511

‫"حكومەتی عیراق‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئەنفالیشدا دەستور پێشێل دەكات"‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )511‬دو شةممة ‪2015/4/13‬‬

‫"هیچ پاساوێك بۆ ئازادنەكردنی‬ ‫حەیدەر شەشۆ نەماوە"‬ ‫مەڵبەندی یەكێتی لەدهۆك‪:‬‬ ‫جگە لە شەشۆ چەندین ئێزدی دیكەش دەستگیركراون‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫پــاش ئـــەوەی شــەوی پێنج لەسەر‬ ‫شەشی ئــەم مانگە لــەقــەزای سیمێل‪،‬‬ ‫لەالیەن ئاسایشی پارتی‪ ،‬حەیدەر شەشۆ‬ ‫فەرماندەی هێزەكانی پاراستنی شەنگال‬ ‫و ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان دەستگیركرا‪،‬‬ ‫سەرباری چەندین بەڵێنی پارتی بەیەكێتی‪،‬‬ ‫بــەاڵم تائێستا شەشۆ ئــازادنــەكــراوە‪.‬‬ ‫هــاوكــات بەپێی ئــەو زانــیــاریــیــانــەی‬

‫لەسەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە دەست‬ ‫"چاودێر" كەوتوون‪ ،‬ئەو تۆمەتانەی بۆ‬ ‫حــەیــدەر شەشۆ هەڵبەستراون‪ ،‬هیچ‬ ‫ئەسڵ‌وئەساسێكیان نییە‪ ،‬هــەروەك‬ ‫زانیارییەكانی "چاودێر" ئەوەشدەخەنە‬ ‫روو كە یەكێتی پەیامی ئەوەی داوەتە‬ ‫پارتی كە هیچ پاساوێك بۆ ئازادنەكردنی‬ ‫حەیدەر شەشۆ نەماوە‪.‬‬ ‫هاوكات جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە دهۆك‬ ‫بۆ "چــاودێــر" باس لــەوەدەكــات كە لە‬

‫دوای دەستگیركردنی حەیدەر شەشۆ‪،‬‬ ‫راستەوخۆ مەكتەبی سیاسی یەكێتی هاتە‬ ‫سەر خەت و لەگەڵ مەكتەبی سیاسی‬ ‫پــارتــی كــۆبــۆوە‪ ،‬بــۆ ئـــەوەی حەیدەر‬ ‫شەشۆ ئازادبكرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫سەفارەتی ئەمەریكی و قونسوڵخانەی‬ ‫ئەڵمانی كە حەیدەر شەشۆ بە ڕەگەزنامە‬ ‫هاواڵتی ئەڵمانییە‪ ،‬هاتنە سەر خەت و‬ ‫داوایانكرد یان شەشۆ بگوازرێتەوە بۆ‬ ‫سلێمانی یاخود بۆ قونسوڵخانەی ئەڵمانی‬ ‫لە هەولێر‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا نە ئاسایشی‬

‫پارتی وەاڵمی ئەم پرسەی داوەتەوەو نە‬ ‫سەرەداوی ئازادكردنیشی دیارە‪.‬‬ ‫قادر حەسەن عیدۆ وتیشی "ئێستاش‬ ‫دەستپێشخەریەكی (جڤاتا روحانیا‬ ‫ئێزدیان) هەیە بۆ ئەوەی حەیدەر شەشۆ‬ ‫و هەموو ئەو كەسانە ئــازاد بكرێن كە‬ ‫لە الیەن دەزگا ئەمنییەكانی ئەم دەڤەرە‬ ‫دەستگیركراوان"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫لەالیەن یەكێتیی ئابوریناسان‌و كارگێڕانی یەكێتیی ئەوروپاوە‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬وەك كەسایەتییەكی‬ ‫نیشتمانی‌و دیموكراتخوازى‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌ دەستنیشان كرا‬ ‫‪2‬‬

‫"بێ دەستورێكی گەلپەسەند كێشە بنچینەییەكانی‬ ‫هەرێم چارەسەر نابن"‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لــەگــەڵ نــزیــكــبــونــەوەی كۆتاییهاتنی مـــاوەی‬ ‫درێژكراوەی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬مشتومڕەكانی‬ ‫هــەمــواركــردنــەوەی دەســتــورو سیستمی سیاسی‌و‬ ‫چارەنوسی پۆستی سەرۆكی هەرێم زیاتر دەبــن‪،‬‬ ‫بەاڵم چاودێرانی سیاسی گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی‪،‬‬ ‫تاكو دەستورێكی گەلپەسەند لە هەرێمی كوردستان‬ ‫نەبێت‪ ،‬كێشە بنچینەییەكانی هەرێمی كوردستان‬

‫چارەسەرناكرێن‪ .‬لەوبارەیەوە چاودێرێكی سیاسی‪،‬‬ ‫پێیوایە نە لە ئێستا و نە لە رابـــردودا‪ ،‬دەستور‬ ‫نەبۆتە پرسێكی گرنگ لە هەرێم‪ .‬هاوكات مەال بەختیار‬ ‫لێپرسراوی دەســتــەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬دوێنێ لە لێدوانێكیدا بۆ كەناڵەكان‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫دەبێت سیستمی پارلەمانی بە تەوافوق لەناو دەستوردا‬ ‫جێگەی بكرێتەوەو وتیشی "یەكێتی لەگەڵ ئەوەدا نییە‬ ‫پرسی دەستورو سەرۆكی هەرێم بە شەخسەنە بكرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو پرۆسەی دیموكراسی بەالی ئێمەوە گرنگە"‪.‬‬

‫ئەجێندای دابڕان‪،‬‬ ‫كوردستان‬ ‫لەزۆنگاوی‬ ‫رۆژهەاڵت دادەبڕێت‬ ‫توانا ئەكرەم‬

‫بڕیاريشە ئەمڕۆ دوشەممە پارلەمان كۆببێتەوە‌و‬ ‫خوێندنەوەی دوەم بۆ هەمواری دەستور بكرێت‌و پڕۆژەكە‬ ‫ی ‪ 21‬كەسی لەنێوان‬ ‫پەسەند بكرێت‪ ،‬دواتر لیژنەیەك ‌‬ ‫فراكسیۆنەكان‌و الیەنە سیاسییەكان پێكدێت‌و كارەكانیان‬ ‫دەستپێدەكەن‪ ،‬دواتریش بەئیمزای سەرۆكی پارلەمان‬ ‫ئاڕاستەی سەرۆكی هەرێم دەكرێت‌و بڕگەو مادەكانی‬ ‫دەچێـتە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫بودای ناو‬ ‫هەورەبانەكە‬

‫لە ساڵیادی یەكەمین‬ ‫شەهیدی رێگای‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫لە كوردستاندا‬

‫؟‬

‫عەبدولخالق مەعروف‬ ‫بۆ تێرۆر كراو‬ ‫كێ تێرۆری كرد‬ ‫‪3‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )511‬دو شةممة ‪2015/4/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬وەك كەسایەتییەكی نیشتمانی‌و دیموكراتخوازى‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌ دەستنیشان كرا‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫یەكێتیی ئابوریناسان‌و كارگێڕانی سەر‬ ‫بەیەكێتیی ئەوروپا‪ ،‬بەپێبەخشینی خەاڵت‌و‬ ‫میدال‌و بڕوانامەی رێزلێنان‪ ،‬مەال بەختیار‪،‬‬ ‫بەكەسایەتییەكی نیشتمانی‌و دیموكراتی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستد‌ا بۆ ساڵی (‪)2014‬‬ ‫دەستنیشان دەكات‪.‬‬ ‫پاشنیوەڕۆی دوێنێ یەكشەممە ‪ 12‬ی‬ ‫نیسانی ‪ ،2015‬لەمەراسیمێكی تایبەتدا‌و‬ ‫لەهۆتێل (هـــای كــریــســت)‪ ،‬لــەشــاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬بەئامادەبوونی ژمارەیەكی‬ ‫بەرچاو لەكەسایەتییە دیارەكانی بوارە‬ ‫جــیــاوازەكــانــی بەشەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫یەكێتیی نێودەوڵەتی (‪)UAEMEU‬‬ ‫خەاڵت‌و میدال‌و بڕوانامەی رێزلینانی‪ ،‬وەك‬ ‫كەسایەتی هەڵبژێردراوی ساڵی (‪)2014‬‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬بە مەال بەختیار‪،‬‬ ‫وەك باشترین كەسایەتیی نیشتمانیی‌و‬ ‫ڕۆشنگەر‌و تێكۆشەری پێناوی دیموكراسی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەخشی‪.‬‬ ‫لــەســەرەتــای مەراسیمەكەدا‪ ،‬دكتۆر‬ ‫مەیسەر سدیق‪ ،‬جێگری سەرۆكی یەكێتی‬ ‫نێودەوڵەتی ئابوریناسان‌و كارگێڕانی سەر‬ ‫بەیەكێتی ئەوروپا‪ ،‬لەوتارێكیدا رایگەیاند‪:‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬تێكۆشەری نیشتمانپەروەرو‬ ‫بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫بەناوی خــۆم‌و ئەندامانی یەكێتیەكەوە‬ ‫خۆشحاڵین بەدیاریكردنتان‪ ،‬وەك كەسایەتی‬ ‫دیــمــوكــراتــیــخــوازی ســاڵ لــەرۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاست بۆ ساڵی ‪.2014‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئــامــاژەی بــۆ ئــەوەكــرد كە‬ ‫هەڵبژاردنی بەڕێز مەال بەختیار‪ ،‬لەسەر‬ ‫بنەمای خەباتی دورودرێـــژو نەپساوەی‬ ‫بووە بۆ دیموكراسی‌و قوڵكردنەوەی گیانی‬ ‫دیموكراسی‌و زەمینەڕەخسێنی دیموكراسی‪،‬‬ ‫هەوڵ‌و وچانەكانی لەسەر بنەمای نیشتمانی‌و‬ ‫پێكەوەژیان‪ ،‬سەرەڕای كۆشش‌و وچانەكانی‬ ‫لــەبــواری نوسین‌و چاپكردنی چەندین‬ ‫كتێب لەوبوارانە‌و پەیوەندییە توندو تۆڵە‬ ‫رۆشنبیرییەكانی‌و ئەخالقیاتە بەرزەكەی‪.‬‬ ‫پاشان لەالیەن دكتۆرە علیا الحمیری‪،‬‬ ‫یەكەمین ژنــە فــڕۆكــەوانــی عـــەرەب‪ ،‬كە‬ ‫هاوكات سەرۆكی سەنتەری ئەوروپییە‬ ‫لەئیمارات‌و باڵیۆزی دایكایەتییە لەڕێكخراوی‬ ‫یونسكۆی نەتەوەیەكگرتوەكان‪ ،‬خەاڵت‌و‬ ‫میدال‌و بڕوانامەی رێزلێنانەكەی بەخشییە‬ ‫هەڤاڵ مەال بەختیار‌و دوابەدوای وەرگرتنی‬ ‫خەاڵتەكەشی‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫یەكێتیی‪ ،‬بەهەردوو زمانی عەرەبی‌و كوردی‬ ‫وتــاری پێشكەشكردو تیایدا ئاماژەی بۆ‬ ‫ئەوەكرد كە «ئەم خەاڵتە بەتەنها بۆ من‬ ‫نییە‪ ،‬بۆ هەموو ئەو پێشمەرگانەیە كە‬

‫پێكەوە خەباتمان كردووە‪ ،‬بۆ هەموو ئەو‬ ‫شەهیدانەیە كە ڕۆژانــە بیریان دەكەین‪،‬‬ ‫بۆ هەموو هاوسەنگەرێكمانە»‌و هەروەك‬ ‫خەاڵتەكەشی بە «وەاڵمێكی عەقاڵنی‪،‬‬ ‫وەاڵمێكی ڕۆشنگەری‪ ،‬وەاڵمێكی هەستی‬ ‫دیموكراتی نێو نــەتــەوەیــی‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫بەدوژمنەكانی دیموكراسی» پێناسە كرد‪.‬‬ ‫هــــەروەك یەكێتییەكە‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫لەچوارچێوەی بەڕێوەچوونی مەراسیمەكەدا‪،‬‬ ‫بــڕیــاریــانــدا‪ ،‬لــەبــەرامــبــەر پشتیوانیی‌و‬ ‫هاوپێناوی بــۆ بــەردەوامــی لەخەباتی‬ ‫رۆشنگەریی‌و سیاسیدا‪ ،‬میدال‌و بڕوانامەی‬ ‫رێزلێنانیش‪ ،‬بەخاتوو (میدیا حەمەساڵح)‬ ‫ی هاوسەری مەال بەختیار ببەخشن‪.‬‬ ‫دەقی وتارەكەی مەال بەختیار‪:‬‬

‫ئامادەبوانی بەڕێز هاوڕێیانی خۆشەویستم‬ ‫هاوسەنگەران‪ ..‬هەڤااڵن‬ ‫میوانانی ئازیزو ئەندامانی یەكێتیی‬ ‫ئەندامانی پەرلەمان‬ ‫خۆشحاڵم ئەمڕۆ‪ ،‬لەباتی ئێوە‪ ،‬نەك‬ ‫لەباتی خـــۆم‪ ،‬یەكێتییەك لــەدنــیــادا‪،‬‬ ‫كــە یەكێتیی ئــابــوریــنــاســان‌و ئــیــداری‬ ‫یەكێتیی ئەوروپایە‪ ،‬تەشریفی هێناوە بۆ‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆ سلێمانی‪ ،‬تا خەاڵتمان‬ ‫بكات‪ .‬كە ئەم خەاڵتەش بەتەنها بۆ من‬ ‫نییە ‪ ،‬بۆ هەموو ئەو پێشمەرگانەیە كە‬ ‫پێكەوە خەباتمان كردووە‪ ،‬بۆ هەموو ئەو‬ ‫شەهیدانەیە كە ڕۆژانــە بیریان دەكەین‪،‬‬ ‫بۆ هەموو هاوسەنگەرێكمانە‪ .‬خۆزگە‬ ‫ئێستا شەهیدە گەورەكانمان لێرە بونایە‪،‬‬ ‫كاك شیهاب ئەم خەاڵتەی وەربگرتایە‪،‬‬ ‫شەهید ئــارام‪ ،‬شەهید عەلی عەسكەری‪،‬‬ ‫قارەمانەكانی تر‪ ،‬كە لەئێمە زۆرتریان‬ ‫كرد‪ .‬ك ‌ێ دوێن ‌ێ شەهید بووە لەئێمە زۆر‬ ‫قارەمانتر‪ ،‬نیشتمان پــەروەرتـر‌و لەئێمە‬ ‫زۆر بەخشش تر بــووە‪ ،‬چونكە شەهید‬ ‫بووە‪ .‬ئێمە بەڕێككەوت ماوین‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫لــەو شۆڕشگێڕانەین كــە لــەســەرەتــای‬ ‫شۆڕشەوە تێكۆشاوین‪ ،‬بەڕێككەوت ماوین‌و كوردستان‪ ،‬ئەمە دڵخۆشییە بۆ هەموو لـــەبـــاری كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەوە‪ ،‬لــەبــاری جیاوازی خەباتی دیموكراسی‪ ،‬دیموكراتە‬ ‫لەمەودواش ڕەنگە هەر بەڕێككەوت بمێنین‪ .‬پێشمەرگەیەك لەهەموو بەشەكانی تری دیموكراسیییەوە‪ ،‬لەباری عەقالنییەتەوە‪ ،‬ڕاســتــەقــیــنــەكــان‪ ،‬لــەگــەڵ دوژمــنــانــی‬ ‫چونكە هێشتا رێگەكەمان بەردەوامە‪ ،‬بۆیە كوردستان‪ ،‬جۆرێكە لەوەاڵمێكی عەقاڵنی‪ ،‬لەباری رۆشنگەرییەوە‪ ،‬لەباری بونیاتنانی دیموكراسی‪ ،‬جیاوازییەكان دەرناكەون‪،‬‬ ‫بەشبەحاڵی خۆم‪ ،‬ئامادەبوونی ئێوە‪ ،‬بۆ وەاڵمێكی ڕۆشنگەری‪ ،‬وەاڵمێكی هەستی مەدەنییەتەوە‪ ،‬ئەمە لەالپەڕەكانی مێژوو كە دەرنەكەوتن‌و كایەكان تێكەاڵو بون‪،‬‬ ‫ئەم ڕێزلێنانانەی لەئێمە دەگیرێت‪ ،‬جگە دیموكراتی نێو نــەتــەوەیــی‪ ،‬بەرامبەر تا ئێستا نوسراوە‪ ،‬مێژوو دەزانێت ئەوەی سەنگەرەكان تێكەاڵو بــوون‪ ،‬جیاوازییە‬ ‫لــەوەی كە نیشانەی ئەوەیە نرخی ئەو بەدوژمنەكانی دیموكراسیش‪ ،‬كە خۆتان بەهەمومان نوسیومانە‪ ،‬ڕەهەندەكانی شۆڕشگێر‪ ،‬دیموكرات‪ ،‬رۆشنگەرو مۆدێرنەكە‬ ‫خەباتە‪ ،‬نرخی ئەو هەواڵنەی لەپێناوی دەزانن تەپوتۆزیان زۆر هەڵكردووە‪ .‬بەاڵم ئاییندەی بەدیهێنانی باقی ئەركەكانیشمان لەناو خەڵكدا دەرنەكەوت‪ ،‬ڕەوڕەوەی مێژوو‬ ‫نیشتیمان‪ ،‬لەپێناوی دیموكراسی‌و لەپێناوی رێی خەبات‌و تێكۆشان وایــە‪ ،‬بەرهەمی ڕوونــاكــە‪ .‬ئەمە زۆر گرنگە‪ ،‬كــە ئێمە ناتوانێت ڕەوڕەوەی خۆی ببڕێت بۆ ئەوەی‬ ‫ڕۆشــنــگــەری دەیــدەیــن‪ ،‬نرخی دەزانـــن‪ ،‬تێكۆشانی تێكۆشەران وایــە‪ ،‬دوژمنانی لەبەردەوامی خەباتەوە تێبگەین ئاییندەی بتوانێت دوا ئامانجەكانی خۆی بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫بۆیە هیچ نیگەران مەبن لــەوەی چی‬ ‫خۆشتان بە بەشێك لەو خەباتە دەزانن‌و دیموكراسی چیدەڵێن شتێكەو‪ ،‬مێژوو چی خەباتمان بەرەو كوێ‌؟ هەرگیزاو هەرگیز‬ ‫لەوەنەترسین دوژمــنــانــی دیموكراسی دەوتــرێــت‪ ،‬نیگەران بن لــەوەی تائێستا‬ ‫دەنوسێت شتێكی ترە‪.‬‬ ‫ئەركی ئەو خەباتەتان بەرز كردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئــــەوەی مــێــژوو دەیــنــوســێــت‪ ،‬ئــەو دژایەتیمان بكەن‪ ،‬لەوە بترسن دژایەتیمان نەمانتوانی ب ‌ێ كەموكوڕییەكانی خۆمان‬ ‫خۆتان دەزان‪ ،‬لــەم كــاتــەدا كە ئەم‬ ‫خەاڵتە دەدرێ ــت بەكوردێك لەباشوری دەستكەوتانەیە لەباری فەلسەفییەوە‪ ،‬نەكەن‪ .‬كە دژایەتیمان نەكەن‪ ،‬كەواتە لەخەباتی ڕۆشنگەری بدۆزینەوە‌و رێگە‬

‫جێگری سەرۆكی یەكێتی نێودەوڵەتی ئابوریناسان‌و كارگێڕانی سەر بەیەكێتی ئەوروپا‪:‬‬

‫هەڵبژاردنی مەال بەختیار‪ ،‬لەسەر بنەمای خەباتی‬ ‫دورودرێژو نەپساوەی بووە بۆ دیموكراسی‌و قوڵكردنەوەی‬ ‫گیانی دیموكراسی‬ ‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫ئەم خەاڵتە تۆزقاڵێكیش وا ناكات بێباك بم لەڕاپەڕاندنی‬ ‫ئەركەكانم‪ ،‬بەڵكو لەخۆبوردو ترم دەكات‬

‫چارەسەری ڕاستەقینەیان بۆ دابین بكەین‪،‬‬ ‫لەوە نیگەران بن‪ .‬هەرگیز خۆتان بەوەوە‬ ‫سەرقاڵ مەكەن‪ ،‬كە قەت چاك نابن‪ ،‬خۆتان‬ ‫بەخۆمانەوە سەرقاڵ بكەن‪ ،‬كە دەبێت چاك‬ ‫بین‪ .‬دەبێت هەڵەكانمان راست بكەینەوەو‬ ‫رێگەی خەباتی دیموكراسیمان رۆشنتر‬ ‫بكەین‌و كەموكوڕییەكانی چارەسەر بكەین‪.‬‬ ‫بەڵێنتان دەدەمێ‌‪ ،‬بەڵێن بەپێشمەرگە‪،‬‬ ‫بــەڵــێــن ب ــەك ــەس ــوك ــاری شــەهــیــدان‌و‬ ‫هاوسەنگەرەكانم دەدەم‪ ،‬كە ئەم خەاڵتە‬ ‫تۆزقاڵێكیش وا ناكات بێباكبم لەڕاپەڕاندنی‬ ‫ئەركەكانم‪ ،‬بەڵكو لەخۆبوردو ترم دەكات‪،‬‬ ‫لەپێناوی درێژەپێدان بەخەبات لەپێناو‬ ‫دیموكراسی‌و ئازادیدا‪.‬‬ ‫وا دەزانــم ئێستا دەستپێدەكەم‪ ،‬وا‬ ‫دەزانــم ڕابــردوم هیچی تێدا نییە‌و تازە‬ ‫هاتومەتە شانەی هەموو دیموكراتخوازانی‬ ‫دونیا‪ ،‬لەشانەیەك دانیشتووم فەیلەسوفێك‪،‬‬ ‫مامۆستایەك رێگام پیشاندەدا بۆ ئەوەی‬ ‫لــەمــەودوا چــۆن درێــژە بەخەبات بــدەم‪.‬‬ ‫بەڵێنتان دەدەمــێ‌‌و بەدڵنیاییەوە دەزانم‬ ‫كە ئامادەبوونی یەكە بەیەكەتان لێرە‪،‬‬ ‫زۆربەی زۆری هەموو ئەندامانی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و هەموو ئەو ناوەندانە‬ ‫روناكبیرییانە‌و هەموو ئەو نوسەرانەشی‬ ‫كە پەرۆشی رۆشنگەری دیموكراسین‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە هەمومان ئێستا لەڕابردوو‬ ‫باشتر دەزانین هەڵەكانمان چیە؟ بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم خەباتی رۆشنگەریی‌و دیموكراسییە‬ ‫قوڵتر بكەین‪.‬‬ ‫سوپاستان دەكــەم بۆ ئامادەبونتان‪،‬‬ ‫پڕ بەدڵ ئومێدەوارم كە بتوانم لەمەودوا‬ ‫سەمیمی تــر بــم لــەدۆســتــایــەتــیــتــان‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستی‌و لەهاوڕێیەتیمان‪.‬‬ ‫زۆر سوپاستان دەكەم ‪..‬‬ ‫هــەر لەچوارچێوەی مەراسیمەكەداو‬ ‫لەسەر پێشنیازی مــەال بەختیار‪ ،‬وەك‬ ‫بــاشــتــریــن كــەســایــەتــیــی نیشتمانیی‌و‬ ‫دیموكراتی لــەڕۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدا‬ ‫بۆ ساڵی ‪ ،2014‬یەكێتییەكە خەاڵتی‬ ‫رێزلێنانی بەخشییە هــەر یــەك لە‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی مۆزەخانەی ئەمنەسورەكە‪،‬‬ ‫دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫داكۆكیكردن لەكەسوكاری قوربانیانی‬ ‫ئەنفال‪ ،‬رێكخراوی چاالكی الوان‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫داكۆكی لەقوربانیانی چەكی كیمیایی‪،‬‬ ‫بــەڕێــوەبــەرایــەتــی بــەرەنــگــاربــوونــەوەی‬ ‫توندوتیژی دژی ژنان لەسلێمانی‪ ،‬بنكەی‬ ‫ژیــن‪ ،‬یەكێتی ژنانی رۆژئــاوا‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫كــورتــەبــااڵكــانــی كــوردســتــان‪ ،‬نــاوەنــدی‬ ‫رۆشنگەری چاودێر‪.‬‬

‫«هیچ پاساوێك بۆ ئازادنەكردنی حەیدەر شەشۆ نەماوە»‬

‫مەڵبەندی یەكێتی لەدهۆك‪ :‬جگە لە شەشۆ چەندین ئێزدی دیكەش دەستگیركراون‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫پــاش ئـــەوەی شـــەوی پێنج لەسەر‬ ‫شەشی ئــەم مانگە لــەقــەزای سیمێل‪،‬‬ ‫لەالیەن ئاسایشی پارتی‪ ،‬حەیدەر شەشۆ‬ ‫فەرماندەی هێزەكانی پاراستنی شەنگال‬ ‫و ئەندامی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كــوردســتــان دەستگیركرا‪،‬‬ ‫سەرباری چەندین بەڵێنی پارتی بەیەكێتی‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا شەشۆ ئازادنەكراوە‪ .‬هاوكات‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی لەسەرچاوەیەكی‬ ‫بــاوەڕپــێــكــراوەوە دەســـت «چــاودێــر»‬ ‫كەوتوون‪ ،‬ئەو تۆمەتانەی بۆ حەیدەر شەشۆ‬ ‫هەڵبەستراون‪ ،‬هیچ ئەسڵ‌وئەساسێكیان‬ ‫نییە‪ ،‬هەروەك زانیارییەكانی «چاودێر»‬ ‫ئەوەشدەخەنە روو كە یەكێتی پەیامی‬ ‫ئەوەی داوەتە پارتی كە هیچ پاساوێك بۆ‬ ‫ئازادنەكردنی حەیدەر شەشۆ نەماوە‪.‬‬ ‫كــادرێــكــی پــێــشــكــەوتــوی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان لە دهۆك‪ ،‬ئاماژە‬

‫بــۆ ئــەوە دەكـــات كــە هێزی پاراستنی‬ ‫شەنگال كە حەیدەر شەشۆ سەرۆكایەتی‬ ‫دەكات‪ ،‬هیچ پەیوەندییەكی ئەوتۆی بەهیچ‬ ‫حزبێكەوە نیەو ئەو پێشمەرگانەی لە گەڵ‬ ‫ئەم هێزەشدان‪ ،‬فرە ڕەنگن‌و لە هەموو‬ ‫حزبەكانن‪.‬‬ ‫جەمیل خدر‪ ،‬جەخت لەوەش دەكاتەوەكە‬ ‫ئەم هێزە لەو كاتەوە دروست بوە كە لە چیای‬ ‫شەنگال هیچ هێزێكی كوردی لێی نەبو كە‬ ‫بەرگری لە ئێزدیەكانی چیای شنگال بكات‬ ‫كە لە دەست داعش هەڵهاتبون‪ .‬هێزەكەی‬ ‫حەیدەر شەشۆ‪-‬ش نەك تەنیا بەرگری لەو‬ ‫كەسانە كردوە‪ ،‬بەڵكو پارێزگاری لە مەزارە‬ ‫پیرۆزەكانی ئێزدیش كردوە وەك (مەزاری‬ ‫شەرەفەددین) لە چیای شەنگال‪.‬‬ ‫ئەو كادرەی یەكێتی باس لەوە دەكات‬ ‫كە لەهێزەكەی شەشۆ چەندین شەهیدی‬ ‫داوەو پــاش ئــەوەیــش كــە وەزارەتــــی‬ ‫پێشمەرگە داوای لێكردوون بو ئەوەی‬

‫ئەم هێزە ببێتە بەشێكی سەر بەوەزارەتی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬تەنیا مەرجی ئەوان‪ ،‬كە وەك‬ ‫هێزی پاراستنی ئێزدی سەر بە وەزارەتی‬ ‫پێشمەرگە بمێنن‪ ،‬نەك لە سەر فەوج و‬ ‫سرییەكان پەرت‌و باڵو بكرێنەوە‪.‬‬ ‫هاوكات جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كوردستانیش لە‬ ‫دهۆك بۆ «چاودێر» باس لەوەدەكات كە‬ ‫لە دوای دەستگیركردنی حەیدەر شەشۆ‪،‬‬ ‫راستەوخۆ مەكتەبی سیاسی یەكێتی هاتە‬ ‫سەر خەت و لە گەڵ مەكتەبی سیاسی‬ ‫پارتی كۆبۆوە‪ ،‬بۆ ئەوەی حەیدەر شەشۆ‬ ‫ئازادبكرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش سەفارەتی‬ ‫ئەمەریكی و قونسوڵخانەی ئەڵمانی كە‬ ‫حەیدەر شەشۆ بە ڕەگەزنامە هاواڵتی‬ ‫ئەڵمانییە‪ ،‬هاتنە سەر خەت و داوایانكرد‬ ‫یان شەشۆ بگوازرێتەوە بۆ سلێمانی یاخود‬ ‫بۆ قونسوڵخانەی ئەڵمانی لە هەولێر‪،‬‬ ‫بەاڵم تا ئێستا نە ئاسایشی پارتی وەاڵمی‬

‫ئــەم پرسەی داوەتـــەوەو نە ســەرەداوی‬ ‫ئازادكردنیشی دیارە‪.‬‬ ‫قادر حەسەن عیدۆ وتیشی‪ :‬ئێستاش‬ ‫دەستپێشخەریەكی (جڤاتا روحانیا‬ ‫ئــێــزدیــان) هــەیــە بــۆ ئـــەوەی حــەیــدەر‬ ‫شەشۆ و هەموو ئەو كەسانە ئازاد بكرێن‬ ‫كە لە الیــەن دەزگــا ئەمنییەكانی ئەم‬ ‫دەڤـــەرە دەستگیركراوان‪ ،‬كە چەندین‬ ‫كەسی دیكەش ئێستا دەستگیركراون‬ ‫و هەموو ئەو كەسانەش ئەوانەن كە بە‬ ‫رێگای خۆپیشاندان داوایــان دەكــرد كە‬ ‫شنگال ئازاد بكرێت و داوایان دەكرد ئەو‬ ‫هاواڵتییە ئێزدییانەی لە كەمپەكان ژیان‬ ‫بەسەر دەبەن باشتر خزمەتگوزارییان بۆ‬ ‫دابینبكرێت‪ .‬هاوكات ئەوەیش ئاشكرادەكات‬ ‫كە ژمــارەیــەك لــەو كەسانەش لە پێش‬ ‫حەیدەر شەشۆ دەستگیركراون‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫لە الیەن دەزگاكانی ئاسایشی پارتییەوە‬ ‫ئازاد نەكراون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )511‬دو شةممة ‪2015/4/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«بێ دەستورێكی گەلپەسەند كێشە بنچینەییەكانی‬ ‫هەرێم چارەسەر نابن»‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬دەستورو سەرۆكایەتی هەرێم بە شەخسەنە ناكەین‪ ،‬ئێمە پرۆسەی دیموكراسیمان ال گرنگە‬ ‫بونی دەستورێكی گەلپەسەند هەڵبكەین‪،‬‬ ‫چونكە ئەو كێشە بنچینەییانەی هەرێم تەنها‬ ‫بە بڕیار‌و راسپاردەو رێنمیایی چارەسەر‬ ‫ناكرێن‪ .‬وتیشی «كــاتــی ئــەوە هاتوە‪،‬‬ ‫دەستور بكرێتە ئەولەویەتی گفتوگۆی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬نەك مەسەلەی سەرۆكی‬ ‫هەرێم و حكومەت»‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫لەگەڵ نزیكبونەوەی كۆتاییهاتنی ماوەی‬ ‫درێــژكــراوەی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪،‬‬ ‫مشتومڕەكانی هەمواركردنەوەی دەستورو‬ ‫سیستمی سیاسی‌و چارەنوسی پۆستی‬ ‫سەرۆكی هەرێم زیاتر دەبن‪ ،‬بەاڵم چاودێرانی‬ ‫سیاسی گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی‪ ،‬تاكو‬ ‫دەســتــورێــكــی گەلپەسەند لــە هەرێمی‬ ‫ئەمڕۆ پارلەمان پرسی دەستور تاوتوێ‬ ‫كوردستان نەبێت‪ ،‬كێشە بنچینەییەكانی‬ ‫دەكات‬ ‫هەرێمی كــوردســتــان چارەسەرناكرێن‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی لیژنەی یاسایی پارلەمانی‬ ‫لەوبارەیەوە چاودێرێكی سیاسی‪ ،‬پێیوایە‬ ‫نە لە ئێستا و نە لە رابــردودا‪ ،‬دەستور كــوردســتــان بــە واژۆی هەمو الیەنەكان‬ ‫نەبۆتە پرسێكی گرنگ لە هەرێم‪ .‬هاوكات راپــۆرتــی هــەمــواركــردنــەوەی دەســتــورو‬ ‫مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی پێكهێنانی لیژنەیەكی پەسەندكرد‪ ،‬بڕیارە‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪ ،‬دوێــنــێ لە ئەمڕۆ دو شەممە پارلەمانی كوردستان ئەو‬ ‫لێدوانێكیدا بۆ كەناڵەكان‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬پرسە تاوتوێ بكات‪.‬‬ ‫لــەو بــارەیــەوە سكرتێری پارلەمانی‬ ‫دەبێت سیستمی پارلەمانی بە تەوافوق‬ ‫لەناو دەستوردا جێگەی بكرێتەوەو وتیشی كوردستان‪ ،‬وتی «بڕیارە ئەمڕۆ دوشەممە‬ ‫«یەكێتی لەگەڵ ئەوەدا نییە پرسی دەستورو پارلەمان كۆببێتەوە‌و خوێندنەوەی دوەم بۆ‬ ‫سەرۆكی هەرێم بە شەخسەنە بكرێت‪ ،‬بەڵكو هەمواری دەستور بكرێت‌و پڕۆژەكە پەسەند‬ ‫پرۆسەی دیموكراسی بەالی ئێمەوە گرنگە»‪ .‬بكرێت‪ ،‬دواتر لیژنەیەك ‌ی ‪ 21‬كەسی لەنێوان‬ ‫فراكسیۆنەكان‌و الیەنە سیاسییەكان پێكدێت‌و‬ ‫كارەكانیان دەستپێدەكەن‪ ،‬دواتــریــش‬ ‫دەستورێكی گەلپەسەند‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ ،‬ئــامــاژە بــەوە بەئیمزای سەرۆكی پارلەمان ئاڕاستەی‬ ‫دەكات‪ ،‬تاكو دەستورێكی گەلپەسەند نەبێ‪ ،‬سەرۆكی هەرێم دەكرێت‌و بڕگەو مادەكانی‬ ‫قسەكردن لە سەر پرسەكانی دیكە هیچ دەچێـتە بواری جێبەجێكردنەوە»‪.‬‬ ‫گرنگی نابێت‪ ،‬چونكە دەستور چارەسەری‬ ‫بنچینەیی كێشەكان دەكات‪ ،‬نەك پینەوپەڕۆ‪.‬‬ ‫سەرۆكایەتی یان پارلەمانی‬ ‫ئەو چاودێرە سیاسییە‪ ،‬وتیشی «پرسی‬ ‫سیستمی ئێستای هەرێمی كوردستان‬ ‫دەستور لە هەرێمی كوردستان نەك لەدوای نیمچە سەرۆكایەتییە‪ ،‬بــەاڵم زۆرینەی‬ ‫رێككەوتنی ‪30‬ی حوزەیرانەوە‪ ،‬بگرە لە الیەنەكان سیستمی پارلەمانیان پێ باشترە‪.‬‬ ‫پێش روخــانــدنــی س ــەدام حسێن‌و دوای جێگری سەرۆكی لیژنەی یاسایی لەپارلەمانی‬ ‫ڕوخاندنیشی‪ ،‬نەبۆتە پرسێكی گرنگی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر» رایگەیاند‪ ،‬گرنگی‬ ‫نێو رایگشتی و حزبە سیاسییەكان‪ ،‬لەم كۆدەنگی الیەنە سیاسییەكان لەسەر پرسی‬ ‫بۆشاییەشدا كێشە بنچینەییەكان وەك دەســتــور‌و شێوازی سیستمی حكومڕانی‬ ‫خۆیان بێ چارەسەر ماونەتەوە»‪.‬‬ ‫لەسەرۆكایەتیەوە بۆ پارلەمانی لەوەدایە‪ ،‬كە‬ ‫وەك چاوێرە سیاسییەكە‪ ،‬جەختی لێ سیستمی پارلەمانی گونجاوترین سیستمە‬ ‫كردەوە‪ ،‬نابێ چیتر لەنێو ئەم گۆڕانكارییانەی بۆ قۆناغی ئێستای هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و عیراق‌و ناوچەكەدا‪ ،‬بەبێ چونكە ئەوەی ئێستا لەهەرێمدا دەگوزەرێت‪،‬‬

‫چاودێرێك‪:‬‬

‫كاتی ئەوە هاتوە‪ ،‬دەستور بكرێتە‬ ‫ئەولەویەتی گفتوگۆی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬نەك مەسەلەی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‌و حكومەت‬ ‫تێكەڵەیەكە لەسەرۆكایەتی‌و پارلەمانی‪ ،‬نە‬ ‫سەرۆكایەتییە‪ ،‬نە پارلەمانییە»‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود راشیگەیاند‪ ،‬سیتسمی‬ ‫حــكــومــداری دەبــێــت لــەنــاو دەســتــوردا‬ ‫جێگیربكرێت‌و كۆدەنگی الیەنەكانیش‬ ‫لەسەر سیستمی پارلەمانی بۆ خەمخۆریمان‬ ‫دەگ ــەڕێ ــت ــەوە بــۆ ئـــەزمـــون‌و شــێــوازی‬ ‫حكومداری لەم هەرێمەدا‪ ،‬ئەمەش تەنیا‬ ‫لەخەمی بەرژەوەندی حزبیدا نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبەرژەوەندی گشتی خەڵكەوەیە‪.‬‬

‫بەكۆدەنگیەكی نیشتیمانی هەبوە‪ ،‬بۆ پرسی‬ ‫چارەنوسسازی نیشتیمانیش‪ ،‬كۆدەنگی‬ ‫نیشتیمانیمان پێویستە‪ ،‬كە ئەنجامێكی‬ ‫باشتر بۆ ئەزمونی دیموكراسی‌و حكومڕانی‬ ‫هەرێم‌و كوردستان‌و دروستبوونی كیانێك‬ ‫رۆڵی دەبێت‪.‬‬

‫مەال بەختیار‪ :‬بەالی یەكێتییەوە‬ ‫دیموكراسی گرنگە‬ ‫هــاوكــات مــەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەســتــەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬رایــدەگــەیــەنــێــت‪ ،‬سیستمی‬ ‫بۆچونی الیەنە سیاسییەكان‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دوێن ‌ێ پارلەمانی گونجاوە بــۆ ئــەم قۆناغە‌و‬ ‫كۆبونەوەی خۆی كردو لە راگەیەندراوی دەبێت لە سیاقی دەستوردا ئەم سیستمی‬ ‫كۆبونەوەكەدا ئاماژە بەوە دراوە‪ ،‬پرسی پەرلەمانییە بە گفتوگۆو سازانی نیشتمانی‬ ‫دەستورو سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان تێبپەڕێت‪.‬‬ ‫مـــەال بــەخــتــیــار لــێــدوانــێــكــدا بۆ‬ ‫وەكـــو پــرســی هــەمــو گــەلــی كــوردســتــان‬ ‫گفتوگۆیان لــەبــارەوە كــرا لەگەڵ چەند «چاودێرنیوز»‪ ،‬وتیشی «ئێمە دەستور‪،‬‬ ‫بابەتێكی دیكەی ناوخۆیی تاوتوێكران‌و سەرۆكایەتی هەرێم بە شەخسەنە ناكەین‪،‬‬ ‫ئێمە پرۆسەی دیموكراسیمان ال گرنگە»‪.‬‬ ‫بڕیاری پێویستیان لەبارەوە درا‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬جەختیشیكردەوە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫ئومێد خۆشناو سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫پــارتــی لــەپــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪ ،‬بە پرەنسیپێكە‪ ،‬دەبێت ئێمە كۆبوونەوەی‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬لەقۆناغی ئێستای مەكتەبی سیاسی‪ ،‬كۆبوونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫كوردستان‌و پێشتریشدا هەمیشە پێویستمان سەركردایەتی لەسەر بكەین بۆ ئەوەی ئەم‬

‫پارتی‪:‬‬

‫لەگەڵ كۆدەنگی دەبین‬ ‫بیروبۆچوونانەی كە هەمانە لە دوا وێسگەدا‬ ‫لەوێ پەسەندبكرێت‌و‪ ،‬ئەمە بكرێت بە‬ ‫بنامەی سیاسەتی ئێمە‪ .‬رونیشیكردەوە‪:‬‬ ‫ئێمە پێشتریش لەسەر بابەتی سیستمی‬ ‫پارلەمان قسەمان كردووەو‪ ،‬پێشتریش لە‬ ‫دوای تەواوبوونی هەڵبژاردنەوە تائێستا‬ ‫فراكسیۆنی یەكێتی قسە لەسەر دەستور‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە تائێستا گوێیان‬ ‫لێ نەگیرا‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەو دەنــگــۆیــانــەشــی كە‬ ‫گوایە‪ ،‬یەكێتی داوای سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كردوە لەبەرامبەر درێژكردنەوەی‬ ‫مــــاوەی ســەرۆكــایــەتــی‪ ،‬لــێــپــرســراوی‬ ‫دەســتــەی كارگێڕی‪ ،‬وتــی «ئێمە لەم‬ ‫بارەیەوە نە پڕۆژەمان پێشكەشكردووە‪،‬‬ ‫نە سەركردایەتی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كــوردســتــان بــڕیــاری ل ــەب ــارەوە داوە‪،‬‬

‫بــەاڵم ئەگەر قسەكە بێتە سەر سازانی‬ ‫نیشتمانیی بێگومان هەموو شتێك قابیلی‬ ‫گفتوگۆكردنە»‪.‬‬ ‫راشیگەیاند‪ :‬ئەمە پرۆسەیەكە‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەناسەی خۆمان درێــژ بكەین‪ ،‬دەبێت‬ ‫پرۆژەو بنەمایەكی باشترمان هەبێت لەوەی‬ ‫كە لەمەوبەرمان هەبوو‪ ،‬متمانەیەكی زۆرتر‬ ‫هەبێت لەنێوان الیەنە سیاسیەكان كە‬ ‫بیكەین بە ستراتیجی هەموو الیەك‪ ،‬لە‬ ‫پارلەمان دوا بڕیاری لەسەر بدرێت‪ ،‬سەقفی‬ ‫زەمەنی چۆنێتی بەدیهێنانی هەموو ئەم‬ ‫پرسانە‪ ،‬هەموو ئەم پڕۆژانەی كە لەمەودوا‬ ‫دەبێـت لەسەری رێكبكەوین‪ ،‬سەقفی‬ ‫زەمەنیشی بۆ دیــاری بكرێت بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانین بەدیانبهێنین‪.‬‬

‫لە ساڵیادی یەكەمین شەهیدی رێگای رۆشنگەری لە كوردستاندا‬

‫عەبدولخالق مەعروف بۆ تێرۆر كراو كێ تێرۆری كرد؟‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫«ئـــەو كــەســەی بـــڕوای بــە ئیسالم‬ ‫نەهێنابێ‌ و نەبوبێتە موسوڵمان وەك‬ ‫نەیارو دوژمن تەماشاكراوە‪ ،‬جا با خزم و‬ ‫كەسوكارو باوك و براو كوڕی موسوڵمانان‬ ‫بن‪ ،‬ئیسالم دان بەو مەفهومە ئینسانییەی‬ ‫ئەو جۆرە نوسەرانە بۆی دەچن نانێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ئیسالم مرۆڤ دەكاتە دو بەش‪،‬‬ ‫موسوڵمانیشن دەیــانــكــاتــە دو چین‪،‬‬ ‫چینی ئـــازادو چینی كۆیلەو عەبد»‪،‬‬ ‫ئەمە دەستپێكی ئەو توێژینەوەیەیە كە‬ ‫شەهید (عەبدولخالق مەعروف) لە كتێبە‬ ‫بەناوبانگەكەی (ئادەمیزاد لەكۆمەڵی‬ ‫كــوردەواریــدا)‪ ،‬لەساڵی ‪ 1984‬دەیڵێت‪،‬‬ ‫كە دواتر بەداخەوە لەالیەن توندەڕەوە‬ ‫دینیەكانەوە ئەوكات لە ‪1985/4/10‬‬ ‫لــەگــەڕەكــی ئـــازادیـــی شـــاری هەولێر‬ ‫تێرۆردەكرێت‪.‬‬ ‫عــەبــدولــخــالــق مـــەعـــروف‪ 30 ،‬ســاڵ‬ ‫لەمەوبەر‪ ،‬كاتێك بە دەنگێكی بــەرزو‬ ‫بــە پشتبەستن بــە دەق و ســەرچــاوە‬ ‫زانستییەكان و شەرعییەكانی ئیسالم‬ ‫خۆی‪ ،‬لە كتێبەكەیدا بەرگرییەكی بێوێنەی‬ ‫لە مافی ژنان كردو دژی ئەو نایەكسانییە‬ ‫وەستایەوە‪ ،‬كە پاڵپشت بە دەقە ئایینی‬ ‫و تەفسیرەكانەوە لــەالیــەن تــونــدڕەو‬

‫و هەندێ‌ مەالی ئەو سەردەمەوە دژی‬ ‫مافی ژنان دەكــرا‪ ،‬بوێرانەو زانستییانە‬ ‫كتێبێكی شیكاریی نوسی‪ ،‬كە سەرتاپای‬ ‫پشتبەستوە بە ســەرچــاوە زانستی و‬ ‫دەقە ئایینەكان خۆی‪ ،‬بە تایبەت ئایەتە‬ ‫قورئانییەكان و وتــە راستكراوەكانی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم‪.‬‬ ‫عەبدولخالق مەعروف‪ ،‬لەكتێبەكەیدا‬ ‫(ئادەمیزاد لەكۆمەڵی كوردەواریدا) كە‬ ‫بەپێی قسەی هەندێك لە نزیكەكانی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە بنچینەدا ناونیشانەكەی (ژن‬ ‫لە كۆمەڵی كــــوردەواری)دا بــوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لــەبــەرئــەوەی مۆڵەتی باڵوكردنەوەیان‬ ‫نەداوە‪( ،‬ژن)ەكەی كردوە بە (ئادەمیزاد)‪،‬‬ ‫چونكە ناوەڕۆكی كتێبەكە هەموی لەسەر‬ ‫ماف و ئەركی ژنە لە ئیسالمدا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەو پیاوساالرییەی لە ئیسالم هەیە‪ ،‬كە‬ ‫پیاو دەكــات بە (سید)ی ژن‪ ،‬و ژنیش‬ ‫جگە لە تێركردنی حەزو خزمەتكردنی پیاو‬ ‫مافێكی ئەوتۆی نییە‪ ،‬بۆیە عەبدولخالق‬ ‫بە شێوەیەكی زانستی رەخنە لە بابەتی‬ ‫(تەاڵق‪ ،‬میرات‪ ،‬هاوسەرگیری) دەگرێت‬ ‫و چەندین نمونەی زیندوی قورئان و‬ ‫وتەی پێغەمبەر دێنێتەوە‪ ،‬لەگەڵ كتێب‬ ‫و وتەكانی ئیمامی شافیعی لەبارەی ئەو‬ ‫رۆڵەی لە ئیسالمدا بە ژن دراوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانــیــاریــیــە تایبەتییەكانی‬

‫«چاودێر» شەهید عەبدولخالق مەعروف‬ ‫كە بە یەكەمین شەهیدی رێگای رۆشنگەری‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬دوای ساڵێك لە باڵوكردنەوەی‬ ‫كتێبەكەی‪ ،‬لەالیەن دەستێكی رەشی‬ ‫توندڕەوە دینیەكان لەو سەردەمەدا‪ ،‬واتە‬ ‫لە ساڵی ‪ ،1985‬بە شێوەیەكی دڕندانە‬ ‫تێرۆری دەكەن و ئەوكاتەو ئێستاش وا‬ ‫باڵودەكرێتەوە كە گوایە رژێمی بەعس‬ ‫شەهیدیكردوە‪ ،‬بەاڵم بەپێی سەرچاوەكانی‬ ‫«چاودێر» عەبدولخالق مەعروف لەالیەن‬ ‫تــونــدڕەوە دینیەكانەوە لــەو سەردەمە‬ ‫تێرۆردەكرێت‪ ،‬بەتایبەت كە كتێبەكەی‬ ‫لەالیەن وەزارەتی رۆشنبیریی حكومەتی‬ ‫بەعسەوە مۆڵەتی باڵوكردنەوەی دراوە‪،‬‬ ‫ئەگینا دەتــوانــرا وەكــچــۆن ناونیشانی‬ ‫كتێبەكەیان پێگۆڕیوە‪ ،‬ئاوهاش رێگا لە‬ ‫باڵوكردنەوەی بگرن‪ ،‬بەاڵم رژێمی بەعس‬ ‫رێگایداوە‪ ،‬بۆیە كاتێك كتێبی (ئادەمیزاد‬ ‫لەكۆمەڵی كوردەواریدا) دەبێتە یەكەمین‬ ‫سەرچاوەی زانستی و راشكاوانە بە زمانی‬ ‫كوردی‪ ،‬كە رەخنە لە بۆچون و تێزەكانی‬ ‫ئیسالم دەگرێت دەرهــەق بە مافی ژن‪،‬‬ ‫ئەوا دەبێتەهۆی بێزاریی بەشێك لە مەالو‬ ‫توندڕەوە ئیسالمییەكانی ئەو سەردەمەو‬ ‫بڕیاری تێرۆركردنی دەدەن‪.‬‬ ‫شەهید عەبدولخالق‪ ،‬دڵنیابوە لەوەی‬ ‫كە كە توندڕەو و كۆلكە مەالكان دژی‬

‫كێتبەكەی دەوەســتــنــەوە‪ ،‬بۆیە زیاتر‬ ‫لە چەند جارێك لە كتێبەكەیدا ئەوە‬ ‫دوپــاتــدەكــاتــەوە‪ ،‬كــە ئــەو لــە شرۆڤە‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەكانیدا پشتی بە قورئان و‬ ‫حەدیس و كتێبەكانی ئیمامی شافیعی‬ ‫بەستوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا بوێرانەو‬ ‫نەترسانە‪ ،‬رەخنەو لێكدانەوەكانی خۆی‬ ‫كردوە‪ ،‬كە ئەنجام بە تێرۆركردنی خۆی‬ ‫كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫عــەبــدولــخــالــق م ــەع ــروف‪ ،‬كــە خــۆی‬ ‫(زانكۆی ئەزهەر)ی لە میسر تەواوكردبو‬ ‫و شارەزاییەكی تـــەواوی لە ئیسالمدا‬ ‫هـــەبـــوەو یــەكــێــك بـــوە لـــەوانـــەی كە‬ ‫عەرەبییەكی باشی زانیوەو لە وەرگێڕانی‬ ‫ئایەت و دەقەكاندا كوردییەكی رەوانی‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬هەروەك توانایەكی باشیشی‬ ‫لە بواری تەكنیكی گەیاندن (االتصاالت)دا‬ ‫هەبوەو پسپۆڕی بواری رادیۆ و ئێزگەش‬ ‫بوە‪ ،‬تەنانەت كتێبیشی هەیە لەو بوارە‬ ‫بەناوی (تەكنیكار) و هەندێ‌ كەسیش بە‬ ‫«ئەندازیار» بانگیانكردوە‪.‬‬ ‫بــەداخــەوە‪ 30 ،‬ســاڵ لــەمــەوبــەرو لە‬ ‫‪ 1985/4/10‬لە شاری هەولێر بەدەستی‬ ‫تـــونـــدڕەوە ئیسالمییەكانی ئــەوكــات‬ ‫تــێــرۆردەكــرێــت و دەبــێــتــە یەكەمین‌و‬ ‫دیارترین شەهیدی رێگای رۆشنگەری لە‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬

‫ئەنفال‬ ‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫هۆلۆكۆستێك كە نەمانتوانیوە بە نێودەوڵەتی بكەین‬

‫جینۆسایدی كورد‬ ‫هیچی لە هۆڵۆكۆست و كۆمەڵكوژیی‬ ‫ئەرمەنیەكان كەمتر نییە‬ ‫چاودێر‪ :‬تابان رەزا‌و ئارام بۆرە‬ ‫‪4/14‬ی هــەمــو ســاڵــێــك ئــەنــفــال‬ ‫بـــە كــۆمــەڵــێــك خــــەم‌و فرمێسكی‬ ‫كەسوكارەكانیانەوە دێتەوە بەردەمان‌و‬ ‫هەمو ئــەو كەمتەرخەمیانەشمان بۆ‬ ‫دەخــەنــەڕو كــە بــەرپــرســان‌و ئــیــدارەی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عیراق‬ ‫بەرامبەر بەم كەیسە هەیانبوە‪ ،‬ئەنفال‬ ‫ئەو پڕۆسەیە بوە كە كورد دەیتوانی‬ ‫هاوشێوەی هۆلۆكۆستی جولەكەكان‬ ‫لەناو گۆڕەپانی سیاسی‌و دیبلۆماسی‬ ‫نێودەوڵەتیدا جێگەی بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا ئێمەی كورد لە ئاستی ئەم تاوانە‌و‬ ‫كاركردن بۆ ئەم كەیسە كەمتەرخەم‬ ‫بوین‌و رانەچڵەكیوین ‪.‬‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬بە بۆنەی ‪ 4/14‬رۆژی‬ ‫ئەنفال وەاڵمی ئەو پرسیارە لەگەڵ چەند‬ ‫كەسێتیەكی پەیوەندیدار بە كەیسی‬ ‫ئەنفال دەورژێــنــێــت‪ ،‬كە ئایا چی بۆ‬ ‫ئەنفال كراوە‌و چی بۆ دەكرێت؟‪.‬‬ ‫ئەنفال نەبراوەتە الهای‬ ‫وەزیـــــری كـــاروبـــاری شــەهــیــدان‌و‬ ‫ئەنفالكراوانی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫رایــدەگــەیــنــێــت‪ ،‬ئەنفالی كوردستان‬ ‫چەندین جــۆری جــیــاوازی هەیە وەك‬ ‫دەركــردنــی فەیلیەكان‌و كیمیاباران‌و‬ ‫ئەنفالی بــارزانــیــەكــان‌و خاپوركردنی‬ ‫قـــەزا‌و نــاحــیــەكــان‌و بــۆردومــانــكــردنــی‬ ‫قـــەاڵدزێ‌و هەڵەبجە‪ ،‬لــەدوای روخانی‬ ‫رژێمی بەعسیش دادگایەكی تایبەت‬ ‫دروستكرا بۆ لێپرسینەوە‌و لێكۆڵنەوە لەو‬ ‫جینۆسایدانەی كە بەعس ئەنجامیاندا‌و‬ ‫هـــەردو كەیسی هــەڵــەبــجـە‌و ئەنفال‬ ‫بەجینۆساید ناسێنران لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‌و لەالیەن حكومەتی‬ ‫عیراقیشەوە بڕیاری بۆ دەرچــو‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئــەو كەیسانە لــەچــوارچــێــوەی عیراق‬

‫بەجینۆساید ناسێنراون‪.‬‬ ‫مەحمود حاجی ساڵح تایبەت بە‬ ‫«چاودێر» وتی «ناكرێ كاتێك لەشوێنێك‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەركرا لەدادگا‌و كۆتایی‬ ‫هات‌و بڕیاری لەسەر درا ئەوا جارێكی تر‬ ‫دادگای نێودەوڵەتی سەیری ئەو كەیسە‬ ‫ناكاتەوە وەك دادگای الهای یاخود ‪icc‬‬ ‫‪ ،‬بەاڵم لەهەندێ پارلەمانەكانی وەكو‬ ‫بەڕیتانیا‌و سوید‌و نەرویج‌و چەند واڵتێكی‬ ‫تر گفتوگۆی لەبارە كراوە وتویانە دەكرێ‬ ‫بەجینۆساید بناسێنرێن‪ ،‬بەاڵم لەدادگای‬ ‫بــااڵی تاوانەكانی نێودەوڵەتی كە بە‬ ‫‪ icc‬بەناوبانگە لەالهای نەناسێنراوە‬ ‫بەجینۆساید‪ ،‬چونكە كەیسەكە نەچۆتە‬ ‫ئەو دادگایە»‬ ‫وەزیری كاروباری شەهیدان‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەهۆكاری ناردنی كەیسی ئەنفال بۆ‬ ‫دادگــــای ‪ icc‬وتــی «لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫لەناوخۆدا بڕیار لەبارەی كەیسی ئەنفال‬ ‫دراوە ناتوانرێ ببرێتەوە ئەو دادگایە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەهەوڵی ئــەوەیــن جینۆسایدی‬ ‫ئێزدیەكان ببیەن بۆ ئەو دادگایە بەاڵم‬ ‫ئەوەش كێشەی یاسایمان هەیە چونكە‬ ‫عیراق ئەندام نیە لەو دادگایە‌و ئەمەش‬ ‫یەكێكە لەو گرفتانە كە لێكۆڵینەوەی‬ ‫لەبارەی ناكەن تا عیراق نەبێتە ئەندام‬ ‫یاخود دادگایەكی تایبەتی بۆ دادەنێن»‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت پــانــی حــكــومــەت بۆ‬ ‫كەسوكاری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان‬ ‫ئاشكرایكرد‪ ،‬هەمو ئەو تاوانانە ئامار‌و‬ ‫داتـــا‌و بەڵگە كــۆكــرانــەوە‌و دراونــەتــە‬ ‫حكومەتی فیدراڵی عیراق وەك میراتگری‬ ‫حكومەتی پێشو‪ ،‬كە لەماددەی ‪122‬ی‬ ‫دەستوریش چەسپێندراوە كە قەرەبوی‬ ‫زیــان لێكەوتوانی خەڵكی كوردستان‬ ‫بــكــرێــتــەوە هــەر لــەســوتــانــدنــی رەز‌و‬ ‫باخ‌و ماڵ‌و كۆمەڵكوژی‌و خاوپركردنی‬ ‫سەیدسادق‌و قــەاڵدزێ‌و بۆدرومانكردنی‬ ‫ئەو شوێنانە‌و بەجینۆساید ناسێنراوە‬ ‫دەبێ قەرەبو بكرێنەوە بەاڵم تائێستا‬

‫وەزیری كاروباری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان‪:‬‬

‫تائێستا كەیسی ئەنفال‬ ‫نەبراوەتە دادگای الهای‬ ‫بۆ بە بەجینۆساید ناساندنی‬ ‫تەها سلێمان‪ ،‬چاالكوان‪:‬‬

‫بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتیەكان‬ ‫تاوانی هۆلۆكۆست یان‬ ‫ئەرمەنیەكان‪ ،‬هیچیان لەتاوانی‬ ‫جینۆسایدی گەلی كورد زیاتر نیە‬

‫حكومەتی عیراقی فــیــدرال قەرەبوی‬ ‫زیان لێ كەوتوانی ئەنفال‌و جینۆسایدی‬ ‫كوردستانی نەكرۆدتەوە‪.‬‬ ‫مەحمود حاجی ساڵح ئاشكراشیكرد‪،‬‬ ‫كــە ‪ 275‬شــوێــنــی گـــۆڕی بــەكــۆمــەڵ‬ ‫دۆزراوەنەتەوە كە هەر شوێنێك چەند‬ ‫گۆڕێكی بەكۆمەڵی تێدایە‌و تائێستا ‪2500‬‬ ‫روفات هێنراونەتەوە هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بــەاڵم دو ساڵە بەهۆی تیرۆر‌و دۆخی‬ ‫ئەمنی‌و شوێنە جوگرافیەكان نەتوانراوە‬ ‫گۆڕی بەكۆمەڵ هەڵبدرێتەوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئێستاش رێگرە بونی تیرۆرستانی داعش‬ ‫كە خۆیان گــۆڕی بەكۆمەڵ‌و كوشتن‬ ‫ئەنجام دەدەن‪.‬‬ ‫ئەنفال پێویستی‬ ‫بە هاوكاری شیعە هەیە‬ ‫ئەندامێكی پــارلــەمــانــی عــیــراق‪،‬‬ ‫رایدەگەینێت‪ ،‬پێویستە لەم خولەی‬ ‫پارلەمانی عیراقدا ئیش لەسەر ئەوە‬ ‫بكرێت كە حكومەتی عیراقی پابەند بێت‬ ‫بەقەرەبوكردنەوەی قوربانیانی ئەنفال‬ ‫بەالیەنی مادی‌و مەعنەوەی‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تائێستا هیچ شتێك نــەكــراوە كە‬ ‫شایەنی باسكردن بێت بۆ قوربانیانی‬ ‫ئەنفال‪ ،‬بەهۆی حكومەتەكانی پێشو‬ ‫كە زیاتر دژایەتی میللەتی كوردیان‬ ‫كــردوە‪ ،‬بــەاڵم لەئێستادا تێڕوانیان‬ ‫گــــۆڕاوە دەكــرێــت لــەچــوارچــێــوەی‬ ‫یاسادا بەپارلەمان‌و حكومەت ئیش‬ ‫لەسەرئەوەبكەن‪ ،‬كەسوكاری ئەنفال‬ ‫بە یاسایەك قەربوبكەنەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫پارلەمانتارە كــوردەكــان پێویستمان‬ ‫بەهاوكاری ئەو لیستە شیعانە هەیە‬ ‫كەئەوانیش قوربانی دەستی رژێمی‬ ‫پێشوی عیراقن‪.‬‬ ‫مەسعود حەیدەر‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪،‬‬ ‫وتیشی «بەهۆی ئەوەی عیراق لەبارێكی‬ ‫دارایی خراپدایە‪ ،‬پێویستە هەماهەنگی‬ ‫بكرێت لەگەڵ یاساناسان هەمو ئەو‬ ‫رێكخراوانەی كە تایبەتن بە قوربانیانی‬ ‫ئەنفال كە دارشتنێك بكەین بۆ پرۆژە‬ ‫یاسایەك»‪.‬‬ ‫پێویستە داوای لێبوردن‬ ‫لەگەلی كورد بكرێت‬ ‫چاالكوانێكی بـــواری جینۆساید‬ ‫رایــدەگــەیــنــێــت‪ ،‬كــە تـــــەواوی ئــەو‬ ‫مەلەفانەی لەدادگای بااڵی تاوانەكانی‬ ‫عــیــراق لەساڵەكانی ‪‌2006‬و ‪2007‬‬ ‫و‪ 2008‬كـــەدادگـــا بــڕیــاری لــەســەر‬ ‫داوە لەناویاندا ئەنفال بەجینوساید‬ ‫ناسێنراوە‪ ،‬كێشەی سەرەكی لەبەردەم‬ ‫ئەم دۆسیەدا تائێستا تۆمارنەكراوە‬ ‫بۆسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەوەیە‬ ‫حــكــومــەتــی عــیــراق پــابــەنــد نــەبــوە‬ ‫بەناوەڕۆكی بڕیارەكەی دادگای بااڵی‬ ‫تــاوانــەكــان‪ ،‬لەكاتێكدا ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق سەرۆكایەتی كۆماری‬ ‫عیراق پەسەندكردنی ئەم بڕیارەی‬ ‫كردوە لەسەر دۆسیەی ئەنفال وەكو‬ ‫تاوانی جینۆساید‪.‬‬ ‫تــەهــا سلێمان بــە «چــاودێــر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬لەبەرامبەر ئــەم پرسەدا‬ ‫پێویستە فشار بكرێت‌و حكومەتی‬ ‫عیراق ناچار بكرێت بەپابەندبونی‬ ‫بەناوەڕۆكی بڕیارەكەی دادگای بااڵی‬

‫تاوانەكان بێت‪ ،‬ئەگەر حكومەت ئەوە‬ ‫بكات بێجگە لەوەی پەنجەرەیەكی باش‬ ‫لەبەردەم بەجیهانی كردن‌و ناساندنی‬ ‫تاوانەكانی دژ بەگەلی كورد دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫هــەروا پێویستە حكومەتی عیراقی‬ ‫داوای لێبوردن لەگەلی كــورد بكات‬ ‫لــەبــەرامــبــەر تــاوانــی جینوسایدی‬ ‫ئــەنــجــامــداوە‌و پێویستە قــەرەبــوی‬ ‫كەسوكاریان بكاتەوە‪ ،‬بەو شێوەیە‬ ‫بێت ئــەم دۆســیــە دەگــاتــە ساحەی‬ ‫نــێــودەوڵــەتــیــەوە‪ ،‬وەكـــو كــوردیــش‬ ‫كــەمــتــەرخــەمــبــویــن بــــەوەی نــەمــان‬ ‫توانیوە كار لەسەر دۆسیەی ئەنفال‌و‬ ‫ناساندن‌و گەیاندنی بەكۆڕ و كۆمەڵە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان بكەین‪.‬‬ ‫نــاوبــراو جەختی لــەوەشــكــردەوە‪،‬‬ ‫تاوانی جینوساید بەپێی كۆمەڵێك‬ ‫پێوەری نێودەوڵەتی ئەگەر تاوانیك‬ ‫گــەر ‪ 10‬كــەس یــان ‪ 20‬كــەس یان‬ ‫ملیۆنێك بێت بە بەپێی ئەو پێوەرە‬ ‫دەچێتە قاڵبی جینۆسایدەوە‪ ،‬تاوانی‬ ‫هۆلۆكۆست یان ئەرمەنیەكان‪ ،‬هیچیان‬ ‫لەتاوانی جینۆسایدی گەلی كورد زیاتر‬ ‫نیە بەپێی پێوەرە نێودەوڵتیەكان‪.‬‬ ‫ســلــێــمــان‪ ،‬ئــاشــكــراشــیــكــرد‪ ،‬كە‬ ‫یەكێك لــە كێشە هــەرە گــەورەكــان‬ ‫تائێستا ‪ 258‬كەس لەسەرتاسەری‬ ‫كوردستان كەمستەشارو ئامر سریە‬ ‫بون داواكــراوان لەالیەن دادگای بااڵی‬ ‫تاوانەكانەوە نەدراون بەدادگا‌و رادەستی‬ ‫دادگـــا نــەكــراون‪ ،‬ئـــەوەش یەكێكە‬ ‫لەداخوازیەكانی كەسوكاری قوربانیان‪،‬‬ ‫بــەداخــەوە بەشێك لەو مستەشارانە‬ ‫لەناو حیزب‌و الیەنەسیاسەكاندان‪،‬‬ ‫جگە لــەوەش لەسەر ئاستی عیراق‬ ‫‪ 422‬كەس لەو ‪ 258‬كەسەوە داواكراون‬ ‫لەالیەن دادگــای بــااڵی تاوانەكانەوە‬ ‫كەئەوەش ناهەقیەكی گەورەیە بەرامبەر‬ ‫كەسوكاری قوربانیان‪ .‬ئەگەر كار‬ ‫لەدۆسیەی جینۆساید‌و كار لەتەوای‬ ‫پرسەكانی تــری جینۆساید بكرێت‬ ‫یەكێك لەوانە تەواوی ئەو داواكراوانە‬ ‫بدرێنە دادگا‌و بڕیار لەسەر ئەوە بدرێت‬ ‫تاوانبارن یان تۆمەتبارن‪.‬‬

‫دلێر ماوەتی‪ ،‬پارلەمانتاری كوردستان‪:‬‬

‫تائێستا كورد لە چوارچێوەی‬ ‫دەزگایەكی پڕۆفیشناڵی گەورەدا‬ ‫كاری لەسەر بەجینۆساید‬ ‫ناساندی ئەنفال نەكردوە‬ ‫مەسعود حەیدەر‪ ،‬پارلەمانتاری عیراق‪:‬‬

‫تێڕوانینی حكومەتی عیراق‬ ‫گۆڕاوە دەكرێت لەچوارچێوەی‬ ‫یاسادا كار بۆ قەرەبوكردنەوەی‬ ‫كەسوكاری ئەنفالكراوەكان بكرێت‬ ‫داكۆكیكارێك لەمافی كەسوكاری ئەنفالكراوەكان‪:‬‬

‫لەكۆی ‪ 258‬داواكراوی‬ ‫كەیسی ئەنفال تەنیا سێ‬ ‫كەسیان دەستگیركراون‬ ‫تاوانبارانی ئەنفال بدرێنە دادگا‬ ‫ژنێك كە تەواوی كەسوكارەكەی لە‬ ‫شااڵوی ئەنفالی گەرمیاندا لەدەستداوە‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬سەرجەم‬ ‫خێزانەكەمان براین بۆ نوگرە سەلمان‪،‬‬ ‫تەنها خۆم گــەڕامــەو‪ ،‬زۆربــەی كەس‬ ‫وكــارەكــەم نــەگــەڕانــەوە‌و تائێستاش‬ ‫روفاتەكانیشان نەدۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫پــەخــشــان ئــەحــمــەد‪ ،‬ئـــامـــاژەی‬ ‫بەوەشكرد‪ ،‬ئیمە داوكاریمان لەحكومەت‬ ‫ئــەوەیــە هیچمان بــۆ نــەكــەن بەس‬ ‫روفاتەكانمان بۆ بهێنەوە‪‌،‬و تاوانبارانی‬ ‫ئەنفال بدرێنە دادگـــا‌و تۆڵەی ئەو‬ ‫خیانەتە گەورەیان لێبكریتەوە‪.‬‬

‫كەمتەرخەمی زۆر كراوە‬ ‫جێگری لیژنەی كاروباری پێشمەرگە‬ ‫وشەهیدان وقوربانیانی جینۆساید‪ ،‬بۆ‬ ‫«چــاودێــر» وتی «كەمتەرخەمی زۆر‬ ‫كراوە لەبەجینۆساید ناساندنی تاوانەكانی‬ ‫ئەنفال‪ ،‬نەبونی دەزگای پرۆفیشناڵ‌و زۆر‬ ‫بەدوای ئەو باسەدا نەڕۆيشتوە كەسی‬ ‫شارەزاو یاسای لەو بوارە پەیدا بكات‪‌،‬و‬ ‫ئیمكانیاتی باشیان بخاتە بەردەسەت‪،‬‬ ‫واڵت بەواڵت پارلەمانی واڵتان بكەن»‬ ‫دلێر ماوەتی ئــامــاژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫دادگایكردنی تۆمەتباران‬ ‫كەمتەرخەمیش لەهەڵدانەوی گۆڕەكان‬ ‫ئەندامێكی كۆمەڵەی داكۆكیكار‬ ‫كــــراوە لــە ك ــۆی ‪ 300‬گ ــۆڕ ‪ 60‬گــۆڕ‬ ‫هــەڵــدراوەتــەوە‪ ،‬تائێستا لەهەرێمی لەمافی كەس‌و كاری ئەنفال كراوەكان‬ ‫كــوردســتــان لیژنەیەكی پڕۆفیشناڵی لــەگــەرمــیــان بــۆ «چـــاودێـــر» وتــی‬ ‫گەورە دروستنەكراوە‪ ،‬بەگشتی كورد «بەداخەوە لە كۆی ‪ 434‬تۆمەتباری‬ ‫كەمتەرخەمی كـــردوە لــە ناساندنی ئەنفال كە ‪ 258‬تۆمەتباریان لەزمنی‬ ‫جینۆساید بە واڵتانی عەرەبی‌و جیهانی جــاش‌و مستەشاردان لە كوردستان‬ ‫دەرەوە‪ ،‬لەو روانگەیەوە یەكگرتونیەو لە ساڵی ‪2008‬وە فەرمانی گرتنیان‬ ‫رویــیــەكــی رونـــی نیە بەشێوەیەكیی دراوەتە دەسەاڵتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫پڕۆفیشناڵ دەزگای دروستنەكردوە كە كەچی تائیستا تەنها (‪ )3‬تۆمەتبار‬ ‫لەگەرمیان دەسگیر كراوە‪.‬‬ ‫كاریان بۆ بكات‪.‬‬

‫هـــاوڕێ‌ پێشڕەو‪ ،‬وتیشی «ئیمە‬ ‫بە خۆپیشاندان‌و ئیمزا كۆكردنەوە‌و‬ ‫یاداشت‌و هەمو ڕێگا مەدەنیەكانمان‬ ‫گرتە بەر بەرامبەر بە حكومەت بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو تۆمەتبارانەی دەستیان لە‬ ‫تاوانی ئەنفالدا هەیە دەسگیربكرێن‌و‬ ‫دادگایی بكرێن كەچی تا ئێستا لە‬ ‫ساڵی ‪ 2008‬سێ‌ تۆمەتبار دەسگیركراوە‬ ‫تەواوی ئەو تۆمەتبارەكانی لە هەرێمی‬ ‫كوردستانن»‪.‬‬ ‫هـــەروا دو ژمـــارەی جــیــاواز هەن‬ ‫ســەبــارەت بــەگــۆڕە بەكۆمەڵەكان‬ ‫لەعیراقدا كە هەفتەی رابردو راگەیەندرا‬ ‫تائێستا نزیكەی ‪ 500‬گۆڕی بەكۆمەڵ‬ ‫لــەعــیــراق هــەیــە‪ ،‬بـــەاڵم ئــەو گــۆڕە‬ ‫بەكۆمەاڵنەی پەیوەندیان بەتاوانەكانی‬ ‫بەجینۆسايدناساندنی دژ بەگەلی كورد‬ ‫هەیە لەسەردەمی دەستەاڵتدراێتی‬ ‫بەعس نزیكەی ‪ 300‬گۆڕن كە ‪%80‬‬ ‫ى گۆڕی تاوانەكانی جینۆسایدن دژ‬ ‫بەگەلی كورد‪ ،‬رێژەیكی زۆر كەمە لەو‬ ‫گۆڕانەی كە هەڵنەدراونەتەوە بەبەراورد‬ ‫بەگۆڕەكانی تر وەكو ئەلبوتەیە مەهاری‬ ‫یــەك ودو حەمرین دبـــز‪ ،‬دەكرێت‬ ‫بەشێوەیەكی باشتر ئیش لەسەر‬ ‫هەڵدانەوی بكرێت‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫مەالقادر‪ ،‬ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ "چاودێر"‪:‬‬ ‫بەشە بودجەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان رەوانە كراوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫هەرچەنــدە دوایــن رێككەوتنــی نێوان‬ ‫هەرێم‌و ناوەند كە لە كۆتایی ساڵی رابردو‬ ‫واژوكــراوە لە یاســای بودجــەی ‪2015‬دا‬ ‫جێــی كراوەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم تاكــو ئێســتا‬ ‫جێبەجــێ نەكــراوە‪ ،‬ئەندامێکــی لیژنەی‬ ‫دارایــی پارلەمانــی عیراقیــش‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بــەوە دەكات‪ ،‬حكومەتی هەرێم پابەندی‬ ‫رێككەوتنی نەوتی نەبوە‪.‬‬

‫مــەال قادر‪،‬دەشــڵێت "كەمتەرخەمــی‬ ‫شــتێكە‪ ،‬نەتوانیــن شــتێكی تــرە‪،‬‬ ‫هۆكارەكەشــی نازانم‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێســتا‬ ‫بەگوێرەی ئەو خشتە زەمەنیەی هەرێمی‬ ‫كوردســتان پێشكەشــی بەحكومەتــی‬ ‫ناوەنــدی كردوە‪ ،‬بۆ هەناردەكردنی نەوت‬ ‫نەیتوانیــوە‪ ،‬وەكو خــۆی پیادەی بكات‪،‬‬ ‫هەرچــی بەغدادیشــە‪ ،‬حەیــدەر عەبادی‬ ‫ێ ئەو‬ ‫سەرۆكوەزیران زیاتر لەكورد دەیەو ‌‬ ‫ێ بــكات"‪ .‬جەخیش‬ ‫رێككەوتنــە جێبەج ‌‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بەغداد ســیولەی هێشــتا زۆر‬ ‫ێ‬ ‫باش نییە‪ ،‬بەاڵم خراپیش نییە‪ ،‬دەتوان ‌‬ ‫ێ ڕایی بكات‪ ،‬بەگوێرەی‬ ‫كارەكانی خۆی پ ‌‬ ‫ئەو داهاتەی بەدەستی دەهێنێ‌‪.‬‬

‫بودجەی پێشــێلكردوە‪ ،‬بــەاڵم ئەو بڕەی‬ ‫كە ‪ 2‬ملیار دینار بوو بۆ ئاوەدانكردنەوەی‬ ‫پارێزگای هەڵەبجە تەرخانكرابوو لەالیەن‬ ‫حكومەتی عێراقی فیدراڵەوە‪ ،‬ئەمە وەكو‬ ‫پشــتگیریەكە بــۆ ئــەو شــارەو لەكاتی‬ ‫بونــی پــارە لەبەغداد حكومەتــی هەرێم‬ ‫ێ داوای ئــەو پارەیــە بــكات بۆ‬ ‫دەتوانــ ‌‬ ‫ئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجە‪.‬‬

‫هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكات‪ ،‬چونكە ئێمە‬ ‫تەنها روكەش چوینەتە ناوبابەتەكەو هەر‬ ‫بڕیارێــك لەبارەی حــەق‌و ناحەق بدەین‪،‬‬ ‫رەنگە لەكۆتایی وادەرنەچێ‌‪.‬‬ ‫بودجەی پێشمەرگە رەوانە كراوە‬ ‫لەبــارەی بودجــەی پێشــمەرگەوە‪،‬‬ ‫ئــەو ئەندامەی لیژنــەی دارایــی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــەوە دەكات‪ ،‬بەشــە بودجــەی هێــزی‬ ‫پێشــمەرگەی كوردســتان رەوانە كراوە‪،‬‬ ‫لەمانگــی رابــردوش بەشــێك لەبودجەی‬ ‫پێشــمەرگە رەوانــە كراوە‪ ،‬لەو پشــكەی‬ ‫بۆ مانگی ئاداریش دیاری كراوە‪ ،‬پشــكی‬ ‫پێشمەرگەی لەگەڵدایە‪.‬‬

