518

‫لەیادی ‪ 40‬ساڵەی دامەزراندنیدا‬

‫كادیرانی یەكێتی بەستنی‬ ‫كۆنگرە بەگرنگ دەزانن‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫پرسی باشكردنی ژیانی پێشمەرگە‪ ،‬دەبرێتە بەردەم سەرۆكی هەرێم‬

‫‪ 10‬مانگە پێشمەرگە چاوەڕێی بڕیارێكی پارلەمانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬پارلەمانی كوردستان لە ‪21‬ی‬ ‫تەمموزی ‪ 2014‬بڕیارێكی دەركرد‪ ،‬كە بە بڕیاری‬ ‫ژمارە ‪ 19‬ناسرا تایبەت بە خزمەتكردنی زیاتری‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬بەاڵم ‪ 10‬مانگە پێشمەرگە چاوەڕێی‬ ‫جێبەجێكردنی ئەم بڕیارەیە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫لەمادەیەكیدا دەڵێت‪ ،‬كاتێ ئەم بڕیارە جێبەجێ‬ ‫بكرێت‪ ،‬قەیرانی دارایی كۆتایی بێت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پێشمەرگە ئێستا پێویستی بە هاوكاری هەیەو‬ ‫وادەی كۆتاییهاتنی قەیرانی داراییش دیار نییە‪.‬‬ ‫لیژنەی پێشمەرگەش لەپارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫حكومەت‌و ‌وەزارەتـــی دارایــی بە كەمتەرخەم‬ ‫دادەنــێــت لە جێبەجێنەكردنی پــڕۆژەكــەو بۆ‬ ‫هەمواركردنەوەشی بەنیازن سەردانی سەرۆكی‬ ‫هــەرێــم بــكــەن‪ .‬الیخۆشیەوە فەرماندەیەكی‬ ‫پێشمەرگە دەڵێت "پارلەمان خۆی رێگریی بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی بڕیارەكە دروستكردوە"‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە دلێر ما‌وەتی‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬هیچمان نەكرد‌وە بۆ‬

‫ئە‌وەی دەستكاری ئە‌و بڕگانە بكەین‪ ،‬كە باس‬ ‫لە‌وە دەكەن‪ ،‬تا د‌وای قەیرانی دارایی‪ ،‬ناكرێت‬ ‫موچەی پێشمەرگە ها‌وتای هێزەكانی نا‌وخۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەتەماشین سەرۆكی هەرێم ببینین بۆ‬ ‫ئە‌و مەبەستە‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە لێپرسراوی بەشی راگەیاندنی‬ ‫هێزەكانی ‪70‬ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان‪،‬‬ ‫بۆ "چاودێر" دەڵێت "بڕگەیەك لە بڕگەكانی‬ ‫بڕیارەكە‪ ،‬باس لە‌وەدەكات‪ ،‬تا د‌وای قەیرانی‬ ‫دارایـــی بڕیارەكە جێبەجێنەكرێت‪ ،‬كە‌واتە‬ ‫پارلەمان خۆی ‌وتویەتی‪ ،‬حكومەت پڕۆژەكە‬ ‫جێبەجێ مەكەن‪.‬‬ ‫عەمید ئەحمەد لەتیف‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پارلەمان دەیە‌وێت پڕۆژەكە جێی خۆی بگرێت‌و‬ ‫زیند‌ویەتی لە دەستنەدات‪ ،‬دەبێت لەمكاتەدا‪،‬‬ ‫كــە پێشمەرگە لــە شــەڕدایــە‪ ،‬ئــەو بڕگانە‬ ‫هەمواربكاتە‌وە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪٥‬دا دەخوێننەوە‬

‫پێشمەرگە بەرگرییەکی بێوێنە دەکات‪ ،‬بەاڵم باشکردنی ژیانیان فەرامۆشکراوە‬

‫كۆنگرە‪ ،‬كۆمەڵ دەكات بە دوو بەشەوەو‬ ‫ئەگەری ئینشیقاقیش هەیە‬

‫ئەنجومەنی چاودێری‌و بەدواداچون‪:‬‬

‫بەبێ باكی مامەڵە كراو‪ ،‬هیوایەك بۆ چاكسازیی نەهێڵرایەوە‬ ‫توركیا هەرێم بە "نائارام" وەسفدەكات‌و‬ ‫بنكەی دەنگدانی تێدا ناكاتەوە‬

‫سەاڵحودینی موهتەدی‪:‬‬

‫مام جەالل لەبەرامبەر‬ ‫دەوڵەتانی ئیقلیمی‬ ‫دەیتوانی بڵێت "نا"‬

‫نوێنەری هەدەپە بۆ "چاودێر"‪ :‬دەبوایە حكومەتی هەرێم هەڵوێستی هەبوایە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەســت "چاودێر"‬ ‫كەوتون‪ ،‬زیاتر لە ‪ 100‬هەزار هاواڵتیی توركیا‬ ‫لەهەرێمی كوردستانن ‌و ‪%95‬یشیان الیەنگری‬ ‫هــەدەپــەن‌و ئەگەریش لە رۆژی هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانی توركیا نەگەڕێنەوە بۆ توركیا‪ ،‬ئەوا‬ ‫مافی دەنگدانیان دەفەوتێت‪ ،‬چونكە حكومەتی‬ ‫توركیا بنكەی دەنگدان لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫ناكاتەوەو هەرێمیش بە ناوچەیەكی "نائارام"‬

‫وەسفدەكات‪ .‬الیخۆشیەوە‪ ،‬نوێنەری هەدەپە‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬دەڵێت "دەبوایە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەڵوێستی لەسەر ئەوە هەبوایە كە بە‬ ‫ناوچەی "نائارام" وەسفكراوە"‪.‬‬ ‫عابید ئیكە‪ ،‬نوێنەری هەدەپە لەهەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬توركیا‬ ‫سندوقی هەڵبژاردنی لە كوردستان دانەناوە بەوەی‬ ‫بەناوچەی "نــائــارام"ی وەسفدەكات‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەسەر سنوری توركیا و هەرێمی كوردستانیش‬

‫گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ دایكی‬ ‫فروغ فەرۆخزاد‬ ‫سازدانی‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬

‫سندوقی هەڵبژاردن دانەنراوە‪ ،‬ئەمەش بەپالنێك‬ ‫بۆ فەوتانی دەنگی كوردی وەسفدەكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ "چاودێر"‪،‬‬ ‫وتیشی "چاوەڕێمان دەكــرد حكومەتی هەرێم‬ ‫هەڵوێستی لەسەر ئەوە هەبوایە كە توركیا هەرێمی‬ ‫كوردستانی بە ناوچەی نائارام وەسفكردووەو‬ ‫دەشبوایە فشار بۆ توركیا ببات‪ ،‬تاكو سندوقی‬ ‫هەڵبژاردن لە كونسوڵی توركیا دابنێت"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫سەید قوتب‬ ‫لەهاندەری توندوتیژیەوە‬ ‫بۆ قوربانی!‬ ‫محەمەد هەریری‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫بەسەركەوتنی هەدەپە‪ ،‬پەكەكە‬ ‫ستراتیژی نوێی دەبێت‬ ‫‪9‬‬

‫‪9‬‬

‫ئەردۆغان‪ ،‬سەرۆككۆمار یان‬ ‫سەرۆكی ئاك پارتی؟‬

‫هێژا دڵشاد‬

‫محەمەد ئیسماعیل‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫لەیادی ‪ 40‬ساڵەی دامەزراندنیدا‬ ‫كادیرانی یەكێتی بەستنی كۆنگرە بەگرنگ دەزانن‬ ‫هەبوە لەالی یەكێتیی هەر لەسەرەتای‬ ‫دامەزارندنیەوە هەبوە كە ئەویش بیروڕای‬ ‫جیاواز بوە‪ ،‬بۆیە هەر ئەو جیاوازیانەشە‬ ‫بەهێزی یەكێتی دەردەخــات‌و بــەردەوام‬ ‫لەنوێبونەوەدایە‪ ،‬پێویستە گەنجان‌و‬ ‫الوانــی یەكێتی نیشتیمانی كورستان‬ ‫خۆیان هەوڵبدەن بۆ بەدەستهێنانی رۆڵ‌و‬ ‫ئەركەكانی ناو یەكێتی‌و بیسەلمێنن كە‬ ‫شایستەی سەركردایەتیكردنی یەكێتین‪،‬‬ ‫چونكە ئەوانەی ئێستا لەسەركردایەتی‌و‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتیدان بەدڵنیاییەوە‬ ‫ئەو كورسیانەیان تاپۆ نەكردوە‪.‬‬

‫چاودێر ‪ -‬ئارام سەردار‪:‬‬ ‫لەیادی ‪ 40‬ساڵەی دامەزراندنی یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستاندا‪ ،‬ژمارەیەك لە‬ ‫كادیرانی ئەو حزبە لەم قۆناغە هەستیارەی‬ ‫ناوچەكەو كوردستاندا‪ ،‬بەستنی كۆنگرە‬ ‫بە گرنگ دەزان ـن‌و نوێبوونەوەو هێنانە‬ ‫كایەی خوێنی تازە بۆ نێو حزبەكەیان‬ ‫بەپێویست دەزانن‪ ،‬هاوكات باس لەوەش‬ ‫دەكــەن كە كۆبوونەوەكانی مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و سەركردایەتی لــەم قۆناغە‬ ‫هەستیارەی كــوردســتــان‌و ناوچەكەدا‬ ‫پێویستە بەردەوامی هەبێت‪.‬‬ ‫بەستنی كۆنگرەی یەكێتی پێویستە‬ ‫سەبور عوسمان كادیری پێشكەوتوی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬لــەبــارەی بەستنی كۆنگرە‌و‬ ‫هێنانە پێشەوەی خوێنی تازە پێیوایە‪،‬‬ ‫لــەســەرەتــای دروســتــبــونــی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان بەردەوام گرنگی‬ ‫ئەندامان و لەیەنگرانی یەکێتی چاوەڕێی نوێبونەوەی حزبەکەیان دەکەن‬ ‫بەهێنانە پێشەوەی خوێنی تازە‌و گەنجان‬ ‫ژنان‌و پێوەری هەڵبژاردن‬ ‫داوە‌و لەقۆناغی ئێستاشدا پێویستە زۆرە بەسەر ئەنجامنەدانی كۆنگرەی‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە رێژنە مەجید‬ ‫یەكێتیی لەگەڵ ئــەو گۆڕانكاریانەی یەكێتی تێدەپەڕێت‪ ،‬هەرچەندە بارودۆخ‬ ‫ێ لەسەر بەستنی كۆنگرە كادیری پێشكەوتوی یەكێتی نیشتیمانی‬ ‫هــەنــوكــە كــە لــەنــاوچــەك ـە‌و هــەروەهــا كاریگەری دەب ‌‬ ‫پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا ڕویــانــداوە بەتایبەت شــەڕی تیرۆرستانی داعش كوردستان‪ ،‬ســەبــارەت بەرۆڵی ژنــان‌و‬ ‫گەنجانی رۆشنبیر‌و ئــەو كەسانەی بەاڵم ئەو دۆخەی ئێستای یەكێتی گرنگە نوێبونەوەی یەكێتی‪ ،‬بە«چاودێر»ی‬ ‫ێ چونكە راگــەیــانــد‪ :‬پێویستە بۆ نوێبونەوەی‬ ‫ئێستا لەمەیدانەكەدا كاردەكەن بێننە یەكێتی كۆنگرەی خۆی ببەست ‌‬ ‫پێشەوە‪ ،‬ئەمەش بەرێزگرتن لەخەبات‌و‬ ‫تێكۆشانی ئەو هەڤااڵنەی پێشوو كە‬ ‫ئەمانیش دەستباری ئەو گەنجانە بكەن‬ ‫بۆ بەردەوامیدان بەكاروانی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانی كورستان‪ ،‬ئەمەش پێویستی‬ ‫ێ‬ ‫بەبەستنی كۆنگرە هەیە كە هەوڵبدر ‌‬ ‫ێ بــۆ ســەرجــەم‬ ‫بــەرنــام ـە‌و پــانــی نــو ‌‬ ‫ئۆرگانەكان دابنرێ‌‪.‬‬

‫ێ‬ ‫پێویستە ئەو رێژەیەی دیاریش دەكر ‌‬ ‫ێ بەڵكو وابكەین لەكۆنگرە‬ ‫بەكۆتا نەب ‌‬ ‫پیاوان دەنگ بەژنانیشن بدەن نەوەك‬ ‫بەكۆتا كورسیان بۆ دابنرێ‌‪.‬‬ ‫گەنجانی یەكێتی ‪ ..‬رۆڵ‌و ئەركی‬

‫«لەم قۆناغە هەستیارەدا‪ ،‬پێویستە‬ ‫كۆبونەوەكانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی‬ ‫بەردەوامی هەبێت»‬

‫كۆنگرەو خوێنی تازە‪..‬‬ ‫بەرنامەی تازە‬ ‫الی خۆشیەوە عیسا حسێن كادیری‬ ‫پــێــشــكــەوتــوی یەكێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان بۆ «چاودێر» رایگەیاند‪ :‬هەر‬ ‫ێ بەرەو نوێبونەوە بچێت‬ ‫حزبێك كە بیەو ‌‬ ‫ئەویش ئەنجامدانی كۆنگرەیە‪ ،‬ماوەیەكی‬

‫یەكێتی لەشاخیش كۆنگرەی خۆی‬ ‫بەستوە بەتایبەت كۆنگرە‌و كۆنفراسی‬ ‫خۆی بەستوە‪ ،‬بۆ ئەوەی خوێنی تازە‌و‬ ‫بەرنامەی تــازە‌و گۆرانكاری ریشەیی‬ ‫لەئۆرگانەكانی یەكێتی ئەنجام بدرێن ئەوا‬ ‫پێویستە كۆنگرە ببەسترێ‌‪.‬‬

