512

‫رەوشی میدیای كوردی‬ ‫دوای ‪ 117‬ساڵ‬ ‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫ئامانجی یەكێتی لەگەڕاندنەوەی‬ ‫دەستور بۆ پارلەمان هاتەدی‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬یەكێتی نەیهێشت دەستور بە كەموكورتییەوە بخرێتە راپرسییەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئەو ئامانجەی كە یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆ گەڕاندنەوەی دەستور‬ ‫بــۆ پــارلــەمــان لــە رێــكــەوتــنــی ‪30‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪ 2013‬ویستی‪ ،‬هاتەدی‌و‬ ‫ئێستا بــە كـــردارەكـــی دەســتــور لە‬ ‫پارلەماندایەو لیژنەیەكی ‪ 21‬كەسیشی‬ ‫بۆ دروستدەكرێت‪ ،‬تاوەكو مەسەلەی‬ ‫هــەمــواركــردنــەوەو ســازانــی نیشتمانی‬ ‫لەسەری بهێنرێتە دی‪ .‬الی خۆشیەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەڵێت " یەكێتی نەیهێشت‬ ‫دەستور بە كەموكورتییەوە بخرێتە‬ ‫راپرسییەوە"‪.‬‬ ‫رێـــواز فــایــەق ئەندامی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لــە ‪30‬ی نیسانی ‪ 2013‬لەبەرامبەر‬

‫دریــژكــردنــەوەی مــاوەی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬یەكێتی داوایكرد‬ ‫دەستور بگەڕێتەوە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ێ كرد و‬ ‫یەكێتی ئەو خاڵەی جێبەج ‌‬ ‫ڕێگەی نەدا دەستور بە كەموكورتییەوە‬ ‫بخرێتە راپرسی و پرسەكەی هێنایەوە‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪.‬‬ ‫لەبارەی دەستبەكاربوونی لیژنە ‪21‬‬ ‫كەسییەكەی پێداچوونەوەی دەستور ئەو‬ ‫پارلەمانتارە وتی" پارلەمانی كوردستان‬ ‫بڕیارەكەی دەركــردووە و نێردراوە بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬بۆیە تا سەرۆكی‬ ‫هەرێم ئیمزا لەسەر بڕیارەكە نەكات‬ ‫ئەو لیژنەیە ناتوانن دەست بەكاربن و‬ ‫پارلەمان ڕێ و شوێنی دیكە بگرێتە‬ ‫بەر"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪4‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫بەرپرسانی كۆمەڵ‌و ئەمیرەكەیان سورن‬ ‫كورد چاوەڕوانی لەسەر رێزنەگرتن لە (ئەی رەقیب)‬

‫چی دەكات؟‬

‫‪2‬‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬دەبێ بە یاسا لێپرسینەوە لەكۆمەڵی ئیسالمی بكرێت‬

‫‪3‬‬

‫دەستی حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫لە خوێندنگە ئیسالمیەكان دوردەخرێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای وتوێژی نێوان وەزارەتەكانی پــەروەردەو‬ ‫ئــەوقــاف‌و خوێندنی بــااڵ‌و رۆشنبیری‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران بڕیاری گواستنەوەی خوێندنگە ئیسالمییەكانی‬ ‫سەر بە وەزارەتی ئەوقافی بۆ وەزارەتەكانی پەروەردەو‬

‫خوێندنی بااڵ دەركرد‪ ،‬شارەزایانی كاروباری ئاینیش‬ ‫ئەم بڕیارە بە كارێكی ئیجابی وەسفدەكەن‪ ،‬هاوكات‬ ‫جەختیش لەوەدەكەنەوە كە ئەم خوێندنگە ئاینیانە‬ ‫پێویستیان بەگۆڕانكاری دیكە هەیە‪ ،‬لەوانە گۆڕینی‬ ‫پرۆگرامەكانی خوێندنیان‌و دورخستنەوەیان لەبیری‬ ‫تەكفیری‌و سەلەفیەت‪ .‬هاوكات بەڕێوەبەری راگەیاندنی‬

‫روكەشگەرایی‬ ‫لە ئەتەكێتی‬ ‫ئیسالمگەرایانی‬ ‫كوردیدا‬ ‫توانا ئەكرەم‬

‫وەزارەتـــی ئــەوقــاف‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫گواستنەوەی ئەم خوێندنگایانە بۆ سەر وەزارەتــی‬ ‫پەروەردەو خوێندنی بااڵ‪ ،‬دورخستنەوەی ئایدیۆلۆژیەتی‬ ‫ئیسالمییەكانە لەو خوێندنگایانە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪5‬دا دەخوێننەوە‬

‫نووسەری‬ ‫"تەپڵی تەنەکە"‬ ‫ماڵئاوایی لێ کردین‬

‫دەیڤید هارڤەی فەیلەسوفی ئەمەریكی‪:‬‬

‫پێویستە بەرگریی‬ ‫لە ئەزمونی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بكرێت‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫كورد چاوەڕوانی چی دەكات؟‬

‫پرۆفیسۆرێكی ئەمەریكی‪:‬‬ ‫كورد ناتوانێت بەمزوانە دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت بەاڵم تابێت دەسەاڵتیان فراوان دەبێت‬ ‫(جۆست هیڵترمان) كرا‪ ،‬كە بەرێوەبەری‬ ‫پرۆگرامسازی رۆژهەاڵتی ناوەراست‌و باكوری‬ ‫ئەفەریقایە بۆ قەیرانە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫لەوەاڵمدا ووتی‪ :‬پێش دەركەوتنی داعش‪،‬‬ ‫كورد كۆنتڕۆڵی ناوچەكانی خۆیان كردبو‪،‬‬ ‫بەو ناوچانەشەوە كەپێی دەوترێت ناوچە‬ ‫جێناكۆكەكان‪ .‬دەشڵێت‪ :‬هەتا ئێستاش‬ ‫داعش تەنها لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان‬ ‫روبەرویان دەبێتەوە‪ ،‬ئەوەش ئەو ناوچانەن‬ ‫كــەزۆربــەی هــەرە زۆری شــەڕەكــەی تێدا‬ ‫ئەنجام دەدرێــــت‪ ،‬بەشێوەكی گشتی‬ ‫هەلێكی باش بو بۆ كورد رەخسا‪ ،‬زەوییان‬ ‫دەســتــكــەوتــەوە‪ ،‬بەتایبەتی كــەركــوك‪،‬‬ ‫كێڵگەی نەوتیان دەســت كــەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاسایش‌و ئارامییان دەست نەكەوت‪.‬‬

‫‪:BBC‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫پــاش تێپەڕبونی ‪ 100‬ســاڵ بەسەر‬ ‫روداوەكــانــی جەنگی جیهانی یەكەم‌و‬ ‫گۆڕینی جوگرافیای سیاسی رۆژهەاڵتی‬ ‫نـــاوەڕاســـت‌و دابــەشــكــردنــی دەوڵــەتــی‬ ‫عوسمانی بەسەر براوەكانی ئەو جەنگەو‬ ‫لەنێوانیشیدا لەتكردنی كوردستان بەسەر‬ ‫چوار دەوڵەتدا‪ ،‬ئێستایش لەپەراوێزی‬ ‫روداو و گۆڕانكارییە سیاسییەكانی‬ ‫واڵتانی عەرەبی‌و جەنگی تێرۆر‌و داعش‪،‬‬ ‫بەرێوەبەری پرۆگرامسازی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست پێیوایە كە ئێستا كورد هیچ‬ ‫هەلێكی واقعییان لەبەردەمدا نییە بۆ‬ ‫راگەیاندنی دەوڵــەتــی سەربەخۆ‪ ،‬ئەو‬ ‫دابەشكارییە دەوڵەتییەی لەنێوانیاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬وایكردوە كە هێزە ئیقلیمییەكانی تر‬ ‫یاری بەچارەنوسیان بكات‪ .‬پرۆفیسۆرێكی‬ ‫ئەمەریكیش دەڵێت‪ :‬كورد ناتوانێت بەم‬ ‫زوانە دەوڵەتی سەربەخۆیی رابگەینێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم تابێت دەسەاڵتیان زیاتر فــراوان‬ ‫دەبێت‌و كۆنتڕۆلی زیاتری زەوییەكان‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫هەل بۆ كورد‪ ..‬مەترسی بۆ كورد‬ ‫ئێستا داعش سنورەكانی نێوان عیراق‌و‬ ‫سوریای هەڕەشەچن كردوە‪ ،‬ئەو سنورەی‬ ‫دەوڵــەتــە داگیركارو سەركەوتوەكانی‬ ‫جەنگی جیهانی یەكەم كێشایان‌و بەشێكی‬ ‫گەورەشیان لــەو زەوی‌و زارە بــرد كە‬ ‫خاوەنەكەی پێشتری دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫بو‪.‬‬ ‫بــەنــســبــەت كـــــورد‪ ،‬كـــە ســنــورە‬ ‫هــەرەگــەورەكــەیــان بــەعــیــراق‪ ،‬سوریا‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬ئێرانەوەیە‪ ،‬سەروەختی ئەم‬ ‫شەڕەی داعش بەرۆكی گرتون لەالیەك‬ ‫زۆر پڕمەترسییەو لەالیەكی دیكەیشەوە‬ ‫كاتەكە هەلێكی گەورەیە بۆ ئەوان‪.‬‬

‫هێنری پاركی‪:‬‬

‫ئامادەگی بەهێزی كورد لەناوچە ناكۆكی لەسەرەكان‪،‬‬ ‫وادەكات هەڵوێستیان لەبەرامبەر بەغدادیش بەهێزبێت‬ ‫بیرۆكەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی‬ ‫رەتــكــردنــەوە بـــەدوای رەتــكــردنــەوەی‬ ‫بەسەرداهات‪.‬‬

‫كــورد لەالیەك ئەمەریكاو لەالیەكی‬ ‫دیــكــەیــشــەوە فــڕۆكــە جەنگییەكانی‬ ‫هاوپەیمانان پشتیوانییان دەك ــات‪،‬‬ ‫توانیشیان (كۆبانێ) لەداعش پاكبكەنەوە‬ ‫كە رەمزێكی گرنگی ئەوان بو‪.‬‬ ‫كورد‪ ..‬چوارەم گەورەی بێدەوڵەت‬ ‫رەنگە تێبینییەكی بچوكی جەنگی‬ ‫جەنگی جیهانی یەكەم كارێكی وایكرد‬ ‫جیهانی یەكەم ئەوەبوبێت كە پەیمانی كە كە نەخشەی سیاسی‌و جوگرافیای‬ ‫(سیڤەر)‪ ،‬شێوەیەكی رەسمی بەزەوییە سیاسی ناوچەكەی لەت‌و پەت كردو كوردی‬ ‫دابەشكراوەكانی دەوڵــەتــی عوسمانی بەسەر چەند دەوڵەتێكدا دابەشكرد‪.‬‬ ‫ببەخشێت‌و ب ــەالی كــەمــەوە ئــەگــەری‬ ‫لــەپــاش روخ ــان ــی ســــەدام حسێن‌و‬ ‫دروستبوونی دەوڵەتی كوردی بەدوادابێت‪ .‬بەدەستهێنانی شێوە حوكمێكی زاتی‪،‬‬ ‫بــەاڵم روداوە سیاسییەكانی پاش ئەو پێدەچو نزیكترین ئەگەر بەدەستهێنانی‬ ‫پەیماننامەیە‪ ،‬بەدبەختی بۆ كورد هێناو ئەو ئامانجە بوبێت (ئامانجی دامەزراندنی‬

‫دەوڵەتێك بۆ كورد)‬ ‫زیاتر ‪ 25‬بۆ ‪ 35‬ملیۆن هاونیشتمانی‬ ‫كــــوردی بــەســەر چــەنــد دەوڵــەتــێــكــدا‬ ‫دابەشكراون‪ ،‬لەوانەش توركیا‪ ،‬عیراق‪،‬‬ ‫سوریا‪ ،‬ئێران ئەرمینیا‪ .‬كورد چواریەك‬ ‫(یەك لەسەر چوار)ی گەورەترین نەتەوەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست پێكدەهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز دەوڵەتێكیان پێ رەوا نەبینراوە‪.‬‬ ‫زەوی دەستكەوت‌و ئارامی لەدەستدا‬ ‫بــۆ كـــورد چــی دەگــەیــەنــێــت ئــەگــەر‬ ‫داعــش زاڵــبــێـت‌و حكومەتە شیعەكەی‬ ‫عیراقیش الوازبــێــت؟ ئــەم پرسیار لە‬

‫كورد لەجێناكۆكەكان بەهێزتر دەبێت‬ ‫هیڵتەر مان دەشڵێت‪ :‬شەڕ لەو ناوچانە‬ ‫نەخۆشییەكی درێژخایەن بــەدوای خۆیدا‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬چونكە ئــەو دانیشتوانەی‬ ‫كــورد نیین‪ ،‬قبوڵی ئــەوە ناكەن كورد‬ ‫حوكمدارییان بكات‪.‬‬ ‫(هێنری پاركی) مامۆستای زانكۆی‬ ‫(لیهای) لە ئەمەریكاو پسپۆڕی پەیوەندییە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬هاوكات سەردانكاری‬ ‫بەردەوامی ناوچەكە‪ ،‬پێیوایە لەماوەیەكی‬ ‫كورتدا داعــش وادەكـــات كــورد لەناوچە‬ ‫جــێــنــاكــۆكــەكــان بــەشــێــوەیــەكــی بەهێز‬ ‫ئامادەگییان هەبێت‪.‬‬ ‫دەشڵێت‪ :‬ئــامــادەگــی بەهێزی كــورد‬ ‫لەوناوچانە‪ ،‬وادەكات كە هەڵوێستیشیان‬ ‫لــەبــەرامــبــەر بــەغــداد بەهێزبێت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫الوازبــونــی حكومەتی عیراقیش بەسوود‬ ‫نییە بۆ كورد‪ ،‬بەتایبەتی لەروی ئابوریی‌و‬ ‫ناجێگیربونی بارودۆخی سیاسییەوە‪.‬‬ ‫كەی وا سەیردەكرێ عیراقی نیین!‬ ‫كورد لەناوچەیەكی داخراوی وشكانی‬ ‫بێ ئاو و دەریادایە‪ ،‬ناجێگیری دۆخی‬

‫ســیــاســی كــاریــگــەری خـــراپ لــەســەر‬ ‫وەبەرهێنان‌و پەیوەندییە بازرگانییەكان‌و‬ ‫وەبــەرهــێــنــانــی نــــەوت‌و هێڵەكانی‬ ‫گــواســتــنــەوەی نـــەوت‌و غــاز دەكـــات‪.‬‬ ‫دەشڵێت‪ :‬كــورد ناتوانێت بــەم زوانــە‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆیی رابگەینێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تابێت دەسەاڵتیان زیاتر فراوان دەبێت‌و‬ ‫كۆنتڕۆلی زیاتری زەوییەكان دەكەن‪.‬‬ ‫ئەو پرۆفیسۆرە رونیشی دەكاتەوە‬ ‫كە ناكرێت لەجوگرافیاو دراوسێكانت‬ ‫رابكەیت‌و دراوسێكانی عیراق رۆڵی خراپ‬ ‫لەقەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی عیراقدا‬ ‫دەگــێــڕن‪ ،‬كــورد ناتوانێت تەحەمولی‬ ‫ئەوەبكات كە بەو چاوەوە سەیربكرێت‬ ‫كە هۆكارە بۆ دابەشبونی عیراق‪ ،‬ئەوان‬ ‫سەربەخۆیی بەدەست دەهێنن كاتێك كە‬ ‫چواردەوەرەكەیان بەو چاوەوە سەریان‬ ‫بكات كە عیراقی نیین‪.‬‬ ‫یاری بەو چارەنوسە دەكەن‬ ‫پاركی دەڵێت‪ :‬باشترین شتێك بۆ‬ ‫كورد كە بیكات ئەوەیە كە یەكگرتوبن‌و‬ ‫بــەتــایــبــەت لــەونــاوچــانــەی نــاونــراوە‬ ‫جێناكۆكەكان‪ ،‬بشتوانن فرسەت لەو‬ ‫پەشێوییەی ئێستا بهێنن بۆ گرێبەستی‬ ‫نوێ لەگەڵ چەند واڵتێكدا بەتایبەت‬ ‫لەكەرتی وەبەرهێنانی نەوت‪.‬‬ ‫جۆست هیڵتەرمان سەبارەت كات‌و‬ ‫ساتی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی‌و ئەو‬ ‫خەونە لەمێژینەیەی كوردیش دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەم خەونە بوونی هەیەو بەردەوامیش‬ ‫بوونی دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەم دۆخەی ئێستا‬ ‫بــۆ چەند كاتێك درێـــژە دەكێشێت‪،‬‬ ‫چونكە ئێستا هیچ هەلێكی واقعییان‬ ‫لەبەردەمدا نییە بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی‬ ‫سەربەخۆ‪ ،‬ئەو دابەشكارییە دەوڵەتییەی‬ ‫لەنێوانیاندا هەیە‪ ،‬وایكردوە كە هێزە‬ ‫ئیقلیمییەكانی تر یاری بەچارەنوسیان‬ ‫بكات‪.‬‬

‫هەرەسێكی دیكەی سوپای عیراق‬

‫ئەو ناوچانەی سوپای عیراق لە ‪ 6‬مانگدا رزگاریی كردن‬ ‫داعش لە هەفتەیەكدا گرتنیەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫داعــش تــۆڵــەی تكریت لــەرومــادی‌و‬ ‫فــەلــوجــە دەكـــاتـــەوەو ســوپــای عیراق‬ ‫ب ــەت ــەواوی تێكدەشكێنێت لــەمــاوەی‬ ‫هەفتەیەكدا ‪ 78‬خۆكوژ بەئۆتۆمبێلەوە‬ ‫بەبەرەكانی سوپای عیراق دەتەقێنێتەوەو‬ ‫دوبارە ورە بەرزییەكەی سوپای عیراقی‬ ‫داتەپاندو لەماوەی ‪ 48‬سەعاتدا توانی‬ ‫شاری رومــادی‌و بەغدادیەو ئەلجەزیرەو‬ ‫ئیبراهیم حەسەن‌و ئەلصوفیە لەپارێزگای‬ ‫ئەنبار كۆنترۆڵ بكەنەوە‪ ،‬هەر چەندە‬ ‫فیرقەی ئاڵتونی (الذهبی) فریا رێگای‬ ‫رومادی – بەغدا كەوت‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫شەڕ لەناو شــاری رومــادی كە ناوەندی‬ ‫پارێزگای ئەنبارە بــەردەوامــەو هــەزاران‬ ‫هــاواڵتــی شــارەكــەش ئــــاوارەی بەغداو‬ ‫كەربەالو كەركوك‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫بون‌و وەكو ئاوارەكانیش دەڵێن داعش‬ ‫تۆڵەی هاوكارییان لەگەڵ حكومەتی عیراق‬ ‫لێدەكاتەوەو بڕیاری قەتلوعامی خەڵكی‬ ‫ئەنباری داوە بەتایبەت ئەو عەشایرانەی‬ ‫هــاوكــاری ســوپــای عــیــراق بــون كاتێك‬ ‫شكستی داعش لەتكریت راگەیەندرا‪.‬‬ ‫شارەزاییەكی بواری سەربازی لەوەزارەتی‬ ‫بەرگری عیراق‪ ،‬كە نەیویستوە ناوی خۆی‬

‫ئاشكرا بكات بەمیدیا جیهانییەكانی‬ ‫راگەیاندوە كە داعــش راستە الوازبــوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەئێستادا هەمو هێزو توانای خۆی‬ ‫لەئەنبار بەكاردێنێت‌و توانیویەتی جارێكی‬ ‫تر هەڕەشە بۆ سەر بەغدادی پایتەخت‬ ‫دروست بكات‌و بەرپرسە سەربازییەكانی‬ ‫عیراق‌و حەشدی شەعبی‌و عەشایەرەكانی‬ ‫ناوچەكەش توشی شۆك بون بەو هێزو‬ ‫توانایەی كە داعش هەروا ماویەتی‪.‬‬ ‫ئــەم شـــارەزا سەربازییە‪ ،‬وتیشی‪:‬‬ ‫لەئێستادا مۆڵەت‌و وەجبەی سەربازی‬ ‫هەڵوەشاوەتەوەو هەمو سوپای عیراق‬ ‫لەئینزار دایــە‪ ،‬بەتایبەت بۆ پارێزگاری‬ ‫كردن لەشاری بەغداد‪.‬‬ ‫لەالیەكی تــرەوە ئــاوارەیــەكــی زۆری‬ ‫دەستی داعش بەنیازی گەڕانەوەبون بۆ‬ ‫ســەر مــاڵ‌و حاڵی خۆیان لەشارەكانی‬ ‫پارێزگای ئەنبار‪ ،‬كەچی لێشاوی خێزان‌و‬ ‫هاواڵتیانی تریش بۆ شارەكانی بەغداو‬ ‫كەركوك‌و كەربەالو هەرێمی كوردستان‬ ‫دەستی پێكرد‪ ،‬كە لێشاوەكەش بەردەوامەو‬ ‫بەوتەی بەرپرسانی شاری بەغداد تەنیا‬ ‫بۆ ئەو شارە زیاتر لە‪ 15‬هــەزار خێزان‬ ‫ئاوارەبونەو ژمارەشیان لەزیادبونە‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی كە زیاتر لەپێنج هەزاریش‬

‫پارلەمانتارێكی‬ ‫عیراق‪:‬‬ ‫بەراستی سوپایەكی‬ ‫بێ‌ ورەو بێ‌‬ ‫متمانەمان هەیە‬

‫بەرەو شاری كەربەالو ژمارەیەكی تریشیان‬ ‫بەرەو شاری كەركوك‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫هاتون‪.‬‬ ‫پــارلــەمــانــتــار مــحــەمــەد عــوبــێــدی‬ ‫لەكوتلەی (جبهة الحراك)‪ ،‬وتی‪ :‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی ئێمەو بەبڕیاری خودی‬

‫ئەبوبەكر بــەغــدادی زیاتر لــە‪ 10‬هــەزار‬ ‫چەكداری داعش لەسوریاوە هێنراونەتە‬ ‫عیراقەوە بۆ بەرگری لەئەنبارو موسڵ‪.‬‬ ‫ئەم پەرلەمانتارە راشكاوانەش بۆ میدیا‬ ‫عیراقییەكان وتی‪ :‬بەداخەوە ئەو شوێن‌و‬ ‫ناوچانەی كە سوپای عیراق لەماوەی ‪6‬‬

‫مانگی رابردو توانیبوی رزگارییان بكاتەوە‬ ‫لەپارێزگای ئەنبار‪ ،‬داعش لەماوەی تەنیا‬ ‫هەفتەیەكدا توانی هەموی داگیربكاتەوە‪،‬‬ ‫بــەراســتــی ســوپــایــەكــی ب ـێ‌ ورەو بێ‌‬ ‫متمانەمان هەیە‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە پارێزگاری ئەنبار‪ ،‬داوای‬

‫دەستوردانی خێرای لەسوپای ئەمەریكا‬ ‫كرد كە بەفڕۆكە بەرگری لەشارەكە بكات‪،‬‬ ‫چونكە لەئێستادا رەوشێكی كارەستبار‬ ‫لــەشــارەكــە رودەدات‌و داعــش چەندین‬ ‫تاوان‌و قەسابخانەیان دەرهەق بەهاواڵتیان‬ ‫ئەنجامداوە كە تا ئێستا وێنەی نەبوە‪.‬‬ ‫سوهەیب ئەلروای وتیشی‪ :‬ئەو كارو‬ ‫هــێــزەی داعـــش ئێستا هــەیــەتــی نەك‬ ‫هەر مەترسییە بۆسەر بەغداد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەڕەشەیەكی راستەوخۆشە بۆ سەر‬ ‫ئوردن‌و سعودیە چونكە لەسنوری ئەوانیش‬ ‫نزیك دەبنەوە‪ ،‬بۆیە تا كارلەكارنەترازاوە‬ ‫بــا ئەمەریكا فڕۆكەكانی بنێرێت بۆ‬ ‫بۆردومانی داعش‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫بەرپرسانی كۆمەڵ‌و ئەمیرەكەیان سورن لەسەر‬ ‫رێزنەگرتن لە سرودی (ئەی رەقیب)‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬دەبێ بەگوێرەی یاسا لێپرسینەوە لەكۆمەڵی ئیسالمی بكرێت‬ ‫چاودێر– تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی رۆژی ‪14‬ی نیسان‪ ،‬لە(‪)27‬‬ ‫مین مەراسیمی ساڵیادی ئەنفال‪ ،‬عەلی‬ ‫باپیری ئەمیری كۆمەڵ‌و بەرپرسانی دیكەی‬ ‫بەشداربوی ئەو حزبە‪ ،‬وەك میوانانی تری‬ ‫بۆنەكە‪ ،‬لەبەر سرودی نیشتیمانیی (ئەی‬ ‫رەقیب) هەڵنەستانەوە‪ .‬دواتریش عەلی باپیر‬ ‫سوربونی خۆی لەسەر بۆچونەكانی لەسەر‬ ‫سرودی (ئەی رەقیب) دوپاتكردەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫روبــەڕوی رەخنەیەكی زۆری كردنەوە‪ ،‬كە‬ ‫چۆن دەكرێت حزبێكی سیاسی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان كاربكات‌و بڕوای بە سرودو بەها‬ ‫نەتەوەییەكانی نەبێت‪ .‬هاوكات ئەندامێكی‬ ‫لیژنەی ئــاســایـش‌و نــاوخــۆی پارلەمانی‬ ‫كوردستان دەڵێت «لەبەرامبەر رێزنەگرتن‬ ‫لــەســرودی نەتەوەیی كوردستان لەالیەن‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمییەوە پێویستە بەگوێرەی‬ ‫چەندینجارە ئەمیری كۆمەڵ و ژمارەیەك بەرپرسیان بۆ سرودی (ئەی رەقیب) هەڵناستنەوە‬ ‫یاسا‪ ،‬لێپرسینەوە لەو حزبە بكرێ»‪.‬‬ ‫مەرج‌و پێوەری حزبی سیاسی چییە؟‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی لە پارلەمانی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫حزبێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا‬ ‫نابێت پــەیــڕەو و پڕۆگرامی پێچەوانەی‬ ‫بەها‌و پێوەرە نیشتیمانی‌و نەتەوەییەكان‬ ‫بێت‪ ،‬نابێت دژی بەرژەوەندیی نەتەوەیی‌و‬ ‫سیاسی كاربكات‪ ،‬لەروی یاسایشەوە دەبێت‬ ‫پابەندی مەرجەكانی وەزارەتی ناوخۆ بێت‪،‬‬ ‫یان پێچەوانەی بەها نەتەوەییەكان كاریكرد‌و‬ ‫رێزی لە سرود‌و بەها نەتەوەییەكان نەگرت‪،‬‬ ‫بە گوێرەی یاسا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت‪.‬‬ ‫قادر رەزگەیی‪ ،‬وتیشی «لەبارەی سرودی‬ ‫نەتەوەیی (ئــەی رەقیب)یشەوە‪ ،‬زۆرجــار‬ ‫حزبێك لەبەری هەڵناستێتەوە‪ ،‬دەبێت ئەو‬ ‫حزبە باش بزانێت‪ ،‬ئەو سرودە هەرچەندە‬ ‫تێبینی لــەســەری هەبێت‪ ،‬بــەاڵم ســرودی‬ ‫خەباتی شاخ‌و شارە‌و لەپەناشیدا خەباتی‬ ‫چەكداری كراوە‌و هەزاران تێكۆشەر لەپێناویدا‬ ‫شەهیدبون»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئــامــاژەی بەوەشكرد‪ ،‬پێشتر‬ ‫پڕۆژەیەكمان خستۆتەڕو‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫یەكەمی بۆكراوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا نەخراوەتە‬ ‫بەرنامەی كارەوە‌و خوێندنەوەی دوەمی بۆ‬ ‫نەكراوە‪ ،‬بۆیە لە ئێستادا هیچ یاسایەكمان‬ ‫نییە‪ ،‬بتوانین لەسەر خــودی سرودەكە‪،‬‬ ‫كە ئەگەر هــەر كاتێك حزبێكی سیاسی‬

‫پێچەوانەی بــو‪ ،‬وەك پارلەمان بتوانین ســاڵ دەڕوات‪ ،‬لــە بۆنە نیشتمانی‌و‬ ‫رێكاری یاسایی بەرامبەر بگرینەبەر‪ ،‬بەاڵم بە نەتەوەییەكانی گەلی كورد لە باشوری‬ ‫پێی ئەو پڕۆژەیەی پێشكەشمانكردوە‪ ،‬تێیدا كوردستان‪ ،‬بە بیانوی ئەوەی سرودی‬ ‫رونمانكردۆتەوە لە حاڵەتی پابەندنەبون چۆن (ئەی رەقیب) كوفری تێدایە‪ ،‬لە كاتی‬ ‫رێكاری یاسایی بەرامبەر بەو كەسە‪ ،‬یان ئەو وتنەوەیدا‪ ،‬بەرپرسانی كۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫الیەنە بگرینەبەر‪.‬‬ ‫كــوردســتــان لــەبــەری هەڵناستنەوە‌و‬ ‫ئەندامەكەی پارلەمان نەشیشاردەوە‪ ،‬سوكایەتی بە پێوانەیەكی نەتەوەیی‬ ‫پڕۆژەكەیان خــاوەخــاوی زۆری تیاكراوە‪ ،‬گەلی كورد دەكەن‪.‬‬ ‫راستە ژمــارەی پــڕۆژە پێشكەشكراوەكان‬ ‫د‪.‬فایەق گوڵپی‪ ،‬دەشڵێت «خودی‬ ‫زۆرن‌و خوێندنەوەی یەكەمیان بۆ كراوە‪ ،‬رونــكــردنــەوەكــەی كــۆمــەڵ بــە سوك‬ ‫بەاڵم رێكارە یاساییەكانی تریان نەبڕیوە‌و سەیركردنی یادی ئەنفالیشە‪ ،‬كە وابو‬ ‫لەهەمانكاتیشدا رون‌و ئاشكرایە هەندێك كۆمەڵی ئیسالمی بــەردەوامــە لە كەم‬ ‫لە پارلەمانتاری ناو هێزە ئیسالمییەكان سەیركردنی سرود‌و بۆنە نەتەوەییەكان‌و‬ ‫سەرنجیان لــەســەر تێكستی ســرودەكــە مەرگەساتەكانی گەلی كوردە‌و هەردەم‬ ‫هەیە‌و سەرنجەكانیشیان لە كاتێكدایە ئــامــادەیــە ســـرودی نــەتــەوەی ـی‌و بۆنە‬ ‫الیەنی پەیوەندیدار رەتیكردۆتەوە‌و ئاماژەی نەتەوەییەكانی تری وەك ئەنفال‪ ،‬بكاتە‬ ‫بەوەكردوە‪ ،‬هیچ دەقێك یان وشەیەكی تێدا قوربانیی تەفسیرێكی هەڵەی تایبەتی‬ ‫نییە كە كوفر بێت‌و پێچەوانەی شەریعەتی خۆی بۆ ئیسالم‌و بۆ كەلتور‌و ئەدەبی‬ ‫ئیسالم بێت‪ ،‬ئەمەش یەكێكە لە گرفتەكان گەلی كورد»‪.‬‬ ‫كــە لــەالیــەن ســەرۆكــایــەتــیــی پارلەمانی‬ ‫نـــاوبـــراو‪ ،‬پــێــشــیــوایــە‪ ،‬ئــەوجــۆرە‬ ‫كوردستانەوە ناخرێتە بەرنامەی كــار‪ ،‬تا ســیــاســەتــەی كــۆمــەڵــی ئیسالمی لە‬ ‫خوێندنەوەی دوەمی بۆ بكرێت‌و دواتر دەنگی هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬كە دۆزی نەتەوەیی‬ ‫لەسەر بدرێت‪.‬‬ ‫گەلی كورد دەكاتە قوربانیی تەفسیرە‬ ‫تایبەتەكانی خۆی بۆ ئیسالم‌و بە بیانوی‬ ‫كار بۆ دابەشكردنی دوبەرەیی دەكرێ كوفری شاعیرەوە دژایەتیی ســرودی‬ ‫چاودێرێكی سیاسیش لە وتارێكدا نەتەوەیی گەلی كورد دەكات‪ ،‬هەنگاوێكە‬ ‫لەئەكاونتی تایبەتی خۆی لەفەیسبوك بۆ ئەوەی خەڵكی دینداری كوردستان‬ ‫ئــامــاژەی بــەوەكــردوە‪ ،‬وا بۆ چەندین لە كێشەی سەرەكیی خۆی‪ ،‬كە كێشەی‬

‫نەتەوەییە دوربخاتەوە‪ ،‬هەنگاوێكە بۆ‬ ‫ئــەوەی بە خەڵكی كوردستان بڵێت‬ ‫كوردایەتی دژی دیندارییە‪ ،‬ئەوجۆرە‬ ‫سیاسەتەی كۆمەڵ ناكۆكی لە نێوان‬ ‫خەباتی نەتەوەیی‌و ئاینداری خەڵكی‬ ‫كوردستاندا دروستدەكات‪ ،‬وا دەكات‬ ‫خەڵكی كــوردســتــان خــۆی بەالیەكدا‬ ‫راستبكاتەوە‪ ،‬یان ئیسالمیبون‌و دینداری‪،‬‬ ‫یان نەتەوەییبون‌و كوردایەتی‪.‬‬ ‫د‪ .‬فایەق گوڵپی‪ ،‬وتیشی «ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆكارێك بۆ تێكدانی ئاشتیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و كاریگەرییە نێگەتیڤەكانی‬ ‫كــە كۆمەڵی ئیسالمیش لــەرابــردودا‬ ‫تااڵوەكانی چێشتوە‪ ،‬لەالیەكیتریشەوە‬ ‫پڕۆسەی چارەسەركردنی كێشەی رەوای‬ ‫گەلەكەمان درزی زیاتری تێدەكەوێت»‪.‬‬ ‫بەرپرسێكی یەكگرتو‪ ،‬وەاڵمــی كۆمەڵ‬ ‫دەداتەوە‬ ‫هەڵنەستانەوەی بەرپرسانی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬كە یەكەمجاریان نییە‪ ،‬ئەمجارە‬ ‫بۆتەهۆی توڕەكردنی بەشێك لە كەسێتی‌و‬ ‫بەرپرسانی حزبە ئیسالمییەكانی دیكەی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬لـــەو چــوارچــێــوەیــەشــدا‪،‬‬ ‫ئەبوبەكر كاروانی‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتیی‬ ‫یەكگرتو لــە پ ــەڕەی تایبەتی خــۆی لە‬ ‫(فــەیــســبــوك)‪ ،‬نوسیویەتی «ناكرێت‬ ‫هێزێكی ئیسالمی چاوەڕێی كارلێك لەگەڵ‬

‫د‪.‬فایەق گوڵپی‪:‬‬

‫ئەوجۆرە سیاسەتەی كۆمەڵ‬ ‫ناكۆكی لە نێوان خەباتی‬ ‫نەتەوەیی‌و ئاینداری خەڵكی‬ ‫كوردستاندا دروستدەكات‬ ‫بەرپرسێكی یەكگرتو‪:‬‬

‫ناكرێت هێزێكی ئیسالمی‬ ‫چاوەڕێی كارلێك لەگەڵ واقیعە‬ ‫نیشتمانی‌و جەماوەرەكەی بێت‪،‬‬ ‫كەچی هێشتا كێشەی لەگەڵ‬ ‫سرود‌و جەژنی نەتەوەیی هەبێت‬ ‫واقیعە نیشتمانییەكەی‌و جەماوەرەكەی‬ ‫بێت‌و بیەوێت رۆڵێكی نیشتمانی بگێڕێت‪،‬‬ ‫كەچی هێشتا كێشەی لــەگــەڵ ســرودی‬ ‫نــەتــەوەیـی‌و جەژنی نەتەوەیی هەبێت‌و‬ ‫كاری سیاسی ببەستێتەوە بەم (جزئیات)‬ ‫ە فقهییانەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كارێكی سیاسیی‬ ‫هاوچەرخی ئیسالمی تەنها‌و تەنها لە رێی‬ ‫خوێندنەوەیەكی (مقاصد)یانەی دەق‌و‬ ‫ئیلهام وەرگرتن لە بەها بااڵ ئیسالمییەكانەوە‬ ‫مەیسەر دەبێت‪ ،‬با ئەزمون لەكەسانێك‬ ‫وەرگرین كە لەگەڵ شانازی بە ناسنامە‬ ‫ئیسالمییەكەی خۆیانەوە‪ ،‬دەزانــن چۆن‬ ‫لەناو واقعێكی نیشتمانیی دەوڵەتی نوێدا‬ ‫سەركردایەتی بكەن»‪.‬‬

‫عەلی باپیر‬ ‫سورە لەسەر بۆچونەكەی‬ ‫هاوكات عەلی باپیر‪ ،‬ئەمیری كۆمەڵ‬ ‫چەندینجار ئاماژەی بــەوەكــردوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوان بڕوایان بە سرودی (ئەی رەقیب)‬ ‫نییە‌و ئــەوە شیعرێكی تاكەكەسییە‌و‬ ‫گوزارشت لە هەستی نەتەوەیی كورد‬ ‫ناكات‪ ،‬باسی رابــردو دەكــات‌و باسی‬ ‫ئێستا ناكات‪ ،‬بۆیە قبوڵیان نییە‪،‬‬ ‫‌و پێیانوایە شیعری (ئــەی رەقیب)‬ ‫شیعری «پینە‌وپەڕۆ»یە‌و پێچەوانەی‬ ‫واقیعە‪ .‬ئــەم قسانەشی سەرلەنوێ‬ ‫لە بەرنامەیەكی كەناڵی ‪ NRT‬دا‬ ‫دوبارەكردەوە‪.‬‬

‫لە سلێمانی‬ ‫تادێت مەترسیی داعش‬ ‫لە كەركوك دورتر دەكەوێتەوە ناوەندی سێكۆالر راگەیەندرا‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاران جەزا‪:‬‬ ‫لــە ئــۆپــەراســیــۆنــێــكــی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان‌و دژە تێرۆردا‪،‬‬ ‫پێرێ بە هاوكاری فڕۆكە جەنگییەكانی‬ ‫هاوپەیمانان‪ ،‬بە دوری ‪ 10‬كیلۆمەتر‬ ‫چــەتــەكــانــی داعــــش لـــە رۆژئـــــاوای‬ ‫داقــوق دورخــرانــەوەو شــەش گوندیش‬ ‫كۆنتڕۆڵكراونەتەوەو زیاتر لە ‪ 50‬تێرۆرستی‬ ‫داعشیش كوژراون‪ .‬چاودێرانی سەربازیش‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬لەئێستادا مەترسی داعش لە‬ ‫سەر كەركوك كەمبۆتەوە‪.‬‬ ‫هێزەكانی دژەتـــێـــرۆر‌و هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬هێرشیانكردەسەر تێرۆرستان‬ ‫لــە ســنــوری داقــــوق‪ ،‬لــەگــەڵ ئــەوەی‬ ‫لەالیەن تێرۆرستانەوە بۆمبی چێندراوی‬ ‫زۆر بۆ هێزەكانی پێشمەرگە دانرابون‪،‬‬ ‫بەاڵم توانرا لەالیەن هێزە تایبەتەكانی‬ ‫پۆچەڵكردنەوەی مین‌و تەقەمەنیەوە‬ ‫بۆمبەكان پوچەڵ بكرێنەوە‌‪.‬‬

‫ســـەرچـــاوەیـــەكـــی ســــەربــــازی بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬هێرشی هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگە‌و دژەتێرۆر بە پێی ئەو پالنەی‬ ‫دایاننابو‪ ،‬سەركەوتوبوەو توانویویانە‪،‬‬ ‫گوندەكانی (عەشتانە‪ ،‬عوزێر‪ ،‬مۆرا‪،‬‬ ‫گوبات‪ ،‬باشاخی گەورەو بانشاخی بچوك)‬ ‫رزگاربكەن‪.‬‬ ‫بـــە پــێــی زانـــیـــاریـــی ســـەرچـــاوە‬ ‫سەربازییەكە‪ ،‬لە شەڕو پێكدادانەكانی‬ ‫پێرێدا‪ 55 ،‬تێرۆریستی داعش كوژراون‌و‬ ‫س ‌ێ پێشمەرگەش شەهیدبون‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە شەهیدەكانیش هەژاری ئاسایشە‪ ،‬كە‬ ‫جێگری بەڕێوەبەری گشتیی ئاسایشی‬ ‫گەرمیانە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە فەرماندەی لیوای ‪118‬ی‬ ‫باڵەك‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬لەو‬ ‫هێرشەدا توانیمان ‪ %100‬مەترسی داعش‬ ‫لە سەر كەركوك دوربخەینەوە‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫ئــەو گوندانە دەكــەونــە دوری ‪50-45‬‬ ‫كیلۆمەتری كەركوك هەر لەدوای ساڵی‬

‫‪1991‬ەوە مەترسیداربون‌و هاواڵتیانی‬ ‫ك ــورد‌و توركمان‌و كلدوئاشوریان لێ‬ ‫قەتل‌وعام دەكرا‪.‬‬ ‫ســەالح دیلمانی‪ ،‬وتیشی «ئێستا‬ ‫خەریكی هەڵكەندنی سەنگەرین‌و خۆمان‬ ‫قایم دەكەین لە ناوچەكەدا»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئاشكراشیكرد‪ ،‬لە مانگی‬ ‫شەشی ساڵی رابــردودا لەو ناوچەیە لە‬ ‫شەڕێكدا ‪ 11‬شەهیدیانداوەو تەرمەكانیان‬ ‫جێ مــاوە‪ ،‬بــەاڵم پێرێ تەرمەكانیان‬ ‫دۆزیونەتەوە‪ ،‬لەم شەڕەشدا ‪ 5‬شەهید‌و‬ ‫‪ 20‬بریندارمان هەبوە‪.‬‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬چاودێرانی سەربازی‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬مەترسیی داعش رۆژ بە رۆژ تا‬ ‫دێت لە شاری كەركوك دورتردەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫دوای ئەم قۆناغەی هێرشەكانی هێزی‬ ‫پێشمەرگەی كــوردســتــان‌و دژەتــێــرۆر‬ ‫هەنگاوێكی دیكە مەترسییەكانی داعش‬ ‫لە شارەكە دورخرانەوە‪ ،‬كە نزیكەی ‪10‬‬ ‫كیلۆمەتر داعش لە سنوری خۆرئاوای‬

‫«بەرگری لەسیستمی سێكۆالر دەكەین»‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫دوێن ‌ێ لەشاری سلێمانی لە مەراسێمێكدا‬ ‫«نــاوەنــدی سێكۆالر لــەكــوردســتــان»‬ ‫راگەیەندرا‪ ،‬كە دامەزراوەیەكە كاردەكات‬ ‫لەپێناو ناساندنی سێكۆالریزم‌و بەرگری‬ ‫كردن لێی وەك پرەنسیپ‌و سیستمێكی‬ ‫ســیــاسـی‌و یــاســای ـی‌و كــۆمــەاڵیــەتــی بۆ‬ ‫رێكخستنەوەیەكی دیكەی ژیانی كۆمەڵ‬ ‫و سیستمی دەسەاڵتدارێتی‌و پەروەردەیی‪.‬‬ ‫بەپێی راگــەیــەنــدراوێــكــی نــاوەنــدی‬ ‫سێكۆالر كە دەست «چاودێر» كەوتوە‪،‬‬ ‫« ئەم ناوەندە تێدەكۆشێت كاریگەری‬ ‫ئەرێنی لەسەر رای گشتی‌و دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‌و پارلەمان‌و ژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دابنێت لەپێناو گۆڕینی سیستمی سیاسی‌و‬ ‫پـــەروەردەیـــی‌و دادوەری كــوردســتــان‬ ‫بەسیستمێكی سێكۆالر»‪.‬‬

‫هــــاوكــــات لــەبــەشــێــكــی دیــكــەی‬ ‫راگەیەندراوەكەیاندا هاتوە‪ ،‬كە ناوەندی‬ ‫ســێــكــۆالر لــەكــوردســتــا روبــــەڕوی ئەو‬ ‫مەترسی‌و هێرشانە دەبێتەوە‪ ،‬كە لەالیەن‬ ‫هێزە كۆنەپارێزەكانەوە دەكرێتە سەر‬ ‫ئازادییە سیاسی‌و فكری‌و مەدەنیەكان‪.‬‬ ‫هــەروەهــا داكۆكیكارێكی سەرسەخت‬ ‫دەبێت لەماف‌و ئازاییەكان‌و بیروبۆچون‌و‬ ‫نەریتە مەدەنی‌و مۆدێرنەكانی خەڵكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە لەڕێگەی فكرو تێگەیشتن‌و‬ ‫ێ بۆ‬ ‫یاساو دەسەاڵتی دینیەوە هەوڵدەدر ‌‬ ‫پێشێلكردن‌و پاشەكشەكردن پێیان‪.‬‬ ‫بەپێی گەاڵڵەنامەی ناوەندەكە‪ ،‬چەند‬ ‫ئامانجێكی دیاریكردون‪ ،‬كاریان بۆ دەكات‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬هەوڵدەدات بۆ جیاكردنەوەی ئاین‬ ‫لــەدەوڵــەت‌و چەسپاندنی لەدەستوردا‪.‬‬ ‫یەكسانیی مرۆڤەكان لەبەرامبەر یاسادا‬ ‫بەب ‌ێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازی ئاینیی‪،‬‬

‫مەزهەبیی‪ ،‬بیروڕا‪ ،‬بیورباوەڕ‪ ،‬جێندەر‪،‬‬ ‫نــەتــەوەو رەگـــەز‪ .‬یەكسانیی نێرو م ‌‬ ‫ێ‬ ‫لەهەموو بوارەكانی یاسایی‪ ،‬ئابوریی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬ئــازادی رادەربڕین‪ ،‬ئازادی‬ ‫ویژدان‪ ،‬ئازادی رەخنەگرتن‌و توێژینەوەو‬ ‫داهێنان‌و نوێخوازی‪ .‬دانانی یاساكانی‬ ‫باری كەسیی‌و یاساكانی سزادان لەسەر‬ ‫بنەماو پرینسپە سێكۆالرەكان‌و دووربن‬ ‫لەپەڕەویكردنی بنەماكانی هەر ئاینێك‪.‬‬ ‫سیستمی خوێندن‌و پەروەردە دور بخرێنەوە‬ ‫لەبەرنامەی ئاینییەكان‌و دەزگا ئاینییەكان‪.‬‬ ‫حكومەت‌و دەزگــا دەوڵەتییەكان هیچ‬ ‫پشتیوانییەكی ماددیی دامەزراوە ئاینییەكان‬ ‫نەكەن‪ .‬قەدەغەكردنی هەموو جۆرەكانی‬ ‫توندوتیژی‌و تەكفیر لەڕێگەی بەكارهێنانی‬ ‫هەر داموزدەزگایەك بێت بەدامودەزگا‬ ‫ئاینیی‌و شوێنە ئاینیەكانیشەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دوای ‪ 117‬ساڵ‪ ،‬رۆژنامەنوسان رەوشی میدیای كوردی هەڵدەسەنگێنن‬ ‫یادكردنەوەی رۆژی رۆژنامەنوسیی كوردی لەسەردەمی جەنگی داعشدا‬ ‫بە هەوڵی رۆژنامەنوسان دروستبوە‪ ،‬ئەم‬ ‫مافانە سەندراون نەك درابێتن»‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬هەستدەكرێت‬ ‫بەرەوپێشچون هەیە لەبواری فراوانبونی‬ ‫میدیای ئەهلی‌و پیشەییدا‪ ،‬سەرباری ئەو‬ ‫هەمو كێشە میدیاییەی هاتۆتەپێشوە‪.‬‬ ‫لەسەر شەڕی چەكدارانی داعش‌و رۆڵی‬ ‫میدیا لەم دۆخــەشــدا‪ ،‬شــوان محەمەد‬ ‫وتــی «ئـــەوەی رۆڵــی خــراپــە میدیای‬ ‫ئاراستەكراوە‪ ،‬بۆ نمونە لە روماڵكردنی‬ ‫جەنگدا‪ ،‬لــە جیاوازیكردنی روماڵی‬ ‫شوێنی شــەڕەكــانــدا‪ ،‬لەئێستا كەمتر‬ ‫میدیای ئەهلی دەتوانێت روماڵی جەنگ‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ نمونە دوێنێ تەقینەوەیەك‬ ‫بو لە هەولێر پەیامنێرەكەی كەناڵی‬ ‫(رووداو) ژمارەیەكی زۆر زانیاریی ئەمنی‬ ‫باڵوكردەوە‪ ،‬كە ئەمە مەترسی لەسەر‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی هەیە»‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬داستان و تابان‬ ‫ئەمساڵ یــادی رۆژی رۆژنامەنوسی‬ ‫كوردی‪ ،‬لەدۆخێكی جیاوازدا دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫دۆخێك كە كوردستان بەدرێژایی ‪1100‬‬ ‫كیلۆمەتر لە جەنگدایە لەگەڵ تیرۆرستان‬ ‫‪ 117 ،2015/4/22‬ســـاڵ بــەســەر‬ ‫دەرچواندنی رۆژنامەی(كوردستان) وەك‬ ‫یەكەمین رۆژنامەی كوردی تێپەڕ دەبێت‪.‬‬ ‫رەوشەكە لەئاستی داخوازیەكاندا نیە‬ ‫لەم یادەدا رۆژنامەنوسان و راگەیاندكاران‬ ‫جێگری ســەرنــوســەری رۆژنــامــەی‬ ‫دۆخـــی رۆژنــامــەنــوســی كــوردســتــان‬ ‫(هاواڵتی)‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬كە لە‬ ‫هەڵدەسەنگێنن‪.‬‬ ‫ئێستادا رەوشەكە لە ئاست داخوازییەكاندا‬ ‫میدیای كوردی دۆخێكی تایبەت بە نیە‪ ،‬تموح هەیە بۆ ئازادیی رادەربڕین‪،‬‬ ‫بــــەاڵم لـــە هــەرێــمــی كــوردســتــانــدا‬ ‫خۆی هەیە‬ ‫سكرتێری لقی سلێمانیی سەندیكای بەوشێوەیە نــیــە‪ ،‬بابەتی كوشتن‌و‬ ‫رۆژنامەنوسانی كوردستان‪ ،‬رایدەگەینێت‪ ،‬رفاندن‌و حاڵەتەكانی پێشێلكردنی كاری‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی میدیای كوردی رۆژنامەنوسی بەردەوامی هەیە‪.‬‬ ‫شۆڕش خالید‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی‬ ‫ئەمڕۆ لە ئاستێكی زۆر بەرزو بااڵدا نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ئاستێكی زۆر نزمیشدا نییە‪« ،‬ساڵ بە ساڵ بەهیواین باشتر بێت‪،‬‬ ‫دەتوانم بڵێم پێشكەوتنێكی تایبەت بە خراپتر دەبێت‪ ،‬راپۆرتی رێكخراوەكان‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬نە بەو شێوەیەیە كە ئەوروپا لەم دواییانەش گەواهی ئەو راستییەن‬ ‫بەخۆیەوە دەبینێت‪ ،‬نە بەشێوەی واڵتانی كە بــارودۆخــی رۆژنامەنوسی بــەرەو‬ ‫خــراپــی دەڕوات‪ ،‬بــەو ئومێدەین لە‬ ‫دراوسێی هەرێمی كوردستانە‪.‬‬ ‫كاروان ئەنوەر‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی یــادی رۆژنامەنوسیی كوردیدا الیەنە‬ ‫پالنێكیان هەبێت‬ ‫«هەندێجار میدیای كــوردی ئازادیی پەیوەندیدارەكان‬ ‫هەندێك بابەتی پێشێلكردوە‪ ،‬بۆتە كێشە بــۆئــەوەی رەوشـــی رۆژنــامــەنــوســی لە‬ ‫بۆ وەرگر بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬لەئێستادا كوردستان بەرەو باشتر بڕوات»‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو بــارودۆخــەی ئێستای‬ ‫میدیای كوردی دۆخێكی تایبەت بە خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬نە بە شێوەی ئەوروپا كاردەكەین‪ ،‬كوردستان‌و رۆڵی میدیای كوردیش‪،‬ناوبراو‬ ‫وتی «لەسەرەتای شەڕی تێرۆرستانی‬ ‫نە وەك دەوڵەتە دیكتاتۆرییەكان»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬بەپێی داعــشــە ئــەركــێــكــی زۆری كــەوتــۆتــە‬ ‫ستانداری جیهانی دەبێت لــە ساڵی سەرشان‪ ،‬چەندێك حكومەت‌و پێشمەرگە‬ ‫پێشوتر پێشكەوتوتر بێت‪ ،‬میدیای بەرپرسیارێتیان هەیە ئەوەندەش ئەو‬ ‫كوردی باش هاتۆتەپێشەوە‪ ،‬بەاڵم لە دۆخە لە ئەستۆی راگەیاندنەكانە‪ ،‬هەندێك‬ ‫ساڵی ‪2014‬وە دۆخێكی تایبەت میدیای لە راگەیاندنەكان بە بەرپسیارێتیەوە‬ ‫كــوردی گــرتــۆتــەوە‪ ،‬شەڕێكی سەخت مامەڵەیانكردوە‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە زۆرن‬ ‫روی لە هەرێمی كوردستان كــردوە‪ ،‬ئەو راگەیاندنەی بەرپرسیارنین هەندێك‬ ‫لە سەرەتادا دۆخی میدیا لە كۆنتڕۆڵ بابەت بەدواداچونیان لە بەرژەوەندیی‬ ‫دەرچــو بو‪ ،‬هەر میدیایەو بۆخۆی بو‪ ،‬گروپی داعــش بــوە‪ ،‬بەپێی پێویست‬ ‫بەاڵم لە ئێستادا هێوربۆتەوە‪ ،‬باشترە لە نەتوانراوە روماڵی جەنگ بكەن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫وەی سەرەتا‪ ،‬بەاڵم هێشتا نەتوانراوە لەم پەیوەندی بـــەوەوە هەیە كە میدیای‬ ‫دۆخە سەربازییەدا رۆڵی خۆی بگێڕێت‪ .‬كوردی لە قۆناغی سەرەتایدایە»‪.‬‬

‫میدیا و جەنگ‬ ‫هــەر ســەبــارەت بــە رۆڵ و پەیامی‬ ‫مــیــدیــای كـــوردی لــەم بـــارودۆخـــەدا‪،‬‬ ‫سەرنوسەری رۆژنــامــەی (كوردستانی‬ ‫نــــوێ) رایــدەگــەنــێــت‪ ،‬بــەهــۆی ئــەو‬ ‫بارودۆخەی ئێستای هەرێمی كوردستانی‬ ‫گرتۆتەوە كە شەڕی تێرۆرستانی داعشە‪،‬‬ ‫رەخنەم لەرۆژنامەنوسیی كوردی هەیە‪،‬‬ ‫كە هەندێك زانیاری هەیە دەربــارەی‬ ‫كاتێكی پڕ كێشەو قورس‬ ‫شەڕی داعش پێویستبو باڵونەكرێنەوە‪،‬‬ ‫لەمبارەیەوە‪ ،‬سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫بەاڵم بەپێچەوانەوە باڵودەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ستران عەبدوڵاڵ‪ ،‬وتیشی «ئازادیی (لڤین)‪ ،‬رایــدەگــەیــەنــێــت‪ ،‬رەنــگــە بە‬ ‫رادەربڕین لەهەرێمی كوردستانیش هەیە‪ ،‬گشتی قسەكردن لەسەر رۆژنامەنوسیی‬ ‫بــەاڵم هێشتا ناگاتە واڵتانی دەرەوە كــــوردی ئــەنــجــامــێــكــی رون نـــەدات‬ ‫كە ئازاد بن لەرادەربڕین‪ ،‬لەبەرئەوەی بەدەستەوە‪ ،‬بەهۆكاری ئەوەی لەئێستادا‬ ‫رۆژنامەنوسیی كــوردی بە كاتێكی پڕ‬ ‫لەهەرشوێنێك بەجۆرێكە»‪.‬‬ ‫كێشەو قورسدا تێدەپەڕێت‪ ،‬چوارچێوەی‬ ‫كاركردنی رۆژنامەنوسی باش نییە‪.‬‬ ‫میدیای ئاراستەكراو و زانیاریی‬ ‫ئەمنی‬ ‫ئەحمەد میرە‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی‬ ‫سەرنوسەری گۆڤاری (سپی میدیا)ش «تائێستا رۆژنامەنوسیی كوردی لەنگەری‬ ‫پێیوایە‪ ،‬ئەگەر پەڵەیەكی گەش ببینین نەگرتوە‪ ،‬تا هەستبكرێت سەقامگیری‬ ‫لە میدیای كوردیدا لــەوالوە پەڵەیەكی لــەرۆژنــامــەنــوســیــی كـــوردیـــدا هــەیــە‪،‬‬ ‫رەش دەبینین‪ ،‬لە چەند ساڵی رابردودا بەوپێوەرانە لە چەند الوە كێشەی لەگەڵ‬ ‫لەسەر نوسینی كۆمێنت رۆژنامەنوس دەسەاڵت‌و دادگا‌و پڕۆفیشناڵێتیدا هەیە»‪.‬‬ ‫دەســتــگــیــردەكــرێ ـت‌و شــەهــیــدكــردنــی‬ ‫ســەبــارەت بە ئــازادیــی رادەبــڕیــن لە‬ ‫رۆژنامەنوسان ئاماژەیئەوەمان پێدەدەن هەرێمی كوردستان‪ ،‬میرە ئەوەیخستەڕو‪،‬‬ ‫كە دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬لەم واڵتە زۆری ئــەو ســنــورەی میدیای كــوردی كاری‬ ‫مــاوە كە بگەینە ئــەو بــڕوایــەی میدیا لــەســەركــردوە سنورێكی فــراوانــە‪،‬‬ ‫مەترسی لەسەر نییە‪.‬‬ ‫دەستیبردوە بۆ زۆرشـــت‪ ،‬بــەاڵم ئەو‬ ‫شوان محەمەد بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی دەستبۆبردنانە بە ئاسانی نەبوە‪ ،‬سزا‬ ‫«ئێمە بــــەردەوام مەترسیمان هەیە هەبوە‪ ،‬تاهەوڵدان زیاتر بوبێت سزا‬ ‫هاوڕێییەكی نوێمان دەستگیربكرێت‪ ،‬زیاتر بوە‪ ،‬ئەگەر لە واڵتێك بەو شێوەیە‬ ‫ئەوەی لەم واڵتە دروستبوە‪ ،‬پەراوێزێك بێت ناتوانین بڵێین ئازادی هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە ئازادی‪ ،‬بەخشیشی دەسەاڵت نییە‪ ،‬ئازادیی رۆژنامەنوسی لە مەترسیدایە‪.‬‬

‫كاروان ئەنوەر‪:‬‬

‫میدیای كوردی دۆخێكی‬ ‫تایبەت بە خۆی هەیە‬ ‫شۆڕش خالید‪:‬‬

‫رێكخراوەكان گەواهی ئەوە دەدەن كە‬ ‫بارودۆخی رۆژنامەنوسی بەرەو خراپی دەڕوات‬ ‫ستران عەبدواڵ‪:‬‬

‫لەشەڕی دژی تیرۆرستانی داعشدا‪،‬‬ ‫رەخنەم لەرۆژنامەنوسیی كوردی هەیە‬ ‫ئەحمەد میرە‪:‬‬

‫رۆژنامەگەریی كوردی بە كاتێكی‬ ‫پڕ كێشەو قورسدا تێدەپەڕێت‬ ‫شوان محەمەد‪:‬‬

‫زۆری ماوە بگەینە ئەو بڕوایەی‬ ‫كە میدیا مەترسی لەسەر نییە‬

‫كاری سەرەكی لیژنەی هەمواركردنەوە دەستور‪ ،‬سازانی الیەنەكانە لەسەر خاڵە ناكۆكەكان‬ ‫جێگری سەرۆكی لیژنەی یاسایی پارلەمانی کوردستان بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫جێگری ســەرۆكــی لیژنەی یاسایی‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫كاری سەرەكی‌و هەرەگرنگی ئەو لیژنە‬ ‫‪ 21‬كەسییەی كە بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور پێكدەهێنرێت‪ ،‬دەستنیشانكردنی‬ ‫خاڵە ناكۆكەكانی الیەنە سیاسیەكانە‬ ‫لەسەر پــڕۆژەی دەستور‌و دواتــر هێنان‬ ‫ئارای سازانە لەسەر ئەو خاڵە ناكۆكانە‪.‬‬ ‫د‪ .‬بەهار مەحمود‪ ،‬لەم دیالۆگەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫چەند خاڵێك لــە پـــڕۆژەی دەســتــوری‬ ‫هەرێمی كوردستان ناكۆكیان لەسەرە‪،‬‬ ‫ئەگەر نا لەزۆرینەی بەندەكانی دەستوردا‬ ‫الیەنەكان ناكۆكنین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لیژنەیەكی ‪ 21‬كەسی بەپێی‬ ‫بــڕیــاری پارلەمان بۆ هەمواركردنەوە‬ ‫دەستور دروستدەكرێت‪ ،‬كاری ئەو لیژنەیە‬ ‫چی دەبێت؟‬ ‫بەهار مەحمود‪ :‬ئــەو لیژنەیە خۆی‬ ‫پێناسە كــراوە لەیاساكە كە بۆهێنانە‬ ‫كایەی سازان لەسەر پرۆژەی دەستوری‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و ئامادەكردنیەتی‬ ‫بــۆ راپــرســی‪ ،‬ئـــەوەش لەگرینگترین‬ ‫كارەكانیەتی تاوەكو ئەو خاڵە ناكۆكانەی‬ ‫هەیە لەپرۆژەی دەستوری ئێستا هەموان‬ ‫لەخاڵێكدا كۆبكاتەوە‌و لەسەر بنەمای‬ ‫سازان پرۆژەكە ئامادەبكاتەوە بۆ ڕاپرسی‪.‬‬

‫بەهار مەحمود‪ :‬كاری لیژنەكە خۆی‬ ‫هێنانە كایەی سازانە بۆیە دەبـێ‌ ئەو‬ ‫لیژنەیە بــۆچــونــی الیــەنــەكــان لەیەك‬ ‫نزیكبكاتەوە‪.‬‬

‫تەنها ئەوە نەبێ باشترە خەڵكی خۆت‬ ‫بێت چونكە دەســتــور بۆ واڵتــی خۆت‬ ‫دادەنێی‪ ،‬بۆیە دەكرێ‌ سود لەئەزمونی‬ ‫كەسانی بیانی وەربگیرێ‌ وەك راوێژكار‪.‬‬

‫ێ پێكدێت ؟‬ ‫چــاودێــر‪ :‬لیژنەكە لەك ‌‬ ‫كەسانی بیانیشی تێدا دەبێ‌؟‬ ‫بەهار مەحمود‪ :‬ئێمە وتومانە لیژنەكە لە‬ ‫‪ 21‬كەسی خاوەن ئەزمون‌و پسپۆڕ پێكدێت‬

‫چاودێر‪ :‬ئەگەر ئەو لیژنەیە نەیتوانی‬ ‫لەماوەی سێ‌ مانگ كارەكانی تەواو بكات‪،‬‬ ‫چ رێگایەكی تر دەگیرێتە بەر؟‬ ‫بــەهــار مــەحــمــود‪ :‬ئێمە خــوازیــاریــن‬

‫چ لەپارلەمان بن یان لەدەرەوەی پارلەمان‬ ‫بن بەمەرجێك رەچــاوی ڕێــژەی ژنــان‌و‬ ‫پێكهاتە نەتەوەیەكان بكرێ‌‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫دەستور رەهەندێكی یاسایی‌و رەهەندێكی‬ ‫سیاسیشی هەیە‪ ،‬بۆیە پێموایە دواتر ئەو‬ ‫‪ 21‬كەسە بەگوێرەی بەركەوتەی هەڵبژاردن‬ ‫لەڕێگەی سەرۆكایەتی پارلەمان‌و سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنەكان‌و بەهەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫الیەنە سیاسیەكان كەسەكان دەستنیشان‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬بەاڵم دەبێ‌ خەڵكی پسپۆڕبن‬ ‫لەبواری دەستور‪ ،‬لەهەمان كاتدا بەمەرج‬ ‫وەرمان نەگرتوە كە ئەو لیژنەیە كەسانی‬ ‫بیانی تێدابێ یاخود نا‪ ،‬بۆیە گرنگ نیە‬ ‫هاواڵتی خۆمان بن ئەو كەسانەی دەبن‬ ‫بەئەندام لەدەرەوەی پارلەمان یان بیانی‪،‬‬

‫لەماوەی سێ‌ مانگ لیژنەكە كارەكان‬ ‫تــــەواو بــكــات‌و ئــەگــەر كــێــشــەی بۆ‬ ‫دروستنەكرێ‌‌و ئیرادەیەك هەبێ‌ پێشبینی‬ ‫دەكــرێ‌ تــەواو ببێت‪ ،‬چونكە وەك وتم‬ ‫ئێمە لەسەر هەموو خاڵەكان ناكۆك نین‬ ‫تەنها چەند خاڵێك هەیە ناكۆكی لەسەر‬ ‫هەیە‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا لەبڕگەی دوەمی‬ ‫یاساكە باسمان لەوە كردوە لەئەگەری‬ ‫تەواونەبونی كارەكان پارلەمان ماوەی بۆ‬ ‫درێژبكاتەوە جارێكی تر‪.‬‬

‫دەستور گەڕاوەتەوە بۆ‬ ‫پارلەمانی كوردستان‬

‫چاودێر‪ :‬كەواتە ئەو لیژنەیە لەگەڵ ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫كۆدەبێتەوە‌و شێوازی كاركردنی چۆن‬ ‫دەبێ‌؟‬ ‫بەهار مەحمود‪ :‬شێوازی كاركردن‌و‬ ‫ئــەنــجــامــدانــی كــۆبــونــەوەكــانــیــمــان بۆ‬ ‫دەستنیشان كـــردوە‪ ،‬شــێــوازی كــاری‬ ‫لیژنەكە دەگەڕێتەوە بۆ خودی لیژنەكە‪،‬‬ ‫ئێمە تەنها لەیاساكە داوامانكردوە ئەو‬ ‫كەسانەی دەبنە ئەندامی لیژنەكە دەبێ‌‬ ‫كەسانی خــاوەن ئــەزمــون‌و پسپۆڕبن‪،‬‬ ‫بۆیە ئەوكەسانەش خۆیان دەزانن چۆن‬ ‫كاردەكەن‪ ،‬بەاڵم پێموایە دەبێ‌ لیژنەكە‬ ‫سەرەتا لەگەڵ الیەنەكان كۆبێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە سەرەتا دەبێ‌ خاڵە ناكۆكەكان‬

‫دەستنیشان بكات‪ ،‬لەبەر ئــەوەی ئەو‬ ‫پرۆژەیەی كە هەیە ئێستا لەسەر هەموی‬ ‫ناكۆك نین الیەنەكان تەنها چەند خاڵێك‬ ‫نەبێت كە ناكۆكی لەسەرە‌و جیاوازی‬ ‫بۆچونی لەسەرە‪ ،‬بۆیە دەبێ‌ لەهەمان‬ ‫كاتدا دەستنیشانی خاڵە هاوبەشەكانیش‬ ‫بكەن‌و جێگیری بكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی لەكاتی‬ ‫دەستنیشانكردنی خاڵە جیاوازەكان یان‬ ‫ئەوانەی جیاوازی بۆچونیان لەسەرە كاری‬ ‫لەسەربكەن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەو لیژنەیە دەتوانێ‌ بۆچونە‬ ‫جیاوازەكان لەسەر ئەو خااڵنە یەكبخات‪،‬‬ ‫یاخود الیەنەكان بگەیەنێ‌ بەڕێككەوتن‌و‬ ‫سازان؟‬

‫چــاودێــر‪ :‬چ هەناگاوێك دەگــرن بەر‬ ‫لەكاتی تەواو بونی ماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم؟‬ ‫د‪.‬بــەهــار محمود‪ :‬ئێمە مەسەلەی‬

‫ســەرۆكــایــەتــی هــەرێــم وەك پرسێكی‬ ‫دەستوری سەیر دەكەین‌و لەگەڵ ئەوەین‬ ‫بەدەستور یەكالبكرێتەوە بۆیە خولی‬ ‫ئەمجارەی پارلەمان لەگرنگترین كارەكانی‬ ‫كاركردنە لەسەر پرسی دەستور وەك‬ ‫گۆڕان چەند جارێك داوامانكردوە كە چیتر‬ ‫پرۆژەكە كێشەی بۆ دروستنەبێ‌‌و پرۆژەمان‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە پێشكەشكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناكۆكی الیەنەكان بەمەست بێت یان بێ‌‬ ‫مەبەست رێگەی نەدا ئەو پرۆژەیە لەكاتی‬ ‫خۆیدا بڕوات ئێستا كاری لەسەر كراوە‪،‬‬ ‫بەدڵنیایەوە ئێستاش ناتوانرێ‌ لەم ماوە‬ ‫كەمە لیژنەكە كارەكانی لەسەر دەستور‬ ‫تەواو بكات بۆیە دەبێ‌ بیر لەسینارۆی‬ ‫یاسایی تر بكەینەوە نــەوەك سینارۆی‬ ‫نایاسایی وەك درێــژكــردنــەوەی ماوەی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم ئەویش یان هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجامبدەین یاخود یاسای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم هەموار بكەیتەوە لەوكاتەشدا‬ ‫واقعترین سیناریۆ هــەمــواركــردنــەوەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێمە‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمسیۆن دەڵێت «پێویستم بەماوەی‬ ‫شەش مانگ هەیە بۆ خۆئامادەكردن بۆ‬ ‫ئەوەی هەڵبژاردن ئەنجام بدەین»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەواتە دەستور گەڕاوەتەوە‬ ‫پارلەمان؟‬ ‫د‪.‬بەهار محمود‪ :‬بەگوێرەی ئەو پرۆژە‬ ‫یاسایەی لــەرۆژی دوشەممەی هەفتەی‬ ‫ڕابردوو پەسەند كرا دەستور گەڕاوەتەوە‬ ‫پارلەمان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنگەو پەیمانگا ئیسالمییەكانی وەزارەتی ئەوقاف‬ ‫خرانە سەر وەزارەتەكانی پەروەردەو خوێندنی بااڵ‬ ‫لەنێوان كۆمپانیا‌و‬ ‫"پێویستە پرۆگرامی ئەو خوێندنگانەش بگۆڕدرێن‌و‬ ‫هاواڵتیاندا دروست دەبێت‬ ‫دوربخرێنەوە لە بیری تەكفیری"‬ ‫پۆلیسی سلێمانی‪ :‬چەند حاڵەتی شەڕكردن‬ ‫لەنێوان كۆمپانیاكان‌و قەرزدارەكان هەبوە‬ ‫بەهۆی قیستەوە شەڕ‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫دوای وتوێژێكــی زۆری نێــوان‬ ‫وەزارەتەكانــی پــەروەردەو ئەوقــاف‌و‬ ‫خوێندنــی بااڵ‌و رۆشــنبیری‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران بڕیاری گواســتنەوەی خوێندنگە‬ ‫ئیســامییەكانی ســەر بــە وەزارەتــی‬ ‫ئەوقافــی بــۆ وەزارەتەكانی پــەروەردەو‬ ‫خوێندنــی بــااڵ دەركــرد‪ ،‬شــارەزایانی‬ ‫كاروبــاری ئاینیش ئەم بڕیارە بە كارێكی‬ ‫ئیجابی وەســفدەكەن‪ ،‬هاوكات جەختیش‬ ‫لەوەدەكەنەوە كە ئەم خوێندنگە ئاینیانە‬ ‫پێویســتیان بەگۆڕانــكاری دیكــە هەیە‪،‬‬ ‫لەوانە گۆڕینی پرۆگرامەكانی خوێندنیان‌و‬ ‫دورخســتنەوەیان لەبیــری تەكفیــری‌و‬ ‫سەلەفیەت‪.‬‬

‫چۆنێتیی جێبەجێكردنی بڕیارەكە‬ ‫بەڕێوەبــەری راگەیاندن لــە وەزارەتی‬ ‫ئەوقــاف‌و كاروبــاری ئاینــی حكومەتــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێر"ی وت‬ ‫‪":‬ماوەیەكــی زۆرە هەریەكــە لەوەزارەتی‬ ‫ئەوقــاف‌و رۆشــنبیری‌و پــەروەردەو‬ ‫ناوخۆ‌و راوێژكارانی سەرۆكایەتی هەرێم‌و‬ ‫ئەنجومەنــی وەزیران بــۆ كاروباری ئاینی‬ ‫لەگفتوگۆدایــن‪ ،‬بــۆ ئــەوەی خوێندنگــە‬ ‫ئیســامییەكان زیاتــر رێكخراوتــر‬ ‫بــن‪ ،‬بەسیســتم بكرێن‌و فــرە بۆچۆن‌و‬ ‫ئاڕاســتەی جیاجیایان لێ دوربخرێتەوە‪،‬‬

‫دان بە بڕوانامەكانیاندا بنرێت‪ ،‬پەسەندی وانەی ئیسالمییان دەخوێند‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫لەوەزارەتــی پــەروەردە و خوێندنــی بااڵ‬ ‫دامەزراندن‌و خوێندنی بااڵیان هەبێت‪.‬‬ ‫مەریــوان نەقشــبەندی‪ ،‬وتیشــی هەمان ئەو سیستمە دەخوێنن‪ ،‬كە وانەی‬ ‫"لەكۆتاییدا توانرا ‪5‬ی ئەم مانگە سەرۆكی مافی مرۆڤ‌و ژنان‌و وانەی زانستی‌و جۆراو‬ ‫حكومەت رازی بكەین‪ ،‬كە ئیمزا لەســەر جــۆری تێدایە‪ ،‬ئەوانــەش هەمو دەچێتە‬ ‫ئــەو بڕیــارە بــكات‪ ،‬تاكۆتایی ئەمســاڵ پــاڵ ئــەو وانە ئیســامیانەی كە دەیان‬ ‫دەبێــت بەپەیمانــگاو خوێندگەكانــەوە خوێند‪ ،‬لەهەمــوی گرنگتر ئەوەیە جاران‬ ‫بچنە ســەر وەزارەتەكانی خوێندنی بااڵو مامۆســتای خوێندنگــە ئیســامییەكان‬ ‫پــەروەردە‪ ،‬تەنهــا حوجــرەكان لەســەر وابــەكار هێنرابــون كە مامۆســتای هەر‬ ‫وەزارەتــی ئەوقــاف دەمێننــەوە‪ ،‬ئــەو خوێندنگەیــەك بەئایدۆلۆژیــاو مەزهەب‌و‬ ‫حوجرانــەش دەبنــە بنەمایەكــی گرنــگ بیروبــاوەڕی چــۆن بــو بــەو شــێوازە‬ ‫بــۆ پێگەیاندنــی مامۆســتایانی ئاینی بۆ تەفســیری دەق‌و فەرمودەكانــی دەكرد‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێســتا لەوەزارەتــی خوێندنــی‬ ‫مزگەوتەكان"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئەوەشــی خســتەڕو‪ ،‬ئەوانەی بااڵو پــەروەردەوە ئــەوە نامێنێت‪ ،‬تاكو‬ ‫چونەتە ســەر وەزارەتی پــەروەردە‪ 39 ،‬خوێندگــەكان بەكاربهێنــن بەبیــروڕاو‬ ‫خوێندگــە بون لەسەرتاســەری هەرێمی ئایدیۆلۆژی تایبەتی خودی مامۆستاكان‪.‬‬ ‫كوردســتاندا‪ 6 ،‬پەیمانگاش دەچنەسەر‬ ‫دانانی پرۆگرامێكی نوێ‬ ‫وەزارەتــی خوێندنــی بااڵ‪ ،‬كۆی گشــتی‬ ‫الی خۆشــیەوە بەهمــەن تاهیــر‬ ‫خوێندكارەكانیان ‪ 5‬هەزار كەسن بەكوڕو‬ ‫نەریمــان‪ ،‬نوســەر‪ ،‬بە"چاودێــر"ی‬ ‫كچەوە‪.‬‬ ‫نەقشــبەندی‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــكرد‪ ،‬راگەیاند‪ ،‬گوێزانەوەی پەیمانگاكانی سەر‬ ‫یەكێك لەئامانجەكانی ئەم گواســتنەوەیە بەوەزارەتــی ئەوقاف بۆ ســەر وەزارەتی‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬جاران ئــەو خوێندكارانە تەنها پــەروەردەو خوێندنــی بــااڵ هەنگاوێكی‬

‫باشە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "بــەاڵم بەمەرجێك‬ ‫چەند كردەیەكی تــری بەدوادا بێت‪ ،‬ئەو‬ ‫پڕۆگرامــەی دانراوە بۆ ئــەم قوتابخانەو‬ ‫پەیمانگایانــە‪ ،‬بــەوردی پێیدابچنــەوەو‬ ‫پاڵفتەبكرێــت لــە هەمــو توخمەكانــی‬ ‫تەكفیركردن و سەلەفییبون‪ ،‬دەستبكرێت‬ ‫بەئامادەكــردن‌و پێگەیاندنــی كادری‬ ‫نــوێ‌و كادرە ســەلەفی‌و تەوكفیرییەكان‬ ‫دوربخرێنــەوە‪ ،‬بەتەواوەتــی ســنور‬ ‫دابنرێــت بــۆ بەدەســتهێنانی بڕوانامــە‬ ‫لــە واڵتــە عەرەبییــەكان‪ ،‬چونكــە ئــەو‬ ‫تێگەشــتنە دینییەی ئێستا لەم واڵتانەوە‬ ‫بەرهەمدەهێنرێــت‪ ،‬زۆر ســیخناخە بــە‬ ‫تەكفیركردن‌و ســەلەفییەت‪ ،‬لەجێی ئەوە‬ ‫بڕوانامــەكان لــە واڵتانی پێشــكەوتوەوە‬ ‫بهێنرێــت‌و دواتریــش تەركیزبكریتــە‬ ‫ســەر توانــا ناوخۆییەكان‪ ،‬لــە ڕاپۆرت‌و‬ ‫توێژینەوەی قوتابییەكاندا‪ ،‬تەركیز بكرێتە‬ ‫ســەر توێژینــەوە لە كەســایەتیە ئاینی‌و‬ ‫زانســتییە كوردییــەكان‌و دوربكەونــەوە‬ ‫لــە كاركردن تەنها لەســەر كەســایەتییە‬ ‫عەرەبییە تەكفیرییەكان‪.‬‬