‫بۆچی رێككەوتنەكە‬ ‫جێبەجێناكرێ؟‬ ‫ئەندامێكــی لیژنەی دارایــی پارلەمانی‬ ‫چارەنوسی رێككەوتنەكە‬ ‫كێ لە سەر حەقە؟‬ ‫عیــراق‪ ،‬لــە چاوپێكەوتنێكــدا لەگــەڵ‬ ‫لەبــارەی ئاینــدەی رێككەوتنی نەوتی‬ ‫ناوبــراو لەوەاڵمــی پرســیارێكدا كــە‬ ‫"چاودێــر"‪ ،‬هــۆكاری پابەندنەبونــی‬ ‫حكومەتــی ناوەنــد بــە جێبەجێكردنــی ئایــا هەرێم یــان ناوەند لە ســەر حەقن نێــوان هەولێرو بەغــداد‪ ،‬مەال قادر‪ ،‬وتی‬ ‫یاســای بودجــەی فیــدراڵ‌و نەناردنــی لە دۆســیەی نەوتدا‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬وشەی "هــەردوال پێویســتیان بەیەكتــر هەیــەو‬ ‫ێ راگەیاندن یان میزاج ناتوانن دەستبەرداری یەكتر ببن‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫موچەو بودجەی هەرێم‪ ،‬دەگەڕێنێتەوە بۆ حەق شــتێكە‪ ،‬ناب ‌‬ ‫پابەندنەبونی تەواوی هەرێمی كوردستان بڕیاری لەسەر بدات‪ ،‬بەڵكو دادگا بڕیاری هەرالیەكیان ئەگەر بتوانن پشــتبەخۆیان‬ ‫بەهەناردەكردنی ئەو نەوتەی كە پێشــتر لەســەر بدات‪ ،‬ئەمــەش دوای ئەوەی كە ببەســتن لــەڕوی مــاددی‌و مەعنەویەوە‪،‬‬ ‫بەڵگــەكان پێشــكەش دەكرێــن‌و دادگا پشت لەوەی تر بكات‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی‬ ‫لەسەری رێككەوتون‪.‬‬

‫كەسیان لەم قۆناغەدا ئەمەیان بۆناكرێ‌‪،‬‬ ‫بۆیە ناتوانن دەستبەراداری یەكتر ببن"‪.‬‬ ‫بودجەی هەڵەبجە‬ ‫دەربارەی بودجەی پارێزگای هەڵەبجە‪،‬‬

‫ناوبــراو‪ ،‬بــاس لــەوە دەكات‪،‬لە یاســای‬ ‫بودجــەدا هەیە‪ ،‬كە هەرێمی كوردســتان‬ ‫لەبەشــی خــۆی بەشــێك بــۆ پارێزگای‬ ‫هەڵەبجــە دیــاری بــكات‪ ،‬ئەگــەر دیاری‬ ‫نــەكات‪ ،‬بەندێــك لەبەندەكانــی یاســای‬

‫داهاتی ناوخۆ‬ ‫مــەال قادر لەبــارەی داهاتــی ناوخۆی‬ ‫هەرێمــەوە كــە ئایــا دەگاتــە بەغــداد‪،‬‬ ‫رونیكــردەوە‪ ،‬تاوەكــو ئێســتا بــاس‬ ‫لەگەڕانــەوەی ئــەو داهاتانــە نەكــراوە‪،‬‬ ‫كــە هاتبێتــەوە بەغــدادو بەشــێك لەو‬ ‫داهاتانــە هــی حكومەتــی ناوەندیــن‪،‬‬ ‫بــەاڵم نەگەڕێندراوەتــەوە بــۆ بەغــدادو‬ ‫لەبەرامبەریشــدا بەغداد نەرمــی نواندوە‬ ‫لەمەداو بەشێوەیەكی باش مامەڵە لەگەڵ‬ ‫ێ لیژنەی‬ ‫ئەو بابەتە دەكات‪ ،‬دواتر دەتوان ‌‬ ‫چاودێــری هــەردوال پێداچونــەوە بەمەدا‬ ‫ێ پارەی الی كێیە لەحیســابات‬ ‫بكەن‌و ك ‌‬ ‫شوێنی بۆ بكرێتەوە‪.‬‬

‫داعش‌و قەیرانی دارایی كەرتی گەشتیاری پەكدەخەن‬ ‫بە بەراورد بەساڵی پار‪ ،‬رێژەی گەشتیاران ‪ %60‬كەمیكردوە‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫كەرتی گەشتیاری لە هەرێمی كوردستان‬ ‫تا كۆتایی ســاڵی ‪ 2013‬بەرەوپێشچونی‬ ‫بەخــۆوە بینی‌و گەیشــتە لوتكــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوای ئەوەی ناوچەكە دوچاری شــەڕی‬ ‫داعــش بۆوە‌و قەیرانی دارایی دروســتبو‪،‬‬ ‫كەرتی گەشــتیاریش پاشەكشەی تەواوی‬ ‫كــردو بەپێی ئامارێكیــش لەمانگی یەك‬ ‫تاكــو نەورۆزی ‪ 2015‬رێژەی گەشــتیاران‬ ‫بــە نزیكــەی ‪ %60‬دەبەزیوە بــەراورد بە‬ ‫مانگی یەكی ساڵی ‪.2014‬‬ ‫ئامارەكانی چی دەڵێن؟‬ ‫بەپێی ئامارەكانی گەشتوگوزاری هەرێم‬ ‫لەســاڵی ‪ 2014‬ملیۆنێك‌و دوو سەد هەزار‬ ‫گەشتیار هاتونەتە ناو هەرێم‌و لە‪2013‬یش‬ ‫نزیكــەی ‪ 3‬ملیۆن گەشــتیار بــوە‪ ،‬واتە‬ ‫لەســاڵی ‪2014‬دا ‪%60‬ی گەشــتیار كەمی‬ ‫كــردوە‪ ،‬بــە هەمانشــێوە مانگــی یــەك‬ ‫تاكو نەورۆزی ‪ 2015‬رێژەی گەشــتیار بە‬ ‫نزیكەی ‪ %60‬دابەزیوە بەراورد بە مانگی‬ ‫یەكی ساڵی ‪.2014‬‬ ‫لە ســنورەكانی پەروێزخان‌و باشماخ‌و‬ ‫حاجــی ئۆمــەران‌و ئیبراهیــم خەلیل ‪46‬‬ ‫هەزار گەشتیار لەشــەش رۆژی نەورۆزی‬ ‫ئەمســاڵدا هاتونەتە ناو هەرێمەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ساڵی ‪ ،2014‬نزیكەی ‪ 74‬هەزار گەشتیار‬ ‫لەشــەش رۆژی نــەورۆزدا هاتونەتــە‬ ‫هەرێمــەوە‪ ،‬واتــە رێژەی گەشــتیار لەم‬ ‫ســاڵدا بــەراورد بەســاڵی پــار ‪37%‬‬ ‫كەمیكــردوە‪ .‬تــا كۆتایــی ســاڵی ‪2013‬‬ ‫كوردســتان لەلوتكەدا بو لــەروی هاتنی‬ ‫گەشــتیارانە‌وەو ســااڵنە رێژەی گەشتیار‬ ‫لەســەدا ‪ 30‬زیادیدەكــرد‪ ،‬كە ئەم رێژەیە‬ ‫زۆر باشــبووە‌و رێــژەی زیادبونی لە زۆر‬ ‫واڵتانــی جیهــان باشــتربوە‪ ،‬بــەاڵم لەو خســتنەڕو و بەرنامــەی تایبــەت ناكرێت لەكۆمپانیاكانیــش تەنهــا خەڵكــی نــاو شــەڕو ئــاژاوەی تێدابێت گەشــتیار روی قەیرانــی دارایی‌و شــەڕ هەیە‪ ،‬پێویســتە‬ ‫كاتەی كە شەڕی داعش‌و قەیرانی دارایی لەســەر شوێنە گەشــتیارییەكان‌و كەرتی كوردســتان دەبەنــە دەرەوەی هەرێــم‪ ،‬تێنــاكات‪ ،‬ئێمەش دەوروبەرمان شــەڕی كەرتــی گەشــتیاری ببێتــە بەشــێك‬ ‫تەنها چەند كۆمپانیایەكی كەم نەبێت كە تێدایەو بەشــێكین لە عیــراق‪ ،‬كاتێكیش لەســەرچاوەی زیادكردنــی داهــات بــۆ‬ ‫دروستبو‪ ،‬رێژەی گەشتیاریش كەمیكرد‪ .‬گەشتیاری‪.‬‬ ‫نادر رۆســتی‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬زۆر گەشــتیار دێننە ناو هەرێمەوە‪ ،‬لەزۆربەی دەوترێت كوردســتان بەشێكە لە عیراق‪ ،‬بوژانەوەی ئابوری‪.‬‬ ‫كەرتی گەشتیاری وەك نەوت گرنگە كێشە لەبەرەوپێشچونی كەرتی گەشتیاری راگەیاندنــەكان ریكالمــی بازرگانــی ئــەوا گەشــتیار نایەتــە هەرێــم‪ ،‬چونكە‬ ‫رۆستی ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫وتەبێــژی دەســتەی گەشــتوگوزاری هەیــە لەوانــە‪ ،‬هەندێــك لەهۆتێلــەكان گەشــتیاری باڵودەكرێتــەوە تەنانــەت پێیوایــە كوردســتانیش هاوشــێوەی نزیكەی دو ملیۆن ئاوارە لە هەرێم هەن‪ ،‬كە‬ ‫هەرێــم‪ ،‬بە"چاودێــر"ی ڕاگەیاند‪ :‬كەرتی هەوڵنــادەن لــە دەرەوەی كوردســتان لەكاتی شــەڕی داعشــدا‪ ،‬كە پێشمەرگە شــارەكانی دیكەی عیراق شەڕ‌و ئاژاوەی سااڵنی پێشتر هەندێك لەوانە لەخواروی‬ ‫گەشــتیاری كەرتێكی گرنگە هاوشــێوەی خۆیان بناسێنن‌و تەنها چاوەڕێی گەشتیار گیانفیــدا بەرگری دەكــرد‪ ،‬بانگی خەڵك تێدایــە‌و كەشــوهەواكەی گونجاو نییە بۆ عیراقــەوە وەك گەشــتیار دەهاتنــە ناو‬ ‫نــەوت‪ ،‬ئەگەر بەشــێوەیەكی زۆر باشــی دەكــەن بچێتە هۆتێلەكەیــان‪ ،‬لەكاتێكدا دەكــرا بۆ چونەدەرەوەیــان بۆ دەرەوەی گەشتوگوزار"‪.‬‬ ‫كوردســتانەوەو پارەیان ســەرف دەكرد‪،‬‬ ‫بناســێندرێت‌و خزمــەت بكرێــت‪ ،‬بــەاڵم پێویســتبوو خۆیــان بناســێنن‌و هەوڵــی هەرێــم‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایــە كۆمپانیایەك‬ ‫ئەوەشــی ڕونكــردەوە‪ :‬ئــەو دەرفەتە بەاڵم لەئێســتادا ئەو كەسانە وەك ئاوارە‬ ‫هەبوو‬ ‫پێشتر‬ ‫‪2013‬و‬ ‫لەســااڵنی‬ ‫زێڕینەی‬ ‫بەداخەوە راگەیاندنــەكان تەنها لە بۆنە‌و بەبازاڕكردن بدەن‌و بەشــداری پێشــانگا‌و نەبــوە كــە ریكالمێــك بــۆ هەرێمــی‬ ‫لــە ناو هەرێم لەكەمپەكاندا نیشــتەجێن‪،‬‬ ‫كوردستان لەكەناڵە جیهانییەكان بكات‪ ،‬و رێژەی گەشتیار زیادی دەكرد لە ساڵی ئەمەش رێــژەی گەشــتیاری كەمكردوەو‬ ‫جەژنەكانــدا باســی گەشــتیاری دەكەن‪ ،‬كۆنفرانس‌و سیمینارەكان بكەن‪.‬‬ ‫دەســتەی كە گەشتیار رابكێشێت بۆ ناو هەرێم‪.‬‬ ‫‪ 2014‬پاشەكشــەی كــرد‌و بارودۆخەكــە كاریگەرییــان هەبــوە لەســەر كەرتــی‬ ‫وتەبێژەكــەی‬ ‫هێنــدەی بــەدوای كەموكوڕییەكانەوەن‪،‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "هــەر واڵتێــك پێچەوانــە بویــەوە‪ ،‬بۆیە لــەم كاتەدا كە ئابوری‌و گەشتیاری‪.‬‬ ‫هێنــدە پڕۆگرامــی دۆكیۆمێنتــەری‌و گەشتوگوزار‪ ،‬باســی لەوەشكرد‪ ،‬زۆرێك‬

‫وتەبێژی گەشتوگوزاری هەرێم‪:‬‬

‫ئەو ئاوارانەی لەهەرێمن جاران گەشتیار بون‬

‫ئابوری بەهێز دەكات‬ ‫ی گەشــتیاران‌و‬ ‫زیادبونــی ژمــارە ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گەشــتیار ‌‬ ‫ی كەرتــ ‌‬ ‫پێشــكەوتن ‌‬ ‫كاریگەرییەكــی باشــی لەســەر ئابــوری‬ ‫ی تاكەكەس‬ ‫واڵت دەبێت‌و وادەكات داهات ‌‬ ‫بەرزبێتــەوە‪ ،‬ئەمــەش هۆكارێكــە بــۆ‬ ‫دروســتبونی چینــی ناوەڕاســت لەنــاو‬ ‫ی گەشــتوگوزار‬ ‫كۆمەڵگادا‪ ،‬چونكە داهات ‌‬ ‫ڕاســتەوخۆ دەچێتــە نــاو بــازاڕەوە‌و‬ ‫دەكەوێتــە دەســتی خەڵــك‪ ،‬وەك‬ ‫بەڕێوەبــەری رێكخــراوی گەشــەپێدانی‬ ‫ئابــوری كوردســتان‪ ،‬لەلێدوانێكیــدا‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬ئەو پارەیەی لە‬ ‫دەستی گەشتیاراندایە لەدەرەوەی هەرێم‬ ‫دێت‌وراســتەوخۆ دەچێتە دەستی خاوەن‬ ‫دوكان‌و هۆتێل‌و میوانخانە‌و تاكسییەكان‌و‬ ‫بڕی فرۆش لە بازاڕ زۆر دەبێت‌و خواستی‬ ‫كڕیــن زیــاد دەكات‪ ،‬ئەمــەش وادەكات‬ ‫داهاتــی خەڵــك زیاد بــكات‌و بوژانەوەی‬ ‫ئابوری دروست دەبێت‪.‬‬ ‫وتیشی‪" :‬لەكوردســتاندا كەرتی نەوت‬ ‫زۆر گرنگی پێدەدرێت‪ ،‬كەنابێت بەتەواوی‬ ‫بــۆ بوژانەوەی ئابوری پشــت بەم كەرتە‬ ‫ببەســرێت‪ ،‬چونكە چەند رێگایەكی تری‬ ‫وەك كەرتی كشتوكاڵ‪ ،‬كەرتی گەشتیاری‬ ‫و كەرتــی پیشەســازیش زۆر گرنگــن‪،‬‬ ‫چونكــە داهاتی ئەم كەرتانە راســتەوخۆ‬ ‫بۆخەڵكە‌و پەیوەندی بەژیانیانەوە هەیە"‪.‬‬ ‫بەرزنجــی‪،‬‬ ‫حەكیــم‬ ‫حســام‬ ‫جەختیلەوەكــردەوە‪ ،‬ئابوری كوردســتان‬ ‫زۆر الوازە‌و پشتبەســتنی ئابــوری بونی‬ ‫نییــە‪ ،‬كەلەكاتــی قەیرانەكانــدا ســود‬ ‫لەبەرهەمی ناوخۆیی وەربگیرێت‌و هانا بۆ‬ ‫واڵتانی تر نەبرێت‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫بەردەوام كەرتی گەشــتیاری پێویســتی‬ ‫بەسەقامگیری‌و ئاسایش هەیە‌و لەئێستادا‬ ‫قەیرانــی دارایی‌و شــەڕی داعــش‌و زۆری‬ ‫ئاوارەكان لە ناو هەرێم كاریگەری هەبوە‬ ‫لەســەر كەمبونــەوەی رێژەی گەشــتیار‪،‬‬ ‫چونكە گەشــتیارەكانی نــاو هەرێم زیاتر‬ ‫لەناوەڕاست‌و باشوری عیراقەوە دەهاتن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێســتا ئــەو گەشــتیارانە ئاوارەن‌و‬ ‫ناتوانن گەشت بكەن‪.‬‬ ‫باســی لەوەشــكرد‪ ،‬لەم چەند ساڵەدا‬ ‫هەنگاوی باش نرابون بۆ بەرەوپێشچونی‬ ‫كەرتــی گەشــتیاری‪ ،‬بــەاڵم ئێســتا‬ ‫رێــژەی گەشــتیار دابەزیــوە بەهۆی ئەم‬ ‫قەیرانانەوە‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خاڵی تازەی رێككەوتننامەی ئێران‌و ئەمەریكا چییە؟‬

‫بەهرۆز جەعفەر‬ ‫سیاســەتی دەرەوەی ئەمەریــكا‪ ،‬بریتیــە‬ ‫لەئیدارەدانــی ملمالنێــكان لەســەر ئاســتی‬ ‫گــەردون لەچەند ئاســتێكی جیاوازدا‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەئاســتەكانی ئیدارەدانــی ئــەم تەحــەددا‬ ‫جیهانییە‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدایە‪ ،‬بەپلەی‬ ‫ئیمتیازیش رۆژهەاڵتی ناوەڕەست بۆ ئەمەریكا‬ ‫دو مانــای هەیــە‪ ،‬یەكەمیــان‪ :‬پاراســتنی‬ ‫ئاسایشــی ئیســرائیلە‪ ،‬دوەمیان ســنوردانان‬ ‫بــۆ بەرهەمهێنانــی یۆرانیــۆم‌و پرســی چەكە‬ ‫ئەتۆمییەكانــی ئێرانە‪ ..‬هەمیشــە ئێران وەك‬ ‫دەوڵەتێكــی ئایدۆلــۆژی‌و ئیمپراتۆریەتێكــی‬ ‫كۆنی ناوچەكە بە» گومان»ەوە لەئەمەریكای‬ ‫روانیــوە‪ ،‬لەمێژوییەكــی نوێــدا «موحەممەد‬ ‫موســەدەق» لەســاڵی (‪ )1952‬بەدەنگــی‬ ‫خــۆی‌و بەڕێگەیەكــی دیموكراتیكیانە هاتبوە‬ ‫ســەرحوكم‪ ،‬كەچــی بەدەســتی دەزگای‬ ‫موخابەراتــی ئەمەریكا كودەتای بەســەراكراو‬ ‫لەحوكــم الدرا‪ ،‬بۆیــە دواتریــش لــەدوای‬ ‫شۆڕشــی ئێرانیەوە (‪ )1979‬پەیوەندییەكانی‬ ‫نێــوان ئــەو دو واڵتــە بچــڕاوەو لەناكۆكــی‌و‬ ‫ملمالنێیەكــی بەردەوامدان‪ ،‬لــەدوای روخانی‬ ‫بەعسیش لەعیراق‌و بەجێهێشتنی گۆڕەپانەكە‬ ‫بــۆ ئێران‪ ،‬هــەر بەتەنها چەكــی ئەتۆمی الی‬ ‫ئەمەریكا ســەرچاوەی گرفتەكان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەیمەنەكردنی ئێران لەناوچەكەدا‌و‪ ،‬بەتایبەت‬

‫لەهەمو رەفتارێك مەترسیدارتر دەستوەردانی‬ ‫ئێــران لەكەنــداو‪ ،‬چونكە هیچ شــتێك بەقەد‬ ‫ئــەوە ئەمەریــكا ئــازار نــادات هێزێكیتــر‬ ‫دەستەاڵتی هەبێت لەواڵتانی كەنداو دا‪ ..‬یانی‬ ‫رۆشــنتر لەمە كــۆی ئەم دانوســتانە نهێنی‌و‬ ‫ئاشــكرایانە‪ ،‬كڕۆكەكــەی بەتەنهــا ئەوە نییە‬ ‫كــە رێككەوتون ئێران بۆمبی ئەتۆمی بەرهەم‬ ‫نەهێنێــت‪ ،‬لەبەرانبــەردا ئابڵوقــەی ئابوریی‌و‬ ‫سیاسیی لەسەر الدەچێت!‪..‬‬ ‫یەكــەم رێككەوتنی نێوان ئێــران‌و واڵتانی‬ ‫(‪ )1+5‬لەبــەرواری (‪ )2013/11/24‬لەڤیەننــا‬ ‫ئیمــزا كــرا‪ ،‬كــە پێشــوتر زۆر بەنهێنــی تــا‬ ‫گەیشــتن بەڕێككەوتننامــەی جنێــف‪ ،2‬پێنج‬ ‫جار دانیشتنیان كردبو‪ ،‬هەرجارەی لەواڵتێك‪،‬‬ ‫لەبەرایــی ئەم مانگــی (‪4‬ی ‪ )2015‬جارێكیتر‬ ‫رێككەوتننامەیەكــی گەورەتــر‌و لەقۆناغێكــی‬ ‫جیاوازتــرو بەئاســتێكی بەرزتــر لەنێــوان‬ ‫هــەردوالدا ئیمزاكــرا‪ ..‬لەڕێككەوتنەكــەی‬ ‫(‪)2013‬ەدا‪ ،‬هەفتەیەكی بەسەردا تێنەپەڕی‪،‬‬ ‫ئێران لــەزاری (ســاڵحی)یەوە‪ ،‬رایگەیاند كە‬ ‫پابەنــد نابێت بەڕێككەوتنەكەوە!‪ .‬بەو پێیەی‬ ‫الیانوابــو كــە ئێــران فیڵــی لێكــراوە‌و گوایە‬ ‫ئــەم لێكنزیكبونەوەیە ناتوانێت دڵەڕاوكـــێ‌‌و‬ ‫ئاســتی گومانــەكان كەمبكاتــەوە‪ ،‬ئینجــاش‬ ‫تەفســیركردنی رێككەوتننامەكە لەدەقەكانیدا‬ ‫كێشــەی لێكەوتــەوە‪ ،‬لەمەســەلەی پیتاندنی‬ ‫یۆرانیــوم لە(ئاراك) ئەو شــوێنەی كە تێیدا‬ ‫دەپیتێنرێت‪ ،‬كە بەگوێــرەی ئەمەریكا بەهیچ‬ ‫شــێوەیەك نابێت ناوەندەكانی ئاراك تەفعیل‬ ‫بكرێــن‪ ،‬تەنانــەت رەوانەكردنی ســوتەمەنی‌و‬ ‫ئاوی قورس‌و هــەر ماددەیەكی تر كە دەبێتە‬ ‫هۆی پیتاندنەكە قەدەغەكرا‪..‬‬ ‫لەڕێككەوتنــی (ئەپرێڵــی ‪)2015‬ەدا‪،‬‬ ‫زۆر رەهەنــدی تــازە‌و گرنــگ هەیــە‪ ،‬ئێــران‬ ‫لەهەلومەرجێكــی نوێدایــە‪ ،‬چونكــە لەماوەی‬ ‫ئــەو دو ســاڵەی دوای رێككەوتنــی (‪)2013‬‬ ‫ەوە‪ ،‬پەیتــا پەیتــاو بەگورجــی دەســتەاڵتی‬ ‫خــۆی ســەپاند لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا‪..‬‬

‫پێگــەی خــۆی لەعیراقــەوە تــا ئەگاتــە‬ ‫یەمــەن‌و ســنورەكانی باكــوری ئەفریــكاش‬ ‫جێگیركــرد‪ ..‬بــۆ نمونە‪ :‬ئێــران لەگەڵ چین‬ ‫لەبەرەیەك‌و لەڕێككەوتنی بەردەوامدان‪ ..‬چین‬ ‫وەبەرهێنانی خۆی لەباشوری سودان لەماوەی‬ ‫(‪ )2‬ســاڵ دا گەیاندۆتــە (‪ )13‬ملیار دۆالر‪..‬‬ ‫ئێران گەورەترین كارگەی دروستكردنی چەك‌و‬ ‫تەقەمەنی لەســودان داناوە‪ ،‬ئیســرائیل چەند‬ ‫جارێــك ئــەم كارگانەی بۆمبــاران كردوە!!‪..‬‬ ‫ئەگــەر دەوڵەتێكــی وەك عیــراق بەنمونــە‬ ‫وەربگریــن‪ ،‬نەك بەتەواوی ئێران داگیریكردوە‬ ‫بۆ مەبەســتی ئابوریــی‌و پاوانخوازیی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەئێســتادا بەفەرمانــی خامەنەیــی «هــادی‬ ‫ئەلعامری» جێگری «قاســمی سولەیمانی»ە‬ ‫لەعیــراق‪ ،‬ئەوا لەچوار ســاڵی رابردودا ئێران‬ ‫عامــری كردبــو بەوەزیــری گواســتنەوەی‬ ‫عیــراق!!‪ ..‬تا بەئاســانی چــەك‌و تەقەمەنی‌و‬ ‫شــتومەك رەوانــەی ســوریاو حزبولــا‌و‬ ‫شوێنەكانی دی بكەن!‪ .‬لەناو فڕۆكەخانەكانی‬ ‫بەغــداو نەجــەف‪-‬دا جەمەلۆنــی تایبــەت‌و‬ ‫شــوێنی تایبەت بۆ ئێرانیەكان هەیە تا كاری‬ ‫جۆراوجۆری تیا بكەن!‪.‬‬ ‫یەكێــك لەهــەرە رەهەنــدە گرنگەكانــی‬ ‫دانوستانی ئەم چەند ساڵەی ئێران‌و ئەمەریكا‪،‬‬ ‫رۆڵــی «حەســەنی رۆحانی»یــە‪ ..‬رۆحانی‪:‬‬ ‫پیاوی دیبلۆماســییەت لەدەرەوەو‪ ،‬شكاندنی‬ ‫شــكۆی مافی مــرۆڤ لەنــاوەوە‪ ،‬حەوتەمین‬ ‫ســەرۆككۆماری ئیســامیی ئێرانە‪ ،‬لەتەمەنی‬ ‫كاری سیاســییدا ئەندامبــوە لــە‪ :‬ئەنجومەنی‬ ‫بــااڵی ئاسایشــی نەتەوەیــی (‪،)1989‬‬ ‫ئەنجومەنــی دیاریكردنــی بەرژەوەندییەكانــی‬ ‫سیستەم لەئێران لەساڵی (‪ ..)1991‬سەرۆكی‬ ‫ناوەندی توێژینەوەی ســتراتیژیی ئێران ساڵی‬ ‫(‪ ..)1992‬ئەنجومەنی شــارەزایان (‪..)1999‬‬ ‫ســەرۆكی گەورەترین وەفدەكانی دانوستاندن‬ ‫بوە ســەبارەت بەچەكی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ‬ ‫یەكێتــی ئەوروپا‪ ..‬زۆرتریــن كتێبی لەبارەی‬ ‫ئاسایشــی نیشــتمانی ئێران هەیــە‪ ..‬لێرەوە‬

‫دەبێت ســۆراخی ئــەوە بكەین كــە ئەمەریكا‬ ‫دەمێكە لەوەهــا دیبلۆماتێكــی‌وەك رۆحانی‬ ‫دەگەڕێت‪ ،‬ئیمڕۆكە ونبوی خۆی دۆزیوەتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو كۆمەڵێك ئاریشــەی داخبوی رۆژهەاڵت‬ ‫یەكالبكەنەوە‪ ..‬بەتایبەتی ئــەم رێككەوتنانە‬ ‫چەندی ئاشــكرایە‪ ،‬هێنــدەو نیوێكی نهێنییە‬ ‫لەمەركەزیــی بڕیــاردا‪ ،‬لــەم ئەگــەر رۆحانی‬ ‫لەئاســتی نێوخۆدا رەخنــەی لێبگیرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەتەنهــا نییــە‪ ،‬چونكــە رابــەر (خامەنەیی)‬ ‫لەگەڵیەتی‪..‬‬ ‫بەپێــی بەندەكانــی رێككەوتنەكــە ئێــران‬ ‫ئەگەرچــی بەڕێژەیەكــی زۆر كەمیشــە مافی‬ ‫پیتاندنــی پێــدراوە تا (‪ )15‬ســاڵی رابردو‪..‬‬ ‫ئــەوەی كــە ئێــران تیایــدا شــۆك ئــەكات‬ ‫ئەوەیــە كــە لــەڕوی پشــكنینەوە تیمەكانی‬ ‫ئاژانســی وزەی ئەتــۆم هەمــو مافێكــی‬ ‫پشــكنین یــان دەبێــت‌و سانســۆر ناكرێــن‪..‬‬ ‫ئینجــا كەمكردنــەوەی ئامێرەكانــی تــەردی‬ ‫مەركــەزی (‪ )Centrifugation‬لە (‪)19‬‬ ‫هــەزارەوە بــۆ (‪ )6‬هەزار دانــە‪ ،‬كاری ئەمە‬ ‫وەك جیهازێكی ناواخن جیاكردنەوەی ئاستی‬ ‫سوكی‌و قورسی پرۆسەی پیتاندنەكەیە‪.‬‬ ‫ئەنجامەكانــی ئــەم رێككەوتنــە زۆرن‪،‬‬ ‫یەكێك لەوانە لەبەرانبەر ئەم بەیەكگەیشــتنە‬ ‫هێــزە ســوننیەكانی ناوچەكــە ئەكەونە خۆ‪،‬‬ ‫بۆ دروســتكردنی بەرەیەكی كاتــی یەكگرتو‪،‬‬ ‫چونكە هەســت بەوە دەكەن لەسەر حیسابی‬ ‫ئــەوان دەكەوێــت‪ .‬بەنیســبەت كوردیشــەوە‬ ‫قازانجەكــەی ئــەوە دەبێت ئێــران‌و ئەمەریكا‬ ‫هاوڕابــون‌و هاوڕاتــرن كــە ئــەو ناوچەیــە‬ ‫بەپارێــزراوی‌و هێمنــی بمێنێتــەوە‪ .‬بێگومان‬ ‫كارئەكاتە ســەر بچوكبونــەوەی داعش‪ .‬نەك‬ ‫لەناوچونی‪ ،‬تەواو كزبونی داعش ساڵێك‌و س ‌ێ‬ ‫مانگی دیكەی ماوە‪ ،‬چونكە بەپێی سیاسەتی‬ ‫« ئارامگریــی ســتراتیژیی» كۆشــكی ســپی‬ ‫پێشــوتر رایگەیاندوە‪ ،‬كە شەڕی داعش (‪)3‬‬ ‫ساڵ دەخایەنێت‪.‬‬

‫ئەدۆنیس‪ :‬ئیسالم ئاینە نەك دەوڵەت‪..‬‬ ‫راكردن لەدیموكراسیەتیش بونی نیە‬ ‫ن‪ :‬سامح الخطیب‬ ‫و‪ :‬خەسرەو مەحمود‬ ‫ئەدۆنیســی شــاعیری ســوری‪ ،‬رەخنــەی‬ ‫لەغیابی نوێگەریی عەرەبیی گرت‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫هەمو ئــەو دەســتكەوتانەی عــەرەب لەبوارە‬ ‫جیاوازەكاندا بەدەســتیهێناون‪ ،‬و جەختیشــی‬ ‫لەســەر ئــەوە كــردەوە كــە ئــەم نوێگەرییە‬ ‫نایەتــەدی مەگــەر رەوتــی فیكــرو ئەقــڵ‬ ‫بگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫هەروەهــا ئەدۆنیس داوای «دابڕان»ی كرد‬ ‫لەگەڵ بۆماوەی كەڵەكەبوی كەلتوریی سەدان‬ ‫ســاڵە‪ ،‬و لــەو یەقینانەی كەلتــوری عەرەبیی‬ ‫لەســەری دەوەســتن لەمیانی زیندوكردنەوەی‬ ‫گــەڕان‌و پرســیار بــۆ بەیەگەیشــتن بــەوەی‬

‫دەكرێت بەنوێگەریی ناوزەدی بكەین‪.‬‬ ‫لەكۆڕبەندێكیشدا بەناوی «بەرەو گوتارێكی‬ ‫نوێــی ئاینیــی» كــە چوارشــەمە بەســترا‬ ‫لەپێشانگای قاهیرەی نێودەوڵەتیی بۆ كتێب‪،‬‬ ‫ئەدۆنیس گوتی «ئەو تەرح‌و ئایدیاو دابڕانانەی‬ ‫لەســەدەی دوەمی كۆچی (هەشتەمی زاینیی)‬ ‫یەوەو بەشێوەیەكی تایبەتیش لەبەغدا رویاندا‪،‬‬ ‫بوێرانەتــرو قوڵتــرو رادیكااڵنەتــرن لەتەرحە‬ ‫هاوچەرخەكانی ئەمڕۆ»‪.‬‬ ‫هەروەها ئەدۆنیس پرسیارگەلێكی خستەڕو‬ ‫سەبارەت بەوەی ئێستاكە لەناوچەی عەرەبیدا‬ ‫دەگوزەرێــت لەتوندوتیژیــی‌و ملمالنێ‌‌و گوتی‪:‬‬ ‫«كامەیــە پــڕۆژەی ئەمــڕۆی عەرەبیــی بــۆ‬ ‫وەســتان بەڕوی پەڕگیریی ئاینیدا؟ لەكوێیە؟‬ ‫رژێمــەكان چییان پێشكەشــكرد؟‪ ..‬وەاڵمەكە‬ ‫ئەوەیە كە خاوەنی هیچ پڕۆژەیەك نین»‪.‬‬

‫بــەردەوام بــو و گوتــی بەرپرســیارێتیی‬ ‫دەكەوێتــە سەرشــانی ئــەو خەڵكانــەی كــە‬ ‫لەدەوڵەتانــی وەك میســرو ســوریاو عێراقدا‬ ‫دەژیــن‌و لەدروســتكردنی ژیــاری مرۆییــدا‬ ‫بەشــداربون‪ ،‬لەبەرامبەر مێژو و لەئاست ئەوی‬ ‫دیكەدا‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەنوێگەریــی‌و ئاینیــش گوتــی‬ ‫«شتێك لەئارادا نیە كە بەناوی نوێكردنەوەی‬ ‫ئاینــەوە نــاوزەد بكرێت‪ .‬لــەو روانگەیەوە كە‬ ‫هەمو نوێكردنەوەیەك بۆ ئاین بریتیە لەئاینێكی‬ ‫نــوێ‌‪ ،‬بەڵكو دەكرێت تەئویلی خۆمان بۆ ئاین‬ ‫بگۆڕین‪ ،‬هەمو تەئویلێك هێنانە قسەی دەقە‪.‬‬ ‫ئەوەی كە دەق تەئویل بكەین واتە بەســەریدا‬ ‫بسەپێنین كە شــتێكی جیاواز بڵێت‪ ..‬كەواتە‬ ‫تەئویل هێنانە دەنگە»‪.‬‬ ‫هەروەها گوتیشی‪« :‬هەر دەقێك هەرچەند‬

‫مەزنیــش بێــت گــەر بەئەقڵێكــی چكۆلــەدا‬ ‫تێپەڕێت ئەوا ئەم دەقە بچوك دەبێتەوە‪ ،‬گەر‬ ‫بەئەقڵێكی گەورەشــدا گــوزەر بكات ئەوا ئەم‬ ‫دەقە بەپێچەوانەوە گەورە دەبێت»‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس جەختیشی لەسەر ئەوە كردەوە كە‬ ‫«ئیسالمی راستەقینەو ئیسالمی ناڕاستەقینە‬ ‫لەئــارادا نیــە‪ ،‬بەڵكو مســوڵمانانێكی میانڕەو‬ ‫لەئارادا دەبن‪ ،‬و مســوڵمانانێكی توندڕەویش‪،‬‬ ‫بەگوێرەی خوێندنەوەو تەئویلەكانیان‪ ...‬بەاڵم‬ ‫ئیسالم یەكێكە»‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەدۆنیــس بەڕەخنەكــردن‌و‬ ‫توێكاریكردنــی واقیعــی كەلتوریی‌و مەعریفیی‬ ‫ناوچــەی عەرەبیــی وازی نەهێنــا‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫كڕۆكــی پــڕۆژە تایبەتەكــەی بەنوێگەریــی‬ ‫عەرەبیی خســتەڕو‪ ،‬دیدی خۆی لەچوار خاڵدا‬ ‫كورتكردەوە‪:‬‬

‫هاورێ توانا مێرگەسەری‬

‫‪8‬‬

‫پەرۆشانی‬ ‫پێشمەرگە‪،‬‬ ‫پەرێشانی‬ ‫پێشمەرگە‬

‫لەدوای ڕێكەوتنی واشــینگتۆنی نێوانی یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬وەك دو الیەنی سەرەكی‬ ‫خاوەن هێز‪ ،‬خەســت ترو بەگوڕتر لەدوای روخانی بەعس‪ ،‬هێندێك جار بەموناسەبە‬ ‫زۆرینــەی جاریــش بەموزایــەدە! كەیســی پێشــمەرگە یەكێــك بــوە‪ ،‬لەبابەتە زۆر‬ ‫قسەلەســەركراوەكان‌و كەم كارلەســەر كراوەكان! بڕواشــم وایە زۆری گوفتارو كەمی‬ ‫رەفتــار‪ ،‬جگــە لەوەی لەبابەت خســتنی بابەت بــوە! ئەنجامیش غوبارێكی لەســەر‬ ‫راستینەی خودی كێشەكەش دروستكردوە!‬ ‫هەڵبەت كۆمەڵێك چارەســەری هەڵەش جێگیركرا‪ ،‬كەنە توانراوە چارەســەرێكی‬ ‫بنەبڕی كێشەكە بكات‪ .‬رێكخستن‌و یەكخستنی هێزی چەكدار لەچوارچێوەی هەیئەتێكی‬ ‫دەوڵەتیــی‪ ،‬یەكێكە لەئەركــە بنەڕەتییەكانی قوناغی راگوزەری ئەو میلەتانەی دوای‬ ‫ســەرگرتن‌و سەركەوتنی شۆرش‌و بزاڤی ڕرگاریخوازی‪ ،‬ئەما بەبایەختر لەباقی ئەركە‬ ‫بنچینیەكانی تر‪ ،‬بیرلێكراوەیە‪ .‬یەكەم كارێك كە دیزاینەران‌و پەرۆشانی دەوڵەتسازی‬ ‫دەستی بۆ بەرن‪ ،‬دەرهێنانی چەك‌و چەكدارە لەدەستی حیزب‪ ،‬بەنیزامی‌و خڕكردنەوەو‬ ‫گرێدانی بەحكومەت‪ ،‬یەكێك لەسێ پایە راگرەكانی دەوڵەتە‪.‬‬ ‫پرســیاری تێپــەر ئەوەیە كە بۆ ئــەم ئەركە نەكرایە ئەولەویەتی ســەرەكی؟ كە‬ ‫ئەوكاتە نە شــەڕی نێوخۆ‌و نە دابەشــكردن‌و دولەتكردنی كوردستان ڕوی ئەدا؟ ئەم‬ ‫پرســیارە تێپەڕەی ئەوكات هەنوكەیی خۆی لەدەست نەدا‪ ،‬كە گرێداروی ئەو دەردو‬ ‫درمەیــە‪ ،‬ئەویش نەبونــی متمانەیە‪ ،‬نەبونــی متمانەی فاكتەری یەكــەم‌و دواهەمین‬ ‫بــوە كــە حیزب ناتوانێ دەســت بەرداری چــەك‌و چەكداریی بێــت‪ ،‬كاتێك ئەبینیت‬ ‫هێــزی خاوەن چەكــدار لەرۆژێكدا هەرچــی بارەگا حیزبی بێ چــەك‌و چەكدار هەیە‬ ‫ئاگردا چۆن متمانە دروســت بێت‪ ،‬كە هێزی تر دەســت بەرداری چەكدار بێت؟ ئەمە‬ ‫هەرگیز رەوایەتیدان نیە بۆ مانەوەی حیزب بەچەكداری‪ ،‬بەڵكو ئەمە واقعی سیاسی‌و‬ ‫دۆخی نا مەعقولە‪ ،‬كە ئەبێت تەجاوز بكرێ‌و لەمتمانەوە دەستپێبكرێ‪ ،‬لەرێكخستن‌و‬ ‫یەكخستنی پێشمەرگە كۆتا بێت‪ .‬بەاڵم بەمیكانیزمێكی جیا لەو میكانیزمەی ئێستا‪،‬‬ ‫چونكە تاكو ئێســتا تەشــكیلەی دوانزە لیواییەكەی سەر بەوەزارەتی پێشمەرگە‪ ،‬كە‬ ‫لەســەر موحاسەســەی حزبی‌و پەنجا بەپەنجا ڕێكخراوە سەركەوتو نەبو وە هەركاتێ‬ ‫ئەمرێكی حزبی هات لەكونفەیەكونێك ئەم تەشكیلەیە فەشەل دێنێت‪.‬‬ ‫ئەڵەبەت ناتوانین لەوتارێكی واســنوردار كۆی ئەو ئیشكالیەتانە سەرئاوخەین! كە‬ ‫وەزارەتی پێشــمەرگە‪ ،‬پێوەی گیرۆدەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگە لەو دۆخەدا پەرۆشانی‬ ‫پێشــمەرگە لەپلە بەپلە كاری بــۆ بكەن‪ ،‬چاككردنی ژیان‌و گوزەرانی پێشــمەرگەیە‬ ‫مومكیــن نیە ئەم دۆخەی ناهەموارەی پێشــمەرگە‪ ،‬بەهیچ پاســاوێك دواخرێ‪ ،‬هیچ‬ ‫پێشــمەرگەیەك لەئێســتادا بەرگری لەبارەگا‌و بونی حزب ناكات‪ ،‬بەڵكو لەسەنگەری‬ ‫بەرگریدایە لەنیشتیمان‌و كەرامەتی نەتەوەیی‪ ،‬دروشم‌و گۆرانی‌و شاباش خوێندنەوەش‬ ‫هیــچ لەگوزەرانــی ئەو ناگۆڕێ‪ ،‬قســە زۆرو كات گونجاو نیە بــۆ كردنی‪ ،‬تكایە ئەی‬ ‫پەرۆشانی پێشمەرگە‪ ،‬بنۆڕن لەپەرێشانی پێشمەرگە‪.‬‬ ‫یەكــەم «یەكەمیــن دابــڕان پێویســتە‬ ‫لەكەلتوری ئێســتای عەرەبیدا بێتە دی بریتیە‬ ‫لەدابــڕان لەگــەڵ خوێندنەوەی بــاوی ئاین‪ ،‬و‬ ‫خوێندنــەوەی نوێ‌ بۆ ئایــن «دابڕانی تەواوی‬ ‫نێوان ئاین‌و دەوڵەت» چونكە ئیســام پەیامە‬ ‫نەك دەوڵەت‪.‬‬ ‫هەروەها گوتیشــی «هیچ دەقێــك لەئارادا‬ ‫نیــە بڵێــت ئبســام دەوڵەتــە‪ ،‬یاخــود لەوە‬ ‫بدوێت كە ئاین دەوڵەتە‪ ،‬پەیامبەریش قســەی‬ ‫لەبارەی هەمو شتێكەوە كردوە تەنانەت لەشتە‬ ‫تایبەتیەكانــی مرۆڤــی تاكیــش‪ ،‬بــەاڵم تەنیا‬ ‫جارێكیش لەو دەوڵەتە ئیســامیە نەدواوە كە‬ ‫پێویستە دابمەزرێت»‪.‬‬ ‫سەبارەت بەخاڵی دوەمیش ئاماژەی كرد بۆ‬ ‫پێویســتیی «دامەزراندنی بەرەیەكی مەدەنیی‬ ‫عەلمانیی لەســەر ئاســتی عەرەبیی كە ببێتە‬

‫شــێوەیەكی نــوێ‌ لەڕەخنەكردنــی بۆمــاوەو‬ ‫چاوخشــاندنەوە پێیــداو بنیادنانــی بەهاگەلی‬ ‫نــوێ‌‌و پەیوەندیــی نوێی مرۆیــی‌و كۆمەڵگەی‬ ‫نوێ‌«‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەخاڵــی ســێیەمیش‪ ...‬بریتیە‬ ‫لەئازادكردنــی كەلتوری عەرەبیی لەوەزیفیبون‬ ‫«الوڤیفیە»‪ .‬هەمو شــتێك لەپێناو كەلتوردا‪،‬‬ ‫بــەاڵم كەلتــور لەپێنــاو ئازادیدایــە‪ ..‬ئازادیی‬ ‫زیاتــرو مەعریفــەی زیاترو كرانــەوەی زیاتری‬ ‫ئاسۆكان»‪.‬‬ ‫بەخاڵــی چوارەمیــش كۆتایــی پێهێنــا‪...‬‬ ‫راكردنمــان بــۆ نیە لەدیموكراســیەت‪ ،‬چونكە‬ ‫بەبــێ‌ دیموكراســیەت نەئازادیــی بونی هەیەو‬ ‫نەماف‌و نەیەكسانیی»‪.‬‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬ســایتی رۆیتــەرزی عەرەبــی ‪ara.‬‬ ‫‪reuters.com‬‬

‫ئێمە بۆ كارەسات خوڵقاوین؟!‬ ‫سیروان جەالل‬ ‫سااڵنەو لە دو رۆژی دیاریكراودا یادی‬ ‫كیمیابارانی هەڵەبجەو پرۆسەی بەدناوی‬ ‫ئەنفال دەكەینەوە‪ ،‬ئەوەی لەم یادەدا من‬ ‫دەمەوێــت بیڵێم جیــاواز لەجارانی دیكە‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬من نازانم كارەساتەكانی بەسەر‬ ‫میللەتەكەماندا هاتون گچكەن‪ ،‬یان ئێمە‬ ‫گەلێكین لەگەڵ كارەســات‌و نەهامەتی‌و‬ ‫شــەهیدبون‌و قڕكردن دەست‌و پەنجەمان‬ ‫نــەرم كــردوە‪ ،‬ئەگەر نا بــۆ دەبێت كە‬ ‫یــادی هەڵەبجــەو شــەهیدبونی نزیكەی‬ ‫پێنــج هەزار مــرۆڤ لە چركەســاتێكدا‌و‬ ‫ئەنفال‌و زیندە بەچاڵ‌و بێســەرو شــوێن‬ ‫كردنــی (‪ )١٨٢٠٠٠‬مــرۆڤ دەكەینەوە‪،‬‬ ‫كەچــی تەزویەك بەلەشــماندا ناهێنێت‌و‬ ‫ویژدانمــان ناجوڵێنێت‪ ،‬یــا ئەوەیە ئێمە‬ ‫بــۆ كارەســات خوڵقاویــن‪ ،‬یــان نەمان‬ ‫توانیوە گەورەیی ئەم كارەساتانە بەرینە‬

‫ناو ویژدانی تاك بەتاكمانەوە‪.‬‬ ‫مییللەتانی دونیا دەشــێت بەكەمترین‬ ‫قوربانیــدان بوبــن بەخاوەنــی دەوڵەت‌و‬ ‫كیانــی خۆیان‪ ،‬رەنگبێــت نەتەوەهەبێت‬ ‫(‪ )١٠٠‬شــەهیدی نەدابێــت ئێســتا‬ ‫لــە رێكخــراوی نەتەوەیەكگرتوەكانــدا‬ ‫خاوەنــی ئــااڵی خۆی بێت‪ ،‬كەســەیری‬ ‫مێــژوی مرۆڤایەتــی دەكەیــت كەم گەل‬ ‫دەبینیــت رەنگــە هــەر نەشــی بینیــت‬ ‫گەلێــك بەئەنــدازەی كــورد قوربانــی‬ ‫دابیت‌و روبەڕوی كارەســاتی جینۆساید‌و‬ ‫لەناوبردنــی بەكۆمەڵ بوبێتــەوە‪ ،‬داگیر‬ ‫كەرانــی خــاك‌و خەڵكــی كوردســتان‬ ‫هــەر بەلەنــاو بردنــی مرۆڤەكانیــەوە‬ ‫نەوەستاونەتەوە بەڵكو هەوڵی سڕینەوە‌و‬ ‫شــێواندنی ســیمای شارســتانی‌و رەگ‌و‬ ‫ریشــە كللتوریەكانیشــی داوە‪ ،‬كەواتــە‬ ‫كوردستان وەك جوگرافیا‌و مرۆڤی كورد‬ ‫وەك تاكی سەربەست‪ ،‬هەردەم لە مێژودا‬ ‫لــە ملمالنێی مــان‌و نەمان‌و نوشســت‌و‬ ‫هەســتانەوەدابوە‪ ،‬بەاڵم ئــەوەی بوەتە‬ ‫جێــگای پرســیارێكی لۆژیكــی ئەوەیــە‬ ‫بــۆ دەبێــت ئێمە وەك پێوســیت نەمان‬ ‫توانیبێت كەڵك لەو تراژیدیایانە وەربگرین‬

‫بەئومێدی دروســتكردنی مرۆڤی كوردی‬ ‫خــاوەن ویژدانێكی هــەژاو وبەدیهێنانی‬ ‫خەونە لــە مێژینەییەكانــی گەلەكەمان‪،‬‬ ‫میللەتانێــك هــەن‪ ،‬لەبــەر نەبونــی‬ ‫رابردویەكــی پرشــنگداری ســەلمێنراو‪،‬‬ ‫بەناچاری داستان‌و ئەفسانەو حیكایەتی‬ ‫هەڵبەستراو دەهۆننەوەو بەدرۆ قارەمانی‬ ‫مێژویــی بۆخۆیــان دروســت دەكــەن‪،‬‬ ‫لەبەرمبەردا كورد خودانی مێژویەكی پڕ‬ ‫لە كارەســات‌و بەرەنگاریە كەچی نەمان‬ ‫توانیوە تەوزیفی بكەیــن‌و لەڕێگەیانەوە‬ ‫بەلوتكــەی ئامانجەكانمان بگەین‪ ،‬كورد‬ ‫بــۆ ئــەوەی ســەنگی نەهامەتیەكانــی‬ ‫وەك خــۆی رابگــرێ‌و نیشــانی دونیای‬ ‫بــدات دەبێــت وەك جولەكــە مامەڵــە‬ ‫لەگــەڵ رابــردوی كارەســات باریخۆیــدا‬ ‫بــكات‪ ،‬هۆڵۆكۆســت بــۆ جولەكــە بوە‬ ‫بەخاڵــی یەكێتی‌و یەكگرتەیی ویژدانیی‌و‬ ‫بناغــەی دامەزرانــدن‌و مانــەوەی كیانی‬ ‫دەوڵەتیــی خۆیــان‪ ،‬بەجۆرێــك كاریان‬ ‫لەســەر هۆڵۆكۆســت كــردوە رەنگبێت‬ ‫كــەم كــەس هەبــن لــەم ســەر زەمینە‬ ‫ســەبارەت بەهۆڵۆكۆســت زانیاریــان‬ ‫نەبێــت‌و لەو خاڵەدا هاوســۆزی جولەكە‬

‫نەبــن‪ ،‬ئەمەش لە رێگای پالنی تۆكمەی‬ ‫ســتراتیژی‪ ،‬چ لەبەر هەم هێنانی فیلمی‬ ‫ســینەمای‌و درامــا‌و گۆرانــی‌و مۆزیــك‌و‬ ‫تابلــۆو كارەهونەریەكانیانــەوە‪ ،‬چ‬ ‫لەڕێگای نوسینەوە‌و بەدۆكیومێنتكردنی‬ ‫ئــەم كارەســاتە‪ ،‬لــە روی پــەروەردەو‬ ‫خوێدنیشــەوە مندااڵنــی جولەكــە لــە‬ ‫باخچــەی ســاوایانەوە بــەم مێژوەیــان‬ ‫ئاشــنادەكەن‌و تــا دوا قۆناغی خوێندن‬ ‫لەوانەسەرەكیەكانیانن‪ ،‬بەدەیان‌و سەدان‬ ‫توێژینەوەی زانســتی‌و ئەكادیمی‌و تێزی‬ ‫ماســتەر‌و دكتــۆرای لەســەر نوســراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەنفال‌و كیمیاباران‌و سەرجەم‬ ‫كاولــكاری‌و ماڵوێرانیەكانــی بەســەر‬ ‫گەلەكەماندا هاتوە تاچەند ئێمە كارمان‬ ‫لەســەر كردون‪ ،‬ئایا تاچەنــد تانیومانە‬ ‫بیكەین بەبەشــێك لە بونیادی كەسێتی‬ ‫كوردی؟!‬ ‫لێرەوە رەخنە‌و قســە جدیەكە ئەوەیە‬ ‫بــۆ دەســەاڵتی (‪ )٢٣‬ســاڵەی هەرێم‌و‬ ‫دەســتەبژێرو روناكبیــرو هونەرمەنــد‌و‬ ‫نوســەرانی میللەتەكەمــان‪ ،‬ئایــا‬ ‫لەناوەندەكانی خوێندنــدا تاچەند بایەخ‬ ‫بــەم بابەتــەدراوە؟ ئایــا ئــەو وانانەی‬

‫كە تەرخانكراون بۆ قســەكردن لەســەر‬ ‫مێــژوی خوێناوی گەلەكەمــان تاچەندە‬ ‫لەالیــەن مامۆســتایانی پــڕ ئەزمــون‌و‬ ‫بەجدیەتەوە دەیان ڵێنەوە‪ ،‬یان هەروەك‬ ‫وانــەی وێنەو هونەرو وەرزش مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵ دادەكەن‪ ،‬یــان دەیانخەنە وانەی‬ ‫كۆتایــی رۆژ‪ ،‬یان زۆربەی جار بەبیانوی‬ ‫جــۆراو جــۆر ئــەم وانانــە ناخوێنرێن‪،‬‬ ‫لــەوەش ســەیرتر ئەوەیە بەشــێكی زۆر‬ ‫لەمامۆســتایانەی وانــەی هۆشــیاری‬ ‫نیشتمانی‌و پەروەردەی مەدەنی دەڵێنەوە‬ ‫بۆ خۆشــیان بابەتــەكان بۆیان جێگەی‬ ‫بایەخ نیەوە زۆر ســەرپێی پێشكەشیان‬ ‫دەكــەن‪ ،‬ئەوەحاڵــی ناوەندەكانــی‬ ‫خوێندن‌و فێركردنە بۆ مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫جینۆســایدی میللەتەكەمان‪ ،‬لەوالشەوە‬ ‫ناوەندە رۆشنبیری‌و هونەریەكانمان كام‬ ‫فیلمیان لەسەر جینۆسایدی گەلەكەمان‬ ‫بەرهــەم هێنــاوەو توانــی بێــت خەاڵتە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان بەدەســت بهێنێت‪ ،‬كام‬ ‫تابلۆو كاری هونەری توانیویانە لە ئاستی‬ ‫جیهانیدا قورسایی كارەساتەكانمان وەك‬ ‫خۆی بگەیەنێت‪ ،‬مــن لێرەوە ناڵێم هیچ‬ ‫هەوڵێــك نــەدراوە بــەاڵم هەوڵــەكان چ‬

‫لــە روی جۆری‌و ژمارەشــەوە هێندكەمن‬ ‫كەنابنــە جێگــەی ئومێدمــان‪ ،‬ئەڵبەت‬ ‫ئەركــی كەرتی تایبــەت‌و روناكبیرانیش‬ ‫كەمتر نیە لە كەرتی گشتی‪ ،‬كەبەداخەوە‬ ‫ئەمانیــش جێگەی رەخنــە‌و گللەییەكی‬ ‫زۆرن لــەم روەوە‪ ،‬كەوابو ئەوە ئاســت‌و‬ ‫جــۆری مامەڵەكردنمان بێت لەگەڵ مێژو‬ ‫ی خوێــن‌و بەرخودانــی میللەتەكەماندا‪،‬‬ ‫دەبێت ویژدان‌و ئاوەزی ئێســتای نەوەی‬ ‫نــوێ‌و رادەی تێگەیشــت‌و بەقوڵــی‬ ‫خوێندنــەوەی ئــەو رابردوە بەم شــێوە‬ ‫كرچوكاڵ والوازەبێت‪ ،‬كە وەك بابەتێكی‬ ‫راگوزەر‌و ســانا بیبینین‌و تەنها لە ســاڵ‬ ‫رۆژەكانیانــدا بەبیرمان بهێننەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ناو هێنانیشــیاندا نــە مومان گرژ ببێت‌و‬ ‫نە ویژدانمان بوركان ئاسا بەگڕ بێت‪.‬‬ ‫هیــوام وایــە دامــودەزگا پەیوەنــدی‬ ‫دارەكان لــەم بــارەوە كۆنفرانس‌و وۆرك‬ ‫شۆپی جدی ساز بكەن‌و خوێندنەوەیەكی‬ ‫بابەتی‌و زانســتیانەی بۆبكەن‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫خوڵقاندنــی بیــر‌و باوەڕێكــی قــوڵ‌و پڕ‬ ‫هەڵوێست‌و ســاز‌و ئامادە بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئامانج‌و خەونە رەواكانی میللەتەكەمان‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫ئۆندەر‪:‬‬ ‫میت لەدەرەوەی پڕۆسەی ئاشتییە‬

‫بێشكچی‪:‬‬ ‫كاتی خۆسەری بۆ كورد هاتووە‬

‫سرری سورەیا ئۆندەر‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن‪ ،‬لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەئێستادا پڕۆسەی ئاشتی لەنێوان‬ ‫الیەنی ئێمەو ئــاك پارتی بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫الیەنی میت كەوتۆتە دەرەوەی پڕۆسەكە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەقۆناغێكی گرنگی دەبینم‌و ئەگەری‬ ‫هەیە خێراتر هەنگاوی كرداری بنرێت‪.‬‬

‫ئــیــســمــاعــیــل بــێــشــكــچــی نــوســەرو‬ ‫سۆسیۆلۆگی ناوداری توركیا دەڵێت‬ ‫«دەبێت كورد لەتوركیا خۆی‪-‬خۆی‬ ‫بەڕێوەببات‪ ،‬گەلێك مافی خوێندن‌و‬ ‫بڕیای داهاتوی خۆی نەبێت‪ ،‬ئەوا ئەو‬ ‫گەلە ئازاد نییە‪ ،‬ئیتر كاتی خۆسەری‬ ‫دیموكراتی بۆ كورد هاتووە»‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كورتولموش‪:‬‬ ‫هەڵبژاردن سیستمی سەرۆكایەتی یەكالدەكاتەوە‬ ‫نــوعــمــان كــورتــولــمــوش‪ ،‬ی ــاری ــدەدەری‬ ‫ســەرۆكــوەزیــرانــی توركیا رایگەیاند‪:‬‬ ‫هەڵبژاردنی ئایندە بۆ ئاك پارتی زۆر‬ ‫گرنگ دەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی بۆ پرۆسەی‬ ‫ئــاشــتــی‌و ســیــســتــمــی ســەرۆكــایــەتــی‬ ‫یەكالیكەرەوە دەبێت‪ ،‬بەو سیستەمە‬ ‫دەتوانێت توركیا بچێتە قۆناغێكی نوێوە‪.‬‬

‫ئایا پ‪.‬ك‪.‬ك كۆنگرەكەی بەڕێوەدەبات؟‬ ‫مەحمود ئۆڤور‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫بێگومان هەندێك پارتی سیاسی‬ ‫بــیــانــەوێ‌و نـــەیـــانـــەوێ‪ ،‬رۆژەڤــــەی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی دەستور‌و‬ ‫سیستەمی ســەرۆكــایــەتــی‪ ،‬تەنها بە‬ ‫هەڵوێستی سیاسەت لەمەڕ پرۆسەی‬ ‫چارەسەری‌و «پێكهاتەی هاوتەریب»ەوە‬ ‫یەكالییدەبێتەوە‪ .‬دیارە هەمو پارتییە‬ ‫سیاسییەكانیش بەگوێرەی ئەم بابەتە‬ ‫گرنگانە هەڵوێستی سیاسی خۆیان‬ ‫دیاریدەكەن‌و بەگوێرەی ئەوە سیاسەت‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫هــەنــدێــك هــۆكــاری وەك ئــابــوری‪،‬‬ ‫دۆخی گشتی واڵت‌و ئەكتەرە سیاسییە‬ ‫بەهێزەكان‌و رەفــتــاری هەرێمیشیان‪،‬‬ ‫كاریگەریان لەسەر دۆخی سندوقەكان‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم وەكو پێشتریش باسمان‬ ‫لــێــوەكــرد‪ ،‬ئـــەوەی زیــاتــر كاریگەری‬ ‫لەسەر رۆژەڤــە دەكــات‪ ،‬ئەو بابەتانەن‬ ‫كـــەوا بــاســیــان لــێــوەكــرا‪ .‬لــەنــاو ئەم‬ ‫بابەتانەدا ئــەوەی كــەوا ئاكامەكەی‬ ‫خۆی نمایشدەكات یان نمایشی ناكات‪،‬‬ ‫پڕۆسەی چارەسەرییە‪.‬‬ ‫ئەو هەنگاوەی پێویستە لەم قۆناغەدا‬ ‫بنرێ‪ ،‬كشانەوەی هێزە چەكدارەكانە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگە‌و سیاسەت چــاوەڕێــی ئەوە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬لەناوەڕاستی نیسان یاخود‬ ‫بەقسەی عەبدواڵ ئۆجەالن ی سەرۆكی‬ ‫پەكەكە بێت‪ ،‬لە كۆتایی ئەم بەهارەدا‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك لە كۆنگرەكەی خۆیدا «بڕیاری‬ ‫راگرتنی شەڕی چەكداری لەناو توركیا»‬ ‫بدات‪ ،‬بەاڵم تا ئەم ساتەیش لەمڕوەوە‬ ‫هیچ پێشهاتێك هەستی پێناكرێ‌و هێشتا‬ ‫هیچ سەرەداوێكیش بەدەستەوە نییە‬

‫حاجی عەفرینی‬

‫پێدەچێت پێش هەڵبژاردنی حوزەیران‪ ،‬پ‪.‬ک‪.‬ک کۆنگرە ببەستن‬

‫لەمەڕ ئەمە شتكێك پیشانبدات‪ .‬رەنگبێ‬ ‫هەندێك بابەتی وەكو دیاریكردنی لیستی‬ ‫كاندیدی هەڵبژاردنەكان‌و روداوەكانی‬ ‫دادگــــای ئەستەنبول‪ ،‬كــاریــگــەریــان‬ ‫لەسەر ئەوە هەبوبێ كەوا ئەم بابەتە‬ ‫دەنگدانەوەی ئەوتۆی نەمابێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەمەشەوە هێشتا ئــەو چاوەڕوانییە‬ ‫مێژوییە بــەردەوامــە‪ .‬چــاوەڕێــی ئەوە‬ ‫دەكـــرێ پ‪.‬ك‪.‬ك لــەم مانگە یاخود‬ ‫النیكەم تا كۆتایی مایس ئەندامەكانی‬ ‫كۆبكاتەوە‌و كۆنگرەكەی بەڕێوەبەرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم با بپرسین دۆخێكی وا هەیە؟‬ ‫پسپۆڕەكانی ئەم بوارە باس لە دو بژارە‬ ‫دەكەن‪:‬‬ ‫یەكەمیان‪ :‬بەڕێوەبەرانی پ‪.‬ك‪.‬ك‬

‫هــەتــاوەكــو كۆتایی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ئەمجارە بە ئەمڕۆ – سبەی كردن درێژە‬ ‫بە پرۆسەكە دەدەن‌و كات دەقۆزنەوە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە هــەڵــبــژاردنــەكــان لەسایەی‬ ‫چەكەكاندا تێدەپەڕێنن‌و بەتایبەت پێش‬ ‫بە دابەزینی دەنگی ناوچەكە دەگرن‪.‬‬ ‫دوەمیشیان‪ ،‬پ‪.‬ك‪.‬ك ناچارە پێش‬ ‫هــەڵــبــژاردنــەكــان ئــەم بــڕیــارە بــدات‪.‬‬ ‫ئەمەیش دو هۆكاری هــەن‪ :‬یەكیان‪،‬‬ ‫ئــەو بەڵێنەیە كــەوا بــە كۆمەڵگەی‬ ‫توركیا دراوە‪ .‬دوەمیش ئەو هاوكێشە‬ ‫نێونەتەوەیی‌و هەرێمییە تازەیەیە كەوا‬ ‫لە ئێرانەوە تاوەكو یەمەنی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫بەقسەی ئەوانەی پێشتگیری لەم تێزە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬لەم دواییانەدا سەرباری ئەو‬

‫هەمو سیاسەتی گەمارۆ‌و تەریكخستنەی‬ ‫كەوا دەسەپێندرێ‪ ،‬ئەوە ناوچەكە زیاتر‬ ‫لە هەمو كاتێك پێویستی بە «دورگەی‬ ‫ئاشتی توركیا» هەیە‪ .‬ئەمەیش پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫ناچار دەكات لە توركیا كۆتایی بە شەڕی‬ ‫چەكداری بهێنێت‪ .‬ئایا ئەم هەنگاوە‬ ‫دەنـــرێ یــان نــانــرێ هێشتا نــازانــرێ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە ئاشكرایە كە ئەم مەسەلەیە‬ ‫بەقوڵی كاریگەری لەسەر سیاسەتی‬ ‫«بەتوركیایی بونی هـ‪.‬د‪.‬پ»‪ ،‬بەزاندنی‬ ‫بەندی هەڵبژاردنەكان‌و تەنانەت رێژەی‬ ‫ئــەو دەنگانەیش هەیە كــەوا م‪.‬هـــ‪.‬پ‬ ‫وەریاندەگرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬رۆژنامەی سەباح‬ ‫‪2015 -4 – 10‬‬

‫ئەردۆغان لەچی نیگەرانە؟‬ ‫شنۆ هیرانی‬ ‫لــە بــــەردەوامــــی هــەوڵــەكــان بۆ‬ ‫چارەسەركردنی دۆزی كورد لە توركیا‪،‬‬ ‫یەكێ لــە پرسە هــەرە گرنگەكان كە‬ ‫ئەردۆغان لە ئێستادا پێوەی نیگەرانە‪،‬‬ ‫ئەویش نزیكبونەوەی وادەی هەڵبژاردنە‬ ‫گشتییەكانی توركیاو هەڵكشانی ئاستی‬ ‫دەنگدەرانی هەدەپەیە‪.‬‬ ‫هــەدەپــە لــە دوایــــن پێشهاتدا بە‬ ‫شێوەیەكی بەرچاو ئاستی جەماوەری‬ ‫لە بەرزبونەوەدایە و ئەمەش كاردانەوەی‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری‬ ‫توركیا و لێدوانە توندەكانی بەرامبەر بە‬ ‫ئەدای حكومەتەكەی ئەحمەد داودئۆغڵوی‬ ‫ســەرۆكــوەزیــران لــە بـــارەی چۆنیەتی‬ ‫ئەنجامدانی دانوستاندەكانی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی لە توركیا‪ ،‬ئەردۆغان پێی وایە‬ ‫ڕێوشوێن و چۆنیەتی هەڵسوكەوت كردن‬ ‫لەناو سیاسەتدا دوو شتی زۆر گرنگن‬ ‫بۆ دیاریكردنی ئاڕاستەی ئامانجی هەر‬ ‫سیاسەتێك‪ .‬ئەردۆغان كە بە ئەندازیاری‬

‫پــڕۆســەی ئاشتی نێوان كــوردو تورك‬ ‫لــەنــاو حكومەتی تــوركــیــا دادەنــرێــت‬ ‫رەخنەی توند لە رێوشوێن وچۆنیەتی‬ ‫بەدەستەودانی ئەم پرسە دەكات لەناو‬ ‫حكومەتدا‪ ،‬دەسەاڵتدارانی ئاكەپە لەم‬ ‫دواییانە هەمیشە لەهەوڵی ئەوەدابون‬ ‫وانیشانی رایگشتیی بدەن كە لە نێوان‬ ‫ئۆجەالن و قەندیل و هەدەپە‪ ،‬رای جیاواز‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو دوو ڕایەش ئاستەنگی دەخاتە‬ ‫بــەردەم بــەرەو پێشەوەچونی قۆناغی‬ ‫ئاشتی‪ ،‬كەچی پێچەوانەكەی لە ئێستادا‬ ‫ناكۆكییەكانی حكومەت و ئــەردۆغــان‬ ‫بەشێوەیەك لەشێوەكان ئەستەنگی‬ ‫دەخەنە بــەردەم پرسەكە‪ .‬تێڕوانینی‬ ‫دەســەاڵتــدارانــی توركیا بە مەسەلەی‬ ‫ئاشتی‪ ،‬گرنترین خاڵ ئەوەیە كە پەكەكە‬ ‫وەك رێكخراوێكی تیرۆرستی بێ چەك‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەگەر ئەمە دەستەبەر بكەن ئەوا‬ ‫لە روانگەی خۆیانەوە پێیان وایە پڕۆسەی‬ ‫چارەسەری پرسی كورد ئامانجی خۆی‬ ‫پێكاوە‪ ،‬چڕكردنەوەی هەموو هەوڵەكانی‬ ‫حكومەت بەم دوایانە بەتایبەتی پێش‬ ‫وادەی هەڵبژاردن هەموو ئاماژەن بۆ ئەو‬ ‫بۆچوونە‪ ،‬كە ئەمەش بەشێك لە تاكتیكی‬ ‫سیاسی و كاتی لە قەڵەم دەدرێــت‪،‬‬ ‫نــەك وەك پــڕۆســەیــەكــی ستراتیژی‬ ‫ودیاریكردنی چارەنوسی نەتەوەیەكی‬ ‫جیاواز لەناو توركیا‪ .‬بەدرێژای ئەم دو‬ ‫ساڵەی رابردو كە پرۆسەی چارەسەریی‬

‫هاتۆتەگۆڕ ژمارەیەك هەڵبژاردن لە ناو‬ ‫توركیا بــەڕێــوەچــوون كە هەریەكەیان‬ ‫بەتایەتی بۆ ئاك پارتی چارەنوسساز‬ ‫بوە‪ ،‬پرسی كوردیش لەم نێوەدا یەكێ‬ ‫بوو لە كارتە هەرە بەهێزەكانی بردنەوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬بێگومان سەبارەت بە‬ ‫تاكێكی بــەرەگــەز تــورك پرسێك وەك‬ ‫پرسی كــورد ئــەونــدە بایەخی نەبوە‬ ‫ئەوەندی ئــەوە بایەخی هەبوەكە وەك‬ ‫خۆیان دەڵێن تیرۆر نەمێنێ لە واڵتەكەیان‬ ‫گوزەرانیان نەشێوێ‪ .‬ئاك پارتیش هەر‬ ‫لەم سۆنگەیەوە مامەڵەی لەگەڵ پرسی‬ ‫كورد كردوە ئەگەرنا تا ئێستا جورئەتی‬ ‫ئەوەی نەكردووە بە گەلی تورك بڵێت‬ ‫كێشەی كورد وەك پرسێكی دەستوری‬ ‫چارەسەر دەكەین ‪ ،‬كێشەی كوردیش‬ ‫تەنها كێشەیەكی كەلتوری و كۆمەاڵیەتیە‌و‬ ‫هیچ باكگراوەنێكی سیاسی و یاسایی‬ ‫و دەستوری لە توركیا نییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەدواین وتەكانی ئەردۆغانیش بەڕونی‬ ‫دەركــەوت كە لەم چەند رۆژەی رابردوو‬ ‫وتی «ئیتر شتێك نیە بە ناوی پرسی‬ ‫كورد لە توركیا»‪.‬‬ ‫رەنگە لێكدانەوەكان بۆ ئەم قسانەی‬ ‫ئەردۆغانی بۆ هەنێك الیەن ئەوە لەخۆ‬ ‫بگرێت كــە ئــەردۆغــان بــۆ رازیكردنی‬ ‫بەرهەڵستكارانی بێت‪ ،‬بەاڵم ڕاستیەكە‬ ‫ئەوەیە كە لەهزری ئەردۆغانیش هەر‬ ‫ئەو بۆچونە راستەقینە هەبێت كە هیچ‬

‫پرسێكی وا جددی نەبێت بەناوی پرسی‬ ‫نەتەوەیەك بە ناوی نەتەوەی كورد‪ ،‬یەكێ‬ ‫لە هۆكاری توڕەبونەكەشی لە حكومەت‬ ‫ئەوەبوو كە ئەوان نەیانتوانی بە شێوازی‬ ‫ئەو مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بكەن و‬ ‫لەناو لەپی دەستی خۆیاداندا بیهێڵنەوە‬ ‫تا ئەم چەند مانگەش تێپەڕ دەبێت و‬ ‫سەركەوتنێكی تریش لەم هەڵبژاردەی‬ ‫داهاتوو بەدەستدەهێنن‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫سیستمی سیاسی واڵت بگۆڕن بۆ سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتی‌و خەونی گەڕاندنەوەی توركیا‬ ‫بۆ سەردەمی عوسمانیەكان وەدی بهێنن‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەی بەڕاستی لەم مەبەستەی‬ ‫ئەردۆغان تێگەیشتوە عەبدواڵ ئۆجەالنە‪،‬‬ ‫بۆیە دەیەوێت بەهەر بارێك بێت ئەم‬ ‫پڕۆسەیە بگات بە ئەنجامێك‌و كوردیش‬ ‫لە دۆخــی ئێستادا بگات بەهەنێك لە‬ ‫مافەكانی‪ ،‬لە بانگەوازی نەورۆزیشدا‬ ‫دەیویست ئەمە بە خەڵكی كوردستان‬ ‫بڵێت‪ ،‬ئەگەر نا ئۆجەالن زۆر باش لە‬ ‫جــیــاوازی ئــەوەدایــە كــە چــەك دانانی‬ ‫پەكەكە واتا كۆتایهاتنی دۆزی كوردە‬ ‫لە باكوری كوردستان‪ ،‬قەندیلش زۆر بە‬ ‫بەباشی لە زمانی ئۆجەالن تێگەیشتوە‪.‬‬ ‫ماوەتەوە بڵێن كە ئەم پڕۆسەیە زیاتر‬ ‫لەوە چاوەڕوان دەكرێت‪ ،‬كات دەخایەنێ‪،‬‬ ‫چونكە دەسەاڵتدارانی توركیا هەمیشە‬ ‫بە باری سیاسەتی رۆژانە مامەڵە لەگەڵ‬ ‫پرسەكە دەكەن‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫شكستی‬ ‫خولی دوەمی‬ ‫كۆڕبەندی‬ ‫مۆسكۆ‬

‫هەفتەی رابردو لە مۆسكۆی پایتەختی روسیا‪ ،‬خولی دوەمی كۆڕبەندی‬ ‫راوێژكاری لەمەڕ سوریا بەڕێوەچو‪ .‬شاندێك لە خۆسەری دیموكراتی لەگەڵ‬ ‫نوێنەرانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‌و شاندی سەربە رژێمی ئەسەد لە غیابی نوێنەرانی‬ ‫ئیتیالفی نیشتمانی سوریا بەشداریان لەم كۆڕبەندە كردوە‪ .‬ژمارەیەك لە‬ ‫كەسایەتیەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەگەڵ ‪ 28‬كەسایەتیتر كە لە كۆڕبەندەكەی‬ ‫تردا بەشدار بوبون‪ ،‬ئەمجارەش لەو كۆڕبەندەدا بەشدار بون‪.‬‬ ‫الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەنێوان خۆیاندا هەڵوێستیان لەمەڕ رژێمی سوریا‬ ‫دەربڕی‪ .‬بەپێی ئەو زانیاریانەی دەستمان كەوتون‪ ،‬نوێنەرێكیش لە نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان كەوا هێشتا ناوەكەی نەزانراوە‪ ،‬بەشداری لەم كۆڕبەندەدا كردوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمانە پرسی كورد لە دیالۆگی سوری – سوری مۆسكۆدا غایب‬ ‫بوە‪ .‬بەگوێرەی سەرچاوەیەكی نزیك لە دانوستانە سوری – سورییەكان‪،‬‬ ‫لەسەر ئەو بەندانەی كەوا لەسەری رێكەوتبون بكرێتە خشتەی دانوستانەكان‪،‬‬ ‫بەداخێكی زۆرەوە دۆزی كورد لە سوریا بەهیچ شێوەیەك نەخراوەتە سەر‬ ‫خشتەی دانوستانەكانی كۆربەندی راوێژكاری روسیاوە‪.‬‬ ‫ئەوەیش پێشبینی دەكرا كەوا خولی ئەمجارەی كۆڕبەندی راوێژكاری مۆسكۆ‬ ‫روبــەڕوی شكست بۆوە‪ .‬ئەم شكستەش بە كۆمەڵێك شكست‌و نائاكامیتر‬ ‫زیاد بوە كەوا لە كۆنگرەی جنێڤ ‪ 1‬وە بەردەوامە‪ .‬بە تێڕوانینێكی خێرایش‬ ‫لەسەر ئەم كۆڕبەندە‪ ،‬ئەوە دەتوانین بێژین هۆكارەكانی شكستی ئەمجارەی‬ ‫دانوستانەكان لەتوێی ئەم چەند خاڵەی خوارەوەدا كۆدەكرێنەوە‪:‬‬ ‫شكستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‪ :‬بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی كەوا‬ ‫‪ .1‬‬ ‫راستەوخۆ پەیوەندیان بە مەلەفی سوریاوە هەیە نەیانتوانیوە لەسەر دیدێكی‬ ‫هاوبەش بۆ چارەسەركردنی پرسی سوریا رێكبكەون‪.‬‬ ‫عینادی رژێمی سەرەڕۆی سوریا‌و پێداگرتنی لەسەر ئەوەی تێكڕای‬ ‫‪ .2‬‬ ‫خواستەكانی كۆمەڵگەی سوریا‌و گشت دۆزی پێكهاتەكانی شتی تیرۆریستین‌و‬ ‫لەدیدی شۆڤێنیانەوە پێیانوایە شتی وا لەبنەڕەتدا ناڕاستن‪.‬‬ ‫الوازی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‌و پارچە پارچەبونیان‌و دابەشبونیان‬ ‫‪ .3‬‬ ‫بەسەر چەندین پایتەختدا كە زۆربەشیان تەنها لەدیدی روكەش‌و ئەجێندا‬ ‫تایبەتییەكانیانەوە سەیری مەسەلەی سوریا دەكەن نەوەك ئەوەی بیانەوێ‬ ‫گۆڕانێك بەدیبێنن‪ .‬ئەمەیش بەگشتی بەمشێوەیە دەخوێندرێتەوە‪ :‬یاری‬ ‫نەتەوەكان بە چارەنوسی نەتەوەكان‪.‬‬ ‫لەپەنای ئەم هۆكارانەوە كــەوا باسمان لێوەكردون‪ ،‬هەروەها لەتوێی‬ ‫هەڵوێستەكانی شاندی خۆسەری دیموكرانی‌و پارتی یەكێتی دیموكراتی كەوا‬ ‫لە كۆڕبەندی راوێژكاری روسیادا بەشداریان كردوە‪ ،‬گومانی قوڵی خۆیان لە‬ ‫هەڵوێستەكانی رژێمی سوریا دەبڕیوە‌و باسیان لەوەش كردوە بەپێی تێبینی‬ ‫ئەوان رژێمی سوریا قەت بایەخی بەوە نەداوە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن دانوستانێكی‬ ‫جیددی بكات‪ ،‬هەروەها باسی ئەوەیان كــردوە‪ :‬شاندی رژێم نەیویستوە‬ ‫هەڵوێستی خۆی لەمەڕ ئۆپۆزسیۆن بگۆڕێ‌و نەیویستوە بەقوڵی باسی ئەو‬ ‫بەندانە بكات كە خراونەتە خشتەی كۆڕبەندەكەوە‪.‬‬ ‫لێرەش دەتوانین بڵێین ئالیەتی وەرگــۆڕان لە سوریا لەسەر سێ تەوەر‬ ‫رادوەستن كە ناكرێ لێك هەاڵوێردرێن‪:‬‬ ‫ســازان لەسەر گرێبەندێكی كۆمەاڵیەتی سوریایی نــوێ یاخود‬ ‫‪ .1‬‬ ‫پەیمانێكی نیشتمانی كە دەشێ وەك پرەنسیپی سەرودەستوری دابنرێن‌و‬ ‫بكرێن بە سەرچاوە بۆ یەكەم دەستوری دیموكراتی تەوافقی كەوا هەمو الیەنە‬ ‫نەیارەكان پێكەوە لەسەری بسازێن‌و لەالیەن نێودەوڵەتیشەوە گەرەنتی بكرێت‪.‬‬ ‫گەرەنتی كردنی سەرلەنوێ دروستنەكردنەوەی رژێمی سەرەڕۆیی‬ ‫‪ .2‬‬ ‫بەسیغەی ناوەندگەرایی‌و پێكەوەنانی سیستەمێكی نامەركەزی سیاسی‪.‬‬ ‫بنیاتنانی دەوڵەتی هاواڵتیبونی سوریایی شارستانی كەوا دان بە‬ ‫‪ .3‬‬ ‫مافی چارەی خۆنوسینی تێكڕای رۆڵەكانی سوریادا دەنێ (تاك‌و گروپ)‪.‬‬ ‫هەروەها چارەسەركردنی گشت دۆزەكانی سوریا‌و لەتوێی ئەمەشدا دۆزی كورد‬ ‫لەچوارچێوەی یەكپارچەیی نیشتمانی سوریادا (!)‬ ‫ئاشكرایە كەوا بێ رەچاوكردنی ئەو ئالیەتانە‌و پێداگرتن لەسەر رەوشی هەبو‪،‬‬ ‫ئەوە دەبێ هەموالیەك خۆیان بۆ تەنگژەیەكی درێژخایەن ئامادەبكەن كەوا‬ ‫چارەسەركردنی گەلێك ئاستەمە‪.‬‬ ‫دیارە لەئەنجامی شكستی خولی دوەمی كۆڕبەندی راوێژكاری‪ ،‬نوێنەرانی‬ ‫خۆسەری دیموكراتی‌و پارتی یەكێتی دیموكراتی ‪ PYD‬جەختیان لەوە‬ ‫كردەوە كەوا وەزارەتی دەرەوەی روسیا‌و سەرۆكی پەیمانگەی ئیستشراق لە‬ ‫مۆسكۆ‪ ،‬نیازپاكی خۆیان لەمەڕ دۆخی گەلی سوریا‌و بەتایبەت گەلی كورد لە‬ ‫رۆژئاوای كوردستان دەربڕیوە‪ .‬هەروەها هەولێكی زۆریان داوە بۆ ئەوەی تێكڕای‬ ‫الیەنەكانی سوریا بگەیەننە سیغەیەكی رێكەوتن بۆئەوەی خوێنڕشتن بوەستێ‌‌و‬ ‫سەقامگیریی سیاسی بێتەكایەوە‪ ،‬بەاڵم هەڵوێستی نوێنەرانی رژێمی سوریا‬ ‫بوبەهۆی بنبەستی كۆڕبەندی راوێژكاری سوریا‌و هەڵوەرینی ئەو ئومێدانەی‬ ‫كەوا لەسەری هەڵچنرابون‪ .‬دیارە هەڵوێستەكانی رژێمی سوریاش قەت گۆڕانی‬ ‫بەسەردا نایە مادەم خاوەن دیدێكی ئیقسائییە كەوا لە توندوتیژی زیاتر‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەسەری كێشەكان شتێك نابینێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬لە بەرنامەی «پەنجەمۆر»ی كەناڵی روداو‪:‬‬

