی خۆراكی هاوس فودس گروپ‪-‬ی‬ ‫یابانی‪ ،‬كە لەالیەن میدیاكانی یابان‪-‬ەوە گرنگی‬ ‫زۆری پێدەدرێت‪ ،‬بەنیازە جۆرێك لەپیاز بخاتە‬ ‫بازاڕەكانەوە كە لەكاتی لەتكردنیدا فرمێسك‬ ‫لەچاو نەهێنێت‪.‬‬ ‫بەرپرسی كۆمپانیاكەش رایگەیاندوە كە هاوس‬ ‫فودس گــروپ‪ ،‬سەركەوتوبوە لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ئەمجۆرە پیازەدا‪ ،‬ئەوەش بەلەكار خستنی ئەو‬ ‫ئەنزیمەی دەبێتە هۆی حەساسیەت‌و فرمێسك‬

‫رژاندنی چاو‪ ،‬بەرپرسەكە وتیشی‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫لەكاتی لەتكردنی ئەم پیازەدا لەجیاتی فرمێسك‬ ‫مرۆڤ توشی پێكەنین ببێت‪ .‬ئەویش لەبەر ئەو‬ ‫پێكهاتەیە كە تێیدایەو تائێستاش كۆمپانیایەكە‬ ‫بەبازاڕكردنی ئەمجۆرە پیازەی دیاری نەكردوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2012‬پسپۆڕانی كۆمپانیاكە لەالیەن‬ ‫كۆلیژی هارفەردەوە‪ ،‬خەاڵتێكی گاڵتە ئامێزیان‬ ‫ێ‬ ‫ێ بەخشراوە كە ناسراوە بەخەاڵتی نۆبڵی ب ‌‬ ‫پ‌‬ ‫ئەقڵی‪ .‬كە تایبەتە بەو جۆرە لێكۆڵینەوانەی هیچ‬ ‫ناوەرۆكێكی بەسودی نییە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی لوبنان باڵویانكردەوە‪ ،‬دوای مشتومڕێكی زۆر‬ ‫لەسەر گۆڕینی ناونیشانی موڵكێك‪ ،‬دواتر دەكرێتە مۆزەخانە بۆ‬ ‫فەیروز‪ .‬مێژوی جێگاكە دەكەوێتە گەڕەكی بالت‌و لەسەردەمی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانیدا دروستكراوە‪ ،‬بەپێی مێژوش ئەو جێگایە‬ ‫خانمە هونەرمەندی لوبنانی فەیروز تاتەمەنی ‪ 20‬ساڵیی تێیدا‬ ‫ێ نهۆم پێكهاتوەو بەهۆی كۆنییەوە زۆری‬ ‫ژیاوە‪ .‬خانوەكە لەسـ ‌‬ ‫داروپەردوەكەی تێكچوەو پێویستی بەنۆژەنكردنەوە هەیە‪.‬‬ ‫«زیــاد شەبیب» سەرۆكی شارەوانی بەیروت لەلێدوانێكدا‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬ئەم جێگایە لەبنەڕەتدا خانو نەبوە‪ ،‬لەرابردودا‬ ‫بۆ چەندین كار بەكارهاتوە‪ ،‬بۆ پاراستنی ئەم شوێنەوارانە‬ ‫لەفەوتان ئێستا دەكرێتە مۆزەخانەو كارو پاشماوە هونەری‌و‬ ‫رۆشنبیرییەكانی فەیروز لەخۆدەگرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لەبیرو فیكری‬ ‫نەوەكانی داهاتودا بمێنێتەوەو بپارێزرێت‪.‬‬ ‫فەیروز نــاوی راستی نیهاد حـــەداد‪-‬ە‪ ،‬نزیكەی ‪ 20‬ساڵی‬ ‫سەرەتای تەمەنی منداڵیی لەو شوێنەدا ژیاوەو تێیدا چەندین‬ ‫یادگاری منداڵیی بەسەر بردوەو سەرەتای كاری هونەریشی هەر‬ ‫لەوێوە بوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬عەرەبی بیابان ‪ +‬روەكێكی بەسودە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی تێاڵ‪ ،‬خۆشەویستی‪ ،‬نیوەی‬ ‫تاوە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەمەڕ‪ ،‬سەرپانی پێ‌ تیژ‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گاڵتە‪ ،‬هیچ نەزان «پ»‪ ،‬مەلیك‪.‬‬ ‫‪-5‬ئومێد بەمرۆڤ ئەبەخشێ‌‪ ،‬خزمە‪.‬‬ ‫‪-6‬بۆنی زۆر خۆشە‪ ،‬نیوەی بایز‪.‬‬ ‫‪-7‬تــەنــێــكــی پێكهاتەی خانەیە‪،‬‬ ‫پیسایی لەشە‪.‬‬ ‫‪-8‬هێز «پ»‪ ،‬دەستكەوت‪.‬‬ ‫‪-9‬روەكــێــكــە «پ»‪ ،‬لەعەتێدایە‪،‬‬ ‫بەشێكە لەلەش‪.‬‬ ‫‪-10‬شـــل‪ ،‬جـــۆرە چەكێكە‪ ،‬پاكی‬ ‫كردەوە «پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬نــیــوەی سابت‪ ،‬تەقەمەنییەكە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی رەبو‪.‬‬ ‫‪-12‬پێداویستی مرۆڤە بۆ پاكوخاوێنی‬ ‫‪ +‬كیف‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫ئیتر‬ ‫پیاز‬ ‫فرمێسك‬ ‫لەچاو‬ ‫ناهێنێت‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫خانمە گۆرانبێژی ئەمەریكی كاتی‬ ‫بێری‪ ،‬بەهۆی هەڵەیەكەوە ژمــارەی‬ ‫تەلەفۆنەكەی بۆ ‪ 70‬ملیۆن هەواداری‬ ‫پێگەی ‪ Twitter‬و ‪ 16‬ملیۆنی‬ ‫پــێــگــەی ‪ Instagram‬ئاشكرا‬ ‫دەبێت‪ .‬دوای ئەوەی بیری دیمەنێكی‬ ‫ڤیدیۆیی سەگەكەی بــاوكــردەوە لە‬ ‫ێ ئەوەی هیچ ئاگای‬ ‫‪ ،Instagram‬ب ‌‬ ‫لەوە بێت ژمارە تەلەفۆنیە تایبەتیەكەی‬ ‫بەملی سەگەكەیەوە بەزنجیرێكەوە‬ ‫بەستراوە‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫لەوشەی «گۆ»‪ 25 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرجێ‌ وشەی «گۆ» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬گۆچان‪ ،‬گۆرەوی‪ ،‬گۆڕ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬منیر جەبار‪.‬‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بــــاری دارایـــیـــت رو‬ ‫لــەبــاشــبــونــە‪ ،‬ســەفــەرێــك‬ ‫دەكـــــەیـــــت‌و ســودێــكــی‬ ‫بــەدواوەیــە‪ ،‬ئــەم هەفتەیە‬ ‫دیــــاریــــیــــەكــــی بـــەنـــرخ‬ ‫وەردەگریت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ تـــــا بــــەجــــوانــــی‬ ‫بیرنەكەیتەوە لەراستیەكان‬ ‫تێناگەیت‪ ،‬مرۆڤی مەزن‬ ‫هەڵناچێ‌‪ ،‬تا زیاتر خۆشی‬ ‫ببەخشیت خۆشەویستر‬ ‫دەبیت‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ دو دڵیی‌و خەمۆكی باش‬ ‫نین‪ ،‬هەوڵبدە گۆڕانكاری‬ ‫لەژیانتا بكەیت‪ ،‬بەچاوی‬ ‫رێــزەوە لەخۆشەویستەكەت‬ ‫بڕوانە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ كــەســێــك دەیـــــەو ‌‬ ‫ێ‬ ‫یــــارمــــەتــــیــــت بــــــدات‪،‬‬ ‫سودبەخشە‪ ،‬ئەوەندە كارە‬ ‫جوانەكان مەیەرەوە بەڕوی‬ ‫خۆشەویستەكەتدا‪ ،‬باش نیە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئـــــەم هــەفــتــەیــە‬ ‫هەفتەی بەختە‪ ،‬رۆژەكان‬ ‫خۆشی بەخشن‪ ،‬وریابە‬ ‫خۆشەویستەكەت دەیەوێ‌‬ ‫تاقیت بكاتەوە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ كــارێــك دەگــریــتــە‬ ‫دەست كە هەرگیز بڕوات‬ ‫نــەكــردوە‪ ،‬بــاری ژیانت‬ ‫بــۆ بــاشــی دەگـــۆڕێـــت‪،‬‬ ‫خـــۆشـــەویـــســـتـــەكـــەت‬ ‫دیارییەكت دەداتێ‌‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (510) 6-4-2015‬‬

‫(خەاڵتی گەورەی هونەر)ی ئەکادیمیای هونەری بەرلین‬ ‫بەخشرایە نووسەری بەڕەگەز کورد شێرکۆ فەتاح‬ ‫سەروەر عەبدوڵاڵ‪:‬‬ ‫خەاڵتی گەورەی هونەر کە یەکێکە لە به‌ناوبانگترین‬ ‫خه‌اڵت ‌ه بە نرخەکانى ‌واڵتــی ئەڵمانیا ئەمساڵ لە‬ ‫ئاھـەنگێکی شایستە و ڕەسمیدا بە ڕۆماننووس‬ ‫ونووسەریبە ڕەگەز کورد (شێرکۆ فەتاح)‌بەخشرا‬ ‫ئه‌م خه‌اڵت ‌ه ک ‌ه ب ‌ه (خەاڵتی گەورەی هونەر)ناونراو‌ه‬ ‫نرخێکی مادی و مه‌عنه‌وی و مێژوویی تایبەت بە خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬جگە لەوەی جۆرێکە لە دانپیانانێکی دەوڵەتی‬ ‫بە کاروو بەرهەمەکانی ئەونووسەرەی خەاڵتەکەی‬ ‫پێدەبەخشرێت‪.‬‬ ‫بەخشیاری ئەم خەاڵتە (ئەکادیمیای هونەری بەرلینی‬ ‫‌واڵتی ئەڵمانیایە)‪ ،‬کە لە ساڵی‪ 1696‬ز دامەزراوە‪ ،‬و‬ ‫بە یەکێک لە گرنگترین دامەزراوە ڕۆشنگەرییەکانی‬ ‫ئەوروپا دەناسرێت کە برەوی بە هونەر بە هەموو‬ ‫ڕەگەزەکانییەوە‪ :‬ئەدەب‪ ،‬هونەری شێوەکاری‪ ،‬موزیک‬ ‫‪ ..‬دەدات‪ ،‬ئەم دەسگایە خاوەن گەورەترین ئارشیفە‬ ‫لە بوارەکانی خۆیدا‪ .‬و جگە لەمانەش ئێستا خاوەن‬ ‫‪ ٤٠٠‬ئەندامی کارایە وسااڵنەلە هەر شەش بەشەکەیدا‬ ‫کــار و چاالکی دیــار و نرخدار ئەنجامدەدەن‪ ،‬لە‬ ‫مێژووی ئەم ئەندامانەشداکەسایەتییە ڕۆناکبیرە‬ ‫گەورەکانی ئەڵمانیای وەک نووسەر و فەیلەسووف‬ ‫گۆتە و شانۆنووس و ئەدیب بەرتۆلد برێخت و شاعیر‬ ‫و شانۆنووس فۆلکەر براون‪..‬هەبوون‪.‬‬ ‫خەاڵتی گەورەی هونەر سااڵنە لە الیه‌ن لیژنەیەکی‬ ‫پسپۆر و لێهاتووی ئەڵمانییەوە دەبەخشرێت‪ ،‬کە‬ ‫پێکهاتووە لە که‌سانی ڕۆشنبیر و ئەکادیمی‪ .‬ئەم‬ ‫خەاڵتە بە سەرکەوتنێکی بێوێنە دەناسرێت بۆ هەر‬ ‫نووسەرێک یان ڕۆشنبێرێک پێی ببەخشرێت‪.‬ڕێکەوتی‬ ‫بەخشینی سااڵنەی ئەم خەاڵتە ‪١٨‬ی مارسە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بۆ بیرهێنانەوە و بەرزڕاگرتنی شۆڕشی ‪١٨٤٨‬ەیەلە‬ ‫شارەکەدا‪ .‬ئەم خەاڵتە نرخەکەی ‪15‬هەزار یۆرۆیە‬ ‫بە کەسی یەکەم دەبەخشرێت‪ ،‬کە ئــەم ســاڵ بە‬ ‫نووسەر (شێرکۆ فەتاح) بەخشرا‪ ،‬ئەم بەخشێنەش‬

‫نوسەرو رۆماننوس شێرکۆ فەتاح‬

‫بۆ پشتگیریکردنە لە ژیان و بژێوەی کەسەکە تاوەکو‬ ‫بەردەوام بێت لە کارەکانیی‪ ،‬بەاڵم لە پاڵ ئەم کەسە‬ ‫سەرەکییەش ‪ ٦‬خەاڵتی دیکەش بۆ بوارەکانی دیکەی‬ ‫هونەر تەرخان دەکرێ کە هەر یەکەیان دەگاتە پێنج‬ ‫هــەزار یــۆرۆ و بە شەش کەسە هەڵبژێردراوەکان‬ ‫دەبەخشرێت‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە شێرکۆ فەتاح بــەر لــە چوار‬ ‫مانگ لەگەڵ دەستەی نووسەرە ئەڵمانەکان میوانی‬ ‫هەژدەهەمینفێستیڤاڵی گەالوێژ بــوو و لە الیەن‬ ‫خۆشییەوە سەردانەکەی خۆی بۆ کوردستان کەبە‬ ‫ماڵ و بنەچەی خۆی وەسف کرد بە ساتەوەختێکی‬ ‫مێژوویی و زۆر تایبەتی ناساند لە تەمەنیدا‪،‬هەروەها‬

‫بۆنەی فێستیڤالی گەالوێژی بە بەڕێوەبەران و ئەندام‬ ‫و ئامادەکارانییەوە بە چاالکییەکی زۆر مانابەخش و‬ ‫مێژووییلێکداوە‪ ،‬جگە لەوەی بە تەرزێکی تایبەتی‬ ‫دیالۆگی ڕۆناکبیری نێوان ئیتنەکان و کولتوورەکان‬ ‫بینی وجگە لەمانەش بۆنەکەی بە ڕووبەڕوبوونەوەیەکی‬ ‫ڕۆشنگەریانەی لە مەڕ هێزە تاریکیستەکان بینی‪.‬‬ ‫(شێرکۆ فەتاح)ی ڕۆماننووس و نووسەر لە ڕۆژانی‬ ‫فێستیڤالی گەالوێژدا دوو سیمیناری سەبارەت بە‬ ‫دوو بابەت پێشکەش کرد‪ ،‬یەکەمیان سەبارەت بە‬ ‫ئەزموونی ڕۆماننووسی خۆی و چۆنییەتی وەرگێڕانی‬ ‫بەشێک لە ڕۆژانەی مرۆڤی کورد و ئازار و کێشەکانی‬ ‫لە سەر سنوورەکاندا بۆ بابەتی گێڕانەوە لە ڕۆمانەکانی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬دووەم سیمینارێکیشی سەبارەت بە کێشە و‬ ‫ئەزموونەکانی نووسەرانی بێگانە یان ئەوانەی بەڕەگەز‬ ‫غەیرە ئەڵمان لە ئەڵمانیا و چۆنییەتی ڕەفتارکردن‬ ‫لەگەڵ و بەرهەمەکانیاندا بوو‪ .‬هەردوو سیمینارەکەش‬ ‫بەتێروتەسەڵی گفتوگۆیان لەسەرکرا‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە (شێرکۆ فەتاح) لە میانی هاتن‬ ‫و مانەوەکەیدا میدالیای زێرینی (کوردستان)ی‬ ‫هەژدەهەمینفێستیڤاڵی گەالوێژی پێبەخشرا‪.‬ئەویش‬ ‫میدالیاکەی وەک سێنبولێکی ڕۆشەنگەری و پیرۆز و‬ ‫بەنرخ و مێژوویی وەرگرت‌‪.‬‬ ‫سەرکەوتنی ئــەم نــووســەرە کە بەشێکی دیــاری‬ ‫بابەتی ڕۆمانەکانی دەربارەی گەل و خەڵکی ئاسایی‬ ‫کــوردە‪ ،‬بە تایبەت تالنەوە و ئــازار و ئێشەکانیان‬ ‫لەسەر سنوورەکاندا‪ ،‬هەر تەنها سەرکەوتن نییە بۆ‬ ‫ئەو وەک نووسەرێک‪ ،‬بەڵکوو ئەمەیان سەرکەوتنە‬ ‫بۆ مانابەخشی ئەو جیهانەی گۆزارشتی لێدەکات‪،‬‬ ‫سەرکەوتنە بۆ هونەری نووسین بە هەر زمانێک‬ ‫بێت‪ ،‬دوور لە ڕەگــەز و ئاین‪ ،‬و نزیک لە و بیرو‬ ‫باوەرە رۆشنکار و تازەکارەکان‪ .‬دوا جار سەرکەوتنە‬ ‫بۆ ئێمەی کوردیش کە نووسەرانی بە چەندین زمانی‬ ‫دیکەوەوە دەشێن ببنە پێشەنگی ئەدەبیاتی دیکەی‬ ‫ئەم جیهانە و بەو زمانانەوە گوزارشت لە کێشە و‬ ‫ئازارەکانیانەوە بکەن‪.‬‬

‫لەئایندەیەكی نزیكدا‬ ‫«بەرخودان» باڵودەبێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هــونــەرمــەنــدانــی شــــاری رانــیــە‪،‬‬ ‫لەخۆئامادەكردندان بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫ێ بەناوی «بەرخودان»‪،‬‬ ‫سرودێكی نو ‌‬ ‫ئـــــەم ســـــــرودە بــەهــەســتــێــكــی‬ ‫نیشتمانپەروەرانە هاتۆتە بەرهەم‌و‬ ‫پێشكەش بەو پێشمەرگەو شەڕڤانانە‬ ‫ێ كە لەپێناوی خاك‌و نیشتماندا‬ ‫دەكر ‌‬ ‫گیان بەخت دەكەن‪ ،‬هونەرمەند «هیوا‬ ‫مستەفا» ئــاوازدانــەرو دابەشكاری‬ ‫موزیكی ئەم كارە بە «چاودێر»ی‬

‫راگــەیــانــد‪ :‬ئــەم بــەرهــەمــە ئـــاوازی‬ ‫خۆمەو لەالیەن د‪ .‬هێرش رەسواڵ‪-‬ەوە‬ ‫تێكستی بۆ نــوســراوەو لەستۆدیۆی‬ ‫چاالكیی هونەریی قوتابخانەكانی رانیە‬ ‫تۆمار كراوە‪ ،‬ئێمە بۆئەوەی لەخاك‌و‬ ‫نیشتمان دانــەبــڕێــی ـن‌و خزمەتێك‬ ‫بكەین‪ ،‬ویستمان خۆبەخشانە كارێكی‬ ‫بەكۆمەڵ ئەنجامبدەین كە زیاتر لە‬ ‫‪ 50‬هونەرمەند بەشێوە جیاجیاكان‬ ‫بەشدارییان تێدا كـــردوە‪ ،‬گەرچی‬ ‫كەمێك ئاستەنگ هاتنە رێــمــان‌و‬ ‫پاڵپشتمان نەبو‪ ،‬بەاڵم بەورەیەكی‬

‫بــەرزەوە توانیمان كارەكە بەئەنجام‬ ‫بگەیەنین‌و لەئێستاشدا لەكۆتاییدایەو‬ ‫خەریكە كــاری مۆنتاژ تــەواو دەبێ‌‪.‬‬ ‫ئێمە پەیوەندیمان بــەزۆر شوێنەوە‬ ‫كــرد‪ ،‬بــەاڵم نەتوانرا هاریكاریمان‬

‫خەاڵتەكەی دەبەخشێتە پێشمەرگەو شەڕڤانان‬ ‫«كۆشكی مێرولەكان» خەاڵتی باشترین كورتە فیلمی لەسویسرا بەدەستهێنا‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ئەم مانگەداو لەفێستیڤاڵی‬ ‫فریبۆرگ لەسویسرا‪ ،‬كورتە فیلمی‬ ‫«كۆشكی مێرولەكان» لەنێو ‪ 18‬كورتە‬

‫فیلمی هەڵبژێردراودا توانی خەاڵتی‬ ‫باشترین كورتە فیلم بەدەست بهێنێ‌‪،‬‬ ‫پێشتریش ئەم كورتە فیلمە چەندین‬ ‫خەاڵتی تری نێودەوڵەتیی وەرگرتوە‪.‬‬

‫ئـــەم كـــورتـــە فــیــلــمــە بــەرهــەمــی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی رۆشنبیری‌و‬ ‫هونەریی گەرمیان‌و ماڵی سینەمایە‪،‬‬ ‫دەرهێنەری فیلمەكە «تۆفیق ئەمانی»‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬فیلمەكەم‬ ‫لەسەر جینۆسایدی گەلی كــوردەو‬ ‫خەاڵتەكەشم پێشكەش بەو پێشمەرگەو‬ ‫شەڕڤانانە دەكەم كەئێستا لەبەرەكانی‬ ‫جەنگدا دژ بەگروپی تیرۆرستی داعش‬ ‫دەجەنگن‌و بەرگری لەخاك‌و نیشتمان‬ ‫دەكەن‪ ،‬تا نەهێڵن تاوانی جینۆساید‬ ‫جارێكی تر بەرامبەر بەكورد دوبارە‬ ‫بێتەوە‪.‬‬ ‫«كۆشكی مێرولەكان» بەنوێنەرایەتی‬ ‫هەرێمی كــوردســتــان بــەشــداری لەو‬ ‫فێستیڤاڵەدا كردوە‪.‬‬

‫بكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا زۆر سوپاسی‬ ‫هونەرمەند «هونەر مستەفا» دەكەین‬ ‫كە لەنەرویژەوە گەڕاوەتەوەو توانی‬ ‫بەكامێراكەی خۆی كاری وێنەو كلیپ‬ ‫كردنەكە بگرێتە ئەستۆ‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫لەپرسەی‬ ‫دیالۆگدا‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬

‫ئەی پەیامهەڵگرانی رۆشنگەر‪ ،‬گەر كۆڵت دا‪ ،‬رێك‌و راست رێبكە‌و بڕۆ تا‬ ‫گۆڕستان مەوەستە‪ ،‬گۆڕێك بۆ ئازادی هەڵكەنە! تۆ بڕۆ كفنێك بۆ رەخنە‬ ‫بدورە‌و الفیتەیەك بۆ پرسەی دیالۆگ هەڵواسە‌و بنوسە‪ ،‬ئازادی لەگیانەاڵدایە‌و‬ ‫ئێمە پرسەی دیالۆگ ئەگێڕین! بەدەم رێگاوە‪ ،‬بیر لەبیری تەكفیریستە‬ ‫سەلەفیەكان بكەرەوە‌و بەخەیاڵ تیلەچاوێك لەڕابردو بدە‪ ،‬بەفۆنتێكی پان‬ ‫بنوسە‪ ،‬ئەمە پرسەی درێژكراوەی رۆشنگەرەكانە‪ ،‬پرسەی موعتەزیلەكان‌و‬ ‫حەالج‌و بەغدادی نا‪ ،‬هی كتێبە سوتاوەكانی ئیبن روشدو فاڕابی‪ .‬تۆ بیرت‬ ‫نەچێت بنوسە ئەوە پرسەی نەجیب مەحفوز‌و فەرەج فۆدە‪ ،‬ناوی عەبدولخالق‬ ‫مەعروفت بیرنەچێت‪ ،‬ناوی تەكفیركراوەكان بنوسە‪ ،‬سەلمان روشدی‪ ،‬تەها‬ ‫حسێن‪ ،‬نەسر حامد ئەبوزێد‪ ،‬مستەفا عەقاد‪ ،‬لەسەری سەرەوە دانێ‪ ،‬ئەزانم‬ ‫الفیەتەیەك بەش ناكات! بەاڵم بیرم چو ئەزیەت مەخۆ پێش ئەوە بڕۆ فەتوای‬ ‫روخسەت لەسەلەفیەكان بخوازە‪ ،‬بزانە ئاخۆ پرسە گێڕانمان بیدعەی مونكەر‬ ‫نییە! گەر ئازا نیت‪ ،‬ئااڵی ئازادی داگرە‌و دروشمەكانی وازبێنە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەستنوێژی ئــازادی بەبوێری گومان لەهەموشتێك‌و كۆششی بەردەوامی‬ ‫عەقاڵنی هەڵئەگیرێ‪ ،‬دیالۆگ ئەگەر‪ ،‬رای ئازاد‌و ئارگۆمێنتی عەقاڵنی‪ ،‬میتۆدی‬ ‫زانستی‪ ،‬دیالۆگ ئەگەر یەكتر قەبوڵكردن‌و فەزای تۆلێرانس روكنەكانی‬ ‫نەبو‪ ،‬ئەوە پرسەگێڕان بۆ دیالۆگ كەمترین ئەركێكە‪ ،‬ئەگەر رەخنە تێكەڵ‬ ‫بەڕق‌و سوكایەتی كرا‪ ،‬ئەوا دورینی كفنێك بۆ رەخنە خێرێكی حەسەنییە‪،‬‬ ‫ئەگەر رێڕەوی رۆشنگەری بەچاڵەكانی سەر رێگا پەكی كەوت‪ ،‬ئەوا نزای‬ ‫لێخۆشبون بخوازە‪ .‬بەڕێزان‪ ،‬سەیری دڕك‌و چاڵەكانی سەر رێگای رۆشنگەری‬ ‫كەن‪ ،‬سەیری لیستی كتێبە قەدەغەكراوەكان‪ ،‬دراماو فیلمە راگیراوەكان‪.‬‬ ‫سەیری شیعرە كۆكراوەو سوتاوەكان بكەن‌و كۆنفڕانسە تەكفیركراوەكان!‬ ‫نا سەیری فەتوا خوێناویەكان بكەن‪ ،‬سەیری نوسەرو ئەدیبە هەاڵتوەكانی‬ ‫دەست حوكمی فەتواچییەكان! بنۆڕن خۆ بە وەكیلزانەكانی خودا چەند‬ ‫بێشەرم بونەتە باخەوانی چاندنی دڕك‌و چاڵەكانی ئازادی‪ ،‬چەندە ئازایانە‬ ‫كۆشش ئەكەن‪ ،‬بۆئەوەی شەتڵی دیموكراسی بەرنەگرێ‌و لەڕەگەوە شەتڵە‬ ‫تازەكان‌وشك كەن!‪ ،‬دیقەت بدەن چۆن فەتواچییەكان‪ ،‬جەهلی پیرۆز ئەكەنە‬ ‫یاسای ژیان‌و بەناوی ئاین‪ .‬چ دۆزەخێك بەرپا ئەكەن! نیگا بدەن سەلەفیە‬ ‫تەكفیریستەكان‪ ،‬چ دۆخێكی گاڵتەجاڕانە ئەخوڵقێنن! چۆن لەبری عەرزی‬ ‫ئاین‪ ،‬جەبریانە تێگەیشتنێكی حەرفیی لــەدەق‌و توراسی نەگۆڕ لەدنیای‬ ‫گۆڕاو دا‪ ،‬فەڕز ئەكەن! بنۆڕن‪ ،‬سەلەفیەكان چ گاڵتەجاڕییەك بەفیكرو‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬چۆن بەمیكانیزمەكانی مۆدێرنە‪ ،‬سوكایەتی بەزاست‌و دۆزراوە‬ ‫مرۆییەكان ئەكەن! سەلەفیەكان‪ ،‬هەركاتێ دیالۆگ وەك سەكۆ بۆ ئازادی‬ ‫رادەربڕین گیرا‪ ،‬ئەوان هەركاتێ رەخنەگرتن بۆ بژاركردنی خەوش‌و خورافیات‬ ‫بەخاتری رزگاركردنی راستینەی دین گیرا‪ ،‬ئەوان هەركاتێ باسی مافی ژن‌و‪،‬‬ ‫دیموكراسی‌و سیكۆالریزم كرا‪ ،‬یەك راست بەجوملە فتوا ئەدەن‌و لەداعی‬ ‫ئەبنەوە بەقازی‌و‪ ،‬فتوای حەرام‌و حەاڵاڵ دەردێنن‌و پێمان ئەڵێن‪ ،‬ئەو چەند‬ ‫سانتیمەترە پێت لەبەڕەكەت راكێشا! لەدین دا تۆ ئازادی‪ ،‬تا ئەو شوێنەی‬ ‫كە دینت قەبوڵ نییە‪ ،‬بەاڵم بەتەفسیری تەكفیریستەكان‪ ،‬ئەگەر نەچویتە‬ ‫نوێژی بەكۆمەڵ‪ ،‬خاپوركردنی خانو بەسەرتدا ئەركێكی پیرۆزی ئاینییە!‬ ‫رۆشنگەراكان‪ ،‬گەر ویستان پرسەی دیالۆگ نەگێڕن‪ ،‬گەر ویستان رێگا‬ ‫لەرێگرانی رەخنە بگرن‪ ،‬ئازا بن‪ ،‬ئازادی لەگیانەاڵدا رزگار بكەن‪ ،‬ئەركتانە‬ ‫چۆن پێشمەرگە بەڕوی تیرۆردا ئەچێتەوە‪ ،‬ئەركێكی مێژوییشە ئێوەش بەر‬ ‫بەو تیۆرو ئایدیا سەلەفییە بگرن‌و لەو میتۆد‌و مەنهەجە العەقاڵنییە بدەن‪،‬‬ ‫ئەو فیكرە دۆگماو وێژدان ساردەی تەنها بەپرسەی شەهیدانمان ئاسودە نابێت‬ ‫گەركیەتی پرسەی تەواوی ژیان بگێڕین!‪.‬‬

‫فۆتۆ لەخزمەتی‬ ‫ژینگەدا‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەندی فۆتۆگرافەر «ئەمیر حەسەن»‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫فۆتۆگرافەرانەی كە بەخولیاو عەشقێكی جوانەوە ویژدانی خۆی‬ ‫بۆ كارەكانی ئاسودە دەكات‪ ،‬ئەو هەمیشە دەڵێ‌‪ ،‬ئەركێكی‬ ‫نیشتمانیم لەسەرە بەرامبەر ژینگەی كوردستان‌و دەب ‌ێ‬ ‫تەواوی كەم‪ ،‬تائێستا بەشداری چەندین چاالكیی كردوە وەك‬ ‫دامەزراندن‌و بەشداریكردن لەبواری شانۆو یەكەمین كەسیشە‬ ‫كە لەناحیەی حاجیاوا توانیویەتی ئۆپەرێتێك بۆ مندااڵن‬ ‫بەناوی «رێویەكەش فێڵی لێكرا» بەرهەمبهێنێت‪ ،‬تائێستا‬ ‫بەشداری لەحەوت پیشانگەی هاوبەشدا كردوەو توانیویەتی‬ ‫رێكخراوێكی ژینگە بەناوی «رێكخراوی نەسیم» دابمەزرێنێ‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەهونەری فۆتۆگرافەری‪ ،‬ئەمیر بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬هونەری فۆتۆگرافی لەكوردستاندا بەچاوی عەشق‌و‬ ‫وەفاو خۆشەویستییەوە سەیر دەكرێ‌‪ ،‬بەالی منەوە هونەری‬ ‫فۆتۆگرافی یەكێكە لەهونەرە گرنگەكان‪ ،‬من مێژو بەوێنە‬ ‫دەنوسمەوەو زۆر خۆشەویستە الم‪ ،‬ئێستا فۆتۆ لەكوردستاندا‬ ‫لەئاستێكی باشدایەو گرنگی زۆری پێدەدرێ‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری ئایندەیشی‪ ،‬هونەرمەند وتی‪ :‬پڕۆژەی‬ ‫داهاتوم لەخۆئامادەكردندام بۆ كردنەوەی پیشانگەیەكی‬ ‫تایبەتی بەبۆنەی رۆژی ژینگەوە‪.‬‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫باسی شانۆ دەکات‬ ‫ئەمڕۆ دووشەممە کاتژمێر ‪ ،٤‬دانا ڕەئووف لە ناوەندی غەزەلنووس باسی‬ ‫شانۆ دەکات‪ .‬ئەم سیمینارە لە درێژەی کار و چاالکییەکانی ئەو ناوەندە دێت کە‬ ‫خۆی لە قسەکردن و گفتوگۆ لە بارەی کتێب و فلیم و شانۆوە دەبینێتەوە‪ .‬دانا‬ ‫ڕەئووف ماوەی سااڵنێکە بە وەرگێڕان و نووسین لە بواری شانۆدا خزمەت دەکات‬ ‫و گوتارنووس و هاوکاری ڕەخنەی چاودێرە‪.‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )451‬دووشةممة ‪ 201٥/4/6‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ڕەخنەی توند لە پێشانگاكەی هەولێر دەگیرێت‬ ‫«ئەو دەزگایانەی لەبەر فیکری توندڕەوی لە واڵتانی ئیسالمی‬ ‫قەدەغەن‪ ،‬لە هەولێر بازاڕیان گەرمە»‬ ‫«بە هۆی گەندەڵیی دەزگای مەداوە‪ ،‬وەزیری ڕۆشنبیری بەشداری‬ ‫پێشانگاکەی نەکردووە»‬

‫بڕوا بەرزنجی‪ -‬رەخنەی چاودێر‬ ‫پێنجشەممە‪ ،٢٠١٥/٤/٢ ،‬دەیەمین «پێشانگای‬ ‫نێودەوڵەتیی کتێب»ـی هەولێر بە ئامادەبوونی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان (مەسعوود بارزانی)‬ ‫كرایەوە‪ ،‬لەو پێشانگەیەدا ‪ 2٥0‬دەزگــای چاپ‪،‬‬ ‫بەرهەمەكانیان نمایش دەكــەن‪ ،‬كــە‪ 700‬هەزار‬ ‫ناونیشانی جــیــاواز لە خۆ دەگــرێــت و لە ‪٢٥‬‬ ‫واڵتی جیاوازەوە هاتوون و بۆ مــاوەی دە ڕۆژ‬ ‫بــەردەوام دەبێت‪ .‬نووسەرانیش ڕەخنەی توند‬ ‫لەو پیشانگایە دەگرن و بە باڵوکردنەوەی فیکری‬ ‫توندڕەوی تۆمەتباری دەکەن‪ .‬هەروەها دەزگای‬ ‫مەدای خاوەنی پێشانگاکە بە «گەندەڵی گەورە»‬ ‫دەناسێنن‪.‬‬ ‫مــاردیــن ئیبراهیم‪ ،‬شاعیر و ڕۆمــانــنــووس‪،‬‬ ‫کە بەشداربوویەکی ئەو پێشانگایە بــووە‪ ،‬لە‬ ‫لێدوانێکیدا بۆ ڕەخنەی چاودێر‪ ،‬ئاماژە بەوە‬

‫دەکــات‪ ،‬وەک پرەنسیپ کردنەوەی پێشانگای‬ ‫کتێب کارێکی زەروورە لە هەر شارێکی کوردستاندا‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬ئەو دەڵێت «لە هەموو دنیادا وەک چۆن‬ ‫سیاسەتێکی ئابووری یان تەندروستی یان سیاسی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئاوایش سیاسەتێکی ڕۆشنبیری و فەرهەنگی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ بەرەوپێشبردن و نوێکردنەوەی کولتوور‬ ‫و بیریان‪ .‬بەاڵم حکوومەتی هەرێم وەک چۆن لەو‬ ‫بوارانەدا سیاسەتێکی نییە وسەرکەوتو نەبوە‪ ،‬لە‬ ‫بواری ڕۆشنبیرییشدا سەرکەوتو نەبوە‪».‬‬ ‫ئەو ڕۆماننووسە بە نیگەرانییەوە وتی‪« :‬لە‬ ‫وەزارەتــی ڕۆشنبیریم بیستووە‪ ،‬کە هەندێ لەو‬ ‫دەزگایانەی بە بەرفراوانی بەشدارییان کردووە‪،‬‬ ‫لەبەر باڵوکردنەوەی فیکری توندڕەوی و تەکفیری‬ ‫لە واڵتانی عەرەبی قەدەغەن‪ ،‬بەاڵم لەو پێشانگایە‬ ‫بازاڕی کتێبفرۆشتنیان گەرم بووە‪».‬‬ ‫ئیبراهیم ئەوەیشی وت‪ ،‬کە هەتا کتێبێکی‬ ‫ئەدەبی و زانستی و ڕەخنەییت دەست دەکەوت‬ ‫یان دەفرۆشرا سەدان کتێبی فیکری توندڕەوی‬

‫دەبینران و دەفرۆشران‪.‬‬ ‫بــەدەر لــەم الیــەنــەی پێشانگاکە‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫گەندەڵبوونی دەزگــای مــەدا و خاوەنەکەیشی‬ ‫ورووژێـــنـــرا و وەک بەرپرسێکی وەزارەتــــی‬ ‫ڕۆشنبیرییش دەڵێت‪ ،‬بە هۆی گەندەڵیی زۆری ئەو‬ ‫دەزگایەوە وەزیری ڕۆشنبیری بەشداریی کردنەوەی‬ ‫پێشانگاکەی نەکردووە و هەروەک هۆکاری ڕێدان‬ ‫بەو دەزگا «تەکفیرییانە» بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە کە‬ ‫دەزگاکە تەنها بیری الی قازانجە و «گەندەڵییەکی‬ ‫گەورە لە بواری فەرهەنگیدا دەکات‪».‬‬ ‫هەڵگورد جوندیانی‪ ،‬بــەڕێــوبــەری گشتیی‬ ‫ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی وەزارەتــی ڕۆشنبیری‬ ‫و الوانــی حكوومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬لە‬ ‫نووسینێكدا لە پەیجی تایبەتی خۆی‪ ،‬لە تۆڕی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی فەیسبووک‪ ،‬داوا دەكــات بە هۆی‬ ‫گەندەڵیی دەزگای مەداوە‪ ،‬با هاوواڵتیان بایكۆتی‬ ‫دەیەمین پێشانگای كتێب بكەن و ئاشکرایشی‬ ‫دەکـــات‪ ،‬ئامادەنەبوونی وەزیـــری ڕۆشنبیریی‬

‫حکوومەتی هەرێمیش بۆ هەمان هۆکار دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵگورد جوندیانی لە پۆستەکەیدا نووسیویەتی‪:‬‬ ‫«پێشانگای نێودەوڵەتیی كتێبی هەولێر بەبێ‬ ‫بەشداریكردنی وەزارەتــی ڕۆشنبیری و وەزیری‬ ‫ڕۆشنبیری بەڕێوە چوو‪ ».‬بەپێچەوانەوەی ئەم‬ ‫هەڵوێستەوە فریاد ڕەواندزی وەزیری ڕۆشنبیریی‬ ‫عێراق‪ ،‬ئامادەی مەراسیمەكە بوو وتاری خوێندوە‪.‬‬ ‫ئەو بەرپرسە بااڵیەی وەزارەت دەڵێت‪« :‬بەاڵم‬ ‫ئەوە كۆتایی پرسەكە نییە‪ ،‬ڕۆژیك دێت فەخری و‬ ‫دەزگاكەی ڕاكێشینە دادگا و لێپرسینەوە لەو چەند‬ ‫ملیۆن دینارەی پێشانگاكە بكەین كە لە ‪٢٠٠٩‬ـوە‬ ‫تاكوو ئێستا بە ئاگاداریی هەر سێ دەسەاڵتەكەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە ئاشكرا دەیبات و منەتی كەسیش‬ ‫نازانێت‪».‬‬ ‫بێجگە لەم هەڵوێستەی جوندیانی‪ ،‬هیچ لێدوان‬ ‫و هەڵوێستێکی فەرمی وەزارەتی ڕۆشنبیری هەرێم‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریمان‪ ،‬لێکۆڵەری بواری دینی و‬

‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند‪:‬‬ ‫بێئەندازە سەرچاوەی فیکری سەلەفی و تەکفیریی‬ ‫تێدایە و ئەمەیش وای کردووە کە سەلەفییەکی‬ ‫زۆر لە پێشانگاکەدا بەدی دەکرێن و بە باوەش و‬ ‫عەرەبانە کتێب دەکڕن‪.‬‬ ‫ئــەو ڕەخنەگرەی بــواری ئیسالمی وتیشی‪:‬‬ ‫«حەق وایە پێوەرێک هەبێت و هەڵسەنگاندنێک‬ ‫هەبێت بۆ ئەو دەزگایانەی بەشدار دەبن و ڕێگا‬ ‫نەدرێت سەرچاوەی تەکفیری و تیرۆری بهێنرێتە‬ ‫هەرێمی کوردستانەوە‪».‬‬ ‫بــەشــداریــی سەلەفی و ئیسالمییەکان بە‬ ‫ڕێژەیەکی زۆر‪ ،‬بە هۆی زۆریی سەرچاوە ئیسالمییە‬ ‫«توندڕەوەکان»ـەوە‪ ،‬ناو تۆڕی کۆمەاڵیەتیی‬ ‫فەیسبووکی پــڕ کــرد لــە وێــنــەی کەسانێکی‬ ‫«ڕیشدرێژ» و «شەرواڵ‌کورت» کە بە باوەش‬ ‫یان عەرەبانەیەک کتێبەوە‪ ،‬لە دەیەمین پێشانگای‬ ‫نێودەوڵەتیی کتێبی هەولێر دەردەکەون‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫تراژیدیای ئەرمەنی لە ڕۆمانەکانی یەشار کەمالدا‬ ‫"ئەو مرۆڤە باشانە سواری ئەو ئەسپە جوانانە بوون و ڕۆیشتن"‬ ‫بەکر شوانی‬ ‫نــووســەری گـــەورە یــەشــار کــەمــال لە‬ ‫چوارچێوەی پەیامی مرۆڤانەی خۆیدا بۆ‬ ‫داکۆکیکردن لە کولتوور و مافەکانی هەموو‬ ‫پێکهاتەکانی تورکیا‪ ،‬بەدرێژایی ژیان و بێ‬ ‫گوێدانە گوشارەکانی دەوڵــەت‪ ،‬بەرگری لە‬ ‫ئەرمەنییەکان کــردووە‪ .‬نووسەر‪ ،‬سەرباری‬ ‫هەستیاریی بابەتی ئەرمەنی لە تورکیا‪،‬‬ ‫بــەردەوام دۆستایەتیی لەگەڵ نووسەران و‬ ‫ڕۆشنبیرانی ئەرمەندا هەبووە و بە قەڵەم و بە‬ ‫بەرزکردنەوەی دەنگ‪ ،‬پشتگیری لە داواکانیان‬ ‫کردووە‪ .‬یەکێك لە ئاماژە جوانەکانی یەشار‬ ‫کەمال بە ئاراستەی ڕێزگرتن لە ئەرمەنەکاندا‪،‬‬ ‫بوونێتی بــە هــاوڕێــی گەشتی نــووســەری‬ ‫ئەمریکایی بــەڕەچــەڵــەك ئەرمەنی ولیام‬ ‫سارۆیان (‪ )١٩٨١-١٩٠٨‬لە ئیستانبوڵەوە بۆ‬ ‫بدلیسی باکوری کوردستان‪ .‬سارۆیان ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٤‬بۆ یەکەمجار سەردانی تورکیا دەکات و‬ ‫لە شاری بدلیس دەچێتە سەر کۆنە هەواری‬ ‫دایك و باوك و کەسوکاری و بەبەرچاوی‬ ‫هەموو ئامادەبووانەوە‪ ،‬تاوێكی باش لە دڵەوە‬ ‫بۆ خۆی و دایك و باوك و چارەنووسی پڕ‬ ‫لە تراژیدیای میللەتەکەی دەگــری‪ .‬یەشار‬ ‫کەمال وەك نووسەر و وەك ڕۆژنامەنووسی‬ ‫ڕۆژنامەی «جمهوریەت» لەو گەشتەدا لەگەڵ‬ ‫سارۆیاندا بووە‪ .‬نموونەیەکی تری خەمخۆریی‬ ‫یەشار کەمال بۆ دۆزی ئەرمەنییەکان ئەوەیە‬ ‫کە ساڵی ‪ ١٩٥١‬بە هەوڵ و تێکۆشانی خۆی‪،‬‬ ‫کەنیسەی مێژوویی دوورگەی ئاکدەماری ناو‬ ‫دەریاچەی وانی لە ڕووخاندن ڕزگار کردووە‪ .‬بە‬ ‫خوێندنەوەی چیرۆك و ڕۆمانەکانی نووسەر‪،‬‬ ‫دەبینین ئەو تراژیدیای مێژووییی ئەرمەنەکان‬ ‫و تااڵنکردنی ســامــان و موڵكی ئەوانی‬ ‫وەك کەرەستەیەکی پڕ بایەخ لە نووسیندا‬ ‫بەکارهێناوە و لەو ڕێیەوە ڕێز و خۆشەویستیی‬ ‫زۆرێك لە ئەرمەنەکانی تورکیا و ئەرمەنستان‬ ‫و جیهانی بۆ خۆی مسۆگەر کردووە‪ .‬گەل و‬ ‫حکوومەتی ئەرمەنیستانیش هەمیشە هەوڵ و‬ ‫خەمەکانی یەشار کەمالیان لەبەرچاو بووە و‬ ‫هەر لەو سۆنگەیەشەوە وەزارەتی ڕۆشنبیریی‬ ‫ئەرمەنستان ساڵی ‪ ٢٠١٣‬خەاڵتی «کریکۆر‬ ‫نارێگاتسی» کە بااڵترین و واتادارترین‬ ‫خەاڵتی واڵتە‪ ،‬بە نووسەر بەخشی‪.‬‬ ‫ڕێککەوتێکی چەند سەیر و نامۆیە! یەشار‬

‫هاتوون داوای ئەمانەتی ئەرمەنییەکانی لێ‬ ‫دەکەن‪ .‬ئەویش لە وەاڵمدا دەڵێت‪« :‬ئێوە‬ ‫هاتن و ئەمانەتی ئــەو هاوسێیانەتان لە‬ ‫دەستم دەرهێنا کە ماوەی بیست و یەك ساڵ‬ ‫بوو الی خۆم شاردبوومەوە‪ .‬هەموو خەلك‬ ‫دەزانێت ئەم ئەمانەتانە الی من بووە‪ .‬ئێستا‬ ‫چۆن بە خەڵك بڵێم ئێوە هاتن و بردتان‪،‬‬ ‫چــۆن بـــاوەڕم پێ دەکـــەن؟ ئەمە خەمی‬ ‫منە‪ »...‬پیاوەکانی دەوڵەت پێی ڕادەبوێرن‬ ‫و پێشنیاری بۆ دەکەن بیکوژن بۆ ئەوەی لەو‬ ‫خەمە «ڕزگار»ی بکەن!‬

‫کەمال لە ساڵێکدا کۆچی دوایی کرد کە یادی‬ ‫‪ ١٠٠‬ساڵەی دوو ڕووداوی گەورەیە؛ یەکەم‪ :‬بە‬ ‫کۆمەڵکوشتنی زیاد لە ملیۆنێك ئەرمەنی و‬ ‫سی هەزار کورد لەسەر دەستی عوسمانییەکان‬ ‫لە ساڵی ‪١٩١٥‬دا‪ ...‬دووەم‪ :‬ئاوارەبوون و‬ ‫کۆچی دەیان هەزار کوردی وان و ناوچەکانی‬ ‫دەوروبــەر لە هەمان ساڵدا (‪ ٨‬ساڵ پێش‬ ‫لە دایکبوونی نووسەر) بەهۆی شەڕی نێوان‬ ‫ڕووس و عوسمانییەکانەوە‪ .‬بنەماڵەی یەشار‬ ‫کەمال یەکێك بوو لەو خێزانەی کوردانەی کە‬ ‫لەو ساڵەدا لە کەناری گۆمی وانەوە ڕوویان‬ ‫لە ئەدەنە کرد و لە گوندی هەمیتەی سەر بە‬ ‫ناوچەی عوسمانییە گیرسانەوە‪ .‬لە دۆخێکی‬ ‫وەهادا چی لەوە باشتر هەیە کە وەك ڕێزێك‬ ‫بۆ قوربانییەکانی ئەرمەن و وەك وەفایەك‬ ‫بۆ یەشار کەمالی گەورە‪ ،‬چەند نموونەیەکی‬ ‫تایبەت بە ئەرمەن لە نووسین و ڕۆمانەکانی‬ ‫نووسەردا بخەمە بەرچاوی خوێنەران‪.‬‬ ‫«ئەرمەنییەکان باڵندە نین‪ ،‬ماڵەکانیان‬ ‫هێالنە نییە»‬ ‫یەشار کەمال لە ڕۆمانی «تیترواسك»دا‬ ‫دەنووسێت‪« :‬دایــك بەمجۆرە ئامۆژگاری‬ ‫ئیسماعیل ئاغای کوڕی دەکات‪ :‬داوام لە تۆ‬ ‫ئەوەیە کاتێك دەچیتە ئەو ناوچەیە‪ ،‬ماڵ و‬ ‫کێڵگە جێماوەکانی ئەرمەنییەکان وەرنەگریت‪.‬‬ ‫هێالنەیەك‪ ،‬خاوەنەکەی هەڵهاتبێت‪ ،‬باڵندەی‬ ‫تر لەخۆناگرێت‪ .‬ئەوەی هێالنە تێك بدات‪،‬‬ ‫نابێت بە خــاوەن هێالنە‪ .‬پەتی ستەم لە‬ ‫ئەستووریدا دەپچڕێت‪ ».‬ئیسماعیل ئاغا‬ ‫بە ئامۆژگارییەکانی دایکی دەکات و کاتێك‬ ‫لێپرسراوانی تورك پێشنیاری پێدانی ماڵی‬ ‫ئەرمەنی دەخەنە بەردەمی‪ ،‬ئەم دەڵێت‪:‬‬ ‫«سوپاس بەگم‪ ،‬بەاڵم من خانوو و کێڵگە‬ ‫و بێستانی ئەرمەنیم ناوێت‪ ».‬کابرای تورك‬ ‫لێی تووڕە دەبێت‪ ،‬کەف بە اللغاویدا دێتە‬ ‫خوارێ‪ ،‬پێ بە زەویدا دەکێشێت و بە دەنگی‬ ‫بەرز دەڵێت‪« :‬ئەوە تۆ چی دەڵێیت هەی‬ ‫کوردی بێئەقڵ‪ ،‬کوردی شێت! ئەوانە باڵندە‬ ‫نین‪ ،‬باڵندە نین‪ ...‬ماڵەکانیشیان نابن بە دۆستی خۆی لە دەستی دانیشتووانی گوندێك‬ ‫هێالنە‪ »...‬یەشار کەمال لە هەمان ڕۆماندا دەردەهێنێت و لە مــردن ڕزگــاری دەکــات‪.‬‬ ‫بــاس لــەوە دەکـــات چــۆن لــەو ڕۆژگـــارەدا کەچی موختاری گوندەکە پێی دەڵێت‪« :‬ئەو‬ ‫پروپاگەندەی ئەوە لە ئارادا بووە کە ئەگەر ئەرمەنییەم بــدەرێ با بیکوژم‪ .‬دەیکوژم‬ ‫هەرکەسێك ژمارەیەکی دیاریکراو ئەرمەنی و دوای مردن دەچمە بەهەشت‪ .‬تا ئێستا‬ ‫بکوژێت‪ ،‬بەهەشت بۆ خۆی مسۆگەر دەکات‪ .‬ژمارەیەك ئەرمەنیم کوشتووە‪ ،‬بەاڵم بەشی‬ ‫ئیسماعیل ئاغای کورد‪ ،‬ئۆنیکی ئەرمەنیی چوونە بەهەشت ناکات‪ .‬بە کوشتنی ئەم‬

‫یەکەمی ڕۆمانی «حەمەدۆك»دا دەنووسێت‪:‬‬ ‫«ئەو کێڵگەیەی کە عەلی سەفا بەگ لەم‬ ‫دواییەدا بەدەستی هێناوە‪ ،‬لەگەڵ گوندی‬ ‫قــەرەدووتــدا هاوسنوورە‪ .‬زیــاد لە نیوەی‬ ‫زەوییەکانی ئەو کێڵگەیە‪ ،‬زەوی و زاری‬ ‫بەجێهێڵدراوی ئەرمەنییەکانە‪ .‬ئەوی تریشی بە‬ ‫تۆپزی و فرت و فێڵ لە دەستی گوندنشینانی‬ ‫قەرەدووت دەرهێناوە‪ ».‬نووسەر لە بەرگی‬ ‫دووەمی «حەمەدۆك»یشدا ئاماژە بۆ موڵك‬ ‫و زەویــی ئەرمەنییەکان دەکــات‪« :‬ئەگەر‬ ‫شەڕی ڕزگاری نەبوایە‪ ،‬بەخەیاڵیش نەدەبوو‬ ‫بە خاوەنی بستێك لەو زەوییانە‪ .‬بەشێك‬ ‫لەو زەوییانە هی سوڵتان عەبدول حەمید‬ ‫کۆچی ئەرمەنییەکان لە ڕۆمانی «تاوانی‬ ‫و بەگەکانی دەرە و عەرەبەکانی بە میسری‬ ‫بازاڕی ئاسنگەران»دا‬ ‫ناسراو بوو‪ .‬بەشێکیشی هی ئەرمەنییەکان‬ ‫یەشار کەمال لە ڕۆمانی «تاوانی بازاڕی‬ ‫بوو‪ ».‬نووسەر لە بەشێکی تردا دەنووسێت‪ :‬ئاسنگەران»دا بە زمانێکی ڕەخنەگرانە‬ ‫«دووەم پارچە زەویــی ئەحمەد بەگ کە باس لەوە دەکات چۆن خەڵکی ناوچەکان‬ ‫خۆی زۆری بەدڵ بوو‪ ،‬کێڵگەیەکی بچووك لــە ڕێــی دەســتــبــەســەرداگــرتــنــی زەوی و‬ ‫بوو لە نزیك گوندی ئاکمەزار‪ .‬ئەو کاتەی موڵکی ئەرمەنییەکانەوە دەوڵەمەند بوون‪:‬‬ ‫ئەرمەنییەکان هەڵهاتن‪ ،‬ئەرمەنییەك ئەم «سلێمان سامی‪ :‬کورە ئەگەر ئەرمەنییەکان‬ ‫کێڵگەیەی بە دۆستێکی تورکمانی فرۆشتبوو‪ .‬ڕایــان نەکردایە‪ ،‬تۆ ئێستا ناولەپی خۆت‬ ‫تورکمان و ئەرمەنییەکان دۆست و برادەری دەلــســتــەوە‪ .‬فاتمە گــوڵ لــە چوکورئۆڤا‬ ‫گیانی بەگیانین‪ .‬کابرای ئەرمەنی بە یارۆی دەبوو بە لەشفرۆشێکی بەناوبانگ و تۆیش‬ ‫تورکمان دەڵێت‪ :‬ئەگەر گەڕامەوە‪ ،‬کێڵگەکەم دەبوویت بە خەڵووزفرۆش‪ .‬سوپاسبژێر بە‪،‬‬ ‫بدەرەوە‪ .‬ئەگەر نەگەڕامەوە‪ ،‬با بۆ تۆ بێت سوپاسبژێری سەرکیز خەزنەجییان‪ .‬ئەگەر‬ ‫و وەك شیری دایکت لێت حەاڵڵ بێت‪ »...‬سەرکیز ڕای نەکردایە‪ »...‬یەشار کەمال لە‬ ‫یەشار کەمال لە شوێنێکی تردا دەنووسێت‪ :‬هەمان ڕۆماندا و لە میانەی سلێمانەوە کە‬ ‫«ئــەو گــەڕەکــەی ئەرمەنییەکان چۆڵیان بە نۆ چەکدارەوە پەالماری ماڵی مستەفا‬ ‫کرد‪ ،‬ڕووی وێرانکاری پێوە دیار بوو‪ .‬ئیدی ئاغا دەدات‪ ،‬تیشك دەخاتە سەر ئەو شەڕ‬ ‫کوردانی کۆچکردوو لە ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵەوە و ئاژاوانەی کە لە کاتی دابەشکردنی زەوی‬ ‫لــەو گــەڕەکــە دەژیـــان و تەنانەت خۆیان و موڵکی بەزۆر داگیرکراوی ئەرمەنییەکاندا‬ ‫لە قــەرەی بچووکترین ڕووداوی ناوچەکە ڕوویانداوە‪« :‬دەبێت لێرە دەربچیت‪ .‬میراتی‬ ‫نـــەدەدا‪ .‬کــوردەکــان لە خانووی سەربان پانسۆیان بۆ من ماوەتەوە‪ .‬نەك لەبەرئەوەی‬ ‫گڵینی ئەرمەنییەکاندا دەژیان و بەردەوام لەو کوڕی پانسۆیان بم‪ ،‬بەڵكو لەبەرئەوەی من‬ ‫گەڕەکانەوە دەنگی هاوار و قیژەی کوردی پانۆسیانم دەرکرد‪ .‬بۆیە هەموو ماڵ و موڵك‬ ‫دەهات‪»...‬‬ ‫و خانوو و زەوی و کێڵگە و دووکانەکانی‬ ‫یــەشــار کــەمــال لــە بــەرگــی چــوارەمــی پانسۆیان بۆ من ماوەتەوە‪ ».‬یەشار کەمال‬ ‫«حــەمــەدۆك»یــشــدا چەند پەرەگرافێکی لــەم ڕۆمــانــەدا و لە وەسفی کۆچکردن و‬ ‫بــۆ تـــراژیـــادی ئــەرمــەنــیــیــەکــان تــەرخــان کۆچپێکردنی ئەرمەنییەکاندا دەربڕینێك‬ ‫ئەرمەنییە‪ ،‬ژمارەکەم تەواو دەبێت و دەچمە کــــردووە‪ .‬بــۆ نــمــوونــە‪ ،‬ئــەرمــەنــەکــان لە بەکاردەهێنێت کە لە ناوەڕاستی سااڵنی‬ ‫بەهەشت‪ .‬بمدەرێ‪ ،‬بەخێر بۆت دەنووسرێت‪ .‬کاتی دەربەدەرکردنیاندا سامان و خشڵی حەفتای سەدەی ڕابــردوو بــەدواوە بووە بە‬ ‫خۆیان بە ئەمانەت الی دۆستە موسڵمانە یەکێك لە دەربڕینە بەناوبانگ و بەرباڵوەکان‬ ‫من لە ڕەزام کڕیوە‪».‬‬ ‫باوەڕپێکراوەکانیان بەجێهێشتووە‪ .‬عەمبەر لە زمانی تورکیدا‪« :‬ئــەو مرۆڤە باشانە‬ ‫بەگ یەکێك لەو موسڵمانەیە و لە نیوەی سواری ئەو ئەسپە جوانانە بوون و لێیان دا‬ ‫«زەوییەکانی ئەرمەنی لە بەرگەکانی‬ ‫شەودا لە دەرگای دەدرێت‪ .‬ئەمیش دەرگا و ڕۆیشتن‪»...‬‬ ‫«حەمەدۆك»دا»‬ ‫یەشار کەمال لە پەرەگرافێکی بەرگی دەکاتەوە و دەبینێت پیاوانی دەوڵەتن و‬

‫ڕێککەوتێکی چەند سەیر و نامۆیە!‬ ‫یەشار کەمال لە ساڵێکدا کۆچی‬ ‫دوایی کرد کە یادی ‪ ١٠٠‬ساڵەی بە‬ ‫کۆمەڵکوشتنی زیاد لە ملیۆنێك‬ ‫ئەرمەنی و سی هەزار کورد‬ ‫لەسەر دەستی عوسمانییەکانە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩١٥‬دا‬

‫كێویبوونی ڕۆح‬

‫ل ‌ه ڕۆمانی "پاسه‌وانێك له‌ مه‌زرا"ـدا‬ ‫جانگیر وسو‬ ‫ئه‌گه‌ر سروشت تا جوانتر بێت سه‌ختتر‬ ‫و ئه‌گه‌ری ژیان تێدابوونی كه‌متر بێت‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫ئایا شار تا جه‌نجاڵتر بێت و گه‌وره‌تر بێت‬ ‫ترسناكتر نابێت؟ ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌زۆن جه‌سته‌یێكی‬ ‫كێوی به‌رهه‌م بهێنێت‪ ،‬نیویۆركیش ڕۆحێكی‬ ‫كێوی به‌رهه‌م ناهێنێت؟ گواستنه‌وه‌ی دیمه‌نی‬ ‫سروشت ل ‌ه ڕێگای سه‌ته‌الیت و تیڤییه‌كانه‌وه‌‬ ‫ڕۆحی مرۆڤ تێر سروشت ده‌كات؟ سه‌نتڕاڵ‬ ‫پــارك و باخچه‌ی ئــاژه‌النــی نیویۆرك كه‌‬ ‫ده‌ستكردی مرۆڤن ئه‌توانێت ئه‌و فه‌راغه‌‬ ‫ده‌روونییه‌ی دوور ل ‌ه سروشتی نیویۆركییه‌كان‬ ‫پڕ بكاته‌وه‌؟ كۆمه‌ڵێك پرسیارن ك ‌ه له‌الی‬ ‫هه‌ر خوێنه‌رێكی ب ‌ه سه‌لیق ‌ه و دیقه‌ت دروست‬ ‫ئه‌بێت كاتێك «پاسه‌وانێك ل ‌ه مــه‌زرا»‬ ‫ئه‌خوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پاسه‌وانێك ل ‌ه مــه‌زرا ڕه‌خنه‌گرتن ‌ه له‌‬ ‫كۆمه‌لگای مۆدێرنه‌‪ ،‬باسی ڕۆحێكی وێڵ‬ ‫و سه‌رگه‌ردان ده‌كات له‌نێو شارێكی پڕ له‌‬