‫بەڕێوەبەری راگەیاندنی وەزارەتی ئەوقاف‪ :‬بەهۆی بڕیارەكەوە‬ ‫ئایدۆلۆژیەتی مامۆستاكان لەخوێندنگاكان دوردەكەونەوە‬

‫باخچەكان مەترسی وشكبونیان لەسەرە‬

‫بەڕێوەبەری ژینگەی سلێمانی‪ :‬دەستەی پاراستنی ژینگەمان لەمەترسییەكە ئاگاداركردۆتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بەپێی وتــەی بەڕێوەبەری باخچەكانی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬بەهــۆی نەبونــی بودجــەو‬ ‫كارمەندی پێویستەوە ناتوانن باخچەكان‬ ‫بەسەوزی بهێڵنەوەو دەشڵێت "باخچەكان‬ ‫مەترسی وشــكبونیان لەسەرە"‪ .‬هاوكات‬ ‫بەڕێوەبــەری ژینگەی ســلێمانی جەخت‬ ‫لەبونــی مەترســییەكە دەكاتــەوە‪،‬‬ ‫ئاشكراشــیدەكات‪ ،‬ئەو بڕە ســەوزاییەی‬ ‫لەشــارەكاندا هەیە‪ ،‬مەترسی لەناوچونی‬ ‫لەسەرە‪.‬‬ ‫كەمبونەوەی سەوزایی‬ ‫بەڕێوەبــەری باخچەكانــی ســلێمانی‪،‬‬ ‫ئاماژەبــەوەدەكات‪ ،‬بەهۆی ئــەو قەیرانە‬ ‫داراییــە هەرێمی كوردســتانی گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫هەندێك باخچە وەكو باخی بەختیاری بە‬ ‫روبــەری ‪ 110‬هــەزار مەتر چوارگۆشــەو‬ ‫باخــی مەلیك مەحمــود ‪ 204‬هەزار مەتر‬ ‫چــوار گۆشــە‌و پاركــی هــەواری شــار‌و‬ ‫هەندێك باخچەو پاركی دیكە‪ ،‬پێویستیان‬ ‫بەبابەخــەوان‌و ئیــدارەدان هەیــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بودجە وەستاوە‪.‬‬ ‫كامــەران حەمــە ســاڵح عەبدوڵاڵ بۆ‬ ‫"چاودێر"‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬بەنوسراوی‬ ‫رەســمی داوایان لەوەزارەتی شــارەوانی‌و‬ ‫دارایــی كــردوە‪ ،‬بــڕی ‪ 5‬ملیــار دینــار‬ ‫تەرخانبكــرێ بۆ تەواوبونــی باخچەكان‪،‬‬ ‫دوڕیانی تاســڵوجە‪ -‬ســلێمانی‌و دوڕیانی‬ ‫مەلیــك مەحمود بەتەنها پێویســتیان بە‬ ‫‪ 250‬گرێبەســتی كاتی هەیە بۆ باخەوان‪،‬‬ ‫ئەگــەر داواكاریەكانیــان جێبەجــێ‬ ‫نەكــەن‪ ،‬ناتوانن بۆ ســاڵی ‪ 2015‬باخچە‬ ‫دروســتبكەن‌و خزمەتــی ئەوانەشــیان‬ ‫بكرێــت‪ ،‬كــە تەواوبون‪ ،‬بەهــۆی نەبونی‬ ‫كارمەنــد‌و نەگەیاندنی ئاو بەهۆی نەبونی‬ ‫تانكەرەوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشی"لەشــاری ســلێمانی‬

‫بەڕێوەبەری باخچەكانی سلێمانی‪ :‬پێویستمان بە پێنج‬ ‫ملیاردینارو ‪ 250‬گرێبەستی دامەزراندنە‬

‫تا ئێســتا‬ ‫نزیكــەی ‪ 451‬باخچــەو ‪ 8‬پــارك‌و ‪ 81‬نوســراوەوە كە بۆ دەســتەی پاراســتنی‬ ‫جــەزرەی ناوەنــدی هەیــە‪ ،‬بەهەمــوی ژینگەیــان بەرزكردۆتــەوە‪ ،‬لەچۆنێتــی‬ ‫رێژەی ســەوزایی ‪%10‬یە‪ ،‬ئەگەر وابڕوات بارودۆخەكــە ئاگاداریــان كردونەتــەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش كێشەیەكی گەورەیە بەو شێوەیە‬ ‫باخچەكان بەرەو وشكبون دەچن"‪.‬‬ ‫بڕوات‪ ،‬بڕی ســەوزایی بــەرەو لەناوچون‬ ‫دەچــێ‪ ،‬هیچ وەاڵمێك نییــە تەنانەت بۆ‬ ‫ڕوبەری سەوزایی لەمەترسیدایە‬ ‫الی خۆشــیەوە بەڕێوبــەری ژینگــەی دامەزراندنی باخەوانیش‪.‬‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪ ،‬دەڵێت "بەهۆی‬ ‫پرۆژەیاسایەك بۆ زیادكردنی‬ ‫نەبونــی كارمەنــدو كرێــكارو كێشــەی‬ ‫سەوزایی‬ ‫ئاودانــەوە‪ ،‬مەترســی لەناوچونــی ئــەو‬ ‫سەرۆكی لیژنەی كاروباری تەندروستی‌و‬ ‫روبەرە سەوزاییانە دەكرێ‪.‬‬ ‫محەمەد سەعید‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬لەرێگەی ژینگــە لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بــۆ‬ ‫"چاودێــر"ی روندەكاتەوە‪ ،‬تائێســتا هیچ‬

‫شــتێكمان بــۆ نەكــراوە‪ ،‬سكااڵشــمان‬ ‫بەدەست نەگەیشتوە لەالیەن بەڕێوەبەری‬ ‫باخچەكانەوە‪ ،‬بەاڵم هەوڵدەدەین ئیشیان‬ ‫بۆ بكەین‪.‬‬ ‫زولفا مەحمود‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫بــۆ زیادكردنی ســەوزایی لەكوردســتان‬ ‫پرۆژە یاسایەكیان پێشكەش بەپارلەمان‬ ‫كــردوە‪ ،‬تیێــدا بــاس لەوەكــراوە هــەر‬ ‫كەســێك هاوســەرگیری لــەدادگا بكات‪،‬‬ ‫بكرێتە بڕیار كە دەبێت وەكو هەمو كارە‬ ‫یاســاییەكانی تر دارێك بڕوێنن‌و ئەوەش‬ ‫دەبێتە رەمزی جوانی سەوزایەكی گەورە‬ ‫شارەكان دادەپۆشێت‪.‬‬

‫کۆمپانیایەک‪ :‬خەریکە لەداخستنی‬ ‫کۆمپانیاکەمان نزیک دەبینەوە‬ ‫هەرزان فرۆشتوە‪ ،‬بۆ ئەوەی قیستەكانی‬ ‫چاودێر‪ -‬النە كاشان‌و دیار ستار‪ :‬پێ بدەمەوە"‪.‬‬ ‫سەرمایەی كۆمپانیاكان بوەتە قەرز‬ ‫خاوەنــی یەكێك لــەو کۆمپانیایانەی‬ ‫كەلوپەلی نێو ماڵ بە قیست بەهاواڵتیان‬ ‫دەفرۆشــێ‪ ،‬كــە نەیویســت ناوەكــەی‬ ‫باڵوبكرێتــەوە‪ ،‬بە"چاودێــر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫بەشــێكی زۆری ســەرمایەكەمان بــوە‬ ‫قــەرز الی هاواڵتیان‌و ئێمــەش ناتوانین‬ ‫لەدەرەوە كەلوپەلی زیاتر بهێنین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نــا ئێمــەش حەز بــەو رەوشــە ناكەین‪،‬‬ ‫بچینە ســەر خەڵــك‌و داوای پارەیان لێ‬ ‫بكەین‪ ،‬كە خۆیان بە ســێ‌ مانگ جارێ‬ ‫موچە وەردەگرن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بەوجۆرە‬ ‫بڕوات دەبێت پێشەنگاكانمان دابخەین‪.‬‬

‫قەیرانــی دارایــی چەندیــن كێشــەی‬ ‫ئابــوری‌و كۆمەاڵیەتــی بــۆ هاواڵتیــان‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬یەكێــك لــەو كێشــانە‬ ‫ئــەوە كە ئــەو هاواڵتیانەی كە قیســتی‬ ‫كۆمپانیاكانیــان الیــە‪ ،‬ناتوانــن لەكاتی‬ ‫خۆیــدا بیدەنــەوە‪ ،‬ئەمــەش بۆتەهــۆی‬ ‫دروســتبونی كێشــە لەنێوان هاواڵتیان‌و‬ ‫كۆمپانیاكانــدا‪ ،‬وتەبێــژی پۆلیســی‬ ‫ســلێمانیش‪ ،‬جەخــت لــەوە دەكاتەوە‪،‬‬ ‫تــا ئێســتا چەندین ســكااڵ لەوبارەیەوە‬ ‫تۆماركراون‪.‬‬ ‫لە ســااڵنی رابردودا بەهۆی باشبونی‬ ‫بــاری ئابــوری هاواڵتیانــەوە چەندیــن‬ ‫كۆمپانیا لە بوارە جیاوازەكانی ئۆتۆمبێل‪،‬‬ ‫سكااڵ تۆماركراون‬ ‫كەرەســتەی بیناســازی‪ ،‬كەلوپەلی نێو‬ ‫وتەبێــژی پۆلیســی ســلێمانی‬ ‫ماڵ و چەندین شــتی دیكەیان بە قیست‬ ‫بــە هاواڵتیــان دەفرۆشــت بەشــێوەی بە"چاوێــر"ی راگەیاند‪ :‬لەمــاوەی چەند‬ ‫هەفتــەی رابــردوودا چەنــد حاڵەتێكــی‬ ‫مانگانە‪ ،‬بەتایبەت بۆ فەرمانبەران‪.‬‬ ‫زۆرێــك لــە هاواڵتیــان بەشــێوازی شــەڕكردن هەبــون‪ ،‬بەهــۆكاری ئەوەی‬ ‫قیســت كەلوپەلــی گرانبەهایان دەكڕی‪ ،‬هاواڵتیــان پێــش ئــەوەی ئــەو قەیرانە‬ ‫بــەاڵم لەگــەڵ ســەرهەڵدانی قەیرانــی هەرێــم بگرێتەوە‪ ،‬چونەتە كۆمپانیاكان‌و‬ ‫دارایــی‌و دواكەوتنــی موچــەدا كێشــە پێداویستی ماڵەكانیان بەقیست هێناوە‪،‬‬ ‫لەنێــوان كۆمپانیــاكان‌و هاواڵتیانــدا لەئێستاشــدا بەهــۆی ئــەو قەیرانــەوە‬ ‫دروســتبو‪ ،‬چونكە كۆمپانیاكان ســورن موچەی فەرمانبەران بەشی ئەوە ناكات‪،‬‬ ‫لە سەر وەرگرتنی قیستی كڕیارەكانیان قیستەكانی پێ بدەنەوە‪ ،‬بۆیە بەناچاری‬ ‫بەشــێوەی مانگانە‪ ،‬بەاڵم كڕیارەكان بە خــاوەن كۆمپانیــاو خــاوەن دوكانەكان‬ ‫ســێ‌ مانگ جارێــك موچــە وەردەگرن‪ ،‬دەچنە سەرماڵەكان‌و داوای قیستەكانیان‬ ‫بەوەش ناتوانن لەكاتی خۆیدا قیستەكان دەكەن‪ ،‬لەئەنجامدا شەڕ دروست دەبێت‪،‬‬ ‫بەو پێیەی ئــەو موچەیەی فەرمانبەران‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫بەچەند مانگ جارێك وەریدەگرن‪ ،‬تەنها‬ ‫بەشــی بژێــوی ژیانیان دەكات‌و بەشــی‬ ‫ناو ماڵەكەی هەڕاج دەكات‬ ‫كەریــم عەلــی‪ ،‬فەرمانبەرێكــە‪ ،‬باس كرێــی خانــوو قیســتی كەلوپەلەكانیان‬ ‫لــەوە دەكات‪ ،‬لە ماوەی رابردودا كاتێك ناكات‪ ،‬بۆیە شــەڕ دروســتبوەو داوایان‬ ‫رەوشــی هەرێمــی كوردســتان باشــبوە لەسەر ئەو كەسانە تۆماركردوە‪.‬‬ ‫ســەركەوت ئەحمــەد وتیشــی"‬ ‫ناوماڵەكەی نوێكردوەتەوەو‪ ،‬سەرجەمی‬ ‫كەلوپەلەكانــی بــە شــێوەی قیســتی ئەگــەر قەیرانــی دارایــی بەمشــێوەیە‬ ‫بــەردەوام بێــت‪ ،‬پێشــبینی دەكەیــن‬ ‫مانگانە لە كۆمپانیاكان كڕیوە‪.‬‬ ‫ئــەو هاواڵتییــە‪ ،‬دەشــڵێت "لــەدوای كێشــە كۆمەاڵیەتییــەكان زیاتــر بێــت‌و‬ ‫ئەوەی بەغداد بودجــەی نەناردو داعش ناشیشــارمەوە كــە چەنــد حاڵەتێكــی‬ ‫روی لەعیراق‌و هەرێمی كوردســتان كرد‌و شــەڕكردنیش لەناو خێزانەكاندا هەبوە‪،‬‬ ‫قەیرانــی دارایی دروســتبو و بەهۆیەوە دوای ئــەوەی كــە لەبابەتەكەمــان‬ ‫ێ مانــگ جارێــك‌و هیچ كۆڵیوەتەوە گەیشتوینەتە ئەو ئەنجامەی‬ ‫موچــە بوە ســ ‌‬ ‫كارێكــی دیكەش لە بازاڕدا نەما‪ ،‬ماوەی بەهۆی ئابورییەوە ئەو خێزانە كێشەیان‬ ‫چەنــد مانگێــك نەمتوانیــوە قیســتی بۆ دروســتبوەو دواجار گەیشتوەتە ئەو‬ ‫مانگانەكــەی خۆم بدەم‪ ،‬خاوەن دوكان‌و رادەیــەی ســكااڵ لەســەر یەكتــر تۆمار‬ ‫قیســتەكانیش رۆژانە تێل دەكەن‌و دێنە بكــەن‪ ،‬تەنانــەت لەچەنــد مەخفەرێكی‬ ‫پۆلیــس چەنــد خێزانێــك هاتوونەتــە‬ ‫سەرمان‪ ،‬داوای پارەكە دەكەن"‪.‬‬ ‫وتیشی "بەو هۆیەوە بەناچاری هەندێك المان‌ودواتر چونەتە دادگا بەمەبەســتی‬ ‫كەلوپەلــی نــاو مــاڵ‌و ئۆتۆمبێلەكەم بە جیابونەوە"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان؛ هەنگاوێک‬ ‫بۆ دواوە‪ ،‬چەند هەنگاوێک بۆ پێشەوە!‬

‫دەستورێكی‬

‫((بابەتێک بۆ قسەوباس و دیالۆگ))‬

‫پشکۆ نەجمەدین‬ ‫هەر کاتێک قســە لەبزوتنەوەی سیاســی‬ ‫و پاشــەڕۆژی پرۆســەی دیموکراتــی‬ ‫لەکوردســتاندا بکەیــن‪ ،‬هــەر کاتێــک‬ ‫کونجکۆڵــی ئەنباری کێشــە و لەمپەرەکانی‬ ‫بەردەم پێشڤەچونی ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییە‬ ‫فیکری‪ ،‬سیاســی‪ ،‬رۆشــنبیری‪ ،‬رۆشنگەری‬ ‫و کۆمەاڵیەتییــەکان بکەین‪ ،‬هەر ســاتێک‪،‬‬ ‫هەڵسەنگاندن و نرخاندن بۆ دۆخی لەئارابوی‬ ‫کوردســتان و کێشــە و گرفتەکانی بکەین‪،‬‬ ‫بــێ بەســەرکردنەوە و توێژینــەوەی دۆخی‬ ‫هەنوکەییــی هێزە مێژوکرد و کاریگەرەکانی‬ ‫نێــو کایــە سیاســی و کۆمەاڵیەتییــەکان و‬ ‫لەوانیش یەکێتیی نیشــتمانیی کوردســتان‪،‬‬ ‫بەشوێنێک ناگەین!‬ ‫خەمــی ئێمــە‪ ،‬خەمــی ســەرکەوتنی‬ ‫ئەزمونێکــی سیاســی و حوکمڕانییــە کــە‬ ‫نزیکەی بیســت و چوار ســاڵە‪ ،‬لەسۆنگەی‬ ‫کۆمەڵێــک کێشــە و ئیشــکاالتی ناوەکیــی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬جارێ لەمپەرەکانی تەندروستبون‬ ‫و بەدامودەســگاییبونی ئێجــگار زۆرن و‬ ‫سیستێمێکی سیاسیی نۆرماڵ و دیموکراتیی‬ ‫پــێ ناخولقێنرێــت و لەمڕۆشــدا‪ ،‬روبەڕوی‬ ‫مەترسیی جدیی نێوخۆ و دەرەکی بوەتەوە!‬ ‫هەوڵ و کۆشــانی ئێمە لەبواری نوســین‬ ‫و لێکۆڵینەوەی سیاســیدا‪ ،‬بۆ هێنانەکایەی‬ ‫سیســتێمێکی سیاســییە کــە دامــەزراوە و‬ ‫ئۆرگانەکانــی حوکمڕانیــی خــۆی‪ ،‬لەســەر‬ ‫پێوەرەکانــی دیموکراتــی و شــێوازێکی‬ ‫مۆدێــرن بنیــات بنێــت و لەدنیــای نەزمی‬ ‫حوکمڕانییــە کــراوەو عەدالەتخوازەکانــدا‪،‬‬ ‫جێگــە و پێگەیەکــی هەبێــت‪ ،‬شایســتەی‬ ‫خەبــات و قوربانیدانــی نەتەوەیەک بێت کە‬ ‫لەماوەی خەباتــی درێژخایەنی خۆیدا‪ ،‬بۆی‬ ‫تێکۆشاوەو چاوی لێ بڕیوە!‬ ‫سیســتێمێکی سیاســی کــە لەئەگــەری‬ ‫داڕشــتن و جێگیرکردنــی دەســتوری‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬جۆرێک لەزەمانەت و گەرەنتی‬

‫بــۆ جێبەجێکردنــی یاســاکان مســەوگەر‬ ‫بــکات و دەســتوریش نەبێتــە «ئەنتیک»‬ ‫و لەدۆاڵبــی مۆزەخانــەی سیاســیدا تەقەت‬ ‫نەکرێــت‪ ،‬روگەی هومێد و چاوەڕوانییەکانی‬ ‫خەڵکی کوردستانە‪.‬‬ ‫جێکەوتــن و خورتکردنــی سیســتێمێکی‬ ‫سیاســیی خەڵکخواز‪ ،‬چەند بەهۆشــیاری و‬ ‫ئاگاییی میللــەت و تۆلیرانس و لێبوردەییی‬ ‫کەلتوری سیاســییەوە پێوەســتە‪ ،‬هێندەش‬ ‫لەســەر تۆکمەییــی ســتراکتۆر و فــەزای‬ ‫ئــاوەاڵی دۆخــی نێوەکیــی حزبــەکان و‬ ‫ئاســتی روانینیان بۆ ماناکانی حوکمڕانی و‬ ‫بەرژەوەندیی میللەت‪ ،‬وەستاوە‪.‬‬ ‫دۆخی ناجێگیر و باری شێواوی نێوخۆی‬ ‫هێزێکــی سیاســیی کاریگــەرو بێمتمانەییی‬ ‫نێــوان هێــزە هــاوکارەکان‪ ،‬سیســتێمێکی‬ ‫سیاسیی مۆدێرنی داساکاو‪ ،‬ناخولقێنن!‬ ‫یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتیی‬ ‫دیموکراتی کوردستان‪ ،‬ئەو دو هێزە کاریگەر‬ ‫و بااڵدەســتەن کــە لەدەســتپێکی ئەزمونی‬ ‫سیاســیی پاش راپەڕینەوەو هەتا ئێستاش‪،‬‬ ‫ئەرکــی بەالداکەوتنی چارەنوســی ئەزمونی‬ ‫حوکمڕانیــی کوردســتانیان لەئەســتۆیە و‬ ‫بەبــەش و پلــەی جیاواز‪ ،‬ئۆباڵی کێشــە و‬ ‫گرفــت و قەیرانەکان‪ ،‬لەگەردنی سیاســیی‬ ‫ئەواندایە‪.‬‬ ‫من بەپێی پێگەیەک «با بچوکیش بێت»‬ ‫کە لەمێژوی «یەکێتی»دا هەمە‪« ،‬پارتی»‬ ‫و کێشە و ئیشکاالتەکانی حوکمڕانییەکەی‪،‬‬ ‫بــۆ کەســانی دیکە جــێ دەهێڵــم و لەمەڕ‬ ‫تەنگــژەو قەیرانــە نێوخۆیییەکانــی‬ ‫«یەکێتی»‪ ،‬قسەوباسێک دەکەم‪.‬‬ ‫یەکێتیی نیشــتمانیی کوردستان حزبێکی‬ ‫مێژوکــردەو لەدامێنــی مێژویــەک داکەوتوە‬ ‫کــە لەهەنــاوی خۆیدا نســکۆی بزوتنەوەی‬ ‫چەکداریی کــورد‪ ،‬ســێبەرەکانی بێهیوایی‪،‬‬ ‫داڕوخانــی ســەنگەرەکانی موقاوەمەتــی‬ ‫هەڵگرتبــو‪ .‬یەکێتی‪ ،‬زادەی بیــرو تێهزرین‬ ‫و پەرۆشــیی کارەکتــەرە مێژوییەکان بو بۆ‬ ‫چۆنییەتــی ژیاندنــەوەی ورەی جەمــاوەر‪،‬‬ ‫ئاوەدانکردنــەوەی ماڵەکانــی موقاوەمەت و‬ ‫درێژەدان بەخەبات و تێکۆشانی گەلی کورد‬ ‫لەباشوردا‪ ،‬لەفۆڕم و پێکهاتەیەکی نوێدا‪.‬‬ ‫یەکێتــی ئەگەرچی بەرنامەو ســتراتیژی‬ ‫سیاســیی خۆی هەبو‪ ،‬رێبــەری زاناو لێزان‬ ‫و سەرکردەیەتییەکی هۆشــیارو بەئەزمونی‬ ‫هەبو‪ ،‬بەاڵم حزبێکی خاوەن یەک ئیدۆلۆگی‬ ‫و یــەک دنیابینــی نەبــو‪ .‬لەراســتیدا ئــەو‬ ‫حــزب نەبــو! یەکێتــی نیمچەبەرەیــەک بو‬

‫کــە لەســەر دنگەکانی فیکری مــام جەالل‬ ‫و دنیابینییەکانــی کۆمەڵەو ســەرکردەکانی‬ ‫وەستابوو لەو زەوینەیەشــەوە‪ ،‬سەفەرێکی‬ ‫پڕ قوربانیدان و هەڵچون و داچونی لەمێژودا‬ ‫خســتە گــەڕو بەهــەواری دوای راپەڕیــن و‬ ‫رۆژگاری دەستەاڵت و حوکمڕانی گەیشت!‬ ‫مــن پێــم وایــە‪ ،‬یەکێــک لەنهێنەکانــی‬ ‫گەشــەکردن‪ ،‬خۆڕاگــری‪ ،‬بەردەوامبونــی‬ ‫یەکێتی و شکاندنی هەمو لەمپەرەکانی ئەو‬ ‫رێگا ســەخت و دژوارە‪ ،‬حزبنەبونی یەکێتی‬ ‫بو‪.‬‬ ‫هێزی یەکێتی‪ ،‬دیموکراسیبونی یەکێتی‪،‬‬ ‫تۆلیرانس و لێبوردەییی یەکێتی‪ ،‬ئیدارەدان‬ ‫و راگرتنی تەرازوی هێز و دەســتەاڵتی باڵە‬ ‫جیاوازەکانــی یەکێتــی‪ ،‬لەنیمچەبەرەیەکدا‬ ‫بــو کــە رەنگــە جیــاوازەکان و دەنگــە‬ ‫لێکنەچوەکانــی کۆ کردبویــەوەو ئەزمون و‬ ‫شارەزاییی مام جەاللیش‪ ،‬بەاڵنسی تەرازوی‬ ‫ملمالنێی باڵەکان و کەسەکانی راگرتبو‪.‬‬ ‫ئەگــەر ئێمــە چاوێکی وردبیــن بەمێژوی‬ ‫قەیــران و تەنگژە سیاســییەکانی یەکێتیدا‬ ‫بخشــێنین‪ ،‬درک بــەو راســتییە دەکەیــن‪،‬‬ ‫کــە لەهــەر شــوێن و زەمەنێکــدا‪ ،‬تەرازوی‬ ‫دەســتەاڵتی باڵــە جیــاوازەکان الســەنگ‬ ‫بوبێــت‪ ،‬تۆلیرانس و لێبوردەیی الواز بوبن‪،‬‬ ‫ئیدی کەرتبون روی داوەو یەکێتیش تەڵەزم‬ ‫و شــیخاڵی لــێ کەوتونەتەوە(جیابونەوەی‬ ‫بزوتنــەوەی سۆسیالیســت‪ ،‬قەیرانــی ئااڵی‬ ‫شــۆڕش‪ ،‬دەرچونی نەوشــیروان مســتەفاو‬ ‫هەنــدەک لەســەرکردەکانی یەکێتــی و‬ ‫دامەزراندنــی بزوتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬بەڵگــە‬ ‫حاشاهەڵنەگرەکانی ئەو حاڵەتەن!)‬ ‫یەکێتیی نیشــتمانیی کوردستان‪ ،‬تا ئەو‬ ‫جێگایەی توانیبێتی ســەربەخۆییی باڵەکان‬ ‫و حورمەتــی تێڕوانینە جیــاکان بپارێزێت‪،‬‬ ‫کۆســپەکانی بەئاســانی هەمــوار کــردون‪.‬‬ ‫لەدرێژاییی ئەم مێژوەشــدا‪ ،‬یەکێتی‪ ،‬دەیان‬ ‫سەرکردەو فەرماندەی بەتوانای خولقاندون‪،‬‬ ‫ئــەم ســەرکردانەش‪ ،‬وێــڕای کەســایەتیی‬ ‫جیاوازیــان‪ ،‬بیرو تێڕوانین و ئەداو ویســتی‬ ‫تایبەتیــان‪ ،‬ملمالنــێ و ناکۆکییەکانیــان‪،‬‬ ‫لەحــوزوری مامجــەالدا‪ ،‬هێڵە ســورەکانیان‬ ‫نەدەبەزاند!‬ ‫ئێســتا مــام جــەالل‪ ،‬لەکــردەی‬ ‫رێبەرایەتیکردنی یەکێتی دور کەوتوەتەوەو‬ ‫بیست و سێ ساڵیشە نیمچەبەرە‪ ،‬سەری بۆ‬ ‫حزب کێشاوە‪.‬‬ ‫مام جــەالل بەرهەمی مێــژوی ئەزمون و‬ ‫دنیابینییەکانــی خــودی خۆیەتــی‪ .‬مێژوی‬

‫ژیانــی مام جــەالل و ئەزمونەکانی‪ ،‬بۆ هیچ‬ ‫سەرکردەو رێبەرێکی دیکە دوپات نابێتەوەو‬ ‫هیــچ مێژویەکیــش‪ ،‬مامجەاللێکــی دیکــە‪،‬‬ ‫بــۆ یەکێتــی و پرۆســەی سیاســیی کورد‪،‬‬ ‫ناخولقێنێتەوە!‬ ‫کــە دەڵێیــن خولقاندنەوەی مــام جەالل‬ ‫بەو توانســت‪ ،‬ئەزمون‪ ،‬شارەزایی‪ ،‬سروشت‬ ‫و کەســییەتییەوە نامومکــن و مەحاڵــە‪،‬‬ ‫بەمانــای پەککەوتەییــی یەکێتــی نییــەو‬ ‫هێشــتا رێگاچارەکان بــۆ پێکەوەهەڵکردنی‬ ‫کەسەکان‪ ،‬سەرکردەکان و باڵەکان فرەن‪.‬‬ ‫داخۆ ناکرێت یەکێتی هەنگاوێک بۆ دواوە‬ ‫بگەڕێتــەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی چەند گاڤێک لەکایە‬ ‫جیاوازەکانی ژیانی خۆی و ژیانی سیاســیی‬ ‫میللەتــی ئێمــەدا‪ ،‬روەو ئاســۆیەکی رونتر‬ ‫بهاوێ؟‬ ‫ناکرێــت یەکێتی دیــوارە رژدەکانی حزب‬ ‫بڕوخێنێت و دەروازەیەک لەبەرەو نیمچەبەرە‬ ‫وااڵ بکات؟‬ ‫مــن پێــم وایــە‪ ،‬هەلومەرجــی ئێســتای‬ ‫کوردســتان‪ ،‬ناوچەکەو جیهانیش پێویستی‬ ‫بەســازدانی بەرەیەکی دیموکــرات هەیە کە‬ ‫باڵەکانــی حزبی یەکێتی‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫و چەندیــن حزب و رەوت و پێلی سیاســیی‬ ‫دیکەش لەخــۆی بگرێت و تینوتاوێکی نوێ‬ ‫بەبزوتنــەوەی دیموکراتــی و رۆشــنگەری‬ ‫لەکوردستاندا بدات!‬ ‫ئــەم بەرەیــە‪ ،‬دەکرێــت رێبەراێتیــی‬ ‫بەکۆمــەڵ‪ ،‬مەرجــەع و «براگەورە»شــی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرەیەکــی دیموکــرات‪ ،‬ئــاوەاڵ و‬ ‫فەزاکــراوەدا‪ ،‬خەســڵەت و کەســییەتیی‬ ‫باڵەکان و ســەرکردەکان‪ ،‬سەربەخۆتر دەبن‬ ‫و تواناکانیش بەتوانتر!‬ ‫هەق وایە ســەرکردەکانی یەکێتی نەترس‬ ‫بن و جورئەتی گاڤێکی گەڕانەوەیان هەبێت‪،‬‬ ‫یەکێتی بۆ فۆرمە دیموکراتییەکەی رۆژگاری‬ ‫دەستپێک بگێڕنەوە و لەکوردستان و ئێراق‬ ‫و دنیادا‪ ،‬دەیان هەنگاو پێشەوە بچن!‬ ‫خســتنەگەڕی پرۆســەی دامەزراندنــی‬ ‫بــەرەی یەکێتیی نیشــتمانیی کوردســتان‪،‬‬ ‫ئەگــەر زەمەنێکیــش بخایەنێــت‪ ،‬دیســان‬ ‫دەبێتە هێزێکی هەڵسوڕاوتر و بەسەنگتر کە‬ ‫بواری جێخســتنی ئاگێندا و سیاسەتەکانی‬ ‫لەپرۆســەی حوکمڕانیــدا‪ ،‬باشــتر بــۆ‬ ‫دەڕەخســێنێت و زەمانەتێکیــش دەبــێ بۆ‬ ‫بەربەســتکردنی هەر ئەگەرێکــی نەخوازراو‬ ‫لەچارەنوســی سیســتێمی سیاسی و ئەدای‬ ‫حوکمڕانیی کوردستاندا‪.‬‬

‫سیستەمی سەرۆكایەتی‌و پارلەمانی‌و نیمچە سەرۆكایەتی‬

‫ئیدریس بەرزنجی‬ ‫هەمو ئەو واڵتانەی كە لەفەراغی دەســتورو‬ ‫یاســای دەســتورین‪ ،‬بەتایبەتی كە لەقۆناغی‬ ‫گواســتنەوەدان‪ ،‬لەدەوڵەتێكی بێ‌ یاســاوە بۆ‬ ‫دەوڵەتی یاسا‪ ،‬پرۆسەی گواستنەوە ناتوانرێت‬ ‫بەئەنجام بگەیەنرێت ئەگەر خاوەنی دەســتور‬ ‫نەبــن‪ ،‬بۆیــە دەبێــت هەرێمــی كوردســتان‪،‬‬ ‫خاوەنــی دەســتور‌و سیســتەمی خــۆی بێت‪،‬‬ ‫جــا ئایا ئــەو سیســتەمە ســەرۆكایەتی بێت‬ ‫یــان پارلەمانــی‌و یــان نیمچە ســەرۆكایەتی‪،‬‬ ‫دەبێت بەوردی لەســەر چەمەكە گشتییەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‌و سیستەمی هەڵبژارند بوەستین‪،‬‬ ‫یەكەم‪ :‬سیستەمی سەرۆكایەتی‪:‬‬ ‫ئــەم سیســتەمە بریتییــە لەبەرهەمــی‬ ‫ئەزمونــی دیموكراتــی ئەمریكــی‪ ،‬كــە داوای‬ ‫بونی سیســتەمێك دەكات‪ ،‬كە توانای هەبێت‪،‬‬

‫لەبنیاتنانــی حوكمەتێكــی ناوەنــدی بەهێــز‪،‬‬ ‫لەگــەڵ بونــی دەســەاڵتێكی یاســادانان‪ ،‬كە‬ ‫هاوســەنگی بكات لەنێــوان نوێنەرایەتی گەل‌و‬ ‫نوێنەرایەتــی ویالیەتــەكان‪ ،‬كــە دوا مەرجەع‬ ‫خــۆی بێــت بــۆ پارێزگاریكردن لەدەســتورو‬ ‫مســۆگەركردنی دەســتور‪ ،‬وەك وتــم دوا‬ ‫مەرجــەع‌و كۆتا مەرجــەع هەر خۆیەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەسیســتەمی ســەرۆكایەتی تاك ئــازادە واتە‬ ‫ئــەوە تاكــە دەیەوێــت كامــە نوێنەرێتــی بۆ‬ ‫ســەرۆكایەتی واتــە بەدەنگــی خــۆی ئازادانە‬ ‫خــۆی ئیختیاری ســەرۆكی واڵتەكەی دەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم بۆ ئەمڕۆی هەرێمی كوردســتانە‪ ،‬هێزە‬ ‫سیاســییەكان ئەمجۆرە سیستەمە بەمەترسی‬ ‫دادەنێن‪ ،‬كە سەرۆك گەل هەڵیبژاردوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫لێپێچینەوەی ئەســتەمە تا وادەی خۆی تەواو‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬سیستەمی پارلەمانی‪:‬‬ ‫ئــەم سیســتەمە بەرهەمــی ئەزمونــی‬ ‫بەریتانیایــە‪ ،‬كە خۆی بەیــان دەكات لەبونی‬ ‫پەرلەمانێــك‪ ،‬كــە بەســەرچاوەی دەســەاڵت‬ ‫دادەنرێت‌و سیســتەمی پارلەمانــی بەعەمەلی‬ ‫لەســەر سیستەمی دیموكراسی كاردەكات‪ ،‬كە‬ ‫رێز لەســێ‌ پرەنســیپ دەگرێــت (لێكبوردن‪،‬‬ ‫دادپــەروەری‪ ،‬جیكردنــەوەی هەرســێ‌‬ ‫دەســەاڵتەكانی (یاســادانان‪ ،‬دادوەری‪،‬‬ ‫جێبەجێكــردن)‌و ئــەم سیســتەمە ژمارەیەكی‬ ‫زۆری واڵتانــی ئەوروپی‌و ئاســیایی‌و ئەفریقی‬

‫گرتیانەبــەر‪ ،‬بــەاڵم هەرەیەكەیان سیســتەمی‬ ‫سیاســی بەشــێوەی تایبەتی خۆی نەخشەی‬ ‫بۆكێشا‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتی‪:‬‬ ‫ئەم سیســتەمە كە چاكییەكانی سیستەمی‬ ‫ســەرۆكایەتی كۆدەكاتــەوە‪ ،‬بەهــۆی بونــی‬ ‫ســەرۆكێكی هەڵبژێــراو و لەتــەك بونــی‬ ‫پارلەمانێكــی هەڵبژێــراو‪ ،‬كــە حكومــەت‬ ‫پێكدێنن‪ ،‬هەریەك لەم سیستەمانە بەسەرچاوە‬ ‫بنەڕەتییەكانی دەوڵەتی نوێ‌ دادەنرێن‪.‬‬ ‫بابێینە سەرئەوەی كامانەن سیستەمەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬كە بەگوێرەی بارودۆخی سیاسی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی هەر دەوڵەتێك دەگۆڕێ‌‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەشــێوەی گشــتی چــوار سیســتەمی‬ ‫هەڵبژاردن هەیە كە ئەمانەن‪.‬‬ ‫ســەرەتا دەبێــت‪ ،‬لــەوە دەســتپێبكەم با‬ ‫بەكورت باســێكی چەمكی گشــتی هەڵبژاردن‬ ‫بكەیــن ئایا كێن ئەوانــەی مافی هەڵبژاردنیان‬ ‫هەیــە یــان مەرجەكانیــان كامانــەن‪ ،‬بۆیــە‬ ‫دەبێت بەگشــتی ئەو راســتییە بخەینە ڕو كە‬ ‫هەڵبــژاردن بەگشــتی خۆی یەكێكــە لەهەرە‬ ‫بنەمــا دیموكراتیەكانــی دەوڵەتــی نوێ‌‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێم خۆشە ســەرەتا باسی مەرجەكانی بكەین‬ ‫كامانەن لەگەڵ پرەنسیپی هەڵبژاردن بگونجێت‬ ‫ئەوانیــش (رەگەزنامــەو تەمــەن‌و لێهاتــوی‬ ‫عەقڵ) واتە كەســێك دەبێت رەگەزنامەی ئەو‬ ‫واڵتــەی هەبێت نەك بیانی‪ ،‬تەمەنیش‪ ،‬دەبێت‬

‫‪8‬‬

‫دیموكراسیمان‬ ‫ئەسعەد جەباری‬

‫گەرەكە‪!!..‬‬

‫رەشنوســی «پــرۆژەی دەســتوری هەرێمــی كوردســتان‪-‬عێراق» لەســاڵی ‪2009‬وە‬ ‫چاپكراوەو لەوێبســایتی پەرلەمانی كوردســتان (‪http://perleman.org/files/‬‬ ‫‪ )pdf.100809083313/sitecontents‬وەك دەقێكــی نوســراو ئەبینــرێ و هەمــو‬ ‫خوێنــدەواران ئەتوانن ســودی لێوەربگرن بۆ گەڕانەوەو چاوپیاخشــاندن بەهەر (هەشــت‬ ‫دەروازە)و (‪ )122‬مادەی نوسراو‪ ،‬ئەمەش رێگامان بۆ خۆش ئەكات كە بتوانین لەسەروبەندی‬ ‫گەرموگوڕی باســكردنی گەڕانەوەی دەســتور بۆ پەرلەمانی كوردستان دەرفەتێكیترمان بۆ‬ ‫رەخســاوە تــا وردتــر تێبینی و ســەرنجەكانی خۆمــان كۆبكەینەوە بەئومێــدی ئەوەی كە‬ ‫زۆرترین قســە لەسەر دەســتور بكەین بەتایبەتی چینی خوێندەواران و تەنانەت ئەوانەشی‬ ‫نەخوێنــەوارن مافــی خۆیانــە میدیاكان و كەناڵە ئاســمانی و رادیۆكانی كوردســتان ڕایان‬ ‫وەربگرن لەكۆبونەوەی گشــتی و جەماوەریدا‪ ،‬بێگومان جاری واهەیە تێبینیەكی كەســێكی‬ ‫ئاســایی زۆر بەسەلیقەترە لەخوێندەوارێك كە پەی بەمەسەلەیەكی گرنگ نەبردبێ‪ ،‬كەواتە‬ ‫خوێندەواران و نەخوێندەواران دەكرێ زەمینیەك خۆش بكەن بۆ گفتوگۆیەكی جدی لەسەر‬ ‫ئەم بابەتە هەستیارەی نەتەوەكەمان!‪.‬‬ ‫ئەم پێشەكیە دەروازەیەك بو بۆ چونە نێو بابەتێكی فرە رەهەندو فرە سەرنج‪ ،‬پێویستە‬ ‫لــەم ســاتەوە چركــە بەچركە گەلی كوردســتانی عێراق بەســەرجەم نەتــەوەو مەزهەب و‬ ‫ئایینەكانەوە بێنەدەنگ لەســەر بڕگە بەبڕگەی ســەرجەم مادەكانی كە هەموار دەكرێتەوە‬ ‫لــەدوای ئــەوەی كــە بڕیارە ‪ 21‬كەســی شــارەزاو پســپۆر لەمــاوەی ‪30‬رۆژدا كۆبكرێنەوە‬ ‫بەمەبەستی چاوخشاننەوەو هەموراكردنەوەی پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان‪-‬عێراق‬ ‫وەكــو لەپــرۆژە بڕیارێكی پەرلەمانی كوردســتاندا هاتوە لە‪13‬نیســانی ‪ 2015‬بەپێكهێنانی‬ ‫لێژنەیەكی ‪21‬كەســی لەماوەی ‪30‬رۆژدا بەمەبەســتی خۆئامادەكردن بــۆ هەموراكردنەوەی‬ ‫ئــەو پرۆژەیە بەشــێوەیەك لێژنەكــە «لیژنەیەكی تایبەتمەنــدە كار دەكات بۆ ئامادەكردن‬ ‫و هێنانەی كایەی ســازان بۆ پرۆژەی دەســتوری كوردســتان بەپێی حوكمەكانی ئەم یاسا‬ ‫دادەمەزرێت»‪ ،‬لێرەدا باس لەسازان دەكرێت‪ ،‬مادام سازان كراوە بەبنەمایەك بۆ بەڕێخستنی‬ ‫كارەكانی ئەو لێژنەیە‪ ،‬پێویســتە ئەو لێژنەیە بیر لەم چەند خاڵە بكەنەوە كە ئەوەش پێم‬ ‫وایە ئەبێتە كردنەوەی دەرگا بۆ وەرگرتنی زۆرترين پێشنیارو تێبینی و سەرنج‪ ،‬بەوەش ئەو‬ ‫پرۆژەیە كەس گلەیی لێنابێت لەبەر ئەوەی فلتەرێكی زۆرو دەروازەیەكی زۆرتر دەكاتەوە بۆ‬ ‫جەماوەری گەلی كوردستان و دواتریش نابێتە خەوشێك یان تێبینیەكی نێگەتیف لەبەردەم‬ ‫كۆتایی رەشنوسە پێشنیاركراوەكەی كە لەدواییدا دەدرێت بەپەرلەمانی كوردستان‪.‬‬ ‫*‪ 21‬كەس لەلێژنەیەكی گرنگ پێویســتە بەرلەوەی پســپۆرو شارەزابن‪ ،‬خاوەن ئەزمون‬ ‫بن‪ ،‬شــارەزای زمانەكانی كوردی و عەرەبی و توركمانی و كلدوئاشــوری بن‪ ،‬لەهەر بڕگەو‬ ‫بابەتێكــدا بەوردی هەڵوێســتەی لەســەر بكەن و ســەرپێیانە بڕیار نــەدەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫مەســەلەی دەقەكانی دەســتور بە‪ 100‬شــێوە دواتر تەفســیری بۆ دەكرێت ئەمەش لەهەمو‬ ‫دونیادا هەیە كەجاروبار ئەو دەقانە ئەكەونە بەردەم وتوێژو لێكدانەوە ســەرئەنجام دادگای‬ ‫بااڵی واڵت یەكالیی دەكاتەوە‪ ،‬بۆیە گرنگە بتوانن كەمترین هەڵەی زمانەوانی بكەن بۆئەوەی‬ ‫پاشەڕۆژ دوچاری هەڵەیەك نەبین چارەسەركردنی ئەستەم بێت!‪.‬‬ ‫* گرنگــە ئــەو لێژنەیــە لەســەرەتاوە هەڵمەتێــك بكەن بۆ ناســاندنی خۆیــان و برەو‬ ‫بەچاالكیەكانیان بدەن لەســازدانی كۆڕو كۆبونەوەی فراوان لەســەرجەم شــارو شارۆچكەو‬ ‫تەنانــەت لەگوندەكانیــش بــۆ ئــەوەی زۆرترین تێبینــی الی خۆیان تۆماربكەن و ســودی‬ ‫لێوەربگرن لەكاتی داڕشــتنەوەو هەمواركردنەوەی دەســتور‪ ،‬هەروەها ئەو لێژنەیە لینكێكی‬ ‫ئەلیكترۆنــی بكاتــەوە بۆ ئەوەی زۆرترین ســەرنج و تێبینی وەربگــرێ نەك هەر لەناوخۆی‬ ‫كوردســتان بگرە ئەوەی كە كوردە لەدەرەوەی كوردســتان بتوانێ سەرنجەكانی ئاڕاستەی‬ ‫ئەو لێژنەیە بكات بەمەبەســتی دەوڵەمەندكردنی دیدو بۆچونەكان لەمەڕ بڕگەو بەندەكانی‬ ‫هەمواركردنەوەی دەستور بەتایبەتی ئەوانەی لەدەرەوەن مامەڵەیان لەگەڵ جیهانی دەرەوە‬ ‫گەشــەی بەیرو ئەندێشــەكانیان داوە تا مافی هاواڵتی بون وەكو خۆی ببینن‪ ،‬بێگومان تا‬ ‫سەرنجی زۆرتر وەربگیرێ هەمواركردنەوەی دەستور كەمترین كەموكوڕی دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی پێویســتە بوترێ ئەوەیە كورد پێویســتی بەدەســتورێكی هاوچــەرخ و مەدەنی‬ ‫هەیە دور لەدەمارگیری حزبی و الیەن بتوانین هەنگاوبنێن‪ ،‬خاڵبخەینە ســەر پیت و ژیان‬ ‫بنوســینەوە بــۆ نــەوەی ئێســتاو داهاتومان‪ ،‬رێگە نەدرێ هیچ حزبێكی سیاســی دەســت‬ ‫وەربداتــە ســەر كاروبــاری لێژنە ‪ 21‬كەســیەكە‪ ،‬موفەردات و زاروەكانــی بەحزبی نەكرێن‪،‬‬ ‫ســیمبولەكانی كوردســتان كەسایەتیەكان نەبن بەڵكو ســیمبولەكان نیشتمان و نەتەوەبن‪،‬‬ ‫دەســتورێكمان گەرەكە مافی وەك یەكی تێدا بەرجەســتەبكرێ و رێگا نەدرێ هیچ كەسێك‬ ‫بچەوســێنرێتەوە‪ ،‬بەڵكــو ماف بۆ مرۆڤ فەراهەم بكات لەســایەی قانونــەكان و دامەزراوە‬ ‫حكومــی و مەدەنیەكانــەوە تاهاواڵتیان هەســت بەوە بكەن لەســایەی دەســتوردا هاواڵتی‬ ‫دەرەجە یەكن!‪.‬‬

‫كەســێكی كــە تەمەنــی كامڵ بێــت‌و لێهاتوی‬ ‫عەقڵیش‪ ،‬دەبێت كەسێك بێت‪ ،‬توانای عەقڵی‬ ‫بــاش بێــت‪ ،‬چونكــە هەڵبــژاردن‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫ئەنجامی سیستەمی سەرۆكایەتی‌و‬ ‫بەبەرژەوەندی گشتی خەڵكەوە هەیە‪.‬‬ ‫پەرلەمانی چۆن سیستمێكمان پێویستە؟‬ ‫بۆیــە پرۆســەی هەڵبــژاردن بەگشــتی‬ ‫لەسیســتەمی ســەرۆكایەتی هەرچەند تاك‬ ‫یەكێكــە لەبنەمــا دیموكراتییەكانــی دەوڵەتی ئــازادە بــەاڵم‪ ،‬بۆ ئەمــڕۆی قۆناغی ئێســتای‬ ‫نــوێ‌ بەاڵم‪ ،‬بــۆ قۆناغی گواســتنەوەی واڵتە میللەتەكەمــان‪ ،‬ئەوەتــا ئیســتا ســەرۆك دو‬ ‫تــازە دامەزراوەكان دەبێتە لەمپەر بۆدەســتاو خــول‌و نیــو هەڵبژێراوەتــەوە‪ ،‬بۆیە ســەرەتا‬ ‫دەســتاكردنی دەسەاڵت‪ ،‬بۆیە نەك هەڵبژاردن دەبێت لەوە دەســتپێبكەین كە لەسیســتەمی‬ ‫بەگشــتی بگــرە دیموكراســی خــۆی ئێســتا ســەرۆكایەتی دوا مەرجــەع‌و كۆتــا مەرجــەع‬ ‫پێویســتی بەمراجەعەیەكی نوێ‌ هەیە‪ ،‬ئەوەتا ســەرۆك هــەر خۆیەتی بــۆ نمونــە‪ ،‬لەمجۆرە‬ ‫دیموكراســی لەواڵتانــی ئەوروپــا لەمپــەرە سیســتەمەدا كۆكردنــەوەی دەســەاڵتەكانی‬ ‫لەبەردەم پیتاندنــی داعش لەو واڵتانە ئەوەتا جێبەجێكردن (ئەنجومەنی وەزیران) لەدەستی‬ ‫هێندە دیموكراســی هەیــە‪ ،‬لەمزگەوتەكانەوە خۆیــدا دەبێــت واتــە ســەرۆكی حكومەت بۆ‬ ‫خەڵكــی تەكفیر دەكەن دیموكراســی لەمپەرە خۆیی شكڵییە ســەرۆك دەتوانێت خۆی هەم‬ ‫لەبــەردەم دەســەاڵتدا‪،‬چونكە دیموكراســی سەرۆكی واڵت بێت‌و هەم سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫بەسیســتەم كــراوە ‪ ،.‬پەیوەنــدی منیش بەم وەزیــران بێــت‪ ،‬چونكــە خــۆی تاعینیــان‬ ‫باســەوە ئــەوە كاتێــك هەڵبــژاردن دەبێتــە دەكات‪ ،‬لەرێــگای شــەرعی میللەتەوە دەنگی‬ ‫یەكێــك لەبنەمــا دیموكراتییــەكان‪ ،‬خەڵكــی پێدراوەو هەڵبژیراوە‌و هاتۆتە ســەر دەسەاڵت‌و‬ ‫دەنگــە بەســەرۆكی هەرێــم دەدەن‌و ئــەو سیاســەتی گشــتی پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و‬ ‫رێــزەی لــێ‌ دەگرن‪ ،‬تــا وادەی خــۆی‪ ،‬بەاڵم ناخۆش لەدەســتی خۆیدایەوە ئەم جگە لەوە‬ ‫ســەرۆك سیستەمی ســەرۆكایەتی دەكاتە دوا سەرۆكی فەرماندەی هێزە چەكدارەكانە‪ ،‬تەنها‬ ‫مەرجــەع‌و كۆتــا مەرجــەع دەڵێــت بەدەنگی شــتێك غیابە الی ئەم ئەویش پارلەمانە واتە‬ ‫خەڵك‌و بەئــازادی‌و دیموكراســی هەڵبژێراوم‪ ،‬پارلەمان وەك دراوســێیەكیش ســەیر ناكات‪،‬‬ ‫ئــەوە دەكاتــە بەهانە بۆیە داواتر دێمە ســەر چونكە هەر خۆیی بۆی هەیە متمانە لەوەزیرو‬ ‫سیســتەمی ســەرۆكایەتی‪ ،‬كە هەرچەند تاك گزیــر بســێنیەتەوە نەك پارلەمــان‌و لەمجۆرە‬ ‫ئازادە بەاڵم‪ ،‬ســەرۆك رێز لەدەنگی ئەو تاكە سیســتەمەدا شــتێك زۆر رۆڵــی دەبێــت‪،‬‬ ‫ناگرێ‌ كە بۆ چوار ساڵ دەنگی پێداوە‪.‬‬

‫ئەویــش دەســەاڵتی دادوەرییــە كــە ناهێڵیت‬ ‫ســەرۆك لەدوجــار زیاتــر خــۆی بپاڵێوێتەوە‬ ‫بــەاڵم ئــەوە دەزانین كە دەســەاڵتی دادوەری‬ ‫الی خۆمان چ كاریســەیەكە‪ ،‬تەنانەت بینیمان‬ ‫لەهەڵبژاردنــەكان حاكمــەكان چــۆن لۆگــۆی‬ ‫حزبەكانیــان كردبوە پەرچەمی ســەرچۆپییان‬ ‫بۆیــە لەسیســتەمی ســەرۆكایەتی حاكمەكان‬ ‫لەالیــەن گەلــەوە هەڵدەبژێردرێن نەك لەالیەن‬ ‫(ئەنجومەنــی وەزیــران) وەك ئــەوەی الی‬ ‫خۆمــان‪ ،‬سیســتەمی پارلەمانــی لەمجــۆرە‬ ‫سیستەمەدا سەرۆكی واڵت تەنها بەشكڵی دیارە‬ ‫ئەوەی وەك مانۆڕێك دەردەكەوێت ســەرۆكی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانە‪ ،‬واتە دەســەاڵتەكان الی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران كۆدەبێتەوە‪ ،‬ئەگەر هات‌و‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ پارلەمان‬ ‫توشی كێشەبو‪ ،‬ئەوا ســەرۆكی واڵت‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ناوبژیوان بۆ لێك نزیكبونەوەیان بۆئەوەی درز‬ ‫نەكەوێتە نێوان پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬شــتێكی‬ ‫گرنگتر كە هەیە دەبێت باســی بكەین ئەویش‬ ‫ئەوەیە بەپێچەوانەی سیســتەمی سەرۆكایەتی‬ ‫نابێت ئەندام پارلەمان لەیەككاتدا وەزیر بێت‌و‬ ‫ئەنــدام پارلەمانیش بێت‪ ،‬بەاڵم لەسیســتەمی‬ ‫پارلەمــان بۆیــان هەیە ئەنــدام پارلەمان بن‌و‬ ‫وەزیریش بن‪ ،‬بۆ ئەوەی لێكنزیكبنەوە لەنێوان‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان‌و دەسەاڵتی جێبەجێكردن‬ ‫هەبێــت بۆ ئەوەی زیاتر لەكێشــەی هاواڵتیان‬ ‫نزیك بنەوە‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫ئاقدۆوان‪:‬‬ ‫بەمزوانە پ‪.‬ك‪.‬ك كۆنگرە نابەستێت‬

‫ئۆندەر‪:‬‬ ‫رێگە بەپیالنگێڕی نادەین‬

‫یــاڵــچــن ئـــــاقـــــدۆوان‪ ،‬یـــــاریـــــدەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاند‪ :‬ئێمە‬ ‫وەك ئاك پارتی سورین لەدرێژپێدانی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و لێی پاشەگەزنابینەوە‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ ئ ــەوەش ــدا پێناچێت پەكەكە‬ ‫بــەمــزوانــە كــۆنــگــرەی بــۆ دانــانــی چەك‬ ‫ببەستێت‪.‬‬

‫سرری سورەییا ئۆندەر‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫هەدەپە دەڵێت «روداوەكەی ئاگرین‬ ‫پیالنی دەوڵەتی تورك بوە بۆئەوەی‬ ‫لەهەڵبژاردنی داهــاتــودا هەیبەتی‬ ‫هەدەپە بشكێنێ‪ ،‬بەاڵم رێگەنادەین‬ ‫ئیتر ئەو جــۆرە پیالنانە كاریگەری‬ ‫لەسەر خەباتمان بكات»‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كڵچدارئۆغلو‪:‬‬ ‫دەخوازین هەدەپە سەربكەوێت‬ ‫كــەمــال كــڵــچــدارئــۆغــلــو‪ ،‬ســەرۆكــی‬ ‫جــەهــەپــە دەڵــێــت «ئــەگــەر هەیە‬ ‫ل ــەپ ــاش هـــەڵـــبـــژاردن حــكــومــەتــی‬ ‫كوالیسیۆن پێكبهێنرێت‪ ،‬لەوبارەیەوە‬ ‫هەدەپە بەنزیك لەخۆمان دەزانین‬ ‫بــۆیــە دەخـــوازیـــن لــەهــەڵــبــژاردن‬ ‫سەربكەوێت»‪.‬‬

‫ئامانجەكانی كردنەوەی‬ ‫نوێنەرایەتی توركیا لە سلێمانی‬ ‫تاچەند پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و توركیا بەفەرمی كراون؟‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫وابڕیارە دەوڵەتی توركیا‪ ،‬لەم نزیكانەدا‬ ‫نوێنەرایەتی خۆی لە سلێمانی بكاتەوە‪،‬‬ ‫بەمەش دەخــوازێــت پێگەی بازرگانی ‌و‬ ‫سیاسی خۆی لەناوچەكەدا زیادبكات‪.‬‬ ‫توركیا لە ‪ 2009‬كونسوڵی خــۆی لە‬ ‫هەولێری پایتەخی هەرێمی كوردستان‬ ‫كردۆتەوەو ئەمەش لەدوای ئەوەوە هات كە‬ ‫لەالیەن توركیاوە كرانەوە بەڕوی هەرێمی‬ ‫كوردستان دروستبو‪ ،‬لەسەر تێزی ئەحمەد‬ ‫داودئۆغلو وەزیــری دەرەوەی ئەو كاتەی‬ ‫توركیا‌و بەهاتنی رەجەب تەیب ئەردۆدغان‬ ‫ســەرۆكــوەزرانــی پێشوی توركیا‪ ،‬وەك‬ ‫یەكەم سەرۆكوەزیران سەردانی فەرمی‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان سازكرد‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەسەر بنەمای بــەرژەوەنــدی هاوبەش‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكان لەسەرئاستی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵتی هاتەئاراوە‪.‬‬ ‫بــێــگــومــان كــــردنــــەوەی كــونــســوڵــی‬ ‫توركیا لەكوردستان هەنگاوێكی گرنگبو‬ ‫دەستپێكێك بو بۆ بەرەو ئاستێكی بااڵتر‪،‬‬ ‫هێدی هێدی زۆر شتی بەدوای خۆیدا هێنا‌و‬ ‫تینی بە پەیوەندییەكانی هەردوال دا‪ ،‬لە‬ ‫‪ 2012‬دیــدارم لەگەڵ جێگری كونسوڵی‬ ‫توركیا لە هەرێمی كوردستان ساز كرد‪ ،‬ئەو‬ ‫ئاماژەی بەوەكرد كە رێككەوتنی سیاسی‪،‬‬ ‫بــازرگــان ـی‌و تەنانەت ئەمنیش هەیە‪،‬‬ ‫ئاستی پەیوەندییەكان تاهات بەرەوپێش‬ ‫چو‪ ،‬سەرەتا توركیا بەڕونی دانی بەبونی‬ ‫پەیوەندییەكی ئەوتۆ نەدەنا‪ ،‬دواتر واقیعی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و سیاسی كورد وایكرد‬ ‫كــە تــــاڕادەی ئـــەوەی ســەرۆكــوەزیــرانــی‬ ‫توركیا بەفەرمی ناوی هەرێمی كوردستان‬ ‫بهێنێت‌و بە هاوپەیمانی ستراتیجی ناوی‬ ‫ببات(‪.)2014-2013‬‬ ‫ئەمەش وایكرد چاوەڕێی زیاتر لەتوركیا‬ ‫بكرێت بەتایبەتی لەشەڕی داعشدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫نیگەرانی خەڵكی كوردستان‌و سیاسیەكایشی‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬ئەمەش لەالیەن بەرپرسانی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە بە توركیا وتراوە‪،‬‬ ‫گەرچی توركیا درەنــگ بەدەنگ هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە هاتبێ‌‪ ،‬بەاڵم تائێستا چەند‬ ‫بارهەڵگرێك هاوكاری سەربازی(تەقەمەنی‌و‬ ‫ێ‬ ‫پێداویستی) بۆ كوردستان ناردوە‪ ،‬دەشب ‌‬ ‫ئـــەوەش لەبیرنەكەین توركیا یەكەم‬ ‫واڵت بو كە هاوكاری مرۆیی بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان پێشكەش كرد‪ ،‬تائێستا زیاتر‬ ‫لە ‪ 900‬بارهەڵگر هاوكاری مرۆیی‌و جگە‬ ‫لەدروستكردنی چەند كەمپێك‪ ،‬ئێستاش‬ ‫یەك لەو واڵتانەیە كە فەرماندەی سەربازی‬ ‫لەكوردستان هەیە و تائێستا مەشقیان بە‬ ‫‪ 1300‬پێشمەرگە كردووە‪.‬‬

‫بەفەرمیكردنی پەیوەندییەكان‬ ‫لەپاش راپەڕینە مەزنەكەی بەهاری‬ ‫‪ ،1991‬سەركردایەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫یــەك لــەو واڵتــانــەی هــەوڵــی پەیوەندی‬ ‫لەگەڵیدا توركیا بوو‪ ،‬لەو كاتە بەدواوە‬ ‫پەیوەندیی رێچكەیەكی بەخۆیەوە بینی تا‬ ‫ئەو ئاستەی لەمڕۆدا هەیە‪ ،‬بێگومان ئەوەی‬ ‫لەمڕۆشدا هەیە تاچەند بەفەرمی كراوە‬ ‫ئەوەیان جێی باسە‪ .‬پەیوەندیی ئێمەو‬ ‫توركیا لەڕوی بازرگانییەوە لەكۆی واڵتانی‬ ‫دراوسێكانی توركیا رێژەی زیاترە‪ ،‬هەروەها‬ ‫دۆسیەی نەوت‌و لە‪ 2018‬هەناردەی غازی‬ ‫كوردستان بۆ توركیا ئەمانە تاڕادەیەك‬ ‫كاردانەوەی باشی لەسەر پڕۆسەی سیاسی‬ ‫نێوان هــەردوال كــردووە‪ ،‬لێرەدا پرسیار‬ ‫ئەوەیە ئایا پەیوەندییەكانمان تاچەند‬ ‫فەرمی كراوە؟‬ ‫لــەحــوزەیــرانــی ساڵی پــار‪ ،‬دەرفــەتــی‬ ‫دیـــداری رۆژنــامــەوانــیــم لــەگــەڵ نوعمان‬ ‫كورتولموش‪ ،‬یاریدەدەری سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا لەبارەگای سەرەكی ئاك پارتی‬ ‫ێ لێمپرسی‬ ‫لە ئەنكەرە‪ ،‬بۆ رەخسا‪ ،‬كات ‌‬ ‫پەیوەندیی ئێوەو هەرێمی كوردستان‬ ‫لەسەرئاستی پارتی سیاسییە یاخود‬ ‫حكومەت‪ ،‬لە وەاڵمدا وتی «ئێمە لەگەڵ‬ ‫گشت پــارتــە سیاسییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان پەیوەندیمان باشەو بەتەنها‬ ‫لەگەڵ تاقە پارتێك مامەڵە ناكەین»‪.‬‬ ‫كــورتــولــمــوش ئــــەوەی رەتـــكـــردەوە‬ ‫لــەســەرئــاســتــی یـــەك پــارتــی سیاسی‬ ‫پەیوەندییان هەبێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا ئاماژەی‬ ‫بە پەیوەندییەكی فەرمی لەسەرئاستی‬ ‫دو حكومەت نەكرد‪ ،‬كەواتە بابڵێین ئەم‬ ‫پەیوەندییە ژێرخانی پڕكراوەتەوە یان‬ ‫خاڵییە‪ ،‬ئایا لەو نیگەرانییەی لەكاتی‬ ‫هێرشی داعش المان دروستبو‪ ،‬نیشانەی‬ ‫ئەوەبوە كە پەیوەندییەكانمان بەفەرمی‬ ‫نەكرابون‪.‬‬ ‫كەمتەرخەمییەكان چین؟‬ ‫لە ‪ 19‬ی مانگی ئادار‪ ،‬لەزانكۆی دیجلە‬ ‫لەئامەد‪ ،‬كۆنفرانسێكم بەناوی «پەیوەندیی‬ ‫نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیا» بۆ‬ ‫رێكخرا‪ ،‬دواتریش لەدرێژەی گەشتەكەمدا‪،‬‬ ‫لەئەنكەرە دو سیمینارم لەسەر هەمان‬ ‫بابەت بەست‪ ،‬یەكیان لە ناوەندی ‪seta‬‬ ‫بو‪( ،‬كە ناوەندی توێژینەوەی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری و كۆمەاڵیەتییە)‪ ،‬كە ناوەندێكی‬ ‫باوەڕپێكراوی گرنگە لە تورکیا‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەو زنجیرە دیالۆگانەدا باسم‬ ‫لێوەكرد كەموكورتییەکانی پەیوەندییەكان‬ ‫بون‪ ،‬لەوانەش‪ :‬مەسەلەی بەكارهێنانی‬ ‫دەستەواژەی باكوری عیراق لەبری هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پیشاننەدانی ئااڵی كوردستان‬ ‫لەكاتی ســەردانــی بەرپرسانی حكومی‬ ‫هەرێمی كوردستان بۆ توركیا‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەفەرمینەكردنی ئەو پەیوەندییانەو گۆڕینی‬ ‫هەریەك لەنوێنەرایەتی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫لەبری ئەوانەش كردنەوەی نوێنەرایەتی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان لەئەنكەرە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم ‪ 14‬نوێنەرایەتی‬ ‫لە واڵتانی دەرەوە هەیە‌و كابینەی حكومەت‬ ‫لەسەر بنەمای بنكەفراوان پێكهاتووە كە‬

‫ێ ساڵ‬ ‫لەئێستاشدا كــە مـــاوەی س ـ ‌‬ ‫بەسەر پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا درێژەی‬ ‫هەیەو راستەوخۆ حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫كە نوێنەرایەتی دەوڵەتی توركیا دەكات‬ ‫لەگەڵ عەبدواڵ ئۆجەالن گفتوگۆدەكات‪ ،‬لەم‬ ‫پڕۆسەیەشدا دیسان هەرێمی كوردستان‬ ‫رۆڵـــی زۆر بــەرچــاوی گــێــڕاوە‪ ،‬خــودی‬ ‫نێچیرڤان بــارزانــی‪ ،‬سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان نێوەندگیری لە‬ ‫رازیكردنی دو الیەنە بۆ گفتوگۆكردن‌و‬ ‫راگرتنی ئەو شەڕە هەبووە‪ ،‬جگە لەوەش‬ ‫پارتە سیاسییەكانیتریش پشتیوانی خۆیان‬ ‫بــۆ پــڕۆســەی ئاشتی دوپــاتــكــردۆتــەوەو‬ ‫سەردانی قەندیل‪-‬یان كردوە‪.‬‬ ‫ئێستاش لە هەولێر‌و سلێمانی كۆبونەوە‬ ‫لەنێوان بەرپرسانی توركیا‌و نوێنەرانی‬ ‫كــەجــەكــە دەكـــرێـــت‪ ،‬بــەهــاوتــەریــبــی‌و‬ ‫لەچوارچێوەی پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا‬ ‫مەبەستی زیاتر بەرەوپێشچون‌و سەرخستنی‬ ‫پڕۆسەكە‪.‬‬

‫گشت پارتە سیاسیەكان‌و كەمایەتییەكانیش‬ ‫لەحكومەتدا بەشدارن‪ ،‬هەروەها زۆربەی‬ ‫هەرە زۆری ئەم پارتانەش بەشێوەیەك‬ ‫پەیوەندییان لەگەڵ توركیا هەیەو ئەوەش‬ ‫ناشارنەوە‪ ،‬بۆ نمونە بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫یەك لەو الیەنانەیە لەماوەی دو ساڵی‬ ‫رابــردو پێنج‪-‬شەش جار سەردانیان بۆ‬ ‫توركیا سازكردووە‪ ،‬پەیوەندییەكانیان لە‬ ‫ئاستێكی باشدایە‪ ،‬بەجۆرێك سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی گــۆڕان لە كۆبونەوەی مێری‬ ‫لە هەولێر‪ ،‬كە راوێژكارانی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیاو چەند الیەنێك بەشداربون وتبوی‬ ‫«نامانەوێت هیچ الیەنێك پەیوەندیی ئێمەو‬ ‫توركیا تێك بدات»‪.‬‬ ‫ك ــردن ــەوەی ئــەو دو نوێنەرایەتییە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ بیست ساڵ لەمەوپێش‌و‬ ‫لەمڕۆدا پەیوەندییەكان زۆر لەوە لەپێشترو‬ ‫گشتگیرترە كە لەسەرئاستی دو پارتی‬ ‫سیاسی هەبێت‪ ،‬بۆیە ئەگەر ئێمە بونی‬ ‫واڵتێكی پێگە گرنگی دراوســێــی وەك‬ ‫توركیا بــەبــاش بــزانــیــن‪ ،‬دەبــێــت فشار‬ ‫پەیوەندیی لەسەر ئاستی حزبی‬ ‫دروستبكرێت بۆ كردنەوەی نوێنەرایەتیی‬ ‫ئـــەوەی مــاوەتــەوە بڵێن كــردنــەوەی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و هەوڵی‬ ‫خێراش بۆ فەرمیكردنی ئەو پەیوەندییانە نوێنەرایەتی توركیا لە سلیمانی پتەوكردنی‬ ‫بدرێت‪ ،‬لەكاتێكدا من لەبەرپرسانی توركیا پەیوەندییەكانە لەگەڵ الیەنی ئیدارەی‬ ‫وەاڵمێكی ئەوتۆم لەسەرئەوە وەرنەگرتووە‪ ،‬سلێمانی لــەو رێگەیەشەوە پتەوکردنی‬ ‫تێزەكان زیاتر لەسەر ئەوە دەوەستنەوە كە هەژمونی سیاسی و ئابورییە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫توركیا تائێستا مامەڵە لەگەڵ دو پارتی بەشێك لە ركابەری ئێرانە لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەم دو واڵتە لەسەرئاستی‬ ‫سیاسی لەهەرێمی كوردستان دەكات‪.‬‬ ‫ناوخۆ زیاتر لەگۆڕەپانی عیراق‌و سوریا‬ ‫ملمالنێ‌و ركابەری خۆیان درێژەپێداوە‪.‬‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و رۆڵی هەرێمی‬ ‫هەرچەندە هەرێمی كوردستان لەهەوڵی‬ ‫كوردستان‬ ‫هەركاتێك لەنێوان سوپای توركیا‌و نەهێشتنی دوو ئیداریی دایە‪ ،‬كردنەوەی‬ ‫پەكەكە‪ ،‬ئاگربەست‌و پڕۆسەی گفتوگۆ ئــەو كونسوڵییە دیــســان ئــەو راستییە‬ ‫هاتبێتەكایەوە‪ ،‬ئەوا هەرێمی كوردستان پیشاندەدات كە توركیا مامەڵە لەگەڵ‬ ‫رۆڵی لەبێدەنگبونی چەكەكاندا هەبووە‪ ،‬دو هێز یــان دو پــارت دەكــات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئــەم رۆڵـــەش زیــاتــر لەنێوەندگیریی‌و كردنەوەی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم‬ ‫پشتیوانی خۆی بینیوەتەوە‪ ،‬لەحوزەیرانی لە توركیا ئاستەمتر دەكــات‪ ،‬بەدوریش‬ ‫پەیوەندییەكان‬ ‫ساڵی ‪ ،1991‬ئەو كات مام جەالل لەگەڵ نییە لەفەرمیكردنی‬ ‫سەرۆككۆماری كۆچكردوی ئەوكاتەی دورمــانــبــخــاتــەوە‪ ،‬هۆكارێكیتر ئەوەیە‬ ‫توركیا‪ ،‬مشتومڕ دەكەن‪ ،‬تاكو لە ئاداری كەتوركیا لەسیاسەتی دەرەوەی لەگەڵ‬ ‫‪ 1993‬یەكەم ئاگربەستی نێوان توركیا‌و عــیــراق‌و هەرێمی كــوردســتــان‪ ،‬هەمیشە‬ ‫پەكەكە دێتەكایەوەو پڕۆسەی دیالۆگ لەڕێگەی كەسایەتییە سیاسیەكانەوە‬ ‫لەڕێگەی نامەگۆڕینەوە لەئەنكەرەوە بۆ پەیوەندیی خــۆی ســــازداوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫دەشتی بیقاع لەسوریا دەستپێدەكات‪ ،‬مــام جــەالل توانیوێتی هاوسەنگییەكی‬ ‫كۆچی گومانلێكراوی ئــۆزال پڕۆسەكە بــاش لــەو پەیوەندییە رابگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پــەكــدەخــات‌و بــۆ سااڵنێكی درێــژ شەڕ لــەغــائــیــبــیــشــی لــەســاحــەی ســیــاســی‪،‬‬ ‫درێــژەی دەبێت تاكو لە ‪ 2007‬پڕۆسەی پەیوەندی یەكێتی‌و توركیا وەك رابردو‬ ‫دوەم دەستپێدەكات كــە بــە پڕۆسەی نییە‪ ،‬ئـــەوەی جێی دەستخۆشیە بۆ‬ ‫ئۆسلۆ ناسراوە‪ ،‬لەم پڕۆسەیەشدا دوبارە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە‬ ‫ێ‬ ‫هەرێم كوردستان هــاوكــاری بــەردەوامــی لەئێستادا شاندی حكومەتی هەرێم كات ‌‬ ‫پڕۆسەكە دەبێت‪ ،‬بۆئەوەی ئەوەی هەردو سەردانی توركیا دەكەن لەگەڵ بەرپرسان‬ ‫الیەن لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن‌و ئیتر كــۆدەبــنــەوە‪ ،‬نــوێــنــەری لەگشت پارتە‬ ‫پرسی كورد بەرێگەی دیالۆگ‌و ئاشتییانە سیاسەكانی كوردستان بەشدارن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بێتە چارەسەركردن‪ ،‬بەرپرسانی قەندیل لەسەردانەكاندا ئیماژێكی یەكگرتویی‌و‬ ‫لــە هــەولــێــرەوە بەفڕۆكە ب ــەرەو ئۆسلۆ پێكەوە هەماهەنگی پیشانداوە‪ .‬دەشبێت‬ ‫دەچن‌و لەگەڵ بەرپرسانی توركیا گفتوگۆ هــەرێــمــی كــوردســتــان هــاوســەنــگــی لەو‬ ‫ســازدەكــرێــت‪ .‬دواتـــر ئــەم پڕۆسەیەش پەیوەندییانە رابگرێت بەتایبەتی لەگەڵ‬ ‫پەكدەخرێت‌و لە تەموزی ‪ 2011‬تاكو پایزی توركیا كە بەرژەوەندیی ئێستا‌و داهاتومان‬ ‫‪ 2012‬شەڕێكی قــورس لەنێوان هــەردوال لەگەڵیدا هەیە‌و لەمەشدا یــەك وتاریی‬ ‫درێــژەی دەبێت‪ .‬ئەگەر سەیری داتــای نەتەوەیی بۆ دەستكەوتەكانمان‌و ئایندەی‬ ‫قوربانی دو الیەنە بكەین دەزانــن زیانی هەرێمی كوردستان‌و بەرژەوەنییەكانمان‬ ‫مادی‌و گیانی ئەو ماوە كورتە چەند بووە‪ .‬بەگرنگ دەزانم‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫حاجی عەفرینی‬

