513

‫كۆچكردن بەرەو عەلمانیەت‪...‬‬ ‫لەئێستادا زیاتر لە ‪ 44‬ملیۆن موسڵمان‬ ‫لە واڵتانی ئەوروپادا دەژین‌و چاوەڕوانیش‬ ‫دەكرێت لە ساڵی ‪ 2030‬رێژەكە بەرزبێتەوە‬ ‫بۆ ‪ 58‬ملیۆن موسڵمان‬ ‫‪10‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫هێشتا سەرۆكی هەرێم ئیمزای لەسەر پرۆژەیاسای‬ ‫لیژنەی ئامادەكردنی دەستور نەكردوە‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬پێویستە سەرۆكی هەرێم بە زوترین كات ئیمزای پرۆژەیاساكە بكات‬

‫سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‪:‬‬ ‫لەسەر میكانیزمی دانانی‬ ‫ئەندامانی لیژنەكە‪ ،‬بەم نزیكانە‬ ‫دەگەینە رێككەوتن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای حەوت رۆژ‪ ،‬هێشتا سەرۆكی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان‪ ،‬ئــەو پــرۆژە‬ ‫یــاســایــەی ئیمزا نــەكــردوە‪ ،‬كــە بۆ‬ ‫پێكهێنانی لیژنە ‪ 21‬كەسییەكەی‬ ‫ئــامــادەكــردنــی دەســتــور بــۆ راپرسى‬ ‫داڕێــژراوە‪ .‬هاوكات پارلەمانتارێكیش‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬كە هەرچەندە پرۆژە‬ ‫یاساكە كەموكووڕیی تێدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستە سەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫زوو ئیمزای بكات‪ ،‬تاوەكو ئەو لیژنەیە‬ ‫دەست بە كارەكانیان بكەن‪.‬‬ ‫لـــەوبـــارەیـــەوە‪ ،‬تــــەالر لــەتــیــف‪،‬‬ ‫ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬لە‬ ‫دوای پەسەندكردنی پرۆژە یاساكە لە‬ ‫پارلەمان رەوانەی سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫دەكرێ‌‪‌ ،‬و لەو رۆژەی كە پێشكەشی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم دەكــرێ‌ رۆژەكە‬ ‫هــەژمــاردەكــرێ‌ تــا مـــاوەی ‪ 15‬رۆژ‬ ‫سەرۆكی هەرێم دەبـێ‌ ئیمزای بكات‬ ‫یان بیگەڕێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر لەو‬ ‫مــاوەیــەدا سەرۆكی هەرێم یاساكەی‬ ‫ئیمزانەكرد‌و رەتیشینەكردەوە‪ ،‬واتە‬ ‫یاساكە بە پەسەندكراو دادەنرێ‌‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو‪ ،‬وتــیــشــی "بـــۆ ئـــەوەی‬ ‫دەرفەتێكی زیاتر بە پێكهێنانی لیژنەكە‬ ‫بدرێت‪ ،‬لە بەر گرنگیی یاساكە پێویستە‬

‫سەرۆكی هەرێمیش بە زوترین كات‬ ‫ئیمزای لەسەر بكات"‪.‬‬ ‫لــەالیــەكــی دیــكــەشــەوە‪ ،‬دوێــنــێ‬ ‫سەرۆكایەتیی پارلەمان‌و فراكسیۆنەكانی‬ ‫پارلەمان لەسەر میكانیزمی دانانی‬ ‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكەی هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور‪ ،‬نەگەیشتنە هیچ رێككەوتنێك‪.‬‬ ‫لەوبارەيەوە رابون مەعروف سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی گــۆڕان‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬الیەنەكان لەكۆبونەوەكەی‬ ‫دوێنێى سەرۆكایەتی پــەرلــەمــان و‬ ‫سەرۆكی فراكسیۆنەكان رێككەوتن‬ ‫لەسەر ئەوەی توركمان و مەسیحیەكان‬ ‫یــەكــی ئەندامێكیان هەبێت لەناو‬ ‫لیژنەكە‪ ،‬ئەوەی تریش بۆچونێك هەبوو‬ ‫بەگوێرەی یاسایی سانتیاگۆ واتە بەپێی‬ ‫ژمــارەی كورسی ئەندامەكان دیاری‬ ‫بكرێن‪ ،‬بۆچونێك پێی وابــوو لەبەر‬ ‫ئەوەی بەگوێرەی ژمارەی كورسی چوار‬ ‫الیەنەكەی تر كە مەبەست سۆسیالیست‬ ‫و ئــاراســتــەی سێهەم و ئــــازادی و‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیە بێ‌ بەش دەبن‬ ‫دەبێ‌ موراعات بكرێن‪ ،‬بۆیە بۆچونەكان‬ ‫لەیەكەوە نزیكن بەم زوانــە دەگەین‬ ‫بەرێككەوتن‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫«پرۆژە یاسای رێكخستنی وتاری ئاینی پەكخراوە»‬

‫ئەوقاف‪ :‬حزبەكان مامۆستایانی ئاینییان‬ ‫وا راهێناوە كە لەدەرەوەی یاسان‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار لەزانكۆی (ئالتا)ی هەنگاریا‪:‬‬

‫بەبێ گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫پەروەردەیی‪ ،‬لەترس‌و دڵەڕاوكێی بیری‬ ‫سەلەفیی تۆقێنەر رزگارمان نابێت‬ ‫‪5+4‬‬

‫داعش و‬ ‫پارادۆكسی جیهانی‬ ‫ئیسالمی‬ ‫سدیق حەسەن شوكری‬

‫شاکارەکەی‬ ‫دەوڵەتئابادی‬ ‫دەکرێت بە کوردی‬

‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ ،‬پسپۆری یاسای دەستوری‪:‬‬

‫وا باشە سەرۆكی هەرێم بەر‬ ‫لە سوێندخواردنی‬ ‫واز لە پۆستی حزبی بهێنێت‬ ‫‪3‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫هەندێ لەمیدیاكان سێكیوالریزم دەشێوێنن‬ ‫بەرنامەیەكی (‪ )NRT‬نیگەرانیی روناكبيران‌و نوسەرانی لێدەكەوێتەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫نوسەران‌و شارەزایانی بــواری میدیا‬ ‫نیگەرانیی خۆیان لە شێواندنی سیستمی‬ ‫عەلمانیەت لە الیەن هەندێ لە میدیاكانەوە‬ ‫رادەگەیەنن‌و‪ ،‬بەتایبەت رەخنە لە راپرسی‬ ‫بەرنامەی (دو جار بیر بكەرەوە) كەناڵی‬ ‫(‪ )NRT‬دەگرن‪ ،‬كە تێیدا بەشێوازێكی‬ ‫نادروست پرسیارەكە كراوەو ئەنجامەكەی‬ ‫وادەركـــەوتـــوە‪ ،‬سیستمی عەلمانی‪،‬‬ ‫توندڕەوی بەرهەمدێنێت‪ .‬نوسەرێكیش‬ ‫نایشارێتەوە‪ ،‬راپرسیەكەی (‪ )NRT‬بێ‬ ‫بنەما بوە‌و بەوەش ئەو كەناڵە كەوتە‬ ‫ژێر كاریگەریی ئەو كەسانەی دەیانەوێ‬ ‫لە دین كارگەی كوشتن دروستبكەن‪.‬‬ ‫مامۆستایەكی زانكۆش رەخنەی توند‬ ‫لەئەنجامی راپرسییەكە‌و مەبەستی پشت‬ ‫هەڵبژاردنی ئەو بابەتە دەگرێت‪.‬‬ ‫راپرسییەكەی (‪)NRT‬‬ ‫لەدواین ئەڵقەی بەرنامەی (دوجار‬ ‫بــیــربــكــەرەوە)ی كەناڵی (‪،)NRT‬‬ ‫كە سەعات (‪ )8:30‬خولەكی شەوی‬ ‫‪20‬ی نیسان پەخشكرا‌و وتوێژ لەبارەی‬ ‫پرسی سیستمی عەلمانیەت‌و سیستمی‬ ‫ئیسالمی كــرا‪ .‬پــرســیــاری سەرەكیی‬ ‫تــەوەرەكــە بریتیبو لە»ئایا كــام لەم‬ ‫سیستمانە توندڕەوی بەرهەمدەهێنێت؟»‬ ‫بژارەكانیش ئەمانە بون «بڕیارم نەداوە‪،‬‬ ‫سیستمی عەلمانی‪ ،‬یــان سیستمی‬ ‫ئیسالمی»‪.‬‬ ‫یـــادگـــار فـــایـــەق‪ ،‬ئـــامـــادەكـــار‌و‬ ‫پێشكەشكاری بەرنامەكە‪ ،‬لەپەیجی‬ ‫تایبەتی خــۆی لەفەیسبوك‪ ،‬پێش‬ ‫پەخشكردنی بەرنامەكەی پرسیاری‬ ‫ئەوەی كردبو‪ ،‬ئایا ‫عەلمانییەت‬ یاخود‬ ‫بیری ‫‏ئیسالمی‌و‬ ئیسالمگەرا توندڕەویی‬ ‫بەرهەم دەهێنێت‌و لەئێستای كوردستاندا‬ ‫تا چەند پێویستە عەلمانییەت لەسیستمی‬ ‫بەڕێوەبردنی واڵت‌و سیستمی پەروەردەو‬ ‫فێركردن‌و دەستوری كوردستان رەنگ‬ ‫بداتەوە‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫شارەزایەكی میدیا‪:‬‬

‫ئەوەی لەمیدیای كوردی بەشێوەیەكی گشتی دەیبینین‪،‬‬ ‫بەهێزیی بزاڤ‌و ئاڕاستەی سەلەفییەتە‬ ‫نوسەرێك‪:‬‬ ‫هۆیەشی تاكو ئێستا نەمانتوانیوە‪،‬‬ ‫خاوەن ئابورییەكی سەربەخۆ‌و بەهێز بین‪،‬‬ ‫بیركردنەوە لەوەی سیستم بگۆڕدرێت‪،‬‬ ‫یان دەستكاری سیستم بكرێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫بــەقــازانــج ناشكێتەوە‪ ،‬ئــەمــەش بەو‬ ‫مانایە نا‪ ،‬گفتوگۆكان لەسەر ئەو بابەتە‬ ‫نەكرێن‪ ،‬ناشكرێت بەو ئاڕاستە توندە‬ ‫بێت‪ ،‬كە الیەنە سیاسی‌و میدیاكان‬ ‫كاری لەسەر دەكــەن‌و بەریەككەوتنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لێبكەوێتـەوە‪ ،‬ئەوە زیانی‬ ‫گەورەی لێدەكەوێـتەوە‪ ،‬كە پێویستمان‬ ‫بەوەیە‪ ،‬خەڵكی كوردستان بە هەمو‬ ‫بیروبۆچونە جیاوازەكانەوە یەكگرتوبن‪.‬‬

‫راپرسی بێ بنەما‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬نوسەرێك لەئەكاونتی‬ ‫تایبەتی خۆی لەفەیسبوك‪ ،‬نوسیویەتی‬ ‫«بۆ راپرسییە بێ بنەماكەی (‪،)NRT‬‬ ‫سێكۆالریزم كە عەرەبەكان كردویانە‬ ‫بەعەلمانیەت‌و كوردیش وەك مشەخۆر‬ ‫ئەوەی عەرەبەكان بەكاردێنێ‪ ،‬لەسەر‬ ‫دو بنەمای سەرەكی دروستدەبێت‪،‬‬ ‫یەكەم‪ :‬جیاكردنەوەی دەوڵەت لەدەزگا‬ ‫ئاینیەكان‌و دوەم‪ :‬خەڵكی بەئاین‌و‬ ‫بیروباوەڕی جیاوازەوە لەبەردەم یاسا‬ ‫یەكسانن»‪.‬‬ ‫جەمال جەبار غەریب‪ ،‬دەشڵێت «من‬ ‫لەپسپۆڕانی ئەو كەناڵە دەپرسم ئایا‬ ‫دادپــەروەرانــەیــە‪ ،‬بپرسی سێكۆالریزم‬ ‫ئەركی رۆشنگەری‬ ‫توندوتیژی بەرهەمدێنێ‪ ،‬ئایا لەو‬ ‫ســەبــارەت بە بەجێهێنانی ئەركی‬ ‫رۆژهــەاڵتــەدا هیچ دەوڵەتێك هەیە‪ ،‬رۆشــنــگــەری لــەالیــەن راگــەیــانــدنــی‬ ‫سێكۆالریزم بێت‌و رێزی هەمو ئاینەكانی كــوردیــیــەوە‪ ،‬پسپۆڕێكی میدیا‪ ،‬لە‬ ‫گرتبێ‌و هــەمــوان لــەبــەردەم یاسادا گۆشەی «مانشێت»ى دوا الپەڕەی ئەم‬ ‫یەكسان بن‪ .‬پێموایە (‪ )NRT‬نایەوێ ژمارەیەی «چاودێر»دا باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫خەڵك چەواشە بكات‪ ،‬بەاڵم كەوتنە ئـــامـــاژەی بـــەوەكـــردوە‪ ،‬بــەداخــەوە‬ ‫ژێر كاریگەریی ئەو كەسانەی دەیانەوێ ئــەوەی لــەو میدیایەوە بەشێوەیەكی‬ ‫لەدین كارگەی كوشتن دروستبكەن‌و گشتی دەیبینین‪ ،‬بەهێزیی بــزاڤ‌و‬ ‫دادپەروەری ریسوابكەن مەترسیدارە»‪ .‬ئاڕاستەی سەلەفییەت‌و نەریتگەرا‌و‬ ‫هــەر لــەو چــوارچــێــوەیــەدا‪ ،‬كەمال داخرانە‪ ‌،‬لەبەرامبەر بزاڤی رۆشنگەری‌و‬ ‫رەئوف‪ ،‬رۆژنامەنوس‪ ،‬بۆ «چاودێر» ئــەقــانــیــیــەت‌و كـــرانـــەوەدا‪ .‬لــەوەش‬ ‫پێیوایە‪ ،‬لەئێستادا لەبەرئەوەی روبەڕوی كارەساتتر ئەوەیە‪ ‌،‬زۆرجار راگەیاندنی‬ ‫مەترسییەكی گــەورە بوینەتەوە‪ ،‬كە كوردی لەهەرێمی كوردستاندا‪ ،‬ببێتە‬ ‫ئەویش مەترسیی شەڕی داعشە‌و بەو پڕۆژەیەك بۆ بەرهەمهێنان‌و گەشەپێدانی‬

‫من لەپسپۆڕانی ئەو كەناڵە دەپرسم ئایا دادپەروەرانەیە‪،‬‬ ‫بپرسی سێكۆالریزم توندوتیژی بەرهەمدێنێ؟‬ ‫پڕۆسەی دواكەوتویی‪ ،‬واتە مینبەرێك‬ ‫بۆ بــرەودان بەداخران‪ ،‬ماكینەیەك بۆ‬ ‫شێواندنی چەمكەكان‪ ،‬پانتاییەك بۆ‬ ‫بەدحاڵیبونی كوشندە‪.‬‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‪ ،‬رونیشیكردۆتەوە‪،‬‬ ‫بەر لەهەر شتێك‪ ،‬من گرفتم لەگەڵ‬ ‫زۆربەی ئەوجۆرە سامپڵ‌و راپرسییانەدا‬ ‫هەیە‌و لەروی بابەتیبون‌و زانستییەوە‬ ‫بەحاڵەتێكی تەندروستی نازانم‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێرەدا واز لەوە دێنم‪ ،‬ئاخۆ كێن ئەو‬ ‫كــەســانــەی بــڕیــار ل ــەت ــەوەر‌و كــەس‌و‬ ‫بابەتگەلێكی ئـــاوا گــرنــگ دەدەن‌و‬ ‫بەكلیكێك پرسەكان یەكالدەكەنەوە؟‬ ‫مەبەستم ئەوە نییە لەسەر ئەو الیەنە‬ ‫بوەستم‪.‬‬ ‫حوكمڕانی نادادپەروەر‬ ‫ئـــەو پــســپــۆڕە نوسیویشیەتی‪،‬‬ ‫دەمەوێت قسە لەسەر ناتەندروستیی‬ ‫یەكێك لەبژارەكانی پرسیاری سەرەكیی‬ ‫تەوەری بەرنامەكە بكەم‪ ،‬كە بریتیبو‬ ‫لە سیستمی عەلمانی‪ .‬بەتێڕوانین‬ ‫لەكرۆكی چەمكەكە لــەروی زانستی‌و‬ ‫پڕاكتیكییەوە‪ ،‬بۆمان دەردەكــەوێــت‪،‬‬

‫سیستمی عەلمانی‌ لەسەر بنچینەكانی‬ ‫(جیاكردنەوەی ئاین لەدامەزراوەكان ‌‬ ‫ی‬ ‫دەوڵەت‌و یەكسانبونی هاونیشتمانییان‬ ‫بــەئــای ـن‌و بــیــروبــاوەڕی جـــیـــاوازەوە‬ ‫لەبەردەم یاسادا) دروستدەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەڵەیەكی كوشندە‌و حوكمدانێكی‬ ‫نــادادپــەروەرانــەیــە‪ ،‬بپرسیت‪ :‬ئایا‬ ‫سیستمی عــەلــمــانــی تـــونـــدڕەوەی‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‪ .‬وەكچۆن‪ ،‬لەزەمینی‬ ‫واقیعدا دەركــەوتــوە‪ ،‬ئــەوە فڕەنسا‌و‬ ‫ئیتاڵیا‌و سوید ‪...‬تـــاد نمونەكانی‬ ‫سیستمی عەلمانیین‪ ،‬نــەك هەندێ‬ ‫سیستمی دیكتاتۆری‌و تۆتالیتاریی‬ ‫وەك سەددام‌و ستالین‌و ئەسەد‪...‬تاد‪،‬‬ ‫كە ئیسالمگەراكان دەیانەوێت لەسەر‬ ‫سیستمی عەلمانیان هەژمار بكەن‪.‬‬ ‫(‪ :)NRT‬ویستمان عەلمانیەت‌و‬ ‫ئیسالمی شیبكەینەوە‬ ‫الی خـــۆشـــیـــەوە بـــەڕێـــوەبـــەری‬ ‫بەرنامەكانی كەناڵی (‪ ،)NRT‬بە‬ ‫«چــاودێــر»ی راگەیاند‪ ،‬لەسەرەتادا‬ ‫هەڵبژاردنی بیرۆكەی بەرنامەكە بۆ‬ ‫ئەوەبو‪ ،‬تا بتوانین چەمكی عەلمانیەت‌و‬

‫ئیسالمی شیبكەینەوە‪ ،‬میوانداری دو‬ ‫كەسی عەلمانی‌و ئیسالمیمان كرد‪ ،‬تاكو‬ ‫بەشێوەیەكی چڕو پڕ وتوێژ بكەن‪.‬‬ ‫رێــبــوار ئــەو رەحــمــان‪ ،‬وتیشی‬ ‫«مــاوەیــەكــی زۆرە دەبینین لە نێو‬ ‫كۆمەڵگەدا برەو بەفكری توندوتیژی‬ ‫دەدرێت‪ ،‬هەروەك لەئێستادا بەگەرمی‬ ‫بــاس لــەپــرســی دەســتــور دەكــرێــت‪،‬‬ ‫عــەلــمــانــیــەكــان داوای سیستمی‬ ‫عەلمانیەت‌و ئیسالمییەكان داوای‬ ‫سیستمی ئیسالمی دەكــەن‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫بیرۆكەمان هەڵبژارد»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫بەرنامەیەش وەكو هەر بەرنامەیەكی‬ ‫دیــكــە ئــاســایــی بــــوەو ئــەنــجــامــی‬ ‫راپرسیەكەش ناكاتە ئەوەی بۆچونی‬ ‫هەمو كۆمەڵگا بێت‪ ،‬بەڵكو بۆچونی‬ ‫ئامادەبوانی بەرنامەكەیە‪ ،‬بێالیەنانەش‬ ‫دەرفەتی هەردوالمان دابو و دەرگاشمان‬ ‫بۆ هەمو الیەك كراوە دەبێت‪.‬‬ ‫هاوكات «چاودێر» پەیوەندیكرد بە‬ ‫یادگار فایەق ئامادەكارو پێشكەشكاری‬ ‫بەرنامەی (دو جار بیربكەرەوە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەاڵمی پەیوەندییەكەی نەدایەوە‪.‬‬

‫هێشتا مەال مەزهەر دەستگیرنەكراوە‬

‫ئەوقاف‪ :‬حزبەكان مامۆستایانی ئاینییان وا راهێناوە‬ ‫كە لەدەرەوەی یاسان‬

‫چاودێر‪ -‬ئاودێر نەسرەدین‪:‬‬ ‫لـــە ســــەر ســـكـــااڵی چــەنــد كـــەس‌و‬ ‫الیەنێك‪ ،‬مەال مەزهەر مامۆستای ئاینی‪،‬‬ ‫فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا دەستگیرنەكراوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫لەكاتێكدایە‪ ،‬كە هەندێك لە مامۆستایانی‬ ‫ئاینی بەردەوام مینبەری مزگەوتەكان بۆ‬ ‫مەبەستی سیاسی‌و هێرشكردن‌و ناوزڕاندن‬ ‫بەكاردەهێنن‪.‬‬ ‫هاوكات بە مەبەستی رێكخستنی وتاری‬ ‫مزگەوتەكان‪ ،‬لە خولی پێشوی پارلەمانی‬ ‫كوردستاندا پرۆژەیاسایەك ئامادەكرا‪،‬‬ ‫بەاڵم بە وتەی د‪ .‬سەروەر عەبدولرەحمان‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری پێشو‪ ،‬ئەو پــرۆژە یاسایە‬ ‫پــەكــخــراوەو پێشیوایە‪ ،‬لــەم خولەشدا‬ ‫پارلەمانتاران ناتوانن كاری لەسەر بكەن‪.‬‬ ‫حزبەكان هۆكارن‬ ‫بەڕێوەبەری راگەیاندن لە وەزارەتــی‬ ‫ئــەوقــاف‌و كــاروبــاری ئاینیی حكومەتی‬ ‫هەرێم‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكات‪،‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو یاساو رێنماییانەی ئەوان‬ ‫كاری لە سەر دەكــەن لە ناو وەزارەتــدا‪،‬‬

‫تەنها وەزیــر دەتوانێت لێپێچینەوە لە‬ ‫مامۆستای ئاینی بكات‪ ،‬هەرچەند بەپێی‬ ‫یاساو رێنماییەكان مامۆستای ئاینی نابێت‬ ‫بە هیچ شێوەیەك تەشهیر بكات‪.‬‬ ‫مەریوان نەقشبەندی‪ ،‬وتیشی «بەاڵم‬ ‫هەفتانەو لە رێگەی مزگەوتەكانەوە ئەم‬ ‫دیاردەیە دوبارەدەبێتەوە‪ ،‬ئەم تەوافوقاتە‬ ‫سیاسییەشی كە ئێستا لە نێوان ئەم پێنج‬ ‫حزبەو پێشتریش لە نێوان چەند حزبێكدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬هۆكارێك بوە بۆ ئەوەی بەردەوام‬ ‫موجامەلەی مامۆستایانی ئاینی بكرێت»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬ئەم مامۆستا‬ ‫ئاینیانە لە كاتی تەشهیركردندا زۆرێك لە‬ ‫نەقشبەندی‪ ،‬هێما بۆ ئەوەش دەكات‪،‬‬ ‫حزبەكان لە سەریان دێنە وەاڵم‪ ،‬حكومەت‌و لە هەفتەی رابردودا كۆمەڵێك مامۆستای‬ ‫سەركردایەتیی حزبەكان‪ ،‬ئەم مامۆستا ئاینی خەڵكیان هانداوە دژی حكومەت‪،‬‬ ‫ئاینیانەیان وا راهێناوە‪ ،‬كە لە دەرەوەی لەسەر گواستنەوەی قوتابخانەكان بۆ‬ ‫یاساو رێنماییەكانن‪ ،‬بەشێوەیەك كە وەكو ســەر وەزارەتــــی پـــــەروەردە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫فەرمانبەرێكی حكومەت سەیرناكرێن‪ ،‬حزبە سیاسییە ئیسالمییەكان بەئاشكرا‬ ‫لەكاتێكدا ئەمانە فەرمانبەری حكومەتن‪ ،‬رەخنەیان لە بڕیارەكەی حكومەت گرتوە‪،‬‬ ‫وەكو هەر فەرمانبەرێكی ئاسایی‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەك كە ئــەم ناڕەزایەتییەیان‬ ‫حــەســانــەی كۆمەاڵیەتییان پــێــدراوە‪ ،‬گەیاندۆتە سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا بەپێی یاسا مامۆستای ئاینی ئایا ئەمە بەڵگە نییە لەسەر ئەوەی كە‬ ‫فەرمانبەرە‪.‬‬ ‫پێشتر ئەم حزبە ئیسالمیانە دەستیان‬

‫«ئەو پرۆژە یاسایەی بۆ‬ ‫رێكخستنی وتاری ئاینی‬ ‫ئامادەكرابو‪ ،‬پەكخراوە»‬ ‫هەبووە لەناو ئەو قوتابخانانەدا‪.‬‬ ‫ئیرادەیەك بۆ سنوردانانی تەشهیر نییە‬ ‫هــاوكــات ئەندامێكی خــولــی پێشوی‬ ‫پارلەمانی كــوردســتــان لــە فراكسیۆنی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬لە خولی‬ ‫پێشوی پارلەماندا پرۆژەیاسایەك هەبو بۆ‬ ‫رێكخستنی وتاری هەینی‪ ،‬بەاڵم نەتوانرا‬ ‫دەربكرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬ســــەروەر عــەبــدولــرەحــمــان‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» دەشڵێت «لەم خولەی پارلەماندا‬

‫كە نزیكەی دو ساڵە‪ ،‬لە ‪ 111‬پرۆژەیاسا‪،‬‬ ‫كە خوێندنەوەیان بۆ كراوە‪ ،‬تەنها شەش‬ ‫دانــەیــان پــەســەنــدكــراون‪ ،‬بۆیە چــاوەڕێ‬ ‫ناكرێت‪ ،‬لەم خولەشدا ئەو پڕۆژەیاسایە‬ ‫پەسەندبكرێت‪ ،‬هیوادارم پەلەی لێبكرێت»‪.‬‬ ‫ئەو ئەندامەی خولی پێشوی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬حزبە سیاسییەكان‬ ‫رۆڵێكی خراپیان لە هاندان‌و بەردەوامیدان‬ ‫بەو وتارە تەشهیریانەی مامۆستایانی ئاینی‬ ‫بینیوە‪ ،‬حزبە سیاسییەكان سواڵی دەنگ‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەالیانەوە گرنگ نییە‪ ،‬ئەم دەنگە بە‬ ‫چ شێوەیەك كۆدەكرێتەوەو زیانەكانی لەسەر‬ ‫كۆمەڵ چی دەبن‪ ،‬بۆیە رێگری لە تەشهیری‬ ‫مامۆستایانی ئاینی ناكەن‌و بارودۆخەكەش‬

‫تادێت خراپتر دەبێت‪ ،‬مامۆستایانی ئاینی‬ ‫لە هەمو الیەكەوە قسەدەكەن‌و هێرشدەكەن‪،‬‬ ‫كەسیش نییە لێپێچینەوەیان لەگەڵ بكات‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬هێما بــۆ ئـــەوەش دەكـــات‪،‬‬ ‫ئیرادەیەك بۆ سنوردانان بۆ تەشهیری‬ ‫مۆستایانی ئاینی‪ ،‬جا چ لەرێگەی مینبەری‬ ‫مزگەوتەكانەوە بێت‪ ،‬یاخود لەرێگەكانی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬نییە‪.‬‬ ‫لەبارەی دەستگیركردنی مەال مەزهەر‬ ‫كە دانیشتوی شاری هەولێرە‪« ،‬چاودێر»‬ ‫پەیوەندیكرد بە كاروان خۆشناو‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫پۆلیسی هەولێر‪ ،‬بــەاڵم بەهۆی نەبونی‬ ‫بوارەوە لێدوانی نەدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پێویستە سەرۆكی هەرێم بە زوترین كات ئیمزای‬ ‫پرۆژەیاسای لیژنەی ئامادەكردنی دەستور بكات‬ ‫تەالر لەتیف‪ ،‬ئەندامی لیژنەی یاسایی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی یاسایی پارلەمانی‬ ‫كوردستان لەسەر لیستی یەكێتی‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬دەب ‌ێ دەستور ببێتە‬ ‫پارێزەری مافەكانی هاونیشتمانیان‪ ،‬باشترین‬ ‫سیستمیش پارلەمانییە‪ ،‬چونكە دەتوانین‬ ‫كار لەسەر زیاتر بەهێزكردنی دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان بكەین‪ ،‬هەروا سەرۆكی هەرێم‬ ‫لە پارلەمان هەڵدەبژێردرێ‪ ،‬لەوكاتەشدا‬ ‫چەند خاڵێك دەستنیشاندەكرێ‌‪ ،‬كە‬ ‫وەك پارلەمان لە چ كاتێك دەتوانێ‌‬ ‫لێپرسینەوەبكات‪.‬‬ ‫تەالر لەتیف‪ ،‬لە دیالۆگێكی تایبەتیدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬دەب ‌ێ لە‬ ‫دەستورەوە كار لەسەر ئەوە بكەین كە‬ ‫سەرجەمی یاساكان لەگەڵ ئازادی‌و مافەكانی‬ ‫تاك بێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوە دەب ‌ێ بگەڕێینەوە‬ ‫كە سەرچاوەی نوسینی یاساكانمان چی‬ ‫دەبێ‌؟ وەكئەوەی ئێستا لە ماددەی حەوت‬ ‫دا تاكە سەرچاوە ئاینی ئیسالمە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەب ‌ێ سەرچاوەكانی دانانی یاسا‪ ،‬یان‬ ‫هەمواركردنەوەی یاساكان لەگەڵ ماف‌و‬ ‫ئازادییەكانی تاك بێتەوە‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬چەند رۆژێــكــە پرۆژەیاسای‬ ‫پێكهێنانی لــیــژنــەی پــێــداچــونــەوەی‬ ‫پرۆژەدەستوری هەرێم رەوانەی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم كراوە‪ ،‬بۆچی ئیمزا نەكراوە لەالیەن‬ ‫سەرۆكی هەرێم؟ هیچ مەبەستێك هەیە لە‬ ‫دواخستنی؟‬ ‫تــەالر لەتیف‪ :‬لە دوای پەسەندكردنی‬

‫ێ‬ ‫لە دەستوردا ناب ‌‬ ‫ێ دەسەاڵتەكان‬ ‫هەند ‌‬ ‫لەالی سەرۆكی هەرێم‬ ‫كۆبكرێنەوە‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەر‬ ‫بە دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫یاساكە لە پارلەمان رەوانەی سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان دەكرێ‌‪‌،‬و لەو رۆژەی كە پێشكەشی‬ ‫سەرۆكایەتیی هــەرێــم دەكـــر ‌ێ رۆژەكــە‬ ‫هەژماردەكر ‌ێ تا ماوەی ‪ 15‬رۆژ سەرۆكی‬ ‫هەرێم دەب ‌ێ ئیمزای بكات یان بیگەڕێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر لەو ماوەیەدا سەرۆكی هەرێم‬ ‫یاساكەی ئیمزانەكرد‌و رەتیشینەكردەوە‪،‬‬ ‫واتە یاساكە بە پەسەندكراو دادەنرێ‌‪ ،‬جیاواز‬ ‫لە یاساكانیش لە رۆژی دەرچونییەوە یاساكە‬ ‫دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬نەك لە‬ ‫رۆژی باڵوكردنەوەی لە رۆژنامەی (وەقایعی‬ ‫كوردستان)دا‪ ،‬بۆ ئەوەی دەرفەتێكی زیاتر‬ ‫بە پێكهێنانی لیژنەكە بدرێت‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هەرێمیش لە بەر گرنگیی یاساكە پێویستە‬

‫بە زوترین كات ئیمزای لەسەر بكات‪ ،‬تاوەكو‬ ‫بچێتە بواری جێبەجێكردن‌و خاڵەكانی كاری‬ ‫لەسەر بكرێ‌‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬بــە چ پــێــوەرێــك هــەیــە بۆ‬ ‫دەستنیشانكردنی ئەو لیژنە ‪ 21‬كەسییە‪،‬‬ ‫ئایا كەسانی حزبی دەبــن‪ ،‬یــان لەسەر‬ ‫پسپۆڕی دەبێت؟‬ ‫تەالر لەتیف‪ :‬یەكێك لەكەموكوڕییەكانی‬ ‫یاساكە كە دەرچوە دەبوایە كار لەسەر‬ ‫دەستنیشانكردنی ئەندامانی لیژنەكە‬ ‫لەناو یاساكە بكرایە‌و جێگەی هەبوایە‪،‬‬ ‫ێ بۆ دوای دەرچونی‪،‬‬ ‫نــەك جێبهێڵدر ‌‬ ‫لەبەر جیاوازیی ژمارەی فراكسیۆنەكان‌و‬

‫بۆچونەكان‪ ،‬چونكە فراكسیۆنی گەورە‬ ‫هەیە‌و فراكسیۆنیش هەیە یەك كورسی‬ ‫هەیە‪ ،‬لەگەڵ كورسیی پێكهاتەكان‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە وادەكــات ببێتە هۆكارێك بۆ زیاتر‬ ‫گفتوگۆكردن لەسەر پێكهێنانی لیژنەكە‌و‬ ‫دواكەوتنی پێكهێنانی لیژنەكە‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئەمەش لەناو یاساكەدا نەكراوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫بۆچونی جیاواز هەیە‪ ،‬هەندێك پێیانوایە‬ ‫دەبــ ‌ێ بــە گــوێــرەی ژمـــارەی كورسیی‬ ‫فراكسیۆنەكان بێت‪ ،‬هەندێكیتریش دەڵێن‬ ‫دەب ‌ێ بە گوێرەی گەورەیی فراكسیۆنەكان‬ ‫ێ بەو فراكسیۆنانەی‬ ‫بێت دواتر دەرفەت بدر ‌‬ ‫كە خاوەنی یەك كورسیین‪ ،‬بەو مەرجەی‬ ‫ژمــــارەی بــەشــداریــی ژنـــان‌و نوێنەری‬

‫پێكهاتەكان پارێزراو بێت‪ ،‬بەاڵم مەرج نیە‬ ‫هەمو پێكهاتەكان نوێنەریان هەبێت‪.‬‬ ‫چـــاودێـــر‪ :‬زۆركـــــات بــاســی بنەما‬ ‫دیموكراسییەكان دەكــرێ‌‪ ،‬ئایا ئەمە لە‬ ‫پرۆژەدەستورەكە جێگەی كراوەتەوە؟‬ ‫تــەالر لەتیف‪ :‬ئەو پرۆژەدەستورەی‬ ‫ێ خاڵی‬ ‫هەرێمی كوردستان رەنگە هەند ‌‬ ‫تێدابوبێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئێستا گۆڕانكاری‬ ‫بەسەر هەمو ئەوخااڵنەدا هاتوە لە روی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئــابــوری‪ ،‬ئەو‬ ‫دەستورەی ئێستاش كاری لەسەر دەكرێ‌‬ ‫دەستورێكی كاتی ناب ‌ێ لە ماوەیەكی‬ ‫كەم هەمواری بكەیتەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫كــاری جــدی لەسەر بكرێ‌‌و بەگوێرەی‬ ‫بەرژەوەندیی گەل دابڕێژرێ‌‪ ،‬نەوەك بە‬ ‫شێوازێك كە بۆ بەرژەوەندیی حزبێك یان‬ ‫كەسێك بێت‪ ،‬بەڵكو بەرژەوەندیی گشتی‌و‬ ‫مافی گشتی هاونیشتمانیانی تێدا پارێزراو‬ ‫بێت‪ ،‬لەكاتی بونی هەر سیستمێكیش‬ ‫دەب ‌ێ دەستور ببێتە پارێزەری مافەكانی‬ ‫هاونیشتمانیان‪ ،‬باشترین سیستمیش‬ ‫پارلەمانییە‪ ،‬چونكە دەتوانین كار لەسەر‬ ‫زیاتر بەهێزكردنی دەسەاڵتی یاسادانان‬ ‫بكەین‪ ،‬هەروا سەرۆكی هەرێم‪ ،‬لە پارلەمان‬ ‫هەڵدەبژێردرێ‪ ،‬لەوكاتەشدا چەند خاڵێك‬ ‫ێ كە وەك پارلەمان لە‬ ‫دەستنیشاندەكر ‌‬ ‫چ كاتێك دەتوان ‌ێ لێپرسینەوە لەسەرۆكی‬ ‫هەرێم بكەیت‪ ،‬هەروا كار لەسەر ئەوە بكەین‬ ‫كە هەمو دەسەاڵتەكان دەسەاڵتی خۆیان‬ ‫جیابكرێتەوە‌و هیچ دەسەاڵتێكیش سنوری‬ ‫دەسەاڵتەكەی تر نەبەزینێ‌‪ ،‬یان هەرسێ‌‬ ‫دەسەاڵتەكە بەشێوەیەك كۆبكرێنەوە كە‬

‫بەرەو دیكتاتۆرییەتمان بەرێت‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫سیستمی هەرێم ناگونجێ‌‪ ،‬هەروا سەروەریی‬ ‫یاسا دەب ‌ێ هەبێ‌‌و پارێزگاری لێبكەین‌و‬ ‫دەسەاڵتی دادوەری سەربەخۆیی زیاتری‬ ‫ێ لە هەمو دەستێوەردانێكی‬ ‫هەبێ‌‪‌،‬و داببڕ ‌‬ ‫حزبی‪ ،‬لەگەڵ دانانی دادگای دەستوری كە‬ ‫دەسەاڵتەكانی بەشێوەیەك بێت سەربەخۆ‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫هەرێم چی بەسەر دێت‪ ،‬ئایا كەمدەكرێتەوە‪،‬‬ ‫یان وەك خۆی دەمێنێتەوە؟‬ ‫تەالر لەتیف‪ :‬ئێمە قسە لەسەر پۆست‬ ‫دەكەین‪ ،‬وەك وتم دەب ‌ێ هەمو دەسەاڵتەكان‬ ‫رۆڵـــی خــۆیــان هــەب ـێ‌‪ ،‬بــە شێوەیەك‬ ‫دەســەاڵتــەكــان تێكەڵنەبن‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫ێ دەسەاڵتەكان لە الی‬ ‫دیكەوە ناب ‌ێ هەند ‌‬ ‫سەرۆكی هەرێم كۆبكرێنەوە‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەر بە دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫بەنمونە دانانی دادوەرەكـــان‌و داواكــاری‬ ‫گشتی‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دەسەاڵتانەی‬ ‫كە بە گوێرەی پرۆژەدەستوری ئێستا‪،‬‬ ‫كــە دەســەاڵتــی دەبــ ‌ێ بــەســەر دادگــای‬ ‫دەستوری‪ ،‬كەوا پێویستە ئەو دەسەاڵتانە‬ ‫كەمبكرێنەوە‪ ،‬هەروا دەسەاڵتی لێبوردنی‬ ‫تایبەت‪ ،‬دەبێت هەمو ئەو دەسەاڵتانە‬ ‫بدرێنەوە بە ئەنجومەنی دادوەری‪ ،‬بۆ‬ ‫ێ بە‬ ‫ئـــەوەی سەربەخۆیی زیــاتــر بــدر ‌‬ ‫دەســەاڵتــی دادوەری‪ ،‬هـــەروا هەندێ‌‬ ‫دەسەاڵتی تر لە روی سیاسییەوە پێوستە‬ ‫بە شێوەیەك رێكبخرێنەوە كە لەگەڵ‬ ‫داخوازی‌و مافی خەڵك لە روی ئابوری‌و‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەوە بگونجێ‌‪.‬‬

‫وا باشە سەرۆكی هەرێم‬ ‫بەر لە سوێندخواردنی واز لە پۆستی حزبی بهێنێت‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ ،‬پسپۆری یاسای دەستوری‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫پسپۆرێكی یاسای دەستوری‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫وا باشە كە سەرۆك‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫سیستمی پارلەمانیدا بەر لە سوێندخواردنی‬ ‫واز لە پۆستی حزبی بهێنێت‪.‬‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ ،‬لەم دیالۆگەدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر»‪ ،‬ئاماژەبەوەشدەكات‪ ،‬كە‬ ‫پڕۆژەدەستوری هەرێمی كوردستان نە‬ ‫سیستمێكی ئاینی‌و نە سیستمێكی عەلمانی‬ ‫پەیڕەوكردوە‪ ،‬هاوشێوەی دەستوری عیراق‬ ‫جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە نابێت هیچ‬ ‫یاسایەك بە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسالم‌و‬ ‫بنەما دیموكراتیەكان دەربچێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫پێكهاتە ئاینییەكانی ناوچە دابڕێنراوەكانی‬ ‫ماددەی (‪)140‬یش هەست بەوە بكەن كە‬ ‫مافەكانیان زامنكراوە لە هەرێمی كوردستان‬ ‫تا لە دواڕۆژ دەنگ بە گەڕانەوە بۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان بدەن‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬ئــەو ‪ 21‬كــەســە بــۆ لیژنەی‬ ‫هەمواركردنەوەی دەستور دیاریكراون‪ ،‬دەبێت‬ ‫بە چ پێوەرێك هەڵبژێردرێن بۆ هەبونی‬ ‫دەستورێكی مەدەنی بۆ هەرێمی كوردستان؟‬ ‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ :‬یاسای ئامادەكردنی‬ ‫دەستوری كوردستان‪ -‬عیراق بۆ راپرسی ژمارە‬ ‫(‪)4‬ی ساڵی ‪ 2015‬كە تاوەكو ئێستا لەالیەن‬ ‫سەرۆكی هەرێم پەسەندنەكراوە‪ ،‬لە بڕگەی‬ ‫(یەكەم) مــاددەی (‪ )2‬هاتوە‪ ،‬كە دەبێت‬

‫ئەندامان پسپۆر یان خــاوەن ئەزمون بن‪،‬‬ ‫مەرجیش نیە ئەندام پارلەمان بێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئەو پێوەرە ئەوەیە كە دەبێت پسپۆر‌و خاوەن‬ ‫ئەزمون بێت‪ ،‬ئەمەش كارێكی زۆر باشە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو ئەندامانە لە روی بابەتی‌و لە روی‬ ‫داڕشتنی دەقە یاساییەكان دەتوانن بەسەر‬ ‫ئەو كێشانە زاڵ بن كە لە كاتی گفتوگۆكان‬ ‫دێنەپێشەوە‪ ،‬بەاڵم بە دڵنییایەوە دەبێت‬ ‫الیەنە سیاسییەكان پێشوەخت لەسەر هێڵە‬ ‫سەرەكییەكان رێكبكەون تاوەكو كارەكانی‬ ‫ئەو لیژنەیە رون‌و ئاشكرا بێت‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬ئایا دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫هەرێمی كوردستان زۆر نییە؟ لە سیستمێكی‬ ‫پارلەمانیدا دەبێت ئەو دەسەاڵتانە چۆن بن؟‬ ‫د‪ .‬خــامــۆش ع ــوم ــەر‪ :‬ئــەگــەر بــڕیــار‬ ‫بدرێت كە سیستمەكە بكرێتە سیستمی‬ ‫پارلەمانیی تــەواو‪ ،‬ئــەوا دەبێت خەسڵەتە‬ ‫سەرەكییەكانی سیستمی پارلەمانی لە‬ ‫دەســتــورەكــە رەنــگــبــداتــەوە‪ ،‬خەسڵەتە‬ ‫سەرەكییەكانی سیستمی پارلەمانیش خۆی‬ ‫دەبینێتەوە لە‪ :‬هاوسەنگیی نێوان دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان‌و دەسەاڵتی جێبەجێكردن‪ ،‬هەروا‬ ‫لێكجیاكردنەوەی نێوان دەسەاڵتەكانیش‬ ‫دەبێت نــەرم بێت‪ ،‬لە هەمانكاتدا دەبێت‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجێكردن دوانــە بێت‪ ،‬واتە‬ ‫لە ســەرۆك‌و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیــران‬ ‫پێكبێت‪ ،‬سەرۆكیش لە سیستمی پارلەمانیی‬ ‫تــەواودا دەسەاڵتەكانی رەمــزی‌و تەشریفی‬

‫پڕۆژەدەستوری‬ ‫هەرێمی‬ ‫كوردستان نە‬ ‫سیستمێكی ئاینی‌و‬ ‫نە سیستمێكی‬ ‫عەلمانی‬ ‫پەیڕەوكردوە‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە دەسەاڵتی فیعلی‌و كردەیی لە‬ ‫دەست سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە پڕۆژەدەستوری هەرێمی كوردستان ئەگەر‬ ‫سیستمی پارلەمانیی تەواو پەیڕەوبكات‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەبێت بەشێك لە دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫هەرێم بگوازرێتەوە بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬بۆ بەدامەزراوەییكردنی سێ‬ ‫سەرۆكایەتییەكانی هەرێم‪ ،‬پێویست نییە لە‬ ‫دەستوردا خاڵێك هەبێت بۆ ئەوەی سەرۆكی‬ ‫هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان‬

‫كەسی یەكەمی حزبەكان نەبن؟‬ ‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ :‬سەبارەت بە وەرگرتنی‬ ‫پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیـــران‪ ،‬ســەرۆكــی پارلەمان‪ ،‬ئــەوا هیچ‬ ‫ئاماژەیەكی تێدا نیە كە دەبێت كەسی یەكەمی‬ ‫حزبەكان بن‪ ،‬یاخود نا؟ بەاڵم وا باشە كە‬ ‫سەرۆك‪ ،‬بە تایبەتی لە سیستمی پارلەمانیدا‬ ‫بەر لە سوێندخواردنی واز لە پۆستی حزبی‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئەوەش لەبەر ئەوەی كە سەرۆك لەو‬ ‫سیستمە هەوڵدەدات رۆڵی نێوەندكار بگێڕێت‬ ‫لە نێوان دەسەاڵتی یاسادانان‌و جێبەجێكردن‬ ‫(سەرەڕای ئەوەی خۆی بەشێكە لە دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێكردن)‪ ،‬بۆیە وا بە باش دەزانرێت كە‬

‫واز لە پۆستەكەی بهێنێت تا نەبێتە بەشێك‬ ‫لەو ملمالنێیانەی كە رەنگە لە نێوان دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان‌و جێبەجێكردن رودەدات‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆ ئەوەی دەستورێكی مەدەنی‬ ‫هەبێت دەبێت چۆن جێگەی خاڵەكانی بنچینە‬ ‫دیموكراتیەكان بكەینەوە؟‬ ‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ :‬جیاوازی هەیە لە‬ ‫نێوان دەستوری دیموكراتی‌و دیموكراتییەتی‬ ‫دەســتــوری‪ ،‬دەســتــوری دیموكراتی ئەو‬ ‫دەستورەیە كە بە شێوازێكی دیموكراتی‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بۆ نمونە لە رێگەی ریفراندۆمی‬ ‫دەستوری دانرابێت وەكئەوەی بڕیاروایە‬ ‫بۆ پــڕۆژەدەســتــوری هەرێمی كوردستان‬ ‫پەیڕەوبكرێت‪ ،‬مەرجیش نیە ناوەڕۆكی‬ ‫دەستورەكە دیموكراتی بێت‪ ،‬مــادام بە‬ ‫شێوازێكی دیموكراتی دانـــراوە وەسفی‬ ‫دیــمــوكــراتــی دەچــێــتــەپــاڵ‪ ،‬هــەرچــی‬ ‫دیموكراتییەتی دەستورییە‪ ،‬ئەوا ناوەڕۆكی‬ ‫دەســتــورەكــە دیموكراتییە‪ ،‬بــەاڵم مەرج‬ ‫نیە بە شێوازێكی دیموكراتی دانرابێت‪،‬‬ ‫بۆیە باشترە جەخت لەسەر نــاوەڕۆكــی‬ ‫دیموكراتییانەی دەستورەكە بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بنچینە دیموكراتییەكانی هەر دەستورێكی‬ ‫هــاوچــەرخــیــش خــۆی دەبــیــنــێــتــەوە لە‪:‬‬ ‫دیاریكردنی دەسەاڵتەكان‌و داننان بە ماف‌و‬ ‫ئازادییەكان‌و گرەنتیی پاراستنی ئەو ماف‌و‬ ‫ئازادییانە‪‌،‬و دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی‬ ‫دەسەاڵت‌و لێكحیاكردنەوەی دەسەاڵتەكان‌و‬

‫بونی دادگای دەستوری وەك گرەنتیەك بۆ‬ ‫پاراستنی رەوایی دەستور‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬چــۆن بتوانین دەستورێكمان‬ ‫هەبێت‪ ،‬سەرجەم پێكهاتە ئاینیەكان تێیدا‬ ‫جێگەیان بێتەوە‪ ،‬ئایا ئاماژەدان بە هەبونی‬ ‫سیستمێكی سێكۆالر لە دەستوردا چارەسەر‬ ‫نییە بۆ ئەوە؟‬ ‫د‪ .‬خــامــۆش عــومــەر‪ :‬پــڕۆژەدەســتــوری‬ ‫هەرێمی كوردستان نە سیستمێكی ئاینی‌و‬ ‫نە سیستمێكی عەلمانی پــەیــڕەوكــردوە‪،‬‬ ‫بەڵكو هاوشێوەی زۆربەی واڵتانی عەرەبی‬ ‫جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە‪ ،‬كە ئاینی‬ ‫رەسمیی هەرێمی كوردستان ئیسالمە‌و لەگەڵ‬ ‫پاراستن‌و زامنكردنی ئازادیی ئاینەكانی تر‪،‬‬ ‫هەروا هاوشێوەی دەستوری عیراقی جەخت‬ ‫لەسەر ئــەوە دەكــاتــەوە‪ ،‬كە نابێت هیچ‬ ‫یاسایەك بە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسالم‌و‬ ‫بنەما دیموكراتییەكان دەربچێت‪ ،‬پێكهاتە‬ ‫ئاینیەكانیش لە پڕۆژەدەستوری هەرێمی‬ ‫كوردستان دەبێت بایەخی زیاتریان پێبدرێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە مافێكی ئاسایی خۆیانەو‬ ‫نێوەندە نێودەوڵەتیەكانیش بە بایەخەوە لەو‬ ‫پرسە دەڕوانن جگە لەوەش دەبێت پێكهاتە‬ ‫ئاینییەكانی ناوچە دابڕێنراوەكانی ماددەی‬ ‫(‪)140‬یش هەست بەوە بكەن‪ ،‬كە مافەكانیان‬ ‫زامــنــكــراوە لە هەرێمی كوردستان تا لە‬ ‫دواڕۆژ دەنگ بە گەڕانەوەی بۆ سەر هەرێمی‬ ‫كوردستان بدەن‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫مەال بەختیار لەزانكۆی (ئالتا)ی هەنگاریا‪:‬‬

‫بەبێ گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتیی‌و پەروەردەیی‪ ،‬هەرگیز‬ ‫لەترس‌و دڵەڕاوكێی بیری سەلەفیی تۆقێنەر رزگارمان نابێت‬ ‫پاش ئەوەی لەالیەن راگری كۆلێژی‬ ‫زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی (ئالتا)‬ ‫لە بۆدابێستی پایتەختی هەنگاریا‪،‬‬ ‫میوانداری مەال بەختیار كرا بۆ‬ ‫پێشكەشكردنی موحازەرەیەك لەسەر‬ ‫بارودۆخی سیاسی‌و مێژووی گەلی كورد‌و‬ ‫گۆڕانكارییە نوێیەكانی عیراق‌و هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و شەڕی داعش‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪،‬‬ ‫لەو موحازەرەیەدا كە بەزمانی عەرەبی‬ ‫پێشكەشی كردو بۆ سەر زمانی هەنگاری‬ ‫وەرگێڕانی بۆ دەكرا‪ ،‬سەرنجی راگری‬ ‫كۆلێژو مامۆستایانی ئەو زانكۆیەو‬ ‫خوێندكاران‌و میوانانی دیكەی ئەو‬ ‫زانكۆیەی راكێشا بەتیشكخستە سەر‬ ‫مێژووی دێرین‌و نوێی گەلی كورد‪.‬‬ ‫مەال بەختیار باسەكەی بەسەر چەند‬ ‫تەوەرێكدا دابەشكردبوو‪ ،‬مێژووی دێرین‪،‬‬ ‫شارستانییەتی گەلی كورد‪ ،‬داگیركاری‬ ‫‌و بەشكردنی خاكی كورد‪ ،‬عیراقی‬ ‫پێش روخان‌و دوای روخان‌و مەسەلەی‬ ‫فیدڕاڵیزم‌و پێشمەرگەو شەڕی داعش‪.‬‬ ‫لەبەر گرنگی‌و ئێستایی ناوەڕۆكی‬ ‫موحازەرەكە‪« ،‬چاودێر» دەقەكەی بە‬ ‫كوردی باڵودەكاتەوە‬ ‫شەوتان باش‪..‬‬ ‫سەرەتا سوپاس بۆ ئەو بانگهێشتەی بەڕێز‬ ‫راگری كۆلێــژی زانســتە مرۆڤایەتییەكان‪،‬‬ ‫سوپاســیش بۆ هەموو ئامادەبووانی بەڕێز‬ ‫كە تەشــریفیان هێناوە بۆ ئەم كۆڕە‪ ،‬هەتا‬ ‫هەندێك تیشك بخەینە سەر هەندێك الیەنی‬ ‫گرنگی سیاســی‌و كۆمەاڵیەتی‌و سەربازی‌و‬ ‫ئاسایش‪ ،‬كە ناوچەكەی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫كاتێــك لەگــەڵ بەڕێــز راگــری كۆلێژ‌و‬ ‫كۆمەڵێــك مامۆســتایانی زانكۆكــە لــە‬ ‫سلێمانی یەكترناســینمان ئەنجامدا‪ ،‬ئەوان‬ ‫دەســتێكی گەورەیان هەبوو لە دۆزینەوەی‬ ‫شــوێنەوارێكی مێژوویــی زۆر گرنــگ كــە‬ ‫تیۆری شوێنەوارناسیی لەناوچەكە ئاوەژوو‬ ‫كردەوە‪ ،‬بەدڵنییاییەوە كاتێك كارەكەشیان‬ ‫لەو كنین‌و دۆزینەوەیە تەواوكرد‪ ،‬ئەو الیەنە‬ ‫گرنگەیان دەرخســت كــە لەناوچەكەدا ئەو‬ ‫شــوێنەوارە مێژووییە بەخۆیەوە دەبینێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پرســیارێكی ســەدان ســاڵە هەیە‪،‬‬ ‫ئەویــش ئەوەیە چۆن نەتەوەی كورد لەنێو‬ ‫ئــەو هەمــوو ئیمپراتۆریانــەی ناوچەكــەدا‬ ‫ماونەتــەوە؟ لەپێــش ئیســام‪ ،‬لەكاتــی‬ ‫ئیســام‪ ،‬پاش ئیســام‪ ،‬بەئێستاشــەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا هەموو ئەو ئیمپراتۆرییانە بەهێزو‬ ‫توانای خۆیانەوە شــەڕی كوردیان كردوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا نەتەوەی كورد ماوەتەوە‪.‬‬ ‫هیچ ئیمپراتۆریایەك‌و دەسەاڵتێك‪ ،‬هیچ‬ ‫ئاین‌و ئاینــزاو مەزهەبێك‪ ،‬هیچ دەوڵەتێك‬ ‫لەناوچەكــەدا دەرنەكەتــوون كــە شــەڕی‬ ‫نەتــەوەی كوردیــان نەكردبێــت‪ ،‬كەچــی‬ ‫ئێمــە هەر ماینــەوە! ئێمەی كــورد بووین‬ ‫بە گەنم! هەردەوڵەتێك‪ ،‬هەر دەســەاڵتێك‬ ‫لەناوچەكــەدا‪ ،‬ئێمــەی وەك گەنم هاڕیوە‪،‬‬ ‫بەاڵم قۆناغ لەدوای قۆناغ ســپیترو جوانتر‬ ‫هاتووینە دەرێ‪ ،‬ئەو نهێنییە شــاردراوەی‬ ‫پشــت بەرگری چییــە؟ ئایــا هۆكارەكەی‬

‫‪ 76‬ئەزموونی فیدڕالیزم لە جیهاندا هەیە‪ ،‬ئیدی‬ ‫فیدڕاڵی بێت یان شێوە فیدڕاڵی‪ ،‬تاكە ئەزموونی‬ ‫فیدڕاڵیزم لەجیهاندا‪ ،‬كە سیستمی فیدڕاڵیزمی‬ ‫بەبێ ڕەزامەندی حكومەتی ناوەندی راگەیاندبێت‪،‬‬ ‫ئەزموونی فیدڕاڵیزمی هەرێمی كوردستانە‬ ‫هیچ ئیمپراتۆریایەك‌و دەسەاڵتێك‪ ،‬هیچ ئاین‌و‬ ‫ئاینزاو مەزهەبێك‪ ،‬هیچ دەوڵەتێك لەناوچەكەدا‬ ‫دەرنەكەتوون كە شەڕی نەتەوەی كوردیان‬ ‫نەكردبێت‪ ،‬كەچی ئێمە هەر ماینەوە!‬ ‫تەنها بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پێمان دەڵێن‬ ‫كورد ئازان؟‬ ‫بۆزانیاری ئامادەبووانی خۆشەویستیش‪،‬‬ ‫ووشــەی كورد داتاشراوەی (كوردۆ)یە‪ ،‬لە‬ ‫زمانی كۆنی كوردیشدا كوردۆ واتا پاڵەوان‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئایــا ئێمــە بەهــۆكاری ئازایەتــی‌و‬ ‫پاڵەوانبوونمانــەوە ماوینەتــەوە؟ نەخێــر!‬ ‫وەاڵمــی ئێمــە ئەوەیە كە دەڵێــن نەخێر‪،‬‬ ‫بەڵگەكانــی ئێمــە ئەوەیــە‪ ،‬شــوێنەوارە‬ ‫مێژینەكانمــان تــا ئێســتاش هــەر لەژێــر‬ ‫زەویــدا پارێزراون‪ ،‬ئەو كنــەو دۆزینەوانەی‬ ‫تائێســتاش كــراون‌و دۆزراونەتــەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫دەســەلمێنن كــە هەموو ئەو شــوێنەوارانە‬ ‫موڵكــی كــوردن كــە لەنیشــتمانەكەیاندا‬ ‫ژیــاون كە كوردســتانە‪ ،‬بەدڵنیاییەوە هەر‬ ‫نەتەوەیەكیــش شارســتانیییەت‌و مێژووی‬ ‫دێرینیشــی هەبێت‪ ،‬دەتوانێــت پارێزگاری‬ ‫یەكگرتویی‌و مانــەوەی خۆی بكات‪ .‬زمانی‬ ‫كــوردی یەكێكــە لەزمانــە گرنگەكانــی‬ ‫ناوچەكــە‪ ،‬بۆیــە دەبینین تەنانــەت دوای‬

‫هاتنی ئیســامیش قورئان نەیتوانی زمانی‬ ‫كــوردی لەناوچەكەدا بســڕێتەوە‪ ،‬چەندین‬ ‫زمانــی دیكەی جۆراوجۆر هەبوون كە پاش‬ ‫دەركەوتنی ئاینی ئیسالم‌و هاتنی قورئان‌و‬ ‫دەســەاڵتە ئیســامییەكان بوونیــان نەما‪،‬‬ ‫كوا ئارامییــەكان؟ كوا فینقییــەكان؟ كوا‬ ‫ئەمازیغییەكان؟ زمانی ئەرمەنی‌و ئاشــوری‬ ‫كــوان؟ شــوێنەوارێكی كەمیــان نەبێــت‬ ‫هیچیــان نەمان‪ .‬بەاڵم زمانــی كوردی هەر‬ ‫بەبەهێزیــو یەكگرتووی‌و زینــدوو مایەوە‪،‬‬ ‫هەوەهــا كولتــور‌و ترادیســۆن‌و فولكلــۆر‌و‬ ‫پەندو گۆرانی‌و رەفتارە باوەكانی كوردیش‬ ‫لەگەڵیــدا‪ ..‬هەمــوو ئەمانە مانــەوە‪ ،‬نەك‬ ‫هەر مانــەوە بەڵكو بەپێی قۆناغە جیاوازە‬ ‫زەمەنییەكانیــش گەشــەیان كــرد‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانــە ئاوڕدانەوەیەكــی بچــوك بوون بە‬ ‫مێــژوودا‪ ،‬ئاوڕدانەوەیــەك بــە كولتــور‪،‬‬ ‫كەلەپور‪ ،‬بەشارستانییەت‪ ،‬بە بەرگریدا‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە سیاســەتیش‪ ،‬كەمێــك‬ ‫لەوانــەی كــە گرنگــی بــە مێــژوو دەدەن‬

‫ئێمەی كورد بووین بە گەنم! هەردەوڵەتێك‪،‬‬ ‫هەر دەسەاڵتێك لەناوچەكەدا‪ ،‬ئێمەی وەك گەنم‬ ‫هاڕیوە‪ ،‬بەاڵم قۆناغ لەدوای قۆناغ سپیترو جوانتر‬ ‫هاتووینە دەرێ‬

‫دەزانــن كــە نەتــەوەی كــورد لــە ســاڵی‬ ‫‪ 1514‬ەوە تــا ئێســتا خاكی كــورد داگیر‬ ‫كــراوەو دابەشــكراوە‪ .‬شــەڕێكی گەورەی‬ ‫بەناوبانــگ بەنــاوی چاڵدێــران لەمێژوودا‬ ‫لەنێــوان ســەفەوی‌و عوســمانییەكاندا‬ ‫رویــداوە‪ ،‬ئاكامی ئەو ئەو شــەڕەو ئاكامی‬ ‫رێككەوتنی نێوان ئــەو دوو ئیمپراتۆریەتە‬ ‫لــەو كاتــەدا‪ ،‬بوەهۆی ئەوەی كوردســتان‬ ‫لەنێوان ئەو دوو ئیپراتۆرەدا دابەشــكرێت‪.‬‬ ‫ئەوكاتە دەیــان ئەمارەتی كوردی بوونیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬عوســمانی‌و سەفەوییەكان هەموو‬ ‫ئــەو ئەماراتانەیان تێكشــكان‪ ،‬ســەرەتای‬ ‫دەركەوتنی بەرگری سیاســی‌و نیشتمانی‌و‬ ‫نەتەوەیــی كــورد بــۆ ئــەو ســەروەختە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ .‬كۆمەڵێــك راپەڕین‌و بەرگری‬ ‫ناوچەیی ئەگەر دەســتكەوتێكی مێژووییان‬ ‫لەو مێژووەدا بەدەستهێنابێت‪ ،‬كەمتر نەبوە‬ ‫لــە ‪ 150‬راپەڕیــن‌و بەرگــری‌و بەرخودانــە‬ ‫چەكدارییــەی دیكــە‪ .‬بەتایبــەت لەمێژوی‬ ‫دوای ســەدەی هەژدەهەمین بــەدواوەو تا‬ ‫ئێســتا‪ ،‬كە ئەوكات ئیمارەتــی ئەردەاڵن‪،‬‬ ‫بابــان‪ ،‬ســۆران‪ ،‬بادینان‪ ،‬هەبــوو‪ ،‬هەتا‬ ‫ســەدەی نۆزدەهــەم بەرگرییان كرد‪ ،‬پاش‬ ‫سەدەی نۆزدەهەم‪ ،‬شۆڕشێكی سەرتاسەری‬ ‫لەهەموو پارچەكانی كوردســتان بەرپابوو‪،‬‬ ‫گەورەپیاوانی وەك شــێخ مەحموود‪ ،‬شێخ‬ ‫عوبەیدوڵاڵی نەهری‪ ،‬ئەمیر بۆتان‪ ،‬سمكۆی‬ ‫شــكاك‪ ،‬شــەهید قــازی موحەمــەد‪ ،‬مەال‬ ‫موســتەفا‌و چەندینی تر ســەركردایەتییان‬ ‫دەكرد‪ ،‬دوای رێككەوتنامەی سایكس پیكۆ‪،‬‬ ‫جارێكی دیكە لەسەر دەستی بریتانییەكان‌و‬

‫«« «‬

‫وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە‪ :‬بابان حەمە‬

‫فەرەنسییەكان‪ ،‬كوردستان دابەشكرا‪ ،‬هەتا‬ ‫ئێســتا ئێمە باجی ئەو زوڵم‌و دابەشكارییە‬ ‫مێژووییە دەدەین‪.‬‬ ‫لەتوركیــا سیســتمی حوكــم‌و‬ ‫دەســەاڵتدارێتی گۆڕانــی بەســەردا هات‪،‬‬ ‫كەمالییەكان لەتوركیا سەركەوتن‌و بناغەی‬ ‫كۆماری توركیایان دامەزراند‪ ،‬كورد پشكی‬ ‫هەبــوو لەو بزوتنەوەو شۆڕشــە كەمالییە‪،‬‬ ‫بەاڵم كەمال ئەتاتورك شۆڤێنی‌و دیكتاتۆر‬ ‫بــوو‪ ،‬جارێكــی تریــش سیاســەتی رق‌و‬ ‫داگیركردنی كوردســتانی پەیڕەو كردەوە‪.‬‬ ‫لەســەروەختی كەمال ئەتاتوركداو لەساڵی‬ ‫‪ ،1924‬بــۆ دواهەمین بزوتنــەوەی رزگاری‬ ‫نەتــەوەی كــورد لــە باكوری كوردســتان‬ ‫‪ ،1938‬واتــا لەماوەی ‪ 14‬ســاڵدا‪ ،‬لەســەر‬ ‫دەســتی كەمال ئەتاتورك ‪ 300‬هەزار كورد‬ ‫كوژران‪ .‬كەمــال ئەتاتورك تەنها لەیەكێك‬ ‫لەڕاپەڕینەكاندا بەناوی (ئاگری داغ ‪،)1927‬‬ ‫‪ 250‬هــەزار كوردی كوشــت‪ .‬لەرۆژهەاڵتی‬ ‫كوردســتانیش دەســەاڵتی شاهانشــای‬ ‫ئێران هەمان تاوانی ئەنجامدا‪ ،‬لەســوریاش‬ ‫بەهەمانشێوە‪ ،‬سەرجەم ئەو حكومەتە یەك‬ ‫لەدوایەكانەی رۆژئاوای كوردســتان تاوانی‬ ‫گەورەیــان دەرحــەق نەتەوەی كــورد لەو‬ ‫بەشەی كوردستان ئەنجامدا‪ ،‬لەعیراقیشدا‬ ‫كــە ســاڵی ‪ 1921‬وەك دەوڵــەت دامەزرا‪،‬‬ ‫كــورد رەتیكــردەوە كــە بــەو دەوڵەتەوە‬ ‫بلكێنرێــت‪ ،‬بــەر لەدامەزراندنــی دەوڵەتی‬ ‫عیراق لەو ســاڵەدا‪ ،‬پێشتر شتێك نەبووە‬ ‫لەجوگرافیای ئەو ناوچەیەدا ناوی دەوڵەتی‬ ‫عیراق بووبێت‪ ،‬بەڵكو شــتێك هەبوو ناوی‬ ‫عیراقی عەجەمی بوو لە ناوچەی خۆزستان‬ ‫كە دەكەوێتە ســنوری جوگرافی ئێرانەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كاتێك ئینگلیــز دەوڵەتێكی بەناوی‬ ‫دەوڵەتی عیراقەوە ســەپاند‪ ،‬كورد لەسەر‬ ‫دەســتی شــێخ مەحموود بەرهەڵستكاری‬ ‫ئەو سیاســەتەی كــرد‪ ،‬عوســبەتولئومەم‬ ‫(كۆمەڵــەی نەتــەوەكان) لەئاكامــی ئــەو‬ ‫سیاسەتەشــداو لەوكاتــەداو لەوناوچەیــە‪،‬‬ ‫لیژنەیەكیــان بــۆ لێكۆڵینــەوە پێكهێنــا‪،‬‬ ‫ســەرجەم دەوڵەتەكانــی ئەوكاتەی ئەندام‬ ‫لــە (كۆمەڵــەی نەتــەوەكان)‪ ،‬كــە لــەو‬ ‫لێكۆڵینــەوەدا بەشــداربوون‪ ،‬راپۆرتێكیان‬ ‫نوســی‪ ،‬راپۆرتێكی بەناوبانگی (كۆمەڵەی‬ ‫نەتــەوەكان) هەیــە‪ ،‬بەپشتبەســتن‬ ‫بــەو راپۆرتــە لەســاڵی ‪ 1923‬بڕیــاری‬ ‫پەیماننامــەی ســیڤەر درا‪ ،‬ئــەو راپۆرتــە‬ ‫جەخــت لەوەدەكاتەوە كە لەباكوری چیای‬ ‫حەمرینــەوە زۆرینەی رەهای دانیشــتوانی‬ ‫ئەو ناوچەیە كوردن‪ ،‬لەمادەكانی ‪،63 ،62‬‬ ‫‪ 66 ،65 ،64‬ی پەیماننەی سیڤەردا مافی‬ ‫فیدڕالیــزم بــۆ نەتەوەی كورد لەباشــوری‬ ‫كوردستان بەكورد درا‪ ،‬بەاڵم لەژێر فشاری‬ ‫كەمالیستەكانی توركیا‪ ،‬لە لۆزانی سویسرا‬ ‫كۆنگرەیەكــی دیكــە بەســتراو كۆتایی بە‬ ‫پەیماننامەی سیڤەر هێنا‪.‬‬ ‫ئەمــە رســتەیەكی زۆر كورتە لەســەر‬ ‫مێژووی سیاســی كــورد‪ ،‬ئێســتاش ئێمە‬ ‫وەك كــورد لەعیراق‪ ،‬عــەرەب‌و توركمان‌و‬ ‫ئەوانــی دیكــەش‪ ،‬دوای ئــەو مێــژووەی‬ ‫لێوانلێــوە لە روداوی نەخــوازراو‪ ،‬روبەڕوی‬ ‫چی ببینەوە؟ ئایا دەوڵەتێكی دیموكراسی‬ ‫بونیــاد دەنێین؟ ئایــا كۆمــەڵ بەئارامی‌و‬ ‫ئاشتیانە دەژی‌و ئەوە بەدەستدەهێنێت كە‬ ‫پێویستە لەئازادی‌و دیموكراسی‌و پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی مۆدێرن بەدەستبێت؟‬ ‫لەناوچەكــەدا لەعیراق‪ ،‬ســوریا‪ ،‬ئێران‪،‬‬ ‫توركیــا‪ ،‬لەواڵتانــی كەنــداوی عەرەبی‪ ،‬لە‬ ‫یەمــەن‪ ..‬ئایــا جموجۆڵێكی دیموكراســی‬ ‫هەاڵیســاو هەیە كــە لەئێســتاو لەئایندەدا‬ ‫پشــتی پێببەســتین؟ یاخــود بەپێچەوانە‬ ‫جموجۆڵێــك‌و شۆڕشــێكی پێچەوانــەی‬ ‫دیموكراســی لەئــارادا هەیــە؟ لێــرەدا‬ ‫ترســێكی گەورە هەیە لەســەر ناوچەكە‪..‬‬ ‫ئایــا داعــش‪ ،‬بــەرەی نوســرە‪ ،‬قاعیــدە‪،‬‬ ‫تاڵیبان‪ ،‬ئەو هێزە تاریكپەرســتانە كتوپڕ‬

‫دەركەوتــن بەبــێ ئــەوەی پێشــینەیەكی‬ ‫مێژوویــی‌و كۆمەاڵیەتی‌و مەزهەبی؟ وەاڵمی‬ ‫ئــەم پرســیارەش هەرچەنــدە كورتیــش‬ ‫بێــت زۆر زۆر گرنگــە‪ ،‬ئەویــش ئەوەیــە‪،‬‬ ‫بیروباوەڕمــان وایــە‪ ،‬ئێمــەی گەالنی ئەم‬ ‫ناوچەیــە‪ ،‬پێشــینەمان پێشــینەیەكی‬ ‫تاریكــە‪ ،‬روناكبیریشــمان روناكبیرییەكــی‬ ‫دیموكراســی نییە‪ ،‬عەقڵمــان عەقڵی ئازاد‬ ‫نییە لەشــوێنەوارە تاریكەكانی ئەو مێژوە‬ ‫ســتەمكارە‪ ،‬لەناوچەكــەدا هیــچ واڵتێكی‬ ‫دیموكراســیی راســتەقینە بوونــی نییــە‪،‬‬ ‫مەبەستیشــم لەدیموكراســیی راستەقینە‪،‬‬ ‫نەك تەنها سیســتمە سیاسییەكە بەتەنها‪،‬‬ ‫بەڵكــو كۆمەڵێكــی دیموكراتــی‪ ،‬كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬سیســتمێكی عەلمانی‪ ،‬بەو جۆرە‬ ‫مەبەستم لەدیموكراسی راستەقینەیە‪.‬‬ ‫ســوریا‪ ،‬عیراق‪ ،‬یەمەن‪ ،‬لوبنان‪ ،‬واڵتانی‬ ‫دیكــەی عەرەبــی‪ ،‬ئەگــەر پێشــینەمان‬ ‫پێشینەیەكی دیموكراسی بێت‪ ،‬ئایا ڕەوایە‬ ‫هێزێكی مەزهەبی تاریكپەرســت لەتوانایدا‬ ‫هەبێــت لەماوەی مانگێك بۆ ‪ 3‬مانگدا‪20 ،‬‬ ‫بۆ ‪ 30‬هەزار چەكدار كۆبكاتەوە؟‬ ‫دابینكردنــی چەكــداران بۆ ئــەو هێزە‪،‬‬ ‫پشــتی بەدواكەوتوویی بەســتوە‪ ،‬پشــتی‬ ‫بەستووە بە ئازادنەكردنی ئەو كۆمەاڵنە لە‬ ‫بیری ســەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬حوكمكردنی‬ ‫بیــری مەزهەبــی لەعەقڵــی كەســەكاندا‪،‬‬ ‫بەتایبەت بەشە ســوننە مەزهەبەكەی ئەو‬ ‫ناوچانە‪ ،‬لەمەزهەبی ئەحمەدی حەنبەلەوە‬ ‫(كــە بەهێزترین مەزهەبەكانــە) تا دەگاتە‬ ‫ئیبــن تەیمیــە‪ ،‬تــا دەگاتــە وەهابییــەت‬ ‫لەســەدەكانی هــەژدەدا‪ ،‬كاتێك ئەم ناوانە‬ ‫دەبــەم دەگەڕێمەوە بۆ مێــژوو‪ ،‬بۆ هەزارو‬ ‫دووسەد ساڵ پێش ئێستا‪ ،‬ئەحمەد حەنبەل‬ ‫پێش ‪1000‬و دووســەد ســاڵ مەزهەبەكەی‬ ‫داڕشــتووە‪ ،‬ئیبن تەیمییە پێش ‪ 900‬ســاڵ‬ ‫پێش ئێستا مەزهەبەكەی خۆی داڕشتووە‪،‬‬ ‫ئەو گەڕە مەزهەبییەی كە مێژوو بەخۆیەوە‬ ‫بینیوە‪ ،‬هەتا ئێســتاش چاالكییەكەی كار‬ ‫دەكات‌و گروپەكانــی وەك داعــش‌و بەرەی‬ ‫نوســرەو قاعیدە‪ ،‬پشــت بــەم مەزهەبانە‬ ‫دامەزراون‌و كە وەك بلۆكێكی مێژوویی هیچ‬ ‫گۆڕانكارییەكیان بەسەردا نەهاتووە‪.‬‬ ‫نەتەوەیــەك كــە لەمێــژوودا راچەنینی‬ ‫بەخۆوە نەدیوە‪ ،‬نەتەوەیەك كە لەمێژوودا‬ ‫چاكســازی ئاینــی بەخۆیــەوە نەبینیــوە‪،‬‬ ‫نەتەوەیــەك كــە لەمێــژوودا ســەردەمی‬ ‫رۆشنگەری بەخۆیەوە نەبینیوە‪ ،‬مۆدێرنەی‬ ‫بەخۆیــەوە نەبینیــوە‪ ،‬كــە شۆڕشــێكی‬ ‫پیشەســازی‌و شۆڕشــێكی راســتەقینەی‬ ‫دیموكراســی بەخــۆوە نەبینیــوە‪ ،‬ئــەو‬ ‫نەتەوەیــە بەدڵنیاییەوە لەهەموو قۆناغێك‬ ‫لەقۆناغەكانــی مێــژوودا روبەڕوی جۆرێك‬ ‫لەتاعونــی مەزهەبــی‪ ،‬تاعونــی ســەلەفی‬ ‫دەبێتەوە بەدرێژایی مێژوو و هەتا ئێستاش‪.‬‬ ‫هەركەسێك كە گرنگی بەمێژوو دەدات‪ ،‬با‬ ‫لەو جیاوازییە بگەڕێت كە لەنێوان حەجاجی‬ ‫كوڕی یوســفی ســەقەفی كە زیاتر لە ‪800‬‬ ‫هــەزار دیلی كوشــتووە‪ ،‬لەگــەڵ ئەبوبەكر‬ ‫بەغدادی‪ ،‬چ جیاوازییەك لەنێوانیاندا هەیە؟‬ ‫چ جیاوازییــەك لەنێــوان ئەبــو عەباســی‬ ‫ســەفاح كە خــۆی ناوناوە (ســەفاح)‪ ،‬كە‬ ‫ســەفاح واتا خوێنڕێــژ‪ ،‬پیاوكــوژ‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ســەدام حسێن‪-‬دا چ جیاوازییەكیان هەیە؟‬ ‫هەمان عەقڵییەتی دەسەاڵتگەریی‌و هەمان‬ ‫بیروباوەڕە‪ ،‬بەاڵم لەسەردەمێكی جیاوازدا‪،‬‬ ‫لەعەقڵییەت‌و فەلسەفە‌و ئایدیۆلۆجیایەكی‬ ‫جیــاوازدا‪ ،‬كــە جەوهەرەكــەی بریتییە لە‬ ‫كوشــتن‌و بڕین‌و كۆتكردنــی ئازادییەكان‪.‬‬ ‫كوشــتنی گــەالن‪ ،‬ســەندنەوەی مافەكانی‬ ‫ژن‪ ،‬ســەپاندنی دواكەوتوویــی‪ ،‬گێڕانەوەو‬ ‫داڕشــتنەوەی مێژوویــەك كە شــكڵەكەی‬ ‫گۆڕاوەو جەوهەرەكەی جێگیرو نەگۆڕە‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫هەركەسێك كە گرنگی بەمێژوو دەدات‪ ،‬با لەو جیاوازییە بگەڕێت كە لەنێوان‬ ‫حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی كە زیاتر لە ‪ 800‬هەزار دیلی كوشتووە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەبوبەكر بەغدادی‪ ،‬چ جیاوازییەك لەنێوانیاندا هەیە؟ چ جیاوازییەك لەنێوان‬ ‫ئەبو عەباسی سەفاح كە خۆی ناوناوە (سەفاح)‪ ،‬كە سەفاح واتا خوێنڕێژ‪ ،‬پیاوكوژ‪،‬‬ ‫لەگەڵ سەدام حسێن‪-‬دا چ جیاوازییەكیان هەیە؟‬

‫«« «‬

‫ئامادەبووانی خۆشەویست‪..‬‬ ‫داعش درێژكراوەی ئەو مێژووەیە‪ ،‬ئێمەی‬ ‫گەالنی ناوچەكــەو ئێمەی كورد بەتایبەتی‪،‬‬ ‫لەمێژوومانــدا روبەڕووی دەیان هاوشــێوەی‬ ‫داعــش بووینەتــەوە‪ ،‬رووبــەڕووی داعــش‬ ‫بووینەتــەوە لــە رۆژهەاڵتــی كوردســتان‪،‬‬ ‫رووبــەڕووی داعش بووینەتــەوە لە باكوری‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئێــوە گوێبیســتی شــەنگال‌و‬ ‫ئێزدییەكان بــوون‪ ،‬داعش تاوانێكی ئێجگار‬ ‫گــەورەی لەوناوچەیە ئەنجامــدا‪ ،‬ئایا ئەوە‬ ‫دەزانن كە ئێزدییەكان بەر لەداعش ‪ 73‬جار‬ ‫روبــەڕووی ئەنفالكردن بوونەتەوە؟ ‪ 73‬جار‬ ‫دوچاری شااڵوی سیاسەتی ڕق‌وكینە لەالیەن‬ ‫فەرمانڕەواكانــی ئەو ناوچەیــە بوونەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم تراژیدیایە لەمێــژووی نەتەوەی كورد‪،‬‬ ‫لــە لەهەڵهاتنی خۆری مێــژووە تا ئەمڕۆش‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫مەبەســتم لەگێڕانەوەی ئەو بەسەرهاتە‬ ‫مێژووییانە ئەوەیە‪ ،‬لــەو باوەڕەدانیین‌و لەو‬ ‫باوەڕەشدا مەبن كە بتوانیین بەبێ چاكسازی‬ ‫لەعەقڵییەتــەكان‌و بەبــێ گۆڕانكارییــە‬ ‫كۆمەاڵیەتیــی‌و پەروەردەییەكانــی كۆمەڵ‪،‬‬ ‫لەترس‌و دڵەڕاوكێی بیری سەلەفی تۆقێنەر‬ ‫رزگارمان بێت‪.‬‬ ‫مەســەلەكەیش لەجەوهــەردا ئەوەیە كە‬ ‫جەوهەری مەزهەبی‪ ،‬جەوهەری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫جەوهەری سیاســی‪ ،‬عەقڵییەتی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاســتە‪ .‬هەتا ئەو بیروبــاوەڕەش لەناو‬ ‫ئــەو كۆمەاڵنــەدا بمێنێــت‪ ،‬لەوباوەڕەدابن‌و‬ ‫یەقینیشــمان بــەوە هەیە كە ئەگــەر ئێمە‬ ‫بتوانییــن كۆتاییــش بەداعــش بهێنییــن‪،‬‬ ‫داعشــێكی تــرو داعشــێكی دیكــەی تــر‌و‬ ‫داعشێكی دیكەی تریش دەردەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییــەوە عیــراق خاوەنی كۆمەڵێك‬ ‫خەســڵەتی خۆیەتی‪ ،‬جیاوازییەكی گەورەی‬ ‫هەیــە لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەی دراوســێی‪.‬‬ ‫عیراق سوریا نییە كە دواقەاڵی ئایدیۆلۆژیی‬ ‫ناوچەیەكــی تەســك بێــت‪ ،‬عیــراق لیبیــا‬ ‫نییە كــە دەوڵەتێكی عەشــائیریی هەبێت‪،‬‬ ‫عیــراق بەزۆربــەی هــەرەزۆری واڵتانــی‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــەراورد ناكرێــت‪،‬‬ ‫ئێســتا لەعیراق دەســتورێكی هەمیشــەیی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو دەســتوورە لەالیــەن هەرەزۆری‬ ‫خەڵكەوە راپرســی لەســەر كراوە (دەنگی‬ ‫پەســەندی پێدراوە)‪ ،‬دەســتوور پشــتی بە‬ ‫بنەما دیموكراســییەكان‌و ئازادی بەستووە‪،‬‬ ‫پشتی بەمافی چارەی خۆنوسین بەستووە‪،‬‬ ‫دەســتوور دەســتوورێكی فیدڕاڵییە‪ ،‬دوای‬ ‫روخانــی رژێمی ســەدام‪-‬یش ‪ 6‬هەڵبژاردن‬ ‫بەڕێــوە چــووە‪ ،‬جگــە لەهەڵبژاردنــە‬ ‫هەرێمییەكان لەهەرێمی كوردســتان‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئازادییەكی سیاســی فراوان هەیە لەعیراق‪،‬‬ ‫ئازادی رۆژنامەگەری‪ ،‬پەخشــی كەناڵەكان‬ ‫هەیــە‪ ،‬رۆژنامەو گۆڤــارەكان‪ ..‬لەپارلەمانی‬ ‫عیراقیشــداو لەمیمبــەری ئــەو پارلەمانەوە‬ ‫ئازادانە تاووتوێی شــتەكان دەكرێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەروی سیاســی‌و دەسەاڵتەكانی تەشریعی‌و‬ ‫جێبەجێكردن‌و یاســادانان‪ .‬بــەاڵم ئێمەش‬ ‫بەهەمانشێوە لەعیراق‪ ،‬كۆمەڵمان لێوانلێوە‬ ‫لە بیرتەســكی‪ ،‬هۆكارەكەشــی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ مێــژوو‪ ،‬داعش دادەمەزرێــت‌و لەتوانایدا‬ ‫هەیــە كە موســڵ‌و ئەنبــارو ســەاڵحەدین‪،‬‬ ‫حەویجەو‪ ،‬رەشادو ریازو بەشێك لەپارێزگای‬ ‫دیالــە‪ ،‬فەلوجــەو هەمــوو دەوروبــەری‪...،‬‬ ‫بگرێــت‌و بەبەردەوامی كێشــە بــۆ بەغداد‌و‬ ‫پارێزگاكانی دیكــەو قەزاو ناوچەكانی دیكە‬ ‫دروســت بكات‪ ،‬روبــەڕی داگیركراوی خاكی‬ ‫عیراق لەالیەن داعش‪ ،‬لە موسڵەوە تا ئەنبار‬ ‫نزیكەی ‪ 300‬هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‪،‬‬ ‫دانیشــتوانی ئەو ناوچانە نزیكەی ‪ 8‬ملیۆن‬ ‫مرۆڤن‪ ،‬زۆرینەی رەهای ئەو دانیشــتوانە لە‬ ‫پێكهاتەی سوننە مەزهەبن‪ ،‬ئێستاش بەپێی‬

‫راپۆرتە هەوالگرییەكانمان نەك ئاژانسەكان‌و‬ ‫راگەیانــدن‪ ،‬ژمــارەی چەكدارانــی داعــش‬ ‫لەعیــراق‪ ،‬دەگاتە ‪ 40‬بۆ ‪ 45‬هەزار چەكدار‪.‬‬ ‫زیاتــر لــە ‪ 12‬هــەزار چەكــدار لەئەوروپاوە‬ ‫هاتوونەتە نێو داعشــەوە‪ ،‬ئەم خۆگەیاندنە‬ ‫لەئەوروپاوە‪ ،‬لەو خێزانانەن كە عەقڵییەتیان‬ ‫سەلەفییە‪.‬‬ ‫تێبینــی ئەوە بكــەن‪ ،‬ئــەو عەقڵەی كە‬ ‫لــەروی فیكــری‌و مەزهەبییــەوە ناگۆڕێت‌و‬ ‫لەئەنبــار یــان لەموســڵ یــان لە رقــە یان‬ ‫دیمەشق یاخود لە ئەڵمانیا‪ ،‬لە لەندەن‪ ،‬ئەو‬ ‫عەقڵییەتە هەر عەقڵییەتی یەدەكی داعشە‬ ‫كە گۆڕانی بەسەردا نایات‪.‬‬ ‫گەنجــی ئەڵمانیا‪ ،‬فرەنســا‪ ،‬ئینگلتەرا‪،‬‬

‫ســەربازی‌و ئاسایشــەوە هاوكاریمان بكات‪.‬‬ ‫ئێمە لــە گەلە چەوســاوەكانی ناوچەكەین‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1961‬ەوە تا ‪ 30 ،1991‬ساڵی تەواو‬ ‫ئێمــە لەبەرگــری‌و شــاخ‌و شــەڕدا بووین‪،‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1991‬دوای داگیركردنــی كوەیــت‬ ‫لەالیەن رژێمی ئەوكاتەی عیراقەوە‪ ،‬راپەڕین‬ ‫لەعیراق‌و لەهەرێمی كوردســتان هەاڵیســا‪،‬‬ ‫بەداخەوە رژێمی فاشیســتی عیراقی توانی‬ ‫كە راپەڕینەكەی باشوورو ناوەڕاستی عیراق‬ ‫خامۆشبكات‪ ،‬خامۆشكردنی ئەو راپەڕینانەی‬ ‫باشورو ناوەڕاستی عیراقیش بەشەهیدكردنی‬ ‫‪ 56‬هــەزار هاواڵتی كۆتایی هات‪ .‬ئێمە وەك‬ ‫كورد بەهــۆی ئەو ئەزموونە دەوەڵەمەندەی‬ ‫كــە هەمان بوو‪ ،‬توانیمــان بەرگری بكەین‪،‬‬

‫كێشەیەمان بكاتەوە‪ ،‬ئەو خەسڵەتانە چین‬ ‫كە ئێمەی كوردو پێشــمەرگە جیادەكاتەوە‬ ‫لەروبەڕوبوونــەوەو چۆنێتــی شــەڕی دژ بە‬ ‫داعشــدا؟ یەكەمین گۆڕەپانــی دەركەوتنی‬ ‫داعــش ســووریا بــوو‪ ،‬هەموو داعشــەكانی‬ ‫ســووریا ژمارەیــان نەدەگەیشــتە ‪ 7‬هەزار‬ ‫چەكدار‪ ،‬بەئێستایشەوە سوپای سوریا‪500 ،‬‬ ‫هەزار ســەربازە‪ ،‬دەوڵەتی ســوریا خاوەنی‬ ‫زیاتــر لە ‪ 300‬فڕۆكەیــە خاوەنی زیاتر لە ‪4‬‬ ‫هەزار تانكە‌و هەزارەها تۆپهاوێژە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لە هێزەكانی دیكە‪ ،‬ئایا سوریا توانی جەنگی‬ ‫بەرەی نوسڕەو داعش یەكالبكاتەوە؟ نەخێر‬ ‫نەیتوانــی‪ ،‬دەشــزانیین ئــەو چەكانە چۆن‬ ‫لــەدژی داعش و هێــزە تیرۆریســتییەكان‌و‬