‫كێش ‌ه و ئه‌زموونی دوای جه‌نگ و شه‌ڕی‬ ‫سارد‪ .‬پاسه‌وانێك ل ‌ه مه‌زرا ئه‌و پێشبینییانه‌ی‬ ‫سیاتلی سه‌رۆكی هیندیی ‌ه سووره‌كان كه‌‬ ‫ساڵی ‪ 1885‬ل ‌ه وتارێكی مێژوویی ده‌رباره‌ی‬ ‫سروشت پێشكه‌ش ب ‌ه ئه‌مه‌ریكییه‌كانی كرد‬ ‫پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و كاته‌ی سروشتی‬ ‫ڕاسته‌قین ‌ه ل ‌ه ڕۆحــی مــرۆڤ دائه‌بڕێت‪ ،‬چ‬ ‫ئازار و ئه‌شكه‌نجەیەك ڕوو ئه‌كات ‌ه ڕۆحی ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌‪« .‬بێشك مرۆڤه‌كان ده‌مرن ل ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫كێویبوونی ڕۆحدا»*‪.‬‬ ‫سیاتڵ پێی وای ‌ه كه ئه‌و كێویبوونه‌ی ڕۆح‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی دابڕان ل ‌ه سروشتی ڕوو ئه‌دات‪.‬‬ ‫ڕۆمانه‌ك ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه ژیانی سێ ڕۆژه‌ی هۆڵدن‬ ‫كۆڵفیڵد‪ ،‬ك ‌ه هه‌رزه‌كارێكی فێرخوازه‪ .‬هه‌ر له‌‬ ‫سه‌ره‌تاو‌ه بێڕه‌حمان ‌ه ئه‌كه‌وێت ‌ه ڕه‌خنه‌گرتن له‌‬ ‫سه‌رجه‌می كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ل ‌ه قوتابیێكی هاوڕێی تا‬ ‫ڕۆشه‌نبیرێك و قه‌شه‌یێك‪ ،‬ل ‌ه ده‌ستكێشێكی‬ ‫به‌یس بۆڵ تا ده‌گات ‌ه باڕه‌كان و كوچ ‌ه و‬ ‫كۆاڵنه‌كانی نیو یۆرك‪.‬‬ ‫هــۆڵــدن كۆڵفیڵد نــمــونـه‌ی مرۆڤێكی‬ ‫كۆمه‌ڵگای مۆدێرنه‌ی ‌ه ك ‌ه خاڵی بووەته‌وه‌‬ ‫ل ‌ه هه‌موو هه‌ست و سۆزێكی خۆشه‌ویستی‬

‫و جوان‪ .‬ئه‌حالم موسته‌غانمی گوتوویه‌تی‬ ‫«ڕۆمــــان زه‌وتكردنێكی زمانه‌وانیی ‌ه و‬ ‫ڕۆماننووس پاڵه‌وانه‌كان ناچار ده‌كات هه‌رچی‬ ‫خۆی ده‌ی ـه‌وێ ئه‌و‌ه بڵێن‪ ».‬ئه‌و قسه‌یه‌ی‬ ‫موسته‌غانمی له‌و ڕووه‌وه‌یــ ‌ه هه‌ر ڕۆمانێك‬ ‫ئه‌نووسرێت ده‌رهاوێشته‌ی ناخی نووسه‌ر و‬ ‫ئه‌و واقیعه‌ی ده‌وروبه‌ریه‌تی‪ .‬ڕۆمان هه‌رچه‌ند‬ ‫خه‌یاڵی بێت‪ ،‬زێده‌ڕۆیی زۆری خه‌یاڵی تێدا‬ ‫بێت‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی هه‌ر ئه‌و خه‌ون و خولیایانەن‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ری نووسه‌ر و كۆمه‌ڵگای نوسه‌رن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج ‌ه ك ‌ه هۆڵدن كۆڵفیڵد‬ ‫ڕه‌خنه‌گرێكی به‌توانای ‌ه و ل ‌ه سه‌رجه‌می‬ ‫شته‌كانی ده‌وروبه‌ری بێزاره‌‪ ،‬هه‌تا ل ‌ه شوێنێك‬ ‫ئه‌ندامێكی خێزانه‌كه‌ی پرسیاری ئـه‌وه‌ی‬ ‫لێده‌كات حه‌ز ل ‌ه چ شتێكی نیو یۆرك ده‌كات؟‬ ‫به‌اڵم دوای ماوه‌یه‌ك بێده‌نگبوون ناتوانێت‬ ‫وه‌اڵمێكی ڕوون و ئاشكرای هه‌بێت‪ .‬هه‌موو‬ ‫ئاواتیشی ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه شوێنێك له‌ناو قوواڵیی‬ ‫سروشت ببێت ‌ه پاسه‌وانی مه‌زرایێك‪ .‬یان خۆی‬ ‫كه‌ڕواڵڵ بكات و بڕوات بۆ شوێنێك ئیش بكات‬ ‫و كچێكی كه‌ڕواڵڵی وه‌ك خۆی بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ناو دارستان ل ‌ه نێو كوخێك بژیێت‪.‬‬

‫ئـه‌وانـ ‌ه هـه‌مــووی نیشانه‌ی ئــه‌وه‌ن كه‌‬ ‫شــاره‌كــان هه‌رچه‌ند‌ه مرۆڤێكی كێوی ل ‌ه‬ ‫ڕووی جه‌سته‌ییه‌و‌ه دروســت ناكه‌ن به‌اڵم‬ ‫ڕۆحێكی كێوی وه‌ك ڕۆحی هۆڵدن كۆڵفیڵد‬ ‫دروست ده‌کەن‪ .‬هۆڵد ‌ن نیگه‌رانیی زیاتری‬ ‫ئه‌بێت كاتێك ل ‌ه چه‌ند كه‌سێك پرسیاری‬ ‫مراوییه‌كانی سه‌نتڕاڵ پارك دەکات لەوەی‬ ‫ک ‌ه زستان بۆ كوێ ئه‌چن‪ ،‬كه‌چی كه‌س یان‬ ‫وه‌اڵمی ناداتەو‌ه یان پرسیاره‌ك ‌ه بێمانایانە‌‬ ‫وه‌سف ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫نووسه‌ر پێمان ئه‌ڵێت هاوشان به‌و هه‌موو‬ ‫نه‌خۆشییه‌ی جیهانی گرتووەته‌و‌ه دابــڕان‬ ‫ل ‌ه سروشت نه‌خۆشیێكی تری كوشنده‌یه‪‌،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ری بۆ نه‌دۆزرێته‌و‌ه له‌وانه‌یه‌‬ ‫داهاتوویێكی گه‌ش چاوه‌ڕێی تاكی شارنشین‬ ‫نه‌كات‪.‬‬ ‫دابـــڕان لـ ‌ه ســروشــت تاكێكی بــێــزار له‌‬ ‫سه‌رجه‌می پێكهاته‌ی ده‌وروبــه‌ری دروست‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ناتوانێت هیچ كارلێكێكی باشی‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وروبــه‌ریــدا هه‌بێت‪ .‬جیهانگیری‬ ‫ل ‌ه ڕێگای تیڤی و ئینته‌رنێته‌و‌ه ناتوانێت‬ ‫سروشتی ڕاسته‌قین ‌ه بهێنێت ‌ه نێو ماڵه‌كان‬

‫شاره‌كان هه‌رچه‌ند ‌ه مرۆڤێكی‬ ‫كێوی ل ‌ه ڕووی جه‌سته‌ییه‌و ‌ه‬ ‫دروست ناكه‌ن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ڕۆمانی «پاسەوانێک لە‬ ‫مەزرا»ـدا ڕۆحێكی كێوی‬ ‫وه‌ك ڕۆحی هۆڵدن كۆڵفیڵد‬ ‫دروست ده‌کەن‬ ‫پاسه‌وان ل ‌ه مه‌زرایێك‪ .‬كه‌چی خێزانه‌كه‌ی‬ ‫هه‌میش ‌ه پرسیاری ئه‌وه‌ی لێده‌كه‌ن ك ‌ه كه‌ی‬ ‫توانای ئه‌وه‌ی ئه‌بێت هه‌ستێته‌و‌ه سه‌ر پێ و‬ ‫به‌رده‌وامی به‌خوێندن بدات‪.‬‬

‫و ڕۆحــی تاكێكی شارنشین تێر بكات‪.‬‬ ‫دیسانه‌و‌ه جیهانگیری ئه‌بێته‌و‌ه درۆیێكی‬ ‫گه‌وره‌ی شاخدار‪ .‬سه‌رەنجام هۆڵدن كۆڵفیڵد‬ ‫تووشی نه‌خۆشیی ده‌روون ــی ئه‌بێت و له‌‬ ‫ڕێگای دكتۆرێكه‌و‌ه ئه‌یانه‌وێت چاره‌سه‌ری‬ ‫بۆ بدۆزنه‌و‌ه بێئاگا له‌وه‌ی ڕۆحی ئه‌و پێش‬ ‫*ل ‌ه نامه‌ی سیاتڵی بۆ سه‌رۆكی ئه‌مریكا‬ ‫ئه‌وه‌ی پێویستی ب ‌ه دكتۆرێك و كۆمه‌ڵێك ساڵی ‪1885‬‬ ‫ده‌رمــان بێت‪ ،‬بۆ ئارامكردنه‌و‌ه پێویستی‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬پاسه‌وانێك ل ‌ه مـه‌زرا‪ ،‬جه‌ی‪.‬‬ ‫ب ‌ه كۆخێكه ل ‌ه ته‌نیشت دارستان‪ ،‬تا هه‌م دی‪ .‬سالنجه‌ر‪ ،‬و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان‬ ‫تیشكی ڕاسته‌قینه‌ی ڕۆژی به‌ربكه‌وێت‪ ،‬هه‌م جه‌الل‬ ‫دیمه‌نی جوانی دارستانه‌ك ‌ه ببینێت‪ .‬یان ببێته‌‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫تەوەر‪ :‬هونەر لە سەردەمی داعشدا‬ ‫ئامادەكاری تەوەر‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هونەر‪( ،‬بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو بوارەکان)‪ ،‬وەک کایەیەکی‬ ‫جوانیناســی و مرۆڤدۆســتی‪ ،‬لەو ســەردەمانەدا کە جەنگ و ناشــیرینی‬ ‫بوونیــان هەیە‪ ،‬دەشــێت هــەم وەک قوربانی ســەیر بکرێــت‪ ،‬هەم وەک‬

‫فریادڕەســیش‪ .‬قوربانییە بەوەی کە هەموو شتێکی جەنگ دژی جوانی و‬ ‫مرۆڤدۆستییە و فریادڕەسیش‪ ،‬وەک تەنها ئامرازی پارێزەری مرۆڤبوونمان‬ ‫و پاراســتنی جوانییەکانمان‪ .‬لەم سەردەمەدا کە داعش لەبەردەرگامانە و‬ ‫ڕۆژانە خوێن و سووتان و سەربڕینمان پیشان دەدرێت‪ ،‬چۆن باسی هونەر‬

‫بکەین‪ ،‬هونەر و جوانی لە کوێی ئەم ســەردەمەدان کە داعشــی تێدایە؟‬ ‫هونەر چی پێ دەکرێت؟‬ ‫ڕەخنەی چاودێر بە پێویستی زانی هونەر لە سەردەمی داعشدا‪ ،‬بکاتە‬ ‫تەوەرەیەک و هەرجارە و هونەرمەندێک بدوێنێت‪.‬‬

‫دڵشاد مستەفا‪:‬‬

‫هونه‌ری كورد به‌ گشتی شانبه‌شانی ژیان ناڕوات‬ ‫وێنه‌كانی واقیع بگوێزێته‌و‌ه و وه‌رگر بهێنێته‌‬ ‫سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ی ئه‌وه‌ی ئه‌و پیشانی ده‌دات‬ ‫حه‌قیقه‌ته‌و هه‌موو شتێك له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫كایه‌یــ ‌ه درۆیه‌كی ڕووته‌‪ .‬هونه‌ر فاكته‌رێكی‬ ‫كاریگــه‌ری گواســتنه‌وه‌ی یــاده‌وه‌ری و‬ ‫مێژووه‌‪ ،‬تــۆ بڕوان ‌ه دۆخی هۆڵۆكۆســت و‬ ‫ئــه‌و تراجیدیایانــه‌ی به‌ســه‌ر جوله‌كه‌كان‬ ‫و ئه‌وانیتریشــدا هــات ل ‌ه دۆخــی جه‌نگی‬ ‫دووه‌می جیهــان‪ ،‬حه‌قیقه‌تــی ڕووداوه‌كان‬ ‫بــ ‌ه ته‌نها بۆ ئه‌وانــ ‌ه زیندوو بوو ك ‌ه خۆیان‬ ‫دۆخه‌كه‌یان ئه‌زموون كرد و ڕاسته‌وخۆ به‌ر‬ ‫توندوتیژییه‌كانی كه‌وتن‪ ،‬به‌اڵم ته‌واوی دنیا‬ ‫لــ ‌ه دواتــردا و ڕه‌نگ ‌ه ده‌یه‌یــه‌ك زیاتریش‬ ‫دوای جه‌نــگ ئــه‌و چیرۆكانه‌یــان له‌ڕێــی‬ ‫میدیاو‌ه پێگه‌یشــت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ســینه‌ما له‌‬ ‫ســه‌روی هه‌موو ئه‌وانه‌و‌ه ئه‌ركی خۆی له‌و‬ ‫پڕۆسێســه‌دا ورد جێبه‌جێ كرد‪ .‬ته‌ماشــا‬ ‫زۆرینه‌ی زانیارییه‌كانی ئه‌و دۆخ ‌ه له‌و ڕێیه‌وه‌‬ ‫گه‌یشــت ب ‌ه هه‌مووان و هۆلۆكۆســت بووه‌‬ ‫به‌شێك ل ‌ه یاده‌وه‌رییه‌كی كۆسمۆپۆلیتانت‬ ‫و گه‌ردونــی‪ .‬كه‌واتــ ‌ه هونــه‌ر ده‌توانــێ‬ ‫ئــه‌و ئه‌ركــ ‌ه به‌جێبهێنێ‪ .‬ڕه‌نگــ ‌ه ئه‌وه‌یان‬ ‫هه‌نوكه‌یی نه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم النی كه‌م ده‌توانێ‬ ‫به‌شداربێت ل ‌ه دروستكردنی هۆشیارییه‌كی‬ ‫دژ و جۆرێــك لــ ‌ه گیانــی به‌ره‌نــگاری‬ ‫زیندووتــر ڕابگرێ‪ .‬هونــه‌ر ده‌توانێ له‌ڕێی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی جوانییه‌و‌ه دنیایه‌كی هێمنتر‬ ‫بۆ تــاك بخوڵقێنێ و بــه‌ره‌و لێبورده‌یی و‬ ‫سوكنایی زیاتری ببات‪ ،‬ئه‌و دۆخه‌ی ناخی‬ ‫شــپرزه‌و په‌شمورده‌ی تاكی خۆرهه‌اڵتی به‬ ‫‌گشتی ئالوده‌ی بووه‌‪ .‬بیركردنه‌و‌ه ل ‌ه هونه‌ر‬ ‫بۆ ئــه‌م دۆخ ‌ه بیركردنه‌وه‌یــ ‌ه له‌و دۆخه‌ی‬ ‫ژیــان جارێكی دی باوه‌شــی ئارامیمان بۆ‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬بانگهێشتكردنی هونه‌ر بۆ نێو‬ ‫كای ‌ه توند و لێكترازاوه‌كانی ئێستای ئێمه‪‌،‬‬ ‫با‌نگهێشتكردنی جۆرێكی دی ل ‌ه سوكناییه‌‬ ‫تا ل ‌ه نیگه‌رانی و خه‌وشه‌كانی شه‌ڕ دورمان‬ ‫بخاته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ســه‌رو ئه‌وه‌شــه‌و‌ه توانســتی‬ ‫هونه‌ر ل ‌ه شــرۆڤه‌كردنی هه‌ندێك دیارده‌ی‬ ‫ژیانــی خه‌ڵــك و هێنانــ ‌ه گــۆی هه‌ندێــك‬ ‫لــه‌و پنتــ ‌ه بــێ ده‌نگكراوانه‌ی نێــو دنیای‬ ‫مرۆڤــه‌كان‪ .‬هه‌ڵبه‌تــ ‌ه لــ ‌ه دۆخی كــورددا‬ ‫هێشــتا هونه‌ر ئه‌و پێگه‌یــه‌ی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئایند‌ه بــواری گۆڕانی زیاتــر له‌گه‌ڵ خۆی‬ ‫ده‌هێنێ‪.‬‬

‫*بەڕێزتــان وەک هونەرمەندێــک‪،‬‬ ‫چــۆن بیر لە داعش دەکەنــەوە‪ ،‬پێتانوایە‬ ‫ئــەو ڕێکخــراوە‪ ،‬نموونەیەکــی زینــدوو و‬ ‫بەرجەســتەی دونیای مۆدێرن بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫گرێــدراوی مێژوویەکــی هــەزاران ســاڵەی‬ ‫لەپێشینەیە؟‬ ‫دڵشــاد مســتەفا‪ :‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه قســه‌كردن‬ ‫له‌سه‌ر داعش‪ ،‬قسه‌كردن ‌ه له‌سه‌ر ئێستایه‌ك‬ ‫ك ‌ه ڕه‌گوڕیشه‌ی ل ‌ه ڕابردووه‌و‌ه دێت‪ ،‬ڕه‌نگه‌‬ ‫گه‌ر ئــه‌و به‌رگــ ‌ه ئاینییه‌ی لــێ دابماڵین‪،‬‬ ‫تــه‌واوی ڕه‌فتاره‌كانیــان لــ ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ئــه‌و توندوتیژییــه‌دا لێــك بدرێتــه‌و‌ه كــه‌‬ ‫ده‌رئه‌نجامــی مۆدێرنه‌یــ ‌ه وه‌ك قۆناغێكــی‬ ‫دیاری مێــژووی مرۆڤایه‌تی‪ .‬خۆ بمانه‌وێت‬ ‫یــان نا نازیزم و فاشــیزمیش ب ‌ه خۆیان و‬ ‫جه‌نگ ‌ه خوێناوییه‌كانیانه‌و‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫مۆدێرنــه‌ن‪ ،‬بۆیــ ‌ه ســانای ‌ه جــۆری تــری‬ ‫توندوتیژی ئیدی ل ‌ه به‌رگی ئایندا بێت یان‬ ‫هــه‌ر به‌رگێكی دیك ‌ه له‌م دۆخه‌ی ئێســتای‬ ‫پاش مۆدێرنه‌دا ســه‌رهه‌ڵبدات‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫لــه‌و دۆخــه‌دا ك ‌ه ئیــدی حه‌قیقه‌تــی ڕه‌ها‬ ‫الی كــه‌س نییــه‌و هــه‌ر كــه‌س و گروپێك‬ ‫ده‌شــێت بانگه‌شــه‌ی ئــه‌و‌ه بــكات كــه‌‬ ‫به‌شــێك ل ‌ه حه‌قیقه‌تی الیــه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه له‌‬ ‫جه‌وهه‌ردا داعش به‌رهه‌مــی كه‌ڵه‌كه‌بوونی‬ ‫ژماره‌یــه‌ك ئه‌جندای جیاوازی سیاســیی و‬ ‫ئابووریــ ‌ه له‌و ناوچ ‌ه گرنگــه‌ی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاســتدا و شــیكردنه‌وه‌ی دروســتی‬ ‫فاكته‌ره‌كانی دروســتبوون و گه‌شــه‌كردنی‬ ‫پێویســتی ب ‌ه وردبوو‌نــه‌وه‌ی زیاتری دۆخه‌‬ ‫جیاوازه‌كانی دنیــای خۆرهه‌اڵت ‌ه ب ‌ه هه‌موو‬ ‫پێكهاتــه‌و لێكه‌وته‌وه‌كانییــه‌وه‌‪ .‬ڕه‌نگــه‌‬ ‫هه‌ندێك له‌و شیكارییان ‌ه بۆ ئێستا دروست‬ ‫بــن ك ‌ه داعــش ئه‌جندایه‌كــی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫و ئیقلیمــی جێبه‌جــێ ده‌كات‌‪ ،‬چونكــه‌‬ ‫كاریگــه‌ری ڕاســته‌وخۆیان له‌ســه‌ر بازاڕی‬ ‫وز‌ه لــه‌دنیــا و په‌رتكردنی خه‌ونی هیاللی‬ ‫شــیعی ل ‌ه الیه‌ك و بیرخســتنه‌وه‌ی ئه‌وانی‬ ‫دیــش (ب ‌ه كوردیشــه‌وه‌) كــ ‌ه هه‌موو ده‌م‬ ‫ده‌شــێت هێزێكی توندڕه‌وی فێنده‌مێنتاڵی‬ ‫بێ كۆنتڕۆل پێكبهێنرێت بۆ خاڵیكردنه‌وه‌ی‬ ‫خــۆ پفدانی هه‌ر هێزێك گ ‌ه‌ر له‌و‌ســنووره‌‬ ‫تێپه‌ڕێنێ ك ‌ه بۆی ده‌ستنیشانكراوه‌‪ .‬ڕه‌نگه‌‬ ‫ئه‌م ڕوانینه‌ی من وه‌ك قسه‌یه‌كی كۆن بێته‌‬ ‫به‌رچاو وه‌لێ هێند ئاماژه‌ی جۆراوجۆر له‌و‬ ‫ڕه‌وش ‌ه ناجێگیره‌و‌ه دێت ‌ه ده‌رێ ك ‌ه دنیایه‌ك‬ ‫*لــە هەرێمی کوردســتاندا‪ ،‬لە به‌رانبەر‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی جۆراوجۆریش بۆ خۆی ده‌بات کۆلێژێکــی هونــەر‪ ،‬ســەدەها مزگــەوت و‬ ‫بۆیــ ‌ه كورتكردنه‌وه‌ی شوناســی داعش له‌ قوتابخانــەی ئایینی بوونیــان هەیە‪ ،‬وەک‬ ‫دێڕێكدا ئه‌سته‌مه‌‪.‬‬ ‫ئاشکرا کراوە‪ ،‬زیاتر لە ‪ ٥٠٠‬کورد چوونەتە‬ ‫ناو داعش‪ ،‬لە دوای داعشــەوە‪ ،‬پێویســت‬ ‫*ئــەوەی دەردەکەوێــت‪ ،‬داعــش دژی نییــە جارێکی تــر بە پێگــەی هونەر لەم‬ ‫هەمــوو بەهایەکــی مرۆڤایەتــی و جوانــی واڵتــەدا بچینــەوە و هونــەر بە گشــتی لە‬ ‫دەوەســتێتەوە‪ ،‬ئایا لــەم بارودۆخەدا‪ ،‬کە پانتاییەکی زۆر زیاتر فراواندا کاری لەسەر‬ ‫داعــش هەیەو ڕۆژانە ڤیدیۆی ســەربڕین و بکرێت؟‬ ‫دڵشــاد مســتەفا‪ :‬ل ‌ه هه‌موو شــوێنێكی‬ ‫ســوتاندن دەخاتە بەردەم هەســتەکانمان‬ ‫و تێکدانــی مۆزەخانــەو مێــژووی هەزاران دنیادا شــوێنی ئاینی هــه‌ن و به‌به‌رده‌وام‬ ‫ســاڵە باڵو دەکاتەوە‪ ،‬چــۆن بیر لە هونەر ل ‌ه دروستبوونیشــدان‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌رامبه‌ری‬ ‫بکەینەوە لە ســەردەمێکدا کە داعشی تێدا ئه‌وه‌دا پالنی تۆكم ‌ه هه‌ی ‌ه بۆ دورخستنه‌وه‌ی‬ ‫ئاین ل ‌ه جومگ ‌ه فره‌هه‌ســته‌وه‌ره‌كانی ژیان‬ ‫دەژی؟‬ ‫دڵشــاد مســتەفا‪ :‬هه‌ڵبه‌ت هونه‌ر جگه‌ و هێشــتنه‌وه‌ی ل ‌ه دۆخی پێداویســتییه‌كی‬ ‫ل ‌ه ئه‌ركــی به‌رهه‌مهێنانی جوانی و مامه‌ڵه‌ ڕۆحــی تاكه‌كاندا‪ .‬به‌اڵم لــ ‌ه دۆخی ئێمه‌دا‬ ‫زه‌ینییه‌كانــی‪ ،‬ده‌توانــێ هه‌ندێــك ئه‌ركی هێند شێوان ڕوویداو‌ه سه‌راپای پێودانگه‌كان‬ ‫سۆســیۆپۆله‌تیكیش ب ‌ه ئه‌نجام بگه‌ێنێت‪ .‬ئاڵۆز بــوون و چیــدی ڕاڤه‌كارییه‌كان ئه‌و‬ ‫هونــه‌ر ڕێگه‌یه‌كی ئاســانتر و كار‌یگه‌رتره‌ مه‌به‌ســتان ‌ه ناپێكن ك ‌ه ده‌شــێت به‌شداری‬ ‫بۆ گه‌یشــتن ب ‌ه دنیای ئه‌وانی دی وه‌ك له‌ كاریگــه‌ر بكــه‌ن ل ‌ه ئاراســته‌كردنی تاك و‬ ‫زۆری تر له‌و ڕێگایانه‌ی به‌ربه‌ســتی فره‌یان كۆمــه‌ڵ‪ .‬هه‌ڵبه‌تــ ‌ه ده‌بێــت ئه‌وه‌مــان بیر‬ ‫له‌به‌رده‌مدا قوت ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هونه‌ر ده‌توانێ نه‌چێــت ك ‌ه ده‌ســه‌اڵتی كــوردی هیچ ده‌م‬

‫بیــری الی ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی هونه‌ر نه‌بووه‌‬ ‫به‌تایبه‌تــی لــ ‌ه مه‌ســه‌له‌ی بنیاتنانــه‌وه‌ی‬ ‫ناخــی كاراكتــه‌ری تێكشــكاوی كوردیدا‪،‬‬ ‫تاكی كورد تاكێكــی بریندار و تا ڕاده‌یه‌ك‬ ‫مه‌حكومــ ‌ه ب ‌ه پوچگه‌رایــی‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه هه‌موو‬ ‫ده‌القه‌كانه‌و ته‌ماشــای دنیا ده‌كات و دنیا‬ ‫بــێ باكــ ‌ه له‌و هه‌مــوو شــه‌وق و نیگای ‌ه و‬ ‫ئاوڕ لــه‌و تامه‌زرۆیی ‌ه ناداتــه‌وه‌‪ .‬به‌داخه‌وه‌‬ ‫ئه‌وه‌شی بۆی كراو‌ه سه‌رنجی ئه‌وانی تر بۆ‬ ‫الی كورد بانگهێشــت بكات بانگیكردونه‌ته‌‬ ‫ســه‌ر خوانــی زام یــان ڕه‌فتــار‌ه بــه‌د و‬ ‫نادروسته‌كانی نموونه‌ی ژنكوژی ل ‌ه پێناوی‬ ‫شه‌ره‌ف و دنیایه‌ك بێمانایی تر‪ .‬به‌دڵنیایی‬ ‫پێویستیمان به‌وه‌ی ‌ه جارێكی دی ب ‌ه ئه‌ركی‬ ‫هونه‌ردا بچینه‌و‌ه و به‌ر له‌هه‌موو شت له‌وه‌‬ ‫ژیارییه ده‌توانێت‬ ‫‌‌‬ ‫تێبگه‌ین كه ئه‌و چاالكیی ‌ه‬ ‫چ جــۆر‌ه كاریگه‌رییه‌ك له‌ســه‌ر تاكه‌كانی‬ ‫خۆمــان دروســت بــكات‪ ،‬كــه‌ی هونــه‌ری‬ ‫ئێم ‌ه توانی ئێســتاتیكا له‌ســه‌ر ئاستێكی‬ ‫بڵند به‌رهه‌مبهێنێت ئه‌وســا ده‌شــێت قسه‌‬ ‫له‌ســه‌ر كاریگه‌ییه‌كانی بكه‌یــن‪ .‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫دۆخــ ‌ه چــۆن دێتــ ‌ه كایه‌و‌ه ك ‌ه ده‌ســه‌اڵت‬ ‫هونه‌ری ل ‌ه فه‌رامۆشــتریین گۆشه‌كاندا جێ‬ ‫هێشــتووه‌و ئاوڕی لێ ناداتــه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫میدیــای نادروســتی حزبیــش بــ ‌ه نــاوی‬ ‫پڕۆفێشــناڵییه‌و‌ه كه‌وتونه‌تــ ‌ه كوتانه‌وه‌ی‬ ‫ســه‌روگیانی ڕه‌مزه‌كانــی و لــه‌الی وه‌رگر‬ ‫وه‌ك دز و پیــاو خــراپ ده‌یــان ناســێنن‪.‬‬ ‫ئــه‌وەی سیاســه‌ت ده‌یــكات‪ ،‬یــان وردتر‬ ‫حزب ‌ه سیاســییه‌كان ده‌یكــه‌ن‪ ،‬پاڵنان ‌ه به‌‬ ‫هونه‌ره‌و‌ه بۆ شونێكی چه‌په‌ك و نادروست‬ ‫و دورخســتنه‌وه‌یه‌تی لــه‌و ئه‌ركه‌ی ده‌بێت‬ ‫له‌و جۆر‌ه كۆمەاڵنه‌دا پیاده‌ی بكات‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئــه‌وان ده‌زانــن ڕه‌نگ ‌ه هونــه‌ر فاكته‌ری به‌‬ ‫ئاگاهێنانه‌وه‌ی خه‌ڵك بێت له‌ڕه‌وشی ژیان‬ ‫و بــاری چه‌وتی گــوزه‌ران‪ .‬بۆی ‌ه تا هونه‌ر‬ ‫و هونه‌رمه‌نــد لــ ‌ه نیــگای گشــتیدا بچوك‬ ‫بكرێنــه‌و‌ه ده‌بێــت خراپتریــن مامه‌ڵه‌یــان‬ ‫لــه‌ته‌ك بكرێت‪ .‬تــۆ بڕوان ‌ه ‪ %٢‬كه‌متری‬ ‫بودجــه‌ی هه‌رێم بۆ وه‌زاره‌تی ڕۆشــنبیری‬ ‫ته‌رخــان كراو‌ه و ك ‌ه زۆرینــه‌ی بۆ مووچه‌‬ ‫ده‌ڕوات و ئێمه‌ش هاتوین ل ‌ه پێگه‌ی هونه‌ر‬ ‫ده‌دوێین‪ ،‬هه‌ستناكه‌ی ئه‌و‌ه سه‌فسه‌ته‌یه‌كی‬ ‫بێمانه‌ی ‌ه ئیتر‪.‬‬ ‫*قســەیەک هەیــە دەڵێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫سیاســەت تێکی دەدات‪ ،‬هونەر درووســتی‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬لــەم سەردەمەشــدا کە داعش‬ ‫هەیــە‪ ،‬هونــەر دەتوانێــت چــی شــتێکی‬ ‫مرۆڤایەتــی و مرۆڤبوونمــان بیربخاتــەوەو‬ ‫بیپارێزێت؟‬ ‫دڵشــاد مســتەفا‪ :‬به‌شــێكی زۆر لــه‌و‬ ‫وتــه‌زاو و گریمانان ‌ه زاده‌ی دۆخ و شــوێنی‬ ‫تایبه‌تــی خۆیانن‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه من نامه‌وێت له‌‬ ‫پێگه‌ی هونه‌ر كه‌م بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ناچارم‬ ‫دان ب ‌ه حه‌قیقه‌تێكــی تاڵدا بنێم‪ .‬هونه‌ری‬ ‫كورد ب ‌ه گشــتی شانبه‌شانی ژیان ناڕوات‪،‬‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه ئه‌زموونــ ‌ه هونه‌رییه‌كانی ئێمه‌‬ ‫المســه‌الییش بــه‌الی پرســی كــوردی یان‬ ‫دۆخی ئێم ‌ه و ئێستا و ئێره‌دا نه‌ڕۆیشتوون‬ ‫و لــ ‌ه كه‌نارێكــی دوور له‌نگه‌ریان گرتووه‌و‬ ‫و له‌وێــو‌ه ته‌ماشــای دۆخه‌ك ‌ه ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫جــۆر‌ه ل ‌ه هونه‌ر ن ‌ه ده‌توانێ به‌شــداری له‌‬ ‫پڕۆسه‌ی بنیاتنانه‌وه‌دا بكات ن ‌ه ده‌شتوانێ‬ ‫هیچ جۆر‌ه كاریگه‌رییه‌كیش له‌سه‌ر ڕه‌وشی‬ ‫ژیان دروســت بكات‪ .‬به‌شــێكی تریش كه‌‬ ‫ده‌یه‌وێت ئــه‌و دۆخــی مرۆڤبوونه‌مان تێدا‬ ‫قوڵبكاتــه‌و‌ه كۆمه‌ك ناكرێت و كه‌س گوێی‬

‫بانگهێشتكردنی هونه‌ر بۆ نێو كای ‌ه توند و‬ ‫لێكترازاوه‌كانی ئێستای ئێمه‌‪ ،‬با‌نگهێشتكردنی‬ ‫جۆرێكی دی ل ‌ه سوكنایی ‌ه تا ل ‌ه نیگه‌رانی و‬ ‫خه‌وشه‌كانی شه‌ڕ دورمان بخاته‌وه‌‬ ‫هو‌نه‌ر ده‌توانێ پردی په‌ڕینه‌وه‌مان بێت‬ ‫به‌ره‌و پاش وێرانكاری ب ‌ه مه‌رجی پاراستنی‬ ‫مرۆڤبوونمان ل ‌ه سه‌رده‌مێكدا ك ‌ه خه‌ریك ‌ه‬ ‫ماناكانی ئه‌و وشه‌ی ‌ه زیاتر ده‌ئاڵۆزێن‬ ‫لێ ناگرێت و ناوه‌ندی بڕیاریش فه‌رامۆشــی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌ســته‌مه دان به‌وه‌دا بنێین‬ ‫ك ‌ه ئــه‌و جــۆر‌ه وته‌زایانــ ‌ه ده‌توانــن پڕاو‬ ‫پــڕی دۆخی كوردی بن‌‪ .‬ل ‌ه ڕه‌وشــی وه‌ك‬ ‫ئــه‌وه‌ی ئێســتا لــ ‌ه واڵت ده‌گــوزه‌رێ گه‌ر‬ ‫هونه‌ر بتوانێ به‌شداری بكات ل ‌ه پاراستنی‬ ‫جۆرێك ل ‌ه هه‌ســتی مــرۆڤ بوون ل ‌ه تاكی‬ ‫كوردیــدا ئه‌وا ئه‌ركێكی گرنگ به‌رجه‌ســته‌‬ ‫ده‌كات‪ .‬نابێت ئه‌وه‌ش له‌یاد بكه‌ین ك ‌ه هه‌ر‬ ‫هونه‌ریش ‌ه ده‌توانێ سه‌رقاڵییه‌كانمان په‌ره‌‬ ‫پێ‌بدات بۆ ده‌ربازبوون ل ‌ه دۆخی نائومێدی‬ ‫و هه‌ســتكردن ب ‌ه بوونــی ئه‌كتیڤانه‌مان له‌‬ ‫نێــو ئــه‌و چوارچێــو‌ه ته‌لیســماوییه‌ی به‌‬ ‫ده‌ورماندا كێشــراوه‌‪ ،‬هو‌نه‌ر ده‌توانێ پردی‬ ‫په‌ڕینه‌وه‌مــان بێت بــه‌ره‌و پاش وێرانكاری‬ ‫بــ ‌ه مه‌رجــی پاراســتنی مرۆڤبوونمــان له‌‬ ‫ســه‌رده‌مێكدا كــ ‌ه خه‌ریكــ ‌ه ماناكانی ئه‌و‬ ‫وشــه‌ی ‌ه زیاتر ده‌ئاڵۆزێــن‪ .‬هونه‌ر ده‌توانێ‬ ‫وێرانییه‌كانــی ناخمــان بنیاتبنێتــه‌وه‪‌،‬‬ ‫بــه‌اڵم هــزر و ئاوه‌زێكــی ئه‌فرێنه‌رانــه‌و‬ ‫هۆشــیاری ده‌وێــت تــا ئــه‌و ئه‌ركــ ‌ه وه‌ك‬ ‫پێویســت جێبه‌جــێ بكات‪ .‬ئه‌و توانســتی‬ ‫مرۆڤبوونمــان تێدا فراوانتر ده‌كات و به‌ره‌و‬ ‫دنیــای جوانییه‌كانمــان ده‌فڕێنــێ‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ســاتێك ل ‌ه شــادی و شــیندا پێویستیمان‬ ‫به‌و هێز‌ه ناوه‌كییه‌ی هونه‌ر‌ه بۆ پاراســتنی‬ ‫ماناكانی مرۆڤبــوون لە ناخماندا‪ ،‬ئیدی له‌‬ ‫دۆخی دژواری ئێســتادا ئه‌و پێداویســتییه‌‬

‫چه‌ندباره‌ش ده‌بێت‪.‬‬ ‫*ســەبارەت بــە ڕووبەڕووبوونــەوەی‬ ‫فیکری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە‪ ،‬هونەر‬ ‫دەتوانێــت چ ئەرکێــک بگرێتە ئەســتۆ لە‬ ‫کۆمەڵگــەی ئێمــەدا‪ ،‬دەتوانێــت چ ڕۆڵێک‬ ‫بگێڕێت‪ ،‬کامانەن ئەو وەزارەت و سەرچاوە‬ ‫پەیوەندیدارانەی کــە بە گرنگییەوە هونەر‬ ‫وەک کۆڵەکەیەکی گرنگی ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫بەکاربهێنن؟‬ ‫دڵشاد مسرەفا‪ :‬پێویستیمان ب ‌ه هونه‌ره‌‬ ‫بۆ بــ ‌ه زیندویــی مانه‌وه‌مان‪ ،‬بــۆ ڕاگرتنی‬ ‫گیانــی به‌ره‌نــگاری‪ ،‬بــۆ ڕۆشــنكردنه‌وه‌ی‬ ‫ڕێــگا دروســته‌كانی بینینــی ناشــرینی و‬ ‫دزێوییه‌كانــی ئه‌و درنجه‌ی ناوی داعشــه‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌ســتم لــ ‌ه ڕێگای دروســت دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫زمانێكــی جیاوازتــر‌ه لــه‌وه‌ی ڕاســته‌وخۆ‬ ‫وێنه‌كانی توندوتیژی وه‌ك خۆی بگوێزینه‌وه‌‬ ‫بۆ وه‌رگر‪ ،‬ده‌بێت بگه‌ڕێین بۆ فۆرمێكی تر‬ ‫كــ ‌ه بتوانێت ئــاكام و كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌و‬ ‫دۆخــ ‌ه نمایــش بــكات به‌بێ په‌نابــردن بۆ‬ ‫نمایشــی خوێن و گریــان و واوه‌یالكان‪ .‬له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی پانتاییه‌كانــی ئێم ‌ه هه‌ر جۆرێك‬ ‫لــه‌و داد و فیغانــ ‌ه لــ ‌ه كاردا زه‌ق كرایه‌وه‌‬ ‫یه‌كڕاســت ده‌زانــن نیشــتمانی ئــه‌و كاره‌‬ ‫خۆرهه‌اڵته‌‪ ،‬بۆی ‌ه پێویستیمان ب ‌ه شكاندنی‬ ‫ئــه‌و ته‌وقــ ‌ه هه‌یــه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌تــ ‌ه دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ئــه‌و فۆرم و زمان ‌ه ئه‌ركێكی ســانا نیی ‌ه و‬

‫پێویســتی ب ‌ه توێژینــه‌وه‌ی ورد و گه‌ڕانی‬ ‫ژیرانه‌یــه‌‪ .‬ده‌بێــت توانــای گه‌ڕانمــان ب ‌ه‬ ‫جــۆرك فراوان بكه‌ین پــه‌ی ب ‌ه نهێنی ئه‌و‬ ‫زمان ‌ه به‌رێت و بتوانێت النی كه‌م زه‌مینه‌ی‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی جیاوازییــه‌كان فه‌راهه‌م بكات‪.‬‬ ‫هه‌مــوو وه‌زاره‌ت و دامه‌زراوێــك گه‌ر خۆی‬ ‫لــ ‌ه ئه‌ركی ڕاســته‌قین ‌ه نه‌دزێته‌و‌ه ده‌توانێ‬ ‫به‌شــداری ئه‌و هه‌ڵمه‌ت ‌ه بــكات‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫وه‌زاره‌ته‌كانــی ڕۆشــنبیری و شــه‌هیدان‬ ‫و ئه‌نفــال و وه‌زاره‌تــی پــه‌روه‌رده‌‪ ،‬ئــه‌و‬ ‫دامه‌زراوان ‌ه ده‌توانن كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆیان‬ ‫هه‌بێــت و كار بــۆ به‌خشــینه‌وه‌ی پێگــه‌‬ ‫ڕاســته‌قینه‌كه‌ی هونــه‌ر بكــه‌ن‪ .‬ده‌توانــن‬ ‫هونــه‌ر وه‌ك نێوه‌ندێكــی كارای گه‌یاندنی‬ ‫په‌یــام و حه‌قیقــه‌ت بــه‌كار بهێنــن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌ش پێویســتی بــ ‌ه عه‌قڵییه‌تێكی كارا‬ ‫و لێزانــه‌‪ ،‬كــ ‌ه بتوانێ ئه‌و دیــارد‌ه ژیارییه‌‬ ‫مه‌زنــ ‌ه لــه‌و دۆخــی نادروســتییه‌ی ژیانی‬ ‫خه‌ڵكــدا بــ ‌ه ئاقارێكدا به‌رێت ســوده‌كانی‬ ‫زیاتر بێت له‌وه‌ی هه‌ر ب ‌ه ته‌نها وه‌ك ئه‌رك‬ ‫له‌كۆڵكردنه‌و‌ه وابێــت‪ .‬ده‌وڵه‌تمه‌داری هه‌ر‬ ‫ئیداره‌دانــی ئابووری و سیاســی نیی ‌ه (كه‌‬ ‫له‌وه‌شــدا ســه‌ركه‌وتوو نه‌بوویــن)‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه پێگه‌ی پڕ به‌های كو‌لتوور‬ ‫بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ك ل ‌ه قۆناغێكه‌وه‌‬ ‫بۆ قۆناێكی تر‪ ،‬به‌اڵم ئاخۆ دامه‌زراوه‌كانی‬ ‫هه‌رێمــی كوردســتان و ناوه‌نــدی بڕیــار‬ ‫گاڵته‌یان به‌و قسان ‌ه نایه‌ت؟!‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫‪4‬‬

‫شوێن وه‌ك پایه‌ى زاڵى گێڕانه‌وه‌‬

‫««‬

‫ل ‌ه ڕۆمانى "نه‌ته‌وه‌ى زێرابەكان"دا‬

‫شێرزاد حه‌سه‌ن‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ســه‌ره‌تاى ڕۆمانه‌كــه‌وه‌‪ ،‬چ وه‌ك‬ ‫ناونیشان و چ وه‌ك تێما و ناوه‌رۆك‪ ،‬ئێم ‌ه ب ‌ه‬ ‫بابه‌ت و شوێنێكى نه‌شیاو و نائاسایی ئاشنا‬ ‫ده‌بیــن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا دوو شــوێنه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بــ ‌ه كه‌ڵكى زینده‌گــى نایه‌ت‪ :‬ســیكرابخان ‌ه‬ ‫و زێــراب‪ ،‬كه‌چى هه‌ســت ده‌كه‌یــن ئه‌و دوو‬ ‫شــوێن ‌ه ناشــوێن ‌ه ئاوه‌دانتریــن مۆڵگــه‌ى‬ ‫مه‌ردمگه‌لــى په‌راوێزخــراوى پایته‌ختێكــى‬ ‫ڕه‌شــهه‌اڵتى ناوه‌ڕاســت ‌ه نــه‌ك رۆژهه‌اڵتــى‬ ‫ناوه‌ڕاســت‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت ب ‌ه هــه‌ق نموونه‌ى‬ ‫هه‌مــوو شــار‌ه گه‌وره‌كانــى ئــه‌م ده‌ڤــه‌ر‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬زینده‌گى ناو دۆزه‌خێكى ســه‌رزه‌مینى‬ ‫خۆمان‪ .‬گه‌رچى شوێن ل ‌ه ڕۆمان و چیرۆكدا‬ ‫بۆ خۆى ب ‌ه ته‌نها ره‌گه‌زێك ‌ه ل ‌ه ره‌گه‌زه‌كانى‬ ‫داستان‪ ،‬كه‌چى الى ڕۆماننوس له‌م ڕۆمانه‌یدا‬ ‫شــوێن كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌ر هه‌موو ره‌گه‌زه‌كان ‌ه‬ ‫و رۆڵێكــى زاڵ و گه‌مارۆده‌ر ده‌بینێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بــ ‌ه جیاوازییه‌كــى زۆر زه‌قــه‌و‌ه ك ‌ه شــوێن‬ ‫لــه‌م ده‌قه‌دا پێچه‌وانــه‌ى چاوه‌ڕوانى ئێمه‌ی ‌ه‬ ‫كــ ‌ه هه‌ســتمان به‌رامبــه‌ر ب ‌ه جێنشــینى و‬ ‫نیشتمانپه‌ره‌وه‌رى و هاواڵتیبوون ده‌كوژێت‪،‬‬ ‫چونكــ ‌ه لــ ‌ه زۆربــه‌ى ڕۆمانه‌كانــدا شــوێن‬ ‫پانتاییه‌كــ ‌ه بۆ زینده‌گى و ژیان‪ :‬خۆش بێت‬ ‫یــان ناخۆش‪ .‬كه‌چى لــ ‌ه (نه‌ته‌وه‌ى زێراب)‬ ‫ى "جه‌بار جه‌مال غه‌ریب"دا شوێن بۆ خۆى‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى پێناسه‌ى خۆش و ناخۆشدایه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له‌و جه‌هه‌ننه‌م و جیهانه‌ى ژێره‌وانكێ‬ ‫ده‌چێــت كــ ‌ه مرۆڤــ ‌ه بــه‌دكار و نه‌گریس و‬ ‫نه‌فره‌ت لێكراوه‌كانــى تێ فڕێده‌درێن ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ته‌نهــا ده‌نێو ئه‌فســان ‌ه و ئایینــ ‌ه كۆنه‌كاندا‬ ‫ده‌یاندۆزینــه‌وه‌‪ ،‬دونیایه‌كى ترســناك ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌موو داستان ‌ه كۆنه‌كانى میلله‌تانى دونیادا‬ ‫هه‌ن‪.‬‬ ‫به‌ده‌ر له‌و ره‌هه‌ند‌ه ره‌مزییه‌ى شوێن وه‌ك‬ ‫ســیكرابخان ‌ه و زێراب ك ‌ه هه‌ڵگرین‪ ،‬زه‌خمى‬ ‫ئه‌و دوو شــوێن ‌ه وه‌ك دوو شــوێنى واقیعى‬ ‫و هه‌بــوو لــ ‌ه (به‌غــدا‪ /‬عیــراق)دا بۆ خۆى‬ ‫ده‌مانباتــه‌و‌ه ناو واڵتێك كــ ‌ه جوگرافیایه‌ك‬ ‫بــوو‌ه بۆ هه‌ر هه‌موو ئــه‌و وێنانه‌ى ئێم ‌ه ل ‌ه‬ ‫منداڵییه‌و‌ه بۆ دۆزه‌خ هه‌مانه‌‪ ،‬له‌م تێكسته‌دا‬ ‫جه‌بار ره‌ســمى ئه‌و جه‌هه‌ننه‌م ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زه‌مــه‌ن وه‌ك هه‌بوویه‌كــى یه‌كانگیر له‌ته‌ك‬ ‫مرۆڤ و شوێندا ب ‌ه ته‌واوى كوژراوه‌‪ :‬زه‌مه‌نى‬ ‫مردوو‪.‬‬ ‫گه‌رچى ئێم ‌ه ئه‌م دوو شوێن ‌ه ده‌ناسینه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــ ‌ه تایبه‌تى (شــێخ عومــه‌ر)‪ :‬گه‌ڕه‌كێكى‬ ‫هه‌ژارنشــینى به‌غدا و ســیخناخ بــ ‌ه فیته‌ر‬ ‫و پیشــه‌گه‌رى دیكــه‌‪ .‬وه‌لێ ئــه‌و ره‌هه‌ند‌ه‬ ‫فانتازیاكراو‌ه بۆ ئه‌و دوو شــوێن ‌ه ب ‌ه ته‌واوى‬ ‫ده‌مانباته‌و‌ه ناو خه‌سڵه‌تێكى دونیاى ئه‌ده‌ب‬ ‫و داستانبێژى ك ‌ه دیو‌ه ره‌مزییه‌كه‌ى ئه‌و دوو‬ ‫شــوێن ‌ه ل ‌ه واقیعێكى مردووه‌و‌ه بگوێزێته‌و‌ه‬ ‫بۆ نــاو فه‌زایه‌كى میتافــۆرى و هێمابه‌خش‬ ‫ك ‌ه رۆحى ڕۆمانه‌ك ‌ه ب ‌ه ئاگاهاییه‌و‌ه ده‌یكات‪.‬‬ ‫زه‌مه‌نێكى فشــۆڵ و نه‌گیر و هه‌ڵواســراو‬ ‫بــ ‌ه رۆحــى كاره‌كته‌ره‌كانــه‌وه‌‪ ،‬یــان ئه‌وان‬ ‫وه‌ك قه‌نــار‌ه پێــوه‌ى هه‌ڵواســراون‪ ،‬بــ ‌ه‬ ‫جۆرێــك ك ‌ه خودى مرۆڤــه‌كان وه‌رده‌گه‌ڕێن‬ ‫بۆ ســێبه‌رى كاڵ و تارمایی تا ئه‌ندازه‌ى ب ‌ه‬ ‫ده‌عه‌جانیبوون‪ ،‬ب ‌ه شتبوون و ب ‌ه ئامرازبوون‪،‬‬ ‫كــ ‌ه به‌ڵگه‌ی ‌ه بۆ نه‌زۆكى زه‌مه‌ن و شــوێنێك‬ ‫ك ‌ه ژیــان وه‌ك هه‌لومه‌رجێــك بۆ مانه‌وه‌ش‬

‫بۆت ‌ه مه‌حاڵ‪ .‬ئه‌وه‌ى ده‌گوزه‌رێت ده‌ره‌شوێن‬ ‫و ده‌ره‌زه‌مه‌نــه‌‪ ,‬ســه‌رزه‌مینى تارماییه‌كان ‌ه‬ ‫ك ‌ه ن ‌ه په‌یامى فریاده‌رســێكیان بۆ دێت‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫په‌یامــى ئه‌وان ده‌كات ب ‌ه خوداوه‌نده‌كان‪ .‬ب ‌ه‬ ‫دیدى من ئه‌م تێكســت ‌ه وه‌ك ژانرى ئه‌ده‌بى‬ ‫ده‌چێت ‌ه خانه‌ى ده‌ر‌ه ڕۆمان یان میتا ڕۆمان‪،‬‬ ‫یه‌كێكــ ‌ه لــه‌و ڕۆمانانه‌ى كــ ‌ه ده‌كرێت وه‌ك‬ ‫یه‌كه‌م مانیفێستى تووڕه‌ى ڕۆماننووس چاوى‬ ‫لێبكه‌ین ك ‌ه تیایدا ئه‌زموونێكى تازه‌ى تاقى‬ ‫كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫چیرۆكبێژ نێر‌ه و مێردمنداڵێك ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ته‌ك‬ ‫ئه‌و خه‌م و مه‌رگه‌ساتانه‌ى ده‌یبینێت گه‌ور‌ه‬ ‫ده‌بێــت‪ ،‬ئــه‌م خاوه‌نى هیــچ باكگراوندێكى‬ ‫مه‌عریفى نیی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى چاوه‌ڕێ بكه‌ین ببێت‬ ‫ب ‌ه داستانبێژێكى نموونه‌یى و بااڵ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫وه‌ك شــاگردێكى په‌ڕپووت هاڕاوى ده‌ســتى‬ ‫ئه‌و زه‌مه‌ن ‌ه ناشیرینه‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ ده‌كات ب ‌ه‬ ‫هه‌قایه‌تخــوان‪ ،‬رێك وه‌ك شــه‌هره‌زاد ك ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى نه‌مرێت ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬شــه‌هره‌زادیش‬ ‫خاوه‌ن هیچ فیكر و پاشــخانێكى فه‌رهه‌نگى‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌ترســی ده‌یكات ب ‌ه داهێنه‌ر و‬ ‫خاوه‌ن جوانترین و سه‌راسیمه‌ترین فانتازیا‪،‬‬ ‫لــ ‌ه هه‌موو مێــژووى داســتانبێژى‪ ،‬له‌ســه‌ر‬ ‫ئاستى جیهاندا‪.‬‬ ‫ئه‌و كوڕیژگه‌یه‌ش ب ‌ه هه‌مان كلۆج خاوه‌نى‬ ‫هه‌مــان زینده‌گــى مرده‌نییه‌‪ ،‬شــاگردێك ‌ه و‬ ‫بــه‌س‪ ،‬هه‌ڵه‌تــ ‌ه و په‌راگه‌نــده‌‪ ،‬ماڵه‌كــه‌ى‬ ‫وه‌ك ســه‌كنێك سندوقى پشتى لۆرییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫یان دواتر كوالن ‌ه ســه‌گه‌كانى شــێخ عومه‌ر‪،‬‬ ‫كاره‌كته‌رێكــى بێناوه‌‪ ،‬ئــه‌وى ناكه‌س به‌چ ‌ه‬ ‫چاكترین كه‌ســ ‌ه ك ‌ه باس ل ‌ه پووچى دونیاى‬ ‫ئێمــ ‌ه بــكات‪ .‬ل ‌ه ســیكرابخانه‌كه‌ى "شــێخ‬ ‫عومه‌ر"دا شاگرده‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌رچى وه‌ك شوێن‬ ‫گه‌ڕه‌كێك به‌و ناو‌ه ل ‌ه به‌غدا هه‌ی ‌ه و مۆڵگه‌ى‬ ‫فیتــه‌ر‌ه كۆنه‌كانــى به‌غدایــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ل ‌ه ناو‬ ‫ڕۆمانه‌كــه‌دا ب ‌ه تــه‌واوى ره‌هه‌ندێكى ره‌مزى‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬فانتازیاى ڕۆماننوس گه‌مه‌یه‌كى‬ ‫داهێنه‌رانــ ‌ه ده‌كات ك ‌ه وه‌ك ســیكرابخان ‌ه و‬ ‫شــوێنى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى جۆره‌ها ئوتمبێل‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه شــوێنى هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ى ك ‌ه‬ ‫له‌و شــار‌ه گه‌وره‌یــه‌دا جێگه‌یــان نابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆیــان هه‌ڵوه‌شــاو‌ه و داڕزاو و پاشــماوه‌ى‬ ‫ته‌نێكى مرۆیین‪ ،‬ئێم ‌ه ل ‌ه شــارێكى گه‌وره‌ى‬ ‫وه‌ك به‌غدا له‌و دوو شــوێنه‌دا‪ :‬ســیكرابخان ‌ه‬ ‫و زێرابدا هه‌ســت ب ‌ه شێوان و شیبوونه‌وه‌ى‬ ‫ژیان و زینده‌گى ده‌كه‌ین‪ ،‬پاشــماوه‌ى مرۆڤ‬ ‫ئه‌و كاته‌ى ده‌بێت ب ‌ه پاشه‌رۆك و خاپه‌رۆك‪.‬‬ ‫چیرۆكبێــژى شــاگرد كــ ‌ه ده‌ســتپێكى‬ ‫مه‌رگه‌ســاته‌كه‌ى ب ‌ه مه‌رگى دایكى ده‌ســت‬ ‫پێــده‌كات‪ ،‬شــێوانى ماڵێك كــ ‌ه دوا جار ب ‌ه‬ ‫شــێوانى هه‌مــوو نیشــتمان كۆتایــی دێت‪،‬‬ ‫دایك و ماڵ ك ‌ه هاوشــان ‌ه ب ‌ه زێد و هێالنه‌ى‬ ‫هه‌موومان‪ .‬هه‌ر لێــره‌و‌ه تا كۆتایی پردێكى‬ ‫توندوتــۆڵ لــ ‌ه نێوان رۆحــى میللیگه‌رایی و‬ ‫خــودى مێژووى خوێناوى خه‌ڵكێك له‌ســه‌ر‬ ‫خاكێكــى ســووتماك ده‌رك ده‌كه‌یــن وه‌ك‬ ‫ســووتانى ئــه‌و نانه‌واخانه‌یــه‌ى كــ ‌ه دایكى‬ ‫تێــدا ده‌ســووتێت‪ .‬بێگومان ده‌ستنیشــان‬ ‫نه‌كردنى مێژوویه‌كى دیاریكراو ل ‌ه ڕۆماندا به‌‬ ‫ده‌ســتى ئه‌نقه‌سته‌‪ ،‬نامێژوویی ئه‌م ده‌ق ‌ه بۆ‬ ‫خــۆى ئاماژه‌ی ‌ه بــۆ وێرانه‌ماڵییه‌كى دوور و‬ ‫درێــژ ل ‌ه مێــژووى ئه‌م واڵته‌دا كــ ‌ه ژماردنى‬ ‫رۆژه‌كان و مانگه‌كان و ســاڵه‌كان ده‌ره‌قه‌تى‬ ‫نایه‌ن‪ ،‬شــوێن بۆ خۆی قــه‌وار‌ه و بوویه‌كى‬ ‫راســته‌قینه‌ی ‌ه كــ ‌ه بۆت ‌ه به‌شــێكى گرنگ و‬ ‫زه‌قكردنه‌وه‌ى مێــژووى ملیۆنه‌ها مه‌ردم ك ‌ه‬ ‫بــ ‌ه دواى جوگرافیایه‌كــى مه‌حاڵدا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫بۆ خۆشــاردنه‌و‌ه ل ‌ه سته‌مێكى هه‌میشه‌یی و‬ ‫هه‌تا هه‌تایه‌‪.‬‬ ‫كه‌واتــ ‌ه مێژووى هــه‌ر واڵتێك بــ ‌ه ته‌نیا‬ ‫كۆشــك و ته‌الره‌كانــى نییه‌‪ ،‬یــان ژماره‌ى‬ ‫كه‌سانێكى كه‌مى خۆشگوزه‌ران‪ ،‬ڕۆماننوس‬ ‫ئه‌و به‌شــ ‌ه زه‌ق ده‌كاتــه‌و‌ه ك ‌ه كه‌س ئاماد‌ه‬ ‫نییــ ‌ه بیبینێــت‪ ،‬به‌شــێك ‌ه كــ ‌ه مێــژووى‬ ‫فه‌رمى فه‌رامۆشــی ده‌كات‪ ،‬ئه‌و به‌شه‌ى ك ‌ه‬ ‫ده‌سته‌اڵت و فه‌رمانڕه‌واكان دروستى ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌چــى قێزى لێده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬نیشــتمانێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫مێردمنداڵ ‌ه چیرۆكبێژه‌ك ‌ه ده‌ڵێت‪" :‬نیشتمانى‬

‫له‌م نووسینه‌دا پتر‬ ‫نیازم بوو ‌ه بیسه‌لمێنم‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت شوێن بۆ‬ ‫خۆى پای ‌ه و ڕه‌گه‌زێكى‬ ‫سه‌ره‌كى و كۆكه‌ره‌وه‌ى‬ ‫هه‌موو ڕه‌گه‌زه‌كانى دیكه‌ى‬ ‫داستانبێژى بێت‬ ‫مــن ســندوقێكى ته‌نه‌ك ‌ه بوو ك ‌ه هه‌میشــ ‌ه‬ ‫به‌ڕێو‌ه بوو ب ‌ه بێئــه‌وه‌ى بۆ چركه‌یه‌ك منى‬ ‫بیر بچێت‪ .‬ل‪"27‬‬ ‫هیچ كام له‌و شــار و گوندانه‌ى ب ‌ه سوارى‬ ‫لۆرییه‌كــه‌و‌ه پیایدا تێده‌پــه‌ڕن ناویان نییه‌‪،‬‬ ‫ژیانێكــى راگــوزه‌ر وتیژتێپه‌ڕ ك ‌ه هاوشــان ‌ه‬ ‫به‌وانه‌ى كه‌سنه‌ناسن سوارى لۆرییه‌ك ‌ه ده‌بن‬ ‫و داده‌بــه‌زن‪ ،‬جوگرافیایــه‌ك نادۆزینه‌و‌ه بۆ‬ ‫ناســین و ئاشنابوون‪ ،‬هه‌موو سه‌رنشینه‌كان‬ ‫هه‌قایه‌تــى جۆراوجۆر ده‌گێڕنــه‌و‌ه بێئه‌وه‌ى‬ ‫كه‌س تۆمارى بكات‪ ،‬ك ‌ه چه‌شــنێك بوو‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆدوانــدن‪ ،‬نه‌ك دیالۆگ‪ ،‬ب ‌ه بــێ رووداوى‬ ‫گه‌وره‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌رگه‌سات‪ ،‬گه‌شتێكى نه‌زۆك‪،‬‬ ‫هه‌تــا رێبواره‌كانیــش پتــر وه‌ك تارمایــی‬ ‫ده‌رده‌كه‌ون‪ ،‬هیچ كه‌سێك ل ‌ه سه‌رنشینه‌كان‬ ‫هه‌قایه‌تــى خــۆى پێ تــه‌واو ناكرێــت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌ك ژیــان و گێڕانــه‌وه‌ى كوژراو و كوژاوه‌ى‬ ‫هه‌موومان‪.‬‬ ‫دوا مه‌نزڵــگای هه‌قایه‌تبێــژى مێردمنداڵ‬ ‫و كــۆى رێبــواره‌كان بــ ‌ه دوو شــوێنمان‬ ‫ده‌گه‌ێنێت‪ :‬سیكرابخان ‌ه و زێراب‪ .‬دیسانه‌و‌ه‬ ‫لێــره‌دا ناچارین ب ‌ه لێكچواندنى شــوێنه‌كان‬ ‫له‌ســه‌ر زه‌مینــى واقیــع و ل ‌ه نــاو هونه‌ردا‪،‬‬ ‫یــان هاوشــانكردنه‌وه‌یان‪ ،‬بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شــدا ده‌كرێــت نووســه‌ر ته‌بــا نه‌بێــت‬ ‫له‌گه‌ڵ دۆزینه‌وه‌ى زمانێكى ره‌مزئامێز‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌ســته‌اڵتى خوێنــه‌ر له‌مڕۆكــه‌دا گه‌وره‌تر‌ه‬ ‫ل ‌ه هى نووســه‌ر ك ‌ه ئازادى ده‌به‌خشــێت ب ‌ه‬ ‫خوێنــه‌ران ك ‌ه هه‌ر یه‌ك ‌ه و ب ‌ه جیا بۆ خۆى‬ ‫خاوه‌نى راڤه‌كارى و خوێندنه‌وه‌ى خۆى بێت‪،‬‬ ‫چونكــ ‌ه راده‌ى كاردانــه‌و‌ه و كاریگه‌رى دوو‬ ‫شــوێنى وا كــ ‌ه یه‌كێكیان بۆت ‌ه ناونیشــانى‬ ‫ڕۆمانه‌ك ‌ه (نه‌ته‌وه‌ى زێراب) له‌ســه‌ر هه‌ست‬ ‫و نه‌ســتى ئێمــ ‌ه خه‌ســڵه‌ت و ئاماده‌گــى‬ ‫و قورســایی خــۆى هه‌ی ‌ه ل ‌ه نــاو هونه‌ردا‪..‬‬ ‫منیــش وه‌ك خوێنه‌رێك ئازادم هه‌موو بیر و‬ ‫خولیــام ل ‌ه الى ده‌قه‌ك ‌ه بێت و نووســه‌ره‌ك ‌ه‬ ‫و مه‌رامه‌كانــى چه‌ند‌ه قووڵ بن‪ ،‬مه‌رج ‌ه من‬ ‫بكه‌وم ‌ه دواى خوێندنه‌وه‌ى خۆم‪.‬‬ ‫شــوێن لــ ‌ه ناو هــه‌ر كارێكــى ئه‌ده‌بی و‬ ‫هونه‌ریــدا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه ڕۆماندا‪ ،‬به‌شــێك ‌ه‬