‫كۆنگرەی‬ ‫ئاوەدانكردنەوەی‬ ‫كۆبانی‬

‫لەژێر دروشمی «باهەمومان پێكەوە كۆبانی ئاوەدان بكەینەوە»‪،‬‬ ‫بەچاودێری شارەوانی ئامەد‌و یەكێـتی‌‪ ،‬سەندیكاكانی نزیكی كۆنگرەی‬ ‫ئاوەدانكردنەوەی كۆبانی بەڕێوەچو‪ .‬شارەوانی ئامەد‪ ،‬لەگەڵ لیژنەی‬ ‫ئــامــادەكــاری بۆ ئــاوەدانــكــردنــەوەی كۆبانی هەمو الیەنە كــوردی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكانی بۆ ئەو كۆنگرەیە بانگێهێشتكردبو كە لە رۆژانی ‪3-2‬‬ ‫ی ئەم مانگەدا لە شاری دیاربەكر بەڕێوەچوە‪.‬‬ ‫هەروەها بەم بۆنەیەوە رێز‌و سوپاسگوزاری خۆی بۆ ئەو الیەنانە‬ ‫دەربڕی كەوا پشتیوانیان لە بەرخۆدانی گەلی كورد لە كۆبانی كردوە‬ ‫لەبەرانبەر ئەو تیرۆرەی كەوا ئەزمونی دیموكراتی ئەو كانتۆنەی كردۆتە‬ ‫ئامانج‌و ژێرخانی شارەكەیان بەتەواوەتی وێرانكردوە‪.‬‬ ‫هێرشە تیرۆریستییەكەی داعش بۆ سەر كۆبانی زیانێكی قەرەبونەكراوەی‬ ‫بەو شارە گەیاندوە‪ ،‬هەروەها ئاماژە بەو وێنانە كراوە كەوا مانگە‬ ‫دەسكردەكانی سەربە نەتەوە یەكگرتوەكان لەو شارە وەریانگرتوە كە‬ ‫‪ 3000‬خانوی بەجارێك وێرانكراوە‌و گەلێكیشی خاپوركراوە لەئەنجامی‬ ‫ئەو شەڕە وێرانكارییەی كەوا چوار مانگی رەبەقی خایاندوە‪.‬‬ ‫لەشیكردنەوەی یەكەمی وێنەكاندا دەگوترێ كەوا نزیك بە ‪ 1206‬بینا‬ ‫وێران بون‪ ،‬هەروها ‪ 1169‬بااڵخانە‌و خانوی دیكەش زیانی گەورەیان‬ ‫بەركەوتوە‪ .‬ئەمە لەگەڵ ‪ 979‬چاڵی گەورە كە لەئەنجامی موشەك‌و‬ ‫گوللە هاوەنەكانەوە بەدیهاتون‪.‬‬ ‫بەڕێوەبردنی كۆنگرەی ئاوەدانكردنەوەی كۆبانی لە ئامەد‪ ،‬گەلێك‬ ‫دەاللەتی گەورەی مێژویی نەتەوەیی لەناوخۆیدا هەڵگرتوە‪ .‬ئەمەیش‬ ‫حیكایەت لەوە دەكا كەوا كورد لە هەر چوار پارچەكەی كوردستاندا‬ ‫شــادی‌و شیوەكانی خۆیان بەشدەكەن‪ .‬ئا لەبەر ئەمەیە كەوا ئەم‬ ‫كۆنگرەیە لە ئامەد گەلێك واتای هەیە بەتایبەت كە بەهەنگاوێكی گرنگ‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت‪ .‬ئەمەیش هەنگاوێكی بەراییە بۆ لێكنزیك كردنەوەی‬ ‫گشت الیەنە كوردستانییەكان‪ .‬تەنانەت دەتوانین بێژین كەوا ئەم‬ ‫كۆنگرەیە بناغەیەكەیش بۆ بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستانە‬ ‫لە نزیكترین كاتدا‪ .‬هەر لە هەمان كاتیشدا یەكەم ئەزمونیشە بۆ هێزە‬ ‫كوردستانییەكان كەوا بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان لەهەر بەشێكی‬ ‫كوردستان بەپلەی یەكەم پشت بەهێزی خۆیان ببەستن‪ .‬لێرەش‬ ‫دەپرسین ئایا ئەم ئەزمونە كوردستانییە سەركەوتن بەدەست دەهێنێت؟‬ ‫گومانی تێدا نییە كەوا پرۆژەی ئاوەدانكردنەوەی كۆبانی‪ ،‬ئەو شارەی‬ ‫كەوا بۆتە سیمبۆلی جیهانی بۆ روبەڕوبونەوەی تیرۆر‪ ،‬ئەو شارەی كەوا‬ ‫ئەفسانەی داعشی بەبەهای بەرخۆدانی یەكینەكانی پاراستنی گەل‌و‬ ‫پاراستنی ژن شكاندوە‪ ،‬بەبەهای ئەو قارەمانێتییەی كە كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتی سەرسامكردوە‪ .‬ئــەوەی كــەوا تەنها موڵكی پارتییە‬ ‫سیاسیەكان نییە‪ ،‬بەڵكو ئەركێكی نەتەوەیی‌و میراتی گشت رۆڵەكانی‬ ‫گەلی كوردستانە‪ ،‬بەتایبەت پیاوانی كار‌و كەسە دەوڵەمەندەكان‬ ‫لەناوەوە‌و دەرەوەی كوردستان ‪ .‬بەراستی بانگێهێشتكردنی ئەمانە‬ ‫بۆ ئەو كۆنگرەیە هەنگاوێكی پۆزەتیڤ بوە‪ .‬ئەمە واتای ئەوە دەدات‬ ‫كەوا گەلی كوردستان لەگەڵ هێزە سیاسییەكانی لە وەرگرتنی بڕیاردا‬ ‫بەشداردەبێت‪.‬‬ ‫لەوەش گرنگتر شوێنی بەستنی كۆنگرەی ئاوەدانكردنەوەی كۆبانێ‬ ‫لە ئامەدە‪ .‬ئەمەیش پتر لەڕوی ئامادەكاری بۆ كۆنگرەكە‌و ئەو الیەنانەی‬ ‫كەوا تێیدا بەشداربون لەسەرئاستی كوردستانی گەلێك بەرزە‪ .‬هەروەها‬ ‫لەسەرئاستی نێودەوڵەتیش پێگەی كورد تۆكمەتر دەكــات‌و گەلێك‬ ‫باوەڕی زیاتریش لەالیەن نێوەندە نێودەوڵەتییەكانەوە بۆ ئیدارەی خۆیی‬ ‫كورد دەكرێت‪ .‬هەروەها دەبێـتە پاڵنەرێكی گەورەش بۆ ئەوەی ئەم‬ ‫هێزە جیهانیانە هاوكاری زیاتری ئەم پڕۆژە نەتەوەییە بكەن‪.‬‬ ‫ئەمە بەهەمو جیهان دەسەلمێنێ كەوا ئێمەی كورد دەتوانین گشت‬ ‫ناكۆكییەكانی نێوانمان بەئیرادەی خۆمان تێپەڕێنین‪ ،‬هەروەها ئەوەش‬ ‫ێ ئێمەی كورد توانای ئەوەمان هەیە تێكڕای ئەو سنورە‬ ‫دەسەلمێن ‌‬ ‫دەسكردانە تێكبدەین كە لەالیەن دوژمنەكانمانەوە دروستكراون‪ .‬ئێمە‬ ‫دەتوانین ئەزمونی دیموكراتیانەی خۆمان پێكەوە بنێین‌و بەهێزی‬ ‫خۆشمان بیپارێزین‪ ،‬هەروەها دەتوانین لەژێر سەرمیچێكی هاوبەشدا‬ ‫پێكەوە كۆببینەوە‪ ،‬بۆئەوەی سەرباری هەمو جیاوازییە ئایدیۆلۆژی‌و‬ ‫سیاسییەكانمان باس لە دیاریكردنی ئایندە‌و چارەنوسمان بكەین‪.‬‬ ‫بەشداربون لەكۆنگرەی ئاوەدانكردنەوەی كۆبانی لەالیەن هێزە سیاسی‌و‬ ‫كەسایەتییە دینی‪ ،‬كولتوری‌و كۆمەالیەتییە كوردستانییەكانەوە دەبێتە‬ ‫خاڵێكی وەرچەرخانی مێژویی لە بزوتنەوەی رزگاری كوردیدا‪.‬‬ ‫هەروەها پێویستە هەموالیەكمان لە ئاوەدانكردنەوە كۆبانیدا بەشداربین‬ ‫بۆ ئەوەی هەمومان گوێ لە بیروراكانی یەكتر بگرین‌و پێكەوەش باشترین‬ ‫چارەسەر بۆ بوژاندنەوەی كۆبانی بدۆزینەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬لە بەرنامەی «پەنجەمۆر»ی كەناڵی روداو‪:‬‬

‫بەشی زۆری شەڕی براكان پەیوەندی‬ ‫بەپاوانخوازیی دەسەاڵت‌و هێزەوە هەبووە‬ ‫سازدانی‪ :‬كەناڵی روداو‬ ‫ئامادەكردنی بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫كەناڵی ئاسمانی روداو‪ ،‬لە بەرنامەی‬ ‫چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ‬ ‫پەنجەمۆر‪،‬‬ ‫مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬ئەنجامدا‪ ،‬كە‬ ‫روداوەكانی دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلول‌و‬ ‫دەستپێكردنەوەی شۆڕشی نوێ‌و ملمالنێ‌و‬ ‫روداو و گۆڕانكارییەكانی ئەو قۆناغەی‬ ‫مێژوی سیاسیی كوردستان دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪،‬‬ ‫یەكێك بوە لە كەسێتییە ئاگادارەكانی ئەو‬ ‫مێژوەو خۆیشی خاوەنی كتێبی «ئەزمون‌و‬ ‫یاد»ە كە بە یەكێك لە كتێبە دانسقەكانی‬ ‫ئەو مێژوە دادەنرێت‪« .‬چاودێر» بە‬ ‫پێویستی زانی تەواوی چاوپێكەوتنەكەی‬ ‫كەناڵی روداو‪ ،‬بە شێوەی نوسراویش‬ ‫دۆكیۆمێنت بكات‌و بەچەند زنجیرەیەک‬ ‫باڵویبكاتەوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬باسی ئەوەمان كرد‪ ،‬كاكە‬ ‫حەمە لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‬ ‫جیادەبێتەوەو‪ ،‬پێش هەموو شتێك ئەمە‬ ‫كاریگەریی هەبوو لەالیەنی سەربازییەوە‬ ‫هەم بۆ یەكێتی‪ ،‬دوای ئەوەش لە گوندی‬ ‫قەویلە كاك نەوشیروان لەالیەن هێزەكانی‬ ‫حزبی سۆسیالیستەوە دەستگیر دەكرێت‪،‬‬ ‫دەكرێت كەمێك باسی ئەو مێژووەمان بۆ‬ ‫بكەیت؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬راستیەكەی ئەوە‬ ‫بەشێوەیەك‪ ،‬یەكال كردنەوەی ئەو‬ ‫كێشەیە بوو كە لەنێوان دوو بەش هەبوو‬ ‫لە هەرێمی یەك‪ ،‬بەشێكی زۆربەی زۆری‬ ‫كۆمەڵەو تەنانەت یەكێتیی نیستمانیی‬ ‫كوردستانیشی تێدا بوو‪ ،‬بەشێكیشی‬ ‫لەگەڵ كاكە حەمەی حاجی مەحمود‬ ‫بوو ئەو هێزانەی كە لەدەوری ئەو بوون‪،‬‬ ‫دواتر سەركردایەتی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان بڕیاریدا كاكە حەمە‪ ،‬لە‬ ‫بەرپرسیارێتی هەرێمی یەك سڕ (تەجمید)‬ ‫بكات‪ ،‬لیژنەیەك دابنرێت بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانێت سەرپەرشتی هەرێمەكە بكات‪ ،‬تا‬ ‫كێشەكان چارەسەر دەكرێن یان هەتا مام‬ ‫جەالل‪ ،‬لە دەرەوەی واڵت دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬كاكە حەمە چاوەڕێ ناكات؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬بەڵێ‪ ،‬كاكە حەمە‬ ‫چاوەڕێ ناكات‪ ،‬كە ئەوەش خەسڵەتێكە‬ ‫كە رەنگە لە كوردو خەڵكی رۆژهەاڵتیدا‬ ‫هەبێت كە پێی ئاسان نەبێت‪ ،‬بەهەرحاڵ‪،‬‬ ‫دوای ئەوە كاكە حەمەو ئەو هێزانەی‬ ‫كە لەگەڵین‪ ،‬پەیوەندی دەكەن بە‬ ‫حزبی سۆسیالیستەوەو‪ ،‬دەگەڕێنەوە‬ ‫بۆ ناوچەكانی شارەزورو بناری سورێن‪،‬‬ ‫ئەوەش كاریگەریی هەبووە لە باری‬ ‫چەكداری‌و هەتا لەباری سیاسیشەوە بۆ‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێت ئەوە بڵێین كە حزبی سۆسیالیستی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بون‌و سەنگی نەبوو لە ناوچەی‬ ‫هەرێمی یەك‌و شارەزورو هەورامان‪،‬‬ ‫پێش جیابوونەوەی كاكە حەمەی حاجی‬ ‫مەحمود‪ ،‬بە خەسڵەتی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫عەشایەری كە لەو ناوچەیەی ئێمەدا هەیە‪،‬‬ ‫بوونی كاكە حەمە كاریگەری هەبووە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئەی گرتنی كاك نەوشیروان‪،‬‬ ‫باشە كاك نەوشیروان چۆن بەتەنها‬ ‫لەگەڵ یەك دوو پێشمەرگە بەبێ ئەوەی‬ ‫پرس بە سەركردایەتی كۆمەڵە بكات‪،‬‬ ‫یان بە هاوڕێكانی بڵێت‪ ،‬یان پاسەوانی‬ ‫بكەن‪ ،‬دێتە ناوچەیەكی وەكو دۆڵی‬ ‫گەاڵڵ‌و لە گوندی قەویلە دەبێت‌و دواتر‬ ‫دەستگیردەكرێت‪ ،‬هۆكاری ئەوە چییە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬ئەوە لە تەبعی‬ ‫كاك نەوشیرواندا هەیە‪ ،‬دواتریش كاری‬ ‫وایكردووە‪ ،‬رۆشتووەتە ناوچەی هەولێر‬

‫پشوی داوە یان كاری هەبووە‪ ،‬یان‬ ‫دراسەتی كردووە‪ ،‬ئەوەی كە هاتووەتە‬ ‫خوارەوە لە سەركردایەتییەوە بۆ ناوچەی‬ ‫هەرێمی یەك‪ ،‬پێم وانییە كەس لەوێ‬ ‫ئاگای لێ نەبوبێت‪ ،‬بەاڵم دیارە هێزەكانی‬ ‫دیكە ئاگایان لێ نەبووە‪ ،‬دیارە ئەویش‬ ‫پاساوەكەی ئەوە بووە كە بۆ كاروباری‬ ‫كۆمەڵەو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‬ ‫نەهاتووەتە خوارەوە‪ ،‬كاروبارێكی‬ ‫شەخسی‌و خێزانی هەبووە كە لەگەڵ‬ ‫پێشمەرگەیەك هاتووەتە خوارەوەو‪،‬‬ ‫دواتر ئێمە لەناوچەی شارباژێڕ بووین كە‬ ‫هەواڵەكەمان بیست‪ ،‬لەگەڵ پێشمەرگەیەك‬ ‫بەتەنها هاتووەتە دۆڵی گەاڵڵ‌و پەرخ‌و‬ ‫بیۆك‌و‪ ،‬قەویلە‪ ،‬لەو كاتەشدا سەرەتای‬ ‫جیابوونەوەی كاكە حەمەی حاجی‬ ‫مەحمود بوو لە یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆیە هێزێكی سۆسیالیست‪،‬‬ ‫تایەری عەلی والی بەگ‌و رەوفی خەلیفە‬ ‫سەعیدی رەحمەتی‌و كاكە حەمەو‪،‬‬ ‫سەرجەم هێزەكانی تریان هێنابووە ئەو‬ ‫ناوچەیەو بناری سورێن‪ ،‬لەوێ پێكدادان‬ ‫لەنێوان هێزەكانی یەكێتیی نیستمانیی‬ ‫كوردستان‌و سۆسیالیست رویداوە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬كەواتە دەتوانین بڵێین كاك‬ ‫نەوشیروان نێچیرێكی باش بووە بۆ ئەوان؟‬ ‫بەڵێ‪ ،‬كاك‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬

‫بیكوژین‪ ،‬بەاڵم ئێمە ئەوەمان نەكردو‪،‬‬ ‫نامەكانمان پیشانی كاك نەوشیروان‬ ‫خۆیدا‪ ،‬ئەمە تا چەند راستە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬من لە نزیكەوە‬ ‫ئاگاداری ناردنی نامەكانم‪ ،‬بەاڵم ناوەڕۆكی‬ ‫نامەكانم نەبینیوە‪ ،‬واتا ئەوانەی كە‬

‫حكومەت بكەن‪ ،‬یان ئەوانەی كە سەربە‬ ‫حكومەتن شەوێك بتوانن بی رفێنن‌و‬ ‫تەسلیم بە حكومەتی بكەن‪ ،‬ئەمانە‬ ‫هەمووی مەترسی بوون‪ ،‬بەاڵم ئەوەی كە‬ ‫لەالی سەركردەكانی یەكێتی‌و هاوڕێكانی‬ ‫كاك نەوشیروانەوە بوبێت‪ ،‬من پێم وایە‬

‫لەكۆنفرانسی یەكی كۆمەڵە‪ ،‬دەویسترا مەسەلەی دەستگیركردنەكەی‬ ‫كاك نەوشیروان بۆ لێدانی باڵێكی ناو كۆمەڵە بوروژێنرێت‬ ‫نیشتمانیی‬ ‫یەكێتیی‬ ‫نەوشیروان خۆی هیچ پەیوەندییەكی بە لێپرسراوانی‬ ‫پێكدادانەكەوە نەبووە‪ ،‬ئەو كە لەوێ بووە كوردستان‌و كۆمەڵە بەتایبەتی كاك ساالر‬ ‫نامەیەكی نوسیوە‪ ،‬بە كاك كەمال شاكر عەزیزو كاك مەال بەختیارو كاك ئازاد‬ ‫كە ئێستاش بوونی هەیەو لەسلێمانییەو هەورامی لەوێ بوون‪ ،‬كاك بەكری حاجی‬ ‫ئەو كاتەش لەگەڵی بووە‪ ،‬هەروەها حەمەی سەفەر‪ ،‬ئەو نامانە رۆشتوون‪ ،‬بەاڵم من‬ ‫حاجی سابیری لەگەڵ بووە‪ ،‬نامەكەیان ناوەڕۆكی نامەكانم نەبینیوە‪.‬‬ ‫ناردووە بۆ تایەر عەلی والی بەگ‪ ،‬كە‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ناوەڕۆكەكەی‪ ،‬كاكە حەمە‬ ‫كاك نەوشیروان داوای ئەوەی كردووە كە باسی ئەوە دەكات كە دەڵێت‪ ،‬شەڕانگێزانە‬ ‫دابنیشن‌و ئەو كێشانە چارەسەر بكرێن بوون بۆ ئەوەی شتێك بكەین‌و‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بە ئاشتی‪ ،‬دیارە ئیتر ئەوان بە چوونی بیكەن بە بەهانەیەك؟‬ ‫نامەكە زانیویانە كە نامەكە لە كوێوە‬ ‫بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫هاتووەو چۆن هاتووەو‪ ،‬هێزەكانیان بەرەو بەراستی من حەزم دەكرد ناوەڕۆكی‬ ‫ئەو ناوچەیە بردووەو‪ ،‬لە گوندی قەویلە نامەكان ببینم بۆ ئەوەی قسەی لەسەر‬ ‫كاك نەوشیروان‪-‬یان بەدیل گرتووە‪.‬‬ ‫بكەم‪ ،‬بەاڵم هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوە بوو‬ ‫بوونی‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬پێم وابێت كەشف‬ ‫كە ئەو كێشەیە بەشێوەیەك چارەسەر‬ ‫كە‬ ‫جوگرافیەكەیەتی‬ ‫نامەكەش بۆ الیەنی‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە بتوانرێت كاك نەوشیروان‬ ‫نزیك بووە‪ ،‬بەوە زانیویانە؟‬ ‫بە سەالمەتی لەدەستی ئەوان رزگار‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫سەد لە سەد بكرێت‪ ،‬تەنانەت كەسی تریشیان ناردووە‬ ‫هێزەكەی‬ ‫گومان‪،‬‬ ‫نەك‬ ‫هەواڵیان هەبووە‪،‬‬ ‫بە نامەوە‪ ،‬ئەویشیان گرتووە‪ ،‬وەاڵمیان‬ ‫یەكێك‬ ‫لە‬ ‫كە‬ ‫دڵنیابوون‬ ‫سۆسیالیست‬ ‫نەبوو‪ ،‬ئەوان هێزەكانیان هێنا بوو بۆ‬ ‫لەو گوندانەیە‪ ،‬پاشان هاتوونەتە قەویلەو نزیكی هێزەكانی ئێمە لەناوچەی رەزڵەو‪،‬‬ ‫چواردەوری گوندەكەیان گرتووە‪ ،‬كاك پەرخ‌و بوێك‌و ئەو گوندانەی دەوروبەری‬ ‫نەوشیروان پێشبینی ئەوەی نەكردووە كە‬ ‫دەستگیربكرێت‪ ،‬پێشبینی ئەوەی كردووە‬ ‫كە دابنیشن لەگەڵی وەك سكرتێری‬ ‫كۆمەڵەو كەسی دووەمی ناو یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬بۆیە بەپێی وتەی‬ ‫ئەو كەسانەی لەگەڵی بوون‪ ،‬بواری‬ ‫دەربازبوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم ئەو خۆی‬ ‫سور بووە لەسەر ئەوەی كە لە گوندەكە‬ ‫بمێنێتەوەو جێی نەهێڵێت‪.‬‬ ‫باسی‬ ‫حەمە‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬بەاڵم كاكە‬ ‫رێگەی شانەدەری‪ ،‬هێزەكانی یەكێتی‬ ‫ئەوە دەكات‪ ،‬كە لەو ماوەیەدا كاك بەس خۆی دەپاراست‪ ،‬خۆی دەپاراست‬ ‫نەوشیروان لەالی ئەوان دیل دەبێت‪ ،‬لە لەوەی كە تووشی بەریەك كەوتن نەبێت‪،‬‬ ‫دوو الوە نامەی بۆ دێت‪ ،‬هەم لە الیەن چونكە ئێمە مەترسی ئەوەمان نەبوو كە‬ ‫حكومەتی عێراقەوە‪ ،‬هەم لەالیەن هەندێك سۆسالیست بە راستەوخۆ كاك نەوشیروان‬ ‫لە سەركردەكانی یەكێتیی نیشتمانیی بكوژن‪ ،‬بەاڵم هێزی سۆسالیست‌و هەموو‬ ‫كوردستانەوە‪ ،‬وەكو كاك ساالر عەزیزو هێزەكانی تریش‪ ،‬كەسانی سەربە‬ ‫ئەوان‪ ،‬هەردووالش هانیانداون كە كاك دەوڵەتیان تێدا بوو‪ ،‬بۆیە دەوڵەت هەوڵی‬ ‫نەوشیروان بكوژن‪ ،‬حكومەت ویستویەتی دەدا بەشێوەیەك لە شێوەكان‪ ،‬یان‬ ‫كە كاك نەوشیروان تەسلیمی حكومەتی بەڕەسمی لەگەڵ سۆسیالیست رێكەوتن‬ ‫عێراق بكات‪ ،‬كاكە حەمە دەڵێت‪ ،‬بۆ ئەوە بكات‌و بڕوایان پێ بهێنێت كە بەجۆرێك‬ ‫نامەیان دەنارد بۆ ئەوە بووە كە ئێمە لە جۆرەكان كاك نەوشیروان رادەستی‬

‫شتی وا نەبووە‪ ،‬هەروەها لە كۆنفرانسی‬ ‫یەكی كۆمەڵەش كە ئەو مەسەلەیە‬ ‫وروژێنرا‪ ،‬من بە حوكمی ئەوەی كە لەوێ‬ ‫بووم‪ ،‬ئەو قسانەی كە لێرە دەیكەم‪،‬‬ ‫لەوێش كردم‪ ،‬پێم وابوو هەموو هەوڵەكانی‬ ‫ئەوان بۆ ئەوە بوو كە ئەوان رزگار‬ ‫بكەن‪ ،‬هەتا من لە كۆنفرانس وتم‪ ،‬باشە‬ ‫ئەم شتە بۆ وا وروژێندراوە‪ ،‬شتێك كە‬ ‫ئەساسێكی نییە‪ ،‬لە كاتێكدا كە ئەندامانی‬ ‫كۆنفرانس باسێكی ئەوە ناكەن‪ ،‬بڵێن كاك‬ ‫نەوشیروان كە تۆ سكرتێری كۆمەڵەیت‌و‪،‬‬ ‫كەسی كاریگەری ناو یەكێتیت‪ ،‬چۆن بە‬ ‫یەك پێشمەرگەوە ئەچیتە ئەو ناوچەیە‬ ‫كە ناوچەیەكی ئاڵۆزو ئاگراوییە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زۆری بەرپرسیارێتییەكە ئەبێت خۆت‬ ‫تەحەمولی بكەیت‪ ،‬نەك كەسێكی تر‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬كاك نەوشیروان خۆی لەوێ‬ ‫بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬بەڵێ‪ ،‬لەوێ بوو‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئەی وەاڵمی چی بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬هیچ وەاڵمێكی‬ ‫نەبوو‪ ،‬من ئێستاش لە خەیاڵمە‪ ،‬چەپڵەیان‬

‫سەیری پەیوەندییەكانی‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫نێوان یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫پارتی‬ ‫كوردستان‌و‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬لە گوندی عەبابەیلێی شاری هەڵەبجە لە‬ ‫كوردستان‬ ‫دیموكراتی‬ ‫دایك بوە‬ ‫یەكێتی‬ ‫بكەیت‪،‬‬ ‫خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و ئامادەیی لە هەڵەبجە‬ ‫بەشێوەیەك بە مافی خۆی‬ ‫تەواو كردوە‬ ‫زانیوە لەناوچەی بادینان‬ ‫ساڵی‬ ‫‪1977‬‬ ‫بڕوانامەی‬ ‫ب‬ ‫ەكالۆریسی‬ ‫لە‬ ‫زانستی‬ ‫كۆمەڵێك بارگەو بنەی‬ ‫كشتوكاڵی لەزانكۆی سلێمانی وەرگرتوە‬ ‫ساڵی ‪ 1974‬بەشداری شۆڕشی ئەیلولی كردوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬لەوێوە درێژە بە‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪ 1975‬پەیوەندی بە ریزەكانی كۆمەڵەی‬ ‫خەباتی خۆی بدات‌و بتوانێت‬ ‫ماركسی لینینی كوردستان كردوە‬ ‫پەیوەندی‬ ‫ئەڵقەیەكی‬ ‫‪ 7‬ی نیسانی ساڵی ‪ 1978‬پەیوەندی بە هێزەكانی‬ ‫لەگەڵ سنورەكانی سوریا‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەی هەورامان كردوە‬ ‫دروست بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ساڵی ‪ 1978‬لێپرسراوی رێكخستنی كۆمەڵە بوە‬ ‫ئەو چەكانەی پێشتر‬ ‫لەناوچەی هەورامان‌و هەڵەبجەو‪ ،‬ئەندامی لیژنەی ناوچەی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوە لەناوچەی هەڵەبجە‬ ‫هەندێكیان بە قاچاخی‬ ‫ئەندامی هەرسێ كۆنفرانسەكەی كۆمەڵەی‬ ‫رەنجدەرانی‬ ‫دەفاوتان‌و‬ ‫ئەهاتن‌و‬ ‫كوردستان بوەو‪ ،‬ساڵی ‪ 1984‬ئەندامی دەزگای ناوەندی‬ ‫دەگەشت‪،‬‬ ‫هەندێكی‬ ‫راگەیاندنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوە‬ ‫راستەوخۆ خۆیان بتوانن‬ ‫ساڵی ‪ 1985‬یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئااڵی شۆڕش بوە‬ ‫ئەو كارە بكەن‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەمانگی ‪ 11‬ی ساڵی ‪ 1985‬لەسەر كێشەی ئااڵی شۆڕش‬ ‫هەتا بەهاری ساڵی ‪ 1988‬لە شاخ زیندانی كراوە‬ ‫الیەنێكیەتی‪ .‬الیەنی دووەم‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬شەڕی براكان پێش‬ ‫كارەساتی هەكارییە‪ ،‬پارتی‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫دیموكراتی‬ ‫بكەین‪ ،‬دەڵێن‪ ،‬كاك نەوشیروان لە تۆڵەی‬ ‫ئەو گرتنەی‪ ،‬دەستی هەبووە لە كوشتنی ناوچەی بادینانی بە موڵكی خەبات‌و‬ ‫ئەو كەسانەی كە گرتوونی‪ ،‬ئەمە تا چەند تێكۆشانی خۆی دەزانی‪ ،‬ئەو كاتەش‬ ‫راستە‪ ،‬یاخود پالنێك لە پشت ئەمەوە ئەو جۆرە لێبوردەیی‌و یەكتر قبوڵكردنە‬ ‫نەبوو كە لەپێناوی بەژەوەندی گشتی‬ ‫هەبوبێت‪ ،‬بۆ نمونە مام ئاراس‌و ئەوان؟‬ ‫مام ئاراس سیاسەتی كوردیدا قبوڵ بكەیت هێزەكانی‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫بەدیلی كوژراوە‪ ،‬ئەوە شتێكە ناتوانیت تریش لەناوچەكانی تۆدا بن‪ ،‬ئێمە دەزانین‬ ‫بیشاریتەوە‪ ،‬مەسەلەی دیل كوشتنیش‪ ،‬ساڵی ‪ 1977‬دوو مەفرەزەی یەكێتی كەلە‬ ‫هەر شتێكی لە پشتەوە بوبێت‪ ،‬ئەوە ببوە سوریاوە دێنە ناوچەی بادینان‪ ،‬بەدەستی‬ ‫كەلتورێك‪ ،‬رێوشوێنێك‪ ،‬لەناو بزوتنەوەی مەفرەزەكانی پارتی شەهید دەكرێن‪،‬‬ ‫سیاسی كوردستاندا‪ ،‬لە پارتییەوە ئەمەش دەلیلی ئەوەیە كە جۆرێك‬ ‫بۆ ناو سۆسیالیست‌و بۆ ناو یەكێتی‪،‬‬ ‫كە من دۆكۆمێنت‌و بەڵگەم هەیە‪ ،‬كە‬ ‫هەموویان ئەو كارانەیان كردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی ئاخۆ كاك نەوشیروان لە پشتی‬ ‫ئەوەوە بوبێت‪ ،‬من پێم وانیە راستەوخۆ‬ ‫بوبێت‪ ،‬دەلیلەكەشم ئەوەیە كە ئەو كات‪،‬‬ ‫جیهازو پەیوەندی نەبوو‪ ،‬كاك نەوشیروان‬ ‫لە سەركردایەتی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان بوو‪ ،‬شەڕەكەو گرتنی مام‬ ‫ئاراس لە شارەزور بووە‪ ،‬من بۆخۆم لەوێ‬ ‫بووم‪ ،‬كۆمەڵێك لێپرسراوی سەربازی لەناو‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا‪ ،‬بە چەند‬ ‫دەقەیەك بڕیاری كوشتنی دەدەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫رەنگە هەر ئەو سەركردانە‪ ،‬پێیان وابوبێت‬ ‫كە مام ئاراس‪ ،‬سوكایەتی بە كاك‬ ‫نەوشیروان كردبێت لەكاتی بە دیل گرتنیدا لە پاوانخوازی ناوچەیی هەیە‪ ،‬رەنگە‬ ‫كە وەك دەیگێڕنەوە‪ ،‬بۆیە ئەو كارەیان بەشێكی زۆری ئەو شەڕانەی نەك هەر‬ ‫جێبەجێ كردووە‪ ،‬بەاڵم پێم وانییە‪ ،‬ئەوە نێوان پارتی‌و یەكێتی‪ ،‬نێوانی یەكێتی‌و‬ ‫بڕیارێك بوبێت كە خودی كاك نەوشیروان سۆسیالیستیش‪ ،‬مەسەلەكە پاوەنخوازی‬ ‫ناوچە‪ ،‬دەسەاڵت‪ ،‬پاوەنخوازی هێزە لە‬ ‫ئاگای لێ بوبێت‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئێمە هەر باسی دیل كوردستان‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەزمونێك نییە‬ ‫كوشتن ئەكەین‪ ،‬كەواتە بەشێكی تری كە بتوانن یەكتر قبوڵ بكەن‌و بەرەیەكی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كارەساتی هەكاری‪ ،‬ئەكرێت فراون دروست بكەن‪ ،‬هەتا بەشێك لە‬ ‫كێشەكانی ناو یەكێتیش ئەوە بووە‪،‬‬ ‫بەهەرحاڵ كارەساتی هەكاری بۆ یەكێتی‪،‬‬ ‫كارەساتێكی ئێجگار كاریگەرو ئێجگار‬ ‫گەورە بوو‪ ،‬هەم لە روی مەسەلەی هێزی‬ ‫چەكدارەوە‪ ،‬هەم لە رووی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫ئەوە زۆری ویست هەتا پارسەنگی ئەو‬ ‫شكستە بدرێتەوە‪ ،‬هەروەها من پێشم‬ ‫وابوو دەكرا یەكێتی دراسەیەكی قوڵتری‬ ‫ئەو مەسەلەیە بكات‪ ،‬ئەگەر پێی وابێت‪،‬‬ ‫بەكورتی ئەمەشمان بۆ باس بكەیت‪ ،‬یان هەر ئەگەرێك هەبوبێت كە پێی‬ ‫ئەمە بۆ رویدا‪ ،‬ئایا بەراستی یەكێتیی وابوبێت تووشی هەر لێكدان‌و بەریەك‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬دەیویست بە هەزار كەوتنێك دەبێت لەگەڵ هێزەكانی پارتی‬ ‫پێشمەرگەوە چەك بهێنێت‪ ،‬ئەمە نەدەكرا كە ئەوان قبوڵ ناكەن تۆ بچیتە ناوچەی‬ ‫بە رێگەی قاچاخ بێت یان رێگەی تر ئەوانەوە‪ ،‬دەبوو ئەو كارە بەشێوەیەكی تر‬ ‫بێت‪ ،‬بۆ نمونە پارتی تۆمەتباریان دەكات جێبەجێ بكرایەو‪ ،‬بەو شێوەیە نەبوایە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬زۆر باشە مامۆستا‪ ،‬لە‬ ‫بەوەی كە پالنێك هەبووە‪ ،‬ئەمە تا چەند‬ ‫ئەڵقەی داهاتوو باسی دروستكردنی ئااڵی‬ ‫راستە‪ ،‬بەراستی ئەو پالنە هەبووە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬من پێم وانییە شۆڕش‌و‪ ،‬زیندانی كردنی ئێوەو‪ ،‬دواتر كە‬ ‫كە وەك پالن‪ ،‬پالنێك هەبوبێت‪ ،‬بەاڵم روو دەكەنە هەندەران‪ ،‬بەدرێژی باسی‬ ‫ئەگەر بە واقعی سەیری وەزعی ئەو ئەوانەش دەكەین‪.‬‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬زۆر باشە‪.‬‬ ‫كاتەی بزوتنەوەی سیاسی كورد بكەیت‪،‬‬

‫دەوڵەت هەوڵی دەدا بەشێوەیەك لە شێوەكان‪ ،‬یان‬ ‫بەرەسمی لەگەڵ سۆسیالیست رێكەوتن بكات‌و بڕوایان پێ‬ ‫بهێنێت كە كاك نەوشیروان رادەستی حكومەت بكەن‬ ‫بۆ قسەكانی من لێدا‪ ،‬بۆیە ئەو ملمالنێ‌و‬ ‫ناكۆكیەی كەلە ناو كۆمەڵە هەبوو‪،‬‬ ‫دەیانویست ئەو مەسەلەیە بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫ئیستغاللی بكەن بۆ لێدانی باڵێكی‬ ‫دیكەو‪ ،‬الیەنێكی دیكە‪ ،‬كە ئەو كاتە‬ ‫نەیاری باڵی زیندان بوو لەناو كۆمەڵەی‬ ‫رەنجدەرانی كوردستان‪ ،‬نەیاری باڵی‬ ‫كاك نەوشیروانیش بوون‪ ،‬بەو حكومەی‬ ‫كە ئەو برادەرانەی كۆمیتەی هەرێمەكان‬ ‫بەشێكیان سەرپەرشتی ئەو وەزعەیان‬ ‫دەكرد كەلە شارباژێڕ رویدابوو‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬بەاڵم ئەگەر باسی ئەوە‬

‫كارەساتی هەكاری‬ ‫بۆ یەكێتی‪ ،‬زۆری‬ ‫ویست هەتا‬ ‫پارسەنگی ئەو‬ ‫شكستە بدرێتەوە‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )512‬دو شةممة ‪2015/4/20‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ریكالم بەڕوتی بۆ كەمكردنەوەی خێرایی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی فرانس پرێس‪ ،‬هەڵمەتێكی‬ ‫نوێی كەمكردنەوەی خێرایی شۆفێرانی‬ ‫شارەوانی تویون‪-‬ی فڕەنسای باڵوكردەوە‪،‬‬ ‫كە هەستاون بەنمایشكردنی ‪ 12‬وێنەی‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی شارۆچكەكەیان‬ ‫بــەڕوتــی‪ ،‬كە لەناوەڕاستی الشەیان‬ ‫نوسراوە خێراییەكەت كەمكەرەوە بۆ ‪30‬‬ ‫كیلۆمەتر‪.‬‬ ‫سەرۆكی شارەوانی تویون بەفرانس‬ ‫پرێس‪-‬ی راگەیاند‪ ،‬شارەكەمان شۆستەی‬ ‫نییەو هاواڵتیانیش شەقام بەكاردەهێنن‬ ‫بۆ رۆیشتن‪ ،‬شۆفێرانیش بەخێرایی‬ ‫دەڕۆن لەشەقامەكاندا‪ ،‬بۆیە ئەنجومەنی‬ ‫تــویــون بــڕیــاریــدا بــەكــەمــكــردنــەوەی‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫خێرایی ئۆتۆمبیل بۆ ‪ 30‬كیلۆمەتر‬ ‫لەسەعاتێكدا‪ .‬وەك گرنگیپێدان‌و‬ ‫سەرنجراكێشانی زیاتری شۆفێرانیش‪،‬‬ ‫ســەرجــەم ئەندامانی ئەنجومەن كە‬ ‫یەكێكیان ئافرەتە هەستان بەدانانی‬ ‫وێنەكانیان بەروتی لەشوێنی هێماكانی‬ ‫هاتوچۆ‪ ،‬كە لێی نوسراوە ‪ 30‬كیلۆمەتر‪.‬‬ ‫سەرۆكی شارەوانیەكە وتیشی‪ ،‬لەبەر‬ ‫گرنگیپێنەدانی شۆفێران‪ ،‬نەماویست‬ ‫لەرێگەی هێما كالسیكیەكەوە بنوسین‬ ‫‪ 30‬كیلۆمەتر‪ .‬بــەاڵم بــاوبــونــەوەی‬ ‫وێــنــەكــان دەنــگــدانــەوەیــەكــی باشی‬ ‫بــوە لــەنــاو هــاواڵتــیــان‌و شۆفێرانداو‬ ‫هیچ بەهانەیەك نەماوە بۆ شۆفێران‬ ‫لەجێبەجێنەكردنی ئەو فەرمانە‪.‬‬

‫زماندرێژەكان‬ ‫چونە‬ ‫گینسەوە‬

‫چارەسەرێكی نوێ بۆ‬ ‫شێرپەنجە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬زانایەكی كۆچكردوی كوردە بەبێ‌‬ ‫پیتی كۆتایی‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی سایە‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬مراوی‌و‬ ‫خڕ‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-3‬لەیەك دەچــن‪ ،‬ئاگرەكەی زۆرە‪،‬‬ ‫دوان لەجرج‪.‬‬ ‫‪-4‬وەك یەكن‪ ،‬نیوەی سەرە‪ ،‬نیوەی‬ ‫كەرە‪ ،‬داد هەیەتی‪.‬‬ ‫‪-5‬بـــۆ تــاشــیــنــە‪ ،‬ســەركــردەیــەكــی‬ ‫كۆچكردوی كوردە‪ ،‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬بازو ئەیناسێ‌‪ ،‬بۆچون‪ ،‬دوان لەدار‪.‬‬ ‫‪-7‬تایبەتە بۆ چێشت‪.‬‬ ‫‪-8‬دەبێتە خزم «پ»‪ ،‬ئاوی تیایە‪،‬‬ ‫زۆر بچوك‪.‬‬ ‫‪-9‬زەوی‪ ،‬ئالیكی ئاژەڵە‪ ،‬رەقی بێ‌‬ ‫سەر‪ ،‬نیوەی كاسۆ‪.‬‬ ‫‪-10‬خاڵ هەیەتی‪ ،‬هەوا‪ ،‬درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬بەبێ‌ ماركس‪ ،‬درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬هـــەویـــرو رۆن‪ ،‬داری باریكی‬ ‫درەخت‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬كە بایرون شلینكەر‪-‬ی تەمەن ‪ 47‬ساڵ‌و ئیمیلی‬ ‫كچی تەمەن ‪ 14‬ساڵ لەشاری نیویۆرك‪ ،‬ژمارەیەكی پێوانەیی نوێیان بۆ فەرهەنگی گینس تۆماركرد‬ ‫كە خاوەنی گەورەترین زمانن لەجیهاندا بۆ پیاوان‌و ژنان‪ .‬ئیمیلی رایگەیاند‪ ،‬پانی زمانی من ‪7.3‬‬ ‫سانتیمەترەو پانی زمانی باوكیشم ‪ 8.6‬سانتیمەترە كە لەروبەری شاشەی مۆبایلی ئایفۆنی شەش‬ ‫گەورەترە‪ ،‬بۆیە لەئێستادا هەردوكمان خاوەنی گەورەترین زمانین لەجیهاندا‪.‬‬

‫ناچارە گورچیلەیەكی خۆی بفرۆشێ‌‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پــێــگــەی ئەلیكترۆنی ‪bored‬‬ ‫‪ panda‬بــاویــكــردەوە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫توندوتۆڵی نێوان پیاوێكی بەتەمەنی‬ ‫یــابــانــی‌و كــیــســەڵــێــك بــۆتــە جێی‬ ‫سەرنجی میدیاكان‪ ،‬بەپێی وتــەی‬ ‫زۆرێـــك لەهاواڵتیانیش ئــەم پیاوە‬ ‫یابانییە بەیەكێك لەراهێنەرە بەتواناو‬ ‫و ئارامەكانی جیهان دەژمێردرێت‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬ئەم پیاوە رۆژانــە لەگەڵ‬ ‫كیسەڵەكەیدا بەناو تۆكیۆی پایتەختی‬ ‫یاباندا پیاسەیەك دەكـــەن‪ .‬زۆرێــك‬

‫لەهاواڵتیانیش ئەو دیمەنانەیان بینیوە‬ ‫كــە چــۆن ئــەو كیسەڵە لــەگــەڵ ئەو‬ ‫پیاوەدا لەسەر شۆستەكانی تۆكیۆ‬ ‫بەهێواشی رێدەكات‪.‬‬ ‫كیسەڵەكە لــەجــۆری سولكاتایەو‬ ‫كیسەڵی سودانیشی پێدەوترێت‪،‬‬ ‫كە لەبیابانەكانی خــواروی كیشوەری‬ ‫ئەفریقا دەژین‌و سێهەم گەورە كیسەڵە‬ ‫لەجیهانداو گــەورەتــریــن كیسەڵی‬ ‫وشكانیە كە پشت بەگژوگیای سروشتی‬ ‫دەبەستێت‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ه ــەف ــت ــەی ــەك ــی پــڕ‬ ‫لــەخــۆشــیــیــە‪ ،‬نامەیەكی‬ ‫گرنگت بۆ دێــت‪ ،‬داراییت‬ ‫باش دەبـێ‌‪ ،‬ناتوانی بەبێ‌‬ ‫خۆشەویستی هەڵبكەیت‪.‬‬

‫ـ ئــەوەنــدە راڕا مەبە‪،‬‬ ‫گومان مەخەرە سەر كەس‬ ‫ئەگەر زەرەرمــەنــد بویت‪،‬‬ ‫كەسێك دەیــەوێــت نهێنی‬ ‫دڵیت بۆ بكاتەوە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ بەهەمو قسەیەك بڕوا‬ ‫مەكە‪ ،‬مرۆڤ دۆستی هەیەو‬ ‫دوژمنیش‪ ،‬لەخۆتەوە قسە‬ ‫فڕێ‌ مەدە‪ ،‬ئەوەندە دڵپیس‬ ‫مەبە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ تــــوڕەیــــی‌و بــوغــزو‬ ‫هەڕەشە هیچیان لـێ‌ سەوز‬ ‫نــاب ـێ‌‪ ،‬پــڕۆژەیــەكــی نوی‬ ‫دێتە رێــت‪ ،‬هەوڵبدە درۆ‬ ‫لەخۆشەویستیدا نەكەیت‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫جوانترین‬ ‫پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ‬ ‫كیسەڵدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی شینخوای چین باڵویكردەوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫چەندین وێنەی گەنجێكی هەرێمی یونان لەچین‪ ،‬كە خەریكی‬ ‫برژاندنی خۆیەتی بۆتە قسەو باسی نێو پێگە كۆمەاڵیەتیەكان‪،‬‬ ‫بەبڕوای ئەم گەنجە دەتوانێت چارەسەری شێرپەنجەكەی بكات‪.‬‬ ‫جیا بنهوی‪ ،‬تەمەن ‪ 25‬ساڵ‪ ،‬لەساڵی ‪ 2013‬وە گیرۆدەی‬ ‫نەخۆشی شێرپەنجەی خوێنەو چی پارەی هەبوە لەپێناویدا‬ ‫ێ چارەسەر ماوەتەوە‪ ،‬بۆیە بڕیاریدا‬ ‫خەرجیكردوە‪ ،‬بەاڵم ب ‌‬ ‫پشت بەچارەسەری سروشتی ببەستێت‌و ببێتە پزیشكی خۆی‪.‬‬ ‫لەچارەسەری سروشتی‌و دابونەریتی چینیەكاندا هاتوە ئەگەر‬ ‫گەرمی الشەی مرۆڤ بگاتە ‪ 42‬پلەی سەدی ئەوا دەبێتە هۆی‬ ‫تیاچونی سەرجەم خانە توشبوەكانی شێرپەنجەی خوێن‪ .‬بۆیە‬ ‫جیا‪ ،‬هەستا بەدانانی الشەی خۆی لەسەر كەپرێك‌و ئاگرێكی‬ ‫لەژێریدا كردۆتەوە‪ ،‬وەك ئەوەی خۆی ببرژێنێت‪ .‬بەنیازیشە‬ ‫بۆ ئەنجامی كارەكەی سەردانی پزیشك بكات بەمەبەستی‬ ‫پشكنینی نوێ‌‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬شـــیـــكـــردنـــەوە‪،‬‬ ‫لەسنوری پێنجوێن‪.‬‬ ‫‪-2‬نێرەی گیانلەبەرێكە‪ ،‬لوس‪.‬‬ ‫‪-3‬پێداویستی مــاڵــە‪ ،‬نیوەی‬ ‫كورە‪.‬‬ ‫‪-4‬لــەســەرخــۆیــی‪ ،‬پێداویستی‬ ‫خانوە‪ ،‬رۆژنامەیەكی كوردییە‪.‬‬ ‫‪-5‬ئارەزو‪ ،‬لێهاتو‪.‬‬ ‫‪-6‬خواردنێكە‪ ،‬بەرگ «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬ئاوی هەیە‪.‬‬ ‫‪-8‬ناوێكی كوردییە‪ ،‬دواكەوتن‪.‬‬ ‫‪-9‬دایـــە پیرە‪ ،‬خــواردنــەوەیــە‪،‬‬ ‫لەخەستەخانە زۆرە‪.‬‬ ‫‪-10‬درەختێكە‪ ،‬رێوییەو داماو‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫‪-11‬روت‪ ،‬سەندی «پ»‪ ،‬قەبە‪.‬‬ ‫‪-12‬دەزگــایــەكــی رۆشنبیرییە‪،‬‬ ‫باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫شوێنێكە‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ بــڕوا بەخۆبون لەكارە‬ ‫گرنگەكانی مرۆڤە‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫هـــەمـــو شــتــێــكــدا ســـادە‬ ‫مەبە‪ ،‬بەهۆی پۆزلێدانەوە‬ ‫خـــۆشـــەویـــســـتـــەكـــەت‬ ‫لێتدەڕەنجێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ پــرســیــارێــك مــەكــە‬ ‫هــەرگــیــز وەاڵمــــت دەســت‬ ‫نـــەكـــەوێ‌‪ ،‬ســەبــرو ئـــارام‬ ‫شادی بــەدواوەیــە‪ ،‬جارێكی‬ ‫تر خۆشەویستە كۆنەكەت‬ ‫دەبینیتەوە‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫كاروپیشەی خێزانێكی هیندی بۆتە سازكردنی‬ ‫ێ منداڵەكەیان‪ ،‬بەپێی وتەی‬ ‫خــواردن بۆ سـ ‌‬ ‫دایكی منداڵەكان ئەو خواردنەی لەرۆژێكدا بەكاری‬ ‫دەهێنێ‌‪ ،‬خواردنی مانگێكی دو خێزانی هیندیە‪،‬‬ ‫بۆیە بەناچاری باوكە تەمەن ‪ 34‬ساڵەكەیان‪،‬‬

‫بەنیازە گورچیلەیەكی خــۆی بۆ چــارەســەری‬ ‫منداڵەكانی بفرۆشێت‪ .‬كە رۆژانە ‪ 18‬نان‌و ‪1.5‬‬ ‫برنج‌و دو قاپی گەورە شۆرباو شەش قوتو پەتاتەو‬ ‫پێنج پارچە بسكیت‌و ‪ 12‬مۆزو لیترێك شیرە‪،‬‬ ‫پزیشكانی شاری جوجارات‪-‬یش هۆكاری قەڵەوی‬ ‫ئەم مندااڵنە بۆ جۆرێك لەنەخۆشی دەگێڕنەوە كە‬ ‫ناتوانن كۆنترۆڵی حەزی خۆراكی خۆیان بكەن‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «شی» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫لەوشەی «شی»‪ 20 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬تێكۆشی‪ ،‬خۆشی‪ ،‬مەحشی‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬كۆڕەك محەمەد فایەق‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ بەڕابردوتدا بچۆرەوەو‬ ‫هەڵەكان چــارەســەر بكە‪،‬‬ ‫پــڕۆژەیــەكــی نــوێ‌ الیەنی‬ ‫دارایـــیـــت بـــاش دەكــــات‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا كــەم دو‬ ‫مەبە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ خـــــاوەن كـــارەكـــەت‬ ‫كـــاری زیــاتــری دەوێـــت‪،‬‬ ‫بـــەاڵم وریــابــە خــۆت زۆر‬ ‫هیالك مەكە‪ ،‬دەكرێ‌ ئەم‬ ‫هەفتەیە دیارییەك بدەیتە‬ ‫خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ سەفەرێك دێتە رێت‌و‬ ‫شـــەویـــش دەمــێــنــنــەوەو‬ ‫مژدەبەخشە‪ ،‬باری داراییت‬ ‫بـــاش دەب ــێ ــت‪ ،‬بــەرامــبــەر‬ ‫توندی‬ ‫خۆشەویستەكەت‬ ‫مەنوێنە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ رۆژان رۆژی لــەدوایــە‪،‬‬ ‫دوای كەوتن هەستانەوەیە‪،‬‬ ‫شادی خەم دەڕەوێنێتەوە‪،‬‬ ‫خۆشەویستی یــەك الیەنە‬ ‫هەڵڕشتنی خەمەو هیچی تر‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ نــاكــر ‌ێ بەبێ‌ هــەوڵ‌و‬ ‫كارو كۆشش ژیان شادومانی‬ ‫ب ــێ ــت‪ ،‬ئــــەم مـــاوەیـــەك‬ ‫زەرەرمــەنــد دەبیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەالیەن خۆشەویستەكەتەوە‬ ‫باش دەبێت‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە كەمێك‬ ‫ئ ــازار دەچــێــژیــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫كــۆتــایــیــەكــەی خــێــرە‪،‬‬ ‫ئــەوەنــدە قسەی بەمانا‬ ‫لەڕوی میوانەكانتدا مەكە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪No. (512) 20-4-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫«هەتوانی رەنگ بۆ زامی جەنگ»‬ ‫كار لەسەر مێژوی جەنگ دەكەن‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لەژێر ناوی «هەتوانی رەنگ بۆ زامی‬ ‫جەنگ»‪ ،‬رۆژی ‪ 2015/4/18‬گەلەری‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫زامــوا وەك نەریتی ســااڵنــەی خۆی‪،‬‬ ‫پیشانگەیەكی شێوەكاریی بــۆ ‪107‬‬ ‫هونەرمەندی شێوەكاری كورد كردەوە‬

‫كە ماوەی یەك ساڵ دەخایەنێ‌‪.‬‬ ‫«دڵشاد بەهادین» سەرپەرشتیاری‬ ‫گەلەری زاموا بە»چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬

‫بەگشتی ئەم پێشانگەیە‪ ،‬ئیشكردنە‬ ‫لەسەر جەنگ‪ ،‬كە جیاوازە لەنمایشەكانی‬ ‫رابردو‪ ،‬خۆمان داوامان لەهونەرمەندان‬ ‫كــردوە كە كار لەسەر مێژوی جەنگ‬ ‫بكەن‪ ،‬ئێمە خۆمان هونەرمەندەكانمان‬ ‫دەستنیشان كردوە‪ ،‬لەڕێگەی بانگهێشتی‬ ‫تایبەتییەوە‪ ،‬بەخۆشحاڵییەوە ‪107‬‬ ‫هــونــەرمــەنــدی شــێــوەكــاری بــاشــوری‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬لەشارەكانی سلێمانی‪،‬‬ ‫كەركوك‪ ،‬هەولێر‪ ،‬دهــۆك‪ ،‬هەڵەبجە‪،‬‬ ‫خانەقین‪ ،‬رانیە‪ ،‬زاخۆ بەكاری گرافیك‪،‬‬ ‫سیرامیك‪ ،‬وێنەكێشان‌و كاری جیاجیای‬ ‫تر بەشدارییان كردوە‪.‬‬ ‫دڵشاد بەهادین باسی لەوەیشكرد‬ ‫كە «ئــازاری گەورە‪ ،‬بەرهەمی گەورەو‬ ‫شاكاری گەورە بەدوای خۆیدا دێنێ‌‪ ،‬كورد‬ ‫بەدرێژایی مێژو لەجەنگ‌و كارەساتەكاندا‬ ‫ژیاوە‪ ،‬دەیان‌و سەدان كارەساتی ناخۆش‬ ‫لــەمــێــژوی ئێمەدا رویـــانـــداوەو كــاری‬ ‫هونەرییان لەسەر نەكراوە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫«زاموا» وەك دەستپێشخەرییەك‪ ،‬وەك‬ ‫ئازارێك‌و ئەرشیفێك بۆ نەوەكانی دوای‬ ‫خۆی تۆمار دەكا‪.‬‬

‫پایتەختی روناكبیری یادی رۆژی جیهانیی كتێب لەئامێز دەگرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‬ ‫بەچاودێری وەزیری رۆشنبیری‌و بەهاوكاری‬ ‫كتێبخانەی گشتی سلێمانی‌و چەندین‬ ‫ناوەندی رۆشنبیری جیاجیاو بەبەشداری‬ ‫هــەریــەك لــەدەزگــای رۆشنبیریی جەمال‬ ‫عیرفان‪ ،‬دەزگای سەردەم‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫چــاپ‌و باڵوكردنەوەی سلێمانی‪ ،‬ناوەندی‬ ‫رۆشنگەری چاودێر‪ ،‬ناوەندیی ئەندێشە‪،‬‬ ‫كتێبخانەی غەزەلنوس‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خانەی وەرگێڕان‪ ،‬دەزگای ئاراس‪ ،‬خانەی‬ ‫چوارچرا‪ ،‬یەكتێیی ژنانی كوردستان‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪ ،2015/4/23‬كاتژمێر «‪»10‬ی سەرلەبەیانی‪،‬‬ ‫لەرۆژی جیهانی كتێبدا‪ ،‬لەكتێبخانەی گشتی‬ ‫سلێمانی یادی ئەو رۆژە دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫«بەختیار سەعید» سەرپەرشتیاری دەزگای‬ ‫رۆشنبیریی جەمال عیرفان بە»چاودێر»ی‬

‫راگــەیــانــد‪ :‬كــردنــەوەی ئــەم پیشانگەیە‬ ‫رێزگرتنە لەخوێنەرو نوسەر‪ ،‬نزیككردنەوەی‬ ‫خوێنەرە لەكتێب‌و دروستبونی ئاشنایەتییە‬ ‫لەگەڵ كتێبدا‪ ،‬ئێمەیش وەك دەزگای جەمال‬ ‫عیرفان بەخۆشحاڵییەوە بەشداریمان كردوە‪،‬‬ ‫ئەم مەراسیمە چەند چاالكییەكی جیاجیا‬ ‫لەخۆدەگرێت وەك‪ :‬كردنەوەی پیشانگەیەكی‬ ‫هونەریی لەنهۆمی یەكەم‪ ،‬كردنەوەی هۆڵی‬ ‫لەتیف هەڵمەت‪ ،‬كە هۆڵێكی نوێی كتێبانەی‬ ‫گشتییە‪ ،‬دابەشكردنی ‪ 10‬خەاڵتی تایبەت‬ ‫بۆ ئەوانەی كە لەساڵی رابــردودا رۆڵیان‬ ‫هەبوە لەجیهانیی كتێبدا‪ ،‬سازدانی چەند‬ ‫سیمینارێك لەسەر چۆنیەتی كاركردن‬ ‫لەكتێبخانەو چۆنیەتی ریزبەندییان‪.‬‬ ‫ئەم چاالكییانە ماوەی هەفتەیەك بەردەوام‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫عەدنان كەریم گۆرانی‬ ‫بۆ پێشمەرگە دەڵێت‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫ێ ‪ ،2015/4/18‬لەتەالری هونەرو لەدو كاتی جیاوازدا‪ ،‬گروپی‬ ‫پێر ‌‬ ‫مەحوی‌و هونەرمەند عەدنان كەریم‪ ،‬لەژێر ناوی «ئاوازو گۆرانیمان بۆ‬ ‫تۆیە پێشمەرگە» كۆنسێرتێكی گۆرانییان رێكخست‪ ،‬كە مەبەست لێی‬ ‫كۆكردنەوەی داهاتە بۆ خانەوادەی شەهیدان‪.‬‬ ‫«رێبین ســـاالر» ســەرپــەرشــتــیــاری گــروپــی موزیكی مەحوی‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئەم كۆنسێرتەمان لەپێناو رەخساندنی‬ ‫كەشێكی ئارامەو گوێگرتنە لەئاوازو موزیك‪ ،‬لەهەمانكاتدا كۆكردنەوەی‬ ‫داهاتێكە بۆ خانەوادەی سەربەرزی شەهیدان‪ ،‬كە سەرجەم داهاتەكە‬ ‫بۆ خێزان‌و خانەوادەی پێشمەرگە شەهیدەكانە‪ ،‬چونكە ئەوان هەمو‬ ‫دەمێ‌ ژیانمان دەپارێزن‪.‬‬

‫زمانی كوردیشی تێدایە‬

‫زانكۆی ئایۆوا‪ ،‬میوانداری پڕۆژەی‬ ‫هۆنراوەی گەنجانی عیراق دەكات‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫شاری ئایۆوا‪ ،‬ویالیەتی ئایۆوا‪ ،‬چراكانی‬ ‫هیوا‪ ،‬پــڕۆژەی هۆنراوەیەكی گەنجانە‪،‬‬ ‫لەالیەن بەرنامەی نوسینی نێودەوڵەتی‬ ‫زانــكــۆی ئــایــۆوا‪ ،‬بەرنامەیەكی نوێیە‬ ‫دیزاینكراوە بۆ ئــەوەی هانی گەنجانی‬ ‫عیراق بــدات لەگەیاندنی روانینیان بۆ‬ ‫ئایندەی عیراق بەشێوەیەكی داهێنەرانە‪.‬‬ ‫كریستۆفەر مێریل‪ ،‬بەڕێوەبەری بەرنامەی‬ ‫ێ‬ ‫نوسینی نێودەوڵەتی زانكۆی ئایۆوا دەڵ ‌‬ ‫‪ :‬ئــەم پــڕۆگــرامــە دەنگێك بەگەنجان‬ ‫دەبەخشێت لەسەر بینینی عیراق لەالیەن‬ ‫دونیاوە‪ ،‬متمانە‌و رێنماییان پێدەبەخشێت‬ ‫وەك نوسەری تازە هەڵكەوتو‪.‬‬ ‫قۆناغی یەكەمی پــڕۆژەكــە تایبەتە‬ ‫بەبانگەوازكردن بۆ وەرگرتنی هۆنراوەكان‪.‬‬ ‫گەنجانی عیراقی كە تەمەنیان لەنێوان‬ ‫‪ 16‬تــا ‪ 23‬ســاڵــیــدایـە‌و بەزمانەكانی‬ ‫عەرەبی‌و كوردی‪ ،‬یان ئینگلیزی دەنوسن‪،‬‬ ‫بانگهێشتكراون بۆ بەشداریكردن‪ .‬شەش‬ ‫نــوســەر‌و شاعیری بەناوبانگی عیراقی‬ ‫هەڵسەنگێنەر‌و رێنوێنیكاری پڕۆژەكەن‪.‬‬ ‫لــەســەرەتــای نــاردنــی هــۆنــراوەكــانــەوە‬ ‫كۆمەڵێك هۆنراوە دەستنیشان دەكەن‌و‬ ‫دەكــرێــن بەچەپكە هــۆنــراوە بــەهــەردو‬ ‫شێوازی كاغەزی‌و دیجیتاڵی‪ .‬هەر پارچە‬ ‫ێ‬ ‫هۆنراوەیەك وەردەگێڕدرێتە سەر س ‌‬ ‫زمان بۆ زیاتر بەدەرخستنی فرەزمانی‌و‬ ‫فرە كولتوری لەعیراقدا‪.‬‬

‫ئەدیل لیك‪ ،‬رێكخەری بەرنامەكە دەڵێ‌‪:‬‬ ‫خۆشحاڵم لەگەڵ تیمێكی بەهرەمەند‬ ‫لەرێنماییكاران كاردەكەم بۆ دروستكردنی‬ ‫ئەم چەپكە هۆنراوە فرە زمانە‪ .‬ئامانجی‬ ‫ئــەم چەپكە هــۆنــراوەیــە بــەالوەنــانــی‬ ‫جــیــاوازیــیــەكــان‌و نیشاندانی روانــگــەی‬ ‫یەكپارچەیی‌و هیوایە‪.‬‬ ‫داواكـــاری بۆ وەرگرتنی هۆنراوەكان‬ ‫لــەرۆژی جیهانیی هــۆنــراوە‪ 21 ،‬ئــازار‪،‬‬ ‫كرایەوە‌و لە‪1‬ی ئایاری ‪ 2015‬دادەخرێت‪.‬‬ ‫چــراكــانــی هــیــوا‪ :‬پــــرۆژەی هــۆنــراوەی‬ ‫گەنجان بەرجەستەكراوە لەالیەن لیژنەی‬ ‫بەڕێوەبردنی شــاری بەغدای ئەدەبی‌و‬ ‫هەماهەنگی لەگەڵ كۆمەڵەی هۆنراوەی‬ ‫عــیــراقـی‌و یەكێتی نــوســەرانــی عیراق‌و‬ ‫پێداچونەوەی ئەدەبی عیراقی‌و پڕۆگرامی‬ ‫نوسینی نێودەوڵەتی زانكۆی ئایۆوا‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪1967‬ەوە پڕۆگرامی نوسینی‬ ‫نێودەوڵەتی زانكۆی ئایۆوا میوانداری‬ ‫زیاتر لــە‪ 1400‬نوسەری كــردوە‪ ،‬لەزیاتر‬ ‫لــە‪ 140‬واڵتـــەوە‪ ،‬نوسەری پێگەیشتوی‬ ‫لەهەمو دنیا بەیەك ناساندوە‪ .‬نوسەرانی‬ ‫ئەمەریكی ناساندوە بەكولتوری تر لەرێگای‬ ‫گەشتی خوێندنەوە‌و باڵوكردنەوەی كتێب‌و‬ ‫گۆڤار‪ ،‬شوێنكەوتنی دبلۆماسی كولتوری‪،‬‬ ‫ریكخستی گەشت‌و كۆنفرانس‌و بۆنەی‬ ‫تر لەسەرانسەری جیهان‪ .‬بۆ زانیاری‬ ‫زیاترسەردانی ئەم لینكە بكەن‪iwp. .‬‬ ‫‪.uiowa.edu‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫خائین‬ ‫كێیە؟‬

‫بڕوا بەرزنجی‬

‫مێژوی ئێمە بێ ئەندازە چیرۆكی خائینەكانی تێدایە‪ ،‬بەاڵم بێ ئەوەی‬ ‫تا ئێستا بزانین خائین كێیە‪ .‬هەر كاتێك دۆخی ئاسایش‌و سیاسیمان‬ ‫گەرم دەبێت‪ ،‬بەخائین كردن‌و چیرۆكی خائینەكان زیاد دەكات‪ .‬دەبینین‬ ‫كەسانێك لەماوەی چەند رۆژێكدا لەنیشتیمانپەروەرییەوە دەبنە خائین‌و‬ ‫دواتریش نیشتیمانپەروەر‪ ،‬واتە بەخشین‌و لێسەندنەوەكە كەسێكە یان‬ ‫گروپێكە‪ ،‬نەك دام‌و دەزگای نیشتیمانی بەم كارە هەستێت‪ ،‬بۆیە وشەكە‬ ‫واتای خۆی لەدەستداوەو كاتێك بەكەسێكیش ئەوترێت خائین‪ ،‬زۆر جێی‬ ‫بیركردنەوەمان نییە‪ .‬كە ئەمەیش مەترسی نەتەوەیی‌و ئەخالقی هەیە‪.‬‬ ‫بێبەهاكردنی ئەم ناوە یان شوناسە‪ ،‬لەدوای راپەڕینەوە ژینگەیەكی‬ ‫تەواوی بۆ دروست بو‪ ،‬كاتێك زۆرینەی جاش‌و مستەشار كە هەندێكیان‬ ‫تاوانی گەورەی وەك ئەنفالیان بەرامبەر میللەتی خۆیان ئەنجامدابو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێ دادگاو بڕیاری عەدالەتانەی یاسا‌و خاوەن داواكــان‪ ،‬كەسانێك یان‬ ‫هێزێكی سیاسی بێ تاوانی‌و ئەستۆپاكی پێ بەخشین‌و نەك ئەوەندە‪،‬‬ ‫بەڵكو هەندێكیان بون بەپاڵەوانی نیشتیمانیش‪.‬‬ ‫ئێستایش لەجەنگی دژە تیرۆری داعشدا‪ ،‬ئەم باسە گەرمە‪ ،‬زۆر ئاسان‬ ‫كەسانێك دەبنە خائین‌و كەسانێكیش پاڵەوانی نیشتیمانی‪ ،‬بێ ئەوەی‬ ‫بنچینەیەك‌و پێوەرێك بۆ هیچ یەكێكیان هەبێت‪ ،‬ئەمەیش بێ ماناكردنی‬ ‫هەردو شوناسەكەیە‪ ،‬مەترسییەكەیش ئەوەیە ئیتر ئەو مانا نیشتیمانی‌و‬ ‫ئەخالقیانەی لەخائین بون یان نیشتیمانپەروەی هەیە‪ ،‬خاڵی دەبێتەوەو‬ ‫ترس نامێنێت لەوەی كامیانت بەنسیب دەبێت‪ .‬هەر ئەوەیشە ژینگەی‬ ‫گەندەڵی سیاسی كە بێ بەهاكردنی ناو و شوناسەكانە‪.‬‬ ‫باشترین نمونەیش خائین بون یان گەندەڵ بونە‪ ،‬ژینگەی سیاسی ئێمە‬ ‫پێش هەر گەندەڵییەك لەوەدا گەندەڵە كە گەندەڵی مانای لەدەستداوە‪،‬‬ ‫كە پێش هەموشتێك تۆمەتێكی ئەخالقییە بۆ ئەو كەسەی گەندەڵە‪.‬بەاڵم‬ ‫ئەمڕۆ زۆر جێی نەنگی نییە بەكەسێك بڵێی گەندەڵ‪ ،‬تا رادەیەك كەسانێك‬ ‫شانازیشی پێوەدەكەن‪ .‬چونكە گەندەڵیش ئاسان ئەتوانێت هەر كەسی‬ ‫ویست بڵێت گەندەڵە‪ ،‬یاسا‌و دامو دەزگای یاسایی‌و نیشتیمانیمان نییە‬ ‫ئەو بڕیارە بدات‪ .‬خائین بون‪ ،‬بەقسەی سیاسی‌و هێزێكی سیاسی نابێت‪،‬‬ ‫پێش هەموشتێك راچڵەكینێكی ئەخالقی هاونیشتیمانییەكانە‪ ،‬بەاڵم هێندە‬ ‫ئاسان بەكار هاتوە خائین بون هاونیشتیمانیان راناچڵەكێنێت‪.‬‬ ‫بۆیە زەرورە سیاسی‌و هێزە سیاسییەكان تێبگەن بێ بەهاكردنی بەها‬ ‫نەتەوەیی‌و نیشتیمانییەكان چیرۆكێك دروست دەكات‪ ،‬وەك چیرۆكی‬ ‫مەلەوانە درۆزنەكە‪ .‬كاتێك هاوار بكەن ئەوە خائینە خەڵك پێكەنینی‬ ‫پێی دێت‌و الی گرنگ نییە‪ .‬ئێستایش دۆخێكە پێدەچێت كەسانێك هەبن‬ ‫خائینبن یان پاڵەوانی نیشتیمانی‪ ،‬بەس ئەمە بەقسە‌و حەز‌و بەرژەوەندی‬ ‫كەسانێك‪ ،‬یان هێزێك نابێت‪ ،‬ئەمە كاری دەزگای یاسایی‌و نیشتیمانییە‪،‬‬ ‫بۆیە ناكرێت هێند خوێن ساردانە ئەم شوناسە نیشتیمانیانە ببەخشرێنەوە‪،‬‬ ‫بەباش یان خراپ‪ ،‬كە دواتر دەبێتە بەشێك لەنەمانی ئینتیماو پێوەری‬ ‫نیشتیمانی‪ ،‬نەمانی ترس لەئەخالقی نیشتیمانیمان‪ .‬كە هەر ئەوەیش‬ ‫دەردە گەورەكەی گەندەڵییە كە ویژدان‌و ئەخالقمان راناچڵەكێت‌و گەندەڵ‬ ‫لەویژدان‌و بینینماندا ناكرێتە دەرەوەی ناگەندەڵەكان‪ !.‬خائین ئەو‬ ‫كەسانەن كە ویژدانی ئینسانی‌و نیشتیمانیمان پێماندەڵێت‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ویژدانە سست‌و نیوە مردوە‪ ،‬كەسانێك كە دادگاو پەرلەمان بیناسێنن‬ ‫ئەویش لەدۆخێكدا ئازادانە بەرگری لەخۆی بكات‪.‬‬ ‫بابەتێك خائین دروست دەكات‪ ،‬كە ویژدانی هەموان پێی رابچڵەكێت‪،‬‬ ‫واتە لەسەر‌و بەرژەوەندیی كەسیی‌و گروپ‌و هێزەوە بێت‪ ،‬لەسەر‌و دینداری‌و‬ ‫مەزهەب‌و عەشرەت‌و حزبەوە بێت‪ .‬بۆ ئەوەیش زەرورە چوارچێوەیەكی‬ ‫یاسایی‌و دەستوری هەبێت بۆ شوناسی خائین بون‪ ،‬هەروەك رۆشنبیرییەكی‬ ‫نیشتیمانی‪ .‬بەپێچەوانەوە لەم دۆخە بێ بەهایەدا دەمێنینەوە‪ ،‬كە دۆخی‬ ‫دروست نەبونی نەتەوە‌و هاواڵتی كوردە‪ ،‬بێ ئەم دوانەیش دەوڵەت بەس‬ ‫قسەیەكی بێ ناوەڕۆكە‪.‬‬

‫شكستی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەكۆڕێكی یەكێتیی نوسەراندا‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫لەژێر دروشمی «شكستی ئیسالمی‬ ‫سیاسی‪ -‬ئیخوان وەك نمونە» یەكێتیی‬ ‫نوسەرانی كورد‪ /‬لقی سلێمانی رۆژی‬ ‫ێ شەممە ‪ ،2015/4/21‬لەهۆڵی‬ ‫س‌‬ ‫چاالكیی قوتابخانەكان كۆڕێك بۆ‬ ‫یاسین رەوف نــاســراو بــە «مــەال‬ ‫یاسین» رێكدەخات‪ ،‬كۆڕەكە كاتژمێر‬ ‫«‪»4‬ی پاشنیوەڕۆ بەڕێوەدەچێت‪.‬‬

‫ژمارەكانی داهاتوو‬

‫دوو تێكستی نوێ‬ ‫كەریم دەشتی و‬ ‫عەبدولموتەڵیب عەبدوڵاڵ‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )453‬دووشةممة ‪ 201٥/4/20‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫خوانی شاهانەی ئەدەبیات‬ ‫نووسەری "تەپڵی تەنەکە" ماڵئاوایی لێ کردین‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ -‬شااڵو حەبیبە و کەریم پەڕەنگ‬ ‫گوینتەر گراس‪ ،٢٠١٥/٤/١٣ ،‬لە ئەڵمانیا کۆچی دواییی کرد‪.‬‬ ‫ئەو بە ڕۆمانی «تەپڵی تەنەکە» ناسراوە‪ ،‬کە کەریم پەڕەنگ‬ ‫لە ئەڵمانییەوە کردوویە بە کوردی و هێشتا باڵو نەبووەتەوە‪.‬‬ ‫گــوتــەبــێــژی وەشــانــخــانــەی شــتــایــدڵ گــوتــی‪« :‬گـــراس لە‬ ‫نەخۆشخانەی لۆبک‪ ،‬لە باکووری ئەڵمانیا کۆچی دواییی کرد‪».‬‬ ‫گراس لە ‪١٩٩٩‬ـــدا خەاڵتی ئەدەبیی نۆبێڵی پێ بەخشرا‪.‬‬ ‫«مشک و پشیلە» و «ساڵە سەگییەکان» دوو ڕۆمانی تری‬ ‫بەناوبانگی نووسەرن‪.‬‬ ‫گوینتەر گراس‪ ،‬کە ‪ ٨٧‬ساڵ ژیا‪ ،‬لە ‪١٩٢٧‬ـدا لە گدانسک‪ ،‬لە‬ ‫دایک بوو‪ .‬لە ‪١٩٧٩‬ـدا‪ ،‬فۆلکەر شلۆندورف لە ڕۆمانی «تەپڵی‬ ‫تەنەکە»ـوە فیلمێکی دروست کرد کە هەر بەم نــاوەوە لە‬ ‫فێستیڤاڵی کاندا چڵەخورمای ئاڵتوونیی بردەوە‪.‬‬ ‫گــراس لە ‪٢٠٠٦‬ـــدا بە کتێبێک هــەرای نایەوە‪ ،‬بە ناوی‬ ‫«پاککردنی پیاز»‪ ،‬کە ڕۆمانێکی ئۆتۆبیۆگرافیک بوو‪ .‬ئەو لەو‬ ‫کتێبەدا لە ئەزموونێکی تاریکی خۆی دەدوێت‪ .‬لە کتێبەکەدا‬ ‫باس لە دواهەمین مانگەکانی جەنگی جیهانیی دووەم دەکات‬ ‫کە ئەندامی تایبەتی گەنجانی هیتلەر بووە‪ ،‬لە هێزی «ئێس‬ ‫ئێس»دا‪ .‬بەاڵم نووسیویەتی ئەوکات تەنیا ‪١٧‬سااڵن بووە و‬ ‫تەنانەت یەک گوللەیشی نەتەقاندووە‪ .‬ڕەخنەگران گلەییی‬ ‫ئەوەیان کرد کە بۆچی ئەم هەموو ساڵە بێدەنگ بووە‪.‬‬ ‫تەنانەت باس لەوە کرا کە دەبێت شانازیی نۆبێڵەکەیشی‬ ‫لێ بستێنرێتەوە‪ .‬بــەاڵم ئەکادیمیای ســوێــدی‪ -‬بۆ‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ ڕایگەیاند‪ ،‬گراس بەم کتێبە ڕاستگۆیی‬ ‫و هونەرمەندی خۆی زیاتر سەلماندووە‪.‬‬ ‫وەک یادێک لە گوینتەر گراس‪ ،‬کە‌هێشتا‬ ‫هیچ کتێبێکی چاپکراوی بۆ کوردی‬ ‫نییە‪ ،‬گوتاری خوانی نۆبێڵەکەی‬ ‫باڵودەکەینەوە کە پێشتر لە‬ ‫ژمارەی (‪)٤٢٥‬ـی ڕەخنەی‬ ‫چــــاودێــــردا ب ــاوم ــان‬ ‫کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەکــادیــمــیــای‬ ‫ســـوێـــدی‪ -‬بۆ‬ ‫خـــــەاڵتـــــی‬ ‫نۆبێڵ‪ ،‬لە‬ ‫‪١ ٩ ٩ ٩‬د ا ‪،‬‬ ‫خەاڵتی‬