‫كاتێك ئەڵتەرناتیڤی دیموكراسی‌و كۆمەاڵیەتیی‌و‬ ‫پێكەوەبوون نەبینرێت‌و دەرنەكەوێت‌و دروست نەبێت‪ ،‬چ‬ ‫گرەنتییەك هەیە بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش؟‬ ‫ئیســپانیا‪ ،‬ئوســترالیا‪ ..‬كە ئــازادی زامنە‪،‬‬ ‫ژیانــی مســۆگەرە‪ ،‬لــەڕوی تەندروســتی‌و‬ ‫پەروەردەیی‌و مەدەنییەوە هیچ كێشــەیەكی‬ ‫نییە‪ ،‬چی پاڵیپێوە دەنێت خۆی بگەیەنێتە‬ ‫داعــش؟ چونكــە لەرەگ‌و ریشــەی خێزان‌و‬ ‫پەروەردەو عەقڵییەتەكەیدا ڕەگ‌و ریشــەی‬ ‫مەزهەبی هەیــە‪ ،‬دواكەوتوویــی هەیە بۆیە‬ ‫كاتێــك كە دەبینیــن داعــش دەردەكەوێت‬ ‫خــۆی دەگەیەنێتــە داعش‪ ،‬لــە ئەوروپاوە‬ ‫خــۆی دەگەیەنێتــە داعــش‪ ،‬لەئەمەریكاوە‬ ‫خۆی دەگەیەنێتە داعش‪ .‬مسوڵمانی نەگۆڕاو‬ ‫كــە لەئەوروپاوە خــۆی دەگەیەنێتە داعش‪،‬‬ ‫ئەی بۆچی لۆمەی سوننیەكی ئەنبارو موسڵ‬ ‫بكەین كە پەیوەندی بەداعشەوە دەكات؟‬ ‫بێگومــان لەقۆناغەكانــی ســەرەتادا كە‬ ‫داعش لەموســڵ‌و ئەنبارو سەاڵحەدین بوو‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك سەركەوتووبوون كە لەراستیدا‬ ‫چاوەڕواننەكراو بوو‪ ،‬لەشەنگال‌و دەوروبەری‬ ‫كەركوك‪ ،‬جەلەوال‪ ،‬ســەعدییەو هەموو ئەو‬ ‫ناوچانەی دیكەی دەســتیان بەسەرداگرت‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای ســاڵێك پاشەكشێی داعش لەو‬ ‫ناوچانە دەركــەوت‌و رون بۆوە‪ .‬لەكەركوك‌و‬ ‫دەوروبــەری نزیكــەی ‪ 50‬كیلۆمەتــر‬ ‫دوورخرانەوە‪ ،‬جەلەوالو سەعدییەو كۆمەڵێك‬ ‫ناوچــەی تریــان لێســەندرایەوە‪ ،‬هەتــا‬ ‫توانیمان ناوچەكانی شــاخی حەمرینیشیان‬ ‫لــێ بســەنینەوە‪ ،‬ئامرلــی‪ ،‬دوزخورماتوو‪،‬‬ ‫ســڵێمان بەگ‪ ،‬هەموو ئــەو ناچاونەمان لێ‬ ‫پاككردنەوە‪ ،‬ئێســتاش لەتكریت‪ ،‬بەشێكی‬ ‫كەمــی ئەوپارێزگایە نەبێــت ئەوانی دیكەی‬ ‫هەموو لەو بكوژانە پاككراونەتەوە‪ ،‬لەئەنبار‬ ‫شەڕێكی گەرم بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەوباوەڕشدام‬ ‫لەكۆتایی ئەمساڵدا موسڵ‌و ئەنبارو سەرجەم‬ ‫ئەوناوچانــە لەو جەلالدانــە پاكدەكرێنەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەمەیــش واتای ئــەوە نییــە ئەگەر‬ ‫ســەرجەم عیراقمان لەداعــش پاككردەوە‪،‬‬ ‫ئــەوا لــەروی عەقڵییــەت‌و رۆشــنبیریی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەوە عیراقمــان رزگار كردووە‪،‬‬ ‫رزگاركردنی عەقڵەكان‪ ،‬رزگاركردنی كۆمەڵ‪،‬‬ ‫گۆڕینی رۆشنبیری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬پرۆسەیەكی‬ ‫مێژوویی دوورو درێژە‪ ،‬بەرپرســیارێتییەكی‬ ‫گەورەیە‪ ،‬كە لەراستیدا ئەم بەرپرسیارێتییە‬ ‫گەورەیە كەوتۆتە سەرشانی ئێمە‪.‬‬ ‫دوابەشــی ئــەم موحازەرەیــەم تایبــەت‬ ‫دەكەم بە كوردســتان‌و پێشــمەرگەو ‪ 10‬بۆ‬ ‫‪ 15‬خولەكی دیكــە كۆتایی بە موحازەرەكە‬ ‫دەهێنم‪.‬‬ ‫ئامادەبووانی ئەزیز‪..‬‬ ‫ئێمــە دەوڵــەت نییــن (وەك كــورد)‪،‬‬ ‫بەئێستاشەوە بەبێ رەزامەندبوونی حكومەتی‬ ‫ناوەندی‪ ،‬هیچ دەوڵەتێك ئامادە نییە لەروی‬

‫هــۆكاری جوگرافــی وەك شــاخ و ناوچــە‬ ‫سەختەكان پشتیوانمان بوو‪ .‬لەساڵی ‪1992‬‬ ‫ەوە هەتا ئێســتا‪ ،‬ئەزموونــی فیدڕاڵیزممان‬ ‫راگەیاند‪.‬‬ ‫بۆ زانیــاری ئامادەبووانی بەڕێزیش‪76 ،‬‬ ‫ئەزموونــی فیدڕالیــزم لــە جیهانــدا هەیە‪،‬‬ ‫ئیــدی فیدڕاڵــی بێت یان شــێوە فیدڕاڵی‪،‬‬ ‫تاكە ئەزموونــی فیدڕاڵیــزم لەجیهاندا‪ ،‬كە‬ ‫سیســتمی فیدڕاڵیزمــی بەبــێ ڕەزامەنــدی‬ ‫حكومەتی ناوەندی راگەیاندبێت‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫فیدڕاڵیزمی هەرێمی كوردســتانە‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫ســاڵی ‪ 1992‬رامانگەیاند‪ ،‬لەكاتێكدا رژێمی‬ ‫ســەدام ســاڵی ‪ 2003‬روخا‪ ،‬واتا ‪ 11‬ســاڵ‬ ‫فیدڕاڵیمان راگەیاند و پارێزگاریمان لێكردو‬ ‫گەشــەمان پێــدا‪ ،‬بەبێ ئــەوەی رەزامەندی‬ ‫حكومەتی ناوەندی وەربگرین‪.‬‬ ‫كاتێكیــش داعش دەركــەوت‪ ،‬ئێمە وەك‬ ‫عیراق‪ ،‬سەیربوو بەالمانەوە كاتێك هێزێكی‬ ‫نادیــاری خــۆی فەرز بــكات بەســەرمانداو‬ ‫روبەڕوومــان بێتــەوەو دوچــاری ئــەم‬

‫بەرەكانی دیكە بەكاردەهێنرێن‪ ،‬كە نامەوێت‬ ‫لێــرەدا بچمە تان‌و پۆی ئەو مەســەلەیەوە‪،‬‬ ‫عیراق ســوپایەكی ئێجگار گەورەی هەبوو‪،‬‬ ‫زیاتــر لــە شــەش ســەد هــەزار ســەرباز‬ ‫پێكهاتبــوو‪ ،‬توانــا ســەربازییەكانی عیراق‬ ‫ئاشــكرابوو‪ ،‬دەیان ملیار دۆالر لە كاروباری‬ ‫ســەربازیدا خەرج دەكــران‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئــەم ســوپایە پیشــەییانەو پرۆفیشــنااڵنە‬ ‫لەسەر بنەمایەكی دروست لەهەندێك ناوچە‬ ‫پێكنەهێنرابــوون‪ ،‬بەتایبەتــی لە موســڵ‪،‬‬ ‫چونكــە پێكهاتــەی موســڵ پێكهاتەیەكی‬ ‫تایبەتــە‪ ،‬لــە فەلوجە‪ ،‬حەویجــە‪ ،‬هەندێك‬ ‫ناوچــەی دیكەیــش بەهەمــان شــێوە‪ .‬ئەم‬ ‫ســوپایە هەرەسی هێنا لەراســتیدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەندێــك ناوچەی دیكــەدا بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫سوپا بەرگری كرد‪.‬‬ ‫ئەگــەر بــەراوردی بارودۆخی ســەربازی‬ ‫بكەیــن لەناوچەكەدا‪ ،‬بارودۆخی ســەربازی‬ ‫لەكوردســتان‌و رۆحییەتــی بەرگــری‬ ‫لەكوردســتان‪ ،‬چیمــان بــۆ دەردەكەوێت؟‬

‫خەاڵتی زیویین درا‬ ‫بەمەال بەختیار‬ ‫لەكۆتاییدا‪ ،‬لەالیەن راگری كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەكان لە زانكۆی (ئەلتا) لە‬ ‫بۆدابێستی پایتەختی هەنگاریا‪ ،‬وتارێكی كورت پێشكەشكراو بە گەرمی بەخێرهاتن‌و‬ ‫سوپاســی مەالبەختیار كرا بۆ پێشكەشــكردنی موحازەرەكەی‌و دواتر راگری كۆلێژ‬ ‫باســی لە میواندۆستی كورد‌و هاوســۆزی خۆی كرد بۆ كوردو پێشمەرگە‪ ،‬دواتریش‬ ‫ســاو ڕێزی بۆ كوردانی عیراق‌و پێشــمەرگە نارد كە لەســەنگەرەكانی شــەڕی دژ‬ ‫بەداعــش لە بەرگری‌و بەرخودان دان‪ ،‬دواتر راگری كۆلێژ خەاڵتی زیوینی زانكۆكەی‬ ‫بەخشــییە مەال بەختیار‌و لەبەرامبەریشدا مەال بەختیار دواهەمین كتێبی چاپكراوی‬ ‫خۆی بە ناونیشــانی (دوڕیانی دیموكراســی‌و ســەلەفییەت)ی پێشــكەش بە راگری‬ ‫كۆلێژ كرد‪.‬‬

‫پڕچەككردنــی پێشــمەرگە بــەراوورد بــە‬ ‫پڕچەككردنــی ســوپای عیــراق‪ ،‬زۆر زۆر‬ ‫كەمتــرە‪ ،‬كەمتــر رێــژەی ئەو بــەراووردە‬ ‫باســبكەم لەنێوان ســوپای عیراق‌و ســوریا‬ ‫بــە بــەراوورد لەگــەڵ پڕچەككردنی هێزی‬ ‫پێشــمەرگەدا‪ ،‬ئەو رێژەیــە بریتییە لە ‪%10‬‬ ‫بــۆ ‪ ،%15‬ژمــارەی ســەرجەمی تانكەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ناگاتــە ‪ 150‬تانــك‪ ،‬هەمــوو‬ ‫چەكانی دیكەیش كەم‌و كورتن لەراســتیدا‪،‬‬ ‫لــەدوای روخانــی رژێمیشــەوە هەتــا ئــەم‬ ‫چركــە ســاتەیش كێشــەی پڕچەككردنــی‬ ‫هێــزی پێشــمەرگەمان هەبــووە لەگــەڵ‬ ‫حكومەتــی ناوەندیدا‪ ،‬رێگەشــیان پێنەداین‬ ‫بــە راســتەوخۆكڕینی چــەك لــە ئەوروپا‪،‬‬ ‫كاتێكیش داعش هێرشــی كرد‪ ،‬شــەنگال‌و‬ ‫هەندێــك ناوچــەی دیكــەی وەك جەلەوال‌و‬ ‫سەعدییەو دەوروبەری‌و مەخموور و گوێرو‪..‬‬ ‫هەندێــك ناوچــەی دیكەی گــرت‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئاكامیشــدا ئێمە بەشێوەیەكی دیكە خۆمان‬ ‫ئامادەكــرد‌و روبەڕویــان بووینــەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەو بارودۆخەیشــدا خۆمــان گونجــان‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمجاریــش لەمێــژووی نەتــەوەی كوردا‬ ‫رویدا لەخەندەقی هەزارو ســەد كیلۆمەتریدا‬ ‫بەرگری بكات‪ ،‬هەتا ئێســتا زیاتر لەهەزارو‬ ‫دووسەد شەهیدمان داوە (لەشەڕی داعش‪-‬‬ ‫دا)‪ ،‬نزیكەی شەش هەزار بریندارمان هەیە‪،‬‬ ‫جگــە لەزیانێكــی گــەورەی ماڵــی‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئاكامــی شــەڕەكە بەم شــێوەیەیە كە هیچ‬ ‫ناوچەیەكــی گرنگ‌و ســتراتژی نەماوەتەوە‬ ‫كــە داعــش گرتبێتــی‌و ئێمــە رزگارمــان‬ ‫نەكردبێتــەوە‪ ،‬ئێســتایش پێشــڕەوی‬ ‫لەدەستی هێزی پێشمەرگەی كوردستاندایە‬ ‫نەك داعش‪ ،‬بازنەی موســڵ‪ ،‬ســەاڵحەدین‪،‬‬ ‫نەینــەوا‪ ،‬كەركــوك‪ ،‬لەهەموو ئــەم ناوچەو‬ ‫پارێزگایانە پێشــڕەوی ســەربازی بەدەست‬ ‫پێشمەرگەوەیە‪.‬‬ ‫دوو چەمكــی ســەربازی هەیــە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتییە لە بەرگری سلبی‌و هێرشی ئیجابی‪،‬‬ ‫هــەر هێزێكــی ســەربازی كــە ناچاربێــت‬ ‫بەرگــری ســلبی بــكات هیــچ مەحاڵێكــی‬ ‫تیانییــەو لەهــەر حاڵێكدابێــت دەشــكێت‪،‬‬ ‫هەر هێزێكیش ئاراســتەی شــەڕ لە بەرگری‬ ‫ســلبییەوە بگۆڕێت بۆ هێرشــی ئیجابی ئەو‬ ‫هێزە ســەردەكەوێت‪ .‬ئێستا ئێمە لەهێرشی‬ ‫ئیجابیداین‪ ،‬لەسەاڵحەدینیش سوپای عیراق‬ ‫لە هێرشــی ئیجابیدایە‪ ،‬بــەاڵم لە پارێزگای‬ ‫موسڵ‌و نەینەوا‌و زۆربەی ناوچەكانیان‪ ،‬هەتا‬ ‫ئێســتاش ســەرجەمییان لەژێــر كۆنتڕۆڵی‬ ‫داعش‪-‬دان‌و ئێمە لەبەرگری سلبیداین‪.‬‬ ‫شــیكردنەوەی من چییە بۆ ئەم بەراوردە‬ ‫سەربازییانە؟ بۆچی كوردو هێزی پێشمەرگە‬ ‫ســوپایەكی نیزامــی‌و پیشــەیی نییە؟ هەتا‬ ‫ئێســتاش پشــتیوانێكی راســت‌و دروســتی‬ ‫واڵتانی جیهانمان نییە بۆ پڕچەككردنی هێزی‬ ‫پێشــمەرگەی كوردستان‪ ،‬سوپای عیراقیش‬ ‫تــا ئێســتا لەچەنــد بەرەیەكــی شــەڕدان‌و‬ ‫لــەم بارودۆخەدا ناتوانن هێزی پێشــمەرگە‬ ‫بــەو جــۆرە پڕچەك بكەن كــە دەمانەوێت‪،‬‬ ‫بەبۆچوونــی ئێمە هۆكارە ســەرەكییەكەش‬ ‫دەگەڕێتــەوە ئەوەی لەهەرێمی كوردســتان‬ ‫بابەتێكــی زۆر گرنگــی نەتەوەیــی‪،‬‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬مەدەنی‪ ،‬سیاسی دەگوزەرێت‪،‬‬ ‫ئــەم بابەتگەلە كــە بەیەكــەوە كۆدەبنەوە‪،‬‬ ‫بێگومان كاریگەریی مەعنــەوی روناكبیری‌و‬ ‫سیاســی زۆر گرنگی دەبێت‪ ،‬لەوباوەڕشــدام‬ ‫كــە هەڵەیەك هەیە كاتێك دەڵێن كە بۆچی‬ ‫حەشدی شەعبی دەركەوتووە یاخود دروست‬ ‫بووە؟ بۆچی كەوتوونەتە نێو تان‌و پۆی ئەم‬ ‫شــەڕەو ئەم هاوكێشانەوە؟ ئەم پرسیارانەو‬ ‫ئەم حكومدانە لەراســتیدا پرسیارو حوكمی‬ ‫روكەشن‪ ،‬لەكۆمەڵێك لەكۆمەڵەكاندا كاتێك‬ ‫ئەڵتەرناتیڤــی دیموكراســی‌و كۆمەاڵیەتیی‌و‬ ‫پێكەوەبــوون نەبینرێــت‌و دەرنەكەوێــت‌و‬ ‫دروســت نەبێــت‪ ،‬چ گرەنتییــەك هەیــە بۆ‬ ‫روبەڕوبوونەوەی داعش؟ ئێســتا پێكهاتەی‬ ‫شیعە لەعیراق‌و چەكدارانی حەشدی شەعبی‪،‬‬

‫هێــزی كاریگــەی گۆڕەپانەكانــی جەنگــن‬ ‫لەعیراق‪ ،‬ئێوە دەزانن ئێمەی كورد زۆرینەی‬ ‫رەهاین لە باشوری كوردستان‪%90 ،‬ی كوردی‬ ‫ســوننەین‌و حكومەتی هەرێمی كوردســتان‌و‬ ‫حزبە كوردستانییە بااڵدەست‌و كاریگەرەكان‬ ‫دیموكراســی‌و عەلمانییــن‪ ،‬لەدواهەمیــن‬ ‫هەڵبژاردنیشدا هێزە ئیسالمییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان ‪%17‬ی دەنگەكانیان بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫ئەمــەش واتــای ئەوەی هێزە دیموكراســی‌و‬ ‫عەلمانییــەكان ‪%83‬ی دەنگەكانیــان‬ ‫بەدەســتهێناوە‪ ،‬بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەیشــدا‬ ‫كاتێك لەروانگەیەكــی بابەتی‌و عەقاڵنییەوە‬ ‫سەیری ناوەڕاست‌و باشووری عیراق دەكەین‪،‬‬ ‫كاتێكیش ســەیری مەترسی داعش‌و كێشەو‬ ‫تاوانەكانیــان دەكەین لەناوچەكەدا‪ ،‬زۆرترین‬ ‫هێزی كاریگەرو شەڕكەری داعش لە باشورو‬ ‫ناوەڕاســتی عیراق شیعەیەو لەنێو شیعەشدا‬ ‫حەشــدی شــەعبییە لەراســتیدا‪ ،‬بێگومــان‬ ‫ســوپای عیراقیش لەناویاندا‪ ،‬بەاڵم حەشدی‬ ‫شەعبی كاریگەرییان زیاترە‪ ،‬ئێمەیش ئاوات‬ ‫دەخوازیــن‌و هەوڵیــش دەدەیــن لەعیراقــدا‬ ‫سوپایەكی پرۆفیشــناڵی نیشتیمانی بەهێز‬ ‫دابمەزرێنیین‪ ،‬كە ئەو هەاڵنەی پاش روخانی‬ ‫رژێمی ســەدام حســێن دووبــارە نەكەنەوە‪،‬‬ ‫چونكە دامەزراندنی سوپا لەهەندێك ناوچەدا‬ ‫بەپێی پێویست نەبوو‪.‬‬ ‫سوپاســی هەموو ئەوهێــزو دەوڵەتانەی‬ ‫جیهان دەكەین بۆ پشتیوانی كردنی سوپای‬ ‫عیراق‌و پێشــمەرگە لەكاتی نەهامەتی شەڕو‬ ‫دەركەوتنی داعش‌و تائێستایش‪ .‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫ئــەو یارمەتــی‌و پشــتیوانییانەی ئــەوان بۆ‬ ‫عیراق‌و هەرێمی كوردستانیان دابینكرد‪ ،‬زۆر‬ ‫زۆر گرنگ بوو‪ ،‬جێگەی شــانازی بوو كاتێك‬ ‫گوێبیســتی وەزیــری دەرەوەی فەرەنســا‌و‬ ‫ئەڵمانیــاو هەندێــك واڵتانی دیكــەی دونیا‬ ‫بوین كە وتیان پێشمەرگە بەرگری لەئازادیی‬ ‫جیهــان دەكات‪ .‬سوپاســی فەخامەتــی‬ ‫ســەرۆكی فەرنســا دەكەین كە پێشوازییان‬ ‫لەســەركردەكانی رۆژئاواكرد‪ ،‬كە بەرگرییان‬ ‫لــە رۆژئــاواو كۆبانێ‌و ســەرێكانی كرد‪ ،‬كە‬ ‫لەراســتیدا نمونــەی پاڵەوانانــی ســەدەی‬ ‫بیست‌و یەكبوون‪.‬‬ ‫پاڵەوانانــی كــوڕو كچانــی رۆژئــاوا‪،‬‬ ‫تــەرازووی هێــزی كۆمەاڵیەتی‌و سیاســیان‬ ‫گــۆڕی‪ ،‬ئەو غوبنە مێژووییــەی كە ئەوەی‬ ‫لەسەرمان فەرزكردبوو كە ئێمە نەتەوەیەكین‬ ‫ئازادیمــان ناوێــت‌و شــایانی ئــازادی نیین‪،‬‬ ‫رەوانــدەوە‪ ،‬بــەاڵم رۆژئاوا ســەلماندیان كە‬ ‫ئــەوان پاڵەوانــن‪ ،‬كچانیــان پاڵەوانــن‪ ،‬ئەو‬ ‫زەیــن‌و عەقڵییەتەیــان گــۆڕی كە پێشــتر‬ ‫ئاراستەمان دەكراو لەسەریان دەوتین‪.‬‬ ‫كاتێــك فەرماندەكانــی رۆژئاوامان بینی‬ ‫لەكۆشــكی (ئەلیــزێ) لەالیــەن فەخامەتی‬ ‫ســەرۆككۆماری فەرەنســاوە پێشــوازی‬ ‫دەكرێــن‪ ،‬ئــەو روداوە بەتەنهــا پەیامێكــی‬ ‫مرۆیــی نەبــوو‪ ،‬بەڵكــو پەیامێــك بــوو بۆ‬ ‫ســتراتیژو سیاســەتێكی نوێ لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫ئێمەیــش وەك كــورد بەشــێكی ئیجابــی‬ ‫گرنــگ دەبین بۆ داڕشــتنەوەی سیاســەتی‬ ‫ســتراتیژی ناوچەكــە‪ .‬سوپاســی بولغاریا‪،‬‬ ‫هەنگاریا دەكەین بۆ نیشــاندانی رەزامەندی‬ ‫لەســەر ناردنــی ‪ 150‬ســەربازو شــارەزا بۆ‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەدڵنیاییەوە ئەوە هەنگاوێكی‬ ‫گرنــگ‌و ئیجابییــەو پەیوەندییەكانی كوردو‬ ‫مەجەرســتان‌و بەشــێكی زۆری دەوڵەتانــی‬ ‫جیهــان پتــەو دەكات‪ ،‬لەبــەر رۆشــنایی‬ ‫گۆڕانكارییــە بەدیهاتووەكانی كوردســتان‌و‬ ‫ناوچەكــە‪ ،‬ئــەو گۆڕانكارییانەیــش كــە‬ ‫چاوەڕێدەكرێن لەئایندەدا رووبدەن‪.‬‬ ‫جارێكــی دیكەیــش سوپاســی راگــری‬ ‫كۆلێــژو مامۆســتا بەڕێزەكانــی كۆلێــژو‬ ‫ئامادەبوونی بەڕێز باڵیۆزی عیراق‌و نوێنەری‬ ‫ســەفارەتەكانی دیكەو سەرجەم خوێندكارو‬ ‫ئامادەبووانی دیكەش دەكەم‪.‬‬ ‫زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان ‪..‬‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەستور دەتوانێت مەترسیدارترین‬ ‫سیستمی دیكتاتۆری بخولقێنێت‬

‫لوقمان مستەفا ساڵح‬ ‫ئــەو كەســایەتی‌و ســەركردانەی كــە‬ ‫خۆپەرســتن‌و هەمیشە هەوڵدەدەن هەمو‬ ‫جومگەكانی دەســەاڵت لەدەستی خۆیان‬ ‫دابێــت‪‌،‬بەدڵنیایــەوە گــوێ بەڕێــڕەو‌و‬ ‫یاساكانی ناو كۆمەڵ نادەن‌و بەرژەوەندی‬ ‫گشــتیان بەالوە گرنگ نیــە‌و تەنها چێژ‌و‬ ‫خۆشی دەبینن لەسەر كورسی دەسەاڵت‬ ‫لەالدان لەهەر نەریت‌و یاسایەك‪ .‬ئەمجۆرە‬ ‫كەســانە لەخــۆی‌و حــەز‌و ئارەزوە‌كانــی‬ ‫خۆیان زیاتر شتی تریان بەالوە بایەخدار‬ ‫نیــە‪ ،‬ئەوەنــدە یاســایان بــەالوە گرنگە‬ ‫كــە لەخزمەتی دەســەاڵتی خۆیاندابێت‪،‬‬ ‫بێگومــان ئەمجۆرە هەڵســوكەوتە لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی ئــەم دەســەاڵتە تاكــڕەوە رو‬ ‫بــەڕوی شۆڕشــی نەیارەكانــی دەكاتەوە‬ ‫لەهەمانكاتیشــدا واڵت بــەرەو ئاقــاری‬ ‫ماڵوێرانــی‌و قــات‌و قــڕی‌و لەناوچــون‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەمێــژودا زۆرێــك لەســەركردە‬ ‫تۆتالیتارەكانــی جیهــان هــەن وەك‪:‬‬ ‫هیتلەر لەئەڵمانیا‪ ،‬مۆســۆلینی لەئیتالیا‪،‬‬

‫فرانكۆ لەئیســپانیا‪ ،‬ســتالین لەڕوســیا‪،‬‬ ‫پۆلپۆت لەكامبۆدیا‪ ،‬بینۆشــێ‌ لەچیللی‪،‬‬ ‫ســەددام لەعیراق‪ ،‬میلۆسۆڤیچ لەسربیا‌و‬ ‫چەندیــن لەســەركردە تۆتالیتێرەكانــی‬ ‫واڵتانــی تــری جیهــان‪ ،‬كەســانێك بون‬ ‫كە ئەو ســیفەتانەیان بەئاشــكرا تێیاندا‬ ‫بەدیدەكران‪ ،‬سەرەڕای جیاوازی كولتور‌و‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتی واڵتەكانیان‪ .‬بەوپێیە‪،‬‬ ‫ئەوان نەك تەنیا ئەبوایە خاوەن بااڵترین‬ ‫پلــەی دەســەاڵتی مەدەنی‌و ســەربازی‌و‬ ‫حزبــی‌و هەمو كاروبارێكــی تری دەوڵەت‬ ‫ت یاسادانان‌و سەپاندنی‬ ‫بن‪ ،‬بەڵكو تەنانە ‌‬

‫مێــژودا جێیــان بۆتەوە هەركەســێكیش‬ ‫السایی ئەم دیكتاتۆرانە بكاتەوە بێگومان‬ ‫هەمان چارەنوسی دەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە پسپۆرانی بواری یاسای دەستوری‬ ‫جەخــت لــەوە دەكەنەوە كە دەســتوری‬ ‫هــەر واڵتێــك چەنــدە گشــتگیرو مافــی‬ ‫ســەرجەم پێكهاتەكانــی واڵتــی تیابێت‬ ‫ئەوە رەنگدانەوەی‌و ئاســتی رۆشنبیری‌و‬ ‫زیندوێتی ئەو گەل‌و واڵتە دەردەخات‪.‬‬ ‫(جــۆن پز فرانــك) شــارەزا لەبواری‬ ‫یاسای دەستوریدا نوسیویەتی كە»لەژێر‬ ‫هیــچ بارودۆخێكــدا دەوڵــەت نابێت هیچ‬

‫دەبــن‪ ،‬چونكە ئەوان دان بەمەدا دەنێن‌و‬ ‫دەیزانن‪ ،‬كە بەشــێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‪،‬‬ ‫ئــەوان ملكەچن بــۆ خودی خۆیــان بەو‬ ‫پێیــەی ئەوان بــۆ خۆیان دروســتكەری‬ ‫یاســاكەن‪ .‬كاتێك یاســاكان دادەمەزرێن‬ ‫لەالیەن خەڵكەوە كە دواتر پێویســتە بۆ‬ ‫خۆیان گوێڕایەڵی یاســاكان بن ئەوا هەم‬ ‫خزمەت بەدیموكراسیەت‌و هەم بەیاساش‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بۆیــە گرنگــە داڕشــتنەوەو نوســینی‬ ‫دەستور دەبێت لەپاش كارە یاساییەكانی‬ ‫لەنێو تەالری پارلەمانەوە كاتێك كۆتایی‬

‫دەستوری هەر واڵتێك چەندە گشتگیرو مافی سەرجەم‬ ‫پێكهاتەكانی واڵتی تیابێت ئەوە رەنگدانەوەی‌و ئاســتی‬ ‫رۆشنبیری‌و زیندوێتی ئەو گەل‌و واڵتە دەردەخات‬ ‫بەســەر خەڵكدا ئەبوایە بەگوێرەی حەز‌و‬ ‫خواستی خۆیان بوایە‪ .‬هەر تەنیا خۆیان‬ ‫مەزن‌و خاوەن شــكۆمەندی‌و دروستكەری‬ ‫ڕوداو موعجیــزە بون‌و نوێنەری خوا بون‬ ‫لەســەر زەوی‪ ،‬هەر خۆیان خاوەن بڕیار‌و‬ ‫فەرمــان بــون‌و جەماوەریــش تەنیا بۆی‬ ‫هەبــو گوێڕایــەڵ‌‌و ملكەچی دەســەاڵتیان‬ ‫بێــت‪ .‬ئەوانە لەئێســتادا تەنها لەزبڵدانی‬

‫نایەكســانیەك بســەپێنێت‪ ،‬پێویســتە‬ ‫داواكراوبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەمو‬ ‫خەڵكی خۆی بەیەكچاو‌و بەیەكســانی‪».‬‬ ‫هیــچ كــەس نابێت لەســەرەوەی یاســا‬ ‫بێــت‪ ،‬لەكاتێكــدا یاســاش دوای هەمــو‬ ‫شتێك دەستكاری خودی خەڵكە نەوەك‬ ‫شــتێك بێت بەسەریاندا ســەپێندرابێت‪.‬‬ ‫هاواڵتیانی دیموكراسیەت بەملكەچی یاسا‬

‫بەكارەكانــی دەهێنێت‪ ،‬دەبێت كۆمەاڵنی‬ ‫خەڵكیــش دەنگی لەســەر بــدات‌و مافی‬ ‫خۆیشێتی بڕگە بەبڕگە تاوتوێی سەرجەم‬ ‫مــادەو دەقەكانــی بــكات بەتایبــەت‬ ‫دەســەاڵتی رەهــای ســەرۆك‪ ،‬چونكــە‬ ‫دەســتور دەتوانێــت مەترســیدارترین‬ ‫سیستەمی دیكتاتۆری بخوڵقێنێت‪.‬‬

‫كارنامەی لەبیركراو!‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫لەواڵتانــی دیموكــرات كاتێــك حــزب‬ ‫بەلیستێك بەشداری لەهەڵبژاردن دەكات‪،‬‬ ‫رەوایەتی لەو پڕۆژەو كارنامە وەردەگرێت‬ ‫كە ئەیخاتــە بەردەمی دەنگدەرانی‪ ،‬نەك‬

‫رابــڕدوی بەرخودانــی‪ ،‬چونكــە رابردوی‬ ‫هــەر هێزێــك ئەرێنــی بێت یــان نەرێنی‬ ‫ئــەوا ئەچێتــە تۆمــاری مێــژو‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫دەنگدەریش لەسەر بەڵێن‌و كوالیتی پرۆژە‬ ‫متمانــە ئەبخشــێتە لیســت‌و پالێوراكانی‬ ‫حزب‪ ،‬پێم وانیە تا ئێستاش لەكوردستان‬ ‫كە فرەیی‪ ،‬سیاسی‌و حزبی جێگیرە ئەمە‬ ‫هۆشــیاری‌و غایەتی دەنگدەربێت لەسەر‬ ‫كارنامــەی پەخشــكراو و پێشــنیاركراو‬ ‫دەنگبــدات بەلیســت‌و قەوارەیەكــی‬ ‫دیاركراو‪ ،‬عورفی هەمو دەوڵەتانیش‌وایە‬ ‫كاتێك تەشــكیلی كابینەی وەزاری خۆی‬ ‫دەكات‪ ،‬لەبــەردەم پارلەمــان كارنامــەی‬ ‫چوارساڵی ئایندەی خۆی ئەخاتە بەردەم‬ ‫نوێنەرەكانــی گەل‌و ســوێندی پابەندبون‬ ‫بەبەڵێــن‌و كارنامەكــەی ئەخــوات‪ ،‬كــە‬

‫خواســتی زۆرینــەی هاواڵتیانــی تێــدا‬ ‫بەرچاوگیراوە‪ ،‬لێرە نە هۆشیاری سیاسی‬ ‫نــە ئەتــوارو ئەدائی حزبی بەو ئاراســتە‬ ‫تەندروســتە رێئەكات‪ ،‬كە كەمندكێشــی‬ ‫ئەنــدام‌و الینگــران‌و دەنگــدەر بۆ ســەر‬ ‫ســندوقەكانی هەڵبــژاردن‪ ،‬بەرمەبنــای‬ ‫دنیابینــی‌و كارنامــە‌و فەلســەفەی حزبی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫خوالســە ئەم ســتایل‌و فۆرمەی حزب‬ ‫ئیشــكالیەتێكی بونیادییە كــە دەرەوەی‬ ‫بابەتــەو ناتوانیــن دادوەری بكەیــن‪،‬‬ ‫بنۆڕن لەسەروبەندی ئەو كابینە بەركارە‬ ‫بــێ كارەی ئێســتا! كــە بەحكومەتــی‬ ‫شــەراكەت‌و بنكەفــراوان ناونــرا‪ ،‬زیــاد‬ ‫لەشــەش مانگێــك هاتوچــۆی هێزەكان‬ ‫بــۆ پچڕینــەوەی گلدانــەوەی زۆرتریــن‬

‫دەســتكەوت مەنســەبی حزبی بەردەوام‬ ‫بــو ئەگــەر زیــادم نەگوتبێ‪ ،‬ئەفســوس‬ ‫ێ‬ ‫كارنامەكەی شەش سەعات گفتوگۆی پ ‌‬ ‫رەوا نەبینرا؟ ئەو هەمو دروشم‌و پاكێجەی‬ ‫لەسەروەختی بانگەشەكان هەرزان فرۆش‬ ‫دەكرا‪ ،‬بەســیڕاتەن موستەقیمێك‪‌ ،‬وەك‬ ‫باقــی كارنامە تۆزاویەكانی تــر فڕێدرایە‬ ‫ســەر رەفەكانی حكومــەت‪ ،‬نەپەرلەمانی‬ ‫چاودێر نەمیدیای بێدەربەســت ســۆراغی‬ ‫یەك دێڕی كارنامەكەی نەكردەوە!‬ ‫تەبریرو پاســاوە حازر بەدەستەكانی‬ ‫حكومەتیــش بۆ بەڵێنە بــێ‌ كردارەكان‌و‬ ‫كارنامــە لەبیركــراوەكان‪ ،‬زۆرینــەی جار‬ ‫دۆخــی نائاســایی سیاســی دەرەكــی‪،‬‬ ‫یاخود باری نالەبــاری نێوخۆیی‪ ،‬كراوتە‬ ‫ێ نەگەیاندنی ئەركەكانی‪،‬‬ ‫پاســاوی بەج ‌‬

‫‪8‬‬

‫كۆرپەیەکی‬ ‫«دابڕان»‬

‫نەشوان ئەحمەد‬

‫لەدایكبو‬

‫لەكاتێكدا كە كوردســتان‌و عیراق‌و ناوچەكە بەشــەڕێكی ســەختی دژ بەتیرۆردا‬ ‫تێدەپەڕێــت‪ ،‬چ لەروی ســەربازی‌و چ لەروی فكری‌و ئایدۆلــۆژی‪ ،‬لەكۆتایی مانگی‬ ‫ئاداری رابردو‪ ،‬کۆنفرانسی دامەزراندنی پالتفۆرمی دابڕان‪ ،‬لەسلێمانی سازكرا‪.‬‬ ‫وەك پێشبینی دەكرا‪ ،‬دابڕان هەر لەدوای تەواوبونی كۆڕەكانی دامەزراندنەكەی‪،‬‬ ‫كەوتــە بــەر رەخنــەی چەند مەالیەكی ســەلەفی ســەر بەهێزە ئیســامگەراكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەئامانجی ئەوەی بەر لەم پەیامە پیرۆزە بگرن‌و‪ ،‬رێگەی بنەجێبون‌و‬ ‫ئازادكردنی ویژدانی لێ بگرن‪.‬‬ ‫پێچەوانــەی فاڵــی هەمــو هێــزە ئیســامگەرەكان‌و ســەركردەكانیان‪ ،‬هەر زو‬ ‫یەكــەم پەیامــی رێكخراوی دابــڕان‌و یەكەمین ئامانجی‪ ،‬لەنــاو حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردســتانەوە بــوە بڕیــارو بڕیــار درا كە خوێندنگــەو پەیمانگا ئیســامییەكان‪،‬‬ ‫بەئامانجی دورخستنەوەیان لەبیری توندڕەوی لەسەر وەزارەتی ئەوقاف‌و كاروباری‬ ‫ئایینیەوە بگوازرێنەوە بۆ سەر هەردو وەزارەتی خوێندنی بااڵو پەروەردە‪.‬‬ ‫ئەم كارەی حكومەت لەگەڵ ئەوەی هەنگاوێكی گەورە بو‪ ،‬لەگەڵ هەنگاوەكانی‬ ‫چاكســازیكردن لەئیــدارە‌و بیركردنــەوەدا هاوتەریــب بــو‪ ،‬بــەاڵم ئەمیــش كەمی‬ ‫بەرنەكەوت لەبەرهەڵستی هێزە ئیسالمگەراكان‌و مەال سەلەفییەكان‪ ،‬بەاڵم دواجار‬ ‫بڕیارەكە وەك خۆی بێ گوێدانە قسەی ئیسالمگەراكان جێبەجێكرا‪.‬‬ ‫ئــەو كات‌و ئێســتاش زۆر هەبون كە پێیانوابــو كە دابڕان هەر كەف‌و كوڵی ئەو‬ ‫ســات‌و چەند رۆژەیەو دواتر بەرەو نەمان دەچێت‪ ،‬بەاڵم پێچەوانەی ئەم قســانە‬ ‫فاكتی ئێســتایە‪ ،‬چونكە پاش كۆنفرانس‪ ،‬رێكخراوەكە كۆبونەوەی خۆی ســازداو‪،‬‬ ‫وەك یەكــەم هەنگاویــش لەبواری میدیــادا بڕیاری بەكردنەوەی وێب ســایتێك دا‬ ‫بەنــاوی «دوڕیان»‪ ،‬ئێســتاش هەنگاو بەهەنگاو كارەكانــی دەكات‌و بۆ ئایندەش‬ ‫بەرنامەی وردتری پێدەبێت‪.‬‬ ‫لەئێستاشەوە چاوەڕوان كراوە كە‪ :‬ئەم هەنگاوەش بەدور نابێت لەهاتو هاواری‬ ‫ئەقڵــی دۆگمــای هەندێك كە دەیانەوێ بەهاوار‌و ژاوەژاو گشــت راســتیە رونەكان‬ ‫خامــۆش بكــەن‪ ،‬بــەدور نابێت لەهێرش‌و تانە‌و پەالماری ســەر میدیا‌و سۆشــیال‬ ‫میدیا‌و هەوڵدان بۆ كۆســپ دروســتكردن‌و چەواشــەكردنی رای گشتی‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫دابڕان‌و ســتراتیژی دابڕان هەوڵی گەورەی هەڵوەشــاندنەوەی ئەفســون‌و جادوی‬ ‫ێ بنەمای ئەوانەیە كە لەپەنای هەندێ ئایدیای پوچ‌و بەخۆهەڵواســین بەعەبای‬ ‫بــ ‌‬ ‫ئاییندا دەیانەوێ گوێ‌و چاو‌و بیری خەڵك كوێر بكەن‌و هەمیشە بەشوێن مەرام‌و‬ ‫ئامانجی خۆیاندا ئاراستەیان بكەن‪.‬‬ ‫ســەرەرای هەمو ئاســتەنگ‌و فشار‌و پالرەكانیش‪ ،‬ســەرەنجام ئەم كارە دەگاتە‬ ‫وێستگەیەكی ئەقاڵنی‌و ئارام‪ ،‬ئەو كات كۆمەڵ باشتر لەئێستا لەئامانج‌و ستراتیژی‬ ‫دابڕان تێدەگەن‌و شادمان ئەبن بە لەدایكبون‌و گەورە بون‌و پاشانیش سەركەوتنی‬ ‫ئەو پرۆژەیە كە ئامانجی بااڵ‌و چەقی بایەخدان تیایدا مرۆڤەكانە بەتەنیا‪.‬‬ ‫تــۆ گریمانــە بكــەن ئەگــەر لەمــاوەی‬ ‫رابــردوی كابینــە‌و كارنامەكانی لەســەدا‬ ‫بیســتی بەڵێنەكان كرابان بەكردار‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەمــڕۆ ئــەو هەمــو ســێكتەرە وێرانە نە‬ ‫ئەبو‪ ،‬ئەمڕۆ كام شــەریحەی گۆمەڵ كام‬ ‫سێكتەر لەسایەی پالنەكانی ناو كارنامەو‬ ‫دروشمەكانی هەڵبژاردن كەمترین هەنگاو‬ ‫چۆتــە پێش؟ عەجیــب‌و غەریب ئەوە كە‬ ‫نە هــەر كارنامەی حكومــەت بەداخراوی‬ ‫ێ نەدراو ماوەتەوە‪،‬‬ ‫مۆرلێدارو دەست لـــ ‌‬ ‫بەڵكو كێشــەی تر ســەرباری كێشەكانی‬ ‫تر كراوە!‬

‫ئەگەرچــی مۆڕاڵیــی نیــە پێوانــەی‬ ‫كارەكانی ئەم كابینەیە لەساڵێك‌و قسوردا‬ ‫بەكارنامــە راگەینراوەكەی بپێوین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كێشە كوشــندەكانی ئێستای حكومەت‌و‬ ‫كەڵەكە كردنی قەیرانەكانی ئاماژەی ئەوە‬ ‫ێ ساڵی ئایندەش‬ ‫ئەدا بەدەستەوە كە س ‌‬ ‫ێ‬ ‫كارنامەكەی ئەم كابینەیە بەدەست لـــ ‌‬ ‫ێ پرســیاری‬ ‫نەدراوی ئەمێنێتەوە‪ ،‬كەواب ‌‬ ‫دەنگدەر لەو فــەزا پڕ فەوزایەدا ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئەهمیەتــی ریزبەســتنی ئێــوە لەكاتــی‬ ‫دەنگدان‌و متمانەكردندا لەكوێی خواست‌و‬ ‫داخوازیەكانی ئەوە؟‬

‫سندوقی كوردستان‌و ئاسۆیەكی نوێ‬

‫سیروان مەحمود‬ ‫سیاسەتی ئابوری بەشێكە لەسیاسەتی‬ ‫گشــتی دەوڵەت بۆ رێكخستنی كاروباری‬ ‫كۆمــەڵ‪ ،‬ئەگەر چی هەرێمەكەمان لەروی‬ ‫فەرمییــەوە دەوڵــەت نییــە بــەاڵم وەك‬ ‫دیفاكتــۆ ئــەوا سیســتەمی دەوڵەتداری‬ ‫تیادا جێگیر بوە‌و بەبنەماكانی سیستەمی‬ ‫سیاســی بەڕێــوە دەچــێ‪ ،‬هەرچەنــدە‬ ‫كەموكوڕی لەم سیســتەمەدا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگــەڵ گۆڕانكارییــە سیاســییەكان ئەوا‬ ‫رۆژ بــەدوای رۆژ پێشــەوەچونی باشــتر‬

‫بەخۆیەوە دەبێنێت‪.‬‬ ‫بەدرێژایی تەمەنی حوكمڕانی ئیدارەی‬ ‫كــوردی لەپــاش راپەرینەوە كــە دەكاتە‬ ‫‪ ٢٤‬ســاڵ‪ ،‬ئەوا سیاســەتی ئابــوری ئەم‬ ‫حوكمرانییــە دوچــاری گرفتی جۆراوجۆر‬ ‫بــوەو زیاتریــن رەخنەی ئاراســتەكراوە‪،‬‬ ‫هەڵبەتا ئەمەش رەوشێكی چاوەڕوانكراو‬ ‫بو بەهۆی نەبونی پالنی ئابوری زانستی‌و‬ ‫خراپ بەكارهێنانی توانا داریی‌و مرۆیەكان‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتی سیاسییەوە‪.‬‬ ‫ڕاســتە هۆكارو فشــارە دەرەكییەكان‪،‬‬ ‫قەیرانــە سیاســیە ناوخۆییــەكان‬ ‫بەربەســتبون لــەروی تاقیكردنــەوەی‬ ‫حوكمــداری‪ ،‬بــەاڵم سیاســتەمەدارانمان‬ ‫خوێندنەوەیەكــی بابەتیــان نەبــو بــۆ‬ ‫پێداویســتی‌و ئامرازەكانــی ئیــدارەی‬ ‫دەوڵەت‌و بەتایبەتیــش لەبواری ئابوری‪،‬‬ ‫هەڵە كوشندەكە لەوەدا بەرجەستە دەكرا‬ ‫كە شــەرعیەتی شۆڕشگێری زاڵبو بەسەر‬ ‫سیســتەمی حوكمرانی هەرێم‪ ،‬چەند ئەو‬ ‫شــەرعیەتە لەقۆناغی رزگاری نیشتمانی‬ ‫پێداویســتیەكی مێژویــی بــو‪ ،‬بەهەمــان‬

‫ئەندازە دەبوایە لەقۆناغی دەوڵەتمەداری‬ ‫لۆژیكــی زانســتی ئیــداری جێــگای‬ ‫بگرتایەتەوە‪ ،‬دیارە ئەمەش بەرخودانی‌و‬ ‫لێبوردەیــی مرۆیی گەورەی پێویســت بو‬ ‫بەهاوتای قۆناغی شۆڕشگێری‪.‬‬ ‫لــەو ســۆنگەیەوەو پــاش شكســتییە‬ ‫بەردەوامەكانی كابینەكان لەحوكمرانیان‪،‬‬ ‫كاربەدەســتانی بــااڵو سیاســتمەدارانی‬ ‫هەرێــم‪ ،‬بڕوایان لەال دروســتبو كە بەبێ‬ ‫بەگەرخســتنی توانــا زانســتییەكان ئەوا‬ ‫وەالكردنــی گرفــت‌و قەیــران‌و تەنانــەت‬ ‫ناكۆكییەكان ســتەمە‪ ،‬سەرۆكی كابینەی‬ ‫حەوتەمــی حكومەتــی هەرێــم دان دەنێ‬ ‫بەشكستی حوكمرانی ‪ ٢٤‬ساڵەی هەرێم‪،‬‬ ‫ئەگــەر چــی ئەمە تاڵە‪ ،‬بەاڵم كەشــێكی‬ ‫مەعنەوی باش دەرەخســێنێت بۆ پەنجە‬ ‫خستنە سەر هەڵەكان‌و پێداویستییەكانی‬ ‫كاری هاوبــەش بــۆ دۆزینــەوەی رێــگای‬ ‫چارەسەرو داڕشتنی بەرنامەی چاكسازی‬ ‫ئیداری‪.‬‬ ‫یەكــێ لەكەموكوڕیەكانــی حوكمڕانــی‬ ‫ئــەم كابینانــە‪ ،‬ئیــدارەی ئابــوری بوە‪،‬‬

‫سیاســەتی ئابوری هەرێــم رەنگدانەوەی‬ ‫كەموكوڕی پرۆسەی سیاسی هەرێم بوەو‬ ‫مینتالیتی تاكە كەسی‌و رێكەوتنی حزبی‬ ‫تیــادا بەرجەســتە دەكرا‪ ،‬لەنێــوان ئەو‬ ‫رێكەوتنەو بااڵدەســتی الیەنێك بەســەر‬ ‫جومگــە ســەرەكیەكەی داهاتــی هەرێــم‬ ‫كە خۆی لەنەوتــدا دەبینیەوە‪ ،‬تاكرەوی‬ ‫سیاسی ببوە بزوێنەری سیستەمی دارایی‬ ‫هەرێم‌و بەتایبەتیش لەكەیسی نەوتدا‪.‬‬ ‫تاكڕەوەیی لەپەیرەوكردنی سیاســەتی‬ ‫نەوتــی هەڵــە‪ ،‬هەرێمــی نوقمكــرد‬ ‫لەقەیرانێكــی دارایی گەورەو بەتایبەتیش‬ ‫پــاش شكســتهێنانی لەبەرهەمهێنانــی‬ ‫ئاســتی پێویســتی نــەوت‌و دۆزینــەوەی‬ ‫بازاڕی جیهانی بۆ فرۆشــتنی‪ ،‬لەئاكامداو‬ ‫لەپاڵ ناكۆكیەكان لەگــەڵ بەغدا ئابوری‬ ‫هەرێم بەرەوشێكی بێدەرامەتی ترسناك‬ ‫تێپــەری‌و قەیرانەكــە چــوە نێــو هەمــو‬ ‫ماڵێكــەوە بەهــۆی دواكەوتنــی موچــەو‬ ‫ســڕ بونی پــرۆژەكان‪ ،‬ئەمــەش ناكۆكی‬ ‫سیاســی بەدوای خۆیدا راكێشــا كە زۆر‬ ‫جار هەڕەشــەی لەیەكترازان‌و دوئیدارەیی‬

‫لێدەكەوتــەوەو دەهۆڵی جەنگی ســاردی‬ ‫قۆناغەكانــی شــەڕی براكــوژی لەناخــی‬ ‫خەڵكدا دەورژاندەوە‪.‬‬ ‫لەو كەشــەداو لەپاش هەڵبژاردنەكانی‬ ‫‪ ،٢٠١٤‬بۆ یەكەمینجار هەرێم سەركەوتوبو‬ ‫لەپێكهێنانــی حكومەتــی بنكــە فــراوان‬ ‫كــە هەنگاوێكــی پڕ بەهاو گــەورە بو بۆ‬ ‫پاراســتن‌و سەرخستنی پرۆسەی سیاسی‬ ‫هەرێم لەو دۆخە دژوارەدا‪ ،‬لەهەوێنی ئەو‬ ‫هە نگاوەدا رێكخستنەوەی چەندین پرسی‬ ‫سیاســی‌و دارایی گرنــگ‪ ،‬بونە زەمینەی‬ ‫ئەرێنــی بەیــەك گەیشــتنی الیەنــەكان‬ ‫بــۆ پێكهێنانــی كابینەیەكــی یەكگرتــو‪،‬‬ ‫لەنێویــدا بڕیارەكانــی حكومەتــی هەرێم‬ ‫دەســتە جەمعیەكــی باشــتری بەخــۆوە‬ ‫دیــو‌و كاریگەریەكــی هاوبەشــی زیاتــر‬ ‫رەنگیدایەوە لەسەر ئیدارەی جومگەكانی‬ ‫ژیانی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫سیاســەتی نــەوت‌و غــازی هەرێم‪ ،‬كە‬ ‫ئاســتی ناكۆكیە سیاســیەكانی گەورەتر‬ ‫كردبــو‌و كاری كردبــوە ســەر متمانــەی‬ ‫شــەقام ودەزگا میلیــەكان بەحكومــەت‪،‬‬

‫بەبەردەوامــی پرســیاری زۆر لەســەر‬ ‫رێــژەی بەرهەمەكــی‌و داهاتەكەی دەكراو‬ ‫دەكــرێ‪ ،‬وەاڵمەكانی وەزارەتی بەرپرس‌و‬ ‫كاربەدەســتان لەئاســت پرســیارەكان‬ ‫نەبون‪ ،‬لەم پرسەدا پارلەمانی كوردستان‬ ‫لەهەنگاوێكی گرنگدا ســەركەوتوبو لەكۆ‬ ‫دەنگیــان لەســەر بریارێكــی گرنــگ بۆ‬ ‫یاسای پێكهێنانی سندوقی كوردستان بۆ‬ ‫داهاتی نەوت‌و غاز‪.‬‬ ‫دەرچونی بڕیارەكە‪ ،‬گەشبینمان دەكا‬ ‫بــۆ رۆلــی كاریگەرتری پارلەمان لەســەر‬ ‫كەیســە هەستیارەكان‌و پرۆسەی سیاسی‬ ‫بەگشتی‪،‬ئەم بریارە سەرەتایەكی ئەرێنییە‬ ‫بۆ بەسیســتەمكردنی مامەڵــە بەداهاتی‬ ‫نیشــتمانی‌و جێبەجێكردنی بەرنامەكانی‬ ‫چاكسازی ئابوری ‪ ،‬لەرێگای دادپەروەری‬ ‫لەدابەشــكردنی داهاتی ســندوقەكە ئەوا‬ ‫هەمــو چین‌و جومگەكانی كۆمەڵ ســود‬ ‫بەخــش دەبن‪ ،‬بازاڕو كەرتــە ئابوریەكان‬ ‫بەیەكسانی دەبوژێنەوەو ئاسۆیەكی نوێ‬ ‫ســەرهەڵدەدا بۆ گەشــەپێدانی ژێرخانێ‬ ‫ئابوری واڵتەكەمان‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫چەوشئۆغلو‪:‬‬ ‫هەماهەنگی هەواڵگریمان دەوێت‬

‫ئاسیا عەبدواڵ‪:‬‬ ‫نوێنەرایەتی لە ئەوروپا دەكەینەوە‬

‫مەولود چەوشئۆغلو وەزیــری دەرەوەی‬ ‫ێ‬ ‫توركیا دەڵێت « بەتەنها توركیا ناتوان ‌‬ ‫رێگری تــەواو لەهاتوچۆ و دزەكــردنــی‬ ‫تــیــرۆریــســتــان بــگــرێــت‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫لەسەرئاستی نێودەوڵەتی هەماهەنگی‬ ‫لەڕوی هەواڵگری‌و جوگرافی زیاتر لەگەڵ‬ ‫توركیا بكرێت»‪.‬‬

‫ئاسیا عــەبــدواڵ‪ ،‬هــاوســەرۆكــی پارتی‬ ‫یەكێتی دیموكرات رایگەیاند‪ :‬لەئەنجامی‬ ‫بەستنی كۆفرانسێك لە هۆڵەندە بەكۆی‬ ‫دەنگی بەشداری ئەندامانی پارتەكەمان‬ ‫بــڕیــاردرا لەسەرجەم واڵتانی ئەوروپا‬ ‫نــوێــنــەرایــەتــی پــەیــەدە بــكــەیــنــەوەو‬ ‫پەیوەندیی دیپلۆماتی فراوانتربكەین‪.‬‬

‫بانگەوازەكانی هەدەپە‪ ،‬پەیامێك بۆ هێزە‬ ‫پێشكەوتوخوازەكانی توركیا‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش دەربارەی پرسی کورد‪:‬‬ ‫ئاکپارتی ‪ ١٣‬ساڵی رەبەقە دەستی دەستی بەخەڵک دەکات‬ ‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬ ‫هـــاوســـەرۆكـــی پــارتــی دیــمــوكــراتــی‬ ‫گەالن(هەدەپە)‪ ،‬سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫رایگەیاند‪ :‬بەناوی خواوە كۆمەڵێك درۆی‬ ‫زل باڵودەكەنەوە‪ .‬ئەوان بەئێمە دەڵێن‬ ‫ئێمە لــەســەر رێــگــای پێغەمبەری خوا‬ ‫بەڕێوەدەچین! باشە ئەی ئامۆژگارییەكانی‬ ‫پێغەمبەری خــوا ئــەوە نییە كە دەبێ‬ ‫خاكەڕا‪ ،‬دڵنزم‌و سادە‌و ساكار بین‪ .‬كەوایە‬ ‫بۆچی ئێوە وا نین؟ ئایا پێغەمبەری خوا‬ ‫لەناو كۆشكی ‪ 1500‬ژوریدا دەژیا؟ بۆیە‬ ‫پێویستە پێتان بڵێین خوا درۆزن بگرێت!‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش لە كۆبونەوەی‬ ‫لــەگــەڵ الیەنگرانی پــارتــەكــەیــدا چەند‬ ‫راستییەكی دركاند كەوا بۆتە وێردی سەر‬ ‫الپەڕەی رۆژنامەكان‪ .‬دەمیرتاش ئاماژەی‬ ‫بەوە كرد كەوا لەم هەڵبژاردنەدا توركیا‬ ‫لەسەر دوڕیانێكی چارەنوسیدا هەڵكەوتوە‪.‬‬ ‫ئەم دوڕیانەش بریتین لە دو رێگە‪ ،‬یەكەم‪:‬‬ ‫ئەو هێڵەی ئاك پارتییە كەوا هەتا دێت‬ ‫بـــەرەو دیكتاتۆریەتی زیــاتــر ملدەنێ‌و‬ ‫لەناوچەكەدا شــان بەشانی زیهنیەتی‬ ‫داعش‌و قاعیدە هەنگاو دەنێت‪ .‬دوەمیش‬

‫هێڵی دیموكراسییە كەوا زۆربــەی هێزە‬ ‫پێشكەوتوەكان چاوەڕێی دەكەن بۆ ئەوەی‬ ‫وەرگۆڕانێكی ریشەیی لەم واڵتە بخاتەوە‪.‬‬ ‫وانەی زۆرەملێی دینی الدەبەین!‬ ‫دەمــیــرتــاش لــەمــەڕ دەســەاڵتــی ئاك‬ ‫پارتی لە گوتارەكەیدا ئــامــاژەی بەوە‬ ‫لــەمــاوەی ئــەم ‪ 13- 12‬ساڵەی دواییدا‬ ‫تێكڕای ئەو پارەیەی كــەوا ئاك پارتی‬ ‫واتە سەركردەكانی هەڵیانلوشیوە‪ ،‬چەند‬ ‫قاتی بودجەی تێكڕای واڵتە‪ .‬ناوبراو باسی‬ ‫ئەوەی كرد «گەندەڵییەكە ئەوەندە قوڵە‬ ‫كە كەس ناتوانێ چیتر حاشای لێبكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەندە فێڵبازن یەكسەر لەكاتی‬ ‫هــەڵــبــژاردنــەكــانــدا دێــن پێش شاشەی‬ ‫تەلەفزیۆنەكانەوە‌و بەچەند ئینشااڵ ماشەاڵ‌و‬ ‫بیسمیال دەیانەوێ خەڵكەكە هەمدیسانەوە‬ ‫چەواشە بكەنەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوە كرد هەندێك الیەن‬ ‫دین بۆ تۆكمەكردنی بەرژەوەندی خۆیان‬ ‫دەقــۆزنــەوە‪ .‬لەكاتێكدا دین فەرمانێكی‬ ‫خوداییەو كەس مافی ئەوەی نییە سیاسەتی‬ ‫پێوە بكات‪ .‬ئــەو ئــامــاژەی بــەوە كرد‬ ‫لەماوەی رابردودا بۆمان دەركەوتوە كەوا‬ ‫زیاترین شوێن كەوا زیاتر دینی بەسودی‬ ‫سیاسەت قۆستۆتەوە ئەوە سەرۆكایەتی‬

‫كاروباری دینییە! ئەمانە تەنها لەپێناو‬ ‫خزمەتكردن بەیەك ئەجێندای سیاسیدا‬ ‫كاردەكەن‌و دین دەقۆزنەوە‪ .‬ئەو دەڵێ‪:‬‬ ‫«ئێمە بۆ ئەم بابەتە پرۆژەی خۆمان هەیە‌و‬ ‫لەباتی سەرۆكایەتی كاروباری دینی‪ ،‬ئەوە‬ ‫«وەزارەتی كاروباری باوەڕەكان» پێكەوە‬ ‫دەنێین بۆ ئەوەی ئەوانەشی كەوا موسڵمان‬ ‫نین بتوانین خۆیانی تێدا ببیننەوە‪.‬‬ ‫دەمیرتاش هەروەها باسی لەوە كرد لەم‬ ‫واڵتە نابێ وانەی زۆرەملێی دینی بمێنێت‪.‬‬ ‫ئێمە كە بێینە ســەر دەســـەاڵت‪ ،‬ئەوە‬ ‫باشترین وانەی دینی دڵخواز بۆ موسڵمانان‬ ‫دادەنێین‌و بۆ ئەوانەیشی كەوا موسڵمان نین‬ ‫وانەی تایبەت بەخۆیان بۆ دابیندەكەین‪.‬‬ ‫لەم واڵت ئێزدی‪ ،‬جولەكە‌و كریستیان هەیە‪.‬‬ ‫لەم واڵتە موسڵمانی سوننە‌و جەعفەری‬ ‫هەن‌و گەلێكیش موسڵمانی عەلەوی هەن‪.‬‬ ‫پێویست ناكات ئەمانە بەئیجباری وانەی‬ ‫دینی ئیسالمی بخوێنن‌و پێویستە ئەوانە‬ ‫بەشێوەی دڵخوازی خۆیان وانەی تایبەت‬ ‫بەخۆیان بخوێنن‌و لە هەڵبژاردنی وانەكاندا‬ ‫سەربەست بن‪ .‬نابێ هیچ ئیجبارێكی دینی‌و‬ ‫باوەڕی لەم واڵتە بمێنێت‪.‬‬ ‫وتیان پرسی كورد چارەسەردەكەین!‬ ‫دەمیرتاش باسی لەوە كرد كەوا ئاك‬

‫پارتی هەستی بــەوە كــردوە تاكە هێز‬ ‫تەنگی پێ هەڵبچنێ ئەوە هەدەپە یە‪.‬‬ ‫بۆیە دەیەوێ هەمو فرت‌و فێڵێك بقۆزێتەوە‬ ‫بۆ ئــەوەی هەدەپە ئەم رێژەیە نەبڕێ‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر ئەم رێژەیە ببڕێ‪ ،‬ئەوە لە‬ ‫دەنگ‌و كورسییەكانی ئەوان كەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەبێ چاوەرێی ئــەوەش بكەین كە‬ ‫ئەگەری ئەوە هەیە گەلێك پیالن بگێڕن‬ ‫بۆ ئەوەی كلیلەكانی دەسەاڵت بەدەستەوە‬ ‫نەدەن‪ .‬ناوبراو ئاماژەی بەوە كرد ئەوەندە‬ ‫بـــەرژەوەنـــدی خــۆیــان هــەبــووە‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەك نایانەوێ تامی دەسەاڵتیان‬ ‫لەكیس بچێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتی ‪ :‬تەنانەت دەبێ چاوەڕێی‬ ‫ئەوە بكەین هاوشێوەی شەڕەكەی چیای‬ ‫ئاگری شتێكیتر بسازێننن! تەنها بۆئەوەی‬ ‫هەدەپە دەنگی پێویست وەرنەگرێت! بەاڵم‬ ‫ئەمجارە خەڵك هوشیارە‌و چیتر ئەم فێڵە‬ ‫نایخوات‌و بەئیرادەی ئێوە هەدەپە رێژەی‬ ‫‪ %10‬بەربەستی هەڵبژاردنەكان دەربــاز‬ ‫دەكـــات‪ .‬ئــەوان ســەرەتــا هاتن‌و وتیان‬ ‫پرسی كورد چارەسەردەكەین‪ .‬ئەوە ‪13‬‬ ‫ساڵی رەبەقە دەستی‪-‬دەستی بەو خەڵكە‬ ‫دەكەن‌و هەركات دەكوژن‪ .‬ئێمە بەپشت‬ ‫بەستن بە ئێوە كۆتایی بەم سیاسەتە‬ ‫دەهێنین‪.‬‬

‫هەڵبژاردن و ركابەری نێوان هەدەپە‌و ئاكپارتی‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫لـــە ‪ 7‬ی حـــوزەیـــرانـــی ئــەمــســاڵ‪،‬‬ ‫‪25‬مین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لەتوركیا‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪ .‬بەگوێرەی كۆمسیۆنی بااڵی‬ ‫هەڵبژاردن بێت‪ ،‬چەند پارتێك ركابەری‬ ‫دەكــەن‌و هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشو‬ ‫كێبڕكێ لەنێوان چوار پارتە سەرەكییەكەی‬ ‫توركیا دەبێت‪ ،‬كە ئێستا نوێنەریان لەناو‬ ‫پەرلەماندا هەیە‪.‬‬ ‫بــەهــۆی بونی بەربەستی ‪ %10‬وەكــو‬ ‫مەرجی بەدەستهێنانی ‪ %10‬ی دەنگەكان‬ ‫بۆ چونە ناو پەرلەمان‪ ،‬جگەلە چوار پارتە‬ ‫سەرەكییەكە‪ ،‬پارتەكانی دیكە دەرفەتی‬ ‫چوونە ناو پەرلەمانیان نابێت‪ .‬ئاكپارتیش‬ ‫كە ماوەی ‪ 13‬ساڵی حكومڕانێتیدا‪ ،‬زۆرترین‬ ‫دەستكەوتی بەهۆی بەربەستەكەوە چنگ‬ ‫كەوتووە و هەمیشە دەنگی ئەو الیەنانەی‬ ‫نەیانتوانیوە بگەنە پــەرلــەمــان ســودی‬ ‫ئاكپارتی تێدابووە‪ ،‬بەشێوەیەك ڕێژەی‬ ‫بەشداریی ئەو پارتە لە پەرلەمانی پێشودا‬

‫‪ %7‬زیاتربوە لــەڕێــژەی ئــەو دەنگانەی‬ ‫هێناویەتی‪.‬‬ ‫لە ‪ 30‬ی ئەیلولی ‪ 2013‬دا‪ ،‬ئاك پارتی‬ ‫پاكێجی دیموكراسی راگەیاند‪ ،‬ئاكپارتی‬ ‫دەربــارەی یاسای بەربەستی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫سێ پێشنیازی خستە بەردەم الیەنەكان‪،‬‬ ‫پــێــشــنــیــازەكــانــیــش‪ ،‬كــە هەرسێكیان‬ ‫لەبەرژەوەندیی ئاكپارتی بون و الیەنەكانی‬ ‫دیكە لەسەری رازینەبون‪.‬‬ ‫ئــاكــپــارتــی لــەمــاوەی حوكمڕانێتیدا‬ ‫لــەســەر چەند بنەمایەك كــاریــكــردووە‪،‬‬ ‫سەرەكیترینیان سیاسەتی جەمسەرگرتنە‬ ‫و جیاكردنەوەی ئیسالمییەكانە لەگەڵ‬ ‫عەلمانی و چەپەكان‪ .‬لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە)‪ ،‬جیاواز‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی پێشو وەكــو پارت‬ ‫بەشداری هەڵبژاردن دەكــات‪ .‬ئیتر ئەم‬ ‫بەشداریەی هەدەپە ترسی الی ئاكپارتی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬چونكە سەركەوتنی هەدەپە‬ ‫واتە كەمكردنەوەی ژمارەی كورسییەكانی‬ ‫ئاكپارتی‪ .‬یاریدەدەری سەرۆكی ئاكپارتی‬ ‫بەشیر ئەتەاڵی لە تازەترین لێدوانیدا دانی‬ ‫بەو ڕاستیەدانا كە هەدەپە ئێستا رێژەی‬ ‫دەنگەكانی نزیكی ‪ %10‬یە‪ ،‬ئەم زانیاریەی‬ ‫ئەتەاڵی جیاوازە لە بەرپرسانی دیكەی‬ ‫پارتەكەی‪ ،‬چونكە ئەتەاڵی پێشوتر وەزیری‬ ‫ناوخۆ بوە و لێپرسراوی پڕۆژەی یەكەمی‬ ‫ئاشتەوایی توركیا بــەنــاوی «كــرانــەوە‬

‫بــەڕوی كــورد دا» كە دواتــر گــۆڕدرا بۆ‬ ‫«كرانەوەی دیموكراسی»‪ .‬لەبەرئەوە الی‬ ‫ئەوانیش دەركەوتوە هەدەپە بەربەستەكە‬ ‫تــێــپــەڕدەكــات‪ .‬بەمەبەستی رێگرتن لە‬ ‫بەدیهێنانی سەركەوتنی هەدەپە‪ ،‬ئاكپارتی‬ ‫لەڕێگەی بەرپرسانی حكومی و حزبی و‬ ‫كەناڵ و دەزگــا میدیاییەكانیەوە هێرش‬ ‫دەكــاتــە ســەر هــەدەپــە‪ .‬لــە ســێ رۆژی‬ ‫رابـــردودا‪ ،‬یاڵچن ئاكدۆغان یــاریــدەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا رەخنەی توندی‬ ‫لە هــەدەپــە گــرت و لە دوو رەهــەنــدەوە‬ ‫رەخنەكانی ئاڕاستەكرد‪ ،‬رەهەندێكیان ئەوە‬ ‫بوو كە هەدەپە پارتێكی چەپە و دژایەتی‬ ‫ئیسالم دەكات و دەیەوێت خوێندنی وانەی‬ ‫ئایین لە پڕۆگرامەكانی خوێندن البدات‪،‬‬ ‫رەهەندی دووەمی تاوانباركردنی ئەوەبو‪،‬‬ ‫هەدەپە دژی توركەكان رەفتار دەكات‬ ‫و هــەوڵــدەدات روداوی ئەرمەنیەكان بە‬ ‫«كۆكوژی» بناسێنێت‪ .‬لەڕۆژانی داهاتودا‬ ‫و لەگەڵ دەستپێكی بانگەشەی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫رەخنەكانی ئاكپارتی بۆ سەر هەدەپە زیاتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەم هەڵمەتەی لەدژی هەدەپە‬ ‫بەڕێوەیە پێشبینی ناكرێت ئەنجامی هەبێت‪.‬‬ ‫لــەم هەڵبژاردنەدا ئاكپارتی كۆسپی‬ ‫دیكەیشی لەبەردەمە‪ ،‬جەهەپە كە گەورەترین‬ ‫پارتی ئۆپۆزسیۆنە‪ ،‬لەڕێگەی رەخنەگرتن‬ ‫لە ناجێگیری ئابوری توركیا‪ ،‬كەمبونەوەی‬ ‫گەشەی ئابوری‪ ،‬دۆسیەكانی گەندەڵیەوە‬

‫دژایەتی ئاكپارتی دەكات‪ .‬قەیرانی دیكەی‬ ‫ئابوریش ئــەوەیــە لــەمــاوەی سێ مانگی‬ ‫رابــردودا لیرەی توركی نزیكەی ‪ %25‬ی‬ ‫بەهاكەی لەدەستداوە‪ .‬الیەنێكی دیكەی ئەو‬ ‫پارتە بۆ دژایەتیكردنی ئاكپارتی ئەوەیە‪،‬‬ ‫توركیا پەیوەندییەكی خراپی لەگەڵ واڵتانی‬ ‫دراوسێ بەتایبەت یەكێتی ئەوروپا هەیە‬ ‫و سەركەوتوو نەبوە لەسیاسەتی دەرەوە‬ ‫و بــەرەو گۆشەگیری دەڕوات‪ ،‬هەروەها‬ ‫جەهەپە و مەهەپە هەردوكیان كار لەسەر‬ ‫ئەوە دەكەن‪ ،‬بە «كۆمەڵكوژی» ناساندنی‬ ‫كارەساتی ئەرمەنیەكان لەالیەن ‪ 21‬واڵتی‬ ‫جیهان بە بەشێكی شكستەكانی سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی حكومەت ناوزەدی بكەن‪ .‬گرژی‬ ‫و ملمالنێكانی نێوان بزوتنەوەی خزمەت‬ ‫ناسراو بە «جەماعەت» كۆسپێكی دیكە و‬ ‫كێشەیەكی چارەسەرنەكراوی ناو حكومەتی‬ ‫توركیایە‪ ،‬هەرچەندە حكومەت ســەدان‬ ‫كەسی سەر بەو بزوتنەوەیەی دادگایی‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم ئەم دژایەتیە رەنگدانەوەی‬ ‫بــەســەر الوازكــردنــی پێگەی ئــەو پارتە‬ ‫هەبووە‪ .‬پێشهاتەكانی توركیا دەریدەخەن‪،‬‬ ‫ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بۆ ئاكپارتی دژوار‬ ‫دەبێت‪ ،‬وەكو پێشبینی دەكرێت و بەگوێرەی‬ ‫راپرسیەكان‪ ،‬ئاكپارتی بە تەنها دەتوانێت‬ ‫حكومەت پێكبێنێتەوە بەاڵم‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پێشو بەهێزنابێت ‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫میرئۆغلو‪:‬‬ ‫دەبێت یاسای گوندپارێزی الببرێت‬ ‫ئۆرهان میرئۆغلو گۆشەنوس لە رۆژنامەی‬ ‫ستار لــەوتــارێــكــدا دەڵــێــت «بــۆئــەوەی‬ ‫الیەنەكانی پڕۆسەی ئاشتی متمانەیان‬ ‫بەیەك هەبێت‪ ،‬پێویستە یاسای سیستمی‬ ‫گوندپارێزی لەهەرێمە كوردییەكاندا‬ ‫البرێت‌و ئەمەش كــاردانــەوەی لەسەر‬ ‫رەوشتی پڕۆسەی ئاشتی دەبێت»‪.‬‬

‫حاجی عەفرینی‬

‫رۆژئاوا‪،‬‬ ‫لەڕۆژی‬ ‫رۆژنامەگەریی‬ ‫كوردیدا‬

‫بەبۆنەی ‪117‬مین ساڵڤەگەری رۆژنامەگەری كوردی‪ ،‬كە دەكاتە‬ ‫رۆژی ‪ 22‬نیسان‌و دامەزرانیشی بۆ یەكەم ژمــارەی رۆژنامەی‬ ‫كوردستان لە قاهیرە دەگەڕێـتەوە (كە دواجار ژمارەكانیتری لە‬ ‫شوێنەكانیتری جیهاندا دەركــراون)‪ ،‬پێویستە تیشك بخرێتەسەر‬ ‫رۆژنامەگەری لە رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬هەروەها پێویستە ماهیەت‌و‬ ‫ئامانجەكانی رۆشن بكرێـتەوە‪ ،‬بەتایبەت لەسایەی ئەو دەسكەوتە‬ ‫مێژوییانەی كەوا لەئەنجامی كۆمەڵێك تەحەدای ناخۆیی‌و دەرەكی‬ ‫گەورە لەسەر خۆسەری دیموكراتی هاتونەتەكایەوە‪.‬‬ ‫پرسیارەكان زۆرن‌و ئامانجەكانیش گــەورەن‌و قۆناغەكەیش‬ ‫مێژوییە‌و پرسیاری گرنگیش لێرە ئەمەیە‪ :‬ئایا گوتاری میدیاییمان‬ ‫ئەم رۆڵە گەورەیە دەگێڕێت؟‬ ‫لێرە دەپرسین‪ :‬چۆنی دەتوانین راگەیاندنێگی ئازاد‌و بەرپرسیار‌و‬ ‫بەرخۆدەر لەبەرانبەر راگەیاندنی چەواشەدا لەناو كۆمەڵگەدا‬ ‫دروستبكەین؟ بەتایبەت ئێمە چەمكی ئازادیمان لە لەسەر بناغەی‬ ‫بنیاتنانی خودی ئازادی لە رۆژئاوای كوردستان لەڕێی پراكتیزەكردنی‬ ‫لەو بەشە ئەویش لەتوێی خۆسەری دیموكراتیدا تاقیكردۆتەوە كە‬ ‫ئامانجی ئەوەیە بەرەو كۆمەڵگەی دیموكراتی خواستراو بڕوات؟‬ ‫لەم قۆناغە مێژوییەی ئێستادا لەروی نرخاندنی گوتاری رۆژانەی‬ ‫خۆسەری دیموكراتیەوە دەتوانین بەمجۆرە وەسفیبكەین‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بەگوێرەی هەوڵی تاكەكەسی بەڕێوەدەچێ‌و هێشتا بەرەو‬ ‫ئاستی «دەزگایی» بەرزنەبۆتەوە و پشت بە پالنسازی ستراتیژی‬ ‫راگەیاندنی درێژخایەن‌و كورتخایەن نابەستێت‪ .‬ئەمە سەرباری ئەو‬ ‫قەڵەمبازەی كەوا لە رۆژئاوا لەڕوی ژمارەی چەندی‌و چۆنی رۆژنامە‌و‬ ‫گۆڤارەكانەوە بەخۆیەوەی دیوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬زمانی گوتاری میدیای بینراو‌و بیسراو‌و خوێندراو ‌و‬ ‫ئەلكترۆنیمان گوتارێكی رۆژانەی كەمنرخی چركەساتە‌و گوتارێكی‬ ‫پەیوەستە‌و پێكەوەگرێدراو نانوێنێت‪ .‬ئەم گوتارەیش بەزۆری پشت‬ ‫بە هەواڵ دەبەستێ‌و زۆرتر بایەخ بەئەنجامەكان دەدات‌و كەمتر‬ ‫دەچێتەناو ریشەكانییەوە‪ .‬جا ئەمە لەروی ئایدیۆلۆژی‌و سیاسیشەوە‬ ‫وایە‪.‬‬ ‫لێرەشدا پێویستە هەڵوەستەیەك لەسەر پێكهاتنی كەسایەتی‬ ‫میدیایی لە رۆژئاوای كوردستان بكەین‪ .‬لە غیابی زانكۆ‌و پەیمانگە‬ ‫پسپۆڕییەكاندا‪ ،‬ئەمە هاتۆتەدی‪ .‬بەتایبەت دەتوانین بێژین شۆڕشی‬ ‫سوریا ئەو زەمینەیەی دروستكردوە كەوا رۆژنامەنوسەكان خۆیانی‬ ‫پێ پێناسە بكەن‪ .‬لەبەر ئەمە نەبونی پسپۆڕی‌و پیشەگەری‬ ‫بەشێوەیەكی نەرێنی كاریگەری لەسەر كاری رۆژنامەگەری لە‬ ‫رۆژئاوای كوردستان كردوە‪.‬‬ ‫لێرەشدا پێویستە جەخت لەسەر ئەم خاڵە بكەینەوە كەوا‬ ‫میدیا شتێكە‌و رۆژنامەگەری شتێكی دیكەیە كە بەشێكە لەوەیتر‌و‬ ‫بەهەردوكیشیانەوە ئەركی گەیاندنی هەواڵ دەگێڕن‪ ،‬بەاڵم لەو دوانە‬ ‫گرنگتر پابەندبونی ئاكاری‌و سەربەخۆییە كە دو مەرجی گرنگن‬ ‫كەوا هەمو رۆژنامەنوسێك دەبێت هەیبێت‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كەوا‬ ‫ئەم دو مەرجە رەنگبێ لە میدیادا ئەوەندە بایەخیان نەبێت‪ .‬میدیا‬ ‫مەیدانێكی بەرینە بۆ لێڵكردنی ئایدیۆلۆژی‌و پابەندنەبون‌و غیابی‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەم دو مەرجە لە رۆژنامەگەری كوردیدا‬ ‫بونیان هەیە؟‬ ‫ئایا لەوێ رۆژنامەنوسی پیشەگەری سەربەخۆ بونی هەیە؟‬ ‫ناسنامەی نەتەوەیی بۆ رۆژنامەنوس تەنها بە ئینتماوە بەدینایەت‪.‬‬ ‫رەنگبێ یەكێك كوردێكی رەسەن بێت‪ ،‬بەاڵم لەوە گرنگتر ئەوەیە‬ ‫بێالیەنی هوشیارانە بۆ دۆزی كوردی هەبێ نەوەك حیزبی‌و لەوەش‬ ‫واوەتر پابەندبون بە راستییە‪.‬‬ ‫لەئەنجامدا دەتوانین بێژین‪ :‬سەرباری ئەو هەمو كەموكورتییەی‬ ‫كەوا رۆژنامەگەری كوردی لە رۆژئــاوای كوردستان بەخۆیەوەی‬ ‫دەبینێت‪ ،‬بەتایبەت لەو هەلومەرجەی كەوا رۆژئــاوا لەئەنجامی‬ ‫تەنگژەی سوریادا پێیدا تێپەڕدەبێ‪ ،‬هەروەها لەسایەی ئەو‬ ‫هێرشە تیرۆریستیانەی كە داعشی تیرۆركار دەیكاتەسەر ناوچەكە‪،‬‬ ‫دەزگاكانی راگەیاندن توانیویانە دەنگی بەرخۆدان بگەیەننە نێوەندە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪ .‬بەتایبەت لەرێی گواستنەوەی وێنەی راستییەكانی‬ ‫ئەمدواییانە بۆ جیهانی دەرەوە‌و رسواكردنی كردەوەكانی هێزە‬ ‫رەشپەرست‌و تیرۆریستیەكان‪ ،‬ئەوەمان پێدەڵێتەوە كەوا واقیعی‬ ‫میدیایی لە رۆژئــاوای كوردستان لەسەرەتاكانی خۆیدایە‪ .‬بۆیە‬ ‫پێویستی بە گەلێك پسپۆڕی‌و ئەزمون هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی شان بە‬ ‫شانی میدیای ناوچەیی‌و جیهانی هەنگاو بنێت‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كۆچكردن بەرەو عەلمانیەت‬ ‫د‪.‬ئەمین عوسمان‬ ‫رۆژی یەكشەمە‪ ٢٠١٥/٤/١٩ ،‬لەدەریای‬ ‫ســپی ناوەراســتدا ‪ ٩٠٠‬كۆچبــەر بــەرەو‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬لەكارەساتێكی دڵتەزێندا خنكان‌و‬ ‫گیانیــان لەدەســتدا‪ ،‬دوای ئــەوە‪ ،‬بەچەند‬ ‫رۆژێــك كۆبونــەوەی لەنــاكاوی لوتكــەی‬ ‫یەكێتی ئەوروپا لەبروكســل‪ ،‬بەدەقیقەیەك‬ ‫وەســتان بــۆ رێزلێنــان لەقوربانیانــی ئەو‬ ‫روداوە دەستیپێكرد‪ ،‬ئامانجی كۆبونەوەكە‬ ‫بریتیبو لەداڕشــتنی سیاسەتێكی كارامەتر‬ ‫لەمەڕ كێشــەی كۆچكــردن بەرەو ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئــەم روداوە‪ ،‬كارەســاتێكی دڵتەزیــن‬ ‫بــو‪ ،‬جێگــەی نیگەرانــی هەمو كەســێكی‬ ‫ئازادیخوازبــو كــە بەبــێ جیــاوازی‪ ،‬رێــز‬ ‫لەژیانــی هەمو كەســێك دەگرێــت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫پرســیارەكە ئەوەیــە كە بــۆ دەبێت ژیانی‬ ‫ئەو كەســانە ئەوەندە ناخــۆش بكرێت كە‬ ‫رازیبن بەمردن‌و خنكان لەدەریاكاندا‪ ،‬وەك‬ ‫لــەوەی لەواڵتەكانــی خۆیانــدا بمێننەوە؟‬ ‫ئاخــر ژیانی مــرۆڤ لەهەمو شــتێكی ئەم‬ ‫دونیایــە بەنرخترە‪ ،‬كە ژیانی لەدەســتدا‪،‬‬ ‫ئیتر هیچ شــتێك بایەخی نامێنێت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫سەرەتا بۆ زانیاری هەندێك ئاماری فەرمی‬ ‫دەخەمــە رو‪ ،‬پاشــان هەندێــك ســەرنج‬ ‫سەبارەت بەكۆچكردنی موسوڵمانان بەرەو‬ ‫عەلمانیەت‪.‬‬ ‫كورتەی ئامارەكان‬ ‫موســوڵمانان‬ ‫ژمــارەی‬ ‫‪-1‬‬ ‫لەئەوروپا‪(:‬نەخشەی ‪.)١‬‬ ‫دیــاردەی كۆچكــردن‪ ،‬بەتایبــەت‬ ‫موســوڵمانان‪ ،‬بەرەو رۆژئــاوای عەلمانی‌و‬ ‫كافــر دەگەڕێتــەوە بــۆ چەندیــن دەیــەی‬ ‫لەمەوبــەر‪ ،‬بەپیــی ئامارەكانــی ‪Pew‬‬ ‫‪ Research Center‬تا ساڵی ‪1990‬‬ ‫ژمــارەی موســوڵمانان لەئەوروپادا ‪29.6‬‬

‫ملیۆن بــون‌و لەســاڵی ‪ 2010‬بون بە‪44.1‬‬ ‫ملیۆن‪ ،‬كە دەكاتە ‪%6‬ی كۆی دانیشتوانی‬ ‫یەكێتی ئەوروپاو ئەمە لەكۆی دانیشــتوانی‬ ‫ســعودیەو كوێــت‌و ئیماراتیــش زیاتــرە‪،‬‬ ‫چاوەڕوان دەكرێت كە ئەو ژمارەیە لەساڵی‬ ‫‪ 2030‬دا بگات بە‪ 58‬ملیۆن‪.‬‬ ‫‪ -2‬زیادبونــی بەرچــاوی كۆچكــردن‬ ‫‪(:2014-2011‬نەخشــە‪.)٢‬‬ ‫لەســااڵنی‬ ‫لەالیەكــی ترەوە بەپێــی رۆژنامەی فەرمی‬ ‫یەكێتــی ئەوروپــا‪ ،‬بەنــاوی ‪Eurostat‬‬ ‫ژمــارە ‪ 2015/3/20 - 2015/53‬دیاردەی‬ ‫كۆچكــردن بــەرەو ئەوروپا لەســاڵی ‪2011‬‬ ‫وە زۆر بەخێرایی گەشــەی كــردوە‪ ،‬دیارە‬ ‫زۆربەی زۆری ئەو كۆچبەرانە موسوڵمانن‪.‬‬ ‫وەك لەو نەخشــەدا دەردەكەوێت‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ 2011‬دا ژمارەكــەی كۆچبــەران نزیك ‪300‬‬ ‫هــەزار بون‪ ،‬پاشــان لەســاڵی ‪ 2013‬دا بو‬ ‫بــە‪ 435‬هــەزار‪ ،‬كەچی لە‪2014‬دا گەشــتە‬ ‫‪ 625‬هەزار‪ .‬واتە بەبەراورد لەنێوان ‪‌2013‬و‬ ‫‪ 2014‬دا‪ ،‬بەرادەی ‪ %44‬زیادی كردوە‪.‬‬ ‫لــەم ئامارانــەدا‪ ،‬تەنهــا لــە‪2014‬دا‪،‬‬ ‫كۆچبەران بەپلەی یەكەم رویان لەئەڵمانیا‬ ‫كــردوە‪ ،‬كــە ژمارەیــان ‪ 202700‬بون واتە‬ ‫‪%32‬ی كۆی كۆچكەران‪ ،‬پاشــان بۆ سوید‬ ‫كــە ژمارەكــە ‪ 81200‬كۆچبــەر بــو‪ ،‬واتە‬ ‫‪%13‬ی كــۆی گشــتی‪ ،‬پاشــان ئیتالیا كە‬ ‫‪ 64.600‬كۆچبــەر روی تێكردوە‪ ،‬بەرادەی‬ ‫‪.%10‬‬ ‫‪ -3‬لەســەر ئاســتی جیهاندا‪،‬ئامارەكانی‬ ‫‪( UNHCR‬نەخشەی ‪.)٣‬‬ ‫واتە ســەرەڕای ئەوروپــا‪ ،‬كۆچكردن بۆ‬ ‫واڵتانی تری وەكو ئەمریكا‌و ئوســترالیاش‪.‬‬ ‫ئامارەكان هێشــتا زیاترن‪ .‬بەهەمان شێوە‬ ‫ســااڵنی ‪‌2013 ،2012‬و ‪ 2014‬لێشــاوی‬ ‫كۆچكــردن لەواڵتــە ئیســامیەكانەوە‬ ‫بــەرەو عەلمانیــەت بەڕادەیەكــی بەرچــاو‬ ‫زیادیــان كردوە بەپێــی باڵوكراوەی فەرمی‬ ‫‪ ،UNHCR‬لەســاڵی ‪ 2014‬ژمــارەی‬

