“نەخۆشخانەكان لە حاڵەتی ئامادەباشیدان”
وەزارەتی تەندروستی:
تائێستا هیچ حاڵەتێكی ئەنفلۆنزای
باڵندە لەمرۆڤدا تۆمارنەكراوە
5
ذمارة ( )516دو شةممة 2015/5/18
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
بانگەشەی عەلی قەرەداغی بۆ ئەردۆغان كاردانەوەی لێدەكەوێتەوە
كوردی باكور لەهەستیارترین دۆخدایەو هەندێك
لە ئیسالمییەكانیش دەنگ بۆ ئاكپارتی كۆدەكەنەوە چاودێر -تایبەت: لەكاتێكدا كـــوردی بــاكــور بــە یەكێك لە قۆناغە هەرە هەستیارەكاندا تێپەڕدەبێت‌و بۆ یەكەمینجارە لە مێژوی ئەو واڵتەدا وەكو حزب بەشداریی هەڵبژاردن دەكات ،بەاڵم هەندێ لە الیەن‌و كەسێـتیە ئیسالمییە كوردییەكان لەم كاتەدا بانگەشە بۆ ئاك پارتی دەكــەن .لەو چوارچێوەیەشدا ،د.عەلی قەرەداغی ،سەرۆكی یەكێتیی جیهانی زانایانی موسوڵمان ،لەوتارێكدا كە لە سایتی (اخبار توركيا) باڵویكردۆتەوە، پشتگیری لــە سیاسەتی دەوڵــەتــی توركیا بە سەرۆكایەتیی رەجــەب تەیب ئــەردۆغــان دەكــات .ئەمەش كــاردانــەوەی بەشێكی زۆری چاودێرانی سیاسی‌و رۆژنامەنوسان‌و روناكبیرانی لــێــكــەوتــەوەو ،وتـــارەكـــەی قـــەرەداغـــی بە بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ ئاك پارتی‌و ئەردۆغان وەسفدەكەن‌و پێشیانوایە ،ئەو وتارە لەم كاتەدا، كوردبونی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لەوبارەیەوە ،نوسەر توانا شێخانی ،دەڵێت " ناكرێ چاوەڕێ بكرێ ،عەلی قەرەداغی كە لەسەر تەختی زانایانی ئیسالم دانــراوەو لە قەتەریش لەنازو نیعمەتدایەو ملیۆنەها دۆالری بە ناوی (رابطة)و (اغاثة)وە دەدرێتێ ،ناكرێ
چــاوەڕێــی هەڵوێستی كوردایەتی لێبكرێت. تەنانەت ناشكرێت لــەم كاتەدا بێیدەنگیش بێ .بۆ؟ چونكە ئیخوانەكان لە میسر ،تونس، لیبیا ،یەمەن ،سوریاو عێراق ،دۆخیان خراپە. هەیانەو نیانە پارتەكەی ئەردۆغانیان ماوە ،ئێ چی لە قەرەداغی چاوەڕوان بكەین؟ خۆ نایەت پێچەوانەی ستراتیژی ئیخوانەكان ،لەبەرخاتری كورد ،وتار بنوسێ .چاوەڕوانییەكی ئاوها ،لە گەوهەردا فەرامۆشكردنی سیاسەتی ئیخوانەكان‌و پەیامی خودی ئیسالمیشە". الیخۆشیەوە ،سەالم عەبدولكەریم ،نوسەرو شارەزا لە بواری ئیسالمی سیاسی‌و مامۆستای زانكۆ ،لە ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك، نوسیویەتی "بـــەداخـــەوە بــۆ ئــەم وتـــارەی د.عەلی قەرەداغی لەم تەوقیتی نزیكبونەوەی هەڵبژاردنەكانی توركیا ،كە پڕە لە الیەنگیری‌و هاندان بۆ پارتەكەی ئــەردۆغــان ،هەم وەك كوردێك‌و وەك سەرۆكی رێكخراوی یەكێتیی بەرپرسیارێتیی جیهانیی زانایانی ئاینی، كــوردبــون‌و موسوڵمانبونی وەك سەرۆكی رێكخراوی یەكێتیی جیهانیی زانایانی مسوڵمان دەخاتەژێر پرسیارەوە. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
“سەلەفییەكان كتێبێكی داعش لە كوردستان باڵودەكەنەوە”
یەكێتی لەرێگەی لیژنە 21كەسییەكەوە جەخت لەسەر دو ئامانج دەكاتەوە
سەرۆكی سەنتەری روناكبیریی تەسەوف:
چاودێر -تایبەت:
حكومەت لێپرسینەوە نەكات ،هەڵوێست وەردەگرین چاودێر -تایبەت: كتێبێك ،كە هــزری تــونــدڕەوی هەڵگرتوەو لــۆگــۆو مـــۆری داعــشــی پــێــوەیــە ،لــە زمانی عەرەبیەوە وەرگێڕدراوە بۆ زمانی كــوردی‌و لە هەرێمی كوردستاندا باڵوكراوەتەوە ،مامۆستایەكی ئاینیش ،ئاماژە بەوەدەكات ،ئەو كتێبە لەالیەن سەلەفییەكانەوە هێنراوەتە كوردستان‌و لە تەلەڤزیۆنی (ئامۆژگاری)یەوە بانگەشەی بۆ دەكرێت ،داواشیان لە حكومەت كردوە ،ئیجرائات بكات ،ئەگەر نا ،هەڵوێست وەردەگرن. لەوبارەيەوە سەرۆكی سەنتەری روناكبیریی تەسەوف لە كوردستان ،ئاماژە بەوەدەكات، كتێبێك ،كــە لــەالیــەن (مــحــەمــەدی كــوڕی عبدولوەهاب) بە عەرەبی نوسراوەو وەرگێڕدراوەتە
قەدەغەكردنی گوتاری سەلەفیزم ،یان كتێبی سەلەفییەكان عەلی مستەفا
د .عەلی قەرەداغی لەدۆخێكی چارەنوسسازی كوردا ،پشتگیریی ئەردۆغان دەكات
سەر زمانی كــوردی ،بەرگەكەی ئااڵی داعشی پێوەیە‌و مۆری ئەوانی لێدراوە. شێخ حسێن پیر خەلیلی ،بە"چاودێر"یشی راگەیاند ،لە پاش سەیركردنی ئەم كتێبە لەالیەن مامۆستایانی ئاینی ،بینیان چەندین ئەمرو بیری توندڕەوی كوشتن‌و بڕین‌و سوتاندن‌و ئەمانەی تێدایە ،كە بەرامبەر موسوڵمانان بكرێت. نــاوبــراو ،رونیشیكردەوە ،ئەم كتێبە وەكو نامیلكە دروســتــكــراوەو ،لــەالیــەن یەكێك لە سەلەفیەكانەوە وەرگــێــڕدراوەتــە ســەر زمانی كوردی ،بۆ ئەوەی خەڵكی بیخوێننەوە‌و توشی چەواشەكاری ببن. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
بڕیارە ئەم هەفتەیە پێكهاتەو ناوی ئەندامانی لیژنەی پێداچونەوەی دەســتــور كۆتایی پێ بێت‌و لــەدوای متمانە وەرگرتنیشیان لەالیەن پارلەمانەوە ،لیژنەكە دەست بەكارەكانی دەكات. هاوكات بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كــەوتــون ،یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان
لەرێگەی ئەو لیژنەیەوە جەخت لەسەر دو ئامانج دەكاتەوە ،ئەوانیش سازانی نیشتمانی‌و سیستمی پارلەمانییە. لەوبارەیەوە ،سكرتێری پارلەمانی كوردستان، بە"چاودێر"ی راگەیاند ،تائێستا هەندێك الیەن ناوەكانیان نەگەیشتوە‌و چاوەڕێدەكرێت ،ئەم هەفتەیە ناوەكان بنێرن.
فــەخــرەدیــن قـــادر ،دەربـــــارەی دەســەاڵتــی لیژنەكە ،رونــیــكــردەوە ،هەمو ئەندامانی ئەو لیژنەیە ،ئەندامی پارلەمان نین ،ئەوانە بەرنامەی حزبەكانیان جێبەجێدەكەن ،بۆیە لەكاتی پێویست دەگەڕێنەوە الی حزبەكانیان. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
د .عیزەت سابیر" :چارەسەر ئەوەیە هەرێم خۆی نەوت بفرۆشێت"
پارلەمان وردەكاریی كێشەی هەناردەكردنی نەوتی ال نییە
سەبارەت بە مارکەی کااڵکان
4
بۆ یەكەمجارە لەتوركیا قورئان دەكرێتە بانگەشەی هەڵبژاردن 2
راپۆرت
ذمارة ( )516دو شةممة 2015/5/18
info_chawder@yahoo.com
2
سێ یەكی عیراق دەكەوێتە دەست داعش؟ گرتنی رومادی مەترسی بۆسەر پایتەخت دروستدەكات
چاودێر -بابان حەمە: پاش ئەوەی راپۆرتە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانانی دژ بەداعش، لەسەرەتای هەفتەی رابردودا ئاماژەیان بەجموجۆڵی داعش‌و ویست‌و مەبەستی داعــشــكــرد بــۆ گــرتــنــەوەوی نــاوەنــدی پارێزگای ئەنبار ،تەنها لەماوەی 3رۆژدا رێكخراوەكە بە بەكارهێنانی زیاتر لە 30ئۆتۆمبێلی بۆمبڕێژكراوی خۆكوژ و نزیكەی 400چەكدار ،توانی %90ی ئەو پارێزگایە كۆنتڕۆڵ بكات‌و گرتنی تەواوەتی ئەو پارێزگایەش وەك ئاژانسی هەواڵەكانی D.Wباسیكردووە كەوتۆتە سەركات .تا درەنگانی دوێنێ ئێوارەش شەڕ‌و پێكدادانی خوێناوی لەسەنتەری شــاری رومـــادی بــەردەوامــی هــەبــووە، بەجۆرێك كە ئاژانسە عیراقییەكان باسیان لەوە كردووە كە كۆمەڵكوژییەكی دیكەی هاوشێوەی سپایكەر لەو شارەدا دووبارە دەبێتەوە. كۆمەڵكوژی‌و شاردنەوەی دۆخەكە.. ئاژانسە عەرەبییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە لە ئەنجامی هێرشی گرتنی رومادیدا ،زیاتر لە 150كەس لە هێزە ئەمنیەكانی عیراق‌و سوپاو و زیاتر لە 380هاواڵتی وەك دیل كەوتونەتە دەست
داعش و گوللەباران كراون .ئەو ناوچەو شوێنە دیاریكراوانەشی كەماونەتەوە داعـــش كــۆنــتــڕۆڵــیــان بــكــات ،تەنها دام‌ودەزگا حكومییەكانە كە تا درەنگانی دوێنێ ئێوارەش بە سەدان كەس لەهێزە ئەمنییەكان‌و پۆلیس‌و سوپای عیراقی لەو باڵەخانانەدا گەمارۆ درابون. ســەرۆكــی ئەنجومەنی پــارێــزگــای ئەنباریش لە لێدوانێكیدا بۆ كەناڵی ئەلعیراقییە ،لە كەوتنی تەواوەتی ئەنبار هۆشداریداو داوای هاوكاری سەربازی‌و بەهاناوەچونی ئاوارەكانی كردو ئۆباڵی كەوتنی ئەنباریشی خستە ئەستۆی هەندێك كەسایەتی سیاسی‌و ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كە ئەو سیاسییانە راستیەكانی دۆخــی رومــادی لەحكومەتی عیراق و شــەقــام دەشـــارنـــەوە‌و حكومەتەكەی حەیدەر عەبادیشی بەوە تۆمەتباركرد كە هەر لەسەرەتاوە جیاوازی كردووە لە مەسەلەی دابینكردنی چەك‌و تفاقی سەربازی‌و ئەو پڕچەككردنەی كە سوپا لەو ناوچەیە پێیویستی بوە بۆ بەرگری‌و شەڕی تێرۆریستانی داعش. (سپایكەر)ێكی دیكە لەئەنبار.. سەلیم ئەلجبوری ،سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقیش لەسەر دۆخی رومادی دوێنێ بەپەلە لەگەڵ حــەیــدەر عەبادی
رەوانەی رومادی دەكرێت. كۆنتڕۆڵكردنی ئەنبار لەالیەن داعشەوە، كە كەوتۆتە 70میل لەخۆرئاوای بەغداد، مەترسییەكەی لەوەدایە كە دەبێتە یەكەم هەنگاوی جیدی‌و هەڕەشەی راستەقینەكە بۆسەر دڵی عیراق (بەغدادی پایتەخت). پارێزگای ئەنبار كە هەر خۆی بە تەنها سێیەكی خاكی عیراق پێكدەهێنێت، نزیكەی ساڵ‌ونیوێك زیاترە كە شەڕی خوێنی لەناوەو دەورو بەری ئەو پارێزگایە دەگوزەرێت.
بەهۆی هێرشەكەی داعشەوە زۆرینەی دانیشتوانی رومادی ئاوارە بوون ســەرۆكــی حكومەتی عــیــراقــدا كــۆبــۆوەو ســـەرۆك وەزیــرانــی عیراقیش ،بەڵێنی پاراستنی شاری رومــادی دەدات لەدەست تیرۆرستان ،شــەڕ‌و پێكدادانەكانیش لە چوار ناوچەی ناو رومادی چڕدەبنەوە ،كە گرنگترینیان ناوچەكانی (مەلعەب ،وەڕار، لیوای هەشت ،فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی
ئەنبار) ،كە زۆربەی ئەوناوچانە ،ناوچەی هێزو الیەنە ئەمنییەكان‌و سوپای عیراقن‌و داعش دەیەوێت زوبەزو ئەو شوێنانە بكاتە ئامانج‌و ئاژانسەكانی هەواڵی عیراقیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئەگەرهێزی پشتیوانی بەپەلە نەنێردرێت( ،سپایكەر)ێكی دیكە دەخوڵقێنێت.
حەیدەر عەبادی ،سەرۆك وەزیــران و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عیراق ،پاش كۆبونەوەكە رایگەیاند: بەهیچ شێوەیەك ئەوان وەك حكومەتی عیراقی رێگا نادەن شاری رومادی بكەوێتە دەست داعش ،بۆ ئەو مەبەستەش لەچەند كاتژمێری داهاتودا هێزێكی زۆری عیراق
گرنگی ئەنبار بۆ داعش ئەنبار لـــەرۆژئـــاواوە دراوســێــیــە بە سعودیەو لە رۆژئـــاواوە بە ئــوردن‌و لە باكوری رۆژئاواشەو بەسوریا .سعودیە بەیەكەمین پشتیوان‌و هــاوســۆزی ئەو جموجۆڵە تێرۆریستییە دادەنــرێــت بەشێوەیەك كە گرتنی ئەنبار لەالیەن داعشەوە ،نزیكبوونەوەی كوڕە بەنازەیەكە لە باوانییەوە ،بۆ سوریاش بەهەمان شێوە كە تاكەدەروازەی دابینكردنی چەكداران‌و لێیەوەهاتنی چــەك‌و تفاق‌و پشتیوانی چەكداری‌و تێرۆریستییە ،چ لەتوركیاو لــەواڵتــانــی رۆژئـــــاواوە ،چ لــــەدەروازە ئاوییەكانی دەریای سپی ناوەڕاستەوە لە بەندەری تەڕتوس.
لەرێگەی ئیسالمەوە دژایەتی كورد دەكەن
«بۆ یەكەمجارە لەتوركیا قورئان دەكرێتە بانگەشەی هەڵبژاردن» حكومەتی ئاك پارتی بوبێت. تــان لــەدرێــژەی لێدوانەكەی وتی «ئــەردۆغــان دەڵێت ئێمە قورئانمان بەكوردی چاپ كردووە ،بنەماڵەی من زۆر پێشتر قورئانیان وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی ،ئێستا ئەردۆغان دەیەوێت لەسەر ئەو بابەتە زیادەڕۆی بكات .پەیامی من بۆ ئەردۆغان ئەوەیە دەڵــێــم زیـــادەڕۆی مەكە ئێمە بــرای دینین».
راپۆرتی :چاودێر لــە مــەراســیــمــەكــانــی بــانــگــەشــەی هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی توركیادا، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا ،لەكۆبونەوە جەماوەرییەكانی لەپارێزگاكانی باتمان ،ئامەد ،سیرت، مــاردی ـن‌و وانــی بــاكــوری كوردستان، قــورئــانــی بــەدەســتــەوە بــەرزكــردەوەو داوایـــكـــرد لــەهــەڵــبــژاردنــی حــەوتــی حوزەیراندا دەنگ بە هاوسۆزی پارتەكەی بدەن ،بەوەی ئەوان وەك حكومەتی ئاك پارتی قورئانیان بەكوردی چاپ كردووەو هــەروەهــا لـــەدژی بـــەرەی هــەدەپــە، پەكەكەی بەوە تۆمەتباركرد كە دژایەتی قــورئــان دەكـــەن‌و ئاینی زەردەشــتــی پەیڕەودەكەن. لەپاش ئەوەی لەالیەن سەرۆككۆماری ئەردۆغان بە قورئان دەستی بانگەشە كرد توركیاوە قورئان وەك ئامرازێك بۆ (ئەڵتان تان) :ئەردۆگان بانگەشەی هەڵبژاردن لەمەیدانی تایبەت سەرۆككۆماری واڵتەكەی گرت‌و بەخڵەفاو قورئانەكەی چاپ نەكردوە بە بەڕێوەچونی بانگەشەی هەڵبژاردندا وەسفیكرد .باخچەلی بەكارهێنانی بەكارهێنرا ،لەالیەن پارتە سیاسییە قورئانی بۆ مەرامی سیاسی ،بەكارێكی یــەك لــەوانــەی لــەســەر بەكارهێنانی جیاوازەكانی توركیاوە رەخنەی توند نـــاڕەواو گوناهـ وەسفكردوەو دەڵێت قورئان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لەالیەن لە سەرۆككۆماری ئەو واڵتە دەگیرێت‌و «دەپرسم ئایا ئەردۆغان چۆن باجی ئــەردۆغــانــەوە هاتە وەاڵم ،كەسایەتی ئەردۆغان بە بەكارهێنانی قورئان بۆ ئەو گوناهە دەدات؟». موحافیزكاری كــورد( ،ئەڵتان تــان) ی بەرژەوەندی پارتەكەی‌و مەرامی سیاسی تۆمەتباردەكەن. باخچەلی :دەبێ چۆن ئەردۆغان باجی ئەوە بدات؟ دەوڵــەت باخچەلی ،سەرۆكی پارتی بزاڤی نــەتــەوەپــەرســت ،كە پارتێكی راســتــڕەوی رەگــەزپــەرســتــی توركیە، ســـەبـــارەت بــە نــیــشــانــدانــی قــورئــان لــەالیــەن ئــەردۆغــانــەوە لەمەراسیمە جەماوەرییەكاندا ،بە ئەوپەڕی بێئەدەبی ناوبردو وتی «دەب ـێ ئەردۆغان چۆن باجی ئەو گوناهە بدات». بــاخــچــەلــی لـــە كــۆبــونــەوەیــەكــی جەماوەریدا لەگەڵ هەوادارانی پارتەكەی لەشاری ئیسپارتە ،رەخنەی توندی لە
پارمانتاری هەدەپەیە .تان لەبنەماڵەیەكی نـــاوداری موحافیزكارو رۆشنبیرە ،لە لێدوانێكیدا ئاماژە بەوە دەكات ئەردۆغان زیــادەڕۆیــی لەوتەكانیدا دەكــات بــەوەی چاپكردنی قــورئــان بــەزمــانــی كــوردی لەالیەن بنەماڵەكەیان بوە ،نەوەك لەالیەن
لێكۆڵەرێك :كەمبونی رێژەی دەنگی ئاك پارتی، وایكرد ئەردۆغان پەنا بۆ قورئان ببات باخچەلی :ئەردۆغان ئەوپەڕی بێئەدەبی كردووە ئەڵتان تان :ئەردۆغان زیادەڕۆیی دەكات چاودێرانی سیاسی :ئاین دەكەنە كەناڵێك بۆ هێنانەدی مەرامە ناسیۆنالیستی‌و سیاسییەكانیان
ئاكپارتی رێژەی دەنگەكانی كەمیكردووە نــوســەرو لێكۆڵەرێكی تــوركــیــا، بەكارهێنانی قــورئــان لەبانگەشەی هــەڵــبــژاردن بــە روداوێــكــی نەبینراو وەســفــدەكــات‌و دەڵـــێ یــەكــەمــجــارە لەمێژوی سیاسی ئــەو واڵتــە كــاری لــەو جــۆرە ببینم ،هۆكارەكەشی بۆ كەمبونەوەی رێژەی دەنگەكانی ئاك پارتی دەگەڕێنێتەوە. تەرهان ئــەردەم ،یەك لەو نوسەرە نــاودارانــەیــە كــە رەخــنــەی تــونــد لە سەرۆككۆماری توركیا دەگرێت بەوەی قــورئــانــی وەك رەمــزێــكــی دیــنــی بۆ پڕوپەگاندەی سیاسی بەكارهێناوە. تــەرهــان لــەوتــارێــكــیــدا لــەرۆژنــامــەی رادیكال دەڵێت «یەكەمجارە لەمێژوی سیاسەتی توركیا ،سەرۆكێك قورئان بــۆ مـــەرام‌و پــڕوپــەگــانــدەی سیاسی بەكاربهێنێت ،هۆكارەكەشی ئەوەیە كە بەپێی راپرسییەكان دەركەوتووە ئاك پارت رێژەی دەنگەكانی %40بۆ %50 دابــەزیــوە .بۆیە ئەردۆغان هانای بۆ بەكارهێنانی قورئان بردووە». لەدرێژەی وتارەكەیدا ،تەرهان ئاماژە بەوەشدەكات كە بۆیەكەمجارە قورئان وەك ســەرچــاوەیــەك بۆ پڕوپەگاندە بــەكــارهــاتــووە ،بــەجــۆرێــك تەنانەت لەكاتی نەجمەدین ئەربەكان كە رابەری رۆحی ئیسالمی سیاسی بوە لەتوركیا، كاری لەوجۆرە نەكراوە.
دۆسیەی یاسایی لەسەر تۆماركرا لەپاش ئەوەی لەالیەن سەرۆككۆمارەوە لەمەیدانەكاندا قورئان وەك ئامرازێك بۆ پڕوپاگەندە بەكارهێنرا ،ئەمەش بەپێی دەســتــورو سیستەمی عەلمانی ئەو واڵتە نایاساییەو لەگەڵ بەها سیاسی‌و مرۆییەكاندا ناگونجێت ،هەریەك لە جەهەپە و هەدەپە دۆسیەی یاساییان لــەســەر ئــەردۆغــان لــە دەزگـــای بــااڵی هەڵبژاردنی توركیا تۆماركرد بەتۆمەتی ئەوەی قورئانی كردۆتە بانگەشە ،بەاڵم لەپاش چەند رۆژێــك لەالیەن دەزگای بااڵی هەڵبژاردنی توركیاوە ،دۆسیەكە قبوڵنەكرا .شایەنی باسە ئێستا لە راگەیاندنەكان ئەوە بۆتە جێی باس ئایا ئەو دەزگایە لەژێر ركێفی حكومەتی ئــاك پارتی دایــە ،ئەمەش نیگەرانی لەشەفافیەتی پــڕۆســەی هەڵبژاردن دروستكردووە.
بەكارهێنانی دین دژی كورد لەمێژوی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،ئەمە یەكەمینجار نیە كە دینی ئیسالم بۆ دژایەتیكردنی كورد بەكاربهێنرێت ،بەڵكو بەدرێژایی مێژو دینی ئیسالم وەك كارتێك بۆ كافراندن‌و هاوكات هەڵخەڵەتاندنی كــوردانــی موسوڵمان بەكارهێنراون. دوبـــارە بەكارهێنانەوەی ئــەم كارتە لــەالیــەن ئ ــەردۆگ ــان‌و پــارتــەكــەیــەوە، لەكاتێكدایە پێشتر بەناوی نەتەوەی تـــورك‌و بيرى ناسیۆنالیستەكەیان، كوردیان دەچەوسانەوە ئێستاش بەناوی نەتەوەو ئاینەوە لەهەوڵی پشتێلكردنی مافەكانی كوردن. چـــاودێـــران‌و تــوێــژەرانــی سیاسی، پێیانوایە ،كە بەكارهێنانی ئایین‌و قورئان لەالیەن ئەردۆگان‌و پارتەكەیەوە ،تەنیا كەناڵێكە بۆ سەپاندنی بیری نەتەوەیی تـــورك بــەســەر نــەتــەوەكــانــی دیكەی توركیا ،چونكە جگە لــەكــورد ،مافی ئەرمەن‌و چەركەس‌و عەلەوییەكانیش لەو واڵتە نەسەلمێنراون.
راپۆرت
ذمارة ( )516دو شةممة 2015/5/18
info_chawder@yahoo.com
3
سەرۆكە كوردەكەی زانایانی موسوڵمان ،بەپێنوسی فەیسبوك عەلی قەرەداغی لەهەستیارترین دۆخی كوردی باكوردا ،بانگەشە بۆ ئەردۆغان دەكات سەالم عەبدولكەریم:
چاودێر -تایبەت: سەرۆكە كوردەكەی (یەكێتیی جیهانیی زانایانی موسوڵمان) لە وتارێكیدا ،كە بە زمانی عەرەبی نوسیویەتی‌و سەرتاپای ستایشی ئەردۆغانی سەرۆكی توركیاو پارتە ئیسالمییەكەیەتی ،ئەمە جگە لــەو هەمو پــاســاوەی بــۆ قەتڵوعامی ئەرمەنییەكانی دێنێتەوە ،كە لەسەردەمی حوكمی عوسمانییەكان لەسەر دەستی توركەكان ئەنجامدراوە ،چەندین بەناو پــــرۆژەو دەســتــكــەوتــی حكومەتەكەی ئەردۆغانیش دەژمێرێت ،لەكاتێكدا لە چەند رۆژی ئایندەدا هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا ئەنجامدەدرێت،و بۆ كوردو پارتە كوردییەكانیش چارەنوسسازە ،كەچی د.عەلی قەرەداغی بەم وتارە بەشداریی دەكــات لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی توركیا بــۆ بــەرژەوەنــدیــی حزبی دادو گەشەپێدانی ئەردۆغان ،و وتارەكەش لە چەندین ناوەندی رەسمیی توركیاو عەرەبی باڵوكراوەتەوە .لەبەرامبەر ئەو رەفتارەی قــەرەداغــی-یــش ،كە نەتەوەكەی خۆی فەرامۆشكردوە ،هەڵمەتێكی توند لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان لەالیەن نوسەرو روناكبیرو كەسێتییەكانەوە دژی دەستیپێكردوە. وەسفی ئەردۆغان لە وتــارەكــەیــدا عەلی قــەرەداغــی كە بەناونیشانی ( بۆچی ئــەم هەڵمەتە جیهانییە لەسەر توركیا؟) لەماڵپەڕی هەواڵەكانی توركیادا بــاوكــراوەتــەوە، وەسفێكی زۆری حكومەتی ئێستای توركیا لە روی سیاسی (پرۆسەی ئاشتی لــەگــەڵ كـــورد)و بــاری ئــابــوری‌و ئاینی دەكات ،هەروەك لەسەر پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ كوردا دەڵێت «سوڵح‌و ئاشتی لە ناوچەكەدا ئەنجامدراو ئارامی گەڕایەوەو دان بەمافی رەوای گەلی كـــوردا نرا لەچواچێوەی یەكێتیی خاكی توركیادا». ئەمە جگە لەو هەمو خاڵەی لە وتارەكەدا هــاتــوە ،كــە بــاســی دەستكەوتەكانی ئەردۆغان‌و حزبەكەی دەكات‌و بە «مەزن» وەسفیاندەكات. لەكاتێكدا بەپێی زانیارییەكانی
بەم وتارەی بەرپرسیارێتیی كوردبون‌و موسوڵمانبونی وەك سەرۆكی رێكخراوی یەكێتیی جیهانیی زانایانی مسوڵمان دەخاتەژێر پرسیارەوە بەكر شوانی: عەلی قەرەداغی لە وتارێكی زۆر الواز و نازانستیدا پاكانە بۆ دەوڵەتی عوسمانی دەكات عەلی قەرەداغی و کۆمەڵێ زانای ئاینی لەگەڵ ئەردۆغان
«چــاودێــر» لە بەرنامەی هەڵبژاردنی حزبی دادو گەشەپێدانی ئەردۆغان ،هیچ ئاماژەیەك بە مــاف‌و چارەنوسی گەلی كــورد نـــەدراوە لــەو واڵتــە ،تەنانەت بە وشەش یەك وشەی لەسەر كورد تێدانییە، ئەوە لەكاتێكدایە ،سەركردەی ئازاديخوازى كـــورد عــەبــدوڵــا ئــۆجــەالن هێشتا لە زینداندایە.
توركیا ،كە پڕە لە الیەنگیری‌و هاندان بۆ پارتەكەی ئەردۆغان ،هەم وەك كوردێك‌و وەك سەرۆكی رێكخراوی یەكێتیی جیهانیی زانایانی ئاینی ،كە ســەدان مامۆستای ئاینی كوردی تێدا ئەندامە ،بەرپرسیارێتیی كوردبون‌و موسوڵمانبونی وەك سەرۆكی رێكخراوی یەكێتیی جیهانیی زانایانی مسوڵمان دەخاتەژێر پرسیارەوە .ناوبراو دەشنوسێت« ،هیچ پێویستنەبو ئەم الیەنگیرییە ،لەكاتێكدا ئاكەپە ئەوپەڕی هەوڵی خستۆتەگەڕ بۆ رێگریكردن لەوەی تاكە پــارت‌و نوێنەری كێشەی ملیۆنان مرۆڤی كورد ،كە زۆرینەیان مسوڵمانن لە توركیا ،كە هەدەپەیە بگاتە پارلەمان ،جگە لەوەی پارتەكەی ئەردۆغان لە بەرنامەی رەسمیی خۆیدا پشتیوانی لە كەمالیزم‌و عەلمانیەتی توركیی دەكات».
لەعەرەبستانەوە بەرگری لە توركستان دەكات بەكر شوانی وەرگێڕو رۆژنامەنوسی كوردی نیشتەجێی ئەوروپا ،لە ئەكاونتەكەی خۆی لەبارەی وتارەكەی عەلی قەرەداغییەوە نوسیویەتی «لە عەرەبستانەوە بەرگری لە توركستان دەكات ،د .عەلی قەرەداغی لە وتارێكی زۆر الوازو نازانستیدا پاكانە بۆ دەوڵەتی عوسمانی دەكات‌و قێزەوەنترین چونە سەنگەری ئەردۆغان تــاوانــی ســـەرەتـــای ســــەدەی بیستەم هاوكات ئیسماعیل گەاڵڵی ،ئەندامی (جینۆسایدی ئەرمەنییەكان) یەكسان دەكات بە هیچ ،خۆی خەڵكی كوردستانە ،پێشوی پارلەمانی كوردستان لە لیستی بـــەاڵم لــە عــەرەبــســتــانــەوە بــەرگــری لە (گـــــۆڕان) ،لــە بــەرامــبــەر وتــارەكــەی د.عەلی نوسیوێتی «ســات دوای سات توركستان دەكات». هەر لەوبارەیەوە ،سەالم عەبدولكەریم ،هەڵبژاردنەكەی توركیا شەقامی كوردی نوسەرو شارەزا لە بواری ئیسالمی سیاسی‌و زیاتر دابــەشــدەك ـا‌و عەلی قەرەداغیش مامۆستای زانكۆ ،نوسیویەتی «بەداخەوە دەچێتە سەنگەری ئەردۆغانەوە». هــەرلــەوبــارەیــەوە ،كــەمــال چۆمانی، بۆ ئەم وتــارەی د.عەلی قەرەداغی لەم تەوقیتی نزیكبونەوەی هەڵبژاردنەكانی رۆژنامەنوس-یش لە ئەكاونتەكەیدا لە
فەیسبوك ،نیگەرانیی خۆی لە وتارەكەی قەرەداغی دەربڕیوەو دەنوسێت «قەرەداغی ئــازادە لەوەی چۆن دەربــارەی ئەردۆغان بیردەكاتەوە ،ئازادیشە وەك كوردێك خاوەنی دیدێكی ئیسالمی بێت ،كە نزیك بێت لە ئەردۆغان ،بەاڵم وەك هەمیشە، كــورد لە بەرانبەر داگیركەران‌و خەڵكی بیانیدا ،هەستێكی زۆر خۆبەكەمزانینی هــەیــە ،كــە ئـــەوە نەخۆشییەكی زۆر كوشندەیە .جگە لەوەش ،قەرەداغی مادام بە ناوی كوردەوە قسەدەكات ،مادام خۆی بە كورد دەزانێت ،هیچ پێویستناكات لە سەروبەندی هەڵبژاردنەكاندا دژایەتیی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بكات». «هەر ئەوەی لێچاوەڕێ دەكرا» لە كۆتاییشدا ،نوسەر توانا شێخانی، لــەبــارەی وتــارەكــەی عەلی قــەرەداغــی، دەڵــێــت «مــن پێچەوانەی هــەمــوو ئەو بەڕێزانەی رەخنە لە عەلی قەرەداغی دەگـــرن‌و چــاوەڕانــی هەڵوێستی وایــان لێنەكردوە ،دەڵێم :ناكرێ چاوەڕێ بكرێ، عەلی قەرەداغی كە لەسەر تەختی زانایانی ئیسالم دانـــراوەو لە قەتەریش لەنازو نیعمەتدایەو ملیۆنەها دۆالری بە ناوی (رابطة)و (اغاثة)وە دەدرێتێ ،ناكرێ چاوەڕێی هەڵوێستی كوردایەتی لێبكرێت. تەنانەت ناشكرێت لەم كاتەدا بێیدەنگیش
ئەم هەفتەیە پێكهێنانی لیژنەی پێداچونەوەی دەستور تەواو دەبێت یەكێتی لەرێگەی لیژنە 21كەسییەكەوە جەخت لەسەر دو ئامانج دەكاتەوە چاودێر -ئارام بۆرە ،ستار باقی: بــڕیــارە ئــەم هەفتەیە پێكهاتەو ناوی ئەندامانی لیژنەی پێداچونەوەی دەستور كۆتایی پێ بێت‌و لەدوای متمانە وەرگرتنیشیان لەالیەن پارلەمانەوە، لیژنەكە دەست بەكارەكانی دەكات. هاوكات بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كەوتون ،یەكێتی لەرێگەی ئەو لیژنەیەوە جەخت لەسەر دو ئامانج دەكـــاتـــەوە ،ئــەوانــیــش ســازانــی نیشتمانی‌و سیستمی پارلەمانییە. كاری لیژنەكە بە سازان دەبێت یەكێتی هەریەكە لــە(د .خامۆش عومەر ،چێنەر عەلی جــۆاڵ ،گــۆران ئـــازاد)و نوێنەرێكیشیان بۆ ناوچە دابڕێنراوەكان داناوە. ئەندامێكی لیژنەی یاسایی پارلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی یەكێتی، رایگەیاند ،میكانیزمی كاركردنی لیژنەی ئامادەكردنی دەستور بۆ بڕیارو كارەكان بەشێوەی سازان دەبێ ،بەاڵم كۆبونەوەكانیان بەئامادەبونی 3\2ی ئەندامانی لیژنەكەیەو ئەگەر لەماوەی سێ مانگ نەیانتوانی كارەكانیان
تــەواوبــكــەن ،پارلەمان مــاوەیــان بۆ درێژدەكاتەوە ،بەبێ دیاریكردنی ئەو ماوەیە . تەالر لەتیف ،بۆ «چاودێر»یشی رونـــكـــردەوە ،ئــەنــدامــانــی لیژنەكە دەگەڕێنەوە بۆ حزبەكانیان‌و بە سازان بڕیارەكان دەدرێ ،بەاڵم دەبێ سەرنجی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش وەربگیرێ. گۆڕان یەكالبۆوە نوێنەرەكانی بــزوتــنــەوەی گــۆڕان لــە لیژنەی 21كــەســی بریتین لە (د.بورهان یاسین ،بەهار مەحمود، عەدنان عوسمان ،كوێستان محەمەد). بەهار مەحمود ،جێگری سەرۆكی لیژنەی یاسایی پارلەمان‌و نوێنەرێكی گـــۆڕان لــە لیژنەی پــێــداچــونــەوەی دەستور ،بە»چاودێر»ی راگەیاند، بەگوێرەی یاساكە ،لەماوەی 30رۆژ دەبێ لیژنەكە دەستبەكاربێت ،تاكو 24ی ئەم مانگە كاتمان لەبەردەستە، بەاڵم پێشبینیدەكەم ئەو الیەنانەی هێشتا ناوەكانیان پێشكەشنەكردوە، لــەم دو رۆژەی ئــایــنــدەدا نــاوەكــان پێشكەشبكەن‌و لەم هەفتەیەدا كۆتایی پێبێت.
پارتی :لیژنەكە نوێنەرایەتیی حزبەكانە الی خۆشیەوە ،پارلەمانتارێكی پــارتــی ،بــۆ «چـــاودێـــر» ئــامــاژەی بــەوەكــرد ،د.ڤــاال فەرید‌و د.فرسەت ســۆفــی بــۆ ئەندامێتیی لیژنەكە یەكالبونەوە ،بەاڵم پێنج ئەندامەكەی دیكە ،لە دەرەوەی پارلەمانن ،هیشتا یەكالنەبۆتەوە. شوان ئەحمەد ،وتیشی «لیژنەكە كــار بۆ ســازان لەنێوان الیەنەكاندا دەكـــات ،هیچ ســەربــەخــۆیــی نییە، هەمویان نوێنەری حزبەكانن ،هیچیان بێالیەنیان پێوە دیارنییە». چوار الیەنەكە هێشتا مشتومڕیانە سەرۆكی فراكسیۆنی بزوتنەوەی ئیسالمی ،بە»چاودێر»ی راگەیاند، لەگەڵ سێ الیەنەكەی تر رێكناكەوین، لەبەرئەوەی هەمومان لەگەڵ ئەوەین هەرچوار الیــەن كورسیان پێبدرێ، نامانەوێ بە هەر یاسایەك بێت بە یەكتر ببەسترێینەوە ،ئایدۆلۆژیامان جیاوازە‌و ناكرێ ئێمە ببین بە نوێنەری ئەوان‌و ئەوانیش ببنە نوێنەری ئێمە. شــوان قــەاڵدزێــی ،وتیشی «دەبێ
كورسییەكمان پــێــبــدرێ ،چونكە شەشەم فراكسیۆنی پارلەمانین». لیژنەكە دەگەڕێنەوە بۆ حزبەكانیان هــاوكــات سكرتێری پارلەمانی كــوردســتــان ،بــە «چــاودێــر»ی وت «تائێستا هەندێك الیەن ناوەكانیان نەگەیشتوە‌و چــاوەڕێــدەكــرێــت ،ئەم هەفتەیە ناوەكان بنێرن». فەخرەدین قادر ،دەربارەی دەسەاڵتی لیژنەكە ،رونیكردەوە ،هەمو ئەندامانی ئــەو لیژنەیە ،ئــەنــدامــی پارلەمان نین ،ئەوانە بەرنامەی حزبەكانیان جێبەجێدەكەن ،بۆیە لەكاتی پێویست دەگەڕێنەوە الی حزبەكانیان. ئامانجی یەكێتی بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كەوتون ،یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەرێگەی ئەندامانی خۆی لەلیژنەی پێداچونەوەی دەستور، دەیــەوێــت دو ئامانج بەدیبێنێت‌و جەختیان لەسەر دەكاتەوە ،ئەویش سازانی نیشتمانییە لەسەر دەستور، هـــەروەهـــا چــەســپــانــدنــی سیستمی پارلەمانییە لەناو ئەو دەستورەدا.
ئیسماعیل گەاڵڵی: عەلی قەرەداغیش دەچێتە سەنگەری ئەردۆغانەوە توانا شێخانى: چی لە قەرەداغی چاوەڕوان بكەین؟ خۆ نایەت پێچەوانەی ستراتیژی ئیخوانەكان ،لەبەرخاتری كورد ،وتار بنوسێ بێ .بۆ؟ چونكە ئیخوانەكان لە میسر، تونس ،لیبیا ،یەمەن ،سوریاو عێراق، دۆخیان خراپە .هەیانەو نیانە پارتەكەی ئەردۆغانیان ماوە ،ئێ چی لە قەرەداغی چاوەڕوان بكەین؟ خۆ نایەت پێچەوانەی ستراتیژی ئیخوانەكان ،لەبەرخاتری كورد، وتــار بنوسێ .چاوەڕوانییەكی ئاوها، لە گەوهەردا فەرامۆشكردنی سیاسەتی ئیخوانەكان‌و پەیامی خودی ئیسالمیشە. تــوانــا شــێــخــانــی ،دەشــڵــێــت «الی ئیسالمییەك ،نەخوازەڵاڵ سەركردەیەكی وەكو عەلی قەرەداغی ،كاتێك دێتە سەر مەسەلە چارەنوسسازەكان ،هەموو ئەو
بۆچونانەی یەكگرتوی ئیسالمی سەبارەت بە نەتەوەی كــورد ،فەرامۆش دەكــات‌و دەمامكی داپۆشینی ئیسالمگەراكانی كوردستان دادەدڕێ .سەد كوردی باكورو باشورو رۆژئاواو رۆژهەاڵت ،دەكاتە قوربانی بنچینە نەگۆڕەكانی ئیسالم‌و ئیسالمگەرای سونیگەرای عەرەب‌و تورك‌و فارس.. شێحانی ،ئــەوەش رونــدەكــاتــەوە ،كە عەلی قەرەداغی ..كە فەیلەسوفی رۆحیی یەكگرتوەكانە ،لەسەر هەڵبژاردنی توركیا وابــڵــێ ،ئیتر بــزانــرێ ســەرجــەم هێزە ئیسالمگەراكانی كوردستان لە ستراتیژی دوردا ،چۆن بیردەكەنەوە.
«سەلەفییەكان كتێبێكی داعش لە كوردستان باڵودەكەنەوە» چاودێر -تابان رەزا: كتێبێك ،كــە هـــزری تــونــدڕەوی هەڵگرتوەو لۆگۆو مۆری داعشی پێوەیە، لە زمانی عەرەبیەوە وەرگــێــڕدراوە بۆ زمانی كوردی‌و لە هەرێمی كوردستاندا باڵوكراوەتەوە ،مامۆستایەكی ئاینیش، ئاماژە بەوەدەكات ،ئەو كتێبە لەالیەن سەلەفییەكانەوە هێنراوەتە كوردستان‌و لــە تەلەڤزیۆنی (ئــامــۆژگــاری)یــەوە بانگەشەی بۆ دەكرێت ،داواشــیــان لە حكومەت كـــردوە ،ئیجرائات بكات‌و كتێبەكە بسوتێنن ،ئەگەر ئەوە نەكەن، هەڵوێست وەردەگرن. ســەرۆكــی ســەنــتــەری روناكبیریی تــەســەوف لــە كــوردســتــان ،ئــامــاژە بـــەوەدەكـــات ،كتێبێك ،كــە لــەالیــەن (محەمەدی كــوڕی عبدولوەهاب) بە عەرەبی نوسراوەو وەرگێڕدراوەتەسەر زمانی كوردی ،بەرگەكەی ئااڵی داعشی پێوەیە‌و مۆری ئەوانی لێدراوە ،شێوەكەی وەكــو رۆژمێرە ،كە چۆن لە گیرفاندا دادەنرێت. شــێــخ حــســێــن پــیــر خــەلــیــلــی، بە»چاودێر»یشی راگەیاند ،لە پاش ســەیــركــردنــی ئـــەم كتێبە لــەالیــەن مامۆستایانی ئاینی ،بینیان چەندین ئەمرو بیری توندڕەوی كوشتن‌و بڕین‌و سوتاندن‌و ئەمانەی تێدایە ،كە بەرامبەر
موسوڵمانان بكرێت. ناوبراو ،رونیشیكردەوە ،ئەم كتێبە وەكــو نامیلكە دروستكراوەو ،لەالیەن یەكێك لــە سەلەفیەكانەوە بەناوی محەمەد عەبدولڕەحمان ،دانیشتوی قەزای كەالر وەرگێڕدراوەتەسەر زمانی كوردی ،بۆ ئەوەی خەڵكی بیخوێننەوە‌و توشی چەواشەكاری ببن. پیر خەلیلی ،وتیشی «ئەوانەی دەڵێن دژی داعشین ،هــەر ئــەوان دێــن لەناو موسڵمان لە رێگەی راگەیاندنەوە ئەم كتێبە باڵودەكەنەوە ،بەاڵم لەراستیدا ئــەوان داعشی خەوتون ،كە ئەوجۆرە شتانە باڵودەكەنەوە ،لەوانەش كەناڵی (ئامۆژگاری) شەوانە ،ئەو كتێبە بە زمانی عەرەبی روندەكاتەوە بۆ خەڵك». باسی لەوەشكرد ،مامۆستا ئاینیانە، كاتێك كتێبەكەیان پیشانی حكومەتدا، ئەوان هەڵوێستیان نەبو ،كۆپیی كتێبەكە نەسوتێنران ،بــەاڵم هــەردو وەزارەتــی رۆشنبیری‌و ئەوقاف وەكــو حكومەت بڕیاریاندا رای بگرن ،ئەوانیش لەسەر قسەی ئەوان كتێبەكان ناسوتێنن. ئــەو مامۆستا ئاینییە ،هــۆشــداری ئەوەش دەدات ،ئەگەر حكومەت ئیجرائات نەكات ،ئەوا هەڵوێستی دیكەیان دەبێت، ئەم كتێبانە لەالیەن سەلەفییەكانەوە هێنراونەتە هەرێم ،ئەگەرنا هەركەسێك دژی داعش بێت ،دەبێت یەكسەر ئەو كتێبانە بسوتێنێت.
ذمارة ( )51٦دو شةممة 2015/5/1٨
دیالۆگ
info_chawder@yahoo.com
4
باشترین چارەسەر ئەوەیە هەرێم خۆی نەوت بفرۆشێت د .عیزەت سابیر ،ئەندامی لیژنەی پیشەسازی‌و وزەی پارلەمانی كوردستان ,بۆ «چاودێر» سازدانی :ئاودێر نەسرەدین ئەندامێكی لیژنەی پیشەسازی‌و وزەو ســەرچــاوە سروشتییەكانی پارلەمانی كوردستان ،رایدەگەیەنێت ،لە كۆبونەوەی پارلەمانی كوردستان‌و حكومەتی هەرێمدا بــڕیــاردرا كە وەفدێك بچێتە بەغداد‌و جــارێــكــی دیــكــە بــە رێككەوتنەكان‌و پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد دا دەچینەوە ،پێنج سەد هەزار بەرمیل نەوت دەنێرین‌و ئەوانیش لەبەرامبەردا %17ی بــودجــەی هەرێمی كوردستان دەنێرن ،ئەگەر ئەوەشیان نەكرد هەرێم چەند نەوت دەنێرێت لەبەرامبەردا بەغداد ئەوەندە پارە بنێرێت. د .عیزەت سابیر ،لــەم دیالۆگەی تــایــبــەتــەیــدا لــەگــەڵ «چـــاودێـــر»، ئاماژەبەوەشدەكات ،كێشەكە دوالیەنەیە، واتە سیاسیی‌و ئیدارییە ،عیراق دەڵێ لەساڵی 2013دا ئێمە پارەمان داوەتە هەرێم‌و هەولێریش نەوتی هەناردەنەكردوە، بەپێچەوانەوە هەولێریش دەڵێت ئێمە نەوتمان ناردوە‌و ئەوان پارەیان نەناردوە، باشترین چارەسەریش ئەوەیە هەرێم خۆی نەوت بفرۆشێت. چاودێر :هەرێمی كوردستان نەوتی خۆی هەناردەكردوە ،هۆكاری چییە كە
بەغداد هیچ نیەتێك بۆ چارەسەر بونی كێشەكان نیشان نادات؟ عیزەت سابیر :ئەگەر پێشتر حكومەتی بەغداد هەر پاساوێكی بەدەستەوە بوایە بۆ نەناردنی موچە ،ئەوا لەمانگی نیسانەوە حكومەتی بــەغــداد هیچ پاساوێكی شەرعی‌و یاسایی نییە بۆ رەوانەنەكردنی پارەی هەرێمی كوردستان ،چونكە لەو مانگەدا هەرێم بەتەواوی پشكی خۆی لە نەوت هەناردەكردوە. چــاودێــر :پــارلــەمــانــی كــوردســتــان، حكومەتی هەرێمی سەرپشككردوە ئایا كێشەكەكان گەیشتونە ئەوەی حكومەتی هەرێم بڕیارێكی نــوێ بــدات؟ ئایا لە كۆبونەوەتان لەگەڵ حكومەتی هەرێم چ چارەسەرێكی پێبو بۆ ئەم قەیرانە ئەگەر بەمشێوەیە بەردەوام بێت؟ عیزەت سابیر :ئێمە لەگەڵ ئەنجومەنی بااڵی نەوت‌و غاز كۆبونەوەمان كردوە، بــڕیــاردرا كە وەفدێك بچێتە بەغداد‌و جــارێــكــی دیــكــە بــە رێككەوتنەكان‌و پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد دا دەچینەوە ،پێنج سەد هەزار بەرمیل نەوت دەنێرین‌و ئەوانیش لەبەرامبەردا %17ی بــودجــەی هەرێمی كوردستان دەنــێــرن ،ئــەگــەر ئــەوەشــیــان لەگەڵ نەكردین رێكدەكەوین لەسەر ئەوەی كە هەرێمی كوردستان چەند نەوت دەنێرێت، لەبەرامبەردا بەغداد ئەوەندە پارەبداتە
هەرێمی كوردستان ،ئەگەر ئەوەش نەكرا هەرێمی كوردستان لەرێگەی خۆیەوە بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغداد خۆی نەوتی خۆی هەناردە بكات. چاودێر :جگە لەمە هیچ پڕۆژەیەكی دیكە هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغداد؟ عیزەت سابیر :چارەسەر ئەوەیە هەرێم خۆی نەوت بفرۆشێت. چاودێر :بڕیارە وەفدێكی پارلەمان بچێتە بەغداد ئایا ئیشی ئەم وەفدە چییە؟ ئەجێندای كارەكانی چیین؟ عــیــزەت سابیر :هیچ لــەبــارەیــەوە نازانم‌و تەنها لە رێگەی راگەیاندنەكانەوە هەواڵێكی لەوجۆرەم بیستوە. چاودێر :پێتانوانییە هۆكاری نەناردنی ئــەو بــڕە پــارەیــە بــۆ هــەرێــم كێشەی سیاسییە ،نەك ئیداری؟
كێشەكە دوالیەنەیە ،واتە سیاسیی‌و ئیدارییە ،عیراق دەڵێ لەساڵی 2013دا ئێمە پارەمان داوەتە هەرێم‌و هەولێریش نەوتی هەناردەنەكردوە ،بەپێچەوانەوە هەولێریش دەڵێت ئێمە نەوتمان ناردوە‌و ئەوان پارەیان نەناردوە
عیزەت سابیر :كێشەكە دوالیەنەیە، واتە سیاسیی‌و ئیدارییە ،عیراق دەڵێ لەساڵی 2013دا ئێمە پارەمان داوەتە هــەرێ ـم‌و هەولێریش نــەوتــی هــەنــاردە نــەكــردوە ،بەپێچەوانەوە هەولێریش دەڵێت ئێمە نەوتمان نــاردوە‌و ئەوان پارەیان نەناردوە ،باشترین كار ئەوەیە كــە كێشەكان لــە راگەیاندنەكانەوە باسنەكرێن‌و راگەیاندن نەكرێتە هۆكاری قوڵبونەوەی كێشەكان ،بەڵكو گرنگە كێشەكان بەشێوەیەكی جدی‌و لەسەر مێزی گفتوگۆ چارەسەربكرێن. چاودێر :پێتوایە كێشەكان بەكوێ دەگەن؟ عــیــزەت سابیر :مــن گەشبین نیم بە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ،چونكە هەردوال تائێستا یەكتری تۆمەتباردەكەن‌و یەكتری بە قەرزار دەزانن. چــاودێــر :ئـــەوان وەكـــو حكومەت یەكتری تۆمەتباردەكەن ،ئایا وردەكاریی كێشەكان الی ئێوەی پارلەمانتار نییە؟ عیزەت سابیر :نەخێر وردەكــاریــی كێشەكان الی ئێمە نییە ،وەزارەتــی سامانە سروشتییەكان وردەكاریی داهاتو خەرجی‌و هەناردەكردنی الیە‌و نەدراوە بە ئێمە ،دڵنیانین لەو ژمــارانــەی كە وەرمانگرتون.
سەركەوتنی هەدەپە لە هەڵبژاردنەكانی توركیا گۆڕانكاریی گەورە دروستدەكات سەركەوت زەكی ،جێگری بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی ،بۆ «چاودێر» سازدانی: عەبدول نەجم ،نیاز كەمال جێگری بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی نیشتیمانی ،رایدەگەیەنێت ،ئەم هەڵبژاردنەی توركیا هەڵبژاردنێكی زۆر چارەنوسسازە لەكۆمەڵێك روانگەوە بۆ كــورد‌و بۆ سەرجەمی توركیا ،لەدوای ئەم هەڵبژاردنە ئــەردۆغــان دەیەوێت، سیستمی سیاسیی توركیا لەسیستمی پارلەمانییەوە بگۆڕێت بۆ سیستمی سەرۆكایەتی. ســەركــەوت زەكــی ،لــەم دیالۆگەیدا لەگەڵ «چــاودێــر» ،ئەوەشدەخاتەڕو، هەڵبژاردنێكی زۆر چــارەنــوســســازە، سەركەوتنی هەدەپە گۆڕانكاریی گەورە لەتوركیا دروستدەكات ،ئەگەر هەدەپەە لە %10كە تێنەپەڕێنێت ،ئەو دەنگانەی بۆ هەدەپەە رۆیشتون ،كە رێژەیەكی زۆر زۆرە ،بــەســەر الیەنەكانی تــردا دابەشدەبێت. چاودێر :لەمانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی توركیا بەرێوەدەچێت ئــەوەی پەیوەندی بە كــوردەوە هەبێت لەباكوری كوردستان كۆمەڵێك قسەی تر دەكرێت لەسەر ئەوەی كورد (هەدەپە) بەشداریدەكات لــەم هەڵبژاردنەدا ،بــەاڵم بەمەرجێك رێـــژەی %10بەدەستبێنێت ،چۆن دەتوانێت بەدەستی بهێنێت؟ ئەگەر بەدەستینەهێنا چی دەگوزەرێت؟ سەركەوت زەكی :ئێمە لەبەردەم هەر هەڵبژاردنێكدا قسە لەسەر ئەوە دەكەین،
دەڵێین هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازە، بەاڵم بەڕاستی ئەم هەڵبژاردنەی توركیا هەڵبژاردنێكی زۆر چــارەنــوســســازە لەكۆمەڵێك روانــگــەوە بــۆ ك ــورد‌و بۆ سەرجەمی توركیا ،دیــارە كەم تا زۆر هەمو گۆڕانكارییەك لەتوركیا كاریگەری لەسەر پرۆسەی ئاشتی‌و بەرەوپێشچونی دۆزی كورد دەبێت ،ئەوەی پەیوەندیی بە توركیاوە هەیە بەگشتی ئەوەیە سیستمی سیاسی لەتوركیا دەگۆڕێت، ئەگەر ئاكپارتی بتوانێت ،5/3یان زیــاتــری دەنگەكانی توركیا ئەمجارە بەدەستبهێنێت ،یان ئەگەر زۆرینەی دەنگەكان بەدەستنەهێنێت ،حیزبەكانی تــری وەك جەهەپەو مەهەپە كە دو حیزبی گەورەو كاریگەرن تا ئێستا وەك پێویست ســەرەڕای جیاوازییەكانیان، ســەرەڕای ئۆپۆزسیۆنبونیان لەتوركیا بەدەنگ ئەم بەدەنگەوەهاتنەی پرۆسەی ئاشتیشەوە نــەهــاتــون كــە ئاكپارتی دەیكات ،دیسانەوە پرسەكە جۆرێكی تری لێدێت ئەوەی كە توركیاو ئاكپارتی زۆر مەبەستیەتی ،بەتایبەت ئەردۆغان نەتوانێت ئاستەنگی لە %10تێپەڕێنێت، دەیەوێت كە سیستمی سیاسیی توركیا ئەوەی لەتوركیا لەئێستادا گرەوەی لەسەر ێ لەسیستمی پەرلەمانییەوە بگۆڕێت بۆ دەكرێت ،بۆ بردنەوەی هەڵبژاردن س سیستمی سەرۆكایەتی ،ئامانجیان ئەوەیە رەگەزی سەرەكییە :رەگەزی یەكەمیان، كە وەك ئەوەی لەبانگەشەی هەڵبژاردن ئــەوەیــە كە لەهەڵبژاردنەكانی پێشو باسیانكردوە ،بەتایبەت داود ئۆغلۆ چەند ئاكپارتی نزیكەی دو ملیۆن دەنگدەری جارێك دوبارەی كردۆتەوە ،ئەوەیە كە بەشداری هەڵبژاردنی نەكردوە ،كە ئەمە لەساڵی 2023هــەروەك خۆیان باسی لەهونەری هەڵبژاردندا پێی دەوترێت دەكــەن ،یەكەمین فڕۆكەی دەستكردی (دەنگە خۆڵەمێشیەكان) هۆكارێكی خۆیان دەچێتە ئاسمانی توركیا ،لەساڵی دیــاریــكــراو نــەبــوە ،بـــەاڵم بــەشــداری 2023توركیا ببێت بەیەكێك لە 10واڵتە دەنگدانیان نەكردوە ،جەهەپەو مەهەپە سەركردەكەی جیهان .واتە تموحێكی زۆر نزیكەی دو ملیۆن‌و نیو دەنــگــدەری گەورەی سیاسی لەپشتەوەیە. توركی كە الیەنگری ئەم دو حیزبە بون
دەستەی كارگێڕی یەكێتی نیشتمانیی كوردستان لەئەنقەرە لەسەر پرسە نیشتمانی‌و نەتەوەییەكان ،لەئەنقەرەوە بانگەوازكردن بۆ ئازادكردنی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ،نەخشی سیاسەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە ،بە رونی ئەوە سیاسەتی ئێمەیە لەبەرامبەر دۆزی كورد لەتوركیا.
چــاودێــر :لەسەر ئــەو بنەمایەی كە هەدەپە %10تێنەپەڕێنێت دەتوانێت سیستم بكات بەسەرۆكایەتی؟ سەركەوت زەكی :ئەگەر هەدەپە لە %10كە تێنەپەڕێنێت ،ئەو دەنگانەی بۆ هەدەپە رۆیشتون ،كە رێژەیەكی زۆر زۆرە بەسەر الیەنەكانی تردا دابەشدەبێت، واتە ئەو دابەشبونەی دەنگە بەپلەی یەكەم لەبەرژەوەندیی ئاكپارتی دەبێت، بۆیە ئەگەر تەماشایەكی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئاكپارتی بكەین بەشێكی زۆری بانگەشەی هەڵبژاردنی پێچەوانەی خستۆتە سەر هەدەپە ،بۆئەوەی هەدەپە
ئەردۆغان دەیەوێت كە سیستمی سیاسیی توركیا لەسیستمی پارلەمانییەوە بگۆڕێت بۆ سیستمی سەرۆكایەتی بەشداری هەڵبژاردنەكانیان نەكردوە، بەهەمان شێوە نزیكەی 500هــەزار كەسێكی تریش الیەنگری حیزبەكانی تر بەهۆكاری جیاواز دیسانەوە بەشدارییان نەكردوە ،نزیكەی 500ملیۆن دەنگدەری توركی لەسەرتاسەری توركیا بەشداری هەڵبژاردنەكانیان نــەكــردوە ،كە 250 ملیۆن ،یان بەر ئاكپارتی‌و ئەوانی تر دەكەوێت. چاودێر :رۆڵی باشوری كوردستان، تایبەتتر بڵێین هەڵویستی یەكێتی‌و پارتی چییە لەم هەڵبژاردنەدا؟
ســەركــەوت زەكــی :هەڵبژاردنەكانی توركیا هەڵبژاردنی ناوخۆیی توركیان، لـــەروی سیاسی‌و حزبیەوە لەباشور ئێمە ئەو جــۆرە دابەشبونەمان نییە، كە سیاسەتی رەسمیی خۆمان بەیان بكەین لەبەرامبەر هەڵبژاردنەكان ،بەاڵم بەدڵنیایی رەنگە هاوسۆزی كــورد بۆ كورد ،بەتایبەت كە یەكێتی نیشتمانیی كوردستان هێزێكی نیشتمانییە ،هێزێكی نەتەوەییەو نەتەوایەتیتر پرسەكان دەڕوانــیــن ،بەشداریكردنی رابـــردوی سەركردەكانی ئێمە هەم لەئاهەنگەكانی نەورۆز ،هەم لێدوانەكانی بەرێز بەرپرسی
چـــاودێـــر :پــێــتــوایــیــە لــەبــاشــوری كوردستان ،یــان لەهەر چوارپارچەی كوردستان هەڵوێستێك هەیە ،كەپێیان خۆشە ،یان هەڵوێستێك هەیە كە رون‌و شەفاف بێت ،بۆئەوەی كە هەدەپەە سەركەوتنێكی گەورە بەدەستبهێنێت؟ ســەركــەوت زەكـــی :بــەڵ ـێ ،لەسەر ئــاســتــی جـــەمـــاوەری بەدڵنیاییەوە پرسی تــەواوی كۆمەڵی كــوردی لەهەر چوارپارچە ،لەباشوریش بەجیاوازیی رەنـــگ‌و بــۆچــونــەكــانــەوە ،پێموابێت پێیان خۆشە هەدەپە سەركەوتنێكی گـــەورە بەدەستبهێنێت‌و بەربەستی %10تــێــپــەڕێــنــێــت ،ئــەمــەش خــزمــەت بەپێشكەوتنی ســیــاســی لەتوركیا دەكــات ،هەم خزمەت بەبەرژەوەندییە گشتییە نەتەوەییەكانی ئێمە لەباكور دەكــــات ،چونكە ســەركــەوتــنــی هەر پارچەیەك ،یان سەركەوتنی كورد لەهەر پارچەیەك لەپارچەكانی كوردستان بەدڵنیایی كاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر پارچەكانی تریش ،بەاڵم لەسەر ئاستی حزبی‌و رەسمی پرسەكە رەنگە بەرژەوەندی تێبكەوێت‌و رەنگە هەندێك جیاوازی هەبێت.
ذمارة ( )51٦دو شةممة 2015/5/1٨
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
لە نەخۆشخانەكاندا شوێنی تایبەت بە توشبوان ئامادەكراوە
حكومەتی هەرێم روبەڕوی ئەنفلۆنزای باڵندە دەبێتەوە هەمو كەلوپەلی خۆپارێزی‌و چارەسەری دەرمانــی‌و دژە ڤایرۆســی ئامادەكراون، تەنهــا لەســنوری پارێــزگای ســلێمانی ســێ گوند پەلەوەرەكانیان توشــی ئەم ڤایرۆســە بــون ،بــەاڵم تائێســتا هیــچ هاواڵتییەك توشــی ئەنفلۆنــزای باڵندە نەبوە. ناوبــراو ،ئامــاژەی بەوەشــكرد، لیژنەیەكی بااڵ پێكهاتوە بەسەرپەرشتی وەزارەتــی كشــتوكاڵ‌و ســەرچاوەكانی ئــاو ،لیژنەكــە بڕی 600ملیــۆن دیناری بۆ تەرخــان كراوە ،لیژنەكــەش لەژوری كار پێكهاتوە بەسەرپەرشــتی پارێزگار، یان سەرپەرشــتیاری یەكە ئیدارییەكان‌و نوێنــەری تەندروســتی‌و شــارەوانی‌و كشتوكاڵ‌و ناوخۆ.