‫نۆبێڵی بە گوینتەر گراس‪ ،‬ڕۆماننووسی ئەڵمانی «کە چیرۆکە‬ ‫ڕەشە بەجۆشوخرۆشەکانی وێنای ڕووخساری فەرامۆشکراوی‬ ‫مێژوو دەکێشێت» ڕەوا بینی‪.‬‬ ‫گوینتەر گراس‬ ‫خوانی ڕەسمیی نۆبێڵ‪١٠ ،‬ی دێسمبەر‪١٩٩٩ ،‬‬ ‫خــاوەن شکۆ و پایەبەرز‪ ،‬هەڵگرانی کامەرانی خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵ‪ ،‬میوانە بەڕێزەکان!‬ ‫ماوەیەکی زۆری بەسەردا تێپەڕیوە‪ ،‬ناوەڕاستی سێپتەمبەری‬ ‫‪ ،١٩٦٤‬لە نزیکی ستۆکهۆڵم‪ ،‬واتە لە سیگتونا «گروهی ‪»٤٧‬‬ ‫کۆبووەوە‪ ،‬گروهی ‪ ٤٧‬کۆمەڵەیەکی نووسەری ئەڵمانیزمان‬ ‫بوو‪ ،‬کە دوای کۆتایی شەڕی دووەمی جیهانیی یەکیان بینی‪،‬‬ ‫یان زیاتر بە دەم داوای بانگهێشتی هانس ڤێرنەر ڕیشتەری‬ ‫نووسەرەوە چوون‪ .‬لەو کاتەوە هەمیشە نووسەری گەنجی بۆ‬ ‫ئەو کۆبوونەوە سااڵنەیە بانگهێشت دەکرد‪ .‬بەو جۆرە منیش‬ ‫لە ناوەڕاستی سااڵنی پەنجادا بەشدار بووم‪ .‬منیش لە سوێد‬ ‫لە گەڵیاندا بووم کاتێ گوستاڤ کۆرلەن بە ناوی زانکۆی‬ ‫ستۆکهۆڵمەوە بانگهێشتی کردین‪ .‬کۆبوونەوەیەکی نا‌‌هێور و‬ ‫لە الیەنی ئەدەبییەوە پڕ لە مشتومڕ بوو‪ .‬لە دەسنووسەوە‬ ‫بۆ یەکتر شتمان دەخوێندەوە‪ .‬نووسەری سوێدیشمان لەگەڵ‬ ‫بوون‪ .‬وا دەردەکەوت وەکو داوی پچڕاوی نێوان دوو ئەدەب‬ ‫جارێکی تر بەیەکەوە ببەسترێتەوە‪.‬‬ ‫لە بەر ئەوە ئێستا دەمەوێت لە بیرەوەری کۆبوونەوەکەی‬ ‫سیگتونادا بە سوپاسگوزارییەوە یادی هانس ڤێرنەر ڕیشتەری‬ ‫پاڵپشتم بکەمەوە‪ ،‬کە لە ساڵی ‪١٩٩٣‬دا لە تەمەنێکی زۆر‬ ‫پیریدا کۆچی دوایی کرد‪ ،‬ئەو منی فێری تۆلەرانس کرد‪،‬‬ ‫کە نووسەرێکی الو بووم زۆر خۆم بە گرنگ دەزانی‪ ،‬لەوەوە‬ ‫فێری بە ئاگادارییەوە گوێگرتن بووم‪ ،‬من‪ ،‬کە تاکڕەو بووم‬ ‫لــەوەوە فێری هاوڕێیەتی بووم‪ .‬دنەی ئەوەشی دام‪ ،‬بیەڵم‬ ‫هاوواڵتی لە نووسەردا قسە بکات‪ ،‬بەاڵم نەک تەنیا لە کاتی‬ ‫پرۆپاگەندەی هەڵبژارندا‪.‬‬ ‫ئ ــەو کــاتــە لــە سیگتونا لــە دەســتــنــووســی تــراژیــدیــا‬ ‫ئەڵمانیەکەمەوە «ڕەشە خەڵک بەرهەڵستیی تاقی دەکەنەوە»م‬ ‫بۆ هاوکارەکانم خوێندەوە‪ .‬ئەمڕۆش ئەو مشتومڕە لە گوێمدا‬ ‫دەنگ دەداتەوە‪ ،‬کە دیالۆگە شەڕەنگێزەکانم هێنانییە ئاراوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم شتانە لە واڵتێکی خانەخوێدا ڕوویان دا‪ ،‬بە چوار‬ ‫دەوردا هاوڕێی سوێدی‪ ،‬کە ڕەنگبێت بە هەندێ سەرسووڕمانەوە‬ ‫گوێیان لە شەڕەقسەی میوانە ئەڵمانیزمانەکان گرتبێت‪ .‬لە‬ ‫بەر ئەوەی دڵنیام کە ئەو شەرەفەی ئەمڕۆ پێم بەخشرا بۆ‬ ‫پاڵپشتە ئەدەبییەکەم و ئەدەبی ئەڵمانیزمانە‪ ،‬بادەکەم بە‬ ‫یادی هانس ڤێرنەر ڕیشتەر بە ساڵوێکی میهرەبانانەوە بۆ‬ ‫گوستاڤ کۆرلێن بەرز دەکەمەوە‪ .‬لە کاتی پشووەکانی شەڕی‬ ‫ئەدەبیدا لە سیگتونا کوارگی نایابم دۆزییەوە‪ ،‬لە ناویاندا‬ ‫کوارگی زنار‪ ،‬کە بە سوێدی ناویان «کارڵ یۆهانسڤامپ»ـە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫گوینته‌ر گراس‬ ‫سه‌ما له‌گه‌ڵ وش ‌ه و ژندا‬ ‫سیروان ڕه‌حیم‬ ‫پیاوی سه‌د‌ه‬ ‫گوینتــه‌ر گراس ئــه‌و پیــاوه‌ی ل ‌ه چوار‬ ‫ژن‪ ،‬شــه‌ش منداڵــی هه‌یــه‪ ،‬یه‌کێــک لــه‌‬ ‫خۆشــحاڵییه‌کانی ســه‌ماکردن بوو له‌گه‌ڵ‬ ‫ژناندا‪ .‬به‌اڵم چۆن خۆی خۆشحااڵن ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ژنانــدا ده‌که‌وت ‌ه ســه‌ما‪ ،‬ل ‌ه نووسینیشــدا‬ ‫هه‌مــان ڕه‌زمی هه‌بــوو‪ ،‬ئه‌و بــ ‌ه جۆرێكی‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌کی ناواز‌ه و سه‌رسامکار‬ ‫وشه‌ی ده‌خست ‌ه سه‌ما‪.‬‬ ‫ئــه‌و ڕۆڵــه‌ی گــراس بــ ‌ه وشــه‌ی داوه‌‬ ‫هۆکار و ســه‌رچاوه‌ی ‌ه تا ئه‌ده‌بیاتناســان و‬ ‫میدیاکارانی ئه‌ڵه‌مانیا له‌سه‌ر ئه‌و‌ه کۆک بن‬ ‫گــراس ل ‌ه تۆمــاری یاده‌وه‌ریی ئه‌ده‌بیات و‬ ‫ڕووداو‌ه گرنگه‌کاندا‪ ،‬پیاوی سه‌ده‌یه‌‪.‬‬ ‫هــه‌ر هه‌مــان مامه‌ڵه‌ی تایبه‌تــ ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫وشــه‌دا نووســه‌رانی گــه‌ور‌ه گــراس بــه‌‬ ‫ســه‌رچاوه‌ی به‌هــره‌‪ ،‬وز‌ه و ده‌ســه‌اڵتی‬ ‫نووسین ل ‌ه کن خۆیان ده‌زانن‪.‬‬ ‫نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌وانی ناوداری ئه‌ڵه‌مانی‬ ‫ئولریش ڤیکێرت (‪ )1942‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫“زۆر شــت ل ‌ه گراســه‌و‌ه فێر بووم‪ ،‬زۆر‬ ‫شــتی لێو‌ه فێر بووم بە تایبه‌ت ده‌رباره‌ی‬ ‫ئه‌ده‌بیات‪”.‬‬ ‫گــراس نه‌ک لــ ‌ه ئه‌ڵه‌مانیــا‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌و‬ ‫نووســه‌رێک ‌ه بانــدۆری به‌ســه‌ر ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫جیهانــه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬که‌ســانی نێوداری دنیای‬ ‫ئه‌ده‌بیــات کاتێــک ســه‌باره‌ت بــ ‌ه گراس‬ ‫قســه‌یان کــردووه‌‪ ،‬ئامــاژه‌ی ڕوونیان به‌و‬ ‫باندۆر‌ه کردووه‌‪.‬‬ ‫ڕۆماننووسی ئه‌مه‌ریکایی جۆن ئیرڤینگ‬ ‫(‪ )1942‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(کاتێک ل ‌ه ڤییه‌نــا ده‌مخوێند‪ ،‬نزیکه‌ی‬ ‫هه‌مــوو ڕۆمانــی “ته‌پڵی ته‌نه‌کــه”‌م له‌به‌ر‬ ‫بــوو‪ .‬بــێ بوونی ئه‌و ڕۆمان ‌ه نووســین الی‬ ‫مــن کاری کرد‌ه نه‌بــوو‪ ).‬هه‌ر ئه‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫“مــن ل ‌ه گراســه‌و‌ه فێر بــووم مرۆڤ چۆن‬ ‫ده‌نووسێت‪ ”.‬هه‌روه‌ها‪“ :‬بێ ئه‌و خه‌یاڵه‌ی‬ ‫ک ‌ه گراس دووبار‌ه ب ‌ه ئه‌ده‌بیاتی به‌خشــی‪،‬‬ ‫من نه‌مده‌توانی به‌رهه‌مه‌کانم بنووسم‪”.‬‬

‫نووسه‌ری هیندستانی‪ -‬بریتانی سه‌لمان‬ ‫ڕوشدی (‪ )1947‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫“بــێ بوونــی ڕۆمانی ته‌پڵــی ته‌نه‌ک ‌ه و‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانــی گــراس مــن نه‌ده‌بــووم به‌‬ ‫ڕۆماننووس‪”.‬‬ ‫بێگومــان ئه‌وانــ ‌ه ڕســته‌ی جــوان و‬ ‫هاوکات گرنگن‪ ،‬به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه ڕۆمانی‬ ‫ته‌پڵی ته‌نه‌که قســه‌که‌ی گابرێل گارســیا‬ ‫مارکیــز (‪ )2014 1927-‬کاریگه‌رتر و‬ ‫گرنگتریشه‌‪:‬‬ ‫“بێ ڕۆمانــی ته‌پڵی ته‌نه‌ک ‌ه مه‌حاڵ بوو‬ ‫سه‌د ساڵ ته‌نهایی ل ‌ه دایک بێت‪”.‬‬ ‫نووســه‌ر‌ه گــه‌وره‌کان ســه‌باره‌ت بــه‌‬ ‫گــراس وه‌هــا قســه‌یان کــردووه‌‪ ،‬که‌چــی‬ ‫گــراس خۆیشــی لــ ‌ه هاوینــی ‪2014‬دا‬ ‫کاتێــک خاتوونی وێنه‌گر به‌تینا فلیتنه‌ر له‌‬ ‫شوێنی کاره‌که‌ی سه‌ردانی ده‌کات‪ ،‬دیمه‌نی‬ ‫ده‌گرێت و هه‌ڤپه‌یڤینی له‌گه‌ڵ ساز ده‌کات‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه “میراتیی نووسین”ـــی خۆی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ده‌پرسم ل ‌ه میراتیی نووسینم چی‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌؟ ئه‌گه‌ر ‪ 2-3‬کتێب بمێننه‌وه‌‬ ‫و ب ‌ه ده‌ســته‌و‌ه بگیرێن‪ ،‬ئه‌و‌ه شــتێک ‌ه بۆ‬ ‫مــن‪ .‬ئه‌وه‌یش ئــاکاری نووســه‌ر و مرۆڤی‬ ‫گه‌وره‌!‬ ‫گراس و گرووپی ‪47‬‬ ‫گرووپــی ‪ 47‬ئاماژه‌ی ‌ه بۆ کۆبوونه‌و‌ه و‬ ‫جڤینی کۆمه‌ڵێ نووسه‌ری ئه‌ڵه‌مانی ل ‌ه نێوان‬ ‫ســااڵنی ‪ 1967–1947‬ک ‌ه نووســه‌ری‬ ‫ئه‌ڵه‌مــان هانز ڤێرنه‌ر ڕیشــته‌ر (‪1908‬‬ ‫– ‪ )1993‬بانگهێشــتی ده‌کــردن‪ .‬لــه‌و‬ ‫جڤینانــه‌دا ده‌ق ده‌خوێندرانــه‌و‌ه و ڕه‌خنه‌‬ ‫ســه‌باره‌ت به‌و ده‌قان ‌ه پێشــکه‌ش ده‌کران‪.‬‬ ‫جڤینه‌کان ب ‌ه زۆری خزمه‌تیان ب ‌ه نووسه‌ری‬ ‫نه‌ناســراوی الو ده‌کــرد‪ .‬خه‌اڵتــی گرووپی‬ ‫‪ 47‬بۆ ئه‌و نووســه‌ران ‌ه پاشــان ده‌بوو به‌‬ ‫سه‌ره‌تای ناسین و دروستبوونی کاراکته‌ری‬ ‫ئه‌ده‌بییان‪ .‬گرووپه‌ک ‌ه جۆرێک ل ‌ه ڕێکخستن‬ ‫نه‌بــوو‪ ،‬لیســتی ئه‌نــدام و به‌رنامه‌یه‌کــی‬ ‫نووسراویا‌ن سه‌باره‌ت ب ‌ه ئه‌ده‌بیات نه‌بوو‪،‬‬ ‫بــ ‌ه زۆری لــ ‌ه بن کاریگه‌ریی بانگهێشــت و‬ ‫ســازکردنی هانز ڤێرنه‌ر ڕیشته‌ردا کاره‌کان‬ ‫به‌ڕێــو‌ه ده‌چــوون‪ .‬گرووپی ‪ 47‬ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫بیســت ســاڵدا و پــاش کۆتاییهێنــان بــه‌‬

‫دانیشتنه‌کانیشی کاریگه‌ریی گرنگی له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌ده‌بیــات و باسوخواســی ئه‌ده‌بــی لــ ‌ه‬ ‫وه‌اڵته‌ک ‌ه به‌جێهێشت‪.‬‬ ‫وه‌کــو هانز ڤێرنه‌ر ڕیشــته‌ر پاشــتر له‌‬ ‫بیره‌وه‌ریی ئه‌ده‌بی خۆیدا باسی ده‌کات‪ ،‬له‌‬ ‫یه‌کێک له‌و کۆبوونه‌وانه‌دا‪ ،‬گراســی ته‌مه‌ن‬ ‫سیوی ‌هک‌ساڵه‌‪ ،‬دانیشتبوو‪ ،‬هه‌ندێ کاغه‌زی‬ ‫لوولکراو له‌نێوان ده‌ســته‌کانیدا بوون‪ ،‬دوو‬ ‫بــه‌ش بوون ل ‌ه ڕۆمانــی ته‌پڵی ته‌نه‌که‌‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌و ده‌م ‌ه که‌س ئه‌و به‌هره‌مه‌ند‌ه گه‌وره‌یه‌ی‬ ‫نه‌ده‌ناســی و که‌ســێک نه‌بــوو ئاشــنا به‌‬ ‫کارامه‌یــی وی‪ .‬بــه‌ر ل ‌ه خوێندنــه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫دوو به‌ش ‌ه له‌و دانیشتنه‌دا‪ ،‬گراس میوانێک‬ ‫بوو ل ‌ه ریزدا وه‌کو هه‌ر میوانێکی تر‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌وامی خوێندنه‌وه‌یدا شــتێکی وه‌ها‬ ‫ڕووی دا‪ ،‬وه‌کــو کاره‌با تــه‌واوی هۆڵه‌که‌ی‬ ‫گرتبێت‪ .‬پاش ئه‌و ڕۆژ‌ه پاییزییه‌‪ ،‬شته‌کان‬ ‫گــۆڕان و خوێندنه‌وه‌ی نووســه‌ری ته‌پڵی‬ ‫ته‌نه‌کــ ‌ه گێژه‌ڵووکــه‌ی له‌گه‌ڵ خــۆ هێنا‪.‬‬ ‫سه‌رۆکی وه‌شــانخانه‌ی نێوداری سورکامپ‬ ‫پــاش ئــه‌و‌ه داوا ل ‌ه هانز ڤێرنه‌ر ڕیشــته‌ر‬ ‫ده‌کات ک ‌ه ده‌بێت گــراس خه‌اڵتی گرووپی‬ ‫‪ 47‬وه‌ربگرێــت‪ .‬ســاڵی ‪ 1959‬گــراس‬ ‫خه‌اڵتــی گرووپــی ‪ 47‬وه‌رده‌گرێت و ‪40‬‬ ‫ســاڵ دوای ئه‌و خه‌اڵته‌یش‪ ،‬خه‌اڵتی نۆبێڵ‬ ‫بۆ ته‌پڵی ته‌نه‌ک ‌ه وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و ده‌مه‌ی ل ‌ه ســاڵی ‪1959‬دا چاپی‬ ‫یه‌که‌می ته‌پڵی ته‌نه‌ک ‌ه باڵو ده‌کرێته‌وه‌‌‪ ،‬له‌‬ ‫ڕۆژئاوای ئه‌ڵه‌مانیــا‪ ،‬وه‌اڵتانی ئه‌ورووپایی‬ ‫و لــ ‌ه ئه‌مه‌ریــکا ســه‌دان هــه‌زار دانــه‌ی‬ ‫لێده‌فرۆشــرێت‪ .‬ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه ئه‌مه‌ریکا سه‌د‬ ‫هــه‌زار دان ‌ه ل ‌ه چاپی یه‌که‌می فرۆشــراوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نها لــ ‌ه کۆمــاری دیمۆکراتــی ئه‌ڵه‌مانیا‬ ‫نه‌بێــت کــ ‌ه ڕۆمانه‌که‌یــان بــ ‌ه نموونــه‌ی‬ ‫ئه‌ده‌بی ناجۆر و پاشــڤه‌ڕۆ پێناس ‌ه کردووه‌‬ ‫و بــۆ یه‌که‌مجاریش ســاڵی ‪ 1987‬له‌وێ‬ ‫تواندراو‌ه چاپ بکرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه دواکتێبی خۆیدا ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪2010‬‬ ‫ب ‌ه ناوی “وشــ ‌ه زبره‌کان” بــاوی کرده‌وه‌‪،‬‬ ‫گراس ســه‌باره‌ت ب ‌ه خه‌اڵتی گرووپی ‪47‬‬ ‫ده‌نووسێت‪“ :‬خه‌اڵتی گروپی ‪ 47‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1958‬دا بۆ من ل ‌ه خه‌اڵتی نۆبێڵ گرنگتر‬ ‫بوو‪ ،‬له‌به‌رئــه‌وه‌ی له‌و ده‌مــه‌دا ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫مشــکی کڵێســا هــه‌ژار بــووم‪ ،”.‬ئاخر له‌‬

‫کڵێســادا مشــک هیــچ خۆراکێکــی چنگ‬ ‫ناکه‌وێت‪.‬‬ ‫فڕێدان بۆ ده‌ره‌وه‌ی بازن ‌ه‬ ‫گراس بۆ یه‌که‌مجار ل ‌ه ساڵی ‪2006‬دا‬ ‫و لــ ‌ه کتێبــی “لــ ‌ه کاتــی پیازپاکردنــدا”‬ ‫نهێنییه‌کــی تاڵــی ژیــان و ئه‌زموونێکــی‬ ‫نه‌خوازراوی خۆی ئاشکرا کرد‪ .‬ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫‪17‬ـساڵیدا گراس‪ ،‬ساڵێک به‌ر ل ‌ه کۆتایی‬ ‫شــه‌ڕی دووه‌مــی جیهانــی‪ ،‬واتــ ‌ه ســاڵی‬ ‫‪ 1944‬ده‌بێت ب ‌ه ســه‌رباز لــ ‌ه ڕیزه‌کانی‬ ‫سوپای نازیدا‪.‬‬ ‫بێگومــان گــراس خــۆی نکوڵــی لــه‌و‬ ‫به‌شــداریی ‌ه نه‌کــرد و نه‌یشــارده‌وه‌‪ .‬ئــه‌و‬ ‫بوێران ‌ه گوتی‪ ،‬ئه‌و‌ه منی ته‌مه‌ن ‪17‬ـساڵه‌‬ ‫بووم و له‌نێــو ئه‌ڵه‌مانیایه‌کدا ک ‌ه زۆرینه‌ی‬ ‫که‌وتبوون ‌ه دووی نازی‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم کاردانــه‌وه‌ی ئه‌وانــی تــر گرنگ‬ ‫بــوو بۆ ئــه‌و به‌شــداریکردنه‌ی گــراس له‌‬ ‫ســوپای نازیــدا‪ .‬کاردانــه‌وه‌کان له‌و جۆره‌‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬وه‌کو له‌نێو گه‌النی پاشــکه‌وتوودا‬ ‫ده‌یبینین‪ ،‬یان ل ‌ه ڕووبه‌ری کولتوور‌ه هه‌ژار‬ ‫و ئاوه‌ز‌ه نامیهره‌بانه‌کاندا‪ .‬نه‌خێر که‌س ئه‌و‬ ‫مافــه‌ی ب ‌ه خۆی نه‌دا ئــه‌م قه‌ڵه‌م ‌ه گرنگه‌‬ ‫فڕێداتــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌‪ ،‬یان ئازاری بدات‪،‬‬ ‫یاخود ناوبانگی بزڕێنێــت‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫ئه‌ڵه‌مانــه‌کان ده‌یانگــوت‪ :‬گــراس ل ‌ه مێژه‌‬ ‫ب ‌ه ته‌نها خــۆی دامه‌زراوه‌یه‌کــی پڕ واتایه‌‬ ‫و وه‌کــو ڕۆژنامه‌ی به‌نێوبانگ و گاریگه‌ریی‬ ‫وه‌اڵته‌ک ‌ه (دی تزیت) نووسیبووی‪:‬‬ ‫“گراس هێمای کۆماره‌‪”.‬‬ ‫گه‌النــی ب ‌ه ئه‌زموون و خــاوه‌ن کولتوور‬ ‫ده‌زانــن چــۆن و چ نرخێــک بــ ‌ه قه‌ڵه‌م و‬ ‫داهێنه‌رانی خۆیان ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌و به‌س ‌هر‌هاته‌ی‬ ‫گراس ده‌یسه‌لمێنێت نووسه‌رێکی ئه‌ڵه‌مان‬ ‫ئه‌و ده‌مه‌ی کولتــوور و گه‌لێکی وه‌های له‌‬ ‫پشته‌و‌ه بن هه‌رگیز ناکه‌وێت‪.‬‬ ‫گراس و زمان‬ ‫پێده‌‌چێــت نووســه‌رانی گــه‌ور‌ه ل ‌ه زۆر‬ ‫شــتدا هاوبه‌ش بن و لــ ‌ه گه‌لێ ڕێدا به‌یه‌ک‬ ‫بگه‌نه‌وه‌‪ .‬گراس ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1948-‬‬ ‫‪ 1952‬هونه‌ری په‌یکه‌رتاشی و گرافیک له‌‬ ‫ئه‌کادیمیای هونه‌ر ل ‌ه شــاری دووسه‌لدۆرف‬

‫(‪) 2015-1927‬‬

‫ئایــا که‌س ب ‌ه گراســی گــوت و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌خوێنێــت‪ .‬لــ ‌ه کاتێکــدا زۆر که‌س کۆک‬ ‫س ب ‌ه ته‌نها “زمانــی ئه‌ڵه‌مانــی نازانێــت؟” زمانێک ل ‌ه‬ ‫بوون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ل ‌ه مێژه گرا ‌‬ ‫خــۆی دامه‌زراوه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی و جڤاکییه‌‪ ،‬پته‌ویــدا نموونــه‌ی که‌مــ ‌ه و زمانێکیــش‬ ‫‌ل ‌ه ڕووبــه‌ری ئه‌ده‌بیاتــی ئه‌ڵه‌مانی پیاوی نییــ ‌ه هاوشــێوه‌ی زمانــی گه‌النــی وه‌کــو‬ ‫سه‌ده‌یه‪ ،‬ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌که‌ن ئه‌وه‌ی گراس ئێم ‌ه کێشــه‌ی ڕێنووس و ســتانداردبوونی‬ ‫پێی گه‌یشت‪ ،‬بێرتۆلد برێخت و تۆماس مان هه‌بێــت‌‪ ،‬که‌چی گراســی گه‌ور‌ه بــه‌رده‌وام‬ ‫نه‌یگه‌یشــتنێ‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌گوترێت ئه‌وه‌ی هه‌ڵــ ‌ه ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم هه‌ڵه‌کردنێک که‌س به‌‬ ‫گــراس لــ ‌ه ڕێگــه‌ی وشــه‌ی ئه‌ڵه‌مانییه‌وه‌ خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵ ناکات و که‌سیش نایکات‬ ‫ب ‌ه هۆکارێک تا گێچه‌ڵ ب ‌ه‌و نووسه‌ره بکات‪.‬‬ ‫کردی‪ ،‬ته‌نها خۆی ده‌یتوانی بیکات‪.‬‬ ‫گــراس خاوه‌نی ئه‌و زمان ‌ه بوو‪ ،‬زمانێکی‬ ‫گراس خۆی ده‌نووسێت‪:‬‬ ‫“مــن الوێکــی نه‌خوێنــده‌وار بــووم‪ ،‬پــڕ هه‌ڵــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم تایبــه‌ت‪ ،‬کاریگــه‌ر و‬ ‫یــان که‌مێــک خوێنده‌واریــم هه‌بــوو‪ .‬لــه‌ ســه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ڕۆمانی گرنگ‪.‬‬ ‫‪15‬ـــساڵیمدا ده‌ستم ل ‌ه خوێندنگ ‌ه به‌ردا‪ .‬زمانێک به‌رده‌وام په‌یڤه‌کانی ده‌خست ‌ه سه‌ما‬ ‫ئه‌و ده‌مــه‌ی بۆ یه‌که‌مجار ب ‌ه شــێوه‌یه‌کی و خۆیشــی له‌وێو‌ه له‌گه‌ڵ جوانییه‌کاندا بۆ‬ ‫ده‌ربه‌ســت ده‌ســتم ب ‌ه نووســینێکی درێژ هه‌تاهه‌تای ‌ه ل ‌ه سه‌مای نه‌مریدایه‌‪.‬‬ ‫کــرد‪ ،‬ڕاســتنووس و ڕێنووســی ئه‌ڵه‌مانیم‬ ‫نه‌ده‌زانی‪ .‬ده‌ستنووســی ته‌پڵی ته‌نه‌ک ‌ه پڕ‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫بوو ل ‌ه هه‌ڵه‌‪”.‬‬ ‫‪Beim Häuten der Zwie‬‬‫تاکو کۆتاییش‪ ،‬تا ئه‌و ده‌مه‌ی سه‌رقاڵی‌‬ ‫‪bel، 2006.‬‬ ‫نووســین بوو‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه هه‌ڵه‌کردن به‌رده‌وام‬ ‫‪Der Spiegel‬‬ ‫بــوو‪ ،‬زمانــی نووســینی گــراس وه‌کــو‬ ‫‪Spiegel Online‬‬ ‫وه‌شانخانه‌کانیشی ده‌ڵێن بێ هه‌ڵ ‌ه نه‌بوو‪.‬‬ ‫‪Die Zeit‬‬ ‫پرسیار ئه‌وه‌یه‌‪:‬‬

‫یەشار کەمال و گوینتەر گراس‬

‫دیداری ئەدەب و پێکهاتە جۆراوجۆرەکان‬ ‫ئاالن پەری‬ ‫هــەردوو شــاعیر توانایەکــی بەهێــزی‬ ‫زمانەوانیان هەیە‪ ،‬دوو بیرمەند کە زۆرترین‬ ‫ناڕەزایــی لــە دەوریــان کۆ دەبێتــەوە‪ .‬لە‬ ‫ڕێگەی ئەکادیمیای هونەری بەرلینەوە ئەم‬ ‫چاوپێکەتنە وێژەیییە ســاز کرا بۆ یەشــار‬ ‫کەمالی کورد و گوینتەر گراســی ئەڵمانی‪.‬‬ ‫لــەو چاوپێکەوتنــە چەندیــن گفتوگۆ کرا‬ ‫سەبارەت بە ئەدەب و پۆڵەتیک‪.‬‬ ‫بێ هیچ دوودڵییەک ئەم دوو نووسەرە لە‬ ‫ڕێگەی ڕۆمانەکانیانەوە توانیویانە جوگرافیا‬ ‫و ســنوورەکان ببەزێنن‪ ،‬هەنــدێ جار کار‬ ‫گەیشتووەتە ئەوەی سنوورە نەبینراوەکانی‬ ‫کۆمەڵــگا تێبەپەڕێنــن کە بــە کۆتوبەندە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان کێشراون‪ .‬شاکارەکانیان‬ ‫لــە زەمەنێکــی ترســناک و پڕ لــە نهێنی‬ ‫نووسراون‪.‬‬ ‫ڕۆمانــە ســەرەکییەکەی گۆینتەر گراس‬ ‫لەژێــر ناونیشــانی (تەپڵی تەنەکــە) زۆر‬ ‫لــە نهێنیی ڕابــوردووی ئەڵمانیای درکاند‪،‬‬ ‫ئەمە جگە لە بەرجەســتەکردنی شێوازێکی‬ ‫زمانەوانیــی نــاوازە و تایبــەت کــە تێیدا‬ ‫توانی باس لە ناســنامەی فەرامۆشــکراوی‬ ‫کاشــوبییەکان بــکات و هــەر لــە ڕێگەی‬

‫ئەدەبــەوە نەمریــی پــێ ببەخشــێت‪ .‬بــە‬ ‫هەمــان ئەندازە ڕۆمانەکەی یەشــار کەمال‬ ‫(حەمــەدۆک) کە بــە یەکێک لە شــاکارە‬ ‫هونەرییەکانــی نووســین دادەنرێــت بــەو‬ ‫پێیــەی بــە پێکهاتەیەکی شــاعیرانە و بە‬ ‫ڕۆحێکــی شوڕشــگێڕانە لــە دژی نەریتــە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان نووسراوە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمال لە نووســینی ئەم ڕۆمانە‬ ‫زۆر بــە زمانێکی وردەوە بۆ واقیع دەچێت‪،‬‬ ‫بــە شــێوەیەک کاتێــک کــە ئــەو ڕۆمانە‬ ‫دەخوێنیتەوە هەســت بەو نەســیمە پاکە‬ ‫دەکەیــت کە لە چیاکانی ئەنادۆڵەوە دێت‪.‬‬ ‫یەشار کەمال ئەم ڕۆمانەی لە ساڵی ‪١٩٥٥‬‬ ‫تەواو کردووە‪ ،‬دواتر کارەکتەری حەمەدۆک‬ ‫لەنێــو خەڵــک دەبێتــە کەســایەتییەکی‬ ‫خورافی‪ ،‬هەتا ئێســتاش ڕووفاتی چەندین‬ ‫مردوو هــەن لە تورکیا‪ ،‬خەڵــک پێی وایە‬ ‫ئەمانــە قوربانیانــی ئــەو کەســایەتییە‬ ‫یاخییەی حەمەدۆک بــن‪ .‬بەڕادەیەکی زۆر‬ ‫ئــەو کەســایەتییە بــە کەســێکی زیاتر لە‬ ‫پاڵەوانێکی وەهمی نێو ریوایەتەکان هەژمار‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫ئەزموونگەلێکی ڕۆشنبیری‬ ‫هاوتەبابوونــی ئەم دوو نووســەرە تەنها‬ ‫بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە کە هەردووکیان بەیەک‬

‫شــێوازە زمانی ئەدەبی دەنووسن‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫هەڵقواڵوی نووسینەکانیان هەڵوێستەیەکە‬ ‫لــە دژی ئــەو کەســانەی کــە پێکهاتــە و‬ ‫کەمەنەتەوایەتییەکانــی تــر قبووڵ ناکەن‪.‬‬ ‫هەردووکیــان ئەزموونێکــی باشــیان هەیە‬ ‫بــۆ بیناکــردن و بەرەنگاربوونــەوەی ئــەو‬ ‫ڕقوکینەیەی کە دێتە ئاراوە دژ بە پێکهاتە‬ ‫جیاوازەکانی کۆمەڵگا‪ .‬یەشار کەمالی کورد‬ ‫لەگــەڵ گوینتەر گراســی ئەڵمانی توانیان‬ ‫ئــەو ڕۆشــنبیرییە لە زمانــی ئەدەبەوە بۆ‬ ‫خەڵک بگوازنەوە‪ ،‬هەروەها کاردانەوەیەکی‬ ‫بەهێزیــان دروســت کــرد لــە نێوەنــدە‬ ‫ڕۆشنبیرییەکان لەناو واڵتی خۆیان‪.‬‬ ‫هاوتەریبــی لــە شــێوازی نووســین و‬ ‫ورووژاندنی مەســەلەکان بە یەک ئەندازە و‬ ‫بە هەمان شــێوە‪ ،‬لە ئەنجامی ئەوە نابێت‬ ‫لەالمــان ســەیر بێــت کە هەردوکیــان دوو‬ ‫هاوڕێی گیانی‌بەگیانی یەکتری بن‪ .‬هەروەک‬ ‫چۆن گوینتەر گراس لەو دیدارە بە یەشــار‬ ‫کەمالی گوت‪( :‬ئێمە خۆمان بە دوو وێژەوان‬ ‫دەناسێنین کە کەوتووینەتە نێو سیاسەت)‪.‬‬ ‫هەروەها گوینتەر گراس سوپاســنامەیەکی‬ ‫خوێندەوە کاتێک لە ســاڵی ‪ ١٩٩٧‬یەشــار‬ ‫کەمال خەاڵتی ئاشــتی لــە الیەن یەکێتیی‬ ‫پەخش و باڵوکراوەکانی ئەڵمانیای پێ درا‪.‬‬

‫ڕەتکردنەوەی سەردەمی ڕقوکینە‬ ‫لە زۆربەی چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکانی‬ ‫یەشــار کەمال کە ئەنجامــی دەدا هەروا‬ ‫بە ئاســانی و بێ عاقیبەت نەدەڕۆیشت‪.‬‬ ‫چەندیــن جــار لــە ســەر بیروڕاکانــی‬ ‫دووچاری زینــدان بووەتەوە‪ ،‬دواترینیان‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٩٥‬بــوو کاتێــک دادگای‬ ‫تورکی حوکمی ‪ ٥‬ساڵ وازهێنان لە کاری‬ ‫نووسین سەبارەت بە کێشەکانی کوردی‬ ‫پــێ ســەپاند‪ .‬دوای ئەوە بە دوو ســاڵ‬ ‫یەشــار کەمــال ئەمەی گــوت‪( :‬هەرگیز‬ ‫لەم دەوڵەتــە خۆش نابم) ئەم گوتەیەی‬ ‫لــە کاتێکــدا گوت کــە کاربەدەســتانی‬ ‫تورکیا نووسەری نابینا و چەپ "ئەسپیر‬ ‫یاگموردلی" ڕەوانەی زیندان کرد‪.‬‬ ‫هەموومــان دەزانین کە لە ســەردەمی‬ ‫نوێــدا تورکیــا چەنــد گۆڕانکارییەکــی‬ ‫ڕۆشنبیریی بەســەرخۆیدا هێناوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫وای لە دەوڵەتی تورکیا کرد ســاڵی پار‬ ‫خەاڵتێک ببەخشێتە یەشار کەمال‪ ،‬وەک‬ ‫پاداشــتێکی حکوومەتی ئــەردوگان بەو‬ ‫نووسەرە یاخییە! سەرەتا یەشار کەمال‬ ‫نەیدەویســت ئــەم خەاڵتــە وەربگرێت و‬ ‫دوای بیرکردنەوەیکــی چڕوپــڕ‪ ،‬بڕیــاری‬ ‫دا خەاڵتەکــە وەربگرێت و لەو میانەیەدا‬

‫گوتــی‪" :‬دەبێــت ئەم خەاڵتــە هێمایەک‬ ‫بێــت بــۆ کرانــەوە بــەرەو ئاشــتەوایی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪".‬‬ ‫لــە پێنــاو دانپێنــان بــە پێکهاتــە‬ ‫کولتوورییەکان‬ ‫یەشــار کەمــال لەو دیــدارە بەتەواوی‬ ‫ڕوونی کردەوە کە پێویستە لەسەر تورکیا‬ ‫مافی زیاتر بدات بە پێکهاتە کولتوورییە‬ ‫جیــاوازەکان و دابنێــت بە هەموو دەنگە‬ ‫جۆراوجــۆرەکان‪ ،‬ئەو وەک نووســەرێکی‬ ‫کــورد دەتوانێت ئــەو زەرەرە زۆرە بینا‬ ‫بکات کە بەســەر زمانی کــوردی هاتەوە‬ ‫لە دەرئەنجامی هەڵوێســتی درێژخایەنی‬ ‫تورکیــا بە قەدەغەکردن و ڕەتکردنەوەی‬ ‫زمــان و فەرهەنگەکاندا‪ .‬هەر لەبەر ئەوە‬ ‫یەشــار کەمال گوتی‪" :‬بۆیە هەتا ئێستا‬ ‫نووسینی گرنگ و شاکاری کوردی بەدی‬ ‫ناکرێت لە تورکیا‪ ".‬درێژەی بە قسەکانی‬ ‫دا و گوتــی‪" :‬لەبەر ئــەم هۆکارانەیە بە‬ ‫ناچاری پەنام بردووەتە زمانی تورکمانی‪،‬‬ ‫تا بتوانم بەردەوام بم لە نووسین‪".‬‬ ‫هەردوو ڕۆماننووسە بلیمەتەکە لەسەر‬ ‫ئــەوە کۆک بوون‪ -‬بــێ هاوتا کۆمەڵگا و‬ ‫ئەدەب یەکتری پێــک دەهێنن‪ .‬گوینتەر‬ ‫گــراس گوتــی‪" :‬هەموو کاتێــک ئەدەب‬

‫توانیویەتی نەرێنیی کۆمەڵگا و سیاسەت‬ ‫چارەسەر بکات‪".‬‬ ‫هێزی شاعیران و بیرمەندەکان‬ ‫لــەو دیدارە و لــە میانــەی ئیمزاکردنی‬ ‫ڕۆمانەکانیانەوە‪ ،‬ئەم دوو کەڵەنووسەرە لە‬ ‫هۆڵێکی پڕ لە جمەجمی خەڵکانی بەپەرۆش‬ ‫بە خوێندنەوە لــە بەرلین‪ ،‬هەردووکیان بە‬ ‫گیانێکی حەماسەت بە ورەیەکی گەنجانەی‬ ‫پــڕ بووژاندنــەوە‪ ،‬ئامادە بــوون‪ .‬گوینتەر‬ ‫گراسی تەمەن ‪ ٨١‬ساڵ پێش هەموو شتێک‬ ‫ڕەخنەیەکی زۆر لە حکومەتی ئەڵمانیا گرت‬ ‫سەبارەت بەوەی ئەڵمانیا زۆر بە باشی کاری‬ ‫بــۆ ئەوە نەکردووە کــە وا لە تورکیا بکات‬ ‫ددان بە کوشــتارەکانی ئەرمەنەکان بنێت‪.‬‬ ‫یەشار کەمال کە ئەو کات تەمەنی ‪ ٨٥‬ساڵ‬ ‫بوو گوتی‪" :‬ئیمە هەموو کاتێک چەپۆکێک‬ ‫دەبین لە ڕووخساری زلهێزەکان‪ ".‬هەروەها‬ ‫بۆ دووپاتکردنی قســەکانی گوتی‪" :‬زیندان‬ ‫خوێندنگەی نووســەرەکانە‪ ".‬یەشار کەمال‬ ‫وەک پاڵپشــتێک بــۆ "جەواد شــەکیر" کە‬ ‫هەمیشــە وەک ڕابەرێــک دەیبینی کۆتایی‬ ‫بــە قســەکانی هێنــا و گوتــی‪" :‬ئەوانەی‬ ‫گۆرانییەکانــی گــەل دەنووســنەوە زۆر‬ ‫بەهێزترن لەوانەی یاسا دروست دەکەن‪".‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫تەوەر‪ :‬هونەر لە سەردەمی داعشدا‬ ‫ئامادەكاری تەوەر‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هونەر‪( ،‬بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو بوارەکان)‪ ،‬وەک کایەیەکی‬ ‫جوانیناســی و مرۆڤدۆســتی‪ ،‬لەو ســەردەمانەدا کە جەنگ و ناشــیرینی‬ ‫بوونیــان هەیە‪ ،‬دەشــێت هــەم وەک قوربانی ســەیر بکرێــت‪ ،‬هەم وەک‬

‫فریادڕەســیش‪ .‬قوربانییە بەوەی کە هەموو شتێکی جەنگ دژی جوانی و‬ ‫مرۆڤدۆستییە و فریادڕەسیش‪ ،‬وەک تەنها ئامرازی پارێزەری مرۆڤبوونمان‬ ‫و پاراســتنی جوانییەکانمان‪ .‬لەم سەردەمەدا کە داعش لەبەردەرگامانە و‬ ‫ڕۆژانە خوێن و سووتان و سەربڕینمان پیشان دەدرێت‪ ،‬چۆن باسی هونەر‬

‫بکەین‪ ،‬هونەر و جوانی لە کوێی ئەم ســەردەمەدان کە داعشــی تێدایە؟‬ ‫هونەر چی پێ دەکرێت؟‬ ‫ڕەخنەی چاودێر بە پێویستی زانی هونەر لە سەردەمی داعشدا‪ ،‬بکاتە‬ ‫تەوەرەیەک و هەرجارە و هونەرمەندێک بدوێنێت‪.‬‬

‫ڕێبوار سەعید‪:‬‬

‫بەرجەستەکردنی هەژموونی جەنگ و بۆنی دووکەڵ و‬ ‫ئیدمانی خوێنڕشتن‪ ،‬تێکشکانی سنوور و پەیامی هونەرە‬ ‫چەند خۆشە ڕۆژێک بێت وا‬ ‫ڕووی دنیا ئەم پەڕ تا ئەوپەڕ‬ ‫دڵنیابین بێشکەی ساوا‬ ‫نابێت بە خۆڵەمێشی شەڕ‬ ‫گەر لــەم شــیعرەی گۆرانەوە لــە ئەرک‬ ‫و وەزیفــەی هونــەر لە ســەردەمی جەنگدا‬ ‫بنواڕیــن‪ ،‬دەبینیــن بەهاکانــی جوانــی‬ ‫مرۆڤایەتی دەکەونە ژێر پرســیاری گەورەوە‬ ‫تا ئەو ئاســتەی بێ بەهابوونــی مرۆڤەکان‬ ‫دەگەنە ســنوورێک کە هەرگیز پێشــتر بەو‬ ‫نمایشــەوە نەیتوانیوە بێتە ناو ماڵ و زهنی‬ ‫هەمووانەوە‪ ،‬لێرەوە پرســیارێک درووســت‬ ‫دەبێت ئایا هونەر پێش داعش یەکســانە بە‬ ‫وەزیفــەی هونەر دوای داعــش؟ وەک چۆن‬ ‫هونــەر پێش کارەســاتی هەڵەبجەو ئەنفال‬ ‫جیاوازبــوو لەگــەڵ وەزیفەی هونــەر دوای‬ ‫کارەساتەکانی هەڵەبجەو ئەنفال ‪.‬‬ ‫ئایا ئەرکەکانی هونەر لەم قۆناغەدا چییە!‬ ‫هونەرمەندی کورد چۆن دەتوانێت دەســت‬ ‫بەرێت بۆ ئەم بابەتە‪ ،‬کەرەســتەکانی بیرو‬ ‫هۆشــی هونەرمەند کامانەن‪ ،‬چۆن گونجاوە‬ ‫بەرخورد لەگەڵ ئەم کەشە تایبەتەدا بکرێت‬

‫و بەرەو ڕووی کام بەرپرسیارێتی ببینەوە تا‬ ‫لەناو زهن و دنیای مەتریاڵەکاندا گوزارشتی‬ ‫لێ بکرێت؟‬ ‫دەکرێت پرســیار بکەین کام کۆنسێپت‬ ‫دەبێتە هێڵی کارکردن‪ ،‬کام دادوەری دەبێتە‬ ‫هێڵی باوەڕبوون؟‬ ‫دروستتر ئەم ساتەوەختە چەندە پێویستی‬ ‫بە وەستانە‪ ،‬بە ئەندازەی ئەوەش پێویستی‬ ‫بــە بڕیــارە‪ ،‬وەســتانێک بــۆ جیابوونــەوە‬ ‫لــە مێــژووی ڕابــردووی کارەســاتەکان و‬ ‫بڕیارێــک بۆ بەردەوامی پێگەی هونەر لەناو‬ ‫کولتوورێکــدا کە مانای مانەوەو مانای ژیان‬ ‫تێیدا پێگەو بەهای گرنگی خۆی هەبێت ‪.‬‬ ‫هونەر هەمیشە پێویستی بە نوێبوونەوەو‬ ‫گوێزانەوەیە‪ ،‬واتە گوێزانەوە بۆ پالتفۆرمێک‬ ‫تا بتوانێت بەرامبەر نایەکسانی بێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤایەتــی وەک قۆناغێکــی مێژوویی تێی‬ ‫کەوتووە‪ ،‬ڕەنگە ڕەوتی هونەرو دەنگدانەوە‬ ‫و ڕەنگدانەوەکانــی خاوتر بن بۆ دۆزینەوەی‬ ‫ڕێگایــەک‪ ،‬بەاڵم مانەوەی کاریگەرتر دەبێت‬ ‫لەنــاو مێــژوودا‪ ،‬بە واتایەکی دی‪ ،‬ســەدان‬ ‫جیۆرنیــکا لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ڕوویانداو‬

‫پاشــان بەژێر تۆزی لەبیرچوونەوەی مێژوو‬ ‫کەوتــن‪ ،‬کەچــی تابلۆکــەی پیکاســۆ لــە‬ ‫یــادەوەری نەک خەڵکی ئیســپانیا‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫مرۆڤایەتیشــدا بە زیندوویــی مایەوەو وەک‬ ‫پەڵەیەکی ڕەشــی غەدریش بــووە هێما بۆ‬ ‫دوژمنانــی مرۆڤایەتی‪ .‬دەکرێت لەم ســاتە‬ ‫وەختــەدا هونەر پێویســتی بــە کردنەوەی‬ ‫دەالقەیەک بێت کە لە ڕەوتی ڕابردوو نەچێت‪،‬‬ ‫یاخود پێویستی بە بەرپرسیاریەتیەک بێت‬ ‫خەم ســاردی هێزو بڕستی لەبەر نەبڕیبێت‬ ‫تــا لە دەربڕیندا توانای هەبێت بەشــێک لە‬ ‫هەژموونی ترس و نەگەتیڤ بۆ وزەو توانای‬ ‫پۆزەتیفــی بەرگــری پێچەوانــە بکاتــەوەو‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬ ‫جەنگــەکان هەمیشــە خوێنــاوی بوون‪،‬‬ ‫لە ڕێگــەی چیرۆکی ناو جەنگــەوە هەواڵی‬ ‫ڕووبــاری خوێنمــان پێگەیشــتووە‪ ،‬تەنهــا‬ ‫لــە ڕێگەی ئــەو شــاهیدحااڵنەی لە جەنگ‬ ‫دەربازبــوون بەشــێک لــە حەقیقەتــی‬ ‫مــاڵ ئاوایــی ویژدانــی ئینســانەکانمان‬ ‫پێگەیشــتووە‪ ،‬هەندێک کاتیــش لە ڕێگەی‬ ‫بــە ســوتماک بوونی خــاك و سروشــتەوە‬

‫جەبەروتــی وێرانکاریەکانمان بینیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێســتا بەر لە کوشــتن ڕیکالمــەکان لە ناو‬ ‫مۆبایلەکانمانــەوە ئاگادارمــان دەکەنــەوە‬ ‫بۆ ســاتی نمایشــکردنی کوشــتنەکان‪ ،‬بە‬ ‫دەرهێنانێکی پڕۆفیشــنااڵنەوە فزوڵیەتمان‬ ‫دەجوڵێنێت بۆ دووبارە تەماشاکردنەوەیان‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی توانــای کۆنتڕۆڵکردنمان هەبێت‬ ‫لەنــاو فەیســبوک و تۆڕەکۆمەاڵیەتــی و‬ ‫تەنانەت کەناڵەکانی ڕاگەیاندنیش‪.‬‬ ‫ئــەم ڕووداوانــە نەوەیــەک بەرهــەم‬ ‫دەهێنێــت‪ ،‬نمایشــی کوشــتنی نــاو یاریە‬ ‫ئەلکترۆنیەکان و سەرزەمینەکانی جەنگمان‬ ‫بــۆ یەکســان دەکات‪ ،‬وا لەبینــەر دەکات‬ ‫بەرامبــەر ســوتانی جەســتەی ئینســان‬ ‫بەرامبەر لــە قەفەزنانی کچان و گەڕانەوەی‬ ‫تەوقی کۆنــی ژەنگگرتووی هەزاران ســاڵە‬ ‫تەماشــا بکرێتەوە‪ ،‬ئەم ساتی ئامادەبوونی‬ ‫تەماشاکردنانە ســاتی نزیکبوونەی ڕاهاتنە‬ ‫لەســەر شۆک کە چیتر کوشــتنی بەهاکان‬ ‫نەتوانن بینەر شۆک بکەن‪ ،‬ئەمەش بۆخۆی‬ ‫ئەو ترسە گەورەیەیە گەر خۆمانی بۆ ئامادە‬ ‫نەکەیــن و ڕێگــری لەو ڤایرۆســانە نەگرین‬

‫تاریکیەکان ڕوناکیەکانمان لێ داگیر دەکەن‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ کوشــتن بووەتە کەرەستەی شانۆ‬ ‫بــۆ نمایشــکردن‪ ،‬ئــەو نمایشــەش لەنــاو‬ ‫گیرفانــی تاکەکاندا ئامادەگیان هەیە‪ ،‬لەناو‬ ‫شاشەی تیڤیەکانی ناوماڵدا پشکی شێریان‬ ‫بەرکەوتووە‪ ،‬گونجاوترە گەر بپرسین ئایا لەم‬ ‫سەردەمەدا هونەر دەتوانێت چ کاریزمایەکی‬ ‫هەبێت تا بەشــێک لەم گەردەلولی خوێن و‬ ‫توندوتیژیــە لەناو خۆیــدا بتوێنێتەوە؟ ئایا‬ ‫بارکردنــی هونەر بــە وەزیفەکانی جەنگەوە‬ ‫دەتوانێت دەرهەق بــەو هەژموونەی جەنگ‬ ‫ببێتەوە تا هونەر لەناو پەیامە ئیلهامیەکەی‬ ‫خۆیــدا بهێڵێتــەوەو هونەرمەندیــش لەنــاو‬ ‫ستودیۆکەی خۆیدا سەفەری ئەزموونەکانی‬ ‫دەست پێ بکات‪.‬‬ ‫زۆربەی کات باسکردنی جەنگەکان لەناو‬ ‫بۆتــەی کاری هونەریــدا کارێکی ســەختە‪،‬‬ ‫بەیانکردنــی ئەو ئازارانە بە ئەندازەی خۆی‬ ‫ناتوانرێــت لەنــاو چوارچێوەکانــی هونەردا‬ ‫جێگــەی بکرێتــەوە‪ ،‬بــە واتایەکــی دی‬ ‫بەرجەســتەکردنی هەژموونی جەنگ و بۆنی‬ ‫دوکەڵ و ئیدمانی خوێنڕشــتن تێکشــکانی‬

‫سنوورو پەیامی هونەرە‪ ،‬لە کاتێکدا بەشداری‬ ‫هونــەر لەناو ئەو پڕۆســەیەدا بەشــێکە لە‬ ‫خەباتــی بەشــداربوون و ئاوێتەبــوون کــە‬ ‫وێنەکانی جەنــگ و بەرگری لە کەناڵەکانی‬ ‫میدیــاوە تۆمــار دەکات و پێمــان دەڵێــت‬ ‫زیــان و دۆڕانی جەنــگ تەنها لەوەدایە بەها‬ ‫مرۆڤایەتییەکانمان لێ بســێنێتەوە تا ئێمە‬ ‫بکات بــەوان‪ ،‬بردنەوەی جەنگیش لەوەدایە‬ ‫چەنــدە نەزیفی خوێــن زیاتر بێت ئومێد بە‬ ‫ژیــان دۆســتی و هیوا بۆ گەڕانــەوەی بەها‬ ‫جوانەکان و خۆشەویستی بۆ یەکتر پایەدار‬ ‫بێــت‪ ،‬نەفــرەت بکرێت لــەوەی تۆڵە ببێتە‬ ‫سڕینەوەی پرنسیپەکانی ئینسانی بوون‪.‬‬ ‫جیهان کەنڤاسێکە هونەرمەند خەونەکانی‬ ‫لەســەر دەنەخشــێنێ‪ ،‬ئیڤا ماریەم دەڵێت‪:‬‬ ‫"خــەو دەبینم بــەو ڕۆژەوەی کــە منداڵێک‬ ‫لەدایــک دەبێــت و دەڵــێ دایــە جەنــگ‬ ‫چــۆن بــوو"‪ .‬بــەو هیوایــەی ڕۆژێــک بێت‬ ‫هونەرمەندانی ئێمەش لە ناو پیشــانگەکاندا‬ ‫کەنڤاســەکانیان ڕەنگاڵە بن بە خۆشنودی‬ ‫و خەونەکانــی ئاشــتەواری و یەکســانی و‬ ‫بەختەوەری بێتەدی‪.‬‬

‫وەی لۆ لۆ‪ ،‬وەی لۆ لۆ‪ ،‬وەی لۆ لۆ‬ ‫گفتوگۆی ڕۆژنامەی ڕادیکاڵ لەگەڵ یەشار کەمالدا‬ ‫جەم ئەرجیەس‬ ‫کییەوە‪ :‬سەالحەدین بایەزیدی‬ ‫‪2-1‬‬ ‫دواییــن ڕۆژی مانگــی فێوریــە‪ ،‬ڕێک لە‬ ‫ڕۆژێکــدا کــە هەنگاوێکی مێژوویــی لەمەڕ‬ ‫پرســی کورد نــرا و بانگــەوازی 'ماڵئاوایی‬ ‫لە چــەک' باڵو کرایــەوە‪ ،‬یەشــار کەمال‪،‬‬ ‫ئەو نووســەری تەمەنی بۆ ئاشتی تەرخان‬ ‫کردبوو‪ ،‬کۆچــی دوایی کرد‪ .‬ئەم وتوێژەی‬ ‫خوارەوە‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬لەگەڵ یەشار کەمال‬ ‫و بــۆ ڕۆژنامەی 'ڕادیــکاڵ' ئەنجام دراوە و‬ ‫پــاش کۆچی دواییی ناوبــراو‪ ،‬بۆ جارێکی‬ ‫تر لە ماڵپەڕی ڕۆژنامەکەدا باڵو بووەتەوە‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال تەنیــا گەورەترین ناوی‬ ‫ئەدەبیاتی تورکی نییە‪ ،‬بەڵکوو یەکێکە لە‬ ‫نووسەرە بە ویژدانەکانی کۆمەڵگەی تورکیا‪.‬‬ ‫بە درێژاییی ژیانی بەرەنگاری هەر چەشنە‬ ‫زوڵموزۆرییــەک بووەتــەوە و الیەنگریی لە‬ ‫ئازادی کردووە‪ .‬یەشــار کەمال‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە چارەسەری پرسی کوردیش‪ ،‬ڕاشکاوانە‬ ‫بۆچوونەکانی دەربڕیون‪ .‬ماوەیەکی درێژە‪،‬‬ ‫بە بۆنە و درەفەتی جۆراوجۆر‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫خۆی لەمەڕ ئاشتی و ئازادی دەردەبڕێ‪ .‬لە‬ ‫نووســین و قسەکانیدا‪ ،‬باس لەوە دەکا کە‬ ‫نابێ فەرهەنگ و زمانەکان قەدەغە بکرێن‪.‬‬ ‫دەمێک بوو دەمانەویســت سەبارەت بە‬ ‫کێشەی کورد لە تورکیا‪ ،‬وتووێژێک لەگەڵ‬ ‫یەشــار کەمــال بکەیــن و بە شــێوەیەکی‬ ‫تێروتەســەل و پــڕ وردەکاری ئــاگاداری‬ ‫بۆچوونەکانــی لەمبــارەوە بیــن‪ .‬ماوەیەک‬

‫لەمەوپێــش‪ ،‬بەڵێنــی وەهــا وتووێژێکمان‬ ‫وەرگرت و ڕۆژێک لەگەڵ عیســمەت بەرکان‬ ‫و ئۆرال چالشالر چاومان پێی کەوت‪.‬‬ ‫یەشــار کەمــال‪ ،‬دۆخــی 'ڕۆژهــەاڵت'ی‬ ‫[تورکیــای] هێنایــەوە بیــر‪ ،‬باســی لــە‬ ‫سیاسەتەکانی دەوڵەت لە ناوچه‌كه‌‪ ،‬نکۆڵی‬ ‫لە بوونی کوردەکان و سیستەمی جاشایەتی‬ ‫و قەدەغەکردنــی زمان کرد؛ 'کەس نایەوێ‬ ‫ڕۆڵەکانــی بمــرێ‪ ،‬گەلــی کــورد ئاشــتی‬ ‫گەرەکــە'‪ ،‬وای گــوت و بەمجۆرە درێژە بە‬ ‫قســەکانی دا‪" :‬کــورت و کورمانجی‪ ،‬دەبێ‬ ‫دوژمنانی شەڕ لە تورکیا یەک بگرن‪"...‬‬ ‫پەیتــا پەیتــا دەگوتــرێ کــوردەکان و‬ ‫تورکەکان لە [جەنگی] مەالزگیرد بە دواوە‬ ‫شان بە شانی یەک دەژین‪ .‬ئەم دوو گەلە‪،‬‬ ‫هــەم هەزار ســاڵە پێکەوە دەژیــن و هەم‬ ‫ســەدان ساڵە ڕاپەڕین‪ ،‬جەنگ و تاوانەکان‬ ‫کۆتایییان نایە‪ .‬چ شــتێک لــە پەیوەندیی‬ ‫نێــوان تورکــەکان و کوردەکانــدا هەڵەیە‪،‬‬ ‫بۆچی گەیشــتن بە ئاشتی ڕێگەیەکی وەها‬ ‫دژواری لە پێشە؟‬ ‫مــن لە مناڵیمــەوە دەزانم کە تورکەکان‬ ‫و کوردەکان لەنێو کەشــوهەوایەکی برایانە‬ ‫و ئاشــتیانەدا پێکــەوە ژیاون‪ .‬لە ســااڵنی‬ ‫ســەرەتای دامەزراندنی کۆمار [ی تورکیا]‬ ‫دا لەنێــو تاکە بنەماڵەی کوردی دێهاتێکی‬ ‫تورکمــەن‪ ،‬چــاوم بــە ژیــان هەڵێنــاوە و‬ ‫گــەورە بــووم‪ .‬لــە ماڵێ بەس بــە کوردی‬ ‫قســەم دەکرد و لەنێو گوندیش بە تورکی‪.‬‬ ‫تەنانــەت بۆ ڕۆژێکیش خــۆم وەک بێگانە‪،‬‬ ‫پەراوێزخــراو و جیــاواز نەهاتە پێش چاو‪.‬‬ ‫من بــە کولتووری تورکمــەن دەوڵەمەندتر‬ ‫بــووم و هاوڕێکانیشــم‪ ،‬لــە منــەوە فێری‬

‫گۆرانی کوردی بوون‪.‬‬ ‫یەکەم کاری ڕۆژنامەوانیم بەو ڕێپۆرتاژانە‬ ‫دەستی پێکرد کە لە ڕۆژهەاڵت [ی تورکیا]‬ ‫ئەنجامم دان و بە چەند بەش لەژێر سەردێڕێ‬ ‫'لە ڕۆژهەاڵت شــتی سەیروسەمەرەم بینی'‬ ‫باڵوم کردنەوە‪ .‬شەست ساڵ لەمەوپێش لەو‬ ‫دەڤەرە کە شێخومەشایخ حوکمیان دەکرد‬ ‫و دەوڵەت قەت خــۆی تێهەڵنەده‌قورتاند‪،‬‬ ‫شتگەلی باوەڕپێنەکراوم بینی‪.‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬کــوردەکان و تورکــەکان‪ ،‬هەزار‬ ‫ســاڵە شــان بە شــانی یەکتری دەژین‪ .‬لە‬ ‫سەردەمی عوسمانییەکاندا‪ ،‬چەندین نەتەوە‬ ‫پێکەوە دەژیان‪ .‬نەتەوەیەک بەدی نەدەکرا‬ ‫بێــزراو بێ یاخود ســووکایەتی پێ بکرێ‪.‬‬ ‫ســااڵنی دوایــی‪ ،‬دەســتەاڵتی عوســمانی‬ ‫گــۆڕدرا‪ .‬بزووتنــەوە نەتەوەپەرســتەکان‬ ‫پەرەیــان ســەند‪ .‬یەکێــک دروشــمی‬ ‫ســەربەخۆیی نەتەوەکانــی بــەرز کردەوە‬ ‫و یەکێکیــش چووە ژێر ســێبەری واڵتانی‬ ‫ڕۆژئــاواوە‪ .‬لەناو ئه‌مانــه‌دا نه‌ته‌وه‌ی کورد‬ ‫بــه‌دی نه‌ده‌كرا‪ .‬کوردەکان ســەرباری ئەو‬ ‫هەمــوو دەرفەتــە‪ ،‬داوای ســەربەخۆیییان‬ ‫نەکرد‪.‬‬ ‫ڕووســەکان‪ ،‬هەموو هەوڵوتەقەاڵیەکیان‬ ‫دا بــۆ ئەوەی لەگــەڵ کوردەکانی قەفقازیا‬ ‫یەکیــان بخــەن‪ .‬ماڵ بە ماڵی کوردســتان‬ ‫گــەڕان‪ .‬لە ماڵی بەگە کوردەکان مانەوە و‬ ‫چەندی کردیان و نەیانکرد‪ ،‬لە هەوڵەکانیاندا‬ ‫سەرکەوتوو نەبوون‪.‬‬ ‫لــەم هەزار ســاڵەدا زۆر ڕووداو بەســەر‬ ‫کوردەکانــدا هاتــووە‪ ،‬بەاڵم لــەم ماوەیەدا‬ ‫کــوردەکان تەنیــا چەنــد جــار بــە شــەڕ‬ ‫هاتوون‪ ،‬لە ســەدەی نۆزدەدا‪ ،‬دوو ڕاپەڕین‬

‫دروســت بوون‪ ،‬کەچی لە سەردەمی کۆمار‬ ‫[ی تورکیا]‪ ٢٩ ،‬ڕاپەڕین هاتوونەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫ڕاپەڕینی هەرە گرینگیان‪ ،‬پێش دامەزراندنی‬ ‫کۆمار و ســەرهەڵدانی کۆچگری بوو کە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٢٠‬دا ڕووی دا‪ .‬هەر دەتگوت سوپا‬ ‫بوونــی نییــە و ســەرکوتكردنی ڕاپه‌ڕینی‬ ‫کۆچگری سووکوســانا نەبوو‪ ٩٣ .‬نوێنەری‬ ‫کــورد لــە مەجلیــس‪ ،‬بەیاننامەیەکیــان‬ ‫نووســی و ناردیان بۆ کوردستان‪ .‬گوتیان‬ ‫تا تەوابوونی شــەڕی ڕزگاری‪ ،‬ئێمە لەگەڵ‬ ‫تورکــەکان دەبیــن و ڕاپەڕینــی کۆچگری‬ ‫ســەرکوت کرا‪ .‬دوابەدوای کۆماریش‪ ،‬پەیتا‬ ‫پەیتا ڕاپەڕین سەریان هەڵدا‪.‬‬ ‫هەڵە و کەموکوڕی هێندە زۆرە‪ ،‬لە هەڵە‬ ‫و کەموکــوڕی چووەتــە دەرێ‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫با باســی چەند دانەیەکیان بکەم‪ .‬کتوپڕ‪،‬‬ ‫شــتێک بە نــاوی کــورد بوونــی نامێنێ‪.‬‬ ‫کــوردەکان کــە هیچ شــتێک نیــن‪ ،‬دوای‬ ‫شەڕەکان دەبنە نۆکەر و کۆیلەی تورکەکان‪.‬‬ ‫کەسانێک کە دەیانەوێ ئەمانە بزانن با ئەو‬ ‫ڕۆژنامانە بخوێننەوە کە پاش سەرهەڵدانی‬ ‫ئاگری‌داغ دەرچوون‪ .‬ســووکایەتیکردن بە‬ ‫مرۆڤێک‪ ،‬بە گەلێک و حیسابنەکردنی وەک‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬لە پیاوکوشتن خراپترە‪.‬‬ ‫کوردەکان‪ ،‬زمانیــان نییە‪ .‬زمانەکەیان‪،‬‬ ‫زمــان نییە‪' ،‬کارت‌کورت'ـــە‪ .‬ئــەم زمانی‬ ‫کارت‌کورتــەش کە بوونی نییە‪ ،‬قەدەغەیە‪.‬‬ ‫زۆربــەی ئــەو ئەرک‌پێدراوانەی بــۆ ناوچە‬ ‫کوردییــەکان بــەڕێ دەکــران‪ ،‬تاوانبــار‪،‬‬ ‫دوور خــراوە و گەنــدەڵ بــوون‪ .‬خەڵکــی‬ ‫دێهاتەکانــی ڕۆژهەاڵتــی ئەنــادۆڵ بە پیر‬ ‫ئەم ئەرک‌پێدراوانــەوە نەدەچوون و ئەگەر‬ ‫ئیشــێکیان بە حکومەت بوایــە‪ ،‬ئەوا ئاغا‬

‫و بــەگ لــە بری ئــەوان ئەنجامیــان دەدا‪.‬‬ ‫ئاغــا و بەگ لە جیاتی دێهاتییەکان هەموو‬ ‫شــتێکیان دەکرد‪ .‬هــەر بەگە و مەئمووری‬ ‫تایبەتــی هەبــوو‪ ،‬هەڵبــەت ئەگــەر ڕێيان‬ ‫نه‌كه‌وتبایە غەریبی‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە‪ ،‬حکومەت باوەشی بۆ ئاغا‬ ‫و بەگەکانــی گەلی کورد کــردەوە‪ .‬خەڵک‬ ‫پەنایــان بــۆ ئاغا و بەگەکانی کــورد برد‪.‬‬ ‫ئیشــی ئــەوان لەگــەڵ حکومــەت لەالیەن‬ ‫ئاغــا و بەگەکانەوە ڕادەپەڕێنرا‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫دەوڵەت دەستەاڵتی بەسەر گەلی کوردەوە‬ ‫نەبوو و ئاغا و بەگ بەڕێوەیان دەبرد‪.‬‬ ‫لــەم ســااڵنەی دواییــدا‪ ،‬جاشــەکان و‬ ‫جەردەوانــەکان‪ ،‬جێگــەی ئاغــا و بەگیان‬ ‫گرتەوە‪ .‬چەکی دەوڵەتیان بە دەستەوەیە‪.‬‬ ‫بێســتان و خاکــی میلیۆنــان کــورد کــە‬ ‫نەبوونەتــە جــاش و جــەردەوان‪ ،‬وەک‬ ‫ئــەوەی ماڵوســامانی باوکیان بــێ‪ ،‬بەکار‬ ‫دێنن‪ ،‬لەســەر خاکی ئاوارەکان پاڵیان لێ‬ ‫داوەتەوە‪ .‬جاشــەکان ناهێڵن ئاوارەکان بە‬ ‫دوای ڕێگەیەکــدا بگەڕێــن و بێنەوە ســەر‬ ‫ماڵوحاڵی خۆیــان‪ .‬ڕۆژنامەکان لەمبارەوە‬ ‫نووســیان‪ ،‬بەاڵم کێ گوێ لــە ڕۆژنامەکان‬ ‫دەگرێ!‬ ‫بە درێژاییی هەشــتا ســاڵ بیرمان لەوە‬ ‫نەکــردەوە ئەم مرۆڤانــە بۆچی ئەو هەموو‬ ‫ســاڵە لــە چیــاکان دەمێننــەوە‪ .‬چاوەڕێ‬ ‫بوویــن ئەرکەکانــی هاوواڵتییبــوون بەجێ‬ ‫بێنــن‪ ،‬وەلێ لــە پەروەردە‪ ،‬تەندروســتی‪،‬‬ ‫وەبەرهێنــان و ئەو خزمەتانــە بێ‌بەریمان‬ ‫کردن کە هەر هاوواڵتییەکی دەوڵەت دەبێ‬ ‫هەیبێ‪ .‬بە ئەقڵمان نەگەیشت وەک مرۆڤ‬ ‫و هاوواڵتی‪ ،‬مافەکانیان پێ بدەین‪.‬‬

‫هەشــتا ســاڵە ئەم ناوچەیە پشوویەکی‬ ‫نەداوە‪ .‬کــوردەکان ڕاپەڕیون‪ -.‬ســه‌رباری‬ ‫ئــه‌وه‌ی زانیویانــە‪ -‬شکســت ده‌خــۆن‪.‬‬ ‫سه‌رباری ئه‌وه‌ی هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه زانیویانه‌‬ ‫ئه‌نجامــی ڕاپه‌ڕین چــۆن ده‌بێ‪ .‬كارم به‌وه‌‬ ‫نییــ ‌ه زانیویانــ ‌ه یان نا‪ ،‬بــه‌اڵم دەزانم زۆر‬ ‫مــرۆڤ بــ ‌ه زانابــوون بەرەو پیــری مەرگ‬ ‫چوون‪ .‬ســەربوردەی شێخ شامیل دەزانم‪.‬‬ ‫دەزانم چەندین کۆمەڵگــە مردوون‪ .‬دەزانم‬ ‫کوردەکان بیست و نۆ جار‪ ،‬ب ‌ه زانابوون به‌‬ ‫پێشوازی مه‌رگه‌و‌ه چوون‪.‬‬ ‫هــەر چاخە و لــە چاخێکی تر جیاوازە‪.‬‬ ‫واڵتــە پێشــکەوتووەکان‪ ،‬خۆیــان لەگەڵ‬ ‫چاخەکان گونجاندووە‪ .‬کەچی ئێمە نابینین‬ ‫دونیا گەیشتووەتە کوێ‪ ،‬لە چاخ و دونیای‬ ‫شارستانییەت دوا کەوتووین‪ .‬ئەم دۆخە بۆ‬ ‫نەتەوەیەک کارەساتە‪ .‬ئەگەر واڵتەکەمان‪،‬‬ ‫واڵتێکی دیموکرات بوایە‪ ،‬لەنێو مرۆڤایەتیی‬ ‫پێشکەوتوودا‪ ،‬سەرمان قیت قیت ڕادەگرت‪.‬‬ ‫گەلەکەمان‪ ،‬گەلێکە شــایانی دیموکراسی‪.‬‬ ‫ڕوونەدانی شــەڕێکی نێوخۆیی‪ ،‬ســەرباری‬ ‫ئــەو هەمــوو ورووژانــدن و دنەدانانە‪ ،‬ئەم‬ ‫ڕاستییە دەسەلمێنێ‪.‬‬ ‫ئەوەش دەزانین کە هیوا خاوەن هێزێکە‬ ‫کــە مــرۆڤ دەکاتە مــرۆڤ‪ .‬ڕۆژێک هێزی‬ ‫شاراوەی هیوای مرۆڤایەتی بەدەر دەکەوێ‪.‬‬ ‫ئەم هیــوا نوێیەش‪ ،‬مرۆڤــەکان بەختەوەر‬ ‫دەکا‪.‬‬ ‫وەی لۆ لۆ‪ ،‬وەی لۆ لۆ‪ ،‬وەی لۆ لۆ‪...‬‬ ‫زۆر گۆرانیــی کــوردی بەناوبانــگ بــەم‬ ‫وشەیە دەست پێ دەکات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫‪4‬‬

‫خەیام وەک مامۆستای یەکەم‬

‫««‬

‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ محەمەد یەعقووبیدا‬ ‫سازدانی‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ ،‬یه‌کێکــه‌ لــ ‌ه‬ ‫دیاتریــن شــانۆنامه‌نو‪،‬س و ده‌رهێنه‌ره‌‬ ‫ســه‌رکه‌وت‪،‬وه‌کانی بیست ساڵی ئاخری‬ ‫ئێران و زیاتر له‌ سی نمایشی پێشکه‌ش‬ ‫کردوه‌و خاوه‌نی بیست ده‌قی شانۆییه‌ و‬ ‫ده‌قه‌کانی وه‌رگێڕدراون بۆ چه‌ندین زمان‪،‬‬ ‫له‌وانه‪ ‌:‬ئینگلیزی‪ ،‬فه‌ڕه‌نسی‪ ،‬ئه‌ڵمانی‪،‬‬ ‫تورکی و جەندانی تر‪ .‬هاوکات خاوه‌ندی‬ ‫چه‌ندین خه‌اڵته‪ ‌،‬له‌وانه‪ ‌:‬باشــترین ده‌ق‬ ‫و باشترین ده‌رهێنان بۆ چه‌ند شانۆیه‌ک‬ ‫له‌ ساڵی جیاواز جیاوازدا له‌ فێستیڤاڵی‬ ‫نێونه‌ته‌وەیــی فه‌جــر و فێســتیڤاڵی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی زانکۆکانی جیهان‪ .‬خه‌اڵتی‬ ‫یانــه‌ی ڕه‌خنه‌گرانــی شــانۆی هه‌یه‌ بۆ‬ ‫شــانۆیی مانــگ لــه‌ ئــاودا و خوله‌کێک‬ ‫بێده‌نگی‪.‬‬ ‫لەم دیدارە تایبەتەدا لەگەڵ ڕەخنەی‬ ‫چاودێــر‪ ،‬محەمــەد یەعقووبــی باس لە‬ ‫ســەرەتاکانی خوێندن و ئاشنابوونی بە‬ ‫شانۆ دەکات‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬تــۆ لەدایكبووی‬ ‫شاری "لەنگرود"ی باكوری ئێرانیت‪ ،‬ئەو‬ ‫شــارە ژمارەیەكی زۆر شاعیرو نوسەرو‬ ‫هونەرمەنــدی تیایە‪ ،‬سروشــتی جوانی‬ ‫لەنگــرود و كلتــوری ئەو شــارە‪ ،‬چەند‬ ‫كاریگــەری لەســەر قۆناغــی منداڵی‌و‬ ‫مێرمنداڵیت داناوە؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪" :‬لەنگــرود"‬ ‫شــارێكە لــە پارێــزگای "گیــان"داو‬ ‫لەباكــووری ئێــران‪ .‬شــارێكە نزیكە لە‬ ‫دەریای خەزەرو نزیك لە چیا‪ .‬شــارێكی‬ ‫بچووك بە سروشــتێكی ســەر ســەوزو‬ ‫دیمەنــی جوانەوە‪ ،‬كەوتوەتە نێوان دوو‬ ‫شــاری "الهیجان"‌و "ڕودســەر"ەوە‪ .‬من‬ ‫تاتەمەنی ‪ 18‬ساڵی لەو شارەدا دەژیام‪.‬‬ ‫زۆربــەی خوشــك‌و براكانم هێشــتا هەر‬ ‫لەو شــارەدا دەژین‪ ،‬بەاڵم من لەســاڵی‬ ‫‪1987‬دا بــۆ خوێندنــی زانكۆ هاتم بۆ‬ ‫تاران‌و لەوكاتەوە لەتاران مامەوە‪.‬‬ ‫بۆئــەوەی كاری شــانۆ بكــەم‬ ‫ناچــارم لەتــاران بژیــم‪ .‬تــۆ لەزۆربەی‬ ‫شانۆنامەكانمدا غەمی دووری لەباكووری‬ ‫ئێــران دەبینی‪ .‬مــن لەدیالۆگنوســیندا‬ ‫جــۆرە تەنزوگاڵتەكردنێــك ئاگايانــە‬ ‫لەبەرچــاو دەگرم كــە بەرهەمی بەوردی‬ ‫ســەیركردن‌و ڕامانــە لــه‌ شــێوەی‬ ‫گفتوگۆكردنــی خەڵكــی ئــەو شــارە‪.‬‬ ‫ســەركەوتنم لەنوسیندا بەقەرزاری ژیان‬ ‫لەو شارەدا دەزانم كە خەڵكەكەی خوێن‬ ‫گــەرم‌و میهرەبانن‌و تەنزو قسەخۆشــی‌و‬ ‫گاڵتەكــردن رەفتــاری زاتــی ئەوانــە‪.‬‬ ‫خەڵكانێــك كــە جــدی ترین قســەكان‬ ‫بەجۆرێــك دەكــەن كــە تــۆ ناتوانیــت‬ ‫خۆت رابگریــت‌و پێنەكەنیت‪ .‬تەنزترین‬ ‫قســەكان بەجۆرێك جدی دەڵێن توشی‬ ‫سەرسوڕمان دەبیت‪ .‬شیعری فۆلكلۆری‬ ‫ئــەم شــارەو دیــارە شــارەكانی تــری‬ ‫پارێزگای گیالن پڕە لەسادەیی‌و سوكی‌و‬ ‫نەرمی‌و دڵگیری‪.‬بێزارن لەئاڵۆزنوســین‪.‬‬ ‫تۆ لەشیعرەكانی شــەمس لەنگرودی دا‬ ‫كە یەكێكە لەباشترین شاعیرانی ئەمڕۆی‬ ‫ئێران ئەم سادە ژیان‌و خوێن گەرمییەی‬ ‫خەڵكی باكوری ئێران دەبینی‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬ئەگــەر هەڵە نەبم‬ ‫لەسەردەمی مێرد منداڵیتدا خوێندنەوەت‬ ‫زیاتر بەشــیعرو چیرۆك‌و رۆماندەســتی‬ ‫پێكــرد‪ ،‬ئایــا لــەو ســەردەمەدا زیاتــر‬ ‫ئەدەبی ئێرانیت دەخوێندەوە یا ئەدەبی‬ ‫بیانی؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبی‪ :‬كــەس لە ماڵی‬ ‫ئێمــەدا حەزێكی ئەوتۆی بۆ خوێندنەوە‬ ‫نەبوو‪ .‬هەر لەبەر ئەم هۆیەش كەســێكم‬