‫لــ ‌ه پایــ ‌ه و پیكهاتــى داســتانبێژی‪ ،‬لــ ‌ه‬ ‫شــوێنێكى گشــتییه‌و‌ه ده‌بێت ب ‌ه تایبه‌ت و‬ ‫ده‌ستنیشــانكراو‪ ،‬دونیــاى ســیكرابخان ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت بــ ‌ه هێالنه‌ى النــه‌وازه‌كان‪ ،‬ب ‌ه ته‌نها‬ ‫هێما نیی ‌ه بۆ ســه‌ده‌ها ماشــێن و ئاســن و‬ ‫پاســنى لێكهه‌ڵوه‌شاوه‌‪ ،‬به‌ڵكو گوزارشت ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاژاو‌ه و دونیایه‌كى هه‌ڵوه‌شاو‌ه و په‌ككه‌وتن‪،‬‬ ‫مۆڵگه‌ى تاوان و كوشتن و له‌شفرۆشی‪ ،‬ئایا‬ ‫ده‌كرێت بڵێین گه‌ر ئه‌م ڕۆمان ‌ه الكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫بێت بــۆ ریالیزم؟ ب ‌ه روانینى من ده‌چێته‌و‌ه‬ ‫ســه‌ر رێبازى ناوزه‌دكــراو ب ‌ه ریالیزمى پیس‬ ‫یان چه‌په‌ڵ‪.‬‬ ‫ناكرێــت ئه‌و دیــوه‌ش ل ‌ه یــاد بكه‌ین ك ‌ه‬ ‫پایته‌خت بــۆ خۆى ل ‌ه خه‌یاڵــى پیاوه‌كاندا‬ ‫به‌هه‌شتى خۆشــی و رابواردن و تیاترۆخان ‌ه‬ ‫و ســه‌رمایه‌گوزارى و ســێكس كڕینــه‌‪،‬‬ ‫ژیانێكى دیكه‌ى فانتازیاكراو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌شیان‬ ‫دیســانه‌و‌ه چیرۆكــى ئه‌و ژیانــ ‌ه نه‌بوو‌ه یان‬ ‫بزربوو‌ه ده‌گێڕێته‌و‌ه ك ‌ه پیاو‌ه خۆشــبه‌خت‬ ‫و كه‌یفچییه‌كانیش گیرۆده‌ى بوون‪ ،‬ژیانێكى‬ ‫درۆ و كــوژراو‪ ،‬هه‌مــان زێرابــى نه‌بینراو كه‌‬ ‫زاده‌ى شارستانییه‌تێكى نامرۆیی و جه‌نگه‌ڵ‬ ‫ئاســایه‌‪ ،‬ئه‌و به‌ش ‌ه شــیرینه‌ى ناو خه‌یاڵ و‬ ‫فانتازیــاى نێرینه‌كانى ناو پایته‌خت و شــار‬ ‫و گونــده‌كان بێجگ ‌ه لــ ‌ه قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى‬ ‫به‌شــمه‌ینه‌تى هیچى دیك ‌ه نییــه‌‪ ،‬له‌زه‌ت و‬ ‫كه‌یفێكى به‌رخۆران ‌ه ك ‌ه به‌ڵگه‌ى رۆح به‌تاڵى‬ ‫پیاوه‌كان ‌ه نه‌ك ژیانێكى شكۆمه‌ند‪ ،‬خۆشی و‬ ‫كه‌یفێك ‌ه له‌ســه‌ر حیسابى هه‌زاره‌ها قوربانى‬ ‫و شــه‌یتان بــازاڕى‪ ،‬هه‌وه‌ســێك ‌ه بۆ خۆ ل ‌ه‬ ‫یادكــردن و نرخــى ڕه‌نجێكى بێ به‌رهه‌م ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سۆز و خۆشه‌ویستى و عیشق داماڵراوه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌م ده‌ق ‌ه ئاوێته‌یه‌كى ســه‌یرى نێوان ڕه‌نج‬ ‫و هه‌وه‌ســ ‌ه ك ‌ه هه‌ردووكیان ب ‌ه مایه‌پووچى‬ ‫ده‌گه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ئێم ‌ه ك ‌ه ل ‌ه په‌راوێزى مۆدێرنیته‌دا‬ ‫ده‌ژین ناكرێت چاوه‌ڕوانى له‌و جوانتر بكه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ر لێره‌دای ‌ه ك ‌ه دیوارى نێوان هه‌وه‌سێكى‬ ‫هه‌رزان و خوداناسییه‌كى سه‌رچاوه‌گرتوو ل ‌ه‬ ‫هه‌مــان هه‌وه‌ســی دونیاییــه‌و‌ه زۆر ته‌نكه‌‪،‬‬ ‫كــ ‌ه خه‌ون بینین ‌ه ب ‌ه هه‌مان ئه‌و به‌هه‌شــت ‌ه‬

‫درۆزنه‌ى ناو پایته‌خت‪ ،‬به‌اڵم ســۆفییه‌كانى و شێتخان ‌ه و بیمارستانێكى گه‌وره‌یه‌‪.‬‬ ‫كه‌چــى پارادۆســه‌ك ‌ه له‌وه‌دایــ ‌ه ك ‌ه ته‌نها‬ ‫لێــر‌ه و هه‌نووك ‌ه په‌تیار‌ه و نامۆن به‌و دونیا‬ ‫تازه‌یه‌‪ ،‬هه‌مــوو هه‌وه‌ســ ‌ه فانتازیاكراوه‌كان ده‌نێو زێرابه‌كاندا شــتێك ل ‌ه پاشــماوه‌كانى‬ ‫ده‌به‌نه‌و‌ه ئاســمان‪ ،‬هه‌ردووكیان بۆ ژیانێكى بنیاده‌مه‌كان ك ‌ه ماو‌ه و ل ‌ه شــێوه‌ى تارمایی‬ ‫دۆڕاو ده‌گه‌ڕێــن‪ ،‬ژیانێكــى بــۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه خۆ ده‌نوێننن ده‌توانن ل ‌ه كه‌مێك سه‌ربه‌ستى‬ ‫دزراو‪ .‬لــ ‌ه الپه‌ڕه‌كانــى (‪ 40‬و ‪ )41‬به‌هره‌مه‌ند بــن‪ ،‬خودى بوون ب ‌ه تارمایی بۆ‬ ‫دا ڕه‌شــترین تابلــۆى ئاوێته‌بوونــى ژنــ ‌ه خــۆی هیچ نیی ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه خۆ شــاردنه‌وه‌ى‬ ‫قه‌ره‌جــه‌كان و ده‌روێشــه‌كان ‌ه ك ‌ه هه‌وه‌س و مرۆڤه‌كان ل ‌ه یه‌كدى ك ‌ه كه‌سیان ل ‌ه توانایاندا‬ ‫جه‌زبه‌ى دینى و ســێكس و ســیحر و زه‌كه‌ر نه‌ماو‌ه وه‌ك ئینســان بژین‪ ،‬به‌ڵكو بوون ب ‌ه‬ ‫و زیكر وه‌ها تێكه‌ڵ ده‌بن ك ‌ه گوزارشــت ‌ه له‌و ده‌عه‌جانى‪ ،‬زێرابه‌ك ‌ه گه‌وره‌ترین حه‌شارگه‌یه‌‪،‬‬ ‫خه‌یاڵــ ‌ه ب ‌ه حه‌رامكراو‌ه ك ‌ه ژن و پیاوه‌كانى تاكــ ‌ه شــتێك كــ ‌ه لــه‌و مه‌مله‌كه‌تــ ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫هاوســۆزى قوربانییه‌كان ‌ه لــ ‌ه ته‌ك یه‌كدیدا‪،‬‬ ‫داغان كردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه راســتیدا شــوێنه‌كان بــۆ خۆیان نین‪ ،‬كــ ‌ه پاشــاى شــه‌قامه‌كانى "عه‌بدولئه‌میــر‬ ‫هه‌تــا گه‌ر ل ‌ه رووى جوگرافییه‌و‌ه و له‌ســه‌ر حوســیرى"ی مه‌یزه‌ده‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌ك كۆى ئه‌و‬ ‫نه‌خشــ ‌ه بیاندۆزینه‌وه‌‪ ،‬شوێنه‌كان و زه‌مه‌ن ژن و پیاوانه‌ى ك ‌ه دونیایه‌كى خه‌یاڵى خۆیان‬ ‫بۆ خۆیان وا ده‌نێو یاداشــت و سه‌رگوزشته‌ هه‌یــه‌‪ ،‬ك ‌ه هونه‌ر پتر په‌راگه‌ند‌ه و په‌راوێزى‬ ‫و هه‌قایه‌تــه‌كان‪ ،‬یــان ل ‌ه نێــو پێچ و لوولى خســتوون‪ ،‬ته‌نها جیاوازیان له‌گه‌ڵ تارمایی ‌ه‬ ‫به‌دبه‌ختــه‌كان ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئــه‌وان ده‌رك به‌و‬ ‫گێڕانه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫هه‌میش ‌ه ل ‌ه خه‌یاڵى میللیدا به‌غدا شارێكى ب ‌ه تارماییه‌بوون ‌ه ده‌كه‌ن و لێی ڕانه‌كه‌ن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫فانتازیاكراو بوو‪ ،‬شــارى هارونى ره‌شــید و هێزى بڕێك ل ‌ه شــێتبوون و خه‌یاڵ به‌رگه‌ى‬ ‫هــه‌زار و یــه‌ك شــه‌وه‌‪ ،‬شــارى هــه‌وه‌س و ده‌گرن‪.‬‬ ‫راســت ‌ه تارماییه‌كان خاوه‌نى به‌هه‌شــت‬ ‫مه‌ســتبوون و تێرنه‌بوونه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ل ‌ه چاوى‬ ‫شــاگرده‌كه‌مان و په‌تیاره‌كانــى وه‌ك خۆى و دۆزه‌خى خۆیانن‪ ،‬به‌هه‌شــتى ئه‌وان ته‌نها‬ ‫زه‌لكاوێكــ ‌ه و ئه‌وانیــش چیدیكــ ‌ه باڵنده‌ى له‌وه‌دایــ ‌ه كــ ‌ه چیدیكــ ‌ه كاریان بــ ‌ه دونیاى‬ ‫هه‌ڵفڕیــو نین‪ ،‬ل ‌ه پشــتى لۆرییــه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو زیندوو‌ه خوێنخۆره‌كان نه‌ماوه‌‪ ،‬دۆزه‌خیشیان‬ ‫ده‌بن ب ‌ه كیســه‌ڵى ناو قــوڕ و لیته‌‪ .‬هه‌موو ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه یاده‌وه‌ریدا جێگیر‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫مه‌ردمه‌كانى ناو ئه‌م ڕۆمان ‌ه ل ‌ه كۆتاییدا ده‌بن ژیانى مرده‌نى پێشووتر‪ ،‬به‌اڵم هیچ خودایه‌ك‬ ‫بــ ‌ه ئامــراز و ئامێر ك ‌ه ب ‌ه شــتبوون كۆتایی له‌و ناوه‌دا نییه‌‪ ،‬دونیایه‌كى ئه‌وه‌ند‌ه ناشیرین ‌ه‬ ‫دێــت‪ ،‬هه‌تا ئه‌و هه‌واى ئیرۆتیكایه‌ش بێجگ ‌ه كــ ‌ه یه‌زدانیــش خۆى لــ ‌ه مه‌رگه‌ســاته‌كانى‬ ‫ل ‌ه داڕزانى مرۆیی و به‌تاڵى و ڕشتنى قه‌هرێك بشــارێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وانه‌ى ك ‌ه بازاڕیان گه‌رم ‌ه ل ‌ه‬ ‫هیچى دیك ‌ه نییه‌‪ ،‬هه‌موو ژنه‌كانى وه‌ك زێراب ناو ئه‌و خه‌رابات و گۆڕســتان ‌ه ته‌نها ئه‌وانه‌ن‬ ‫و ته‌نه‌كــه‌ى زبڵیــان لێدێت ك ‌ه پاشــه‌رۆكى ك ‌ه ب ‌ه درۆ دوكان و كۆگاى فرۆشتنى خه‌ون‬ ‫پیاوه‌كانى تێده‌ڕژێته‌و‌ه ناو‪ ،‬كه‌سیان یه‌كدى و ئومێدیــان دانــاوه‌‪ ،‬جــا چه‌پــڕه‌و بن و چ‬ ‫ناناســن‪ ،‬راســت ‌ه ك ‌ه ن ‌ه ترس و ن ‌ه شه‌رم و راستڕه‌و بووبن‪.‬‬ ‫كۆتایــی تراژیدیاى تارماییه‌كان وا ل ‌ه نێو‬ ‫ن ‌ه حــه‌رام هه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئــه‌وه‌ى ده‌گوزه‌رێت‬ ‫ب ‌ه ناوى ســۆز و سێكســه‌وه‌‪ ،‬كوشتنى ئه‌و هه‌موو رست ‌ه و په‌ره‌گراف و الپه‌ڕه‌یه‌كدا ك ‌ه‬ ‫غوربه‌ت ‌ه ئه‌به‌دیی ‌ه نییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ى ك ‌ه گه‌ڕان ‌ه ناكۆتایه‌‪ ،‬گه‌رچى لــ ‌ه كۆتاییدا تارماییه‌كان‬ ‫بــ ‌ه دواى زاتێكــى كــوژراو و ونبــوو‪ ،‬ڕمانى ســێ رێگا هه‌ڵده‌بژێرن‪ ،‬بــه‌اڵم پتر پانتایی‬ ‫هه‌موو پرده‌كانــى په‌یوه‌ندى مرۆییه‌‪ ،‬ئیدى ســه‌رگه‌دانى چاره‌نووســی هه‌موویانه‌‪ :‬وه‌ك‬ ‫تێده‌گه‌ین شــارى هارونى ره‌شید ئه‌وه‌نده‌ى لێر‌ه و هه‌نووكه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ى ك ‌ه جێگه‌ى بایه‌خ ‌ه و خه‌ســڵه‌تى‬ ‫بــ ‌ه مانا شــیعرییه‌كه‌ى فانتازیاكراو بوو‌ه بۆ‬ ‫عیشــق و جوانى و خۆشی ساخته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ئــه‌م ڕۆمانه‌یــه‌‪ ،‬ژیانــى تایبه‌تمه‌ندى چه‌ند‬ ‫په‌یوه‌ســت نه‌بــوو‌ه بــ ‌ه به‌ریه‌ككه‌وتنێكــى كاره‌كته‌رێكــى تێكــه‌ڵ بــ ‌ه فــه‌زاى گشــتى‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬ژیانــى زۆر داخــراوى چه‌نــد‬ ‫ئاده‌مییانه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئاكامدا هه‌موو دونیاى كه‌س ‌ه ئافه‌رۆز و كه‌ســانێك ل ‌ه ناو زیندانێكــى گه‌وره‌تردا ك ‌ه‬ ‫په‌راوێزخراوه‌كانى نموونه‌ى شاگرده‌كه‌مان ك ‌ه هه‌مووانــى به‌ند و كۆیل ‌ه كــردووه‌‪ .‬بێگومان‬ ‫ل ‌ه تافى الویدای ‌ه ده‌بێت به‌و زێرابه‌ى زیندوو و دۆخێكــى رامیارى و كۆمه‌اڵیه‌تى ئه‌و زیندان‬ ‫مردوو پێكه‌و‌ه كۆ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و شوێنه‌ى ك ‌ه و زێرابه‌ى دروســتكردووه‌‪ ،‬كــ ‌ه ئاماژه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫رێز ل ‌ه هیچ كام ل ‌ه یاسا و رێساكان ناگرێت‪ ،‬مه‌رگى سه‌ربه‌ســتى‪ ،‬له‌ســه‌ر ئاستى تاك و‬ ‫جیهانێكى نادیار و په‌نهان‪ ،‬به‌اڵم گوزارشــت كۆ‪ ،‬ئه‌و‌ه خودى هونه‌ر‌ه ك ‌ه هێما ب ‌ه شوێن ‌ه‬ ‫ل ‌ه رۆحى هه‌الهه‌الى ژیانێك ك ‌ه هه‌لومه‌رجى داخراوه‌كان ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رووى واقیعییه‌وه‌‬ ‫زینده‌گــى تیایــدا مه‌حاڵه‌‪ ،‬هه‌تــا ئاهه‌نگ و چه‌نــد‌ه خنــكاو و مه‌رگئامێــزه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫كه‌رنه‌ڤاله‌كانــى چاندنى شــێوه‌كانى مه‌رگ ‌ه ڕووى هونه‌رییــه‌و‌ه هه‌مــوو هه‌لومه‌رجێكــى‬ ‫ك ‌ه به‌رجه‌ســته‌ى رۆحى ره‌شی فاشیزم ‌ه ك ‌ه ئیستاتیكى پاراســتووه‌‪ .‬بیرمان نه‌چێت ك ‌ه‬ ‫ده‌رده‌دار‌ه ب ‌ه نیكرۆفیلیا و مه‌رگدۆستییه‌كى ئــه‌م ده‌ق ‌ه ب ‌ه دوور نیی ‌ه ل ‌ه تۆمارى مێژووى‬ ‫ده‌سته‌جه‌معى‪ ،‬خودى تێكچوونى وه‌رزه‌كان میللیگه‌رایــی چیــن و توێــژى بنده‌ســت‪،‬‬ ‫بۆ خۆى شێوانى مرۆڤ و سروشت ‌ه پێكه‌وه‌‪ ،‬بێئه‌وه‌ى مه‌رجه‌كانى گێڕانه‌و‌ه و داستانبێژى‬ ‫ئاوه‌ڕۆى شــار وه‌ك ئه‌ژدیهایــه‌ك ڕێده‌كات‪ ،‬دۆڕاندبێت‪.‬‬ ‫له‌م نووسینه‌دا پتر نیازم بوو‌ه بیسه‌لمێنم‬ ‫دواى ته‌رمــى مرۆڤه‌كان مه‌رگــى كتێبه‌كان‬ ‫دێــت‪ ،‬ك ‌ه مه‌رگى فیكــر و عه‌قڵه‌‪ ،‬ئاماژه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌كرێت شوێن بۆ خۆى پای ‌ه و ره‌گه‌زێكى‬ ‫ب ‌ه مه‌رگى شارستانییه‌ت‪ .‬ئه‌و كۆچ و ڕه‌وه‌ى ســه‌ره‌كى و كۆكه‌ره‌وه‌ى هه‌موو ره‌گه‌زه‌كانى‬ ‫مــرۆڤ و هه‌مــوو داهێنانه‌كانــى كــ ‌ه زێراب دیكه‌ى داســتانبێژى بێت‪ ،‬ك ‌ه ڕۆماننوس ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵیانده‌لووشێت‪ .‬ل ‌ه ژێره‌و‌ه و ل ‌ه نێو زێرابدا رۆحێكى شــاعیرانه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه رێگــه‌ى هونه‌رى‬ ‫مه‌مله‌كه‌تێكــى گه‌دانشــین دروســت ده‌بێت ســیناریۆو‌ه هه‌ر هه‌موو كــه‌رت و پارچه‌كان‬ ‫كــ ‌ه پتر پاشــه‌رۆكى رۆحى شانشــینه‌كانى و پاشــماوه‌ى شــوێنه‌كان و كاره‌كته‌ره‌كان‬ ‫ســه‌ره‌وه‌یه‌‪ ،‬چه‌ند‌ه ل ‌ه خــواره‌و‌ه بوونه‌وه‌ر‌ه كۆ بكاته‌وه‌‪ ،‬گه‌شــته‌كه‌ش بــ ‌ه ته‌نها ب ‌ه ناو‬ ‫تارمایی ‌ه ئاســاكان و شوێن و كات شێواون‪ ،‬شــوێنه‌كاندا نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌ڵكو بــ ‌ه ناو رۆح و‬ ‫ئه‌وه‌نــد‌ه به‌ڵگ ‌ه و گه‌واهیده‌رى شــێواوى و دڵ و عه‌قڵــى دۆزه‌خ نشــینانى واڵتێكــى‬ ‫پشێوى و لێكهه‌ڵهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى دونیاكه‌ى كاول و خاكه‌ســاردا كــراوه‌‪ ،‬كــ ‌ه ئیدى ئه‌و‬ ‫ســه‌رووتره‌‪ ،‬ئه‌و سه‌رزه‌مینه‌ى ل ‌ه رووكه‌شدا رۆحــ ‌ه ســووتاو و داڕزاوان ‌ه پێویســتیان ب ‌ه‬ ‫هیــچ كه‌مــى و نه‌نگییه‌كى تێــدا نییه‌‪ .‬زۆر دۆزه‌خه‌كانى ئاســمانان نه‌ماو‌ه تیایدا ســزا‬ ‫ئاشــكرای ‌ه ك ‌ه ئه‌گه‌ر بته‌وێت بزانیت ماڵێك بدرێن و ئه‌شكه‌نج ‌ه و ئازارى دیك ‌ه بچێژن‪.‬‬ ‫و بگــر‌ه شــارێك چۆنچۆنــى ده‌ژیــن‪ ،‬وا‬ ‫چاك ‌ه ســه‌یرى زبڵوزارى ته‌نه‌كــ ‌ه و به‌رمیل‬ ‫ســه‌رچاوه‌‪ :‬نه‌ته‌وه‌ى زێرابــه‌كان‪ ،‬جەبار‬ ‫و كیســه‌كانى خــۆڵ و خاشــاكیان بكه‌یت‪ ،‬جه‌مــال غه‌ریــب‪ .‬ناوه‌نــدى رۆشــنبیرى و‬ ‫زێرابه‌كــ ‌ه و ســیكرابخانه‌ك ‌ه پێمانده‌ڵێــت هونه‌ریى ئه‌ندێشه‌‪2013 /‬‬ ‫كــ ‌ه نه‌ك به‌غدا و عیــراق‪ ،‬به‌لكو رۆژهه‌اڵتى‬ ‫ناوه‌راست بۆ خۆى زبڵخانه‌یه‌ك و قه‌سابخان ‌ه‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫هایکو‬

‫ناودارترین شێوازی شیعری یابانی‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫بــە رای مــن‪ ،‬لــە کاتــی تەرجومەکردنــی‬ ‫شــیعردا‪ ،‬ئەگەر مرۆڤ‪ ،‬لەبــەر هەر هۆیەک‪،‬‬ ‫ناچــار بێــت‪ ،‬لەنێــوان وەزن و قالبی شــیعر‬ ‫و نێــوان ژانــر و رۆحەکەیــدا قوربانــی بــە‬ ‫یەکێکیــان بدات‪ ،‬باشــترە قوربانی بە وەزنی‬ ‫شــیعر بــدات‪ ،‬کە تەنیا بەشــێکە لــە فۆڕمی‬ ‫دەرەکی شــیعر‪ ،‬نەک ژانــر و رۆحەکەی‪ .‬من‬ ‫لــەم تەرجومەکردنــەدا هەوڵــم داوە‪ ،‬تا ئەو‬ ‫جێیــەی دەکــرێ ریتمی شــیعرەکان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ریتمــی شــیعری کوردیــدا بگونجێنــم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆم بە وەزنی حەڤــدە بڕگەیی هایکوکانەوە‬ ‫نەبەســتۆتەوە‪ .‬بەکارهێنانــی وەزنــی پێنج‪،‬‬ ‫حەوت‪ ،‬پێنج بڕگەیی لە هایکۆ و شیعری تری‬ ‫یابانیدا‪ ،‬نەریتێکی دێرین و چەسپاوی شیعری‬ ‫یابانییــە‪ .‬لە بەرامبەردا سیســتمی وەزن‪ ،‬لە‬ ‫ئەدەب و فۆلکلۆری کوردیدا‪ ،‬بە جۆرێکی ترە‪.‬‬ ‫وەزن و ریتمــی شــیعر و گۆرانیــی فۆلکلۆری‬ ‫کوردی‪ ،‬شــیعری نووســراو بە زاری هەورامی‬

‫ماسک‬

‫ف‬ ‫دانا ڕەئوو ‬ ‫زۆربــەی تۆێژەرەوانــی شــانۆی هاوچەرخ‬ ‫لەســەر ئــەوە ڕێککەوتــوون‪ ،‬کــە دووەم‬ ‫جەنگــی جیهانی بنەمایەکی پتــەوە بۆ دەقە‬ ‫شــانۆییەکانی ســاموێل بێکێــت‪ ،‬چونکــە‬ ‫برســێتی‪ ،‬نائومێدیــی‪ ،‬مــەرگ‪ ،‬نەمانی بەها‬ ‫پیرۆزەکان‪ ،‬کە دەرهاویشتەی جەنگەکە بوون‪،‬‬ ‫زەمینەیەکــی لەباری دونیــا ئاڵۆزەکەی ئەم‬ ‫نووسەرەن‪ .‬بۆ نموونە هەستکردن بەوەی‪ ،‬کە‬ ‫خواوەند دەســتبەرداری بوونەوەرەکانی خۆی‬ ‫بووە‪ ،‬لەالیەک و بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی‬ ‫لەالیەکی ترەوە‪ ،‬کەشی شانۆنامەی (کۆتایی‬ ‫گەمە) پێک دەێنن‪ ،‬کە نزیکەی شەست ساڵ‬ ‫لەمەوبــەر نووســراوە‪ .‬ئــەم شــانۆنامەیە بۆ‬ ‫یەکەم جار لە ساڵی ‪١٩٥٧‬دا لە لەندەن و لە‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫(گۆڕان) و لە شــیعری نوێشدا‪ ،‬لەسەر چەند‬ ‫بنچینــەی گرووپی وەزنی ســێ بڕگەیی‪ ،‬یان‬ ‫چــوار بڕگەیــی‪ ،‬یــان پێنجبڕگەیــی‪ ،‬یاخود‬ ‫حەوتبڕگەیــی دامەزرێنــدراوە‪ .‬ئــەم گروپــی‬ ‫بڕگانــە هــەر یەکەیان ســەربەخۆ لەوانی تر‪،‬‬ ‫لە رەوشــی دووبارەبوونــەوەی هاوتایەنەیدا‪،‬‬ ‫لــە تەواوی هۆنراوەکــەدا‪ ،‬وەزن یان ریتمێکی‬ ‫تایبــەت و ســەربەخۆ دروســت دەکات‪ .‬بــۆ‬ ‫نموونە لە وەزنی ســێ بڕگەییــدا (‪٣،٣،٣،٣‬‬ ‫تــاد‪ )،‬یان لە وەزنی چــوار بڕگەییدا (‪٤،٤،٤‬‬ ‫تاد)‪ .‬با ســەرنجی ئــەم هۆنراوەیــەی گۆران‬ ‫بدەین‪ ،‬کە بە پێــی بنچینەی وەزنی گرووپی‬ ‫ســی بڕگەیــی رێک خــراوە و دوای چوار جار‬ ‫دووبارە کردنەوەی هەمان ســێ بڕگە‪ ،‬ریتم و‬ ‫وەزنێکــی دوازدە بڕگەیی دروســت کراوە‪ ،‬کە‬ ‫دیــارە بە پێی ئــەم بنچینەیە ســێ بڕگەییە‬ ‫دەشێت ژمارەی بڕگەی دێڕی هۆنراوەکان سێ‬ ‫بڕگە‪ ،‬یان شەش بڕگە‪ ،‬یاخود نۆ بڕگە و زیاتر‬ ‫بێت‪ .‬گۆران دەڵی‪:‬‬ ‫بۆ یەک شەو الیدایە ئەم دێیە رێی وێڵم‬ ‫بەیانی رۆژ هەڵهات سوار ئەبم جێی دێڵم‪.‬‬ ‫وەزن و ریتمــی ئــەم دوو دێــرە و تەواوی‬ ‫هۆنراوەکــە بــە پێی سیســتمی وەزنی ســێ‬ ‫بڕگەیی و ژمارەی بڕگەکانی هەر دێڕێکیانە‪:‬‬ ‫بۆ‪/‬یەک‪ /‬شــەو‪ -‬الی‪/‬دا‪/‬یــە‪ -‬ئەم‪ /‬دێ‪/‬‬ ‫یە‪ -/‬رێی‪/‬وێ‪/‬ڵم (‪ ٣ ،٣ ،٣ ،٣‬دوازدە بڕگە)‬ ‫بە‪/‬یا‪/‬نی‪ -‬رۆژ‪ /‬هەڵ‪/‬هات‪ -‬ســوار‪/‬ئە‪/‬بم‪-‬‬ ‫جێی‪/‬دێ‪/‬ڵم (‪ ٣،٣،٣،٣‬دوازدە بڕگە)‪.‬‬ ‫نموونەیەکــی وەزن و ریتمی پێنج برگەیی‪.‬‬ ‫مەولەوی دەڵێ‪:‬‬ ‫گوڵ چــون روی ئازیز ‪ -‬نەزاکەت پۆشــان‬ ‫(‪)٥،٥‬‬ ‫وەفراوان چون سەیل ‪ -‬دیدەی من جۆشان‬ ‫(‪)٥،٥‬‬ ‫جێگای ســەرنجە کە لە شیعری کالسیکیی‬

‫کوردیدا‪ ،‬تەنیا لە شیعری شێوەزمانی گۆران‬ ‫(هەورامی) پەێرەوی سیســتمی بڕگە کراوە‪.‬‬ ‫کەچی لە هەموو شــیعری کالسیکی کوردیدا‪،‬‬ ‫لــە مەالێ جزیریەوە بۆ نالی و حاجی قادر و‬ ‫وەفایی و شاعیرانی دواتر‪ ،‬هەموویان بە پێی‬ ‫سیســتمی وەزنی عەرەبی نووســراون‪ ،‬کە بە‬ ‫(وزن العروض) ناسراوە‪.‬‬

‫هیوادارم شیعری هایکو‪ ،‬نووسراو و‬ ‫تەرجومەکراو‪ ،‬لە ئەدەبی کوردیشدا‬ ‫بە فراوانی باڵو ببێتەوە و کۆمەڵەی‬ ‫هایکوخوازان پێک بهێندرێت‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫تایبەت بە شیعری هایکو دەربچێت‬

‫وەزنــی چوار بڕگەیــی و حەوت بڕگەییش‪،‬‬ ‫بــە پێی هەمــان سیســتمی دووبارەکردنەوە‪،‬‬ ‫لــە شــێوەیەکی لێکچــوودا بــەردەوام دەبن‪.‬‬ ‫ئەم سیســتمە لە گۆڕانیی کوردیشدا دووبارە‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬بۆیە گۆڕانیی کوردی یەک مێلۆدییە‬ ‫و گــۆڕان لە ئاوازەکەیدا‪ ،‬مەگــەر لە گۆرانیی‬ ‫مۆدێرنــدا‪ ،‬زۆر بــە دەگمــەن روو دەدات‪ .‬بە‬

‫پێی ئەم سیســتمە جاران لە شیعرێکدا‪ ،‬ئەم‬ ‫گروپــی وەزنانە بە دەگمــەن تێکەڵ دەکران‪،‬‬ ‫کەچی لە هایکو و هۆنراوەی یابانیدا لە دێری‬ ‫یەکەمدا لە ریتمی پێنج بڕگەییەوە باز دەدرێت‬ ‫بــۆ حــەو بڕگەیی و لە دێڕی ســێیەمدا پێنج‬ ‫بڕگەیی دووبارە دەکرێتەوە‪ .‬من لە وەرگێڕانی‬ ‫هەندێــک لەم هایکویانە و نووســینی هایکودا‬ ‫ویستم پەیڕەوی ئەم رێسایەی هایکوی یابانی‬ ‫بکەم‪ ،‬بەاڵم ریتم و وەزنی هۆنراوەکە زۆر نامۆ‬ ‫و نەگونجــاو دیار بــوو‪ ،‬چونکە گوێی من بەم‬ ‫جۆرە ریتمە رانەهاتووە‪ ،‬کە دیارە دەتواندرێت‬ ‫رابهێندرێت‪.‬‬ ‫جێگای ســەرنجە کە ئەو سیستمی وەزن و‬ ‫ریتمیەی لەگۆرانی و بەیت و شیعری فۆلکلۆری‬ ‫و شــیعری هەورامیــدا بــەکار دەهێندرێن‪ ،‬لە‬ ‫تێکســتی ئــەو ئاین و ئاینزیانەشــدا هەن کە‬ ‫زۆر لەمێــژە لــە کوردســتاندا دەرکەوتــوون‪،‬‬ ‫لەوانــە ئاین و ئاینزای ئێــزدی و کاکایی‪ ،‬کە‬ ‫یەکەمیــان تێکســتەکانی بــە زاری کرمانجی‬ ‫و دووەمیــان تێکســتەکانی بــە زاری گــۆران‬ ‫نووسراوە‪ .‬ئەمەش دەیسەلمێنێت کە ریشەی‬ ‫ئەم ریتم و وەزنانە‪ ،‬پەیوەندییان بە کولتووری‬ ‫ئاینی و ئاینی زەردەشتییەوە هەیە‪ ،‬کە پێش‬ ‫ســەپاندنی ئیســام بەســەر کــورددا‪ ،‬ئاینی‬ ‫خەڵکی کوردســتان بووە‪ .‬کەچــی ناوەرۆکی‬ ‫شیعری هایکۆی یابانی و سیستمی ریتمەکەی‪،‬‬ ‫پەیوەندییــان بە نەریــت و کولتووری دێرینی‬ ‫ئاینیی بوزییەوە هەیە‪.‬‬ ‫وەک وترا ئەم تێکستانە لە زمانی یەکەمەوە‬ ‫نەکــراون بە کوردی‪ .‬من وەک پرینســیپ‪ ،‬بە‬ ‫باش و تەنانەت بە پێویستیشی دەزانم کە هەر‬ ‫تێکست و بابەتێک‪ ،‬لەوپەڕی ناچاریدا نەبێت‪،‬‬ ‫راســتەوخۆ لــە زمانــی یەکەمــەوە تەرجومە‬ ‫بکرێت‪ .‬بەاڵم لەبەر ئەوەی هێشــتا کەســانی‬ ‫شارەزامان لە بواری زمان و ئەدەبی یابانی و‬

‫کۆتایی گەمە‬ ‫زیرەکانــە گەمــە بە وشــە و دەســتەواژەکان‬ ‫دەکات‪ ،‬لەم گەمەیەدا وشــەکان چەندین مانا‬ ‫لەخۆدەگــرن‪ ،‬چەمکێکــی تەنزئامێــز‪ ،‬مانای‬ ‫پێچەوانە‪ ،‬ســمبۆل و هەندێک جاریش دەبنە‬ ‫کۆمیدیایەکــی ڕەش و هەمــوو ســنوورەکانی‬ ‫زمان تێدەپەڕێنێت‪.‬‬ ‫ئەم شــانۆنامەیە‪ ،‬ئێســتا لەســەر یەکێک‬ ‫لە شــانۆکانی شار لە ســتۆکهۆڵم پێشکەش‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬ریژیســۆری نەمایشــەکەیش‪ ،‬کــە‬ ‫لەوەوبەر زۆربەی دەقەکانی بێکێتی خستۆتە‬ ‫ســەر شــانۆ‪ ،‬بە تەواوی شــوێن پێی بێکێت‬ ‫کەوتــووە و دەقەکــەی وەک خــۆی‪ ،‬نە هیچ‬ ‫شــتێکی البــردووە و نــە هیچ شــتێکی زیاد‬

‫ساڵی ‪١٩٥٨‬یشدا لە نیۆرک نەمایش کراوە‪.‬‬ ‫کۆتایــی گەمە ڕەهەندێکــی قووڵی دۆزەخ‬ ‫و ئــەو مەرگەریە‪ ،‬کــە چاوەڕوانی هەموومان‬ ‫دەکات‪ ،‬کارەکتــەرەکان خــەون بــە مەرگــی‬ ‫خۆیانــەوە دەبینــن‪ ،‬لــە بێئاگایــدا دەدوێــن‬ ‫و لــە ســاتەوەختە گرانەکانــدا بــە یەکتریدا‬ ‫هەڵدەشــاخێن‪ .‬کۆتایی گەمە بە شــێوەیەکی‬ ‫لیریکی ڕەش و کۆمیدی‪ ،‬باســی ئەو ڕەوشــە‬ ‫دەکات‪ ،‬کــە گەردوون تیــادا خامۆش دەبێت‬ ‫و مرۆڤیــش هەوڵــی خۆ ڕزگارکــردن دەدات‪.‬‬ ‫هام‪ ،‬کە کارەکتەری سەرەکی ئەم گەمەییەیە‪،‬‬ ‫خۆی لە ژوورێکدا شاردۆتەوە و کلۆڤ یارمەتی‬ ‫خۆیی و دایک و باوکی (ناگ و نیل) دەدات‪،‬‬ ‫کــە دوای ئەوەی لە ڕووداوێکــدا هەردووکیان‬ ‫قاچەکانییــان لە دەســت داوە‪ ،‬هەر یەکەیان‬ ‫تەنەکەیەکی خۆڵ و خاشــاکێکیان کردووە بە‬ ‫جێ گوزەرانی خۆیان‪.‬‬ ‫هــام ناتوانێــت بــە پێــوە بووەســتێت و‬ ‫نابینایشە‪ ،‬کلۆڤ شەلە و ناتوانێت دابنیشێت‪،‬‬ ‫دایک و باوکەکەیــش تەواو بێ جووڵەن‪ .‬هام‬ ‫و کلۆڤ هێماگەلی دەسەاڵت و بێ دەسەاڵتن‪،‬‬ ‫هەروەهــا کارەکتەری هام لــە زۆر ڕووەوە لە‬ ‫پادشاکانی شەکســپیر دەچێت و بۆ نموونە‪ ،‬کردووە‪ ،‬پێشکەش کردووە‪.‬‬ ‫ئەکتەرەکان لە ژوورێکی داخراوی ڕەشــدا‪،‬‬ ‫هەروەک لیری پادشا دەسەاڵتی خۆی لەدەست‬ ‫داوە‪ .‬زۆربــەی ڕەخنەگرکانیش چەندین هێڵی کــە دوو پەنجــەرەی بچووکــی تێدایــە‪ ،‬ژیان‬ ‫هاوبەشــیان لەنێوان کۆتایی گەمە و شالیر و دەگوزەرێنــن‪ .‬کورســییە عەرەبانەییەکــەی‬ ‫ریشــاردی ســێیەمدا دۆزیوەتەوە‪ ،‬ئەمە جگە هــام‪ ،‬کە لە کورســی دەســەاڵت دەچێت‪ ،‬لە‬ ‫لــەوەی دەقەکــە‪ ،‬چیرۆکەکانــی ئینجیــل و ناوەڕاســتی ژوورەکەدایــە و تەنەکەی خۆڵ و‬ ‫فەلسەفەی گرێکیشمان بیر دەخاتەوە‪ .‬بێکێت خاشاکەکەیش‪ ،‬کە بوونەتە ماڵی دایکی و باوکی‬

‫هام‪ ،‬لەو شــێوەیەدان‪ ،‬ڕۆژانە لەســەر شەقام‬ ‫و بەر ماڵەکانــدا دەیانبینین‪ .‬کارەکتەرەکانی‬ ‫ئەم کۆتایــی گەمەیــە‪ ،‬پەیوەندییەکی گرژ و‬ ‫ئاڵۆز‪ ،‬توندوتیژ و دڵڕەقانە کۆیان دەکەنەوە‪،‬‬ ‫هەندێک جاریش گەمەیەکی بێزەوەری کۆمیدی‬ ‫لەگەڵ یەکتر دەکەن‪ .‬ئەم گەمەیە‪ ،‬داڵدەیەکی‬ ‫پووچگەرا و بێ مانای دوو کەسە‪ ،‬کە پێکەوە‬ ‫پەیوەســتن و ناتوانن لەیەک دوور بکەونەوە‪،‬‬ ‫هاوکات ناتوانن پێکەوەیش بژین‪ .‬ئەم دەقەی‬ ‫بێکێــت‪ ،‬ڕەنگدانــەوەی چەندیــن دەقی تری‬ ‫شــانۆی جیهانییە‪ :‬بە شێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫لــە (کارەکــەرەکان)ی ژان ژینییەوە نزیکە و‬ ‫(سەمای مەرگ)ی ستریندبێرگیش ڕووکارێکی‬

‫کۆتایی گەمە‪ ،‬درامایەکی چڕە‬ ‫سەبارەت بە مرۆڤ‪ ،‬کە کۆیلەیی‬ ‫بە میرات بۆ بەجێ ماوە‬ ‫تــری بەهێــزی ئــەم گەمــە توندوتیژەیــە‪.‬‬ ‫گەمەیەکی شانۆیی‪ ،‬کە هەموو ڕۆژێک دووبارە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بەرجەســتەی مێتافــۆری ژیانێکی‬ ‫دۆزەخئاســای هاوســەرگیری یان گەمەیەکی‬ ‫شەترەنجئاسایە لەگەڵ مەرگدا‪ .‬بێکێت خۆی‬ ‫لەم ڕەوشــە ڕەشــە کۆمیدییەدا‪ ،‬فەیلەسوفی‬ ‫فرەنســی (کانت)مــان بیردەخاتــەوە و هام‬

‫ســەبارەت بە باوکی دەڵێت‪( :‬ئــەو دەگری‪،‬‬ ‫کەواتــە ئەو هەیە)‪ .‬کۆتایی گەمە‪ ،‬درامایەکی‬ ‫چڕە ســەبارەت بــە مرۆڤ‪ ،‬کــە کۆیلەیی بە‬ ‫میرات بۆ بەجێ ماوە‪.‬‬ ‫‌هەندێــک لــە ڕەخنەگــرەکان ئەوەیــان‬ ‫دووپــات کردۆتــەوە‪ ،‬کــە کۆتایــی گەمــە‪،‬‬ ‫جۆرێکــە لە گەمەی شــەترەنج؛ هام کە بەبێ‬ ‫جووڵە لەســەر کورســییەکەی دانیشــتووە‪،‬‬ ‫پادشــای ئەم گەمەیەیــە‪ .‬دوو تەنەکەی خۆڵ‬ ‫و خاشــاکەکەیش‪ ،‬کــە ناگ و نیلــی تێدایە‪،‬‬ ‫هاوشــێوەی دوو قەاڵی ئەمســەر و ئەوسەری‬ ‫گەمەی شەترەنجن‪ .‬بەاڵم پرسیارەکە ئەوەیە‪،‬‬ ‫کێ لەم گەمەیەدا دژ بە پادشــا‪ ،‬واتە (هام)‬ ‫دەجوڵێتــەوە؟ کات تاکە کێشــە و ملمالنێی‬ ‫هامە‪ ،‬کە خەریکە بە تەواوی بەســەر دەچێت‬ ‫و گەمەکە بەرەو سنوورەکانی کۆتایی دەبات‪.‬‬ ‫لەم گەمــەی شــەترنجەدا بــواری جوواڵنەوە‬ ‫زۆر کەمــە‪ ،‬هــام بــە درێژایــی نەمایشــەکە‪،‬‬ ‫لەســەر کورسییەکەی دانیشــتووە و چیرۆکی‬ ‫بێسەروبەر دەگێڕێتەوە‪ ،‬کلۆڤیش‪ ،‬وەک لەوبەر‬ ‫ئاماژەمــان بۆ کردووە‪ ،‬هەرگیز دانانیشــێت و‬ ‫هەمیشــە بە پێوەیە‪ .‬لەالیەکــی ترەوە هام و‬ ‫کلــۆڤ درێژکراوەی ڤالدیمیر و ئێســتراگۆنن‪،‬‬ ‫بێکێت خۆی گوتویەتی هام و کلۆڤ‪ ،‬ڤالدیمیر‬ ‫و ئێستراگۆنن بە پیریی؛ کلۆڤ و ئێستراگۆن‪،‬‬ ‫لە (بەدەم چاوەڕوانی گۆدۆوە) و لە (کۆتایی‬ ‫گەمــە)دا بە بەردەوامی باســی ئەوە دەکەن‪،‬‬ ‫کە پێویســتە لە هــام و ڤالدیمیر جیاببنەوە‪،‬‬ ‫بەبــێ ئــەوەی یەک هەنگاو لــە یەکتری دوور‬

‫زۆر زمانی تری دونیادا نییە‪ ،‬ناچارین پەنا بۆ‬ ‫زمانێکــی تر بەرین کە‪ ،‬بــە رای من‪ ،‬زمانانی‬ ‫ئەوروپایی زۆر باشترن‪ .‬چونکە لەو زمانانەدا‪،‬‬ ‫کەسانی شارەزا ئەم جۆرە کارانە دەکەن و بە‬ ‫تیکســتەکەدا دەچنەوە و لەگەڵ ئەسڵەکەیدا‬ ‫بەراوردی دەکەن‪.‬‬ ‫هیــوادارم شــیعری هایکــو‪ ،‬نووســراو و‬ ‫تەرجومەکــراو‪ ،‬لــە ئەدەبــی کوردیشــدا بــە‬ ‫فراوانی باڵو ببێتەوە و کۆمەڵەی هایکوخوازان‬ ‫پێــک بهێندرێت‪ ،‬گۆڤاری تایبەت بە شــیعری‬ ‫هایکــو دەربچێت‪ .‬هایکو دەتوانێت ســەرنجی‬ ‫مرۆڤ بــەالی جوانی و رازەکانی سروشــتدا‪،‬‬ ‫بــە الی ئارامــی و هێمنــی و رامانــدا بەرێت‪.‬‬ ‫لــە رووی ئەدەبی و شیعرییشــەوە دەشــێت‬ ‫باڵوبوونەوەی شــیعری هایکو‪ ،‬کە پوختەترین‬ ‫و کورتتریــن ژانری شــیعرییە‪ ،‬رێگایەک بێت‬ ‫بــۆ دەربازبــوون لــەو درێژدادڕی و ئیســهالە‬ ‫شــیعرییەی کــە ئاســتی جوانــی و هونەریی‬ ‫شــیعری کوردییــان دابەزانــدووە و خەریکــە‬ ‫شیعر‪ ،‬لە هونەری جۆرایەتی و چەندایەتییەوە‪،‬‬ ‫دەبێتە پەخشــانێکی درێــژدادڕ‪ ،‬کە هونەر و‬ ‫بایەخەکەی لە چەندایەتییەکەیدا (درێژدادڕی‬ ‫و زۆری ژمــارەی دێــڕ و الپەڕەکانی) نەک لە‬ ‫جۆرایەتییەکەیدا (ئاستی ئێستاتیکی و چڕی‬ ‫و پوختەییەکەیدا) ببیندرێت‪.‬‬ ‫دیستۆێڤســکی دەڵــێ قســەکردن خوویە‪،‬‬ ‫کەچــی بێدەنگی هونەرە‪ .‬بە ســوودوەرگرتن‬ ‫لــەم قســەیەی دێستۆێڤســکی دەتوانــدرێ‬ ‫بوترێت کە پوختنووســین و کورتنووســین و‬ ‫چڕیی تێکست‪ ،‬لە شیعر و هەر بوارێکی تردا‪،‬‬ ‫هونەرە چونکە پێویســتییان بە بیرکردنەوەی‬ ‫ورد و تەرکیزکــردن و کاتێکــی زۆرتــر هەیە‪،‬‬ ‫کەچــی درێژدادڕی خوویــە‪ .‬هایکو دەتوانێت‬ ‫سەرنجمان بە الی ئەو هونەرەشدا بەرێت‪.‬‬

‫بکەونەوە‪ .‬لە دوا دیمەنی شانۆنامەی کۆتایی‬ ‫گەمەدا‪ ،‬هەروەک دوا دیمەنی بەدەم چاوەڕوانی‬ ‫گۆدۆوە‪ ،‬کلۆڤ دێتە ژوورەوە و جل و بەرگی‬ ‫گۆڕیوە و جانتای ســەفەری بە دەســتەوەیە‬ ‫و خــۆی بە تــەواوی ئامادە کــردووە بڕوات و‬ ‫هــام بەجــێ بهێڵیت‪ ،‬بەاڵم لــە جێگای خۆی‬ ‫ناجووڵێت و لە ژوورەکەیش ناچێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ئەکتەرەکانــی ئــەم نەمایشــە‪ ،‬ریتمــی‬ ‫گەمەکەیان ڕاگرتووە‪ ،‬هەمــوو پانتاییەکەیان‬ ‫چــڕ کردۆتــەوە و تەنانــەت هەناســە و‬ ‫وچانــە کورتەکانیــش بــە وزەیەکــی گــەورە‬ ‫پــڕ دەکرێنــەوە‪ :‬هــام لە ئاســتێکی بــەرزدا‬ ‫نائومێدییەکــی قووڵ پێشــان دەدات‪ ،‬جووڵە‬ ‫بێ جووڵەکەی لەسەر عەرەبانەکەی لە هەموو‬ ‫ڕوویەکەوە بەرجەســتەی ئەو هەســتە قووڵە‬ ‫ناوەکییــە نائومێدییەی هــام دەکات‪ .‬دەنگی‬ ‫لەم کەشــە پڕ لە ڕاز و نیازەدا‪ ،‬گوزارشت لە‬ ‫کەســێکی بەهێز‪ ،‬بەاڵم ڕاڕا‪ ،‬دوودڵ و دۆڕاو‪،‬‬ ‫دەکات‪ .‬دایکی و باوکیشــی‪ ،‬کە لە تەنەکەی‬ ‫خۆڵ و خاشاکەکەدا‪ ،‬بەبێ جووڵە دانیشتوون‬ ‫و تەنها هەندێک جار ســەریان دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ســمبۆلێکی بەهێــزی پەیوەندییەکانیانە بەو‬ ‫ڕابردووەوە‪ ،‬کە بە تەواوی پچڕاوە‪.‬‬ ‫ژیــان لــە کۆتایــی گەمــەدا لــە شــتێکی‬ ‫پووچگــەرا زیاتر هیچ شــتێکی تــر نییە و لە‬ ‫ژان و ئازار زیاتریش هیچ بەرهەمێکی تری بۆ‬ ‫مرۆڤ و مرۆڤایەتی نییە‪.‬‬ ‫‪Slutspel, kulturhuset,‬‬ ‫‪stadsteatern‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫خوێندنەوەی كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم‬ ‫لە سەردەمی داعشدا‬ ‫هەڵسەنگاندنێكی مێژوویی‌و ئەخالقی بۆ تاوانەكانی كۆمۆنیزم‬ ‫شوان ئەحمەد‬ ‫(‪)٢-1‬‬ ‫(لە پشت تاوانە گەورەكانەوە‪ ،‬ئایدیا‬ ‫گەورەكان هەن)‬ ‫مارتن مالیا‬ ‫(بەڵگە و دیكۆمێنتەكان بەشێوەیەكی‬ ‫ئاشكرا و حاشاهەڵنەگر‪ ،‬پیشانی دەدەن‬ ‫كە حكومەتە كۆمۆنیستیەكان سەدملیۆن‬ ‫كەسیان كوشتوە)‪.‬‬ ‫كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم‬ ‫جەو‌ر و جەفای شیوعییەكان‪:‬‬ ‫(سوكەڵەیی بونەوەری لەتاقەت بەدەر‬ ‫(‪The unbe ara ble llghtness‬‬ ‫‪ -of being‬یەكێكە لە ڕۆمانە قەشەنگەكانی‬ ‫«میالن كۆندێرا»‪ .‬بابەتی سەرەكی بەهاری‬ ‫پراگی ‪ ‌1968‬و لەشكركێشی سوپای سوری‬ ‫سۆڤیەتە‪ ،‬بۆسەر چیكۆسلۆڤاكیای ئەوسا و‬ ‫لەباربردنی خەونی جەماوەری ناڕازیی ئەو‬ ‫واڵتەیە‪ ،‬بۆ قوتاربون لەدەست مۆتەكەی‬ ‫كۆمۆنیز‌م و ئــەو سوسیالیزمەی لەساڵی‬ ‫‪ 1948‬بەدواوە لە ئەوروپای ڕۆژهەاڵت‌و لەسەر‬ ‫مۆدێلی سۆڤیەتی بیناكرابوو‪.‬‬ ‫بۆ ئەو مەبەستەش لەشەوی بیست لەسەر‬ ‫ت و یەكی مانگی ئۆگستۆسی ساڵی‬ ‫بیس ‌‬ ‫‪ ،1968‬ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی گەورە لەژێر‬ ‫ناوی (دون)دا دەست پێدەكا ‌ت و لەیەكەم‬ ‫قۆناغیشدا‪ 165 ،‬هەزار سەربازو ‪ 4600‬تانك‬ ‫داخڵ بەو واڵتە دەب ‌ن و دەتوانن بەزەبری ئاگر‬ ‫و ئاسن‪ ،‬بەهاری پراگ بكەنە خەزا ‌ن و وەك‬ ‫چۆن لەساڵی ‪ 1956‬هەوڵی ڕاپەڕینەكەی‬ ‫بۆدابستیان شكست پێهێنا‪ ،‬ئــاوەهــاش‬ ‫ناڕەزایەتی خەڵكی پراگ‌و دانیشتوانی دیكەی‬ ‫چیكۆسلۆڤاكیا سەرکوت بكەن‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆمانەی «كۆندێرا» دواتر دەكرێتە‬ ‫فیلم ‌و «فیلیپ كاوفمان» كاری دەرهێنانی‬ ‫بۆدەكات ‌و هەریەك لە «دانیال دی لویس‬ ‫‌و جولێت بینۆچی» ڕۆڵــی سەرەكی تێدا‬ ‫دەگێڕن‪ .‬یەكێك لەدیمەنەكانی فیلمەكە بەم‬ ‫شێوەیەیە‪( :‬لە كڵەپێكدا تۆماس‌و تیریزا‌و‬ ‫سابینا‪ -‬س ‌ێ كارەكتەری سەرەكی ڕۆمانەكە‪-‬‬ ‫لەگەڵ دوو پزیشكی هاوپیشەیان كە لە‬ ‫هەمان نەخۆشخانەی شــاری پــراگ لەگەڵ‬ ‫س و سابینادا كاردەكەن‪ ،‬كۆبوونەتەوەو‬ ‫تۆما ‌‬ ‫سەرگەرمی خواردنەوەو قسەكردنن‪ .‬لەپڕێكدا‬ ‫تۆماس ڕودەكاتە هاوڕێكانی‌و دەڵێت‪ :‬دەزانن‬ ‫چی هات بەخەیاڵمدا‪ :‬ئۆدیبۆس پاشا‪ .‬ئەو‬ ‫ئۆدیبەی ب ‌ێ ئــەوەی بزانێت باوكی خۆی‬ ‫دەكــوژێــت ‌و ناوجێگایش لــەگــەڵ دایكی‬ ‫خۆیدا دەكــات‪ .‬بەرەنجامی ئــەو تاوانەش‬ ‫ئەوەیە پەتای تاعون لەشارەكەی دەدات‪.‬‬ ‫ئەڵبەت ئ ــەوەی پـ ‌ێ تەحەمول ناكرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت سەروەختێك تێدەگات ئــەوەی‬ ‫ڕودەدات بەرهەمی تــاوانــە قێزەونەكانی‬ ‫دەستی خۆیەتی‪ ..‬بۆیە هەردووچاوی خۆی‬ ‫هەڵدەكۆڵ ‌ێ‌و شار بەجێدێڵێت‪ ..‬ئۆدیب خۆی‬ ‫بەب ‌ێ گوناه نیشان نادا ‌ت و خۆی بەب ‌ێ تاوان‬ ‫نازانێ‌‪ ،‬بۆیە بڕیار دەدات سزای خۆی بدات‪..‬‬ ‫بەاڵم دەڵێی چی سەركردەكانی ئێمە وەك‬ ‫ئۆدیب نین‌و هەست دەكەن تەواو ب ‌ێ تاوانن‪.‬‬ ‫سەروەختێكیش دڕندایەتی ستالین بەدەركەوت‬ ‫‌و بۆ هەمووالیەك ئاشكرابوو‪ ،‬هەموو هاواریان‬ ‫ل ‌ێ هەستاو بۆئەوەی ئەستۆپاكی خۆیان‬ ‫بسەلمێنن وتیان‪ :‬ئێمە بێئاگابوین‌و نەمان‬ ‫دەزانــی چی ڕوودەدات‪ ..‬ئــەوەی دەمەوێت‬ ‫بیڵێم ئــەوەیــە كە مــۆراڵ ل ــەدوای مەرگی‬ ‫ئۆدیبۆسەوە گۆڕاوە)‪.‬‬ ‫كاتێك «تۆماس» لە قسەكانی دەبێتەوە‬ ‫هەڵدەداتێ و دەڵێت‪( :‬ئەوان‬ ‫‌‌‬ ‫«سابینا»‬ ‫نەك هەر هەستیان بەگوناه نەكرد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بە بەهێزیش مــانــەوە‪ ،‬لەكاتێكدا دەبــوو‬ ‫وەك ئۆدیبۆس چاوی خۆیان دەربهێنایە)‪.‬‬

‫خوێنەری ڕۆمانەكەیان بینەری فلیمەكە‬ ‫كاتێك لەبەردەم ئەو ڕستەیەدا ڕادەوەستێت‬ ‫كەدەڵێت (دەبوو كاربەدەستە شیوعییەكان‬ ‫چاوی خۆیان هەڵبكۆڵیایە)‪ ،‬واقی وڕدەمێنێ‌‌و‬ ‫تێناگات بۆچی دەبێت ئەوەبكەن؟ بۆچی‬ ‫ئاست‌و قەبارەی ئەو تاوانە چییە كەباجەكەی‬ ‫چاوهەڵكۆڵین بێت؟‬ ‫بەبڕوای من دوو تاقم هەن لەمەغزای ئەو‬ ‫ڕستەیە حاڵی بب ‌ن و بەئاسانی حوكمێكی‬ ‫قورسی لەو جۆرەیان بۆ قوت بچێت‪ ،‬ئەو‬ ‫دووتاقمەش ئەوانەن كە ئەزمونی حوكمڕانی‬ ‫كۆمۆنیستەكانیان كــردووە ‪،1989-1917‬‬ ‫یاخود ئەوانەن كە كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزمیان‬ ‫خوێندۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە قەوارە ئەستورەی تیرۆر و تاوان‌‬ ‫و كوشت ‌ن و بڕە خوێناویەكانی كۆمۆنیزم لە‬ ‫دنیادا ئەرشیف دەكا ‌ت و هەڵسەنگاندنێكی‬ ‫مێژویی‌و ئەخالقیش‪ ،‬بۆ ئەو سستمە دەكات‬ ‫كە بۆماوەی حەفتادانەساڵ حوكمی نیوەی‬ ‫جیهانی كردو بەناوی بەهەشتەوە دۆزەخێكی‬ ‫بۆ مرۆڤایەتی خوڵقاند‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی تەواوی مرۆڤایەتی ئەزمونی‬ ‫ژیانیان لەساو پەنای سستمی سۆسیالیستدا‬ ‫نــەكــرد‪ ،‬تــا ل ــەت ــاوان‌و جـــەور و جەفای‬ ‫شیوعییەكان حاڵی بن‪ ،‬ئەوا خوێندنەوەی‬ ‫كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم لەباریدایە هەموومان‬ ‫تێبگەیەنێت لەوەی‪ ،‬سەردەمانێك مرۆڤ بەچ‬ ‫چەشنێك مێژوی خۆی گوزەراندووە‪.‬‬ ‫بەداخەوە تاهەنوكەش هەموان باس لە‬ ‫(ئاوشفێتز و پلزن) دەكــەن‪ ،‬وەلـ ‌ێ كەس‬ ‫ئاوڕ لە (فۆركۆتا و سۆلۆڤتسكی) ناداتەوە‪.‬‬ ‫هەمومان (هملەر و ئــەدۆڵــف ئایشمان)‬ ‫دەناسین‪ ،‬بەاڵم كەس ناوی (ڤیگۆڤا و دێر‬ ‫ژنسكی) نەبیستووە‪ .‬یان وەك ڕۆماننوسی‬ ‫بەریتانی «مارتن ئیمس» دەڵێت‪( :‬هەموو‬ ‫دەزانین شەشە ملیۆن كەس لە هۆلۆكۆستدا‬ ‫تیاچوون‪ ،‬بەاڵم كەس ئاگای لەو شەش ملیۆنە‬ ‫نییە كە بوونە قوربانی تیرۆری برسیكردن لە‬ ‫سایەی حوكمی بەلشەفیەكاندا)‪.‬‬ ‫لــەوەش قەباعەتر ئەوەیە كەس ئاگای‬ ‫ل ــەو كوشتنە بــەكــۆمــەڵــە نییە كــە بە‬ ‫بۆچونی مێژونوسی ئەنگڵۆفۆنی «ڕۆبەرت‬ ‫كۆنكوست»‪ ،‬ئــەو مێژوونوسەی هەموو‬ ‫ژیانی خۆی بۆ نوسینەوەی دزێوییەكانی‬ ‫مێژوی سستمی كۆمۆنستی لەیەكیەتی‬ ‫سۆڤیەتی جاراندا تەرخانكرد (یەكێك بوو‬ ‫لە دەسكەوتەكانی شۆڕشی بەلشەفی ‌و لە‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪ 1917‬بۆ ساتەوەختی مەرگی‬ ‫جۆزیڤ ستالین‪ ،‬بیست ملیۆن مرۆڤی كردە‬ ‫قوربانی)‪.‬‬ ‫بــۆئــەوانــەی لــەو مــێــژووە بێئاگان‌و لە‬ ‫هەقیقەتی ئەو قۆناغە غافڵن‪ ،‬ئەم كتێبە‬ ‫ك و ڕۆژە ڕەشەكانی‬ ‫دەبێتە چاوسا ‌غ و دەلیلێ ‌‬ ‫ئەو مێژووە خوێناویەیان بۆ دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بەو دەستەواژەیەی «ڕایمۆند كۆنیۆ»‬ ‫دەست پێبكەین كە دەڵێت‪( :‬مێژوو‪ ،‬زانینی‬ ‫چارەڕەشی‌و بەدبەختی مرۆڤە)‪ ،‬ئەوا دەتوانین‬ ‫بڵێین خوێندنەوەی كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم‪،‬‬ ‫پــەردەالدانــە لەسەر ڕوی قۆناغێكی پڕ لە‬ ‫بەدبەختی‌و چارەڕەشی مرۆڤ‪ ،‬لەسەردەمی‬ ‫بااڵدەست ‌ی و حوكمڕانی كۆمۆنیزمدا‪.‬‬ ‫مــێــژووی كۆمۆنیزم (وەك مۆدێلێكی‬ ‫حوكمڕان ‌ی و ژیانكردن لەناوچەیەكی بەرباڵوی‬ ‫دنــیــادا)‪ ،‬دەكەوێتە ناوجەرگەی ســەدەی‬ ‫بیستەم‪ ،‬سەدەی تاوانە مرۆییە گەورەكان و‬ ‫كۆمۆنیزم بۆخۆی سەربە قۆناغێكی مێژویی‬ ‫پڕ لەخوێ ‌ن و تراژیدیایە‪.‬‬ ‫گرنگی ئەم كتێبە لەوەدایە بە بەڵگەی‬ ‫مــێــژوی حاشاهەڵنەگرەوە‪ ،‬ئــەوەمــان بۆ‬ ‫دەسەلمێن ‌ێ كەهیچ كــام لە فۆرمەكانی‬ ‫كۆمۆنیزم لەیاسای تیرۆر و تۆقاند ‌ن و‬ ‫كوشت ‌ن و بڕین بەدەرنەبووە‌و لەو قۆناغەدا‪،‬‬ ‫کەحکومڕانی ڕوبەرێکی گەورەی ڕوی زەویان‬ ‫کـــردووە‪ ،‬جــۆرەهــا تــاوانــی نامرۆڤانەیان‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬بەڵگەنامە و شایەد حاڵەكانی‬ ‫ناو الپەڕەكانی ئەم كتێبە‪ ،‬دەیسەلمێنن كە‬ ‫تو‬ ‫هەر لەسەرەتاوە تیرۆر و تۆقاندن‌و كوش ‌‬