‫‪10‬‬

‫موسوڵمانێكی سادە‪ ،‬ئاواتەخوازی ژیانێكە كە سیستمی عەلمانی تیا‬ ‫بەرقەرار بێت نەك شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬ئەگینا بۆ كەس كۆچ ناكات بۆ‬ ‫ئێران یان سعودیە‪ ،‬بۆیە لەپێناو گەشتن بەو سیستمەدا‪ ،‬ژیانی خۆیان‌و‬ ‫مناڵەكانیان دەخەنە خەتەری مردن‌و خنكان لەدەریاكاندا‬ ‫كەیســی پەنابەران كە تۆماركراون گەشتە‬ ‫‪ 866.000‬كەیــس‪ .‬ئەمە بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫ســاڵی پاردا‪ ،‬بری ‪ 269.400‬كەیس زیادی‬ ‫كردوە‪ ،‬واتــە بــەرادەی ‪ %45‬زیادیكردوە‪.‬‬ ‫لــەم بــڕە ‪714.300‬ی چون بــۆ ئەوروپا‪.‬‬ ‫بێجگــە لەئەڵمانیــاو وئیتالیا‌و فەرەنســا‪،‬‬ ‫كۆچبــەران لە‪2014‬دا رویــان كردۆتە پێنج‬ ‫واڵتەكانی ئەســكەندەنافی‪ ،‬لەئەم ســاڵدا‬ ‫كۆكەی گەشتە ‪ 106.200‬كە بەرادەی ‪%36‬‬ ‫زیادی كردوە‪ .‬دیارە بەشــیك لەكۆچبەران‬ ‫گەشــتونەتە ئەمەریــكا‪ ،‬كــە ژمارەیان بۆ‬

‫‪ 2014‬گەشتە ‪ 121.200‬پەنابەر‪.‬‬ ‫‪ -4‬كۆچبــەران بەپلــەی یەكــەم لەپێنج‬ ‫واڵتەوە كۆچ دەكەن‪:‬‬ ‫راپۆرتەكــە ئامــاژە بەو واڵتانــە دەكات‬ ‫كــە كۆچبــەران لێــوەی هەڵدێــن‪ .‬بەپێی‬ ‫ئامارەكان‪ ،‬یەكەم واڵت ســوریایە‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەفغانســتان‌و دوای ئەمانــە عیــراق‌و‬ ‫كۆســۆڤۆو ئەریتیریا‪ .‬تەنها لەساڵی ‪2014‬‬ ‫كۆچكەرانی ســوریا بــۆ ئەوروپا ‪122.800‬‬ ‫كەس بون‪ ،‬كە ‪%60‬ی ئەم ژمارەیە چون بۆ‬ ‫ئەڵمانیا (‪‌)41.100‬و بۆ ســوید (‪)30.800‬‬ ‫كەس‪ .‬دوەم واڵت ئەفغانستانە‪ ،‬كە رێژەی‬ ‫لە‪ %7‬پێك دێنێت‪ ،‬پاشان عیراق بەڕێژەی‬ ‫‪ %6‬كۆسۆڤۆ بەڕێژەی لە‪.%6‬‬ ‫چەنــد ســەرنجێك لەســەر كۆچكردنــی‬ ‫موسوڵمانان بەرەو واڵتە عەلمانیەكان‪:‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬زیاتر لە ‪ 44‬ملیۆن موسوڵمان‬ ‫لەئەوروپا دەژین‪ ،‬ئەگەر هەندێك تیرۆریست‬ ‫نەبێت‪ ،‬ئەگینا هەمویان ژیانێكی ئاســودە‬ ‫لەپاڵ سیســتمی عەلمانیدا بەسەر دەبەن‪.‬‬ ‫تەنها لەســاڵی ‪ 2014‬دا ‪ 866‬هەزار كەس‬ ‫لــەو واڵتانەوە كەبــون بەژینگەی شــەڕی‬ ‫مەزهەبــی‌و ئاینی ئیســامیەكان‪ ،‬یان ئەو‬ ‫واڵتانــەی كــە شــەریعەت پەیــڕەو دەكەن‬ ‫ســەری خۆیان هەڵگرتوەو بــەرەو واڵتانی‬

‫لەهەمو شتێك خاڵێكی رەشە بەنیۆچەوانی‬ ‫ئیســامیەكانەوە‪ ،‬ئەوانــن كــە لــەم چەند‬ ‫ساڵەدا شیرازەی ئەم واڵتانەیان تێكداوە‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتــدا‪ ،‬ئــەوە دەگەیەنێــت‪ ،‬كە‬ ‫موسوڵمانێكی سادە‪ ،‬ئاواتەخوازی ژیانێكە‬ ‫كە سیســتمی عەلمانی تیــا بەرقەرار بێت‬ ‫نەك شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬ئەگینا بۆ كەس‬ ‫كۆچ نــاكات بۆ ئێران یان ســعودیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەپێناو گەشــتن بــەو سیســتمەدا‪ ،‬ژیانی‬ ‫خۆیــان‌و منداڵەكانیــان دەخەنــە خەتەری‬ ‫مــردن‌و خنــكان لەدەریاكانــدا‪ ،‬هەرچیان‬ ‫هەیــە دەیفرۆشــن‌و دەیــدەن بەقاچاخچی‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی بگــەن بەواڵتێكــی عەلمانی‌و‬ ‫بحەسێنەوە‪.‬‬ ‫موســوڵمانان لەسەردەمی تەكنەلۆژیادا‪،‬‬ ‫لەفەراهەمبونــی زانیاریەكــی زۆر‪ ،‬لــەوە‬ ‫تێگەشــتون‪ ،‬كە ژیانێكی باشــتر لەسایەی‬ ‫حوكمــی شــەریعەتدا دابینناكرێــت‌و‬ ‫ئیســامیەكان لەمبــوارەدا دەهۆڵــی دڕاو‬ ‫دەكوتن‪ ،‬تاكی موسوڵمان لەوە تێگەشتوە‬ ‫كە ژیان‌و داهاتوی خۆی‌و منداڵەكانی تەنها‬ ‫لەسیســتمێكی عەلمانیــدا كــە لەرۆژئاوادا‬ ‫بەرقــەرارە زامــن دەبێــت‪ .‬دەزانــن كــە‬ ‫لەسیســتمی عەلمانیدا مەالیەكی سیاســی‬ ‫ریش درێــژ خۆی بەســەریاندا زاڵ ناكات‌و‬

‫دانیشــتوانی موســوڵمانی ئــەو واڵتانــە‬ ‫گەشتون بەقەناعەتێك‪ ،‬كە تەنها (دابڕان)‬ ‫كافی نیە‪ ،‬بەڵكو لەداخا هەر واڵتەكەشیان‬ ‫بۆ بەجێدێڵن‪.‬‬ ‫موســوڵمانان بۆیــە كۆچ دەكــەن بەرەو‬ ‫عەلمانیــەت چونكــە دەزانن لــەوێ حزبی‬ ‫شــیعەو ســوننەو ســەلەفی‌و خەلەفــی‬ ‫قەدەغەیە‪ ،‬ئەوەش رێگە لەشەڕی نەگریسی‬ ‫مەزهەبــی دەگرێــت‪ .‬كەچــی لەواڵتەكانی‬ ‫خۆیانــدا‪ ،‬لەزەمانــی ئەبو بەكر ســدیقەوە‬ ‫بگرە تا زەمانی ئەبو بەكر بەغدادی شەڕی‬ ‫نەگریســی مەزهەبەكان لەئارادایەو بەوەش‬ ‫ناچێت بەم زوانە كۆتایی پێ بێت‪.‬‬ ‫یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیانەی ئیسالمی‬ ‫سیاســی‪ ،‬كــە بەناوقەدیــدا ئــااڵوەو هیچ‬ ‫وەاڵمێكــی بۆی نیە‪ ،‬بریتیــە لەكۆچكردنی‬ ‫موســوڵمانان بــۆ واڵتــە عەلمانیــەكان‪.‬‬ ‫ســەرەرای دژایەتیكردنــی سەرســەختیان‬ ‫بــۆ رۆژئاواو سیســتمی عەلمانیەت‪ ،‬كەچی‬ ‫دەبینین لێشــاوی كۆچكردنی موسوڵمانان‬ ‫بەرەو ئەو واڵتانە بەردەوامەو رو لەزیادبونە‪.‬‬ ‫لێرەشدا ئیســامی سیاسی‌و كادرەكانیان‪،‬‬ ‫نیفاق دەكــەن‪ ،‬بەردەوام زەمی عەلمانیەت‬ ‫دەكەن‪ ،‬كەچی نیسبەتێكی زۆریان لەڕۆژئاوا‬ ‫دەژین‌و ئەوانەی تا ئێستا نەیاتوانیوە كۆچ‬

‫لەئێستادا‪ ،‬زیاتر لە ‪ 44‬ملیۆن موسوڵمان لەئەوروپا دەژین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەندێك تیرۆریست نەبێت‪ ،‬ئەگینا هەمویان ژیانێكی ئاسودە لەپاڵ‬ ‫سیستمی عەلمانیدا بەسەر دەبەن‬ ‫بەبێ گوێدان بە(تەسبیحاتی) دژە عەلمانیەتی ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫كۆچكردنی موسوڵمانان بەرەو واڵتانی عەلمانی خۆی لەخۆیدا‬ ‫هەڵوێستێكی كۆمەاڵیەتیە‪ ،‬كە دەڵێت‪ :‬عەلمانیەت ئەو دێوەزمە‬ ‫ناشرینە نیە كە ئیسالمیەكان دەیانەوەێت خەڵكی پێ بترسێنن‬

‫نەخشەی ‪3‬‬

‫عەلمانی رۆژئاوا بەڕێكەوتون‪ ،‬ئەم ژمارەیە‬ ‫زۆر گەورەو مێژویە‪.‬‬ ‫لەسااڵنی ‪ 2014-2010‬ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫جا چی لەدەســەاڵتدا بن یان لەموعارەزە‪،‬‬ ‫لەچەشــنی ئیخوان‌و داعش گەشەیان كرد‪،‬‬ ‫پاشان دەستیان كرد بەشەڕو كوشتار‪ ،‬ئەو‬ ‫بەناو بەهــاری عەرەبیەیان خەڵتانی خوێن‬ ‫كرد‪ .‬هەر لەو سااڵنەدا ژمارەی كۆچبەرانی‬ ‫موســوڵمان زیادكرنێكی مێژویی بەخۆیەوە‬ ‫بینی ئەمە ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬كە ئیســامی‬ ‫سیاســی لەهەردو حاڵەتەكەدا‪ ،‬دەســەاڵت‬ ‫بن یان موعارەزە‪ ،‬دیاردەیەكی نەویســتن‌و‬ ‫جێگــەی نەفرەتــی خەڵكــن‪ .‬چونكە هیچ‬ ‫بەروبومێكیان نیە غەیری خوێن‌و كوشــتن‪.‬‬ ‫بۆیــە خەڵكی نەك تەنها ئیســامیەكانیان‬ ‫ناوێت‪ ،‬بەڵكو لەداخا هەر واڵتەكەشیان بۆ‬ ‫بەجێدێڵن‪ .‬ئەم لێشــاوە لەكۆچكردن‪ ،‬بەر‬

‫ژیانیان ناكات بەزینهارو بەڕاستەی حەاڵڵ‌و‬ ‫حەرام نەخشەی ژیانیان دیاری ناكات‪.‬‬ ‫كۆچكردنی موســوڵمانان بەرەو واڵتانی‬ ‫عەلمانــی‪ ،‬لەبــەر ئــەوە نیە كــە حەزیان‬ ‫لەكوفــرو ئیلحــادە‪ ،‬ئەمانــە مەســەلە‬ ‫بنەڕەتیەكانی ژیان نین‪ .‬موسوڵمانان چاك‬ ‫دەزانــن‪ ،‬لەئەوروپــا كەس حەقی بەســەر‬ ‫كەسەوە نیە‪ .‬ئاین مەسەلەیەكی شەخسیەو‬ ‫دەوڵەتیــش بــۆی نیــە تەداخولــی ژیانی‬ ‫شەخسیت بكات‪ .‬دەزانن لەسایەی سیستمی‬ ‫عەلمانیــدا بــێ ترســی تیــرۆری مەزهەبی‬ ‫دەتوانن وەك تاك عیبادەتی خۆیان بكەن‌و‬ ‫هاتوچۆی مزگەوت‌و حوســەینیەكان بكەن‪.‬‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‌و ئاسیاو ئەفریقیا‪،‬‬ ‫لــەو واڵتانــەی كە شــەریعەتی ئیســامی‬ ‫لەدەستوردا پەیڕەو دەكرێت‪ ،‬لەو واڵتانەی‬ ‫كە بون بەحەشارگەی حزبە ئیسالمیەكان‪،‬‬

‫بكــەن‪ ،‬ئەگــەر ڤیزەو ســەفەریان بۆ رێك‬ ‫بكەوێــت‪ ،‬ئەوا وەك بەرزەكی بانان بەروەو‬ ‫رۆژئاوا غاردەدەن‪.‬‬ ‫بەبــێ گوێــدان بە(تەســبیحاتی) دژە‬ ‫عەلمانیەتــی ئیســامیەكان‪ ،‬كۆچكردنــی‬ ‫موســوڵمانان بەرەو واڵتانی عەلمانی خۆی‬ ‫لەخۆیــدا هەڵوێســتێكی كۆمەاڵیەتیــە‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت‪ :‬عەلمانیەت ئەو دێوەزمە ناشــرینە‬ ‫نیە كە ئیســامیەكان دەیانەوەێت خەڵكی‬ ‫پــێ بترســێنن‪ ،‬بەپێچەوانــەوە ئامارەكان‬ ‫ئــەوە دەردەخــەن كە سیســتمی عەلمانی‬ ‫ئاواتــی زۆربەی خەڵكــە‪ ،‬چونكە بەكورتی‬ ‫عەلمانیــەت واتە ژیانێكی ئاســودە‪ .‬ئەمە‬ ‫بۆخــۆی دەنگدانێكــی نافەرمیــە لەســەر‬ ‫سیســتمی سیاســی‪ ،‬كەدەڵێ‪ :‬سیســتمی‬ ‫عەلمانی حەلە‪ ،‬نەك سیستمی ئیسالمی‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )513‬دو شةممة ‪2015/4/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەجێمانی پاشماوەی ئامێر لەجەستەدا‪ ،‬دەبێتە هۆی مردنیان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫هاوپەیمانی كار لەپێناو سەالمەتی‬ ‫نەخۆش لەئەڵمانیا‪ ،‬راپۆرتی سااڵنەی‬ ‫خۆی باڵوكردەوە‪ ،‬كە سااڵنە لەنێوان‬ ‫‪ 600‬بۆ ‪ 700‬هاواڵتی بەهۆی جێهێشتنی‬ ‫پاشماوەی پزیشكیی لەناو جەستەی‬ ‫مرۆڤ لەكاتی نەشتەرگەریدا دەمرن‪،‬‬ ‫لەلێكۆڵینەوەكەدا هــاتــوە‪ ،‬سااڵنە‬ ‫ێ‬ ‫ســەرجــەم حاڵەتەكان نزیكەی س ‌‬ ‫هەزار جۆرە‪ ،‬كە بەهۆیەوە پزیشكەكان‬ ‫پێداویستییە پزیشكییەكانیان لەناو‬ ‫جەستەی نەخۆشەكاندا جێدەهێڵن‪،‬‬ ‫بــــەاڵم لــــەو رێـــژەیـــە زۆرێــكــیــان‬ ‫لەنەشتەرگەرییەكی دوبارەدا چارەسەر‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫دەكرێن‪.‬‬ ‫لــەكــۆبــونــەوەی ســااڵنــەی خۆیدا‪،‬‬ ‫هــیــدفــیــج فــرانــســوا س ــەرۆك ــی ئــەو‬ ‫هاوپەیمانییە رایگەیاند‪ ،‬پێویستە‬ ‫گۆڕانكاری گەورە لەلێپرسینەوەكاندا‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە بەپێی راپۆرتەكان‬ ‫پــاراســتــنــی گــیــانــی نــەخــۆش زۆر‬ ‫گرنگیی ئەوتۆی پێنادرێت لەبەرامبەر‬ ‫بەكارهێنانی ئــامــێــرو پێداویستی‬ ‫نەخۆشخانەكان‪ .‬هیدفیج‪ ،‬رەخنەشی‬ ‫لەحكومەتی ئەڵمانیا گرت بــەوەی‪،‬‬ ‫كەمترین هەوڵیداوە بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫رێژەی ئەمجۆرە نەشتەرگەریانە‪.‬‬

‫ئاوتێكردنەكەی‬ ‫پۆتین هەرا‬ ‫دەنێتەوە‬

‫تۆ بڵێی ئەم جۆرە‬ ‫نەشتەرگەرییە سەركەوتو بێت‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬ناوێكی جولەكەیە ‪ +‬وەزیری دەرەوەی ئەمریكا‪.‬‬ ‫‪-2‬نهێنی‪ ،‬بۆ وەستانی ئۆتۆمبێلە‪.‬‬ ‫‪-3‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬هاوینە هەوارێكە‪ ،‬دوان‬ ‫لەبنار‪.‬‬ ‫‪-4‬میللەتێكن‪ ،‬نیوەی كاهو‪ ،‬پەروەردگار‪.‬‬ ‫‪-5‬میوەیەكە ‪ +‬هەل‪.‬‬ ‫‪-6‬نەخشی ســەر جەستە «پ» ‪ +‬پیتێك‪،‬‬ ‫لەئاودایە‪.‬‬ ‫‪-7‬گــەمــە‪ ،‬كــاژی بـێ‌ ســەر‪ ،‬پیتێك ‪ +‬جــۆرە‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-8‬بــاران ئەیناسێ‌‪ ،‬خواردنێكە «پ»‪ ،‬سیان‬ ‫لەدەیە‪.‬‬ ‫‪-9‬نــیــوەی ســـوار‪ ،‬نــیــوەی خــەتــا‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەروخسار‪ ،‬بۆ چاوە‪.‬‬ ‫‪-10‬سەوزەیەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬یاریچییەكی ئیسپانییە‪ ،‬وەخت‪ ،‬عاشقێك بو‪.‬‬ ‫‪-12‬واڵتێكی عەرەبییە‪ ،‬فێستیڤاڵێكی ئەدەبییە‬ ‫لەعیراق‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەوێنەیەكی سەرنجراكێشدا كە زۆرێــك لەرۆژنامە جیهانیەكان باڵویانكردۆتەوە‪ ،‬ڤالدیمێر‬ ‫پۆتین سەرۆكی روسیا‪ ،‬بەدەستی خۆی ئاو دەكاتە پەرداخی بەردەم كریستینا فرناندیز خانمە‬ ‫سەرۆككۆماری ئەرجەنتین‪.‬‬ ‫لەكاتی كۆبونەوەیەكیاندا لەمۆسكۆی پایتەختی روسیا‪ ،‬كە باسیان لەوردەكای پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان هەردو واڵت دەكرد‪ ،‬ڤالدیمێر پۆتین ئاو دەكاتە پەرداخی بەردەم كریستینا فرناندیز‪،‬‬ ‫وێنەكەی پۆتین‌و كریستینا سەرنجی زۆرێك لەپێگە كۆمەاڵیەتیەكانی بۆ الی خۆی راكێشا‌و‬ ‫زۆربەیان پۆتینیان بەپیاوێكی بەڕێز ناو دەبرد‪ ،‬كۆبونەوەكە هاوكات بو لەگەڵ یادی ‪130‬‬ ‫ساڵەی یەكەم پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئەم دو واڵتە‪.‬‬

‫جۆن كیری شیرینیفرۆش بوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی‪،‬‬ ‫چــیــرۆكــی هــاوســەرگــیــری درێــژتــریــن‬ ‫پــیــاوی بــەرازیــلــی بـــاوكـــردەوە‪ ،‬كە‬ ‫خێزانەكەی تەنها نیوەی بااڵی خۆی‬ ‫دەبێت‪ .‬جویلیسون فیرناندیس بەهۆی‬ ‫درێژیەكەیەوە كە ‪2.34‬مەترە نیوەی‬ ‫تەمەنی لەنێو ماڵەكەیدا بردۆتە سەرو‬ ‫بەبەردەوامی ببوە جێی گاڵتەجاڕی‬ ‫چـــواردەورەكـــەی‪ ،‬بــەاڵم جویلیسون‬ ‫ئەو بەربەستە دەشكێنێت‌و بەردەوام‬ ‫دەبێت لەچونە دەرەوەو تاكو سەرنجی‬

‫زۆرێــك لەمیدیاكانی بــەرازیــل بۆالی‬ ‫خۆی رادەكێشێ‌‌و نازناوی درێژترین‬ ‫پیاوی بەرازیلی پێدەبەخشرێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫وایكرد كە جویلیسون بەتەواوەتی‬ ‫لەنێو مــاڵــەكــەیــدا بێتە دەرەوە‪،‬‬ ‫لەرێگەی ئینتەرنێتەوە دەكەوێتە داوی‬ ‫خۆشەویستی كچێك بەناوی ئیفیم‬ ‫میدیروس‪ ،‬كە بــااڵی ‪1,52‬مــەتــرەو‬ ‫ســەرەنــجــام خۆشەویستیەكەشیان‬ ‫بەهاوسەرگیری كۆتایهات‪ ،‬بەاڵم لەالیەن‬ ‫هەردو خێزانەوە رەزامەند نەبون بەم‬ ‫هاوسەرگیریەیان‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ێ‬ ‫ـ كـــاری خـــراپ دەب ـ ‌‬ ‫باجەكەی بــدەی‪ ،‬رەزیــل‬ ‫مـــەبـــە‪ ،‬گــــرژی فــڕێــدە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت نائومێد‬ ‫مەكە لەدیاری‪.‬‬

‫ـ لەهەمو كارێكدا هیالكی‬ ‫هەیە‪ ،‬گرنگ ئەوەیە سنگت‬ ‫فــــراوان بـــێ‌‪ ،‬تــوڕەبــون‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫باش نیە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ك ــەم ــێ ــك گــرنــگــی‬ ‫بەجلوبەرگ بدە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫دو دڵ‌و راڕا مەبە‪ ،‬كەسێك‬ ‫ێ‬ ‫ێ خـــۆیـــت پ ‌‬ ‫دەیـــــــەو ‌‬ ‫بناسێنێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ دەست مەدەرە كارێك‬ ‫كــە بەتۆ نەسپێردراوە‪،‬‬ ‫پــارەیــەكــی بـــاش دێتە‬ ‫دەستت‪ ،‬سەفەرێك دێتە‬ ‫رێت بەختیاری پێوەیە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫كۆڵی‬ ‫نەدا تا‬ ‫كردیە‬ ‫هاوسەری‬ ‫خۆی‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پیاوێكی روســی بەناوی فالیری سبیریدونۆف‪ ،‬بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەك لەدڕكە پەتكیدا (حبل شوكی) رۆژ بەرۆژ الواز‬ ‫دەبێت‌و لەسەر كورسی هاتوچۆ دەكات‪ ،‬فالیری ‪ 30‬ساڵەو‬ ‫شارەزای زانستی كۆمپیوتەرە‪ .‬بۆ چارەسەری نەخۆشیەكەی‪،‬‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا‪ ،‬فالیری ئامادەیی دەربڕیوە‬ ‫كە ئامادەیە كەللەسەری لەسەر الشەی كەسێكی تر بچێنرێت‪،‬‬ ‫وتیشی‪ ،‬نەشتەرگەریەكە هەلێكە بۆ درێژەدان بەژیان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەهاتەدی ئــەوا دەبمە هۆكاری بەخشینی زانستی بواری‬ ‫پزیشكی بەدكتۆرەكان‪.‬‬ ‫دكتۆر سیرجیۆ كانافیرۆ‪-‬ی ئیتالی‪ ،‬خــاوەن بیرۆكەی‬ ‫ئــەم نەشتەرگەرییە دەڵێت‪ ،‬نەشتەرگەریەكە دو ساڵیتر‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪ ،‬كە كەللەسەری فالیری لەسەر الشەی كەسێكی‬ ‫خۆبەخش دەچێنرێت‌و لەرێگەی بەستنەوەی دڕكە پەتكەوە‪،‬‬ ‫نەشتەرگەریەكە ‪ 100‬كەسی بــواری پزیشكی تێدا بەشدار‬ ‫دەبن‌و ماوەی ‪ 36‬سەعات دەخایەنێت‪ ،‬بەبڕوای سیرجیۆ بڕی‬ ‫نەشتەرگەرییە ‪ 15‬ملیۆن دۆالری پێویستە‌و لەچین یان ئەمەریكا‬ ‫ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫سیرجیۆ وتیشی‪ ،‬ئەم نەشتەرگەریە لەناوەندی پزیشكیدا‬ ‫مشتومڕی زۆری ناوەتەوەو پرسیار زۆر هەڵدەگرێت‪ ،‬كە ئایا‬ ‫ئەمە پێچەوانەی رەوشتی بواری پزیشكییە یان نا؟‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬گۆرانیبێژێكی كوردە‪.‬‬ ‫‪-2‬ژمـــارەیـــەكـــە‪ ،‬روخــــا «پ»‪،‬‬ ‫لەسالەدایە‪.‬‬ ‫ێ جێری‪.‬‬ ‫‪-3‬تێر‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫‪-4‬ناوێكی عەرەبییە‪ ،‬دوا‪ ،‬داو‪.‬‬ ‫‪-5‬كورتكراوەی ناوێكە‪ ،‬نیوەی قەزا‪،‬‬ ‫السار‪.‬‬ ‫‪-6‬خوڕەوشت‪ ،‬گیانلەبەرێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬نەخۆشییەكە‪ ،‬چێژ‪.‬‬ ‫‪-8‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪ ،‬تایبەتە‬ ‫بەسەر‪.‬‬ ‫‪-9‬نابینا‪ ،‬گەیشت‪ ،‬گۆشەیەكی‬ ‫رۆژنامەی هەواڵە‪.‬‬ ‫‪-10‬لــەســپــی دایــــە‪ ،‬پێكەنینی‬ ‫بەدواوەیە‪ ،‬جۆرە ماسییەكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬ژمــارەیــەكــە‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬دوان‬ ‫لەپینە‪.‬‬ ‫‪-12‬دو واڵتن لەئاسیا‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ ئــارامــی‬ ‫ـ هــەمــو شت ‌‬ ‫ێ‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬پــڕۆژەیــەكــی نو ‌‬ ‫بـــەخـــتـــەوەرت دەكــــات‪،‬‬ ‫رەفــــتــــارت بـــەرامـــبـــەر‬ ‫خۆشەویستەكەت بگۆڕە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ كــاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫ێ‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬كەسێك دەیەو ‌‬ ‫یــارمــەتــیــت بــــدات تــوڕە‬ ‫ێ‬ ‫مــەبــە‪ ،‬بــەجــوانــی گــو ‌‬ ‫لەخۆشەویستەكەت بگرە‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئــەو وەزیــــرەی كــە جیهان‬ ‫دەگـــەڕێـــت بــۆ چـــارەســـەری‬ ‫كــێــشــەكــان‪ ،‬یــەكــێــك بــوە‬ ‫لەباشترین ئامادەكاری شیرینی‌و‬ ‫لــەســاتــە وەختێكی ژیانیدا‬ ‫شیرینیفرۆش بوە‪ ،‬جۆن كیری‬ ‫وەزیـــری دەرەوەی ئەمەریكا‬

‫لەلێدوانێكدا رایگەیاند‪ ،‬لەسااڵنی‬ ‫حەفتاكاندا‪ ،‬كاتێك نوسینگەی‬ ‫پارێزەریی بوە لەشاری بۆستن‪،‬‬ ‫هەستی بەبێتاقەتی كــردوە‪،‬‬ ‫بــۆیــە لــەگــەڵ هــاوڕێــیــەكــیــدا‬ ‫بڕیار دەدات شیرینیخانەیەك‬ ‫بــكــاتــەوەو بسكیتی جــۆری‬ ‫كۆكیز بفرۆشێت‪ .‬كیری دەڵێت‪،‬‬

‫زۆرجار لەدرەنگانی شەودا من‌و‬ ‫هاوڕێكەم حەزمان لەو جۆرە‬ ‫بسكیتەبو لەگەڵ شوكوالتە‪،‬‬ ‫بۆیە بیرمان كـــردەوە لەهیچ‬ ‫شوێنێكی بۆستن تا درەنگانی‬ ‫شــەو شیرینیخانەیەك نییە‪،‬‬ ‫دوای گەڕانێكی زۆر شوێنێكی‬ ‫باشمان دۆزیەوە‪ ،‬زۆر بەزویی‌و‬ ‫نــزیــكــەی ‪ 40‬فــرۆشــگــای تر‬ ‫دەهاتن شیرینیان لێدەكڕین‌و‬ ‫لەیەكەم ساڵی ئیشكردنماندا‬ ‫بوینە خاوەنی خەاڵتی باشترین‬ ‫شیرینیفرۆشی بۆستن‪ ،‬كە‬ ‫تائێستا شیرینیخانەكە هەر‬ ‫مـــاوە‪ ،‬بـــەاڵم مــن بەشەكەی‬ ‫خۆمم فرۆشتوە‪ ،‬كیری وتیشی‪،‬‬ ‫ئــەم پیشەیە بــوە باشترین‬ ‫وانەی ژیانم لەروی پەیوەندییە‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــیــەكــان‌و بـــواری‬ ‫دیپلۆماسیەت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «سم» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «سم»‪ 15 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬سماقوڵی‪ ،‬سمسم‪ ،‬سمێڵ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬بەهجەت یار محەمەد‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ كێشەیەك دێتە رێت‪،‬‬ ‫كەمێك ئازارت دەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاسایی دەبێتەوە‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫خۆشەویستەكەت رەزیــل‬ ‫مەبە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ زۆرجــــار خــەمــبــاری‬ ‫داتــــدەگــــرێ‌‪ ،‬هــەوڵــبــدە‬ ‫كــــــەمــــــێــــــك جــــــەو‬ ‫بەگەشتوگوزار بگۆڕیت‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستەكەت اللوت‬ ‫مەبە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ێ خێر‬ ‫ـ كـــەس نـــازانـــ ‌‬ ‫لــەچــیــدایــە‪ ،‬سودفەیەكی‬ ‫سەیر روت تێدەكات‪ ،‬باش‬ ‫دەبێت‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫بۆ ماوەیەك سەفەر دەكات‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ێ باسی كەس‬ ‫ـ پاشەملـ ‌‬ ‫مەكە‪ ،‬ورەت بەرزبێ‌‪ ،‬سنگت‬ ‫فراوان بێ‌‪ ،‬لەخۆشەویستیدا‬ ‫شتێك نیە نــاوی خۆبەزل‬ ‫زانین بێ‌‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بەبەرنامەی رۆژەكانتا‬ ‫بچۆرەوە‪ ،‬سەرەڕۆ مەبەو‬ ‫بەقسەی گەورەتر بكە‪،‬‬ ‫بەتوانجەوە قسە لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا مەكە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ هەتا ئەكرێ‌ گەورەیی‬ ‫خــــۆت نــیــشــان بـــدە‪،‬‬ ‫هەواڵێكی خۆش دەبیستی‪،‬‬ ‫كەسێك ژیانێكی نوێت‬ ‫پێدەبەخشێ‌‪ ،‬كەسێكی‬ ‫ژیرە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (513) 27-4-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫پایتەختی روناكبیری‬ ‫داهاتی یادەكەی دەبەخشێتە كۆبانی‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای دواخستنی یــادكــردنــەوەی ‪ 231‬ساڵەی‬ ‫دروســتــكــردنــی شـــاری سلێمانی كــە دەبــوایــە لە‬ ‫‪2014/11/15‬دا یادبكرێتەوەو بارودۆخی نالەباری‬ ‫ئەمڕۆی كوردستان هۆكار بو بۆ دواخستنی‪ ،‬دواجا‬ ‫بڕیاردرا رۆژی ‪ 2015/4/30‬لەهۆڵی تەالری هونەر‪،‬‬ ‫پایتەختی روناكبیریی ئەو یادە لەئامێز بگرێ‌‪ ،‬یادەكە‬ ‫ێ لەو چاالكیانە‬ ‫چەند چاالكییەك لەخۆدەگرێ‌‪ ،‬یەك ‌‬ ‫ئێوارەیەكی شیعرو مۆسیقاو گۆرانییە بەناونیشانی‬ ‫«ئێوارەیەك ئاشنامكەرەوە بەفڕین» بۆ هەریەك‬

‫ته‌نها یه‌کجار‬ ‫بیربکه‌ره‌وه‌!‬

‫لەهونەرمەندان «تــارا جــاف‌و عەدنان كەریم» و‬ ‫جەمال غەمباری شاعیر‪ ،‬لەهەمان رۆژدا پیشانگەیەكی‬ ‫شێوەكاریی بۆ ژمارەیەك شێوەكاری كورد دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫كە سەرجەم تابلۆكان تایبەتن بەسلێمانی‪.‬‬ ‫«بەختیار سەعید» سەرپەرشتیاری دەزگای جەمال‬ ‫عیرفان كە ئەم كارەیان رێكخستوە بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬بڕیار بو ‪ 2014/11/15‬ئەم یادە بكەینەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــارودۆخــی نەگونجاوی ئەمڕۆی كوردستان‬ ‫رێگەی نــەداو دواخــرا بۆ ‪ ،4/30‬داهاتی سەرجەم‬ ‫چاالكییەكانیش تەرخانە بۆ نۆژەنكردنەوەی كۆبانی‪،‬‬ ‫خوازیارم ئێوارەیەكی ئارام‌و دور لەشەڕ رێكبخەین‌و‬ ‫سلێمانی رۆشنتركەینەوە‪.‬‬

‫ئوسترالییەكان پێشوازییان‬ ‫لەفیلمە نوێیەكەی پوران كرد‬

‫د‪.‬هێرش ره‌سوڵ‬

‫ئاوڕێك‬ ‫لەمامۆستا سدیق‬ ‫بۆرەكەیی بدەنەوە‬ ‫سەاڵح رەنجدەر‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫فیلمی سینەمایی «بێدەنگ! كچەكان‬ ‫ناقیژێنن» كە لەدەرهێنانی سینەماكاری‬ ‫كــورد خاتو «پـــوران درەخشەندە»یە‪،‬‬ ‫لەالیەن ئوسترالییەكانەوە پێشوازییەكی‬ ‫گەرمی لێكراو بوە جێگەی سەرسوڕمانی‬ ‫زۆرێك لەئوسترالی‌و ئەفغانی‌و توركی‌و ئەو‬ ‫ئێرانیانەی كە لەو واڵتە دەژین‪.‬‬ ‫ئــەم فیلمە كە لەنوێترین نمایشییدا‬ ‫لەشارەكانی میلبۆرن‌و سیدنی نمایشكرا‪،‬‬

‫جێگەی بایەخی زۆرێــك لەسینەماكارانی‬ ‫ئوسترالیاو واڵتــە جیاجیاكانی جیهان‬ ‫بو‪ ،‬دوای نمایشەكەیش‪ ،‬بەئامادەبونی‬ ‫خاتو پوران كۆڕی رەخنەو هەڵسەنگاندن‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬دواتر ئەم دەرهێنەرە كوردە‬ ‫كرماشانییە بەوپەڕی سنگ فراوانییەوە‬ ‫وەاڵمی پرسیارەكانی دایەوەو ئامادەبوانیش‬ ‫بەسەرسامییەوە لەوەاڵمەكانیان دەڕوانی‌و‬ ‫ستایشیان كردو ئەوەیان الدروست بو كە‬ ‫بەڕاستی ئەم فیلمە مرۆڤ دەهەژێنێت‌و‬ ‫كاریگەری تەواو لەسەر بینەر جێدەهێڵێ‌‪.‬‬

‫رێكخراوی نەسیم‬ ‫«ژینگەكەم»یان بەرهەمهێنا‬

‫ئــاســتــی گــەشــەكــردن‌و‬ ‫بـــەرەو پێش چــونــی هەر‬ ‫كۆمەڵگایەك بەئەندازەی‬ ‫گــەشــەكــردنــی بــوارەكــانــی‬ ‫رۆشــنــبــیــری‌و زانــســتــەوە‬ ‫بەندە كە زانـا‌و پسپۆرانی‬ ‫رۆشنبیران‌و‬ ‫ئەكادیمی‌و‬ ‫هـــونـــەرمـــەنـــدان رۆڵـــی‬ ‫كاریگەری تیادەگێڕن‪ ..‬بۆیە‬ ‫گرنگیدان بەم كەسانە‌و دابین‬ ‫كــردنــی پێداویستیەكانی‬ ‫كاركردن‌و ژیانێكی گونجاو‬ ‫بۆیان كاریگەری ئەرێنی لەسەر ئاییندەی پێشكەوتنی زانستیی‬ ‫كۆمەڵگاكان دەبێت‪ .‬بەداخەوە لەكۆمەڵی كوردەواری خۆماندا ئەم‬ ‫توێژە زۆر جار فەرامۆش كراون‌و نوسەر‌و شاعیر‌و هونەرمەندانی‬ ‫ێ دەخرێن‌و تەنها دوای‬ ‫كورد تا كاتێك لەژیان دەردەچن پشت گو ‌‬ ‫مردنیان یاد دەكرێنەوە‌و تیشك دەخرێتە سەر كار‌و بەرهەمەكانیان‪.‬‬ ‫دكتۆر سدیق بۆرەكەیی كە نوسەر‌و مێژونوسێكی كوردی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستانە‌و زۆربەمان بۆ یەكەمجار لەرێگای كتێبەبەناوبانگەكەی‬ ‫(مێژوی وێــژەی كــوردی) یــەوە ناسیومانە‪ ،‬یەكێكە لەوانەی‬ ‫لەسەرەوە ئاماژەمان پێكردوە‌‪ ،‬دكتۆر بۆرەكەیی تائێستا ‪160‬‬ ‫كتێب‌و نامیلكەی دەربــارەی ئــەدەب‌و زمانەوانی‌و مێژویی كورد‬ ‫نوسیوەو بەچاپ گەیاندوە‪ ،‬ئێستا ئەم نوسەرو مێژونوسەی‬ ‫كورد لەگۆشەیەكی شاری تاراندا بەنەخۆشی ژیان بەسەر دەبات‌و‬ ‫خۆی وتەنی ئەگەر ناوەندێكی رۆشنبیری لەهەرێمی كوردستان‬ ‫بانگهێشتی نەكات هەرگیز ناتوانێت سەردانی ئەم هەرێمە بكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە من لێرەوە رو دەكەمە دەزگا پەیوەندارەكان‌و پێیان دەڵێم‬ ‫ئاوڕێك لەدكتۆر سدیق مێژونوس‌و كەڵەنوسەری كورد بدەنەوە كە‬ ‫شایستەی بەسەركردنەوەو رێز لێنانە تا لەژیاندا ماوە نەك لەدوای‬ ‫مردنی كۆڕو بەرنامەی تایبەتی بۆ ساز بكەن‪.‬‬

‫ل ‌ه شوێن و بۆنه‌ی دیکه‌شدا‌‪ ،‬ده‌رباره‌ی به‌جێهێنانی ئه‌رکی رۆشنگه‌ران ‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫راگه‌یاندنی کوردییه‌و‌ه دواوین‪ ،‬و جه‌ختمان له‌و‌ه کردۆته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌داخه‌و‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌و میدیایه‌و‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌یبینین‪ ،‬به‌هێزیی بزاڤ و ئاراسته‌ی‬ ‫سه‌له‌فییه‌ت و نه‌ریتگه‌را و داخرانه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر بزاڤی رۆشنگه‌ری و ئه‌قاڵنییه‌ت‬ ‫و کرانه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫له‌وه‌ش کاره‌ساتتر ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬زۆرجار راگه‌یاندنی کوردی ل ‌ه هه‌رێمی کوردستاندا‪،‬‬ ‫ببێت ‌ه پرۆژه‌یه‌ک بۆ به‌رهه‌مهێنان و گه‌شه‌پێدانی پرۆسه‌ی دواکه‌وتویی‪ .‬وات ‌ه‬ ‫مینبه‌رێک بۆ بره‌ودان ب ‌ه داخران‪ ،‬ماکینه‌یه‌ک بۆ شێواندنی چه‌مکه‌کان‪ ،‬پانتاییه‌ک‬ ‫بۆ به‌دحاڵیبونی کوشنده‌!‬ ‫هه‌فته‌ی رابردو‪ ،‬ته‌وه‌ری سه‌ره‌کیی به‌رنامه‌ی (دو جار بیربکه‌ره‌وه‌)ی که‌ناڵی‬ ‫(‪ ،)NRT‬شرۆڤه‌کردنی (توندڕه‌وی) بو ل ‌ه (سیستم ‌ه سیاسییه جیاوازه‌‌کاندا)‪،‬‬ ‫ک ‌ه پرسیاری سه‌ره‌کیی ته‌وه‌ره‌ک ‌ه بریتیبو له‌‪« :‬ئایا کام له‌م سیستمان ‌ه توندڕه‌وی‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت؟» بژاره‌کانیش ئه‌مان ‌ه بون‪« :‬بڕیارم نه‌داوه‌‪ ،‬سیستمی عه‌لمانی‪،‬‬ ‫سیستمی ئیسالمی»‪ .‬که‌وا ل ‌ه پرسیاره‌که‌دا‪ ،‬ک ‌ه ده‌یخه‌ن ‌ه راپرسیی ئاماده‌بوانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بژار‌ه (ئیختیار)ێکی زۆر نازانستی و نابابه‌تی و نه‌شیاو ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫به‌ر ل ‌ه هه‌ر شتێک‪ ،‬من گرفتم له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی ئه‌وجۆره‌ سامپڵ و راپرسییانه‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬و ل ‌ه روی بابه‌تیبون و زانستییه‌و‌ه ب ‌ه حاڵه‌تێکی ته‌ندروستی نازانم‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه لێره‌دا واز له‌و‌ه دێنم‪ ،‬ئاخۆ کێن ئه‌و که‌سانه‌ی بڕیار ل ‌ه ته‌وه‌ر و که‌س و‬ ‫بابه‌تگه‌لێکی ئاوا گرنگ ده‌ده‌ن و ب ‌ه کلیکێک پرسه‌کان یه‌کالده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬مه‌به‌ستم‬ ‫ئه‌و‌ه نی ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و الیه‌ن ‌ه بوه‌ستم‪ ،‬ئه‌م ‌ه بۆ ده‌رفه‌تێکی تر هه‌ڵده‌گرم‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌م وتاره‌دا ده‌مه‌وێت قس ‌ه له‌سه‌ر ناته‌ندروستیی یه‌کێک ل ‌ه بژاره‌کانی پرسیاری‬ ‫سه‌ره‌کیی ته‌وه‌ری به‌رنامه‌ک ‌ه بکه‌م‪ ،‬که‌ بریتیبو له‌‪« :‬سیستمی عه‌لمانی»‪.‬‬ ‫ب ‌ه تێڕوانین ل ‌ه کرۆکی چه‌مکه‌ک ‌ه ل ‌ه روی زانستی و پراکتیکییه‌وه‪ ،‬بۆمان‬ ‫ی لەسەر بنچینه‌کانی (جیاکردنەوەى ئاین له‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬سیستمی عه‌لمان ‌‬ ‫ی دەوڵەت‪ ،‬و یه‌کسانبونی هاونیشتمانییان بە ئاین و بیروباوەڕی‬ ‫دامه‌زراوه‌کان ‌‬ ‫جیاوازەوە لەبەردەم یاسادا) دروستده‌بێت‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ڵه‌یه‌کی کوشند‌ه و حوکمدانێکی‬ ‫نادادپەروەرانەیە‪ ،‬بپرسیت‪ :‬ئایا سیستمی عه‌لمانی توندڕه‌وه‌ی بەرهەمده‌هێنێت؟‬ ‫وه‌کچۆن‪ ،‬ل ‌ه زه‌مینی واقیعدا ده‌رکه‌وتوه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه فره‌نسا و ئیتاڵیا و سوید و ‪...‬‬ ‫نمونه‌کانی سیستمی عه‌لمانیین‪ ،‬نه‌ک هه‌ندێ سیستمی دیکتاتۆری و تۆتالیتاریی‬ ‫وه‌ک ئه‌تاتورک و ستالین و ئه‌سه‌د و سه‌ددام و قه‌زافی‪ ،‌...‬ک ‌ه ئیسالمگه‌راکان‬ ‫ده‌یانه‌وێت له‌سه‌ر سیستمی عه‌لمانیان هه‌ژماربکه‌ن‪ ،‬چونکه‌ مه‌رج نی ‌ه هه‌مو‬ ‫سیستمێکی غه‌یره‌ئاینی‪ ،‬سیستمێکی عه‌لمانی بێت‪.‬‬ ‫هه‌روا‪ ،‬ب ‌ه پێی ئامارێکی (‪ )Pew Research Centre‬ک ‌ه سه‌نته‌رێکی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکاییه‌‪ ،‬تاکو ساڵی ‪ 2010‬رێژه‌ی ئه‌و موسڵمانانه‌ی بۆ رۆژئاوای‬ ‫خاوه‌ن سیستمی عه‌لمانی‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت واڵتانی ئه‌وروپا کۆچیانکردوه‌‪ ،‬گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫(‪ 44.1‬ملیۆن) که‌س‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌کات ‌ه رێژه‌ی (‪)%6‬ی کۆی دانیشتوانی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬ل ‌ه ساده‌ترین ماناشدا‪ ،‬هێمای ‌ه بۆ پارێزراویی مافی ئینسانه‌کان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جیاوازیی ره‌چه‌ڵه‌ک‪ ،‬ره‌گه‌ز‪ ،‬زمان‪ ،‬ئاین و ئاینزایانه‌وه‌‪ ،‬له‌و سیستم ‌ه عه‌لمانیانه‌دا‪.‬‬ ‫که‌وات ‌ه به‌رهه‌مهێنانی توندڕه‌وی و توندوتیژی به‌و مانا و ره‌هاییه‌ی ل ‌ه بژاره‌ی‬ ‫پرسیاری به‌رنامه‌که‌دا هاتوه‌‪ ،‬بۆ؟ له‌سه‌ر کام بنه‌مای زانستی؟!‬ ‫ئایا ئه‌م ‌ه کوشتنی پرسیار و تێگه‌یشتن و بیرکردنه‌و‌ه نیه‌ له‌ رێگه‌ی ئامرازێکی‬ ‫گرنگ و کاریگه‌ری راگه‌یاندنه‌وه‌؟!‬ ‫هاوڕێیان‪ ،‬تکایه‌ یه‌کجار بیرکردنه‌و‌ه و به‌س!‬

‫مندااڵن كەرەستەی گەورەكان بۆ شێوەكاری بەكاردەهێنن‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رێكخراوی «نەسیم» بۆ پارێزگاری ژینگە‬ ‫لەحاجیاوا‪ ،‬بەهەماهەنگی لەگەڵ فەرمانگەی‬ ‫ژینگەی راپەڕین‪ ،‬توانییان كلیپ بۆ گۆرانی‬ ‫«ژینگەكەم» بكەن‌و هەمو كارەكانی تەواو‬ ‫بــوەو تەنیا ئــەوەنــدەی مــاوە كە پەخش‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫«ئەمیر حــەســەن» سەرپەرشتیاری‬ ‫رێكخراوی نەسیم بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫تێكستی ئەم گۆرانییە هی مامۆستا زارا‬ ‫جافەو ئاوازو دابەشكردنیشی هی مامۆستا‬ ‫«سەركەوت بورهان»ە‪ ،‬گۆرانیەكە لەالیەن‬

‫خوێندكارانی قوتابخانەی «دەروازە»‬ ‫لەحاجیاوا وتـــراوەو كۆمپانیای «یــار»‬ ‫كلیپی بۆ كردوە‪ ،‬ئومێدەوارم لەئایندەیەكی‬ ‫نزیكدا لــەســەرجــەم كەناڵەكان پەخش‬ ‫بكرێ‌‪ .‬ناوبراو وتیشی «ئەمە یەكەمجارمانە‬ ‫ێ‬ ‫كارێكی لەم شێوەیە لەشارەكەماندا بكر ‌‬ ‫ێ بــەبــواری ژینگەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫كە تایبەت ب ‌‬ ‫گۆرانییەش بەسپۆنسەری كۆمپانیای‬ ‫ێ‬ ‫«فاست لینگ» هاتۆتە بەرهەم‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫ســوپــاســی بــەڕێــوەبــەرایــەتــی باخچەی‬ ‫حاجیاواو سەرۆكایەتی شارەوانی حاجیاواو‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی رانیەیش بكەین‬ ‫كەهاریكارییان كردین»‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫رۆژانــی ‪،2015/4/28-22‬‬ ‫لــەمــۆزەخــانــەی نیشتیمانی‬ ‫«ئەمنە سورەكە» قوتابخانەی‬ ‫فەڕەنسی دانــیــال میتران‪،‬‬ ‫پیشانگەیەكی شێوەكاری كە‬ ‫‪ 55‬كاری قەبارە مەترو نیوی‬ ‫لەخۆگرتوە‪ ،‬بۆ خوێندكارانی‬ ‫قوتابخانەكە دەكاتەوە‪ ،‬هەمو‬ ‫تابلۆكان بەشێوەی گروپ‬ ‫نەخشێنراون كە لەماوەی ئەم‬

‫چەند مانگەی رابردودا كاریان‬ ‫لــەســەر كــــردوە‪ ،‬ســەرجــەم‬ ‫كــارەكــان لــەســەر كــارتــۆن‬ ‫رەنــگــكــراون‌و كــەرەســتــەی‬ ‫ئەكریلك بــەكــارهــاتــوە‪ ،‬كە‬ ‫ســـەرجـــەم ئـــەو مــنــدااڵنــە‬ ‫تــەمــەنــیــان لــەنــێــوان ‪12-3‬‬ ‫ساڵیدایە‪.‬‬ ‫«ســـــــــۆران حـــەمـــەد»‬ ‫سەرپەرشتیاری پــڕۆژەكــەو‬ ‫مــامــۆســتــا لــەقــوتــابــخــانــەی‬ ‫فــەڕەنــســی دانــیــال میتران‬ ‫بە «چاودێر «ی راگەیاند‪:‬‬

‫یەكێك لەئامانجەكانم لەم‬ ‫پڕۆژەیەدا ئەوەیە كە ویستومە‬ ‫مــنــدااڵن وەك گــەورەكــان‪،‬‬ ‫ئەو كەرەستانە بەكاربهێنن‬ ‫كە ئەوان بەكاریان هێناوە‪،‬‬ ‫هەمان ئەو كارە شێوەكارییانە‬ ‫بكەن كە گەورەكان دەیكەن‪،‬‬ ‫واتە تێكەڵكێشكردنی كاری‬ ‫شێوەكاری بۆ گەورەو بچوك‪،‬‬ ‫چونكە بەدڵنیاییەوە منداڵیش‬ ‫توانای ئەوەیان هەیە كە وەك‬ ‫گەورەكان كارەكانیان ئەنجام‬ ‫بدەن‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ ئەمبێرتۆ ئیکۆ‬ ‫و‪ :‬کەریم پەڕەنگ‬

‫ذمارة (‪ )454‬دووشةممة ‪ 201٥/4/27‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ئازاد بەرزنجی شاکارەکەی مەحموود دەوڵەتئابادی دەکات بە کوردی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆمانی «کۆڵۆنێل»ی ڕۆماننووسی‬ ‫ناوداری ئێران «مەحموود دەوڵەتئابادی‪»،‬‬ ‫کە بە شاکارێکی ئەدەبی ئەژمار دەکرێ‪،‬‬ ‫تا ئێستا لە ئێران مۆڵەتی چاپی پێ‬ ‫نـــەدراوە و دەقــە فارسییەکەی باڵو‬ ‫نەکراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم دەسنووسەکەی لە‬ ‫الیەن دەوڵەتئابادییەوە دەدرێ بە دکتۆر‬ ‫بەهمەن نیرومەند و ئەویش دەیکات بە‬ ‫ئەڵمانی و ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬بە زمانی ئەڵمانی‬ ‫چاپ و باڵو دەکرێتەوە و پاشانیش ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١١‬لە الیــەن «تــۆم پاتردەیڵ»ەوە‬ ‫بۆ ئینگلیزی وەردەگــێــڕدرێ و هاوس‬ ‫پەبلیشین چاپ و باڵوی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم ڕۆمــانــەی دەوڵەتئابادی بووە‬ ‫مایەی مشتومڕیکی زۆر لە ڕۆژنامە و‬ ‫گۆڤارە بیانییەکاندا و چەندین خەاڵتیشی‬ ‫بەدەستهێنا‪ .‬قــەرارە لە ئایندەیەکی‬ ‫نزیکدا وەرگێڕانە کوردییەکەی بکەوێتە‬ ‫بەرچاوی خوێنەران کە لە الیەن نووسەر‬ ‫و وەرگێڕ‪« ،‬ئازاد بەرزنجی «ەوە لە‬ ‫ئینگلیزییەوە کراوە بە کوردی‪.‬‬

‫وەرگێڕ ئازاد بەرزنجی‬

‫ڕۆماننووس مەحموود دەوڵەتئابادی‬

‫مەحموود دەوڵەتئابادی داهێنەری‬ ‫ئەدەبی هاوچەرخی ئێرانییە‪ .‬ددانــە‬ ‫ئەدەبییەکانی ئــەو لە شاعیرگەلێکی‬ ‫مەزنی فارسی وەکو حافز و جەاللودینی‬ ‫ڕۆمی گیربووە‪ .‬لە زمانە دەوڵەمەندەکەی‬ ‫ئەوان بەهرەی بردووە و بە شێوەیەکی‬ ‫دانسقە و سەرکەوتوو ئەو زمانە تێکەڵ‬ ‫بە قسە و باسوخواسەکانی ژیانی ڕۆژانەی‬ ‫مۆدێرن دەکات و بەمجۆرەش دەنگی تازە‬ ‫و هاوچەرخی خۆی دەخولقێنێت‪ .‬زمانی‬ ‫ئەو‪ ،‬زمانێکی شاعیرانە و ڕیتمئاسا و‬ ‫مێتافۆری و کیناییە و وەکو ڕووبارێکی‬ ‫گەورە بەخوڕ و پڕ لە پێچ و جۆگەلەی‬ ‫البەال و گۆم و گێژاوە‪ .‬هەروەکو خۆیشی‬

‫دەڵێت‪ :‬وشەکان وەکو ژێی گیتار وان‪.‬‬ ‫دەبــێ لێیان بگەڕێیت دەنگی ڕوونــی‬ ‫خۆیان دەربــکــەوێ‪ ،‬نــەک لە کــرداردا‬ ‫زرینگەیان کپ بێت‪.‬‬ ‫دەوڵــەتــئــابــادی ‪ ٢٥‬ســاڵ لەمەوبەر‬ ‫دەستی بە نووسینی ئەم ڕۆمانە کرد‪،‬‬ ‫بەاڵم دەسنووسەکەی لە چەکمەجەیەکدا‬ ‫هەڵگرت‪ .‬جارجارە دەریدەهێنایەوە و‬ ‫دەستکاریی تیا دەکرد‪ .‬دواجار لە ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٩‬دا ڕایگەیاند کە ڕۆمانەکە ئامادەی‬ ‫چاپە‪.‬‬ ‫گەورەترین تراجیدیای چەپی ئێران‬ ‫ئەوە بوو کە سەرکەوتنی کۆتایی خۆیان‬ ‫دوای پەنجا ســاڵ‪ ،‬واتــە ڕووخاندنی‬

‫بەرگی ڕۆمانەکە‬

‫ڕژێمی شا‪ ،‬تەنها بووە ڕێگەخۆشکردن‬ ‫بۆ ئیسالمییەکان‪ .‬ڕۆمانی «کۆڵۆنێل»‬ ‫الوانــــەوەی دەوڵــەتــئــابــادیــیــە بــۆ ئەو‬ ‫کارەساتە‪ ،‬ئەم نموونە زیندووەی یاسای‬ ‫ئەنجامە نەخوازراوەکان‪« .‬وریــای ئەو‬

‫شتە بە کە خۆزگەی بۆ دەخوازیت»‪.‬‬ ‫لە الپــەڕە پێنج‪-‬ی ئەم ژمــارەیــەدا‪،‬‬ ‫ئەو نووسینە بخوێنەرەوە‪ ،‬کە وەرگێڕە‬ ‫ئینگلیزییەکە وەک پاشەکییەک لەگەڵ‬ ‫ڕۆمانی کۆلۆنێل چاپی کردووە‪.‬‬

‫سەرەنجام دەبێت ئازاری‬ ‫بەرامبەرەکانمان بدەین‬

‫«خۆشم دەویست»ی ئانا گاڤاڵدا دەکرێت بە کوردی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ستایڵی نووسینی سادە و شیرینی گاڤاڵدا‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ ئــەو چیرۆکە سەرنجڕاکێشەی لە‬ ‫جیابوونەوەی لەگەڵ مێردەکەیدا دەیگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫وای لە ژوان جەالل‪-‬ی وەرگێڕ کردووە‪ ،‬دوای‬ ‫خوێندنەوەی ئەو ڕۆمانە ڕاستەوخۆ بیکات بە‬ ‫کوردی و بڕیارە لە ئاییندەیەکی نزیکدا چاپ‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانێک‪ ،‬ئازار دەگۆڕێت بۆ شتێکی تر‪ ،‬مەرج‬ ‫نییە ئەو شتەی تر خۆشبەختی بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مانایەکی نوێیە بۆ ئازار و خۆشبەختییەکان‪،‬‬ ‫دواجـــار‪ ،‬ئــەوە گرنگە ئازارکێشانی مرۆڤ‬ ‫مانایەکی هەبێت‪ .‬دەتگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی‬ ‫ئەگەر مرۆڤ ویستی گۆڕانکاری لە ژیانیدا‬ ‫بکات‪ ،‬دەبێت بیکات‪ ،‬تەنانەت ئەگەر بەوە‬ ‫ئازاری بەرامبەرەکەیشی بدات لەوە باشترە‬ ‫بترسێ و نەیکات و بــەو هــۆیــەشــەوە بۆ‬ ‫خۆی بەدبەخت ببێ و سەرەنجام ئەوانەی‬ ‫دەوروبەریشی بەدبەخت بکات‪ .‬ئەگەر ئەوەی‬

‫تۆ خۆشت دەوێت‪ ،‬کەسێکی تری خۆش ویست‪،‬‬ ‫با بڕوات‪ ،‬تۆ یەکجار ئازاری خۆت بکێشی لەوە‬ ‫باشترە ئەو بمێنێتەوە و تۆش هەموو ڕۆژێکی‬ ‫ژیانت لەگەڵیدا سووکە ئەشکەنجەیەک بێت‪.‬‬ ‫ئــەم ڕۆمــانــە یەکەمینی ئانا گاڤاڵدایە‬ ‫و جــیــابــوونــەوەی خــۆی لــە هــاوســەرەکــەی‬ ‫کــاریــگــەری لــەســەر نــووســیــنــی هــەبــووە‪.‬‬ ‫کارەکتەری سەرەکیی ڕۆمانەکە‪ ،‬ژنێکە لە‬ ‫کۆتایی سییەکانی تەمەنیدا‪ ،‬تازە مێردەکەی‬ ‫جێی هێشتووە‪ ،‬چونکە ژنێکی تری خۆش‬ ‫دەوێــت‪ ،‬لەگەڵ منداڵەکانی و خــەزووریــدا‬ ‫دەڕواتە ماڵە دوورەکەیان و دەیەوێت لەوێ‬ ‫بە هەستەکانیدا بچێتەوە و بزانێت چی لە‬ ‫ژیانی خۆی بکات‪ ،‬چیرۆکەکە لە ڕێی دایالۆگی‬ ‫ڕەوان و ڕیالیستییەوە (لە نێوان بووک و‬ ‫خەزووردا‪ ،‬گاڤاڵدا چ زیرەکانە ئەم گۆشەیەی‬ ‫هەڵبژاردووە!) دەمانباتەوە سەر عەشق و‬ ‫خۆشەویستی و هاوسەرگیری و دایکوباوکایەتی‬ ‫و ترس و ژیــان و مۆراڵێتی و مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫دایالۆگ نزیکەی لەسەتاسەتی کتێبەکەیە‪ ،‬تۆ‬ ‫زیاتر هەست دەکەیت تەماشای شانۆگەرییەک‬

‫دەکەیت‪ ،‬چونکە هیچ پێشەکییەکت ناداتێ‬ ‫و یەکسەر بە دایالۆگ دەســت پێ دەکــات‪،‬‬ ‫سەرەتاکەی کەمێک لێڵە تاکوو کارەکتەرەکان‬ ‫دەناسیت‪ ،‬بەاڵم پێش ئەوەی بگەیتە نیوەڕێ‪،‬‬ ‫کتێبەکە خۆیت لە پێشدا دەکاتەوە و ئیتر بێ‬ ‫وەستان تا کۆتایی دەڕۆیت و بەختەوەریشی‬ ‫لە پەناوە شارەزاییەک لە کولتووری فڕەنسی و‬ ‫عەقڵییەتی گشتیشدا پەیدا دەکەیت‪.‬‬ ‫ئانا گاڤاڵدا ڕۆماننووسێکی فەڕەنسییە‪،‬‬ ‫تەمەنی ‪ ٤٤‬ساڵە‪ ،‬لە مولون لە باشووری‬ ‫خۆرئاوای پاریس‪ ،‬لەگەڵ دوو منداڵەکەیدا‬ ‫دەژی‪ .‬جگە لەوەی ڕۆماننووسە‪ ،‬مامۆستای‬ ‫زمانی فەڕەنسییە و لە گۆڤاری ئێل‪-‬یشدا‬ ‫کار دەکــات‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٩٩‬یەکەمین کتێبی‬ ‫کورتەچیرۆکی خــۆی بــاو کــردووەتــەوە و‬ ‫پێشبڕکێی گەورەترین خەاڵتی ئەدەبیاتی‬ ‫لە فەڕەنسادا بردووەتەوە‪ .‬ڕۆمانی «خۆشم‬ ‫دەویست»‪ ،‬لە ‪٢٠٠٢‬دا چاپ بووە و ماوەیەکی‬ ‫تر بەوەرگێڕانی «ژوان جەالل» چاپ و باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ماسک‬

‫شەوی دوازدەهەم و کەرنەڤاڵێکی شانۆیی‬ ‫دانا ڕەئووف‬

‫شــانۆنامەی (شــەوی دوازدەهــەم)ی‬ ‫شەکسپیر بۆ یەکەمجار لە مانگی دووی ساڵی‬ ‫‪١٦٠٢‬دا لە هۆڵی (وایت هۆڵ) نەمایش کراوە‪.‬‬ ‫ئەم هۆڵە‪ ،‬کە دەکەوێتە ناوجەرگەی شــاری‬ ‫لەندەنــەوە‪ ،‬ئێجگار گەورەیە و تاکو ئێســتا‬ ‫وەکوو خۆی ماوە‪ .‬کە ئێســتایش (شــەوی‬ ‫دوازدەهەم) لەســەر شــانۆی پادشایەتی لە‬ ‫ســتۆکهۆڵم نەمایــش دەکرێت‪ ،‬ریژیســۆری‬ ‫نەمایشــەکە و بە هاوکاری سینۆگرافەکەی‪،‬‬ ‫هەوڵیان داوە هۆڵی (وایت هۆڵ)ی لەندەن‪،‬‬ ‫بە هەموو وردەکارییەکانییەوە لەســەر شانۆ‬ ‫بەرجەستە بکەن و ئەو ژینگە و ئەتمۆسفێرەی‬ ‫ســەردەمی شەکســپیر و نەمایشــکردنی‬ ‫(شەوی دوازدەهەم) بخوڵقێننەوە‪.‬‬ ‫(شــەوی دوازدەهــەم) بــە کەرنەڤاڵێکی‬ ‫کۆمیــدی ئامــاژەی بۆ دەکرێــت و ڕەگەز و‬ ‫ستراکتوری دەقەکە‪ ،‬وەکوو شانۆ لەناو شانۆ‪،‬‬ ‫خۆگۆڕینــی کارەکتــەرەکان‪ ،‬هەڵخەڵەتاندن‬ ‫و تەڵــەی عیشــق‪ ،‬ئەتمۆســفێرێکی پــڕ لە‬ ‫خەنــدە پێــک دێنــن‪ .‬ڕووداوەکان لە چەند‬ ‫هێڵێکــی گشــتیدا کۆدەبنــەوە‪ ،‬بــۆ نموونە‬ ‫(میر ئۆرســینۆ) عاشــقی (دۆتمیر ئۆلیڤیا)‬ ‫یە و دەیەوێت هاوســەرگیری لەگەڵدا بکات‪.‬‬ ‫لەالیەکــی ترەوە ماریا‪ ،‬کە کەســێکی نزیکی‬ ‫(ئۆلیڤیا)یە (مالڤۆلیۆ)ی سەرۆکی دەستەی‬ ‫کاربەدەســتەکان‪ ،‬لە خشــتە دەبــات‪ .‬ماریا‬ ‫نامەیەک بە شــێوە دەســتوخەتی (ئۆلیڤیا)‬ ‫بۆ (مالڤۆلیۆ) دەنووســێت و داوای هەندێک‬ ‫شــتی ســەیری لێ دەکات‪ ،‬کە پانتاییەک بۆ‬ ‫کۆمیدیا دروســت دەکەن‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬جۆری‬ ‫پێکەنیــن‪ ،‬لەپێکردنی گۆرەوی زەردی درێژ‪،‬‬ ‫کــە ئۆلیڤیا ڕقی دونیــای لێیەتی و هەندێک‬ ‫ڕەفتاری تری کۆمیدیدا بەرجەستە دەبن‪.‬‬ ‫لەالیەکــی تریشــەوە لــە یــەک دابــڕان و‬ ‫بزربــوون‪( ،‬ڤاپۆال) و (سێباســتییان)‪ ،‬کە‬ ‫خوشــک و برایەکی دوانەن‪ ،‬لە تێکشکاندنی‬ ‫پاپۆرێکــدا لە یەکتری بــزر دەبن و ئەمەیش‬ ‫دەبێتــە هۆی ‪ ،‬کە هەر یەکەیــان وا بزانێت‬ ‫ئەوەکــەی تر مردووە‪( .‬ڤاپۆال)ی خوشــکی‬ ‫(سێباســتییان) خــۆی لەبەرگــی پیــاودا‬ ‫دەگۆڕێت و ناوی خۆی دەنێت (ســێزاریۆ)‪.‬‬ ‫لەالیەکــی تریشــەوە (ئۆلیڤیــا) عاشــقی‬ ‫(ڤاپۆال)یە‪ ،‬کە ئێســتا ناوی (سێزارێو)یە و‬ ‫لە بەرگی پیاودا خۆی دەردەخات‪.‬‬ ‫بیرۆکــەی دوانەیــەک‪ ،‬کە بــە ڕێکەوت لە‬ ‫یەکتــر جیادەبنــەوە و دواتر لەنێــو هەمان‬ ‫ژینگە و شــوێندا دەربکەونەوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫بەیەکتــر بزانن و‪ ،‬بزانن کــە هەردووکیان لە‬ ‫هەمان شوێندا دەجوڵێنەوە و هەروەها بەبێ‬ ‫ئەوەی کارەکتەرەکانی تر ئاگاداری ئەوەبن‪،‬‬ ‫کە ئەوان مامەڵە لەگەڵ یەک کەسدا ناکەن‪،‬‬ ‫بەڵکــو لەگــەڵ دوو کەســدا‪ ،‬بەبــێ ئەوەی‬ ‫بەوە بزانن‪ ،‬بەر لە شەکسپیر و لەسەردەمی‬ ‫ڕۆمەکانــدا‪ ،‬لــە ڕۆمــان و کۆمیدیاکانیانــدا‬ ‫بەکارهاتووە‪ .‬شەکسپیر لێرەدا ئەم بیرۆکەیە‬ ‫لــە فۆرمێکی کۆمیدیــدا دادەڕێژێت و ڕووداو‬ ‫و کارەکتــەرەکان تێکــەاڵو دەکات و وەک‬ ‫گەمەی بووکەڵە یارییان پێ دەکات‪.‬‬ ‫لەســەردەمی شەکســپیردا‪ ،‬لەشــەوی‬ ‫دوازدەهەمــدا‪ ،‬کــە دەکاتــە دوایین شــەوی‬ ‫ئاهەنگەکانــی (کریســمەس) خەڵکــی‬ ‫ئاهەنگیــان گێــڕاوە؛ خۆیــان گۆڕیوە‪ ،‬گەمە‬ ‫و گاڵتەوگەپییان کــردووە‪ .‬لەم ئاهەنگانەدا‬ ‫هەموو داب و نەریتەکان تێک شکێنراوە؛ میر‬ ‫و ئاغاکان ڕۆڵی مزگێن و بەردەستییان بینیوە‬ ‫و نۆکەرەکانیــش بۆ تەنها شــەوێک بوون بە‬ ‫میر و دەسەاڵتییان گرتۆتە دەست‪ .‬هەروەها‬ ‫ژنان ڕۆڵی پیــاو و پیاوانیش ڕۆڵی ژنانییان‬ ‫بینیووە و خۆگۆڕین لە بەرگی نەژادێکی تردا‬ ‫شتێکی باو بووە‪ .‬بێگومان شەکسپیر سوودی‬ ‫لەم داب و نەریتە کۆمەاڵیەتییە وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لە شــانۆنامەی (شــەوی دوازدەهەم)دا ئەم‬ ‫خۆگۆڕینە دەبێتە مۆتیڤێکی نائارام‪ ،‬کچێکی‬ ‫گەنج خۆی لەبەرگی کوڕێکدا دەشــارێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوەبەر تەنها کوڕ خۆی لەبەرگی کچدا‬ ‫گۆڕیووە و لە شــانۆی ئێلیزابێسیدا هەمیشە‬ ‫ڕۆڵــی ئافــرەت لەالیەن کــوڕە گەنجەکانەوە‬

‫بینــراوە‪ .‬ڕۆڵــی ئافرەتیــش‬ ‫لــە دراماکانــی شەکســپیردا‬ ‫زۆر کورتتــرە لــە ڕۆڵــی پیاو‪،‬‬ ‫شەکســپیر دەیزانی کوڕەکان تا‬ ‫چ ئاستێک دەتوانن ڕۆڵەکانییان‬ ‫ببینن‪ ،‬ئــەوان دەیانتوانی ڕۆڵی‬ ‫ئافــرەت ببینــن‪ ،‬بــەاڵم ڕۆڵــی‬ ‫ئافرەتــی پیــر بــۆ ئەکتــەرە‬ ‫کوڕەکان سەخت بووە‪.‬‬ ‫لــەم دەقەیشــدا هــەر بــۆ‬ ‫نموونــە‪ ،‬گەمەیەکــی شــانۆیی‬ ‫ڕووداو و کارەکتەرەکان پێکەوە‬ ‫دەبەســتێتەوە‪ ،‬پیاو دەبێتە ژن‬ ‫و ژن خــۆی دەکات بــە پیــاو‪.‬‬ ‫(ڤاپــۆال)‪ ،‬کە خــۆی لە بەرگی‬ ‫پیاوێکــدا دەگۆڕێــت‪ ،‬بۆ ژیانی‬ ‫خــۆی و لە ژیانی خۆیدا دەبێتە‬ ‫ئەکتەر و (ئۆلیڤیا)یش لەبەرگی‬ ‫(کێســاریۆ)دا ڕۆڵی خۆی وەک‬ ‫عاشــق دەبینێــت‪ .‬شەکســپیر‬ ‫خاڵــی الوازی کارەکتــەرەکان‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ ،‬گەمەیــان پــێ‬ ‫دەکات و لە فۆرمێکی شانۆیدا‪،‬‬ ‫بەبێ ئــەوەی بەخۆیــان بزانن‪،‬‬ ‫ڕووبەرووی یەکتریان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫میر عاشــقی ئۆلیڤیایە‪ ،‬ئۆلیڤیا‬ ‫عاشــقی کێســاریۆیە‪ ،‬کێساریۆ‬ ‫عاشــقی ئۆلیڤیایــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫کێساریۆ لە ڕاســتیدا ڤاپۆالیە‪.‬‬ ‫لــە پالنــە هەمــە الیەنەکــەی‬ ‫شەکســپیردا‪ ،‬کە لە پڕۆســەی‬ ‫خۆگۆرینــی پێنــاس و نەژادی‬ ‫کارەکتەرەکانــدا بەرجەســتە‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ئۆلیڤیــا عاشــقی‬ ‫ڤاپۆالیە‪ ،‬ڤاپۆال عاشــقی میرە‪،‬‬ ‫میریــش عاشــقی ئۆلڤیایــە‪.‬‬ ‫شەکسپیر بنەماکانی ئەدەبێکی‬ ‫ڕۆمانسی و شــیعری‪ ،‬واقیعی و‬ ‫درامایەکی بەرزی لەم شانۆنامە‬ ‫کۆمیدییەدا تێکەاڵو کردووە و بە‬ ‫تەواوی یەکەکانی کات و شوێن‬ ‫و ڕووداوی تێک شکاندووە‪.‬‬ ‫واڵتێکــی‬ ‫شەکســپیر‬ ‫ئەندێشــەئامێزی بــە نــاوی‬ ‫(ئیلیریــا)ەوە بــۆ ڕووداوەکانی‬ ‫ئــەم شــانۆنامەیە خوڵقاندووە‬ ‫و بــە تێکەڵێکــی ســەیر‬ ‫لــە مرۆڤــە جــوداکان پــڕی‬ ‫کردۆتەوە‪ :‬کەســانی تاســەر ئێسقان دڵدار‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەیشــەوە شــەڕخواز‪ ،‬پیر و گەنج‪،‬‬ ‫دڵتەنــگ و سەرلێشــێواو و بــزر‪ ،‬شــێت و‬ ‫وێت‪ ،‬کە لە هەموو ڕوویەکەوە ڕەنگدانەوەی‬ ‫ژیانــی خۆمانــە‪ .‬هەمــوو کارەکتەرەکانیش‬ ‫پەیوەســتن بە ڕووداوەکانی دەقەکەوە‪ .‬لەم‬ ‫واڵتە ئەندێشــەئامێزەدا ئێمە هەموومان ئەو‬ ‫کەســانەین‪ ،‬کــە لــە ڕووبەڕووبوونەوەماندا‬ ‫لەگــەڵ ئەوانیتــردا‪ ،‬دەبیــن‪ .‬کارەکتەرەکان‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫یەكێك لەو هەڵە كوشندە ئەدەبیانەی هەندێك لە نووسەران‬ ‫دەیكەیــن ئەوەیــە كــە خوێنــەر بە نــەزان دەزانن‪ ،‬حســێبی‬ ‫خوێنــەری زیــرەك ناكەن‪ ،‬لــە تێكســتەكانیاندا هەڵوێســتی‬ ‫خواوەندیــان هەیــە و هەموو شــتێك ڕووندەكەنــەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫شتەكان دەڵێن‪ ،‬هیچ پەراوێزێك بۆ خولقاندن و هیچ مەودایەك‬ ‫بۆ خەیاڵی خوێنــەر ناهێڵنەوە‪ ،‬ئەمەیش دەبێتە هۆی نەمانی‬ ‫متمانــەی خوێنەر بە نووســەرێك‪ ،‬تا ئەو ڕادەیەی تەنیا ناوی‬ ‫ببینێــت بابەتەكەی ناخوێنێتەوە‪ ،‬ئەم پەتای نووســەرە خودا‬ ‫ئاســایانە ســەرەتای نەوەدەكانــی ســەدەی ڕابــردوو لەگەڵ‬ ‫ڕاپەڕینــەوە لەو ڕۆژنامەنووســە حزبیانەوە هــات كە هەر زوو‬ ‫دەســت و تێكستیان كەشــف بوو‪ ،‬لەوانەیە قازانجی ماددی و‬ ‫پۆستیان كردبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ هەتاهەتایە خوێنەریان دۆڕاند‪ .‬بە‬ ‫ێ لە ئەدیب و‬ ‫داخەوە لەم چەند ســاڵەی دوایــی پەتاكە هەند ‌‬ ‫نووسەرانیشی گرتۆتەوە‪ ،‬خۆشبەختانە كەمتر لە نەوەی تازەدا‬ ‫ێ نووسەری‬ ‫بەدی دەكرێت‪ ،‬چونكە دیدێكی ئەدەبیی الی هەند ‌‬ ‫الودا هەیە كە زۆر دڵخۆشــم دەكات ( ڕەنگە هەندێكیشــی لە‬ ‫نەوەی پێشوو پەست كردبێت) لەوەی خەریكە لەسەر دەستی‬ ‫ئــەوان ئــەدەب لەبەرەی كۆمەڵگا و نەتــەوەوە دێتەوە بەرەی‬ ‫ئینســان ‪ ..‬تەنیا ئینســان‪ .‬ئەمەش دابڕانێكی جۆرییە لە دید‬ ‫و دنیابینی ئەدەبیاتی مامۆســتا شــێركۆ بێكــەس و عەبدولاڵ‬ ‫پەشــێو كە لە ماوەی چل ســاڵی ڕابــردوو ئەدەبیان لەبەرەی‬ ‫كۆمەڵــگا و نەتــەوەدا بوون ( بێگومــان كارێك بووە جێگەی‬ ‫ڕێزە)‪ ،‬بەس كاتی ئەوە هاتووە ئەوەی لەسەر شانی سیاسەت‬ ‫و سیاســیەكانە لێكەوتە باش و خراپەكانی بچێتەوە ئەستۆی‬ ‫سیاسەت و سیاسیەكان‪ ،‬شیعریش بگەڕێتەوە ئەو مێرگەی لە‬ ‫پێناویدا خوڵقاوە كە بریتییە لە جوانی و ستاتیكا‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫چ گەمژەیەكە‪،‬‬ ‫ێ بكا ڕێك بڕوا ‪..‬‬ ‫داوا لە نەوەی نو ‌‬ ‫لە ڕۆژگارێك خۆی دەشەلێ‌؟‬ ‫‪3‬‬ ‫جاران‪ ،‬نووســەر ڕاســتەوخۆ بوایە یان نا‪ ،‬بەشــێك بوو لە‬ ‫تەماهــی كــردن لەگەڵ ڕۆڵــی مەال‪ ،‬لە گوتــاردان و هوتاف و‬ ‫چاندنــی هەڵوێســت و دوورینــەوەی چەپڵــە و پێزانیــن (كە‬ ‫ێ‬ ‫ئەمەیــش مایەی ڕێزە)‪ .‬ئەوەی دڵخۆشــكەرە لــە نەوەی نو ‌‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬بۆتە الیەنگیری شــت و توخمــە پەراوێزەكان‪ ،‬كتێب‬ ‫بۆ ناســین و ناساندنەوەی نەگبەتی خۆی دەخوێنێتەوە‪ ،‬دوور‬ ‫لەو وەجاهەتە كۆمەاڵیەتیەی جاران نووســین و نووســەربوون‬ ‫دەیبەخشی‪.‬‬ ‫لە هەمان کاتدا بووبێت‪ ،‬کە کاری لە شەوی‬ ‫دوازدەهەمدا کردبێت‪ ،‬شانۆنامەی (هاملێت)‬ ‫ی نووســیوە‪ .‬هەردوو شانۆنامەکە‪ ،‬بە کارە‬ ‫بەرزەکانــی شەکســپیر دادەنرێــن‪ ،‬هاوکات‬ ‫ئاماژەیەکــن بــۆ ئەوەی‪ ،‬کە شەکســپیر پێ‬ ‫دەنێتە قۆناخێکی تری نووسینەوە‪ :‬هاملێت‬ ‫ترۆپکــی شــانۆنامە تراجیدییەکانییەتــی‪،‬‬ ‫هەروەها ئەم شــانۆنامەیە دەروازەیەکیشــە‬ ‫بۆ شاکارە قووڵە سیکۆلۆژییە تراجیدیاکانی‬ ‫تــری؛ ئۆتێلــۆ‪ ،‬لیــری پادشــا‪ ،‬ماکبێــس و‬

‫لێبوکێک هەیــە و رۆڵێکی گەورە دەگێڕێت؛‬ ‫بە ئۆکۆردوێنەکەی دەســتییەوە دیمەنەکان‬ ‫دەبەستێت بەیەکەوە‪ ،‬دەبێتە حیکایەتخوان‪،‬‬ ‫تێکــەاڵوی ژیانی کەســایەتییەکان دەبێت و‬ ‫بەســەما‪ ،‬مۆســیقا‪ ،‬جوواڵنەوەی خێرا و بە‬ ‫دیالۆگیــش ریتمــی نەمایشــەکە ڕادەگرێت‪.‬‬ ‫لێبوکەکــە بەسەربەســتی بــە نێــو پانتاییە‬ ‫جیاوازەکانی نەمایشــەکەدا دەگەڕێت‪ ،‬تەنها‬ ‫کەســێکە دەچێتــە هەمــوو شــوێنێکەوە و‬ ‫لەگەڵ هەموو کەسایەتییەکاندا گەمەی خۆی‬

‫شەکسپیر بنەماکانی ئەدەبێکی ڕۆمانسی و شیعری‪،‬‬ ‫واقیعی و درامایەکی بەرزی لەم شانۆنامە کۆمیدییەدا‬ ‫تێکەاڵو کردووە و بە تەواوی یەکەکانی کات و شوێن و‬ ‫ڕووداوی تێک شکاندووە‬ ‫لــە هێڵــی ڕووداوەکان و یەکــەی کات و‬ ‫شــوێندا پابەنــدی خۆشەویســتی‪ ،‬ژان و‬ ‫ئــازار‪ ،‬لەدەســتدانی شــتێکی بــە بەها یان‬ ‫شــێتبووندان‪ .‬دەتوانین بڵێن بەشــێوەیەکی‬ ‫گشــتی شــانۆنامەکە باســی خۆشەویستی‪،‬‬ ‫پیــری و گەنجــی‪ ،‬دابڕان‪ ،‬مۆســیقا‪ ،‬کات و‬ ‫چارەنووس دەکات‪.‬‬ ‫کــە شەکســپیر (شــەوی دوازدەهــەم)‬ ‫ی نووســیوە‪ ،‬لە تەمەنی ‪ ٣٧‬ســاڵیدا بووە‬ ‫و گەیشــتبووە ئاســتێکی بــەرزی گەشــەی‬ ‫هونــەری‪ .‬لــە ماوەیەکــی کورتــدا‪ ،‬بــەر لە‬ ‫نووسینی ئەم شــانۆنامەیە یان پێ دەچێت‬

‫نووسینی‬ ‫داخراو‪..‬‬ ‫خوێندنەوەی‬ ‫كراوە‬

‫ئەنتۆنێس و کیلۆپاترا‪ ،‬کە دواتر دێن‪.‬‬ ‫ریژیســۆری نەمایشــەکە‪ ،‬بەپشتبەســتن‬ ‫بــە دەقەکــە‪ ،‬ڕۆڵێکــی گەورە دەبەخشــێت‬ ‫بــە مۆســیقا‪ ،‬ســێ مۆســیقاژەن وەک‬ ‫ئۆرکێســترایەکی بچــووک لــەالی چەپــی‬ ‫پێشــەوەی تەختــەی شــانۆکەدا بوونییــان‬ ‫هەیە‪ .‬بە بەردەوامی هاوشــانی ڕووداوەکانی‬ ‫نەمایشەکە و لەکاتی پێویستدا ئەو کەرنەڤالە‬ ‫دەخوڵقێنن‪ ،‬کە شەکســپیر مەبەســتییەتی‪.‬‬ ‫زۆرجــار دێنە ناو ڕووداوەکانەوە‪ ،‬بەشــداری‬ ‫دەکەن و دەبنە بەشێکی جیانەکراوەی یەکە‬ ‫هونەرییەکە‪ .‬هەر لەنێو ئەم گروپە بچووکەدا‪،‬‬

‫دەکات‪ ،‬گۆرانــی دەڵێــت‪ ،‬ســەما دەکات و‬ ‫مۆســیقا دەژەنێــت‪ .‬تەنها کەســێکە‪ ،‬کە لە‬ ‫ژوورە فەرمییەکاندا‪ ،‬لەالی میر و شاژنەکاندا‬ ‫بەسەربەســتی دێت و دەچێــت و لە هەمان‬ ‫کاتدا لە ژووری کەنیزە و نۆکەرەکاندا دەژی‪.‬‬ ‫جیهان هەموو کەســێک دەکات بە لێبوک‪،‬‬ ‫جگــە لــە لێبوکــەکان خۆیان‪ .‬تەنهــا ئەوان‬ ‫دەتوانــن لەنێــو گەمــەی ڕۆژگار و لێبوکــە‬ ‫گشــتییەکەی دونیادا خۆیان دەرباز بکەن و‬ ‫خۆیان لە ژێــر چەتری لێبوکەکەی خۆیاندا‪،‬‬ ‫خۆیان بشارنەوە‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫گەر بۆ ســاتێك بــاوەڕ بەو قســە ڕۆمانســیەی الیەنگرانی‬ ‫سیاســەت بكەین كە مێژوو هەمیشە گەورەتر بووە لە ئەدەب‪،‬‬ ‫یان مێژوو ئەدەبیش لەخۆ دەگرێت و بێینەوە سەر خوانی ئەو‬ ‫واقیعــەی كە نەك بە كەڵكی خواردن نایە‪ ،‬بەڵكو ئیشــتیهای‬ ‫خەونیشــت ناهێڵێ‌‪ ،‬دەبینین ڕاســتە قــەت ئەدەبیاتی كوردی‬ ‫دەرەقەتــی واقیــع نەهاتــووە‪ ،‬پیرێژنێكــی گەرمیانی باســی‬ ‫كارەســاتی ئەنفالــت بۆ بكا لــە هەموو ئەو ئەدەبــە گەورەتر‬ ‫ێ مەرەكەب‬ ‫و كاریگەرتــرە لەبــارەی ئەنفالەوە نووســراون‪ ،‬ئ ‌‬ ‫بەرامبــەر خوێن چی لەدەســت دێ‌؟ بــەاڵم گرفتەكە تەنیا لە‬ ‫گەورەیی كارەسات نییە بەرامبەر بە خەون‪ ،‬بەڵكو لەوەشدایە‬ ‫كە سیاســەت ئەو هەموو كارەساتەی خوڵقاندووە‪ ،‬حیكمەت و‬ ‫كەرامەتی نالــی زۆر گەورەترە لە دنیابینی حاكمەكانی بابان‪،‬‬ ‫تەقەتەقــی چاپخانەكەی حاجی تۆفیقــی پیرەمێرد كاریگەرتر‬ ‫بــووە لــەو شــەوە زیكــر و تەراویحانــەی شــێخ مەحمود بە‬ ‫كوردەكانــی دەكرد‪ .‬ئەوە ئەحمەدی خانییە یەكەم دیكۆمێنتی‬ ‫بیری نەتەوەیی تۆمار دەكات‪ .‬ئەوە حاجی قادرە باسی گرنگی‬ ‫صهحافە و ســەقافە دەكات لەو كاتەی سەرۆك عەشیرەتەكان‬ ‫و ئــەو مەالیانــەی بازرگانیــان بــە خەڵكــی خــوا دەكــرد‪،‬‬ ‫دیوەخانانەیان لە ســوڵتانی ئەعزەمی عوســمانلی بۆ بڕابۆوە‪.‬‬ ‫دوای ڕاپەڕینیش دەســەاڵتی كوردی حســێبی پووشــێكی بۆ‬ ‫خەونەكانی ئەدەب و ئەدیبان نەكردووە‪ ،‬نەك ئەوەندە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ێ‬ ‫ێ دەب ‌‬ ‫لە هەموو حاڵەتێكدا ئەو خەونانەی بە وەهم زانیوە‪ .‬ئ ‌‬ ‫شۆڕشی چەكداری چ پێویستیەكی بە خەون هەبێت؟‬ ‫‪5‬‬ ‫ێ لەو گەنجانەی دەیاندوێنم ئومێدیان بە ئاشتبوونەوە‬ ‫هەند ‌‬ ‫نەماوە لەگەڵ دنیا‪ ،‬لەگەڵ مێژوو‪ ،‬لەگەڵ نیشتیمان‪:‬‬ ‫من نازانم كاری كێیە؟‬ ‫ێ‬ ‫ هەنگوین و خو ‌‬‫ گەنــج و ڕۆژگار ئاشــتكاتەوە و متمانەیــان بەوە بێت كە‬‫ڕووناكی ئێستایانە و خۆڵەمێش ئایندەی هەموو شتەكان نییە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ئەنادۆڵ بە هەزار ڕەنگەوە‬