‫نەبــو رێنمایم بــكات چــی بخوێنمەوە‪.‬‬ ‫هەرچيــم دەخوێنــدەوە بەرهەمــی‬ ‫دۆزینەوەی خۆم بو‪ ،‬ئەنجامی ئیشتیهای‬ ‫زۆرو تێرنەبوونــم بــو بــۆ خوێندنــەوە‪.‬‬ ‫نۆ ســااڵن بــووم عاشــقی مامۆســتای‬ ‫قوتابخانەكەمان بوم‪ .‬ژنێكی جوان‌و بااڵ‬ ‫بەرزبــوو‪ .‬داوای لێكردیــن هەریەكەمان‬ ‫كتێبێــك بهێنیــن بــۆ خوێندنــەوە بــۆ‬ ‫پــۆل‪ .‬مــن كتێبێــی گیرفانم كــڕی كه‌‬ ‫شــانامەی فیردەوســی بوو بەپەخشان‪.‬‬ ‫مامۆســتاكەمان لەنێوان ئــەو كتێبانەی‬ ‫كــە هاوپۆلییــەكان پێشــنیازیانكردبو‪،‬‬ ‫ئــەوەی منــی هەڵبژارد بــۆ خوێندنەوە‬ ‫لەپۆلدا كە بێگومان كاریگەریەكی باشی‬ ‫لەســەرمن هەبوو‪ .‬تەمەنم ‪ 11‬سااڵ بو‪،‬‬ ‫كونــە پەپوی كوێری ســادقی هیدایەتم‬ ‫خوێنــدەوە هیچــی لـــێ‌ تێنەگەیشــتم‪.‬‬ ‫تەنهــا لەبــەر ئــەو هۆیــە خوێندمــەوە‬ ‫لەڕێگەی كەســانی لەخــۆم گەورەترەوە‬ ‫بیســتبوم كتێبێكــی گونجــاو نیــە بــۆ‬ ‫خوێندنــەوە‪ ،‬چونكە وا لەمرۆڤ دەكات‬ ‫حــەزی لەخۆكوشــتن بێــت‪ ،‬لەتەمەنی‬ ‫‪ 11‬ســاڵیدا چيرۆكى "سەگی بەرەاڵ"يم‬ ‫خوێندەوە‪ ،‬كاریگەریەكی قوڵی لەســەر‬ ‫دانــام‪ .‬خوێندنــەوەی رۆبنســن كــرۆزۆ‬ ‫گرنگترین روداوی منداڵیمە‪ .‬دەبێت بڵێم‬ ‫رۆبنســن كــرۆزۆ پاڵەوانــی ژیانی منە‪.‬‬ ‫پیاوێكــی تەنهــا لەدورگەیەكــی دووردا كتێبی له‌ ژێر سەرمدا بوو‪.‬‬ ‫هەوڵ دەدات ژیانی خۆی دروست بكات‪،‬‬ ‫لەنوســەرانی ئێرانیــش دا مەحمــود‬ ‫لە ‪ 13‬ساڵیدا "ســەد ساڵ تەنهایی"ى دەوڵــەت ئابــادی‌و جەمال میرســادقی‪.‬‬ ‫گابریل گارسیا ماركیزم خوێندەوە ناوی لەدوای هەژدە ساڵیش كە هاتم بۆ تاران‌و‬ ‫ئەو كتێبەم لەهەفتەنامەیەكدا دی بو وە شــانۆم ناســی‌و شــانۆنامەكانی بەهرام‬ ‫نوســەرانی جۆراجۆر ستایشیان دەكرد‪ ،‬بەیزایی‪ ،‬غواڵم حســین ساعدی‪ ،‬ئەكبەر‬ ‫بەاڵم مــن لەژێر كاریگەری رســتەیەكی رادیم قوتدا‪ .‬چیرۆكە كورت‌و درێژەكانی‬ ‫ناتالیا گینســبۆرگ بڕیارم دا ئەم كتێبە غواڵم حسین ساعدی كاریگەری زۆریان‬ ‫بخوێنمەوە‪ .‬گینســبۆرگ لــەم بارەیەوە لەســەر دانام‪ .‬بەاڵم ئەو دو نوســەرەی‬ ‫وتبوی‪:‬‬ ‫دوای هەژدە ســاڵی ناســیمن‌و هەمیشە‬ ‫رۆمان‬ ‫دەڵێــن‬ ‫دەكەن‬ ‫راســت‬ ‫ئەگــەر‬ ‫خۆم بەقەرزارى نوســینەكانیان دەزانم‪،‬‬ ‫مــردوە‪ ،‬كەواتە دەبێت بۆ رێزلێنان لەم میالن كۆندرێراو ماریۆ بارگاس یوسان‪.‬‬ ‫رۆمانە هەستینە ســەرپێ‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬من‬ ‫دەمویســت بزانم ئەمــە چ رۆمانێكە كە‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬لــەدوای كۆتایی‬ ‫ئەو هەموە ستایشی دەكەن‪.‬‬ ‫هاتنی شــه‌ڕى ئێــران‌و عێراق لەســاڵی‬ ‫گونجاو‬ ‫دیارە‬ ‫وەرمگــرت‌و خوێندمەوە‬ ‫‪ 1988‬داو ئەوكاتــەی شــانۆی ئێران‬ ‫نەبــو بۆ ئەو تەمەنەی مــن‪ .‬تا تەمەنی زیاتر ســەرقاڵی ئەو جۆرە لەشــانۆ بو‬ ‫‪ 18‬ســاڵی زیاتــر ئەدەبــی روســیم كــە پێیــان دەوت شــانۆی (بەرگــری‬ ‫خوێندبوەوە‪.‬‬ ‫پیــرۆز) و زیاتــر روانینێكــی پیــرۆزی‬ ‫بەهــۆی‬ ‫ئێــران‬ ‫باكــوری‬ ‫لەڕاســتیدا‬ ‫بۆ شــەڕ هەبــو‪ .‬تــۆ وەك گەنجێك كە‬ ‫نزیكبونــی لەروســیا پڕبــو لەكتێبــی تازە دەســتبەكار دەبویت شــانۆنامەی‬ ‫وەرگێڕدراو لەزمانی روسیەوە بۆ فارسی‪" .‬گەڕانەوە"ت‪ ،‬نوسی كە یەكەم ئەزمونی‬ ‫كە لەالیه‌ن خانەی چاپ‌و باڵوكردنەوەی نوســینت بو‪ ،‬بەڕوانینێكــی جیاوازو دژ‬ ‫پروگروس –ه‌وە باڵودەكرانەوە‪ .‬كاتێك بەشەڕو دواتربش لە شانۆنامەی "دوانزە‬ ‫مامۆســتایەك بۆ دواین وانــە نەدەهات مانــگ" دا كــە لەنوســینی ســاموئيل‬ ‫بۆ قوتابخانــە‪ ،‬دەمانتوانی بڕۆینەوە بۆ ئارشــاك‌و دەرهێنانی ئەحمەد مایل بو‪،‬‬ ‫ماڵــەوە‪ ،‬مــن كارم ئەوە بــو‪ ،‬بەردەوام رۆڵــت بینی‪ ،‬كــە ئەویــش بەرهەمێكی‬ ‫بڕۆمە كتێبخانەو دایم پەڕەی كتێبەكان جیاوازبــو لەشــانۆی ئــەو رۆژگارانــەی‬ ‫هەڵدەمەوە‪ ،‬لەدو – سێ‌ ساڵی كۆتایی دوای شــەڕی هەشــت ســاڵەدا لەهۆڵی‬ ‫ئامادەیــی دا ئاشــنابوم بەكتێبخانــەی هونــەر پێشكەشــكراو پێشــوازییەكی‬ ‫الهیجان كــە بەڕای مــن كتێبخانەیەكی باشــی لێكرا‪ .‬ئەمەوێ‌ لەبارەی شــانۆی‬ ‫سەرنجڕاكێشــتر بوو‪ .‬لەو كتێبخانەیەدا ئــەو رۆژگارەی ئێرانــەوەو دۆخی زاڵی‌و‬ ‫ئاشــنابووم لەگەڵ كورتــە چیرۆكەكانی بەرچاوی شانۆی سااڵنی شەڕو دواترەوە‬ ‫جەمــال میــر ســادقی ‪ ،‬جــەالل ئالــی بدوێت؟‬ ‫ئەحمــەد‪ ،‬فەرەیــدون تونــكا بنــی‪ ،‬دا‬ ‫محەمەد یەعقووبی‪ :‬بەڵێ‌‪" ،‬گەڕانەوە"‬ ‫هەروەها شیعرەكانی شاملو و نادر نادر یەكەم شانۆنامەی منەو بەرهەمی بێزاری‬ ‫پور‪ ،‬محەمەد زوهری‌و سوهراب سپهری‪ ،‬منە لەشــەڕ‪ .‬لەبیرمە هەندێجار كۆتایی‬ ‫فــورغ فەروخــزادم هــەر لەو ســااڵنەدا هەفتەكان سواری پاس دەبوم بۆئەوەی‬ ‫خوێنــدەوە‪ .‬هــەروا دەبینــی بەپەرش‌و لەتارانەوە بڕۆمەوە بۆ لەنگرود‪ .‬لەڕێگادا‬ ‫بــاوی خوێندمــەوەو زیاتریــش بیانیم پۆلیس دەهاتە رێگای پاسەكان‌و داوای‬ ‫خوێندەوە‪.‬‬ ‫ناسنامەی لەگەنجەكان دەكرد‪.‬‬ ‫ئەگــەر كەســێك ناســنامەی كۆتایی‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬زیاتــر لەژێــر خزمەتــی ســەربازی یــان كارتــی‬ ‫كاریگــەری كام لەنوســەرانی ئێرانــی‌و خوێنــدكاری زانكۆی پێنەبوایە‪ ،‬تاوانبار‬ ‫جیهانی دا بویت‌و بۆچی؟‬ ‫بــو بەوەی كــە لەســەربازی هەڵهاتوەو‬ ‫لەشــیعری‬ ‫یەعقووبــی‪:‬‬ ‫محەمــەد‬ ‫دەســتگیر ده‌كراو دەیان برد بۆ شــەڕ‪.‬‬ ‫لەخەیامــی‬ ‫كاریگەریــم‬ ‫زۆر‬ ‫كالســیكدا‪.‬‬ ‫ئێمە لەسەردەمێكی خراپدا گەروەبوین‪.‬‬ ‫هێشــتاش‬ ‫وەرگــرت‪.‬‬ ‫نەیشــاپوری‬ ‫شۆڕشی گەالنی ئێران لەساڵی ‪1979‬‬ ‫هــەر شــاعیر یەكەمــی مــن خه‌یامــە‪ .‬و دواتــر لەســێدارەدانەكان بەتاوانــی‬ ‫داستایوفسكی ئەو نوسەرە بو لەقۆناغی سیاســیبون دەســتی پێكردو دواتریش‬ ‫ئامادەییمــدا بەردەوام تــا كاتی خەوتن شەڕو فەزای پۆلیســی‌و سنورداركردن‌و‬

‫بە نۆ ساڵی عاشقی‬ ‫مامۆستایەكم بووم‬ ‫داستایۆڤسكی ئەو‬ ‫نووسەرە بوو لە‬ ‫قۆناغی ئامادەییمدا‬ ‫بەردەوام تا كاتی‬ ‫خەوتن كتێبی لەژێر‬ ‫سەرمدابوو‬ ‫خاڵــە ڤانیــا لەنوســینی چیخــۆف‌و‬ ‫دەرهێنانی محەمەد رەحمانیان‪ .‬شانۆیی‬ ‫تــرى ئــەو ســااڵنەم لەبير نیــە كە زۆر‬ ‫گرنگ بوبێت‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا دەتوانین‬ ‫هەمــو ســاڵێك چەندیــن شــانۆی باش‬ ‫لەهۆڵەكانی شانۆی تاراندا ببینیت‪.‬‬

‫قەدەغەكــردن‪ .‬ســاڵی ‪ 1989‬لەگەڵ‬ ‫كۆتایی هاتنی شەڕدا بیانوی بەرپرسان‬ ‫بــۆ هێمنكردنــەوەی خەڵــك كارێكــی‬ ‫ئەستەم بو‪ .‬ئێستا ئیتر خەڵكی بەدوای‬ ‫مافــە ســەرەتاییەكانی خۆیانەوە بون‪.‬‬ ‫بەسەردەمی دوای شەڕ دەڵێن سەردەمی‬ ‫دروستبونەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬چــۆن بــو كاتێ‌‬ ‫بەرپرســان ئیتــر هیــچ بیانویەكیان‬ ‫نەبــوو‪ ،‬دەبــوو خزمەتــی خەڵكیــان هاتیتــە زانكــۆ بەشــی ئەدەبیــات یــا‬ ‫بكردایــە یان وازیــان لەخەڵك بهێنابایە هونــەرت هەڵنەبــژارد‌و بەشــی یاســات‬ ‫بۆئــەوەی خەڵــك خۆیــان واڵتەكەیان خوێنــد؟ ئایا ئەوه‌ هەڵبژاردنی خۆت بو‬ ‫بونیــاد بنێنــەوە‪ .‬لەدوای شــەڕ شــانۆ حەزت لەو بەشە دەكرد یان بەناچاری‌و‬ ‫بەهۆی تاقیكردنەوەی كنكورەوە بو ئەم‬ ‫هێدی هێدی گەشایەوە‪.‬‬ ‫(دوانزە مانگ) لەنوســینی ســاموێل بەشەت هەڵبژارد؟‪.‬‬ ‫محەمەد یەعقووبی‪ :‬من لەقوتابخانەدا‬ ‫مارشــاك‌و دەرهێنانــی ئەحمــەد مایــل‬ ‫یەكەمین ئامادەبونی پیشــەگەرانەی من زانســتی مرۆیــم دەخوێنــدو دەرچوانی‬ ‫بەشــی زانســتی مرۆیی لەو سەردەمەدا‬ ‫بوو لەشانۆدا وەك ئەكتەر‪.‬‬ ‫شانۆنامەیەك بو بۆ مندااڵن‌و من رۆڵی نەیدەتوانــی بەشــداری بەشــی هونــەر‬ ‫گورگێكم تیا دەدی‪ .‬ساڵی ‪ 1989‬بو‪ .‬بكــه‌ن و لەزانكۆدا ئەو بەشــە بخوێنن‪.‬‬ ‫مــاوەی ســاڵێك دەبو كــە هاتبومە ناو لەتاقیكردنەوەی یەكەم ساڵدا لەزانكۆی‬ ‫حكومــی وەرنەگیــرام ســاڵی یەكــم‬ ‫دونیای شانۆوە‪.‬‬ ‫پێشكەشــكردنی ئەم شانۆیە هاوكات تاقیكردنــەوەم هاوكات بو لەگەڵ كۆچی‬ ‫بــو لەگەڵ رۆژێكی گرنگ‌و جێگای داخ‌و دوایــی باوكمــدا‪ .‬بەاڵم لەزانكــۆی ئازاد‬ ‫ئەســەف بۆ شــانۆی ئێران‪ .‬تا هەفتەی (ئەهلــی)ی شــاری رەشــت‌و لەبەشــی‬ ‫یەكەمی پێشكەشــكردنی ئەم شــانۆیە ئەدەبیاتــى فارســى دا وەرگیرام‪ .‬لەوێ‌‬ ‫خانمانــى ئەكتــەر پــروك (بارۆك)یان بێــزار بــوم لەمیتۆدی ئــەو وانە كۆن و‬ ‫ئەكردە سەریان‪ .‬ماوەی چەند ساڵێك بوو كالسیكانەی كە لەبەشی زمان‌و ئەدەبی‬ ‫بەرپرسەكان قبوڵیان كردبوو‪ ،‬خانمانی فارســی دەوترانەوە‪ .‬لەم بەشــەدا هیچ‬ ‫ئەكتەر بروك (باروك) بكەنە ســەریان‪ .‬شتێك لەبارەی ئەدەبیاتی هاوچەرخەوە‬ ‫بــەاڵم لەهەفتــەی دوەمــەوە بڕیارێــك نەدەوتــراو مامۆســتاكانیش تەنیــا‬ ‫دەرچــوو راگەیەنــدرا ئیتــر هیــچ ژنێك كالســیكەكانیان دەناســی‪ .‬ساڵی دواتر‬ ‫لەهیچ شانۆیەكدا بۆی نیە بارۆك بكاتە زۆر بــەوردی‌و بەچــڕی خوێندمــەوەو‬ ‫ســەری‪ ،‬دەبێت ســەرپۆش یا مەقنەعە ســەعیم كــردو بەشــداری كنكــوری‬ ‫یا كاڵو بكەنە ســەریان‪ .‬هۆكارەكەشــی زانكــۆی حكومیم كــردو (‪)95‬م هێنا‪.‬‬ ‫ئــەوە بــو رۆژنامــەی تونــدڕەوی جگە لەبەشــی یاســای زانكــۆی تاران‪،‬‬ ‫"رســالت" بابەتێكــی لەدژی شــانۆیەك دەمتوانــی لەهەموو ئەو بەشــانەی تری‬ ‫نوســیبو كــە لەیەكێــك لەهۆڵەكانی تر زانســی مرۆیی زانكۆیی تاراندا بخوێنم‪.‬‬ ‫پێشــكەش دەكــرا‪ .‬نوســیبوی خانمــە لــەو ســەردەمەدا ئێمە مافــی ئەوەمان‬ ‫ئەكتەرەكانــی ئــەو شــانۆیە بارۆكيــان هەبــوو بەپێــی ریزبەندی لەســەد بەش‬ ‫بەســەرەوە نەبووەو قژی راســتەقینەی دا هەڵبژێریــن‌و بخوێنیــن‪ .‬یەكەم بەش‬ ‫خۆیان بووەو ئاكامەكەشــی ئەوەبو كە كــە هەڵمبــژارد زمانــی ئەڵمانــی بــو‪،‬‬ ‫لەوكاتــەوە تائەمــڕۆ خانمانــی ئەكتەر دواتر بەشــی یاسای زانكۆی بەهەشتی‪.‬‬ ‫دەبێــت لەشــانۆكاندا ســەرپۆش بكەنە هەڵبژاردنەكانی ترم لەبیرنەماوە‪ .‬وابزانم‬ ‫ســەریان‪ .‬لەو سەردەمانە شانۆی باش‪ ،‬ئەڵمانیم هەڵبژاردبوو تەنیا لەبەرئەوەی‬ ‫زۆر پێشــكەش نەدەكــرا‪ .‬جگە لەچەند دو ســێ‌ ســاڵێك بــو ئاشــنابووبووم‬ ‫كارێكی مامۆستام حەمید سەمەندەریان لەگــەڵ ئەو زمانــەداو حــەزم لێدەكرد‪،‬‬ ‫وەك شــانۆیی (هاوســەرگیری بەڕێــز لەناو ئەو زمانەداو وشــەهەر بەوجۆرەی‬ ‫میسیســیپی لەنوســینی فریدریــش كــە دەخوێندرێتــەوە‪ ،‬دەنوســرێت‪.‬‬ ‫دورنمــات‪( ،‬بەئاســپایی لەگــەڵ گوڵی بەپێچەوانــەی زمانــی ئینگلیزیــەوە كە‬ ‫ســوردا) كاری (هــادی مەرزبــان) كــە ئەداكردن‌و گوفتــاری جیاوازە لەدەنگی‬ ‫لەنوسینی (ئەكبەر رادی) بو‪ .‬هەروەها وشەكانی‪ .‬من نەمدەزانی بۆچی زمانێكی‬

‫وا بێ‌ چوارچێوە زمانێكی نێونەتەوەییە‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا حــەزو ئــارەزوم بــۆ زمانی‬ ‫ئەڵمانــی پەرچەكــردار بــو لەبەرامبەر‬ ‫زمانی ئینگلیــزی دا‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫حەزم دەكــرد لەزانكۆی تاران بم‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەو ســی كۆرســەدا كە زمانی ئەڵمانیم‬ ‫خوێند پەشــیمان بوومەوە لــەو بڕیاره‌‬ ‫ڕووكەشــەی كە دابووم‪ .‬لەو سەردەمەدا‬ ‫دیپارتمانی زمانی ئەڵمانی لەزانستگەی‬ ‫ئەدەبیاتــدا بــو‪ .‬دڕدۆنگانــە چوومــە‬ ‫پۆلی خوێندكارانــی ئەدەبیاتەوە و دیم‬ ‫لەوێش هیچ شــتێك لەبارەی ئەدەبیاتی‬ ‫هاوچەرخــەوە ناوترێــت‪ .‬هــاوكات‬ ‫خێزانەكــەم هانیــان دەدام بەشــەكەم‬ ‫بگۆڕم‪ .‬بــەردەوام پێیان دەوتمەوە‪ .‬تۆ‬ ‫بــەو نمــرە زۆرەی كە هێناوتــە دەبێت‬ ‫بڕۆیــت یاســا بخوێنیــت‪ .‬بەشــەكەمم‬ ‫گــۆڕی‌و ئەمــەش بڕیارێكــی عاقاڵنە بو‬ ‫كــە دام‪ .‬چونكە خێزانەكەم خۆشــحاڵ‬ ‫بــون بەوەی دواجــار بەقســەیانم كردو‬ ‫ئەوانیش وازیان لێهێنام‪ ،‬ئیتر دڵنیابون‬ ‫چەند ســاڵی تر پارێزەرێك یان خاوەن‬ ‫نوســینگەیەكی یاســایی یان لەخێزانی‬ ‫یەعقووبــی دا دەبێت‪ .‬بەئاســودەییەوە‬ ‫كۆنترۆڵیــان لەســەر من كەمكــردەوەو‬ ‫كاتەكەیانیــان دانابــوو بــۆ منداڵەكانی‬ ‫تــر‪ .‬لــەم دەرفەتــە زێڕینــەو دور‬ ‫لەكۆنترۆڵی خێــزان‌و بەنهێنی لەگروپی‬ ‫شــانۆیی زانكۆدا بومــە ئەندام‪ .‬ئامانجم‬ ‫لەبەشــداریكردن لــەم گروپە شــانۆیەدا‬ ‫ئەوەنەبو ببم بەشــانۆنامەنوس‪ ،‬چونكە‬ ‫تا ئەو كاته‌ ئامانجم ئەوەبو ببمە رۆمان‬ ‫نــوس‪ .‬لەو گروپــە شــانۆییەی زانكۆدا‬ ‫بوم بەئەندام تەنیا لەبەرئەوەی لەفەزای‬ ‫بێزاركەری وانەكانی یاسا دوركەومەوە‪.‬‬ ‫زانســتگەی یاســا پڕ بــوو لەگەنجی‬ ‫هاوتەمەنی من كە بە جۆش‌و خرۆشێكی‬ ‫زۆرەوە رۆژەكانیــان دەژمــارد هەرچــی‬ ‫زوتــرە وانەكانیــان تــەواو بكــەن تــا‬ ‫ببنە پارێــزەر یا قازی یان لەبەشــێكی‬ ‫یاســایی دا كاربكــەن‪ ،‬چونكــە فێریان‬ ‫كردبــون هاتونەتــە بەشــێكەوە پارەی‬ ‫تیایــەو دەتوانــن دەوڵەمەنــد بــن‪ .‬من‬ ‫بــۆ دوركەوتنــەوە لــەم مرۆڤە وشــك‌و‬ ‫ماندوكەرانــە چومــە نــاو ئــه‌و گروپــە‬ ‫شــانۆيه‌وە‪ ،‬بۆئەوەی سەرو كارم لەگەڵ‬ ‫كەســانێكی چەشــنی خۆمــدا هەبێــت‪،‬‬ ‫كەســانێك كــە حەزیــان لەئەدەبیــات‌و‬ ‫شــیعرو شــانۆو ســینەما بێــت‪ .‬دیارە‬ ‫دانبــەوەدا ده‌نێــم خوێنــدن لەبەشــی‬ ‫یاســادا یارمەتی دام بۆ كاری نوســینم‬ ‫رەنگــە باشــتر بێــت بڵێــم مــن هێندە‬ ‫عاشــقی نوســین بوم تەنانەت وانەكانی‬ ‫یاسام لەبەر نوسین دەخوێندو بۆئەوەی‬ ‫ببــم بەنوســەر‪ .‬بڕگەو مادەكانی یاســا‬ ‫رستەی كورتی قابیلی راڤەكردنی تیایە‪.‬‬ ‫مامۆســتاكانی یاســامان پێیان دەوتین‬ ‫هەر مادەیەكی یاسایەك یا چەند لۆژیكی‬ ‫هەیــە‪ ،‬یــەك یا چەنــد مانايه‌كی هەیە‪.‬‬ ‫مامۆســتاكان داوایان لێدەكردین لەكاتی‬ ‫خوێندنەوەی هەر مادەیەكی یاسایی دا‪.‬‬ ‫هەوڵبدەین مەبەست‌و مانای رستەكەش‬ ‫بدۆزینەوەو تەنیا رازی نەبین بەلۆژیك‌و‬ ‫مــادەو یاســاى وشــەكان وەك خۆیان‪.‬‬ ‫لەهەر مادەیەكی یاســایی تێبگەین‪ ،‬ئەم‬ ‫داوایەی مامۆســتایانی یاســا باشــترین‬ ‫رێنمایی بوو بۆ نوسین‌و دەرهێنان‪ .‬كاتێ‌‬ ‫مــن هەوڵم دەدا لەمانای هەر مادەیەكی‬ ‫یاســایی تێگبــەم‌و راڤە بۆ ئــەو مادەیە‬ ‫بكــەم‪ ،‬لەڕاســتیدا مەشــقی دەرهێنان‌و‬ ‫شــانۆنامە نوســینم دەكــرد‪ .‬چونكــە‬ ‫هــەر دیالۆگێكی بــاش وەك مادەیەكی‬ ‫یاســایی لۆژیكی هەیەو مانایەك لەخۆی‬ ‫دەگرێت‪ .‬یا وەك خودی شــانۆكارەكان‬ ‫دەڵێــن‪ ،‬هەر دیالۆگێكــی باش دەقێكی‬ ‫هەیــەو ژێــرەوەی دەقێك یــان دەقێكی‬ ‫شاراوەی تر‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫‪5‬‬

‫ئەدەبیات وەک شارێکی کۆنە‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ دۆناڵد بارتێلمیدا‬ ‫ئا‪ :‬جەى دى ئۆهارا‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬جووتیار ژاژڵەیى‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬ڕات چییــە لەســەر‬ ‫لێپرســراوێتیى ئەخالقیى نووسەر؟ بە‬ ‫بڕواى من تۆ یەکێکیت لەو نووسەرانەى‬ ‫هەســت بــە لێپرســراویى دەکەیــت‪،‬‬ ‫بەاڵم پرســیارەکە ئەوەیــە ئەو هەموو‬ ‫کۆمیدیا و پارچەپارچەیی و دەربڕینانە‬ ‫پێچەوانانــەى ناو نووســینەکانت چۆن‬ ‫ڕێگــەت بۆ دەکەنــەوە لێپرســراوێتیى‬ ‫خۆت دەربخەیت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬ئەوە لە نووســیندا زۆر بە‬ ‫ڕاســتەخۆیى ناکرێت‪ .‬ڕەنگە چاوت بۆ‬ ‫چــاک بکەمــەوە و پێت بڵێــم‪" ،‬نابێت‬ ‫لەمەودوا بە هیچ شێوەیەک لە ژنەکەى‬ ‫دراوســێتان نزیــک ببیتــەوە‪ ".‬ڕەنگە‬ ‫تۆیش ســەرێک بلەقێنیــت و بە خۆت‬ ‫بڵێیــت‪" ،‬بێگومــان‪ ،‬هــەر وا دەکەم"‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر پێکەوە دەچینە دەرەوە بۆ‬ ‫نانخواردن و منیش هەندێک بوختان بۆ‬ ‫ئەم و ئەو دەکەم‪ ،‬لە کاتێکدا ئەوەندە‬ ‫نابێت من خۆم تۆم ئاگادار کردووەتەوە‬ ‫لە شــتێکى لەو شــێوەیە‪ .‬ئەمە ماناى‬ ‫وایــە مــن نە لــە بەرامبەر هونــەر‪ ،‬نە‬ ‫ژیان‪ ،‬نە دووڕوویى و خراپەدا هەســتم‬ ‫بە لێپرسراوێتیى نەکردووە‪.‬‬ ‫پێــم وایــە هەمــوو ڕســتەکانم‬ ‫هەستکردنێک بە لێپرسراوێتییان تێدایە‬ ‫لەبەرئــەوەى هەموویان هــەوڵ دەدەن‬ ‫ئاماژە بەو بابەتانە بدەن کە کێشــەن‪،‬‬ ‫وەک لــەوەى هەندێــک پێشــنیارى‬ ‫چارەسەر بخەنەڕوو کە هەموو کەسێک‬ ‫دەیانزانن‪ .‬ڕەنگە بشێت ئەمە لە ڕێگاى‬ ‫شتى زۆر بچووکەوە بکرێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫هاتنى دوو وشــەى دیاریکــراو بەدواى‬ ‫یەکدا‪ ،‬یان جێگرتنەوەى وشــەى "حەز‬ ‫و ئــارەزوو" بــە "سەرســەرێتیى" کــە‬ ‫ئاماژەیەکــى کەمــى تێدایە بــۆ کارى‬ ‫خــراپ‪ .‬بــە بــڕواى مــن لە ئــەدەب و‬ ‫هونــەردا دەبێت ئاماژەکان بچووک بن‪.‬‬ ‫شــێوازى کردنى شتەکان گرنگە‪ ،‬تۆنى‬ ‫دەنگەکان گرنگە‪ ،‬جەخت خستنەســەر‬ ‫"چۆن" گرنگترە لە جەخت خستنەسەر‬ ‫"چــى"‪ .‬ئەمانــە هەمــوو هەوڵــن بــۆ‬ ‫گەیشتنە ڕاستى‪ .‬بەاڵم دەبێت ئەوەش‬ ‫بزانیت ئەگەر ئەم ڕێگایەش بگریتەبەر‪،‬‬ ‫بــە ‪ ١٠‬پالن دونیات بۆ ناگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەوڵەکە خۆى لە خۆیدا کارێکى باشە‪.‬‬ ‫دەشکرێت خوێنەر لەوە تێنەگات کە‬ ‫هونەرمەنــد و نووســەرەکان دەیکەن‪.‬‬ ‫بیرمــە چەنــد ســاڵێک پێــش ئێســتا‬ ‫لەگــەڵ تۆم هێــس و هارۆلد ڕۆزنبێرگ‬ ‫بەشــداریى چاالکییەکمان کــرد‪ ،‬ئێمە‬ ‫ڕاهاتبووین دواى خواردنى نانى نیوەڕۆ‬ ‫دەچوویــن بــۆ ئەو جــۆرە چاالکییانە‪،‬‬ ‫گەیشــتینە ئەوێ و مــن وەک نەزان و‬ ‫هیچنەدیــو چوومــە ناو نمایشــەکەوە‪،‬‬ ‫لەوە تێنەگەیشــتم کە ئەو نمایشە الى‬ ‫ئەوانەى بەشدار بوون تێیدا زۆر گرنگ و‬ ‫جوان بوو‪ .‬ئەوەى من کردم هەڵە بوو‪،‬‬ ‫هۆکارەکەشى ئەوە بوو تێنەگەیشتم لە‬ ‫کارەکە کە بەالى ئامادەکارانییەوە زۆر‬ ‫مــەزن بوو‪ .‬دواتر تێگەیشــتم‪ ،‬بە یەک‬ ‫سەردان‪ ،‬پیاو شارەزاى کەنەدا نابێت‪.‬‬ ‫با بگەڕێمەوە ســەر پرســیارەکەت‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕاســتەوخۆ ســەیرى ناو چاوتم‬ ‫بکردایــە و بمگوتایە‪" ،‬جوانیى ژن واى‬ ‫کردووە نەخەوتن لەگەڵ ژندا زۆر قورس‬ ‫بێــت"‪ ،‬ئەو کاتــە دەمانتوانــى لێرەوە‬ ‫بچینە ناو بابەتێکى بەسوودەوە‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬ویلیــەم وێــردس وێرس‬ ‫دەڵێت ئەو لەگــەڵ "جوانى و ترس"دا‬ ‫گــەورە بــووە‪ ،‬بــەاڵم گوتووشــیەتى‬

‫نووسەرەکان حەزیان لە شارى کۆنە و بە‬ ‫شارى نوێ بێزار دەبن‬ ‫هەموو ڕستەکانم هەستکردنێک‬ ‫بە لێپرسراوێتییان تێدایە لەبەرئەوەى‬ ‫هەموویان هەوڵ دەدەن ئاماژە بەو‬ ‫بابەتانە بدەن کە کێشەن‪ ،‬وەک لەوەى‬ ‫هەندێک پێشنیارى چارەسەر بخەنەڕوو کە‬ ‫هەموو کەسێک دەیانزانن‬ ‫کــە بابەتــى ســەرەکیى بیرکردنەوە و‬ ‫نووســینەکانى "مێشکى مرۆڤ" بووە‪.‬‬ ‫ئایــا تۆیــش زیاتر دەربارەى مێشــکى‬ ‫مــرۆڤ (دیــوى نــاوەوەى مــرۆڤ)‬ ‫نانووسیت وەک لە دیوى دەرەوەى؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬بــە گشــتی‪ ،‬هەمــوو‬ ‫دەربــارەى یەکترى دەنووســین‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڕێ دەکەوێت بابەتەکانى من نزیکبن لە‬ ‫بابەتى ترەوە‪ .‬تۆ بەو شــێوەیە هەیت‬

‫کــە من الى خۆمــەوە دەیبینــم‪ .‬بۆیە‬ ‫مــن باوەڕم بــەوە نییە کاتێک باســى‬ ‫نووسەرەکان دەکرێت‪ ،‬دەڵێن ئەمەیان‬ ‫سەر بە قوتابخانەى ڕیالیزمە‪ ،‬ئەوەیان‬ ‫سووریالییە‪ ،‬ئەوەیان سەرووسووریالییە‬ ‫و هتد‪ ...‬لە ڕاســتیدا‪ ،‬هەموومان سەر‬ ‫بە قوتابخانــەى ڕیالیزمین و ئەو بەش‬ ‫و الیەنانەى ناوەوەى مرۆڤ و مێشــکى‬ ‫دەخەینــە ڕوو کە دەیانبینین‪ .‬بەبڕواى‬

‫من‪ ،‬ئەوانەى هەن هەموویان بە جۆرى‬ ‫خۆیان واقیعبینن‪.‬‬ ‫جــەى دى‪ :‬لــە چیرۆکــى (باوکــە‬ ‫مردووەکــە)دا‪ ،‬دەچیتــە ســنوورى‬ ‫(کافــکا)وە و دەڵێیــت کــە خــودا‬ ‫باوکێکى خــراپ بووە لەگەڵمان‪ .‬بەاڵم‬ ‫وەک دەردەکەوێــت‪ ،‬تــۆ بــاوەڕت بــە‬ ‫خــودا نییە لە کاتێکــدا کافکا باوەڕى‬

‫"هــەر خۆزگەکەى جاران"‪ .‬بەڕاســتیى‬ ‫پێى هەبووە‪.‬‬ ‫بارتێلمى‪ :‬لە ڕاستیدا‪ ،‬بۆ من خێوى جوانە‪.‬‬ ‫پیرۆز (خودا) ژمارە یەکە‪ .‬من هەرگیز‬ ‫زۆر قســەم لەســەر خودا نەکــردووە‪،‬‬ ‫جەى دى‪ :‬هیــچ بابەتێک هەیە حەز‬ ‫تەنیــا هەندێــک گلەییــم کــردووە و بکەیــت لە بارەیــەوە بنووســیت و تا‬ ‫تەواو‪( .‬باوکە مردووەکە)ش نیشــانى ئێستا نەتنووسیوە؟‬ ‫دەدات کــە پرۆســەى (بــوون) قســە‬ ‫بارتێلمى‪ :‬پێشــتر باسى "ترس"مان‬ ‫زۆر هەڵدەگرێــت و کەســەکان بەپێــى کــرد‪ ،‬تــرس بابەتێکــى ئاڵــۆزە‪ .‬زۆر‬ ‫ڕاددەى هۆشــیاریى رووحیــى خۆیــان شــت هەن لەســەر "تــرس" بگوترێن‪.‬‬ ‫شــیکاریى بۆ دەکەن‪ .‬کارەکتەرەکانى ئەگــەر چاوێــک بخشــێنیت بــەو کارە‬ ‫ناو ئەو چیرۆکەشم باسى ئەمە دەکەن‪ ،‬ئەدەبییانــەى لەســەر ســایکۆلۆژیى و‬ ‫هیــوادارم باســکردنەکەیان جــوان و دیــوى نــاوەوەى مــرۆڤ نووســراون‪،‬‬ ‫بەپێز بێت‪.‬‬ ‫کارى باشــیان کەم تێدایە‪ ،‬زۆر لەسەر‬ ‫دڵەڕاوکــێ نووســراوە‪ ،‬بــەاڵم لەســەر‬ ‫جەى دى‪ :‬بیروڕاکانى بێکێت لەسەر "تــرس"‪ ،‬زۆر کــەم و تەنیــا هەندێــک‬ ‫ئــەدەب و هونــەر ئامــاژە بە شــتێکى گوتــەى کورتــن‪ .‬نیتچــە دەڵێــت کە‬ ‫گرنگ دەکەن‪ ،‬ئەویش ئەوەیە بە بڕواى شارستانییەت هەموو شتەکان فەراهەم‬ ‫بێکێــت نووســەر و هونەرمەندەکانــى دەکات‪ ،‬تەنانەت بۆ ترســنۆکەکانیش‪،‬‬ ‫پێشوو‪ ،‬بۆ نموونە دانتێ‪ ،‬هەوڵیان داوە ئەمە ڕاســتە بەس تۆزێــک زمانەکەى‬ ‫ڕاستیى ڕەها بدۆزنەوە و هەوڵەکەشیان زبــرە‪ .‬تــرس بابەتێکــى قورســە‪،‬‬ ‫ڕاســت بووە‪ ،‬بــەاڵم ئەو ڕاســتییانەى بــەاڵم بــۆ ئێمە و لــەم ســەردەمەدا‪.‬‬ ‫ئــەوان هەوڵیان بــۆ دۆزینەوەیان داون ماوەیــەک لەمەوبــەر‪ ،‬لــە تەکســیدا‬ ‫ئێســتا نەماون‪ ،‬لەبەرئەوە نووســەر و بــووم‪ ،‬شــوفێرەکە ســەرپێچییەکى‬ ‫هونەرمەندان دەبێت بە جۆرێکى تر کار کرد و لەســەر شــەقامێکى ســەرەکی‬ ‫بکەن و بچنە پێشــەوە‪ .‬ڕاى تۆ لەسەر و قەرەباڵــغ قەدبــڕی کــرد‪ ،‬پیاوێکى‬ ‫کەشخەش‪ ،‬کە بە جانتایەکى جوانەوە‬ ‫ئەمە چییە؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬لــەم گفتوگۆیــەدا کــە لەسەر سووچەکە وەستابوو‪ ،‬بەدەست‬ ‫لەگەڵ دوتهیوت دەیکات‪ ،‬بێکێت ڕەتى کێشــاى بە سندووقى تەکســییەکەدا‪،‬‬ ‫دەکاتەوە هیچ شــتێک لەســەر بنەماى شــوفێرەکە بــۆى دابــەزى و ویســتى‬ ‫"گریمانە" بەدەست بێت‪ -‬لێرەدا هەست لێی بدات‪ ،‬کابراش یەکســەر جانتاکەى‬ ‫دەکەیت بێکێت بەدواى جێگرەوەیەکى کــردەوە و دەمانچەیەکى چواردەخۆرى‬ ‫هونەرییــدا دەگەڕێت بــۆ هیچگەرایى‪ .‬لێ دەرهێنا‪ .‬ئیتر ئاوا!‬ ‫مــن نامەوێــت فەلســەفە و بیروڕاکانى‬ ‫ســادە دەربخەم‪ ،‬بەاڵم لێرەدا کێشەکە‬ ‫جــەى دى‪ :‬دەڵێیــت چــى لەســەر‬ ‫ڕاگەیاندنــى ڕاســتییەکان نییە‪ ،‬یاخود باڵوکردنــەوە؟ ئــەى خوێندنەوەکردن‬ ‫ئــەوە نییــە ئایــا ڕاســتیی هەیــە یان بــۆ کتێــب؟ ئەگــەر تــۆ خوێندنەوەت‬ ‫نــا‪ ،‬بەڵکــوو یەکگرتنەوەى ڕاســتییە بــۆ کتێــب بکردایە‪ ،‬خوێندنــەوەت بۆ‬ ‫لەگــەڵ بیرى مــرۆڤ‪ ،‬ئەمــە گرنگە و کتێبەکانى کێ دەکرد؟‬ ‫شتەکان دەباتە پێشەوە‪ .‬ئەو قسەیەى‬ ‫بارتێلمى‪ :‬شــتەکانى مــن باش باڵو‬ ‫نووســەرى ئەڵمانیــى (هێمیتــۆ ڤۆن کراونەتــەوە‪ ،‬لــەوەدا مافــى گلەییــم‬ ‫دۆدێــرەر)م بیر کەوتەوە کــە دەڵێت‪ ،‬نییــە‪ .‬ئــەوەى دەبێت بــە گرنگییەوە‬ ‫"ســەرەتا پەنجــەرەکان دەشــکێنیت‪ ،‬لەســەرى بوەستین ئەوەیە لەم واڵتەدا‬ ‫دواتر خۆت دەبیت بە پەنجەرە‪".‬‬ ‫ئەوەى باڵو دەبێتەوە هەمووى قســەى‬ ‫باقوبریقــە‪ ،‬جگــە لەمــەش‪ ،‬پڕکردنى‬ ‫جــەى دى‪ :‬بۆچــى لــە نیــو یۆرک ڕەفەى کتێبخانەکان زیان لە نووسەران‬ ‫دەدات‪ .‬ئەگەر خوێنەریش بیت‪ ،‬بینینى‬ ‫دەژیت؟‬ ‫بارتێلمى‪ :‬بــا ئەمەریکییانە وەاڵمت ئەو هەموو کتێبە جۆراوجۆرانە گەدەى‬ ‫بدەمەوە‪ :‬لەبەرئەوەى شــارێکى کۆنە‪ .‬مێشک تووشى بەدهەرسیى دەکات‪.‬‬ ‫بــۆ بابەتــى خوێندنەوەکــردن بــۆ‬ ‫نووسەرەکان حەزیان لە شارى کۆنە و‬ ‫بە شــارى نوێ بێــزار دەبن‪ .‬بۆ ماوەى کتێــب‪ ،‬ئەگــەر کاتم هەبوایــە‪ ،‬حەزم‬ ‫زیاتر لە ســاڵێک لــە کۆبنهاگن ژیام و دەکرد شتێک لەســەر (ڕاستکردنەوە)‬ ‫زۆر دڵخــۆش بووم لەوێ‪ .‬هەندێک جار ى تۆمــاس بێرنــارد یان (مــرۆڤ لەم‬ ‫لە نیو یــۆرک‪ ،‬ئەو هەموو پیســییەى ســەردەمەدا)ى ماکــس فریــس یــان‬ ‫یەکێــک لــە بەرهەمەکانــى ئاشــبێرى‬ ‫سەر شەقامەکانیشم بەالوە جوانە‪.‬‬ ‫بنووســم‪ .‬دڵنیام ئەو ئەزموونە شــتى‬ ‫جــەى دى‪ :‬گەورەترین خاڵى الوازى زۆرى فێر دەکردم‪.‬‬ ‫تۆ وەک نووسەر چییە؟‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬ئەوەیــە کــە هەســت و‬ ‫جــەى دى‪ :‬وا دەردەکەوێــت تــۆ‬ ‫ســۆزى زۆر ناخەمە بەرهەمەکانمەوە‪ ،‬خۆت چەند گرنگیــى بە بەرهەمەکانت‬ ‫لە کاتێکدا ئەوە یەکێکە لەو شــتانەى دەدەیــت‪ ،‬ڕەخنەگرانیــش ئەوەنــدە‬ ‫خەڵــک لــە نووســینى ناخەیاڵیــدا گرنگییان پــێ بدەن‪ .‬بۆ ئەمە دەڵێیت‬ ‫تامەزرۆین‪ ،‬ڕاســتیش دەکەن‪ .‬شتێکى چى؟‬ ‫تریــش ئەوەیــە کــە ناتوانــم قســەى‬ ‫بارتێلمــى‪ :‬پیتــەر یەیتــس‪ ،‬کــە‬ ‫خــۆش (پێکەنیناویــى) نەخەمــە ڕەخنەگــرى بوارى مۆســیقایە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫نووســینەکانمەوە‪ ،‬هەرچەندە ئێســتا کارى گونجاوى ڕەخنەگر ستایشکردنى‬ ‫لەجــاران باشــتر کۆنتڕۆڵــى ئــەم بەرهەمى جوان و باشە‪ ،‬بەرهەمێکیش‬ ‫الیەنــەم کردووە‪ .‬ئــەم دوو الوازییەش کە شایانى ئەوە نەبوو ستایش بکرێت‪،‬‬ ‫پەیوەندییان بەیەکترەوە هەیە‪ :‬قسەى چــواردەوری بگــرن بــە بێدەنگییەکى‬ ‫پێکەنیناویى و هەستوسۆزى کەم‪ .‬من پالن بۆ داڕێژراو! ئەمەم زۆر بە دڵە‪.‬‬ ‫نامەوێــت و ناشــتوانم لــە چیرۆکێکى‬ ‫کورتــدا هەستوســۆزێک بەالوازیــى‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫بەکاربهێنــم کە خۆى دوو‪-‬ســێ بەرگ‬ ‫‪http://www.th‬‬‫کتێبــى دەوێت‪ .‬لــە کۆتاییى چیرۆکى‬ ‫‪eparisreview.org/‬‬ ‫(کەوتــن لــە شــوێنى خــۆت)ى (ئان‬ ‫‪interviews/3228/the‬‬‫بیتــی)دا‪ ،‬جۆناســان لەدڵــى خۆیــدا ‪art-of-fiction-no-66-don-‬‬ ‫خۆزگەیــەک دەخوازێــت‪ ،‬کاتێکیــش‬ ‫‪ald-barthelme‬‬ ‫سینسیا لێى دەپرسێت چ خۆزگەیەکى‬ ‫خواستووە‪ ،‬جۆناسان وەاڵم دەداتەوە‪،‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫‪6‬‬

‫تاراوگە خوڵقێنەری ئەدەبیاتی کوردی‬

‫««‬

‫محەمەد ئۆزۆن وەک نموونە‬ ‫ئا‪ :‬حەسەن جەمال‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬وریا غەفووری‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫«من نووسەری تاراوگەم!»‬ ‫یانی چی نووسەی تاراوگە؟ ئەو ڕستەی لە‬ ‫نووسینەکەی دوێنێدا نووسیم‪ ،‬دیسان دێتەوە‬ ‫یادم و لە ناوەوە ئازارم دەدات‪« :‬باســکردن‬ ‫لە تاراوگە هەمیشە زەحمەتە؛ چونکە قسەکە‬ ‫لە قوڕگتدا قەتیس دەبێت‪»...‬‬ ‫تاراوگە لە الیەک بە واتای فرەکولتوورییە‪،‬‬ ‫لــە الیــەک بــە واتــای ژیانــی ناچــاری لە‬ ‫شــوێنێکی فرەزمان و فرەکولتــوور‪ .‬کاتێک‬ ‫دەڵێــی کــوردی هەبــوو‪ ،‬تورکــی هەبــوو‪،‬‬ ‫سویدی هەبوو‪ ،‬واتا مرۆڤ دەست دەکات بە‬ ‫پارچەکردنی کەسایەتیی خۆی‪ ،‬واتا هەستی‬ ‫دابەشبوون‪»...‬‬ ‫لێکدانەوەی محەمەد ئۆزۆن ئەمەیە‪:‬‬ ‫«بــەاڵم لــە بیــر مەکــە دەکرێــت ئــەم‬ ‫فرەکولتوورییە بکەیتە سەرچاوەی هێز‪»...‬‬ ‫ئەوەی دەرحەق بە پامۆک کرا‬ ‫محەمەد ئۆزۆن ئەوەی دەرحەق بە ئۆرهان‬ ‫پامــۆک بە هۆی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێڵەوە‬ ‫کرا‪ ،‬شــەرمەزار دەکات‪ .‬ئەمانە بە بەرهەمی‬ ‫کولتــووری کودەتــا دادەنێــت و دەڵێــت‪:‬‬ ‫«بۆچی دەبێت ڕۆشــنبیرێک بە ئاراســتەی‬ ‫ئایدۆلۆژیایەکی فەرمی ڕەفتار بکات؟»‬ ‫دیسان بەم شێوە بەردەوام دەبێت‪:‬‬ ‫«جگــە لە چین‪ ،‬لە هیــچ واڵتێک ئەوەی‬ ‫بەرانبــەر بــە پامۆک کــرا‪ ،‬نەکــراوە‪ .‬ژۆزێ‬ ‫ســاراماگۆ لە پۆرتۆگال لە دژی سیســتەم و‬ ‫نووســەرێکی کۆمۆنیست بوو‪ ،‬بۆیەش ژیانی‬ ‫لە ســپانیا بردە ســەر‪ .‬بەاڵم کاتێک نۆبێڵی‬ ‫وەرگرت لە پۆرتۆگالیش ڕێزی لێ گیرا‪ .‬هەموو‬ ‫کەس‪ ،‬بگرە سەرۆککۆماریش پیرۆزباییان لێ‬ ‫کرد‪ .‬ئیمدە کەرتێزی جوولەکەی هەنگاریا‪ ،‬لە‬ ‫بەرلین ژیا‪ ،‬ڕەخنەی لە سیستەمی واڵتەکەی‬ ‫گــرت‪ ،‬بــەاڵم کاتێــک نۆبێڵــی ئەدەبیاتــی‬ ‫وەرگرت‪ ،‬کاریگەریی لەسەر هەنگاریاش دانا‪.‬‬ ‫هاڕۆڵد پینتەر و گوینتەر گراســیش کەسانی‬

‫ڕادیــکاڵ بوون کە ڕەخنەیان لە سیســتەم و‬ ‫مێــژووی واڵتەکانیان واتە ئەڵمانیا و بریتانیا‬ ‫دەگــرت‪ .‬نۆبێڵیشــیان وەرگــرت بــەاڵم لــە‬ ‫واڵتەکــەی خۆیانــدا ڕووبــەڕووی ڕەفتارێکی‬ ‫نامەدەنــی لە چەشــنی ئــەوەی ڕووبەڕووی‬ ‫پامــۆک بوویەوە‪ ،‬نەهاتن‪ .‬ئــەوەی دەرحەق‬ ‫بــە پامۆک کــرا تەنیا لە چیــن دەرحەق بە‬ ‫گائۆ زییانگ کرا‪ .‬زییانگ‪ ،‬نووســەری چیای‬ ‫ڕۆحــەکان‪ ،‬وەک دەزانــن لە کاتی کولتووری‬ ‫شۆڕشی مائۆ لە چین‪ ،‬کتێبەکانی دەستیان‬ ‫بەســەردا گیرا‪ .‬ناچار بوو ڕوو لە فەڕەنســا‬ ‫بــکات‪ .‬کاتێــک نوبێڵــی وەرگــرت پارتــی‬ ‫کۆمۆنیستی چین گائۆ زییانگی وەک خائینی‬ ‫واڵت‪ ،‬ناساند‪».‬‬ ‫هەروەها گوتی‪:‬‬ ‫«مەخابن ڕەفتارێکی شارستانی بەرامبەر‬ ‫بە پامۆک نەکرا‪ ،‬بە هۆی ئەو نەتەوەگەرایییەی‬ ‫بەردەوام لە بەر تەقینەوەیە‪».‬‬ ‫شــێرپەنجە ئــازاری دەدات و لــە هاوینی‬ ‫هێنا‪:‬‬ ‫بەم شێوەش کۆتایی پێ‬ ‫ساڵی ڕابردووەوە بە مەبەستی شیفاوەرگرتن‬ ‫شــێتە‬ ‫کراســێکی‬ ‫«ئایدۆلۆژیای فەرمی‪،‬‬ ‫هاتووەتەوە بۆ دیاربەکر و بۆتە کۆتری ئاشتی‪.‬‬ ‫کــە لە بــەر تورکیا کراوە‪ .‬ئەگەر بەڕاســتی دیاربەکر گوێی لــە بانگەوازی ئەو گرتووە و‬ ‫تورکیا بخوازێت مودێرن بێت دەبێ خۆی لەم ئەویــش بووەتــە خاڵێکــی وەرچەرخــان بۆ‬ ‫بەردینەییە ڕزگار بکات‪».‬‬ ‫ئاشتی لە ناوچەکەدا‪ .‬ئەو کەسانەی تا ڕۆژی‬ ‫محەمەد‬ ‫بەیانیــی‬ ‫لە ســێهەم نووســینی‬ ‫ئەمڕۆ پێکەوە لە شوێنێک کۆ نەبوونەتەوە و‬ ‫ئۆزۆنــدا کێشــەی کــورد‪ ،‬ئاگربەســت‪ ،‬ئەو ڕۆشنبیرانەی کە سیاسەتە جیاوازەکانی‬ ‫ســەرۆکوەزیر ئەردۆغــان محەمــەد ئاغــار و کورد لە یەکدی جیای کردوونەتەوە‪ ،‬پێکەوە‬ ‫بەدواداچوونەکانی دیاربەکر جێ دەگرێت‪.‬‬ ‫کۆ بوونەتەوە و ئاشتی کردوونەتەوە‪.‬‬ ‫لە‬ ‫دەتوانن‬ ‫ئەگەر دەوڵەت میهرەبان بێت‪،‬‬ ‫دەڵێــت‪« :‬ســااڵنی پێشــوو منیــش زۆر‬ ‫شاخ دابەزن‬ ‫ڕادیکاڵ بووم لە سیاســەتدا‪ ،‬چونکە پانتایی‬ ‫نووســەرانی‬ ‫لــە‬ ‫یەکێــک‬ ‫وەک‬ ‫ئــۆزۆن‬ ‫تورکیا مرۆڤی توندوتیژ بار دەهێنا‪»...‬‬ ‫دەڵێــت‪:‬‬ ‫کــوردی‬ ‫مۆدێرنــی‬ ‫ئەدەبیاتــی‬ ‫بەڵێ وایە‪.‬‬ ‫«ئاگربەســتم ال گرنگــە» و هەروەهــا‪:‬‬ ‫ئەمە بە نیســبەت زۆربەمانەوە هەر وایە‪.‬‬ ‫«خەڵکانی ناوچەکەش توندوتیژییان ناوێت‪ .‬تێپەڕبوونــی زەمــەن تیژایییــەکان تەخت و‬ ‫دەوڵــەت کەمێــک میهرەبان بێت‪ ،‬زۆر شــت ساف دەکات‪ ،‬مرۆڤ نەرمونیان دەکات‪ .‬کێ‬ ‫دەگۆڕدرێت‪ ،‬پارتی کرێکارانی کوردستانیش چووزانێ‪ ،‬لەوانەشە کاریگەریی گونجاوبوونی‬ ‫لە شاخ دادەبەزێت‪.‬‬ ‫ئازارەکان بێت‪ .‬بــەاڵم ئەمە بەو واتایە نییە‬ ‫محەمــەد ئــۆزۆن وەک گەورەتریــن کــە واز لە دیمۆکراســییەت‪ ،‬ئاشــتی‪ ،‬مافی‬ ‫کەســایەتیی ئەدەبیاتــی مۆدێرنــی کــوردی مرۆڤ‪ ،‬یەکسانی و ئازادی بهێنێت‪.‬‬ ‫لە دونیادا‪ ،‬ئینســانێکی ئاشــتیخوازە کە لە‬ ‫نا‪ ،‬واز ناهێنێت‪.‬‬ ‫نێــوان خۆی و شــەڕ و پێکدادانی چەکداریدا‬ ‫کاتێک گوێ ڕادێرم بۆ محەمەد ئۆزۆن کە‬ ‫مەودایەکی داناوە‪.‬‬ ‫دانەبەدانە وشــەکان لــە زاری دێنە دەر و بە‬

‫«بەڵــێ بەڕێــزم ئارامــە‪ ،‬ئیشــەڵاڵ تێک‬ ‫ناچێت‪ ،‬خەڵک ئارامییان دەوێت‪».‬‬ ‫خەڵک ئارامییان دەوێت!‬ ‫ئەمە زۆر بە دڵنیایییەوە دەردەبڕێت‪.‬‬ ‫کاتێــک گــوێ لــە محەمــەد ئــۆزۆن‬ ‫دەگــرم‪ ،‬جارێکــی دی بیر دەکەمــەوە‪ .‬ئەو‬ ‫ئێشوئازارانەی کێشراوە دەکرێت ببێتە نرخی‬ ‫بەدەســتهێنانی جوانی‪ .‬مــرۆڤ لە ژیانیدا و‬ ‫لــە ژیانی کۆمەاڵیەتییشــدا وەهایە‪ .‬وا دیارە‬ ‫تاوەکوو ئەو نرخە نەدەیت ئاشــتی مسۆگەر‬ ‫نابێت‪ ،‬دیمۆکراسی و حقووقیش‪.‬‬

‫نەرمی قســە دەکات‪ ،‬لە الیەکیشەوە دیسان‬ ‫بیر دەکەمەوە‪:‬‬ ‫«ئازار گونجاو دەبێت‪».‬‬ ‫پارتــی کرێکارانــی کوردســتانیش‬ ‫دەگۆڕدرێت!‬ ‫گەیشتن بە ئاشتی‪ ،‬بەاڵم چۆن؟‬ ‫محەمەد ئۆزۆن بەم شێوە وەاڵم دەداتەوە‪:‬‬ ‫«پارتی کرێکارانی کوردســتان دەســتی‬ ‫بــە گۆڕانکاری کــردووە‪ ،‬وەک ڕابردوو نییە‪.‬‬ ‫کە دەچێتە ناو ئەو باســە کە پرســی کورد‬ ‫بە شــەڕی چەکداری چارەسەر نابێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫تێدەگەیــت‪ .‬دەوڵەتیــش بــە بەکارهێنانــی‬ ‫توندوتیژی ناتوانێت ئەم پرســە لەناو ببات‪،‬‬ ‫ئەگــەر لەناو چووبا‪ ،‬لەم ‪ ٨٠‬ســاڵەدا لە ناو‬ ‫دەچوو‪».‬‬ ‫باسی ئاگربەست دەکات‪:‬‬ ‫«تورکیــا لــە خاڵێکــی وەرچەرخاندایە‪،‬‬ ‫ئاگربەســت بــە گرنــگ دەزانــم‪ .‬خەڵکــی‬ ‫ناوچەکەش بە دڵنیاییەوە شەڕیان ناوێت‪...‬‬ ‫ناچارین ناوچەکە لە شەڕ دوور بخەینەوە‪ .‬با‬ ‫یەک دوو هەنــگاو هەڵبگیرێت‪ ،‬حەز دەکەی‬ ‫نــاوی بنێ لێبــوردن‪ ،‬حەز دەکــەی ناوێکی‬ ‫دیکــە‪ ،‬هەندێک شــت بکرێت لە شــاخەکان‬ ‫دێنــە خوارەوە‪ ،‬چەکیــش دادەنێن‪ .‬دەوڵەت‬

‫سەیری ئەورووپا بکەن‬ ‫بۆ گەیشــتن بە خۆشــگوزەرانی و ئاشتی‬ ‫لــە ســەدەکانی ڕابردوودا چیها شــەڕ‪ ،‬چیها‬ ‫داڕووخان‪ ،‬چیها جەرگسووتانی باوکودایکان‬ ‫لــە ئەورووپــا ڕووی داوە‪ .‬خوێن وەک جۆگە‬ ‫هەندێک میهرەبان و ڕاکێشــەر بێت زۆر شت کەوتــە ڕێ‪ ،‬پاش دانی ئــەو هەموو بەهایە‪،‬‬ ‫دەگۆڕدرێت‪ ،‬من ئەمە دەبینم‪ ،‬هەســتی پێ دوای تێپەڕاندنــی ئــەو هەمــو ئێشــوئازارە‬ ‫پڕمەترســییە‪ ،‬گەورەتریــن پڕۆژەی ئاشــتی‬ ‫دەکەم‪».‬‬ ‫وەک نموونــەی یەکیەتیی ئەورووپا توانی لە‬ ‫دەبێ چی بکرێت؟‬ ‫گۆڕەپانی مێژوودا سەر هەڵبدات‪.‬‬ ‫وەاڵمی کورتی محەمەد ئۆزۆن‪:‬‬ ‫«هەڵگرتنــی بەربەســتەکانی بــەردەم‬ ‫مەخابن مێژوو بە خوێن نووسراوە‬ ‫زمان و کولتــووری کوردی‪ ...‬ڕەخســاندنی‬ ‫بەالم ئێشوئازارەکانیش گونجاو دەبن‪.‬‬ ‫دەرفەتی خۆدەربڕینی کورد بە شــێوەیەکی‬ ‫مرۆڤەکانیش‪ ،‬کۆمەڵگاکانیش‪...‬‬ ‫بێ ئاستەنگ‪ ...‬ساڕێژکردنی ئازارەکانی کۆچ‬ ‫ئیتر بەم شــێوە بوو کە ڕێگەی ئاشــتی‪،‬‬ ‫و بێکاری‪ ...‬ڕەخساندنی دەرفەتی بەشداریی‬ ‫ئازادانەی کورد لە سیاسەتی دیمۆکراتیک و دیمۆکراسی و خۆشــگوزەرانی کرایەوە‪ .‬بەم‬ ‫مەدەنیدا‪ ...‬سەیر کەن بە بەربەستی ‪ %١٠‬شێوە زەمەنێک دەگات بۆ ژیانکردن پێویست‬ ‫نابێت‪ .‬دوو ملیۆن دەنگ بە خۆڕایی دەڕوات‪ .‬بە ئازار نابێت‪.‬‬ ‫دانی بەهای گەورە!‬ ‫کــوردەکان دەڵێــن ئێمــە دەرکراویــن و لە‬ ‫بێگومــان محەمەد ئۆزۆن لەو کەســانەیە‬ ‫پاڕلەماندا کەس نوێنەرایەتیمان ناکات‪ ،‬لەم‬ ‫بابەتەدا تا دواڕادە حەقیانە‪ .‬پێویســتە ئەم کــە لــە ژیانی خۆیەوە ئەم شــتە بە باشــی‬ ‫دەزانێت و تێدەگات‪ .‬تووشی شێرپەنجە هات‬ ‫دەرکراوییە کۆتایی پێ بێت‪».‬‬ ‫و ئازارەکــەی لــە گەدەی دا‪ ،‬بەاڵم قســە و‬ ‫کورتەی گوتەکانی ئۆزۆن‪:‬‬ ‫محەمەد ئۆزۆن چیــدی ناخوازێت دەنگی گوتەی محەمەد ئۆزۆن نرخێکی وەهای پەیدا‬ ‫کرد کە لەم واڵتەدا نرخی ئاشــتی و برایەتی‬ ‫چەک ببیستێت!‬ ‫هــەروا کە لــە دیاربەکــر دەگەڕێــم‪ ،‬لەو زۆر باشتر هاتە فامکردن‪.‬‬ ‫یەکشەممەیەکی خۆش برای خۆشەویستم‬ ‫هاوواڵتییــەی لە شــەقام تووشــی هاتووم‪،‬‬ ‫بۆ تۆ و بۆ زۆزانیش‪.‬‬ ‫دەپرسم!‬ ‫«بارودۆخ چۆنە؟ ئارامە؟»‬

‫یەشار کەمالی ئەرمەنییەکان‬ ‫بەکر شوانی‬ ‫لــە بابەتێکــی تردا ئاماژەم کــردووە بۆ‬ ‫ڕەنگــداوەی تراژیدیــای ئەرمەنییــەکان و‬ ‫جینۆسایدی سەد ساڵ لەمەوبەری نەتەوەی‬ ‫ئەرمــەن لــە ڕۆمانەکانی یەشــار کەمالدا‪.‬‬ ‫ئــەم کورتــە وتارەیــش ئاوڕدانەوەیەکە لە‬ ‫هەواڵی کۆچی دوایی نووسەر لە میدیاکانی‬ ‫ئەرمەنیــدا‪ .‬کۆچی یەشــار کەمــال لە ‪٢٨‬‬ ‫شوباتی ‪٢٠١٥‬دا‪ ،‬بەشــێوەیەکی بەرفراوان‬ ‫پێگــەی ئــەوی لــە ئەدەبیاتــی تورکی و‬ ‫جیهانــدا هێنایەوە بەربــاس‪ .‬بەتایبەتی لە‬ ‫میدیای ئەرمەنســتان و جیهانی ئەرمەنیدا‬ ‫ڕووبەرێکــی بەرفراوان بۆ ئەو نووســەرەی‬ ‫خەمخــۆری دۆزی ئەرمەنــی تەرخــان کرا‪.‬‬ ‫ڕۆژنامــەی «ئاگۆس» کە لە ئیســتانبوڵ‬ ‫بــە هــەردوو زمانــی ئەرمەنــی و تورکــی‬ ‫دەردەچێــت‪ ،‬لە چوارچێــوەی ڕووماڵێکی‬ ‫بەرفراواندا بۆ مەرگی نووسەر‪ ،‬دەنووسێت‬ ‫یەشــار کەمال تەنیا لە ڕێــی ئەدەبیاتەوە‬ ‫نــا‪ ،‬لــە بــواری گەشــکردنی ئومێــدی‬ ‫ئاســاییبوونەوەی پەیوەندییەکانــی نێوان‬ ‫ئەرمەنســتان و تورکیایشــدا کاریگــەری‬ ‫هەبــووە و دوای مردنیشــی‪ ،‬هەر هەیەتی‪.‬‬ ‫بەهەمان شــێوە میدیاکانی ئەرمەنستان و‬ ‫میدیای ئەرمەنی لە دیاسپۆرا (هەندەران)‪،‬‬ ‫لــە هەواڵ و ڕاپۆرتەکانی تایبەت بە مردنی‬ ‫یەشار کەمالدا‪ ،‬بەگشتی ئاماژەیان بۆ دوو‬ ‫خاڵ کــردووە؛ تراژیدیــای ئەرمەنییەکانی‬ ‫لــە ئەدەبیاتی نووســەردا و ڕۆڵــی ئەو لە‬ ‫هەوڵەکانــی ئاســاییکردنەوەی پەیوەندییە‬

‫گرژەکانی نێوان یەریڤان و ئەنقەرەدا‪.‬‬

‫بیــرم‪ .‬ئــەم دوو نووســەرە هەردووکیــان‬ ‫لەســەر ژیانــی الدێیان نووســیوە و ژیانی‬ ‫مرۆڤی گوندنشــینیان خستووەتە ڕوو‪ .‬لەو‬ ‫چارەنووســە بڕوانــن؛ هەردووکیان باســی‬ ‫هەمان سەرزەمین دەکەن‪ .‬یەکێکیان ساڵی‬ ‫‪ ١٩١٥‬کوژراوە و لەگەڵ ئەویشدا نەتەوەیەك‬ ‫‹ئەرمەنــی› بەتــەواوی لەناوبــراوە‪ .‬ئەوی‬ ‫تریشــیان دەربــارەی ئــەو بۆشــایییەی‬ ‫نووسیوە کە دوای لەناوبردنی ئەو نەتەوەیە‬ ‫هاتووەتــە ئاراوە و باســی کاریگەریی ئەو‬ ‫لەناوبراوانــە بەســەر لەناونەبراوەکانــەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪».‬‬

‫نووســین دەربــارەی بۆشــاییی دوای‬ ‫لەناوبردنی نەتەوەیەک‬ ‫شــاعیری ئەرمەنــی گارۆ ئەرمەنیانــی‬ ‫دانیشــتووی واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‬ ‫لە وتارێکدا کە لە ڕۆژنامەی (‪Horizon‬‬ ‫‪)Weekly‬دا باڵوی کردووەتەوە‪ ،‬یەشــار‬ ‫کەمــال بــە ڕچەشــکێنی گواســتنەوەی‬ ‫کێشەی ئەرمەنی بۆ ناو ئەدەبیاتی تورکی‬ ‫دادەنێــت و لــەو بارەیــەوە دەنووســێت‪:‬‬ ‫«قارەمانەکانــی نــاو ڕۆمانەکانی یەشــار‬ ‫کەمال میراتگری ئەو خاکانەن کە سێبەری‬ ‫ڕەشــی جینۆســایدی ئەرمەنییان بەسەردا‬ ‫«من هاوشاریی نارەگاتسیم»‬ ‫ڕۆیشــتووە‪ .‬ڕۆمانەکانی نووســەر باس لە‬ ‫خەاڵتــی «کریکۆر نارەگاتســی» کە بە‬ ‫بــاری دەروونیــی ئەو مرۆڤانــە دەکەن کە گرنگترین و بااڵترین خەاڵتی ئەرمەنســتان‬ ‫ســەرباری تێپەڕبوونی دەیان ســاڵ هێشتا دادەنرێت‪ ،‬ســاڵی ‪ ٢٠١٣‬بە یەشــار کەمال‬ ‫لە نەفرەتی ئەو سێبەرە ڕزگاریان نەبووە‪ .‬بەخشــرا و ئەوەیش هــۆکار بوو بۆ ئەوەی‬ ‫نووســین لەســەر ئەو بابەتە لە سەردەمی میدیای ئەرمەنی لەو ساڵەدا بایەخێکی زۆر‬ ‫یەشــار کەمالدا کارێکــی زۆر دژوار بوو‪ .‬لە بە نووســەر و بەرهەمەکانی بدات‪ .‬یەشــار‬ ‫ســایەی ئەو و کەسانی وەك ئەودا کێشەی کەمال لە رێڕەوسمی بەخشینی خەاڵتەکەدا‬ ‫ئەرمەنی چووە ئەدەبیاتی تورکییەوە‪».‬‬ ‫گوتی‪« :‬وەك کەسێکی خەڵکی وان شانازی‬ ‫ئەرمەنیان ئاماژە بــۆ تایبەتمەندییەکی دەکەم هاوشــاریی کریکۆر نارەگاتســیم‪».‬‬ ‫تری یەشــار کەمال دەکات کە الی خۆیەوە ئەگەرچــی پەیوەندیی دیپلۆماســیی نێوان‬ ‫زۆر بــە گرنگی دەزانێت بۆ دنیای ئەرمەنی یەریڤــان و ئەنقــەرە لــە ئاســتی ســفردا‬ ‫و لەو ڕووەوە دەنووســێت‪« :‬یەشار کەمال بوو‪ ،‬شــاندێك لە ئەرمەنستانەوە گەیشتە‬ ‫ڕوویەکی تری مانەوە لە ژیاندای خستە ڕوو‪ .‬ئیســتانبوڵ و لەوێ خەاڵتەکەی بە یەشار‬ ‫ئەویش بابەتی ئەرمەنی نا‪ ،‬بەڵكو چیرۆکی کەمال بەخشــی و بەوجۆرە ئەم نووسەرە‬ ‫مانەوەی تورکەکان لە ژیاندا و درێژەپێدانی کوردە تورکینووسەی ئێمە بوو بە بەشێك‬ ‫ژیانی ئەوان لەســەر ئــەو خاکانەیە‪ .‬ئەمە لە کۆهزری دنیــای ئەرمەنی‪ .‬بەڕێوەبەری‬ ‫الی ئەرمەنییــەکان بابەتێکی زۆر داخراوە‪ .‬کولتووری هاوچەرخ لە وەزارەتی کولتووری‬ ‫بەرهــەم و نووســینەکانی یەشــار کەمال‪ ،‬ئەرمەنســتان ســەیرانوهی کەغامیــان لــە‬ ‫‹هۆڤهانێــس تیلگادینســتی› دەخەنــەوە هەمــان ڕێوڕەســمدا هــۆکاری بەخشــینی‬

‫خەاڵتــی کریکــۆر نارەگاتســی بە یەشــار‬ ‫کەمــال بەمجــۆرە بەیــان کــرد‪« :‬لە پای‬ ‫ئەو ڕێــزە گەورەیەی بەرامبــەر بە میراتی‬ ‫کولتــووری ئەرمەنــی نواندوویەتــی‪ ،‬ئــەو‬ ‫بایەخەی لە نزیکەوە بە کولتووری ئەرمەنی‬ ‫داوە‪ ،‬ئــەو بوێرییە سیاســییەی پێشــانی‬ ‫بابەتی مێژووی ئەرمەنی داوە‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫یەکســان و مرۆیــی نووســەر بەرامبەر بە‬ ‫گەالنی جیاواز و هەروەها لە پای بەرهەمە‬ ‫ئەدەبییەکانی‪»....‬‬ ‫کریکۆر نارەگاتسی کە ناوی لە بەرزترین‬ ‫خەاڵتی ئەرمەنستان نراوە و یەشار کەمال‬ ‫وەك هاوشاریی خۆی ئاماژەی بۆ کردووە‪،‬‬ ‫قەشــە و ســۆفی و نووســەرێکی ئەرمەنی‬ ‫بــووە لــە نێــوان ‪١٠٠٣-٩٥١‬ی زایینیدا لە‬ ‫شــاری وان و کەنــاری گۆلــی وان ژیــاوە‪.‬‬ ‫نارەگاتسی شارەزای کولتوور و ئەدەبیاتی‬ ‫ئەرمەنــی و یۆنانــی و عەرەبــی بــووە و‬ ‫کۆمەڵێــك کتێبــی لــە بوارەکانــی ئاین و‬ ‫ئەدەبیاتدا نووســیوە و بــاوەڕی وابووە کە‬ ‫پێویســتە ئامانجــی مــرۆڤ توانــەوە بێت‬ ‫لــە خوادا‪ .‬نارەگاتســی خــاوەن پایەیەکی‬ ‫زۆر بــەرزە لە کولتــووری ئاینی و ئەدەبی‬ ‫و کۆهــزری ئەرمەنییەکانــدا و بەخشــینی‬ ‫خەاڵتــی ئەو بەهــەر کەســایەتییەك‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسایەتییە الی نەتەوەی ئەرمەنی بەڕێزو‬ ‫خۆشەویست دەکات‪.‬‬ ‫لەگەڵ سارۆیاندا بە کوردی دوابوون‬ ‫یەشــار کەمال باشــترین و سەرەکیترین‬ ‫ناونیشــان بــوو بــۆ ئــەو ئەرمانییانــەی‬ ‫ئەرمەنســتان و دیاســپۆرا کە دەیانویست‬ ‫ڕایەڵەیــەك لەگــەڵ تورکیــادا دابنێــن و‬

‫ســەردانی زێدی باوباپیران بکەن‪ .‬وەك لە‬ ‫ڕۆژنامەی «ئاگۆس»دا هاتووە‪ ،‬نووسەری‬ ‫ئەرمەنی سیرانوش گالشۆیان لە وتارێکدا بە‬ ‫ناونیشانی «دیدار لەگەڵ یەشار کەمال»دا‬ ‫کە لە گۆڤاری «گراگان تەرت»ی یەکێتیی‬ ‫نووسەرانی ئەرمەنســتاندا باڵو کراوەتەوە‪،‬‬ ‫بەمجــۆرە باســی یەشــار کەمــال دەکات‪:‬‬ ‫«ســااڵنێکی درێــژە لە ئەدەبیاتی یەشــار‬ ‫کەمالــدا کار دەکەم‪ .‬ســاڵی ‪ ٢٠٠٦‬کاتێك‬ ‫سەردانی ئیستانبوڵم کرد‪ ،‬بینینی نووسەر‬ ‫لــە خەیاڵمــدا نەبوو‪ .‬بــەاڵم ئــەو کاتێك‬ ‫بیســتبووی من لە ئەرمەنستانەوە هاتووم‪،‬‬ ‫بە خۆشــحاڵییەوە ئامادەیی دەربڕیبوو بۆ‬ ‫بینینــم‪ ».‬لــەو دیمانەیەدا یەشــار کەمال‬ ‫باســی ئەوەی بــۆ گالۆشــیان گێراوەتەوە‬ ‫چــۆن ســاڵی ‪ ١٩٦٤‬لەگــەڵ نووســەری‬ ‫ئەمریکایــی بەرەگــەز ئەرمەنــی ولیــام‬ ‫سارۆیاندا (‪ )١٩٨١-١٩٠٨‬لە ئیستانبوڵەوە‬ ‫بەرەو بتلیس بەڕێ کەوتوون بەمەبەســتی‬ ‫ئەوەی سارۆیانی لە ئەمریکا لە دایکبوو لە‬ ‫بتلیس زێدی دایك و باوکی بەسەر بکاتەوە‬ ‫کە پێش لە دایکی بوونی ئەم لەو شــارەی‬ ‫کوردستانەوە بۆ ئەمریکا کۆچیان کردبوو‪.‬‬ ‫گالشۆیان دەنووسێت یەشار کەمال ناوبەناو‬ ‫بە کوردی لەگەڵ سارۆیاندا قسەی کردووە‪.‬‬ ‫ســارۆیان ئەگەرچــی لە ئەمریــکا لە دایك‬ ‫بووە و لەوێ گەورە بووە‪ ،‬هەمیشــە گوێی‬ ‫لێ بووە نەنکی بە کوردی قسەی کردووە و‬ ‫ئەمیش لەوەوە فێری ئەوەندە کوردی بووە‬ ‫کە بتوانێت لەگەڵ دەوروبەردا پێی بدوێت‪.‬‬ ‫لــە ســۆنگەی خۆشەویســتییانەوە بــۆ‬ ‫یەشار کەمال ئەدەبی تورکی دەخوێننەوە‬

‫وەرگێڕانــی ڕۆمانــی «حەمــەدۆك»ی‬ ‫یەشــار کەمــال بــۆ زمانــی ئەرمەنــی و‬ ‫چاپکردنی لە یەریڤان لە ســاڵی ‪١٩٧٥‬دا‪،‬‬ ‫لەالیــەن خوێنەرانــی ئەرمەنییــەوە‬ ‫پێشــوازییەکی بــێ وێنــەی لێ کــرا‪ .‬ئەو‬ ‫ڕۆمانە لەالیــەن ڕۆژنامەنووس‪ ،‬نووســەر‪،‬‬ ‫شــاعیر‪ ،‬توێــژەر و تورکناســی ئەرمەنــی‬ ‫هاچیــك ئەمیریــان‪-‬ەوە بــۆ ســەر زمانی‬ ‫ئەرمەنــی وەرگێــڕدرا‪ .‬هاچیك لە ‪ ١٩٣١‬تا‬ ‫‪ ١٩٦٢‬لە میدیای ئەرمەنیدا لە ئیســتانبوڵ‬ ‫کاری کــرد‪ .‬ســاڵی ‪ ١٩٦٣‬کۆچــی کرد بۆ‬ ‫ئەرمەنســتان و دواتر لە لۆس ئانجلۆســی‬ ‫ئەمریکا گیرســایەوە و ساڵی ‪ ١٩٩٨‬لەوێ‬ ‫مرد‪ .‬ئەمیریان ‪ ٢٠‬هەزار دانەی لە ڕۆمانەکە‬ ‫چــاپ کــرد و لــە مــاوەی دوو هەفتەدا لە‬ ‫بازاڕدا فرۆشــرا‪ .‬ئەو ساڵە و سااڵنی دواتر‬ ‫ناوەڕۆکی ڕۆمانی «حەمەدۆك» لە ناوەندە‬ ‫ئەدەبــی و ڕەخنەیییەکان چووە دەرەوە و‬ ‫بوو بە باسێکی کۆمەاڵیەتی لە سەرانسەری‬ ‫ئەرمەنســتاندا‪ .‬ڕۆژنامــەی «ئاگــۆس»‬ ‫دەنووسێت؛ گوندنشینانی ئەرمەنستان دوای‬ ‫بەســەربردنی ڕۆژێکی پڕ لــە کار‪ ،‬ئێواران‬ ‫بەدیار مێــزی خواردنەوەوە ســەبارەت بە‬ ‫باری دەروونی و کەسایەتیی قارەمانەکانی‬ ‫ڕۆمانــی «حەمەدۆك» قســەیان دەکرد و‬ ‫بیــر و ڕایان دەگۆڕییــەوە‪ .‬بەپێی هەواڵی‬ ‫هەمــان ڕۆژنامە‪ ،‬خوێنەرانــی ئەرمەنی لە‬ ‫ئەرمەنســتان و دیاســپۆرا لە ســەردەمەدا‬ ‫لە ســۆنگەی خۆشەویستییانەوە بۆ یەشار‬ ‫کەمــال و ڕۆمانەکانــی‪ ،‬لــەم ســەردەمەدا‬ ‫بەرهەمی نووسەرانی تورکی وەك ئەحمەد‬ ‫حەمــدی تانپنار‪ ،‬ئۆرهــان پاموك‪ ،‬ئەلیف‬ ‫شەفەق و هتد‪ ...‬دەخوێننەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫‪7‬‬

‫پارالێڵی ویژدان‪ ،‬ئەدەب و ئینسان‬

‫««‬

‫سەبارەت بە گوینتەر گراس‬ ‫چیــدی هەڵگری نهێنییەکــی وەها نەبێت‬ ‫و خــودی خــۆی‪ ،‬وەک خــودی ئەڵمانیا‬ ‫بەرامبەر خۆی بکاتەوە‪ .‬دانپیانانی گراس‬ ‫بە مێــژووی خۆی لــە نێــو نازییەکاندا‪،‬‬ ‫چیرۆکــی ئەڵمانیایــە بــە بچوککراوەیی‪،‬‬ ‫چیرۆکــی نەســلێکە کــە لەگــەڵ‬ ‫ڕەگەزپەرستی و ناشــرینیی هۆلۆکۆست‬ ‫و دۆڕاندنــدا گــوزەرا‪ ،‬دانپیانانی گراس‪،‬‬ ‫ڕێنومــای ئــەو نەوەیەیــە کــە دەبــێ لە‬ ‫ســاتێکی مێژوویــی تاکەکانیــدا‪ ،‬بــە‬ ‫دەنگی بەرز دانپیانانەکانیان بســەلمێنن‪.‬‬ ‫ئاشتبوونەوەی گراس لەگەڵ ڕابووردووی‬ ‫خــۆی‪ ،‬ئاشــتبوونەوەی ئەڵمانیای پاش‬ ‫شــەڕە لەگــەڵ ئەڵمانیــای پێش شــەڕ‪.‬‬ ‫لــە کاتــی وەرگرتنــی خەاڵتــی نۆبێــڵ‬ ‫لــە ئەدەبیاتــدا گــراس بــە شــێوەیەکی‬ ‫ناڕاســتەوخۆ هێمــای بــۆ زامــە قووڵــە‬ ‫گەورەکــەی کــردەوە "ســەرەڕای حوکم‬ ‫و ڕاکان و ڕێنوماییەکانــی ئەدۆرنــۆ‪ ،‬لــە‬ ‫دوای "ئاڤشتڤیتز"ـــەوە شیعر و پەخشان‬ ‫دەتوانێ تەنها لە ڕێی بوون بە بیرەوەری‬ ‫بەردەام بێت و نەهێڵێت ڕابوردوو کۆتایی‬ ‫بێت‪)٨( ".‬‬