‫یەكێتی یەكەم كار هێنانە پێشەوەی‬ ‫ژمارەیەكی بــەرچــاوی ژنــان‌و گەنجانە‬ ‫تەنانەت الیەنی كەم ئەو رێژەیەی كە‬ ‫ێ‬ ‫‪ %30‬لەپەرلەمان دانراوە ئەو مافە بدر ‌‬ ‫بەو رێژەیە بێنە پێشەوە‪ ،‬بەتایبەت ژنان‬ ‫كە ئێستا لەكۆی ‪ 15‬مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەك ژن دانراوە كە رێژەیەكی زۆر كەمە‌و‬

‫سەركردایەتی‬ ‫هــاوكــات هـــەژار ســدیــق كادیرێكی‬ ‫دیكەی پێشكەوتوی یەكێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان بۆ «چاودێر»‪ ،‬دەڵێت‪ :‬یەكێتی‬ ‫هەمو قۆناغە سەختەكانی تێپەڕاندوە‪،‬‬ ‫ئەو كەسانەی پێیان وابوو كە یەكێتیی‬ ‫كێشەی هەیە‪ ،‬بەپێچەوانەوە ئەوەی كە‬

‫بەردەوامیی كۆبوونەوەكان‬ ‫ئەگەر چی دوێنێ لەبارەگای مەكتەبی‬ ‫سیاسی بەئامادەبوونی مــام جــەالل‪،‬‬ ‫سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كـــوردســـتـــان‪ ،‬مــەكــتــەبــی ســیــاس ـی‌و‬ ‫ســەركــردایــەت ـی‌و ئەنجومەنی نــاوەنـد‌و‬ ‫پارلەمانتاران‌و بەرپرسە حكومییەكانی‬ ‫ئــەو حزبە كۆبوونەوە‪ ،‬بــەاڵم كادرانی‬ ‫یەكێتی پێیانوایە كە كۆبوونەوەی رەسمی‬ ‫سەركردایەتی بۆ چارەسەركرنی كێشە‬ ‫ناوخۆییەكان دەبێت بـــەردەوام بێت‪.‬‬ ‫لەو بارەیەوە سەبور عوسمان‪ ،‬نەبونی‬ ‫كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی زیان‬ ‫بەداهاتوی یەكێتی دەگەیەنێ‌‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەنجامدانی كۆبونەوەكانی مەكتەبی‬ ‫ســیــاسـی‌و ســەركــردایــەتــی تــەوژمــێـك‌و‬ ‫گڕوتینی زیاتر بەیەكێتی دەبەخشێت‪،‬‬ ‫چونكە ئێستا بارودۆخی ناوچەكە‌و ناوخۆ‌و‬ ‫هەروەها عیراقیش هەستیارە بۆیە گرینگە‬ ‫كۆبونەوەی ئەنجام بدرێ‌‪.‬‬ ‫عیسا حــســیــن‪-‬یــش لــەمــبــارەیــەوە‬ ‫رایدەگەینێ‌‪ ،‬دواخستنی كۆبونەوەی‬ ‫مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی‬ ‫جێگای نیگەرانی كــادیــران‌و هەموو‬ ‫خەڵكی كوردستان بوە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫كێشە لــەنــاو یەكێتیدا هەبێت كێشە‬ ‫لەناو هەموو ماڵەكانی كوردستان هەیە‌و‬ ‫هەر كێشەیەكیش دروســت بوبێت ئەوا‬ ‫الی خەڵك زۆر بەگرنگییەوە باسكراوە‬ ‫چونكە خــەڵــك پێیان وایـــە یەكێتی‬

‫گرنگە بۆیان چونكە دەستكەوتەكانی‬ ‫یەكێتی هێندە گرنگە خەڵك پێیان‬ ‫وایە كەوتنە بەرمەترسی یەكێتی هەموو‬ ‫دەستكەوتەكانیش دەكەونە بەرمەترسی‪،‬‬ ‫بۆیە وەك كادیرانی پێشكەوتوی یەكێتی‬ ‫یاداشتێكمان ئاراستەی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی كردوە بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوە‪.‬‬

‫داوای دروستكردنی ئەنجومەنێكی‬ ‫راوێژكاری دەكرێ‌‬ ‫بەمەبەستی هێنانە پێشەوە گەنجان‌و‬ ‫كادیرانی یەكێتیی داوای دروستكردنی‬ ‫ئەنجومەنێكی راوێــژكــاری دەك ــەن بۆ‬ ‫ئــەو ئەندامانەی مەكتەبی سیاسیی‌و‬ ‫سەركردایەتی یەكێتی كە بۆ مــاوەی‬ ‫چەند خولێكی لەشوێنی خۆیانن‪ .‬هەتاو‬ ‫خدر مەولود كادیری پێشكەوتوی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كــوردســتــان بــە(چــاودێــر)‬ ‫ی ڕاگەیاند‪ ،‬پێویستە ئــەو كەسانەی‬ ‫ماوەیەكی زۆرە لەسەركردایەتی‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتیدان بــۆ م ــاوەی چەند‬ ‫خولێكە ئەو كەسانە بكرێن بەراوێژكاری‬ ‫مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتی‌و‬ ‫لەشوێنی ئەواندا خوێنی تازە‌و گەنجان‬ ‫بێننە پێشەوە ئەو سەركردانەی پێشوش‬ ‫لەسەروی ئەو گەنجانەوە ببن بەبەشێك‬ ‫لەتەواوكاری كارەكانی ئەو گەنجانەی دێنە‬ ‫پێشەوە‪.‬‬ ‫الی خـــۆشـــیـــەوە رێـــژنـــە مــەجــیــد‬ ‫بەهەمان شێوە كوردستان پێی وایە‬ ‫دەبێ‌ بەشێك لەمەكتەب سیاسیەكان‌و‬ ‫سەركردایەتیەكانی یەكێتی وازبێنن‌و‬ ‫ئەنجومەنێكی ڕاوێژكاریان بۆ پێكبهێنرێ‌‌و‬ ‫لەشوێنی ئەوانیشدا گەنجان بێنە پێشەوە‪.‬‬ ‫وتیشی‪ ،‬پێویستە ئەو مەكتەب سیاسیانە‌و‬ ‫سەركردایەتیانەی دەرگایان داخستوە‬ ‫چیتر دەرگایان دانەخرێ‌ بەڕوی جەماوەر‌و‬ ‫كەس‌و كاری شەهیدان‪ ،‬بەتایبەت هەولێر‬ ‫پەراوێزخراوە لەكاتێكدا مەكتەب سیاسی‬ ‫هەیە بەاڵم تەنها دوو ئەندامی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی دەوام دەكەن‪ ،‬ئەندام مەكتەبی‬ ‫سیاسیش هەیە یەك ساڵە نەهاتۆتە ئەو‬ ‫مەكتەب سیاسیەی هەولێر‪.‬‬

‫هەدەپە هیوای بەدەنگەكانی تاراوگەیە‬

‫نوێنەری هەدەپە لە هەرێم بۆ «چاودێر»‪ 110 :‬هەزار هاواڵتی توركیا لەباشورن‪ ،‬بەاڵم سندوقی دەنگدانیان بۆ دانەنراوە‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬

‫لە هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا‪،‬‬ ‫كە حەوتی حوزەیران بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫بــەپــێــی ئـــامـــاری ف ــەرم ــی دەزگــــای‬ ‫بــااڵی هەڵبژاردنەكانی توركیا بێت‪،‬‬ ‫‪ 2.613.683‬دەنــگــدەر لەواڵتانی‬ ‫دەرەوەی تــوركــیــا هـــەن‪ ،‬یــەك لەو‬ ‫پارتە سیاسیانەی چاوی لەدەنگەكانی‬ ‫دەرەوەی توركیایە پارتی دیموكراتی‬ ‫گەالن(هەدەپە) یە‪ ،‬بەپێی لێدوانەكانی‬ ‫ئەم پارتە بێت‪ ،‬ئومێدێكی زۆری بە‬ ‫دەنگی تاراوگە هەیە‪ ،‬بەوەی رێژەیەكی‬ ‫زۆر لە كوردی توركیا لەواڵتانی ئەوروپا‬ ‫دەژین‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە نوێنەی هەدەپە لە‬ ‫هەرێمی كوردستان بە «چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ 110 ،‬هــەزار هاواڵتی توركیا‬ ‫لە هەرێمی كوردستان دەژین‌و نزیكەی‬ ‫‪%95‬ی ئەوانە كوردن‌و الیەنگری هەدەپە‬ ‫دەكەن‪ .‬بەاڵم لەمافی دەنگدان بێبەش‬ ‫كراون‪.‬‬ ‫دەنگەكانی ئەڵمانیا كاریگەرە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە‪ ،‬رایگەیاند دەنگەكانی كوردانی‬ ‫تاراوگە رۆڵی گرنگی لەسەر پارتەكەیان‬

‫دەبێت بۆ تێپەڕبونی بەربەستی ‪%10‬‬ ‫ی هــەڵــبــژاردن‪ ،‬ئــامــاژەی بەوەشكرد‬ ‫ئەڵمانیا یەك لەو واڵتەیە كە چاوەڕێ‬ ‫دەكات دەنگی كاریگەری بۆ پارتەكەیان‬ ‫هەبێت‪ .‬داواشی كرد تا حەوتی حوزەیران‬ ‫كوردانی تاراوگە بچنە بنكەی دەنگدان‌و‬ ‫دەنگی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫وتیشی «تێكڕای دەنگەكانی ئەوروپا‬ ‫دەكاتە ‪ 3%‬بۆ ‪ 4%‬ی دەنگەكان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫رێژەیەكی گرنگە بۆ پارتێكی وەك هەدەپە‬ ‫كە بۆ یەكەمجارە ركابەری لەسەر ئاستی‬ ‫پارت دەكات‪ ،‬لەهەڵبژاردنەكانی پێشتر‬ ‫وەك كاندیدی سەربەخۆ هەبون بۆیە لە‬ ‫مافی دەنگی تاراوگە بێبەش بون بەاڵم‬ ‫ئێستا دەرفەتێك بۆ كوردانی تاراوگە‬ ‫رەخساوە دەنگ بە هەدەپە بدەن»‪.‬‬

‫چــاوەڕێــمــان دەكــرد حكومەتی هەرێم‬ ‫هەڵوێستی لەسەر ئــەوە هەبوایە كە‬ ‫توركیا هەرێمی كوردستانی بە ناوچەی‬ ‫نـــائـــارام وەســـفـــكـــردووەو دەشــبــوایــە‬ ‫فشار بۆ توركیا ببات‪ ،‬تاكو سندوقی‬ ‫هەڵبژاردن لە كونسوڵی توركیا دابنێت‪،‬‬ ‫لــەبــەرئــەوەی لەهەرێمی كوردستان‬ ‫ئاسایش بەرقەرارەو پێشمەرگەو گەریال‬ ‫رۆڵی بەرچاوی لەپاراستنی ئەم هەرێمە‬ ‫لەڕوبەڕوبونەوەی داعشدا هەبووە‪ ،‬ئایا‬ ‫هەرێمی كوردستان ناتوانێت پارێزگاری‬ ‫لەسندوقی هەڵبژاردن بكات؟‪.‬‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش لەکاتی بانگەشەکردنی هەڵبژاردندا‬

‫وەسفدەكات‪ ،‬تەنانەت لەسەر سنوری‬ ‫رێگەنادەین دەنگەكانمان بفەوتێن‬ ‫توركیا و هەرێمی كوردستانیش سندوقی‬ ‫عــابــیــد ئــیــكــە‪ ،‬نــوێــنــەری هــەدەپــە هەڵبژاردن دانەنراوە‪ ،‬ئەمەش بەپالنێك‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬لە پەیوەندییەكی بۆ فەوتانی دەنگی كوردی وەسفدەكات‪.‬‬ ‫تەلەفۆنیدا بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫نـــاوبـــراو ئـــامـــاژەی بـــەوەكـــرد كە‬ ‫توركیا سندوقی هەڵبژاردنی لە كوردستان نوێنەرایەتییەكەیان هەوڵی ئەوەی داوە‬ ‫دانــەنــاوە بــەوەی بەناوچەی نائارامی كە ئــەو كــوردانــەی لە باشور دەژی ـن‌و‬

‫مافی دەنگدانیان هەیە بەشێوەیەك‬ ‫بگەڕێنەوە بۆ توركیا بۆئەوەی مافی‬ ‫دەنگدانیان نەفەوتێت‪ ،‬وتیشی « ماوەی‬ ‫چەند رۆژێكە لەڕێگەی كۆمپانیاكانی‬ ‫گواستنەوە بە پاس بەردەوام هاواڵتیانی‬ ‫تـــاراوگـــە دەگـــەڕێـــنـــەوە بــۆ توركیا‬ ‫بەمەبەستی بەشداریكردنیان لەپڕۆسەی‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫دەخوازین ‪ 400‬هەزار دەنگی تاراوگە بەدەستبهێنین‬

‫دەنگدان‪ ،‬لەبەرئەوەی دەنگدەرێكی زۆر‬ ‫لە هەرێمی كوردستان هەیە رێگەنادەین‬ ‫دەنگیان بفەوتێت»‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەوەی سندوقی هەڵبژاردن‬ ‫لەهەرێمی كوردستان دابنرێت تاكو‬ ‫دەنگی ئــەو هاواڵتیانەی لە باشورن‬ ‫نەفەوتێن‪ ،‬نوێنەرایەتییەكەیان سەردانی‬ ‫كونسوڵی توركیا لەهەولێرو هەروەها‬ ‫پارتە سیاسیەكانیشیان كردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبووە‪.‬‬ ‫لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ «چاودێر»‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بــەوەكــرد‪ ،‬لەكاتێكدا‬