‫بڕین‪ ،‬تایبەتمەندی كۆمۆنیزمی مۆدێرن بووەو‬ ‫خەسڵەتێكی زە ‌ق و زۆپی تەواوی سستمە‬ ‫كۆمۆنیستەكانی دنیابووە‪.‬‬ ‫كۆمۆنیزم بەدرێژایی مێژوی بااڵدەستی ‌و‬ ‫حوكمڕانێتی خۆی‪ ،‬تاوانی زۆر گەورەی دژی‬ ‫ڕۆحی مرۆڤایەت ‌ی و دژی كلتوری جیهان ‌ی و‬ ‫كلتورە نەتەوەییەكان ئەنجام داوە‪.‬‬ ‫ئەگەر تاڵیبان لە بامیان پەیكەرەكانی‬ ‫بودای تەقاندبێتەوەو داعش مۆزەخانەكانی‬ ‫بــەتــااڵن بــردبــێ‌‌و شوێنەوارە دێرینەكانی‬

‫سەرەڕای گەورەیی قەوارەی ئەو كتێبەو‬ ‫زۆری ژمــارەی الپەڕەكانی ‌و بەشداری ئەو‬ ‫هەموو نــوســەرە لە نوسینەوەیدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كتێبەكە بەگشتی‌و لەبەرگەوە بۆ بەرگ تەنها‬ ‫باسی یەك شت دەكات‪ ،‬ئەویش تاوانی دژ‬ ‫بە مرۆڤایەتیە لەالیەن كۆمۆنیستەكانەوە‪،‬‬ ‫وەك‪( :‬گولەبارانكردن‪ ،‬لەسێدارەدان‪ ،‬لەئاودا‬ ‫خنكاندن‪ ،‬لێدانی بــەزەبــر‪ ،‬بەكارهێنانی‬ ‫گازی خنكێنەر و ژەهرخواردكرد ‌ن و ڕوداوی‬ ‫دەست ئەنقەستی ئۆتۆمۆبێ ‌ل و برسیكردن‌‬

‫كۆمۆنیستەكان وەها سەیری‬ ‫بەشێك لە مرۆڤایەتییان كردووە‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی شایستەی ژیان نەبن‌‬ ‫و دروستكردنی گرانی بەئەنقەست‌و كۆچی‬ ‫زۆرەملێ ‌‌و القەكرد ‌ن و ناوبانگ زڕانــد ‌ن و‬ ‫كوشتنی بەكۆمەڵ ‌و كوشتن بەچەتری‬ ‫ژەهراوی‌و‪ ......‬هتد)‪.‬‬

‫تێكدابێ و جەبهەتولنوسرەش پەیكەرەكەی‬ ‫‌‌‬ ‫شكاندبێ و ئاگریان لەهەزاران‬ ‫‌‌‬ ‫مەعەڕییان‬ ‫س و كتێبی بەنرخ ‌و گرانبەها‬ ‫دەســت نو ‌‬ ‫بەردابێ‌‪ ،‬ئەوا «ستالین» لە ناوجەرگەی‬ ‫مۆسكۆدا دەیــان كڵێسای خاپور كــردووەو‬ ‫«نــیــكــۆالی چاوچیسكۆ»ی دیكتاتۆری‬ ‫سێبەری شمشێرەكان (شمشێری سو‌ر و‬ ‫پێشووی واڵتی ڕۆمانیا‪ ،‬سەنتەری شاری شمشێری ڕەش)‪:‬‬ ‫بۆخارستی وێرانكردو «پۆڵ پۆت»یش بەردی‬ ‫لەوكاتەوەی خوم بەخوێندنەوەوە گرتووە‪،‬‬ ‫بینای گەورە كڵێسای شاری (فنۆم پنە)ی هەرچی جارێك قــەیــرا ‌ن و دۆخێكی تاڵ‬ ‫دەرهێناو پەرستگای (ئانگۆر)ی بۆدییەكانی ‌و تفت ‌و نــەخــوازراو هاتبێتە پێش (كە‬ ‫لەناو جەنگەڵ و دارستانەكانی كەمبۆدیادا بێگومان مێژوی واڵتی ئێمە زۆربەی وایە)‪ ،‬بۆ‬ ‫بەچۆڵی بەجێهێشت‪ .‬هاوكات لەسەروەختی دڵدانەوەی خۆ‌م و تەسەالدانی ڕۆحم پەنام بۆ‬ ‫ت و نوسینە چێژ بەخشەكان بردووەو‬ ‫شۆڕشی فەرهەنگی «ماوستی تۆنگ»یشدا لە تێكس ‌‬ ‫واڵتی چین‪ ،‬شوێنەوارە هونەری‌و كلتوریەكان زۆرجار بەهۆی ئەوانەوە‪ ،‬ڕۆژە ناخۆشەكانم‬ ‫تێكوپێكدران یاخود سوتێنران كەبەها و بەڕ ‌ێ كردووە‪.‬‬ ‫نرخەكانیان مەزەندە ناكرێت‪.‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەمــجــارەیــان ك ــارەك ــەم ت ــەواو‬ ‫ئــەم كتێبە بــەرگ ئەستور و قــەوارە پێچەوانەبوو‪ ،‬لەگەڵ دەركەوتنی هێزێكی‬ ‫ش و زیادبونی‬ ‫ك و دڕنــدەی وەك داع ‌‬ ‫گەورەیەی ناوی (كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزمە)‪ ،‬تاری ‌‬ ‫چاپە كــوردیــەكــەی دوو بــەرگــە (بەرگی مەترسیەكانی بۆ سەر كوردستان‪ ،‬دەستم‬ ‫یەكەم ‪ 878‬الپەڕەیە و بەرگی دووەم ‪ 739‬بۆ خوێندنەوەی كتێبێك برد كە داعشێكی‬ ‫الپەڕەیە)‪ .‬لەنوسینەوەیدا ژمارەیەك نوسەر و مێژویی خۆیی تێدا مەاڵس دابوو‪ ..‬بڕواناكەم‬ ‫لێكۆڵیار و مێژوونوس بەشداربوون‪( :‬ستیڤان هیچ كتێبێك تا ئێستا بەوێنەی ئەم كتێبە‬ ‫كــۆرتــوا‪ ،‬ژان لویی پنە‪ ،‬ڕیمی كاوفەر‪( ،‬كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم)‪ ،‬عەزیەتی دابم ‌و‬ ‫نیكۆالس ۆرس‪ ،‬ژان لویی مارگۆلن‪ ،‬سیلۆیا هەناسەی سواركردبم‪.‬‬ ‫بولوك‪ ،‬پیێر ڕیگۆلۆ‪ ،‬ئیۆ سانتا ماریا و‪......‬‬ ‫ئەوەی ڕۆژانە بەوێنەو بەهەواڵ لەسەر كارە‬ ‫هتد)‪.‬‬ ‫ت و دەمبینی‪،‬‬ ‫قێزەونەكانی داعش دەمبیس ‌‬

‫هاوكات لەناو دێڕ بەدێری الپەڕەكانی ئەو‬ ‫كتێبەشدا دەمخوێندەوە‪ .‬وەك ئەوەی مێژوو‬ ‫خۆی دووبارە بكاتەوە‪ .‬وەك ئەوەی دۆگمای‬ ‫ئایین ‌ی و دۆگمای ئایدیۆلۆژی‪ ،‬یەك ئامانج‌و‬ ‫یەك ستراتیژ و یەك خەونیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە پێمان دەڵێت كە توندڕەوی‌‬ ‫و دەمارگیری ‌و تیرۆر و پاكتاوی مرۆیی‪،‬‬ ‫هەر تەنها لەبن سەری ئیماندارەكاندانییە‪،‬‬ ‫تەنهاو تەنها بەرهەمی كتێبە پــیــرۆز و‬ ‫ئاسمانیەكان نییە‪ ،‬هەر ئەوانە جێبەجێی‬ ‫ناكەن كەخۆیان بەنوێنەری خوا و پارێزەری‬ ‫ئایی ‌ن و موقەدەسات دەزانن‪ ،‬بەڵكو دەشێت‬ ‫خەڵكانێك پێی هەستن كەنە سەروكاریان‬ ‫لەگەڵ ئیالهیاتدا هەیەو نە ڕوو لە ئاسمانن‌و‬ ‫نەبڕوایان بەڕۆحانیەت هەیە‪.‬‬ ‫من (دابق) وەك باڵوكراوەیەكی داعش‌‬ ‫و زمانحاڵی ئــەو ڕێكخراوە تیرۆرستیە‬ ‫دەخوێنمەوەو بەراوردی دەكەم بە (شمشێری‬ ‫سور) كە باڵوكراوەیەكی ڕێكخراوی (چكا)‬ ‫بــووە (چكا پۆلیسی سیاسی یەكیەتی‬ ‫سۆڤیەتی جاران بووەو ڕێكخراوێك بووە‪،‬‬ ‫پڕبووە لەكەسانی تاوانبار و شەالت ‌ی و‬ ‫هەرچی ‌و پەرچ ‌ی و سادیزم ‌و فیلیكس‬ ‫دێرژنسكی سەرپەرشتیار و دامەزرێنەری‬ ‫بــووەو لــەدوای ئۆكتۆبەری ‪ 1917‬دروست‬ ‫بووەو دەستی بەكارەكانی كردووە)‪.‬‬ ‫ئ ــەن ــدام ــەك ــان ــی (چـــكـــا) لــەڕێــی‬ ‫بــاوكــراوەكــەیــانــەوە (شمشێری ســور)‬ ‫بەدەنگی بەرز هاواردەكەن‌و بەپیتی درشت‬ ‫دەنوسن‪( :‬بۆئێمە هەمووكارێك ڕەوایــە‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە یەكەمین كەسین لەم دونیایەدا‬ ‫كەشمشێرەكانمان بۆ ڕزگاركردنی مرۆڤایەتی‬ ‫بــەرزكــردۆتــەوە‪ ،‬نەك بۆ سەركوتكردن ‌و‬ ‫بەكۆیلەكردنی مــرۆڤ‪ ..‬بۆیەدەبێت ڕێگە‬ ‫بدەن الفاوی خوێن هەستێت‪ ،‬چونكە تەنها‬ ‫خوێن دەتوانێت ئــااڵی ڕەشــی بــۆرژوازی‬ ‫چاوچنۆك بگۆڕێت بۆ ئااڵیەكی سور‪ .‬ئێمە‬ ‫دەبێت تەنها بەخوێن‪ ،‬ڕ ‌ێ لە گەڕانەوەی‬ ‫كەمتیارەكان بگرین‪ .‬ئەركی ئێمە لەناوبردن‬ ‫‌و تار و ماركردنی بۆرژوازیەتە وەك چینێك)‪.‬‬ ‫ئــەڵــبــەت ئــەمــە لەپێناو بونیادنانی‬ ‫سوسیالیزمدا بــووە‪ ،‬وەك حەتمیەتێكی‬ ‫مێژویی‪ .‬هەنوكەش داعــش بە ڕەفتاری‬ ‫ڕۆژانە ‌ی و بەو دنیابینیانەی لەڕێی (دابق)‬ ‫ەوە نیشانمانی دەدا ‌ت و دەیدات بەگوێماندا‪،‬‬ ‫دەیەوێت لەپێناو گەڕاندنەوەی خەالفەت ‌و‬ ‫بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی سەر و مڕ ئیسالمیدا‬ ‫كە شەرعیەتی یەزدان تێیدا بااڵدەست بێت‪،‬‬ ‫لەژێر سایەو سێبەری شمشێری ڕەشدا‪ ،‬الفاوی‬ ‫هەستێنێ و هەموو ئەوانە تاروماركات‬ ‫‌‌‬ ‫خوێن‬ ‫كە بە دوژم ‌ن و ناحەزی خۆییان دەزانێ‌‪.‬‬ ‫دۆگمی ئایین ‌ی و دۆگمابونی ئایدیۆلۆژی‪،‬‬ ‫مرۆڤ گەلێك بەرهەم دێنن تەنها هەرخۆیان‬ ‫ببینن‌و مافی ژیانكردن بۆ خۆیان ڕەوابێت‪.‬‬ ‫یەكێك لەبنەما سەرەكیەكانی بیركردنەوەی‬ ‫قوتابخانەی نــاســیــۆنــال‪ -‬سۆسیالیزمی‬ ‫ئەڵەمانی ئــەوەبــوو‪ ،‬گــەر مــرۆڤ خزمەتی‬ ‫بەڕەگەزی جێرمانی نەكرد نر ‌خ و بەهای‬ ‫نییە‪ .‬پرانسیپێكی بنەڕەتی كۆمۆنیزمیش‬ ‫ئەوەیە هەرمرۆڤێگ خزمەت بە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫ماركسیزم نەكات‪ ،‬سەلكە تورێكی قوڕاوی‬ ‫ناهێنێت‪.‬‬ ‫بۆ فێندەمێنتالیزمی ئایینیش هەرهەمان‬ ‫شتە‪ .‬ئەوەی وەك ئەوان بیرنەكاتەوەو وەك‬ ‫ئەوان بڕوانەهێنێ‌‪ ،‬مافی ژیانی نییەو دەبێت‬ ‫سەری لەالشەی جیابكرێتەوە‪ .‬تیرۆر و كوشت‬ ‫‌و بڕین ماكێكی تایبەتی فێندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی نییە (ئەگەرچی لەهەنوكەدا داعش‌‬ ‫و گروپە توندڕەوەكانی تر‪ ،‬تا ئەوپەڕی‬ ‫داهێنانی سەیر و سەمەرەی تێدادەكەن)‪،‬‬ ‫بەڵكو یەكێكە لە ڕەگ ــەزە ناوەكیەكانی‬ ‫كۆمۆنیز‌م و وەك ئەم كتێبە بە بەڵگەوە‬ ‫پێمان دەڵێت‪( :‬لەگەڵ سەركەوتنی شۆڕشی‬ ‫ئۆكتۆبەردا‪ ،‬لینین دیكتاتۆریەتێكی دروستكرد‬ ‫كە هــەر خێرا ڕەهەندێكی تیرۆرست ‌ی و‬ ‫خوێناوی وەرگـــرت‪ .‬ئــەویــش بەئامانجی‬ ‫بونیادنانی سوسیالیزم‪ .‬بۆ ئەو ئامانجەش‬

‫وەها كاریان دەكرد كەدەبێت چینی بۆرژوا‬ ‫تۆوی نەمێن ‌ێ لەسەرزەوی‪ ..‬بەالی ئەوانەوە‬ ‫كۆمەڵگەی داهاتوی كۆمۆنستی‪ ،‬تەنها لەچینی‬ ‫كرێكاران پێكدەها ‌ت و دەبوو لە هەموو خڵتەو‬ ‫پڵتەیەكی بۆرژوازی بە دووربوایە)‪.‬‬ ‫بەكورتیەكەی كۆمۆنیستەكان وەهــا‬ ‫سەیری بەشێك لەمرۆڤایەتیانكردووە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی شایستەی ژیان نەبن‌و پاكتاوكردنیان‬ ‫بەپرۆسەیەكی شەرعی زانی بێت‪ ،‬تا مێژوو بە‬ ‫ئامانجی خۆی بگات‪.‬‬ ‫پرۆسەی (قەزاق قڕان) كە لەساڵی ‪1920‬‬ ‫دەستی پێكرد‪ ،‬نمونەیەكی خوێناوی ‌و‬ ‫دڕندانەی كەم وێنەیە كە تیایدا قەزاقەكان‬ ‫بــەهــۆی قـــەزاق بــونــیــانــەوە پــاكــتــاوكــران‬ ‫(پیاوەكانیان گوللەبارانكرا ‌ن و ژ ‌ن و منداڵ‬ ‫و بەسااڵچوەكانیشیان‪ ،‬بە زۆرە ملێی بۆ‬ ‫شوێنێكی دیكە ڕاگوێزران)‪.‬‬ ‫بەعسیش لە پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفالدا و‬ ‫وەك ستراتیژێكی كورد قڕان‪ ،‬ئەوەی دەرهەق‬ ‫بەمیلەتی ئێمە كــرد‪ .‬لەئێستاشدا داعش‬ ‫هەمان شت لەگەڵ ئیزیدیەكانی ناو شەنگاڵ‬ ‫‌و ئاشور ‌ی و مەسیحیەكانی موسڵ‌و دەور و‬ ‫بەریدا دەكات‪.‬‬ ‫تاوا ‌ن و تیرۆری كۆمۆنستی چل ساڵێك‬ ‫بــێــدەنــگــی لــێــكــراو قــســەكــردن لــەســەری‬ ‫قەدەغەبوو‪ ،‬تا ئەوكاتەی «نیكتیا خرۆشۆف»‬ ‫لەساڵی ‪‌1956‬و لە كۆنگرەی بیستەمی حیزبی‬ ‫كۆمۆنستی یەكیەتی سۆڤیەتی پێشودا‪،‬‬ ‫لەڕاپۆرتی نهێنی بۆ نوێنەری شوراكانی‬ ‫ئاشكراكردو كەلێنێكی قوڵی لەپرۆسەی‬ ‫كۆمۆنیزمدا دروستكرد‪.‬‬ ‫ئەو ڕاپۆرتە لەو قۆناغەدا گرنگیەكەی‬ ‫لەوەدابوو‪ ،‬نەدژایەتی كراو نە بەدرۆخرایەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئامانجی سەرەكی «خرۆشۆف»‬ ‫ئەوەبوو‪ ،‬تاوانەكانی كۆمۆنیزم تەنها‌و تەنها‬ ‫بخاتە ئەستۆی «ستالین»‌و بەوەش سنورێك‪،‬‬ ‫بۆتەواوی دیاردە ئاڵۆز و نا ئاساییەكان دابنێت‌و‬ ‫لەناویان بەرێت‪ ،‬بەمەبەستی ڕزگاركردنی‬ ‫حكومەتی مۆسك ‌ۆ و سستمەكەش لەتیاچون‪.‬‬ ‫بەاڵم لەواقعدا تیرۆر و تاوانی كۆمۆنستی‬ ‫بەرهەمی دەستی «ستالین» نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫وەك «جۆرج ترابیشی» لەوتارێكیدا باسی‬ ‫دەكــات (ڕەگوڕیشەی تیرۆری ستالینی‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ لینین‌و لەسەردە‌م و زەمانی‬ ‫ئـــەوەوە ســەرچــاوەدەگــرێــت‪ ،‬چونكە سێ‌‬ ‫كوچكەیەك كە لینین باوەڕی تەواوەتی پێیان‬ ‫هەبوو بریتی بوون لە‪ :‬تاوان‪ ،‬تیرۆر‪ ،‬توند‬ ‫و تیژی)‪ .‬بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪( :‬جورج‬ ‫طرابیشی تأریخ الكذب‪ ،‬أو أوروبا الوسطی‬ ‫والشرقیة في‌ظل الشیوعیة)‪.‬‬ ‫ئـــەوە «لــیــنــیــن»ە دەڵــێــت‪( :‬دەبــێــت‬ ‫هەر ئەوەندەی مەنشەفی ‌و سۆسیالیستە‬ ‫شۆڕشگێڕەكان دەنوكیان دەركەوت‪ ،‬خێراو بێ‌‬ ‫بەزەییانە گوللەباران بكرێن)‪ .‬تیرۆری گەورە‬ ‫‪ 1938 -1936‬كە لەسەردەمی «نیكۆالی‬ ‫یــشــۆف»دا دەســتــی پێكردو بووەمایەی‬ ‫زیندانیكردنی شەش ملیۆن هاواڵت ‌ی و سێ‌‬ ‫ملیۆن حاڵەتی لە سێدارەدا ‌ن و دوو ملیۆن‬ ‫حاڵەتی مردن لە ئۆردوگاكاندا‪ ،‬بەرهەمی ئەو‬ ‫قەناعەتە كۆنكرێتیەبوو كە «لینین» بڕوای‬ ‫پێی هەبوو‪ .‬بڕوایەك «ستالین» تا لە ژیاندا‬ ‫مابوو پراكتیزەی كردو كەمردیش كۆتایی‬ ‫بەقۆناغێكی خوێناو ‌ی و مەترسیدارهات‬ ‫لەمێژووی كۆمۆنیزمدا‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا وەكــی نوسەرانی ئەم كتێبە‬ ‫بە بەڵگەو دیكۆمێنتی زیــنــدووەو باسی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬تاوانەكانی لینینیز‌م و ستالینیزم‬ ‫لە ئەژماركردن نایەت‪ .‬تاوانگەلێك كەدواتر‬ ‫لەالیەن خوێنڕێژانی وەك‪« :‬ماوتسی تۆنگ‬ ‫‌و كیم ئێل سۆنگ ‌و پۆل پۆت ‌و چاوشیكۆ‬ ‫‌و هۆنیكەر و ئەنوەر خواجە و كاسترۆ و كێ‌‌‬ ‫و كێوە» درێژەی هەبووە‪ .‬ئەڵبەتە زۆرێكی‬ ‫زۆریــش لەوانە‪ ،‬هەموو ئــەوتــاوا ‌ن و خوێن‬ ‫ڕێژیەیان بەهەنگاوێكی گرنگ بۆ سەركەوتنی‬ ‫سوسیالیزم زانیووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫ئه‌ده‌ب و‬ ‫خراپه‌‌‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ژۆرژ باتایدا‬ ‫ئەگەر ئەدەب خۆی لە خراپە‬ ‫بەدوور گرت‪ ،‬ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ‬ ‫ده‌بێت ‌ه شتێكی دووباره‌وه‌بووی‬ ‫ئەوتۆ ك ‌ه هه‌ر زوو وه‌ڕسمان ده‌كات‬ ‫و تاقه‌تمان نابێت بیخوێنینه‌وه‬

‫سازکردنی‪ :‬پیار دومیێت‬ ‫و‪ .‬له‌ئینگلیزییەوه‌‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫بەڕێز باتای سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت بەر لە‬ ‫بابەتە سەرەکییەکانی ناو کتێبەکەت‪،‬‬ ‫پرسیارت لەبارەی ناونیشانەكه‌یەوە‬ ‫لێبكه‌م‪ .‬دەتوانیت پێمان بڵێیت تۆ باس‬ ‫له‌ چ خراپه‌یه‌ك ده‌كه‌یت‌؟‬ ‫باتای‪ :‬بــه‌‌ڕای من وەک پرەنسیپ‪،‬‬ ‫دوو چه‌شن خراپەی دژ و ناکۆک بە‬ ‫یەکتری‌‌ هه‌ن‪ .‬یه‌كێکیان خراپەیە‌ وەک‬ ‫وابه‌سته‌ی پێویستیی‪ :‬پێویستیی ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ لە سەر ئاستی مرۆیی چاالكیه‌كان‬ ‫به‌ باشی و ڕێکوپێکی بەڕێوەبچن و‬ ‫ئه‌نجامی باشیان ‌لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوی تریان بریتیە لە خراپە وەک‬ ‫سنوردانان بۆ هەندێک تابوی سەرەکی‪،‬‬ ‫بۆ نمونه‌ قەدەغەکردنی کوشتن یان‬ ‫تابوکردنی هەندێک دۆخ و حاڵەتی‬ ‫سێكسی لە مرۆڤدا‪.‬‬

‫دڵەڕاوکێیش هەمیشە لەسەر بنەمای‬ ‫شتێک بونیاتنراوە کــە ئاکامەکەی‬ ‫بــە هــەڵــەمــانــدا دەبــــات‪ ،‬شتێک کە‬ ‫بەدڵنیاییەوە دەگۆڕێت بۆ خراپەیەکی‬ ‫زۆر کوشندە‪ .‬کە وەک نووسەریش وات‬ ‫کرد خوێنەر ئەمە ببینێت‪ ،‬یان النیکەم‬ ‫خستتە بەردەم ئەگەری وەرچەرخانی‬ ‫ڕەوت و ڕووداوەکانی چیرۆکەکە ڕووەو‬ ‫خراپە‪ ،‬مەبەستم ئەو کارەکتەرانەی‬ ‫کە خوێنەران بۆیان گرنگن و بایەخیان‬ ‫پــێــدەدەن (دیـــارە من لــێــرەدا ڕۆمــان‬ ‫بە نمونە دەهێنمەوە)‪ ،‬کە خوێنەرت‬ ‫خستە بــەردەم دۆخێکی نەخوازراوی‬ ‫لــەو چەشنە‪ ،‬ئیدی دەرەنجامەکەی‬ ‫دەبێتە مایەی شڵەژاندن و جۆرێک لە‬ ‫پەشۆکان کە ئەمەش بۆ خۆی وا دەکات‬ ‫خوێنەر بە خوێندنەوەیان بێزار نەبێت و‬ ‫هەست نەکات شتەکان هەمووی بێتام‬ ‫و دووبارەبووەوەن‪ :‬کاری ئەدەب خۆی‬ ‫هیچ نیە جگە لەو نائارامی و شلۆقی‬ ‫دروستکردنە‪.‬‬

‫پیار‪ :‬کەواتە نووسەران بەگشتی‪،‬‬ ‫پیار‪ :‬واتە خراپە هەم وەک ڕەفتار و هەر نووسەرێکی چاکیش کە بنوسێت‪،‬‬ ‫گوناهبارە و خراپەکار؟‬ ‫هەم وەک کرداریش‪.‬‬ ‫باتای‪ :‬زۆربەی هەرە زۆری نووسەران‬ ‫باتای‪ :‬بەڵێ‬ ‫هەست بــەوە ناکەن‪ ،‬لێ من بــاوەڕم‬ ‫پــیــار‪ :‬ئــایــا ناونیشانی کتێبەکە بەو گوناهە زۆر قواڵنەی نووسین و‬ ‫دەیــەوێــت پێمان بڵێیت لە بنەڕەتدا نووسەرەکانی هەیە‪ .‬خــۆی نووسین‬ ‫ئەدەب و خراپه دوو شت نین کە بکرێت‌ واتە ئەنجامدانی شتێک ناکۆک بە کاری‬ ‫ئاسایی خۆی وەک رۆتینێکی دووبارە‪.‬‬ ‫لە یەکترییان جیابکەینەوە؟‌‌‬ ‫بــاتــای‪ :‬بــەڵــێ‪ ،‬النیکەم بــە بــڕوای ئەمە بــەالی خۆیشمە تــاڕادەیــەک زۆر‬ ‫مــن‪ .‬خــۆی سروشتی مەسەلەکەیش لۆژیکی نیە‪ ،‬لێ لەگەڵ ئەوەیشدا هەموو‬ ‫هــەر وایــە‪ ،‬ئەگەرچی ســەرەتــا ئەمە ئــەو کتێبانەی ئامانجیان وروژانــدنــی‬ ‫وا بە ڕوونــی دەرناکەوێت‪ ،‬بــەاڵم من شــادی و کەیفسازییە‪ ،‬لەبنەڕەتدا‬ ‫پێم وایە گەر ئــەدەب خۆی لە خراپە هەوڵێکن بۆ دەربازبوون لەو ڕۆتین و‬ ‫بەدوور گرت‪ ،‬ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ ده‌بێت ‌ه هەستی دووبارەبوونەوەیەی کە مرۆڤ لە‬ ‫شتێكی دووباره‌وه‌بووی ئەوتۆ كه‌ هه‌ر کاری ئاساییدا توشی دەبێت‪.‬‬ ‫زوو وه‌ڕسمان ده‌كات و تاقه‌تمان نابێت‬ ‫پیار‪ :‬دەتوانیت ناوی یەک دووانێک‬ ‫بیخوێنینه‌وه‌‪ .‬ڕەنگە ئەم ڕاستیە بۆ‬ ‫کەسانێک تاڕادەیەک مایەی سەرسوڕمان لەو نووسەرانەمان پێبڵێیت کە هەستیان‬ ‫بێت‪ ،‬لێ دواتر ڕوون دەبێتەوە کە من بــە گوناهی نووسین کردبێت‪ ،‬یان‬ ‫مەبەستم لە چیە‪ .‬ئــەدەب خــۆی لە هەستیان کردبێت لەبەرئەوەی نووسەرن‬ ‫بنەڕەتدا شانی داداوەتە سەر دڵەڕاوکێ‪ ،‬ئیدی خراپ و گوناهبارن؟‬

‫باتای‪ :‬باشە‪ ،‬من لە کتێبەکەمدا‬ ‫باسم لــە دوو نــووســەر کـــردووە کە‬ ‫ئەوانیش بریتین لە بۆدلێر و کافکا‪.‬‬ ‫ئەوان هەردووکیان زانیویانە نووسین‬ ‫واتــە گرتنی الیەنی خراپە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫هــەردووکــیــان خــراپ و گوناهبارن‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بە بۆدلێر‪ ،‬ئاشکرایە کە‬ ‫ئەوە یەکێک لە کارەکانی بە ناونیشانی‬ ‫(گوڵەکانی خــراپــە) بــاوکــردۆتــەوە‬ ‫و خــــودی نــاونــیــشــانــەکــە بــۆخــۆی‬ ‫ڕەنگدانەوەیەکی زۆ ووردی بیروبۆچوونی‬ ‫ئەوە بۆ ئەدەب‪ .‬بەاڵم گەر بێینە سەر‬ ‫کافکا‪ ،‬دەبینین زۆر ئاشکراتر گوزارشتی‬ ‫لــەم هەستی گوناهباریە کـــردووە‪.‬‬ ‫کافکا ڕای وایە بــەوەی کە نووسینی‬ ‫هەڵبژاردووە و لە خواستی خێزانەکەی‬ ‫الیــداوە‪ ،‬ئیدی خۆی خستۆتە دۆخی‬ ‫کەسێکی تاوانبارەوە‪ .‬ڕاستە ئەوەی وا‬ ‫لە کافکا دەکات هەست بە گوناه بکات‬ ‫خێزانەکەیەتی‪ ،‬بەو بیانووەی کە ئەم‬ ‫ژیانی خۆی بۆ نووسین تەرخانکردوە‪،‬‬ ‫بۆ کافکا وا باشتر بوو (بێگومان بەڕای‬ ‫خێزانەکەی) کە هەمان ڕێچکەی ئەوان‬ ‫بگرێت و هەر وەک ئەوانیش ئیش و‬ ‫چاالکیەکی بازرگانی بکردایە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبینیت الدانی لەو نمونە خوازراوەی‬ ‫خێزانەکەی‪ ،‬مانای گرتنەبەری ڕێچکەی‬ ‫خراپە‪.‬‬

‫پــیــار‪ :‬ئــەگــەر بــە نــووســەر بوونی‬ ‫مرۆڤ هاوتای هەستکردن بە گوناه و‬ ‫ئەنجامدانی تاوانێک بێت‪ ،‬ئایا ئەمە بۆ‬ ‫کافکا و بۆدلێریش هەر وا نەبووە؟‬ ‫باتای‪ :‬ئەوە ڕای خێزانەکانیان بووە‪.‬‬ ‫پیار‪ :‬باشە ئەو هەستکردن بە گوناهە‬ ‫بە الی ئەوانەوە شتێکی منااڵنەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەوەی زیاتر وا لە بۆدلێر و کافکا دەکات‬ ‫هەست بە گوناه بکەن پتر ناگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەو چرکەساتەی کە ئیدی بۆیان‬ ‫دەردەکەوێت لە نووسینەکانیاندا مناڵ‬ ‫بوون؟‬ ‫باتای‪ :‬من باوەڕم وایە کە ئەمە شتێکی‬ ‫ئاشکرایە و ئەوان خۆیشیان گوزارشتیان‬ ‫لێ کـــردووە‪ .‬ئــەوان هەستیانکردووە‬ ‫دۆخــێــک دەژیــــن هــاوشــێــوەی مناڵ‬ ‫لــەبــەردەم دایــک و باوکیدا‪ .‬بیرمان‬ ‫نەچێت ئەو مناڵەی کە لە خێزانەکەی‬ ‫یاخیدەبێت‪ ،‬دەرەنجام هەست بە گوناه‬ ‫دەکــات‪ ،‬چونکە دەزانێت کە دایــک و‬ ‫باوکە خۆشەویستەکەی بە بەردەوامی‬ ‫پێیان ووتوە نابێت کە ئەو کارە بکات‪،‬‬ ‫هەر بۆیە کە دژ بە خواستی ئەوان‬ ‫بیکات‪ ،‬دەزانێت سەرپێچیە و کردارێکو‬ ‫بێئەندازە گوناه و خراپە‪.‬‬ ‫پیار‪ :‬بــەاڵم ئەگەر ئــەدەب شتێکی‬ ‫مــنــااڵنــەیــە‪ ،‬گــەر نــووســەر لــە سەر‬ ‫نووسینەکانی بە مناڵ تاوانباربکرێت‪،‬‬ ‫ئایا ئەمە مانای وایە کە بەڕاستی ئەدەب‬ ‫شتێکی تەواو منااڵنەیە؟‬ ‫باتای‪ :‬من بــڕوام وایــە کە مناڵیی‬ ‫جەوهەریترین خەسڵەتە لە ئەدەبدا‪.‬‬ ‫ڕەنگە ئەم بۆچوونە لەگەڵ ڕای هەندێک‬ ‫کەسدا تەبانەیەتەوە کە زۆر‌حەزیان بە‬ ‫ئەدەبە‪ .‬دیارە بێگومان منیش وەک ئەوان‬ ‫بە ئەدەب سەرسامم‪ ،‬بەاڵم هاوکاتیش ڕام‬ ‫وایە کە هەرگیز ناتوانین بە شێوەیەکی‬ ‫قوڵتر و جەوهەریتر لە ئەدەب تێبگەین‬ ‫گەر هاتوو نەمانبەستەوە بە مناڵییەوە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە ئەمە مانای ئەوەیش ناگەیەنێت‬ ‫کە دەمانەوێت لە شکۆ و پایەی ئەدەب‬ ‫کەمبکەینەوە‪،‬‬ ‫پیار‪ :‬تۆ کتێبێکیشت دەربـــارەی‬

‫ئیرۆتیزم نووسیوە‪ .‬ئایا بــەڕای تۆ‬ ‫ئیرۆتیزمیش لــە ئــەدەبــدا شتێکی‬ ‫منااڵنەیە؟‬ ‫باتای‪ :‬من نازانم و دڵنیانیم‪ .‬گەر‬ ‫ئەدەب بەشێوەیەکی گشتی لە ئیرۆتیزم‬ ‫جــیــاواز بێت‪ .‬بــەاڵم بـــەڕای مــن زۆر‬ ‫گرنگە کە لە سەرجەم مۆرکی منااڵنەی‬ ‫ئیرۆتیزمیش تێبگەین‪ .‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫هەستی ئیرۆتیکییت هەبێت مانای‬ ‫وایــە شتێک بتجوڵێنێت و سەرنجت‬ ‫ڕابکێشێت‪ ،‬تەواو هاوشێوەی مناڵيک‬ ‫کە بەشێکی قەدەغەی یارییەک سەرنجی‬ ‫دەبــات‪ .‬ئەو کەسەی کە بە ئیرۆتیزم‬ ‫سەرسام دەبێت‪ ،‬هاوشێوەی ئەو مناڵەی‬ ‫لێدێت کە خۆی لە هەڵوێست و دۆخێک‬ ‫لەبەردەم دایک و باوکیدا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫دەترسێت لــەوەی کە داخــۆ چی لێ‬ ‫بەسەردێت‪ ،‬بەاڵم هەتا بیانوو و هۆکارێک‬ ‫بۆ ترساندنی هەبن‪ ،‬ئەو هەر بەردەوام‬ ‫دەبێت و ناوەستێت‪ .‬بەو مانایەی کە‬ ‫تەنها بەو شتانەوە ناوەستێت کە تاکە‬ ‫پێگەیشتووە ئاساییەکان پێی ڕازیین‪،‬‬ ‫هــەر بۆیە دەبــێــت بــــەردەوام هەست‬ ‫بەترس بکات و پێویستە خــۆی لەو‬ ‫دۆخــەدا ببینێتەوە هاوشێوەی ئەوەی‬ ‫کە بە مناڵی گوزەراندوویەتی‪ :‬واتە‬ ‫دۆخيک کە بــەردەوام لەژێر هەڕەشەی‬ ‫ئاگادارکردنەوەدا بووە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫بێسنوور دڵڕەقانەیش بووبێت‪.‬‬ ‫پ ــی ــار‪ :‬هــەســتــمــکــرد وایـــــە‪ .‬بــەم‬ ‫بۆچوونانەتدا وام هەستکرد کە تۆ دژ بەو‬ ‫ئاڕاستە منااڵنەیە بیت‪ ،‬بەاڵم وا باشترە‬ ‫بگەڕێیینەوە بۆ ناونیشانی کتێبەکەت‪:‬‬ ‫ئەدەب و خراپە‪ .‬تۆ لە کتێبەکەتدا دژی‬ ‫هیچیان نیت‪ ،‬نە ئەدەب و نە خراپەیش‪.‬‬ ‫دەتوانیت کەمێک زیاتر بــۆچــوون و‬ ‫بیرکردنەوەی خــۆت لــەو کتێبەدا بۆ‬ ‫باسبکەیت؟‬ ‫باتای‪ :‬بێگومان کتێبەکە زەنگێکی‬ ‫ئــاگــادارکــردنــەوەیــە‪ .‬دەیــەوێــت بڵێت‬ ‫مەترسیەک هەیە‪ ،‬پێویستە وریابین‬ ‫لەوەی کە دەشێت ڕووبەڕووی مەترسیەک‬ ‫ببینەوە‪ ،‬بەاڵم بۆیشی هەیە هەر ئەو‬

‫شتەی کە لێی دەترسێین بتوانێت‬ ‫ئامرازگەلێکی ئەوتۆمان بۆ دەستەبەر‬ ‫بکات تــاوەکــو بتوانین بەهۆیانەوە‬ ‫ڕووبـــــــەڕووی خــــودی مــەتــرســیــەکــە‬ ‫ببینەوە‪ ،‬مەبەستم ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫مەترسیەکانی ئــەدەبــە و پێم وایــە‬ ‫مەترسیەکی گەورەیشە‪ .‬من ڕام وایە‬ ‫ئێمە ئەو کاتە مرۆڤین کە ڕووبەڕووی‬ ‫مەترسیەکی وا دەبینەوە‪ .‬ئێمە بەهۆ و‬ ‫لە ڕێگەی ئەدەبەوە لەبەردەم ئەو ئاسۆ‬ ‫مرۆییەداین کە سەرلەنوێ و بەڕۆشنی‬ ‫بنچینەکانی دادەڕێژرێنەوە‪ .‬بەڕای من‬ ‫ئــەدەب ناهێڵێت بژین‪ ،‬ڕێگە نــادات‬ ‫هەروا بە ئاسانی بسرەوین‪ ،‬تا وامان‬ ‫لێ نەکات سروشتی مــرۆڤ لە دۆخە‬ ‫زۆر توندوتیژەکانیدا نەبینین‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫بڕوانە تراژیدیەکان‪ ،‬سەیری شکسپیر‬ ‫بکە‪ ،‬چەندین نمونەی تر لە هەمان‬ ‫ژانــردا دەبینین‪ .‬دواجــار ئــەدەب هیچ‬ ‫نیە جگە لەو شتەی کە وامان لێدەکات‬ ‫لەبار و ساز بین بۆ ڕووبەڕوونەوەی ئەو‬ ‫شتەی کە خراپترین و مەترسیدارترینە‪،‬‬ ‫وەکــچــۆن فێریشمان دەکـــات چۆن‬ ‫ڕووبەڕووی بوەستینەوە‪ .‬بەکورتی‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسەی کە گەمەیەک دەکــات‪ ،‬لەناو‬ ‫خودی گەمەکەدا هيزێک دەدۆزێتەوە بۆ‬ ‫زاڵبوون بەسەر ئەو تۆقاندنەی کە لەناو‬ ‫خودی گەمەکەدایە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫لــــەبــــەر ئـــــــەوەی ئـــەمـــە تــاقــە‬ ‫چاوپێکەوتنێکی تەلەڤزیۆنییە کە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥٨‬لەگەڵ ژۆرژ باتای ئەنجامدرابێت‪،‬‬ ‫هەربۆیە بــە دەقــی ئینگلیزی چاپ‬ ‫نەکراوە و من بۆ وەرگيڕانەکە پەنام‬ ‫بردۆتە بەر تایتڵە ئینگلیزییەکەی سەر‬ ‫فیلمەکە کە لەالیەن ڤیدار ڤیکینسۆنەوە‬ ‫وەرگـــێـــڕدراوە و لــەو ســەرچــاوەیــەی‬ ‫خوارەوە وەرمگرتووە‪:‬‬ ‫‪https://www.‬‬ ‫‪youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=5XCnGuK8CVc‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )451‬دووشه‌ممه‌ ‪201٥/4/6‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫هەر یەکەو‬ ‫دۆزەخێک‬ ‫لە سەرخۆ‬ ‫لە دەرگام دەدا دەستێک‬ ‫ماڵەکەم دەهەژێتەوە چەند جارێک‬ ‫دەچەمێتەوە لە بەری‬ ‫دەرگای دوو دەری حەوشە‬ ‫منداڵێک‪ ،‬چما منداڵێک؟!‬ ‫تااڵوێک لە دەنگی‬ ‫دڵۆپێکی‪ ،‬بەشی سااڵنێکی عەزاب‬ ‫غەمگینیەک لە ڕەنگی‪ ،‬چ غەمگینیەک؟!‬ ‫بە شڕوشیتاڵی بەریەوە شەبەقی پرسیار‬ ‫هەناسەسوار بە سەر الملی جەنگەوە‬ ‫«بێکەسی جەنگ» ئەو ناوەم هات بە خەیاڵدا لەگەڵ‬ ‫یەکەم دیتنیدا‪.‬‬ ‫دەفەی سینگی کرابووەوە‪.‬‬ ‫تەختەی شکاوی کەشتییەک هێنابووی بە سەر ئاوەوە لە‬ ‫ڕۆژئاوا‬ ‫پشکۆی دیمەنی نێوانمان گەش بووەوە بە وشەی ڕۆژئاوا‬ ‫ڕۆژئاوا دەستی چەپم بوو‬ ‫ڕۆژئاوا قاچی چەپم بوو‪ ،‬چەند هەنگاو پێش قاچی ڕاستم‬ ‫بوو‬ ‫پۆستەچی ئێسک سووک‪ ،‬لە بەر دەرگا‬ ‫چی فەرماندەی جەنگ هەیە‬ ‫نە دەگەیشتن بە قولەپێی‬ ‫ئەو کاتەی سەرنجێکی تێ گرتم‬ ‫دەمێک بوو ئەو جۆرە سەرنجەم نەدیبوو‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی ئەستێرەیەک بکوژێتەوە‪ ،‬ئەوها دڵم داخورپا‪.‬‬ ‫ئێرە‪ ،‬مەیدانی جەنگی ڕاستەقینەیە!‬ ‫منداڵیک‪،‬‬ ‫هیچی وت بە بێدەنگی؟‬ ‫خۆڵەمێشی جەنگ لە ئاگردانمدا‬ ‫گێژەڵووکە هەڵیدەکا بە ناخمدا‬ ‫جەنگ لە شوێنێک دەست پێ دەکا‬ ‫لە شوێنێکی تر کۆتایی دێ!‬ ‫بازاڕی بۆرسەی خوێن هاتۆتە لەرزین‬ ‫خوێنێکی زۆر بە فیڕۆ دەڕوا‪ ،‬کوا؟‬ ‫کێ جەنگێکی بردۆتەوە‪.‬‬ ‫خۆڵەمیشی جەنگێک و‬ ‫بوومەلەرزەی جەنگێک‬ ‫هەموو جار ماڵەکەم دەهەژێتەوە‬ ‫هەموو جاریش‪ ،‬چنگی خوێن‪،‬‬ ‫لە ناو نوێنی نووستندا‬ ‫لە ناو ڕستەی هەڵەت و پەڵەتدا‪.‬‬ ‫دەستێک لە دەرگام دەدا‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫چما دەستێک!‬ ‫ڕاپێچم دەکا تا قوواڵیی نیگەرانیی‬ ‫ئەو ڕۆژە چ رۆژێکە؟!‬ ‫خەریکە بیرم دەچێتەوە‪ ،‬کێم؟‬ ‫دوای ئەو هەموو تەمەنە‬ ‫ئێستا ناتوانم ئیسفەنجی جەنگەکان بم‬ ‫وەک دەریایەک کەنارم پڕە لە هەڕەشەی شەپۆل‬ ‫هەر یەکەو دەتوانێ باسی دۆزەخەکەی خۆی بکا‬ ‫کە وەک مەنجەڵیک لە سەر ئاگر قوڵپ دەدا‬ ‫بە خەونی خنکاوی شاعیرەکانەوە‬ ‫بە جلی سیسبووی گوڵەکانەوە‬ ‫بە عەتری سەفەری نەگەڕاوەکانەوە‬ ‫زمانێک دێتە گۆ بە کەفوکوڵ‬ ‫لە ئاسمانەکان دەنگ دەداتەوە‬ ‫کتێبی کۆتاییەکانی پێ نووسراوە‬ ‫گەرووی شمشاڵیی بەڕیا و چۆلەوانی‬ ‫چرای ناو خوێنی هەڵچووی کەسنەزانی‬ ‫خەریکە دڵ و دەروونی بێ زینهار دەردەچێ لە نێو‬ ‫لەپی وشەکانی‬ ‫منداڵێک‪ ،‬چما منداڵیک!‬ ‫بە بێدەنگی!!‬

‫دڵشاد عەبدوڵاڵ‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪24٢‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫فۆبیای دابڕان‬

‫قۆناغی دوای دابڕان وه‌ك قۆناغی دادڕان‬ ‫ساالر تاوه‌گۆزی‬ ‫به‌وپێیه‌ی هاوڕێیانم ل ‌ه ناوه‌ندی ڕۆشنگه‌ری‬ ‫چاودێر ڕێزی به‌شداریكردنیان به‌توێژینه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه كۆنفرانسی (دابڕان)دا پێبه‌خشیم و هه‌روه‌ها‬ ‫سه‌رپشكیان كردم له‌وه‌ی له ‌شاری هه‌ولێر ل ‌ه‬ ‫داوه‌تــكــردنــی چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كی ئاینی و‬ ‫ڕۆشنبیری و ئه‌كادیمیدا هاوكارییان بكه‌م و كردم‬ ‫و له‌وپێناوه‌شدا پێبه‌پێ له ‌په‌یوه‌ندیدا بووم‬ ‫له‌ته‌كیاندا‪.‬‬ ‫ده‌تــوانــم بڵێم‪ :‬لـه‌ئـه‌لــف و بێی به‌ستنی‬ ‫كۆنفرانسه‌كه‌و‌ه تا ته‌واوبوونی ئاگاداربووم‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫جگ ‌ه له‌وه‌ی له‌هه‌ردوو ڕۆژی به‌ستنی كۆنفرانسدا‬ ‫ئاماده‌گیم هه‌بووه ‌و له‌وێش توێژینه‌وه‌یه‌كم له‌ژێر‬ ‫ناونیشانی (شوناسی مێژوویی سه‌له‌فیه‌كان و‬ ‫په‌یوه‌ندییان به‌سیاسه‌ته‌و‌ه – هزری سه‌له‌فیزم‬ ‫ل ‌ه خه‌الفه‌تی عه‌باسیه‌و‌ه تا ئه‌مڕۆی حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێم) پێشكه‌شكرد‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌توانم مافی ئه‌و‌ه به‌خۆم بده‌م له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫هێرشی گروپ ‌ه ئیسالمی ‌ه سیاسیه‌كان و یه‌كێتی‬ ‫زانایان و كه‌مپه‌ینچییه‌كان و هه‌ندێك مه‌ال و‬ ‫عه‌وامخه‌ڵه‌تێن و چه‌واشه‌كاران و چه‌واشه‌كراواندا‪،‬‬ ‫له‌‌م وتــاره‌دا ك ‌ه به‌گشتی وه‌ك «گه‌واهینامه‌«‬ ‫یه‌ك وه‌هایه‌‪ ،‬ته‌ته‌ڵه‌ی كاردانه‌وه‌كان له ‌دژی‬ ‫كۆنفرانسه‌ك ‌ه بكه‌م تا چیدی خه‌ڵكی چه‌واش ‌ه‬ ‫نه‌كرێن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ب ‌ه منه‌وه‌ هه‌ی ‌ه له‌م بابه‌ته‌دا‬ ‫قسه‌ی له‌سه‌ربكه‌م « خودی ڕێكخراوی دابڕان»‬ ‫و هه‌ندێك وه‌قــایــعــی نــاو كۆنفرانسه‌كه‌یان ‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تی‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی ببم ‌ه پارێزه‌ری‬ ‫هیچكام ل ‌ه توێژه‌ر و پشتیوانی گوتاری هیچكام‬ ‫له‌ به‌شداربووان‪ .‬ئه‌و وه‌قایعانه‌ی ك ‌ه نه‌چاوی مه‌ال‬ ‫كه‌مپه‌ینچییه‌كان و نه‌چاوی ئیسالمی ‌ه سیاسیی ‌ه‬ ‫دۆگماكان نه‌یبینی‪.‬‬ ‫له‌كۆی پــرۆژه‌ی دابڕاندا ئیسالمی سیاسی و‬ ‫یه‌كێتی زانایان و هه‌ندێك ل ‌ه مه‌الكان به‌تاكالیت‬ ‫ته‌نها ده‌ره‌وه‌ی هۆڵی كۆنفرانسه‌كه‌یان بینی‬ ‫و ئیدی ده‌ستیان كرد ب ‌ه به‌یاننام ‌ه ده‌ركردن و‬ ‫لێدواندان و سه‌ردانی كه‌سایه‌تیی ‌ه حیزبییه‌كان و‬ ‫ده‌ركردنی فه‌توای كوشتن و ده‌نگ به‌رزكردنه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه مێدیاكاندا‪ ،‬وه‌ك بڵێی‪ :‬جارێكی دیك ‌ه له‌شكری‬ ‫مه‌غۆل هێرشی كردووه‌ت ‌ه سه‌ر دڵی خه‌الفه‌ته‌كه‌یان‬ ‫نه‌ك داعش ئه‌تكی نه‌ته‌وه‌كه‌یان ده‌كات و هێرشی‬ ‫كردووه‌ت ‌ه سه‌ر كۆبانێ و شه‌نگال و پێشمه‌رگ ‌ه‬ ‫سه‌رده‌بڕێت‪.‬‬ ‫به‌مشێوه‌ی ‌ه به‌ماوه‌یه‌كی كــورت دونیایان‬ ‫لێهێناین ‌ه یه‌ك‪ ،‬خۆزگ ‌ه ئه‌وان بۆ هه‌موو پرسێك‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه ئازابوونای ‌ه و ده‌نگی خۆیان هه‌ڵببڕیبایه‌‪،‬‬ ‫خۆزگ ‌ه كاتێك به‌چاوی خۆیان ده‌یانبینی چه‌ندین‬ ‫بانگخواز و سه‌له‌فی و مه‌ال چۆن وتاری گڕدار و‬ ‫نامه‌نتیقی باڵو ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵوێستیان هه‌بووایه‌‪.‬‬ ‫خۆزگ ‌ه كاتێك ده‌یاندی مه‌ال كرێكار به‌چی زمانێك‬ ‫قس ‌ه ده‌كات‪ ،‬یان دختۆرێكی بانگخواز سوكایه‌تی‬ ‫ب ‌ه ئێزدی ده‌كات یان داعش ئه‌تكی ناموسمان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئاوها وه‌ك هه‌ڵوێستیان به‌رانبه‌ر دابڕان‬ ‫به‌گوڕوتینه‌و‌ه كاریان بكردایه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌وان بۆ كافركردنی داعــش هــه‌زار ئاین و‬ ‫ئۆینیان كرد و ده‌یكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر زوو به‌خێرایی‬ ‫به‌پێی شه‌رع حوكمی كوشتنی سه‌رپه‌رشتیاری‬

‫كۆنفرانسی دابڕانیان ده‌ركرد و ده‌یان جنێویان‬ ‫پێدا و هه‌زاران سوكایه‌تییان ب ‌ه ئه‌و و ئێمه‌مانان‬ ‫وه‌ك توێژه‌رێكی به‌شداربوو ل ‌ه كۆنفرانسه‌ك ‌ه و‬ ‫به‌رنامه‌یه‌كی ته‌له‌فزیۆنی ل ‌ه ‪ NRT‬كرد‪.‬‬ ‫بابه‌ با وه‌ها دابنێن سه‌رپه‌رشتیاری كۆنفرانس‬ ‫سوكایه‌تی پــێــكــردوون‪ ،‬ئ ـه‌ی باش ‌ه بــۆ ئێو‌ه‬ ‫له‌به‌رانبه‌ردا ئه‌و هه‌موو‌ه سوكایه‌تییه‌تان پێی‬ ‫كرد‪ ،‬ئه‌گه‌ر یه‌ك سوكایه‌تی كردووه‌‪ ،‬یه‌كدانه‌ی‬ ‫پێبكه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر دوانــی كــردوو‌ه دوانــی پێبكه‌ن‬ ‫و‪...‬تد‪ .‬ئاخر ئه‌م ‌ه چی دادپه‌روه‌رییه‌ك ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫چه‌ند ڕسته‌یه‌كی ئه‌و هه‌زاران ڕست ‌ه جنێونامه‌تان‬ ‫نووسیو‌ه و ده‌یان وێنه‌ی كاركاتۆریتان له‌دژی باڵو‬ ‫كردووه‌ته‌وه‌؟!‪.‬‬ ‫ئـــه‌وان سوكایه‌تییان ب ‌ه سه‌رپه‌رشتیاری‬ ‫كۆنفرانسه‌ك ‌ه له‌پێناو ئیسالمدا نه‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌جه‌وهه‌ردا كــاردان ـه‌وه ‌و كه‌مپه‌ین سازكردن‬ ‫و فه‌تواكانیان عه‌وامخه‌ڵتێنان ‌ه بــوون‪ ،‬له‌پێناو‬ ‫وروژاندنی هه‌ستی ئاینی خه‌ڵك و وه‌ك هه‌میش ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی بوو بۆ هه‌ستانه‌و‌ه و چنینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگ له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا بوو‪.‬‬ ‫چونك ‌ه داعــش «نموونه‌ی بــااڵی ئیسالمی‬ ‫سیاسییه‌«‪ ،‬نموون ‌ه بااڵكه‌شیان شه‌رمه‌نده‌ی‬ ‫به‌رده‌رگای مێژوو جیهانی سه‌رده‌م و نه‌ته‌وه‌كه‌یان‬ ‫و پێشمه‌رگ ‌ه و شه‌هیدانی خه‌باتی ڕزگاریخوازی‬ ‫گه‌لی كوردی كــردوون‪ .‬باشیش ده‌زانن قۆناغی‬ ‫دوای دابڕان قۆناغی دادڕانی ته‌واوی ئه‌و به‌رگ ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌ی ‌ه ك ‌ه له‌پێناو په‌یداكردنی ڕزق و ڕۆزیدا‬ ‫خۆیان پێی بااڵپۆش كردووه‌‪.‬‬ ‫لــه‌ســه‌رێــكــی دیــكــه‌یــشــه‌وه‌ ه ـه‌ڵــچــوون ـ ‌ه‬ ‫ناعه‌قاڵنییه‌كه‌یان كاردانه‌وه‌یه‌ك بوو به‌رانبه‌ر‬ ‫كه‌مپه‌ینی عاقاڵنه‌ی ڕۆشنبیران دژ به‌و دختۆر‌ه‬ ‫بانگخواز‌ه ده‌روون نه‌خۆشه‌ی ك ‌ه به‌ریانداوه‌ت ‌ه‬

‫ب ‌ه كۆنفرانسی دابـــڕان ڕاوه‌ســتــان ؟! چونك ‌ه‬ ‫كۆنفرانسه‌ك ‌ه فۆبیایه‌كی له‌ده‌روونیاندا دروست‬ ‫كرد‪ .‬چونك ‌ه كۆنفرانسه‌ك ‌ه پرسیاری ڕۆشنگه‌ری‬ ‫كرد‪ .‬چونك ‌ه كۆنفرانس ‌ه به‌شێو‌ه ته‌قلیدییه‌كه‌ی‬ ‫ل ‌ه ئایین نه‌دوا و ویستی له‌مه‌وال هه‌رچی شتێك‬ ‫ك ‌ه بۆ مــاوه‌ی سـه‌دان ساڵ ‌ه ئـه‌وان له‌خه‌ڵكیان‬ ‫شاردووه‌ته‌و‌ه به‌ بوێری به‌پێی میتۆدی ئه‌كادیمی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زانستی بخاته‌ به‌رباس‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌وانیش له‌خسته‌به‌رباسی وه‌ها‬