‫گفتوگۆی ڕۆژنامەی ڕادیکاڵ لەگەڵ یەشار کەمالدا‬ ‫جەم ئەرجیەس‬ ‫لە تورکییەوە‪ :‬سەالحەدین بایەزیدی‬ ‫‪2-2‬‬ ‫ڕادیــکاڵ‪ :‬لە مــاوەی ڕابردوودا‪ ،‬ســەرۆک‬ ‫کۆمار ســەبارەت بە کێشــەی کورد ئاماژەی‬ ‫بــە 'دەرفەتێکــی مێژوویی' کرد‪ .‬ئێســتا کە‬ ‫ســەرۆک کۆماریش ئەمە بە 'ســەرەکی ترین‬ ‫کێشــەی تورکیا' وەســف دەکا‪ ،‬ئاخۆ کاتی‬ ‫چارەسەرکردنی مەسەلەکە هاتووە؟‬ ‫یەشــار کەمال‪ :‬ســەرۆک کۆمار نیازپاکە‪.‬‬ ‫کێشــەی کــورد‪ ،‬ســەرەکیترین کێشــەی‬ ‫تورکیایە‪ .‬کێشەی کورد‪ ،‬کێشەی هاوچەرخیی‬ ‫تورکیایە‪ .‬کێشەی کورد‪ ،‬کێشەی دیموکراسیی‬ ‫تورکیایە‪.‬‬ ‫لــە کاتــی دامەزراندنی کۆمار بــە دواوە‪،‬‬ ‫چــاوی بەڕێوەبەرانــی دەســەاڵت بــە ڕووی‬ ‫کــوردەکان هەڵنەهاتــووە‪ .‬لــە خــوارووی‬ ‫ئەنــادۆڵ‪ ،‬بوونەوەرانێک خەوتوون بەاڵم جار‬ ‫نــا جارێ بە تیــر و کەوان لە خــەو ڕادەبن‪.‬‬ ‫کــە ئەوان هەســتن‪ ،‬هەڵبەت بــە هەیبەتەوە‬ ‫هەڵدەســتن‪ .‬ئــەو بوونەوەرانــە دەکــوژن‪،‬‬ ‫ئەوانەی ناشــیانکوژن‪ ،‬بــە پیر و مناڵەوە بۆ‬ ‫غوربــەت دووریــان دەخەنەوە‪ .‬هێشــتا باس‬ ‫لــه‌و‌ه ده‌كرێ کــە دەســتەاڵتدارانی ناوچەکە‬ ‫دەڵێن لە دێرسیم شتێکی وەک مرۆڤ بوونی‬ ‫نییە و پێدەکەنن‪ ،‬دەڵێن لەم چیایە شــتێک‬ ‫نییە لە مرۆڤ بچێ و شادی دەردەبڕن‪ .‬دەڵێن‬ ‫کارت‌کورتەکان چوونە کوێ و بزەیان دێ‪.‬‬ ‫ئێستا ئیتر ســەرۆک‌کۆمار بە تەنیا نییە‪.‬‬ ‫مرۆڤایەتــی لەگەڵیەتی‪ .‬ئــەو بەڕێوەبەرانەی‬ ‫ئاگایان لەمە نییە‪ ،‬وا هەســت دەکەن ئەویش‬ ‫وەک خۆیان وایە‪.‬‬ ‫وێڕای ئەوەی ســەرکردەی گەورە مستەفا‬ ‫کەماڵ ئاتاتورک ڕێگە نیشــاندەر بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەڕێوەبــەران ڕێگەیــان نەبینیــووە‪ .‬ئەوانەی‬ ‫تورکیایــان هێناوەتە دۆخی ئەمــڕۆ‪ ،‬زیاتر و‬ ‫زیاتر لــه‌م پێنــاوه‌دا هــەوڵ دەدەن‪ .‬ئەمانە‬ ‫کێن‪ ،‬چ کەســانێک نەتەوەیەکیان گەیاندۆتە‬ ‫دۆخی ئێســتا؟ کــەس نازانــێ ئەمانە کێن‪.‬‬ ‫سەرباری هەموو شتێ‪ ،‬تورکیا بە دیموکراسی‬ ‫شاد دەبێ‪ .‬ســەرۆک‌کۆمار‪ ،‬هێز و ورەی بەو‬ ‫کەسانە بەخشی کە نایانەوێ لە تورکیا شەڕ‬ ‫هەبــێ‪ .‬ئــەم هێزە تــا دێ گەورەتــر دەبێ‪.‬‬ ‫هەروەهــا تا دێ زۆرینــەی نیازپاک‪ ،‬پەی بە‬ ‫ڕاستییەکان دەبا‪.‬‬ ‫تورکەکان و کوردەکان هیچکات خوازیاری‬ ‫ئــەوە نەبــوون لێک دابڕێن‪ .‬هیــچ هێزێکیش‬ ‫ناتوانــێ لێکیــان داببــڕێ‪ .‬ناحــەزان کە زۆر‬ ‫بــاش ئەمەیان بۆ دەرکەوتووە‪ ،‬لە شــەرمان‬ ‫ڕادەکەن و لە شــوێنێک دەگەڕێــن داڵدەیان‬ ‫بدا‪ .‬وەک چاوەڕوان دەکرێ‪ ،‬ئەســتەم نییە‪.‬‬ ‫گەلێکی وەک گەلی کورد‪ ،‬بە سانایی دەتوانی‬ ‫ڕۆڵەکانــی شــاخی بێنێتە خوار‪ .‬لــە مناڵی‬ ‫حەوت ســاڵە ڕا بگرە تا پیری حەفتا ساڵە‪،‬‬ ‫کــەس نایــەوێ بــرا و ڕۆڵەکانیــان‪ ،‬لە هیچ‬ ‫هەلومەرجێکدا گیان لە دەســت بدەن‪ .‬گەلی‬ ‫کورد ئاشــتی دەوێ‪ .‬من کوردەکان دەناسم‪.‬‬ ‫لە زمانی کوردیدا دەستەواژەیەک هەیە دەڵێ‪،‬‬ ‫کوردەکان لە پێناو قسەکەیاندا سەر دادەنێن‪،‬‬ ‫بەاڵم پاشەکشە ناکەن‪ .‬جا لە هەر کەس کە‬ ‫پەیوەنــدی بــە کوردەوە هەیە‪ ،‬بپرســی هەر‬ ‫ئەوەیە‪.‬‬ ‫ڕادیــکاڵ‪ :‬هەندێک واڵتی ئەوروپایش هەن‬ ‫کە کێشــەی هاوشــێوەیان هەیە‪ .‬ئەوان ئەم‬ ‫مەســەلەیەیان لــە ڕێگەی مافــە 'فەرهەنگی‬ ‫و سیاســییەکانەوە' چارەســەر کــردووە‪.‬‬ ‫ئایا چارەســەری کێشــەی کورد لــە تورکیا‪،‬‬ ‫کاریگەریی ئەرێنی لەســەر پێڤاژۆی یەکێتی‬ ‫ئەوروپا دەبێ؟‬ ‫یەشــار کەمال‪ :‬لە واڵتانی ئەوروپا کەمینە‬ ‫هەن‪ .‬ئەمانە ســااڵنێکی درێژ لەســه‌ر خاكی‬ ‫خۆیان مانەوە‪ ،‬شەڕیان کرد‪ ،‬هەرەسیان هێنا‪،‬‬ ‫ســەرکەوتن‪ .‬كــ ‌ه كاتی خۆی هــات‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫هه‌ر‌ه زۆریان له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌به‌رانی واڵته‌كانیان‬ ‫پێكهاتــن‪ ،‬ب ‌ه مافی زمان و فه‌رهه‌نگی خۆیان‬ ‫گه‌یشتن‪ .‬نموونه‌ی هه‌ر‌ه به‌رچاو كاتاالنه‌كانن‪.‬‬ ‫سه‌د ساڵ له‌گه‌ڵ ئیسپانییه‌كان شه‌ڕیان كرد‬ ‫و دواجار له‌گه‌ڵ ئیســپانیا پێكهاتن و یه‌كیان‬ ‫گرت‪ .‬ئێســتا كاتاالنــه‌كان زۆر به‌خته‌وه‌رن‪.‬‬

‫له‌گــه‌ڵ ژۆردی پووژۆلــی ســه‌ركرده‌ی‬ ‫ئه‌فســانه‌ییاندا چه‌نــد ســه‌عاتێك قســه‌مان‬ ‫كردووە‪ .‬له‌سه‌ره‌تاو‌ه تا كۆتایی باسی ئاشتی‬ ‫كــرد‪ .‬ســه‌رۆكیش وه‌ك گشــتیان دڵخۆش و‬ ‫به‌خته‌وه‌ر بوو‪ .‬ئاشــتی بۆ هه‌ر دوو گه‌لیش‪،‬‬ ‫كامه‌رانییه‌كی گه‌وره‌ی باوه‌ڕپێنه‌كراوی له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیــدا هێنا‪ .‬ئــه‌وان ب ‌ه زمــان و فه‌رهه‌نگی‬ ‫خۆیان گه‌یشتن‪ .‬زمان و فه‌رهه‌نگێك ك ‌ه نه‌ك‬ ‫هه‌ر بۆ ئیســپانیا به‌ڵكوو فه‌رهه‌نگی دونیای‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نــد كردوو‌ه و گه‌له‌ك مرۆڤی گه‌وره‌ی‬ ‫پێگه‌یاندووه‌‪ ،‬ل ‌ه نیگاركێشــدا كه‌ســانی وه‌ك‬ ‫خوان میرۆ‪ ،‬تاپیێس و دالی‪ ،‬ل ‌ه بیناســازیدا‬ ‫هــی وه‌ك گاودی‪ ،‬بۆفیــل‪ ،‬لــ ‌ه مۆسیقاشــدا‬ ‫ئالبەنیز‪ ،‬كاسال‪ ،‬كابال و كاره‌راس‪.‬‬ ‫هاوڕێیه‌كــی ڕۆژنامه‌نووســی كاتــاالن كه‌‬ ‫دواتــر ناســیم‪ ،‬ده‌یگــوت ئه‌گــه‌ر ئێســتا له‌‬ ‫ئیســپانیامان دابــڕن‪ ،‬ئێمــ ‌ه هه‌مدیــس په‌نا‬ ‫بــۆ چیا ل ‌ه مێژینه‌كانمــان ده‌به‌ینه‌وه‌‪ .‬خۆزیا‬ ‫زمانی ئێمه‌تان زانیبا و له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كاتاالن‬ ‫قسه‌تان كردبا‪ ،‬ئه‌وانیش هه‌مان ئه‌و شتانه‌یان‬ ‫پێ ده‌گوتن‪.‬‬ ‫كاتاالنیــا ل ‌ه ســه‌د ســاڵ له‌مه‌وپێشــه‌وه‌‬ ‫هه‌رێمی هه‌ر‌ه ده‌وڵه‌مه‌ندی ئیســپانیا بوو‌ه و‬ ‫ئه‌مڕۆكه‌ش هه‌ر وایە‪.‬‬ ‫یه‌كێتــی ئه‌وروپا هــاوڕا نییه‌‪ .‬هی وا هه‌ن‬ ‫توركیایــان خۆش ده‌وێ و هی وا هه‌ن ڕقیان‬ ‫لێیه‌تی‪ .‬به‌اڵم توركیایه‌كی دیموكرات ده‌توانێ‬ ‫بۆ یه‌كێتی ئه‌وروپا یارمه‌تیده‌ر بێ‪.‬‬

‫شانبەشــانی یەکتری گەشــەیان ســەندووە‪،‬‬ ‫کاریگەرییــان لەســەر یەکتــری هەبــووە و‬ ‫یەکتریــان پتەو کردووە‪ .‬شارســتانییەتەکان‬ ‫و فەرهەنگــەکان‪ ،‬تــا ڕۆژی ئەمــڕۆش‪ ،‬قەت‬ ‫زیانیــان بە یەکتری نەگەیانــدووە‪ .‬یەکتریان‬ ‫لەناو نەبردووە‪.‬‬ ‫ئەنادۆڵ خاکێکی فرە فەرهەنگ‪ ،‬فرەزمان‬ ‫و فرەئایین بوو‪ .‬چونکە ئەنادۆڵ هەم دەریای‬ ‫سپی‪ ،‬هەم میزۆپۆتامیا‪ ،‬هەم قەفقازیا و هەم‬ ‫دەریای ڕەش بــوو‪ .‬فەرهەنگەکانی ئەنادۆڵ‪،‬‬ ‫بە درێژایی مێژوو‪ ،‬بــەردەوام یەکتریان پتەو‬ ‫کردووە‪ .‬ئەگەر لە سەردەمی پێش زایینەوە‪،‬‬ ‫تەنیا بڕوانینــە کەنارەکانی ئیجەی ئەنادۆل‪،‬‬ ‫دەبینیــن چەنــدە فرەزمــان و فرەکولتــوور‬ ‫بووە‪ .‬ئەم فەرهەنگانەن کە فەیلەسووفەکانی‬ ‫میللەت‪ ،‬هۆمێرۆس و دەیان شاکاری دیکەیان‬ ‫ئافرانــدووە و بوونەتە چاوگــە بۆ فەرهەنگی‬ ‫مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫ئەمڕۆکــە لە ئەنادۆڵ‪ ،‬گەلــەک فەرهەنگ‪،‬‬ ‫هەر لە ســەردەمی کۆمار بە دواوە‪ ،‬سەرباری‬ ‫هەمــوو قەدەغــە و قەدەغەکارییــەکان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چۆنێــك بێ ژیاون‪ .‬لە ئەنادۆڵی فرەکولتوور‪،‬‬ ‫فەرهەنگــی تــورک ویســتی تەنیــا زمــان و‬ ‫فەرهەنگی خۆی بسەپێنێ و سەرجەم زمان و‬ ‫فەرهەنگەکانی قەدەغە کرد‪ .‬لەگەڵ هەوڵدان‬ ‫بــۆ مۆدێڕنیزەکــردن‪ ،‬ســامانە خۆجێیەکان‪،‬‬ ‫ئەو ئاریشــانه‌ی سەرچاوە فەرهەنگییەکانیان‬ ‫لەسەر پێ ڕاگرتبوو‪ ،‬ئەنیستیتۆکانی گوند و‬

‫و هــەم دەوڵەمەندبوونــی دەگەڕێتــەوە بــۆ‬ ‫دەوڵەمەندیی زمان و فەرهەنگەکانی ئەنادۆڵ‪.‬‬ ‫بێبــەش هێشــتنەوەی تورکیا لــەم دەرفەتە‬ ‫گەورانە‪ ،‬واڵتی خســتۆتە دۆخــی ئەمڕۆوە و‬ ‫لــە الیەکی دیکەشــەوە‪ ،‬دەســەاڵتی کردۆتە‬ ‫دێوزمەیەکی سەیر و سەمەرە‪.‬‬ ‫ئاخــۆ تورکیــا واڵتێکــی دیموکراتــە یان‬ ‫دیکتاتۆڕانە بەڕێوە دەچێ؟ ئەوانەی واڵتیش‬ ‫بەڕێــوە دەبــەن‪ ،‬ســەریان لــەم مەســەلەیە‬ ‫دەرناچێ‪ .‬دەســەاڵتێکی بێ ســەرە و بەرە‪.‬‬ ‫هەموو شــتێک تێکەڵ پێکەڵە‪ .‬لەم نێوانەدا‪،‬‬ ‫کوردەکان لەپێناو زمان و فەرهەنگی خۆیاندا‬ ‫خۆڕاگــری دەکەن‪ .‬دەســەاڵتیش دەڵێ ئێوە‬ ‫داوای ســەربەخۆیی دەکــەن‪ .‬دەڵــێ ئەگەر‬ ‫ئازادیی زمــان و فەرهەنگتان پێ بدەن‪ ،‬ئەوا‬ ‫سەربەخۆیشــتان دەوێ‪ .‬بەمجــۆرە چەندین‬ ‫ساڵە بە کرێتی و گەمارییەکی باوەڕپێنەکراو‪،‬‬ ‫شەڕێکی بێ واتا درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫بە هۆی ئەم شەڕەوە‪ ،‬تورکیا زامی گەورەی‬ ‫بەر جەســتەی کەوت‪ .‬ئەو دەســەاڵتەیش کە‬ ‫پێمــان وایە دیموکراتە لــە تورکیاش بریندار‬ ‫بــوو‪ .‬نازانــێ چ بــکا و بچێتــە کــوێ‪ .‬لــەم‬ ‫نێوەڕاستەدا گیری کردووە‪.‬‬ ‫دیموکراســی واڵمدەرەوەیە‪ .‬دیموکراســی‬ ‫دەبــێ بۆ هەمــوو مرۆڤایەتی بێ‪ .‬ســەرجەم‬ ‫دیموکراتە ڕاستەقینەکانیش‪ ،‬جا لە کوێ بێ‬ ‫گرنگ نییە‪ ،‬دەبێ هەرچییەکی لە دەســتیان‬ ‫بێ بۆ ئەو کەســانەی خوازیاری پیادەبوونی‬

‫ئازادبوونی فەرهەنگ و زمانی کوردی کە بەردەوام‬ ‫یەک لەسەر سێی دانیشتووانی ئەنادۆڵیان پێکهێناوە‪،‬‬ ‫فەرهەنگ و زمانی تورکیشی دەوڵەمەند کردووە‬ ‫كێشــه‌ی كورد ڕووداوێكــ ‌ه هێزی توركیای‬ ‫ل ‌ه دونیادا ڕزاندووه‌‪ .‬یه‌كێتی ئه‌وروپا ســه‌ری‬ ‫له‌و‌ه ســووڕماو‌ه ك ‌ه بیســت میلیۆن كه‌س له‌‬ ‫مافه‌كانیان بێبه‌ش كراون و‪ ،‬توركیا دیموكرات‬ ‫نه‌بــووه‌‪ .‬نازانــن چ بكــه‌ن‪ .‬ده‌ســه‌اڵتدارانی‬ ‫توركیاش ل ‌ه دیموكراســی ده‌سله‌مێنه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫واڵتێكی دیموكرات‪ ،‬نه‌ك گه‌لێكی نزیك بیست‬ ‫میلیۆنی‪ ،‬به‌ڵكوو ته‌نانه‌ت نابێ كه‌سێكیش له‌‬ ‫ماف ‌ه مرۆییه‌كانی بێبه‌ش بێ‪.‬‬ ‫گه‌لۆ بۆچی یه‌كێتــی ئه‌وروپا له‌حاند هه‌ر‬ ‫شــتێك یارمه‌تیی توركیا نادا‪ .‬ســه‌ره‌ته‌قه‌ی‬ ‫لــێ ده‌رناكــه‌م‪ .‬ئاخــۆ ده‌یانــه‌وێ توركیــا‬ ‫لــ ‌ه دیموكراســی بێبــه‌ش بــێ‪ .‬لــ ‌ه كاتێكدا‬ ‫دامه‌زرێنه‌رانــی یه‌كێتــی ئه‌وروپــا بــه‌ر‬ ‫له‌هه‌ر شــتێك خوازیــاری ســه‌قامگیركردنی‬ ‫دیموكراسیی ڕاسته‌قین ‌ه ل ‌ه دونیا ب ‌ه گشتی و‬ ‫ئه‌وروپا به‌تایبه‌تی بوون‪ .‬یه‌كێتی ئه‌وروپا بۆ‬ ‫مرۆڤایه‌تی هیوایه‌كی گه‌ور‌ه بوو‪.‬‬ ‫ڕادیــکاڵ‪ :‬ك ‌ه خه‌اڵتی گــه‌وره‌ی چاندی و‬ ‫هونه‌ریی سه‌رۆك كۆماریتان وه‌رگرت‪ ،‬گوتتان‬ ‫`هه‌ر گه‌لێك ك ‌ه ل ‌ه ئەنادۆل ده‌ژی ده‌بێ زمانی‬ ‫دایكی به‌كار بێنێ‪ .‬ب ‌ه زمانی دایكی په‌روه‌رده‌‬ ‫ببینێ‪ ،‬كتێب بنووســێ و فیلم دروست بكا`‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ ئه‌مان ‌ه ماف ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‬ ‫مرۆڤن‪ ،‬ئاخۆ داننان به‌م مافانه‌‪ ،‬كێشه‌ك ‌ه له‌‬ ‫كۆكه‌و‌ه چاره‌سه‌ر ده‌كا؟‬ ‫یەشار کەمال‪ :‬سه‌یرك ‌ه برام‪ ،‬فیكر و زمانی‬ ‫مــن یه‌ك ‌ه و چیم ل ‌ه مێشــك دابــێ ده‌یهێنمه‌‬ ‫زمــان‪ .‬لــه‌م بۆچوونانه‌مــدا‪ ،‬ڕه‌نگــ ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫كاریگه‌ریی مرۆڤ ‌ه گه‌وره‌كانی ســه‌رده‌مدا بم‪.‬‬ ‫هه‌رچــی بێ‪ ،‬ئه‌م بیــر و بۆچوونانه‌‪ ،‬هه‌م بۆ‬ ‫چاخــی م ‌ه و هه‌م بــۆ واڵته‌كه‌مان ڕاســتیی‬ ‫حاشاهه‌ڵنه‌گرن‪.‬‬ ‫هەر لە تافــی گەنجێتیمەوە گوتومە دونیا‬ ‫باغچەیەکە بە هــەزار گوڵەوە‪ ،‬به‌اڵم دەزانین‬ ‫دونیا باغچەیەکە پڕ لە گوڵی لە ژمار نەهاتوو‪.‬‬ ‫هەروەها لە گەنجێتیمــەوە بەردەوام گوتومە‬ ‫دونیــا باغچەیەکــی فەرهەنگییــە بــە هەزار‬ ‫گوڵــەوە‪ .‬بــه‌اڵم دەزانین دونیــا باغچەیەکی‬ ‫فەرهەنگییــە بــە گوڵی لــە ژمارنەهاتووەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر لە دونیــادا‪ ،‬لە فەرهەنگێک داببڕێین‪،‬‬ ‫لە ڕەنگێک‪ ،‬بۆنێک و دەوڵەمەندییەکی دونیا‬ ‫بێبەش دەبین‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژوو‪ ،‬فەرهەنگەکان بەردەوام‬

‫ماڵەکانی گەل خاپوور کران‪.‬‬ ‫بەمجــۆرە زمــان و فەرهەنگــی تورکیــش‬ ‫الواز بــوو‪ .‬بۆ نموونــە‪ ،‬ئازادبوونی فەرهەنگ‬ ‫و زمانــی کــوردی کە بەردەوام یەک لەســەر‬ ‫ســێی دانیشــتووانی ئەنادۆڵیان پێکهێناوە‪،‬‬ ‫فەرهەنــگ و زمانــی تورکیشــی دەوڵەمەنــد‬ ‫کــردووە‪ .‬دیــارە فەرهەنگــی تورکیــش‪،‬‬ ‫دەوڵەمەندییــەک بووە بــۆ فەرهەنگی کورد‪.‬‬ ‫زمانەکانی چەرکەس‪ ،‬الز‪ ،‬زمانەکانی دیکەی‬ ‫قەفقازیا‪ ،‬عەڕەبی‪ ،‬سووریانی‪ ،‬ئاشووری هەم‬ ‫یەکتریــان ژیانــدووە و دەوڵەمەنــد کردووە‪،‬‬ ‫هەمیش سوودیان بۆ زمانی تورکی و کوردی‬ ‫هەبووە‪ .‬فەرهەنگەکانی ئەمڕۆی ئەنادۆڵ‪ ،‬هەر‬ ‫وەک فەرهەنگەکانــی کــۆن لــەو ناوچەیە کە‬ ‫ببوونە چاوگەی کولتووری مرۆڤایەتی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وەک پێشوو ســەرچاوە و ئیلهام نەبووبن بۆ‬ ‫فەرهەنگــی مرۆڤایەتــی‪ ،‬ئــەوا یارمەتییەکی‬ ‫بەرچاویان داوە‪.‬‬ ‫کە نووســین و خوێندن بــە زمانی کوردی‬ ‫قەدەغــە کرا‪ ،‬کوردەکان ناچــار مان پەنا بۆ‬ ‫ئەدەبیاتی زارەکی بەرن‪ ،‬ئەفســانە‪ ،‬گۆرانی‪،‬‬

‫دیموکراســین و لەپێناو دیموکراسیدا خەبات‬ ‫دەکەن‪ ،‬درێغی نەکەن‪.‬‬ ‫دەبــێ ئــەوەش بڵێم مــن پرەنســیپێکی‬ ‫نەگــۆڕم هەیە‪ ،‬بنیادەم بەردەوام گەشــبینە‪.‬‬ ‫حەزی مرۆڤ بۆ ژیان‪ ،‬شتێکی نەمرە‪ .‬پێشم‬ ‫وایە مرۆڤەکانی واڵتەکەم کە لەسەر ئەم خاکە‬ ‫بەشکۆ فەرهەنگییە دەژین‪ ،‬هەر بەم شێوەیە‬ ‫نامێننەوە‪ ،‬ئەم خاکە فەرهەنگییە پڕ پیت و‬ ‫بەرەکەتە سەرلەنوێ دەبووژێتەوە‪ ،‬دواجار بە‬ ‫دیموکراســی ڕاستەقینە دەگەین و لە ڕێگەی‬ ‫خەبات بۆ دیموکراســی لە دونیادا‪ ،‬یارمەتیی‬ ‫گەالنی دیموکراتیی واڵتەکانی دیکە دەدەین‪.‬‬ ‫ڕادیکاڵ‪ :‬باســی ئەوەتان کــرد 'کوردەکان‬ ‫لەپێنــاو زمــان و فەرهەنگەکەیــان خۆڕاگری‬ ‫دەکــەن‪ .‬دەســەاڵتیش دەڵێ ئیلــا و بیلال‪،‬‬ ‫ئێوە داوای ســەربەخۆیی دەکەن‪ '.‬پێویستە‬ ‫زیاتــر لەمبــارەوە بدوێیــن؛ هەندێــک پێیان‬ ‫وایــە پــەروەردە بــە زمانــی دایــک و مافــە‬ ‫فەرهەنگییەکان‪ ،‬ڕێگە لەبەردەم جیابوونەوە‬ ‫خــۆش دەکەن‪ .‬ئێــوە لەمبــارەوە چۆن بیر‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬ئاخــۆ بۆی نییە ئەگەرێکی وا وە‬

‫شارۆمەندی بەجێ نه‌هێناوه‌؟‬ ‫ڕێگــەی گەیشــتن بە دیموکراســی‪ ،‬تەنیا‬ ‫چیاکان نین‪ .‬مرۆڤ وەک چۆن داگیرکاریی لە‬ ‫ڕەگەوە نەهێشــتووە‪ ،‬وەهاش نادادپەروەری‬ ‫لە بنەوە دەســڕێتەوە‪ .‬بۆ ئەمەش پێویســت‬ ‫بەوانــەی شــاخ نــاکا‪ .‬هەم ئەوانەی شــاخ و‬ ‫هەم دەســەاڵتداران دەبێ ئەمە بزانن‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەمڕۆ وەک سەردەمانی دامەزراندنی یەکێتی‬ ‫ئەوروپــا بوایە‪ ،‬ئەوروپــا دەبووە ناوبژیوان و‬ ‫هەر لە ســااڵنی ســەرەتادا ئەم شــەڕەی لە‬ ‫گۆڕێ نەدەهێشــتەوە‪ .‬ئەگــەر بەڕێوەبەرانی‬ ‫تورکیا بــە چاوێکی وەها دوژمنانە ســەیری‬ ‫کورەکانیان نەکردبا‪ ،‬ئەم شــەڕە دیســان لە‬ ‫ســااڵنی ســەرەتاوە کۆتایی دەهات‪ .‬چونکە‬ ‫گەلــی تــورک و گەلی کورد هەزار ســاڵە بە‬ ‫شــێوەیەکی برایانە شان بە شــانی یەکتری‬ ‫دەژیــن‪ .‬پــاش دەســپێکردنی شــەڕ‪ ،‬لــە‬ ‫شــەڕڤانەکان زیاتر هەڵیانکوتایە سەر گەل‪.‬‬ ‫الپەڕەی ڕەشــیان بە مێــژووەوە لکاند‪ .‬وەک‬ ‫بڵێــی کــوردەکان هەزار ســاڵ بــرا نەبوون‪،‬‬ ‫دوژمــن بــوون‪ ،‬وەک بڵێــی ئــەوان شــەڕی‬ ‫ڕزگاریخوازییان پێکەوە نەکردبێ‪.‬‬ ‫زمانە دایکییەکان‪ ،‬چۆناوچۆن تورکیاپارچە‬ ‫دەکــەن‪ ،‬ئاخــۆ الزەکان‪ ،‬چەرکەســەکان‪،‬‬ ‫ئاشوورییەکان‪ ،‬عەڕەبەکانی ئادانا‪ ،‬مێرسین‪،‬‬ ‫هاتای‪ ،‬ئوورفا و سیرت یاخود کوردەکان کە‬ ‫هەزار ساڵە لەگەڵ تورکەکان دەژین‪ ،‬تورکیا‬ ‫پارچە دەکەن؟ ئەوانەی ئەم قســانە دەکەن‬ ‫گەلۆ دۆستی تورکیان؟‬ ‫من ئەوەندەی بە بیرم بێ بە هیچ کەســم‬ ‫نەگوتووە خاین بە نیشــتیمان‪ ،‬تێنەگەیشتم‬ ‫مرۆڤێــک چــۆن خیانەت بە نیشــتیمانەکەی‬ ‫دەکا‪ .‬ئەوانەی دەڵێــن تورکیا پارچە دەبێ‪،‬‬ ‫بۆچــی ئــەم درۆیانە دەکەن؟ هیــچ تێناگەم‬ ‫خەڵک چۆن بڕوا بە درۆکانی ئەوانە دەکا‪.‬‬ ‫بیر لە شــتی خراپ خراپیــش دەکەمەوە‪.‬‬ ‫گوێــی شــەیتان کەڕ بــێ‪ ،‬تۆ بڵێــی ئەمانە‬ ‫بۆ شــەڕی نێوخۆیی ئــەم جیابوونەوەیەیان‬ ‫نەهێنابێتــە گــۆڕێ‪ .‬ســەریان دای لە بەرد‪.‬‬ ‫ئــەوان هەزار ســاڵە لە نــاو ئافاتــدا ژیاون‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر ئافاتەکاندا لە برایەتی دانەبڕاون‪.‬‬ ‫لەمەوبــەدواش هیــچ هێزێــک لــە یەکتریان‬ ‫دانابڕێ‪.‬‬ ‫بەسە بەسە بەســە ڕۆڵە گەنجەکانمان لە‬ ‫دەست دەچن‪.‬‬ ‫کــوردەکان چ ویســت و داخوازییەکیــان‬ ‫هەیــە‪ ،‬کــەم کەس هەیە ئەو پرســیارە بکا‪.‬‬

‫تورکەکان و کوردەکان هیچکات خوازیاری ئەوە نەبوون‬ ‫لێک دابڕێن‪ .‬هیچ هێزێکیش ناتوانێ لێکیان داببڕێ‪.‬‬ ‫ناحەزان کە زۆر باش ئەمەیان بۆ دەرکەوتووە‪ ،‬لە‬ ‫شەرمان ڕادەکەن و لە شوێنێک دەگەڕێن داڵدەیان بدا‬ ‫شــین نامــە و چیرۆکی گەورەیــان خوڵقاند‪.‬‬ ‫هێزی وشــەیان لە ئەدەبیاتــی زارەکیدا تاقی‬ ‫کردەوە و گەشەیان بە هونەری جادوویی دا‪.‬‬ ‫ئەمڕۆکە‪ ،‬تەنانەت زۆر ڕۆشنبیری کورد لەمە‬ ‫بێئــاگان‪ .‬فۆلکلۆرێکــی وەها ڕیشــەداکوتراو‬ ‫و تۆکمــە نەنووســراوەتەوە‪ .‬ئەمــڕۆ لــە‬ ‫زانکۆکانی تورکیا‪ ،‬ئەنیستیۆی زمان‪ ،‬فلکلۆر‬ ‫و ئەدەبیاتــی کوردیمــان نییــە‪ .‬بــە هەموو‬ ‫شێوەیەک ســەلمێنراوە کە سەقامگیرکردنی‬ ‫دەوڵەتێکــی یــەک فەرهەنگــی‪ ،‬دژ بــە هەر‬ ‫چەشنە دەوڵەمەندییەکی تورکیایە‪ .‬ئەنادۆڵ‪،‬‬ ‫موزاییکــی فەرهەنگەکانە‪ .‬هــەم گەورەبوون‬

‫ڕاســت گەڕێ؟ ئەگینا ئــەم گوتارە لە کوێوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێ؟‬ ‫یەشــار کەمال‪ :‬هەموو ئەم قسانەی ئێوە‬ ‫لــە ڕوانگەی دیموکراســییەوە‪ ،‬بەشــێکە لە‬ ‫مافەکانــی مــرۆڤ‪ .‬هەوڵ و تەقــەاڵی مرۆڤە‬ ‫دیموکراتەکان و تەنانەت گیان بەخت کردنیان‬ ‫بۆ ئەم مەبەســتەیە‪ .‬لە واڵتە دیموکراتەکان‪،‬‬ ‫ناڵێــن ئەم مافە لە دەرەوەی دیموکراســییە‪.‬‬ ‫وەک ئێمە مافەکانی گەلێکی بیست میلیۆنی‬ ‫پێشــێل ناکــەن‪ .‬ئاخۆ کوردەکان ســەرجەم‬ ‫مافەکانی شارۆمەندییان ڕانەپەڕاندووە؟ جگە‬ ‫لەوانەی شاخ‪ ،‬گەلۆ هەر کوردێک ئەرکەکانی‬

‫لە کاتێکدا ئەمە شــادەماری مەســەلەکەیە و‬ ‫کــەم کەس هەیــە خۆی لێ بــدا‪ .‬هیچکەس‬ ‫لە ماوەی ئەم هەشــتا ســاڵەدا‪ ،‬بە گوێرەی‬ ‫پێویســت هەڵوەســتەی لەســەر ئەم بابەتە‬ ‫نەکردووە‪ .‬هەڵدەســتن و دادەنیشــن دەڵێن‬ ‫جیاخــوازی‪ .‬کوردەکان جیاخوازییان گەرەک‬ ‫نییــە‪ .‬لــە ویســت و داخوازییەکانیــان ڕا‬ ‫دیــارە کە نایانــەوێ جیا ببنــەوە‪ .‬هەمووان‬ ‫دەزانن کــوردەکان چییان گەرەکــە‪ .‬دەزانن‬ ‫بــەاڵم دەڵێن ئەگــەر داخوازییەکانیان بەدی‬ ‫بێنیــن‪ ،‬داوای جیابوونەوەمــان لێدەکــەن‪.‬‬ ‫دەزانن ئەمە درۆیــە‪ .‬لەپێناو ئەم درۆیانەدا‪،‬‬

‫ئەم هەموو ســاڵە شــەڕ کرا و لــەم پێناوەدا‬ ‫هەمدیــس ڕۆڵەکان ڕەوانەی مەرگ کران‪ .‬کێ‬ ‫لە واڵتەکەمان دەتوانێ بۆ دایکانی شــەهید‪،‬‬ ‫بــۆ باوک‪ ،‬بــرا‪ ،‬خزم و کــەس و کارەکانیان‬ ‫هۆکارەکانی ئەمە باس بکا‪ ،‬کێ‪ ،‬کێ‪.‬‬ ‫ئه‌ی ئابــووری و هەژاری لــە واڵتەکەمان‪.‬‬ ‫چی بەسەر ئەو خاکە پڕ پیت و بەرەکەتانەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی ئانــادۆڵ هــات‪ ،‬با پســپۆڕەکان‬ ‫لەمبارەوە لێکۆڵینەوە بکەن‪ ،‬بزانن چییان بۆ‬ ‫دەردەکــەوێ‪ .‬با بزانن ئاخــۆ ئاژەڵداری هەر‬ ‫بــرەوی هەیــە‪ .‬مرۆڤەکان بــە نرخی گیانیان‬ ‫پەنایان بــۆ قاچاغچێتی بــردووە‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫ئــەم خاکــە‪ ،‬مەکــۆی شارســتانییەت بوو‪.‬‬ ‫شارســتانییەتە گەورەکان بەردەوام لە خاکە‬ ‫بە پیتەکاندا گەشەیان سەندووە‪ .‬ئێستا ئەم‬ ‫خاکانــە مردوون‪ .‬ئەم شــەڕە گەالنی ئێمەی‬ ‫پەرێشان کردووە‪.‬‬ ‫ئــەی جەردەوانەکان‪ .‬ئاخــۆ لەم چاخەدا‪،‬‬ ‫دەوڵەتێکی دیكه‌ی هاوشــێوەی ئەم دەوڵەتە‬ ‫پێویســته‌‪ ،‬ئاخــۆ دەتوانێ لە ژێــر باری ئەم‬ ‫شــورەییەدا ســەری خــۆی بــەرز بکاتەوە؟‬ ‫ئــەم دەوڵەتــە‪ ،‬دەوڵەتــی ئــەم گەلــە بــە‬ ‫شەڕەفەشــە‪ .‬دەوڵەتێك نابێ جاشی هه‌بێ‪.‬‬ ‫ئه‌وانــه‌ی مناڵــەکان‪ ،‬گەنجــەکان‪ ،‬ژنەکان و‬ ‫بەســااڵچووەکان ده‌كوژن‪ ،‬ده‌ڵێن 'ئه‌گه‌ر پێ‬ ‫نه‌زانرابا دەمانگوت پەکەکە ئەوانی کوشتووە‪'.‬‬ ‫بەشێک لەوانیش جەردەوان بوون‪ .‬هەر کەسێ‬ ‫دەبێ با ببێ‪ ،‬ئاخۆ دەتوانی لە ژێر ئەم بارە‬ ‫قورسەدا شــانت بەرز بکەیتەوە؟ لەبەرامبەر‬ ‫ئەم ئیشە سەیرەدا هەموومان بێدەنگ بووین‪.‬‬ ‫کێ ئێمەی بێدەنگ کرد؟‬ ‫ڕادیــکاڵ‪ :‬ئاخۆ کــوردەکان ئــەو ئەرکەی‬ ‫لەپێناو ئاشــتیدا بکەوێتە ســەر شانیان‪ ،‬بە‬ ‫جێی دێنن؟‬ ‫یەشــار کەمــال‪ :‬کــوردەکان بــە درێژایی‬ ‫ئەو ســااڵنە چییان ویســت و ئێســتا چییان‬ ‫گەرەکــە؟ ئەگــەر ئەم دەرفەتــەش لە کیس‬ ‫بدەیــن‪ ،‬کوردەکان چ دەکــەن؟ ئەگەر چینی‬ ‫ڕۆشــنبیری تورکیــا و دونیــا پێشــیان پــێ‬ ‫نەگــرن‪ ،‬چ دەکەن؟ نازانرێ لەمڕۆ بەدواوە چ‬ ‫دەکەن‪ .‬باشــە ئەگەر پەکەکە بە جۆرێک لە‬ ‫جــۆرەکان لە گۆڕی نەمێنــێ‪ ،‬چ دەکەن‪ ،‬لە‬ ‫ئێســتاوە زەحمەتە بزانی بە گوێڕەی کات و‬ ‫سەردەم چ دەکەن‪.‬‬ ‫لێــرە بەدواوەی با ل ‌ه نیشــتیمانپەروەرانی‬ ‫الیەنگری شــەڕ بپرســین‪ ،‬الیەنگرانی شــەڕ‬ ‫هەمــوو شــتێک لــە هەمــوو کــەس باشــتر‬ ‫دەزانــن‪ ،‬تــا ئــەو شــوێنەی بەرژەوەنــدی‬ ‫خۆیــان بــر دەکا‪ .‬دژ بــە هەموو شــتێکن تا‬ ‫ئــەو کاتــەی بەرژەوەندی خۆیان لــە برەودا‬ ‫دەبێ‪ .‬کوردەکان پێشــتر لە لــۆزان هاواریان‬ ‫کردووە کە 'ئێمە کەمینە نین'‪ ،‬لە هەشتا ساڵ‬ ‫لەمەوپێشیشەوە هەروا دووپاتی دەکەنەوە و‬ ‫دەڵێن ئێمە کەمینە نین بەاڵم دەســەاڵتداران‬ ‫گوێیان لەم هاوارانە نەبووە‪ .‬ئێستاش گوێیان‬ ‫لێ نابێ‪ .‬لەکاتێکدا دونیا گۆڕاوە‪ ،‬لە زۆر واڵت‬ ‫تەنانــەت کەمینەکانیــش بە ســەرجەم مافە‬ ‫مرۆییەکانی خۆیان گەیشتوون‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕۆژان ‌ه كورده‌كان زیاتر ل ‌ه جاران هاوار‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئێم ‌ه كه‌مین ‌ه نین‪ .‬هه‌ر شــتێك بين‪،‬‬ ‫ئه‌م واڵتــ ‌ه پارچ ‌ه نابێ‪ .‬باجه‌كه‌ی چی ده‌بێ‬ ‫با ببێ‪ ،‬له‌تی ناكه‌ین‪.‬‬ ‫کەســێک نەیەوێ ببیســێ‪ ،‬گوێی لەمەش‬ ‫نەبــووە و نابێ‪ .‬من لەچاو ئێوە خۆشــبینم‪،‬‬ ‫بــەردەوام گوتومە نووســەرێکی گەشــبینم‪.‬‬ ‫هــەر ئەمنیش گوتومە بنیادەم لە بێ هیوایی‬ ‫هیــوا دەخوڵقێنــێ‪ .‬متمانەم بــە مرۆڤەکانی‬ ‫واڵتەکەشم هەیە‪ .‬شانبەشانی دونیا‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫دەگۆڕدرێن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫ئاڵوودەبوون بە شانۆ‬

‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ محەمەد یەعقووبیدا‬ ‫سازدانی‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬کاتێ چوویتە زانکۆ‬ ‫تــۆ و چەند کەســی تر گروپی شــانۆیی‬ ‫زانکۆتــان دامەزرانــد و چەند شــانۆتان‬ ‫پێشــکەش کــرد؟ ئاشــناب‪،‬ونت لەگەڵ‬ ‫ئــەو کەســانەدا چۆن دەســتی پێ کرد‬ ‫و چــۆن گروپەکەتــان در‪،‬وســت کــرد؟‬ ‫ئایــا کۆبو‪،‬نەوە و کۆرســی بەردەوامتان‬ ‫هەبوو؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ :‬مــن ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٨٩‬بەشــەکەمم گۆڕی و لــە زانکۆی‬ ‫تارانەوە چو‪،‬مە زانکۆی بەهەشتی‪ .‬هەر‬ ‫لە کۆرســی یەکەمــدا بــووم چ‪،‬ومە ناو‬ ‫ئــەم گروپەوە‪ ،‬نازانم ئــەم گروپە چۆن‬ ‫درو‪،‬ســت بــوو‪ ،‬بەاڵم دواتر بانگهێشــت‬ ‫کرام بۆ زانکۆی (زانست و پیشەسازی)‬ ‫بــۆ ئــەوەی کۆرســێکی شــانۆیی بــۆ‬ ‫قوتابیانی بەشی ئەندازیاری ئەو زانکۆیە‬ ‫بکەمەوە‪ ،‬هاوشــێوەی ئــەم گروپە کارم‬ ‫لەگەڵ ئەوانیشــدا کرد‪ .‬لە زانکۆی یاسا‬ ‫ڕیکالمــی ئەنــدام وەرگرتنەکــەم بینی‪.‬‬ ‫ڕۆشتم و بووم بە ئەندام‪ ،‬هۆڵی شانۆیی‬ ‫(ئەبوڕێحــان) شــوێنی کۆبونەوەکانــی‬ ‫ئێمــە بــوو‪ .‬ئــەم هۆڵە ڕێــک لکابوو بە‬ ‫زانکۆی یاساوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا زۆر بە‬ ‫نهێنــی کارە هونەرییەکانم ئەنجام دەدا‪،‬‬ ‫تەنانەت براکەشــم کە لە زانکۆی یاســا‬ ‫دەیخوێنــد‪ ،‬تا ســاڵێک دواتر نەیدەزانی‬ ‫مــن کاری شــانۆ دەکەم‪ .‬لــە بیرم نییە‬ ‫بــە تەواوی گروپەکە چەند کەس بووین‪.‬‬ ‫سیانیان خوێندکاری بەشی ددانپزیشکی‬ ‫بــوون‪ ،‬یەکێکیان بەشــی یاســا‪ ،‬چەند‬ ‫کەســێکی تریــان قوتابــی زانکۆکانــی‬ ‫تــر بــوون‪ ،‬نازانم بۆ دەهاتــن بۆ ئەوێ‪.‬‬ ‫سەرپەرشــتی گروپەکەشــمان پیاوێکی‬ ‫هێمــن و میهرەبان بوو بەناوی "ئەحمەد‬ ‫مایــل" فەرمانبــەری فەرمانگەی پاس و‬ ‫گواستنەوە بوو‪ ،‬عاشقی شانۆ بوو‪ ،‬دوای‬ ‫دووســاڵ لە زانکۆی هونەرە جوانەکانی‬ ‫تاران و لە بەشی شانۆ وەرگیرا‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئایا چاوەڕوانی زۆری‬ ‫تــۆ لــەو توانایەی هەتبــوو‪ ،‬بوو بەهۆی‬ ‫ئەوەی بڕۆیتە پیشەگەرترین پەیمانگای‬ ‫ئــەو کاتــەی ئێــران لــە ژێــر چاودێری‬ ‫مامۆســتا "حەمیــد ســەمەندەریان"دا‬ ‫بخوێنیت؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ :‬ئەحمــەد مایل‬ ‫پیاوێکــی خۆشەویســت بــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەداخــەوە شــتێکی ئەوتــۆی پێنەبــوو‬ ‫فێــرم بــکات‪ .‬پێــم وایــە شــانۆنامەی‬ ‫زۆریشــی نەدەخوێنــدەوە‪ .‬شــانۆنامەی‬ ‫بە قوڵی نەدەناســی‪ .‬لە دوای نووسینی‬ ‫شــانۆنامەی "دوانــزە مانــگ" یەکــێ لە‬ ‫نووســینەکانی خۆی هێنــا و لە گروپدا‬ ‫خوێندییەوەو وتی‪ :‬دەیەوێت لە شــانۆی‬ ‫شار نمایشی بکات‪ .‬من سەردەستەی ئەو‬ ‫کەســانە بووم کــە دژی ئەو کارە بووم‪.‬‬ ‫دەقەکــە زۆر الواز بــوو‪ .‬بــە دڵنیاییەوە‬ ‫دەزانیت خەونی هەر کەسێکە لە شانۆی‬ ‫شــاردا نمایش پێشــکەش بــکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مــن دەمگــوت بــا دەقێکی گونجــاو بۆ‬ ‫نمایــش هەڵبژێرین‪ .‬ئەحمەد مایل لە من‬ ‫عاجــز بوو‪ .‬دەیوت ئــەم دەقە بەرهەمی‬ ‫بیست ساڵ ماندوبوونمە‪ .‬ڕەنگە من زۆر‬ ‫ڕاســتەوخۆ و بێ پێچوپەنــا ڕای خۆمم‬ ‫وتبێــت‪ ،‬نازانــم‪ ،‬بــەاڵم ئامــادە نەبووم‬ ‫بەهــەر بــە هایــەک لــە هۆلێ شــانۆی‬ ‫شــاردا کار بکەم‪ .‬من تەنانەت زۆر هاوڕا‬ ‫نەبووم بۆ نمایشــکردنی "دوانزە مانگ"‪،‬‬ ‫دەقێکــی مامناوەندی و مەیلەوالواز بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕەنگە لەو کاتەدا باوەڕبەخۆبوونی‬ ‫ئەوتۆم نەبوبێت‪ ،‬بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین‪.‬‬ ‫لەگەڵ ناڕەزایەتــی دەربڕینی مندا‪ ،‬دوو‬ ‫کەســی تریش هاودەنگم بــوون‪ .‬ئەحەد‬

‫مایــل بە منــی وت‪ :‬کەواتــە تۆ دەقێک‬ ‫بنووسە‪ ،‬ئەگەر دەقەکەی تۆ باشتر بوو‬ ‫کار لــەوەی تۆدا دەکەین‪ .‬من لە ماوەی‬ ‫دوو ســێ ڕۆژدا دەقێکم نووســی‪ ،‬نازانم‬ ‫چــی بوو کە دەقی "گەڕانــەوە"م نەدایە‬ ‫بیخوێنێتــەوە‪ .‬ڕەنگــە ئیتــر ئــەو کاتە‬ ‫گەڕانــەوەم قبووڵ نەبووبێــت‪ .‬دەقێکی‬ ‫فۆرمالیســتیم نووســی‪ ،‬کە زۆر سیاسی‬ ‫بــوو‪ ،‬کەمتریــن دیالۆگیشــی تێدابــوو‪.‬‬ ‫ئەحمــەد مایــل وتی‪ :‬هاوڕا نیــم لەگەڵ‬

‫تێکستی شانۆیی‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬لــە مــاوەی ئەو‬ ‫یەکســاڵەدا کە پێکهاتبــوو لە نواندن و‬ ‫دەرهێنان و نووسینی تێکستی شانۆیی‪،‬‬ ‫چۆن بوو کە ئێوە کە ئەزموونی نووسینی‬ ‫چەن شــانۆنامەی سەرکەوتوتان هەبوو‪،‬‬ ‫بەشی نواندن و دەرهێنانتان هەڵبژارد؟‬ ‫محەمەد یەعقووبی‪ :‬لەو قۆناغەدا پێم‬ ‫وابوو بۆ ئەوەی ببم بە شانۆنامەنووس‬

‫شانۆ وەک نەخۆشی مرۆڤ‬ ‫تووش دەکات‬ ‫ئــەوەی ئەم دەقــە پێشــکەش بکرێت‪.‬‬ ‫دواتر وتــی‪ :‬دەیەوێــت دەقەکەی خۆی‬ ‫نمایش بکات و هەرکەسێک نایەوێت کار‬ ‫بکات‪ ،‬ناچار نییە لە گروپەکەدا بێت‪ ،‬من‬ ‫و چەند کەسێکی تر لە گروپەکە هاتینە‬ ‫دەرەوە و تــا ئــەو جێگایــەی کە ئاگام‬ ‫لێیەتی‪ ،‬ئەو گروپە هەڵوەشایەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەحمــەد مایل دوو ســێ ســاڵ دواتر و‬ ‫لە قۆناغی خوێندکاریدا لە بەشی شانۆ‪،‬‬ ‫ئەو دەقەی لەگــەڵ گروپێکی تر و یەک‬ ‫دوو کەســی تری گروپەکەی پێشوتردا‪،‬‬ ‫لە فێســتیڤاڵی "فەجر" پێشکەش کرد‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕەخنەی زۆری لەسەر نووسرا‪ ،‬وەک‬ ‫کارێکــی الواز لێکدانەوەی بۆ کرا‪ .‬من لە‬

‫دەبێــت فێری نوانــدن و دەرهێنان ببم‪.‬‬ ‫پێــم وابوو وانەی شانۆنووســین ناچارم‬ ‫دەکات بــە نووســین‪ ،‬من نەمدەویســت‬ ‫لــە ناچارییەوە لەبەر وانەکان تێکســتی‬ ‫شــانۆیی بنووســم‪ .‬بــە ئاگاداربوون لە‬ ‫کاتــی ســنوردارم پێمــوا بوو باشــترە‬ ‫نواندن و دەرهێنان لە مامۆســتا فێربم‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە کاتی نووسیندا بزانم بۆ چ‬ ‫کەسانێک بنووســم‪ .‬بەو زانیاریانەی کە‬ ‫دەرهێنەرێــک هەیەتی بنووســم‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا پارەی تەواوم بۆ بەشداریکردن‬ ‫لە ســێ بەشــەکەدا نەبوو ناچاربووم لە‬ ‫نێوانیاندا هەڵبژێرم‪.‬‬

‫پڕۆڤەی یەکێک لە کارە شانۆییەکانی محەمەد یەعقووبی‬

‫خوێندکارانی بەشــی شانۆنامەنووسین‬ ‫هەفتەی دوو ڕۆژ وانەیان هەبوو‪ .‬ڕۆژێک‬ ‫لەگــەڵ بەڕێــز عەبدولحــەی شەماســی‬ ‫ڕۆژێکــی تریــش لەگــەڵ بەڕێزێــک کــە‬ ‫ناوەکەیــم لــە بیــر نییــەو ڕەخنەگــری‬ ‫شــانۆ بــوو‪ .‬من بــە مۆڵەتی مامۆســتا‬ ‫ســەمەندەریان بە بێ ئەوەی پارە بدەم‪،‬‬

‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬چۆنچۆنی بوو کە‬ ‫دوای قۆناغێکی یەکســااڵن لەالی بەڕێز‬ ‫ســەمەندەریان لە ساڵی ‪١٩٩٢‬دا ڕۆشتی‬ ‫بۆ وانەی نواندنی خانم مەهین ئەسکویی‪،‬‬ ‫لەوێش شانۆنامەیەکت بەناوی "بە ناوی‬ ‫بــاوک" نووســی‪ .‬دەمەوێــت دەربــارەی‬ ‫جیاوازی دەورانــی قۆناغی پەروەردەیی‬ ‫بەڕێز ســەمەندەریان و خانم ئەســکویی‬ ‫بدوێیت؟‬ ‫محەمەد یەعقووبی‪ :‬لە وانەکانی بەڕێز‬ ‫ســەمەندەریاندا یەکێک لــە هاوپۆلەکانم‬ ‫بە منی وت‪ :‬کە خوالێخۆشبوو مامۆستا‬ ‫مەهین ئەســکویی لــە ماڵەکەیدا خولی‬ ‫نوانــدی کردۆتــەوە‪ .‬لــە ڕاســتیدا مــن‬ ‫پارەکەیــم نەبوو‪ .‬ئــەو هاوڕێیەم پارەی‬ ‫بــە قــەرز پێــدام و و ڕۆیشــتین‪ .‬من لە‬ ‫مەهیــن ئەســکوییەوە لەبەرچاوگرتنــی‬ ‫وردەکارییەکانــی نوانــدن فێربــووم‪.‬‬ ‫دواتریــش لــە ڕۆڵوەرگرتن لــە ئەکتەر‪،‬‬ ‫پــەروەردەی خانمــی ئەســکویی زۆر‬ ‫فریــام کــەوت‪ .‬بــەاڵم لــە مامۆســتا‬ ‫ســەمەندەریانەوە بەڕێوەبردنی ئەکتەرو‬ ‫ڕەهاســازی ئەکتەر بۆ کەڵکوەرگرتن لە‬ ‫هۆشی گروپ فێربووم‪.‬‬

‫مەریوان هەڵەبجەیی لەگەڵ محەمەد یەعقووبیدا‬

‫دوای جیابوونەوەم لە گروپەکە هەســتی‬ ‫ئــەو موعتــادەم هەبوو‪ ،‬کە دەســتی بە‬ ‫ماددە هۆشــبەرەکان ناگات‪ .‬ئەوکاتەبوو‬ ‫تێگەیشــتم شــانۆ وەک نەخۆشی مرۆڤ‬ ‫تــووش دەکات‪ .‬کون بە کــون بە دوای‬ ‫گروپێکــی شــانۆییدا دەگــەڕام‪ .‬بڕۆم و‬ ‫ببــم بە ئەندامــی‪ ،‬ڕیکالمــی پەیمانگای‬ ‫مامۆســتا حەمیــد ســەمەندەریانم‬ ‫بینــی‪ ،‬پەیمانگاکــە بــۆ پەروەردەکردن‬ ‫و فێرکــردن بــوو لــە بــواری نوانــدن‪،‬‬ ‫دەرهێنان‪ ،‬نوسوینی شانۆنامەدا‪ .‬هێشتا‬ ‫بە تەواوی پەیمانگاکەی دانەمەزراندبوو‪.‬‬ ‫جێــگای وانەکان لە ســەرەتادا لە هۆڵی‬ ‫"ســنگلج" بــوو‪ ،‬دواتریــش لــە هۆڵــی‬ ‫هونــەردا بەڕێوەدەچــوو‪ .‬من لە بەشــی‬ ‫نوانــدن و دەرهێنانــدا دەمخوێند‪ .‬نەک‬ ‫لــە بەشــی شانۆنامەنووســیدا‪ .‬لەگــەڵ‬ ‫ئەوەی ئامانجم ئەوە بوو ببمە نووسەری‬

‫پیاوێکــی گەنج کــە کچێــک دەڕفێنێت‬ ‫و‪...‬وابزانــم ئەم شــانۆنامەیەم بە چەند‬ ‫ڕۆژێک نووســی‪ .‬واتا هەفتەی پێشتر کە‬ ‫مامۆســتای ڕەخنەی وانەی شانۆنووسی‬ ‫ئەرکــی نووســینی پێدابــووم شــتێک‬ ‫بنووسم و تا دانیشتنی داهاتوو بیهێنم‪.‬‬ ‫شــانۆنامەیەکی بە پەلەو تێکەڵوپێكەڵم‬ ‫نووسی‪ ،‬بەاڵم دەبایە بمنووسیایە‪.‬‬

‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬لــە ســەردەمی‬ ‫پەیمانگاکەی مامۆســتا ســەمەندەریاندا‬ ‫"لــە‬ ‫بەنــاوی‬ ‫شــانۆنامەیەکت‬ ‫خۆشەویســتیتدا" نووسی دواتر نمایشت‬ ‫نەکرد‪ .‬چارەنووســی ئەو شانۆنامەیە بە‬ ‫کوێ گەیشت؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ :‬لەگــەڵ ئەوەی‬ ‫ئــەوەی لەب ەشــی شانۆنامەنووســیندا‬ ‫نــاوم نەنووســیبوو‪ .‬بــەاڵم دڕدۆنــگ‬ ‫بــووم بزانــم لــەم وانانەو لەو بەشــەدا‬ ‫چــی ئەگوزەرێــت‪ .‬ئەگــەر هەڵــە نەبم‬

‫چەنــد وانەیــەک وەک میوان لــە وانەی‬ ‫شانۆنووســی ئامادەییــم هەبــوو‪ .‬لەوێ‬ ‫پێیــان وتــم دەبێت تۆش بنووســی‪ ،‬بە‬ ‫کورتی ناچاربووم بە نووسین‪ .‬ماوەیەک‬ ‫پێــش ئــەوە فیلمــی "کلــک ســیونر"‬ ‫بەرهەمــی "ویلیــام وایلــەر"م بینی بوو‪،‬‬ ‫حەزم لە دۆخ و بابەتی چیرۆکی فیلمەکە‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم حەزم لە لۆژیکی چیرۆکەکەی‬ ‫نەبــوو‪ .‬بڕیارم دا لە وەاڵمی ئەم لۆژیکە‬ ‫الوازەدا لەســەر بنەمــای چیرۆکــی ئەم‬ ‫فیلمە شــانۆنامەیەک بنووسم‪ .‬چیرۆکی‬

‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ســاڵی ‪ ١٩٩٣‬دوای‬ ‫تەواوکردنــی بەشــی یاســا چــۆن بــوو‬ ‫نەڕۆیشتی بەدوای کار و پسپۆڕی خۆتدا‬ ‫کە لە ڕووی مادییەوە زۆر باشتر بوو؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ :‬من لە بەشــی‬ ‫یاســا خوێندکارێکــی بــاش نەبــووم‪.‬‬ ‫ئارەزویەکیشم لەو بەشە نەبوو‪ .‬ماوەیەکی‬ ‫کــورت ناچاربــووم لە نووســینگەیەکی‬ ‫یاسایی کار بکەم‪ ،‬ئەوە لە ماندوکەرترین‬ ‫ڕۆژەکانــی ژیانــی من بوو‪ ،‬لــە دەورانی‬ ‫سەربازیشــدا ماوەیەک سەروکارم لەگەڵ‬

‫سانسۆر لە شەڕکردنی لەگەڵ هونەردا‬ ‫مەحکومە بە شکست‪ ،‬هەمیشەش هەروا بووە‬

‫دادگا هەبوو کە کەشــێکی زۆر قێزەونی‬ ‫هەبوو‪ .‬زۆر خۆشــحاڵم کە ناچار نەبووم‬ ‫بۆ مانــەوە لەگەڵ قازیەکان ســەروکارم‬ ‫هەبێــت‪ .‬لە شــانۆگەری وشکەســاڵی و‬ ‫درۆدا بۆچوونی خۆمم دەربارەی دادگا و‬ ‫قازییەکان نووســیوە‪ .‬بەهەرحاڵ بابەتی‬ ‫مــاددە بۆ من بایەخێکــی ئەوتۆی نییە‪.‬‬ ‫گرنگە‪ ،‬بەاڵم نەک هێندەی کە ئامادە بم‬ ‫ژیانە کورتەکەم بدەم بەو ئیشــانەی کە‬ ‫ئارەزووم لێیان نییە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێــر‪ :‬لەم قۆناغەدا و لە‬ ‫دوای تێپەڕاندنی چەند خولێکی فێرکردنی‬ ‫پسپۆڕی شانۆ لە ژێر چاودێری باشترین‬ ‫مامۆســتاکانی ئێرانــدا‪ ،‬وا دەردەکــەوت‬ ‫ئیتر دۆخی تۆ لەگەڵ شانۆنامەنووســین‬ ‫و دەرهێنــان و بەشــێوەیەکی گشــتی‬ ‫شــانۆدا یەکال بووبوویــەوە‪ .‬بەمانایەکی‬ ‫تر‪ ،‬شــانۆ بووبوویە ژیانــی تۆ‪ ،‬ئەویش‬ ‫لــە واڵتێکی ئیســامی و زۆر زۆر پڕ لە‬ ‫سانسۆردا‪ ،‬ئایا نیگەرانی ئەوە نەبوویت‬ ‫کــە ڕەنگە ژیانــت ڕووبەڕووی کێشــەی‬ ‫بونیادی ببێتەوە؟ چونکە بەرهەمەکانت‬ ‫هەر لە سەرەتاوە ڕووبەڕووی بەربەستی‬ ‫سانســۆر بوونــەوە؟ هەروەهــا ژیانــت‬ ‫ڕووبــەڕوی ترس و تۆقاندن و هەژاری و‬ ‫بێکاری ببێتەوە؟‬ ‫محەمــەد یەعقووبــی‪ :‬نیگەرانــب‬ ‫ووم‪ ،‬بــەاڵم پێــم باشــتر بــوو ئــەو‬ ‫ڕیســکە بکەم‪ .‬تۆ ناچاری هەمیشــە لە‬ ‫ژیانتــدا هەڵبژێریــت‪ .‬من ئــەم ڕێگایەم‬ ‫هەڵبژاردبوو‪ .‬نەمدەویست بۆ خەمی نان‪،‬‬ ‫کارێک بکەم کە هەموو ڕۆژێک ناڕازی بم‬ ‫لــەوەی کە زیندووم‪ .‬ئیتر گەیشــتبوومە‬ ‫ئەو تەمەنەی کــە خێزانەکەم دەیانزانی‬ ‫ناتوانــن کۆنتڕۆڵم بکــەن‪ .‬تامی ئازادیم‬ ‫لە خێزاندا چەشــتبوو‪ .‬خێزانیش توانای‬ ‫ئەوەی نەبوو من ببەســتێتەوە‪ .‬هێشــتا‬ ‫هاوســەرگیریم نەکردبــوو‪ ،‬تــا خەرجی‬ ‫خێزان ناچارم بکات پەنا بۆ هەر کارێک‬ ‫ببــەم و ئەنجامــی بدەم‪ .‬لــە پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ سانســۆردا لە یەکەمین کارمەوە‬ ‫گورزەکەیــم بەرکەوتبــوو‪ ،‬لــە دوای‬ ‫دەرهێنانی شانۆنامەی (شەوشاد دایە)‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬مارشاڵ نۆرمەن‪ ،‬کە مۆڵەتی‬ ‫نمایشــکردنیان نەدەدامــێ‪ ،‬فێربووم بە‬ ‫ســەبر بــم و لێبوردەییم هەبێت و بەهێز‬ ‫بــم و هیوادارانــە کارەکەم بە دروســتی‬ ‫ئەنجــام بدەم‪ .‬سانســۆر لە شــەڕکردنی‬ ‫لەگــەڵ هونەردا مەحکومە بە شکســت‪.‬‬ ‫هەمیشەش هەروا بووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆمانی "کۆڵۆنێل"‬ ‫تۆم پەتردەیڵ‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ئازاد بەرزنجی‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫ئەم نووســینە بریتییە لەو پاشــەکییەی‬ ‫کە وەرگێڕی ئینگلیزیی ڕۆمانی کۆلۆنێل بۆ‬ ‫چاپە ئینگلیزییەکەی نووسیوە‪.‬‬ ‫مەحمــوود دەوڵەتئابــادی عیمالقــی‬ ‫ئەدەبــی هاوچەرخــی ئێرانییــە‪ .‬ددانــە‬ ‫ئەدەبییەکانی ئەو لە شاعیرگەلێکی مەزنی‬ ‫فارســی وەکــو حافــز و جەاللودینی ڕۆمی‬ ‫گیربووە‪ .‬لــە زمانە دەوڵەمەندەکەی ئەوان‬ ‫بەهرەی بردووە و بە شــێوەیەکی دانســقە‬ ‫و ســەرکەوتوو ئەو زمانە تێکەڵ بە قســە‬ ‫و باسوخواسەکانی ژیانی ڕۆژانەی مۆدێرن‬ ‫دەکات و بەمجــۆرەش دەنگــی تــازە و‬ ‫هاوچەرخی خۆی دەخولقێنێت‪ .‬زمانی ئەو‪،‬‬ ‫زمانێکی شاعیرانە و ڕیتمئاسا و مێتافۆری‬ ‫و کیناییە و وەکو ڕووبارێکی گەورە بەخوڕ‬ ‫و پــڕ لــە پێچ و جۆگەلــەی البەال و گۆم و‬ ‫گێژاوە‪ .‬هەروەکو خۆیشی دەڵێت‪ :‬وشەکان‬ ‫وەکو ژێی گیتار وان‪ .‬دەبێ لێیان بگەڕێیت‬ ‫دەنگی ڕوونی خۆیــان دەربکەوێ‪ ،‬نەک لە‬ ‫کرداردا زرینگەیان کپ بێت‪.‬‬ ‫دەوڵەتئابــادی ‪ ٢٥‬ســاڵ لەمەوبــەر‪١-‬‬ ‫دەســتی بــە نووســینی ئەم ڕۆمانــە کرد‪،‬‬ ‫بەاڵم دەسنووســەکەی لــە چەکمەجەیەکدا‬ ‫هەڵگــرت‪ .‬جارجــارە دەریدەهێنایــەوە و‬ ‫دەســتکاریی تیا دەکرد‪ .‬دواجار لە ســاڵی‬ ‫‪٢٠٠٩‬دا ڕایگەیانــد کــە ڕۆمانەکــە ئامادەی‬ ‫چاپە‪ .‬ئــەو لەو بڕوایەدا نەبــوو کە ئەگەر‬ ‫زووتــر باڵوبووایەتــەوە‪ ،‬لەوانەبــوو ڕەوتی‬ ‫مێــژووی وەک چاوەڕوانییەکــی نامەنتیقی‬ ‫و خەیاڵــی‪ ،‬بگۆڕیایــە‪ .‬هەروەها ئەو لەوە‬ ‫دەترسا کە خودی ڕۆمانەکە خۆی ببوایە بە‬ ‫قوربانیی توندوتیژییە کۆنتڕۆڵنەکراوەکەی‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی‪.‬‬ ‫وەسفی ئەشکەنجەکان لە ئەزموونەکانی‬ ‫نووســەر خۆیــەوە یــان هەنــدێ لــە‬ ‫هاوڕێکانییەوە وەرگیراوە‪ .‬شــتێکی ســەیر‬ ‫نییــە کە تا ئێســتا ئەم ڕۆمانــە بە زمانە‬ ‫ئەســڵییەکەی خــۆی‪ ،‬کــە فارســییە‪ ،‬لە‬ ‫ئێــران بــە چــاپ نەگەیشــتووە‪ .‬هێشــتا‬ ‫دەسنووسەکەی وا لەناو دەستی سانسۆردا‬ ‫و‪ ،‬داوای البردنــی گەلــێ پەرەگــراف و‬ ‫پیاچوونــەوەی لــێ کراوە و‪ ،‬نووســەریش‬ ‫بەوە قایل نەبووە‪.‬‬ ‫دەوڵەتئابــادی لــە ســاڵی ‪١٩٤٠‬دا لــە‬ ‫خێزانێکــی دێهاتی و لە دێی دەوڵەتئابادی‬ ‫نزیک شــاری ســەبزەوار هاتۆتــە دونیاوە‬ ‫کــە دەکەوێتــە بەشــی باکووری دەشــتی‬ ‫کەویرەوە‪ ،‬کە بیابانێکــی گەورەی ئێرانە‪.‬‬ ‫یادەوەرییەکانــی مناڵیــی ســەبارەت بــە‬ ‫هەڵگرتنــی گونیە کاڵەکە لەســەر پشــتی‬ ‫گوێدرێژ و فرۆشــتنی لە نزیکترتین بازاڕی‬ ‫شــار‪" .‬ئەوە ملمالنێیەکی تاڵ بوو لەنێوان‬ ‫بەردی سەرکێش و شووشەی ناسکدا لەناو‬ ‫ناخی مندا‪ ،‬وردە شووشەیەکی پەرشوباڵو‬ ‫لەســەر خاکە وشــکەکە و‪ ،‬خەڵکانێک کە‬ ‫هەژاری و برسێتی وێرانی کردوون‪"...‬‬ ‫ئەو لە تەمەنی ســیانزدە ساڵیدا دێکەی‬ ‫خۆیانــی جێهێشــت و پشــتی بــە خــۆی‬ ‫بەست‪ .‬ســەرەتا لە مەشــهەد و سەبزەوار‬ ‫و دواتریش لە تاران‪ ،‬هەر ئیشــێکی دەست‬ ‫بکەوتایــە دەیکــرد‪ .‬لەکاتێکیشــدا نــاوی‬ ‫خــۆی بۆ خوێنــدن لــە قوتابخانــە تۆمار‬ ‫کردبــوو‪ ،‬ماوەیــەک ســەرگەرمی پیشــەی‬ ‫سەرتاشی و‪ ،‬ماوەیەکی تر وەک کارمەندی‬ ‫پشکنەری بلیت لە سینەمادا و‪ ،‬ماوەیەکی‬ ‫تریش فرۆشــیاری ڕووبــەری ڕیکالم بوو لە‬ ‫ڕۆژنامــە ناوخۆییەکاندا‪ .‬ئەو النەواز بوو و‬ ‫زۆربەی شەوانی لەسەر شەقامەکان بەسەر‬ ‫دەبــرد‪ .‬لــە کاتەکانــی بێکاریشــیدا‪ ،‬هەر‬ ‫کتێبێکی دەســت بکەوتایــە‪ ،‬چ ئەدەبیاتی‬ ‫کالســیکی فارســی بووایە‪ ،‬یان وەرگێڕانی‬ ‫ئاســەوارەکانی فەیلەســووفانی سیاســیی‬ ‫ئەوروپا و ڕۆماننووسەکانیان‪ ،‬بە عەشقەوە‬ ‫دەیخوێندنــەوە‪ .‬ئەو خۆی بە کەســێک لە‬ ‫قەڵــەم دەدات کە خۆی‪ ،‬خۆی فێرکردووە‪.‬‬

‫ئەو گەرچی بڕوانامەی ئامادەیی بە دەست‬ ‫نەهێنــا‪ ،‬بــەاڵم لــە قوتابخانــەی هونەرە‬ ‫دراماییەکان قبووڵ کرا و یەکەمین چیرۆکی‬ ‫خۆی "لە قوواڵیی شەودا"ی نووسی‪ .‬ئەمە‬ ‫دەسپێکی ژیانی ئەدەبیی ئەو بوو‪.‬‬ ‫یەکەمیــن کۆمەڵــە چیرۆکــی ئابادی لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٦٩‬دا چاپ بوو و‪ ،‬بەدوایدا ڕۆمانی‬ ‫"ســەفەر" هات کە بۆ ئەڵمانی وەرگێڕدرا‪.‬‬ ‫هەشــت ڕۆمانــی تــری‪ ،‬بــەر لە شۆڕشــی‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٧٩‬چــاپ بــوون‪ .‬لــە ‪١٩٧٩‬دا‬ ‫ڕۆمانــی "شــوێنە بەتاڵەکەی ســلووچ" بە‬ ‫ناونیشــانی "‪ "Missing Slouch‬بۆ‬ ‫ئینگلیــزی وەرگێڕدڕا کە بــاس لە داڕمانی‬ ‫ژیانــی دێهاتیی ئێــران دەکات لــە دەیەی‬ ‫شەســتەکاندا‪ .‬ئــەم ڕۆمانە بــەرز و جوانە‬ ‫بەســەرهاتی ژنێکی هــەژار و مناڵەکانێتی‬ ‫کە چۆن پاش دیارنەمانی سەیر و ناڕوونی‬ ‫هاوسەرەکەی‪ ،‬واتە ســلووچ‪ ،‬لە الدێیەکی‬ ‫دوورەدەســتدا ژیــان دەبەنــە ســەر‪ .‬ئەم‬ ‫ڕۆمانە پڕ جۆش و خرۆش و لە هەمانکاتدا‬ ‫بێبەزەییانەیە‪ ،‬لە ژیانی ژنێک دەکۆڵێتەوە دوای شــۆڕش کــرد‪ .‬بەجۆرێک کە تەواوی بــە شۆڕشــی دەســتووری (مەشــرووتە)‬ ‫کە دژ بە گەندەڵیی سیاســیی دەســەاڵتی مێژووی هاوچەرخــی ئێران وەکو فیلمێکی لــە ‪١٩٠٦‬دا دەســتپێدەکات‪ ،‬وەختــێ درز‬ ‫لــۆکاڵ و چەوســاندنەوە و هەژاریی الدێکە ســینەمایی بــە بەرچاومــدا تێدەپــەڕی‪ .‬دەکەوێتــە نێــوان دەرباری شاهەنشــاهی‪،‬‬ ‫دەوەســتێتەوە‪ .‬ئەم ڕۆمانــە مێژووییە‪ ،‬کە بەاڵم وەختێ لــەو خەونە بەئاگا هاتمەوە‪ ،‬پیاوانــی ئایینیــی موحافــەزەکار‪ ،‬پیاوانی‬ ‫لەبەکاربردنی زمانی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکی کابووســەکە دەســبەردارم نەبــوو‪ .‬بۆیــە ئایینیی لیبراڵ‪ ،‬لیبراڵە خۆرئاواخوازەکان‪،‬‬ ‫ئێرانــدا دەسپێشــخەر بــووە‪ ،‬لــە ئەدەبی یەکســەر ئەوەی بینیم‪ ،‬نووســیمەوە‪ .‬بەو ناسیونالیســتەکان و چەپەکانــەوە‪ .‬لــەم‬ ‫فارســیدا و لە وێنەکێشــانی سەرنجڕاکێش ئومێدەی مەگەر تەنها ئەو کارە ئەو جۆش ملمالنێیەدا لەنێوان هێزە پێشکەوتووخواز‬ ‫و ئازایانــەی ژیانــی ژنێکــی پەراوێزخــراو و خرۆشەی کە بە توندی لە ناخمدا هەستم و دواکەوتووەکاندا‪ ،‬دەرباری شاهەنشــاهی‬ ‫و تێکۆشــانیدا لــە پێنــاوی مانــەوەدا‪ ،‬پێ دەکرد‪ ،‬بڕەوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ســەرکەوتوو دەبێــت‪ .‬چەپەکانــی ئێــران‬ ‫شۆڕشێکی بەرپاکرد‪.‬‬ ‫دەوڵەتئابادی ئێســتا لە ئێــران دەژی‪ .‬لــە کێڵگــە نەوتییەکانی باکۆی ڕووســیدا‬ ‫گەورەتریــن کاری دەوڵەتئابــادی کە لە مناڵەکانی نیشتەجێی ئەوروپا و ئەمریکان‪ .‬پەیدابوون‪ ،‬ئەو شــوێنەی کــە ژمارەیەکی‬ ‫ســاڵی ‪١٩٨٤‬دا تەواوی کرد‪ ،‬شــاکارە دە ئەو لە ساڵی ‪١٩٩٠‬دا چوو بۆ ئەوروپا و‪ ،‬لە زۆر لــە کرێکارەکانی باکووری ئازەربایجان‬ ‫بەرگییەکەیەتــی کە وەک داســتانێک وایە ســاڵی ‪١٩٩١‬یشدا چوو بۆ ئەمریکا و لەوێ بــۆ کار ڕوویان تێکردبوو‪ .‬ئــەم کرێکارانە‬ ‫و ســێ هــەزار الپەڕەیــە‪ ،‬ناونیشــانەکەی ســەبارەت بە ئەدەب و سیاســەت هەندێ بەشێکی زۆری یەکەمین شۆڕشی ڕووسییان‬ ‫"کەلیــدەر"ە‪ ،‬کــە ژیانی خەڵکــی دێیەکە دەرســگوتاری وتــەوە‪ .‬لە ســاڵی ‪٢٠٠٩‬دا لە ‪١٩٠٥‬ی زایینیدا پێکهێنا‪.‬‬ ‫لــە باکــووری خۆرهەاڵتــی ئێــران و‪ ،‬بە مەبەســتی کاری وەرگێڕانــی ئەڵمانیی‬ ‫پاش یەکەمین جەنگی جیهانی‪ ،‬بەریتانیا‬ ‫ڕووداوەکانــی لــە چلەکانــدا ڕوودەدات‪" .‬کۆڵۆنێل" چوو بۆ ئەڵمانیا‪.٣-‬‬ ‫کاتێــک زانیی بەڵشــەڤیکەکان لــە باکۆوە‬ ‫خەڵکــی دێکــە کوردگەلێکــی هــەژارن کە‬ ‫بەرەو ئێران دەچــن‪ ،‬هەوڵی دا لەڕێی دوو‬ ‫لــە ســەدەی هەڤدەیەمدا بە فەرمانی شــا‬ ‫شــازادە و هەروەها وســوق ئەلدولەی برای‬ ‫شوێن‪:‬‬ ‫عەبــاس‪ ،‬بۆ پاراســتنی سەرســنوورەکان‬ ‫ئــەو خوێنەرانەی کە ئێــران بە واڵتێکی ئەحمــەد قەوامەوە‪ ،‬کــە پارەیەکی زۆریان‬ ‫بەرامبــەر بە هێرشــی تورکمانــەکان‪ ،‬لەو وشک و برنگ دەزانن‪ ،‬لەوانەیە پێیان سەیر پــێ درابوو‪ ،‬بــۆ ڕێکەوتنامەیەک مەجلیس‬ ‫دەڤەرەدا نیشــتەجێ کرابوون‪ .‬نە دووساڵ بێت کە لــەم ڕۆمانەدا بە بەردەوامی باران بخەنە ژێر گوشارەوە‪ ،‬کە سەریشی نەگرت‪،‬‬ ‫زیندانیکردنــی لەالیەن ڕژێمی شــاوە و‪ ،‬نە دەبارێت‪ .‬چیرۆکەکە لە ڕەشــت ڕوودەدات‪ ،‬تا ئێران بخەنە ژێر ئینتیدابی خۆیانەوە‪ .‬لە‬ ‫مردنــی باوکی‪ ،‬کــە زۆری خۆشدەویســت پایتەختی ناوچــەی گیالن لەکەنار دەریای ساڵی ‪١٩٢١‬دا ســەرهەنگ ڕەزاخان لەگەڵ‬ ‫و‪ ،‬نــە گۆڕانکارییەکانی شــۆڕش‪ ،‬هیچیان خەزەر کە پڕی لە دەشــتی مەرەزەیە و لە سەید زیادا کە دواتر بوو بە سەرۆکوەزیران‪،‬‬ ‫نەیانتوانــی ئــەو کارە تاقەتپڕووکێنەی لە دامێنی شــاخی ئەلبورزیشــدا چا دەڕوێت‪ ،‬کودەتایەکیــان بەرپاکــرد‪ ،‬ڕەزاخــان بوو‬ ‫پێنــاوی خولقاندنــی ئەو شــاکارەدا‪ ،‬ببنە ئەو شــوێنەی کە کەنارەکە لە بیابانە بەرز بە وەزیری جەنگ و لە ســاڵی ‪١٩٢٥‬یشــدا‬ ‫کۆســپ و ئاســتەنگ‪ .‬باڵبوونــەوەی ئــەم و وشــکەکەی ئێران جیادەکاتەوە‪ .‬کەناری بوو بە شــا‪ .‬ڕەزاشــا یەکەمیــن الیەنگری‬ ‫شــاکارە کاریگەرییەکــی زۆری هەبــوو و دەریاکە بە دارســتانێکی گەورە داپۆشراوە ئەتاتورک و پاشــانیش ئەڵمانیای نازیست‬ ‫زوو ناوبانگی بــۆ دەوڵەتئابادی پەیداکرد‪ .‬کە زۆربــەی کات بارانێکی زۆر بەســەریدا بوو‪ .‬ڕەزاشــا واڵتی بــەرەو مۆدێرنیزە برد‬ ‫ئەو لەو ســەروەختەدا نووســیی‪" :‬من زۆر دەبارێــت و‪ ،‬بۆ چەند ســەدەیەک داڵدەی و بــرەوی بــە پەرەســەندنی تەکنۆلۆجــی‬ ‫شــەکەت بووم و پێویســتم بە پشوویەکی چەتــە و یاخیبــووان و نەیارانی ڕژێمەکان دا‪ .‬دەســەاڵتی دیکتاتــۆری ئــەو بــووە‬ ‫درێژخایــەن بــوو‪ ،‬بــەاڵم ناچاریــش بووم بووە‪ .‬لە ســاڵی ‪١٩٢٠‬دا‪ ،‬ڕەشت سەنتەری مایەی ســەرکوتکردنی هەموو نەیارەکانی‪،‬‬ ‫بنووسم‪".‬‬ ‫کۆمــاری سۆشیالیســتیی تەمەنکورتــی بەتایبەتیش ئیســامییەکان کە گەورەترین‬

‫و کێڵگە نەوتییەکانی ئێران بچن‪ .‬کوڕە الو‬ ‫و بێ ئەزموون و تاڕادەیەکی زۆر ناسیاسی‬ ‫و نەرمونیانەکــەی دیکتاتــۆرە پیرەکە کە‬ ‫ڕۆڵێکــی گــەورەی لە ئازادیــی نەتەوەییدا‬ ‫گێڕابوو‪ ،‬جێی باوکی گرتەوە‪ .‬بۆ ماوەیەکی‬ ‫کەم‪ ،‬بۆشــایی لە دەســەاڵتدا دروست بوو‬ ‫و دەرفــەت بۆ بزووتنەوە ناسیونالیســت و‬ ‫چەپەکان ڕەخسا تا لەسەر شانۆی سیاسی‬ ‫دەربکەون‪.‬‬ ‫لــەم قۆناغە کورتەی مێــژووی ئێراندا و‬ ‫لــە جەنگەی شــەڕی ســارددا‪ ،‬لیبراڵەکان‬ ‫و دیموکراتــەکان توانییــان بــە ئازادییەوە‬ ‫چاالکییەکانی خۆیان ئەنجام بدەن‪ .‬کاتێک‬ ‫محەمەد موسەددەق بوو بە سەرۆکوەزیران‪،‬‬ ‫ئــەو کێڵگە نەوتییانەی ســەر بە بەریتانیا‬ ‫بوون‪ ،‬خۆماڵی کــران‪ .‬ئینگلیزەکان ناچار‬ ‫بــوون ئێــران جێبهێڵن و دەســەاڵتیان لە‬ ‫ئێرانــدا کۆتایی هات‪ .‬شــای نوێش بڕیاری‬ ‫دا واڵت جێبهێڵێــت و لەو باوەڕەدا بوو کە‬ ‫موســەددەق لەو کاتەدا لەژێــر کاریگەریی‬ ‫کۆمۆنیزمدا بوو‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٥٣‬دا سی ئای‬ ‫ئەی کودەتایەکی ڕێکخست و دەوڵەتەکەی‬ ‫موسەددەقی سەرنگون کرد و شای الوی بۆ‬ ‫واڵت گەڕانــدەوە‪ .‬ئەمەش دەرفەتی ئەوەی‬ ‫بــۆ ئەمەریکا ڕەخســاند تا ئەو بۆشــاییە‬ ‫پڕبکاتــەوە کــە بەهــۆی چوونــەدەرەوەی‬ ‫ئینگلیــز لــە دەســەاڵتدا ڕووی دابــوو‪.‬‬ ‫ئەمەریکییــەکان بە هاوکاریی ئیســرائیل‪،‬‬ ‫ڕێکخراویــی نهێنیــی کارامــەی ســاواکیان‬ ‫دروســت کرد و ئامانجیان ســەرکوتکردنی‬ ‫هەموو نەیارەکانــی ڕژێم بوو‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫حیزبــی تــوودە‪ ،‬کــە لەالیەن مۆســکۆوە‬ ‫بەرگریی لێ دەکرا‪.‬‬ ‫ڕاپەڕینی خەڵک کە لە ساڵی ‪١٩٧٨‬ەوە‬

‫هزری سیاسیی دەوڵەتئابادی وەکو ناسیونالیزمی لیبراڵی چەپڕەو ناسرا‪ .‬ئەو لە خەونی‬ ‫ئاکامی ئەو شۆڕشە بە ئاگا هاتەوە کە ڕژێمی شای ڕووخاند‪« :‬هەستێکی زۆر ناخۆش لە‬ ‫ناوەوە دایگرتبووم‪ ،‬زۆرلەخۆکردنێکی ناچاری کە خەریکبوو شێتی دەکردم‪ .‬تا ئەوەبوو شەوە‬ ‫چارەنووسسازەکە هات و هەموو شتێک لە سەرمدا دروست بوو و «کۆڵۆنێل» لەدایک بوو‪».‬‬ ‫کەلیدەر بۆ ئەڵمانی تەرجەمە کراوە‪.٢-‬‬ ‫لەکاتێکــدا دەوڵەتئابــادی ســەرگەرمی‬ ‫نووســینی کەلیدەر بــوو‪ ،‬هەوڵی دا خۆی‬ ‫لــە ڕووداوەکانــی جیهانــی دەرەوەی پاش‬ ‫شۆڕشــی ئیســامی بەدوور بگرێت‪ .‬هزری‬ ‫سیاســیی ئــەو‪ ،‬کە بــە تێپەڕینــی ڕۆژگار‬ ‫وردەرودە کامڵ بوو‪ ،‬وەکو ناســیونالیزمی‬ ‫لیبراڵــی چەپڕەو ناســرا‪ .‬ئەو لــە خەونی‬ ‫ئاکامی ئەو شۆڕشە بە ئاگا هاتەوە کە ڕژێمی‬ ‫شــای ڕووخانــد‪" :‬هەســتێکی زۆر ناخۆش‬ ‫لە نــاوەوە دایگرتبــووم‪ ،‬زۆرلەخۆکردنێکی‬ ‫ناچــاری کە خەریکبوو شــێتی دەکردم‪ .‬تا‬ ‫ئەوەبوو شــەوە چارەنووسســازەکە هات و‬ ‫هەموو شــتێک لە ســەرمدا دروست بوو و‬ ‫"کۆڵۆنێل" لەدایک بوو‪".‬‬ ‫"ئەمــە خەونێــک بوو‪ ،‬یــان چاکتر وایە‬ ‫بڵێم کابووسێک بوو‪ .‬هەموو کاراکتەرەکانم‬ ‫بینــی‪ ،‬کۆڵۆنێــل و مناڵەکانــی‪ ،‬هەروەها‬ ‫هەســتم بە کەشــوفەزای بەر لە شۆڕش و‬

‫گیــان بووە بــە فەرماندەیی کوچک خان‪.‬‬ ‫بــۆ ماوەیەکــی کەمیــش دوای شۆڕشــی‬ ‫‪ ،١٩٧٩‬دارستانە کوێستانییەکان پەناگەی‬ ‫مارکسیســتەکان بــوو‪ .‬کاتــی ڕوودانــی‬ ‫ڕووداوەکانــی ئــەم ڕۆمانــە دەوروبــەری‬ ‫کۆتایــی جەنگی ئێــران ‪ -‬عیراق (‪- ١٩٨٠‬‬ ‫‪)١٩٨٨‬ە‪.‬‬ ‫باکگراوندی مێژوویی‪:‬‬ ‫شۆڕشی ئێران لە ساڵی ‪١٩٧٩‬دا‪ ،‬کۆتایی‬ ‫بە دەســەاڵتی ‪ ٢٥٠٠‬ســاڵەی شاهەنشاهی‬ ‫هێنا‪ .‬ئەو ســەدان هەزار کەسەی کە ڕژانە‬ ‫شەقامەکانەوە‪ ،‬چاوەڕێی ئەوە بوون شۆڕش‬ ‫ژیانێکی باشــتر و عەدالەتی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئازادی و سەربەخۆییان بۆ فەراهەم بکات‪.‬‬ ‫شۆڕشەکە بەتەنها بریتی نەبوو لە گۆڕینی‬ ‫ڕژێم؛ بەڵکو جۆرێک بوو لە تۆڵەسەندنەوە‬ ‫و‪ ،‬پاکتاوکردنی کۆمەڵێک مەســەلە کە لە‬ ‫سەرەتاکانی ســەدەی بیستەمەوە یەکالیی‬ ‫نەکرابوونــەوە‪ .‬مێــژووی ئێرانــی مۆدێرن‬

‫ئاســتەنگ بــوون لــە بەردەمیــدا‪ .‬ژنانــی‬ ‫ناچار کــرد حیجاب فڕێ بدەن و‪ ،‬لەســەر‬ ‫شەقامەکان عەمامەی مەال نەیارەکان فڕێ‬ ‫دەدران و بەزۆر ڕیشیان پێ دەتاشین‪ .‬ئەم‬ ‫ســووکایەتیپێکردنانە بوونــە مایەی برینی‬ ‫قووڵ و ئارەزووی تۆڵەسەندنەوە‪.‬‬ ‫دووەم جەنگــی جیهانــی گۆڕانکاریــی‬ ‫لەگەڵ خۆیدا هێنــا‪ .‬هێزە هاوپەیمانەکان‪،‬‬ ‫بەریتانیــا و یەکێتیــی ســۆڤێت‪ ،‬ئێرانیان‬ ‫داگیرکــرد‪ .‬ڕەزاشــایان ناچار کرد لەســەر‬ ‫حوکــم البچێــت و بــڕوات بــۆ دوورگــەی‬ ‫مورتیتیــوس‪ .‬دوو هــۆکار بــۆ ئەمــە‬ ‫هەڵەبــوون‪ :‬هاوپەیمانان هەســتیان کرد‪،‬‬ ‫ئەگەرچــی ئێــران بێالیەنە‪ ،‬بەاڵم ڕەزاشــا‬ ‫زیــاد لــە پێویســت لــە واڵتانــی تــەوەر‬ ‫(میحوەر)ەوە نزیک بوو‪ ،‬دووەم هۆکاریش‬ ‫ئەوەبــوو کە ئێران ڕێگای پەڕینەوە بوو بۆ‬ ‫ناردنــی چەک و تەقەمەنی بۆ ڕووســیا‪ ،‬تا‬ ‫نەهێڵێت نازیســتەکان کێڵگە نەوتییەکانی‬ ‫قەفقاس داگیربکەن و هەروەها بەرەو ئێران‬