‫كەجەكە‪ :‬دەنگی تاراوگە هەدەپە‬ ‫بەرەو سەركەوتن دەبات‬ ‫الی خۆشیەوە هــاوســەرۆكــی كۆما‬ ‫جڤاكێن كــوردســتــان (كــەجــەكــە)‪،‬‬ ‫سەبارەت بە رۆڵ‌و كاریگەری دەنگی‬ ‫تاراوگە لەهەڵبژاردنی گشتیی حەوتی‬ ‫حــوزەیــران بۆ هەدەپە رایگەیاند‪ :‬بۆ‬ ‫یەكەمجار كوردانی دەرەوەی توركیا مافی‬ ‫دەنگدانیان بەپارتێكی كوردی دەبێت‪،‬‬ ‫وتیشی «دەنگی تاراوگە كاریگەیی لەسەر‬ ‫تێپەڕبونی بەربەستی هەڵبژاردن دەبێت‬ ‫داوا دەكەین گشت كــوردانــی تاراوگە‬ ‫مافی دەنگدان بەكاربهێنن‌و هەدەپە وەك‬ ‫نوێنەری خۆتان دەنگی پێبدەن»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫راپۆرت‬

‫كۆنگرە‪ ،‬كۆمەڵ دەكات بە دوو‬ ‫بەشەوەو ئەگەری ئینشیقاقیش هەیە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ئارام قادر یەكێك لە سەركردە ناڕازییەكانی كۆمەڵ‪:‬‬

‫هەوڵی دروستكردنی كۆیالیەتیی حزبی دەدرێت‬ ‫ئەمیر دەزانن‪ ،‬ئەگەر چی كۆمەڵ پێشتر‬ ‫خۆی وەك حزبێكی ئۆپۆزسیۆن دەزانی‌و‬ ‫زۆرترین رەخنەی لەالیەنی دەسەاڵتداری‬ ‫حكومەت دەگــرت‪ ،‬بــەوەی دەسەاڵتی‬ ‫قۆرخكردوە‌و ئێستاش هەمان رەخنە‬ ‫ئــاڕاســتــەی بــارزانــی ســەرۆكــی هەرێم‬ ‫دەكــات‪ ،‬عەلی باپیر خۆی یەكێك بو‬ ‫لــەو كــەســانــەی وتــی «بــارزانــی سەد‬ ‫بەدیلی هەیە‪ ،‬كەچی هەم حزبی كۆمەڵ‌و‬ ‫هەم عەلی باپیر خۆشی ئێستا خۆیان‬ ‫لەواتەواتی بونی بەدیل بۆ ئەمیرەكەیان‬ ‫دەدزنەوە»‪.‬‬ ‫لەبەشێكی تری نوسینەكەیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫رۆژنامەنوسە‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكردوە‪،‬‬ ‫یەكێكی دیكە لەكێشەكانی كۆنگرە‬ ‫كڕینی دەنگ‌و چاوسوركردنەوە بو بۆ‬ ‫دەرچونی ئەندامە كۆن‌و بااڵدەستەكان‪،‬‬ ‫چونكە ئــەو ئەندامە كۆنانە پۆست‌و‬ ‫پلەو پــایــەی خــۆیــان لــەبــەرژەوەنــدیــی‬ ‫خۆیان بەكارهێناوە بۆ بەدەستهێنان‌و‬ ‫فراوانكردنی دەسەاڵتەكانیان‪ ،‬جگە‬ ‫لـــەوەش ئــەو بــەرپــرســە كــۆنــانــە‪ ،‬كە‬ ‫هەندێكیان ماوەی ‪ 14‬ساڵە لەپۆستی‬ ‫مەكتەب سیاسیدان‪ ،‬ئەگەر ئەمجارەش‬ ‫دەربچنەوە بۆ ‪ 18‬ساڵ لەو پۆستەدا‬ ‫بەردەوامدەبن‪ ،‬بەتایبەت خودی ئەمیری‬ ‫كۆمەڵ‪.‬‬

‫چــاودێــری‌و جــەالل ئەحمەد ئەندامی وای تێدا نییە‪.‬‬ ‫هـــەر لــەوچــوارچــێــوەیــەدا ســـۆران‬ ‫لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی چاودێری)‬ ‫سێوكانی‪ ،‬شـــارەزای بــواری ئیسالمی‬ ‫بەسەرەوەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬دەربـــارەی هەڵنەستانەوەی‬ ‫دڵشاد گەرمیانی بۆ سرودی حزبەكەی‪ ،‬بە‬ ‫دەیانەوێت كۆیالیەتیی حزبی‬ ‫ئەمڕۆ دو شەممە‪ ،‬سێیەمین كۆنگرەی‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دڵشاد گەرمیانی‬ ‫دروستبكەن‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی كۆتایی بەكارەكانی‬ ‫لەالیەكی دیكەوە ئارام قادر‪ ،‬یەكێك سەلەفییە‌و سەلەفییەتیش هەمو شتێك‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬لــە كاتێكدا لــەســەرەتــای‬ ‫لــە ســەركــردە دیـــارە نــاڕازیــیــەكــانــی بە بیدعە دەزانن‪ ،‬نازانم دڵشاد گەرمیانی‬ ‫دەستپێكردنی كۆنگرەوە لە بەرەبەیانی‬ ‫كۆمەڵ لەپەیجی خۆی لە (فەیسبوك) چی دەكــات لەناو حزبێكدا‪ ،‬كە خۆی‬ ‫پــێــرێ شــەمــمــەوە‪ ،‬دەنــگــی نــاڕەزایــی‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬جیاكردنەوەی رەخنەی حزب بیدعەیە‪ ،‬یانی چی سرودەكەی‬ ‫بەرپرس‌و كادرانی ئەو حزبە بەرزبۆوەو‬ ‫روخــێــنــەر‌و بنیاتنەر چەكوشێكە بۆ بەدڵ نییە‪ ،‬حزب بۆخۆی بیدعەیەكی‬ ‫بەشێكیان بایكۆتی كۆنگرەیان كردو‬ ‫دەمداخستن‌و سەركوتكردن‪ ،‬سەركردەكان رۆژئاواییە‪ ،‬ئەوە جۆرێك لەدوالیزمە‌و‬ ‫ئەو حزبەی كرد بە دو لەتەوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫رەخنەگرتن بە ئەرك دەزانن‌و بە دیاری پــارادۆكــســی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬لەو‬ ‫ئەنجومەنی چــاودێــری‌و بــەدواداچــون‌و‬ ‫وەریدەگرن‌و بەراشكاوانە داوای دەكەن‪ ،‬نــێــوەنــدەدا گیری خـــواردوە‪ ،‬لەالیەك‬ ‫رێكخراوی خوشكان‪ ،‬ئەوان رەخنەی توند‬ ‫دڵشاد گەرمیانی سرودی حزبەکەی بە بیدعە دەزانێت‬ ‫جیاكردنەوەی رەخنە لەسەر بنەمای دەیەوێت سەلەفی بێت‌و لەالیەكیتریشەوە‬ ‫لەچەند بوارێكدا لەحزبەكەیان دەگرن‪،‬‬ ‫ی پێشو‪ ،‬وەزیرە روخێنەر‌و بنیاتنەر بۆ ئەوەیە خەڵك دەیەوێت لەگەڵ سەردەمدا بڕوات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگرنگترینیان ئەنجامنەدانی چاكسازی‌و‬ ‫قەرەداغی‌‪ ،‬پارلەمانتار ‌‬ ‫خوشكان توڕەن‬ ‫هەر لەگەڵ دەستپێكردنی سەرەتای محەمەد‌و گواڵڵە رەزا‪ ،‬ئەندامانی مەكتەب‪ ،‬بێدەنگ بكرێت‌و كۆیالیەتیی حزبی سەلەفییەت ناتوانێت لەگەڵ داهێنانەكانی‬ ‫قۆرخكردنی دەسەاڵت لەالیەن بەشێك لە‬ ‫ســەردەمــدا بـــڕوات‪ ،‬چونكە لەفۆرمی‬ ‫سەركردەكانی‌و بونی كوتلەو كوتلەكاری كارەكانی كۆنگرەی كۆمەڵ‪ ،‬ناڕەزایی بەهرە جەمال‌و خونچە محەمەد‌و نەرمین دروستبكرێت‪.‬‬ ‫سەلەفییەت هەمو شتێك بیدعەیە‪.‬‬ ‫ی‬ ‫لەنێو حــزبــدا‪ .‬رێــكــخــراوی خوشكانی بەرپرس‌و كادرانی كۆمەڵ سەریهەڵدا‪ ،‬مستەفا‌و بەهار محەمەد‪ ،‬ئەندامان ‌‬ ‫كوتلەو كوتلەكاری‬ ‫ی ‌ رێكخراوی سكرتاریەتی خوشكان)ی لەسەرە‪.‬‬ ‫كــۆمــەڵــیــش لــەبــەیــانــێــكــدا هــۆشــداری ژمارەیەك لەدامەزرێنەران ‌‬ ‫كۆمەڵ بۆتە دو بەرە‬ ‫مەال كــامــەران‪ ،‬كــادری پێشكەوتوی‬ ‫ی كۆمەڵ‪ ،‬لەبەیاننامەیەكدا‬ ‫دروستبونی ئینشیقاق لەنێو حزبەكەیاندا خوشكان ‌‬ ‫هــاوكــات ئیسماعیل حەمەرەحیم‪،‬‬ ‫كــۆمــەڵ‪ ،‬مشتومڕێكی خـــۆی‌و چەند‬ ‫«ئەندامان‌و الیەنگرانی كۆمەڵ‬ ‫دەدات‪ .‬كادرێكی پێشكەوتوی كۆمەڵیش‪ ،‬نیگەرانبونی خۆیان دەربڕی لەكۆنگرەكە‌و‬ ‫ســەركــردەیــەكــی كــۆمــەڵ لــە رۆژی رۆژنــامــەنــوس لــەگــۆشــەی مانشێتی‬ ‫بێهیوا كران»‬ ‫ئــامــاژە بـــەوە دەكــــات‪ ،‬دیــاریــكــردنــی بڕیاری بایكۆتیاندا‪ ،‬راشیانگەیاندوە‪،‬‬ ‫لــەالیــەكــی دیـــكـــەوە‪ ،‬ئەنجومەنی ‪ 2013/6/17‬لەسەرو بەندی دیاریكردنی دواالپەڕەی ئەم ژمارەیەی «چاودێر»دا‬ ‫ی ئیسالمیدا‬ ‫ی ئافرەت لەكۆمەڵ ‌‬ ‫ئەندامانی سەركردایەتی لەسەر بنەمای پێگە ‌‬ ‫هێندە نادیدە گیراوە‪ ،‬كە هەستمانكرد چاودێری‌و بەدواداچونی كۆمەڵی ئیسالمی كاندیدەكان بۆ هەڵبژاردنەكانی پارلەمانی لەوتارێكدا بەناونیشانی (كۆنگرەی‬ ‫كوتلەكاری‌و ناوچەگەرێتییە‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پلەدوین‪ ،‬بەڵكو دواتر ‌‬ ‫ئێمە ئەندام ‌‬ ‫ئەمیر هەڵبژێردرایەوە‬ ‫ی‬ ‫ی ئیسالمین (ئەمە وەكو پێگە ‌‬ ‫كۆمەڵ ‌‬ ‫ی گەندەڵیی ئیداری‌‌و‬ ‫كــۆمــەڵــی ئــیــســامــی كــوردســتــان‪ ،‬سیاسی‌)‌و لــەرو ‌‬ ‫ناوی كۆمەڵی ئیسالمیی بەرگەی‬ ‫كە لەبزوتنەوەی یەكبونی ئیسالمی داراییەوە هەوڵدان بۆ یەكتر پەراوێزخستن‬ ‫قۆناغی ئایندە ناگرێت‬ ‫جیابۆتەوە‪ ،‬لــە‪ 2001/5/31‬دامــەزراوە‌و لەناو كۆمەڵدا زۆر نزیكبۆتەوە لەو‬ ‫هـــەرلـــەوبـــارەیـــەوە ئــەنــدامــێــكــی‬ ‫ی ئیسالمیدا هەبو‪،‬‬ ‫ی لەیەكبون ‌‬ ‫تاوەكو ئێستا دو كۆنگرەی بەستوە‪ ،‬قۆناغە ‌‬ ‫سەركردایەتیی یەكگرتوی ئیسالمیی‬ ‫ی‬ ‫ی گەیاندینییە لەدایكبون ‌‬ ‫لەهەردوو كۆنگرەكەش «عەلی باپیر» كە بەناچاری ‌‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەپەیجی تایبەتی خۆی‬ ‫بەئەمیری حزبەكەی هەڵبژێردراوە‌و رۆژی كۆمەڵی‌ ئیسالمی‌‪.‬‬ ‫لەفەیسبوك‪ ،‬نوسیویەتی‪« ،‬نــاوی‬ ‫‪2015/5/30‬ش كۆنگرەی سێیەمی ئەو‬ ‫لەبەشێكی دیكەی بەیاننامەكەدا‪،‬‬ ‫(كۆمەڵی ئیسالمی) بەرگەی قۆناغی‬ ‫حزبە بەبەشداری نزیكە ‌‬ ‫ی (‪ )800‬ئەندام خوشكان دەڵێن «موراعاتكردن لەنێو‬ ‫داهاتو ناگرێت‌و بەرژەوەندیی كۆمەڵ‬ ‫ی لێهاتوە پۆست‌و‬ ‫ی ئیسالمیدا وا ‌‬ ‫لەشاری هەولێر دەستی بەكارەكانی كردو كۆمەڵ ‌‬ ‫لەوەدایە ناوێكی جێگرەوە دیاریبكات‪،‬‬ ‫ی كەسەكان‌و پۆست‬ ‫بۆ جارێكی دیكەش عەلی باپیر وەك ئیش دەكرێتە قوربان ‌‬ ‫چارەسەرێكی مەسەلەی وەع ـز‌و كاری‬ ‫ئەمیر هەڵبژێردرایەوە‪.‬‬ ‫ی كەسێك یان زیاتر‬ ‫وەك كااڵ بەبااڵ ‌‬ ‫حزبی‪ ،‬یاخود دەعــوەو سیاسەت لەناو‬ ‫بەپێی چەند راسپاردەیەك‪ ،‬ئەندامانی دادەتاشرێت‪ ،‬نەك بەپێچەوانەوە‌و ماف‬ ‫كۆمەڵدا بكەن»‪.‬‬ ‫كۆنگرەی كۆمەڵی ئیسالمی ناوی كەسی لەناو كۆمەڵدا بۆ خوشكان بەرانبەر‬ ‫عەلی باپیر بۆ جاری سێیەم بە ئەمیری کۆمەڵ هەڵبژێردرایەوە‬ ‫ئەبوبەكر عەلی‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫یەكەمی حزبیان بە (ئەمیر) هێشتەوە‌و ماندوبونەكەیان نییە‪ ،‬بەاڵم بۆ برایان‬ ‫ی بەیاننامەیەكی ناڕەزاییان باڵوكردەوەو كوردستان دەبەستێتەوە بە كۆنگرەی كۆمەڵ‌و كۆنگرەكەی فیفا) نوسیویەتی‪ ،‬لەپەیوەندیی بە پرسە نەتەوەییەكەو‬ ‫بڕیاریشدرا‪ ،‬كەسی یەكەمی حزب جێگری جیاوازە‪ ،‬كە ئەمە نادادگەرییە‌و نێوخۆ ‌‬ ‫«ئێستا مەكتەب سیاسی‌و سەركردایەتیی هەندێ لــەرەمـز‌و هێماكانی‪ ،‬وا باشە‬ ‫ی بایكۆتكردنی كۆنگرەیان راگەیاند‪ ،‬ئەوان كۆمەڵ‪ ،‬تاكو پەندی لێوەربگرن‪.‬‬ ‫ی وەكــو حكومەت ‌‬ ‫ی ئیسالمی ‌‬ ‫نەبێت‌و لەكاتی ئامادەنەبونیشیدا كەسێك كۆمەڵ ‌‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لە پەیجی خۆی لەتۆڕی ئەو حزبە بون بە دو بەشەوە‪ ،‬بەشێكیان كۆمەڵ خۆی یەكالیبكاتەوەو لەم روەوە‬ ‫ی یەكەمەوە‪ ،‬تا جگە لەدەربڕینی رەخنەكانیان‪ ،‬چەند‬ ‫بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی دەستنیشان هەرێمی‌ لێهاتوە‪ ،‬لەكەس ‌‬ ‫خاڵێكیش بۆ چاكسازی دەخــەنــەڕو‪ ،‬كۆمەاڵیەتی (فەیسبوك) دەنوسێت بڕوایانوایە عەلی باپیر بەدیلی نییە‌و وێنەیەكی نوێ‌و جیاواز لەخۆی نیشان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ی دەكات»‪.‬‬ ‫دوائەندام گلەی ‌‬ ‫بــەیــانــنــامــەكــە‪ ،‬نـــاوی (ســەرگــوڵ لەوانە بەدامەزراوەییكردنی ئۆرگانەكانی «دیاریكردنی ئەندامانی سەركردایەتی ئەوەی دیكەیان هەمو كەسێك بەبەدیلی بدات‪.‬‬ ‫كــۆمــەڵ لــەرێــگــەی جــیــاكــردنــەوەی عەیبی زۆرە‌و هەموی لەسەر بنەمای‬ ‫دەســـەاڵتـــەكـــان‌و ســەربــەخــۆكــردنــی كوتلەو كوتلەكاری‌و ناوچەگەرێتییە‪،‬‬ ‫مەال كامەران‪:‬‬ ‫ئۆرگانەكان‪ .‬كەمكردنەوەی رۆتینی بۆ نمونە ئەمشەو مەڵبەندی گەرمیان‌و سەركردەیەكی یەكگرتو‪:‬‬ ‫ئــیــداری‌و ســادەكــردنــەوەی پەیكەری رانیە بەتەلەفۆن رێكدەكەون‪ ،‬كە دەنگ‬ ‫حیزبی‌و سنورداركردنی ژمارەی پۆست‌و بە فاڵن‌و فاڵن كاندیدی یەكتر بدەن‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوەش ســـۆران‌و هەولێر‪،‬‬ ‫ئۆرگانە بااڵكان‪.‬‬ ‫لەبەیاننامەكەدا ئاماژە بەوەكراوە‪ ،‬چەمچەماڵ‌و سلێمانیش‪ ،‬كە بەیانی‬ ‫بەوپەڕی بێمنەتی‌و بێباكیی مامەڵەكرا رۆژبۆوە هەمو شت تەواوبوەو بەندەش‬ ‫لەگەڵ خواستی زۆربەی هەرەزۆری كادر‌و لــەبــەر ئـــەوەی مامۆستایەكی ئاینی‬ ‫ئەندام‌و دۆست‌و الیەنگراندا‪ ،‬هیوایەك سەربەخۆم‌و ئەندامی كۆمەڵی ئیسالمی‌و‬ ‫نەهێڵرایەوە بۆ گۆڕانكاری‌و چاكسازیی‪ ،‬ســەر بەهیچ كوتلەیەك نیم‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی چاودێری‌و بەدواداچون‪:‬‬ ‫تەریك شارەزایەكی بواری ئیسالمی سیاسی‪:‬‬ ‫ئەمەش ئێمەی ناچاركرد‪ ،‬وەك بەشێك دەكرێم‌و جگە لەوەی هەمو دەنگەكانم‬ ‫لەئەندامانی ئەنجومەنی چاودێریی‌و دەبەن بەدناویشم دەكەن‌و دەڵێن خۆی‬ ‫بـــەدواداچـــون هەڵوێست وەربــگــریـن‌و دەنگی نەهێنا‌و هیچی تر‪ ،‬كەوابو هەر‬ ‫بڕیاری ناچاریی بدەین بەبەشدارینەكردن نەیكەم زۆر باشترە لــەوەی بەشداری‬ ‫بكەم‌و دوایی وەك فاڵنم لێبكەن»‪.‬‬ ‫لەكۆنگرەدا‪.‬‬ ‫دڵشاد گەرمیانی گیریخواردوە‬ ‫بەیاننامەكەی ئەنجومەنی چاودێری‌و‬ ‫یەكەم رۆژی كۆنگرە بە پێشكەشكردنی‬ ‫بـــەدواداچـــون‪ ،‬نـــاوی (ئــــارام قــادر‪،‬‬ ‫عەبدولڕەحمان ئەحمەد كارگێڕانی سرودی كۆمەڵی ئیسالمی دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی چــاودێــری‪ ،‬عەبدولحەمید بـــەاڵم دڵــشــاد گــەرمــیــانــی‪ ،‬ئەندامی رۆژنامەنوسێك‪:‬‬ ‫رێكخراوی خوشكان‪:‬‬ ‫جەالل بەرپرسی مەڵبەندی سلێمانی‌و مەكتەبی سیاسیی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی چاودێری‪ ،‬یاسین لەبەر سرودەكە هەڵنەستایەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫زەنــگــەن ـە‌و فــایــەق مــحــەمــەد سەلیم‪ ،‬نیگەرانی الی بەشێك لە ئەندامانی ناو‬ ‫شەمسە سەعید‌و جەمال قــەرەداغـی‌و هۆڵی كۆنگرە دروستكرد‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫شوان هەورامی‪ ،‬ئەندامانی ئەنجومەنی بەشێك لەئەندامانی كۆمەڵ پێیانوایە‪،‬‬ ‫چاودێری‌و ئەمیر محەمەد فەقێ فەرەج‪ ،‬كە سرودی نەتەوەیی كورد ئەی رەقیب‬ ‫بەرپرسی لیژنەی دارایــی ئەنجومەنی كوفری تێدابێ‪ ،‬سرودی كۆمەڵ هیچی‬