‫« هه‌موو بابه‌تێك ل ‌ه دابــڕان دا بابه‌تی بێ و‬ ‫به‌مه‌رجێ دوور بێ له‌ ئیلحاد‪ ،‬ئازاده‌«‪.‬‬ ‫من كاتێك بۆم ڕوون بویه‌و‌ه ئه‌وان ئاگاداری‬ ‫ورده‌كــاری پــرۆژه‌ی دابــڕان و ڕووداوه‌كــانــی دوو‬ ‫ڕۆژی به‌ڕێوه‌چوونی كۆنفراسه‌ك ‌ه نـه‌بــوون و‬ ‫كاردانه‌وه‌ی هه‌ڵه‌شه‌یان هه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كه‌ناڵی‬ ‫(‪ )NRT‬میوانی به‌رنامه‌یه‌ك بووم له‌ته‌ك ئه‌و‬ ‫مه‌الیه‌ی ك ‌ه هــه‌رزوو خۆی كــرد‌ه ســووری به‌ر‬ ‫له‌شكر و كه‌مپه‌ینه‌كه‌ی جواڵند و هه‌ڵوێستی خۆی‬ ‫به‌یانكرد‪.‬‬ ‫له‌به‌رنامه‌كه‌دا زۆر به‌جوانی بۆ من و سه‌رجه‌م‬ ‫بینه‌رانیش ده‌ركـــه‌وت‪ ،‬به‌ڕێزیان لـــه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫كۆنفرانس قسان ده‌كــات و تاكالیتانه‌ سه‌یری‬ ‫واقیعه‌كه‌ی كردووه‌‪ ،‬دیار‌ه یان پێی وتراوه‌‪ ،‬یان‬ ‫هاندراو‌ه هه‌ڵوێستی له‌و جۆر‌ه بنوێنێت‪ ،‬یان‬ ‫له‌به‌دواداچوونی ورده‌كارییه‌كاندا كه‌مته‌رخه‌م‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌ڕێزیان پێیانوابوو زانایه‌كی ئاینی وه‌ها‬ ‫نه‌بوو‌ه وه‌اڵمی خۆی ل ‌ه كۆنفرانسه‌كه‌دا بداته‌و‌ه‬ ‫و نوێنه‌رایه‌تی ئیسالم بكات‪ ،‬ئێم ‌ه پێمانوت‪:‬‬ ‫كه‌سانێكی زۆر هه‌بوون و ڕێگه‌ی قسه‌كردنیشیان‬ ‫پــێــدراو‌ه و قسه‌یشیان كـــردووه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه‬ ‫له‌وه‌ی چه‌ند كه‌سایه‌تی و مه‌الیه‌كی ئیسالمیش‬ ‫داوه‌تكرابوون و نه‌هاتبوون‪.‬‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه وتــارنــووس و بانگخواز و مه‌الو‬ ‫گومان ده‌ترسێن و چه‌قبه‌ستوون و ناگۆڕێن‪.‬‬ ‫به‌ڕێزان‪ ...‬تكای ‌ه خۆتان بگونجێنن و به‌نه‌رمی سه‌ركرد‌ه ئیسالمی ‌ه سیاسیی ‌ه چه‌واشه‌كاره‌كان‬ ‫وه‌رن ‌ه مه‌یدان‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێتانوای ‌ه له‌كۆنفرانسه‌كه‌دا و شوێنه‌كه‌وتوو‌ه عه‌وام ‌ه چه‌واشه‌كراوه‌كانیان‬ ‫ب ‌ه قس ‌ه ڕه‌خنه‌تان لێگیراوه‌‪ ،‬ئێوه‌ش هه‌ر به‌قس ‌ه وه‌ها تێگه‌یشتبوون و تێگه‌یه‌ندراون‪ ،‬پرۆژه‌ك ‌ه‬ ‫وه‌اڵم بده‌نه‌وه‌‪ ،‬ئیدی پێویست ب ‌ه ده‌ركردنی فه‌توای ئیلحادییه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌یام و گه‌اڵڵه‌ی‬ ‫كوشتن و هه‌ڵبه‌ستنی درۆی پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی پرۆژه‌كه‌یان نه‌خوێندبووه‌و‌ه ك ‌ه ژماره‌یه‌كی زۆری‬ ‫سه‌رپه‌رشتیاری كۆنفرانس له‌قسه‌كانی له‌الیه‌ن به‌سه‌ر ئاماده‌بووانی كۆنفرانسدا دابه‌شكراو‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆریشی له‌ڕێگه‌ی جۆراو جۆره‌و‌ه باڵو‬ ‫جه‌نابتانه‌وه‌‪ ،‬ناكات‪.‬‬ ‫بــۆی ـه‌ ده‌ڵــێــم‪ :‬ئیسالمی ‌ه سیاسیه‌كان و كرابوویه‌وه‌‪ ،‬ئیتر به‌بێ به‌سیره‌ت و ته‌ده‌ببور‬ ‫كاردانه‌وه‌ی نا ته‌ندروستیان نیشانداین‪.‬‬ ‫ئــه‌گــه‌ر پــه‌یــام و گــه‌اڵڵــه‌ی پــرۆژه‌كــه‌یــان‬ ‫بخوێندایه‌ته‌و‌ه و به‌عاقاڵن ‌ه پرسیاره‌كانی خۆیان‬ ‫ئاراسته‌ی ڕێكخراوه‌ك ‌ه بكردای ‌ه به‌تایبه‌ت سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه دروشمه‌كه‌ی ك ‌ه ده‌ڵێت‪ « :‬ئاین بۆ تاك و‬ ‫دیموكراسی بۆ هه‌موان»‪ .‬هه‌م گوێیان بۆ ده‌گیراو‬ ‫هه‌م بۆیان ڕوونده‌كرایه‌وه‌‪ ،‬هه‌م سه‌رنجه‌كانیان ب ‌ه‬ ‫بایه‌خه‌و‌ه وه‌رده‌گیرا‪ ،‬هه‌میش به‌یه‌ك تاكالیته‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاراسته‌ی ئایینده‌ی ڕێكخراو و گۆڤار و وێبسایت و‬ ‫چاالكیه‌كانیان نه‌ده‌ڕوانی‪.‬‬ ‫دیــار‌ه زۆربه‌یان به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان ل ‌ه‬ ‫كاردانه‌وه‌كانیاندا كه‌وتبوون ‌ه ژێــر هه‌ژموونی‬ ‫ئیسالمی سیاسی ك ‌ه له‌پێناو ڕاستكردنه‌وه‌ی باری‬ ‫الری خۆی به‌كاری هێنان‪ .‬ئه‌و باره‌ی ك ‌ه له‌دوای‬ ‫هاتنی داعشه‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌كی وه‌ها الره‌سه‌نگ‬ ‫بوو‌ه مه‌حاڵ ‌ه ب ‌ه بۆسه‌دانان له‌په‌نای ئیسالمدا بۆ‬ ‫ڕێكخراوی دابڕان ڕاست بێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كوردی له‌و‌ه هۆشیار بووه‌ته‌و‌ه كاری هه‌ریه‌ك ل ‌ه‬ ‫گروپ و حیزب ‌ه ئیسالمیه‌كان ته‌واوكه‌ری كاری‬ ‫مه‌الكانی یه‌كێتی زانایان و مه‌ال كه‌مپه‌ینچییه‌كان داعش ‌ه یان ئاماده‌سازی بۆ به‌داعشبوون ده‌كات‪،‬‬ ‫كاردانه‌وه‌كه‌تان به‌رانبه‌ر ب ‌ه كۆنفرانسه‌ك ‌ه ده‌بوای ‌ه له‌ئه‌نجامی هۆشیار بــوون ـه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ش ‌ه‬ ‫عه‌قاڵنیتر بێت و هه‌ر به‌قسه‌بێت‪ ،‬بۆ قسه‌كردنیش ڕێكخراوی دابــڕان هاتووت ‌ه مه‌یدان و ده‌یه‌وێت‬ ‫وابزانم هیچ حیزب و الیه‌نێك به‌ئه‌ندازه‌ی ئێو‌ه ده‌ستی ئ ـه‌وان له‌سیاسه‌ت داببڕێت‪ ،‬و به‌رگی‬ ‫مایك و شاشه‌ی خۆشناوێت و بــۆی نالوێت ئاینیان له‌به‌ر دابدڕێت تا حه‌قیقه‌تی بوونیان‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ی جه‌نابتان به‌رده‌می مایك و ئه‌و باشتر بۆ كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌ربكه‌ویت ‪.‬‬ ‫بــاشــتــر وایـــ ‌ه ئیسالمی ســیــاســی و مــه‌الو‬ ‫شاشانه‌ی تیڤی داگیر بكات ك ‌ه سه‌روه‌ختێك هه‌ر‬ ‫بانگخوازه‌كان لــه‌مــه‌ودوا یــان كارێكی دیك ‌ه‬ ‫خۆتان سه‌یركردنیتان حه‌رام كردبوو‪.‬‬ ‫ئێو‌ه بـه‌ر لــه‌وه‌ی حه‌كیمان ‌ه بیربكه‌نه‌و‌ه و بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬یان گوتاری خۆیان بگۆڕن و خۆیان‬ ‫گه‌اڵڵه‌نام ‌ه و په‌یامی پرۆژه‌ی ڕێكخراوی دابڕان له‌ته‌ك س ـه‌رده‌م و نه‌ته‌وه‌كه‌یاندا بگونجێنن و‬ ‫بخوێننه‌و‌ه و بزانن چی تێدا نووسراوه‌‪ ،‬ده‌یان سوار شه‌مه‌نده‌فه‌ری پێشكه‌وتنبن‪ ،‬نه‌ك خۆیان‬ ‫كاردانه‌وه‌ی ناپه‌سه‌ندتان نواند و هه‌ندێكتان وه‌ها به ‌شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌دا بكێشن ك ‌ه ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی‬ ‫تێیگه‌یشتن ئه‌م ‌ه پرۆژه‌یه‌كی بێدینی (ئیلحاد) پلیشانه‌وه‌ی خۆیان زیاتر هیچی لێناكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ قسه‌كه‌م گشتگیر ناكه‌م و زۆر ڕێزم بۆ‬ ‫یـه‌‪ ،‬هـه‌ر به‌پێی ئـه‌و تێگه‌یشتنه‌ش خه‌ڵك و‬ ‫شوێنكه‌وتوو‌ه توتییه‌كانی خۆتان چه‌واش ‌ه كرد‪ .‬ژماره‌یه‌ك مه‌الو بانگخواز و كه‌سایه‌تی ئاینی هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌كاتێكدا ب ‌ه ڕوونی ل ‌ه الپه‌ڕه‌ (‪)23‬ـی په‌یام و ك ‌ه زۆر عاقاڵن ‌ه ل ‌ه ڕه‌وتی ڕووداوه‌كان تێده‌گه‌ن و‬ ‫گه‌اڵڵه‌ی پرۆژه‌ی ڕێكخراوی دابڕان دا نووسراو‌ه نایانه‌وێت شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌ بیانپلیشێنێت‪.‬‬

‫ئه‌وان سوكایه‌تییان به‌ سه‌رپه‌رشتیاری كۆنفرانسه‌ك ‌ه‬ ‫له‌پێناو ئیسالمدا نه‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو له‌جه‌وهه‌ردا كاردانه‌وه‬ ‫‌و كه‌مپه‌ین سازكردن و فه‌تواكانیان عه‌وامخه‌ڵتێنانه‌‬ ‫بوون‪ ،‬له‌پێناو وروژاندنی هه‌ستی ئاینی خه‌ڵك و وه‌ك‬ ‫هه‌میشه‌ به‌كارهێنانی بوو بۆ هه‌ستانه‌وه‌ و چنینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگ له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا بوو‬ ‫گیانی گه‌لی كوردی سته‌مدیده‌ی ده‌ست خه‌الفه‌ت‬ ‫و فارس و تورك و عه‌ره‌ب و به‌عس ك ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫هه‌رجار‌ه و به‌بیانووی شوێنكه‌وتنی ئاین و مه‌زهه‌ب‬ ‫و عه‌قیده‌یه‌كه‌و‌ه له‌گه‌مه‌ی سیاسی خۆیاندا تێیان‬ ‫هه‌ڵداوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وان بۆ هێنده‌ به‌ئینساف نین و ورت ‌ه ناكه‌ن‬ ‫كاتێك ده‌بینن بانگخواز و كه‌ناڵ ‌ه سه‌له‌فیه‌كانیان‬ ‫یاری ب ‌ه ئااڵو پێشمه‌رگ ‌ه و ڕۆحی نه‌ته‌وه‌یی كورد‬ ‫ده‌كه‌ن و مۆدێلێكی ئیسالمی سه‌له‌فی وه‌هابی‬ ‫حه‌نبه‌لی عه‌ره‌بچی ده‌هێنێنن ‌ه ناو كورد و یاری‬ ‫به‌چاره‌نووسی ده‌كات و دژ ب ‌ه ترادسیۆنه‌كه‌ی‬ ‫ڕاده‌وه‌ستێ و باسی حوكمی جیهاد و به‌شداریكردن‬ ‫تێیدا و دژایه‌تی بۆنه ‌و جه‌ژنه‌كان و پێكهات ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌ك ‌ه و بابه‌تی تافیهی‬ ‫ناپێویست بۆ قۆناغی ئێستای نه‌ته‌وه‌كه‌مان‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫گه‌لۆ‪ ...‬ده‌زانــن بۆچی ئه‌و تاریكبینان ‌ه دژ‬

‫بابه‌تگه‌لێك و‪ ،‬ل ـ ‌ه خست ‌ه ڕووی پرسیاری‬ ‫ڕۆشنگه‌ری و باڵوكردنه‌وه‌ی عه‌قڵی ڕۆشنگه‌ر‬ ‫ده‌ترسێن له‌خۆیان‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه ئایینده‌ی ئایین‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌وان سااڵنێك ‌ه به‌رگی ئاینینان به‌به‌ری‬ ‫خۆیاندا كــردووه ‌و به‌و به‌رگه‌و‌ه هه‌م بازرگانی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌م نان په‌یدا ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌م حه‌قیقه‌تی‬ ‫خــۆیــان شـــاردووه‌تـــه‌وه‌‪ ،‬ه ـه‌م بۆنی ئاینینان‬ ‫به‌ئاره‌قه‌ی جه‌سته‌یان ناخۆش كردووه‌‪.‬‬ ‫دابـــڕان‪ ،‬وه‌ك پێداویستی قۆناغی ئێستا‬ ‫هات ‌ه كایه‌ی ڕۆشنگه‌رییه‌وه‌‪ ،‬به‌رگه‌كه‌ی ورد‌ه‬ ‫ورد‌ه له‌به‌ریان دادڕان‪ ،‬بۆی ‌ه حه‌قیقه‌تیان بۆ‬ ‫عاله‌م عه‌یان بوو‪ ،‬ك ‌ه دابڕان به‌رگ ‌ه ئاینیه‌كه‌ی‬ ‫له‌به‌ریان دادڕان و گوتار‌ه دووبــار‌ه و ئه‌فسان ‌ه‬ ‫ئامێز و ته‌قلیدییه‌كانیانی خست ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك عاده‌تی خۆیان كاردانه‌وه‌ی ناعه‌قاڵنییان‬ ‫نیشانداین‪ ،‬تاوه‌كو جارێكی دیك ‌ه بۆ عاله‌می‬ ‫بسه‌لمێنن‪ ،‬به‌ڵێ‪ :‬ئه‌وان دۆگمان و ل ‌ه پرسیار و‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫عەلمانیەت‪ :‬بەشەیتانکردنی فریادڕەس‬ ‫بەختیار کەریم‬ ‫لە جیهانی ئێمەدا عەلمانیەت یەکێکە‬ ‫لــەو چەمکانەی زۆرتــریــن شێواندنی‬ ‫بەرامبەر کراوە‪ .‬بەڕادەیەک ئەم پرۆسەی‬ ‫شێواندنە سیستەماتیکە‪ ،‬ڕێگرە لەبەردەم‬ ‫گەاڵڵەبوونی تێگەیشتنی دروســت لە‬ ‫عەلمانیەت‪ .‬دەکــرێــت ئــەم پرۆسەی‬ ‫شێواندنە ناوبنێین بەشەیتانکردنی‬ ‫عەلمانیەت‪ .‬بەشێوەیەکی گشتی کاتێک‬ ‫بەشەیتانکردن بەرامبەر بە چەمکێک‪،‬‬ ‫بەشێوەیەکی دامـــەزراوەیـــی؛ کــاری‬ ‫نەپساوەی بۆ دەکــرێــت‪ ،‬هــەوڵــدان بۆ‬ ‫ڕاستکردنەوەی چەوتاندن و شێواندنەکان‬ ‫کارێکی ئاسان نابێت‪ ،‬بەڵکو ئەم جۆرە‬ ‫کارە پێویستی بە دیبەیتی ڕاستەقینەی‬ ‫ڕۆشنبیری و هزریی و دامــەزراوەیــی‬ ‫دەبــێــت‪ .‬ڕاســتــکــردنــەوەی ئــەم هەموو‬ ‫شێواندنەی بەرامبەر بەم چەمکە دەکرێت‪،‬‬ ‫کە لەوانەیە لە مێژووی هزری فەلسەفی‬ ‫و سیاسیدا هیچ چەمکێكی تر ئەوەندەی‬ ‫عەلمانییەت ڕوون و بێگرێ نەبێت‪،‬‬ ‫تــاڕادەیــەک ئەستەمە‪ ،‬چونکە دەیــان‬ ‫دامەزاوە و حیزبی ئیسالمی و لەشکرێک‬ ‫مەال لەپشتی ئەم شێواندنەوەن‪ ،‬کە‬ ‫دەمگەیشتنیان بە گوێی خەڵک زۆر‬ ‫ئاسانترە‪ ،‬لەبەرامبەردا ئەوانەی هەوڵی‬ ‫ڕاستکردنەوەی تێگەیشتنی دروست لەم‬ ‫چەمکە دەدەن‪ ،‬نە دامەزراوەیان لەپشتە‬ ‫نە خەڵک بەو ژمارە زۆرە دەیانخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫هــاوکــات لــەوانــەیــە قسەکردن لەسەر‬ ‫عەلمانیەت ببێتە هۆی ناوزڕاندنی نووسەر‬ ‫و تۆمەتبارکردنی بە کوفر‪ ،‬چونکە لە‬ ‫هۆشیاریی گشتیدا عەلمانیەت شێوێنراوە‬ ‫و وەک دژایەتیکردنی ئایین ناسێنراوە‪.‬‬ ‫ئەمەی لێرەدا دەیخوێنیتەوە تەنها‬ ‫بەرنووسی توێژینەوەیەکی درێــژە‪ ،‬کە‬ ‫دواتـــر وەک کتێبێک بــاودەبــێــتــەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە هەموو جۆرە گفتوگۆ‪ ،‬ڕەخنە و‬ ‫سەرنجێک دەبێتە هۆی دەوڵەمەندکردنی‬ ‫باسەکە و جێگەی سوپاس دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەم باسە دوو ئامانجی سەرەکیی‬ ‫هەیە‪ :‬یەکەم پێناسەکردنی عەلمانیەت‬ ‫و جیاکردنەوەی لە کۆمەڵێک چەمکی‬ ‫تــر کــە پەیوەندیی پــتــەویــان لەگەڵ‬ ‫عەلمانیەت هەیە‪ ،‬بەاڵم جیاوازن‪ .‬دووەم‪،‬‬ ‫هەوڵدان بۆ ناساندنی عەلمانیەت وەک‬ ‫فریادڕەسێکی بەشەیتانکراو‪ .‬لێرەوە‬ ‫دەبــێــت یــەکــەم لــــەڕووی تیۆرییەوە‬ ‫جیاوازی بکەین لەنێوان سێ چەمکدا‪ ،‬کە‬ ‫لە زمانی کوردیدا بە تێکەڵی بۆ یەک‬ ‫واتا بەکاردەهێنرێن‪ .‬یەکەم‪ ،‬عەلمانی‬ ‫(‪ ،)Secular‬دووەم بەعەلمانیکردن‬ ‫(‪ )Secularization‬و سێیەم‪،‬‬ ‫عەلمانیەت(‪ .)Secularism‬پاشان‬ ‫ئاماژەیەکی کورت دەدەین بە پرۆسەی‬ ‫بەشەیتانکردنی عەلمانیەت‪ .‬لەکۆتاییدا‬ ‫وەک دەرئەنجامگیری پێداگری ئەوە‬ ‫دەکــەیــن کە عەلمانیەت فریادڕەسی‬ ‫ئایینە پێش ئــەوەی فردیاڕەسی هەر‬ ‫ئاراستەیەکی تری ئایدۆلۆجی بێت‪.‬‬

‫گەورەی بەڕەچەڵک هیندی و پرۆفیسۆر‬ ‫لە (زانکۆی کۆڵۆمبیا لە نیو یۆرک)‬ ‫(ئەکیل بیلگرامی) دەڵێت‪ :‬عەلمانی‬ ‫هەڵوێست وەرگرتنە لە بەرامبەر ئایین‪.‬‬ ‫ئەمەش بەواتای ڕەتکردنەوەی ئایین یان‬ ‫پێشکەشکردنی بەدیل نییە بۆ ئایین‪،‬‬ ‫بەڵکو بەواتای هەڵوێستوەرگرتنێکی‬ ‫جڤاکیی و سیاسییە بــەرامــبــەر بە‬ ‫هەژموونی ئایین لە فەزای گشتیدا‪.‬‬ ‫بــەکــورتــی عەلمانی‪ :‬هەوڵێکە بۆ‬ ‫پێناسەکردنەوەی ئەو پانتاییانەی ئایین‬ ‫دەستیبەسەرداگرتوون و ڕەوایــەتــی‬ ‫بــەخــۆی دەدات لــەڕێــگــەی دۆگــمــا‬ ‫ئایینیەکانەوە بەهاکانی بەسەر ئەم‬ ‫پانتاییانەدا بسەپێنێت‪ .‬کاتێک ئەم‬ ‫پانتاییانە پێناسەکرانەوە و دیاریکرا‬ ‫کە کامیان دەکەونە سنووری ئایینەوە‬ ‫و کامیان دەکەونە دەرەوەی سنوور و‬ ‫دەسەاڵتی ئایینەوە‪ ،‬ئەوکاتە دەتوانرێت‬ ‫ئەوەی مافی ئایینە بدرێت بە ئایین و‬ ‫ئەوەی مافی ئەو نییە لێی بسەنرێتەوە‪.‬‬ ‫وەک چۆن ڕەوا نییە بۆ پیاوانی ئایینی‬ ‫هەوڵی قۆرخکردنی زانست و دامەزراوە‬ ‫زانستییەکان بدەن و بەناوی ئایینەوە‬ ‫هەوڵە زانستییەکان سنوورداربکەن‪،‬‬ ‫بگرە هەندێک کات بە کوفر ناوزەدیان‬ ‫بکەن‪ ،‬بەهەمان شێوە ڕەوا نییە بۆ‬ ‫دەوڵەت و دامەزراوە سیاسییەکان هەوڵی‬ ‫قۆرخکردنی بوارە ڕۆحیی و تایبەتەکانی‬ ‫کۆمەڵگە بــدەن و بەکاریان بهێنن بۆ‬ ‫سوودی سیاسیی‪.‬‬ ‫ئەم پێناسەیەی عەلمانی کە زۆرجار‬ ‫بۆ عەلمانیەتی نەرم بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفی گــەورەی‬ ‫ئینگلیز (جۆن لــۆک)‪ ،‬کە هەوڵدەدات‬ ‫بــوارە گشتییەکانی وەک سیاسەت و‬ ‫زانست لە هەژموونی ئایینی ڕزگاربکات‪،‬‬ ‫بــــەاڵم بــەبــێ ئــــەوەی مــافــی ئایین‬ ‫پێشێلبکات بۆ بەرەوپێشبردنی بەها‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانی خۆی و بەشداریکردن‬ ‫لە فەزای گشتیدا‪ .‬لەپاش (لــۆک)ەوە‪،‬‬ ‫ئــەم چەمکە گــۆڕانــی زۆری بەسەردا‬ ‫هاتووە و تیۆریزەی زیاتر کراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەکێکە لەو ڕوانگانەی کە قورسیایی‬ ‫خــۆیــان لــەدەســتــنــەداوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پاش ئەو ئەزموونە شکستخواردوانەی‬ ‫«عــەلــمــانــیــەتــی ت ــوون ــد» لــە چەند‬ ‫واڵتێکی جیهان‪ ،‬تیۆریزانانی زانستە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانیان ناچاربوون دووبارە‬ ‫پێناسەی ئەم چەمکە و چەمکەکانی تری‬ ‫پەیوەست بە عەلمانییەوە بکەنەوە‪.‬‬

‫بەعەلمانیکردن‬ ‫(‪)Secularization‬‬ ‫چەمکی دووەم بەعەلمانیکردن؛‬ ‫ئــامــاژەیــە بــۆ ئــەو پــڕۆســە مێژووییە‬ ‫ڕاستەقینە یان وێناکراوانەی کە جیاوازی‬ ‫و جیاکاری دەک ــات لەنێوان ئایینی‬ ‫و عەلمانیدا‪ ،‬وەک ئــەو پرۆسانەی‬ ‫کە بەتایبەتی لە خۆرئاوا ئایینی لە‬ ‫دەوڵــەت جیاکردەوە‪ .‬بەعەلمانیکردن‬ ‫خــودی پرۆسەکەیە‪ ،‬بــەاڵم تاکە دوو‬ ‫ئەزموونی بەعەلمانیکردنمان نییە کە‬ ‫تەواو هاوشێوە بن‪ .‬هەموو ئەزموونێک‬ ‫عەلمانی(‪)Secular‬‬ ‫چەمکی عەلمانی کاتیگۆرییەکی زادەی هــەلــومــەرجــە مێژووییەکانی‬ ‫مەعریفیە و هەموو بــوارەکــانــی وەک خۆیەتی و دەرهاویشتەی تایبەت بەخۆی‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬یاسا و تیۆلۆگیا دەبێت‪ .‬کاتێک باس لە بەعەلمانیکردنی‬ ‫گرنگی پێدەدەن و توێژینەوەی لەسەر خۆرئاوا دەکرێت‪ ،‬نە لە سەرەتادا و نە‬ ‫دەکەن‪ ،‬عەلمانی ئاماژەیە بۆ ئەو بوار لە قۆناغەکانی پێگەیشتنی پرۆسەکەدا‪،‬‬ ‫یــان واقــیــعــەی هــەوڵــی دروستکردنی ئەزموونی دەوڵەتە جیاوازەکانی ئەوروپا‬ ‫دابڕانێک دەدات لەگەڵ ئایینیی‪ .‬لەناو هاوشێوە نەبوون‪ ،‬بەاڵم لەڕووی بناغەی‬ ‫ئەم کاتیگۆرییەدا‪ ،‬چەمکی وەک مرۆڤی هزریی‪ ،‬ئایینی و فەلسەفییەوە ئەم‬ ‫عەلمانی‪ ،‬دەوڵەتی عەلمانی‪ ،‬کۆمەڵگەی دەوڵەتانە هاوشانی یەکتر ڕێیان دەکرد‬ ‫عەلمانی‪ ،‬دامەزراوەی عەلمانی و هتد‪ ...‬و گۆڕانکارییەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا‬ ‫هەیە‪ ،‬کە هەمیشە و هەردەم لەبەرامبەر‬ ‫هەمان ئەو چەمکانەدا‪ ،‬بەاڵم لە ڕوانگە‬ ‫ئایینییەکەوە دادەنــرێــن‪ ،‬وەک مرۆڤی‬ ‫ئایینی‪ ،‬دەوڵەتی ئایینیی‪ ،‬کۆمەڵگەی‬ ‫ئایینیی و دامـــــەزراوەی ئایینیی و‬ ‫هتد‪ ....‬ئــەوەی گرنگە‪ ،‬وەک (خۆزێ‬ ‫کازانۆڤا) دەڵێت‪ ،‬ئەوەیە کە چەمکی‬ ‫عەلمانی بەبێ چەمکی ئایینیی کۆی‬ ‫واتاکانی لەدەستدەدات‪ ،‬چونکە ئەم دوو‬ ‫چەمکە تەواوکەری یەکترن‪ .‬فەیلسەوفی‬

‫کاریگەرییان لەسەر فەڕەنسا و بەریتانیا‬ ‫هەبوو و بەپێچەوانەشەوە‪ .‬هۆکاری ئەم‬ ‫کاریگەرییانە ئــەوە بــوو‪ ،‬کە پرۆسەی‬ ‫بەعەلمانیکردن بەشێکی دانەبڕاو بوو‬ ‫لە پرۆسەی بەمۆدێرنکردنی کۆمەڵگە‬ ‫خۆرئاواییەکان‪ .‬سەرەتا بەمۆدێرنکردنی‬ ‫هزر و سیاسەت دەستیپێکرد و پاشان‬ ‫ئەم بەمۆدرێنکردنە لە پەیوەندیدا بە‬ ‫ئایینەوە بەعەلمانیکردنی بەرهەمهێنا‪.‬‬ ‫بەکورتی دەتوانین بڵێین‪ :‬بەمۆدێرنکردن‬ ‫زەمیناسازی پێویستی بۆ بەعەلمانیکردن‬ ‫کرد‪ ،‬لەبەرئەوە ئەزموونەکانی خۆرئاوا‬ ‫سەرکەوتوو بوون‪.‬‬ ‫ئەزموونە جیاوازەکانی دەرەوەی‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬لەنێوان سەرکەوتنی شەرمنانە‬ ‫و گوماناوی و شکستهێنانی کەمەرشکێندا‬ ‫خۆیان دەبیننەوە‪ ،‬لەوانەیە گرنگترین‬ ‫هــۆکــار ئــەوە بێت کــە ئــەم پرۆسەیە‬ ‫منداڵی سروشتی هەلومەجی ئەو واڵتانە‬ ‫نــەبــووە کــە تێیاندا تاقیکراوەتەوە!‬ ‫بەهۆی جیاوازی ئەزموونەکانی پرۆسەی‬ ‫بەعەلمانیکردنەوە‪ ،‬شێواندنێکی زۆر‬ ‫بەرامبەر بەم چەمکە کــراوە‪ .‬هاوکات‬ ‫جۆرێک لە دژایەتیکردنی ئەم چەمکە‬ ‫بەدیدەکرێت‪ ،‬کە خاڵی نییە لە ڕەوایەتی‪،‬‬ ‫چونکە هەندێک لــە ئەزموونەکانی‬ ‫بەعەلمانیکردن‪ ،‬تەنها السایکردنەوەیەکی‬ ‫شــێــواوی پــرۆســەی بەعەلمانیکردنی‬ ‫خۆرئاوا بــوون‪ .‬لە ئەزموونی هەندێک‬ ‫لە واڵتــە عەرەبییەکاندا‪ ،‬عەلمانیەت‬ ‫وەک ئــایــدۆلــۆجــیــا‪ ،‬لــە نــاوکــۆیــیــە‬ ‫مێژوویی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکەی‬ ‫دەردەهێنرێت و بــەزۆر دەسەپێنرێت‬ ‫بــەســەر کۆمەڵگە دواکــەوتــووەکــانــی‬ ‫جیهانی عەرەبیدا‪ ،‬کە دواجار جگە لە‬ ‫زوڵم و ستەم هیچی تر بەرهەمناهێنێت‪.‬‬ ‫هاوکات ئــەم سەپاندنەی عەلمانیەت‬ ‫و کورتکردنەوەی لە ئایدۆلۆجیایەکی‬ ‫بەرتەسکی دژەئاییندا‪ ،‬دەرئەنجامی‬ ‫سروشتی بریتی دەبێت لە دژایەتیکردنی‬ ‫لەالیەن ئایین و دامەزراوە ئایینیەکانەوە‪،‬‬ ‫چــونــکــە پــیــاوانــی ئــایــیــن هەستێکی‬ ‫ڕاستەقینەیان لەال دروستدەبێت‪ ،‬کە‬ ‫ئایینەکەیان لــەبــەردەم مەترسییەکی‬ ‫ڕاستەقینەدایە‪ .‬بەعەلمانیکردن لە‬ ‫ئــەزمــوونــی تــورکــیــاشــدا‪ ،‬هــاوشــێــوە‬ ‫ستەم بەرهەمدەهێنێت‪ .‬تورکیا کە لە‬ ‫ڕێگەی ستەم و زۆرکارییەوە پرۆسەی‬ ‫بەعەلمانیکردن بە خێراییەکی بێوێنە‬ ‫سەرڕێدەخات‪ ،‬دواجار کۆی پرۆسەکە لە‬ ‫هەموو جەوهەرێک بەتاڵدەبێتەوە و هیچی‬ ‫تر نابێت جگە لە خوالنەوە لە بازنەیەکی‬ ‫داخــــراودا‪ ،‬کە ئێستا ئێمە شاهیدی‬ ‫گەڕانەوەیەکی سامناکین بۆ قۆناغی‬ ‫بەر لە بەعەلمانیکردنێکی ستەمکارانە!‬ ‫خەسڵەتی هاوبەشی ئــەم ئەزموونە‬ ‫جیاوازانە‪ ،‬ئەوەیە کە بەعەلمانیکردنی‬ ‫زۆرەملێ‪ ،‬هەرچیەکی بەرهەمهێنابێت‪،‬‬ ‫عەلمانیەتی بەرهەمنەهێناوە‪.‬‬ ‫بەکورتی بەعەلمانیکردن پێویستە‬ ‫هــاوشــان بێت لەگەڵ پێشکەوتنێکی‬ ‫سروشتیی کۆمەڵگە و دروستبوونی‬ ‫هەلومەرجی تەندروست بۆ ئەم پرۆسەیە‪.‬‬ ‫هاوشان بێت لەگەڵ گەاڵڵەبوونی بڕوای‬ ‫پتەو بە بەهای ئازادی بۆ پێشکەوتنی‬ ‫کۆمەڵگە‪ .‬ئــەگــەر هــەمــوو دامـــەزراوە‬ ‫کــۆمــەاڵیــەتــیــیــەکــان‪ ،‬بــە دامـــــەزراوە‬ ‫ئایینیەکانەوە‪ ،‬تێگەیشتن لــەوەی کە‬ ‫عەلمانیەت پارێزەری هەمووان دەبێت‪،‬‬ ‫دەبێتە ئەو چوارچێوەیەی کە جێگەی‬ ‫ئازادییەکانی هەمووانی تێدا دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئــەو کــاتــە بەعەلمانیکردن دەبێتە‬ ‫پێداویستی‪ ،‬پیاوانی ئایین پێش کەسانی‬ ‫تر پێداگری لەسەر دەکەن‪.‬‬

‫عەلمانیەت (‪)Secularism‬‬ ‫چەمکی سێیەم عەلمانیەت‪( ،‬ئەوەی‬ ‫الی ئێمە وەک چەمکێک بۆ هەر سێ‬ ‫واتاکە بەکاردەهێنرێت) ئاماژەیە بۆ‬ ‫کــۆی ئــەو جیهانبینی‪ ،‬ئایدۆلۆجیا‬ ‫و فــەلــســەفــانــەی کــە عــەلــمــانــیــن و‬ ‫بەعەلمانیکردن بە زەرورەتێکی مێژوویی‬ ‫و مرۆیی وەسفدەکەن‪ .‬واتا عەلمانیەت‬ ‫وەک عەقیدەیەکی سیاسی هەوڵنادات‬ ‫ئاراستەی ئایینیی تاکەکەس بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئیمانێکی نوێ وەک بەدیل پێشکەشبکات‬ ‫یان موژدەی نوێ ببەخشێت بە ئیمانداران‪،‬‬ ‫بەڵکو عەلمانیەت تەنها هەوڵی چێکردنی‬ ‫چوارچێوەیەک دەدات‪ ،‬لەناویدا ئاییندار و‬ ‫بێئایین پێکەوە هەڵبکەن‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫یەکێکیان هەوڵی سەپاندنی جیهانبینی‬ ‫خــۆی بــدات بەسەر ئەویتردا‪ .‬کەواتە‬ ‫عەلمانیەت هەڵوێستێکی دژەئایینی‬ ‫نییە‪ ،‬هاوشێوەی هەڵوێستی دژەئایینی‬ ‫کەسێکی بێبڕوا یان گومانگەرا‪( .‬ئەکیل‬ ‫بیلگرامی) لە کتێبی (عەلمانیەت‪ ،‬شوناس‬ ‫و جادولێکران) {ناونیشانە ئینگلیزییەکەی‬ ‫‪Secularism,‬‬ ‫‪Identity‬‬ ‫‪ }))and Enchantment‬کە‬ ‫ساڵی (‪ )٢٠١٤‬چــاپــکــراوە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«دەکــرێــت ئیماندارێکی وابەستەی‬ ‫مەسیحی‪ ،‬موسوڵمان یــان هیندۆس‪،‬‬ ‫هەندێک لــە شوناسە ئایینییەکانی‬ ‫خۆی لەدەستبدات‪ ،‬کە پەیوەستن بە‬ ‫نەریتەوە‪ ،‬دەکرێت خۆی وەک عەلمانی‬ ‫بناسێنێت‪ ،‬بەبێ ئەوەی پێویست بکات‬ ‫یان ناچاربێت‪ ،‬وابەستەبوونی خۆی بە‬ ‫ئایینەکەیەوە لەدەستبدات‪ ».‬کەواتە‬ ‫دەکرێت لە چوارچێوەی عەلمانیەتدا‪،‬‬ ‫ئیمانە جیاوازەکان لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ‬ ‫بێئیمانیدا پێکەوەهەڵبکەن و پێکهێنەری‬ ‫یەک کۆمەڵگە بن‪ ،‬بەبێ ئەوەی بەهاکانی‬ ‫الیەنێک قورسایی زیاتری هەبێت‪.‬‬ ‫عەلمانیەت وەک هەڵوێست بەرامبەر‬ ‫ئــایــیــن زەرورەتـــێـــکـــی مــێــژوویــیــە و‬ ‫دەرئەنجامی ئەو هەموو گرفتەیە کە‬ ‫حوکمی ئایینی بۆ کۆمەڵگەکانی مرۆڤی‬ ‫دروستکردوە‪ .‬کەواتە دەکرێت عەلمانیەت‬ ‫وەک ڕێگەچارە بۆ کێشەیەکی گەورەتر‬ ‫سەیربکرێت‪ .‬کــە کێشەکە هــاوکــات‬ ‫کێشەیەکی ئایینییە‪ ،‬نەک ئایین خۆی‬ ‫کێشەکە بێت‪ ،‬بەڵکو کێشەکە حوکمی‬ ‫ئایینی و دەسەاڵتی ئایینییە‪ .‬هیچ شتێک‬ ‫لەوە ڕاستتر نییە کە عەلمانیەت هەرەشەیە‬ ‫لەسەر دەســەاڵت و شکۆی دامــەزراوە‬ ‫ئایینییەکان و ئیمتیازاتی پیاوانی‬ ‫ئایینی‪ .‬لێرەوە بەرەنگاریی عەلمانییەت‬ ‫سەرڕێدەخرێت‪ ،‬بەاڵم بەناوی پاراستنی‬ ‫ئایین نەک پیاوانی ئایین‪ .‬هەروەک چۆن‬ ‫عەلمانیەت هەڵوێستە بەرامبەر ئایین‪،‬‬ ‫هەموو بزوتنەوەیەکی عەلمانی و هەموو‬ ‫هەوڵێکی بەعەلمانیکردن ڕووبــەڕووی‬ ‫هەڵوێستی تــوونــدی پیاوانی ئایینی‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬لەوانەیە ئەم هەڵوێستانە‬ ‫ڕەوابن ئەگەر بەرهەڵستییەکە ڕووبەڕووی‬ ‫بەعەلمانیکردن بکرێتەوە‪ ،‬نەک خودی‬ ‫عەلمانیەت‪ .‬چونکە نموونەی مێژوویی‬ ‫زۆرمان هەیە کە پرۆسەی بەعەلمانیکردن‬ ‫زوڵم و کوشتاری زۆری بەدوای خۆیدا‬ ‫هێناوە و دواجار عەلمانیەت نەهاتۆتەدی‪.‬‬ ‫بـــەاڵم هــیــچ ڕەوایـــەتـــیـــەک نییە بۆ‬ ‫بەرهەڵستیکردنی عەلمانیەت‪ ،‬چونکە‬ ‫دواجار‪ ،‬وەک فەیلەسوفی کەنەدی (چارلز‬ ‫تەیلەر) کە فەیلەسوفێکی وابەستەیە‬ ‫بــە ئایینی مــەســحــیــەتــەوە‪ ،‬دەڵــێــت‪،‬‬ ‫«عەلمانیەت تەنها کڵێسا و دەوڵــەت‬ ‫لێکجودا ناکاتەوە‪ ،‬بەڵکو دەوڵەت ناچار‬ ‫دەکات کە هەڵوێستێکی بێالیەن بەرامبەر‬

‫هەموو ئایینەکان پەیڕەوبکات»‪ .‬واتا‬ ‫عەلمانیەت دەبێتە پارێزەری ئایینەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم دژی دەسەاڵتی سیاسی پیاوانی‬ ‫ئایینە‪.‬‬ ‫ڕیشەکانی پرۆسەی بەشەیتانکردنی‬ ‫فریادڕەس‬ ‫لــێــرەدا دەردەکـــەوێـــت کــە کێشەی‬ ‫ئیسالمییەکانی ئێمە لەگەڵ ئەم فەزا‬ ‫ئــازادەی عەلمانیەت دایــە‪ .‬هەوڵەکانی‬ ‫شێواندنی عەلمانیەت و تێکەڵکردنی‬ ‫لەگەڵ پرۆسەکانی بەعەلمانیکردن‪ ،‬کە‬ ‫لە هەندێک جێگە لەژێر ئەم ناونیشانەدا‬

‫ڕەهای وەاڵمەکانی خۆیان هەیە‪ ،‬بتوانن‬ ‫خۆیان بدەن بەدەست عەلمانیەتەوە‪ ،‬ببن‬ ‫بە بەشێک لە فەزایەک کە ئارگومێنتی‬ ‫کراوە دەیانکات بە گفتوگۆکار‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوانــەی دەســەاڵتــی ڕەهــایــان هەیە‬ ‫بەسەریاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم لەڕووی کردارییەوە‪ ،‬ئەم پرۆسەیە‬ ‫هــەر دێــت‪ ،‬درەنــگ یــان زوو‪ ،‬وەاڵمــی‬ ‫حازربەدەستی پیاوانی ئایینی بەدەردی‬ ‫سروشتی بــەپــەرۆش و زانیاریخوازیی‬ ‫مرۆڤ ناخوات‪ .‬ئێستا بەشێکی زۆر لە‬ ‫دەسەاڵتە ڕەمزییەکانی پیاوانی ئایینی‬ ‫کەوتونەتە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬کرانەوەی‬

‫عەلمانیەت فریادڕەسی ئایینە پێش ئەوەی فردیاڕەسی هەر ئاراستەیەکی تری ئایدۆلۆجی بێت‬

‫زوڵــمــی زۆر لــە ئــیــمــانــداران کـــراوە‪،‬‬ ‫خــۆی لەخۆیدا هەوڵن بۆ ڕێگرتن لە‬ ‫بەرقەرابوونی ئەو فەزا ئــازادەی تێیدا‬ ‫بەهای هەموو ئایینەکان یەکسانن‪.‬‬ ‫سەختە بۆ پیاوانی ئایینێک کە زیاتر‬ ‫لە هەزارەیەکە حوکمی ڕەهــای هەموو‬ ‫جومگەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتی و سیاسی‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە بڕوای پتەویان بە ڕاستیی‬

‫عەلمانی‪ :‬هەوڵێکە بۆ پێناسەکردنەوەی ئەو پانتاییانەی ئایین‬ ‫دەستیبەسەرداگرتوون و ڕەوایەتی بەخۆی دەدات لەڕێگەی دۆگما‬ ‫ئایینیەکانەوە بەهاکانی بەسەر ئەم پانتاییانەدا بسەپێنێت‬

‫زیــاتــر دەبــێــتــە هـــۆی دروســتــبــوونــی‬ ‫پرسیاری زیاتر لەم دەسەاڵتانە و دواجار‬ ‫ســنــوورداربــوونــی‪ .‬ئــەوەی عەلمانیەت‬ ‫دەیــخــوازێــت‪ ،‬نــە لــەنــاوبــردنــی ئایینە‬ ‫وەک دیــاردەیــەکــی کــۆمــەاڵیــەتــی‪ ،‬نە‬ ‫قەدەغەکردنی ئیمانە وەک خولیایەکی‬ ‫تاکەکەسیی‪ ،‬بەڵکو ئەوەی عەلمانیەت‬ ‫دەیــخــوازێــت‪ ،‬ناچارکردنی ئایینە بۆ‬ ‫سەرقاڵبوون بە بواری پسپۆڕیی خۆیەوە‬ ‫و دەســتــوەرنــەدان لە فــەزای گشتیدا‬ ‫بەناوی خوداوە‪.‬‬ ‫کەواتە عەلمانیەت‪ ،‬جیاواز لە عەلمانی‬ ‫و بەعەلمانیکردن‪ ،‬ســـنـــووردارە بۆ‬ ‫فــەزای گشتی‪ ،‬بۆ کۆمەڵگە‪ ،‬هەوڵێکە‬ ‫بۆ دروستکردنی فەزایەک کە هەموان‬ ‫بەیەکسانی هەوڵی قەناعەتپێهێنانی‬ ‫کۆمەڵگە دەدەین کە «چاکە»‬ ‫و «بەها»کانی ئێمە باشترینن‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬ ‫بۆ کۆمەڵگە‪ ،‬نەک ناچارکردن و زۆرکردن‬ ‫لە کۆمەڵگە بۆ قبوڵکردنی چاکە و‬ ‫بەهاکانمان‪ .‬وەک (چــارلــز تەیلەر)‬ ‫دەڵــێــت‪ ،‬ســێ بــەهــا پێشمەرجن بۆ‬ ‫زامنکردنی بیالیەنی دەوڵەت و یەکسانی‬ ‫نێوان ئایینەکان‪ :‬ئازادی خوداپەرستی‪،‬‬ ‫یەکسانی نێوان ئایینەکان و بەخشینی‬ ‫فەزای پێویست بۆ بەشداریکردنی ئایینە‬ ‫جیاوازەکان لە نەخشاندنی کۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫کەواتە عەلمانیەت داکۆکی لە جۆرێک لە‬ ‫خوداپەرستی دەکات کە جەوهەرەکەی‬ ‫یەکسانییە‪ ،‬نەک کەڵەگایی ئایینێک‬ ‫بــەســەر ئــەوانــی تـــردا‪ ،‬هەوڵێکە بۆ‬ ‫یەکسانکردنی هەموو پەرستگاکان و‬ ‫بەخشینی فەزای ئازاد بە ئیمانداران بۆ‬ ‫قەناعەپێهێنانی کەسانی تر‪ ،‬هەوڵێکە‬ ‫کە شمشێر جێچۆڵ بکات بۆ بڵندگۆ و‬ ‫قەڵەم‪.‬‬ ‫بێگومان عەلمانیەت لــە خــۆرئــاوا‬ ‫بــێــخــەوش نییە‪ .‬یەکێک لــە ڕەخنە‬

‫لەوە دەکات کە هەموو ئایدیا مەزنەکانی‬ ‫سەردەمی مۆدێرن ڕەگوڕێشەیی ئاینیان‬ ‫هەیە‪ .‬بێگومان لــەڕووی مێژووییەوە‬ ‫ئایین بەشدارییەکی گرنگی هەبووە‬ ‫لــە دروستبوونی ئایدیاکاندا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەوەی شمیت مەبەستیەتی ئەوەیە ئەو‬ ‫چەمکانەی کە سەردەمی مۆدێرن الفی‬ ‫عەلمانیبوونیان پێوە لێدەدات‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫تەنها چەمکی تیۆلۆجی بەعەلمانیکراون‬ ‫(‪secularized theological‬‬ ‫‪ .)concepts‬بەکورتی مەبەستی‬ ‫شمیت ئەوەیە کە ئایدۆلۆجیاکان‪ ،‬هەر لە‬ ‫فاشیزمەوە تا مارکسیزم و تا لیبراڵیزم‪،‬‬ ‫بە کەرەستەکانی ئیمان بیناکراون‪.‬‬ ‫ئەمەش دەمانخاتە بــەردەم ئــەوەی کە‬ ‫ئەگەری گەڕانەوەی ئایین بۆ ناو پانتایی‬ ‫سیاسەت ئەگەرێکی هەمیشە کراوەبێت‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوەیە کە کۆمەڵێک بیریار‬ ‫لەم سەردەمەدا بانگەشەی قۆناغی پاش‪-‬‬ ‫عەلمانیەت (‪)Post-secularism‬‬

‫گرنگەکان لە عەلمانیەتی خۆرئاوا ئەوەیە‬ ‫کە لە هەڵگری خەسڵەتی پەراوێزخستنی‬ ‫ئاینەکانی دەرەوەی خۆرئاوایە‪ .‬وەک‬ ‫ئەنسرۆپۆلۆجیستی بەڕەچەڵەک سعودی‬ ‫(تــەالل ئەسەد) دەڵێت‪ :‬عەلمانیەتی‬ ‫خـــۆرئـــاوا نـــەک تــەنــهــا هـــەوڵـــدەدات‬ ‫موسوڵمانەکانی هەناوی خۆی خاڵی‬ ‫بکاتەوە لە هەموو شوناسێکی کولتوریی‬ ‫نامۆ بە خۆرئاوا‪ ،‬بەڵکو دەیانکاتە بابەتی‬ ‫گەمەی قبوڵکردن و ڕەتکردنەوە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫هۆکاری سەرەکیی ئەمە ئەوە بێت‪ ،‬کە‬ ‫خــۆرئــاوا هێشتا کۆشوناسی ئایینی‬ ‫خــۆی لــەدەســتــنــەداوە‪ ،‬هێشتا بەپێی‬ ‫پێوەرەکانی ئایین (ئێمە‪/‬ئەوان) پێناسە‬ ‫دەکرێن‪ .‬لەم بارەوە‪ ،‬جێگەی تێڕامانە‬ ‫کە تیۆریزانی سیاسی و یاسایی ئەڵمانی‬ ‫(کارڵ شمیت) لە کتێبێکی بەناوبانگیدا‬ ‫بەناونیشانی (تیۆلۆجیای سیاسی) باس‬

‫دەکەن‪ ،‬بەواتای دووبارە پێناسەکردنەوەی‬ ‫عەلمانیەت‪ ،‬نەک کۆتاییهاتنی‪ .‬ئامانج لە‬ ‫دووبــارە پێناسەکردنەوەی عەلمانیەت‪،‬‬ ‫کرانەوەی زیاتریەتی بــەڕووی ئایین و‬ ‫ڕوانگە ئاینییەکاندا و دروستکردنی‬ ‫دەرفەتی زیاترە بۆ بەشداریپێکردنی‬ ‫ئایین لەو فرەییەدا کە پێشمەرجە بۆ‬ ‫دیمۆکراسی و عەلمانیەتی نەرم و کراوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫لێرەوە چەندین هەوڵی جدی هەیە بۆ‬ ‫دووبــارە پێناسەکردنەوەی عەلمانیەت‬ ‫و گۆڕینی پـــۆزش و ســنــوورەکــانــی‪،‬‬ ‫تــا عــەلــمــانــیــەت کــورتــنــەبــێــتــەوە بۆ‬ ‫ئایدۆلۆجیایەکی تاریک و دانەخزێت‬ ‫بۆ ئاستی جۆرێک لە فەندەمێنتاڵیزم‪.‬‬ ‫ئـــەوەی لــەم نــاوکــۆیــیــەدا نــاڕەوایــە‪،‬‬ ‫تــێــکــەڵــکــردن و شــێــوانــدنــی تیۆریی‬ ‫چەمکەکان و هەوڵدانە بۆ شێواندنی‬ ‫چەمکی عەلمانیەت لەژێر ڕۆشنایی‬ ‫چەند ئەزموونێکی شکستخواردوودا‪.‬‬ ‫ئەمە هەوڵێکی ئایدۆلۆجییە کە هیچ‬ ‫ڕەوایەتیەکی زیاتری نییە لە هەوڵی‬ ‫ئــەوانــەی دەیــانــەوێــت بەعەلمانیکردن‬ ‫بسەپێنن بەسەر کۆمەڵگەدا و ستەم لە‬ ‫ئایینەکان بکەن‪.‬‬ ‫بــەپــێــی ئـــەم تێگەیشتنە تــازانــە‬ ‫عەلمانیەت هەوڵ نییە بۆ پەراوێزخستنی‬ ‫ئایین‪ ،‬بەڵکو هەوڵێکە بۆ وەرگرتنەوەی‬ ‫ئیمتیاز لە ئایین وەک تاکە پێوەری‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬یاسایی و سیاسیی‪ .‬لەم‬ ‫ناوکۆییەدا ئایین‪ ،‬دەبێتە یەکێک لە‬ ‫چەندین جیهانبینی کێبەرکێکار‪ .‬وەک‬ ‫فەیلەسوفی ئەڵمانی (یۆرگن هابرماز)‬ ‫لە کتێبی (هۆشیاری بەرامبەر ئەوەی‬ ‫ونە‪ :‬ئیمان و عەقڵ لە سەردەمی پاش‪-‬‬ ‫عەلمانی)دا دەڵێت‪ ،‬لەسایەی عەلمانیەتدا‬ ‫ئایین دەتوانێت لەناو ئەو فرەییەدا درێژە‬ ‫بە ژیانی خۆی بــدات‪ ،‬بەاڵم پێویستە‬ ‫پێشوەخت ئایین و عەلمانییەت بڕوایان‬ ‫بە فرەیی هەبێت‪ ،‬ئایین دەستبەرداری‬ ‫سنووردانان بۆ عەقڵ و زانست بێت‪،‬‬ ‫و عەقڵ و زانستیش دەســتــبــەرداری‬ ‫حوکمدان ببن لەسەر ڕاستییەکانی ئایین‪.‬‬ ‫لــەڕاســتــیــدا‪ ،‬قبوڵنەکردنی فرەیی‬ ‫کرۆکی کێشەکەیە‪ ،‬نەک عەلمانیەت‪.‬‬ ‫چونکە نەریتی ئایینی لە واڵتەکانی‬ ‫ئێمە بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬بەتەنها فرەیی‬ ‫(‪ )Pluralism‬ڕەتــنــەکــردۆتــەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو پــێــچــەوانــەی فــرەیــی نمایش‬ ‫کــردوە کە تاکڕەویی (‪)Monism‬‬ ‫ە لــەســایــەی تۆتالیتاریانیزمێکی‬ ‫تیۆکراتیدا‪ .‬ئەم تۆتالیتاریانیزمە ئایینییە‬ ‫هیچ جیاوازییەکی نییە لــەگــەڵ ئەو‬ ‫تۆتالیتاریانیزمەی بەناوی عەلمانیەتەوە‬ ‫لە چەند واڵتێکی وەک یەکێتی سۆڤێتی‬ ‫جاران‪ ،‬ئەلبانیای ئەنوەر خواجە‪ ،‬چین و‬ ‫تورکیا‪ ،‬هەموو جۆرە پراکتیز و نەریتێکی‬ ‫ئایینیان قــەدەغــەکــرد‪ .‬ئــەم جــۆرە‬ ‫ئەزموونانە دژی جەوهەری عەلمانیەتن‪،‬‬ ‫چونکە عەلمانیەت بەبێ فرەیی هیچ‬ ‫مانایەکی نییە‪ .‬تەنها لەسایەی فرەیدا‪،‬‬ ‫عەلمانیەت دەتوانێت ببێتە چوارچێوەی‬ ‫پێکەوەژیانی بڕوا جیاوازەکان‪ .‬عەلمانیەت‬ ‫لەسەرەتادا بۆ ئەوە هاتووە کە ئیمتیاز‬ ‫لە ئاینێکی دیــاریــکــراو وەربگرێتەوە‬ ‫کە هەژموونی هەبووە بەسەر زانست‪،‬‬ ‫کۆمەڵگە و سیاسەتدا و بیکاتە یەکێک‬ ‫لە چەندین جیهانبینی جیاواز‪.‬‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬هەندێک نووسەری کورد‪،‬‬ ‫بەناوی تیۆریزانەوە‪ ،‬باس لەوە دەکەن‬ ‫کــە عەلمانیەتی خــۆرئــاوا شکستی‬ ‫خــواردوە و پێویست ناکات ئێمە چیتر‬ ‫باسی شتێک بکەین کە بیریارەکانی‬ ‫هــەنــاوی خــۆرئــاوا بەشکستخواردوی‬ ‫دەزانن‪ .‬ئەمە بەتەنها هەڵە تێگەیشتن‬ ‫و هەڵەخوێندنەوەی تیۆرییە نوێیەکانی‬ ‫پاش‪-‬عەلمانیەت نییە‪ ،‬بەڵکو هەوڵێکی‬ ‫سیستەماتیکە لەچوارچێوەی هەوڵەکانی‬ ‫بەشەیتانکردنی عەلمانیەتدا‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫دەیـــان ڕەخــنــە هــەیــە لــە ئــەزمــوونــە‬ ‫جیاوازەکانی عەلمانیەت‪ ،‬بــەاڵم تاکە‬ ‫یەک تیۆریزان و بیریاری جدی نییە‪،‬‬ ‫بانگەشەی پشتکردنە عەلمانیەت بکات‪،‬‬ ‫وەک هەندێک بەڕێز لێرە و لەوێ وەهمی‬ ‫لەو جۆرە باڵودەکەنەوە‪ .‬عەلمانیەت وەک‬ ‫هەر چەمکێکی تر شایانی پێداچوونەوە‪،‬‬ ‫دووبــارە پێناسەکردنەوە و چەمکاندنی‬ ‫تیۆرییە‪ ،‬بەاڵم هەرگیز نابێت گەڕانەوە‬ ‫بۆ سەدە تاریکەکانی حوکمی ئایین وەک‬ ‫بەدیلێکی تیۆریی قبوڵ بکرێت‪.‬‬