‫روخاندنی رژێمی شا ئەو دەرگایە بوو كە لە‬ ‫بزوتنەوەی سیاسی‌و چەكداری كوردستان كرایەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬كەناڵی روداو‬ ‫ئامادەكردنی بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫بەشی سێهەم‬ ‫كەناڵی ئاسمانی روداو‪ ،‬لە بەرنامەی‬ ‫چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ‬ ‫پەنجەمۆر‪،‬‬ ‫مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬ئەنجامدا‪،‬‬ ‫كە روداوەكانی دوای نسكۆی شۆڕشی‬ ‫ئەیلول‌و دەستپێكردنەوەی شۆڕشی‬ ‫نوێ‌و ملمالنێ‌و روداو و گۆڕانكارییەكانی‬ ‫ئەو قۆناغەی مێژوی سیاسیی كوردستان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەو پێیەی مامۆستا پشكۆ‬ ‫نەجمەدین‪ ،‬یەكێك بوە لە كەسێتییە‬ ‫ئاگادارەكانی ئەو مێژوەو خۆیشی‬ ‫خاوەنی كتێبی «ئەزمون‌و یاد»ە كە بە‬ ‫یەكێك لە كتێبە دانسقەكانی ئەو مێژوە‬ ‫دادەنرێت‪« .‬چاودێر» بە پێویستی زانی‬ ‫تەواوی چاوپێكەوتنەكەی كەناڵی روداو‪،‬‬ ‫بە شێوەی نوسراویش دۆكیۆمێنت بكات‌و‬ ‫بەچەند زنجیرەیەک باڵویبكاتەوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬چ شتێكی كاكە حەمە‬ ‫لەو كاتە سەرنج راكێش بوو بۆت‪ ،‬وەك‬ ‫كەسێكی سەربازی‪ ،‬یاخود پەیوەندی‬ ‫ئێوە چۆن بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئەوەی كە‬ ‫سەرنجی منی راكێشاو‪ ،‬هەتا ئێستاش‬ ‫ئەو سەرنجەم هەر ماوە‪ ،‬كاكە حەمە‪،‬‬ ‫پیاوێكی زۆر لە خۆبردوو‪ ،‬بەدەستوبرد‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لەشی گران بوو‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫رۆشتن زۆر ئازا بوو‪ ،‬مانودوێتی نە‬ ‫دەزانی كەسێكی نەرم‌و لەسەر خۆ بوو‪،‬‬ ‫گوێی بۆ كادرەكان بۆ ئێمە دەگرت‪ ،‬ئێمە‬ ‫هاوڕێ بووین‪ ،‬وێڕاوی ئەوەشی كە كێشەو‬ ‫گرفتمان هەبووە‪ ،‬لەسەر مەسەلەی‬ ‫سیاسی‌و پێشمەرگایەتی كێشەكان‬ ‫گەیشتوونەتە تەقینەوە‪ ،‬بەاڵم دیسان‬ ‫ئەوە مەسەلەیەكە‪ ،‬مەسەلەی شەخسی‌و مرۆڤ ناتوانێت بڵێت لە بزوتنەوەیەكی‬ ‫پەیوەندی مەسەلەیەكی ترە‪ ،‬بۆیە من واگەورەدا شتی وانەبووە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫ئەو كاتە خۆشم دەویست‪ ،‬ئێستاش هەر زۆریان سزا دراون‪ ،‬بەاڵم دەتوانم بڵێم‬ ‫خۆشم دەوێت‌و‪ ،‬ئەو پەیوەندیەم هەر لەپەنای ئەو هێزە گەورەیەی یەكێتی‌و‬ ‫لەگەڵ كاكە حەمە ماوە‪.‬‬ ‫هەرێمی یەك‪-‬دا‪ ،‬كەسانێك دروست ببون‪،‬‬ ‫بە ناوی شۆڕش‌و رێكخستنەوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬باسی ئەوە دەكرێت كە پارەیان لە خەڵك سەندبێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫پێشمەرگە هەندێك جار لەو ناوچەیەدا ئازاری خەڵكیان دابێت‪ ،‬رەنگە خەڵكیان‬ ‫پارەیان لە خەڵك دەسەند‪ ،‬ئایا كاكە كوشتبێت‪ ،‬بەاڵم من ناتوانم بڵێم ئەمانە‬ ‫حەمە ئاگاداری ئەمە بوو‪ ،‬بەشدار بەرمانی كاكە حەمەی حاجی مەحمود‬ ‫بوو‪ ،‬یان تۆ بەشداربوویت‪ ،‬چۆنی ئەم بووە‪ ،‬من لە كتێبەكشمدا نوسیومە‪ ،‬تا‬ ‫شتانەتان رێك دەخست‪ ،‬لێپرسینەوەتان ئەو كاتە كاكە حەمە‪ ،‬لە روی مەسەلەی‬ ‫لەگەڵ ئەو پێشمەرگانە دەكرد ؟‬ ‫پارەوە هیچ گومانێكی لەسەر نەبوو‪،‬‬ ‫چەند‬ ‫سەندن‪،‬‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬پارە‬ ‫بەاڵم خەڵكانێك هەبوون لەژێر دەستی‬ ‫جۆرێك بوو‪ ،‬بەاڵم بەشی سەرەكی ئەو ئەودا ئەو كارانەیان دەكرد‪ ،‬ئەویش‬ ‫پارەیە كە كۆدەكرایەوە‪ ،‬بەپێی بڕیاری هەندێك خەمسارد بوو لەو مەسەالنەدا‪،‬‬ ‫سەركردایەتی یەكێتیی نیشتمانیی ئەمە یەكێك بوو لە كێشەكان‪،‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەو پارەیە بوو كە بەشێك لەو كێشەكانی تریش ئەوە بوون كە لەو‬ ‫خەڵكە‪ ،‬لەو جوتیارانەی زەوی زارەكانیان هەرێمە كۆمەڵێك فەرماندەی عەسكەری‬ ‫سوتێنرابوون‌و هێنرابوونە ئۆردوگاكان‪ ،‬كۆمەڵەمان هەبوو‪ ،‬كۆمەڵێك كادرمان‬ ‫ئەوانە تەعویزیان وەردەگرت‪ ،‬دەبوو هەبوو‪ ،‬پێمانوابوو ئەوانە شایستە ترن‬ ‫بەشێك لەو پارەیە بدەن بە شۆڕش‌و بە كە ببن بە فەرماندەی كەرت‪ ،‬ببن بە‬ ‫یەكێتی‪ ،‬پارە بەم شێوەیە كۆدەكرایەوە‪ ،‬جێگری فەرماندەی كەرت‪ ،‬ببن بە ئامر‬ ‫بەجۆرێكی تر‪ ،‬كەسێك كارێكی كردووە مەفرەزە‪ ،‬تا خەڵكانێكی دیكە‪ ،‬ئێمە ئەو‬ ‫یان شەڕێكی كردووە‪ ،‬سزا درابێت‪ ،‬كاتە وا بیرمان دەكردەوە‪.‬‬ ‫پارەی لێ وەرگیراوە‪ ،‬یان كەسێك كە‬ ‫گیرابێت‌و سەر بە حكومەت بوبێت پارەی‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬كەواتە هەر لەوێوەیە‬ ‫لێ وەرگیراوە‪ ،‬كاتی خۆی كە كوڕەكانی ناكۆكی لەنێوان تۆو كاكە حەمە دروست‬ ‫مەجی خان گیران‪ ،‬بە پارەیەك ئازاد دەبێت؟‬ ‫كران‪ ،‬سەرچاوەكان لێرەوە دەهاتن‪.‬‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ناكۆكی لەگەڵ مندا‪.‬‬

‫هەرێم بوو‪ ،‬من چەند مانگێكیش وەك‬ ‫رابەری سیاسی لەگەڵ ئەو لە هەرێمی‬ ‫سێ كارم دەكرد‪.‬‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬تۆ نا وەك شەخس‪ ،‬وەكو‬ ‫كۆمەڵە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئێمە كۆمەڵێك‬ ‫كادری كۆمەڵەمان هەبوون‪ ،‬هەم كادری‬ ‫عەسكەری‪ ،‬هەم كادری سیاسی‪ ،‬كە‬ ‫لە ناوچەكە كاریان كردووە‪ ،‬راستە‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬بەاڵم لەدوای ئەوە‬ ‫ناكۆكییەكان وردە وردە گەورە دەبن‌و‬ ‫تەشەنە دەكەن تا كاكە حەمە بڕیاری‬ ‫جیا بوونەوە دەدات؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬پێش بڕیاری‬ ‫جیابوونەوەی كاكە حەمە‪ ،‬كە من ئەو‬

‫ناكۆكییەكانی نێوان من‌و كاك حەمە شەخسی نەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناكۆكی بۆ تێڕوانینی چۆنیەتی ئیدارەكردن‪ ،‬یاخود چۆنیەتی‬ ‫هەڵسوكەوت‌و مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵك‪ ،‬لەگەڵ هێزی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬دوو تێڕوانینی جیاوازمان هەبووە‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬بەس لە دەرەوەی‬ ‫ئەوانە‪ ،‬یەكێك بە نایاسایی كەسێك‪،‬‬ ‫پێشمەرگەیەك‪ ،‬بەرپرسێك پارەی‬ ‫وەرگرتبێت‌و زانیبێتان كە ئەمە بۆ‬ ‫گیرفانی خۆیەتی نەك بۆ شۆڕش؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئەو شتانە بووە‪،‬‬

‫من پشتگیری ئەوانم كردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناكۆكییەكان ناكۆكی شەخسی نێوان‬ ‫من‌و كاك حەمە نەبووە‪ ،‬بەاڵم ناكۆكی بۆ‬ ‫تێڕوانینی چۆنیەتی ئیدارە كردن‪ ،‬یاخود‬ ‫چۆنیەتی هەڵسوكەوت‌و مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ خەڵك‪ ،‬لەگەڵ هێزی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫دوو تێڕوانینی جیاوازمان هەبووە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬كەواتە بۆ راگرتنی ئەو‬ ‫بااڵنسەیە تۆ دور دەخرێتەوە لەو‬ ‫ناوچەیە‪ ،‬یان چی؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬پاشتر كە كێشەكان‬ ‫زۆر قوڵ بوەوە‪ ،‬راستیەكەی منیان‬ ‫ناردەوە بۆ هەورامان‪ ،‬ماوەیەك لەوێ‬ ‫لێپرسراوی ناوچەی یەكێتی‪ ،‬دواتر منیان‬ ‫گواستەوە بۆ هەرێمی سێ‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫كاك بەكری حاجی سەفەر‪ ،‬لێپرسراوی‬

‫كاتە لە هەرێمی سێ بوو لە هاوینی ساڵی‬ ‫‪ ،1980‬ئەندامانی كۆمەڵەو سەركردەكانی‬ ‫كۆمەڵە‪ ،‬زۆر داوایان لەسەركردایەتی‬ ‫یەكێتی كرد كە پێویستە من بگەڕێمەوە‬ ‫بۆ هەرێمی یەك‌و ناوچەی هەورامان‪،‬‬ ‫ئەو كاتە من گەڕامەوە بۆ ئەو ناوچەیەو‬ ‫كاروباری یەكێتی‌و كۆمەڵەم دەكرد‪،‬‬ ‫ئیتر كێشەكان كە قوڵ بوونەوە بەرەو‬ ‫تەقینەوە چوون‪ ،‬بەاڵم لە تەقینەوەكەدا‬ ‫من پشكم تێیدا نەبوو‪ ،‬چونكە من ئەو‬ ‫كاتە رابەری سیاسی نەبووم راستەوخۆ‪،‬‬ ‫راستە من كاروباری یەكێتی‌و كۆمەڵەم‬ ‫دەكرد‪ ،‬بەاڵم كەسێكی تر رابەر سیاسی‬ ‫بوو‪ ،‬كەسێكی دیكە بەرپرسی لقی‬ ‫یەكێتی نیشتمانیی كوردستان بوو‪،‬‬ ‫كە ئەمانە هەموو لەگەڵ كاكە حەمە‬ ‫ناكۆك بوون هەموو كێشەكەیان هێنایە‬

‫نیشتمانیی كوردستان نا‪ ،‬هەموو‬ ‫الیەنەكان بەهیچ شێوەیەك بەهیچ نە‬ ‫دەگەیشت‪ ،‬بەڵكو بەقوربانی‌و رشتنی‬ ‫خوێنێكی زۆر‪ ،‬تووشی الوازی دەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم من پێموابوو ئەوە دەرگایەك بوو‬ ‫بۆ ئێمە لە رووی فیزیكییەوە‪ ،‬لە رووی‬ ‫فكرییەوە‪ ،‬لە رووی لۆجستیكیەوە‪ ،‬لە‬ ‫رووی ئەوەی كە خەڵك ببینێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫لەو شاخانە‪ ،‬مرۆڤمان نەدەبینی‪ ،‬چونكە‬ ‫ناوچەكان چۆڵكرابوون‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەو دەرگایە دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی ئێمە‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫وەك كەسانی چەپ‬ ‫لەناو یەكێتی‌و كۆمەڵە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬لە گوندی عەبابەیلێی شاری هەڵەبجە لە‬ ‫هەتا پێش رووخانی شا‪،‬‬ ‫دایك بوە‬ ‫كادرەكانی كۆمەڵە كە‬ ‫خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و ئامادەیی لە هەڵەبجە‬ ‫ئەو كات خۆیان ئاشكرا‬ ‫تەواو كردوە‬ ‫ساڵی‬ ‫‪1977‬‬ ‫بڕوانامەی‬ ‫ب‬ ‫دەهاتنە‬ ‫نەكردبوو‪،‬‬ ‫ەكالۆریسی لە زانستی‬ ‫كشتوكاڵی‬ ‫لەزانكۆی‬ ‫سلێمانی‬ ‫وەرگرتوە‬ ‫بارەگاكانی ئێمە‪ ،‬قسەمان‬ ‫ساڵی ‪ 1974‬بەشداری شۆڕشی ئەیلولی كردوە‬ ‫رێنماییان‬ ‫دەكرد‪،‬‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪ 1975‬پەیوەندی بە ریزەكانی‬ ‫كۆمەڵەی‬ ‫وەردەگرت رێنماییان بە‬ ‫ماركسی لینینی كوردستان كردوە‬ ‫ئێمە دەدا‪ ،‬هاوكارییان‬ ‫‪ 7‬ی نیسانی ساڵی ‪1978‬‬ ‫پەیوەندی‬ ‫بە‬ ‫هێزەكانی‬ ‫كە‬ ‫دەهێناین‪،‬‬ ‫بۆ‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەی هەورامان كردوە‬ ‫دەرگاكەش كرایەوە ئیتر‬ ‫ساڵی ‪ 1978‬لێپرسراوی رێكخستنی كۆمەڵە بوە‬ ‫لەناوچەی هەورامان‌و هەڵەبجەو‪ ،‬ئەندامی لیژنەی ناوچەی‬ ‫پەیوەندییەكانمان قوڵتر‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوە لەناوچەی هەڵەبجە‬ ‫بوو‪ ،‬لەگەڵ كۆمەڵەی‬ ‫ئەندامی هەرسێ كۆنفرانسەكەی كۆمەڵەی رەنجدەرانی‬ ‫ئێران‬ ‫زەحمەتكێشانی‬ ‫كوردستان بوەو‪ ،‬ساڵی ‪ 1984‬ئەندامی دەزگای ناوەندی‬ ‫پارتیش لەگەڵ حزبی‬ ‫راگەیاندنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوە‬ ‫دیموكراتی كوردستان‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1985‬یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئااڵی‬ ‫شۆڕش‬ ‫بوە‬ ‫لەمانگی ‪ 11‬ی ساڵی ‪ 1985‬لەسەر كێشەی ئااڵی شۆڕش‬ ‫هەتا بەهاری ساڵی ‪ 1988‬لە شاخ زیندانی كراوە‬

‫بووم‪ ،‬نە ئەو كاتەش بیستوومە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫من لە كتێبەكەی كاكە حەمە‪ ،‬خۆی‬ ‫ئەو شتانەم خوێندووەتەوە‪ ،‬ئەمە چەند‬ ‫دورستەو چەند نادروستە من نازانم‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت من ئەوە بڵێم‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫بەشێكی زۆری سەركردایەتی كۆمەڵە‬ ‫لەگەڵ هەڵوێستەكانی ئێمە بوون وەك‬ ‫كۆمەڵە‪ ،‬بەاڵم هەتا كۆتا خاڵیش‪ ،‬هەم‬ ‫كاك نەوشیروان الیەنی بەرگری بوو‬ ‫لە كاكە حەمە‪ ،‬هەم مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان كە ئەو‬ ‫كات مام جەالل‪ ،‬لە دەرەوەی واڵت بوو‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬روخانی رژێمی ئێران‌و‪،‬‬ ‫هاتنە سەرحوكمی كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران‪ ،‬ئەمانە چ كاریگەرییەكی هەبوو‪،‬‬ ‫پەیوەندی ئێوە لەگەڵ رێكخراوەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی كوردستان‪ ،‬بە تایبەت كۆمەڵە‬ ‫كە وەك دەستە خوشكی كۆمەڵەی‬ ‫رەنجدەرانی كوردستان چاو لێدەكرێت‪،‬‬ ‫چۆن بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬پێم وابێت روخاندنی‬ ‫رژێمی شا‪ ،‬ئەوە ئەو دەرگایە بوو كەلە‬ ‫بزوتنەوەی سیاسی‌و چەكداری كوردستان‬

‫بەس‬ ‫پەنجەمۆر‪:‬‬ ‫دووفاقی‬ ‫سیاسەتێكی‬ ‫نەبوو‪ ،‬بۆ نمونە لەكاتێكدا‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵە پەیوەندیتان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە وەك یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان دەتانویست لەگەڵ‬ ‫ئێران رێكبكەون‪ ،‬تەنانەت بەیاننامەی‬ ‫مام جەالل‪ ،‬دەخوێندرێتەوە لە رادیۆی‬ ‫ئێران؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئەوە یەكێكە لە‬ ‫ئەساسێتیەكان‪ ،‬یان پرانسیپەكانی كاری‬ ‫بزوتنەوەی كورد‪ ،‬كە ئەو كاتە ئێمە وەك‬ ‫كادری گەنج عەقڵمان پێی نەدەشكا‪،‬‬ ‫پێمان وابوو ئێمە مادام هاوكاری كۆمەڵەو‬ ‫دیموكرات دەكەین دژی كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران‪ ،‬ناكرێت هیچ جۆرە پەیوەندیەك‬ ‫هەبێت‪.‬‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬كەواتە ئەوە سیاسەتی‬ ‫دبلۆماسی مام جەالل بووە یان یەكێتی‬ ‫بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬هەم هی یەكێتی‬ ‫بوو وەك سەركردایەتی كە ئەو كات من‬ ‫سەركردایەتیش نەبووم‪ ،‬هەم هی مام‬ ‫جەالل‪-‬یش بوو‪ ،‬راستیەكەی من پێم‬ ‫وابێت ئەوە ئەدای سیاسەتێكی دروست‬ ‫بوو‪ ،‬چونكە تۆ ناتوانیت ئێرانێك بەو‬

‫بەشێكی زۆری سەركردایەتی كۆمەڵە لەگەڵ هەڵوێستەكانی ئێمە بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا كۆتا خاڵیش‪ ،‬كاك نەوشیروان‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستانیش الیەنی بەرگری بوون لە كاكە حەمە‬ ‫سەركردایەتی‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬پێش جیابوونەوەی كاكە‬ ‫حەمە باسی ئەوە دەكات كە هەوڵی‬ ‫كوشتنی دراوە‪ ،‬یاخود پالنێك هەبووە بۆ‬ ‫كوشتنی كاكە حەمە‪ ،‬تۆ ئاگاداربوویت‪،‬‬ ‫یاخود لە كۆبوونەوانە بەشداربویت كە‬ ‫پالنێكی وا دانرابوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬من نە لەو‬ ‫كۆبوونەوانە بەشداربووم‪ ،‬نە ئاگاداریش‬

‫كرایەوە‪ ،‬من لە شوێنێكی تریش باسم‬ ‫كردووە‪ ،‬كە بزوتنەوەی سیاسی‌و‬ ‫چەكداری لە كوردستاندا‪ ،‬لەپاش‬ ‫هەرەس‪ ،‬دوو دەرگای لێكراوەتەوە‪،‬‬ ‫دوو چانسی هەبووە‪ ،‬چانسێكیان ئەوە‬ ‫بووە‪ ،‬كۆتایی شەڕی ئێران‌و عێراق بووە‪،‬‬ ‫كە لە ئەنجامدا بە كارەسات كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ ،‬ئەگەر ئەوە نەبوایە سەددام بەو‬ ‫بەهێزییەوە‪ ،‬ئەو بزوتنەوە چەكدارییە‬ ‫بە هەموو الیەنەكانەوە‪ ،‬بەس یەكێتیی‬

‫گەورەییە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫ئیهمالی بكەیت‪ ،‬تۆ دەتوانیت هەم ئەركە‬ ‫نیشتمانییەكانی خۆت جێبەجێ بكەیت‪،‬‬ ‫هاوكاری كۆمەڵە بكەیت هاوكاری‬ ‫دیموكرات بكەیت‪ ،‬هاوكاری بزوتنەوەی‬ ‫چەپ بكەین لە ئێران‪ ،‬هەمیش بتوانیت‬ ‫لە رووی سیاسی‌و دبلۆماسیەوە كە‬ ‫پێویستت بە ئێرانە وەك پێگەیەك‌و‬ ‫دەرگایەك بۆ دەرەوە‪ ،‬هەتا ئەو شوێنەی‬ ‫دەكرێت ئەو پەیوەندییانە بپارێزیت‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )51١‬دو شةممة ‪2015/4/١٣‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪ 18‬ساڵە بەشوێن كچەكەیدا دەگەڕێ‌‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬ماوەی ‪ 18‬ساڵە پیاوێكی‬ ‫چین‪-‬ی‪ ،‬بەشوێن كچە ونبوەكەیدا‬ ‫ێ تەمەنی دوسااڵن‬ ‫سەرگەردانە‪ ،‬كات ‌‬ ‫بــوە رفــێــنــراوە‪ .‬ناخۆشیەكانی گۆ‬ ‫گانگتانگ لەسپتێمبەری ‪1997‬ەوە‬ ‫دەستیپێكرد‪ ،‬كاتێك سەرلەبەیانی‬ ‫دەچوە سەركارەكەی‪ ،‬لەالیەن چەند‬ ‫كەسێكی نەناسراوەوە‪ ،‬كچە تەمەن‬ ‫دو ســاڵــەكــەی لــەبــەردەم دەرگـــای‬ ‫ماڵەكەیدا لەشاری یاوتشنگ لەهەرێمی‬ ‫شاندونگی رۆژهەاڵت‪-‬ی چین دەڕفێنن‪،‬‬ ‫لەوساتە بـــەدواوە ئــەم باوكە وێڵە‬ ‫بــــەدوای كــچــەكــەیــداو زیــاتــر لــە‪400‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫هەزار كیلۆمەتری بڕیوە‪ 10 ،‬ماتۆڕی‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬لەماوەی گەڕانەكەشیدا‬ ‫توانیویەتی دەیـــان مــنــداڵــی ونبو‬ ‫بەباوك‌و دایكی شادبكاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا كچەكەی خۆی نەدۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا چیرۆكی ئەم پیاوە كراوەتە‬ ‫فیلمێكی سینەمایی بەناوی ونبون‌و‬ ‫خۆشەویستی‪ ،‬لەمانگی رابـــردودا‬ ‫لەهۆڵی سینەماكانی چین نمایشكراوە‪،‬‬ ‫بینینی ئەم فیلمەش وایكرد زۆرێك‬ ‫لەچینیەكان زانیاری تەواویان هەبێت‬ ‫لــەســەر ژیــانــی گــانــگــتــانـگ‌و هەمو‬ ‫پشتگیریەكی خۆیان بۆ ئەو باوكەی‬ ‫نازانێت ماندوبون‌و بێزاری چیە لەپێناو‬ ‫دۆزینەوەی كچەكەی دوبارەدەكەنەوە‪.‬‬

‫هۆڵەندییەكان‬ ‫درێژترین‬ ‫بااڵیان‬ ‫هەیە‬

‫لەڕێی فەیسبوكەوە تەاڵق‬ ‫ئەنجام دەدرێت‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬شەنگ‪ ،‬گوندێكە لەبناری سورێن‬ ‫‪-2‬كــورتــكــراوەی نــاوێــكــە «پ»‪،‬‬ ‫ێ «پ»‪ ،‬فێڵ «پ»‪.‬‬ ‫لێئەدر ‌‬ ‫‪-3‬هونەرمەندێكی شێوەكاری كوردە‪.‬‬ ‫‪-4‬سیان لەكوێت‪ ،‬زمان‪.‬‬ ‫‪-5‬جۆرە یارییەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬سوكان بەدەست‪ ،‬ناوسك‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫‪-7‬لەكوێیە‪ ،‬ئاسمان ئەیناسێ‌‪ ،‬بەب ‌‬ ‫نوزە‪.‬‬ ‫‪-8‬حەرامە‪ ،‬پایتەختێكی عەرەبیە‬ ‫«پ»‪ ،‬ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-9‬كـــورتـــكـــراوەی نــاوێــكــە‪ ،‬لێفە‬ ‫ئەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-10‬بەشێكە لەسەر ‪ +‬تامێكە‪ ،‬پیتێك‬ ‫‪ +‬وەفد‪.‬‬ ‫‪-11‬حەرامە «پ»‪.‬‬ ‫ێ چەم‪ ،‬جۆرە گوڵێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬بەب ‌‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گۆڤاری زانستی رۆیاڵ سوسایتی بریتانی‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی لەسەر درێژترین بااڵی گەالنی‬ ‫جیهان باڵوكردەوە‪ ،‬كە هۆڵەندییەكان درێژترینی جیهانن‪ .‬بەپێی لێكۆڵینەوەكە‪ ،‬ژینگە بەشێكە‬ ‫لەكاریگەریەكان‪ ،‬رێژەی مامناوەندی ژنان ‪1.71‬سانیتمەترەو پیاوانیش ‪ 1.84‬سانتیمەتر‪.‬‬ ‫هۆڵەندییەكان لەرابردودا بەم شێوەیە درێژ نەبون‪ ،‬بەپێی وتەی لێكۆڵەرەكانیش‪ ،‬لەسەدەی‬ ‫هەژدەهەمدا هۆڵەندییەكان بااڵ كورترینی گەالنی جیهانبون‪ ،‬رێــژەی مامناوەندی بااڵیان‬ ‫‪1.65‬سانتیمەتر بوە‪ .‬كە دوای ئەو مێژوە‪ ،‬درێژی هۆڵەندییەكان ‪20‬سانتیمەتر گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا هاتوە‪ ،‬لێكۆڵەرەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە جگە لەكاریگەرییە ژینگەییەكان‪ ،‬خواردنی‬ ‫تەندروست‌و گرنگی بەخواردنی پێكهاتە شیرەمەنیەكان‌و پێشكەوتنی بواری پزیشكیش‪،‬‬ ‫كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر گەشەكردنی بااڵیان‪.‬‬

‫‪ 60‬سەعاتی‬ ‫بەردەوام‬ ‫مۆسیقا‬ ‫دەژەنێ‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫م ــوزی ــك ــژەن ــی نـــەرویـــجـــی نینا‬ ‫ئایرسلینجەر‪ ،‬تــوانــی ژمــارەیــەكــی‬ ‫ێ بۆ فەرهەنگی گینس‬ ‫پێوانەیی نو ‌‬ ‫تۆمار بكات‪ ،‬دوای ئەوەی ماوەی ‪60‬‬ ‫سەعاتی بــەردەوام‪ ،‬ئامێری مۆسیقای‬ ‫ئۆرگونی ژەنی‪.‬‬ ‫ئــەم ژنــە نەرویجیە‪ ،‬بڕیاریدا بۆ‬ ‫جارێكیترو لەساڵیادی ‪ 60‬ساڵەی‬ ‫تەمەنیدا ژمــارەكــە بشكێنێت‪ ،‬هەر‬ ‫سەعاتێكیش لەژەنینی مۆسیقاكەی‪،‬‬ ‫تەعبیرە لەساڵێكی تەمەنی‌و ئەو‬

‫یادگاریانەی تێیدا ژیاوە‪.‬‬ ‫نینا ئایرسلینجەر راشیگەیاند‪ ،‬تەنها‬ ‫بۆ ماوەیەكی كورت لەلێدانی ئامێرەكەی‬ ‫وەستاوەو ئەویش بۆ خواردنی ژەمە‬ ‫خواردنێكی ئاسایی بــوە‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫نیگەرانیكردوە لەو ماوە دورودرێژەدا‪،‬‬ ‫تەنها نەخەوتن بــوە بەدرێژایی ‪60‬‬ ‫سەعات‪ ،‬بــەاڵم لەالیەن هاوڕێكانی‌و‬ ‫میوانەكانی كەنیسە‪ ،‬زۆر هاوكاری‬ ‫ێ بەخشیوەو‬ ‫كــراوەو ورەی زۆریــان پ ‌‬ ‫ببونە پاڵپشتێكی مەعنەوی‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ بیركردنەوە لەكارێك‬ ‫پێش ئـــەوەی بەئەنجامی‬ ‫بــگــەیــەنــیــت‪ ،‬گــەورەتــریــن‬ ‫سەركەوتنە‪ ،‬بڕوا بەهەندێ‌‬ ‫لەقسەی خۆشەویستەكەت‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫ـ مەچۆرە ژێر بارێكەوە‬ ‫كە هی تۆ نییە‪ ،‬پرسیاركردن‬ ‫بۆ مەرامێكی جوان عەیب‬ ‫خۆشەویستەكەت‬ ‫نییە‪،‬‬ ‫سەفەرێكی دێتە رێ‌‪ ،‬بۆ‬ ‫تۆش باشە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ پـــارەی زۆر بەفیڕۆ‬ ‫مەدە‪ ،‬بیر لەو شتە بكەرەوە‬ ‫كــە دەســتــی دەدەیـــتـــێ‌‪،‬‬ ‫مەهێڵە لەسەر شتی الوەكی‬ ‫خۆشەویستەكەت بڕەنجێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ دوای كــاوی بابردو‬ ‫مـــەكـــەوە‪ ،‬مــــەرج نییە‬ ‫لــەكــاركــردنــدا نوشوستی‬ ‫بێنی‪ ،‬گرنگ بەردەوامییە‪،‬‬ ‫بــڕوا بەخۆشەویستەكەت‬ ‫بكە‪ ،‬خۆشی دەوێی‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئـــــەوەی چــــو‪ ،‬چــو‪،‬‬ ‫ئــێــســتــە گــرنــگــە‪ ،‬زەرەر‬ ‫هــەر دەبــێ‌‪ ،‬گرنگ ئەوەیە‬ ‫هەوڵی بـــەردەوام بدەیت‪،‬‬ ‫ئەوەندە نازی الوەكیی مەدە‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ئــەگــەر نەخشەیەكی‬ ‫تــەواو دڵنیات نییە‪ ،‬كاری‬ ‫البـــــەال مـــەكـــە‪ ،‬هــیــاكــی‬ ‫هەنگاوی دەوێ‌‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫دڵـــی خــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫نەڕەنجێنی‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫كــانــســای نــێــودەوڵــەتــی یــابــانــی توانیویەتی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەشیكارییەكی زانستی كۆمپانیای سكای لەماوەی كاركردنی تەمەنی خۆیدا زۆر بەوردی‌و‬ ‫ێ بكات‌و‬ ‫تراكسی بریتانی بۆ فڕۆكەخانەكانی جیهان بۆ بەرپرسیارەتیەوە كارەكانی خۆی جێبەج ‌‬ ‫ساڵی ‪ ،2015‬لەروی خزمەتگوزارییەوە باشترین ‪ 10‬ئەوەی وایكردوە ببێتە باشترینی ساڵی ‪ 2015‬كە‬ ‫ێ تەنها جانتایەكی سەرنشینانیشی تێدا ون نەبوە‪.‬‬ ‫فڕۆكەخانەی جیهانیی دەستنیشان كرد‪ ،‬كە سـ ‌‬ ‫لەڕیزبەندییەكەشدا هاتوە‪ ،‬فڕۆكەخانەی هۆنگ‬ ‫فڕۆكەخانەیان یابانین‪ ،‬بەباشترین شێوە توانیویانە‬ ‫گرنگی بە پێداویستیەكانی سەرنشینەكان بدەن‪ .‬كۆنگ لەپلەی د‌وەمـــداو شانگی سەنگافورە‬ ‫فڕۆكەخانەی كانسای یابان لەریزبەندی یەكەم سێهەم‌و‪ ،‬دواتر‪ ،‬تایوانی نێودەوڵەتی‪ ،‬ئینتشونی‬ ‫هاتوە‪ ،‬كە لەماوەی ‪ 21‬ساڵی رابــردودا تەنها كــۆریــای بــاشــور‪ ،‬هانیدای یــابــان‪ ،‬كۆبنهاگن‬ ‫جانتایەكی سەرنشینانیش نەفەوتاوەو ون نەبوە‪ ،‬دانیمارك‪ ،‬میونخ ئەڵمانیا‪ ،‬زیورخ سویسرا‪ ،‬ناریتا‬ ‫دوای كردنەوەی لەساڵی ‪ .1994‬فڕۆكەخانەی یابان دێت‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی ئەمەریكا باڵویانكردەوە‪ ،‬بۆ جیابونەوەی ژنێك‬ ‫لەهاوسەرەكەی‪ ،‬دادگای مانهاتن لەنیویۆرك‪ ،‬رێگەی بەژنێك‬ ‫دا لەرێگەی فەیسبوكەوە پیاوەكەی ئاگادار بكاتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫ئامادەبێت لەبەردەم دادوەر بۆ تەواوكردنی رێكارە یاساییەكانی‬ ‫جیابونەوەكە‪.‬‬ ‫ێ هیوا بو لەشوێنی دەستنیشانكردنی‬ ‫دوای ئەوەی ئەو ژنە ب ‌‬ ‫هاوسەرەكەی‪ ،‬دادوەر ماسیۆ كوپەر لەدادگای مانهاتن‪ ،‬رێگەیدا‬ ‫بەئلینور بایدو كە پیشەی پەرستارە‪ ،‬لەرێگەی پارێزەرەكەیەوە‬ ‫سەرجەم پەڕاوی جیابونەوەی خۆی لەرێگەی فەیسبوكەوە بۆ‬ ‫هاوسەرەكەی بنێرێت‪ .‬كە داوای ئامادەبونی لێدەكات بۆ بەردەم‬ ‫دادوەرو كۆتایی بەكێشەكەی بێت‪.‬‬ ‫لەالیەن خۆیەوە پارێزەری پەرستارەكە رایگەیاند‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ێ هەفتە‌و بەردەوام‬ ‫دادوەرەوە ئاگاداركراوەتەوە بۆ ماوەی س ‌‬ ‫پەڕاوەكان بنێرم تاكو ئەو پیاوە وەاڵمدەداتەوەو دڵنیا دەبین‬ ‫لەگەیشتنی‪ .‬لەپەیوەندیەكی تەلەفۆنی رابردوشدا هاوسەری‬ ‫پەرستارەكە بــەپــارێــزەرەكــەی راگــەیــانــدوە‪ ،‬هیچ شوێنێكی‬ ‫نیشتەجێبونی دیــاریــكــراوی نیە‌و ئــامــادەش نیە لەژنەكەی‬ ‫جیابێتەوە‪ ،‬جێی وەبیرهێنانەوەیە دوایین ناونیشانی دیاریكراوی‬ ‫ئەم پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪.2011‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬دو جۆر گیانلەبەرن‪.‬‬ ‫‪-2‬سەر ئەژنۆ‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-3‬پیتێك ‪ +‬ناوێكی پیاوانەیە‪،‬‬ ‫شارۆچكەیەكە‪.‬‬ ‫‪-4‬دوان لــەبــەهـێ‌‪ ،‬زیــنــدەوەرێــكــە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-5‬كورتكراوەی ناوێكە ‪ +‬بەشێكە‬ ‫لەلەش ‪ +‬مانگێكی عەرەبیە‪.‬‬ ‫‪-6‬لەپیمدایە‪ ،‬بگرە‪ ،‬رانی ناو قەد‬ ‫بڕاو‪.‬‬ ‫ێ بەعەرەبی‬ ‫‪-7‬ئەگەر هەیەتی‪ ،‬ك ‌‬ ‫«پ»‪ ،‬ژمارەیەكە «پ»‪.‬‬ ‫ێ «پ» ‪+‬‬ ‫‪-8‬ئـــەنـــەخـــشـــێـــنـــر ‌‬ ‫سەوزەیەكە‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لەسێوە‪ ،‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫ێ پیتی لەیەك‬ ‫‪-10‬سەوزەیەكە ‪ +‬س ‌‬ ‫چو‪ ،‬واڵتێكە لەئاسیا‪.‬‬ ‫‪-11‬لەزەالندایە‪ ،‬قسەی كرد «پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬بەشێكە لــەلــەش ‪ +‬مانگێكی‬ ‫كوردییە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫باشترین‬ ‫فڕۆكەخانەی‬ ‫جیهان لەیابانە‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «تۆ» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «تۆ»‪ 25 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬تۆبڵی‪ ،‬تۆران‪ ،‬تۆڵەكە‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬سەفین محەمەد فایەق‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ پــارەی سپی بۆ رۆژی‬ ‫رەش‪ ،‬زۆر ســەرفــكــردن‬ ‫بـــۆ شــتــی بــێــســود بــاش‬ ‫نییە‪ ،‬ئەم هەفتەیە لەگەڵ‬ ‫خۆشەویتسەكەت سەفەرێك‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ مــەهــێــڵــە خــــاوەن‬ ‫كارەكەت لێت زویــر ببێ‌‪،‬‬ ‫پڕۆژەیەكی نوێ‌ لەڕێگەدایە‪،‬‬ ‫خۆشەویستی لەیەك الوە‬ ‫ناكرێ‌‪ ،‬وریابە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ مەرج نییە هەمو كارێك‬ ‫خــێــری هــەبــێــت‪ ،‬زۆرجـــار‬ ‫زیانیش لەڕێگەدایە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫هەڵەشە مەبە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئــــــەم هـــەفـــتـــەیـــە‬ ‫هــــەواڵــــێــــكــــی خــــۆش‬ ‫دەبیستیت‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫ســەفــەرێــك دەكــەیــت‪ ،‬الی‬ ‫خۆشەویستەكەت باسی كاری‬ ‫خراپی رابردو مەكەوە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ كەسانێك بەغیلیت‬ ‫پــێــدەبــەن‪ ،‬دەبـــێ‌ دڵــت‬ ‫فـــراوان ب ـێ‌‪ ،‬هەڵمەچۆ‪،‬‬ ‫هەفتەیەكی سودمەندە بۆ‬ ‫تۆ‪ ،‬بەخراپە باسی كەس‬ ‫بۆ خۆشەویستەكەت مەكە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ هەندێ‌ لەبۆچونەكانت‬ ‫نیشانە دەپێكن‪ ،‬مەچۆرە‬ ‫ژێـــر كــــاری ســــۆزداری‬ ‫كـــــەســـــەوە‪ ،‬بـــــڕوات‬ ‫بــەخــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫هەبێ‌‌و دڵپیس مەبە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (511) 13-4-2015‬‬

‫مەهناز‪ :‬لەڕێی تابلۆكانمەوە‪ ،‬هەستی‬ ‫خۆم بەرامبەر دوژمن دەردەبڕم‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ ،2015/4/11‬دەزگــــای‬ ‫رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪ ،‬لەگەلەری‬ ‫ئازاد شەوقی‪ ،‬پیشانگەی تایبەتیی بۆ‬ ‫شێوەكار «مەهناز نەرزانی» كردەوە‬ ‫كە ماوەی چەند رۆژێك دەخایەنێ‌‪.‬‬ ‫لەپیشانگەكەدا «مەهناز» ئەو كارانە‬ ‫دەخاتەڕو كە دواهەمین ئەزمونیەتی‪،‬‬ ‫بەشێكی زۆری كارەكانی تایبەتن‬ ‫بەسروشت‌و بەشێوەیەكی ریالیزمی‬ ‫كاری تێدا كردون‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم پیشانگەیە هونەرمەند‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬تاكو ئێستا‬

‫چەندین چاالكیی جۆراوجۆر لەئێران‌و‬ ‫رۆژهـــەاڵتـــی كــوردســتــان بەئەنجام‬ ‫گەیاندوە‪ ،‬ئەم پیشانگەیەشم سێیەمین‬ ‫پیشانگەیە كە لەهەرێمی كوردستان‬ ‫بەئەنجامی دەگەیەنم‪ ،‬بەڕاستی تەواو‬ ‫خۆشحاڵم كە لەكوردستانی ئــازاددا‬ ‫ئــاوا پیشانگەكەم دەبینم‪ ،‬تابلۆانم‬ ‫‪ 30‬تابلۆن‪ ،‬كە زۆربەیان باسی شەڕ‬ ‫دەكەن‪ ،‬باسی كوردو پێشمەرگەن‪ ،‬كە‬ ‫چۆن دوژمنان روبەڕومان بونەتەوەو‬ ‫ێ‬ ‫یــەخــەی پێگرتوین‪ ،‬مــن دەمـــەو ‌‬ ‫بەرامبەر بەو دوژمنانە هەستی خۆم‬ ‫لەڕێگەی تابلۆكانمەوە دەربڕم‪.‬‬

‫شێنێ‪ :‬نواندن بەرجەستەكردنی‬ ‫هەستە شاراوەكانی ناخی مرۆڤە‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل یاسین‪:‬‬ ‫ێ غەفور» كچە هونەرمەندێكی چاالك‌و‬ ‫«شێن ‌‬ ‫بوێر لەبواری نواندن‌و موزیك‌و دۆبالژی فیلمدا‬ ‫كار دەكاو لەگەڵ گروپی «رێگا»شدا‪ ،‬بەشداری‬ ‫چەندین فێستیڤاڵی سااڵنەی كردوە‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئەمانەیش سااڵنە لەچاالكیەكاندا بەبۆنەی‬ ‫جەژنی نەورۆزەوە چەندین چاالكیی ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫سەبارەت بەكارو چاالكییەكانی بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬سەرەتای كاركردنم دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ،2004‬كە لەتیپی منااڵنی سلێمانی بوم‌و‬ ‫مامۆستا مۆفەق عارف لهۆنی سەرپەرشتی‬ ‫دەكرد‪ ،‬ساڵی ‪ 2010‬دەستم بەكاری نواندن كردو‬ ‫بەشداری چەند شانۆو درامایەكم كردوە لەوانە‪:‬‬

‫لەساڵیادی‬ ‫كارزان‌و‬ ‫هاوڕێكانیدا‬

‫شانۆیی «بەدبەخت» و «ژیان بەرەو دواوە»‬ ‫و «درامای ساتەكانی ژیان» و چەند كارێكی‬ ‫تر‪ ،‬لەبواری موزیكیشدا كارمكردوە‪.‬‬ ‫ێ «نــوانــدن‬ ‫دەربـــــارەی نــوانــدنــیــش دەڵـــ ‌‬ ‫بەرجەستەكردنی هەستە شاراوەكانی ناخی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬وا هەستدەكەم كەسێك لەناخمدا‬ ‫هانم دەدا كە بــەرەو نــوانــدن زیاتر بــڕۆم‪،‬‬ ‫ئەمەیش وایــكــردوە كە هەمیشە حەزبكەم‬ ‫وەك ئەكتەرێك بناسرێم‪ ،‬گەرچی موزیكیش‬ ‫رۆح بەگەردون دەبەخشێت‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫لەكوردستان گرنگییەكی ئــەوتــۆ بــەبــواری‬ ‫نواندن نەدراوە‪ ،‬ئومێدەوارم لەئایندەدا گرنگیی‬ ‫تەواوی پێبدرێت‪ ،‬چونكە تەنیا هونەرە رادەی‬ ‫رۆشنبیری‌و پێشكەوتنی واڵت دەخاتەڕو‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ئیسالم‬ ‫مەنهەج نییە‬ ‫ئایینە‬

‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد‬

‫لەروانگەی ئیسالمیستە كوردەكان ئیسالم مەنهەجە‪ ،‬فیكرەیە‪ ،‬رێڕەو‪-‬و‬ ‫رێبازە‪ ،‬بێگومان ئەمەش مێژویەكی هەیە‌و بەناو شیكردنەوەی سیاسییانەی‬ ‫ئیتنیستی عەرەب هەڵكشاوە‪ ،‬كە سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ ئیبنو تەیمییە‌و‬ ‫تا دەگاتە ئیخوانەكان‌و ئیسالمیستەكانی ئەمڕۆ‪ .‬بێگومان ئیسالم نە مەنهەجە‪،‬‬ ‫نە فیكرەیە‪ ،‬نە رێڕەو و رێبازە‪ ،‬بەڵكو ئایینە‪ .‬گریمان ئیسالم مەنهەج‌و‬ ‫ێ ئیسالمیستەكان ئەو الیەنەش‬ ‫فیكرە‌و رێڕەو و رێبازە‪ ،‬لەم حاڵەتەدا دەب ‌‬ ‫قبوڵ بكەن پەیامبەر وەك سەركردە‌و فەیلەسوفێك وەربگرن‪ ،‬ئەمەش واتە‬ ‫سەندنەوەی سیفەتی پەیامبەری لە(محەمەد)‪ ،‬بەاڵم ئەوان ئەو الیەنەی دوەم‬ ‫ێ دەست بەسیفەتی پەیامبەرییەوە بگرن‌و لەپاڵیشەوە‬ ‫رەتدەكەنەوە‪ ،‬دەیانەو ‌‬ ‫ئیسالم لەئایین وەرگێڕن‌و بیكەنە ئیدیۆلۆژی‪ ،‬واتە مەنهەجێكی سیاسی‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئیشكالیەتەكە لێرەوە سەرهەڵدەدا‪ ،‬ئەوان ئەو سیفەتە دەوڵەمەندەی ئیسالم‬ ‫ێ دەخەن‌و بەئاراستەی ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و ئیتنیستی‬ ‫وەك ئایین پشتگو ‌‬ ‫عەرەبییەوە دەیبەن‪ ،‬ئەمەش واتە فەلسەفەیەكی سیاسی كە بنچینەكەی‬ ‫لێكدانەوەی ئیسالمە لەروانگەی سیاسی‌و رەفزكردنەوەی ئیسالمە وەك ئایین‪.‬‬ ‫ئەوان پێیان وایە ئایین بابەتێكی كۆنە‪ ،‬بەكەڵكی سەردەم نایێ‌‪ ،‬سەرەنجام‬ ‫ێ بەهەر چەشنێك بێت‪ ،‬بخرێتە‬ ‫بۆ ئەوەی بەكەڵك بێ‌‌و سودی هەبێ‌‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ژێر ئەم گۆڕانە سەختە كە بێگومان ئایندەكەی رون نابێ‌‪ .‬ئەم ناڕونییەش‬ ‫هەڵكەوتێكی سروشتی هەمو ئیدیۆلۆژییەكە‪ ،‬لەو باوەڕەدام ئەم ملمالنێیە تا‬ ‫ماوەیەكی تریش بەردەوام دەبێ‌‪ ،‬تا ئەو كاتەی مەرگی ئیدیۆلۆژی ئیسالمی‬ ‫سیاسی هەر لەسەر دەستی خۆیان رادەگەیەنرێ‌‪ .‬سەرەنجام‪ ،‬هەر لەم‬ ‫خاڵەوە‪ ،‬لەو مەرگەوە گەڕانەوە بۆ ئیسالم وەك ئایین سەرهەڵدەداتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش ئاراستەیەكی دروستەو هەر ئەو ئیسالمە كوردیەیە كە سەدان ساڵە‬ ‫لە ناو كورد هەیە‪.‬‬

‫قەڵەمێك سەفەری كرد‬

‫نیاز لەتیف‪ :‬هەمو دەمێ‌ گروپەكەمان لەخزمەتی مرۆڤایەتیدایە‬

‫لەهەوڵی دابینكردنی هاوكاریداین بۆ ئاوارەكان‬

‫باوكی شەهید كارزان‬ ‫ئەی ئەستێرە درەوشاوەكانی هونەریی‬ ‫كوردیی «كـــارزان‪ ،‬فــەرمــان‪ ،‬رێبوار‪،‬‬ ‫ئازاد»‪ ،‬ئا لەم رۆژەدا بو ‪،1978/4/17‬‬ ‫كە بەعسییە فاشستەكان‪ ،‬بەپیالنێكی‬ ‫قــێــزەون ه ــەر چــوارتــانــیــان شەهید‬ ‫كـــرد‪ ،‬هــەر لــەم زەمــەنــەشــدا‪ ،‬شێرە‬ ‫كوڕانی نەتەوەكەتان‪ ،‬تۆڵەی ئێوەیان‬ ‫لــەتــیــرۆریــســتــان كـــــردەوە‪ ،‬ئــەوەتــا‬ ‫پێشمەرگەكانی كوردستان‪ ،‬بەسەدان‌و‬ ‫هــــەزاران تــیــرۆرســتــی بەكرێگیراوی‬ ‫دوژمنی گەلی كوردستانیان قەاڵچۆكردو‬ ‫لەناویان بردن‪ ،‬كە بەنیازبون كوردستان‬ ‫داگیربكەن‌و كچ‌و منداڵەكانمان بدزن‌و‬ ‫نیشتمانمان وێـــران بــكــەن‌و ســەراپــا‬ ‫بیسوتێنن‪ ،‬دواتر سەریان دای لەهێزی‬ ‫لەبننەهاتوی گەلی كوردو پێشمەرگەو‬ ‫رەوانــــەی دۆزەخـــیـــان كـــردن‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەمانەیش لەتۆڵەی هەزاران پێشمەرگەی‬ ‫شەهید‪.‬‬ ‫ساڵو لەگیانی پاكتان‪ ،‬ئێوە بەنەمریی‬ ‫لەنێو هەناسەكانی نیشتماندا دەمێننەوەو‬ ‫بەشێك ئاوازی سەركەوتنیش لەهەناسەی‬ ‫ژەنیارەكاندایە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫«گروپی لەیزین»‪ ،‬یەكەمین گروپی‬ ‫سەمایە لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 2004‬لەسەر دەستی د‪ .‬نیاز لەتیف‬ ‫دامـــــەزراوە‪ ،‬ســەمــای «مەملەكەتی‬ ‫ســەر»یــان لەسلێمانیەوە بــردۆتــە‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬دواتر ساڵی ‪ 2006‬گەڕاونەتەوە‬ ‫كوردستان‌و بەسەمای «گــەڕانــەوەی‬ ‫دەمامك» دەستیان بەكاری نمایشكرد‪.‬‬ ‫چەندین كــاریــان پێشكەشكردوە‬ ‫لەوانە‪« :‬شەپۆلی پەپولەكان» ساڵی‬ ‫‪ ،2007‬پێشكەشكردنی نمایشێك‬ ‫لەیادی‬ ‫«جگەرخوێن»ی شاعیردا‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 2008‬ســەمــای «الس‌و خـــەزال» و‬

‫چەندین نمایشی تر‪ ،‬كە سەرجەمیان‬ ‫سیناریۆی» د‪ .‬نیاز لەتیف – ن‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەكارو چاالكیەكانیان‪،‬‬ ‫ســەرپــەرشــتــیــاری ئـــەم گــروپــە بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ســەربــاری نەبونی كەشوهەوایەكی‬ ‫گونجاو و لەبار‪ ،‬بــەاڵم گروپەكەمان‬ ‫لـــەســـەرجـــەم بـــــوارە هــونــەریــی‌و‬ ‫كولتورییەكاندا توانیویەتی سەركەوتوانە‬ ‫چاالكییەكانی بەئەنجام بگەیەنێت‪،‬‬ ‫داڕشتنی بیرۆكەی ســازدانــی كۆڕو‬ ‫سیمینار بۆ سەرجەم بوارەكانی هونەرو‬ ‫ئەدەب‌و كلتور لەژێر ناوی «كەشكۆڵی‬ ‫ئــەدەب‌و هونەریی» كە تائێستا ‪19‬‬ ‫سیمینارمان بەئەنجام گەیاندوە‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمجار «كافی شــۆ» و شانۆی‬

‫قاوەخانە دێنینە كوردستان‪ ،‬توانیمان‬ ‫لەسلێمانی شانۆیی «بەها» لەهەردو‬ ‫قاوەخانەی ماڵە دارینەو قاوەخانەی‬ ‫كولتوری نمایش بكەین‪ ،‬گروپەكەمان‬ ‫هەمیشە هاوكار بوە بۆ كاری هاوبەش‬ ‫بــەهــاوكــاری گــروپــە هونەرییەكان‌و‬ ‫سودوەرگرتن لەتوانای سەماكاران‪،‬‬ ‫چ وەك سەماكەر‪ ،‬چ وەك ئەكتەر‪،‬‬ ‫چ وەك شانۆ‪ ،‬گروپەكەمان هەمیشە‬ ‫ئەركە نیشتمانیی‌و نەتەوەییەكانی‬ ‫فەرامۆش نەكردوەو بەشداری چەندین‬ ‫چاالكیمان كردوەو لەهەوڵی دابینكردنی‬ ‫هاوكاریداین بۆ ئاوارەكان‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫گــروپــەكــەمــان بـــەردەوامـــە لــەســەر‬ ‫چاالكییەكانی‌و لەخۆئامادەكردندایە بۆ‬ ‫سەمای هاوچەرخ‪.‬‬

‫چاودێر‬ ‫ئەو مامۆستام بو‪ ،‬لەناوەندی سەاڵحەدین وشەی عەرەبی پێدەبەخشیم‪،‬‬ ‫لەوتەی جوان‌و بزەو خەندەهێنەر زیاتر هیچی ترم لەروخساریدا نەدەخوێندەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ناخی پڕاوپڕبو لەعەشق‌و جوانی‌و وەفاو پیرۆزیی بۆ گەل‌و نیشتمان‪،‬‬ ‫لەنێوان پەنجەكانیشیدا خامەی ئەدەب دەهات‌و دەچو‪ ،‬دەینوسی تا ئەوكاتەی‬ ‫ئاهێكی هەڵدەكێشاو دەیوت‪ :‬ئۆخەی ئەم كۆرپەیەشم لەدایكبو‪ ،‬ئۆخەی‬ ‫ماچێكی ترو مۆمێكی ترو هەناسەیەكی ترم هاویشتە نێو كتێبخانەی كوردییەوە‪.‬‬ ‫ئەم نوسەرو وەرگێڕو ئەدیبە‪ ،‬هەمو دەمێك عاشقی خاك‌و چیاو سەنگەرەكانی‬ ‫كوردستان بوەو بۆ چركەساتێكیش لەخەم‌و ژان‌و مەینەتیەكانی میللەتەكەی‬ ‫دانەبڕاوە‪ ،‬مامۆستایەكی زمانزان‌و لێهاتویەكی شارەزای بواری چیرۆك‌و رۆمان‬ ‫بوە‪ ،‬بایەخێكی تەواویشی بەئەدەبی مندااڵن داوە‪ ،‬لەزۆرێك لەڕاگەیاندنەكاندا‬ ‫كاری كردوەو خۆشەویستێكی بەوەفای هاوڕێكانی بوە‪ ،‬سەرباری ئەوەی‬ ‫لەخوێندنگەكانی وەتەن‌و سەالحەدین وانەی وتوەتەوە‪ ،‬لەچەندین شوێنی‬ ‫رۆشنبیریشدا كاری كردوە‪.‬‬ ‫ئەم مامۆستا ئازیزو خۆشەویستەمان (سەالم مەنمی)یە‪ ،‬كە بەداخەوە‬ ‫رۆژی ‪ 2015/4/9‬گردەكەی ئاباڵخ بانگی كردو بۆ هەتاهەتایە لەئامێزی خۆیدا‬ ‫خەواندی‪ ،‬بەاڵم بەرهەمە بەپێزو جوانەكانی بۆ نەوە دوای نەوە دەبنە وانەو‬ ‫دەخوێنرێنەوەو وەك ئەدەبێكی نەمر دەمێننەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەزاران چەپكە گوڵدا‪ ،‬ساڵو لەرۆحی پاكت‪ ..‬ماڵئاوا‪.‬‬

‫ژمارەكانی داهاتوو‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ماری ماری‬ ‫توند خۆت بگرە‬ ‫دۆناڵد بارتێلمی‬

‫ذمارة (‪ )452‬دووشةممة ‪ 201٥/4/13‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫بوودای ناو هەورەبانەکە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەیوان محەمەد بۆ یەکەمجار ڕۆمانێکی جولی ئۆتسوکا دەكات بە کوردی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ -‬شااڵو حەبیبە‬ ‫لەسەر کەشتییەکە زۆربەمان پاکیزە بووین‪.‬‬ ‫قژمان درێژ و ڕەش و پێمان پان و ڕێک بوو‪،‬‬ ‫زۆریش بااڵبەرز نەبووین‪ .‬هێندێکمان بە منداڵی‬ ‫جگە لە شۆربای برنج هیچمان نەخواردبوو و‬ ‫قاچمان کەمێک چەمابووەوە و هێندێکیشمان‬ ‫تەمەنمان لە چواردە زیاتر نەبوو و هێشتایش هەر‬ ‫کچۆڵەی منداڵکار بووین‪ .‬هێندێکمان شارنشین‬ ‫بووین و جلی مۆدەی شاریمان لەبەردا بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆربەمان گوندنشین بووین و لەسەر بەلەمەکە‬ ‫هەمان کیمۆنۆمان لەبەر دەکــرد کە چەندین‬ ‫ساڵ لەبەرمان کردبوو‪ -‬کراسی کاڵبووەوە کە لە‬ ‫خوشکەکانمانەوە بۆمان مابووەوە و چەندین جار‬ ‫پینە و بۆیە کرابووەوە‪( .‬بوودای ناو هەورەبانەکە‪-‬‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد)‬ ‫«بــووکــی پۆستی» وشــەیــەک نییە ئێمە‬ ‫بیستبێتمان‪ .‬دەگەڕێتەوە بۆ ســەدەی بیستەم‬ ‫و پەیوەستە بە خانمانی ژاپــۆنــەوە‪ .‬ڕۆمانی‬ ‫«بوودای ناو هەورەبانەکە»ـی جولی ئۆتسوکا‪،‬‬ ‫باشترین ڕۆمانە تا خوێنەرانی کورد و جیهانیش‬ ‫ئاشنای ژیانی بووکە پۆستییەکان ببن‪ .‬ئەوان لە‬ ‫ژاپۆنەوە‪ ،‬لە ڕێی وێنە و نامەوە پیاوانێک دەناسن‬ ‫کە گوایە لە ئەمەریکا خاوەنموڵک و بازرگان و‬ ‫هوتێلدارن‪ ،‬بەاڵم کاتێک بە کەشتی و بە چەند‬ ‫مانگێکی دوورودرێــژ دەگەنە ئەمەریکا‪ ،‬ژیانیان‬ ‫سەرلەبەر دەگۆڕێت و شتێکی پێچەوانە دەبینن‪.‬‬ ‫جــولــی ئۆتسوکا‪15 ،‬ــــی مــەیــی ‪ ١٩٦٢‬لە‬ ‫دایک بووە‪ .‬بە ڕەگەز ژاپۆنییە و بە ئینگلیزی‬

‫دەنووسێت‪ .‬ڕووداوەکانی ڕۆمانەکەی دەگەڕێنەوە‬ ‫بــۆ ســـەدەی بیستەم و ئــەو بــە چەشنێکی‬ ‫زۆر جیاواز و تایبەت ڕۆمانی «بـــوودای ناو‬ ‫هەورەبانەکە»ـی گێڕاوەتەوە‪ .‬جولی ئۆتسوکا نە‬ ‫پاڵەوان و نە شاکەسی ڕۆمانی نییە‪ .‬بە ڕاویی‬ ‫«ئێمە» دەگێڕێتەوە و لەسەر کەسایەتییەک‬ ‫و ڕووداوێــک ناوەستێت‪ .‬ڕۆمانەکە بە سەدان‬ ‫وردەڕووداو و وردەکەسایەتیی تێدان‪ ،‬کە هیچیانی‬ ‫تۆخ نەکردوونەتەوە‪ .‬ئۆتسوکا لە چوارچێوەیەکی‬ ‫دیــاریــکــراودا‪ ،‬لە ڕووداوێــکــەوە دەچێتە سەر‬ ‫ڕووداوێکی دیکە‪ ،‬لە کەسایەتییەکەوە دەڕواتە الی‬ ‫کەسایەتییەکی دیکە‪.‬‬ ‫ڕیتمی گــێــڕانــەوەی ڕۆمــانــی «بـــوودای ناو‬ ‫هــەورەبــانــەکــە» لــە پیرەژنێک دەچــێــت‪ ،‬کە‬ ‫دانیشتووە و بە ئارامی ڕووداوە پچڕپچرەکانی‬ ‫بیر دەکــەونــەوە‪ .‬ئــەم ڕۆمانە بە توندی نەک‬ ‫هەر دژی پاڵەوان‌دروستکردنە‪ ،‬بەڵکوو تەنانەت‬ ‫شاکەسیشی لە ڕۆماندا دەرکــردووە و جیهانی‬ ‫ڕۆمانی بە ڕووی کۆی خەڵکانێکدا کردووەتەوە‪،‬‬ ‫کە هەریەکە و پشکێکی بچووکیان لە ڕووداوێکی‬ ‫گـــەورەی میژووییدا هــەیــە‪ .‬جولی ئۆتسوکا‬ ‫هێشتوویەتی هەموان ئەزموونی پشکی خۆیان‬ ‫بکەن‪ ،‬بۆیە بە سەدان ناوی کەسایەتی و شوێن‬ ‫لەم ڕۆمانەدا هەن‪ ،‬کە لە الپەڕەیەکدا دەردەکەون‬ ‫و هەرگیز لە ڕۆمانەکەدا ناویان نایەتەوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫زەینی خوێنەردا دەمێننەوە‪ ،‬چونکە بە قورساییی‬ ‫ڕووداوێــکــی تەنکەوە دەردەکــــەون‪ .‬هەروەتر‬ ‫ناونیشانی ڕۆمانەکەیش لە ڕووداوێکی زۆر بچکۆلە‬ ‫و ناچیزەوە وەرگیراوە‪ ،‬کە وا باشترە خوێنەر‬ ‫خۆی بیخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەو پێیەی کە جولی ئۆتسوکای ڕۆماننووس‪،‬‬

‫بە ڕەگــەز ژاپۆنییە و لە‬ ‫بـــارەی ژاپۆنییەکانەوە‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬هایکویەکی‬ ‫ماساهیدەی کــردووە بە‬ ‫پێشەکیی ڕۆمانەکەی‪ ،‬کە‬ ‫بەم جۆرەیە‪:‬‬ ‫ماڵەکەم سووتاوە‬ ‫ئێستا‬ ‫مانگ باشتر دەبینم‪.‬‬ ‫ســــووتــــانــــی مــــاڵ‪،‬‬ ‫دەکــرێــت لــە ڕۆمــانــەکــدا‬ ‫بە بەجێهێشتنی زێــد و‬ ‫خۆشەویستان لێکدانەوەی‬ ‫بۆ بکرێت‪ .‬هەروەها مانگ‬ ‫دەکــرێــت لــێــکــدانــەوەی‬ ‫ئەمەریکایەکی بۆ بکەین‪،‬‬ ‫کــە خــانــمــە بــووکــەکــان‬ ‫خــەونــی پێوە دەبینن‪.‬‬ ‫خــــودی ڕۆمــانــەکــەیــش‬ ‫چـــیـــرۆکـــی ژنـــەکـــانـــە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم جــولــی ئۆتسوکا‬ ‫فێمینیستانە نانووسێت‪،‬‬ ‫بەڵکوو بۆ ئەو ئەدەبیات‬ ‫و تەکنیکی نــووســیــن‬ ‫گرینگترن‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «بــوودای ناو هەورەبانەکە» کە لە یەکەمەوە‪ -‬کە ئینگلیزییە‪ -‬لە الیــەن وەرگێڕ‬ ‫‪٢٠١١‬ـدا چاپ و باڵو کرایەوە‪ ،‬هەر زوو خەاڵتە و هــاوکــاری «ڕەخــنــەی چــاودێــر»‪ ،‬سەیوان‬ ‫ئەدەبییەکانی لە دەوری خۆی کۆ کردنەوە‪ .‬وەک‪ :‬محەمەدەوە کراوە بە کوردی‪ .‬وەرگێڕ ئاماژەی‬ ‫خەاڵتی ئەدەبیی بترۆس‪ ،‬خەاڵتی پێن‪/‬فۆکنەر و بەوە دا کە‪« :‬سوپاس بۆ ئەو هاوڕێیەی ئەم‬ ‫ڕۆمانەی پێ ناساندم‪ ،‬کە وای کرد منیش بە‬ ‫کتێبی میللیی ئەمەریکا‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «بوودای ناو هەورەبانەکە» لە زمانی وەرگێڕانی دەنگێکی نو‌ێی ئەدەبی بە خوێنەرانی‬ ‫کورد بناسێنم‪ ».‬هەروەها ڕەوەز حەمەساڵحی‬

‫بــەڕێــوەبــەری «نــاوەنــدی غــەزەلــنــووس» کە‬ ‫ڕۆمانەکە چاپ و باڵو دەکەنەوە‪ ،‬بە ڕەخنەی‬ ‫چاودێری ڕاگەیاند‪« :‬زۆرمان پێ خۆشە کە ئەم‬ ‫ڕۆمانە حەفتە داهاتوو باڵو دەبێتەوە و جارێکی‬ ‫تر ڕۆمانی نووسەرێک چاپ دەکەین کە هیچی بە‬ ‫کوردی نییە‪».‬‬

‫"ئه‌فسانه‌ى ڕه‌شپێسته‌كان" له‌پاریسه‌وه‌ بۆ جیهان‬ ‫له ‌شانۆگه‌ریى تڕادسیۆنترو باش بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ زه‌به‌الحیى ته‌خته‌كه‌دا نه‌گونجا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاى هه‌زاره‌ى ئێستاشدا‪« ،‬فوڵى بێرجێر»‬ ‫گه‌ڕایه‌و‌ه بۆ پێشكه‌شكردنى نمایشى گۆرانیئامێزى‬ ‫ى و ئینگلیزیى‌و ئه‌مریكى‬ ‫سه‌ماگه‌رانه‌ى فه‌ڕه‌نسی ‌‬ ‫به‌بێ جیاكاریى‪ ،‬ب ‌ه كه‌مه‌ندكێشكردنى جه‌ماوه‌رى‬ ‫هه‌مه‌ڕه‌نگ‌ و فڕ‌ه ڕه‌گه‌ز بۆ جارێكى نوێ‪.‬‬

‫ئا‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬خه‌سره‌و مه‌حمود‬ ‫ئه‌و ده‌نگدانه‌وه‌یه‌ى شانۆگه‌ریى «ئه‌فسانه‌ی‬ ‫ڕه‌شپێسته‌كان»‪ ،‬لیریكیى سه‌مائامێز درووستی‬ ‫كرد‪ ،‬ك ‌ه ڤالێرى ڕودریگیز ده‌ریهێنابوو‪ ،‬له‌پاریس‬ ‫پااڵوتى بۆ گه‌شتێك ب ‌ه گوندى فه‌ڕه‌نسیدا‪ ،‬و‬ ‫ى و خۆرئاوایى‬ ‫له‌وێشه‌وه‌ بۆ شارگه‌لێكى ئه‌وروپی ‌‬ ‫به‌درێژایى ساڵى ‪.2015‬‬ ‫شانۆگه‌رییه‌ك ‌ه ل ـه‌س ـه‌ر ته‌خته‌ى «فوڵى‬ ‫بێرجێر»ى دێری ‌ن و گـــه‌وره‌ى پاریسیى‪ ،‬بۆ‬ ‫مــاوه‌ى سێ هه‌فت ‌ه پێشكه‌ش كرا‪ .‬به‌ڕاستیش‬ ‫ئه‌م شانۆیی ‌ه باشترین شوێن ‌ه بۆ پێشكه‌شكردنى‬ ‫ئه‌مجۆر‌ه نماییش ‌ه سه‌رنجڕاكێشانه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ى ل ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترینى هۆڵه‌كانى شانۆگه‌ریی ‌ه له ‌پایته‌ختى‬ ‫ف ـه‌ڕه‌نــســاداو ل ـ ‌ه جوانترینیشیانه‌‪ ،‬لوتكه‌ى‬ ‫شكۆیه‌كه‌یشى ل ‌ه په‌نجاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو و‬ ‫شه‌سته‌كا ‌ن و حه‌فتاكانیدا زانرا و سومعه‌یه‌كى‬ ‫جیهانیى ب ‌ه ده‌ست هێنا‪ ،‬به ‌جۆرێك ك ‌ه وای زاڵبوون به‌سه‌ر بڕگ ‌ه ته‌رحكراوه‌كانه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫لێ كرد شوێنێكى به‌رز بگرێت له ‌لیستى ئه‌و له‌نێوان ئـه‌و نماییش ‌ه مێژوییانه‌دا ك ‌ه «سێ‬ ‫شوێنانه‌دا ك ‌ه ده‌بێت گه‌شتیار له ‌پاریسدا سوارچاكه‌كه‌« پێشكه‌شی كردن _(سه‌باره‌ت‬ ‫سه‌ردانیان بكات وه‌ك په‌یڕه‌وكردنێك له ‌بورجى ب ‌ه ڕۆمانى ناودارى ئه‌لێكسانده‌ر دۆما» ك ‌ه چه‌ند‬ ‫ئیڤڵ‌و مۆزه‌خانه‌ى لۆڤه‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌سپێكى ڕاسته‌قینه‌ى له‌خۆگرتبوو‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫لیریكی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ـ‬ ‫ـش‬ ‫ـ‬ ‫ـای‬ ‫ـ‬ ‫ـم‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫ـر»‬ ‫«فـــوڵـــى بــێــرجــێـ‬ ‫ته‌خته‌ى شانۆییه‌ك ‌ه ڕایان ده‌كرد‪ ،‬له‌كاتێكدا ك ‌ه‬ ‫سه‌مائامێزه‌كانى ده‌خاته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵه‌مه‌ندن سواره‌كان زۆرانبازییان ده‌كردو ئه‌وانیش سواریان‬ ‫به ‌دیكۆرو پۆشاك ‌و فێڵه‌كانى بینینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بون‪ .‬ئه‌م شانۆگه‌ریی ‌ه بۆ زیاتر له ‌سێ ساڵى‬

‫بـه‌دواى یه‌كتردا ب ـه‌رده‌وام بوو‪ ،‬سه‌ركه‌وتنێكى‬ ‫به ‌ده‌ست هێنا‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك دوباره‌بوونه‌وه‌ى ل ‌ه‬ ‫ڕۆژگارى ئێستادا سه‌خت بێت‪ ،‬به‌تایبه‌تیش ك ‌ه‬ ‫هۆڵى شانۆى «فوڵى بێرجێر» پتر له ‌هه‌زار‬ ‫بینه‌ر ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا‪ ،‬خاوه‌ندارێتى‬ ‫«فوڵى بێرجێر» بۆ ده‌ستەى نوێ گوێزرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫دواتریش شوێنه‌ك ‌ه وای لێ هات ك ‌ه پێشوازیى‬

‫كۆت‌و به‌ندى كۆیالیه‌تى‬ ‫شانۆگه‌ریى «ئه‌فسانه‌ی ڕه‌شپێسته‌كان» ‪32‬‬ ‫و ئه‌كته‌ر و سه‌ماكار و گۆرانیبێژى كۆكرده‌وه‌‪،‬‬ ‫له ‌پاڵ گروپێكى میوزیكیى ك ‌ه پێكهاتبوو له‬ ‫‌د‌ه ژه‌نیارى كارامه‌‪ ،‬هه‌مووشیان به ‌شێوه‌یه‌كى‬ ‫سروشتى له ‌ڕه‌شپێسته‌كان بــوون‪ ،‬ب ـه‌وه‌دا ك ‌ه‬ ‫كاره‌ك ‌ه مێژووى میوزیكى ڕه‌ش ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬له‬ ‫‌ڕیش ‌ه ئه‌فریقیه‌كانیه‌و‌ه كاتێك ڕه‌شپێسته‌كان‬ ‫كۆیله‌بوو ‌ن و بۆ سوككردنى ئه‌ركى كۆیالیه‌تى‬ ‫گۆرانییان ده‌چڕى‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها نمایشه‌ك ‌ه جۆرى میوزیكى جاز ل ‌ه‬ ‫واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا ده‌خات ‌ه به‌رباس‪،‬‬ ‫ئینجا هى بلوز‪ ،‬له ‌پاشانیشدا گۆ سبیل به‌ره‌و‬ ‫ب و ئاڕ ئاندپى له‌سه‌رده‌مى نوێدا‪ .‬تابلۆ‬ ‫هێب هۆ ‌‬ ‫میوزیكیی ‌ه دانسه‌ر‌ه زیندوه‌كان ك ‌ه نمایشه‌كه‌ ل ‌ه‬ ‫خۆیان ده‌گرێت‪ ،‬ڕێگ ‌ه ب ‌ه بیستنێكى ناودارتر‬ ‫و به‌هێزتر ده‌ده‌ن لــه‌وه‌ى هه‌ریه‌ك ل ‌ه لویس‬ ‫ئارمسترۆنگ ‌و زى بالترز و ئیال فیتزجیڕاڵد و‬

‫ئه‌ریتا فرانكڵی ‌ن و تینا تیرنه‌ر و جیمس بڕاو ‌ن و‬ ‫ڕاى چارلز و مایكڵ جاكسۆن چڕیویانه‌و ژه‌نیویانه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه گه‌یشتن به‌ كاره‌كانى بیونیسى ‌و ڕیهانا ل ‌ه‬ ‫زه‌مه‌نى هاوچه‌رخدا‪.‬‬ ‫ده‌رهێنانى شانۆگه‌رییه‌ك ‌ه جیا ده‌كرێته‌و‌ه به‬ ‫‌باشێتى ‌و جوڵه‌و جوانیى ئیداره‌كردنى ئه‌و بڕگ ‌ه‬ ‫دانسه‌رانه‌ى سه‌رسامیى ده‌خه‌نه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‬ ‫‌فه‌زڵى سوكیى جوڵه‌ى هونه‌رمه‌ندان‪.‬‬ ‫هه‌موو گۆرانیه‌كیش ك ‌ه پێشكه‌ش كــراو‌ه له‬ ‫‌نمایشه‌كه‌دا‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا له‌گه‌رووى هونه‌رمه‌ندانى‬ ‫ه ـه‌ردو ڕه‌گــه‌زه‌و‌ه ب ‌ه پله‌ى یه‌كه‌م هه‌ڵقواڵوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ل ‌ه دڵ ‌و هه‌ست ‌ه قوڵه‌كانه‌وه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕاى‬ ‫ڕیتمى گشتیى نمایشه‌كه‌ش‪ ،‬ساتێك بۆ بینه‌ر‬ ‫جێناهێڵێت هه‌ناسه‌ وه‌ربگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تاك ‌ه ڕه‌گــه‌زیــش ك ـ ‌ه بــه ‌نێگه‌تیڤ له‌سه‌ر‬ ‫شانۆگه‌رییه‌كه‌ وه‌رده‌گیرێت‪ ،‬بریتیی ‌ه ل ‌ه ماوه‌ى‬ ‫نمایشه‌كه‌ى ك ‌ه چوار كاتژمێر تێپه‌ڕ ده‌كات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بابه‌ته‌ى ك ‌ه ده‌رهێنه‌ره‌ك ‌ه گۆڕینى له‌نمایشه‌كانى‬ ‫داهاتوودا به‌باش بینى‪ .‬ئه‌و دیمه‌نانه‌ش الده‌برێن‬ ‫ك ‌ه تایبه‌تن به‌كۆیالیه‌تیى سه‌ره‌تا و بڕگه‌ى تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه سه‌ركه‌وتنى باڕاك ئۆباماش له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانى‬ ‫ئه‌مریكادا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى تیشك بخات ‌ه سه‌ر ئه‌و ئاواز‌ه‬ ‫نــاودار‌ه جیهانیانه‌ى هه‌ریه‌ك ل ‌ه هونه‌رمه‌ندانى‬ ‫ناوبراو ئه‌ركى گوتنه‌وه‌یان ئه‌نجام دا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نمایشه‌كه‌ دوو كاتژمێر و نیو تێپه‌ڕ نه‌كات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫‪2‬‬