‫دیاریكردنی ئەندامانی سەركردایەتی‬ ‫لەسەر بنەمای كوتلەكارییە‬

‫دەبێت كۆمەڵ لەمەسەلە‬ ‫نەتەوەییەكاندا‪ ،‬خۆی یەكالیبكاتەوە‬

‫بەبێ باكی مامەڵە كراو‪ ،‬هیوایەك بۆ‬ ‫چاكسازیی نەهێڵرایەوە‬

‫دڵشاد گەرمیانی لەنێوان‬ ‫سەلەفیەت‌و سەردەمدا گیریخواردوە‬

‫ی ئافرەت هێندە نادیدە گیراوە‪،‬‬ ‫پێگە ‌‬ ‫ی پلە دوین‬ ‫هەستمانكرد‪ ،‬ئەندام ‌‬

‫ئێستا مەكتەب سیاسی‌و سەركردایەتی‬ ‫كۆمەڵ بون بە دو بەشەوە‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪ 10‬مانگە پێشمەرگە چاوەڕێی بڕیارەكەی پارلەمانە‬

‫‪5‬‬

‫لیژنەی پێشمەرگە‪ ،‬حكومەت بە كەمتەرخەم دەزانێت‬ ‫چاودێر‪ -‬جێگر ئیبراهیم‪:‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان لە ‪21‬ی تەمموزی‬ ‫‪ 2014‬بڕیارێكــی دەركرد‪ ،‬كــە بە بڕیاری‬ ‫ژمارە ‪ 19‬ناســرا تایبەت بە خزمەتكردنی‬ ‫زیاتــری پێشــمەرگە‪ ،‬بــەاڵم ‪ 10‬مانگــە‬ ‫پێشــمەرگە چاوەڕێی جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫بڕیارەیــە‪ ،‬بەهۆی ئــەوەی لەبڕگەیەكیدا‬ ‫دەڵێــت‪ ،‬كاتــێ ئــەم بڕیــارە جێبەجــێ‬ ‫بكرێــت‪ ،‬قەیرانــی دارایــی كۆتایی بێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پێشــمەرگە ئێســتا پێویستی‬ ‫بە هــاوكاری هەیــەو وادەی كۆتاییهاتنی‬ ‫قەیرانی داراییش نییە‪ .‬لیژنەی پێشمەرگە‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬حكومــەت‌و‬ ‫‌وەزارەتــی دارایــی بــە كەمتەرخــەم‬ ‫دادەنێــت لــە جێبەجێكردنــی پڕۆژەكەو‬ ‫بۆ هەمواركردنەوەشــی بەنیازن سەردانی‬ ‫ســەرۆكی هەرێــم بكــەن‪ ،‬بەرپرســێكی‬ ‫پێشــمەرگەش دەڵێــت "پارلەمــان‬ ‫خــۆی ‌وتویەتــی جێبەجێــی مەكــەن"‪.‬‬ ‫پێشــمەرگەیەكیش‪ ،‬پارلەمانتــاران بــە‬ ‫"بێبەڵێن" نا‌ودەبات‪.‬‬

‫دەســتكاری ئە‌و بڕگانــە بكەین‪ ،‬كە باس حكومەت دەگەڕێنمەوە"‪.‬‬ ‫لــە‌وە دەكەن‪ ،‬تــا د‌وای قەیرانی دارایی‪،‬‬ ‫پارلەمان خۆی نایەوێ بڕیارەكە‬ ‫ناكرێــت موچــەی پێشــمەرگە ها‌وتــای‬ ‫جێبەجێبكرێ‬ ‫هێزەكانــی نا‌وخــۆ بكرێــت‪ ،‬بەتەمایــن‬ ‫الی خۆشــیەوە لێپرســراوی بەشــی‬ ‫سەرۆكی هەرێم ببینین بۆ ئە‌و مەبەستە‪.‬‬ ‫دلێر ما‌وەتی‪ ،‬وتیشــی "هەستناكەین‪ ،‬راگەیاندنــی هێزەكانــی ‪70‬ی هێــزی‬ ‫حكومــەت‌و‌وەزارەتی دارایــی جددی بن پێشــمەرگەی كوردســتان‪ ،‬بۆ "چاودێر"‬ ‫لە جێبەجێكردنی ئەم بڕیارە‪ ،‬بە بیانوی دەڵێت "بڕگەیەك لە بڕگەكانی بڕیارەكە‪،‬‬ ‫ئــە‌وەی پێشــمەرگە‪ ،‬هێزێكــی بەرباڵ‌وە‌و باس لە‌وەدەكات‪ ،‬تاد‌وای قەیرانی دارایی‬ ‫نەخرا‌وەتــە چوارچێــوەی ‌وەزارەتــە‌وە‪ ،‬بڕیارەكــە جێبەجێنەكرێــت‪ ،‬كە‌واتــە‬

‫بەرپرسێكی پێشمەرگە‪:‬‬ ‫پارلەمان خۆی ئاستەنگی‬ ‫یاسایی بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری‬ ‫ژمارە ‪ 19‬دروست كردوە‬

‫بەجۆرێك دەیانە‌وێت هێزەكان یەكبخەن‪،‬‬ ‫لیژنەی پێشمەرگە‪ :‬حكومەت‬ ‫حكومــەت بڕیاریدابــو‪ ،‬پێشــینەی‬ ‫كەمتەرخەمە‬ ‫جێگری ســەرۆكی لیژنەی پێشــمەرگە هاوســەرگیری‌و خانوبەرە لە پێشــمەرگە‬ ‫لــە پارلەمانی كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێر"ی ‌وەرنەگرێتــە‌وە‪ ،‬بــەاڵم بەڵێنەكەیــان‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬هیچمــان نەكــرد‌وە بۆ ئە‌وەی نەبردەسەر‪ ،‬بۆیە ئەمە بۆ كەمتەرخەمیی‬