چاودێر -تابان رەزا ،ئارام بۆرە: جارێكی دیكە ،نەخۆشیی ئەنفلۆنزای باڵنــدە لەهەرێمــی كوردســتان ســەر هەڵدەداتــەوەو ،لە ناوچەی پیرەمەگرون ســێ حاڵەتــی ئــەو نەخۆشــییە لە نێو پەلەوەردا دۆزراوەتەوە ،بۆیە حكومەتی هەرێــم لیژنەیەكــی بــۆ روبەڕوبونەوەی نەخۆشــییەكە پێكهێنــاوەو رێوشــوێنی پێویست بۆ پێش گرتن لە نەخۆشییەكە دەگرنەبــەر .الی خۆشــیەوە وتەبێــژی وەزارەتی تەندروستی ،دەڵێت "تا ئێستا هیــچ حاڵەتێكی نەخۆشــییەكە ،لە نێو مرۆڤدا تۆمارنەكراوە". هەنگاوەكانی حكومەت بۆ پێشگرتن لە نەخۆشییەكە رۆژی 13ی ئــەم مانگــە ،لیژنــەی بــااڵی بەرەنگاربونــەوەی ئەنفلۆنــزای كودســتان لەهەرێمــی باڵنــدە بەفەرمانــی ســەرۆكایەتیی ئەنجومەنــی وەزیــران پێكهــات ،لــە وەزارەتــی ناوخــۆ كۆبونەوەیەكــی ئەنجامــدا‌و لــە كۆبونەوەكــەدا ئامــاژە بەوەكــرا ،دوای باڵوبونەوەی نەخۆشــییەكە لە 32واڵتی جیهــان ،لەوانــەش توركیــا ،لەهەرێمی كوردستانیش ئەم نەخۆشییە لەمریشكی خۆماڵــی لەســێ گونــدی پارێــزگای سلێمانی هەبون. هــەر لــەو كۆبونەوەیــەدا لیژنەكــە بڕیاریــدا ،الیەنــە پەیوەندیــدارەكان ئــەم خااڵنــە جێبەجێبكەن ،مریشــكی كێڵگەكانــی پەلــەوەر بەپێــی رێنمایــی كوشتارگەی پەلەوەر لەژێر سەرپەرشتی پزیشــكی ڤێتێرنــەری ســەردەبڕێن‌و
وەزارەتی تەندروستی :تائێستا هیچ حاڵەتێكی نەخۆشییەكە لەنێو مرۆڤدا تۆمارنەكراوە هاواڵتیــان لــەو كوشــتارگانە مریشــك بكڕن ،هەروەها قەدەغەكردنی فرۆشتنی مریشــكی زینــدو لەبــازاڕو شــەقام، داخســتنی بازاڕەكانی پەلەوەری كێوی، گواســتەوەی مریشــكی زینــدو لەنێوان پارێــزگاكان رادەگیرێــت ،مریشــكی كێڵگــەكان لەنزیكتریــن كوشــتارگەی پارێزگاكان سەر ببڕێن ،چاودێریی وردی بواری تەندروستیی كێڵگەكانی پەلەوەر‌و
پەلــەوەری خۆماڵــی بكرێــت ،لەكاتــی سەرهەڵدانی نەخۆشی لەهەر ناوچەیەك بەپێی پالنی بەرەنگاربونەی نەخۆشــی ئەنفلۆنزای باڵندە مامەڵە بكرێت. تەندروستی ئامادەكاریی كردوە وتەبێــژی وەزارەتــی تەندروســتیی هەرێمی كوردستان ،بۆ "چاودێر" ئاماژە بەوەدەكات ،لەئێستادا هیچ حاڵەتێكیان
نەبوە ،بــەاڵم ئامادەكارییــان كردوە بۆ جیاكردنــەوەی نەخــۆش‌و ئەنجامدانــی پشــكنین‌و چارەســەركردنی نەخــۆش، لەچەنــد رۆژی داهاتوشــدا هەڵمەتــی هۆشیاری دەستپێدەكات. د .خاڵس قادر ،باس لەوەشــدەكات، پارێزگاكــە لەنــاو لەهــەر ســێ نەخۆشــخانەكاندا شــوێن دیاریكــراوە، ئەگــەر حاڵەتی گومان لێكــراو هەبێت،
مریشكفرۆشەكان نیگەرانن بەشــێكی بەرچــاوی هاواڵتیــان ،كە خەریكی مریشــك فرۆشــتنن ،نیگەرانن لە راگرتنی پیشــەكەیان ،بەهۆی ئەوەی بێكار دەبن ،مریشــك فرۆشێك ،دەڵێت "بژێویــی ژیانمان لەســەر ئــەو كارەیەو ناتوانــم دەســتبەرداری بــم ،لەگــەڵ ئەوەشــدا ئەو ئیشــەكەی بەشێوەیەكی تەندروســت دەكات ،تائێســتا هیــچ كێشەیەكی نەبوە ،هەركاتێكیش مریشك دەهێنێت ،سەرەتا پشــكنینی تەواویان بۆ دەكات ،پاشان دەیكڕێت". ئامانــج عەلــی ،وتیشــی "بەهیــچ شــێوەیەك رازی نیم ،بەوەی دوكانەكەم پــێ دابخــەن ،چونكــە خاوەنــی مــاڵ‌و منداڵــم‌و ئەگــەر ئەو ئیــش نەكەم ،چی بكــەم ،ئەگەر حكومەت ئیشــێكی لەوە باشــترم بــۆ دەدۆزێتەوە ،منیــش رازیم بەداخستنی".
بەهۆی قەیرانی داراییەوە پاككردنەوەی زەوییە مینڕێژكراوەكان رادەگیرێت روسیا پلەی یەكەمی لە مینڕێژكردنی كوردستاندا بەردەكەوێت
چاودێر -تریفە حەسەن: لەســاڵی 1961و لەكاتی هەڵگیرسانی شۆڕشــی ئەیلولــەوە ،میــن‌و تەقەمەنی لەهەرێمــی كوردســتان بونەتــە دوژمنی شــاراوەی هاواڵتیــان‌و رۆژانــە خەڵــك دەكەنە قوربانــی ،بەپێی ئەو ئامارانەی دەست "چاودێر" كەوتون ،لەو كاتەوە تا 14 ،2014هــەزار كەس بونەتە قوربانی‌و دەزگای كاروباری مینیش ،كە لە ســاڵی 2005ەوە لــە پاككردنــەوەی كێڵگەكانی میــن بەردەوامن ،بەاڵم بەهــۆی قەیرانی داراییەوە ،ئەگەری وەستانی پرۆژەكانیان لەمساڵدا هەیە .بە پێی زانیارییەكانیش، روسیا پلەی یەكەم دەگرێت لەو واڵتانەی مینەكانی لە كوردستاندا چێندراون.
كارمەند بون. لەناوبردنی مین‌و تەقەمەنی لــە پارێــزگای ســلێمانی لەســاڵی 1992تاكو كۆتایی 2014زیاتر لە 400هەزار دانە لەمین‌و تەقەمەنی لەناوبراون. لەســاڵی ،2013لە ســنوری پارێزگای ســلێمانی 9هــەزارو 130دانــە لەمیــن‌و تەقەمەنــی لەناوبــراون‌و لە ســاڵی 2014 ێ هەزارو 491 رێژەكــە كەمبۆتەوە بۆ ســ مین‌و تەقەمەنی. ئەو واڵتانەی زۆرترین مینیان هەناردەی كوردستان كردوە بــە پێــی زانیارییەكانــی "چاودێــر" ئــەو مینانــەی لــە هەرێمی كوردســتان دۆزراونەتــەوە ،بــە پلــەی یەكــەم هــی روســیابون‌و ئیتالیــا پلــەی دوەم‌و چین سێیەم‌و ئەمریكا چوارەم‌و دوای ئەوانیش ئیسرائیل ،بەلژیكا ،یۆگۆسالڤیای جاران، رۆمانیاو بولگاریا دێن.
قوربانیانی مین‌و روبەری پاككراوە بەپێــی ئامارەكانــی دەزگای كاروباری مین ،لە 2005تاكو 2475 ،2014كێڵگەی میــن لــە ســنوری پارێــزگای ســلێمانی پاككراونەتەوە ،كە روبەرەكەی 126.500 ئەگەری وەستاندنی پرۆژەكانی مین ملیــۆن مەتردوجایە‌و ،تا ئێســتاش 146 هەڵگرتنەوە هەیە ملیۆن مەتــر دوجا پاك نەكراوەتەوە .لە دەزگای گشتیی كاروباری مین لە ساڵی هەرێمــی كوردســتان لە 1961تا ســاڵی 2014ژمارەی قوربانیانی مین‌و تەقەمەنی 2005دامەزراوە ،تا ئێســتاش بەردەوامن 14هــەزار كەســن .لە ســنوری پارێزگای لــە كارەكانیان بۆ پاككردنــەوەی ناوچە سلێمانی لە ساڵی 1961تا 2014ژمارەی جیاوازەكانــی كوردســتان لــە میــن‌و قوربانیانی مین‌و تەقەمەنی 9220كەسە .تەقەمەنــی ،بــەاڵم بەهــۆی قەیرانــی بەپێــی ئەم ئامــارەش بێــت زۆرترین داراییــەوە پرۆژەكانیان بەرەو كەمبونەوە قوربانــی میــن دەكەوێتــە پارێــزگای دەچن. لەوبارەیــەوە بەڕێوەبــەری گشــتیی ســلێمانیەوە ،لە ساڵی 1991تاكو 2005 قوربانیانی مین لە سلێمانی 8942كەس كاروباری مین لە ســلێمانی ،بۆ "چاودێر" ئامــاژە بەوەدەكات ،بارودۆخی ئێســتای بوە ،كە 49لەوان كارمەند بون. ێ كوردســتان كاریگەری لەسەر كارەكانمان تەنیــا لــە پارێــزگای ســلێمانی ســ هێنــدەی پارێزگاكانــی تری كوردســتان هەیــە ،چونكــە پــرۆژەی نوێمــان نییەو قوربانــی هەیــە ،لەســاڵی 280 ،2014هیچ تەندەرێــك وەرنەگیراوە ،بەاڵم وەك قوربانــی میــن هەبــون ،كــە حەوتیــان ئەوەی ئاســتی كارەكانمان نەوەســتاوەو
مین لە 1961تا 14 ،2014هەزار كەسی لە هەرێمی كوردستان كردۆتە قوربانی‌و زۆرترینیان لە سلێمانین بەردەوامین ،چونكە پێش قەیرانی دارایی ئەو بودجەی بۆمان تەرخانكرابو ،زیاتربو، بۆیــە نەمــان دەگەڕانــدەوە‌و پرۆژەمــان پێدەكرد ،بــەاڵم ئەم ســاڵ بارودۆخەكە بــاش نەبێت ،ئەوە كارو پرۆژەی ئێمەش دەوەستێت. ســەباح حەمەخــان ،وتیشــی "یەكێك لــە كێشــە گەورەكانــی ئــەم دەزگایــە ئەوەیــە ،هــەر لــە ســەرەتاوە خــۆی یەكالنەكردۆتــەوە ،ســەرەتا ســەر بــە
رێكخــراوە نێودەوڵەتییــەكان بوە ،دواتر چۆتــە ســەر حكومــەت ،بۆیــە ئێمــە قاچێكمــان الی رێكخــراوە بیانییەكانــەو قاچەكەی تریشــمان الی حكومەتە ،بۆیە كارمەند خۆی بیمەی خۆی دابیندەكات". هۆشیاركردنەوەی 21هەزار كەس راگەیاندنــی بەڕێوەبــەری بەڕێوەبەرایەتیــی میــن ،بە"چاودێــر"ی راگەیاند ،لە ئێستادا چاالكیەكانیان تەنیا
لەســەر ئەو تەندەرانەیە ،كەپێشتر بۆیان دەرچوە ،بەاڵم ئێســتا بەهۆی بارودۆخی كوردســتانەوە ،هیــچ پرۆژەیەكــی نــوێ نییــەو ،پرۆژەكانیان بۆ لەناوبردنی مین‌و تەقەمەنی كەمترە لە سااڵنی رابردو. ئەحمــەد فەتاح ،وتیشــی "لە ســاڵی 2014دا بــۆ هۆشــیاركردنەوەی لــە مەترســییەكانی میــن‌و تەقەمەنــی 21 هەزار كەسمان وەك هاواڵتی‌و بەتایبەتی پێشمەرگەمان ئاگادار كردۆتەوە".
5
فەرهەنگی ژینگەپارێزی محەمەد چاوشین
هــاوكات لەگــەڵ پێشــكەوتنی تەكنۆلۆژیــاو گەشــەی رۆژبەڕۆژی بــواری پیشەســازی ،پرســی ژینگەو مەترســییەكانی پیســبونی ژینگە،بۆتە ئەولەویاتی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی‌و پسپۆڕانی ئەو بوارە. بەداخــەوە ،بەرەوپێــش چونــی دنیای ماشێنی‌و بە پیشەسازیبونی زۆرێك لە واڵتانــی جیهان ،لەگەڵ ئــەوەی ژیانــی مرۆڤایەتی ئاســان كــردوە ،بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا مەترســییەكی جددیشــی لەســەر ژیانــی مرۆڤــەكان دروســتكردوە. ئەویــش پیســكردنی ئــاوو هەواو خاكە. لەزۆرێــك لەواڵتانــی جیهانــدا، دەستەو گروپ‌و رێكخراوی تایبەت بە ژینگەپارێزی‌و هۆشیاركردنەوەی خەڵك دامەزراوەو تواناكانی خۆیان لەوبوارەدا دەخەنەڕو. بەبۆچونــی مــن ،فەرهەنگــی ژینگەپارێــزی پێویســتی بــە بەرنامــەی درێژمــاوەو ســتراتیژی هەیە .پێویســتی بــە بەرنامەیەكی ئامانجدارو فەرهەنگی‌و زەمینەیەكی ئەخالقییەوە هەیە لەناو كۆمەڵگادا. بەواتایەكــی تــر ،پڕۆســەی پــەروەردەو فێركــردن ،دەتوانــێ دەورێكی كاریگەر لــە پەرەپێدانی كولتوری ژینگەپارێزی بەتاكەكانی كۆمەڵگا بگێڕێت. فەرهەنــگ ،هێڵــی جیاكەرەوەی نێوان مرۆڤ‌و ئاژەڵە .فەرهەنگیش لــەڕوی مەفهومەوە لە{ئەندێشــەو ســەرچاوە دنیابینی}یــەوە دەگرێــت .بــێ گومــان لــەڕوی گەشــەو پەرەپێدانیشــەوە لەژێــر كاریگەری سیســتمی پــەروەردەو فێركــردن دایە ،هەر لــە خێزانەوە تاكــو كۆمەڵــگا یان لەســەردەمی لەدایكبونــەوە تاكــو قۆناغی كامڵ بون. هۆشــیاركردنەوەی تاكەكانــی كۆمەڵــگاو پەرەپێدانی فەرهەنگی ژینگەپارێــزی ،زۆرتــر لەهــەر بوارێكی دیكە ،دەتوانرێت لەســەر زەمینــی واقع بەرجەســتە بكرێت‌و ھەزینەیەكی ئەوتۆشی ناوێت. رێكخراوەكانــی زۆری ژینگەپارێــزی ،بــەس نیــن بــۆ باڵوكردنــەوەی پەرەپێــدان‌و هۆشــیاری ژینگەپارێــزی ،بەڵكــو دەبــێ لــە پڕۆســەی پــەروەردەو فێركردنەوە دەستپێبكەین. واتــا ،دەبــێ ئــەو فەرهەنگە لە ســەرەتاكانی باخچەی ساوایانەوە دەستپێبكات. ئەوەندەی ئەمن تێبینیم كردبێت، فەرهەنگ‌و كولتوری ژینگەپارێزی، لــە هەرێمەكــەی خۆمانــدا زۆر لەخوارەوەیــەو بایەخێكی ئەوتۆی پــێ نادرێــت ،بــەاڵم هێشــتاش درەنگ نەبوە ،فەرمون باهەمومان دەســتپێبكەین‌و لەئێســتاوە ژینگەپارێزێكــی باش بین ،چونكە ئەو كەســانەی دوژمنــی ژینگەن، دوژمنی مرۆڤایەتیشن.
ذمارة ( )51٦دو شةممة 2015/5/1٨
لێكدانەوەى هەواڵ
info_chawder@yahoo.com
شاهیدی ساتی شەهیدێك بۆ رۆحی شەهید سەاڵح دیلمانی
هاوڕێ توانا مێرگەسەری ئەگەرچی ،ئیشــكالیەتێكی گەورەم لەگەڵ هونەری پێداهەڵدان‌و وســفی كەســیدا هەیە، هەرچەنــدە ،عەیبێــك لــەو هونــەرەدا نابینم كەســێك كــە شایســتەی وەســفكردن بێت، دروســت‌و گرنــگ ئەوەیــە ،وەســفی بكرێت‌و تەقدیر بكرێت ،بەتایـــبەت ئــەو كاركتەرانەی مۆمئاســا چــرا‌و روناكــی میلەتێكن ،حەوش‌و چەتری گەلێكن ،ئەوانەی دەفری خڕكردنەوەی خەمــی خەڵــك‌و پاســەوانی شــەو و رۆژی ئاسایشی نیشتمانێكن ،یەقینشم وایە دەبێت، هەمو رێزگرتن‌و كڕنۆشــبردنێك بۆ شــەهیدان
درێژكردنــەوەی ،رێزبێــت بۆ زینــدوەكان ،بۆ من بەزەحمەتترین نوســینێك ئەوەیە باســی مەرگی كەسێك بكەیت كە بەڕۆحی ،ئیسپاتی دڵسۆزی بەرپرسبونی خۆی لەئاستی میللەت‌و نیشــتمانەكەیدا كردوە ،تا ئەو ساتەی رۆحی پەپولە ئاسا فڕی بۆ ئاسمانەكان بۆ چركەیەك نەســرەوت ،ئاخر شەهیدبون لەپێناو ئامانجی میللەتێك گەورەترین‌و بێگومانترین كردەیەكی ئەخالقییە مرۆڤ بتوان ێ ئەنجامیبدات. بنــۆڕن! پێنجســەد ســاڵ بــەر لەمــڕۆ، ماكیاڤیلــی گوتی پارێزگاریی‌و خۆشەویســتی لەنیشــتمان بەقســە نابێــت ،پارێــزگاری لەنیشــتمان هێــزو تیژیی شمشــێرو بوێریی و گیانفیدایی پێویســتە ،نەك پاڵكەوتن لەسەر پێخەفی دروشــمەكان ،وەكو چۆن شەهیدبون گەورەتریــن مانا‌و دەاللەتــی گرێدانی نەتەوەو نیشــتمانە بەرۆح ،هەمــان ماناش بۆ چەمكی بەرپرسیارێتی راستە. بەرپــرس بــون ئــەوە نیــە وەك ئێســتا لەكۆزەینی زۆرینەدا جێكەوت كراوە كە مانای زۆری ئیمتیازو خۆپێگەیاندن‌و دەوڵەمەندبون!
وەرگرتنی بەرپرســیاریەتی‌و بــون بەبەرپرس گرانتریــن‌و پیرۆزتریــن ئەركێكــی ویژدانیــە. ئاخــر كەمــن ،ئەوانەی بتوانــن بیگەیەنن بەو جێگایــەی شــەهید ســەاڵح دیلمانــی‌و ئەبــو عەلی گەرمەســێرو لیوا شێركۆی بابەگوڕگوڕو شــەهید كەمــال باڵەكایەتــی‌و ســەرجەمی فەرماندەكانــی تــر گەیاندیاندبێتــە ترۆپكــی بەرپرســیاریەتی ،ئەو شەهیدەی من شاهیدی ســاتی شــەهیدبونی بوم بەرپرســم بو ،ئەما ببپرســە كام بەرپرس؟ لەماوەی نزیك بەیەك ســاڵی شــەڕی تیرۆریســتان‌و تاریكویســت‌و كۆنەپەرســتانی داعــش لەشــەڕگەكانی جەلەوال‌وە تا شەڕەكانی قەرەتەپەو لەوێشەوە بۆ شــەڕگەكانی مــەال عەبدوڵــاو تەللوەردو مەكتــەب خالیــد لەمیحــوەری داقــوق ،هەر لەگرتــن‌و ســەنگەر لێدانــی وەحدە‌و ســەعد خالدێكی تر ..تا دواین مەنزڵگای شەهیدبونی عەتشــانەی وشــك‌و برینگــی تــۆزاوی.. نەمبینی‌و نەمبیست ئەو نە لەپشودابوبێت نە لەهەڵمەتبردن‌و ســەنگەردا لــەدواوە بو بێت، هەمو ئــەو چیرۆك گێڕانەوانەم بینی كە باس
لەسات‌و هۆكاری شەهیدبونیان ئەكرد ،من كە لەوێش بوم هیچ گێڕانەوەیەكم نیە ،بۆ ســات‌و هۆكاری شــەهیدبونی ،تەنهــا ئەوە نەبێت كە ئەو ئامادە نەبو چەند پێشــمەرگەیەك بڕۆن‌و شــوێنێك كەشــفكەن بۆ ئەوەی هیچ زیانێك بەپێشــمەرگەكان نەگات ،ئەو پیادە بو ،هیچ كاروانێكی ئۆتۆمبێلی لەگەڵ نەبو ،هەرگیزیش لەیەك ئۆتۆمۆبێلی خۆی زیاتری لەگەڵ نەبو، تــۆ ئەم هەڵوێســت‌و ئاكارە تەفســیركە! ئەم چەنــد وشــەیە هەمــو چیرۆكی شــەهیدبونی بو ،ئەو شــەهیدبو بۆ ئەوەی پێشمەرگەكانی شــەهید نەبن ،شەهید بو بۆ ئەوەی كەركوك لەترســدا نەبێت ،شــەهید بو بۆ ئەوەی وەك خۆی گوتەنی خەڵك بەئارامی بخەوێت. لەكۆتاییــدا دەڵێــم گەورەم ئــارام بخەوە، ئێمــە بەخەبەریــن ،رۆحــی بــەرزە فــڕت شــادو كێلی گۆڕت فرمێســك بــاران دەكەم‌و فریشــتەكانی ئاســمان‌و دەرگاوانەكانــی بەهەشــت لەپێشــوازیتدان ،بــڕۆ لەكاروانــی حســێن مەنســورو لیوا شــێركۆ دوامەكەوە‌و پێیان بڵـێ كەركوك ئارامە.
سیاسەتی وزەو ناكۆكییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی مەركەزی
بەهرۆز جەعفەر هەمــو ملمالنێیــەك رەهەندێكــی ئابوریی هەیــە ،لــەدوای روخانــی رژێمــی بەعــس لەعیــراق ،یەكــەم بیــری نــەوت لەالیــەن كۆمپانیای ()DNOی نەرویجییەوە لەهەرێم هەڵكەنــدرا .كــە تیایــدا وەك هەنگاوێكــی ســەرەتایی ( )5000بەرمیلــی لەڕۆژێكــدا بەرهەمدەهێنــاو ،هەنگاوەكانــی ســەركەوتو بو ،ئیتر كێشــەكانی (هەولێر-بەغداد) لەگەڵ قەبەتربونــی بەرژەوەندییــە ئابورییــەكان‌و زۆربونــی ژمــارەی گرێبەســت‌و بەرزبونەوەی ئاســتەكانی بەرهەمهێنــان تا دەهــات‌و دێت ئاڵۆزتر دەبێت .جگەلەوەش سروشتی ناكۆكی سیاســەتی وزەش لەڕۆژهەاڵتــدا وایــە زیــاد لەڕەهەندێكــی هەیە ،لەوانە :دابەشــنەكردنی ســەروەت‌و داهاتــی گشــتی بەشــێوەیەكی یەكسان ،دەســتوەردانی دەرەكی ،گەندەڵی‌و نەبونی چاودێریی‌و لێپرسینەوە ،كڕینی چەكی ئەمەریكی‌و روســی‌و فەڕەنســی‌و ئەڵمانی‌و... تــاد .بەپــارەی نــەوت بــۆ ئیدامەدانــی ئەو جەنگی تیرۆرەی لەكاتێكدا فرۆشیارانی چەك
خۆیــان پشــكیان لەهەڵگیرســاندنیدا هەیە.. تەنهــا لەماوەی (مانگی 5ی -2014مانگی 5ی )2015و ،لەدوای لەدەستدانی (100كم) خاكی عیــراق لەبــەرەی خۆرئاوایەوە ،عیــراق تەنها لەڕوســیا بایــی ( )4.2ملیــار دۆالر چەكــی كڕیــوە !.بێجگە لەوەی واڵتانــی كەنداو بایی ( )18ملیار دۆالر چەكیان لەئەمەریكا كڕیوە، بۆ شــەڕی داعش‌و ئەسەدو عاسفەتولحەزم... تاد .كە عیراق بەپلەی سێهەمی كڕیاری چەك دێت تیایاندا. رێككەوتنی نەوت بەرانبەر بودجە! بۆ ئەوەی لەو قەیرانە داراییەی روی كردۆتە هەرێــم ،دەروازەیــەك بدۆزرێتــەوە ،هەرێمی كوردســتان ویستی بەپارەی ســەرمایەداران‌و قــەرزی دەرەكی كێشــەكە چارەســەر بكات، ئەمە سودی نەبو ،بەتایبەت مەركەزیی بڕیاری كــوردی باسیشــی لەڕیفرانــدۆم‌و جیابونەوەو كۆمەڵێك دروشم كردبو ،كە رقەكەی بەغدادی ئەســتورتر كردبــو ،بەهــەر سازشــێك بــو، لەئەنجامدا بەغــداد‌و هەرێم لە ()2014/12/2 رێككەوتنێكــی دوالیەنەیــان راگەیانــد ،كــە تیایــدا بەغداد بڕیاریدا بەشــە موچەی هەرێم بنێرێــت ،وەك قۆناغــی یەكەمیــش ()500 ملیــۆن دۆالری نــارد ،كــە ئەكاتــە ()600 ملیــار دینار ،لەكاتێكــدا مانگانە هەرێم تەنها بــۆ موچــە (بێجگــە لەنەفەقاتی تەشــغیلی) پێویستی بە( )700ملیۆن دۆالرە ،كە بەنرخی دۆالری ئەوســا كردی بە ( )850ملیار دینار، لەبەرانبەریشــدا بەپێی رێككەوتنەكە :دەبێت هەرێمــی كوردســتان رۆژانــە ( )550هــەزار بەرمیل نەوت بەشێوەیەك كە ( )250هەزاری
لەكێڵگەكانی سەر بەهەرێم‌و ( )300هەزاریش لەكێڵگەكانــی كەركوك كــە لەمدواییە بەهۆی شكســتی ســوپای عیراقەوە كەوتنە دەستی پێشــمەرگە بخاتە ژێر دەستەاڵتی كۆمپانیای سۆمۆ‌وە. هەمــو ئەوانــە لەكاتێكــدا بــو كــە نرخی نــەوت هێشــتا لــەدەوری ( )$100دابــو، و ئێســتا نرخــی نــەوت دوای دابەزینــە هەژێنەرەكــەی تــازە گەیشــتۆتەوە (.)$69 جگە لەوەش دوو گۆڕانكاریی گەورە رویداوە، یەكەمیــان :وەزیری نەوتی عیــراق (د.عادل عەبدولمەهــدی) بەرزبونــەوەی بەرچــاوی هەنــاردەی نەوتــی عیراقــی بــۆ «ڕۆیتەرز» راگەیانــدوە ،لەمانگــی (نیســانی )2015دا بەرزترین ئاســتی تۆماركردوە لەدوای سااڵنی هەشــتاكانەوە ،ئەویش لەڕۆژێكدا ()3,077 ســـ ێ ملیۆن‌و حەفتا‌و حەوت هــەزار بەرمیلە لەڕۆژێكــدا ،كــە داهاتــی ئــەم هەناردەكردنە چوار ملیارو 800ملیۆن دۆالری ئەمریكی بوە. دوەمیــن گۆڕانكاریی تازە كە یەكێكە لەالیەنە گرنگەكانی تەنگژەی نێوان (هەولێر -بەغداد) مەسەلەی هەناردەكردن‌و كۆنترۆڵكردنی نەوتی كەركوكە ،كــە لــە()2014/3/10وە ،بەهەمو شــێوەیەك هەناردەكردنــی نەوتــی كەركوك بەبیانوی چاكســازیی لەبیرە نەوتەكان‌و هێڵی بۆڕییەكانــی نێــوان (كەركوك-جەیهــان)دا راگیــراوە .دواتریش روبەرێكی كەوتە دەســت داعــش ،هــەر حكومەتــی مەركەزی خۆشــی مــاوەی دوســاڵە كۆمپانیای نەوتــی باكوری لەكەركوك هەر بەئەنقەست فەرامۆشكردوە.. ئێســتا جارێكــی تــر لــەڕۆژی ()2015/5/5 وەزارەتــی نەوتــی عیراق دەســتپێكردنەوەی
8
ئەندامانی لیژنەی نوسینەوەی دەستور.. پێوەر‌و كار پارێزەری راوێژكار :ناسیح حەمە حسێن كەم تا زۆری خەڵكی كوردستان بەحزب‌و الیەنی سیاسی‌و رێكخراوە جەماوەری‌و ناحكومیەكانیشــەوە لەچاوەڕوانــی (لیژنەی پێداچونەوەی دەســتور) دان .ئەگەر چی بەپێی مادەی ()13ی دەستوری هەمیشەیی عیراق دەبێت دەستوری هەرێمی كوردســتان یا هەر هەرێمێكی تر كە لەپاشــەڕۆژدا لەچوارچێوەی عیراق دروســت دەبێت ،نابێت لەپرنســیپە گشــتییەكانی دەســتوری عیراق البدات‌و گەر وابێت با دادگای فیدڕاڵــی لەخۆیــەوە یا لەســەر بنچینەی ســكااڵ دەتوانێت تانەو تەشــەر لەدەســتورەكە بــدات‌و ئەوەنــدەی پەیوەندی بەســەرپێچی دەســتوری عیراقەوە هەبێت ،دەیگۆڕیت یا هەمواری دەكاتەوە .دوایین جار لیژنەی نوسینەوەی دەستور پێكهات‌و تەنیا دەنگدانی پارلەمانی ماوە بۆ دەســتبەكاربون ئەوەندەی پەیوەندی بەم باسەوە هەیە تەنیا چەند سەرنجێكە‌و دەیانخەمە رو-: -1دەستخۆشــی لەبزوتنەوەی گۆڕان دەكەم كە زیاتر لەهەمو الیەنەكان دەركی بەناوچــە دابڕینراوەكان‌و پێویســتی بونــی نوێنەرێك كرد لەیەكێتیی نیشــتمانی كوردستان ،كە سەنگ‌و قورسایی یەكێتیی لەبەرچاو گیراو لێكەوتەی باشی دەبێت لەزۆر روەوە. -2پێویســتە لیژنەی نوســینەوەی دەســتور لەبازنەیەكی فراوانی مەیدانیدا كار بكات‌و لەبیرۆكراســیەت خۆی بەدور بگرێت‌و تا دوا مەودا بەناو كۆمەاڵنی خەڵكدا شۆڕبێتەوە‌و گوێ لەورد‌و درشت‌و باش‌و خراپ بگرێت. -3پرنسیپە گشتییەكان بۆ نوسینەوەی دەستور جگە لەوەی دەستور سروشتی دەوڵەت‌و تایبەتمەندێتی دەسەاڵتەكان‌و دیاریكردنیانە ،پێویست دەكات لەم چەند پرنسیپە دەرنەچێت: كەمینە گوێڕایەڵی زۆرینە بێت‌و حوكمی تاك بەسەر كۆمەڵدا نەهێڵێت.دەستاودەســتكردنی ئاشــتیانەی دەسەاڵت بەپاراستنی ئاســایش‌و پەیوەندیەكۆمەاڵیەتیەكان. جیاكردنەوەی دەسەاڵتەكان لەیەكتری دور لەموجامەالتی سیاسی‌و مێژویی.بااڵدەستی‌و حوكمی یاسا بەسەر هەمواندا‌وەك یەك. دابینكردن‌و پاراستنی ئازادیە گشتییەكان.لەكۆتاییدا گەر رەشنوســی دەســتوری هەرێمی كوردســتان لەچوارچێوەی ئەم كارو پێوەرانەدا بێـت من لەئێستاوە دەنگی خۆمی پێدەدەم.
هەناردەكردنی نەوتی كەركوكی راگەیاند بەرەو بەندەری جەیهانی توركیا !..كەواتە دیسانەوە گێمێكــی تــر لەتەڵەزگەو ئاڵۆزیی سیاســیی نێوان هەرێم‌و بەغداد دەستپێدەكاتەوە. ئێســتا كاتیەتی ،هەڵســەنگاندنێكی كورت بــۆ رێككەوتنــی نــەوت بەرانبــەر بودجــەی هەرێــم‌و بەغــداد بكەیــن ،ســەرەتا بپرســین عیراق چ پێویســتی بە( )250هــەزار بەرمیل كــە دو ئامانــج هەبــوە ،لەنزیكبونــەوەی هەرێــم ،ئــەوا حكومەتــی هەرێم پشتبەســت نەوتــی كوردســتان بــوەو هەیە كــە خۆی 3پتــری هــەردوال ،یەكێكیــان :مەبەســت لێی بەبڕگــەی 3لەمادەی 11ی یاســای بودجەی ملیۆن‌و 77هــەزار لەڕۆژێكدا هەناردەبكات؟ .ئیستیغاللكردنی كاتە ،هەنگاوێكی بەردەوامی ســاڵی 2015و بەپێی یاسای ژمارە 5ی ساڵی زۆر كەس شــیكردنەوەی ماتماتیكی لەســەر یەكخستنی بەرەكانیشە لەدژی داعش لەالیەن 2013رێگەچارەی تر بۆ دابینكردنی بودجەی بنەمــای ( )500ملیــۆن دۆالرەكەی ســەرەتا ئەمەریــكاوە ،هاوســەنگییەكە تــا بارودۆخی هەرێــم دەگرێتەبــەر ..مەبەســت لە(ڕێگــەی دەكەن بەرانبــەر ئەو نەوتەی هەرێم دەیدات‌و نێوخۆیــی عیــراق كەمێــك ئارام بێــت ،هەتا چارە)ی دیكە ،بێگومان ئەو نەخشە‌و نیەتەیە داویەتــی بە بەغداد ،كــە تیایدا هەربەرمیلێك شتەكانی دەرەوە ئامادە دەبێت .ئەویتریشیان :كە دەمێكە بەرپرسانی وزە لەهەرێم هەنگاوی نەوتــی هەرێــم ئــەوكات بــە ( )$111,11ئەم باســە بەقەد ئەوەی پەیوەندیی بەغازەوە بۆ دەنێن ،ئێستا هەرێم ئاستی بەرهەمهێنانی فرۆشــراوە بەبەغــداد ،بەمەرجێــك بەغــداد هەیــە ،پەیوەندیی بەنەوتــەوە نییە ،لەدوای لەڕۆژێكــدا گەیشــتۆتە 650هــەزار بەرمیل، خــۆی بە ( )$90ئەیفرۆشــت ؟ ..چ ســەیرو ســەرلەنوێ هەناردەكردنی نەوتی كەركوك،و بــۆ كۆتایــی ســاڵی ()2015ش پالنەكە وایە ســەمەرەیەكە ئەم ئابورییەی عیراقیش! ،چما بەرزبونــەوەی رێــژەی بەرهەمهێنــان‌و ئەگاتــە ( )1ملیۆن بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا.. نەوت لەهەرێم بكڕێت بە ( )$111,11خۆشت هەناردەكردن ،ئێســتا جارێكیتر كێشــەكانی لەتواناشیدا هەیە لەبازاڕەكانی جیهاندا ساخی بیــدەی بــە ( .!)$90كە بەهەمــو پێوەرێك هەرێــم – بەغــداد ســەریهەڵداوەتەوە ،بكاتــەوە ،تەنهــا لەمانگی (نیســانی )2015 ئەمجۆرە شــیكارییە زانســتی‌و لۆژیكی نییە ،هــەردوالش دەڵێــن پابەنــدی دەســتورو دا حكومەتــی هەرێــم لەڕێگــەی هێڵی بۆری چونكە یەكەم :یاســای فرۆشتن نییە لەنێوان یاســاین!؟ .بەپێــی دوایــن راگەیەنــدراوی كوردســتانەوە ( )16,878,975بەرمیــل هەرێمەكان‌و دەوڵەتەكاندا ،دوەم :ئەمە‌وەكو هاوبەشــی كۆبونــەوەی نوێنەرانــی كــورد لەنەوتی خاو رەوانەی بەندەری جەیهان كردوە خاوەیــەك بــوە هەرێــم داویەتی بــە بەغداد لەبەغــدادو ئەنجومەنــی وەزیرانــی حكومەتی لەتوركیا ،واتە بەتێكڕای رۆژانە ()562,633 لەپێنــاو بابەتێكی تــردا ،تەنهــا ئیغراكردن‌و هەرێم لە ( )2015/5/13لەســایتی وەزارەتی بەرمیلی رەوانە كردوە ..وێڕای ئەوەی ئێســتا وروژاندنێكــی یەكتربوە بــۆ لێكنزیكبونەوەی ســامانە سروشــتیەكان باڵوكراوەتەوە ،خاڵی دارایی كوردســتان بەرەو باشبون چوە ،ئەمە زیاتــر ،یــا وەك دۆزینــەوەی دەروازیەك بوە ســێهەم دەڵێــت :حكومەتی هەرێــم پابەندی نیســبەتێكە دەكرێــت ئومێدێكــی گــەورەی بــۆ دەرچــون ( )Outputكە ئــەوكات زۆر بونی خۆی بەڕێككەوتنەكەو یاســای بودجەی لەســەر هەڵبچنرێــت ..هەرچــی دەمێنێتەوە دور بــون لەیەكتــر .لــەدوای رێككەوتنەكەوە 2015ی عیراقــی فیدراڵەوە دوپات دەكاتەوە ،بڕێكــە لەمەعمەعــەی دەســتوری‌و یاســایی ( )2جــار عەبــادی‌و ( )1جار وەزیری نەوت‌و ئەگــەر بەغــدادش پابەنــد نەبــو ،دیالــۆگ لەعیراقــدا ،كە نوســینەكەی رەقە (جامدە)، ( )2جار سەرۆكی پارلەمان‌و بەرپرسانی تری لەگەڵیــدا ئەنجامــی نەبو ،ســور بو لەســەر بــەاڵم خوێندنەوە بۆی الســتیكیە ،كێشــەی بەغداد هاتونەتە هەرێــم تائێرە دەردەكەوێت پێشێلكردنی یاسای بودجەو مافەداراییەكانی (تەفسیرو تەتبیقیشی) هەیە.
نیگایەك لەڕابردو ،هیوایەك بۆ ئایندە..
سیروان جەالل شارەزور وەك دەڤەرێكی گرنگ‌و بەرفراوان لــەڕوی جوگرافــی‌و مرۆیــی‌و سەیدســادقیش وەك ناوەندێكــی كاریگــەری ئــەم زۆنــە، ئامادەگیەكی بەرچاوی هەبوەو هەیە لەمێژوی كــۆن‌و هاوچەرخــی نەتەوەكەمان لەباشــوری كوردســتاندا ،پێگــەو هەڵكەوتــە جوگرافی‌و جیۆپۆلۆتیكیەكــەی بایەخێكی گەلێك گرنگی
پێ بەخشــیوە ،وەك پردێكی پێكەوەبەستنی (ســلێمانی -هەڵەبجەو هەورامــان) لەالیەك‌و (ســلێمانی -پێنجوێن) لەالیەكی دیكە ،ئەمە جگەلەوەش لەســنوری عیراق ئێــران نزیكە. لەڕابردو ئێستاشــدا ئەم نزیكیــە جوگرافیەی لەخۆرهەاڵتــی كوردســتانەوە گرنگــی زۆری هەبوە لــەزۆر روەوە،ئەم شــارەو گوندەكانی دەوروبەری بەدرێژایی مێژوەكەی لەشــۆڕش‌و راپەڕین‌و بەرخودانەكانی گەلەكەماندا پێگەی شایســتەی خۆی هەبوە ،چ لەشۆڕشــی شێخ مەحمودی نەمرو چ لەهەردو شۆڕشی ئەیلول‌و شۆڕشــی نوێــی گەلەكەمان ،شــارەزور وەك پانتاییەكــی جوگرافــی‌و شــارەزوریەكانیش وەك مرۆڤی تێكۆشــەرو شۆڕشــگێڕ هەمیشە پێشەنگبونە ،شەهیدو بریندارو قارەمانەكانی ئــەم ناوچەیە لەناوە درەوشــاوەكانی خەباتی
پێشــمەرگایەتی‌و فیداكاریــن ،لەبــواری روناكبیــری‌و فەرهەنگیشــەوە ســەرەڕای ئــەوەی ناوچەیەكی كشــتوكاڵی بــوەو رژێمە یــەك لەدوایەكەكانــی عیــراق بایەخیــان بەئاوەدانكردنــەوەو ژێرخــان‌و ســەرخانەكەی نــەداوە ،بەاڵم خۆبەخۆ دەیان كەڵە نوســەرو هونەرمەنــدو كەســایەتی روناكبیــرو پیــاوی ئاینی‌و چاكەخواز هەڵكەوتون ،كە الپەڕەكانی مێــژو بەبایەخــەوە ناوەكانیانــی لەســنگی خۆیــدا تۆماركــردوە ،لەئێستاشــدا كە یادی خۆپیشــاندان‌و بەرخودانی خەڵكی تێكۆشەرو نیشــتمانپەروەری سەیدســادق دەكەینــەوە، کــە بــە مێــژوی ١٩٨٧/٥/١٣ئەنجامدرا ،كە لــەرۆژگارە ســەخت‌و ئەنگوســتەچاوەكاندا، رژێمــی لەناوچــوی بەعســی رەفتار فاشــی، بەهەمو شــێوەیەك دەیویســت میللەتەكەمان
قــڕ بــكات‌و دڕندانەتریــن شــێوازەكانی روبەڕوبونەوەی گەلەكەمانــی پەیڕەو دەكرد، بــەاڵم وەك بەگژداچونــەوەی سیاســەتە چەپەڵەكانی رژێم ،خۆپیشــاندانی جەماوەری بەرفراوانیــان رێكخســت‌و بەتونــدی بەگــژ پیالنــە نەگریســەكانی بەعســدا چونــەوە، رژێمیــش لەپێناوی كپكردنەوەی رقی پیرۆزی جەماوەردا هیچ ســڵێكی لەكردارە گاڵوەكانی خــۆی نەدەكــردەوەو بەچــەك‌و خوێنڕشــتن هەوڵــی دامركاندنــەوەی ئەو ئاگــرەی ناخی خۆپیشاندەرانی دەكرد ،سەرەنجام بەداخەوە بەشــەهیدبون‌و برینداربونــی ژمارەیــەك هاونیشــتمانی دڵســۆزو خۆنەویســت ئــەو مەشــخەڵە هەڵگیرســاوە بەكاتی خامۆشكرا، بــۆ ئــەوەی توشــی هەڵــەی مێژویــی‌و بێویژدانیــش نەبین دەبێــت بەبایەخەوە باس
لەرۆڵی رێكخســتنەكانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتان‌و هێزی پێشــمەرگەی كوردستان بكەیــن ،كەچەخماخــەی هەڵگیرســاندن‌و داینەمــۆی هەڵســوڕاندنی خۆپیشــاندانەكان بون. لەم بۆنە پیرۆزەشدا هەزاران ساڵو بۆڕۆحی بــەرزە فــڕی شــەهیدانی خۆپیشــاندانەكانی شــارەزورو ســەرجەم شــەهیدانی رێــگای رزگاری‌و سەرفرازی كوردستان دەنێرین ،درود بۆ تێكۆشەرانی گەلەكەمان. ئەمڕۆش كــە لەقۆناغێكــی زۆر جیاوازترو لەســایەی حكومەت‌و پارلەمانی خۆماڵیدا ئەم یادە پیرۆز دەكەین ،وەك ئەوەیشــی كە هەیە خزمتكردن‌و پرۆژەكانی بونیادنان‌و ئاوەدانی‌و جوانــكاری خزمەتگــوزاری لەدەڤەرەكــەدا دەبینیــن ،بــەاڵم بەدڵنیایــی بارتەقــای ئەو
رابــردوە پــڕ بەخششــە نیــە ،بۆیــە دەبێت حكومەتەكەی لەمەڕخۆمان ئاوڕێكی زۆر جدی لەخەڵــك‌و خاكەكــەی بداتەوەو لەســەرجەم روەكانەوە پالن‌و پڕۆژەی شایستەپێشكەشــی سەیدســادق‌و سەیدســادقیەكان بكــەن، هیواداریشــین ئــەم یــادە ببێتــە خاڵێكــی گرنگــی وەرچەرخــان بەئاراســتەی تەبایــی‌و ئاوەدانی زیاتر ،دەشخوازین الیەنی كللتوری‌و فەرهەنگی وەك سێكتەرێكی گەلێك پێویست‌و ژیانــی ببێتە جێــی بایەخــی فەرمانڕەواكانی واڵتەكەی خۆمان ،لەپێناوی هۆشیاری زیاتری نیشــتیمانی‌و كۆمەاڵیەتــی‌و بەگژداچونــەوەو ریشەكێشــكردنی ئەقڵییەتــی دواكــەوت‌و چەقبەســتوی ســەلەفیانەی تیرۆرســتی مەرگدۆســتی ،رابردوەكەمان ئیلهام بەخشەو هیواكانمان رو بەئایندەیەكی گەشە.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )51٦دو شةممة 2015/5/1٨
info_chawder@yahoo.com
9
قەرەیاڵن: ئاگربەستی یەكالیەنە هەیە
بورهان كوزو: هەڵبژاردن یەكالیكەرەوە دەبێت
دەمیرتاش: تەنها رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتخوازەكان دەكەین
مـــوراد قــەرەیــان ،ئەندامی كۆنسەی كۆما جڤاكێن دیــمــوكــرات رایگەیاند: لەئێستادا بەشێوەیەكی یەكالیەنە درێژە بەئاگربەستی دەدەیـــن ،لــەبــەرئــەوەی توركیا ئامادەكاری بۆ جەنگ دەكــات‌و سوپاكەی لەچەند شوێنێكی سەرسنور جێگیركردووە.
بــورهــان كــــوزو ،پــارلــەمــانــتــاری ئــاك پارتی‌و سەرۆكی كۆمیسیۆنی دەستور لــەپــارلــەمــان دەڵــێــت «هــەڵــبــژاردنــی ئەمجارە بۆ ئاك پارتی یەكالیكەرەوە دەبــێــت ئــەگــەر بــێـت‌و سەربكەوێت، ئەوا دەستبەجێ كار بۆ جێبەجێكردنی سیستەمی سەرۆكایەتیی دەكات».
ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش هاوسەرۆكی پــارتــی دیــمــوكــراتــی گــــەالن ،دەڵــێــت «بــەهــیــچ شــێــوەیــەك رێــكــكــەوتــنــمــان لەگەڵ بزوتنەوەی گولەن نییە ،ئەوە پڕوپەگاندەیەكی رەشە ،هەدەپە تەنها لــەگــەڵ بـــەرەی دیــمــوكــراتــخــوازەكــانــدا رێككەوتن لەمەڕ هەڵبژاردن دەكات».
پەیەدە راگەیەنراوی كۆنگرەكەی باڵوكردەوە
یەكەم كۆنگرەی پەیەدە بەدروشمی «ئازادی بۆ رۆژئاوا ،سوریایەكی دیموكرات» بەڕێوەچوو
ئەردۆغان ،بە قورئان سیاسەت دەكات
راپۆرتی چاودێر پارتی یەكێتی دیموكراتی (پەیەدە)، لە 8ی ئەم مانگە لە كانتۆنی جزیرە، یەكەم كۆنگرەی خۆی بەست بە بەشداریی 450ئەندامی بااڵی پارتەكەی بەدروشمی «ئازادی بۆ رۆژئاوا سوریایەكی دیموكرات» بەڕێوەچو ،بەستنی ئەم كۆنگرەیە لەپاش بەستنی كۆنفرانسی ئــاوەدانــكــردنــەوەی كۆبانی‌و لەكاتێكدایە كە رۆژئاوا لەپڕۆسەی نــوێــكــردنــەوەی ســەرخــان‌و ژێرخاندایە. كۆنگرەكە دو رۆژی خایاندو 150میوان لەبەشەكانیتری رۆژئــــاوای كوردستان بەشدارییان كرد. بەڕێوەبەرێتی خۆسەری سەركەوتو بووە لەپاش سەرهەڵدانی شۆڕشی سوریاو دواتر گۆڕینی ئاڕاستەی خۆپیشاندنەكان بۆ جەنگی تایفی لەسوریا‌و پیالنگێڕی نێودەوڵەتی ،لە تــەمــوزی 2012كورد لــەرۆژئــاوا توانیان هەرێمێكی سەربەخۆ بەمۆدێلی كانتۆن بۆخۆیان بەدەستبهێنن‌و خــۆیــان خــۆیــان بــەڕێــوەبــبــەن ،بێگومان پاراستنی ئــەو هەرێمە لەدەستی باڵی چەكداری پەیەدە (یەكینەكانی پاراستنی گــەل) بــوە ،توانیویانە لەهەر هێرشێكی دەرەكـــی پــارێــزگــاری لــەو دەستكەوتە بكەن .لە كۆنفرانسەكەدا ئاسیا عەبدواڵ، هاوسەرۆكی پەیەدە ،ئاماژەی بەوەكرد كە شۆڕشی رۆژئــاوا بە فەلسەفەی نەتەوەی دیموكراتی لەسەر تێزی عەبدواڵ ئۆجەالن سەرچاوەی گرتووە ،پڕۆژەی بەڕێوەبەرێتی خۆسەریی مۆدێلێكی سەركەوتوو بووە، هەروەها وتیشی «بۆ چارەسەری قەیرانی
محەمەد ئیسماعیل
ســوریــاش ،پێویستی بەچارەسەرێكی سیاسی هەیەو پــڕۆژەیــەك لەمۆدێلێك وەك ئەوەی خۆیانی بەپێویست زانی». هاوسەرۆكی پەیەدە ئاماژەی بەوەشكرد كە ئــەوەی لەمڕۆدا لە رۆژئــاوا بۆ كورد هاتۆتەگۆڕ ،دەستكەوتێكی گرنگە بۆ گەلی كورد بەگشتیی و هەریەك لە یەپەگە و یەپەژە ،توانیویانە بەباشی بەرگریی لەو دەستكەوتەی گەلی كورد بكەن. دەستكەوتەكانمان پاراستووە لــەكــۆنــگــرەكــەدا ئــیــفــرام عــیــشــاق، یاریدەدەری هاوسەرۆكی كانتۆنی جزیرە، ئاماژەی بەوەكرد كە بەستنی ئەم كۆنگرە لەكاتێكی زۆر هەستیاردایەو بۆ پاراستی ئەم دەستكەوتە دیموكراتییە ،پەیەدەو پەیەژە زۆر بەباشی بەرەنگاری چەتەكان‌و
دوژمنانی كورد بونەتەوەو جەنگاون‌و رۆڵیان لە پاراستنی ئەو دەستكەوتانە هەبووە. بانگەواز بۆ پێكەوەكاركردن‌و هەماهەنگی الیەنەكان لەكۆنگرەكە هــەریــەك لــە ئەندامانی تەڤدەم و نوێنەرانی كانتۆنەكانتری رۆژئاوا بەشداربون ،باس لەكێشەو گرفتەكانی ناوچەكە كراو بۆ چارەسەركردنیشی چەند پێشنیارێك خرایەڕوو ،سەرەتا جەخت لەوە كرایەوە لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی‌و ئازاد بۆئەوەی نوێنەرایەتی ئیرادەی خەڵك بكات ،پێكەوە كاركردن كرا ،وەك مۆدێلی بەڕێوەبەرێتی خۆسەریش گشت الیەنەكان چاالك بن‌و بەپێی هەلومەرجی ناوچەكە سیاسەتی ئابوری پەیڕەوبكرێت .هەروەها بانگەوازی بۆ پــڕۆژەی جــۆراوجــۆر كرا.
هەروەها یەك لەكێشەكانیتر مەسەلەی كۆچكردنی خەڵكی سڤیل بوو لەناوچەكە، بــاس لەكەمكردنەوەی مەترسییەكان‌و دەستەبەركردنی سەقامگیریی لەسەر رۆژئاوا كــرا ،بۆئەوەی رێگر بێت لە كۆچكردنی خەڵكی ناوچەكە .خاڵێكی گرنگیتر باس لە پتەوكردنی پەیوەندیی سیاسی لەگەڵ دەوروبەرو واڵتانی دەرەوە كرا ،ئەمەش بۆ داهاتوی رۆژئاواو دۆخی سوریاش بەگرنگ دەزانن. دەستەیەكی بەڕێوەبردن دامەزرا لەكۆتایی كۆنگرەكە ،دەستەیەكی بەڕێوەبردن كەپێكهاتبو لە 35كەس لە ئەندامانی پەیەدە دامەزرێنرا ،هەروەها شاندێكی 2+5پێكهێنرا بۆ بەدواداچونی كارەكان‌و راگەیەنراوەكانی كۆنفرانسەكە.
دەنگدانی ئێوەو پاسەوانی ئێمە
پشتیوان عەبدولرەحمان كاتێ ئەو زانیاریەم پێگەیشت كە لە چوارچێوەی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنی توركیا ،سەباحەت تونجەل پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی گــەالن ،بەنیازە بۆ رەوەندی كورد لە ئوسترالیا ،زنجیرەیەك سیمینارو كۆبونەوەی جەماوەری ئەنجام بــدات .دەرفەتیكی لــەبــاری هێنا كە راستەوخۆ لــەزاری كەسێكی سیاسی و پەرلەمانتارێكی چاالكی كــورد لە پەرلەمانی توركیا بە گەلێك زانیاری بگەم. من ئەوەندە زانیاریم لەسەر تونجەل هەبوو ،لە هەڵبژاردنی پێشوو وەك كەسێكی زیــنــدانــی سیاسی لەسەر دۆســیــەی پەكەكە لــە زیــنــدان بــوو، پاشان لەالیەن پارتی داخراوی بەدەپە وەك كاندیدی سەربەخۆ لە شاری ئەستەنبول خــۆی كاندید كــردبــوو. لە ئەنجامدا سەركەوتنێكی گــەورەی بەدەستهێنا و وەك پارلەمانتار درێژەی بەكاری سیاسی داوەو ناوەناوە لە ریزی
پێشەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكانی نــاو توركیا وەك و خۆپیشاندەرێك بەشداریی دەكرد. دوای ناسینی زیاترم ،چەند رستەیەكم بۆ تونجەل جێی پرسیار بوو ،لەگەڵ داگیرسانی روناكی سەكۆی هۆڵەكە پێشكەشكاری بەرنامەكە وتــی «بە چەپڵەی ئێوە بانگهێشتی كچە هەژارەكە دەكەین كە بەڕەنج و فیداكاری خۆی پێگەیشتووە ،ئەو لەهەركوێیەك بێت، دەنگی ئێوەیە ،بە تایبەت لە قۆناغە زەحمەتەكاندا». تونجەل بە شەرمەوەو بە سیمایەكی قوڵی داڕێــژراو سوپاسی ئامادەبوانی كــۆبــونــەوەكــەی كـــرد ،بــۆ ئــەو رێــزو خۆشەویستییەی پیشكەشیان كرد، لەناخەوە هەستت دەكــرد كە ئەو بە بەرپرسیارێتییەكی قورسی لەسەرشانە بــەرامــبــەر بــە گــەلــێــك .ئــەو زۆر بە سادەییەوەو بەڕویەكی خۆش و دەم بەخەندەوەو بابەتی كۆبونەوەكەی لە سیاسەتەوە بۆ پێكەنین دەگۆڕی ،ناوە نــاوە ئــەو نمونانەی كە دەیهێنانەوە ئەوەندەیتر بابەتەكانی باسی لێوە دەكردن زیاتر دەبونە جێگای سەرنجی ئامادەبوان. لەشیكردنەوەی وتەكانیدا ،ئاماژەی بە دۆخــی توركیاو كوردستانی باكور كرد ،كە ئەوان وەك بەرەی دیموكراتی كە كــورد پێشەنگایەتی دەكــات باس لە كــارو بەرنامەی پارتەكەی دەكــرد
هەروەها باس لەوەی كە چ جیاوازیەكی لەگەڵ پارتەكانیتری توركیاش هەیە. تونجەل وتیشی «بــەرەی ئێمە بەرەی هەموو ئــەو پێكهاتە رەسەنانەیە كە ماوەی سەدەیەكە روبــەڕوی سیاسەتی توانەوەو لەناوبردن بونەتەوە» .لەبەرەی خەباتی ئێمەدا ،ئــەو ئامانجەی كە هەمانە ،بەهێزكردنی بەرەی دیموكراتی و نەخشاندنی بەیەكەوە ژیانی گەالنی توركیایە ،كە مافی هەمومانی تێدا بەرقەرار بێت ،كە داڕێژەری فەلسەفەی ئەو رێبازەش سەرۆكی پەكەكە عەبدواڵ ئۆجەالنە. تونجەل ئاماژەی بەوەشكرد ،وەك كوردێك لە هەڵبژاردنی سەرۆككۆماریدا، هەستمان بەوەكرد ،سەركەوتنی هەدەپە و دەربازكردنی بەربەستی هەڵبژاردن كارێكی گــران نابێت كە ئەگەر بێت‌و خەباتی بۆ بكەن ،بۆیە گرنگە رەوەندی كــوردی لە دەرەوەی واڵت بەشداری پڕۆسەی هەڵبژاردن بكەن ،ئەو ئەوەی دركــانــد كــە لــە 400هـــەزار بــۆ 500 هــەزار دەنــگــدەری كــورد لە دەرەوەی توركیا دەژین ،بەشی هەرە زۆری ئەو دەنگدەرانەش لەواڵتی ئەڵمانیا دەژین. تونجەل تیشكی خستە سەرئەوەی لەگەڵ ئەوەی ركابەری سەرەكی ئەوان لەو هەڵبژاردنەدا پارتی دەسەاڵتدارە، واتە ئاك پارتییە ،بەتایبەت لە شارەكانی بــاكــوری كــوردســتــان ،بــەاڵم ئێمە بە بەرفراوانیش كار لەسەر زەمینی پارتی
جەهەپە دەكەین .كە لە دوو خاڵدا ئێمە دەتوانین دەنگی لێ بە دەستبهێنین یەك كە پێشوو زۆربــەی عەلەویەكانی توركیا الیەنگیری ئەوان بون ،هەروەها چینی كرێكاران كە دەنگیان بە جەهەپە دەدا ،كە لە راستی خۆیدا جەهەپە پارتێكی كەمالیستەو هیچ پەیوەندیی نیە بە ماف و داكۆكی لە عەلەوییەكان و لە كرێكاران ،دەشێ لێرەدە هەدەپە نوێنەرایەتی ئەوان بكات‌و دەنگی ئەوان ببات. لەدەرفەتی چەند خولەكێكدا كەوتمە گفتوگۆ و چەند پرسیاریكم لەتونجەل كرد ،یەكێك لەو پرسیارانەی وەاڵمەكەیم الگــرنــگ بـــوو ،ئـــەوەبـــو ،لێمپرسی بــەرنــامــەتــان بــەرامــبــەر بــە گەندەڵی چییە؟ ئەو لەوەاڵمدا وتی «گەندەڵی لە توركیا ئەوەندە رەگــی داكوتاوەو پەلی كێشاوە ،تەنها بە دیموكراتیزەبون و وشیاربونەوەی تاك دەتوانرێت رێگری لێبكرێت كە ئەمەش پێویستی بە كات دەبێت». بەرامبەر بەپرسیاری نیگەرانی هەندیك كەس كە ئایا دەنگدەر ،دەنگەكانیان نافەوتێت ،یان سەختەكاری ناكرێت. تونجەل وتی «دەنگدان پرۆسەیەكی دیموكراسیە بەشداریكردن تێیدا ئەركی هەرتاكێكی دیموكراتە ،بۆ رێگری لە هــەمــوو پێشێلكاریەك ئــەوە دەڵێم، دەنگدانی ئێوەو پاسەوانی ئێمە».
معاویە ،یەكەم كەسە ،كە لە مێژوی ئیسالمدا قورئانی پیرۆزی لە سیاسەتدا بەكارهێنابێت .بەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ،لە شەڕی سەفیندا ئەوكاتەی حەزرەتی عەلی لە سەركەوتن نزیك دەبێتەوە ،یەكێك لە شوێنكەوتوانی معاویە پێی دەڵێت «پێشنیارێكی وا بخەرە بەردەم بەرەی بەرانبەرەوە، كە لە ئەگەری قبوڵكردن و قبوڵ نەكردنیشدا هەر ئیختیالف دروست ببێت لە نێوانیاندا .قورئان بكە بە حەكەم لەنێوان خۆت و هێزەكەی عەلیدا». معاویە پێشنیارەكە قبوڵدەكات و دەستبەجێ سەد نوسخەی قورئانی پیرۆز هەڵدەبڕێت و بە حەزرەتی عەلی دەڵێت «لەنێوان ئێمە و ئێوەدا كتێبی خودا هەیە ،ئەو دەكەین بە حەكەم ».راستەوخۆ شوێنكەوتوانی حەزرەتی عەلی دەبن بە دوو بەشەوە ،بەشێكیان رازی دەب ن بە پێشنیارەكە و بەشەكەیتر ناڕازی .سەرەنجامیش دیارە كەچی رویدا. مێژوو خۆی دوبارە دەكاتەوە لەم رۆژانەدا كە هەڵبژاردنی پارلەمانی واڵتەكەی نزیكبۆتەوە ،رەجەب تەیب ئەردۆغان ،سەرۆككۆماری توركیا ،سەردانی پارێزگای وانی لە باكوری كوردستان كرد و نوسخەیەكی قورئانی پیرۆزی بەرزكردەوە و بە كوردەكانی وت «ئێمە مانای قورئانی پیرۆزمان بە كوردی چاپكرد، كەچی ئەوان(مەبەستی لە پەكەكە و هەدەپە) بەوە نیگەران بون ،چونكە خۆیان ئاینیی زەردەشتی باڵو دەكەنەوە .ئەی خوشك و براكانم ،ئێمە لەڕێگەی قورئانەوە عاشقی ئێوە بوین ،ئامادەن دەرسی ئەوانە دابدەن كە دینی زەردەشتییان بۆخۆیان هەڵبژاردووە؟ لە ئەشكەوتەكان ،لەشاخەكان خەریكی وانە وتنەوەی ئاینیی زەردەشتین .تەماشاكەن ،موفتییەكی دیاربەكر دەڵێت ئەگەر پارتەكەم ئاینی زەردەشتیش بكات بە ئاینیی سەرەكی خۆی، من هەر خۆم كاندید دەكەم .ئەمەش بووە بە موفتی! هەموو پڕۆژەكەیان ئەوەیە سەرۆكایەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی دابخەن .دەیانەوێت ئەو سەرۆكایەتییە دابخەن بۆ ئەوەی مزگەوت و نوێژخوێنان بێخاوەن بن». كاتێك لە تەلەفزیۆنەوە تەماشای وتارەكەی ئەردۆغانم دەكرد ،ئەو تاكتیكە مێژوییەم وەبیرهاتەوە كە معاویە لەدژی حەزرەتی عەلی بەكاری هێنابو .ئەردۆغان بە بەرزكردنەوەی قورئانەكەی دەستی ،راستەوخۆ كوردەكانی كرد بە دوو بەشەوە «ئەگەر خۆتان بە موسڵمان دەزانن دەنگ بە ئێمە بدەن ،یان خۆتان بە زەردەشتیی بزانن و دەنگ بە ئەوان (هەدەپە) بدەن» .بەم جۆرە ،جارێكیتریش ئەردۆغان لە دەماری ئاینیی كوردەكانەوە هێرشی كردە سەر پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە). ئەوكاتەی كە سەرۆكوەزیران و سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی بوو ،رەجەب تەیب ئەردۆغان هێندەی ئەم هەڵبژاردنە نیگەران نەبوە لە ئەگەری لەدەستدانی دەنگی كوردەكان و چونی دەنگی ئەوان بۆ هەدەپە .چونكە ئەردۆغان، یەكەم :بۆی رونبۆتەوە كە دوای گرتنە دەستی پۆستی سەرۆكایەتی كۆمار و جێهێشتنی پارتەكەی ،رێژەی الیەنگرەكانی كەمی كــردووە .دووەم: دەیەوێت ئاك پارتی نزیكەی 400كورسی پەرلەمان بەدەست بهێنێت و بە تەنیا دەستور هەموار بكاتەوە و سیستمی بەڕێوەبردنی واڵتەكەی بگۆڕێت. سێیەم :دەزانێت هەدەپە بە شێوازێكی جیاواز و گڕوتینێكی زیاترەوە هاتووەتە مەیدان و نەك دەنگی بەشێكی زۆری كوردەكان ،بەڵكو دەنگی كەمینەیەكی توركەكانیش بەدەستدەهێنێت .چوارەم :نە داودئۆغڵو نەوەك هیچ كام لە دەسەاڵتدارانی ئاك پارتی هێندەی ئەردۆغان كاریگەرییان لەسەر كوردەكان جێنەهێشتووە و گوێیان لێناگیرێت. بەو هۆیەوە ئەردۆغان وەك تەواوی هەڵبژاردنەكانی رابردوو ،سەرەڕای ئەوەی سەركۆمارە و بۆی نییە بانگەشەی هەڵبژاردن بكات ،هاتوەتە مەیدان و دەیەوێت بە گوتارە دینییەكانی دەنگی كوردەكان بەدەست بهێنێتەوە. ئەردۆغان كاتێك قورئانەكەی دەستی بەرزكردەوە بەرەو روی كوردەكان، هاوشێوەی معاویە كە قورئانی كردە حەكەم لەنێوان خۆی و حەزرەتی عەلیدا، دەزانێت كە ئەگەر كوردەكان داواكارییەكەی قبوڵ بكەن یان قبوڵی نەكەن، هەر زیانلێكەوتوو دەبن .ئەگەر قبوڵیانكرد و دەنگیان پێدا ئەوا دەكەونە ژێر ركێفی پارتێكی توركییەوە و مافەكانیان بەخواستی ئەو بەدەست دەهێنن یان نایهێنن .ئەگەر قبوڵیان نەكرد روبەڕوی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی ئاگربەست و دەستپێكی شەڕ و رژانی خوێنی رۆڵەكانیان دەبنەوە .بۆیە هاواری دەكرد «ئەی كوردەكان ،بەم قورئانە ئێمە عاشقتانین ،كەوایە پشتی ئەوانە بشكێنن كە دژی ئاینی ئیسالم كار دەكەن». دەبێت ئەوەشمان لەبیر نەچێت سەرۆكوەزیران و سەرۆككۆمار ،هیچ بەڵێنێكی كاریگەر یاخود پیرۆزییەك نەماوە بتوانن دەنگی پێكۆبكەنەوە لەناو كوردەكاندا .دەشزانن كە پێگەی قورئان لەناو كوردەكاندا وەك خۆیەتی و نەگۆڕاوە ،بۆیە قورئان بەڕوی كوردەكاندا هەڵدەبڕن.