‫عێراقێکی تاریک لە ئەدەبیاتدا‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ فیڵ کلیدا‬

‫ئه‌ده‌ب‬ ‫و‬ ‫مێژووى ئارامبه‌خش‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫سازدانی‪ :‬گاردیان‪-‬کەیت کاڵۆوەی‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬

‫‪1‬‬ ‫كــورد وه‌ك چۆن له‌ جیهاندا له‌ ســۆنگه‌ی ســۆز و به‌زه‌یــی بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫مه‌ینه‌تبه‌ش سه‌یری كراوه‌‪ ،‬ئاواش سه‌یری ئه‌ده‌ب و هونه‌ری كراوه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌ده‌ب‬ ‫و هونه‌ری نه‌ته‌وه‌یه‌كی زوڵم لێكراوه‌‪ ،‬بۆیه‌ ده‌بینی یه‌كدوو شــاعیری كورد به‌‬ ‫درێژایی مێژوو ته‌نیا خه‌اڵتی تۆخۆلســكیان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬ئه‌و خه‌اڵته‌ش دوور و‬ ‫نزیك نرخ و به‌های هونه‌ریی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو خه‌اڵتی دابینكردنی بژێوییه‌‪ ،‬له‌وێشدا‬ ‫هه‌ر له‌ كونی ده‌رگای به‌زه‌یی و عه‌تفه‌وه‌ ته‌ماشای ئه‌ده‌ب و هونه‌رمان كراوه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌بینی ئێمه‌ شاعیری پله‌ یه‌ك و هونه‌رمه‌ندی پله‌ یه‌كمان كه‌مه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌وه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ته‌به‌نی كردنی ده‌زگای جیهانیی گه‌وره‌وه‌ هه‌یه‌ بۆ وه‌رگێڕان‬ ‫و باڵوكردنــه‌وه‌‪ ،‬پێم وایه‌ چه‌ندین ســاڵیش دیكه‌ش شــاعیرێكی باشــی كورد‬ ‫نابینــی ده‌قه‌كانی وه‌رگێڕدرێن بۆ زمانه‌كانی دنیا و به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ته‌نیا پێوســتیان به‌و شــیعرانه‌ هه‌یه‌ كه‌ باشترین نمونه‌ی پاڕانه‌وه‌ی كوردن له‌‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬جیهانیش به‌ شــوێن جوانییه‌كانی كورددا ناگه‌ڕێت‪ ،‬هێنده‌ی نه‌غمه‌ی‬ ‫ئه‌و نوسینانه‌ی پێخۆشه‌ كه‌ وه‌ك فریادڕه‌س وێنای ده‌كات‪.‬‬

‫فــیــڵ کــلــی ســەربــازێــکــی پێشووی‬ ‫مارینزەکانی ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمەریکایە‪ ،‬کــە لــە عــێــراق خزمەتی‬ ‫سەربازیی کردووە و لە دارتمس نووسینی‬ ‫داهێنەرانەی خوێندووە‪ .‬یەکەمین کتێبی‪،‬‬ ‫«دووب ــارە باڵوکردنەوەی سووپا‪ »،‬کە‬ ‫کۆمەڵەچیرۆکە‪ ،‬هــەر چیرۆکە و بە‬ ‫دەنگێکی جــیــاواز‪ ،‬شوێنیان عێراق و‬ ‫ئەمەریکایە دوای ئەوەی کارەکتەرەکانی‬ ‫لــە جەنگ دەگــەڕێــنــەوە‪ ،‬لــە ئەمەریکا‬ ‫بە چەپڵەلێدانێکی زۆرەوە چاپ و باڵو‬ ‫کــرایــەوە‪ .‬نیو یــۆرک تایمز دەڵێت»‬ ‫ئەنتیکەیە‪ ،‬دەتگەزێت‪ ،‬لە دوو سەرەوە‬ ‫دەتبڕێت و دڵیشت تەنگ دەکات‪ ،‬باشترین‬ ‫شتە تا ئێستا لەسەر ئەوەی جەنگ بەسەر‬ ‫ڕۆحی مرۆڤیدا دەهێنێت‪ ،‬نووسرابێت‪».‬‬ ‫پ‪ :‬تۆ کەی چوویتە ڕیــزی سووپای‬ ‫مارینەوە و بۆچیش؟‬ ‫لە کۆلێج قوتابیی نووسینی داهێنەرانەی‬ ‫ئینگلیزی و مێژوو بــووم‪ ،‬کە بڕیارم دا‬ ‫بچمە ڕیزی مارینزەوە پێش چوونیان بۆ‬ ‫جەنگی عێراق‪ .‬حــەزم لێ بوو خزمەتی‬ ‫واڵتەکەم بکەم و من کەسێکی تەنیا ڕۆحی‬ ‫نیم‪ ،‬جەستەییشم‪ -‬بۆکسباز و یاریزانی‬ ‫ڕەگبیم‪ .‬مەسەلەی خزمەتی گشتی لە‬ ‫خێزانەکەی ئێمەدا بەهادارە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫لە جەنگدا نەباین‪ ،‬گومانم هەیە بچوومایەتە‬ ‫سووپاوە‪ .‬بەو هیوایە بووم بچمە شوێنی‬ ‫بەرپرسیارێتی‪ ،‬تا بتوانم شتەکان بۆ‬ ‫باشتر بگۆڕم‪ .‬ئەوە ساتێکی مێژوویی بوو‪.‬‬ ‫نەمویست لە پەراوێزدا بمێنەوە‪ .‬لە ‪٢٠٠٣‬دا‬ ‫چوومە سوپاوە و لە ‪٢٠٠٥‬دا بوومە موالزمی‬ ‫دووەم‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ڕۆڵی تۆ چی بوو؟‬ ‫نامەوێت خۆم وا پیشان بدەم سوورەی‬ ‫بەرلەشکر بووم‪ ،‬من فەرمانبەری کاروباری‬ ‫گشتی بووم‪ .‬لەگەڵ میدیادا کارم دەکرد‬ ‫بەاڵم هەر لەسەر مێزەکەم دانەنیشتبووم‪.‬‬ ‫لــە ئــەرکــە سەربازییەکاندا هاوکاریم‬ ‫دەکرد‪ ،‬بەناو شار و دەوروبەری ئەنباردا‬ ‫دەگەڕام‪ ،‬لەگەڵ کۆمەڵێکی زۆر لە ماریندا‪.‬‬ ‫تەنیا مانگێک بوو لە عێراق بــووم‪ ،‬کە‬ ‫تەقینەوەیەکی خۆکوژیم لە حەبانییە‬ ‫بــە چــاوی خــۆم بینی‪ .‬خــۆکــوژەکــە لە‬ ‫ناوەڕاستی ئەو خێزانانەدا کە دەچوون بۆ‬ ‫مزگەوت خۆی تەقاندەوە‪ .‬بیرمە تەماشای‬ ‫نەشتەرگەرییەکەم کرد لەسەر زەوییەکە‬ ‫دەیانکرد‪ ،‬چونکە هەموو مێزەکان پڕی‬ ‫بریندار بــوون‪ .‬لە کاتی بینینی شتێکی‬ ‫وەهــادا زۆر سەختە پرۆسێسی بکەیت‪.‬‬ ‫ناتوانیت‪ .‬هەر ئــەوەنــدەت پێ دەکرێت‬ ‫کارەکەت بکەیت‪ .‬دواتر بیر دەکەیتەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬دواتر دەنووسیت لە بارەیەوە؟‬ ‫بەڵێ‪ .‬من زۆر ڤێرژنی عێراقم بینی‪ ،‬کە‬ ‫ڕادیکااڵنە جیاواز بوون‪ .‬سەخت دەبوو بۆ‬ ‫من بگەڕێمەوە و بڵێم‪ :‬ئەمە بوو ئەزموونی‬ ‫عێراق‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئەو کاتەی لەوێ بوویت‪ ،‬دەتزانی‬ ‫دواتر لە بارەی جەنگەوە دەنووسیت؟‬ ‫کە چووم هیچ هەستێکی ڕوونم نەبوو‪،‬‬ ‫کە من دواتر لە بارەی جەنگەوە دەنووسم‪.‬‬ ‫بەاڵم تۆم سالی– مامۆستایەکی منە و‬ ‫شاعیرێکی مەزنی ئەمەریکییە‪ -‬جەختی‬ ‫کـــردەوە بــەر لــەوەی بــڕۆم‪ ،‬تۆلستۆی‪،‬‬ ‫هەمنگوەی‪ ،‬ئایزک بەیبڵ و دەیڤد جۆنس‬ ‫بخوێنمەوە‪ .‬ئەو پێی وا بوو گرنگە بزانیت‬ ‫عەقڵە مەزنەکان چییان هەبووە لە بارەی‬ ‫جەنگەوە بیڵێن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬تۆ زۆر چــاک لەسەر جیاوازیی‬ ‫نێوان ژیانی سەربازی و ژیانی مەدەنی‬ ‫دەنووسیت‪ .‬گەڕانەوەت لە عێراقەوە بۆ‬ ‫ئەمەریکا چۆن کەوتەوە بۆ خۆت؟‬ ‫لە شــاری ئەنبار‪ ،‬شتگەلی تۆقێنەر‬

‫««‬

‫تۆم سالی جەختی کردەوە بەر لەوەی بڕۆم بۆ عێراق‪،‬‬ ‫تۆلستۆی‪ ،‬هەمنگوەی‪ ،‬ئایزک بەیبڵ و دەیڤد جۆنس‬ ‫بخوێنمەوە‪ .‬ئەو گوتی گرنگە بزانیت عەقڵە مەزنەکان‬ ‫چییان هەبووە لە بارەی جەنگەوە بیڵێن‬ ‫ڕوویان دا‪ .‬نزیک بە شوێنێکی نەشتەرکاری‬ ‫دەژیام‪ ،‬کە مارینزە بریندارەکان و خەڵکی‬ ‫مەدەنی و یاخیبووەکانیان بۆ دەهێنا‪.‬‬ ‫مارینێک کــە یاخیبوویەک برینداری‬ ‫کردبوو‪ ،‬ڕێی تێ دەچوو لەگەڵ هەمان ئەو‬ ‫یاخیبووەدا کە برینداری کردووە پێکەوە‬ ‫بهینرێنە ئــەوێ‪ .‬چ سەیروسەمەرەیەکە‬ ‫ئــەوە‪ ،‬بە پێچەوانەی جەنگی جیهانیی‬ ‫یەکەم و دووەمـــەوە‪ ،‬دەتوانیت سواری‬ ‫فڕۆکەیەک ببیت و لە چەند سەعاتێکدا‬ ‫بگەیتەوە واڵتەکەی خۆت‪ .‬وەختێکم زانی‬ ‫لە مادیسن ئاڤینیو پیاسەم دەکرد‪ -‬جوان‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم هەستم بە نامۆیی دەکرد‪ .‬ئەمە‬ ‫دڵی دادەخورپاندم‪ .‬ئەم هەستە نیشتبووە‬ ‫سەر یەک دوای ئەوەی بڕیارم دا لە مارینز‬ ‫بێمە دەرەوە‪ .‬مارینزی ترم دەناسی‪ ،‬کە‬ ‫بڕیاریان دابوو بگەڕێنەوە– خەڵکێک بوون‬ ‫ماوەماوە دەگەڕانەوە بۆ خزمەت‪ .‬ئەوەتا‬ ‫من گەڕابوومەوە بۆ ژیانێکی ئیسراحەت‪.‬‬ ‫من هەمیشە بەشێک بووم لەو کۆمەڵگەیەی‬ ‫مەترسی تێیدا مەسەلەی مردن و ژیانە‪-‬‬ ‫شوێنێک شتگەلێکی تێدا ڕوو دەدەن‪،‬‬ ‫کە دەرەنجامی مۆڕاڵیی گــەورەیــان لێ‬ ‫دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫چیرۆکەکانت پڕن لە نیگەرانی دەربارەی‬ ‫ئەوەی خەڵکانی مەدەنی کاردانەوەیان بۆ‬ ‫چیرۆکی جەنگ چۆن دەبێت‪.‬‬ ‫بێدەربەستیی خەڵکی مەدەنی مایەی‬ ‫نائومێدییەکی زۆرە‪ .‬وەک مارینز‪ ،‬ئێمە‬ ‫بۆ کارێک خۆمان نــاونــووس دەکەین‪،‬‬ ‫کە دەشێت مەترسییەکی زۆری تێدا‬ ‫بــێــت‪ ،‬ئێمە خــۆمــان دەدەیــنــە دەســت‬ ‫سیاسەتی ئەمەریکی‪ ،‬بــەو هیوایەی‬ ‫ئــەوان بەرپرسیارێتی بخەنە سەرشانی‬ ‫ســەرکــردەکــان‪ .‬ئێمە بــەو متمانەیەوە‬ ‫دەجەنگێین‪ ،‬کە خەڵکی مەدەنی کەسێکی‬ ‫نەشیاویان وەک سکرتێری بەرگری پێ‬ ‫قبووڵ نەبێت‪ .‬کاتێک تۆ دەگەڕێیتەوە‬ ‫و بێدەربەستییەکەیان دەبینی‪ ،‬ئەوە لە‬ ‫نائومێدی زیاتر دەکەوێتەوە‪ .‬ئەو شتەی کە‬ ‫تۆ بە قووڵی گرنگیت پێ داوە و بەشدار‬ ‫بوویت تێیدا‪ ،‬ئەوان تێی نەگەیشتوون‪.‬‬ ‫پ‪ :‬دڵنیایت کە ئەوە بێدەربەستییە؟‬ ‫ئایا سرووشتی نییە کە نەتەوێت گرنگی‬ ‫بە جەنگ بدەیت‪ ،‬ئەگەر ئەوەندە بەختت‬

‫هەبێت ناچار بەوە نەبیت؟‬ ‫جەنگ شتێکی دڵخۆشکەر نییە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئاڵۆزیشە– ئێمە حــەز دەکــەیــن سادە‬ ‫بێت‪ .‬ئێمە حەز دەکەین ئەو سەربازانەی‬ ‫گەڕاونەتەوە‪ ،‬یان وەک پاڵەوانی بەهێز‬ ‫یان نێگەتیڤانە وەک نەخۆشی دەروونی‪،‬‬ ‫ئەژمار بکەین‪ ،‬لە کاتێکدا ئەمە زۆر جار‬ ‫تێکەڵکردنێکی ئــاڵــۆزە‪ .‬تۆ دەتوانیت‬ ‫شانازی بکەیت و هەست بەو ملمالنێیەش‬ ‫بکەیت‪ ،‬کە جەنگ چ ناشرینییەکی ڕووتە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئــەوانــەی هەڵسەنگاندنیان بۆ‬ ‫کارەکانت کــردووە‪ ،‬قورسایییان لەسەر‬ ‫هێڵێک دانــــاوە‪ ،‬کــە خەڵکی مەدەنی‬ ‫بە «بەرچاوبرسی‪ ،‬قەڵەو‪ ،‬شەهوانی‪،‬‬ ‫بەکاربەری مەتریاڵیست» وەسف دەکات‬ ‫و «لەوە تەمبەڵترن» هەڵەکانی خۆیان‬ ‫ببینن‪ .‬تۆ بە مەبەست ویستووتە خوێنەر‬ ‫وەها لێ بکەیت ڕەخنە لە خۆی بگرێت؟‬ ‫گرنگە گریمانەکان هێندە بەهێز نەبن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا هیچ کەس لە چیرۆکەکانی‬ ‫مندا وا دانەنراوە ئەوەی دەیڵێت حەقیقەتی‬ ‫ڕەها بێت‪.‬‬ ‫پ‪ :‬بۆچی وەها پێ دەچێت بۆ ئەوانەی‬ ‫لە جەنگ دەگەڕێنەوە زۆر زەحمەت بێ‪،‬‬ ‫لەگەڵ شەریکی سێکسواڵیی ژیانیاندا‬ ‫پێکبێنەوە؟‬ ‫تۆ بە ئەزموونێکی چڕدا ڕۆیشتوویت‪ ،‬کە‬ ‫بووەتە هۆی گۆڕانت؛ کاتێک تێدەگەیت تۆ‬ ‫کێیت‪ ،‬دەبێت خۆت ڕێکخەیتەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫بۆچوونی گرفتئامێز لە سوپادا هەن‪،‬‬ ‫دەربارەی ژن و دەربارەی پیاوبوون‪.‬‬ ‫پ‪ :‬تۆ هەستێکی هێندە بەهێزت بۆ‬ ‫زمانێکی پیاوانە هەیە‪ -‬نووسینەکەت وا‬ ‫دێتە پێشچاو خۆی لە خۆیدا توندوتیژییەکی‬ ‫هەڵگرتبێت‪.‬‬ ‫هەندێجار زمانی پیاوانە بۆ دەمامکردنە‬ ‫بۆ ئەو شتانەی خەڵکی ئامادەیییان نییە‬ ‫وەک خۆیان مامەڵەیان بکەن‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایا قسەکردن دەرب ــارەی جەنگ‬ ‫هەمیشە تابۆ بووە؟‬ ‫لە چیرۆکەکەی مندا «ئۆپەراسیۆنە‬ ‫ســایــکــۆلــۆجــیــیــەکــان» نــوکــتــەیــەکــم‬ ‫نووسیوەتەوە‪« :‬گڵۆپ گۆڕینێک چەند‬ ‫سەربازی ڤێتنامیی دەوێت؟» وەاڵم «تۆ‬ ‫ناتوانی بزانیت‪ ،‬تۆ لــەوێ نەبوویت‪».‬‬

‫کارەکتەرەکەم دەزانــێ بیرۆکەی پشت‬ ‫نوکتەکە هەڵەیە‪ ،‬بەاڵم بەئاگایە لەوەی ئەو‬ ‫نوکتەیە لە کولتوورەکەدا چۆن کاری خۆی‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئەگەر ئەوسا ئــەوەت بزانیایە کە‬ ‫ئێستا دەیزانیت‪ ،‬هێشتا هەر دەچوویتە‬ ‫ڕیزی مارینەوە؟‬ ‫من شانازی بــەو خزمەتەوە دەکــەم‪.‬‬ ‫هەستێکی زۆرم بۆ ئەو بڕیارانە هەیە‬ ‫کە وەک واڵتێک داومــانــن‪ .‬بــەاڵم ئەوە‬ ‫چیرۆکێکی ترە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬نووسین ژیانەوەیەکی تێدا بوو؟‬ ‫شت هەبوون پێویست بوو بیریان لێ‬ ‫بکەمەوە و نووسین شێوازێکی زۆر ورد بوو‬ ‫بۆ ئەوە‪ .‬ئەوە پرۆسەیەک بوو بۆ فڕێدانە‬ ‫دەرەوە و هەڵکەندنی قووڵتر‪ .‬زۆر چیرۆک‬ ‫هەبوون تووڕە و زویریان کردم‪ .‬هەستی‬ ‫من بۆ ئەو ‪ ١٠‬ساڵەی دوایی لەوە باشتر‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬تۆ بـــەردەوام دەبیت لە نووسین‬ ‫دەربارەی جەنگ؟‬ ‫نامەوێت تا ژیانم مابێت دەربارەی عێراق‬ ‫بنووسمەوە‪ ،‬بەاڵم من ئێستا لە برووکلن‬ ‫دەژیم و کار لەسەر ڕۆمانێک دەکەم‪.‬‬ ‫پ‪ :‬تۆ لەم دواییانەدا لەگەڵ هاوڕێیەکی‬ ‫دەرچووت لە دارتمس‪ ،‬جێسیکا ئالڤەرێز‬ ‫هاوسەرگیریت کرد‪ ،‬ئایا ئەو لەوە تێدەگات‬ ‫تۆ بە چیدا تێپەڕیویت؟‬ ‫مــن بــۆ مـــاوەی ‪ ١٠‬ســاڵ جێسیکام‬ ‫ناسیوە‪ .‬چیرۆکەکانی خوێندوومەتەوە و‬ ‫فیدباکی بەسوودی داومەتێ‪ .‬کاتێک تۆ لە‬ ‫شوێنێکی تاریکدا کاتت بردە سەر و توانیت‬ ‫بگەڕێیتەوە بۆ الی ئەو کەسەی خۆشت‬ ‫دەوێت‪ ،‬تۆ تەواو بەئاگا دەبیت لە خۆت و‬ ‫بە تەواوی لە ئێستادا دەژیت‪.‬‬ ‫• ڕۆمانی «دووبـــارە باڵوکردنەوەی‬ ‫سووپا» خەاڵتی ناشناڵ بوک ئەوۆردی‬ ‫‪٢٠١٤‬ـی بە دەست هێنا‪( .‬و‪ .‬ک‪).‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫‪http://www.theguardian.‬‬ ‫‪com/books/2014/mar/16/‬‬ ‫‪phil-klay-desire-serve-my‬‬‫‪country-us-marine‬‬

‫‪2‬‬ ‫بوونی مانیفێســتی ئه‌ده‌بیی‪ ،‬بۆ مێژوو زۆر گرنگه‌‪ .‬ئه‌دیبانی ئێمه‌ به‌باشــی‬ ‫ئاوڕیــان له‌ به‌های باڵوكردنه‌وه‌ی مانیفێســت نه‌داوه‌ته‌وه‌‪ .‬زۆربه‌ی ئاراســته‌ و‬ ‫ره‌وتــه‌ ئه‌ده‌بییــه‌كان لــه‌ دوای مانیفێســته‌وه‌ خۆیان ســه‌لماندووه‌ و بوونه‌ته‌‬ ‫قۆناغێكــی جیــا له‌وانــی پێش خۆیــان‪ .‬لــه‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و به‌هایه‌ گــه‌ر بێینه‌‬ ‫ســه‌ر تێپه‌ڕانــدن‪ ،‬ئه‌وا من پێم وایه‌ هیــچ جیاوازییه‌كی ئه‌وتــۆ نییه‌ له‌ نێوان‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانــی پێش و پاش باڵوكردنه‌وه‌ی مانیفێســته‌كان‪ .‬بۆ نمونه‌ جیاوازی‬ ‫شــیعرێكی شێركۆ بێكه‌س چییه‌ له‌ پێش و له‌ دوای باڵوكردنه‌وه‌ی مانیفێستی‬ ‫روانگه‌؟ بێگومان هیچ‪ .‬حســێن عارف دوای باڵوكردنه‌وه‌ی مانیفێســتی روانگه‌‬ ‫ئایــا زمــان و داڕشــتن و ته‌كنیكــی چیرۆكه‌كانی گۆڕا؟ بێگومــان نه‌خێر‪ .‬خۆ‬ ‫دوای روانگه‌‪ :‬جه‌اللی میرزا كه‌ریم شیعری جیاوازی نه‌نوسی‪ .‬به‌اڵم ناكرێت له‌‬ ‫مێژووی شــیعری تازه‌ی كوردیدا باس له‌ گرنگی مانیفێســتی روانگه‌ نه‌كرێت‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نــده‌ بۆ خودی به‌رهه‌می ئیمزاكه‌رانی مانیفێســته‌كه‌ش هیچ ئیزافه‌یه‌كی‬ ‫ئیبداعی نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر به‌های مێژووی خۆی پاراستووه‌‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫نه‌ك ئاشــته‌وایى كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬به‌ڵكو وێرانبوون و ئاژاوه‌یش له‌ ده‌ســتی ژن‬ ‫دایه‌‪ ،‬بیرمان نه‌چێ‌ به‌ پێی ئه‌فســانه‌كانیش ســاتى دروســتبوونی دنیا له‌ رێی‬ ‫ژنــه‌وه‌ بــووه‌‪ ،‬به‌ پێی ئایــن و ئه‌فســانه‌كانیش بێت‪ ،‬ئه‌وا ژن له‌ په‌راســووی‬ ‫پیــاوه‌وه‌ دروســت بووه‌‪ ،‬كه‌واته‌ كاتێك بیر له‌ ژنێــك ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا بیرمان‬ ‫بۆ شــتێكی نامۆ نه‌چووه‌‪ ،‬ئه‌و په‌راســووی خۆمانه‌‪ ،‬ئه‌و ژنه‌ی له‌ شیعردایه‌ به‌‬ ‫ته‌نیــا تاكه‌ ژنێك نییه‌‪ ،‬راســتی‪ ،‬كۆكه‌ره‌وه‌ی هه‌موو ئــه‌و ژنانه‌یه‌ له‌ ژیانماندا‬ ‫خۆشمانویستوون‪ ،‬ئه‌و ژنه‌ له‌ شێوه‌ی ئاسمانێك ‌ه جێی سه‌ری هه‌موو پیاوه‌كانی‬ ‫لــێ‌ ده‌بێتــه‌وه‌‪ .‬ئه‌و ژنه‌ پاســاو ده‌داتــه‌ ئاده‌م كه‌ ناهه‌ق نه‌بووه‌ ســێوێكی له‌‬ ‫ده‌ســت وه‌رگرتووه‌ و خواردویه‌تی و به‌ هه‌شــتی له‌ ده‌ســتداوه‌‪ ،‬هه‌قبوو نه‌ك‬ ‫سێو‪ :‬باینجانیشى به‌ خاوی بخواردایه‌‪ .‬ژن سه‌راپای زانست ئاوه‌ژوو ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌یســه‌لمێنێ‌ كه‌ تیۆره‌كه‌ی داروین هه‌ڵه‌یه‌ و ئینســان له‌ په‌پووله‌وه‌ گه‌شــه‌ی‬ ‫كردووه‌‪ :‬نه‌ك له‌ مه‌یمون‪ .‬جیاوازی نێوان ئه‌و ژنه‌ی ناو تێكسته‌كان و ئه‌وانه‌ی‬ ‫ناســیومانن‪ ،‬جیاوازی نێوان جۆگه‌له‌ و ئاوی ناو بوتڵه‌‪ ،‬ئاوی ناو بوتڵ ڕاســته‌‬ ‫پاك و جوان و پۆشــته‌یه‌ و به‌ عاقڵی و به‌ ئه‌ده‌به‌وه‌ له‌ســه‌ر مێز دانیشــتووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئاوێكی زیندانییه‌‪ ،‬كه‌چی ئاوی جۆگه‌له‌ و كانی ئاوێكه‌ به‌ ئاره‌زووی خۆی‬ ‫ده‌ڕژێ‌ و ده‌پرژێ‌ و شێتانه‌ ئاراسته‌ وه‌رده‌گرێ‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ئه‌مه‌م له‌ زۆر كه‌س بیســتووه‌ كه‌ قســه‌ی نه‌ســته‌ق كۆڵه‌گه‌ی ئاشــته‌وایی‬ ‫مرۆڤه‌كانه‌‪ ،‬دیسان من به‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌بینم‪ :‬ته‌مبه‌ڵترین و كۆنخوازترین قسه‌‬ ‫بۆ روناكبیر گرتنه‌به‌ری رێگه‌ی گه‌ڕانه‌ به‌ شــوێن داڕشــتنی قســه‌ی نه‌سته‌ق‪،‬‬ ‫چونكه‌ قسه‌ی نه‌سته‌ق فیكرێكی هاوبه‌شه‌‪ ،‬فیكرێكی گشتگیره‌ و بۆته‌ كۆڵه‌گه‌ی‬ ‫ئه‌و كه‌ســانه‌ی نه‌یاری نوێخوازین‪ ،‬ئه‌و كه‌ســانه‌ی ده‌یانه‌وێ‌ یاســا و ڕێساكان‬ ‫وه‌كــو خۆیان بمێننه‌وه‌‪ ،‬چۆن ده‌كرێت ئه‌ده‌ب وه‌ك كارێكی زاتی و فه‌ردانیی‪،‬‬ ‫له‌ســه‌ر فكرێكی ده‌ســته‌جه‌معی بنیــاد بنرێت؟ فكرێك كه‌ هه‌مــوو بناغه‌كه‌ی‬ ‫له‌ســه‌ر ئه‌وه‌ بنیاد نراوه‌ (ده‌ست به‌ كاڵوی خۆته‌وه‌ بگریت) و كه‌سێكی شیاو‬ ‫بیت له‌ناو دابونه‌رتێكی نه‌شــیاو‪ ،‬قســه‌ی نه‌سته‌ق‪ :‬قســه‌ی ئه‌وانه‌یه‌ نایانه‌وێ‌‬ ‫ئینســان و جیهان بگۆڕێت و پێشبكه‌وێ‌‪ ،‬قسه‌ی نه‌سته‌ق ڕاكشاندنی به‌ زۆری‬ ‫ئێســتا و ئاینده‌یه‌ له‌نــاو قه‌بری ڕابردوودا‪ ،‬گه‌ڕاندنــه‌وه‌ی ئه‌بجه‌دییه‌ته‌ بۆ ناو‬ ‫فه‌رهه‌نگــی ڕابردووخــوازی‪ .‬بێجگه‌ له‌ له‌ناو بردنی گــه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌‪ ،‬بێجگه‌‬ ‫لــه‌وه‌ی تــاك له‌ پشــت دیواری قســه‌ی ئه‌وانیتره‌وه‌ ســه‌نگه‌ر بگــرێ‌‪ ،‬په‌ند و‬ ‫حیكمه‌ت یانی چی؟‬ ‫‪5‬‬ ‫له‌ زۆر كه‌ســم بیســتووه‌ كه‌ كورد په‌ند له‌ مێژوو وه‌رناگرێت و ســوودی ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫نابینێــت‪ ،‬من به‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌بینم‪ ..‬كورد‪ :‬هه‌میشــه‌ باس له‌ مێژووێك ده‌كا‬ ‫كه‌ به‌ ســووده‌‪ ..‬كه‌ قازانجی بۆ ئــه‌وه‌ هه‌بووه‌ وا تێبگات زیره‌كترین نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫دنیایــه‌‪ .‬خوێندنه‌وه‌ی مێژوو ده‌بێ‌ زیان به‌ بیركردنه‌وه‌ بگه‌یه‌نێت‪ ،‬زیان به‌ باو‬ ‫و زانراو و ناســراوی كۆمه‌ڵ بگه‌یه‌نێت‪ ،‬ڕاســتیی الی كورد هه‌میشــه‌ به‌ سوود‬ ‫بووه‌‪ :‬خۆى ده‌بێت ڕاستی برینداركه‌ر بێت نه‌ك ئارامبه‌خش‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫تەوەر‪ :‬هونەر لە سەردەمی داعشدا‬ ‫ئامادەكاری تەوەر‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هونەر‪( ،‬بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو بوارەکان)‪ ،‬وەک کایەیەکی‬ ‫جوانیناســی و مرۆڤدۆســتی‪ ،‬لەو ســەردەمانەدا کە جەنگ و ناشــیرینی‬ ‫بوونیــان هەیە‪ ،‬دەشــێت هــەم وەک قوربانی ســەیر بکرێــت‪ ،‬هەم وەک‬

‫فریادڕەســیش‪ .‬قوربانییە بەوەی کە هەموو شتێکی جەنگ دژی جوانی و‬ ‫مرۆڤدۆستییە و فریادڕەسیش‪ ،‬وەک تەنها ئامرازی پارێزەری مرۆڤبوونمان‬ ‫و پاراســتنی جوانییەکانمان‪ .‬لەم سەردەمەدا کە داعش لەبەردەرگامانە و‬ ‫ڕۆژانە خوێن و سووتان و سەربڕینمان پیشان دەدرێت‪ ،‬چۆن باسی هونەر‬

‫بکەین‪ ،‬هونەر و جوانی لە کوێی ئەم ســەردەمەدان کە داعشــی تێدایە؟‬ ‫هونەر چی پێ دەکرێت؟‬ ‫ڕەخنەی چاودێر بە پێویستی زانی هونەر لە سەردەمی داعشدا‪ ،‬بکاتە‬ ‫تەوەرەیەک و هەرجارە و هونەرمەندێک بدوێنێت‪.‬‬

‫دێرین حامید‪:‬‬

‫پایتەختی ڕۆشنبیری هۆڵێکی شانۆی نییە‬ ‫بەاڵم بووە بە النکەی سەلەفییەت‬ ‫*بەڕێزتــان وەک هونەرمەندێــک‪،‬‬ ‫چــۆن بیر لە داعش دەکەنــەوە‪ ،‬پێتانوایە‬ ‫ئــەو ڕێکخــراوە‪ ،‬نموونەیەکــی زینــدوو و‬ ‫بەرجەســتەی دونیای مۆدێرن بێت‪ ،‬یاخود‬ ‫گرێــدراوی مێژوویەکــی هــەزاران ســاڵەی‬ ‫لەپێشینەیە؟‬ ‫دێرین حامید‪ :‬من پێموایە لەبەر ئەوەی‬ ‫ئێمــە لــەم ســەردەمەدا دەژیــن و لەدایک‬ ‫بــووی ڕۆژگارێکیــن کــە بــە ســەردەمی‬ ‫مۆدێــرن ناوزەنــد دەکرێــت‪ ،‬ئــەوا هەموو‬ ‫ئەو شتانەشی کە لەم ســەردەمەدا دەژین‬ ‫و دەبــن بــە دیاردەو تێیــدا لەدایک دەبن‪،‬‬ ‫ئەوا هەڵقواڵوی ئەو سەردەمەن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ئێمــە ئەگــەر ڕێکخراوی داعــش وەرگرین‪،‬‬ ‫ئــەوا ئــەم ڕێکخــراوە ڕاســتە بانگەشــە‬ ‫بــە ئایینێکــی دیاریکــراو کــە ئیســامە‬ ‫دەکــەن و دەیانەوێت بیســەپێنن بەســەر‬ ‫مرۆڤایەتیدا‪ ،‬بەاڵم ئەمە لەو ڕاســتییە کەم‬ ‫ناکاتەوە‪ ،‬چۆن دەی سەلمێنێت سەردەمی‬ ‫مۆدێرنەو کەرەســتەکانی مۆدێرنێتی چۆن‬ ‫دەتوانــن کارەســاتی گــەورە بخوڵقێنــن‪.‬‬ ‫دەکرێــت بــە جۆرێکی تریش شــیکردنەوە‬ ‫بــۆ ئــەم مەســەلەیە بکەیــن‪ ،‬ئەویش بەم‬ ‫جۆرە ڕاســتە داعش هەڵگــری ئایدیایەکی‬ ‫توندوتیژو مەترسیدارەو هەموو سنورەکانی‬ ‫ئەخالقیی تێپەڕانــدووە‪ ،‬ئەمەش لەڕێگەی‬ ‫جێبەجێکردنــی فیکرو فیقهی دینییەوە کە‬ ‫ســەدان ساڵە و لە سەردەمی خەالفەتەوەو‬ ‫بەپێــی بەرژەوەنــدی کەس و شــوێنەکان‬ ‫دارێژراوەتــەوەو بەناوی خواوە کارەســاتی‬ ‫گــەورەی خوڵقانــدووە‪ ،‬بــەاڵم بەشــێکی‬ ‫گــەورەی هــۆکاری ســەرهەڵدانی ئــەم‬ ‫ڕێکخــراوە پەیوەنــدی بــە کاردانەوەکانی‬ ‫ڕێکخراوە مۆدێرن و دەوڵەتە ســەرمایەدارو‬ ‫مۆدێرنەکانــەوە هەیە کە ڕۆڵیــان هەبووە‬ ‫لــە تەشــەنەکردنی کاری تیرۆریســتی و‬ ‫پەرەپێدانی لەڕێگەی ئەوەی کە هەمیشــە‬ ‫ئەمانــە بەنــاوی ڕێگرتــن لــە تیــرۆرەوە‬ ‫بەکارەکانیــان جۆرێــک لــە کاردانەوەیان‬ ‫دروســت کردووە کە کەســی تیرۆریست و‬ ‫کاری تیرۆر زیاتر تەشــەنە بکات و پەرەی‬ ‫پێ بدرێت‪ .‬لەالیەکی ترەوە هەر چەن فۆرمی‬ ‫ئەندامانــی داعش یەکە بــە یەکە لە ڕووی‬ ‫جلوبەرگ و شــکڵەوەو تەنانەت نووســینی‬ ‫سەر ئااڵکەیان‪ ،‬دەمانبەنەوە بۆ سەردەمێکی‬ ‫دێریــن و ئەو ڕۆژانەمــان وەبیر دەهێننەوە‬ ‫کــە بەســەردەمی فتوحــات ناســراوەو لە‬ ‫بیابانەوە بە زەبری شمشێر‪ ،‬ئیسالم بەسەر‬ ‫کۆمەڵــگای بەشــەریدا دەســەپێنرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمانە لەگەڵ ئەم فۆرمەیاندا شمشــێریان‬ ‫فڕێداوەو ئەســپەکانیان وازلێهێناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تــەواوی پێشــکەوتووترین بەرهەمەکانــی‬ ‫مۆدێرنــە لە تویتەرو فەیســبوکەوە بیگرە‬ ‫بۆ باشــترین جــۆری چــەک و ئۆتۆمۆبێل‬ ‫لەبەردەســتیاندایە‪ .‬لەگەڵ ئەمانەشدا گەر‬ ‫ســەیری ئەندامانــی ئەم ڕێکخــراوە بکەین‬ ‫دەبیبین‪ ،‬بەشێکی زۆریان لە واڵتانی تەواو‬ ‫مۆدێرنــی ئەوروپی و ئەمریکییەوە هاتوون‬ ‫و لە ڕیــزی ئەم ڕێکخــراوەدان‪ .‬بەدیوێکی‬ ‫تــردا‪ ،‬ئەم ڕێکخــراوە هەندێک لە بۆچوونە‬ ‫کالسیکی و کۆنەکانی ناو فیقهی ئیسالمیان‬ ‫لە ســەردەمە کۆنــەکان دەرهێناوە و ڕێک‬ ‫بەپێی ئەم سەردەمەو ئەمڕۆمان مۆدێرنیان‬ ‫کــردووە‪ ،‬ئەمــەش لە جۆری ســەربڕین و‬

‫ئەو پۆشــاکانەی بۆ قوربانییەکان بەکاری‬ ‫دێنــن هەتاوەک و ئەو شــێوازو تەکنیکەی‬ ‫کــە وێنــەی قوربانییــەکان و کــردارە‬ ‫تیرۆریستییەکانی پێ دەگرن‪.‬‬ ‫بۆیــە کورتــەی بۆچوونەکــەم دەکرێت‬ ‫لەمــەدا بێــت‪ ،‬ڕاســتە فۆڕمــی داعــش و‬ ‫ئــەو فیکرەیــەی بانگەشــەی بــۆ دەکەن‬ ‫دەگەڕێتەوە ســەدەها ساڵ و بگرە بۆ ئەو‬ ‫کاتەی لەسەر زەویدا بەناوی خواوە چەندین‬ ‫ئاین دەرکەوتن و لە پێناو شــەرعییەتدان‬ ‫بە خۆیان شــەڕیان پەرپــا کرد‪ ،‬هەتاوەک‬ ‫و جەنگەکانــی یەکــەم و دووەم و جەنگی‬ ‫ئەم سەردەمەمان کە بەناوی جەنگی دژ بە‬ ‫تیرۆر سەری هەڵداوە‪ ،‬بە تەواوی لەناو ئەم‬ ‫ڕێکخراوەدا بوونیان هەیە و بەشێکن لێی‪،‬‬ ‫بۆیــە پێموایە داعش کۆکراوەی ســەرجەم‬ ‫دژو توندووتیژییەکانــی زۆربەی ســەردەم‬ ‫و ســاتەکانی ئــەم ناوچەیــەو تەنانــەت‬ ‫جیهانیشە لە خراپترین و بە دەسەاڵتترین‬ ‫ئاستیدا کە خۆی مانیفێست دەکات‪.‬‬ ‫*ئــەوەی دەردەکەوێــت‪ ،‬داعــش دژی‬ ‫هەمــوو بەهایەکــی مرۆڤایەتــی و جوانی‬ ‫دەوەســتێتەوە‪ ،‬ئایا لــەم بارودۆخەدا‪ ،‬کە‬ ‫داعــش هەیەو ڕۆژانە ڤیدیۆی ســەربڕین و‬ ‫ســوتاندن دەخاتە بەردەم هەســتەکانمان‬ ‫و تێکدانــی مۆزەخانــەو مێــژووی هەزاران‬ ‫ســاڵە باڵو دەکاتــەوە‪ ،‬چۆن بیر لە هونەر‬ ‫بکەینەوە لە سەردەمێکدا کە داعشی تێدا‬ ‫دەژی؟‬ ‫دێریــن حامید‪ :‬دەبێــت کەمێک لەگەڵ‬ ‫خۆماندا ڕاســتگۆبین‪ ،‬ئایا بەڕاستی لەالی‬ ‫ئێمــە شــتێک هەیە بەنــاوی کولتــوور و‬ ‫بایەخی کولتــووری؟ من لێــرەدا کولتوور‬ ‫بە مانا فراوانەکــەی بەکاردەبەم کە تێیدا‬ ‫ئەدەب و هونەر و فیکر دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دەتوانــم بڵێــم‪ ،‬لەســەر ڕووی زەوی‪،‬‬ ‫بەدبەختریــن و جاهیلترین میللەت لەڕووی‬ ‫کولتوورییــەوە گــەر ئێمــە نەبیــن‪ ،‬ئــەوا‬ ‫بێگومان لەپێشینەکانین‪ .‬هۆکاری ئەمەش‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ ئــەو دەســەاڵتە یەک بە‬ ‫یەکانەی کە لــەم ناوچەیەدا بوون و کورد‬ ‫وەک میللەت و نەتەوە ژێردەستەیان بووە‪،‬‬ ‫بۆ ئــەم هەرێمــەش لــە دوای ڕاپەرینەوە‬ ‫دەســەاڵتی خــۆی هەبــووەو زۆر لــە ئەو‬ ‫دەســەاڵتە داگیرکەرانــەی کــە هەبــوون‬ ‫کەمتەرخەمتربووە‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەکی گشــتی‪ ،‬لەبــەر ئەوەی‬ ‫هەمیشــە ئــەم نەتــەوەی کــوردە لەژێــر‬ ‫چەوســانەوەو بەرگریکردندا بووە لەپێنا و‬ ‫مانــەوەو لە پێناو ئەوەی ژیانی تیانەچێت‬ ‫و هەمیشە لە ساتی بەرگریدا بووە‪ ،‬کەمتر‬ ‫ئــاوڕی لــە کولتــوورو هونــەر داوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەشــی کە هەیە لە مێژووی هونەریماندا‬ ‫کە زیاتر ئەو مێژووەش بۆ گۆرانی کوردی‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ ،‬دواتــر شــێوەکاری و دوای‬ ‫ئەوە ئەدەب لە سەرشانی تاکە کەس خۆی‬ ‫بووە کەپێی دەڵێن هونەرمەند‪ .‬هونەرمەند‬ ‫ئەو مەخلوقە بێ پەڕو باڵ و دەست و پێ‬ ‫بەستراوە بووە کە هەمیشە لەنێو بەرداشی‬ ‫دەســەاڵت و الیەنی کۆمەاڵیەتیدا قوربانی‬ ‫داوەو هونەری کردووە‪.‬‬ ‫لــەدوای ڕاپەڕیــن حوکمەتــی هەرێــم‬ ‫کەمترین بایەخ و ڕێــزی بۆ هونەر داناوەو‬ ‫هەرگیــز تــا ئــەم ســاتەی ئێمە قســەی‬ ‫تێدادەکەیــن‪ ،‬هیــچ پڕۆژەیەکی کولتووری‬

‫بەهێــز لەالیــەن ئەم دەســەاڵتەوە نەبووە‬ ‫بــۆ بەرەوپێشــبردنی الیەنــی کولتــووری‬ ‫ئەم هەرێمە‪ ،‬تەنانــەت زۆربەی خولەکانی‬ ‫پەرلەمــان ڕێکەوتــووە هونەرمەنــد تێیدا‬ ‫ئەندام بێت‪ ،‬بەاڵم ئەمانەش نەوەک نەیان‬ ‫توانیوە کارێــک بۆ کولتووری ئەم هەرێمە‬ ‫بکەن‪ ،‬ئەســڵەن ئەوان پێیان شەرم بووە‬ ‫بــاس لــە هونەر لە پەرلەمــان بکەن وەک‬ ‫چۆن ئێســتا من پێم شەرمە باسی ئەوانە‬ ‫دەکەم‪.‬‬ ‫ئەڵبــەت بەشــێکی زۆری ئــەوەی کــە‬ ‫دەســەاڵت لــەم هەرێمــە هیــچ ڕێزێک بۆ‬ ‫هونــەر دانانێت‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە‬ ‫هونەریش لێرە نەیتوانیوە هیچ مەترسییەک‬ ‫بۆ دەســەاڵت دروست بکات‪ ،‬وای لێ بکات‬ ‫بیوەســتێنێت‪ ،‬ئەمەش بەهۆی ناچالکی و‬ ‫ناکامڵــی کەســی هونەرمەند و نووســەری‬ ‫ئــەم ســەردەمەمان‪ .‬ســەیرکەن چەندیــن‬ ‫جار لەسەر قســەی مەالیەک درامایەک کە‬ ‫دەیەهــا هونەرمەنــد تێیدام انــدوو بوون و‬ ‫ڕەنجیانداوەو سەدان هەزار دۆالری تێچووە‬ ‫ڕاگیراوە‪ ،‬بەاڵم ڕۆشنبیران و هونەرمەندانی‬ ‫ئــەم واڵتە بــە هەموویانــەوە نەیانتوانیوە‬ ‫وابکەن پەخشــی ئەو درامایــە ڕانەگیرێت‪.‬‬ ‫سەیری کەناڵەکانی ڕاگەیاندن کەن‪ ،‬لەجێی‬ ‫ئەوەی هونەرمەندان و ڕۆشــنبیران باس لە‬ ‫ڕۆڵی ئافرەت‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬زانســت‪ ،‬هونەر‬ ‫و سیاســەت بکەن‪ ،‬مــەالکان دەبینین دێن‬ ‫قســە دەکەن‪ .‬هەر بۆیــە دەتوانن وابکەن‬ ‫خەڵک بە ئاســانی ببێــت بە داعش‪ ،‬ببێت‬ ‫بە سەلەفی‪ ،‬ببێت بە وەهابی و ناشرینترین‬ ‫جۆرەکانی ئیسالمی جیهادی‪.‬‬ ‫گــەر ڕاســتت بووێــت مــن پێموایــە‬ ‫لەبەرانبەر ئەو بێبایەخییەی کە دەســەاڵت‬ ‫لەم هەرێمە بەرانبەر بە کولتوور هەیەتی و‬ ‫ئەو گرنگییــە زۆرەی بە دین دەیدات‪٥٠٠ ،‬‬ ‫گەنــج زۆرکەمن بوون بــە داعش‪ ،‬پێموایە‬ ‫ئەوانــە تەنها کەفەکانی ئەو ســاتانەن کە‬ ‫ئێمە تێیدا دەژین‪ ،‬ئەگینا لێرە لە ناوماندا‪،‬‬ ‫لــە ماڵەکانماندا بە هەزارەها نووســتوون‪،‬‬ ‫یان بە خەبەرن و چاوەڕێی ساتێک دەکەن‬ ‫تێیدا بەیانی خۆیان بکەن‪.‬‬ ‫کارەســاتە بــە ســلێمانی دەوترێــت‬ ‫پایتەختی ڕۆشــنبیری و تا ئێستا هۆڵێکی‬ ‫شــانۆی نییە‪ ،‬تا ئێســتا ئۆپێرایەکی تێدا‬ ‫نمایــش نەکراوەو لــە بەرانبەریدا ســەدان‬ ‫مزگەوت و سەنتەری ئایینی هەیەو النکەی‬ ‫ســەلەفێتییەو ئیهانــەی جوانــی دەکەن‪.‬‬ ‫کارەساتی گەورە ئەوەیە لە هەموو هەرێمدا‬ ‫یــەک کۆلێژی هونــەرت هەیە لــە زانکۆی‬ ‫سەاڵحەدین‪ ،‬کە لە خراپترین و بەدفەڕترین‬ ‫ئاســتدایەو بە ســەدان پەیمانگاو حوجرەو‬ ‫ناوەنــدی پێگەیاندنی دینیــت هەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئــەوە لە خەیاڵیــش مەحاڵتــرە بمانەوێت‬ ‫لــە پەرچەکــرداری داعشــدا و لەپــڕ پەرە‬ ‫بەهونــەر بدەین‪ .‬چونکە هونــەر ژێرخانی‬ ‫دەوێت‪ ،‬ســەرخانی دەوێت و دەســەاڵتێک‬ ‫و کۆمەڵگایەکــی دەوێت کە ڕێــزو قەدری‬ ‫هونــەری البێــت‪ .‬بۆیە من دڵنیــام و یەک‬ ‫زەڕەش گومانــم لــەوە نییــە کە بــۆ ئەم‬ ‫کۆمەڵگاو دەســەاڵتە‪ ،‬باشترو خۆشترە کە‬ ‫هەموو گەنجەکانی سەلەفی بن وەک لەوەی‬ ‫هونەرمەند و وەرگری هونەربن‪.‬‬ ‫*قســەیەک هەیــە دەڵێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫سیاســەت تێکی دەدات‪ ،‬هونەر درووســتی‬

‫دەکاتــەوە‪ ،‬لــەم سەردەمەشــدا کە داعش‬ ‫هەیــە‪ ،‬هونــەر دەتوانێــت چــی شــتێکی‬ ‫مرۆڤایەتــی و مرۆڤبوونمــان بیربخاتــەوەو‬ ‫بیپارێزێت؟‬ ‫دێریــن حامید‪ :‬سیاســەت هاتووەتە ناو‬ ‫خانەکانــی لەش و مــاڵ و ژیانمانەوە‪ ،‬چی‬ ‫سیاســەتێک؟ سیاســەتێک لــە خراپترین‬ ‫و بۆگەنتریــن شــێوەیدا لەســەر دەســتی‬ ‫کەســانێکی ناسیاســی و نابەرپرسیارەوە‪.‬‬ ‫لەنــاو کۆمەڵگایەکــدا کــە هیــچ کات لــە‬ ‫کاتەکانیــدا هونــەر نەیتوانیــوە بوونێکــی‬ ‫ئەکتیڤــی هەبێــت و کاریگــەری هەبێــت‪،‬‬ ‫ناتوانێت بە ئاســانی ئەوەی داعش وێرانی‬

‫بەرانبەر ئەمەدا هەزارەها دۆالر لە سەلەفی‬ ‫و الیەنــە دینییەکانــدا ســەرف دەکات بۆ‬ ‫ئــەوەی قەڵەویان بــکات و دواتر لە داعش‬ ‫خراپترمان پێ بکەن‪.‬‬ ‫نازانــم من هیچ ئومێدێکــم بەوە نییە لە‬ ‫کۆمەڵگایەکی داڕزاو دەســەاڵتێکی بیمارو‬ ‫لەم ســەردەمەدا هونەر هیچی پێ بکرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لــە دۆخی لەمەش خراپتــردا هونەر‬ ‫هەر دەبێت‪ ،‬هەر دەتوانێت جوانی بەرهەم‬ ‫بهێنێت‪ .‬بەاڵم ئەستەمە بە ئاسانی ئەوەی‬ ‫داعش دەیکات‪ ،‬ئەوەی دەسەاڵت دەیکات‪،‬‬ ‫بیسڕێتەوە‪.‬‬ ‫*ســەبارەت بــە ڕووبەڕووبوونــەوەی‬

‫ئیســامی ڕاســتەوخۆ دژی ئەم ڕێکخراوە‬ ‫بێــت‪ ،‬بەڵکــو هەمیشــە بــە گلەیــی لــە‬ ‫کردەوەکانیان دژی داعش بوون‪.‬‬ ‫بۆیە لــە کۆمەڵگایەکی وەک کۆمەڵگای‬ ‫کــوردی‪ ،‬کــە داعــش بــە ڕاســتەوخۆ‬ ‫و ناڕاســتەوخۆ حــزووری هەیــە‪ ،‬لــە‬ ‫کۆمەڵگایەکی وادا کــە هوانەر تەواو تەواو‬ ‫لە پەراوێزدایە‪ ،‬بەبێ بەرنامەیەکی ڕوون و‬ ‫بەهێزو ئیرادەیەکی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫بەهێــز بــۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەســەاڵتی‬ ‫پاوانخــوازی ئیســامی لــە داعشــەوە بۆ‬ ‫ســەلەفییەت و بــۆ حیزبــە ئیســامییە‬ ‫سیاســییە میانڕەوەکان‪ ،‬ئەســتەمە هونەر‬

‫لەسەر ڕووی زەوی‪ ،‬بەدبەختترین و جاهیلترین‬ ‫میللەت لە ڕووی کولتوورییەوە گەر ئێمە‬ ‫نەبین‪ ،‬ئەوا بێگومان لەپێشینەکانین‬ ‫کەناڵەکانی ڕاگەیاندن‪ ،‬لە جێی ئەوەی‬ ‫هونەرمەندان و ڕۆشنبیران بێنن باس لە ڕۆڵی‬ ‫ئافرەت‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬زانست‪ ،‬هونەر و سیاسەت‬ ‫بکەن‪ ،‬مەالکان دێنن و قسە دەکەن‬ ‫کــردووە درووســتی بکاتــەوە‪ .‬ئێمــە لەم‬ ‫ســەردەمەماندا لــە مێــژوو و کولتــوور و‬ ‫جوگرافیــای نەتەوەیــەک تێدەگەیــن کــە‬ ‫ســەیری ســینەمای بکەین‪ ،‬لە کتێبەکانی‬ ‫ڕابمێنین و گوێ لــە میوزیکەکانی بگرین‪.‬‬ ‫هــەر نەتەوەیەکیش ئەوەی هەبوو ئێمە لە‬ ‫ڕێگەی ئەوانەوە بیناســین ئەوا بە ئاسانی‬ ‫تێدەگەیــن‪ ،‬کــە دەســەاڵت لەو شــوێنەدا‬ ‫بــە ملیۆنەها دۆالری بــۆ کولتوور تەرخان‬ ‫کردووە‪ ،‬ئاشــکرایە کاتێک دسەاڵت لەهەر‬ ‫شــوێنێک ئــەو کارەی کــرد ئــەوا کەرتی‬ ‫تایبەتیــش بە هەمــان ئەندازە ئــەو کارە‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەگەر زیاتریش نەبێت‪ .‬بەاڵم لەالی‬ ‫ئێمــە کە پڕۆژەی کولتــووری لە وەزارەتی‬ ‫ڕۆشــنبیری کەمتر لە نیوەیەکی بۆ هونەر‬ ‫و ڕۆشنبیری بێت‪ ،‬بە چی هونەر دەتوانێت‬ ‫قیمــەت بۆ دنیــاو ئــەم ســاتەوەختەمان‬ ‫بگێڕێتەوە؟!!‬ ‫سەیری واڵتێکی وەک ئێران کەن‪ ،‬ئێستا‬ ‫لە خراپتریــن دۆخی ژیــان و ئابووریدایە‪،‬‬ ‫بــەاڵم حکومەت لەبەر ئەوەی لە کاریگەری‬ ‫هونەر و ڕۆڵی گەیشتووە‪ ،‬ملیۆنان دۆالری‬ ‫بۆ فیلمێک بەنــاوی موحەمەد‪ ،‬پەیامبەری‬ ‫ئیســام خەرج دەکات و لە دژی ســووننە‬ ‫لــە بەرزترین کوالێتیــدا دەیخاتە بازاڕەوە‪،‬‬ ‫هەتا ئێســتا فێســتیڤاڵێکی وەک فەجری‬ ‫نەوەستاندووە‪.‬‬ ‫ئــەی الی ئێمە چی؟ لەگەڵ دەرکەوتنی‬ ‫داعشــدا دەســەاڵت ســەرجەم پــڕۆژە‬ ‫کولتوورییەکانــی وەســتاندووە‪ ،‬دڵنیام لە‬

‫فیکری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە‪ ،‬هونەر‬ ‫دەتوانێــت چ ئەرکێــک بگرێتە ئەســتۆ لە‬ ‫کۆمەڵگــەی ئێمــەدا‪ ،‬دەتوانێــت چ ڕۆڵێک‬ ‫بگێڕێت‪ ،‬کامانەن ئەو وەزارەت و سەرچاوە‬ ‫پەیوەندیدارانەی کــە بە گرنگییەوە هونەر‬ ‫وەک کۆڵەکەیەکی گرنگی ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫بەکاربهێنن؟‬ ‫دێرین حامید‪ :‬داعش لە چەند ڕوویەکەوە‬ ‫کاریگەری زۆر خراپی لەســەر تاکی ئێمەو‬ ‫کۆمەڵــگای ئێمە دانــاوە‪ ،‬دیارترینیان ئەو‬ ‫کاریگەرییــە دەرونیانەیــە کــە لــە ڕێگەی‬ ‫کردەوەکانیان و بــاو کردنەوەیانەوە لەناو‬ ‫ناخــی تاکی ئێمە دروســتی کــردووە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمــەش ڕەنگــە بــە چەندین ســاڵ دواتر‬ ‫ئاســەوارەکانی دەربکەوێــت‪ .‬لەالیەکــی‬ ‫ترەوە‪ ،‬ئەو کاریگەرییە فیکریی و دینیانەی‬ ‫هەیانە‪ ،‬کە بە بۆچوونی من زۆر ترسناکەو‬ ‫زۆریــش نزیکە لــە ناخ و فیکــری زۆربەی‬ ‫تاکــی کوردەوە‪ .‬ئــەم بۆچونەیــان ڕەنگە‬ ‫قــورس و ترســناک بێت لە ســەرم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێگومانم لەوەی کۆمەڵــگای کوردی لەژێر‬ ‫ڕۆشــنایی ئەو شــیکردنەوانەی ســەرەوەو‬ ‫جەندین شتیتر‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری لەگەڵ‬ ‫ئەوەی دژی داعشــە‪ ،‬بــەاڵم لەبەر ئەوەی‬ ‫ئــەم ڕێکخــراوە بەناوی خواو ئیســامەوە‬ ‫شــەرعیەتی بەخــۆی داوە لەگەڵیــدا‬ ‫هاوسۆزن‪ ،‬با دژی کردەوەکانیان بن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەک ئــەوەی پەیامــی ئیســامیان پێیەو‬ ‫دژی کوفــرن هاوســۆزیان لەگەڵیدا هەیە‪،‬‬ ‫من تائێســتا نەمبینیوە کە سەرکردەیەکی‬

‫بتوانێــت ڕۆڵ بگێڕیــت‪ .‬دەبێــت یەکەمین‬ ‫شــت ڕێز و قــەدر بۆ هونەر و ناســنامەی‬ ‫هونــەری بگەڕێنرێتەوە‪ .‬دواتر لە وەزارەتی‬ ‫پــەروەردەوە هونــەر وەک وانەیەکــی پــڕ‬ ‫بایــەخ و کاریگــەر دابنرێــت و وەزارەتــی‬ ‫کارو کاروباری کۆمەاڵیەتی شــان بە شانی‬ ‫ناوەندەکانی چاکســازی‪ ،‬گرنگی بە هونەر‬ ‫بدەن لە کردەی چاکســازی کۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫دوای ئەوەش وەزارەتی ڕۆشــنبیری کە لە‬ ‫ئێســتادا لە نەبوونیدا باشترە زیاتر لەوەی‬ ‫کــە هەیە‪ ،‬بە تەواوی ڕۆڵی خۆی بگێڕێت‪.‬‬ ‫شان بە شانی حوکومەتیش کەرتی تایبەت‬ ‫و کۆمپانیاکان کە سەروەت و سامانی ئەم‬ ‫واڵتە دەبەن و بە مەالین دۆالر ســودی لێ‬ ‫دەبینین‪ ،‬ئەرکی سەرشانیانە بەشێک لەب‬ ‫اج و داهاتیــان بــۆ هونــەر تەرخان بکەن‪.‬‬ ‫ئەمانە ئەشــێ ژێرخان و زەمینەسازی بێت‬ ‫بــۆ پەرەپێدانــی هونەریــی‪ ،‬دواتریــش لە‬ ‫ئاســتێکی فراواندا کەناڵەکانــی ڕاگەیاندن‬ ‫گرنگی بە ڕۆڵی هونەرمەند و هونەر بدەن‪.‬‬ ‫کاتێــک ئەمانە ئەنجام دران‪ ،‬ئەوکات لە‬ ‫دوای چەند ساڵێک‪ ،‬هونەرمەندانێک دروست‬ ‫دەبن کە بتوانــن ڕۆڵێک بگێڕن کاریگەرتر‬ ‫بێــت لە ڕۆڵــی مەالکان لەنــاو کۆمەڵگادا‪،‬‬ ‫هونەرمەندانێک بە مەعریفەیەکی بەهێزەوە‬ ‫کە بتوانن ڕاســتی دەربخــەن و لە عەقڵی‬ ‫دۆگماو چەقبەســتووی کۆمەڵگا نەترســن‬ ‫و کاریگەریــی و بوونــی داعــش لەناوماندا‬ ‫نەهێڵن و بسڕنەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫تاراوگە خوڵقێنەری ئەدەبیاتی کوردی‬

‫محەمەد ئۆزۆن وەک نموونە‬ ‫ئا‪ :‬حەسەن جەمال‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬وریا غەفووری‬ ‫(‪)٢-1‬‬

‫"نــاوم محەمــەدە‪ ،‬پاشــناوم ئــۆزۆن‪،‬‬ ‫بــەرواری لەدایکبوونــم ‪ .١٩٥٣/١/١‬هەموو‬ ‫کــەس من بەم جــۆرە دەناســێت‪ ...‬بەاڵم‬ ‫ئەمانە هیچیان ڕاســتی نین‪ ،‬ناوم محەمەد‬ ‫نییــە‪ ،‬پاشــناوم ئــۆزۆن نییــە‪ ،‬بــەرواری‬ ‫لەدایکبوونم ئەمە نییە‪".‬‬ ‫محەمەد ئۆزۆن لە بەر هۆکاری سیاســی‬ ‫ناچار بوو لە ‪١٩٧٧‬ـەوە لە سوید بژی‪ ،‬ئەو‬ ‫کتێبانەی بــە زمانەکانی کوردی‪ ،‬تورکی و‬ ‫ســویدی نووســیویەتی‪ ،‬بۆ زیاتر لە بیست‬ ‫زمان وەرگێڕدراون‪ .‬دوای ئەوەی لە تورکیا‬ ‫گەلێک دۆسیە لە دژی کرایەوە‪ ،‬ساڵی ‪١٩٨١‬‬ ‫لە هاوواڵتی‌بوونی تورکیا دەرهێنرا‪ .‬نووسەر‬ ‫تــا ‪ ١٩٩٢‬نەهاتەوە بۆ تورکیا و بە ســااڵن‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی بەڕێوەبەریی یەکێتیی‬ ‫نووســەرانی ســوید بوو‪ .‬لەگــەڵ خەبات و‬ ‫چاالکیی بەردەوام لە کلوپی ‪pen‬ی سوید‬ ‫و کلوپــی نێونەتەوەیی ‪ ،pen‬ژمارەیەکی‬ ‫زۆر ڕۆمانی کوردی نووســی‪ .‬ســاڵی ‪٢٠٠١‬‬ ‫خەاڵتی ئازادیی بیروڕای لە الیەن یەکێتیی‬ ‫چاپ و باڵوکردنەوەی تورکیاوە پێ بەخشرا‪.‬‬ ‫لە هەمان ســاڵدا بە هۆی نووسینی ڕۆمانی‬ ‫"ڕوونــاک وەک ئەویــن‪ ،‬تاریک وەک مردن"‬ ‫و هەروەهــا کتێبی "گوڵەکانــی هەنار"ەوە‬ ‫دادگایــی کــرا‪ .‬نووســەر ســااڵنی کۆتایی‬ ‫تەمەنی تووشــی شێرپەنجەی گەدە هات و‬ ‫گەڕایــەوە بۆ دیاربەکر‪ ،‬ســاڵی ‪ ،٢٠٠٧‬ئەو‬ ‫واڵتــەی کە بــەردەوام مەراقــی گەڕانەوەی‬ ‫بۆی بوو‪ ،‬بۆ هەمیشە بەجێهێشت‪.‬‬ ‫لــە درێــژەدا بەشــێک لــەو گفتوگۆیەی‬ ‫حەســەن جەمــال‪ ،‬نووســەری ڕۆژنامــەی‬ ‫میللییــەت‪ ،‬کــە لەگــەڵ محەمــەد ئــۆزۆن‬ ‫لــە دیاربەکــر و لــەو کاتــەی کــە لــە ژێر‬ ‫چاوەدێریی پزیشــکیدا بوو‪ ،‬ئەنجامی داوە‪،‬‬ ‫دەخوێنینەوە‪.‬‬ ‫دیاربەکر‬ ‫زۆر هێمــن‪ ،‬لەنــاو ئارامییەکدا‪ ،‬هەموو‬ ‫خاڵ و فاریزەکانی دادەنێت و قســە دەکات‬ ‫محەمــەد ئۆزۆن‪ .‬هەوایەکــی بەخۆ باوەڕی‬ ‫ئــەو کەســانەی هەیە کــە گەیشــتوونەتە‬ ‫ئاشتیی دەروونی‪ .‬ئەوەندە نەرمونیان سەیر‬ ‫دەکات کە دەربڕینی ڕووخساری و هێڵەکانی‬ ‫سیمای وەک ئینسانێک لەگەڵت دەئاخڤن‪.‬‬ ‫الواز بووە‪ ،‬پێچووە‪...‬‬ ‫شــێخ مووس دیکــەن دەگێڕێتــەوە کە‬ ‫"محەمــەد ئۆزۆن تەمــووزی پار‪ ،‬ئەو کاتی‬ ‫لە ســتۆکهۆڵمەوە گەڕایەوە بــۆ دیاربەکر‪،‬‬ ‫پێیــان وتبــوو بە تەنیــا حەفتەیــەک یان‬ ‫دە ڕۆژ لــە ژینــی ماوە‪ ،‬ئێمــەش هاتینەوە‬ ‫و ماینــەوە‪ .‬پیاوێکــی دووهەمی ئەدەبیاتی‬ ‫مۆدێڕنی کوردی بوونی نییە‪ ،‬چونکە پیاوی‬ ‫بیستەمیشــی نییە‪ .‬تاکــە ئەدیبی ئێمە کە‬ ‫ئەدەبیاتی کوردیی بە هەموو دونیا ناساند‪،‬‬ ‫تاکە ڕۆماننووسمان محەمەد ئۆزۆنە‪ .‬لە بەر‬ ‫ئەو گەڕاینەوە و ماینەوە‪".‬‬ ‫شێرپەنجە لە گەدەی داوە‬ ‫لەوانەشــە ئەنجامــی تاڵی ئــەو خەباتە‬ ‫دوورودرێــژە بێــت کــە ســااڵنێکی درێژ لە‬ ‫دیاسپۆرا ئەنجامی داوە‪ ...‬زۆزانی هاوسەری‬ ‫بە سەر دەیپەژرێنێت‪.‬‬ ‫پــاش ســااڵنی تاراوگــە بــۆ مــردن‬ ‫نەگەڕاوەتــەوە بــۆ واڵتەکــەی خۆی‪ .‬خۆی‬ ‫دەڵێت‪" :‬مێزۆپۆتامیای سەرەوە سەرچاوەی‬ ‫شــیفایە" بــۆ چاکبوونــەوە گەڕاوەتەوە بۆ‬ ‫دیاربەکر‪.‬‬ ‫لــە بــەردەم نەخۆشــخانە لــە مەیدانی‬ ‫دارکاپی‪ ،‬دەنگبێژەکان دیوانیان بۆ داناوە‪.‬‬ ‫بــە وتــەی شــێخ مــووس "دەنگبێــژەکان‬

‫لەو شــوێنەی وشــە تــەواو نابێــت‪ ،‬دەنگ‬ ‫هەڵدەبــڕن‪ ...‬بــۆ ئەوەی محەمــەد ئۆزۆن‬ ‫ساتێک زووتر چاک ببێتەوە‪ ،‬سترانی کوردی‬ ‫بۆ دەچڕن و چیرۆکی کوردی دەخوێننەوە‪".‬‬ ‫هەر وەک منداڵییەکەی‬ ‫"کاتێک منــداڵ بووم دەنگبێــژ هەبوون‬ ‫دەهاتــن بــۆ ماڵمــان‪ ،‬ئــەوان مامۆســتای‬ ‫گێڕانەوەی پڕ سۆزی کوردی بوون‪ .‬لە ماڵی‬ ‫ئێمە گۆرانی فۆلکلۆر و داســتانی کوردییان‬ ‫دەوتەوە‪".‬‬ ‫ئەو زللەیەی کە خواردی!‬ ‫لەدایکبووی ‪١٩٥٣‬ی ئۆرفا‪ ،‬سیڤەرەک‬ ‫دەگێڕێتــەوە دەڵێــت‪" :‬خانووەکەمــان‬ ‫خانــووی عەشــیرەتێکی گــەورە بــوو‪ ،‬لە‬ ‫ماڵــەوە‪ ،‬لــە گەڕەکەکەمــان بــە کــوردی‬ ‫قســەمان دەکرد‪ ،‬زمانی دایکییم کوردییە‪،‬‬ ‫زمانی قســەکردنم‪ .‬بەاڵم نەکرا پێی بخوێنم‬ ‫و بنووســم‪ .‬بە ســااڵن دواتر‪١٢ ،‬ی مارتی‬ ‫‪ ١٩٧١‬خوێنــدن و نووســینی کــوردی لــە‬ ‫زیندان فێر بووم‪ .‬تەمەنم ‪ ١٨‬بوو‪ .‬مووســا‬ ‫عەنتەر لەگەڵ فەرید ئۆزۆنی ئامۆزام فێریان‬ ‫کردم‪ .‬یەکەم پێوەندیی جیددیی من لەگەڵ‬ ‫کوردی بەم شێوە دەستی پێکرد‪".‬‬ ‫ئەو زللەیە لە بیر ناکات!‬ ‫"لــە ســیڤەرەک یەکــەم ڕۆژی خوێندن‬ ‫لە قوتابخانــە‪ ،‬زللەیەکم خــوارد‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەمــڕۆش لە بیرم ناچێت‪ .‬کاتێک هەوڵمان‬ ‫دەدا لــە باخچــەی قوتابخانــە بچینــە ناو‬ ‫ڕیزەکــەوە بــە کــوردی قســەمان دەکرد‪.‬‬ ‫مامۆستا ئەفســەرە ئەســتەمبۆڵییەکەمان‬ ‫دەســتی ڕادەوەشــاند و دەیگــوت بــە‬ ‫تورکی قســە بکەن‪ ،‬بــەاڵم خۆ من تورکیم‬ ‫نەدەزانی‪"...‬‬ ‫نووســەری لوبنانی ئەمیــن مەئلووف لە‬ ‫کتێبی ناســنامە کوشــندەکاندا دەڵێ؛ هیچ‬ ‫شتێک مەترسیدارتر لە پچڕاندنی پێوەندیی‬ ‫مرۆڤێک لە زمانی دایکی نییە‪.‬‬ ‫محەمەد ئۆزۆن ئاوا دەڵێت‪:‬‬ ‫"منیــش بــە زللەیــەک ئاشــنای زمانی‬ ‫تورکــی بووم‪ .‬پێوەندیــی من لەگەڵ زمانی‬ ‫دایکییــم بــەم شــێوە پچــڕا‪ .‬کــە زمانــی‬ ‫پــەروەردە و ڕاهێنــان‪ ،‬تورکی بــوو‪ ،‬منی‬ ‫لــە کــوردی دابڕانــد‪ .‬یاســاخکردنی زمان‬ ‫تاوانێکــی ئینســانییە‪ .‬دابڕانی مــرۆڤ لە‬ ‫زمانی دایکیی کارەساتە‪ .‬دابڕاندنی مرۆڤێک‬ ‫لە زمانی خۆی‪ ،‬ڕۆح و کەســایەتیی مرۆڤ‬ ‫دەڕووشێنێت‪ ،‬بەر بە پێشکەوتنی دەگرێت‪.‬‬ ‫بە ڕای من یاساخکردنی کوردی‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫گەورەترین هەڵەکانی تورکیایە‪".‬‬ ‫باوکی بە بیر دێنێتەوە‬ ‫"شــەش بــرا بوویــن‪ ،‬باوکم بــۆ ئەوەی‬ ‫پێوەندیمان لەگەڵ زمانی کوردی نەپچڕێت‪،‬‬ ‫لــە ماڵەوە ســترانی کوردی بــۆ دەگوتین‪.‬‬ ‫خانەوادەکەمــان لــە دووئالیزمێکدا بوو‪ .‬لە‬ ‫الیەکەوە دەیخواست منداڵەکان بخوێنن‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش شتێک بوو ئەوانی گیرۆدە کردبوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم لە الیەکی دیکەشــەوە بــەردەوام لە‬ ‫بیــری ئــەوەدا بوو کــە چــۆن پێوەندیمان‬ ‫لەگەڵ زمان و کولتوورەکەمان بپارێزێت‪".‬‬ ‫کوودەتای ‪١٢‬ـی مارتی ‪١٩٧١‬‬ ‫"دەستگیر کرام بە هۆی کوردایەتییەوە‪.‬‬ ‫‪ ١٨‬ســاڵم تەمــەن بــوو‪ .‬لە ســیڤەرەک بە‬ ‫دیوارەکانــەوە هەندێک شــت نووســرابوو‪.‬‬ ‫‪ ٢٨‬کــەس پێکــەوە نێردراین بــۆ زیندانی‬ ‫ســەربازیی دیاربەکر‪ .‬ئاشــنابوونی جیددیم‬ ‫لەگــەڵ زمانی کوردی بەمجۆرە بوو‪ .‬هەموو‬ ‫کەس لە زیندان بوون‪ .‬تاریق زیاد ئیکینجی‪،‬‬ ‫محەمەد ئەمین بۆزئاساڵن‪ ،‬مووسا ئەنتەر‪،‬‬ ‫فەرید ئۆزۆن و‪...‬‬ ‫‪٣‬ی مارتی ‪ ١٩٧٢‬دەستبەسەر کرام‪ ،‬هەم‬ ‫ڕۆشــنبیر و خوێندکاری کورد لــە زینداندا‬ ‫بوون و هەم الدێیی و ئاغای کورد‪ ،‬بەگەکان‪،‬‬ ‫واتــا لە خانزادەکان‪ .‬ئەو ڕۆشــنبیرانەی بە‬

‫تۆمەتــی یارمەتیدانــی بارزانی دەســتگیر‬ ‫کرابــوون‪ ،‬بــە تورکــی قســەیان دەکــرد‪،‬‬ ‫خانزادەکانیــش بە کــوردی‪ ...‬دەنگبێژیش‬ ‫هەبــوون کــە لەگەڵ ئێمە گیرابــوون‪ ...‬لە‬ ‫هەموو زاراوەکان‪ ...‬کورمانجی‪ ،‬ســۆرانی‪،‬‬ ‫زازاکــی‪ .‬یەکەمجار لەم ڕێگــەوە لە زیندان‬ ‫ئاشــنای دەوڵەمەندیــی زمانــی کــوردی‬ ‫بووم‪ ...‬دواتر کاتێک سەرقاڵی پێشخستنی‬ ‫زمــان بووم بۆ نووســینی ڕۆمان لەگەڵ بن‬ ‫زاراوە کرمانجییەکان ئاشنا بووم‪".‬‬ ‫پاشــان لــە دیاربەکــرەوە دەگوازرێتەوە‬ ‫بــۆ زیندانی ســەربازیی مامەکــی ئەنقەرە‪.‬‬ ‫محەمــەد ئــۆزۆن لــەو ســااڵنەدا ئازارێــک‬ ‫دەچێژێت کە هەرگیز لە بیری ناکات‪.‬‬

‫ئەگەر نەچووبامە تاراوگە‬ ‫بە بڕیارەوە لــە زیندان دێتە دەر‪ ،‬کە‬ ‫دەزانێت تاوانبارییەکەی مســۆگەر بووە‪،‬‬ ‫دەڕوات بۆ ســوید‪ .‬محەمــەد ئۆزۆن ئاوا‬ ‫دەڵێت‪" :‬گــەر ڕووم لە تاراوگە نەکردبا‪،‬‬ ‫نەمدەتوانــی ئەم ئەدەبیاتــە کوردییەی‬ ‫خولقاندوومە‪ ،‬بیخولقێنم‪".‬‬ ‫لە تاراوگە لەگەڵ کوردانی پارچەکانی‬ ‫دیکە‪ ،‬لەگەڵ [کوردانی] سووریا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫ئێــران و قەوقــاز پێوەندیــی دەگرێــت‪.‬‬ ‫جگەرخوێن‪ ،‬عوســمان سەبری‪ ،‬حەسەن‬ ‫هوشیار‪ ،‬ڕەوشــەن بەدرخان‪ ،‬نوورەدین‬ ‫زازا‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەد و دڵداری هۆنەری‬ ‫سروودی نەتەوەیی کورد‪...‬‬

‫‪ ١٩٦٠‬ئامــادەی کردبــوو‪ .‬لــە الیەکــی‬ ‫دیکەشــەوە فەرهەنگەکــەی محەمــەد‬ ‫ئەمیــن بۆزئەرســەالن بــوو وەرگێڕانــی‬ ‫فەرهەنگێکی پاشــماوەی ســەدەی ‪.١٩‬‬ ‫نەمدەتوانــی بگەڕێمــەوە بــۆ تورکیــا‪.‬‬ ‫زیاتر بە تێکەڵبــوون لەگەڵ کوردەکان‪،‬‬ ‫شــاعیرە ئاماتۆڕەکان‪ ،‬گۆرانیبێژەکان و‬ ‫مانــەوە لەگەڵ دەنگبێــژەکان دەچوومە‬ ‫ســوریا و سەرقاڵی کەشــفکردنی زمانی‬ ‫کــوردی بووم‪ .‬ناوی گوڵــەکان‪ ،‬دارەکان‬ ‫و باڵنــدەکان بــە کوردی فێــر دەبووم و‬ ‫دەمنووســییەوە‪ .‬ئــەو کتێــب‪ ،‬گۆڤار و‬ ‫کارانەی کە پێش من لە دیاسپۆرا ئەنجام‬ ‫درابوو‪ ،‬دەمخوێندەوە‪".‬‬