‫پارلەمــان خــۆی ‌وتویەتــی‪ ،‬حكومــەت‬ ‫پڕۆژەكە جێبەجێمەكەن‪.‬‬ ‫عەمیــد ئەحمــەد لەتیف‪ ،‬پێشــیوایە‪،‬‬ ‫پڕۆژەكە بــە‌و مەرجانە‪ ،‬زیند‌وێتیی خۆی‬ ‫لە دەســتدا‌وە‪ ،‬ئەگەر پارلەمان دەیە‌وێت‬

‫پڕۆژەكە جێی خــۆی بگرێت‌و زیند‌ویەتی‬ ‫لە دەســتنەدات‪ ،‬دەبێــت لەمكاتەدا‪ ،‬كە‬ ‫پێشــمەرگە لــە شــەڕدایە‪ ،‬ئــەم بڕگانە‬ ‫هەمواربكاتە‌وە‪ ،‬بۆیــە بڕیارەكە‪ ،‬جۆرێك‬ ‫بــو لــە موزایــەدە‌و خۆشــیرینكردن‪ ،‬كە‬ ‫خزمەت بە پێشمەرگە دەكەین‪.‬‬

‫بیرچۆتە‌وە‪ ،‬كە لە بانگەشەی هەڵبژاردندا‬ ‫قســەی‌وایــان دەكــرد‪ ،‬كە پێشــمەرگە‬ ‫پێشمەرگە لە پارلەمانتارەكان‬ ‫بەئا‌واتــە‌وە بوین خێــرا هەڵبژاردن تە‌وا‌و‬ ‫نیگەرانن‬ ‫رێبــوار عەزیز‪ ،‬كــە پێشــمەرگەیەكە‪ ،‬بێــت‪ ،‬بــۆ ئــە‌وەی ئــە‌و رۆژە خۆشــانە‬ ‫دەڵێــت "زۆربەی پێشــمەرگە لە خانوی ببینین‪ ،‬كە نەمان بینیبون"‪.‬‬ ‫كرێــدان‪ ،‬پەرلەمانتاران بۆچــی ئە‌وەیان‬

‫پالنەكەی وەزارەتی كشتوكاڵ چوار هەزار كەس بێكار دەكات‬

‫لیژنەی كشتوكاڵی پارلەمانی كوردستان‪ :‬وەزارەتی كشتوكاڵ لەبڕیارەكەیدا پەلەی كرد‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪ ،‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫وەزارەتــی كشــتوكاڵ بڕیاریــداوە‬ ‫دوكانــی فرۆشــتنی مریشــكی زینــدو‬ ‫دابخــات‌و لەرێگــەی پرۆژەیەكی نوێوە‬ ‫مریشكی كێڵگە پەلەوەرییەكان ببرێنە‬ ‫ســەربڕینخانەو بەبــازاڕ بكرێــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مریشكفرۆشــەكان كــە وەك خۆیــان‬ ‫باســی دەكەن‪ ،‬ژمارەیان سەرو ‪ 4‬هەزار‬ ‫كەســن‪ ،‬بەم بڕیارە ئەوان بێكار دەبن‪.‬‬ ‫ئەندامێكــی لیژنــەی كشــتوكاڵیش لــە‬ ‫پارلەمانی كوردســتان پێیوایە‪ ،‬پەلە لە‬ ‫بڕیارەكەدا كراوە‪ .‬بەرپرسێكی وەزارەتی‬ ‫كشتوكاڵیش ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬كە ئەو‬ ‫بڕیــارە بۆ خۆالدان بوە لە نەخۆشــیی‬ ‫ئەنفلۆنزای باڵندە‪.‬‬ ‫بازاڕ قۆرخدەكەن‬ ‫هەفتــەی رابــردو مریشكفرۆشــەكان‬ ‫لەســلێمانی و چەنــد قەزایــەك‬ ‫خۆپیشــاندانێكیان ســازكردو داوای‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكەی وەزارەتی‬ ‫كشــتوكاڵ‌و دەستلەكاركێشــانەوەی‬ ‫وەزیــری كشــتوكاڵیان كــرد‪ ،‬چونكــە‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬نەخۆشــی ئەنفلۆنزای باڵندە‬ ‫دەقۆزرێتــەوە بــۆ قۆرخكردنــی بازاڕ‪،‬‬ ‫لەكاتێكــدا وەزارەت هاوردەكردنــی‬ ‫مریشــكی توركــی قەدەغەكــردوە‪،‬‬ ‫كەچــی لە بــازاڕدا هــەر دەفرۆشــێت‌و‬ ‫چێشــتخانەكان بەكاریدەهێنــن‪ ،‬بڕیاری‬ ‫قەدەغەكردنــی مریشــكی زینــدوش‬ ‫جێبەجێنەكراوە‪.‬‬ ‫ئازاد عارف‪ ،‬مریشــك فرۆش‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــەوەدەكات‪ ،‬ئــەوان لەبــەر هــەژاری‬ ‫پەنایــان بردووەتە بەر ئەم كارە‪ ،‬تەنها‬ ‫ســەرچاوەی بژێویی ژیانــی ئەوانە‪ ،‬كە‬ ‫خێزانەكانیانــی پێ بژیێنن‪ ،‬بۆیە داوا‬ ‫لــە وەزارەی كشــتوكاڵ دەكــەن‪ ،‬ئــەو‬ ‫بڕیارە هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی "حكومــەت هەرگیز‬ ‫بڕیارێــك دەرنــاكات لەبەرژەوەندیــی‬

‫بەڕێوەبەری گشتیی سامانی ئاژەڵ‪ :‬وەزارەت خۆی مریشك دەخاتە بازاڕەوە‬ ‫خەڵكی هەژار بێت‪ ،‬ئەوان ورگی خۆیان‬ ‫تێربێت‪ ،‬ئیتر هیچ خەمی ئەو خەڵكەیان‬ ‫نییە‪ ،‬برسی یان تینون"‪.‬‬ ‫شــۆڕش عەلــی‪ ،‬هاواڵتییەكی دیكە‪،‬‬ ‫بــاس لــەوەدەكات‪ ،‬ئــەو بڕیــارە تەنها‬ ‫لەبەرژەوەندیــی كۆمەڵــێ كەســە‪،‬‬ ‫دەیانەوێــت هەمــو بازاڕ قــۆرخ بكەن‪،‬‬ ‫ئــەو خەڵكە نانبڕاو بكەن‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫میللەت بەخێو ناكەن‪ ،‬با لێمان بگەڕێن‪،‬‬ ‫خۆمــان خۆمــان بەخێوبكەیــن‪ ،‬چیتر‬ ‫بڕیاری هەڵە لەخۆیانەوە دەرنەكەن‪.‬‬ ‫بە سستی پالنەكە جێبەجێدەكرێت‬ ‫بەڕێوەبــەری گشــتیی ڤێتەرنــەری‌و‬

‫ســامانی ئاژەڵ لەوەزارەتی كشــتوكاڵ‬ ‫و ســەرچاوەكانی ئــاو‪ ،‬بــە "چاودێر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬مــاوەی ‪ 10‬رۆژ زیاتــرە‬ ‫هاوردەكردنــی مریشــك‌و بەرهەمەكانی‬ ‫لــە توركیــا بــۆ هەرێمــی كوردســتان‬ ‫قەدەغــە كراوە‪ ،‬تا ئــەو كاتەی توركیا‬ ‫بەفەرمــی رایدەگەیەنــێ‪ ،‬نەخۆشــی‬ ‫ئەنفلۆنــزای باڵنــدەی لەنــاودا نەماوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەو مریشــكانەی لەنــاو هەرێمدا‬ ‫لەســەربڕینخانەكان ئامادەدەكرێ‪ ،‬هیچ‬ ‫نەخۆشییەكیان نییە‪.‬‬ ‫عەباس عەلی‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬پالنی‬ ‫خستنەبازاڕی مریشك بەشێوازێكی نوێ‬ ‫بەسستی بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬

‫پەیوەندی بەچەند وەزارەتێكەوە هەیە‪،‬‬ ‫بڕی ‪ 7‬ملیار دیناریشی بۆ دانراوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی"بڕیارە هەفتــەی‬ ‫ئایندە لەرێگەی فەرمانبەرانی وەزارەتی‬ ‫كشــتوكاڵ‌و ســەرچاوەكانی ئــاو لیژنە‬ ‫دروســتبكرێ‪ ،‬تاكــو بەرهەمی ناوخۆی‬ ‫مریشــك لەپــرۆژە پەلەوەرییــەكان‬ ‫بكڕدرێتــەوەو لەرێگــەی وەزارەتــەوە‬ ‫بەبازاڕ بكرێ"‪.‬‬ ‫بڕیارەكە پەلەی تێداكراوە‬ ‫جێگری لیژنەی كشتوكاڵ‌و ئاژەڵداری‬ ‫لەپارلەمانی كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬رۆژی ‪20‬ی ئایــار لیژنــەی‬

‫كشــتوكاڵ لەپارلەمــان بانگێشــتی‬ ‫بەڕێوەبــەری گشــتیی ڤێتەرنــەری‬ ‫وەزارەتــی كشــتوكاڵی كــرد‪ ،‬بــۆ‬ ‫گفتوگۆكردن لەبارەی داخستنی دوكانی‬ ‫مریشك فرۆشەكان‪ ،‬بەهۆی باڵوبونەوەی‬ ‫نەخۆشیی ئەنفلۆنزای باڵندەو وردەكاری‬ ‫تــەواوی ئــەو بڕیارانەیان بــۆ بخەنەڕو‪،‬‬ ‫وەكو پارلەمانتــاران پێیان راگەیاندون‪،‬‬ ‫لەئەنجامــی ئــەو قەیرانــە داراییــەی‬ ‫هەرێمــی كوردســتانی گرتۆتــەوەو‪،‬‬ ‫حكومــەت ناتوانێــت دامەزراندن بكات‪،‬‬ ‫پرۆژەكان راوەســتاون‌و رێژەی بێكاری‬ ‫بەرزبۆتــەوە‪ ،‬بەدەیــان هــەزار كــەس‬ ‫بژێوی خۆی‌و خانەوادەكانیان بەستراون‬

‫بــەم كارەوە‪ ،‬كاتێك بڕیــاری وادەدەن‬ ‫چارەســەرتان چیــە؟‪ ،‬بــەاڵم نوێنەری‬ ‫وەزارەتی كشــتوكاڵ ئامــاژەی بەوەدا‪،‬‬ ‫ئــەوان ئامانجیــان بێــكار بونی خەڵك‬ ‫نییــەو كێشــەكانیان بەزوترین كات بۆ‬ ‫چارەسەر دەكەین‪.‬‬ ‫غەریب مســتەفا‪ ،‬باســی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئەركــی وەزارەتــی كشــتوكاڵە‪ ،‬رێگــە‬ ‫بــەوە نــەدا‪ ،‬ئــەو خەڵكــە بێــكار بن‪،‬‬ ‫پێشیانوایە‪ ،‬كاتی دەركردنی ئەو بڕیارە‬ ‫نەبو‪ ،‬پەلەشی تێداكراوە‪ ،‬ئەركی ئێمەیە‬ ‫بەدواداچــون بۆ ئەو بڕیارانە بكەین‪ ،‬كە‬ ‫وەزارەت دەریــدەكات‪ ،‬بەردەوام دەبین‬ ‫لە بەدواداچون‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دۆخێكی جیاواز‪ ،‬یەكێتیەكی جیاواز‬

‫ژوان ئەحمەد سەعید‬

‫رابــردوی‪ ،‬ئەم حزبە لەڕوی سیاســیەوە‬ ‫لەســەر پێگــە‌و هێزێــك رێیكــردوە كــە‬ ‫نــاوی مــام جــەالل بــوە‪ ،‬بۆیــە هــەر‬ ‫خۆســازدانەوەیەكی یەكێتــی پێویســتە‬ ‫ێ مام‬ ‫ئــەوە لەخۆبگرێت كە یەكێتیەكی ب ‌‬ ‫جەاللە‪ .‬بەتایبەت لــەم هەلومەرجەدا كە‬ ‫خەباتــی كورد بــۆ ئامانجێكــی بااڵترە‪،‬‬ ‫هــەم لەناوخۆشــدا خەباتێكــی دیكــە‬ ‫لەبرەودایــە بــۆ جێگیركردنی دەســتور‪،‬‬ ‫سیســتمی سیاســی‪ ،‬بنەجێكردنــی‬ ‫پایەكانی دیموكراســی‪ .‬كە لەمەدا چەندە‬ ‫پەیوەستە بەئاستی هوشیاری خەڵكەوە‪،‬‬ ‫هێنــدەش گرنگەكــە دۆخــی ناوخــۆی‬ ‫ناوخــۆی حزبەكانو تێڕوانینیــان بۆماناو‬ ‫ئامانجەكانــی حوكمڕانیــو دیموكراســی‬ ‫لەبەرچــاو بگیرێــت‪ .‬چونكــە ئەگــەر‬ ‫دۆخی ناوخۆی حزبەكاریگەرەكانی ســەر‬ ‫گۆڕەپانــی سیاســی بەتایبــەت حزبێكی‬ ‫وەك یەكێتــی‪ ،‬شــێواو و ناجێگیر بێت‪،‬‬ ‫ئەوا مەحاڵە سیستمێكی سیاسی مۆدێرنو‬ ‫دیموكراتو سێكیوالر بەرهەمبێنن‪.‬‬ ‫بەدرێژایــی مێژوەكــەی‪ ،‬یەكێتــی زۆر‬ ‫سەروەری‌و شكستی بینیوە‪ ،‬لەپێشڕەوی‌و‬ ‫پاشەكشەشدا هەر یەكێتیبوە‪ ،‬ئەو هێزی‬ ‫بەرگەگرتنو گەشــەكردن‌و هەســتانەوەی‬ ‫بێپسانەوەیەشــی هەڵقواڵوییەك هۆكاربو‬