ذمارة ( )516دو شةممة 2015/5/18
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
10
پشكۆ نەجمەدین ،لە بەرنامەی «پەنجەمۆر»ی كەناڵی روداو:
بڕیاری دەستگیركردنی ئێمە ،كۆمەڵەو یەكێتی زیانیان لێكرد سازدانی :كەناڵی روداو ئامادەكردنی :چاودێر بەشی حەوتەم كەناڵی ئاسمانی روداو ،لە بەرنامەی چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ پەنجەمۆر، مامۆستا پشكۆ نەجمەدین ،ئەنجامدا، كە روداوەكانی دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلول‌و دەستپێكردنەوەی شۆڕشی نوێو ملمالنێ‌و روداو و گۆڕانكارییەكانی ئەو قۆناغەی مێژوی سیاسیی كوردستان دەگێڕێتەوە ،بەو پێیەی مامۆستا پشكۆ نەجمەدین ،یەكێك بوە لە كەسێتییە ئاگادارەكانی ئەو مێژوەو خۆیشی خاوەنی كتێبی «ئەزمون‌و یاد»ە كە بە یەكێك لە كتێبە دانسقەكانی ئەو مێژوە دادەنرێت. «چاودێر» بە پێویستی زانی تەواوی چاوپێكەوتنەكەی كەناڵی روداو ،بە شێوەی نوسراویش دۆكیۆمێنت بكات‌و بەچەند زنجیرەیەک باڵویبكاتەوە. پەنجەمۆر :بڕیاری گرتنی ئێوە دەستە جەمعی بوو یان بڕیاری نوخبەیەكی كەمی ناو یەكێتی ئەوەی كرد؟ پشكۆ نەجمەدین :ئەو بڕیارەی گەمارۆدان‌و لێدان‌و دەستگیركردنی ئێمە بڕیارێكی زۆر هەستیار بوەو ناكرێت ئەو بڕیارە بە دەستە جەمعی‌و هەموو سەركردەكانی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌و كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوبێت ،من پێم وابێت هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی‌و هەندێ لە سەركردەكانی كۆمەڵەش كە ئێمە گیراوین زانیویانە ئەو بڕیارە جێبەجێكراوە یەعنی من پێموایە ئەو بڕیارە لە نێوان مام جەالل‌و كاك نەوشیروان هەندێكی كەمی دەستبژێر لەناو سەركردایەتی كۆمەڵە بووە.
هێزانەدا هەبوون لە ناخەوە پێی ناخۆش بوە چاوی هەڵنەهاتوە كە سەیری ئێمە بكات بە دیلی. پەنجەمۆر :ئەگەر ئێوە خۆتان نەدایە بەدەستەوە ئیحتیمالی ئەوە هەبوە كە بتانكوژن؟ پشكۆ نەجمەدین :لە سەدا سەد دەیانكوشتین ،ئێمە لە مەكتەبێك بوین كە ماڵی مەال بەختیار بوو من باسی خۆم‌و كاك بەختیار دەكەم ،كە كۆمەڵێك كادریشمان لەگەڵدا بووەو هەندێك كەسیشمان لەگەڵدا بوو كە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بوون، بەاڵم هەر پەیوەندیان بە ئێمەوە نەبوە میوانمان بوون ئەو شەوە ،بەڕاستی ئێمە پێشتر بەیانیەكەی كۆمەڵێك ئەو هێزو مەفرەزانەی كە لەگەڵمان بوون، رەوانەمان كردن ،قەراریش وابو ئێمە خۆمان سەعات 5ی بەیانی بچین‌و ئەو ناوچەیە بەجێبهێڵین ،بەاڵم ئەوان مەفرەزەیەكیان چەككردبوو ئابڵوقەیان دابوون‌و ئێمە لەگەڵ دەنگە دەنگەكە بەئاگا هاتین‌و لە پەنجەرەكەوە سەیرمان كرد كە ماڵەكە هەمووی بە (ئارپی جی)و (بی كەی سی) ئابڵوقە دراوەو بە ئێمەیان گوت ئەگەر نەیەنە دەرەوە مەكتەبەكەتان بەسەردا دەڕوخێنین‌و ئەگەر ئێمەش مقاوەمەمان بكردبایە دەیان كرد ،كە تۆ
پشكۆ نەجمەدین: ساڵی 1953لە گوندی عەبابەیلێی شاری هەڵەبجە لە دایك بوە خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و ئامادەیی لە هەڵەبجە تەواو كردوە ساڵی 1977 بڕوانامەی ب ەكالۆریسی لە زانستی كشتوكاڵی لەزانكۆی سلێمانی وەرگرتوە ساڵی 1974بەشداری شۆڕشی ئەیلولی كردوە كۆتایی ساڵی 1975پەیوەندی بە ریزەكانی كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان كردوە 7ی نیسانی ساڵی 1978پەیوەندی بە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەی هەورامان كردوە ساڵی 1978لێپرسراوی رێكخستنی كۆمەڵە بوە لەناوچەی هەورامان‌و هەڵەبجەو ،ئەندامی لیژنەی ناوچەی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوە لەناوچەی هەڵەبجە ئەندامی هەرسێ كۆنفرانسەكەی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوەو ،ساڵی 1984ئەندامی دەزگای ناوەندی راگەیاندنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوە ساڵی 1985یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئااڵی شۆڕش بوە لەمانگی 11ی ساڵی 1985لەسەر كێشەی ئااڵی شۆڕش هەتا بەهاری ساڵی 1988لە شاخ زیندانی كراوە
ئێمە بوون وازیان لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان هێناو وازیان لە كۆمەڵە هێناو رۆشتنەوە ئێران‌و چونە ئەوروپا هەندێك بە پۆل تەسلیم بوونەوە ،دیارە مەبەستم تەسلیم بوونەوە ناتوانیت شەرعیەت بەوە بدەین ،چونكە دەتوانی دابنیشی تەسلیم نەبیتەوە ،بەاڵم دیسانەوە وەكو بیانوو هەندێك ریزەكانی یەكێتی نیشتیمانی
بەختیار ئەو پێشنیارەی كرد ،وتی، ئەگەر بتوانم شتێكی ئاوا بكەم؟ من بەڕاستی واتێگەیشتم یەكەم لەوانەیە بگیرێتەوە ،چونكە یەعنی ئێمە لە بارەگایەكداین نازانین دەرەوەی ئەو بارەگایە چی تێدایەو ئەوان چەند ئیحتیاتیان كردوە بۆ ئەوەی تۆ رانەكەیت ئەوە مەسەلەیەكە من حیسابی ژیانی ئەوم
بە درێژایی ئەو پرۆسە زەبرە ئامێزە یەك نمونەش نیە كە مەفرەزەیەكی ئااڵی شۆڕش پێشمەرگەیەكی یەكێتی شەهید كردبێت ،چونكە ئێمە لە ئەساسەوە باوەڕمان بەوە نەبوە ئەو دەقەیەی دەستگیر كراین تێگەیشتم كە حزبایەتی كوردی فەزای دیموكراتی تێدا نیە كە بتوانێت كێشە فكری‌و سیاسیەكانی خۆت بە دیالۆگ‌و بە ئاشتی چارەسەر بكەیت
پەنجەمۆر :ئەی چۆن ئەو هێزە چەكدارە وا بڕوایان هەبوە كە ئێوە دەستگیربكەن؟ پشكۆ نەجمەدین :ئەو هێزە ئی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانەو ئەوان كۆمەڵێك سەركردەیان هەڵبژاردوە كە ئەوان چیان پێبڵێن ئەوان جێبەجێی بكەن تەقەت كردو مقاوەمەت كرد شەرعیەت كوردستانیان بەجێهێشتوو تەسلیم كردبوو حیسابی ئەوەشم كردبوو ئەگەر مەسەلەكەش ئەو كاتە جیهاز هەبووەو دەدەی بە بەرامبەرەكەت هەموو جۆرە بونەوە. ئەو رابكات‌و دەربازیشی ببێت ئەگەری ئەوە نەبوە ئەمڕۆ بڕیارێك بدەیت‌و پاش هەڵسوكەوتێك بكات بەرامبەرت لەبەر لەناوبردنی من زیاترە ئەوە جگە لەوەی مانگێكی تر جێبەجێ بكرێت یەعنی ئەوان ئەوە باشترین شت ئەوەیە كە بێدەنگ پەنجەمۆر :ئەگەر بڵێین شەڕی كۆنە ئێمە هێشتا ئەمەلێكمان مابوو لەوەی كە هەموو چركە ساتەكان پەیوەندیان لەگەڵ بیت. قین هەبوو بۆ نمونە كاك شەوكەت بۆچی بگەینە سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی مام جەالل‌و كاك نەوشیروان-دا هەبوە. هێندە سەرسەختانە دەیویست كە ئێوە كوردستان بە حوكمی كۆمەڵێك خەڵك‌و هەستت تۆ دەقەیە ئەو پەنجەمۆر: سەركردە كە بتوانن جەوەكە بگۆڕن. چەك بكات؟ پەنجەمۆر :ئەوەی ئێوە دوای بەچی دەكرد؟ وەكو ئەوەی لەناخی پشكۆ نەجمەدین :رەنگە بە جۆرێك بیستبێتانەوە هیچ فەرماندەیەكی خۆتاندا وەكو خۆت دەڵێیت ناتانەوێ كۆنە قینێك كۆنە ملمالنێیەكی كۆن هەبێ پەنجەمۆر :ئێوە پێتان وابوو كە عەسكەری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە یەكێتی جیا ببنەوە ،بەڵكو دەتانەوێ لە مومارەساتی ناو یەكێتی نیشتیمانی دیالۆگ بەردەوام بێت؟ هەبووە كە بڵێت من ئەو كارە ناكەم لەو ریفۆرم بكەن لەناو یەكێتی دا ،بەاڵم كوردستان دا ،بەاڵم ئەوەشت لەبیرنەچێت پشكۆ نەجمەدین :ئێمە پێمان وابوو كاتەدا؟ روبەڕوی ئەم چارەنوسە بونەوە هەستان هەندێك هەمیشە كادرو ئەندام هەن لەناو بە فشار لەسەر سەركردایەتی‌و بۆ سەر پشكۆ نەجمەدین :لەو كاتەدا ئەو بەچی دەكرد؟ هەر حزبێكدا كە زەمینەی جیابوونەوە مام جەالل‌و كاك نەوشیروان بتوانن ئەو هێزە كە لەوێ بوە هەمویان جێبەجێیان پشكۆ نەجمەدین :بەڕاستی لەسەرەتاوە خۆش نەبێت‌و ئەوان حەز بكەن جیا پالنەی خۆیان بگۆڕن‌و بتوانن فەزایەكی كردوە ،هەندێكیان زۆر شەرمنانە توشی كە ئینسان ببوم، شۆك توشی ببنەوەو دەیانەوێت زۆر رەق‌و توندوتیژبن تر بكەنەوە دەربارەی چارەسەر كردنی جێبەجێیان كردوەو هەندێكیان لە ناخەوە چاوەڕوان زۆر كە دەبێت وا حاڵەتی بۆ؟ چونكە كە ئەوە بوو فەراغێك ئەو كێشانە. زۆریان پێناخۆش بووە لە سەركردایەتی‌و نەكراوە ،توشی جۆرێك لە شۆك دەبێت‌و دروست دەبێت‌و ئەمەش دەبێتە بوارێك مەكتەبی سیاسیش بۆ نمونە كەسێكی ئەو دەقەیە تێگەیشتم كە حزبایەتی بۆ ئەوەی ئەو خەڵكە بچنە سەرەوەو پەنجەمۆر :ئەی ئەوكاتەی بردیانن بۆ وەكو مالزم عومەر ،كە بەرپرسی مەكتەبی كوردی فەزای دیموكراتی تێدا نیە كە بچنە ناو سەركردایەتیەوەو رەنگە بەشێك الی مام جەالل یەكسەر زیندانیان كردن سیاسی عەسكەری بوە ئیستقالە دەكات بتوانێت كێشە فكری‌و سیاسیەكانی لەوانە ئاوا بیریان كردبێتەوە. یان یەكسەر كەوتنە قسە؟ لەسەر ئەو مەسەلەیەو دادەنیشێت خۆت بە دیالۆگ‌و بە ئاشتی چارەسەر پشكۆ نەجمەدین :من خۆم نەچومەتە كەسێكی وەكو كاك ئازاد هەورامی ،بكەیت ئەوە خەفەتێكی حزبی كوردیە پەنجەمۆر :ئێوە تەسلیمی ئازادی الی مام جەالل ،بەتەنها كاك بەختیار كوردستان جێدەهێڵێت كە ئەندامی بەتایبەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان سەگرمە دەكرێن‌و فرسەتێك رێدەكەوێت چۆتە الی مام جەالل‌و دانیشتون قسەیان ناوەندی كۆمەڵە بوە لەبەر ئەوە من پێم لەو سەردەمە بڕیارێك بوو كە لەو كە رابكەن ،بەاڵم تۆ ئەو فرسەتە كردوەو چیان ووتوە ئێستاشی لەگەڵ بێت وابێت هەندێك سەرتیپ‌و هەندێك ئەندامی سەردەمە پێشی ئێمە زەرەری لێ بكەین ناقۆزیتەوەو تەنانەت مەال بەختیاریش قەت لە مەال بەختیارم نەپرسیوە چی بە مەكتەبی عەسكەری بەشێكی خۆیان لەو یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌و كۆمەڵە بەشێوەیەك پەشیمان دەكەیتەوە هۆكار بەینی ئێوەدا رۆشتوە ئەو كاتە ،بەاڵم من رەوتەی ئێمە نەبوون یان بە جۆرێك لە پێشتر زەرەریان لێكرد ،لە رووی شكۆی چی بوو مەسەلەن دەترسای لەوەی ئەو دو سێ رۆژ لە پرسگەكەی مام جەالل جۆرەكان یەعنی پێیان وابوە كە كارێكی سیاسەتی خۆیانەوە چ لە روی ئەوەی بتكوژن یان چی وای لێكردیت ئەو كارە یەعنی زیندان نەبوو بەس نەمان دەتوانی بێینە دەرەوە یەعنی پێشمەرگەشی تێدا زۆر باش‌و قارەمانەنە دەكەن كە ئەم كارە بە دەیان كادیری خۆیان هی یەكێتی نەكەیت؟ جێبەجێ بكەن ئەوان بە دڵخوازی خۆیان نیشتیمانی كوردستان هەتا هەندێكیان پشكۆ نەجمەدین :بەراستی ئێمە بوو ئێمە لەوێ دانیشتبوین‌و دەست كردوە ،ئەگینا خەڵكانێك كە لەناو ئەم لەگەڵ ئێمەش نەبوون‌و هەندێكیان لەگەڵ دەرفەتمان نەبوو پێكەوە رابكەین كاك بەسەر بوین‌و كەسانێكی كەم هاتوچۆیان
دەكردین‌و ،بەاڵم زۆر لەژێر حەزەرو مراقەبەو ئەوانەدا بوین تا چەند رۆژێك‌و پاشان ئەوان ئێمەیان لێك جیاكردەوەو ئەو كاتە زیندانی راستەقینە دەستی پێكرد. پەنجەمۆر :مامەڵەی سەرتیپەكان وەكو ئازادی سەگرمە كە دەتانگوێزنەوە بۆ ئەوێ‌و تا دەگەنە بارەگای مام جەالل، هەڵسوكەوتیان چۆن بوو لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر دەگۆڕان كە لە بارەگای مام جەالل بوون چۆن رێزیان دەگرتن وەكو دیل سەیریان دەكردن؟ پشكۆ نەجمەدین :شتەكان جیاواز بوون بەڕاستی دەتوانم بڵێم هەر لە چركەساتی گیرانەكەوە هەر لە تەكیەوە تا دەگەینە خاوێ بەریەكەوتنمان لەگەڵ خەڵكدا دەبێت ،هەندێكیان هەر بە ئیحتیرامەكەی جارانەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەكردین‌و هەندێكیان دەیانویست غەزەب بڕژێنن بەسەر ئێمە ،من لەو كتێبەش باسم كردوە كە لە خاوێ بوین ئەسڵەن كاك ئازادمان هەر نەبینی بەو شێوەیەی بەخێرهاتنێك بەخێرهاتنی كردین‌و تەنها بۆ ئەوەی ئێمە هەست نەكەین ئێمە دیلین‌و لە بارەگای ئەوین بە حەقیقەت ئەو پێشمەرگانەشی كە لەوێ بوون رێزیان لە ئێمە گرتوە. پەنجەمۆر :كەواتە چۆن بڕیاریاندا كە ئێوە دەبێ زیندانی بكرێن؟ پشكۆ نەجمەدین :بەڵێ ،پالنەكە قۆناغ بە قۆناغ بوو من پێم وابێ مام جەالل‌و كاك نەوشیروانیش‌و كاك فەرەیدون عەبدولقادریش‌و كاك جەبار فەرمانیش‌و كۆمەڵێك كادیری نزیك لەو بازنەیەی كە بڕیارە سیاسیەكەیان داوە لەگەڵ ئەوەدا بوون كە كێشەكە بەم شێوەیە چارەسەر بكرێت كە بڕیاریاندا چارەسەر بكرێت. پەنجەمۆر :باشە هەڵمەتی پاكسازی ئەوانەی كە پێیان گوتراوە ئااڵی شۆڕش بە زیندانی كردن‌و بە سوكایەتی كردن ئەی گەیشتە كوشتن؟ پشكۆ نەجمەدین :وەكو كوشتن وەكو دۆكیۆمێنت نیە ،بەاڵم خەڵكێكی زۆر گیراوە خەڵكێكی زۆر ئازار دراوە خەڵكانێكی زۆر راونراوە ،بەاڵم وەكو كوشتن من لەو ئاخیرە هەندێك دۆكیۆمێنتم كۆكردەوە كە كەسێك هەبوە لە ناوچەی قەرەداغ‌و ئەوانە بەداخەوە كە ناوەكەیم بیر نیە ،بەاڵم ناو وێنە‌و هەموو شتێكم ئێستا لە ئەرشیفەكەمدا هەیە كە ئامر مەفرەزە بوە دواتر دەریانكردوەو دواتر شەوێك لەماڵ چۆتە دەرەوەو
نەماوە ئێستاش نەماوەو نمونەی ئیختیالكردن لە كوردستاندا ئەوە بێت كاتی پەڕینەوەی پێشمەرگەكانی ئێمە پێشگرتنی ئێمە بۆ ناوچەكانی ئێران‌و ئەوانە لەوێش لە ناوچەی شارباژێر تەقە دەكەن‌و كەسێك دەكوژن ،ئەمانە بوەو پاشتریش دوای یەك دوو ساڵو ئەوانە مەفرەزەكانی یەكێتی لە ناوچەكانی دەشتەكانی هەولێرو ئەوانە ئێمەیان پێشمەرگەی شەهید كردوە ،بەاڵم بە هەموو ئەمانەو بە درێژایی ئەو پرۆسە زەبرە ئامێزە یەك نمونەش نیە كە مەفرەزەیەكی ئااڵی شۆڕش پێشمەرگەیەكی یەكێتی شەهید كردبێت،
لە چركەساتی گیرانەكەوە هەر لە تەكیەوە تا دەگەینە خاوێ بەریەكەوتنمان لەگەڵ خەڵكدا دەبێت، هەندێكیان هەر بە ئیحتیرامەكەی جارانەوە مامەڵەیان لەگەڵ دەكردین‌و هەندێكیان دەیانویست غەزەبمان بەسەردا بڕژێنن چونكە ئێمە لە ئەساسەوە باوەڕمان بەوە نەبوە. پەنجەمۆر :كێ لێكۆڵینەوەی لەگەڵ ئێوەدا كرد؟ سیاسی عەسكەری هەر ئەوانەی كە پێشتر رەفیقتان بوون؟ كادیرە نەجمەدین: پشكۆ ئەساسیەكان‌و هەر ئەوانەی كە پێشتر رەفیقمان بوون‌و ئەوەی من لە كتێبەكەدا باسم كرد. پەنجەمۆر :زیاتر دەیانویست چی لە ئێوە دەربهێنن شتی جەوهەری؟ پشكۆ نەجمەدین :لە لێكۆڵینەوەكانی سەرەتایا یەعنی پێشی بێتە سەر مەسەلەی لەسێدارەدان‌و ئەم شتانە یەعنی ئەوان لەسەر مەسەلەی فكرو سیاسەت‌و پەیوەندیەكانی ئێمە لەگەڵ خەڵكی دیكەو مەسەلەن ئێمە ویستومانە چی بكەین‌و چی نەكەین ،بەاڵم ئەو كاتە قسەمان دەكرد ئێمە زۆر ئازادانە رەنگە ئەو برادەرەی كە لێكۆڵینەوەی لەگەڵ مندا كردوە دوو كاسێتی پڕ كردۆتەوە من تەمەنا دەكەم ئێستا ئەو كاسێتانەم دەست بكەوێت‌و ئێمە پێمانوابوە كەسێكین فكرمان هەبوە سیاسەتمان هەبوە خەبات‌و تێكۆشانمان هەبوەو حەقی خۆمانە دیفاع لە فكرو بۆچونی خۆمان بكەین ،بەاڵم دواتر مەوزوعەكە بەشێوەیەكی دیكە گۆڕا ئەوە مەسەلەیەكی ترە.
پشو
ذمارة ( )516دو شةممة 2015/5/18
info_chawder@yahoo.com
بۆ خواردنەوەی شیر توێژەران چیمان پێدەڵێن؟ چاودێر -پەریوەش سەردار: توێژەران لەنوێترین كاریاندا لەسەر خــواردنــەوەی شیر ،چەند نهێنییەك ئاشكرا دەكەن ،كە ئاخۆ لە چ كاتێكی خــواردنــەوەدا سودو زیانی بۆ مرۆڤ هەیە. ێ توێژەران باس لەوە دەكەن ،كات مرۆڤ شیر دەخواتەوە لەناو گەدەیدا زۆر نامێنێتەوە تا بەسەر بچێت‌و زیانی تەندروستی لێبكەوێتەوە ،ئەوەیش رونــدەكــەنــەوە كە شیری ســارد یان
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
گەرم یاخود شلەتێن ئارەزومەندانەیە، ێ شیری سارد ێ كەس كات چونكە هەند یان گــەرم یان شلەتێن دەخۆنەوە، توشی سكئێشە دەبن .ئەوەیش ئاشكرا دەكەن كە ئەگەر لەشەواندا بخورێتەوە، ێ 30خولەك پێش خەوتن ئەوا دەب بــیــخــۆنــەوە ،چونكە دەبــێــتــە هۆی پەیدابونی گرفت ،دەشڵێن باشترین كاتی خــواردنــەوەی شیر 30خولەك دوای نانی ئێوارەو 30خولەك پێش كاتی خەوتنە.
كێشی قرژاڵێك چوار كیلۆیە
رێجیمی خۆشەویستی ئاسۆیی: -1گۆرانیبێژێكی كوردە +پیتێك. -2ژمارەیەكە ،ستەم «پ» ،نیوەی كورە. -3درەختێكە ،نیوەی چوار ،باڵو. -4سەركردەیەی جیهانیی بوو +زۆرجار بەخەڵك ئەوترێ. -5ئۆتۆمبێلێكە «پ» ،وەك یەكن، ئەخوێنرێ «پ». -6گیانلەبەرێكە «پ» ،بــراوەی زیادەی یاری ،گیانلەبەرێكە. -7دوان لــەدان ،نیوەی بازو ،درەختێكە «پ» ،نیوەی تانە. -8گیانلەبەرێكە ،لەچپەدایە ،جەنابت «پ». -9بێتە دی خۆشە ،رێگە ،دیواری لەپۆاڵیە. -10زۆرجار هەڵئەكەوێ ،منارەكەی هەولێر، گیانلەبەرێكە. -11ژمارەیەكە ،شارۆچكەیەكە ،نیوەی رەخش. -12واڵتێكی ئاسیایە ،ناوێكی عەرەبییە «پ».
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،لەشاری پۆرتسمۆس-ی بریتانی ،هاواڵتیەك قرژاڵێكی گرتوە كە كێشەكەی چوار كیلۆیە‌و درێژی هەر باڵێكی 30سانتیمەترە .راوكەری قرژاڵەكە مارتن چاندلەر ،كە هاوكات گرنگی زۆردەدات بە بەخێوكردنی ئەمجۆرە لەگیانلەبەران رایگەیاند، تەمەنی ئەمجۆرە لەقرژاڵ 30ساڵ زیاترەو بەخێوكردنیشی ئەركێكی ئاسان نییە.
خۆشوشتن بەشلەی ماكەرۆنی گۆشتی بەراز
لەتاجیكستان ناوی عەرەبی قەدەغە دەكرێ ناوی مندااڵنیش رایانگەیاند ،لەدوای دەركــردنــی ئەو پــرۆژە یاسایە ،هیچ ێ منداڵێك ناتوانرێت ناوی عەرەبی لـ بنرێت ،یان دژ بێت لەگەڵ دابونەریتی واڵتەكەیان .گاردیان رونیكردۆتەوە، لەداواكاری سەرۆكی تاجیكستاندا هاتوە بڕیارەكە ئەو كەسانەش بگرێتەوە كە ناوی عەرەبیان هەیەو ملكەچ بكرێن بەگۆڕینی ناوەكەیان ،ئیمام عەلی رەحمانۆف ،لەساڵی -1994وە سەرۆكی تاجیكستانەو %90دانیشتوانی ئەو واڵتە هەڵگری ئاینی ئیسالمن.
كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
ـ كەسێك حــەز دەكــات لێت نزیك بێتەوە ،وریابەو ئاگات لەباری داراییت بێ، بەقسەی هەمو كەسێك فریو مەخۆ.
ـ كــــارێــــكــــی نــــو ێ لــەڕێــگــەدایــە ،هەواڵێكی خــۆش دەبیستی ،مەهێڵە نهێنیەكانت بدركێنی ،هەمو خۆشەویستیەك بەختەوەرت ناكا.
طا 5/20-4/21
ـ خـــۆت بـــەزل نیشان مەدە ،هەڵسوكەوت‌و كردارت بگۆڕە ،مەرج نیە هەركەسێ بەدەمتەوە پێكەنی خۆشی بوێیت.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ كــاری ئەمڕۆ مەخەرە ســبــەیــن ـێ ،لــێــبــوردەیــی لەسیفەتە جوانەكانی مرۆڤە، كەسێك خۆشەویستی خۆیت دەداتێ.
بابیربكەینەوە
رایگەیاند ،زۆرێك لەموشتەریەكانمان كە دەهاتنە المان گرفتیان لەپێستیاندا هەبو ،بۆیە بیرمان كــردەوە كە پێكهاتەی گۆشتی بــەراز مادەی كۆالجینی زۆری تێدایەو ئەو مادەیەش كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر پێست‌و لەمەترسی دەیپارێزێت‌و جوانی‌و سافی پێدەبەخشێت ،بۆیە لەئێستادا ئەو كەسانەی سەردانمان دەكــەن‌و گرفتیان لەپێستیان هەبێت دەچنە ناو حەوزی شلەی ماكەرۆنی بەگۆشتی بەراز.
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،هاواڵتیەكی تەمەن 54ساڵی بریتانی ،لەبەر خۆشەویستەكەی 305كیلۆ لەكێشی خۆی دادەبەزێنێت‌و كێشی دەكاتە 127كیلۆ. دوای ئەوەی بول میسون ،لەرێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانەوە پــەیــوەنــدی خۆشەویستی لــەگــەڵ كچێك بــەنــاوی ریبیكا دروســتــدەكــات ،ئــەم پەیوەندییە كــاریــگــەری لــەســەر بول دادەنێت .خۆشەویستی ریبیكا وا لەبول دەكات بڕیار بدات كێشی خۆی دابەزێنێت ،بۆیە بول لەماوەی پێنج ساڵداو لەرێگەی ئیلیتزامكردن بەجۆری خواردن‌و خواردنەوەو چەند نەشتەرگەرییەكەوە كێشی خۆی كەمدەكاتەوە. پێش ئەوەی بول بەخۆشەویستەكەی ئاشنا بێت ،قورسترین پیاوی جیهان بوەو كێشی 445كیلۆ بوە ،رۆژانە ئەو خواردنەی دەیخوارد ،رێژەكەی 20هەزار كالۆری تێدابوە ،بەجیاواز لەگەڵ هەر كەسێكی ئاسایی كە رۆژانە پێویستی بەدو هەزارو پێنج سەد كالۆریە ،لەدوایین نەشتەرگەریشدا پزیشكەكان 21 ،كیلۆ چەورییان لەورگی بول دەرهێنا.
ستونی: -1عود هەیەتی ،هەمویان ساردن. -2شارێكە لەئێران ،هەق. -3واڵتێكە لەئەفریقیا «پ» ،دوانــزەی هەیە. -4ســەرەتــای ژیانیەتی «پ» ،هاوڕێی گۆشت ،نیوەی بانك. -5دوان لەزرمە ،گیانلەبەرێكە ،واڵتێكە لەئاسیا. -6شاعیرێكی كۆچكردوی عەرەبە «پ»، جۆرە جگەرەیەكە. -7ژنە گۆرانیبێژێكی عەرەبە +پیتێك، بەشێكە لەروخسار. -8دوان لەحەج ،لەمیرەدایە ،وەك یەكن. -9باڵندەیەكە ،گیانلەبەرێكە ،لەقاندایە. -10زۆر كەس هەیەتی ،چێژ. -11نیوەی چریك ،ژمارەیەكە ،كارێكی ویژدانیە. -12نوسەرو شاعیرێكی كۆچكردوی كوردە.
َ شي 21 8/21-7/
ـ زۆر وتن‌و دوبارەكردنەوە ســەریــەشــەی بـــەدواوەیـــە، سەفەرێك دێتە رێت ،كەسێك خــۆشــەویــســتــی خــۆیــت بۆ دوبارە دەكاتەوە. فةريك 9/22-8/22
ـ پڕۆژەیەكی نوێ دەگریتە دەســت ،ئەم هەفتەیە خۆت لەسەرما بپارێزە ،مەهێڵە بەرامبەرەكەت تانەو توانجت لـێ بدا.
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
میدیاكان: پــێــگــەی ئــەلــیــكــتــرۆنــی مــیــتــرۆی بریتانی باڵویكردەوە ،زۆرێك لەئارایشتگەو گەرماوەكانی چەند شارێكی رۆژهەاڵتی یابان ،چەند بانوێیەكی تێدا دروستكراوەو پێكهاتەی ئاوی ئەو بانوێیانە شلەی ماكەرۆنەیە بەگۆشتی بــەراز .كە بەپێی وتەی خــاوەن ئەو ئارایشتگەو گەرماوانە ،ئەو شلەیە سودی زۆری هەیە بۆ بواری جوانكاری پێست. ئیتشیرو فورویا ،خاوەن یەكێك لەئارایشتگەكان
میدیاكان: ئــەگــەر لــەتــاجــیــكــســتــان بــژی ـت‌و مــنــداڵــێــكــت بــبــێــت ئــــەوا نــاتــوانــی نــاوی منداڵەكەت بــەئــارەزوی خۆت بێت ،رۆژنــامــەی گاردیانی بریتانی باڵویكردەوە ،لەبڕیارێكی نوێو وەك هەڵمەتێكی روبــەڕوبــونــەوەی تیرۆر، ئیمام عەلی رەحــمــانــۆف سەرۆكی تاجیكستان كــە خـــۆی نــاوەكــەی عەرەبییە داوای لەپارلەمانی واڵتەكەی كرد ،پرۆژە یاسایەك دەربكەن‌و رێگری لەناوی عەرەبی بكات ،بۆ ناولێنانی مندااڵن ،بەرپرسی دەزگای تۆماركردنی
11
ێ وشەی «زۆ» كەوتبێتە سەرەتای لەوشەی «زۆ» 20 ،وشە بنوسە ،بەمەرج وشەكەوە؟بۆ نمونە :زۆڵەك ،زۆج ،زۆپا ...هتد. براوەی پێشو :عەبدوڵاڵ جەالل وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرنinfo_chawder@yahoo.com :
تةرازو 10/22-9/23
ـ خــــۆ گــــۆڕیــــن‌و خــۆ رازاندنەوە مرۆڤ بەختەوەر دەكا ،رێز لەهاوڕێ تازەكانت بگرە ،كەسێ دڵی خۆیت بۆ دەكاتەوە. دوثشك 11/22-10/23
ـ زۆر خواردن باش نیە، ئــەوەنــدەش پــارە بەفیڕۆ مەدە ،دەكرێ بەرنامەكانی ژیــانــت بــگــۆڕی ،هەفتەی عەشق بەڕێوەیە.
كةوان 12/20-11/23
ـ خــــــاوەن كـــارەكـــەت كــاری زیاتری دەوێ ،ئەوە لەبەرژەوەندی تۆیە ،ئەوەندە دڵ پیس مــەبــە بــەرامــبــەر خۆشەویستەكەت. طيسك 1/19-12/21
ـ سود لەو پەندە وەرگرە كــە دەڵــێ پـــارەی سپی بۆ رۆژی رەش ،سەفەرێك دێتە رێت‌و كەمێك باری دەرونیت باش دەبێ.
سةتأل 2/18-1/20
ـ گـــوێـــگـــرتـــن لـــەو كـــەســـانـــەی لـــەخـــۆت گــەورەتــرن ،سەركەوتنت دەداتــێ ،ئەوەندە توانج مەگرە خۆشەویستەكەت، باش نیە. نةهةنط 3/20-2/19
ـ بــەهــەفــتــەیــەكــی پڕ خۆشیدا گــوزەر دەكــەی، خــەونــێــكــت دێــتــە دی، یارمەتیەكت لەكەسێكی دورەوە بۆ دێتەوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (516) 18-5-2015
Political, Educational & Social Weekly Press
«چاودێر» وێنەكانی ناو كتێبەكە دەناسێنێت
«نیشتمانی داستان ..كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی» باڵوكرایەوە چاودێر-تایبەت:
(نــيــشــتــمــانــى داســـتـــان) كتێبێكی قــــەوارە گـــەورەی نـــاوازەیـــە لــەدوتــوێــژی 250 الپــــەڕەدا دوێــنـێ یەكشەممە 2015/5/17لەهەولێر لەهۆڵی سەعد عەبدوڵاڵ لەڕێوڕەسمێكی تایبەتدا نمایش كرا. ئــەم كتێبە بەسودوەرگرتن لەكەرەستەی مێژویی بێ هاوتا، كە سەرچاوەیان گرتوە لەهەندێ مۆزەخانەكانی لەگرنگترین روســــیــــا ،بــەهــەمــاهــەنــگــی دەستپێشخەری بەرپرسیاریەتی كۆمەاڵیەتی ،وەك بەشێكی كۆمپانیای گازپرۆم نەفت ،و ئەو ئەكادیمییە پێشەنگە روسانەی كە ژیانی خۆیان بۆ لێكۆڵینەوە لەهەمبەر ئەنترۆپۆلۆژیاو مێژو و كەلتوری كورد تەرخانكردوە چاپكراوە. ئـــەم كــتــێــبــە پـــڕ بــایــەخــە ژمـــارەیـــەك وێــنــەی نـــاوازەن كە لــەالیــەن گەشتیارو زانــاو تەنانەت یەكەمین وێنەگرە پــڕۆفــیــشــنــاڵــەكــانــی روســـی لەكۆتایی ســەدەی نۆزدەیەم‌و ســەرەتــای ســـەدەی بیستەم گیراون ،لەو شوێنانەی كورد تێیدا ژیاون ،لەواڵتانی رۆژهەاڵتی نــاوەڕاس ـت‌و باشوری قەفقاز، ئەم وێنانە رەنگە یاریدەدەری كردنەوەی مێژو و كلتوری نوێی كوردی بن لەوێنەكاندا تابلۆی خەڵكانێكی نایاب بەهاودەمی ژیانێكی سەختەوە دەبینرێن، خەڵكانێك هەنوكە لەقۆناغی
شكاكییەكان: هــەڵــســانــەوەی نــەتــەوەیــی دەژیــن .پێشبینی دەكرێ ئەم بــاوكــراوەیــە بەشدارییەكی بەرچاوی لەتوێژینەوەی كوردی جیهانیی هەبێ‌‌و بایەخدار بێ نەك تەنها لەو واڵتانەی كورد تێیدا دەژیــن ،بەڵكو ئەوانەش كە گرنگی بەرۆژهەاڵت دەدەن. بەمەبەستی زیاتر ئاشنابون بەو كتێبەو وێنە ناوازەكانی، «چاودێر» لەهەر ژمارەیەكی خۆیدا یەكێك لەو وێنە دەگمەنانە زانیارییەكانی بەكۆمێنت‌و ناوییەوە باڵودەكاتەوە.
جەعفەر ئــاغــای ئــەفــدویــی لــەگــەڵ بــرا بچوكەكەیدا كە ناوی ئیسماعیل ئاغا (سمكۆ) بو وەستاوە ،كە دوای كوشتنی جەعفەر ئاغا لەساڵی ()1905دا ،كە بەتواناترین ســەركــردەی كۆمەڵی هۆزەكانی شكاك دەژمــێــردرێــت ،و خاوەن دۆخێكی كۆنترۆڵكراو بو لەناوچە شاخاوییەكاندا، تا رۆژئاواو باكوری دەریاچەی ئورمییە ،لەسااڵنی (-1918 )1926سەركردایەتی بەهێزی بزوتنەوەی رزگاریخوازی هۆزە كوردییەكانی كرد ،ئەم وێنەیە یەكێكە لەكۆنترین وێنەكان ،لەگروپی وێنەكانی ڤ.ف.مینۆڕسكی دا ،كە تیایدا دو برا بەناوبانگەكە دەبینرێن.
قورئانەكەی ئەردۆغان
بەدرێژایی مێژوی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،هەمیشە نەتەوە سەردەستەكانی عــەرەب‌و تورك‌و فارس ،كاریگەرترین‌و سۆزبزوێنەرترین ،چەكی مەعنەوییان لەپاڵ چەك‌و چۆڵەكانی دیكەی كوشتنی جەستەیی هەبوە ،كە ئەویش چەكی بەكارهێنانی دینی ئیسالمە بۆ گەوجاندن‌و هەڵخەڵەتاندن‌و تەكفیركردن‌و شەرعیەتدان بەكوشتنی ئەم گەلە .لەسەردەمی خەلیفەكانی راشدین‌و ئومەوی‌و عەباسییەكانەوە بیگرە ،تا دەگاتە سەفەوی‌و عوسمانییەكان‌و هێزە ناسیۆنالیستە بەمەزهەب بارگاوییەكانی سەردەمی نوێو دواتریش بۆ عوسمانییە نوێیەكان‌و هێزە تێرۆریستییە ئیسالمییەكانی داعش‌و هاوشێوەكانی، هەمیشە ئاسانترین ،بەاڵم پڕ كاریگەرترین چەك بۆ فریودانی گەلی كوردو كوشت‌و بڕو فریودانی ،پەنایان بۆ دەقی پیرۆزو گوتاری ئیسالمی بردوە. گەلۆ سەیر بكەن ،چ میللەتێكی خۆش باوەڕو زو هەڵخەڵەتاوین ،هەر كاتێك ئایەتێكی قورئانمان روبەڕو دەكەنەوە، چۆن دەست‌و ئەژنۆمان دەشكێت‌و ناوێرین لەئاست ئەم نوێنەرە ساختانەی خودادا ،دەنگ هەڵبڕین ،مافەكانمان دەكەینە قوربانی جادووە بەدین روپۆشكراوەكانیان ،سەیركەن چۆن هەر بەوتەكانی خوداو بەناوی گەلی هەڵبژێردراوی خوداوە، كردویانین‌و دەمانكەنە كۆیلەو سەبایە ،بەبێ ئەوەی هەڵوەستەیەك بكەین‌و بڵێین برا ئیتر بەسە ،ئەم قورئانە بەتەنیا بۆ تۆو نەتەوەكانی ئێوە نەهاتۆتە خوارەوە ،ئێوە كێن‌و چۆن خودا رێگەی پێداون هەر بەناوی ئەم قورئانەوە لەباشور ئەنفال دەكەن‌و لەرۆژهەاڵت فەتوای كافربونی كورد دەردەكەن‌و ،ئێستاش لەئامەدی پایتەختی باكور قورئانێكتان بەدەستەوەیە؟ بەكوردیكردنی دەفرۆشنەوە بەخەڵكانێ كە چەندین سەدە زیاترە لەژێر فشاری پرۆسەی گێلكردن‌و بێهۆشكردندان، لەسوارەی حەمیدییەوە بۆ «گوندپارێزەكان» ،ئەم كارتە كاریگەرەتان هەر بەدەستەوە بوە ،وەك ئەفیون جورعە جورعە دەماندەنێ‌و سەرخۆشمان دەكەن. لەسەروەختی بانگەشەى هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی توركیا ،كە بڕیارە 7ی مانگی داهاتو بەڕێوەبچێت ،بارودۆخێكی زۆر جیاوازتری لەهەڵبژاردنەكانی پێشوتر دروستكردوە ،بەوپێیەی كورد یەكەمینجارە لەچوارچێوەی حزبێكدا بەشداریی هەڵبژاردن دەكات‌و زۆرینەی چاودێرانی سیاسی ،ئەم بەشدارییە بەریسك دەچوێنن ،چونكە جگە لەبەربەستی قورئانەكەی دەستی ئەردۆغان ،بەربەستێكی دەستوری دەستی ئەتاتۆركەكانیشی لەبەردەمدایە كە دەبێت رێژەی %10ی دەنگەكان بەدەسبهێنێت ،ئاك پارتی‌و سوڵتانەكەیشی ئێستا دەزانن بڕینی ئەم بەربەستە چ كاریگەرییەكی بەهێزی بۆ تێزی خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی‌و وەچنگخستنی مافی چارەنوسی كورد لەباكور هەیەو راپرسییە نهێنی‌و ئاشكراكانیشیان ئەوەیان دەرخستوە كە ئەم هەڵبژاردنە دەنگی نەوەكانی سوڵتان عەبدولحەمید‌و سولەیمانی قانونی ،لەناوچە كوردییەكاندا بەرەو دەبەزین دەڕوات ،بۆیە دیسانەوە وەكو جاری جاران ،بەاڵم بەچڕوپڕی‌و بەدەستگرتن بەپیرۆزترین تێكستی موسوڵمانانەوە، هەوڵەكانیان خستۆتەگەڕ ،وەك ئەوەی لەباتی نوێنەری گەل‌و نمایندەی دیموكراسی ،خەلیفە هەڵبژێرن. مەسەلەكە تەنیا بەوە كۆتایی نایەت ،كە پەنا بۆ قورئان‌و سەاڵحەدینی ئەیوبی‌و گوتارە دینییەكان بەرن ،كێشەكە لەوەدایە گەلێكی خاوەن دۆزێكی نەتەوەیی چۆن چۆنی بەشێكی زۆریان دەكەونە ژێر چاوبەستەكانیان ،نەك هەرئەوەندەش، كەسانێكی وەكو عەلی قەرەداغی ،لەم كاتە هەستیارەو لەبەردەم ئەم ریسك‌و ماجەراجو گەورەیەی كورداندا ،چۆن هەر بەناوی دین‌و بەبەكارهێنانی پێگە ئیسالمییەكەیان ،هاوكاردەبن لەسەركەوتنی پرۆژەی گەوجاندنەكەی ئەردۆغاندا ،لەگەڵ ئەوەشدا ئەم چەند رۆژەی كە ماوە بۆ هەڵبژاردن ،پێویستە بەرەیەكی فراوان دژی ئەم پرۆژەی گەوجاندنە لەباكورو باشورو رۆئاواو رۆژهەاڵتی كوردستان بۆ پوچەڵكردنەوەی سیحرەكەیان بێتە ئاراوە.
ئاین بۆ تاك و دیموكراسی بۆ هەمووان رۆشنگەر خوازان! هەروەك لە كۆنفرانسی دابڕان ( 26و 27ی ئاداری – 2015سلێمانی) گفت درا سایتی «دوڕیان» دابمەزرێت؛ لە یەكەمین كۆبوونەوەی گشتی رۆشنگەرانیشدا ( 23ی نیسانی )2015ئاراستە گشتیەكەی پەسەندكرا؛ شارەزایان راسپێردران ،دیزاین‌و بەش‌و بڕگەكانی ،بنەخشێنن .لە دوا كۆبوونەوەی دامەزرێنەرانی دابڕانیشدا ،دیزاینەكە هەڵسەنگێندراو دوا تێبینی لەسەر دراو ئیدی ..كاتی كردنەوە فەرمیەكەی هات. وا ..سایتی دوڕیان ،بە پەیامی رۆشنگەری هاوچەرخەوە ،دەكرێتەوەو بە رێبازی كرانەوەش ،كردنەوەی ئەقڵ‌و رەخنەی ئەقاڵنی ،لەم جیهانەی ماس میدیادا ،دادەبەزێتە مەیدانی میدیای ئەلكترۆنی. دوڕیــان ..نەدەهاتە كایە ،ئەگەر دڵنیا نەبین لەوەی هەناسەی رۆشنگەریمان ،درێژ نەبێ‌و نەشبێتە مایەی مەیینی رەخنە مەعریفییەكان (ئەبستمۆلۆژیا). هەڵبەتە ..دەزانین ،توێشەبەرەی سەفەرێكی سەختمان هەڵگرتووەو، هەڵەموتی جۆراوجۆری ئیسالمگەرای ئەقڵ داخراو ،هەروەها كاردانەوەی سەلەفییە (فوندەمینتالیزم) چەشناو چەشنەكانمان لە بەردەمدایە. دەشزانین پێویستە هەڵمەت بۆ هەڵەموت هەڵەموت بەرین‌و پشت ئەستور بە رۆشنگەرانی راستەقینەش ،بیری ورد لە سەركەوتنیشی بكەینەوە. دوڕیان ..دوڕیانی نێوان سەكۆی (مینبەر – تریبون) رۆشنگەرانی هاوچەرخ‌و سەكۆی كۆنەپەرستی‌و كۆنە پارێزانی سەدەكانی ناوەڕاستە. دوڕیان ..دوڕیانی ئەقڵی رەخنەی ئازادی سەردەمە لە بەرامبەر ئەقڵی داخراوی سەدەكانی ناوەڕاستدا. دوڕیــان ..رێی ئازادیخواز‌و یەكسانخوازان ،لە رێی دەسەاڵتی
سەركوتكردن‌و ،هەژمونی دواكــەوتــوی كۆمەاڵیەتی‌و ،حوكمەكانی باوكساالری ..جوێ دەكاتەوە. دوڕیــان ..بۆ ئــازادی ویژدانە ،لە بەرامبەر ئااڵ هەڵگرانی ئەو بێویژدانانە ،كە بەناوی بەرگری لە خواوەندو ئاینەكان ،ئازادی ئەندێشەو رەخنەی ئازاد ،بە جەنجەڕی رقی چەق بەستوو ،ئەنجن ئەنجن دەكەن. دوڕیان ..زادەی هەلومەرجێكی بابەتی ئەم جیهانە گۆڕدراوەیە، كە ئااڵ هەڵگرانی ،بەرەو سیستەمێكی دیموكرات‌و سیكۆالر؛ ئەقڵ‌و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكەشی ،روەو رۆشنگەری‌و مۆدێرنێتە ..رێگای مێژووییان گرتووەتەبەر. رۆشنگەرانی ئازیز! پشت ئەستور بە یەكە یەكەتان ،لە دەرەوەو ناوەوەی واڵت ،دابڕان، خۆی لە سایتە باوەكان ،لە بۆچونە سواوەكان ،لە زوڕناژەنەكانی ژورە تاریكەكان ،لە وتنەوەی توتیانەی دەقە چەقبەستووەكان ،دابڕا .دە ئێوەش رۆشنگەران: دابڕان ،بە ڕێی خۆتان لە بەرامبەر رێی كۆنەپەرستی‌و سەلەفیەتدابزانن. بابەتی جۆراوجۆری بۆ بنێرن.هەواڵی بەردەوامی ئیسالمگەراو ،سەلەفی‌و ،دوژمنانی ئازادی ،لەجیهانو ناوچەكەو كوردستاندا ،بۆ بنێرن. رەخنەی لێبگرن ،تێبینی پێشكەش بكەن.لەم رێیەدا ..هاوڕێی دابــڕان بن ،هەتا هەموان ئامانجە دورونزیكەكانی هەموان ..بهێنینە دی. دڵنیاش بن ..دابــڕان ،دورە لە ئایدیۆلۆژیاو هەژمونگەری ..حزبەكان‌و دەسەاڵتەكان .تەنها دەسەاڵتی رەخنەو ئەقڵە رۆشنگەرەكان، دەسەاڵتی ئەبستمۆلۆژیان لەناو دابڕاندا هەیەو بەس!
رزگار فایەق
t e n . n a y r w d . www
ژمارەکانی داهاتوو
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
بۆرخێس سەبارەت بە جیمس جۆیس دەدوێت و :شادی نیکخا
ذمارة ( )457دووشةممة 201٥/5/18ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ناوەندی غەزەلنووس ٢٦کتێبی نوێ باڵو دەکاتەوە ڕەخنەی چاودێر نــاوەنــدی غــەزەلــنــووس ،دوێــنــێ ،بە ئامادەبوونی ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران و ڕۆشنبیران ٢٦ ،کتێبی نوێی لە بوارە جیاجیاکاندا باڵو کردەوە. «ســـەرهـــەڵـــگـــرتـــن» ،ڕۆمــانــێــکــی هێرتا مولەرە و عەبدولغەنی کاکۆ لە ئەڵمانییەوە کردوویە بە کوردی .هێرتا مولەر براوەی خەاڵتی نۆبێڵی ساڵی ٢٠٠٩ لەم ڕۆمانەدا باس لە ژیانی مرۆڤ دەکات لەژێر سایەی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکەی شاوشیسکۆ لە ڕۆمانیا .ئەم دیکتاتۆرە هەر لە سەرەتای دەسەاڵت گرتنەدەستی تا کۆتاییی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، واڵتــەکــەی کردبوو بە بەندیخانەیەکی گـــەورە ،هــەمــوو ئــازادیــیــەکــی خەڵکی ڕۆمانیای خستبووە ژێر سانسۆرەوە، هەوڵی دەدا خەڵک تەنیا لەپێناوی بەرز و پیرۆزڕاگرتنی دەسەاڵتەکەی ئەمدا بژین .ئەمەش وای کردبوو ژیان لە سایەی ئەم دەسەاڵتەدا هیچ مانایەکی نەمێنێ. هێرتا مولەر هەموو بێئابڕوویییەکانی ئەم سیستەمە لەناو ژیانی ڕۆژانەی خەڵکی دێیەکدا کۆ دەکاتەوە .ڤیندیشی ئاشەوان وەک دیلێکی جەنگ کە دەگەڕێتەوە دێیەکەیان پاش گوزەراندنی دەیان ساڵ هیچ ترووسکاییەکی ژیان لەژێر سایەی ئەم سیستەمە دیکتاتۆرییە نادۆزێتەوە، بۆیە تەنیا بیر لە سەرهەڵگرتن دەکاتەوە، ڕۆژ و مانگ و ساڵەکان دەژمێرێ ،کە دەیەوێ سەرهەڵگرێ پیاوانی دەسەاڵت وەک گورگێکی برسی چاو دەبڕنە کچە جوانەکەی( ،ئەمە نرخی سەرهەڵگرتنە) ڤیندیش هەموو هــەوڵ و تەقەڵاڵیەک دەدات تا دەستیان بە کچەکەی ڕانەگات، لە میانی ئەو کێشمەکێشەدا نووسەر ڕاستییەکانی ڕوخساری ڕژێمەکەمان بۆ دەخاتە ڕوو ،ئــەوە دەردەخـــات کە لە سایەی سیستەمی دیکتاتۆریدا هەموو بنەما مرۆڤایەتی و ئاینی و مۆڕاڵییەکان لە مانای خۆیاندا بەتاڵ دەکرێنەوە و هەر هەمووی وەک ئامرازێک دەخرێنە کار لە پێناوی بەکۆیلەکردنی مرۆڤ و پیرۆزکردنی دەسەاڵتەکە. کـــەواتـــە ســەرهــەڵــگــرتــن دەبــێــتــە کاردانەوەیەک لە بەرامبەر خوالنەوە لە بازنەی ژیانێکی داخــراودا .هێرتا مولەر بەم کاردانەوەیە دەیــەوێ ئەو وتەیەی سەر زاری خەڵک تێکبشکێنێ کە دەڵێ «مــرۆڤ کەڵەشێرەکێوییەکی گەورەیە لە دونیادا» تەنها ڕووکــاری دەرەوەی هەیە و خاڵییە لە ناوەرۆک و خودێکی بەهێز ،هەر بۆیە ئەم وتەیەشی کردووە
بە ناوونیشانی ڕۆمانەکەی تا پێمان بڵێ «مرۆڤ زۆر بەهێزە ،لە دڕەندەش بەهێزترە» ئەگەر وا نەبوایە هەر چەند ساڵێک لە دوای نووسینی ئەم ڕۆمانە خەڵکی ڕاپەڕیوی ڕۆمانیا نەیاندەتوانی دەسەاڵتی ئەم ڕژێمە لە ڕەگوڕیشەوە هەڵبکێشن. دواشەوی دابەزینی عیسا ،ناوی نوێترین ڕۆمانی ڕۆماننووسی دیاری کورد ،شێرزاد حەسەنە ،کە هاوکاتی سێ کتێبی دیکەی باڵو بووەوە .کتێبێکیان کۆمەڵەوتار بوو، دوانەکەی تر چاپی تــازە بــوون کە لە بواری دەرووناسیدا وەری گێڕاون. ڕۆمانی «عەشیقی وەرگێڕ» ڕۆمانێکی جــان دۆســتــە ،کــە ســەبــاح ئیسماعیل ک ــردووی ــە بــە کــــوردی .ج ــان دۆســت پێشتر لەناو خوێنەرانی کورددا بووە بە ڕووخسارێکی دیاری ئەدەبی و بە ڕۆمانی «میرنامە» ناسراوە .عەشیقی وەرگێڕیش تازەترین ڕۆمانی ئەم نووسەرەیە کە هاتە کتێبخانەی کوردییەوە .لە پێشەکیی ڕۆمانەکەدا ،جان دۆست لەوە دەدوێت کە ،ئەو سەردەمەی ئێمە تێیدا دەژین سەردەمی ئەوپەڕی توندوتیژیی ئایینی و دەمــارگــرژیــی مەزهەبی و ناکۆکیی نەتەوایەتییە .بۆیە هــەوڵ دەدات بە ئــەدەبــیــات ،بــە تــایــبــەت بــە ڕۆمـــان، ڕووبەڕووی ئەم دەمارگیری و ناتەبایییە ببێتەوە. جان دۆست ئەدەبیات وەکوو مۆمێک دەبینێت کە دەبێت بەرامبەر بە تاریکیی جیهان بــەرز بکرێتەوە .لە «عەشیقی وەرگێڕ»ـدا بە زمانێکی شیعری و جوان ڕابــردوو بە کار دەهێنێت بۆ قسەکردن سەبارەت بە هەنووکە. ڕۆمانێکی تر« ،واڵتێک بۆ مردن»ـی عەبدوڵاڵ تایعە ،کە سەالحەدین بایەزیدی لە فەرەنسییەوە کردوویە بە کوردی. عەبدوڵاڵ تایع ،دەرهێنەر و نووسەری فەڕەنسینووسی مەغریبی ،ساڵی ١٩٧٣ لە شاری ڕەبات لەدایک بووە .هەندێک لە کتێبەکانی بریتین لە :مەغریبی من، ســوپــای ڕزگـــاری ،نامە بــۆ گەنجێکی مەغریبی ،ڕۆژی پاشا ،بێوەفا .ڕۆمانی ڕۆژی پاشا ،خەاڵتی ئــەدەبــی فلۆری پێبەخشراوە .ڕۆمانی واڵتێک بۆ مردن، دوایین ڕۆمانی ئەو نووسەرەیە و ساڵی ٢٠١٥لە الیەن وەشانخانەی «سۆی» لە پاریس چاپ و باڵو کراوتەوە .ئەم کتێبە، لەسەر ئیزنی نووسەر و وەشانخەکەی کراوەتە کوردی. «بوودای ناو هەورەبانەکە» ساڵی ٢٠١١ باڵو بووەتەوە و لەسەر ئاستی جیهان دەنگی دایەوە .خانمەنووسەرەکەی ،جولی ئۆتسوکا ،هەر زوو بوو بە نووسەرێکی
گرینگ لەسەر ئاستی جیهاندا .ڕووداوی ڕۆمانەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی بیستەم و لە کۆمەڵێک خانم دەدوێت کە «بووکی پۆستی»ـیان پێ دەڵێن. خەاڵتەکانی :خەاڵتی پێن/فۆکنەر، خەاڵتی بنیادی گوینتەر گراس ،خەاڵتی کتێبی میللیی ئەمەریکا ،خەاڵتی بترۆس و خەاڵتی ئەدەبیی فمینا. هەر لەو مەراسیمەدا چەندان کتێبی تر، لە بوارە ئەدەبی و فیکری و زانستییەکاندا باڵو بوونەوە .وەکوو :هۆمۆسێکواڵی و داهێنان ،نووسینی د .ڕەمسیس عەوەز، وەرگێڕانی شوان ئەحمەد .سۆسۆلۆژیای بزووتنەوە کۆمەڵەیەتییەکان ،نووسینی عــادل بــاخــەوان .مۆسیقا فەرامۆشی کردم ،نووسینی شااڵو حەبیبە .چاپێکی تازەی کۆماری ئەفالتون بە وەرگێڕانی د .محەمەد کەمال .ئــەودیــوی فیزیا، وێرنەر هایزەنبێرگ ،وەرگێڕانی حوسێن حوسێنی .هەروەها چەندین کتێبی تریش.
دەزگای سەردەم کۆمیدیا بە وەرگێڕانی عەزیز گەردی باڵو دەکاتەوە ڕەخنەی چاودێر کۆمیدیای ئیالهی ،سێیینەیەکی شیعریی دانتێ ئەلیگیێرییە ،کە شاعیر و نووسەری ئیتالییە و لە ساڵی ١٢٠٨ـدا دەستی کرد بە نووسینی و تا کاتی مەرگی، لە ساڵی ١٣٢١دا ،کاری لەسەر کرد .ئەم کتێبە شیعرییە بگۆکەی لە زمانی کەسی یەکەمی تاکەوەیە و دانتێ تێیدا سەفەری خەیاڵیی خۆی ،بۆ دۆزەخ ،بــەرزەخ و بەهەشت دەگێڕێتەوە .کۆمیدیای ئیالهی، یەکێک لە یەکەمین کتێبەکانی ئەدەبیاتی ئیتالییە و لە مەزنترین بەرهەمەکانی
ئەدەبیاتی جیهیانیشە .ئەم کتێبە بووە هۆکاری ئەوەی کە زمانی توسکانی و شێوەنووسینەکەی ،ببێتە ستانداردێک بۆ زمانی ئیتالی. لە سەفەری دانتێ بۆ دنیای پاش مەرگ ،دوو ڕێنوما هاوکاریی دەکەن؛ لە دۆزەخ و بەرزەخدا ڕێنومای ئەو ڤێرژیل، شاعیری ڕۆمییە ،کە چەند سەدە بەر لە دانتێ ژیاوە و لە بەهەشتدا ڕێنوماکەی بێئاتریسە ،کە دانتێ خۆشی ویستووە و لە کتێبی “ژیانی تازە”دا چیرۆکی ئەو ئەشقەی گێڕاوەتەوە .دانتێ لە کۆتاییی ئەم کتێبەدا دەگاتە دیداری خوا. دانتێ لە شاری ڕێڤاننا ،لە ساڵەکانی
کۆتاییی تەمەنیدا ،میوانی کان گراندە دێال سکاال بوو .سکاال کەسێک بوو کە کۆمیدیای ئیالهیی پێشکەش کراوە .لە هاوینی ئەو ساڵەدا .کۆنت دا پۆلنتا ئەرکێکی پێ سپارد و ڕەوانەی دەرەوەی واڵتــی کــرد .لــە گـــەڕانـــەوەدا تووشی تایەکی لە پڕ و توند بوو ،لە شەوی ١٤ـــی سێپتەمبەری ١٣٢١ـــی زایینیدا کۆچی دواییی کرد ٥٦ .ساڵ ژیا .لە کاتی مردنیدا گوتوویەتی« :خۆزگە لە ماڵەکەی خۆمدا دەمردم». کۆمیدیا لە وەرگێڕانی عەزیز گەردییە، لە زمانی ئینگلیزییەوە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم چاپی کردووە.