‫تاکە ئەدیبی ئێمە کە‬ ‫ئەدەبیاتی کوردیی بە‬ ‫هەموو دونیا ناساند‪،‬‬ ‫تاکە ڕۆماننووسمان‬ ‫محەمەد ئۆزۆنە‬ ‫بە زللەیەک ئاشنای‬ ‫زمانی تورکی بووم‪.‬‬ ‫پێوەندیی من لەگەڵ‬ ‫زمانی دایکیمدا کە‬ ‫کوردییە بەم شێوەیە‬ ‫پچڕا‬ ‫سووکایەتی‌کردن بە زمانی کوردی!‬ ‫لــە زیندانــەکان‪ ،‬لــە دادگاکان‬ ‫ســووکایەتییەکی زۆریان بــە زمانی کوردی‬ ‫دەکــرد‪ .‬کاتێــک دادوەرە ســەربازییەکان‬ ‫لە دادگای ئاسایشــی دەوڵــەت دەیانگوت‪:‬‬ ‫"زمانێک بە ناوی کــوردی بوونی نییە" زۆر‬ ‫پێی پەســت دەبووم‪ .‬دەمویســت نیشــانی‬ ‫بــدەم کە زمانی کوردی زمانێکی دەوڵەمەند‬ ‫و مێژووییە و دەتوانرێت دەقی مۆدێڕنی پێ‬ ‫بنووسرێت‪.‬‬ ‫بەرپرسیارێتی لە گۆڤاری ڕزگاری‬ ‫دۆسیەکەی ‪ ١٩٧٦‬بە بیر دێنێتەوە‪...‬‬ ‫دۆسیەی ڕزگاری‬ ‫محەمــەد ئــۆزۆن لــە بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫گۆڤاری ڕزگاریدایە کە ئیسماعیل بێشکچییش‬ ‫جارجــارە بە بێ ناو وتاری بۆ دەنووســێت‪.‬‬ ‫ڕێبازی سیاســیی گۆڤارەکە ئۆپۆزیسیۆنە و‬ ‫ڕادیکاڵیش‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ٩ ،١٩٧٦‬مانگ لە زینداندا خەوت‬ ‫محەمــەد ئــۆزۆن دەڵێــت‪" :‬دادوەری‬ ‫ســەربازیی دادگای ئاسایشــی دەوڵــەت لە‬ ‫ئیدیعا نامەکەیــدا دەیگوت زمانێک بە ناوی‬ ‫کوردی بوونی نییە‪ .‬چۆن شــتی وا دەبێت‪.‬‬ ‫مــن لەگەڵ ئەم زمانە لە دایک بووم‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دایــک و باوکــم بەم زمانە قســەم کرد‪ .‬کە‬ ‫دەیانگوت کورد نییە‪ ،‬کوردی نییە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫پێی پەســت دەبووم کە‪ ...‬لــە دادگادا‪ ،‬لە‬ ‫دۆخێکــی وەهــادا‪ ،‬مــرۆڤ زۆر هەســت بە‬ ‫بێهێزیی خۆی دەکات‪ ،‬هەست بە بێچارەیی‬ ‫خــۆی دەکات‪ .‬مــاف و حقووق بــەم جۆرە‬ ‫دەبێــت مەگەر‪ ،‬خــۆ ئەمــە پێچەوانەیە‪...‬‬ ‫لەگەڵ هەستێکی لەم چەشنە ژیانی زیندانم‬ ‫دەســت پێکــرد و بڕیــارم دا زمانی کوردی‬ ‫وەک زمانێکی مۆدێڕن لە ئەدەبیاتی کوردیدا‬ ‫بەکار بهێنم‪"...‬‬

‫زیاتریــش قۆناغی ناســین و فێربوون‬ ‫لە نووســەرە کوردە التینینووسەکان لە‬ ‫‪١٩٢٠‬ـــەکان و دوای ســەرهەڵدانی شێخ‬ ‫ســەعید لــە تورکیاوە بــەرەو ســووریا‬ ‫کۆچیان کردووە‪...‬‬ ‫زەحمەتییەکان بەم شێوە دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫"نووســینی ڕۆمــان بە زمانــی کوردی‬ ‫وەک نووســینی ڕۆمان بە زمانی تورکی‬ ‫یــان فارســی نییــە‪ ،‬چونکــە زمانی تۆ‬ ‫زمانێکــی یاســاخ کــراوە‪ ،‬زمانێکــە کە‬ ‫لــە پــەروەردە و پێوەنــدی و ژیانــی‬ ‫مۆدێــڕن دوور خراوەتەوە‪ .‬واتا زمانێکی‬ ‫خنکێنــدراوە‪ .‬خولقاندنــی ئەدەبیاتێکی‬ ‫مۆدێڕن بە زمانێکی لەم شــێوە‪ ،‬یەکجار‬ ‫زەحمەتە‪".‬‬ ‫لێرەدا ئەمەی لێ زیاد دەکات‪:‬‬ ‫ئۆرهــان پامــۆک ڕوو بــە ڕووی‬ ‫زەحمەتییەکی لەم چەشنە نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫بە زمانی دایکیی خۆی‪ ،‬بە زمانی تورکی‬ ‫دەنووســێت‪ .‬ئەدەبیاتێکــی دەوڵەمەنــد‬ ‫و زمانێکی پێشــکەوتووی هەیە‪ .‬گەلێک‬ ‫کتێــب‪ ،‬نووســەر‪ ،‬خوێندنگــە‪ ،‬زانکــۆ‪،‬‬ ‫فەرهەنگ و ئینسکلۆپێدیای هەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەو کاتــەی من بڕیــارم دا بــە کوردی‬ ‫بنووســم خۆ هیــچ کام لەمانــە بوونیان‬ ‫نەبوو‪ .‬خاوەنی هیچ یەک لەوانە نەبووم‪.‬‬ ‫کە هیــچ کام لەمانەت نەبێت و زمانێکی‬ ‫ڕۆمان پێش بخەیت‪ ،‬زۆر زەحمەتە‪".‬‬ ‫ڕادەوەستێ‪ ،‬بیر دەکاتەوە‬ ‫تفەکەی قووت دەدات و دیسان دەست‬ ‫پێدەکاتەوە‪:‬‬ ‫"کاتێک دەستم دایە نووسینی ڕۆمانی‬ ‫کــوردی تەنیا فەرهەنگێکــی بچووکم بە‬ ‫دەســتەوە بوو کە مووســا ئەنتەر ساڵی‬

‫هەندێــک شــتی نوێ بــە زمانــی کوردی‬ ‫ئەنجام بدەم‪ ...‬هەندێک شتی مودێڕن‪...‬‬ ‫بەردەوام کەمبوونی ئەم شتەم لە قوواڵیی‬ ‫دڵمدا هەست پێدەکرد‪".‬‬ ‫لــە ئەدەبیاتــی کوردیــدا ئەوەنــدەی‬ ‫محەمەد ئــۆزۆن‪ ،‬ڕێبازە ســوننەتییەکان‬ ‫قورســایی دەنوێنن‪ .‬ئەدەبیاتێکی لۆکاڵی‬ ‫و دێهاتــی و ناشــاری‪ ...‬و دەڵێت‪" :‬ئەم‬ ‫ئەدەبیاتە بەرهەمــی کۆمەڵگای داخراوە‪.‬‬ ‫مۆدێڕن نەبوو‪ ،‬دەمویست بگەمە زمانێکی‬ ‫ئەدەبــی‪ ،‬زمانــی ڕۆمانێکــی ئەمڕۆیــی‬ ‫کــوردی‪ ،‬زمانــی کۆمەڵگایەکــی کراوە و‬ ‫هاوچــەرخ‪ .‬بۆ ئەمــەش زیندووکردنەوەی‬ ‫زمانی کوردی و نوێکردنەوەی و هەروەها‬ ‫دانە خۆشویستنی‪ ،‬پێویست بوو‪.‬‬ ‫تاک و کۆیلە!‬ ‫بۆ نووسینی ڕۆمان بە زمانی تورکی نا‪،‬‬ ‫بەڵکوو بە زمانی کوردی بڕیاری بنگەیین‬ ‫دەدات‪ .‬وتــار و ئەزموونەکانــی بە تورکی‬ ‫دەنووســێت‪ .‬با بێینە سەر یەکەم ڕۆمانی‬ ‫کوردیی ئۆزۆن؛‬ ‫تۆ!‬ ‫باشە بۆچی تۆ؟‬ ‫"چەمکی تــاک الی کوردان زۆر الوازە‪.‬‬ ‫هەمیشە قورسایی بە الی کۆمەڵ‪-‬کۆیلەدا‬ ‫دەشــکێتەوە‪ .‬لە ڕێکخراوە سیاسییەکانی‬ ‫کوردانیشــدا هەر بەم شــێوەیە‪ .‬هەمیشە‬ ‫ڕێبــازە تۆتالیتــەرەکان بەرجەســتەیە‪.‬‬ ‫ئیلەگالبوونیش خۆی کێشەیەکە‪ .‬بۆیەش‬ ‫پێوەندیی ئەنتەلـــلەکتوەل و ئینسانی بە‬ ‫پلــەی دووهەم دێت‪ .‬لــە بەرانبەر ئەمەدا‬ ‫ڕاوەســتام‪ .‬ڕەخنــەم لــە بونیاتــی ئــەم‬ ‫پێوەندییە گرت‪ .‬لەم ڕووەوە یەکەم ڕۆمانی‬ ‫کوردیــم ناو نا تۆ‪ ،‬بۆ دەرخستنەپێشــی‬ ‫تاک‪"...‬‬ ‫لێرەدا لێی زیاد دەکات‪:‬‬ ‫"هەر بەم بۆنەشــەوە پێوەندیم لەگەڵ‬ ‫پارتــی کرێکارانــی کوردســتان لێڵ بوو‪.‬‬ ‫خوویــان بــە هەڵوێســتی ڕۆشــنبیری‬ ‫ســەربەخۆ نەگرتــووە‪ .‬مەودام درووســت‬ ‫کــرد‪ .‬دوژمنایەتیــم نەکرد‪ ،‬بــەاڵم توانیم‬ ‫ڕوانگەیەکی ڕەخنەییم هەبێت‪".‬‬

‫هەڵکۆڵینی بیرێکی ئاو بە دەرزی!‬ ‫"کارێکی بێزارکەر‪ ،‬لە کۆتاییشدا بدات‬ ‫ڕۆشنبیری سەربەخۆ!‬ ‫لە گەدەت‪"...‬‬ ‫محەمــەد ئــۆزۆن دەڵێــت‪" :‬وا دیارە"‪.‬‬ ‫زۆر گرنگی بەم بابەتە دەدات‪.‬‬ ‫زۆزان لە سووچێکی ژوورەکە بە بێدەنگی‬ ‫ئاوا دەڵێت‪:‬‬ ‫لە ئێمە دەڕوانێت بە ســەر دەیپەژرێنێت‪.‬‬ ‫"نووســەر بوونــی خــۆم وەک ئامێری‬ ‫محەمەد ئۆزۆن دەڵێت ‪١٢‬ی مارتی ‪ ١٩٧١‬پڕوپاگاندەی سیاســی یان ئایدۆلۆژیکی‪،‬‬ ‫لــە زیندانی ســەربازیی ماماکی شــکۆدار نابینــم‪ .‬ئەدەبیات کەڵکەڵــەی تایبەت و‬ ‫لەگەڵ ڕۆشــنبیرانی تورک لە ســاڵۆنێکدا ڕێسای تایبەتیی خۆی هەیە‪ ،‬بۆ ڕێککەوتن‬ ‫بوویــن‪ ،‬زمانــی منیــان ال پەســەند بوو‪ .‬لەگەڵ ئەم ڕێسا تایبەتانە‪ ،‬دەبێ هۆگری‬ ‫"ئۆغــور ئاالجاکاپتــان‪ ،‬ئوغــور مومجو‪ ،‬لــە خۆ نیشــان بدەیت‪ .‬بەم هۆیەشــەوە‬ ‫مومتاز سوســیال‪ ،‬ئــەردان ئــۆز‪ ،‬ئاتیال هەوڵــم دا مەودای خۆم لەگەڵ سیاســەت‬ ‫سارپ‪ ،‬ڕۆحی کۆچ و‪ ...‬لەو کەسانە بوون و ڕێکخــراوە کوردســتانییەکان بپارێــزم‪.‬‬ ‫کە دوژمنییەکی ڕاشکاوانەیان بەرامبەر بە دیارە ئەمە بەو شــێوە نەبــوو کە زۆر لە‬ ‫کــورد نەبوو‪ ،‬کتێبی زۆریــان بۆ دەهات‪ .‬دوور و لە بەرزاییەوە سەیری ئەوان بکەم‪.‬‬ ‫لەوانــەوە فێــری خــووی کتێبخوێندنەوە کەناڵەکانی دیالۆگ و گفتوگۆم دانەخست‪،‬‬ ‫بــووم‪ .‬ســااڵنی دواتــر یارمەتیــی ئوغور من شتێکی جیاوازترم دەکرد‪".‬‬ ‫مومجوم دا‪ ،‬ئەو کاتەی کتێبی سەرهەڵدانی‬ ‫شێخ سەعیدی دەنووسی‪"...‬‬ ‫هەڵوێستی هیومانیستی!‬ ‫محەمەد ئۆزۆن دان بەوەشــدا دەنێت و‬ ‫ئەم جیاوازییە چی بوو؟‬ ‫دەڵێت‪" :‬سااڵنی حەفتاکان لە سیاسەتدا‬ ‫وەاڵمی ئەم پرســیارە دەستەواژەیەکە‬ ‫زۆر ڕادیکاڵتــر و توندوتیــژ بوو؛ ئەو کات کــە محەمــەد ئــۆزۆن بــەردەوام بەکاری‬ ‫ئەتمۆســفێری تورکیــا مرۆڤی توندوتیژی دێنێت؛‬ ‫ڕادەهێنــا‪ .‬بــە تێپەڕبوونــی کات شــل‬ ‫هیومانیزم‪.‬‬ ‫دەبیتــەوە‪ ،‬بــەرەو ڕێبــازە مەدەنییەکان‬ ‫دەڵێ‪" :‬با باســی خۆم نەکەم‪ ...‬بەاڵم‬ ‫نەرمونیانتر دەبیتەوە‪".‬‬ ‫بیــرم دەکردەوە کە دەبێ هەڵوێســتێکی‬ ‫لــە دوانیــوەی حەفتــاکان بــۆ ئەوەی هیومانیستیم هەبێت‪ .‬لەگەڵ هەموو کوردان‬ ‫جارێکــی دی نەکەوێتــە زینــدان بــەرەو بە بێ هیچ جیاوازییەک‪ ،‬لەگەڵ چەپەکان‪،‬‬ ‫تاراوگە دەڕوات و بڕیار دەدات لە سیاسەت ڕاســتەکان‪ ،‬ئاینییــەکان‪ ،‬الئیکــەکان‪،‬‬ ‫دوور بکەوێتەوە‪.‬‬ ‫الوەکان‪ ،‬پیــرەکان‪ ،‬عێراقییــەکان‪،‬‬ ‫ســوریاییەکان و ئێرانییەکان‪ ،‬لەگەڵ هەر‬ ‫هەمووی پێوەندیم درووست کرد‪".‬‬ ‫زمان‪ ،‬کولتوور‪ ،‬ئەدەبیات‪...‬‬ ‫محەمەد ئۆزۆن لە پڕ بێدەنگ دەبێت‪.‬‬ ‫بەم شــێوە باسی ئەوە دەکات کە نەک‬ ‫لە پێناو سیاسەتدا‪ ،‬بەڵکوو بۆ الیەنگریی‬ ‫‪ ٢٠٠٧/١١/١٧‬میلییەت‬ ‫ژیان‪ ،‬ئەمانەی هەڵبژاردووە‪" :‬دەمویســت‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫‪5‬‬

‫چیرۆکنووسین‬ ‫لەسەر شێوازی پێشانگای شێوەکاری‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ دۆناڵد بارتێلمیدا‬ ‫ئا‪ :‬جەى دى ئۆهارا‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬جووتیار ژاژڵەیى‬ ‫(‪)٢-1‬‬ ‫ئەمەى خوارەوە بەشــێکە لەو گفتوگۆیەی‬ ‫نووســەر و ڕەخنەگــر "جــەى دى ئۆهارا" کە‬ ‫ســاڵى ‪ ١٩٨١‬لەگــەڵ نووســەرى ئەمەریکی‪،‬‬ ‫دۆناڵد بارتێلمیدا ئەنجامی داوە‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬ڕات چییە لەسەر "نووسینەوەى‬ ‫ژیاننامە"؟ پێــت وایە ژیاننامەکەت چیرۆک و‬ ‫ڕۆمانەکانت ڕوونتر دەکاتەوە؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬تا ڕادەیەکى زۆر نا‪ .‬بەشــێکى‬ ‫زۆرى ژیاننامەى خۆمم نەخستووەتە نووسینە‬ ‫خەیاڵییەکانمــەوە‪ ،‬تەنها ئەوەیــە لێرەولەوێ‬ ‫هەندێک شــتى ڕاستییم بەکارهێناوە و تەواو‪.‬‬ ‫لەو پەرەگرافەى چیرۆکى "مانگ دەبینیت؟"دا‬ ‫کــە چیرۆکخــوان بەراوردێــک دەکات لەنێوان‬ ‫لەدایکبوونــى منداڵێک و کەســێک کە داوا لە‬ ‫هەمــان منداڵ دەکات کەشــتییەکى جەنگیى‬ ‫بشوات‪ ،‬شــەوێک پێش لەدایکبوونى کچەکەم‬ ‫نووســراوە‪ ،‬ئەمە ڕاستییەکە و پەیوەندیى بە‬ ‫ژیانى خۆمەوە هەیە‪ ،‬هەرچەندە زۆر بەڕوونییش‬ ‫لــە نووســینەکەدا ڕەنگــى نەداوەتــەوە‪ .‬لــە‬ ‫نووسینێکى ترمدا کە زۆر دەمێکە نووسراوە‪،‬‬ ‫نەنکــم و باپیــرم دەردەکــەون‪ .‬باپیــرم لــە‬ ‫مەیدانــى دارفرۆشــتن لــە گالڤیســتۆن کارى‬ ‫دەکــرد‪ ،‬کارگەیەکى بەخێوکردنى ئاژەڵیشــى‬ ‫لــە گوادەلووپ هەبــوو‪ ،‬شــوێنەکە زۆر دوور‬ ‫نییە لە (ســان ئەنتۆنتۆ)وە‪ ،‬شوێنێکە ماڵى‬ ‫ئەسپســواریى و ڕاوە‪ .‬لەو چیرۆکەدا هەندێک‬ ‫شــتى بچووکى پەیوەندییدار بــە گوادەلووپ‬ ‫هەن کە بۆ وەسفکردنى کارەکتەرى سەرەکیى‬ ‫چیرۆکەکــە بەکارهاتوون کاتێک ڕۆژێکى ترى‬ ‫ناخۆشــى ژیانى لــە نیویۆرک بەســەردەبات‪.‬‬ ‫کاتێک چیرۆکەکە باڵوبــۆوە‪ ،‬خێرا هاوڕێکانم‬ ‫تەلەفۆنیــان بۆ کــردم و ئامادەیى خۆیان بۆ‬ ‫هەمــوو هاوکارییــەک دەربــڕى‪ .‬هۆکارەکەش‬ ‫ئەوەبوو وایان زانیبوو کارەکتەرى ســەرەکیى‬ ‫نــاو چیرۆکەکە خۆمم‪ .‬ئەمە زۆر سەرســامی‬ ‫کردم‪ ،‬مرۆڤ چۆن دەتوانێ شتە ماددییەکانى‬ ‫کەســێکى تر بەکاربهێنێت‪ ،‬ئاواش دەتوانێت‬ ‫ژیانــە ناخۆشــەکەى بەکاربهێنێــت و بیکاتە‬ ‫بابەتــى چیرۆکێک‪ .‬ئــەوەى منیش چیرۆکێک‬ ‫بوو کە زۆر بەدڵخۆشــییەوە‪ ،‬بەدڵخۆشییەوە‪،‬‬ ‫بەدڵخۆشییەوە‪ ،‬نووسیم‪ .‬ئینجا با بێمەوە سەر‬ ‫پرسیارەکەت‪ ،‬بەگشتیى‪ ،‬بەشێکى زۆر کەمى‬ ‫ژیاننامەى خۆم دەخەمە بەرهەمەکانمەوە‪.‬‬ ‫جــەى دى ئۆهارا‪ :‬قۆناغــى منداڵیت چۆن‬ ‫بوو؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬تاڕادەیەک خۆش و ڕەنگاوڕەنگ‬ ‫بوو‪ ،‬هۆکاریش ئەوە بوو باوکم ئەندازیار بوو‪،‬‬ ‫ئەمــەش واى کــرد بکەوینە ژێــر کاریگەریى‬ ‫نوێگــەری (‪)Modernism‬ـــیەوە‪ .‬ئــەو‬ ‫خانــووەى تێیــدا دەژیایــن باوکــم دیزاینــى‬ ‫کردبوو‪ ،‬خانوویەکى مۆدێرن بوو‪ ،‬کەلوپەکانى‬ ‫نــاوى مۆدێــرن بــوون‪ ،‬وێنــە و تابلۆکانمان‬ ‫مۆدێــرن بوون‪ ،‬کتێبەکانیــش کتێبى مۆدێرن‬ ‫بــوون‪ .‬تەنانەت ئەو کاتــەى تەمەنم چواردە‪،‬‬ ‫پانزە سااڵن بوو‪ ،‬باوکم کتێبى (لە بۆدلێرەوە‬ ‫بــۆ ســوریالیزم)ى (مارســێل ڕایمۆنــد)ى‬ ‫پێناساندم کە هارۆلد ڕۆزنبێرگ پێشەکیى بۆ‬ ‫نووسیوە‪ .‬من خۆم دواى شانزە‪ ،‬حەڤدە ساڵ‬ ‫(ڕۆزنبێــرگ)م بینییــەوە و پێکــەوە گۆڤارى‬ ‫(شــوێن ‪)Location‬مــان لــە نیویــۆرک‬ ‫دەرکرد‪.‬‬ ‫دایکم زمانى ئینگلیزیى و شانۆى لە زانکۆى‬ ‫پەنســلڤەینیا خوێنــد‪ ،‬هــەر لــەو زانکۆیەش‬ ‫بــوو باوکم ئەندازیاریى تــەواو کرد‪ .‬دایکم لە‬ ‫هەموو ڕووەکانەوە کاریگەریى گەورەى لەسەر‬ ‫منداڵیى و ژیانم هەبووە‪ ،‬بلیمەتێکى شەڕانیى‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬مۆســیقا یەکێکــە لەو چاالکییە‬

‫مارکیز پێشبڕکێى ئەوەى لەگەڵ‬ ‫خۆیدا دەکرد بزانێت شتێکى‬ ‫ترى «سەدساڵ تەنیایی» پێ‬ ‫دەنووسرێت‪ ،‬پێشبڕکێکەشى بە‬ ‫ڕۆمانی «پاییزی پیاوساالری»‬ ‫بردەوە‬ ‫مرۆڤییانــەى بە هەمــوو جوانییەکانییەوە لە‬ ‫نووســینەکانتدا ڕەنگى داوەتەوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫بەراوردێکى سەیرە‪ ،‬بەاڵم هەست دەکەم ئاژەڵ‬ ‫الى "ســێلین" چەندە گرنگ و خۆشەویستن‪،‬‬ ‫مۆســیقاش الى تۆ ئاوایە‪( .‬سێلیمن‪ :‬یەکێکە‬ ‫لــە کارەکتەرەکانى ناو چیرۆکى (خراپبوون)‬ ‫ى بارتێلمى کە زۆر حەزى لە ئاژەڵە‪/.‬و‪.‬ک)‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬لەنــاو ماڵى خۆمانــدا چەندین‬ ‫پارچە مۆســیقاى کالسیکیى تۆمار کراون‪ ،‬لە‬ ‫ڕادیۆکانیشــەوە ئەوەى گوێم لێــى بووە هەر‬ ‫گۆرانییەکانــى بۆب ویڵس و باندەکەى بوون‪،‬‬ ‫ئەوەنــدەم گــوێ لــەو پیاوە گرت تــا ئەوەى‬ ‫ئیتــر نەمتوانــى گەورەیى کارەکانــى ببینم‪،‬‬ ‫هەر بەگشــتیى گەورەیى (مۆســیقاى الدێیى‬ ‫‪)Country Music‬م هەســت پێنەکرد‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێســتا زۆر کەیفم پێى دێت‪ .‬حەزیشــم‬ ‫لە (مۆســیقاى جاز ‪ )Jazz Music‬بوو‪،‬‬ ‫زووزوو دەچوویــن بــۆ یانــەکان و گوێمان لە‬ ‫ئێرکســین هۆکینــس دەگرت‪ ،‬لە شــوێنى تر‬ ‫گوێمــان لە پیانۆکــەى پێک کێلیــى دەگرت‬ ‫کە بەڕاســتى ژەنیارێکى مەزن بوو‪( ،‬لیۆنێل‬ ‫هامپتــۆن و لویــس ئارمســترۆنگ و ودى‬ ‫هێرمان)یش ئەو ژەنیارانەى تر بوون کە گوێم‬ ‫لێگرتــوون‪ .‬بەم شــێوەیە‪ ،‬بەقووڵیى چوومە‬ ‫ناو دونیاى مۆسیقا جیاوازەکانەوە‪ .‬کاتێکیش‬ ‫ئەمە ڕوودەدات‪ ،‬چۆن کەسێک دەتوانێت ناوى‬ ‫یاریزانەکانى تیپێکى بەیسبۆڵ لەبەر بڵێتەوە‪،‬‬ ‫تــۆش دەتوانیت ئاوا ئاوازەکان لەبەربکەیت و‬ ‫لە کارەکانتدا بەکاریان بهێنیتەوە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬کێن ئەو نووســەرانەى تۆ زۆر‬ ‫حەزت لە کارەکانیانە؟‬

‫بارتێلمى‪ :‬زۆرن‪ ،‬بــۆ نموونە ولیام هاوەرد‬ ‫گاس‪ ،‬جــۆن هۆکــس‪ ،‬جــۆن بــارس‪ ،‬جــۆن‬ ‫ئاشبێرى‪ ،‬ئیتالۆ کالڤینۆ‪ ،‬ئان بیتیى‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫زۆرن نــاوى هەموویانم بیــر نایەتەوە‪ .‬کتێبە‬ ‫نوێیەکــەى (واڵکــەر پێرسى)شــم زۆر زۆر‬ ‫بــەدڵ بوو کە ناوى (دووەم گەڕانەوە)یە‪ .‬ئەو‬ ‫پیاوە زانیاریی ئێجگار زۆرى هەیە لەسەر زۆر‬ ‫شــت‪ ،‬هەر لە چۆنییەتى بەستنى پارچەکانى‬ ‫(مارسیدس)ەوە تا دەگات بەوەى لە سەدەى‬ ‫نــۆزدەدا چۆن زۆپــاى دار درووســت کراوە‪.‬‬ ‫لــە "دووەم گەڕانەوە"دا‪ ،‬کاتێک ئەو بەشــەم‬ ‫خوێنــدەوە کە تیایدا پزیشــکەکانى پاڵەوانى‬ ‫کتێبەکــە بۆیــان دەردەکەوێــت پاڵەوانەکــە‬ ‫تووشــى نەخۆشــیى "هیوایەتى ســەیر" بوو‪،‬‬ ‫ئەوەنــدە سەرســام بوو خەریک بوو لەســەر‬ ‫کورسییەکەم بکەومە خوارەوە‪ ،‬بەڕاستیى زۆر‬ ‫جوانە شتى وا بەڕاستیى ڕووبدات‪ ،‬خۆ ڕەنگە‬ ‫ئەمە بەڕاستیى بەسەر پێرسى خۆیدا هاتبێت‪.‬‬ ‫با ناوى یەک‪ ،‬دوانێکى تریشت پێبڵێم‪ :‬پیتەر‬ ‫هاندکــى‪ ،‬تۆمــاس بێرنارد‪ ،‬مارکــس فریش‪،‬‬ ‫گابرێل گارسیا مارکیز‪.‬‬ ‫جەى دى‪( :‬پاییزى پیاوساالریى) (مارکیز)‬ ‫یت بەدڵە؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬دواى (سەدســاڵ تەنیایــى)‪،‬‬ ‫قــورس بوو پێــت وابێــت مارکیــز کتێبێکى‬ ‫ترى ئاوا گەورە دەنووســێت‪ ،‬بەاڵم نووســى‪.‬‬ ‫هەندێک تەکنیک و شێوازى تازە لە (پاییزى‬ ‫پیاوســاالریى)دا هــەن‪ ،‬بــۆ نموونــە بەپێــى‬ ‫جۆرى ڕســتەکان کار و شــێوازى گێڕانەوەى‬ ‫چیرۆکخوانیــش دەگۆڕێــت‪ ،‬مــن ئــەوەم زۆر‬ ‫لــەال جوان بــوو‪ .‬مارکیز پێشــبڕکێى ئەوەى‬

‫لەگــەڵ خۆیــدا دەکــرد بزانێت شــتێکى ترى‬ ‫وەک کتێبەکەى پێشــووى پێ دەنووســرێت‪،‬‬ ‫پێشبڕکێکەشى بردەوە‪.‬‬ ‫شــتێکى زۆر جوانە کە کارێکى پێشــووت‬ ‫ببێتە هەوێنــى لەدایکبوونى کارى داهاتووت‪.‬‬ ‫تــۆم هێس هەمــوو جارێک دەیوت باشــترین‬ ‫هەڵســەنگاندنى ڕەخنەیى بۆ کارێکى هونەری‬ ‫کارێکــى هونەریــى تــرە‪ .‬ڕەنگــە بابەتەکــە‬ ‫ئــەوەش بێت کــە کارى گــەورەى هونەری و‬ ‫ئەدەبــی کارى تــر بەدواى خۆیــدا دەهێنێت‪.‬‬ ‫هەســت دەکەم خاڵى دەســتپێکردنى مارکیز‬ ‫(تەپڵــە تەنەکەکە) بوو‪ ،‬بۆ بێکێت (بووڤارد‬ ‫و پووشێ) بوو‪ ،‬بۆ ساووڵ بێلۆ (ئەندرسۆن‪:‬‬ ‫پاشــاى بــاران) بــوو‪ .‬هــۆکارى حاڵەتى لەم‬ ‫شــێوەیەش ئــەوە نییە نووســەرەکە شــتى‬ ‫لــێ بڕابێــت‪ ،‬بابەتەکە تەنیــا پەیوەندیى بە‬ ‫کەوتنەژێر کاریگەریــی بەرهەمە گەورەکانەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬پێت وایە هیچ شــتێک باشــتر‬ ‫ببێت‪ ،‬بۆ نموونە ئەدەب و هونەر؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬پێــم وانییــە بتوانیــن باســى‬ ‫"باشــتربوون" بکەیــن لە ئــەدەب و هونەردا‪،‬‬ ‫دەتوانیــن باســى جوواڵنــەوەى نــوێ و‬ ‫بەرەوپێشچوون بکەین بەاڵم "باشتربوون"‪ ،‬نا‪.‬‬ ‫دەتوانین باســى خاڵى سەر هێڵێک بکەین بۆ‬ ‫دیاریکردنى شــوێن و پێگەى شتەکان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو هێڵە هێڵێکى ئاسۆییە نەک ستوونى‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە‪ ،‬لە ئەدەب و هونەریشدا داهێنان‬ ‫و کارى نەکراو ئێســتا کەمێــک کز بوون‪ .‬لە‬ ‫ســەربازییدا‪ ،‬کارى پاســەوانەکانى پێشەوە و‬ ‫دواوە هەمان شتە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە پارێزگاریى‬ ‫لە شوێنە سەرەکییەکە بکەن‪ ،‬کە پێى دەڵێن‬ ‫"دۆخى ئێستا"‪ .‬دەتوانیت باسى "باشتربوون"‬ ‫بکەیــت لــە سیاســەتدا یــان لــە الیەنــە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکاندا‪ ،‬ڕەنگە لەوێش نەیدۆزیتەوە‬ ‫بــەاڵم لــەو بابەتانــەدا هەر دەتوانیت باســى‬ ‫باشتربوون بکەیت‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬بــا باســى ئەوانــە بکەین کە‬ ‫کاریگەرییان لەســەرت هەبووە‪ .‬کێن ئەوانەى‬ ‫تۆ بە مامۆستاى ڕووحیى لەپێشینەى خۆتیان‬ ‫دادەنێیت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬دوودوو بەیەکەوە ناویان دەهێنم‪،‬‬ ‫ئێس جەى پیریلمان و ئێرنســت هەمنگوەى‪،‬‬ ‫ســۆرێن کیرکگارد و ڕافایل ساباتینى‪ ،‬فرانتز‬ ‫کافــکا و هیرنیــچ ڤــۆن کلێیســت‪ ،‬فرانســوا‬ ‫ڕابیلێس و زان گرەى‪( ،‬دۆستۆیڤسکی)یش بە‬ ‫کتێبى (قســەکانى ژێر زەوى)‪ ،‬یەک دەرزەن‬ ‫نووسەرى ئینگلیز‪ ،‬هەموو شێوەکار و شاعیرە‬ ‫سووریالیستەکان‪ .‬دەبێت ئیرۆل فلین و (بیگ‬ ‫ســید کاتلێت)یش بخەمە لیســتەکەمەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەى دووەمیان ژەنیارى ئامێرى (درامس)ە‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬ئەى ئەو نووسەرانەى کاریگەریى‬ ‫نەرێنییان لەسەر هەبووە؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬پێم وایە سەرســامیى زۆر قووڵ‬ ‫بە کەســێک دوورت دەخاتەوە لــە ناوەڕۆکى‬ ‫ڕاســتەقینەى کارەکانى ئەو کەسە‪ ،‬لە هەمان‬ ‫کاتــدا‪ ،‬کاریگەرییەکى زۆرى ئەو کەسەشــت‬ ‫لەســەر درووســت دەبێت کە هەمــوو جارێک‬ ‫بــاش نییــە‪ .‬ڕەنگە جەیمــس جۆیس ئەمەى‬ ‫لەگەڵ ســاموێل بێکێت کردبێــت‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شــێوە مارکیــز لەگەڵ نووســەرە گەنجەکانى‬ ‫ئەمەریــکاى التیــن‪ ،‬مەبەســتم ئەوەیــە ئەو‬ ‫نووســەرە گەنجانــە دێــن لەژێــر کاریگەریى‬ ‫(مارکیز)دا شــتێک دەنووســن کە مارکیزانە‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬بــەاڵم ئایــا هەمــوو شــتێک‬ ‫نەنووســراوە و نەوتراوە؟ ئایا ئەمە هۆکارەکە‬ ‫نییە کە ئەو کەسانە هەرچى دەنووسن نوێ و‬ ‫ڕچەشکێن دەرناکەوێت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬نابێت وا بیربکەینەوە کە هەموو‬ ‫شــتێک وتــراوە‪ ،‬چونکە ئەوە زیانــى زۆرمان‬ ‫لێــدەدات‪ .‬بــۆ نموونــە هونەرى شــێوەکاری‬ ‫هونەرێکــى فێرکارییــە‪ -‬دەتوانیــت فێــرى‬

‫ببیــت‪ .‬شــێوەکاران‪ ،‬بەتایبەتیى شــێوەکارە‬ ‫ئەمەریکییــەکان لــەدواى جەنگــى جیهانیــى‬ ‫دووەمەوە لە نووسەرەکان زیاتر تووشى کێشە‬ ‫بوون‪ ،‬هەر کەســێک هاتووە و خۆی لەســەر‬ ‫فێر کردوون‪ .‬ڕاستە لەمەوە هەندێ شێوەکارى‬ ‫بەتوانــا پەیدابــوون‪ ،‬ئەوەى ڕوونــە ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر کێشەیەکت هەبێت و خراپترى بکەیت‪،‬‬ ‫چارەسەرى تازەش دەردەکەون‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬دوێنــى شــەو وتــت کــە چێژ‬ ‫وەردەگریــت لــە وانەوتنــەوە لەبەرئــەوەى‬ ‫نووســەرە گەنجەکان باســى کێشــە و شــتە‬ ‫گرنگەکانــى ژیانیــان دەکــەن‪ ،‬باســى ئەوە‬ ‫دەکەن کە بەسەریان دێت‪ ،‬تۆش لێیانەوە فێر‬ ‫دەبیت‪ ،‬دەتوانیت ئەوەم بۆ ڕوون بکەیتەوە؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬خۆشیان لەیەکترەوە فێر دەبن‪.‬‬ ‫لەم ڕۆژانەى پێشوودا بابەتێکم خوێندەوە کە‬ ‫دەڵێت وتنەوەى وانەى (نووسین ‪)Writing‬‬ ‫"ئیشــێکى ناخۆش و ڕاهێنانێکى ساختەیە"‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــن ئەمە وەک ڕاســتیى ڕەها ســەیر‬ ‫ناکــەم‪ .‬ئێســتا لــە (زانکــۆى شــار ‪City‬‬ ‫‪ )College‬وانــە بە خوێندکارانى خوێندنى‬ ‫بااڵ دەڵێمەوە‪ ،‬هەموو خوێندکارەکان لەڕووى‬ ‫جدیبوون و بەرهەمەوە وەک یەک وان‪ .‬ڕەنگە‬ ‫نەتوانرێت "نووســین" وەک وانــە بوترێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم "چاککردن و پێداچوونەوەى نووســین"‬ ‫دەوترێنــەوە‪ ،‬ئــەو شــتانەى دەبێــت خۆیان‬ ‫لێ البدرێت دەوترێنەوە‪ ،‬ڕەوشــتى پیشــەیی‬ ‫دەوترێتــەوە‪ .‬لــە زانکۆکانــدا هەمــوو ئەمانە‬ ‫تازەن‪ ،‬ئەو کاتەى من لە زانکۆ بووم‪ ،‬هیچیان‬ ‫نەبــوون‪ ،‬بەاڵم ناویشــیان نانێــم "ناخۆش و‬ ‫ساختە"‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬ئەمە ئەوەى بیرخســتمەوە کە‬ ‫هەندێــک لەوانــەى لە توانــا و کارەکانت کەم‬ ‫دەکەنەوە دەڵێن کە تۆ سەردەمییانە و لەسەر‬ ‫مۆدێلیت‪.‬‬ ‫بارتێلمى‪ :‬قسەى ئەو برادەرە ڕووحسووکانە‬ ‫هەمیشە بۆ من زۆر بەسوود و کاریگەر بووە!‬ ‫جــەى دى‪ :‬ئەوان دەڵێن گوایــە بارتێلمى‬ ‫دەڵێی "قەلەڕەش"ـــە‪ ،‬کوێ بــەرز بوو لەوێ‬ ‫دەنیشێتەوە‪ ،‬چى زۆر باو بوو‪ ،‬دێت و دەیکات‬ ‫بە بابەتى نووسین‪.‬‬ ‫بارتێلمى‪ :‬با دەست نەکەم بە گریان و قژى‬ ‫خۆم لەبنا دەربێنم‪ .‬شتى وا هەر نییە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬چــى وا دەکات چیرۆکێکــت‬ ‫لەدایک ببێت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬هۆکار و پاڵنەرەکان جیاوازن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬بەم دواییانە شتێکم نووسیوە لەسەر‬ ‫یەکەم ئیمپراتۆریى چینیى کە ناوى چین شی‬ ‫هوانــگ تی بــووە‪ .‬ئەم چیرۆکەم ڕاســتەوخۆ‬ ‫ئەو کاتە بۆ هات کە هاوسەرەکەم لە ناوچەى‬ ‫نیشــتەجێبوونى چینییــەکان خەریکى گەڕان‬ ‫بــوو بــەدواى زانیاریــدا بــۆ توێژینەوەیــەک‬ ‫لەســەر ڕامیاریــى پزیشــکیى (‪Medical‬‬ ‫‪ .)Politics‬هەمــوو زانیارییەکــى لەســەر‬ ‫کولتوور و مێژووى چین کۆ کردبووەوە‪ ،‬منیش‬ ‫وەک قەلەڕەش دەنووکم تێخست و چیرۆکەکە‬ ‫لەدایکبوو‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬بۆچى تراژیدیا نانووسیت؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬چارەنووســی مــن ئەوەیــە‬ ‫ئیشــى تێکەڵ بکەم‪ ،‬وەک چێشــتى مجێور‪،‬‬ ‫بــەاڵم چێشــتەکەم تراژیدیــاى تێــدا نییــە‪.‬‬ ‫دەبێــت تراژیدیــا بەجیــا و وەک بابەتێکــى‬ ‫سەربەخۆى مامەڵەى لەگەڵ بکرێت‪ .‬تراژیدیا‬ ‫لەڕیزدەرچوونــە‪ ،‬جیاوازییــە‪ .‬جارێکیان تۆم‬ ‫هێس چیرۆکێکى گێڕایەوە کە تیایدا کۆمەڵێک‬ ‫خەڵکــى تووڕە لــە بینایەک دێنــە دەرەوە و‬ ‫هــاوار دەکــەن "باجی زۆر و نانــى کەم"‪ .‬من‬ ‫هەرکاتێــک مەبەســتى کەســێک دەزانم‪ ،‬الى‬ ‫خۆمــەوە بیر لــە پێچەوانەکــەى دەکەمەوە‪.‬‬ ‫پیاوێک دوومێشک بەتێکەڵیى ئیش دەکات‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬کاتێک چیرۆکێکت تەواو دەبێت‪،‬‬ ‫کەس هەیە پیشانى بدەیت؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬بەڵــێ‪ ،‬یەکــەم جار پیشــانى‬

‫هاوســەرەکەمى دەدەم‪ ،‬ئەگەر شتێکى بەدڵ‬ ‫نەبێت‪ ،‬دووبارە دەگەڕێمەوە ســەر چیرۆکەکە‬ ‫و هــەوڵ دەدەم بزانم هەڵەکە لە کوێدا ڕووى‬ ‫داوە‪ .‬جارجاریــش شــتێک پیشــانى گرەیس‬ ‫پالێــى دەدەم‪ .‬لەبەرئــەوەى پێشــتر هەرگیز‬ ‫هیــچ وردەکارییەکــى سێکســییانەم لــە هیچ‬ ‫نووســینێکمدا بەکارنەهێنابــوو‪ ،‬ئەو بەشــەم‬ ‫لــە چیرۆکــى (باوکــە مردووەکە) پیشــانى‬ ‫(گرەیسى)دا کە تیایدا تۆم و جوولى پێکەوە‬ ‫دەخەون‪ .‬خۆشبەختانە‪ ،‬بەدڵى بوو‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬بۆچــى ئەوەنــدە بــەالى‬ ‫نووســەرانەوە قورســە لەبــارەى سێکســەوە‬ ‫بنووسن؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬لــە نووســینەکانى خۆمــدا‬ ‫لێرەولەوێ شــتى وا هەن‪ .‬لــەو چیرۆکەدا کە‬ ‫باسم کرد‪ ،‬الیەنە سێکسییەکە لەڕێى زمانەوە‬ ‫دەرخراوە‪ ،‬بەاڵم دەرخستنێکى کەم‪ .‬سێکس‬ ‫بابەتێکــە دەکرێــت بەناڕاســتەوخۆیى بــاس‬ ‫بکرێــت‪ ،‬بۆ نموونــە لەڕێگاى سێکســکردنى‬ ‫دوو تیمساحەوە سێکســکردنى دایک و باوک‬ ‫بخەیتە ناو مێشکى کارەکتەرێکى هەرزەکارى‬ ‫ناو چیرۆکەکەتەوە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬کاتێــک چیرۆکێــک تــەواو‬ ‫دەکەیــت‪ ،‬ڕاســتەوخۆ دەینێریت بــۆ ڕۆجەر‬ ‫ئەنجێڵ لە ڕۆژنامــەى (زە نیویۆرکەر ‪The‬‬ ‫‪.)New Yorker‬‬ ‫بارتێلمى‪ :‬بەڵــێ‪ ،‬ئەویش زۆرجار هەندێک‬ ‫پێشــنیارم بــۆ دەکات و ڕەخنە لــە هەندێک‬ ‫دێڕى دیاریکراو دەگرێت‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬هەرگیز ڕووى داوە شــتێک ڕەت‬ ‫کاتەوە؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬بێگومــان‪ ،‬هەندێــک جــار‬ ‫نووســەر باش ســەیرى نووســینەکەى خۆى‬ ‫نەکردووەتەوە و شتەکان بەهەڵە ڕۆیشتوون‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشــدا‪ ،‬ئەگەر شــتێکى وا بەســەر‬ ‫خــۆم بێــت‪ ،‬بەگومانــەوە ســەیرى ڕەخنە و‬ ‫ڕەتکردنەوەکە دەکەم‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬پێــش باڵوبوونــەوەى‬ ‫کۆمەڵەچیرۆکێکــت‪ ،‬تا دواســات چیرۆکەکان‬ ‫ڕێکدەخەیــت و شــوێنەکانیان دەســتکاریى‬ ‫دەکەیت‪ ،‬هەندێک جار گۆڕانکاریى گەورەشیان‬ ‫تێدا دەکەیت‪ ،‬بۆ نموونە چیرۆکى (مۆســیقا‬ ‫تازەکــە) کــە یەکێکە لە چیرۆکــە تازەکانت‪.‬‬ ‫لەسەر چ بنەمایەک ئەمە دەکەیت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬ڕێکخســتنى چیرۆکــەکان تەنیا‬ ‫بــۆ ئەوەیــە نەهێڵیــت چیرۆکــەکان بەهۆى‬ ‫ناوەڕۆکەکانیانەوە کێشە بۆ یەکترى درووست‬ ‫بکەن‪ ،‬ئەمەش ڕێک وەک هەڵواسینى تابلۆى‬ ‫پێشــانگا وایــە‪ .‬هەندێــک لە تابلۆکان شــەڕ‬ ‫لەگــەڵ تابلۆکانــى تــر دەکەن‪ ،‬ئەمــە ماناى‬ ‫ئەوە نییە هیچکام لە تابلۆکان خراپن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هۆکار ئەوەیە شــێواز یان ڕەنگەکانیان شــەڕ‬ ‫لەگەڵ یەکتر دەکــەن و بەیەکەوە ناگونجێن‪.‬‬ ‫چیرۆکى (مۆســیقا تازەکــە) لەبنەڕەتدا دوو‬ ‫چیرۆک بوو بە هەمــان کارەکتەرەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫لە کتێبێکــدا لەگەڵ چیرۆکى تر کۆمکردەوە‪،‬‬ ‫نزیکــەى شــەش الپەڕەیەکم بۆ زیــاد کرد و‬ ‫هەردوو چیرۆکەکەم پێکەوە بەستەوە‪ .‬یەکەم‬ ‫جار شــوێنەکەى ڕاست نەبوو‪ ،‬کوڕە هەندێک‬ ‫جار دووەم جاریش شوێنەکەى هەڵەیە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪( :‬مۆســیقا تازەکــە) یەکێکــە‬ ‫لــەو ‪ ١٠‬چیرۆکەى لەم دواییانەدا لە شــێوازى‬ ‫(دیالۆگ ‪)Dialogue‬دا نووسیوتن؟ بۆچى‬ ‫دیالۆگ؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬نووســین لە شــێوازى دیالۆگدا‬ ‫ئاسانترە‪ ،‬بەاڵم چەند خاڵێکیش هەن دەبێت‬ ‫ئاگات لێیان بێت‪ .‬گرنگترینیان ئەوەیە دەبێت‬ ‫ئاوازى ڕســتەکانت دەبێــت زۆر لەگەڵ یەکدا‬ ‫بگونجێن‪ ،‬ئەگەر وا نەبێت خوێنەرەکەت خێرا‬ ‫خەوى لێدەکەوێت‪.‬‬ ‫جەى دى‪ :‬وەک ڕستەکانى بێکێت‪ ،‬وایە؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬زۆر ڕاستە‪ ،‬ناتوانین لەم بابەتەدا‬ ‫ناوى شانۆکانى بێکێت نەبەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫کارەکتەری سەر جادان‬

‫توێژینەوە لە کۆچیڕۆکی (مێروولەکان بەژێر ڕووناکیی مانگدا دەڕۆن)ـی بەختیار حەمەسوور‬ ‫حەمە مەنتک‬ ‫هێندەی من لە باری کارەکتەرسازییەوە‬ ‫لــە چــیــڕۆکــی کـــوردی ڕامــابــم‪ ،‬زۆربـــەی‬ ‫چیڕۆکنووسان (هاوکات ڕۆماننووسیشن)‪ ،‬لە‬ ‫هەوڵی بە ڕۆشنبیر نیشاندانی کارەکتەرەکان‬ ‫بوونە‪ .‬دەمەوێ بڵێم کەم چیڕۆکنووس هەیە‪،‬‬ ‫کارەکتەری چیڕۆکەکانی کەسایەتییەکی‬ ‫ڕۆشنبیریی نەبێت‪ .‬بگرە زۆر جار وەکوو‬ ‫فەیلەسووفیش دەپەیڤێ‪ .‬چیڕۆکی دەیەی‬ ‫پەنجا و شەستی سەدەی ڕابردوو‪ ،‬تەماشا‬ ‫بکە‪ ،‬کارەکتەرەکان ڕۆشنبیرن و هەڵگری‬ ‫بیری چەپن (ئــەو کات ئــەوەی هەڵگری‬ ‫ئایدیۆلۆجیای مارکسی‪ ،‬یان چەپ نەبوایە بە‬ ‫کۆنەخواز هەژمار دەکرا‪ ).‬دواتر کارەکتەری‬ ‫چیڕۆک بە کەسایەتیی ئازا و قارەمان بارکرا‪.‬‬ ‫تاکوو «شــێــرزاد حەسەن» کارەکتەری‬ ‫لەگەڵ خەم و کێشەکانی نــاوەوەی خۆی‬ ‫ئاشت کردەوە‪ .‬ڕەخنەی من ئەوە نییە‪ ،‬نابێ‬ ‫کارەکتەر خەریکی کتێب بێت‪ ،‬یان ڕۆشنبیر‬ ‫و خوێنەر بێت‪ .‬قسەی من ئەوەیە دەبێ‬ ‫لە ڕووی کارەکتەرسازییەوە ئەو ئەرکەی‬ ‫بدەیێ‪ ،‬نەوەک بە زۆر بە قسەی قەبە و‬ ‫پفدراو بپەیڤێ‪.‬‬ ‫(مێروولەکان بەژێر ڕووناکیی مانگدا‬ ‫دەڕۆن) حـــەوت چــیــڕۆکــی «بەختیار‬ ‫حەمەسوور»ـە‪ .‬ئەمە دووەم بەرهەمە‬ ‫بە شێوەیەک کارەکتەرسازیی تێدا کراوە‬ ‫(هێندەی من ئاگەدار بم‪ ).‬کارەکتەری لەگەڵ‬ ‫شتە ورد و سادەکانی دەوروبــەری مرۆڤ‬ ‫ئاشت کــردەوە‪ .‬پێشتر کۆچیڕۆکی (ئێمە‬ ‫لێرەین)ی «بــەڕۆژ ئاکرەیی» کارەکتەری‬ ‫لەگەڵ خەمی مرۆڤە پەراوێزخراوەکانی ژیان‬ ‫ئاشت کردەوە‪ .‬کارەکتەری ئەم چیڕۆکانە‬ ‫وەکــوو هەموو مرۆڤێک خەمیان هەیە‪،‬‬ ‫پرسیاریان هەیە‪ ،‬بەاڵم وەکوو سرووشتی‬ ‫ئاسایی مــرۆڤ پرسیاریان هەیە‪ .‬نەك‬ ‫کارەکتەرێک بە زۆر کرابێ بە فەیلەسووف‪.‬‬ ‫نەک وەکوو مۆدێلی کارەکتەرسازیی چیڕۆکی‬ ‫کوردی‪ ،‬دەبێ کارەکتەر خوێنەر و هەمیشە‬ ‫لە ناو کتێباندا بێت‪ .‬ئاخر مرۆڤگەلێك هەن‬ ‫لە ئاست ژینگە و باری کۆمەاڵیەتییان بیر لە‬ ‫پرسیارەکانی ژیان دەکەنەوە‪.‬‬ ‫ناونیشانی ئەم کۆچیڕۆکە‪ ،‬ناونیشانێکی‬ ‫ئێستاتیکییە‪ .‬بــە بەڵگەی ئـــەوەی بە‬ ‫شێوەیەکی دەاللـــی پــێــوەنــدی بــە هەر‬ ‫حەوت چیڕۆکەکەوە هەیە‪ .‬لە هەر حەوت‬ ‫چــیــڕۆکــەکــە‪ ،‬پــیــاوێــک‪ ،‬چــەنــد کـــۆاڵن و‬ ‫جادەیەک‪ ،‬پشیلەیەک‪ ،‬خانوو و ناندینێک‬ ‫هەن‪( .‬مێروولە) دەاللەتە لە بوونێکی بێهێز‬

‫و الواز‪ ،‬بەاڵم سوورە لە سەر ژیانکردن و‬ ‫بەردەوامیدان بە ڕەوتی ژیان‪ .‬هەرچەندە‬ ‫خاوەن جەستەیەکی الوازە‪ ،‬بەاڵم تێکۆشانی‬ ‫بەردەوامی هەیە‪ ،‬هەرگیز بێ هیوا نابێت‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکە ئەم وشەیە لەگەڵ وشەی‬ ‫(مانگ)دا هاتووە‪( .‬مانگ) دەاللەتە لە‬ ‫دەســەاڵتــدار‪ ،‬یان وەزیــر‪ ،‬چونکە (خۆر)‬ ‫دەاللەتی پاشا دەگەیەنێ‪ ،‬کەواتە (مانگ)‬ ‫وەزیــرە‪( .‬مێروولە) کە دەاللەتی مرۆڤی‬ ‫الوازە بە بەرچاوی (مانگ) کە دەاللەتی‬ ‫وەزیر و دەسەاڵتدارە دەڕۆن و دەیانبینێت‪،‬‬ ‫بەاڵم گرینگیان پی نادات‪ .‬کەواتە مرۆڤگەلی‬ ‫زۆر هەن لەم واڵتــە کیشەکانیان ڕوون‪،‬‬ ‫دیارن‪ ،‬ئەگەر سادەیش بێ‪ ،‬دەسەالتدارەکان‬ ‫دەیانبینن‪ ،‬بە داخەوە لێیان ناپرسنەوە‪.‬‬ ‫مەرج نییە تەنێ ڕۆشنبیرەکان‪ ،‬بازرگانەکان‬ ‫و چینە دیارەکانی ناو کۆمەڵگە‪ ،‬خاوەن‬ ‫کێشە بن‪ ،‬یان تەنێ ئەوان هەڵگری خەمی‬ ‫کۆمەڵگە بن‪ .‬ڕاستە ئــەوان بەشێکن لەو‬ ‫کۆمەڵگەیە و بەشێک لە خەمەکان لە کن وانە‪.‬‬ ‫بەاڵم منداڵێکیش پرسیاری هەیە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫لە چیڕۆکی (ئاوڕدانەوە لە دواپلیکانەدا)‪،‬‬ ‫کارەکتەرێکی منداڵمان هەیە‪ ،‬لە بارەی‬ ‫کارەکتەری سەرەکیی چیڕۆکەکە پرسیار لە‬ ‫دایکی دەکات‪(( .‬دایە بۆ ئەوە مناڵی نییە‬ ‫یالی لەگەال بکەم؟)) کارەکتەرسازی بەو‬ ‫شێوەیە دەبێت‪ ،‬منداڵ دەبێ وەکوو منداڵ‬ ‫قسان بکات‪ ،‬نەك وەکوو کەسێکی دنیادیدە‪.‬‬ ‫دەبــێ شتەکان پیشان بدرێت‪ ،‬نەک پف‬ ‫بدرێن‪ .‬ئەوە خەمی منداڵێکە‪ .‬کەس گوێ بە‬ ‫وەها خەمێک نادات‪ .‬تەنانەت کەس لەو وردە‬ ‫خەمانە ناپێچێتەوە‪ .‬جوایەز لە پرسیارە‬ ‫گەورە و خەمە گەورەکان‪ ،‬وردە خەمیش‬ ‫هەن‪ .‬ئەم مرۆڤگەلە الوازانــە بە بەرچاوی‬ ‫دەسەاڵتداران ڕێ دەکەن‪ ،‬بەاڵم نابینرێن‪،‬‬ ‫هەرچەندە وەکوو مێروولە دەبریسکێنەوە‪.‬‬ ‫لەم کۆچیڕۆکەدا ڕووداو بە شێوەیەکی‬ ‫زۆر ورد کاری لە بارەوە کراوە‪ .‬ڕووداوەکان‬ ‫بە ڕستەی چڕ و گــووشــراو نــووســراون‪.‬‬ ‫ڕووداوەکــان درێــژدادڕ نین‪ .‬وشەی زۆر بە‬ ‫خەسار ن ــەدراوە‪ .‬بە خەسارنەدانی وشە‬ ‫کۆمەکی زۆری خوێنەر بۆ بە چێژگەیشتن‬ ‫دەکات‪ .‬لە الیەکی دیکە ئەو چڕکردنەوە و‬ ‫گووشینی وشە شێوە ئیستاتیکایەک‪ ،‬هاوکات‬ ‫ڕیتمێک بە ڕستەکان دەبەخشێت‪ .‬زۆر جار‬ ‫گوتوومە چیڕۆکنووس و ڕۆماننووسی کورد‪،‬‬ ‫ڕیتمی ڕستەی ناو دەقــی لە کن گرینگ‬ ‫نییە‪ ،‬بێگومان هۆکاری ئەمیش درێژدادڕی‬ ‫و بەکاربردنی وشەی زۆرە‪ ،‬واتە وشە زۆر‬ ‫خەسار دەکات‪ .‬لە چیڕۆکی (کوپی قاوە)‬ ‫دا دەنووسێت‪(( :‬سێبەری ئاریەلێک لە‬ ‫حەوشەکەدا‪ ،‬چاوەڕێی باڵندەیەکی دەکرد‬

‫لەم کۆچیڕۆکەدا ڕووداو بە‬ ‫شێوەیەکی زۆر ورد کاری لەسەر‬ ‫کراوە‪ .‬ڕووداوەکان بە ڕستەی چڕ‬ ‫و گووشراو نووسراون‬ ‫تا بێت و لەسەری بنیشێتەوە؛ نیشتەوە‪)).‬‬ ‫ڕووداوی نیشتنەوەی باڵندەکەی بە یەک وشە‬ ‫نووسیوە‪ .‬چۆنیەتی نیشتنەوەی باڵندەکەی‬ ‫بۆ خوێنەر جێهێشتووە‪ .‬تاکوو خوێنەریش‬ ‫بەشداری ڕووداوەکە بکات‪ .‬نەک خۆی بێت‬ ‫شێوازێک بۆ ڕووداوەکە دابنیت و بە سەر‬ ‫خوێنەریدا بسەپێنێت‪ .‬لە چیڕۆکی (پشیلەی‬ ‫ژێر باران)دا ڕووداوی چوونی کارەکتەر بۆ ناو‬ ‫پاس وەها دەگێڕێتەوە‪(( .‬دەگەیتە پاس‪،‬‬ ‫سەر دەکەویت‪ .‬کورسیی تەنیشت پیاوێک‬ ‫دادراوەتەوە‪ .‬دەتەوێت دابنیشیت‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«فەرموو دانیشە‪ ».‬سەری بۆ دەلەقێنیت‪.‬‬ ‫سپرینگی کوشنەکە دەنیشێت‪ )).‬ئیشکردنی‬ ‫چیڕۆکنووس‪ ،‬ئیشکردنێکی هەمنگوەیییە‪.‬‬ ‫ئەم مۆدێلە ئیشکردنە و چڕکردنەوەی ڕووداو‬ ‫لە کەمترین وشەدا‪ .‬دەمێکە لە ئەدەبیاتی‬ ‫ئەورووپی و ئەمریکاییدا هەیە‪ .‬لە چیڕۆکی‬ ‫فارسیدا دیارترین نموونەمان (هوشنگ‬ ‫گوڵشیری)یە‪ .‬هەڵبژاردەی چیڕۆکەکانی بە‬ ‫نێوی (نیوە تاریکەکەی مانگ) کە بەڕۆژ‬ ‫ئاکرەیی خەریکی وەرگێڕانێتی‪ ،‬باشترین‬ ‫نموونەن‪ .‬ئەم شێوازە پێویستی بە ڕستەی‬ ‫کورت هەیە‪ .‬هێندە کورت‪ ،‬لە هێندێک باردا‬ ‫ڕستە بۆ تەنێ یەک وشە کورت دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە کۆی چیڕۆکەکانی (مێروولەکان بەژێر‬

‫ڕووناکیی مانگدا دەڕۆن) ئــەم شێوازە‬ ‫پێڕەو کــراوە‪ .‬با نموونەیەک بە چیڕۆکی‬ ‫(وێنەیەکی تۆزلێنیشتوو) بهێنینەوە‪.‬‬ ‫((دەگەیتە ئاودەستێک‪ .‬غەربییە‪ .‬دەڕۆیتە‬ ‫ژوورەوە‪« :‬پیاو گوو بخوات بەس لەم جۆرە‬ ‫ئاودەستانەدا گوو نەکات‪ ».‬پەتی سیفۆنەکە‬ ‫دەلەرێتەوە؛ ڕایدەگریت‪ .‬کاڵوەکەت وەک‬ ‫قارچک لەسەر زەوی‪ ،‬لە ئاستی دەرگاکە‬ ‫دەرچووە‪)).‬‬ ‫ئــەم شــێــوازی ڕســتــەی کـــورت و بە‬ ‫خەسارنەدانی وشــە‪ ،‬بــەرەو تەکنیکێکی‬ ‫دیکەمان دەبــات‪ .‬ئەویش کەمترین پەنا‬ ‫وەبەر وەسف دەبرێت‪ .‬دیارە لە چیڕۆکی‬ ‫کۆندا بۆ پیشاندانی واقیعی چیڕۆکەکە‬ ‫زۆرترین وەسف بە کار دەهات‪ .‬بە بڕوای‬ ‫من بەکاربردنی وەسفی کارەکتەر‪ ،‬ڕووداو‪،‬‬ ‫شوێن‪ ...‬تاد‪ ،‬بە شێوەیەکی فرە‪ ،‬کاریگەری‬ ‫لــەســەر بــونــیــادی هــونــەریــی چیڕۆکەکە‬ ‫دەبێت‪ .‬تەنانەت لە ڕۆمانیش وەسفی زۆر‬ ‫بە خەساردانی وشەیە‪ .‬هەناسەتەنگییە بۆ‬ ‫خوێنەر‪ .‬وەسفی هەر توخمێکی چیڕۆک‬ ‫دەبێ زۆر ورد بێت‪ .‬بە واتایەکی دیکە دەبێت‬ ‫زۆر هونەرییانە بێت‪ .‬لەم چیڕۆکانەدا وەسف‬ ‫بە کەمترین وشە‪ ،‬بە شێوەیەکی هونەری‬ ‫بە کــار هــاتــووە‪ .‬بۆ نموونە لە چیڕۆکی‬

‫(ئاوڕدانەوە لە دواپلیکانەدا) وەها وەسفی‬ ‫مانگ کراوە‪(( .‬بۆ جگەرکێشانێک دەچیتە‬ ‫حەوشە‪ .‬مانگ بەراورد بە ئەستێرەکان‪ ،‬لە‬ ‫ئۆفسایددایە‪ ،‬سێبەری دیواری تا ناوەڕاستی‬ ‫حەوشە بردووە‪ )).‬یان لە چیڕۆکی (کوپی‬ ‫قاوە)دا وەها وەسفی هەورەبرووسکە دەکات‪.‬‬ ‫((گڵۆپی ژوورەکـــە پرتەپرت دەکــات‪.‬‬ ‫ئاسمان فالش لێ دەدات‪ )).‬وەسفەکان‪،‬‬ ‫وەسفی واقیعیی شتەکان نین‪ .‬وەسفێکی‬ ‫هونەری و ئێستاتیکین‪ .‬لە جیاتی ئەوەی‬ ‫بڵێت‪ ،‬ئاسمان هەورە‪ ،‬کارەبا لەگەڵ هەورە‬ ‫برووسکە و باران خەریکە تێکدەچێت‪ .‬بە‬ ‫یەک ڕستە هەموو شتانەی وەسف کردووە‪.‬‬ ‫هەردوو شێوازەکەی پێشتر چڕی ڕووداو‬ ‫و وەسفی هونەری هاوکاتە بۆ پیشاندانی‬ ‫شتەکان‪ .‬واتە هەموو شتانە پیشان دەدرێت‪،‬‬ ‫نەک بگێڕدرێنەوە‪ .‬ئەم شێوازی پیشاندانە‪،‬‬ ‫شێوازێکی جیهانییە‪ .‬چیڕۆکنووسانی‬ ‫وەکــوو‪ :‬سالنجەر‪ ،‬هەمنگوەی‪ ،‬کارڤەر‪،‬‬ ‫گوڵشیری‪ ،‬چیخۆف‪ ...‬تاد‪ ،‬بەم شێوازە‬ ‫چیڕۆکیان نووسیوە‪ .‬پیشاندان واتە تۆ‬ ‫بچووکترین دیمەن و جــوواڵنــەوە تۆمار‬ ‫بکەیت‪ .‬کەمترین کات پەنا وەبەر وەسف‬ ‫ببەیت‪ .‬ئەم چیڕۆکانەی «بەختیار» هەموو‬ ‫یەک فەزای هاوبەشیان هەیە‪ .‬پیاوێک‪،‬‬ ‫چەند کووچە و کۆاڵنێک‪ ،‬ماڵێک‪ .‬ئەمانە‬ ‫لە ناو هەموو چیڕۆکەکاندا هەن‪ .‬بەاڵم هەر‬ ‫جارەی لە گۆشەیەکەوە شتەکانمان نیشان‬ ‫دەدات‪ .‬بۆ نموونە لە چیڕۆکی (لە سووچێکی‬ ‫ئاوێنەدا) وەها پیشانمان دەدات‪(( .‬فڵچەکە‬ ‫دەشۆیت‪ ،‬دەیخەیتەوە ناو پاکەتەکەی‪.‬‬ ‫ســەری مەعجوونەکە دادەخــەیــت‪ .‬ئاو لە‬ ‫دەمت وەردەدەیت‪ .‬تفی دەکەیتەوە‪ .‬دەست‬ ‫بە لێواری دەستشۆرەکەوە دەگریت‪ .‬کەمێک‬ ‫دەچەمیتەوە‪ .‬لە ئاوێنەکەدا لێو هەڵدێنیت‪.‬‬ ‫دەستشۆرەکە جێ دەهێڵیت‪ .‬لە سووچێکی‬ ‫ئاوێنەکەدا‪ ،‬پیاوێک دەمێنێتەوە و پایپەکەی‬ ‫اللــێــوی‪ )).‬دەبینین هەموو جووڵەیەکی‬ ‫کارەکتەر و شتەکانی دەوروبــەری نیشان‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ئەم زمانەی خەریکی پیشاندانە‪ ،‬نەک‬ ‫گێرانەوە‪ ،‬کۆمەکی باشی چیڕۆکنووس‬ ‫دەکات بۆ ئەوەی فەزای هاوبەش لەنێوان‬ ‫هەموو چیڕۆکەکان درووســت بکات‪ .‬لە‬ ‫سەرەوە ئاماژەمدا هەر حەوت چیڕۆکەکە‪،‬‬ ‫پیاوێک‪ ،‬چەند کۆاڵنێک‪ ،‬ماڵێک هەیە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم ه ــەر جــــارەی لــە گــۆشــەیــەکــەوە‬ ‫دیمەنەکان نیشان دەدات‪ .‬درووستکردنی‬ ‫فەزا پێویستی بە زمانە‪ ،‬وەکوو «جیرار‬ ‫جینێت» دەڵێت‪ :‬فــەزای ئەدەبی تەنێ‬ ‫لە ناو زماندا بەرجەستە دەبێت‪ .‬هاوکات‬ ‫هووشیاریی فەزایی لە ئەنجامی تێکەڵی و‬

‫بە یەکداچوونی توخمەکانی چیڕۆک درووست‬ ‫دەبن‪ ،‬چونکە هەموو توخمەکان‪ ،‬کە زمان‬ ‫پێکهێنەریانە‪ ،‬بەر یەک دەکەون و کارلێک‬ ‫دەکەن‪ .‬لەالیەکی دیکە فەزای چیڕۆک ئەو‬ ‫وەهمە لە کن خوێنەر درووســت دەکــات‪،‬‬ ‫ئەوەی دەیخوێنتەوە حەقیقەت و واقیعە‪.‬‬ ‫ئــەو ڕایــەڵــەی یەکەم چیڕۆک بە هەموو‬ ‫چیڕۆکەکانی دیکە دەبەستێتەوە‪ ،‬کاریگەری‬ ‫لەسەر خوێنەر هەیە‪ .‬ئــەو کاریگەرییە‬ ‫خوێنەر دەبەستێتەوە‪ ،‬چونکە خوێنەر لە‬ ‫هەوڵی ئەوەدا دەبێت‪ ،‬بزانێ چیڕۆکی دووەم‬ ‫لە کام گۆشەنیگاوە دیمەنی دیکەمان نیشان‬ ‫دەات‪.‬‬ ‫ئەم چیڕۆکانە پڕن لە خەمی مرۆڤەکان‪،‬‬ ‫نەک خەمی فەیلەسووفەکان‪ .‬ڕنگە خوێنەر‬ ‫پێی سەیر بێت‪ ،‬ئــەدی فەیلوسووفیش‬ ‫مـــرۆڤ نییە؟ بــەڵــێ‪ ،‬بـــەاڵم نــووســەری‬ ‫کورد (زۆربــەیــان) لەو وەهمەدان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫فەیلەسووفانە خەمەکان‪ ،‬پرسیارەکان لە ناو‬ ‫دەقدا ئاماژە نەکەین‪ ،‬ئەوا دەقێکی باشمان‬ ‫نەنووسیوە‪ .‬بێ ئاگا لەوەی خەمی زۆر ورد‬ ‫و چکۆالنە هەن‪ ،‬زۆر لەو خەمەکانی دیکە‬ ‫کاریگەریان لەسەر تاک هەیە‪ .‬لەم چیڕۆکانە‬ ‫کارەکتەرێک هەیە‪ ،‬یەک وشە لە دەمییەوە‬ ‫نایەتە دەرەوە‪ .‬ئەو قەرەباڵغی و تێکچڕژانی‬ ‫ئــەو خەڵکەی هەیە نیشان دەدات‪ .‬لە‬ ‫چیڕۆکی (ئاوڕدانەوە لە دواپلیکانەدا) خەمی‬ ‫منداڵێک‪ ،‬پرسیاری منداڵێک لە دایکی‬ ‫دەخوێنینەوە‪(( .‬دایە الستە سەوان ولچ‬ ‫لە ساخەکانەوە دێنە خوالەوە و خویان‬ ‫ئەکەن بە مالەکانا و دەلــگــای سەالجە‬ ‫ئەکەنەوە و پاکەتی پەنیلەکان لەگەل خویانا‬ ‫ئەبەن؟)) نیشانی خەمی منداڵێک وەکوو‬ ‫خۆی‪ .‬خەمی پاکەتە پەنیرەکەیەتی‪ ،‬نەک‬ ‫پرسیاری گەورەی هەبێ‪ ،‬ئایا ژیان چییە؟‬ ‫مردن چییە؟‪ ...‬تاد‪ .‬ئاخر منداڵ هێندەی‬ ‫خەمی سکییەتی هێندە لە کنی گرینگ نییە‬ ‫لەم دنیایە چی دەگوزەرێ‪ .‬لەو چیڕۆکانەدا‬ ‫خۆبەیەکداکێشانی مرۆڤەکان لەناو بازاڕ و‬ ‫سەرجادان‪ ،‬خەمێکی گەورەیە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫چکۆالنەیە و کەس گرینگی پێ نادات‪ .‬بەاڵم‬ ‫مرۆڤەکان بۆ خۆبەیکدا دەکێشن؟ ئایا یەکدی‬ ‫نابینن؟ لە پشتی ئەمەوە کۆمەڵێک مەدلوول‬ ‫هەیە‪ ،‬دەبێ خوێنەر ئاشکرایان بکات‪ .‬بە‬ ‫بڕوای ئیشکردن لە بارەی خەمە وردەکانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ئیشکردنێکی وردی دەوێت‪ ،‬هەروا‬ ‫کارێکی سانا نییە‪ .‬خەمی ورد‪ ،‬خەمی کۆی‬ ‫مرۆڤەکانە‪ ،‬خەمی ئەو ملیۆنان کەسانەن کە‬ ‫ڕۆژانە دەڕژێنە ناو بازاڕەوە بۆ پەیداکردنی‬ ‫پاروویەک نان‪ .‬خەمی ئەو مرۆڤانە وەکوو‬ ‫مێروولەن‪ ،‬کەم کەس گرینگیان پێ دەدات‪.‬‬

‫خوێندنەوەی كتێبی ڕەشی كۆمۆنیزم‬ ‫لە سەردەمی داعشدا‬ ‫هەڵسەنگاندنێكی مێژوویی‌و ئەخالقی بۆ تاوانەكانی كۆمۆنیزم‬ ‫شوان ئەحمەد‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫لــە مــێــژووی حەفتاساڵیدا (‪-1917‬‬ ‫‪ )1989‬كۆمۆنیزم لە جیهاندا‪ ،‬مەرگەسا ‌ت و‬ ‫ماڵوێرانی زۆر گەورەی خوڵقاندووە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫«فالدیمێر بۆكۆفسكی» شاعیر لە وتارێكیدا‬ ‫بەناوی (پاكانە حیساب لەگەڵ مۆسكۆدا)‪،‬‬ ‫داوا دەكــات وەك دادگاكانی نۆریمبێرگ‪،‬‬ ‫تاوانبارانی كۆمۆنیزمی واڵتەكەشی دادگایی‬ ‫بكرێن‪.‬‬ ‫هەوڵی نوسەرانی ئەم كتێبە دوای ئەو‬ ‫مێژووە خوێناوییە‪ ،‬بیرهێنانەوە یاخود‬

‫بەڵێننامەیەكی ئەخالقییە‪ ،‬بۆئەوەی یاد‬ ‫و بیرەوەریی ئەو سەدان ملیۆن قوربانییە‬ ‫بەرز ڕابگرن كە بەدەستی كۆمۆنیستەكان‬ ‫تــیــرۆركــراون ‌و خرانە چــاڵــەوە‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫وەبیرهێنانەوەی ئەو تاوانانە و نووسینەوەی‬ ‫مــێــژووی ئــەو تــراژیــدیــایــانــەش‪ ،‬بــۆ خۆی‬ ‫ئەركێكی تەواو ئەخالقییە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە پڕ پڕە لە نمونەی دڵتەزێن‌و‬ ‫لەمەرگەساتی تاقەتپڕوكێن‪ .‬هاوكات زۆرشتی‬ ‫شو‬ ‫وەهــای تێدایە كە دەمــودەســت داع ـ ‌‬ ‫ڕەفتاری داعشییانەمان بیردەخاتەوە‪ ،‬هەربۆ‬ ‫نمونە‪:‬‬ ‫(ماوتسی تۆنگ كە لە ژیانیدا دەسەاڵتێكی‬ ‫ڕەهای وای هەبووە‪ ،‬زۆرجاران بەقەیسەری‬ ‫سور ناویان بردووە‪ ،‬لەیەكێك لە بڕیارەكانیدا‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە كە پێویستە زانكۆكانی‬

‫واڵتــەكــەی كــەســی ســور بــەرهــەم بێنن‬ ‫نەك پسپۆڕ‪ .‬هەروەها جەخت دەکاتەوە‬ ‫لەوەی پێویستە زانكۆكان بەپلەی یەكەم‪،‬‬ ‫ئەوكەسانە وەربگرن كە هەر لەدایكبونیانەوە‬ ‫سوربوون‪ ..‬یان فەرماندانی بەوەی هەرشتێك‬ ‫وزەی شۆڕشگێڕی بەالڕێدا بەرێت‪ ،‬جا پشیلە‬ ‫بێت یان باڵندە یاخود گوڵ‪ ،‬دەبێت قەدەغە‬ ‫بكرێت)‪.‬‬ ‫هەر لەو واڵتی چینەی كۆمۆنیزم حوكمی‬ ‫دەكــردو «ماوتسی تۆنگ» فەرمانڕەوابوو‬ ‫(لەشەنگەهای گاردی سور قژی هەموو ئەو‬ ‫كوڕ و كااڵنەیان تاشیووە كە قژیان درێژبووە‪،‬‬ ‫یان جێڵ و بۆدرە بە پرچیانەوە بووە‪ .‬هەروەها‬ ‫پاژنەی پێاڵوی پاژنە بەرزیان لێكردۆتەوەو‬ ‫نوكی قۆندەری نوكتیژیان قرتاندووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوانە ڕەفتاری بــۆرژوازی بوون ‌و لەگەڵ‬

‫سستمی كۆمۆنستیدا نەدەهاتنەوە)‪.‬‬ ‫هـــاوكـــات هـــەر لـــەو واڵتـــــەدا (بــۆ‬ ‫ئەشكەنجەدانی گیراو و بەندكراوەكان‪،‬‬ ‫دەبــوو كچان دوای مردنی باوكیان لەبری‬ ‫ئەوان پاشماوەی حوكمی زیندانیكردنەكەیان‬ ‫تەواوكردایەو بچونایەتە ژووری زیندانەوە)‪.‬‬ ‫لەكۆریای باكوریش كە تا ئێستا وەك‬ ‫سیمبولێكی كۆمۆنستی‌و دژە ئیمپریالستی‬ ‫مــاوەتــەوە‪ ،‬دروشمێكی زۆر باو هەیە كە‬ ‫دەڵێت‪( :‬وەك كیم ئێل سۆنگ‌و كیم جۆن‬ ‫ئێل‪ ،‬بیربكەنەوە و قسەبكە ‌ن و كاربكەن)‪.‬‬ ‫بــێــگــومــان لــەســایــەی خــەالفــەتــەكــەی‬ ‫«ئەبوبەكر بەغداد»ی داعشیش لەموسڵ‬ ‫‌و ناوچەكانی دیكە ژێــردەســەاڵتــیــانــدا‪،‬‬ ‫ت و بەهەمان‬ ‫هەمان ستراتیژ پیادەدەكرێ ‌‬ ‫میكانیزم ئیش دەكــەن‪ .‬ئــەوەی لەكۆتایی‬