‫عەباس بۆسکانی‬ ‫دەڵێن گوینتەر گراس هەموو برینەکانی‬ ‫ڕابــوردووی ئەڵمانیــای کردنــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوانەی خۆی شــاردبوونەوە‪ .‬لە ســاڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬گراس جیهانی تووشــی شۆک کرد‬ ‫کاتێک دانی بەوەدا نا کە لە کاتی جەنگی‬ ‫جیهانیــی دووەمــدا ئەندامــی کەتیبــەی‬ ‫پاراســتن ‪SS Schutzstaffel‬ـــی‬ ‫دروستکراوی نازییەکان بووە‪.‬‬ ‫گــراس ڕۆماننــووس‪ ،‬شــاعیر‪،‬‬ ‫شــانۆنووس‪ ،‬ڕەخنەنووس‪ ،‬پەیکەرتاش‬ ‫و وەرگــری خەاڵتی نۆبێــڵ بۆ ئەدەب لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٩‬بۆ ڕۆمانی "جرج"‪ )١(،‬بۆچی‬ ‫ئەو هەڵوێســتەی وەرگرت؟ هەندێک وای‬ ‫بۆ دەچن کە گراس تاقەنووسەری نەوەی‬ ‫شەڕی جیهانیی دووەمە کە مێژووی خۆی‬ ‫بۆ ماوەیەکی درێژ بە نهێنی هێشتبێتەوە‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا چینی ئینتێلێکچوالی ئەڵمان‪،‬‬ ‫کــە گراس بەشــێک بــوو لێــی‪ ،‬ئەمەکی‬ ‫جیدییــان دەکــرد بــۆ ئــەوەی وا بکەن‪،‬‬ ‫میللەتەکەیــان ڕووبــەڕوی ڕابــووردوی‬ ‫ستەمکاریی خۆی ببێتەوە‪.‬‬ ‫شــوهرەتی گــەورەی گــراس لــە‬ ‫ڕۆمانەکــەی "تەپڵــی تەنەکــە" بــوو کە‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٥٩‬ناوبانگێکــی گــەورەی‬ ‫لــە نێوەنــدە ئەکادیمییەکانــدا دایــەوە‪،‬‬ ‫کــە تێیــدا کێشــەکانی مناڵبــوون لــە‬ ‫دەورانی شــەڕ و ڕەگەزپەرستی و گرفتی‬ ‫سێکســوالیدا و بوێریەکــی فەنتازیی لەو‬ ‫ڕۆمانەیدا هەبــوو‪ ،‬هەندێک ڕەخنەنووس‬ ‫وەک یەکەمین ڕۆمانی ڕیالیزمی جادوویی‬ ‫‪ Magic Realism‬نێوزەندیان کرد‪.‬‬ ‫خەیــاڵ و فەنتازیــای گراس‪ ،‬کە لەســەر‬ ‫خوان سەری ئەسپی لەگەڵ ماری برسیدا‬ ‫پیشــکەش کرد‪ ،‬کــە تاوانبارێکــی لەژێر‬ ‫چینەکانــی تەنوورەی ژنــە جووتیارێکدا‬ ‫شــاردەوە و ئــەو مناڵــەی کــە توانــای‬ ‫ئــەوەی هەیــە بە شووشــەی پەنجەرە و‬ ‫شووشــەی عەینەک و شووشەی سەعاتە‬ ‫هەڵواســراوەکان بــە زیقــەی دەنگیــی‬ ‫بشــکێنێت‪ .‬ڕەمزیەتــی ســنووربڕین و‬ ‫تێکشــکانی کاراکتــەرە چەســپاوەکانی‬ ‫کۆمەڵــگا و تێکشــکاندنی زەمەنێــک کە‬ ‫تێیدا منداڵ هیچ هەڵبژاردەیەک لە پێشی‬ ‫نەمێنێتەوە قریشکە نەبێت‪ ،‬قریشکەیەک‬ ‫کە شــتەکان بە شــێوەیەکی خۆڕســت و‬ ‫ڕاستەوخۆ و مناڵئاسا تێک دەشکێنێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانــی "جرج" یــان "مێ‌جرج" ‪Die‬‬ ‫‪ Ratten‬باس لە جرجێکی مێ دەکات‬ ‫کــە خوێنەر ســەرقاڵی چەنــد دیالۆگێک‬ ‫دەکات‪ ،‬کــە تێیــدا بــاوەڕ بــە خوێنــەر‬ ‫دەهێنــن کــە جرجــەکان ئــەم زەوییــە‬ ‫هیــاک و وێرانەیان بــۆ دەمێنێتەوە‪ .‬لەو‬ ‫ڕۆمانــەدا خەون جێی واقیــع دەگرێتەوە‬ ‫و بە پێچەوانەیشــەوە‪ ،‬لــە ڕێی چەندەها‬ ‫چیرۆکــی نێــو چیرۆکــەوە واقیعــی‬ ‫ڕووداوەکان لە خوێنەر ون دەکات‪.‬‬ ‫لــە کاتــی وەرگرتنی خەاڵتــی نۆبێڵدا‬ ‫گوینتەر گراس‪ ،‬لە هێمایەکی ڕاستەوخۆدا‬ ‫بۆ ئەڵمانیای نازیزم گوتی‪" :‬من لە واڵتی‬ ‫کتێبسووتاندنەوە هاتووم" (‪ )٢‬باسی لەو‬ ‫هزرە کرد کــە وەک دووبارەبوونەوەیەکی‬ ‫مێژوویی نەستی ئاپۆڕا بەرەو ئەو دیمەنە‬

‫«باوەڕکردن یانی باوەڕهێنان بە درۆکانی خۆمان‪،‬‬ ‫دەتوانم بڵێم من شادومانم کە ئەم وانەیە زۆر زوو فێر‬ ‫بووم‪ - ».‬گوینتەر گراس‬ ‫لە ئەدەبیاتی «گوینتەر گراس»ـدا خەون جێی واقیع‬ ‫دەگرێتەوە و بە پێچەوانەیشەوە‪ ،‬لە ڕێی چەندەها‬ ‫چیرۆکی نێو چیرۆکەوە واقیعی ڕووداوەکان لە خوێنەر ون‬ ‫دەکرێت‬ ‫ڕادەکێشێت کە کتێب تێیدا دەسووتێت‪،‬‬ ‫لیرەوە گرنگی یان مەترسیی کتێب وەک‬ ‫بەرامبەربوونەوە و ئالیەتێکی دەرخستنی‬ ‫نەک تەنها جوانی و پاڵەوانی پۆزەتیڤ‪،‬‬ ‫بەڵکــو بــۆ پیشــاندانی ناشــرینیی و‬ ‫پاڵەوانێک کە مەرج نییە لەو کۆنتێکستە‬ ‫هەڵگەڕاوەیەدا نێگەتیڤ بێت‪.‬‬ ‫پــرۆژەی هونــەری و ئەدەبــی و‬ ‫ڕەخنەیــی مەزنــی گوینتــەر گــراس بە‬ ‫گشــتی تابلۆیەکــی مێژوویــی گرنگــی‬ ‫ڕێکخستنەوەی هارمۆنیای بەردەوامبوونی‬ ‫ژیــان بــوو لــە دوای خەراباتــی جەنگ‪،‬‬ ‫بەهارمۆنیاکردنەوەی تاکی ئەڵمان لەگەڵ‬ ‫پێشــووی ناشرینی خۆی بوو‪ ،‬لە یەکێک‬ ‫لە لێکچــەرە گرنگەکانیدا‪ ،‬گراس بەیانی‬ ‫ئەوە دەکات کە لە تەمەنی حەڤدەساڵیدا‪،‬‬ ‫سەرســەختانە تەواوی ئەو دەلیالنەی کە‬ ‫باســی لە تاوانەکانی نازیزم دەکرد ڕەت‬ ‫دەکردەوە‪ .‬ئەو فۆتۆگرافانەی دەیدین لە‬ ‫تەپۆڵکە چاویلکە و تەپۆڵکە پێاڵو‪ ،‬پرچ‬ ‫و ئێسقان هیچی نەدەبوون بە هۆکارێکی‬ ‫باوەڕهێنــان پێی‪ ،‬وەک خۆی باســی لە‬ ‫بــاوەڕی مەتینــی ئــەو کاتــەی دەکات‪،‬‬ ‫هەســتی کردووە کــە "خەڵکــی ئەڵمان‬ ‫هەرگیز ناتوانن کاری وەها ئەنجام بدەن‪،‬‬ ‫کاری وەهایان نەکردووە‪)٣( ".‬‬ ‫گــراس‪ ،‬لــە ڕێــی ئــەو ئینــکاری‬ ‫باوەڕ‌هێنانــەوە‪ ،‬هیوایەکی نێوجەوانانەی‬

‫هەبــوو بەوەی کە خۆیان بە لێپرســراوی‬ ‫ئــەو توندوتیــژی و جینۆســایدەی دژ بە‬ ‫جــووەکان ئەنجــام درا‪ ،‬نەزانــن‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ئــەو بەرەنگارییــە زۆری نەبــرد‪ ،‬مێــژوو‬ ‫تابلۆی ناشــرینی خۆی لە نێو تەپوتۆزی‬ ‫داڕمانــی تــەواوی واڵتەکەیــدا وێنا کرد‪،‬‬ ‫وەک گــراس دواتــر دانــی پێدانــا "بــۆم‬ ‫دەرکــەوت ئەو ناشــرینییە لە پێشــمان‬ ‫لەناو ناچێت‪ ،‬نەدەتوانرا شــەرمەزاریمان‬ ‫زیاتــر بشــارینەوە‪ ،‬یان بە شــێوەیەکی‬ ‫دی تێــی بگەین" دواتــر دانپیانانی هەرە‬ ‫گــەورەی گراس ئەوە بــوو کە "خەڵکانی‬ ‫زەمەنــی ئەو‪ ،‬ئەوانەی نــەوەی زەمەنیی‬ ‫"ئاڤشــفیتز"ن‪ )٤(،‬لەوانەیــە هەمــوو‬ ‫تاوانــکار نەبن‪ ،‬بەاڵم گشــتیان لەبەرەی‬ ‫تاوانبارانــن"‪ )٥(،‬ئــەم بۆچوونەی گراس‬ ‫لــە ڕێــی کاریگەرییەکــی مەزنــی هزری‬ ‫"ئەدۆرنــۆ"وە بــوو‪ ،‬وەک ئــەو هەســتی‬ ‫وەهــا بــوو کــە هەرچییەک دەنووســێت‬ ‫کاردانەوەیــە بــۆ ژیانێکــی تێکشــکاو‪،‬‬ ‫گوتە بەناوبانگەکەی ئەدۆرنۆ "ئاڤشــڤێتز‬ ‫نیشــانەی درزێکــە‪ ،‬بۆشــاییەکی نێــوان‬ ‫مێــژوو و شارســتانییەت کــە ئەســتەمە‬ ‫پــڕ بکرێتەوە‪ )٦( ".‬بــەاڵم وەک دەڵێن‬ ‫هەقیقــەت بریقــە لــە درزەکان دێنێــت‪،‬‬ ‫کەشفکردنی ئەو درزانەش باجی مێژوویی‬ ‫گــەورەی هەیــە‪ ،‬لــە هــەردوو حاڵەتــی‬ ‫ئەڵمانیا و گراسیشدا وابوو‪.‬‬

‫مەســەلەی تاوانبارکردنــی نــەوەی‬ ‫"بێدەنگی" خۆی بۆ ئەم نووسینە گرنگی‬ ‫هەیــە‪ ،‬چونکــە تەعبیر لــە دوالیزمێکی‬ ‫ســایکۆلۆژی ناو کاراکتەری خودی گراس‬ ‫دەکات‪ .‬لە پرۆســەی خەباتی چەپگەرا و‬ ‫سۆسیالیســتانەی خۆیدا‪ ،‬گوینتەر گراس‬ ‫هەمیشــە وەبیرهێنەرەوەیەکــی جیدیــی‬ ‫بــووە بــۆ پێکهێنانــی ئاگامەندییەکــی‬ ‫وەهــا کە بتوانێــت بڕوانێتــە ڕابوردوو و‬ ‫وێرانکارییەکانــی‪ ،‬بــەڕای ئــەو زۆرینەی‬ ‫نووسەرانی نەوەی زەمەنیی ئەو‪ ،‬گرفتیان‬ ‫لە بەرامبەربوونەوەیدا هەبووە‪ .‬لە هەمان‬ ‫کاتــدا گــراس بــاس لــە چینێکــی تری‬ ‫نووســەر دەکات کە خولیای ســەرەکیان‬ ‫ئەوە بووە بێدەنگ نەبن‪" ،‬ئەوانی منداڵ‪،‬‬ ‫کــە پەنجەکانیــان داخ بووبــوو" دەبوایە‬ ‫ئەو خااڵنــەی بوونەتە گرێی کۆمەاڵیەتی‬ ‫شــی بکەنەوە و " لەو گۆرانییە گوندی و‬ ‫ناڕوونێتی پەنگخواردووەیەیدا دەربهێنن‪".‬‬ ‫(‪)٧‬‬ ‫كاتێــک بــاس لــەم هەڵوێســتە‬ ‫ڕاســتەخۆیانەی گــراس دەکەیــن بــۆ‬ ‫بەرامبەربوونەوەی ڕابووردووی پێش و نێو‬ ‫و پاش شــەڕی جیهانیی دووەم‪ ،‬تەواوی‬ ‫کاری ئینتێلێکچوالی ئەو بۆ ئاکتیڤکردنی‬ ‫ئــەو ڕێــڕەوە بــووە کە خەڵکانــی واڵتی‬ ‫خــۆی ڕووەو گــرێ دەروونییەکانیــان‬ ‫بکاتــەوە کە دێوەزمەیەکــی مێژوویی لێ‬

‫دروســت کردبــوون‪ ،‬هەقیقەتــی ئەوەی‬ ‫کــە لــە جیهانــدا کاراکتــەری میللەتــی‬ ‫ئەڵمــان و کاراکتەری تاکیی ئەڵمان وەک‬ ‫میللەتێکــی ســتەمکار‪ ،‬خەڵکێکــی بکوژ‬ ‫و جینۆســایدبکەر و دۆڕاو وێنــا کرابوو‪،‬‬ ‫گوینتــەر گراس ڕۆڵێکی گرنگی لە بواری‬ ‫شــیکردنەوەی گرێــی کۆمەاڵیەتــی و‬ ‫سایکۆلۆژیی ئەڵمانیادا گێڕاوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٠٦‬دا گراس بایۆگرافەرەکانی‬ ‫و خوێنەرانی جیهانی حەپەساند‪ ،‬کاتێک‬ ‫دانــی بەوەدا نا کــە ئەندامــی کەتیبەی‬ ‫پاراســتن ‪SS Schutzstaffel‬ـــی‬ ‫دروســتکراوی نازییەکان بووە‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫شــۆکبوونی خوێنەران و گراسناســان لە‬ ‫دیدێکی میژوویی و ســایکۆلۆژییەوە بوو‪،‬‬ ‫کــە چۆن زاتێکــی وەک ئەو کــە هەموو‬ ‫ژیانــی هزری و ئەدەبی و هونەریی خۆی‬ ‫بۆ ســاڕێژکردنی ئــەو زامــە مێژووییەی‬ ‫ئەڵمانیــا تەرخــان کردبــوو‪ ،‬چــۆن‬ ‫ئــاوا مێــژووی خــودی خۆی بــە نهێنی‬ ‫هێشــتبوەوە و لەگــەڵ ئــەو توندوتیژیی‬ ‫بیرەوەریی خۆیدا ژیاوە؟‬ ‫لێــرەدا مەســەلەی میســداقییەت و‬ ‫ڕاســتبگۆیی ویژدان لە گۆڕێ بوو‪ ،‬گراس‬ ‫دەیتوانی بێدەنگی لێ بکات و مەسەلەی‬ ‫ئەندامێتــی بۆ ماوەیەکی کورت لە "ئێس‬ ‫ئێــس"دا بشــارێتەوە‪ ،‬بــەاڵم لەو ســاتە‬ ‫مێژووییەدا ئازایەتیی ئەوەی تێدا بوو کە‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫وەرگێڕانی تەواوی ناونیشانە بە "مێ‬ ‫جرج" یان "خانمە جرج" دێت‪.‬‬ ‫‪From: “Gunter Grass’s‬‬ ‫‪”Speech‬‬ ‫‪http://www.nobelprize.‬‬ ‫‪org/nobel_prizes/lit‬‬‫‪erature/laureates/1999/‬‬ ‫‪lecture-e.html‬‬ ‫ �‪From: “Writ‬‬ ‫”‪ing After Auschwitz‬‬ ‫‪https://muse.jhu.edu/‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )453‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/20‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫لێرە و لەوێ باران‬ ‫پەیتا پەیتا به‌رد‪...‬‬ ‫تاک و تەرا چنار‬ ‫کەم و زۆر هەتاو‬ ‫جێ دەنووکی کۆتر لەسەر خشتی‬ ‫تەڕ‬ ‫لێرە و لەوێ ئومێد‬ ‫کەم و زۆر ڕەشایی ڕیشۆڵە‬ ‫لەسەر پەڵەبەفری شۆستە و سەربان‬ ‫جاروبار سێبەر‬ ‫لێرە و لەوێ جوانیی‬ ‫پەیتا پەیتا ڕێگه و‬ ‫خەیاڵی ئەوق نەبوون لە یەک شوێندا و‬

‫زوو زوو کەڵکەڵەی ڕۆیشتن‬ ‫بۆ جێگەی دی‬ ‫دەڵێی سەرەتای سەدەیە‬ ‫سەرەتای با‪ ..‬سەرەتای ئاو و خاک و‬ ‫که‌وتنه‌وه‌ی ئاگر‬ ‫که‌م و زۆر بە نیوەی ڕێگەوەین‬ ‫هه‌ر هیچ په‌له‌مان نییە‬ ‫بۆ گه‌ییشتن‌‬

‫شەونم کەم و زۆر‬ ‫له‌سه‌ر کاڵو و شان و ملی‬ ‫وەریوە‬ ‫دەڵێی خۆی بە ئه‌فسانه‌ مشتوماڵ داوه‌‌ و‬ ‫هەر ده‌ڵێی به‌ تایبه‌تیی بۆ ڕۆڵ بینین‬ ‫له‌ حەکایەتێکدا‪،‬‬ ‫خۆی گۆڕیو‌ه‌‬ ‫وا باشە ئاماژه‌یه‌کیش به‌و سمۆره‌یه‌ بده‌م‬ ‫‌کە ب ‌ە دوو هێڵە تەریبە نه‌رم و پەمەییەکه‌ی‬ ‫سەر پشتییەوە؛‬

‫تیژ تیژ‬ ‫وەک تیر لە کەوانی دارستانەوە‬ ‫فرتە ده‌کا و‬ ‫ناگا‌ته‌‌ المان؛‬ ‫بە درەختێکدا هەڵده‌زنێ‪،‬‬ ‫لێرە و لەوێ‬ ‫وه‌ک خه‌ونێکی دوور ده‌یبینین و‬ ‫ده‌سبه‌جێ وەک تەمێکی تەنکی شین‬ ‫ده‌ڕه‌و‌ێته‌وه‌ و‪ ...‬دیار نامێنێ‬

‫قەاڵ کز کز لە دوورەوە‪...‬‬ ‫لێرە و لەوێ خۆی داوه‌ته‌‬ ‫به‌ر ڕێژنه‌ی گزنگ‬

‫ئارام‪ ..‬تەڕ و تازە و بۆنخۆش‬ ‫بە بێ بچووکترین لەرە و هەژان‬ ‫دەڵێی هەر ئێستا‬ ‫بە ڕێکەوت گەڕاومەتەوە‬ ‫ماڵە بابی خۆم‪،‬‬ ‫لە زێدی باوان!‬ ‫له‌ناو بازاڕ‬ ‫لێرەو لەوێ‪ ....‬هەواڵێک دێتە بەر گوێم‌‌‬ ‫ڕادەچەنم و سێ جاران دڵم‬ ‫وەک گۆلک ڕادەچەنێ لە سینگمدا‬ ‫ئیدی دەزانم‬

‫هەتاو کۆمه‌کۆم‪ ...‬داده‌نه‌وێ و‌‬ ‫ده‌یماڵێ وردە ته‌مه‌که‌ی پێشمان‬ ‫به‌ گورزێک له‌ تیشک‌‬ ‫ئینجا‪ ...‬فەرموومان بۆ لۆقنتەیەک‬ ‫لە «چناره» لێ دەکا‪،‬‬ ‫فەرموو بۆ خواردنەوەی چایەکی کەم شەکر و‬ ‫کێشانی جگەرەیەک‬ ‫فەرموو بۆ نه‌ختێک باڵ لێکنان و‬ ‫الق ڕاکێشان!‬

‫دەمم بۆنی قەزوانی خاو و‬ ‫تا سەرئەژنۆ نوقمم لە لیتەی مانادا‬ ‫بــە یــادی «ئــابــی میدحه‌ت» بــە کلێتە‬ ‫لبادییەکەیەوە؛‬ ‫لەبەر نانەواخانەیەکدا ڕادەوەستم‪،‬‬ ‫نیو ڕووپیه‌ دەدەم و‬ ‫دوو کولێرەی گەرم و زۆر برژاو‬ ‫دەسەنم!‬ ‫چما لەوەتەی هاتووم‬ ‫دڵم ڕاناچەنێ!‬ ‫باوەجوو هەموو شت لێرە؛‬

‫ئه‌و کچه‌ بچکۆالنەیه‌شم بیر نه‌چێ‬ ‫که‌ له پاڵمدا‬ ‫لەسەر نووکی پێ خۆی هەڵده‌بڕێ‬ ‫قوواڵیی ئاسمان بە دوای سمۆره‌ی ونبوودا‬ ‫ده‌گه‌ڕێ‬ ‫هێند ده‌گه‌ڕێ؛‬ ‫که‌ ئیدی لە من خافڵ دەبێ و‬ ‫بێ ئەندازە تەنیا‬ ‫لەو شیناییە کپ و دژوارەدا جێمدێڵێ‬ ‫هێشتا پێڵووم بە خەوی حەکایەتەوەیە؛‬

‫دەبێ دوو سێ ڕۆژێک‪...‬‬ ‫خۆ ڕەنگیشە تا ئەبەد؛‬ ‫لێرە‪ ...‬لە ژوورێکی ڕووەو هەتاوی‬ ‫موسافیرخانەیەکی ناوجەرگەی شاردا‬ ‫دابەزم‬ ‫لێرە و لەوێ باران‬ ‫تاک و تەرا ئومێد‪،‬‬ ‫پەیتا پەیتا بەرد و‬ ‫هه‌تاوی زۆر!‬ ‫ ‬

‫دالوه‌ر قه‌ره‌داغی‬ ‫قۆنیە ‪ ..‬ئازاری ‪٢٠١٥‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪24٤‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫قسەیەك لەبارەی هەڵنەسانەوە‬ ‫لەبەر مارشی ئەی رەقیب‬ ‫كۆمەڵ‬ ‫كۆنەدڕی‬ ‫یەكگرتوە‬

‫عومەر عەلی غەفور‬ ‫سەرەتا من بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ ئەو رایەدا‬ ‫نیم كە پێی وایە م‪.‬عەلی باپیر و (بەشێك) لە‬ ‫سەركردەكانی كۆمەڵی ئیسالمی بە هەڵنەسانیان‬ ‫بۆ مارشی ئەی رەقیب‪ ،‬دەیانەوێ سوكایەتی بە‬ ‫ئەنفال و خەبات و قوربانیدانی خەڵكی كوردستان‬ ‫و سرودی نەتەوەیی بكەن‪ ،‬چونكە بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی و پاش ئەویش كۆمەڵی ئیسالمی لە‬ ‫سەرەتای دامەزراندنیەوە خەبات لەپێناو مافە‬ ‫نەتەوەییە رەواكانی كوردی بە ستراتیژی خۆی‬ ‫داناوە‪ .‬بەشداریكردنی شاندی كۆمەڵ لە ئاستێكی‬ ‫بااڵ لە مەراسیمی ئەنفال بەڵگەی ئەوەیە رێزی‬ ‫كارەساتەكە و یادەكە دەگرن‪ .‬پێم وایە ئەوان لە‬ ‫موجمەلدا كێشەیان لەگەڵ سرودی ئەی رەقیبیش‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو كێشەیان سێ وشەی ئەو سرودەیە‪،‬‬ ‫ئەگینا ئامادە دەبن لەبەری هەستن‪.‬‬ ‫بەاڵم هاوكات پێم وایە پاساوی ئەو بەڕێزانە‬ ‫وەك حزبێكی سیاسی كە ئیدیعای پرۆژەی گەورە‬ ‫و دەوڵەتداری بكا‪ ،‬بۆ هەڵنەسانەكەیان پاساوێكی‬ ‫الوازە و هی ئەوە نیە هەموو جار لەسەر ئەو‬ ‫بابەتە خۆیان تووشی ئیحراجی و بەدگومانی و‬ ‫لێهەڵنانی ئەم و ئەو بكەن‪ .‬چۆن؟‬ ‫ســەرەتــا راستیەكەی ئــەوە نــە تەنها هەر‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬هەموو ئیسالمیەكان بەگشتی‬ ‫كە دەستپەروەردەی ئەدەبیات و رۆشنبیریی‬ ‫عەرەبیی ئیسالمی و فیكرەی جیهانیبوون‬ ‫و نانەتەوەییبوونی ئیسالم و تەجاوزكردنی‬ ‫خسوسیاتە نەتەوەییەكانن (ئەوەی ئێستا داعش‬ ‫بەكردەوە ئیشی لەسەر دەكات و شەڕ بوار نادا‬ ‫جیاوازیەكان زەق ببنەوە)‪ ،‬كورد وتەنی (ئیننە)‬ ‫یەك لە هەستە نەتەوەییەكەیاندا هەیە كە وادەكا‬ ‫نەتوانن ببنە خاوەنی پــرۆژە نەتەوەییەكەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەبەرئەوە دەبینی بۆ داكۆكی لە‬ ‫حەماسی فەلەستینی لە غەززە و ئیخوان لە میسر‬ ‫دەڕژێنە سەر شەقام‪ ،‬بەاڵم ئەگەر عەرەب یان‬ ‫تورك یان فارس لە پارچەیەكی كوردستان كورد‬ ‫بخۆن‪ ،‬راناچڵەكێن و كاردانەوەیان نابێ وەك‬ ‫ئەوەی ئەوە ئەركی ئەوان نەبێ‪ ،‬تا ئەوكاتەی‬ ‫فشار و ئیحراجییان بۆ دروســت دەبــێ و بە‬ ‫بەیاننامەیەكی سارد و سڕ دێنە جواب‪.‬‬ ‫ئەمە بەشێكی‪.‬‬ ‫بەشەكەیتری جارێ وەك دەبینین سەركردەكانی‬ ‫كۆمەڵ لەو بابەتەدا یەكڕا نین‪ ،‬هەندێكیان بە‬ ‫م‪.‬باپیرەوە هەڵناسن‪ ،‬هەندێكیتریان وەك محەمەد‬ ‫حەكیم و مەروان گەاڵڵی هەڵدەستن‪ ،‬ئێ ئاخر‬ ‫خۆ ئەگەر بڕیار بێ هەستانەكە ئەوەنە گوناهێكی‬ ‫گــەورە بێ‪ ،‬ئەوكارە ئیحراجییەكی دینییە بۆ‬ ‫ئەوانەیان هەڵدەستن‪ ،‬جگە لەوەیش م‪.‬عەلی‬ ‫ئەمیرە و بەپێی ئەدەبیاتی فیقهی و حزبی ئیتاعەی‬ ‫واجبە بەتایبەت لە بابەتێكدا كە نەك مەعسیەت‬ ‫نەبێ بەڵكو بەالی ئەمیرەوە واجب بێ و پێویستە‬ ‫ئەو چی كرد ئەندامانی سەركردایەتیش ئەوە‬ ‫بكەن‪ .‬باشە من و هەر كەسێكیتریش دەپرسین‪:‬‬ ‫ئایا ئەمە لە ڕووە دینیەكەوە پیشاندانی جۆرە‬ ‫هەركەس بۆ خۆییەك و لە رووە حزبیەكەیشەوە‬ ‫ناتەبایی ئەمیر و سەركردایەتی نیە؟! ئێستا كاتێ‬ ‫م‪.‬عەلی باپیر و كاك محەمەد حەكیم موناقەشەی‬ ‫ئەو بابەتە لەنێوان خۆیاندا دەكەن دەڵێن چی و‬ ‫هەریەكەیان چۆن تەبریری هەڵوێستەكەی دەكا؟‬ ‫ئایا دەكرێ ئەوە ناو بنرێ جیاوازیی ئیجتیهاد؟!‬ ‫پــاش ئــەوە وەك وتــم ئــەوان لەگەڵ هەموو‬ ‫(واتە‪ :‬كل)ی سرودەكە كێشەیان نیە و قبوڵیانە‪،‬‬ ‫كێشەیان لەگەڵ بەش (جز‌و)ێكی هەیە‪ .‬ئایا‬ ‫رازینەبوون بە (جز‌ء)ێكی ناشەرعی لە (كل)‬ ‫ێكی شەرعیدا رەتكردنەوەی ئەو (كل)ە واجب‬

‫عەلی مستەفا‬

‫و الزم دەكا؟! ئاخر ئەگەر بوترێ (بەڵێ)‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەم لۆژیكە لە قبوڵكردنیشدا راست دەبێ‪ ،‬یانی‬ ‫بۆت هەیە (كل)ێكی ناشەرعی قبوڵ بكەیت مادام‬ ‫(جزء)ێكی شەرعی تێدایە‪ ،‬لەو رووەوە بەپێی‬ ‫ئەم لۆژیكە (جز‌ء) حوكمی خۆی بەسەر (كل)‬ ‫دا دەسەپێنێ‪!.‬‬ ‫راستیەكەی بەش حوكمی خۆی بەسەر (هەموو)‬ ‫دا ناسەپێنێ‪ ،‬برادەرانی كۆمەڵی ئیسالمیش لە‬ ‫هیچ جێیەكیتردا كار بەو لۆژیكە ناكەن‪ .‬چۆن؟‬ ‫بۆ نموونە كۆمەڵ حكومەتی هەرێمی وەك (كل)‬ ‫قبوڵە‪ ،‬بەاڵم بەشێك لە سیاسەت و سلوكیات‬ ‫و پەیوەندیی ئەو حكومەتەی بەالوە ناشەرعی و‬ ‫ناپەسەندە و رەنگە كاتێ لە حكومەتدا بەشداری‬ ‫دەكا ناچار بێ بشبێتە بەشێك لە جێبەجێكردنی‬

‫كەواتە ئەو كەسەی پێی وایە كۆپلەیەك لەو‬ ‫سرودە گوناهە‪ ،‬دەتوانێ (هاوشێوەی هەڵوێست‬ ‫لە پەرلەمان كە ئەگەر یاسایەكت بەدڵ نەبوو‬ ‫دەنگی پێدەدەیت‪ ،‬بەاڵم كە زۆرینە پەسەندی‬ ‫كرد ناچاری كاری پێبكەیت) ناڕەزایی بەرانبەری‬ ‫دەرببڕێ‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتیشدا لەبەر كۆی‬ ‫سرودەكە كە مەقبولە و لەبەر كۆهەستی خەڵك‬ ‫كە ئەو سرودە جۆرە پیرۆزیەكی لە یادەوەریدا‬ ‫هەیە‪ ،‬لەبەری هەستێ‪ .‬ئاخۆ دەكــرێ سبەی‬ ‫م‪.‬عەلی باپیر یان وەزیرێكی كۆمەڵ یان یەكگرتوو‬ ‫سەردانی سەرۆك یان گەورە بەرپرسێكی بااڵی‬ ‫واڵتێكی ئەوروپی یان چین یان كۆریا بكات و‬ ‫ســرودی نیشتمانی ئــەو واڵتــە لێبدرێ هەموو‬ ‫هەستن ئەو هەڵنەسێتەوە بڵێ گوناهە؟! خۆ‬

‫(ئێمە نەوەی لینینین دژی قورئان و دینین)ی‬ ‫بەرز كردۆتەوە‪ ،‬كە دڵدار ئەمەی نەوتوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كاتێ دەقەكە دەبێتە سرودی گشتی و موڵكی‬ ‫گشتی‪ ،‬ئەو سروشت و نیازە شەخسییە لەدەست‬ ‫دەدات و خەڵك بەو مانا وەریدەگرن كە لەگەڵ‬ ‫بیروباوەڕی خۆیاندا بگونجێ‪ ،‬هەربۆیە كاتێ‬ ‫خەڵكی كوردستان دەڵێن (دینمان ئاینمان هەر‬ ‫نیشتمان) بەدڵنیاییەوە مەبەستیان ئەوە نیە كە‬ ‫نیشتمان وەك تەعەبود دەپەرستن و بەدیلی‬ ‫خواپەرستییە‪ .‬ئیتر چ كێشەیەكی تێدایە؟‬ ‫بۆیە من وەك هەڵوێستێكی شەخسی دوور‬ ‫لە هەر پاڵنەرێكی حزبی و ئایدیۆلۆژی قسە‬ ‫دەكەم و پێم وایە كۆمەڵ بە پرۆژەی گەورەی‬ ‫بنیاتنان و ئاوەدانكردنەوە و نیشتمانپەوەریەوە‬

‫پاساوی ئەو بەڕێزانە وەك حزبێكی سیاسی كە ئیدیعای پرۆژەی‬ ‫گەورە و دەوڵەتداری بكا‪ ،‬بۆ هەڵنەسانەكەیان پاساوێكی‬ ‫الوازە و هی ئەوە نیە هەموو جار لەسەر ئەو بابەتە خۆیان‬ ‫تووشی ئیحراجی و بەدگومانی و لێهەڵنانی ئەم و ئەو بكەن‬ ‫ئەو سیاسەتە‪ .‬ئێ باشە بۆچی لێرەدا هەمان‬ ‫لۆژیكی پێشوو پەیڕەو ناكا‪.‬‬ ‫نموونەیەكیتر‪ :‬كــۆمــەڵ پـــارەی حكومەتی‬ ‫بە (كل) پێ دروســت و حەاڵڵە‪ ،‬بەاڵم هەندێ‬ ‫سەرچاوەی داهاتی حكومەت لەڕووی شەرعیەوە‬ ‫وەك (دینمان ئاینمان هــەر نیشتمان)ەكە‬ ‫حەرامیش نەبێ شوبهەی حەرامی تێدایە‪ ،‬وەك‬ ‫فائیدەی پارەی بانكەكان و باجی باڕ و یانەكان‬ ‫و هەندێ هۆتێل‪ .‬یانی بەشێك لەو هەمووە حەرام‬ ‫یان نیمچە حەرامە‪ .‬دیارە لەم حاڵەتەیشدا كار بە‬ ‫لۆژیكەكەی ئەی رەقیب ناكرێ و پارەی حكومەت‬ ‫بەبێ سڵكردنەوە وەردەگیرێ‪.‬‬

‫رەنگە تێیش نەگات لە دەقەكە‪ .‬ئەم حاڵەتانە بۆ‬ ‫حزبی سیاسی زەحمەتە‪.‬‬ ‫زیاد لەوەیش ئەو دەقــە‪ ،‬دەقێكی شیعرییە‬ ‫و قابیل بە ماناكردنی جۆروجۆرە‪ ،‬كە یەكێك‬ ‫لەوانە هەر بەڕاستی پیشاندانی گەورەیی ئاینە‪،‬‬ ‫كە بەرزترین شتە خۆشەویستیی نیشتمانی پێ‬ ‫بەراورد كراوە‪ ،‬بەاڵم مەرج نیە مەبەستی ئەوە‬ ‫بووبێ كە ئێمە لەباتیی خودا نیشتمان دەپەرستین‪،‬‬ ‫دەشێ شاعیر خۆی بەحوكمی باكگراوندی فیكریی‬ ‫ئەوكاتە زۆر گوێی بەو وردەكارییە دینیانە نەدابێ‬ ‫و بەالیشیەوە ئاسایی بووبێ ناشەرعی بێ (ئەمە‬ ‫وەك گریمانە)‪ ،‬چونكە ئەوكاتە هەبووە دروشمی‬

‫بناسرێتەوە و لەسەریان كێشە بەرۆكی بگرێ‪،‬‬ ‫باشترە‪ ،‬نەك سااڵنە چەند جارێك بەهۆی ئەو‬ ‫هەڵنەسانەوەوە كە مەسەلەیەكی خیالفییە‬ ‫تەنانەت لەناو خودی سەركردایەتیی كۆمەڵیشدا‪،‬‬ ‫تووشی كێشە و مشتومڕ ببێ‪ ،‬كە بەبڕوای بەندە‬ ‫و وەك دەبینین بەبڕوای هەندێ لە سەركردەكانی‬ ‫كۆمەڵ خۆیشیان‪ ،‬شتێك نیە حەرامی موتڵەق بێ‬ ‫و بواری تەئویل و كارپێكردنی نەبێ‪.‬‬ ‫هیوادارم شیكردنەوەكەیشم هەر بەو نەفەسە‬ ‫بخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫* ئەم وتارە بەرەزامەندی خۆی لە پەیجی نوسەر وەرگیراوە‬

‫كۆنەدڕ بە زۆری بەو برا یان بەو كەسە‬ ‫بچوكە دەگوترێت كە زۆربـــەی كــراس و‬ ‫پانتۆڵ‪ ،‬یان هەمو جلوبەرگ و كەلوپەلە‬ ‫كۆنەكانی‪ ،‬برایەك یان كەسێكی گەورەی‬ ‫ێ و لەبەردەكات‪ .‬واتە‬ ‫پێش خۆی بەكاردێن ‌‬ ‫برا بچوكەكە بۆ خۆی و بە حەز و ویست و‬ ‫هەڵبژاردەی خۆی جل و كەلوپەل ناكڕێت و‬ ‫بە كۆنەیی و دەستی دویی بەكاریان دێنێ‪.‬‬ ‫دۆخ و هەڵوێست و رەوتـــی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی لەپاش لێدرانی لەالیەن ئەمریكاوە‬ ‫و وازهــێــنــانــی لــە چــەك و چــەكــداری و‬ ‫ئەدەبیاتی جیهاد و جەنگ‪ ،‬وەك ئەو برا‬ ‫كۆنەدڕە وەهایە كە هەمیشە پەنا دەباتە‬ ‫بەر ئەو جل و كەلوپەالنەی كە یەكگرتو‬ ‫بــەكــاریــهــێــنــاون‪ .‬هــەر لــە ســەروســیــمــاوە‬ ‫سەیریان بكەیت كۆمەڵەكان ریشیان كورت‬ ‫كــردەوە یان تاشییان‪ ،‬قات و پانتۆڵیان‬ ‫لەبەركرد وەك یەكگرتوەكان‪ .‬تەلەڤزیۆن و‬ ‫رۆژنامەیان دەركرد و مۆسیقا و دەركەوتنی‬ ‫دەموچاوی ژنانیان حەاڵڵكرد و بارەگایان‬ ‫لە شارەكاندا دانا و بەگشتی دەستیانكرد‬ ‫بە بــاتــگــەواز(دعــوە) بە هەمان ستایڵی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی‪ .‬لە بیروبۆچونیشدا‬ ‫لەگەڵ دەركەوتن و سەركەوتنی مورسی و‬ ‫ئیخوان لە میسر لە یەكگرتو زیاتر بە بااڵی‬ ‫ئەو رەوت و شەپۆلەدا دەیانگوت‪.‬‬ ‫بەكورتییەكەی كــۆمــەڵ لــەمــاوەی ئەم‬ ‫دە ساڵەدا هەمو كراسەكانی یەكگرتوی‬ ‫لەبەر كــردوە‪ ،‬تەنها وردە شتانێكی وەكو‬ ‫هەڵنەسانەوە لەبەر ئەی رەقیبدا نەبێت‪،‬‬ ‫ئەویش ئەنجامدەدا‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت ئەمەیان‬ ‫وەكو كرژییەكی دەرونی وەرگرتبێت و پاش‬ ‫ماوەیەك ئەو گرژییەش خاودەبێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫كێشەكەی یەكگرتو لەوەدایە لەماوەی ئەم‬ ‫دەساڵەدا چەندە چاوی لەپێشەوەبوە‪ ،‬دە‬ ‫ئەوەندە چــاوی لــەدواوەبــوە و لە كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی روانــیــوە نـــەوەك مەیدانەكەی‬ ‫لێداگیربكات‪ .‬بێدەنگی و بێ رەخنەیی‬ ‫یەكگرتو لە كۆمەڵ ئاماژەیە بــەوەی كە‬ ‫یەكگرتوش خەریكە لەو مەرجەع و براگەورەییە‬ ‫دەكەوێت و تەنها خەریكی پاراستنی زۆن‬ ‫و زەمینە و دەنگەكانی خۆیەتی كە لە‬ ‫بەرژەوەندی كۆمەڵدا لێی نەوەرێن و نەدزرێن‬ ‫و داگیرنەكرێن‪ .‬وتەكانی بەڕێز ئەبوبەكر‬ ‫كاروانیش بە رەخنەگرتنی بۆ هەڵنەستان بۆ‬ ‫سرودی ئەی رەقیب‪ ،‬رەنگە بكرێت بگوترێت‬ ‫ریزپەڕێكە و تەنها رای تایبەتی خۆیەتی و‬ ‫گوزارشت لە گوتاری یەكگرتوی ئەمڕۆ ناكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫روكەشگەرایی لە ئەتەكێتی ئیسالمگەرایانی كوردیدا‬ ‫توانا ئەكرەم‬ ‫قوڵبوونەوەی هزریی‌و ریشەی هزر لەنێو‬ ‫بزووتنەوە ئیسالمییەكانی نێوچەكەداو‬ ‫بەتایبەتی لەناو هێزە سیاسییەكانی‬ ‫ئیسالمگەرای كـــورددا نییە‪ ،‬لەهیچ‬ ‫كۆبوونەوەو كۆنفرانس‌و كۆنگرەیەكی‬ ‫ئەواندا بنەماكان‌و بناغەی ئەكادیمییەت‌و‬ ‫ئامانجێكی زانستی بەدیناكرێت‪ .‬لە هیچ‬ ‫كۆڵینەوەو ریسێرچێكی واندا بەرامەی‬ ‫ئەكادیمی‌و زانستی نییە‪ .‬بەتەحەداوە‬ ‫دەكرێت بڵێین كۆڵینەوەیەكی ئەكادیمی‬ ‫بــۆ بــەرگــریــكــردن لــە هـــزرو هۆشی‬ ‫ئیسالمگەرایی لەالیەن رۆشنبیرو نوسەرو‬ ‫سیاسییە ئیسالمییەكانەوە بەدیناكرێت‪.‬‬ ‫بەتەحەداوەو بە دانپیانانی بەشێكی‬ ‫ێ‬ ‫زۆری ئیسالمگەرایان كە ئێستەكان ‌‬ ‫لەریزەكانی واندا كادێرو كاهینەكانی نێو‬ ‫رێكخستنەكانیانن دان بەوەدا دەنێن بە‬ ‫شیعرەكانی ژانی بوونی مەالكرێكار ئاشنا‬ ‫بوون بە دونیای ئیسالمگەرایی‪ .‬ئەوان‬ ‫بەوشیعرانەی كە لە سۆنگەی جیهانی‬ ‫ئەڤغانی‌و موسڵمانانی ئۆغەندەو هاواری‬ ‫قەتڵوعامی حەما هەستی شیعرانەیان‬ ‫زابوو حەماسەت گرتنی‪ ،‬نەك بە زامی‬ ‫تاڵی ئەنفال‌و كیمیابارانی هەڵەبجە‪.‬‬ ‫لەتەواوی ئەو شیعرانەی كرێكاردا جگە‬ ‫لەهاواری ئافرەتانی سوریاو میسرو ئەفغان‬ ‫وشەیەكی لەسەر ئەنفال تێدا نییە‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەكاتێكدا لە گەرمەی شااڵوی ئەنفالدا‬ ‫نوسراون‪.‬ئەو سۆزو سیما ئیسالمییەی‬ ‫كە خــۆی لە عاتیفەی هەرزەكارانەی‬ ‫شیعردا بینییەوە هیچ پێناوێكی زانستی‬ ‫تێدا بەدی نەكرا‪ .‬ئەوان یان بە ئیمان‌و‬ ‫پەرلەمانی گۆشەگیر لە دیموكراسی‬ ‫پەروەردەكران كە بەقەڵەمی سوری عەلی‬ ‫باپیر نوسرایەوە یان بە شیعری چنگ‬ ‫بەخوێنی مەال كرێكار‪.‬‬ ‫بۆ هەموو خۆنەرانیش روونــە كە لە‬ ‫كۆی دەیان كتێبی عەلی باپیر لە ژیانی‬ ‫پێغەمبەرو لە راڤــەو روونــكــردنــەوەی‬ ‫دیموكراسی‌و باسكردنی زانایانی ئیسالمدا‬ ‫ێ‬ ‫دێرێكی زانستی نــەنــوســراوە‪ .‬بەڵ ‌‬ ‫بەتەحەداوە یەك پەرتوكی عەلی باپیرو‬ ‫تەواوی نوسەرانی دنیای ئیسالمگەرایی‬ ‫كوردی نییە كە بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫نوسرابێت‌و ئاماژەی روون بەسەرچاوەو‬ ‫بەڵگەو دیكیۆمێنتێك كرابێت‪ .‬تەواوی‬ ‫ئەدەبیاتی ئیسالمییەكان رامانی خۆیانەو‬ ‫كەڵك لە فــەتــواو فیتنەی مەرجەع‌و‬ ‫مەدەكانی ئیسالمگەرایی خەلیج‌و دنیای‬ ‫مەزهەبی عەرەبی وەرگــیــراوە‪.‬لــێــرەوە‬ ‫هەستێك دروست دەبێت كە لە پانتایی‬ ‫ئیسالمگەرایاندا قوڵییەك بەدینەكات‌و‬ ‫شرۆڤەیەكی عەقاڵنی‌و زانستی‌و ئەكادیمی‬ ‫نەخوێنرێتەوە‪ .‬هەربۆیەش لەخوێندنەوە‬ ‫بۆ دۆزی كوردا ئەوان پەراوێزێكی دوریان‬ ‫هەڵبژاردبوو‪ .‬چون لەكۆی ئەدەبیاتی‬ ‫ئیسالمگەرایانی كۆتایی هەشتاكان‌و‬ ‫نــەوەدەكــانــەوە دێــرێــك نابینین كە‬ ‫ئاماژەو ئامانجی نەتەوایەتی كوردی‬ ‫لە هەگبەدابێت‌و بەرەوانی ئەجێندای‬ ‫ئیسالمگەرایی دەرێ كە قوڵییەكەی‬ ‫جیاواز نییە لەتیۆرە عەرەبییەكانی ساتع‬ ‫حوسەری‌و میشیل ئەفڵەق‪.‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە ئەم پەرێز گرتنەی‬ ‫ئیسالمییەكان لەبەرامەی نەتەوەیی‌و لە‬ ‫دۆزی كورد یاخۆ لە گرفتی كوردبوون‬ ‫ئەو سەرنجەی پێبەخشین كە دروست‬ ‫ئیسالمییەكان هــۆشــیــاری كــوردیــان‬ ‫پایماڵكردو لە ئەدەبیاتی نوسینیاندا‬ ‫هاو سەنگەرو هاو ئەجێندای بەعس‌و‬ ‫عروبە بوون كە مژوڵكردنی كوردان بوو‬ ‫بە شتانێكەوە كە لەدەرەوەی تەوەرەی‬ ‫یان بازنەی دۆزەكەیانەوە دەسوڕایەوە‪.‬بۆ‬ ‫نموونە ئەو ئەدەبیاتەی كە ئیسالمییەكان‬ ‫لە پێش‌و پاش راپەڕینەوە بەنوسین بە‬ ‫خوێنەری كوردیان دەفرۆشت بریتی بوو‬ ‫لەو ئەدەبیاتەی كە بەعس بە عەرەبی‬ ‫ســونــەی رومــــادی‌و بــەغــداو تكریتی‬ ‫دەفرۆشت كە مژوڵكردنیان بوو بەبەندو‬

‫عەلی باپیر بۆ سرودی ئەی رەقیب هەڵنەستایەوە‪ ،‬بەاڵم ئااڵی رۆژی قودس و فەلەستین و عەرەب بەشانازیەوە دەکاتە ملی‬

‫باوەشەرعییەكەیانەوەو بەركەناكردنیان‬ ‫بوو لە پرس‌و جۆی نەتەوەیی‪.‬بۆنموونە‬ ‫لەدەستپێكی دەركەوتنی ئیسالمگەرا‬ ‫كوردییەكاندا چ بەنوسین‌و چ بە وتارو چ‬ ‫بە تەنزیماتی نێو ئۆرگانە حزبییەكانیان‌و‬ ‫چ بە گردبوونەوە سیاسییەكانی ناو‬ ‫مزگەوتەكانیان ئــەم چەند خااڵنەی‬ ‫خوارێیان جەختدەكردەوە كەبریتیبوون‬ ‫لە‪:‬‬ ‫یەكەم‪-‬دژایەتی كردنی شێخ‌و مەالو‬ ‫دەروێش‌و سۆفی كوردو بەرزكردنەوەی‬ ‫دروشــمــەكــانــی بــیــدعــە‪ .‬بــۆنــمــوونــە‬

‫جــیــاواز لە پێشمەرگەیان دایــە تاكی دژ بـــەدروشـــمـــە نــەتــەوەیــیــەكــان‬ ‫ئیسالمگەرای خۆیان‪ ،‬تەنانەت نێوی سیاسەتی پشتكردنە تــەواوی دروشمە‬ ‫پێشمەرگەشیان لەخۆیان نەدەناو لەبری نەتەوەییەكانیان بەكارهێنا كە بریتی بوو‬ ‫ئــەوە چەمكە عەرەبییەكانیان بەكار لە دەستنەبردن بۆ چەمك‌و چاالكییە‬ ‫دەهێناو بەخۆیان دەگوت موجاهید كە كوردییەكان‪ .‬بۆنموونە بەهیچ جۆرێك‬ ‫بێگومان ئەوەیش لەژێر كاریگەری‌و كاری بڕوایان بە ئااڵی كوردستان نەبوو‪ ،‬یاخۆ‬ ‫موجاهیدانی عەرەب ئەڤغانی ئەو قۆناغە بڕوایان بەزمانی كوردی نەبوو‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫ێ بە عەرەبی‬ ‫یاخۆ شۆڕشی ئیسالمی ئێراندا بوون‪ .‬دروشمی حزبەكەیاندا تەن ‌‬ ‫ئەوان لەالیەكەوە كە پرۆژەیەكی روون‌و ئایەتەكانی قورئان كە ئایاتی جیهادی‬ ‫رەوانی ئیسالمی عەرەبی بوون لەالیەكی بوون نوسرابوو‪ ،‬باوەڕ نەبوون بە ئااڵی‬ ‫تریشەوە بۆ راگرتنی شۆرشی ئیسالمی كوردستان ئەوە هەر چیچ ئەرزشێكی بۆ‬ ‫ئێران بوو كە تا ئەوكات یان لەو دەمەدا باسكردنیشی نەمابوو‪ .‬لەم سۆنگەیەوەو‬

‫مێژووی نەتەوەی كــوردا كــردووە‪ .‬ئەو‬ ‫مــێــژووەی كــە بەعس دێرێكی فێری‬ ‫خوێندكاری كورد نەدەكرد‪ .‬ئەو مێژووەی‬ ‫كــە بەعس لــە میتۆدی پــەروەردەیــی‬ ‫زاڕۆی كوردا دێرێكی نەنوسیبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەواوی مێژووی نێو پەروەردەی زاڕۆیانی‬ ‫كورد بریتی بوو لە شان‌و باڵی سەعدی‬ ‫وەقاس‌و خالیدی وەلیدو قەعقاعی كوڕی‬ ‫عەمری تەمیمی‪ .‬لەبەرئەوە دەكرێت بڵێین‬ ‫كە ئیسالمییەكان نەك هەر دەستیان‬ ‫نەبرد بۆ مێژووی كورد بەڵكو ویستیان‬ ‫لەسفرەوە مێژووی كورد بنوسنەوە كە‬

‫مێژوو رووی راستەقینەو رووكەشی ئیسالمگەراكان نیشاندەدات‌و‬ ‫داستانەكانی پێشمەرگەش تۆماردەكات‪ ،‬ئەوكات دەزانرێت چ‬ ‫جیاوازییەك لەنێوان خەمخۆرانی نەتەوەو خەیاڵدانی خەالفەتخوازی‬ ‫ئیسالمگەرایانی ئەم ساتەوەختەی ئەزموونی نەتەوەكەماندا هەیە‬ ‫نەخوێندنی فاتیحەو نەچوونە سەر گۆڕی‬ ‫مردوو‪ ،‬یاخۆ هاوەڵ بریاڕدان بۆ خواو‬ ‫هاوارنەكردن لە پێغەمبەرو ناشیرینكردنی‬ ‫پیرۆزییەكانی ئیسالمی كــوردەواری كە‬ ‫دواجار سەری كێشا بۆ دەرهێنانەوەی‬ ‫رۆفــات‌و قەبرو تەقاندنەوەی مەرقەدی‬ ‫شــێ ـخ‌و كــەســە سیمبوڵەكانی نێو‬ ‫تەریقەتەكانی نەقشبەندی‪.‬‬ ‫دووەم‪-‬ئیسالمییەكان لە دەستپێكی‬ ‫دەركــەوتــنــیــانــدا ســەرگــەرمــبــوون بە‬ ‫رواڵەتگەراییەكی بەرنامە داڕێــژراو كە‬ ‫خۆی دەبینییەوە لەهێشتنەوەی ریش‌و‬ ‫بەكارهێنانی ســیــواك‌و لە بەركردنی‬ ‫شەرواڵی كــورت‌و تەقلیدی بێ چەندو‬ ‫ێ دەم‬ ‫چوونی ئیسالمی عەرەبی كە ئەو ‌‬ ‫لە ئەڤغانستاندا لەبرەودا بوو‪ .‬تەواوی‬ ‫ئەمەش بۆ شێواندنی نەخشی پێشمەرگە‬ ‫بــوو كە تا ئــەو دەم لە بزووتنەوەی‬ ‫نەتەوەیی كــوردا وەك رەمــزی رزگاری‬ ‫كوردستان نێویان هاتبوو یاخۆ رۆڵیان‬ ‫بینی بوو‪ .‬چوون پێشمەرگە لە زیهن‌و‬ ‫هۆشی كۆمەڵگەی كوردیدا تایبەتمەندی‌و‬ ‫وێنای چەسپا بوو‪ ،‬ئەمان هاتن وێنایەكی‬ ‫جیاواز لە پێشمەرگەو تایبەتمەندییەكی‬

‫بە وشەی پێشمەرگە جۆرێك لە قەڵسی‬ ‫ێ بۆیان‪ .‬هەربۆیە بوونی‬ ‫دەهاتە پێش ‌‬ ‫ئەوان یەكەمین لەتبوونی چەمك‌و وشەو‬ ‫ناوەكان بوو لەجەستەی بزووتنەوەی‬ ‫رزگاری خوازی كوردیدا‪.‬‬ ‫سێهەم‪-‬پشتنەبەستن بــە هونەرو‬ ‫ئــەدەبــیــاتــی بــەرگــری كـــورد كــە تا‬ ‫ئەوكات نــەوەی كــوردی لەسەر گۆش‬ ‫دەكــرا‪،‬گــوێــنــەدان بەنەشیدو ســرودە‬ ‫نەتەوەییەكان‌و بەرزكردنەوەی دروشمە‬ ‫ئاینییەكان‪ ،‬لەكاتێكدا گرفتی سەرەكی‬ ‫گرفتی نــەتــەوەیــی ب ــوو‪ ،‬بەڵكو ئەو‬ ‫گــردبــوونــەوە ئاینییەو ئــەو كــۆرس‌و‬ ‫خــوێــنــدنــە ئاینییەی كــە ئــــەوان لە‬ ‫كوردستان گرتبوویانە بەر بەعس بۆخۆی‬ ‫بەتۆخی لە نەفیری جیهادی دوای جەنگی‬ ‫كــەنــداودا مژوڵی بــوو بەڵكو یارمەتی‬ ‫هەر تەڤگەرێكی ئیسالمی دەدا كە ئەو‬ ‫كارە بكات‪ ،‬تەنانەت بەڵگەكان پێمان‬ ‫دەڵێن كە ئیسالمییەكانی كوردستانیش‬ ‫كەمەندكێشی ئەو نەفیرە جیهادییەی‬ ‫بەعس بوون كە خودی سەدام حوسێن‬ ‫ێ دەمدا جاری بۆدا‪.‬‬ ‫لەو ‌‬ ‫چــوارەم‪ -‬ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫لــەم ســەرچــاوەیــەوە ئیسالمی سیاسی‬ ‫لــە كــوردســتــانــدا ســەری هــەڵــدا‪ ،‬لەم‬ ‫رەهەندەوە لەدایك بوو كە دەستی بۆ‬ ‫شیعری شاعیرێكی كــورد یان گۆرانی‬ ‫هونەرمەندێكی كــورد یــان پەخشان‌و‬ ‫پەندێكی كـــوردی نــەدەبــردو تــەواوی‬ ‫ئەدەبیاتەكەی ئەدەبیاتێكی غــەوارەو‬ ‫نامۆبوو‪ .‬تەنانەت سودیان لە مەالیەكی‬ ‫دێرینی كوردو لەقەڵەمێكی ئەو تەریقەت‌و‬ ‫رێــبــازە دێــریــنــانــەی كـــورد نــەدەبــردو‬ ‫گاڵتەجار ترین كائین لەالیان بریتی‬ ‫بوو لەمەالی كوردو بە نەزان بەئیسالم‌و‬ ‫بە ئەهلی بیدعەو بە تەوقی نەزانی‬ ‫گەردنی ئیسالمیان دەزانیین‪ .‬ئــەوان‬ ‫بڕوایان بە یەك مەالی رابــردووی كورد‬ ‫نەدەبرد‪ .‬هەروەك چۆن خودی عوسمان‬ ‫عەبدولعەزیزی رابەری كۆچكردوو لەبارەی‬ ‫عەالئەدین سەجادی‌و بەرهەمەكانییەوە‬ ‫نوسی بووی دەبوو لە جیاتی مێژووی‬ ‫كــوردو ئەدەبیاتی كــوردی سەرقاڵی‬ ‫شەریعەت‌و شەن‌و كەوی حەدیس‌و حەدی‬ ‫ئیسالمگەرایی بوویایە‪ .‬بۆخۆمان دەزانین‬ ‫مەالیەكی وەك سەجادی چ شۆڕشێكی‬ ‫لەمێژووی ئەدەبی كوردی‌و لە نوسینی‬

‫بریتی بوو لە كردنی كوردستان بەبەشێك‬ ‫لەو مێژووەی كە بەعس پێی كەیفخۆش‬ ‫بوو كە بریتی بوو لە مێژووی عەرەبی‬ ‫ئینجا مێژووی ئیسالمی‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ -‬ئێستەش وەك دەبینین‬ ‫لــە هیچ كۆڵینەوەیەكی نائەكادیمی‬ ‫ئیسالمییەكاندا لــەتــەواوی پرۆژەكانی‬ ‫كایەی نوسینیاندا جگە لە دەستبردن بۆ‬ ‫مێژووی ئومەوی‌و عەباسی‌و عوسمانی‌و‬ ‫هاتن بەشان‌و باڵی غەوارەكاندا‌و كردنیان‬ ‫بەبەشێك لەدینی كـــوردو نــەتــەوەی‬ ‫كــورد‪،‬جــورئــەت‌و جــەوی دەستبردنیان‬ ‫نییە بــۆ مــێــژووی نــەتــەوەی كــورد‪.‬‬ ‫ێ هیچ‬ ‫لــەهــەمــووی سەیرتر نــایــانــەوە ‌‬ ‫ســەروەریــیــەك بدەنە نــەتــەوەی كورد‬ ‫لەپێش ئیسالمدا‌و گەرەكیان نییە هیچ‬ ‫جوانی ‌و رواڵەتێكی كوردبوون لەپێش‬ ‫هاتنی ئیسالمدا پیشان بدەن‪ .‬هەموو‬ ‫جوانییەكانی كورددەگەرێننەوە بۆ جوانی‬ ‫ئیسالم‌و پایماڵی پێكهاتەی رۆحی‌و ئاینی‬ ‫نەتەوەی كورددەكەن لەپێش ئیسالمدا‪.‬‬ ‫لــــەبــــەرئــــەوە دەكــــرێــــت بڵێین‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان لەئێستەدا‬ ‫هێزێكی رووكــەشــگــەران‌و ئەتەكێتی‬

‫ئیسالمییەكانی كوردستان لەئێستەدا هێزێكی رووكەشگەران‌و‬ ‫ئەتەكێتی كاركردنی سیاسییان خۆی لەقەرەی دۆزی رەوای نەتەوەی‬ ‫كورد نادات‌و ئەوەی دەیكەن‌و دەیڵێن‪ ،‬كردن‌و وتنێكی تاسەر ئێسك‬ ‫شەرمنانەو ترسنۆكانەیە‬

‫كاركردنی سیاسییان خۆی لەقەرەی‬ ‫دۆزی رەوای نەتەوەی كورد نادات‌و ئەوەی‬ ‫دەیكەن‌و دەیڵێن‪ ،‬كردن‌و وتنێكی تاسەر‬ ‫ئێسك شەرمنانەو ترسنۆكانەیە‪ .‬چوون‬ ‫تەواوی بوونی وان بەستراوە بە چەند‬ ‫نامیلكەیەكی هێنراوی نائەكادیمیەوە‪.‬‬ ‫تــەواوی كاتیان تەرخانە بە ئەدگارو‬ ‫ئامانجێكی روكــەشــانــەوە كــە خۆی‬ ‫لەبەندو باوی چەند پرسێكی بەندایەتیدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬ئــەوان لە قەیرانەكانی‬ ‫نەتەوەی كــوردا خۆیان دەبوێرن‌و خۆ‬ ‫ناكەنە ساحێبی دۆزی رەوای نەتەوەی‬ ‫كورد‪ .‬خۆ شاراوە نییە كە پاڵەوانەكانی‬ ‫جــەنــگــی نـــاوخـــۆی ئیسالمییەكان‬ ‫چەندە الوازن لە رووبــەڕووبــوونــەوەی‬ ‫راستگۆیانەی داعشدا‪ .‬كەس پرسیویەتی‬ ‫بۆ حەمەی حاجی مەحموود لەبەرەی‬ ‫جەنگدایەو عەلی باپیر لەبەر سپلێتدا‪.‬‬ ‫ئــەدی خۆ هەموومان ئەومان بینیوە‬ ‫ێ مەخزەنەوە لە جەنگی ناوخۆدا‪.‬‬ ‫بەكۆڵ ‌‬ ‫ئایا بۆ تـــەواوی حزبەنەتەوەییەكان‬ ‫سەركردەكانیان هیچ نەبێت سەردانێكی‬ ‫ئــەو پێشمەرگە گیرفان خاڵیانەیان‬ ‫كـــردووە لەبەرەكانی جەنگدا‪ .‬كەس‬ ‫پرسیویەتی بۆ عەلی باپیر یان محەمەد‬ ‫فەرەج رۆژێك بۆ بەرەكانی جەنگی بەسەر‬ ‫نەكردەوەو مەعنەویاتی پێشمەرگە بەو‬ ‫زمانە پاراوە كوردییەی بەرزكاتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫رۆژێك دڵشادگەرمیانی نەچووە سەردانی‬ ‫پێشمەرگەكان‌و یەكێك لەو نەخشانەی‬ ‫كە لەجەنگی ناوخۆ بەكاری دەهێنا‬ ‫ئێستەش بیفرۆشێت بەپێشمەرگە‪ .‬بۆچی‬ ‫رۆژێك محەمەد فەرەج‪ ،‬ئەوەی لە هاوار‬ ‫بۆ مەزڵومانی غەزە قورگی نوسابوو‪ ،‬بۆ‬ ‫نەچووە بەرەیەكی جەنگ‌و دڵنەواییەك‬ ‫بداتە پێشمەرگەو هیچ نەبێت بڵێك كە‬ ‫كوژران شەهیدن‪.‬‬ ‫ماوەتەوە بڵێین ئەم روكەشگەراییەی‬ ‫ئیسالمییەكان‌و ئــەم سیناریۆی خۆ‬ ‫تواندنەوە لەبۆتەی دیموكراسداو ئەم‬ ‫بەرگی خۆحەشاردانە لە نێو بینای‬ ‫پەرلەماندا هەر زوو كەشف‌و ئاشكرایەو‬ ‫هــەمــووان دەزانـــن قوڵی ئــەوان لە چ‬ ‫مەیدانێكدایەو نییەتی ئـــەوان لەچ‬ ‫چوارچێوەیەكی ناكوردانەدایە‪ .‬هەمووان‬ ‫دەزانن ئەوان چەندە بیمارن بە گوتاری‬ ‫رۆشن‌و رەوانی نەتەوایەتی‌و چەندە خۆ‬ ‫دزەرەوەن بە پرسی دۆزی راستەقینەی‬ ‫كــوردو لــەچ خەمێكی قوڵی ئەدگارو‬ ‫ئامانجە عەرەبییەكاندان‪.‬ئیسالمگەرایی‬ ‫ئەوڕۆ ئیسالمگەراییەكی رۆشن‌و رەوانە‬ ‫بۆ هــەمــووان‪ .‬هەمووان دەزانــن هێزی‬ ‫راستەقینەی ئەوان لەپشتی پێشمەرگەدا‬ ‫نییەو بەڵكو لەپشتی ئــەو بەچكە‬ ‫داعشانەوەیە كە رۆژانــە لێرەو لەوێی‬ ‫مزگەوتەكانەوە رەوانـــەی نێو داعش‬ ‫دەكرێن‪ .‬هەمووان دەزانن ئەوینی ئەوان‬ ‫چەند تێكەڵە بــە ئەوینی سامناكی‬ ‫خەالفەت‌و خەلیفەی ئەوبەر پردەكە‪.‬‬ ‫ئــــەوڕۆ نــاشــاردرێــتــەوەو قەڵەمە‬ ‫ئەكادیمی‌و زانستییەكان خاس دەتوانن‬ ‫پێناوو پردی پەڕینەوەی هزری روكەشی‬ ‫ئیسالمگەرایی بۆ ئەوبەرو بۆ نێو داعش‬ ‫بخوێننەوە‪.‬ئەوەی ئــەوڕۆ دەگوزەرێت‬ ‫دەبێتە مــێــژوو‪ ،‬مێژوویەك لەبۆتەی‬ ‫قەڵەمە ئەكادیمییەكاندا ناتوانێت‬ ‫قوتاربێت‌و لەكەیەكی نەنگدەداتە ئەو‬ ‫سەركردە سیاسیانەی كە لە كابینەی‬ ‫حــكــومــەت‌و لەنێو هۆڵی پەرلەمانی‬ ‫كــوردیــدان‪.‬مــێــژوو رووی راستەقینەو‬ ‫رووكەشی ئیسالمگەراكان نیشاندەدات‌و‬ ‫داستانەكانی پێشمەرگەش تۆماردەكات‪،‬‬ ‫ئــەوكــات دەزان ــرێ ــت چ جــیــاوازیــیــەك‬ ‫لەنێوان خەمخۆرانی نەتەوەو خەیاڵدانی‬ ‫خەالفەتخوازی ئیسالمگەرایانی ئەم‬ ‫ساتەوەختەی ئەزموونی نەتەوەكەماندا‬ ‫هەیە‪ .‬مێژوویەك بوونی ئەوان‌و مەعریفەی‬ ‫ئەوان لە ژیانی ئاسوودەی نێو دیوەخان‌و‬ ‫ژن‌و مناڵی خۆیاندا دەنوسێتەوەو ژیانی‬ ‫ئەوانی دی كە پێشمەرگەو پارێزەری‬ ‫ئــەم خــاكــەن لەنێو ســەنــگــەرو لەنێو‬ ‫باروت‌و خوێنی جەنگەكاندا دەبینێتەوەو‬ ‫دەنوسێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ئایا ئیسالمی سیاسی دەتوانێت حوکمی دەوڵەت ـ نەتەوە بکات؟‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫بەشی چوارەم و کۆتایی‬ ‫لــە دوا بــەشــی ئ ــەو بــابــەتــە چــوار‬ ‫ئاڵقەییەدا‪ ،‬دوای ئــەوەی بە هەندێك‬ ‫وردەکاریەوە باسمان لە دەوڵەت ـ نەتەوە‬ ‫کرد و پاشان قسەمان لەسەر پێگەی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی لەدوای جەنگی جیهانی‬ ‫یەکەم و هەڵوەشاندنەوەی خیالفەت‬ ‫لەالیەن ئەتاتۆرکەوە کرد‪ .‬دوای ئەوەش‬ ‫باسکردنی دامــەزرانــدنــی بزووتنەوەی‬ ‫ئیخوان موسلمین بەهەندێك وردەکاریەوە‪،‬‬ ‫لێرەدا و لەو دوا ئاڵقەیەدا ئاماژە بەچەند‬ ‫کێشەیەكی تیۆری دەکەم‪ ،‬کە بەشێکن لە‬ ‫گرێکوێرەی ڕەوتی ئیسالمی سەبارەت بە‬ ‫ژیانێکی مەدەنی لەچوارچێوەی دەوڵەت‬ ‫ـ نەتەوەدا‪ .‬لێرەدا ئەم گرێیانە لەچەند‬ ‫خاڵێکی سەرەکیدا کورتدەکەمەوە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئیسالمییەکان لە دەوڵەتێکی‬ ‫فــرە نــەتــەوەدا دەیــانــەوێــت لــەســەر چ‬ ‫بنەمایەك گەشە بە دەوڵــەت‪-‬نــەتــەوە‬ ‫بــدەن‪ ،‬ئایا هــەر بنەمای دیموکراسی‬ ‫و سەکوالریزم‪ ،‬یا دەیانەوێت بیگۆڕن‬ ‫بۆ دەوڵەتێکی ئیسالمی؟ ئەمە تا ئەو‬ ‫چرکە ساتەش ئیشکالیەتێكە کە تەواوی‬ ‫ئیسالمییەکان لەسەر رەتــکــردنــەوەی‬ ‫ســەکــوالریــزم کۆکن و بــە دژە دیــن و‬ ‫دژە ئەخالق و دوژمنی گــەورەی خودا‬ ‫و ئیسالمەتی دەزانــــن‪ .‬تــەنــانــەت لە‬ ‫کوردستان ئەو کاتەی کە لە هەڵەبجەی‬ ‫شەهید کەسێکی نیشتمانی لە پێکهاتەی‬ ‫کــوردی کاکەیی پاڵێورا بۆ قائیمقامی‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬ئیسالمییەکان بە ئاشکرا و لە‬ ‫پەنای هاندانی هەندێك جەماوەر دژی ئەو‬ ‫پاڵێورانە بوونەوە‪ ،‬بە بیانۆی ئەوەی لە‬ ‫کۆمەڵگایەکی مسوڵماندا نابێت کەسێکی‬ ‫نامسوڵمان بەرپرسیاریەتی یەکەمی شار‪،‬‬ ‫یا واڵت وەربگرێت‪ .‬لە میسریش بەهەمان‬ ‫شێوە زۆر بە توندی دژی ئەوە وەستانەوە‬ ‫کە کەسێکی قیبتی خۆی بۆ سەرۆکایەتی‬ ‫میسر بپاڵێوێت‪ ،‬کە دەشزانن دەرناچێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم تەنانەت بە خۆپااڵوتنیشی هەر‬ ‫ڕازی نەبوون‪ .‬ئەم هەڵوێستە لە قواڵیی‬ ‫دەقە دینیەکانەوە سەرچاوە دەگرێت و‬ ‫لەسەر ئاستی نەستی موسوڵمانەکانەوە‬ ‫بــەبــەردەوامــی ئــامــادەیــە‪ .‬بەڵگەش بۆ‬ ‫ئەوە ئەو وتارەی بەڕێز (عەلی باپیرە)‬ ‫کە لەو چەند ڕۆژانــەدا لە وەاڵمی بەڕێز‬ ‫(مــەال بەختیار)دا نوسی و دەوێــدا بە‬ ‫ئاشکرا ئــامــاژە بــە سەکوالریستەکان‬ ‫دەکــات و دەنوسێت ”چونکە ئیسالم‬ ‫بە قورئانە پاریزراوەکەی و سوننەتە‬ ‫لــە بــێــژیــنــگــدراوەکــەی و شەریعەتە‬ ‫گشتگیرەکەیەوە‪ ،‬ئاین و بەرنامەی ڕۆح و‬ ‫جەستە و عەقڵ و عاتیفە و تاك و خێزان‬ ‫کۆمەڵگا و دەوڵەت و مزگەوت و بازاڕ و‬ ‫ئاشتی و جەنگ و عیبادەت و سیاسەت‪،‬‬ ‫تاد‪ ،...‬بەتاك و کۆمەڵ و بگرە کۆمەڵگا‬ ‫و دەوڵەتیش نەبێ‪ ،‬بەڕێوەناچیت”*‪.‬‬ ‫ئەم هەڵوێستە گشتگیرییە یا شمولیە‬ ‫لە وێناکردنی ئیسالم و گونجانی بە‬ ‫شێوەیەکی ڕەها بۆ سەرتاپای ژیان بە‬ ‫سیاسەت و دەوڵــەتــیــشــەوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫پێچەوانەی ئەو بنەمایانەیە کە دەوڵەت‪-‬‬ ‫نەتەوەی لەسەر دادەمەزرێت‪ .‬ئەم پێگەی‬ ‫فیکرە لە شمولیەت لە سەرۆکایەتی‬ ‫دەوڵەتەوە‪ ،‬تا دەگاتە پەیوەندیی نێوان‬ ‫ژن و پیاویش درێژ دەبێتەوە‪ ،‬کە لەڕووی‬ ‫تیۆرییەوە بریتیە لە گرێی سەروەری‪ ،‬یا‬ ‫هەیمەنەی دەق بەسەر تاکەکاندا‪ .‬ئینجا‬ ‫لەڕووی پراکتیکیشەوە هەیمەنەی خەلیفە‪،‬‬ ‫یا ئیمامیش بەسەر ژیان و ژوانی تاکەکاندا‪.‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە کە نابێت غەیری مسوڵمان‬

‫هەیمەنەی بەسەر هیچ مسوڵمانێکدا‪،‬‬ ‫لەسەر هیچ ئاستێکدا‪ ،‬هەبێت‪ .‬لەسەر‬ ‫ئاستی خێزانیش نابێت ژنێكی مسوڵمان‬ ‫شوو بە پیاوێکی ناموسوڵمان بکات‪،‬‬ ‫چونکە لە دیدی ئیسالمدا پیاو (قیوامە)‬ ‫ی بــەســەر ژنــدا هــەیــە‪ .‬لــە زۆرێـــك لە‬ ‫تەفسیرەکاندا‪ ،‬لەوانەش ئیبن کەسیر؛‬ ‫لە تەفسیری ئایەتی قیوامەدا پێی وایە‬ ‫پیاو باشترن لە ژنــان و دەڵــێ‪“ :‬پیاو‬ ‫باشترە لە ژن‪ ،‬پیاوان ئەفزەڵ ترن لە‬ ‫ژنان‪ .‬تەنانەت ئەو فەرموودەیەش کە‬ ‫بوخاری ریوایەتی کردووە و دەڵێت “هیچ‬ ‫نەتەوەیەك ڕزگاری نابێت‪ ،‬ژنان ببن بە‬ ‫گــەورە و مشوورخۆریان‪“ ،‬ال یفلح قوم‬ ‫ولو امورهم ام��رأة”‪ .‬ئەم ئایدیۆلۆژیایە‬ ‫پێچەوانەی ستراکتۆری دەوڵەت ـ نەتەوەیە‬ ‫کە جیاوازی نێوان پێکهاتە دینیەکان‪،‬‬ ‫ئیتنیەکان و تەنانەت جەندەریش‪ ،‬ناکات‪،‬‬ ‫تاکە پێوەر نیشتمانیبوونە لەسەر بنەمای‬ ‫قانون و لەسایەی سیستمێکی دوانەیی‬ ‫دیموکراسی سەکوالر بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم تێڕوانینە بۆ هەیمەنە نەگوڕێت‪،‬‬ ‫ئەستەمە بتوانرێت پەیوەندییەکی هاوشان‬ ‫و یەکسان لەنێوان پێکهاتە ئیتنی و‬ ‫دینیەکانی نــاو واڵتێكدا بینابکرێت‪.‬‬ ‫ئەم تێڕوانینە شمولییە بۆ ژیــان‪ ،‬کە‬ ‫لە قواڵیی ســۆزەوە سەرچاوەدەگرێت‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ لەگەڵ بنەماکانی دەوڵــەت‬

‫ڕژێم و تەنانەت کۆمەڵگا جاهیلیەکانیش‪،‬‬ ‫هەمیشە لەگەشەکردن دا بووە‪ .‬ئەم وتارە‬ ‫بەتەواوەتی پێچەوانەی ئەو چوارچێوە‬ ‫سیاسییە بوو کە ستراکتۆری دەوڵەت‬ ‫ نەتەوەی لەسەر دادەمەزرێت‪ .‬وتارێك‬‫بووە ڕاستەوخۆ ناسیۆنالیزم و سیستمی‬ ‫سیاسی سەکوالریزمیشی بــە بۆگەن‬ ‫دەزانی و بەدیلی (ئیسالم چارەسەرە)‬ ‫پێشکەش دەکرا‪ .‬وتارێك بوو لە ڕواڵەت‬ ‫و جەوهەریشدا دژە دیموکراسیەت و‬ ‫دەوڵــەتــی نــەتــەوە بــووە‪ .‬ئەمەش وای‬ ‫کــرد تــەواوی دامــەزراوەکــانــی دەوڵــەت‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی کە خاوەنی‬ ‫دەستەاڵتێكی ئۆپۆریتێر و دیکتاتۆریەت‬ ‫بوون‪ ،‬دامەزراوەی سوپا وەکو چاکوشێك‬ ‫هەمیشە ئامادەی لێدان و لەناو بردن بوو‪،‬‬ ‫وێڕای مۆبیلیزەکردنی دامەزراوەی قەزا و‬ ‫میدیا بۆ شەرعیەتدان بەو سەرکوتکردنە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەو ستراکتۆرەی دەوڵــەت‪-‬‬ ‫نەتەوە‪ ،‬کە بریتییە لە جیاکردنەوەی‬ ‫هەرسێ دەسەاڵتی سەرەکی‪ ،‬کە بریتین‬ ‫لە دەسەاڵتی جێبەجێکردن و قانوندانان‬ ‫و قــەزا‪ .‬مۆنۆپۆلکردنی ئامرازەکانی‬ ‫توندوتیژی و باج لەدەست دەوڵەتدا‪،‬‬ ‫وێڕای دروستکردنی جۆرێك لە شەرعیەتی‬ ‫سیاسی چ شەرعیەتی شۆرشگێڕی بێت‬ ‫کە سروشتی گەلێك لە واڵتە ئیسالمیەکان‬ ‫بوو‪ .‬واتە ئەو حیزبانەی کە ڕێبەرایەتی‬