2 «« سارتەر :ئەدەبی دەربەست؛ وەسفی دونیا و گۆڕینی؟
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
کەریم پەڕەنگ
خوێنــەر لــە توانایدایە ،وەکــو بابەت لە دەقــە ئەدەبییەکــە تێبگات .بــۆ ئەو لە خوێندنەوەدا شــتێکی نوێ خۆی پیشان دەدات ،خوێنەر غافڵگیر دەبێت ،بە جۆش و خرۆشــەوە چاوەڕوانــی ڕووداوەکانــی گێڕانەوەکەیە ،لە بەر ئەوەی بەرهەمەکە لــە خودگەرایی ئەو جیوازە .لە بەر ئەوە لــە هونەردا پەیوەندی لە گەڵ ئەوی تردا پێویستە .کارە هونەرییەکە داواکارییەکە لە ئازادیی خوێنەر ،داهێنانە ئەدەبییەکە بــەرەو کۆتایی ببــات .لەگەڵ ئەوەشــدا کارەکــە خــۆی بەدەســتی مانایەکــەوە دەدات ،کەخوێنەر دەیدۆزێتەوە ،خوێنەر لــە ڕێــی زانیارییەکانــی نووســەرەوە ڕێنمایی دەکرێــت" :خوێندنەوە داهێنانی ئاژووتــراوە" .لێــرەدا ئســتاتیکا و ئاکار بــەر یــەک دەکــەون :هێندەیکارەکــە پەنــا بۆئازادیــی خوێنەر ببــات ،هەموو نووســەرێک بە بێ ویســتی خۆی بەناوی دیموکراتییەوە داوای دداننان بە ئازادیی
وتارەکــەی ســارتەر ،ئــەدەب چییە؟ هەوڵێکەبۆ ئەوەی پاســاو بــۆ داواکاریی دەربەســتیی نووســەر ،چ لــە الیەنــی ئاکاریــی و چ لــە الیەنــی سیاســییەوە بــۆ ســەردەمەکەی لە ڕێی وەســفکردنی جەوهــەری ئەدەبــەوە بدۆزێتــەوە .بــە ڕای ســارتەر ،دەتوانرێــت داواکارییەکی لــەو بابەتــە تەنیا ڕووبەڕووی پەخشــان بکرێتــەوە ،کــە جێگایەکــی تایبــەت لە هونــەردا داگیــر دەکات :نیگارکێشــان، مۆسیقا ،پەیکەرتاشیی شتگەل دەهێننە ئــاراوە ،لــە بەر ئــەوە کارەکانیــان فرە مانان ،پرزەیان لێنابڕێت و ڕێگا بە ڕاڤەی جیــاواز دەدەن ،ڕای ڕوون بە دەســتەوە دەدەن ،ئــەم ڕایانــە هێندە ڕوونن مرۆڤ لێیان بەدحاڵی نابێت – هەر لە بەر ئەوە دەربەســتن – هەر لە بەر ئەوهۆکارەشە خراونەتــە الوە .دەتوانــرێ لــە بــارەی شیعریشــەوە هەمان شت بوترێت ،لە بەر ئەوەی وشە شتگەلێک بینا دەکات ،نەک وەکو پەخشان کە نیشانە بەکار دەهێنێت، بۆ ئەوەی نیگای خوێنەر بۆ مژارگەلێکی دونیا بگوازێتەوە ،بۆ ئەوەی بە بێدەنگیی بە ســەریدا تێپەڕێت و پشتگوێی بخات. واتــە کاتێک پەخشــاننووس پــەردە لە سەر بارودۆخێک هەڵدەداتەوە ،دەتوانرێ پرســیاری لێبکرێــت بۆچــی لــە بــارەی پوولــەوە دەنووســێت نــەک لــە بــارەی دژەجوولەکەوە ،واتە بۆچی دەیەوێت ئەم ڕەهەندەی دونیا بگۆڕێت نەک ئەوی تر .یەکتردا دەکات. دوای ئەم تێڕامانە زیاتر فەلسەفییانەیە ڕوونکردنەوەکانی ســارتەر بۆ گرنگیی خوێندنەوەی بەرهەمی ئەدەبی کاریگەریی سارتەر ڕوو دەکاتە ڕەهەندی مێژوویی – بنەبڕکەریــان هەیــە ،بــە تایبەتــی بــە کۆمەاڵیەتــی ئەدەب :بەوەی نووســەر لە ســەر (ئیزەر ،یــاوس)ەوە .بۆ نووســەر بارەی ئێســتایەوە دەنووسێت ،دادوەریی نووســینەکەی خــۆی هەرگیــز بابەتــی ئێســتا بــە نــاوی ئومێــد و ئازارەکانــی نییــە ،واتــە ناوابەســتەی خــۆی نییە ،هاوچەرخەکانییــەوە دەکات .دەقــی چونکــە خۆی هەمیشــە تەنیا ئەو شــتە ئەدەبی بەوە پێناسەی خۆی دەکات ،کە دەدۆزێتــەوە کە خۆی لــە بەرهەمەکەیدا جەماوەرەکەی پێناســە دەکات و هەر لە بــەکاری هێنــاوە .ئەوەندەی ڕســتەکان بەر ئەمەشــە کتێب دەتوانێت کۆن بێت: بناســێت ،پێــش ئــەوەی بیاننووســێت ،ڕیچەرد ڕایتی ڕەش پێست ،لە بەر ئەوەی هەمیشــە تەنیــا بــە ســەر خودگەرایــی لە بارودۆخێکی لە الیەنی کۆمەاڵیەتییەوە خۆیــدا دەکەوێت و ناتوانێت هەســت بە پێناســەکراو دەژی دەتوانێت تەنیا باسی کاریگەریــی داڕشــتنەکانی خــۆی بکات .جیهانێک بکات کە بە چاوی ڕەشپێستێک بــە گوێرەی ســارتەر نووســەر ناتوانێت بینــراوە و ســپی پێســت ســەروەرە .بە کارەکــەی خۆی ئەزموون بــکات ،لە بەر پێــی جەوهەرەکــەی ،پەخشــان لە گەڵ ئــەوەی خــۆی خووڵقاندوویەتــی .تەنیا چاوســاوە و ڕووتێنراوەکانــدا هــاوکارە،
هەتا بە بێ ویســتی نووســەر و تەنانەت دژی ویســتی نووســەریش بۆ شێوەیەکی ئیدیالــی کۆمەڵگــە تێدەکۆشــێت ،کــە سارتەر زیاتر وەکو کۆمەڵگەی دیموکراتی بێ چینی سۆسیالیستی وەسفی دەکات. دیاریکردنە فەلەســەفییەکانی بەشەکانی یەکەمــی ئــەدەب چییــە؟ لە پێناســەی ئەدەبدا وەرچەرخانێکــی کۆمەاڵیەتی – مێژوویی بە خۆەوە دەبێنیت. ســارتەر لــە دوا بەشــی وتارەکەیــدا وەســفی بارودۆخــی نووســەر لە ســاڵی ١٩٤٧دا دەکات ،کــە کتێبەکــەی تێــدا بــاو بووەتــەوە .بە پێچەوانــەوەی نەوە نووســەرەکانی پێش خۆیەوەنەوەی نوێ نشووســتی گەورەی مێژوویــی ئەزموون کــرد :ئەزموونــی خــۆ وەکــو ئەندامــی بەرخــودان دێنــە ناوەوە ،کاتێ ســارتەر جەنــگ و ئەشــکەنجە وەکــو مژارگەلێک وەســف دەکات ،کــە خۆیــان بــە ســەر نووســەری هاوچەرخــدا دەســەپێنن.
بــەو جــۆرەش نابێت هەرگیــز ئەدەب بۆ هیــچ حیزبێک بە مەبەســتی پرۆپاگەندە ملکــەچ بــکات .ئازادیی کــەس دەبێ لە گەڵ سۆســیالیزمدا ئاشت بکرێتەوە ،کە تەنیا ئاســتێکە لە سەر ڕێی سەرەوەریی ئازادیی .سارتەر خۆی لە ڕێی دامەزراندنی حیزبێکی چەپی ناکۆمۆنیســتی ،بە دوای ڕێگایەکــدا لــە نێــوان ســەرمایەداریی و کۆمۆنیزمدا دەگەڕا. گوتەزای ئەدەبی دەربەســت لە الی ســارتەر بۆ تیــۆری بوونگەرایــی ئەدەب دەگەڕێتەوە و بە گوێرەی سارتەر لە ڕۆڵی ڕۆشنبیرەوە سەرچاوە دەگرێت .لە وتاری "داواکاریی لە ڕۆشــبیرەکان"دا جیاوازیی لــە نێــوان شــیعر و پەخشــاندا دەکات. یەکەمیان ئەدەبێکی سەربەخۆ بەرجەستە دەکات ،شیعرێکی خۆنیشاندەر ،کە خۆی لە خۆیدا ســەرومڕە و زمــان تەنیا وەکو خۆمەبەســت بــەکار دەهێنرێت .ئەمە بۆ ســارتەر مانایەکــی نەرێنــی هەیە ،بەاڵم
بۆ نووسەر نووسینەکەی خۆی هەرگیز بابەتی نییە ،واتە ناوابەستەی خۆی نییە ،چونکە خۆی هەمیشە تەنیا ئەو شتە دەدۆزێتەوە کە خۆی لە بەرهەمەکەیدا بەکاری هێناوە مرۆڤــەکان لە هاوپەیوەندییــە برژواکانی پێشوویان دەردەکرێن و دەخرێنە بەردەم ئــەو هەاڵوێــردەی ،یــان ناپاک بــن یان قارەمــان .هاوپەیوەنــد بــە دیاردەکانی جەنگــی دووەمی جیهانییــەوە ئەدەبێکی نوێ هاتە ئاراوە کە بۆ وەچەی پێشووتر نائاشــنا بوو ،کــە بە نــاو قوواڵییەکانی بارودۆخــی مرۆڤــدا ڕۆدەچێــت ،گرفتــە ســەرەکییەکانی مرۆڤن ،کە دەبێت خۆی لــە مێــژوودا بە واقیع بــکات ،پەیوەندی نێــوان ئــاکار و سیاســەت و هەروەهــا پرسیاری ئەنجامە بابەتییەکانی ڕەفتاری مرۆڤن .لێرەدا ڕۆڵی ڕۆشــنبیران دەبێتە ســەنگی محــەک بۆ هەڵوێســتێکی زیاتر ڕەتکەرانەوە بەرامبەر پارتی کۆمۆنیست: وەکو چۆن نابێت هیچ ڕۆشبیرێک بۆ هیچ حیزبێک ئازادیی خۆی لە دەســت بدات،
مۆدێلی دووەم ،پەخشان ،بەهای سیاسی هەیــە و ئامانجێکــی کۆمەاڵیەتــی هەیە. نووســینی ئەدەبــی –بە هەمان شــێوە خوێندنەوە_ دەبێ بۆ ســارتەر ســوودی دەرە ئەدەبــی هەبێــت و هەوڵ بدرێت بە میتۆدی تایبەتمەند بەدی بهێنرێت. چونکە کۆتا ئامانجی هونەر ئەوەیە: دیســان دەســت بە ســەر ئەم جیهانەدا بگرێت ،بەوەی مرۆڤ بەو جۆرە پیشــان دەدات کــە هەیە ،بەاڵم وەکو ســەرەتای ئەم بوونە لە ئازادیی مرۆڤدا بووبێت. تێگەیشــتنی ســارتەر بــۆ ئــەدەب ڕۆڵێکــی کارا بە خوێنەر دەدات .خوێنەر بەرپرســیارە ،کار لــەو مانایانــەدا بکات کــە نووســەر بەمەســت لــە ناوەڕۆکــی نووسینەکەیدا بەکاری هێناوە ،کۆدەکەی بکاتــەوە و بەمــەش کارەکە وەکو بابەت
بخوڵقێنێــت .بــە گوێرەی ئەمە ســارتەر خوێندنــەوە بــە خوڵقاندنێکــی لە الیەن نووســەرەوە ئاژووتــراوەوە تێــدەگات، خوێنــەر لــە خۆیــدا ئــازادە ،زاتێکــی داهێنەرە و دەستەاڵتێکی بێچەندوچوونە. ئــەم ئازادییەی تاکەکان بنەما و هاوکات داواکاریــی و ئەرکیگۆڕینــی کۆمەڵگایە. ئەرکــی نووســەرە ،ئەرکــی تاکێتــی بۆ خوێنەر ڕوون بکاتەوە ،پەردەی لە ســەر هەڵبماڵێــت ،واتــە لە ڕێــی دەقەکەیەوە کارای بکات ،بەوەی هوشیاری دەکاتەوە. بەاڵم مەرجی سەرەکی ئازادیی خوێنەرە. کاتێــک من وەکو خوێنــەر دەخوڵقێنم و ناتوانم دەســت بە بوونــی دوونیایەکی نادپەروەرەوەبگــرم ،ناتوانم ئەوە بکەم، بە بــی ئەوەی خۆم نەکەمە لێپرســراوی دونیا .هەموو هونەری نووسەر لەوەدایە، بیکەمــە ئەرکی خــۆم ،ئەو شــتەی ئەو پەردەی لە ســەر داماڵیــوە ،بیخوڵقێنم. نووســەر و خوێنەر بەرپرسی گەردوونن. لێپرســراویی خوێنــەر شــتێک ڕوون دەکاتەوە :بەرهەمەکە هاوکات 'داواکاریی' و 'دیارییــە' .دەبــێ لــە ڕێــی دەقــەوە ناداپەروەریی و ناگوزوریی ڕوون ببنەوە، لە گەڵیــدا پاڵنەرێک بۆ گۆڕانکاریی ،کە ئازادییەکەی دەڕەخســێنێت بێتە ئاراوە. ئــەدەب ئــەو داوایەی لێــدەکات ،لە ڕێی ئازادییەکــەوە گۆڕانکارانــە بەشــداریی بــکات ،دەبێــت پەرەدەهەڵماڵێنەر بێت، تاقــە ئامانــج و ئامانجــی ڕاســتەقینەی گۆڕینی کۆمەڵگە بێت. بــۆ ئــەوەی کاریگەرییەکــی ناوبژیکەرانــە بخەمڵێنێــت ،بــە گوێرەی سارتەر پێویســتە نووسەر خۆی لە گەڵ خوێنەردا نەخاتە هەمان ئاستی سۆزەوە، چونکە لە جۆشوخرۆشــدا ئازادیی خۆی لــە خۆی نامۆ بووە .ســارتەر نەک تەنیا بەکارهێنانــی هەســتبزوێنەری بنچینەیی لە الیــەن بەرهەمهێنەوەپەراوێز دەخات، بەڵکــو ئیســتاتیکا وەکــو بنەمــا ،وەکو کریتیۆرۆمــی ســەرەکی و خۆئامانجــی ئەدەب پەراوێز دەخات: لــە گەڵ ئەوەشــد جوانیــی دەتوانێت شــێوازێکی تایبەتمەنــدی پــەردە لــە سەرهەڵماڵین بێت ،بەاڵم بەوەدەچێتئەو پشــکی خســتنە ژێــر پرســیارەوە ،کــە بەرهەمێــک لــە خۆی گرتــووە ،زۆر کەم بێت و بە پێچەوانەوە تا ڕادەیەکی ڕێژەیی ڕەفتار لە گەڵ جوانییەکەیدا بکات.
بە ڕای سارتەر پرینسیپی ئیستاتیکی، وەکــو لێــرەدا جوانیــی ،بــە پێچەوانەی ڕەنگدانەوەی ڕەخنەییە ،واتە ڕووخێنەرانە کاریگەریــی دەســتتێوەردەرانەی دەق لــە کار دەخــەن .ئــەرک ،گرنگیــی و ئامانجــی بەرهەمــە وا لــە خوێنەر بکات پــەی بە لــە جیهاندابوونی ببــات ،نەک چێژی ئیســتاتیکی بۆ بخوڵقێنێت .ئەمە ئەوە دەگەیەنێ ،کە نووســەر ،زانســتی کۆنکریتــی کردەیی بە دەســتەوە نادات، ڕێنمایــی بــۆ ژیانێکــی ڕاســتەقینە بــە دەســتەوە نــادات ،بەڵکــو خۆئاگایی بە خوێنــەر دەدات ،کە وای لێدەکات بیر لە خۆی و لە جیهاندا بوونی بکاتەوە. بــەاڵم لێــرەدا هەســت بــە کێشــەی بەرنامەڕێژیی دەروەســت بوونی سارتەر دەکەیــن .هەوڵەکانــی لــە ئاســتێکی زۆر تاکەکەســیدا دانــراون ،ئامانجــی تیژکردنــی هۆشــیارییە ،بارســتاییەکی زۆر ئەبســتراکتە ،کــە مــرۆڤ تەنیــا بــە ســەختیی دەتوانێــت ســەرکەوتن و نشووســتی دەربەســتیی بخوێنێتــەوە. چاوکردنەوە و خوێندن ڕاســتەوخۆ نابنە هۆکاری ڕەفتارکردن .بەاڵم کەی ئەدەبی دەربەســت کاریگەرە و چــۆن دەتوانێت ئەمــە کاریگەرییــە بســەلمێنرێت؟ ئایــا ئەگــەر گۆڕینــی ئاگایــی خوێنــەرەکان نەبێتە هۆکاری ڕەفتاری کارایی و هەوڵی گۆڕانکاریی کۆمەڵگە ،نووســەریدەربەس تئەمجانشوســتیهێناوە؟ ئــەی ئیتر ئەم ئەدەبــە بە شــێوەیەکی گشــتیی بۆچی دەبــێ بــۆ گەشــەپێدانی ئاگایــی بەکار بهێنرێت؟ یان با لە گەڵ برێشــدا پرسیار بکەیــن :بــە چــی هۆکارێــک دەتوانرێ بیرکردنەوەی دەربەست بە واقیع بکرێت؟
غاندی لە کارەکتەری ئیڤۆدا پشتیوان کەمال
زازا ئوروشــادزێی جۆرجــی کاری دەرهێنانــی بــۆ ئــەم فیلمە کــردووە بە بودجەیەکی کەم و ســیناریۆو وێنەیەکی سیحراوی .بابەتێکی ئینسانی هەڵبژاردووە تا کاری لەسەر بکات کە دەکرێت لە هەر ســوچێکی ئەم دنیاوە ئازارەکانی مرۆڤی تیا ببینی و بخوێنیتەوە. جەنگێــک هەیــە لەنێــوان جۆرجییــە چیچانییــە و مەســیحییەکان موســوڵمانەکاندا لــە خاکێکــدا کە پێی دەڵێــن ئەبخازیــا .ئەبخازیــا دەیەوێــت
فیلمــی «اللەنگــی» فیلمێکــە هــەم دەربــارەی جەنــگ و هــەم دەربــارەی جەنگیــش نییــە .فیلمەکــە بــاس لــە جەنگــی نێوان چیچانــی و جۆرجییەکان دەکات بــەاڵم ئەوەی دەرهێنەر فۆکســی خســتووەتە ســەر ڕق و نەتــەوە و دینە نەک شەڕکردنی دژی یەک و بەکارهێنانی چــەک .چیچانییــەک ڕقــی لــە هەمــوو نەتەوەکانی تــرە ،جۆرجییەک بە هەمان شــێوە .ئــەم جێگایەک بــە خاکی خۆی دەزانێــت و ئەویــش بــە خاکــی خــۆی. یەکیان ئیســام و ئەوی تریان مەسیحی. ژیــان بــەم جــۆرە بــەردەوام دەبێــت؟ فیلمەکــە لە کۆتاییدا دەیەوێت تێڕوانینی ئێمە چۆن بێت بۆ ژیان؟ ئیڤــۆ پیاوێکــە لە گوندێکــدا دەژی و خەریکی دروستکردنی سندوقە بۆ اللەنگی هاوڕێکــەی ،مارکــوس کە دراوســێیەتی لــەو جێگەیەدا و تەنهــا ئەو دووانە ماون لەو شــوێنە کە هەریەکیــان هۆکارێکیان هەیــە تاوەکــو ئــەو شــوێنە جێنەهێڵن ســەربەخۆیی بەدەســتبهێنێت لەژێــر بەرەو ئیســتۆنیا .ئیڤــۆ دەیەوێت لەگەڵ دەســتی جۆرجییەکانــدا .جۆرجییــەکان گۆڕی هاوســەرو کوڕەکەیــدا بمێنێتەوە ،ئەو خاکە بە نیشــتیمانی خۆیان دەزانن. مارکوســیش دەیەوێــت اللەنگییەکانــی چیچانییەکان شــەڕ بۆ شــوێنێک دەکەن بفرۆشــێت و پاشــان ئــەو جێگایــە کە هی خۆیان نییە و بەیارمەتی ڕووســیا پەالماری جۆرجییەکان دەدەن. جێبهێڵێت.
ئەوەی وامان لێدەکات کە ســیناریۆکە زۆر ســەرنجڕاکێش ببینیــن ئەوەیــە کە سێکســی تیا نییە ،توندوتیژییەکی زۆری تیا نییە ،تەنانەت شەڕێکی چەند دەقەیی زۆر کەمیی تیایە کە ئەگەر تۆی بینەریش بیبینیت دەڵێیت دەبێت شــەڕێکی وا لەم سیناریۆیەدا هەبێت ،دەبێت. کارەکتەری سەرەکیی فیلمەکە ئیڤۆیە. ئیڤۆ بە بنەچە خەڵکی ئیستۆنیایە ،بەاڵم سااڵنێکی زۆرە لە گوندێکی دوورەدەستی ئەبخازیادا دەژی .کچەکەی مارکوس ئەو
یارمەتی بێت ،یارمەتی بدات ،گرنگ نییە کێیە. ڕۆژێک بەرەی جۆرجی و چیچانییەکان لە نزیک ماڵی ئیڤۆدا دەبێتە شــەڕیان و تەنهــا دوو کەســی برینــدار دەمێننەوە. چیچانییەکی موســوڵمان و جۆرجییەکی مەســیحی .ئیڤۆ لەو ماڵەدا چارەسەریان دەکات ،دکتۆریــان بــۆ بانــگ دەکات. ئەحمەدی چیچانی دەیەوێت جۆرجییەکە چیرۆکــی دوو دوژمــن کــە دەکرێت ئەم بکوژێــت کە هێشــتا بێهۆشــە و لەســەر ڕق و گیانــی تۆڵەکردنەوەیــەی تیایانایە جێگایــە .ئەو دەیەوێت تۆڵەی هاوڕێکەی بگۆڕدرێتــە خۆشەویســتی یەکتری ،ببنە هاوڕێی یەکتری ،لە پێناو یەکتریدا شــەڕ بکــەن .بێگوومــان تاکە فریشــتەی ئەم جێگایە ،ئیڤۆی میهرەبانە ،کە بە هەموو هیوایەکەوە دەیەوێــت هەموو ڕقێک وەال بنرێت .ئەم دوو کەسە کە ڕۆژێک لە دژی یەک شــەڕ دەکــەن وایان لێدێت لە پێناو یەکتریدا دەمرن. لەیەکێک لە دیمەنە سەرنجڕاکێشەکاندا، شــەڕکەرە جۆرجییەکــە و ئیڤــۆ قســە دەکەن .جۆرجییەکە باســی ژیانی خۆی بــۆ دەکات و پێی دەڵێت کە شــانۆکارە. ئیڤــۆ پێی دەڵێت گــەر جەنگ تەواو بوو بکاتــەوە کــە بەدەســتی جۆرجییــەکان دێم لە تیبلیســی ســەیری نمایشــەکانت دەکەم،پێــی دەڵێت ئەحمەدیش دێت ،لە کوژراوە. لێــرەوە ،فیلمەکــە چیرۆکێکــی شــانۆیەکەتدا دادەنیشێت و چەپڵەت بۆ سەرنجڕاکێشمان بۆ باسدەکات ،چیرۆکی لێــدەدات .ئەحمەد لــە دەرەوە خەریکی ڕووبەڕووبوونــەوەی دوو دوژمــن .ئایــا داربڕینــە .کۆمەڵێک ســەربازی چیچانی بۆچی شەڕ دەکەن؟ بۆ یەکتری دەکوژن؟ دێــن و بــڕوا بــە ئەحمــەد ناکــەن کــە
فیلمەکە چیرۆکێکی سەرنجڕاکێشمان بۆ باس دەکات، چیرۆکی ڕووبەڕووبوونەوەی دوو دوژمن .ئایا بۆچی شەڕ دەکەن؟ بۆ یەکتری دەکوژن؟ چۆن ڕق ببێت بە خۆشەویستی؟ گوندەی لەبەر جەنگ بەرەو ئیســتۆنیای خاکــی خــۆی جێهێشــتووەو ئیڤــۆش دەیەوێت لەپاڵ گــۆڕی ژنەکەیدا بمرێت. ئیڤــۆ کەســێک نییــە بیەوێــت الیەنگری لــە جەنگەکەدا بــکات ،بەڵکو ئەو مرۆڤە دەیەوێــت هــەر کەســێک پێویســتی بە
چیچانی بێت ،بۆیــە دەیانەوێت بیکوژن. شــەڕکەرە جۆرجییەکــە لــە ژوورەوە لە پێناو ئەحمەددا دەســت دەکات بە شــەڕ و ئەحمــەد ڕزگاری دەبێــت بەڵآم ئەوەی دەمرێت لەو شەڕەدا شەڕکەرە جۆرجییەکە و مارکوســە کــە هەموو خەونــی ئەوەیە اللەنگییەکانی بفرۆشــێت .لە کۆتاییدا نە شــەڕکەرە جۆرجییەکــە نمایشــەکەی لە تیبلیسی دەکات و نە مارکوسیش خەونە گەورەکەی بەدی دەهێنێت .بەڵآم ئەوەی جێدەمێنێت ئەوەیە کە دەکرێت لە ژیاندا دوژمنێک هەبێت خۆشمان بووێت ،شەڕی بۆ بکەین ،قســەی لەگەڵ بکەین ،لەسەر گۆڕەکەی بوەستین و دوعای بۆ بکەین. فیلمی اللەنگی فیلمێکە لەبارەی گۆڕینی ڕق بۆ خۆشەویســتی ،جیاوازینەکردن لە نێوان نەتــەوە و دینەکاندا ،ســڕینەوەی هەمــوو هێڵەکانــی جوگرافییایە .ئەوەی ئــەم دارە ســحرییەی بــە دەســتەوەیە ئیڤۆیە کە بە ڕەفتــارە غاندییەکانی دوو دوژمن دەکاتە خۆشەویستی یەکتر.
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
««
3
تەوەر :هونەر لە سەردەمی داعشدا ئامادەكاری تەوەر :پێشەوا محەمەد هونەر( ،بە شێوەیەکی گشتی و بۆ هەموو بوارەکان) ،وەک کایەیەکی جوانیناســی و مرۆڤدۆســتی ،لەو ســەردەمانەدا کە جەنگ و ناشــیرینی بوونیــان هەیە ،دەشــێت هــەم وەک قوربانی ســەیر بکرێــت ،هەم وەک
فریادڕەســیش .قوربانییە بەوەی کە هەموو شتێکی جەنگ دژی جوانی و مرۆڤدۆستییە و فریادڕەسیش ،وەک تەنها ئامرازی پارێزەری مرۆڤبوونمان و پاراســتنی جوانییەکانمان .لەم سەردەمەدا کە داعش لەبەردەرگامانە و ڕۆژانە خوێن و سووتان و سەربڕینمان پیشان دەدرێت ،چۆن باسی هونەر
بکەین ،هونەر و جوانی لە کوێی ئەم ســەردەمەدان کە داعشــی تێدایە؟ هونەر چی پێ دەکرێت؟ ڕەخنەی چاودێر بە پێویستی زانی هونەر لە سەردەمی داعشدا ،بکاتە تەوەرەیەک و هەرجارە و هونەرمەندێک بدوێنێت.
شوان کەمال:
سیاسەتی هونەریی حکوومەتی هەرێم لە چەند ساڵی ڕابردوودا شکستخواردوو بووە
*بەڕێزتــان وەک هونەرمەندێــک، چــۆن بیر لە داعش دەکەنــەوە ،پێتانوایە ئــەو ڕێکخــراوە ،نموونەیەکــی زینــدوو و بەرجەســتەی دونیای مۆدێرن بێت ،یاخود گرێــدراوی مێژوویەکــی هــەزاران ســاڵەی لەپێشینەیە؟ شــوان کەمــال :خــۆی لــە ڕاســتیدا درووســتبوونی داعــش و ئــەم تەیــارە توندڕەوانــە ،ڕەنگدانــەوەی واقیــع و بارودۆخــی ناوچەکــەو عێراقــە ،خۆ دوای نزیکەی ٤٠ســاڵ لە جەنــگ و ماڵوێرانی، چاوەڕێی ئارامی و پەرەســەندنی کولتوورو هونــەر ناکرێت ،هیچ کاتێك چاوەڕێی هیچ
لــە جەنــگ ناکرێت جگە لــە ئاوارەبوون و وێرانــکاری و توندوتیــژی ،دوای هاتنــی عەولەمــەو تەکنەلۆژیــاش دیــارە بەکاری دەهێنن بۆ باڵوکردنەوەی ئەم ڤیدیۆ و کارە نا مرۆڤایەتیانەی ڕۆژانە ئەنجامی دەدەن. *ئــەوەی دەردەکەوێــت ،داعــش دژی هەمــوو بەهایەکــی مرۆڤایەتــی و جوانــی دەوەســتێتەوە ،ئایا لــەم بارودۆخەدا ،کە داعــش هەیەو ڕۆژانە ڤیدیۆی ســەربڕین و ســوتاندن دەخاتە بەردەم هەستەکانمان و تێکدانی مۆزەخانەو مێژووی هەزاران ساڵە باڵو دەکاتەوە ،چۆن بیر لە هونەر بکەینەوە لە ســەردەمێکدا کە داعشــی تێــدا دەژی،
چــۆن بیر لەو هەموو مزگەوت و حوجرەیە بکەیەنەوە لە بەرانبەر کۆلێژەکانی هونەر؟ شــوان کەمــال :لــە کوردســتانی دوای ڕاپەرین گەلێك کۆلێژ و پەیمانگای هونەری کراونەتەوە ،بەڕای من کارێکی باش نییە و زیاتر چاولێکەری حیزبایەتی بووە ،زۆروبۆر بووە ،نەهاتوون گرنگی بدەن بە پێگەیاندنی کادیرو مامۆســتا و ئەو کەسە پسپۆڕانەی لە کوردســتان ئاوارەبــوون ،بیانهێننەوە و ئاستی هونەری پێ بەرز بکرێتەوە ،ئەوەتا ســااڵنە ئەو هەموو خوێندکارە بێ بەرهەم و سەرلێشێواوە بەرهەم دەهێنن و تەنانەت هەلی کارکردنیشیان دەست ناکەوێ ،بوونی مزگــەوت ڕێگر نییە لە هونــەر یان هاندەر نییــە بۆ چونە ناو داعــش ،تەنیا بە پالن و بیرکردنــەوەی ڕاســت و گونجاندنی ژیان و ژینەگەیەکــی لەبــار بۆ گەنجــان ڕێ لە گەشەســەندنی داعش و فکری توندوتیژی دەگیرێ.
*قســەیەک هەیــە دەڵێــت ،ئــەوەی سیاســەت تێکی دەدات ،هونەر درووســتی دەکاتــەوە ،لــەم سەردەمەشــدا کە داعش هەیــە ،هونــەر دەتوانێــت چــی شــتێکی مرۆڤایەتــی و مرۆڤبوونمــان بیربخاتــەوەو بیپارێزێت؟ شــوان کەمال :سیاســەت و دەســەاڵت دەتوانــێ زۆر شــت بــکات ،بــۆ نموونــە لــە ئەڵمانیــای نــازی جاران دەســەاڵت و سیاســەت بووە هۆی کوشتن و لەناوبردنی زیاتــر لــە ٥٠ملیۆن مــرۆڤ و وێرانکردنی ئەوروپــا ،هەر دەســەاڵت و سیاســەتیش پالنــی دروســتکردنەوەو جوانکردنــەوەی ئەوروپای داوە ،بۆ نموونە ئەگەر دەسەاڵتی کەنیســەو پاپــا نەبوایــە کــە گرنگیان بە هونــەرو کولتــوور ئــەدا ،ئێســتا هەرگیز چاومان بە شاکارەکانی سەدەی رێنیسانس و کارەکانی مایکل ئەنجیلۆ نەدەکەوت. دەسەاڵت و حکومەتی کوردی دەبێت چاو
بە پالن و سیاســەتی هونەری و کولتووری خۆیــدا بخشــێنێتەوە ،لەم چەند ســاڵەی پێشــودا ســەرکەوتوو نەبــووە ،کەســانی حیزبــی کراونەتــە وەزیــری ڕۆشــنبیری و بەڕێوەبەری پێگــە هونەرییەکان ،ڕەچاوی پسپۆڕی و سەلیقەو لێهاتوویی نەکراوە. *ســەبارەت بــە ڕووبەڕووبوونــەوەی فیکری ئەو ڕێکخراوە تیرۆریستییە ،هونەر دەتوانێــت چ ئەرکێــک بگرێتە ئەســتۆ لە کۆمەڵگــەی ئێمــەدا ،دەتوانێــت چ ڕۆڵێک بگێڕێت ،کامانەن ئەو وەزارەت و سەرچاوە پەیوەندیدارانەی کــە بە گرنگییەوە هونەر وەک کۆڵەکەیەکی گرنگی ڕووبەڕووبوونەوە بەکاربهێنن؟ شــوان کەمــال :لــە ڕاســتیدا ڕووبەڕووبوونەوەی داعش لەم کاتەدا تەنیا بە چــەك و هێزی پێشــمەرگە دەکرێت،ب ەاڵم پالنــی ڕووبەڕووبوونەوەی درێژخایەن بە(پــەروەردە) دەکرێــت ،دەبێــت هــەر
لــە منداڵییــەوە تاكــی کۆمەڵگــە فێــری نیســتمانپەروەری و ڕێزگرتنــی کولتوور و هونــەر و گرنگی مێژوو بکریت ،تاکی ئێمە بە هونەرمەندو ڕۆشنبیرەکانیشــمانەوە تا ئێســتا گرنگی هونەر و کولتــوور و مێژوو نازانێــت ،لــە منداڵییــەوە فێــر نەکراوین، هــەر بۆیــە داعــش وەك شارســتانیەت و هونەر ســەیری ئەو پەیکەرە کۆنانە ناکات کــە دەیانشــکێنێت ،بۆ ئــەو تەنیا پارچە بەردێکــە ،خــۆ ئەوەنــدەی لــە ئەوروپا و ڕۆژئاوا قسەیان لەسەر شکاندن و تێکدانی پەیکەرەکانــی بــودا لــە ئەفغانســتان و ئاســوریەکان لە موســڵ کرد ،الی خۆمان ئەوەندە گرنگ نەبوو. دەمەوێــت ئــەوە بڵێــم ،کــە بەرەنگاربوونەوەی فکری داعش دەبێت فرە الیەنە بێت لە پەرورەدەوە دەست پێ بکات و ئینجا ئەدەب و کولتوور و هونەر.
ه ئافراندنى شیعر ئه‌و ده‌مه‌ى گه‌مه ڕه‌وانبێژییه‌كان ده‌سته‌وه‌ستان ده‌بن ل
(چه‌ند په‌یڤێك له‌مه‌ڕ ئه‌زموونى شیعریى ته‌یب جه‌بار) خه‌سره‌و مه‌حموود مرۆڤ ل ه سه‌رده‌مانێكى دووره‌و‌ه قسه‌ى له‌سه‌ر شــیعر كردوو‌ه و هه‌وڵى ناساندنى شــیعرى داو‌ه وه‌ك ده‌قێكــى تایبه‌تــى ئه‌ده‌بــى ،ل ه خه‌مــى دیاریكردنى پێكهات ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانــى‌و ماهیــ هت‌و جه‌وهــه‌رى شــیعردا بووه ...به‌رده‌وام ئه‌م پرسیارانه دووبــار‌ه بوونه‌تــه‌وه :ئایا شــیعر له‌چى پێكدێــت؟ ل ه زمان؟ ل ه خه‌یاڵ؟ ل ه وێنه‌ى هونــه‌رى؟ لــ ه مانــا؟ له‌چى؟ ...پاشــان پرســیار له‌وه‌ى ئایا ده‌بێت ئه‌م پێكهاتان ه ل ه شــیعردا چــۆن یه‌كبگرن و ئــه‌و ده‌ق ه ئه‌فســووناویى‌و كاریگه‌ر‌ه بئافرێنن ك ه ب ه شیعر ناوزه‌د ده‌كرێت؟! یه‌كێــك لــه‌و كێشــانه‌ى ســه‌باره‌ت به‌نووسینى ده‌قى شیعر له‌ئارادایه ،بوونى په‌یوه‌ندییه‌تى به‌فیكره‌وه ،وات ه ده‌رباره‌ى ئــه‌وه‌ى ئایا شــیعر تا چه‌نــد په‌یوه‌ندیى له‌گــه‌ڵ فیكر یاخــود مانادا هه‌یــه؟! ئایا بوونــى فیكر بە شــێوە ئەبســتراکتەکەی تــا چه‌نــد زیــان به‌ئیســتاتیكاى شــیعر ده‌گه‌یه‌نێت؟ ره‌نگ ه كێشــه‌یه‌كى له‌هه‌موو ئه‌مانــه‌ش گه‌وره‌تــر بریتــى بێــت له‌وه‌ى كــ ه هه‌ندێك جار جۆرێك له‌ده‌قى شــیعر ده‌نووسرێت ك ه به‌رواڵه‌ت هاوڕێیه‌تییه‌كى پته‌وى به‌مانا نێگه‌تیڤه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ فیكردا نییه ،به‌ڵكو پتر گه‌مه‌كردن ه به‌هونه‌ره‌كانى ره‌وانبێژى. لێره‌و‌ه ده‌پرســین :ئایــا مه‌رج ه هه‌موو گه‌مه‌كردنێــك به‌هونه‌ره‌كانــى ره‌وانبێژى، شیعرى لێبكه‌وێته‌وه؟ یان نهێنیى مه‌زنیى نووسینى شیعر له‌چۆنیه‌تیی گه‌مه‌كردن به‌م هونه‌رانه‌دایه .به‌گوزارشتێكى دیكه :ده‌بێت ئه‌و گه‌مه‌كردن ه به‌هونه‌ره‌كانى ره‌وانبێژیى، گه‌م ه بێت له‌پێناو بەرهەمهێنانی ده‌قێكى شــیعریى ك ه هه‌ڵگرى ئیستاتیكاى شیعرو ســیماى راســته‌قینه‌ى ئافراندنى شیعریى
بێــت ،نه‌ك گه‌م ه له‌پێنــاو خودى گه‌مه‌دا به‌ته‌نیــا ...كه‌واتــ ه مــه‌رج نییــ ه هه‌موو توانایه‌كى گه‌مه‌كردن به‌هونه‌رى ره‌وانبێژى و به‌شــێوه‌یه‌كى مســۆگه‌ر هه‌ر شــیعرى لێبكه‌وێتــه‌وه ،چونكــ ه شــیعر به‌رله‌وه‌ى به‌زمــان بنووســرێت ،به‌گیــان ئه‌زمــوون ده‌كرێــت ،هه‌ڵقوواڵنه‌كــه‌ى له‌قوواڵیــى هه‌ســت‌و نه‌ســت‌و ویژدانــى شــاعیره‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرێت. بۆئه‌وه‌ى شــیعر بنووســین ،به‌رله‌وه‌ى تواناكانــى زمــان تاقیبكه‌ینــه‌و‌ه ده‌بێــت كانیه‌كانى رۆح بگه‌ڕێین .ده‌بێ له‌رۆحه‌و‌ه به‌ره‌و زمان ،له‌نه‌ســته‌و‌ه بــۆ ده‌ق بچین، نــه‌ك له‌زمانه‌و‌ه بــۆ زمــان ،له‌هونه‌رێكى ره‌وانبێژییه‌و‌ه بۆ یه‌كێكى دیكه. له‌و روه‌و‌ه ك ه شیعر ئه‌زمون‌و توانایه‌كى تایبه‌تــى رۆحیــى پێویســته ،هــاوڕێ به‌ئه‌زمونى زمان‌و ئاشنابوون به‌هونه‌ره‌كانى زماناندنى هه‌ست‌و نه‌سته‌كان. لێره‌و‌ه ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌وه‌ى ته‌یب جه‌بار وه‌ك ده‌قى شیعریى پێشكه‌شى كردووین، ته‌نیا بریتیــن له‌گه‌مه‌گه‌لێكى زمانه‌وانیى‌و ره‌وانبێژیى به‌رله‌وه‌ى گه‌یشتبن به‌قۆناغى راسته‌قینه‌ى به‌شیعربوون ،بێگومان جگ ه له‌چه‌ند ده‌قێكى كه‌م... الى ته‌یــب جه‌بــار شــیعر ته‌كنیكــ ه پتر لــه‌وه‌ى هونــه‌ر بێت به‌مانا فــراوان‌و قوڵه‌كــه‌ى .مه‌به‌ســتم له‌ته‌كنیــك لێره‌دا فۆڕمــ ه به‌ته‌نیــا ،ئــه‌و فۆڕمــه‌ى خزمه‌ت به‌ئیســتاتیكا ناكات ،یاخود وه‌ك ئاماژه‌م پێكرد ناگات به‌قۆناغى به‌شیعربون... له‌كاتێكدا ك ه مه‌به‌ســتم له‌هونه‌ر لێره‌دا ئــه‌و جۆره‌یــ ه له‌ته‌كنیك كــ ه كاریگه‌ریى بــۆ گیان‌و ناخى مرۆڤ هه‌بێت ،هه‌ســت‌و نه‌ســتى ده‌هه‌ژێنێت‌و كاریگه‌ریى بۆ سه‌ر ویژدانى ده‌بێت و سه‌راسیمه‌ى ده‌كات ،له‌و سۆنگه‌یه‌و‌ه ك ه بۆت ه خاوه‌نى خاسیه‌ته‌كانى دیكه‌ى به‌شیعربوون .وه‌كچۆن شیعر ته‌نیا كێش‌و ســه‌روا نییه ،به‌هه‌مان شێو‌ه ته‌نیا
گه‌مه‌كردنیش نیی ه به‌هو نه‌ر ه‌كا نــى ر ه‌وانبێژیــى... له‌وانه‌یــ ه لێــره‌دا بگوترێــت ئــه‌ى چــى لــه‌و گوتــ ه بــاو‌ه ده‌كه‌یت ك ه ده‌ڵێــت "شــیعر فۆرمــه" ،یاخــود شــیعر به‌زمــان د ه‌نو و ســر ێت ؟ به‌ڵێ شیعر فۆرم ه ئه‌وكاته‌ى ده‌بێت ه خاوه‌نــى فۆرمــى شــیعر ییا نه‌ى تایبــه‌ت به‌خۆى، ئــه‌و ده‌مــه‌ى ده‌بێتــ ه خاوه‌نى ئه‌و خاسیه‌تانه‌ى ده‌ق ده‌كه‌نــ ه شیعر ،فۆڕم ه ئه‌و كاتــه‌ى هه‌ڵگــرى ئه‌فســونى شــیعر ده‌بێــت .زمانیشــه، ئه‌وكاتــه‌ى زمــان ،هــاوڕێ به‌خاســیه‌ت ه شــیعرییه‌كانى ،ده‌گه‌یه‌نێت ه ئاســتى بون به‌شیعر. گه‌رچى پێویســت ه خوێنه‌ر بۆ خۆى بۆ ده‌قه‌كانى شاعیر بگه‌ڕێته‌وه ،به‌اڵم لێره‌دا چه‌ند نمونه‌یه‌ك هه‌ر ده‌هێنمه‌وه: "ئه‌و رۆژه‌ى من ده‌مرم، بوومه‌له‌رزه‌یه‌ك، ئاسمان شه‌ق شه‌ق ده‌كا. دنیا هه‌مووى تاریك ده‌بێ. ـ وه‌ك چۆن ئێستا كاره‌با ده‌بڕێ- هه‌رچى ئاوى گه‌ردوون هه‌ی ه ده‌ڕژێ، سه‌رزه‌وى پڕ ده‌بێ .".ل66 "من نازانم.. تۆ حه‌ز له‌چ وه‌رزێك ده‌كه‌ى؟! به‌هارى تیژ؟!
هاوینى زل؟! پایزیى خاو؟! یا زستانى شل؟!" ل 100 "ك ه حه‌زم ده‌چێته.. سه‌ر پااڵوتنى ت هم‌و مژ، خه‌مى پاشقولدانى.. هه‌ور‌ه تریشقه، دامده‌گرێ. زۆرجار خۆم ئاماد‌ه ده‌كه‌م، بۆ سه‌ربڕینى گه‌رده‌لوول، چنگى واسواسه‌ى.. په‌الماردانى الفاو، رێم لـێ ده‌گرێ" .ل .109 "وریابه! نه‌هێڵى ئه‌و خۆڵه... بۆن بگرێ، ته‌رازووى زه‌وى تێكده‌چێ. وریابه!
نه‌هێڵى ئه‌و شیعره.. بپژمێ، په‌تاى زمانه‌وانى.. باڵوده‌بێته‌وه" ،ل .120 "پێت سه‌یر نه‌بێ، رێكخراوى خێرخوازى... بۆ كوشتنى ته‌مه‌ڵى، دامه‌زرێنم. له‌چله‌ى هاویندا، جه‌سته‌ى زمان بكڕێنم ،".ل .142 "له‌وانه‌یه، له‌كۆنگره‌ى ئاوه‌دانى، ماڵ وێرانى... داره‌ڕابكرێت بناغه‌ى دیوه‌خانى ته‌نگژه، نوێبكرێته‌وه .".ل 153 "باشتر وایه! ئه‌م پڕۆژان ه ته‌واو بكه‌ین:
پڕۆژه‌ى شه‌قامى.. (ئاوڕدانه‌و‌ه بۆ پێشه‌وه). پڕۆژه‌ى باڵه‌خانه‌ى.. (شاخى قووڵ). پڕۆژه‌ى پردى... (په‌ڕینه‌وه‌ى راوه‌ستان). پڕۆژه‌ى به‌نداوى.. (ده‌ریاچه‌ى قۆقز). پڕۆژه‌ى كارگه‌ى.. (كۆكردنه‌وه‌ى ورده‌با) .ل .193 لێــره‌دا پێویســت ه ئاماژه‌یه‌كى خێراش به‌و‌ه بده‌ین ك ه ئه‌ندازیاربونى شاعیر ،بۆت ه هــۆى ئــهوه له‌ده‌قه‌كانیــدا ره‌نگبداته‌وه، كه‌ســیفه‌تێكى نێگه‌تیڤــى به‌ده‌قــه‌كان به‌خشیوه: "گه‌ر ده‌مزانى! ئه‌م هاوینه، روبه‌رى گه‌رما ناپێورێ، به‌ڕێوه‌به‌رى خۆره‌تاوم.. ده‌دا به‌دادگا ".ل .121 "من پێویستم، به‌یه‌ك دوو مه‌تر گوێگرتنه. بۆ شه‌ته‌كدان‌و.. به‌ستنه‌وه‌ى ده‌نگدانه‌وه. تا بتوانم، هه‌ر سێ مه‌وداى بپێوم‌و... قه‌باره‌ى ده‌ركه‌م .".ل 180 من پێویستم به‌یه‌ك دوو الپه‌ڕه.. ده‌ست لێدانه، بۆ كێشانى نه‌خشه‌ى.. واڵتى له‌ره‌له‌ر" ل .181 تێبینــى :ئــه‌م ده‌قانــه‌م لــه‌و كتێبــ ه شــیعرییه‌ى شاعیره‌و‌ه وه‌رگرتوو‌ه ك ه سێ كۆمه‌ڵه‌شــیعر‌ه به‌ناوى (ســه‌رده‌مانێ... تاریكى سپى بوو) ،زۆربه‌ى به‌رهه‌مه‌كانى شاعیر ده‌گرێت ه خۆى.2015 ،
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
4
سەبارەت بە مارکەی کااڵکان
««
گفتوگۆ لەگەڵ سلۆتەردایکدا و .لە ئەڵمانییەوە :بەکر عەلی پرســیار :ئایا مارکــەکان چ ڕۆڵێکیان هەیــە لــە ســەردەمی هاوچەرخمانــدا؟ لەکاتێکــدا وای لێهاتــووە ئەمــڕۆ ئێمــە دەتوانیــن هەمووشــتێکمان لــە ڕێــی ئینتەرنێتەوە دەســت بکەوێت ،بەڕاســت ئایــا کۆمەڵــگا بۆچــی پێویســتی بــە مارکەیە؟ سلۆتەردایک :لەبەرئەوەی تێگەیشتنی مــرۆڤ بــە شــێوەیەک کار دەکات ،کــە بگەڕێت بە دوای ئەو خااڵنەی ڕایدەگرێت، تاوەکــو ژینگــە سروشــتییەکە خامۆش بکاتــەوە .تەنانەت لەو جیهانەشــیدا کە بەتەواوەتــی کااڵ دەســتکردەکان تیایــدا زاڵــن ،مــرۆڤ پێویســتی بــە هاریکاری ئاراستەکردن دەبێت ،کە نزیکی بخاتەوە لە ئیشپێکردنی لەکسیکۆنێکی سروشتی. پ :بە یارمەتیی خۆتان ،دەتوانن ئەمە ڕوونتر بکەنەوە؟ ســلۆتەردایک :کاتێک یەزدان ئادەمی خســتە ناوەڕاســتی بەهەشــتەوە ،ئــەو ئیمتیازەشی لێوەرگرت کە بتوانێت ناو لە شــتەکان بنێت .یەزدان شتە بێناوەکانی دروســتکرد ،ئادەم ئەو مافــەی پێ رەوا بینــرا وەکــو یاریدەدەرێکــی ئەفرێنــەر بتوانێت ناو بنێت لە شتەکان. لێرەوەیــە هەمــوو زمانــە باوەکانــی ســەرزەوی لــە کرۆکیاندا دەســتەواژەی ئادەمییانەیــان هەیــە .بەنموونــە واژەی ناوی ئاژەڵــەکان ،ناوی ڕووەکەکان ،وە نــاوی تەنەکانی ئاســمان و ناوی هەموو شــتە زل و بە قەبارە ئەفرێنراوەکانیش، دواجاریــش نــاوی خێــزان و نــاوی هۆز و گەلەکانیــش ســەر بــە دێرینتریــن چینەکانــی ئــەو زمانانەن ،کــە تیایاندا یەکەمیــن فەرهەنــگ دروســتکرا .بــەو رادەیــەی کە تــا شارســتانییەکان بەرەو پێشــتر بچــن ،دەبینیــن ((جنۆکــەی شــتە دەســتکردەکانیش)) خۆیان زۆرتر دەکــەن .واتــە :ئەو شــتانەی کــە لەناو بازنــەی یەکەمــی ئەفراندنەکەدا نەبوون، بەڵکو لەالیەن مرۆڤەوە دروســتکران ،بە ژمارەیەکی گەورە پێویســتیان بە ناونان هەبــوو .بەڕادەیــەک دەتوانیــن بڵێیــن، ئەگــەر یــەزدان لە یەک هەفتــەدا دنیای دروســتکردبێت ،ئــەوا مــرۆڤ هەفتــەی دووەمــی ئەفراندنی وااڵکردەوە و بەمەش زنجیرەی دووهەمی ناوەکانی هۆنییەوە. ئەمڕۆش ئــەم پرســیارەمان ڕووبەڕوو دەبێتــەوە ،ئایــا ئێمە هێشــتا لــەڕۆژی یەکەمــی هەفتــەی دووەمدایــن یاخــود لــە سێشــەممەداین یــان بگــرە لەوانەیە لــە چوارشــەممەدا بین .من خــۆم مەیلم
ئێمە دەتوانین لە دیدی تیۆرییەکی گشتیی پێغەمبەرایەتی و پێشبینایەتییەوە لە دیاردەی مارکە نزیک بینەوە
بەوەیــە خۆمــان بە مرۆڤی چوارشــەممە دابنێین .ئێستاش ئێمە لەنەوەی سێهەمی دەســتکردە ئەفرێنراوەکــەدا دەژیــن .لە ســەرەتادا ئێمــە ئامــرازە ســادەکانمان داهێنــا ،و دواتــر دەستکردســازییە ئاڵۆزەکــەی هاتــە ســەر .لەســەردەمی هاوچەرخیشــدا تێبینی ئەوەدەکەین ،کە چــۆن شــتەکانی دەستکردســازی چۆتە ســەر پلەیەکــی بــەرزی شــانۆکە .واتە ئێمە بینای یەکەمین سروشــت دەگۆڕین، جینــەکان قــۆرخ دەکەیــن ،ئێمــە گەمە بــە بــەردە بچووکەکانــی دروســتکردنی ماتەریالــەکان دەکەیــن .زمانــە باوەکان چیتر ناتوانن شوێن ئەم ڕێکارە بکەون. پ :ئەی لەم گەشەسەندنەدا مارکەکان چ ئەرکێک وەردەگرن؟ ســلۆتەردایک :بــە دروســتکردنی شــتەنوێکان ئــەو فشــارە هاتە ئــاراوە، کــە لەکســیکۆنی دووەم و ســێهەم دروســت بــکات ،چونکــە شــتە تــازە دروســتکراوەکانیش پێویســتیان بــە ناو دەبێــت .لــەم نێوبەندییــەوە دەتوانیــن بچینە ســەر قسەکردن لەســەر دیاردەی مارکــە .لەبنەڕەتیشــدا نــاوی مارکە بۆ ئەو شــتە دروســتکراوە دادەهێنرێت ،کە دەبێت قوول لەنێو جیهانیژیانماندا خۆی
گــرت بێت .واتە :ئەوە نــاوە تایبەتمەند و دیارەکانــن ،کە خۆیــان بۆئەوە کاندید دەکەن لەناو دەســتەواژە بنەڕەتییەکانی شارســتانیەتدا وەربگیرێــن .کەواتــە لێرەوەیــە مارکــەکان بریتیــن لــە ناوی جینەتیکــی داهێنراو بۆ شــتە نوێکان و بــۆ هاتووە نوێکان لەناو جیهانی ئێمەدا، لەڕووی زمانەوانی و بابەتییەوە .لەسەدەی ٢٠دا دەتوانرێــت ســەرنجی هەندێــک لە مارکــە داهێنــراوە ســەرکەوتووەکان بدرێت ،کە چۆن خەریکە بگەنە ئاســتی شــتومەکە یەکەمینــەکان ،بەڕادەیــەک هەروەک ئەوەی ئەمانە هەر لەســەرەتاوە هەبوو بن .بەڕادەیەک شتێکی هێندەمان پێویســت نابێــت تاوەکــو هــزری ئــەوە بکەیــەن کە ئادەم بــە قوتوویەکی کۆکا کــۆالوە و حەواش بە بۆنێکی شــانێلەوە ببینین. هەندێکیــش لــە مارکــە گەورەکانــی ئوتۆمۆبیــل خۆیــان گەیاندۆتــە ئاســتی ئەســتێرەکان .ئەوانــەی لەنێــو مارکــە داهێنراوەکانــدا ســەرکەوتوون ،نــاوی تەنەکانــی ئاســمان لــە خۆیــان دەنێن، بەڕادەیەک وەکو خۆر و مانگ بەالمانەوە جێــی متمانــەن .ئەمانــە خەریکە دۆخی جۆرەکانی جیهانی سەرەتایی وەردەگرن.
کەواتە ئێمە پێویستمان بە ناوی گونجاو هەیە بــۆ ئەوشــتانەی لــەم گەردوونەدا دۆزیومانەتــەوە و دامــان هێنــاون .وە ئەگــەر ئەو شــمەکانە ،واتە ئەو شــتانە هەبن کە هەر لەسەرەتاوە بۆ دەستکەوت و قازانج دروســت کرابێتن ،ئەوا هەڵبەتە پەیدابوونــی ئــەم کاتیگۆرییــە نوێیــەی نــاوی ئەو مارکانە ،کە زمانە کۆنەکە زۆر پێی ئاشــنا نەبوو ،شــتێکی بێ چەند و چــۆن بوو .من لە زمانــی کۆنی گریکیدا هیچ واژە و وشــەیەک ناناســم کە ئاماژە بــدات لەســەر ئــەو شــتانەی ســیفەتی مارکەیــان هەبووبێت .بەاڵم الی ڕۆمەکان جۆرێک شــەرابی بەناوبانگ هەبوو وەکو ئــەوەی فالێرنــەر Falernerکــە وەکــو شــەرابێکی بــاو تاڕادەیەک خۆی گەیاندبــووە دۆخی مارکــە .لە پۆمپەجی Pompejiناوی ئەو شەرابانەی لەسەر تابلۆی مینووەکە بەدەســت هەڵدەکۆڵرا، ئەو شــەرابانەی لەسەرچاوەی جیاجیاوە هێنرابــوون ،نرخی شــەرابەکانیش لەپاڵ ژەمەکانی نانخواردندا دەنووسرا ،لەمەوە ئێمە دەزانین کە فالێرنەر نزیکەی هەشت هێنــدەی ئەوانیتــر گــران بــووە .لەمەدا ئێمــە دەتوانیــن یەکەمین لقــی دیاردەی مارکە لەســەردەمی ئەنتیکدا ببینینەوە. یەکێک لە فۆرمە بەراییەکانی تری مارکە ڕەنگــە بریتی بێت لەو دراوەی کە وێنەی ئیمپەراتۆری لەسەرە. پ :کەواتە لە چ چاخیکدا مارکە مانای خۆی دۆزییەوە؟ ســلۆتەردایک :دیــاردەی مارکــە لــە دەســتپێکی نوێکاتــدا ،لە ڕێنیسانســدا، کاتێــک لەنیــوان ئیتالیــا و باکــوری خۆرئاوای ئەوروپــادا بازاڕێکی بەرفراوان پەیــدا بــوو ،کەوتــە هەڵگرتــن .خــۆ ئەگــەر ئێمــە ســۆراغی مارکەکانــی ئەو ســەردەمە بدۆزینــەوە ،ئــەوا بێشــک بریتــی دەبن لەنــاوە بنەڕەتییەکانی کااڵ لوکسۆســییەکان .هەڵبەتە لەسەردەەمی ئەنتیکدا داواکردنێکی زۆر هەبووە لەسەر بەرهەمــە بژاردەکانــی وەکــو ئاوریشــم، بەهــارات ،مرواری ،بخور وە هەروەها... هەریەکە لەم شــتە نایاب و دەگمەنانە لە جیۆگرافیــای ئەنتیکدا ڕێگــەی بازرگانی تایبــەت بەخــۆی هەبــووە ،زۆرجاریــش کاروانســەرای خــۆی هەبــووە .پێترا کە شارێکی کۆنی ئەردەنی ئەمڕۆ بوو ،بریتی بوو لە خاڵی گرێدانــەوەی ئەو ڕێگایانە. من ئــەوەم دیتە بەرچاو ،گەر لەوێدا زۆر قــوول هەڵکەندن بکرێت ،ئەوا ڕەنگە ئەو کاغــەزە پاپیرییانە Papyriبدۆزرێنەوە
کە ناوی شوێنی دروستکردنی بخورەکان و خاولییــە گرانبەهاکانــی لەســەر بێت. دواتریش هەر لە دیمەشــقەوە باشــترین جۆری شمشــێر دروست دەکرا .شەبەنگ و درەوشــانەوەیەکی ســەیر دەوری ناوی شوێنی دروســتکردنی کااڵگرانبەهاکانانی دەدا ،درەوشــانەوەیەک کە لەخۆیدا گفت و پەیمانێــک بوو لەســەر نایابی کااڵکە. بــەم شــێوەیە یەکەمیــن ناوی ئــەو کااڵ ئەفسانەییانە پەیدا بوون ،کە چوونە ناو دەســتەواژە گشــتییەکانەوە .هەندێکیش لەوانە تاوەکو ئەمڕؤ کاریگەرییان هەیە. پ :ئایــا مارکەیــەک چــۆن کاریگەری لەســەر مــرۆڤ دادەنێت؟ ئایــا بە دیدی ئێــوە میکانیزمێکی کارتێکردن هەیە ،کە هەم مارکەکان و هەم ئاین پێکەوە هەیان بێت؟ سلۆتەردایک :بەبێ هیچ گومانێک ئەمە وایە ،بەتایبەتی لەســەر دوو ئاستیشــدا. لە دیدی زانستی ئایینییەوە ئێمە لە ڕێی تیــۆری چــاوەزارەوە Theorie des Amulettesزۆر بەچاکــی بــەرەو مارکە دەچین .لەسەروو ئەوەشەوە ئێمە دەتوانیــن لەدیــدی تیۆرییەکی گشــتیی پێغەمبەرایتــی و پێشــبینایەتییەوە لــە دیاردەی مارکە نزیک بینەوە. بۆ یەکەمیان چاوەزار پێوەری شتێکە. کــە بیرمان بۆئەوە دەبــات ،کەوا هەموو شــتێکی دروســتکراو ،تەنانــەت گــەر شــتێکی زۆر خاکەڕایی و ســادەش بێت شەبەنگێکی بەبەرداکراوە .ئەوەش تەنیا ئەبستراکتکردنێکی چەواشەی مۆدێرنەیە کە پێیوایە ئۆبیەکتی تەواو بێ شــەبەنگ و خاڵی لــە درەوشــانەوەش هەن .ئێوە تەماشــایەکی هەمــوو ئــەو کتێبانــەی دەورمــان بکــەن ،مــن هێنــدە زۆرم لــە کتێبخانەکەدا نەدەبــوو ،ئەگەر کتێب لە خــودی خۆیــدا کااڵیەکی شــەبەنگئامێز نەبووایــە ،واتــە ئەگــەر لەخۆیــدا ئۆبیەکتێکــی درەوشــاوە نەبووایــە ،کە الی کەســێکی وەکو من پێداویستییەکی لەتێرنەهاتوویــان بــۆ هەبووندارییــان بەرپاکــردووە .نموونەیەکی تر .هەروەها چەکیش سەر بەو ئۆبیەکتانەیە کە لەدێر زەمانەوە مــرۆڤ گیانی کردووە بەبەرداو سەرنجی مرۆڤی کێشــکردووە و شێوازی ئــەم هەســتەوەرییەی تاوەکــو ئەمڕۆش بڕیکردووە. بابڵێیــن ،شــتێک لە فاکتــۆری چاکە خۆی هەڵواســیوە ،بەهەموو شــتەکانی ئــەو ژینگــە دروســتکراوەی هەمانــە، تەنانــەت گــەر هەزارجاریــش کاڵتــر و
تەنکتر بێتیشــەوە .واتە ئۆبیەکتی تەواو بێئەفسســون و تــەواو ســێکولێر بوونی نییە .لەبەرئەوەیە ئێمە لەشتەکان باشتر تێدەگەیــن ،ئەگەر لەبەرتیشــکی ڕاڤەی بتگەرایی و فیتیزم دا تەماشایان بکەین. بەرامبەر بەمە وەسفکردنی پەتی و ڕووتی بەرهەم و کااڵکان دەکەوێتەوە .لەڕاستیدا شــتەکان ئــەوە نین کــە تەنیــا لەڕووی فیزیکییــەوە گەورە بن ،بەڵکو ئەوەشــن کە هەمیشە ڕووپۆشێکی گیانلەبەریشیان لەبەردایــە ،ســتەکان بــارگاوی کــراون بــە خەونــەکان و بــە ماناداریــی ژیان و زیندەگــی .ناســینەوەی جــۆر و پۆلــی ئۆبیەکتــەکان لەخۆیــدا بریتییە لە ڕووە چاوەزارییەکــەی .تەنانــەت لەمڕۆشــدا خەڵکانێک هەن ،هەست بە ئارامی ناکەن، کاتێــک ســەرلەبەیانی لەماڵــەوە بچنــە دەرەوە ئــەو چاوەزارەیان((ئامولێــت)) لەبیرکــرد بێــت ،کــە ڕۆژانیتــر لەگــەڵ خۆیانــدا بردبێتیــان .ئەمــەش تەنانەت لەنێو کۆمەڵگا ڕۆشنگەرەکانیشدا زۆرجار دێتە پێش .من پزیشکێکی نەشتەرگەری دڵ دەناســم ،بەرلە هەر نەشتەرگەرییەک دەســتێک دەهێنێت بــە چاوەزارەکەیدا/ ئامولێتەکەیــدا .هەمان ئەم شــتە بۆ زۆر بواری تریش شک دەبەین. ئــەم شــتە شــەبەنگدارانە ،جگــە لە ئیشــەکەی خۆیــان ،جۆرێــک لــە بواری هێــز ،لەبواری مانا و ڕوونــی ،لە کایەی پاراســتن چــێ دەکــەن .کەســێک کــە چەقۆ سویســرییەکەی بــەردەوام لەگەڵ خۆیــدا دەبــات ،لەبەرئــەوە هەڵوێســتی نیشــتمانپەروەرانەی نییە ،هەروەک چۆن لەبــەر ئەوەش نییە کە ئەم چەقۆیە زیاد لە نووکێکی پێوەیە ،بەڵکو ئەو پێویستی بەو هەســتەیە ،ئەو ئۆبیەکتە تەکمیلەی ئەو دەکات. بەکورتی دەبێت ئەوە ببینین ،کەوا نە شــتی بێ شەبەنگ هەیە و نە مرۆڤی بێ ئەکسیســوار هەیــە .دەتوانین مرۆڤ بەو ئاژەلە پێناس بکەین کە هەمیشە شتێکی پێیــە .ئەوەش ئیدیۆلۆگیایەکی شــیواوە کــە مرۆڤ وەکــو مەیموونێکــی ڕووت و قووت دەبینێت ،چونکە مرۆڤی هۆشمەند هەرگیز ڕووت نییە ،بەڵکو ئەو هەمیشــە شــتێکی تەواوکــەری خۆی پێیــە .بەبێ بااڵپۆشــین مــرۆڤ بوونی نییــە ،مەگەر لەناو کتێبە فێرکەرەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای ئیدیالیســتی .زەبــری خۆبەرکەماڵکردن هەرلەسەرەتاوە هەبووە ،بۆیە هەندێک ژن لەوانەیە پێیان باشتر بێت لە پیاوەکانیان جیابنەوە نەوەک لە جانتاکانیان.