‫خوێندنەوەی ئەم كتێبە قــەوارە گەورە‬ ‫و پڕ لەناشیرینیەدا دەسگیرمان دەبێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬هیچ سستمێك هێندەی ئەو‬ ‫سستمە سۆسیالیستەی تا ساڵی ‪1989‬‬ ‫بــەردەوام بوو‪ ،‬نائومێدكەر و ماڵوێرانكەر‬ ‫نەبووە‪ .‬هیچ سستمێكی سیاسی هێندەی‬ ‫كۆمۆنیزم‪ ،‬بەڵێنی گەورەیان بەمرۆڤایەتی‬ ‫نەداو هیچ كەسیش بەقەد ئەوان‪ ،‬ب ‌ێ بەڵێن‬ ‫‌و دووڕو و دەرنەچوون‪.‬‬ ‫ئـــەوان توانیان سیاسەت بــگــۆڕن بۆ‬ ‫هونەری دروكــردن ‌و فریودان ‌و شێواندنی‬ ‫مێژوو‪ .‬هەربۆیە ئەوەی لەدوای كۆمۆنیزم‬ ‫جێدەمێنێت‪ ،‬مرۆڤی نــو ‌ێ نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مرۆڤێكی دەرون بیمار و پەرێشانە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئەوان دروستیان كرد كۆمەڵگایەكی مۆدێرن‬ ‫‌و نمونەی نەبوو‪ ،‬بەڵكو زیندانێكی گەورەو‬

‫ئیمپراتۆریایەكی‬ ‫درۆو ساختەبوو‪.‬‬ ‫خوێندنەوە كتێبی ڕەشــی كۆمۆنیزم‬ ‫لەسەردەمی داعشدا وامان لێدەكات بپرسین‪،‬‬ ‫ئــەر ‌ێ بەڕاست ئــەوەی لــەڕابــردوودا ڕویدا‬ ‫بكەرەكانی داعش بوون لەبەرگی كۆمۆنیزمدا‪،‬‬ ‫ت و دەیبینین‪،‬‬ ‫یان ئەوەی ئێستا دەگوزەرێ ‌‬ ‫كۆمۆنیزمە لەپێستی داعشدا؟ بۆئەوەی‬ ‫وەاڵمــی ئــەو پرسیارەمان دەسگیربێت‪،‬‬ ‫ناچارین هەر لەنێو الپەڕەکانی ئەو کتێبەدا‬ ‫بۆی بگەڕێین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/13‬‬

‫‪7‬‬

‫ئەوەی خوێندوومەتەوە‬ ‫گرنگترە لەوەی کە نووسیومە‬ ‫نووسینم کرد‪ ،‬بەاڵم لەالم وایە ئەوەی‬ ‫خوێندوومەتەوە گرنگترە لــەوەی کە‬ ‫نووسیومە‪ ،‬چونکە مــرۆڤ سەرپشکە‬ ‫چی بخوێنێت‪ ،‬بەاڵم سەرپشک نیە چی‬ ‫بنووسێت‪ ،‬بەڵکو تەنها هەوڵێک دەدات‪.‬‬ ‫گەڕان بەدوای زمان‬ ‫کــاتــێــک کــە دەســتــم بــە نووسین‬ ‫کــرد‪ ،‬زۆربـــەی کــات بــە خۆمم دەوت‬ ‫بیرکردنەوکانم زۆر ســادەن‪ ،‬و کاتێک‬ ‫خوێنەر دەمخوێنێتەوە گلەییم لێدەکات‪.‬‬ ‫لەبەر ئەو هۆکارە بوو بە دەمامکێکەوە‬ ‫خۆم دەدزیەوە‪ .‬لە سەرەتا دا هەوڵم دا‬ ‫بمە نووسەرێکی ئیسپانی لە سەدەی‬ ‫حەڤدەهەم بە کەمێک شارەزاییم بۆ‬ ‫خۆرخێ لویس بورخیس‬ ‫التینی‪ .‬زمانی التینیەکەم زۆر لە هیچ‬ ‫و‪ .‬لە دانمارکییەوە‪ :‬ئاالن پەری‬ ‫نزیک بوو‪ .‬بە تەواوەتی سەرکەوتو نەبم‬ ‫کە ببمە (تۆماس براون) بە ئیسپانی‪.‬‬ ‫ڕنگە هۆکارەکەی بۆ ئەوە بێت کە ئەو‬ ‫سەبارەت بە خوێندنەوە‬ ‫کارەکتەرانەی کە بەکارم هێناون هەڵگری‬ ‫بە‬ ‫خــۆم‬ ‫پێش هــەمــوو شتێک مــن‬ ‫ڕستەگەلێک لە زیادەرەوی بن‪ .‬بێ شک‬ ‫خوێنەر دادەنێم‪ ،‬وەک دەزانن جورئەتی‬

‫من زیاتر هۆگری شێوازی نەقشکردنم‬ ‫وەک لە دەڕیــنــە جوانکاریەکان‪ .‬من‬ ‫ئێستا بیر لەوە دەکەمەوە کە شێوازی‬ ‫نەقشسازی زۆر هەڵەیە‪ ،‬چونکە هێمایەکە‬ ‫بۆ لەخۆبایی بوون‪ ،‬و خوێنەریش هەر‬ ‫بە لەخۆبایی بــوون لەقەڵەمی دەدا‪.‬‬ ‫ئەگەر خوێنەر بیری لەوە کەردەوە کە‬ ‫تۆ عەیبێکی ئەخالقیت هەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫هیچ پاڵنەرێکی نابێت بۆ ئەوەی قەدرت‬ ‫بزانێت یان چاوپۆشیت لێ بکات‪.‬‬

‫دەنووسم باوەڕم بەو چیرۆکە هەیە بۆیە‬ ‫دەینووسم‪ :‬نەک وەک یەکێک لە ئێمە‬ ‫باوەڕی بە مێژویەکی بێ خەوش هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وردەکاریەکان گرنگن‪ ،‬وەک چۆن‬ ‫یەکێک لە ئێمە بــاوەڕی بە خەونەکان‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫««‬

‫کەسێکی خەیااڵوی بم) من تەنها بیری نەکردبێت‪ .‬چونکە لە ڕۆمــانــدا چەند‬ ‫لــەوەی کە دەمــەوێ بێتەدەرە دەکەم‪ ،‬مادەیەکی تێکەڵە هەیە‪ ،‬بە پێی زانیاریم‬ ‫هەموو هەوڵێکیشم بۆ ئەوە دەبێت کە الم وایە جۆری ئەو تێکەڵەیە دەکرێت‬ ‫ببێت بە بەشێکی پڕ گەوهەری ڕۆمان‪.‬‬ ‫بەسەرنەچێت‪.‬‬ ‫زمان خاکێکە لە کۆمەڵێک‬ ‫سەلمێندراو لە نێوان خوێنەر و‬ ‫نووسەردا‬ ‫وشــەکــان ‌هێمایەکن بــۆ یادگارییە‬ ‫هاوبەشەکان‪ ،‬ئەگەر وشەیەکیشم بەکار‬ ‫هێنا ئەوا بێشک ئەزمونێکتان دەبێت لە‬ ‫ڕێی گوازرشتکردنی ئەم وشەیە‪ .‬ئەگەر وا‬ ‫نەبێت ئەوا وشە هیچ بۆ ئێوە ناگەیێنیت‪.‬‬

‫ئامۆژگاریی نووسەران‬ ‫ئــەگــەر پێویست بــوو ئــامــۆژگــاری‬ ‫نووسەرێک بکەم (هەرچەندە الم وایە‬ ‫کــەس پێویستی پێی نابێت‪ ،‬چونکە‬ ‫هەموو کەسێک پێویستە خۆی فێربێت)‬ ‫پەیوەندیی نێوان نووسینی‬ ‫زۆر بە سادەیی ئەمەی پێ دەڵێم ‪ :‬داوای‬ ‫بەهرەمەندانە و خەیاڵنووسی‬ ‫چی بۆ من ئەگەێنێ کە من نووسەر لێدەکەم هەتا دەتوانێ زۆر بە کەمەی‬ ‫بــم؟ زۆر بەسادەیی کە من دڵــزۆزی ئیشەکەی خۆی پاکنوس بکاتەوە‪).‬‬ ‫تەمەڵی لە نووسینی ڕۆمان‬ ‫خەیاڵەکانم بم‪ .‬کاتێک شتێک دەنووسم‬ ‫زۆر پرسیاریان لێکردم کە من بۆ‬ ‫وا پیشانی نــادەم کە ئەمە بابەتێکی‬ ‫هەتا ئێستا ڕۆمانێکم نەنووسیوەتەوە‪.‬‬ ‫خوێنەری ناوەڕۆک و تاکەکەسیی‬ ‫ڕاستەقینەیە (چونکە بابەت جۆرێکە‬ ‫کاتێک دەنــووســم بیر لــە خوێنەر بەدڵنیایی تەمەڵیی‪ ،‬یەکەمین هۆکارە‪.‬‬ ‫لە گێڕانەوەی بــارودۆخ و ڕوداەواکــان) ناکەمەوە (چونکە خوێنەر کەسایەتیەکی بەاڵم هۆکارێکی تر هەیە‪ ،‬چونکە من‬ ‫بــەاڵم ڕاستەقینیە چونکە لــە ناخم خەیااڵوی هەیە) هەروەها بیر لە خۆشم تا ئێستا هیچ ڕۆمانێکم نەخوێندۆتەوە‬ ‫شتێکی قوڵتر هەیە‪ .‬کاتێک چیرۆک نــاکــەمــەوە (چــونــکــە ڕەنــگــە منیش بــەدوایــیــەوە هــەســت بــە وەڕزبــوونــم‬

‫نووسەر گەیەنەری گەرمایی‬ ‫خەونەکانە‬ ‫کاتێک دەنووسم (ڕنگە من نمونەیەکی‬ ‫باش نەبم‪ ،‬بەاڵم ئەم هۆشداریەش دەدەم)‬ ‫هەوڵ دەدەم هەمووشتێکی خۆم لە بیر‬ ‫بکەم‪ .‬بیر لە بارودۆخە تایبەتیەکانم‬ ‫ناکەم‪ .‬هەوڵی ئەوە نادەم کە جارێکیان‬ ‫ویستم ببمە «نووسەرێکی ئەمریکای‬ ‫باشور»‪ ،‬بەڵکو من تەنها هەوڵی ئەوە‬ ‫دەدەم خەون بگوازمەوە‪ .‬ئەگە خەونیش‬ ‫پڕ خەوش بوو (وەک چۆن الی من وایە)‬ ‫هەوڵی جوانکردنی نادەم‪ ،‬تەنانت نامەوێ‬ ‫لێی تێبگەم‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬لە کتێبی کاری شیعر لە‬ ‫‪ ٦‬وانەدا‪.‬‬

‫ڕۆژگیرانی واتا‬ ‫تێڕی ئیگڵتن‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫عەبدولخالق یەعقووبی‬ ‫سەرنج بگرنە ئەم وتوێژە کورتەی‬ ‫دەقی شانۆیی «سێ خوشک»ی ئانتوان‬ ‫چیخۆف‪:‬‬ ‫ماشا‪ :‬ئایا واتایەک بوونی هەیە؟‬ ‫توزێنباخ‪ :‬واتــا؟‪ ...‬تماشای دەرەوە‬ ‫بکە‪ ،‬خەریکە بەفر دەبارێ‪ .‬واتای ئەمە‬ ‫چییە؟‬ ‫بەفر گوزارە یان هێما نییە‪ .‬ئەوەندەی‬ ‫ئێمەش بۆمان هەیە بیڵێین رەنگدانەوەی‬ ‫ئەم راستییەش نییە کە ئاسمانەکان‬ ‫خەمبارن‪ .‬بە پێچەوانەی خەیاڵپاڵوی‬ ‫فیلیپ الرکین‪ ،‬سەبارەت بە بەهار لەم‬ ‫شیعرەدا‪ ،‬بەفر هەوڵی ئــەوەش نادات‬ ‫شتێک بدرکێنێت‪:‬‬ ‫درەختەکان گەاڵیان کردووە‬ ‫وەک چشتێک کە کەموزۆر گوترابێت‪...‬‬ ‫«درەختەکان»‬ ‫بەاڵم گوتنی ئەم رستەیە «تماشای‬ ‫دەرەوە بکە‪ ،‬خەریکە بەفر دەبارێ»‪،‬‬ ‫هــەڵــگــری چــەنــد واتـــایـــەکـــە‪ .‬بەفر‬ ‫«واتـــادار»ە‪ ،‬بەم واتایە کە بەشێکە‬ ‫لــە جیهانی قابیلی تێگەیشتن؛ ئەو‬ ‫جیهانەی کە لە رێگای زمانەوە رێک‬ ‫خراوە و بە رووماندا کراوەتەوە‪ .‬بەفر‬ ‫جۆرە مەتەڵێکی سەیروسەمەرە نییە‪.‬‬ ‫بۆ کەسێک کە پێشتر بەفری نەبینیوە‬ ‫زۆر سەیر نییە کە پرسیار بکات «واتای‬ ‫بەفربارین چییە؟»؛ و ئەگەرچی بەفر‬ ‫هێمای هیچ شتێک نییە‪ ،‬بــەاڵم بە‬

‫ئەستەمە‪ .‬ژیان بۆی هەیە سەرومڕ بێ‬ ‫ئامانج بێت‪ ،‬بەو واتایە کە دوامەنزڵ‬ ‫یان ئاکامیکی دیاریکراوی نەبێت؛ بەاڵم‬ ‫بۆی نییە بێهوودە بێت‪ ،‬بەو واتایە کە‬ ‫شیاوی تێگەیشتن نەبێت مەگین ئەوەی‬ ‫مەنتیقێکمان بۆ پێوانی ئەو راستییە لە‬ ‫بەر دەست بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەوانەیە ژیان سەرەڕای واتایەک‬ ‫کە جــاران بوویەتی یــان ئیوە پێتان‬ ‫وابووە کە بوویەتی‪ ،‬هەنووکە وێبچێت‬ ‫بێهوودە بێت‪ .‬یەک لەو هۆکارانەی کە‬ ‫مۆدێڕنیستگەلێکی لە چەشنی چیخۆف‬ ‫تا ئەو رادەیە بە ئیمکانی بێ واتابوونەوە‬ ‫ســەرقــاڵ دەکــات ئەمەیە کە تەمەنی‬

‫سانایی دەکرێت وەک دالێک لە قەڵەم‬ ‫بدرێت‪ .‬رێی تێدەچێت بەفر دەاللــەت‬ ‫لەوە بکات کە زستان بەڕێوەیە‪ .‬بەم‬ ‫لێکدانەوەیە بێت‪ ،‬بەفر سەر بە جۆرە‬ ‫سیستەمێکی کەشناسانەیە کە دەتوانین‬ ‫تێیان بگەین‪ .‬دەشێت ئاگاداری ئەوە بین‬ ‫کە ئەم چەشنە لە واتا پتر «لە خودی‬ ‫خۆی» (‪)inherent‬دایە تا «قابیلی‬ ‫وەدەستهێنان» (‪ )ascribed‬بێت‪:‬‬ ‫واتای بەفر ئەوەیە کە زستان خەریکە‬ ‫دەگاتە جێ‪ ،‬بێ لە بەر چاوگرتنی ئەوەی‬ ‫لەم بارەیەوە بیر و بۆچوونمان چییە‪.‬‬ ‫ئەم راستییەی کە بەفر دەبارێت بۆی‬ ‫هەیە وەک دالێکیش «بە کار بێت»‪ :‬لە‬ ‫راستیدا توزێنباخ رێک ئەم کارە دەکات‪،‬‬ ‫و ئاماژەی بۆ بەفر وەکو نیشانەیەکە‬ ‫لــە بــێ واتــابــوون‪ .‬یــان کەسێک بۆی‬ ‫هەیە شاگەشکە بێت و بڵێت‪« :‬کوڕە‪،‬‬ ‫تماشا کە‪ ،‬خەریکە بەفر دەبارێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫زستان بەڕێوەیە و باشتر وایە بەرەو‬ ‫مۆسکۆ وەڕێ کەوین»‪ .‬ئەم کارە واتە‬ ‫گۆڕینی بەفر بۆ یەک دال‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫پڕۆژەیەکی مرۆییانە‪ ،‬و بنەمای پەیامێکە‬ ‫لە نێوان تاکەکاندا‪ .‬لە سەرلەبەری ئەم‬ ‫چەمکانەدا‪ ،‬بارینی بەفر بە تەنیا بارینی‬ ‫بەفر نییە‪.‬‬ ‫لەوانەیە توزێنباخ تێدەکۆشێت ئەوەمان‬ ‫تێبگەیەنێت کە جیهان بێهوودەیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫«بێهوودەیی»ش خۆی چەشنێک واتایە‪.‬‬ ‫هــاوارکــردن و گوتنی ئــەوەی «بــەاڵم‬ ‫ئەمە بێ واتــایــە!» دەرەتــانــی جۆرە‬ ‫واتاچێکردنێکی رێکوپێک دەهێنیتە‬ ‫ئـــاراوە‪ ،‬رێــک وەک چــۆن گومانکاری‬ ‫لە هەمبەر پاشخانێک لە قەتعی بوون‬ ‫شــیــاوی تێگەیشتنە‪ .‬لــە بــەرامــبــەر‬ ‫کەسێکدا کە دیعایەی ئەوە دەکات ژیان‬ ‫بێ واتایە‪ ،‬هەمووکات دەتوانین بڵێین‪:‬‬ ‫«ئەم شتەی کە بێ واتایە چییە؟» و‬ ‫وەاڵمی کەسێکی ئەوتۆ بۆ ئەم پرسیارە‬ ‫ناچارەکی لە قاڵب و قەوارەی واتاکاندا‬ ‫دەردەبڕدرێت‪ .‬ئەوانەی بە دوای واتای‬ ‫ژیاندا دەگەڕێن‪ ،‬زۆرجار ئەم پرسیارە مۆدێڕنیزم بەوەڕادەگات رۆژگاری فرەییی‬ ‫دەهێننە گــۆڕێ کە کــۆی ئــەم دۆخە واتا‪ ،‬یان النیکەم دەنگۆی فرەییی واتای‬ ‫جۆراوجۆرانە دەگاتە کوێ؛ و لە سۆنگەی لە بیر بێت‪ .‬بۆ چیخۆف‪ ،‬کۆنراد‪ ،‬کافکا‪،‬‬ ‫ئەوەی دیاریکردنی دۆخێک خۆی واتا بێکێت‪ ،‬و هاوکارەکانیان‪ ،‬واتا تا ئەم‬ ‫دەستەبەر دەکــات‪ ،‬بۆیان نییە شینی دواییانەش بە ئەندازەی پێویست لەم‬ ‫ئەوە بگێڕن کە واتایەک بوونی نییە‪ .‬دەوروبەرەدا بوونی هەبوو‪ ،‬و هەر بۆیە‬ ‫رێک وەک چۆن گومانکردن لە هەموو لەگەڵ وشکایی هاتنی واتا‪ ،‬هەست بە‬ ‫شتێک نیشانەیەکی بەتاڵە‪ ،‬وێناکردنی سەرەگێژە و بێزراویی دەکەن‪ .‬بەرهەمی‬ ‫ئەوەش کە ژیان سەرلەبەر بێهوودەیە ئایدیالیستیی مۆدێڕنیستی هێشتاش‬

‫سیحرکراوی بــیــرەوەریــی جیهانێکی‬ ‫خاوەن نەزم و رێکوپێکە‪ ،‬و هەر بۆیە‬ ‫تێڕوانینێکی وەها نۆستالۆژیکی هەیە‬ ‫کــە رۆژگــیــرانــی واتــا وەک چەشنێک‬ ‫دڵەڕاوکە‪ ،‬رووڕەشی‪ ،‬و دەستکورتییەکی‬ ‫تاقەت هەڵنەگر لە قەڵەم دەدات‪ .‬لەو‬ ‫سۆنگەیەوەیە کە ئەم جۆرە بەرهەمانە‬ ‫زۆربەی جار بە دەوری چەشنێک غیابی‬ ‫ناوەندی‪ ،‬کەلێن یان بێدەنگیی نهێنی‬ ‫ئامێز دەخولێنەوە کە واتـــادار بوون‬ ‫لەوێوە دزەی کردووە‪ .‬بۆ وێنە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ئاماژە بەم نموونانە بکەین‪ :‬مۆسکۆی‬ ‫چیخۆف لە سێ خوشک‪-‬دا‪ ،‬دڵی تاریکی‬ ‫ئەفریقای جۆزێف کــۆنــراد‪ ،‬فانووسی‬

‫«بێهوودەیی»ش‬ ‫خۆی چەشنێک واتایە‪.‬‬ ‫هاوارکردن و گوتنی‬ ‫ئەوەی «بەاڵم ئەمە بێ‬ ‫واتایە!» دەرەتانی جۆرە‬ ‫واتاچێکردنێکی رێکوپێک‬ ‫دەهێنیتە ئاراوە‬ ‫زەریاییی نهێنی ئامێزی ویرجینیا وۆلف‪،‬‬ ‫ئەشکەوتە بەتاڵەکانی ماراباری ئێی‪.‬‬ ‫ئێم‪ .‬فۆرستر‪ ،‬خاڵی وەستاوی جیهانی‬ ‫تەڤگەڕی تی‪.‬ئێس‪ .‬ئیلیۆت‪ ،‬خۆبوارن‬ ‫لــە تێهەڵچوون لــە دڵــی یولیسیز‪-‬ی‬ ‫جۆیس‪ ،‬گۆدۆی بێکێت‪ ،‬یان جینایەتی‬ ‫بێ ناونیشانی «یوزێف ک‪».‬ی کافکا‪.‬‬ ‫لە سۆنگەی ئــەم ملمالنێیەی نێوان‬ ‫پێداویستیی بـــــەردەوام بــۆ واتـــا و‬

‫هەستی ئـــازاردەری بــادی هەوابوونی‬ ‫واتــا‪ ،‬مۆدێڕنیزم بــۆی هەیە هــەر لە‬ ‫بنجوبناوانەوە گوتارێکی تراژیک بێت‪.‬‬ ‫لە بــەری ئــەوبــەر‪ ،‬پــاش مۆدێڕنیزم‬ ‫ئـــەوەنـــدە بــەتــەمــەن نییە کــە ئــەو‬ ‫سەردەمەی لە بیر بێت کە هەقیقەت‪،‬‬ ‫واتا‪ ،‬و راستەقینە لە ئارادا بوون‪ ،‬و بەم‬ ‫وەهمە شیرینانەوە لە پێگەی بێ سەبریی‬ ‫توندوتیژی گەنجانەوە هەڵسوکەوت‬ ‫دەکات‪ .‬گەڕان بە دوای ئەو قوواڵیی و‬ ‫رەگوریشانەی کە هەرگیز نەبوونە کارێکی‬ ‫لەخۆڕاییە‪ .‬ئەو راستییە کە وێدەچێت‬ ‫ئەو رەگوریشانە لە نێو چوونە واتای‬ ‫ئەوە ناگەیەنێت کە ژیان دیاردەیەکی‬ ‫رووکەشە‪ .‬چونکی تەنیا ئەوکات بۆتان‬ ‫هەیە خاوەنی رووکەشێک بن کە بتوانن‬ ‫لەگەڵ قوواڵیی بــەراوردی بکەن‪ .‬واتای‬ ‫واتاکان بنەمایەکی بە‌هێز و تۆکمە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو وەهمێکی سەرکوتکەرە‪ .‬ژیان‬ ‫بە بێ ئــەو جــۆرە گەرەنتییانە‪ ،‬واتە‬ ‫سەربەخۆبوون‪ .‬دەتوانن وای لێکبدەنەوە‬ ‫کە سەردەمانێک کەڵەگێڕانەوەکان (بۆ‬ ‫وێنە مارکسیزم) لە گۆڕێدا بووە و لەگەڵ‬ ‫بابەتێکی راستەقینە دەگونجان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە ئیتر لە چنگیان رزگاریمان هاتووە‪.‬‬ ‫یان بۆتان هەیە بانگەشەی ئەوە بکەن‬ ‫ئەم گێڕانەوانە شتێکی جگە لە وەهم و‬ ‫خەیاڵ نەبوونە‪ ،‬و هەر بۆیە شتێک بوونی‬ ‫نەبووە کە لە کیس چووبێت‪ ،‬یان جیهان‬ ‫چیتر لە سەر شێوە و شێوازی چیرۆک‬ ‫نەماوە‪ ،‬یان هەر قەت نەبووە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی هــزری پاش مۆدێڕنیستی‬ ‫لە هەڵسوکەوتیدا دەگەڵ ئەم پرسیارە‬ ‫دەستوپێ سپیلکە و کرچ و کاڵە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە دڵنیاییەوە خاڵێکی فێرکارانەی تێدا‬ ‫بەدی دەکرێت‪ .‬رشانەوەی سارترئاسا یان‬ ‫گوێپێنەدانی تراژیکی ئالبێر کاموئاسا‪،‬‬ ‫ئــەو کــاتــەی رووبـــــەڕووی جیهانێکی‬ ‫گریمانکراوی بێ واتا دەبینەوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫راستی بێت خۆی بەشێکە لەو پرسەی‬ ‫کە وەاڵمی دەدەینەوە‪ .‬رێی تێدەچێت‬ ‫تەنیا لە بارودۆخێکدا هەست بەوە‬ ‫بکەین جیهان بە ئاوایەکی نەخۆش‬ ‫ئاسا بێ واتایە‪ ،‬لە هەمبەر بێ واتاییی‬ ‫ساکاری جارانی‪ ،‬کە لە هەنگاوی یەکەمدا‬ ‫چاوەڕوانیی لەرادەبەدەرمان لێی هەبێت‪.‬‬ ‫کامو و سارتر ئەوەندە بەتەمەنن کە ئەو‬ ‫سەردەمە بە بیر خۆ بێننەوە کە جیهان‬ ‫واتــادار دەهاتە بەر چاو‪،‬؛ بەاڵم ئەگەر‬ ‫بەم ئەنجامە بگەن کە ئەم رایە تەنانەت‬

‫لەو کاتەشدا چ نەبووە جگە لە وەهم‪،‬‬ ‫لەگەڵ رەوینەوەی ئەم وەهمە رێک چ‬ ‫شتێک لە کیس دەچێت؟ژیان لەوانەیە‬ ‫بێ بەری بێت لە ئامانجێک لە هەناوی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە واتای بێهودەبوونی‬ ‫نییە‪ .‬مرۆڤی نیهیلیست تەنیا الیەنگری‬ ‫بــێــزراوی میتافیزیکە‪ ،‬دڵــەڕاوکــە رێک‬ ‫دیوەکەی تری دراوی ئیمانە‪ .‬الدەرانی‬ ‫کلێسای کاتۆلیکی رۆمیش هــەر لەم‬ ‫دۆخــەدان‪ ،‬و لە بری ئەوەی هەڵگرانی‬ ‫پلەی بــەرزی کلێسای ئانگلیکان بن‪،‬‬ ‫بوونەتە خوانەناسانێکی هەڵسووڕ و‬ ‫چاالک‪ .‬لە راستیدا ئێوە بە هەڵە پێتان‬ ‫وا بووە جیهان بۆی هەیە بە شێوەیەک‬ ‫لە شێوەکان هەڵگری واتایەکی زاتی‬ ‫بێت‪ ،‬بیرۆکەیەک کە لە روانگەی پاش‬ ‫مۆدێڕنیزمەوە بێ واتایە‪ ،‬و لەوەیکە‬ ‫تێگەیشتوون واتایەکی ئەوتۆ بوونی نییە‬ ‫تا ئەم رادەیە شڵەژاون‪.‬‬ ‫دەکرێت بەرهەمەکانی ساموئێل بێکێت‬ ‫وەک سەرهەڵگرتوویەک لە قەڵەم بدەین‬ ‫کە لە نێوان ئاسەواری مۆدێڕنیستی و‬ ‫پــاش مۆدیرنیستیدا دێــت و دەچێت‪.‬‬ ‫بێکێت لە بۆچوونیدا لە مەڕ خزۆک بوونی‬ ‫لــەرادەبــەدەری واتــا‪ ،‬مۆدیرنیستێکی‬ ‫کالسیکە (سەردەمانێک گوتوویەتی‬ ‫وشەی دڵخوازی ئەو «لەوانەیە»یە)‪.‬‬ ‫بەرهەمی بێکێت سەرتاپا بە تانوپۆی‬ ‫هەستی کــاتــی و تێپەڕبوونی خۆی‬ ‫چندراوە‪ ،‬و بە چەشنێکی تەوس ئاسا‬ ‫لەم راستییە ئاگادارە کە [ئەو بەرهەمە]‬ ‫بۆی هەبوو هەرگیز لە گۆڕێدا نەبێت‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە وێدەچێت «تەنیا» بوونی هەیە‪،‬‬ ‫سەرگەردانیی کــورت خایەن لە سەر‬ ‫لێواری خەرەندی دەربڕین‪ ،‬بەر لەوەی‬ ‫جــاڕز و شەکەت بکەوێتە نێو دۆڵ و‬ ‫دەرەی تاریکی بێ پەیڤ؛ هێندە تراوە‬ ‫کە زۆر بە زەحمەت قابیلی تێگەیشتنە‪.‬‬ ‫ئاگری واتا گڕ دەگرێت و کز دەبێتەوە‪،‬‬ ‫و کەموزۆر هەر کە کڵپەی دەگەشێتەوە‪،‬‬ ‫خۆی دەکوژێنێتەوە و دەسڕدرێتەوە‪.‬‬ ‫گێڕانەوەیەکی بێ واتا بە ئەستەمی خۆی‬ ‫لە زەمینەی خــۆی دەربــاز دەکــات بۆ‬ ‫ئەوەی لە نێو رێدا لەگەڵ گێڕانەوەیەکی‬ ‫تر کە بە هەمان رادە بێ واتایە پەکی‬ ‫بکەوێت و سەری تێدا بچێت‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەوەندە واتا لە بوونی نییە کە بتوانێت‬ ‫شڵەژاویی و هەڵەی ئێمە ناودێر بکات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )452‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/16‬‬ ‫‪201٥/4/13‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫شه‌ته‌حات‬

‫‪1‬‬ ‫ئیلى شافاك‬ ‫له‌ باڕێكى مه‌خمه‌ڵیی مه‌یدانى ته‌قسیم‬ ‫بینیم شه‌راب فڕ ده‌كات‬ ‫پێم گوت‪ :‬خانمى مه‌زه‌دار‬ ‫یه‌ك له‌ چل بنه‌ماكه‌ى ئه‌شقتم بۆ ڕاڤه‌كه‌‬ ‫با ئه‌مشه‌و به‌ یه‌كه‌وه‌ بین‬ ‫گوتى‪:‬‬ ‫ده‌ترسم بیژییه‌كى دیكه‌ له‌ ئه‌سته‌مبۆڵ له‌ دایك‬ ‫بێت‬ ‫توركیا زستانى ‪1999‬‬ ‫‪2‬‬ ‫دیستۆیڤسكى‬ ‫له‌ ماڵه‌ مردووه‌كى مۆسكۆدا‬ ‫خه‌ریكى ڕیزكردنى وه‌ره‌قه‌كانى قومار بوو‬ ‫دیار بوو تازه‌ نۆره‌ فێ به‌رى دابوو‬ ‫گوتم‪ :‬میرى ڕۆمان‬ ‫ئه‌رێ ڕاسكۆلینكۆف له‌ چ دایه‌؟‬ ‫فه‌رمووى‪ :‬وا بیوره‌كه‌ى تیژ ده‌كاته‌وه‌‬ ‫رووسیا زستانى ‪2000‬‬ ‫‪3‬‬ ‫غاده‌ سه‌ممان‬ ‫به‌یرووت بۆنى مه‌یى و خه‌ون و بارووتى لێ ده‌هات‬ ‫له‌ – شارع الحمراء – تووشى هاتم‬ ‫ڕه‌نگى سووراوى هه‌شتاكان‬ ‫به‌ سه‌ر لێوییه‌وه‌ دیار بوو‬ ‫گوتم‪ :‬من به‌ په‌یڤ و ده‌ست و جگه‌ره‌ت سه‌رسامم‬ ‫ده‌كرێت له‌ كۆڕنیش داوه‌تت بكه‌م؟‬ ‫گوتى‪ :‬تازه‌ تۆى برامرده‌ و‬ ‫منى خوشك‌مرده‌‬ ‫باسى چى بكه‌ین؟‬ ‫ئه‌و ڕۆژگاره‌ى له‌ ڕێواس شلك و ناسكتر بووم‬ ‫به‌ ملى شكاوت تۆ له‌ كوێ بووى؟‬ ‫لوبنان زستانى ‪2001‬‬

‫‪4‬‬ ‫كازانتزاكى‬ ‫ئه‌سینا غه‌رقى تێكست و بخوور بووبوو‬ ‫له‌ بن هه‌یوانى مه‌یدانى ئۆلمپیاد ڕاوه‌ستابوو‬ ‫گوتم‪ :‬گــه‌وره‌م دواى مه‌سیح كێ له‌ سێداره‌‬ ‫ده‌درێته‌وه‌‬ ‫گوتى‪ :‬كورد‬ ‫یۆنان زستانى ‪2002‬‬ ‫‪5‬‬ ‫كافكا‬ ‫له‌ قه‌سرێكى خامۆشى الچه‌پدا‬ ‫وه‌– گریگۆرى سامسا – به‌ دیار جه‌سته‌ى‬ ‫ڕاوه‌ستابوو‬ ‫گوتم‪ :‬ئه‌ى پیاوى هه‌میشه‌ نیگه‌ران‬ ‫چۆن له‌م سه‌رده‌مه‌ ده‌گه‌ى؟‬ ‫گوتى‪ :‬له‌ مه‌سخێكه‌وه‌ بۆ مه‌سخێكى تر‬ ‫چیك زستانى‪2003‬‬ ‫‪6‬‬ ‫داریوش‬ ‫له‌ جاده‌یه‌كى قه‌ره‌باڵغدا به‌ ڕیشى پڕ له‌ بێزارى و‬ ‫دوو چاوى تژى عه‌شق ناسیمه‌وه‌‬ ‫گوتم‪:‬‬ ‫ئه‌ى چه‌پكه‌ تیشكى بابردوو‬ ‫ئه‌ى قه‌قنه‌سى ماڵوێران‬ ‫كوا سه‌دا و نه‌فه‌سه‌كه‌ى جاران؟‬ ‫گوتى‪:‬‬ ‫له‌ ئاغاى مه‌ردوم‌كوژ بپرسه‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪ :‬زستانى ‪2004‬‬ ‫ ‬ ‫سه‌لیم به‌ره‌كات‬ ‫ستوكهۆڵم هه‌ر له‌ دوتمێرێكى بێزار ده‌چوو‬ ‫له‌ نهۆمى شه‌شى شوقه‌یه‌كدا‬ ‫ نوور‪ -‬دیار بوو‬‫سه‌ركه‌وتم و له‌ په‌نجه‌ره‌كه‌وه‌ بینیم‬ ‫سه‌لیم به‌ره‌كات په‌نجه‌كانى داده‌گیرسێنێ‬ ‫گوتم‪:‬‬ ‫رۆمانه‌ تازه‌كه‌ت ناوى چییه‌؟‬ ‫گوتی‪ :‬ئولومپیادى كۆبانێ‬

‫ئیسماعیل به‌رزنجى‬ ‫سوید زستانى ‪2015‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪243‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫دو پرۆژە و پرس كاتیانە وتوێژیان لەسەر بكرێت‪:‬‬ ‫(رێگرتن و قەدەغەكردنی گوتاری سەلەفیزم و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی حیزب لەسەر بنەماو بەناوی ئاینەوە)‬ ‫عەلی مستەفا‬ ‫دۆخــی ئاینداری لە دنیای ئیسالمییدا لە‬ ‫قەیرانێكی قوڵدایە‪ .‬قەیرانەكە هەمەالیەنەیە‪:‬‬ ‫مەعریفی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬نەتەوەیی‪ ،‬سیاسی‬ ‫و هتد‪ .‬ئەم قەیرانە لە دو دیاردەدا بەرجەستە‬ ‫بوە و هیچ الیەن و كەسێك ناتوانێت پاساوی‬ ‫بۆ بهێنێتەوە و لە قوڵی و كارەساتبارییەكەی‬ ‫كەمبكاتەوە‪ .‬ئەو دو دیاردەش دیاردەی داعشیزم‬ ‫و دیاردەی جەنگی ئەهلی شیعە و سونەیە لە ئێراق‬ ‫و سوریا و یەمەن‪ .‬ئەم قەیرانە قواڵنە هۆكاری‬ ‫دەرەكی و ناوەكیان هەیە‪ ،‬بەاڵم هۆكاری ناوەكی‬ ‫بنەڕەتیە و هۆكاری دەرەكی بەدوای خۆیدا دێنێ‌‪.‬‬ ‫لە هۆكاری ناوەكیشدا كێشەی سیاسی و ئابوری‬ ‫و كۆمەاڵیەتی بەشێكن لە دیاردەكە بەاڵم ئەو‬ ‫كێشانە خوڵقێنەری دیاردەكە نین‪ .‬دەستكردن بە‬ ‫چارەسەركردنی قەیرانەكان هەوڵی هەمەالیەنەی‬ ‫دەوێت‪ ،‬جگە لە چارەسەركدنی هۆكاری سیاسی‬ ‫و ئابوری و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یەكالكردنەوەی ئەم دو‬ ‫پرسە پێویست و بنەڕەتین‪ ،‬ئەوانیش یەكەم پرسی‬ ‫رێگریكردن و قەدەغەكردنی گوتاری سەلەفیزم‪،‬‬ ‫دوەم هەڵوەشاندنەوەی حیزب و رێكخراوەكان‬ ‫لەسەر بنەما و بەناوی ئاین و مەزهەبەوە‪.‬‬ ‫ئەم دو پرسە زۆر پەیوەستن پێكەوە و دو پرسی‬ ‫تەواوكەری یەكترن‪ ،‬بەهەمان شێوە دو پرسن‬ ‫ئەگەر دەستپێنەكرێن و كاریان لەسەر نەكرێت‪،‬‬ ‫دۆخی ئاینداری لەوەی ئێستا هەیە قەیراناویتر و‬ ‫قوڵتر دەكاتەوە و ناوچەكە لە گرژی و ملمالنێی و‬ ‫جەنگی ئەهلییەوە دەكاتە وێرانەیەك‪.‬‬ ‫رێگرتن و قەدەغەكرنی گوتاری سەلەفیزم‬ ‫سەلەفیزم بە هەمو باڵ و رەوت و ئاراستەكانیەوە‬ ‫لە بواری مەعریفیدا نائەقاڵنیەت و شەكالنییەت و‬ ‫توندڕەوی و تەكفیر و رەتكردنەوە و سڕینەوەی‬ ‫هەمو ئەو رەوتە ئەقاڵنی و فەلسەفیەی لە مێژوی‬ ‫ئیسالمدا بەرهەمهێناوە‪ .‬لەروی كۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫داخران و دابەشكردنی كۆمەڵ بەسەر بیدعەچی و‬ ‫كافر و موسڵمان و رێگرتن لە ئازادی و مافەكان‬ ‫و گــەڕانــەوە بۆ كلتور و مامەڵەی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكاندا‪ .‬لە‬ ‫ئاستی ناوخۆیی و جیهانیشدا بەرهەمهێنەری ئەو‬ ‫تیرۆرە نوێیەیە كە قاعیدە و تاڵیبان و بۆكۆحەرام‬ ‫و شەباب و داعشیزمی لێكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە لە ئاستی هەرێمدا نەكو دورنین لە گوتار و‬ ‫ئەو قەیرانانەی ئەم گوتارە دروستیكردوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم گوتارە ماوەی چارەكە سەدەیەكە رۆدەچێتە‬ ‫نێو گوتاری ئاینی لە هەمو ئاستەكانیدا‪ .‬لە ئاستی‬

‫دەزگا فەرمییەكانەوە كە لە وەزارەتی خوێندنی بااڵ‬ ‫و وەزارەتی ئەوقاف و پەروەردە و خوێندنی ئاینی‬ ‫و یەكێتی زانایاندا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬بۆ ئاستی ئەو‬ ‫حیزب و رێكخراوانەی بەناوی ئاینییەوە دامەزراون‬ ‫ێ بــواردن ئەو گوتارە زاڵە بەسەریاندا‪،‬‬ ‫كە بەب ‌‬ ‫بۆ ئاستی كۆمەاڵیەتی كە زۆرینەی گوتارەكانی‬ ‫دیكەی ئاین لە سۆفیزم و ئاینداریی لۆكاڵیانە‬ ‫بەرامبەر بەم گوتارە پاشەكشەی كــردوە‪ .‬هەر‬ ‫لەبەر ئەمەشە دەبینین كە هەر بیروڕایەك لەسەر‬ ‫ئاین لەم هەرێمەدا‪ ،‬تەنانەت ئەگەر لەنێو بازنەی‬ ‫جیهانبینیە ئاینیەكەشدا بێت بەئاسانی جێگەی‬ ‫نابێتەوە و لە هەمو الكانەوە دەدرێتە بەر هێرشی‬ ‫گوتاری سەلەفیزم‪.‬‬ ‫رێگرتن و بەرگرتن لە گوتاری سەلەفیزم دەبێت‬ ‫لە هەمو ئاستەكاندا دەستپێبكات و كاری بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬لەمەشدا دەكرێت ئاماژە بە دو هەنگاو‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫هەنگاوی یەكەم‪ :‬داخستن و هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫هەمو ئەو میدیا و رێخراو و باڵوكراوانەی كە بەناوی‬ ‫سەلەفی یان بەناوەرۆكی زەقــی سەلەفییەوە‬ ‫كاردەكەن و پەخشدەكرێن‪.‬‬ ‫هەنگاوی دوەم‪ :‬لە دەزگا فەرمییەكانی وەكو‬ ‫خوێندنی بااڵ و وزارەتــی ئەوقاف و پــەروەردە‬ ‫و بەگشتی خوێندنی ئاینیدا پێداچونەوە و‬ ‫دیاریكردنی گوتاری سەلەفیزم بكرێت سیما و‬ ‫ناوەرۆكەكانی البدرێن و دواتر دانانی ئەلتەرناتیڤی‬ ‫ئەو گوتارە بخرێتە بەرباس‪.‬‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی حیزب بەناوی ئاینیەوە‬ ‫حیزبی ئاینی‪ ،‬ئەوانەی كە راستەوخۆ ناوی‬

‫‪3‬‬

‫پەیوەستن پێكەوە و‬

‫دو پرسی تەواوكەری‬ ‫یەكترن‪ ،‬بەهەمان‬

‫شێوە دو پرسن ئەگەر‬

‫دەستپێنەكرێن و كاریان‬ ‫لەسەر نەكرێت‪ ،‬دۆخی‬ ‫ئاینداری لەوەی ئێستا‬

‫هەیە قەیراناویتر و قوڵتر‬ ‫دەكاتەوە و ناوچەكە‬

‫پێشانگای نێودەڵەتی هەولێر‬

‫هەمو حیزبە ئیسالمییەكان سەلەفیزمانەیە بەاڵم‬ ‫بەرێژەی جیاواز‪ .‬ئەمەش هەمان ئەو هۆكارەیە كە‬ ‫وایكردوە زۆرینەیان تەكفیریانە و رابردوخوازانە‬ ‫و روكاریانە بیربكەنەوە و هەمیشە سەنگەریان‬ ‫لەوانی دیكە‪ ،‬بە نەتەوەیی و چەپ و لیبراڵی و‬ ‫عەلمانییەوە‪ ،‬گرتوە‪ .‬حیزبە ئاینیەكان هەمیشە‬ ‫ئەگەر رەتیشیان نەكردبێتەوە‪ ،‬خۆپارێزییەكی‬

‫ئاینی لەمڕۆدا هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ‬ ‫مۆدیلی دەوڵەتی دیكتاتۆریدا‪ ،‬ئیتر بانگەشەی‬ ‫پراكتیككردنی شەریعەت لە چوارچێوەی دەوڵەتی‬ ‫نەتەوەییدا كرایە ئامانج و ئەم ئامانجانە هەمان‬ ‫ئامانجی حیزبە ئاینیەكانی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫لە دوا دۆخیشدا دەركەوتنی دیاردەی داعشیزم‬

‫كاركردن بۆ ئەو دو پرس و پرۆژەیە هەوڵێكی‬ ‫هەمەالیەنەی دەوێت و دەكرێت بگوترێت پێداچونەوە‬ ‫و رێگری لە داعشیزم و توندڕەوی و رزگاركردنی ئاین‬ ‫لە قۆرخكاری و بەكارهێنانی لەوێوە دەستپێدەكات‬ ‫ئاینییان بەخۆیانەوە ناوە‪ ،‬لە چەندین الیەنەوە‬ ‫بەشێكی سەرەكین لەو قەیرانەی كە ئەمڕۆ دۆخی‬ ‫ئاینداریی تێدایە‪ .‬لە ئاستی ناوچەكەدا حیزبە‬ ‫ئاینیەكان هۆكارێكی سەرەكین بۆ جەنگی مەزهەبی‬ ‫و ئەو كوشتوبڕ و بارگرژی و توندوتیژییەی كە‬ ‫بەرهەمهاتوە و پێدەچێت هێشتا لەسەرەتای‬ ‫قەیرانەكەدا بین و ئەوسەریشی بەخۆڵەمێشكردنی‬ ‫ناوچەكە كۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لە ئاستی حیزبە سونیەكان بمێنینەوە‪،‬‬ ‫دەتوانین بڵێین بیركردنەوە و سەرچاوە و ئەقیدەی‬

‫ئایا ئیسالمی سیاسی دەتوانێ‬ ‫حوکمی دەوڵەت ‪ -‬نەتەوە بکات؟‬ ‫ئیبراهیم مەال زادە‬

‫ئەم دو پرسە زۆر‬

‫توندییان بــەرامــبــەر بــە مــاف و ئازادییەكان‬ ‫پیشانداوە و تەبەنیكردوە‪ ،‬هەر لە مافی ئازادیی‬ ‫رادەربڕین و ویژدانەوە بۆ مافی ئافرەت و كەمینە‬ ‫و ئاین و مەزەبەكانی دیكە‪.‬‬ ‫ئامانجی سەرەكیی و شەرعییەتی حیزبە‬ ‫ئاینیەكان لە بنەمادا بۆ گەڕاندنەوەی خەالفەتی‬ ‫ئیسالمیبو‪ .‬كاتێك ئــەمــە تــاكــو حەفتاكان‬ ‫بەدینەهات ئەو ئامانجە گۆڕا بۆ دروستكردنی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی‪ ،‬كاتێكیش چەند دەوڵەتێك‬ ‫لەم مۆدیلە دروستبون و سەلمێنرا كە دەوڵەتی‬

‫وەاڵمێک بۆ (کورتە‬ ‫وەاڵم)ەکەی عەلی باپیر‬

‫‪4‬‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫بــەتــەواوی حیزبی ئاینی بە هەمو ئامانج و‬ ‫خــەون و ئایدۆلۆجیایانەوە‪ ،‬لــە گــەڕانــەوەی‬ ‫خەالفەت و دەوەڵــەتــی ئاینی و پراكتیكردنی‬ ‫شەریعەت‪ ،‬خستۆتە ژێرپرسیارەوە‪ .‬ئەو شۆكەی‬ ‫كە داعشیزم بۆ دۆخــی ئاینی و ئامانجەكانی‬ ‫حیزبە ئیسالمییەكان دروستیكردوە رەنگە بە‬ ‫چارەكەسەدەیەك لە رەخنە و لێكۆڵینەوە و‬ ‫ئەزمونی الوەكی نەهاتایەتە ئارا‪.‬‬ ‫لە ئاستی هەرێمیشدا حیزبە ئاینیەكان جگە‬ ‫لەوەی كە روانینیان بنەمایەكی سەلەفیزمانەی‬

‫لە گرژی و ملمالنێی‬

‫و جەنگی ئەهلییەوە‬

‫دەكاتە وێرانەیەك‬

‫هەبوە‪ ،‬نەیانتوانیوە لەماوەی تەمەنی زیاتر لە‬ ‫چارەكەسەدەی راگەێنراوی خۆیاندا دەنگدەری‬ ‫كورد رازیبكەن و لە سەدا ‪15‬ی متمانەی خەڵك‬ ‫تێنەپەڕیوە‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫لەماوەی دوساڵی راگەیاندنیدا بەتەنها خۆی توانی‬ ‫دو ئەوەندەی هەمو حیزبە ئیسالمییەكان متمانەی‬ ‫خەڵك بەدەستبهێنێت‪.‬‬ ‫ئێستا كاتی ئەوەیە كە حیزبە ئیسالمییەكان‬ ‫پێش هەمو كەس بیر لەوە بكەنەوە كە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬بنەما و كار و ئایدۆلۆجیا و تەنانەت‬ ‫نــاوی خۆشیان بگۆڕن و بەتایبەتیش دەبێت‬ ‫لەوەوە دەستپێبكەن كە ناوی ئاینی و مەزهەبی‬ ‫لە خۆیان بكەنەوە‪ .‬واتە لێكردنەوەی هاوەڵناوی‬ ‫ئیسالمیی لە ناوی حیزبەكان‪.‬‬ ‫دوەم‪ /‬پــێــداچــونــەوە بــكــەن بــەو گــوتــارە‬ ‫سەلەفیزمەی كە زۆربـــەی جومگە فیكری و‬ ‫ئەقیدی و رەفتاریانەی حیزب و رێكخراوەكانی ئەو‬ ‫حیزبانەی داگیركردوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ /‬لە جێگەی حیزبی ئاینی رێكخراو و‬ ‫گروپ و دەزگای مەدەنی و مرۆیی و رۆشنبیری‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬لەمەشدا ئــەو حیزبانە ئەزمون‬ ‫و ئیمكانیات و هەوڵێكی مــرۆیــی فراوانیان‬ ‫لەبەردەستدایە‪.‬‬

‫كێشەی كورد‬ ‫لەتەرازووی ئیسالمدا‬ ‫سەالح ڕەنجدەر‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ئەجێندای دابڕان‪ ،‬كوردستان لە زۆنگاوی رۆژهەاڵت دادەبڕێت‬ ‫«ئەو ریفۆرمەی لەئیسالمییەكان ناوەشێتەوە‪،‬دابڕان دەستی بۆ بردووە»‬

‫توانا ئەكرەم‬ ‫لەوبارەوە زۆروتــراوە كە بزووتنەوەی‬ ‫رۆشنگەریی بەشێكی بەرینی لەنێو‬ ‫هەناوی كڵێساو لەسەردەستی پیاوانی‬ ‫ئاینیی مەسیحیدا هاتووەتە گــۆڕێ‌‪،‬‬ ‫لــەم نێوەندەدا رۆڵــی مارتن لۆسەرو‬ ‫جۆن كاڵڤن‌و زوینگلی ئێجگار دیارە‪،‬‬ ‫لــەمــڕۆدا دنــیــای ئیسالم ئـــەوەی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناویندا نومایان دەبێت لە‬ ‫زۆنگاوێكی هــزری و سیاسی ئێجگار‬ ‫سەختدایە‪ ،‬ئەو هەنگاوەی مەسیحییەت‬ ‫لەسەرەتاكانی سەدەی پازدەوە دەستی‬ ‫پێكرد‪ ،‬لێرەدا لەنێو زانایانی ئیسالمیدا‬ ‫هیچ بــۆن ‌و بەرامەیەكی نییە‪ ،‬ئەو‬ ‫هەنگاوەی لۆسەر لە خوێندنەوەی راڤەی‬ ‫ئەرستۆوە‬ ‫(االخالقإلینیقوماخوس)ی‬ ‫دەستی پێكرد لێرە وەك پاپاكانی‬ ‫ســەدەی نــاوەڕاســت لەنێو ئیسالمییە‬ ‫سیاسییەكاندا دژایەتی دەكرێت‪ ،‬بینای‬ ‫هزری ئیسالمییەكان دوورە لە كارامەیی‬ ‫عــەق ـڵ‌و هیچ هونەرێكی لۆژیكی لە‬ ‫ئــەنــدازەی هزریاندا بەدیناكرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫هەنگاوانەی قەشەیەكی وەك تۆماس‬ ‫ئەكوینی كــردی لێرە هیچ هێزێكی‬ ‫ێ توخنی بكەوێت‪.‬‬ ‫ئیسالمی نایەو ‌‬ ‫هــەربــۆیــە ئــەركــی بزووتنەوەیەكی‬ ‫رۆشنگەرییە‪ ،‬كە ئەوەی لەئیسالمییەكان‬ ‫لــێــیــان نــاوەشــێــتــەوە لــە كۆمەڵگە‬ ‫موسڵمانەكاندا بیكەن و چاكی بكەن‬ ‫ئەوان دەستی بۆبەرن‪ ،‬كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫دەزانین كە وەك كۆمەڵگەیەكی زۆرینە‬ ‫موسڵمان‌و وابەستە بەمەزهەبەكانی‬ ‫ئیسالمی سونی‌و شیعییەكان‪ ،‬لەوڕۆدا‬ ‫وەك نــەتــەوەكــانــی تــری رۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوین ئەوانیش كەوتوونەتە ژێر تین‌و‬ ‫تاوی كەلتورو فەرهەنگی دینساالری‌و‬ ‫دنیابینی ئەو ئاینزایانەی كە مەرجەعی‬ ‫رۆشــنــبــیــریــیــان كلتورێكی عــەرەبــی‬ ‫دەیجوڵێنێت‪ ،‬هەر ئەم هۆكارەیە كە‬ ‫ئاتاجی بزووتنەوەیەكی رۆشنگەریی‬ ‫لەنێو زەمینەی كۆمەڵگەی كوردیدا‬ ‫هێناوەتەگۆرێ‌‪ ،‬ئەمرۆ بزووتنەوەیەكی‬ ‫رۆشنگەریی ‌و دەنگێكی رەوان بەرووی‬ ‫تارماییە تاریكییەكانی بەردەم جیهانبینی‬ ‫كورد پێویستە‪ ،‬ئیدی ئەو هێزانەی كە بە‬ ‫باوەشكردن بە كلتوری چەقبەستوویی‌و‬ ‫بــە هــانــدانــی پـــرۆژە دەرەكییەكانی‬ ‫ئیسالمیزمی ئیخوانی‌و سەلەفیزمی‬ ‫سعودی بارگاوی كراون نابێت‌و ناكرێت‬ ‫تەراتێنی تاریكی‌و هزری دواكەوتوویی‬ ‫لە كۆمەڵگەی كــوردیــدا بكەن‪ ،‬ئیدی‬ ‫كاتی ئــەوە هاتووە شرۆڤەی ئایین ‌و‬ ‫راڤــەی تێكستە ئاینییەكان لە عەقڵە‬ ‫بازو كراوەكانەوە بكرێت‌و خاوەندارییەتی‬ ‫ئایین نەدرێتە دەست ئەوانەی كە تەنه‬ ‫وەك وەسیلەو وەك چەكێكی ستراتیژی‬ ‫بەكاریدەهێنن نەك وەك ئایینێك بۆ‬ ‫تاكەكان‪.‬‬ ‫لەئێستاوە پـــرۆژەی دابـــڕان وەك‬ ‫پرۆژەیەك كە خۆی بە درێژەپێدەری‬ ‫هەموو هەوڵ‌و هیمەتە رۆشنگەرییەكانی‬ ‫پێشووی كۆمەڵگەی كوردی دەزانێت‪،‬‬ ‫ئــەوەی لە ئەجێندایدایە بریتییە لە‬ ‫ئەركێكی مــەزن كە بەشێكی بەرینی‬ ‫ئەو ئەركە خۆی لە ریفۆرمی ئاینیشدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬چوون گەڕانەوەی ئایین بۆ‬ ‫مەسارو رەوگەكەی خۆی‌و دەرهێنانی‬ ‫ئایین لەچنگی مەسڵەحەتخوازو كۆنخوازو‬ ‫مانادانەوەی راستەقینەی ئایین بە وەی‬ ‫بدرێتەوە دەست خاوەنە راستەقینەكەی‬ ‫كە تاك بەتاكی كۆمەڵگەی بــاوەڕدارن‬ ‫هەموو ئەوانە ئەركێكی مەزن‌و مەودایەكی‬ ‫فــرەی كــارو چــاالكــی دەوێ ــت هاوكات‬ ‫بزووتنەوەیەكیشی گەرەكە تا لێیەوە‬ ‫نەیارانی ئەم پرۆژەیە دەمكوتبكرێن‌و‬ ‫بوار بۆ پاراكێشانی زیاترو هەڵخەڵەتانی‬ ‫زیاترو مەكرو فێڵی زیاتریان نەدرێت‪.‬‬ ‫لەدابڕاندا نەگوتراوە نا بۆ ئایین‪،‬‬ ‫ئـــەوە خــۆی لــەخــۆیــدا هــەمــوو شك‌و‬

‫غایەلەیەكی ئیلحادی لە سەر پرۆژەكە‬ ‫جودا دەكاتەوە‪ ،‬هاوكات وتراوە ئایین بۆ‬ ‫ێ لە‬ ‫تاك ‪،‬دیسانەوە لێرەشدا لەتەك گەل ‌‬ ‫چەمكە قورئانییەكان یەك دەگرێتەوەو‬ ‫زەرورییەتی ئازادی گەڕاندنەوە بۆ هزرو‬ ‫هۆشی ئازاددەبێتە شوناسی پرۆژەكە‪.‬‬ ‫چــوون تـــەواوی پەیامی ئیسالمەتی‌و‬ ‫سەردەمی پێغەمبەرایەتی ‌و فەلسەفەی‬ ‫بــوونــی ئیسالم ‌و ســەرهــەڵــدانــی لەو‬ ‫ێ لەپێناو ئەوەدا بوو كە‬ ‫قۆناغەدا تەن ‌‬

‫رەوایــەتــی خــوا لە ئــەتــواری خۆیاندا‬ ‫بەرجەستەبكەن‪ .‬خۆئەوەی لەسەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستدا دەگــوزەرا دروســت لەرووی‬ ‫كرۆكی واتاو و مەهامەوە هەر ئەوەیە كە‬ ‫هێزێكی سیاسیی ئیسالمی گەرەكیەتی‬ ‫بیگەیەنێت‪.‬‬ ‫چوون وەختێك ئایین بۆ تاك بێت‬ ‫ئیدی حاكمییەتی ئەوان وەك ئایندارێك‬ ‫بەسەر باوەڕدارەكانی ترەوە لەق ئەبێت ‪.‬‬ ‫ئیدی مۆنۆپۆڵی كایەی ئابووری‌و زەكات‌و‬

‫بەشداری كردو دواتریش بۆچوونی خۆی‬ ‫لە میدیاكاندا خستەڕوو‪ .‬ئەو بەرچاو روون‬ ‫بوو لەوەی كە كۆنفرانس چ ریفۆرمێك‬ ‫دەخوازێت‌و ئامادەی رۆژەكانی كۆنفرانس‬ ‫بوو ‪ ،‬هەربۆیە دواتر مافی قسەكردنی‬ ‫هەبوو لە سەر كۆنفرانس‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫تێبینی دەكرێت بەشێكی گەورە لە جنێو‬ ‫و سوكایەتی‌و تەشهیر بەر مەال نیازی‬ ‫هەورامانی كەوت‪ .‬هەڵوێستە كردنی ئێمە‬ ‫لەسەر ئەم شەپۆلی جنێو و سوكایەتییە‬

‫خۆیان نەك هەر دین بگونجێنن بەڵكو‬ ‫سنور بۆ هەڵسوكەوت‌و هەست‌و نەستی‬ ‫كۆمەڵگەیش دابنێن‪ .‬چونكە تەواو روونە‬ ‫بۆچی سڵ لەوەدەكرێتەوە ئایین بۆ‬ ‫تاكەكان بێت‪ .‬بۆچی چاویان بەرایی نادات‬ ‫بەوەی بەندایەتی ئازاد بێت بۆ تاكەكان‪.‬‬ ‫چوون بە پەلگرتنی ئاین بۆ روویەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بوار دەكرێتەوە بۆ تەراتێنی‬ ‫بەرژەوەندی‌و بۆ گرتنەوەی ئازادییەكان‬ ‫لــە خەڵكی‌و لــە كۆمەڵگەو دوواجـــار‬

‫بەدژایەتیكردنی پرۆژەو پێناوی هەوڵەكانی دابڕان گەرەكیانە ئاین‬ ‫تەنها ئەو ئاینە بێت‪ ،‬كە لەگەڵ بەرژەوەندیی ئەواندا یەكدەگرێتەوەو‬ ‫ئاینێك نەبێت‪ ،‬كەچەمكی راستەقینەی خۆی بەرجەستە بكات‬ ‫ئایین بــۆ تــاك بێت‪ ،‬وەك شرۆڤەی‬ ‫فەلسەفەی ئیسالمیش ئەوە پشت راست‬ ‫دەكــاتــەوە كە هەموو بەربەستەكانی‬ ‫بەردەم پێغەمبەر بریتیبوون لەوەی كە‬ ‫كۆمەڵگەو سیستەمی سیاسی ئەوكات‬ ‫نەیویستووە ئایین بۆ تاكەكان بێت‪،‬‬ ‫ئەوەیش بەتەواوی روونە كە لە تێروانینی‬ ‫ئیسالمدا بۆ فەلسەفەی مێژوو ئەوە‬ ‫خراوەتە روو كە حەتمییەتی مێژوو لە‬ ‫بەندایەتیدایە‪.‬‬ ‫ێ هەیە لەو راستییە تێنەگات‬ ‫ئیتر ك ‌‬ ‫كــە بەندایەتی لــە فەلسەفەی دیندا‬ ‫بریتییە لە بەندایەتی بەندە بۆخوداو‬ ‫هــەمــوو جــۆرە رایەڵەیەكی ئایین لە‬ ‫نێوان كەسێك بۆ كەسێكی تر واتە‬ ‫لەبازنە فراوانەكەدا رایەڵەی ئایین لە‬ ‫نێو كۆمەڵگەدا واتە بەندایەتی بەندەیەك‬ ‫بۆ بەندەیەكی تر دەمرێنێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئیسالمییەكان گەرەكیانە بریتییە لەو‬ ‫ێ‬ ‫مەترسیە گــەورەیــەی كــە دەیــانــەو ‌‬ ‫ئایین وەك چەكێك لە دەستی خۆیاندا‬ ‫بمێنێتەوەو خاوەندارییەتی ئایین لە خوا‬ ‫بسێنن‌و بۆ خۆیان خاوەنی بن‪ ،‬ئەوان‬ ‫وەك ئەزموونی خەلیفەو سەردارەكانی‬ ‫رابــردوو‪،‬دروســت وەك وتــەو ئەدگاری‬ ‫ئــومــەوی‌و عەباسی‌و سەلجوقییەكان‬ ‫گەرەكیانە خۆیان بە سێبەری خوا لەسەر‬ ‫زەویدا بناسێنن‪ .‬ئەوان لەچوارچێوەی‬ ‫پرۆژەی بەسیاسیكردنی ئایندا گەرەكیانە‬

‫جڵەوی داگیركاری بەسەر موڵك‌و ماڵی‬ ‫ێ ئەو‬ ‫ئەوانی تر كــەم ئەبێتەوە‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫هەنگاوانەی دابڕان دەینێت هەنگاوگەلێكی‬ ‫رۆشن‌و رەوانن تێیدا مانای تەواو بە ئایین‬ ‫دەدرێ ـت‌و مافی ئاینداریی بۆ تاكەكان‬ ‫دەگــەرێــتــەوەو دروســـت فەلسەفەی‬ ‫پەیامداری پێغەمبەرو خودی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمیش وەك خۆی ستایشدەكرێت‌و‬ ‫لە هێڵی الدان قوتاریدەبێت‪ .‬ئەوەی‬ ‫دابران دەیكات ریفۆرمێكی مەزنە لەنێو‬ ‫كایەی ئایندا‪ .‬ئــەوەی مەالو مەسئولە‬ ‫ێ‬ ‫سیاسییەكانی ژێر عابای دین دەیانەوە ‌‬ ‫وەك راستییەك بیپۆشن ‌و نەك هەر‬ ‫پۆشین بەڵكو بەروویەكی تردا گەرەكیانە‬ ‫دین وەك بەرژەوەندییەكاتییەكانی خۆیان‬ ‫شرۆڤەبكەن‪ ،‬ئێستە بزووتنەوەیەكی‬ ‫رۆشنخوازو عەقڵدۆستی وەك دابــران‬ ‫گەرەكییەتی لــۆژیــك بكاتە حاكم‌و‬ ‫بزووتنەوەیەكی عەقڵساالری تەندروست‬ ‫لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا برەو پێبدات‪.‬‬ ‫هەربۆیە سەیرە هێزە كۆنخوازو بناژۆكان‬ ‫هێند لە چەمك‌و مەكانەتی عەقڵ سڵ‬ ‫دەكــەنــەوە‪ .‬ســەیــرە بزووتنەوەیەكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‌و مەالیەكی ئایدیاخوازی‬ ‫ئیسالمی هێند لە ریفۆرمی ئاینەكەی‬ ‫بترسێت‪.‬سەیرتر لەوەیە لە كۆنفرانسێكی‬ ‫لەو جــۆرەدا تەنها یەك مەالی ئایینی‬ ‫ئامادەیی هەبوو‪ .‬مەال نیازی هەورامانی‬ ‫‪ ،‬ئەو مەالیەی لە رۆژانــی كۆنفرانسدا‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێك‪:‬‬ ‫یەكەم‪ .‬ئیسالمییەكان دەترسن مەالكان‬ ‫تێكەڵ بە بواری ئەكادیمی‌و رۆشنگەریی‬ ‫ببن‪ ،‬هەربۆیە گەرەكیانە مەشروعی‬ ‫سیاسی خۆیان بەسەر میمبەرو مزگەوت‌و‬ ‫مەالكان‌و تەنانەت وەزارەتی ئەوقافیشدا‬ ‫بسەپێنن‪.‬‬ ‫دووەم‪ .‬ئیسالمییەكان شوناسی‬ ‫مەال وەك مــەالی كـــوردەواری پەسەند‬ ‫ناكەن‌و ئەو ئەركەی مەالكانی رابردوو لە‬ ‫خزمەت بەبواری رۆشنبیریی كردوویانە‬ ‫لەرابردوودا ئیسالمییەكان چاویان پێ‬ ‫هەڵنایە‪ .‬چوون بەدڵنیاییەوە چاپخانەی‬ ‫ئیسالمییەكان قــەد یــەك پەرتوكی‬ ‫مەالیەكی كورد چاپ ناكات‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئیسالمییەكان دژ بە‬ ‫شیعرەكانی مەحوی و نالی‌و مەولەوین‌و‬ ‫بۆیان بكرێت وەفایی لەسەر شیعری‬ ‫ێ دەردەهێننەوەو‬ ‫شیرین تەشی دەڕێس ‌‬ ‫ێ ئـــەوان دژ‬ ‫دادگــایــی دەكــــەن‪ .‬بــەڵ ـ ‌‬ ‫بەشیعرەكانی نالی بۆ مەستورەو وەفایی‬ ‫بۆ شیرین‌و مەولەوی بۆ لەیل‌و وەلی بۆ‬ ‫ێ ئەوان دژ بە رشتەی مرواری‬ ‫شەمن‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫مەالیەكی وەك عەالدینی سەجادین‌و دژ بە‬ ‫هەر هونەرێكن كە رۆحی ئاینداریی كورد‬ ‫لە كۆمەڵگەی كوردیدا خواستویەتی‪.‬‬ ‫ئەوان دژ بە هەموو جوڵەیەكن لە ئەتوارو‬ ‫ئامانجی ژیانی تاكەكەس‌و گەرەكیانە‬ ‫بەگوێرەی مــەزاج‌و بــەرژەوەنــدی كاتی‬

‫ئەزموونێكی وەك هەورامانی بندەستی‬ ‫عەلی باپیر دێتە دی كە بە دوربین‬ ‫حەوشی ماڵەكانی شار دەپشكێنرێت‬ ‫تا بزانن تاكەكان لەنێو حەوشەی ماڵی‬ ‫خــۆیــانــدا چــی دەكـــەن‌و چــی ناخۆن‌و‬ ‫تەنانەت میلی رادیۆكانیشیان لەسەر‬ ‫چ كەناڵێكی رادیۆییە‪ .‬چ ئەزموونێكی‬ ‫ئاینداریی كە ئاین تێیدا لە ئــازادی‬ ‫تاكەكەس دەرهێنرابێت سەركەوتووبووە‪.‬‬ ‫چ ئەزموونێكی سیاسیی ئاینییمان‬ ‫هەبوو لە مــێــژودا رووی نوسینەوەی‬ ‫هەبوبێت‪ .‬كــام ســــەرداری سیاسیی‬ ‫ئیسالمی یان ئاینی هەیە لەمێژوودا كە‬ ‫كۆمەڵگەی زەلیل‌و بندەست نەكردبێت‌و‬ ‫ســەری نەیارانی خۆی لەالشەی جودا‬ ‫نەكردبێتەوە‪.‬‬ ‫سێهەم‪.‬بەدژایەتیكردنی پرۆژەو پێناوی‬ ‫هەوڵەكانی دابڕان گەرەكیانە ئاین تەنها‬ ‫ئەو ئاینە بێت‪ ،‬كە لەگەڵ بەرژەوەندی‬ ‫ئەواندا یەكدەگرێتەوەو ئاینێك نەبێت‪،‬‬ ‫كەچەمكی راستەقینەی خۆی بەرجەستە‬ ‫بكات‪ .‬بەڵكو مەفهومەكانی دەپێچن‬ ‫لــە ســیــاســەت‌و بــەنــدو بـــاوی حــەزە‬ ‫شەخسییەكانی خۆیان‪.‬‬ ‫ئــەوان گەرەكیانە ئایین دوور لە‬ ‫ریفۆرم‌و دوور لە جوانیەكانی بەندایەتی‬ ‫نێوان بەندەو خوا بێت‪.‬گەرەكیانە هەموو‬ ‫هەوڵێكی ریفۆرمی ئایینی لە كوردستان‬ ‫بمرێنن‪ .‬ئەوەتا بەگەڕانەوەی زانایەكی‬

‫ئەوڕۆ پرۆژەی دابڕان بووەتە راچەنینێك بۆ هێزە كۆنخوازو‬ ‫چەقبەستووەكانی زۆنگاوی هزری ئاینخوازیی رۆژهەاڵت‪ ،‬كەكۆمەڵگەی‬ ‫كوردیش گیرۆدەی بەندوباوە دواكەوتووەكانی ئەو زۆنگاوە بووە‬

‫ئایینی وەك پرۆفیسۆرو شەرعناس‬ ‫موستەفا زەڵمی ئەوان دژ بوون بە هەموو‬ ‫تیۆرو داهێنانەكانی‪ .‬تەنانەت موستەفا‬ ‫زەڵمی بۆخۆی چەندین جار گازاندەی‬ ‫ئەوەی كردووە كە كەسانێك راپۆرتیان‬ ‫لەسەر بــەرزكــردۆتــەوە گوایا هۆیەكە‬ ‫بۆ شێواندنی دینەكەیان‪ .‬هەموشمان‬ ‫دەزانــیــن كــە لــەســەر ئـــەوەی وتبووی‬ ‫نابێت لە كوردستاندا فرە ژنی هەبێت‬ ‫چــۆن نەیانهێشت رۆژێــكــی هەینی لە‬ ‫مزگەوتێدا نوێژ بخوێنێت‌و كردیانە دەرێ‌‪.‬‬ ‫ێ ئیسالمییەكان دژی هەموو ئەو‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫لۆژیك‌و هێزە رۆشنگەرییەی نوسینەكانی‬ ‫موستەفا زەڵمین كە لەچوارچێوەی‬ ‫ریفۆرمی ئیسالمیدا كردوویەتی‪ .‬هەروەك‬ ‫چــۆن لــەرابــردویــشــدا دژ بــوون لەگەڵ‬ ‫هەموو هەناسەیەكی رەسەنایەتی ‌و‬ ‫كــوردخــوازی كــە وەك فەرهەنگێكی‬ ‫كــوردی لە ئایندا شوێنی كرابێتەوە‪،‬‬ ‫چوون مەترسی وان لەوەدایە كە نەریت‌و‬ ‫كلتورو دابــی عەرەبی بەدین دەزانــن‪،‬‬ ‫ئــەوەش لە نەزانینەوە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبەرژەوەندییەوەیە‪ ،‬چوون لەالیەكەوە‬ ‫پرۆژە هێنراوەكەو گەمەچییەتی ئەوان‬ ‫بۆ دەستە دەرەكییەكان مانادار دەبێت‪،‬‬ ‫لەالیەكیتریشەوە لە هەستی نەریتخوازی‬ ‫عەرەبیدا لەنێو دیندا ئــەوان دەكرێت‬ ‫هۆیان وەك سێبەرو دەستی خودا لەسەر‬ ‫زەویدا نومایان بكەن دیارە كە ئەمەیش‬ ‫ئەو سیحری نەیارییەتییەیە كە ئەوان‬ ‫بۆ كۆمەڵگەی كــوردی‌و بۆ بیرمەندو‬ ‫هێزە رۆشنخوازەكانی كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫دەیكەن‪.‬‬ ‫ئـــەوڕۆ پــــرۆژەی دابــــرڕان بــووەتــە‬ ‫راچــەنــیــنــێــك بــۆ هــێــزە كــۆنــخــوازو‬ ‫چەقبەستووەكانی زۆنــگــاوی هــزری‬ ‫ئاینخوازیی رۆژهـــەاڵت‪ ،‬كەكۆمەڵگەی‬ ‫كـــوردیـــش گــــیــــرۆدەی بـــەنـــدوبـــاوە‬ ‫دواكەوتووەكانی ئەو زۆنگاوە بووە كە‬ ‫دەبینین رۆژانــە دیــاردەی وەك جوندو‬ ‫ئەنسارو قاعیدەو داعش‌و بەرەی نوسرەو‬ ‫چی و چی بەرهەم دەهێنێت‪ .‬هەموو‬ ‫ئەوانەیش سەرەداوەكانیان یەكێكەو یەك‬ ‫شتن‌و یەك ئەجێندایان هەیە‪ ،‬كە ئاین‬ ‫بكەن بە پەردەپۆشی كارەكانیان‪ .‬چوون‬ ‫توندڕەوترینیان ئەوەی لەسەر نەكردنی‬ ‫نوێژ فیشەك بەسەر ســەری الوی ‪14‬‬ ‫ساڵەوە دەنێت بریتییە لەداعش كە بۆ‬ ‫هەمووان ئاشكرایە عەقڵیان‌و هەوێنیان‌و‬ ‫ناوەرۆكیان بریتین لە بەعسییەكانی‬ ‫رابردوو و تەواوی كۆنە بەعسییەكان كە‬ ‫‪ 30‬ساڵ پەروەردەی تیۆرە دژە دینەكانی‬ ‫موشیل ئەفڵەق بوون ئێستە لەكەوای‬ ‫خەالفەت‌و لەژێر عەبای ریشدا كوردستان‬ ‫فێری مــزگــەوت‌و ســیــواك‌و شــەرواڵــی‬ ‫كــورت‌و شەهادەت ئەكەن‪ .‬داعــش كە‬ ‫توندڕەوترینیانە ناوەڕۆكەكەی بەعس بێت‬ ‫ئەبێت شلرەوەكانیان چی لەناوەڕۆكیاندا‬ ‫ێ رۆژێك دێت هەموو‬ ‫حەشاردرابێت ‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫ئەم بزووتنەوە ئیسالمیانە بە بەڵگەو‬ ‫بە دۆكیۆمێنت دەخــرێــتــەروو كە چی‬ ‫لەدەماخیاندایەو فریودراوی چ هێزێكی‬ ‫رەگــەزی عــروبــەخــوازن‌و چــۆن نەریتی‬ ‫رزیوی كۆمەڵگەی بادییەیان بۆ چەندین‬ ‫ساڵە كردووە بە دین بەسەر كۆمەڵگەی‬ ‫كوردییەوە‪ .‬رۆژێك دێت بۆ كۆمەڵگەی‬ ‫كـــوردی ئــەوانــەی ئێستە لەبەرگی‬ ‫پیرۆزیدان گۆرەكانیان خاپوردەكرێت‌و‬ ‫ئەوانەیش كە پێشمەرگەی هــەزاران‬ ‫ساڵی رابـــردووی ئەم گەلەن دەبنەوە‬ ‫ئەویندارو پیرۆزی كۆمەڵگەی كوردی‌و‬ ‫ئاشتدەبنەوە بە و خاكەی كە لەپێناویدا‬ ‫شەهید بوونە‪ .‬ئەمرۆ دابران وەك درێژە‬ ‫پێدەری جواڵنەوە عەقڵییەكانی رابردوو‬ ‫هەڵگری پەیامێكی پیرۆزەو مەچەكێكی‬ ‫بەهێزە بۆ پشتیوانی لەرۆشنبیرو توێژەرو‬ ‫كۆمەڵناس‌و مەالو ئایندارانی كوردستان‌و‬ ‫لەم پێناوەشدا دەستی داوەتە رێگەیەكی‬ ‫ێ پیرۆزو بەهادار‪.‬‬ ‫سەخت‌و دژوار وەل ‌‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ئایا ئیسالمی سیاسی دەتوانێت حوکمی دەوڵەت ـ نەتەوە بکات؟‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫بەشی سێیم‬ ‫جەنگی جیهانیی یــەکــەم‪ ،‬بەتەنها‬ ‫هەڕەسی بە سەڵتەنەتی عوسمانی نەهێنا‪،‬‬ ‫بەڵکو هەرەسی بە سێ ئیمپراتۆریەتی‬ ‫گــەورەتــری دیــکــەش هێنا‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫ئیمپراتۆریەتی روسیا (‪Russian‬‬ ‫‪ )Empire‬کــە شــۆرشــی ئۆکتۆبەر‬ ‫جێگای گرتەوە‪ ،‬ئیمپراتۆیەتی ئەسترۆـ‬ ‫هنگاریا (‪Austro-Hungarian‬‬ ‫‪ ،)Empire‬کە دابەش بوو بۆ سەر چەند‬ ‫دەوڵەت ـ نەتەوەدا‪ ،‬ئینجا ئیمپراتۆریەتی‬ ‫ئەلمانیا (‪)Imperial Germany‬‬ ‫کە بە ڕایخی دووەمیش ناسراوە‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەڵمانیای فیدرال یا کۆماری وایمەر‬ ‫(‪ )Weimar Republic‬جێگای‬ ‫گرتەوە‪ .‬هەر چەندە ئەم جەنگە تۆوی‬ ‫جەنگی دووەم ــی لەناو هەناوەکانیدا‬ ‫هەڵگرتبوو‪ ،‬بەاڵم بەیەکجاری کۆتایی بە‬ ‫گلدانەوەی نەتەوەکان لەناو یەك بۆتەدا‬ ‫هێنا و دەوڵەت‪-‬نەتەوە لەسەر ئاستی‬ ‫تــەواوی ئەوروپا و ئەفریکا و بەشێکی‬ ‫زۆری ئاسیا و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بوون‬ ‫بە واقیعێك و مۆدێلێکی تازەی سەدەی‬ ‫بیستەم‪ .‬بەمانایەکی دی‪ :‬دەتوانین بڵێین‬ ‫چۆن لەسەر ئاستی کۆمەڵگا‪ ،‬جەنگی‬ ‫جیهانیی یەکەم بە تەواوەتی پاشەکشەی‬ ‫بە هەژموونی کۆمەڵگا(‪)collectivity‬‬ ‫کــــرد بـــۆ هـــەژمـــوونـــی تــاکــەکــان‬ ‫(‪ ،)individuality‬بەهەمان شێوەش‬ ‫کۆتایی بــە هــەژمــوونــی قــەڵــەمــڕەوی‬ ‫ئیمپراتۆرەکان کە چەند نەتەوەیەکیان‬ ‫لەژێر هەژموونی خۆیاندا گلدابوونەوە‪،‬‬ ‫هێنا‪ ،‬لــەبــەرژەوەنــدیــی نــەتــەوەکــان و‬ ‫سەربەخۆبوونیان‪ .‬لەسەر هەمان ئاستیش‬ ‫ئــەم جەنگە جیهانییە لە ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫نــاوەڕاســت و ئەفریکا پاشەکشەی بە‬ ‫ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کرد‪ ،‬کە لەسەر‬ ‫بنەمای هەژموونی دیــن دامــەزرابــوو‪،‬‬ ‫لەبەرژەوەندیی نەتەوە گلدراوەکانی ژێر‬ ‫دەستی ئەو سەڵتەنەتە‪ .‬دوای ئەوەش لە‬ ‫‪ ١٩٢٤/٣/٣‬ئەتاتۆرك خیالفەتی ئیسالمی‬ ‫هەڵوەشاندەوە و سیستمێکی سەکوالری‬ ‫سەقەتی لەجێگایدا دامەزراند‪ .‬سەکوالری‬ ‫سەقەت بەو مانایەیە کە سەکوالریزم‬ ‫بەبێ دیموکراسیەت لە ناوەرۆکەکەی‬ ‫بەتاڵ دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا‪ ،‬هەر زوو دوای‬ ‫شکستی سوڵتانی عوسمانی و پاشەکشەی‬ ‫هەژموونی خــەالفــەت و دروستبوونی‬ ‫بۆشاییەکی گـــەورەی دەســتــەاڵت لە‬ ‫دونیای پێشووی سەڵتەنەتی عوسمانی‪،‬‬ ‫گفتوگۆی ناوەندە دینیە تەقلیدیەکان‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بــەو هەڕەسهێنانە‪ ،‬ڕۆژانــە‬ ‫زیاتر و توندتر دەبوو‪ .‬دوای کەمتر لە‬ ‫دوو ساڵ لەو داڕمانە‪ ،‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئەو شۆکە بەگوڕەی کە خۆی بەسەر‬ ‫فیکر و خەیاڵدانی خەڵکدا سەپاندبوو‪،‬‬ ‫عەلی عەبدولڕازق لە ساڵی ‪ ١٩٢٥‬کتێبی‬ ‫ئیسالم و بنەماکانی فەرمانڕەوایی‬ ‫(االسالم واصول الحکم)ی نوسی‪ .‬عەلی‬ ‫عەبدولڕازق بەکورتی لەو کتێبەیدا باس‬ ‫لەوە دەکــات کە ئیسالم پەیوەندی بە‬ ‫دەستەاڵتەوە نیە و دوو دونیای لەیەك‬ ‫جــیــاوازن‪ .‬نوسینی ئــەم کتێبە لەم‬ ‫کاتانەدا لەخودی خۆیدا بەڵگەی ئەو‬ ‫جەدەلە قوڵە بوو کە ناوەندە دینیەکان‬ ‫پێیەوە سەرقاڵ بوون‪ .‬لێرەدا‪ ،‬جێگای‬ ‫وەبیرهێنانەوەیە کە فیکری نیمچە ئەقاڵنی‬ ‫محەمەد عەبدە و هەوڵ و کۆششەکانی‬ ‫جەمالەددینی ئەفگانی و تێپەڕبوون بە‬ ‫هەوڵە بەڕەهەند سەلەفییەکەی فیکری‬ ‫ڕەشید ڕەزا و ئەزموونی گۆڤاری مەنار‪،‬‬ ‫تــا دەگــاتــە حــەســەن بەننای قوتابی‬