‫««‬ ‫بــە‬ ‫ئیســامییەکان‬ ‫ئامانجــی‬ ‫ئیســامیکردنی تــەواوی کۆمەڵگای ئێرانی‬ ‫و لەناوبردنــی هەموو ئــەو ڕیفۆرمە لیبرال‬ ‫دیموکراتیکانــەش بوو کــە لە چەند مانگی‬ ‫دوایــی حوکمــی شــادا ئەنجــام درابوون‪.‬‬ ‫بەالی ئیسالمییەکانەوە‪ ،‬کاتی ئەوە هاتبوو‬ ‫پاکتاوی هەموو حیسابەکانی کۆنیان بکەن‪:‬‬ ‫ئەوان نــەک هــەر زۆر بێبەزەییانە کەوتنە‬ ‫گیانی هەموو بزووتنەوە سیاســییەکانی تر‬ ‫و نوێنەرەکانیــان لەناوبــردن و‪ ،‬خۆیان لە‬ ‫شــەڕیان ڕزگار کــرد‪ ،‬بەڵکو دەســتیان بە‬ ‫"جینۆسایدی کەلتووری" کرد و نەخشەیان‬ ‫بۆ لەناوبردنی هەر شــوێنەوارێکی جیهانی‬ ‫مۆدێرن و دامودەزگاکانــی لە ئێراندا دانا‪.‬‬ ‫شۆڕشــەکە ئیســامی بــوو نــەک ئێرانی‪.‬‬ ‫ناسیونالیســتە ســێکیوالرە بەتەمەنەکانی‬ ‫ئێــران ئــەم شۆڕشــەیان بــەو هێرشــەی‬ ‫عەرەبــەکان بــەراورد کرد بــۆ ئێران کە لە‬ ‫ســەدەی حەوتەمی زایینیــدا ئەنجام درا و‬ ‫لە شانامەشدا‪ ،‬کە لە سەدەی یانزدەهەمدا‬ ‫نووســراوە‪ ،‬بە پەژارەیەکی زۆرەوە باســی‬ ‫لێ کراوە‪.‬‬ ‫ئێــران هەرگیــز کۆڵۆنییەکــی فەرمــی‬ ‫نەبــووە‪ ،‬بــەاڵم تــا ســاڵی ‪ ١٩١٧‬لەنێوان‬ ‫ئیمپراتۆرییەتی ڕووســی و ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫ئینگلیز لە هیندســتاندا‪ ،‬گیــرۆدە بووبوو‪.‬‬ ‫پــاش هەرەســی ڕژێمی قەیســەری‪ ،‬ئێران‬ ‫وەک دیفاکتــۆ‪ ،‬لەالیــەن کۆمپانیای نەوتی‬ ‫ئەنگلــۆ ‪ -‬ئیرانیانــەوە (دواتریــش ‪)BP‬‬ ‫بەڕیوە دەبرا‪.‬‬ ‫تەنانــەت دوای ئــەوەی پیشەســازیی‬ ‫نــەوت لــە دەیــەی پەنجاکانــدا لــە ئێران‬ ‫خۆماڵــی کرا‪ ،‬بــەاڵم کۆنترۆڵــی بیانی لە‬ ‫شێوەی دەســەاڵتی ئەمەریکا لە کاروباری‬ ‫ناوخــۆی ئێرانــدا‪ ،‬هــەر بــەردەوام بــوو‪.‬‬ ‫سەرپەرشــتیارانی ئەمەریکــی پێگەکانــی‬ ‫دەسەاڵتیان لەناو دەوڵەتدا داگیرکردبوو و‬ ‫ئاڕاســتەی سیاسیی واڵتیان دیاری دەکرد‪.‬‬ ‫تەوسئامێزترین قسەی خومەینی ئەوە بوو‬ ‫کــە عەریفێکی تازەهاتــووی ئەمەریکی کە‬ ‫لەناوجەرگەی شەقامدا تاوانی دەکرد‪ ،‬هەر‬ ‫لەبەرئەوەی ئەمەریکی بوو‪ ،‬لێپرسینەوەی‬ ‫یاسایی لەگەڵدا نەدەکرا‪ .‬ئیتر ئەو برینەی‬ ‫کە لە ئەنجامی ســووکایەتیپێکردنی ڕۆژانە‬ ‫لەالیەن ئاغــا بیانییەکانیانــەوە بەدرێژایی‬ ‫ســەدەیەک بەرامبــەر بــە خەڵکــی ئێران‬ ‫دەکــرا‪ ،‬دەبووایــە بەرگەیــان بگرتایە‪ ،‬تا‬ ‫دەهــات قووڵتر دەبوو‪ .‬ئەمەش ئەو شــتە‬ ‫بوو کە بەدرێژایی ڕۆژانی شــۆڕش‪ ،‬هەموو‬ ‫الیەن و فراکسیۆنە جیاوازەکانی یەکخست‪،‬‬ ‫جگــە لە دژایەتییان بۆ ڕژێمی شــا‪ ،‬ڕق و‬ ‫کینەیان بوو بۆ ئەو دەستێوەردانە بیانییە‬ ‫لــە حکومەتــدا‪ .‬پڕوپاگەندەکانی یەکێتیی‬ ‫ســۆڤێتیش‪ ،‬کە پەردەپۆشــیی هەژموونی‬ ‫خۆیشــیان دەکرد بەســەر ئێرانــی بەر لە‬ ‫‪١٩١٧‬دا‪ ،‬زۆر بــاش یارییــان لەســەر ئەم‬ ‫ژێیــە دەکرد‪ .‬ئــەوە یەکێکە لــە تراجیدیا‬ ‫گەورەکانی مێژووی ئێران کە ئەو ئەجندەی‬ ‫ئازادبوونەی بە ئاشــکرا لە داخوازییەکانی‬ ‫شۆڕشــگێڕەکاندا گوزارشــتی لێ دەکرا بۆ‬ ‫سەربەســتی و سەربەخۆیی‪ ،‬دواتر لەالیەن‬ ‫ئیسالمییەکانەوە شێوێنرا و بەالڕێدا برا تا‬ ‫ڕەوایەتی بە ئایدیۆلۆجیاکەی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫بەم پێیە شــۆڕش بــە لەناوبردنــی ئایدیا‬ ‫دۆگما و ناباوەکان‪ ،‬توانیی ژیانێکی نوێیان‬ ‫بداتێ‪ .‬بەاڵم گەورەترین تراجیدیای چەپی‬ ‫ئێــران ئــەوە بوو کە ســەرکەوتنی کۆتایی‬ ‫خۆیان دوای پەنجا ســاڵ‪ ،‬واتە ڕووخاندنی‬ ‫ڕژێمی شــا‪ ،‬تەنهــا بووە ڕێگەخۆشــکردن‬ ‫بــۆ ئیســامییەکان‪ .‬ڕۆمانــی "کۆڵۆنێــل"‬ ‫الوانــەوەی دەوڵەتئابادییــە بــۆ ئــەو‬ ‫کارەســاتە‪ ،‬ئەم نموونە زیندووەی یاســای‬ ‫ئەنجامە نەخوازراوەکان‪" .‬وریای ئەو شــتە‬ ‫بە کە خۆزگەی بۆ دەخوازیت"‪.‬‬

‫ســەریهەڵدا‪ ،‬ســەرەتا سرووشــی خۆی لە‬ ‫بزووتنــەوە چەپەکانــەوە وەرگــرت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەنــدەی پــێ نەچوو ئیســامییەکان بە‬ ‫ڕابەریــی ئایەتوڵــا خومەینــی توانییــان‬ ‫بچنــە خەتــی پێشــەوە و دوای ڕووخانــی‬ ‫ڕژێمــی شــا‪ ،‬دەســەاڵت بگرنــە دەســت‪.‬‬ ‫ئیســامییەکان زیاتــر ڕۆچووبوونــە نــاو‬ ‫یارییەکــەوە و لــە خوێندکارە ڕۆشــنبیرە‬ ‫چەپەکانی ئەوروپا زیاتر لە خەڵکەوە نزیک‬ ‫بوون و لە هونەری ڕێکخســتنی خەڵکدا بە‬ ‫ئەزموونتر بوون‪ .‬عەلی شــەریعەتی لەڕێی‬ ‫وتــار و نووســینەکانییەوە ئــەو درزەی‬ ‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫نێوان ئیســام و سۆشیالیزمی سێکیوالری‬ ‫‪ -1‬وەرگێڕانــە ئینگلیزییەکە ســاڵی ‪ ٢٠١١‬چاپ‬ ‫پڕکردبۆوە تا سوشیالیزم لەگەڵ هزری ئەو بووە‪ ،‬کەواتە ئێستا ‪ ٢٩‬ساڵ بەسەر دەستپێکردنی‬ ‫خەڵکانەدا بگونجێنێت کە بیرکردنەوەیەکی ئەم ڕۆمانەدا تێپەڕیوە‪ .‬و‪ .‬کوردی‬ ‫‪ -2‬هەروەکو ئاشکرایە ڕۆمانی "کەلیدەر" لەالیەن‬ ‫ترادســیۆنانەیان هەبــوو‪ .‬شــەریعەتی لــە‬ ‫بەڕێز "ســیامەند شاسواری"یشەوە کراوە بە کوردی‬ ‫ساڵی ‪١٩٧٥‬دا لە بەریتانیا کوژرا‪ .‬هەندێک و لەالیــەن دەزگای چاپ و پەخشــی ســەردەمەوە‬ ‫لەو بڕوایەدان کە ســاواک تیرۆری کردووە‪ ،‬چاپ و باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬کۆڵۆنێل لەالیەن د‪ .‬بەهمەن نیرومەندەوە کرا‬ ‫لەکاتێکــدا هەندێکــی تر بڕوایــان وایە کە‬ ‫بە ئەڵمانی و لە چاپ درا‪.‬‬ ‫کاری ئیسالمییە توندڕەوەکان بووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫پرسی مەرگ‬

‫لە شیعری (گیان)ی گۆراندا‬ ‫عەلی مستەفا كەریم‬ ‫ئەم شیعرە یەكێكە لەو شیعرە كەمانەی‬ ‫گۆران كــە پرســە وجودییەكانی تێدایە‪،‬‬ ‫بەتایبەت هەردوو كێشە و پرسی "گیان"‬ ‫و مەرگ‪ .‬پرسی "گیان" پرسێكی ئاڵۆزی‬ ‫فەلسەفی و ئایینی و تەنانەت زانستیشە‪،‬‬ ‫ئــەوە لە بوارێكی دیكــەدا لێی دواوین و‬ ‫لێرەدا تەنها لەســەر پرســی مــەرگ لەم‬ ‫شــیعرەدا هەڵوێســتە دەكەین‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لــە هەوڵــی وەاڵمی ئــەم پرســیارەداین‬ ‫كــە‪ :‬ئایــا چەمكی مەرگ لەم شــیعرەدا‬ ‫لــە چوارچێــوەی پرســی گیــان(ڕۆح)دا‬ ‫باس كــراوە؟ یان بــە پێچەوانەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫مەرگ و پرســی مەرگە پرسیاری لەسەر‬ ‫چەمكــی گیان هێناوەتە ئارا؟ بەیتی ‪ 4‬و‬ ‫بەیتەكانی كۆتایی مشــتومڕێكی لەمجۆرە‬ ‫ڕوون دەكەنــەوە و ئێمــەش هەوڵــی‬ ‫ڕوونكردنەوەی ئەو پرسیارانە دەدەین‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئــەم شــیعرە بریتییــە لە كۆمەڵ ‌‬ ‫پرســیار و پرسی ســەرەكی ئەم شیعرە‬ ‫ئەوەیە‪ :‬ئایا گیان چییە؟ ئایا گیان منم؟‬ ‫یــان دنیایە؟ یان خودی ژیانە؟ ئایا هیچ‬ ‫بەڵگەیــەك هەیە بۆ مانەوەی گیان؟ ئایا‬ ‫مرۆڤ شــتێكی ئەمێنێتەوە پاش مەرگ؟‬ ‫(عومــەر مەعروف بەرزنجــی) لەمبارەوە‬ ‫دەڵێــت‪" :‬شــیعرەكە ســۆزێكی قــوڵ و‬ ‫بیركردنەوەیەكی بە ئاگایە لە ســەرەتا و‬ ‫بنەڕەتی ژیان و گەردوون‪ ،‬بوون و نەمان‪،‬‬ ‫ســەرەتا و بنەتا‪ ،‬كرۆكی ڕا و لێكدانەوە‬ ‫و پرسیارەكانیش بە بنەماكانی عەشق و‬ ‫ێ ڕاكەی‬ ‫جوانیەوە گرێداوە‪ .1".‬تاكو ئەو ‌‬ ‫(بەرزنجی) تەواوە‪ ،‬كە ئەم دەقە سۆز و‬ ‫بیركردنەوەیەكــی قوڵە لــە ژیان و بوون‬ ‫و نەمان‪ ،‬بــەاڵم كاتێك دەڵێت" "كرۆكی‬ ‫ئەم لێكدانەوە و پرســیارانەی دەقەكە بە‬ ‫بنەمــای عەشــق و جوانیــەوە گرێدراوە"‬ ‫لەمبارەوە هیچ بەڵگەیەكی نەهێناوەتەوە‬ ‫و ئێمــەش وای نابینیــن ڕاســتەوخۆ ئەو‬ ‫پرســیار و لێكدانەوانــە پەیوەندییــان‬ ‫بــە چەمكــی "عەشــق" و "جوانی"ییەوە‬ ‫هەبێت‪ .‬بەڵكو پرسیار و لێكدانەوەی ئەم‬ ‫دەقە یەكەم سەبارەت بە چییەتی "گیان"‬ ‫و مــان و نەمانی "گیان"ە لــەم بوونەدا‪.‬‬ ‫دوەم سەبارەت بە مەرگ و چارەنووس و‬ ‫پێكهاتە و چییەتــی مرۆڤن‪ .‬بۆیە لەگەڵ‬ ‫ئەوەیــن كــە لــەم دەقــەدا (مەســەلەی‬ ‫"گیــان" وەك مەتەڵێكــی فەلســەفی‪،‬‬ ‫بــە مەســەلەیەكی تــرەوە بەنــدە كــە‬ ‫مەسەلەی مەرگە و لە ئاست ئەویشدا بیر‬ ‫ێ چارە و‬ ‫ێ و مرۆڤی هۆشمەند ب ‌‬ ‫دادەمێن ‌‬ ‫دەستەوەستان دەكەوێتە گۆڕێ‌‪.2).‬‬ ‫پرســیار لە چییەتی گیان‪ ،‬پرسیار‬ ‫لــە چیەتی كەســایەتی مرۆڤ‪ ،‬پرســیار‬ ‫لە چیەتــی ژیــان‪ ،‬ئەمانەش پرســیاری‬ ‫فەلســەفین "جەســتەی مــرۆڤ بە خاك‬ ‫دەســپێردرێت و دەڕزێت‪ ،‬ئایا لە مرۆڤدا‬ ‫شــتێك جگــە لە جەســتە لــە ئارادایە؟‬ ‫گیانێــك؟ ئایــا گیــان چییــە؟ لەكوێوە‬ ‫ێ‬ ‫هاتــووە و دوای مەرگی مرۆڤەكە بۆ كو ‌‬ ‫دەچێت؟ ئەمانە پرسی ئەفسوناوی بوون‪.‬‬ ‫مێژووی فەلسەفەش گوزارشتە لە مێژووی‬ ‫كۆششــی مرۆڤ بــۆ وەاڵمدانــەوەی ئەم‬ ‫پرســانە‪ .‬ئەم پرســانە بە چەندین شێوە‬ ‫ێ‬ ‫وەاڵم دراونەتــەوە‪ ،‬بۆیە ئەمانە كۆمەڵ ‌‬ ‫بابــەت و پرســن لــە هەمــوو ئاینەكاندا‬ ‫باسوخواستیان لەسەر كراوە‪3".‬‬ ‫لەگەڵ ئەو پرســە فەلسەفیانەشدا‬ ‫كۆمەڵێــك وەاڵمــی تێدایــە‪ ،‬بــە تەواوی‬ ‫ناكرێــت بڵێیــن وەاڵمن‪ ،‬بەڵكو "شــێوە‬ ‫وەاڵم"ن‪ ،‬یان دەكرێت بڵێین ڕونكردنەوەن‬ ‫بــۆ پرســیارەكان و ڕێخۆشــكەرن بــۆ‬ ‫پرسیاری دیكە‪.‬‬ ‫ئەم تێكستە ‪ 14‬بەیتیە نزیكەی ‪10‬‬ ‫ڕستەی پرســی تێدایە‪ ،‬هەموو پرسن لە‬ ‫بوونــی مرۆڤ‪ ،‬لە ماهیەتــی مرۆڤ و لە‬ ‫كەسایەتی مرۆڤ‪ .‬یەكێك لەو پرسانەش‬ ‫پرســی مەرگە‪ ،‬ئەویش لــە چوارچێوەی‬

‫پرســی ماهیەتی مرۆڤ و پرسی چییەتی‬ ‫گیانــدا‪ .‬پرســی مەرگیش لــە دوو بەیتدا‬ ‫ڕاستەوخۆ بەرجەستە بووە‪ .‬یەكەمجار لە‬ ‫ێ‬ ‫ســەرەتاوە لە بەیتــی چوارەمەوە‪ ،‬كات ‌‬ ‫بــاس لە گیــان دەكات‪ ،‬كــە هاوڕێیەتی‬ ‫تاكــو كاتێك مەرگ دێت و ئەو هاوڕێیەی‬ ‫لێ‌ جیادەكاتەوە‪:‬‬ ‫(هاوڕێی هەمیشەی عومرم‪:‬‬ ‫لەوســاوە بــووم تا ئەمــرم!) (دیوانی‬ ‫گۆران‪ ،‬ل‪)228‬‬ ‫دووەمجار لە كۆپلەی ســێیەمدا‬ ‫بــاس لە مەرگ دەكرێــت‪ ،‬ئەویش كاتێك‬ ‫پرســیارێكی زۆر لــە چەمكــی گیــان لە‬ ‫تێكســتەكەدا كــراوە و هەوڵی كۆمەڵێك‬ ‫پێناســەی بــۆ دراوە‪ .‬دواتــر وەكــو‬ ‫ئەنجامێــك دەگاتــە ئەوەی كــە هەردوو‬ ‫چەمكــی "مــەرگ" و "گیــان" وەكو دوو‬ ‫چەمكی دژ بەیــەك ئاماژە پێ بكات‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك‪ ،‬لەگــەڵ باســكردنی یەكێكیاندا‬ ‫ئەویتریش ئامادەگیی هەیە‪:‬‬ ‫ێ روونە‪:‬‬ ‫(هەر ئەوەندەم ل ‌‬ ‫ئەنجام لە یەك جوێ‌ بوونە!‬ ‫رۆژێك‪ ..‬سبەی‪ ،‬دوو سبەی؟‬ ‫عایەن نییە چۆن‪ ،‬یــا كەی؟)(دیوانی‬ ‫گۆران‪ ،‬ل‪)229‬‬ ‫مەرگ لە بەیتی چوارەمدا ڕاستەوخۆ‬ ‫یەكەم (مانا و چیەتی مەرگ)‪:‬‬ ‫لەگەڵ "گیان"دا باس كراوە‪ .‬لەوێدا مەرگ‬ ‫لە بەیتی یەكەمدا ئەوە دێتە پێشــچاو‬ ‫واتــە نەمانــی گیان الی مــرۆڤ‪ .‬نەمانی‬ ‫ئەو هاوڕێیەتییــەی كە لە لەدایكبوونەوە كە نووســەر لە چوارچێــوەی تێڕامان لە‬ ‫درووســت بــووە‪ .‬بــەاڵم مــەرگ ئــەو ژیان و لە كەسایەتی مرۆڤەوە گەیشتووە‬ ‫هاوڕێیەتییــە تێــك دەدات و نایهێڵێــت‪ .‬بــەو دەرئەنجامەی كە لەو بەیتەدا دەری‬ ‫لــە كۆپلــەی ســێیەمدا مەرگ پێناســە بڕیوە‪ .‬دەرئەنجامەكەش ئەوەیە كە گیان‬ ‫كراوە بــەوەی كە‪ :‬جیابوونــەوەی گیانە و ژیان لێك جیاناكرێنەوە‪ ،‬بۆیە دەڵێت‪:‬‬ ‫لە جەســتە‪ ،‬ئەو جیابوونەوەش نە كاتی‬ ‫(نازانــم و حەیرانــم‪ ..‬ئەی تەلیســمی‬ ‫دیاریكــراوە‪ ،‬نە چۆنیەتی و هۆكارەكەی‪ .‬ژیانم!) (دیوانی گۆران‪ ،‬ل‪)229‬‬ ‫ئــەم پێكەوە بەســتنەوەی مەرگ و گیان‬ ‫واتە وەاڵم گەیشــتنە بە (نەزانین)‪.‬‬ ‫لــە هەردوو جێگادا‪ ،‬هەمــان جیهانبینیی گەیشــتنە بە (تەلیســمێك) كــە مرۆڤ‬ ‫ئاینــی و فەلســەفیە لــە ســوقراتەوە بۆ "حەیــران"ە لــە بەردەمیــدا‪ .‬تەلیســم و‬ ‫ســ ‌‬ ‫ێ ئاینە یەكخوداییــەكان‪ ،‬كە بووەتە حەیــران هەرچەند جۆرێــك لە نەزانین و‬ ‫جیهانبینییەكــی كولتــووری و دووبــارە ئاشكرانەبوونیان تێدایە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫لەم شــیعرەدا بەرهەم هاتووەتەوە‪ .‬بەاڵم جۆرێك لە ئەبڵەقبوون و شەیدابوون لەخۆ‬ ‫ئــەوەی لەو ڕوانینەدا تازەیە و دەرچوونە دەگرن‪ .‬ئەو تێڕامانەش كە ئەبڵەقبوون و‬ ‫لەو هێڵە گشــتیە ئەوەیە‪ ،‬كە لە كۆتایی شــەیدابوونی تێدابێت گەشتێكی فیكری‬ ‫تێكستەكەدا خراوەتە ڕوو‪.‬‬ ‫و وردبوونەوەیەكــی قوڵە‪ .‬ئەم تەلیســم‬ ‫ئــەوەی لــە كۆتاییــدا بووەتە دوا و حەیرانیــەش ســەبارەت بــە چییەتــی‬ ‫پرســیار ئەوەیــە‪ ،‬مــرۆڤ لە جەســتە و ژیــان و چییەتی مــرۆڤ ڕەنگدەداتەوە و‬ ‫جگــە لــەوەش هــەر لە ســەرەتاوە‬ ‫گێڕەوە پرســیاری لەســەر چییەتی گیان‬ ‫هەیــە‪ ،‬كە چییــە و بوونــی چ مانایەكی‬ ‫هەیــە؟ پرســیارێكی لەمجــۆرە ناكۆكــە‬ ‫لەگەڵ ئەو ڕوانینــە ئاینیەی جیهانبینیی‬ ‫ئیســامیی كە پرســیاركردن لە چییەتی‬ ‫گیان هێڵی ســوورە و دەبێت پرســیاری‬ ‫لەمجۆرە نەكو نەكرێت‪ ،‬بەڵكوو لەبیریش‬ ‫ببرێتەوە و فەرامۆش بكرێت‪.‬‬ ‫بەگشــتی مەرگ لێرەدا لەســەر‬ ‫ئاســتی تاكەكەس پرسیاری لێ دەكرێت‪.‬‬ ‫واتــە هۆكاری مەرگی كەســێك نەبووەتە‬ ‫هۆی قسەكردن لە مەرگ‪ ،‬بەڵكو تێڕامان‬ ‫و ئاگاییەكە لە مرۆڤەكە خۆیەوە ســەری‬ ‫هەڵــداوە‪ ،‬بەتایبەتتــر لــەم دەقــەدا لە‬ ‫تێڕامــان لە چیەتی مــرۆڤ و لە چیەتی‬ ‫ژیانەوە ســەری هەڵداوە‪ .‬واتە ئەوەی لێ‬ ‫دەخوێنرێتــەوە كاتێك مــرۆڤ لە ژیان و‬ ‫لــە مــرۆڤ و كەســایەتی و چیەتی ئەو‬ ‫دووانە ڕابمێنێ‌‪ ،‬ئەوا دەبێت لە مەرگیش‬ ‫ڕابمێنــێ‌‪ ،‬چونكــە مــەرگ كۆتایــی ئەو‬ ‫مرۆڤە و كۆتایی ژیانە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە چۆنیەتی ڕامان لە‬ ‫مانای مەرگ لە دەقەكەدا دەكرێت ئاماژە‬ ‫بە دوو الیەن بكەین‪:‬‬

‫گۆران‪ ،‬ل‪)229‬‬ ‫واتــە چییەتــی و مانــای مەرگ‪،‬‬ ‫كات و شــوێنەكەی‪ ،‬چۆنیەتیەكــەی‪،‬‬ ‫ئەمانە هەموو پێكــەوە وەكو نەزانراوێك‬ ‫و نهێنیــەك ماونەتــەوە و بوونەتــە هۆی‬ ‫ئــەوەی پرســی مــەرگ لە كــۆن و نوێدا‬ ‫پرسێكی ئەزەلی بێت‪.‬‬ ‫لەم دەقەدا وەك چۆن ژیان نهێنیە‪،‬‬ ‫بەو شێوەش مەرگ نهێنیە و لە ئەنجامی‬ ‫ئەم تەلیسم و نهێنیانەوە ئێمە دەكەوینە‬ ‫بــەردەم چەمكی "نازانم" و (نازانمكاری)‬ ‫یەوە‪ .‬واتە لەم دەقەدا بەتەواوی تێڕامان‬ ‫هەیە لە ژیــان و لە مەرگ‪ .‬لە چیەتییان‬ ‫و لــە بــوون و نەبوونیان‪(( .‬شــیعرەكە‬ ‫بابەتێكی ڕۆمانســیە‪ ،‬كێنگڵ و فرمێسك‬ ‫ڕشــتن و ڕامانە بەرانبــەر مەینەتیەكانی‬ ‫ژیان‪ .‬خۆزگە و خەیاڵ و كڕوزانەوەیشــە‪.‬‬ ‫پرســیاری‬ ‫ڕســتێك‬ ‫وروژاندنــی‬ ‫فەلســەفیانەیە ســەبارەت بــە ســەفەرە‬ ‫كورتەكــەی ژیــان‪ .‬ئەو پرســیارانەی كە‬ ‫ێ وەاڵم‬ ‫لــە چاخــە دێرینەوەكانــەوە بــ ‌‬ ‫ماونەتــەوە‪ ،‬دۆشدامانیشــە لەبــەردەم‬ ‫دیاردەكانــی سروشــت و نهێنیەكانــی‬ ‫ێ پــەی))‪ .4‬ئەمەش ئاماژەیە‬ ‫گەردونی ب ‌‬ ‫بە هۆشــیارییەكی تاكەكەســی سەبارەت‬ ‫بەو چەمكانە‪.‬‬ ‫بەگشــتی‪ ،‬پرســی مــەرگ لــە‬ ‫تێكستەكەدا بە تەواوی پێچراوە لە پرسی‬ ‫گیانــەوە‪ .‬چونكــە لەالیەكــەوە دژواتایە‬ ‫لەگەڵ چەمكی "گیان"دا‪ ،‬لەالیەكی ترەوە‬ ‫تەواوكــەری ماناكەیەتــی‪ .‬دژواتایــە بەو‬ ‫مانایــەی كە هەر كاتێك مەرگ ئامادەبوو‬ ‫ئەوا گیان ون دەبێت‪ .‬تەواوكەریشــیەتی‬ ‫بــەو مانایــەی تاكــو لە چەمكــی مەرگ‬ ‫نەگەین‪ ،‬ئەوا ناتوانین لە چەمكی "گیان"‪،‬‬ ‫بە مــان و نەمانیەوە بگەیــن‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫لــەم پەیوەندیە زیاتر بگەین‪ ،‬پێویســتە‬ ‫لــە دەقەكەدا لەو دووجــار بەكارهێنانەی‬ ‫شــێوازەكانی بەكارهێنانی چەمكی مەرگ‬ ‫بگەین‪.‬‬ ‫لە دوو شــوێنی دەقەكەدا‪ ،‬وشــەی‬ ‫مــەرگ بــە دوو شــێوازی (ئەمــرم) و‬ ‫(ئەمــرێ‌) هاتووە‪ ،‬بەاڵم بــە دوو مانا و‬ ‫مەبەستی جیاواز‪:‬‬ ‫یەكەمیــان‪ :‬بەمانــای "مــن ئەمــرم"‬ ‫(لەوساوە بووم‪ ،‬تا ئەمرم)‪.‬‬

‫دەقەشدا پرسیارەكانی ئاراستەی "گیان"‬ ‫ێو‬ ‫دەكات و لــە چییەتیەكــەی دەپرســ ‌‬ ‫ێ بە خۆی و بە چەند شــتێكی‬ ‫دەیچوێنــ ‌‬ ‫دیكە‪.‬‬ ‫"گیان" لەم دەقەدا لێرەیە‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫بكــەری پرســیاركەردایە و دوێنــراوە و‬ ‫گوێگرە‪ .‬واتە كەســی دووەمی ئامادەیە‪.‬‬ ‫لــە دەقەكــەدا چییەتیەكــەی نەزانــراوە‬ ‫و بابەتێكــە بــۆ پرســیاركردن و لێــی‬ ‫دەكۆڵرێتــەوە‪ .‬لە ســەرەتاوە بۆ كۆتایی‬ ‫دەقەكــە هــەوڵ دەدرێــت بناســێنرێت و‬ ‫زانیــاری لەبــارەوە بزانرێــت‪ .‬تەنانــەت‬ ‫لــە كۆتاییــدا گومان لە مــان و مانەوەی‬ ‫دەكرێــت و داوای بەڵگەی مان و نەمانی‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫"جەســتە" كەســی ســێیەمە لــە‬ ‫هاوكێشــەی دەقەكــەدا و دوو جــار بــە‬ ‫وشــەی "لەش" هاتــووە‪ .‬لە ســەرەتاوە‬ ‫جەســتە لەگەڵ پەیوەندی بە "گیان"ەوە‬ ‫هاتــووە و وا باســی "گیــان" دەكات كە‬ ‫(هێزی لەش جواڵندنم)ە‪ .‬بەاڵم هاتنی لە‬ ‫سەرەتادا لەنێو كۆمەڵێك وشە و چەمكی‬ ‫دیكەی وەكــو(دڵ‪ ،‬بیر و هۆش‪)...،‬دایە‬ ‫و لێرەدا وادەردەكەوێت چەمكی جەســتە‬ ‫ڕاگوزەر و الوەكی بێت و تەوەرێك نەبێت‬ ‫لە هاوكێشەی شیعرەكە‪ .‬بەاڵم كاتێك لە‬ ‫كۆتایی تێكســتەكەوە دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫لەوێدا ڕوون دەبێتەوە كە بە مەبەســت و‬ ‫لــە ئاگاییەوە ئەو چەمكــە بەكارهێنراوە‬ ‫و پاش "من" و "گیان"‪ ،‬جەســتە دەبێتە‬ ‫بەشــێك لــە پێكهاتــەی دەقەكــە و لــە‬ ‫پێكهاتــەی مرۆڤیش‪ .‬ئەویــش كاتێك لە‬ ‫كۆتایــی شــیعرەكەدا باس لــە دیاردەی‬ ‫مەرگ دەكرێت كە دەبێتە هۆی (مردن)ی‬

‫پرسی مەرگ بە هەردوو ڕوانینەكە خۆی نمایش كردووە‪ :‬یەكەم‪ ،‬مەرگ‬ ‫وەكو ئەوەی كە «مەرگی من»ە لێی ڕوانراوە كاتێك بەسەر پێكهاتەی‬ ‫«من»ی ناو دەقەكەدا دێت‪ .‬دووەم‪ ،‬مەرگ وەكو ئەوەی كە «مەرگی ئەو»ە‬ ‫باس كراوە‪ ،‬كاتێك بەسەر پێكهاتەی «جەستە»ی ناو دەقەكەدا دێت‬ ‫ێ و بە جیابوونــەوەی گیان‬ ‫گیان پێكــد ‌‬ ‫ێو‬ ‫لە جەســتە‪ ،‬جەستە شــوێنێك ئەگر ‌‬ ‫ێ بەجێدەمێنێ‌‪ ،‬ئەویش‬ ‫ناونیشــانێكی لــ ‌‬ ‫ێ دێ‌؟‬ ‫"گــۆڕ"ە‪ ،‬بــەاڵم ئایا گیــان چی ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئایــا ئەویــش لەگــەڵ مەرگــدا نامێنــ ‌‬ ‫ێ بەڵگەی‬ ‫یــان دەمێنــێ‌؟ ئەگەر دەمێنــ ‌‬ ‫مانەكەی چییە؟ واتە لێرەدا لە سەرەتاوە‬ ‫گێڕەرەوە ســەبارەت بە پێكهاتەی مرۆڤ‬ ‫هەمان جیهانبینیی ئاینی و فەلســەفی و‬ ‫كولتووریانــەی هەیە كە مرۆڤ لە گیان و‬ ‫جەستە پێك دێت‪ .‬مەرگیش جیابوونەوەی‬ ‫گیانە لە جەستە‪ .‬بەاڵم لە كۆتاییدا خۆی‬ ‫نادات بەدەست ئەو جیهانبینیە زاڵەی كە‬ ‫پێی وایە گیان دەمێنێتەوە و دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەو شــوێنەی كە لێوەی هاتووە‪ .‬ئەم‬ ‫دووەم(كات و چۆنیەتی مەرگ)‪:‬‬ ‫جیهانبینیــەش جیهانبینیەكــی ئاینــی‬ ‫لە كۆی شیعرەكەدا‪ ،‬وەك چۆن چییەتی‬ ‫و فەلســەفی لــە پشــتەوەیە‪ .‬لێرەشــدا ژیان و كەسایەتی مرۆڤ تەلیسم و نهێنی‬ ‫پرســیاری دەق ئەوەیــە كــە ئایــا گیان تێدایــە‪ ،‬چییەتــی مەرگیــش بەهەمــان‬ ‫دەمێنێتــەوە یــان نا؟ بەڵگــەی مان یان شــێوەبوو‪ ،‬هەر بە هەمان شێوەش كاتی‬ ‫نەمانیشــی چییە؟ وەكو دەڵێت‪( :‬بەاڵم مەرگ و چۆنیەتی مەرگەكەش هەر دیاری‬ ‫ئەی گیان تۆ كوانێ‌؟‬ ‫نەكراو و نهێنیە‪ ،‬وەك دەڵێت‪:‬‬ ‫(رۆژێك‪ ..‬سبەی‪ ،‬دوو سبەی؟‬ ‫بەڵگــەی مــان و نەمانــت‪( ).‬دیوانی‬ ‫عایــەن نییە چــۆن‪ ،‬یاكەی؟)(دیوانی‬ ‫گۆران‪ ،‬ل‪)229‬‬ ‫كاریگەری هەیە بۆ تێگەشــتن لە مەرگ‪.‬‬ ‫بۆیە بۆ مەرگیش هەمان ڕوانین زاڵە‪:‬‬ ‫(هەر ئەوەندەم الروونە‪:‬‬ ‫ێ بوونە!) (دیوانی‬ ‫ئەنجام لە یەك جو ‌‬ ‫گۆران‪ ،‬ل‪)229‬‬ ‫ئــەم بەیتــە‪ ،‬ئــەو ئەنجامــە ڕوون‬ ‫دەكاتەوە كە مەرگ نهێنیە‪ .‬مەرگ یەكێكە‬ ‫لە تەلیسمەكانی ژیان و ئێمە ناتوانین لە‬ ‫چییەتی مەرگ بگەین‪ .‬ئەوەندەی دەكرێت‬ ‫شــتێك لە مەرگ بگەین‪ ،‬هەر ئەوەیە كە‬ ‫مــەرگ جیابوونەوەیــە لــە ژیــان‪ .‬مەرگ‬ ‫نەمانی ژیانە‪ .‬دیارە ئەمەش هەموو بەوە‬ ‫دەگات مەرگ تەلیسمێكی ژیانە‪.‬‬

‫دووەمیــان‪ :‬بەمانای "گیان ون دەبێت‬ ‫و جەســتە دەمرێت"(تۆ ون ئەبی‪ ،‬لەش‬ ‫ئەمرێ‌)‬ ‫كەواتــە ئێمــە لەبــەردەم دوو جۆر‬ ‫مەرگدایــن‪ ،‬مەرگێكیــان پەیوەســتە‬ ‫بــە چەمكــی "من"ی نــاو شــیعرەكەوە‪،‬‬ ‫مەرگێكیشــیان پەیوەســتە بــە چەمكی‬ ‫"جەســتە"ی نــاو شــیعرەكەوە‪ .‬واتــە‬ ‫تێگەیشتن لەو دوو جۆر مەرگە پەیوەستە‬ ‫بــەو ڕوانینــەی نــاو دەقەكــە كــە بــۆ‬ ‫پێكهاتەی مرۆڤ كێشــراوە‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫ئامــاژە بــەو پێكهاتــە و هاوكێشــەیەش‬ ‫بكەین كــە دەقەكــە و پێكهاتەی مرۆڤی‬ ‫پێ‌ وێنا كراوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لە دەقەكەدا مرۆڤ سێ‌ دیو و س ‌‬ ‫بنیادە‪( :‬من‪ -‬گیان‪ -‬جەستە)‪:‬‬ ‫"مــن" كەســایەتی دەگرێتــەوە و‬ ‫كەســی یەكەمی قســەكەرە‪" .‬من" لێرەدا‬ ‫ئەو بەشــەی مرۆڤە كە هەســت دەكات و‬ ‫ێو‬ ‫بیــر دەكاتەوە و بــە ئاگایە و دەچێژ ‌‬ ‫هۆشیارە بە خۆی و بە دەوروبەری‪ .‬بۆیە‬ ‫ئــەو الیەنەیــە كە پرســیار دەكات‪ .‬واتە‬ ‫"من"‪ ،‬بكەری بە ئاگا و پرسیاركەرە‪ .‬لەم‬

‫لــەش و ونبوونی "گیان"(تۆ ون دەبیت‪،‬‬ ‫لەش دەمرێت)‪.‬‬ ‫لــە دەقەكــەدا مــەرگ و دیــاردەی‬ ‫مردن بەرامبــەر بە دوو پێكهاتەی مرۆڤ‬ ‫بەكارهێنــراوە‪ ،‬یەكەمیــان بەرامبــەر بە‬ ‫"من" و دووەمیان بەرامبەر بە "جەستە"‪:‬‬ ‫دیــاردەی مــەرگ بەرامبەر بە "من"‬ ‫وەكــو چارەنووســێكی حەتمــی دانراوە‪،‬‬ ‫"من"یش وەكو كەســی یەكەمی قسەكەر‬ ‫و پرســیاركەر و بــە ئــاگا‪ ،‬بــە تــەواوی‬ ‫ێ ڕوونە‪ .‬لەوێدا ئەو‬ ‫نەخشەی ڕێگاكەی ل ‌‬ ‫بەشــەی مرۆڤ‪ ،‬تەواو هۆشیارە بەرامبەر‬ ‫دیاردەكــە و هەموو ســیناریۆ گەورەكەی‬ ‫لەبەرچــاوە و بــە (لەوســاوە بــووم‪ ،‬تا‬ ‫ئەمــرم) گوزارشــتی لــێ كــردووە‪ .‬بۆیە‬ ‫دیاردەكــە وەكــو كۆتایــی و ئایندەیەك‬ ‫ێ و پەیوەســتی دەكاتــەوە بــە‬ ‫دەبینــ ‌‬ ‫ێ "من هەم"‬ ‫ســەرەتاوە‪ .‬واتــە مادامەكــ ‌‬ ‫كەواتە دەبێت بمــرم‪ .‬مادام لەدایكبووم‪،‬‬ ‫كەواتــە مــەرگ چارەنووســمە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئاگایــی تاكەكەســە بەرامبــەر بە مەرگی‬ ‫خــۆی‪ .‬بكــەری بە ئــاگا و پرســیاركەر‪،‬‬ ‫هۆشــیارە بەرامبــەر بە مەرگــی خۆی و‬

‫بــە "ئەمرم‪-‬مــن ئەمرم" زۆر بــە كورتی‬ ‫دەریبڕیــوە‪ .‬واتە كەســایەتی مرۆڤ ئەو‬ ‫بەشــەی مرۆڤە هەســت بە مەرگی خۆی‬ ‫دەكات و وەكــو "مەرگــی مــن"* لــە‬ ‫دیاردەكە دەڕوانێت‪ .‬بەاڵم جەســتە وەكو‬ ‫كەســی ســێیەم‪ ،‬لــە دوورەوە لە مەرگ‬ ‫دەڕوانێت(تــۆ ون ئەبــی‪ ،‬لەش ئەمرێ‌)‪.‬‬ ‫وەكــو ئەوەی كــە "مەرگی ئــەو"ەو هیچ‬ ‫ێ و كەسایەتی لێی بە‬ ‫پرســێك ناوروژێن ‌‬ ‫ئاگا نییە و تەنانەت لە خەمیشــیدا نییە‪.‬‬ ‫مەرگی جەســتە وەكو مەرگــی ئەوێك و‬ ‫وەكو هەواڵێك بە سادەیی گێڕدراوەتەوە‪.‬‬ ‫واتە پرسی مەرگ لێرەدا بە هەردوو‬ ‫ڕوانینەكــە خۆی نمایش كردووە‪ :‬یەكەم‪،‬‬ ‫مەرگ وەكو ئەوەی كە "مەرگی من"ە لێی‬ ‫ڕوانراوە كاتێك بەسەر پێكهاتەی "من"ی‬ ‫نــاو دەقەكەدا دێت‪ .‬دووەم‪ ،‬مەرگ وەكو‬ ‫ئەوەی كــە "مەرگی ئەو"ە بــاس كراوە‪،‬‬ ‫كاتێك بەسەر پێكهاتەی "جەستە"ی ناو‬ ‫دەقەكــەدا دێت‪ .‬كەواتــە ئێمە دەكەوینە‬ ‫بــەردەم ئەو پرســیارەی كە ئایا پرســی‬ ‫مەرگــە وای كــردووە كە نووســەر خۆی‬ ‫ێ بــەش ببینێــت‪ ،‬مەرگیــش‬ ‫وەكــو ســ ‌‬ ‫بەشــێكیان كــە جەســتەیە دەڕزێنێت و‬ ‫هەڕەشــەی نەمانیش لە دوو بەشــەكەی‬ ‫"مــن" و "گیان" دەكات؟ تەنانەت گومان‬ ‫و تێڕامان و پرسیارەكانیش لەسەر ئەوە‬ ‫كۆدەبنــەوە كــە بەڵگــە چییــە "گیان"‬ ‫دەمێنێتەوە یان نامێنێتەوە‪ .‬یاخود ئەوە‬ ‫پرســی گیان و تێڕامانە لە چەمكی گیان‬ ‫پرسی مەرگی هێناوەتە ناو دەقەكەوە؟‬ ‫بەپێــی ئەو ســۆز و هەڵوەســتە و‬ ‫ژمــارە زۆرەی پرســیار و تێڕامانانــەی‬ ‫لەســەر چەمكــی گیان كە لــە دەقەكەدا‬ ‫زاڵە‪ ،‬ڕا بۆ ئەوە دەچێت كە لە دەقەكەدا‬ ‫پرســی گیان پرسی ســەنتەریە و پرسی‬ ‫مەرگیش وەكو تەواوكەرێكی پرسی گیان‬ ‫هاتۆتــە نــاوەوە‪ .‬بــەاڵم بــە بارێكیتردا‪،‬‬ ‫ئەوە پرسی مەرگە لە بنەڕەتەوە وتوێژی‬ ‫لەســەر چییەتــی گیــان و چارەنووســی‬ ‫ێ و ئەگەر دیاردەی‬ ‫گیان هێناوەتــە گۆڕ ‌‬ ‫مــەرگ الی مــرۆڤ نەبێتــە پرســێك و‬ ‫ئاگایــی بەرامبەر بە مــەرگ پەیدا نەبێت‬ ‫و نەوروژێــت‪ ،‬ئەگــەر مــرۆڤ ئاگایــی و‬ ‫ێو‬ ‫هۆشــیاری لەسەر "نەمری" نەیجوڵێن ‌‬ ‫نەیخاتــە تێڕامانەوە‪ ،‬ئەوا بیركردنەوە لە‬ ‫"گیان" و لە مان و نەمانی نابێتە پرسێك‬ ‫و ئەو هەموو تێڕامان و لەسەروەســتان و‬ ‫وردكردنــەوەی لــە فەلســەفە و لە ئایین‬ ‫ێ بەرهەم نەدەهات‪.‬‬ ‫و لە كولتووریشــدا ل ‌‬ ‫لەم تێكستەشــدا بە هەمان شێوە پرسی‬ ‫گیان نەدەبووە دەقێكی خاوەن ناسنامە‪.‬‬ ‫ێ بڵێیــن هــەردوو پرســی‬ ‫بۆیــە دەكــر ‌‬ ‫مــەرگ و گیان‪ ،‬لــەم دەقــەدا تەواوكەر‬ ‫و ئیلهامبەخشــن بــۆ یەكتــری و پێكەوە‬ ‫دەقەكەیان چنیوە و بنیادناوە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬عومەر مەعروف بەرزنجی‪ ،‬گۆران و ئەدەبی‬ ‫ئینگلیزی‪...،‬ل‪115‬‬ ‫‪ -2‬كەمال میراودەلی‪ ،‬گۆران شــاعیری جوانی‬ ‫و هونەر‪...،‬ل‪١٥٤‬‬ ‫‪ -3‬م‪ .‬و‪ .‬كامــاس‪ ،‬فلســفە زندگــی و مرگ‪، ،‬‬ ‫ت‪ .‬علی احمدبیات‪ ،‬انتشــارات بهجت تهران‪ ،‬چا‪.‬‬ ‫‪ ،1‬تهران‪ 1381 ،‬ص‪14-13‬‬ ‫‪ -4‬عومەر مەعروف بەرزنجی‪ ،‬گۆران و ئەدەبی‬ ‫ئینگلیزی‪ ...،‬ل ‪118‬‬ ‫* «مەرگــی مــن» و «مەرگــی ئــەو» دوو‬ ‫چەمکــی فەلســەفین الی هایدگــەر کــە مرۆڤــی‬ ‫ڕەسەن و مرۆڤی ناڕەسەنیان پێ جیادەکرێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫نامە بۆ میلنا‬ ‫فرانتز کافکا‬ ‫ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌ووف بێگه‌رد‬ ‫پراگ ‪ 18‬ژوالی ‪ 1920‬یەك شەممە‬ ‫هەر بــە بۆنەی نامەكــەی دوێنێتەوە‪،‬‬ ‫من هــەوڵ ئەدەم لــە ڕوانگەیەكی ترەوە‬ ‫لە هەموو شــتەكان بڕوانم كە تا ئێســتا‬ ‫خۆم لــە زۆربەیــان دوورەپەرێز گرتووە‪.‬‬ ‫ئەمە لەم ڕوانگەیەوە سەیر دێتە بەرچاو‪:‬‬ ‫مەســەلەكە ئەوە نەبوو كە من لەسەر تۆ‬ ‫شــەڕم لەگەڵ مێردەكەتــدا كردووە‪ .‬ئەم‬ ‫شــەڕە تەنیا لە دەروونی تۆدابوو‪ .‬ئەگەر‬ ‫شــەڕەكە تەنیا لەنێوان من و مێردەكەتدا‬ ‫بوایــە دەمێك بوو هەموو شــتێك بەالدا‬ ‫كەوتبوو‪ .‬مــن هەرگیز مێردەكەت بە بااڵ‬ ‫دەســت نازانم‪ ،‬تەنانەت ڕەنگە بە دەست‬ ‫نزمیشــی بزانــم‪ .‬بــەاڵم شــتێك دەزانم‪:‬‬ ‫ئەگــەر ئــەو ئێمەی خــۆش بویســتایە‪،‬‬ ‫ئەوە خۆشەویستی كابرایەكی دەوڵەمەند‬ ‫بوو بۆ كەســێكی هەژار (كە شــتێك لەو‬ ‫خۆشەویستییە لە پەیوەندی نێوان من و‬ ‫تــۆدا هەیە) لەنێو ژیانی هاوبەشــی تۆ و‬ ‫ئەودا‪ ،‬لە ڕاســتیدا من تەنیا مشكێكم لە‬ ‫ماڵێكی گەورەدا كــە ئەوپەڕی دەتوانێت‬ ‫ساڵی جارێك ئازادانە بەسەر فەرشەكاندا‬ ‫بڕوات‪.‬‬ ‫ئەمە ڕاستییە و شتێكی سەیریش نییە‪.‬‬ ‫مــن بە المەوە ســەیر نییە‪ .‬ئــەوەی من‬ ‫پێی سەرسامم و لەوانەیە هەرگیز دەركی‬ ‫پــێ نەكرێــت ئەوەیە تۆ (كە لــەو ماڵە‬ ‫گەورەیــەدا دەژی و بە تەواوی بوونتەوە‬ ‫پێوەی بەســتراویت و ســەرچاوەی ژیانە‬ ‫جوامێرانەكەتە و تیایدا شــاژنیت) بەڵێ‪،‬‬ ‫تــۆ دەتوانیــت (من لەم الیەنــەوە تەواو‬ ‫دڵنیام) كە نەك تەنیا منت خۆش بوێت‪،‬‬ ‫بەڵكــو ببیت بــە هی خۆم و لــە هەمان‬ ‫كاتدا بەسەر فەرشی ماڵەكەتدا ڕابكەیت‪.‬‬ ‫بەاڵم هێشتا نەگەیشتوومەتە لووتكەی‬ ‫سەرســوڕمانەكە‪ .‬ئەو لووتكەیە لەوەدایە‬ ‫كە ئەگەر تۆ بتەوێت بەرەو الی من بێیت‬ ‫و‪ ،‬ئەگــەر لە ئەنجامدا لەژێــر كاریگەری‬ ‫داوەرییەكی مۆسیقاییدا تۆ بگەیتە ئەوەی‬ ‫كــە بۆ هەنگاونــان بەرەو الی من چاو لە‬ ‫هەموو دنیا بپۆشیت‪ ،‬تا ئەو شوێنە قووڵە‬ ‫ڕۆیشتوویت ک ‌ه لە شــوێنە دەگمەنەكەی‬ ‫خۆتــدا نەك تەنیــا كەم بینیــت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هــەر هیچ نابینیــت (خاڵەكــە) لەوێدایە‬ ‫كە تۆ بۆ بە دەســتهێنانی ئەو مەبەستە‬ ‫(ســەیر‪ ،‬ســەیر) ‌ه تەنیا لــە بەرزاییەوە‬ ‫نایەیتــە خــوارێ‪ ،‬بەڵكــو ناچاریــت بــە‬ ‫شێوازێكی ســۆپەرمانیان ‌ه لە خۆت زیاتر‬ ‫بڕۆیــت‪ .‬ده‌کرێت بەو هێــز و توانایەتەوە‬ ‫لــەم كارەدا تێكبشــكێیت‪ .‬بكەویــت و‬ ‫لەناوبچیت (بێگومــان منیش وەك تۆم)‬ ‫ئــەم هەموەیش تەنیا بۆ هاتنە جێگایەك‬ ‫كــە هیــچ شــتێكی دڵڕفێنی تیــا نییە‪.‬‬ ‫ئــەو جێگایەی مــن تیا دانیشــتووم‪ ،‬بێ‬ ‫خۆشــی و بێ ناخۆشــی‪ ،‬بێ شایستەگی‬ ‫یان گوناهباری‪ ،‬لەوێدا دانیشــتووم تەنیا‬ ‫لەبەرئەوەی كە لەوێدا دانراوم‪ .‬جێی من لە‬ ‫پلە پێشكەوتووەكانی مرۆڤایەتیدا كەم تا‬ ‫زۆر لە پێگەی ئەو بەقاڵە وردە فرۆشەی‬ ‫پێــش جەنگ دەچێت كــە لە دەوروبەری‬ ‫شــارەكەتدا دەمایــەوە‪( .‬تەنانــەت نەك‬ ‫ڤلیــون ژنەكەیش‪ ،‬تەنانــەت ئەویش نا)‬ ‫تەنانــەت ئەگەر من پێــش جەنگەكەیش‬ ‫ئەو جێگایەم بە دەســت هێنابێت‪ -‬بەاڵم‬ ‫من شــەڕم بۆ ئەوە نەكردووە‪ -‬هێشتایش‬ ‫هەر ناتوانیت ئەوە بە شانازی بزانیت‪.‬‬ ‫ئەوەی لە بارەی ڕەگ و ڕیشــەكانەوە‬ ‫نووســیووتە زۆر ڕوونــە‪ .‬بــە ڕاســتی‬ ‫وایــە‪ .‬بێگومان لە تورنــا‪ ١-‬و گرنگترین‬ ‫كار لــە پێــش شــتی تــردا دۆزینــەوەی‬ ‫لــق و پۆپــی تــر و هەڵكەندنیــان بوو‪.‬‬ ‫بــە دۆزینەوەی ڕیشــەی ســەرەكی ئیتر‬ ‫بــەو‌ه كارە ســەرەكییەكە تــەواو دەبوو‪،‬‬ ‫چونكــە تاقــە كارێك كە دەبــوو بكرایە‪،‬‬ ‫بێڵ كاری دەوری ڕیشــەكە و دەرهێنانی‬ ‫بــوو بە تــەواوی و بێ زیــان پێگەیاندن‪.‬‬ ‫هەنووكەیش دەنگی شــكانی ئەو ڕەگ و‬ ‫ڕیشــانەم لە گوێدا دەزرنگێتــەوە‪ .‬دیارە‬ ‫بــۆ ئەو كاتــە هەڵكەندنی ڕەگ و ڕیشــە‬

‫كارێكی ئاسان بوو‪ ،‬چونكە پەیوەندی بە‬ ‫درەختێكەوە هەبوو كە دەتزانی دەتوانێت‬ ‫لــە هەر زەوییەكی تردا بژی و پێ بگات‪.‬‬ ‫هەرچــۆن بێت ئەو هێشــتا نەبوو بوو بە‬ ‫درەخت‪ ،‬بەڵكو هه‌ر خەڵفێك بوو‪.‬‬ ‫دیســانەوە دوێنــێ لەگــەڵ الورینــدا‬ ‫قســەم كرد‪ .‬تا ئەو شــوێنەی پەیوەندی‬ ‫بەوەوە هەیە هاوڕامــە‪ .‬چەند بەڵگەیەك‬ ‫لــە ســوودی ئــەون‪ .‬لەوانــە كاتێــك‬ ‫باســەكانمان دێتە ســەر تــۆ‪ ،‬ئەو خۆی‬ ‫ئامــادە دەكات‪ .‬تێكڕا كەســێكی چاكە‪.‬‬ ‫چــی بە من وت؟ زۆرباشــە‪ ،‬ئەو دووجار‬ ‫منــی بینــی‪ .‬لە هــەردوو جارەكــەدا بە‬ ‫دوورودرێــژی چیرۆكێكــی بۆ باس كردم‪.‬‬ ‫كچێــك بۆ دیدەنی كردن دێت بۆ الی كە‬ ‫دەزگیرانی یەكێكی ترە‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫كــە الوریــن بەرانبەر بــەو زۆر زۆر بێزار‬ ‫و بێــزراوە‪ .‬ئــەو كچە ‪ 8‬تا ‪ 10‬ســەعات‬ ‫الی دەمێنێتــەوە‪( .‬كچێــك بەیانــی لــە‬ ‫ئاپارتمانــە تایبەتییەكە ئەو و كچێكی تر‬ ‫شــەو لە ئۆفیســی ڕۆژنامەكە بەم جۆرە‬ ‫ئەو كاتانەی دابەش دەكات كە بە ئاگایە‪-‬‬ ‫كچــە باســی ئــەوە دەكات تەنیــا ئەوی‬ ‫گەرەكــە و ئەگــەر الورین ئــەوی نەوێت‪،‬‬ ‫خــۆی لــە پەنجەرەكــەوە فــڕێ دەداتە‬ ‫خوارەوە‪ :‬بێگومان ئــەو كچەكەی ناوێت‬ ‫و ڕێــگای پەنجەرەكەی پیشــان دەدات‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە كچان خۆیان لــە پەنجەرەوە‬ ‫فڕێ نادەنە خوارێ‪.‬‬ ‫بــەاڵم شــتێكی ترســناك ڕوودەدات‪،‬‬ ‫كچەكــە تووشــی دەمارگرژی‬ ‫دەبێــت و دەكەوێتــە قیژە و‬ ‫هــاوار كردن‪ .‬ئــەی كچەكەی‬ ‫تر چی دەكات؟ نازانم‪ .‬ئێستا‬ ‫مــن نكووڵی لــەوە ناكەم كە‬ ‫ڕەنگە هەموو ئەو كارەســاتە‬ ‫و لەویــش خراپتر بەڕاســتی‬ ‫ڕووی دابێت‪ .‬تاقە شتێك كە‬ ‫تێی ناگەم ئەوەیە كە بۆ ئەم‬ ‫چیرۆكە هێندە وەڕزكەرە‪.‬‬ ‫هــەر لــەو بارەیــەوە‪ ،‬لەو‬ ‫چیرۆكانەی كە ئەو دەربارەی‬ ‫دەزگیرانەكــەی دەیگێڕایــەوە‬ ‫شــتێكی سەرنجڕاكێشــی تیا‬ ‫هەبوو‪ .‬باوكی دەزگیرانەكەی‬ ‫دوو ســاڵ نەخۆشــیی‬ ‫مالیخولیای هەبــووە‪ ،‬هەموو‬ ‫ئــەو ماوەیــە دەزگیرانەكەی‬ ‫كــردووە‪.‬‬ ‫پەرســتیاری‬ ‫پەنجەرەی ژووری نەخۆشەكە‬ ‫دەبوو هەمیشــە كــراوە بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی نەخۆشەكە‬ ‫توانای ئــەوەی نەبووە گوێی‬ ‫لە دەنگ و ژاوەژاو بێت‪ ،‬هەر‬ ‫كە ماشینێك بەوێدا تێپەڕیوە‬ ‫دەزگیرانەكەی الورین ناچاربوو‌ه بۆ چركە‬ ‫ســاتێك پەنجەرەكــە دابخات و پاشــان‬ ‫بیكاتەوە‪.‬‬ ‫الوریــن لەكاتــی گێڕانــەوەی ئــەم‬ ‫ڕووداوەدا زیاتر لەسەری ڕۆیشت و وتی‪:‬‬ ‫“بیری لێ بكەرەوە‪ ،‬نووسەرێكی مێژووی‬ ‫هونــەر!” (لــە ڕاســتیدا دەزگیرانەكەی‬ ‫مێژووی هونەر دەنووسێت)‬ ‫الورا وێنەی دەزگیرانەكەی پیشــاندام‪،‬‬ ‫دەم و چاوێكــی جوولەكانە‪ ،‬خەماویەكی‬ ‫تاڕادەیەك جوان‪ ،‬لووتی پان و نیگایەكی‬ ‫هێور‪ ،‬دەستێكی ناسك و زراڤ و بەرگی‬ ‫گرانبەها‪.‬‬ ‫لــە بارەی ئەو كچەوە‪ ٢-‬پرســیبووت‪.‬‬ ‫هەواڵــی تازەییــم ال نییــە‪ .‬لــەو كاتەوە‬ ‫كــە نامەكــەی بــۆ تــۆی نووســیبوو بە‬ ‫منــی دا ئیتر نەمدیوەتەوە‪ .‬لە ڕاســتیدا‬ ‫بەڵێنێكــی یەكتــر بینینمــان لەنێوانــدا‬ ‫هەبوو‪ .‬بەاڵم بڕیارەكە لەكاتێكدا بوو كە‬ ‫تــۆ یەكەم نامەت دەربارەی قســەكردنت‬ ‫لەگەڵ مێردەكەتدا بۆ نووســیبووم‪ .‬بۆیە‬ ‫هەســتم دەكرد حەزم بەوە نییە قســەی‬ ‫لەگەڵدا بكەم‪ .‬بۆیە بە هەندێك پاســاو و‬ ‫تاڕادەیەكیــش وەك هاوڕێیەك بڕیارەكەم‬ ‫دواخســت‪ .‬پاشــان نامەیەكــی تــرم بۆ‬ ‫نووسی‪ ،‬بەاڵم ئەو خراپ تێی گەیشتبوو‪.‬‬ ‫چونكــە كاردانەوەكەی یاداشــتنامەیەكی‬ ‫شــێواز دایكانــە و پەندئامێزبوو كە بۆی‬

‫نووســیبووم (لەو نامەیەدا لــە ناواخنی‬ ‫شت گەلێكدا ناونیشــانی مێردەكەتی لێ‬ ‫داواكردبووم) منیش هەر بەو ئاڕاســتەیە‬ ‫وەاڵمیــم دایەوە و بە پۆســتی خێرا بۆم‬ ‫نــارد‪ .‬ئیدی هەفتەیــەك زیاترە ئاگام لە‬ ‫هیچ نییــە‪ .‬بۆیە نە ئاگام لــە ناوەرۆكی‬ ‫نامەكــەی تۆیــە كە بــۆت نووســیوە ن ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی نامەكە چ كاریگەرییەكی لەســەر‬ ‫داناوە‪.‬‬ ‫نووسیووتە ڕەنگە مانگی داهاتوو بێیت‬ ‫بۆ پــراگ‪ ،‬كەم تــا زۆر حەزدەكەم پێت‬ ‫بڵێــم مەیە‪ .‬ئــەم ئومێدە بــۆ من بەجێ‬ ‫مەهێڵە كە ئەگەر كاتێك من بە پێویستم‬ ‫زانی داوات لێ بكەم خێرا وەرە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئێستادا وا چاكترە نەیەیت‪ .‬ئەگەر بێیت‬ ‫ناچار دەبیت دووبارە بگەڕێێتەوە‪.‬‬ ‫(لــە پەڕاوێــزی الی چەپــدا) دەزانــم‬ ‫وەاڵمەكــەت چییە‪ .‬بەاڵم پێم خۆشــە بە‬ ‫نووسین وەاڵمم بدەیتەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەش كــە پەیوەنــدی بــەو ژنــە‬ ‫دەرۆزەكــەرەوە‪ ٣-‬بێــت‪ ،‬بێگومــان‬ ‫ئــەو كارە نــە شــتێكی خراپــی تیابــوو‬ ‫نــە چــاك‪ .‬تەنیــا بیرم پــەرت و یان بە‬ ‫زمانێكــی دی گەلێــك ســەرقاڵ بــووم‪.‬‬ ‫ســەرقاڵبوون بــە بیرەوەرییەكی ئاڵۆز و‬ ‫ناڕوونی ڕووداوێكی كۆنەوە كە دەمویست‬ ‫دووبارەی نەكەمەوە و پەندێكی دابوومێ‬ ‫و پوختەكــەی ئەمەیــە كــە “هەرگیــز‬ ‫پارەی زۆر بە ســواڵكەر مەدەن‪ ،‬چونكە‬ ‫پەشیمانی لەدوایە” كە مناڵ بووم ڕۆژێك‬

‫پارەیــان دامــێ و زۆرم پــێ خۆشــبوو‬ ‫بیــدەم بە ژنێكی ســواڵكەر كە لە بەینی‬ ‫گروســەو كالینــەر رینــگ دادەنیشــت‪.‬‬ ‫بــەاڵم پێم وابوو پارەكە بۆ ســواڵكەرێك‬ ‫گەلێك زۆرە‪ .‬پێشــبینی ئــەوەم كرد كە‬ ‫هەرگیز كەسێك پارەیەكی وای بە بەالش‬ ‫نــەداوە بــە دەرۆزەكــەر‪ ،‬بۆیە شــەرمم‬ ‫پــێ هــات لەبــەردەم دەرۆزەكەرەكــەدا‬ ‫كارێــك بكــەم كــە هەرگیز كــەس نەی‬ ‫كردووە‪ ،‬لە هەمان كاتیشــدا ســووربووم‬ ‫لەسەرئەوەی پارەكەی بدەمێ‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫پارەكــەم وردكردەوە بە دە كروپتەر‪ ٤-‬و‬ ‫یەكێكیانــم دایە دەرۆزەكەرەكە‪ .‬پاشــان‬ ‫گەڕانێكــم بە دەوری تــەالری ئەنجومەن‬ ‫و قەیســەریەكەی نزیك بــە كالین رینگ‬ ‫دا كرد‪.‬‬ ‫لــەالی چەپــەوە گەڕامــەوە الی ژنــە‬ ‫دەرۆزەكەرەكــە‪ ،‬وایــش گەڕامەوە كە وا‬ ‫بزانێت خێرەومەندێكی تازە دێت بۆ الی‪.‬‬ ‫پاشــان كروپتەرێكی ترم دایە و دیســان‬ ‫ڕۆیشــتمەوە و كەوتمــەوە گــەڕان‪ .‬ئــەم‬ ‫كارەم دەجــار دووبارە كــردەوە (ڕەنگە‬ ‫بــە تەواویی دەجــار نەبێــت‪ ،‬چونكە وا‬ ‫دەزانــم دوایــی دەرۆزەكەرەكە خۆی پێ‬ ‫نەگیراو ڕۆیشت) بەهەرحاڵ لە دواییدا من‬ ‫لە الیەنی جەستەیی و ئاكارەوە ئەوەندە‬ ‫شــەكەتبووم كــە ڕاســت چوومــەوە بۆ‬ ‫ماڵەوە و لــەوێ ئەمەندە گریام تا دایكم‬

‫سكرلێكی‪ ٥-‬دامێ‪.‬‬ ‫دەزانیت میلنا‪ ،‬دەربارەی دەرۆزەكەران‬ ‫من كەسێكی بەدبەختم‪ ،‬بەاڵم هەر لێرەوە‬ ‫بە ڕاشــكاوانە دەڵێم ئامادەم تەواوی ئەو‬ ‫ســامانەی ئێســتا هەمــە و لــە ئایندەدا‬ ‫دەمبێــت بدەم بە ســواڵكەرێكی بەردەم‬ ‫هۆڵی ئۆپرا‪ ،‬بە مەرجێك تۆ لە نزیكمەوە‬ ‫بیت‪.‬‬ ‫فرانتس‬ ‫پراگ ‪ 20‬ژوالی ‪ 1920‬سێ شەممە‬ ‫لەنێو ئەو ڕەش نووســانەوە كە ئەمڕۆ‬ ‫لە دەســتیان ڕزگاربووم‪ ،‬چەند نامەیەكی‬ ‫وەك ئەم دوو نامەیەی ئەمڕۆ كە كورتن‪،‬‬ ‫بە شــادی و بەپێی ئارەزوو نووســراون‪،‬‬ ‫(دەگات) ئەمــە تاڕادەیەك (تاڕادەیەك‪،‬‬ ‫تاڕادەیــەك‪ ،‬تاڕادەیــەك‪ ،‬تاڕادەیــەك)‬ ‫هەمان ئەو دارســتانه‌ی ‌ه ‪.‬ئه‌و شــەماڵەیە‬ ‫كە پێش ئەمە لە قۆڵەكانی تۆوە هەڵیان‬ ‫دەكــردو لە چاوتروكانێكــدا نیگایەكە ب ‌ه‬ ‫ڤییه‌نــا ‪.‬میلنا ژیــان لەگەڵ تــۆدا چەند‬ ‫خۆشە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەو كچە نامەكەی تۆی بۆناردوم‬ ‫بەبێ ئەوەی خۆی وشەیەكی نووسیبێت‪.‬‬ ‫تەنیا لــە چەند شــوێنێكدا هێڵی بە ژێر‬ ‫هەندێك وشــەدا هێناوە‪ .‬دیارە لە نامەكە‬ ‫ڕازی نییــە‪ .‬باشــە‪ ،‬وەك هەمــوو ئــەو‬ ‫نامانــەی لەو هێاڵنەی بە ژێر ڕســتەكاندا‬ ‫هاتــوون‪ .‬ئــەم نامەیەیــش كەموكورتــی‬ ‫خــۆی هەیــە‪ .‬كاتێك چاوم پیاخشــاند‪،‬‬ ‫ئــەوەم بە بیردا هــات كە من‬ ‫تــۆم هەڵپێچا بۆ نووســینی‬ ‫نامەكە و نەدەبــوو ئەو كارە‬ ‫مەحاڵەیشــت پێ بكەم‪ ،‬بۆیە‬ ‫ســەدجار داوای لێبوردنــت‬ ‫لــێ دەكــەم‪ .‬لــە ڕاســتیدا‬ ‫دەبێــت مــن داوای لێبــوردن‬ ‫لەویش بكەم‪ .‬چونكە نامەكە‬ ‫هەرچۆنێك بنووســرایە ئەوی‬ ‫ئــازاردەدا‪ .‬بۆ نموونە كاتێك‬ ‫تــۆ بە دووربینــی خۆت و بۆ‬ ‫دڵدانــەوەی تــەواوی حاڵــی‬ ‫ئەو دەنووســیت كە‪“ :‬چونكە‬ ‫ئــەو هەرگیــز نــە لەبــارەی‬ ‫تــۆوە شــتی نووســیوە و نە‬ ‫لــە بارەتــەوە دواوە” ئەمــە‬ ‫هەرئەوەنــدە ئــازاری پــێ‬ ‫دەگەیەنێــت كــە پێچەوانەی‬ ‫ئەوەیش بنووســێت‪ .‬جارێكی‬ ‫دی داوای لێبووردنــت لــێ‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫هــەر لەم بارەیــەوە تۆ بە‬ ‫نووســینی نامەیەكــی تــر‪،‬‬ ‫واتــا نامەیــەك بۆ ئوســتازا‬ ‫هاوكارییەكی باشم دەكەیت‪.‬‬ ‫پراگ ‪ 29‬ژوالی ‪ 1920‬پێنج شەممە‬ ‫نامەكەی ئوســتازا زۆر جوان بوو‪ .‬لەم‬ ‫نامەیەی ئەوەوە تێ دەگەیت كە ئەو وەك‬ ‫ڕابــردوو ماوەتەوە و فەرقــی نەكردووە‪.‬‬ ‫لــە نامەكــەدا ئــەو هیــچ ئامادەگییەكی‬ ‫نییــە‪ ،‬لــە زمانــی تــۆوە قســە دەكات‪.‬‬ ‫لەنێــوان تــۆ و ئــەودا هاوڕاییــەك هەیە‬ ‫كە مرۆڤ بڕوا نــاكات وابێت‪ .‬حاڵەتێكی‬ ‫تاڕادەیــەك ڕۆحیــی‪ ،‬وەك یەكێك خۆی‬ ‫لــە كاریگەرییەكــەی بپارێزێــت (چونكە‬ ‫ناوێرێت جگە لە ناوەندگیرییەك شتی تر‬ ‫بێت) بۆ ئەوەی چی بیستووە ئەوە بڵێت‪.‬‬ ‫كــە بێگومان (ئەم زانینە گرنگە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەگشــتی لە دەركەوتنی جەالل و جەمال‬ ‫گرنگ و كاریگەرترە) هیچ كەس جگە لەو‬ ‫ناتوانێت بیبیســتێت و تێی بگات‪ .‬بەاڵم‬ ‫من وا بیرناكەمەوە كە ئەو لەگەڵ جاراندا‬ ‫فەرقــی كردبێت‪ .‬لــە هەلومەرجێكی وادا‬ ‫ئەو دەتوانێت نامەیەكی وا بنووسێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی پەیوەندی بــە چیرۆكەكانەوە‬ ‫هەبێــت‪ ،‬كاریگەرییــان لەســەر مــن لەو‬ ‫ڕووەوە نییــە كــە پەیوەندییــان بــە‬ ‫چیرۆكەكانــی قەومــی جــوەوە هەیــە و‬ ‫لەوه‌یشەو‌ه نییە كە وەك دەفری خۆراك‬ ‫دەخرێنــە ســەر ســفرە و لەســەر هــەر‬ ‫جووڵەیــەك پێویســتە بەشــەكەی خۆی‬ ‫لــەو خواردنە نەفرەتــی و ژەهراوی و لە‬

‫هەمان كاتدا كۆنــە هەڵبگرێت‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫چیرۆكانــە كار لــە مــن ناكــەن‪ .‬ئایا تۆ‬ ‫دەستی خۆت‪ ،‬لەســەرو هەموو ئەمانەوە‬ ‫تۆ دەستی خۆت بۆ ماوەیەكی زۆر بۆ من‬ ‫درێژ دەكەیت‪ .‬ماوەیەكی زۆر درێژ؟‬ ‫دوێنێ گۆڕەكــەم دۆزییەوە‪ .‬ئەگەر بۆ‬ ‫دۆزینــەوەی ئەو گۆڕە لــە خۆتدا ڕێ بە‬ ‫ترس و شەرم بدەیت‪ ،‬مەحاڵە بیدۆزیتەوە‬ ‫بەڕاســتی تا ڕادەیــەك مەحاڵە‪ .‬من نەم‬ ‫توانــی بزانــم ئــەوە گــۆڕی یەكێــك لە‬ ‫خزمەكانی دایكتە‪ .‬ئەوەیش كە لەســەری‬ ‫نووسرابوو نەدەخوێنرایەوە‪( .‬تاڕادەیەك‬ ‫ڕەنگــی زەردی گۆڕەكــە كاڵ بووبوەوە)‬ ‫مەگــەر یەكێــك دانەوێتــەوە و بە وردیی‬ ‫تەماشــای بــكات‪ .‬زۆر لــەوێ مامــەوە‪.‬‬ ‫گۆڕێكــی جوانــە‪ .‬بەردەكانــی پتــەون و‬ ‫هەڵناكەنرێن‪ .‬لەالیەكی ترەوە هیچ گوڵی‬ ‫لەســەر نییە‪ .‬مەگەر بڵێی جا بوونی ئەو‬ ‫هەموو گوڵە بەســەر گۆڕەوە چ كەڵكێكی‬ ‫هەیە؟ من هەرگیز هۆكاری ئەمە نازانم‪.‬‬

‫ســەریان هەڵدابــوو‪ .‬هەنووكە شــاعیر و‬ ‫گرافیست‪( ٦-‬لە ڕاستیدا ئەو ئاوازدانەرە)‬ ‫الی من بوو‪ .‬ئەو وەخت و ناوەختی نییە‬ ‫و هــەر كاتێك بیەوێت دێتــە الم‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫نموونــەی دوو پەیكــەری ســەر داری بۆ‬ ‫هێنــام (تروتســكی‪ ٧-‬و ڕاگەیاندراوێك)‬ ‫دەبینیــت كــە دنیــای ئەو گچكــە نییە‪.‬‬ ‫هــەر لەبەرئەوەیــش هەوڵمــدا خــۆم وا‬ ‫دەربخــەم كە پەیوەندیم بە كاری ئەوەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كارەكەیش لەڕێــی پەیوەندییەكی‬ ‫كتوپڕەوە لەگەڵ تۆدا سازمدا‪ .‬بەم جۆرە‬ ‫كە پێم وت كارەكەی بۆ هاوڕێیەكم دەنێرم‬ ‫كە لە ڤییەننایە ئیتر ئه‌و نەیزانیوە بووم‬ ‫بە هۆی ئــەوەی لەباتی یەكێك دوو دانە‬ ‫لەو كارەم بەربكەوێت‪.‬‬ ‫(ئایا ئەوەی تــۆ هەر لێرە دابنێم یان‬ ‫خێرا بۆت بنێرم؟) پاشان تەلوگرافەكەی‬ ‫تۆ گەیشــت‪ .‬لەو كاتــەدا تەلگورافەكەی‬ ‫تۆم دەخوێندەوە و خۆشــی و سوپاســم‬ ‫بێ كۆتابوو‪ ،‬ئەو هەر قســەی دەكرد (لە‬ ‫هەمان كاتــدا ئه‌و مەبەســتی بێزاركردن‬ ‫نییــە)‪ .‬نــا‪ ،‬هەرگیــز مەبەســتێكی وای‬ ‫نییــە‪ .‬هەر كە پێی دەڵێــم كارم هەیە و‬ ‫بەتایبەتیــش قســەكە هێندە بــە دەنگی‬ ‫بــەرز دەڵێم تا ئــاگاداری بكەمەوە‪ .‬ئەو‬ ‫قســەكانی بەنیوەناچڵــی دەردەبڕێــت و‬ ‫بێ ئەوەی پێی ناخۆش بێت هەڵدەســتێ‬ ‫و هەڵدێــت) ئەو هەوااڵنــەی گەیاندبووت‬ ‫هەموویان گرنگن‪ ،‬لەگەڵ ئەویشــدا باس‬ ‫كردنیــان گرنگتــرە‪ .‬بــەاڵم لــە هەمووی‬ ‫گرنگتــر‪ :‬كــەی دەكرێــت بــۆ وزە بــە‬ ‫خۆبەخشــین بحەســێیتەوە؟ بێگومــان‬ ‫مەحاڵــە‪ ،‬النــی كەم لــە بــارەی منەوە‬ ‫پزیشــك ناتوانێت قســەیەكی لــەوە بێ‬ ‫ماناتــر بــكات‪ .‬ئــاه‪ ..‬بێگومــان خراپە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەر چۆنێك بێت سوپاســگوزارم‪،‬‬ ‫سوپاسگوزارم‪.‬‬

‫چەنــد مێخەكێكــی ڕەنگاڵەییــم لــەم‬ ‫ال و ئــەوالی گۆڕەكــە دانــا‪ .‬حاڵــم لــە‬ ‫گۆڕســتانەكە باشــتر بوو وەك لە شــار!‬ ‫ئەمە تا ماوەیەك بەردەوام بوو‪ .‬كە بەناو‬ ‫شــاردا دەگەڕام تــا ماوەیەكــی زۆر وام‬ ‫هەست دەكرد بەناو گۆرستاندا دەگەڕێم‪.‬‬ ‫ینی ســك‪ ،‬ئەمە ناوی برا بچووكەكەت‬ ‫بوو؟ ئایا تۆ ســەالمەتیت؟ لەو وێنەیەدا‬ ‫كــە لــە ‪ Neu- waldegg‬گرتووتە‬ ‫بەڕاســتی لە نەخــۆش دەچیــت‪ .‬ڕەنگە‬ ‫مــن زێدەڕۆبــم و شــت گــەورە بكــەم‪.‬‬ ‫بــەاڵم بەهەرحاڵ شــتی چكۆڵەیش هەن‬ ‫بــە گەورەیــان ببینــم‪ .‬من تائێســتایش‬ ‫وێنەیەكی باشــی تۆم ال نییە‪ .‬لە یەكێك‬ ‫لە وێنەكانتدا كچێكی گەنج و جوان و ڕێك‬ ‫پۆشیت‪ ،‬بەم زووانە‪ ،‬واتا یەك دوو ساڵی‬ ‫تر لــە دێر وەدەری دەنێن (لە ڕاســتیدا‬ ‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫ئــەم الو ئەوالی دەمــی تاڕادەیك هاتۆتە‬ ‫ئاماژەیــە بــۆ‬ ‫‪Turaau‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫خوارەوە بەاڵم تەنیا نیشانەی جیاوازی و‬ ‫ســەردەمانێك كــە كافــكا بــۆ حەســانەوە و‬ ‫خەڵوەت گیریی ئاینییە) وێنەی دووەمت چارەســەركردنی نەخۆشــییەكەی لــەو شــوێنە‬ ‫وێنەیەكی پڕوپاگەندەیی پڕ لە زێدەڕۆییە بــووە (نیوەی ســێپتامبەری ‪ )1918‬لەوێ خۆی‬ ‫(لە ڤییەننا ئێمە وا دەژین) لەم وێنەیەی بــە باخەوانییــەوە ســەرقاڵ كــردووە‪ .‬هــەر لەو‬ ‫ماوەیــەدا چووە ناو دنیــای میتافیزیكی ئاینی و‬ ‫دووەمیشــتا هەروەكو وێنــەی یەكەم بە ڕووی لــە بەرهەمەكانــی تۆڵســتۆی و كیركەگور‬ ‫ڕاز و نیازەكــەی یەكەم هــاوڕێ دێیتەوە و ئەفســانە و تەفســیرەكانی عەهــدی كۆن كرد‪.‬‬ ‫بەرچاو‪ .‬ڕۆژێك لە ڕۆژان ئەوەت بۆ باس لــەوە دەچیبَت كتێبی (ڕامانەكان) كاریگەری‬ ‫ئەوەیان لەسەر بێت‪ .‬و ‪ .‬ف‬ ‫دەكەم‪.‬‬ ‫مه‌به‌ســت ژولــی ڤریزکــی دووه‌م‬ ‫‪ -2‬‬ ‫درۆی‬ ‫دەبێت‬ ‫نایەم‪.‬‬ ‫ڤییەنا‬ ‫بۆ‬ ‫من‬ ‫نــا‪،‬‬ ‫ده‌زگیرانی کافکایه‌‪.‬‬ ‫ئاماژەیە بۆ ڕووداوێك كە لەسەفەری‬ ‫‪ -3‬‬ ‫بــۆ بكــەم‪ .‬لــە ئۆفیــس خۆم بكــەم بە‬ ‫نەخۆش یان بەسەریەكەوە سوود لە دوو كافــكا و میلنــا لە ڤییەننــا ڕوویــداوە‪ .‬ملینا لە‬ ‫ســێ نامەیــدا كە بــۆ (ماكس بــرود) ی ناردووە‬ ‫ڕۆژی پشــوو وەربگرم‪ .‬بەاڵم كورژیلكەی وا دەگێڕێتــەوە‪ :‬كافــكا لــە نزیك هۆڵــی ئۆپێرا‬ ‫دامــاو ئەمانە هەموو هــۆكارە دەرەكیانن پارەیەكــی دوو كرۆنــی دەدات بە دەرۆزەكەرێك‪.‬‬ ‫بــەاڵم داوای لــێ دەكات كرۆنێكی بۆ بگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫(ئەمە مەنەلۆژێكە لە پەراوێزدا)‬ ‫دەرۆزەكەرەكــە دەڵێــت پارەی هیچ پــێ نییە و‬ ‫دەنووســم‪.‬‬ ‫مــن هەمــوو ڕۆژێــك نامە‬ ‫ناتوانێــت كرۆنەكــەی بداتــەوە‪ .‬ڕەنگــە میلنا لە‬ ‫ڕەنگە چەند نامەیەكی تریشت پێ بگات‪ .‬نامەكەیدا ئەم ڕووداوەی بە حسابی رژویی كافكا‬ ‫دەربــارەی ئــەم تەلگورافە‪ ،‬ســوپاس نووسیبێت‪ .‬و ‪ .‬ف‬ ‫پاره‌یه‌کی هه‌نگارییه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬‬ ‫گوزارم‪ ،‬سوپاس گوزارم‪ ،‬سوپاس گوزارم‪.‬‬ ‫‪ Sechserl‬پاره‌یه‌ک ‌ه به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫‪ -5‬‬ ‫لــە هەمــوو ســەركۆنەكانم پەشــیمانم‪ 10 .‬کوریسته‌ره‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستی گۆستا و یانوشه‌‪.‬‬ ‫‪ -6‬‬ ‫هەروەها ئەوانە ســەركۆنە نەبوون‪ .‬تەنیا‬ ‫‪Leo trotski‬‬ ‫‪ -7‬‬ ‫پڵتۆكێــك بــوون لە ئیرەییەكــی كۆنەوە‬

‫ژمار ‌ه (‪ )454‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/4/27‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫ئەوانەی نەورەس پێی بەخشیم‬ ‫بالكۆنێ‌ بە سەر دەریاوە‬

‫ێ لە دەریاوە هات‬ ‫لە بالكۆنی ڕیستورانتەكەی داركهیلدا وەستام‪ ،‬نەوڕەس ‌‬ ‫باڵەكانی بۆنی كەفی هەزار ساڵەی شەپۆلەكانی لێ ئەهات‬ ‫لە بەرامبەرما هەڵكورما‪ ،‬سەیری هەردوو چاوەكانی ئەكردم‬ ‫وەك بڵێی ناسیاوم بێت‪ ،‬یا خزمێكی نزیكی خۆی دیبێتەوە‬ ‫ێ مایەوە‪ ،‬بەاڵم من هەزار ساڵ لە ناو جوانییەكانی ئەوا مردم‬ ‫بۆ چەند دەقیقەی ‌‬ ‫دڵی پڕ كردم لە ئەوین‪ ،‬چاوی پڕ كردم لە ڕەنگ‪ ،‬ڕۆحی پڕ كردم لە ڕاوك‬ ‫لە چاو تروكانێكا لە شەققەی باڵیدا فڕی‬ ‫پانتایی دەریا خەمبارەكەی ناو دڵی ئەستەمبۆڵی‪ ،‬بە تیغی باڵەكانی بڕی‬ ‫بۆ ئەبەد تەنهای كردم‬

‫كەسێك لە بێزاری‬

‫ێ لە لیم‬ ‫لە تەنگەی پڕ ئەفسوونی بوسفۆردا‪ ،‬بە سەر پارچەی ‌‬ ‫ێ ئامانی شەپۆل ڕاكشابوو‬ ‫لە تەك باڵی سپی نەوڕەسەكان و شریخەی ب ‌‬ ‫هزری لەتلەتی لەو سەری دەریا بوو‬ ‫جارجار دەستێكی ئەوەشاند‪ ،‬تەمی بێزاری لە خۆی پاس ئەكرد‬ ‫ێ‬ ‫ئەتگووت مەلێكی خەمگینە‪ ،‬بە باڵەكانی ژیان ئەڕەتێن ‌‬ ‫بەاڵم ئەفسووس ئەم بێزارییە وەك قیڕ بە دڵی نووساوە‬ ‫كوپەی دڵی لە ناو ژەنگی ئەبەدییەتدا شكاوە‬

‫گەڕان لە دووی دەریا‬

‫حەز ئەكەم وەك نەوڕەسەكان لە ناو لەپی دەریادا بوەستم‪ ،‬بەاڵم ناتوانم‬ ‫نەتوانینی من تەوقی وجوودە لە هەوكی كردووم‬ ‫حەز ئەكەم وەك نوور‪ ،‬وەك ترووسكەی سپی بەللور‬ ‫بچمە قوواڵیی هاواری دەریا‪ ،‬بەاڵم ناتوانم‬ ‫نەتوانینی من گەڤی وجوودە هەترەشی بردووم‬ ‫من بە دوای دەنگی ئەو زەریاوانەم‬ ‫لە ڕۆحی دەریا لە من ون بووە‬ ‫ئەم ونبوونەیە شەوقی وجوودی لە من بڕیوە‬ ‫بۆیە تا هەتا قەدەرم وایە‬ ‫بسووڕێمەوە بە ناو فەلەكی ئا ئەم دەریایە‬

‫ئەنادول كاڤێ‌‬

‫ێ هاوارم كرد‬ ‫بەسەر قەاڵ دێرینەكەی ئەنەدۆل كاڤ ‌‬ ‫قەدەری نەوڕەس تەنها فڕینە بە سەر دەریاوە‬ ‫ئەگەرچی نەوڕەس بەرزیش بێتەوە‬ ‫بەاڵم هەمیشە دوو چاوی گەشی هەر الی دەریایە‬ ‫ڕێك وەك قەدەری تفت و تاڵی من‬ ‫ێ ئااڵیە‬ ‫كەوا هەمیشە دوو چاوی ڕەشی هەر الی واڵتی بەب ‌‬

‫شەرابگای بۆسنیا‬

‫خواردمانەوە خواردمانەوە‪ ،‬بەاڵم گەیشتن مەحاڵ بوو‬ ‫ئەوان خێرا خێرا ڕێگەیان ئەبڕی‬ ‫خێرا خێرا پەیمانەیان پڕ ئەكردەوە‬ ‫ئێمەش پێك پێك‬ ‫ئەوان مەبەستیان گەیشتن بوو‬ ‫بەاڵم ئێمە گەیشتن وێرانی كردین‬ ‫ئەوان مەبەستیان ژیان بوو‬ ‫بەاڵم ئێمە بەردەوام ژیان ئەیكوشتین‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ -‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئەو‬

‫تۆم هەبوو ئەو كاتەی تۆم هەبوو‪ ،‬ئێستاكە وەك نەبووی‬ ‫تۆم نەبوو ئەو كاتەی تۆم نەبوو‪ ،‬ئێستاكە وەك هەبووی‬ ‫لە میانی هەبوون و نەبوونی تۆدا‬ ‫كرمی وەڕەسی درەختی وجوود كلۆر ئەكات‬ ‫ێ ئارامی سەر بە زیندوومان شۆڕ ئەكات‬ ‫شەبەیخوونی ب ‌‬