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
««
5
بۆ دەنووسین؟ جۆرج ئۆروێڵ و .لە فارسییەوە :مستەفا شێخە هــەر لە منداڵییــەوە ،ڕەنگە لە تەمەنی پێنج یان شەشسااڵنییەوە دەمزانی کاتێک گەورە بووم دەبێ ببم بە نووسەر .لە تەمەنی حەڤدەساڵی هەتا بیستوچوارساڵیدا هەوڵم دا ئــەم بیرۆکەیــە بەالوە بنێــم ،بەاڵم بە تێگەیشــتن لــەوە کە خەریکــم بێڕێزی بە دەروونــی ڕاســتەقینەی خــۆم دەکــەم و درەنــگ یــان زوو دەبێ دابنیشــم و کتیب بنووسم ،بووم بە نووسەر. مــن منداڵی نێوەنجی بــووم و لە نێوان ئەم سێ کەســەماندا هەر کامە پێنج ساڵ مــەودای تەمەنمان هەبــوو .هەتا تەمەنی هەشتســاڵی باوکمم زۆر کەم دەدیت .بەم هۆیــە و چەند هۆیەکی دیکەوە ،بەگشــتی تەنیــا بووم و ئەوەندەی پێنەچوو بووم بە کەسێکی مڕچومۆن .ئەم مڕچومۆنییەم بوو بەهۆی ئەوە لە هەموو سااڵنی قوتابخانەدا ســەرنجم پێ نەدرێت .خــووی ئەو منداڵە تەنیایانەم بەخۆمــەوە گرتبوو کە چیرۆک دادەڕێــژن و لەگــەڵ کەســێکی خەیاڵیــدا دەدوێــن .لە ســەرەتادا پێموابــوو مەیلی ئەدەبیــم لەگەڵ هەســتی دوورەپەرێزی و بەکەموەرگیرانــم لە الیــەن ئەوانی دیکەوە تێکەڵ دەبێت .دەمزانی توانای قســەکردن و هێــزی بەرەوڕووبوونــەوەی راســتییە ناخۆشــەکانم تێدایە و هەســتم دەکرد ئەم شتانە جۆرێک جیهانی تایبەت دەخوڵقێنن کە دەتوانم لە تێشکانی رۆژانەی ژیانمەوە پەنایان بۆ ببەم .وێڕای ئەو هیوا و ورەیەی لە هەموو تەمەنــی منداڵی و مێرمنداڵیمدا بۆ نووســین هەمبوو ،بەرهەمــی کارەکەم نەگەیشتە شەش-حەوت الپەڕەش. یەکــەم شــیعرم لــە تەمەنــی چــوار- پێنجســاڵیدا گوت و دایکم بۆمی نووســی. شــتێکی بەرچــاوم لــەو شــیعرە نایەتەوە یــاد ،جگــە لەوە کــە باســی بەورێک بوو و «ددانەکانــی وەک کورســی» دەچوون. بەاڵم شتێک کە لەو شیعرەدا خۆشم دەوێ ئەوەیە کە دزییەکی ئەدەبی بوو لە «بەور، بــەور»ی بلیک .لــە یازدەســاڵیدا کاتێک جەنــگ یــان ڕووداوی ١٩١٤-١٨ســەری هەڵدا ،شیعرێکی نیشتمانپەروەرانەم گوت و لە ڕۆژنامەیەکــی خۆجێیدا باڵوکرایەوە. دووســاڵ دواتر شیعرێکی دیکەم لە بارەی مەرگی Kitchenerـــەوە گوت .کاتێک گەورەتــر بــووم ،هێندێــک جــار شــیعری خراپــم لە بــارەی سروشــت بە شــێوازی جۆرجیایی دەگوت کە زۆربەیان ناتەواویش بــوون .چیرۆکێکی کورتیشــم نووســی کە تێشــکانێکی سەرشــۆڕانە بوو .لە ڕاستیدا ئەمانە کارە جددییەکانی من بوون کە لەو سااڵنەدا نووسران. بەمجــۆرە ،لــە درێژاییی ئــەم ماوەیەدا کــەم و زۆر خەریکــی کاری ئەدەبی بووم. ســەرەتا ئــەو کارانــەم دەکرد کــە پێیان دەسپاردم و بێ ئەوەی چێژیان لێوەربگرم، خێــرا و بە ئاســانی ئەنجامم دەدان .جگە لە مەشقەکانی قوتابخانە شیعری نیوەتەنز (ســاتیر) و چەند نێوەدێڕیشم بە هێندێک بۆنەوە دەگوت .ئێستا بیرم دێتەوە خێراییم لەم کارەدا چەندە جێگەی سەرسوڕمان بوو (لە تەمەنی چواردەساڵیدا شانۆنامەیەکی مۆسیقادارم لە ماوەی هەفتەیەکدا نووسی) لــە پێداچوونەوەی گۆڤارە دەســتنووس و چاپکراوەکانــی قوتابخانــەدا یارمەتیــدەر بــووم .ئــەم گۆڤارانــە بەزەیی‌بزوێنتریــن کارەکانی الســایی‌کردنەوە بوون کە مرۆڤ لە خەونیشــدا شتی وا نابینیت .بەاڵم ئەو گۆڤارانە وەک شێوازی رۆژنامەگەریی ئێستا نەبوون و من لەگەڵیاندا زۆر کەمتر تووشی کێشە دەبووم .لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەم
هەمــوو کارانــەدا ،زیاتر لە مــاوەی پازدە ســاڵ خەریکــی پڕۆڤەی ئەدەبێکــی تەواو جیــاواز بووم :چیرۆکێکی بێ وەســتان لە بارەی خۆمەوە ،جۆرێک یادداشــتی رۆژانە کە تەنیا لە مێشــکمدا بــوو .پێموایە ئەمە دەبێ خوویەکی هاوبەشــی نێــوان مندااڵن و گەورەتــرەکان بێــت .کاتێــک زۆر منداڵ بووم ،لــە خەیاڵــی خۆمــدا وامدەزانی بۆ وێنــە ڕابین هوودم و خۆمم وەک قارەمانی بەســەرهاتە ورووژ‌نەرەکان دەهێنا بەرچاو. بــەاڵم زۆر زوو وازم لــەم خۆخوازییــە زەقە هێنــا و چیرۆکەکانــم زیاتر بوون بە پێداهەڵگوتنــی ڕووت و ئــەوەی دەمکرد و دەمدیــت .ماوەیەک ئەم جۆرە نووســینانە یەک بــەدوای یەکدا هێرشــیان بۆمێشــکم دەهێنــا « :پاڵی بەدەرگاکــە وەنا و هاتە نێــو ژوورەکــە ،تیرێــژی زەردی ڕووناکــی خۆر بــە پــەردەی موســلیندا تێدەپەڕی. بەســەر مێزکــەدا نــەوی کە دەســتەیەک شەمچەی(شــخاتە) نیوەکراوە لە تەنیشت حوبرەکە بوو .دەستی ڕاستی نایە گیرفانی و بــەرەو پەنجەرە ڕۆیشــت .لەخــوارووی شــەقام پشــیلەیەک بەدوای گوڵی پاقلەی گەاڵیەکــی مردوودا ڕایدەکــرد و « ...ئەم عادەتــە هەتا نزیکــەی تەمەنی بیســت و پێنــج ســاڵی ،رێک لە مــاوەی ئەم هەموو ساڵە نائەدەبیانەمدا الی من بەردەوام بوو. ئەگەر چی دەبوایە بەدوای وشەی گونجاودا بگەڕابایەم ،لە ڕاسیشــدا کە هەر دەگەڕام، بــەاڵم پێدەچێــت ئــەو مانــدوو بوونەم بۆ پێداهەڵگوتن ،بە گشتی پێچەوانەی مەیلی خــۆم و لــە ژێــر جۆرێک زەخــت و زۆری دەرەوەدا بووبێــت .دەبوایــە چیرۆکەکــەم شــێوازی نووســەرە جیاوازەکانی پێشــان بدابا کە لە تەمەنە جیاوازەکانمدا ستایشــم دەکــردن ،بــەاڵم ئەوەنــدەی بیــر خۆمــی دەهێنمــەوە ،بەردەوام ئــەو پێداهەڵتوتنە وردبینانەیەی تێدابوو. لە دەوروبەری نزیکەی شــازدە ساڵیمدا چێــژی ناخــی وشــەکان واتــە مۆســیقا پەیووەندیــی نێــوان وشــەم دۆزییــەوە. «بەهەشتی ونبوو»م خۆش دەویست ،هەر بۆیە دیارە دەمهەویســت چ جۆرە کتێبێک بنووســم .مەبەســتم ئەوەیــە بڵێــم مەیلم بەالی چ جۆرە نووســینێکدا دەشــکایەوە. دەمهەویســت ڕۆمانێکی ناتۆرالیستیی قەبە بە کۆتاییەکی خەمناکەوە بنووســم کە پڕ بێــت لە وردەکاریــی پێداهەڵگوتن و بزەی ســەرنجڕاکێش .هەروەها پڕبێت لە بەشــی بەرزی ســەرنجڕاکێش و هەتــا ڕادەیەکیش وشــەکان بــە هــۆی مۆســیقاکەیانەوە نووسرابنەوە .لە ڕاستیدا رۆمانێک کە هەتا کۆتاییەکەی نووسیم »،کاتەکانی بێرمە»، کتێبێکــە بەگشــتی بــەم شــێوازەیە .ئەم کتێبەم لە تەمەنی ســی ساڵیمدا نوووسی، بەاڵم زۆر پێشتر گەاڵڵەکەیم داڕشتبوو. بۆیــە هەموو ئــەم ڕابردوویەم گێڕایەوە، پێــم وانیــە بێ ئــەوەی لــە پێشــکەوتنە ســەرەتاییەکانی نووســەرێک ئاگاداربیــن، کــەس بتوانێــت خولیابوونی نووســەرەکە بۆ نووســین هەڵبســەنگێنیت .سووژەکانی نووســەرێک ئــەو ســەردەمەی کــە تێیــدا دەژێــت ،خۆیــان دەســەپێنێنن (.النیکەم لــە بارەی ئەم ســەردەمە پڕ لە کێشــە و شوڕشــەی وەک بارودۆخــی ئێمــە ئــەم بۆچوونە ڕاســتە) بەاڵم نووسەر بەرلەوەی دەســت بۆ قەڵەم بەرێت ،دەبێ وردە وردە کرداری بەسۆزانە ئەنجام بدات و نەتوانێت لێیــان دوور بکەوێتــەوە .بێگومــان ئەوە ئەرکی نووسەرە ،تەبعی نووسەرانەی خۆی ڕێکبخــات و لــە قۆناخی کامــڵ نەبوونیدا بەڕقەوە پێ نەچەقێنێــت .بەاڵم ئەگەر لە کاریگەریــە ســەرەتاییەکانی خۆی البدات، مەیلی بە نووسەربوونی لەخۆیدا کوشتووە. پێویســتیی بەڕێوەبردنی ژیانیش لەالیەک. مــن پێموایە بۆ بە نووســەر بــوون ،چوار هاندەری گرینگ بۆ هەر ژانرێکی نووســین لەئــارادان و ڕادەی گرینگایەتیی ئەم چوار هاندەرانــە الی هــەر نووســەرێک جیاوازە و لــە قۆناخــە جیاوازەکانیشــدا پشــکی هــەر هاندەرێــک الی نووســەرێک بە پێی بارودۆخی ژیانی نووسەرەکە دەگۆڕێت. ئەم هاندەرانە بریتین لە:
جــار ئــاگام لــە هۆگرییــە سیاســییەکانم نەدەما .بــە لەبەرچاوگرتنی بــارودۆخ ،بە زۆرەملی دەبووم بە نامیلکە نووســێک .لە سەرەتادا پێنج ساڵ لە کارێکی نەگونجاودا تێمپەڕاند(پۆلیســی پاشــایەتی لە هیند و بیرمــە) پاشــان تووشــی هــەژاری بووم و هەســتم بە تێشــکان کرد کە بوو بە هۆی ئــەوە بێزاربوونی دەروونیم لە بەرپرســان پــەرە بســتێنێت و لــە هەبوونــی چینــی کرێــکاری کۆمەڵــگا ئــاگاداری کردمــەوە. پیشــەکەم لــە واڵتــی «بێرمــە» بــوو بە هۆی ئــەوە کە بە لێکدانــەوەی نێوەرۆکی ئەمپریالیــزم بگەم ،بەاڵم ئــەم ئەزموونانە بۆ گەیشــتن بە دۆزینەوەی رێگەی راستی سیاسی نەبوون .پاشــان نۆرەی هیتلەر و جەنگی ناوخۆی سپانیا و شتی دیکە هات. هەتا کۆتایی ســاڵی ١٩٣٥من هێشــتا لە تەماگرتنێکی لێبڕاوانەدا سەر نەکەوتبووم. جەنگی ســپانایا و ڕووداوەکانی دیکەی
خــۆ تەوەریی ڕووت :بە ئەم مانایەیە،نووســەر بە هیوای ئەمــە بێت الی خەڵک وەک کەســێکی هۆشــمەند بێتــە بەرچاو، ببێتە بابەتی قســە و باسی خەڵکی دیکە، دوای مردن لە بیرەوەریی خەڵکدا بمێنێتەوە و پشــت لەو کەســە گەورانە بــکات کە لە ســەردەمی منداڵیدا بە کەســێکی گرنگیان نەزانیــەوە .ئەگەر ئەوا پێشــان بدەین خۆ تەوەریی هاندەرێکــی بەهێز نییە ،فێڵێکی گەورەمــان لە خۆمان کردووە .نووســەران لــەم تایبەتمەندییــەدا لەگــەل زانایــان، هونەرمەندان ،سیاســتەتوانان ،پارێزەران، ســەربازان و بازرگانانــی ســەرکەوتوو و بەکورتــی لەگــەڵ چینــی هەڵەکەوتــەی کۆمەڵگای مرۆڤدا هاوبەشــن .لە ڕاســتیدا بەشــێکی گــەورەی مرۆڤــەکان خۆخــواز نیــن و لــە تەمەنی نزیکەی ســی ســاڵیدا هەستی تاکایەتیی خۆیان لەدەست دەدەن و زیاتــر بــۆ ئەوانــی دیکە دەژیــن یان لە ژێــر بارە قورســەکانیاندا دەخنکێن .بەاڵم کەمینەیەکــی خاوەن بەهــرە و خۆ بە پێ زۆرزان هــەن کــە کــەم هەڵدەکەوێت هەتا کۆتایی ژیانێکی ئاســایی بژین و نووسەران ســەر بــە ئــەم چینــەن .دەبــێ بڵێیــن نووسەرانی جددی لە کاتێکدا هۆگرییان بۆ کۆکردنەوەی پارە کەمتر ،بەاڵم بە گشــتی سااڵنی ١٩٣٦-٣٧بارودۆخەکەیان گۆڕی و زیادتــر لە رۆژنامەنووســان لە خۆ ڕازین و لەوە بەدواوە تێگەیشتم لە کوێ وێستاوم؟ لە ئەوان زیادتر خۆیان بە ناوەند دەزانن .هــەر دێڕێکی کاری تازەم لە ١٩٣٦بەمالوە تامــەزرۆ بــوون بــۆ جوانــی ناســی :نووسیومە ،ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دژ بەتێگەیشتن لە جوانیی جیهانی دەرەوە ،یان تۆتالیتاریزم و سۆسیال دیموکراسی بووە، بــە جۆرێکی دیکە ،تێگەشــتن لە جوانیی دیــارە بەوجــۆرەی کە تێیدەگەیشــتم .بە وشــە و بــە ڕێکوپێکیــەوە لــە تەنیشــت بەڕوای من ئەوە شــتێکی بێمانایە کەسێک یەکتــر دانانانی وشــەکان .چێــژ وەرگرتن لە قۆناخێک وەک قۆناخی ئێمەدا ،خۆی لە لە کارێگەریی مۆســیقای بڕگەیەک لە سەر نووسین لەبارەی سووژەکان دووربخاتەوە. مۆســیقای بڕگەیەکی دیکە و چێژ وەرگرتن هەرکەســەو لــە بــارەی ئەم شــتانە و بە لە پتەوبوونی پەخشــانێکی باش ،بە کێش ڕواڵەتی جیاوازەوە دەنووســێت .باســەکە و مۆســیقایەکی چیرۆکێکی باشەوە .مەیل تەنیــا ئــەوە نییە کە نووســەر خاوەنی چ بــۆ بەشــداری کردنــی خەڵکــی دیکــە لە جــۆرە ئاراســتەیەکە و دوای چ جــۆرە ئەزموونێکدا کە هەســت دەکات بایەخدارە ڕێگەڕوانینێک دەکەوێت .کەســێک چەندە و نابــێ لــە کیــس بچێــت .تامەزرۆیــی لەبارەی گرتنەبەری ئاراســتەی سیاســیی جوانیناســی الی بەشێکی زۆری نووسەران خۆیــەوە زیادتر ئاگادار بیــت ،ئەوەندەش کەم هێزە ،بەاڵم تەنانەت نامیلکە‌نووســان شانســی لەمــەدا زیادتــرە کــە بێ‌ئــەوەی و نووسەرانی کتێبی خوێندنی قوتابخانەش جوانی‌ناســیی و بێ‌فڕوفێــڵ بوونــی وشە و دەستەواژەی دەســتەبژێریان هەیە رووناکبیرانەی خۆی بخاتە ژێرپێوە ،کاری کە بەهۆی ئەوەی ئەم وشە و دەستەواژانە سیاسی ئەنجام بدات. لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا شتێک کە بەگشتی کەمتر کەڵکیان لێ وەدەگیردرێت ،الی ئــەوان خۆشەویســتن .یــان ڕەنگــە لە هەمــووی زیاتر هۆگری بــووم ،گۆڕینی ئەمجــۆرە کەســانە تواناییەکــی زۆریــان «ساســیی نووســین» بــۆ هونــەر بــوو. لــە زانســتی چاپ و پەراوێــزەکان و کاری خاڵی دەســت پێکردنم هەمیشە هەستێکی کاغەز و شتی دیکەدا هەبێت .هیچ کارێکی وابەســتەیی بووە ،هەســتی نایەکســانی. چاپکراو نادۆزرێتەوە کە وەک ڕێپێشاندەری کاتێــک دادەنیشــم بــۆ ئــەوەی کتێبێــک هێڵی شــەمەندەفەر بێت و هیچ تێبنییەکی بنووســم ،لــە دەروونــی خۆمــدا دەڵێم» دەمهەوێ کارێکی هونەری بکەم» دەنووسم جوانیناسانەی لەسەر نەبێت. سروشــتی مێژوویــی :پێمــڵ بوون بە چونکــە دەمهەوێ درۆیەک پێشــان بدەم ودیتنی هەر شتێک هەر بەو شێوەیەی هەیە ڕاســتەقینەی وا هەن کە دەمهەوێ سەرنج و دۆزینــەوەی راســتیەکانی کار و بــار و ڕابکێشــن و ئامانجــی ســەرەتاییم ئەوەیە ڕووداوەکان و پاشکەوت کردنیان بۆ ئەوەی بەردەنــگ بدۆزمەوە .بەاڵم ناتوانم کتێبێک یــان تەنانــەت وتارێکی درێژ بــۆ گۆڤارێک لە داهاتوودا کەڵکیان لێ وەربگیرێت.
بنووســم ،مەگــەر لــەو بــوارەدا ئەزموونی جوانیناسانەم هەبێت .هەر کەسێک ئاوڕێک لــە بەرهەمەکانــی مــن بداتــەوە ،تەنانەت لــەو جێگایەنەش کە راســتەوخۆ ریکالمن، بابەتــی زۆریان تێدایە کە سیاســەتوانانی ڕەها پێیان شــتێکی زیادەیــە .من ناتوانم و نامهەوێت ئەو تێگەیشــتنەی لە منداڵیدا لەبــارەی جیهانــەوە پێی گەیشــتووم ،بە تــەواوی بــەالوەی بنێــم .هەتــا ئەوکاتەی دەژیم و لەشســاغم ،بە هەستی بەهێزمەوە هۆگریــی زۆرم بە ڕواڵەتــی گۆی زەوەی و چێژوەرگرتنــم لە بابەتــە بنەڕەتییەکان و یاداشــت گرتنەوە لە زانیاریە بێکەڵکەکانم لــە نووســیندا درێــژە پــێ دەدەم .هیــچ کەڵکێکی نیە ئەم الیەنەی بوونم تەپەسەر بکــەم .ئەرکــی مــن ئەوەیــە لــە رێگــەی چاالکیــە گشــتی و ناکەســەکیەکانەوە کە لــەم قۆناخــەدا بەزۆر خســتراونەتە ســەر ملــی هەموومان ،خۆشەویســتی و بێزاریە
هەر لە سەرەتاوە دەمزانی درەنگ یان زوو دەبم بە نووسەر
ئامانجــی سیاســی .ئەمەیــان کەڵــکوەرگرتــن لــە «سیاســی بوون» لــە مانا هــەرە بەرباڵوەکانیــدا لــە خــۆ دەگرێت. هۆگــری هاندانی جیهان بــەرەو رێگەیەکی تایبــەت و گۆڕینــی بیــر و بــڕوای خەڵک لــە بــارەی کۆمەڵگایــەک کە نووســەر بە پێویســت دەزانێــت بۆ پێگەیشــتن بە ئەم کۆمەڵگا دڵخوازەی خەبات بکات .دووپاتی دەکەمەوە ،هیچ کتێبێک نیە کە لە راستیدا ئاراســتەیەکی سیاســی لــە خــۆ نەگرێت. ئــەو بڕوایــە کــە دەڵێــت سیاســەت هیچ پەیوەندییەکــی بە هونــەرەوە نییە ،خۆی لێکدانەوەیەکی سیاسییە. دەبینین کە ئەم مەیلە سیاسییانە چۆن پێکەوە لە شــەڕدان و چــۆن دەبێ مەیلی سیاســی لــە ســەردەمە جیاوازەکانــدا لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە لە هەڵکشان و داکشــان دابێــت .بەپێــی سروشــت « سروشــت» بــە مانــای بارودۆێکــە کــە کاتێــک دەگەنــە تەمەنی پێگەیشــتن پێی دەگەن .الی من ســێ هاندەرەکەی پێشتر بەســەر ئەمەیاندا زاڵتــرن .لە قۆناخەکانی ئاشــتیدا دەکــرا کتێبــی بــە زیرقەوبریقە و بــە تەنیــا پێداهەڵگوتن بنووســین .زۆر
قووڵەکانم ئاشت بکەمەوە. بێگومــان ئاســان نیە .هێندێک کێشــە لــە بواری زمــان و پێکهاتــەدا دێنە پێش و بە شــێوەیەکی نوێ بابەتی راســتگۆیی پــەرە پێدەدەن .ئیزن بدەن نموونەیەک لە جۆرێک کێشــەی نادەمپاراوی بهێنمەوە کە خــۆی دەنوێنێت .کتێبەکــەم « ،رێزگرتن لە کاتالۆنیا» لە بارەی جەنگی ســپانیایە. بێگومان ڕاســتەوخۆ کتێبێکی سیاســییە، بــەاڵم لە بنەڕەتدا بــە بێالیەنانەیەی و بە لەبەرچاوگرتنی بە فۆڕمەکەی نووســراوە. زۆر هەوڵــم دا بێ ئەوەی بــۆن و بەرامەی ئەدەبیم لەدەست بدەم ،هەموو ڕاستییەکان بگێڕمەوە .بــەاڵم لە کتێبەکەدا بەشــێکی دوورودرێــژ هەیــە کە پڕە لــە گێڕانەوە لە زمــان ئــەو ڕۆژنامانەی شــتی لەمجۆرە بۆ بەرگــری کردن لــە ترۆتسکیســتەکان باڵو دەکەنەوە کە بە ئاژاوەگێری و هاودەستیی فرانکــۆ تۆمەتبــار کرابــوون .ئاشــکرایە کــە هــەر خوێنەرێکی ئاســایی دوای یەک دوو ســاڵ ،هۆگــەری خوێندنــەوەی ئــەم کتێبــەی نابێــت و ئەمــەش دەبــێ ببێتە هــۆی لەنێوچوونی کتێبەکــە .ڕەخنەگرێک کــە زۆر ڕێزی دەگرم ،لە بــارەی کتێبەکە وتــاری بۆ خوێندم و گوتی « :بۆچی ئەم شــتانەت لە ئەم کتێبــەدا داناوە؟ کتێبێک کــە ئەگەر ئەمانەی تێدا نەبوایە ،باش بوو و بــە ئــەم شــتانە کردووتە بــە بابەتێکی رۆژنامەگەریانە ».قســەکەی راســت بوو، بــەاڵم مــن نەمدەتوانــی بە ئــەم جۆرەی نەنووســم .من بە ڕێکەوت تێگەیشــتبووم و لــە بەریتانیا بەشــێکی کــەم ئیزنیان دا بزانرێت هێندێک پیــاوی بێتاوان تۆمەتبار
کــراون .ئەگەر بە هۆی ئــەم بابەتە تووڕە نەبووبام ،هەرگیز ئەو کتێبەم نەدەنووسی. ئەم کێشــەیە بە چەند جــۆری دیکەش دیســان دێتــە بــەرەوە .کێشــەی زمــان هەســتیارترە و لەســەر ڕۆیشــتنی زۆر دەخایەنێــت .مــن تەنیا لە ئەم ســااڵنەی دواییدا دەڵێم هەوڵم داوە کەمتر داهێنەرانە و زیاتر بــە وردبینیەوە بنووســم .لەبوارە جیاوازەکانەوە هەســتم پێکــردووە کاتێک کەســێک شــێوازی نووســینی پــەروەردە دەکات ،پاشــان بۆ هەمیشــە ئەو دەخاتە دواوە« .کێڵگــەی ئــاژەاڵن› یەکەم کتێب بوو کە من بە تێگەیشــتنی تەواوە ئەوەی دەمکــرد ئەوە بوو کە ئامانجی سیاســی و هونەریم لە گشــتێکدا کۆدەکردە و تێکەڵم کرد. حــەوت ســاڵە ڕۆمانێکــم نەنووســیوە، بــەاڵم هیــوادارم زۆر زوو یەکــی دیکــە بنووســم .تێشکان پێویستی بە کارکردنە. نووســینی هەر کتێبێک تێشکانێکە ،بەاڵم من بە چەشــنێک لە بەرچاوڕوونیی دەزانم کە دەمهەوێ چی بنووســم .کاتێک چاو لە یەک دوو الپەڕەی کۆتایی دەکەم ،هەســت دەکەم ئەوجۆرەی پێشانم داوە ،ئەوەیە لە نووسیندا بە گەشتی ورەی خەڵک هاندەرم بــووە .نامهەوێ شــوێن‌دانانی ئــەم وتارە لــە کۆتاییدا ئەمە بێت .هەموو نووســەران خۆپەســند و خۆخــواز و تەوەزەلــەن و ماکــەی هاندەرەکەیان ڕازێکی شــاراوەیە. نووسینی کتێبێک ترسناکە ،پێوە خەریک بوونێــک لــە پووکانــەوەدا ،وەک قۆناخی نەخۆشییەکی بە ژان و درێژخایەن .ئەگەر دێوەزمەیەکــی ئەوتۆ مرۆڤ هــان نەدات، دێوەزمەیــەک کــە ناکــرێ لــە بەرانبەریدا بوەســتی و هەســتی پێنەکــەی ،هەرگیــز ناتوانــی بە گژ نووســینی کتێبدا بچیەوە. ســەرەڕای ئەمەش کە ئەو دێوەزمەیە ڕێک وەک ئەو خولیایەیە کە منداڵ بۆ ڕاکێشانی سەرنج هاندەدات ،بزریکێنێت .ئەوە ڕاستە کەســێک بۆ شاردنەوەی کەسایەتیی خۆی هەوڵ نــەدات ناتوانێ شــتێک بنووســێت کــە شــیاوی خوێندنەوە بێت .پەخشــانی بــاش وەک چوارچێــوەی پەنجەرەیــە .من ناتوانــم بە بــاوەڕی تەواوە بڵێــم کامە لە هاندەرەکانــم لەوانی دیکە بەهێزترە ،بەاڵم دەزانم کامانەیان شــیاوی بەدوا داچوونن. ئەو کاتەی ئاوڕێــک لە کارەکانی ڕابردووم دەدەمــەوە ،دەبینــم بێ دەرهاویشــتن لە هەر جێگەیەک ئامانجی سیاســیم نەبووە، کتێبێکــی ئاڵۆزم بە بڕگەی رەنگاوڕەنگ و ڕستەی بێ مانا و زێدەواژەی خشڵ ئاسا و بە کورتی بڵێم فێڵبازانەم نووسیوە. ()1947 سهرچاوه: http://dibache.com/text. asp?cat=47&id=983
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
««
6
فانتامۆره و ژانی گه‌ل ئارام شێخوه‌سانی زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌ی ل ه دنیای سیاســه‌تدا كار ده‌كــه‌ن ،ئه‌وانــ ه نین كــ ه خۆیان ب ه دنیای ئه‌ده‌بدا هه‌ڵواسیو‌ه یا ده‌شێ بڵێن ل ه هۆگرانی ئه‌ده‌ب نین .دنیای سیاسه‌ت له‌واقیعیكی ڕۆژانه‌یی و ڕووت ئاراسته و به‌رده‌وامی وه‌رده‌گرێت ،كه‌سی سیاسی، ده‌ســتی له‌گــه‌ڵ ڕووداوگه‌لێــك تێكــه‌ڵ ده‌بێــت ،كــ ه دوور‌ه ل ه هــه‌ر پانتاییه‌كی ئیستاتیكی ،دنیای ئه‌ده‌ب فر‌ه تایبه‌ت و جیاوازه ،ئاوێته‌ی ه ب ه ئه‌ندێش ه و خه‌یاڵ، ته‌قه‌اڵیه‌كــی چــڕ و ورده ،نه‌خشــه‌كاری و ئــاوازه .ئه‌ركــی ئه‌دیــب جیــاوازه، كرده‌ی سیاســه‌ت و سیاسی ،خۆی وه‌ك كه‌ره‌ســته‌ن بۆ ئه‌دیــب و دنیای ئه‌ده‌ب. كاتێــك ده‌بینیــن سیاســییه‌ك خه‌ریكی دنیــای ئه‌ده‌به ،ئێســتێك ده‌كه‌ین ،ئاخر ده‌كرێ ئه‌و پرســیار‌ه ســاده‌ی ه له‌خۆمان بكه‌یــن ،ده‌بــێ ئــه‌و كه‌ســ ه چــۆن ئه‌و دوو دنیــا جیــاوازه به‌یه‌كــه‌و‌ه گرێبدات. هێنــده‌ی من ســه‌رنجم دابێــت ،زۆرینه‌ی ئــه‌و كه‌ســانه‌ی له‌نــاو پــارت و الیه‌نــ ه سیاســییه‌كان كار ده‌كــه‌ن ،خۆیــان له‌و با‌زنه‌یــ ه نێزیــك ده‌كه‌نــه‌و‌ه ك ه به‌شــی ڕۆشــنبیری و باڵوكردنه‌وه‌ی حیزبه ،واتا ئه‌وانــه‌ی مه‌یلێكیان بۆ دنیای نووســین و خوێندنــه‌و‌ه هه‌یه ،دێنــ ه ناو ئه‌و پنت ه بچووكه‌ی كه هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی هه‌یه‌تی... ئیشــكردنی كه‌سی سیاســی و ئه‌دیب له‌یه‌كتــر جیــاوازه ،ئه‌دیب ئیــش له‌گه‌ڵ
خوێنــه‌ر ده‌كات ،سیاســی كار له‌ســه‌ر و ده‌ســه‌اڵتداری ،به‌ئاســانی له‌نــاو یه‌ك شیانی ئه‌وه‌ی هه‌بێت ئه‌وه‌ی له‌ناو دنیای نووســیندا هه‌ی ه بیگوازێتــه‌و‌ه بۆ واقیع، كۆمه‌ڵگ ه به‌گشتی ده‌كات ،هه‌روه‌ها كاری مه‌نجه‌ڵدا ناكوڵن. بۆ ئێمه‌ی كورد ،نموونه‌یه‌كی ســاد‌ه و ك ه مــن پێموای ه ئه‌و‌ه ئه‌و جادووه‌یه ،ك ه سیاســیه‌كان زیاتــر بۆ ئــه‌و چینه‌ی ه ك ه دوورن ل ه دنیای خوێندنه‌و‌ه و نووســین ،گرنــگ هه‌یه ،پیاوێك جێگه‌ی ســه‌رنجه ،ئه‌ده‌ب لــ ه خوێنــه‌ری ده‌كات و خه‌یاڵی یــا تۆختــر بڵێــن ،ئه‌وانــه‌ی دوورن لــ ه هه‌روه‌هــا نموونه‌یه‌كــی ڕوونیشــ ه و دنیایه‌كــی ئایدیاڵی بۆ دروســت ده‌كات. ئه‌ندێش ه و دنیا تایبه‌تیه‌كه‌ی ناو كتێبان .ده‌كرێــت ئێمــ ه وه‌ك ئه‌زموونێكی گرنگ تــۆ بڵێــی خوێنه‌ره‌كانی ماركێــز بۆچی ناكۆكــی بنه‌ڕه‌تــی نێــوان خوێنه‌رانی ســه‌یری بكه‌یــن ،كه‌ســایه‌تی و ژیــان و حه‌زیان كردبێت ماركێز ببێت ه ســه‌رۆكی ئه‌ده‌ب و سیاسیه‌كان كارێكی به‌رده‌وامه ،به‌رهه‌می مامۆستا ئیبراهیم ئه‌حمه‌د ،ئه‌و وه‌اڵت؟ من ده‌ڵێم ،دوور نییه ،خوێنه‌رێك نووســه‌رانی بــواری ئــه‌ده‌ب ،هــه‌رده‌م نموونه‌یه‌مان پێشكه‌ش ده‌كه‌ن ،ك ه ئێم ه حه‌ز بكات ،ســه‌رۆكێكی هه‌بێت ،پڕۆژه‌ی دنیاییه‌كــی باشــتر و جوانتــر پێشــنیاز مه‌به‌ستمان ه له‌باره‌یه‌و‌ه بدوێن .ئه‌و پیاو‌ه تایبــه‌ت و گه‌وره‌ی هه‌بێت بۆ خوڵقاندنی ده‌كــه‌ن ،ئه‌وه‌ی لــ ه واقیعدا ئه‌ســته‌م و سیاســیی و شــاعیر و ڕۆماننــووس بوو .كه‌شێكی به‌رده‌وامی ڕۆمانسی! نموونه‌ی نووسه‌رێكی دیكه‌ی گرنگمان نه‌كرده‌یه ،له‌نــاو ڕۆمانه‌كاندا ڕووده‌دات .بۆمن ئــه‌وه‌ی جێگه‌ی ســه‌رنج ه پانتایی هه‌ر ئه‌وه‌شــ ه هێز و وزه‌ی ڕاســته‌قینه‌ی ئــه‌و پیاوه‌یــ ه له‌نــاو دنیــای ئه‌ده‌بــدا ،هه‌یه ،ك ه ته‌نیا ڕۆمانه‌كانی مانه‌وه ،ته‌نیا په‌یامــی نووســین به‌گشــتی و ئــه‌ده‌ب هــه‌ركات ناوی ئــه‌و ده‌بیســتین( ،ژانی كتێبه‌كانی بوون ه ســیمبول بۆ ناوه‌كه‌ی، به‌تایبه‌تــی .خوێنه‌ران ئه‌وانه‌ن هه‌ســت گه‌ل)مــان دێتــ ه خه‌یاڵ نــه‌ك ئه‌وه‌ی ك ه به‌هه‌مــان شــێوازی مامۆســتا ئیبراهیــم بــ ه ناشــیرینی هه‌ندێ دۆخی سیاســه‌ت دامه‌زرێنه‌ر و ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاســی ئه‌حمه‌د ،نووســه‌ری ئیتاڵی( ،ئیگنازیۆ ده‌كــه‌ن .نموونه‌ی ڕوونتــر هه‌یه ،ئه‌وه‌تا پارتێــك بووه .لێــره‌دا كاریگه‌ری ئه‌ده‌ب ســیلیۆنی) ،له‌پــاڵ ئه‌ده‌بــدا خه‌ریكــی كاتــی خــۆی لــ ه كۆڵۆمبیــا كۆمه‌ڵێــك و دنیــای ئــه‌ده‌ب ،به‌به‌راورد بــ ه دنیای كاری سیاســه‌تكردن بوو ،چه‌ند پله‌یه‌كی گه‌نــج برای ســه‌رۆكی واڵتیــان ڕفاندبوو سیاســه‌ت به‌ڕوونی دیاره ،بیركردنه‌و‌ه و گــه‌وره‌ی حیزبایه‌تی بڕی ،وه‌لێ له‌هه‌موو و تاكــ ه داواكارییــان بــۆ ئــازاد كردنی ،قه‌ڵه‌می نووســه‌رایه‌تی ئــه‌و ،جیاوازه ل ه قۆناغه‌كانی ژیانیدا ،پیاوێك بووه نزیك ل ه ئه‌و‌ه بوو ك ه ســه‌رۆك كورســییه‌كه‌ی بۆ كرده‌و‌ه سیاســییه‌كانی ،ئه‌گه‌رچی ڕه‌نگ ه دنیای ئه‌ده‌ب ،ســیلیۆنی ب ه ڕۆمانه‌كانی، ماركێــزی ڕۆماننووس جێبهێڵێـــت .ئه‌م ئه‌و دۆخ ه بۆ ئێمه‌ی كورد شــتێكی نامۆ خ هو‌ن ه سیاسیه‌كه‌ی تۆخ ده‌كرده‌وه ،ئه‌و نموونه‌یــ ه ئه‌و‌ه دیــد و خه‌یاڵه‌ی خوێنه‌ر نه‌بێت ،كه‌ســێك بیه‌وێــت ،هه‌م له‌دنیای هــه‌ردوو كاره‌كــه‌ی ب ه خه‌بــات ده‌زانی، تــۆخ ده‌كاتــه‌وه ،كــ ه له‌به‌رانبــه‌ر هێزی سیاسه‌ت و هه‌م ل ه دنیای ئه‌ده‌بدا ڕۆحی قســه‌كردنی ئه‌و له‌ســه‌ر فاشــیه‌ت هه‌م ئیستاتیكای ئه‌ده‌بدا ،سیاسه‌ت ڕوویه‌كی به‌ره‌نگاری و ڕووبه‌رڕووبوونه‌و‌ه و خه‌ونی به‌كــرده‌و‌ه بــووه ،هــه‌م به‌نووســین. جوانــی نییــ ه نیشــانمانی بــدات ،به‌اڵم نه‌ته‌وه‌یــی هه‌بێــت .ئــه‌وه‌ی ئیبراهیــم به‌هه‌مــان شــێوه‌ی مامۆســتا ئیبراهیــم پرســیاره‌ك ه ئه‌وه‌یه ،ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕووداو‌ه ئه‌حمه‌د بــه‌م جۆره‌یانه ،ل ه دنیادا كه‌من ئه‌حمه‌د ،ئێست ه ك ه باس ده‌كرێت ،كه‌س به‌وجــۆر‌ه گه‌یشــتبای ه ئه‌نجــام ،ماركێز ئه‌وانــه‌ی ده‌توانــن ئــهوه بكــه‌ن .تاڵیی خه‌بات و پل ه سیاسییه‌كه‌ی باس ناكات، ببوای ه ســه‌رۆكی واڵت ،چی ده‌گۆڕا؟ ئایا و كوێــره‌وه‌ری نه‌ته‌وه‌یــی ،هــۆكارن بــۆ ئه‌و لــ ه دنیادا وه‌ك ڕۆماننووس ناســرا. ماركێز تاچه‌نــد ده‌یتوانی وه‌ك ماركێزی ئــه‌وه‌ی ئه‌دیبێــك تێنوه‌تــی بــ ه ئــاوی یه‌كــه‌م ڕۆمانــی (فه‌نتامۆرا) ،ل ه ســاڵی ئه‌ده‌ب نه‌شــكێت و له‌ئاوی سیاســه‌تیش 1933بــاو بووه ،ســیلۆنیش نه‌هامه‌تی ڕۆماننوس بمێنێته‌وه؟ پێموابێــت ،وه‌اڵمه‌كــ ه ئاســان نییــه ،بخواتــه‌وه .هه‌مــوو ئــه‌و خوێنه‌رانــه‌ی و كوێــره‌وه‌ی زۆری بینــوه ،به‌تایبــه‌ت چونكی دنیای ئه‌ده‌ب و دنیای سیاســه‌ت خه‌ون به‌و‌ه ده‌بینین ،ك ه ڕه‌نگ ه نووســه‌ر كاتێــك به‌هــۆی بوومه‌لــه‌رزه‌و‌ه دایك و
باوكــی له‌ده‌ســت ده‌دات ،خۆیی و پێنج برای ده‌كه‌ون ه ب ه ئــازار و زه‌حمه‌تییه‌كی زۆر ...ئــه‌و باس ل ه دۆخــی نابه‌رانبه‌ری مرۆڤــه‌كان ده‌كات ،بــاس لــ ه چینایه‌تی و جیــاوازی نێوان گوند و شــار ده‌كات. ڕۆمانه‌كــ ه ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كــی جیهانــی
هه‌بــوو ،بــۆ زۆرینه‌ی زمانــ ه گرنگه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدرا ،ئێســت ه سیلۆنی وه‌ك ڕۆماننووس ناوی ده‌هێنرێت .بۆی ه لێره‌و‌ه ده‌كــرێ بڵێن :ئه‌وه‌ی دنیــای ئه‌ده‌ب به مرۆڤــی ده‌به‌خشــێت ،دنیای سیاســه‌ت ناتوانێت.
بەديعە دارتاش
ڕاهیبەى هونەرى كوردى شارا مستەفا تەنيا لە ماڵێكى بێ دەنگ و بێ هاوەڵدا لەگەڵ يادەوەريیەكانیدا دەژی و خەریكى نووسينەوەيانە ،مەگەر هەرخۆى بتوانێت راســتگۆيانە ئــەو هەمــوو قوربانيدانەى ئيســتا بوونەتە خەرمانێك لە سەروەرى و بوون بە بەشــێک لــە مێژووى هونەرى كوردى بنووسێتەوە. ماڵەکــەی تابڵێــی کــپ و بێدەنگــە، بۆنوبەرامــەی ڕابووردوویەکــی دور بــە شــتەکانەوە دیارە .هەستدەکەی تارمایی پاڵەوانەکانی شانۆ لێرەدا دێن و دەڕۆن. هەســتدەکەیت قارەمانــە بەناوبانگەکانی شکسپیر و مۆلێر و چیخۆف هەموو ڕۆژێک هاتوونــە ئەم ماڵــە و یادگاریــی خۆیان بەجێهێشــتوە .پێدەخەمــە ماڵەکەیــەوە و لــە بۆنــی عەتــری قارەمانەکاندا کاس دەبــم ،بــەر لەوەی بەو بگــەم دەبێت بە دااڵنێکــدا بــڕۆم هەمووی پــڕە لە پیاو و ژنــی دەمامکــدار .هەمــوو ســەیری ئەم میوانە ناوەختە دەکەن کە هاتوە تەنیایی ئەوان بشکێنێت. لــە شــارێکدا کــەس ناوێرێــت خەوی خــۆی بۆ کەس بگێڕێتــەوە .ژنێک کتێب دەخوێنێتــەوە .دەزانێــت لــە هۆڵێکــی نزیک لە خۆیــەوە ،کرێکارەکان خەریکی ڕێکخستنی شــانۆیەکن ،لە پەنجەرەکەوە دەڕوانێــت و هۆڵــی شــانۆیەکی گەورەی دێتە بەرچاو .ســەدان کورســی دانراون، ژنــان و پیاوان بە ئارەزوو و خۆشــیەوە چاوەڕوانــی البردنــی پەردەکــە دەکەن. هەندێ منــداڵ دەگرین ،هەندێ کەس بە الیتەوە بە بەردەم خەڵکدا دێن و دەچن. ئەو لە دوورەوە سەیریان دەکات ،کچێکی منداڵکارە و بزەی خۆشی دەیگرێت. خــۆی دەبینێــت لەســەر شــانۆیەکی گــەورە نمایــش دەکا .پێدەکەنێت وەک شــێتەکان .دەگری وەک شێتەکان .وەک
ئیفلیجێ بەســەر تەختەکەدا دەخشــێت، وەک گەدایەک سواڵ ئەکا ،وەک پەریەک سەما دەکا. نيوەرۆيــە ،پەيوەنــدی پێوەدەکــەم و دەمەوێــت بچــم بۆ الی .گەیشــتن بەو ئاسان نییە ،دەیان پاڵەوان لە نێوان من و ئەودایە .لــە درزی دەرگای ژوورەکەوە دەمبینێت ،بە میهرەبانی ســەیرم دەکات و دەڵێت (کچم وەرە ژوورێ). مــن دەنوشــتێمەوە دەســتەکانی ماچ بکــەم .ئــەو دەڵــێ (بۆنم بکــە) .بۆنی قوربانیدانــی لــێ دێت .هەڵدەســتێت و بەرەو دۆاڵبێکی نــاو ژوورەکەی دەڕوات. دەڵێ (تۆ دانیشە .تۆ ناتوانی بێیت) .بە هەنگاوی خاو دەگەڕێتەوە و ئەلبومەکانی پێیــە .لە ژیانێکــی پڕ قوربانــی و ئازار تەنیــا وێنەکانــی بــۆ ماوەتــەوە .وەک گەنجینەیەکــی بە نرخ دەیاننووســێنێت بــە خۆیــەوە .هەمــوو ژیانی لــە ناو ئەو وێنانەدان. ئەلبومەکــە دەکاتەوە و چاوم دەچێتە ســەر وێنەيــەك .ئەکادیمیــای هونــەرە جوانەکانــی بەغــداد ،ســااڵنی شەســت. گروپێــك كــوڕ لــە پۆلێكــدا هەمــووى عەرەبــن ،ئەويش بە تەنياو لە پێشــەوە لــە كاتــى وانەخوێندنــدا دانیشــتووە. دەســتم دەگرێــت و وێنەکــە دەخاتــە بــەر دەمــم .ئــەوە ئەكاديميــاى هونەرە جوانەكانــى بەغدايە ،ئەوە شەســتەكانە كــە لە كۆمەڵگەى كوردیــدا قەدەغە بوو ئافــرەت بێتە دەرەوە مــن توانيم لە ماڵ بێمــە دەرەوە ،توانیــم ســەفەر بکەم بۆ شــارێکی دوور ،لەو كۆمەڵگە و كولتوورە جياوازەدا بخوێنم و بڕوانامەى ئەكاديمى بەدەست بێنم. دێتــە بەرچــاوم کچێکــی الواز لــە شەستەکانی بەغدادا ،لە کوچە و کۆاڵنی شارێکی زۆر گەورەدا ونبووە ،بەاڵم سوورە خۆی بدۆزێتەوە ،دەیبینم لە شارێکی زۆر گەورەیــەدا ،لە نــاو خەڵکانێکدایە کە بە
چاوی گومــان ســەیریدەکەن .بەاڵم ئەو دەڵێــت (نەترســیت .ژنــی ئــازا بۆ ئەم پیشەیە باشە). ئەمەوێت زۆرتر بیناسم. وێنەكانــى زۆرن ،هــەر وێنەيەكيــش چيرۆكێکــە بــۆ خــۆی .مــن فریــای چیرۆکەکانــی ناکــەوم ،ژنێکە لە شــانۆ جیانابێتــەوە .بێ ئەوە هەســت بکەم کە شانازی بە خۆیەوە دەکات ،خەاڵتەکانیم پیشــان دەدات .لــە هەمــوو بۆنەکانــدا یەکەمین ژنە .یەکەمین ژنی کوردی بەشی شانۆیە ،یەکەمین ژنی کوردی فێستڤاڵی شــانۆی بەغدایــە ،خاوەنــی یەکەمیــن بەرهەمی تەلفزیۆنییە لە بەغداد. خۆی تەماشای وێنەکانی خۆی دەکات لەســەر شــانۆ و دەکەوێتــە خەیاڵــەوە. ژیانی شانۆیەکی دورودرێژە .دەگەڕێتەوە بــۆ ســەردەمی خوێندکاری ،ســەردەمی مامۆســتایی ،بــەاڵم بــۆ هــەر جێگایەک بچێت دێتەوە الی شانۆ. مــن باســى ئەو پەيكــەرەی بۆ دەکەم کــە بــۆى كــراوە .ناونانــى هۆڵێكــى پەيمانــگاى هونــەرە جوانــەكان بە ناوى بەديعە دارتاشەوە .پێدەکەنێت و دەڵێت (رۆژانى پەيمانگا بە هەموو ناخۆشــی و نەهامەتيیەكانيیەوە خۆشترين كاتەكانى ژيانــم بووە و كاتێكــى زۆرم لەو هۆڵەدا بەسەر بردووە). بیری لێ دەکەمەوە ،ڕۆژانێک لە دااڵن و هۆڵەکانــی پەیمانــگادا ســوڕاوەتەوە. ژنێک ڕێگایەکی بڕیوە ،شــەریکی نەبووە و کەس هاودەمی نەبووە. لــەدواى تەواوكردنى خوێنــدن دەبێتە مامۆســتاى ئامادەيی كچانى ســلێمانى. ئــەو ســەردەمە شــار قوتابخانەیەکــی هونــەری تێدا نەبوو .ژنێکە ناســرەوێت، ســااڵنە چاالكى شــانۆ و ئيشــى دەست و وێنەكێشــان بــە خوێنــدكاران دەكات، پێشــانگاى تايبەتيیــان بــۆ دەكاتــەوە، هەمــوو هۆیــەک بەکاردەهێنێــت،
قوتابییەکانــی عاشــقی هونــەر بــکات. دامەزراندنــی پەیمانگایــەک بــۆ هونەرە جوانــەکان دەبێتــە خولیــای ژیانــی. لەگــەڵ چەنــد هاوڕێيەكــى هونەرمەندى وەكو يەكەم ئافرەتى ئەم شــارە دەبێتە دەستەى دامەزرێنەرى پەيمانگاى هونەرە جوانەكانــى ســلێمانى و لــە ئامادەيــی كچانەوە دێتــە پەيمانگا و دەبێتە يەكەم مامۆستاى ئافرەتى ئەو پەيمانگايە. خەیــاڵ دەیباتــەوە ،بیــر لــەو ڕۆژانە دەکاتــەوە ،ســەرەتای ناخۆشــی هەوڵ و کۆشــش بــۆ دامەزراندنــی پەیمانگای سلێمانی .دەیبینم لە ناو دااڵنە چۆڵەکاندا دێت و دەچێت ،دەیبینم دەیەوێت هەموو شتێک لە شوێنی خۆیدا بێت ،شەو و ڕۆژ لە خەباتی ئەوەدایە هەموو بیر لە هونەر بکەنەوە. بیــر لەو ڕۆژانە دەکاتەوە کە خەونەکە دەبێــت بەڕاســت .بۆمــاوەى ســااڵنێكى زۆر وانــەى شــانۆ دەڵێتــەوە 14 ،ســاڵ لە ناو ئەم ئاپارتمانەدا ســەرۆكى بەشى شــانۆ دەبێت كە بە ئيستاشــەوە يەكەم ئافرەتە ســەرۆكى بــەش بووبێت .بەاڵم هیچیان ئاســان نەبوون ،ئــەو جێگایەک
داگیردەکات کە ســەدان پیاو خۆیان لەو بە شایســتەتر دەزانن ،بەاڵم بە هێزێکی ئاســنین کــە شــوێنی ڕێــزی هەمووانــە ئیدارەی ئەم جێگایە دەکات. ئەو بەتەنها مامۆستايەك ياخود سەرۆك بەشــێك نییە .ســنووری خۆشەویســتی بــۆ قوتابییەکانــی لە ئاســتی فێرکردندا ناوەســتێت .وێنەکەی لــە بەرچاومە کە وەک دایکێــک ئامێزیان بۆ دەکاتەوە ،لە کۆمەڵگایەکی دڕدا تا دواسنوور دەبێت بە پاسەوانی قوتابییەکانی ،لەگەڵیاندا دەژی و لەگەڵیاندا پێدەکەنێت .سەردەمى ئەو، ســەردەمى زێرينــى پەيمانگایــە ،هەموو کارێک لە لوتكەى ســەركەوتنیدا بووە و كاری هونــەری بەرز خراوەتــە بەردەمی بینەران. ئــەو لــە ڕۆژگاری تاریکــی بەعســدا کارەســاتەکان دەبینێــت .چەندجــار هێزەکانــی بەعــس دەدەن بەســەر پەیمانــگادا ،وەک دایکێــک بەرگــری لــە خوێندکارەکانــی دەکات .بــەاڵم بەعســییەکان دەیانبــەن ،دەچێتــە خەیاڵەوە ،ئەو ســاتەی بیر دەکەوێتەوە کە یەکێک لــە خوێندکارەکانی لە چنگی
بەعســییە گورگەکاندا ئاوڕی لێدەداتەوە و دەڵێــت (دڵت الم نەبێت ،دەگەڕێمەوە بــۆ الت) ،بەاڵم هەرگیــز ناگەڕێتەوە .بە زۆر ڕۆژێــک دەیبــەن بــۆ تیربارانکردنی قوتابییەکانــی ،ناچاری دەکەن ســەیری مردنــی جگەرگۆشــەکانی خــۆی بکات. ئــەو ئێســتاش هەر کات چــاو لێکدەنێ، وێنەی تیربارانکەران ،تفەنگەکان ،گەنجە ترســاوەکان دەبینێتــەوە ،موچڕکێــک، کسپەیەک بە جەرگیدا دێت. ئەو شانۆ ماڵێتی .دەڵێ :شانۆ هەموو بۆشــاييەكانى ژيانــى بۆ پــڕ كردمەوە و واى لێكردم بير لە دروســتكردنى خێزان نەكەمــەوە .مــن هەمــوو گەنجيــم پــێ بەخشــى ،هەمــوو ژيانــى تايبەتى خۆم لە يادكرد و هاوســەرێتيم نەكرد و مناڵم نەدى. بــەاڵم دەیبینــم چ دنیایەکــی گەورەی تری داگیر کردووە. دێمە دەرێ ،لە ڕارەوەکاندا پاڵەوانەکانی شــانۆ بــە خۆیــان و دەمامکەکانیانــەوە ســەیرم دەکەن ،لەگەڵمــدا دێن ،لە بری ئەو دەســت بەرز دەکەنــەوە و مااڵواییم لێ دەکەن.