‫کێشەی ئیخوان موسلیمین و ئەو حیزبانەش کە لە هەناوی ئیخوانەوە‬ ‫هاتنەدەرەوە‪ ،‬تا سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیش‪ ،‬ببڕای ببڕ نەیانتوانی لەوە‬ ‫تێبگەن کە سیماکانی سروشتی دەوڵەت‪-‬نەتەوە‪ ،‬وەکو دیاردەیەکی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دامەزراوە‪ ،‬جیاوازە لە سەڵتەنەت و‬ ‫ئەو تەقلیدەی کە سەدان ساڵە جیهانی موسوڵمانەکانی پێ بەڕێوەدەچێت‬ ‫نــەتــەوەدا ڕووبــەڕودەبــنــەوە و لەیەك‬ ‫گیردەبن‪ ،‬ئەمەش لەبەر هۆیەکی زۆر‬ ‫ســادە‪ ،‬ئەویش بە ئایدیۆلۆژیاکردنی‬ ‫هەموو ڕووبەرەکانی ژیانە‪ ،‬ڕەتکردنەوەی‬ ‫هــەمــوو ئــەو پانتاییانەی کــە لەالیەن‬ ‫سەکوالریستەکانەوە دەخرێنە ڕۆژەڤەوە‪.‬‬ ‫یەکێكیش لــەو بەڵگانە ڕەتکردنەوەی‬ ‫بــەردەوامــی ســروودی “ئــەی ڕەقیب”ە‪،‬‬ ‫چونکە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیا و هەیمەنەی‬ ‫دەقی دینی و تەفسیرە جیاوازەکانی ئەو‬ ‫دەقانەدا ناگونجێت‪ .‬ئەمە لە دەوڵەت‬ ‫ نــەتــەوەدا ناکرێت الیەنێك بەهۆی‬‫ئایدیۆلۆژیاوە پێچەوانەی سیستمی گشتی‬ ‫بجوڵێتەوە‪ ،‬یا ڕاگەیاندن بدات‪.‬‬ ‫لەم پێ و دانگەشەوە‪ ،‬لەوە تێدەگەین‬ ‫کە وتاری ئیسالمییەکان هەمیشە وتارێکی‬ ‫دژەبــاو‪ ،‬ئاڵۆز و دژوار بــووە‪ .‬لەالیەك‬ ‫وتارێك بــووە لــەدژی ئینتەگرێیشن و‬ ‫ئاوێتەبوونی پێکهاتە دینیەکان‪ ،‬بە‬ ‫بەردەوامی قسەکردن لەسەر چەمکەکانی‬ ‫جزیە و ئەهلی زیممە‪ ،‬ئیمان و کوفر‪،‬‬ ‫دار الحرب و دار االسالم‪ ،‬فرقەی ناجیە‬ ‫و فیرقەی گومڕا‪ ،‬گــاور و موسوڵمان‪،‬‬ ‫پاشانیش چەمکی جاهیلیەتی کۆمەڵگا‬ ‫و تەکفیرکردن و جیهادکردن لەدژی ئەو‬

‫بزووتنەوە جەماوەریەکانیان لە دژی‬ ‫کۆلۆنیالیزم گرتەئەستۆ‪ ،‬پاشان لەسەر‬ ‫ئەو بنەمایە گەیشتنە دەسەاڵت و درێژەیان‬ ‫بەو دەسەاڵتە دا‪ ،‬یا لەڕێی سندوقەکانی‬ ‫دەنگدانەوە‪ .‬کێشەی ئیخوان موسلیمین و‬ ‫ئەو حیزبانەش کە لە هەناوی ئیخوانەوە‬ ‫هاتنەدەرەوە‪ ،‬تا سەرهەڵدانی بەهاری‬ ‫عەرەبیش‪ ،‬ببڕای ببڕای نەیانتوانی لەوە‬ ‫تێبگەن کە سیماکانی سروشتی دەوڵەت‪-‬‬ ‫نــەتــەوە‪ ،‬وەکــو دیاردەیەکی مۆدێرنە‪،‬‬ ‫لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬جیاوازە لە سەڵتەنەت و ئەو‬ ‫تەقلیدەی کــە س ــەدان ساڵە جیهانی‬ ‫موسوڵمانەکانی پێ بەڕێوەدەچێت‪ .‬لەسەر‬ ‫ئەو بنەمایەشەوە‪ ،‬دوای سەرکەوتنیان لە‬ ‫هەڵبژاردنەکان‪ ،‬هەر زوو کەوتنە هەڵپەی‬ ‫دەست گرتن بەسەر هەموو جومگەکانی‬ ‫دەوڵــەت لە میسر‪ .‬ئەم تێنگەیەشتنە‬ ‫لەوەوە هاتووە کە ئەوان لەالیەكەوە هێشتا‬ ‫باوەڕیان بەوە نیە کە دەوڵــەت دەبێت‬ ‫سەکوالر بێت و دین و سیاسەت لەیەك‬ ‫جیا بــن‪ .‬لەالیەکی دیکەشەوە‪ ،‬بەالی‬ ‫ئەوانەوە پەرلەمان تەنها ڕۆڵی شوورا‬ ‫و مشوورخواردنی واڵت دەبینێت‪ ،‬نەك‬ ‫قانوندانان‪ ،‬چونکە قانوندانان شەریك‬

‫دانانە بۆ خوا‪ ،‬تا کۆتایی هەشتاکانیش‬ ‫ئیسالمییەکانی کوردستان بە ئاشکرا‬ ‫جەختیان لەسەر ئەو خاڵە دەکــردەوە‪،‬‬ ‫کتێبی “ئیمان و پەرلەمان” ی بەڕێز‬ ‫عەلی باپیریش بەشێك بوو لەو دونیا‬ ‫بینیەی ئیسالمییەکان‪ ،‬بەاڵم دوایی لەوە‬ ‫پاشگەزبوونەوە و بە کردەوە بەشدارن لەو‬ ‫جۆرە پەرلەمانە و ئەو پڕۆسە سیاسیەی‬ ‫کە لەسەر بنەمایەکی نیمچە سەکوالر‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ .‬بەاڵم کێشەکە لەوەدایە‬ ‫داخۆ ئیسالمییەکان لەسەر بنەمای باوەڕ‬ ‫و ستراتیژ بەشداری لەو سیستمەدا دەکەن‬ ‫یا لەسەر بنەمای تاکتیك و بەقۆناغی‬ ‫ئاشتیانەی گواستنەوەی دەستەاڵتی‬ ‫دەبینن؟ وەاڵمی ئەم پرسیارەش پێویستی‬ ‫بە لێکۆڵینەوەیەکی ورد هەیە‪ .‬زۆرێك لە‬ ‫نوسەرەکان جەخت لەسەر ئەو گوزەرە لە‬ ‫فیکری ئیسالمیەکاندا دەکەنەوە‪ ،‬یەکێك‬ ‫لەوانەش (دکتۆر عادل باخەوان)ە و لە‬ ‫نوسینەکانیدا پێی وایە “پۆست‪-‬ئیسالمیزم‬ ‫ئەو قۆناغەی تێپەڕاندووە”‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫ئاماژەکان بە لێڵی و ناڕۆشنی دەبینرێن‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش هاتنی سەرهەڵدانی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی ئەبووبەکری بەغدادی‪ ،‬هێڵەکانی‬ ‫جارێکی دی تێکەڵکردنەوە‪ .‬جگە لەوەش‬

‫ڕێکخراوی ئیخوان لە میسر ئەوەیان‬ ‫سەلماند کە دەیانەوێت ئەو قۆناغەی‬ ‫گواستنەوەیە کورتبکەنەوە و هەموو‬ ‫جومگەکانی دەوڵـــەت بگرنەدەست‪،‬‬ ‫کــە ئــەمــەش پێچەوانەی پێوەرەکانی‬ ‫دوانەیی دیموکراسیەت‪/‬سەکوالریزمە‪ ،‬کە‬ ‫هێشتا زووبــوو قسە لەوە بکەین داخۆ‬ ‫ئیخوانەکان دەیانەویست دەوڵەت بەرەو‬ ‫چ ئاقارێك ببەن‪ .‬ئاماژەی دووەمیش‬ ‫ئەوەیە کە لە ئێستادا رەجەب ئەردۆگان‬ ‫لە تورکیا هەڵپەی گۆڕینی ستراکتۆری‬ ‫دەوڵەتی تورکیا دەکات‪ ،‬لە سیستمێکی‬ ‫پەرلەمانیەوە بۆ سیستمی سەرۆکایەتی‪،‬‬ ‫بەمەبەستی گرتنەدەستی هەموو سەرە‬ ‫داوەکــانــی دەوڵـــەت و کۆکردنەوەیان‬ ‫لە کەسایەتی خۆیدا‪ .‬بەاڵم دوای ئەوە‬ ‫ڕوون نیە داخــۆ دەیــەوێــت دەوڵــەتــی‬ ‫تورکیا بــەرەو کوێ ببات‪ .‬هەموو ئەم‬ ‫ئاماژانە‪ ،‬ڕەنگدانەوەی ئەو ئەقڵیەتەن کە‬ ‫هێشتا لە پێکهاتەی دەوڵەت ـ نەتەوە‪،‬‬ ‫تێنەگەیشتوون‪ ،‬یا تێگەیشتوون و بەاڵم‬ ‫بەبێ ڕاگەیاندن دەیانەوێت ئەو ستراکتۆرە‬ ‫بەرەو ستراکتۆرێکی دی‪ ،‬سوڵتانی بێت‬ ‫یا شێوازێکی دینی تایبەت بێت‪ ،‬بگۆڕن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬فرەیی لە دەوڵەت ـ نەتەوەدا‪.‬‬

‫الی ئیسالمیەکان پەرلەمان تەنها ڕۆڵی شوورا و مشوورخواردنی واڵت‬ ‫دەبینێت‪ ،‬نەك قانوندانان‪ ،‬چونکە قانوندانان شەریك دانانە بۆ خوا‪ ،‬تا کۆتایی‬ ‫هەشتاکانیش ئیسالمییەکانی کوردستان بە ئاشکرا جەختیان لەسەر ئەو‬ ‫خاڵە دەکردەوە‪ ،‬کتێبی “ئیمان و پەرلەمان” ی بەڕێز عەلی باپیریش بەشێك‬ ‫بوو لەو دونیا بینیەی ئیسالمییەکان‪ ،‬بەاڵم دوایی لەوە پاشگەزبوونەوە‬

‫ئــەم فرەییە لەسەر ئاستی سیاسی‪،‬‬ ‫ئیتنی و دیــنــی‪ ،‬بەشێکە لــە واقیعی‬ ‫دەوڵــەت ـ نەتەوەدا‪ .‬سروشتی فیکری‬ ‫دینی سروشتێکی شمولییە‪ .‬دەقی دینی‬ ‫لە دروستکردنی جۆرێك لە هەیمەنەی‬ ‫ڕەها بەسەر ئەقڵدا بەشدارە‪ .‬جۆرێك لە‬ ‫شەرعیەتی ڕەهابەخشین بە هەوادارانی‪.‬‬ ‫جۆرێك لە پاکژی و سوپەریۆریتی بەسەر‬ ‫ئەوانی دیــدا‪ .‬وەکو ئــەوەی لەو ئایەتدا‬ ‫هاتووە؛ ئێوە بەرزترن ئەگەر بــاوەڕدار‬ ‫بن “وانتم االعلون ان کنتم مـؤمنین”‬ ‫(‌ال عمران‪ .)١٣٩ :‬ئەم متمانە بەخشینە‬ ‫لــەخــودی خۆیدا ناڵێم نێگەتیڤە یان‬ ‫پۆزەتیڤ‪ ،‬بەاڵم لە دۆخی پێکەوە ژیاندا‬ ‫جۆریك لە گرێ لەنێوان پێکهاتەکاندا‬ ‫دروســتــدەکــات‪ ،‬کە لە سۆسیۆلۆژیادا‬ ‫پێی دەگوترێت “ئەپنۆسەنتریزم”‪ .‬ئەم‬ ‫ئەپنۆسەنتریزمە خۆی بە سەنتەری هەموو‬ ‫ژیان و بووندا دەنێت‪ .‬ڕەوایەتی بە هەموو‬ ‫کار و کردەوەکانی خۆی دەدات بەهۆی ئەو‬ ‫بیروباوەڕەی کە پێشتر لەسەری پەروەردە‬ ‫دەکرێت‪ .‬ئەم ئەپنۆسەنتریزمە پەیوەندی‬ ‫هێز بەشێوەیەکی زۆر السەنگ لەنێوان‬ ‫پێکهاتەکاندا بینادەکات تا دەگاتە ئاستی‬ ‫پراکتیزەکردن‪ .‬لە دەوڵــەت ـ نەتەوەدا‬ ‫ئەپنۆسەنتریزم دەگۆڕێت بۆ سەروەری‬ ‫دەوڵــەت لەچوارچێوەی قانوندا بەسەر‬ ‫هەموو هاواڵتیان بەیەك ئاست‪ .‬سەروەری‬ ‫لە دینەکان و لەهەموو ئایدیۆلۆژیاکان‬ ‫دەسەنرێتەوە‪ .‬لەوێدا بە قانون هەموو‬ ‫جۆرە دیسکریمینێشنێكی نێوان هاواڵتیان‬ ‫ڕەتدەکرێتەوە و سزادانی لەسەر دەبێت‪.‬‬ ‫وەها وتارێك بە باڵوکردنەوەی ڕق و قین‬ ‫هەژمار دەکرێت و ڕێگای پێ نادرێت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬پێگەی ژن لە ئیسالمدا‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئاستەکانی‪ ،‬دەق‪ ،‬فیقه‪ ،‬فیکر و پراکتیکدا‬ ‫پێگەیەکە جێگای تێڕامان و لەسەر‬ ‫وەستانێکی زۆر گــەورەیــە‪ .‬هەیمەنەی‬ ‫پیاو بەسەر ژن‪ ،‬لــەڕوی جەستەییەوە‪،‬‬ ‫لــەڕووی ئابووریەوە‪ ،‬لــەڕووی ئیدارە و‬ ‫بەڕیوەبردنەوە‪ ،‬بەتایبەتیش لەئاستە‬ ‫بەرزەکانی وەکو سەرۆکایەتی دەوڵەت و‬ ‫ئیمامەت‪ ،‬جێگای تێرامانە‪ .‬بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی ئەوە لە دەقەکاندا دەبینین کە‬ ‫وتارەکە ڕاستەوخۆ نیە بۆ ژنان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەمیشە لەڕێی پیاوانەوەیە بۆ ژنان‪ ،‬یا بە‬ ‫مانایەکی دی هەمیشە ڕووی وتاری دینی‬ ‫لە پیاوە دەربــارەی ژن‪ .‬نموونە لەسەر‬ ‫ئەوە زۆرن‪ ،‬تەنها یەکێك لەو نموونانەش‬ ‫ئایەتی قیوامەیە‪ ،‬کە لە بڕگەی دووەمی‬ ‫ئایەتەکەدا دەڵــێ‪ :‬ئەگەر ترسان ژن‬ ‫سەرپێچی بکات‪ ،‬ئامۆژگاریان بکەن‪ ،‬ئینجا‬ ‫سەرجێییان مەکەن‪ ،‬دواییش لێیان بدەن‪،‬‬ ‫بەمانای ئــەوەی ئەگەر ئەو ڕێگایانەی‬ ‫پێشوو سوودیان نەبوو‪.....” ...‬والالتی‬ ‫تخافون نشوزهن‪ ،‬فعضوهن‪ ،‬واهجروهن‪،‬‬ ‫واض��ربــوهــن‪ ،”....‬تا کۆتایی ئایەتەکە‬ ‫(الــنــس ـا‌ء‪ .)٣٤:‬هــەروەهــا لە سورەتی‬ ‫بەقەرەدا دەڵێ؛ پیاوان پلەیەكیان بەسەر‬ ‫ژنانەوە هەیە‪“ .‬ولرجال علیهن درجة”‬ ‫(بقرة‪ .)٢٢٨:‬لێرەدا درێژبوونەوەی ئەم‬ ‫دونیابینیە بۆ ژیانی واقیعی ئەمرۆی دونیا‪،‬‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵگایەکی سەکوالردا ڕووبەڕوو‬ ‫دەبــنــەوە‪ .‬تەنانەت زۆریــنــەی وەچــەی‬ ‫نوێ ئەو تێگەیشتنانە ڕەد دەکەنەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئیشکالیەتێکی گەورەیە بۆ ژیانی‬ ‫خێزانیی‪ ،‬کە کاكڵی ژیانی کۆمەڵگا پێك‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬بەپێی پێوەرە فیکریەکان و ئەو‬ ‫ئاماژانەش کە تا ئێستا بەهێزەوە لەبەر‬ ‫دەســت دان‪ ،‬خــودی سروشتی دەوڵــەت‬ ‫ـ نەتەوە‪ ،‬لەچوارچێوە سروشتیەکەی‬ ‫خۆیدا کە لەسەر پایەکانی دیموکراسی‪/‬‬ ‫سەکوالریزم وســەروەری قانون بەڕێوە‬ ‫دەچــێــت‪ ،‬پێچەوانەی ئــەو وتــارە پان‬ ‫ئیسالمییەیە کە تا ئەمڕۆ گۆڕانێکی‬ ‫ڕیشەیی بەسەردا نەهاتووە‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫متمانەیەش دروســت نەبووە بــەوەی کە‬ ‫ئیسالمیەکان بتوانن فەرمانڕەوایەتی‬ ‫دەولەتێکی مەدەنی بکەن و بشتوانن وەکو‬ ‫خۆی پارێزگاری لێ بکەن‪.‬‬ ‫‪* http://www.xendan.org/drejaWtar.‬‬ ‫‪aspx?NusarID=1371&Jmara=4620‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی‪ ،‬دەربارەی عەلمانیەت و ئیسالم‬ ‫وەاڵمێک بۆ (کورتە وەاڵم)ەکەی عەلی باپیر‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی سێهەم‬ ‫لەم بەشەیشدا بــەردەوام دەبین لەسەر‬ ‫ڕوتکردنەوەی بڕوبیانوەکانی (عەلی باپیر)‬ ‫و دەرخستنی ســواویــی بەندوباوەکانی‬ ‫ئەو ئەدەبیاتە ئیسالمیە کوردیەی ناوبراو‬ ‫سەبارەت بە عەلمانیەت و ئایین پەرەی پێ‬ ‫دەدا و لە سایەیدا مۆری «هەڵە» بەسەر‬ ‫فیکری بەرامبەر و نەیارانیدا دەبەشێتەوە!‬ ‫ڕەخنەگرتن لە داعش‬ ‫و ڕەخنەگرتن لە ئیسالم‬ ‫ناوبراو دەڵێت «مادام هه‌موو الیه‌ك خۆیان‬ ‫به‌ مسوڵمان ده‌زانــن؛ با له‌ په‌نای داعش‌‬ ‫و ماعشدا‪ ،‬قسه‌ به‌ ئیسالم‌ و په‌یڕه‌وانی‬ ‫ئیسالم نه‌ڵێن‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌ كاتێكدا كه‌‬ ‫ته‌وژمی ئیسالمی به‌گشتی ڕه‌خنه‌ی له‌‬ ‫داعـش‌ و گروپه‌ په‌ڕگیره‌كانی هاووێنه‌ی‬ ‫گرتوه‌و هه‌ڵوێستی ڕون‌ و ئاشكرایه»‌‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە ئیسالمیەکان ـ و هەتا مەالکانی‬ ‫یەکێتیی زانایانی ئایینی ـ دەیانەوێت ڕەخنە‬ ‫لە هیچ کار و کــردەوە و سەروسیمایەکی‬ ‫داعش و گروپە هاوشێوەکانی تر نەگیرێت‬ ‫کە لە ئیسالمەوە وەریان‌گرتبێت‪ .‬ئەوە بو‬ ‫لە ڕێگەی کارێکی هونەریی کۆمیدیاییەوە‬ ‫ڕەخنە لە سەروسیمای تێرۆریستەکانی‬ ‫داعــش (ســەربــاری فیکر و بەرنامەیان)‬ ‫گیرا؛ مەالکانی یەکێتیی زانایانی ئایینی‬ ‫هاتنە سەر خەت و وتیان ئەوە ڕەخنەگرتنە‬ ‫لــە ڕیشی موسوڵمان کــە «سوننەت»‬ ‫ی پێغەمبەری ئیسالمە و ئێمە قبوڵی‬ ‫ناکەین! ئیسالمیەکانیش بە هەمان شێوە‪:‬‬ ‫دەیانەوێت هەر باوەڕ و یاسایەکی داعش‬ ‫کە لە ئیسالمەوە سەرچاوەی گرتبێت لە‬ ‫سەروی ڕەخنەوە بێت بەو بیانوەی پیرۆزە‬ ‫و بەشێکە لە ئیسالم‪ .‬لە کاتێکدا داعش‬ ‫هەر بە جێبەکردنی ئەو باوەڕ و یاسایانە‬ ‫ناشیرین‌ بو نەک بە ئامانجە سیاسیەکانی‬ ‫وەکو هەوڵی خستنی ڕژێمی (ئەسەد) و‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی بەڕێوەبردنی دیکتاتۆرانەی‬ ‫(مالیکی)‪ ،‬داعــش هەتا لەگەڵ نوسڕە‬ ‫هــاوکــار بــو لــە «جــیــهــادی ســوریــا» دا‬ ‫پشتگیریی هەمو ئیسالمیە سوننیە عەرەب‬ ‫و کوردەکانی هەبو‪ ،‬بەاڵم کە لە نوسڕە‬ ‫(قاعیدە) هەڵ‌گەڕایەوە و لە «جیهادی‬ ‫سوریا» دابڕا و الی کردەوە بەالی خەونی‬ ‫«دەوڵــەتــی ئیسالمی» ـەکەی خۆیەوە‬ ‫و پەالماری ناوچە سوننیەکانی دا؛ ئینجا‬ ‫لەالیەن نوسڕەوە بە «خەواریج» ناو برا (و‬ ‫ئینجا ئیسالمیەکانی الی خۆیشمان هەمان‬ ‫ناوی «خەواریج»ـیان بۆ داعش بڕیەوە‬ ‫وەکو ئەوەی ئەوە قورسترین هەڵوێست و‬ ‫«ئیدانەکردن» ـیان بێت بەرامبەر داعش!‬ ‫لە کاتێکدا نوسڕە و داعش خۆیان پێشتر‬ ‫کاتێک ناکۆک بــون بە یەکتریان دەوت‬ ‫«خەواریج»!)‪ ..‬کاتێکیش داعش باوەڕ و‬ ‫یاسا ئیسالمیەکانی دەوڵەتەکەی جێبەجێ‬ ‫کرد و ـ بۆ نمونە ـ بەپێی یاساکانی «جیهاد»‬ ‫و «موشریک» و «ئەهلی کیتاب» ـ کە‬ ‫بنچینەیان دەچێتەوە بۆناو دەقی قورئان‬ ‫ـ کەوتە قەتڵ‌وعام و دەرکــردن و کوشتن‬ ‫و کەنیزەک‌بردنی کەمینە ئایینیەکان؛‬ ‫ئینجا زیاتر بەدناو بو‪ .‬بۆیە ڕەخنەگرتن‬ ‫لە داعش؛ بەبێ ڕەخنەگرتن لە ئیسالم و‬ ‫یاسا ئیسالمیەکان و «فیقهـ» ی ئیسالمی‬ ‫تەواو نابێت و هەر ناکرێت‪ .‬و ئەوەی داعشی‬ ‫بەدناو کرد؛ جێبەجێکردنی یاسا ئایینیەکان‬ ‫بو نەک ئەو ئامانجە سیاسیەی بۆی دانرابو‬ ‫و بۆی پشتگیری کرابو‪.‬‬ ‫ئەگەریش ناوبراو مەبەستی ئەوەیە با‬ ‫کارە ناشرینەکانی داعش نەکرێنە بیانو بۆ‬ ‫ڕەخنەگرتن لە ئیسالم (کە ئەو ڕەخنەگرتن‬

‫ئــەو مامۆستایانە بــەردەوام‌بــون لەسەر شێوە دەکوژێت‪ ،‬بەو بیانوەی ئەمانە ئەو‬ ‫لێکدانەوە ئایینیە زۆرکارەکانیان بۆ دەقی سنورانەیان پاراستوە کە «غەربی کافر» و‬ ‫سرودی «ئەی ڕەقیب!» و دیسان جارێکی ڕێکەوتنی (سایکس‪-‬پیکۆ) دایناون!! ئیتر‬ ‫تر هەڵ‌نەستانەوە بۆ گیانی شەهیدانی ئێستە پەکی دەکەوێت لەسەر بیانویەک و‬ ‫فەتوایەک بۆ کوشتنی کورد و پێشمەرگە؟!‬ ‫نیشتمان لەگەڵ ئەو سرودەدا‪.‬‬ ‫داعش هەر لە سەرەتاوە‪ ،‬پێش هەمو‬ ‫بێچولە گورگی داعشمان پێشان دەدا! ڕوبەڕوبونەوەیەک لەگەڵ پێشمەرگە‪ ،‬هەمو‬ ‫ناوبراو داوا دەکات‪ :‬کە با كارێك نه‌كرێت پێشمەرگە و هەمو دەسەاڵتی هەرێمی بە‬ ‫گه‌نجەکان به‌رامبه‌ر ئیسالم دڕدۆنــگ ‌و (هەڵگەڕاوەکان) «المرتدین» ناو بردوە‪.‬‬ ‫گوماندار ببن‪ ،‬و بیانو به‌ ده‌سته‌وه‌ بدرێ‌ لە ڕاستیدا بۆ هەمو الیەک داعش پۆلێن‬ ‫و ئیتر بە هۆی ئەوە قسه‌ و پڕوپاگه‌نده‌ی و ناووناتۆرەی شەرعی و ئیسالمیی داناوە‪:‬‬ ‫گروپێكی الڕێ‌‌ و تیرۆریستی وه‌ك داعشیش ســەرکــردایــەتــی و پێشمەرگەی هەرێمی‬

‫لە ئیسالم و بیری ئیسالمی نەگیرێت‪ ،‬و‬ ‫پاساو بۆ ئەم داواکاریە دەهێنێتەوە؛ بە‬ ‫بااڵی ئیسالمدا هەڵ‌دەڵێت وەکو چۆن هەر‬ ‫ئایدیۆلۆجیستێک بە بــااڵی ئایدیۆلۆجیا‬ ‫و گــروپــەکــەیــدا هــەڵ‌دەڵــێــت‪ ،‬کــە چۆن‬ ‫«تاکە بونناسی و جیهانبینیی ڕاست» و‬ ‫«شه‌ریعه‌تی له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا‬ ‫گونجاو» و «ئیمان ‌و عه‌قیده‌ی ساغ‌« و‬ ‫«سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی له‌بن‌نه‌هاتو‌ له‌ژیانی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا» و «به‌رنامه ‌و ڕێبازێكی‬ ‫ڕاست ‌و دروستی ژیانی تاك ‌و كۆمه‌ڵ»‬ ‫و «ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م‬

‫بە چەمکی «مــاف» ی هــاواڵتــی و ئەو‬ ‫هۆشیاریەیان بۆ دروست بو کە داوای مافی‬ ‫خۆیان بکەن و خۆسەپاندنی ڕژێمە سیاسی‬ ‫و ئایینیەکان قبوڵ نەکەن‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکان‪ ،‬بە هۆی ئەوەی لە جیهانی‬ ‫بیری ئایینیدا خۆیان بەند کــردوە؛ هیچ‬ ‫هۆشیارییەکی واقیعی و مێژوییان نیە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا ئیسالمیان بە تاکە «بونناسی‬ ‫و جیهانبینیی ڕاســت» و «شه‌ریعه‌تی‬ ‫له‌گه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی ساغدا گونجاو»‬ ‫و «سه‌رچاوه‌یه‌كی وزه‌ی له‌بن‌نه‌هاتو‌ له‬ ‫‌ژیانی مرۆڤایه‌تیدا» و «به‌رنامه‌و ڕێبازێكی‬ ‫ڕاست ‌و دروستی ژیانی تاك ‌و كۆمه‌ڵ»‬ ‫و «ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م‬ ‫شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه ‌و ماف‌خوراوانی‬ ‫جیهانی ئیسالمی» دانەدەنا‪ .‬دەمارگیریی‬ ‫ئایدیۆلۆجیاییە کارێک دەکات بابای دۆگمایی‬ ‫«عقائدي» تەنها بیر و بەرنامەکەی خۆی‬ ‫بە تاکە ســەرچــاوەی جیهانبینیی ڕاست‬ ‫و یاسای گونجاو و ســەرچــاوەی وزە و‬ ‫بەرنامەی دروستی ژیان و ڕێگەی شۆڕشی‬ ‫چەوساوە بزانێت‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەش ئیسالمیەکان پیرۆزیی‬ ‫ئیسالم دەکەنە قەڵغانێك بۆ خۆیان‪ .‬زمانی‬ ‫حاڵیان دەڵێت‪ :‬ئەگەر ڕەخنە لە ئێمە بگرن؛‬ ‫کەواتە بێڕێزیتان بە پیرۆزیی ئیسالم کردوە!‬ ‫هەر وەکو ئەو پیاوە ئایینیەی ڕەخنەگرتن‬ ‫لێی بە هێرش بۆسەر ئایینەکەی لە قەڵەم‬ ‫دەدات‪ .‬ئەمە گەمەیەکی کۆنە ئێستە‬ ‫ئیسالمیەکانیش دەستیان داوەتێ‪ .‬بەاڵم الی‬ ‫ئێمە ڕون دیارە کە گەمەیەکە‪ ،‬و پیرۆزیی‬ ‫ئیسالم لە دڵی خەڵکی بــاوەڕداردا نابێتە‬ ‫ڕێگر لەوەی ئیسالم ملکەچی لێکۆڵینەوەی‬ ‫زانستیی ڕەخنەیی بکەین‪ ،‬و ئەو گەمانەش‬ ‫ئاشکرا بکەین کە داعش و جیهادیەکانی‬ ‫تر و تەوژمەکانی ئیسالمی سیاسی لەناو‬ ‫ئیسالمدا دەیانکەن‪.‬‬ ‫دەبێتە ئیسالمیەکان و مەالکانیش فێر‬ ‫ببن کە ڕەخنە سوکایەتی نیە‪ .‬ڕەخنە‬

‫بە «قسەوتن بە ئیسالم» ناو دەبات‪ ،‬وەکو‬ ‫ئەوەی ڕەخنە جوێن بێت!)؛ ئەوا خەتای‬ ‫گروپێکی ئیسالمیی وەکو داعش خۆیەتی‬ ‫کە ئەو یاسا ئیسالمیانە جێبەجێ دەکات و‬ ‫لە ڕێگەی ئەوەوە تاوانی ناشیرین و ترسناک‬ ‫ئەنجام دەدات و هەر لەم ڕێگەیەوە ترس و‬ ‫تۆقین باڵو دەکاتەوە و تااڵنی و دەسکەوت‬ ‫و سامانی زۆر بۆ ڕێکخستنەکەی خۆی کۆ‬ ‫دەکاتەوە‪ ..‬خەتای بیری ئیسالمی‪-‬سیاسیی‬ ‫نوێ و بەتایبەتی تەوژمی سەلەفی‪-‬جیهادیە‬ ‫کە بەم شێوەیە ئیسالمێکی ناشیرین بۆ‬ ‫جیهان نمایش دەکەن و کارێکیان کردوە‬ ‫خەریکە بیری ئیسالمی دەچێتە ڕیزی ئەو‬ ‫بیرە قەدەغەکراوانەی جیهان ـ وەکو نازیزم‬ ‫تازە کورد‪-‬بون و ئیسالمی‌‪-‬بون یەک ناگرنەوە‪ .‬ئیسالمیەکان‬ ‫و فاشیزم ـ کە هەمو هەوڵەکان خراونەتە‬ ‫گەڕ بۆ نەگەڕانەوەیان‪ .‬و بەگشتی؛ ئەوە‬ ‫دەبێت دەست لە پرۆژەکەیان بشۆن‪ ،‬یان هەر لە ئێستەوە هەوڵ‬ ‫ئیسالمیەکان خۆیانن کە ئیسالم ناشیرین‬ ‫و ترسناک دەکـــەن‪ ،‬و خەڵکانی تریش‬ ‫بدەن زیاتر کورد بن تاکو ئیسالمی‪ ،‬نیشتمانی بن تاکو ئایینی‬ ‫تەنها ئاماژە بۆ ئەو ناشیرینی و ترسناکیە‬ ‫دەکەن‪ .‬بەاڵم وا دیارە الی ئیسالمیەکان‬ ‫ئاماژەکردن بۆ ناشیرینی و ترسناکیەکان و كه‌ گوایه‌ «كورد و پێشمه‌رگه‌ مسوڵمان کــوردســتــان «مــوڕتــەددیــن» ـــن! هێزە شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه ‌و ماف‌خوراوانی‬ ‫کوردیەکانی سەر بە (پ‌ک‌ک) و (پ‌ی‌د) جیهانی ئیسالمی»‪ ،‬هەمو ئەمانە تەنها‬ ‫پەنجەخستنە سەر کێشەکان تاوانە نەک ئەو نین» به‌سه‌ر کورددا ساخ ببێتەوە!‬ ‫ئەمە چیرۆکی (هەیاس) ـم بیر دەخاتەوە و ( ‌یپ‌ژ) «مولحیدین» ـن! ئەمەریکا و لە ئیسالمدا هەن و ئیسالم تەنها ئەمانەی‬ ‫واقیعە ناشیرین و ترسناکەی کاری گروپە‬ ‫کە دەڵێت بۆ ئەوەی بەرخێک نە قەڵەو ببێت هاوپەیمانە خۆرئاوایەکانی «صهلیبیەکان» تێدایە!! ئیتر ـ گوایە ـ ڕەوا نیە هیچ ڕەخنە‬ ‫ئیسالمیەکان خۆیان‪.‬‬ ‫ئەگەریش باسەکە بهێنینەوە بۆ باسی و نە لەڕ ببێت؛ هەمو بەیانییەک ـ لەگەڵ ـن‪ ،‬ئێران و هاوپەیمانەکانی لە عێراق و و تێبینییەک لەسەر ئیسالم و بیری ئیسالمی‬ ‫«تەوژمی ئیسالمی» و «تەوژمی عەلمانی»؛ خواردندا ـ بێچولە گورگێکی پێشان دەدا بۆ سوریا «ڕافيضه» و «صهفەویەکان» ـن! هەبێت! بەاڵم ئایا ئەو هەمو الف‌وگەزافە‬ ‫و هەتا بنەماڵەی «ئیبن سعود» الی داعش ڕاست دەردەچێت؟ بۆ نمونە‪ :‬ئایا ئیسالم‬ ‫دەپرسین‪ :‬بۆچی ئیسالمیەکان هەرچی ئەوەی بە خواردنەکە قەڵەو نەبێت!!‬ ‫دەمێکە ئیسالمیەکان و مەالکان بە هێزە بە «ئیبن سەلول» ناودەبرێن (یانی وەکو تــاکــە بونناسی و جیهانبینیی ڕاســت‬ ‫دیکتاتۆر و تۆتالیتاریستی نا‪-‬ئایینیی وەکو‬ ‫ستالین و هیتلەر و ـ هەتا ـ سەددام لەسەر ئیسالمیەکانی دەوروبــەر دەمانترسێنن‪« ..‬ئیبن ئەبی سەلول» ی دوڕو «منافق» پێشکەش دەکات؟! ئایا موسوڵمان ئێستە‬ ‫«تەوژمی عەلمانی» حساب دەکەن‪ ،‬بەاڵم دەمێکە دەیدەن بە گوێماندا کە با گوێڕایەڵی ی سەردەمی پێغەمبەر)! و بەم شێوەیە! بۆ خۆیشی بونناسی و جیهانبینیی ئیسالمیی‬ ‫ئەگەر ئێمە داعش و گروپە هاوشێوەکانی ئیسالم بین هەتا گەالنی ئیسالمیی (عەرەب داعــش بۆ پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی لێ ڕونە؟ یان بە دەیان ڕێبازی فیکریی تر‬ ‫تر لەسەر «تــەوژمــی ئیسالمی» حساب و عەجەم و تــورک) لێمان ڕازی بن و بە پەکی لەسەر هیچ نەکەوتوە‪ .‬لە ڕاستیدا بیر و ئەندێشەی داگیر کراوە!؟ یانی ئێستە‬ ‫بکەین؛ ئەوە نابێت و هەڵەمان کردوە؟! «کافر» ـمان نەزانن! وەکو ئەوەی هەتا ئیسالمیەکان بەگشتی وەستای کارامەی قورئان بونناسی و جیهانبینییەکەی بۆ‬ ‫بە مەرجێک دیکتاتۆریەتی ئەو دیکتاتۆرانە ئێستا موسوڵمان‌بونمان دادی ئێمەیان پۆلێن‌کردن و دابەش‌کردنی ئایینیی کۆمەڵگا هێڵراوەتەوە یان لە ڕێگەی لێکدانەوەی نوێ‬ ‫زیاتر پەیوەندیی بە ئامانج و تەما و نەخشە دابێت و لە هێرش و داگیرکاریی ئەو گەلە و بەشینەوەی ناووناتۆرەی ئایینین بەسەر و ـ بە ناو ـ زانستیەوە خاڵی کراوەتەوە لە‬ ‫شەخسیەکانی خۆیانەوە هەیە تاکو ئەو موسوڵمانانە و ئەو دەوڵەتە ئیسالمیانەی خەڵکدا‪ .‬و ئەم دابەش‌کردن و پۆلێن‌کردنە ناوەڕۆکەکەی خۆی و کراوە بە دەفرێک بۆ‬ ‫ئایدیۆلۆجیا بنەڕەتیەی لەسەری دروست دەوروبــەرمــان پارێزراو بوبێتین! دەمێکە لە هەناوی بیروباوەڕی ئیسالمی خۆیەوە دۆزینەوە و تیۆریە زانستیەکان دەربارەی‬ ‫بون‪ ،‬بەاڵم کاروکردەوەی داعش لە قواڵیی ئیسالمیەکان و مەالکان ڕوبــەڕوی هەمو هاتوە‪ .‬وەههابیەتیش چەند سەدەیەکە بــون و جــیــهــان!!؟ ئینجا مـــادەم باسی‬ ‫ئەو فیکر و فیقهە ئیسالمیەوە هاتوە کە تێڕوانین و لێکۆڵینەوەیەکی زانستی و کۆمەڵگای موسوڵمان‌نشینی دابەش کردوە «شه‌ریعه‌تی لـه‌گـه‌ڵ عه‌قڵ و فیتڕه‌تی‬ ‫ڕەخنەیی دەربــارەی ئیسالم دەبنەوە بەو بۆ یەکتاپەرست «موحد» و فرەپەرست‬ ‫لەسەری پەروەردە بون‪.‬‬ ‫ئینجا دەپرسم‪« :‬ڕه‌خنه‌گرتنی ته‌وژمی بیانوەی با عــەرەب و عەجەم و تورکی «مشرک»‪ .‬سەلەفیەت و ئیسالمی سیاسی‬ ‫ئیسالمی به‌گشتی لـه‌ داعــش‌ و گروپه‌ موسوڵمان بە نا‪-‬موسوڵمانمان نەزانن! و جیهادیەکان و ـ بۆ نمونە ـ داعشیش لەم داعش سەربازی چارەڕەشی پاسەوانی‬ ‫په‌ڕگیره‌كانی هاووێنه‌ی» و «هه‌ڵوێستی کە هیچ سودیشی نەبو‪ ..‬زیاتر لە هەزار سەرچاوەیەوە ئاو دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫گەلێکی گومان‌کراو سنور «حرس حدود» بە دڕندانەترین‬ ‫تازە کورد (وەکــو‬ ‫ڕون‌و ئاشكرا» ی ئەم تەوژمە لە داعش و ساڵ خزمەتی کورد بە ئیسالم هیچ سودی‬ ‫ـو‬ ‫ـ‬ ‫(وەک‬ ‫داعــش‬ ‫و‬ ‫‌بونەکەی!)‬ ‫م‬ ‫ئیسال‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫ئەو گروپانەی تر چیە و کامەیە؟ هەڵوێستە نەبو و نەبوە ڕێگر لــەوەی ـ بۆ نمونە ـ‬ ‫شێوە دەکوژێت‪ ،‬بەو بیانوەی ئەمانە ئەو‬ ‫ڕون و ئاشکراکەیان هەر ئەوەیە کە دەڵێن ئەنفال بکرێین‪ .‬بە درێژایی مێژوی ئیسالمی توندترین هەوڵی ئیسالمی بۆ گێڕانەوەی‬ ‫ئێمە داعش نین و ئێمە حیزبی خۆمان هەیە کوردستان کەوتوەتە بەر هێرشی دەوڵەتانی حوکمی «خیالفەت») بونەتە دوژمنی سنورانەیان پاراستوە کە «غەربی کافر»‬ ‫و جیاوازین! یانی تەنها خەمی خۆیانە کە ئیسالمی‪ ،‬بە شێوەیەک کەم قۆناغ هەبوە یەکتر‪ .‬کورد بوە ئەو گابەردەی کە شاخی‬ ‫بە «داعش» دانەنرێن ئیتر داعش بۆ خۆی کوردستان سەربەخۆ بوبێت و ژێردەستە داعشی لەسەر شکا‪ .‬تازە نە داعش بیانوی و ڕێکەوتنی (سایکس‪-‬پیکۆ) دایناون! ئیتر‬ ‫چی دەکــات ئەمان هەست بە لێپرسراوی نەبوبێت‪ .‬ئەگەر بەرژەوەندیی عــەرەب و تری پێویستە بۆ شەڕفرۆشتن بە کورد‪ ،‬و‬ ‫ناکەن! یان ئەوەیە دەڵێن و داوا دەکەن عەجەم و تورکی موسوڵمان لە داگیرکردن و نە کوردیش پێویستی بەوە هەیە خۆی بە ئێستە پەکی دەکەوێت لەسەر بیانویەک و‬ ‫کــار و کـــردەوەی داعــش لەسەر ئیسالم ماف‌خواردن و کوشتارماندا بێت؛ هیچ پەکیان موسوڵمان پێشانی داعش (و‬ ‫هەوادارانی!) فەتوایەک بۆ کوشتنی کورد و پێشمەرگە؟!‬ ‫حساب نەکرێت و دەڵێن ئەوە ئیسالم نیە لەسەر بیانو و فەتوا نەکەوتوە‪ ،‬هەمیشە بــدات هەتا داعــش حسابی موسوڵمانی‬ ‫و بەڵکو هێزێکی گومان‌لێکراوە و ئەمەریکا فەتوا حازرە‪ .‬هەر تەنها هەوڵی سەربەخۆیی بۆ بکات و خوێنی موسوڵمان نەڕێژێت!‬ ‫و ئیسرائیل دروستیان کــردوە! وا دەزانن سیاسی بەسە بۆ ئەوەی فەتوای ئایینی و بەتایبەتی کە شکاندنی غــروری داعش ساغدا گونجاو» کرا؛ دەپرسین‪ :‬کوا ئێستە لە ئایین الی ئەوان هەر ناوێکی ئایینیی‬ ‫ئێمە باس لە سەرچاوەی پشتگیریی ماددیی یاسا لە دژمان دەربکەن و بە گێرەشێوێن و لەسەر دەستی هێزگەلێکی کوردستانی بو یاسا ئیسالمیەکان (ئەو یاسا تایبەتیانەی هەبێت؛ ناکرێت بە «سوکایەتی» ناو بنرێت‬ ‫داعــش دەکەین کە لە ســەرەتــاوە کــراوە «موخەرریب» و یاخیمان لە قەڵەم بدەن‪ .‬کە هێزی باکگراوند چەپ و ناسیۆنالیست ئیسالم جیا دەکەنەوە و لە یاسای نوێدا کە چەمکێکە لە یاسادا یاسا و ڕێسا و سزای‬ ‫بۆ ئــەوەی لەگەڵ گروپەکانی تر ڕژێمی بەدرێژایی مێژوی «خیالفەت» ی ئیسالمی و ـ بەگشتی ـ نا‪-‬ئیسالمین‪ .‬ئەو هێزەی نین) لەگەڵ واقیعەکە (ناڵێم عەقڵ و خۆیی هەیە‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا دەبێت ناوەندە عەلمانیەکانیش‬ ‫بەعسیی سوریا بڕوخێنن‪ ،‬بەاڵم نەخێر! هەمو هەوڵێکی سەربەخۆیی سیاسی بە لە کوردستان کەمێک بۆنی ئایینداریی لێ فیتڕەت!) دەگونجێن؟ چ واڵتێكی ئیسالمی‬ ‫ئێمە باسی ئەو یاسا ئایینیانە دەکەین هەڵمەتی بەدناوی «کوشتنی زیندیقەکان» هاتبێت؛ کەمترین ڕوبەڕوبونەوەی لەگەڵ ئێستە دەتــوانــێــت یــاســا ئیسالمیەکان ئیسالمیەکان و مەالکان لەسەر ڕەخنە‬ ‫جێبەجێ بکات؟ تەنها داعش هەیە هەوڵ ڕابهێنن‪ .‬چــی تــر نابێت لێکۆڵینەوەی‬ ‫کە «دەوڵــەتــی ئیسالمی» لە موسڵ و خەفە کــراوە‪ .‬بەتایبەتی کە ئەو عەقڵە داعش کردوە!‬ ‫بەکورتی‪ :‬تازە کورد‪-‬بون و ئیسالمی‌‪ -‬بــدات شەریعەت و یاسا ئیسالمیەکان ڕەخنەیی لە ئایین شتێکی قاچاخ بێت‪،‬‬ ‫ڕەققە جێبەجێیان دەکات! خۆ داعش ئەم ئایینیە ئیسالمیە هەمیشە بەبیانوە و لە‬ ‫یاسایانەی لە ئەمەریکا و ئیسڕائیلەوە بۆ پۆلێن و ناووناتۆرەی ئایینی و زەقکردنەوەی بون یەک ناگرنەوە‪ .‬ئێوەی ئیسالمی دەست وەکو خۆیان جێبەجێ بکات؛ دەی ئێوەی دەبێت ئاسایی بکرێتەوە و یاسایی بێت‪،‬‬ ‫نەهاتون بەڵکو لە ئیسالم و فیقهـ و میراتی باکگراوندی ئایینیی هەمو تەوژمە سیاسی و لە پرۆژەکەتان بشۆن‪ ،‬یان هەر لە ئێستەوە ئیسالمییش ڕوتان نایەت پشتگیریی بکەن هەم بۆ ئەوەی کۆمەڵگای ئایینی لەگەڵ‬ ‫فیکری و یاسایی ئیسالمیەوە بۆی هاتون‪ ..‬کولتوریەکان دەگەڕێت‪ ،‬چونکە خۆیشی لە هەوڵ بدەن زیاتر کورد بن تاکو ئیسالمی‪ ،‬و حــاشــای لــێ دەکـــەن! و م ــادەم باسی ڕەخنە ڕابێت و الیــان ئاسایی ببێتەوە‪،‬‬ ‫ئایا ئیسالمیەکانی کوردستان لــەدوای جیهانێکی ئایینیدا قەتیس ماوە و تەنها لەو نیشتمانی بن تاکو ئایینی‪ .‬پێداچونەوە و «ڕێ‌‌پێشانده‌ر و ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م وەکو چۆن کۆمەڵگای ئایینی لە ئەورۆپا‬ ‫بەخۆداچونەوەی زۆرتان لەبەردەمدایە هەتا شۆڕشگێڕانی چه‌وساوه ‌و ماف‌خوراوانی لەگەڵ ڕەخنەدا ڕاهاتوە و هەڵدەکات‪ ،‬و هەم‬ ‫داعشەوە هیچیان کردوە بۆ پێداچونەوە و ڕوانگەیەوە دنیا دەبینێت‪.‬‬ ‫جیهانی ئیسالمی» کرا؛ دەڵێم‪ :‬ئەوە کێ بۆ ئەوەی ئەجێندای ئایدیۆلۆجیایی و نا‪-‬‬ ‫نــازانــم عــەلــی باپیر خــۆی لــە بیر و لە «تابوری پێنجەم» نەیەنە ئەژمار‪.‬‬ ‫بەخۆداچونەوەی فیکری و فیقهیی خۆیان‬ ‫بو ئیلهام‌به‌خشی سه‌رجه‌م شۆڕشگێڕانی زانستی و نا‪-‬ڕوناکبیرانە تێکەڵ بەو تەوژمە‬ ‫و فیکرە ئیسالمیەکەیان؟ ئایا «مامۆستا» بــیــرکــردنــەوەدا دامــــاوە‪ ،‬یــان خەڵک بە‬ ‫چه‌وساوه ‌و ماف‌خوراوان بو لەم کۆمەڵگا ڕەخنەگرە نەبێت‪ ،‬چونکە بەڕاستی ئەو‬ ‫سەلماندنی زانستی داواکراوە‬ ‫کانی ـ بۆ نمونە ـ (کۆمەڵی ئیسالمی) هیچ دامــاو دەزانــێــت!؟ ئاخر ـ هەی دامــاو! ـ‬ ‫خۆرهەاڵتیانەدا؟ ئایا دام‌ودەزگا ئایینیەکان ئەجێندایانەیشی تێکەڵ بوە‪ ،‬چونکە هەر‬ ‫نەک الف‌وگەزافی ئایینی‬ ‫پێداچونەوە و بەخۆداچونەوەیەکیان کردوە؟ داعــش ســەربــازی چــارەڕەشــی پاسەوانی‬ ‫ناوبراو کاتێک داوا دەکات هیچ ڕەخنەیەک بــون کە هەماهەنگ بــون لەگەڵ دەزگــا شتێک قاچاخ بو؛ دەگونجێت ساختەیش بێت‬ ‫نەخێر! تازەترین نیشانەیش ئەوە بو دیسان سنور «حــرس حــدود» بە دڕندانەترین‬ ‫چەوسێنەرەوە و مافخۆرەکاندا‪ ،‬یان ئەو یان ساختەکاریی تێدا بکرێت‪ ،‬بۆیە زۆر کااڵ‬ ‫تــەوژمــە چەپگەرانە بــون کــە بەڕاستی ساختە و بێفەڕ و زڕ لە بازاڕی لێکۆڵینەوەی‬ ‫ڕەخنەگرتن لە داعش؛ بەبێ ڕەخنەگرتن لە ئیسالم و یاسا‬ ‫شۆڕشگێر بــون بــۆ مافی چــەوســاوە و ڕەخنەیی لە ئایین ساخ کــراوەتــەوە‪ ،‬کە‬ ‫مافخوراوان؟! هەر بە بیانوی ئایینی و ئەگەر ئەو بوارە ئاسایی و یاسایی بوایە؛‬ ‫ئیسالمیەکان و «فیقهـ» ی ئیسالمی تەواو نابێت و هەر ناکرێت‪.‬‬ ‫دەســەاڵتــی پــیــرۆزکــراو مافی چــەوســاوان ئەو کااڵی ساختە و بێفەڕ و زڕانە جێگەیان‬ ‫دەخــورا‪ ،‬هەتا هۆشیاریی نوێ و تەوژمی نەدەبوەوە‪ ،‬ئەو کاتەش خەڵک بەئاسانی‬ ‫ئەوەی داعشی بەدناو کرد؛ جێبەجێکردنی یاسا ئایینیەکان بو نەک‬ ‫چەپگەر و یاسا و بەهاکانی کۆمەڵگای «سوکایەتی» و «ڕەخنە» ی زانستیی‬ ‫مەدەنی هاتنە کایە و خەڵک ئاشنا بون ڕاستەقینەیان جیا دەکردەوە‪.‬‬ ‫ئەو ئامانجە سیاسیەی بۆی دانرابو‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫ئایینی کوردان‬ ‫شاهۆ کرماشانی‬ ‫لــــە ڕۆژھەاڵتــــــــــی نـــــاوەڕاســـــت‪،‬‬ ‫النکی شارستانییەتەکان و ئایینە‬ ‫یەکتاپەرستییەکان‪ ،‬گۆڕەپانی خوێن‬ ‫و تــونــدوتــیــژی‪ ،‬نــاوەنــدی کوشتارە‬ ‫هــەرەخــوێــنــاویــەکــان و گــەورەتــریــن‬ ‫لــێــبــوردەیــی‪ ،‬کــوردســتــان تاقانەیە‪.‬‬ ‫شـــارەکـــانـــی لـــە چـــوارڕیـــانـــی ڕێــگــا‬ ‫ســەرەکــیــەکــانــی ھات و چــــۆدان‪ ،‬بۆ‬ ‫مــاوەیــەکــی دوور و درێـــژ پەناگەی‬ ‫نەتەوە ژێردەستەکان‪ ،‬واتا قوربانیانی‬ ‫چەوساندنەوە و ئایینیەکان بوون‪.‬‬ ‫کـــوردەکـــان بــە نــــەوەی مــادەکــان‬ ‫دادەنــرێــن‪ ،‬ئــەو خێڵە ئاریانە بــوون‬ ‫کە لە ھەزارەی دووەمــی پێش زاییندا‬ ‫نیشتەجێی باکووری ڕۆژئـــاوای خاکی‬ ‫ئێران بــوون‪ .‬میرنشینە جیاوازەکانی‬ ‫ماد کە لەگەڵ ئاشووریەکاندا لە شەڕی‬ ‫بەردەوامدا بوون‪ ،‬لە سەدەی حەوتەمی‬ ‫پێش زاییندا لە ژێر فەرمانڕەوایی دیاکۆ‬ ‫کە ئەکپاتان (ھەمەدانی ئێستا لە ئێران)‬ ‫ی کردە پایتەختی خۆی یەکخرانەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتایی ســەدەی حەوتەمی پێش‬ ‫زایین‪ ،‬مادەکان دەسەاڵتی خۆیان بەسەر‬ ‫وەاڵتی فارسدا سەپاند‪ .‬لەساڵی ‪٦١٢‬‬ ‫پێش زایینی بە ھاوکـــاری بابلیەکان‬ ‫نەبوخزنەسر بە تـــەواوی کۆتایی بە‬ ‫دەسەاڵتی ئاشووریەکان ھێنا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٥٥٠‬پێش زایینی سەرۆکی‬ ‫ھۆزێــکــی ف ــارس بــە ن ــاوی کــووروشــی‬ ‫هەخامەنشی (کووروشی مەزن) دەستی‬ ‫بە سەر میدیا دا گرتەوە و کــردی بە‬ ‫بەشێک لە ئیمپێراتۆری فارس‪ .‬دوایش‬ ‫بوو بە بەھێزترین دەسەاڵت لە رۆژھەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ .‬زەردەشتی ئاینی فەرمی‬ ‫هەخامەنشی بوو وا پێدەچێت بە سەر‬ ‫مادەکانیشدا سەپێنرا بیت‪ .‬بەاڵم مادەکان‬ ‫پەرەیان بە ئایینی تایبەتی خۆیان دابوو‬ ‫کە بیرو باوەڕی فریشتەکان بوو‪.‬‬ ‫ئەگەر باش تێبینی بکرێت ئەم ئاینە‬ ‫کاریگەری بە سەر ئاینە خواییەکانی‬ ‫پــاش خۆیدا ھەبـــووە‪ .‬ئــەم ئاینە کە‬ ‫بێگومان لە سیبێریای ڕۆژئاواوە سەری‬ ‫ھەڵـــــداوە و بــــەھۆی کــۆچــی هیندۆـ‬ ‫ئەورووپیەکانەوە گوێزرایە ناوچەکە‪ ،‬لە‬ ‫سەر دوو بنەما دامــەزراوە ‪ :‬چاکە لە‬ ‫ئەھوورامەزدا بەرجەستە دەبێت و خراپە‬ ‫لە ئەھریمەن‪ .‬ئەسکەندەری گەورە لە‬ ‫ساڵی ‪ ٣٣٠‬پێش زایینی‪ ،‬میدیای داگیر‬ ‫کــرد‪ ،‬و میدیا ئیتر وەک بەشێک لە‬ ‫ئیمپێراتۆری یۆنانی کەوتە ژێر کاریگەری‬ ‫قووڵی ھێلینیەوە و بیروڕا ئایینیەکانی‬ ‫یۆنان بە سەر دانیشتووانە ڕەسەنەکانی‬ ‫ئەو ناوچەی وازیــان لە بڕوا کۆنەکانی‬ ‫خۆیان نەھێنابوو سەپێنرا‪ ،‬دواتر ئاینێکی‬ ‫سەیر بەناوی میتراییزم بە شێوەیەکی‬ ‫خێرا لە ئێران سەری ھەڵدا‪ .‬میترا خوای‬ ‫رۆژ بوو‪ .‬ئەم میتراییزمە لە کوردستان‬ ‫دا سەرکەوتنێکی خێرای بەدەست ھێنا‪.‬‬ ‫سەرکەوتنێک کە تەنانەت بۆ ماوەیەکی‬ ‫دوور و درێــژ پــاش ھاتــنــەوەی ئاینی‬ ‫جوولەکە و مەسیح جێی خۆی ھێشتەوە‬ ‫و کاریگەریەکەی پاراست‪ .‬لە ماوەی‬ ‫ئیمپیراتووری نوێی ئاشووریدا ڕەوەندێکی‬ ‫گرنگی جوولەکەکان ئاوارە و دەربەدەری‬ ‫کوردستان بوو (ھۆزە ونبووەکان) و بە‬ ‫ھۆیەوە زۆر بە خێرایی زۆرینەی کورد‬ ‫لە دین وەرگەڕان‪ .‬لەدواییدا مەسیحیەت‬ ‫دەرکەوت و زۆربەی کوردەکان کە لە ژێر‬ ‫کاریگەری ئایینی جوولەکەدا بوون‪ ،‬ئەم‬ ‫ئاینە تازەیەیان پەسەند کرد‪.‬‬ ‫لە ســەدەی پێنجەمدا بزووتنەوەی‬ ‫مەزدەکی سەری ھەڵدا و دژ بە بنەماکانی‬ ‫توندی ئاینی زەرەدەشتی ئیمپێراتۆری‬ ‫ساسانی فارسی یاخی بوو‪ .‬ئەم ئاینە‬ ‫کە لە چیاکانی زاگــرۆس واتە شوێنی‬ ‫لەدایکبوونی مەزدەک‪ ،‬لە دایک بووە ‪،‬‬ ‫بڕوای بە یەکسانی کۆمەاڵیەتی لە نێوان‬ ‫‌مرۆڤ دا و ھاوبەشی لە سامان و مولک‬ ‫دا ھەبوو‪ .‬بەاڵم مەزدەکەکان بە خێرایی‬ ‫بوونە قوربانی کوشتار و لەناوبردن‬ ‫و بزوتنەوەکەش لە کۆتایی ســەدەی‬

‫گۆڕی بابە یادگار‪ ،‬زەردە‪ ،‬کرماشان‬

‫شەشەمی پاش زایین نەما ‪.‬‬ ‫ئیسالم لە رۆژھەاڵتـــی ناوەڕاستدا‬ ‫بــاوبــووەوە و ھەر لە سەرەتای ‪٦٣٧‬‬ ‫ەوە سوپای فتوحاتی ئیسالمی کەوتنە‬ ‫بڕینی ڕیگاوبانەکانی کوردستان‪ .‬بەاڵم‬ ‫لــە ســـەدەی ‪ ١٢‬دا بــوو کــە بــە ھۆی‬ ‫داگیرکاریەکانی ئیمپیراتووری عوسمانی‪،‬‬ ‫ئاینی ئیسالم بە سەر زۆرینەی کورد‬ ‫سەپێنرا‪.‬‬ ‫لە سەدەی ‪ ١٦‬دا زۆربەی ھەرە زۆری‬ ‫کورد بوونە موسڵمان‪ ،‬بەاڵم تا ئێستاش‬ ‫زۆر لە دابونەریت و بیڕوباوەڕەکانی خۆیان‬ ‫پاراستووە‪ .‬زیاتر رێبازی سۆفیگەریان‬ ‫بەالوە پەسەند بووە‪ ،‬چونکە زیاتر لە‬ ‫ئیسالم‪ ،‬کە لە عەرەبە بەدوەکانەوە‬ ‫بۆیان ھاتبوو‪ ،‬لە داب و نەریتی هیند و‬ ‫ئەوروپیەکان نزیک بوو‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ نزیکەی ‪ ٧٠‬لە سەدی خەڵکی‬ ‫کــورد موسڵمانی ســەر بــە مــەزھەبــی‬ ‫شافعین‪ ٤ .‬لە سەدیان ئێزدی و ‪ ٤‬لە‬ ‫سەدیش مەسیحین بە لقە جیاجیاکانیەوە‪.‬‬ ‫کــوردە جوولەکەکانیش لە پەنجاکاندا‬ ‫کوردستانی عێراقیان بەرەو ئیسرائیل بە‬ ‫جێ ھێشتووە‪.‬‬ ‫ئاینی ئێزدی‬ ‫زۆر که‌م وکورتی له‌م کورت ‌ه باس ‌ه‬ ‫هـه‌یـه‌‪ ...‬ئاینی ئێزدی پەیوەندیەکی‬ ‫دووری بە ڕێبازی فریشتەکانەوە ھەیەو‬ ‫ئاینێکی تایبەتە بە کــوردان‪ ،‬ئەمڕۆکە‬ ‫ھەموو ئێزدیەکان کوردن ‪ .‬لە سەردەمێکدا‬ ‫زۆربەی کوردەکان ئێزدی بوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫ھەموو کاتێ بە ھەست و بیری مێژوویی‬ ‫زیندووی کوردەکان دەژمێردرێن‪.‬‬ ‫ئیمپیراتووری عوسمانی بــەنــاڕەوا‬ ‫تۆمەتی لە پەیڕەوا‌نی ئەم ئاینە دەدا و‬ ‫بە پەرستنی شەیتان تاوانباری دەکردن‬ ‫و بە درێژایی چەندین سەدە کوشتوبڕی‬ ‫یەکجار بێ بەزییانەی لێ کردوون‪ .‬ئەم‬ ‫ئاینە تا ئێستاش بە تەواوی نەناسراوە‪،‬‬ ‫ماوەیەکی زۆڕ نیە ئێزدیەکان دەرگای‬ ‫نـھێنیەکانی خۆیان بەرەو ڕووی دنیای‬ ‫دەرەوە کــردۆتــەوە‪ .‬خەڵکی دەرەکــی‬ ‫دەتوانن چاویان بە دەقــە پیرۆزەکان‬ ‫بکەوێ و گوێ لە نزاو نوێژە تایبەتەکانیان‬ ‫بگرن و ســەردانــی پەرستگاکانی ئەم‬ ‫ئایینە بکەن‪ .‬بــەاڵم ھێشتا زۆر شتی‬ ‫ئەم ئایینە بە نـھێنی ماونەتەوە‪ .‬ئایینی‬

‫گۆڕی شێخ عەدی‪ ،‬اللش‪ ،‬شێخان‬

‫ئێزدی بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ و بە‬ ‫چەواشە بە شێوەیەک لە سووفیگەری‬ ‫ناسرا بوو و پیاوانی پیرۆزی ئیزدی و‬ ‫سەرکردە ئایینی و نوێژەکانیان دەخرانە‬ ‫ژێر پــەردەی سۆفیگەری‪ ،‬ڕێوڕەسمی‬ ‫تایبەتی سەردانی مــەزاری شێخ ئادی‬ ‫(‪ )١١٦٢-١٠٧٣‬کە ھەمــوو ساڵێک لە‬ ‫ھەفتەی دووەمی مانگی تشرینی یەکەم‬ ‫لە اللش (کوردستانی ئێراق) ئەنجام‬ ‫دەدرێت‪ ،‬لە گەڵ سەفەری حەج و تەوافی‬ ‫مەککە بەراورد کراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ڕاستیدا ئایینی ئێزدی فڕی‬ ‫بە ئیسالمەوە نییە‪ ،‬ئێزدیەکان باوەریان‬ ‫بەوە ھەیە کە خودا ( ئەو زاتە پیرۆزەی‬ ‫ئــافــرێــنــەری خــۆیــەتــی) و دەســەاڵتــی‬ ‫گــەردوونــی بە دەســتــەوەیــە مەرجانی‬

‫ڕاســتــگــۆیــی‪ ،‬ئاشتیخوازی و یەکتر‬ ‫پەسەندکردن گرنگیەکی تایبەتی لەالیان‬ ‫ھەیە‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەفسانەیەکی بێ بناغە‪،‬‬ ‫ئێزدیەکان بڕوایان بە بوونی خراپە نییە و‬ ‫چاکە و خراپە لە ژێر دەسەاڵتی خودادان‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەرپرسی کردارەکانیەتی و خودا‬ ‫دەســەاڵتــی بیرکردنەوە و بڕیاردانی‬ ‫پێ داوە‪ .‬لەبەر ئــەوەی بــاوەڕیــان بە‬ ‫گوێزەرانەوەی گیان لە جەستەیەکەوە بۆ‬ ‫جەستەیەکی تر ھەیە کە لەو ڕێگەیەوە‬ ‫دەگاتە ئاستێکی نوێ‪ ،‬بۆیە هیچ مرۆڤێک‬ ‫ناتوانێت بڕوا بە ئایینەکەیان بێنێت‪.‬‬ ‫پێویستە مــرۆڤ بە ئێزدی لە دایک‬ ‫بێت‪ .‬ئێزدیەکان بە سەر دوو چینی جیا‬ ‫دابەش دەبن‪ ،‬چینی موریدەکان و چینی‬

‫ئیمپێراتووری عوسمانی بەناڕەوا تۆمەتی‬ ‫لە پەیڕەوا‌نی ئاینی ئێزدی دەدا و بە‬ ‫پەرستنی شەیتان تاوانباری دەکردن و‬ ‫بە درێژایی چەندین سەدە کوشتوبڕی‬ ‫یەکجار بێ بەزەییانەی لێ کردوون‬ ‫سپی دروست کردووە و لە سەر پشتی‬ ‫باڵدارێک بە ناوی ئەنفەر دایناوە کە ئەم‬ ‫باڵدا‌رەش دەستکردی خۆیەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێ باڵدا‌رەکە دەستی بە فرین کردووە‪،‬‬ ‫مەرجانەکە لــە پشتی بــاڵــدا‌رەکــەوە‬ ‫کــەوتــۆتــە ســەر زەوی و شــکــاوە‪ .‬لە‬ ‫یەکشەممەدا کە یەکەم ڕۆژی ئەفراندن‬ ‫بــووە‪ ،‬خــودێ لە ســەردەمــی یەکەمدا‬ ‫فریشتەی عەزازیلی ھێناوەتە سەر دونیا‪،‬‬ ‫ئەم حــەوت فریشتەیە بەرپرسیارەتی‬ ‫ئــاوەدانــکــردنــەوەی جیـهانی مــاددی‬ ‫لە پاشماوەی مەرجانە شکاوەکەیان‬ ‫لەسەر شان بووە‪ ،‬ئێزدیەکان ئاگر ‪..‬‬ ‫خۆر ‪ ..‬زەوی ‪ ..‬ئاو و ھەوایــان لەال‬ ‫پیرۆزە‪ ،‬باوەڕیان بە یەکگرتنێکی پتەو‬ ‫و ھەماھەنگ لە گەڵ سروشتدا ھەیە‪.‬‬

‫پیاوانی ئایینی‪ ،‬ئاینیەکانیش بەسەر‬ ‫دوو چینی شێخەکان و پیرەکان دابەش‬ ‫دەبن‪ .‬چیینەکان لە ئاینی ئێزدی دا زیاتر‬ ‫پێناسەی کارکردە ئاینیەکان دەکەن و‬ ‫پەیوەندی نێوان چینەکان‪ ،‬ئامرازیکی‬ ‫سەرەکیە بۆ پاراستنی ئاینەکە‪ .‬ئەمڕۆکە‬ ‫نزیکەی شەش سەد ھەزار تا ملیۆنێک‬ ‫ئێزدی ھەن کە زۆربەیان لە کوردستانی‬ ‫ئــێــراق دەژیـــن و اللــش شوێنی ھەرە‬ ‫پیرۆزیانە‪ .‬ھەروەھا ژمارەیەکیان لە‬ ‫ئەوروپای رۆژئاوادا دەژین‪ .‬ھەندێکیانیش‬ ‫لە دەوروبــەری جزیر و ماردینی تورکیا‬ ‫و ڕۆژھەاڵتـــی سوریا و گورجستان و‬ ‫ئەرمەنستان دەژین‪.‬‬ ‫عەلەوی یان قزڵباشەکان‬

‫گەلێک جــار قزلباشەکان بە ھۆی‬ ‫ئــەو گرنگیەی بــە عەلی کــوڕی ئەبو‬ ‫تاڵیب دەدەن‪ ،‬بە ڕێبازێکی سۆفیگەری‬ ‫دادەنرێن‪ .‬بەاڵم لەڕاستیدا پەیوەندیەکی‬ ‫کەمیان بە ئیسالمەوە ھەیە‪ .‬ئاینەکەیان‬ ‫زیــاتــر مــرۆیــیــە‪ ،‬رەفـــتـــارە لیبراڵە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکانیان زۆر لە ئیسالمی‬ ‫سەرەتاییەوە دوورە‪ .‬بۆ نموونە ژن‬ ‫و پیاو الی ئــەوان یــەک پلەی ھەیــە‪.‬‬ ‫زۆر گرنگی بە رۆژوی رەمــەزان نادەن‪.‬‬ ‫خواردنەوەی مەی قەدەغە ناکەن‪ .‬بۆنە‬ ‫ئایینەکانیان کە ھەمیشە سەماو ئاھەنگی‬ ‫لەگەڵدایە‪ ،‬لە مزگەوت ناکرێن و لە‬ ‫شوێنی کۆبوونەوە ئەنجام دەدرێن کە بە‬ ‫«جوم ئێڤی» ناویان دەبرێت و لە الیەن‬ ‫سەرکردە ئاینیەکانیانەوە بەڕێوە دەبرێن‬ ‫کە بە دەدە یان سەیید دەناسرێن‪.‬‬ ‫کتێبێکی پیرۆزی دیاریکراویان نیە‪ .‬ڕێز‬ ‫لە قورئان و ئینجیل و تەورات دەگرن‪.‬‬ ‫لە نێوان خواو مرۆڤایەتیدا بڕوایان بە‬ ‫نێوبژیوانی پێنج فریشتە و دوانزە وەزیری‬ ‫خــوا و چل پێغەمبەر ھەیــە‪ .‬ھەندێک‬ ‫جار پێیان دەڵێن «سەرسوورەکان»‬ ‫و زۆربــەیــان لە ئەنادۆڵ و شارەکانی‬ ‫سیواس و دیاربەکر و خەربووت دەژین‪.‬‬ ‫قزڵباشە کوردەکان بە کوردی و زازایی‬ ‫قسە دەکەن‪ .‬لە چیاکانی دێرسم زیاتر‬ ‫لە ملیۆنێکن‪ .‬خەماڵندنەکانی ئەم دواییە‬ ‫دانیان بەوە ناوە کە لەوانەیە قزڵباشەکان‬ ‫‪ ٢٥‬لە سەدی دانیشتووانی تورکیا پێک‬ ‫بێنن‪.‬‬ ‫یارسان‬ ‫کۆمەڵە ‌ئاینیەکەی ئــەھلــی حەق‬ ‫شیعەگەرایی بەرەو توند و تیژی برد‪.‬‬ ‫ئەھلی حەق لە سەدەی یانزدەی زایینی‬ ‫لە لوڕستان دامــەزرا و لە شــارەزوور و‬ ‫ھەورامــان لە الیــەن موبارەک شا بابە‬ ‫خوشین باڵوکرایەوە و لە الیەن سوڵتان‬ ‫ئیسحاق یان ((سوحاق))ەوە جاکسازی‬ ‫تیایدا کرا کە لە ھەورامــان شوێنێکی‬ ‫پــاڕانــەوەی بە نــاوی ((نــیــازـ خانە))‬ ‫بنیات نا و شارۆچکەی ((پردی وار))ی‬ ‫کردە بنکەی چاالکیەکانی خۆی‪ .‬سەیدە‬ ‫ڕاستەقینەکانی کاکەیی لە ئێراق‪ ،‬کە‬ ‫بنەچە لەو بنەماڵە پیرۆزانەن‪ .‬ئەھلی‬ ‫حەق باوەڕیان بە عەلی و نەوادەکانی‬ ‫((ئیمامەکان)) ھەیە و لە ھەمان کاتدا‬

‫لە سەدەی ‪ ١٦‬دا زۆربەی ھەرە زۆری کورد بوونە موسڵمان‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستاش زۆر لە دابونەریت و بیڕوباوەڕەکانی خۆیان پاراستووە‪ .‬زیاتر ریبازی‬ ‫سۆفیگەرییان بەالوە پەسەند بووە‪ ،‬چونکە زیاتر لە ئیسالم‪ ،‬کە لە عەرەبە‬ ‫بەدوەکانەوە بۆیان ھاتبوو‪ ،‬لە دابونەریتی هیند و ئەوروپیەکان نزیک بوو‬

‫مووسا و ئیلیاس و عیسا و داوودیشیان‬ ‫ال پیرۆزە بڕوایان بە حەوت دیــاردەی‬ ‫ئاسمانی یەک لە دوای یەک ھەیە کە‬ ‫ھەریەکە و چوار یان پێنج فریشتەیان لە‬ ‫گەڵدا بووە‪.‬‬ ‫لە بابەتی دووبارە بەرجەستە بوونەوەدا‬ ‫لەگەڵ درووز و ئێزدیەکان کۆکن‪ .‬ئەوان‬ ‫بابە یادگار دەپەرستن ( کە لە ساڵی‬ ‫‪ ١٥٩٦‬مردووە) مەزارەکەی بۆتە شوێنی‬ ‫حەجیان‪ .‬لە مریدەکانی ئەھلی حەق لە‬ ‫گوندەکانی گۆرانی ئێراق و لورستان لە‬ ‫ئێران و ئێلەکانی دیلفان ھەن‪ .‬لە ئێراق‬ ‫کاکەییەکان‪ ،‬لە گوندەکانی تووک دەژین‬ ‫( لە دەورو بەری کەرکووک)‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫لە ھەندێک ناوچەی خانەقین و قەسری‬ ‫شیرین‪.‬‬ ‫سۆفیگەری‬ ‫ھەر لە سەرەتای سەدەی دوانزەیەمەوە‬ ‫سۆفیگەری لە کوردستان سەری ھەڵداوە‬ ‫و کۆمەڵە جیاجیاکان بــە پەسەند‬ ‫کردنی ڕێبەرێکی ھاوبــەش لە باوەشی‬ ‫تەریقەیەکەدا یەک دەگرن‪ .‬لە ھەموویان‬ ‫کۆنتر کە تا ئێستاش لە کوردستان زۆر‬ ‫کارایە‪ ،‬تەریقەی قادرییە کە لە الیەن‬ ‫عــەبــدولــقــادری گەیالنیەوە (‪ ١٠٧٨‬ـ‬ ‫‪ )١١٦٦‬دامەزراوە و لە بەرزەنجە (نزیک‬ ‫شاری سلێمانی) ناوەندی بۆ دانــراوە‪.‬‬ ‫دەروێشە قادریەکان بۆ ئەوەی لە الیەن‬ ‫شێخەکەیانەوە بە مورید بناسرێن دەبێ‬ ‫ھەندێ دەستپێشخەری بکەن و کۆمەڵێ‬ ‫ئەرکی گران بە جێ بگەیەنن کە بریتین‬ ‫لە دانپیانان بە خراپیەکانیان‪ ،‬چێژتنی‬ ‫سزاکانیان‪ ،‬فەرمانبەری‪ ،‬ڕێزگرتن لە‬ ‫یاساکانی خانەقا و ماوەی رۆژووەکان‪.‬‬ ‫لە میانەی مەراسیمەکانی کۆبوونەوەی‬ ‫خــانــەقــا‪ ،‬مــوریــدەکــان لــە نــاو بازنە‬ ‫داخراوەکاندا لەگەڵ دەنگی جەرگبڕی‬ ‫دەف دا خەم و ڕاست دەبەنەوە تا دەگەنە‬ ‫حاڵەتی (حاڵلێهاتن) و دۆخێکی روحیی‬ ‫گشتگیر‪ .‬ئینجا ھەندێکیان بە خەنجەر‬ ‫و قەمە جەستەکەیان کون دەکەن یان‬ ‫بزمار لەسەری خۆیان دەکوتن یانیش بە‬ ‫سەرەوە خۆیان لە دیوارەکان دەدەن‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ تاڵەبانی و بریفکانی ناودارترین‬ ‫بنەماڵەکانی قادرین‪.‬‬ ‫تەریقەی دووەم نەقشبەندی لە سەر‬ ‫دەستی بەھائەددین نەقشبەند (‪١٣١٧‬‬ ‫ـ ‪ )١٣٨٩‬لە بــوخــارا (ئوزبەکستانی‬ ‫ئەمڕۆ) دامـــەزراوە و لە ساڵی ‪١٨٠٨‬‬ ‫گەیشتووە کوردستان‪ .‬ئەم تەریقەتە‬ ‫کە لە الیەن مەوالنا خالیدی نەقشبەندی‬ ‫ھێــنــراوە‪ ،‬شێخەکانی بـــارزان‪ ،‬تەوێڵە‬ ‫و شەمدینان دەگرێتە خــۆی‪ .‬ئەمان‬ ‫مەراسیمەکانیان لە بێدەنگی تــەواودا‬ ‫ئەنجام دەدەن‪ .‬سووفیەکان بە دەوری‬ ‫یــەک لە شێوەی بازنە دادەنیشن و‬ ‫بیر لەو بابەتە دەکەنەوە کە لە الیەن‬ ‫شێخەوە کە بەڕیوەبەری کۆبوونەوەکەیە‪،‬‬ ‫ھەڵدەبژێردرێت و تاوتوێ دەکرێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫‪6‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫نووسەر وەك بەرهەمهێنەر‬