‫كەریم دەشتی‬

‫بیوك ئەدە‬

‫لە بیوك ئەدە دەنك و سەدا دراوێكی دەگمەنن‬ ‫كپی‪ ،‬زەوی بە زنجیری ئارمووش كەلەپچە كردووە‬ ‫دەریا باڵی نەوڕەسەكانی لە كەفی سپی گرتووە‬ ‫باڕەكان گالس گالس شەرابی كپی ئەبەشنەوە‬ ‫من خۆم قاپ قاپ كپیم ئەخواردەوە‬ ‫لە بیوك ئەدە كپی سەرمەشقە بۆ گیان‬ ‫بەاڵم ئاخ دڵی من تژی بوو لە ژاوەژاوی ژیان‬

‫نەناسیاوێك‬

‫تەنهاترین تەنها بیر لە تەنهاییەكانی خۆی ئەكاتەوە‬ ‫بەسەر كورسییەكی دارین دانیشتووە یاری بە دەنكە زەیتوونەكان ئەكات‬ ‫ێ‬ ‫هاوڕێكەشی لە دەرەوە لەبەر باران پایپ هەڵدەقوڕێن ‌‬ ‫ئەویش تەنهای تەنهاترین تەنها‬ ‫شوێنی خۆی لە ناو زەماندا‬ ‫ئاوی خۆی لە ناو زماندا‬ ‫بە یەنی ڕاكی هەڵدەسەنگێنێ‌‬

‫كام قاپ؟‬

‫كە بە پەیژەكانی كومكاب شۆڕ بوومەوە‬ ‫شەوقی پەنجەرە بەرزەكان و تەنیایی ناو ژوورەكان‬ ‫وەك بەلەمێكی شكاو‬ ‫لە ناو ئاوی كپیدا وەستا بوون‬ ‫كە گەیشتینە ناو دڵی كومكاب‬ ‫پەیمانە شاهی شەقام بوو‪ ،‬مەی بە سەر پشتی بادا لە دەریاوە ئەهات‬ ‫سەما وەكو هەڵم لە جەستەی مەستەكان هەڵئەسا‬ ‫هەموو دەرگاكانی ڕۆح كرابوونەوە‬ ‫ێ هەڵسا بوو‬ ‫ژیان لە ناو كاسەی بلوورینی مەستیدا قیامەتی ل ‌‬ ‫دواجار كە گەڕامەوە داركهێل‬ ‫لە ڕێگەدا بووم بە هاوڕێی سە گێكی وێڵ‬ ‫هەر ئەو سەگەش بوو وەك فیرژیل منی گەیاندەوە فیردەوس‬

‫ئەستەنبۆڵ‬

‫شەقامەكانی شەاڵڵی وەهم و هااڵوی شووشەیە‬ ‫كچەكانی مەستی و پێكەنین‬ ‫مێژووی كتێبێكە قەڵغان و شمشێر‬ ‫جوگرافیای شەبەنگێكە هەزاران ڕەنگ‬ ‫ناو دڵیشی هەوری نێو زەنگ‬

‫ئەستەنبۆڵ ‪2015‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪24٥‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫گواستنەوەی قوتابخانە ئایینیەکان لە‬ ‫ئەوقافەوە هەنگاوێکە بە ئاڕاستەی ڕاست‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫ئەگەر لە پێشوودا لە هیچ بۆنەیەك پێویستی‬ ‫کردبێت ڕەخنە لە هەر کار وکردارێک وبڕیارێکی‬ ‫کاک نێچیرڤان بگرین گرتوومانە‪ ،‬بێ سڵ کردنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە وەك ئەو مەخلوقاتە حزبیە سەقەتانە‬ ‫نین هەتا بەکاری چاکیش چاومان هەڵنەیەت‪ ،‬وەك‬ ‫خەڵکێکی زۆر لە کوردستان وادەکەن بەداخەوە‪.‬‬ ‫بــە بـــڕوای مــن بــڕیــاری نێچیرڤان بــارزانــی‬ ‫سەرۆکی حکومەتی کوردستان‪ ،‬بە گواستنەوەی‬ ‫‪ 39‬قوتابخانە و ‪ 6‬پەیمانگای ئاینی‪ ،‬کە وەک‬ ‫راگەیەنراوە ‪ 5000‬قوتابی پێك دەهێنن‪ ،‬لەوەزارەتی‬ ‫ئەوقافەوە بۆ ەسەر وەزارتەکانی پــەروەردە و‬ ‫خوێندنی بااڵ‪ ،‬بۆ زیاتر رێکخستنی کاروباری دینی‬ ‫و خوێندن لەو بوارە و بەزانستیکردنی‪ ،‬ئەگەر‬ ‫باشترین کاری نەبێت لەو خولەی سەرۆکایەتی‬ ‫وەزیرانیدا‪ ،‬ئەوە بێگومان یەکێکە لە هەرە کارە‬ ‫چاکەکانی‪.‬‬ ‫ئەو ناڕەزاییەی بەشێك لە مەال و دیندار و‬ ‫حزبە ئیسالمیەکان لەسەر ئەو پرسە دەریدەبڕن‪،‬‬ ‫هەمووی وەك ئەڵقەکانی یەک زنجیرەن‪ ،‬جووڵەی‬ ‫هەر ئەڵقەیەک‪ ،‬بە زەرورەت جوولەی ئەڵقەکەی‬ ‫تری بەدوا دادێت‪ .‬یانی توڕەبوونەکە خۆی لە‬ ‫بنەڕەتدا لە ژوور سەری چەند مەالیەکی دەمشڕ‬ ‫و توندڕەو و جوێندەری سەر مینبەرەکانی هەولێر‬ ‫و کوردستانە‪ ،‬ئەو مینبەرانەی کە قسەی توندی‬ ‫ناشارستانی وای لەسەر دەگووترێت‪ ،‬باوەڕ ناکەم‬ ‫لە مەقادیشۆی سۆماڵ و تۆڕابۆڕای تالیبانیش‬ ‫بوتریت!‬ ‫تورەبوونی ئەو چەند مەالیە‪ ،‬بێگومان چینێك‬ ‫لە دینداری ساویلکەی بێ فەرهەنگی گوێ لە‬ ‫مستی ئەو مەالیەنەی لێکەوتۆتەوە‪ ،‬توڕەبوونی‬ ‫ئــەو دووانــــەش‪ ،‬بــە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی‬ ‫توڕەبوونی حزبە ئیسالمیە بێ سەروبەرەکانی‬ ‫لێکەوتۆتەوە‪ ،‬چونکە ئەو مەال دەم هــەراش و‬ ‫توندڕەو و تەکفیریانە‪ ،‬زۆربەیان سەر بەو سێ‬ ‫حزبەن‪ ،‬یان هاوسۆزیانن لە بنەڕەتدا! مەالیەك‬ ‫و بانگخوازێکی سەلەفی وەک مەال سەمەد و‬ ‫سەرباز سەلەفی هەیە لە بزوتنەوەی ئیسالمی‪،‬‬ ‫کە بچوکترین حزبی ئیسالمیە‪ ،‬توندڕەوی ئەو‬ ‫دوانە بەسەر هەموو خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دابەش‬ ‫کەیت‪ ،‬بەشیان دەکات!‬ ‫‪ 2015/4/22‬گــردبــوونــەوەی ژمــارەیــەك‬ ‫لەمامۆستایانی ئایینی لەمزگەوتی سەواف‪ ،‬بۆ‬ ‫دەربڕینی ناڕەزایی بوون لــەدژی گواستنەوەی‬ ‫قوتابخانە ئاینییەكان لەوەزارەتی ئەوقافەوە بۆسەر‬ ‫وەزارەتــی پــەروەردە و وەزارەتــی خوێندنی بااڵ‪.‬‬ ‫بەر لەوەش سەردانی ژمارەیەک لە مامۆستایانی‬

‫ئایینی و وتاربێژانی مزگەوتەکانی شاری هەولێر‬ ‫یەك شەممەی پێشتر‪ ،‬بۆ پەرلەمانی کوردستان‪،‬‬ ‫بە مەبەستی ناڕەزایی دەربڕین بەرامبەر بەو‬ ‫بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران‪ ،‬بە ڕابەرایەتی مەال‬ ‫مەزهەر و کاریزما کۆمێدیەکەی‪ ،‬مرۆڤ تووشی‬ ‫سەرسوڕمان دەکــات‪ ،‬کەدەبێت داواکــاری ئەو‬ ‫مەالیانە چ بێت‪ ،‬و نارەزاییان لە پای چ بێت؟!‬ ‫نــەك هــەر هیندە‪ ،‬کۆنتڕۆڵکردنی بەشێکی‬ ‫زۆری شەقامی کــوردی بە دەستی ئەو مەال و‬ ‫بانگخوازە تووندڕەوانە‪ ،‬موژدەی بەرهەمهێنانی‬ ‫کۆمەڵگەیەکی خەلیجی سعودی لیدەدات‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر هیچ ڕۆژێك خەڵك بە گرنگی مینبەر و‬ ‫دەرســی دینی نەزانیبێت‪ ،‬ئەمڕۆ هەموو کەس‬ ‫کاریگەری ڕێکالم و بانگەشە دەزانێت چەندە‪ ،‬کە‬ ‫لەو ڕێگەیەوە زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی ئاسایی‬ ‫و بێ فەرهەنگ چەواشە دەکەن و بە کەیفی خۆیان‬ ‫هەڵیان دەسوڕێنن‪ ،‬تا ئەو ڕادەیــەی وتەبێژی‬ ‫یەكێتی زانایانی ئاینی ئیسالمی كوردستانیش‬ ‫نیگەرانی خۆی دەربریت لەو بڕیارە و بڵێت‪”:‬‬ ‫ئێمە ترسمان لە تەواوی پرۆسەكە هەیە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەترسێین ئەو خزمەتە گەورەی لە ڕێی قوتابخانە‬ ‫ئاینیەكانی سەر بە وەزارەتی ئەوقاف دەكرا لە‬ ‫شوێنێكی دیكە بفەوتێن‪ ،‬بۆیە ئــەوەی بەالی‬ ‫ئێمەوە گرنگە بوونی زەمانەتە لەسەر نەفەوتانی‬ ‫ئەو قوتابخانانە”‪.‬‬ ‫جا وتەبێژی یەكێتی زانایانی ئاینی ئیسالمی‬ ‫كوردستانیش نیگەرانی خۆی دەربرێت و هێشتا‬ ‫لەو پرۆسەیە تێنەگەیشتبێت‪ ،‬خەڵکیتر چی بڵێن؟‬ ‫بەڕای من سەرەڕای ئەوەی دەبوایە ئەو بڕیارە‬ ‫پێشوەخت بانگەشەکی باشی بۆ کرابایە‪ ،‬تا خەڵك‬ ‫باشتر تێی گەیشتبا کە کۆی پرۆسەکە بریتییە‬ ‫لە زیاتر رێکخستنی کاروباری دینی و خوێندن‬ ‫و زیاتر بەزانستیکردنیەتی‪ ،‬هەروەها بۆ ئەوەی‬ ‫لەمەودوا تەنها وانەی ئاینی کالسیکی نەخوێندرێ‪،‬‬ ‫و بڕێکی باش لە زانستی سروشتی بخوێندرێت‪،‬‬ ‫کە یارمەتی کرانەوەی مێشکی خوێندکارانی دینی‬ ‫دەدات‪ ،‬و یارمەتی میانڕەوی وتاری دینی دەدات‪،‬‬ ‫بۆ زاڵ بوون بەسەر چەمکە نازانستیەکانی زانستە‬ ‫ئایینیەکانی وەك فیقه و تەفسیر و حەدیس و‬ ‫هتدهەروەها بۆ پاککردنەوەی مەنهەجەکانی‬ ‫خوێندنگا و پەیمانگاکان لەبڕوا و چەمکگەلێکیی‬ ‫توندڕەویی و لە پێناو تێگەشتنێکی دروست و‬

‫تورەبوونی ئەو چەند مەالیە‪ ،‬بێگومان چینێك لە دینداری ساویلکەی بێ فەرهەنگی گوێ لە‬ ‫مستی ئەو مەالیەنەی لێکەوتۆتەوە‪ ،‬توڕەبوونی ئەو دووانەش‪ ،‬بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی‬ ‫توڕەبوونی حزبە ئیسالمیە بێ سەروبەرەکانی لێکەوتۆتەوە‪ ،‬چونکە ئەو مەال دەم هەراش و‬ ‫توندڕەو و تەکفیریانە‪ ،‬زۆربەیان سەر بەو سێ حزبەن‪ ،‬یان لە بنەڕەتدا! هاوسۆزیانن‬

‫ئیسالمی سیاسی لە کوردستان‪،‬‬ ‫ئیسالمێکی وشک و زبرو ژیانکوژە‬

‫‪2‬‬

‫کریستۆف ڕۆیتەر‬

‫سەردەمیانە بۆ ئیسالم‪ ،‬وەك لە هەواڵەکانی‬ ‫پەیوەست بەو بابەتەوە هاتووە‪.‬‬ ‫من بە دووری نازانم ئەو ناڕەزایی و ناڕەحەتیەی‬ ‫بەشێك لە مەال وبانگخوازەکان‪ ،‬تەنها لە پێناو‬ ‫مانەوەی ئەو بارە پڕ لە پشێویەیە‪ ،‬کە دووچاری‬ ‫پــەروەردەی دینی و مینبەرەکان و بانگخوازان‬ ‫بووە لە کوردستان‪.‬‬ ‫سروشتی چاالکی دینی لە کۆنەوە هەروا بووە‪،‬‬ ‫ئەگەر هێزێکی بەرپرسیار و یاسایی چاوەدێریان‬ ‫نەکات‪ ،‬تەنها توندڕەوی و پشێوی و گومڕاکردنی‬ ‫خەڵك و ماڵکاوڵکاری لێ دەکەوێتەوە‪ .‬تەسەور‬ ‫دەکەن کاتێ ئەردۆگان تازە دەسەاڵتی گرتبوە‬ ‫دەست لە تورکیا‪ ،‬توندڕەوەکانی حزبەکەی لە‬ ‫پەرلەمانی تورکیا پڕۆژەی بڕیاریکیان پێشکەش‬ ‫بە پەرلەمان کرد بۆ ڕەجمکردنی زیناکەر لە‬

‫تورکیا! ئەگەر ئەردۆگان وا پڕاگماتیست نەبووایە‬ ‫دەبوایە نیوەی تورکیا ڕەجم بکرێت و دەمێك بوو‬ ‫ناوی ئەردۆگان و ئاکەپەش نەمابوو!‬ ‫با لە کوردستان ئەو دەسەاڵتە نەبا‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫هــەمــوو کەموکورتیەکانی و گەندەڵیەکانی‪،‬‬ ‫بزانە کوردستان بە دەست حزب و جەماعات و‬ ‫بانگخوازی توندڕەو و مەالی بەاڵی سەر مینبەر‬ ‫چۆن وەك تۆڕا بۆڕای لێدەهات!‬ ‫تەنها شتێك کە کەمێك نیگەرانی کردم ئەوەیە‬ ‫کە ئەرکی پێداچوونەوەی مەنهەجە دینیەکان‬ ‫سپێردراوە بە بەڕێز مستەفا زەڵمی‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫زانایی و ڕیز و پایەی ئەو بەڕێزە‪ ،‬بەاڵم کارەکە‬ ‫دەبوایە بخرابایە ئەستۆی چەند زانایەكی میانڕەو‪،‬‬ ‫نەك تەنها مستەفا زەڵمی‪ .‬من پێموایە وەک‬ ‫هەنگاوی یەکەمیش بێت‪ ،‬دیارکردنی زەڵمی بە‬

‫تەنها کارێکی باشە‪.‬‬ ‫هەموو ئاماژەکان دەیسەلمێنن کە قوتابیانی‬ ‫قوتابخانە دینیەکان دڵخۆشن بە چوونیان بۆ‬ ‫سەر وەزارەتــی پــەروەردە‪ ،‬تەنها کەمینەیەکی‬ ‫مەال و بانگخوازی توندڕەو و دینداری ساویلکە‬ ‫پێی قەڵس بــوون‪ ،‬کە نابێت لە پێناو ئەو‬ ‫کەمینەیە ئەو کارە گەورەیە پەك بخرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫بەبێ چاکسازی دینی هەموو ژیانی سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیمان دەکەوێتە بەر هەڕەشە‪.‬‬ ‫ئەوە هەنگاوێکە‪ ،‬حوکمەت پێویستە هەنگاویتری‬ ‫کاریگەرتر بنێت بەو ئاڕاستەیە‪ ،‬ئەویش بەرتەسک‬ ‫کردنەوەی بانگەوازی خەلیجی سەلەفیە‪ ،‬کە ئەگەر‬ ‫بە شێوەیەکی کاتیش لەگەڵ دەســەاڵت بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم گەرا و تۆی توندڕەوی دەچێنن لە ژینگەی‬ ‫لێبوردەی کوردستاندا‪.‬‬

‫فایلە نهێنیەکان‪ ،‬پەیکەری‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی ئاشکرا دەکەن‬

‫‪3‬‬

‫کریستۆف ڕۆیتەر‬

‫جگە لە کورد کەس لە سوننەکان‬ ‫دژی داعش نەوەستایەووە‬ ‫سدیق حەسەن شوكری‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ستراتیژداڕێژەری تیرۆر‪ :‬فایلە نهێنییەکان‬ ‫نووسینی‪ :‬کریستۆف ڕۆیتەر‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫بەختیار کەریم‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ئەفسەرێکی ئێراقی پالنی دانــا بۆ‬ ‫داگیرکارییەکانی دەوڵــەتــی ئیسالمی‬ ‫(داعــش) لە سوریا‪ ،‬ڕۆژنامەی شپێگڵ‬ ‫(‪ )SPIEGEL‬بەشێوەیەکی حەسری‬ ‫دەستیگەیشتووە بە بەڵگەنامەکان‪ ،‬کە‬ ‫ئاماژەن بۆ ڕێکخراوێک کە لە ڕووکاردا‬ ‫هاندەری سەرەکیی دەمارگرژیی ئایینییە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەڕاستیدا بەوریاییەوە پالنی بۆ‬ ‫داڕێژراوە‪.‬‬ ‫چەندین مانگ دواتر‪ ،‬شۆڕشگێڕەکانی‬ ‫باکوری سوریا بەشێوەی جیاواز باسی‬ ‫دیــداری خۆیان لەگەڵ هەمان پیاویان‬ ‫دەکــرد‪ ،‬وەک کەسێکی ســارد‪ ،‬بەڕێز‪،‬‬ ‫هەڵخەڵەتێنەر‪ ،‬گوێگرێکی باش‪ ،‬پابەند‪،‬‬ ‫فێڵباز و بێباک‪ .‬بەاڵم هەموویان لە یەک‬ ‫شتدا کۆک بوون‪« :‬هەگیز نەماندەزانی‬ ‫بەرامبەر کێ دانیشتووین‪».‬‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬تەنانەت ئەوانەی تەقەیان‬ ‫لێکرد و کوشتیان‪ ،‬پاش شەڕەتەقەیەکی‬ ‫کــورت لە شارۆچکەی (تــەل ڕەفعەت)‬ ‫لە بەیانیەکی کانونی دووەمی ‪٢٠١٤‬دا‪،‬‬ ‫شوناسی ڕاستەقینەی ئەو پیاوە بااڵبەرزە‬ ‫پەنجا و ئەوەندە ساڵەیان نەدەزانی‪.‬‬ ‫نەیاندەزانی کە ئەقڵی ستراتیژیی ئەو‬ ‫گروپەیان کوشتووە‪ ،‬کە خۆیان ناوناوە‬ ‫«دەوڵەتی ئیسالمی» (داعش)‪ .‬هۆکاری‬ ‫ئەم ڕووداوە دەگەڕێتەوە بۆ هەڵەی خودی‬ ‫ئەم پالندانەرە نایابە‪ .‬شۆڕشگێڕەکانی‬ ‫ناوچەکە‪ ،‬الشەی کوژراوەکەیان خستە‬ ‫بەفرگرێکەوە‪ ،‬بەمەبەستی ناشتنی لەوێدا‪.‬‬ ‫تەنها دواتــر‪ ،‬پاش ئــەوەی زانیان ئەم‬ ‫پیاوە چەند گرنگە‪ ،‬دووبارە الشەکەیان‬ ‫دەرهێنایەوە‪.‬‬ ‫(سەمیر عەبد محەمەد ئەلخلیفاوی)‬ ‫ناوی ڕاستەقینەی ئەو ئێراقییە بوو‪ ،‬کە‬ ‫ڕووخسارە لەڕەکەی لەژێر ڕیشێکی سپیدا‬ ‫شاردرابووەوە‪ ،‬بەاڵم هیچ کەس بەم ناوە‬ ‫نەیدەناسی‪ .‬تەنانەت بە دیارترین ناوی‬ ‫خــوازراوی (حاجی بەکر) بەشێوەیەکی‬ ‫بەرباڵو نەناسرابوو‪ .‬لەڕاستیدا ئەمە‬ ‫بەشێک بوو لە پالنەکە‪ .‬بۆ ماوەی چەند‬ ‫ساڵێک‪ ،‬عەقیدێکی پێشووی دەزگــای‬ ‫هەواڵگری هێزی ئاسمانی سەدام حسین‪،‬‬ ‫بەنهێنی لەپشت هەموو جووڵەیەکی‬ ‫داعشەوە بوو‪ .‬ئەندامێکی پێشووی داعش‬ ‫چەند جارێک باسیکرد وەک یەکێک لە‬ ‫سەرکردە گرنگەکان‪ .‬سەرەڕای ئەمانەش‪،‬‬ ‫هێشتا ڕوون نەبوو ڕۆڵــی ئــەم کەسە‬ ‫چی بوو‪ .‬بەاڵم پاش مردنی‪ ،‬ئەندازیاری‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی شتێکی لەپاش خۆی‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬کە مەبەستی بوو بەنهێنی‬ ‫بمێنێتەوە‪ :‬پــانــەکــەی بــۆ دەوڵــەتــی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬دۆسێیەکی پڕ لە دەستنووس‬ ‫و هێڵکاری ڕێــکــخــراوەیــی‪ ،‬لیست و‬ ‫خشتەی کــات‪ ،‬کــە ڕوونـــی دەکــاتــەوە‬ ‫چۆن دەکرێت بەشێوەی قۆناغبەندیی‬ ‫واڵتێک ملکەچ بکرێت‪)SPIEGEL( .‬‬ ‫بەشێوەی حەسری دەستیگەیشتووە‬ ‫بە بەڵگەنامەیەکی ‪ ٣١‬الپــەڕەیــی‪ ،‬کە‬ ‫هەندێکیان پێکدێن لە چەندین الپەڕەی‬ ‫لێکدراو‪ ،‬ئاماژەن بۆ پێکهاتەیەکی فرە‪-‬‬ ‫توێژ و ڕێنماییە کردارییەکان‪ .‬هەندێک‬ ‫لەمانە تاقیکراونەتەوە و هەندێکی تر تازە‬ ‫داهێنراون بۆ بارودۆخی پڕ لە پشێویی‬ ‫ئەو ناوچانەی کەوتونەتە ژێر دەستی‬ ‫شۆڕشگێڕەکانی سوریاوە‪ .‬بەشێوەیەک‬ ‫لەشێوەکان‪ ،‬ئەم بەڵگەنامانە کارنامەی‬ ‫سەرکەوتووترین ســوپــای تــیــرۆرە لە‬ ‫مێژووی هاوچەرخدا‪.‬‬ ‫تــا ئێستا زۆربــــەی زانــیــاریــیــەکــان‬ ‫لــەســەر داعــــش لـــەو چـــەکـــدارانـــەوە‬ ‫سەرچاوەیانگرتووە کە جیابوونەتەوە‪،‬‬ ‫هــەروەهــا لە داتاکانی سەرکردایەتی‬ ‫ناوخۆیی داعشەوە کە لە بەغداد دەستیان‬

‫بۆ ناو گوندەکان لیستی ئامادەکرد و‬ ‫بڕیاریدا لەسەر ئــەوەی کێ بەڕێوەیان‬ ‫ببات‪ .‬بە بەکارهێنانی قەڵەمی سۆفت‪،‬‬ ‫وێنەی ڕیزبەندیی فەرماندەیی کێشا بۆ‬ ‫دەزگای ئاسایش‪ .‬لەوانەیە تەنها ڕێکەوت‬ ‫بوو بێت‪ ،‬ئەو کەلوپەالنەی پەڕاوگە کە‬ ‫بەکاریهێنا موڵکی وەزارەتـــی بەرگری‬ ‫سوریا بــوون و کڵێشەی فەرمیی ئەو‬ ‫بــەشــەی لــەســەرە کــە بەرپرسیارە لە‬ ‫نیشتەجێکردن و کەلوپەل‪.‬‬ ‫ئـــەوەی حاجی بەکر خستیە سەر‬ ‫کاغەز‪ ،‬الپــەڕە بە الپــەڕە‪ ،‬کە بەوردی‬ ‫خانەی دیــاریــکــراوی دانـــاوە بۆ هەمو‬ ‫بەرپرسیارێتییە تاکەکەسییەکان‪ ،‬هیچی‬ ‫کەمتر نییە لە پالنی دەستبەرسەرداگرتن‪.‬‬ ‫ئەمە مانیفێستۆی ئیمان نەبوو‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پالنێکی ورد و تەکنیکی بـــوو بۆ‬ ‫«دەوڵەتێکی هەواڵگری ئیسالمی» –‬ ‫خەالفەتێک کە بەڕێوەدەبرێت لەالیەن‬ ‫ڕێکخراوێکەوە کە زۆر لە ئاژانسی بەدناوی‬ ‫هەواڵگری ناوخۆیی ئەڵمانیای خۆرهەاڵت‬

‫زانیارییانە بدەن لەسەر کەسەکان‪ ،‬ئایا‬ ‫تاوانبارن‪ ،‬هاوڕەگەزبازن‪ ،‬یان پەیوەندی‬ ‫سێکسی نهێنییان هــەیــە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەک زەخیرەیەک بۆ بەکارهێنانی ئەم‬ ‫زانیارییانە لەدژی ئەو کەسانە‪ .‬حاجی بەکر‬ ‫نووسیویەتی «بۆ ماوەیەک ڕاهێنانیان‬ ‫پێدەکەین و پاشان ڕەوانەیان دەکەین‪».‬‬ ‫وەک تێبینی لەکۆتایدا نووسیوێتی لەهەر‬ ‫شارۆچکەیەک هەندێک لە «براکان»‬ ‫هەڵدەبژێرین تا هاوسەرگیری بکەن‬ ‫لەگەڵ کچی خێزانە دەسەاڵتدارەکان‪،‬‬ ‫بەمەبەستی «دڵنیابوون لە دزەکردن بۆ‬ ‫ناو ئەم خێزانانە بەبێ ئەوەی بەخۆیان‬ ‫بزانن‪».‬‬ ‫ئــەرکــی سیخوڕەکان بــوو زۆرتــریــن‬ ‫زانـــیـــاری دەســتــبــخــەن لــەســەر ئــەو‬ ‫ناوچانەی کراونەتە ئامانج‪ :‬کێ لەوێ‬ ‫دەژی‪ ،‬کێ بەرپرسیارە‪ ،‬کام خێزانانە‬ ‫ئایینیین‪ ،‬سەربە کام مەزهەبن‪ ،‬چەند‬ ‫مزگەوت لە ناوچەکە هەیە‪ ،‬ئیمامەکان‬ ‫کێن‪ ،‬چەند ژن و منداڵیان هەیە و‬

‫بەسەرداگیراوە‪ .‬بەاڵم هیچ کام لەمانە‬ ‫ڕوونکردنەوەی گونجاو پێشکەش ناکەن‬ ‫لەسەر گەشەی لەناکاوی ئەم گروپە‪،‬‬ ‫پێش ئــەوەی گــورزە ئاسمانییەکان لە‬ ‫کۆتایی هاوینی ‪ ٢٠١٤‬ببێتە هۆی ڕاگرتنی‬ ‫پێشڕەوییە سەرکەوتووەکانیان‪.‬‬ ‫بۆ یەکەم جار‪ ،‬بەڵگەنامەکانی حاجی‬ ‫بەکر‪ ،‬دەمانگەیەننە ئەنجام لەسەر‬ ‫ڕێکخستنی سەرکردایەتی داعش و ڕۆڵی‬ ‫کاربەدەستانی ڕژێمی دیکتاتۆری پێشوو‬ ‫ســەدام حسین‪ .‬بەاڵم لەسەروو هەموو‬ ‫شتێکەوە‪ ،‬نیشانی دەدەن کە چۆن پالن‬ ‫دانراوە بۆ داگیرکردنی ناوچەکانی باکوری‬ ‫سوریا‪ ،‬کە ئەمەش دواتر ڕێخۆشکەر بوو‬ ‫بۆ پێشڕەوییەکانی داعش بۆ ناو ئێراق‪.‬‬ ‫هاوکات‪ ،‬بەهۆی چەند مانگێک توێژینەوە‬ ‫لەالیەن (‪)SPIEGEL‬ەوە لە سوریا‪،‬‬ ‫هەروەها بەهۆی تۆماری تازە دۆزراوەوە‬ ‫لەالیەن ڕۆژنامەکەوە‪ ،‬دەردەکەوێت کە‬ ‫ڕێنماییەکانی حاجی بەکر زۆر بەوردی‬ ‫جێبەجێکراون‪.‬‬ ‫بەڵگانامەکانی حاجی بەکر بۆ ماوەیەک‬ ‫لە پاشخانێکی بچووکی خانوویەکدا‬ ‫لە باکوری سوریای وێــران بە جەنگ‬ ‫شاردرابوونەوە‪ .‬سەرەتا شاهیدێک باسی‬ ‫لە بوونی بەڵگەنامەکان کرد‪ ،‬کە پاش‬ ‫ماوەیەکی کورت لە کوژرانی حاجی بەکر‪،‬‬ ‫بینیبوونی‪ .‬لە نیسانی ‪ ٢٠١٤‬تەنها یەک‬ ‫الپەڕەی فایلەکە دزەی پێکرا بۆ تورکیا‪.‬‬ ‫لەوێ (‪ )SPIEGEL‬بۆ یەکەم جار‬ ‫پشکنینی بۆ کرد‪ .‬تەنها لە مانگی یانزەی‬ ‫‪ ٢٠١٤‬توانرا بچینە (تەل ڕەفعەت) بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندنی کۆی دەستنووسەکان‪.‬‬ ‫ئەو پیاوەی کە بەڵگەنامەکانی حاجی‬ ‫بەکری لەژێر چەندین سندوق و بەتانیدا‬ ‫دەرهێنا و پاراستی وتی‪« :‬گەورەترین‬ ‫نیگەرانی ئێمە ئەوە بوو کە ئەم پالنانە‬ ‫بکەونە دەستی هەڵە و هەرگیز ئاشکرا‬ ‫نەبن»‪ .‬ئەم پیاوە لەترسی بکوژەکانی‬ ‫داعش‪ ،‬دەیەوێت ئاماژە بەناوی نەدرێت‪.‬‬

‫ئەمە هێڵکارییەکی حاجی بەکرە بۆ پەیکەری کارگێڕی شیاو بۆ دەوڵەتی ئیسالمی‬

‫ماستەر پالنەکە‬ ‫چیرۆکی ئەم بەڵگەنامانە ئەو کاتە‬ ‫دەستپێدەکات کە ژمارەیەکی زۆر کەم‬ ‫ناوی «دەوڵەتی ئیسالمی»یان بیستبوو‪.‬‬ ‫کاتێک هاوواڵتی ئێراقی‪ ،‬حاجی بەکر‪،‬‬ ‫چوو بۆ سوریا لەگەڵ گروپێکی بچووکدا‬ ‫لە کۆتایی ساڵی ‪ ،٢٠١٢‬پالنێکی سەیری‬ ‫هەبوو‪ :‬داعش زۆرترین خاک لە سوریا‬ ‫کۆنترۆڵ بکات‪ ،‬پاشان بە بەکارهێنانی‬ ‫ســوریــا وەک بــنــکــەیــەک‪ ،‬ئێراقیش‬ ‫داگیردەکات‪.‬‬ ‫حــاجــی بــەکــر لــە خــانــووەیــەک‪ ،‬کە‬ ‫جێگەی گومان نەبوو‪ ،‬لە تەل ڕەفعەت‬ ‫لــە بــاکــوری حــەلــەب نیشتەجێ بــوو‪.‬‬ ‫شارەکە بژاردەیەکی باش بوو‪ .‬لە کۆتایی‬ ‫‪١٩٨٠‬کاندا‪ ،‬زۆرێک لە دانیشتوانی ئەم‬ ‫شارە چوون بۆ واڵتانی کەنداو‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫سعودیە‪ .‬پاش گەڕانەوەیان‪ ،‬هەندێکیان‬ ‫بۆچوونی تووندڕەوییان لەگەڵ خۆیان‬ ‫هێنایەوە و پەیوەندییان لەگەڵ کۆمەڵە‬ ‫توندڕەوەکاندا دروست کردبوو‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٣‬تــەل ڕەفــعــەت بــووە بنکەیەکی‬ ‫بەهێزی داعش لە حەلەب‪ ،‬کە سەدان‬ ‫چەکداری بەتوانایان لە شارەکەدا هەبوو‪.‬‬ ‫لەو شارە «پادشای سێبەرەکان»‪،‬‬ ‫وەک هەندێک ناوی دەبەن‪ ،‬هێڵکاری کرد‬ ‫بۆ پەیکەری دەوڵەتی ئیسالمی بە هەموو‬ ‫وردەکارییەکەوە هەتا ئاستی لۆکاڵی‪.‬‬ ‫سەبارەت بە دزەکردنی قۆناغ بەقۆناغ‬

‫تەمەنیان چەندە؟ هەروەها زانیاری تر‬ ‫وەک گوتاری ئیمامەکان چۆنە‪ ،‬ئایا‬ ‫کراوەیە بەڕووی ئیسالمی سۆفیگەریی‪،‬‬ ‫ئایا الیەنگری ئۆپۆزسیۆنە یان ڕژێم‪،‬‬ ‫بۆچوونی لەسەر جیهاد چییە؟ حاجی‬ ‫بەکر وەاڵمی دەویست بۆ پرسیاری وەک‪:‬‬ ‫ئایا ئیمامەکە موچەی هەیە؟ ئەگەر بەڵێ‬ ‫کێ موچەکەی دەدات؟ کێ دایمەزراندوە؟‬ ‫دوا شت‪ :‬ئایا چەند کەس لە ناوچەکە‬ ‫الیەنگری دیموکراسین؟‬ ‫پێویست بــوو ســیــخــوڕەکــان وەک‬ ‫پێوەری ئاماژەی زەمینلەرزە کاربکەن‪،‬‬ ‫دەنێردران بۆ ئاشنابوون بە بچووکترین‬ ‫کەلێن و کۆنترین کێشە فرەالیەنەکانی‬ ‫ناو کۆمەڵگە‪ ،‬بەکورتی هەر زانیارییەک‬ ‫کە بکرێت بەکاربهێنرێت بۆ پەرتکردن و‬ ‫ملکەچکردنی دانیشتوانی ناوچەکە‪ .‬لەناو‬ ‫سیخوڕەکاندا‪ ،‬کۆنە سیخوڕی هەواڵگری‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم هاوکات نەیاری ڕژێمیش‬ ‫هەبوو کە کێشەی لەگەڵ یەکێک لە گروپە‬ ‫شۆڕشگێڕەکان هەبوو‪ .‬هەندێکیان گەنج و‬ ‫هەرزەکار بوون‪ ،‬کە پێویستیان بە پارە‬ ‫هەبوو یان کارەکەیان بە سەرنجڕاکێش‬ ‫دەبینی‪ .‬زۆربەی ئەو کەسانەی لە لیستی‬ ‫سیخوڕەکانی حاجی بــەکــردا بــوون‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەوانەی تەل ڕەفعەت‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتای بیستەکانی تەمەنیاندا بوون‪،‬‬ ‫هەندێک تەمەنیان تەنها ‪ ١٦‬یان ‪ ١٧‬ساڵ‬ ‫بوو‪.‬‬

‫(‪ )Stasi‬دەچێت‪.‬‬ ‫لە مانگەکانی دواتـــردا‪ ،‬پالنەکە بە‬ ‫وردییەکی سەرسوڕهینەرەوە جێبەجێکرا‪.‬‬ ‫هەمیشە پالنەکە بەهەمان وردەکــاری‬ ‫دەســتــپــێــدەکــات‪ :‬گــروپــەکــە خەڵک‬ ‫ڕادەکێشن بەناوی کردنەوەی «بنکەی‬ ‫دەعوە»‪ .‬ئەوانەی دەهاتن بۆ گوێگرتن‬ ‫لە وانــەکــان و بەشدارییان دەکــرد لە‬ ‫کۆرسەکان لەسەر ژیانی ئیسالمییانە‪،‬‬ ‫یەک یان دوو کەسیان هەڵدەبژێدران و‬ ‫ڕێنمایی دەکران بۆ سیخوڕیکردن بەسەر‬ ‫گوندەکانی خۆیانەوە و بەدەستهێنانی‬ ‫زانیاری هەمەجۆر‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە‪،‬‬ ‫حاجی بەکر‪ ،‬چەندین لیستی ئامادە‬ ‫کردبوو‪ ،‬وەک ئامانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫• لیستی خێزانە دەسەاڵتدارەکان‪.‬‬ ‫• ناوی کەسە دەسەاڵتدارەکانی ناو‬ ‫ئەم خێزانانە‪.‬‬ ‫• ئاشنابوون بە سەرچاوەی داهاتیان‪.‬‬ ‫• ناو و قەبارەی گروپە شوڕشگێڕەکانی‬ ‫گوندەکان‪.‬‬ ‫• ناوی سەرکردەکانیان‪ ،‬کێ گروپە‬ ‫شــۆڕشــگــێــڕەکــان کــۆنــتــرۆڵــدەکــات و‬ ‫ئاراستەی سیاسییان چییە؟‬ ‫• بەدەستهێنانی زانــیــاری لەسەر‬ ‫چاالکییە نایاساییەکانیان (بەپێی‬ ‫شــەریــعــە) کــە دەکــرێــت دواتـــر ئەگەر‬ ‫پێویستی کرد لەدژیان بەکاربهێنرێن‪.‬‬ ‫بە سیخوڕەکان دەگوترا سەرنجی ئەو‬

‫پالنەکانی بــواری تریشی دەگرتەوە‬ ‫وەک‪ :‬دارایی‪ ،‬قوتابخانەکان‪ ،‬دایەنگەکان‪،‬‬ ‫میدیا و گواستنەوە‪ .‬بــەاڵم تێمایەکی‬ ‫جەوهەری هاوبەش هەیە لەناو هەموو‬ ‫پالنەکاندا کە بەوردی ئاماژەی پێدراوە لە‬ ‫هێڵکارییەکانی پەیکەری ڕێکخراوەیی و‬ ‫لیستی بەرپرسیارێتییەکان و مەرجەکانی‬ ‫ڕاپۆرت نووسیندا‪ :‬چاودێری‪ ،‬وێرانکاری‪،‬‬ ‫کوشتن و فڕاندن‪.‬‬ ‫بۆ هەر ئەنجومەنێکی خۆجێی‪ ،‬حاجی‬ ‫بەکر ئەمیر یان فەرماندەیەکی دانابوو‪،‬‬ ‫کە بەرپرسیارە لە کوشتن‪ ،‬فڕاندن‪،‬‬ ‫قەناسەکان‪ ،‬پەیوەندییەکان و کردنەوەی‬ ‫کـــۆدەکـــان‪ ،‬هـــەروەهـــا ئــەمــیــرێــک بۆ‬ ‫چاودێریکردنی ئەمیرەکانی تر – «نەک‬ ‫کارەکانیان بەباشی جێبەجێ نەکەن‪».‬‬ ‫کرۆکی ئەم دەوڵەتە خوداییە بریتییە‬ ‫لەوەی شانەکان و پەیکەری فەرماندەیی‪،‬‬ ‫کاتژمێرئاسا کــارە شەیتانیەکانیان‬ ‫بــەمــەبــەســتــی بـــاوکـــردنـــەوەی تــرس‬ ‫بەئەنجامدەگەیەنن‪.‬‬

‫هــەر لــەســەرەتــاوە‪ ،‬بەپێی پالنەکە‬ ‫پێویستە ئــاژانــســەکــانــی هــەواڵــگــری‬ ‫هاوتەریب کاربکەن‪ ،‬تەنانەت لەسەر‬ ‫ئاستی خۆجیشدا‪ .‬یەکەی هەواڵگری‬ ‫گشتی بەرپرسیار بوو بەرامبەر «ئەمیری‬ ‫ئاسایش»ی ناوچەکە‪ ،‬کە فەرماندەی‬ ‫جێگرێکی‪-‬ئەمیر بوو بۆ هەر ناوچەیەک‪.‬‬ ‫سەرۆکی شانە نهێنییەکانی سیخوڕی‬ ‫و «بەڕێوەبەری هەواڵگری و زانیاری»‬ ‫بەرپرسیاربوون بەرامبەر ئەم جێگرانەی‬ ‫ئەمیر‪ .‬لەسەر ئاستی لۆکاڵدا‪ ،‬شانەکانی‬ ‫سیخوڕی بــەرپــرســیــاربــوون بەرامبەر‬ ‫جێگری ئەمیر لە ناوچەکە‪ .‬ئامانج لەمە‬ ‫ئەوە بوو کە هەموو کەسێک چاودێری‬ ‫هەموو کەسێک بکات‪.‬‬ ‫ئەوانەی بەرپرسیاربوون لە ڕاهێنانی‬ ‫«قــازیــی شــەرعــی بــۆ کــۆکــردنــەوەی‬ ‫زانــیــاری» بەرپرسیاربوون بەرامبەر‬ ‫ئەمیری ناوچەکە‪ ،‬لەکاتێکدا کە بەشێکی‬ ‫جیاواز هەبوو بۆ «ئەفسەرانی ئاسایش»‬ ‫کە سەر بە ئەمیری هەرێمەکە بوون‪.‬‬ ‫شـــەریـــعـــە‪ ،‬دادگــــاکــــان و چــاکــە‬ ‫سەپێنراوەکان – هەموو ئەمانە لە‬ ‫خزمەتی یەک ئامانجدا بوون‪ :‬چاودێری‬ ‫و کــۆنــتــرۆڵــکــردن‪ .‬تــەنــانــەت وشــەی‬ ‫ڕاستکردنەوە (تقویم)ی موسوڵمانی‬ ‫ڕاستەقینە کە حاجی بەکر بەکاریهێناوە‪،‬‬ ‫ئایینیی نییە‪ ،‬بەڵکو زاراوەیەکی تەکنیکی‬ ‫فرەواتایە کە زیاتر لە بواری جیۆلۆجی‬

‫ئەوەی حاجی بەکر خستیە سەر کاغەز‪ ،‬الپەڕە بە الپەڕە‪ ،‬کە بەوردی خانەی دیاریکراوی‬

‫داناوە بۆ هەمو بەرپرسیارێتییە تاکەکەسییەکان‪ ،‬هیچی کەمتر نییە لە پالنی‬

‫دەستبەرسەرداگرتن‪ .‬ئەمە مانیفێستۆی ئیمان نەبوو‪ ،‬بەڵکو پالنێکی ورد و تەکنیکی بوو بۆ‬

‫«دەوڵەتێکی هەواڵگری ئیسالمی» – خەالفەتێک کە بەڕێوەدەبرێت لەالیەن ڕێکخراوێکەوە‬

‫کە زۆر لە ئاژانسی بەدناوی هەواڵگری ناوخۆیی ئەڵمانیای خۆرهەاڵت (‪ )Stasi‬دەچێت‬

‫یان بیناسازیدا بەکاردەهێنرێت‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫‪ ١٢٠٠‬ساڵ لەمەوبەر وشەکە ڕێچکەیەکی‬ ‫ناوازە و ناوبانگێکی گەورەی وەرگرت‪.‬‬ ‫کیمیاگەرە شیعەکان بەکاریانهێنا بۆ‬ ‫ڕوونــکــردنــەوەی دروســتــبــوونــی ژیانی‬ ‫دەســتــکــرد‪ .‬لــە ســەدەمــەی نۆیەمدا‪،‬‬ ‫لــە کتێبی (کتێبی بـــەردەکـــان)دا‬ ‫(ئــەبــی حــەیــیــان)ی ف ــارس لەڕێگەی‬ ‫کــۆد و دەقــی نهێنییەوە‪ ،‬دەربـــارەی‬ ‫دروستبونی مرۆڤە بچوکە گریمانییەکان‬ ‫(‪ )homunculus‬دەڵێت‪« :‬ئامانج‬ ‫فریودانی هەمووانە‪ ،‬تەنها ئەوانە نەبێت کە‬ ‫خودایان خۆشدەوێت‪ ».‬لەوانەیە ستراتیژ‬ ‫داڕێژەری دەوڵەتی ئیسالمی ئەمەی بەدڵ‬ ‫بووبێت‪ .‬ئەگەرچی ئەم گروپە تەکفیری‬ ‫شیعە دەکات و بە ناشیرینکردنی ئیسالمی‬ ‫ڕاستەقینە تۆمەتباریان دەکات‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫حاجی بەکر‪ ،‬خودا و مێژووی ‪ ١٤٠٠‬ساڵ‬ ‫باوەڕ بەم خودایە‪ ،‬تەنها یەکێک بوون‬ ‫لەو چەندین مۆدێلەی بەردەستبوون بۆ‬ ‫ڕێکخستن بەو شێوەیەی خۆی دەیویست‬ ‫لەپێناو ئامانجێکی بااڵتردا‪.‬‬ ‫سەرەتاکان لە ئێراق‬ ‫پێدەچێت (جــۆرج ئۆروێڵ) مۆدێلی‬ ‫خــــوازراو بــووبــێــت بــۆ ئــەم دیــۆەزمــە‬ ‫ئــاڵــودەیــەوە بــە چــاودێــریــیــەوە‪ .‬بــەاڵم‬ ‫کارەکە زۆر لەمە ساکارتر بوو‪ .‬حاجی‬ ‫بەکر تەنها ئەو شتانەی هەمواردەکردەوە‬ ‫کە لە ڕابـــوردودا فێرکرا بــوو لەالیەن‬ ‫دەزگای ئاسایشی هەمیشە و لە هەموو‬ ‫شوێنێک ئامادەی ســەدام حسین‪ ،‬کە‬ ‫هیچ کەسێک‪ ،‬تەنانەت ئەفسەرە بااڵکانی‬ ‫دەزگــای ئاسایش‪ ،‬دڵنیانەبوون لەوەی‬ ‫سیخوڕیان بەسەرەوە ناکرێت‪.‬‬ ‫نووسەری ئێراقی (کنعان مەکیە) لە‬ ‫کتێبێکدا ئەمەی ناونا «کۆماری ترس»‪،‬‬ ‫واڵتێک کە تێیدا دەکرێت هەر کەسێک‬ ‫بەسانیی بێسەروشوێن ببێت‪ ،‬واڵتێک‬ ‫کە تێیدا سەدام لەڕێگەی سیناریۆیەکی‬ ‫گوماناوییەوە لە ساڵی ‪ ١٩٧٩‬دەسەاڵتی‬ ‫گرتەدەست‪.‬‬ ‫هۆکارێکی ســادە هەیە کــە حاجی‬ ‫بەکر لە نووسینەکانیدا ئاماژە نادات بە‬ ‫پێشبینیەکانی پەیوەست بە دروستبوونی‬ ‫دەوڵەتێکی ئیسالمیی‪ ،‬گوایە لەالیەن‬ ‫خوداوە دادەمەزرێت‪ :‬ئەو لەو بڕوایەدا‬ ‫بــوو کە بــاوەڕی تووونڕەویی ئایینیی‬ ‫بەتەنها بەس نییە بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫سەرکەوتن‪ ،‬بەاڵم لەو بڕوایەدا بوو کە‬ ‫دەکرێت باوەڕی کەسانی تر بەکاربهێنرێت‬ ‫و ئیستیغالل بکرێت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٠‬حاجی بەکر و گروپێکی‬ ‫بچووکی ئەفسەری پێشووی هەواڵگری‬ ‫ئێراقی‪( ،‬ئەبوبەکر بەغدادی)یان کردە‬ ‫ئەمیر و دواتــر «خەلیفە»ی فەرمی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی‪ .‬بەهانەیان ئەوە بوو‬ ‫کە بەغدادی پیاوێکی ئایینیی خوێندەوارە‬ ‫و ڕووخسارێکی ئایینیی دەبەخشێت بە‬ ‫گروپەکە‪.‬‬ ‫ڕۆژنــامــەنــووســی ئــێــراقــی (هیشام‬ ‫ئــەلــهــاشــمــی) دەڵــێــت‪ :‬حــاجــی بەکر‬ ‫«ناشیونالیست بوو نەک ئیسالمیی»‪،‬‬ ‫لــەیــادیــەتــی کــە ئــەفــســەری پێشووی‬ ‫هەواڵگری لەگەڵ ئامۆزاکەیدا بووە لە‬ ‫بنکەی ئاسمانی حەبانییە‪ .‬ئەلهاشمی کە‬ ‫بە «عەقید سەمیر» ناوی دەبرد‪ ،‬وتی‬ ‫«زۆر زیرەک و جێگیر بوو‪ ،‬کارگێڕێکی‬ ‫نایاب بوو»‪ .‬بەاڵم کاتێک (پۆڵ برێمەر)‬ ‫حاکمی دەســەاڵتــی کاتیی ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە بەغداد‪،‬‬ ‫«لە ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬بە فەرمانێک سوپای‬ ‫هەڵوەشاندەوە‪ ،‬عەقید سەمیر زۆر تووڕە‬ ‫و بێکار بوو‪».‬‬ ‫بە نوکە قەڵەمێک‪ ،‬هەزاران ئەفسەری‬ ‫باش ڕاهێنراوی سووننە بێبەشکران لە‬ ‫سەرچاوەی بژێویان‪ .‬بەم کارە‪ ،‬ئەمریکا‬ ‫تووندترین و زیرەکترین دوژمنی بۆ خۆی‬ ‫دروستکرد‪ .‬حاجی بەکر‪ ،‬لە حەشارگە‬ ‫ئاشنابوو بە (ئەبو موسعەب ئەلزەرقاوی)‬ ‫لە خــۆرئــاوای ئێراق‪ .‬زەرقــاوی‪،‬‬ ‫لــەدایــکــبــووی ئــــوردون‪ ،‬پێشتر‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫پەیکەری دەوڵەتی ئیسالمی ئاشکرادەکەن‬ ‫کەمپێکی ڕاهێنانی بەڕێوەدەبرد بۆ ئەو‬ ‫تیرۆریستە نێودەوڵەتییانەی دەچوون‬ ‫بۆ ئەفگانستان‪ .‬لە ‪ ،٢٠٠٣‬ناوبانگێکی‬ ‫نێودەوڵەتی پەیداکرد وەک ئەندازیاری‬ ‫پەالمارەکان دژی نەتەوە یەکگرتووەکان‪،‬‬ ‫سوپای ئەمریکا و موسوڵمانە شیعەکان‪.‬‬ ‫زەرقاوی تەنانەت بۆ سەرۆکی پێشووی‬ ‫ئەلقاعیدە‪ ،‬ئوسامە بن الدن‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە پێویست ڕادیــکــاڵ بــوو‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٦‬زەرقـــاوی لە هێرشێکی ئاسمانی‬ ‫فڕۆکەکانی ئەمریکادا کوژرا‪.‬‬ ‫ئەگەرچی حیزبی بەعسی بااڵدەست لە‬ ‫ئێراق عەلمانی بوو‪ ،‬هەردوو سیستەمەکە‬ ‫لە بنەڕەتدا بڕوایەکی هاوبەشیان هەبوو‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە کە پێویستە کۆنترۆڵکردنی‬ ‫جــەمــاوەر بــەدەســت دەستەبژێرێکی‬ ‫بچووکەوە بێت کە بەرپرسیار نییە‬ ‫بــەرامــبــەر هــیــچ کــەســێــک – چونکە‬ ‫بەناوی پالنێکی بااڵوە حوکمیان دەکرد‬ ‫کە لە خوادا یان مەزنییەکانی مێژووی‬ ‫عــەرەبــەوە شەرعیەتیان وەرگــرتــووە‪.‬‬ ‫نهێنی سەرکەوتنی لە تێکەڵکردنی ئەم‬ ‫دژانەدایە‪ ،‬باوەڕی تووندڕەوانەی گروپێک‬ ‫لەگەڵ پالنڕێژی ستراتیژیی گروپەکەی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫حاجی بەکر قۆناغ بە قۆناغ بووە یەکێک‬ ‫لە ســەرکــردەی چەکدارەکانی ئێراق‪،‬‬ ‫لە ‪ ٢٠٠٦‬تا ‪ ٢٠٠٨‬لە بنکەی سەربازی‬ ‫ئەمریکی لە کامپ بوکا و زیندانی ئەبوغرێب‬ ‫دەستبەسەربوو‪ .‬لە شەپۆلەکانی گرتن و‬ ‫کوشتنی ئەمریکییەکان و یەکە تایبەتە‬ ‫ئێراقییەکان ڕزگاری بوو‪ ،‬کە لە ساڵی‬ ‫‪٢٠١٠‬دا ئەم ئۆپەراسیۆنانە هەڕەشەی‬ ‫ڕاستەقینە بوون لەسەر ئەو ڕێکخراوی‬ ‫بەرهەمهێنەری داعــش بــوو‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی لە ئێراق‪.‬‬ ‫بۆ حاجی بەکر و ژمارەیەک ئەفسەری‬ ‫بااڵ‪ ،‬ئەمە دەرفەتێک بوو بۆ دەسەاڵت‬ ‫گــرتــنــەدەســت لــەنــاو بــازنــەیــەکــی زۆر‬ ‫بچووکی جیهادییەکاندا‪ .‬بۆ دروستکردنی‬ ‫تۆڕی پەیوەندییەکانیان سوودیان لەو‬ ‫کاتە وەرگـــرت کە دەستبەسەربوون‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرکردە بااڵکان ماوەیەکی زۆر‬ ‫بوو یەکتریان دەناسی‪ .‬حاجی بەکر و‬ ‫ئەفسەرێکی تر بەشێک بوون لە یەکەیەکی‬ ‫نهێنی کە پاشکۆی یەکەی دژە‪-‬فڕۆکە‬ ‫بوون‪ .‬دوو سەرکردەی تری داعش سەربە‬ ‫کەمینەی سووننەی تورکمان بوون لە‬ ‫شاری تەلەعفەر‪ ،‬کە یەکێکیان پێشتر‬ ‫ئەفسەرێکی بااڵی هەواڵگری بوو‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠١٠‬بیرۆکەی شکستهێنان‬ ‫بە سوپاسی ئێراق بەشێوەی سەربازی‬ ‫بــیــرۆکــەیــەکــی بێسەمەر بـــوو‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ڕێکخراوێکی بەهێزی ژێرزەمینی‪ ،‬لەڕگەی‬ ‫کــاری تیرۆرستییەوە‪ ،‬دروستبوو‪ .‬لە‬ ‫سوریای دراوسێ کاتێک شۆڕش لەدژی‬ ‫ڕژێــمــی دیــکــتــاتــۆریــی خێڵی ئەسەد‬ ‫دەستیپێکرد‪ ،‬سەرکردەکانی ڕێکخراوەکە‬ ‫هەستیان بە دەرفەتێک کرد‪ .‬لە کۆتایی‬ ‫‪٢٠١٢‬دا‪ ،‬بەتایبەتی لە باکور‪ ،‬سوپا‬ ‫بەهێزەکەی جارانی حکومەتی سوریا‬ ‫بەتەواوی تێکشکا و دەرکرا‪ .‬لە جێگەی‬ ‫ئــەوان ســەدان ئەنجومەنی خۆجێی و‬ ‫هێزی شۆڕشگێر دروستبوون‪ ،‬کە بەشێک‬ ‫بوون لە پشێوییەکی تێکەڵ‪ ،‬هیچ کەس‬ ‫نەیدەزانی چی دەگوزەرێت‪ .‬ئەمە ئەو‬ ‫هەلومەرجە ناسکە بوو کە گروپێکی باش‬ ‫ڕێکخراوی ئەفسەرانی پێشوو ویستیان‬ ‫سوودی لێوەربگرن‪.‬‬ ‫هەوڵەکان بۆ ڕوونکردنەوەی داعش‬ ‫و سەرکەوتنەکانی‪ ،‬جیاوازە بەپێی ئەو‬ ‫کەسەی ڕوونکردنەوەکان پێشکەشدەکات‪.‬‬ ‫شارەزایانی تیرۆریزم داعش وەک لقێکی‬ ‫ئەلقاعیدە ســەیــردەکــەن و نەبوونی‬ ‫پەالماری سەرسوڕهینەر دەگێرنەوە بۆ‬ ‫نەبوونی توانای ڕێکخراوەیی‪ .‬تاوانناسان‬ ‫وەک گروپێکی مافیا سەیری داعش‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە ئامانجی سەرەکیی زیادکردنی‬ ‫قازانجە‪ .‬توێژەرانی بوارەکانی مرۆڤایەتی‬ ‫ئاماژە دەدەن بە گوتاری وێرانکاری‪،‬‬ ‫کۆتایی جیهان‪ ،‬بەپیرۆزکردنی مەرگ لە‬ ‫میدیای داعشدا‪ ،‬ئەمانە دەگێڕنەوە بۆ‬

‫ئەوەی کە دەوڵەتی ئیسالمی سەرقاڵی‬ ‫جێبەجێکردنی ئەرکێکی پیرۆزە‪.‬‬ ‫بــەاڵم دیــدگــای وێــرانــکــاری بەتەنها‬ ‫بــەس نییە بــۆ گرتنی شــارەکــان و‬ ‫دەســتــبــەســەرداگــرتــنــی واڵتـــەکـــان‪.‬‬ ‫تیرۆریستەکان دەوڵەت دروست ناکەن‪.‬‬ ‫پێناچێت گروپی مافیا ســۆزی خەڵک‬ ‫بەدەستبهێنێت لەسەر ئاستی جیهاندا‪،‬‬ ‫سۆزی کەسانێک کە ئامادەن دەستبەرداری‬ ‫ژیانی خۆیان ببن و سەفەربکەن بەرەو‬ ‫«خەالفەت» و ئەگەری مردن‪.‬‬ ‫جگە لە بانگەشەی جیهاد‪ ،‬داعش‬ ‫لــەیــەکــچــوونــی کــەمــی هــەیــە لــەگــەڵ‬ ‫ئەلقاعیدە‪ .‬لەڕاستیدا کردارەکانی لە‬ ‫ناوەڕۆکدا ئایینیی نین‪ ،‬وەک پالندانانی‬ ‫ستراتیژیی‪ ،‬گۆڕینی هاوپەیمانێتییەکانی‬ ‫و جــێــبــەجــیــکــردنــی وردی گــوتــاری‬ ‫پروپاگەندە‪ .‬باوەڕ‪ ،‬تەنانەت لە تووندترین‬ ‫فۆرمیدا‪ ،‬تەنها یەکێکە لە چەندین ئامراز‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئامانج‪ .‬تاکە ڕێسای‬ ‫جێگیریی دەوڵەتی ئیسالمی بریتییە لە‬

‫بنکەکەی بەبێ ڕووبەڕووبوونەوەی کراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەنجامدانی فڕاندن یان کوشتنی‬ ‫«کەسانی نــەیــار» و نکوڵیکردن لە‬ ‫دەستهەبوون لەم چاالکییە خراپانەدا‪.‬‬ ‫خودی چەکدارەکان سەرەتا خۆیان‬ ‫دەرنــەدەخــســت‪ .‬حــاجــی بــەکــر کەسە‬ ‫پێشەنگەکانی لــە ئــێــراقــەوە نەهێنا‪،‬‬ ‫ئــەمــەش جــێــگــەی تێگەیشتن بــوو‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬بەڕوونی ڕێگریان دەکرد لە‬ ‫چەکدارە ئێراقییەکان بۆ چوون بۆ سوریا‪.‬‬ ‫هاوکات هەوڵیان نەدەدا خەڵکی سوریا‬ ‫زۆر ڕابکێشنە ناو ڕیزەکانیان‪ .‬بڕیاریاندا‬ ‫هەموو ڕادیکاڵە بیانییەکان کۆبکەنەوە‬ ‫کە دەهاتن بۆ ناوچەکە لەپاش هاوینی‬ ‫‪٢٠١٢‬ەوە‪ .‬قوتابی خەڵکی سعودیە‪،‬‬ ‫کارمەندی ئۆفیسی تونسی و ئەو قوتابییە‬ ‫ئەوروپیانەی وازیان لە خوێندن هێنابوو‬ ‫و هاتبوون بۆ ســوریــا‪ ،‬بەبێ ئــەوەی‬ ‫ئەزموونێکی سەربازی ئەوتۆیان هەبێت‪،‬‬ ‫کرانە بەشێک لەو سوپایەی ئەندامی‬ ‫تری شارەزا و خاوەن ئەزموونی جەنگی‬

‫کاتێک گروپێکی ‪ ٢٠٠‬کەسی لە پێنج‬ ‫شوێنی جیاواز دەردەکەوتن‪ ،‬ئایا ئەمە‬ ‫واتا ژمارەی چەکدارەکانی داعش ‪١٠٠٠‬‬ ‫کەسە؟ یان ‪ ٥٠٠‬کەس؟ یان تەنها ‪٢٠٠‬‬ ‫کەس؟ هاوکات سیخۆڕەکان بــەردەوام‬ ‫زانیارییان دەدا بە سەرکردایەتی داعش‬ ‫لەسەر ئەو ناوچانەی خەڵکەکەی الوازن‬ ‫یان ناکۆکن یان پێکدادانی ناوخۆیی‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئەمەش ڕێگەی خۆش دەکرد‬ ‫بۆ داعش کە خۆی وەک دەسەاڵتێکی‬ ‫پارێزەر پێشکەش بکاتم بە مەبەستی‬ ‫کردنەوەی جێپێی خۆی‪.‬‬ ‫گرتنی ڕەققە‬ ‫ڕەقا‪ ،‬کە پێشتر پارێزگایەکی خەواڵوی‬ ‫سەر ڕووبــاری فــورات بوو‪ ،‬دواتــر بووە‬ ‫نموونەیەک بۆ شێوازی داگیرکارییەکانی‬ ‫داعــش‪ .‬ئۆپەراسیۆنەکە بە شێنەیی‬ ‫دەستیپێکرد و هێواش هێواش تووندتر‬ ‫و خوێناویتر دەبــوو‪ ،‬لەکۆتایدا‪ ،‬داعش‬ ‫بــەســەر دوژمنەکانیدا ســەرکــەوت کە‬

‫لەگەڵ گروپە شۆڕشگێڕەکاندا‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫هەر گروپێک وابزانێت داعش هەڕەشەیە‬ ‫بۆ سەر گروپەکانی تر‪ ،‬نەک خۆی‪.‬‬ ‫لە ‪ ،٢٠١٣/١٠/١٧‬دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫بانگی هەموو ڕابەرە مەدەنییەکان‪ ،‬مەالکان‬ ‫و پارێزەرەکانی کرد بۆ کۆبوونەوەیەک‪.‬‬ ‫هەندێک پێیانوابوو کە لەوانەیە ئەمە‬ ‫هەوڵێک بێت بۆ ئاساییکردنەوە‪ .‬لەو‬ ‫‪ ٣٠٠‬کەسەی بەشداری کۆبوونەوەکەیان‬ ‫کرد‪ ،‬تەنها دوو کەس دژی تاوانەکانی‬ ‫داعش قسەیان کرد وەک تااڵنی‪ ،‬فڕاندن‬ ‫و کوشتن‪.‬‬ ‫یەکێک لــەو دوو کەسە (محەمەد‬ ‫حەبیبان) بوو کە چاالکێکی مافەکان و‬ ‫ڕۆژنامەنووسێکی دیــاری شارەکە بوو‪.‬‬ ‫پێنج ڕۆژ دواتر دۆزیانەوە کە بەسترابوەوە‬ ‫و فیشەکێک نــرابــوو بــە ســەریــیــەوە‪.‬‬ ‫هاوڕێکانی ئیمەیڵێکی نەناسراویان‬ ‫پێگەیشت کە وێنەیەکی الشەکەی لەگەڵدا‬ ‫بوو‪ .‬پەیامی ئیمەیڵەکە یەک ڕستە بوو‪:‬‬ ‫«ئایا ئێستا دڵتەنگیت بۆ هاوڕێکەت؟»‬

‫بەرهەمهێنانەوەی دیجیتاڵیی پەیکەری ڕێکخراوەیی حاجی بەکر بۆ دەوڵەتی ئیسالمی‬

‫بەرفراوانکردنی دەسەاڵت بەهەر نرخێک‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫جێبەجیکردنی پالنەکە‬ ‫داعــش ئەوەندە بە خێرایی گەشەی‬ ‫کرد‪ ،‬کە ساڵێک دواتر زۆربەی سورییەکان‬ ‫دەبوایە بۆ ماوەیەک بیریان بکردیاتەوە‬ ‫لە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم گروپە‬ ‫جیهادییە لەناویاندا‪ .‬بنەکەکانی دەعوە‪،‬‬ ‫کە لە چەندین شارۆچکەی باکوری سوریا‬ ‫لە هاوینی ‪ ٢٠١٣‬کرانەوە‪ ،‬سەرەتا بێ‬ ‫زیان دەردەکەوتن‪ ،‬جیاواز نەبوون لەو‬ ‫ڕێکخراوە خێرخوازییە ئیسالمییانەی لە‬ ‫سەرانسەری جیهاندا دەکرێنەوە‪.‬‬ ‫دکتۆرێک کە لە (رەقــا) هەڵهاتوە‪،‬‬ ‫دەڵێت کاتێک بنەکی دەعوە لە (رەقا)‬ ‫کرایەوە‪« ،‬تەنها وتیان ئەوان «برامانن»‬ ‫و بە تاکە وشەیەکیش باسی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمییان نەکرد‪ ».‬لە هاوینی ‪٢٠١٣‬‬ ‫بنکەی دەعوە لە (منجب)یش کرایەوە‪،‬‬ ‫کە شارێکی لیبراڵە لە پارێزگای حەلەب‪.‬‬ ‫چاالکێکی مافە مەدەنییەکان دەڵێت‪:‬‬ ‫«ســەرەتــا من هــەر تێبینیشم نەکرد‪،‬‬ ‫هەموو کەسێک ڕێگەی دەدرا هەر شتێک‬ ‫کە دەیەوێت بیکاتەوە‪ .‬ئێمە هەرگیز‬ ‫گومانمان نەدەکرد کە الیەنێکی تر جگە‬ ‫لە ڕژێم هەڕەشە بێت لەسەرمان‪ .‬تەنها‬ ‫پاش دەستپێکردنی شەڕەکان لە کانوونی‬ ‫دووەم‪( ،‬داعش)مان ناسی و زانیمان کە‬ ‫چەندین خانوویان بەکرێگرتووە و چەک و‬ ‫پیاوەکانیان تێدا شاردۆتەوە»‪.‬‬ ‫هــەلــومــەرجــەکــە هــاوشــێــوە بــوو لە‬ ‫شارۆچکەکانی (ئــەلــبــاب‪ ،‬ئەتاریب‪،‬‬ ‫عـــزاز)‪ .‬هــاوکــات بنکەکانی دەعــوە لە‬ ‫پارێزگای ئەدلب لە سەرەتای ‪ ،٢٠١٣‬لە‬ ‫شارۆچکەکانی (سرمدا‪ ،‬عتمە‪ ،‬کفر تخاریم‪،‬‬ ‫ئەلدانا‪ ،‬سالقین) کرانەوە‪ .‬پاش ئەوەی‬ ‫«قوتابی» گونجاویان دەستنیشانکرد‬ ‫بۆ ڕاکێشانیان وەک سیخوڕ‪ ،‬داعش‬ ‫ئامادەبوونی خــۆی بەرفروانتر کرد‪.‬‬ ‫لە (ئەلدانا) بینای زیاتر بەکرێگیران‪،‬‬ ‫ئااڵ ڕەشەکان هەڵدران و شەقامەکان‬ ‫داخــــران‪ .‬لــەو شــارانــەی بــەرەنــگــاری‬ ‫زیاتر هەبوو یان نەیاندەتوانی ژمارەی‬ ‫پاڵپشتی پێویست بەدەستبهێنن‪ ،‬داعش‬ ‫بڕیاریدا بەشێوەیەکی کاتیی بکشێتەوە‪.‬‬ ‫لــەســەرەتــادا‪ ،‬شــێــوازی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫داعــش بریتی بــوو لە بەرفراوانکردنی‬

‫هەبوو کە خەڵکی چیچان و ئۆزبەکستان‬ ‫بوون‪ .‬ئەم سوپایە لە سوریا دەبێت لەژێر‬ ‫فەرماندەیەکی ئێراقیدا‪.‬‬ ‫لەکۆتایی ‪ ٢٠١٢‬کەمپی سەربازی لە‬ ‫چەند شوێنێک کرایەوە‪ .‬سەرەتا کەس‬ ‫نەیدەزانی ئەمانە سەربە چ گروپێکن‪.‬‬ ‫کەمپەکان زۆر بە وردی ڕێکخرابوون و‬ ‫چــەکــدارەکــان خەڵکی چەندین واڵتی‬ ‫جــیــاوازبــوون و هەرگیز قسەیان بۆ‬ ‫ڕۆژنامەنووسەکان نەدەکرد‪ .‬ژمارەیەکی‬ ‫زۆر کــەمــیــان خەڵکی ئــێــراق بــوون‪.‬‬ ‫تازەهاتووەکان دوو مانگ ڕاهێنانیان‬ ‫وەردەگــرت و فێردەکران کە بەتەواوی‬ ‫ملکەچی فەرمانەکانی فەرماندەیی‬ ‫نێوەندیی بن‪ .‬خێراکردنی چاالکییەکان‬ ‫نهێنی بــوو ئــەمــەش ســوودێــکــی تری‬ ‫هەبوو‪ :‬ئەگەرچی لەسەرەتادا بەزەرورەت‬ ‫هەلومەرجەکە شێواو بــوو‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫پـــەروەردە دەکــران‪ ،‬چەکداری ئێجگار‬ ‫دڵسۆزی گروپەکە بــوون‪ .‬بیانییەکان‬ ‫هیچ کەسێکی تریان نەدەناسی جگە‬ ‫لە هاوڕێکانی خۆیان‪ ،‬پێویستیان بەوە‬ ‫نەبوو بەزەیی نیشان بدەن و بەئاسانی‬ ‫لەشوێنێکەوە دەگوێزرانەوە بۆ شوێنێکی‬ ‫تر‪ .‬ئەمە بەراوردێکی سەرنجڕاکێشی‬ ‫تێدایە لەگەڵ شۆرشگێڕەکانی سوریا‪،‬‬ ‫کە بەگشتی هەوڵیان دەدا ناوچەکانی‬ ‫خۆیان بپارێزن و لەخەمی خێزان و‬ ‫کێڵگەکانیاندا بن‪ .‬لە پایزی ‪ ٢٠١٣‬بەپێی‬ ‫تۆمارەکانی داعش تەنها لە پارێزگای‬ ‫حەلەب ‪ ٢٦٥٠‬چــەکــداری بیانی لەناو‬ ‫گروپەکەدا هەبوون‪ .‬تونسییەکان یەک‬ ‫لەسەر سێی گروپەکەیان پێکدەهێنا‪،‬‬ ‫پاش ئــەوان سعودییەکان‪ ،‬تورکەکان‪،‬‬ ‫میسرییەکان و گروپی بچووکی چیچانی‪،‬‬ ‫ئەوروپی و ئەندۆنوسی‪ .‬دواتــر کادیرە‬ ‫جیهادییەکان ژمارەیان ئێجگار کەم بوو‬ ‫بە بەراورد بە شۆڕشگێڕە سورییەکان‪.‬‬ ‫ئەگەرچی شۆڕشگێڕەکان متمانەیان بە‬ ‫جیهادییەکان نەدەکرد‪ ،‬یەکیان نەگرت‬ ‫بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعــش‪ ،‬چونکە‬ ‫نەیادەویسیت بــەرەیــەکــی تــری شەڕ‬ ‫بکەنەوە‪ .‬بــەاڵم دەوڵــەتــی ئیسالمیی‬ ‫گورزەکانی خۆیان لەڕێگەی فێڵێکی‬ ‫سادەوە دەوەشاند‪ :‬پیاوەکان هەمیشە‬ ‫ماسکی ڕەشیان دەپۆشی‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لــەوەی تۆقێنەر نیشانی دەدان‪ ،‬کەس‬ ‫نەیدەزانی ژمارەی ڕاستەقینەیان چەندە‪.‬‬

‫ژمارەیان زۆر زیاتر بوو‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫شەڕێکی ئەوتۆ بکەن‪ .‬دکتۆرێک کە‬ ‫ڕەقــای بــەرەو تورکیا جێهێشت بوو‪،‬‬ ‫وتی‪« :‬ئێمە هەرگیز خەڵکێکی سیاسی‬ ‫نەبووین و زۆریش نوێژمان نەدەکرد‪».‬‬ ‫کاتێک ڕەقا لە ئاداری ‪٢٠١٣‬دا کەوتە‬ ‫دەســتــی شــۆڕشــگــێــڕەکــان‪ ،‬بەخێرایی‬ ‫ئەنجومەنێکی شــارەوانــی هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫پارێزەر‪ ،‬پزیشک و ڕۆژنامەنووسەکان‬ ‫خۆیان ڕێکخست‪ .‬کۆمەڵەکانی ژنان‬ ‫ڕاگــەیــەنــدران‪« .‬ئەنجوومەنی الوانــی‬ ‫ئـــازاد» و «بــزوتــنــەوە بــۆ مافەکانی‬ ‫ئێمە» دەمـــەزران‪ ،‬ســەرەڕای چەندین‬ ‫دەستپێشخەری و پرۆژەی تر‪ .‬واپێدەچوو‬ ‫کە هیچ شتێک ئەستەم نییە لە ڕەقا‪.‬‬ ‫بەاڵم بە بۆچونی هەندێک لەوانەی لە‬ ‫شارەکە هەڵهاتبوون‪ ،‬ئەمانە سەرەتای‬ ‫کەوتنی شارەکە بوون‪.‬‬ ‫دڵسۆز بەرامبەر پالنەکەی حاج بەکر‪،‬‬ ‫قۆناغی دزەکردنە نــاوەوە دەستپێکرد‪،‬‬ ‫پاشان لەناوبردنی هــەر کەسێک کە‬ ‫ئەگەری بوونە سەرکردەی لێدەکرێت یان‬ ‫نەیارە‪ .‬یەکەم کەس کە کوژرا سەرۆکی‬ ‫شارەوانی بوو‪ ،‬کە لە ناوەڕاستی ئاداری‬ ‫‪ ٢٠١٣‬لەالیەن کۆمەڵێک پیاوی دەمامک‬ ‫ڕەشــەوە فڕێنرا‪ .‬کەسی دوای ئەو کە‬ ‫بێسەروشوێن کرا برای ڕۆماننووسێکی‬ ‫بەناوبانگ بــوو‪ .‬دوو ڕۆژ دواتــر‪ ،‬ئەو‬ ‫پیاوەی سەرکردایەتی گروپێکی دەکرد‬ ‫کە وێنەی ئااڵیەکی شۆڕشیان لەسەر‬ ‫دیوارەکانی شار کێشابوو‪ ،‬دیارنەما‪.‬‬ ‫یەکێک لە هاوڕێکانی وتــی‪« :‬ئێمە‬ ‫دەمانزانی کێ فڕاندویەتی‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫کەسێک بوێریی نــەدەکــرد چیتر هیچ‬ ‫بڵێت‪ ».‬سیستەمی تۆقاندن باڵیکێشا‬ ‫بەسەر هەموو شتێکدا‪ .‬لە مانگی تەموزدا‪،‬‬ ‫چــەنــد کەسێک‪ ،‬پــاشــان چــەنــد سەد‬ ‫کەسێک بێسەروشوێن بــوون‪ .‬هەندێک‬ ‫کــات الشەکانیان دەدۆزرایــــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەگشتی بەتەواوی بێسەروشوێن دەبوون‪.‬‬ ‫لە مانگی ئابدا‪ ،‬سەرکردایەتی سەربازی‬ ‫داعش‪ ،‬چەند ئوتۆمبیلێکی بۆمبڕێژکراوی‬ ‫نارد بەرەو فەرماندەیی لیوای (نەوەکانی‬ ‫پێغەمبەر)ی سوپای سوریای ئازاد‪ ،‬کە‬ ‫چەندین چەکداریان کوشت و ئەوانی‬ ‫دیکەش هەڵهاتن‪ .‬گروپە شۆڕشگێڕەکانی‬ ‫تر تەنها سەیریان دەکرد‪ .‬سەرکردایەتی‬ ‫داعش چەند ڕێککەوتنێکی نهێنی کردبوو‬

‫پاش چەند کاتژمێرێک ‪ ٢٠‬ئەندامی بااڵی‬ ‫ڕێکخراوی مافەکان هەڵهاتن بۆ تورکیا‪.‬‬ ‫شۆڕش لە ڕەقا کۆتایی پێهێنرا‪.‬‬ ‫پاش ماوەیەکی کــەم‪ ١٤ ،‬سەرۆکی‬ ‫گەورەترین خێڵەکان سوێندی وەفادارییان‬ ‫بۆ ئەمیر ئەبوبەکر بــەغــدادی خــوارد‪.‬‬ ‫تەنانەت مەراسیمەکە بە فیلم هەیە‪.‬‬ ‫ئەمانە هەمان ئەو شێخ و سەرۆک خێاڵنە‬ ‫بوون کە تەنها پێش دوو ساڵ سوێندی‬ ‫وەفادارییان بۆ سەرۆکی سوریا بەشار‬ ‫ئەسەد خواردبوو‪.‬‬ ‫کوژرانی حاجی بەکر‬ ‫هەتا کۆتایی ‪ ٢٠١٣‬هەموو شتێک‬ ‫بــەپــێــی پــانــی دەوڵـــەتـــی ئیسالمی‬ ‫دەڕۆیشت – یان بەپێی پالنی حاجی‬ ‫بەکر‪ .‬خەالفەت لە گەورەبوونی زیاتردا‬ ‫بوو‪ ،‬گوند پاش گوند دەکەوتە ژێردەستی‬ ‫بەبێ ڕووبەڕووبوونەوەیەکی یەکگرتووی‬ ‫شۆڕشگێڕە سورییەکان‪ .‬ئاشکرا دیاربوو‬ ‫کە شۆڕشگێڕەکان لەبەرامبەر دەسەاڵتی‬ ‫بێبەزییانەی داعشدا ئیفلیج بوون‪.‬‬ ‫بەاڵم کاتێک لە کانوونی یەکەمی ‪٢٠١٣‬‬ ‫چەکدارانی داعش دڕندانە ئەشکەنجەی‬ ‫سەرکردەیەکی شۆڕشگێڕەکانیاندا و‬ ‫کوشتیان‪ ،‬کە هاوکات دکتۆر بوو‪ ،‬شتێکی‬ ‫چاوەڕواننەکراو ڕوویدا‪ .‬لە سەرانسەری‬ ‫واڵتدا‪ ،‬گروپە شۆڕشگێڕەکان‪ ،‬عەلمانی و‬ ‫ئیسالمی ڕادیکاڵی وەک بەرەی نوسرە‪،‬‬ ‫یەکیان گرت بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش‪.‬‬ ‫لەڕێگەی لێدانی داعش لەیەک کاتدا و‬ ‫لە هەموو شوێنێک‪ .‬توانیان داعش لە‬ ‫بااڵدەستییە تاکتیکییەکەی دابماڵن‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش بریتی بوو لە جوڵەپێکردنی خێرا‬ ‫بە یەکەکانی بۆ ئەو شوێنانەی کە زیاتر‬ ‫پێویستن‪.‬‬ ‫لەماوەی چەند هەفتەیەکدا‪ ،‬داعش‬ ‫لــە چەندین نــاوچــەی بــاکــوری سوریا‬ ‫وەدەرنـــرا‪ .‬تەنانەت ڕەقــا‪ ،‬پایتەختی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی‪ ،‬خەریک بوو بەتەواوی‬ ‫بکەوێتە دەست شۆڕشگێڕەکان‪ ،‬پێش‬ ‫ئەوەی ‪ ١٣٠٠‬چەکدار لە ئێراقەوە بگەنە‬ ‫فریای داعش‪ .‬ئەم چەکدارانە دەستبەجێ‬ ‫بەشداری شەڕیان نەکرد‪ ،‬بەڵکو فێڵێکی‬ ‫سادەیان بەکارهێنا‪ ،‬بەپێی وتەکانی‬ ‫دکتۆرەکە‪« :‬لە ڕەقــا چەندین گروپی‬ ‫شۆڕشگێڕ هــەبــوون کــە لــە جووڵەی‬ ‫بەردەوامدا بوون و هیچ گروپێک ئەوانی‬

‫تــری نەدەناسی‪ .‬لەناکاو گروپێک بە‬ ‫جلی شۆڕشگێڕەکانەوە دەستیان کرد‬ ‫بە تەقەکردن لە گروپەکانی تر‪ .‬هەموو‬ ‫گروپە شۆڕشگێڕەکان هەڵهاتن‪».‬‬ ‫ئــەم خۆگۆڕینە ئــاســان و بچووکە‬ ‫یارمەتی چــەکــدارەکــانــی داعشیدا بۆ‬ ‫سەرکەوتن‪ :‬تەنها جلە ڕەشەکان بگۆڕە بە‬ ‫جلی شۆڕشگێڕەکان‪ .‬هەمان ئەم کارەیان‬ ‫لە شاری جەرابلوس دووبــارە کردەوە‪.‬‬ ‫لە چەندین شوێن شۆفێری ئۆتۆمبیلە‬ ‫بۆمبڕێژکراوەکانی داعش لەالیەن گروپە‬ ‫شۆڕشگێڕەکانەوە گیراون‪ .‬شۆفێرەکان‬ ‫بە سەرسوڕمانەوە دەیانپرسی‪« :‬ئێوەش‬ ‫سوونین؟ ئەمیرەکەمان وتی کە ئێوە‬ ‫کافرن و سەربە سوپای ئەسەدن‪».‬‬ ‫پــاش تــەواوبــوونــی‪ ،‬وێنەکە سەیر‬ ‫دەردەکـــەوێـــت‪ :‬نــوێــنــەرەکــانــی خــودا‬ ‫لەسەر زەوی سەرقاڵی دامــەزرانــدنــی‬ ‫ئیمراتۆریەتێکی سەرزەمینین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەچی؟ جلی نینجا‪ ،‬فێڵی هــەرزان و‬ ‫شانەی وێرانکردن لەژێر ناوی بانگخوازیدا‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمە ســەرکــەوتــوو بــوو‪ .‬داعش‬ ‫ڕەقای لەژێر کۆنترۆڵی خۆیدا هێشتەوە و‬ ‫توانی خاکی زیاتر داگیربکات‪ .‬بەاڵم زۆر‬ ‫درەنگتر لەوەی حاجی بەکر چاوەڕوانی‬ ‫دەکرد‪.‬‬ ‫حاجی بەکر هەر لە شارۆچکەی تەل‬ ‫ڕەفعەت مــایــەوە‪ ،‬کە لــەوێ داعــش بۆ‬ ‫ماوەیەک بوو بااڵدەست بوو‪ .‬بەاڵم پاش‬ ‫پەالماری شۆڕشگێڕەکان لە کانوونی‬ ‫دووەمـــی ‪ ،٢٠١٤‬شــارەکــە پــاش چەند‬ ‫کاتژمێرێک دابەشبوو‪ .‬بەشێکی لەژێر‬ ‫دەستی داعــشــدا مــایــەوە و بەشەکەی‬ ‫تــری کەوتە دەســت یەکێک لە گروپە‬ ‫شۆڕشگێڕەکان‪ .‬حاجی بەکر لە بەشە‬ ‫هەڵەکەدا گیریخوارد‪ .‬بەاڵم بۆ ئەوەی‬ ‫بە نەناسراوی بمێنێتەوە‪ ،‬نەچوو بۆ‬ ‫ئــەو ناوچانەی لەژێر دەستی داعشدا‬ ‫بوون‪ .‬لەکۆتایدا باوکی سیخوڕیکردن‪،‬‬ ‫لەالیەن کەسێکی ترەوە سیخوڕی لەسەر‬ ‫کــراو و ئاشکرا کــرا‪ .‬دراوســێــکــەی بە‬ ‫شۆڕشگێڕەکانی وت‪« :‬شێخێکی داعش‬ ‫لە تەنیشتی ئێمە دەژی!» فەرماندەیەکی‬ ‫شۆڕشگێڕەکان بەناوی (عبدالمالک حدبا)‬ ‫و پیاوەکانی چونە بەردەمی ماڵەکەی‬ ‫حاجی بەکر‪ .‬ژنێک دەرگاکەی کردوە و‬ ‫وتی‪« :‬مێردەکەم لە ماڵ نییە‪».‬‬ ‫بــــەاڵم شــۆڕشــگــێــڕەکــان وتــیــان‬ ‫ئۆتۆمبیلەکەی لێرەیە‪.‬‬ ‫لەو کاتەدا‪ ،‬حاجی بەکر بە بیجامەوە‬ ‫هاتە دەرەوە‪ .‬فەرماندەی شۆڕشگێڕەکان‬ ‫فەرمانی پێکرد لەگەڵیان بچێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حاجی بەکر وتی دەیەوێت خۆی بگۆڕێت‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕەکان وتیان نابێت «دەبێت هەر‬ ‫ئێستا لەگەڵمان بێیت!»‬ ‫یەکێک لــەو دوو کەسەی شاهیدی‬ ‫ڕووداوەکـــە بــوون‪ ،‬وتــی‪ ،‬بەشێوەیەکی‬ ‫چــاوەڕوانــنــەکــراو بــۆ تەمەنی حاجی‬ ‫بەکر‪ ،‬خۆی بەپشتدا هەڵدا و دەرگاکەی‬ ‫بـــەشـــەق داخـــســـت‪ .‬پـــاشـــان لــەژێــر‬ ‫قادرمەکاندا خۆی شــاردەوە و هاواری‬ ‫کــرد‪« :‬پشتێنی بۆمبڕێژکراوم پێیە!‬ ‫خۆم و ئێوەش دەتەقێنمەوە!» پاشان‬ ‫بە کاڵشینکۆڤێکەوە هاتە دەرەوە و‬ ‫دەستیکرد بە تەقەکردن‪ .‬فەرماندەی‬ ‫شۆرشگێڕەکان تــەقــەی لــێــکــردەوە و‬ ‫کوشتی‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی شۆڕشگێڕەکان زانیان‬ ‫کێیان کوشتوە‪ ،‬دەستیانکرد بە پشکنینی‬ ‫ماڵەکەی و کۆکردنەوەی کۆمپیوتەر‪،‬‬ ‫پاسپۆرت‪، ،‬مۆبایل و سیم کارتەکانی‪،‬‬ ‫ئامێری (جی پی ئێس) و لە هەموویان‬ ‫گرنگتر نووسینەکانی‪ .‬بەاڵم قورئانیان لە‬ ‫هیچ شوێنێک نەدۆزییەوە‪.‬‬ ‫حاجی بەکر کوژرا و شۆڕشگێڕەکان‬ ‫ژنەکیان دەستبەسەر کرد‪ .‬دواتر لەسەر‬ ‫داوای ئەنکەرە‪ .‬ئاڵوگۆڕی پێکرا لەگەڵ‬ ‫بارمتەیەکی تورک کە الی داعش بوو‪.‬‬ ‫سەرەتا نووسینە بەنرخەکانی حاجی‬ ‫بەکر بۆ ماوەی چەند مانگێک لە ژوورێکدا‬ ‫شاردرابوونەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی‪ ،‬دەربارەی عەلمانیەت و ئیسالم‬ ‫وەاڵمێک بۆ (کورتە وەاڵم)ەکەی عەلی باپیر‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫لـــەم بــەشــەشــدا بـــەردەوامـــیـــن لــەســەر‬ ‫ئاشکراکردنی ساختەیی پێوەرەکانی (عەلی‬ ‫باپیر) بۆ بە «هەڵە» دانانی بیری عەلمانی‪،‬‬ ‫کە دەردەکەوێت پێوەرەکانی هەمان ئەو گرفت‬ ‫و کێشە و ئاڵۆزیانە داخوازییان کــردون کە‬ ‫نیشانەی جیاکەرەوە و «نەخۆشیی درێژخایەن»‬ ‫ی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردین دەربــارەی‬ ‫عەلمانیەت‌ و ئیسالم‪.‬‬ ‫ئایین و نا‪-‬ئایین‬ ‫نـــاوبـــراو (لـــە بــەشــی دوەمــــی «کــورتــە‬ ‫وەاڵم»ـەکەیدا) لەسەر ناونیشانی کۆنفڕانسی‬ ‫ڕێکخراوی دابڕان «ئایین بۆ تاك ‌و دیمۆكراسی‬ ‫بۆ هه‌موان» مشت‌ومڕ دەکات‪:‬‬ ‫* ســەرەتــا بیانو لە زاراوەی «ئایین»‬ ‫دەگرێت‪ ،‬و ـ بە قەولی خۆی ـ «هه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫كوشنده‌ی به‌شێك له‌ سیكۆالریسته‌كان‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ له‌ كاتی قسه‌كردن له‌ باره‌ی ئیسالمه‌وه‌‪،‬‬ ‫وشه‌ی (دین ـ ئایین) به‌ گشتیی به‌كاردێنن‪ ،‬كه‌‬ ‫ئه‌وه‌ هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌»! ئەمەش هەر یەکێکە‬ ‫لە ئاڵۆزی و کێشە و گرفت و «بەندوباو»‬ ‫ەکانی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی و بەتایبەتی‬ ‫نوسینەکانی خودی عەلی باپیر‪ ،‬کە پێی وایە‬ ‫هەمو بەرنامە و ڕێبازێک؛ ئایین «دین» ێکە‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە هەر سێ ئایینە ئیبراهیمیەکە‬ ‫(یەهودیەت‪ ،‬مەسیحیەت‪ ،‬ئیسالم) و ئایینە‬ ‫نا‪-‬ئیبراهیمیەکان (کــە ئەدەبیاتی ئایینیی‬ ‫ئیبراهیمی بە «بتپەرستی» ناوزەدیان دەکات)‪،‬‬ ‫و ئینجا ڕێبازە نا‪-‬ئایینیەکانی وەکو سێکیوالریزم‬ ‫و لیبرالیزم و کۆمیونیزم؛ ئەمانە هەمویان هەر‬ ‫«ئایین» ـن! لێرەدا بەڵگەش بەو دەقە قورئانیە‬ ‫دەهێنێتەوە کە دەڵێت‪َ « :‬ل ُك ْم دِي ُن ُك ْم َول َِي دِينِ »‬ ‫(الكافرون‪ ،)٦ :‬کە ئەم گوتارە لەگەڵ «کافر»‬ ‫ـەکاندا و لە سورەتی «الکافرون» ـدایە‪ ..‬ئیتر‬ ‫لێرەوە ئەنجامگیری دەکات‪« :‬ئه‌هلی كوفریش‬ ‫به‌ گشتی ئایینێكیان هه‌ر هه‌یه‌‪ ،‬ئنجا مولحید‬ ‫بن‪ ،‬یان ماتریایست‪ ،‬یان بتپه‌رست‪!!»...‬‬ ‫من دەڵێم‪ :‬ڕاستە هەمو «ئایین»ـێک؛ لە‬ ‫بنەڕەتدا هەر «کولتور»ێکە‪ ،‬و هەر ئایینێک‬ ‫بەرنامەیەکە و ڕێبازێكە بۆ ژیــان‪ ،‬بەرنامە و‬ ‫ڕێبازیش تریش هەن کە جێگەی ئایینەکان‬ ‫بگرنەوە و بەگشتی هەمان ڕۆڵی جەوهەریی‬ ‫ئایین بگێڕن (بۆ نمونە‪ :‬وەکــو ڕێکخستنی‬ ‫کۆمەڵگا و فەراهەمهێنانی بنچینەیەک بۆ‬ ‫جیهانبینی و یاسا و ڕەوشت و ئاکار‪ ،‬و بون بە‬ ‫بنەمای چەسپاو)‪ .‬بەاڵم هەڵەی ئەو تێڕوانینەی‬ ‫ناوبراو لەوەدایە کە خۆی بێئاگا دەکات لە جیایی‬ ‫بەرنامە و ڕێبازە ئایینیەکان و نا‪-‬ئایینیەکان‪.‬‬ ‫ئەگەر هەمو بەرنامە و ڕێبازێک «ئایین» بێت؛‬ ‫ئیتر بۆچی ئیسالمیەکان لە بەرنامە و ڕێبازی‬ ‫«عەلمانی» سڵ دەکەنەوە و داوای بەرنامە و‬ ‫ڕێبازی «ئایینی» دەکــەن؟! («ئایینی» بە‬ ‫واتا «ئیسالمی»ـەکەی خۆیان)‪ .‬بۆیە ئەگەرچی‬ ‫ئایین لە جەوهەردا هەر «کولتور» ە و «بەرنامە‬ ‫و ڕێباز»ێكە؛ بەاڵم کاتێک زاراوەی «ئایین» و‬ ‫«ئایینی» بەکار دێت؛ ئەمە دەتوانێت بەرنامە‬ ‫و ڕێبازێک جیا بکاتەوە کە جیهانبینی و یاسا و‬ ‫ڕێساکەی دەداتە پاڵ سەرچاوەیەکی «ئاسمانی»‬ ‫و ناسروشتی‪ ،‬و لەسەر بەجێ‌هێنانی سروستی‬ ‫پەرستش بۆ کۆمەڵێک «زات» و کەسی بان‪-‬‬ ‫سروشتی و لەسەر پیرۆزکردنی کۆمەڵێک هێما‬ ‫و دەق و بڕگە و بەندی دۆگمایی «عقیدي»‬ ‫وەستاوە‪ ،‬و پابەندبون بەم پیرۆزیانەوە دەکاتە‬ ‫ناسنامە بۆ مرۆڤی وەرگیراو و پەسەندکراوی ئەو‬ ‫کۆمەڵگایەی ئەم بەرنامە و ڕێبازە ئایینیە بنیاتی‬ ‫دەنێت‪ .‬ئایا بەم واتا و نیشانە جیاکەرەوانەوە‬ ‫هەمو بەرنامە و ڕێبازێك دەبێتە «ئایین»؟‬ ‫بێ گومان نەخێر‪ .‬ئەگەر وا بوایە «ئایینی» و‬ ‫«عەلمانی» جیاوازییان نەدەبو و پێویستییەک‬ ‫بە جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت نەدەبو‪ ،‬و ئەو‬ ‫کاتە ئەم مشت‌ومڕەی ئێستەش لەنێوان ئێمە و‬ ‫ئیسالمیەکان لە گۆڕێدا نەدەبو!‬ ‫جارێکی تر نــاوبــراو بەکارهێنانی وشەی‬ ‫گشتیی «ئایین» بە هەڵە دەزانێت‪ ،‬بەو بیانوەی‬ ‫ئەگەر «ئایین» بە واتای ئەو ئایینانە بێت کە‬ ‫پێیان دەوترێت «ئایینە ئاسمانیەکان» (کە‬