‫گرنگی ناساندن و پێناسەکردنەوەی‬ ‫عەلمانیەت‬ ‫لەم ناوکۆییەدا‪ ،‬گرنگە ترسی هێزە‬ ‫ئایینیەکان‪ ،‬بەتایبەتی هێزە سیاسییە‬ ‫ئایینیەکان‪ ،‬لەبەرچاوبگرین‪ .‬دەتوانین‬ ‫ئەم ترسە پێناسە بکەین وەک‪ :‬ترس‬ ‫لە هــەوڵــدان بۆ گۆڕینی هەلومەرجی‬ ‫مرۆیی لە هەلومەرجێکی ئایینیەوە‬ ‫بۆ هەلومەرجێکی دژەئایینی‪ .‬هێزە‬ ‫ئایینیەکان ناتوانن پێشبینی جیهانێک‬ ‫بکەن کە ئایین بناغەڕێژیی هەموو بەها‬ ‫ئەخالقی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکانی‬ ‫نەکات‪ .‬هێزە ئایینییەکان لەسۆنگەی‬ ‫ئەم بڕوایەوە‪ ،‬هەوڵ دەدەن بەتووندی‬ ‫بەرەنگاری هەموو هەوڵێک ببنەوە کە‬ ‫ڕێگە بە جیهانبینی نوێ و بەهای نوێ‬ ‫دەدات ببنە بەشێک لە هەلومەرجی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬چونکە وەک وتمان هەلومەرجی‬ ‫مرۆیی داسەپێنراو هەلومەرجێکی تەواو‬ ‫ئایینییە‪ .‬ئەم ترسە هەندێک ڕەوایەتی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو پێیەی ئەزموونی بەشێک‬ ‫لەو واڵتانەی پرۆسەی بەعەلمانیکردن‬ ‫تێیدا سەرڕێخراوە‪ ،‬لەکۆتایدا پرۆسەکە‬ ‫کــورتــکــراوەتــەوە بــۆ ستەمکردن لە‬ ‫ئایینێکی دیاریکراو و دژایەتیکردنی‬ ‫بەهاکانی ئــەو ئایینە‪ .‬بــەاڵم بەهیچ‬ ‫شێوەیەک ناکرێت ئەم ئەزموونانە وەک‬ ‫عەلمانیەتی ڕاستەقینە لەقەڵەم بدرێن‪،‬‬ ‫چونکە پرۆسەی بەعەلمانیکردن لەوەدا‬ ‫کورتکراوەتەوە کە هەلومەرجی مرۆیی‬ ‫بــەتــەواویــی پێچەوانە بکرێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ئەزموونی تورکیادا‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی عوسمانی‪،‬‬ ‫لەالیەن ناشیونالیستە تورکەکانەوە‬ ‫بەتەواوی پێچەوانەکرایەوە بۆ ئەزموونی‬ ‫دەوڵەتێکی مۆدێرنی نەتەوەیی شۆڤێنی‬ ‫دژەئایینی‪ .‬بەواتایەکی تــر جۆرێک‬ ‫لە ستەمکاری گۆڕا بە جۆرێکی تر لە‬ ‫ستەمکاری بەاڵم لەژێر ناوی جیاوازدا‪.‬‬ ‫لە ئەزموونی پۆست‪-‬کۆلۆنیالیزمی‬ ‫واڵتانی دەرەوەی خۆرئاوا‪ ،‬تێگەیشتنێکی‬ ‫هەڵەی نامێژوویی هەبوو لە عەلمانیەت‪.‬‬ ‫زۆربەی هێزە عەلمانیەکان لەو بڕوایەدا‬ ‫بــوون کــە پێویستە بەمۆدێرنکردنی‬ ‫(‪)Modernisation‬ی کۆمەڵگە‬ ‫هاوشان بێت لەگەڵ بەعەلمانیکردنی‬ ‫دەوڵەت و بگرە کۆمەڵگەش‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫کە کۆمەڵگەکانی ئەم واڵتانە وابەستەیی‬ ‫ئایینی قووڵیان هەبوو‪ ،‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫دەوڵـــەت نــاچــاربــوون بەعەلمانیکردن‬ ‫بسەپێنن‪ ،‬لەجیاتی ئــەوەی ڕێگەبدەن‬ ‫بــە گــەشــەکــردنــی عــەلــمــانــیــەت وەک‬ ‫پرۆسەیەکی مــێــژوویــی و سروشتی‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی قۆناغی پاش کۆلۆنیالیزم‪،‬‬ ‫تێگەیشتنێک بوو کە بڕوای پتەوی بەوە‬ ‫هەبوو کە عەلمانیەت یەکێکە لە کۆڵەکە‬ ‫سەرەکییەکانی مۆدێرنیزم‪ ،‬تەنانەت‬ ‫یەکەم ســەرۆک وەزیــرانــی هیندستان‬ ‫(جــەواهــیــر الل نــەهــرۆ) دەڵــێــت کە‬ ‫عەلمانیەت پێشمەرجە بۆ بەمۆدێرنکردنی‬ ‫سەرکەوتوو‪ .‬لێرەوە هێزە نەریتییەکانی‬ ‫ئەم کۆمەڵگانە‪ ،‬کە بەشێکی زۆریــان‬ ‫پێشڕەوی شۆڕشەکانی دژەکۆلۆنیالیزم‬ ‫بــوون‪ ،‬بەتووندی بەرەنگاری هــەردوو‬ ‫پرۆسەی بەمۆدێرنکردن و بەعەلمانیکردن‬ ‫بوونەوە‪ .‬دواجــار عەلمانیەتی بەچەک‬ ‫سەپێنراو شکستیخوارد و ئێستا ئێمە‬ ‫لەگەڵ ئاکامەکانیدا ڕووبــەڕوویــن کە‬ ‫گەڕانەوەیەکی توندوتیژانەی ئەو هێزە‬ ‫ئایینیانەیە کە سااڵنێکی درێژ لەڕێگەی‬ ‫زەبروزەنگەوە خەفەکرابوون‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەزمــوونــی تــرمــان هەیە کە‬ ‫عەلمانیەت وەک جیاکردنەوەی ئایین و‬ ‫دەوڵەت سەرکەوتوو بووە و ئایین ڕۆڵی‬ ‫زۆری هەیە لە کۆمەڵگە و سیاسەتی‬ ‫ئەو دەوڵەتانەدا‪ .‬بۆ نموونە لە کۆریای‬ ‫باشور‪ ،‬عەلمانیەت وەک پرنسیپێکی‬ ‫حوکمڕانی جێگیر بووە‪ ،‬بەاڵم ئایین و‬ ‫بەها نەریتییەکان ڕۆڵێکی کارایان هەیە لە‬ ‫بوارەکانی سیاسەت‪ ،‬ئابوری و بازرگانیدا‪.‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫هاوشێوە لــە واڵتــە یەکگرتووەکانی خودایەک و ئایینێکی دیایکراو هەبێت‪،‬‬ ‫ئــەمــریــکــا‪ ،‬ئایین ڕۆڵــێــکــی گــرنــگ و بەاڵم هاوکات بڕوای بە سنووردارکردنی‬ ‫یەکالکەرەوەی هەیە لە سیاسەتدا‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵتی ئایین هەبێت لەم جیهانەدا‪.‬‬ ‫حیزبی ئایینی نییە‪ .‬کۆمەڵگەی ئەمریکی‬ ‫دەرئەنجام‬ ‫کۆمەڵگەیەکی زۆر ئایینیە‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫گرنگە جەخت لــەوە بکەینەوە کە‬ ‫پێکدانێک نییە لەنێوان ئەم وابەستەییە‬ ‫ئایینیە و پابەندبوون بە عەلمانیەتەوە پرۆسەی بەشەیتانکردنی عەلمانیەت لە‬ ‫وەک پرسیپێک بــۆ جــیــاکــردنــەوەی کۆمەڵگەی ئێمەدا‪ ،‬پرۆسەیەکی سیاسییە‬ ‫ئایین لە دەوڵەت‪ .‬بەشێکی بەرچاو لە زیاتر لــەوەی پرۆسەیەکی هزری بێت‪.‬‬ ‫فەیلەسوفانی ئایینی‪ ،‬ئەزموونی ئەمریکا لــەوەش زیاتر لەبواری تیۆریزەکردنی‬ ‫بە پارادۆکسی عەلمانی‪-‬ئایینی ناودەبەن‪ ،‬عەلمانیەتدا‪ ،‬ئێمە لــە هەژارییەکی‬ ‫کۆمەڵگەیەک کە لە سیاسەت و زانست و گەورەدا دەژین‪ ،‬جگە لە یەک دوو هەوڵی‬ ‫یاسادا عەلمانییە‪ ،‬بەاڵم ئایین لە هەموو جدیی‪ ،‬هیچ سەرچاوەیەکی گونجاومان‬ ‫بوارێکی ژیانی کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا نییە‪ ،‬خوێنەرانمان هۆشیاربکاتەوە لە‬ ‫پرۆسەی بەشەیتانکردنی ئەم چەمکە‪.‬‬ ‫ئامادەگییەکی بەهێزی هەیە!‬ ‫کەواتە دەکرێت ئێمە پێشبینی جۆرێک لــێــرەوە هــزرانــدن و تێۆریزەکردنی‬ ‫لە عەلمانیەت بکەین‪ ،‬کە پێگەیەک بۆ عەلمانیەت گرنگییەکی زۆری هەیە‪ ،‬هەم‬ ‫ئایین دەهێڵێتەوە و لە ستەم دەیپارێزێت‪ ،‬وەک چەمکێک کە مێژوویەکی دڕیژی‬ ‫بەاڵم هیچ ئیمتیازێک نادات بە هیچ ئایین تیۆریی هەیە لە جیهانی خۆرئاوا‪ ،‬هەم‬ ‫یان ئایدۆلۆجیایەک و هەمووان دەتوانن وەک چەمێک کە بۆتە پێداویستییەکی‬ ‫لە چوارچێوەیەکی دەستوری عەلمانیدا سیاسی لە کۆمەڵگەی ئێمەدا‪ .‬دەکرێت‬ ‫کاری خۆیان بکەن‪ .‬تەنها لەم ناوکۆییەدا عەلمانیەت لە کوردستان الساییەکردنەوە‬ ‫دەتوانین لە شیوەنی هێزە ئایینیەکان یان کۆپیکردنێکی دەقاودەقی ئەزموونی‬ ‫بۆ ئایین و ئەخالق و دژایەتیکردنی واڵتــانــی تــر نەبێت‪ ،‬بەڵکو دەکرێت‬ ‫سەرسەختانەیان بۆ عەلمانیەت تێبگەین‪ .‬ئەزموونێکی نــــاوازە بێت کــە کۆی‬ ‫واتـــا دژایــەتــیــکــردنــی عەلمانیەت و هەلومەرجە سیاسیی و کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫بەشەیتانکردنی‪ ،‬هەوڵی هێزە ئایینیەکانی ڕەچاوبکات‪ .‬گرنگە ئامانج لەم پرۆسەیە‬ ‫ئێمەیە بۆ پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان‪ ،‬جیاکردنەوەی ئایین بێت لە دەوڵەت‪،‬‬ ‫بۆ پاراستنی ئیمتیازیان وەک هێزێگەلێک نەک دژایەتیکردنی ئایین و هەوڵدان‬ ‫کە حەسانەی سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و بۆ سەپاندنی جیهانبینی بەدیل بەسەر‬ ‫ئەدەبییان هەیە‪ .‬عەلمانیەت دەیەوێت کۆمەڵگەیەکی ئایینیدا‪ .‬دەکــرێــت‬ ‫ئەم حەسانە و ئیمتیازانە وەربگرێتەوە‪ .‬پرۆسەی بەعەلمانیکردنی کۆمەڵگە لە‬ ‫لە هەلومەرجێکی لەم جۆرەدا پیاوانی بەتایبەتکردنی ئاییندا کورت نەکرێتەوە‪،‬‬ ‫ئایینی ئازاد دەبن لەنێوان هەڵبژاردنی وەک ئەزموونی فەڕەنسی‪ ،‬بەڵکو دەکرێت‬ ‫بانگەشەی ئایینی یان دەستبەرداربوون لە عەلمانیەت بکرێت بە چوارچێوەیەک بۆ‬ ‫بانگەشەی ئایینی و ڕووکردنە سیاسەت‪ ،‬جیاکردنەوەی دامەزراوە سیاسی‪ ،‬ئابوری‬ ‫بــەاڵم نابێت لــە هیچ کۆمەڵگەیەکی و زانستییەکان لە دامەزراوە ئایینیەکان‪.‬‬ ‫مەدەنی و عەلمانیدا ڕێگە بە تێکەڵکردنی ئەم چوارچێوەیە بەتەنها لەیەک کاتدا‬ ‫زامنی پاراستنی دامـــەزراوە سیاسی‬ ‫سیاسەت و بانگەشەی ئایینی بدرێت‪.‬‬ ‫چارلز تەیلەر لە کتێبی (سەردەمی و زانستییەکان دەکــات لە هەژموونی‬ ‫عــەلــمــانــی – ‪ )Secular Age‬پیاوانی ئایینی‪ ،‬هاوکات زامنی پاراستنی‬ ‫ئاماژە دەکات بۆ سەردەمەکەمان وەک ئایین دەکــات لە هەژموونی پیاوانی‬ ‫سەردەمێکی عەلمانی‪ ،‬بــەو واتایەی سیاسەت‪ .‬لەم ڕوانگەیەوە عەلمانیەت‬ ‫دابڕانێکی ڕیشەیی هەیە لەگەڵ تێڕامانی دەکرێت فریادڕەسی ئایین بێت پێش‬ ‫ئایینی سەدەکانی ناوەڕاست بۆ هەموو ئەوەی فریادڕەسی دەوڵەت بێت‪.‬‬ ‫ئەو تاوانانەی ئەمڕۆ بەناوی ئایینی‬ ‫دیــاردە و ڕووداوەکــــان‪ .‬لە سەردەمی‬ ‫عەلمانیدا‪ ،‬دەکرێت مرۆڤەکان بڕوایان ئیسالمەوە دەکرێن و ئەو جەنگانەی‬ ‫بــە ئاینی دیــاریــکــراو هەبێت‪ ،‬بــەاڵم بەناوی ئایینەوە خوێنی هەزاران کەس‬ ‫ئــەوەی ئەمان لە مرۆڤە ئایینیەکانی دەڕێــژن‪ ،‬زادەی ئەو هەلومەرجەن کە‬ ‫پێش خۆیان جــیــادەکــاتــەوە‪ ،‬ئەوەیە ئایین کــراوەتــە پێوەری ڕەهــای ژیان‬ ‫کــە شــرۆڤــەیــەکــی ئایینی بــۆ هەموو و سیاسەت و دەوڵـــەتـــداری‪ .‬کاتێک‬ ‫ڕوداوەکــان ناکەن‪ .‬لەوانەیە مرۆڤەکان ئەو ئیمتیازاتانەی دراون بە ئاینێکی‬ ‫بــڕوایــان بــە پەیوەندییەکی هۆیەکی دیاریکراو و ئەو حەسانانەی کە دراون‬ ‫(‪ )Causal Relation‬هەبێت بە پیاوانی ئایینی سەندرانەوە‪ ،‬کەشێکی‬ ‫لەنێوان ڕووداوەکاندا‪ ،‬بەاڵم مەرج نییە یەکسان دروســت دەبــێــت‪ ،‬کە هەموو‬ ‫دەستبەجێ ئەمە بدەنە پاڵ دەستێکی الیەک ڕۆڵی خۆی دەزانێت‪ .‬هەر کەس‬ ‫ئیالهی‪ .‬بەپێچەوانەوە مرۆڤی سەدەکانی دەیەوێت خزمەتی ئایین بکات دەتوانێت‬ ‫نـــاوەڕاســـت هــەمــوو گــۆڕانــکــاریــیــەک‪ ،‬لە چوارچێوەی دامــەزراوە ئایینەکاندا‬ ‫ڕووداوێک یان دیاردەیەکیان دەدایە پاڵ ئەم کارە بکات و هەر کەسیش دەیەوێت‬ ‫دەسەاڵت و ئیرادەی ئیالهی و مرۆڤ تەنها خزمەتی دەوڵەت بکات لە چوارچێوەی‬ ‫وەک بوونەوەرێکی بێدەسەاڵتی بێئیرادە دامـــەزراوە سیاسیی و حکومییەکاندا‬ ‫سەرقاڵی تەماشاکردن و واقــوڕمــان دەتوانێت ئەم کارە بکات‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫بووە لەبەردەم ئیرادەی ئیالهیدا‪ .‬بەاڵم ڕێگەبدرێت ئەم بوارانە تێکەڵ بکرێن و‬ ‫لەگەڵ هاتنی عەلمانیەت‪ ،‬بەشێکی زۆر ئایین بکرێتە سەرچاوەی شەرعیەت بۆ‬ ‫لــەو دیــاردانــەی پێشتر دەخــرانــە پاڵ حوکمڕانی‪.‬‬ ‫لە کۆتایدا گرنگە ئاماژە بەوە بدەین‬ ‫دەسەاڵتێکی ئیالهی‪ ،‬ڕوونکردنەوەی‬ ‫زانستی بێگرێیان بۆ کرا‪ ،‬تەنانەت ئەگەر کە ئەم باسە بانگەشەی ئــەوە ناکات‬ ‫بڕواشمان بە پەیوەندی هۆیەکی هەبێت کە بتوانێت هەموو تەمومژەکانی سەر‬ ‫لەنێوان ڕووداوێـــک و یەکێکی تــردا‪ ،‬چەمکی عەلمانیەت بڕەوێنێتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫دەتوانین بڵێن ئەوە یاساکانی سروشتە ئەم هەوڵە کارێکی زۆر لەوە گەورەترە کە‬ ‫کە ئەمەی ڕێکخستووە‪ .‬بەکورتی زانست لێرەدا تەنها ئاماژە بە هێڵە گشتییەکانی‬ ‫کۆمەکێکی گــەورەی کرد بە پرۆسەی دراوە‪ .‬بەاڵم لەم هەلومەرجەی جیهان‬ ‫بەعەلمانیکردنی کۆمەڵگەکانی خۆرئاوا‪ ،‬و ناوچەکەی ئێمەدا‪ ،‬هیچ شتێک لەوە‬ ‫بەڕادەیەک کە بەبێ ئەوەی پەیوەندی گرنگتر نییە‪ ،‬پێداچوونەوە بۆ کۆی ئەم‬ ‫مرۆڤ و ئایین بنبڕ بکات یان قەدەغەی چەمکانە بکەین کە لێرەدا ئاماژەیان‬ ‫بکات‪ ،‬بەشێکی زۆری ئەو بۆشاییانەی پــێــدرا‪ ،‬ئــەمــەش لــە چوارچێوەیەکی‬ ‫پێشتر بە ئایین پڕدەکرانەوە‪ ،‬ئیستا شیکاریی گــونــجــاودا‪ .‬دەکــرێــت ئەم‬ ‫مرۆڤ بە زانست و بیرکردنەوەی عەقاڵنی چەمکانە لە ناوکۆیی تردا واتای تریان‬ ‫پڕیاندەکاتەوە‪ .‬لێرەوە دەتوانین بڵێین پێبدرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر مەبەستمانە‬ ‫دەکرێت مرۆڤ ئایینی بێت و عەلمانی دیبەتێکی بەرهەمدار دەستپێبکەین‬ ‫بێت لەیەک کــاتــدا‪ ،‬بــڕاوی بە بوونی پێویستە پـــرۆســـەی ڕیــســواکــردنــی‬ ‫عەلمانیەت لەالیەن تیۆریزانانی ئایینی‬ ‫و ڕیسواکردنی ئایین لەالیەن تیۆریزانانی‬ ‫عەلمانییەوە ڕابگیرێت‪ .‬کاتێک پرۆسەی‬ ‫بەشەیتانکردنی ئەم چەمکانە ئاشکرا‬ ‫بـــوون و ئـــەم هــەواڵنــە شەرعیەتی‬ ‫تیۆرییان لەدەستدا‪ ،‬ئەو کاتە دەتوانین‬ ‫پێناسەیەکی ڕوونمان هەبێت بۆ ئایین‪،‬‬ ‫عەلمانیەت و فەزای گشتی و پەیوەندییان‬ ‫بەیەکترەوە و سنوورەکانیان لەهەمبەر‬ ‫یەکتردا‪.‬‬

‫سێ بەها پێشمەرجن بۆ زامنکردنی بیالیەنی دەوڵەت و یەکسانی نێوان‬ ‫ئایینەکان‪ :‬ئازادی خوداپەرستی‪ ،‬یەکسانی نێوان ئایینەکان و بەخشینی فەزای‬ ‫پێویست بۆ بەشداریکردنی ئایینە جیاوازەکان لە نەخشاندنی کۆمەڵگەدا‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی‪ ،‬دەربارەی عەلمانیەت و ئیسالم‬ ‫وەاڵمێک بۆ (کورتە وەاڵم)ەکەی عەلی باپیر‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫پێشەکی‬ ‫ئیسالمیەکان لــە هەمو شوێنێک‪ ،‬و‬ ‫ئیسالمیەکانی کوردستانیش وەکو نمونە؛‬ ‫هەمیشە ـ تــا ڕادەی ســوربــون لەسەر‬ ‫بــەدحــاڵ ـی‌بــون و بـــەردەوام‌بـــون لەسەر‬ ‫تێگەشتنی هەڵە ـ بە هەستیارییەکی زۆرەوە‬ ‫مامەڵە لەگەڵ بابەتی «عەلمانیەت» یاخود‬ ‫«سێکیوالریزم» دەکەن‪ .‬هۆکاری ئەمەش‬ ‫ئاشکرایە‪ :‬عەلمانیەت‪ ،‬لە کوردستان و هەمو‬ ‫واڵتانی خۆرهەاڵتی‪ ،‬ڕێک گابەردی سەر‬ ‫ڕێگەی ئیسالمیەکانە بەرەو ئەو دەسەاڵتە‬ ‫تــاک‌ڕەوانــەی کە خەونی پێوە دەبینن‪.‬‬ ‫عەلمانیەت ڕێک ئەو لەمپەرەیە کە بەر بە‬ ‫پرۆژە ئایینی‪-‬سیاسیەکانی ئەوان دەگرێت‪،‬‬ ‫ڕێک ئەو ڕێ‌وشوێنەی دڵنیاییە کە دەگیرێتە‬ ‫بەر بۆ ئــەوەی ئیسالمیەکان دەســەاڵت و‬ ‫سیاسەت نەکەنە بــەردەبــازی سەپاندنی‬ ‫یاسایەکی ئایینی بەسەر کۆمەڵگایەکی‬ ‫فرەڕەنگ و پێشکەوتودا کە ڕزگــاری بوە‬ ‫لە جیاکردنەوە و دابەش‌کردنی بۆ چەند‬ ‫گروپێکی نایەکسان و ناهاوتا و ناهاوسەنگ‬ ‫لە مــاف و بــون و هاواڵتی‌بوندا‪ ،‬لەسەر‬ ‫بنەمای جیایی ئایین و ڕێبازی ئایینی و زمان‬ ‫و ڕەگەز‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو تەوژمە ئیسالمیانە‬ ‫یاسا ئایینیەکان نەکەن بە هۆکارێک بۆ‬ ‫ستەم‌کردن لە کەمینە ئایینی و مەزهەبی و‬ ‫نەتەوەییەکان‪ ،‬و ئامڕازێک بۆ دەم‌کوت‌کردن‬ ‫و سەرکوت‌کردنی هەمو دەنگ و ڕەنگ و‬ ‫فیکر و ئاڕاستە جیاوازەکان‪ .‬هەمومان بەشی‬ ‫خۆمان یادەوەرییەکی مێژوییمان لە مێژوی‬ ‫دەوڵەتە ئیسالمیەکانی ڕابــردو هەیە‪ ،‬کە‬ ‫هەمویان دەوڵەتی نەتەوەیی‪-‬ئایینی بون‪ ،‬و‬ ‫نزیکترینیان لە سەردەمی ئێمەوە دەوڵەتی‬ ‫تورکی‪-‬ئیسالمیی ناوبراو بە «عوسمانی»‬ ‫بو‪ ،‬و دەزانین ئەو دەوڵەتە ئایینیانە چۆن‬ ‫کۆمەڵگایان لەسەر بنەمای جیایی ئایین‬ ‫و مــەزهــەب (کــە زۆر جــار دیوێکی تری‬ ‫جیایی زمــان و نەتەوە و گەل و خێڵ و‬ ‫چین و توێژەکانە) دابەش کردوە بۆ چەند‬ ‫گروپێک کە لەبەردەم یاسا و دادگادا ئەرک‬ ‫و مافیان یەکسان نیە‪ ،‬بەم شێوەیە ئەو‬ ‫تاک و گروپانەی کۆمەڵگا کە لە ئایین و‬ ‫ڕێبازی ئایینیدا لە ئایین و ڕێبازی ئایینیی‬ ‫دەوڵەتەوە نزیک بوبن؛ مافیان زیاتر بوە‬ ‫و ئەرکەکانیشیان جیاواز بــون‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫دور بوبێت لە ئایین و ڕێبازی ئایینیی‬ ‫دەوڵەتەوە؛ مافی کەمتر بوە و ئەرکەکانیشی‬ ‫جیاواز بون‪ .‬بەم شێوەیە چەمکی هاواڵتیانی‬ ‫یەکسان لــەبــەردەم یاسادا‪ ،‬و دەستور و‬ ‫یاسای یەکسان‪ ،‬و دادگــای سەربەخۆ‪ ،‬و‬ ‫کۆمەڵگای مەدەنی‪ ،‬چەمکی ون و نا‪-‬ئامادە‬ ‫بون‪.‬‬ ‫ئێستە دوای ئەوەی سەردەمی ئەو جۆرە‬ ‫نەتەوەیی‪-‬ئایینی‪-‬مەزهەبیانە‬ ‫دەوڵــەتــە‬ ‫بەسەر چــوە‪ ،‬و ئــەو کۆمەڵگا دابــەش و‬ ‫لەت‌لەت‌کراوە هەڵوەشاوەتەوە و جارێکی‬ ‫تر کۆمەڵگا لەسەر بنەمای هاواڵتی‌بون و‬ ‫یەکسان‌بون لە ئەرک و ماف و هاوتابون‬ ‫لەبەردەم یاسادا داڕێژراوەتەوە؛ لە واڵتانی‬ ‫موسوڵمان‌نشیندا گروپگەلێک پەیدا بون‪ ،‬کە‬ ‫بە «ئیسالمیەکان» و تەوژمی «ئیسالمی‬ ‫سیاسی» ئاماژەیان بۆ دەکرێت‪ ،‬و هەرچەند‬ ‫جیاوازیی زۆر لەنێوانیاندا هەیە لە مامەڵە و‬ ‫ڕادەی توندی و میانەڕەوی و تێگەیشتنیاندا‬ ‫لە وردەکاریەکانی ئایین و کاری ئایینی؛‬ ‫بەاڵم هەمویان یەک ئامانج کۆیان دەکاتەوە‬ ‫کــە بریتیە لــە کــارکــردن بــۆ گێڕانەوەی‬ ‫کۆمەڵگا بۆ ئەو دۆخە نالەبار و نەگونجاوەی‬ ‫لەژێر سایەی دەوڵەتە نەتەوەیی‪-‬ئایینی‪-‬‬ ‫مەزهەبیەکانی ڕابـــردودا هەیبوە‪ ،‬و بۆ‬ ‫دابەش‌کردن و لەت‌لەت‌کردنی کۆمەڵگا و‬ ‫تاک و گروپەکانی بۆ چەند چینێکی ناهاوتا‬ ‫و نایەکسان‪ ،‬و بۆ تێکدانی ئەو ڕێکەوتنە‬ ‫کۆمەاڵیەتیە نوێیەی سازاوە و ئەو کۆمەڵگا‬ ‫مــەدەنــیــەی گــەشــەی ک ــردوە و دەیــەوێــت‬ ‫برینەکانی ڕابردوی ساڕێژ بکات و یادەوەریە‬ ‫تاڵەکانی سەردەمانی بابردوی جیاکاریی‬

‫نەتەوەیی و ئایینی‪-‬مەزهەبی لە بیر بکات‪،‬‬ ‫بۆ شێواندنی ئەو پێکەوەژیان و هاواڵتی‌بون‬ ‫و ماف و ئازادیە یەکسانەی هەمو تاک و‬ ‫گروپی کۆمەڵگا کۆ دەکاتەوە و لە ئاسایش‬ ‫و بون و بەردەوام‌بوندا دەهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لە هەر شوێنێک و پنتێکی‬ ‫ئەم واڵتە موسوڵمان‌نشینانە‪ ،‬هەر گروپێکی‬ ‫ئیسالمی دەسەاڵتێکیان پەیدا کردبێت؛ یەکەم‬ ‫شت کە زیانی بەر دەکەوێت و دەشێوێت؛ ئەو‬ ‫ماڵە هاوبەشەیە کە هەمو گروپە جیاوازەکانی‬ ‫کۆمەڵگا کۆ دەکاتەوە‪ ،‬و هەر بۆیە دەبینین‬ ‫یەکەم چاالکی و دەرکەوتنیان ستەم‌کردنە‬ ‫لە کەمینە ئایینی و مەزهەبیەکان (کە‬ ‫کەمینەی نەتەوەیی و ئێتنیکی و زمانییشن)‬ ‫و تەسک‌کردنەوەی ماف و ئازادیەکانیانە و ـ‬ ‫بەڵکو زۆر جار ـ قەتڵ‌وعام و بڕاندنەوەیانە‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لە خۆسەپاندن بەسەر ئایینداریە‬ ‫ئیسالمیەکەیشدا و تەسککردنەوەی ئاسۆی‬ ‫بیری ئیسالمی و چــاودێــری‌دانــان بەسەر‬ ‫ویــژدانــی ئیسالمیەوە‪ ،‬و قۆرخکردنی‬ ‫ئیسالم لە چوارچێوەی ڕێبازێکی ئیسالمی‬ ‫و تێگەیشتنێکی تایبەتیدا بۆ ئیسالم‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش هــەر کێشەیەکی گــەورەیــە بەاڵم‬ ‫چونکە کێشەکە یەخەی ناوماڵی ئیسالم خۆی‬ ‫دەگرێت؛ ئەو بایەخە زۆرەی بۆ دەرەوەی‬ ‫ئەو ناوماڵە نیە‪ ،‬ئەگەرنا ئیسالمیەکان پێش‬ ‫هەمو شتێک ئازادی لەناو خودی ئیسالمدا‬ ‫ناهێڵن‪ ،‬نزیکترین دژ و دوژمنیشیان هەر‬ ‫ڕێباز و گروپە موسوڵمانەکانی جیاواز‬ ‫لە خۆیانە‪ ،‬پێش هەمو کارێک ئازادیی‬ ‫تێگەشتن لە ئیسالم تەسک دەکەنەوە و‬ ‫ئەڵقەی دەرس‌ودەوری ڕێبازە ئیسالمیە‬ ‫جیاوازەکان لەناو دەبەن و هەمو فرەڕەنگی‬ ‫و دەوڵەمەندییەک لە جیهانی ئیسالمدا‬ ‫دەکوژن‪ ..‬ئەمە هەرچەند کێشەی ناوماڵی‬ ‫ئیسالمیە‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا دەرەوەی ئەو‬ ‫ناوماڵەش بەو ئاگرە دەسوتێت‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫کارە تەنها پێشەکییەکە بۆ سەپاندنی ئەو‬ ‫ڕێبازە ئیسالمیە بەسەر هەمو کۆمەڵگادا‬ ‫وەکو بەدیلێک بۆ هەمو جۆرە ڕێکەوتنێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫عەلمانیەت؛ ڕێ‌وشــوێــنــی دڵنیایی و‬ ‫پارێزەر و زامنکەری ئەم دۆخەیە‪ .‬بەبێ‬ ‫سیستەمی عەلمانی نە ئــەو کۆمەڵگا و‬ ‫ڕێکەوتنە کۆمەاڵیەتیە نوێیە دەتوانێت‬ ‫بـــەردەوام بێت‪ ،‬و نە هیچ پێکهاتەیەکی‬ ‫جــیــاواز پــارێــزراو دەبــێــت و ئاشتەوایی‬ ‫نیشتمانی بەرقەرار دەبێت‪ ..‬چونکە پرۆژەی‬ ‫ئیسالمیەکان تۆوی دروستکردنی دوبەرەکی‬ ‫و تێکدانی ئاشتەوایی نیشتمانیی هەڵ‌گرتوە‪،‬‬ ‫و کۆمەڵگا دابەش دەکات بۆ چەند گروپێکی‬ ‫نایەکسان لە مافدا و ناهاوتا لەبەردەم یاسا‬ ‫و دادگادا‪ ،‬و بە یاسا و دەستور جیاوازیە‬ ‫ئایینی و مەزهەبیەکان دەچەسپێنێت و تۆخ‬ ‫دەکاتەوە و لەسەر ئەم بنەما جیاکاریە ئەرک‬ ‫و ماف و ئازادی بۆ خەڵک دادەنێت‪ .‬ئەمە‬ ‫هەڕەشەیەکی جیددیە بۆسەر کۆمەڵگای‬ ‫هاوچەرخ‪ .‬عەلمانیەتیش تاکە ڕێگەی دڵنیای‬ ‫بەتاڵکردنەوەی ئەو هەڕەشەیەیە‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکان وەکــو هەمیشە کێشەی‬ ‫ئەوەیان هەیە وانە و پەند لە ڕوداوەکــان‬ ‫و ڕەوتی مێژو وەرناگرن‪ ،‬بۆیە هێشتا ئەو‬ ‫هەمو گۆڕانکاری و گەشەکردنەی کۆمەڵگا بە‬ ‫خۆیەوە بینیوە؛ لە زەینیاندا ئەزم نەکراوە‪،‬‬ ‫هێشتا بەڕونی نازانن جیاوازیی ئەم سەردەمە‬ ‫لە سەردەمانی دەوڵەتی ئایینی چیە!؟‬ ‫هێشتا دەرکیان نەکردوە کە چۆن دەوڵەتی‬ ‫ئایینی لــەگــەڵ کۆمەڵگای هــاوچــەرخ و‬ ‫ڕێکەوتنە کۆمەاڵیەتیەکەی ناگونجێت‪ .‬هێشتا‬ ‫بــەوردی لەوە ورد نەبونەتەوە کە ئێستە‬ ‫کۆمەڵگای خۆرهەاڵتی ـ کە زۆرینەی وەکو‬ ‫ناسنامەی ئایینی موسوڵمانە ـ کۆمەڵگای‬ ‫ســەنــراو و دەرهــێــنــراو لــەژێــر دەســەاڵتــی‬ ‫ساسانی و بیزەنتی نیە‪ ،‬کە بە سوپای‬ ‫«فتوحات» سەنراوە و لەگەڵ کۆمەڵێک‬

‫ڕێکەوتن و سەرکەوتن و ژێرخستن هێنراوەتە‬ ‫ژێر باری دەسەاڵتی دەوڵەتێکی نەتەوەیی‪-‬‬ ‫ئایینی‪ ،‬بەڵکو ئەم کۆمەڵگایە کۆمەڵگای‬ ‫سەنراو و دەرهێنراو لەژێر داگیرکاریی هێزە‬ ‫ئێمپێریالیستە خۆرئاواییەکانە کە بەسەر‬ ‫داروپــەردوی ڕوخاوی دەوڵەتە ئایینیەکەدا‬ ‫هاتون‪ ،‬و دەرهاتن لەژێر باری داگیرکاریی‬ ‫ئــەو هێزە ئیمپێریالیستانە پرۆسەیەکی‬ ‫هاوبەشی هەمو پێکهێنەرەکانی کۆمەڵگا بوە‬ ‫و پرۆسەیەکی نیشتمانی بوە‪ ،‬و جارێکی تر‬ ‫چەمکی نیشتمان و خاک و دەوڵەت لەسەر‬ ‫بنەمای نوێ داڕێژراونەتەوە‪ ،‬و لەم بنەما‬ ‫نوێیەدا جیاوازیە ئایینی و مەزهەبیەکان‬ ‫نەخوێنراونەتەوە و لەبریی پۆلێنە ئایینیەکە‬ ‫بنەمای هاواڵتی‌بون و هاونیشتمانی‌بون‬ ‫کراوەتە بنەمای ژیانێکی یەکسان لە ئەرک و‬ ‫ماف و ئازادیەکاندا‪ .‬ئیتر بوارێک نەماوەتەوە‬ ‫بۆ جێبەجێ‌کردنی یاساگەلێکی ئایینی‬ ‫و مەزهەبی کە هاواڵتیان لەسەر بنەمای‬ ‫جیاوازیی ئایینی و مەزهەبی پۆلێن دەکەن‬ ‫و ئــەرک و ماف و ئازادیی نایەکسانیان‬ ‫بەسەردا دەبڕن‪ .‬ئیتر جارێكی تر دەوڵەت‬ ‫بۆی نیە هەر گروپێكی ئایینی ناچار بە‬ ‫خۆجیاکردنەوە (بە جل‌وبەرگ و سەروسیمای‬ ‫تایبەتی) بکات و یاسایەکی جیاواز بۆ هەر‬ ‫پێکهاتە و گروپێکی ئایینی دابنێت‪ ،‬و ئیتر‬ ‫یاسای ـ بۆ نمونه ـ موسوڵمانان جیاواز‬ ‫بێت و یاسای مەسیحیەکان و یەهودیەکان و‬ ‫شوێنکەوتوانی ئایین و ئایینزاکانی تر جیاواز‬ ‫بێت! تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ کۆمەڵگای‬ ‫هاوچەرخ بۆ هەر گروپێکی ئایینی یاسایەک‬ ‫هەبێت و دەستور و یاسایەک نەبێت کە هەمو‬ ‫هاواڵتیان بەبێ جیاوازیی ئایینی لەبەردەمیدا‬ ‫یەکسان بن‪ .‬وا دیارە ئیسالمیەکان هێشتا‬ ‫دەرکــی ئەوەیان نەکردوە کە کەوتونەتە‬ ‫سەردەمێکی نوێوە و کۆمەڵگایەکی نوێوە‬ ‫کە هاواڵتی‌بون جێی ئینتیمای ئایینیی‬ ‫گرتوەتەوە بۆ ماف و «ئیستیحقاق» ی‬ ‫یاسایی‪ .‬دیارە هێشتا بەڕونی تێنەگەیشتون‬ ‫کە کۆمەڵگا ئەو کۆمەڵگا داخــراوەی ناو‬ ‫قەاڵکانی سەدەکانی نــاوەڕاســت نیە کە‬ ‫زۆرینەی سەر بە ئایین و مەزهەبی دەوڵەت‬ ‫بێت و کەمینەکانیش یاسای ئایینیی تایبەت‬ ‫بە خۆیان هەبێت و لەسەر ئەم بنەمایە‬ ‫ئەرک و ماف و ئازادییان دیاری و سنوردار‬ ‫بکرێت‪ ،‬کۆمەڵگا کۆمەڵگایەکی کراوەیەوە و‬ ‫ئێستە تاک و گروپی زۆر هەن کە یان هیچ‬ ‫ئایینێکیان نیە یان هیچ یاسا و دەسەاڵتێکی‬ ‫ئایینییان قبوڵ نیە‪ ،‬و کەمینە ئایینیەکانیش‬ ‫زیاتر پەنا دەبــەن بۆ دەسەاڵتی دنیایی‬ ‫(نا‪-‬ئایینی) ی ڕۆژ و دەیانەوێت لە ئەرک‬ ‫و مافدا لەگەڵ پێکهاتەکانی تر یەکسان‬ ‫بــن و نایانەوێت خــۆیــان جیا بکەنەوە‬ ‫[هەرچەند هێشتا ئەو واقیعی جیاکاریەی لە‬ ‫ڕابردودا هەبوە سێبەری بەسەر کۆمەڵگای‬ ‫خۆرهەاڵتیدا ـ و لەژێر سایەی سیستەمە‬ ‫نیمچە عەلمانیەکانیشیدا ـ ماوە‪ ،‬و هێشتا‬ ‫لە یاسادا و لە پرۆگرامی خوێندن و لە‬ ‫ڕاگەیاندنیشدا جیاکاری هەیە‪ ،‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫هێشتا هەندێک یاسا هــەن تایبەتن بە‬ ‫موسوڵمانەوە و ـ بۆ نمونە ـ مەسیحیەکان‬ ‫ناگرێتەوە‪ ،‬یــان لە پرۆگرامی خوێندندا‬ ‫هێشتا وانــەی ئایین وانــەی ئیسالمیە و‬ ‫«ئایینناسی» ـیەکی گشتی نیە کە بۆ‬ ‫شوێنکەوتوانی هەمو ئایینەکان بگونجێت‪،‬‬ ‫بۆیە تا ئێستەش لە تاقیکردنەوەی وانەی‬ ‫ئاییندا دەبیستین دەوتــرێــت‪ :‬ئــەوەی‬ ‫موسوڵمان نیە؛ بەشداری لە تاقیکردنەوەدا‬ ‫ناکات!]‪ .‬شتێکی تر کە ئیسالمیەکان وا‬ ‫دیارە باش بیریان لێ نەکردوەتەوە؛ ئەوەیە‬ ‫کە جێبەجێ‌کردنی یاسا ئیسالمیەکان ـ لە‬ ‫خودی ئیسالم و بیری یاسایی ئیسالمییشدا‬ ‫ـ بەسراوەتەوە بە بونی دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫و «ئیمام» (دەس ــەاڵت ــداری ئیسالمیی‬ ‫یەکەم) ـەوە‪ ،‬لە کاتێکدا ئێستە جیهانی‬

‫ئیسالمی لــە قــۆنــاغــی پــاش دەســەاڵتــی‬ ‫ئیسالمی و «خــیــافــەت» ـــدایــە‪ ،‬واتــە‬ ‫کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشین ئێستە بەناچاری‬ ‫لەژێر بــاری دەسەاڵتێکی نا‪-‬ئیسالمیدان‪،‬‬ ‫و داوای جێبەجێ‌کردنی یاسا ئیسالمیە‬ ‫(تایبەتە) کان (وەکو سزا ئیسالمیەکان و‬ ‫یاسای جیهاد و ئەحکامی ئەهلی ذیممە و‬ ‫نا‪-‬موسوڵمان بەگشتی) داوایەکی نەگونجاوە‬ ‫لەگەڵ چوارچێوەی جێبەجێکردنی یاساکان‬ ‫لە خودی ئیسالمدا‪ .‬ئیسالمیەکان خۆیشیان‬ ‫یان هەندێکیان دەرکی ئەوەیان کردوە کە‬ ‫تازە دروست‌بونی دەسەاڵتێكی ئیسالمیی‬ ‫ئیمپراتۆریی وەکو ڕژێمی «خیالفەت»؛ لە‬ ‫مەحاڵەوە نزیکە‪ ،‬و ئەگەر بەدییش بێت؛‬ ‫لە یەکگرتنێکی شکڵیی چەند دەوڵەتێکی‬ ‫سەربەخۆ زیاتر نابێت (ئەویش دەکرێت‬ ‫بپرسین‪ :‬کەی واڵتە موسوڵمان‌نشینەکان‬ ‫ناکۆکی و دوژمنایەتیەکان وەال دەنێن هەتا‬ ‫لە یەکگرتنێکدا کۆ ببنەوە؟!)‪ ،‬و ئەمەش‬ ‫هەر لە چوارچێوەی یەک ڕێبازدا ڕو دەدات‬ ‫(کە لە ڕابردویشدا هەمیشە وا بوە و هەر‬ ‫«خیالفەت» ێک؛ دەسەاڵتی یەک ڕێبازی‬ ‫ئیسالمی بوە)‪ ،‬ئیتر داواکردنی ئەو حوکمە‬ ‫ئایینیە داوایەکی نەگونجاوە‪ ،‬بەالی کەمەوە‬ ‫هەڵپەسێرراوە بۆ داهاتویەکی نادیار‪.‬‬ ‫ڕەنگە ئیسالمیەکان بڵێن‪« :‬ئیمامەت»‬ ‫دابەش دەبێت و دەسەاڵتی ئیسالمیی یەک‬ ‫واڵتیش هەمان توانا و «صهالحیەت» ی‬ ‫جێبەجێکردنی یاسا ئیسالمیەکانی هەیە‪..‬‬ ‫ئەمە بۆ جێبەجێکردنی ئــەو یاسایانەی‬ ‫کە ئاسایش و دادپــەروەری لە کۆمەڵگادا‬ ‫دەپارێزن (وەکو یاساکانی سزای کوشتن‬ ‫و دزی و‪ )..‬ڕێی تێ دەچێت (هەرچەند‬ ‫یاسایەکی مەدەنییش بە شێوەی تایبەت‬ ‫بــە خــۆی هــەمــان ئــەرک ڕادەپــەڕێــنــێــت و‬ ‫سەرکەوتوتریشە چونکە یاساکانی نوێکراوە‬ ‫و گونجاوترن)‪ ،‬بەاڵم گومانی تێدا نیە کە هیچ‬ ‫دەسەاڵتێكی ئیسالمیی ناوخۆیی ناتوانێت‬ ‫هەمو کۆمەڵگا ئیسالمیەکان بهێنێتە ژێر باری‬ ‫تاکە دەسەاڵتی ئیسالمیی خۆی و ناشتوانێت‬ ‫بڕیار بدات لەسەر ڕاپەڕاندنی یاسای ـ بۆ‬ ‫نمونه ـ «جیهاد» (بەتایبەتی «جیهاد» ی‬ ‫هێرش و دەست‌پێشخەری) بەو شێوەیەی لە‬ ‫ئیسالمی تەقلیدیدا هەیە‪ .‬بۆیە بە شێوەیەکی‬ ‫گشتی دەتوانین بڵێین‪ :‬حوکمی دەوڵەتێکی‬ ‫ئایینی‪ ،‬بەو شێوەیەی ئیسالمیەکان خەیاڵی‬ ‫دەکەن و خەونی پێوە دەبینن‪ ،‬لە شێوەی‬ ‫دەوڵەتی «خیالفەت»‪ ،‬یان هەر دەوڵەتێکی‬ ‫ئایینی کە بیەوێت یاسایەکی ئایینی بەسەر‬ ‫کۆمەڵگای هــاوچــەرخــدا بسەپێنێت؛ لە‬ ‫مەحاڵەوە نزیکە‪ ،‬و ئەگەریش ڕو بدات؛ لە‬ ‫دەوڵەتەکەی تالیبان و داعش باشتر نابێت و‬ ‫لەسەر پێشێلکاریەکانی ماف و ئازادیەکانی‬ ‫مرۆڤ بەڕێوە دەچێت‪.‬‬ ‫یــان ڕەنــگــە ئیسالمیەکان لــە هەمو‬ ‫ئەو کێشانەی داواکــاریــی حوکمی ئایینی‬ ‫تێگەیشتبن‪ ،‬و کار بکەن و هەوڵ بدەن بۆ‬ ‫چارەکردنیان‪ ،‬دەرکەوتەیەکی ئەم هەوڵەش‬ ‫ئەوەیە گروپگەلێکی ئیسالمیی توندڕەو‬ ‫لێرەولەوێ دەردەکەون و هەوڵ دەدەن یەک‬ ‫ناسنامەی ئیسالمیی یەک‌رەنگ ببڕن بە‬ ‫بااڵی هەمو کۆمەڵگادا‪ ،‬بۆ ئەوەی کۆمەڵگا‬ ‫یەکڕەنگ بێت و هیچ دەنــگ و ڕەنگێکی‬ ‫جیاوازی تێدا نەبێت‪ ،‬هەتا بتوانن ـ بە زۆریش‬ ‫بێت ـ شکڵ و وێنەیەکی شەرعی بسازێنن‬ ‫بۆ کۆمەڵگایەکی ئایینی کە تاکە یاسایەکی‬ ‫ئایینیی بەسەردا جێبەجێ دەکرێت‪ ،‬و ئەمە‬ ‫دەکەن بۆ ڕی‌خۆشكردنێکیش بۆ گێڕانەوەی‬ ‫دەس ــەاڵت ــە ئیسالمیە تەقلیدیەکەش‪،‬‬ ‫لەژێر ناونیشانی وەکــو «ئــیــمــارەت» و‬ ‫«خیالفەت»‪ ،‬کە دواترینیان «خیالفەت»‬ ‫ـە بەدناوەکەی داعشە‪.‬‬ ‫ئــــەوەی ئیسالمیەکانی کــوردســتــان‬ ‫دەیکەن؛ داواکردنی ئەو حوکمە ئایینیە و‬ ‫ئەو دەوڵەتە ئایینیەیە‪ ،‬لەناو کۆمەڵگایەکی‬

‫پێشکەوتو و لە چوارچێوەی دەسەاڵتێكی‬ ‫نا‪-‬ئایینیدا کە ئەوانیشی وەکو پێکهێنەرێک‬ ‫وەرگــرتــوە‪ .‬ئیسالمیەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫دەیانەوێت دەوڵــەت دەوڵەتێکی ئایینیی‬ ‫جیاکار بێت‪ ،‬لە کاتێکدا دەوڵەتەکە لەسەر‬ ‫بنەمای قبوڵ‌کردنی جیاوازی ئەوانیشی‬ ‫قبوڵ کــردوە! ئــەوان تەنها دەنگێکی ئەم‬ ‫کۆمەڵگایەن و لە سایەی کولتوری نوێی‬ ‫پێکەوەژیان و یەکترقبوڵ‌کردندا دەرکەوتون‬ ‫و ماف و ئازادییان بۆ دابین کراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەو ئاڕاستەیەدا دەڕۆن و کار دەکەن کە‬ ‫دەیانەوێت هەمو دەنگەکانی تر کپ بکەن‪.‬‬ ‫بۆیە بارودۆخی ئیسالمیەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫زۆر لە بــارودۆخ و دیمەنی گشتیی گروپە‬ ‫ئیسالمیە تــێــرۆریــســتــەکــان ســەیــرتــرە‪:‬‬ ‫دەیانەوێت لە کۆمەڵگای هاوچەرخدا وەرگیراو‬ ‫بن‪ ،‬بەاڵم دژایەتیی چەمکەکان و بنەماکانی‬ ‫ئەم کۆمەڵگایەش دەکەن! دەیانەوێت سود‬ ‫لەو ئازادیە ببین کە فەراهەم هاتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەڕەشە لە ئازادیی ئەوانی تر دەکەن!‬ ‫بەتایبەتی کاتێک هەر هەوڵێکی جیددی‬ ‫بێتە کایە بــۆ سودبینین لــەو شۆڕشە‬ ‫فیکریانەی کە کۆمەڵگای نوێیان بەرهەم‬ ‫هێناوە و بنچینەیەکی پتەویان بۆ ماف و‬ ‫ئازادیەکانی تاک و گروپە جیاوازەکانی‬ ‫کۆمەڵگا داڕشتوە؛ دەبینین ئیسالمیەکان بە‬ ‫هەمو شێوەیەکی شیاو و نەشیاو ڕوبەڕوی‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬و بە ئامڕازی ئایینی و هاندانی‬ ‫ڕەشەخەڵک جەنگی لە دژ بەرپا دەکەن‪.‬‬ ‫ئەمەش بەتایبەتی کاتێک بایەخ و گرنگیی‬ ‫دەوڵەتی عەلمانی و ئازادیی ئایینداری و‬ ‫دیمۆکراسی لەبریی دەسەاڵتی ئایینی دوپات‬ ‫بکرێتەوە؛ ئیتر ئیسالمیەکان خۆ دەکەون و‬ ‫بە هەڕەشە و سوکایەتی و هاندانی خەڵک‬ ‫دەیانەوێت هەر هــەوڵ و پرۆژەیەکی لەو‬ ‫چەشنە خەفە بکەن‪.‬‬ ‫کۆنفڕانسی (دابڕان)‬ ‫و مامەڵەی ناشەریفانەی ئیسالمیەکان‬ ‫پــرۆژەی (دابــڕان) ـ کە بە کۆنفڕانسی‬ ‫«دابــڕان» بە ناونیشانی «ئایین بۆ تاک‪،‬‬ ‫و دیمۆکراسی بــۆ هــەمــوان» راگەیاند‪،‬‬ ‫پرۆژەیەکی جیددیی لــەو چەشنەیە‪ ،‬کە‬ ‫دەیەوێت ئایینداری مافێک بێت بۆ تاک و‬ ‫ئەوەی کە ئەو مافە و مافی نائایینداربونیش‬ ‫بۆ هەموان دابین دەکــات؛ سیستەمێکی‬ ‫نا‪-‬ئایینیی دیمۆکرات بێت؛ ئیسالمیەکان‬ ‫بە یــەک دەنــگ بە هەڕەشەیەکیان دانا‬ ‫بۆسەر بونی خۆیان‪ ،‬و بۆ ئەمەش هەمو‬ ‫ئامڕازێکیان خستە گەڕ‪ ،‬کە ناشیرین‌ترینیان‬ ‫هاندانی جەماوەر بو لە ڕێگەی شێواندن و‬ ‫زەق‌کردنەوەی هەندێک بڕگەی ئەو وتارانەوە‬ ‫لە کۆنفڕانسەکەدا پێشکەش کراون یان ئەو‬ ‫بەشداری و وتانەی لە پەراوێزی ئەوانەدا‬ ‫وتـــراون‪ .‬ئیتر ـ وەکــو جــارانــی پێشو ـ‬ ‫ڕەشەخەڵك «غوغاء» ی ئیسالمی کەوتنە‬ ‫سوکایەتی بە کەسانی دیار و بەشداربوی‬ ‫کۆنفڕانس‪ ،‬بەتایبەتی کاک (مەال بەختیار)‪،‬‬ ‫بە شێوەیەک هەر لە خۆیان دێت و هەر‬ ‫خۆیان دەتوانن ئەوەندە بێ‌ویژدانی بە خەرج‬ ‫بدەن و ئەوەندە ناشەریفانە کێشمەکێش‬ ‫ببەن بە ڕێوە‪ .‬خۆشە مرۆڤ نەیاری فیکریی‬ ‫هەبێت و ئەو نەیارە شەریفانە کێشمەکێشی‬ ‫فیکریی لەگەڵ بکات‪ ،‬بەاڵم کاتێک نەیار‬ ‫ئەو هەمو بێ‌ویژدانی و ناعەقاڵنیەتە بگرێتە‬ ‫بــەر؛ ئیتر دەزانــیــت کە ئــەو نەیارە هەر‬ ‫ئینتیمای بۆ جیهانی تۆ نیە و لەو ڕێکەوتنە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەی کۆمەڵگای لەسەر دامەزراوە؛‬ ‫بەشدار نیە و بــاوەڕی بە بون و ماف و‬ ‫ئازادیی تۆ هەر لە بنەڕەتەوە نیە‪.‬‬ ‫«وەاڵم»ـەکەی (عەلی باپیر)‬ ‫بــە هــەر حــاڵ؛ ئـــەوەی مــن دەمــەوێــت‬ ‫لەم زنجیرەیەدا لەسەری بــڕۆم؛ لێدوان و‬ ‫«وەاڵم» ی یەکێکە لە هێماکانی تەوژمی‬

‫ئیسالمیەکانی کوردستان‪ ،‬دەنگێکی ئەم کۆمەڵگایەن و لە سایەی‬ ‫کولتوری نوێی پێکەوەژیان و یەکترقبوڵ‌کردندا دەرکەوتون و‬ ‫ماف و ئازادییان بۆ دابین کراوە‪ ،‬بەاڵم بەو ئاڕاستەیەدا دەڕۆن و کار‬ ‫دەکەن کە دەیانەوێت هەمو دەنگەکانی تر کپ بکەن‬

‫ئیسالمی سیاسی لە کوردستاندا‪ ،‬کە (عەلی‬ ‫باپیر) ە‪ ،‬لەسەر وتار و وتە و بەشداریەکانی‬ ‫کاک مەال بەختیار‪ ،‬کە بە ناوی «كورته‌‬ ‫وه‌اڵمێك بۆ هه‌ندێك له‌ قسه‌كانی كاك مه‌ال‬ ‫به‌ختیار» لە الپــەڕەی ڕەسمیی خۆی لە‬ ‫فەیسبوک‪ ،‬و پاشان لە سایتی (خەندان)‬ ‫باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫نــاوبــراو وەکــو تیۆریسازێکی گوتاری‬ ‫تــەوژمــی ئیسالمی لــەبــەرامــبــەر تەوژمی‬ ‫عەلمانی‪ ،‬لە کوردستاندا‪ ،‬دەرکــەوتــوە‪.‬‬ ‫و لەم بارەیەوە کتێبێکی هەیە بە ناوی‬ ‫«تەوژمی ئیسالمی و عەلمانی‪ ،‬و خاڵە‬ ‫هاوبەش و جیاوازەکانیان»‪ ،‬کە بەندە کاتی‬ ‫خۆی لە کتێبێکدا بە ناوی «عەلی باپیر‬ ‫دەڵێت چی؟» بەدواداچونێکی ڕەخنەییم بۆ‬ ‫کردوە‪ ،‬کە دەتوانم بڵێم لەو بەدواداچونەدا‬ ‫دەرم خست بۆ هەمو الیەک کە ناوبراو نەک‬ ‫هەر «عەلمانیەت» ی مەبەست ناناسێت‬ ‫و کەرەستەی پێویستی ئەم باسەی پێ‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکو کاتێک قسە لــەســەر دەقــە‬ ‫ئیسالمیەکان و کەلەپوری ئیسالمییش‬ ‫دەکــات؛ نەشارەزایانە دەدوێــت و هەڵە و‬ ‫ناوردەکاریی زۆری لێ دەردەکەوێت‪ ..‬بەبێ‬ ‫ئەوەی وەاڵمێکیشیان هەبێت‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ئــەوەی ناوبراو لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە دەینوسێت؛ هێشتا لەسەر ئەو‬ ‫ڕێگەیە دەڕوات کە یەکەم جار مەالیەکی‬ ‫سەلەفیی ڕەوتی (صهحوە) لە سعودیە‪،‬‬ ‫بە ناوی (سەفەر حەوالی)‪ ،‬خەتی کێشاوە‪،‬‬ ‫لە نامەیەکی ماستەردا‪ ،‬بە ناوی «العلمانية‬ ‫ـ نشأتها وتطورها»‪ .‬لە ڕاستیدا ئەوەی‬ ‫نوسەرە ئیسالمیەکان لەبارەی عەلمانیەتەوە‬ ‫دەینوسن؛ وەکــو دوبــارەکــردنــەوەی ئەم‬ ‫کتێبە وایە‪ ،‬و بیری ئیسالمی سیاسییش‬ ‫تا ڕادەیــەکــی زۆر و تا ئێستەش لەسەر‬ ‫ئەو میتۆدە دەڕوات کە مەال و پێشەواکانی‬ ‫ڕەوتی (صهحوە) [کە تەوژمێکی وەههابیە‬ ‫و سەروسەودای سیاسیی هەیە] دایانڕشتوە‪.‬‬ ‫بۆیە هەمو ئەو کێشە فیکری و میتۆدیانەی‬ ‫لە ئەدەبیاتی بەرهەمهێنراوی نوسەرە‬ ‫ئیسالمیە کوردەکانی وەکو (عەلی باپیر) دا‬ ‫هەن؛ هەر هەمان کێشە و هەڵەکانی ئەوەیە‬ ‫کە مەال سەفەر حەوالی نوسیویەتی‪ .‬و تا‬ ‫ئێستەش مەال عەلی باپیر ئەو هەاڵنەی بۆ‬ ‫ڕاست نەبوەتەوە‪ .‬ڕەنگە لەبەر ئەوەی بەبێ‬ ‫ئەو هەڵە و شێواندنانە ئــەوەی دەیەوێت‬ ‫بیڵێت بۆی ناچێتە سەر‪.‬‬ ‫ئــەوەیــشــی کــە ئێستە نــاوبــراو وەکــو‬ ‫وەاڵمێکی سەرپێیی و کرچ‌وکاڵ بۆ وتار و‬ ‫وتەکانی کاک مەال بەختیار نوسیویەتی؛ هەر‬ ‫لەژێر سایەی ئەوەدایە کە پێشتر دەربارەی‬ ‫«تەوژمی عەلمانی» نوسیویەتی‪ ،‬و هەمان‬ ‫ئەو هەاڵنە دوبارە دەکاتەوە‪ ،‬و هەر لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایەشەوە وتار و بۆچونی کەسانی تر‬ ‫بە «هەڵە» دادەنێت!‬ ‫کێشەیەکی ئەم نوسەرە ئیسالمیانە ئەوەیە‬ ‫خۆیان بە جیهانێک لە بیری ئیسالمیی نوێی‬ ‫تایبەت بە خۆیان ئابڵوقە داوە‪ ،‬و ئینجا‬ ‫کاتێک لەگەڵ فیکر و جیهانی فیکریی جیاواز‬ ‫بەر یەک دەکەون؛ جیاوازیەکانی بەرامبەر‬ ‫بە هەڵە دادەنێن! ئێمە بڵێین چی وەکو‬ ‫تۆ لە ڕوانگەی مەال سەفەر حەوالیەوە بۆ‬ ‫«عەلمانیەت» ناڕوانین و هەڵەکانی ئەو‬ ‫دوبــارە ناکەینەوە؟! ئێمە خەتامان چیە‬ ‫ئەگەر وەکــو تــۆ بەندوباوی ئەدەبیاتی‬ ‫ئیسالمیی نوێ دەربارەی عەلمانیەت دوبارە‬ ‫ناکەینەوە؟ ئێمە بڵێین چی وەکو تۆ تا‬ ‫ڕادەی دوبارەکردنەوە و لێ‌بردن نوسینە‬ ‫ئیسالمیەکانی وەکو ئەوانەی (عەبدولقادیر‬ ‫عەودە) بەکار ناهێنین؟‬ ‫ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایەوە نوسینی‬ ‫خەڵک «کا» بێت و وەاڵم‌دانەوەی «گرتنی‬ ‫پوشکە لە کــا» بێت؛ دەبێت نوسین و‬ ‫ئەدەبیات و بەرهەمی فیکریی الوازی ئێوە‬ ‫(کــە لە نوسەرە ئیسالمیە عەرەبەکانی‬ ‫دەخــوازن) چۆن وەسف بکرێت؟ پێتان وا‬ ‫نیە ئیدیۆمی «پوشكه‌ له‌ كا ناگیرێ» زیاتر‬ ‫بۆ ئەو زنجیرە وتارەی ئێوە دەبێت کە بە‬ ‫ناوی «تەوژمی ئیسالمی و عەلمانی‪ ،‬و خاڵە‬ ‫هاوبەش و جیاوازەکانیان» کاتی خۆی‬ ‫باڵو دەبــوەوە وەئێستەش هەڵەو کێشەو‬ ‫گرفتەکانی دوبارە دەکەنەوە؟!‬ ‫لێرەدا کۆتایی بە بەشی یەکەمی ئەم‬ ‫مشت‌ومڕە دەهێنین‪ ،‬و لە بەشی دوەمەوە‬ ‫سەرنج و هەڵسەنگاندنی خۆمان لەسەر‬ ‫وەاڵمە کاڵ‌وکرچەکەی ناوبراو دەخەینە ڕو‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫موقەدەس و ناموقەدەس‬ ‫(لە پەراوێزی كۆنفراسی دابڕان)‬

‫جەمال حسێن‬ ‫جیاكردنەوەی سنورەكانی موقەدەسی‬ ‫خوایی لەوانەی مرۆیین و تەقدیسكراون‪،‬‬ ‫دورخستنەوەی مــوقــەدەس لەدەستی‬ ‫پیاوانی ئاینی و رزگاركردنی لەوەی‬ ‫بەناوی ئەوەوە سیاسەت و فەزای گشتی‬ ‫پێ بپێورێ و رەخنەگرتن لەبەكارهێنانی‬ ‫لەملمالنێ دنیاییەكاندا‪ ،‬كرۆكی هەر‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازی ئاینی و دواجار‬ ‫رۆشنگەرییش بــوە‪ .‬لەژینگەی ئاینی‬ ‫مەسیحیدا‪ ،‬هێڵی جیاكەرەوە لەنێوان‬ ‫ئاینێك كەبوەتە كەرەستەیەك بەدەست‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی و پیاوانی ئاینیەوە بۆ‬ ‫چەوساندنەوەو شەرعیەتدان بەدەسەاڵتە‬ ‫دنیاییەكان و دژایەتیكردنی زانست‬ ‫و فەلسەفە‪ ،‬لەگەڵ قۆناغێكی نوێی‬ ‫ئاینداری كە تیایدا كرانەوەو پێشكەوتن‬ ‫و خۆشگوزەرانی تەریب دەبێتەوە بە‬ ‫ئاینداری‌و پێی ناكۆك نابێت‪ ،‬هاتنی‬ ‫مارتن لۆسەرو كاڵفن و پرۆژەی ئاینسازی‬ ‫لەسەردەستی ئـــەوان‪ .‬ئــەوەی ئــەوان‬ ‫كردیان‪ ،‬لێدانی موقەدەسی ئاینی نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵكو لێدانی موقەدەسی كەلتوری و‬ ‫دەسەاڵتی پیاوانی ئاینی بوو و هیچی تر‪.‬‬ ‫لەم گۆشەنیگایەوە ئەوان بەرلەهەرشتێك‬ ‫خزمەتی ئاینی خواییان كرد‪ ،‬رزگاریان‬ ‫كرد لەوەی چیتر بكرێتە كەرەستەیەك‬ ‫بــۆ تــیــرۆرو تۆقاندن و بــەرژەوەنــدی‬ ‫پیاوانی ئاینی‪ .‬لەبەرامبەریشدا‪ ،‬پیاوانی‬ ‫ئاینی و كەنیسە وەكــو دامـــەزراوەی‬ ‫رەسمی ئاینداری و مەرجەع‪ ،‬بەردەوام‬ ‫ئەو هەواڵنەی بەدژایەتی خودی ئاین و‬ ‫موقەدەسی ئاینی ناساند‪ .‬بەواتایەكی‬ ‫تر قەشەكانی ئەو سەردەمە هەوڵەكانی‬ ‫ئاینسازیان بەهەوڵی بــاوكــردنــەوەی‬

‫لەچارەی نوسیون و ئەمان لێی بەرپرس‬ ‫نــیــن‪ .‬شـــەری نــاوخــۆیــی و كوشتارو‬ ‫ستەمكاریەكانیش سەرەنجام بەرهەمی‬ ‫ئــیــرادەی خواییەو و مــرۆڤ دروستی‬ ‫نەكردوە‪ .‬بەم بیانوە سیاسیە‪ ،‬ئاین و‬ ‫دەقە موقەدەسەكانی دەكرانە پەرژین و‬ ‫بۆ كۆی دەسەاڵتدارانی ئیسالمی‪ .‬بۆیە‬ ‫كاتێك موعتەزیلەكان دەیان وت مرۆڤ‬ ‫بەرپرسی راستەوخۆی كردەوەكانیەتی‪،‬‬ ‫وەخــۆی بەرهەمهێنیانە‪ ،‬بــەم قسانە‬ ‫دەیـــان ویــســت بنەما شەرعیەكانی‬ ‫دەســـەاڵتـــی ســتــەمــكــاری بــلــەرزێــنــن‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا وەستانەوەی پیاوانی ئاینی‬ ‫بەرامبەر گوتاری ئەقالنی موعتەزیلە‪،‬‬ ‫وەستانەوەیەكی سیاسی بــوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــە پــۆشــاكــی ئــایــنــی‪ .‬تەكفیركردنی‬ ‫موعتەزیلەكان و سوتاندنی كتێبەكانیان‬ ‫و قەدەغەكردنی بیروراكانیان لەمێژودا‪،‬‬ ‫لەژێر پاساوی بەرگری لەموقەدەسی‬ ‫ئاینی و پێدراوی خوایی‪ ،‬رێك دەربڕی بوو‬ ‫لەهەڵوێستی سیاسی خەلیفەكان‪ .‬هاتنی‬ ‫موتەوەكیلی خەلیفە و راستكردنەوەی‬ ‫حەنبەلی لەبەرامبەر بــەرەی ئەقل و‬ ‫ئەهلی كەالم بە نوێنەرایەتی موعتەزیلە‪،‬‬ ‫ســزادان و راونــان و كوشتنیان بەناوی‬ ‫ئاینەوە‪ ،‬راستەوخۆ پەیوەندی بەملمالنێی‬ ‫دنــیــایــیــەوە هــەیــە‪ ،‬ئــەو ملمالنێیەی‬ ‫پەیوەندی بە ئاینەوە نیە‪ .‬لێرەوە ئەگەر‬ ‫پــرۆژەی موعتەزیلە لە مێژودا چانسی‬ ‫ئەوەی لەبەردەم با كە بەسەركەوتویی‬ ‫لەم ملمالنێیە بێتە دەرەوە‪ ،‬وەدەسەاڵتی‬ ‫سیاسی بەهەمو هێزو تــوانــای خۆی‬ ‫نەچوبا پاڵ فیكری توندرەوی حەنبەلی‪،‬‬ ‫بێگومان ئێستا كۆمەڵگا ئیسالمیەكان‬ ‫دەست و پەنجەیان لەگەڵ ئیسالمێكدا‬ ‫نــەرمــدەكــرد كــە كــــراوەو ئــەقــانــی و‬ ‫ناتوندوتیژ دەبو‪ .‬ئەو پرسیارە جدیەش‬