‫واڵتەر بنیامین‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی یەكەم‬

‫‪1‬‬ ‫نووسەر وەك بەرهەمهێنەر‬ ‫«ئــەركــەكــە بریتییە لــە ڕاكێشانی‬ ‫ســەرنــجــی ڕۆشــنــبــیــران بـــەالی چینی‬ ‫كرێكاردا‪ ،‬لەڕێگای ئاگاداركردنەوەیان‬ ‫لـــە شــونــاســی ســەرمــایــەگــوزاریــیــە‬ ‫مەعنەوییەكەیان و پێگەكەیان وەك‬ ‫بەرهەمهێنەر»‪.‬‬ ‫ڕامۆن فێرناندز‬ ‫ئــێــوە مـــامـــەڵـــەى ئــەفــاتــونــتــان‬ ‫لەگەڵ شاعیرەكاندا بەبیردێتەوە لە‬ ‫پــڕۆژەى دەوڵەتە ئایدیالەكەیدا‪ :‬ئەو‬ ‫نیشتەجێبوونی ئـــەوان لــە دەوڵــەتــە‬ ‫ئایدیالەكەدا‪ ،‬لە بەرژەوەندی كۆمەڵ‪،‬‬ ‫قــەدەغــە دەكـــات‪ .‬ئەگەرچی ئەفالون‬ ‫ستایشی دەسەاڵتی شاعیرانەى دەكرد‪،‬‬ ‫كەچی پێیوابوو بوونی ئەوان زیانبەخش‬ ‫و زیادەیە – دیارە ئەویش لە كۆمەڵێكی‬ ‫پێرفێكتدا‪ .‬دواى ئەفالتون‪ ،‬بەدەگمەن‬ ‫بە پێداگرییەكی وەهاوە پرسیاری ئەوە‬ ‫كراوە ئایا شاعیر لە بنچینەدا خاوەن‬ ‫مافی هەبوونە یان نا؛ بەاڵم ئەمڕۆ دووبارە‬ ‫دەكرێت و زەق دەكرێتەوە‪ .‬ڕەنگە ئەم‬ ‫پرسیارە چیتر لەم فۆرمەدا نەكرابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ هەمووتان كەم تا زۆر ئەم خاڵە‬ ‫ڕوون بووەتەوە‪ ،‬كە ئەم پرسیارە لەنێو‬ ‫چوارچێوەى ئۆتۆنۆمیی شاعیردا دەكرێت‬ ‫و دەخرێتەڕوو‪ :‬ئازادیی ئەو لە نووسینی‬ ‫هــەمــوو ئــەو شتانەى ئــەو دەیــەوێــت‬ ‫[بیاننووسێت] ‪ .‬ئێوە ناتانەوێت ئەم‬ ‫ئۆتۆنۆمییە بەو بسپێرن‪ .‬ئێوە پێتانوایە‬ ‫دۆخی هەنوكەیی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬شاعیر‬ ‫ناچاردەكات لەم بارەیەوە بڕیار بدات‬ ‫چاالكییەكەی لە خزمەتی چ كەسێكدا‬ ‫بــەگــەڕ بــخــات‪ .‬نــووســەری بــۆرژوازیــی‬ ‫ئەدەبیاتی ڕابـــواردن و سەرگەرمی‪،‬‬ ‫زانیاریی دەرهــەق بەم بژاردەیە نییە‪.‬‬ ‫كەواتە پیشانی دەدەرێت بەبێ قبوڵكردنی‬ ‫ئەم بژاردەیە‪ ،‬دیسان لە چاالكییەكانیدا‬ ‫خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی چینێكی‬ ‫دیــاریــكــراو دەكـــات‪ .‬ئــەو نــووســەرەى‬ ‫هەنگاوێك لەپێشتر بێت‪ ،‬بێگومان زۆر‬ ‫بەباشی ئەم بژاردەیە دەناسێت‪ .‬بڕیاری‬ ‫ئەو لەسەر بنەماى خەباتی چینایەتیی‬ ‫وەستاوە‪ ،‬چونكە لە بەرەى پرۆلیتاریایە‪.‬‬ ‫بەمجۆرەیە ئۆتۆنۆمیی ئــەو كۆتایی‬ ‫پێدێت‪ .‬ئــەو چاالكیی خــۆی دەخاتە‬

‫خزمەتی ئەو شتەى بەكەڵكی خەباتی‬ ‫چینایەتیی پرۆلیتاریا دێــت‪ .‬بەگشتی‬ ‫دەڵێن نووسەرێكی ئــاوا ڕێچكە یان‬ ‫ئاراستەیەكی تایبەت پەیڕەو دەكات‪.‬‬ ‫لێرەدا بەر وشەیەكی كلیلیی دەكەویت‬ ‫كە ماوەیەكی زۆرە بــاس وخــواس و‬ ‫مشتومڕی لەسەرە؛ ئەمەش مشتومڕێكە‬ ‫ئێوە بەباشی پێی ئاشنان‪ .‬هەر ئەم‬ ‫ئاشنابوونەیە‪ ،‬دەریــدەخــات كە بە چ‬ ‫ڕادەیەك بەشێوەیەكی بێ بەرهەم و نەزۆك‬ ‫گیراوەتەبەر؛ چونكە لەدووبارەبوونەوەى‬ ‫ماندووكەرانە «لەالیەكەوە» ڕزگــاری‬ ‫نــەبــووە‪ :‬لــەالیــەكــەوە‪ ،‬چــاوەڕوانــیــی‬ ‫ڕێــچــكــەیــەكــی سیاسیی دروســــت لە‬ ‫دەستكەوتی شاعیر دەكرێت؛ لەالیەكی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬دەستكەوتەكەى دەبێت بریتی‬ ‫بێت لە كوالیتییەكی بەرز و بەرچاو‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم فۆرمولە ناكافی و بەس‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە ڕەچاوی پەیوەندیی نێوان‬ ‫ئەم دوو فاكتەرە‪ ،‬واتا ڕێچكەى سیاسیی‬ ‫و كوالیتی‪ ،‬نەكراوە‪ .‬هەڵبەت دەكرێت‬ ‫حوكمی ئەوە بدەین كە ئەم پەیوەندییە‬ ‫چــی بــــەدواوەیــــە‪ :‬ئـــەو بــەرهــەمــەی‬ ‫ڕێچكەیەكی سیاسیی ڕاست و دروستی‬ ‫كردووەتە دروشمی خۆى‪ ،‬پێویستیی بە‬ ‫هیچ كوالیتییەكی دیكە نییە‪ .‬هەروەها‬ ‫دەتوانین حوكمی ئەوەش بدەین‪ :‬ئەو‬ ‫بەرهەمەى ڕێچكەیەكی ڕاست و دروستی‬ ‫خۆى دەربخات‪ ،‬ئەوا بە زەرووری‪ ،‬هەموو‬

‫بێت‪ .‬بــەاڵم ئایا مەبەست و نیازی‬ ‫من لە بەڵگەهێنانەوەیەكی ئاوەهادا‪،‬‬ ‫بریتییە لە بــرەودان بە لێكۆڵینەوەى‬ ‫فاشیزم؟ ئەمە هــەر ئــەو شتەیە كە‬ ‫بەگشتی بیری لێدەكەمەوە‪ .‬چونكە‬ ‫هیوادارم دەریبخەم چەمكی ڕێچكەى‬ ‫سیاسیی‪ ،‬لەو فۆرمە خێرا و ڕازاوەیەدا‬ ‫كە بەگشتی لە مشتومڕەكەى سەرەوەدا‬ ‫ڕوودەدات‪ ،‬ئامرازێكە بە پێرفێكتی‪ ،‬بە‬ ‫كەڵكی ڕەخنەی ئەدەبی‪-‬سیاسیی نایەت‪.‬‬ ‫دەمەوێت ئەوەتان پیشان بدەم كە ڕێچكە‬ ‫یان ئاراستەى بەرهەمێكی ئەدەبی‪ ،‬تەنها‬ ‫زەمەنێك لەڕووی سیاسییەوە دروستە‬ ‫كە هاوكات لەڕووی ئەدەبیشەوە دروست‬ ‫بێت‪ .‬واتا‪ ،‬ڕێچكە یان ئاراستە لەڕوانگەى‬ ‫سیاسیی دروستەوە‪ ،‬هاوكات ڕێچكەى‬ ‫ئەدەبیش لەخۆیدا جێ دەكــاتــەوە‪ .‬و‬ ‫لێرەدا ئەوەشی بۆ زیــاد دەكــەم‪ :‬ئەم‬ ‫ڕێچكە ئەدەبییە‪ ،‬كــە بەشێوەیەكی‬ ‫شــاراوە یان بەڕاشكاوی لەنێو هەموو‬ ‫جــۆرە ڕێچكەیەكی سیاسیی دروستدا‬ ‫هەیە‪ ،‬خــۆى بەتاقی تەنها كوالیتیی‬ ‫بــەرهــەم دروســـت دەكــــات‪ .‬لــەمــڕووە‬ ‫ڕێچكەى سیاسیی دروستی بەرهەمێك‬ ‫ڕێچكە ئەدەبییەكەیشی هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫چونكە‪ ،‬ڕێچكە ئەدەبییەكەى لەخۆیدا‬ ‫هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫ئەم بانگەشەیە – بەڵێنتان پێدەدەم –‬ ‫زۆر بەزوویی ڕوونتر دەبێتەوە‪ .‬بەخێرایی‬ ‫ئــەوەش ئیزافە دەكــەم كە دەمتوانی‬ ‫خاڵێكی دیكە بۆ دەستپێكردنی ڕامان و‬ ‫وردبوونەوەكانم هەڵبژێرم‪ .‬لە باسێكی بێ‬ ‫بەرهەم و نەزۆكەوە دەربارەى پەیوەندیی‬ ‫نێوان ڕێچكە و كوالیتیی لە ئەدەبیاتدا‬ ‫دەستپێم پێكرد‪ .‬بەاڵم دەمتوانی باس‬ ‫یان ڕێگایەك بە پێشینەیەكی زیاتر و‬ ‫بەهەمان ڕادە بێ بەرهەم هەڵبژێرم‪:‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان فــۆرم و نــاوەرۆك‪،‬‬ ‫سەرەنجام لە ئەدەبیاتی سیاسییدا‪،‬‬ ‫چییە؟ ئەم جۆرە پرسیارە ناوێكی بەد‬ ‫و خراپە؛ و بەڕاستیش هەر بەمجۆرەیە‪.‬‬ ‫پرسیارێكی ئــاوا‪ ،‬نموونەیەكی دیارە‬ ‫بەئاراستەى شەرحكردنی نادیالەكتیكیی‬ ‫پەیوەندییە ئەدەبییەكان بە كۆمەكی‬ ‫كڵێشەكان یان قاڵبەكانەوە‪ .‬زۆر باشە‪.‬‬ ‫بەاڵم خەریكبوونێكی دیالەكتیكی بەم‬ ‫پرسیارەوە‪ ،‬چۆن خەریكبوونێكە؟‬

‫دەبووە بابەتی ڕەخنەى ماتریالیستی‪،‬‬ ‫واباو بوو بپرسن پەیوەندیی ئەم بەرهەمە‬ ‫بــە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانی سەردەمەكەى خۆیەوە‬ ‫چییە‪ .‬ئەمە پرسیارێكی زۆر گرنگ‪،‬‬ ‫بــەاڵم زۆر سەختیشە‪ .‬وەاڵمــدانــەوەى‬ ‫ئەم پرسیارە‪ ،‬هەمیشە هەڵەتێگەیشتنی‬ ‫لــێــكــەوتــۆتــەوە‪ .‬و ئێستا دەمــەوێــت‬ ‫پرسیارێكی لەڕاستیدا ڕاستەوخۆتر‬ ‫زەق بــكــەمــەوە‪ :‬ئــەمــە پرسیارێكی‬ ‫خاكی و بــەدەر لە كەش و فشەیە‪ ،‬و‬ ‫ئامانجەكەیشی هێندە دوورەدەست نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم واگومان دەكەم بەختێكی زیاتری‬ ‫بۆ گەیشتن بە وەاڵم هەبێت‪ .‬واتا لەبری‬ ‫ئەوەى بپرسین‪ :‬پەیوەندیی بەرهەمێكی‬ ‫هونەری بە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانی‬ ‫سەردەمی خۆیەوە چییە؟ ئایا لەگەڵیاندا‬ ‫دەگــونــجــێــت‪ ،‬و كــۆنــەپــارێــزانــەیــە؟‬ ‫یـــان هــــەوڵــــدەدات بــیــانــگــۆڕێــت‪ ،‬و‬ ‫شۆڕشگێڕانەیە؟ ‪ -‬لەبری ئەم پرسیارە‬ ‫و بە هەر فۆرمێكی پێش ئەمە‪ ،‬دەمەوێت‬ ‫پرسیارێكی دیكە بۆ ئێوە دەربخەم‪.‬‬ ‫ناپرسم «پەیوەندیی بەرهەمێكی هونەری‬ ‫بە پەیوەندیی بەرهەمهێنانی سەردەمی‬ ‫خۆیەوە چییە؟» بەڵكو پرسیارەكەى‬ ‫مــن ئەمەیە‪« :‬هەڵوێستگیرییەكەى‬ ‫لەنێوان ئەوانەدا چییە؟» ئەم پرسیارە‬

‫چەمكی تەكنیك خاڵی دەستپێكردنی‬ ‫دیالەكتیكی دابین دەكات كە بەهۆیەوە‬ ‫دەبێت بەسەر بەرانبەرێتیی نــەزۆك و‬ ‫بێ بەرهەمی فۆرم و ناوەرۆكدا زاڵ بین‪.‬‬ ‫و ســەرەڕای ئەمە‪ ،‬ئەم پێناسەكردنەى‬ ‫تەكنیك ئــامــاژە بــە دیــاریــكــردن یان‬ ‫لێكدانەوەى دروستی پەیوەندیی نێوان‬ ‫ڕێچكە و كوالیتی دەكـــات – ئەمە‬ ‫مەسەلەیەكە لــەســەرەتــادا خــرایــەڕوو‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو حوكمە پێشووترەى ئێمە‬ ‫كە لەسەر ڕێچكەى سیاسیی دروستی‬ ‫بــەرهــەمــێــك وەس ــت ــاوە ل ــەو ڕووەوە‬ ‫كوالیتیی ئەدەبییەكەى ڕێچكەكە لەخۆیدا‬ ‫هەڵدەگرێت‪ ،‬كە ڕێچكەى ئەدەبی لەخۆیدا‬ ‫هەڵیگرتووە‪ ،‬بەمجۆرە‪ ،‬دیاریكردنێكی‬ ‫وردتر وەردەگرێت‪ :‬ئەم ڕێچكە ئەدەبییە‬ ‫دەكرێت بریتی بێت لە پێشكەوتن یان‬ ‫پاشكەوتنی تەكنیكی ئەدەبی‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێستا‪ ،‬بەشێوەیەكی ڕواڵەتیانە‬ ‫لەناكاو‪ ،‬بەرەو پرسە ئەدەبییە ڕاستەوخۆ‬ ‫كۆنكرێتی و دیــاریــكــراوەكــانــدا بــڕۆم‪،‬‬ ‫بێگومان ئەم كارە لەگەڵ بیركردنەوە یان‬ ‫وێناكردنی ئێوەدا دێتەوە‪ .‬پرسە ئەدەبییە‬ ‫ڕووسییەكان‪ .‬حەزدەكەم سەرنجی ئێوە‬ ‫بۆ سێرگی تریتیاكۆڤ و تایپی نووسەری‬ ‫«نــوانــدن»(‪ )operating‬ڕابكێشم؛‬ ‫ئەمە تایپێكە خۆى پێناسەی دەكات و‬

‫‪2‬‬ ‫چەمكی تەكنیك‬ ‫[گرتنەبەری] ڕێچكەى دیالەكتیكی بۆ‬ ‫ئەم پرسیارە – و ئێستا و لێرەدا بە‬ ‫كرۆكی بابەتەكە دەگەم – بە موتڵەقی‪،‬‬ ‫شوێنێك ناهێڵێتەوە بۆ خەریكبوون بە‬

‫ئەو بەرهەمەی ڕێچكەیەكی سیاسیی ڕاست و دروستی كردووەتە دروشمی‬ ‫خۆى‪ ،‬پێویستیی بە هیچ كوالیتییەكی دیكە نییە‪ .‬هەروەها دەتوانین‬ ‫حوكمی ئەوەش بدەین‪ :‬ئەو بەرهەمەى ڕێچكەیەكی ڕاست و دروستی خۆى‬ ‫دەربخات‪ ،‬ئەوا بە زەرووری‪ ،‬هەموو كوالیتییەكانى دیكەیش دەردەخات‬ ‫كوالیتییەكانى دیكەیش دەردەخات‪.‬‬ ‫ئەم فۆرمولەبەندییەى دووەم‪ ،‬بێ كەڵك‬ ‫و بێهوودە نییە‪ ،‬بەڵكو تەنانەت دروستە‪.‬‬ ‫من ئەمە بۆ خۆم هەڵدەبژێرم‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەم كــارەدا خۆم دەبوێرم لە داڕشتنی‬ ‫بەرهەمەكە وەك حوكمێكی دۆگماتیك‪.‬‬ ‫دەبێت ئەم بانگەشەیە بسەلمێنرێت و بۆ‬ ‫هەوڵدان و تەقەلالكردن لە سەلماندنی‬ ‫ئەم بانگەشەیەدا ئێستا پێویستم بە‬ ‫سەرنجی ئێوە هەیە – چونكە لەوانەیە‬ ‫ناڕەزایەتیی دەرببڕن لەوەى ئەم تێمە‬ ‫زۆر سەیروسەمەرە و لەوانەیە بێ ماناش‬

‫شتە ڕەق و لەیەك تراوازەكانی وەك‬ ‫بەرهەمی هــونــەری‪ ،‬ڕۆمــان و كتێب‪.‬‬ ‫ڕێچكەیەكی ئــاوا دەبێت فۆرمەكانی‬ ‫ســـەرەوە بخاتە نێو سیاقە زیندووە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە‪ .‬بەڕاستی ئێستا‬ ‫ئێوە دەڵێن جارەهای جار لەنێو بازنەى‬ ‫هاوڕێیانماندا ئەم كارە كراوە‪ .‬بێگومان‪.‬‬ ‫بەاڵم بەگشتی خێرا بەئاراستەى پرسیارە‬ ‫گـــەورە و بــە نــاچــاری نــاڕوونــەكــانــدا‬ ‫وەردەچەرخێن و دەجوڵێن‪ .‬پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬بەوجۆرەى دەیزانین‪،‬‬ ‫بەناچاری ســەر بە هەلومەرجەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانە‪ .‬و هەركاتێك بەرهەمێك‪،‬‬

‫ڕاستەوخۆ بــەرەو ڕۆڵێك دەكشێت كە‬ ‫بــەرهــەم لــەچــوارچــێــوەى پەیوەندییە‬ ‫ئەدەبییەكانی بەرهەمهێنانی سەردەمێكی‬ ‫مێژوویی ئــەوەى لەخۆیدا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫بە دەربڕینێكی دیكە‪ ،‬ئــەم پرسیارە‬ ‫ڕاستەوخۆ ئاماژە بە تەكنیكی ئەدەبی‬ ‫بەرهەمەكان دەكات‪.‬‬ ‫بەكۆمەكی چەمكی تەكنیكەوە‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەو چەمكەم داڕشتووە كە‬ ‫بەرهەمە ئەدەبییەكان دەخاتە بەردەم‬ ‫جۆرە شیكارییەكی ڕاستەوخۆ یان بێ‬ ‫میدیۆمی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬و سەرەنجام‬ ‫ماتریالیستییەوە‪ .‬و لە هەمانكاتدا‪،‬‬

‫بەرجەستەی دەكاتەوە‪ .‬ئەم نووسەرەى‬ ‫نــوانــدن یــان جێبەجێكاری ڕوونترین‬ ‫نــمــوونــەى پــەیــوەنــدیــی فەنكشناڵی‬ ‫پێناسە دەكات كە هەمیشە و لەژێر هەر‬ ‫بارودۆخێكدا‪ ،‬لەنێوان ڕێچكەى سیاسیی‬ ‫دروســـت و تەكنیكی پێشكەوتووی‬ ‫ئەدەبیدا بوونی هەیە‪ .‬هەڵبەت ئەمە‬ ‫تەنها نموونەیە؛ نموونەكانی دیكە وەك‬ ‫هەڵدەگرم‪ .‬تریتیاكۆڤ نووسەری نواندن‬ ‫لە نووسەرێك جیادەكاتەوە كە كارەكەى‬ ‫بریتییە لە گەیاندنی زانیاری‪ .‬ئەركی ئەو‬ ‫ڕاپۆرت ناردن نییە‪ ،‬بەڵكو خەباتكردنە؛‬ ‫ئــەو ڕۆڵــی بینەرێك نابینێت‪ ،‬بەڵكو‬

‫چاالكانە بــەشــداری و دەستتێوەردان‬ ‫دەكات‪ .‬تریتیاكۆڤ ئەم ئەركە بەو شتە‬ ‫پێناسە دەكــات‪ ،‬كە بۆ چاالكیی خۆى‬ ‫بــەدەســتــەوەى دەدات‪ .‬لە سەردەمی‬ ‫هاوبەشكردن یان دەستەجەمعیكردنی‬ ‫سەرتاپای كشتوكاڵدا‪ ،‬ساڵی ‪،1928‬‬ ‫كاتێك دروشمی «نووسەران بەرەو كۆلخوز‬ ‫[مەزرای دەستەجەمعی]»(‪Kolkhoz:‬‬ ‫‪ )The Collective farm‬بەرز‬ ‫دەكرایەوە‪ ،‬تریتیاكۆڤ پەیوەندیی بە‬ ‫كۆمۆنی «فانۆسی كۆمۆنیستی»یەوە‬ ‫كـــرد و لـــەوێـــدا‪ ،‬لــەمــیــانــەى دوو‬ ‫نیشتەجێبوونی دوور و درێـــژدا‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەركانەى ئەنجام دان‪ :‬بانگهێشتكردن‬ ‫بــۆ كــۆبــوونــەوە جــەمــاوەریــیــەكــان‪،‬‬ ‫كۆكردنەوەى ئازووقە بۆ دابینكردنی‬ ‫پارەى تراكتۆرەكان‪ ،‬قەناعەتپێكردنی‬ ‫جوتیارە سەربەخۆكان‪ ،‬كە بە تاقی‬ ‫تەنها كاریان دەكرد بۆ پەیوەندیكردن‬ ‫بە كۆلخوزەوە‪ ،‬سەركێشیكردن بەرەو‬ ‫ژوورەكانی خوێندنەوە و لێكۆڵینەوە‪،‬‬ ‫دامەزراندنی ڕۆژنامەكانی سەر دیوار و‬ ‫ئیدیتكردنی ڕۆژنامەى كۆلخوز‪ ،‬ڕیپۆرتاژ‬ ‫بۆ ڕۆژنامەى مۆسكۆ‪ ،‬ناساندنی ڕادیۆ‬ ‫و ماڵە جــواڵوەكــان[ی باڵوكردنەوە]ی‬ ‫فیلم و هتد‪ .‬جێگای سەرسوڕمان نییە‬ ‫ئەگەر دەربارەى كتێبی فەرمانڕەوایانی‬ ‫كێڵگە (‪Commanders of the‬‬ ‫‪ – )Field‬ئەو بەرهەمەى تریتیاكۆڤ‬ ‫دواى ئــەم مــاوەیــە نووسیویەتی –‬ ‫دەگوترێت كە كاریگەرییەكی بەرچاوی‬ ‫بــەســەر پێشكەوتنی دووالیـــەنـــەى‬ ‫كشتوكاڵیی دەستەجەمعیدا هەبووە‪.‬‬ ‫لەوانەیە ڕێزێكی زۆر لە تریتیاكۆڤ‬ ‫بگرن‪ ،‬بــەاڵم لەگەڵ ئــەوەشــدا هەست‬ ‫بــكــەن نــوونــەكــەى ئــەو شتێكی زۆر‬ ‫لــەم بـــوارەدا ڕوون نــاكــاتــەوە‪ .‬ڕەنگە‬ ‫ناڕەزایەتیی دەرببڕن ئەو كــارەى ئەو‬ ‫ئەنجامی دەدات زیاتر لە كارەكانی‬ ‫ڕۆژنامەنووسان و پروپاگەندەچییەكان‬ ‫دەچێت؛ و پەیوەندییەكی خراپی بە‬ ‫ئەدەبیاتەوە هەیە‪ .‬بــەاڵم نموونەكەى‬ ‫تریتیاكۆڤم بە مەبەستەوە خستەڕوو‬ ‫تاكو ئێوە ببینن – بە وردبوونەوە لە‬ ‫فاكتۆرە تەكنیكییە دیاریكراوەكان كە‬ ‫كاریگەریی لەسەر دۆخی هەنوكەیی ئێمە‬ ‫دادەنێن – ئەو ئاسۆیەى ئێمە ناچارین‬ ‫دووبارە بیر لە وێناكانمان بۆ فۆرمەكان‬ ‫و ژانــرە ئەدەبییەكان بكەینەوە‪ ،‬بەچ‬ ‫ڕادەیـــەك گشتگیرە؛ هەڵبەت ئەگەر‬ ‫بــڕیــار بێت ئــەو فــۆرمــانــەى دەربــڕیــن‬ ‫كە وزە ئەدەبییەكانی ئەمڕۆی ئێمە‬ ‫ئاراستە دەكــەن‪ ،‬دەستنیشان بكەین‪.‬‬ ‫ڕۆمانەكان لە ڕابردوودا هەمیشە بوونیان‬ ‫نەبووە و پێویست ناكات لە داهاتووشدا‬ ‫بــوونــیــان هــەبــێــت؛ تــراژیــدیــیــەكــان و‬ ‫حەماسە گەورەكانیش بەمجۆرە بوون‪.‬‬ ‫فۆرمەكانی شەرحنووسین‪ ،‬وەرگێڕان‪،‬‬ ‫و تەنانەت بە مانایەك كەرەستەكانی‬ ‫یاریكردنی بەرهەمهێنراو لەالیەن دزیی‬ ‫ئەدەبییەوە (پلەیجەریزم) هەمیشە لەنێو‬ ‫پەراوێزەكانی ئەدەبیاتدا نەبوون؛ بەڵكو‬ ‫هەم لە نووسراوە فەلسەفییەكاندا‪ ،‬و هەم‬ ‫لە ئەدەبیاتی عەرەب و چیندا جێگا و‬ ‫شوێنێكی دیكەیان هەبووە‪ .‬ڕیتۆریك‬ ‫(ڕەوانبێژیی) هەمیشە فۆرمێكی الوەكی‬ ‫نەبووە‪ :‬لە سەردەمی كۆندا‪ ،‬مۆركی‬ ‫لە بەشێكی گــەورەى ئەدەبیات داوە‪.‬‬ ‫كۆى ئەمانە بۆ ئاشناكردنی ئێوەیە بەم‬ ‫ئایدیایەى كە ئێمە لەنێو دروستبوونی‬ ‫دووبارە و بەهێزی فۆرمە ئەدەییەكاندا‬ ‫دەژیــن؛ بەشێك لە تــوانــەوە[ی فۆرمە‬ ‫كۆنەكان] كە بەهۆیەوە زۆرێــك لەو‬ ‫بەرانبەرێتییانە هێزی خۆیان لەدەست‬ ‫دەدەن كە هەمیشە خوومان بــەوەوە‬ ‫گرتووە تیایاندا بیر بكەینەوە‪ .‬ڕێگەم‬ ‫بـــدەن نــمــوونــەیــەكــی نــەزۆكــی و بێ‬ ‫بەرهەمی ئەم جۆرە بەرانبەرێتییانە و‬ ‫پرۆسەى بااڵی دیالەكتیكییان بهێنمەوە‪.‬‬ ‫بۆ تریتیاكۆڤ دەگەڕێینەوە؛ چونكە‬ ‫نموونەكەى ئێمە‪ ،‬ڕۆژنامەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫دەیڤید هارڤەى‪ :‬پێویستە بەرگرى لە «ڕۆژئاڤا» بكرێت‬ ‫پ‪ :‬ئاستى كۆنفرانسى «تەحەدا و‬ ‫ڕووبەڕوونەوەى مۆدێرنەى سەرمایەدارى»‬ ‫لە هامبۆرگ چۆن دەبینیت؟‬

‫وەرگێڕانى‪ :‬وەلیدعومەر‬ ‫وتەیەك‪:‬‬ ‫«ڕۆژئاڤا» بۆتە چەمكێك و بەكاردێت‪،‬‬ ‫تەنیا چەمكێكیش نا‪ ،‬بەڵكو هیوایەك بۆ‬ ‫ماركسییەكان و باقیى دونیاش‪ .‬وردە‬ ‫وردە بیریارە گەورە و بەناوبانگەكانى‬ ‫چەپ بەفیعلى دێنە پاڵ ئەزموونەكەى‬ ‫ڕۆژئاڤاى كوردستان‪ .‬دەیڤید هارڤەی‪،‬‬ ‫ماركسییەكى ڕادیكاڵى هەشتا ساڵەیە‬ ‫و ژمارەیەكى زۆر تێكستى لەبارەى‬ ‫سەرمایە و سەرمایەدارى و كۆمۆنیزم و‬ ‫نیولیبراڵیزم و مۆدێرنە و كێشە ئاڵۆزەكانى‬ ‫جوگرافیاوە نوسیوە‪ .‬هارڤەى پێى وایە‬ ‫سەرمایەدارى نەمر نیە و تێكدەشكێت و‬ ‫لە هەناوى ناكۆكییەكانى خۆیەوە قۆناغى‬ ‫پاش سەرمایەدارى دێتە ئاراوە‪ .‬هارڤەى‬ ‫مامۆستاى زانكۆیە لە ئەمریكا و ‪ 40‬ساڵە‬ ‫كتێبى وانــەى «سەرمایە»ـى ماركس‬ ‫دەڵێتەوە‪ .‬هەندێك لە كتێبەكانى هارڤەى‬ ‫ئەمانەن(دۆخى پۆستمۆدێرنە‪ ،‬عەدالەتى‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــى و شـــار‪ ،‬بەشاریبوونى‬ ‫سەرمایە‪ ،‬پاریس‪ :‬پایتەختى مۆدێرنە‪،‬‬ ‫لــوغــزى ســەرمــایــە و قــەیــرانــەكــانــى‬ ‫سەرمایەدارى‪ ،‬كورتەمێژووى نیولیبراڵیزم‬ ‫وهتد) بەو هیوایەى بەرهەمەكانى ئەم‬ ‫بیریارە لەالیەن «چەپى كوردی!»ـەوە‬ ‫بكرێنە كوردى و كەسانێك كاتى خۆیانى‬ ‫بــدەنــێ‪ ،‬وەكــچــۆن ئــەویــش بەهیوایە‬ ‫بەرهەمەكانى ئۆجەالن بكرێنە ئینگڵیزى‪.‬‬ ‫یەك دوو هەفتە پێشتر‪ ،‬كۆنفرانسێك لە‬ ‫شارى هامبۆرگى ئەڵمانیا بەڕێوەچوو و‬ ‫هارڤەییش داوەت كرابوو‪ .‬بۆچوونەكانى‬ ‫ئەو لەسەر ئەزموونى ڕۆژئاڤا گرنگیى‬ ‫خۆى هەیە‪...‬ئەمەى خــوارەوە وەاڵم و‬ ‫بۆچوونێكى خێراى هارڤەییە لەسەر‬ ‫ئەزموونى ڕۆژئاڤا‪:‬‬ ‫پــرۆفــیــســۆر هـــارڤـــەى‪ ،‬داواى لە‬ ‫هەموو جیهان كرد كە پشتگیرى لەو‬ ‫ئەڵتەرناتیڤەى سیستەمى سەرمایەدارى‬ ‫بكەن كە لە ڕۆژئاڤا[ـى كوردستان]‬ ‫بنیات نراوە‪.‬‬ ‫پ‪ :‬لــە ڕاپــۆتــى پێشكەشكراوى‬ ‫كۆنفرانسەكەدا وتت هاتووم بۆ ئەوەى‬ ‫فێر بم‪ .‬دەتەوێت چى فێر بیت؟‬ ‫هارڤەى‪ :‬من زانیارییەكى گشتیم هەبوو‬ ‫لەو گفتوگۆ و مشتومڕەى كە سەبارەت‬ ‫بەو پرسە لەئارادایە‪ .‬بەاڵم پاش هاتنم‬ ‫بۆ كۆنفرانسەكە شتى زیاتر فێر بووم‪،‬‬ ‫تێگەیشتم كە خەباتێك بۆ درووستكردنى‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێك خراوەتە گەڕ‪ ،‬خەباتێك‬ ‫دژ بە سیستەمى سەرمایەدارى‪ .‬بینیم‬ ‫كە كوردەكان تەنیا هەر پشتیوانى لەم‬ ‫تیۆرە ناكەن‪ ،‬بەڵكو خستوویانەتە بوارى‬ ‫پراكتیكیشەوە لە كوردستان‪ .‬ئەوان‬ ‫سەرقاڵى خەبات و تێكۆشانن بۆ بەئەنجام‬ ‫گەیاندنى كۆنفیدراڵیزمى دیموكراسى‪،‬‬ ‫كە هاندەر و دڵگەرمكەرە‪ .‬من ئایدیا و‬ ‫بۆچوونەكانى عەبدواڵ ئۆجەالنم لەوانى‬ ‫ترەوە بیستبوو‪ ،‬بەاڵم لێرەدا دەرفەتم‬ ‫بۆ ڕێككەوت تا گوێبیستى بۆچوون‬ ‫و ڕەخنەكانى ببم لە سەرمایەدارى‪،‬‬ ‫هەروەها قسەم بۆ خەڵكى ڕۆژئاڤا كرد‬ ‫و لەو سیستەمەى ئەوێوە شت فێربووم‪.‬‬ ‫پ‪ :‬لەبارەى ڕۆژئاڤاوە چیت بیستووە؟‬ ‫هــارڤــەى‪ :‬ئــەو هــەوڵ و كۆششانەى‬ ‫كە بەهۆى باوەڕبەخۆبوونەوە دراون بۆ‬ ‫بنیاتنانى سیستەمێكى دژەسەرمایەدارى‪،‬‬ ‫كـــە دامــــەزرانــــدنــــى كــۆمــۆنــەكــان‪،‬‬ ‫كــۆڵــێــكــتــیــڤ(ژیــانــى پــێــكــەوەیــى)و‬ ‫كوپەرەیتڤ (ژیــانــى هـــەرەوەزى یان‬ ‫هاریكارى بەكۆمەڵ) دەگرێتەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫هەنگاوى گرنگیش سەبارەت بە پەروەردە‬ ‫و فێركردن نراوە‪ .‬من دەمەوێت بڕۆمە‬ ‫ڕۆژئاڤا و خۆم بۆ خۆم ئەم شتانە ببینم‪.‬‬ ‫پ‪ :‬ئایدیا و بۆچوونەكانى چاالكوانە‬ ‫كوردەكانت سەبارەت بە سەرمایەدارى و‬

‫هارڤەى‪ :‬زۆرێك لە ئەكادیمییەكان و‬ ‫چاالكوانە سیاسییەكان ڕاپۆرتى خۆیان‬ ‫لــەبــارەى مۆدێرنەى ســەرمــایــەداری و‬ ‫قەیرانەكانى مرۆڤایەتییەوە لە ماوەى‬ ‫‪ 3‬ڕۆژى كۆنفرانسەكەدالە هامبۆرگ‬ ‫پێشكەش كرد‪ .‬بەاڵمالیەنە هەرە زەقەكە‬ ‫بریتى بوو لە گفتوگۆكردن لەسەر ژنان‪.‬‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالن بایەخێكى گــەورەى‬ ‫بە ژنــان داوە‪.‬خەباتێكى بۆ ئازادیى‬ ‫ژنـــان خستۆتە گـــەڕ‪ ،‬ئــەویــش نەك‬ ‫هەر ژنانى كورد‪ .‬ئەو لە هەوڵدایە بۆ‬ ‫دۆزیــنــەوەى ڕێگەچارەیەك بۆ هەموو‬ ‫مــرۆڤــایــەتــى لــەالیــەن پــیــادەكــردنــى‬ ‫سیستەمى كۆنفیدراڵیزمى دیموكراسى‬ ‫و ژینگەییەوە‪.‬منیش هــەروا هەندێك‬ ‫وتارم سەبارەت بەم بابەتانە نوسیوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئۆجەالن تەنیا هەر لەبارەیانەوە‬ ‫نانوسێت‪ ،‬بەڵكو خەباتێكى خستۆتەگەڕ‬ ‫بۆ جێبەجێكردنیشیان‪ .‬من لەمبارەیەوە‬ ‫خۆشحاڵم و دەمــەوێــت كتێبەكانى‬ ‫بخوێنمەوە و خۆیشى ببینم‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪Rojava must be defended,‬‬ ‫‪http://www.kurdishquestion.com‬‬

‫هەندێك وتارى ئۆجەالنم خوێندووەتەوە و‪ ،‬ڕەخنەى ئۆجەالن لەم سیستمە‬ ‫جێگەى بایەخە‪ .‬بەاڵم نەمتوانیوە كتێبەكانى بخوێنمەوە چونكە بە ئینگڵیزى‬ ‫لەبەردەستدا نین‪ .‬پێویستە وەربگێڕدرێنە سەر ئینگڵیزى و زمانەكانى تریش‪.‬‬ ‫حەزم كردووە ئەم پیاوە ببینم كە خەڵكێكى زۆر دواى كەوتوون‬ ‫لە سوریا دابمەزرێنیت‪ ،‬بۆیە بنیاتنان‬ ‫ماركسیزم چۆن بینى؟‬ ‫و ڕێكخستنى سیستەمێكى ئۆتۆنۆمى‪،‬‬ ‫هارڤەى‪ :‬هەڵسەنگاندن و نرخاندنە باشترین ڕێگەیە بۆ بەرەوپێشبردنى‬ ‫واقیعییەكانیانم بینى‪ ،‬ئەوان كەوتوونەتە ئەڵتەرناتیڤى سەرمایەدارى‪.‬‬ ‫پێش شۆڕشێكەوە و هەموو ئــازار و‬ ‫ژانەكەى دەچێژن‪ .‬پێویست دەكات بڵێم‬ ‫پ‪ :‬كۆبانێ لە سەرانسەرى دونیادا‬ ‫منى خستە ژێر كاریگەریى خۆیەوە‪.‬‬ ‫بۆتە ڕەمزى خەبات دژ بە داعش‪ .‬ئایا‬ ‫ڕۆژئاڤا دەتوانێت لە ئایندەدا هەمان‬ ‫پ‪ :‬چۆن ئایدیا و بۆچوونەكانى عەبدواڵ ڕۆڵى ژیانێكى ئەڵتەرناتیڤ بگێڕێت؟‬ ‫ئــۆجــەالن لــەبــارەى سەرمایەدارییەوە‬ ‫هەڵدەسەنگێنیت؟‬ ‫هارڤەى‪ :‬خەڵكى ڕۆژئاڤا بڕیاریانداوە‬ ‫سیستەمى كۆنفیدراڵیزمى دیموكراسى‬ ‫هــارڤــەى‪ :‬ســەرمــایــەدارى‪ ،‬خەڵك بــخــەنــە ســەرپــێ و لــە هـــەوڵـــدان بۆ‬ ‫شەیدا و مەفتون دەكــات و دەستیان بەدیهێنانى‪ .‬دەبێت خەڵكانى وەك‬ ‫بەسەردا دەگرێت‪ .‬ڕەخنەگرتن بەس نیە‪ ،‬ئێمەومانان بــڕۆنــە ئـــەوێ و خۆیان‬ ‫پێویست بە دژایەتیى ئەم سیستەمە بكەنە خاوەنى‪ .‬دیوێكی تر بریتییە لە‬ ‫بێڕەحمە دەكــات لەگەڵ خستنەگەڕى قەدەغەكردن و ڕێگرییە بەردەوامەكەی‬ ‫خەباتدا بۆ هێنانەكایەى سیستمێكى كە خراوەتە سەر پەكەكە و‪ ،‬پێویستە‬ ‫جێگرەوە‪ .‬من هەندێك وتارى ئۆجەالنم هەڵبگیرێت‪ .‬گــەر پەكەكە لە لیستى‬ ‫خوێندووەتەوە و‪ ،‬ڕەخنەى ئۆجەالن ڕێكخراوە نایاسایى و قەدەغەكراوەكان‬ ‫لــەم سیستمە جێگەى بایەخە‪ .‬بەاڵم دەربهێنرێت ئەوا ئەوكات درووستكردنى‬ ‫نەمتوانیوە كتێبەكانى بخوێنمەوە چونكە ژیانێكى ئەڵتەرناتیڤ لە ڕۆژئــاڤــا و‬ ‫بە ئینگڵیزى لەبەردەستدا نین‪ .‬پێویستە ناوچەكە ئاسانتر دەبێت‪.‬‬ ‫وەربگێڕدرێنە سەر ئینگڵیزى و زمانەكانى‬ ‫تریش‪ .‬حەزم كردووە ئەم پیاوە ببینم كە‬ ‫پ‪ :‬گەر لە ڕوانگەیەكى ماركسییەوە‬ ‫خەڵكێكى زۆر دواى كەوتوون‪.‬‬ ‫ســەیــرى جیهان بــكــەیــن‪ ،‬ئـــەوە كام‬ ‫لــە شوێنە جیاجیاكانى جیهاندا‪ ،‬تەفسیرەیە كە پێویستە بیگەینێ؟‬ ‫بە پلەى یەك و لەپێش هەموویانەوە‬ ‫ڕۆژئاڤا و زاپاتیستەكان[ـى مەكسیك]‬ ‫هــارڤــەى‪ :‬گــەر ســەیــرى ڕوانــگــەى‬ ‫ئەو شوێنانەن كە سیستەمى جێگرەوە پەكەكە بكەین‪ ،‬ئەوا پەكەكە بەرەنجامى‬ ‫لە درووستبووندان‪ .‬چۆن ئەوانەى كە فــیــكــرى لینینى‪-‬ماركسییە‪ .‬ئەمە‬ ‫لە بەرەى چەپن‪ ،‬لەگەڵ ئەوانەدا كە بۆ بزووتنەوەیەكە كە لەم ڕێگەیەوە برەوى‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێك دەگەڕێن‪ ،‬پشتیوانى لەم بــە خــۆیــداوە‪ .‬زۆرێـــك لــە بزووتنەوە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ و دەستپێشخەرییانە بكەن! لینینی‪-‬ماركسییەكانى دونیا بە هەڵە‬ ‫بارودۆخى زاپاتیستەكان و بەتایبەتییش لە ماركسیزم تێگەیشتوون‪ .‬پێویستە‬ ‫دۆخى ڕۆژئاڤا قورس و دژوارە‪ .‬دەكرێت بۆچوون و ڕوانگەكانى پەكەكە بۆ ئەم‬ ‫سەخت بێت سیستەمێكى سەربەخۆ بزوواتنەوانە ڕوون بكرێتەوە‪.‬‬

‫ئایا خودا مردووە؟ دەروونشیكارى مردووە؟‬ ‫«چۆن الكان بخوێنینەوە» تێكستێكى‬ ‫مامناوەندیى سالڤۆى ژیژەكە و تایبەتە‬ ‫بە تێز و تیۆرەكانى ژاك الكان‪ .‬الكان‬ ‫دەروونشیكارێكى فەڕەنسییە و لەدواى‬ ‫فــرۆیــدەوە لە كاریگەرترین بیریار و‬ ‫دەروونشیكارەكانى ســەدەى بیستە‪.‬‬ ‫لەم كتێبەدا ژیژەك بە زمانێكى ڕوون‬ ‫و چێژبەخش‪ ،‬الكان دێنێتەوە بۆ ناو‬ ‫ژیانى ڕۆژانــە و دیــاردەكــانــى‪ .‬لێرەدا‬ ‫الكانێكى عەبوس و ئاڵۆز نابینین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫الكانێكى شەفاف و قووڵ دەخوێنینەوە‬ ‫و لێى تێدەگەین‪ .‬بەش و تەوەرەكانى‬ ‫ئەم كتێبە‪ ،‬تایبەتن بە كێشە فەلسەفى‬ ‫و هاوچەرخەكان‪ .‬ئەو جیاوازییەشمان‬ ‫تێدەگەیەنێت كە لەنێوان دەروونناسى‬ ‫و دەروونشیكاریدا هەیە‪ ،‬جیاوازییەك‬ ‫كە لە نــاوەنــدى ڕۆشنبیریى ئێمەدا‬ ‫زۆر درك نــەكــراوە‪ .‬كتێبەكە هاوكات‬ ‫تەحەدایەكیشە بۆ ئەوانەى كە پێیان‬ ‫وایە دەروونشیكارى مردووە‪ ،‬جگە لەوەى‬ ‫ئەو بانگەشە ساویلكەیە ڕەت دەكاتەوە‬ ‫كە پێى وایــە خــودا مـــردووە‪ ،‬ژیــژەك‬ ‫ئەم بانگەشەیە لەڕێگەى چەمكەكانى‬ ‫سوپەرئیگۆ و چێژەوە ڕەت دەكاتەوە‬ ‫و پێمان دەڵێت كە خودا لە ئیلحاد و‬ ‫سوبێكتى نوێدا چەندە زەق و زەپ و‬ ‫زیندووە‪...‬‬ ‫«وەلید عومەر» كتێبەكەى كردۆتە‬ ‫كوردى و دەزگا و پەخشى سەردەم چاپ‬ ‫و باڵوى كردۆتەوە‪...‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )24٤‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٠‬‬

‫چۆن پێغەمبەری ئیسالم بێنینەوە ناو مێژوو؟‬

‫محەمەد لەپەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزەوە‪ ،‬بۆ پەیامبەرێكی خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزە‬ ‫شوان ئەحمەد‬ ‫لەئەفسانەوە بۆ مێژوو‪:‬‬ ‫بەرلەمردنی بەماوەیەكی كەم‪ ،‬نوسەر و‬ ‫ڕەخنەگری بەناوبانگی تونسی «عەفیف‬ ‫ئەلئەخزەر»‪ ،‬توێژینەوەیەكی گرنگ بەناوی‬ ‫(لە محەمەدی ئیمانەوە بۆ محەمەدی مێژوو)‬ ‫دەنوسێت ‌و پــاش لەدنیادەرچونیشی‪،‬‬ ‫(خانەی جەمەل) لەساڵی ‪ 2014‬لەدوتوێی‬ ‫كتێبێكدا چاپی دەكەن‪.‬‬ ‫وەك ڕەخنەگرێكی بوێر و سەربەگۆبەن‪،‬‬ ‫ئەم توێژینەوەشی وەك تێكڕای نوسین ‌و‬ ‫هەڵوێستەكانی دیكەی لەژیاندا‪ ،‬ڕسك‌ و‬ ‫سەركێشی زۆری پێوەدیارە‪ ،‬چونكە قەرەی‬ ‫بابەتێك كەوتووە كە پەیوەندی بەكارەكتەر‬ ‫و ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسالمەوە هەیەو‬ ‫قەرەكەوتنی ئــەو بابەتەش‪ ،‬بــەو دیدە‬ ‫ڕەخنەیی‌ و مێژووییەوە (لەسەرەتای هاتنی‬ ‫ئیسالمەوە تا ئەمڕۆ)‪ ،‬كاری نەكردە بووەو‬ ‫یەكێكە لەو زۆن‌و مەسەلە یاساغانەی كەم‬ ‫كەس وێراویەتی پێی تێبخات ‌و قسەی‬ ‫لەبارەوە بكات‪.‬‬ ‫وەك خۆی لە دەسپێكی كتێبەكەیدا‬ ‫باسی دەكــات‪ ،‬ئامانجی ئــەو لەنوسینی‬ ‫ئەو توێژینەوەیەدا ئەوەبووە (پێغەمبەری‬ ‫ئیسالم لەدەستی خــورافــات دەربێنێ‌‌ و‬ ‫بێگەڕێنێتەوە ناو مێژوو)‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە ئــەوەش بۆخۆی پرۆسەیەكی‬ ‫زەحــمــەت‌ و مــەتــرســیــدارەو لەقكردنی‬ ‫ئەو قەناعەت ‌و وێنە میتامێژوییەیە كە‬ ‫بەدرێژایی تەمەنی ئیسالم‪ ،‬لەخەیاڵدانی‬ ‫موسڵماناندا چەسپیووەو بۆتە ڕاستییەكی‬ ‫حاشاهەڵنەگر‪.‬‬ ‫شایەنی باسە شەش حەوت ساڵێك بەرلەو‬ ‫هەوڵەی «عەفیف ئەلئەخزەر»‪ ،‬نوسەر‬ ‫و وەرگــێــڕی ســوری «جــۆرج ترابیشی»‬ ‫بەجۆرێکی دیــکــە توخنی ئــەو بابەتە‬ ‫كەوتووەو بەنوسینی كتێبی (موعجیزە یان‬ ‫خەفتانی ئەقڵ لەئیسالمدا)‪ ،‬ویستویەتی‬ ‫نیشانی بـــدات كــەچــۆن مــحــەمــەد وەك‬ ‫كارەكتەرێكی مێژوویی لەپەیامبەرێكی بێ‌‬ ‫موعجیزەوە‪ ،‬وەرگۆڕاوەو بۆتە پەیامبەرێكی‬ ‫خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزەو مێژویەكی پڕ‬ ‫لە ئەفسانە و خورافاتی بۆ دروستكراوە‪.‬‬ ‫مەبەستی هـــەردوو نــوســەر لــەو دوو‬ ‫كــتــێــبــەیــانــدا ئـــەوەیـــە مــحــەمــەد وەك‬ ‫پەیامبەرێك لەنێو ئەفسانەكان بێننەدەرێ‌‌‬ ‫و لەمیتامێژووەوە دایبگرنە خــوارێ‌‌ و‬ ‫بیهێننەوە ناو مێژوو‪.‬‬ ‫بێگومان سۆراخكردنی محەمەدی مێژوش‬ ‫بۆ ئەوەیە‪ ،‬لەودیو وێنەی ئەو محەمەدە‬ ‫گریمانكراوەی نوسەرانی سیرە و خەیاڵدانی‬ ‫زۆربەی زۆری موسڵمانان مەزندەی دەكەن‪،‬‬ ‫دەستمان بەمحەمەدی ڕاستەقینە بگات‬ ‫بەپێودانگەكانی زانستە هاوچەرخەكانی‬ ‫ئایین‪ .‬وەكی «عەفیف ئەلئەخزەریش»‬ ‫باسی دەكـــات‪ ،‬ئــەوە بــۆخــۆی كارێكی‬ ‫ئاسان‌ و مسۆگەر نییە‪ .‬بــەاڵم چاریش‬ ‫نییە هەردەبێت بیكەین‪ ،‬بۆخاتری ئەوەی‬ ‫ئەو محەمەدە بدۆزینەوە كە لەمێژوودا‬ ‫ژیاوەو وەک ئەوەی لەساڵی (‪570‬بۆ ‪)632‬‬ ‫لەمەككە و مەدینەدا گوزەراندویەتی‪.‬‬ ‫نوسەری كتێبی (لەمحەمەدی ئیمانەوە‬ ‫بۆ محەمەدی مێژوو)‪ ،‬وەك هــەردوو هاو‬ ‫نیشتمانیەكەی (عەبدولوەهاب موئەدەب ‌و‬ ‫عەبدولمەجید ئەلشەرەفی)‪ ،‬پێیوایە ئیسالم‬ ‫لەمڕودا دینێكی نەخۆش‌ و دەردەدارەو‬ ‫نیوەی چارەسەریش‪ ،‬دەست نیشانكردنی‬ ‫دەردەكەیە‪ .‬هەنگاوی سەرەتاش بۆ ئەو‬ ‫پرۆسەیە ئەوەیە‪ ،‬دەست بەبیركردنەوەیەكی‬ ‫قوڵ ‌و شێلگیرانە بكەین لەمحەمەد و لە‬ ‫قورئان‪.‬‬ ‫هــەنــگــاوێــكــی لـــەو جـــۆرە نـــەك هــەر‬ ‫تێگەیشتنمان لەسەر پەیامبەری ئیسالم‌‬ ‫و قورئان‌ و فەرموودە دەگۆڕێت‌ و وامان‬ ‫لێدەكات بەجۆرێكی دیكە لەئیسالم وەك‬ ‫ئاینێكی یەكتاپەرستی تێبگەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەباریشیدایە بیركردنەوەی پڕ لە خورافیاتی‬ ‫ئیسالمیش بگۆڕێت بــەرەو ئەقاڵنیەتی‬

‫زیاتر و ئەقاڵنیەتێكی ئایینی مۆدێرن‪،‬‬ ‫ئەو ئەقاڵنیەتەی لە ئێستادا بۆتە مۆدێلی‬ ‫دینداری‌ و بۆ سەدەی بیست‌و یەك دەست‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫كەواتە ئــەو ئەقاڵنیەتە گرنگی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ تێگەیشتن لە پەیامبەری ئیسالم‌‬ ‫و تێكستە نوسراوەكەی كە قورئانە بە دوور‬ ‫لە خورافات‪ .‬بەشێكی زۆری دواكەوتوویی‬ ‫موسڵمانان لەڕوی مێژوییەوە‪ ،‬دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئــەو وڕێنە ئایینیەی فێری بــوون ‌و‬ ‫كۆتی كردن‌ و پرسیار و بیركردنەوەی تێدا‬ ‫كوشتن‪.‬‬ ‫قوتاركردنی محەمەدی مێژوو لەدەست‬ ‫مــحــەمــەدی میتۆلۆژیا وەك «عەفیف‬ ‫ئــەلــئــەخــزەر» دەڵــێــت‪ ،‬تــەنــهــا لــەڕێــی‬ ‫بەرهەمهێنانی گوتارێكی مەعریفیەوە دەبێت‬ ‫لەبارەی پەیامبەری ئیسالمەوە‪ ،‬ئەوەشمان‬ ‫لــەمــیــانــەی شــرۆڤــەكــردنــی قــورئــانــەوە‬ ‫بەزانستی دەرونشیكاری دەسگیردەبێت‪.‬‬ ‫بەكورتیەكەی ئەوەی ئەو دەیەوێت لەڕێی‬ ‫توێژینەوەكەیەوە كاری بۆبكات ئەوەیە‪،‬‬ ‫پەی بەنەست‌ و هەستی محەمەد بەرێت‬ ‫‌و لەبەرڕۆشنایی زانستە هاوچەرخەكانداو‬ ‫بەتایبەتیش دەرونــشــیــكــاری‪ ،‬ئاشنای‬ ‫كەسایەتی‌و ڕۆڵی مێژوویی ئەو بێت‪.‬‬ ‫ڕەنــگــە زۆرێـــك لــەم هــەوڵــە تــازەیــەی‬ ‫«عەفیف» ئەلئەخزەر» جــاڕس بن‌ و‬ ‫بكەونە خورتەو بۆڵەو بڵێن ئێمە بەدرێژایی‬ ‫مــێــژووی ئــیــســام‪ ،‬كتێبەكانی سیرەو‬ ‫نوسەرانی سیرە وێنەی پەیامبەر و گوزەران‌‬ ‫و وردەكاریەكانی ژیانیان بۆ گرتوین ‌و‬ ‫بەردەستیان خستوین‪ ،‬ئیتر چ پێویست‬ ‫بەوە دەكات دەرگایەكی دیكە بەسەر ئەو‬ ‫مێژووەدا بكەینەوە‌و بكەوینە سەركێشانی‬ ‫وێنەیەكی دی كە دوور و نزیك ناچێتەوە‬ ‫سەر وێنە باو و تەقلیدیەكەی سیرەنوسان‪.‬‬ ‫ئەوەی ڕاستی بێت هەریەك لە «ترابیشی‌‬ ‫و عەفیف ئەلئەخزەر» ڕێــك ‌و ڕاســت‬ ‫قەناعەتیان وایە‪ ،‬ئەو باس‌ و خواسانەی‬ ‫سەبارەت بە پەیامبەری ئیسالم هاتووە‬ ‫لە كتێبەكانی سیرەدا‪ ،‬الی (ئیبن هیشام‬ ‫‌و ئەبو حەسەنی ماوردی‌ و قازی عەیاز و‬ ‫ئیبنولكەسیر و حەلەبی ‌و خوسەیبی‌ و‪...‬‬ ‫كێ‌‌و كێ‌)‪ ،‬هەر هەموویان سەر بەمیتامێژون‌‬ ‫و لەفەلەكی میتامێژوودا دەسوڕێنەوە‪.‬‬ ‫ئاشكراشە میتامێژو و بەگشتی‪ ،‬مێژوو‬ ‫ت و‬ ‫ملكەچی حەتمیەتێكی نامێژویی دەكا ‌‬ ‫ڕێگە بەوە دەدات‪ ،‬یەزدان دەستوەربداتە‬ ‫ناو وردەكاریەكانی مــێــژووەوە‪ .‬هەر ئەو‬ ‫دەســتــوەردانــە ئیالهیەشە وادەكــــات‪،‬‬ ‫مرۆڤەكان بگەیەنێتە ئاستی قارەمان‌ و‬ ‫شێوە خودایەك‌و بەدووربن لە هەموو گوناه‌‬ ‫و هەڵەكارییەك‪.‬‬ ‫نـــوســـەرانـــی ســـیـــرەش بــــەو جـــۆرە‬ ‫مامەڵەیان لەتەك محەمەددا كردووە‪ ،‬نەك‬ ‫هەرلەكاتی لەدایكبوونیەوە‪ ،‬بەڵكو لەو‬ ‫ئانوساتەشەوە كە لەسگی دایكیدا بووە‪.‬‬ ‫بۆیە لەڕیزی مرۆڤ دەریدێنن‌و دەیگەیەننە‬ ‫ئاستی ئەو بــونــەوەرانــەی‪ ،‬قــەدەر بۆ لە‬ ‫ئەستۆگرتنی پەیامبەرێتی دەستنیشانیان‬ ‫دەكــات‪ ،‬تەنانەت بەرلەوەشی خۆبەخۆی‬ ‫ڕایبگەیەنێت كە ئەو پەیامبەرەو پەیامێكی‬ ‫ئاسمانی پێیە‪ .‬كەوابێ‌ ئەو شتانەی دەچنە‬ ‫بازنەی میتامێژووەوە‪ ،‬سەر و كاریان لەگەڵ‬ ‫مێژوودا نامێنێ ‌‌و دەست‌ و پەنجە لەگەڵ‬

‫میتۆلۆژیا و ئەفسانەدا نەرم دەكەن‪.‬‬ ‫محەمەد وەك كــارەكــتــەرە مێژووییە‬ ‫گــەورەكــانــی دنــیــا‪ ،‬ســەرەتــا كەسێكی‬ ‫مێژووییە‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی خودئەڤینی‬ ‫دەستەجەمعی كوشتەی میتامێژووە‪،‬‬ ‫دەستبەجێ‌ دەیــگــۆڕن بۆ كارەكتەرێكی‬ ‫میتۆلۆژی‌ و دەكەونە داتاشینی ئەفسانە‬ ‫لەسەری‪.‬‬ ‫لێرەوەیە «جۆرج ترابیشی» نوسینی‬ ‫ئەو كتێبەی خۆی تەرخان دەكات بۆ ئەوەی‬ ‫بزانێت‪ ،‬چۆن چۆنی محەمەد لەپەیامبەرێكی‬ ‫بێ‌ موعجیزەوە‪ ،‬بــوو بە پەیامبەرێكی‬ ‫خاوەن سێ‌ هەزار موعجیزە‪ .‬شایەنی باسە‬ ‫«عەفیف ئەلئەخزەر» پێداگیری دەكات‬ ‫لەسەر ئەوەی كە بەئەفسانەكردن قەدەری‬ ‫زۆرێكی زۆر لەكارەكتەرە مێژووییەكانە‪ ،‬موعجیزە لەسەر پێغەمبەرەكەیان‪ .‬نەك‬ ‫بەتایبەتی پێغەمبەران ‌و پێغەمبەری تەنها بۆ ئەو ماوەیەی لەژیاندابووە (‪-570‬‬ ‫ئیسالمیش لەو حاڵەتە بەدەرنەبووە‪.‬‬ ‫‪ ،)632‬بەڵكو بۆ ئەوكاتانەشی كۆرپەلەبووەو‬ ‫هەربۆیە وەك لەسەرەتای ئەم نوسینەشدا هەروەها بۆ ساتەوەختی پێش دروستكردنی‬ ‫ئــامــاژەمــان پ ــێ ــداوە‪ ،‬خــۆرهــەاڵتــنــاســی جیهانیش لەالیەنە یەزدانەوە‪.‬‬ ‫بەناوبانگی فەرەنسی «مەكسیم ڕۆدنسۆن»‬ ‫«عــەفــیــف ئــەلــئــەخــزەر» قــورئــان‬ ‫لەشوێنێكدا دەڵێت‪( :‬تەواوی ئەو شتانەی بەدیكۆمێنتێكی پزیشكی زۆر ڕاستگۆ‬ ‫بەشێوەیەكی مێژویی دەربــارەی محەمەد دادەنــێــت‪ ،‬دەربـــارەی هەست‌ و نەستی‬ ‫نوسراون‪ ،‬گەر كۆیان كەینەوە لەالپەڕە و پێغەمبەری ئیسالم ‌و پێیوایە‪ ،‬كەم تا‬ ‫نیوێك زیاتر نابێت‌ و ئەوەی تری كەهەیە زۆرێــك بە دان پێدانانەكانی «ژان ژاك‬ ‫ئەفسانە و میتامێژووە)‪ .‬كــەوابـێ‌ ئەو ڕۆســۆ» دەچێت‌و تەنانەت هەندێ‌ جار‬ ‫تــوێــژەرەی لەئێستای ســەدەی بیست ‌و لەو دانپێدانانەشدا‪ ،‬بەدگومانی‌ و دودڵی‌‬ ‫یەكدا دەیەوێت بەدوای محەمەدی مێژوویدا و ڕاڕایی خۆی لەبڕوابوونی بە پەیامەكەی‌‬ ‫بگەڕێت‪ ،‬ئەو كارەی چۆن بۆ مەیسەردەبێت؟ و وەڕسبوونی لەدەست قورئان دەربڕیووە‬ ‫چۆن دەتوانێت ئەو پەیامبەرە لەژێر باری (فلعلك تارك بعض مايوحى اليك‪ ،‬وضائق به‬ ‫ئەو هەموو ئەفسانەیەدا دەربێنێ ‌‌و ئەو صدرك)‪( .‬هود‪.)12 ،‬‬ ‫وێنەیە لەخەیاڵدانی ملیارێك موسڵماندا‬ ‫هاوكات وەك دیكۆمێنتێكی مێژوویی‬ ‫بسڕێتەوە؟ چۆن دەتوانێت بەتەنها بە گرنگیش سەیری دەكات‌و پێیوایە تەواو شوێن‬ ‫الپەڕەونیوێكەوە كە بەشێوەیەكی مێژویی باوەڕو جێی متمانەیە‪ ،‬چونكە سەروەختێك‬ ‫دەربارەی كەسایەتی محەمەد نوسراوە‪ ،‬ئەو لەساڵی ‪ 1972‬سەقفی سەرەوەی مزگەوتی‬ ‫دابڕانە ئیپستمۆلۆژیە گەورەیە لەمێژووی سەنعا لەیەمەن دەڕوخێنرێت‪ ،‬قورئانێك‬ ‫ئیسالم‌ و لەزەینی مرۆڤی موسڵماناندا دەدۆزنـــەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە‬ ‫دروستبكات؟‬ ‫بۆ ساڵی ‪ 65‬كۆچی ‌و هیچ جیاوازیەكی‬ ‫«عەفیف ئەلئەخزەر» دەستبەجێ‌ وەاڵم لەگەڵ ئەو قورئانەدا نییە كە لە سەردەمی‬ ‫دەداتــەوەو دەڵێت‪( :‬لەو پرۆسە دژوارەدا عوسمانی كوڕی عەفاندا كۆكراوەتەوەو تا‬ ‫ئـــەوەی كــۆمــەكــم پــێــدەكــات‌ و ژێـــدەری ئەمڕۆش دەستا و دەست دەكات‪.‬‬ ‫یەكەمینمە‪ ،‬قورئانە‪ .‬خوێندنەوەی قورئان‬ ‫لەچەندین ئایەتی قورئاندا هاتووە كە‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەت ‌و زۆر تــازە‪ ،‬وەك محەمەد جگە لە گەیەنەرێكی پەیامەكانی‬ ‫ئەوەی بایۆگرافیای پێغەمبەری ئیسالم بێت‪ .‬یــەزدان ‌و پەیامبەرێك‪ ،‬دەسەاڵتی هیچ‬ ‫چونکە بەبڕوای من قورئان ناخودئاگای شتێكی دیــكــەی نییە‪ .‬لــەســەر پــرس ‌و‬ ‫محەمەدەو بۆ دەســت ڕاگەیشتنیشمان باسی موعجیزەو ئەو شتە نائاساییانەشی‬ ‫بەناخ ‌و دەرونی ئەو پەیامبەرە‪ ،‬پێویستە هــەمــوو پێغەمبەرێك خــاوەنــیــان بــووەو‬ ‫وەك دەرونشیكارێك كۆدی یەك بەیەكی پەیامبەری ئیسالم لێیان بێ‌ بەش بووە‪،‬‬ ‫ئایەتەكانی قورئان بكەینەوە‪ .‬ئێمە تەنها لەگوتاری قورئانیدا گفتوگۆیەكی سێنتراڵ‬ ‫لەڕێی ‪ 6236‬ئایەتەوە‪ ،‬دەتوانین بەناخی بەگەرمی لەنێوان دوو بەرەدا بونی هەیە‪،‬‬ ‫كــەســایــەتــی مــحــەمــەددا شــۆڕبــیــنــەوە و خودا لەالیەك‌ و گومانكارانیش لەپەیام ‌و‬ ‫بیناسین‪ .‬ئەوەش بۆخۆی سەفەرێكی هەم پێغەمبەرایەتی محەمەد لەالیەكی دیكەوە‪.‬‬ ‫پڕچێژ و هەم قورس‌ و تاقەت پڕوكێنیشە)‪ .‬لەو نێوەندەشدا محەمەدی پەیامبەر‪ ،‬هیچ‬ ‫قسەیەكی نییەو تەنها‌ و تەنها بابەتی ئەو‬ ‫ئەفسانەسازانی ناو مێژووی ئیسالم‪:‬‬ ‫گفتوگۆیەیە‪.‬‬ ‫یــەكــێــك لـــەو پــرســیــارە ڕوگــیــرانــەی‬ ‫ئەوەی لەو گفتوگۆیەدا دوپاتدەكرێتەوە‬ ‫لەژیانیدا ڕوبــەڕووی پێغەمبەری ئیسالم ئەوەیە كە خواست‌ و یستی خــودا نەك‬ ‫بۆتەوەو دواتریش بەرۆكی موسڵمانان‌ و موعجیزەكانی پێغەمبەر‪ ،‬بڕیار لەسەر‬ ‫شوێنكەوتوانی محەمەدی گرتووە‪ ،‬ئەوەبووە بڕواهێنان یان نەهێنانی كەسێك ‌و تەواوی‬ ‫(چۆن دەبێت محەمەد پێغەمبەربێت‪ ،‬بەاڵم مەسەلەكانی دی دەدات‪ ..‬ئەوانەشی داوای‬ ‫خاوەن هیچ موعجیزەیەكیش نەبێت؟)‪.‬‬ ‫بەڵگەو موعجیزەیان دەكرد لەكاتی هاتنی‬ ‫موسڵمانان بەدرێژایی مێژووی خۆیان‌ و ئیسالمدا‪ ،‬هیچ گومانێكیان لەهێز و توانا‬ ‫بۆ دەرچوون لەو ڕوگیریە‪ ،‬پەرچەكردارێكی و جەبەروتی یەزدان نەبووە‪ ،‬بەڵكو داوایان‬ ‫نێرڤۆسیانەیان نــوانــدووەو كەوتونەتە دەكرد محەمەد وەك پەیامبەرێك شتێكی‬ ‫هۆنینەوەو دروستكردنی لێشاوێك لە وەهایان نیشان بدات‪ ،‬سەلمێنەری ئەوەبێت‬

‫كە ئەو پێغەمبەری خودایەو دەسەاڵتی‬ ‫ئـــەوەی هەیە شتی سەیر و نائاسایی‬ ‫بخوڵقێنێ‌‪.‬‬ ‫بەاڵم محەمەد لەبەرامبەر داواكاری زۆری‬ ‫ئەو گومانكارانەدا هەریەك وەاڵمی هەبووە‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە موعجیزە بەدەست ئەو‬ ‫نییەو بەدەست خودایە‪ ،‬چونكە ئەویش‬ ‫مرۆڤە وەك ئەوان‌و لەوان زیاتری لەدەست‬ ‫نایەت‪ .‬تەنها شتێكیش خاڵی جیاوازی‬ ‫نێوانیان بێت ئەوەیە‪ ،‬ئەو وەحی بۆ دێت‌و‬ ‫مرۆڤەكانی لێ‌ ئاگاداردەكاتەوە‪:‬‬ ‫ (قل امنا اآليات عنداهلل)‪( ،‬األنعام‪.)109/‬‬‫(قل امنا اآلي��ات عنداهلل وامنا أنا نذير‬‫مبني)‪( ،‬العنكبوت‪.)50/‬‬ ‫( و ماكان لرسول أن يأتي بأية االبأذن‬‫اهلل)‪( ،‬الرعد‪.)38/‬‬ ‫(قل إمنا أنا بشر مثلكم يوحي الي)‪،‬‬‫(الكهف‪.)110 /‬‬ ‫(قل ال أقول لكم عندي خزائن اهلل و ال‬‫أعلم الغيب)‪ ،‬األنعام‪.)50/‬‬ ‫(فقل إمنا الغيب هلل فانتظروا اني معكم‬‫من املنتظرين)‪( ،‬يونس‪.)20/‬‬ ‫(ق��ل اليعلم من يف السموات و األرض‬‫الغيب اال اهلل)‪( ،‬النمل‪.)65/‬‬ ‫(قل ال أملك لنفسي نفعا والضرا االماشا‌و‬‫اهلل ولوكنت أعلم الغيب الستكثرت من اخلري‬ ‫ومامسين السو‌ء)‪( ،‬األعراف‪.)188/‬‬ ‫(ق��ل‪ ..‬ماعندي ماتستعجلون به‪ ،‬إن‬‫احلكم إال هلل‪ ،‬يقص احلق و خري الفاصلني)‪،‬‬ ‫(األنعام‪.)57 /‬‬ ‫(قل لو أن عندي ما تستعجلون به لقضي‬‫األم��ر بيين وبينكم‪ ،‬واهلل أعلم بالظاملني‪،‬‬ ‫وعنده مفاتيح الغيب واليعلمها االه��و)‪،‬‬ ‫(األنعام‪.)58 /‬‬ ‫تەواوی ئەم ئایەتانە بەڵگەن بۆ ئەوەی‬ ‫محەمەد پەیامبەرێكی بێ‌ موعجیزە بووە‪،‬‬ ‫جگە لە قورئانەكەی كە موعجیزەیەكی‬ ‫بەیانییە‪.‬‬ ‫ئــەوەی وادەك ــات موعجیزە و لۆژیكی‬ ‫مــوعــجــیــزە تــەحــەكــوم بــە كــەلــەپــوری‬ ‫ئیسالمیەوە بكات ‌و لــەوەشــدا محەمەد‬ ‫پشكی شێری بەركەوێت‪ ،‬سیرەنوسان‬ ‫‌و موتەكەلیمون‌ و شرۆڤەكاران‌ و فەقیهو‬ ‫پیاوانی ئایینین كە پێیان هەزم ناكرێت‪،‬‬ ‫محەمەد پەیامبەری ئەوان بێت ‌و كەچی‬ ‫خاوەنی موعجیزەش نەبێت‪.‬‬ ‫لێرەوە بۆ خۆدەربازكردن لەو ڕوگیرییە‪،‬‬ ‫ئەوانە وەك ئەفسانەسازانی ناو مێژووی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬دەســت دەكـــەن بــە داتاشینی‬ ‫ئەفسانەی هەمە جۆرو موعجیزەگەلێكی‬

‫هەریەك لە «ترابیش ‌ی و عەفیف ئەلئەخزەر» ڕێك‌و ڕاست قەناعەتیان‬ ‫س و خواسانەی سەبارەت بە پەیامبەری ئیسالم هاتووە‬ ‫وایە‪ ،‬ئەو با ‌‬ ‫یو‬ ‫لە كتێبەكانی سیرەدا‪ ،‬الی (ئیبن هیشام‌و ئەبو حەسەنی ماورد ‌‬ ‫قازی عەیاز و ئیبنولكەسیر و حەلەبی‌و خوسەیب ‌ی و‪ ...‬ك ‌ێ‌و كێ‌)‪ ،‬هەر‬ ‫هەموویان سەر بەمیتامێژو ‌ن و لەفەلەكی میتامێژوودا دەسوڕێنەوە‬

‫بێ‌ شومار‪ .‬سەرەتا بەژمارەیەكی كەمی‬ ‫موعجیزە دەست پێدەكەن‌ و پاشان ساڵ‬ ‫بەساڵ ‌و قۆناغ بە قۆناغ‌ و سەدە دوای‬ ‫سەدە‪ ،‬قــەوارەی ئەو موعجیزانە زۆرتر و‬ ‫زیاتر و قەبەتردەبێت‪.‬‬ ‫بۆ نمونە لە بەراییەكانی سەدەی سێهەمی‬ ‫كــۆچــیــداو ســەروەخــتــێــك ســیــرەی ئیبن‬ ‫هیشام دەنوسرێتەوە‪ ،‬تەنها دەموعجیزەی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم باس دەكات‪ .‬كەچی دوو‬ ‫سەدە دوای ئەوە (واتە لەنیوەی یەكەمی‬ ‫ســـەدەی پێنجەمی كــۆچــیــدا)‪ ،‬ژمــارەی‬ ‫ئەو موعجیزانە چــوار قات زیــاد دەكــات‌و‬ ‫الی (ئەبو حەسەنی مــاوردی) دەبنە چل‬ ‫موعجیزە‪ .‬دواتــر لە (دالئــل النبوة)دا‪،‬‬ ‫(بیهقی) دێت‌ و جارێكی تر ئەو موعجیزانە‬ ‫دووب ــارە دەنوسێتەوە‪ .‬بــەاڵم لەسەدەی‬ ‫شەشەمدا ژمارەی موعجیزەكان الی (قازی‬ ‫عەیاز) هەڵدەكشێت‌و دەبنە سەد و بیست‬ ‫موعجیزە‪.‬‬ ‫لەسەدەی هەشتەمیشدا (ئیبنولكەسیر)‪،‬‬ ‫ســیــرە دەنــوســێــتــەوەو هــەمــان ژمـــارەی‬ ‫مــوعــجــیــزەكــانــی (قــــــازی عـــەیـــاز)‬ ‫دووبـــارەدەكـــاتـــەوە‪ .‬س ـێ‌ ســـەدە دوای‬ ‫ئەوە (واتە لەسەدەی یانزەی كۆچیدا)‪،‬‬ ‫حەلەبی لە (سیرة الحلبیة)دا دەنوسێت‬ ‫كە پەیامبەری ئیسالم خاوەنی سێ‌ هەزار‬ ‫موعجیزە بووە‪.‬‬ ‫ئەڵبەت دەمانتوانی لێرەدا زۆرێكی زۆر‬ ‫وەك نمونە لەو موعجیزانە بەردەستبخەین‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپێویستمان نەزانی‌و ئەوەی دەیەوێت‬ ‫بەدوای ئەوەدا بچێت‪ ،‬ئەوا دەتوانێت لەم‬ ‫دوو كتێبەی «عەفیف ئەلئەخزەر و جۆرج‬ ‫ترابیشی»دا دەستی پێیان بگات‪.‬‬ ‫«ترابیشی» لە كتێبەكەیدا دەڵێت‪،‬‬ ‫نــوســەرانــی ســیــرە زۆر ئــایــدیــۆلــۆژی ‌و‬ ‫الیەنگرانە نوسیویانەو دەست پاك‌ و سەر‬ ‫ڕاست نەبوون لەكارەكەیاندا‪ .‬بەڵگەشی‬ ‫بۆ ئەمە ئەوەیە كە لە ئەدەبیاتی سونەدا‬ ‫كاتێك بــاس لە موعجیزەكانی محەمەد‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئەوەی بزرەو ناوی نایەت عەلی‬ ‫كوڕی ئەبی تالیبە‪ .‬لەكاتێكدا لە ئەدەبیاتی‬ ‫شیعەداو سەروەختێك بــاس و خواسی‬ ‫موعجیزەكانی پێغەمبەر دێتە پێش‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئامادەگی بەردەوامی هەیەو بەزەق‌ و زۆپی‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬ئیمامی عەلیە‪ .‬ئەوەش لەالی‬ ‫(خوسەیبی) وەك شیعەمەزهەبێك بەڕونی‬ ‫بەدی دەكرێت‪.‬‬ ‫ســەفــەری ئــەم دوو نــوســەرە بەنێو‬ ‫ئایەتەكانی قورئان ‌و حەدیس ‌و سیرە و‬ ‫كەلەپوری ئیسالمدا‪ ،‬بۆ ئەوەیە وێنەی‬ ‫ڕاستەقینەی پەیامبەری ئیسالم بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەیە بەو محەمەدە بگەن كە لەمێژوودا‬ ‫ژیــاوە‪ .‬هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لەقورئان‬ ‫‌و لە محەمەد‌ و لە ئیسالم‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫مێژوویی‌ و دور لە خورافات‌ و سیحر و‬ ‫شێواندن‪.‬‬ ‫تەنها ئەوانەش دژی ئەم جۆرە هەواڵنە‬ ‫دەوەستنەوە كە ناتوانن‪ ،‬لەدنیای خورافات‬ ‫‌و ئەفسانەسازی بێنەدەرێ‌‌و شتەكان وەك‬ ‫خۆیان لەناو مێژوودا ببینن‪.‬‬ ‫موسڵمانان پێویستیان بەوەیە‪ ،‬لەفەزای‬ ‫موعجیزەو لۆژیكی موعجیزەو ئەفسانە‬ ‫و خــورافــات بێنەدەرێ‌‌و دگمای ئایینی‬ ‫بەئەقڵی زانستی بگۆڕن‪ .‬ئەو دۆگمابونە‬ ‫ئایینیەی لەخشتەت دەبات‌و وەهمی ئەوەت‬ ‫تێدا سەوزدەكات كە دەشێت‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫جادوبازانە كۆنترۆڵی سروشت ‌و گەردون‬ ‫بكرێت ‌و جڵەوی یاساكانیان بكەیت‪ ،‬بێ‌‬ ‫ئــەوەی پێویستمان بەوەبێت لەیاسا و‬ ‫ڕێساكانی سروشت‌و گەردون تێبگەین‪.‬‬ ‫نەك هەرئەوەندە بگرە بیركردنەوەی‬ ‫ئایینی دەمانگەیەنێتە ئاستی دۆگمابونێكی‬ ‫وا كەدەتوانین‪ ،‬دژی یاساكانی سروشت‬ ‫بووەستینەوەو فەرامۆشیشیان بكەین‪.‬‬ ‫بەشێكی زۆری قەیرانە دژوارەكانی جیهانی‬ ‫ئیسالمی بەرهەمی ئەو جۆرە بیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫بــۆیــە دەرچــــون لــەو دۆخـــە وابــەســتــەی‬ ‫شۆڕشێكی ئەقڵی‌و شێوازی بیركردنەوەیە‬ ‫لەدنیا بەجۆرێكی دی‪.‬‬