‫هەمان ئایینە ئیبراهیمیەکانن‪ :‬ئایینی یەهودی و‬ ‫مەسیحی و موحەممەدی‪ ،‬کە یەکتر دەناسنەوە‬ ‫و هەر یەکەیان لەسەر ئەوی پێشو دامەزراوە‪،‬‬ ‫بۆیە هەست بە پەیوەندی لەنێوان خۆیاندا‬ ‫دەکــەن!)؛ ـ گوایە ـ دیسان هەڵە دەردەچێت‬ ‫وشــەی «ئایین» بــەو شێوە گشتیە بەکار‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬بەو پێیەی هەر یەک لە ئایینە ـ بە ناو‬ ‫ـ ئاسمانیەکان «سروشت و مۆرکێکی تایبەتیان‬ ‫وەرگرتوە»‪ ،‬ئەوەتا ـ دەڵێت ـ ئایینی یەهودی‬ ‫ئایینێکی نەتەوەیی داخراوە‪ ،‬و ئایینی مەسیحی‬ ‫لە بنەڕەتدا هەر بۆ یەهود هاتوە بەاڵم دوای‬ ‫مەسیح شوێنکەوتوانی کردویانە بە ئایینێکی‬ ‫کــراوەی گشتگیر‪ ،‬و ئایینی ئیسالمیش ـ ئەو‬ ‫دەڵێت ـ «ئایینێكی گشتگیر و كراوه‌یه‌ به‌ڕوی‬ ‫هه‌مو مرۆڤایه‌تیدا»‪.‬‬ ‫ئەم پۆلێنەی ناوبراو بۆ ئەم سێ ئایینە‪،‬‬ ‫پشتی بەستوە بە هەندێک دەق و بیروباوەڕ‪،‬‬ ‫ئەگەرنا لە ڕاستیدا هەمو ئایینێکی ـ بە ناو ـ‬ ‫«ئاسمانی» و جیهانی سەرەتا وەکو ئایینێکی‬ ‫نەتەوەیی و ناوچەیی دەست پێ دەکات‪ ،‬دوایی‬ ‫بە هۆی ئەوەی باوەڕ و گوتاری یەکتاپەرستی و‬ ‫«خوای تاک» دەتوانێت ببێتە ئایدیۆلۆجیایەک‬ ‫بۆ ئیمپراتۆرێتییەکی ئایینیی پیرۆزکراو و‬ ‫سەپێنراو بە زەبری یەکتاپەرستی و چەکەکەی‬ ‫کە جەنگی ئایینیی پیرۆزکراوە؛ کەڵکەڵەی‬ ‫بەجیهانی‌بون و بانگەواز «دعوة» و مژدەدان‬ ‫«تبشیر» ی ئایینی تێیدا تاو دەسێنێت و خۆی‬ ‫بە بەدیلی هەمو ئایینەکان و کولتورەکانی تر‬ ‫دەزانێت‪.‬‬ ‫ئیتر ئایینی یــەهــودی ســەرەتــا ئایینێکی‬ ‫نەتەوەیی (و بەڵکو خێڵەکی) و ناوچەیی بوە (و‬ ‫لە لوتکەی دەسەاڵتیشیدا هەمو فەلەستینیشی‬ ‫نەگرتوەتەوە! بەڵکو هەر لە ناوچەی قودس و‬ ‫دەوروبــەری قەتیس مــاوە‪ ،‬ئیتر ـ بۆ نمونە ـ‬ ‫بۆ باشوری فەلەستین پەلی نەکێشاوە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوایــی دەســەاڵتــە ئایینیەکان هەوڵیان داوە‬ ‫بیسەپێنن بەسەر هەندێک ناوچەی تری ناو‬ ‫فەلەستیندا‪ ،‬وەکو دەسەاڵتی بنەماڵەی یەهودیی‬ ‫«مەککابیەکان» یان «حەشمۆنیەکان»‪ ،‬کە‬ ‫ناوچەی (الجلیل) ـ ئەو ناوچەیەی کە یەشوع‬ ‫لێیەوە هاتوە ـ لە الیــەن ئــەوانــەوە ئایینیی‬ ‫یەهودیی بەسەردا سەپێنرا‪ ،‬و خەڵکەکەی بونە‬ ‫یەهودییەکی کاڵ و ڕواڵەتی‪ .‬لە هەمان کاتیشدا‬ ‫و دواتریش ئایینی یەهودی ئایینێکی کراوە بوە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لە شاری ئیسکەندەرییە و هەندێک‬ ‫ناوچەی تری میسر‪ ،‬جالیە و ڕەوەندی یەهودی‬ ‫هەبون‪ ،‬کە ـ بێ گومان ـ هەمویان ئیسڕائیلی‬ ‫و یەهودایی نەبون و زۆرینەیان گریک‌زمان بون‬ ‫و بونەتە یەهودی‪ .‬ئەوەش زانــراوە کە گەلی‬ ‫تورکی (خ ــەزەر) ـ لە ســەروی قەوقاز ـ لە‬ ‫سەدەی (‪ ٨‬ز‪ ).‬ـدا لە ئایینی تورکیی کۆنی‬ ‫خۆیانەوە (کە ئایینێکی شامانی و سروشتیە و‬ ‫لەسەر پەرستشی خواوەندی ئاسمان وەستاوە)‬ ‫بونە یەهودی‪ ،‬ئیتر ئایینی یەهودی ئایینی‬ ‫ڕەسمیی ئیمپراتۆرێتیی خەزەری بو (و ـ بەپێی‬ ‫بیروڕایەک ـ جولەکەی ئەورۆپای خۆرهەاڵت لەم‬ ‫جولەکە بەبنەڕەت تورکەن!)‪ .‬و وتراوە کە هەتا‬ ‫سەدەی (‪ ١٣‬ز‪ ).‬دەرگای بەیەهودی‌بون کراوە‬ ‫بوە و دوای ئەوە یەهودی‌بون بوەتە شتێکی‬ ‫بۆماوەیی‪.‬‬ ‫ئایینی مەسیحییش‪ ،‬ڕاستە لە بنەڕەتدا‬ ‫لە ژینگەیەکی یەهودیدا ســەری هــەڵ‌داوە‪ ،‬و‬ ‫کێشەکانی مرۆڤی یەهودی لەگەڵ «شەریعەت»‬ ‫ی قورسکار و پڕوکێنەری تــەوڕات داخوازیی‬ ‫کردوە و لەگەڵ ئەو تەوژمە فیکری و ئایینیانەی‬ ‫تر موتوربە بوە کە لە کۆمەڵگای یەهودیی ـ‬ ‫بەتایبەتی ـ جەلیلیدا برەویان هەبوە‪ .‬بەاڵم دواتر‬ ‫پەیامبەرە مەسیحیەکان (نێرراوەکانی مەسیح) ـ‬ ‫کە لە بنەڕەتدا یەهودی بون ـ لەگەڵ کرانەوەیان‬ ‫بە ڕوی جیهانی گریکی‪-‬ڕۆمانیدا و کاڵ‌بونەوەی‬ ‫هەستیاری و دەمارگیریی یەهودیانەیان و‬ ‫نەمانی قێز و بێزیان لە مرۆڤی نا‪-‬یەهودی‬ ‫(خەتەنەنەکراو)؛ بانگەوازە نوێیەکەیشیان‬ ‫کرایەوە و بڕیاریان دا بیگەیەنن بە گەالنی نا‪-‬‬ ‫یەهودییش‪ .‬هەر ئەم کرانەوە و بڕیارە نوێیەش‬ ‫ئاسۆی بۆ ئایینی مەسیحیی نــەوڕەس فراوان‬ ‫کرد‪ .‬دواتریش مەسیحیەت بوە ئایینی ڕەسمی و‬ ‫ئایدیۆلۆجیای ئیمپراتۆرێتیی ڕۆمانیی مەسیحیی‬ ‫پیرۆز و داردەســتــێــک بۆ شــەڕکــردن لەگەڵ‬ ‫«بتپەرستەکان» ی ئەورۆپا یانی ئەو گەالنەی‬ ‫ئەورۆپا کە لەسەر ئایینەکانی خۆیان مابونەوە‪.‬‬ ‫ئایینی ئیسالمیش بە هەمان شێوە‪ ،‬لە‬ ‫بنەڕەتدا ئایینێکی نەتەوەیی و ناوچەیی بوە‪ ،‬و‬ ‫حیجاز و بەتایبەتی مەککە و دەوروبەری ئامانجی‬ ‫یەکەم و قورسایی ئایینەکە بوە و مەڵبەندی‬ ‫بانگەوازەکەی بوە‪ ،‬و مرۆڤی عەرەبی حیجازی‬ ‫دواندوە‪ .‬لە قورئاندا بەڕونی دەڵێت‪ :‬ئەم قورئانە‬

‫بە عەرەبیە بۆ ئــەوەی [ئێوەی عــەرەب] تێی‬ ‫بگەن‪ِ « :‬إنَّا َأ ْن َزلْ َنا ُه ُق ْرآنًا َع َرب ًِّيا َل َعلَّ ُك ْم َت ْع ِقلُونَ »‬ ‫(يوسف‪ ،)2 :‬یانی‪ :‬بە زمانی خۆتانە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دوێنراوانی دەقەکە هەر عەرەبن و بەس‪ .‬لە‬ ‫هەمان کاتیشدا دەڵێت‪ :‬هەر پێغەمبەرێک کە‬ ‫هاتوە؛ بە زمانی گەلەکەی خۆی کە بۆیان‬ ‫َ‬ ‫ول إَِّل‬ ‫نێرراوە پەیامی هێناوە‪َ « :‬و َما أ ْر َس ْل َنا م ِْن َر ُس ٍ‬ ‫ِبل َِسانِ َق ْو ِم ِه لِ ُي َب ِّ َ‬ ‫ي َُل ْم» (إبراهيم‪ ،)4 :‬کەواتە ئەو‬ ‫گەل «قوم» ـەی کە موحەممەد بۆیان نێرراوە؛‬ ‫هەر عەرەبن‪ ،‬هەر بۆیە قورئانیش بە عەرەبیە‪.‬‬ ‫کاتێکیش ئامانج لە پێغەمبەرایەتیی موحەممەد‬ ‫باس دەکــات؛ دەڵێت‪ :‬بۆ ئەوە هاتوە مەککە‬ ‫(«أم القری») و دەوروبەری ئاگادار بکاتەوە‪:‬‬ ‫ِّق الَّذِي َب ْ َ‬ ‫اب َأ ْن َزلْ َنا ُه ُم َبا َر ٌك ُم َصد ُ‬ ‫ي َي َد ْيهِ‪،‬‬ ‫« ِك َت ٌ‬ ‫َولِ ُت ْن ِذ َر ُأ َّم الْ ُق َرى َو َم ْن َح ْو َ َلا‪( »..‬األنعام‪،)92 :‬‬ ‫بۆیە دەڵێت قورئان بە عەرەبی هاتوە بۆ ئەوەی‬ ‫مەککە و دەوروبەری ـ کە بە عەرەبی دەدوێن‬ ‫و دەدوێنرێن ـ ئاگادار بکرێنەوە‪َ « :‬و َك َذل َِك َأ ْو َح ْي َنا‬ ‫ِإ َل ْي َك ُق ْرآنًا َع َرب ًِّيا لِ ُت ْن ِذ َر ُأ َّم الْ ُق َرى َو َم ْن َح ْو َ َلا»‬ ‫(الشورى‪( )7 :‬هەرچەند دواتــر هەندێک لە‬ ‫ڕاڤەکارانی قورئان «من حولها» [= ئەوانەی لە‬ ‫دەوروبەری مەککەن] بە «هەمو خەڵکانی تر»‬ ‫لێک دەدەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم «خەڵک» ـەش هەر‬ ‫عەرەب دەگرێتەوە [لە قورئاندا زۆر جار وشەی‬ ‫«الناس» بۆ ئاماژە بۆ عەرەب یان هەندێک‬ ‫لە عەرەب هاتوە]‪ ،‬هەندێک ڕاڤەکاریش بەڕونی‬ ‫دەڵێن‪« :‬من حولها» یانی عەرەبەکانی تری‬ ‫دەوروبەری مەککە)‪ .‬بەم شێوەیە جیهانی‌بونی‬ ‫ئیسالم لە قورئاندا بەڕونی نەهاتوە [دەقێکی‬ ‫وەکو « َو َما َأ ْر َس ْل َن َ‬ ‫ال َ‬ ‫ح ًة لِ ْل َع َ ِ‬ ‫ني» (األنبياء‪:‬‬ ‫اك إَِّل َر ْ َ‬ ‫‪ )107‬یش کە هەندێک وەکو بەڵگەیەکی قورئانی‬ ‫بۆ جیهانی‌بونی ئیسالم دەیهێننەوە؛ لە ڕاستیدا‬ ‫باسی ناردنی موحەممەد وەکو پێغەمبەرێک‬ ‫بۆ هەمو جیهان ناکات‪ ،‬بەڵکو دەستەواژەی‬ ‫«للعالمین» تەواوکەری دەستەواژەی «رحمة»‬ ‫ـە نەک «أرسلناک»‪ ،‬بۆیە مەبەستی ئەوەیە‪:‬‬ ‫ئەم نێرراوە «ڕەحمەت»ـە بۆ هەمو جیهان‪،‬‬ ‫نەک‪ :‬نێرراوە بۆ هەمو جیهان‪ ،‬چونکە لە الیەکی‬ ‫تریشەوە ـ بە الی کەمەوە ـ خۆ نە پێغەمبەر‬ ‫بەکردەوە پەیامبەریی بۆ هەمو جیهان کردوە‬ ‫و نە قورئان لە کاتی خۆیدا توانیویەتی هەمو‬ ‫جیهان بدوێنێت و ئێستەش هەر ناتوانێت چونکە‬ ‫ڕێگری زمانی و کولتوری زۆرن‪ ،‬و هەتا ئێستەش‬ ‫ئیسالم بە هەمو جیهان نەگەیشتوە]‪ .‬لەگەڵ‬

‫لێرەوە دەرکــی دیاردەیەکی بـــەردەوام لە‬ ‫بیری ئیسالمیدا دەکەین‪ ،‬ئەویش ئەوەیە لەبەر‬ ‫کۆمەڵێک شتی تر کە ناچارە خۆی بپارێزێت‬ ‫لێیان و بۆ ئــەوەی ناچاریان نەبێت؛ بابای‬ ‫«نوسەر و ڕۆشنبیر» ی ئیسالمی دژایەتیی‬ ‫هــەنــدێــک چــەمــک و دەســـتـــەواژە و پۆلێن‬ ‫دەکــات‪ ،‬بەڕونییش نایڵێت کە بۆچی دژیەتی‬ ‫بەڵکو بیانوی البــەال دەهێنێتەوە (وەکــو لە‬ ‫بارەی سرودی «ئەی ڕەقیب!» ـیشەوە‪ ،‬کە‬ ‫هەندێک جار بیانو لە دەستەواژەی «ڕۆڵەی‬ ‫میدیا و کەیخوسرەو» دەگــرن بەبێ ئەوەی‬ ‫ئەمە سەرچاوەی کێشەکەیان بێت لەگەڵ ئەو‬ ‫سرودە!)‪.‬‬ ‫جا لێرەشدا نــاوبــراو نایەوێت «تەوژمی‬ ‫ئایینی» بەرامبەر «تەوژمی عەلمانی» دابنێت‪،‬‬ ‫چونکە دەزانێت بەو شێوەیە ناتوانێت بەرگری‬ ‫لە هەمو تەوژم و سیستەمێکی ئایینی بکات‬ ‫لەبەرامبەر تەوژمی عەلمانی‪ ،‬چونکە دەزانێت‬ ‫تەوژم و سیستەمی ئایینیی زۆر هەن کە هەموان‬ ‫دان بەوەدا دەنێن کە نەگونجاو و نەخوازراون‬ ‫و تەوژمی عەلمانی دەبێتە چارەسەرێک و‬ ‫بەدیلێکی خوازراو بۆیان‪ .‬بۆیە دەزانێت ئەگەر‬ ‫باسی «تەوژمی ئایینی» بکات لە بەرامبەری‬ ‫«تەوژمی عەلمانی»؛ ئەو هێرشەی بۆسەر‬ ‫عەلمانیەت بۆ ناچێتە سەر و ناتوانێت بە هەمو‬ ‫شێوەیەک بەرگری لە تەوژمە ئایینیەکە ـ بەگشتی‬ ‫ـ بکات‪ ،‬چونکە ئەو دەتوانێت تەنها بەرگری لە‬ ‫تەوژمە «ئیسالمی»ـەکە بکات‪ .‬بۆیە هەمیشە‬ ‫باسی «تەوژمی ئیسالمی» دەکات لەبەرامبەری‬ ‫«تەوژمی عەلمانی» ـدا‪ ،‬کە ئەمە لە خۆیدا‬ ‫هەڵەیەکی لۆجیکییشە‪ ،‬چونکە عەلمانیەت «نا‪-‬‬ ‫ئایینی‌بون» بەرامبەری «ئایینی‌بون» ـە‪ ،‬نەک‬ ‫خودی ئایین‪ ،‬چ جای ئەوەی بەرامبەری ئیسالم‬ ‫بێت کە ئایینێکە لە ئایینەکان‪ ،‬ئەمە وەکو ئەوە‬ ‫وایە ئێمەش هەڵەیەکی لەو شێوەیە بکەین و ـ بۆ‬ ‫نمونە ـ بڵێین «تەوژمی لیبڕاڵی» و «تەوژمی‬ ‫ئایینی»!! ئەمە لە الیەک‪ ،‬لە الیەکی تریشەوە‬ ‫ئەم «نوسەر و ڕۆشنبیر» ە ئیسالمیانە لە بیری‬ ‫ئایینیی ئاسۆتەسکی خۆیاندا گیریان خواردوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم زاراوە و پۆلێنکردنە گشتیانە ناناسن‪.‬‬ ‫بۆ ئەوان زاراوەی «ئایین» وەکو زاراوەیەکی‬ ‫پۆلێنکاری کە جۆرە کولتور و ڕێبازێک جیا‬ ‫بکاتەوە و کۆمەڵێک نمونە و «ميصداق» بخاتە‬ ‫ژێر ئەم «کاتیگۆری» ـە؛ نامۆیە‪ ،‬الی ئەوان‬

‫هەتا شوێنکەوتنی مافی تاک بێت! ئایینی‬ ‫مەسیحییش هەرچەند کراوەتە ئایینێکی کراوە و‬ ‫گشتگیر بەاڵم لە بنەڕەتدا ئەویش هەر ئایینێکی‬ ‫داخراو و تایبەت بە یەهود بوە‪ ،‬بۆیە ئەمیش‬ ‫شوێنکەوتنی مافی تاک نیە! (جگە لەمەش؛‬ ‫بە بڕوای ناوبراو دەقی سەرەکیی ئەم ئایینی‬ ‫مەسیحیە‪ ،‬کە «پەیمانی نوێ» یە‪ ،‬بە کەڵکی‬ ‫کاروباری تاکیش نایەت چ جای ئەوەی کاروباری‬ ‫گشتیی کۆمەڵگا ڕێک بخات‪ ،‬بەو پێیەی تەنها‬ ‫ئامۆژگاریی ڕۆحی و ئاکاریی تێدایە و بەرنامە‬ ‫و «شەریعەت» ی تێدا نیە‪ ،‬ئیتر ـ دەڵێت ـ‬ ‫یاسای وای تێدا نیە کە «ته‌نانه‌ت كاروباری‬ ‫باری كه‌سێتیش ڕێك بخات‪ ،‬چ جای كاروباری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ‌و سیاسی ‌و ئابوری ‌و جه‌نگ ‌و‬ ‫ئاشتی‌و‪ .»..‬ئامانجیشی لەم باسە هەر ئەوەیە‬ ‫مەسیحیەتیش بۆ ئــەوە نابێت تــاک شوێنی‬ ‫بکەوێت!)‪ .‬دەمێنێتەوە تەنها ئیسالم‪ ،‬ئیتر‬ ‫دێت بە وەسفیدا کە چۆن «ئایینێكی گشتگیر‬ ‫و كراوه‌یه‌ به ڕووی هه‌موو مرۆڤایه‌تیدا‪ ،‬و به‌‬ ‫درێژیی زه‌مــان ‌و به ‌پانایی زه‌مین‪ ،‬وه‌ وه‌ك‬ ‫چۆن ڕێنماییه‌ بۆ تاكه‌كان؛ به‌رنامه‌ی ڕاست‌‬ ‫و ته‌واویشه‌ بۆ كۆمه‌ڵگا»! کە ئەمەش یانی‬ ‫شوێنکەوتنی ئیسالم تاکە مافێکە بۆ تاک! لە‬ ‫هەمو سەردەمێک و لە هەمو شوێنێک‪ ،‬نەک هەر‬ ‫بۆ تاک بەڵکو سیستەمیش‪.‬‬ ‫لــێــرەوە دەردەکـــەوێـــت کــە ئیسالمیەکان‬ ‫لەبەرامبەر ڕستەی «ئایین بۆ تاک» تەنها لەوە‬ ‫نیگەران نین کە ئەمە ئەگەر بنەمایەک بێت و‬ ‫کاری پێ بکرێت؛ ئایین دەکاتە پەیوەندی و‬ ‫پابەندبونێکی ڕۆحیی تاک و دەیکێشێتەوە‬ ‫لە دەوڵەت و فەزای گشتیی کۆمەڵگا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لەوەش نیگەرانن کە ئەو ڕستەیە شوێنکەوتنی‬ ‫هەمو ئایینێک دەکاتە مافی تاک!‬ ‫خۆی ـ بە ڕواڵەت ـ دەبو بە ڕستەی «ئایین‬ ‫بۆ تــاک» خۆشحاڵ بونایە‪ ،‬چونکە ئەگەر‬ ‫سیستەمێکی نا‪-‬ئایینیی تۆتالیتار بوایە؛ دەیوت‬ ‫«بێ‌ئایینی بۆ تاک»! بەاڵم دیارە ئیسالمیەکان‬ ‫دەزانن ڕستەی «ئایین بۆ تاک» چ مەترسییەکی‬ ‫بۆ نەخشە تایبەتیەکانی ئەوان هەیە!! ئێمەش‬ ‫باش ئەم هەست و هەستیاریانەی ئیسالمیەکان‬ ‫دەخوێنینەوە!‬ ‫هەندێک تێبینیی تر لەسەر ئەم بڕگەیە لە‬ ‫«کورتە وەاڵم» ـەکەی ناوبراو‪ ،‬کە گوایە تێیدا‬ ‫هەڵەی خەڵکی تر دەگرێت‪:‬‬

‫دەردەکەوێت کە ئیسالمیەکان لەبەرامبەر ڕستەی «ئایین بۆ تاک» تەنها‬

‫لەوە نیگەران نین کە ئەمە ئەگەر بنەمایەک بێت و کاری پێ بکرێت؛‬

‫ئایین دەکاتە پەیوەندی و پابەندبونێکی ڕۆحیی تاک و دەیکێشێتەوە لە‬

‫دەوڵەت و فەزای گشتیی کۆمەڵگا‪ ،‬بەڵکو لەوەش نیگەرانن کە ئەو‬ ‫ڕستەیە شوێنکەوتنی هەمو ئایینێک دەکاتە مافی تاک‬

‫ئەمەشدا و بەتایبەتی دوای مردنی پێغەمبەر‬ ‫عەرەب وردە‪-‬وردە کەوتوەتە سەر کەڵکەڵەی‬ ‫داگیرکردنی جیهانی ئاوەدانی ئەو کاتە‪ ،‬بە‬ ‫بیانوی باڵوکردنەوەی یەکتاپەرستی و بانگەوازی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬و سەرەتا مەبەستیان هەر عێراق‬ ‫و شام و پاشان ميصر بوە و دواتــر تەمای‬ ‫گرتنی واڵتانی تر و دەسکەوت و خێروبێری‬ ‫زیاتر گرتونی هەتا ئیمپراتۆرێتییەکی فراوانیان‬ ‫دروست کردوە‪.‬‬ ‫کەواتە ئەو پۆلێن‌کردن و جیاکردنەوەیەی‬ ‫ناوبراو بۆ ئەو سێ ئایینە؛ لەسەر هەندێک‬ ‫بیروباوەڕی تایبەتی وەستاوە‪ ،‬و بنەمایەکی‬ ‫فشەڵی هــەیــە‪ ،‬چونکە دوای وردبــونــەوە و‬ ‫تێڕامان ڕون دەبێتەوە کە هەر سێ ئایینەکە‬ ‫سەرەتا داخراو و نەتەوەیی بون و دواتر لەگەڵ‬ ‫پەرەسەندنی دەسەاڵتی ئایینی ڕویەکی جیهانی‬ ‫و کراوەیان وەرگرتوە‪ .‬کەواتە هەر سێکیان هەر‬ ‫«ئایین» ـن بەم واتایەی «ئایین» کە ئاماژە‬ ‫دەکات بۆ ئایینی ناوزەد بە «ئاسمانی»‪ ،‬و ئیتر‬ ‫دەکرێت زاراوەی «ئایین» بەکار بێت و مەبەست‬ ‫هەمویان بێت‪ ،‬و دەشکرێت لە چوارچێوە و‬ ‫کۆنتێکستێکدا بەکار بێت و ببێتە ئاماژە بۆ‬ ‫یەکێکیان‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬لە چوارچێوەی باسی‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا کاتێک دەوترێت «ئایین»؛‬ ‫دەبێتە ئاماژە بۆ ئیسالم‪.‬‬ ‫ئێستە با بپرسین‪ :‬ناوبراو کاری بەم دژایەتیەی‬ ‫بەکارهێنانی زاراوەی گشتیی «ئایین» چیە؟ یان‬ ‫ـ دروستر بڵێین ـ سەرچاوەی ئەم هەستیاریەی‬ ‫بە زاراوەی «ئایین» چیە؟‬

‫«ئایین» یان تەنها بریتیە لە ئایینەکەی خۆیان‪،‬‬ ‫یان ئیتر زاراوەکە تەواو گشتی دەکرێتەوە تا ئەو‬ ‫ڕادەیەی توانا پۆلێنکاریەکەی لە دەست بدات و‬ ‫ئیتر ئاماژە بکات بۆ هەمو «بەرنامە و ڕێباز»ێک‪.‬‬ ‫بە هەمو شێوەیەک؛ ئەوان نایانەوێت ئیسالم‬ ‫تەنها ئایینێک بێت لە ئایینەکان‪ ،‬ئایینەکانیش‬ ‫تەنها جۆرێک بن لە کولتورەکان‪ .‬بەڵکو ئەوان‬ ‫لە هەمو زاراوەسازی و پۆلێنبەندییەکی نوێ بۆ‬ ‫ئایین ـ کە هۆشیارییەکی زانستی و ڕەخنەگرانە‬ ‫لە خۆ بگرێت ـ سڵ دەکەنەوە‪.‬‬ ‫«ئایین» بۆ «تاک»‬ ‫ئەمانەن پاڵنەر و سەرچاوەی پشتی ئەم‬ ‫هەستیاریەی نــاوبــراو بــە زاراوەی گشتیی‬ ‫«ئایین»‪ .‬هەر بۆیە لەبەرامبەر ڕستەی «ئایین‬ ‫بۆ تاک» ـدا سڵ لە چەند ئاکامێکی تریش‬ ‫دەکاتەوە کە بە قسەکانیەوە ئەم سڵ‌کردنە‬ ‫دیارە‪:‬‬ ‫ئەو ڕستەیە مافی شوێنکەوتنی هەر ئایینێک‬ ‫دەکاتە مافی ڕەوای هەر تاکێکی کۆمەڵگا (ی‬ ‫کــوردی)‪ .‬الی ئەویش خــوازراو نیە تاک (ی‬ ‫کــوردی) شوێن هەر ئایینێک (ی تر جگە لە‬ ‫ئیسالم) بکەوێت‪ ،‬بۆیە هــەوڵ دەدات ئەوە‬ ‫بهێنێتەوە مەیدان کە ئایینەکانی تر زۆربەیان‬ ‫«ئاسمانی» نین‪ ،‬ئــەمــەش یانی «ئایینی‬ ‫ڕاست» نین‪ ،‬ئینجا ئایینە ئاسمانی (=ڕاست)‬ ‫ـەکانیش هەر ئایینی ئیسالم و یەهودیەت و‬ ‫مەسیحیەتن‪ ،‬بەاڵم ئایینی یەهودی ئایینێکی‬ ‫داخـــراوە و شوێنکەوتەی نــوێ وەرناگرێت‪،‬‬

‫ـ کاتێک دەیەوێت بەڵگەی دەقی مەسیحی‬ ‫بهێنێتەوە لەسەر ئەوەی یەشوع وەکو مەسیح‬ ‫(بە زاراوەی ئیسالمی «عیسای مەسیح») تەنها‬ ‫بۆ یەهود نێرراوە؛ ئەم ڕستەیە دەهێنێتەوە‬ ‫کە دەڵێت‪« :‬بۆ الی مەڕە گومڕابوەکانی بەنو‬ ‫ئیسڕائل نێرراوە»‪ ،‬ئەم دەقەش دەداتــە پاڵ‬ ‫کتێبی «ئیشەعیا»‪ ،‬ئيصحاحی ‪.٥٣‬‬ ‫لە ڕاستیدا ئــەم بڕگەیە لە دەقــی کتێبی‬ ‫(ئیشەعیا‪ ،)٥٣ :‬کە تێیدا هاتوە دەڵێت‪:‬‬ ‫«هەمومان وەکــو ڕانــە مەڕێک ون بوین و‬ ‫هەر یەکەمان بە الڕێی خۆیدا ڕۆشتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خــواوەنــد شانی ئــەوی بە گوناهی هەمومان‬ ‫قورس کردوە» (ئیشەعیا‪)٦ :٥٣ :‬؛ وێنەیەک‬ ‫لە کەسێتیی «بەندەیەکی دڵسۆزی خواوەند و‬ ‫ئازارکێش لە ڕێی ئەودا» دەخاتە ڕو‪ ،‬و مەرج‬ ‫نیە مەبەست لێی کەسێتیی (مەسیح) بوبێت‪ ،‬و‬ ‫ئەگەر مەبەست کەسێتیی (مەسیح) یش بوبێت‬ ‫وەکــو ئەو فریادڕەسەی یەهود پێش یەشوع‬ ‫چــاوەڕوانــی هاتنی بــون؛ هێشتا دەزانین کە‬ ‫مەرج نیە (یەشوع) بگرێتەوە‪ ،‬یەشوع تەنها لە‬ ‫باوەڕی مەسیحیدا بە «مەسیح» زانراوە و ئینجا‬ ‫هەمو ئاماژەکان و چاوەڕوانیەکان و نیشانەکانی‬ ‫«مەسیح» لە دەقــە یەهودیەکاندا بەسەر‬ ‫(یەشوع) ـدا سەپێنراوە‪ .‬هەر بۆیە نوسەرانی‬ ‫دەقەکانی ئینجیل و پاشماوەی پەیمانی نوێ؛‬ ‫لەژێر کاریگەریی‪ /‬یان بە گونجاندن لەگەڵ ‪/‬‬ ‫ئەو دەقانەی پەیمانی کۆن دەقەکانی خۆیان (و‬ ‫وەسفی یەشوع) دادەڕێژن‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا عەلی باپیر لێی نەزانیوە‪ ،‬ئەگەرنا‬

‫ئەو قسەیە کە گوایە یەشوع وتویەتی «من‬ ‫هەر بۆ بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی بەنو ئیسڕائیل‬ ‫نــێــرراوم»؛ لە دەقــی ئینجیلدا هەیە نەک لە‬ ‫پەیمانی کۆندا! پەیمانی کــۆن ـ مەگەر لە‬ ‫باوەڕی مەسیحیدا ـ ئەگەرنا یەک ئاماژەیشی‬ ‫بــۆ خـــودی یــەشــوع تــێــدا نیە (جــا ئەگەر‬ ‫لێکچونێکیش لە وەسفی کەسێتیی یەشوع لە‬ ‫دەقە مەسیحیەکاندا هەبێت لەگەڵ ئاماژەکانی‬ ‫پەیمانی کۆن بۆ کەسێتیی «مەسیح» ـ یانی‬ ‫فریادڕەسی یەهود ـ؛ ئەوە لەبەر ئەوەیە کە‬ ‫نوسەرانی دەقە مەسیحیەکان بەئەنقەست لەژێر‬ ‫ڕۆشنایی ئەو دەقە یەهودیانەدا وەسفەکانی‬ ‫خــۆیــان بــۆ یــەشــوع داڕشــتــوە)‪ .‬ئـــەوەش لە‬ ‫ئینجیلی (مەتتایوس) ـدا‪ ،‬کە دو جار و بە‬ ‫دو شێوە هاتوە‪ ،‬جارێك کە دەڵێت‪ :‬کاتێک‬ ‫یەشوع دوازدە نێرراو «حواري» ـەکەی نارد؛‬ ‫پێی وتن‪ :‬مەچن بۆالی گەالنی نا‪-‬یەهودی‪ ،‬و‬ ‫مەچنە هیچ ئاوەدانییەکی سامیریەکانیشەوە‪،‬‬ ‫«بەڵکو بچن بۆالی بەرخە ڕێ‌ون‌کردوەکانی‬ ‫[نــەوەی] بنەماڵەی ئیسڕائیلەوە» (ئینجیلی‬ ‫مەتتای‪ .)٦ ،٥ :١٠ :‬جارێکی تریش کە دەڵێت‪:‬‬ ‫ژنێکی کەنعانی داوای لە یەشوع کردوە کوڕێکی‬ ‫چاک بکاتەوە کە کوڕەکەی شەیتان چوەتە‬ ‫جەستەیەوە! یەشوعیش ئامادە نەبوە هیچی‬ ‫بۆ بکات و وتویەتی‪« :‬من هەر بۆالی بەرخە‬ ‫ڕێ‌ون‌کردوەکانی [نەوەی] بنەماڵەی ئیسڕائیل‬ ‫نێرراوم» (ئینجیلی مەتتای‪.)٢٤-٢١ :١٥ :‬‬ ‫ئەم هەڵەیەش شتێکی سەیر نیە بۆ ناوبراو‪ ،‬و‬ ‫چاوەڕوانکراوە‪ .‬نوسەرە ئیسالمیەکان هەمیشە لە‬ ‫بەراوردی ئایینەکان و دەقە ئایینیە جیاوازەکاندا‬ ‫هەر وا کۆڵ و کۆڵەوارن‪ .‬جا عەلی باپیر لەم‬ ‫الیەنەوە لە هەمویان کۆڵەوارترە‪ ،‬ئەوەتا ناوی‬ ‫«إشعیا»یشی بە «اإلشعیاء» نوسیوە‪ ،‬واتە‬ ‫(الف الم)ی خستۆتە سەر (اسم علم)!!‬ ‫ـ لە باسی بون و نەبونی بەرنامە و شەریعەت‬ ‫لە ئینجیلەکاندا؛ قسەکەی عەلی باپیر ڕێک‬ ‫پێچەوانەی قسەی قورئانە! ناوبراو دەڵێت‪:‬‬ ‫«(په‌یمانی نوێ‌) به‌ هه‌ر چوار ئینجیله‌كان‌ و‬ ‫كتێبه‌كانی دیكه‌شه‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا ئامۆژگاریی ڕوحی‬ ‫‌و ئاكاریی تێدایه‪ ‌،‬و به‌رنامه‌ (شریعة‌) یه‌كی‬ ‫تێدا نیه‌‪ ،‬كه‌ ته‌نانه‌ت كاروباری باری كه‌سێتییش‬ ‫ڕێك بخات‪ ،‬چ جای كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی ‌و‬ ‫سیاسی ‌و ئابووری ‌و جه‌نگ ‌و ئاشتی‪.»‌...‬‬ ‫ئەو وادەڵێت‪ ،‬لە کاتێکدا قورئان لە سەردەمی‬ ‫خۆیدا داوای لە مەسیحیەکانی سەردەمی خۆی‬ ‫کردوە کە «حوکم» بە ئەحکامی ناو ئینجیل‬ ‫ن��ي��لِ ِ َب��ا َأ ْن��ز َ​َل اللَُّ‬ ‫بکەن‪َ « :‬ولْ َي ْح ُك ْم َأ ْه� ُ�ل ْ ِال ْ ِ‬ ‫فِيهِ) (المائدة‪[ )47 :‬زانــراوی هەموانیشە کە‬ ‫«ئینجیل» ی سەردەمی هاتنی قورئان؛ هەر‬ ‫هەمان ئەم «ئینجیل» ـەی ئێستایە کە لەبەر‬ ‫دەستدایە]‪ ،‬وەکو چۆن لە هەمان دەقدا پێشتر‬ ‫باسی «حوکمی خوا» لە تەوڕاتدا دەکــات و‬ ‫دەڵێت پێغەمبەران و پێشەوایان و زانایانی‬ ‫ئایینیی پێشویان حوکمیان بە تەوڕات کردوە‪:‬‬ ‫الت ْو َرا ُة فِي َها ُح ْك ُم َّ‬ ‫ي ِّك ُمو َن َك َو ِع ْن َد ُه ُم َّ‬ ‫اللِ‪...‬‬ ‫« َو َك ْي َف ُ َ‬ ‫ِإنَّا َأ ْن َزلْ َنا َّ‬ ‫ي ُك ُم ِب َها َّ‬ ‫النب ُِّيونَ‬ ‫الت ْو َرا َة فِي َها ُهدًى َونُو ٌر َ ْ‬ ‫الربَّان ُِّيونَ َو ْ َ‬ ‫ال ْح َبا ُر‪)...‬‬ ‫الَّذِينَ َأ ْس َل ُموا لِلَّذِينَ هَادُوا َو َّ‬ ‫(المائدة‪ )44 ،43 :‬و ئینجا باسی هەندێک‬ ‫لە «ئەحکامی ت ــەوڕات» دەکــات (المائدة‪:‬‬ ‫‪ ،)45‬ئینجا ئیتر ـ وەکو ڕابورد ـ داوا دەکات‬ ‫مەسیحیەکانیش «حوکم» بەو «ئەحکام»ـانە‬ ‫بدەن کە گوایە خوا لە ئینجلیدا دایبەزاندون‪.‬‬ ‫ئینجا دوای ئــەوە داوا دەکــات پێغەمبەر (و‬ ‫موسوڵمان بەگشتی) «حوکم» بە «ئەحکام»‬ ‫اب ب ْ َ‬ ‫ِال ِّق‬ ‫ی ناو قورئان بدات‪َ « :‬و َأ ْن َزلْ َنا ِإ َل ْي َك الْكِ َت َ‬ ‫ُم َص ِّد ًقا ِ َلا َب ْ َ‬ ‫ي َي َد ْي ِه مِنَ الْكِ َتابِ َو ُم َه ْي ِم ًنا َع َل ْيهِ‪،‬‬ ‫اح ُك ْم َب ْي َن ُه ْم ِ َبا َأ ْنز َ​َل اللَُّ‪( )...‬المائدة‪.)48 :‬‬ ‫َف ْ‬ ‫جا یان دەبێت قسەی عەلی باپیر ڕاست بێت‪،‬‬ ‫یان قسەی قورئان!‬ ‫کە خۆی لە ڕاستیدا ئەو باسەی قورئان‬ ‫نیشانەی ئەوەیە ناوەڕۆکی ئینجیل بەڕونی زانراو‬ ‫نەبوە لەو ژینگە ئایینیەدا کە قورئانی تێدا‬ ‫هەڵ‌کەوتوە‪.‬‬ ‫ـ لە کۆتاییدا دەڵێم‪ :‬مادەم عەلی باپیر وا‬ ‫بیر دەکاتەوە کە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک بۆ‬ ‫ژیان «ئایین» ـە؛ ئیتر کەواتە کێشەی (ئەو و‬ ‫ئیسالمیەکانی تر) چیە لەگەڵ ڕستەی «ئایین‬ ‫بۆ تاک»؟! کە ئەمە ـ بەپێی پێناسەکەی ئەو بۆ‬ ‫«ئایین» و تێگەیشتنەکەی ئەو بۆ ئەم ڕستەیە‬ ‫ـ مانای وایە هەمو بەرنامە و ڕێبازێک تایبەتە‬ ‫بە تاکەوە! و ـ هەر بەپێی ئەوە ـ کەواتە ئەم‬ ‫ڕستەیە ئایینی بەتایبەت نەبەستوەتەوە بە‬ ‫تاکەوە‪.‬‬ ‫بڕوانە ـ بە کاری کێشە و گرفت و ئاڵۆزیە‬ ‫فیکریەکانی خۆی ـ خۆی لە چ گێژاوێکەوە‬ ‫ئااڵندوە!‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫میتۆلۆژیا و هزر و بیری سەرەتایی‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫كارەساتی راستەقینە لــەوەدا خۆی‬ ‫دەبینێتەوە كە ئەم رۆژهەاڵتەی ئێمە‬ ‫بــەبــەراورد لەگەڵ واڵتانی رۆژئـــاوادا‪،‬‬ ‫لەڕووی دارایی و ئابووری و سیاسی و‬ ‫عەقڵی و مەعریفییەوە لەم سەردەمەدا‬ ‫كەبەسەردەمی خێرایی ناسراوە بەچەندین‬ ‫قــۆنــاخ دواكـــەوتـــووە‪ .‬ناوچەكەمان و‬ ‫بەتایبەتیش واڵتە موسوڵماننشینەكان‬ ‫بەشێوەیەكی جەرگبڕانە نوقمی تاریكی و‬ ‫دوواكەوتوویی بووە‪ .‬سەرهەڵدانی بیری‬ ‫توندڕەوی و باڵوبوونەوەی ئایدۆلۆژیای‬ ‫كــۆنــەخــوازی زیاتر كێشەكەی قوڵتر‬ ‫كردۆتەوەو دۆخەكەی پتر ئاڵۆز كردووە‪.‬‬ ‫ئەمەیش هەروەكو ئەو پەندەی كەدەڵێت‬ ‫‪ :‬مەیموون ناشیرین بوو لە بەدبەختیدا‬ ‫ئاوڵەیشی گرت‪ ..‬ئاوڕدانەوە لەمیتۆلۆژیای‬ ‫كۆن و خوێندنەوەی وردی داستانەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی داستانە دێرینەكانی واڵتی‬ ‫سۆمەر‪ ،‬لە توانایدایە چەندین دەرك‬ ‫و دەروازەی داخـــراومـــان بــــەڕوودا‬ ‫بكاتەوە‪ .‬بۆیە وردبوونەوە لەمیتۆلۆژیاو‬ ‫لێكۆڵینەوە لــەداســتــانــە كــۆنــەكــان‬ ‫بەتایبەتی لەم سەروبەندەی ئێستادا‬ ‫گرنگییەكی لەڕادەبەدەر دەگرێتەخۆی‪.‬‬ ‫زۆرێــك لەپیرۆزی و موقەدەساتەكان‬ ‫كەوەكو حاڵەتێكی چەسپاو دادەنرێن‪،‬‬ ‫دەردەكــەوێــت كەلەمیتۆلۆژیای كۆن و‬ ‫داستانەكانەوە سەرچاوە دەگرن‪ .‬زۆربەی‬ ‫داستانەكان وێنای مرۆڤ وەها دەكەن‬ ‫ێ نرخ و بەهایەو‬ ‫گوایە بوونەوەرێكی ب ‌‬ ‫شایانی هەموو ئازارو ئەشكەنجەیەكە‪.‬‬ ‫ئــەم بۆچوون و تێڕوانینەیش پاشتر‬ ‫گواستراوەتەوە بۆنێو ئاینەكان‪.‬‬ ‫میتۆلۆژیای ســۆمــەری مێژوویەكی‬ ‫دێرینی هەیەو بەكۆنترین سەرچاوەی‬ ‫تۆماركراویش دەژمێردرێت‪ .‬لەم رووەوە‬ ‫پێش میتۆلۆژیای بابلی و میسری و‬ ‫هیندی و گریكی و رۆمانی دەكەوێت‪.‬‬ ‫زاراوەی میتۆلۆژیا ‪Mythology‬‬ ‫لەبنەڕەتدا وشەیەكی یۆنانیی كۆنەو‬ ‫لــــەدوو بـــەش پــێــكــدێــت‪mytho :‬‬ ‫بــەمــانــای گــێــڕانــەوەی سەرگوزشتەو‬ ‫حیكایەتێك دێت‪ ،‬كەبەزۆری سەبارەت‬ ‫بەخواوەندو پاڵەوانەكانەوەیە‪logy ،‬‬ ‫یش مانای زانست دەبەخشێت‪ .‬میتۆلۆژیا‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی بەماناو واتــای‬ ‫زانستی لێكۆڵینەوەی ئــەو داستان‬ ‫و حیكایەتانەوە دێــت كــەدەربــارەی‬ ‫خـــواوەنـــدو پــاڵــەوانــەكــانــن (‪ .)1‬لە‬ ‫میتۆلۆژیای سۆمەریدا كۆمەڵێك خواوەند‬ ‫بەڕێوەبردنی گەردوون و كاروباری زەوی‬ ‫هەڵدەسووڕێنن‪ .‬هــەمــوویــان لەالیەن‬ ‫گەورە خواوەندەوە (ئانۆ) راسپێردراون‬ ‫بۆجێبەجێكردنی دیاردەكانی سروشت‪،‬‬ ‫وەكــو بــاوبــۆران و تۆفان و كاروباری‬ ‫ئاوەدانكردنەوەی زەوی و پیشەی كشت‬ ‫و كاڵی‪ .‬بۆنموونە (ئینلیل) خواوەندی‬ ‫باوبۆران و هەڵكردنی زریانە‪( .‬ئینكی)‬ ‫ی سۆمەری یاخود (ئیا)ی ئەكەدی‬ ‫خواوەندی حیكمەت و داناییە‪( .‬ئینانا)‬ ‫ی سۆمەری یاخود (عیشتار) ی ئەكەدی‬ ‫وەكــو مێینەیەك خــواوەنــدی جوانی‬ ‫و پیت و بەرەكەتە‪( .‬ئابسو) وەكو‬ ‫رەگەزێكی نێر خواوەندی ئاوی شیرین‬ ‫و سازگارە‪( .‬تیامات) وەكو رەگەزێكی‬ ‫مێینە خواوەندی ئاوی تاڵ و سوێرە‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬نووسەرێك بە نــاوی (زەکەریا‬ ‫سیتچین) ‪Zecharia Sitchin‬‬ ‫(‪ )٢٠١٠-١٩٢٠‬زیــادەڕۆیــی دەك ــات و‬ ‫وەهــای بۆدەچێت گوایە خواوەندەكان‬ ‫بــوونــەوەری فــەزایــی قواڵیی ئاسمانن‬ ‫ێ بگەڕێنە‬ ‫لەشێوەی مرۆدا‪ ،‬رۆژێكیش داد ‌‬ ‫دوواوە (‪ )2‬لەئاینی ئیسالمیشدا فریشتە‬ ‫(مالئكة) بوونیان هەیەو لەئاگریش‬ ‫خوڵقاون‪ .‬وشەی (مالئكة) یش بەزمانی‬ ‫عەرەبی بەمانای پەیامنێر دێت (مبلغ‬ ‫ــ تبلیغ) كەلەالیەن خواوە راسپێردراون‬ ‫بۆ پەیوەندیكردن بەزەویەوە بۆئەوەی‬ ‫هەندێك كاروبار هەڵبسووڕێنن‪ .‬هەندێك‬ ‫لەو فریشتانە كاریان ئەوەیە چاكەی‬ ‫مرۆڤ بنووسنەوە‪ .‬بەشێكی تریشیان‬

‫گوناهو خراپەی مرۆڤ تۆمار دەكەن‪.‬‬ ‫پۆلێكی كەیشیان پیشەیان دابەشكردنی‬ ‫رزق و بەرەكەتە‪ .‬جبرائیلیش پەیامی‬ ‫خوا دەگەیەنێتە سەر زەوی‪ .‬عیزرائیلیش‬ ‫راسپێردراوە بۆ روح و گیان سەندنی‬ ‫خەڵكی لەكاتی مردندا‪ .‬ئیسرافیلیش‬ ‫لە ڕۆژی قیامەت و بانە ڕۆژدا لەنەفخی‬ ‫سوور دەدات(‪.)3‬‬ ‫داســتــانــە ســۆمــەریــەكــان لــەســەر‬ ‫قـــوڕی ســــوورەوەكــــراو بــە كۆنترین‬ ‫زادەی تۆماركراوی بیری مرۆڤایەتی‬ ‫دەژمێردرێت‪ .‬بەداخەوە بەشێك لەدەقە‬ ‫كۆنەكان لەئاكامی بەسەرچوونی كات‬ ‫و زەمەنەوە لەنێوچوون و بەدەستمان‬ ‫نەگەیشتوون‪ .‬گــەر بهاتبایەو هەموو‬ ‫دەقەكان بمانابایە ئەوا ئێستا سوودێكی‬ ‫زیاتریان پێدەبەخشین‪ .‬داستان بەیەكەم‬ ‫قۆناخی تێڕامان و بیركردنەوەی مرۆڤ‬ ‫دادەنرێت‪ .‬ئەم قۆناخە فەلسەفیە بەراییە‬ ‫سادەیەیش بەردی بناخەی بیركردنەوەی‬ ‫مــرۆی سەرگۆی زەوی پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەچەندین قۆناخدا‬ ‫تێپەڕی تاوەكو گەیشتە ئەم ئاستەی‬ ‫ئێستای‪ .‬هــەر لەسەردەمانی كۆنەوە‬ ‫مرۆڤ لەحاڵەتی تێڕامان و تێفكریندا بووە‬ ‫سەبارەت بە ژیان و چارەنووسی پاش‬ ‫مردن‪ .‬روواڵەت و دیاردەكانی سروشت‬ ‫و گــەردوونــیــش بەشێكی زۆری بیرو‬ ‫هۆشی خەڵكی بەالی خۆیدا راكێشتووە‪.‬‬ ‫لەئاكامی ئــەم هــەمــوو تێڕامانەیش‬ ‫كۆمەڵێك پرسیار گەاڵڵە بوونە و هەربەو‬ ‫هۆیەشەوە ئەفسانەو داستان سەریان‬ ‫هــەڵــداوە‪ .‬چۆنیەتی دروســـت بوونی‬ ‫گــەردوون و مــرۆڤ و ملمالنێی نێوان‬ ‫هێزی چاكەو خراپەیش پانتاییەكی زۆری‬ ‫لەمێشكی مرۆدا داگیر كردبوو‪( .‬ماكس‬ ‫مولەر) ی زانای زمانناسی لە سەدەی‬ ‫نۆزدەیەمدا‪ ،‬وەهای بۆچووە گوایە مرۆی‬ ‫سەرەتایی لەڕووی زمانەوە كۆڵەواربووە‪،‬‬ ‫لەئاكامی ئەوەیشدا گرنگیی بەبینین و‬ ‫بــەراوردكــاری داوە‪ .‬مــرۆی سەرەتایی‬ ‫وەهای بینیوەو وەهایشی بۆچووە گوایە‬ ‫تیشكی خــۆر پەنجەی خواوەندەكان‬ ‫بــووە‪ .‬هــەوری ئاسمانیش گوانی پڕ‬ ‫شیری مانگاو چێل بووە‪ .‬بەم پێیەیش‬ ‫داستان جۆرێك بووە لەساكاریی بیرو‬ ‫هزری ئەو سەردەمانه(‪ .)4‬بێگومان ئەم‬ ‫بۆچوونانەی ئەم زانایە بیرەوەریەكانی‬ ‫سەردەمانی جارانی خۆمانمان دەخاتەوە‬ ‫یاد‪ .‬لەسەردەمی مناڵیماندا وەهامان‬ ‫لــێــكــدەدایــەوە گــوایــە هـــەورە تریشقە‬ ‫لەئاكامی راوەشاندنی قامچیی ئیمامی‬ ‫عەلی لەئاسماندا پەیدا دەبێت‪ .‬بەپەلكە‬ ‫زێڕینەیشمان دەووت پرچی ئایشەو‬ ‫فاتمەی بنەماڵەی پەیامبەر‪ .‬مانگ‬ ‫گیرانیشمان وەهــا لێكدەدایەوە گوایە‬ ‫لەئاكامی كەڵەكەبوونی جنۆكەكانەوە‬ ‫بــەســەر شانی یــەكــتــرەوە روودەدات‪،‬‬ ‫تاوەكو ئەو رادەیەی كەبتوانن رووی مانگ‬ ‫بگرن‪ .‬گوایە گەر خەڵكیش لەتەنەكە‬ ‫بدەن و تەقە تەق بكەن ئەوا جنۆكەكان‬ ‫رادەچنن و لەسەر شانی یەكتر بەردەبنە‬ ‫خــووارەوەو مانگ گیرانیش نامێنێت‪!..‬‬ ‫لەنێو فۆلكلۆرو كەلەپووری كوردەواریدا‬ ‫كۆمەڵێك بۆچوون و لێكدانەوەی لەم‬ ‫جۆرە هەن‪ .‬سەبارەت بەپشكووتنی گوڵە‬ ‫نێرگز دەووترا گوایە رۆژێك پەیامبەری‬ ‫ئیسالم دروودی خوای لێبێت هێلكەیەك‬ ‫لەدەستی بەردەبێتە خــوارەوە‪ ،‬لەجێی‬ ‫هێلكەكەدا بەسەر زەویـــەوە یەكسەر‬ ‫گوڵی نێرگز دەڕوێــت‪ .‬زۆری پێناچێت‬

‫زەکەریا سیتچین‪ ،‬توێژەری ئەمەریکایی کولتورە کۆنەکان‬

‫لەهەنیەی پەیامبەرەوە دڵۆپێك ئارەقە‬ ‫بــەردەبــێــتــەوەو دەكەوێتە ســەر گوڵە‬ ‫نێرگزەكە و بۆنە خۆشەكەی لێ پەیدا‬ ‫دەكـــات‪ ..‬ســەبــارەت بەهاتنی شــەوو‬ ‫رۆژ بـــەدووای یەكتردا‪ ،‬لە فۆلكلۆری‬ ‫كوردەواریدا دەووترا گوایە كاتی خۆی‬ ‫مانگ و خۆر خوشك و برای یەكتر بوونە‬ ‫وگوناهیان كردووەو حەزیان لە یەكتری‬ ‫كــردووە‪ .‬لە ئاكامی ئەم خەتایەیشیان‬ ‫خوای پەروەردگار غەزەبیان لێدەگرێت و‬ ‫لە یەكتریان دادەبڕێت‪ .‬ئەوەتا ئێستایش‬ ‫ێ‬ ‫ێ وچان بەدووی یەكتردا رادەكەن بەب ‌‬ ‫ب‌‬ ‫ئەوەی بگەن بەیەكتری‪..‬‬

‫ماکس مولەر‪ ،‬فیلۆلۆجیست و خۆەهەاڵتناسی ئاڵەمانی‬

‫و ناگەن بەهیچ ئەنجامێك‪ !..‬نووسەری‬ ‫عیراقی (احمد القبانچی) دەرهەق بەم‬ ‫سەرگوزشتەیەی سەرەوە دەڵێت كەهیچ‬ ‫بنەمایەكی نییەو دەستهەڵبەستە و‬ ‫بەناهەق دراوەتە پاڵی ئیمامی عەلی‪..‬‬ ‫نـــاوەڕۆكـــی زۆرێــــك لــەداســتــان و‬ ‫ئەفسانەكان پەیوەندییەكی راستەوخۆیان‬ ‫بەژینگەو ژیــان و گــوزەرانــی مــرۆڤ و‬ ‫كــاروبــاری كشتوكاڵی و دیاردەكانی‬ ‫ســروشــتــەوە هــەیــە‪ .‬بابەتی حــەاڵڵ و‬ ‫حــەرامــیــش لــەالیــەكــەوە پەیوەندیی‬ ‫بەهەماهەنگی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵ و‬ ‫كۆمەڵگاكانەوە هەیە‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە‬

‫داستان بەیەكەم قۆناخی تێڕامان و‬ ‫بیركردنەوەی مرۆڤ دادەنرێت‪ .‬ئەم‬ ‫قۆناخە فەلسەفیە بەراییە سادەیەیش‬ ‫بەردی بناخەی بیركردنەوەی مرۆی‬ ‫سەرگۆی زەوی پێكدەهێنێت‬ ‫(الشیخ الكلینی) لە كتێبی (اصول‬ ‫الــكــافــی) دا وەهـــای گــێــڕاوەتــەوە كە‬ ‫لەسەردەمانی كۆندا پرسیار ئاراستەی‬ ‫كەسایەتیەكی ئیسالم كراوە سەبارەت‬ ‫بـــەوەی ئــایــا زەوی بــەســەر چییەوە‬ ‫لەنگەری بەستووە؟ ئەویش لە وەاڵمدا‬ ‫وتوویەتی لەسەر نەهەنگێك‪ ..‬وتراوە ئەی‬ ‫نەهەنگەكە لەسە چی وەستاوە؟ وتوویەتی‬ ‫لەنێو ئاو‪..‬وتراوە ئەی ئاو لەسەر چی؟‬ ‫وتوویەتی لەسەر تاشە بەردێك‪ ..‬وتراوە‬ ‫ئەی بەردەكە؟ وتوویەتی لەسەر قۆچی‬ ‫ێ پرسیار كراوەتەوەو‬ ‫گایەك‪ ..‬سەرلەنو ‌‬ ‫وتراوە ئەی گایەكە لەسەرچی وەستاوە؟‬ ‫وتوویەتی لەسەر خاك و خۆڵ‪ ..‬درێژە‬ ‫بەپرسیارەكە دراوەو وتراوە ئایا ئەو خاك‬ ‫و خۆڵە لەكوێیە؟ ئەویش تووڕە بووەو‬ ‫وەاڵمی داونەتەوە ‪ :‬هەیهوو‪ ..‬لەڕاستیدا‬ ‫ئالێرەدا عیلم و زانیاریی زانایان ون دەبن‬

‫پەیوەندیی بەهاوسەنگی لەنێوان جۆری‬ ‫ژیان و گوزەرانی مرۆڤ لەگەڵ دەوروبەرو‬ ‫ســروشــتــدا هــەیــە‪ ..‬بۆنموونە شیعە‬ ‫مەزەبەكانی خــوارووی عێراق گۆشتی‬ ‫ماسیی جـــۆری جـــوڕی نــاخــۆن‪ .‬لەم‬ ‫بارەیەوە ئەفسانەیەكیان هەڵبەستووەو‬ ‫دەڵێن گوایە لەكاتی دەستنوێژ گرتنی‬ ‫ئیمامی عەلی لەكەناری رووبــاردا‪ ،‬ئەو‬ ‫ماسییە بەبەردەمیدا رەتبووەو ئاوەكەی‬ ‫لێ لێخن كردووە‪ ..‬لەڕاستیدا دانیشتووانی‬ ‫خــوارووی عێراق لەناوچەیەكدا دەژین‬ ‫كەپڕە لەئاوی رووبــارو زەلكاوی پان‬ ‫و بەرین‪ .‬بۆیە شتێكی ئاساییە گەر‬ ‫ناوچەكەیان پڕ بێت لەچەندین جۆری‬ ‫ماسیی جوان و بەتام‪ .‬هەر لەبەر ئەوەیشە‬ ‫گــەر بێزیان نــەیــەت گۆشتی ماسیی‬ ‫جۆری جوڕی بخۆن‪ ،‬كەدیمەنی رەش و‬ ‫ناشیرینەو گۆشتەگەیشی بەتام نییە‪..‬‬ ‫سوننە مەزەبەكان رەخنە لە شیعەكان‬

‫دەكەن گوایە گۆشتی كەروێشك ناخۆن‬ ‫و حەرامە لەالیان‪ .‬ئەی گوایە لەخۆمان‬ ‫پرسیوە ئایا ئێمەیش بەڕادەیەكی زۆر‬ ‫گۆشتی كەروێشك دەخــۆیــن‪.‬؟ ئەی‬ ‫داخــۆ لە چێشتخانەكانی الی خۆمان‬ ‫گۆشتی كەروێشك پێشكەش دەكرێت؟‬ ‫لە كاتێكدا گیانلەبەری كەروێشك بەوە‬ ‫ناسراوە كە زووبەزوویی زیاد دەكات و‬ ‫ێ دەكــات‪ ..‬لە وەاڵمــدا‬ ‫بەخێرایی زاوز ‌‬ ‫دەڵێین نەخێرو بەڵكو لــەالی سوننە‬ ‫مەزەبیش گۆشتی كەروێشك مەقبووڵ‬ ‫نییە‪!..‬‬ ‫لە واڵتانی هیندو چین و دەوروبەریان‬ ‫وەها باوە كەتەرمی مردووان نەنێژن و‬ ‫بەڵكو بیانسووتێنن‪ .‬گەر بەباشی لەجۆری‬ ‫ژیانی ئەو ناوچانە ورد ببینەوە بۆمان‬ ‫دەردەكەوێت كەژمارەی دانیشتووانەكانی‬ ‫زۆرە‪ ،‬خەریكە بۆ نموونە لەهەریەك‬ ‫لەواڵتی هیندستان و چین ملیارو نیوێك‬ ‫رەتبدات‪ .‬بێگومان هەر رۆژەی چەندین‬ ‫ێ دەمرێت و گەر بێتو الشەی‬ ‫ملیۆنیان ل ‌‬ ‫هەموویان بنێژن‪ ،‬ئەوا لەماوەیەكی كەمدا‬ ‫سەرتاپا زەوی و زارو خاكی ئەو واڵتانە‬ ‫دەبن بە گۆڕستان‪!..‬‬ ‫لە واڵتی هیندستان بەتایبەتی لەالی‬ ‫هیندۆسەكان دەبینین مانگا پیرۆزی‬ ‫و قودسییەتێكی زۆری هەیە‪ .‬ئەوەی‬ ‫شایانی باسە ئەم دیاردەیەیش پەیوەستە‬ ‫بــەبــاری ژیـــان و گــوزەرانــی خەڵكی‬ ‫ئــەو واڵتـــەوە‪ .‬لەڕاستیدا گیانلەبەری‬ ‫مانگاو بەروبومەكەی بەشێكی گرنگ‬ ‫لەسەرچاوەی بژێوی خەڵكی ئەو واڵتە‬ ‫پێكدەهێنێت‪ .‬وەكــو خــۆراك هەمیشە‬ ‫ســوود لەشیری مانگا دەبینن‪ .‬یاخود‬ ‫وەكـــو ســووتــەمــەنــی ســـوود لــەڕیــخ و‬ ‫پاشەڕۆكەی دەبینن‪ .‬هەر لەئاكامی ئەم‬ ‫هۆیانەیشەوەیە كەگیانلەبەری مانگا‬ ‫قودسیەتی پێ بەخشراوە‪ .‬گریمان گەر‬ ‫رۆژێــك لـــەڕۆژان لەواڵتی هیندستاندا‬ ‫خۆش گوزەرانی هاتە كایەوە‪ ،‬خۆراك‬ ‫و شیرو نەوت و سووتەمەنی بەئاسانی‬ ‫دەستكەوتن كــەبــەداخــەوە ئەمەیش‬ ‫مــەحــاڵــە‪ ،‬ئــەوســایــش لــەو حاڵەتەدا‬ ‫گیانلەبەری مانگا پیرۆزی و قودسیەتی‬ ‫خۆی لەدەست دەدات‪..‬‬ ‫لەداستانی (ئۆزیس و ئۆزیریس) ی‬

‫بابەتی حەاڵڵ و حەرام لەالیەكەوە پەیوەندیی بەهەماهەنگی لەنێوان‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵ و كۆمەڵگاكانەوە هەیە‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە پەیوەندیی‬ ‫بەهاوسەنگی لەنێوان جۆری ژیان و گوزەرانی مرۆڤ لەگەڵ دەوروبەرو‬ ‫سروشتدا هەیە‬

‫میسری كۆندا باس لەوە دەكات كە (ست)‬ ‫ی شەڕانگێز‪ ،‬هەڵدەستێت بەكوشتنی‬ ‫(ئۆزیریس)ی برای خۆی كە خواوەندی‬ ‫چاكەو خێرو خۆشییە‪ .‬لەپاشانیشدا‬ ‫الشەی مردووی پارچە پارچە دەكات و‬ ‫بەسەرانسەری واڵتی میسردا پەرش و‬ ‫باڵوی دەكاتەوە‪ .‬لەئاكامیشدا (ئۆزیس)‬ ‫ی ژنی (ئۆزیریس) دەكەوێتە خۆی و‬ ‫هەڵدەستێت بەكۆكردنەوەی جەستەی‬ ‫پارچە پارچە كــراوی مێردەكەی‪ .‬ئەم‬ ‫داستانە لەبنەڕەتدا دابڕاو نییە لە جۆری‬ ‫ژینگەی واڵتی میسر‪ ،‬بەڵكو راستەوخۆ‬ ‫پەیوەستە بەباری ئابووری ئەو واڵتەوە‬ ‫كەپەنا دەباتەبەر ئاوی رووبــاری نیل‪.‬‬ ‫ئــۆزیــس رەمـــزە بــۆ خــاك و زەوی و‬ ‫زاری میسر كەهەردەم تینووی ئاوە‪.‬‬ ‫(ئۆزیریس)یش رەمزو هێمایە بۆ ئاوی‬ ‫رووباری نیل كە سەرانسەری واڵتی میسر‬ ‫یەكدەخات و دەیبووژێنێتەوە‪.‬‬ ‫داستانی تەموزو عیشتاری بابلی كە‬ ‫سەرچاوەكەی سۆمەرییە‪ .‬لەبارەی ونبوون‬ ‫و رۆچوونی خواوەند تەموز بۆ ناخی زەوی‬ ‫لەكاتی بارانبڕەو زەردهەڵگەڕانی گژو گیا‬ ‫لــەوەرزی هاویندا دەدوێــت ‪ .‬خواوەند‬ ‫تەموز بۆ مــاوەی شــەش مانگ لەژێر‬ ‫زەویــدا لەدنیای خــوارەوە دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بــۆ مـــاوەی شــەش مانگیش دێــتــەوە‬ ‫ســەر رووی زەوی‪ .‬لـــەوەرزی هاویندا‬ ‫بزر دەبێت و لە سەرەتای بەهاریشدا‬ ‫كەزەوی دەبووژێتەوە دەگەڕێتەوە سەر‬ ‫رووی زەوی‪ .‬ئەم داستانە پەیوەندیی‬ ‫راستەوخۆی هەیە بــەبــوواری كشت و‬ ‫كاڵی و كاروباری وەرزێری لە واڵتی نێوان‬ ‫دوو رووباردا‪ .‬لە كاتی هاتنەوەی تەموزدا‬ ‫لەسەرەتای بەهاردا كەسەوزایی سەری‬ ‫هــەڵــدەدا‪ ،‬سۆمەریەكان و بابلیەكان‬ ‫دەیانكرد بەجەژن و ئاهەنگ گێڕان‪.‬‬ ‫لەكاتی ونبوونی تەموزیشدا لــەوەرزی‬ ‫هاویندا كــەزەوی و زار وشكی دەكردو‬ ‫مرۆو گیانلەبەران تووشی قات و قڕی‬ ‫دەبوون‪ ،‬عێراقییە كۆنەكان بەو بۆنەیەوە‬ ‫كــۆڕی شینیان دەبەست و بۆ تەموز‬ ‫دەگریان‪ .‬لەدەقێكی كۆندا بەم بۆنەیەوە‬ ‫هاتووە ‪:‬‬ ‫گریەو زاریمان لەهەموو شوێنێك‬ ‫لەهەورازو نشێودا دەبیسترێت‬ ‫بــۆی هەیە دەنگمان بگاتە گوێی‬ ‫خواوەند‬ ‫گریانمان لەپێناوی وشكبوونی رووەكە‬ ‫لەپێناوی گوڵەجۆی وشك هەڵگەڕاوە‬ ‫لەپێناوی مردنی مناڵ و الوە‬ ‫لەپێناوی رووبارە وشك بووەكانە‬ ‫لەپێناوی ماسییە ونبووەكانە‬ ‫لەپێناوی دارستانەكانە كەنەش و نما‬ ‫ناكەن‬ ‫لەپێناوی پێدەشتییەكانە‬ ‫كەگژو گیایان وشك هەڵگەڕاوە‬ ‫ێ بەشە‬ ‫لەپێناوی خانووبەرەی ب ‌‬ ‫لەخۆشیی رۆژگار(‪)6‬‬ ‫كاتێكیش لەوەرزی بەهاردا خواوەند‬ ‫ێ دەهاتەوە سەر رووی‬ ‫تەموز سەرلەنو ‌‬ ‫زەوی میللەت ئاهەنگیان دەگــێــڕا و‬ ‫گۆرانیان دەچــڕی‪ .‬هەروەكو لەم دەقە‬ ‫كۆنەدا دەردەكەوێت ‪:‬‬ ‫ئائەوەتا گژو گیا‬ ‫رووی زەویی پۆشیوە‬ ‫ئائەوەتا ئاو لەرووبارەكاندا‬ ‫بەخوڕ دەڕوات‬ ‫ئا ئەوەتا هەموو خەڵكی ‬ ‫تەوێڵە داڕووخــاوەكــانــیــان بونیات‬ ‫دەنێنەوە (‪.)7‬‬ ‫پەراوێزەكان ‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ وداد جاسم احلوراني‪ .‬الرحلة اىل الفردوس‬ ‫واجلحيم فى اساطري العراق القديم‪ .‬بغداد ‪1988‬‬ ‫دارالشؤون الثقافية‪ .‬ص (‪.)17‬‬ ‫‪ 2‬ــ مجال على احلالق‪ .‬آهلة فى مطبخ التاريخ‪.‬‬ ‫منشورات دار اجلمل (‪ .)2012‬ص (‪.)29‬‬ ‫‪ 3‬ــ مجال ابو ال��رب‪ .‬حاسة السمع فى اخلطاب‬ ‫الديين‪ .‬منشورات دار اجلمل (‪ .)2014‬ص (‪.)20‬‬ ‫‪ 4‬ــ الدكتورة نبيلة إبراهيم‪ .‬األ‌سطورة‪ .‬وزارة الثقافة‬ ‫واالعالم العراقية‪ .‬بغداد (‪ .)1979‬ص (‪.)12‬‬ ‫‪ 5‬ــ أمحد القباجني‪ .‬تهذيب أحاديث الشيعة‪.‬‬ ‫مؤسسة االنتشار العربى‪ .‬بريوت (‪ .)2009‬ص (‪.)48‬‬ ‫‪ 6‬ــ الدكيورة نبيلة ابراهيم‪ .‬االسطورة‪ ...‬ص (‪.)32‬‬ ‫‪ 7‬ــ سەرچاوەی پێشوو‪ ...‬الپەڕە (‪.)33‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫نووسەر وەك بەرهەمهێنەر‬

‫واڵتەر بنیامین‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫‪3‬‬ ‫دەركەوتنی ڕۆژنامە‬ ‫نووسەرێكی چەپگەرا دەنووسێت‪:‬‬ ‫لــە نووسینی ســەردەمــی ئێمەدا‪،‬‬ ‫ئــەو بەرانبەرێتییانەى لە سەردەمە‬ ‫شادترەكاندا یەكتریان بەهێز و بەپیتتر‬ ‫دەكـــرد‪ ،‬ئێستا چەندین ئەنتینۆمی‬ ‫لەچارەبەدەریان لێكەوتۆتەوە‪ .‬كەواتە‪،‬‬ ‫زانست و ئەدەبیاتی جــوان ‪belles‬‬ ‫‪ ،lettres‬ڕەخنە و بەرهەمهێنانی‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬پەروەردە و سیاسەت‪ ،‬هەموویان‬ ‫لە بێ نەزمییەكی وەهــادا ڕۆچــوون كە‬ ‫چیتر هیچ پەیوەندییەكیان بەیەكەوە‬ ‫نییە‪ .‬سەكۆی ئەم پەرتەوازییە ئەدەبییە‪،‬‬ ‫ڕۆژنــامــەیــە؛ نــاوەرۆكــەكــەى‪« ،‬بابەتە‬ ‫سەرەكی»یەكەى‪ ،‬كە ناچێتە ژێرباری‬ ‫هیچ فۆرمێكی دیكەى ڕێكخستنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو تەنها تەسلیمی ئــەو فۆرمە‬ ‫دەبێت كە لەالیەن خێرایی و بێ ئارامی‬ ‫خوێنەرانەوە بەسەریدا سەپێنراوە‪.‬‬ ‫و ئەم بێ ئارامییە تەنها بریتی نییە‬ ‫لە بێ ئــارامــی سیاسەتمەداری وێڵی‬ ‫زانیارییەكان قۆرخكاریی چاوەڕوانیی‬ ‫بەخششی بازاڕ؛ بەڵكو لەدوایەوە‪ ،‬بێ‬ ‫ئارامی خەڵكێك كەڵەكە دەبێت كە‬ ‫ڕەتكراونەتەوە‪ ،‬خەڵكانێك چاوەڕوانیی‬ ‫ئــەوەن ببینن حەز و ئارەزووەكانیان‬ ‫پیشان دراوە‪ .‬هیچ شتێك بەڕادەى ئەم‬ ‫بێ ئارامییە سەرتاپاگیرە‪ ،‬وەها قورس‬ ‫و سەخت خوێنەر بە ڕۆژنامەكەیەوە‬ ‫نابەستێتەوە؛ پێویستییەكی گرنگ بۆ‬ ‫خۆراكی ڕۆژانـــە‪ ،‬كە ماوەیەكی زۆرە‬ ‫لەالیەن باڵوكراوەكانەوە دەستی بەسەردا‬ ‫گیراوە؛ ئەویش ئەو باڵوكارانەى بەردەوام‬ ‫خەریكی بەگەڕخستنی ستوونە تازەكانن‬ ‫بۆ ئــەوەى پرسیارەكان‪ ،‬بۆچوونەكان‬ ‫و ناڕەزایەتییەكانی خوێنەران بكەنە‬ ‫بابەتی باس و خواس‪ .‬كەواتە پێ بەپێی‬ ‫یەكسانسازی و چوونییەككردنی كوێرانەى‬ ‫فاكتەكان‪ ،‬چوونییەككردنی كوێرانەیەكی‬ ‫یەكسان دەربــارەى خوێنەرانیش بەگەڕ‬ ‫دەخــرێــت؛ ئــەوانــەى بەخێرایی وەك‬ ‫یــاریــدەدەر پلەیان بــەرز دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە لێرەدا‪ ،‬ساتێكی دیالەكتیكی‬ ‫هەیە‪ :‬لەناوچوونی نووسین لە باڵوكراوە‬ ‫بۆرژوازییەكاندا هەمان ئەو فۆرمولەیە‬ ‫كە دەبێتە هۆى زیندووكردنەوەى لە‬ ‫باڵوكراوەكانی سۆڤێتدا‪ .‬ئــەو شتەى‬ ‫نووسین لەچوارچێوەى خۆیدا بەدەستی‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬هەر ئەو شتەیە كە لەقواڵییدا‬ ‫لەدەستی دەدات؛ واتا جیاوازیی نەریتیی‬ ‫نێوان نووسەر و عامەى خەڵك‪ ،‬كە‬ ‫بــاوكــراوە بــۆرژوازیــیــەكــان بەهێزتری‬ ‫دەكــەن و لە باڵوكراوەكانی سۆڤێتیدا‬

‫خەریكە دەسڕدرێنەوە و نامێنن‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەى لەوێدا خوێنەر لە هەموو كاتێدا‬ ‫ئامادەیی ئــەوەى تیادا هەیە ببێت بە‬ ‫نووسەر – واتا ئەو كەسەى خەریكی‬ ‫وەسفكردن یان لەوانەیە خەریكی وەسێت‬ ‫بێت‪ .‬ئەو وەك پسپۆڕێك – بە زەرووری‬ ‫لە بوارێكدا نا‪ ،‬بەڵكو لەو پۆستەدا كە‬ ‫بەرپرسیارێتییەكەى قبوڵكردووە –‬ ‫دەچێتە نێو بوار و مەیدانی نووسینەوە‪.‬‬ ‫ئێستا نــۆرەى بەرهەم خۆیەتی قسە‬ ‫بكات و نواندنەوەى خۆى لەنێو وشەكاندا‬ ‫دەبێت بە بەشێك لە توانایی ئەو بۆ‬ ‫ئەنجامدانی ئەكت و كردارێك‪ .‬چێژی‬ ‫ئەدەبی چیتر لەسەر فێركاری پسپۆڕانە‬ ‫دانــەمــەزراوە‪ ،‬بەڵكو لەسەر فێركردنی‬ ‫پۆلی تەكنیكی وەستاوە و لەم ڕووەوە‪،‬‬ ‫ســەر بە موڵكی گشتییە (‪public‬‬ ‫‪ .)property‬بە دەربڕینێكی دیكە‪،‬‬ ‫بەئەدەبیكردن(‪*)literarization‬ی‬ ‫هەلومەرجەكانی ژیانە كە دەرەقەتی‬ ‫هەموو ئەو ئەنتینۆمییانە دێت كە لە‬ ‫هــەر فۆرمێكی دیــكــەدا‪ ،‬وەك شتێكی‬ ‫لەچارەبەدەر و حەلنەكراو دەمێننەوە‪.‬‬ ‫كـــەواتـــە‪ ،‬لــە دیــمــەن یـــان ســەكــۆى‬ ‫سووكایەتیپێكردنی بێ سنوور بە وشە‬ ‫دایە – بەكورتی‪ ،‬واتا لە ڕۆژنامەدا – كە‬ ‫ڕزگاربوونەكەى‪ ،‬لەئانی ئامادەبوون دایە‪.‬‬ ‫هیوادارم بەهۆى ئەم ئیقتیباسەوە‬ ‫تــوانــیــبــێــتــم ڕوونـــــی بــكــەمــەوە كە‬ ‫پێناسە و بەرجەستەكردنی نووسەر‬ ‫وەك بەرهەمهێنەر‪ ،‬دەبــێــت لەسەر‬ ‫چاپەمەنییەكان دامــەزرابــێــت‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوەى لەمیانەى چاپەمەنییەكانەوەیە‬ ‫– النیكەم چاپەمەنییەكانی سۆڤێتەوە‬

‫كە لە ئــەوروپــای خــۆرئــاوادا ڕۆژنامە‬ ‫ئامرازێكی گونجاو بۆ بەرهەمهێنان‬ ‫ناخاتە بەردەستی نووسەر‪ .‬ڕۆژنامە‬ ‫هێشتا سەر بە سەرمایەیە‪ .‬لەبەر ئەوەى‬ ‫هێشتا لەالیەكەوە‪ ،‬ڕۆژنامە‪ ،‬لەڕوانگەى‬ ‫تەكنیكییەوە‪ ،‬نوێنەرایەتیی گرنگترین‬ ‫پێگەى ئەدەبی دەكات‪ ،‬بەاڵم لەالیەكی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬ئەم پێگەیە لەالیەن بەرەی‬ ‫بەرانبەرەوە [واتا دوژمنەوە] كۆنتڕۆڵ‬ ‫دەكرێت؛ جێگای سەرسوڕمان نییە كە‬ ‫تێگەیشتنی نووسەر لە پێگەى وابەستەى‬ ‫كۆمەاڵیەتیی خۆیدا‪ ،‬واتا توانا و ئیمكاناتە‬ ‫تەكنیكی و ئەركە سیاسییەكەى خۆى‪،‬‬ ‫دەبێت ڕووبــەڕووی گەورەترین قورسی‬ ‫و سەختییەكان ببێتەوە‪ .‬یەكێك لە‬ ‫دیاریكەرترین پرۆسەكانی دەیەى دواتری‬ ‫ئەڵمانیا ئەوە بووە كە بەشێكی بەرچاوی‬ ‫عەقڵە بەرهەمهێنەرەكانی‪ ،‬لەژێر سترێس‬ ‫و فشاری هەلومەرجە ئابوورییەكاندا‪،‬‬ ‫بەنێو جۆرێك گەشەكردنی شۆڕشگێڕیی‬ ‫لە ڕێچكە و ئاراستەكانیاندا تێپەڕیون؛‬ ‫لەكاتێكدا نەیانتوانیوە بەشێوەیەكی‬ ‫لەڕاستیدا شۆڕشگێڕی‪ ،‬لەكاری خۆیاندا‪،‬‬ ‫دووبارە بیر لە پەیوەندییان بە ئامرازەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان یــان تەكنیكەكانیان‬ ‫بــكــەنــەوە‪ .‬بــەو جـــۆرەى دەبینن‪ ،‬بە‬ ‫مانایەك دەمەوێت باسی ڕۆشنبیرانی‬ ‫چەپگەرا بكەم و دەمــەوێــت خــۆم بۆ‬ ‫سەر ئاستی چەپی بــۆرژوا سنووردار‬ ‫بكەم‪ .‬لە ئەڵمانیا بزووتنەوە سیاسیی‪-‬‬ ‫ئەدەبییەكانی بااڵدەستی دەیەى دواتر‪،‬‬ ‫لەنێو ئەم چینی ڕۆشبیرە چەپگەراییەوە‬ ‫سەریانهەڵداوە‪ .‬من دوو بزووتنەوە‪ ،‬واتا‬ ‫ئەكتیڤیزم و «ئوبێكتیڤیتەى نوێ»‬ ‫لەنێوان ئەو بزووتنەوانە دەردەهێنم تاكو‬ ‫وەك نموونە سەیركردنیان‪ ،‬دەریبخەم كە‬ ‫ئاراستەیەكی سیاسیی هەرچەندیش وەك‬ ‫شۆڕشگێڕی دەربكەوێت‪ ،‬لەبەر ئەوەى‬ ‫نووسەر پەیوەندیی خۆى بە پرۆلیتاریاوە‬ ‫تەنها لە ئاراستە و ڕێچكەكانیدا – و‬ ‫نەك وەك بەرهەمهێنەرێك – ئەزموون‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوا بەئاراستەى ڕۆڵ و ئەركێكی‬ ‫دژەشۆڕشگێڕانەدا دەڕوات‪.‬‬ ‫ئەو وشە سەرەكییەى خواستەكان و‬ ‫بانگهێشتەكانی ئەكتیڤیزمی تیادا پوخت‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬بریتییە لە لۆگۆكراسی (واتا‬ ‫دەسەاڵتی عەقڵ – ‪.)logocracy‬‬ ‫بـــە زمــانــێــكــی ڕوون و ڕاشـــكـــاو‪،‬‬ ‫«فەرمانڕەوایی عەقڵ»‪ .‬دەســەاڵت و‬ ‫لێهاتووییەكی لەڕادەبەدەری دەوێت تاكو‬ ‫ئەمە بە «فەرمانڕەوایی ڕۆشنبیران»‬ ‫وەربــگــێــڕیــن‪ .‬لــەڕاســتــیــدا‪ ،‬چەمكی‬ ‫ڕۆشنبیر ‪ ،intellectual‬خۆى لەنێو‬ ‫كەمپی چینی ڕۆشنبیری چەپگەرادا‬ ‫قــەتــیــس كــــردووە و لــە مانیفێستە‬ ‫سیاسییەكانیشیدا‪ ،‬لە هاینریش مانەوە‬