‫و كۆمەڵی ئیسالمی چەكدار لە جەزایر و‬ ‫كۆمەڵی جیهاد لە میسرو دەیان رەوتی‬ ‫تر‪ .‬لەوەش زیاتر داعش بەرجەستەكردنی‬ ‫كردارەكیی ئەو بیروباوەرە توندڕەوانەیە‬ ‫كە سااڵنە ملیۆنان دۆالری نەوتیان‬ ‫بۆ تەرخاندەكرێ و لەسەدان كەناڵی‬ ‫تەلەفزیۆنی و هەزاران سایتەوە پەخش‬ ‫دەكرێن و كەسیش چــاوی رەخنەیان‬ ‫ناخاتە سەر‪ .‬لێرەوە دەتوانین بڵێین‬ ‫داعش لوتكەی دەركەوتنی بەكارهێنانی‬ ‫دینە لەملمالنێ دنیاییەكان و توندترین‬ ‫فــۆرمــی تێكەڵی مــوقــەدەســی ئاینیە‬ ‫بەویستی سیاسی مرۆیی ناموقەدەس‪.‬‬ ‫بۆنمونە دان نەنان بە ئەبوبەكر بەغدادی‬ ‫وەكو خەلیفە‪ ،‬هەمان سزای دان نەنان‬ ‫بەخوای هەیە‪ ،‬ئەوەی بەیعەتیش نەدات‬ ‫بەم خەلیفە داعشیە‪ ،‬وەكو ئەوە وایە‬ ‫ئامادەنەبێ بەندایەتی خوابكات‪ .‬كەم‬ ‫نین ئەو خێڵ و عەشرەتانەی كوڕەكانیان‬ ‫بەتۆمەتی رازی نەبون بە خەلیفەی داعش‬ ‫كوژراون‪ .‬پرسیار لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬بۆچی‬ ‫دەیان هەزار ئەندام‌و ملیۆنان الیەنگری‬ ‫داعش لەم بارەیەوە قسەیەكیان نیە؟‬ ‫وەاڵمە ئاسان و راستەكە ئەوەیە ‪ :‬چونكە‬ ‫هەمویان كوڕی هەمان كەلتوری حەنبەلی‬ ‫توندرەون‪ .‬هەمو ناكۆكی قاعیدە لەگەڵ‬ ‫داعش لەسەر سلوك و رەفتارە ئاینیەكانی‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو لەسەر شێوازی ئیدارەدانی‬ ‫ملمالنێی سیاسیە‪ ،‬لــەســەر فۆرمی‬ ‫رێكخستن و پاش و پێشی ئەركەكانە‬ ‫و هیچی تــر‪ .‬لەگەڵ ئــەوەش چەندین‬ ‫جەولەی شــەری خوێناوی لەنێوانیان‬ ‫رویداوە‪ ،‬بەاڵم لە جەوهەردا كوڕی هەمان‬ ‫گوتاری توندڕەوی باوكە‪ .‬كەواتە ناكۆكی‬ ‫لەگەڵ داعش بەس نیە‪ ،‬ئەوەی گرنگە‬ ‫ناكۆكیە لەگەڵ كەلتوری داعشی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەو بیروبارەوەرە توندرەوییە ئاینیەی‬

‫زۆر جار لەپەنای بەرگری لە موقەدەساتی ئاینی‪،‬‬ ‫بێشەرمانە بەرگری لەگوتاری توندرەوی ئاینی و‬ ‫وەهابی دەكرێ‪ ،‬بەبیانوی باڵوكردنەوەی وشیاری ئاینی‪،‬‬ ‫رۆژانە گوتاری سەلەفی و خوێناوی قەڵەو دەكرێ‬ ‫ئیلحاد و بێ رەوشتی و هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫كۆی بونیادی كۆمەاڵیەتی تاوانباركرد‪.‬‬ ‫لەم ملمالنێیەدا‪ ،‬كەسەدان ساڵی خایاند‬ ‫تا سەرەنجام ئاین و موقەدەس لەدەست‬ ‫پیاوانی ئاینی دەرهات و بەخشێنرایەوە‬ ‫بەكۆی كۆمەڵگا‪ ،‬وەرۆشنگەری وەك‬ ‫بزوتنەوەیەكی دنیایی سەركەوت بەسەر‬ ‫كۆنەپەرستیدا بەتایبەت دوای شۆرشی‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬لەم مێژوەدا سەدان بیرمەندو‬ ‫هونەرمەندو زانــا و فەیلەسوف بونە‬ ‫قوربانی‪ .‬لــەرۆژهــەاڵتــی ئیسالمیشدا‪،‬‬ ‫ملمالنێ بۆ جیاكردنەوەی ئەوەی ئاینیە‬ ‫لەوەی دنیاییە‪ ،‬جیاكردنەوەی حوكمی‬ ‫خواوەند لە سیاسەت و بەرژەوەندیەكانی‬ ‫مــرۆڤــەكــان‪ ،‬جارێكی تر هــەر كرۆكی‬ ‫پرۆژەی ئاینسازی و چاكسازی ئاینیە‪.‬‬ ‫لە مێژوی ئیسالمیدا‪ ،‬نزیكەی حەوت‬ ‫سەدە بەر لە چاكسازی ئاینی ئەوروپی‪،‬‬ ‫موعتەزیلەكان هەڵگری مەشخەڵی ئەقڵ‬ ‫و تەئویلكردنی ئەقاڵنیانەی نەقڵ بون‪.‬‬ ‫الی زۆر بیرمەندی گەورە ئەمانە خاوەنی‬ ‫پرۆژەیەكی فیكری كراوەو نوێ بون بۆ‬ ‫ئاینداری‪ .‬ئەمانە وەكو گروپێكی ئاینی‬ ‫نوێخواز بۆسەردەمی خۆیان‪ ،‬ویستیان‬ ‫دین رزگاربكەن لــەوەی چیتر بكرێتە‬ ‫كەرەستەیەك لەملمالنێی سیاسی و‬ ‫چەوساندنەوەدا‪ ،‬چونكە لەو سەردەمانە‬ ‫دەسەاڵتدارەكان بەبیانوی چی رویدا و‬ ‫روبــدات قــەزاو قــەدەری خوایە‪ ،‬دەیان‬ ‫ویست بڵێن خراپەكاری شتێكە خواوەند‬

‫كە لەگەڵ هەر دەركەوتەیەكی ئاینی و‬ ‫سیاسی زبردا خۆی دوبارە دەكاتەوە كاڵ‬ ‫و كاڵتر دەبــو‪ ،‬مەبەستم پرسیاری بۆ‬ ‫دەبێ چاكسازی ئاینی بكەین؟ با لێرەوە‬ ‫بێینە سەر باسی داعش و پەیوەندیدار‬ ‫بە كۆنفڕانسی دابڕان‪ .‬دەركەوتنی داعش‬ ‫وەكو رەوتێكی سیاسیی خاوەن گوتارێكی‬ ‫ئاینیی توندرەو‪ ،‬دیاردەیەكی نامۆ و‬ ‫بێمێژوو و بێ رابردوو نیە‪ ،‬ئەندامەكانی‬ ‫لە مەریخەوە دانەبەزیون و كردەوەكانیان‬ ‫بێ‌وێنە نیە لەرابردوودا‪ ،‬لەمێژوی سەد‬ ‫ساڵی رابـــردودا‪ ،‬دەیــان رەوتــی وەكو‬ ‫داعش هەبوە و هەیە‪ ،‬هەر ئەوە نەبێ‬ ‫ناویان داعش نەبوەو توانای سەربازی و‬ ‫تەكنیكی ئەوەندە گەورەیان لەبەر دەستدا‬ ‫نەبوە‪ ،‬یان بە ئەندازەی ئەم بزوتنەوەیە‬ ‫مەترسییان بۆسەر بەرژەوەندیەكانی دنیا‬ ‫دروستنەكردوە‪ .‬ئەگەرنا مویەك جیاوازی‬ ‫نیە لەنێوان تاڵیبان و قاعیدە بە هەمو‬ ‫لق و پۆپەكانیەوە تا دەگاتە بۆكۆحەرام‬

‫ئەو هێزەی لەسایتەدا گەورەبوە و پشتی‬ ‫پێدەبەستێ‪ .‬لە كۆمەڵگای خۆشماندا‬ ‫كەسانێك هەن گۆڕانیان بەالوە حەرامە‪،‬‬ ‫نوێژ نەكردن مایەی كافربونە‪ ،‬سفوری‬ ‫نیشانەی بێ رەوشتیەو میزی حوشتریان‬ ‫پێ چارەسەرە‪ ،‬ئەمانە گومانیان هەیە‬ ‫پێشمەرگە شەهید بێت‪ ،‬یەزیدیەكان‬ ‫بەالیانەوە كــافــرن‪ ،‬گوایە ناكۆكیشن‬ ‫بەداعش!! هەمان ئەو كەسانە ئەمرۆ‬ ‫دەڵێن كۆنفرانسی دابران و بەتایبەتتر‬ ‫تەنها یــەك وتــەی بەرێز مەالبەختیار‬ ‫لەكۆی پتر لەدووسەعات قسەكردنی‬ ‫دژایەتی موقەدەساتی ئاینە !! ئەم جۆرە‬ ‫گوتارە لەجەوهەردا بەرهەمی تێكەڵیەكی‬ ‫قورسە لەنێوان ئەوەی خواییەو ئەوەش‬ ‫كە بیروباروەری ئەوانە‪ .‬تۆ لەوێنەی‬ ‫جەنگی خوێناوی شیعەو سونەوە سەیری‬ ‫ئەم بەریەككەوتنە بكە‪ ،‬ئەوسا باش‬ ‫تێدەگەی كاتێك دین دەبێتە بەشێك‬ ‫لە جەنگی دنیایی و موقەدەسی خوای‬

‫دەخزێنرێتە شەڕێكەوە كە دیــن لێی‬ ‫بەرپرس نیە‪ ،‬چۆن ئاینداری دەگۆڕێ‬ ‫بــۆ رق و تــوڕەیــی و شــەرعــیــەتــدان‬ ‫بەتوندوتیژی‪ .‬مێژوی دەكەوتنی شیعە و‬ ‫سونە‪ ،‬مێژوی ملمالنێیە لەسەر دەسەاڵت‪،‬‬ ‫ناكۆكی دنیاییە و لەسەر دەستی پیاوانی‬ ‫ئاینی هەردوك بەرە گۆڕدراوە بۆ ناكۆكیی‬ ‫ئاینی‪ ،‬بۆیە ئەگەر لە سەرەتادا شیعەكان‬ ‫ئەوان بوبن گوتویانە دوای كۆچی دایی‬ ‫پێغەمبەر دەبو ئیمامی عەلی ببێ بە‬

‫بكوژێ‪ ،‬وەك ئەوە وایە هەمو مرۆڤایەتی‬ ‫كوشتبێ‪ ،‬داعش ســەدان مرۆڤی وەكو‬ ‫مەڕ سەربری‪ ،‬بەئاگر سوتاندنی و ئەوانە‬ ‫نوقەیان نەكرد‪ ،‬هەر ئەمانە رۆژانــە و‬ ‫لە مینبەری مزگەوتەكانەوە پەالماری‬ ‫كچانی پاكیزەی واڵتــی ئێمە دەدەن‬ ‫چونكە حیجابیان نیە‪ ،‬بێ شەرمانە‬ ‫ئەم كارە ساكارو روكەشیە دەبەستنەوە‬ ‫بەئەخالقەوە‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەر فڕاندنی‬ ‫هـــــەزاران كــچــی یــەزیــدی و كــڕیــن و‬

‫داخــراو‪ .‬بۆیە ئەگەر پێشتر ئەوانەش‬ ‫موسڵمان بوبن كە نوێژیان نەدەكرد‪ ،‬وە‬ ‫ژنان لەو سەردەمانە لە كۆی چاالكیە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان و هەرەوەزیەكان بەشدار‬ ‫بوبن؛ ئەوە لێرەوە نوێژنەكردن دەتكاتە‬ ‫كافر و ژنانیش دەبێ لە ماڵدا قەتیس‬ ‫بكرێن و بشاردرێنەوە‪ .‬ئاینداری الی‬ ‫نالی رێگر نەبوە لە نوسینی قەسیدەی‬ ‫مەستورە‪ ،‬لە ڕازاندنەوەی شیعرەكانی‬ ‫بە وێنەو دەســتــەواژەی ئاینی‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئاین لە سەردەمانی زوو بەشێك بوە لە كۆمەڵی كوردەواری‪،‬‬ ‫تێكەڵەیەك بوە لە ئاین و وشیاری كۆمەڵگا و‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا و لەسەر دەستی ئیسالمی سیاسی و مەال وەهابیەكان‬ ‫ئاینداری ئایدۆلۆژیایەكی دۆگمای حەنبەلی عەرەبی‪-‬كەنداویە‬ ‫خەلیفە‪ ،‬وەك (الشهرستاني) ی سوننی‬ ‫سەدان ساڵ بەر لە ئێستا و لە (الملل‬ ‫والنحل) ـدا ناساندونی‪ ،‬و سوننەكانیش‬ ‫ئەوانە بوبن كە باوەڕیان بە خیالفەتی‬ ‫ئەبوبەكر و عومەرو عوسمان بوبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئێستا و بە هۆكاری درێژبونەوەی ئەو‬ ‫ملمالنێ سیاسیە دنیاییە و شۆڕبونەوەی‬ ‫بۆ هەناوی ئاین‪ ،‬ئیدی ناكۆكی و جیاوازی‬ ‫شیعەو سونە پترە لە ناكۆكی نێوان‬ ‫خودی ئیسالم و مەسیحیەت‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەرهەمی موقەدەسی خوایی و قورئان‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو لێكەوتەی بەشداریپێكردنی‬ ‫دینە لە ناكۆكیی نادینیدا‪ ،‬مێژوی شیعەو‬ ‫سونە مێژوی خوێنرشتن و تەكفیرو‬ ‫رقێكە كە قورئان نە باسی كردوەو نە‬ ‫دروستیشی كردوە‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا‬ ‫هەر یەكەیان بە هەزاران بەڵگەی ئاینی‬ ‫دێننەوە بۆ هەڵوێست و تێگەشتنەكانیان‪.‬‬ ‫ئەمە تەنها گرفتێك نیە بكەوێتە نێوان‬ ‫ئــەم دوو مــەزهــەبــەوە‪ ،‬بەڵكو گرفتی‬ ‫راستەقینەی هەر تێگەشتنێكی ئاینیە‪،‬‬ ‫كە ماف بە خۆی بدات بە ناوی خواوە‬ ‫شەڕ لەگەڵ بەندەكانی خوا بكات‪.‬‬ ‫وەكو چۆن داعش بە یەك چاو سەیری‬ ‫كەسێك دەكات كە ئەبوبەكر بەغدادی‬ ‫بە خەلیفە نازانێ لەگەڵ كەسێك كە‬ ‫دان بە بونی خــوادا نانێ‪ ،‬بە هەمان‬ ‫ئەقڵیەت ئەم گوتارە هەمو رەخنەیەك‬ ‫لە ئاینداری خۆی و لە هێزگەلی سیاسی‬ ‫و بەرژەوەندیی حیزبە ئیسالمیەكان‪ ،‬بە‬ ‫رەخنە لە موقەددەساتی ئاین دەبینێ‪.‬‬ ‫زۆر جار لەپەنای بەرگری لە موقەدەساتی‬ ‫ئاینی‪ ،‬بێشەرمانە بەرگری لەگوتاری‬ ‫تــونــدرەوی ئاینی و وەهابی دەكــرێ‪،‬‬ ‫بەبیانوی باڵوكردنەوەی وشیاری ئاینی‪،‬‬ ‫رۆژانــە گوتاری سەلەفی و خوێناوی‬ ‫قەڵەو دەكرێ‪ .‬ئێمە لەقورئاندا چەندین‬ ‫دەقــی ئاشكراو رونــمــان هەیە لەسەر‬ ‫قودسیەتی ئینسان وەكــو بونەوەرێك‬ ‫كە خواوەند تایبەت دروستی كردوەو‬ ‫كۆی گــەردون لەپێنای ئەودایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمان ئەو ئینسانە ئەمرۆ بەناوی هەمان‬ ‫ئاینەوە گەورەترین سوكایەتی پێدەكرێ‬ ‫و كەسێكیش لەمانەی لەبەرامبەر ئەم‬ ‫كۆنفرانسە بــەدەنــگ هاتن‪ ،‬نوقەیان‬ ‫لێوەنایە! لەقورئانی پیرۆزدا بەرونی‬ ‫وتــــراوە كەسێك مرۆڤێكی بێتاوان‬

‫فرۆشتنیان بێدەنگیان هەڵبژارد‪ ،‬ئەمەو‬ ‫دەیان نمونەی تر گەواهی ئەو راستیەن‬ ‫كە ئەم ئەقڵیەتە بەرگری لەموقەدەسی‬ ‫ئاینی ناكات‪ ،‬بەڵكو بەناوی موقەدەسەوە‬ ‫ملمالنێی سیاسی دەكــات‪ .‬با لێرەوە‬ ‫بچینە سەر ئەو پرسیارەی كە جیاوازیی‬ ‫ئاینداریی نێوان نالی و سالم و كوردی‬ ‫و مەحویی و حاجی قــادری كۆیی و‬ ‫مەالی گەورە و سەدان زانای ئاینی كۆنی‬ ‫كوردەواری چیە لەگەڵ ئاینداری ئەوانە؟‬ ‫بۆچی هەمان ئیسالم لەسەردەستی‬ ‫مەالكانی بەر لەهاتنی ئیسالمی سیاسی‬ ‫و بیروباوەڕی وەهابی‪ ،‬ئاینێكی كراوە‬ ‫و نیشتیمان‌پەروەر و داهێنەر بوە؟‬ ‫بەاڵم لەسەر دەستی بەشێكی زۆر لە‬ ‫پیاوانی ئاینی نوێ هەمان ئاین دەبێتە‬ ‫ئاینێكی تــوڕەو زبرو پڕ لە هەڕەشە؟‬ ‫ئەمە چییە دین لە هەبویەكی ئیجابی‬ ‫و مرۆڤ دۆستەوە دەكاتە بونەوەرێكی‬ ‫سامناك كەهەمو لەحزەیەك ئەگەری‬ ‫ئــەوەی لــەبــەردەمــە داعشێك بەرهەم‬ ‫بێنێ؟ لەم گۆڕانكاریە گەورەیە ناگەین‬ ‫كەبەسەر ئاین و ئاینداریدا هاتوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێشتر لەكۆمەڵگای مۆدێرن و وشیاری‬ ‫سیاسی تازە نەگەین‪ .‬بەواتایەكی تر‬ ‫بەشێكی سەرەكی وەاڵمی ئەو پرسیارە‬ ‫لەو گۆڕانكاریانەدایە كەبەسەر كۆمەڵگادا‬ ‫هــاتــوە‪ ،‬نــەك لــەگــەران بـــەدوای ماناو‬ ‫لێكدانەوەی دەقەئاینیە پیرۆزەكان‪.‬‬ ‫بەر لەسەدەی بیست ئاین دیاردەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بــوە‪ ،‬بەشێك بوە لەوەی‬ ‫لەزانستی كۆمەڵناسیدا پێی دەڵێن‬ ‫دینداریی میللی (التدین الشعبي)‪.‬‬ ‫لێرە ئاین بەشێكی ئیجابی كۆمەڵگایە‪،‬‬ ‫كارەكتەرێكی زیندوەو بەشێكی سەرەكیە‬ ‫لە شوناسی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەاڵم هەموی‬ ‫نیە‪ .‬لەسەردەمی مۆدێرندا‪ ،‬لەگەڵ ئەو‬ ‫وشیاری و ئاڵوگۆرەی بــەدوای خۆیدا‬ ‫هێنای لەناو كۆمەڵگاكاندا‪ ،‬لەگەڵ هاتنی‬ ‫كۆلۆنیالیزم و ئەو دابەشكاری و جەنگانەی‬ ‫لە پاشماوەی ئــەو كەوتنەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫دینیش فۆرمی كۆمەاڵیەتی چۆڵ دەكات‬ ‫و فۆرمێكی ئایدۆلۆژی و سیاسی بەخۆی‬ ‫دەگرێ‪ .‬ئیسالمی سیاسی لەو سۆنگەیەوە‬ ‫وەبەرهێنانی دینە لە ملمالنێی سیاسیدا‪،‬‬ ‫گۆڕینیەتی لە پێكهاتەیەكی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫گشتیەوە بۆ پێكهاتەیەكی ئایدۆلۆژیی‬

‫داعش بەرجەستەكردنی كردارەكیی ئەو بیروباوەرە توندڕەوانەیشە كە سااڵنە‬ ‫ملیۆنان دۆالری نەوتیان بۆ تەرخان دەكرێ و لە سەدان كەناڵی تەلەفزیۆنی و‬ ‫هەزاران سایتەوە پەخش دەكرێن و كەسیش چاوی رەخنەیان ناخاتە سەر‬

‫لەسەر دەستی پیاوانی ئاینی نوێ‪ ،‬نەك‬ ‫هەر ئەم كارە چاوەرواننەكراوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خوێندنەوەشی قەدەغەیە‪ .‬بۆ؟ چونكە‬ ‫ئاین لە سەردەمانی زوو بەشێك بوە لە‬ ‫كۆمەڵی كوردەواری‪ ،‬تێكەڵەیەك بوە لە‬ ‫ئاین و وشیاری كۆمەڵگا و‪ ،‬بەاڵم ئێستاو‬ ‫لەسەر دەستی ئیسالمی سیاسی و مەال‬ ‫وەهابیەكان ئاینداری ئایدۆلۆژیایەكی‬ ‫دۆگمای حەنبەلی عەرەبی‪-‬كەنداویە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر حوجرە وەك دامەزراوەیەكی‬ ‫ئاینی‪ ،‬لە ڕۆشنبیریی كوردیدا رۆڵی‬ ‫سەنتراڵ و گەورەی بینیبێت بۆ داهێنان‬ ‫و بانگەوازی یەكسانی ژن و پیاوان و‬ ‫كوردایەتی‪ ،‬ئەوا لە ئێستادا بەشی هەرە‬ ‫زۆریــان بونەتە نــاوەنــدی پێگەیاندنی‬ ‫كادری داعشی و تیرۆر‪ .‬لە قۆناغی بە‬ ‫ئایدۆلۆژیكردنی ئایندا‪ ،‬دین بەشێك‬ ‫نیە لە بیروباوەڕ‪ ،‬بەڵكو هەمویەتی‪،‬‬ ‫رەگــەزێــكــی ســەرەكــی شــونــاس نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو كۆی شوناسە‪ ،‬واتە ئاین دەبێتە‬ ‫وزەیەكی تۆتالیتاری کە هەمو شتێكی‬ ‫پێدەپێورێ و لــەو گۆشەنیگایەشەوە‬ ‫سەیری هەمو دیــاردەو شتێك دەكرێ‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پێشتر پانتاییەكی زۆر هەبو بۆ‬ ‫ئەقڵ‪ ،‬بۆ كۆمەڵگاو عورفی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و وشیاری گشتی‪ ،‬ئیسالمی سیاسی دێت‬ ‫و كۆتایی بەو فۆرمە لەدینداری دێنێـت‬ ‫و لەبری ئەو یەك شێواز لەتێگەشتنی‬ ‫ئاینی و كەلتوری دەكاتە سەنتراڵ و‬ ‫مەرجەعی نەك هەمو دین‪ ،‬بەڵكو هەمو‬ ‫دنیاش‪ .‬لێرەوە كۆنفرانسی دابران دێت‬ ‫و جارێكی تر جەوهەری ئەم ناكۆكیە‬ ‫قوڵە دەخاتەوە روو‪ ،‬لەرێی بەیاننامەو‬ ‫هــاش‌وهــوشــی بەشێك لــەمــەالكــانــەوە‬ ‫پێمان دەڵێ ئێمە لەسایەی چ گوتارێكی‬ ‫ئاینی تــونــدرەودا دەژیـــن‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫تریشەوە جارێكی تر دانــە تیژەكانی‬ ‫ئەو ئەقڵیەتە كەشفدەكاتەوە كە رۆژانە‬ ‫لەمزگەوت و حوجرەكانەوە بیروراكانی‬ ‫خۆی بەنهێنی پەخش دەكات‪ .‬وەهەمو‬ ‫هەوڵێكی رەخــنــەیــی لــەخــۆی و لەو‬ ‫كەلتورەشی كەپشتی پێدەبەستێ بۆ‬ ‫تەفسیرو تێگەیشتنی دەقە پیرۆزەكان‪،‬‬ ‫كە لە بنچینەدا كەلتورێكی مرۆییە‪،‬‬ ‫بە رەخنەگرتن لەموقەدەس و خودی‬ ‫خواناسی وەسفدەكات‪ .‬لەكاتێكدا ئەگەر‬ ‫لەگۆشەنیگایەكی ئاینیشەوە سەیری ئەم‬ ‫ملمالنێیە بكەین‪ ،‬ئەوا بەرەی رزگاركردنی‬ ‫موقەدەسی دینی لەدەست پیاوانی ئاینی‪،‬‬ ‫سنوربەندی كردن لەنێوان چی خواییەو‬ ‫چیش مرۆییە‪ ،‬لەنیوان دین وەكو جەوهەرو‬ ‫دیــنــداری وەكــو دیاردەیەكی مێژویی‪،‬‬ ‫لەو گۆشەنیگایەشەوە خزمەتە بە ئاین‬ ‫لەدەرەوەی ملمالنێ و پاراستنی شكۆی‬ ‫موقەدەس لەوەی ببێتە وەسیلەیەك بۆ‬ ‫خۆسەپاندن‌و گەیشتن بەدەسەاڵت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫مێژوو وەك سەكۆی شانۆ‬

‫دەربارەى پەیوەندیی واڵتەر بنیامین و بێرتۆلد برێخت‬ ‫نووسینی‪ :‬ستانلی میچل‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫(‪)2 - 2‬‬ ‫شانۆی حەماسی (‪)Epic Theater‬‬ ‫شانۆی حەماسیی (داستانی شەڕوشۆڕ)‬ ‫بەرهەمی وێناكردن و خەیاڵی مێژوویییە‪.‬‬ ‫«پلەیجەریزم» [دزیی ئەدەبی]ی برێخت‪،‬‬ ‫واتا نووسینەوەی بەرهەمەكانی شەكسپیر‬ ‫و مارلۆ لەالیەن ئەوەوە‪ ،‬ئەزموونگەلێكن‬ ‫دەربارەى ئەوەى ئایا ڕووداوە مێژووییەكان‬ ‫و تەفسیركردنیان‪ ،‬بەو جــۆرەى پرۆسە‬ ‫مــێــژوویــیــەكــان دووبــــارە و ســەرلــەنــوێ‬ ‫هەڵبسەنگێنرێنەوە‪ ،‬دەبــن بە شتێكی‬ ‫جیاواز‪ ،‬یان النیكەم جیاواز لەگەڵ ئەو‬ ‫ڕووداوانـــــەى وادێــنــە بــەرچــاو؟ درامــای‬ ‫برێخت ئاوەژووكردنەوەى بەئەنقەست و‬ ‫بەتاڵكردنەوەى ئەو وێنایەیە كە لەسەر‬ ‫بااڵتر و بەرزتریی تراژیدی و ڕانەكردن‬ ‫و مانەوە تیایدا‪ ،‬وەستاوە‪« .‬ڕەشبینیی‬ ‫مێژوویی» برێخت بونیادی «گەشبینی»ی‬ ‫لەڕاستیدا ڕەشبینانەى هەموو ئەوانە‬ ‫تێكدەشكێنێت كە ئیمانی خۆیان لەسەر‬ ‫ڕوونی و زەروورەتیی مێژوویی دامەزراندووە‪.‬‬ ‫[وت ــاری] «تێزەكان دەربـــارەى چەمكی‬ ‫مێژوو»‪ ،‬دەنگدانەوەى دەنگیی بنیامین‬ ‫خۆیەتی كە وەها تەفسیری دەكات‪:‬‬ ‫هەم لەوانەیە بەمجۆرە ڕووبدات و هەم‬ ‫دەشێت بە جۆرێكی دیكەى سەرتاپا‬ ‫جــیــاواز؛ ئەمەیە ڕوانینی بنچینەیی و‬ ‫سەرەكیی كەسێك بۆ شانۆی حەماسیی‬ ‫دەنووسێت‪ .‬ئەو ئیمكانەى لەوانەیە مێژوو لە‬ ‫داهاتوودا چ شتێكی جیاوازی لێبكەوێتەوە‪،‬‬ ‫لە زەینی بینەرانی ئەمڕۆدا ئەو وێنەیە‬ ‫دروست دەكات كە بابەتەكە پەیوەندیی بە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی ئەوانەوەیە‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەم ئەگەرەش لەئارادایە كە‬ ‫مێژووی ئەمڕۆ جیاوازە لە مێژووی سبەینێ‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت ئەوەش بزانین مێژووی ئەمڕۆ‬ ‫لەنێو دەستەكانی ئێمەدایە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫ئەو ئامرازەى لەبەردەستماندایە كەم و بێ‬ ‫بەهاش بێت و چۆنایەتییە زەروورییەكەیشی‬ ‫ڕەنگە نادراماتیك و ناڕۆمانتیك بێت‪ .‬بەم‬ ‫هۆیەوە‪ ،‬لە بەدەستهێنانەوەى ڕابردوودا‪،‬‬ ‫نووسەری شانۆنامەى حەماسیی جەخت‬ ‫لەسەر بڕیارە گەورەكان ناكاتەوە – كە‬ ‫لە سەرتاپای هێڵە بنچینەییەكانی مێژوودا‬ ‫هەن ‪ -‬بەڵكو زیاتر پێداگریی لەسەر شتە‬ ‫ناگشتێتیی و بەشەكییەكان دەكات‪.‬‬ ‫ڕووبــەڕووبــوونــەوەى بنیامین لەگەڵ‬ ‫برێختدا‪ ،‬لە وتارێكدا بەناوی «شانۆی‬ ‫حەماسیی چییە؟»دا بنیامینی ناچاركرد‬ ‫تاكو تیۆرییەكی تازە دەربــارەى مێژووی‬ ‫دراما دابڕێژێت كە پێشتر لە بەرهەمێكی‬ ‫دیكەیدا‪ ،‬واتا لە بەرهەمەكانی پێش قۆناغی‬ ‫ماركسیستبوونیدا‪ ،‬بەناوی سەرچاوەى‬ ‫درامــــای مــاتــەمــی ئــەڵــمــانــی‪ ،‬ئــامــاژەى‬ ‫پێكردبوو‪ .‬باش دەبێت ئەگەر ئاماژە بەو‬ ‫پەیوەندییە بكەین كە بنیامین لەنێوان‬ ‫خەیاڵیی تەمسیلیی شانۆنامەنووسەكانی‬ ‫بارۆكی ئەڵمانی و كەرەستەكانی ههونەری‬ ‫سەدەی بیستەمدا دەیبینێتەوە؛ سەرەتا لە‬ ‫ڕۆحی ماخولیانەى سەردەمەكانی پێشوودا‪،‬‬ ‫بە نیشانە تەمسیلی‪ ،‬بەاڵم ڕازئامێزەكان‪،‬‬ ‫كــە ئـــەو لــە بــەرهــەمــەكــانــی كــافــكــادا‬ ‫دەیانبینێتەوە؛ پاشان لە پرەنسیپی‬ ‫«مــۆنــتــاژ»دا‪ ،‬كــە لــە بەرهەمەكانی‬ ‫ئایزنشتاین و برێختدا دەریخستوون‪ .‬بۆ ئەو‪،‬‬ ‫مۆنتاژ بوو بە فۆرمی تەمسیلیی مۆدێرن‪،‬‬ ‫دروستكەر‪ ،‬چــاالك و ناماخولیانە‪ ،‬كە‬ ‫دەیتوانی شتە ناچوونییەكەكان بەجۆرێك‬ ‫بەیەكەوە ببەستێتەوە كە بتوانێت خەڵكی‬ ‫تووشی «شۆك» بكات بۆ ناسین و دەرك‬ ‫و تێگەیشتنی شتە تــازەكــان‪ .‬بەشێكی‬ ‫گرنگ و بەرچاوی نووسینە ڕەخنەییەكانی‬ ‫بنیامین بۆ ئەم «شۆك»ـە تەرخانكراوە‬ ‫وەك ئەزموونی یەكەمین و سەرەتای‬ ‫ناڕێك لە ژیانی مۆدێرنی جەماوەری و‬ ‫پیشەسازیی شــاریــدا‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەو‬ ‫وەك كاردانەوەگەرای هەستیار بەرانبەر‬

‫بەم «شۆك»ـە تازەیەى ژیانی مۆدێرن‪،‬‬ ‫سەیری بودلێر و پروست دەكات‪ ،‬ئەوان‬ ‫كەسانێك بوون لە زەمەنێكی یەكساندا‪،‬‬ ‫هونەرەكەی خۆیان وەك ئامرازێك بۆ‬ ‫بەرگریكردن لەخۆیان بەكاردەهێنا‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵێت هونەرمەندی شۆڕشگێڕیی دیكە بۆ‬ ‫بەرگریكردن و پاراستنی خۆى پێویستی‬ ‫بە شێواز و ڕێگایەكی ئاوا نییە؛ هەمان‬ ‫ئەو كەسەى بە مەودادانانی ڕەخنەیی لێی‬ ‫و «پەرەدپێدان و بەهێزكردنی زەینی»‪،‬‬ ‫پێشوازی و بەخێرهاتن لەم «شۆك»ـە‬ ‫دەكات‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬بنیامین مۆنتاژ – واتا‬ ‫توانای دەستبەسەرداگرتنی پەیوەندییە بێ‬ ‫كۆتایی‪ ،‬ناچاوەڕوان‪ ،‬و شاراوەەكانى نێو‬ ‫شتە ناچوونییەكەكان – وەك پرەنسیپی‬ ‫زەرووریی پێكهێنەر و دروستكەری خەێاڵی‬ ‫هونەری لە سەردەمی تەكنیكیدا‪ ،‬دەكاتە‬ ‫بابەتی سەرنج و تێڕامان‪.‬‬ ‫ئــەو بــۆ دۆزیـــنـــەوەى ڕابــردوویــەكــی‬ ‫بەبەرهەم‪ ،‬بۆ دواوە‪ ،‬بۆ سەردەمی بارۆكی‬ ‫ئەڵمانی دەگەڕێتەوە؛ بۆ ئەو فۆرمانەى‬ ‫دراما كە تیایاندا پرەنسیپەكانی مۆنتاژ بۆ‬ ‫یەكەمینجار ڕوویاندا‪ .‬ئەو لەوە تێگەیشت‬ ‫ئــەم پرەنسیپانە لە هەموو شوێنێكدا‬ ‫ئامادەییان هەیە كە عەقڵی ڕەخنەیی‬ ‫بۆ تەعبیركردن و شیكردنەوە دەربارەى‬ ‫نواندنەوە دێتەئاراوە؛ بە دەربڕینێكی دیكە‪،‬‬ ‫مادام نواندنەوە هیچ كاتێك لەخۆیدا كامل‬ ‫و تەواو نابێت‪ ،‬بەڵكو بەئاشكرا و بەردەوام‬ ‫لەگەڵ ژیانی نوێنراوەدا بەراورد دەكرێت؛‬ ‫ئەوسا ئەكتەر دەتوانێت هەموو ساتێك لە‬ ‫دەرەوەى خۆیەوە بووەستێت و خۆی لە‬ ‫فۆرمی ئەكتەردا نمایش بكات‪.‬‬ ‫كولتووری چینی جارێكی دیكە ڕۆڵی‬ ‫خــۆى لــە بــیــركــردنــەوەى ئــەم دووانـــەدا‬ ‫دەگێڕێت‪ .‬بنیامین ئاماژە بە نەریتی شانۆ‬ ‫و درامــای چینی دەكــات بەو مەبەستەى‬ ‫بەشداریی برێخت لەم تەتكنیكەدا – كە‬ ‫«ڕووداوەكـــانـــی ســەر شانۆ ناكاریگەر‬ ‫دەكــات» – دەربــخــات‪ .‬ئەو پاشان زۆر‬ ‫داهێنەر و بلیمەتانە‪ ،‬پڕۆژەى ڕێچكەیەكی‬ ‫الوەكی بۆ شانۆی ئەوروپایی دادەڕێژێت‪،‬‬ ‫ئەو شانۆیەى بە قەولی خۆى هەمیشە‬ ‫بیری لێكردۆتەوە تاكو ڕێگایەك بۆ ڕاكردن‬ ‫لە نمایشی «داخراو»ی تراژیدیی یۆنان و‬

‫تراژیدیا الی هێگڵ‪ ،‬پاڵەوانی دراماتیك وەك‬ ‫نوێنەری ئیرادە و بەرگریكاری دژایەتیی‬ ‫نێوان دوو ئیرادەى ئەخالقیی تاقانەى‬ ‫دژبــەیــەك‪ ،‬ڕیــز دەكـــات‪ .‬تاكە ئامانجی‬ ‫پاڵەوان‪ ،‬یان شكست و شانازییەكەى‪،‬‬ ‫پیادەكردنی ئیرادەى خۆى بوو لە بەرانبەر‬ ‫هەموواندا‪ .‬بەاڵم بنیامین دەنووسێت‪:‬‬ ‫لۆكاچ بیست ساڵ پێشتر نووسیبووی‬ ‫كە ئەفالتون لە سروشتی نادراماتیكی‬ ‫بەرزترین نموونەى ئینسان – واتا حەكیم‬ ‫– تێگەیشتبوو‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬ئەو لە‬ ‫دیالۆگەكانیدا حەكیم [تەنها] تا بەردەم‬ ‫دەروازەى شانۆكە دەهێنێت‪.‬‬ ‫واتــــا‪ ،‬لــەگــەڵ ئــەفــاتــونــدا مــێــژووی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی درامای ئەوروپی‪[ ،‬مێژووی]‬ ‫بنیامین دەستپێدەكات؛ ئــەو شوێنەى‬ ‫ئینسانی حەكیم و بێالیەن‪ ،‬پاڵەوانێكە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬ســۆكــرات ستایشی درامــای‬ ‫«عەقڵگەرا»ی نوێی ئۆریپید دەكــات‪،‬‬ ‫قۆناغی مەزنی تراژیدیای یۆنانی بەكۆتایی‬ ‫دەگــەیــەنــێــت‪ .‬و بنیامین‪ ،‬برێخت بە‬ ‫«دراماتیستی سۆكراتی» سەیر دەكات‪:‬‬ ‫ڕەنــگــە كــەســێــك شــانــۆی حەماسی‬ ‫بەدراماتیكتر لە دیالۆگ سەیر بكات (دیارە‬ ‫نەك بۆ هەمیشە)؛ بەاڵم شانۆی حەماسی‬ ‫بــەم هــۆیــەوە بە زەرووریـــی كەمتر [لە‬ ‫دیالۆگ] فەلسەفی نییە‪.‬‬ ‫بنیامین لەبیكردنەوە میتافیزیكییە‬ ‫سەوداسەرییەكەیدا‪ ،‬شانۆی حەماسیی‬ ‫برێخت وەك فۆرمێكی نــەك تەنها هەر‬ ‫سۆكراتی‪ ،‬بەڵكو وەك درامای ئەفالتونیش‬ ‫سەیر دەكــات‪ .‬ئامانج لە ناونیشانێكی‬ ‫وەك «نــووســەر وەك بەرهەمهێنەر»‪،‬‬ ‫دۆزینەوەى وەاڵم و گەڕان بەدوای ڕۆڵێكی‬ ‫سیاسییدا بۆ هونەرمەندان‪ ،‬وەاڵم و ڕۆڵێك‬ ‫كە هەوڵدەدات توندڕەویی ئەفالتون لە‬ ‫كۆماردا‪ ،‬نەرم بكاتەوە‪ .‬ڕوانگەى مێژوویی‬ ‫بنیامین دەرخستنی ئەو ڕێگایەیە كە ئێمە‬ ‫لە دیالۆگەوە بۆ شانۆی حەماسی دەبات‪.‬‬ ‫بنیامین‪ ،‬لە نووسینە شیكارییەكەى خۆیدا‬ ‫دەربــارەى برێخت‪ ،‬دەیەوێت هونەرمەند‬ ‫لەنێو [پانتایی بیركردنەوەى] ئەفالنون‬ ‫ڕزگــار بكات؛ هەر ئەو شتەى ئەفالتون‬ ‫خۆى لێی دەترسا‪.‬‬

‫سەیر بكرێت‪ ،‬نەوەك شتێكی ڕازئامێز و‬ ‫سیحراوی؛ و سەكۆش وەك كارگەیەك‬ ‫دەردەكەوت بە مەكینەكانییەوە كە تەواو‬ ‫دەكەونە بەردیدەى هەمووانەوە‪.‬‬ ‫ڕوونــە پایەكانی دۆریسی و كۆرینتی‬ ‫كە دیمەنی دەروازە و چوونە نــاوەوەى‬ ‫بانكی بۆرژوازیی پێكهێناوە‪ ،‬ئامانجێكی‬ ‫كۆنەپارێزانە دابین دەكات‪ .‬بەاڵم‪ ،‬باڵەخانە‬ ‫و بینا مۆدێرنەكانی بانكەكان بە دیمەنە‬ ‫شووشەییەكانیانەوە شتێكی زیاتر نییە‬ ‫جگە لەنمایشكردنی شێوازی كاركردنی‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری‪ .‬ئەو نموونەیەى‬ ‫هێنرایەوە‪ ،‬بەراورد بە تیۆرییەكەى برێخت‬ ‫كرچ و كاڵ و بێ ئینسافانە دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫چونكە‪ ،‬بەو جۆرەى بینیمان‪ ،‬دەقاودەق‬ ‫بەكارهێنانی مۆنتاژ بوو كە ئەو پەیوەندییە‬ ‫سیاسییانەیان دامەزراند كە ڕاستەوخۆ‬ ‫نەدەكرا ببینرێن؛ سەرەڕای ئەمە‪ ،‬بەدرێژایی‬ ‫ســـەردەم و قۆناغی چاالكیی هونەری‬ ‫ئاڤانگاردی چەپ لە دەیەكانی بیست و‬ ‫سیدا‪ ،‬باوەڕ و بۆچوونی بااڵدەست ئەوە بوو‬ ‫كە هێرشكردن بۆسەر «وەهگەرایی» یان‬ ‫«بەرهەمهێنانەوە»‪ ،‬و بێ ئیعتیباركردنی‬ ‫و ڕەتكردنەوەى‪ ،‬خۆى ڕاستەوخۆ دەبووە‬ ‫هۆی پراكسیسیی سیاسیی پێشڕەوانە؛‬ ‫ڕێچكەیەك بەهۆیەوە سیاسەت دەتوانێت‬ ‫ڕاستەوخۆ بچێتە نێو مەیدانی هونەرەوە‪.‬‬ ‫ئەمە ئەو باوەڕەیە كە كاریگەریی تادەگاتە‬ ‫ئەمڕۆ لەسەر كۆى بیركردنەوەى ڕادیكاڵ‬ ‫و چــەپــدا‪ ،‬دەربـــارەى ئێستاتیكا‪ ،‬هەر‬ ‫ماوەتەوە‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی [بــیــری] بنیامین تاكو‬ ‫ئەم خاڵە‪ ،‬تاقانە و بێوێنە بوو‪ .‬ئەو بەو‬ ‫جۆرەى لەو زەمەنەدا دەناسرایەوە‪ ،‬وەك‬ ‫فەیلەسوفی ئێستاتیكا دەستی بە چاالكی‬ ‫كرد‪ ،‬كە خەفەتی بۆ لەناوچوونی نەریتە‬ ‫كۆنەكان و جێگیربوونی تەكنەلۆژیای‬ ‫مۆدێرن و كۆمەڵگای جەماوەری لەبری‬ ‫ئەوانە‪ ،‬دەخوارد‪ .‬ئەو كەسێك نەبوو جگە‬ ‫لەبیرمەندێكی شۆڕشگێڕیی ئاڤانگارد‪.‬‬ ‫هەمیشە ئاڤانگارد‪ ،‬بەاڵم ئاڤانگارد وەك‬ ‫ڕۆحی ئیلیوتێك (ئەو كەسەی لەڕاستیدا‬ ‫نزیكییەكی زۆری لەگەڵ بنیامیندا هەبوو‪:‬‬ ‫دۆزینەوەى لقە بنچینەییە شاعیرانەییە‬ ‫میتافیزیكییەكان لــەالیــەن ئیلیۆتەوە‬

‫باڵەخانە و بینا مۆدێرنەكانی بانكەكان بە دیمەنە‬

‫شووشەییەكانیانەوە شتێكی زیاتر نییە جگە لەنمایشكردنی‬ ‫شێوازی كاركردنی سیستەمی سەرمایەداری‬

‫گەیشتن بە درامایەكی ناتراژیك بكاتەوە‪.‬‬ ‫درامای ناتراژیك و پرەنسیپەكانی مۆنتاژ‪،‬‬ ‫چەند بابەتێكی بەیەكداچوو بوون لەنێو‬ ‫زەینی بنیامیندا‪ .‬ئەو ڕێگا الوەكییەی‬ ‫بنیامین دەیویست بیدۆزێتەوە‪ ،‬بەنێو‬ ‫ڕازئامێزی مەسیحیی سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫درامای بارۆكی ئەڵمانی‪ ،‬چەند دیمەنێكی‬ ‫[شانۆنامەكانی] شەكسپیر‪ ،‬بەشی دووەمی‬ ‫فاوستی گــۆتــە‪ ،‬تاكو ستریندبێرگ و‬ ‫دواجــار برێخت و «شانۆی حەماسی»دا‬ ‫تێدەپەڕێت‪:‬‬ ‫ئەگەر ئاوابێت‪ ،‬كەواتە دەربارەى ڕەوت‬ ‫و ڕێچكەیەك قسە ناكەین‪ ،‬بەڵكو دەتوانین‬ ‫لەكوێرەڕێگایەك بدوێین كە بەهۆیەوە‬ ‫میراتی دراماكانی بــارۆك و سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬لەو الی سەد و لەمپەری بااڵوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەوڵەمەندی كالسیسیزمەوە بەئێمە‬ ‫گەیشتووە‪.‬‬ ‫بنیامین ئیقتیباس لــە بــەرهــەمــە‬ ‫سەرەتاییەكانی لۆكاچ بۆ دۆزیــنــەوەى‬ ‫تیۆرییەك دەكات كە ڕاستەوخۆ دەكەوێتە‬ ‫بــەرەى پێچەوانە و دژی بەرهەمەكانی‬ ‫دواتری خودی لۆكاچەوە لەبواری تەكنیكی‬ ‫درامــانــووســیــدا‪ .‬لۆكاچی دواتـــر‪ ،‬زیاتر‬ ‫دەرگــیــری «ڕەوتـــی بنچینەیی مێژوو»‬ ‫بوو و ڕەفتاریشی لەگەڵ «كوێرەڕێگا»دا‬ ‫بەجۆرێك بوو وەك بڵێیت هەرگیز بوونی‬ ‫نەبێـت و یان بەهای ئەوەى نەبێت ناوی‬ ‫بهێنرێت‪ .‬ئەو بە گــەڕانــەوە بۆ چەمكی‬

‫هونەر و سیاسەت‬ ‫بنیامین و برێخت‪ ،‬هەندێكجار دەربارەى‬ ‫سڕینەوەى بەسیاسیكردنی هونەر بە‬ ‫بەكارهێنانی «ئامرازی بەرهەمهێنان» یان‬ ‫ئامرازی هونەری‪ ،‬پەیوەندیی سیاسەت و‬ ‫هونەریان بەرتەسك دەكردەوە‪ .‬برێخت لە‬ ‫تیۆری و پراكتیكی كاری دواتــری خۆیدا‬ ‫توانی بەسەر ئەم الیەنەدا زاڵ ببێت‪[ .‬بەاڵم]‬ ‫بنیامین بەر لەوەى بتوانێت بە تەواوی و‬ ‫فرەالیەن دەربــارەى تیۆریی ئێستاتیكای‬ ‫ماتریالیستیی نوێ بیربكاتەوە‪ ،‬كۆتایی‬ ‫بەژیانی خۆى هێنا‪.‬‬ ‫ڕوانگە پێشووییەكانی برێخت لەسەر‬ ‫بنەمای [تیۆرییەكانی] پیسكاتۆر و‬ ‫فۆتۆریستەكانی پێشووتری ڕووس‪،‬‬ ‫وەك تریتیاكۆڤ دروست بووبوو‪ ،‬ئەوان‬ ‫كەسانێك بوون كە الی ئەوان وێرانكردن‬ ‫و لەناوبردنی شانۆی وەهــم بە مانای‬ ‫هێرشێكی ڕاســتــەوخــۆ دەهـــات بۆسەر‬ ‫خودی بۆرژوازییەت‪ .‬بەرهەمهێنانەوە [و‬ ‫تەقیلدكردنەوەی] شانۆی ستانیسالڤسكی‬ ‫وەك [هــونــەرێــكــی] بــە هــەمــان ڕادە‬ ‫بۆرژوازیی دادەنرا‪ .‬بۆ دژەبۆرژوابوون یان‬ ‫پرۆلیتاربوونیش‪ ،‬هاوزەمان بە نمایشەكانی‬ ‫ئەوان‪ ،‬دەبوو پیشان بدرێت كە شتەكان‬ ‫چۆن كار دەكــەن و چ كاریگەرییەكیان‬ ‫هەیە‪( .‬بە دەربڕینی فۆرمالیستەكانی‬ ‫ڕووس)؛ «ئامرازەكە بە ئاشكرا دەرببڕە»‪.‬‬ ‫هونەر دەبوو [وەك] فۆرمێكی بەرهەمهێنان‬

‫هاوڕیشە بــوو لــەگــەڵ حــەز و ڕێچكەى‬ ‫بنیامین بۆ درامــای بارۆكی ئەڵمانی)؛ و‬ ‫وەك ڕەخنەگر‪ ،‬نزیكایەتی لەگەڵ توانستە‬ ‫تەمسیلیی و بەشداریكردنەكانی شیعری‬ ‫ئیلیۆتدا هەبوو‪.‬‬ ‫ڕوانینی بنیامین دەرهەق بە ڕۆژنامە‪،‬‬ ‫پێشكەوتنی زیاتریی [تیۆرییەكانی]‬ ‫ی ئەوی دەردەخست‪ .‬بنیامین لە وتاری‬ ‫«حیكایەتخوان»دا‪ ،‬وتارەكەى دەربارەى‬ ‫نیكۆالی لیسكۆڤ لە كتێبی ڕۆشناییەكاندا‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی خۆ‪-‬ژێن[پارێزەر]ی حیكایەت –‬ ‫ئەم كۆنترین پەیكەى عەقڵ – لەگەڵ‬ ‫گەیاندنی ڕووتـــدا بـــەراورد دەكـــات‪ ،‬كە‬ ‫ڕۆژنامە بەتەواوی ئەم ڕۆڵە دەگێڕێت‪.‬‬ ‫لــــە وتــــــــاری «نـــــووســـــەر وەك‬ ‫بەرهەمهێنەر»دا (ڕەنگە وتارەكە بەر لە‬ ‫«حیكایەتخوان» نووسرابێت) گۆڕانێك‬ ‫لە پێوەری گــەورەی بیركردنەوەی ئەودا‬ ‫دەبینرێتەوە‪ .‬بنیامین لێرەدا ڕۆژنامە‪ ،‬یان‬ ‫النیكەم ڕۆژنامە هاوچەرخەكانی یەكێتیی‬ ‫سۆڤییەت‪ ،‬وەك «پرۆسەى لەناوچوونی‬ ‫گـــــەورە» وەســـف دەكــــات كــە «هــەر‬ ‫تەنها جیاكردنەوەى بــاوی نێوان ژانرە‬ ‫[جیاوازەكان] لەنێو نابات‪ ،‬بەڵكو هەروەها‬ ‫جیاوازیی نێوان نووسەر و شاعیر‪ ،‬بیرمەند‬ ‫و بــەنــاوبــانــگــكــەر(‪)›popularizer‬‬ ‫و نووسەر و خوێنەر[یش] دەباتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە»؛ شوێنێك تیایدا‪« :‬وشە‬ ‫بێ بەهاترین شتە؛ واتا ڕۆژنامە‪ ،‬دەبێت‬

‫شێواز و ڕێگاكانی تاكتیكی هێزلێبڕین‬ ‫دوو‬ ‫(‪،)Ermattungs-taktik‬‬ ‫ئیماژ یان ئاراستە و ڕێچكەى بااڵدەست‬ ‫بـــوون بــەســەر بــیــركــردنــەوەى بنیامین‬ ‫لــە ساڵەكانی كۆتایی ژیــانــیــدا‪ .‬ساتی‬ ‫ئێستا یان ئامادەبوونی ئێستا‪ ،‬بریتی‬ ‫بوو لە دەسەاڵتێك بۆ تەداخولكردن لە‬ ‫ڕووداوەكاندا‪ ،‬چ لەالیەن سیاسەتمەدارەوە‬ ‫بێت یان ڕۆشنبیر‪ ،‬بۆ «بڕین و وەستاندنی‬ ‫زنجیرەى مــێــژوو» (تــێــزی شــازدەهــەم‬ ‫دەربــارەى چەمكی مێژوو)‪ .‬ئەم ئیماژە‬ ‫لــەالیــەكــەوە بۆ وردبــوونــەوە لە نەریتە‬ ‫پێشكەوتنخوازەكان‪ ،‬پەرەسەندنخوازەكان‬ ‫و حەتمیگەراییەكانی سۆسیال‪-‬دیموكراسیی‬ ‫(كە بنیامین لە تێزەكانی خۆیدا دەربارەى‬ ‫مێژوو بە ئاشكرا هێرشیان دەكاتە سەر)‬ ‫و لەالیەكی دیكەوە بۆ وردبــوونــەوە لە‬ ‫پۆزەتیڤیزمی یۆتۆپی و پراگماتیزمی‬ ‫یەكێتیی سۆڤێتیی سەردەمی ستالین‪،‬‬ ‫زۆر گرنگ و بەهادارن‪ .‬بنیامین دەچێتە‬ ‫ڕیــزی گرامشی و لۆكاچی كتێبی مێژوو‬ ‫و ئاگایی چینایەتی (یەكێك لەو دەقە‬ ‫ماركسیستییانەى كاریگەرییەكی زۆری‬ ‫لەسەر بنیامین هەبوو)‪.‬‬ ‫ڕێچكەیەكی دیكە‪ ،‬واتا «تاكتیكەكانی‬ ‫هێزلێبڕین»‪ ،‬برێخت لە كۆپلە شیعرێكی‬ ‫پڕ لە ڕەشبینی وەسفی دەكات‪ ،‬كە دواى‬ ‫مەرگی بنیامین نووسیوویەتی‪:‬‬ ‫تاكتیكەكانی هێزلێبڕینن ئەو شتەى تۆ‬ ‫بەكاری دەهێنی‬ ‫دانیشتوو لەسەر مێزی شەترەنج لەژێر‬ ‫سێبەری درەختی هەرمێ؛‬ ‫ئەو دوژمنەى تۆى وەدەرنا لە دەوروبەری‬ ‫قەرەباڵغی كتێبەكانت‬ ‫بەدەستی كەسانێكی وەك ئێمە لە پەل‬ ‫و پۆ ناكەوێت‪.‬‬ ‫فەلسەفەى هێزلێبڕین‪ ،‬نووسینەكانی‬ ‫بنیامینی دەربارەى برێخت خستووەتە ژێر‬ ‫كاریگەریی خۆیەوە؛ ئەو باوەڕەى دەڵێت‬ ‫«سەختی و قورسییەكان كۆتاییان دێت»‪.‬‬ ‫جــەوهــەری دیالەكتیكیی بیركردنەوەى‬ ‫بنیمن لــەســەر بنەمای جەمسەرێتیی‬ ‫«ئامادەیی ئێستا» و «هێزلێبڕین» بینا‬ ‫كراوە؛ [واتا] چاودێركردن بەسەر مێژوو و‬ ‫هاتنە ناوەوە و تەداخولی «مسیانیكی»‬ ‫تیایدا (ئەگەرچی‪ ،‬پێوەرەكان زۆر بچووك‬ ‫و زەمەن زۆر كورت و نابەردەوامە)‪ .‬ئەو‬ ‫چاوەڕوانییەى لە دوایین تێز دەربــارەى‬ ‫چەمكی مێژوو دەربڕدراوە‪ ،‬واتا‪:‬‬ ‫هەرساتێكی زەمەن دەروازەیەكی كراوەیە‬ ‫تاكو مەسیح لێیەوە بێتە ژوورەوە‪.‬‬ ‫و ئەمە هەمان حەكیمیی هۆشیارە‪ ،‬و‬ ‫لەپەلوپۆكەوتوو بەهۆى قورسییەوە‪ .‬هەمان‬ ‫چەمكی چاوەڕوانی‪ ،‬كە هاوڕێكەى بنیامین‪،‬‬ ‫ئەرنست بلۆخ بە كاتیگۆریی «یۆتۆپیای‬ ‫كۆنكرێتی» یان پرەنسیپی ئۆنتۆلۆژیای‬ ‫ئومێد وەریگێڕاوە‪.‬‬ ‫بلۆخ‪ ،‬دەربـــارەى خۆكوژیی بنیامین‬ ‫دەنووسێت ئەم كارە بەجۆرێك جیابوونەوە‬ ‫بوو لە ژیان‪ ،‬بەو جۆرەى چاوەڕوانی لەو‬ ‫دەكــرا؛ بە تایبەت ئەگەر ڕستەكەى ئەو‬ ‫بەبیر خۆمان بهێنینەوە كە من ئێستا‬ ‫لەبیرمە‪« :‬پیادەبوونی دەسەاڵتی مرۆڤ‬ ‫بەسەر مــردوودا‪ ،‬زۆر كەمە»‪ .‬و برێخت‬ ‫لە دۆخێكی ڕۆحی هاوشێوەدا‪ ،‬لە شیعری‬ ‫دووەمی خۆیدا دەربارەى مەرگی بنیامینی‬ ‫هاوڕێی‪ ،‬نووسیوویەتی‪:‬‬ ‫و لە كۆتاییدا بەرەو سنوورێك فڕێدرای‬ ‫كە مەحاڵ بوو بپەڕیتەوە‬ ‫تــۆ‪ ،‬بــەاڵم‪ ،‬بیستم بەنێو سنوورێكی‬ ‫تێپەڕئاسادا‪ ،‬ڕەتبووی‪.‬‬ ‫بنیامین لــە دیسەمبەری ‪ ،1940‬بە‬ ‫بیستنی هەواڵی ئــەوەى لەوانەیە ڕۆژی‬ ‫دواتر تەسلیمی گشتاپۆ بكرێن‪ ،‬لە بەندەری‬ ‫پۆرت بۆ‪ ،‬سنووری فەرەنسا و ئیسپانیا‪،‬‬ ‫خۆی كوشت‪ .‬برێخت دواى دوای بیستنی‬ ‫هەواڵی مردنی ئەو‪ ،‬گوتی ئەمە یەكەمین‬ ‫زیانی واقیعییە كە هیتلەر لە ئەدەبییاتی‬ ‫ئەڵمانی داوە‪.‬‬

‫بەو شتە كە ئۆپەراسیۆنی ڕزگاركردن‪،‬‬ ‫دەتوانێت تیایدا جێگیر ببێت»‪.‬‬ ‫ڕۆژنــامــەكــانــی ســەر دیـــوار لــە چینی‬ ‫ســـەردەمـــی شـــۆڕشـــی كــولــتــووریــدا‪،‬‬ ‫پۆستەرەكان‪ ،‬نووسراوەكان و نامیلكە‬ ‫باڵوكراوەكانی خوێندكارە پاریسییەكان‬ ‫(و خوێندكارانی شوێنەكانی دیكە) لە‬ ‫ئایاری ‪1968‬دا‪ ،‬هەموویان ئەم تیۆرییەى‬ ‫بنیامین پشتڕاست دەكەنەوە و پێداگریی‬ ‫لەسەر دەكەن و ئەو ئەدەبیاتەى ڕۆژگارێك‬ ‫پێیدەگوترا [ئــەدەبــیــاتــی] ماخولیایی‬ ‫و میتافیزیكی‪ ،‬ڕەخــنــەى ڕادیــكــاڵ و‬ ‫شۆڕشگێڕیی ئاڤانگاردی دەیەكانی شەست‬ ‫و حەفتای بـــەدوادا هــات‪ .‬فراوانبوونی‬ ‫شــانــۆی ســەرشــەقــام‪ ،‬بانگەشەكان‪ ،‬و‬ ‫«پەرچەكردار و كاردانەوەكان» بە هەمان‬ ‫ڕادە جەختكردنەوەیەكە لەسەر [ڕاستی‬ ‫و دروســتــی] بۆچوونەكانی بنیامین و‬ ‫برێخت دەربــارەى شانۆ‪ .‬لە هەمانكاتدا‪،‬‬ ‫جۆش و خــرۆش و ڕادیكاڵیزمی ئــەوان‪،‬‬ ‫ئــەو ئــەو یەكئاراستەیە پۆتێشینەڵیتە‬ ‫زیانبەخشە دەشــارێــتــەوە‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫تەنها دیموكراتیزەكردنی هونەر لەالیەن‬ ‫ئامرازەكانی میدیای دووبارەبەرهەمهێنانەوە‬ ‫بۆ ڕەتكردنەوەى كۆى فۆرمە نەریتییەكانی‬ ‫هونەر (كە وابەستەن بە جیابوونەوەى‬ ‫دەرهێنەر و بینەر‪ ،‬یان خاوەنی بەرهەم‬ ‫و تەماشاكەر) بەكارهێنراوە‪ .‬بنیامین‬ ‫بە سادەیی «ئــاورا» – خەرمانە‪ :‬واتا‬ ‫خەرمانەی ئێستاتیكایی لە دەوروبــەری‬ ‫بەرهەمی هونەریدا – بە توانا و خاوەندارێتی‬ ‫و بەرهەمهێنانەوەى میكانیكی لەگەڵ‬ ‫[پرۆسەى] پرۆلیتاریزەكردندا‪ ،‬وەك یەك‬ ‫سەیر دەكات‪ .‬هەڵبەت‪ ،‬بەرهەمهێنانەوەى‬ ‫میكانیكی لەوانەیە لەالیەن سیستەمی‬ ‫سەرمایەدارییەوە خــراپ بەكاربهێنرێت‬ ‫و جەزب بكرێت‪ ،‬ئەگەرچی بەمجۆرەش‬ ‫بووە؛ و بنیامین یەكەمین بیرمەند بوو ئەم‬ ‫مەترسییەى ئاشكرا كرد؛ و وەك ئامرازێكی‬ ‫بەرپێگرتن چاودێرییە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫(یـــان ئــەگــەر زەروورەتـــێـــك هەبێت‪،‬‬ ‫چــارەســەر) بەسەر میدیاكاندا پێشنیار‬ ‫كرد‪ .‬لێرەدا خاڵێكی تازە بوونی نەبوو؛‬ ‫تەنها خاڵێكی تەنگژەدروستكەر ئەمە‬ ‫بوو كە چاودێریی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬چەندین‬ ‫فۆرمی تــازەى هونەری بەرهەم دەهێنا؛‬ ‫و زیاتر لەمەش ئــەم بەسیاسیكردنەی‬ ‫میدیاكان هەمان بەسیاسیكردنی هونەر‬ ‫بوو‪ .‬بەدەربڕینێكی دیكە‪ ،‬میدا و هونەر‬ ‫یەكسان هاوشوناس بوونەوە‪ .‬جیاوازیی‬ ‫پێشووی نێوان فۆرم و ناوەرۆك لەنێو چوو‬ ‫و خودی فۆرم بەسیاسیی دەكرا‪.‬‬ ‫بــە ڕۆچــوونــێــكــی وەهــــای نــــاوەرۆك‬ ‫لەنێو فۆرمدا‪ ،‬ڕەنگە پانتایی و مەیدانی‬ ‫فۆرمەكان بەرتەسك ببێتەوە‪ .‬لەبەر ئەوەى‬ ‫بنیامین منداڵی قۆناغی یەكەمی سەردەمی‬ ‫تەكنیكیی نــوێ بــوو‪ ،‬لە دۆخێكدا كە‬ ‫تەكنیكەكانی وەك مۆنتاژی فۆتۆگرافی‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكی ڕاستەوخۆی سیاسییان‬ ‫بەدەستدەهێنا‪ ،‬هەندێكجار حەزی دەكرد‬ ‫تەكنیك وەك فاكتەرێك بەرجەستە و‬ ‫ماتریالیزە بكات كە لەڕووی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫كاریگەریی هەبوو‪ ،‬و ئەم واقیعەى لەبیر‬ ‫دەكــرد كە بەسیاسییبوونی تەكنیك‪،‬‬ ‫بریتییە لە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان و‬ ‫هەروەها ئامرازی بەرهەمهێنان‪.‬‬ ‫ئەو لە هەمانكاتدا قارەمانی «شتە بەدە‬ ‫تازەكان» بوو و بەرگریشی لێدەكردن‪.‬‬ ‫فەلسەفەى مێژووی بنیامینیش‪ ،‬بەو جۆرەى‬ ‫بینیمان‪ ،‬پێویستیی بە دژایەتییەكی‬ ‫هەمیشەیی هەبوو بە نوێنەرایەتییكردنی‬ ‫«ڕابـــردوو» و قوربانییەكانی‪ .‬ئــەو بۆ‬ ‫چارەسەركردنی ئەم دژیەكێتییە بەدوای‬ ‫ڕێگایەكدا دەگـــەڕا [بــە بەكارهێنانی]‬ ‫چەمكی كاتی ئێستا یان ئامادەیی ئێستا‬ ‫(‪ ،)Jetztzeit – now-time‬ئەو‬ ‫ئەزەلییەتەى تیایدا‪ ،‬زەمــەن لە جوڵە‬ ‫دەكــەوێــت‪ ،‬خاڵێكە تیایدا ڕابـــردوو و‬ ‫داهاتوو‪ ،‬ئەویش بە جۆرێكی ناهەماهەنگ‪،‬‬ ‫و وروژێــنــەر و جەنجاڵئاسا‪ ،‬لە ساتی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬استانلی میچل‪ :‬دربارە بنیامین‪ ،‬در‪:‬‬ ‫ئێستادا بەیەك دەگەن‪.‬‬ ‫ئەم چەمكەى ساتی ئێستایە‪ ،‬لەگەڵ روبرت اشتاین‪ :‬والتر بنیامین‪ ،‬ترجمە مجید مددی‪،‬‬ ‫انتشارات اختران‪ ،‬تهران‪.1382 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫رایان عوسمان‬