‫ڕەشید ڕەزا و دامەزرێنەری بزووتنەوەی‬ ‫ئــیــخــوان‪ ،‬بــە ئــاڕاســتــەی دۆزیــنــەوەی‬ ‫ڕێگاچارەیەك بۆ ڕزگارکردنی ئەوەندەی‬ ‫مــاوە و بتوانن ڕزگـــاری بکەن‪ .‬بۆیە‬ ‫هەر بە هەمان ئاڕاستەدا‪ ،‬هەر لە دوای‬ ‫داڕمانی دەوڵەتی عوسمانی بە کەمتر لە‬ ‫پێنج ساڵ‪ ،‬واتە لە مانگی سێی ‪،١٩٢٨‬‬ ‫یەکەم ڕێکخراوی ئیسالمی بە نەفەسی‬ ‫خیالفەت و گەڕاندنەوەی هەژموونی دین‬ ‫و زاڵبوونی کولتوریی (ثقافی) قەومییەی‬ ‫عەرەبی دامەزرا‪ ،‬کە بزووتنەوەی ئیخوان‬ ‫موسلیمین بوو‪.‬‬ ‫لێرەدا دەکــرێ‪ ،‬ڕێکخراوی ئیخوان‬ ‫موسلیمین وەکــو یەکەم کــاردانــەوەی‬ ‫ڕێکخراوەیی دوای دارمانی عوسمانییەکان‪،‬‬ ‫لە دوو سیفەتدا کورت بکەینەوە‪ ،‬کە‬ ‫هەردوو سیفەتەکانیش لە هەمان کاتدا‬

‫ڕێکخراویان بەخۆوە نەدیبوو‪ ،‬بێجگە‬ ‫لەو حیزبانەی کە زیاتر بە نەفەسێکی‬ ‫نیشتمانی‪ /‬دیموکراسی یا ناسیۆنالیستی‬ ‫یا سۆسیالیستی‪ ،‬دامەزرابوون‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەندامەکانی ئەو حیزبانەش مسوڵمان‬ ‫بووبن و کەسی دینداریش بووبن‪ ،‬ئەوا‬ ‫لەپێڕەوی ناوخۆی ئەو حیزبانەدا شتێك‬ ‫بەناوی پڕۆژەی ئیسالمی لەناو ناواندا‬ ‫نەبووە و هیچ ئاماژەیەکی ئیسالمیشیان‬ ‫وەخــۆیــان هەڵنەگرتووە‪ .‬هەندێكیش‬ ‫لەو حیزبانە زیاتر بەناوی مارکسیزم و‬ ‫چەپگەرایی و پێشکەوتنخوازییەوە خۆیان‬ ‫مانیفێست دەکرد‪ .‬ئەوەی جێی سەرنجە‪،‬‬ ‫ئیخوان موسلیمین لەڕووی ڕێکخراوەیی‬ ‫و ڕواڵەتەوە‪ ،‬فۆرمێکی دینی تەواو نوێ‬ ‫بوو‪ ،‬بە هەڵگرتنی پاشناوی موسلیمین‪،‬‬ ‫الســایــی کــردنــەوەیــەکــی ئــەو فۆرمە‬

‫لەگەڵ دیموکراسیەت و سۆسیالیزم و‬ ‫مافەکانی مرۆڤدا نییە‪ ،‬بەڵکو هەموو‬ ‫ئەوانە لەگەڵ ئیسالم دووڕووی یەك‬ ‫دراون‪ .‬بەاڵم ئەو ئاراستەیە هەر زوو‬ ‫هــەڕەســی هێنا‪ ،‬بەتایبەتیش دوای‬ ‫فیکری سەید قوطب‪ ،‬کە دژی ئەو جۆرە‬ ‫نەهجە فیکرییەی کۆمەڵێك نوسەر بوو‪.‬‬ ‫لەوانەش ڕەخنەیەکی ناڕاستەوخۆی زۆر‬ ‫لە سۆسیۆلۆگی فەرەنسی بە ڕەگــەز‬ ‫جەزائیری مالك بن نەبی دەگرێت و بە‬ ‫دژە ئیسالم ناوزەدی دەکات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لەگەڵ ئەوەش کە ڕێکخراوی‬ ‫ئیخوان موسلیمین لەڕواڵەتەوە بەرهەمێکی‬ ‫بــەدایــك و بــاوکــی مۆدێرنەیە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەناوەرۆکەوە ڕەهەندێكی درێژکراوەی‬ ‫فیکری سەلەفی و مێژوویی تەقلیدی‬ ‫هەیە‪ .‬بە ڕەهەندێکی سێ ڕەگەزی‪ ،‬کە‬

‫عەلەیهییە کە دەڵــێ؛ پێشەوایەتی لە‬ ‫قورەیش دەبێت‪” ،‬االئمة من قریش”‪،‬‬ ‫ئەمەش درێــژکــراوەی ئــەو هەڵمەت و‬ ‫سەنترالیزمەیە کە قوسەی کوری کیالبی‬ ‫باپیرە گەورەی قورەیشیەکان‪ ،‬بۆ خێڵی‬ ‫قورەیش یەکالی کردەوە و لە ئەڵقەی‬ ‫یەکەمی ئەو نوسینەدا ئاماژەم پێکردووە‬ ‫و بــە هەندێك وردەکـــاریـــەوە قسەم‬ ‫لێکردووە‪ .‬دوای هاتنی ئیسالمیش‪،‬‬ ‫هەمان ئــەو سەنترالیزمەی قوڕەیشی‬ ‫بــوو کە شەرعیەت وەردەگــرێــتــەوە و‬ ‫بەردەوام دەبێت‪ ،‬تا لە عوسمانیەکاندا بۆ‬ ‫ماوەیەکی درێژ درزی تێ دەکەوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بزووتنەوەی ئیخوان موسلیمین لەڕووی‬ ‫فیکرییەوە تەبەننای ئیمامەت دەکاتەوە‬ ‫و بانگەوازی بۆ دەکات‪ .‬هەر بۆیەشە‪،‬‬ ‫حــەســەن ئەلبەننا و دوای ئەویش‬

‫لەگەڵ ئەوەش کە ڕێکخراوی ئیخوان موسلیمین لەڕواڵەتەوە‬ ‫بەرهەمێکی مۆدێرنەیە‪ ،‬بەاڵم لەناوەرۆکەوە ڕەهەندێكی درێژکراوەی‬ ‫فیکری سەلەفی و مێژوویی تەقلیدی هەیە‬ ‫بەربەست بوون لەبەردەم گەیشتنیان بە‬ ‫دەستەاڵت‪.‬‬ ‫یــەکــەم‪ :‬لـــەڕووی ڕواڵـــەتـــەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕێــکــخــراوە بــە گۆشت و ئێسقانەوە‪،‬‬ ‫یەکێکە لە دیاردەکانی مۆدێرنەی سیاسی‬ ‫و دەرهاوێشتەکانی جەنگی جیهانیی‬ ‫یەکەم‪ ،‬کە بە هەڕەسی سەڵتەنەتی‬ ‫عوسمانی و پاشەکشەی قەڵەمڕەوی‬ ‫سوڵتان‪ /‬خەلیفە‪ ،‬لەژێر هەژموونی‬ ‫دیندا‪ ،‬کۆتایی پێدێت‪ .‬بزووتنەوەی‬ ‫ئیخوان موسلیمین هەمان ئــەو قاڵب‬ ‫و چوارچێوە سیاسیەیە کە بــەر لەو‬ ‫ڕێکخراوە دینیە‪ ،‬نە میسر و نە واڵتە‬ ‫ئیسالمییەکانی دی‪ ،‬وەها بزووتنەوەیەکی‬

‫سیاسییە سەکوالریستانە بوو کە لەو‬ ‫واڵتانەدا سەریان هەڵدا‪ .‬بۆیە‪ ،‬لەالیەکەوە‬ ‫مۆدێرنە و پاشانیش هەژموونی چەمکە‬ ‫تازەکانی مۆدێرنەی وەکو ناسیۆنالیزم‬ ‫و پاتریۆتیزم و مارکسیزم و تادوایی‬ ‫بــەتــەواوەتــی جــێ پەنجەیان بەسەر‬ ‫تــەواوی پێکهاتە کۆمەاڵیەتییەکانەوە‬ ‫دیـــار بـــوو‪ .‬تــەنــانــەت دوای جەنگی‬ ‫یــەکــەم و ســەرهــەڵــدانــی بــزووتــنــەوە‬ ‫ئازادیخوازەکان لە دژی کۆلۆنیالیزم‪،‬‬ ‫هەندێك لــە نــوســەرە ئیسالمییەکان‬ ‫هێندە لەو شۆکەدا ڕۆچوبوون‪ ،‬هەرچی‬ ‫دەیاننوسی‪ ،‬بەرگریکردن بوو لەوەی کە‬ ‫ئیسالم بەهیچ جۆرێك دەبەریەكڕاچونی‬

‫یەکەمیان عەرەبی‪ /‬قورەیشی‪ ،‬دووەمیان؛‬ ‫هــەژمــوونــی مسوڵمان و سێیەمیان؛‬ ‫هەژموونی ڕەگەزی پیاو‪ .‬وردەکاریەکانی‬ ‫پوختەی ئەو سەنترالیزمە بەو جۆرەی‬ ‫خوارەوە بوو‪:‬‬ ‫ڕەهــەنــدی یــەکــەم‪ :‬لــە ســەرچــاوە و‬ ‫واقیعی مێژوویی ئیخوانەوە دەگەینە ئەو‬ ‫ئەنجامەی کە بنەمای فیکری ئیخوانی‬ ‫خۆی لە ئیمامەتی قورەیشیدا دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ عــەرەب‬ ‫و لە عەرەبیشدا قورەیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ناونانی حەسەن بەنا بە ئیمام هەر لەو‬ ‫چوارچێوەیەدا خۆی دەبینێتەوە‪ .‬بەڵگەی‬ ‫ئەمەش ئەو فەرموودەی موتتەفەقون‬

‫سەکوالری سەقەت بەو مانایەیە کە سەکوالریزم بەبێ‬ ‫دیموکراسیەت لە ناوەرۆکەکەی بەتاڵ دەکرێتەوە‬

‫محەمەد غەزالی و چەندی دیکەش‪ ،‬لە‬ ‫چەندین سەرچاوەدا هەموو نەهامەتی‬ ‫و شکستەکانی ئوممەتی ئیسالمی‬ ‫دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی کە خیالفەت و‬ ‫ئیمامەت کەوتە دەستی غەیرە عەرەب‪،‬‬ ‫لە تورک و فارس و دەیلەم و خەڵکێکی‬ ‫نابەرپرس‪.‬‬ ‫ڕەهەندی دووەمی فیکری ئیخوان؛ کە‬ ‫بەشێکە لە ناوەرۆکی عەقیدەی ئیسالمی‬ ‫و هــەمــوو ئیمامەکانی مەزهەبەکان‬ ‫لــەســەری کۆکن؛ ”موسوڵمانبوونە”‪،‬‬ ‫واتە ئیمامەتی مسوڵمانان بۆ کەسێکی‬ ‫نامسوڵمان نابێت‪ .‬ئەم ئیمامەتیەش لە‬ ‫کەسی یەکەمی دەوڵەتەوە دەستپێدەکات‬ ‫تا دەگاتە ئیمامی نوێژی هەینی‪ .‬ئەم‬ ‫بنەمایەش لەگەڵ دەوڵەتی هاواڵتیبوون‬ ‫یەکناگرێتەوە و مافێکی دیاریکراو لەو‬ ‫کەمایەتییە دینیانە دەسەنێتەوە کە‬ ‫کــەم دەوڵــەت هــەن ئــەو کەمینانەیان‬ ‫تیادا نەبن‪ ،‬بەتایەبتیش دەوڵـــەت ـ‬ ‫نەتەوە کە لەسەر بنەمای نیشتمانیبوونی‬ ‫دادەمـــەزرێـــت‪ ،‬نــەك ئیسالمیبوون‪.‬‬

‫لەمەشیاندا تا ئەمڕۆکەشی لەگەڵدا‬ ‫بێت وتاری ئیسالمیەکان بە هەمان ئەو‬ ‫ئاڕاستەیە و گەیشتن بە دەستەاڵت بۆ‬ ‫نامسوڵمانێك یەکێکە لە تابووەکان‪.‬‬ ‫ئـــەوە چــش لـــەوەی کــە پــڕۆژەیــەکــی‬ ‫ئیسالمی هەبێت و ئامادەیی خۆی بۆ ئەو‬ ‫پرێنسیپە ڕاگەیاندبێ‪.‬‬ ‫ڕەهــەنــدی ســێــیــەم‪ ،‬کــە لــە خاڵی‬ ‫دووەمیش هەستیار ترە‪( ،‬نێرایەتی ـ‬ ‫ذکورة) ییە‪ ،‬واتە پێشەوایەتی (االمامە)‬ ‫بۆ ژن نابێت‪ .‬وەکو لە فەرموودەیەکدا‬ ‫بــوخــاری ڕیوایەتی کـــردووە و دەڵــێ‪:‬‬ ‫میللەتێك کاروباری خۆیان بدەنە دەست‬ ‫ژنێك‪ ،‬ڕزگاریان نابێت ”لن یفلح قوم ولوا‬ ‫امرهم امــراة”‪ .‬ئەم بنەمایە کە تەواوی‬ ‫ئیمامەکان لەسەری کۆکن‪ ،‬لە کۆمەڵگای‬ ‫نوێدا‪ ،‬بەتایبەتیش لە دەوڵەتی مەدەنی‬ ‫هــاوچــەرخــدا‪ ،‬کێشەیەکی گــەورەیــە‪.‬‬ ‫پــێــچــەوانــەی بــنــەمــاکــانــی دەوڵــەتــی‬ ‫هاواڵتیبوونە و بزووتنەوەی ژنان لەو‬ ‫ڕووەوە دەبنە الیەنێکی دیــاری هەر‬ ‫بەرهەڵستییەك سەرهەڵبدات‪ .‬دەوڵەتی‬ ‫هاوچەرخ لەسەر بنەمای سەروەریی قانون‬ ‫جیاوازی لە نێوان هاواڵتیانیدا ناکات‪.‬‬ ‫هەرسێ خاڵەکەش لە تەواوی کتێبەکانی‬ ‫سوننە و سیرە و زانستی حەدیسەکان و‬ ‫کتێبە فیقهییەکاندا باسیان لێوەکراوە و‬ ‫جەختیان لەسەر کراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەم داڕشتنەوە فیکرییەی ئیخوان‪،‬‬ ‫لەالیەكەوە لەڕووی پراکتیکەوە‪ ،‬هەوڵێك‬ ‫بوو بۆ لەیەکدی گرێدانەوەی ڕابردووی‬ ‫تەقلیدی سەڵتەنەتی عوسمانی‪ ،‬لە‬ ‫بەرگێکی عــەرەبــی دا‪ ،‬بــە ئایندەی‬ ‫مــۆدێــرنــەی ڕێــکــخــراوی ئــیــخــوانــەوە‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەشەوە‪ ،‬هەوڵێك بوو بۆ‬ ‫زیندووکردنەوەی مەفهومی خیالفەت و‬ ‫گەڕاندنەوەی سەروەری بۆ ئەو حوکمانەی‬ ‫کە بەشێوەیەکی ڕێژەیی لە گۆڕەپانەکانی‬ ‫دیمەشق و بەغدا و قاهیرە و قەیرەوان‬ ‫و پێشتریش لە حەوشەی مزگەوتەکانی‬ ‫مەدینە و کوفەدا پێڕەوی لێ کــراوە‪.‬‬ ‫گەڕاندنەوەی خیالفەت‪ ،‬هەمیشە ئەو‬ ‫خەونە بەدینەهاتووە بووە کە هەر لە دوای‬ ‫دامەزرانی ئیخوانەوە تا کۆتایی حەفتاکان‬ ‫و سەرەتای هەشتاکانەوە‪ ،‬هەموو وتاری‬ ‫ئیسالمییەکانی لــەســەر بیناکراوە و‬ ‫داڕێژراوە‪ .‬هەموو هەوڵ و کۆششەکانیان‬ ‫بــەو ئاراستەیەدا مۆبیلیزەکردوون و‬ ‫خەڵکیان بۆ جۆش دەدا‪ .‬ئەم ناوەرۆکە‬ ‫تەقلیدیە‪ ،‬بە نەفەسی گەڕاندنەوەی‬ ‫حوکمی خـــوا‪ ،‬بــوو بــە بەربەستێك‬ ‫کە ئیسالمییەکان بەهەموو پێکهاتە‬ ‫فیکریەکانیانەوە‪ ،‬دووچاری پەراوێزبوون‬ ‫هاتن‪ ،‬لەڕووی فیکریشەوە تا درەنگانێکی‬ ‫ســەدەی بیستەم‪ ،‬نەیانتوانی لەگەڵ‬ ‫شەپۆلەکانی مۆدێرنەدا بڕۆن و خۆیان‬ ‫بگونجێنن‪ .‬ئەمەش ئەنجامێکی خراپی‬ ‫لێ کەوتەوە‪ ،‬ئەویش ئەگەر لەڕواڵەتەوە‬ ‫هەڵگری بۆینباغی مۆدێرنە بووبن‪ ،‬ئەوا‬ ‫لە نــاوەرۆکــەوە بەئاگایی بوبێت یا بە‬ ‫ناهەشی‪ ،‬ئەگەر بە شێوەیەکی ڕێژەییش‬ ‫بێت‪ ،‬هەمیشە ویستویانە دینگەکانی‬ ‫مۆدێرنەی سیاسی و کولتوری بەیەکەوە‬ ‫ژیــان و بنەماکانی دیموکراسیەت‪/‬‬ ‫ســەکــوالریــزم بنکۆڵ بــکــەن و دژی‬ ‫بوەستنەوە‪ .‬گرنگترینی هەوڵەکانیشیان‬ ‫گــرتــنــەدەســتــی فــەرمــانــڕەوایــەتــی و‬ ‫گەڕاندنەوەی خیالفەت بوو لەسەر بنەما‬ ‫تەقلیدیەکانی مێژوو‪ ،‬بەپێچەوانەی ئەو‬ ‫چوارچێوە تازانەی کە بەناوی دەوڵەت‬ ‫ـ نــەتــەوە دامــــەزراون‪ .‬هــەر ئــەم دژە‬ ‫باوبوونەش زۆربەی جاران هۆکارێك بووە‬ ‫لە دەســت ڕژێمە تۆتالیتێرە دەمامك‬ ‫سەکوالریستەکان‪ ،‬کە لەناوەرۆکدا چەند‬ ‫ڕژێمێکی دواکەوتووی بەردەم هەژموونی‬ ‫ناسیۆنالیزمی عەرەبی بوون‪ .‬ئەو ڕژێمە‬ ‫تۆتالیتێرانە نەك هەر دژی بزووتنەوە‬ ‫ئیسالمییەکان بــوون‪ ،‬بەڵکو دژی هەر‬ ‫بزووتنەوەیەكی سیاسی کۆمەاڵیەتیش‬ ‫بوون‪ ،‬کە هەڵگری فیکرێکی مۆدێرنی‬ ‫دیموکراتی‪ /‬ســەکــوالر بــوون‪ ،‬بتوانن‬ ‫دەوڵەتێكی مەدەنی مۆدێرن دابمەزرێنن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی‪ ،‬دەربارەی عەلمانیەت و ئیسالم‬ ‫وەاڵمێک بۆ (کورتە وەاڵم)ەکەی عەلی باپیر‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫کێ تفەنگ بە تاریکیەوە دەنێت؟‬ ‫نــاوبــراو لــە س ــەرەت ــاوە پێی وایــە‬ ‫قسەوباسی ئێمە ـ تەوژمی فیکری عەلمانی‬ ‫ـ لەسەر ئیسالم و عەلمانیەت؛ قسەکردنە‬ ‫لە شتێک کە گوایە پێی ئاشنا نین و هیچ‬ ‫نیە جگە لە «تفەنگ‌نان بە تاریکیەوە»‬ ‫و «بەپێخواسی به‌نێوكه‌وتن»! ئەمە کێ‬ ‫ئەم قسەیە دەکــات؟ ئەو کەسەی کە‬ ‫نازانێت وشەکەش بەدروستی بخوێنێتەوە‬ ‫و دەڵــێــت «سیکۆالریست» لەبریی‬ ‫«سێکیوالریست»! ئیسالمیەکان زۆر‬ ‫جار هەر نازانن زاراوەکــان بەدروستی‬ ‫بخوێننەوە و ـ بــۆ نمونە ـ دەڵێن‬ ‫«عیلمانیەت» یــان «سیکۆالریزم»!‬ ‫ئەگەر خوێندنەوەی پیتەکان ئاوەها بێت؛‬ ‫دەبێت حاڵی پێناسەی چەمکەکان چۆن‬ ‫بێت؟‬ ‫عەلمانیەت بۆ جیهانی ئیسالم‬ ‫پێویستترە‬ ‫بیانوی ناوبراو لەو تۆمەتەدا ـ کە‬ ‫ئاماژەی بۆ کرا ـ ئەوەیە ئێمە داوای‬ ‫عەلمانیەت دەکەین لە کاتێکدا ‪-‬گوایە‪-‬‬ ‫چینی «کەهەنوت» («کلێریکوس» کە‬ ‫ئەو ـ لەبریی ئەمە ـ هەر «ئیکلیروس»‬ ‫ـــە عەرەبیەکە دوبـــارە دەکــاتــەوە و‬ ‫دەیشیکات بە «ئەکلیرۆس»!) و پیاوانی‬ ‫ئایینی لە ئیسالمدا نیە وەکو ئەوەی‬ ‫لە ئایینی یەهودی و مەسیحیدا هەیە!‬ ‫ئەمە یەکەم جارم نیە کە ئەم هەڵەیە‬ ‫بۆ ناوبراو و هاوبیرانی ڕون دەکەمەوە‪،‬‬ ‫لێرەشدا دەبێت بڵێم‪:‬‬ ‫سەبارەت بە پیاوی ئایینی لە ئایینی‬ ‫یەهودیدا؛ دەتوانم بڵێم کەسێتی پیاوی‬ ‫ئایینیی ئیسالمی («مــەال») لە ناو و‬ ‫نازناوەکانی و شێوە و جل‌وبەرگیدا‪ ،‬ڕێک‬ ‫هەمان کەسێتیی پیاوی ئایینیی یەهودیی‬ ‫خۆرهەاڵتیە تا ئەو ڕادەیەی وەکو کۆپیی‬ ‫یەکتر دەردەکــــەون‪ ..‬سەیری دیمەن‬ ‫و جل‌وبەرگی مەالیەک و حاخامێکی‬ ‫یــەهــودیــی خــۆرهــەاڵتــی بــکــە؛ ڕەنگە‬ ‫نەتوانیت جیایان بکەیتەوە‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫کە مەالی ئیسالمی و حاخامی یەهودی‬ ‫هەردوکیان وەکو یەک بایەخ دەدەن بە‬ ‫ژیانی خێزانداری و خۆشیەکانی ژیان‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بە پیاوی ئایینییش لە‬ ‫ئایینی مەسیحیدا؛ ڕەنگە هــەر ئەوە‬ ‫جــیــای بــکــاتــەوە لــە پــیــاوی ئایینیی‬ ‫موسوڵمان کە قەشەکان ژیانی ڕەبەنی‬ ‫هــەڵ‌دەبــژێــرن‪ ،‬لەگەڵ ئــەو ڕێکخستنە‬ ‫تایبەتیەی دامـــەزراوەکـــانـــی کلێسا‬ ‫جیا دەکــاتــەوە‪ .‬بــەاڵم دیسان ئەمەش‬ ‫جیاوازییەکی ڕواڵەتیە‪ ،‬و مەالیان و‬ ‫پیاوانی ئایینیی موسوڵمانیش جیاوازن‬ ‫لە «عاممە» ی خەڵکی موسوڵمان‪ ،‬هەم‬ ‫بە پلەوپایەی ئایینی‪ ،‬و هەم بە شێوازی‬ ‫ژیــان و خۆتەرخان‌کردن بۆ خزمەتی‬ ‫پەرستگا و ڕاگرتنی سروتە ئایینیەکان‬ ‫و ئەو پلەوپایەیەش کە لە کۆمەڵگا و‬ ‫لەالی دەسەاڵتدار بە دەستی دەهێنن‪،‬‬ ‫و ئیتر دەگــمــەن نەبێت مومارەسەی‬ ‫کاری دنیایی ناکەن‪ ،‬و گرنگ ئەوەیە‬ ‫بونەتە چینێکی تایبەت لە کۆمەڵگای‬ ‫موسوڵما‌ن‌نشیندا‪ .‬ئەم چینە تایبەتە هەر‬ ‫زو لە دەقە ئیسالمیەکاندا ـ بەتایبەتی‬ ‫گێڕانەوەکان و کەلەپوری فەرمودە ـ بە‬ ‫ناونیشانی «علماء» ئاماژەیان بۆ کراوە‪،‬‬ ‫و ڕژێمەکانی خیالفەت و سەڵتەنەت‬ ‫زیاتر پەرەیان پێ داوە و کردویانە بە‬ ‫چینێک کە دەوڵــەت و دەســەاڵت بەبێ‬ ‫ئــەوان و پشتگیریی ئــەوان و وتــاری‬

‫ئەوان شەرعیەتی نیە‪ ،‬و هەر خەلیفە‬ ‫و سوڵتانێکی نوێ لە وتاری مەالیاندا‬ ‫ڕادەگەیەنرا‪ .‬ئەمە جگە لەوەی دەسەاڵتی‬ ‫یەکەم لە ئیسالمدا بە دەستی «ئیمام»‬ ‫یاخود «خەلیفە» وەیــە‪ ،‬کە ئەگەر ـ‬ ‫لەسەر مۆدێلە ئیسالمیە ڕەسەنەکە بێت‬ ‫ـ لە هەمان کاتدا گەورەترین پیاوی‬ ‫ئایینیی ســەردەمــی خۆیەتی و هەر‬ ‫خۆیشی وتاربێژی و پێشنوێژی دەکات لە‬ ‫پایتەختی ئیسالمدا‪ ،‬بەڵکو فەرمان‌ڕەوای‬ ‫شارەکانی جیهانی ئیسالمی لە سەردەمانی‬ ‫ئیسالمیی کۆندا ـ کە لە الیەن دەسەڵی‬ ‫یەکەم «ئیمام» یاخود «خەلیفە» وە‬ ‫دادەنــران ـ لە هەمان کاتدا پێشنوێژ و‬ ‫جێبەجێکەری سروتە ئایینیەکان بون‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەکی گشتی؛ دەسەاڵتی ئایینی و‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی لە مۆدێلە ئیسالمیە‬ ‫ڕەسەنەکەدا و لە سەردەمانی ئیسالمیی‬ ‫کۆندا بە شێوەیەک تێکەڵ بون تا ئەو‬ ‫ڕادەیەی لە یەک تاکەکەسدا کۆ دەبنەوە‪.‬‬ ‫لە سەردەمانی ئیسالمیی دواتریشدا‬ ‫دامــــــەزراوەی سیاسی و دامــــەزراوە‬ ‫ئایینیەکان بە شێوەیەک وابەستەی‬ ‫یەکتر بون کە هەمیشە سێبەریان داوە‬ ‫بەسەر یەکتردا و هەمو دەسەاڵتێکی‬

‫ئــاســایــیــەکــان؛ ئـــەوا لــە کۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمییشدا بە جۆرێكی تر هەمان‬ ‫چینی سەربەخۆی پیاوانی ئایینی‪،‬‬ ‫بە ناونیشانی «مەال» و «فەقیهـ» و‬ ‫«زانــای ئایین»‪ ،‬هەیە‪ .‬جیاوازیەکە‬ ‫جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئــەوەی هەمو کۆمەڵگایەک شێواز‬ ‫و دیمەن و ڕێکخستنی ـ بــەڕواڵــەت ـ‬ ‫جیاوازی خۆیی هەیە‪.‬‬ ‫ئــەگــەریــش دەڵــێــن لــە کــەلــەپــوری‬ ‫ئیسالمیدا زاراوەی «کــەهــەنــوت» و‬ ‫«کلێریکوس» و «پیاوی ئایینی» نیە‬ ‫و ئەمانە نامۆن بە ئەدەبیاتی ئیسالمی؛‬ ‫ئەمەش دیسان جیاوازییەکی ڕواڵەتیە و‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی زمان و زاراوە و‬ ‫«تێرم» ی تایبەتیی هەر کۆمەڵگایەک‪.‬‬ ‫ئــەگــەر بــە هــۆی جــیــاوازیــی زمـــان و‬ ‫زاراوەوە زاراوەگــەلــی «کەهەنوت» و‬ ‫«کلێریکوس» و «پیاوی ئایینی» لە‬ ‫ئیسالمدا نیە؛ ئــەوا لە بەرامبەردا لە‬ ‫ئیسالمدا زاراوەی وەکــو «علماء» و‬ ‫«فقهاء» و «أهل العلم» و «خاصة»‬ ‫(بەرامبەری «عامة» و «عــوام») و‬ ‫«مــەال» (و پێشتریش «مولی» کە‬ ‫ڕەنگە ڕیشەی وشــەی «مــەال» بێت)‬

‫و سەرۆکی کلێساکان و ئەو هەمو نازناو‬ ‫و پلەبەندیە هەڕەمیە دوپات نەکراوەتەوە‬ ‫و دوای بەرهەمهاتنی دەقە بنەڕەتیەکان‬ ‫ئەو سیستەمە دروست بوە‪ .‬ئەگەریش‬ ‫لە دەقەکانی پەیمانی نوێدا جاروبار‬ ‫ئاماژە بۆ پیر «شیخ» و «کاهین» و‬ ‫«شەمماس» و سەرپەرشتیار «راعي»‬ ‫ـ کە کاروباری کلێسا بەڕێوە دەبەن ـ‬ ‫کرابێت (بەتایبەتی لە دەقی «کارنامەی‬ ‫نێرراوان» و لە هەندێک لە نامەکانی‬ ‫پۆڵسدا)؛ ئەوا لە ئیسالمیشدا لە دەقەکانی‬ ‫«قوڕئان» و «حەدیث» ـدا ئاماژە بۆ‬ ‫گروپێک کراوە کە زانایان «علماء» ی‬ ‫ئایینەکەن و بە میراتبەری «علم» ی‬ ‫ئایینیی پێغەمبەر ناوبراون‪ .‬لە قورئان‬ ‫خۆیدا ئاماژە بۆ ئــەوە کــراوە لە هەر‬ ‫کۆمەڵێک کەسانێک خۆیان تەرخان بکەن‬ ‫بۆ فێربونی ئیسالم و دوایی بگەڕێنەوە‬ ‫بۆناو خزم و خێڵ و کۆمەڵی خۆیان بۆ‬ ‫ئەوەی ئاگاداریان بکەنەوە و ئیسالمیان‬ ‫تێ‌بگەیەنن‪ ..« :‬فلوال نفر من كل فرقة‬ ‫منهم طائفة ليتفقهوا في الدين ولينذروا‬ ‫قومهم إذا رجعوا إليهم لعلهم يحذرون»‪،‬‬ ‫دەتوانین ئەم دەقە بە ڕیشە و بنەمای‬ ‫چینی فیقهزانان «فقهاء» و بانگخوازان‬

‫ئایینی جیا نەکراونەتەوە و موسوڵمانی‬ ‫ئاسایی و پیاوی دەوڵەتیش هــەر بە‬ ‫جۆرێک پیاوی ئایینین‪ ،‬و بەپێی ئەمەش‬ ‫عەلمانیەت لەگەڵ ئیسالم و جیهانی‬ ‫ئیسالمی ناگونجێت چونکە ئیسالم ڕێگە‬ ‫بە جیاکردنەوەی پیاوانی ئایینی و پیاوانی‬ ‫دەوڵەتی نادات‪ ..‬بەاڵم ـ ئەوان دەڵێن ـ‬ ‫لە مەسیحیەتدا چینی پیاوانی ئایینی‬ ‫جیایە لە مەسیحیی ئاسایی و پیاوی‬ ‫دەوڵەت بۆیە ئەو جیاکردنەوەیەی ئایین‬ ‫و دەوڵەت لە چوارچێوە مەسیحیەکەدا‬ ‫گونجاوە و پێشینەیەکی هەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر وا بێت؛ کەواتە عەلمانیەت‬ ‫(جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵــەت) بۆ‬ ‫جیهانی ئیسالم گرنگتر و پێویستترە‪،‬‬ ‫چونکە ئەوە مانای وایە تێکەڵکردنی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی و دەسەاڵتی ئایینی لە‬ ‫ئیسالمدا لە ئەوپەڕیدایەتی‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫سیستەماتیک ئەو دو دەسەاڵتە تێکەڵ‬ ‫کراون‪ ،‬بەتایبەتی الی ئیسالمیەکان کە‬ ‫ڕەسەنخوازی و دوبارەکردنەوەی مۆدێلە‬ ‫ئیسالمیە ڕەسەنەکە ئامانجیانە‪.‬‬ ‫بیانوهێنانەوەی ئیسالمیەکان بە بونی‬ ‫چینی پیاوانی ئایینی لە مەسیحیەتدا و‬ ‫بەوەی ـ گوایە ـ چینێكی لەو جۆرە لە‬

‫حیزبێکی ئیسالمیی باکگراوند سەلەفی‪-‬جیهادیی وەکو کۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی؛ دوای خاوەخاو و دودڵییەکی زۆر و ناڕەزایی سەرکردەکانی‬ ‫تری؛ ئینجا «ئەمیر» ەکەی بەیاننامەیەکی شەرمنانەی ڕەتکردنەوە‬ ‫و ڕەخنە لەسەر گروپی ئیسالمیی (داعش) باڵو کردەوە‪ .‬بۆیە جێی‬ ‫خۆیەتی ئێمەش جارێکی تر پێداچونەوەیەکی ورد بکەین بۆ ڕادەی‬ ‫خاڵە هاوبەش و جیاوازەکانمان‬ ‫سیاسی هەوڵی داوە دامەزراوەی ئایینیی‬ ‫سەر بە خۆی هەبێت و کۆمەڵێک «زانا»‬ ‫ی ئایینی لە پەراوێز و «حاشیە» و‬ ‫دارودەستەکەیدا هەبن کە وەکو هێمای‬ ‫ڕەوایــەتــی سودیان لێ دەبینێت و بە‬ ‫فەتواکانیان و قەڵەمەکانیان ڕوبەڕوی‬ ‫نەیارەکانی ببێتەوە‪ .‬ئیتر لەم بارەیەوە‬ ‫جیاوازییەکی جەوهەری لەنێوان جیهانی‬ ‫مەسیحی و جیهانی ئیسالمیدا نیە‪ ،‬لە‬ ‫هەردوک کۆمەڵگادا جیایی و سەربەخۆیی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی و دەسەاڵتی ئایینی‪،‬‬ ‫دەوڵــەت و دامــەزراوەکــانــی و ئایین و‬ ‫دامــەزراوەکــانــی‪ ،‬بوەتە پێویستییەکی‬ ‫بنەڕەتی بۆ ئەوەی جیاکاریی ئایینی لە‬ ‫بەڕێوەبردنی کۆمەڵگادا بەردەوام نەبێت‬ ‫و لە ڕێگەی جیاکاریی ئایینیەوە زیان لە‬ ‫هیچ کەمینەیەکی ئایینی و مەزهەبی و‬ ‫ئێتنیکی نەدرێت‪.‬‬ ‫ئــەگــەر ئیسالمیەکان دڵــیــان بــەوە‬ ‫خۆش کردوە کە چینی پیاوانی ئایینی‬ ‫لە مەسیحیەتدا چینێكی سەربەخۆن‬ ‫لە ڕەشەخەڵک و بــاوەڕدارە مەسیحیە‬

‫هەن‪ ،‬و ئەمانەش دەتوانن ببنە ئاماژە‬ ‫بۆ چینێکی تایبەت لە موسوڵمانان‪،‬‬ ‫بەواقیعییش ئــەو چینە تــایــبــەت و‬ ‫سەربەخۆیە بونی هەبوە و هەیە‪ ،‬و بە‬ ‫فرمان «وظيفة» و کاری تایبەت (کە‬ ‫خۆیان تەرخان دەکــەن بۆ کاروباری‬ ‫ئایینی و پەرستگا و دەرس‌ودەوری‬ ‫ئایینی) و جـل‌وبــەرگ و سەروسیمای‬ ‫تایبەت و «ئیجازە» و ڕێگەپێدانی‬ ‫تایبەت‪ ،‬جیا دەبنەوە‪ ،‬و هەمو کاتێکیش‬ ‫و تا ئێستەش دەسەاڵتی سیاسی بڕیار‬ ‫دەدات لەسەر دانانیان لە مینبەر و جێگە‬ ‫گرنگەکاندا‪.‬‬ ‫ئەگەریش ئیسالمیەکان بەوە پاساو‬ ‫دەهێننەوە کە چینی زانایانی ئایینی‬ ‫«علماء الدین» لە ئیسالمدا ڕەسەنایەتیی‬ ‫نیە و هیچ دەقێک نیە چینێکی لەو‬ ‫شێوەیە جیا بکاتەوە‪ ،‬و بڵێن فێربون و‬ ‫گەیاندنی فێرکاریە ئایینیەکان لە ئەستۆی‬ ‫هەمو موسوڵمانێکدایە‪..‬؛ دەڵێین‪ :‬لە‬ ‫مەسیحیەتیشدا لە دەقە بنەڕەتیەکاندا‬ ‫چینی پیاوانی ئایینی و سەرپەرشتیار‬

‫«دعاة» لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا بزانین‬ ‫(هەرچەند ـ بە پێی لێکدانەوەیەک ـ‬ ‫واتــای یەکەم و چوارچێوەی بابەتی‬ ‫دەقــەکــە دەرچــونــی کۆمەڵێک بــوە لە‬ ‫هەڵمەتی «جیهاد» دا‪ ،‬و بەو واتایە بوە‬ ‫کە ئەو کۆمەڵەیە سەرەنجامی «کافران»‬ ‫و سەرکەوتنی موسوڵمانان دەبینن و‬ ‫دوایی کە دەگەڕێنەوە خەڵك و خێڵی‬ ‫خۆیان دەترسێنن لەو سەرەنجامە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەپێی لێکدانەوەکانی تر مەبەست ئەوەیە‬ ‫با هەموان دەرنەچن بۆ «جیهاد» و‬ ‫کۆمەڵێک بمێننەوە فێری ئایینداری ببن‪،‬‬ ‫یان با لە خێڵێک هەمویان کۆچ نەکەن‬ ‫بۆ پایتەختی ئیسالم و تەنها کۆمەڵێکیان‬ ‫بێن هەتا فێری ئایینەکە ببن و ئینجا‬ ‫بگەڕێنەوە و ئەوانی تریش فێر بکەن)‪.‬‬ ‫هەرچەند لە وتــاری ئیسالمیەکان‬ ‫خۆیانەوە دیــار نیە مەبەستیان لەم‬ ‫جیاوازیەی نێوان ئیسالم و مەسیحیەت‬ ‫چیە لە بــارەی پێویست‌بون و نەبونی‬ ‫عەلمانیەتەوە‪ ،‬بەاڵم وا دیارە مەبەستیان‬ ‫ئەوەیە کە لە ئیسالمدا چینی پیاوانی‬

‫ئیسالمدا نیە؛ تەنها ئەوەمان پێ دەڵێت‬ ‫کە جیایی دەسەاڵتی ئایینی لە دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی لە مەسیحیەتدا ڕونترە و هەر‬ ‫بۆیە عەلمانیەت لە مەسیحیەت خۆیدا‬ ‫بنچینە و پێشینە و جێپێیەکی هەیە‪.‬‬ ‫هــەر لەمەوە دەگەینە ئــەو ئەنجامەی‬ ‫کە عەلمانیەت بۆ جیهانی ئیسالمی‬ ‫پێویستترە‪ ،‬جیهانی ئیسالم زیاتر‬ ‫پێویستی و ئاتاجی بە جیاکردنەوەی‬ ‫ئایین و دەوڵــەت هەیە‪ ،‬چونکە هەر‬ ‫لە بنەڕەتەوە عەقڵی ئیسالمی ئەو دو‬ ‫دەســەاڵتــەی لە یەکدا تــوانــدوەتــەوە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە «ئیمام» یاخود «خەلیفە»‬ ‫لوتکەی دەسەاڵتی ئایینی و دەسەاڵتی‬ ‫سیاسییش بوە‪.‬‬ ‫بـــەم شــێــوەیــە ئـــەو بــیــانــوەی کە‬ ‫ئیسالمیەکان بۆ پێویست‌نەبون یان‬ ‫نەگونجاویی عەلمانیەت بۆ چوارچێوە‬ ‫ئیسالمیەکە دەیهێننەوە؛ لە کۆتاییدا‬ ‫دەبێتە بەڵگە بەسەر خۆیانەوە‪ .‬لە‬ ‫ڕاستیدا بەڵگەسازی لــە ئەدەبیاتی‬ ‫ئیسالمیەکانی کوردستاندا بەشێکە لە‬

‫ئەدەبیاتی ئیسالمیی نوێ کە بوەتە‬ ‫کەلەپورێک و بەبێ ل ـێ‌وردبــونــەوەی‬ ‫تــەواو دوبـــارە دەکــرێــتــەوە‪ ،‬بە هەمو‬ ‫بەندوباوەکانیەوە‪.‬‬ ‫خاڵی هاوبەش و خاڵی جیا‬ ‫ناوبراو دەڵێت‪« :‬له‌م هه‌ل‌و‌مه‌رجه‌دا‬ ‫جێی خۆیه‌تی هه‌مو الیــه‌ك جه‌خت‬ ‫ل ‌ه سه‌ر خاڵ ‌ه هاوبه‌شه‌كانی نێوانمان‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬نه‌ك بۆ خاڵ ‌ه جیاوازه‌كان‬ ‫بگه‌ڕێین»‪.‬‬ ‫بـــڕوام وایــە لــەگــەڵ ئیسالمیەکان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەوانەی لە تەوژمە سەلەفی‪-‬‬ ‫جیهادیەکەوە هاتون‪ ،‬وەکو (بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی) و (کۆمەڵی ئیسالمی) و‬ ‫(مەالکرێکاریەکان)‪ ،‬ئــەوەنــدە خاڵی‬ ‫جیاوازی سەرەکی هەن کە سەری خاڵە‬ ‫هاوبەشەکانیش دەخۆن‪.‬‬ ‫حیزبێکی ئیسالمیی بــاکــگــراونــد‬ ‫ســەلــەفــی‪-‬جــیــهــادیــی وەکـــو کۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی (کە ناوەکەیشی وەرگێڕانی‬ ‫کوردیی ناوێکی عەرەبیە کە «الجماعة‬ ‫اإلسالمیة» ـەیە و ئەمەش ناوێکی باوە‬ ‫بۆ گروپە سەلەفی‪-‬جیهادیەکان)؛ دوای‬ ‫خاوەخاو و دودڵییەکی زۆر و ناڕەزایی‬ ‫سەرکردەکانی تــری؛ ئینجا «ئەمیر»‬ ‫ەکـــەی بەیاننامەیەکی شەرمنانەی‬ ‫ڕەتکردنەوە و ڕەخنە لەسەر گروپی‬ ‫ئیسالمیی (داعش) باڵو بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەسەر هەندێک وتە و لێدوانی دیاریکراوی‬ ‫دەرهێنراوی ناو وتار و «موداخەلە» کانی‬ ‫کۆنفڕانسی (دابڕان) بەو دەم‌ودەستی و‬ ‫حازربەدەستیە بێتە وەاڵم؛ ئایا جێی خۆی‬ ‫نیە ئێمەش جارێکی تر پێداچونەوەیەکی‬ ‫ورد بکەین بۆ ڕادەی خاڵە هاوبەش و‬ ‫جیاوازەکانمان؟! نیشانەی ترسناک لە‬ ‫بیری ئێوەدا دەبینین لەسەر ئەوەی‬ ‫لەگەڵ ئەو گروپە سەلەفی‪-‬جیهادیانەدا‬ ‫خاڵی فیکریی هاوبەشتان زۆرترە تاکو‬ ‫حیزب و پێکهاتە کوردستانیەکان‪.‬‬ ‫ئێوە حیزبێکی کوردستانی نین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫«جەماعەیەک» ی «ئیسالمی» ـن لە‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫خاڵی هاوبەشی نێوان هەندێک لە‬ ‫ئیسالمیەکانی کــوردســتــان و گروپە‬ ‫جیهادیەکانی دەرەوەی کوردستانی‬ ‫ئازاد؛ بە ڕادەیەکە کە زۆربەی جەماوەری‬ ‫ئیسالمیەکان پێش ئــەوەی گروپێکی‬ ‫وەکو داعش لە نوسڕە جیا ببێتەوە و‬ ‫لە ڕێگە و نەخشەی کێشراوی «جیهادی‬ ‫ســوریــا» البـــدات و پــەالمــاری ناوچە‬ ‫سوننیەکان و ـ پاشان ـ کوردستان بدات؛‬ ‫الیەنگری ئەو گروپانەی داعش و نوصڕە‬ ‫و ئەوانی تر بون تاکو هێزە کوردیەکان‬ ‫لە باکور و خۆرئاوای کوردستان‪ .‬لە‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانی وەکو فەیسبوک‬ ‫ڕاستەوخۆ هەستمان بەو ڕاستیە کرد‬ ‫(ئەگەر کەسێکیش گومانی لەم ڕاستیە‬ ‫هەیە؛ دەتوانین چاالکیەکانی گروپ‬ ‫و الپــەڕە ئیسالمیەکانی ئەو کاتە یاد‬ ‫بخەینەوە)‪ .‬لێکدانەوەی ئەمەش ئاسانە‪:‬‬ ‫ئیسالمییەکی کوردی‪ ،‬خۆی نزیکتر لە‬ ‫گروپێکی ئیسالمیی جیهادی دەبینێت‬ ‫تاکو گروپێکی کوردیی نا‪-‬ئیسالمیی‬ ‫باکگراوند مارکسی یان ناسیۆنالیست‪.‬‬

‫عەلمانیەت (جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت) بۆ جیهانی ئیسالم گرنگتر و پێویستترە‪،‬‬ ‫چونکە تێکەڵکردنی دەسەاڵتی سیاسی و دەسەاڵتی ئایینی لە ئیسالمدا لە ئەوپەڕیدایەتی‪،‬‬ ‫بە شێوەیەکی سیستەماتیک ئەو دو دەسەاڵتە تێکەڵ کراون‪ ،‬بەتایبەتی الی ئیسالمیەکان‬ ‫کە ڕەسەنخوازی و دوبارەکردنەوەی مۆدێلە ئیسالمیە ڕەسەنەکە ئامانجیانە‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫داعش‪ ..‬ئیسالم‪ ..‬ئیسالمگەرایی‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫داعش‌و ئیسالمگەرایی(*)‬ ‫ئیسالمگەرایی بریتیە لــەو گــروپ‌و‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیانەی بەشێوەیەكی‬ ‫شمولی بۆ ئیسالم دەروانن‪‌،‬و دەیانەوێت‬ ‫كــەلــتــوری كــۆنــی ئــیــســام لــەمــڕۆدا‬ ‫بەگشتگیری پەیڕەو بكەن‪ .‬واتە دەخوازن‬ ‫دنیای بەر لەپتر لەهەزار ساڵ بەهەمو‬ ‫وردەكارییەكانیەوەو سەبارەت بەسەرجەم‬ ‫الیەنەكانی ژیانی ئەو كاتە‪ ،‬لەمڕۆدا پیادە‬ ‫بكەن‪ .‬هەمو ئەو كەلتورەش تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر وەك خــودی ئیسالم خــۆی سەیر‬ ‫دەكـــەن‪ ،‬یــان وەك تاكە لێكدانەوەو‬ ‫شرۆڤەی دەقە بنەڕەتیەكەی ئیسالم كە‬ ‫قورئانە‪ .‬دیارە لەم نێوەندەشدا هەرچی‬ ‫لەدەرەوەی ئەو كەلتورە كۆنەیە بەدەرچو‬ ‫لەئاین‌و دژ‌و نەگونجاو لەئیسالم ناوزەدی‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەنمونەی ئەوەی دنیای ئەمڕۆ‬ ‫بەرهەمیهێناوە لەتیگەیشتن لەئاین‌و‬ ‫ئینسان‌و كۆمەڵگە‪‌ ،‬و لەسروشتی‬ ‫گــۆڕانــكــاریـی‌و حەتمیەتی گـــۆڕان كە‬ ‫یاسای ژیانە لەسەرجەم الیەنەكانی‬ ‫ژیــانــی مــرۆڤــدا‪ .‬بــەم پێیەش كەواتە‬ ‫ئــەوان فەلسەفەو زانستە مرۆییەكان‬ ‫رەتــدەكــەنــەوە‪‌ ،‬و بەشانازیشەوە ئەم‬ ‫رەتكردنەوەیە ئەنجامدەدەن‪‌،‬و بەئاشكراو‬ ‫راشكاوانە بەكارێكی ئاینی‌و ئەخالقی‌و‬ ‫مرۆیی دەدەنە قەڵەم‪.‬‬ ‫كێشەی ئــەم گروپانە لەبەرامبەر‬ ‫ئیسالم‌و پەیڕەوكردنیدا‪ ،‬لەالیەكەوە‬ ‫بریتیە لەدانانی كەلەپوری بەسەرچوی‬ ‫ئیسالمیی‪ ،‬كە بەرهەمی ئەقڵی مرۆییە‌و‬ ‫ســەر بــەكــات‌و شــوێ ـن‌و هەلومەرجی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬بەخودی ئیسالم خۆی‪ ،‬واتە‬ ‫تیكەڵكردنی ئەم كەلەپورە بەجەوهەری‬ ‫ئیسالم خــۆی‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە‪،‬‬ ‫رەتكردنەوەی ئــەوەی لــەدەرەوەی ئەم‬ ‫كەلەپورەیە‪ ،‬كە بەرهەم‌و داهێنانی دنیای‬ ‫ئەمڕۆ دەگرێتەوە وەك ئاماژەمان پێكرد‪.‬‬ ‫كەواتە ئەمانە (ئیسالم)‌و جەوهەرەكەی‬ ‫دەخەنە الوە‪ ،‬یاخود تاڕادەیەكی زۆر‌و‬ ‫ونیدەكەن لەناو ئــەو كەلتورە كۆن‌و‬ ‫قەرەباڵغ‌و بەسەرچوەدا‪.‬‬ ‫سەبارەت بەزاراوەی (ئیسالمگەرایی)‬ ‫یــش كــە لەچییەوە هــاتــوە‪‌ ،‬و چۆن‬ ‫داتــاشــراوە‪‌ ،‬و جیاوازییەكەی لەگەڵ‬ ‫(ئیسالمبون) یان (ئیسالمەتی)دا چییە‪،‬‬ ‫دەڵێین‪:‬‬ ‫ئیسالمگەرایی‪‌ ،‬وەك لــەشــێــوازی‬ ‫داڕشتنی وشەكەدا دیارە كە پاشگری‬ ‫(گــەرایــی) پــێــوەیــە‪ ،‬ئــامــاژە بەبونی‬ ‫دیاردەیەك دەكات كە بانگەشەی بابەتەكە‬ ‫دەكات لەكاتێكدا كە زیاتر خۆهەڵواسینە‬ ‫بەبانگەشەكەو بابەتەكەوە‪ ،‬لەزمانی‬ ‫عەرەبیدا لەجیاتی ئەم پاشگری (گەرایی)‬ ‫یە‪ ،‬پاشگری (ویە) بەكاردەهێنرێت‪ ،‬واتە‬ ‫لەبەرامبەر ئیسالمگەرایی‪( ،‬االسالمویە)‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪ .‬كە ئەمجۆرە بەكارهێنانە‬ ‫لەگەلێك چەمكی دیكەشدا بونی هەیە‪،‬‬ ‫لەنمونەی (العلمانویە)‪ ،‬واتە عەلمانیەكانی‬ ‫جیهانی عەرەبیش بۆ نمونە‪ ،‬بانگەشەی‬ ‫عەلمانیەت دەكــەن كە لەراستییشدا‬ ‫تەنیا خۆیان پێوە هەڵواسیوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫زاراوەی (العلمویە)‪ ..‬و تاد‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫كە (ئیسالمەتی) یان (ئیسالمیبون)‪،‬‬ ‫خودی بانگەشە راستەقینەكەیە‪ ،‬واتە‬ ‫ێ‬ ‫بونی ئینتیمایەكی راستەقینە‪‌ ،‬و بەب ‌‬ ‫مەبەستی دیكە‪‌،‬و دور لەشێوان‌و الدانە‪،‬‬ ‫كەواتە دەبێت لێرەدا ئەوەش بڵێین كە‬ ‫بزوتنەوەو گروپە ئیسالمیەكان‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫ئاینداریدا‪ ،‬دەسەاڵتگەرایی‌و بەرژەوەندیی‌و‬ ‫دەسكەوتی دیكەیان مەبەستە‪.‬‬ ‫مــەتــرســی ـی‌و كــێــشــەی ســەرەكــیــی‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمگەراكان‪ ،‬بەپلەی یەكەم‬ ‫لەوەدا بەرجەستەیە كە بونی ئینتیمای‬ ‫خۆیان بۆ ئیسالم‪ ،‬یەكسان دەكــەن‬

‫بەجیاكردنەوەو دابڕینی ئەوانی دی لەو‬ ‫ئینتیمایە‪ ،‬هەروەها بونی شارەزاییەكی‬ ‫كەم‌و روكەش‌و تەقلیدیی ئەوان سەبارەت‬ ‫بەئیسالم‪ ،‬بەالی ئەوانەوە مانای بێئاگایی‬ ‫دەرەوەی خۆیانە لەماهیەتی ئاین‌و‬ ‫جەوهەری ئایندارێتیی‌و بونی شارەزایی‬ ‫لەبارەیەوە‪ ،‬لێرەشەوە بەشێوەیەكی‬ ‫سروشتی مافی رەهایەتی لەخاوەندێتی‬ ‫ئایندا دەدەن بەخۆیان‪‌ ،‬و ئەو مافە‬ ‫لـــەدەرەوەی خۆیان دەسەننەوە‪ .‬لەو‬ ‫روانگەیەوە مادامەكی ئەمان بانگەشەی‬ ‫ئیسالمەتی دەكــەن‪‌ ،‬و بەناوەكەیان‌و‬ ‫دروشمەكانیانەوە بەندە‪‌ ،‬و ئەوانی دی‬ ‫بانگەشەی ناكەن‪ ،‬كەواتە نــەك هەر‬ ‫ئەمان شایستەترن بەم ئینتیمایە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەم ئینتیمایە تایبەتە بەخۆیان‌و موڵكی‬ ‫تایبەتی خۆیانە‪‌،‬و هیچ كەس‌و گروپێكی‬ ‫دیكە بۆی نیە بەشدارییان بكات‪ ،‬یاخود‬ ‫خۆی بەخاوەنی ئەمجۆرە مافە بزانێت!!‬ ‫هەر لێرەشەوەیە كە خۆیان بەخاوەنی‬ ‫حەقیقەتی رەها دەزانن‪‌ ،‬و رەتكردنەوەو‬ ‫بەخشینی مۆری ناموسڵمانیبونی ئەوانی‬ ‫دی یاخود كەموكوڕی موسڵمانێتیان‬ ‫دەكـــەنـــە مــافــی خـــۆیـــان‪ .‬هـــەر ئــەم‬ ‫دیاردەیەش بۆتە هۆی ئەوەی بەئاسانی‬ ‫مۆركی (پیاوانی ئاین) یان لێبنرێت‪‌،‬واتە‬ ‫ئەو پیاوانەنی خۆیان بەتاكە خاوەنی‬ ‫ئاین‌و نوێنەری ئاین دەزانــن‪ ،‬گەرچی‬ ‫‌وەك بانگەشەو بەڕواڵەت زۆر بەتوندی‬ ‫ئەمجۆرە ناولێنانە رەتدەكەنەوە!‪.‬‬ ‫كەواتە‌وەك ئاماژەمانپێكرد‪ ،‬بەم پێیە‬ ‫دەركردنە دەرەوەی ئەوانی دی لەئاین‪،‬‬ ‫گەرچی زۆر راشــكــاو و راستەوخۆش‬ ‫نەبێت‪ ،‬دەبێتە ئەگەرێكی حەتمی‪،‬‬ ‫لێرەشەوەیە كە ئەگەری تیرۆرو تۆوی‬ ‫تیرۆرو تۆقاندن هەمیشە ‌وەك ئەگەرێك‬ ‫ئامادەیە‪ ،‬بــەاڵم وەك دیــارە دۆخەكە‬ ‫لەئێستادا لەبار نیە بۆ پیادەكردنی ئەم‬ ‫بیرۆكە ترسناكانە‪ ،‬لەكاتێكدا كە لەروی‬

‫تیۆرییەوە گەرچی زۆر ئاشكراش نەبێت‬ ‫بەاڵم هەر ئامادەیە‪.‬‬ ‫كەواتە ئایدیاكانی داعش‌و دیاردەی‬ ‫داعــشــگــەرایــی بــابــەتــێــك نــیــە نامۆ‬ ‫بــەبــیــركــردنــەوەی ئــیــســامــگــەرایــی‪،‬‬ ‫جیاوازییەكە لەوەدایە كە ئیسالمگەرایی‬ ‫تــوانــای خــۆگــونــجــانــدن‌و هەڵكردنی‬ ‫هەیە بــەراورد بەداعش‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫ئیسالمگەرایی لەپاڵ بیرۆكە توندڕەو‬ ‫‌و ترسناكەكاندا‪ ،‬تــارادەیــەك گرنگی‬ ‫بەبیرۆكەی دیكەی پۆزەتیڤیش دەدات‬ ‫كە لەئیسالمدا ئامادەن‪ ،‬بەگوزارشتێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬دەكرێت بڵێین بازنەی ئیسالم‌و‬ ‫ئــایــنــداری الی داعــشــەكــان بچوكترو‬ ‫تەسكترە بـــەراورد بەئیسالمیەكان‪.‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی ئەم جیاوازیەش‪‌،‬وەك‬ ‫ئاماژەمانپێكرد‪ ،‬بونی توانای هەڵكردنە‬ ‫لــەگــەڵ دەســەاڵتــی سیاسی‌و لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵگادا بەشێوەیەكی رێژەیی بەراورد‬ ‫بەداعش كە ئەوان هەمو شتێك دەخەنە‬ ‫الوە‪.‬‬ ‫پێویستە لەمبارەیەوە ئەوە بڵێین كە‬ ‫ئایەت‌و فەرمودەكانی جیهاد تائێستاش‬ ‫هەر دەخوێنرێن‌و دەگوترێنەوە‪‌ ،‬و الی‬ ‫ئیسالمگەرایان ئامادەگییان هەیە‪،‬‬ ‫گەرچی لەئێستادا تەنیا بەشێوەیەكی‬ ‫تــیــۆریــش بــێــت بـــەاڵم ه ــەر خــاوەنــی‬ ‫ئــامــاژەی ترسناكە‪( .‬الــحــج والجهاد‬ ‫ماضيان الـی یوم القیامە)‪ ،‬واتە حەج‌و‬ ‫جیهاد تاڕۆژیی دوایی هەر بەردەوامن‪،‬‬ ‫هەروەها فەرمودەیەكی دیكەی باو هەیە‪:‬‬ ‫(هەركەسێك بمرێت‌و غەزای نەكردبێت‬ ‫یان نیازی غەزای نەبوبێت ئەوا مەرگێكی‬ ‫جاهیلیانە مــــردوە)‪ ،‬واتــە مردنێكی‬ ‫بێباوەڕانەو بەدبەختانە مردوە!‬ ‫هەروەها تێڕوانینەكانی ئیسالمگەرایان‬ ‫ســــەبــــارەت بــەفــەلــســەفــەو فــیــكــرو‬ ‫زانست‌و ئــازادی‌و‪ ..‬زۆر بابەتی دیكە‪،‬‬ ‫تێڕوانینگەلێكن كە تەقلیدی‌و ترسناكن‪،‬‬

‫لەهەمانكاتدا تێڕوانینی دەرەوەی خۆیان‬ ‫بـــەالدان‌و نەفامی‌و دژە دیــن دەزانــن‬ ‫(حەقیقەت تەنیا ئــەوەیــە كە ئــەوان‬ ‫باوەڕیان پێیەتی) واتە حەقیقەتی رەها‬ ‫تەنیا الی ئەوانە‪‌ ،‬و هەرچی لەدەرەوەی‬ ‫بۆچونی ئەوانە بەتاڵ‌و پوچە!‬ ‫شایانی باسە كــە ئیسالمگەراكان‬ ‫لەسەر ئەو بناغە تەقلیدیە كە ئاینی‬ ‫ێ دەخوێننەوەو تەفسیری دەكــەن‪،‬‬ ‫پ‌‬ ‫خۆیان بەئەوپەڕی ئازادو رەها دەبینن‬ ‫لەسەپاندنی خوێندنەوەكانی خۆیان‌و‬ ‫تێگەیشتنەكانی خــۆیــان بــۆ ئاین‪،‬‬ ‫هــەربــۆیــە هەركەسێك یــان گروپێك‬ ‫لــەدەرەوەی خۆیان قسە لەئاین بكات‬ ‫بەنادروست‌و ناڕەوای دەزانن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ێ‬ ‫كە بۆخۆیشیان بەئارەزوی خۆیان‌و بەب ‌‬ ‫بونی زانیاری‌و شارەزایی‪ ،‬قسە لەئاین‌و‬ ‫ئایدیاو فەلسەفەكان دەكــەن‪‌ ،‬و بەم‬ ‫شێوەیەی بۆخۆیان بیانەوێت‌و لەگەڵ‬ ‫ئایدیۆلۆژیای خۆیاندا بگونجێت‪ ،‬وەسفی‬ ‫ئەو ئاین‌و ئایدیایانە دەكەن‪‌ ،‬و چەندین‬ ‫سیفەتی ســەیــرو نــادروســت دەدەنـــە‬ ‫پاڵیان‪ ،‬كەسیش بۆی نیە كەمترین راو‬ ‫بۆچون سەبارەت بەتێگەیشتنی ئەوان بۆ‬ ‫ئاین دەرببڕێت‪‌ ،‬و هەر كەس‌و گروپێك‬ ‫لەدەرەوەی خۆیان‪ ،‬بەعەلمانیی‌و چەپ‌و‬ ‫نەزان ناوزەد دەكەن!!‬ ‫كێشەیەكی دیكەی ئیسالمگەرایان‬ ‫سەبارەت بەتێگەیشتنیان لەبابەتەكان‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە ئــەوان تێگەیشتن لەئاین‌و‬ ‫لێكدانەوەو لێكۆڵینەوە لێی‪ ،‬بەبونی‬ ‫بــاوەڕو پەرستش‌و پەیڕەویلێكردنەوە‬ ‫دەبەستنەوە‪ ،‬بەو مانایەی مادامەكی‬ ‫كەسێك ‌وەك ئەوان باوەڕی بەو ئاینە‬ ‫نەبێت یاخود هاوشێوەی ئەوان پەیڕەوی‬ ‫لەسروتەكان نەكات‌و ئاینداریی ئەنجام‬ ‫نـــەدات‪ ،‬ئیدی بــۆی نیە هیچ شتێك‬ ‫لەسەر ئاین بڵێت یان تیۆریزە بكات!!‬ ‫بەمپێیەش بێت‪ ،‬دەبێت لەبەرامبەردا‬

‫خوێندنەوەو تەفسیرە بۆ ئاین‪ ،‬بەاڵم دیارە‬ ‫لەهەمو حاڵەتێكدا میانڕەوەكە كەمێك‬ ‫جیاوازیی هەیە گەرچی جیاوازییەكە‬ ‫وەك گوتمان ریشەییش نەبێت‌و زۆر‬ ‫جێگای ئومێدو دڵنیاییش نەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەئیسالمی میانڕەودا‪ ،‬گەر كەسانێكی‬ ‫تێدا بن لەهەوڵی گۆڕاندا بن‪ ،‬دەشێت‬ ‫تروسكاییەك لەئومێد بــەدی بكرێت‬ ‫گەرچی وەك هەمیشە دەنگە ئازادەكانی‬ ‫ناویان هەوڵی كپكردنی دراوە‪ .‬قەیرانی‬ ‫گەورەی فكری ئیسالمگەرایی‪ ،‬كڕكەوتنە‬ ‫لەسەر كەلتوری فیقهی‌و كەالمی‪ ،‬نەبونی‬ ‫توانای دەرچونە لەو كەلتورە‪‌ ،‬و دانانی‬ ‫ئەو كەلتورەیە بە(ثوابت)ی دین واتە‬ ‫دانانیەتی بەپیرۆزو بەجەوهەری ئاین‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش زەمینەی راستەقینەو ترسناكی‬ ‫داعشگەراییە ئەمە لەكاتێكدا كە ئێمە‬ ‫ئێستا لەسەردەمێكدا دەژین كە ئەقڵ‬ ‫لەرەخنەكردنی بەردەوامی خۆیدایە‪ ،‬واتە‬ ‫هیچ شتێک بەجێگیریی نامێنێتەوە‪.‬‬

‫بڵێین‪ ،‬گەر كەسێكیش وەك ئەوان لەئاین‬ ‫تێبگات‪‌ ،‬و سروتەكان جێبەجێبكات‪،‬‬ ‫ئازادە لەوەی چۆن ئاین تەفسیر دەكات‪،‬‬ ‫ێ نەزانێت‪‌ ،‬و‬ ‫تەنانەت گەر هیچیشی لـ ‌‬ ‫هیچ جۆرە شارەزاییەكی لەبارەشیەوە‬ ‫نەبێت!! خودی مۆنۆپۆڵكردنی شارەزایی‬ ‫ســەبــارەت بەزانستە ئیسالمیەكان‪‌ ،‬و‬ ‫هەڵوێستی ئەوان دەربارەی تێگەیشتن‌و‬ ‫دیراسەكردنی ئاین‪ ،‬زەمینەسازییەكی‬ ‫ئاشكرا دەكات بۆ توندڕەوی‌و تیرۆرو‪‌ ،‬و‬ ‫خۆسەپاندن‌و‪ ،‬دورخستنەوەی ئەوانی دی‬ ‫لەكایەكە!‪.‬‬ ‫گومانیشی تێدا نیە كە سەرجەم‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیە تیرۆریستیەكان‪‌،‬وەك‬ ‫قاعیدەو داعــش‪ ،‬لەهەناوی ئیخوانەوە‬ ‫هاتونەتە دەرەوە‪ ،‬وەكچۆن سەرجەم‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیەكانی دنیاش لەئێستادا‬ ‫هەر بەرهەمی ئیخوانن‪ ،‬ئەمەش ئەوە‬ ‫دەردەخــات كە ریشەكەیان یەكێكە‪‌ ،‬و‬ ‫یەكبونی ئەو ریشەیەش وایكردوە كە‬ ‫جــیــاوازی ریشەیی لەنێوانیاندا بونی‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫نەبێت‪ ،‬نەبونی جــیــاوازی ریشەییش‬ ‫(*) زۆربـــەی جــار لــەبــەرامــبــەر چەمكی‬ ‫ئەگەری مانەوەی تۆوی تیرۆرو توندڕەوی (ئیسالمگەرایی)دا چەمكی (ئیسالمی سیاسی)‬ ‫بەكراوەیی‌و ئامادەیی دەهێڵێتەوە‪ ،‬ئەم بەكاردەهێنرێت‪ ،‬كە من چەمكی یەكەمیان (واتە‬ ‫راستیەشە وایكردوە كە گەرچی بەڕواڵەت ئیسالمگەرایی) بەدروستتر دەزانــم‪ ،‬لەبەر دو‬ ‫دو جۆر لەبزوتنەوەی ئیسالمگەراییمان هۆكار‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لەبەر ئەوەی چەمكی (ئیسالمگەرایی)‬ ‫هەبێت كە بریتین لەتوندڕەوو میانڕەو‪ ،‬گشتگیرترە لەچەمكی ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەبنەڕەتدا هــەر یەكێكن‌و یەك چونكە چەمكی (ئیسالمی سیاسی) زیاتر‬ ‫ســەرچــاوە كۆیاندەكاتەوە‪ .‬هەروەها هەڵگری رەهــەنــدی سیاسییە‪ ،‬بەڵكو رەنگە‬ ‫ێ‬ ‫بەتەنها رەهەندە سیاسیەكەی بابەتەكەی لـ ‌‬ ‫ئەوەشمان پێدەڵێت كە ئەو جیاوازییە بخوێنرێتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كە دیاردەكە هەڵگری‬ ‫رەسەن نیە‪ ،‬بەڵكو بەرهەمی هەلومەرجی گەلێك رەهەندی دیكەیە‪‌ ،‬و رەهەندە سیاسیەكە‬ ‫تایبەت‌و بەرژەوەندی‌و دۆخی تایبەتە‪ .‬یەكێكە لەئامانجەكانی‌و هۆكاریشە بۆگەیشتن‬ ‫بەئامانجەكانی دیكە‪ ،‬ئەگەرنا تەنیا لەالیەنە‬ ‫هەرچەندە لێرەدا مەبەستمان ئەوە نیە سیاسیەكەدا كورتهەڵنایەت‪ .‬مەبەست ئەوەیە‬ ‫كە كتومت بەیەكچا‌و سەیری هــەردو كە لەپاڵ رەهەندە سیاسیەكەدا رەهەندی ئاینی‌و‬ ‫جۆرەكە لەئیسالمگەرایی بكەین‪ ،‬واتە مەعریفی‌و كەلتوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‪ ..‬تــاد‪.‬ی‬ ‫توندڕەو و میانڕەو‪ ،‬بەڵكو مەبەست دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬چەمكی (ئیسالمی سیاسی)‪ ،‬تەنیا ئەو‬ ‫لەتێڕوانینی تەقلیدیانەیانە بۆ ئاین كە بزوتنەوانە دەگرێتەوە‪ ،‬كە رێكخراو ‌و سیاسین‪،‬‬ ‫هەردوكیان لەمەدا یەكسانن‪ ،‬كە ئەمجۆرە ‌و لەشێوەی حزبی سیاسیدا بەرجەستەن‪،‬‬ ‫تێڕوانینەش هۆكاری سەرەكیی‌و ریشەیی لەكاتێكدا كە چەمكی (ئیسالمگەرایی) ئەو‬

‫قەیرانی گەورەی فكری ئیسالمگەرایی‪ ،‬كڕكەوتنە لەسەر كەلتوری‬ ‫فیقهی‌و كەالمی‪ ،‬نەبونی توانای دەرچونە لەو كەلتورە‪‌،‬و دانانی ئەو‬ ‫كەلتورەیە بە(ثوابت)ی دین‪ ،‬واتە دانانیەتی بەپیرۆزو بەجەوهەری ئاین‪،‬‬ ‫كە ئەمەش زەمینەی راستەقینەو ترسناكی داعشگەراییە‬

‫گروپانەش دەگرێتەوە كە سیاسیی نین‪ ،‬واتە‬ ‫سیاسی‌و رێكخراو‌و حیزبی نین‪ ،‬لەنمونەی گروپە‬ ‫سەلەفیی‌و سۆفیەكان‌و‪‌ ،‬و تەنانەت خوێندنگە‬ ‫ئاینی‌و ئیسالمییە تەقلیدیەكانیش دەگرێتەوە‬ ‫كە بون بەمۆڵگە بۆ پەروەردەكردن‌و پێگەیاندنی‬ ‫كادرانی ئیسالمگەرا‪ ،‬لەمەش بەو الوە كەسانی‬ ‫دیكەش دەگرێتەوە لــەدەرەوەی ئەو پۆلێنانەی‬ ‫باسكران‪ ،‬وەك كەسانی گشتی لەتاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگە ئیسالمیەكان كە لــەروی قەناعەت‌و‬ ‫تێگەیشتنەوە لەگەڵ تێڕوانینی ئیسالمگەراكاندان‪.‬‬ ‫بــەاڵم لەو سۆنگەیەوە كە الیەنە سیاسیەكە‬ ‫ترسناكەو پەیوەندی بەدەسەاڵتی سیاسیەوە‬ ‫هەیە كە دەسەاڵتەكانی دیكەش مسۆگەر دەكات‪،‬‬ ‫‌و بەو پێیەش كە رێكخراوە‪ ،‬زیاتر دیارەو پتر‬ ‫مایەی مشتومڕە‪ ،‬هەر بۆیە ناونانی بە (ئیسالمی‬ ‫سیاسی) بەرباڵوترە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ئایا کۆچەرەکان دووبارە دەست بەسەر فەزای گشتیدا دەگرنەوە؟‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ ساسكیا سازین‬

‫ملیۆن هێکتار) زەوی کـــڕدراوە! کە‬ ‫زۆرینەی لە ئەفریقیایە ‪.‬‬ ‫لومۆند‪ :‬هــەمــوو ئــەم دیــاردانــە کە‬ ‫هیچ پەیوەندییەکی ڕوون پێکەوەیان‬ ‫نابەستێتەوە‪ ،‬بە تێڕوانینی تۆ دەچنەوە‬ ‫سەر یەک لۆژیک؟‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬بابان ئەنوەر‬

‫سازین‪ :‬بە ڕووکــەش ئــەم دیاردانە‬ ‫هــەریــەک لــە ئــەوی دیکە جــیــاوازە و‬ ‫هەریەکە و خوێندنەوەی خۆی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم بێگومان هیچ پەیوەندییەکی نییە‬ ‫بە چارەنوسی بێکارێکی فەرامۆشکراو‬ ‫لە دەریاچەیەکی پیسبوو لە ڕوسیا یان‬ ‫ئەمریکا‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕوانگەی‬ ‫منەوە هــەردوو الیەنەکە ڕۆچونەتە ناو‬ ‫دینامیکیەتێکی نوێی سیستماتیک‪ ،‬ئاڵۆز‬ ‫و قوڵ‪ ،‬کۆمەڵێک خوێندنەوەی نوێ و‬ ‫فراوان هەڵدەگرێت‪ .‬وا هەستدەکەم لەم‬ ‫چەند ساڵەی دواییدا هێڵێکی نەبینراو‬ ‫(‪)invisible‬مـــــــــان تــێــپــەڕانــدووە‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی پەڕیبینەتەوە بۆ دیوێکی‬ ‫دیــكــە لــە «شــت»ێــکــدا‪ .‬لــە گەلێک‬ ‫بواری «ئابووری‪ ،‬دارایی‪ ،‬نایەکسانی‪،‬‬ ‫ژینگە‪ ،‬کــارەســاتــە ئینسانییەکان»‬ ‫کێرڤەکە دووپــات دبێتەوەو «کــردەی‬ ‫دورخستنەوە» خێراتردەبێت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا قوربانییەکان بزردەبن وەک‬ ‫چۆن کەشتییەک لە دەریــادا نقومبووە‬ ‫بێ ئــەوەی لەسەر ڕوی ئــاوەکــە هیچ‬ ‫شوێنەوارێکی دیاربێت‪ ،‬کەواتە هیچ‬ ‫جۆرە حسابێک بۆ ئەو دۆخە ناکرێت‪.‬‬