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
7
خه‌مناسیی نالی هه‌رێم عوسمان ٢-١ گه‌ر ده‌پرسی من له‌به‌رچی که‌م ده‌خۆم من ب ه برسی قه‌ت مه‌زانه ،غەم دەخۆم ئاوی سوێری چاو و باری تاڵی لێو سوێر و تاڵی دەم دەم و ژەم ژەم دەخۆم ئاوی کەوثەر نۆشی صوفی بێ ،کە من ئاوی ئینسان ،یەعنی ماچی دەم دەخۆم... تاڵی بێ یارو دیار و تارو مار عەلقەمی چی؟ ئەرقەمی چی؟ سەم دەخۆم نه‌وع ه ئینسانێ هه‌ی ه غه‌م قوتییە من غه‌می خۆم و غه‌می عاله‌م ده‌خۆم غه‌م ده‌ڵێ‹ :نالی› ک ه غه‌م‌خواریم نه‌کا ناعیالجم من به‌نی ئاده‌م ده‌خۆم()298-296 شادمانی بێ وه‌فایه ،یاری تێری و مه‌ستییه یاری ته‌نگانه‌م غه‌مه با هه‌ر غه‌می خۆم ،خۆم بخۆم ()304 *** منم سه‌رکرده‌تان بۆ له‌شکری غه‌م ده‌ترسم بڕۆم ،بشکێ سوپاتان()319 ل ه سه‌ره‌تادا هەوڵدەدەم هەندێک پرسیار لەسەر خــەم بە گشــتی و خەم الی نالــی بهێنمە ئاراوە. الی شــاعیر چۆن باســی خەم کراوە ،هەڵوێستی بەرامبەر بە خەم چییە؟ ئایا لە خەم وەک پرسێکی وجــودی تێگەیشــتووە یان خەمــی ڕۆژانەیی؟ لە ســەرەتاوە لە پرسیارە گشتییەکانەوە دەست پێ دەکەم هێدی هێدی بۆ پرسیارە تایبەتییەکان. خــەم چییە؟ ئایا دەتوانین بیناســین و بیگرین و نیشــانی بدەین؟ خەم بۆ چییە؟ خەم دێت ،لە کوێــوە دێت؟ خەم بــۆ کێیە؟ دەکرێــت کێیە لە مرۆڤ زیاتر بێت؛ واتە خەم هی مرۆڤە و بۆ مرۆڤە یــان بــۆ بوونەوەرەکانی دیکەشــە .گــەر یەکێک لە نیشــانەکانی خــەم گریان بێت؛ گریانی ســاوا لەسەرەتاوە نیشانەی لەدایکبوونێکی نوێی مرۆڤێ نییــە ،واتە مــرۆڤ لەگەڵ لەدایکبوونیشــیدا خەم لەدایکدەبێــت .ئەمــە دەکرێت نالۆژیکــی بێتەوە، بەاڵم ئایا خەم و بوونی مرۆڤ یه‌کێکن و جیا نین؟ ناکرێت بەســود وەرگرتن لە هایدیگەر بڵێین خەم و نیگەرانی لەبوونی مرۆڤ دابڕاونین؛ پێشمەرجی بوونــی مرۆڤــن .مــرۆڤ لەگــەڵ هاتنــە جیهاندا خەمیش لەگەڵدایە؟ بۆ تێگەیشــتن لەبوونی خەم ناچاریــن لە بوونی مرۆڤدا بۆی بگەڕێین .وەکچۆن بۆ تێگەیشــتن لــە مردن ناچارین لــە مرۆڤدا لێی تێبگەین تێگەیشــتن لــە خەمیــش بەهامانجۆرە. بێگومــان خــەم جۆر و شــێوەی جیــاوازی هەیە؛ خەمــی رۆژانەیــی جیــاوازە لــە خەمــی وجودی. خــەم وەک مردنــە ،چــۆن مــردن دابــڕاو نییە و ئەگەرێکی بەردەوامی بوونمانە ،خەمیش بەردەوام ئامادەییەکی ئێســتەیی و ڕوو لە ئایندەیی هەیە. واتە وەک مردن ناکرێت رابردوونشــین بێ؛ بەڵکو ئیســتایەکی ڕوو لــە ئایندەیی هەیــە .لەبەرئەوە ئایــا خەم وەک مردن دەکرێت ببەخشــرێت لەبری یەکــدی خــەم بخۆیــن؟ ئایا وەک چــۆن ناتوانین لەبــری یەکدی بمرین دەتوانین لەبری یەکدی خەم بخۆیــن؛ ئه‌مــ ه خەمی خــۆ خواردنە یــان خەمی ئەویتر خواردنە؟ ئایــا خەمــی خــەم دروســت دەکرێــت ،یاخود خــەم هەر هەیەو خۆی دەســەپێنێت؟ ئایا مرۆڤ دەتوانێــت خــەم نەخــوات؟ ئایــا خواردنی خەم چییە؟ مادیبوونەوەی خەم لە چییەوە ســەرچاوە دەگرێــت ،ئه‌مــ ه جۆرێــک لــە خۆفریــودان نییە، بــەوەی ئێمــە دەتوانیــن خــەم نەهێڵیــن؛ خــەم شیاوی نەهێشتنە؟ ئایا خەم‌خواردنیش بەجۆرێک پێویســتیەک نییە ،کە بــەدەر لە خۆراک دەکرێت خواردنــی خەمیــش جۆرە تێربوونێــک بێت ،واتە مرۆڤ پێویســتی بە تێربوونێکی دیکەی دەروونی و رۆحی و ســۆزی هەبێت؟ ئایــا کەس دەتوانێت خەمی کەس بخوات؟ ئایا بە خەم خواردنی ئەوان دەتوانرێت لە خەم بێبەش بکرێن ،یاخود لە خەم بڕخســێن؟ ئایــا خــەم خودیە یاخود لــە دەرەوە دێت؛ یان بوونێکــی یەکگرتووانەی لەگەڵ مرۆڤدا هەیە؟ جیاوازی خەمی وجودی /یەکێتی و لەگەڵ خەمی دەرەکی چییە؟ ئایــا خــەم تەنیــا رووی وێرانــە ،نەرێنــی و
لەنێوبەرانــەی هەیــە ،یاخــود پێگەیشــتن و دروســتکردن و گەورەبوونیشــە؛ واتا خەم بواری بیرکردنەوەو ئەندێشەمان بۆ ناکاتەوە؟ بۆچی خەم روویەکــی نەزانی هەیە ،ئایا ئێمــە لەنەزانیمانەوە نییــە خــەم دەخۆین؟ دایکێک خــەم دەخوات کە کوڕەکــەی درەنگ دێتــەوە ،واتە لەگەڵ نەزانین و زانیندا خــەم روونادات ،گەر ئــەوەی چاوەڕوانین بەدڵمان نەبێت ،خەم دەخۆین؟ ئایا خەم جۆرێک لە ئاگایی الواز نییە؟ ئایا خەمی گشتی و تاک ،یاخود خەمی کۆمەڵگەو خەمی تاکەکەس جیاواز نین؟ ئەم جۆرانەی خەم، خەمی زوو گەیشتن بۆ زانکۆ و دوانەکەوتن لەگەڵ خەمی شکستهێنان لە پرۆژەیەکی ئایندەیی خۆتدا جیاوازنیــن؟ ئایا خــەم هەندێکجار بۆ رازیکردن و نەرمکردنــی بەرامبەر نییە؟ خــەم چۆن دەرەکی دەبێتەوە ،ئایا جەســتە دەتوانێــت دەرخەرەوەی خــەم بێــت؟ چۆن بزانیــن کەســێک خەمی هەیە گــەر دەرینەبڕێت؛ ئایا دەربڕینــی خەم هاوخەمی و تێگەیشــتن دێنێتــە ئــاراوە؟ خەمــی نەبــڕاوە چییــە؟ ئایــا شــیعرەکانی نالی بەشــێک نین لە خەمــی بــەردەوام و نەبڕاوە ،کە نالــی بە نیەتی نەهێشــتنی خــەم ،خەمســازی دەکات؟ ئایا ئێمە ناوەنــدی دەرکەوتنی خەمین یاخــود خەم بە بێ ئێمــەش دەتوانێت خۆی دەربخات؟ ئایا خەم ئەو
شوێندا بە پەرۆشی هاوڕێ نییە؟ ئایا ســەرجەمی دەســەاڵت و ئایدۆلۆژیاکان بە نێوی بەرپرســیارێتی گشــتی و مرۆڤدۆســتییەوە لەســەر ئــەوە دروســتنەبوون ،کــە خەمبــەرو ئازاربــەرن؟ بــەاڵم ئایــا هیچ ئایدۆلۆژیــاو هێزێک دەتوانێــت هەڵگری ئــەم بەرپرســیارێتییە بێت؟ دەتوانــن لەناوبــەری ئــەم هێــزە وجودیــە بــن؟ دەسەاڵتەکان لەوە بێخەبەرن کە خەم بۆشاییەکی هەرمانــی وجودیــە ،گــەر ئــازارە گشــتیەکانیش کــەم بکەنەوە(کــە بۆ خۆیــان بــەردەوام دەبنە ســەرچاوەی ئازار) ئەوا خەم و ئازارە کەســیەکان ناتوانن لەنێوبەرن. مــرۆڤ لە ناکامڵــی خۆیەوە خەمــی کامڵبوون دەخوات ،واتە بەشــێکی خــەم و نیگەرانیمان بۆ کامڵبوونە ،چونکە مرۆڤ بوونەوەرێکی ناکامڵە.. بــەاڵم نالــی دەڵێت هەندێک لــە مرۆڤەکان هێندە الوازن نــەک ناتوانــن هەنگاوی کامڵبــوون بنێن، بەڵکــو لە هەنــگاوی یەکەمدا خــەم دەیانخوات‌و شکست دێنن .واتە رێگەکە (رێگەی کامڵبوون کە خەمە) دەیانخوات .بەاڵم نالی جۆرە بانگەشەیەکی کامڵبوون دەکات لەوەی ئەم ئەو رێگەیە دەخوات بۆ ئــەوەی چیتــر نەبێتــە خــواردەی بااڵبوون و کامڵبــوون .ئایــا نالی کــە بانگەشــەی خواردنی خــەم دەکات ،ئەمه جۆرێک لــە ئایدۆلۆژیا نییە؟ مامەڵــەی نالــی چ جیاوازییەکــی لەگــەڵ مامەڵەی ئــەوان بــۆ خــەم هەیــە؟ تێبینــی دەکەیــن خــەم لەگــەڵ شــاعیر دەدوێــت ،ئــەم ما مە ڵە یــە د ە ر خــە ر ی ما مە ڵە یە کــی وجــودی نییــە لەگــەڵ خەمــدا، لەبەرئــەوە نالــی کــە دەڵێــت خەم دەخۆم ،مەبەستی ئەوەیــە کە ئەوان خــەم دەیانخوات بــێ ئــەوەی خەم بخــۆن ،هەربۆیــە خــەم برســیە؛ پێویســتی بــە کەسێکە بەڕاستی خەمــی بخــوات؟ چــۆن وەک الی هایدیگــەر ئــەوان نامــرن، لە بە ر ئــە و ە ی هەســت بە مردن
ئایــا گــەر نالی مەبەســتی ئەوە بێــت کە خەڵک ناوی دڵالبوون و دڵســۆزیدا ناوبنرێت .له‌م پرس ه بــۆ نان و پێویســتی رۆژانە خــەم دەخۆن ،بەاڵم رۆژانه‌ییه‌و‌ه شــاعیر ب ه وه‌اڵمه‌که‌ی تێگه‌یشتنێکی نالی بۆ خەمــی عالەم دەخوات ،یاخود بۆ دەبێت نوێ بۆ خه‌م ده‌هێنێته‌ئاراوه .وه‌اڵمی پرســیارکه‌ر خــەم بە نالی بڵێت دەبێت خەمم بخۆیت دەنا من هه‌ڵوه‌شــێنه‌ره‌وه‌ی خه‌مخــواری و تێگه‌یشــتنی خەڵــک دەخۆم ،ئەمە ســەلمێنەری ئەوە نییە کە جیاوازه بۆ خه‌م؛ ل ه وه‌اڵمه‌که‌دا خه‌مێکی گه‌وره‌تر خەم برسیەو خەڵک دەخوات ،نەک ئەوەی خەڵک نیشــاندراوه خه‌مــی پرســیارکه‌ری داپۆشــیوه‌و بۆ پێویســتی رۆژانەیان خــەم بخۆن .یاخود ئه‌و‌ه تێپه‌ڕکردووه .وات ه پرس و نیگه‌رانیه‌کی رۆژانه‌یی بیــرو چاو‌ه که‌متواناکانی ئێمه‌ی ه که خه‌م و مردن شاعیری بۆ وه‌اڵمێکی وجودی و بنه‌ڕه‌تی بردووه. و دیــارد‌ه وجودییه‌کانی دیک ه وه‌ک بێ گیان درک وه‌اڵمه‌کــ ه لــ ه الیه‌ک پێی ده‌ڵێت من برســی نیم، ده‌که‌ین ده‌نا ل ه راستیدا ئه‌وان له‌سه‌ر بوونی ئێم ه بــه‌اڵم پێشــی ده‌ڵێــت ئــه‌وه‌ی تــۆ ل ه برســێتی ده‌ژین و زیندون. ده‌رده‌کات مــن تینو ده‌کات ،ئه‌وه‌ی تۆ ب ه ده‌ردی لەبەر رۆشنایی هەندێک لەم پرسیارو بیرۆکانەدا ده‌زانیت بۆ من ده‌رمانه .گه‌ر ســه‌رچاوه‌ی خه‌می لەخوارەوە شــیکاری هەندێک لە دێڕه شــیعره‌کان تــۆ نانه ،نانی من خه‌مه(ســه‌رچاوه‌که‌یه) کاتێک ده‌که‌م. مرۆڤ ســه‌رچاوه‌ی برســێتی خوارد ،ئیدی برسی نییه .لێره‌دای ه پرسیاری ساد‌ه وه‌اڵمی قوڵی هەیە. لــ ه وه‌اڵمه‌کــه‌دا شــاعیر ئاماژ‌ه بــۆ خۆراکێکی جیاوازی خەم و غەم بەڵگەنەویســتە شــاعیر کاریگــەری زمــان دیکــه‌ی جیاواز له خۆراکی ماددی ده‌کات .ده‌ڵێت و ئەدەبیاتــی دراوســێ و بەتایبەتــی فارســی مــن ئه‌و خۆراک ه ده‌خۆم و تێریشــم ده‌کات .ئه‌م ه لەســەربووە .لە زمانی فارســیدا ‹خەم› بە مانای له‌الیــه‌ک روویه‌کی راســتی که‌ســی خه‌مبــار‌ه ک ه پێــچ و لولخــواردن دێــت ،تێبینــی دەکەیــن ئەم خه‌مــی هه‌بــوو کــه‌م ده‌خــوات .خــه‌م ده‌بێت ب ه خەمەی ئێمە ئێستا دەینووسین الی شاعیر مانای خــۆراک .هــاوکات له‌پشــت وه‌اڵمه‌کــه‌و‌ه تێبینی پێــچ و لولخواردنــە کــە زیاتریش بــۆ وێناکردنی ناڕه‌زایه‌تــی له‌م خۆراک ه تایبه‌تــ ه ناکرێت ،به‌ڵکو زوڵــف هاتووە .بەاڵم ‹غەم› مانای خەمی ئیســتا ل ه خۆراک ه ماددییه‌ک ه زیاتر شــه‌یدایی و پێویستی دێــت .واتە لە فەرهەنگی شــیعریی شــاعیردا گەر نیشــاندراوه .ئه‌م پرس و وه‌اڵم ه دوو جۆر مرۆڤ خــەم هــات نابێــت وەک خەفــەت وەربگیرێــت ،و خــه‌م نیشــانده‌دات .مرۆڤێک خه‌میــی خۆراکی هــەروەک لە لێکدانەوەی دیوانەکەشــدا خەم وەک ماددییه‌تــی ،ئه‌ویدیکــ ه خه‌مــی خۆراکــی رۆحی لولخواردن هاتووە .ئەوەی تێبینیم کردووە لە یەک هه‌یــه .مرۆڤــێ خه‌م و خۆراکی مــاددی بۆ یه‌که، دێڕە شــیعریدا کە دەشــێت بە هەڵــە چاپکرابێت مرۆڤێــک خه‌مــی وه‌ک خــه‌م ال گرنگــه .مرۆڤێک ‹خــەم› وەک ‹غــەم› هاتووە .هــه‌روه‌ک دەکرێت خه‌م ده‌یخوات ،مرۆڤێک خه‌م ده‌خوات .له‌به‌رئه‌و‌ه لە راڤەکردنــدا پەیوەندی نێوان ‹خەم=لول-غەم› دوو مرۆڤــی جیــاواز و بیرکردنه‌وه‌و تێگه‌یشــتنی بدۆزینەوە ،بەاڵم لەبنەڕەتــدا وەک مانا جیاوازن .جیاوازیان هه‌یه .لێره‌دا ئه‌و مرۆڤه‌ی خه‌م ده‌یخوات لەگــەڵ ئەوەشــدا لە ئیســتادا خــەم و غەم وەک مرۆڤێکــی رۆژانه‌ییــه‌و ته‌نیــا خه‌مــی رۆژییه‌تی، له‌به‌رئــه‌و‌ه خــه‌م خواردویه‌تی ،بــه‌اڵم مرۆڤه‌که‌ی هاوواتا بەکاردێن. هــاوکات وەک بــە دواداچوونێــک بــۆ جیاوازی دیکــ ه رۆژانه‌یــی نییــه‌و خــاوه‌ن جیهانبینیه‌که‌و دەنگــی (خ-غ) دەکرێــت دوو فۆنێم(دەنــگ) خه‌مــی رۆژان ه نه‌یکردووه‌ت ه پارو .کاتێک مرۆڤێک ی جیــاواز مامەڵــەی لەگەڵ بکرێــت ،وەک چۆن خه‌می رۆژانه‌یی تێپه‌ڕده‌کات ئیدی خۆراکی ماددی لــە پیتــدا دەکرێــت دوو مۆرفێــم بن ،کــە واتای بــۆی نابێته خه‌می ســه‌ره‌کی و گوێــی پێنادات، جیــاواز ســازدەکەن و ناتوانن لە هەمــوو بارێکدا له‌به‌رئــه‌وه‌ی بنه‌ڕه‌تی ئه‌و نیگه‌رانی و خه‌مه‌ی بۆ لەبری یەکدی بێن .بۆ نمونە لەم وشــانەدا ناکرێت گرنگــ ه ده‌بێت ه خۆراک .هــاوکات له‌م دوو جۆره‌ی لەبری یەکدی بێن(دۆخ ،ساختە ،رەخنە ،بەخت ،مرۆڤــدا تێبینــی دیــدگای ره‌خنه‌یی شــاعیر له‌و خواســت ،خســتن ،خەو .خۆڵەمێش )...هەروەها جۆره‌ی مرۆڤ ده‌که‌ین ک ه ســاده‌و ئاسان ل ه دنیا بــۆ (غ)ش کــە دەنــگ و وشــەیەکی عەرەبیــە و تێده‌گه‌ن و خه‌م خواردونی بێ ئه‌وه‌ی خه‌م بخۆن؛ تێکەڵــی زمانــی کوردی بــووەو بووەتە بەشــێک ژیانی رۆژان ه بۆ به‌ده‌ســتهێنانی نان بووه‌ت ه ژیان، لــە زمانەکەمــان ناتوانیــن (خ) لەبــری دابنێین .ئه‌م مرۆڤان ه هێنــده‌ی رۆژه‌کان به‌ڕێده‌که‌ن هێند‌ه ناشــتوانین دەســت لەو وشــانە هەڵبگرین(ئاغا ،ناژین. شــاعیر ل ه دێڕی دووه‌مدا وه‌ســفی ئــه‌و جۆر‌ه غوبــار ،بوغــز ،غــه‌در ،بناغــه ،کاغــه‌ز ،قەلغان، نغرۆبوون ،یاســاغ‌کردن قۆنــاغ ،جوغز ،قه‌ره‌داغ ،خۆراک ه ‹سوێر و تاڵ›ی ده‌کات ک ه ده‌یخوات .ئه‌م غه‌ریــزه ،ســۆراغ ،غەریب )...ســەرەڕای ئەمەش سوێری و تاڵی ه بریتیی ه ل ه ئاوی گریان .ئه‌مه‌ش ب ه بڕیــاری ئــەوە الی زمانناســەکانە ،کــە ئایــا ماددیکردنه‌وه‌ی خه‌م ه بۆ ئه‌و که‌ســه‌ی خه‌م ته‌نیا ســەربەخۆن یاخــود نا ،بەاڵم لــەم کارەدا ‹غەم› لــ ه رواڵه‌ت ه ماددییه‌کــه‌دا ده‌بینێت .لــ ه رواڵه‌تدا لــە شــیعرەکاندا وەک خۆی دەنووســمەوە ،بەاڵم تێبینی ده‌که‌ین گه‌ر مرۆڤی یه‌که‌م ،مرۆڤێکی الواز لە شــیکاریەکەدا وەک خەم نووسیومە .پێشموایە بێت ،ئــه‌وا ئه‌م مرۆڤه گریاناویــه‌ش الوازه ،به‌اڵم دەکرێــت غــەم وەک چەمــک بەکاربهێنین و خەم ئه‌وه‌ی واده‌کات ئه‌م الوازییه بڕه‌وێته‌و‌ه دێڕه‌کانی دواتر‌ه ک ه شــاعیر نیشانی ده‌دات به‌هێزیی ه مرۆڤ ئــازارو گریانی خــۆی بکات ه خۆراک .ئــه‌م ئازارو گریانه ل ه ئاوی که‌وسه‌ر بۆ نالی چێژدارتره. لــ ه لێکدانه‌وه‌که‌ی مه‌ال عبدولکریم و کوڕه‌کانیدا گومانیــان لــه‌و دوو نیــو‌ه دێڕه کــردوو‌ه ک ه هی نالــی بێــت ،له‌به‌رئــه‌وه‌ی‹ئاوی ئینســان-ماچی ده‌م›هاتــووه .بــه‌اڵم بۆ دڵنیایــی و ره‌واندنه‌وه‌ی گومانه‌کــه ته‌نانــه‌ت لــ ه لێکدانه‌و‌ه ساده‌که‌شــدا ئــاوی ئینســان=گریان ،ماچــی ده‌م بریتییــ ه ل ه هاتنه‌خــواره‌وه‌ی گریــان بۆ نێو ده‌م ،شــاعیر ب ه ‹ماچی ده‌م› بۆ جوانکردنی ئازاره‌که‌ی گوزارشتی لێکردووه ،گه‌ر ئه‌م دوو نیو‌ه دێڕه هی نالی نه‌بێت ئه‌وا دێڕه‌کانی دیکه‌ی شیعره‌که‌ش هی نالی نییه. تاڵی بێ یارو دیار و تارو مار عەلقەمی چی؟ ئەرقەمی چی؟ سەم دەخۆم شــاعیر ب ه وردی ده‌ستنیشــانی خه‌مه‌که‌ی ک ه وەک زاراوە .بە واتایەکی دیکە غەم وەک بوونێکی وجــودی و خــەم وەک بەکارهێنانێکــی رۆژانەیی ،له‌چییــه‌و‌ه هاتووه‌ی ده‌کات .تاڵــی بێ یار-دیار.. هەرچەند من لێرەدا پراکتیزەی ئەم دیدگایە ناکەم شاعیر خه‌می بێ یارو دوور ل ه نیشتمان ده‌خوات. و خەم بەکاردێنم .بەاڵم وەک چۆن دەکرێت مردن بێگومــان ئه‌م خه‌م ه گه‌وره‌ترو فراوانتر‌ه ل ه خه‌می وشــەیەکی رۆژانەیی بێت و مەرگیش چەمک بێت ،رۆژان ه و خۆراک په‌یداکردن .شــاعیر ستایشی ئه‌م ئــەواش بۆ خــەم و غەم دەکریت ئــەم جیاوازییە خه‌مــ ه گه‌وره‌یــ ه ده‌کات و نایگۆڕێتــه‌و‌ه ب ه ئاوی که‌وســه‌ر .ئه‌مــه‌ش زه‌مین ه ســازکردن ه بۆ ئه‌وه‌ی دابنێین. مامه‌ڵــ ه له‌گه‌ڵ خه‌مدا بــکات و بواری ببۆ کاته‌و‌ه دوو جۆر خه‌م تاوه‌کــو خه‌م خۆی بدوێنێت .به‌بڕوای من ئه‌مه‌ش خه‌م وه‌ک خۆراک نیشته‌جێبوونی شــاعیرانه‌ی ه له‌نێو وجودا ک ه بوار گه‌ر ده‌پرسی من له‌به‌رچی که‌م ده‌خۆم بۆ دیارده‌کان ده‌که‌یته‌و‌ه خۆیان ده‌ربخه‌ن .لێره‌دا من ب ه برسی قه‌ت مه‌زانه ،غەم دەخۆم... ل ه شــیعره‌که‌دا تێبینــی دوو دیدگای جیاواز بۆ یه‌کێتــی یــار و نیشــتمان بۆ یه‌کێتــی خه‌م وه‌ک خــه‌م ده‌که‌یــن .پرســکردن بۆ خــۆی جۆرێک ه ل ه جێگــر و پاشــماو‌ه ده‌گۆڕێت .لێــره‌و‌ه ئه‌م خه‌م ه خه‌مخواری و نیگه‌رانی ‹گه‌ر ده‌پرســی ›...پرسی گه‌وره‌ی ه خه‌م ه بچووکه‌ک ه هه‌ڵده‌لوشێت و برسێتی که‌م خواردن جۆری خه‌مه‌ک ه ده‌ستنیشان ده‌کات ،نامێنێــت ،بــه‌اڵم خه‌مــی بچــوک ناتوانێت خه‌می ک ه خه‌م و نیگه‌رانیه‌کی رۆژانه‌ییه‌و ده‌کرێت ل ه ژێر گه‌وره هه‌ڵگرێت.
مرۆڤ لە ناکامڵی خۆیەوە خەمی کامڵبوون دەخوات ،واتە بەشێکی خەم و نیگەرانیمان بۆ کامڵبوونە ،چونکە مرۆڤ بوونەوەرێکی ناکامڵە ..بەاڵم نالی دەڵێت هەندێک لە مرۆڤەکان هێندە الوازن نەک ناتوانن هەنگاوی کامڵبوون بنێن ،بەڵکو لە هەنگاوی یەکەمدا خەم دەیانخوات‌و شکست دێنن درزە نییــە کــە وەک مردن وایەو هەموو ســاتێک بەرۆکــی خۆمان و ژیانمان دەگرێت(نەک دەگرێت بەڵکــو پێمانەوە نووســاوە) ئایا خەم بۆشــایی و کەلێنــی وجودییە(بەزمانــی الکان ریــاڵ) یاخود تەنیا تایبەتە بە کات و سەردەمێکەوە؟ ئایا خەم و ئــەو کەلێنانەی دیکە بیرخەرەوەی ئەوە نین کە ئێمــەی مرۆڤ ناکامڵین و ناتوانین خەم نەخۆین، نەمرین؟ ئایــا بێ‌خەمــی لە زۆربــاردا راڤــەی بێباکی و گوێپێنەدانی بۆ ناکرێت؟ واتە خەمی هاوبەشــیش جۆرێکی خــەم نییە؟ ئایا مرۆڤە دڵ بەردەکانیش کــە زۆرکات وەک تانــە بەو مرۆڤانــە دەگوترێن، کــە بێباکن و گوایە خەم ناخــۆن ،بەاڵم ئەوانەی گوایە خەم ناخۆن ،خەمی خۆشــیان ناخۆن؟ ئایا خەم هەمیشە پێویستیەک نییە بۆ بێباک نەبوون، مانەوە لە کۆمەڵگە رەمزیەکەدا؟ واتە خەم لە زۆر
وەک بوونێکی وجودی خۆیان ناکەن ،ئاواش خەم ناخۆن و بەردەوام دەڵێن خەمی یەکدی دەخۆین. کەمترین جار گوێمان لێبووە بڵێت خەمی خۆمە؟ واتە مامەڵەی شــاعیر لەگەڵ خــەم داماڵینی ئەو دەمامکانەی ه لەڕووی خەم ،کە بەردەوام دەمامکی زمانــی و سیاســی و رۆژانەیــی دەدەرێتێ بەوەی خەم شــتێکی دیارو ئاشــکرایە؟ بەاڵم شاعیر کە خەم دەدوێنێــت ،بە زمانهێنانی خــەم دەرخەری لێکردنــەوەی دەمامکەکان نییە لــە خەم کە پێی دەدرێت؟ یاخود هاتنەگۆی خەم هەڵوەشاندنەوەی ئەو دیدگا خودپەرســتە نییــە کە بەردەوام لەبری هەموو شــتەکان دەدوێین و بوار نادەینە شتەکان خۆیــان بدوێن؟ ئایــا هاتنەگۆی خــەم دەرخەری ئەو راســتییە نییە کە ته‌نیا مرۆڤ دەتوانێت خەم بهێنێتــە گۆ؛ ئەوەش دەیهێنێتــە گۆ مامەڵەیەکی وجودیانــەی لەگەڵ خەم کــردووە بۆیە دێت ه گۆ.
««
ژمار ه ( )457دووشه‌مم ه 201٥/٥/18
««
8
من مردن نیم عەبدولموتەلیب عەبدوڵاڵ بەر لەوەی لە تاریكی گۆڕستان سەر بەرز بكەمەوە گوڵێكی سپیم بە دەستەوەیە لە خۆم دەپرسم من كێم؟ لە نێوان خۆم و تاریكی لە نێوان نیشتمان و ریتمەكانی مردن قسەیەك دەكەم دنیا و دنیا بیگێڕنەوە لەگەڵ حیكایەتەكانم بەرەو گۆڕ هەنگاومان دەنا بەرەو جەنگ ،خۆمان لە مانا دەكردەوە من بە هەموو الیەكی گۆڕستاندا سێبەرم دەكرد حیكایەتەكان بە هەموو الیەكی تاریكی نووسرابوون لەبەر رۆناكی دەزانم لە واڵتی مندا ئافرەتان وەك ئەوەی دوكەڵ بن وەك ئەوەی خوێن بن ،خۆیان دەشارنەوە و بە جەستە ژیان دەچننەوە! من نزا بۆ گومان دەكەم لەبەر تۆ نا لەبەر رۆناكی لە سەر شەقام جوانی راگوزەر دەكەوێ لە دڵی خۆم دەڵێم من هەموو ژیانم خوێندنەوەی وێنە رووتەكانی شەقام بوو بە دوای جوانی راگوزەر نا لەبەر رۆناكی تەنها دەمەو ێ تاریكی بە پەنجەرەی با هەڵواسم چونكە لە واڵتێكم ،ژیان ئەزبەر دەكەین سەربەستی تەنها لە گۆڕدا دەبینین ئەوە تەنها دەنگ نییە ،وشەیە لە نێو خاشاكدا دەجەنگێ لە سەر كاغەزی سپی نا سێبەرەكەم لە تاریكی لەبیر چووە لە سەر سینگی ژنان ئەستێرە دەدرەوشێنەوە لەگەڵ رۆناكیدا دەڕۆم پێكێكی بەتاڵە ژیان ،ئاوڕ نادەمەوە دەڕۆم سێبەرەكەم لە شوێنی من دادەنیشێ گوڵێكی سپی بە دەستەوەیە و دەڵێ من مردن نیم ،بەاڵم خۆم ناناسمەوە تەمەنی من تەمومژاوییە لە نێوان نیشتمان و مردن پرسیار لە تۆ ناكەم ئەی ئەو كەسەی بە جەستەت ژیان دەچنییەوە پرسیار لە تۆ ناكەم ئازادی لە گۆڕ دەنێن بەاڵم بە ناوی من كەسێكی دی لە دایك نابێ گوڵێكی سپی بە دەستەوە ب ێ و بەو ئافرەتەی كە تاریكی جەستەی دەكێڵ ێ بڵێ پێكێكی بەتاڵە ژیان بەو تاریكییەی كە لەگەڵ خۆر یەكال نەبۆتەوە بڵێ لە واڵتێكین ،ژیان لە بیر كراوە لەسەر كاغەزی سپی گوڵێكی سپی من نیم سێبەرم بە شەقامدا دەڕوا.
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد -شااڵو حەبیبە
2015/4/3
www.chawdernews.com
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
248
www.chawdernews.com
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
rwangewrexne@yahoo.com
قەدەغەکردنی کتێبی باوکانی سەلەفیەت
قەدەغەكردنی گوتاری سەلەفیزم ،یان كتێبی سەلەفییەكان
چۆن شەڕی فیکر بەفیکر دەکەیت؟! محەمەد هەریری لەوەتی هەواڵی قەدەغەکردنی دانراوی چەند زانایەکی سەلەفی باڵوبۆتەوە، خەڵکێکی زۆر وروژاوە ،هەتا کەسانێك کە هیچ پەیوەندیەکیانیش بە فیکری سەلەفی نییە ،بونەتە مامەخەمەی فیکر. من لەوەتی هەم دژی قەدەغەکردنی فیکر و کتێبم ،لەبەر باوەڕم بە ئازادی دەربڕینی بیروڕا ،نەك لەبەرئەوەی باوەڕم بەوەیە کە شەڕی فیکر تەنها بە فیکر دەکرێت! من لەو ب ــاوەڕەدا نیم هەموو شەڕێکی فیکری بە تەنها بە فیکر بکرێت ،لەبەر چەندین هۆ: زۆرجــار ئــەوەی بەرامبەرت تەنهابیرێکی سەتحی و شەعبیە و ختووکەی عەقڵی ساویلکە و نەزانان دەدات ،ئەو خەڵکە ئامادەگی بۆ وەرگرتنی فیکری توندڕەو و ناعەقاڵنی زیاترە لەوەرگرتنی
کە دەسەاڵتی سیاسی لە پشتفیکری توندڕەو بوو لەبەر خێڵەکی بــوونــی خــۆی و الســایــی کــردنــەوەی خێڵە عەرەبیەکانی کەنداو ،سەدەها و هەزارەها مزگەوتی خستە خزمەتی فــکــری تــونــدرەو ،خەڵکی ئاسایی سەرچاوەی فیکری وفەرهەنگی خۆی لەو مینبەرە توندڕەوانە وەرگرت لەبەر هــەژاری فەرهەنگی ،پێم ناڵێی چۆن شەڕی فیکر بە فیکر دەکەیت؟! چۆن دەنگت دەگاتە ئەو خەڵکە ساویلکە و سەتحیە؟! کە قسەی مەالیەکی توندڕەو بە هەموو موفەکیر و میانڕەوانی جیهان ناگۆڕێتەوە؟! چــۆن بــواری فیکری بۆ فیکرێکیسروشت فاشست و نازی خۆش دەکەیت، کە فیکر وعەقڵ بۆ جارێك بەکار دەهێنێت تــا ســەردەکــەوێــت ،کاتێ ســەرکــەوت، هێندە دڕندانە لەگەڵت دەجەنگێت نەك بواری فیکریت پێ دەدات بەڵکو خۆت
لە هەر دەوڵەتێك کە سەلەفیەت تیایدا دەستبااڵ بێت ،هەموو جۆرە کتێبێکی نەگونجاو لەگەڵ فیکری تووندڕەوی خۆیان ،قەدەغە کراوە فیکری میانڕەو و شارستانی ،بە تایبەتی ئەگەر فیکرە تووندرەوەکە تێکەڵ بە موقەدەسات کرابیت. لە زۆر ســەردەم و کات و شوێنداهەلی یەکسان لەبەردەم فیکرەکان وەك یەك نین تا بتوانن شەڕی فیکر بە فیکر بکەن .ئەوەی پارە و دەسەاڵت و میدیای بەدەستە جیایە لەوەی لەو ئامرازانە بێ بەشە. چونکە جــاروبــار ئــەو فیکرە لەسنووری فیکر راناوەستێت تا تۆ بتوانی هەلی شەڕکردنیت هەبێت ،هێندەی پێ ناچێت ئەو کراوەتە مەخلوقێکی توندڕەوی بێ فیکر ،کە مامۆستایانی شورەیەکی قایمیان لە دەوری عەقڵیدا هەڵبەستوە، نا هێڵن کاریگەری هیچ فیکرێکی تری بکەوێتە سەر. کاتێ سەلەفیەت کەسێك پەروەردەدەکــات لەسەر گــوێ نــەدانــە کــەس لە خۆیان زیاتر ،و بە گومڕا زانینی هەموو خەڵکیکی دینداری نا سەلەفی ،بەڵکو بە کافر زانینیان ،شەڕی فیکر بە فیکری چی دەکەیت؟! مەگەر شەڕی کالشینکۆڤ و ئاربیجی لەگەلدا بکەیت. ک ــە ســەلــەفــیــەتــی تـــوونـــدڕە ودەوڵــەمــەنــدتــریــن دەوڵــەتــی کــەنــداو و گەورەترین دەوڵەمەندانی عەرەبی لە دوا بێت ،کتێب بە لێشاو چاپ بکەن بە خۆرایی ،سەدەها کەناڵی ئاسمانی بێ کەڵك ژینگەی ئاسمانی پێ پیس بکەن ،پارەیەکی زۆر لە خزمەت بانگەواز و بانگخوازانی بێت ،شەڕی فیکر بە چ دەکەیت کە تۆ نەتوانیت دوو کتێبیش چــاپ بکەیت ،و کەناڵێکی ئاسمانیت هەبێت و ڕادیۆیەکت هەبێت؟!
وفیکریشت سەرکوت دەکات؟! لە هەر دەوڵەتێك کە سەلەفیەتتیایدا دەستبااڵ بێت ،هەموو جۆرە کتێبێکی نەگونجاو لــەگــەل فیکری تووندڕەوی خۆیان قەدەغە کراوە ،نەك ئەوە ببینە پاش کودەتاکەی المتوکل ٢٣٢ هـ ،بەسەر موعتەزیلە ،قەسابخانەیەکیان بۆ کتێبەکانی موعتەزیلە و کەسانیتر کرد بە جۆرێك لە %90بەرهەمی ناوازەیی وعەقڵی موعتەزیلەکان لە نێوبردران، و ئــەوەنــدەشــی مــاوەتــەوە لــە شوێنە دووردەستەکان پارێزران ،و بەردەستیان نەکەوتن دەنا ئێستا شتێکمان نەدەزانی دەربارەیان .ئێستاش لە سعودیە بریکاری وەزارەتــی ڕۆشنبیری ســعــودی عبدالعزیز العقیل لە پێشانگای کتێبی ریاز پار لە ئازاری ٢٠١٤گووتی« :هەر کتێبێك پێچەوانەی سەوابتی دینی و سیاسی ممەملکەتی عەرەبی سعودی بکات ،قەدەغەیە هی هەر دەوڵەتێك و حزبێك بێت» کە تیایدا هەموو کتێبەکانی ئیخوانیش قەدەغە کران! ئەمڕۆ جیهان گــۆڕانــکــاری زۆریبەخۆیەوە دیوە ،تەنها ڕاستی و دروستی فیکرێك ،ئــەو فیکرەیە سەرکەوتوو ناکات ،ئەگەر بێت و پاڵپشتێکی مادی و مەعنەوی گــەورەی نەبێت ،بەڵگەش لەسەر ئــەوە ،ئەمڕۆ فیکرێکی تەپیوی وەك سەلەفیەت کە لە سەرچاوەکەشی لە سعودیە خەڵك لە دەستی بێزارە، ئەوەی ئاگاداری باسوخوازی سعودیە بێت دەزانیت ،لە ڕێگای پاڵپشتی مادی کەنداو و پاڵپشتی سیاسی دەســەاڵت خەریکە سروشتی دینداری میانڕەوی هــەزاران
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
ساڵەی کوردستان دەگۆڕێت؛ ئەو فیکرەیە نا مرۆییە لە ڕێگای کەناڵی میدیاکان و مینبەر و کتێب ونامیلکەکانەوە دەچێتە هەموو شار و گوند و ماڵێكی کوردی بێ سەروبەر و نەکوتراو لە دژی تووندڕەویی ئایینی ،خەڵکێکی زۆریـــان هەتا لە گوندەکان و شارۆچکەکان فریوداوە ،هەتا توانیتی سنوری ناوچە داخراوەکانیش ببڕێت وەك دەڤەری بارزان ،کە بەپێی زانیاری من خەڵکێکی زۆریشی لەوێ خستۆتە ژێر کاریگەری خۆی .دەتانەوێت چەندیتر چـــاوەڕێ بین تــا بــەتــەواوی سەلەفیەتی تــوونــدڕەو دەســت بەسەر کوردستان دادەگرێت و خەڵك دە سەدە بۆ دواوە بگێڕێتەوە؟! ئەو هەنگاوانەی دەسەاڵت بە ئاگا هاتنێکی درەنگیش بێت باشترە پشتگیری بکرێت ،نەك خەمی شەڕی فیکری تیرۆریستیمان بێت. باسی شــەڕی فیکریم بۆ دەکـــەن ،شــەڕی فیکری بــەچــی دەکــەیــت ،کە ئێمەی نــووســەرانــی مــیــانــڕەو لــەســەر حیسابی کـــات و ژیـــان و خێزانی خــۆمــان شـــەو و ڕۆژ دەخوێنینەوە و بـــەدواداچـــوون دەکـــــەیـــــن ،بــە خــۆڕایــی بۆشتان دەنووسین ،کەچی خـــاوەن پـــارە و پولە ملەستورە دەبەنگەکان دڵیان نـــایـــەت ئــــەوەی دەشینوسین بــــۆمــــان چـــــاپ بکە ن لــە
دژی فــیــکــری شــەڕانــگــیــژ و تووندڕەو؟! دەڵـــــێ شـــەڕی فــیــکــر بــــە فیکر دەکەین ،خەریکە دەخورێیت هــەی بەستەزمان! هەتا لە ئەوروپا یاسایەکی زۆروزەبەند هەیە لە دژی سەربەرزکردنەوەی فیکری فاشیستی و نــازیــزم، ســـەرەڕای پێشکەوتنی سیستمی پەروەردە و فێرکردنیان هێشتا هێندە بە متمانەوە ناڵێن شەڕی فیکر تەنها بە فیکر دەکەین!
عەلی مستەفا وەكو ئــەوەی بینراوە و راگەێنراوە، وەزارەتی رۆشنبیریی بە پرسوڕا لەگەڵ وەزارەتی ئەوقاف و الیەنی ئاینی ،لەگەڵ كردنەوەی پێشانگای نێودەوڵەتی كتێبدا لە هەولێر ،بڕیاری ئەوەی دابو كە كتێبی چەند كــەس و رێبەرێكی سەلەفی لە پێشاندان و هاتنەژورەوەی ئەو پێشانگایە رێگە لێبگرن .من ئــەم بــڕیــارە وەكو بڕیارێك بۆ كە بۆ دۆخێكی تایبەت دراوە، كە پێشانگای كتێبە ،بە دروست دەزانم. دروستییەكەیشی بــە چەند الیەنێك پاساودەدەم ،بەاڵم قەدەغەكردنی چەند كتێبێك گۆڕانكارییەكی وا دروستناكات، بۆیە دەكرێت لەمبارەوە ئاماژە بە چەند خاڵێك بكەین. یـــــەكـــــەم ،وەكـــو بڕیارێكی رەمزی،
بن باز ،یەکێک لە رێبەرانی سەلەفیەکان
قەدەغەكردنی ئــەو كتێبانە ،كارێكی سەرەتایی باشە .وەك چــۆن لــەروی دەرونییەوە كاتێك لە جەنگدای لەگەڵ دوژمنەكەت ،ئێمەش لەدۆخێكی وەهادا كە لە جەنگێكی سەرانسەریداین لەگەڵ داعش و پێویستە هەم الیەنگرانی داعش لە دەرەوە و لەناوەوەی هەرێمیش هەست بەوە بكەن كە لە بنەڕەتەوە كار لەسەر بنبڕكردنیان دەكرێ ،بۆیە دەبێت سەرەتا ئااڵكەیان لە واڵتەكەتدا حورمەتی نەبێت و نەشەكێتەوە ،رێبەرە سەلەفییەكانیش رەمــزی داعشن و وەكو ئااڵیان وان و دەبێت هەڵوێستمان هەبێت بەرامبەریان. دوەم ،بــڕیــاری لــەم جــۆرە ناكرێت
فەلسەفە و...هتد دەكەن ،سود وەردەگرن و ئیلهامبەخشە بــۆیــان .بۆیە دەبێت كاربكرێت بۆ چاودێریكردن و رێگرتن لەو جۆرە كتێبانە ،بەگشتی لە هاتنە ناوەوەیان بۆ هەرێم و بەتایبەتیش لە پیشاندانیان لە پێشانگا و كتێبخانەكاندا. چوارەم ،پێمانوایە كتێب كاریگەرییەكی رێژەییانەی كەمی هەیە لەچاو میدیا و رادیۆ و رێكخراو و بونیان لە مزگەوت و دەزگاكاندا .بۆیە هەنگاوی یەكەم پاش ئەو هەنگاوەی وەزارەتـــی رۆشنبیری، دەبێت داخستن و هەڵوەشاندنەوەی هەمو ئــەو میدیا(تیڤی و رادیـــۆ) و رێخراو و باڵوكراو و چاپكراوانە بێت كە
هەنگاوی یەكەم پاش ئەو هەنگاوەی وەزارەتی رۆشنبیری ،دەبێت داخستن و هەڵوەشاندنەوەی ئەو تیڤی و رادیۆ و رێخراو و باڵوكراو و چاپكراوانە بێت كە بەناوی سەلەفی یان بەناوەرۆكی زەقی سەلەفییەوە كاردەكەن و پەخشدەكرێن بگشتێنرێت بــۆ هەمو شوێنەكان و هەمو دۆخەكان .واتە دەكرێت كار بۆ ئــەوە بكرێت كــە كتێبی ئــەو رێبەرە سەلەفیانە بــرەویــان پــێــنــەدرێــت و حكومەت و وەزارەتــەكــان و تەنانەت الیەنە ناحكومی و رێكخراوەكانیش پێشانگا بۆ ئەو كتێبانە نەكەنەوە و پێشانیان نـــەدەن .بەتایبەتی دەكرێت رێنمایی ئــەوە دەربكرێت كە نابێت ئەو كتێبانە لە دەرەوە بهێنرێنە هەرێمەوە .ئەوانەشیان كە لە هەرێمدا چاپدەكرێن لە ژێر چاودێریدا بن ،بەتایبەت ئەوانەیان كە وەردەگێڕدرێن بۆ زمانی كوردی و لەهەرێم ژمارەی سپاردن وەردەگرن. سێیەم ،پێمانوایە كە ئەو رێبەرە سەلەفییانە تەنها مەرجەعن بۆ سەلەفیزمی ێ و توندڕەوە جیهادییەكان و بەتایبەت نو قاعیدە و داعش .بەاڵم ئەمڕۆ سەلەفیزمی ێ و جیهادییەكان و داعش بەگشتی نو لە كۆمەڵێك كتێب و ئایدۆلۆجیای نوێوە سودوەردەگرن و دەخوێننەوە و خوێندویانەتەوە .لە زۆربــەی ئەو كتێبانەی باس لە بانگەواز(دەعوە) ی ئیسالمی و بزوتنەوە ئیسالمییەكان (بەتایبەت ئەو روانینانەی كە پێانوایە ئیسالم دەبــێــت سیاسی و حەرەكی بێت) ،بۆ ئەو كتێبانەی راستەوخۆ باس لە جیهاد و فەریزەی جیهاد دەكەن ،بۆ ئەو كتێبانەی كە بەگشتی بە شێوازی تەكفیری و مەزهەبی نوسراون و تەكفیری هونەر و مۆسیقا و مەزهەب و كەمە ئاینەكان و هەمو بەرهەمەكانی مۆدێرنە و
بەناوی سەلەفی یان بەناوەرۆكی زەقی سەلەفییەوە كاردەكەن و پەخشدەكرێن و هەن و دێنە ناوەوە .هەنگاوی دوەمیش دەبێت كــار بۆ ئەوەبكرێت لە دەزگــا فەرمییەكانی وەكو خوێندنی بااڵ و وزارەتی ئەوقاف و پەروەردە و بەگشتی خوێندنی ئاینیدا پێداچونەوە و دیاریكردنی گوتاری سەلەفیزم ،سیما و ناوەرۆكەكانی البدرێن و دواتر دانانی ئەلتەرناتیڤی ئەو گوتارە بخرێتە بەردەست و بەرباس .ئەوەش كە بڕیاری لێدراوە لە گواستنەوەی خوێندنگا ئاینییەكان لەو وەزارەتانە دەستپێكێكی باشە و ئەركێكی قورس و هەستیاری خستۆتە بەردەم هەردو وەزارەتی خوێندنی بااڵ و پــەروەردە .قورسی و هەستیاری ئەركەكەش لە داهاتودا دەریدەخات كە ئەو وەزارەتانە چەندە سەركەوتودەبن لە چارەسەركردن و ریفۆرمكردنیدا. بۆیە ئێمە پێمانوایە قەدەغەكردنی كتێب دەكرێت تەنها بۆ دۆخێكی تایبەت بوبێت و ناكرێت بگشتێنرێت .چونكە كتێب كەسانی نوخبە دەیخوێننەوە و كەسی نوخبەش بە ئاسانی دەتوانێت لە چەندین شوێنەوە ،بەتایبەت لە ئەنتەرنێتەوە، دەستی بكەوێت .ئــەوەی كە دەكرێت رێگەی لێبگیرێت و قەدەغەبكرێت گوتاری سەلەفیزمە لە خوێندنی ئاین و رێكخراو و تیڤی و رادیۆكانی هەرێمدا .لەمەشدا دەبێت حیزب و رێكخراوە ئیسالمییەكان بەخۆیاندا بچنەوە و خۆیان لەو گوتارە سەلەفیزم و تــونــدڕەوانــەی كە زۆرێــك جومگەی بــاوەڕ و بیریانی داگیركردوە رزگاربكەن.
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
ئیسالمی سیاسی
2
ئاكارناسیی‌و شوناسی ئیسالمییەكانی توركیا بەرزانی مەال تەها پـــاش كــۆتــایــی جــەنــگــی یەكەمی جیهانیی لە ساڵی ()1918و ،شكستی دەوڵەتی عوسمانیی ،توركیا جموجۆڵی بەرفراوانی جەنگی رزگاریی‌و سەربەخۆیی بــەخــۆوەبــیــنــی ،ســوپــاش رۆڵــێــكــی بنەڕەتیی‌و یــەكــاكــەرەوەی بینی لە بەدیهێنانی سەربەخۆیی‌و بەرقەراركردنی سیستەمی كۆماریی – سێكیۆالر لە بیستەكانی سەدەی بیستەمدا .مستەفا كەمال ( )1938-1881لەپاش شكستی سەربازیی جەنگی یەكەمی جیهانیی‌و پاشهاتەكانی هــەوڵــیــدا شوناسێكی نــەتــەوەیــی گــونــجــاوو سیستەمێكی سیاسیی‌و پرسی هاوچەرخگەرایی بهێنێتە ئــاراوە ،بەشێوەیەك تەكان بە توركیا بدات بە تەواویی چاو لە رۆژئاوا بكات‌و، پێشكەوتنەكانی ئەوێ بەدی بهێنێت ،بۆ ئەم مەبەستە چەندین رێوشوێنی گرتەبەر نەك بەتەنها بەئامانجی نابووتكردنی ئیسالم ،بەڵكو بەئامانجی هەڵتەكاندنی بــونــیــاتــی ســونــنــەتــیــی عوسمانیی‌و ستراكتۆری كۆمەڵگەی توركیی ،ئەم پرۆسەیەش پێویستیی بە داوەشاندن‌و لــەنــێــوبــردنــی بـــــژاردەی عوسمانیی سوننەتیی هــەبــوو .كەمالیستەكان پرێنسیپی سێكیۆالریزمیان گرتەبەر وەك ئایدۆلۆژیای فەرمیی دەوڵــەت بۆ سیستەمی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی نوێی توركیا ،فاكتەری ئاشكرا‌و شــاراوەی پشتی ئەم هەوڵەش لەبێخهێنانی ئایین بوو تاكو بژاردە ئیسالمیی‌و ئاینییەكان نــەتــوانــن جارێكی تــر لــە ئەندێشەو خولیا سیاسییە ئیسالمییەكانەوە هێزو هەرەكەت پەیدا بكەنەوە‌و تروقی بكەن ،نەشتوانن لە بواری كۆمەاڵیەتیدا كایەیەكی ئەوتۆ بگێڕن. كەمالیستەكان بەتەنها لەهەوڵی ئەوەدا نەبوون رۆڵ‌و پێگەو كاریگەریی ئایین سنوورداربكەن‌و لەدەوڵەتی جیابكەنەوە، بەڵكو دەیانویست توركەكان بەشێوەیەك ئاینداریی بكەن ،كەئەوان بەپێویست‌و گونجاویان دەزانــی ،ئــەوان بۆ ئەوەی راستەوخۆ لە ئایین نــەدەن ،ویستیان بــــەڕووی دیـــــاردەو رووخــســارەكــانــی ئایندارییدا بچنەوە ،بۆیەش ناڕاستەوخۆ‌و لەپشت پەردەوە خوازیاربوون لەرێگەی داخستنی قوتابخانەو نێوەندە ئاینییەكان‌و قوتابخانەكانی فێركردنی قورئانەوە رێك لە دڵی ئایین بدەن.راپەڕینەكەی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی ( )1925هەوەڵ خۆڕاپسكاندن‌و راپەڕینی جەماوەریی كورد بوو دژ بە سیاسەتە شۆڤێنییەكانی تــورك ،لەهەمان كاتیشدا بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگربوو لەسەر بوونی رۆحی بەرگریی شۆڕشگێڕیی‌و رزگاریخوازیی لــەالی گەلی كــورد .هەوەڵجاریش بوو جــوواڵنــەوەیــەكــی كــوردیــی لەمشێوە بــەرەنــگــاری پــرۆســە ریفۆرمخوازییە پێشكەوتووخوازەكەی مستەفا كەمال بــێــتــەوە لــەپــاش هــەڵــوەشــانــدنــەوەی خەالفەتی عوسمانیی .بە بڕوای وەدیع جوەیدە« :شۆڕشەكەی شێخ سەعیدی پیران دەرەنجامی هۆكاری نەتەوەیی‌و ئاینیی بــوو ،بەشێوەیەكی گشتیی كوردان لەرووی نەتەوەییەوە كەوتبوونە بــەر شـــااڵوو پــەالمــار ،بــاوبــوونــەوەی بنەماكانی بیری نەتەوەیی‌و دەركەوتنی نەوەیەكی نوێی نەتەوەیی خوێنگەرم وایــلــێــكــردن بــەوپــەڕی هەستیاریی‌و مەترسییەوە بڕواننە ئەو هەواڵنەی كە دەدرێن بۆ ئەوەی ناچار بكرێن دەست لە نەتەوایەتیی خۆیان هەڵگرن ،ئەوان بەرەنگاری چاالكییەكانی سەركوتكردنی نەتەوایەتیی كورد بوونەوە‌و سەبارەت بە قەدەغەكردنی زمانی كوردیی تووڕەو تۆسن‌و بێزاربوون .بەالی رۆحانییەكانی كــوردەوە هەڵوەشاندنەوەی خەالفەت‌و رەتكردنەوەی كارپێكردنی یاساكانی شەریعەت لەالیەن دەسەاڵتدارانی توركیای نوێوە ،پچڕاندنی ئەو هاوبەستەگییە مێژوویی‌و قووڵەی برایەتیی ئیسالمیی
دەگەیاند ،كە پێشتر لەنێوان‌و ئەوان‌و توركەكاندا هەبوو ،ئــەوان هەستیان بەوەكرد چیدیكە هیچ شتێكی هاوبەش بەو توركانەوە نایان بەستێتەوە ،كە دژایەتیی ئایین دەكەن‌و نەریتی باویان داهێناوەو بەو كارانەیان خۆیان لە باقی دیكەی باوەڕداران دابڕیوە. ».. توركیاناسان‌و چاودێرانی كاروباری توركیا بەگرنگییەوە باس لە چەمكی بژاردە یاخود دەستەبژێر Eliteدەكەن لەسەر ئاستی مەدەنیی‌و كۆمەاڵیەتیی لەتوركیادا .پێكهاتەی بژاردەی توركیا بەچەندین قۆناغی جۆراوجۆری مێژووییدا گــوزەری كــردووە ،ئەم چەمكە لەرووی كۆمەاڵیەتیی‌و سیاسییەوە پەیوەستە بە فەرهەنگی گشتیی كۆمەڵگەو عەقیدەی سیستەمی سیاسییەوە ،بەپێویستی دەزانین ئاماژە بدەین بە چوارچێوەكانی ملمالنێی كــۆمــەاڵیــەتــی ـی‌و سیاسیی لەبەرامبەر چەمكی بـــژاردەو تەوژمی ئیسالمیدا‌و ،هــەروەهــا خستنەڕووی بونیاتی مێژوویی -كۆمەاڵیەتیی -سیاسیی چەمكی بژاردە بەپێی مەرجەعیەتەكانی لەم خشتەیەی خوارەوەدا:
ئەو توانی ئەزموون‌و لێنەبڕاویی لەكارو چــاالكــیــی سیاسییدا پێشكەش بە ئیسالمییەكانی توركیا بكات .ئەربەكان لە ساڵی 1953بڕوانامەی دكتۆرای لە ئەڵمانیا بەدەستهێناوە لە ئەندازیاریی بزوێنەرەكاندا‌و ،لەساڵی 1965دا بۆتە پڕۆفیسۆر لەهەمان پسپۆڕیدا .یەكەم ئەموونی كاری سیاسیی ئەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1970كە لەگەڵ هاوبیرەكانیدا پــارتــی سیستەمی نیشتیمانییان دامــەزرانــد ،لە مانگی نیسانی ساڵی 1971حكومەتی توركیا پارتەكەی هەڵوەشاندەوە ،بە تۆمەتی پێشێلكردنی دەستووری سێكیۆالری توركیاو ،هەوڵدان بۆ هەڵوەشاندنەوەی سێكیۆالریزم‌و، دامەزراندنی حكومەتێكی ئیسالمیی‌و، وەســتــانــەوە لـــەدژی پرێنسیپەكانی ئەتاتورك .پاشتر سەرلەنوێ ئەربەكان پارتی سەالمەی نیشتیمانیی دامەزراند. پارتەكە لەساڵی 1973بەشدارییكرد لە هەڵبژاردنداو 48كورسی پاڕلەمانی بــردەوە ،بەهۆی ملمالنێ‌و شەڕەقۆچی توندی نێوان پارتی عەدالەت‌و پارتی گــەلــی كــۆمــاریــی ،بــوڵــەنــد ئەجەوید
پەنجاكان‌و شەستەكانی سەدەی رابردوو سەرەتاتكێ‌و دەركەوتنی رێكخستنە سیاسییە ئیسالمییەكان‌و قوتبوونەوەی رێــكــخــراوە ئاینییە جــۆراوجــۆرەكــانــی بەخۆوەبینی بەهۆی كۆتایی هاتنی قۆناغی تاقە حیزبیی‌و دەسپێكردنی ژیانی فرە حیزبیی ،كە بوونە نــاوك‌و رۆحی تــەوژم‌و رێوڕەوتە ئیسالمییەكانی تری توركیا لە قۆناغەكانی پاشتری مێژوو و نەخشەی سیاسیی هێزە ئیسالمییەكاندا، بۆیەشە سەركەوتنی پارتی دیموكرات لە پەنجاكاندا لــەالیــەك دەگەڕێتەوە بۆ هەڵسوكەوتی توندڕۆیانەی پارتی گەلی كۆماریی لەبەرامبەر ئیسالم‌و هەست‌و سۆزە ئاینییەكان ،لە الیەكی تریشەوە ،دەگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستی شلڕۆیانەی ئەوان لەبەرامبەر ئیسالم‌و سرووتە ئاینییەكان‌و ،بەكارهێنانی ئایین لەپێناو ئامانج‌و مەرامە سیاسییەكاندا، بــۆ بــەرگــرتــن لــەمــجــۆرە لــە ژیــانــەوەو گــەشــانــەوەی ئیسالمیی دامــــەزراوەی سەربازیی توركیا لە 27ی ئایاری 1960 یەكەم كۆدەتای سەربازیی ئەنجامداو، حــكــومــەتــەكــەی پــارتــی دیــمــوكــراتــی سەراوبنكرد ،لە قۆناغەكانی پاشتریشدا لە ئـــاداری 1971و ئەیلولی 1980و، شوباتی 1997دا سوپا بەخۆی كەوتەوەو كۆدەتای ئەنجامدایەوە ،دیسان بەئامانجی كەنەفتكردن‌و هەڵپڕوكاندنی هەرجۆرە ژیانەوەیەكی ئیسالمیی كە مەترسی بێت بۆ سەر كەمالیزم .نەجمەدین ئەربەكان بە یەكێك لە تەوەرە هەرە گرنگەكانی هەر باس‌و خواسێكی سیاسیی دادەنرێت، كە پەیوەست بێت بە مێژووی توركیای هاوچەرخەوە ،بەوپێیەی دیارترین رێبەری فیكری ئیسالمیی‌و تەوژمی ئیسالمی سیاسییە لە توركیادا .ئەربەكان بەشێكی دانــەبــڕاوی ژیانی سیاسیی‌و رابوونیی ئیسالمیی سااڵنێكی دوورو درێــژی پڕ هــەورازو نشێوی رێوڕەوتی ئیسالمییە،
بە ناچاریی لەگەڵ پارتی سەالمەدا حكومەتێكی هاوپەیمانییان پێكهێنا، پارتەكە حەفت وەزارەتـــی بەركەوت، بەشداریی پارتی سەالمەی نیشتیمانیی لەو حكومەتە هاوپەیمانییەدا یەكەم دزەكــردنــی پارتێكی ئیسالمیی بوو بۆ نێو دەسەاڵتی جێبەجێكردن هەر لــەدامــەزرانــدنــی كــۆمــاری تــوركــیــاوە. دیــســانــەوە لــە ســاڵــی 1983پارتی سەالمەی نیشتیمانیی هەڵوەشێنرایەوەو، ئەربەكانیش بــۆ چــوار ســااڵن خرایە گرتووخانە بەتۆمەتی دژایەتیكردنی سێكیۆالریزم‌و دامەزراندنی حكومەتێكی ئیسالمیی .پاشتریش پارتی رەفاهی دامەزراند‌و ،توانی سەركەوتنی بەرچاو بەدەست بهێنێت ،دیسان لەساڵی 1998 بەتۆمەتی پێشێلكردنی سێكیۆالریزم پــارتــی نــێــوبــراو هــەڵــوەشــێــنــرایــەوە
نوێنەرایەتیی ئیسالمی كۆمەاڵیەتیی دەكــات،لــەبــنــەڕەتــدا جــوواڵنــەوەیــەكــی مەدەنیی‌و كۆمەاڵیەتییە لە كۆتایی شەستەكان‌و ســەرەتــای حەفتاكاندا برەویدا بە كارو جموجۆڵەكانی ،هەر لە دەسپێكی كارە بەراییەكانەوە گرنگیی داوە بە كردنەوەی قوتابخانەو نێوەندی فەرهەنگیی‌و دەستەبەركردنی هەلی خوێندن لەنێوخۆو دەرێی واڵت لەپاڵ دەیـــان پـــرۆژەی تــر .ئــەو جــوواڵنــەوە كۆمەاڵیەتییەی گولەن رێبەرایەتیی دەكات وەك بزاوتێكی فێركاریی‌و فەرهەنگیی‌و ئاینیی ئامادەیی هەیە ،تۆڕێك دامەزراوەو كۆمپانیاو كــۆمــەڵــەی پــەروەردەیــی‌و پــیــشــەیــیــجــۆراوجــۆر لــەخــۆدەگــرێــت. لەسەرەتای حەفتاكاندا پەیامەكانی گولەن لەبارەی ئاینداریی‌و ،هەوڵدان بۆ نەهێشتنی هەژاریی‌و گەندەڵیی‌و الدانی ئەخالقیی سەرنجڕاكێش بوون ،ئەوەی هــەر لــەســەرەتــاوە جــەمــاوەری توركی لەالی خۆیدا كەمەنكێشكرد جیهانبینی‌و ئەندێشەی گــولــەن بــوو بــەرامــبــەر بە تــاك‌و كۆمەڵەو نەتەوە .گولەن وەك كەسایەتییەكی ئاینیی بە ئەزموون درێژە بەهەوڵ‌و كۆششەكانی دەدات لە زۆر بواردا ،لەنێویشیاندا بواری سیاسیی بەبێ بەكارهێنانی كەناڵە دیارەكانی ســیــاســەت‌و ســیــاســەتــكــردن‌و ،بەبێ هوروژاندنی دامــەزراوەی سەربازیی ،كە «پارێزەری سێكیۆالریزم»ە لە توركیادا، بەاڵم بەمدواییە پەیوەندییەكانی ئەو بە دەوڵەتی توركەوە لەقۆناغی دەسەاڵتی پارتی دادو گەشەپێداندا دووچــاری قەیران بۆتەوە. یەكێك لە گرنگترین ئەو گرفتانەی كە لە رابــردوودا بەرۆكی توركیای گرتبوو بوونی كەلێن‌و بۆشایی بــوو لەنێوان گەل‌و دەوڵەت ،هەروەها بەرفراوانبوونی دەالقەی نێوان تاكو دەوڵەت ،ئەمەش بەهۆی پێڕەویی كــردن لە سیاسەتە هەڵەكان ،چارەسەركردنی ئەو گرفتە ســیــاســی ـی‌و كــۆمــەاڵیــەتــیــیــانــەی كە دووچاری توركیا بۆوە پتر لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە لە روانگەی ئەمنییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو گرفتانەدا كــراوە. داوا بنەڕەتییەكانی هاواڵتیانی تورك بــەدرێــژایــی سااڵنی رابـــردوو لەبواری دیموكراسیی‌و بەرفراوانبوونی بواری مافی مرۆڤ‌و ئازادییەكان فەرامۆشكران، بگرە بەربەست‌و لەمپەڕی گەورەشی دروستكرد ،لەپاش چەندین ئەزموونی تفتوتاڵ دەركەوت سیاسەتە ئەمنییەكان، كە ئاستەنگێكی گــەورە بوو بۆ گەلی تــورك ،بــوو بە مایەی كەڵەكەبوون‌و پەرەسەندنی زیاتری ئەو گرفتانە .پاش ئەوەی توركیا پێی نایە نێو قۆناغی فرە حیزبیی هەنگاوی گەورە نرا لە بواری وەرچەرخانی دیموكراتیی‌و وەرچەرخانی مەدەنیی ،بەتایبەت لە ماوەی دەسەاڵتی عەدنان مەندەریس‌و توركوت ئۆزالدا ،بە وردبوونەوە لەو هەنگاوانەی كە لەماوەی سااڵنی رابـــردوودا نــران دەبینین ئەو
لەقەڵەمبدەین . پــاش هەڵنوتان‌و داخــزانــی رەوتــی ئیسالمیی بەدرێژایی ماوەكانی رابردوو، بە لەبەرچاوگرتنی خاڵە الوازو شپرزەكانی رێكخستنە ئیسالمییەكان ،پارتی دادو گەشەپێدان لە 14ی ئابی ساڵی 2001 دامەزرا ،زۆربەی دامەزرێنەرانی سەربە پــارتــی رەفـــاە بــوون بەرێبەرایەتیی نــەجــمــەدیــن ئـــەربـــەكـــان ،هــەرچــی ستراكچەری رێكخستنی پارتەكەیە لە ئەندامان‌و پارلەمانتارەكانی پارتە راستڕۆ نێوەندەكانی وەك پارتی دایكی نیشتیمان‌و رێگەی راست پێكهاتووە، وێڕای كەسانی تەكنۆكرات‌و دەرچووانی زانكۆكان‌و پیشەسازو بیرۆكراتەكان، ئەوانەی كە لە قۆناغەكانی پێشووتردا شارەوانییەكانیان بەدەستەوە بوو ،لەپاڵ بــۆرژوای نێوەند‌و گچكەی ئەستەنبوڵ‌و مــەزنــە شــارەكــانــی تــر .پــارتــی دادو گەشەپێدان بە رێبەرایەتیی رەجەب تەیب ئەردۆگان گوزارشتە لە پێكهاتەیەكی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی هــاوچــەرخ، سێكیۆالر نییە تا نوێنەرایەتیی نێوەندی توركیی بكات وەك هەردوو پارتی دایكی نیشتیمان‌و رێگەی راست ،كەمالیش نییە بەوشێوەیەی كە چەپی نێوەندی توركیی نوێنەرایەتیی دەكات وەك پارتی گەلی كۆماریی‌و پارتی چەپی دیموكراتیی، هەروەها ئیسالمیش نییە بەو شێوەیەی پارتی رەفــاە گوزارشتی لێكردووە، بەڵكو گوزارشتێكە لە ئیسالمگەرایی – راستڕۆیی -چەپڕۆیی لە فۆرمێكی نوێدا .سەركەوتنی پارتی دادو گەشەپێدان لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی ()2003دا بە دەسپێكی قۆناغێكی نوێی گەشەسەندنی بزاوتی ئیسالمیی لەقەڵەم دەدرێــت، پارتی نێوبراو توانی بەهێزو گوڕێكی زۆرەوە شوناسێكی سیاسیی هاوچەرخ بهێنێتە ئــاراوە لەرێگەی گرتنەبەری بــەرنــامــەیــەكــەوە ،كــە پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی توركیی پێكڕا نزیك بكاتەوە‌و دانوویان پێكەوە بكوڵێت ،توانیشیان تــرس‌و زارەترەكبوونی سێكیۆالریستە كەمالییەكان‌و دامـــەزراوەی سەربازیی بڕەوێننەوە ،بــەوەی ئایین بەكاربهێنن لــەژیــانــی ســیــاســیــدا ،چــەنــدیــنــجــار دووپاتیان كردۆتەوە كە پابەندن بەوەی سێكیۆالریزم تاقە شوناسی دەوڵەتی تــورك بێت ،لەپاڵ خۆنزیككردنەوەی زیاتر لە یەكێتیی ئەوروپیی‌و ،هەوڵدان بۆ بوونە ئەندام لە یەكێتییەكەدا .دیسانەوە پــارتــی دادو گــەشــەپــێــدان لەهەوڵی هێنانەئارای سێكیۆالریزمێكدایە كە نزیك بێت لە سێكیۆالریزمی سویسریی یاخود ئەمەریكیی ،بەشێوەیەك هاونیشتیمانانی تورك ئازادبن لە بیروباوەڕە ئاینییەكان بەبێ هیچ جۆرە ترس‌و سەركوتكردنێك، بە پێچەوانەی سیستەمی سێكیۆالری توركیی «الئیكیی» توندڕۆ ،كە چاوی لە فەڕەنسا دەكرد ،بەشێوەیەك دەوڵەت جڵەوی ئایین بكات‌و بــەری لێبگرێت نەچێتە نێو بواری گشتییەوە .