‫راپەرین ئەگەر ئامانجەكانی دوورمــەودا‬ ‫بن‪ ،‬خۆی خەریك ناكات بە دەسكەوتی‬ ‫ئەمرۆوە‪ ،‬خۆی نادات بەدەستەوە بۆ تاقە‬ ‫ئامانجێكی كورت‪ .‬كەواتە مەترسییەكانی‬ ‫ڕاپەرین لەوێوە دەست پێدەكەن كە هیچ‬ ‫مژدەیەكی بۆ دوای خۆی نەبێت‪ .‬ئێمە كە‬ ‫قسە لەسەر راپەرین دەكەین‪ ،‬لەناوماندا‬ ‫ونە‪ .‬یانی راپەرین شتێكە یادی دەكەینەوە‬ ‫و بیرخۆمانی دەهێنینەوە‪ .‬نەوە بۆ دوای‬ ‫نەوە دەمانەوێت لە رێگەی یادەكانەوە‬ ‫بــەم شكۆییە بگات و دەسكەوتەكانی‬ ‫بژمێرێت‪ .‬ئەمەش دروســت لــەوەوە دێت‬ ‫كە ئێمە راپەرینمان لە قۆناغێكی مێژوویی‬ ‫كورتدا قەتیس كــردووە و ئەفسانەمان‬ ‫لێبەرهەم هێناوە‪ .‬راپــەریــن لە رێگەی‬ ‫گرێدانەوەی یادەوەری شۆرش بە ئێستاوە‬ ‫تـــەواو دەكــرێــت‪ .‬یــــادەوەری بنەرەتی‬ ‫ئامادەكردنەوەی راپەرینە لە ئێستادا‪،‬‬ ‫بەاڵم كاركردی سیاسیی كە سێبەری بە‬ ‫سەر تــەواوی ئەم راپەرینەدا گــرت‪ ،‬لە‬ ‫پەرتكردنی ئەم یــادەوەری یە هاوبەشە‬ ‫نەتەوەییەدا رۆڵــی گـــەورەی هەبووە‪.‬‬ ‫راپەرین وەك بەشداری‪ ،‬ئەكتێكی كامڵی‬ ‫پارچە نەبووە بەاڵم كە دەسكەوتەكانی‬ ‫پارچە كراون‪ .‬كە یادەوری و گرێدانەوەی‬ ‫بــە ئێستاوە دەكــەوێــتــە بــەر پێناسە‬ ‫ودابەشكردنی جیاجیاوە‪ ،‬مەترسیەكانی‬ ‫ئەم حەكایەتە هەر زوو دەست پێدەكەن‪.‬‬ ‫ئەم پارچە كردنی یادەوەری یە هەر خۆی‬ ‫لە الوازكردن و نەخۆش خستنی ئینتیمای‬ ‫نــەتــەوەیــی ئــێــمــەدا سااڵنێكە خەبات‬ ‫دەك ــات‪ .‬راپــەریــن و ســەرجــەم رووداوە‬ ‫مێژوویەكانی تری ئێمە بەردەوام بەر ئەم‬ ‫پارچە كردنە دەكەون‪ .‬زۆرجار ئێمە لەم‬ ‫رووداوانــە رادەمێنین وەك ئەوەی بۆچی‬ ‫لە ئێستادا پێناسە وخوێندنەوەی زۆر‬ ‫ناكۆك هەڵدەگرن‪ ،‬بۆچی ئەوەندە قارەمان‬ ‫و خاوەنیان هەیە وبۆچی هەندێك دەبنە‬ ‫قارەمانیان كە لە راستی دا نیین وچۆنیش‬ ‫قارەمانی وا هەن كە ئێستا ونن وبەر‬ ‫فەرامۆشی كەوتوون‪ .‬لە راستی دا لێرەدا‬ ‫دەرفەتی ئەوە نییە باس لەوە بكەین كە‬ ‫چۆن قارەمانگەلێك ئێستا نوێنەرایەتی‬ ‫هەموو قارەمانێتی راپــەریــن دەكــەن و‬ ‫نوێنەری گێڕانەوەی حەكایەتی راپەرینن‬ ‫و بۆچی قارەمانەكان جیاو هاوبەش‬ ‫لەسەر روادەكان دەدەوێن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫گرنگە پەرت كردن و پارچەكردنی ئەم‬ ‫رووداوە گەورەیەیە كە ئەگەر هی نەتەوە و‬ ‫ئیتنێكی تر دەبوو‪ ،‬دەبووە هۆی یەكڕیزی‬ ‫و یــادەوەری هاوبەش تا ئاستی گۆڕینی‬ ‫خەونی سەربەخۆیی بۆ دامــەزرانــدنــی‬ ‫دەوڵەت‪ .‬پرسیارێكی تری گرنگ ئەوەیە‬ ‫كە بۆچی ئەم رووداوە نەیتوانیوە خەونی‬ ‫ئەم نەتەوەیە بۆ ئاستی سەربەخۆیی نزیك‬ ‫بكاتەوە‪ .‬لێرەوە راستەوخۆ تێدەگەین كە‬ ‫كاركردی سیاسیی دوای راپەرین چەند‬ ‫ئەركێكی شێوێنەرانەی بەجێگەیاندووە‪،‬‬ ‫یەك لەوانە سەندنەوەی ئەو سیما گشتییە‬ ‫بووە لە بەشداری بە مانای ئەوەی راپەرینی‬ ‫لە ئەكتێكی دەستەجەمعییانەی تێكەڵەوە‬ ‫بۆ ئۆلیگارشیەتێكی شــاخ گۆریوە كە‬ ‫نوێنەرایەتییەكی سەیر و بەڵگەنەویستانەی‬

‫ئایدۆلۆژیایەك سەرپەرشتی دەكات و بەر‬ ‫گوتارێكی سیاسیی ئەو دەكەوێت‪ .‬ڕاپەرین‬ ‫لە هەموو ئەم پارچەبوونەدا بەر تیاچوونی‬ ‫كــات كــەوتــووە واتــە لە هیچ گوتارێكی‬ ‫پــارچــەكــراودا كــە گــوزارشــت لــە خۆی‬ ‫ێ خۆی‬ ‫دەكــات وەك رووداوێــك لە دوێن ‌‬ ‫دەناسێنێت و بۆ ئەمڕۆ هیچی وای پێ‬ ‫نییە‪ .‬شێواندنی دۆخ دیسانەوە یەكێكی‬ ‫ترە لەو ئەتمۆسفێرە مەترسیدارانەی كە‬ ‫راپەرین تێیدا یەكپارچەیی خۆی لەدەست‬ ‫دەدات و لە یەكگرتوویی خۆی دەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەویش كاتێك كە سیاسەت لەم واڵتە‬ ‫دۆخە گشتییە راستەقینەكە كە راپەرینی‬ ‫لە خۆگرتووە بۆ خۆی دەبات و دابەشی‬ ‫دەكات‪ ،‬هەر دۆخێك قارمانێك و رووداوێك‬ ‫وبەشدارییەك لە دۆخە گشتییەكە دەكاتەوە‬ ‫و بە خۆیەوە دەیلكێنێت‪ ،‬تا وای لێدێت‬ ‫دۆخ گۆڕكێیەك دێتە ئارا و ئێمە دۆخە‬ ‫گشتییەكەمان لێدەشێوێ و هەرچی دۆخی‬ ‫تایبەتی هەن پێكەوە و بە دەسكارییەوە‬ ‫ئەنجا دەچنەوە سەر دۆخە راستەقینەكە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم وێرانكارییە بەسەر حەكایەتی‬ ‫راپەرین و گەورەیی ئەم رووداوەدا دێ‬ ‫و وای لێدێت هــەر گروهێكی سیاسی‬ ‫تەنیا بەشەكەی خــۆی تــۆخ دەكاتەوە‬ ‫و قــارەمــان و بــەشــداری فیگەرەكانی‬ ‫خۆی بەالوە گرنگە و لە كۆی پرۆسەی‬ ‫بەشداریكردنەكەش دا ئەوبەشە بەدیار‬ ‫دەخات كە وێنەكانی خۆی بەسەر كۆی‬ ‫رووداوەكەوە دەردەكەون‪ ،‬واتە راپەرین و‬ ‫دەسكەوت و نەمریی رووداوەكــە ئەوكات‬ ‫زیندووە كاتێك ئەم تێیدا بووە و رەوایەتی‬ ‫راپەرین رەوایەتییەكە ئەم دەیبەخشێتەوە‪.‬‬ ‫هەرچی كۆی حەكایەتەكە هەیە وەك خۆی‬ ‫ناگات‪ ،‬وەك خۆی نایەت‪ ،‬ئەو هەمیشە‬ ‫ێ‬ ‫خاڵییەوە لــەوەی هەموو بەشەكانی ب ‌‬ ‫دەسكاری دابنرێن‪ .‬راپەرین لەبەردەم‬ ‫ئەم لێشاوی تااڵنكردنەی سیاسەت دا لە‬ ‫یەكپارچەیی دەكەوێت‪ .‬یادەوەری هاوبەش‬ ‫چیتر هیچ ئاسەوارێكی بەدیارناكەوێ‪ .‬بۆیە‬ ‫كاتێك دەست بۆ ئەوە دەبەین راپەرین‬ ‫ێ خاوەنێكی كۆ خاوەندارێتی‬ ‫وەك ب ‌‬ ‫بناسین‪ ،‬وەك حەكایەتێكی نەتەوەیی‬ ‫گرنگ‪ ،‬شتێكمان دەست ناكەوێت پڕ بێت‬ ‫لە رووداوەكە خۆی‪ ،‬دەبێت بگەرێین و لە‬ ‫ئەرشیفی پارێزراوی یــادەوەری سیاسی‬ ‫دا بــیــدۆزیــنــەوە‪ .‬راپــەریــن لــەم دۆخــە‬ ‫پارچەكراوانەدا ئەستەمە گەورە بمێنێتەوە‬ ‫و دەبێت پارچە دزراوەكانی یەك بخرێنەوە‪.‬‬ ‫راپــەریــن بەهانەیەكە بــۆ گــێــڕانــەوەی‬ ‫سروشتی مافە مرۆیی ونەتەوەیەكانمان‪،‬‬ ‫كەچی دوای ئەو قۆناغەی كە دەتوانین‬ ‫هەنگاوێك بچینە پێشەوە لێیان دەچینەوە‬ ‫هــەمــان دۆخــی زەوت كـــردن‪ .‬ڕاپــەریــن‬ ‫لەگەڵ خۆیدا دیسانەوە كۆتایی بە مافە‬ ‫سروشتی ومرۆییەكانی ئینسانی ئەم‬ ‫واڵتە دەهێنێت‪ .‬نەتەوەیەك لە ئانوساتی‬ ‫كۆشش كردن بۆ مافەكانی خۆی خێرا‬ ‫ێ هەڵدەگرێتەوە‪ .‬دوای ئەم‬ ‫دەستیان ل ‌‬ ‫قۆناغە تا ئێستا ئێمە نەمان پرسیوە‬ ‫بۆچی هەموو ئەوانەی بەشداری راپەرین‬ ‫بوون لە دەرەنجامەكانی راپەرینەكەیان‬ ‫نەپرسیوە‪ .‬نەیان پرسیوە بۆچی ئێستاش‬

‫لـــە بـــنـــەڕەتـــدا هــیــچ راپــــەریــــن و‬ ‫هەستانەوەیەك بۆ بەدەستهێنانی ئازادی‬ ‫و مافەكانی تر نییە‪ ،‬ئەوەندەی تیكۆشانە‬ ‫بــۆ ڕاســتــكــردنــەوەیــان‪ .‬چونكە ئەمانە‬ ‫خۆیان سروشتیین و ئەگەر لە دونیای‬ ‫ئێمەش دا نەبن‪ ،‬مانای ئــەوە نییە كە‬ ‫ناكۆتا هەر نەبوو بن‪ .‬بۆیە پێشوەخت‬ ‫گرنگە لەوە تێبگەین هەستانەوە خۆی‪،‬‬ ‫یانی بەبەرخۆدا هاتنەوە بۆ ستاندنەوە و‬ ‫ڕادەستكردنەوەی چەمكە بااڵكان بۆ شوێن‬ ‫و مەكانەتی سروشتیی خۆیان‪ .‬بەرمەبنای‬ ‫ئەمە‪ ،‬راپەرین گۆرینی دونیا نییە بەو‬ ‫شێوەیەی دەمانەوێت‪ ،‬راستە ئەوە ئێمەین‬ ‫كە هەڵدەستینەوە و هــاوار دەكەین‪.‬‬ ‫هەمیشەش راپەرین كاتێك بەر دەگرێت‪،‬‬ ‫كەلێن بكەوێتە ناو پراكتیزەكردنی ئەم‬ ‫چەمكانەوە و لێك بترازێن‪ .‬هیچكات‬ ‫ئێمە لە خــۆوەڕا و لە خەونی گوڕینی‬ ‫دونیای خۆماندا نین‪ .‬لێرەوە راپەرین لەوە‬ ‫دەكــەوێــت بەرهەمهێنانی ئەوەڵجارەی‬ ‫دونیایەكی بێخەوش بێت‪ .‬راپەرین لەوەش‬ ‫دەكــەوێــت كە خــۆی خەریك بكات بە‬ ‫بەرهەمهێنانی دەســكــەوتــەوە‪ .‬ڕاپەرین‬ ‫گــەڕانــدنــەوەی سروشتیی هەموو ئەو‬ ‫شتە بااڵیانەیە كە ئێمە دەیانخوازین‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمە راپەرین بكاتە شەرعیەتێكی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬كەواتە دەستگرتن بە سروشتی‬ ‫چەمكە بااڵكان خۆیانەوە ئەو دەسكەوتەیە‬ ‫كە راپەرین پێویستە ئاگای لێی بێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی راپەرین ببێتە ئەكت و وەك‬ ‫گۆرانكاریش چــاوی لێبكرێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫توانای مانەوەی ئەم دۆخەی هەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫راپەرین گرێدراوی دۆخ گۆركێی هەنووكە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكە بەندە بە توانای هێشتنەوەی‬ ‫ئەو دۆخە نوێیەوە كە گەڕاندنەوەكەی تێدا‬ ‫كردووە‪ .‬راپەرین هەستانەوەیەكی خێراو‬ ‫كورت نییە بە تەنیا‪ ،‬چونكە پرۆسەی رەها‬ ‫كردن و ستاندنەوەی دۆخە سروشتییەكە‬ ‫تا ئەو كاتەی كە لە چوارچێوە دراوە‪،‬‬ ‫دەگرێتەوە‪ .‬راپەرین ئیتر بەم مانایە دوای‬ ‫خــۆی دەســت پێدەكات‪ .‬واتــە راپەرین‬ ‫وهەستانەوە ئەوە نیین كە دەكرێن‪ ،‬دۆخ‬ ‫دەگۆڕن‪ .‬چونكە زۆربەی راپەرینەكان وەك‬ ‫ئاكت وبەشداریش دیارن‪ ،‬بەاڵم توانای ئەو‬ ‫ستاندنەوە و رەهاكردنەوەیەی دۆخیان نییە‬ ‫بۆ شوێنی خۆی‪ ،‬پرۆسەی گەراندنەوەی‬ ‫دۆخیان نییە النی كەم بۆ دەركەوتنەوەی‬ ‫ماناكان وەك خــۆیــان‪ .‬راپــەریــن چەند‬ ‫ئەركێكی تەواو بەرپرسیارانەی هەیە وبە‬ ‫رواڵــەت تــەواوی راپەرینەكانی دونیاش‬ ‫هەڵگری ئەمانەن‪ .‬بەاڵم ئەوەی راپەرین‬ ‫وەك هەستانەوەی بێخەوش دەردەخات‪،‬‬ ‫هەمان ئەو توانای پاراستنی دۆخەیە كە‬ ‫ماناكان وەك خۆی دەركــەوت دەكەن و‬ ‫رێگە نادرێت ماسكەكانیان لەبری ئەوان‬ ‫نوێنەرایەتیان بكەن‪ .‬لێرەوە قسە لەسەر‬ ‫راپەرینی ئێمە دەست پێدەكات‪ .‬گرنگە‬ ‫باس لە دۆخی پێش راپەرین بكەین وەك‬ ‫سەرەتایەكی كورت كە بۆ تێگەیشتنی ئەم‬ ‫دۆخە نوێیەی ئێستا یارمەتیمان دەدات‪.‬‬ ‫ڕاپــەریــنــی ئێمە هــەســتــانــەوەیــە لە‬ ‫ێ‬ ‫چركەساتێكی مێژوویی دیاریكراودا كە ب ‌‬ ‫گرێدانەوەی بەو چركەساتەوە بە تەنیا‪،‬‬ ‫توانای ناسین و وەسفكردنی دروستمان‬ ‫بۆی دەگونجێت‪ .‬خودی راپەرین بەرمەبنای‬ ‫هەستانەوەیەكی كورتخایەن وبەرهەمدار‬ ‫ێ كــەواتــە ئــەگــەر ئێمە‬ ‫نەهاتۆتە گــۆڕ ‌‬ ‫راپەرین بۆ تەنیا ئامانجێكی كورت خایەن‬ ‫بخوێنینەوە وەك ئەوەی تا ئێستا لەسەری‬ ‫كــۆك بــوویــن‪ ،‬دەرگـــای پرسیار لەسەر‬ ‫دەسكەوت و درێژكردنەوەی لە ئێستادا‬ ‫دادەخات‪ .‬سێبەری راپەرین بەسەر دوای‬ ‫خۆیەوە ئەوەندە نییە كە كۆی كایەكان پێبەخشیون و وەك هێمای سەروەری ئەم دۆخی مرۆڤ لەم نیشتیمانەدا دۆخێكی‬ ‫لە دونیای ئێمەدا هەناسەیەكی نوێیان روداوەو دەسكەوتەكانی لێكی دەداتەوە‪ .‬زۆر خراپی مامەڵە كردنە‪ .‬مرۆڤێك دوێنی‬ ‫وەرگرتبێت‪ .‬ئەمەش بە هۆی ئەو كاركردە دووەم ئەركیشی بریتی بووە لە شێواندنی هۆشیار بە تەسكبینی و تینوو بۆ ئازادی‬ ‫تەنگ بینانەیەوە هاتووتە بەرهەم كە رووداوەكە خۆی بە شێوەیەك كە رووداوەكە كە چی ئەمڕۆش هەر وەك پێویست ئازاد‬ ‫ئۆلیگارشیەتی ئۆتۆریتە بەدەست لە پارچە كراوە بۆ چەند دەسكەوت و رووداو نییە ئەگەرچی خاوەنی خۆشییەتی‪ .‬دۆخی‬ ‫گوتارەكانی خۆیدا بەردەوام جەخت لەسەر و قارەمانیەتیییەك كە ئەستەمە وەك دوای راپەرین وەك مێژوو دۆخێكی پشێوە‬ ‫دەسكەوتەكانی لەو چركەساتە دا دەكاتەوە‪ .‬تەنیا رووداوێك ببینرێت و هەر پارچەیەكی كە ڕاپەرین تێیدا پرسیار لە خۆی ناكات‪،‬‬

‫هۆشیاری ئەوەی نییە لە بەرەنجامەكانی‬ ‫بپرسێتەوە‪ .‬سەندنەوەی ئەو توانایەش‬ ‫ســەرلــەبــەر ك ــارك ــردی سیاسەتكردن‬ ‫دەیسەپێنێت‪ .‬بــۆ ئـــەوەی پارچەیەك‬ ‫رەنگی هەموو حەكایەت و رووداوەكە بێت‪،‬‬ ‫پێویست دەكات دۆخێك بخوڵقێت هەموو‬ ‫ێ و توانای بینین‬ ‫حەكایەتەكە لێڵ بكر ‌‬ ‫تێیدا الواز بكرێت‪ .‬توانای جیاكردنەوەی‬ ‫بــەش وكــۆی رووداوەكـــە لەناو ببرێت‪،‬‬ ‫ئەوكات قارەمانێتی و نەمرییەكانیش قەرز‬ ‫دەكرێن و رووداوەكە بەسەر ئەو پارچەیەدا‬ ‫دابـــەش دەكــرێــت كــە جوانتر تــوانــای‬ ‫شێواندنی دۆخە راستەقینەكەی هەیە‪.‬‬ ‫راپەرین بەم هەموو دەسكاریكردنانەوە‬ ‫ئیتر توانای رێكخستنی یادەوەری هاوبەش‬ ‫و سەروەری هاوبەش لە ئێمەدا لەدەست‬ ‫دەدات‪ .‬لە جیاتی ئەوەی هەموو رووداوەكە‬ ‫وەك خۆی ببینین‪ ،‬پارچەكانی دەبینین‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی لەدەستدانی سیمای‬ ‫روداوەكـــە وەك خــۆی‪ .‬دەبێت بپرسین‬ ‫ئەگەر راپەرین ئازادكردنی ئێمە بوو‪،‬‬ ‫بۆچی بە ئەندازەی قوربانیەكان سەرپشك‬ ‫نیین‪ .‬لەپرۆسەی یادكردنەوەشدا دیسانەوە‬ ‫راپــەریــن پارچە دەكــرێــت‪ .‬یادكردنەوە‬ ‫هیچكات كۆی رووداوەكـــە نییە‪ ،‬رەنگە‬ ‫تەنیا تۆخكردنەوەی ئەو پارچەیە بێت‬ ‫كە هەریەكە لە الی خۆیەوە نوێنەرایەتی‬ ‫دەكــات‪ .‬یادكردنەوە ئاوڕدانەوە نییە لە‬ ‫راپەرین و بە ناوی هەموو رووداوەكــەوە‬ ‫نایەتە گۆ‪ ،‬لەبەرئەوە رووداوەكە چییەتی‬ ‫خـــۆی ونـــكـــردووە و ســەروەریــەكــانــی‬ ‫دابەشكراون‪ .‬ئەم هەموو تێكشكانە بەسەر‬ ‫راپەریندا وایكردووە پەیامەكە بۆ ئەمرۆ‬ ‫زۆر روون نەبێت‪ .‬گــەورەیــی روداوەكــە‬ ‫وەك خــۆی نەبینرێ و دابەشكردنی‬ ‫سەروەری ودەسكەوتەكانیشی دیسانەوە‬ ‫مەترسییەكی ترە لەسەر فەرامۆشكردنی‬ ‫پەیامەكەی‪ .‬بۆ ئەمڕۆ راپەرین زێدەتر لە‬ ‫هەر ساتێك گرنگە كە لە تایبەتی بوون و‬ ‫قۆرخ كردن بكەوێ‪ .‬ئەگەر ئێمە بمانەوێت‬ ‫راپــەریــن وەك سیمبول ڕۆڵ ببینێت‬ ‫دەبێت لەو پارچە كردنە دەری بهێنین‪.‬‬ ‫هەرچی رووداو و ئەكتی نەتەوەیی ئێمە‬ ‫هەن تێكڕا بەر ئەم شێوان و دابەشكردنە‬ ‫كەوتوون‪ .‬ئەو دۆخەی كە راپەرین ویستی‬ ‫دەسكاری بكات‪ ،‬هەمان دۆخە و بە تۆزێك‬ ‫دەسكارییكردنەوە هاتۆتەوە‪ .‬دەبێت بڵێین‬ ‫راپەرین توانای ئەوەی هەبوو بمانخاتە‬ ‫دۆخێكی نوێوە بەاڵم كاركردی سیاسی‬ ‫ئامانجە گەورەكەی راپەرینی گۆڕی و تێكی‬ ‫شكاندووە‪ .‬پاراستنی دەسكەوتەكانی‬ ‫راپــەریــنــیــش دیــســانــەوە وەك خۆیان‬ ‫بەكارنەهاتوون بۆ هێشتنەوەی ئەو دۆخەی‬ ‫كە راپەرین لە خەونی دا هەبوو‪ .‬ئێستا‬ ‫ئێمە زۆر لە ئامانج و دۆخی راپەرینەوە‬ ‫دووریــن‪ .‬دووریــن وەك ئــەوەی كە هیچ‬ ‫راپەرین و شۆرشێك لەناوماندا نەبووبێت‪،‬‬ ‫وەك ئــەوەی كە ئیرادەیەك بۆ گۆرینی‬ ‫پانتایی یە مێژوویی وسیاسییەكانمان‬ ‫لەگۆڕێدا نەبوبێت‪ .‬دووبــارە كردنەوەی‬ ‫ێ بەسەر راپەرینەوە‬ ‫ئەزموونی دوێن ‌‬ ‫مانای جۆراوجۆری لێوەردەگیرێ‪ .‬سەیرە‬ ‫كاتێك راپــەریــن هەیە‪ ،‬ئــیــرادە هەیە‪،‬‬

‫دەبێت بڵێین راپەرین توانای ئەوەی هەبوو بمانخاتە‬ ‫دۆخێكی نوێوە بەاڵم كاركردی سیاسی ئامانجە‬ ‫گەورەكەی راپەرینی گۆڕی و تێكی شكاندووە‬ ‫گۆرینی دۆخ هەیە و ئەتمۆسفێریش هەیە‬ ‫كە چی پەیامەكە دوای راپەرین ناگات‪.‬‬ ‫ناخرێتە خزمەت دونیای نوێمانەوە‪ .‬هەموو‬ ‫حەكایەتە نەتەوەییەكانی ترمان بەم‬ ‫چەشنە لە مەترسیدا دەژین‪.‬‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫ڕاپەرین و پارچەكردنی یادەوەری‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫ژن‪ :‬جه‌سته‌یه‌ك و‬ ‫سێ فریاد‌ڕه‌س‬ ‫ل ‌ه دوای ‪11‬ی سێپته‌مبه‌ره‌وه‪ ،‬زەقترین دیــاردە لەسەر گۆڕەپانی‬ ‫لە ڕاگەیاندنی جه‌نگ دژ بە تیرۆریزم‪:‬‬ ‫جیهانی و شانۆی سیاسی بریتییە ‌‌‬ ‫تیرۆریزمی فەنده‌مێنتاڵیزمی ئیسالمی‪ .‬پاش کشانەوە و الوازبوونی‬ ‫پێگەی سیاسی و سەربازیی خۆی لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬بۆ ئەمریکا‬ ‫ئاسان نەبوو بیانوویەکی دیکەی باوەڕپێکراو بدۆزێتەوە تا پێی بێتەوە‬ ‫ناوچەکە و هەژموونی خۆی پێی بسەپێنێت و تۆکمەبکات‪ .‬گەڕانەوەی‬ ‫وەک جەمسەرێک کە بااڵنسی هێزی پێ تەرازووبکاتەوە پێویستی بە‬ ‫گوتارێک بوو باوەڕپێکەر تا هەم ڕەوایەتی بەو ستراتیژەی خۆی بدات‬ ‫و هاوکات وێنەی خۆیشی وەک پاڵەوانێکی فریادرەس بۆ ئەو بیانووە‪،‬‬ ‫بەکاربهێنێت‪ .‬هەر بۆیە وەک ئەزموونە ميژووییەکانی پێشووی چوونی‬ ‫کۆڵۆنیاڵیزم یان هەر هێزێکی داگیرکەر بۆ ناوچە تەماعلێکراوەکان‬ ‫(خۆرهەاڵت) بریتی بوو لە گوتاری خۆبەفریادڕەسزانی و بردنی ئازادی و‬ ‫یەکسانی بۆ ئەو ناوچانە‪ ،‬وەک درێژکراوەی ئایدیای هێزێکی کاپیتالیستی‬ ‫خاوەن مۆرک و چەشنێک لە ئاکاری هەناردەکار‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان‬ ‫هەناردەکاری شتمەک و کااڵ نا‪ ،‬بەڵکو نێردەر و ساغکەرەوەی بەهای‬ ‫مرۆیی‪ :‬بۆنمونە ئازادیی بیری سیاسی‪ ،‬هەناردەکردنی دیموکراسی‪ ،‬لە‬ ‫هەموویشیان ئەفسوناویتر و بریقەدارتر باڵوکردنەوەی هۆشیاری دەربارەی‬ ‫لە مێژووی نزیکی‬ ‫ئازادی سێکسی و جێندەریانە بۆ ژن‪.‬‬ ‫ئەو ناوچەیەی ئێمەدا ئەم چەشنە گوتارە زۆر نامۆ نیە! جۆرج بۆشی‬ ‫کوڕ کە بڕیاریدا هێرشی سەربازی بکاتە سەر عێراق و ئەفغانستان زۆر‬ ‫بە باشی ئەم چەشنە گوتارەی قۆستەوە‪ :‬واتە ناردنی چاکەخواز بۆ‬ ‫لەناوبردنی خراپەکار‪ ،‬ناردنی تیمی شارەزای بایۆلۆژی بۆ لەناوبردنی‬ ‫ڤایرۆس و چەکی کۆمەڵکوژ لە پێناو ڕزگارکردنی عێراقییەکان‪ ،‬ناردنی‬ ‫پیاوە سپیپێستەکان بۆ ڕزگارکردنی ژنە گەنمڕەنگ و ئەسمەرەکان لە‬ ‫دەست پیاوەکانی خۆیان‪ ،‬ئازادکردنی ژنە بااڵپۆشە پەچەبەسەرەکانی‬ ‫ئەفغانستان و ئێران لە دەست فەندەمێنتاڵیزمی ئیسالمی و هزری‬ ‫پەتریارکی‪ .‬ئەوەی کە بۆ من مەبەستە قسەی لەسەر بکەم پتر ئەو‬ ‫بەشەی ستراتیژەکەیە کە جەختدەکاتەوە سەر جەستەی ژنی خۆرهەاڵتی‬ ‫وەک ڕووبەرێکی تاریک و دیلی غەریزی کە پێویستی بە ئازادکردنە‪ .‬نمونە‬ ‫دژەکەیش بۆ ئەم جەستە دیلە وەک بەراوردێکی ئایدیاڵ‪ ،‬جەستەی ئازادی‬ ‫ژنێک لەسەر شێوە ئەمریکی و ڕۆژئاواییەکە‪ ،‬دانانی جەستەیەکی کراوە‬ ‫و نەترس وەک پاڵه‌وانێكی سێكسی لە بەرامبەر جەستەیەکی خەمۆک و‬ ‫تێكشكاوە کە هیچ نیە جگە لە قوربانییه‌كی سێكسیی چەپێنراو‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەم جەنگەدا زۆر جەختی لەسەر دەکرێتەوە سەرلەنوێ به‌كار‌هێنانەوەی‬ ‫ژنە‪ :‬ژن وەک کلیلی سیحری بەشارستانیکردنی ئەو کۆمەڵگایانە‪ .‬لەم‬ ‫گوتارە نوێیەدا سەربەخۆیی ژن وەک تاکێک‪ ،‬وەک هاواڵتییەکی خاوەن‬ ‫ماف گرێدراوی بڕی ڕووتی یا داپۆشراوبوونیەتی‪ :‬بەو مانایەی چەندە‬ ‫ڕووت بیت هێندە ئازادیت‪ .‬بەاڵم ئایا بەتەنها البردنی لەچکەکانمان و‬ ‫ڕووتکردنەوەی جەستەمان گەرەنتییە بۆ ئازادبوونمان یان دیسان لێرەشدا‬ ‫دەبینەوە بە جۆرێکی تر لە کۆیلە‪ :‬کۆیلەی بازاڕی ئازاد‪ ،‬بە بەکاربەر‬ ‫و کڕیاری کەرەستەی سێکسوێل و سەرنجڕاکێشی ئەوتۆ کە هیچ کار‬ ‫لە ئازادبوونی ئێمە ناکات‪ ،‬وەکچۆن هەڵگرتنی چەکیش لەالیەن ژنەوە‬ ‫لەناو ئەو بزوتنەوە ئازادیخواز و زۆرجار تیرۆریست و توندڕەوانەشدا هیچ‬ ‫مژدەیەکیان پێ نیە بۆ یەکسانیی ئافرەت و بینینی لە دەرەوەی جەستە!‬ ‫وەک دەبینین دوو چەشن وێناکردن و فەنتازیا بۆ ژن و جەستەکەی هەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ژنێک کە داپۆشراوە و دەبێت ڕووت ببێتەوە (وەک لە گوتارە‬ ‫خۆرئاواییەکەدا وەک ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئازادییەکی گلۆبال دەیبینین)‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ژنێک ڕووتبۆتەوە و دەبێت دابپۆشرێتەوە (وەک لە نمونە‬ ‫فەندەمێنتالیستیەکەیدا زاڵە)‪.‬‬ ‫ئەوەی کە الی من زۆر جێگەی سەرنجە سەرهەڵدانی چەشنيکی ترە‬ ‫لە جەستەی ئافرەت و چاوەڕوانی لێی کە جەستەیەکە نە ڕووتە نە‬ ‫داپۆشراو‪ ،‬بەڵکو پاسیڤە و نابەشدار لە چاالکیی سیاسی و چەکدارانە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە خواست و ئارەزوویەکی زۆر بۆ میلیتاریزەکردنی هەیە‪ :‬ژنێک کە‬ ‫(بەتایبەتی وەک ئەوەی لە مۆدێلی کوبانێدا بینیمان) شانبەشانی پیاو‬ ‫چەکهەڵدەگرێت‪ ،‬دەچێتە سەنگەر و تا ئاستی ڕێبەرایەتیکردنی بەرە و‬ ‫شەڕڤانە پیاوەکانیش دەچێت‪.‬‬ ‫کێشەی هەنووکەیی بەالی منەوە ملمالنێی نێوان ئەم سێ چەشنەیە‬ ‫لە جەستەی ژن و بەکارهێنانی‪ :‬وەک جەستەیەکی ڕووت‪ ،‬جەستەیەکی‬ ‫داپۆشراوی بااڵپۆش یان جەستەیەکی دیسپلینکراو و چەکدار! وەک‬ ‫دەبینین بەشێکی گەورەی ملمالنێکە و یەکااڵکردنەوەی لەسەر جەستەی‬ ‫ژن چەقی بەستووە‪ :‬یان ئەوەتا لەدەرەوە هێزێکی گلۆباڵ دێت و ژن‬ ‫ڕزگاربکات‪ ،‬یان لەسەر ئاستی «هەرێمی» هێزێکی فەندەمێنتاڵ دێت و‬ ‫ژن لە ئەگەری داگیرکردنی ئەو ئەهریمەنە خۆرئاواییە ڕزگاردەکات(ژن‬ ‫وەک سیمبولی نیشتمان و خاک و ســەروەت و سامان و ئاکاریش)‪،‬‬ ‫هێزێکی لۆکاڵییشمان هەیە دەیەوێت ژن چەکدار بکات‪ ،‬تا درزێکی تر‬ ‫بخاتە هاوکێشەکەوە‪.‬‬ ‫ئایا لە کۆتایی ملمالنێکەدا کام لەم مۆدێالنە گەمەکە دەبەنەوە؟ داخۆ‬ ‫هیچ کام لەمانە بەتەنها دەتوانن گەرەنتی بن بۆ ژیانێکی شایستە بە ژن‪:‬‬ ‫ژن وەک مرۆڤ‪ ،‬وەک تاکێکی سەربەخۆ و هاواڵتییەک؟‬

‫ذمارة (‪ )24٢‬دوشةممة ‪2015/٤/٦‬‬

‫‪8‬‬

‫دابڕان له‌چی دایبڕین‬ ‫سه‌ركه‌وت شه‌ریف‬ ‫دوو ساڵ پێش ئێستاو له‌سه‌روو به‌ندی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا؛‬ ‫هه‌ر له‌م هه‌فته‌نامه‌یه‌دا وتارێكم باڵوكرده‌وه‌‬ ‫به‌ناونیشانی (بێده‌نگی ئه‌مان و هاواری‬ ‫ئ ـه‌وان)‪ ،‬لێره‌دا بـه‌وردی تیشكم خستبوه‌‬ ‫س ـه‌ر بێده‌نگیی الیه‌نگران و دۆستانی‬ ‫سیسته‌می سیكۆالرویستان و هاواری ئه‌و‬ ‫هێزه‌ ئیسالمیانه‌ی تـه‌واوی فه‌زای گشتی‬ ‫كۆمه‌ڵگای كورده‌وارییان بارگاوی كردوه‌‬ ‫به‌فیكرو نه‌هجی خۆیان و هه‌رچی له‌گه‌ڵ‬ ‫میتۆدو فه‌لسه‌فه‌ی دینی و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫حیزبی خۆیاندا یه‌كانگیرنه‌بێته‌وه‌ حه‌رامی‬ ‫ده‌كه‌ن و هێڵی سوری به‌ژێردا دێنن‪‌ .‬هه‌ر‬ ‫لێره‌شدا و له‌چه‌ند شوێنێكی تریشدا باسی‬ ‫ئه‌وه‌م كردوه‌ ئه‌م هێزه‌ ئیسالمیانه‌و به‌شێك‬ ‫له‌وانه‌ی به‌ناوی بانگخوازی دینیه‌وه‌ ده‌رگای‬ ‫به‌شێك له‌هۆڵه‌كان و مینبه‌ری چه‌ند شاشه‌ی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنیه‌كیان به‌روودا كراوه‌یه‌و ئه‌لفێ‬ ‫له‌مێژوو و ئامانج و حه‌قیقه‌تی سیسته‌می‬ ‫سیكۆالر نازانن چۆن چۆنی به‌چاویلكه‌ی‬ ‫دینیانه‌ی خــۆیــان ـه‌وه‌ ئــه‌م سیسته‌مه‌و‬ ‫هاوه‌دارانیان به‌ئیلحادا له‌قه‌ڵه‌مده‌ده‌ن و‬ ‫تا ئه‌وپه‌ڕی ڕاده‌ ئه‌م شێوه‌ سیسته‌مه‌یان‬ ‫له‌ناو زیهنیه‌ت و ڕۆح و مه‌عریفه‌ی تاك و‬ ‫كۆمه‌ڵگای كوردیدا ناشرین كردوه‪ ‌.‬به‌داخه‌وه‌‬ ‫له‌ماوه‌ی ئه‌م دوو ساڵه‌دا و تاپێش به‌ستنی‬ ‫كۆنفرانسی ڕێكخراوی (دابڕان)‪ ،‬كه‌م و زۆر‬ ‫ته‌ماشای میدیای بیستراوو بینراوی كوردیم‬ ‫كردوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی مایه‌ی نه‌نگیه‌كی گه‌وره‌بوو‬ ‫لـه‌الم له‌م ماوه‌یه‌دا بێده‌نگی سیسته‌می‬ ‫سیكۆالرویستان له‌باشوری كوردستان‬ ‫زیاتربوه‌و ئه‌و هه‌واڵنه‌شی هه‌بوون زیاتر‬ ‫هه‌وڵی تاكه‌كه‌سی و شه‌رمنانه‌ بوون‪ ،‬واتا‬ ‫له‌ئاستێكی ده‌سته‌جه‌معی و كۆبونه‌وه‌یه‌كی‬ ‫له‌چه‌شنی ئه‌و دوو ڕۆژه‌ كۆنفرانسه‌ی دابڕاندا‬ ‫هه‌وڵ و كۆشش نه‌بوه‌‪ ،‬به‌و چه‌شنه‌و بێ‬ ‫په‌رده‌و ڕاشكاوانه‌ قسه‌ی له‌باره‌وه‌ بكرێ‪،‬‬ ‫له‌به‌رامبه‌ریشدا هێزه‌ ئیسالمیه‌كان هاواریان‬ ‫گڕتربوو له‌جاران‪ ،‬به‌جۆرێك هه‌ندێك له‌وانه‌ی‬ ‫به‌ناوی كاری بانگخوازی ئایینیه‌وه‌ كه‌مرۆڤ‬ ‫شۆك ئه‌یگرێ له‌ته‌ماشاكردنیان؛ چ جای‬ ‫قسه‌و وتاره‌كانیان سوكایه‌تی و بێرێزی‪،‬‬ ‫نه‌ما به‌پیرۆزییه‌كانی ئه‌م نیشتیمانه‌ی‬ ‫نه‌كه‌ن‪ ،‬هه‌ر له‌سوكایه‌تیكردن به‌ نیشتیمان‬ ‫و نه‌ته‌وه‌و ئااڵو مێژوو و زمان و له‌هه‌مووشی‬ ‫گرنگترو كاره‌ساتبارتر سوكایه‌تیكردن‬ ‫به‌هێزێكی جه‌ربه‌زه‌و قاره‌مان و خۆنه‌ویست‬ ‫و گه‌ل و نیشتمان ویستی وه‌ك هێزه‌كانی‬ ‫پێشمه‌رگه؛‌ كه‌به‌رامبه‌ر دڕه‌ندترین ڕێكخراوی‬ ‫تــونــدڕه‌و و تــاریــك پـه‌رســتــی مــێــژووی‬ ‫مرۆڤایه‌تی له‌چه‌شنی داعش وه‌ستاوه‌ته‌وه‌و‬ ‫له‌سایه‌ی گیانفیدای ئـه‌وانـه‌وه‌ هه‌مومان‬ ‫به‌كاكی سوكایه‌تی پێكه‌ریشه‌وه‌ به‌ئازادی‬

‫كاردانەوەی‬ ‫ئیسالمگەراكان‬ ‫چی پێوتین؟‬

‫هۆشیار جەمال‬

‫سه‌ره‌كیه‌كانی پشتی و ده‌هۆڵی ئه‌وه‌ی بۆ‬ ‫ئه‌كوتن گوایه‌ ئه‌م ڕێكخراوه‌ بانگه‌وازی بێ‬ ‫دینی و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌دین بۆ خه‌ڵكی‬ ‫كوردستان ئه‌كات‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وه‌ دروشم‬ ‫و ئامانجه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ڕێكخراوه‌كه‌ نیه‌‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم وه‌كــو ه ـه‌زاره‌هــا جــاری پێشوویان‬ ‫ئــه‌م بــوخــتــان و چـه‌واشـه‌كــاریــیــانـه‌یــان‬

‫نه‌كردبێ له‌و بێده‌نگی و شه‌رمنیه‌ی دابڕین‪،‬‬ ‫كه‌وه‌كو پێویست ئێمه‌ی خه‌ڵكانی لیبراڵ‬ ‫و سیسته‌می سیكۆالرویست نه‌مانتوانیوه‌‬ ‫له‌ماوه‌كانی ڕابـــردوودا ده‌نــگ هه‌ڵبڕین و‬ ‫بڵێین به‌سه‌ ئیتر كاتی ئه‌وه‌یه‌ (ئایین‬ ‫بۆ تاك و دیموكراسی بۆ هه‌موان) بێ‪،‬‬ ‫وه‌ك له‌دروشمی سه‌ره‌كی ڕێخكراوه‌كه‌و‬

‫میحنه‌ته‌ی چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ به‌ده‌ستیه‌وه‌‬ ‫ده‌ناڵێنێ‪ .‬ئــه‌وه‌ بوێرییه‌ بێ وێنه‌یه‌ی‬ ‫ع ـه‌بــدلــفــتــاح سیسی ســـه‌رۆكـــی میسر‬ ‫نواندی به‌قه‌ده‌غه‌كردنی دایكی هه‌موو‬ ‫ڕێكخراوه‌ ئیسالمیه‌كان له‌واڵته‌كه‌ی‪ ،‬گه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێم بوێری ئه‌ویشیان نه‌بێ‬ ‫قه‌ده‌غه‌یان بكات‪ ،‬خۆ ده‌كــرێ ده‌مكوتی‬

‫دڵنیام چۆن ئه‌م جاره‌ ڕێكخراوه‌كه‌ چه‌ند به‌گه‌وره‌یی له‌دایكبووه‌‬ ‫به‌به‌رته‌قای گه‌وه‌ره‌یشی نه‌یارو دژی بۆ په‌یدا ده‌بێ‬ ‫له‌نێو ماڵه‌كان و كوچه‌و بازاڕه‌كاندا هاتوچۆ‬ ‫ئه‌كه‌ین و گیان و ماڵمان پارێزراوه‌ له‌ده‌ستی‬ ‫ئه‌و هێزه‌ تاریك په‌رستانه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی مایه‌ی‬ ‫داخێكی گه‌وره‌شه‌ بێده‌نگیی كاربه‌ده‌ستانی‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێمه‌ له‌ئاستی زمانزبری ئه‌م‬ ‫جۆره‌ كه‌سانه‌‪ .‬بۆیه‌ ئه‌مانیش شوڵیان لێ‬ ‫هەڵكێشاوه‌و به‌رده‌وامن له‌وتنی ئه‌م ئاوازه‌‬ ‫بۆگه‌نه‌ی ته‌كفیكردن به‌هێزه‌ مه‌ده‌نی و‬ ‫ئازادیخوازه‌كانی خه‌ڵكی كوردستان‪ .‬له‌پاش‬ ‫كۆتایی هاتنی كۆنفرانسه‌كه‌و باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئامانجه‌كانی ڕێكخراوی دابـــڕان؛ وه‌كو‬ ‫جارانی پێشو یان پیاوانی ئایینی و به‌شێك‬ ‫له‌هێزه‌ ئیسالمییه‌ ئایدۆلۆژی تونده‌كان‬ ‫كه‌وتونه‌ته‌ سه‌رزه‌نشتكردن و به‌یاننامه‌‬ ‫ده‌ركــردن دژی ڕێكخراوه‌كه‌و كاره‌كته‌ره‌‬

‫دوای كۆنفرانسی دابڕان‪..‬‬

‫به‌رده‌وامه‌و ته‌نیا ئامانجیان ختوكه‌دانی‬ ‫هه‌ستی خه‌ڵكی ئاساییه‌و ئه‌یانه‌وێ له‌و‬ ‫ڕێگایه‌وه‌ نه‌یار بۆ ڕێكخراوه‌كه‌و دۆستیش‬ ‫بۆ خۆیان زیادبكه‌ن‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی مایه‌ی‬ ‫خۆشحاڵی بوو‪ ،‬جیاوازبوو له‌هه‌وڵه‌كانی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ئه‌وه‌بوو به‌نده‌ كه‌به‌شداری هه‌ردوو‬ ‫ڕۆژه‌كــه‌ی ئه‌و كۆنفرانسه‌بووم گروتین و‬ ‫خه‌مخۆرییه‌كی زۆر له‌الیه‌ن به‌شێكی زۆری‬ ‫ئاماده‌بوانی كۆنفرانسه‌كه‌وه‌ دیاربوو‪ ،‬كه‬ ‫‌ئیتر كاتی مه‌چه‌ك هه‌ڵماڵین و كاركردنێكی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌یه‌ بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌و دروشم و‬ ‫وه‌همانه‌ی چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ به‌ناوی ئایینه‌وه‌‬ ‫پیاوانی ئایینی كۆمه‌ڵگای پێ داده‌خه‌ن و‬ ‫ڕێگربوونه‌ له‌به‌رده‌م پێشكه‌وتن و كرانه‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگای كوردیدا‪ .‬ئه‌م ڕێكخراوه‌ هیچی‬

‫كۆنفرانسه‌كه‌شدا هاتبوو‪ .‬من دڵنیام چۆن‬ ‫ئه‌م جاره‌ ڕێكخراوه‌كه‌ چه‌ند به‌گه‌وره‌یی‬ ‫له‌دایكبووه‌ به‌به‌رته‌قای گه‌وه‌ره‌یشی نه‌یارو‬ ‫دژی بۆ په‌یداده‌بێ‪ ،‬به‌اڵم گرنگ نه‌فه‌س‬ ‫درێــژی و خه‌باتی بێوچان و بوێری و‬ ‫دوركه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌شه‌رم و ترسی پیاوانی‬ ‫ئایینی و وتاره‌كانیان‪ .‬به‌اڵم له‌پاڵ خه‌باتی‬ ‫پێنوسیشدا گرنگه‌ خه‌باتی مه‌ده‌نیش‬ ‫به‌رده‌وام بێ وه‌ك ڕێپێوان و فشارخستنه‌‬ ‫سه‌ر ده‌سه‌اڵت به‌ده‌ستگیرگردنی ئه‌وانه‌ی‬ ‫سوكایه‌تی به‌پیرۆزییه‌كانی ئه‌م گه‌ل و‬ ‫خاكه‌ ده‌كـه‌ن‪ ،‬له‌پاڵ ئه‌مانه‌شدا خه‌باتی‬ ‫بێوچان و نه‌پساوه‌ ب ـه‌ره‌و دامه‌زراندنی‬ ‫حوكم و نیزامێكی سیكۆالر كـه‌ تاكه‌‬ ‫ڕێگای ده‌ربازبوونی خه‌ڵكی كوردستانه‌ له‌و‬

‫ئه‌وانه‌ بكات سوكایه‌تی به‌پیرۆزییه‌كانی‬ ‫ئه‌م نیشتیمانه‌ ئه‌كه‌ن و ته‌نیا خزمه‌تی‬ ‫تاریك په‌رستان ئه‌كه‌ن‪ .‬بۆیه‌ به‌فیڕۆدانی‬ ‫كات و ده‌نگ هه‌ڵنه‌بڕین له‌چه‌شنی ده‌نگ‬ ‫گڕی ئه‌وان‪ ،‬ته‌نیا له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌واندایه‌‪،‬‬ ‫ئیتر كاتی كرداره‌و كاتی ده‌نگ هه‌ڵبڕین و‬ ‫وشیاركردنه‌وه‌ی خه‌ڵكیه‌ كه‌ ئێمه‌ی میلله‌تی‬ ‫كــوردی چه‌نده‌ پێویستیمان به‌كرانه‌وه‌و‬ ‫دامه‌زراندنی نیزامێكی حوكمڕانیه‌ خاڵی‬ ‫بێ له‌هه‌موو ئایدۆلۆژیاو میتۆدێكی ئایینی‬ ‫و بارگاوی بێ ته‌نیا به‌چه‌مك و یاساكانی‬ ‫مه‌ده‌نیه‌ت و دیموكراسی‪ ،‬كه‌بێگومان به‌بێ‬ ‫بوونی سیسته‌مێكی سیكۆالریش هه‌رگیز‬ ‫پایه‌كانی ئازادی و دیموكراسیش ناچه‌سپێ‪.‬‬

‫دوای تەواوبوونی كۆنفرانسەكەی رێكخراوی دابڕان‌و كۆڕەكەی‬ ‫مەال بەختیار وەك وەاڵمدانەوە‌و رەخساندنی دەرفەت بۆ دیالۆگ‌و‬ ‫مشتومڕی روبەڕوو‪ .‬ئەوەی لەسۆسیال میدیا‌و زۆر جێگە‌و دوانگەی‬ ‫تری ئیسالمگەراكان تێبینیمان كرد‪ ،‬جێگەی لەسەر راوەستانی‬ ‫جدییە سەبارەت بەوەاڵمدانەوە‌و كاردانەوەی ئیسالمگەراكان‪،‬‬ ‫چونكە دوای زەمەنێكی زۆر بابەتی بەوجۆرە راستەوخۆ باس‬ ‫نەكراوە‪ ،‬بەو شێوەیەی بەكوردیەكەی خۆمان بدا بەبنی هەمانەكە‪،‬‬ ‫وەلێ كاردانەوەكان لەئاست‌و شێوازێكدا بوون‪ ،‬كەدەشێ ناوی‬ ‫بنێین مەرگەساتی ئیسالمگەرا‪ ،‬من دڵنیام چ دۆخی شێواوی‬ ‫سیاسیی‌و ئابووریی‪ ،‬چ دۆخی شەڕی داعش‌و ملمالنێی هێزە‬ ‫سیاسییەكانی نێوخۆ‪ ،‬چ پالنی هەرێمیی‌و كێشمەكێشمی هێزە‬ ‫جیهانییەكان‪ ،‬چ جــۆری ئەم میدیا بەناو سێكیۆالر‌و ئــازاد‌و‬ ‫شەرمنانە‪ ،‬چ سۆسیال میدیا‌و تۆڕەكانی نێت‌و پەیج‌و ئەكاونتەكان‪،‬‬ ‫بەم عەقڵیەت‌و بەم ئاستە لەشەرمنی لەراشكاوی لەبەرجەستە‬ ‫كردنی گوتاری سێكیۆالریزم ئەڵبەت بەمانای دژە ئاین نا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەمانای رێكخستنی كاروبارە ئاینی‌و دونیاییەكان‌و رەخساندنی‬ ‫ئازادی ئاین‌و ئازادی ویژدان بۆ تاكەكەس‌و گروپ‌و ئاین‌و هزرە‬ ‫جیاوازەكان‪ .‬بەم دۆخە لەخزمەتی ئیسالمگەراكاندایە‪ ،‬لەخزمەت‬ ‫ئەو گوتارەی ئیسالمگەرادایە‪ ،‬كە بارگاوییە لەتیۆری پالنگێڕیی‪،‬‬ ‫كە پڕە لەدابەشكردنی كۆمەڵگە بۆ دوو بەرەی دۆست‌و دوژمن‪،‬‬ ‫ئەوەی لەگەڵمە‌و ئەوەی دژمە‪ ،‬ئەوەی تەنها وەك خۆم‌و چوارچێوە‬ ‫ئاینیەكە بیر ئەكاتەوە‌و ئەدوێ‌و ئەنوسێت‌و ئەوەی لەدەرەوەی‬ ‫ئەو چوارچێوەیە‪ ،‬واتە ئەو گوتارەی ئیسالمگەراكان خۆیان‌و‬ ‫كۆمەڵگەی لەسەر پــەروەردە دەكەن‪ ،‬گوتارێكە سێكیۆالریزم‌و‬ ‫دیموكراسیی وەك كوفر‌و ئیلحاد‌و بەرهەمەكتنی رۆژئاوای بێباوەڕ‬ ‫وێنا ئەكات‪ ،‬تائێستاش ئیسالمگەرا نەیتوانیوە جگە لەچەند‬ ‫دەنگێكی نوخبەوی كەم نەبێت‪ ،‬كە ئەوانیش جگە لەوەی شەرمنن‌و‬ ‫جورئەت ناكەن دابڕانێك لەنێوان ئەو گوتارە چەقبەستووە‬ ‫ئاینییە‌و ئەو گوتارە ئاینیە رۆشنگەرە مۆدێرنەی لەناخەوە بڕوایان‬ ‫پێیەتی دروست بكەن‪ ،‬من تێدەگەم هۆكاری سەرەكیی زۆرە لەم‬ ‫كێشەیەدا ئەویش مانەوە‌و هەژموونی یەكەمی نەوەی رابوونی‬ ‫ئیسالمگەرایە بەسەر گوتاری سیاسیی‌و ئابووریی‌و كۆمەاڵیەتیی‌و‬ ‫فەرهەنگیی ئیسالمگەراوە‪ ،‬كە لەبارودۆخ‌و سەردەمێكدا ژیاون‌و‬ ‫ئەو گوتارە ئاینیەی پێی جۆشدراون‪ ،‬بارگاویی بووە بەوتاری‬ ‫گێڕانەوەی خەالفەت‌و ئەو ملمالنێ سیاسییانەی كە جیهان‌و‬ ‫ناوچەكە‌و جیهانی ئیسالمیدا روویانداوە‌و سۆز‌و هەستی ئەمانیشی‬ ‫جواڵندووە‪ ،‬نەك سەردەم‌و بارودۆخێك كەگوتارێكی ئاینی كراوە‌و‬ ‫مۆدێرن تێیدا سەریهەڵدا بێت‪ ،‬بەداخەوە سەرهەڵدانی بەهاری‬ ‫عەرەبی بەهۆی بااڵدەستی ئیخوان بەتایبەت لەمیسر‌و تێكچوونی‬ ‫دۆخی سوریا‌و لیبیا‪ ،‬خەونی درێژبوونەوەی ئەو گوتارە ئیسالمییە‬ ‫كراوە توركییەی لەناوبرد‌و كۆدەتاكەی سەر ئیخوانەكانی میسر‪،‬‬ ‫جارێكیتر بەشێكی گەورەی ئیسالمگەرای كوردستانی جارێكیتر‬ ‫بەفیكری ئیخوانیەوە گرێدایەوە‪ ،‬واتە ئەو ئاستە دابڕانە كەمەی‬ ‫كە مۆدێلی ئیسالمگەرای توركیی ئاكەپە لێرەە دروستیكردبوو‪،‬‬ ‫بەهاری عەرەبی لەناوی برد‌و دیسان ریسەكە بووە بەخوری‌و‬ ‫درێژە درایەوە بەو گوتارە مەرگدۆستیی‌و مەرگەساتەی كە ئێستا‬ ‫بەدیدەكەین‪ ،‬ئەوە شەڕی داعش بابوەستێ كە چ زەمینەیەكی‬ ‫لەباری بۆ ئیسالمگەرا خولقاندووە تا بەكەیفی خۆیان تەراتێنی‬ ‫بانگەواز‌و فیكر‌و دەعوەی خۆیان بكە‪ ،‬لەتەنیشت دوو هەڵوێستی‬ ‫شەرمنی بێرۆحی بەناو نەتەوەیی‪.‬‬ ‫بەرهەحاڵ رەنگە بەشبەحاڵی خۆم تەسەوری ئەم جۆرە‬ ‫لەوەاڵمدانەوەم نەكردبێ لەئیسالمگەرا بەئاستە نزم‌و بەو زمانە‬ ‫موهاتەرات‌و بازاڕیە‪ ،‬واز لەوە بێنە تەنها یەك رستە ئەكەنە‬ ‫پاساو‌و بیانوو بۆ ئەم زمانە تەشهیر ئامێزە‪ ،‬وەلێ پرسیاری‬ ‫جدی ئەوەیە‪ ،‬ئیسالمگەرا بەگشتیی لەم زمانه شتێكی دیكە‬ ‫شك نابات؟ ئاخۆ ئیسالم ئەوەنە دەستەوسانە كەسێكی نەبێ‬ ‫بەهەمان زمانی دیالۆگ‪ ،‬بەهەمان ئاستی مشتومڕی هزری ‪،‬‬ ‫نەرم‌و لەسەرخۆ‪ ،‬وەاڵم باتەوە‪ ،‬یان تەنها ئەم پاسەوانانەی هەیە‬ ‫بەناوی خواوە تەكفیر‌و هەجوو ئەكەن‌و ئەوەی تەنانەت خودا‬ ‫خۆیشی پێی ناخۆش بێت بەدەمیاندا هاتووە‌و نەیانگێڕاوەتەوە‌و‬ ‫بەسەدان تۆمەتی ناشیرینیان نەك تەنها ئاراستەی خودی مەال‬ ‫بەختیار بەڵكو ئەوەی تۆزێك لەوالی ئەوانەوە بیر بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم كاردانەوە پێی وتین ئیسالمگەرا جگە لەزمانی تۆمەت جگە‬ ‫لەپەنجەی تەخوین‌و تەكفیر لەم سەدەی بیست‌و یەكەدا بەگشتی‬ ‫نەیتوانیوە النیكەم تۆزقاڵێك لەو گوتارە رۆشنگەریی‌و عەقاڵنیەی‬ ‫ئیسالم زیندوو بكاتەوە‪ ،‬ئەم پەرچە كردارە پەالمار ئامێزە پێی‬ ‫وتین بەراستی رۆشنایی بەدیناكرێت الی ئیسالمگەرا ئەگەر هاتوو‬ ‫لەداهاتودا تەختە‌و سەكۆ رووناكبیریی‌و فەرهەنگییەكیانیان‬ ‫لەدەستدا بوو‪ ،‬چونكە ئەم كاردانەوە لێوان لێوە لەتیرۆركردنی‬ ‫روناكبیریی‌و جەستە‌و رۆحی دیالۆگ‌و رۆشنگەریی‪ ،‬کەئەوان بەدوو‬ ‫سەدەی تر ناتوانن پێی بگەن‌و ئەزمونەكانی رابردووی ئەوانیش‬ ‫بەڵگەی ئەم راستیەیە‪.‬‬