‫سەرنجی وەرگێڕ‬ ‫«ساسکیا سازین» پێیوایە هەریەکە‬ ‫لە (بێکارە لەبیرکراوەکان) و (چینی‬ ‫نــاوەڕاســتــی کۆچکردوو لە سەنتەری‬ ‫شــارەکــان) و (سیستمی وێرانبووی‬ ‫ژینگە) بەدەست دیاردەیەکەوە دەناڵێنن‪،‬‬ ‫دیاردەی دوورخستنەوە و بێبەریکردن‪.‬‬ ‫ئەم خانمە کە پرۆفیسۆری سۆسیۆلۆژیایە‬ ‫لەزانکۆی «کۆڵۆمبیا» لەنیویۆرک‪،‬‬ ‫نــەوەی دایــک و باوکێکی هۆڵەندییە‬ ‫(‪ ،)١٩٤٩‬بـــەاڵم لــەنــێــوان بۆینس‬ ‫ئایرێس(ئەرجەنتین) و ڕۆما(ئیتاڵیا)دا‬ ‫ژیاوە نەک هۆڵەندا‪ ،‬بەاڵم دواجار خۆی‬ ‫بە هاواڵتییەکی جیهانی دەزانێت‪.‬‬ ‫زۆرینەی کتێب و لێکۆڵینەوەکانی‬ ‫دەربارەی پەیوەندیی سۆسیۆلۆژیایە بە‬ ‫«جیهانگیری‪ ،‬سەرمایەداری‪ ،‬ئابووری‪،‬‬ ‫شار‪ ،‬کۆچکردن‪ ،‬ژینگە و چەندین بواری‬ ‫دیکە)‪ .‬بە زۆری کار لەسەر وروژاندنی‬ ‫پــرســەکــان دەکــــات‪ ،‬کــەمــتــر لــەســەر‬ ‫وەاڵمەکان‪ .‬لە گرنگترین کتێبەکانیشی‪:‬‬ ‫«سۆسیۆلۆژیای جیهانگیری‪ ،‬جیهانگیری‬ ‫لومۆند‪ :‬کــەواتــە جــیــاوازیــی نێوان‬ ‫و نــیــگــەرانــیــیــەکــانــی‪ ،‬مــیــوانــەکــان و «دوورخراوە» و «دەرکراو» چییە؟‬ ‫بێگانەکان‪ ،‬لەدەستدانی کۆنترۆڵ»‪.‬‬ ‫سازین‪« :‬دوورخـــراوە» قوربانییە‪،‬‬ ‫لەم ڕۆژانـــەدا (بەهاری ‪ )٢٠١٤‬کتێبە مرۆڤێکی بــەدبــەخــت و تــاڕادەیــەک‬ ‫تازەکەی خۆی بە ناوی «دورخراوەکان» کەنارخراوە‪ ،‬ئەگەر دەربڕینەکە گونجاو‬ ‫‪ Expulsions‬لە ئەمریکا باڵوکردەوە بێت‪ ،‬هاوکات «دەرکراو» دەرئەنجامێکی‬ ‫کە زانکۆی هارڤەر بۆی چاپکردووە‪.‬‬ ‫ڕاســـتـــەوخـــۆی تــەمــاحــکــاریــیــەکــانــی‬ ‫ئــەم گفتوگۆیە لــە ڕۆژی (‪٢٦‬ی سەرمایەدارییە‪ .‬دەشێت ئەویش وەک‬ ‫نیسانی ‪ )٢٠١٤‬لە رۆژنامەی «لومۆند»ی «دوورخــراوەکــان» لە نمونەی تاکێک‬ ‫فەرەنسی باڵوبۆتەوە‪.‬‬ ‫یان گروپێکی کۆمەاڵیەتی بێت‪ ،‬هەندێک‬ ‫جــاریــش بریتییە لــە «فـــەزا»یـــەک‪،‬‬ ‫دەقی گفتوگۆکە‪:‬‬ ‫یـــاخـــود ســیــســتــمــێــکــی ژیــنــگــەیــی‪،‬‬ ‫تــازەکــەتــدا‬ ‫لــومــۆنــد‪ :‬لــە کتێبە‬ ‫یــاخــود نــاوچــەیــەک بێت بــە تـــەواوی‪.‬‬ ‫گەیشتوویتە ئەوەی بڵێیت جیهانگیری «دەرکــراو» دەرئەنجامی گۆڕانکارییە‬ ‫چۆتە قۆناغی «دوورخــســتــنــەوە»وە‪ ،‬هەنوکەییەکانی سەرمایەدارییە‪ ،‬بە بڕوای‬ ‫مەبەست لەمە چییە؟‬ ‫من سەرمایەداری گەیشتۆتە لوتكەى‬ ‫دوایــدا‬ ‫ـەی‬ ‫ـ‬ ‫ـەی‬ ‫ـ‬ ‫دەی‬ ‫ســازیــن‪ :‬لــەم دوو‬ ‫لۆژیکی تااڵنکاری و وێرانکاری‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک و کۆمپانیا ئەنجامێکی ڕاستەوخۆی سەرمایەدارییە‪.‬‬ ‫و ناوچە سروشتییەکان‪ ،‬بەجۆرێک لە‬ ‫جۆرەکان «دوورخراونەتەوە» لە بازنەی‬ ‫لومۆند‪ :‬ئەمە واتای چی دەگەیەنێت؟‬ ‫سیستمە ئابووری و کۆمەاڵیەتییەکە‪.‬‬ ‫سازین‪ :‬لە پێشودا و لەو ماوەیەی‬ ‫لیستی ئــەو کەسانەی ب ــەدوای کــاردا بە «سێ دەیە شکۆدار»ەکەی ڕۆژئاوا‬ ‫دەگەڕێن بەتەواوی خاڵییە لە کەسانی ناسرابوو‪ ،‬تەنانەت لە جیهانی سێ و‬ ‫بێکار (لــەکــار الدراو)! هێشتا تۆڕی واڵتانی کۆمۆنیستیش گەشەی چینەکانی‬ ‫پاراستنی کۆمەاڵیەتی ژمــارەیــەک لە کارکەر و ناوەڕاست ‪-‬سەرەڕای شکستی‬ ‫کرێکارە هەژارەکانی نەگرتۆتەوە‪ .‬نۆ ئەم چینانە‪ -‬ڕێسایەكی سیستماتیکی‬ ‫ملیۆن خێزانی ئەمریکیی بێ ماڵ و جێگە پێکهێنا‪ .‬لۆژیکی گشتاندن و دابەشکاری‪،‬‬ ‫بــوون بەهۆی کێشەی بارمتە(ڕەهن) بااڵدەست بوو‪ ،‬ئەو سیستەمە لەگەڵ‬ ‫ی خانوبەرەوە‪ .‬لە سەرتاسەری شارە هەموو عەیبەکانیدا بەم ئاڕاستەیە کاری‬ ‫گەورەکانی جیهاندا بــەرە بــەرە چینی دەکرد‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ دۆخەکە بەم جۆرە‬ ‫نـــاوەڕاســـت لــە ســەنــتــەری شــارەکــان نەماوە‪« ،‬وردە بۆرژواکان» و «بڕێکی‬ ‫دووردەخرێنەوە‪ ،‬ئێستا ژیان لەو شوێنانە بچووک لە چینی ناوەند» بااڵنسی خۆیان‬ ‫بە نرخێکی گرانە‪.‬‬ ‫لەدەستداوە‪ .‬نەوەکانی ئەمانە قوربانیی‬ ‫ژمارەی زیندانیکراوانی گرتوخانەکانی سەرەکین‪ :‬ئــەوان ڕێزمەند بــوون بۆ‬ ‫ئەمریکا لــەم چــل ســاڵــەی دوایـــدا بە ڕێساکانی سیستم و بە ویژدانەوە چییان‬ ‫ڕێــژەی ‪ %600‬زیــادیــکــردووە‪ .‬هاوکات لێ داواکرابێت کردویانە ‪-‬لێکۆڵینەوە‪،‬‬ ‫لــە پێناو دەرهێنانی گــازی بەردین خزمەتکردن‪ ،‬چەندان قوربانیدانی دیکە‪-‬‬ ‫لەژێر زەوی مــادەی هایدرۆلیکی خاک بۆ بەردەوامیدان بە (بزاوتی) هەڵکشانی‬ ‫تێکدەشکێندرێت و سیستمی سروشتی کۆمەاڵیەتی باوانیان‪ .‬ئەوان شکستیان‬ ‫ژینگە بە بیابان دەبێت‪ ،‬کە دەرەنجامی نەهێنا‪ ،‬بەاڵم سیستەمەکە دەریکردن‪:‬‬ ‫ئەمەش بریتییە لە پیسبوونی خاک و هیچ جێیەکی بۆ ئەوان نەهێشتەوە‪.‬‬ ‫ئــاو‪ ،‬وەک ئــەوەی لە بیۆسفێر(بەرگە‬ ‫هەوای ژیان)دا تەنها بەشێکی بچوکمان‬ ‫لومۆند‪« :‬دەرکەرەکان»؟ مەبەستت‬ ‫بۆ ژیــان بە دەســتــەوە مابێت‪ .‬دوای لە کێیە؟‬ ‫ئەوەی هێزە بیانییەکان (دەوڵەتی یان‬ ‫سازین‪ :‬من تەنها قسە لەسەر چەند‬ ‫تایبەت) توانیان لەسەرانسەری جیهاندا تاکێکی کــەم یــان تەنانەت کۆمپانیا‬ ‫چنگ بەسەر زەوی و زاردا بگرن‪ ،‬سەدان فــرەڕەگــەزە هەڵمەتبەر بــۆ ژمــارەی‬ ‫هەزار لە گوندنشینەکان جێگەی خۆیان مامەڵە و بۆرسەکان ناکەم‪ ،‬بەڵکو بە‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬لە ساڵی ‪٢٠٠٦‬ەوە(‪ ٢٢٠‬نیسبەت مــنــەوە کــارەکــە پەیوەستە‬

‫بە «دامــــەزراوە تااڵنچییەکان»‪ ،‬کە‬ ‫تێکەڵەیەکی هــەمــەجــۆرن و لــەڕوی‬ ‫جوگرافییەوە فرە جێگەن‪ ،‬پێکهاتوون‬ ‫لە؛ سەرۆکی کۆمپانیا زەبەالحەکان‪،‬‬ ‫ب ــان ــک ــەوان ــەک ــان‪ ،‬یــاســانــاســەکــان‪،‬‬ ‫ژمێریارەکان‪ ،‬زاناکانی ماتماتیک و‬ ‫فیزیا‪ ،‬بژاردەیەک لە زانستخوازەکان‪،‬‬ ‫بە هــاوکــاری لێهاتوییە سیستماتیکە‬

‫دارستانەکان‪ ،‬بەستەڵەکەکان‪ )...‬بەرگە‬ ‫هەوای ژیان پیسدەبێت‪ ،‬خێراگەرمبوونی‬ ‫کــەشــوهــەوا و تــوانــەوەی بــەردەوامــی‬ ‫چینە سەهۆڵینەکان بەشیوەیەکی‬ ‫چاوەڕواننەکراو‪ .‬کــردەی «دەرکــردن»‬ ‫لــەالیــەن چــاوتــێــبــڕیــوانــی دەرامــەتــە‬ ‫سروشتییەکانەوە دوو پۆل دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫وەدەرنـــانـــی بــەدبــەخــتــەکــان‪ ،‬لەگەڵ‬

‫ئامانجی من لێدانی زەنگی مەترسییە‪.‬‬ ‫ئێمە لــەســەر خاڵی وەرچــەرخــانــیــن‪،‬‬ ‫ئەوەی سەرقاڵمدەکات داخورانی چینی‬ ‫ناوەندە‪ ،‬کە بکەرێکی مێژوویی سەرەکی‬ ‫بووە لە دوو سەدەی ڕابردوودا‪ ،‬هاوکات‬ ‫ئاڕاستەکەری دیموکراسی بووە‪ .‬تەنانەت‬ ‫لەسەر ئاستە سیاسییەکە دۆخەکە‬ ‫بەرەو مەترسییەکی ڕاستەقینە دەڕوات‪،‬‬

‫فراوان و جێیەکە بۆ تێپەڕبوون‪ -‬تێیدا‬ ‫کۆمەڵگەیەکی لۆکاڵی کاتیی دادەمەزرێنن‬ ‫کە بەهرەمەندە بە پاڵپشتییەکی میدیایی‬ ‫زەبەالح (‪ )hypermédiatisé‬ئیدی‬ ‫نیشتەجێبوونی دەرکراوە نەبینراوەکانی‬ ‫جیهانگیری دەبێتە دیفاکتۆ‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر هیچ داواکارییەکی دیاریکراو‬ ‫یــان ســەرکــردایــەتــیــیــەکــی سیاسیی‪-‬‬

‫«دەرکراو» دەرئەنجامی گۆڕانکارییە هەنوکەییەکانی سەرمایەدارییە‪،‬‬ ‫بە بڕوای من سەرمایەداری گەیشتۆتە لوتكەى لۆژیکی تااڵنکاری و‬ ‫وێرانکاری‪ ،‬ئەمەش ئەنجامێکی ڕاستەوخۆی سەرمایەدارییە‬ ‫بەهێزەکان (کە پێکهاتووە لە ئامێرەکان‬ ‫و تۆڕەکانی تەکنەلۆجیا‪ )...‬هەڵدەستن‬ ‫بە کۆکردنەوە و چارەسەرکردنی داتا و‬ ‫زانیاریە ئاڵۆز و پڕ لە گڕێ و گۆڵەکان‪.‬‬ ‫هیچ کەسێکیش ناتوانێت کۆنترۆڵی‬ ‫کردارەکانیان بکات‪ .‬هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫ڕێسا و کۆتە دارایــیــەکــان لە سااڵنی‬ ‫هەشتاوە‪ ،‬ڕێگەیانداوە بە دروستبوونی‬ ‫تۆڕە تااڵنچییەکان و دەرگای کردەوە بۆ‬ ‫گەیشتن بەجەوهەری پێکهاتە و مامەڵە‬ ‫داراییەکان کە نوێنەرایەتیی پیشەی‬ ‫پیشەکارەکان دەکات‪ ،‬دەستکەوتەکان‬ ‫و زیانەکان زیادیانکرد و ڕێگەدرا بە‬ ‫لۆمۆند‪ :‬ئەو جیهانەی تۆ باسیدەکەیت‬ ‫چاوتێبڕینێکی توند و بێ هاوتا بۆسەر زۆر تاریکە‪ ،‬نزیکە ببێتە جیهانێکی‬ ‫دەرامەتەکان‬ ‫دارویــنــی‪ ،‬دەتــوانــیــن بڵێین کەمێک‬ ‫زیادەڕۆییت کردووە لە وەسفکردنیدا؟‬ ‫سازین‪ :‬پێم وانییە بەو جۆرە بێت‪،‬‬ ‫لـــومـــۆنـــد‪ :‬کـــامـــانـــەن ئــەنــجــامــە‬ ‫بــەدیــهــاتــوەکــانــی ئــەو نمونەیەی تۆ مــن ڕۆشــنــای دەخــەمــە ســەر دیـــاردە‬ ‫شاراوەکان‪ ،‬کە بۆ هەندێک کەس قورسە‪.‬‬ ‫باستکرد؟‬ ‫ســازیــن‪ :‬خــودی یەکە ئابورییەکان ئەو لۆژیکە لەئارادایە کە ڕامگەیاند‪،‬‬ ‫توشی داکشان و نزمبونەوە دەبن کاتێک لەگەڵ چەند فۆڕمێک لە دەسەاڵتداریی‬ ‫لە دەرکراوەکان دەبڕدرێن (کرێکاران‪ ،‬زێــدە شارستانیی و گەشەسەندوو‪.‬‬ ‫وەدەرنانی خاوەن سامەنە زەبەالحەکان‬ ‫[تــــۆڕە تــااڵنــچــیــیــەکــان کـــار لــەســەر‬ ‫دورخستنەوەی ئــەو دەوڵەمەندانەش‬ ‫دەکەن کە لە دەرەوەی ئەوان دەوڵەمەند‬ ‫بوون‪ .‬وەرگێر]‪ .‬ئەمانە لەو کۆمەڵگەیە‬ ‫جیادەبنەوە کە بە جەستە تێیدا دەژین و‬ ‫لە جیهانێکدا گەورەدەبن کە هاوشان بێت‬ ‫بە چینەکەی خۆیان و دووردەکەونەوە‬ ‫ل ــە هــەڵــگــرتــنــی بــەرپــرســیــارێــتــیــیــە‬ ‫مەدەنیەکانیان‪ .‬بەکورتی جومگەکانی‬ ‫نیۆلیبڕالیزم لەکاردەکەون‪.‬‬

‫دەتوانین لەگشت جێیەک چاودێری ئەمە شـــیـــان نــەبــێــت‪ ،‬بـــــەاڵم دووبـــــارە‬ ‫ئامادەییەکی تازەیان دەبێت لە شارە‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫«جیهانییەکان»دا [‪- global city‬‬ ‫لۆمۆند‪ :‬چۆن دەتوانین ڕووبەڕووی ئەم لە لێکۆڵینەوەکانی سازین‪-‬دا ئەم چەمکە‬ ‫ئاماژەیە بەو شارانەی کە پێکهاتەیەکی‬ ‫تۆڕە مەترسیدارانە ببینەوە؟‬ ‫سازین‪ :‬ڕووبەڕووبوونەوەی قورسە‪ ،‬ئابووری و کۆمەاڵیەتی گەورەیان هەیە‪،‬‬ ‫بەتێڕوانین لە سروشتە ئاڵۆزو گرانەکەی‪ ،‬لە نمونەی تۆکیۆ و نیویۆرک‪ .‬وەرگێڕ]‪،‬‬ ‫زانینی شوناسی ئەم دەستەیە لە تاکەکان ئەو شارە زەبەالحانەی کە جیهانگیری و‬ ‫و دەزگاکان و تۆڕەکان و ئامێرەکان پێشکەوتنی تێدا بەرجەستەبووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەستەمە‪ ،‬هەروەها شوێنەکانیشیان‪ .‬سەرکەوتوو نەبوون لە بەئامانجکردنی‬ ‫دوای ئــەم گــوتــەیــەی مــن‪ ،‬پێم وایــە شوێنێکی دیاریکراو لەو حکومڕانییەی‬ ‫بزوتنەوەی (داگیربکەن‪ )Occupy/‬کــە بــەرپــرســە لــە بێهیواییەکانیان‬ ‫[واتا واڵ ستریت داگیربكەن‪ .‬وەرگێڕ] (کــۆشــکــی پــاشــایــەتــی‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫و چەشنەکانی ‪« :‬تــوڕەکــان‪ Les/‬نیشتیمانی‪ ،‬بارەگای کۆمپانیایەکی فرە‬ ‫‪ ،»indignés‬بــەهــاری عــەرەبــی‪ ،‬ڕەگەز‪ ،‬ناوەندێکی بەرهەمهێنان‪ )...‬ئەوا‬ ‫خۆپیشاندانەکانی کیێڤ‪ ،‬ســەرەڕای دوورخــراوەکــان فەزایەکی نادیاریکراو‬ ‫ســیــاقــە ســیــاســی و کــۆمــەاڵیــەتــیــیــە دەگرن کە دەاللەتێکی گەورەی هەبێت‪،‬‬ ‫جیاوازەکانیان‪ ،‬وەاڵمگەلێکیان پێکهێناوە بۆ داواکردنی مافە پێشێلکراوەکانیانوەک‬ ‫کە شایستەی گرنگی پێدانن‪ .‬کۆچەرەکان هاوواڵتی‪.‬‬ ‫دووبــارە دەست بەسەر فــەزای گشتیدا‬ ‫دەگــرنــەوە‪ ،‬کاتێکیش جێگیردەبن لە‬ ‫لومۆند‪ :‬بە بۆچونی تۆ سەرکەوتوو‬ ‫«بۆشایی»ەکدا ‪-‬کە هەمیشە ڕوبەرێکی دەبن لە چنگخستنی هیچ شتێک؟‬ ‫ســازیــن‪ :‬ئەگەر وەهــای دانێین کە‬ ‫ئــــەوان ئــەســتــێــرەی کــشــۆکــن‪ ،‬بەڵێ‬ ‫سەرکەوتوو دەبن‪ .‬من دەخوازم ئەوانە‬ ‫ببنە ســەرەتــایــەک هــەتــاوەکــو هەموو‬ ‫«بزوتنەوەی [واڵ ستریت] داگیربکەن»‬ ‫ببێتە مایەی دروستکردنی خشتێکی‬ ‫بــچــوک‪ .‬ئایا کــارەکــە پەیوەستە بە‬ ‫گۆشکردنی کۆرپەلەیەک لە گەشەسەندنی‬ ‫ئەم پێکهاتەیە؟ ئەوەیان نازانم‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی کە بزوتنەوە ناسیۆنالیستییەکانی‬ ‫ســەدەی نــۆزدە و بزوتنەوەی ژنــان لە‬ ‫چەند هەنگاوێکی بچوکەوە دەستیانپێکرد‬ ‫هــەتــاوەکــو خــانــە پــەرشــوبــاوەکــان‬ ‫یەکیانگرت و لە کۆتاییدا یەکەیەکی‬ ‫یەکگرتووییان پێکهێنا‪ .‬ئەم بزوتنەوانە‬ ‫بەشداربوون لە هاندانی دەوڵەتان بۆ‬ ‫هەنگاونان و دەستپێشخەری جیهانی لە‬ ‫بوارەکانی ژینگە و لە بەدەستهێنانی نان‬ ‫و ئاو‪.‬‬

‫لە سەرتاسەری شارە گەورەکانی جیهاندا بەرە بەرە‬ ‫چینی ناوەڕاست لە سەنتەری شارەکان دووردەخرێنەوە‪،‬‬ ‫ئێستا ژیان لەو شوێنانە بە نرخێکی گرانە‬

‫لومۆند‪ :‬چ ڕوداوێک دەبێتە پاڵنەری‬ ‫ئەم «یەکگرتنە»؟‬ ‫ســازیــن‪ :‬قەیرانێكی دارایـــی نــوێ‪،‬‬ ‫مــن گومانم نییە لـــەوەی بەڕێوەیە‪،‬‬ ‫من مــاوەی ‪ ٣٠‬ساڵە کەرتی ئابووری‬ ‫شەنوکەو دەکەم‪ :‬بازاڕەکان بەڕێژەیەکی‬ ‫زۆر ناجێگیرن‪ ،‬پێدراوێکی زۆر هەن‬ ‫کە دەکرێت شیکردنەوەیان بۆ بکەین‪،‬‬ ‫ئامڕاز و کەلوپەلی زۆر بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫پارەیەکی زۆر هەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوانەشدا‬ ‫ڕۆژئــاوا نەیتوانیوە بە تەنها کۆنترۆڵی‬ ‫بازاڕەکان بکات‪ .‬من نازانم کەی ئەم‬ ‫قەیرانە سەرهەڵدەدات‪ ،‬ناشزانم مەودای‬ ‫کاریگەریەکەی چەندە‪ ،‬بەاڵم هەستدەکەم‬ ‫شتێکی لەو جۆرە لەسەر ئاگرێکی هێواش‬ ‫لە کواڵندایە‪ .‬لەڕاستیدا ئێمە هەموومان‬ ‫دەزانــیــن کــە سیستەمەکە لــەوپــەڕی‬ ‫فشۆڵیدایە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬نشر الحوار بص ٌحفة ”لومند“ بتا ٌرخ‬ ‫‪.2014-4-26‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫سەرەتاكانی هونەری شێوەكاریی باشوری كوردستان‬ ‫سەنگەر قوباد‬ ‫پێشكەوتنی هــونــەری شێوەكاریی‬ ‫واڵتــانــی گەشەسەندووی ئــەوروپــا‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەوە‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫خستە ســـەر هــونــەری شــێــوەكــاریــی‬ ‫بــاشــووری كوردستان‪ .‬كوردیش وەك‬ ‫نــەتــەوە‪ ،‬نــەبــوونــی شارستانیەتێكی‬ ‫بەردەست و‪ ،‬توانەوەی هونەرەكەی لە‬ ‫نێو هونەری سەفەوی و عوسمانی و‬ ‫عەرەبی دا‪ ،‬هۆكارێك بوو بۆ بەرپاكردنی‬ ‫شۆڕشێكی تاكگەراییی شێوەكاری‪،‬‬ ‫بەمەیش سەرەتاكانی هونەری شێوەكاری‬ ‫لە باشووری كوردستان دەستی پێ‌ كرد‪.‬‬ ‫بەاڵم دیسان نەبوونی دەستگەی تایبەت‬ ‫بە هــونــەری شێوەكاری لە باشووری‬ ‫كوردستان‪ ،‬هۆكارێكی تر بوو بۆ ونبوونی‬ ‫بەشێكی زۆری كــارە هونەرییەكانی‬ ‫نیوەی یەكەمی سەدەی بیست‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەیش‪ ،‬لەم نیو سەدەیەدا ژمارەیەك‬ ‫شێوەكاری پێشەنگ قیت بوونەوە و‪،‬‬ ‫هــونــەری شێوەكارییان لە سادەترین‬ ‫ئاستییەوە بــە ئاستی ئەكادیمی و‬ ‫زانستی‪ ،‬گەیاند‪.‬‬ ‫قۆناغی مۆتیڤ و پڕوپاگەندە‬ ‫هەوڵە شێوەكارییەكانی بەراییی سەدەی‬ ‫بیست‪ ،‬خــۆی لە قــەرەی ڕازانــدنــەوەی‬ ‫بــەرگ و ڕوونكاریی نێو پەرتووكەكان‬ ‫و‪ ،‬پڕوپاگەندەی سەر دیواری چایخانە‬ ‫و فرۆشگەكان‪ ،‬داوە‪ .‬ئەگەرچی هەوڵی‬ ‫بچووكیش بــۆ نــیــگــاركــردنــی دیـــاردە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان هەبووە‪ ،‬وەلێ‌ بە پێی‬ ‫پێویست نەبووە‪ .‬بۆیە لە ‪ 1900‬ـەوە تا‬ ‫‪ 1930‬بە قۆناغی مۆتیڤ و پڕوپاگەندە‬ ‫پۆلێن دەكەین‪.‬‬ ‫(عوسمان بەگ)‬ ‫یەكەم هەنگاو لە هونەری شێوەكاریی‬ ‫باشووری كوردستان و تەواوی عێراقدا‪،‬‬ ‫شێوەكارێكی كورد بە ناوی (عوسمان‬ ‫بــەگ) لە شــاری سلێمانی‪ ،‬لە نێوانی‬ ‫سااڵنی ‪ 1910-1900‬هاویشتوویەتی‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی د‪ .‬سلسل ئەلعانی‪ ،‬ئەو‬ ‫شێوەكارە لە گۆڕستانی شاری سلێمانیدا‬ ‫دەركــەوتــووە و‪ ،‬ژنانی سەر گۆڕەكان‬ ‫لــە كــاتــی نیگاركێشاندا بینیویانە‪.‬‬ ‫نیگاركێشانی عوسمان بەگ الی ژنانی‬ ‫شار دیاردەیەكی سەیر و نامۆ بووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە تەواوی شاردا باس دەكرا‪.‬‬ ‫ئەم هونەرمەندە‪ ،‬ئەفسەرێكی سوپای‬ ‫عوسمانیی شاری سلێمانی بووە‪ ،‬بۆیە جبرا‬ ‫ئیبراهیم جبرا ئاماژەی بەم دیاردەیە داوە‬ ‫و‪ ،‬دەبێژێ‌‪" :‬لە سەرەتای ئەم سەدەیە و‬ ‫لە گۆڕستانێكی سلێمانی‪ ،‬ئەفسەرێك بە‬ ‫ناوی عوسمان بەگ‪ ،‬نیگاری ئافرەتانی‬ ‫سەر گڵكۆی مردووەكانی كێشاوە‪ ،‬كە‬ ‫گوڵ و سەوزاییی بەهار دەوری داون‪.‬‬ ‫هیچ تابلۆیەكی شێوەكار عوسمان‬ ‫بەگ نەماوەتەوە‪ ،‬وەلـێ‌ ئەو بەرایییە‬ ‫هونەرییەی دەستی پێ‌ كــردووە‪ ،‬وەك‬ ‫دیاردەیەكی جیاواز و سەیر الی خەڵكی‬ ‫ئەو كاتە مــاوەتــەوە و بۆ نەوەكانیان‬ ‫گواستووەتەوە‪.‬‬ ‫(جیهانگیر)‬ ‫بە گوێرەی زانیارییەكانی هونەرمەند‬ ‫جابیر پــیــرداود‪ ،‬لــە ساڵی ‪ 1920‬بە‬ ‫دواوە‪ ،‬نیگاركێشێكی گەورە لە شاری‬ ‫هەولێر پەیدا بــووە‪ ،‬كە نیگارەكانی‬ ‫بە دەوڵەمەند و خــاوەن قاوەخانە و‬ ‫چایخانەكان فرۆشتووە و‪ ،‬بە پــارەی‬ ‫نیگارەكانی ژییاوە‪ .‬شێوەكار سلێمان‬ ‫شاكیر لــەبــارەی ئــەم نیگاركێشەوە‪،‬‬ ‫دەڵێ‌‪" :‬ناوی (جیهانگیر) بووە و كوردی‬ ‫ڕۆژهــەاڵتــی كوردستان بــووە‪ .‬نیگاری‬ ‫دیمەنی سروشتیی كوردستان و بابەتە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی كوردەواری كێشاوە‪".‬‬ ‫جگە لەوەی نیگاری پڕوپاگەندەی لەسەر‬ ‫دیــواری پاركی ئۆتۆمبێل كێشاوە و‪،‬‬ ‫بۆیەی ڕۆنیی ئاسایی بەكار هێناوە‪.‬‬ ‫جیهانگیر‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1931‬لە نزیك‬ ‫گەراجی عەبۆ و لە نێو گەراجەكەی جەالل‬ ‫عەبدۆك دا‪ ،‬خۆی بە پەتدا هەڵواسیوە‪.‬‬

‫جێی باسە‪ ،‬هونەرمەندی پێشەنگ و‬ ‫ناسراوی هەولێر‪ ،‬دانیال قەساب‪ ،‬لە ژێر‬ ‫كاریگەریی جیهانگیر دا هاتووەتە نێو‬ ‫گۆڕەپانی هونەری شێوەكاری و كاری‬ ‫بەپێزی ئەنجام داوە‪.‬‬ ‫(حوسێن حوزنی موكریانی)‬ ‫لە ساڵی ‪ ،1925‬نووسەر و هونەرمەند‬ ‫(حوسێن حوزنی موكریانی) پێشەنگیی‬ ‫دەكــات و‪ ،‬یەكەم پەرتووكی كوردیی‬ ‫هاوچەرخ كە وێنە و نیگاری تێدا بێت‪ ،‬لە‬ ‫الیەن ئەمەوە لە چاپخانەی زاری كرمانجی‬ ‫لــە شــاری ڕەوانــــدووز‪ ،‬بــە ناونیشانی‬ ‫(غونچەی بەهارستان) دەوەشێندرێت‪.‬‬ ‫كە پتر لە بیست نیگار و هێڵكاری‬ ‫لەبارەی كوردستان و سەركردەكانی‪،‬‬ ‫لەخۆ دەگرێت‪ .‬حوزنی موكریانی‪ ،‬لە‬ ‫پەرتووكەكانی دیــكــەی‪( :‬وێنەگەری‬ ‫و كۆڵین‪ ،‬خۆشی و ترشی‪ ،‬مەڕۆكە و‬ ‫بزنۆكە) دا‪ ،‬نیگار و هێڵكاری و وێنەی‬ ‫ڕوونكاری‪ ،‬داناوە‪.‬‬ ‫جگە لــە زمــانــی كـــوردی‪ ،‬ش ــارەزای‬ ‫زمانەكانی عەرەبی و فارسی و توركی‬ ‫بووە و‪ ،‬جێی دەستی لە ئەدەبیاتدا دیارە‪.‬‬ ‫وێــڕای نیگاركێشان‪ ،‬لە جواننووسی‪،‬‬ ‫وێنەگری‪ ،‬چاپكردن‪ ،‬مۆردروستكردن‪،‬‬ ‫هەڵكۆڵینی مس‪ ،‬نەخشەكردنی بەرد و‬ ‫شووشە دا‪ ،‬كارامە بووە‪ 24 .‬ژمارەی لە‬ ‫گۆڤاری زاری كرمانجی دەرچوواندووە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ،1934‬پەرتووكە تایبەتەكەی بە‬ ‫ناونیشانی‪( :‬وێنەگەری و كۆڵین‪ ،‬بە‬ ‫كردن و كۆشین و دیتن) باڵو دەكاتەوە‪.‬‬ ‫(هامڵتن) ی ڕۆژهەاڵتناس‪ ،‬حوزنی‬ ‫موكریانی لە نزیكەوە ناسیوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لــە پــەرتــووكــە دیــرۆكــیــیــەكــەی (لــە‬ ‫ڕێگەی كوردستاندا)‪ ،‬كە ساڵی ‪1958‬‬ ‫وەشاندوویەتی‪ ،‬دەڵێ‌‪" :‬بەڕێز حوسێن‬ ‫حوزنی موكریانی لە كوردستان دەژێ‌ و‪،‬‬ ‫خاوەنی ڕۆژنامەیەكی كوردییە‪ .‬بە تەنیا‬ ‫خۆی‪ ،‬تەواوی بابەتەكانی دەنووسێ‌ و‬ ‫نیگارەكانی دەكێشێت‪ ،‬هــەر خۆیشی‬ ‫چاپی دەكـــات‪ .‬ئەمەیش نمونەیەكی‬ ‫دەگمەنە لە ڕووی جیهاندا‪".‬‬ ‫تا كۆتاییی بیستەكان‪ ،‬جموجۆڵێكی‬ ‫شێوەكاریی ســارد هــەبــووە‪ ،‬كە خۆی‬ ‫لە بەكارهێنانی خامە و خــەڵــووز و‪،‬‬ ‫گــواســتــنــەوەی تابلۆ جیهانییەكان‪،‬‬ ‫بینیوەتەوە‪ .‬هاوكات ڕۆشنبیرییەكی‬ ‫ســـاكـــاری شــێــوەكــاری هـــەبـــووە و‪،‬‬ ‫كەرەستەكانی نیگاركێشان لە گەڕەكی‬ ‫شــۆریــجــەی كـــەركـــووك و بــەغــداوە‬ ‫دەگەیەندرایە هەولێر و سلێمانی‪ ،‬چونكە‬ ‫لەو دوو شارەدا كەرەستەی نیگاركێشان‬ ‫دەست نەدەكەوتن‪.‬‬ ‫قۆناغی نمایشكردنی كارە هونەرییەكان‬ ‫سەرەتای سااڵنی سی‪ ،‬گەشەسەندنێكی‬ ‫باشتر بــە هــونــەری شــێــوەكــاریــیــەوە‬ ‫دەردەكــەوێ‌‪ ،‬بەوەی كارە هونەرییەكان‬ ‫لەسەر دیوار و چایخانە و دیوەخان و ماڵی‬ ‫ئاغا و دەوڵەمەندەكانەوە‪ ،‬دەگوازرێنەوە‬ ‫نێو خــەڵــك‪ ،‬ئەمەیش بــە كــردنــەوەی‬ ‫پێشانگەی نمایشكردنی تابلۆكان‪.‬‬ ‫(عەزیز سەلیم)‬ ‫ســاڵــی ‪ ،1932‬یــەكــەم پێشانگەی‬ ‫نمایشكردنی تابلۆ‪ ،‬لە الیــەن (عەزیز‬ ‫سەلیم)‪ ،‬لە گۆڕستانی شیخ جەعفەری‬ ‫سلێمانی دەكرێتەوە‪ ،‬كە ‪ 12‬تابلۆ لەخۆ‬ ‫دەگــرێ‌ و بە قــەدی كێلی گۆڕەكانەوە‬ ‫هەڵدەواسرێن‪ .‬پاشان لە الیەن خەڵكەوە‪،‬‬ ‫ســەرجــەم تابلۆكانی دەدڕێــنــدرێــن و‬ ‫خۆیشی بــەردبــاران دەكرێت‪ .‬هۆكاری‬ ‫نمایشكردنی تابلۆكانی لە نێو گۆڕستاندا‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە نەیانهێشتووە لە قوتابخانە‬ ‫و هۆڵەكاندا نمایشیان بكات‪ .‬بۆ جاری‬ ‫دووەمــیــش لە قوتابخانەی گەالوێژی‬ ‫سلێمانی پێشانگەیەك دەكاتەوە‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫دیسان خەڵك دەرفەتی بەردەوامبوونی‬ ‫پێشانگەكەی پــێ‌ نــــادەن‪ .‬سێیەم‬ ‫پێشانگەی خۆی دەباتە كەركووك و لە‬ ‫گەڕەكی شۆریجە و لە چایخانەی یەدوڵاڵ‪،‬‬ ‫تابلۆكانی نمایش دەكــات‪ ،‬كە بریتی‬ ‫بووە لە ‪ 6‬تابلۆ‪ .‬بەشێكی تابلۆكانی‪،‬‬ ‫فەرمانبەرانی كۆمپانیای نەوتی كەركووك‬ ‫بە (‪ 4‬و ‪ 6‬و ‪ )10‬دینار كڕیویانە‪ .‬تابلۆی‬

‫(حەپسەخانی نەقیب) یش یەكێكە لە‬ ‫كارە بەناوبانگەكانی‪ .‬جێی ئاماژەیە؛‬ ‫ساڵی ‪ ،1935‬ئیبراهیم خەلیل‪ ،‬كە‬ ‫شێوەكارێكی شارۆچكەی خورماتووی‬ ‫سەر بە پارێزگای كەركووك بــووە‪ ،‬لە‬ ‫نێو كەركووك ڕۆڵێكی ئەرێنی لە هاندانی‬ ‫عەزیز سەلیم دا گێڕاوە‪.‬‬ ‫عەزیز سەلیم‪ ،‬لەدایكبووی ‪1915‬‬ ‫ی شاری كەالرە‪ ،‬لەسەر دیواری مااڵن‬ ‫و مزگەوت نیگاری كێشاوە و‪ ،‬بابەتە‬ ‫سەرەتایییەكانیشی لە وێنەی ئاژەڵی‬ ‫چەشنی ئەسپ و پشیلە و مەڕومااڵت‬ ‫پێكهاتووە‪ .‬ئەم هونەرمەندە لە تەمەنی‬ ‫شەش ساڵییەوە نیگاری كێشاوە‪ ،‬چونكە‬ ‫هەر لە منداڵییەوە باوكی مامۆستایەكی‬ ‫نیگاركێشانی بە نــاوی (عەلی فاتحی‬ ‫كازمی) بۆ بە كرێ‌ گرتووە‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬لــە ساڵی ‪ 1949‬لــە ڕێی‬ ‫لە (بەدیع باباجان) ـەوە‪ ،‬قۆناغی خوێندنی ئەكادیمی دەست پ ‌ێ دەكات‪ ،‬بەوەی یەكەم قوتابیی كوردە‪،‬‬ ‫توركیاوە دەگاتە پاریس و‪ ،‬لەوێ‌ ئاشنای‬ ‫كە ساڵی ‪ 1946‬چووەتە پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی بەغدا و لە بەشی نیگاركێشان خوێندوویەتی‬ ‫شێوەكاری جیهانی (پابلۆ پیكاسۆ)‬ ‫دەبــێ و لە نزیكەوە دەیناسێت‪ .‬هەر بە یەكدی دەناسێنێت‪ ،‬ئەو كاتە دانیال ســاڵــی ‪ 1946‬چــووەتــە پەیمانگەی‬ ‫هەمان سااڵ‪ ،‬لە هۆتێلێكی شاری پاریس‪ ،‬مامۆستای قوتابخانەی ئیبن خەلەكان هونەرە جوانەكانی بەغدا و لە بەشی‬ ‫پێشانگەیەكی ‪ 36‬تابلۆیی دەكاتەوە‪ ،‬دەبێت‪ .‬هەر هەمان ساڵ بە هاندانی نیگاركێشان خوێندوویەتی و‪ ،‬ساڵی‬ ‫كە وەزیری داراییی ئەو كاتی فەڕەنسا حــوزنــی موكریانی‪ ،‬عــەزیــز و دانیال ‪ 1951‬خوێندنی تەواو كردووە‪ .‬لە كەڵە‬ ‫(مسیۆ ڕینی)‪ ،‬تابلۆیەكی بە ناونیشانی پێشانگەیەكی هاوبەش لە قوتابخانەی شێوەكارانی عێراقەوە نزیك بووە‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫(مــردووەكــان دەدوێـــن) لێ‌ دەكڕێت‪ .‬ئیبن خەلەكان دەكەنەوە و‪ ،‬عەزیز بە ‪ 12‬فایق حەسەن‪ ،‬جــەواد سەلیم‪ ،‬فاروق‬ ‫پاشان زۆر واڵتی جیهان تەی دەكات و‪ ،‬تابلۆ و ‪ 2‬پارچە پەیكەر بەشدار دەبێت‪ ،‬عەبدولعەزیز‪ ،‬عەبدولڕەحمان گەیالنی‪.‬‬ ‫لە مۆزەخانەكانی‪ :‬لۆڤەر‪ ،‬ئەمستردام‪ ،‬دانیال بە چەند تابلۆیەك‪ .‬پێشانگەكە كاریشی لەگەڵ كردوون‪ .‬هاوپۆلی هەریەك‬ ‫واشــنــتــۆن‪ ،‬ری ــودی ژانــیــرۆ‪ ،‬تەفلیس‪ ،‬مــاوەی ‪ 4‬ڕۆژ دەخایەنێ‌ و‪ ،‬بە یەكەم لە‪ :‬ساڵح قەرەغولی و فازڵ عەباس و‬ ‫یریڤان‪ ،‬كوەیت‪ ،‬عەدەن‪ ،‬لوبنان‪ ،‬میسر‪ ،‬پێشانگەی شێوەكاری لە شاری هەولێر خالید ڕەحال‪ ،‬بووە‪.‬‬ ‫تونس‪ ،‬جەزائیر‪ ،‬تابلۆی دانراوە‪.‬‬ ‫هەژمار دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی بەدیع حوسێن باباجان‬ ‫ساڵی ‪ ،1940‬دانیال سەرپەرشتیی لە دایكبووی ساڵی ‪ 1923‬ی شاری‬ ‫(حەسەن فەالح)‬ ‫ڕازانــدنــەوەی چەند دیكۆرێكی شانۆیی كــەركــووكــە‪ ،‬وەلــێ‌ زۆربـــەی كارەكانی‬ ‫هەر لە بەراییی سییەكانەوە‪ ،‬هاوشان لە هەولێر كردووە‪ ،‬لەوانە‪ :‬شانۆگەریی لە سلێمانی و بەغدا ئەنجام داوە‪ .‬پتر‬ ‫بە عەزیز سەلیم‪ ،‬هونەرمەند (حەسەن سەاڵحەددینی ئەییوبی‪ .‬هــەروەهــا لە بە هــۆی هێڵكارییەكانیی تایبەت بە‬ ‫فەالح) لە شاری سلێمانی پەیدا بووە و‪ ،‬هەولێر و كۆیە و ڕوانـــدووز‪ ،‬چەندین كەسایەتییە ناودارەكانی كورد‪ ،‬ناوبانگی‬ ‫لەسەر دیواری قاوەخانەكانی ئەسحابە نیگاری لەسەر دیوار و تەختەی شانۆدا پەیدا كــردووە‪ ،‬ئەوەیشی لەسەر داوای‬ ‫سپی لە شەقامی كاوە‪ ،‬پێكەوە تابلۆ و كێشاوە‪.‬‬ ‫عــەالدیــن ســوجــادی ئەنجام داوە‪ ،‬كە‬ ‫پۆرترێتیان كێشاوە‪ .‬هەمیشە ئەم دوو‬ ‫ساڵی ‪ ،1941‬دانیال قەساب‪ ،‬لە بەغدا لە چلەكانی سەدەی بیست‪ ،‬داوای لێ‌‬ ‫شێوەكارە لە چایخانەی ڕەشۆل بە یەك پێوەندیی بە (كۆمەڵەی هاوڕێیانی هونەر) دەكــات؛ هێڵكاریی پۆرترێت بۆ شاعیر‬ ‫گەیشتوون‪ .‬هاندەریش بوونە بۆ زۆر الوی ـــەوە دەكــات‪ ،‬كە ئەم هونەرمەندانەی و نــووســەر و زانــا و نــاودارانــی كورد‬ ‫نیگاركێشی سلێمانی‪ ،‬تەنانەت خۆیان لەخۆ دەگرت‪ :‬ئەكرەم شوكری‪ ،‬جەواد بكێشێت‪ .‬ناوبراو‪ ،‬لە بەغدا فەرمانبەری‬ ‫چوونە لە گەڕەكی شۆریجەی كەركووك ســەلــیــم‪ ،‬عــەبــدولــقــادر ڕەســــام‪ ،‬عەتا بەڕێوەبەرایەتیی ڕووپێوی گشتی بووە و‪،‬‬ ‫و بەغداوە‪ ،‬كەرەستەی نیگاركێشانیان سەبڕی‪ ،‬حافز دروبی‪ ،‬شەوكەت سلێمان‪ ،‬ساڵی ‪ 1980‬خانەنشین كراوە‪.‬‬ ‫بــۆ هــێــنــاون‪ .‬حــەســەن فـــەالح خــۆی نەزیهە سەلیم‪ ،‬ناهیدە حەیدەری‪ ،‬نزار‬ ‫ســاڵــی ‪ 1961‬چــووەتــە سویسرا و‬ ‫دەیگێڕێتەوە‪" :‬ئەو دەمە‪ ،‬هونەرمەندی سەلیم‪ .‬دواتر‪ ،‬دانیال‪ ،‬بەشداریی یەكەم (سێبەردانانی نەخشە)ی خوێندووە‪.‬‬ ‫گۆرانیبێژ (ڕەشـــــۆل)‪ ،‬لــە گــەڕەكــی پێشانگەی هاوڕێیانی هونەری لە هۆڵی ساڵی ‪ 1973‬وەك مامۆستا لە لقی‬ ‫سەرشەقام قاوەخانەی هەبوو‪ .‬ڕۆژانە كۆمەڵەی خاچی سووری عێراقی كردووە‪ ،‬جواننووسی و زەخرەفەی پەیمانگەی‬ ‫بە دوو دینار‪ ،‬نیگارم لەسەر دیوارەكانی كە بریتی بووە لە‪ 84 :‬تابلۆی كێشراو بەغدا وانەی گوتووەتەوە‪ .‬لە هەرێناكردنی‬ ‫قــاوەخــانــەكــەی دەكــێــشــا‪ ،‬بــەو جــۆرە بە بۆیەی ڕۆنی‪ 16 ،‬تابلۆی كێشراو بە دراوی عێراقی بەشداری كردووە‪ .‬بەرگی‬ ‫تەواوی دیوارەكانی خاوەخانەكەیم نیگار بۆیەی ئاوی‪ 3 ،‬تابلۆی كێشراو بە بۆیەی پەرتووكی (یادگار و هیوا) ی نووسەر‬ ‫كــرد‪ .‬مامۆستا ڕەشــۆل بە هەوادارانی پاستیل‪ 5 ،‬هێڵكاری‪ 17 ،‬كاریكاتێر‪ 14 ،‬ئیبراهیم ئەحمەد و‪( ،‬دیــوانــی شێخ‬ ‫نیگارەكانمی ناساند‪".‬‬ ‫پارچە پەیكەر‪.‬‬ ‫سەالم) و (گۆرانییەكانی كوردستان) ی‬ ‫حــەســەن فـــەالح‪ ،‬بكێشی تابلۆی‬ ‫ســاڵــی ‪ ،1951‬دانــیــال قــەســاب و د‪.‬مارف خەزنەدار و‪ ،‬زۆریەكی دیكەی‪،‬‬ ‫(شـــەڕی دەربــەنــدی بــازیــان) ـــە‪ ،‬كە فایق حەسەن و جەواد سەلیم و شاكر دروست كــردووە‪ .‬بەدیع‪ ،‬بە یەكێك لە‬ ‫ســەربــردەی شــەڕی شێخ مەحموودی حەسەن ئال سەعید و مەحمود سەبڕی‪ ،‬دامــەزرێــنــەرانــی هــونــەری شێوەكاریی‬ ‫حەفید لەگەڵ ئینگلیزەكان لە دەربەندی (كۆمەڵەی بەغداد بۆ هونەری نوێگەری) باشووری كوردستان دەژمێردرێت‪.‬‬ ‫بازیان دەگێڕێتەوە‪ .‬ئێستایش بەردێك دادەمەزرێنن‪.‬‬ ‫(جەمال بەختیار)‬ ‫لەو دەربەندەدا هەیە و ناونیشانی (بەردە‬ ‫دانیال قەساب‪ ،‬چەند قوتابییەكی‬ ‫كــارەكــانــی جــەمــال بەختیار ساڵی‬ ‫قارەمانی) وەرگرتووە‪ ،‬بەوەی لە نەوای پێگەیاندووە‪ ،‬كە پاش خۆی بەردەوامییان ‪ 1948‬دەركــەوتــووە‪ .‬لە دامەزرێنەرانی‬ ‫ئــەو ب ــەردەدا شێخ مەحموود بەرگری بە هونەری شێوەكاریی هەولێر داوە‪ ،‬كۆمەڵەی هونەرە جوانەكانی سلێمانیی‬ ‫كـــردووە‪ .‬ئــەم تابلۆیەی‪ ،‬بــووە هۆی لــەوانــە‪ :‬جــەواد ڕەســول ناجی‪ ،‬فوئاد ساڵی ‪ 1957‬ـە‪ .‬لە كۆماری مەهاباد‬ ‫بەناوبانگبوونی و‪ ،‬چەندین جار بە بۆیەی ڕەسول ناجی‪ ،‬جابیر پیرداود‪ .‬بۆیە بە بــەشــداری كــردووە و‪ ،‬قــازی محەممەد‬ ‫جیاواز دروستی كردووەتەوە‪ .‬هەر وەك پێشەنگی هونەری نیگاركێشانی باشووری نازناوی (بەختیار) ی پێ‌ بەخشیوە و‪،‬‬ ‫نیگاری گوندەكانی كوردستانی كێشاوە كوردستان هەژمار دەكرێت‪ ،‬بە تایبەت لە پێی گوتووە‪" :‬ئەم هونەرمەندە كوردە‪،‬‬ ‫و‪ ،‬لە نێو تابلۆكانیدا ئۆتۆمبێل و تراكتۆر شێوازی ئەكادیمیدا‪.‬‬ ‫بەختیارە بــە هــونــەرەكــەی‪ ".‬وێــڕای‬ ‫دەبینرێن‪ .‬هەروەها هەرێنای بۆ هەردوو‬ ‫قۆناغی پەڕینەوە بەرەو ئەكادیمیا‬ ‫ئــەوەی ‪ 1974‬لە شۆڕشی ئەیلوولی‬ ‫بەنداوی دووكان و دەربەندیخان كردووە‬ ‫ناوەڕاستی چلەكانی سەدەی بیست‪ ،‬باشووری كوردستان بەشدار بــووە و‪،‬‬ ‫و‪ ،‬ئەندازیارەكان سەرسامی بوونە‪.‬‬ ‫قۆناغێكی نوێ‌ و گەشەسەندووی مێژووی پاش ساڵێك لەو مێژووە‪ ،‬بەرەو واڵتە‬ ‫هونەری شێوەكاریی باشوری كوردستانە‪ ،‬یەكگرتووەكانی ئەمریكا چووە و‪12 ،‬‬ ‫(دانیال قەساب)‬ ‫چونكە هونەری شێوەكاری لە هەوڵە پێشانگەی نیگاركێشانی لە نیویۆرك‬ ‫ســاڵــی ‪ ،1932‬یــەكــەم نیگارگە سەرەتایییەكانییەوە بۆ قۆناغی زانستی كردووەتەوە‪ .‬پاشان بووە بە سەرۆكی‬ ‫(ســتــۆدیــۆی نیگاركێشان) لــە شــاری پەڕییەوە‪ ،‬ئەوەیش دوای ئەوەی لە ساڵی كۆمەڵەی هونەرە جوانەكانی كورد لە‬ ‫هــەولــێــر‪ ،‬لــە الیـــەن لــیــژنــەی ف ــەن و ‪ 1946‬یەكەم قوتابیی كوردی كەركووك ئەمریكا‪ .‬لە پای كارە هونەرییەكانی‪،‬‬ ‫تەمسیلەوە‪ ،‬لە قوتابخانەی سانەویی لە پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی بەغدا حاكمی ئاستانی نیویۆرك ڕێــزی لێ‬ ‫هەولێر دەكرێتەوە‪ .‬دووەم نیگارگەی وەردەگیرێ‌ و‪ ،‬پاشان قوتابیانی كوردی ناوە و‪ ،‬یارمەتیدەری بووە بۆ خوێندنی‬ ‫شــاری هەولێر‪ ،‬لــە ساڵی ‪ 1934‬دا‪ ،‬شارەكانی دیكەی باشووری كوردستان ئەكادیمی و‪ ،‬توانیویەتی بڕوانامەی دبلۆم‬ ‫شێوەكار دانیال قەساب‪ ،‬الی سینەمای شوێنی پێی ئەو هەڵ دەگرن و‪ ،‬ڕوو لە لە هونەری نیگاركێشان دەستەبەر بكات‪.‬‬ ‫سەاڵحەددین دایمەزراندووە‪ .‬ڕۆڵی دانیال هونەری ئەكادیمی دەكەن‪.‬‬ ‫وەك مامۆستای نیگاركێشان‪ ،‬لە شاری‬ ‫تەنیا لە هەولێردا قەتیس نەبووە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ناشۆی ئاستانی‪ ،‬وانەی لەبارەی نیگاری‬ ‫لە شاری بەغدا و سەرانسەری عێراقدا‪،‬‬ ‫ڕۆژهەاڵتەوە‪ ،‬گوتووەتەوە‪.‬‬ ‫(بەدیع باباجان)‬ ‫ڕۆڵێكی گەورەی گێڕاوە‪.‬‬ ‫جەمال بەختیار‪ ،‬لە هەمبەر سەرەتاكانی‬ ‫لە (بەدیع باباجان) ـــەوە‪ ،‬قۆناغی‬ ‫ســاڵــی ‪ ،1936‬حــوســێــن حــوزنــی خوێندنی ئەكادیمی دەست پێ‌ دەكات‪ ،‬ئالوودەبوونی بە هونەری نیگاركێشان‪،‬‬ ‫موكریانی‪ ،‬عەزیز سەلیم و دانیال قەساب بـــەوەی یــەكــەم قوتابیی كـــوردە‪ ،‬كە گوتوویەتی‪" :‬لە تەمەنی حەوت بۆ هەشت‬

‫ساڵی‪ ،‬لە تابلۆیەكی عیسای پەیامبەرەوە‬ ‫عەشقی نیگار بووم و‪ ،‬بە خەڵوز الساییم‬ ‫كردەوە‪ ".‬هەروەها دەڵێ‌‪" :‬من و خالید‬ ‫سەعید‪ ،‬نیگاری ئافرەتمان دەكێشا‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئافرەتەكان پۆشتە بوون‪،‬‬ ‫كەچی خەڵك بە الماندا دەهاتن و تفیان‬ ‫لێ‌ دەكــردیــن‪ ".‬دەشڵێت‪" :‬وێنەیەكی‬ ‫سەاڵحەددینی ئەییوبی و پێشەوا قازی‬ ‫محەممەد‪-‬م پێكەوە دروســت كردبوو‪.‬‬ ‫مستەفا بارزانی‪ ،‬بە تابلۆكەوە بردمیە‬ ‫الی پێشەوای سەرۆك كۆماری مەهاباد‬ ‫و‪ ،‬ئەویش بڕیاریدا؛ ساڵی دواتر (‪)1947‬‬ ‫لە تەك ژمارەیەك قوتابی بۆ زانكۆی باكۆ‬ ‫بنێردرێم‪".‬‬ ‫(خالید سەعید)‬ ‫‪ ،1950‬ساڵی دەركەوتنی خالید سەعید‬ ‫ـە‪ ،‬كە هەمان ساڵ پێشانگە لە سلێمانی‬ ‫و كــەركــووك و هەولێر دەكــاتــەوە و‪،‬‬ ‫بابەتی بەشێكی زۆری تابلۆكانی ژیانی‬ ‫كــوردەواری بووە و‪ ،‬بەشەكەی دیكەی‬ ‫ژیانی ئەوروپا بووە‪ .‬ئەم هونەرمەندە لە‬ ‫شەقامی مەولەویی سلێمانی نیگارگەی‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫خالید‪ ،‬هونەری شێوەكاری لە ڕیالیزمی‬ ‫فۆتۆیی دەربـــاز دەكـــات‪ ،‬لە پەنجا و‬ ‫شەستەكانی س ــەدەی بیستدا بــەرەو‬ ‫ئاستێكی بڵند تر تەكانی پێ‌ دەدات‪ .‬هەر‬ ‫زوو گەیشتووەتە ئەوروپا و سوودی لە‬ ‫كاڵچەر و هونەری ئەوروپی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لە دروستكردنی پردی نێوان هونەری‬ ‫كوردی و هونەری ئەوروپی دا‪ ،‬بە یەكەم‬ ‫هونەرمەندی كورد هەژمار دەكرێت‪.‬‬ ‫لە ژێر چاودێریی مامۆستا فوئاد ڕەشید‬ ‫بەكر‪ ،‬فێری هونەری شێوەكاری و زمانی‬ ‫ئینگلیزی بووە‪ .‬ساڵی ‪ 1956‬بڕوانامەی‬ ‫دبلۆم لە بەشی نیگاركێشانی پەیمانگەی‬ ‫هــونــەر جوانەكانی بــەغــدا بــە دەســت‬ ‫دەهێنێت‪ .‬ساڵی ‪ 1957‬لە دامەزرێنەرانی‬ ‫كۆمەڵەی هونەرە جوانەكانی سلێمانی‬ ‫بووە‪ .‬ساڵی ‪ 1958‬لەگەاڵ شاندێك بۆ‬ ‫خوێندن دەنێردرێتە ئیتاڵیا و‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 1963‬بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە بەشی‬ ‫سینۆگرافیای كۆلێژی هونەرە جوانەكانی‬ ‫ڕۆمــا بە دەســت دەهێنێ‌ و‪ ،‬بۆ ساڵی‬ ‫دواتر دەگەڕێتەوە بەغدا‪ .‬لە ساڵی ‪1964‬‬ ‫ـــەوە بــۆ م ــاوەی دوو ســاڵ لــە بەشی‬ ‫دیكۆری تەلەڤزیۆنی بەغدا كار دەكات‪.‬‬ ‫دواتر دەنێردرێتە تەلەڤزیۆنی ئەڵمانیای‬ ‫دیموكرات و لە بەشی دیكۆردا كار دەكات‪.‬‬ ‫خالید سەعید‪ ،‬دیدگەیەكی فراوانی‬ ‫هونەرییانەی هەبووە و‪ ،‬لە زۆر پڕۆژەی‬ ‫گەورەی هونەریی بەغدا ڕاوێژی پێ‌ كراوە‪.‬‬ ‫نیگارەكانی بە بۆیەی ڕۆنی و پاستیل و‬ ‫ئاوی كێشاوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە نەتەوەی كورد لە سەرجەم‬ ‫قۆناغە مێژوویییەكان شێوەكاری هەبووە‬ ‫و ڕۆڵی گەورەیان گێڕاوە‪ ،‬وەلێ‌ لەبەر‬ ‫نەبوونی سەروەریی سیاسی و حوكمڕانیی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬داهێنانی هونەرمەندانی كورد‬ ‫لە نێو كولتووری هونەریی نەتەوەكانی‬ ‫دەوروبــەردا توواوەتەوە‪ ،‬بە تایبەت لە‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســتــەوە تا كۆتاییی‬ ‫ســەدەی نــۆزدە لە سایەی حوكمڕانیی‬ ‫ئیسالمدا هونەری كوردی بە یەكجاری‬ ‫لەنێو چووە‪ .‬بەاڵم لە ساڵی ‪ 1900‬ـەوە بە‬ ‫شێوەیەكی خۆڕسكانە دەست پێ‌ دەكات‬ ‫و لە ‪ 1950‬دا دەگاتە ئاستی زانستی و‪،‬‬ ‫ئەو نیو سەدەیە دەبێتە سەرەتایەك بۆ‬ ‫هونەری شێوەكاریی باشووری كوردستان‪.‬‬ ‫ئەگەرچی هاوزەمانی ئەو شێوەكارانەی‬ ‫ئاماژەم بۆ كردوون‪ ،‬شێوەكاری دیكەیش‬ ‫هەبوونە‪ .‬وەلێ‌ ئەمان پێشەنگەكانی ئەو‬ ‫قۆناغەن و‪ ،‬ڕۆڵیان لە پێشخستنی ڕەوتی‬ ‫هونەری شێوەكاریی باشووری كوردستان‬ ‫دا دیارە‪.‬‬ ‫سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە‪:‬‬ ‫ مێژووی هونەری شێوەكاری لە كوردستاندا‪،‬‬‫لە كۆنەوە تا پەنجاكان‪ /‬فەرهاد پیرباڵ‪.‬‬ ‫ كرۆنۆلۆژیای هونەری شێوەكاریی مۆدێرن لە‬‫كوردستانی عێراقدا‪ ،‬ڕۆژنامەی باس‪ ،‬ژمارە ‪،226‬‬ ‫الپەڕە ‪ /2015/2/17 ،20‬فەرهاد پیرباڵ‪.‬‬ ‫ ئەبستراكت ئێكسپرێشنیزم لە نیگاركێشانی‬‫هاوچەرخی كوردستانی باشووردا‪ /‬وەهبی ڕەسول‪.‬‬ ‫ فصول من تأریخ الحركە التشكیلیە فی‬‫العراق‪ /‬شاكر حسن ێ‌ل سعید‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )243‬دوشةممة ‪2015/٤/13‬‬

‫كێشەی كورد لەتەرازووی ئیسالمدا‬ ‫لەوێدا بوون بەدراوسێی هەندێك‬ ‫لە عەجەما ‌ن و فارسەكا ‌ن و‬ ‫زمانی عەرەبیەكەیان گــۆڕاوە‬ ‫بۆ زمانێكی (عەجەمی)‪ .‬دواتر‬ ‫(المسعودی) دەڵێت (هەندێك‬ ‫خەڵك لەو بڕوایەدان كە كورد‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە ســەر ڕەچەڵەكی‬ ‫خێڵی مـــەزەڕی كــوری نــزار و‬ ‫باوكیان ناوی (كرد ئیبن مرد )ە‪.‬‬ ‫كوری سەعسەعەی كوری هەوازن‬ ‫بــووە‪ .‬بــەاڵم لەهەمووی راستتر‬ ‫ئەوەیە كە كوردەكان دەگەرێنەوە‬ ‫سەر رەبیعەی نزار (مروج الذهب‪-‬‬ ‫الپەڕە ‪ 123 ،122‬ج‪.)2‬‬ ‫لەبەر رۆشنایی ئەو بەڵگانەدا‬ ‫ێ شــەرمــانــە‬ ‫(مـــەجـــذوب) زۆر بــ ‌‬ ‫دەڵێت‪( :‬لێرەوە ئێمە ناچارین بڕوا‬ ‫بە عەرەبێتی كوردان بكەین‌و گوێش‬ ‫بەوە نەدەین ئایا دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫خێڵی یەمەنییەكان یان خێڵی مەزەر‪.‬‬ ‫گرنگ ئەوەیە كوردەكان عەرەبن ‌و‬ ‫زمانە عەرەبیەكەیان بەهۆی دراوسێتی‬ ‫كردنی عەجەمەكانەوە لەدەستداوە‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن ئێستا ڕۆڵەكانمان ئەوانەی‬ ‫لەكۆمەڵگای رۆژئاوایی دا گەورە دەبن‬ ‫و زمانە عەرەبییەكەیان لەدەستدەدەن‪.‬‬ ‫هەرچی بانگەشەی رۆژهەاڵتناسەكانیشە‬ ‫گوایە كورد نەتەوەیەكی جیاوازن ئەوە‬ ‫بێگومان هەمووی درۆیــە و بۆ ئەوەیە‬ ‫درز بخەنە جەستەی نەتەوەی عەرەب‌و‬ ‫ئیسالمەوە)‪.‬‬ ‫مــەجــذوب لـــەدرێـــژەی باسەكەیدا‬ ‫دەڵێت‪( :‬من كەچاو هەڵدەهێنم زۆرێك‬ ‫لەباڵوكراوە و چاپەمەنی كەڵەكراو دەبینم‬ ‫كە بەسەر چاپخانەكانی واڵتانی ئیسالمدا‬ ‫ێ ئەوەی ئاماژەیەكیان بۆ‬ ‫دادەبارێت‪ ،‬ب ‌‬

‫سەالح ڕەنجدەر‬ ‫ناونیشانی ئــەم بابەتەم لە بەشی‬ ‫پێنجەمی كتێبی (الطريق السوی الی وحدة‬ ‫المسلمین)ی (محمد مجذوب)ی گەورە‬ ‫نووسەری ئیسالمییەكانەوە وەرگرتووە‪،‬‬ ‫ناوبراو یەكێك بوو لەتیۆریسیتەكانی‬ ‫فەندەمینتالیزم لەجیهانی ئیسالمیدا‬ ‫كە ماوەیەكی زۆری ژیانی لەپاكستا ‌ن‬ ‫و ناوچەكانی تــری خــۆرئــاوای ئاسیا‬ ‫بەسەر بردووەو زۆرێك لەئیسالمییەكانی‬ ‫پاكستان ‌و ئەفغانستا ‌ن و كوردستا ‌ن‬ ‫و عەرەب‪-‬ئەفغانەكان لەژێر كاریگەری‬ ‫بیرو بۆچوونەكانیدا بوو ‌ن و پەیوەندی‬ ‫بەتینیشی لەگەڵ سەركردەكانی حزبە‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستاندا هەبووە‪.‬‬ ‫بەر لەمردنی لەتەمەنی (‪ )85‬ساڵێدا‬ ‫ئەم كتێبەی داناوە و بەشی پێنجەمی‬ ‫كتێبەكەش تــایــبــەتــە بــەقــســەكــردن‬ ‫لەسەر كــورد و كوردستا ‌ن و مێژووە‬ ‫سیاسییەكەی‪ ،‬كــەنــاوی (القضية‬ ‫ێ ناوە‪،‬‬ ‫الكردیة فی میزان االسالم)ی ل ‌‬ ‫لەسەرەتادا نوسەری ئەم كتێبە وەكو‬ ‫زۆربــەی نوسەرە ئیسالمییەكان لەژێر‬ ‫كاریگەری باری شێواوی دەرونیدا؛ دەم‬ ‫دەكوتێ و‬ ‫‌‌‬ ‫لەچەند بابەتێكی گــەورە‬ ‫هەوڵدەدات لەو دەروازەیەوە قسە لەسەر‬ ‫پرسی كورد بكات‪.‬‬ ‫بۆ ئــەو مەبەستەش پێشەكییەكی‬ ‫ێ ســەرو بــەر دەكاتە‬ ‫دوورودرێـــــژ‌و ب ـ ‌‬ ‫دەستپێك كــەتــیــایــدا ڕق ‌و كینەی‬ ‫سەلەفیانەی خــۆی بـــەڕووی دنیای‬ ‫ت و ڕۆشنگەریدا هەڵدەرێژێ‬ ‫مەدەنیە ‌‬ ‫‌‌و هــەمــوو تاوانەكانی دژ بــەمــرۆڤ‪،‬‬ ‫لەسەرەتای بوونەوە بۆ ئێستا‪ ،‬دەخاتە‬ ‫ئەستۆی ئایینەكانی دیك ‌ە و فێرگە‬ ‫جیاجیاكانی هــزر و ڕۆشنبیری ‌و‬ ‫هۆكارەكەشی بە نەگەڕانەوە بۆ ئیسالم‌‬ ‫و سوننەگەرایی دەگەڕێنێتەوە‪.‬‬ ‫مەجذوب كــەدەیــەوێ لە دیدگای‬ ‫ئیسالمی ســەلــەفــیــیــەوە بــەرگــری‬ ‫لــە كــورد بكات ‌و زوڵــ ‌م و ستەمی‬ ‫ێ گوناهە بخاتەڕوو‪ ،‬لە‬ ‫ئەم نەتەوە ب ‌‬ ‫الوازتــریــن ئەڵقەی مێژووی نەتەوەیی‬ ‫كوردەوە دەست پێدەكات كە دەركەوتنی‬ ‫سەاڵحەدینی ئەیوبیە‪ ،‬وەكو سونبولێك‬ ‫بۆ ئیسالمخوازیی كــوردان ‌و ڕۆڵیان‬ ‫لەپارێزگاریكردن ‌و گەشەپێدانی ئیسالم‬ ‫دەیخاتەڕوو‪ ،‬بەاڵم سەیرەكە لەوەدایە‬ ‫(مەجذوب) وەكو هەر سوننەگەرایەكی‬ ‫تر هەر زوو ئەو سەروەریە ئیسالمییەش‬ ‫ڕەوانابینێ و گومان دەخاتە‬ ‫‌‌‬ ‫بەكورد‬ ‫ســەر نــاســنــامــەی نــەتــەوەیــی خــودی‬ ‫ێ بۆ مەبەستی‬ ‫سەاڵحەدین‌و لێرە و لەو ‌‬ ‫گەڕاندنەوەی ڕەچەڵەكی سەالحەدینی‬ ‫ئەیوبی بــۆ ڕەگـــەزی عــەرەبــی دۆزە‬ ‫دۆزە دەكــات‪ .‬لەسەرەتادا بــەزاراوەی‬ ‫(سەاڵحەدینی كوردی) دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫دوای تاوتوێكردنێكی زۆر بەپشت بەستن‬ ‫بە چەند سەرچاوەیەكی ئیسالمی‪ ،‬ئەو‬ ‫تاكە سونبولەی دڵسۆزی كوردیش بۆ‬ ‫ئیسالم تەعریب دەكات ‌و لەزاری ئیبن‬ ‫خەلەكانی نوسەری كتێبی (وفیات‬ ‫ێ سەاڵحەدینی ئەیوبی‬ ‫االعیان)ەوە دەڵ ‌‬ ‫عەرەب بووە و بەڕەچەڵەك دەگەڕێتەوە‬ ‫سەر خێڵی (مــەزەڕی قەیسی عەیالن‌)‬ ‫و لەكۆتایشدا دەچنەوە سەر (عدنان)‪،‬‬ ‫هەروەها علی كوڕی ئەحمەد ناودارێكی‬ ‫عــەرەبــە و یەكێك بــووە لەباپیرانی‬ ‫سەاڵحەدینی ئەیوبی كــە (متنبی)‬ ‫شاعیر لە هۆنراوەیەكدا وەسف‌و سەنای‬ ‫دەكات‌و دەڵێ‌‪:‬‬ ‫شــــرف الـــجـــو بــالــغــبــار اژا سا‬ ‫رعلی بن احمد القحقاح‬ ‫دواتر درێژە بەم باسە دەدا و ڕەچەڵەكی‬ ‫دەباتەوە سەر (حارسەی كوری عەوف)‬ ‫كە لەگەڵ (هــەرەم كــوری سینان) دا‬ ‫ناوبژیوانی سەرەكی كوژاندنەوەی ئاگری‬ ‫شەڕی نێوان هەردوو خێڵی بەناوبانگی‬

‫عـــەرەب‬ ‫(عەبس‌و زوبیانی) بــوون‪ ،‬ئەم شەڕە‬ ‫كە بەر لەهاتنی ئیسالم سااڵنێكی زۆری‬ ‫خایاند و خوێنێكی زۆری تیادا ڕژاوەو‬ ‫(زوهیری كوری ئەبو سولما)ی شاعیری‬ ‫گەورەی سەردەمی جاهیلی لەپای ئەم‬ ‫ناوبژیوانیەی (هەرەم) دا بەناوبانگترین‬ ‫شیعری خۆی نوسیوە كە تیایدا دەڵێ‌‪:‬‬ ‫علی مكثریهم حق من یعتریهم‬ ‫وعند القلیلین السماحە والنژل‬ ‫ناوەستێ‬ ‫‌‌‬ ‫بــەاڵم (مــەجــذوب) لێرەدا‬ ‫و بۆ چەواشەكردنی زیاتری خوێنەر‬ ‫دەســـت وەردەداتـــــە ســاغــكــردنــەوەی‬ ‫مێژووی كــورد و هــەوڵــدەدات بەناوی‬ ‫بەرگریكردنی ئیسالمییانە لەم نەتەوەیە‬ ‫و ڕاكێشانی ســۆزی عــەرەب ‌و ئیسالم‬ ‫ێ‬ ‫بەالی مەینەتیەكانیدا هەرچی دەتوان ‌‬ ‫مــێــژووەكــەی بشێوێنێ‌‪ ،‬لــەم ڕووەوە‬ ‫بەپرسیارێك دەستپێدەكات‌و دەڵێت‪:‬‬

‫ئەو داماوانە (مەبەستی كوردە) تێدابێت‬ ‫كە لوتكەی كارەساتەكانی ناو جەستەی‬ ‫ئــۆمــەتــی ئــیــســام لـــەم ســـەردەمـــەدا‬ ‫دەنوێنن)‪ .‬بۆیە بە الی (مــەجــذوب)‬ ‫ەوە كوردەكان دووچاری هەڵەی گەورە‬ ‫كراون ‌و بەناچاری پەنایان بۆ شۆڕشی‬ ‫نــەتــەوەخــوازی بــردووە و كەوتوونەتە‬ ‫ژێـــر كــاریــگــەریــی مــاركــســیــیــەكــا ‌ن و‬ ‫ناسیونالیستیەكانەوە و تووشی خەڵەتا ‌ن‬ ‫و سەرلێشیوان هاتوون‪.‬‬ ‫ئینجا درێژە بەم بابەتە دەداو دەڵێت‌‪:‬‬ ‫(ئێستا بەدەنگ بانگەوازی ئیسالم)‬ ‫ەوە هاتوون ‌و شوێنی سروشتی خۆیان‬ ‫لە قـــەوارەی نــەتــەوەدا گــرتــووەتــەوە‪.‬‬ ‫دیارترین سیمای ئەم واقیعە تازەیەش‬ ‫ئەو كۆنگرە ئیسالمییەیە كە لەبەرواری‬ ‫(‪)1410/25/23‬ی كۆچی لــە شــاری‬ ‫(كــۆڵــون)ی ئەڵمانیا لەژێر دروشمی‬ ‫(كۆنگرەی ئیسالمی یەكەم دەربــارەی‬ ‫كێشەی كــورد لەدیدی ئیسالمیەوە)‪،‬‬ ‫بەستراو لەراسپاردەكانیدا جەختی لەسەر‬ ‫چارەسەری ئیسالمیانە بۆ كێشەی كورد‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا پێویستە ئــەوە بڵێین‬ ‫نوسەری كتێبی (الطریق السوی الی‬ ‫وحــدة المسلمین) تەنیا یەكێكە لەو‬ ‫نــوســەرە عــەرەبــانــەی كــە چــاویــان بە‬ ‫مێژووی كورد و نەتەوەكانی دراوسێیاند‌ا‬ ‫ت و هەرچی‬ ‫و بە تایبەتیش كورد هەڵنایە ‌‬ ‫پێیان بكرێت هەوڵدەدەن حاشا لەبوونی‬ ‫ڕەگەزەكانی دی بكەن‪ ،‬بەتایبەتی الی‬ ‫عەرەبە سوننەگەراكان‪ ،‬ئەمەش لەوەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت كەخودی بزوتنەوەی‬ ‫سوننەگەرایی عەرەبی لە بزوتنەوەیەكی‬ ‫شۆڤێنی كۆنەپەرست زیاتر شتێكی دی‬ ‫نییە‪.‬‬

‫(ئـــــەم‬ ‫ملیۆنەها كەسەی لە ئومەتی موحەمەدن شا عیر ێكی‬ ‫دەبێ‌ ك ‌‬ ‫ێ بن؟) هەر بۆ خۆشی لەوەاڵمی عەرەب دەكاتە پاساو كەناویشی نابات‬ ‫ئــەم پــرســیــارەدا دەڵــێــت‪« :‬زۆریــنــەی ‌و تیایدا دەڵێت‪:‬‬ ‫مــێــژوونــوســانــی عـــەرەب لــەســەر ئەو‬ ‫لعمرك ما ااڵكراد أبنا‌و فارس ‬ ‫ڕایـــە كــۆكــن كــە ڕەچــەڵــەكــەی كــورد‬ ‫ولكنه كرد بن عمرو بن عامر‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە ســەر عـــەرەب‪ .‬هەرچی‬ ‫واتە‪ :‬بەگیانی تۆ كوردان ڕۆڵەی واڵتی‬ ‫ڕۆژهەاڵتناسەكانیشە تائێستا ڕایەكی فارس نین‪ ،‬بەڵكو دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫یەكگرتویان لەسەر ڕەچەڵەكی كورد ال كردی كوری عەمری عامر ‪.‬‬ ‫گەاڵڵە نەبووە»‪ ،‬ئیدی لێرە بــەدواوە‬ ‫ێ‬ ‫م ــەج ــذوب بــەمــەشــەوە نــاوەســت ـ ‌‬ ‫(مەجذوب) بەڵگە الوازە مێژووییەكان پەنادەباتە بەر كتێبی (مروج الذهب)‬ ‫بۆ گەڕاندنەوەی ڕەچەڵەكی كــورد بۆ كە بەناوبانگترین مێژوونووسی ئیسالم‬ ‫سەر عەرەب كۆدەكاتەوە و دەستدەكات نوسیویەتی‪ ،‬لەم كتێبەدا (المسعودی)‬ ‫بەتاوتوێكردنیان‪ .‬لەم ڕووەوە ئاماژە دەڵێت‪( :‬سەبارەت بەرەگەزی كوردان‬ ‫بەوتەكەی (ابــن عبدالبر) دەكــات كە لەخستنەڕووی ڕاستیەكاندا خەڵك‬ ‫دەڵێت‪( :‬بەشێك لەكوردان عەرەبن‪ ،‬ناكۆكن‪ ،‬هەندێك دەڵێن دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫بەتایبەتیش كوردانی نیشتەجێی واڵتی ڕەبیعەی كوری نزار و بەهۆی شەڕەوە‬ ‫شام‪ .‬هەر لەم بارەیەشەوە دێڕە شیعرێكی ڕوویان لەچیاكان ‌و دۆڵەكان كردووە و‬

‫نوسەری كتێبی (الطریق السوی الی وحدة المسلمین) تەنیا یەكێكە لەو نوسەرە‬ ‫عەرەبانەی كە چاویان بە مێژووی كورد و نەتەوەكانی دراوسێیاند‌ا و بە تایبەتیش‬ ‫ت و هەرچی پێیان بكرێت هەوڵدەدەن حاشا لەبوونی ڕەگەزەكانی‬ ‫كورد هەڵنایە ‌‬ ‫دی بكەن‪ ،‬بەتایبەتی الی عەرەبە سوننەگەراكان‪ ،‬ئەمەش لەوەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت كەخودی بزوتنەوەی سوننەگەرایی عەرەبی لە بزوتنەوەیەكی شۆڤێنی‬ ‫كۆنەپەرست زیاتر شتێكی دی نییە‬