كەمالیستەكان بەتەنها لەهەوڵی ئەوەدا نەبوون رۆڵ‌و پێگەو كاریگەریی ئایین سنوورداربكەن‌و لەدەوڵەتی جیابكەنەوە ،بەڵكو دەیانویست توركەكان بەشێوەیەك ئاینداریی بكەن ،كەئەوان بەپێویست‌و گونجاویان دەزانی ،ئەوان بۆ ئەوەی راستەوخۆ لە ئایین نەدەن ،ویستیان بەڕووی دیاردەو رووخسارەكانی ئایندارییدا بچنەوە .نەجمەدین ئەربەكان وەك سێمبول‌و رۆشنبیرێكی ئیسالمیی توانی بیروباوەڕی دژە ئەتاتوركیی پەرەپێبدات‌و ،توێژێك لــە الوانـــی ئیسالمیی بخاتەسەرپێ بەئامانجی هێنانەكایەی جۆرێكی تر لەكاری سیاسیی ئیسالمیی لەتوركیادا. یەكێك لــەو جــوواڵنــەوەو رێكخستنە گرنگانەی ،كە لە توركیادا چاالكیی‌و كاریگەریی تایبەتی هەیە بریتییە لە جوواڵنەوەكەی فەتحوڵاڵ گولەن ،كە
ریفۆرمانە كە لەچوارچێوەی سازان لەگەڵ یەكێتی ئەوروپیدا بەدیهات لە هەردوو ساڵی 2001-1999هەنگاوی گەورە بوون. هەمدیسان ماوەی سااڵنی 2013-2002 گرنگی زۆری هەیە ،لەم ماوەیەدا ریفۆرمی گــەورە بەدیهات لــەرووی وەرچەرخانی مەدەنیی‌و ئاشتەوایی‌و دەوڵەتی یاسا‌و بەرزكردنەوەی پێوەرەكانی مافی مرۆڤ دەكــرێــت سەرجەمیان لەچوارچێوەی «وەرچــــەرخــــانــــی دیــمــوكــراتــیــی»
بــە بــــڕوای دكــتــۆر تــــەاڵڵ یونس ئەلجەلیلی «ئەردۆگانیزم لەهەر شتێكی تــر لــە تــوركــیــادا نزیكترە لــە گەلی تورك‌و ،خاڵی وەرچەرخانی گەوهەرییە لە ئاڕاستەكانی تەوژمی ئیسالمیی لە توركیادا ،بەتایبەت ئەو دەمەی ئەردۆگان توانی جیهانبینییەكی نوێ دابڕێژێت بۆ تێگەیشتنی پارتی دادوگەشەپێدان لە بیرۆكەی سێكیۆالریزم ،بەشێوەیەك لەگەڵ بانگەشەكانیدا بێتەوە بۆ سەرلەنوێ
گێڕانەوەی شكۆی توركیا ،كە تەنانەت لەالیەن ئاڕاستە نەتەوەپەرستەكانی توركیشەوە پێشوازی لێكرا ،ئەمەش مانۆڕێكی زیرەكانەی ئــەردۆگــان بوو، ئەو توانی ئەو دەالقەیە تێپەڕێنێت كە كەوتبووە نێوان نەتەوەپەرستەكان‌و ئــیــســامــیــیــەكــانــەوە» .بــە بـــڕوای دكتۆر ئیسماعیل شەتی»:ئەردۆگان پێی وایــە دەوڵــەتــە دیموكراتخوازە گەشەسەندووەكان ،مەبەست لێی ئەو دەوڵەتە دیموكراسیانەیە كە پێڕەویی لە سێكیۆالریزمی ناتوندڕۆ دەكــەن، پارێزەری شوناسی ئیسالمیی توركییە، بۆ خۆشی باس لەوە دەكات كە پارتی دادو گەشەپێدان پارتێكی موحافزكارو دیموكراتخوازە ،بەو مانایەی پارێزگاریی دەكات لە نەریت‌و فەرهەنگی نەتەوەی تــــورك‌و ،هــەوڵــیــش دەدات لەپێناو جێبەجێكردنی دیموكراسیەتێكی بەهێزو گەشەسەندوو ،كە هیچی كەمتر نەبێت لە دەوڵەتە دیموكراتخوازەكانی جیهان» . بـــــزاوت‌و رێــكــخــســتــنــە سیاسییە ئیسالمییەكانی توركیا بەردەوام گەشەی بەرفراوانیان كــردووە‌و ،گرنگە لەرووی كۆمەڵناسیی ئاینییەوە بەوردیی باس لە سیماو رووخسارو دیاردە ئیسالمییەكان بكرێت لەو واڵتەدا ،كە بوون‌و ئامادەیی رێوڕەوتە ئیسالمییەكان بەقۆناغێكی دژوارو پڕ لەبەربەستدا گوزەری كردووەو. هەڵكشان‌و داكشانی زۆری بەخۆوە بینیوە .تەوژمی ئیسالمیی بەشێكی دانەبڕاوی فیكری توركیی هاوچەرخەو، ئیسالمیش ئیلهامبەخشی تـــەواوی سەرجەم ئەو هێزو گرووپە ئاینییانەیە كە لە توركیادا كایەی گرنگ دەگێڕن‌و، بەردەوام لەهەوڵی كاڵكردنەوەی تێڕوانینە توندڕۆكان بــوون لەبەرامبەر ئایین‌و، هەوڵدان بۆ چەسپاندن‌و جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسالمیی .بۆیەشە ئاڕاستە ئیسالمییەكان‌و روانینە هەمەالیەنەكانیان لـــەبـــواری چــارەســەركــردنــی گرفتە كۆمەاڵیەتیی‌و ئابووریی‌و سیاسییەكان ناكرێت فەرامۆش بكرێت ،بگرە شایەنی وردبـــوونـــەوەو خــوێــنــدنــەوەی قووڵی زانستییە .لەراستیدا بەدرێژایی مێژوو كەمالیزم یاخود ئەتاتوركیزم نەیتوانیوە ئەو راستییە مێژووییە بسڕێتەوە ،كە ئیسالم كاریگەریی ریشەیی هەیە لەسەر نەخشەی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی توركیا، چونكە ئەزموونی كاری سیاسیی ئیسالمیی قــۆنــاغــی نــەشــونــمــاو گــەشــەســەنــدن‌و سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكاندا بڕیوەو لە قۆناغی پیادەكردنی سیاسیی‌و لە لوتكەی دەسەاڵتدایە. پەراوێزەكان: .1بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی وردەكاریی راپەڕینەكە بڕوانە :پورە الشیخ سعید پیران من منظور عائلته :فوزی شیخ عبدالرحیم پیران، الترجمة عن الكردیة علی شمدین ،الطبعة االولی، مطبعة رون ،السلیمانیە.2012 ، .2جــواڵنــەوەی نــەتــەوەیــی كــورد بنەماو پەرەسەندنی :د .وەدیع جوەیدە ،وەرگێڕانی د. یاسین سەردەشتیی ،چاپی یەكەم ،چاپخانەی سیما ،سلێمانی ،2008 ،ال .448-447 .3بۆ ئاشنابوونی زیاتر لــەبــارەی رۆڵی سیاسیی ئەربەكان‌و جێ پەنجەی ئەو لەنەخشەی سیاسیی هێزە ئیسالمییەكانی توركیادا بڕوانە: نجم الدین أربكان ودوره فی السیاسە التركیە :1997-1969من اال لصالح ،الطبعة االولی ،الدار العربیە للعلوم ناشرون ،بیروت.2012 ، .4الثورە الصامتە «حصاد التغیر والتحول الدیمقراطي فی تركیا :»2013-2002ترجمة من التركیة د .ط��ارق عبدالجلیل و د .أحمد سامی العایدی ،الطبعة الثانیة ،من إص��دارات مستشاریة النظام العام واالمـــن .2013 ،بۆ دابەزاندن‌و وەرگرتنی وردەكاریی زیاتر لەبارەی ئەو گەشەسەندنانەی كە لە ماوەی سااڵنی -2002 2013بەدیهاتوون بڕوانە سایتی فەرمیی پارتی دادو گەشەپێدانwww.akparti.org.tr : .5بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە :گەشەسەندنی تەوژمی ئیسالمیی لەتوركیا (:)2012-1946 كۆمەڵێك تۆژەر ،وەرگێڕانی بەرزانی مەال تەها، چاپی یەكەم ،چاپخانەی كارۆ ،سلێمانی.2013 ، «.6الدیمقراطية المحافظة» ومستقبل العلمانیة التركیة :عماد قــدورة ،المركز العربی لالبحاث ودراسة السیاسات ،الدوحة،2014 ،ص.13 .7كتێبێكی باڵونەكراوەی دكتۆر تەاڵڵ یونس ئەلجەلیلی بەنێوی «خوێندنەوەیەك بۆ ئایدیای بژاردەی سیاسیی ئیسالمیی لە توركیا» ،بەرزانی مەال تەها كردوویەتی بەكوردیی. .8االسالمیون وحكم الدولة الحدیثة :د. إسماعیل الشطي ،الطبعة االولی ،مطبعة منشورات ضفاف ،بیروت،2013 ،ص.187
3
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
ئیسالمی سیاسی
بەشداریی بانگخوازانی ئیسالمیی لە پڕۆسەی بەئەویتركردن و لەمرۆڤخستن و بەئاساییكردندا (جینۆسایدكردنی یەزیدییەكان وەك نمونە)
هەرێم جەمال ()2-1 ئەگەرچی سروشت زۆرجــار بووەتە هــۆی لەناوبردنی ژمــارەیــەكــی زۆر لە مــرۆڤ ،بەاڵم زۆرینەی جار لەناوچونە بەكۆمەڵەكانی مــرۆڤ بەهۆی هەندێك لەمرۆڤەكانی تــرەوە بــووە ،بەتایبەت بــەهــۆی جەنگە گــەورەكــانــەوە .ئەم پرۆسەی لەناوچوونە؛ بەتایبەت لەجیهانی مۆدێرندا ،شێوەیەكی گەورەتر و ئاڵۆزتری لەخۆگرتووە .لەجیهانی پێش مۆدێرندا؛ ئەگەر لەناوبردنی كۆمەڵێك بەدەستی كۆمەڵێكی تر بەهۆی جەنگ و داگیركاری ئیمراتۆرییەكان و واڵتانەوە بوو بێت ،بەبێ بوونی پالنێكی پێشوەخت ،بەتایبەتی ێ ئامادەكاری ئایدۆلۆجییانە ،ئەوا بەب لــە مــۆدێــرنــەدا ،زۆریــنــەی لەناوبردنە بــەكــۆمــەڵــەكــان ،یــاخــود ئـــەوەی پێی دەوترێت پاكتاوی ڕەگەزی(جینۆساید)، بە پالنی پێشوەخت و بەچەند هەنگاوێك جێبەجێدەكرێت .هەروەك لێكۆڵەری دیاری بواری جینۆساید(گریگۆری ستانتن) باس لە هەشت قۆناغ دەكات ،كە مەرج نییە ئەم قۆناغانە یەكلەدواییەك ڕووبــدەن، بەڵكو زۆرجــار بەیەكەوەو لەهەمانكاتدا ڕوودەدەن( .)2لــەســەدەی بیستدا ژمارەیەكی بەرچاو جینۆسایید ڕوویدا، هەروەكو جینۆسایدكردنی ئەرمەنەكان بــەدەســتــی تــوركــەكــان ،جولەكەكان نازییەكان(هۆڵۆكۆست)، بەدەستی هــەروەهــا جینۆسایدكردنی كوردەكان بەدەستی بەعسییەكان(ئەنفال) .دواین نــمــونــەی جینۆسایدیش بریتییە لە جینۆسایدكردنی یەزیدییەكان بەدەستی ئــەو گروپەی پێیان دەوتــرێــت داعــش. ئەگەرچی هۆكاری جیاواز لەپشتی هەریەك لەم جینۆسادانەوە ئامادەیی هەیە ،بەاڵم لەكۆمەڵێك هەنگاو و قۆناغدا لێكچوونی ێ ئەم هەنگاوانە ڕوودانی زۆر هەیە ،بەب هەر جینۆسایدێك مەحاڵە ،لەگرنكترینی ئەم هەنگاوانەش بریتیین لە پرۆسەکانی (بەئەویتركردن و لەمرۆڤخستن و بەئاسایی پیشاندان)ی ئەم پرۆسەیە .لە پشتی ئەم هەنگاوانەشەوە گروپ و كەسی تایبەت ئیشدەكەن ،زۆریــنــەی جــار كەسانێكن ڕاستەوخۆ بەشدارنین لــەو قۆناغەی جینۆسایدكردندا ،بریتییە لە كوشتنی ئەندامانی گروپی دیاریكراو بە دڕندەترین شێوە ،بەڵكو زیاتر ئیشیان زەمینەسازیی فیكری و ئایدۆلۆجی و شەرعییەتپێدانە بە پرۆسەی جینۆساییدكردنەكە .بێگومان جینۆساییدكردن و هەنگاوی كوشتنی واقیعی یەزیدییەكان لەسەردەستی گروپێكی دڕندە و توندوتیژ(داعش) ڕوویدا ،بەاڵم چەندین ساڵە كەسان و گروپی تر ئامادەسازی فیكری بۆ ئەم پرۆسەیە دەكەن .بۆ نمونە ،بانگخوازانی ئیسالمیی بەگشتی و بانگخوازانی ئیسالمیی لە كوردستان بەتایبەتی ،هاندانەکانیان، دەچنە ئەم خانەوە .ئەگەرچی بانگخوازان جیاوازییان لە نێواندا هەیەو زۆرجاریش بەتوندی؛ لەگەڵ یەكتری؛ لەسەر هەندێك بابەت ناکۆکن ،ناكرێت هەموویان لە ژێر یەك چەتردا كۆبكەینەوە ،بەاڵم زۆرینەیان سەرقاڵی سەرڕێگاخستنی پرۆسەیەكن كــە پێیدەوترێت( بــەئــەویــتــركــردن و لەمرۆڤخستن و بەئاساییكردنی) ،واتە ێ هەنگاوە گرنگەكەی جینۆساید .ئەم س پرۆژەیەشیان زیانی گــەورەی لە ژیانی مرۆڤی كۆمەڵگای ئێمە و تەنانەت لەخودی ئایینیش داوە و دەدات. پرۆسەی بەئەویتركردن (othering )processبریتیە لە دابەشكردنی دونیا لەالیەن گروپێكی دیاریكراوەوە
لەنێوان خۆی و گروپەكانی تر .یاخود جەختكردنەوەیەكی ترسناكی گروپێكی دیاریكراوە لەسەر شوناسی تایبەتی خۆی و فەرامۆشكردنی یاخود پیشاندانی شوناسی گروپەكانی تر وەك شتێكی ساختە و ناڕەسەن و مەترسیدار بۆ سەر ژیان. بەئەویتركردن بریتی نییە لەپاراستنی جیاوازی لەنێوان شوناسی گروپەكاندا كە بێگومان شتێكی گرنگ و پێویستە بۆ پاراستنی فرەكلتوری لە كۆمەڵگەدا، بەڵكو پیشاندانی جیاوازییە وەك كێشەو ڤایرۆسێك بۆ تــەواوی ئەو سیستەمەی كە دەبێت بونیادبنرێت و بپارێزرێت. سەرەتاكانی قۆناغی بەئەویتركردن بــەتــۆخــكــردنــەوەی لــەئــەنــدازەبــەدەری تــایــبــەتــمــەنــدیــیــەكــانــی ئـــەو گــروپــە دەستپێدەكات ،كە خۆی بەتاكە گروپی ڕەســەن و خــاوەن حەقیقەت دەبینێت. لەم هەنگاوەدا ئەم گروپە كەمترین قسەی لــەســەر گروپەكانی تــری چـــواردەوری هەیەو ئامانجی تەنها شێوەپێدان و ناساندنی سنورەكانی خۆیەتی لەزۆربەی ئاستەكاندا ،هەروەك ئاستی كلتوری و ئاینی و ڕەگەزی و هەندێجاریش ئاستی پێكهاتەی بایۆلۆجی تاكەكان .ئامانجی ئەم قۆناغە بەكریستاڵكرنی شوناسی پیرۆزی گروپەكەیە ،بۆ ئەوەی لەدواتردا كاتێك باس لە گروپی بەرامبەر دەكرێت وەك گروپێكی پیس و ناپوخت پاكێتی گروپەكەیان و پیسێتی ئەوانی تر زیاتر دەركەوێت .واتە: زەقكردنەوەی جیاوازییەكان بۆ زیاتركردنی ڕوبەری هەمەڕەنگی و پێكەوەژیان نییە لەكۆمەڵگەدا ،بەڵكو بۆ پیشاندانی دژیەكی و ڕەتكردنەوەی ئەوانی ترە .بۆ نموونە، جینۆسایدكردنەكانی ســەدەی ڕابــردوو پشتئەستوربوون بە پاشخانێكی تەواوی «پرۆسەی بەئەویتركردن» .چەندین ساڵ پێش جینۆسایدكردنی جولەكەكان لەالیەن ئەڵمانیەنازییەكانەوە؛ چەند بیریارێك خەریكی داڕشتن و باڵوكردنەوەی ئەو بیرۆكەیە بــوون كە ڕەگــەزی ئاری و بەتایبەت ئەڵمان بەڕەگەزێكی بااڵتر بەسەر ڕەگەز و نەتەوەكانی تردا دادەنا، واتـــە جەختكرنەوەیەكی پەڕگیرانە لەسەرشوناسی خۆ و ڕەتــكــردنــەوەی ئــەوانــی دی ،هــەرئــەم بیرۆكەیە كاری لەسەركراو ئایدۆلۆجیای نازیزمی لەسەر سەوز بوو ،دواتر ئەم ئایدۆلۆجیایە ،وەك هانائارێنت دەڵێت ،بەیارمەتی تەكنەلۆجیا و چەند هۆكارێكی یارمەتیدەری تر توانی ڕژێمێكی تۆتالیتار دابمەزرێنێت و هۆلۆكۆست بخوڵقێنێت .هەروەها یەكێك لەهۆكارەكانی جینۆسایدكردنی ئەرمەنەكان لەالیەن عوسمانییەكانەوە؛ ئەو باگراوەندە فكرییەی لەپشتەوە بوو كە مرۆڤی موسڵمان وەك هاواڵتی پلە یەك و كەمینە ئایینیەكان وەك هاواڵتی پلە دوو و هەڕەشە بۆ سەر خەالفەتی ئیسالمی دەبینێت .بەهەمان شێوە جیینۆسایدكردنی كورد بەدەستی عەرەبە بەعسییەكان لوتكەی تۆخكردنەوەی شوناسی عەرەبیبوون بوو لەسەر حیسابی نەتەوەكانی تــر ،پشتبەستوو بــوو بە ئایدۆلۆجیای حیزبی بەعس كە یەكگرتویی و نەمریی نــەتــەوەی عـــەرەب تێیدا سەنتەرە .بەمانایەكی تر لەم نمونانەی جەختكردنەوەیەكی جینۆسایدكردندا ناسروشتی لەسەر شوناسێك لەبەرامبەر شوناسەكانی تردا وزەی سەرەكی بووە بۆ پرۆسەی بەئەویتركردن ،پێش ڕوودانی قۆناغی پراكتیكی جینۆساید ،گروپی جێبەجێكەر تەواو شوناس و پێكهاتەی خــۆی پێناسەكردووە ،دوای ئــەوەش هێڵێكی ئەستوری لەنێوان خــۆی و بەرامبەریدا كێشاوە ،كە پێی وایە ئامانجی ژیان هیچ نییە جگە لە پاراستنی ئەم هێڵەو لەكەدارنەكردنی سیفەتە بااڵكانی گروپ.
جینۆسایدی یەزیدیەکان لەسەر دەستی داعش
بەهیچ شێوەیەك نابێت هاوكێشەی من/ ئەو یاخود ئێمە/ئەوان فەرامۆشبكرێت. هـــەمـــوو ئـــەم شــتــانــەش ســـەبـــارەت بەجینۆسایدكردنی یەزیدییەكان لەالیەن داعشەوە ڕاستە .بەاڵم پرسیارەكە ئەوەیە كێن ئەوانەی زەمینەی فیكریی سازدەكەن بــۆ ئــەم (پــرۆســەی بەئەویتركردن)ە لەجینۆسایدكردنی یەزیدییەكاندا؟ بانگخوازانی ئیسالمی لەكوردستان، بەپشتبەستن بەهەندێك تەفسیری پشت بەستوو تەنها بە شەریعەت و ڕووت و خاڵی لەهەر ڕۆحانییەتێكی ئایینی ،بەیارمەتی ئەو میدیا زەبەالحەی بەردەستیان كە ئیسالمی سیاسی بۆی دابینكردون ،پشكی شێرییان بەردەكەوێت لــە پــرۆســەی بەئەویتركردنی زۆرێــك لەگروپە ئاینی و كلتورییەكانی كۆمەڵگەی ئێمە .چەندین ساڵە لە میدیاکانەوە ئەم بانگخوازانە خەریكی ڕوونــكــردنــەوە و تۆخكردنەوەی شوناسی موسڵمانبوونن، هـــاواردەكـــەن كــە ئــەم شوناسە تاكە
گروپگەلی پێچەوانە و سەرلێشێواو .كە ئەمەش كێشانی هێڵەكەیە بۆ جیاكردنەوەی گروپی ڕەســەن لە گروپی نــاڕەســەن. بەمانایەكی تر ،ئەمە سەرڕێگاخستنی پرۆسەی «بەئەویتركردن»ە ،دواجــار بەرەو قۆناغێكی تری ترسناكتر دەڕوات كە پێی دەوترێت پرۆسەی»لەمرۆڤخستن». پــــــــــــــــــــــرۆســــــــــــــــــــــەی لەمرۆڤخستن(dehumanization )processكاتێك دەستپێدەكات كــەگــروپــەكــان بەشێوەیەكی ئاشكرا لێكجوداكرابنەوە و گروپی بەرامبەر «بەئەویتر» كرابێت. .كاتێك گروپێك تەنها بــەوەوە ناوەستێت بەشێوەیەكی نەرجسییانە وەسفی ئیالهیبونی خۆی بكات ،بەڵكو لەهەمانكاتدا شەیدایانە باس لە شەیتانیبوونی گروپی بەرامبەر دەكات و هەموو ئــەو سیفەتە مرۆڤانەییەیان لێدەسیێنێتەوە كە خــۆی بۆ پێناسی مرۆڤبوون هەیەتی و لە حاڵەتی مرۆڤبوون دەیانكاتە دەرەوە .لەم قۆناغەدا گروپی
مرۆڤایەتی ناوزەدیان كردن ،كە دەبێت وەك حەشەرات لەناو ببرێن .بەسەرچاوەی ئەو شكستە سیاسی و ئابورییە دادەنران كەتووشی ئەڵمانیا ببوو دوای جەنگی جیهانی یــەكــەم و بــە «خەمۆكیی مـــەزن»()Great Depression ناودەبرا .قەیرانی خەمۆكیی مەزن كە لە جیهاندا چەندین واڵتی گرتەوە ،ملیۆنان مرۆڤی تووشی بێهیوایی كــرد ،بەاڵم لەهەموو واڵتەكاندا نەبووە هۆی ڕودانی جینۆسایدكردنی گروپێكی دیاریكراو ،بۆ نمونە لە ئەڵمانیا ڕوویدا ،بەاڵم لەبەریتانیا ڕووی نـــەدا ،یەكێك لــەهــۆكــارەكــان بریتیبوو لەبوونی پاشخانێكی گەورەی «پرۆسەی بەئەویتركردن لەئەڵمانیا، هەر زوو ئەم پرۆسەیە «لەمرۆڤخستن» و جــیــنــۆســایــدكــردنــی جــولــەكــەكــانــی لێكەوتەوە .بەهەمان شێوە عوسمانییەكان بەپشتبەستن بــەو پاشخانە درێــژەی كەمینە پرۆسەی»بەئەویتركردن»ی ئایینەییەكان لەخەالفەتی ئیسالمیدا،
جینۆساییدكردن و هەنگاوی كوشتنی واقیعی یەزیدییەكان لەسەردەستی گروپێكی دڕندە و توندوتیژ(داعش) ڕوویدا ،بەاڵم چەندین ساڵە كەسان و گروپی تر ئامادەسازی فیكری بۆ ئەم پرۆسەیە دەكەن هەڵگری حەقیقەتە و هــەروەهــا وردو درشتی سیفەتەكانی مرۆڤی موسڵمان باسدەكەن ،هەر لەیەكەم پێخستنە ناو توالێتەوە تا چۆنێتی جیهادكردن ،هەر لەدرێژی دەرلنگی پانتۆڵەكانیانەوە تا ئەوەی كە دەوڵەتی ئیسالمی دەبێت چۆن بێت ،تەنانەت تیایاندایە دەتوانێت چەندین كاتژمێر لەسەر ئــەوە بدوێت كەبۆچی ئافرەت نابێت تەقەی قۆندەرەكانی پێی بێت .بەدەگمەن ڕژێمێكی تۆتالیتاری دەدۆزینەوە كە هێندە یاسا و ئیلتیزام بۆ هاواڵتیانی واڵتەكەی خۆی دانێت ،وەك ئەوەی كەبانگخوازانی ئیسالمی بەربنەمای تەفسیری خۆیان بۆ ئایین ،بۆ موسڵمانانی دادەنێن .تەنانەت ئەڵمانەكان كاتێك باسی خۆیان دەكــرد وەك ڕەگەزێكی بااڵ وەها ڕۆنەچوبوونە وردەكارییەوە. بانگخوازان ،بەمەبەست بێت یــان نا، پاڵەوانێكی ئەو قۆناغەی جیۆسایدكردنن كــە بریتییە لــەجــەخــتــكــرنــەوەیــەكــی لــەڕادەبــەدەر لەشوناسی خۆ بۆ ئەوەی گروپی بەرامبەر» بەئەوی تر» بكەن. واتە باسكردنی بانگخوازان لەشوناسی موسڵمانبوون؛ تەنها بۆ ئەوە نییە كە ئەم گروپە وەك ئیالهی و باش پیشانبدرێت، بەڵكو دیوێكی تری ئەم نمایشە بریتییە لە پێناسەكردنی گروپەكانی بەرامبەر وەك
بەرامبەر وەك دەعــەجــان و نەخۆشی بۆ كۆمەڵگە سەیردەكرێن ،هەروەها ماشینێكی زەبەالحی پڕوپاگەندەكردن دەخرێتەكار بۆ بەرهەمهێنانی ڕق و نالێبوردەیی بەرامبەریان .گروپی بەرامبەر بەسەرچاوە و هۆكاری ئــەو قەیران و شكستانە دادەنرێن كەتووشی كۆمەڵگا بوون .واتە :ساتی قەیرانەكان ساتێكی تەواو لەبارە بۆ پرۆسەی لەمرۆڤخستن، بەوەی كاتێك قەیرانەكان ڕۆحی تاكەكان دەسمێت و بێهیواییەكی گەورەیان تێدا دروستدەكات ،گروپێك دێت و دەڵێت تەماشاكەن ڕەگەزی ئێمە كە ڕەگەزێكی بااڵو پیرۆزە ،شایستەی ئەوە نییە توشیی وەها قەیرانی مەزن بێت ،ئەوە گروپەكانی ترن سەرچاوەی ئەم قەیرانەن و ئەوان شایستەی ژیان نین و دەبێت لەناوببرێن، هــەر لــێــرەدا زۆرێـــك لــە جــەمــاوەری بێهیوا ئــەم گــوتــارە ڕەگەزپەرستییە وەك چارەسەرێكی سیحریی دەبینن بــۆ ڕزگــاربــوون لــەقــەیــران و ئــامــادەن شەرعییەت ببەخشن بە لەمرۆڤخستنی گروپی بەرامبەر .ئەڵمانە نازییەكان هەر بەستایشكردنی بااڵیی ڕەگەزی ئەڵمانەوە نەوەستان ،بەڵكو لەهەمانكاتدا حاڵەتی مرۆڤبوونیان لە ڕەگەزی جولەكە و سامی سەندەوە و بەنەخۆشییەكی ترسناك بۆ
لەسەرەتای سەدەی بیست و لەو كاتەی قــەیــران ســەرتــاپــای ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی تەنیبووەوە و لەدواساتەكانی لەناوچونی خــۆیــدابــوو ،دەستیانكرد بەپرۆسەی «لەمرۆڤخستنی»ئەرمەنەكان و وەك هۆكارێكی گەورەی لەكەداركردنی شــونــاســی پــاكــی ئــومــمــەی ئیسالمی بەتایبەتی تورك سەیردەكران ،هەردوای لەمرۆڤخستنیشیان نزیكەی ملیۆن و نیوێك ئەرمەنی كوژران .هەروەها حیزبی بەعس دوای ئیشكردنێكی زۆر لەسەرئایدۆلۆژیای پــان-عــەرەبــیــزم و جەختكرنەوەیەكی سەرتاپاگیر لەسەرشوناسی عەرەبیبوون و پەخشكردنێكی ترسناكی ئەم ئایدۆلۆژیایە لەڕێگەی كەناڵە كلتوری و پەروەردەیی و ئــابــووریــیــەكــانــی كــۆمــەڵــگــاوە ،كە بەشێكی گەورەی بریتی بوو لەپرۆسەی «بــەئــەویــتــركــردن»ی گــەلــی كـــورد، لەهەشتاكانی ســەدەی بیستدا بەهۆی ئەو قەیران و جەنگانەی توشی حیزبی بەعس هاتن ،هــەر زوو دەستیكرد بە پرۆسەی «لەمرۆڤخستنی»گەلی كورد و وەك ئەو ڤایرۆسە سەیردەكرا كە هەڕەشە لەجەستەی عەرەبیبون دەكات .هەر ئەم جینۆسایدكردن «لەمرۆڤخستن»ەش و كوژرانی هــەزاران مرۆڤی كــوردی لە ئەنفالدا لێكەوتەوە .بەهەمان شێوە
جینۆسایدكردنی یەزیدیەكانیش كاتێك بەشێوەیەكی فــیــعــلــی()actuality لــەالیــەن داعــشــەوە ئەنجامدرا ،پێشتر ێ موفەسیرەوە لەالیەن بانگخوازان و هەند بـــەپـــرۆســـەی «بـــەئـــەویـــتـــركـــردن و لەمرۆڤخستن»دا برابوون ،واتە ئەگەری ( )potentialityڕودانــی جینۆساید دژی یەزیدیەكان ئەگەرێكی زۆر بەهێزبوو، ئەم ئەگەرە چاوەڕێی هێزێكی دڕندەی وەك داعشی دەكرد تاببێت بیکات بە واقیع. لەڕاستیدا یەزیدییەكان تاكە گروپ نین كە لەالیەن بانگخوازانەوە بەئەویتركرابن و لەمرۆڤبوون خرابن ،بەڵكو هەرگروپێك و كەسانێك كە نەكەونە ناو چوارچێوەی پێناسەی ئەوانەوە بۆ مرۆڤی موسڵمان دەبێت هەمان چارەنوسی هەبێت .بۆ ێ لەبانگخوازان نموونە ،دەتــوانــن گــو بگرن كە چی دەڵێن بەرامبەر جولەكە و مەسیحی و شیعە و ئــەوانــەی بادە دەخۆنەوە یاخود ئەو ئافرەتانەی بااڵپۆش نین؟! هەندێك بانگخواز زیاتر لەنازییەكان هێرشدەكەنە سەر جولەكەو پێیان وایە هۆڵۆكۆست سزای خودایە بۆ جولەكەكان و لەقورئاندا باسكراوە ،كەواتە بەپێی ئەم ئارگومێنتەی ئەمان بێت نازییەكان ئیشیان بۆ خــودا كــردووە و فەرمانی خودایان جێبەجێكردووە .زیاد لەوەش هەندێكیان هێرشدەكەنە سەرمەسیحییەكان و بەالدەر لەڕێگەی ڕاســت تاوانباریان دەكــەن، لەبەرئەوەی نایەنە سەر ڕێگەی ئەمان، تەنانەت بەگوناهی دەبینن ئەگەر باس لە نەرمونیانی مەسیح بكەن .ئەوە بەرامبەر شیعە ئاگر لــەدەمــیــان دێــتــەدەرەوە، بەرامبەر بادەخۆرانیش ئامادەن هەرچی بەهای ناشرینە بیدەنە پاڵیان و بادە و شەرابیش بە باوكی هەرچی خراپەیە دادەنێن ،هەر بۆیە نابێت بادەخۆر بوونی هەبێت ،چونكە هەرچەندە ئەو بادەیە دەڕژێتە گەرووی گروپی بادەخۆرانەوە، بــەاڵم شوناسی بێگەردی ئەمانی پێ پیس دەبێت .پێیان وایە ئەو ئافرەتەی بااڵپۆش نییە لەو پلەی مرۆڤبوونەی خۆی كەمدەكاتەوە كە خودا پێی بەخشیوە. هەر لەپەیوەند بە یەزیدییەكانەوە پێیان وایە ئەمانە «نەوەی شەیتانن و پیسن وخۆیان ناشۆن» ،تەنانەت بانگخوازێك كە مامۆستای زانكۆشە شوێنكەتوانی خۆی فێردەكات چۆن پارە نەدەن بەو كرێكارە یەزیدییەی كــە ئیشیان بۆ دەكات ،بەوەی كە دوای ئەوەی ئیشەكەی تەواوكرد جنێو بەپیرۆزییەكانیان بدەن، تا پارەكەیان لێوەرنەگرێت ،ئەمەیە لوتكەی ڕەگەزپەرستیی و لەمرۆڤخستن، ئەم بانگخوازە هەمان ئیشی نازییەكان دەكات كە لە كەمپە زۆرەملێكاندا ئیشی قورسیان بە جولەكەكان دەكرد و دوایش جینۆساید دەكــران ،ئەمیش دوای كاری ێ و قورسی كرێكاریی پــارەیــان نــاداتـ دواتریش داعش جینۆسایدیان دەكات. بێگومان ئەم لەمرۆڤخستنەی كەمینە ئایننیەكان مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە لەڕۆژهەاڵتدا ،بەاڵم بەهۆی تەكنەلۆجیا و میدیای مۆدێرنەوە بەئەویتركردن و لەمرۆڤخستنیان دەیانجار زیادی كردووە. لەكۆندا ئەگەر ئەم بانگخوازانە هەفتانەو لەشوێنێكی دیاریكراودا دەنگیان بەخەڵك گەیشتبێت،ئەوا لەئێستادا مرۆڤ شەو وڕۆژ لەسەر ئیش و لەناو تاكسی و لەسەرجێگا بەهۆی میدیا هەمەجۆرەكانەوە بەم ئایدیا ڕەگەزپەرستانانە بۆمباراندەكرێت ،هەربۆیە ڕەگەزپەرستی لەكۆمەڵگای كوردیدا لەلوتكەی خۆیدایە .وەك چۆن كەمینە ئاینیەكان جینۆساید دەكرێن ،ئــاواش چەندین گروپی تری كۆمەڵگای ئێمە كە ڕۆژانەلەالیەن ئەم هێزە ئیسالمییانەوە بەئەویتر دەكرێن و لەمرۆڤبوون دەخرێن لەبەردەم هەڕەشەی كۆمەڵكوژی كردندان.
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
ئاينناسى
4
ت و ئیسالم بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی ،دەربارەی عەلمانیە وەاڵمێك بۆ (كورتە وەاڵم)ـەكەی عەلی باپیر
سەروەر پێنجوێنى بەشی حەوتەم
دوای بەرپابونی چاکسازیەکان و شۆڕشە فیکری و زانستیەکان وەکو یاسایەک لە دەوڵەتە خۆرئاواییەکاندا چەسپیوە. یانی ـ بۆ نمونە ـ ل ه ســه‌ده‌ی (١٨ ز ).دا بزاڤی ڕۆشنگه‌ری (ب ه فڕەنسی « Lumièresڕوناکیه‌کان») سەری هــەڵ‌دا و بو بە تەوژمێکی بەهێز ،کە بزاڤی به‌رگریکردنە ل ه عه‌قاڵنیه‌ت وه‌کو بنچینه‌ی سیسته‌می مه‌عریف ه و ڕه‌وشت. بــەاڵم «دەوڵــەتــی سێکیوالریست» ی فڕەنسا یان «سێکیوالریزمی دەوڵەت» لە فڕەنسا بە یاسایەک (بە ناوی یاسای «جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵــەت») لــەالیــەن ئــەنــجــومــەنــی نــوێــنــەرانــەوە لــە ســاڵــی ١٩٠٥ــــدا چەسپێنرا. چەسپانی دیمۆکراسییش (مەبەستمان «دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ») و بەشداریی جــەمــاوەری لــە ژیــانــی سیاسیی ئەو واڵتەدا؛ دەگەڕێتەوە بۆ چارەکی دوەم و سێیەمی ســەدەی ( ١٩ز .).لێرەوە دەبینین سێکیوالریزم ـ وەکو یاسا و بنەمای دەوڵــەت ـ لە چوارچێوەیەکی فیکریی تایبەتدا هاتوەتە کایە و وەکو ترۆپکێکی ئــەو شــۆڕشــە فیکری و سیاسیانە دەرکەوتوە ،بۆیە جیاکردنەوەی سێکیوالریزم لە چوارچێوە فیکریەکەی و ڕێخۆشەکیەکانی؛ وەکو جیاکردنەوەی هــەر کــار و ڕوداوێــکــە لە باکگراوند و هۆکارەکانی .بە هەمان شێوە دیمۆکراسی (ی لیبێڕاڵ) یش ،ناکرێت لە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکری و شارستانیی خۆی داببڕرێت ،و ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ نمونەی فڕەنسا؛ دەبینین دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ
ناوبراو سەیری ئەو کەس و الیەن و حیزب و ڕژێمانە دەکات کە ـ بۆ نمونە ـ ئیسالمی نین و مەسیحی نین (و هەر ئەمەش الی ئەو بەسە بۆ ئــەوەی بە «سێکیوالریست» پۆلێنیان بکات ،و ئەگەر دژایەتیی ئایینیش بکەن؛ ئەوە بەالی ئەوەوە کەواتە « سێكیوالریستی ته‌واو عه‌یار» ن!) ،و دەبینێت دیکتاتۆر و خۆسەپێنیان تێدایە و دیمۆکرات و ئازادیخوازیشیان تێدایە؛ لێرەوە دەڵێت کەواتە دیمۆکراسی و سێکیوالریزم بە یەکەوە نەبەسراونەتەوە و دەگونجێت سیستەمێکی سێکیوالر دیکتاتۆریش بــێــت ،و مـــەرج نیە سیستەمێک بۆ ئـــەوەی دیمۆکراسی بێت؛ پێویست بێت سێکیوالریش بێت .بــەاڵم وەکو بینیمان؛ دیمۆکراسی و سێکیوالریزم یەکتر داخوازی دەکەن ،و یەکتر بەرهەم دەهێنن ،و ئەو ڕژێمانەی کە دیمۆکراسی نین؛ ناتوانن سێکیوالریست بن (چونکە یــان ئایینی‌بون یــان نا-ئایینی‌بون دەسەپێنن بەسەر کۆمەڵگادا ،لە کاتێکدا ئامانجی سێکیوالریزم ئــازادکــردنــی تاکەکانی کۆمەڵگایە لە ئایینی‌بون و نا-ئایینی‌بوندا) ،و ئەو ڕژێمانەش کە سێکیوالریست نین؛ ناتوانن دیمۆکراسی بن (چونکە ڕژێمەکە لەسەر بنەمایەکی ئایینی و بە ڕەوایەتیی ئایینی دامەزراوە نەک لەسەر بنەمای داخوازیی جەماوەر، و ناتوانێت بەیەکسانی ماف و ئازادیەکان دابەش بکات چونکە یاسایەکی ئایینیی جیاکار دەسەپێنێت بەسەر کۆمەڵگادا، و لەبەر ئــەوەی دەوڵەتەکە ئایینیە و
سێکیوالریزم و دیمۆکراسی (عـــەلـــی ب ــاپـــی ــر) لـــە «کـــورتـــە وەاڵم»ـــەکــەیــدا بۆ وتــارەکــەی (مەال بەختیار) لە کۆنفڕانسی دامەزرێنیی ڕێکخراوی (دابــڕان) ـدا ،ڕەخنە لەوە دەگرێت کە لەو وتــارەدا پەیوەستیی دیمۆکراسی و سێکیوالریزم دوپــات کراوەتەوە و وتــراوە دیمۆکراسی بەبێ سێکیوالریزم نابێت .عەلی باپیر ئەمە بە هەڵەیەکی ڕون و ئاشکرا دەزانێت ،و پێی وایە دیمۆکراسی ـ «وه‌ك میكانیزمی حوكمڕانی» ـ پەکی لەسەر سێکیوالریزم نەکەوتوە ،و دەڵێت «مـه‌رج نی ه هه‌ر ك ـه‌س و الیه‌نێك سێكیوالریست بو؛ دیمۆكراتیش بێت ،و به پێچه‌وانه‌شه‌وه: مـــەرج نــیــە هـــه‌ر كـــه‌س و الیه‌نێك سێكیوالریست نه‌بو؛ له هه‌موو خێر و بێرێكی دیمۆكراسی بێبه‌ش بێت». بەڵگەیشی بۆ ئەم باوەڕەی ئەوەیە «زۆر حیزب‌و ڕژێم هه‌بوون‌و هه‌ن ،هه‌تا سه‌ر ئێسكیان سێكیوالریستن ،به‌اڵم له‌هه‌مان كاتیشدا :یان دیكتاتۆرن ،یان به‌شێكی باشیان له دیكتاتۆری و تــاكــڕه‌وی و خۆسه‌پاندن (استبداد) دا هه‌بوه و هه‌یه» .ئیتر ئینجا نمونە بە «هیتله‌ری » و نـــازی» و «مۆسۆلێنیی فــاشــی ب و «ستالینی ماركسی» و و «حیز ڕژێمه‌كانیان» دەهێنێتەوە کە ئەمانە ـ «سێكیوالریستی ته‌واو عه‌یار»(!) و دیكتاتۆرێكی به‌دڕه‌فتاریش بوون .بۆیە دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە سێکیوالریزم لە خۆیدا خوازیاری دیمۆکراسی نیە ،و دیمۆکراسی پەکی لەسەر سێکیوالریزم نەکەوتوە .چونکە ـ دەڵێت ـ جەوهەری سێکیوالریزم ئەوەیە شەریعەتی خوایی لە ژیانی مرۆڤدا حوکم نەکات و مرۆڤ تەنها بە پشت‌بەستن بە خۆی ژیانی خــۆی بــەڕێــوە ببات ،و ئیتر ئایا بە سیستەمی دیمۆکراسی بەڕێوەی ببات یان بە دیکتاتۆری؛ ئەمە سێکیوالریزم هەقی بەسەریەوە نیە ،و ـ دەڵێت ـ هەر بۆیە لەنێو جیهانی سێکیوالریزمدا کەس و الیەن و حیزب و ڕژێمی دیمۆکرات و چەسپاوە و ئینجا جیاکردنەوەی ئایین دەسەاڵتێکی پیرۆزکراوە و لەژێر دەستی هی دیکتاتۆر و تاک‌ڕەویش هەن. ئایینی-سیاسیدایە؛ هـــــەڵـــــەی ســـــەرەکـــــیـــــی ئــــەم و دەوڵەت بوەتە یاسایەک و بڕگەیەک هەڵبژاردیەکی بیرکردنەوەیە ئەوەیە «سێکیوالریزم» لە دەستور ،و هەر ئەو دیمۆکراسیەش ئازادیی سیاسییش نابێت و دیکتاتۆریەتی Secularismی ـ وەکــو فیکر و داخوازیی جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەتی ئایینی یان دیکتاتۆریەتی پیرۆزکراو جێی تەوژم و بنەمایەک ـ تێکەڵ کردوە لەگەڵ کردوە و ئەمە ترۆپکێکی کاریگەری و دیمۆکراسی دەگرێتەوە) .بەاڵم بۆچی «سێکیوالریتی» Secularityـ وەکو داخوازیەکانی بوە .کەواتە دیمۆکراسی و ناوبراو هەست بەم جیاوازیانە ناکات و حاڵەتی «دنیایی‌بون» (عەلمانی‌بون) سێکیوالریزم پێکەوە پەیوەستن .بەاڵم بەو شێوەیە تێکەڵیان دەکــات؟ لەبەر ـ (کــە بەشێکی تێکەڵیەکە لــەوەوە نــاوبــراو کۆمەڵێک هەڵە دەکــات هەتا ئــەوەی ئەو سێکیوالریزم بە دژایەتیی دێــت بــە عــەرەبــی هــەردوکــیــان هەر بتوانێت چەمکەکان ئــاوەژو بکاتەوە :ئایین تێگەیشتوە ،و هەمو ڕژێمێکی نا- دەبنە «علمانیة») ،و تێکەڵکردنی سەرەتا سێکیوالریزم وەکــو ڕێبازێکی ئایینی (سێکیوالر) بە «سێکیوالریست» «سێکیوالریست» secularistـە فەلسەفیی گشتگیر (نا-ئایینی‌بونی ناو دەبات و دەیکاتە بەرجەستەکەری لەگەڵ «سێکیوالر» ،secularوەکو گشتی) پێناسە دەکات و ئەمە دەخاتە فیکر و بنەمای سێکیوالریزم. ئینجا ئــەگــەر بــاســی ئ ــەوە بکەین لە ئەڵقەی پێشویشدا ئەم هەڵەیەمان جێی ئەو سێکیوالریزمەی کە پەیوەندیی بــۆ ڕاســـت کـــردەوە (کــە ئــەم جــۆرە بە باسی سیستەمی سیاسیەوە هەیە کە کە ڕژێمی وا هەیە سێکیوالریست و هەاڵنە توانای زۆریان لە تێکەڵ‌کردن و تەنها نائایینی‌بونی دەوڵەتە نەک نا -دیمۆکراتیشە و بــەاڵم ئــەم پەیمانی سەرلێ‌شێواندندا هەیە!) .لێرەدا دەبینین ئایینی‌بونی گشتی (هەر بۆیە نمونەی دیــمــۆکــرات‌بــونــەی ناباتە ســەر و بە نــاوبــراو تێرمی «سێکیوالریست» بۆ ئەو ڕژێمانە دەهێنێتەوە بەر چاو کە ڕێژەی زۆر و کەم خۆسەپاندنی هەیە؛ وەسفی هەمو سیستەمێکی نا-ئایینی و بە زەبر و زەنگ و سەپاندن ویستویانە ئەمە شتێکی جیاوازە لە بنەما .ئەمە نا-ئیسالمی بەکار دەهێنێت ،لە کاتێکدا نــا-ئــایــیــنـی‌بــون بــەســەر کۆمەڵگەدا جیاوازیی بنەمایە لە جێبەجێ‌کردن ،و ئەمانە تەنها ـ بە واتایەک لە واتاکان بسەپێنن یان مۆدێلێکی نا-ئایینی یان جیاوازیی تیۆریە لە واقیع .هەر واڵتێكی ـ «نا-ئایینی» (سێکیوالر) ن ،و مەرج ڕەگەزپەرستی یان دەسەاڵتی تاکە حیزب وەکو فڕەنسا کە وەکو ڕوگەی ئازادیەکان نیە «سێکیوالریست» بن ،زۆر سیستەم و تاکە ســەرۆک بکەن بە ناسنامەی ڕوی تێ‌دەکرێت؛ بە سیستەمێکی پڕاوپڕ هەن ئایینی نین و ڕەوایەتی لە ئایینەوە کۆمەڵگا و بیکەن بە بەریدا ..و ئەمانە دیمۆکراسی دانانرێت و ـ لەم الیەنەوە ـ وەرناگرن یان لەسەر ئایدیۆلۆجیایەکی بــە «سێكیوالریستی تـــه‌واو عه‌یار» زۆر لە دوای واڵتانی نەرویج و سوید و نا-ئایینی یــان هەتا دژە-ئایینییش دادەنێت! چونکە الی ئەو سێکیوالریزم دانمارک و سویسێرا و کەنەدا و فینلەندا دروســت دەبــن ،بــەاڵم ئینتیمایان بۆ بە سەپاندنی نا-ئایینی‌بونی گشتی و ـ هەتاکو ـ دوای بریتانیا و ئەمەریکایش سێکیوالریزم وەکــو ئــەو ڕێــبــازەی کە فامراوەتەوە) .ئینجا «سێکیوالر» و دێت. سەرچاوەیەکی تری ئەم تێکەڵ‌کردنەی هەیە (و بەتایبەتی الیسیتێ « Laïcitéسێکیوالریست» تێکەڵ دەکــات ،بۆ ی فڕەنسی) نیە .ناوبراو ئەوەی دەرک ئــەوەی بتوانێت هەمو سیستەمێکی ناوبراو؛ ئەمەیە کە چەمکێکی تایبەت نــەکــردوە کە سێکیوالریزم ڕێبازێکی «سێکیوالر» ـ واتە نا-ئایینی ـ لەسەر و بــچــوک‌کــراوە و «کــلـک‌وگــوێ‌کــراو» فیکریە و بنەمایەکە (کە بریتیە لە بنەمای «سێکیوالریست»ـەکان و بنەمای و متوربەکراوی لە (دیمۆکراسی) لە «جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت» یان سێکیوالریزم (یــان الیسیتێ) حسێب بیرکردنەوەیدا بۆ خۆی دروست کردوە، نا-ئایینی‌بونی دەوڵەت) ،و ئەم بنەمایە بکات ،کە ئەمە تێکەڵکردنی حاڵەتی و هەر بەم تایبەت‌کردن و بچوک‌کردنەوە چوارچێوە و کۆنتێکستی فیکریی تەواوی نا-ئایینی‌بونە لەگەڵ سێکیوالریزم وەکو و «کلک‌وگوێ‌کردن» و متوربەکردنەوە دەتوانێت ـ و هێشتا بە «حــەزەر» و خۆی هەیە ،بە شێوەیەک دەتوانین بڵێین فیکر و وەکو بنەما.
«حتفظ» ێکی زۆرەوە ـ دان بنێت بە دیمۆکراسیدا و بیگونجێنێت لەگەڵ ئەو ئیسالمەدا کە خۆی باوەڕی پێیەتی ،و هەم بەم ڕێگەیە دەتوانێت جیاکردنەوەی لە سێکیوالریزم بۆ بچێتە سەر .ئەمە لەم سەرباسەی تردا تیشک دەخەینە سەری: ئیسالم و دیمۆکراسی عەلی باپیر ،پێی وایە هیچ لەمپەرێک لەبەردەم حیزب و قەوارەیەکی سیاسیی ئیسالمیدا نیە میکانیزمەکانی دیمۆکراسی بەکار بهێنێت ،و لەم الیەنەوە پێی وایە دیمۆکراسی ـ وەکو کۆمەڵێک میکانیزمی حوکمڕانی و بــەڕێــوەبــردن ـ لەگەڵ ئیسالم پێچەوانە نیە ،و بەڵکو پێی وایە دەقەکانی (قورئان) و (سوننەت) زۆربەی میکانیزمەکانی دیمۆکراسییان لە خۆ گرتوە و کۆمەڵی موسوڵمانیان ناچار کردوە کە پێیانەوە پابەند ببن! با ـ سەرەتا ـ بزانین ناوبراو چۆن پێی وایە «دەقەکانی (قورئان) و (سوننەت) زۆربەی میکانیزمەکانی دیمۆکراسییان لە خۆ گرتوە»! .١گوایە لە ئیسالمیشدا خەڵک و کۆمەڵگا سەرچاوەی دەسەاڵتە .یانی بــەو پێیەی خەڵک خــۆی بەرپرسانی خــۆی (کەسانی شایستە و پەسەند بۆ لێپرسراویی بوارەکانی یاسادانا ن و جێ‌به‌جێ‌كردن‌و دادوه‌ری) هەڵ‌دەبژێرێت. جارێ ئێمە لە هەمو مێژوی ئیسالمدا (بە مێژوە پیرۆزەکەیشیەوە) نمونەی لەو شێوەیە نابینینەوە کە خەڵک بۆ خۆی بەرپرسەکانیان هەڵ‌بژاردبێت .بەڵکو
پێشنیارەکانی ئەواندا ببینێتەوە ،هەتا بتوانێت بڕیار بدات و ئیتر پەلە نەکات لە بڕیارداندا .ئەمەیە ڕاوێژ «شوری» لــە کولتوری عەرەبی-ئیسالمیدا ،و مــەرج نیە دەســەاڵتــداری ئیسالمی بە پێشنیارەکانی ئەو ڕاوێژەوە ببەسرێتەوە، بەڵکو دەتوانێت بیروڕای خۆی بە باشتر بزانێت ،و ئیتر ناچارکەر «ملزم» نیە. ئیتر ئەو دەقە ڕاوێژ وەکو سیفەتێکی باشی موسوڵمانان باس دەکات کە ڕاوێژ بە یەکتر دەکەن ،و ئەمە ـ بە زۆرکاری نەبێت ـ ناکرێت بە بنەمای هەڵبژاردن و کێبەرکێی نێوان خۆپااڵوتوان بەراورد بکرێت کە لە سیستەمی دیمۆکراسیدا هەیە .ئینجا ئایا بنەمای «شــوری» ـ وەک ــو هــەڵــبــژاردنــی دەس ــەاڵت ــدار و سەرۆک ـ نمونەی جێبەجێ‌کردنی هەیە لە ئیسالمدا؟ من شتی وا نابینمەوە: ئەبو بەکر بە ئاماژەی موحەممەد و بە دەستپێشخەریی عومەر دانراوە ،عومەر بە وەسێتی ئەبو بەکر دانراوە ،عوثمان لــەالیــەن لیژنەکەوە هــەڵ‌بــژێــرراوە کە عومەر وەسێتی کردوە لەنێوانی خۆیاندا «ڕاوێژ» بکەن و لەنێوان چەند ناوێکدا کەسێک بە زۆرینەی دەنگیان هەڵبژێرن و ئیتر ئەوانی تریش ناچارن ملکەچی ئەو ئەنجامە ببن ،ئیتر ـ وا دیارە ـ ئەمە نمونەی جێبەجێ‌کردنی ئەو «ڕاوێــژ» ەیە کە بە هاوتای «هەڵبژاردن» ی سیستەمی دیــمــۆکــراســی دادەنــرێــت! کە لە ڕاستیدا تەگبیر و ڕاوێژێک بوە لەنێوان چەند کەسێکی دیاریکراودا بۆ هەڵبژاردنی یەکێک لە چەند کەسێکی
ئەو ڕژێمەی سێکیوالریست نیە؛ ناتوانێت دیمۆکراسی بێت ،چونکە ناتوانێت بەیەکسانی ماف و ئازادیەکان دابەش بکات ،و یاسایەکی ئایینیی جیاکار
دەسەپێنێت بەسەر کۆمەڵگادا ،و دەوڵەتێکی ئایینیە و دەسەاڵتێکی پیرۆزکراوە و لەژێر دەستی هەڵبژاردیەکی ئایینی-سیاسیدایە ،بۆیە ئازادیی سیاسییش نابێت و دیکتاتۆریەتی ئایینی یان دیکتاتۆریەتی پیرۆزکراو جێی دیمۆکراسی دەگرێتەوە میکانیزمی هەڵبژاردن وەکو ئەوەی ئێستە هەیە ئەو کاتە لەو کۆمەڵگا عەرەبی و ئیسالمیەدا نەبوە .ئەوەی هەبوە؛ یان دەسەاڵتداری یەکەم لە شوێنێکدا دایناوە یان وەکو جێنشینی خۆی دیاریی کردوە و دوای خۆی دەسەاڵتی ڕەهای گرتوەتە دەست ،یان چەند کەسێکی دیاریکراو دیارییان کــردوە و پرس بە کەسی تر نەکراوە ،یان گروپێک هەڵیان بژاردوە و «بەیعەت» ـیان پێ داوە و ئیتر چاوەڕێ بوە ناوچەکانی تریش ملکەچی ببن ،یان بە شەڕ و شۆر و ئاگر و ئاسن خۆی سەپاندوە و بوەتە دەسەاڵتی یەکەم. دەسەاڵتی ئیسالم بە درێژایی مێژوەکەی لەم بابەتانە بوە .ئینجا دوای ئەمەش دەقێک نابینینەوە ئاماژە بۆ میکانیزمی هەڵبژاردنی دەسەاڵتدار بکات .ئینجا ئایا لە ئیسالمدا خەڵک بۆ خۆی داوای ماف و ئازادیەکانی خۆی دەکات و دەنگیان لەسەر دەدات یان هەر پێشوەخت هەمو مافەکان و سنورەکانی ئازادیەکان لە «شەریعەت» ـدا دیاری‌کراون؟! .٢گوایە لە ئیسالمیشدا هەڵبژاردن میکانیزمی دانانی بەرپرسانە لەالیەن خەڵکەوە ،و بۆ ئەمەش بەڵگە بە هەندێک دەق دەهێنێتەوە :دەقێک لە قورئان: «وأمرهم شورى بينهم» (الشورى،)٣٨ : کە ئەمە بنەمای «ڕاوێــژ» ە و پێش ئیسالمیش وەکو شێوازێکی دانایانەی خێڵ بــۆ گەیشتنە بــڕیــاری ڕاســت و دروست هەبوە ،و لە ئیسالمیشدا هەر بە هەمان شێوەیە :سەرکردەی ئیسالمی ڕاوێژ بە دەوروبەرەکەی و دارودەستەکەی و پیاوە داناکانی پەراوێزەکەی دەکات هەتا عاقاڵنەترین بیروڕا لەناو ئاماژە و
دیاریکراودا ،و ئەو لیژنەی هەڵبژاردنە و ئەو چەند ناوە پاڵێوراوەش لەالیەن دەسەاڵتداری پێشوەوە و بە «وەسیەت» ی ئــەو دیــاری‌کــراون کە بۆیان نەبوە لێی ال بدەن! ئەمەیە «هەڵبژاردن» ی دیمۆکراسیانە؟!! عەلییش کۆمەڵێکی تایبەت «بەیعەت» ـیان پێ داوە و کردویانە بە «خەلیفە» ی خۆیان و ئەوانی تر دژی ئەو بڕیارە بون ،و ئەو کێشمەکێشەی لەوەوە پەیدا بوە دورترین شتێکە لەوەی پێی بوترێت سیستەمی دیمۆکراسی. هەروەها ناوبراو بەڵگە (ی ئایینی بۆ بنەمای هەڵبژاردن) بەوە دەهێنێتەوە کە پێغەمەری ئیسالم لە کاتی خۆیدا چەند نوێنەر و سەرۆک «نقیب» ێکی وەکو نوێنەری هەردو خێڵی (ئەوس) و (خەزرەج) داوا کردوە کە بیانبینێت و بەیعەتی بــدەنــێ ..بــەاڵم ئایا ئەمە هـــەڵ‌بـــژاردنـــە؟! چــەنــد کــەســێــک کە پێشتریش هەر دیار و دەسەاڵتدار و زاڵ و قسەڕۆیشتو بون لەناویاندا چونەتە پێشەوە و خۆیان کــردوە بە نوێنەری ئەوانی تر؛ ئەمە چ پەیوەندییەکی بە بنەمای هەڵبژاردنی دەســەاڵتــدارەوە هەیە؟! .٣گوایە لە ئیسالمیشدا «دابینكردنی ف و ئازادیه‌كان بۆ هه‌مو هاوواڵتیان» ما هەیە! بۆ ئەمەش بەڵگە بە دەقێکی ناڕۆشن دەهێنێتەوە کە دەڵێت« :ولقد كرمنا بني آدم» (اإلســراء ،)٧٠ :کە تەنها باسی ڕێزی مرۆڤ دەکات لەچاو گیاندارەکانی تر ،و دەیەوێت ئەمە ببێتە مانئفێستۆی ئازادیەکان! ئەگەر ناوبراو خۆی بێ‌ئاگا نەکات؛ دەزانێت کە لە
ئیسالمدا ئەوەندە یاسا و ڕێسای تایبەت هەن کە بەتەواوی ئازادیەکان و مافەکان تەسک دەکەنەوە ،بەتایبەتی لەوانەی کە ئایینیان جیاوازە ،تا ئەو ڕادەیەی ئەو تاک و گروپانەی کە موسوڵمان نین و ئامادە نین موسوڵمان ببن؛ مافی ژیانیشیان نیە ،مەگەر بە موسوڵمان‌بون یان سەرانەدان مافی ژیان بکڕنەوە!! کە مافی ژیان و سەالمەتیی ژیانی تاکەکەس؛ گڕوگاڵ و خاڵی یەکەمی ئازادیەکانە .ئیتر ئاشکرایە کە ئازادیی بیروباوەڕ و ویژدان لە ئیسالمدا نیە :ئەو موسوڵمانەی وازی لە ئیسالم هێنا؛ یاسای ئیسالمی وایە دەکوژرێت! ئازادیی ڕادەربڕینیش نیە ئەگەر بە شێوەیەک پێچەوانە بێت لەگەڵ بــاوەڕی ئیسالمی ،بەڵکو ئیسالم پێی باشترە مرۆڤ دوڕو «منافق» بێت نەک بیروڕای خۆی دەرببڕێت! .٤گوایە لە ئیسالمدا چاودێری‌كردنی ت و به‌رپرسا ن و ڕاست‌كردنه‌وه ده‌سه‌اڵ و لێپرسینه‌وه‌یان لــه كاتی هه‌ڵ ه و الدانــدا؛ نه‌ك هه‌ر مــاف ،بگر‌ه ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو موسوڵمانێکە .ئەمەش بەپێی دەقــی« :املؤمنون واملؤمنات؛ بعضهم أولياء بعض :يأمرون باملعروف وينهون عن املنكر» (التوبة ،)٧١ :یانی بەپێی بنەمای «فەرمان‌دان بە چاکە و نەهێشتنی خراپە» ،ئەمەش خاڵێکی جەوهەری نیە ،چونکە پێناسەی ئیسالم ـ و هەر ئایینێک و کولتورێک ـ بۆ چاکە «معروف» و خراپە «منکر» جیاوازە لە ئایین و کولتور و سیستەمەکانی تر. ئەمە جگە لــەوەی لە سایەی نەبونی ئازادیی بیروباوەڕ و ئازادیی ڕادەربڕیندا؛ ئــەم خاڵەش دەبێتە «ئیمتیاز» ی بەشێک لە «ڕەعیەت»ـەکانی دەوڵەتی ئیسالمی کە موسوڵمانەکانن و بەتایبەتی ئەوانەیان کە سەر بە ڕێبازی دەوڵەتن و لە دام‌ودەزگاکانیەوە نزیکن ،بەڵکو ڕەنگە بسپێررێت بە دەستەیەکی دیاریکراو! دوای ئــەم هــەوڵــە ســەرنــەکــەوتــوە بــۆ بــــەراوردی بنەماکانی ئیسالم و میکانیزمەکانی دیمۆکراسی؛ دەگەڕێتەوە و دان دەنێت بــەوەدا کە دیمۆکراسی لەگەڵ ئیسالمدا دژ و ناکۆکە لەوەدا کە مافی دانان و دەنگ‌کدان لەسەر یاساکان دەداتــە دەستی خەڵک و جەماوەر (و نوێنەرەکانیان) ،و نایگێڕێتەوە بۆ «شەریعەت» ی خوایی. لێرەوە تێ‌دەگەین کە دیمۆکراسی الی نــاوبــراو نوسخەیەکی کــورت‌کــراوە و «کلک‌وگوێ‌کراو» و متوربەکراوی دیمۆکراسیە .و ئەگەر هــەر کــەس و الیەک بتوانێت ئەم تێرمە بۆ شێوەیەکی تایبەتی هەڵبژاردن و دەستاودەست‌كردنی دەســەاڵت و دەســەاڵتــی زۆرینە بەکار بهێنێت؛ ئەوە دەکرێت لە خێڵێکیشدا بێتە دی ،و ڕەنــگــە لــە هەندێک لە کۆمەڵگا کۆنەکانیشدا هەبوبێت ،و ئەو «دیمۆکراسیی لیبێڕاڵ»ـە نیە کە ئێمە باسی لێ دەکەین ،کە لەسەر بنەمای پاراستنی مــاف و ئــازادیــە مەدەنی و سیاسیەکانی تــاک ،و جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ،و سەروەریی یاسا ،و بونی دەستور و دیاری‌کردنی دەست‌کراوەیی حکومەت ،وەستاوە .ناوبراو لە کۆتاییدا هەوڵ دەدات هەندێک لەم خااڵنەش وا بخاتە ڕو کە لەگەڵ ئیسالم و دەقەکانی قورئان و سوننەتدا گونجاون ،بەاڵم ئەم جارەیان بە خێرایی و بەبێ ئاماژە بۆ هیچ دەقێک بەسەریاندا تێپەڕ دەبێت! ئـــەمـــەش هـــەمـــوی بـــۆ ئــــەوەی بڵێت :سیستەمی دیــمــۆکــراســی بۆ دیــمــۆکــراسـی‌بــونــی؛ پێویست ناکات ســێــکــیــوالریــســت بــێــت .کـــە ئێمە جارێکی تریش دوپــاتــی دەکەینەوە: ڕژێمێک دیمۆکراسی نەبێت؛ ناتوانێت سێکیوالریست بــێــت ،و ڕژێمێکیش ســێــکــیــوالریــســت نــەبــێــت؛ ناتوانێت دیمۆکراسی بێت.