‫قســەكردن‌و لێكۆڵینەوە لەچواردەیەی‬ ‫رابــردوی مێــژوی خەباتــی چەكــداری‌و‬ ‫پاشــانیش حوكمڕانــی‪ ،‬هەاڵوێردكردنــی‬ ‫سەركەوتن‌و پاشەكشــە‪ ،‬هەڵسەنگاندنی‬ ‫كایە‌و گۆڕانكارییە سیاســی‌و رۆشنبیری‌و‬ ‫ێ توێژینــەوە‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیــەكان بەبــ ‌‬ ‫هەڵوەســتەكردن لەســەر رۆڵــی یەكێتی‬ ‫ناكرێ‪.‬‬ ‫ئەگــەر پێویســتیەكانی دامەزراندنــی‬ ‫یەكێتــی لەســەردەمی خــۆی وەاڵمــی‬ ‫پێویســت درابێتەوە‪ ،‬ئــەوا بۆ ئەم دۆخ‌و‬ ‫قۆناغــەی كوردســتانیش پێویســتمان‬ ‫بەوەاڵمێكی لەو شــێوەیەیە‪ ،‬بەمانایەكی‬ ‫دی‪ ،‬پێویســتە یەكێتــی دابمەزرێتــەوە‪،‬‬ ‫دامەزراندنــەوە بەمانــای گەڕانــەوە بــۆ‬ ‫ئــەو پرانســیپ‌و بەهایانــەی لەپێناویدا‪،‬‬ ‫دامەزرا‪ ،‬خەباتیكرد‪ ،‬سەریشــی خســت‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەك كــە یەكێتــی‪ ،‬وەك چــۆن‬ ‫لەســەردەمی خۆیــدا وەاڵمــدەرەوەی‬ ‫پێویســتیەكانی ســەردەمەكە بو‪ ،‬دەبێت‬ ‫ێ بێت بۆ‬ ‫بۆ ئێستاش وەاڵمی پێویستی پ ‌‬ ‫هەمو پرسیارەكان‪.‬‬ ‫لەهەمــو قۆناغەكانــدا‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫بەســتراتیژی رۆشــن‪ ،‬هــەم لەناوخــۆ‪،‬‬ ‫هــەم لەپارچەكانــی دیكــە‪ ،‬كاریگەری‌و‬ ‫رۆڵــی گــەورەی هەبــوە‪ ،‬بەتایبــەت كە‬ ‫كەســایەتیەكی وەك تاڵەبانی سەركردە‌و‬ ‫ســكرتێری بوە‪ .‬بەاڵم بۆ ئەم دۆخە‪ ،‬ئەم و كە یەكێتی كۆكراوەی چەند ئاراســتە‌و‬ ‫سەردەم‌و هەلومەرجە‪ ،‬یەكێتی پێویستی دەنگو رەنگی جیاوازبوە‪ ،‬كە لەشــێوەی‬ ‫بەپیاچونەوەیەكی ورد‌و هەمەالیەن هەیە‪ ،‬بەرەیەكــدا‪ ،‬ببــوە هەوێنــی لێبوردەییو‬ ‫چونكە هەم یەكێتی حزبێكی جیاوازترە‪ ،‬دیموكراســیبونی یەكێتــی‪ ،‬لەوەشــدا‬ ‫هــەم دۆخ‌و ســەردەمەكەش جیــاوازە‪ ،‬ئەزمونــو لێهاتویــی مــام جــەالل رۆڵــی‬ ‫بەتایبەت لەســااڵنی رابردو‪ ،‬زۆترین قسە گــەورەی هەبــوە لەراگرتنــی تــەرازوی‬ ‫لەســەر پاراســتن‌و پەرەپێدانی ئەزمونی هاوســەنگی باڵەكانــی نــاو ئــەم حزبە‪.‬‬ ‫دیموكراســی هەرێــم بــوە‪ ،‬بــەاڵم لــەم هەركاتێكیــش ئــەو تــەرازوە الســەنگ‬ ‫هەلومەرجــە نوێیەی جیهــان‌و ناوچەكە‪ ،‬بوبێــت‪ ،‬جیابونــەوەو ناكۆكیــو زیزبــون‬ ‫كە شــەڕی تیــرۆر‌و رۆڵی كــورد تەواوی كەوتۆتــە نــاو ریزەكانی یەكێتــی (هەر‬ ‫هاوكێشــە سیاسیەكانی گۆڕیوە‪ ،‬باسەكە لەجیابونەوەی سۆسیالیســت تاكێشــەی‬ ‫بۆ سەربەخۆیی‌و ئەگەری جیابونەوە تەیار ئــااڵی شۆڕشــو پاشــانیش جیابونەوەی‬ ‫دەكرێت‪ .‬بۆیە یەكێتیش بەلەســایەی ئەو بزوتنەوەی گۆڕان)‪.‬‬ ‫بەاڵم یەكێتی ئێستاو دوای مام جەالل‬ ‫گۆڕانكاریانە كە خۆی یەكێكە لەكاراكتەرە‬ ‫بزێــو‌و گەورەكانی‪ ،‬ئەبێ خۆی بۆ داهاتو چی؟‬ ‫ئێســتا مــام جــەالل بەكردەیــی‬ ‫ئامادە بكات‪.‬‬ ‫ئێســتا یەكێتــی حزبێكــی جیــاوازە لەڕێبەرایەتیكردنــی یەكێتی دورە‪ ،‬چیدی‬ ‫لەسەردەمی شــاخ‌و تەنانەت لەسەردەمی ئــەو دار عەســا ســیحریە نیە كــە هەمو‬ ‫شــاریش‪ ،‬چون بەدرێژایی ئــەو مێژوەی هێڵــە تەریبەكانی بەرەو ئاراســتە یەكی‬

‫دیــار ئاراســتە دەكرد‪ ،‬ئــەوەی گەردێك‬ ‫هۆشــو ئەندێ شەشیكار بكات درك بەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬دروستبونی مام جەالل‪-‬ێكی دیكە‬ ‫بەو ئەزمونو كاریگەریەوە مەحاڵە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ مام جــەالل حزبێكی‬ ‫ئایــا یەكێتی بەب ‌‬ ‫پەككەوتەیە؟ یان دوای مام جەالل هێشتا‬ ‫فاكتەری هەســتانەوەی یەكێتی‪ ،‬پێكەوە‬ ‫هەڵكردنی ســەركردەكانی‪ ،‬نوێكردنەوەی‬ ‫حزبەكەی لەئارادایە؟‬ ‫ئەگەر سەركردە بااڵكانی ئەم حزبەبەدەر‬ ‫لەبەرژەوەندخــوازی‪ ،‬هەڵوەســتەیەك‬ ‫لەســەر رابــردوی حزبەكەیــان‪ ،‬مێــژوی‬ ‫یەكێتــی‌و مام جــەالل بكەن‪ ،‬بەئاســانی‬ ‫دەتوانــن بەســودوەرگرتن لەئەزمونــی‬ ‫ئیدارەدانی یەكێتی وەك نیمچەبەرەیەك‪،‬‬ ‫هەتوانێك بۆ زامەكانی ئێســتا بدۆزنەوە‪،‬‬ ‫دەتوانن بەهاوسەنگ كردنی تەرازوی هێز‬ ‫لەناو یەكێتــی‌و دامەزراندنــی پەیوەندی‬ ‫ئۆرگانــی لەگــەڵ هێــزە دیموكراتەكانی‬ ‫تــردا‪ ،‬رۆڵ‌و كاریگــەری یەكێتی ببەنەوە‬ ‫ئاســتێكی بااڵتــر لەدۆخەكانــی پێشــو‪،‬‬ ‫بەتایبــەت كاركردنــی زۆرینــەی رەهــای‬ ‫هێــزە سیاســیەكان‪ ،‬لەســەر هەمان ئەو‬ ‫ستراتیژەیە كە ســاڵەهایە یەكێتی كاری‬ ‫بۆ دەكات‪.‬‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬لەرابــردودا بەپیادەكردنــی‬

‫لەهەمــو قۆناغەكانــدا‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫بەســتراتیژی رۆشــن‪ ،‬هەم لەناوخۆ‪،‬‬ ‫هەم لەپارچەكانی دیكە‪ ،‬كاریگەری‌و‬ ‫رۆڵی گەورەی هەبوە‬ ‫سیاســەتێكی نەرم‌و تۆلێرانس لەناوخۆدا‬ ‫ئیــدارەی كێشــەكانی خــۆی كــردوە‪،‬‬ ‫ئێســتاش هەمــان سیاســەت‌و ســتراتیژ‬ ‫دەتوانێــت ئــەو برینانە ســاڕێژ بكات كە‬ ‫یەكێتی توشی زیانی گەورە كردوە‪ ،‬راستە‬ ‫بنكــەی جەماوەری‪ ،‬ئەندام‌و ئۆرگانەكانی‬ ‫یەكێتی هێشــتا بڕســتی كاری گەورەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم بەشــێكی زۆر سەركردایەتی‬ ‫یەكێتــی (النیكەم تا ئێســتا) بەگشــتی‬ ‫لەئاســتی ئەو بەرپرسیارێتییە گەورەیەدا‬ ‫نەبون كــە لەدوای مام جــەالل كەوتۆتە‬ ‫سەرشــانیان‪ ،‬هێنــدەی‪ ،‬بەرژەوەنــدی‪،‬‬ ‫خودئەڤینــی سیاســی‪ ،‬خەریكی كردون‪،‬‬ ‫هێنــدە خەریكی ئامانج‌و سیاســەتەكانی‬ ‫یەكێتی نەبون‪.‬‬ ‫لەمێــژوی حزبــی سیاســی ناوچەكە‌و‬ ‫جیهانــدا‪ ،‬مۆدێلــی وەك یەكێتــی‌و‬ ‫ســەركردایەتیەكەی نیــە‪ ،‬حزبێــك‬ ‫بەسەركردایەتیەكی خۆپەرست‌و ناكاراوە‪،‬‬

‫بنكــە جەماوەریەكەی بەرەو ئامانجەكانی‬ ‫ئاراستەی دەكەن‪ ،‬وێڕای ئەوەش‪ ،‬بنكەی‬ ‫جەماوەری ئەم حزبە‪ ،‬لەبری ناچاركردنی‬ ‫ســەركردەكان بەدەستلەكاركێشــانەوە‪،‬‬ ‫قایلەبــەوەی ئــەم ســەركردایەتیە‬ ‫رێبەرایەتیــان بكات كە ئۆباڵی شكســتە‬ ‫یەكلــەدوای یەكەكانــی لەسەرشــانە‪،‬‬ ‫بەمەرجێك تەبابن‪.‬‬ ‫بــەاڵم بــۆ قۆناغــی داهاتــو چیــدی‬ ‫ئەمــە دادی یەكێتــی نــادات‪ ،‬كاروانــی‬ ‫سیاســەتكردن لەگشــت ســوچێكی ئەم‬ ‫جیهانــە بەردەوامــە‌و چاوەروانی یەكێتی‬ ‫نــاكات تــا پشــو بــدات‪ ،‬بەشــێنەیی‬ ‫كێشــەكانی چارەســەر بكات‪ ،‬ئێستا ئەم‬ ‫حزبەلەبــەردەم دوڕیانێكــی دژواردایــە‪،‬‬ ‫بــۆ یەكێتــی‪ ،‬قۆناغــی داهاتــو‪ ،‬قۆناغی‬ ‫خۆتەكاندنــە لەهــەر كێشــە‌و گرفتێــك‬ ‫كــە كاروانەكــەی پــەك بخــات‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫ناتوانێــت لەگەڵ رەوتــی گۆڕانكاریەكان‬ ‫بەیــەك خێرایــی رێ بــكات‌و هەمــو ئەو‬ ‫ســەروەریانەش كە لەپشتیوانی كوردانی‬ ‫پارچەكانــی تــر‌و شــەڕی تیرۆریســتاندا‬ ‫تۆمــاری كــردون‪ ،‬خەڵكانی تــر دەكاتە‬ ‫پاڵــەوان‪ ،‬بــۆ سەركردایەتیەكەشــی‬ ‫سەختترە‪ ،‬چونكە بەهەر پاساوێك چەند‬ ‫ێ كۆنگرە‌و خۆسازدانەوە‬ ‫ساڵی رابردو بەب ‌‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬لەگەڵ هاتنی هەر ئارامیەكدا‪،‬‬ ‫فشــاری تونــدی كادرەكانــی دەســت‬ ‫پێــدەكات‪ ،‬ســەركردایەتی ئەگــەر‬ ‫لەرابــردو پەند‌و وانەیــان هەڵنەهێنجاوە‪،‬‬ ‫ئــەوا دەبێراســتیەكیان بینیبێــت‪ ،‬كــە‬ ‫ســەركردایەتی‪ ،‬ئامــرازی بەرێوەبردنــی‬ ‫ئــەم حزبەیە نەك خاوەنی‪ ،‬الدانیشــیان‬ ‫لەســتراتیژی خزمەتــی یەكێتــی كــە تا‬ ‫ئێســتا بەردەوامــە‪ ،‬هەڵەیەكی گەورەیە‌و‬ ‫باجەكەشی بۆ خۆیان گەورەتر دەبێت‪.‬‬ ‫ئێســتا گشــت ئامــراز‌و فاكتەرەكانــی‬ ‫ســەرلەنوێ نوێبونەوە‪ ،‬خۆســازدانەوەی‬ ‫یەكێتی هەیە‪ ،‬هەر لەدۆخ‌و هەلومەرجەكە‬ ‫تــا دەگاتە بنكەی جەمــاوەری‌و كادرانی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬تەنیا ئەوە ماوە ســەركردایەتی‬ ‫یەكێتــی بەخــۆدا چونەوەیــەك بــكات‪،‬‬ ‫بەرەخنەگرانــە ســەیری قۆناغــی رابردو‬ ‫بكەن‌و سود لەهەڵەكان وەربگرن‪ ،‬مێژوش‬ ‫ســەلماندویەتی هەر دامــەزراوە‌و حزبێك‬ ‫نوێبوبێتەوە‌و خۆی لەگەڵ گۆڕانكاریەكان‬ ‫گونجاندبێــت‪ ،‬هــەر بەژمارەیەكی قورس‬ ‫ماوەتــەوە‪ ،‬بەپێچەوانــەوە ئــەو حــزب‌و‬ ‫گروهانــەی بەســتراتیژ‌و سیاســەتی‬ ‫كالســیكەوە بیانەوێ ســەرەدەری لەگەڵ‬ ‫دونیایەكــی گــۆڕا‌و بكــەن‪ ،‬شــوێنیان‬ ‫لەگۆشــەكانی ئەرشــیف باشــتر نابــێ‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییــش ئەندامانــی یەكێتــی‪،‬‬ ‫شــەهیدەكانی‪ ،‬مێژوەكەشــی هی ئەوەیە‬ ‫مێژو دروســتبكات لەداهاتودا نەك خۆی‬ ‫ببێتــە بەشــێك لەئەرشــیف‌و مێژویەكی‬ ‫لەبیركراو‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫مەترسی‬

‫گرتنی بەغداد‬ ‫د‪.‬دڵشاد عومەر‬ ‫پاش ئەوەی هەفتەی رابردو رێكخراوی تێرۆریستی داعش‪ ،‬توانی ئااڵ رەشەكەی‬ ‫خۆی لەسەر باڵەخانەی پارێزگای رومادی هەڵبكات‌و توانی تەواوی ئەو پارێزگایە‬ ‫هاوچەشــنی پارێزگای موســڵ بخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی هێزەكەیەوە‪ ،‬ئێســتا مەترسی‬ ‫جیــددی ئەوە هەیەو رایگەیاندوە كە دوابــەدوای كۆنتڕۆڵكردنی پارێزگای ئەنبار‪،‬‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدەن كە هەردو پارێزگای كەربەالو بەغدادیش بخەنە ســەر حسابی‬ ‫فراوانبونــی دەســەاڵت‌و عیراقگیرییەكەیان‪ .‬كە لەئێســتادا تەنهــا ‪ 20‬كیلۆمەتر لە‬ ‫پایتەختەوە دورن‪.‬‬ ‫هاوكات ئەم مەترسی‌و جیددیەتەی داعشیش بۆ دەستبەسەردا گرتنی كەربەالو‬ ‫هەوڵەكانیشــی بۆ هەنگاونان بەرەو پایتەخــت‪ ،‬دەزگا هەواڵگرییەكانی وەك ‪cia‬‬ ‫ی ئەمەریكی‌و دەزگای هەوڵگری ئەردەنی‌و هەواڵگری عیراقی دركیان پێكردوە‪.‬‬ ‫رەنگە گرتن‌و كۆنتڕۆڵكردنی پایتەخت ئاســان نەبێــت‪ ،‬هاوكات كەربەال‪-‬ش كە‬ ‫كردوێتییــە ئامانــج‌و لێدانی دوو الیەنی پیرۆزییەكانی شــیعە لەالیەك‌و شــكاندنی‬ ‫هەیمەنەی دەسەاڵتڕۆیشتویی شیعەكان (حكومەتە شیعەكە) لەالیەكی دیكەیشەوە‬ ‫ئاسان نەبێت‪ ،‬لەسەرو هەموشیانەوە ئەو تەنگپێهەڵچنینەی چەكدارەكانی حەشدی‬ ‫شــەعبی كــە بونەتە هەوێنــی جیدی بوونی داعــش بۆ گرتنی كەربــەال‪ ،‬كە هەر‬ ‫لەســەرەتای دروســتبونی بیرۆكەی حەشدی شــەعبی لەو پارێزگایەو نەجەفەوەو‬ ‫مەواریدی مرۆیی بۆ كۆ دەكرایەوە‪.‬‬ ‫داعش دەیەوێت بەهەرچ شێوەیەك بێت بگاتە هەناو‪ ،‬هەناو بەمانای پایتەخت‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە راپۆرتە هەواڵگرییە ناوخۆیی‌و عەرەبییەكان بە ووردی ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكەن كە شــانە نوســتوو و بەئاگاهاتووكان لەناوجەرگەی پایتەختدا ژمارەیەكن‬ ‫گاڵتەیــان لەگەڵدا ناكرێت! بەشــێوەیەك كە ژمارەی خەمڵێنراوی ئەو شــانانە بە‬ ‫دەیان هەزار كەس ئەژمار كراوە!‬ ‫مەبەســتم لەشانە نوستوەكان‌و بەئاگا هاتوەكان‪ ،‬لەیەكەمیاندا ئەو شانانەن كە‬ ‫چاوەڕێی هەلێكن بۆ ئەوەی بەتەواوی بەخەبەر بێنەوە بۆ چاالكییە خوێناوییەكانی‬ ‫داعــش كردوێتییــە وێنــای ترس‌و تۆقیــن و زو تەســلیم بوون‪ ،‬لەدوەمیشــیانداو‬ ‫مەبەســتم لە شــانە بەئاگا هاتوەكان‪ ،‬هەموو ئەو كردەوە تێرۆریستی‌و تەقینەوەو‬ ‫ئیغتیــاالت‌و چاالكییە خوێناوییانەن كە رۆژانە لەناو جەرگەی پایتەختی عیراقەوە‬ ‫ئەنجامدەدرێن‌و داعش بەرپرسیارێتی خۆی لە هەمبەریان رادەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ئەگەر بێینە سەر باسی چەندێتی‌و چۆنێتی خۆگری‌و بەرگری هێزە عیراقییەكان‬ ‫بــۆ مەبەســتی پارێزگاریكردن لە پایتەخــت‪ ،‬حكومەتی عیراقی لــە بەغداد وەك‬ ‫ســوپا خاوەنی دوو فیرقەی سەربازییە‪ ،‬هاوكات فیرقەیەكی پۆلیس‌و سێ فەوجی‬ ‫زرێپۆش‌و دو فەوجی تانك‪ .‬ژمارەی سەربازانی عیراقیش دەگاتە ‪ 20‬هەزار كەس‪،‬‬ ‫لەپاڵ ‪ 6‬هەزار چەكداری حەشدی شەعبی‪.‬‬ ‫زیاتــر لە حەوت هەزار چەكداری بیانیی نێو داعش‪-‬یش كە پاش كۆنترۆڵكردنی‬ ‫پارێزگای ئەنبارو رادەستكردنی كاروبارەكانی بۆ دیوانی حەسبە (دیوان الحسبة)‪،‬‬ ‫لەئامادەباشی تەواوەتیدان بۆ ئەوەی لەالیەن خودی ئەبوبەكر بەغدادییەوە فەرمانی‬ ‫چاالكی‌و پەالماردانی ناوچەكانی دیكەیان پێبسپێردرێت‪ ،‬ئەو زیاتر لەحەوت هەزار‬ ‫چەكدارە بیانییە‪ ،‬پشكی شێریان بەردەكەوتوە لەكۆنتڕۆڵكردنەوەی موسڵ‌و ئەنبار‪،‬‬ ‫كــە راپۆرتــە هەواڵگرییەكان ئاماژە بــۆ ئەوە دەكەن كە زۆربــەی هەرەزۆری ئەو‬ ‫چەكدارانە لە ســنورەكانی توركیاو بەشێكیشــیان لەسوریاوە هاتونەتە نێو خاكی‬ ‫عیــراق‪ ،‬بۆیە داعش لە هەر پرۆژەیەكی دیكەی گرتنی پارێزگاكانی وەك كەربەالو‬ ‫پایتەخت‪ ،‬بەتەواوەتی پشــتی بەســتووە بەو چەكدارانە‪ .‬هــەر ئەمەش وایكردوە‬ ‫دوابەدوای بانگەشــەی كۆنتڕۆڵكردنــی كەربەالو هەنگاونان بــەرەو بەغداد‪ ،‬ئێران‬ ‫لەراگەیەنراوێكی ناڕەســمیدا ئەوە بەگوێی داعشــدا بڵێت (مەترسی جیدی لەسەر‬ ‫كەربەالو بەغداد دروســتبێت لەماوەی ‪ 72‬ســەعاتدا هێزی پاســداران لەوناوچانە‬ ‫دەبن)‪.‬‬

‫چل ساڵ‪ ،‬تەمەنێك لە پێشەنگبون‬

‫سیروان جەالل‬ ‫چل ســاڵ لەمەوبــەرو لــەڕۆژو مانگ‌و‬ ‫وەرزو ســاڵێكی هەرگیــز وەك ئێســتادا‬ ‫نــا‪ ،‬بەڵكــو لــەرۆژگاری هــەرەس‌و‬ ‫نائومێــدی‌و شكســتی شۆڕشــێكی پان‌و‬ ‫پــۆڕو بەرینــدا‪ ،‬لەدەمێكدا دۆســتەكانی‬ ‫كــورد بەقامكەكانــی تەنها یەك دەســت‬ ‫دەژمێــردران‌و دوژمنانیشــی وەك گەاڵی‬ ‫دار‪ ،‬تروســكایی ئومێــد تەنهــا لەچــاوە‬ ‫تیژە پــڕ ئەزمونەكانــەوە دەبینرا‪ ،‬تاكی‬ ‫كورد وەك شۆڕشــەكەی دەرونی توشــی‬ ‫شكستهاتبو‪ ،‬زۆر كەمبون دەشێت بشڵێین‬ ‫زۆر لــەوەش كەمتربــون ئەوانەی ورەیان‬ ‫بەرنەدابو هیوایان بەهەڵگیرســاندنەوەی‬

‫شــۆڕش هەبــو‪ ،‬لەوانە رێكخســتنەكانی (‪ )٥٧‬رۆژ واتــە كەمتــر لــەدو مانگ‪ ،‬لە‬ ‫كۆمەڵــەی ماركســی لینیی كوردســتان‌و (‪ ،)١٩٧٥/٥/٢٢‬بەسەرپەرشتی سەرۆك‬ ‫دەســتەبژێرێكی كەم مابون دەیان ویست مام جەالل یەكەم كۆبونەوەی دەســتەی‬ ‫ورە بخەنــەوە جەســتەی مرۆڤــی كوردو دامەزرێنــەری یەكێتــی گرێدەدرێــت‌و‬ ‫رۆح بكەنــەوە بە بەرشۆڕشــدا‌و جارێكی بڕیاری دامەزراندنی یەكێتیی نیشــتمانیی‬ ‫دیكە پێدەش‌و چیا‌و شــارو گوند پێكەوە كوردســتانی تێــدا دەدرێــت‪ ،‬دواتــر لە‬ ‫گرێبدەنــەوە‪ ،‬ئــەوێ رۆژێ دوژمنانــی (‪ )١٩٧٥/٦/١‬بەیاننامــەی دامەزراندنــی‬ ‫گەلەكەشــمان لەئەوجــی دەســەاڵتی یەكێتــی لەئەوروپــا‌و جێگاكانــی‬ ‫خۆیداو سەرمەســتی سەركەوتنەكانی بو دیكــە باڵودەبێتــەوە‪ ،‬لەودەمــەدا ئــەم‬ ‫لەخیانەتنامەی جەزائیر‌و دامركاندنەوەی بڕیــارە مێژویــە كــە لــە (‪)١٩٧٦/٦/١‬‬ ‫شۆڕشــی ئەیلولــدا‪ .‬جەنابــی مام جەالل هەڵگیرساندنی شۆڕشی نوێیشی بەدوای‬ ‫وەك رابەر‌و پێشــەنگی قۆناغێكی گەلێك خۆیداهێنــا‪ .‬جەنابــی مــام جــەالل بەم‬ ‫ســەخت‪ ،‬بەخوێندنەوەیەكــی قــوڵ‌و شێوەیە وێنای ئەو رۆژگارەمان بۆ دەكات‪:‬‬ ‫بابەتیانە بــۆ روداوەكانی ســەردەمەكە‌و (لەســەرو بەنــدی شۆڕشــدا ســەردانی‬ ‫بەپەنــد وەرگرتــن لەخاڵــە الوازەكانــی واڵتانی عەرەبیمان كرد بۆ ئەوەی لەڕوی‬ ‫شۆڕشی ئەیلول‌و بینینی تابلۆی دۆخەكە چەك‌و تفاق‌و خواردەمەنیەوە هاوكاریمان‬ ‫لەهەمــو ئاراســتەكانیەوە‪ ،‬لەگــەڵ چەند بكــەن بــەاڵم هیچیــان ئامادەنەبــون‬ ‫هەڤاڵێكیدا لەشــام‪ ،‬بڕیاری دامەزراندنی ســەردانەكەمان قبوڵ بكەن تەنها لەلیبیا‬ ‫یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستان دەدەن‪ ،‬لەالیــەن قەزافیەوە پێشــوازیمان لێكراو‬ ‫ئەگــەر ئــەم مێــژوە (‪ )١٩٧٥/٣/٢٦-٦‬دەرگای بــۆ ئاوااڵكردیــن بەس بەداخەوە‬ ‫وەك یەكەم رۆژی دەســتپێكی هەرەس‌و فەڵەستینیەكان رێگربون لەبەردەم ئەوەی‬ ‫دواهەمین رۆژ بۆ كۆتایی هاتن بەشۆڕشی قەزافــی هاوكاریمان بــكات ئەوەبو دواتر‬ ‫ئەیلول دەستنیشان بكرێت‪ ،‬ئەوا لەدوای قەزافــی بەدزیەوە چەك‌و پــارەی بۆمان‬