‫ئەوان بخاتە بەردەست‪ .‬كاتێك هیلەر‪،‬‬ ‫دووربوونی خۆى [لە پەیوەندیگرتن بە‬ ‫حزبەوە] بۆ ڕێبەرانی حزب دادەڕێژێت‪،‬‬ ‫هــەمــوو ڕەخــنــەكــان ئــاراســتــەى ئــەوان‬ ‫ناكات‪ .‬لەوانەیە ئــەوان دەرحــەق بەو‬ ‫«لە كاروبارە بنچینەیی و گرنگەكاندا‬ ‫وردبینتر و زیرەكتر بن‪ ،...‬قسەكانیان‬ ‫زیاتر لە خەڵكەوە نزیك بێت‪ ...‬ئازایانەتر‬ ‫بجەنگن»‪ ،‬بــەاڵم لە شتێك دڵنیایە‪:‬‬ ‫«نەقسێكی زیاتر لە بیركردنەوەی ئەواندا‬ ‫هەیە»‪ .‬ڕەنگە‪ .‬بەاڵم ئایا ئەو شتەى لە‬ ‫سیاسەتدا دیاریكەر و یەكالییكەرەوەیە‪،‬‬ ‫نەك بیركردنەوەى تاك‪ ،‬بەڵكو بە زمانی‬ ‫برێخت‪ ،‬هونەری بیركردنەوەیە لە سەری‬ ‫ئەوانیدیكەدا؟ ئەكتیڤیزم هەوڵیدەدا‬ ‫ئایدیای عەقڵی سەلیم – ئایدیایەك‬ ‫كە لە پێناسە چینایەتییەكاندا ناقابیلی‬ ‫دیاریكردن یان لێكدانەوەیە – بكاتە‬

‫لە ئەوروپای خۆرئاوادا ڕۆژنامە ئامرازێكی گونجاو بۆ بەرهەمهێنان ناخاتە‬ ‫بەردەستی نووسەر‪ ،‬ڕۆژنامە هێشتا سەر بە سەرمایەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەى‬

‫هێشتا لەالیەكەوە‪ ،‬ڕۆژنامە‪ ،‬لەڕوانگەى تەكنیكییەوە‪ ،‬نوێنەرایەتیی‬

‫گرنگترین پێگەى ئەدەبی دەكات‪ ،‬بەاڵم لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬ئەم پێگەیە‬ ‫لەالیەن بەرەی بەرانبەرەوە [واتا دوژمنەوە] كۆنتڕۆڵ دەكرێت‬

‫جێگرەوەى دیالەكتیكی ماتریالیستی‪.‬‬ ‫ڕۆشنبیرە ئەكتیڤیستەكان‪ ،‬لە باشترین‬ ‫حــاڵــەتــدا‪ ،‬نوێنەرایەتیی گروپێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكــەن‪ .‬بە دەربڕینێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬پرەنسیپی سەرەكیی دروستبوونی‬ ‫ئەم كۆمەڵەیە‪ ،‬كۆنەپارێزانەیە‪ .‬جێگای‬ ‫سەرسوڕمان نییە كە ناشێت هەرگیز‬ ‫بەرهەمەكەى شۆڕشگێڕی بێت‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئەمە‪ ،‬پرەنسیپی كوشندەى ئەم بەشە‬ ‫بەگروپیكردنە‪ ،‬كەم تازۆر درێژە بە كاری‬ ‫خۆی دەدات‪ .‬سێ ساڵ پێش ئێستا‪ ،‬كە‬ ‫بەرهەمەكەى دوبلین‪ ،‬مەعریفە و گۆڕان‪،‬‬ ‫باڵوبووەوە‪ ،‬نموونەیەكی ئاوامان بینی‪.‬‬ ‫بەو جۆرەى دەزانین‪ ،‬ئەم نووسینە بۆ‬ ‫وەاڵمی پیاوێكی گەنج نووسرا – دوبلین‬ ‫نــاوی لەو نابوو بەڕێز هۆك – كە لە‬ ‫بەرانبەر نــووســەری بەناوبانگدا ئەم‬ ‫پرسیارە كرابوو‪« :‬دەبێت چی بكرێت؟»‬ ‫دوبلین بــەرەو ئایدیالی سۆسیالیزم‬ ‫بانگهێشتی ئەو دەكات‪ ،‬بەاڵم بە كۆمەڵێك‬ ‫هەلومەرجی قورسەوە‪ .‬سۆسیالیزم بۆ‬ ‫دوبلین واتا «ئازادی‪ ،‬بەشێكی یەكێتیی‬ ‫خۆڕسكی خەڵك‪ ،‬ڕەتكردنەوەى هەموو‬

‫ڕۆشنبیرە ئەكتیڤیستەكان‪ ،‬لە باشترین حاڵەتدا‪ ،‬نوێنەرایەتیی‬ ‫گروپێكی كۆمەاڵیەتی دەكەن‪ ،‬بە دەربڕینێكی دیكە‪ ،‬پرەنسیپی‬ ‫سەرەكیی دروستبوونی ئەم كۆمەڵەیە‪ ،‬كۆنەپارێزانەیە‬ ‫– كە تێدەگەین پرۆسەیەكی بەهێزی‬ ‫فۆرمپێدانێكی دووبـــارە‪ ،‬بــەو جــۆرەى‬ ‫پێشتر ڕوونمكردەوە و خستمەڕوو‪ ،‬هەر‬ ‫تەنها كاریگەریی لەسەر جیاوازیی نەریتیی‬ ‫نێوان ژانرەكان‪ ،‬نووسەر و شاعیر‪ ،‬نێوان‬ ‫توێژەری پسپۆڕ و لێكدەرەوەى عامەى‬ ‫خەڵك دانانێت‪ ،‬بەڵكو تەنانەت لە خودی‬ ‫جیاوازیی نێوان نووسەر و خوێنەریش‬ ‫ورد دەبــێــتــەوە‪ .‬لـــەم پــرۆســەیــەدا‬ ‫چاپەمەنییەكان ئەو نموونە دیاریكەرەیە‬ ‫و بەم هۆیەوە‪ ،‬هەر تێبینییەك دەربارەى‬ ‫نووسەر وەك بەرهەمهێنەر دەبێت ئەوەى‬ ‫لەبەرچاو بێت‪.‬‬ ‫بــەهــەرحــاڵ‪ ،‬بــاســەكــەمــان لــێــرەدا‬ ‫كۆتایی نایەت‪ .‬ئــەوە لەبەرچاو بگرن‬

‫بیگرە تا دەگاتە دوبلین‪ ،‬كاریگەری‬ ‫لەسەر بووە‪ .‬بە ئاسانی دەتوانین ببینین‬ ‫كە ئەم چەمكە بەبێ ڕەچاوكردنی پێگەى‬ ‫ڕۆشنبیران‪ ،‬لەنێو پرۆسەى بەرهەمهێناندا‬ ‫دروســتــكــراوە‪ .‬هیلەر‪ ،‬تیۆریزەكەری‬ ‫ئەكتیڤیزم‪ ،‬دەیەوێت ڕۆشنبیران وەك‬ ‫«ئەندامە پڕۆفیشناڵە دیاریكراوەكان»‬ ‫سەیر نەكرێن‪ ،‬بەڵكو وەك «نوێنەرانی‬ ‫تایپ و جۆرێكی خەسڵەتناسانە»‬ ‫پێناسە بكرێن‪ .‬ئەم تایپە خەسڵەتناسییە‬ ‫(‪)characterological type‬‬ ‫بەشێوەیەكی ســروشــتــی‪ ،‬دەكەوێتە‬ ‫نێوان دوو چینەوە‪ .‬لەم ڕووەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ژمارەیەكی تاكە مرۆڤێك دەگرێتە خۆى‬ ‫بێ ئەوەى بچووكترین توانا بۆ ڕێكخستنی‬

‫بەڕێز هۆك – ئەو وەسێتانەى لەسەر‬ ‫ئەم بەڵگەیە و بەڵگەكانی دیكە دامەزراوە‬ ‫– بەمجۆرە دادەڕێــژێــت‪« :‬تۆ بەڕێز‪،‬‬ ‫ناتوانیت لەڕێگای چوونە پاڵ بەرەى‬ ‫پرۆلیتاریاوە‪ ،‬بەتەواوی پرەنسیپەكانی‬ ‫خــەبــاتــی پــرۆلــیــتــاریــا بەدیبهێنیت‪.‬‬ ‫دەبێت ڕازی بیت بە جەختكردنەوە و‬ ‫پێداگرییەكی وشك و بەتاڵ‪ .‬بەاڵم باش‬ ‫دەزانیت ئەگەر پێ زیاتر لەمە ڕابكێشیت‪،‬‬ ‫پۆستێكی بێ ئەندازە گرنگ بە بەتاڵی‬ ‫و خــاڵــی دەمــێــنــێــتــەوە‪ :...‬پێگەى‬ ‫ڕەسەنی كۆمۆنیستیی ئازادیی فەردی‬ ‫ئینسان‪ ،‬پێگەى ڕەسەنی كۆمۆنیستی‪،‬‬ ‫یەكگرتووویی و یەكێتیی خۆڕسكی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ...‬ئەم پۆستەیە كە هاوڕێی‬ ‫ئازیز دەبێت پێی ڕازی بیت»‪ .‬لێرەدا‬ ‫تــەواو ڕوون و ئاشكرایە كە پێناسەى‬ ‫ڕۆشنبیر ‪ -‬وەك ئەو كەسەى لەالیەن‬

‫حــەزدەكــەم جیاوازییەكی دیاریكەری‬ ‫نــێــوان ســەرچــاوەى ڕووتـــی دەزگـــای‬ ‫بەرهەمهێنان و گــۆڕانــی فۆرمەكەى‬ ‫بــەدەســتــەوە بــدەم‪ .‬ئێستا باسەكەى‬ ‫پێشووترم دەربــارەى «ئوبێكتیڤیتەى‬ ‫نــوێ» بە داڕشتنی ئەم بابەتە پەرە‬ ‫پــێــدەدەم كــە ســـەرچـــاوەى دەزگـــای‬ ‫بەرهەمهێنەر بەبێ گۆڕانتێداكردنی –‬ ‫تاكو ئەو شوێنەى ڕێی تێدەچێت – كەم‬ ‫تــازۆر كاتیگۆرییەكی سەرتاپا قابیلی‬ ‫ناڕەزایەتییە‪ ،‬تەنانەت كاتێك كەرەستەی‬ ‫دابینكەری سەرچاوەى دەزگا‪ ،‬بەڕواڵەت‬ ‫جەوهەرێكی شۆڕشگێڕیشی هەبێت‪.‬‬ ‫چونكە ڕووبەڕووی ئەم ڕاستییە دەبینەوە‬ ‫– ئەو ڕاستییەى دەیەى دواتری ئەڵمانیا‬ ‫بەڵگەیەكی پــتــەوە لــەســەر ئەمە –‬ ‫كە دەزگــای بــۆرژوازیــی بەرهەمهێنان‬ ‫و بــاوكــردنــەوە‪ ،‬توانای ڕاكێشانێكی‬

‫ناچاركردنەكان‪ ،‬یاخیبوون و ڕاپەڕین‬ ‫دژ بە ناعەدالەتی و پیادەكردنی هێز‪،‬‬ ‫ئینسانییەت‪ ،‬لێبوردەیی‪ ،‬ئاشتیخوازی»‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬سەرباری هەموو ئەمانە‪،‬‬ ‫بەهۆى ئەم سۆسیالیزمەوەیە كە ئەو‬ ‫هەڵوێست لە بەرانبەر بە تیۆری و‬ ‫پراكتیكی بزووتنەوەى كرێكارانی ڕادیكاڵ‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬دوبلین دەڵێت «هیچ شتێك‬ ‫ناتوانێت لەنێو دڵی شتێكی دیكەوە‬ ‫بخرۆشێت بەبێ ئەوەى لەپێشەوە تیایدا‬ ‫هەبێت – و خەباتێكی چینایەتی‪ ،‬كە‬ ‫بەشێوەیەكی تاوانبارانە بەهێز بكرێت‪،‬‬ ‫لەوانەیە عەدالەتی لێبكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرهەمەكەى سۆسیالیزم نابێت»‪ .‬كەواتە‬ ‫دوبلین ئامۆژگاری یان وەسێتەكانی بۆ‬

‫بەهێزی گێژكەر و سەرلێتێكدەری تێمە‬ ‫شۆڕشگێڕییەكانی هەیە – لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫دەزگای ناوبراو تەنانەت دەتوانێت هانی‬ ‫ئەوانەش بدات‪ ،‬لەكاتێكدا بەشێوەیەكی‬ ‫جدی‪ ،‬بوونی خۆى و بوونی ئەو چینەى‬ ‫لــەنــاویــدایــەتــی‪ ،‬ڕووبــــەڕووی پرسیار‬ ‫ناكاتەوە‪ .‬تا كاتێك دەزگای بۆرژوازیی‬ ‫بەرهەمهێنان لــەالیــەن «نــووســەرە‬ ‫بەكرێگیراوەكانەوە» بەڕێوە ببرێت‪،‬‬ ‫دۆخەكە هــەر بەمجۆرە دەمێنێتەوە؛‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئــەو بەكرێگیراوانە‬ ‫شۆڕشگێڕیش بــن‪ .‬مــن «نــووســەری‬ ‫بەكرێگیراو» وەك نووسەرێك پێناسە‬ ‫دەكەم كە لەڕوانگەى بونیادییەوە ناتوانێت‬ ‫دەزگــای بەرهەمهێنان لە بەرژەوەندیی‬ ‫سۆسیالیزمدا لە چینی حاكم و بااڵدەست‬ ‫دوور بخاتەوە؛ ئەویش بەهۆى چاككردن‬ ‫و بەهێزكردنییەوە‪ .‬تەنانەت لەوەش‬ ‫تێدەپەڕم و دەڵێم بەشێكی بەرچاوی‬ ‫ئەدەبیاتی (بەمانایەك) چەپگەرا هیچ‬ ‫ڕۆڵێكی كۆمەاڵیەتیی نییە‪ ،‬جگە لەوەى‬ ‫لەنێو دڵی هەلومەرجە سیاسییەكاندا‪،‬‬ ‫ڕەوت و ئاراستەیەكی بەردەوامی بەرهەم‬ ‫و ڕۆمانەكان بە ئاراستەى سەرگەرمی‬ ‫عەوامدا دەبــات‪ .‬لێرەوەیە دەگەین بە‬ ‫«ئوبێكتیڤیتەى نوێ»‪ .‬ئوبێكتیڤیتەى‬ ‫نوێ تەنها ڕیپۆرتاژەكانی دەكردە بابەتی‬ ‫ڕۆژ‪ .‬ڕێگەم بدەن لە خۆمان بپرسین ئەم‬ ‫تەكنیكە بەكەڵكی چ كەسێك دەهات‪.‬‬

‫ئایدیاكان‪ ،‬ڕێچكە و ئاراستەكان‪ ،‬و حەز‬ ‫و ئــارەزووەكــانــەوە پێناسە دەكرێت‪،‬‬ ‫نــەك بــەهــۆى پێگەكەى لــە پرۆسەى‬ ‫بەرهەمهێناندا – بـــەرەو كــوێ مل‬ ‫دەنێت‪ .‬ئەو دەبێت‪ ،‬بەو جۆرەى دوبلین‬ ‫دەستنیشانی دەكات‪ ،‬شوێن و پێگەى‬ ‫خــۆى لەنێو پرۆلیتاریادا ببینێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم چۆن پێگە و شوێنێك؟ پێگەى‬ ‫پشتیوانێك‪ ،‬الیەنگر و پشتیوانێكی‬ ‫ئایدیۆلۆژییانە – پێگە و پۆستێكی‬ ‫لەڕادەبەدەر قورس و سەخت‪ .‬و بەمجۆرە‬ ‫دەگەڕێینەوە بۆ تێزی باسكراوی نێو‬ ‫پێشەكییەكە‪ :‬شوێنی ڕۆشنبیر لە‬ ‫ملمالنێی چینایەتیدا تەنها دەكرێت‬ ‫لەسەر بنەمای پێگەكەى لە پرۆسەى‬ ‫بەرهەمهێناندا دیاری بكرێت – و لەوانەیە‬ ‫هەڵببژێردرێت‪.‬‬ ‫بــۆ پیشاندانی گــۆڕانــی فۆرمەكان‬ ‫و ئــامــرازەكــانــی بەرهەمهێنان‪ ،‬بەو‬ ‫جـــۆرەى چینی ڕۆشنبیری پێشڕەو‬ ‫خوازیارییەتی – ئەو چینەى دەیەوێت‬ ‫ئامرازی بەرهەمهێنان ڕزگــار بكات و‬ ‫بیخاتە خزمەتی ملمالنێی چینایەتی‬ ‫– بــرێــخــت زاراوەى فــۆرمــگــۆڕیــنــی‬ ‫فەنكشناڵی ‪Umfunktionierung‬‬ ‫‪][functional transformation‬‬ ‫داهێنا‪ .‬ئەو یەكەم كەس بوو ئەم خواستە‬ ‫گەورە و سەرتاپاگیرەى بۆ ڕۆشنبیران‬ ‫داڕشـــت‪ :‬ئــەوان نابێت تەنها خــۆراك‬ ‫بە دەزگــای بەرهەمهێنان بــدەن؛ تەنها‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫لەكاتێكدا دەتوانن ئەمە بكەن كە هاوكات‬ ‫* خوێنەر نابێت لەگەڵ بەئەدەبیكردنی ستایلی‬ ‫تاكو ڕێــی تێدەچێت لەبەرژەوەندیی ژیان و دوورخستنەوەیان لە ئەكتی سیاسیی و‬ ‫سۆسیالیزمدا [ئەم دەزگایانە] بگۆڕن‪ .‬كردنیان تەنها بە ئەكتێكی كولتووری لەنێو‬ ‫برێخت لە پێشەكییەكدا بۆ زنجیرەى بیری پۆستمۆدێرنیزمدا‪ ،‬تێكەڵی بكات‪ .‬بیری‬ ‫نــووســیــنــەكــانــی لــەژێــر ناونیشانی پۆستمۆدێرنیزم لە ئەدەبیاتدا بەجۆرێك خەریكی‬ ‫دروستكردنی دۆخێكی ئەبەدییە تاكو لەڕێگای‬ ‫ئــەزمــوونــەكــان‬ ‫‪Versuche‬دا‪ ،‬بەئەدەبیكردن یان كولتووریسازیی ئازارەكانی‬ ‫دەنووسێت‪« :‬ئەزموونەكان سەردەمێك ژیانی ڕۆژانــە‪ ،‬هەموو ئەكتێكی سیاسیی لە‬ ‫باڵوكرایەوە كە چیتر نابێت زۆرێك لە ئەدەبیات بستێنێتەوە‪ ،‬واتا ئەو ترسەى بنیامین‬ ‫پێشبینی كردبوو‪ .‬بەئەدەبیكردن لەبیری بنیامین‬ ‫بەرهەمەكانی فۆرمی ئەزموونە فەردییەكان و ئەكتی سیاسەتی ڕادیكاڵی بیری چەپدا‪،‬‬ ‫بــەخــۆیــانــەوە بــگــرن (كارەكتەرێكی سڕینەوە و كەمكردنەوەى جۆرێك سنووری‬ ‫بەرهەمی سەربەخۆیان هەبێت)‪ ،‬بەڵكو نێوان ژیان و نووسینە‪ .‬واتا ئەو دەقەى هەڵگری‬ ‫ئەكتێكی سیاسیی بێت‪ ،‬تەنها ئەوە دەتوانێت‬ ‫لە بــەرانــبــەردا‪ ،‬دەبێت بەكارهێنانی كوالیتییە ئەدەبییەكانیش لەخۆیدا هەڵبگرێت‪،‬‬ ‫دامــەزراوەكــان و ئەنستیتووەكان (و وەك جوانی‪ ،‬چێژ‪ ،‬بەرجەستەكردنەوەى ئازار‪،‬‬ ‫گــۆڕانــی فــۆرمــەكــان) بكەنە ئامانجی لەسروشتیداماڵینی ئــازار و كــردنــەوەیــان بە‬ ‫خۆیان»‪ .‬نوێكردنەوەیەكی مەعنەوی‪ ،‬ئەكتێكی مێژوویی‪( .‬وەرگێڕ)‬ ‫بو جۆرەى فاشیستەكان بانگەشەى بۆ‬ ‫تێبينى‪ :‬ئه‌م ‌ه دوو به‌شى كتێبێكه‌‪ ،‬ناتوانم‬ ‫دەكەن‪ ،‬خوازراوی ئێمە نییە‪ :‬پێشنیاری هه‌موو كتێبه‌ك ‌ه به‌ش به‌ش لێر‌ه داببه‌زێنم‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫داهێنانە تەكنیكییەكان دەكــرێــت‪ .‬داهاتوويه‌كى نزيكدا ب ‌ه فۆرمى كتێبێكى چكۆل ‌ه‬ ‫باڵو ده‌بێته‌و‌ه له‌گه‌ڵ پێشه‌كييه‌ك و دوو پاشكۆى‬ ‫دەگەڕێمەوە سەر ئەم داهێنانانە‪ .‬لێرەدا ديكه‌دا (وه‌رگێڕ)‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی سیاسی‬ ‫لەپرسی سەرۆکی هەرێمدا‬ ‫(نامەیەکی بچوک بۆ پەڕلەمانتارو سیاسیەکانمان)‬

‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬

‫نین و دەسەاڵتیان لەکەسەوە بۆ نەماوەتەوە‪.‬‬ ‫منداڵەکان سەر (بەخانەدانی وەحشین)‬ ‫بەمانای سەر بەخۆیانن‪ ،‬ئەوانەن بەبێ پارۆکە‬ ‫و سمێڵ وسەر ڕەشکردنەوەی سیاسی و هێزی‬ ‫حوکمی بنەماڵە دێنە دونیای سیاسەتەوە‪،‬‬ ‫خەوبینەرن و شۆڕشدەکەن و نەریتە باوەکان‬ ‫قڵپدەکەنەوە و نەریتی نوێی و بەهای نوێی و‬ ‫ئابووری نوێ بۆ کۆمەڵگەکانیان بینادەکەن‪.‬‬ ‫ئەم مندااڵنە بەڕای لەچەمکی فەیلەسوفێکی‬ ‫گرنگی وەک سڵۆتێردایک بە(زۆڵی سیاسەت)‬ ‫ناودەبرێن‪ ،‬ئەمانە خاوەنی خەم و خەونی‬ ‫ترسناکی خۆیانن‪ ،‬وەک پۆناپارت عەرشی‬ ‫بنەماڵە پاشا و خانەدانەکانی فەڕەنسای‬ ‫لویسی شازدە و بنەماڵە ئۆرستۆکراتیەکان‬ ‫لەئەوروپا دەخەنە لەرزین و بۆ یەکمجار مرۆڤ‬ ‫لەڕەعیەتی دوای سەرۆکەوە دەبێتە هاواڵتی و‬ ‫(کۆمەڵگەی هاواڵتی) یەکەم بەردی بناغەی‬ ‫خــۆی دادەنــێــت‪ .‬ئــەم منداڵە ترسناکانەی‬ ‫مۆدێرنە و زۆاڵنــەی نیو سیاسەت یەکێکی‬ ‫وەک (فیۆدۆر ئیلیانەڤ لینین)ەکەعەرشی‬ ‫قەیسەری ڕووسی دەلەرزێنیت وپاشایەتی و‬ ‫حوکمی کڵێسا دەڕووخێنێت و خەونێک بۆ‬ ‫یەکسانی لەئەزمونی سۆسیالزمدا دەهێنیتە‬ ‫دی‪.‬‬ ‫لێرەوە لەژێر ڕۆشنایی ئەم چەمکەی‬ ‫سڵۆتێردایک بڵێم؛ باستارد یان زۆڵی سیاسی‬ ‫ئەوەیە باوکی سیاسی نییە بەاڵم خاوەنی‬ ‫دایکێکە کەئایدیای دژەبــاو وکۆنزەرڤاتیڤە‬ ‫ولەسەر قاچی خۆی وەستاوە‪ .‬ئاوەها ئەزیزانم‬ ‫بوونت بەمنداڵی ترسناک و زۆڵی سیاسی‬ ‫لەکۆمەڵگەیەکی سیخناخدراو بەوەهمی ئەوەی‬

‫سۆسیالست لەنێو کۆمەڵەی ڕەنجدەراندا‬ ‫لەباربرا و لەجیاتی ئەوەکۆبوونەوە بەدەوری‬ ‫سەرکردەو ئاشتبوونەوە لەگەڵ نەریتی مەال‬ ‫و ئاین و کولتوری عەشیرەتدا کەلەئیسالمدا‬ ‫ڕەگی داکوتاوە لەنێو شتێکدا کۆکرایەوە کە‬ ‫بەناو پێیدەڵێن (سۆسیال ـ دیموکرات)!‬ ‫من سااڵنێکی تەمەنم لەنێزیکی سۆسیال‬ ‫دیموکراتی ئەڵمانی بەسەربرد کەبەهێزترین‬ ‫سۆسیال دیموکراتی دونیان‪ ،‬نەمبینی ئەمانە‬ ‫لەگەڵ نەریتە کریستیانیەکاندا تەبابن‪ ،‬نەمبینی‬ ‫موجامەلەی کەنیسەی سیاسی بکەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫لەهەڵبژاردنی ‪ ٢٠٠٣‬دا (گێهارد شرودەر)ی‬ ‫سکرتێری گشتی سۆسیال دیموکرات شانازی‬ ‫بــەوەوە دەکــرد کە (هاوژینی) هەیە وەک‬ ‫لەوەی ژنێکی هەبێت کڵێسا پیرۆزی کردبێت‪.‬‬ ‫(کریست دیــمــوکــراتــەکــان) و (سۆسیال‬ ‫کریستەکان) بەپێچەوانەوە شانازیان بەکڵێسا‬ ‫و نەریتە کۆنەکانەوە دەکرد‪ .‬بەمانای هەمیشە‬ ‫خەتێک هەیە ئەم لەئەویتر جیادەکاتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫لەبانگەشەی هەڵبژاردەنەوە بیگرە تاوەکو‬ ‫بەرنامەی سیاسی و باجهەڵگرتن و باجداندان‬ ‫و سەرفکردنی یارمەتی و زۆریتر‪.‬‬ ‫بەدیوێکی تردا بزوتنەوەی گۆڕانی بەڕێز‬ ‫سەرەتایەکی باشی دەستپێکرد بەدروشمەکانی‬ ‫دژایــەتــی گەندەڵی و بانگەشەی دژایەتی‬ ‫بەهەدەردانی سامانی نەتەوەیی ودژایەتی‬ ‫حوکمی بنەماڵە و بەدادگایکردنی تاوانبارانی‬ ‫حەڤدەی شوبات و ئــازادی ڕۆژنامەنوسی و‬ ‫پەرەپێدانی چاپ وباڵوکردنەوە و پەرەپێدانی‬ ‫دەزگــا ڕۆشنبیری و ئەدەبیەکان دروشمی‬ ‫گۆڕانخوازان بوو‪ .‬کەچی لەیەکەم پێچداباسی‬

‫ترسناک) و ( باستاردی سیاسی) کەباوکیان‬ ‫نییە و بنەماڵەیان نییە‪ ،‬گرنگیەکی مێژوویە‬ ‫بۆ دەرچوون لەم تەنگژە کوردیە‪ .‬باستاردی‬ ‫سیاسی و کینزمەکان ئەو کەس و گروپ‬ ‫و کەسانەن کەدەتوانن بەڕووی کۆمەڵگەی‬ ‫تەقلیدی و سەرۆکایەتی و پاتریارکیەتدا‬ ‫بوستنەوە‪ ،‬بێگومان لەپێناو دروستبوونی ئەو‬ ‫فیگورەی پێیدەڵێن هاواڵتی نەک کۆیلەی‬ ‫سەرۆک و جڤاتە ئاینی و سیاسیەکان‪.‬‬ ‫بەمانای ئـــەوەی ئێمە لەکوردستاندا‬ ‫هەمانە بــەداخــەوە خەتی جیاکاری نییە‬ ‫لەنێوان ئیسالمیەک و سۆسیال دیموکراتێک‬ ‫و گۆڕانخوازێک و شیوعیەک و ئیسالمیەکدا؛‬ ‫هەموویان لەسەر یەک تەختەی شانۆ و لەیەک‬ ‫شانۆگەری و لەیەک جەوقەی مۆسیقی و‬ ‫کۆڕاڵدا گەمەدەکەن‪ .‬بەمانای لێرەوە ئەمانە‬ ‫گاڵتەجاڕن و سینستن بەوەی ئەوەی دەیڵێن‬ ‫شتێکە و ئەوەی دەیکەن شتێکی ترە‪ ،‬چیتر‬ ‫ئەمانە منداڵی زەمەنی نوێی کوردی نین و‬ ‫هەڵگری ئەو خەونە نین‪.‬‬ ‫لێرەوە دەڵێم گرنگ ئــەوە نییە پرسی‬ ‫ســەرۆک ببرێتە پەڕلەمان‪ ،‬بەڵکو گرنگ‬ ‫ئەوەیە لەنێو پەڕلەماندا چ سەوداو ماڵەیەک‬ ‫بەم پرسەوە دەکرێت؟ خۆ ئەگەر والیەتی‬ ‫(ســەرۆک بارزانی) درێژکرایەوە ئیدی ئەوا‬ ‫پەڕلەمان و پرسی حوکمی پەڕلەمانی لەمانا‬ ‫ڕستەقینەکەی بەتاڵدەبێتەوە‪.‬‬ ‫لەم خاڵەوە لەگەڵ ویژدانی ئەندام پەڕلەمانە‬ ‫بەڕێزەکانمان دەدوێم‪ ،‬بەتایبەت فراکسیۆنی‬ ‫سەوز و گۆڕان گەر ئێوە نەتوانن سیستەمی‬ ‫حوکمداری لەکوردستاندا بکەن بەپەڕلەمانی‪،‬‬

‫گــــەر خـــوێـــنـــەری ئــــازیــــزم چــاوێــک‬ ‫بەنوسینەکانمدا بخشێنێت‪ ،‬دەزانێت لەماوەی‬ ‫ئەم سااڵنەی دوایی گرنگیەکی تەواوم بەئەقڵی‬ ‫گاڵتەجاڕی داوە‪ .‬لەسادەترین پێناسەی‬ ‫ئەم ئەقڵەگاڵتەجاڕیە بەرامبەر دووچەمک‬ ‫دەبینیەوە؛ یەکەمیان سینیزم و دووهەمیان‬ ‫کینیزم‪ .‬بەمانای کۆی (ئەقڵی گاڵتەجاڕی)‬ ‫لەمێژووی خۆیدا بەسەر ئەم دوو چەمکە‬ ‫دابەشدەبێت‪ .‬لەکینزمدا کەمانای گازگری‬ ‫وگازگرتن و سەگبوون وسەگێتی دێت‪،‬ئەمە‬ ‫مانای ئەو گازە ڕەمزیە تیژەیە کەدەیگریت‬ ‫لەئەویتر بۆئەوەی وەئاگابێتەوە‪ .‬لەئەنتیکاوە‬ ‫تاوەکو کۆتایی زەمەنی ڕۆمانیەکان فیگوری‬ ‫ئـــەو فــەیــلــەســوف و حەکیمە کینزمانە‬ ‫بوونیان هەبووە کەڕەخنەیان لەکۆمەڵگە‬ ‫ودەســەاڵت گرتووە‪ ،‬لەژیانی خۆیاندا وەک‬ ‫هەندێک لەفەیلەسوفەکان نەتێوەرەیزەیان بۆ‬ ‫دەسەاڵتێکی تایبەت کردووە وەک (پالتۆن) و‬ ‫(ئەرستۆ تالیس)ونەخودی خۆیان لەپاشاکان‬ ‫و سەرکردە سەربازیەکان نێزیکردۆتەوە‪.‬‬ ‫ژیانی کینیزمەکان ژیانێکی ئازادی خاوەن‬ ‫ڕاوبۆچوون بووە‪ ،‬کەمخواردە بوون و ئەشقی‬ ‫ماڵ وموڵک و پارە نەبوون‪ ،‬جێگیریش نەبوون‬ ‫لەیەک شوێندا ستایلی ژیانی کینیزمەکان بووە‪.‬‬ ‫کینیزمەکان دەستپەڕیان لەسێکسکردن پێ‬ ‫باشتربووە‪ ،‬چونکە سێکس پابەندیان دەکات‬ ‫لەگەڵ ئەویتر‪ ،‬هەروەها وەهایان لێدەکات‬ ‫نەتەماع بکەن لەکەس و نەئازادی خۆشیان‬ ‫لەپەیوەندیان بەئەویترەوە لەدەستبدەن‪.‬‬ ‫لێرەوە دەبێت فەیلەسوفێکی وەک (دیۆگینی‬ ‫ئەوەی ئێمە لەکوردستاندا هەمانە بەداخەوە خەتی جیاکاری نییە لەنێوان‬ ‫سینۆپی)وەک باوکی کینیزم بهێنینە یادمان‬ ‫کەلەنێو کووپەیەکدا ژیاوەوڕەخنەی گاڵتەجاڕی‬ ‫ئیسالمیەک و سۆسیال دیموکراتێک و گۆڕانخوازێک و شیوعیەک و ئیسالمیەکدا؛‬ ‫لەکوێربوون و کۆیلەبوونی خەڵک دەگرت‬ ‫کەلەژێر نەریتە خراپ و ڕەدووکەتنی بەدووی‬ ‫هەموویان لەسەر یەک تەختەی شانۆ و لەیەک شانۆگەری و لەیەک جەوقەی‬ ‫پیاوانی ئاینی و پاشاکاندا ژیان بەسەردەبەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ پەرەسەندنی مۆدێرنەدا ئەم فیگوری‬ ‫مۆسیقی و کۆڕاڵدا گەمەدەکەن‪ .‬بەمانای لێرەوە ئەمانە گاڵتەجاڕن و سینستن‬ ‫کینزمە ووردە ووردە‪ ،‬بوو بەڕەخنە لەدەسەاڵت‬ ‫وترادیسیۆن و نەریتەکان‪ ،‬بــەاڵم مۆدێرنە‬ ‫بەوەی ئەوەی دەیڵێن شتێکە و ئەوەی دەیکەن شتێکی ترە‬ ‫زۆنگاوی زۆرە ئەزیزانم و ئەمە هەڵدەگرین‬ ‫بۆ نوسینی دیکەمان لەکاتی ڕەخنەگرتن‬ ‫لــەپــرۆژەی مۆدێرنە وەک پــڕۆژەیــەکــی پڕ ئاین سەروەربێت و ســەرچــاوەی سەرەکی (سەوابتی ئاینی) هاتە پێشەوە لەگەڵ و پرسی والیــەتــی دوای دەســاڵ لەقەیران‬ ‫شکستی و گرفت‪ .‬یەکێک لەو زۆنگاوانەی یاساکان بێت‪ ،‬هەروەها ســەرۆک و حوکمی کۆمەڵگەی مەالسیاسیەکاندا حیلفی پێکهێنا‪ .‬و برسێتی میللەت لەژێر سایەی حوکمی‬ ‫مۆدێرنە کــەتــاوەکــو ژیــانــی هاوچەرخمان سەرۆکایەتی حوکمبکات‪ ،‬هیچیتری لێوە لەم بەنێو بزوتنەوەیەدا کەئێستا حزبیکی سەرۆکدا نەخەنە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬ئەوا باشترە‬ ‫درێژدەبێتەوە(ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕیە) بەرهەمنایەت جگە لەهەژاری میللەت و شەڕی تەقلیدیە (ئیسالمیەکان) و (ئیسالم هزرەکان) هەر ئێستا ئەم قەرەباڵغیە کۆتایی پێبهێنن بۆ‬ ‫دروســتــبــوونــی ئــەو بیرمەند و سیاسی و مەزهەب و بااڵدەستی بنەماڵە سیاسیەکان بوونەتە ئەکتەری سەرەکی و نوێنەری دیار‪ .‬ڕێکەوتنی مەکتەب سیاسی حزبەکانتان‪.‬‬ ‫لێرەوە ڕووی دەمم لەئێوەیە وەک پیاوێک‬ ‫دەوڵەتی و ڕەخنەگرانەن شتێک دەڵێن و نــەبــێــت‪ .‬لــێــرەوە مــانــەوەت وەک (زۆڵــە باسکردنی سێکۆالریزم و کۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫شتێک نمایشدەکەن و لەهەقیقەتیشدا شتێکی سیاسیەکە) و (منداڵە ترسناکەی زەمەنی و جــیــاکــردنــەوەی دیــن لــەدەوڵــەت دەبێتە بەخەونێکی ئەدەبی بچوکەوە و دەڵێم؛ گەر‬ ‫دیکە دەکــەن! ئەمە لەالیەن فەیلەسوفیکی نوێ و نوێکات) بەتەعبیری (سڵۆتێردایک) تابۆ گەورەکان و بڤە گەورەکان‪ .‬لەڕووی ئەندام پەڕلەمانەکانمان بەتایبەت گۆڕانخوازانی‬ ‫گەورەو ترسناکی وەک (پیتەر سڵۆتێردایک) دەبێتە یەکێک لەو ڕووبەڕوونەوە ترسناکە تەشکیلەی هەڕەمی دەسەاڵتەوە لەکۆنگرەی هــێــژا و سۆسیال دیــمــوکــرات و یەکێتیە‬ ‫بە (سینیزم) ناودەبرێت کەلەکوردیکردنیدا کۆمەاڵیەتی و ئەخالقیانەی کەسی سیاسی خۆیاندا بەهیچ شێوەیەک پرسی پۆستی ڕاستەقینەکان وکۆمەنیستە ئازیز و کریست و‬ ‫دەتوانین بە(ئەقڵی گاڵتەجاڕی) پێناسەی و کۆی ئەو گروپە کۆمەاڵیەتیە نوێخواز و (ڕێکخەری گشتی) نەخرایە بەرنامەی خۆیان‪ ،‬کلدانی و ئاشوری و یەزیدیەکان‪ ،‬ڕووی دەمم‬ ‫تــاکــڕەوی و سەرۆکپەرستی و لەئێوەیە ئازیزانم دەڵێم‪ :‬گەر ئێوە والیەتی‬ ‫گۆڕانخواز و سیکۆالرەی دەبێت بەرگەی بگرن کولتوری‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫توندوتیژی هەوادارانیان لەالوە بوەستێت‪ ،‬نەک سەرۆک و حوکمی سەرۆکایەتی درێژەپێبدەن‪،‬‬ ‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی لەپڕۆژەی ڕۆشنگەریەوە و خەباتی بۆبکەن‪.‬‬ ‫بەاڵم چیرۆکی ئەم بەرگرتنە وەک منداڵی هەر ئەوەش بەڵکو لەهەڵبژاردندا لە(پیرمام) باشتر وەهایە دوای ئەوە چیتر سەرقاڵمان‬ ‫دروستدەبێت کاتێک دەسەاڵتی کڵێسا و‬ ‫پاشاکان دەکەونە ژێرتوڕەیی میللەتەوە و ترسناک و زۆڵــی مۆدێرن لــەدژی نەریتی لەگەڵ سەرۆکی پارتی دیموکراتی بەرێزدا نەکەن بەبالۆرەی گۆڕانخوازی و سیکۆالریزم‬ ‫دروشمی (ئازادی‪ ،‬برایەتی‪ ،‬یەکسانی )دەبنە دواکەتووی حوکمی سەرۆکایەتی و بنەماڵە و (میساقی شـــەرەف) ئیمزا دەکـــەن‪ ،‬ئەو و کۆمەڵگەی مەدەنی و هەمەڕەنگی و پێکەوە‬ ‫دروشمی شۆڕشی فەڕەنسی ‪ ،١٧٨٩‬ئیدی لەو پیاوانی ئاین و عەشیرەت لەدونیای کوردیدا‪ ،‬پارتیەی کە بەتەعبیری خۆیان «سوڵتانیزمە ژیان و سۆسیالزم!‬ ‫هیوادارام ئەندام پەڕلەمانە بەڕێزەکانمان‬ ‫زەمەنەوە چیترخانەدان وبنەماڵەکان توانای چیرۆکی ئەقڵی گاڵتەجاڕیە کەسەرەتا و لێپرسراوە لەهەموو مەینەتیەکانی ئەم‬ ‫لەکاتی بیرکردنەوە لەم پرسە بیر لەنەوەکانی‬ ‫ئەوەیان نییە بەردەوامی بدەن بەدەسەاڵتیان‪ .‬بەدروشمی گــەورەوە نمایشی خۆی کردووە دونیای کوردیە»‪.‬‬ ‫لەم نمونە بچوکانەوە ماشینی (ئەقڵی داهــاتــوو بکەنەوە‪ ،‬خۆیان وەک کەسێکی‬ ‫لەشۆڕشی فەڕەنسیەوە حوکمی بنەماڵەو پاشا و لەدوایشدا بەگیرسانەوە لەنێو هیرارکیەتی‬ ‫وسەرۆکەکان چەندەهای وەک ڕۆپسێر و مارا و کۆنەخوازی و حوکمی ســەرۆک و خێڵ و گاڵتەجاڕی) چۆن لەیەکێتیدا گەمەی خۆی میژوویی گرنگ لەبەرچاوبگرن و گووتە‬ ‫ناپلیۆن پۆنابارت و لینینان لێ پەیدا دەبێت‪ .‬پیاوانی ئاین کۆتایی هاتووە‪ .‬هەر لەحزبی کرد ئاوەهاش لەگۆڕاندا درێژەی بەخۆیدا‪ .‬ئەو بەناوبانگەکەی باوکی کینیزم (دیۆگینی‬ ‫هەرچەندە لەچەند وێستگەیەکدا (ناپلیۆن شیوعیەوە سەیری بکەین کەزۆر زوو تەسلیمی هیوایەی کەهەبوو بەوەی ئەم بزوتنەوەیە دەبێتە سینۆپی) یان لەبیربێت‪ ،‬کاتێک (ئەسکەندەری‬ ‫پۆناپارت) خۆی دەکاتە بنەماڵەیەکی پاشایەتی واقیعی مەالکانی کۆمەڵگە بوو‪،‬تادەگاتە سەرەتایەک بۆ دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆنی مەقدۆنی) دەچێتە بــەردەمــی و دەیەوێت‬ ‫و تاجی قەیسەری لەسەر خۆی دادەنێتەوە‪ ،‬ک ــۆم ــەڵ ــەی ڕەنـــجـــدەرانـــی کــوردســتــان ڕاستەقینە لەباربرا‪ .‬لەڕاستیدا ئەوەی ئەمڕۆ خزمەتی بکات وەک پاشایەک و ئەو لەوەاڵمدا‬ ‫کەئەمەش یەکێکە لەگاڵتەجاڕیەکان‪ ،‬بەاڵم لەحەفتاکاندا کــەڕابــەرەکــەی (نەوشیروان بوونی هەیە لەمسەری ئیسالمیەوە تائەوسەری دەڵێت ؛ لێرە بڕۆ تۆ بەری خۆرم لێدەگریت‪...‬‬ ‫لەدوای ناپلیۆن حوکمی بنەماڵەی پاشایەتی موستەفا) بوو‪ .‬کۆمەڵەی ڕەنجدەران تاوەکو کۆمەنیستەکان ئەوەیە‪ ،‬کۆی پارتە کوردییەکان‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫لەئەوروپادا وەک مۆدیلی حوکمداری چیتر ناوەڕاستی هەشتاکان بەهێنان و بــردن و بێ خەون و بێ جیهانبین ولەسەر یەک زەوی‬ ‫‪ .١‬پیتەر سلۆتێردایک؛ منداڵە ترسناکەکانی نوێکات‪،‬‬ ‫ڕۆشنایی نامێنێت‪ ،‬چیتر وەک جاران بریقەیان دەرکردنی ژنان لەخەباتی سیاسی و چەکداری کولتوری دواکەتوو و کۆنزەرڤاتیڤ گەمەی چاپی سورکامپی ئەڵمانی ‪٢٠١٤‬‬ ‫نامێنێت‪ .‬چیتر پاشایەتی ناتوانێت بەبێ ڕێفۆرم و پاشان کاڵکردنەوەی خەتە مارکسی و خۆیان دەکەن؛کەئەویش کۆمەڵگەی کۆیلەی‬ ‫‪.٢‬پیتەر سڵۆتێردایک‪ /‬تۆماس ماچۆ؛ خوا و پارە و‬ ‫و حوکمی پەڕلەمان بەردەوامیبدات بەخۆی‪ .‬چەپەکەی وخستنەوەی بۆ نێو خەتێکی سوستێمی سەرۆکایەتی و بنەماڵەخوازیە‪ .‬ڕۆح ‪ ،‬چاپی دەزگای هێردەر ‪٢٠١٤‬‬ ‫‪ .٣‬پیتەر سڵۆتێردایک؛ ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی‪،‬‬ ‫بەمانای ئیتر لەڕۆشنگەریەوە بەتەعبیری گشتی پۆپۆلیزم‪ ،‬لەهەموو دروشمە چەپ و کۆیلەی نەریتی کۆمەڵگەی ئاینیە کەمەالکان‬ ‫چاپی سورکامپی ئەڵمانی ‪١٩٨٣‬‬ ‫سڵۆتێردایک (منداڵە ترسناکەکانی زەمەنی دژەباوەکانی پاشگەزبووە‪ .‬ئەم هەوڵدانە بۆ تێدا ئەکتەری سەرەکین تێیدا‪ .‬بــەڕای من‬ ‫نوێ) پەیدادەبن‪ ،‬کەسەر بەهیچ بنەماڵەیەک خوڵقاندنی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی و سێکۆالری دروستبوونی فیگوری کینزم و (منداڵی‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬ ‫(‪)١‬‬

‫شاعیر‪ :‬ستەمکاری چەوساوە‬

‫زاڵترین ڕەگەزی ئەدەبی لە ڕۆشنبیری ئێمەدا بریتیە لە شیعر‪ ،‬شیعر‬ ‫وەک ساتی بەرکەوتنی تاکی کوردی بە دونیای دەرەوەی خۆی‪ ،‬شیعر‬ ‫وەک زمانێکی میتافۆریانەی پیاو بۆ فانتازیکردن و دروستکردنی ئەو‬ ‫جیهانەی کە مەرامی بووە بیخوڵقێنێت‪ .‬هیچ کام لەو تێکستانە لە‬ ‫الپەڕەی دیوانە شیعریەکاندا بە بێدەنگی نامێننەوە‪ ،‬بەڵکو دێنە دەرێ‬ ‫تاوەکو لە نەست و نائاگایی ئێمەدا خۆیان قایم بکەن و دواتر لە ڕێی‬ ‫کار و کردەوەکانمان لەگەڵ ئەوانی تردا‪ ،‬خۆیان نمایش بکەنەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی من لێرەدا زیاتر مەبەستمە بە تەنها وێناکردنی ژنە‪ :‬ژن وەک‬ ‫میتافۆڕ لە هزری شاعیری پیاوی کوردا‪.‬‬ ‫دیارە بە ووردبونەوە لە تێکستە شیعرییەکانی زمانی کوردی جا‬ ‫کالسیک بن یان ڕۆمانسی و مۆدێرن‪ ،‬ئەوا ژن بە پێچەوانەی واقیعی‬ ‫خۆیەوە بوونەوەريکی زاڵم و ستەمکار و چەوسێنەوەرەی پیاوە کە هیچ‬ ‫باکی بە بوون و نەبوونی ئەو نیە‪ ،‬لەم الیشەوە پیاو وەک ئۆبێکیتکی‬ ‫بێدەرەتان و زەلیل ئامادەیە کە بە بەردەوامی لە الیەن تیر و تیغ‬ ‫و برژانگ و موژگانی ژنەوە لێی دەدرێت‪ ،‬دەبڕدرێت‪ ،‬برینداردەکرێت‪،‬‬ ‫دەربەدەردەکرێت‪ ،‬دەکوژرێت و لە چاڵدەنرێت‪ .‬بە مانایەکی تر‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئارەزوو و سێکسوالیتی پیاوە کە بە بەردەوامی لە ژێر هەڕەشە و ئاکت‬ ‫و فریوی بێ بەزەییانەی ژندایە‪.‬‬ ‫دەمەوێت لەبەر ڕۆشنایی تیۆرەی زمان و تێزەی شۆڕشی شیعریی‬ ‫(ژولیا کرستیڤا) دا لەسەر وێنای ژن لە شیعری کوردیدا و پەیوەندی‬ ‫بە توندوتیژیەوە لە واقیعدا‪ ،‬بوەستم‪ .‬کریستیڤا ڕای وایە مرۆڤ‬ ‫هەڵگری هەمان ئەو بونیادی زمانەیە کە پێی دەئاخڤێت‪ .‬زمان بۆخۆی‬ ‫هيترۆجین (واتە جیاواز و ناچونیەک)ە هاوشێوەی هەمان دیالەکتیکی‬ ‫هیگلی‪ ،‬چونکە لە دووبەشی ناچونیەکی جیاواز پێکهاتووە کە بریتین‬ ‫لە (سیمۆتیکی) و (سیمبولی)‪ .‬سیموتیکی ئەو دەنگەیە کە لە‬ ‫نەستەوە دێت بۆ دەرەوە‪ ،‬بۆ الی سوبێکت خۆی تا لەنەستەوە ببێت‬ ‫بە هەست‪ :‬سیمۆتیکی لەسەر بنەمای ژیانی هەستیی مرۆڤ دروست‬ ‫بووە کە هەیەتی بۆ چواردەورە کۆمەاڵیەتیەکەی (سیمبولی)‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەشەکەی تری زمان (واتە سیمبولی) دەربڕی هەموو ئەو نۆرم و‬ ‫بەها کولتوریانەیە کە پێیان گۆشکراوین‪ ،‬ئەو زمانەیە کە فێری بووین‬ ‫(بەتەواوی وردەکاریەکانی و جیاوازیە ڕەگەزی و ڕەفتاریەکانی ناویەوە)‪.‬‬ ‫زمانیش بۆخۆی گەمە یان جوڵەیەکی بەردەوام بزواوی نێوان سیمبولی‬ ‫و سیمۆتیکیە‪ :‬سیمبولی وەک ڕێکخستنی کۆمەاڵیەتی و سیمۆتیکییش‬ ‫وەک سایکۆلۆژیای ناوەوەی مرۆڤ و جەستەی‪.‬‬ ‫کرستیڤا ڕای وایە زمانی شیعر باشترین نمونەی ئەم پەیوەندیە‬ ‫بەردەوامەی نێوان سیمۆتیکی و سیمبولییە‪ ،‬چونکە لەیەک کاتدا‬ ‫هەم هەڵگری مۆرکی ڕێکخستن و ڕێزمان و یاسایەکی دیاریکراوی‬ ‫بەکارهێنانە کە لەهەر زمانێکدا هەیە‪ ،‬هەم جۆرێک لە داهێنان و تێکدان‬ ‫و ڕیتم خوڵقاندنیشە‪ .‬ئەو پەیوەندیە دیالەکتیکیەی نێوان ئەو دوو‬ ‫بەشە ناچونیەکە (سیمۆتیکی و سیمبولی) ئەو کاتە زیاتر دەردەکەوێت‬ ‫کە مرۆڤ دەیەوێت ناو لە دۆخ و دیاردەکان بنێت‪ ،‬وشەی تریان بۆ‬ ‫بدۆزێتەوە گەورەتر لە قەبارەی خۆیان وەک وشە بەو شێوە سیمبولی و‬ ‫کۆمەاڵیەتیەی کە هەن‪ ،‬بەتایبەتی دۆخەکانی وەک ڕق‪ ،‬خۆشەویستی و‬ ‫تۆقین کە هەستگەلێکی سایکۆلۆژی زێدەڕەون و پێویستیان بە جۆرێکی‬ ‫دیکە لە باسکردن و قسەلەسەرکردن هەیە گەورەتر بێت لە تێگەیشتنی‬ ‫ئێمە بۆیان وەک ئەوەی کە لەناو زمان خۆیدا‪ ،‬لە سیمبولییدا هەن و‬ ‫دروستبوون‪ .‬هەربۆیە کاتێک گوزارشت لەمانە دەکەین زمانی سیمبولی‬ ‫بەکاردەهێنین تا ڕاوی ئەو ناوەرۆکە سیمۆتیکیەی پێ بکەین کە لە‬ ‫وشە خۆی زیاترە‪ .‬الی کریستیڤا سیمۆتیکی بۆیە گرنگە چونکە تاکە‬ ‫بوارێکی فێمنیستیە کە تیایدا بشێت بتوانین لێکدژەکان تێکبشکێنین بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬سروشت‪/‬کولتور‪ ،‬پیاوبوون‪/‬ژنبوون‪ .‬ئەم دژانە هەم بۆ یاخیبوون‬ ‫لە دۆخە جێگیرەکە و هەم بۆ پاراستنیشی بەکاردێن و سوودیان‬ ‫لێ وەردەگیرێت‪ .‬لە دۆخە جێگیر (سیمبولی) یەکەدا دەسەاڵتدار‬ ‫هەموو ئەو شتانە دەچەوسێنێتەوە کە (سیمۆتیکی) ین تا هەژموون‬ ‫و دەسەاڵتی خۆی لە ڕێکخستنی کۆمەاڵیەتیدا بپارێزێت‪ .‬بێگومان‬ ‫مەبەستی کرستیڤا لە سیمۆتیکی هەموو چەشنەکانی ئەدەب و میوزیک‬ ‫و هونەرە کە دەسەاڵتێکی سیمبولی جێگیر (دەوڵەتێک‪ ،‬مێنتاڵتیەک‬ ‫یان ترادسیۆنێک) ڕەتیاندەکاتەوە‪ ،‬لەکاتێکدا من دەمەوێت بڵێم ئەوەی‬ ‫کە سیمۆتیکیشە (مەبەستم لە میتافۆرە شیعریەکانی پیاوە لەسەر ژن‬ ‫لە ئەدەبی کوردیدا) هێندەی سیمبولی خۆی چەوسێنەرە! ئەوەی لە‬ ‫واقیعی ئەدەبی شیعری کوردی (سیمۆتیک) دا دەیبینین بوونی پیاوێکە‬ ‫چەوسێنراوە و زەلیلی دەستی ژن‪ ،‬لەکاتێکدا لە (سیمبولی) واتە‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتیدا ڕيک پێچەوانەکەی دەبینین‪ :‬ژنە چەوساوە و پیاوە‬ ‫چەوسێنەر‪ .‬مایەی توێژینەوە و هەڵوەستە لەسەرکردنە لەکاتێکدا کە‬ ‫دەبوو سیمۆتیک (شیعر) شوێنی دەربڕینی ئازار و فشار و چەوسانەوەی‬ ‫دەروونی ئــازاردراوە سەرەکیەکە بێت کە ژنە لە سیمبولیدا‪ ،‬کەچی‬ ‫دەبینین شیعری کوردی تەواو بە پێچەوانەوەیە‪ ،‬پیاو هەموو دۆخە‬ ‫دەروونی و جەستە چەوساوەکەی ژنی بۆ خۆی دزیوە و هاوشوناسبووە‬ ‫لەگەڵی‪ :‬گەمەیەکی ساختە‪ ،‬پارادۆکسی و هەڵخەڵەتێنەرانە کە بۆتە‬ ‫مایەی سەرلێشيواندن و ڕەوایەتیدان بە توندوتیژیەکی بەردەوام‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )24٥‬دوشةممة ‪2015/٤/٢٧‬‬

‫داعش و پارادۆكسی جیهانی ئیسالمی‬ ‫سدیق حەسەن شوكری‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫داگیركردنی خاك و‬ ‫«نەتەوەیەكی تازە»‬ ‫داعــش ڕێكخراوێكە لەنێو هەناوی‬ ‫شۆڤینیزم و فاشیزمی نێو جیهانی‬ ‫ئیسالمدا هەڵقواڵوە‪ .‬بەبێ ڕەچاوكردنی‬ ‫تــیــۆریــیــە پیالنگێرییەكان‪ ،‬داعــش‬ ‫ڕێكخراوێكە بۆ ئەوە دروستكراوە لەڕێی‬ ‫ئەوەوە خاك داگیربكرێت‪ .‬سەرەتا خاكی‬ ‫گروپە ئەتنیك و ئایینییە بێهێزەكان‬ ‫داگیربكات‪.‬‬ ‫بە ئامانجكردنی ڕۆژاوی كوردستان‪،‬‬ ‫شەنگال و هەرێمی كوردستان ڕێكەوت‬ ‫نــەبــوو‪ ،‬گــەر داعــش لــەم هێرشانەیدا‬ ‫سەركەوتووبوایە‪ ،‬موسڵ و ناوەڕاستی‬ ‫ئێراق دەكــرا بە ناوەندی ئیمپراتۆری‬ ‫«دەوڵەتی ئیسالمی»‪.‬‬ ‫ئامانج لە پیالنی داگیركردنی ڕۆژاوای‬ ‫كوردستان و هەرێمی كوردستان‪ ،‬لكاندنی‬ ‫سنوری توركیا و واڵتانی كەنداوە‪ ،‬كە‬ ‫ئێراقی ئێستا و سوریای ئەسەد و كورد‬ ‫لەمبارەوە بە لەمپەر دەبینن‪ .‬جگە لەمە‪،‬‬ ‫ئامانج لە داگیركردنی هەرێمی كوردستان‬ ‫زاڵبوونە بەسەر بەرزاییە ستراتیژییەكانی‬ ‫قەندیل‪ ،‬زاگرۆس و كاتۆ (مەبەست‪ :‬ئەو‬ ‫زنجیرە چیایەیە لە لوتكەی دەلەمپەڕ‬ ‫لە دەڤەری خواكورك بەرەو ڕۆژئاوا بۆ‬ ‫چیاكانی گابار لە باكوری كوردستان درێژ‬ ‫دەبێتەوە)‪ .‬لەم بەرزاییانەوە ڕوبەڕوی‬ ‫ئێران ببنەوە‪ ،‬بەغداش بۆ ماوەیەكی درێژ‬ ‫بخەنە نێو تەوقی گەمارۆی سەربازییەوە‪.‬‬ ‫دەتوانن لە بەرزاییەكانی كوردستانەوە‬ ‫ڕاستەوخۆ بــەرەو چیاكانی قەفقاس‪،‬‬ ‫دەریای ڕەش و دەریای سپی باڵوببنەوە‪.‬‬ ‫بــەمــە كــار بــۆ داگــیــركــردنــی ئاسیای‬ ‫ناوەڕاست و گشت ناوچەی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست بكەن‪.‬‬ ‫هـــێـــرشـــی مـــوســـڵ ســــەرەتــــای‬ ‫دەستپیێكردنی پــیــادەكــردنــی ئەم‬ ‫ستراتیژییە بوو‪ .‬لە خۆڕانییە‪ ،‬هەندێك لە‬ ‫واڵتانی ناوچە‪ ،‬بەتایبەتی توركیا‪ ،‬خەون‬ ‫بە ئیمپراتۆری عوسمانییەوە دەبینن‪ .‬من‬ ‫ئەم خەونە بە(ئیمپریالیزمی لۆكاڵی)‬ ‫ناودەبەم‪ .‬ئەمەش لە خۆڕانەبوو ئۆباما‬ ‫ڕایگەیاند داگیركردنی هەولێر بۆ ئەمریكا‬ ‫هێڵی سورە‪ .‬ئەم پەیامە بۆ داعش نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆ توركیا‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬سعودییە و‬ ‫قەتەر بوو‪ .‬ئایا ئەم پیالنە سەركەوت؟‬ ‫نەخێر‪ .‬ئایا كوتایی بەم پیالنە هاتووە؟‬ ‫هەمدیسە نەخێر‪ .‬توركیا‪ ،‬سعودییە و‬ ‫قەتەر هێشتان لەم ستراتیژییە دوور‬ ‫نەكەوتۆنەتەوە‪ .‬تێزی دامــەزرانــدنــی‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی بە شێوازی تورك‬ ‫لە توركیادا بە بەشێكی جیانەكراوەی ئەم‬ ‫هەنگاوە دەبینرێت‪ .‬هەروەها یەكڕیزی‬ ‫هەندێك لە واڵتــانــی سوننە لەبارەی‬ ‫كێشەی یەمەن‪ ،‬ڕەهەندێكی دیكەی ئەم‬ ‫ستراتیژییەیە‪.‬‬ ‫مــاوەیــەك پێش هێرشی موسڵ و‬ ‫شەنگال «دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق‬ ‫شام» ڕاگەیەندرا‪ .‬دوای ئەم هێرشە و‬ ‫داگیركردنی خاك‪ ،‬ناوی دەوڵەتەكە گۆڕا‬ ‫بۆ «دەوڵەتی ئیسالمی»‪ .‬ئەمەش ئەم‬ ‫تێزە پشتڕاست دەكاتەوە‪ ،‬كە ئامانج‬ ‫لەم هەڵمەتەدا فراوانكردنی سنورەكانی‬ ‫«دەوڵەتی ئیسالمی لە ئێراق شام»‪.‬‬ ‫ـــە‪ ،‬داگــیــركــردنــی خــاكــی تــازەیــە و‬ ‫هێنانی جــیــهــادگــەری فــرە ڕەگـــەزی‬ ‫بێگانەیە بۆ نیشتەجێكردنیان لەسەر‬ ‫خاكە داگیركراوەكان‪ .‬وەكو پرۆفیسۆر‬ ‫دۆغــو ئەرگیل دەڵــێــت «دەیــانــەوێــت‬ ‫(بەمە) نەتەوەیەكی نوێ لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاســتــدا دروستبكەن»‪ .‬بێگومان‬ ‫پنتی هەوێنكردنی ئەم «نەتەوەیە»‪.‬‬ ‫ـــش بیری سەلەفی وەهابییە‪ .‬واتــە‬ ‫دەیانەوێت «نەتەوە»‪.‬ـیەكی مەزهەبی‬ ‫دروستبكەن‪ .‬ئــەو خەڵكانەی سەربە‬ ‫مەزهەبی سەلەفین لە واڵتانی ئاسیا‪،‬‬ ‫ئەفریقیا‪ ،‬كــەنــداو و كەسانی تــازە‬

‫بەسەلەفیبووە ڕۆژئــاوایــیــەكــان بێنن‬ ‫لەسەر خاكە داگیركراوەكان نیشتەجێی‬ ‫بــكــەن‪ .‬گومانی ســەرمــایــەی واڵتانی‬ ‫كەنداویش بۆ جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە‬ ‫خەرجدەكرێت‪ .‬گەر خۆڕاگرییەكی جیددی‬ ‫نەبێت‪ ،‬ئەم پرۆژەیە جێبەجێدەكرێت‪.‬‬ ‫جیهانی سوننە‪ ،‬جگە لە كــورد‪ ،‬كەس‬ ‫لــــەدژی هــێــرشــەكــانــی داعـــش و ئــەم‬ ‫پیالنە نەوەستاوەتەوە‪ .‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫چــاوەڕوانــی سەركەوتنی زیاتریان لە‬ ‫داعش دەكرد‪.‬‬ ‫كاتێ لە ئێراق‪ ،‬سوریا و هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان گشت دەزگـــا ئــیــداری و‬ ‫سەربازییەكان شكستیان بهێنابایە‪ ،‬هێزی‬ ‫داگیركەری نوێ لە شێوەی كوالیسیۆنی‬ ‫سوننە‪ ،‬بۆ هێشتنەوەی «دەوڵــەتــی‬ ‫ئیسالمی» لەسەر خاكە داگیركراوەكان‬ ‫دەكەوتە جوڵە‪ .‬ئەم كوالیسیۆنە دەبووە‬ ‫مایەی شەرعییەت بەخشین بە «دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی»‪.‬‬ ‫بــۆ شكستی بــەرخــۆدانــی ڕۆژاوای‬ ‫كوردستان توركیا‪ ،‬سعودییە و قەتەر‬ ‫بە ئاشكرا یارمەتی داعشیان دا‪ .‬لەڕووی‬ ‫دارایی‪ ،‬هێزی مرۆیی و چەكەوە داعش‬ ‫پڕچەككرا‪ .‬خۆڕاگریی ڕۆژاوای كوردستان‬ ‫و شەڕی قارەمانانەی هێزی پێشمەرگە‬ ‫لە هەرێمی كوردستان بوو بە كۆسپ‬ ‫لەبەردەم سەركەوتنی پیالنی «دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی» لە ناوچەدا‪.‬‬ ‫ئێستاش نەخشەی جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫پیالنە لە كایەدایە و نەپێچراوەتەوە‪.‬‬ ‫هێزە پاڵنەرەكانی پشت داعش بەتەواوی‬ ‫لــەم پیالنە پاشگەزنەبوونەتەوە‪ .‬لە‬ ‫كاتی هێرشی حوسییەكان بینیمان‬ ‫واڵتــانــی سوننە چــۆن بــە یــەك ئــاواز‬ ‫جواڵنەوە‪ .‬گوایە داكۆكی لە ڕەوایەتی‬ ‫دەكــەن‪ .‬ئــەی باشە بۆچی بە هەمان‬ ‫ئاهەنگ لـــەدژی هێرشەكانی داعــش‬ ‫نــەوەســتــانــەوە لــە شەنگال‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان و كۆكوژییەكانی ناوەڕاستی‬ ‫ئێراق؟!! ئایا ئەم كۆكوژییانەی داعش‬ ‫هیچ شەرعییەتێكیان هەیە؟ نەخێر‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا لەمیانەی هەموو ئەمانەدا‬ ‫مەرامی خۆ بە ئیمپریالكردنی هێزە‬ ‫دواكەوتوو‪ ،‬مۆنارشی و كۆنەپەرستەكانی‬ ‫ناوچە هەیە‪.‬‬ ‫جێی سەرنجە؛ تائێستا ئەم واڵتانە‬ ‫وەكـــو هــێــزی ئۆپۆزیسیۆنی ڕژێمی‬ ‫سوریا ڕەفتار لەگەڵ هێزی ڕۆژاوای‬ ‫كوردستان ناكەن‪ ،‬كەمترین هاوكاریشیان‬ ‫پێشكەش بە هێزی پێشمەرگە نەكردووە‪.‬‬ ‫هۆكارەكەیشی بۆ ئــەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫كورد بە تێكرایی شەڕی داعش دەكات‪،‬‬ ‫نەچووەتە ژێر ڕكێفی ئیسالمی سیاسی‬ ‫و مەرامی گروپە توندڕۆیە ئیسالمییەكان‬ ‫قبوڵ ناكات‪ .‬كورد داكۆكی لە چەسپاندنی‬ ‫سیستمی سیكۆالریزم‪ ،‬دیموكراسی و‬ ‫بنەماكانی مافی مــرۆڤ دەكــات‪ .‬بۆیە‬ ‫كــورد لە دەرەوەی ئەجندای خۆیان‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫هێرشی داعش بۆ سەر موسڵ بە‌بەهاری‬ ‫سونن ‌ە ناوی دەبەن‪ .‬سەرۆك وەزیرانی‬ ‫ئێستای توركیا ئەحمەد داودئۆغلو‪ ،‬كاتێ‬ ‫وەزیری دەرەوەی توركیا بوو‪ ،‬هێرشی‬ ‫داعــشــی بــۆ ســەر مــوســڵ بــە جوڵەی‬ ‫«گەنجە توڕەبووەكان» ناوبرد‪ .‬پرسی‬ ‫بە بارمتەگرتنی دیپلۆماتە توركەكانیش‬ ‫سەرەداوێكی خودی ئەم گەمەیە بوو‪.‬‬

‫و ئامادەنییە بەهێزبوونی كــورد لە‬ ‫ناوچەکەدا قبوڵ بكات‪ .‬جــۆری تری‬ ‫ناڕەحەتی لە دۆخەكە تەنیا لەالیەن‬ ‫توركیاوە بەدیناكرێت‪ .‬بەڵكو هەمان‬ ‫ناڕەحەتی لەالیەن واڵتانی كەنداو و‬ ‫ئیسرائیل‪.‬ـیش لەبارەی هاتنەكایەی هێزی‬ ‫كورد و شیعە بەدیدەكرێت‪ .‬دەیانەوێت‬ ‫بەپێی لۆژیك و بــەرژەوەنــدیــی ئــەوان‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بنیادبنرێتەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫پەیدابوونی هێزی نوێ لەسەر پانتایی‬ ‫سیاسی و سەربازیی ناوچەکە‪ ،‬ئەوانی‬ ‫دوچاری هستریا كردووە‪ .‬ئامادەنین لەم‬ ‫نێوەدا دەسكەوتەكانی كورد قبوڵبكەن‪.‬‬ ‫تەوژمی ئیسالمی سیاسی سوننەگەرا‪،‬‬ ‫دەوڵەتە فاشی و مۆرناشییەكان‪ ،‬هەبوونی‬ ‫پرسی نەتەوەیی كورد بە شتێكی زێدە‬ ‫دەبینن‪ .‬دەیانەوێت كورد هەبوونی خۆی‬ ‫لەنێو ئوممەتی سوننەدا بسڕێتەوە‪.‬‬ ‫هاندانی داعش لەدژی هێزە كوردییەكان‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەیە‪ .‬كەچی لە هەمان‬ ‫كاتدا شەڕی داعش جوڵەیەكیشە لەدژی‬ ‫پێشكەوتنی شیعە‪ .‬هاتنەپێشەوەی‬ ‫دەرفــەتــی مێژوویی بۆ گەلی كــورد و‬ ‫خۆشبوونی زەمینە بۆ دەسەاڵتدارێتی‬ ‫شیعە لە ئێراق‪ ،‬نەژادپەرستی تورك و‬ ‫مۆنارشی عەرەب و ئیسرائیلی لە دەوری‬ ‫یەك مێز كۆكردۆتەوە‪.‬‬ ‫مۆنارشی و نەژادپەرستەكان لە هەوڵی‬ ‫ئــەوەدان ئەم شــەڕە كۆنەپەرستییەی‬ ‫ناوچەکە بكەن بە شــەڕی مەزهەبی و‬ ‫ئەتنیكی‪ .‬بێگومان بەرپابوونی شەڕی‬ ‫لـــەم جـــۆرە تــەمــەنــی كۆنەپەرستی‬ ‫درێژدەكاتەوە‪ .‬لە پشت ئەم پیالنانەوە‬ ‫دەســــەاڵتــــی م ــۆن ــارش ــی عـــەرەبـــی‪،‬‬ ‫بارزگانانی پترۆڵ ــ چەك‪ ،‬كەسایەتی‬ ‫خــاوەن ئایدیۆلۆژیای توندڕۆ و دەزگا‬ ‫هەواڵگرییەكان هەن‪ .‬ڕاستە‪ ،‬لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی و ئیسالمیدا دەنگی ناڕەزاتی‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك بۆ ئازادی و دیموكراسی‬ ‫بەرزبووەوە‪ .‬بەاڵم دەستوەردانی دژ هەموو‬ ‫دەنگە شۆڕشگێڕ و دیموكراسییەكانی‬ ‫كپكرد‪ .‬تائێستا تەنیا دەنگی پێشكەوتوو‬ ‫و دیموكرات مابێتەوە‪ ،‬هێزی كوردە‬ ‫توانیویەتی بە پشتیوانی نێودەوڵەتی‬ ‫ڕۆژئــاوایــی لەبەرانبەر ئــەو پیالنەدا‬ ‫بوەستێتەوە‪.‬‬

‫كۆنترۆڵی بازاڕ‪ ،‬ئاو‪،‬‬ ‫پترۆڵ و خاك‬ ‫لــەم گــەمــەكــردنــەی ئــەنــدازیــارانــی‬ ‫دیزاینكردنەوەی ڕۆژهــەاڵتــی ناوڕاست‬ ‫بە ئەقڵی دەســەاڵتــدارانــی ناوچەکە‪،‬‬ ‫كورد‪ :‬هێزی دیموكراسی و ئازادی‬ ‫توركیا لە بەهێزبوونی كورد ناڕەحەتە سێ ئامانجی سەرەكی بەدیدەكرێن؛‬

‫یەك كۆنترۆڵكردنی بــازاڕی بەكاربەر‪،‬‬ ‫دوو دەستبەسەراگرتنی سەروەتە ئاوی‬ ‫و پترۆڵییەكان‪ ،‬سێ گەرەنتیكردنی‬ ‫دەسەاڵت و خاوەندارێتی خاك‪.‬‬ ‫بەشێكی زۆری سەرمایەی مۆنارشی‬ ‫كەنداو لە بواری كڕینی خاك و خانووبەرە‬ ‫لە ناوچەدا بەكاردەهێنرێت‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئەمە بەناوی وەبەرهێنانەوە دەكرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم لە پشت ئەمەدا ئامانجی بوون‬ ‫بە خاوەن موڵك و خاك شاراوەیە‪ ،‬كە‬ ‫خاوێندارێتی خاك لەبەرانبەر پارەیەكی‬ ‫خەیاڵی دەستگۆڕكێی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫بــەداخــەوە‪ ،‬ئەم دیــاردەیــە لە هەرێمی‬ ‫كوردستانیش باوە‪.‬‬ ‫دەشێ لە دەیەكانی داهاتوو جێگرەوەی‬ ‫پترۆڵ بدۆزرێتەوە‪ ،‬بەاڵم زۆر زەحمەتە‬ ‫جێگرەوەی خاك و ئاو پەیدا بێت‪ .‬لەگەل‬ ‫ئەمەشدا بـــازاڕی بەكاربەر جومگەی‬ ‫هەرە ژیارییە بۆ دەربازبوون لە قەیرانی‬ ‫چەقبەستووی هەنوكە‪ .‬هەروەها ئەم‬ ‫بازاڕە بۆ گەشە و گەورەكردنی ئابوری‬ ‫واڵتانی پێشكەوتووش پێویستییەكی زۆر‬ ‫گرنگە‪ .‬بازاڕی هەرە گەرمیش بۆ واڵتانی‬ ‫هــەنــاردەكــار‪ ،‬بێگومان واڵتانی نەوت‬ ‫فرۆش پێكدەهێنن‪.‬‬ ‫ئاشكرا دەبینین بە دەستی داعش‬ ‫و گروپە توندڕۆكان هەموو شت خراپ‬ ‫دەكرێت‪ .‬شار‪ ،‬دێ و واڵت خاپور دەكرێن‪.‬‬ ‫زەمینە بۆ تیرۆر وااڵدەكرێت‪ .‬بە دەستی‬ ‫تیرۆریستان بێسنور كــاری وێرانكاری‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪ .‬لەڕێی ئەم وێرانكارییەوە‬ ‫پێداویستی ژیانی كۆمەڵگە لە نانەوە بگرە‬ ‫تا دەگاتە دروستكردنەوەی خانوو‪ ،‬دێ‬ ‫و شار بووتەوە شتێكی حاشاهەڵنەگر‪.‬‬ ‫ئەمەش بە بەرژەوەندیی سەرمایەداران‬ ‫تــەواو دەبێت‪ .‬ئەم كارە وێرانكاریەش‬ ‫بۆیە بە گروپە تیرۆریستەكان دەكەن‪،‬‬ ‫چونكە خــاوەنــی پێگەیەكی یاسایی‬ ‫نین و گرنگی بە لێكۆڵینەوە یاسایی و‬ ‫نێودەوڵەتییەكانیش نادەن‪.‬‬ ‫زۆربـــەی ئــەم گــروپــە تیرۆریستانە‬ ‫گــەڕۆكــن‪ .‬لە ئەفریقاوە دەبــردرێــن بۆ‬ ‫ئاسیا‪ ،‬لــە ئــاســیــاوە بــۆ ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاست ڕەوانــە دەكرێن‪ .‬لێرەشەوە‬ ‫بەرەو شوێنێكی دیكە دەگوازنەوە‪ .‬بەمە‬ ‫هێزی مرۆیی‪ ،‬فكری و مەعرفی كۆمەڵگە‬ ‫لەباردەبەن‪ .‬پێداویستییەكانی ژیانی‬ ‫مرۆڤ زیاتر و زیاتر دەبــن‪ .‬ئاوارەیی‪،‬‬ ‫بێخاكی‪ ،‬نەبوونی شوێنی نیشتەجێ و‬ ‫بێداهاتی سەرانە لەم ناوچەیەدا هەڕەشە‬ ‫لە گیانی ملیۆنان مرۆڤ دەكات‪ .‬بەپێی‬ ‫ڕاگەیاندنی نەتەوە یەكگرتووەكان تەنیا‬ ‫لە یەمەن ژیانی ‪ 11‬ملیۆن مرۆڤ لەژێر‬

‫مەترسیدایە‪ .‬پێیان وایــە بــەم جۆرە‬ ‫ساناتر دەتوانن كۆمەڵگە ئاڕاستە بكەن‬ ‫و نەیارانی خۆیان لەنێوبەرن‪ .‬لەالیەكی‬ ‫تریشەوە ئــەو ســـەروەت و سەرمایە‬ ‫زەبەالحەی لە ناوچەکەدا كۆبووەتەوە‬ ‫بپارێزن و بەمە ببن بە خاوەنی خاك‪.‬‬ ‫ئەمە بە ناشیانە ناكرێت‪ .‬پیالنی‬ ‫ســتــراتــیــژیــی شـــەڕی س ــەد ســاڵــەیــە‪.‬‬ ‫الیەنەكانی نێو ئەم شەڕە بە ئاسانی‬ ‫لەنێو ناچن‪ .‬چونكە شەڕێكی فرە الیەنە‪.‬‬ ‫لە ڕاستیشدا هیچ الیەنێكی ئەم شەڕە‬ ‫دیــار نییە‪ .‬ئەمە گرفتەكەی ئاڵۆزتر‬ ‫كردووە‪ .‬بۆ كوتاییهێنان بەم كارەساتە‬ ‫هیچ الیەنێك خاوەن بڕیار نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبواری تێكدان و تەقاندنەوە و گڕكان‬ ‫الیەنەكان دەستڕۆیشتوو و خاوەن بڕیارن‪.‬‬ ‫بۆیە ب ــواری دروستكردنی زەمینەی‬ ‫گفتوگۆ بە دەگمەن دەبینرێت‪ .‬لە هەمان‬ ‫كاتدا ئەم بــارە مەترسی بەرپابوونی‬ ‫شەڕی نێودەوڵەتیشی دروستكردووە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە؛ سەرچاوەی بیری سەلەفیی گروپە‬ ‫جیهادییەكان سعودیە و واڵتانی عەرەبی‬ ‫و سوننەن‪ .‬خودی ئەم واڵتانەش گروپە‬ ‫جیهادییەكان بەخێو و هاوكاری دەكەن‪.‬‬ ‫كەچی خاوەندارێتی لــەم كارەشیان‬ ‫ناكەن‪ .‬لەڕووی دیپلۆماسیشەوە خۆیان‬ ‫بە هاوپەیمانی واڵتانی ڕۆژئاوا دادەنێن‪.‬‬ ‫دوورنییە ئەم دووفاقییە بگاتە ئەو ئاستە‬ ‫كە كاردانەوەی نێودەوڵەتی ناوچەیی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ناكۆكییەكان و جۆری دەسەاڵت‬ ‫دوو جــۆر دەســەاڵتــی ناوچە هەن؛‬ ‫یـــەك‪ :‬سیستمی یــۆنــیــتــەرە‪ .‬وەكــو‬ ‫ئێراقی ســەدام‪ ،‬ڕژێمی سوریا‪ ،‬ڕژێمی‬ ‫لیبیا‪ ،‬میسر و توركیا‪ .‬دوو‪ :‬مۆنارشی‬ ‫عەرەبییە‪ .‬ئەم دوو جۆرە دەسەاڵتە بە‬ ‫هەماهەنگی نێوان فەرەنسا و ئنگلترا‬ ‫دامــەزراون‪ .‬ئێستا ڕژێمەكانی یۆنیتەر‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر هەڵوەشاونەتەوە و بەرەو‬ ‫زەواڵ بوونن‪ .‬بــەاڵم هێشتا سیستمی‬ ‫جێگرەوەی ڕژێمە یۆنیتەرەكان دیارنییە‪.‬‬ ‫نموونەی ئێراق هەیە‪ ،‬بەاڵم سیستمی‬ ‫ئێراق تائێستا جێگیر نەكراوە‪ .‬زۆربەی‬ ‫پرسە ستراتیژییەكان بە هەڵواسراوی‬ ‫مــاونــەتــەوە‪ .‬بۆیە نەبۆتە نموونەی‬ ‫جێگرەوە بۆ ڕژێمە یۆنیتەرەكان‪ .‬ڕژێمە‬ ‫مۆنارشییەكان لەسەر كورسی دەسەاڵت‬ ‫ماونەتەوە‪ .‬سەرمایە و داهاتی زەبەاڵحی‬ ‫ناوچە لە دەستی ڕژێمە مۆنارشییەكاندایە‪.‬‬ ‫ئەم سەرمایە لەڕێی ناڕەوا بۆ لەناوبردنی‬ ‫نەیارەكانیان بەكاردەهێنن‪ .‬دەیانەوێت‬ ‫بە زاڵكردنی ئەقڵیەتی ‪ 1٤00‬ساڵی پێش‬ ‫ئێستا ڕژێمە مۆرناشییەكان قورتاربكەن‪.‬‬ ‫نموونەی ئەفغانستان‪ ،‬بۆكۆحارام و داعش‬ ‫هەوڵی حاشاهەڵنەگری ئەم ئەقڵییەتەیە‪.‬‬ ‫ئەو ڕێكخراوانە نموونەی دڵخوازی ڕژێمە‬ ‫مۆنارشییەكانن‪.‬‬ ‫ئایا ئەوروپا و ئەمریكا لەم بارەوە‬ ‫پاكیزەن؟ نەخێر‪ .‬ئێستاش لە پشت‬ ‫ڕژێمی مۆنارشی و(یۆنیتەر) دەوڵەت‬ ‫نەتەوە فاشییەكانەوە وەستاون‪ .‬ڕژێمە‬ ‫مۆنارشییەكان ژێــدەری دروستكردنی‬ ‫بیرۆكە و گروپە سەلەفی ــ وەهابییە‬ ‫توندڕۆیەكانن‪.‬‬ ‫ئەمە ناكۆكییەكی گــەورەی واڵتانی‬ ‫ڕۆژئـــاوایـــە‪ ،‬كــە لــەالیــەك بــە توندی‬ ‫شەڕی داعش دەكەن‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫هاوپەیمانی ئەو واڵتانەن كە پشتیوانی‬ ‫داعش و گروپە توندڕۆكان دەكەن‪ .‬بۆچی‬ ‫ڕۆژئــاوا لەنێو بازنەی ئەم ناكۆكییەدا‬

‫هاتنەپێشەوەی دەرفەتی مێژوویی بۆ گەلی كورد و خۆشبوونی‬

‫زەمینە بۆ دەسەاڵتدارێتی شیعە لە ئێراق‪ ،‬نەژادپەرستی تورك و‬

‫مۆنارشی عەرەب و ئیسرائیلی لە دەوری یەك مێز كۆكردۆتەوە‬

‫دەخولێتەوە؟‪ .‬چونكە توركیا و ئیسرائیل‬ ‫ڕازینین كورد و شیعە ببن بە هاوپشكی‬ ‫دەســەاڵت لە ڕۆژهــەاڵتــی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫لەمبارەوە داعش و گروپە تیرۆریستەكان‬ ‫باشترین ئامێری بەربەستكردنی هێزی‬ ‫كــورد و شیعە دەبینن‪ .‬بۆیە هەوڵی‬ ‫بە تایفە و ئەتنیكی كردنی ئەم شەڕە‬ ‫دەدەن‪ .‬ئەگەر لەمەدا سەركەوتوو بن‪،‬‬ ‫كێشەكانی ناوچە لەوەی هەیە قورستر‬ ‫دەبنەوە‪ .‬دەبێ ئێران و الیەنی شیعە‬ ‫لەمبارەوە زۆر ئاقیاڵنە بجوڵێنەوە‪،‬‬ ‫گەرنا خۆیان شەرعییەت بە «دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی» سەلەفییە توندڕۆكان دەدەن‪.‬‬ ‫تێزێكی دیكەش ئەوەیە؛ ئەوروپا و‬ ‫ئەمریكا هەناوی خۆیان لە شانەی گروپە‬ ‫توندڕۆكان خاوێن دەكــەنــەوە‪ .‬لەڕێی‬ ‫توركیا و هتد‪ ..‬ملیتانە جیهادییەكان‬ ‫ڕەوانەی ناوچەکە دەكرێن‪ .‬ئەمە شتێكی‬ ‫ئاشكرایە بە ســەدان و بگرە هــەزاران‬ ‫كەس لە جیهادگەرەكان لە ئەوروپاوە‬ ‫بە پەساپۆرت لەڕێی توركیا و هەندێك‬ ‫واڵتی دیكەوە دەربازی نێو خاكی سوریا‬ ‫و ئێراق دەبن‪ .‬ئەم هەڵوێستە نەتەنیا‬ ‫بۆ گەالنی ڕۆژهـــەاڵت كارەساتی ئەم‬ ‫سەدەیەی خوڵقاندووە‪ ،‬بەڵكو بۆ خودی‬ ‫واڵتانی ڕۆژئــاواش بەاڵیە و هەرەشە لە‬ ‫شارستانی مرۆڤ دەكات‪.‬‬ ‫وابەستە بەمەوە بازرگانانی چەك‪،‬‬ ‫مافیاكانی بـــازاڕی ڕەشــی پــتــرۆڵ و‬ ‫دەزگا هەواڵگرییەكان بۆ بردنی پشكی‬ ‫زیاتر كەڵك لەم زەمینە وەردەگــرن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە؛ لەو هەرێمانەی ئەو شەڕە‬ ‫قێزەونە هەیە‪ ،‬نان بەدەست ناكەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر جۆرە چەكێك لە بازاڕەكاندا‬ ‫دەفرۆشرێت و بازرگانی ڕەش بە پترۆڵ‬ ‫دەكرێت‪ .‬دەبێ ئاماژە بەوەش بدەین؛‬ ‫لە ئەنجامی پەلهاوێشتنی بێسنوری‬ ‫گلۆبالیزم‪ ،‬بەرژەوەندە كاپیتالییەكان‬ ‫لە ناوچەدا بەریەك دەكــەون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دۆخــەكــەی ئەوەندەیتر ئاڵۆزكردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم هۆكاری سەرەكی خودی سیستم و‬ ‫ڕژێمە دواكەوتووەكانی ناوچەن‪.‬‬ ‫ستراتیژی سەدەی ڕابردووی واڵتانی‬ ‫ڕۆژئاوا لە ناوچەدا كوتایی هاتووە‪ .‬ماوەی‬ ‫سەد ساڵە لەڕێی دەسەاڵتە مۆنارشی و‬ ‫دەوڵــەت نەتەوە فاشییەكانەوە ناوچە‬ ‫بەڕێوەدەبەن‪ .‬ئەمە ناكۆكییەكی زۆر‬ ‫گــەورەی واڵتانی ڕۆژئاوایە‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫خــاوەنــی پێشكەوتووترین سیستمی‬ ‫فەرمانڕەوایی و دەوڵەتی دیموكراسی و‬ ‫سۆسیال بن‪ ،‬لە واڵتی خۆیان بنەماكانی‬ ‫ئـــازادی‪ ،‬دیموكراسی و مافی مرۆڤ‬ ‫بەرقەراربكەن‪ .‬كەچی لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا هاوپەیمان و هاوكاری ڕژێمە‬ ‫فاشی و مۆنارشییەكان بــن‪ .‬پێشتر‬ ‫لەمە تێدەگەیشتین؛ ئیمپریالیزم بۆ‬ ‫دژایەتیكردنی «كۆمۆنیزم و بیرۆكەی‬ ‫سۆسیالیزم» چووەتە ژێر بــاری ئەم‬ ‫هاوپەیمانییە‪ .‬گەرچی ستراتیژییەكی‬ ‫زۆر هەڵەش بوو‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ باری ئەم‬ ‫ناچارییە لە ئارادا نەماوە‪ .‬ئیتر لەڕووی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كلتوری و‬ ‫ئاسایشەوە ئەم ڕژێمانە لەگەل بەرژەوەند‬ ‫و بەها ڕۆژئاواییەكان نایەنەوە‪ .‬لە هەمان‬ ‫كاتدا لەبەردەم خواستی پێكەوە ژیان‪،‬‬ ‫ئاشتی و ئارامیی گەالنی ناوچەش بوون‬ ‫بە مەترسی‪ .‬چونكە ڕژێمە فاشی و‬ ‫مۆنارشییەكان زۆر لە داعش دوور نین‪.‬‬ ‫لە بواری ئایدیۆلۆژیا و ئیدارەدانەوە زۆر‬ ‫جیاوازیان نییە‪ .‬بۆ نموونە سەپاندنی‬ ‫بــنــەمــاكــانــی تــیــۆكــراتــی‪ ،‬دەســەاڵتــی‬ ‫تــاكــڕەوی‪ ،‬نەبوونی ئــازادی‪ ،‬نەبوونی‬ ‫ڕادەربڕین‪ ،‬نەبوونی مافەكانی مرۆڤ‪،‬‬ ‫نەبوونی دیموكراسی و مافپەروەری لە‬ ‫ڕژێمە فاشی و مۆرناشییەكاندا هەیە‪،‬‬ ‫كەچی هەمان شت لەالیەن داعشیش‬ ‫پیادە دەكرێت‪ .‬بۆیە ئەمە جێی پرسیارە‬ ‫ئایا لەمەودوا هەڵوێستی واڵتانی ڕۆژئاوا‬ ‫دەبێ چی بێت؟ هەمدیسە بۆ سەد ساڵی‬ ‫تر دەبــن بە دۆستی ستراتیژی ڕژێمە‬ ‫فاشی و مۆنارشییەكان‪ ،‬یاخود لەگەل‬ ‫خواستی ئازادی و دیموكراسیی گەالنی‬ ‫ناوچەدان؟‬