5
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
خوێندنەوەی ئایین
داستانی خەلق و ئەفراندن موعتەسەم ساڵەیی لەنێو دەقــە سۆمەرییە كۆنەكاندا یەكەم پرۆسەی دروستبوونی گەردوون ومرۆڤ تۆماركراوە .هەندێكیان بەرگەی زەبــروزەنــگــی زەمــانــەیــان گــرتــووەو بــەنــاتــەواوی و پچڕپچڕی بــۆڕۆژگــاری ئەمڕۆمان ماونەتەوە .وەها هاتووە گوایە لەسەرەتادا بەتەنیا قەوارەیەكی گەورەی ئاو لەئارادابووە كەناوی (نەمۆ) بووە. لەقوواڵیی ئەم ئاوەدا بنەمای سەرەتای پەیدابوونی گــەردوون دەست پێدەكات كەلەشێوەی چیایەكی هەڵتۆقیودا خۆی دەنوێنێت .لوتكەكەی ئاسمان بووەو بنەچەكەیشی زەوی بووەو هەردووكیشیان پێكەوە لكابوون .لەپاشاندا لەناخی ئەم قــەوارەیــەدا باوگژوهەوا سەرهەڵدەدات و سات لــەدوای ساتیش بایەكە زیاتر كشی دێــت و زیــاد دەكـــات .عەقڵ و هۆشی سەرەتایی سۆمەریەكان بەم شێوەیە لەبارەی خوڵقاندن و ئەفراندن و دروستبوونی گەردوونەوە گوزارشتی لەخۆیان كــردووە .خواوەندی ئاسمان كەلەڕەگەزی نێر بووە ناوی (ئان) بووە خواوەندی زەویش كەلەڕەگەزی مێ بووە ناوی (كی) بــووە .هــەردوو خواوەندی ئاسمان و زەوی هاوسەرگیری دەكەن و (باوگژ)یان دەبێت كەناوی خواوەندی (ئینلیل)ە .خوای تازە لەدایكبووی باوگژ، ئاسمان بەرەو بەرزایی دەبات و زەویش لەخوارڕا جێگیر دەكات .بەم پێیەیش ئاسمان و زەوی لەیەكتر جیا دەكاتەوە. زۆری پێناچێت خواوەندی مانگ (نانا) لەدایك دەبێت .پاش ئەوەیش خواوەندی خۆر (ئۆتۆ) لەدایك دەبێت. گــەردوون شێوازی خۆی دەگرێت و شەوو ڕۆژیــش بــەدووی یەكتردا دێن و وەرزەكانی ساڵیش جێگیر دەبن .لەسەر رووی زەوی رووەك و سەوزایی دەڕوێت و سەرچاوە ئاویەكان هەڵدەقوڵێن و چەندین گیانلەبەرو ئاژەڵیش پەیدا دەبــن .ئەوسا وەهــا پێویست دەكــات كــەمــرۆڤ بخوڵقێت و زەوی ئــاوەدان بكاتەوە .داستانە سۆمەریەكان وەها دەگێڕنەوە گوایە پێش دروست بوونی مرۆڤ كۆمەڵێك خواوەند بەكاروباری ئاوەدانكردنەوەی رووی زەوی هەڵساون. لــەئــاكــامــدا ئــەو خــواوەنــدانــە مــانــدوو شەكەت بوونەو و ناڕەزاییان دەربڕیوە. ناچار دەبن گازندەی خۆیان بگەیەننە خواوەند(نەمۆ)ی یەكەم سەرچاوەی ئاو، كەیەكەم نەوەی خواوەندەكانی خستەوە. ئــەویــش لەئاستی خــۆیــەوە بەدەنگی داخوازیەكانیانەوە دەچێت و رووی دەمی دەكاتە خواوەندی حیكمەت و دانایی (ئینكی) كەیەكێكە لەنەوەكانی خۆی و پێی دەڵێت : كوڕی خۆم لەجێی خۆت راپەڕە بەكارێكی ژیرانە هەڵبستە بــۆخــواوەنــدە مــانــدووەكــان كۆیلە بخوڵقێنە تاوەكو خزمەتی خواوەندەكان بكەن ()1 داستانە سۆمەریەكان دەریدەخەن كەمرۆڤ وەكو عەبدو كۆیلە لەپێناوی خزمەتكردنی خواوەندەكاندا خوڵقاوەو پەیدا بووە .بۆئەوەی بەدرێژایی ژیانی ملكەچی فــەرمــان و خواستەكانی ێ وچــان خـــواوەنـــدەكـــان بــێــت و بــ بیانپەرستێت .لەنێو ئەم داستانانەدا هاتووە كەلەسەرەتادا ئاسمان و زەوی یەكپارچە بوونە ،دوواتر خواوەندی باوگژ (ئینلیل) ئاسمان و زەوی لەیەكتر جیا
خواوەند مەردوک لەگەڵ خواوەند تیامەت دەجەنگێت ،و دو کەرتی دەکات و لەو دو کەرتە ئاسمان و زەوی دروست دەکات
كردۆتەوە .لەداستانە بابلیەكانیشدا هەر بەهەمان شێواز دەووترێت لەسەرەتادا ئاسمان و زەوی یەكپارچە بوونە، بەاڵم گەورە خواوەندی بابلی (مردۆخ) هەڵدەستێت بەجیاكردنەوەی ئاسمان وزەوی لەیەكتری .لەقورئانی پیرۆزیشدا هەمان بۆچوون هاتووە كەلەسەرەتادا ئاسمان وزەوی یەكپارچە بوونە و خوای پەروەردگار لێكیان جیادەكاتەوە (أو لم ير الذين كفروا إن السماوات وأألرض كانتا رتقا ففتقناهما) .داستانە سۆمەریەكان وەها دەردەخەن كەلەسەرەتادا بەتەنیا (ئاو) هەبووە بەناوی خواوەندی (نەمۆ). هەر بەهەمان شێواز لەداستانی (ئینۆما ئیلیش)ی سەردەمی بابلیشدا هاتووە، كەلەپێش دروســت بوونی گــەردوونــدا بەتەنیا دوو سەرچاوەی ئاوی هەبوونە. یەكەمیان ئاوی شیرین و سازگار بووە بەناوی (ئابسو) دووەمیشیان ئاوی تاڵ و سوێر بووە بە ناوی (تیامات) .لەنێوان ئەم دوو سەرچاوە ئاویەیش هەڵم و هەاڵو هەبووە بەناوی (مۆمۆ)وە هەروەكو لەم دەقە كۆنەدا هاتووە : لەدەستپێكی بەرزاییدا هێشتا ئاسمان نەبوو لەخوارەوەیش زەوی ناوی لەناواندا نەبوو (ئابسو)ی یەكەم و(مۆمۆ) و (تیامات )لەدایكبوون ئەوسایش هەموو سەرچاوە ئاویيەكان تێكەڵ بەیەكتری بوون ()2 لە تــەوراتــی عیبرییەكانیشدا باس لەوەكراوە كەپێش دروستبوونی گەردوون بەتەنیا هەر ئاو هەبووە(.لەسەرەتادا خــوا ئاسمان و زەویــی دروســت كرد. زەوی تاریك و چۆڵ بوو .تاریكایی رووی ئاوی پۆشی بوو .گیانی خوایش بەسەر رووی ئاوەوە هەڵدەفڕی)( )3لەقورئانی پیرۆزیشدا هاتووە كەلەسەرەتادا خوای پــەروەردگــار بەشەش رۆژ ئاسمان و زەویی خوڵقاند .پێش ئەوەیش عەرشی خــوا بــەســەر رووی ئـــاوەوە لەنگەری بەستبوو(وهو ألــذى خلق ألسماوات
وأألرض فى ستة أيام وكان عرشه على ألماء) یاخود هاتووە (وجعلنا من الماء كل شىء حي). ســـەرەڕای ئـــەوەی كــە لــە داستانە سۆمەریەكاندا ناوی چەندین خواوەند هاتووە ،بەاڵم خواوەند (ئانۆ) لە بەرزایی خۆیدا لە كەشكەاڵنی فەلەك سەرگەورە و ســەركــردەی هــەمــوو خــواوەنــدەكــان بوو .هەردەم ناوی بەرز ڕاگیراوە و بە شكۆمەندیەوە باسی لێوە كراوە .داستانە سۆمەری و بابلیەكان بە ڕادەی یەكەم و ئاینی زەردەشتی بە ڕادەی دووەم كاریگەریی تەواویان لەسەر ئاینەكانی دواتر بەجێ هێشتووە .ئەوەی شایانی ێ ئاینە سەرەكیەكەی بــاســە هــەرس ـ دوواتــر سەر بەتیرەی نــەژادی سامین. ئەو جووانەی كە شا نەبوخەزنەسەر رایگواستنەوەو تەرحیلی كردن بەرەو بــابــل ،هــەر ئـــەوان لــەوێــدا بەشێكی زۆری تەوراتیان نووسیەوە .بۆیە وەها دەردەكەوێت كەڵكیان لە گەلێك لە داب و دەستور و سروتی ئاینیی زەردەشتی وەرگرتبێت .لە هەمان كاتیشدا سوودێكی تەواویان لە میتۆلۆجیا و داستانەكانی سۆمەر و بابل وەرگرتبێت و ئاخنیبێتیانە نێو تەوڕاتەوە. پـــاش ئــــەوەی زەوی و ئــاســمــان و گیانلەبەر و ڕووەك و ســەوزایــی دەخوڵقێت و سیستەمی سروشت و گــەردوون جێگیر دەبێت .ئەوسا وەها پێویست دەكـــات كــە مــرۆڤ (لولو) بخوڵقێت بۆئەوەی ملكەچی خواست و فەرمانی خواوەندەكان بێت ،بەردەوامیش خزمەتیان بكات و دەست لەسەر سینگ لە عیبادەتدا بێت و قوربانییان پێشكەش بكات .خواوەندی حیكمەت و دانایی كە ناوی (ئینكی) یە لەالی سۆمەریەكان و ناوی (ئیا)یە لەالی بابلیەكان ،هەموو خواوەندە دەستڕەنگینەكان بانگهێشت دەكات بۆئەوەی لە قوڕ مرۆڤ دروست بكەن .رووی دەمــی دەكاتە خواوەند (نەمۆ) ی دایكی و پێی دەڵێت :
داستانە سۆمەری و بابلیەكان بە ڕادەی یەكەم و ئاینی زەردەشتی بە ڕادەی دووەم كاریگەریی تەواویان لەسەر هەرسێ ئاینە سەرەكیەكەی دواتر بەجێ هێشتووە
ئەو بوونەوەرەی كەدەبێت بێتە ئاراوە وەكو نیمچە خواوەندێك دەیخوڵقێنین مشتێك قوڕ لەژێر قوواڵیی ئاوەكانەوە دەربهێنە رادەستی خواوەندە پیشەسازەكانی بكە تاوەكو بەباشی بیشێلن تۆیش بەیارمەتیی (ننماخ)ی دایەن ئەندامەكانی لەشی دابتاشە خــواوەنــدە دایەنە میهرەبانەكانیش یارمەتیت دەدەن چارەنووسی لەدایكبووە تازەكەیش
رووی زەویـــدا .یاخود بەتێكەڵكردنی قـــوڕ لــەگــەڵ خــوێــنــی خــواوەنــدێــكــی خەتابار یەكەم مرۆڤ خوڵقاوە .گوایە هەرئەوەیش وەهــای كــردووە كەمرۆڤ بـــەالی خــراپــەكــاری و گوناهكاریدا دابشكێنێت .وەها دەردەكەوێت كەجووە راگوێزراوەكانی بابل لەسەدەی شەش و پێنجی بەرلەزاینیدا ،لەنزیكەوە گوێبیستی ئــەو ســەروبــەنــدە بووبێتن ســەبــارەت بەخوڵقاندنی یــەكــەم مــرۆڤ بەقوڕ، ئەوسایش بابەتەكەیان گواستبێتەوە بۆنێو تــەورات .ئەم باسەیش یەكێك
ب ــەدروس ــت كــردنــی مـــرۆڤ (لــولــو). ێ بۆئەوەی مرۆڤ خواوەندەكان بپەرست و لەبری ئەوانیش كار بكات .ئەوسایش خــواوەنــدەكــان بتوانن پشوو بــدەن و بحەسێنەوە : مردۆخ مەڵبەندێكی بزورگی بۆخواوەندە مەزنەكان دروست كرد ئەستێرەكانی دانا كەبورجی (لوماشی) یە وەكو حەوت بورجی ئاسمان بۆهەر دوازدە مانگەكەی ساڵ سێ ئەستێرەی تەرخان كرد رۆژانــی ساڵی بەهەسارەی ئاسمان دەستنیشان كرد (مــردۆخ )دەمی هەڵهێناو بە(ئیا)ی وت ئێستایش دەبــێــت مـــرۆڤ (لــولــو) بخوڵقێت پەرستنی خواوەندەكانی بەسەردا بسەپێت تاوەكو خواوەندەكان پشوو بدەن ()6 لـــەڕۆژگـــاری ئــەمــڕۆمــانــدا هەندێك لە میللەتان خۆیان لەمیللەتانی تر بەگرنگتر دەزانـــن .هــەروەهــا هەندێك لەمیللەتان چــەنــد شــارێــكــی خۆیان بەپیرۆزو موقەدەس لەقەڵەم دەدەن. هەروەكو ئەوەی دەووترێت كە هەردوو شاری مەكەو مەدینە (اشــرف المدن) ن .هەروەها شارەكانی قودس و نەجەف و كەربەالو قوم موقەدەس و پیرۆزن. یاخود گوایە واڵتی میسر دایكی دنیایە (أم الدنیا) .جاداخۆ دەبێت بۆنموونە دانیشتووانی شارەكانی وەكو نیۆیۆرك و پاریس و لەندەن و براگ چۆن شارەكانی خۆیان بەشارەكانی ئەم ناوچەیەی ئێمەدا بەراورد بكەن!.؟ بەهەرحاڵ بابلیەكانیش شارەكەی خۆیان بەچەقی زەوی دادەنا. سۆمەریەكانیش بەهەمان شێواز خۆیان بەمیللەتێكی هەڵبژاردە (الشعب المختار) دەزانــی ..خۆیانیان بەپیرۆز لەقەڵەم دەدا بــەو پێیەی گــوایــە پەیوەندیی راستەوخۆیان بەخواوەندەكانەوە هەیە ( )7لەدەقێكی تۆماركراویاندا لەسەر
لە داستانە بابلیەكاندا هاتوە کە لە سەرەتادا ئاسمان و زەوی یەكپارچە بوون ،بەاڵم گەورە خواوەندی بابلی (مردۆخ) هەڵدەستێت بە جیاكردنەوەی ئاسمان و زەوی لە یەكتری .لە قورئانی پیرۆزیشدا هەمان بۆچوون هاتووە دەستنیشان دەكەیت (ننماخ) یش نیشانەی خواوەندی پێ دەبەخشێت ئــەو بــوونــەوەرە نوێیەیش (مــرۆڤ) ه(.)4 لە چەندین دەق و پاشماوە دێرینە جـــۆراو جــۆرەكــانــی سۆمەریەكاندا دروســتــبــوون و خــوڵــقــانــدنــی مــرۆڤ بــەدی دەكرێت .ئەمەیش ئەو راستیە دەسەلمێنێت كە ئەو میللەتە گرنگیەكی زۆریان بەم الیەنە هەستیارە داوە .چەندین الیــەن لەو نەهێنیانەی كەپەیوەندیان بەسروشت و گەردوون و ژیان و گوزەران و چــارەنــووس و خــواســت و خولیای مــرۆڤــەوە هەیە ،لــەالی سۆمەریەكان ێ نەخراون .بەپێی فەرامۆش و پشت گو توانای بیرو بۆچوون و ئەندێشەو خەیاڵی ساكارو سەرەتایی خۆیان ،هەڵساون بەلێكدانەوەو راڤەكردنی دیاردەكانی سروشت و گـــەردوون .لەهەمان كاتدا گــرنــگــیــان بــەچــارەنــووســی مـــرۆڤ و پەیوەندییە روحی و گیانی و مادییەكانی داوە .لەكۆمەڵێك دەقدا سەرهەڵدانی مرۆڤ لەچوارچێوەی چەندین شێوازی جــۆراوجــۆردا خراونەتەڕوو .پاشتریش داســتــانــە بابلیەكان درێ ــژەی ــان بەو بــاســەداوە .لەبارەی خوڵقاندنی ژن و پیاوێكەوە بەقوڕ دوواون كەبەیەكەم توخم و رەگەزی مرۆڤ دادەنرێن لەسەر
لەبنەما ئاینیە پیرۆزیەكانی پێكهێناوەو تاوەكو ئەم سەردەمەیشمان خەڵكانێكی زۆر هەن كەباوەڕیان پێیەتی .لەدەقێكی كــۆنــی نـــاتـــەواوی بــابــلــیــدا هــاتــووە كەخواوەندی دانایی (ئیا) ،هەڵدەستێت بەخوڵقاندنی ژن و پیاوێك بۆئەوەی پێكەوە هاوسەرگیری بكەن و توخمی مرۆڤ لەسەر رووی زەوی بخەنەوە : كاتێك خــواوەنــدەكــان لەمەڵبەندی خۆیان هەموو شتێكیان خوڵقاند پــاش ئـــەوەی قـــەوارەی ئاسمان و زەوییان پێكهێنا (ئیا) هەڵسا بەدروستكردنی ژن و مێردێك لەنێو هەموو بوونەوەرەكاندا پلەو پایەیانی زیاتر بەرز راگرت ()5 لەنێو دەقی (ئینۆما ئیلیش)ی بابلیدا گــەورە خواوەند (مــردۆخ) رووبــەڕووی خواوەندی ئاوی سوێرو تاڵ (تیامات) دەبێتەوە .لەگەڵیدا دەكەوێتە شەڕێكی خوێناویەوەو لەئاكامدا دەتوانێت بەسەر تیاماتدا سەركەوتن بەدەست بهێنێت و بیكوژێت .دوواتــر جەستەی مردووی دەكات بەدوو بەشەوەو ئاسمان و زەویی ێ دروست دەكات .بەو سەركەوتنەیش ل بەختەوەر دەبێت و داوا لەخواوەندی دانــایــی (ئــیــا) دەكـــات كەهەڵسێت
زاری خــواوەنــدی داناییەوە (ئینكی) لەبارەی سۆمەرەوە هاتووە : ئەی سۆمەر ئەی چیای مەزن ئەی شاری مەزنی دنیا تۆ بەنوورو تیشك پۆشراویت لەڕۆژهەاڵتەوە تاوەكو رۆژئاوا هــەرتــۆیــت كــــەداب و دەســتــوری خواوەندەكان دابەش دەكەیت داب و دەستورت بەرزو پیرۆزن بەئاسانی دەركیان پێناكرێت دڵت قووڵەو بۆی نییە كەس بچێتە ناخیانەوە شوێنەكەت مەڵبەندی خواوەندەكانە ێ راناگات هەروەكو ئاسمان دەستیان پ ()8 پەراوێزەكان : ١ــ فراس السواح .مدخل إىل نصوص الشرق ألقديم.منشورات دار عالء الدين .دمشق ()2006 ص()11 ٢ــ ألكسندر هايدل .سفر التكوين البابلى .ت: سعيد الغامنى.منشورات دار اجلمل ()2007ص()35 ٣ــ العهد القديم .كتاب التكوين .بدء اخلليقة ٤ــ فراس السواح .مدخل إىل نصوص الشرق القديم ...ص()13 5ــ سەرچاوەی پێشوو ...الپەڕە()13 ٦ــ االب الدكتور سهيل قاشا .احلياة الروحية فى بابل .دار احلكمة .بغداد ()2013ص()23 ٧ــ ناجح املعمورى .أساطري اآلهلة فى بالد الرافدين .دار املدى)2006( .ص()10 ٨ــ صموئيل كرمير .السومريون .ت :الدكتور فيصل الوائلي .مكتبة احلضارات .بريوت.ص()242
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
كؤنت َيكست
6
سەرەتایەك دەربارەى بەرهەمەكانی
فرۆید
ڕووت سنۆودن و .هێرۆ ئەحمەد ()2 –٢ روانگەى میكانیستی لە ســەردەمــی فــرۆیــددا بیركردنەوەى زانستی پەیڕەوی لە رێساكانی بیركردنەوەى پۆزەتیڤیستی ،واتا مۆدێلێك دەكــرد ،كە زانستی بۆ كۆمەڵێك شت سنووردار دەكرد و ئەو شتانەش دەبوو راستەوخۆ ببینرێن .ئەم بیركردنەوەیەش لەسەر شێوەگەلی میكانیكی و حەتمی وەستاوە و لەو رۆژگــارەدا زۆر باو بوون و وایاندەبینی واقیعییەت ،تەنها ئەو شتانەیە ،كە دەشێت ئەزموون بكرێن و ببینرێن و هیچ شتێكی دی بە زانست دانەدەنرا .پۆزەتیڤیستەكان هەوڵی ئەوەیان دەدا یاساگەلێكی زانستی گشتگیر دابنێن ،كە بەهۆیەوە دیاردەكان بەیەكەوە ببەسترێنەوە. ئەم مۆدێلەش لە زانستە سروشتییەكاندا سەریهەڵدا و دزەى كردە ناو فەلسەفەشەوە. فرۆید هەوڵیدا فەلسەفەى پۆزەتیڤیستی بۆ ئیشكردنی زهن بەكاربهێنێت ،بەاڵم ئەمە كارێكی ئاڵۆز بوو ،چونكە بۆچوونەكان، هەستەكان ،خەیااڵتەكان و حاڵەتەكانی تاك ،شتگەلێكی ئەبستراكتین ،واتا تەنها لە بیردا بوونیان هەیە ،نەك لە ماددە و بینینی ئەوانەش ئاسان نییە .زۆرینەى سایكۆلۆژەكان و دكتۆرە دەروونییەكان – هەڵوێستێكی پۆزەتیڤیستیان وەرگرت ،واتا لێكۆڵینەوە و چارەسەركردنی نەخۆشییە دەروونییەكان ،كە بەرەو گەشەكردن بوو، بەشێوەیەكی پۆزەتیڤیستی لێكۆڵینەوەیان لەسەر دەكــرا .خەڵكی زیاتر لە پێشوو حــەزیــان ب ــەالی بابەتە زهــنــی و كێشە دەروونییەكاندا چوو و روونكردنەوەى ئەم نەخۆشییانەش لەگەڵ پزیشكی نەریتی و بیركردنەوەى میكانیكیدا نەدەهاتەوە. خەڵكی وردە وردە لەم بابەتە تێگەیشتن، كە كێشە دەروونییەكان لەوانەیە ریشەكەیان لە رووداوگەلێكی وەك ئەزموونە زیانبارەكاندا هەبێت و ئەمانەش هەمیشە نیشانەى ناڕێكی و تێكچوونی جەستەیی نین. ئەمڕۆ ئەم بابەتە بۆ ئێمە روونە ،بەاڵم لە سەردەمی فرۆیددا ئایدیایەكی نوێ بوو. لــەوانــەیــە دوو هــۆكــار هەبووبێت بۆ جەختكردنەوەى فرۆید لەسەر روانگەى پۆزەتیڤیستی .یەكەم ،ئەم روانگەیە لەگەڵ پەروەردەكردنی زانستی ئەو و بیركردنەوەى ئــەو مامۆستایانەى الی گــرنــگ بــوون، دەهاتەوە .دووەم ،ئەم روانگەیە پارێزگاری لەو دەكــرد ،چونكە بەم هۆیەوە لەالیەن زانكۆوە رێزی زیاتری لێدەگیرا .زۆرێك لە ئایدیاكانی ئەو هێندە نائاسایی بوون ،بۆ ئــەوەى لەسەر كارەكەى بـــەردەوام بێت، پێویستی بەم كرێدیتە زانستییە هەبوو. ئــەو نــاوەى ئــەو بۆ ئایدیاكانی خۆى هەڵیبژارد ،واتا دەروونشیكاری ،نیشانی دەدات ،كە دەیەویست كارەكانی بە زانستی و زەحمەت سەیر بكرێن.
چارلز داروین ()Charles Darwin چارلز دارویـــن ،سروشتناسی رەسمی كەشتییەك بوو بەناوی ئێچ .ئێم .ئێس بیگڵ ( ،)HMS Beagleكە لە ساڵى 1831ـــەوە تا ساڵى 1836دەستیكرد بە گەڕان بەجیهاندا و لەمیانەى ئەم سەفەرەدا گەلێك زانــیــاری كۆكردنەوە ،كە دواجــار دامــەزرانــدنــی تیۆرییەكی شۆڕشگێڕی بایۆلۆژیای نوێ ،واتا تیۆری پەرەسەندنی لێكەوتەوە .باڵوكردنەوەى كتێبەكەى بەناوی «بنەڕەتی جۆرەكان»ی لە ساڵى 1839دا، هەراوزەنایەكی گەورەى بەدوای خۆیدا هێنا. بەپێی روانگەى داروین: ئــاژەڵ و گژوگیا هەبووەكان، • هەموویان لە فۆرمێكی ســادەى ژیانەوە سەرچاوەیان گرتووە. ئــەم پرۆسەیە پــەیــوەنــدی بە • هەڵبژاردنی سروشتییەوە هەیە ،واتا جۆرە بــراوەكــان ،ئـــارەزووی مانەوەیان هەیە و جیناتەكانی خۆیان بۆیەكتری دەگوازنەوە. فـــرەجـــۆری رێــكــەوتــئــاســا لە • جیناتەكاندا جۆرە پەرەسەندووە تازەكانی لێدەكەوێتەوە و جۆرە دۆڕاوەكانیش لەنێو دەچن. ئایدیاكانی داروی ــن شۆكهێنەر بــوون، لەبەرئەوەى دژایەتیكردنێكی راستەوخۆى چیرۆكە نەریتییەكانی ئایینی بــوو ،كە دەیــگــوت :خــودا تــەواوی جۆرەكانی هەر لە سەرەتاوە بە كاملی خەڵقكردووە .لەو روانینەدا ،مرۆڤ حاكمی خوڵقێنراوەكانە و جیاوازی لەگەڵ تەواوی ئاژەڵەكاندا هەیە، چونكە خــودا رۆحێكی نەمری بە مرۆڤ بەخشیوە .بەپێی تیۆرییەكانی دارویــن، مرۆڤ خوڵقێنراوێكی تایبەتی خودا نییە، بەڵكو بەرهەمی پەرەسەندنێكی دوور و درێژ و لەسەرخۆیە ،كە بەشێوەیەكی ئۆتۆنۆم پــەیــڕەوی لە یاسای سروشتی دەكــەن. جیاوازی ئەو لەگەڵ تــەواوی ئاژەڵەكاندا دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئــەو پێوانە ئاڵۆزییە بونیادییەى هەیەتی .لەگەڵ ئەمەشدا، ئینسان بەرهەمێكی كامل نییە ،كە بەپێی دیزاینی كاملی خودایی دروستكرابێت ،بەڵكو توانایی پەرەسەندنێكی زیاتری هەیە .ئەمە ئەو مانایەی دەبەخشی ،كە ئینسان ئوبێكت یان بابەتێكی گونجاوە بۆ لێكۆڵینەوەى زانستی و دەكرێت ئەوە بسەلمێنرێت ،كە پانتایی گەورەى رەفتاری ئاڵۆزی ئینسان، پــەیــڕەوی لــە پرەنیسپە زانستییەكان دەكات .زۆرێك لە خەڵكی بەتوندی كەوتنە دژایەتیكردنی تیۆرییەكەى داروین ،چونكە دژ بە بیروباوەڕە ئایینییەكەیان بوو .گروپێكی دیكە ئەم ئایدیایانەیان بۆ بەهێزكردنی تیۆرییەكانی خۆیان دەربــارەى ئینسان و كۆمەڵگا بەكارهێنا .فرۆیدیش وەك داروین دژ بە بیركردنەوەى نەریتی وەستایەوە و رووبەڕووی گەلێك دژایەتیكردن بووەوە. هێلم هۆلتز ()Helmholz لــەبــواری فیزیا و بایۆلۆژیادا گەلێك پێشكەوتن هاتبوونە ئ ــاراوە .یەكێك لە گرنگترین ئەو پێشكەوتنانەى لە سەدەى نۆزدەهەمدا هاتەئارا ،بریتی بوو لە دامەزراندنی
لە رۆمانەكانی ئەو قۆناغەشەدا دەبینرا ،كە بە شێوەیەكی رەمز و نهێنییەوە دەربارەى بابەتە سێكسییەكان قسە دەكرا .رۆژنامە ئاست نــزم و بازاڕییەكانیش پڕبوون لە لێكدانەوەى بەكارهێنانە خراپە سێكسییە باوەكان و دیاردەى زۆربوونی سۆزانیش رۆژ بەڕۆژ لەزیادبووندا بوو.
پرەنسیپی مــانــەوەى وزە (ئــەنــەرژی)، لەالیەن هێلم هۆلتزەوە پێشنیاركرابوو .ئەم پرەنسیپە باس لەوە دەكات پێوانەى كۆى وزە لە سیستەمی فیزیادا هەمیشە جێگیرە، واتا ماددە دەگۆڕێت ،بەاڵم هەرگیز كۆتایی پێنایەت و كاتێك وزە لە شوێنێك دەڕوات، لە شوێنێكی دیكەدا دەردەكەوێتەوە. پرەنسیپی هۆلتز دەربـــارەى چەندین باوكساالری لقی جــۆراوجــۆرى وەك ترامۆدینامیك و هــەمــووان ئ ــاگ ــاداری وێــنــەى نەریتی ئەلكترۆموگناتیس بەكارهێنرا و رەوتــی جیهانی لە بوارە گرنگەكانی وەك كارەبادا باوكساالری بەهێزی سەدەى نۆزدەهەمن. گۆڕی .بایۆلۆژیاش سوودی لەم پرەنسیپە باوكساالری بە گۆچانی ئاسنینەوە حوكمڕانی وەرگرت و بروكە لە ساڵى 1874دا كتێبێكی خێزانی بەدەستەوە بوو ،بێ رەحمانە بە نــووســی ،دەیــگــوت تـــەواوی بــوونــەوەرە منداڵەكاندا هەڵدەشاخا ،و ئەو خزمەتكارانەی
سیفەتگەلی ئەرێنی ژنانە بن. یەكەمین ئایدیاكانی فرۆید دەربارەى ناخودئاگا چیرۆكی ئانا ئۆ ()Anna O لەكاتێكدا فرۆید و برۆیەر لە كاركردندا پەیوەندییەكی نزیكیان بەیەكەوە هەبوو، بۆیەكەم جار برۆیەر بوو باسی چیرۆكای ئانای وەك نەخۆشێك كرد .ئەم بابەتە هەنگاوێكی گــەورە بوو لە پەرەسەندنی تیۆرییەكانی فــرۆیــددا ،كــە ئــایــدیــای دەروونــشــیــكــاری لێكەوتەوە .ئانا ژنێكی الوی 21سااڵن بوو و رووبەڕووی گەلێك تێكچوونی جۆراوجۆر بووبووەوە .سەرئێشەى دەروونپەرێشانانە،
خواردبووەوە .ئانا لەگەڵ بەیادهاتنەوەى هەستی بێزاری لە بینینی ئەم دیمەنەدا، دووبارە دەستی بە خواردنەوە كرد. بــرۆیــەر بـــەوە گــەیــشــت ،كــە كاتێك نــیــشــانــەى نــەخــۆشــیــیــەك بــۆ بــنــەمــا و سەرچاوەكەى گەڕێنرایەوە ،ئەوسا ئانا تاوانی وردەكارییەكانی رووداوە سەرەكییەكە باس بكات ،ئینجا نیشانەكە كۆتایی پێهات. كاتێك ئانا باسی ئەم زیان و كارەساتەى دەكرد ،نیشانەكانی نەخۆشییەكە بەهێزتر دەبوون. برۆیەر بۆ گەیشتن بە روانگەیەكی زیاتر دەربارەى گرفتەكانی ئانا ،هیپۆنۆتیزمیشی بەكارهێنا .بە مێتۆدی چارەسەركردنی
لە روانگەى مرۆڤی ئەمڕۆوە ،هەندێك لە ئایدیاكانی فرۆید بەزۆری لەسەر بوارە سێكسییەكان وەستاون ،بەاڵم دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت ئەم روانگەیە لەو سەردەمەدا باو بوو و فرۆید یەكێك بوو لە پێشڕەوانی هاندانی خەڵكی تاوەكو بەشێوەیەكی تازە بیر لە ژنان بكەنەوە زیــنــدووەكــان ،وەك ئینسان بریتین لە كۆمەڵێك وزە ،كە دەربارەیان پرەنسیپی مانەوەى وزە بەكاردەهێنرێت .بەهۆى ئەوەى فرۆید حەزی بە بروكە دەكرد ،الیەنی ئەم «فیزیۆلۆژیا دینامیك»یەى گرت و بەو ئایدیایە گەیشت ،كە كەسایەتی مرۆڤیش كۆمەڵێك وزەیە و دواجار ئێمە «هێزێكی دەروونی»مان هەیە .كەواتە رۆڵی سایكۆلۆژ لێكۆڵینەوەى چۆنایەتی كاركردنی ئەم هێزەیە لە دەروونی مرۆڤدا .ئەم ئایدیایە ژێرخانی سەرەكی تیۆرییە دەروونشیكارییەكانی فرۆید بوو و ئەو ئەم ئایدیایەى بە رێگا و شێوازی جۆراوجۆر بەكارهێنا ،كە یەكێك لەوانە تیۆری سەركوتكردنی سێكسی بوو روانگەى عیرفانیانە دەربارەى ئارەزووی سێكسی لە كۆتاییەكانی سەدەى نۆزدەهەمدا لە سەرتاسەری ئەوروپادا بە ئەندازەیەك نەدەكرا دەربارەى ئارەزووی سێكسی قسەیەك بكرێت، و بێگومان لە ناوەندی كەسە دیارەكاندا، باسكردن لــەم بابەتە ،شتێكی مەحاڵ بوو .راستییەكانی ژیان بە كچە الوەكان نەدەگوتران و لە زۆربەى كاتەكاندا یەكەمین رێسا و رووبەڕووبوونەوەیان وەك رووداوێكی سەیروسەمە و نائاسایی دەردەكەوت ،كەواتە سەیر نییە زۆرێك لە نەخۆشەكانی فرۆید، بەتایبەت ژنان ،دووچاری گرفتی سێكسی هاتبوون. بــەهــەرحــاڵ ،خەڵكی بــە شێوەیەكی سروشتی حەزیان بە بوارە سێكسییەكان دەكــــرد و ل ــەم رووەوە ،روانــگــەیــەكــی دوالیستییانە بوونی هەبوو .ئەم بارودۆخە
لەو باوكساالرەش ئاوس دەبــوون ،دەبوو بكرێنە دەرەوەى ماڵەكەوە. هەڵبەت ئەم فیگورە (ئەم رووخسارە) كەمێك زێدەڕۆییانەى تێدایە ،بەاڵم پیاو هەمیشە لە ماڵدا سەرۆكی خێزان بوو و زۆربەى توانا و ئیمكاناتەكانیش هی پیاوان بوون .تەواوی مامۆستا و رێنیشاندەرەكانی فرۆید پیاو بوون .تەنانەت تەواوی قارەمانی كتێبە مێژوویی و ئەفسانەكان ،كە لە قوتابخانەكاندا وەك وانــە دەگوترانەوە، پیاوان بوون؛ بەاڵم ژنان ژیانێكی سنوردار و تاقەتپڕووكێنیان هەبوو و تەنها خەریكی بەخێوكردنی منداڵ و كارەكانی ماڵەوە بوون. ئەم بارودۆخە لەگەڵ رێگرییە نائاساییەكان دەربارەى ئارەزووی سێكسی ،ئەوەى نیشان دەدا ،كە هێشتا سایكۆلۆژیای ژنان بە باشی دەرك نەكراوە. لە روانگەى مرۆڤی ئەمڕۆوە ،هەندێك لە ئایدیاكانی فرۆید بەزۆری لەسەر بوارە سێكسییەكان وەســتــاون ،بــەاڵم دەبێت ئــەوەمــان لەیاد بێت ئــەم روانگەیە لەو سەردەمەدا باو بوو و فرۆید یەكێك بوو لە پێشڕەوانی هاندانی خەڵكی تاوەكو بەشێوەیەكی تازە بیر لە ژنان بكەنەوە. پیاوان دەیانگوت ژنان لە روانگەى عەقڵییەوە الوازتــرن ،بەاڵم فرۆید لەگەڵ چكۆلەترین كچیدا ،ئانا ،پەیوەندییەكی تــەواو گیانی بەگیانی هەبوو و ئەوی هاندەدا بۆ ئەوەى گرنگی بە گەشەى عەقاڵنی و ئەو شتەى الی ئەو بە تایبەتمەندی پیاوان دادەنا ،بدات. بێگومان فرۆید وەك كەسێكی ژیر و سەیر لە ئانای دەڕوانی ،بەاڵم هێشتا نەیدەتوانی ئەوە قبوڵ بكات ،كە سیفەتە ئەرێنییەكان،
نیشانەكان بەهۆى رزگاركردن لە بیرەوەرییە ترسناكەكان دەگوترا «مێتۆدی پااڵوتن» ( )Cathartic Methodو بە رزگاركردنی سۆزە سەركوتكراوەكان ،دەگوترا «خاڵیكردنەوە» ( )Abreactionو بەمجۆرە ،هیپۆنۆتیزم لەبری تەڵقیندان، بۆ دۆزینەوەى زیانەكانی رابوردوو پیادەكرا و لــەوە ب ــەدواوە ،نیشانەكانی نەخۆشی، روون دەبــوونــەوە و بــە شیمانەیەكەی زۆرەوە دەبوونە هۆى چاكبوونەوە .فرۆید و برۆیەر هیواداربوون نیشانی بدەن تەواوی نیشانەكانی عوسابی دەكرێت بەم رێگایە چارەسەر بكرێن. بـــەاڵم گرفتەكانی بــــەردەم كــارەكــە لەوەدابوو ،كە ئانا زۆر بە توندی وابەستەى بــرۆیــەر و دواجـــار عاشقی بــوو و بــەم و بەوی دەگوت منداڵێكی لە سكیدا هەیە و رووبــەڕووی ئاوسبوونێكی خەیاڵی بووەوە! ئەم بارودۆخە بۆ برۆیەر زۆر مەترسیدار بوو. ئەو ژنی هەبوو و ئەم بابەتەش لەوانەبوو پیشەكەى بخاتە مەترسییەوە .ئــەو بە ناچاری لە دانیشتنە چارەسەرییەكانی ئانا دووركــەوتــەوە و دواتــریــش وازی لە تیۆرییەكانی فرۆید دەربارەى مەسەلە شاراوە سێكسییەكان لە عوسابیدا هێنا .پێدەچوو ئانا چاك بووبێتەوە ،چونكە دواى ئەوەى وەك راوێژكارێكی كۆمەاڵیەتی و ئەندامی بــزووتــنــەوەى ژنــان ،گەلێك سەركەوتنی بەدەستهێنان .ناوی راستەقینەى ئەو ،بێرتا پاپنهایم بوو.
كێشەى قسەكردن ،ئیفلیجبوونی دەستی راست و مل و وەهمگەلێكی زۆری هەبوون. وەهمەكانی رۆژ بەڕۆژ لەزیادبووندا بوون و كاتی عەسر دووچاری سڕی و ماتی دەبووەوە و لــەم حاڵەتەشدا قسەگەلی عەجیب و غەریبی دەكرد. ئانا لە كۆتاییەكانی تەمەنی باوكیدا ،شەو و رۆژ بوو بوو بە پەرستاری ئەو تا ئەو كاتەى كۆچی دوایــی كرد .ئەم ئەزموونە بۆ ئەو زیانێكی زۆری هەبوو و دەڵێن ئەمەش بووەتە هۆى نەخۆشكەوتنەكەى .نانی نەدەخوارد، دووچاری خەیااڵتی سەیروسەمەرە و گۆڕانی رووخساری هات و چەندجارێك هەوڵیدا خۆى بكوژێت .بۆ ئەم نیشانانە ،هیچ نەخۆشییەكی جەستەیی تایبەت بوونی نەبوو و برۆیەر باسی لەوە كرد ،كە ئەمە هیستریایە .ئانا لە كاتی خەواندندا ،خەیااڵتەكانی خۆى بۆ برۆیەر باس دەكرد. برۆیەر ناوی پاككردنەوەى دووكەڵكێش یان چارەسەركردن بەڕێی قسەكردنی بەسەر ئەم دانیشتانەدا بڕاند و لەوە تێگەیشت ئەگەر ئانا وشەكان لەكاتی خەواندندا بۆ ئەو دووبــارە بكاتەوە ،ئەوكاتە دەتوانێت وەهمەكانی خــۆى بۆ ئــەو بەیان بكات، بەمجۆرە بە ئەندازەیەك بارودۆخی ئانا باشتر دەبێت ،بەاڵم نیشانەگەلی تازە دەردەكەوتن. هەندێكجار ئانا رووداوی سۆزداریانەى بەبیر خۆى دەهێنایەوە ،كە ئاماژە بوو بۆ مانایەكی تایبەتی .بۆ نموونە ،دواى ئەوەى مــاوەیــەك لە خــواردنــەوەی شەربەتێكی تایبەت دووركەوتەوە ،بەبێ ویستی خۆى سەرچاوە :خودآموزی فروید ،روت اسنودن ،ترجمە ژنێكی هاتەوە یاد ،كە لە قاپێكدا شتێكی نورالدین رحمانیان ،انتشارات آشیان ،تهران. خ ــواردب ــووەوە ،كە پێشتر سەگێك لێی
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
7
كؤنت َيكست
جۆر و پێوەرەكانی ڕەخنەی هونەری
سەنگەر قوباد
یاسایەكی گونجاوی بۆ دیاری بكرێت. ڕەخنەگر دەبێ ئاگەداری پێشكەوتنە هونەرییەكان بێت ،تا بە پێوەری كۆن كارێكی هونەریی نوێ هەڵنەسەنگێنێت.
ڕەخنەی هونەری ڕێڕەوێكی دووری بڕیوە تا لە هەمبەر ئاستی هونەریی ڕەخنەی سـیاقی بەرهەمە هونەرییەكان بدوێت و ،ڕەگەز ئەم جــۆرە لە ڕەخنە ،گرنگیی بە و خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی كارە هونەرییەكان لە زۆر ڕووەوە لێك بداتەوە .بــارودۆخــی مێژووییی كــاری هونەری بۆ ئەمەیش چەندین پێوەر دانراون ،یان دەدات ،چەشنی حاڵەتی كۆمەاڵیەتی وەك ڕێكاری ڕەخنەیی دەستنیشان و ئــابــووری و سیاسی و دەروونـــی و كراون .بەاڵم ڕەخنەی هونەری لە هیچ كاریگەرییان لەسەر كارە هونەرییەكە. بــیــرۆكــەی ســیــاقــی دەگــەڕێــتــەوە پنتێكدا نەوەستاوە و ،پەیوەست بووە بە تێڕامانی ڕەخنەگرانەوە ،چونكە بــۆ ســــەدەی نـــــۆزدە ،كــە بــە پێی داهێنانی هونەری تروسكایییەكی زۆر بۆ گــۆڕان و پێشكەوتن و گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان دەگۆڕێت .لە هەردوو ڕەخنەكردن جێ دەهێڵێت. بە تێڕوانینی (جیرۆم ستۆلنیتز) ،كولتووری ماركسی و هیگڵی دا ،ئەم ڕەخــنــە پشت بــە چــەنــد پێوەرێكی بیرۆكەیە بوونی هەیە و ،پێیانوایە؛ بەبێ دیاریكراو دەبەستێ ،تا باشی و خراپیی گەڕانەوە بۆ بــاری مێژووییی بابەت، كارە هونەرییەكان دەستنیشان بكات ،تێگەیشتن لــە بابەتەكە ئەستەمە. وەك پێوەری ئاكاری و كەتواری[واقیعی] دیارترین ڕەخنەگرانی سیاقی ،بریتین و هێزی هەڵچوون .ئەم جۆرە ڕەخنەیە لە ماركس و فرۆید ،چونكی ڕەخنەی لە ســەردەمــی بــوژانــدنــەوەی نــوێ لە ئەوروپا سەری هەڵدا ،كە پێودانگەكانی لە فەرهەنگی ئەڕستۆی یۆنانیی كۆنەوە وەرگــیــراوە و ،لە ڕێسای ڕێزگرتنی جیاوازییەكان و ڕێسای یەكەی درامی دا چڕ دەبێتەوە. لە ڕێسای ڕێزگرتنی ئەو جیاوازییانەی دەكەونە نێوان جۆرەكانی هونەرەوە، نابێ ڕەگەزەكانی هونەر تێكەڵ بكرێن، لە بەر ئــەوەی هەریەك لەو ڕەگەزانە پێوەری تایبەتیی خۆی هەیە .هەرچی ڕێسای یەكەی درامییە ،لە هەر سێ یەكەی كات و شوێن و ڕووداو پێكدێت، كە هونەری شانۆیش بە پێی ئەم یاسایە دەروونــــــی بــەشــێــكــە ل ــە ڕەخــنــەی كۆمەاڵیەتی. پێكهاتووە. ئـــەگـــەرچـــی ڕەخــــنــــەی ســیــاقــی هـــەریـــەك لــە (جــــون درایـــــدن و ئەلكسەندەر) ،ڕێككەوتن لەسەر ئەوەی كەموكورتی هەیە ،بــەاڵم ئەرێنیشە، ڕەخنەگر بــەر لــەوەی هیچ پێوەر و چــونــكــە ســیــاقــیــیــەكــان تــوانــیــیــان یاسایەك هەڵبژێرێ ،دەبــێ دان بە زانیارییەكی زۆر لەبارەی هونەرەوە كــارە هونەرییەكەدا بنێ و ،یاساكان بێننە كایەوە .سەرباری ئەوەی توانییان بە شێوەیەكی كوێرانە درێژ نەكاتەوە .بۆچوونەكانیان لەسەر هەردوو ئاڕاستەی بە جۆریەك حوكم لەسەر بەشەكانی كالسیكی و نوێ ،جێبەجێ بكەن .وێڕای كارە هونەرییەكە بدات ،كە گەیشتبێتە ئەوەی پەیان بە تیۆری نوێی هونەری ئەوەی بەشەكان یەكەیەكی پێكهاتوو بۆ برد ،كە بەر لەوان كەسی دی ئاشنای كارێكی هونەریی تەواو دروست دەكەن .نەبوو .كاتێ هونەر لە بۆهاتن و شێتیدا هەر لە بەرایییەوە قاڵبێكی تایبەت بە چڕ كرابووەوە ،سیاقییەكان هاتن و ،لە كارە هونەرییەكە نەدرێت .هاوسۆزی چوارچێوەیەكی كەتواریدا چەسپاندیان لەگەڵ كارەكەدا بدۆزرێتەوە و ،پاشان هونەر دیاردەیەكی ئەزموونگەرییە نەك
میتافیزیكی ،چونكە مرۆڤ بونیادنەری هونەرە .هەروەها دەاللەتێكی مرۆڤانەی گەورەیان بە هونەر بەخشی ،بەوەی مانای هونەریان بۆ بینەر بەرز كردەوە و ،كارە هونەرییەكانیان پتر بە مانا و هێزی دەربڕین دەوڵەمەند كرد.
ڕەخنەگر لەهەمبەر كارەكە زێدەڕۆیی لە بۆچوونیدا دەكات ،كە ئەمەیش دواجار هەڵەیەكی زۆری لێ كەوتەوە و ،بووە هۆی دابەزینی نرخی هونەری.
ڕەخنەی مەبەستدار ئەم جۆرە لە ڕەخنە ،پەرسڤی ئەم دوو پرسیارە سەرەكییە دەداتەوە :ئایە ڕەخنەی كاریگەری ئـــەو دەمــــەی ڕەخـــنـــەی سیاقی ئامانجی هونەرمەند لە كارە هونەرییەكەی لــە چــوارچــێــوەی بـــارودۆخـــی كــارە چــیــیــە؟ هــونــەرمــەنــد تــوانــیــویــەتــی هونەرییەكان دەخوالیەوە ،زۆر ڕەهەندی ئامانجەكەی بــەدی بهێنێت؟ چونكە ئێستاتیكی پشتگوێ دەخــران ،بۆیە ڕەخنەی مەبەستدار ئەو ڕەخنەیەیە كە ڕەخــنــەی هونەریی كاریگەری پەیدا گرنگی بە ئامانج و ڕێگەی بەدیهێنانی بوو .ئەم ڕەخنەیە دژ بە سیاقییەكان ئامانجی هونەری دەدات. ئەوانەی پێڕەوی ئەم جۆرە ڕەخنەیە وەستایەوە و جــاڕی گرنگیی خودی كــارە هونەرییەكانی دەدا ،بــەوەی دەكەن ،لە تێگەیشتنی مەبەستەكان و خودی بەرهەمە هونەرییەكان لە تەواوی ئامانجەكان دا جیاوازییان هەیە ،بۆیە ڕێساكان گرنگترە ،بە تایبەت ئەو هەست سێ جۆری مەبەستدار ڕۆڵ دەگێڕێ، و سۆزەی هونەرمەند كاری پێ كردووە .كە مەبەستی دەروونــی و ڕاستەقینە هــەریــەك لــە (ئــۆســكــار وایــلــد و و ئیستاتیكی یـــە .یــەكــەمــیــان لە ئــەنــاتــوڵ فــرانــس) دیــارتــریــنــی ئەم الیەنی دەروونیی كــارە هونەرییەكان
ڕەخنەی ناوەكی ڕەخنەی ناوەكی ،گرنگی بە سروشتی ناوەوەی كارە هونەرییەكان دەدات و، ڕەخنەگران لەگەڵ خــودی كارەكەدا مامەڵە دەكــەن .ئەم ڕەخنەیە هەموو ڕێــســاكــانــی ڕەخــنــەی ســیــاقــی ڕەت دەكاتەوە( .ماسیۆ ئارنۆڵد) ،وای بۆ دەچێ؛ ڕەخنەی ناوەكی بینینی خودی شتەكانە وەك ئەوەی هەیە. ڕەخنەی ناوەكی پتر بە ڕەخنەی نوێ ناسراوە ،چونكە ڕەخنەگری ناوەكی لە گشت هۆكارە مێژوویی و كۆمەاڵیەتی و دەروونییەكان دوور دەكەوێتەوە و ،هەوڵ دەدات بە قووڵی كارە هونەرییەكان و پێكهاتەكانیان وەسف بكات .ئەم جۆرە كاركردنە لە زانستی بابەتییەوە نزیكە، بۆیە ڕەخنەگر باسی هەڵوێستی خۆی ناكات ،بەڵكو ڕاستەوخۆ خودی كارە هونەرییەكان و بە تایبەتیش پێكهاتەی شێوەیی و وەسفیی كــارەكــە ،ڕاڤــە دەكــات .هیچ شتێكیش بە خەماڵندن
كاری هونەریش هەڵگری فیكرێكی فەلسەفییە ،چ جای ئەوەی هونەرمەند ڕوانگەی فەلسەفی خۆی بە هۆی كەرەستەو جوانییەكانی شێوە و ڕەنگ و پێكهاتەوە دەردەبڕێت ڕێبازە ڕەخنەیییەن ،كە دوو پرسیاری دەكۆڵێتەوە ،دووهــەمــیــان گەیشتنە دیاریكراویان وەشاند« :ئایە فاڵن یان بە مەبەستی ڕاستەقینەی نێو كارە فیسار كاری هونەری ،كاریگەری هەیە؟ هونەرییەكان ،سێهەمیان لە الیەنی ئەی جۆری ئەو چێژە چییە بە بینەری جوانیی كارە هونەرییەكان دەكۆڵێتەوە. دەبەخشێت؟» (جیرۆم) لەمبارەیەوە لەگەڵ ئەوەیشدا ،ڕەخنەی مەبەستدار ئاوەها دێتە گۆ« :ڕەخنەی كاریگەری ڕەخنەكراوە ،كە ئاوەهایە :پێویستە سنوور بۆ پەیڤەكانی ڕەخنەگر دانانێت ،پێوەندی لە نێوان مەبەست و بابەت بۆیە ڕەخنەگر ئازادە لەوەی دەیبێژێت .دا هەبێت .ئایا گرنگیی بوونی مەبەست هــەر بۆیە ناكرێ حوكمێكی لۆژیكی هیچ الیەنێكی ئیستاتیكی بۆ كارە لەسەر بەرهەمە هونەرییەكان بدرێ ،كە هونەرییەكان زیــاد دەكـــات؟ چونكە مەبەست دەكــەوێــتــە ژێــر ئەزموونی هەمووان لەسەری هاوڕا بن». ڕەخنەیەكی زۆر ئاڕاستەی ڕەخنەی تایبەتیی هونەرمەندەوە و ،هەنگاوەكانی كاریگەری كراوە ،وەك ئەوەی پێكهاتەی كاركردن و بیرۆكەكەی دەبێتە ئامانجی ێ كارەكە. ناوەڕۆك و نرخی كاری هونەری پشتگو دەخــات ،لە بابەتی كار دەردەچێت،
هەژمار ناكات. ئەگەرچی ڕەخنەی ناوەكی لە هەوڵدا بــوو بــۆ دووركــەوتــنــەوە لــە ڕەخنەی سیاقی و كــاریــگــەری ،وەلــێ لــەوەدا سەركەوتوو نەبوو ،هەر بۆیە بە ناچاری پابەندی سیاقی مێژوویی و كۆمەاڵیەتی و دەروونـــی بـــووەوە ،چونكە تیۆری جوانیناسی و فیكری فەلسەفی ئەستەمە بخرێتە چوارچێوەیەكی دیاریكراوەوە. ڕەخنەی فەلسەفی شێوازێكی ڕەخنەییە و دەكەوێتە نێوان هونەری كۆن و نوێوە ،چونكە ڕەخــنــەگــری فەلسەفی بــــاوەڕی بە لــێــكــدانــەوە هــەیــە .ك ــاری هونەریش
هەڵگری فیكرێكی فەلسەفییە ،چ جای ئەوەی هونەرمەند ڕوانگەی فەلسەفی خۆی بە هۆی كەرەستە و جوانییەكانی شێوە و ڕەنگ و پێكهاتەوە دەردەبڕێت. هەروەها ڕەخنەگری فەلسەفی ،پابەندی: نمونەیی ،برگمانتی ،بوونگەری ... ،یە. جۆرەكانی ڕەخنە زۆرن ،وەلـێ لە كورتترین پێناسەیدا خستنەڕووی ئەرێنی و نەرێنیی كارە هونەرییەكانە، چ لە ڕووی بابەت و ناوەڕۆك و كەرەستە و ئاستی جوانییەوە ،چ لە ڕووی چێژ و فۆڕم و كاریگەرییەوە بێت .ئەنجامیش گرنگیی ڕەخنەی هونەری لەوەدایە؛ ئاستی بەهێزی و الوازیی كارەكان دیاری دەكات .لە هەندێ حاڵەتیشدا چارەسەر پێشنیار دەكات .لە هەمووشی گرنگتر، پێشخستنی ئاستی بەرهەمەكان و ڕزگاركردنیەتی لە دۆخی چەقبەستوویی و مراندنی .چونكە ئاخاوتن لەبارەی هەر كارێكەوە نیشانەی زیندوویەتی لەسەر كارەكە دادەنێت ،دواجاریش (ماسیۆ ئارنۆڵد) ،گوتەنی« :ئامانجە بەهێزەكەی ڕەخنە ،باڵوكردنەوەی مەعریفەیە». پێویستە ڕەخنەگر بــۆ پێواندنی ئاست و دەرخستنی كوالێتیی كارە هونەرییەكان چەند پێوەرێكی هەبێت، چونكە ڕەخنەگری باش ئەو كەسەیە؛ شێواز و پێوەرەكانی بۆ هەڵسەنگاندنی كارێكی دیاریكراو ئامادە دەكات ،دواتر لە حاڵەتە جیاوازەكاندا ،چەندین جۆری ڕەخنەی جیاواز بەكار دەهێنێ ،جگە لەوەی ڕەچاوی ئاستی وەرگر دەكات. ئەگەرچی هەریەك لە جۆرەكانی ڕەخنە، پێوەر و ڕێسا و تیۆری تایبەت بە خۆی هەیە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا مەحاڵە هیچ ڕەخــنــەگــرێــك لــە چــوارچــێــوەی جۆرێكی ڕەخنەی دیاریكراودا پۆلێن بكرێت .چونكە زۆربــەی هــەرە زۆری نووسینە ڕەخنەییەكان پتر لە جۆرێكی ڕەخنەی تێدا پێڕەو كراوە ،بگرە بڕێ جار هەموو جۆرەكانی ڕەخنەی تێدا بەكار هاتوون. سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە: _ النقد الفنی :دراســە جمالیە وفلسفیە/ جیروم ستولنیتز /ترجمە د .فۆاد زكریا. _ علم الجمال والنقد الحدیث /عبدالعزیز حمودە. _ القیم الجمالیە /راویە عبدالمنعم.
8
ذمارة ( )248دوشةممة 2015/5/18
ئەو بەرەیەی دژایەتی پڕۆژەكەی ئێمەی دەکرد شكستی خوارد
وەزیری ئەوقاف و كاروباری ئاینی (كەمال موسلیم) بۆ «چاودێر» دیمانەی :ساالر تاوەگۆزی ()2-2 ســاالر تــاوەگــۆزی :ئــەو قوتابخانانە بــەیــەكــجــاری دەچــنــە ســەر وەزارەتـــی پەروەردە؟ كەمال موسلیم :بەڵێ بەیەكجاری دەچنە سەر وەزارەتی پەورەدە ،وەزارەتی ئەوقاف تەنها بۆی هەیە بەدوداچوون بۆ مەنهەجی خوێندنی دیراساتی ئیسالمی بكات ،ئیدی لەسەر هەر وەزارەتێكبن، ئــەوەش لە یاسای وەزارەت ــی ئەوقافدا هاتووە.
ئێمە خاوەنی مزگەوتین تۆ خاوەنی نیت. ئێمە ڕێنماییمان دانــاوە تاوەكو كەس سوكایەتی بە مزگەوتەكە و مامۆستای مزگەوتەكە نەكات. ساالر تاوەگۆزی :بۆچی ڕێنمایی وەها دەرناكەن خەڵكی ئاراستە بكات ،لەبری مزگەوت شوێنی دیكەی وەكو قوتابخانە و نەخۆشخانە و شتی لەو جۆرە دروست بكەن كە هەمان خێری دروستكردنی مزگەوتیان هەیە ،لەكاتێكدا ژمــارەی مزگەوتەكان زیاد لە پێویستە؟ كەمال موسلیم :ئێمە پێمان وایە بەپێی شەریعەتی ئیسالم؛ دەبێت مزگەوت بەپێی پێویست دروســت بكرێت ،واتە ئەگەر لەشوێنێك مزگەوتێك توانی هەموو خەڵكی شوێنەكە لە نوێژی هەینی و
ئێم ە ڕێ ن م ای ی م ا ن ب ۆ د روستكردنی مزگ ەوت دانا و تاوەكو بەپێ ی ش ە ر ع ب ە ئ ە ر ك ی خۆی هەڵبسێ ت و ه ی چ ك ە س ێ كیش نەتو ان ێ ت س و ك ای ە ت ی ب ە مام ۆستای ئاینی بكات س ــاالر ت ــاوەگ ــۆزی :كەسانێك ئەم كارانەی ئێوە وەكو بزووتنەوەی گۆڕان، یان وەزیری ئەوقاف وەها لێكدەدەنەوە دژایەتی ئاین دەكەن ،ئەمە ڕاستە؟ كەمال موسلیم :ڕێك پێچەوانەكەی ڕاســتــە ،ئێمە نامانەوێت بازرگانی و سیاسەت بەئایینەوە بكەین ،نامانەوێت بــەنــاوی ئــایــنــەوە خــەڵــك بــۆ خۆمان پەیدا بكەین و بیانخەڵەتێنین ،ئێمە دەمانەوێت نەیەڵین لەبەرگی ئاییندا سیاسەت بە ئاینەوە بكرێت و خەڵكی پێ بخەڵەتێندرێت ،دەمانەوێت ئایین بگەڕێتەوە سەر ڕێگە ڕاستەقینەكەی خۆی ،پەیامی پیرۆزی ئیسالم جێبەجێ بكرێت ،تاوەكو ئایین نەكرێت بە هۆكارێك بۆ پەیداكردنی بەرژەوەندی شەخسی و حیزبی. ســاالر تــاوەگــۆزی :پێت وایــە ئەو بەرەیەی دژایەتی پرۆژەكەی ئێوەی كرد شكست دەخوات؟ كەمال موسلیم :بەڵێ ،پێم وایە شكست دەخۆن ،چونكە نیەتی ئێمە خزمەتكردنی پرۆسەی خوێندنی ئیسالمییە .نیەتمان خزمەتكردنی موسوڵمانانە ،نیەتمان ئەوەیە كە دامــەزراوەی ئاینی بەئەركی ڕاستەقینەی خۆی هەڵبسێت ،كەچی لەبەرانبەردا دونیایەك بوختانمان بۆ هەڵبەستراوە ،بۆ نموونە لەجێگایەك نــووســیــویــانــە »:وەزارەتـــــی ئــەوقــاف دروستكردنی مزگەوتی ڕاگرت» .نەخێر وانییە ،ئێمە ڕێنماییمان بۆ دروستكردنی مزگەوت دانا و تاوەكو بەپێی شەرع بە ئەركی خۆی هەڵبسێت و هیچ كەسێكیش نەتوانێت سوكایەتی بە مامۆستای ئاینی بكات ،دوێنێ مامۆستایەكی ئاینیم البوو دەڵێت :بۆ مــاوەی دوو كاتژمێر جل و بەرگەكانمان فڕێدەدەنە دەرەوە و دەڵێن
نوێژەكانی دیكەدا كۆبكاتەوە ،ئەو شوێنە پێویستی بەدروستكردنی مزگەوتی دیكە نییە ،بەپێ شەریعەتی ئیسالم ،نەك هەر بەپێی قسەی من ،كردنی هەر كارێكی خێری وەكو دروستكردنی نەخۆشخانە و خانەی پیران و هەتیوان هەمان خێری دروستكردنی مزگەوتی هەیە ،بۆیە ئێمە هانی خێرخوازان دەدەین ئەگەر شوێنێك پێویستی بەدروستكردنی مزگەوت نەبوو، با شتێكی دیكە یان خێرێكی دیكە بكەن كە سوودی خەڵكی موسوڵمانی تێدایە. ساالر تاوەگۆزی :ئەو كەس و الیەنانەی لە پشتی گۆڕانكارییەكانی ئێوەوەن كێن؟ كــەمــال مــوســلــیــم :زۆربــــەی زۆری پشتیوانیمان ئاینی مامۆستایانی دەكـــەن و هەندێكیان پەیوەندییان پێمانەوە كــردووە ،وەك بینیتان زیاتر لە 200مامۆستا گردبوونەوەیەكیان بەو بۆنەیەوە كرد ،لە قوتابخانە ئاینیەكانەوە پشتیوانیمان دەكرێت .ئەوان پێیانباشە بەشێوەیەك گۆڕانكارییەكان بكرێت كە خزمەتی پرۆسەكە بكات و ڕێگا نەدرێت لە بایەخی پرۆسەكە كەم بكرێتەوە .با نمونەیەكت بۆ باس بكەم :قوتابیانی كۆتا ساڵی قوتابخانە و پەیمانگە ئاینیەكان
ئێمە نامانەوێت بازرگانی و سیاسەت بەئاینەوە بكەین بڕیاری دادگای سعودیە سەبارەت بەو كۆمپانیایەی 6میلۆن و 800هەزار ڕیاڵی حاجیانی كوردی خورادبوو لەبەرژەوەندیی ئێمە شكایەوە هاتوونەتە الی ئێمە و دەڵێن :ئەمساڵ بۆ ئێمە ئەژمار دەكرێت یان نا؟ واتە: گۆڕانكارییەكەیان پێخۆشە ،دەڵێن: «ئەگەر بزانین بۆمان ئەژمار ناكرێت؛ خۆمان بۆ ساڵێكی دیكە دەهێڵینەوە» ئـــەی ئــــەوە مــانــای چــیــیــە؟ دیـــارە گۆڕانكارییەكان لەبەرژەوەندیی ئەواندایە و پێیان باشە ،لــەكــوردەواریــدا شتێك هەیە دەڵێت :لەبەرژەوەندیی خۆت شەڕ بۆ خــۆت دەكــەیــت یــان بــەرژەوەنــدیــی
خەڵك؟ ئێمە شەڕ بۆ بەرژەوەندیی خەڵك دەكەین ،شەڕ بۆ بەرژەوەندیی قوتابیان و مامۆستایان دەكەین ،شەڕ بۆ بەرژەوەندیی حیزبی و شەخسی ناكەین. ساالر تاوەگۆزی :ئایا ئەوانەی بەپێی پڕۆژەكە دەچنە سەر وەزارەتی خوێندنی بــااڵ و پـــەروەردە لەمەسەلەی مــاف و ئیمتیازات و دامەزراندندا سوودمەند دەبن و ئاسانكارییان بۆ دەكردێ؟ كەمال موسلیم :بەڵێ ،حەتمەن.
ساالر تاوەگۆزی :گلەییەی لە شێواز و ئاراستەی گوتاری ئاینی هەیە ،چیتان كــردووە بۆ ڕۆشنبیركردنی كەسایەتی مامۆستای ئایینی؟ كەمال موسلیم :لەهەفتەی ڕابــردوو خولێكی سێ ڕۆژەمــان كــردەوە ،لە هەر ڕۆژەی دوو مــوحــازەرە پێشكەشكرا، بەداخەوە خەڵكانێك ئەوەیان بە عەیبە لێوەرگرتین وتیان خول بۆ مامۆستای ئاینی دەكەنەوە ،دیارە مامۆستای ئاینی
قوتابیانی كۆتا ساڵی قوتابخانە و پەیمانگە ئاینیەكان هاتوونەتە الی ئێمە و دەڵێن :ئەمساڵ بۆ ئێمە ئەژمار دەكرێت یان نا؟ بزانین بۆمان ئەژمار ناكرێت؛ خۆمان بۆ ساڵێكی دیكە دەهێڵینەوە
ڕۆشنبیر نییە! ئەوەیش قسەیەكی زۆر نامەنتیقییە ،چونكە دكتۆر و ئەندازیار و مامۆستای زانــكــۆش بە بــەردەوامــی پێویستییان بەخول هەیە ،چونكە ژیان بە بەردەوامی گۆڕانكاری بەسەردا دێت، دەبێت هەر كەسە و لە بــواری خۆیدا شارەزای گۆڕانكاریەكان و پێدوایستیەكانی خەڵك ببێت ،بۆ نموونە مامۆستایەكی ئاینی دەبــێــت وەاڵمـــی بــۆ ئــەو شتە سەردەمیانەی پێبێت كە لە ئەنجامی گۆڕانكاریەكاندا دێنە ئاراوە .هەركەسێك هەرچەندە زانابێت؛ نابێت بانگەشەی ئەوە بكات هەموو شتێك دەزانێت .بۆ ئەو مەبەستە ئێمە لەبەرنامەی خۆماندا دامانناوە خولی درێژخایەن بۆ مامۆستایان بكەینەوە .مامۆستایان یەكجار پەرۆشی ئـــەوەن خولیان بــۆ بكرێتەوە ،بــەاڵم ئەوانەی دژی ئەو كارەن ،بە ئامانجێكی دیكەوە باسی بابەتەكە دەكەن ،بۆ ئەوەیە بەڕێگایەكی ناشەرعی لەكەدارمان بكەن. ســـاالر تـــاوەگـــۆزی :ســەبــارەت بە كۆمپانیاكانی حــەج و عــومــرە چی ڕێوشوێنێكی نوێتان گرتووەتە بەر؟ چونكە گلەییەكی زۆریان لێدەكرێت؟ كەمال موسلیم :پێش ئەوەی جەنابت بێیت ،بەڕێوەبەری گشتی حەج و عومرەم لەالبوو ،هەفتەی داهاتوو بۆ یەكالیی كــردنــەوە مەسەلەكە دادەنیشین ،ئەو كۆمپانیایانەی بزانین بە باشی ئەركەكانیان جێبەجێدەكەن و لەخزمەت حاجیاندان، مۆڵەتی چوونە حەجیان پێدەدەین. لە پرۆسەی حەجی ئەمساڵ گلەییمان لەچەند كۆمپانیایەك هەیە كە نەیانتوانیوە ئەركەكانی خۆیان بەباشی جێبەجێبكەن، بۆیە ڕێگەیان پێنادەین بچنە حەج بەبێ گوێدانە ئەوەی سەر بەكێن .ئەوەی الی ئێمە پێوەرە و كاری لەسەر دەكەین ئەدای كۆمپانیاكەیە. ســاالر تــاوەگــۆزی :دوایــیــن هەواڵی ڕێوشوێنەكانتان دژی ئــەو كۆمپانیا سەعودیە چی بوو كە پارەی حاجییانی هەرێمی كوردستانی خورادبوو؟ كــەمــال موسلیم :بــڕیــاری دادگـــەی سەعودیم لەالیە و لەبەرژەوەندیی ئێمە شكاوەتەوە ،هەروەها تەمییزكردنەوەی یان تێهەڵچوونەوەی بڕیارەكەش هەر لــە بــەرژەوەنــدیــی ئێمەیە .بڕیارەكە جێبەجێكردنەكەی مــاوە ،ئەو هەفتەیە نوێنەرێكیان نــاردبــوو تا لەگەڵ ئێمە وتووێژ بكەن و هەندێك لەپارەكەیان بۆ كەمكەینەوە كە بڕی 6ملیۆن و 800هەزار ڕیاڵە .ئەوان داوایان كرد بڕی یەك ملیۆن و 800هەزار ڕیاڵیان بۆ كەم بكەینەوە، من پێم گوتن :ئەو پارەیە موڵكی من نییە تاوەكو سوڵحتان لەگەڵدا بكەم و لێتان خۆشبم ،پارەكە موڵكی خەڵكە و لە دادگاش بە ئێمە دراوەتــەوە ،تاوەكو بیدەینەوە دەستی خاوەنەكانیان ،بە هیچ شێوەیەك لە یەك دیناریشی خۆشنابین، مەگەر ئەو خەرجییانە نەبێت كردوتانن، خەرجییەكانیشتان چەندن بیانووسن ئەگەر یاسایی بوون ،ئێمەیش نامانەوێت مافتان بخۆین و بۆتان دەگەڕێنینەوە. ســــاالر تــــاوەگــــۆزی :ســـەبـــارەت بەپەیوەندییەكانی وەزارەتـــی ئەوقاف و یەكێتی زانــایــان لێت دەپــرســم :ئایا پەیوەندییەكانتان ڕاســتــەوانــەن یان پێچەوانە؟ كــەمــال مــوســلــیــم :هـــەردووالمـــان پەیوەندیمان زۆر باشە ،لەسەر هەموو ئەو پرسانەی شیاوی پرس و ڕان ڕاوێژ بەیەكدی دەكــەیــن و بۆچوونەكانمان دەگۆڕینەوە.