‫ناردبــو لەنامەیەكیشــدا داوای لێبوردنی‬ ‫لێكردبویــن كە نەیتوانیوە لەبەر فشــاری‬ ‫ســەركردە عەرەبیەكان بەپێی پێویســت‬ ‫هاوكاریمان بكات‪ ،‬لەنامەكەدا نوســیبوی‬ ‫ئاگاداربــن من عــەرەب نیــم‌و ئەفریقیم‪،‬‬ ‫عــەرەب پیــاوی ئەوە نیــە بەهانای هیچ‬ ‫لێقەوماوێكەوە بێت)‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە‪،‬‬ ‫هێزێــك كــە ژمــارەی شــەهیدەكانی‬ ‫لەژمــارەی ئەنــدام‌و دەنگدەرانــی چەند‬ ‫حزبێك زیاتربێت‪ ،‬هێزێك بۆ چركەساتێك‬ ‫لەمەیدانــی كوردایەتــی‌و خەباتــدا‬ ‫دوانەكەوتبێــت‌و هەرگیــز كوردســتانی‬ ‫بەجێنەهێشتبێت‪ ،‬هێزێك هێندە پەرێزی‬ ‫پاكە دوژمانان‌و داگیركەرانی كوردســتان‬ ‫لەئاســتیدا دەستەوســانن‪ ،‬هێزێــك كــە‬ ‫هەرەســی بەهەرس هێنابێت‌و سەرلەنوێ‬ ‫شۆڕشــی هەڵگیرســاندبێتەوە‌و تاگەشتن‬ ‫بــەدوا لوتكەكانــی ســەركەوتن ئــەم‬ ‫شۆڕشــەو گەلەكەمانی هێنابێت‪ ،‬هێزێك‬ ‫خوڵقێنــەری دەیــان چەمــك‌و پاشــان‬ ‫بەرجەستەكردنیشــی بوبێــت‪ ،‬هێزێك كە‬ ‫قەڵەمڕەوەكــەی قەڵەمــڕەوی ئــازادی‌و‬

‫سەربەستی بێت بۆ دۆست‌و نەیارەكانی‪،‬‬ ‫هێزێك خوڵقێنەری فەزای ئازادی بیروڕاو‬ ‫‌و باوەڕبێــت‪ ،‬هێزێــك كــە پێشــەنگی‬ ‫هەڵگرتنــی دروشــمی مافــی چــارەی‬ ‫خۆنوســینبێت‪ ،‬هێزێك بۆ یەكەمجار لەم‬ ‫كوردســتانەدا لەبــری ئۆتۆنۆمی فیدراڵی‬ ‫وەك بەشــێك لەچارەســەر ناســاندبێت‪،‬‬ ‫هێزێــك كــە رابەرێكی مەزنــی‌وەك مام‬ ‫جەالل دامەزرێنەر‌و سكرتێری گشتیەكەی‬ ‫بێت‪ ،‬ناشــێ‌‌و ناكرێت‪ ،‬ئەم هێزە هەرگیز‬ ‫لەمەیداندا پاشەكشــە بــكات‪ ،‬خۆ ئەگەر‬ ‫لەقۆناغێكیشــدا بەئەســتەم پاشەكشەی‬ ‫كردبێــت‪ ،‬ئــەوا دەبێــت خوێندكارەكانی‬ ‫مام پابەندی وانە‌و رێنماییەكانی نەبوبن‌و‬ ‫ســەرچڵیان كردبێــت‪ ،‬ئێســتاش كــە‬ ‫یادی چل ســاڵەی دامەزرانــدی یەكێتی‌و‬ ‫(‪ )٣٩‬ســاڵەی هەڵگیرســاندنی شۆڕشی‬ ‫نوێــی گەلەكەمــان بەڕێبەرایەتی یەكێتی‬ ‫نیشــتمانیی كوردســتان دەكەینــەوە‪،‬‬ ‫(‪ )٤٠‬ســاڵ تەمەنێكە‪ ،‬كــە بۆ مرۆڤێكی‬ ‫ئاســایی خاڵــی كامــڵ بونیەتــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫حزبێكی جەماوەری گــەورەو بەرفراوان‌و‬ ‫خــاوەن ئەزمونێكــی زۆر‌و ئــەو رابردوە‬

‫پرشنگدارەی وەك یەكێتی‪ ،‬جێی خۆیەتی‬ ‫بەچــاوی رەخنــە‌و بەخۆداچونــەوەوە‬ ‫لەڕابــردوی خــۆی بڕوانێــت‌و بەپەنــد‬ ‫وەرگرتــن لەدیرۆكــی خــۆی‌و مێژوی ئەو‬ ‫پــارت‌و گەالنــەی كــە ئەزمونەكانمــان‬ ‫لێكــەوە نزیكــن‪ ،‬خوێندنەوەیەكی رەوان‬ ‫بۆ ئێســتای خۆی بكات‪ ،‬بەرنامە‌و پالنی‬ ‫زانســتی‌و بابەتیانەشــی بــۆ ئاینــدەی‬ ‫خۆیشی هەبێت‪ ،‬دەبێت ئەم یادەش بكات‬ ‫بەوێســتگەیەكی گرنگی بەخۆداچونەوە‌و‬ ‫تەكاندنی تەپوتــۆزی نامۆیی‌و دردۆنگی‌و‬ ‫دورەپەرێــزی لەنێوانی ســەركردەكانیدا‌و‬ ‫هەڵدانــەوەی الپەڕەیەكــی نوێبێــت‬ ‫بەئاراســتەی بوژاندنەوەی ســەرەتاكانی‬ ‫ئــەم شۆڕشــەو‌وەرگرتنی پەنــد گەلێك‬ ‫لەمام‌و بەهێزكردن‌و تۆكمەكردنی یەكێتی‬ ‫نــاو یەكێتــی‌و پەیڕەوكردنی سیاســەتی‬ ‫چەپكــە گوڵەكە‪ ،‬هەمیشــەو هەردەمیش‬ ‫دروشــمە زیندوەكەیمــان لەیادبێــت‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێت‪(:‬پێویســتە هەمومــان بزانین كە‬ ‫ســەروەریمان مانەوەمان گەشــەكردنمان‬ ‫بەنــدە بەیەكێتیــی نیشــتمانیی‬ ‫كوردستانەوە)‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫ئەڵتان تان‪:‬‬ ‫پارتە كوردییەكان ئاشتییان دەوێت‬

‫ئەرنج‪:‬‬ ‫لەگەڵ حكومەتی كوالیسیۆندا نین‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫رێگەنادەین دەنگەكانمان بفەوتێن‬

‫ئەڵتان تــان‪ ،‬پارلەمانتاری هەدەپە‬ ‫دەڵێت «ســەرجــەم سیاسەتكارانی‬ ‫كــورد لەگشت پــارتــە كوردییەكان‬ ‫رایانگەیاندووە لەگەڵ ئاشتیدان‌و‬ ‫دەخوازن پێكەوە بناغەی توركیایەكی‬ ‫دیموكرات بنێن‪ ،‬بۆیە كورد خۆی بۆ‬ ‫ئاشتی یەكالكردۆتەوە»‪.‬‬

‫بوالنت ئەرنج یاریدەدەری سەرۆكوەزیرانی‬ ‫تــوركــیــا رایــگــەیــانــد‪ :‬وەك ئــاك پارتی‬ ‫دەخوازین لەهەڵبژاردندا سەربكەوین‌و‬ ‫بەتەنها حــكــومــەت پێكبهێنین‪ ،‬ئێمە‬ ‫لەگەڵ هیچ پارتێكی سیاسی رێككەوتن‬ ‫سازناكەین‪ ،‬لەبەرئەوەی لەگەڵ پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی كوالیسیۆندا نین‪.‬‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬شاندی چاودێری‬ ‫پــارتــەكــەمــان لــەســەر سندوقەكانی‬ ‫هــەڵــبــژاردن دەبــــن‌و پــارتــەكــەمــان‬ ‫ئامادەكاری بۆ چاودێریكردنی پڕۆسەی‬ ‫دەنـــگـــدان‌و هــەڵــبــژاردن كــــردووەو‬ ‫رێگەنادەین دەنگمان بفەوتێت‪.‬‬

‫ی توركیا‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬سەرۆككۆمار ‌‬ ‫یان سەرۆكی ئاك پارتی؟‬

‫محەمەد ئیسماعیل‬ ‫رەجــەب تەیب ئەردۆغان‪-‬ی سەرۆك‬ ‫كۆماری توركیا‪ ،‬تــەواوی هەوڵەكانی‬ ‫خستووەتەگەڕ بۆ بەدەستهێنانی كورسیی‬ ‫پێویست لە لــەالیــەن ئــاك پارتییەوە‬ ‫بۆئەوەی سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت‬ ‫لە «نیمچە پەرلەمانی»یەوە بگۆڕێت بۆ‬ ‫«سەرۆكایەتیی»‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫بـــە نــــاوی «كــــردنــــەوەی پــــڕۆژەی‬ ‫خزمەتگوزاری»یەوە شار بەشار دەگەڕێت‬ ‫و بانگەشە بۆ ئاك پارتی دەكات‪.‬‬ ‫لــەم ڕۆژانـــەی دوایــیــدا‪ ،‬ئــەردۆغــان‬ ‫بــەشــداریــی لەمەراسیمی كــردنــەوەی‬ ‫فــڕۆكــەخــانــەی «گــەڤــەر» ی سەربە‬ ‫جۆلەمێرگ كرد‪ ،‬كە بە «فڕۆكەخانەی‬ ‫سەاڵحەدینی ئەیوبی»ناونرا‪ .‬هەرچەندە‬ ‫نــــاوی فــڕۆكــەخــانــەكــە پــەیــوەنــدیــی‬ ‫بەمشتومڕەكانی ئەم دواییەی ناوەكەی‬ ‫«سەاڵحەدین دەمــیــرتــاش»ەوە نییە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم وت ــارەك ــەی ئ ــەردۆغ ــان كــە لە‬ ‫مەراسیمەكەدا پێشكەشی كرد چووە‬

‫قاڵبی ئــەو مــشــتــومــڕەوە‪ .‬ئــەردۆغــان‬ ‫لەوتارەكەیدا بە ئاشكرا هێرشیكردە سەر‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە)‪ ،‬و‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە)‪.‬‬ ‫دەبوو لەم كاتەدا بۆ دڵنیاكردنەوەی‬ ‫خەڵك لە پڕۆسەی چارەسەری پرسی‬ ‫كـــورد‪ ،‬هــاوســەرۆك و كاندیدەكانی‬ ‫هەدەپە‪-‬یش لە پارێزگای جۆلەمێرگ‪،‬‬ ‫بەشدارییان لە مەراسیمەكەدا بكردایە‬ ‫لەگەڵ بەرپرسانی توركیا و ئاك پارتیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك گوێ لەوتەكانی دەمیرتاش‬ ‫دەگـــریـــت‪ ،‬حــەقــی پــێ دەدەیــــت كە‬ ‫بەشدارییان لە مەراسیمەكەدا نەكردووە‪.‬‬ ‫دەمیرتاش لەم بارەیەوە وتی «مەراسیمی‬ ‫كردنەوەی فڕۆكەخانەی گەڤەر هەیە لە‬ ‫جۆلەمێرگ‪ .‬دەمانخواست پێكەوە ئەو‬ ‫مەراسیمە بەڕێوەببەین‪ ،‬بەاڵم دەزانم‬ ‫كە سەرۆككۆمار بۆ بانگەشەكردن بۆ‬ ‫ئاكەپە هاتووە بۆ ئــەوێ‪ .‬ئایا ئێمە‬ ‫ناچارین پێشوازی لە سەرۆككۆمارێك‬ ‫بكەین كە بانگەشە بۆ ئاكەپە بكات؟‬ ‫هەمدیس لەم مەراسیمەشدا سوكایەتی‬ ‫بە ئێمە دەكات‪ ،‬سوكایەتی بە دەنگدەر‬ ‫و الیەنگرانی هەدەپە دەكــات‪ ،‬ئیتر بۆ‬ ‫بەشداری بكەین؟ كاتێك سەرۆككۆمار‪،‬‬ ‫لەبەرانبەر ئەو پڕۆژەیەی كە بەحساب‬ ‫بۆ خزمەتكردنی خەڵك كردویەتی‪،‬‬ ‫سوكایەتی بە الیەنێك دەكات‪ ،‬ئیتر ئەو‬ ‫پڕۆژەیە هیچ نرخێكی نامێنێتەوە‪.‬‬

‫دەستوری پێشێل كردووە‬ ‫بەپێچەوانەی دەســتــوری توركیاو‌ە‬ ‫كە دەبێت سەرۆككۆمار بێالیەن بێت و‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ سەرجەم‬ ‫پــارتــەكــانــدا وەك ی ــەك بــپــارێــزێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم رەجــەب تەیب ئــەردۆغــان وەك‬ ‫سەرۆكی كۆماری ئاك پارتی مامەڵە‬ ‫دەكـــات‪ .‬تەماشاكەن لــە وتــارەكــەیــدا‬ ‫لە مەراسیمەكەدا روی دەمــی كردە‬ ‫هەدەپە و وتــی «(ئێمە) وەك ئێوە‬ ‫لە دیاربەكر موفتی كاندید ناكەین و لە‬ ‫ئێسكیشەهیریش هاوڕەگەزباز»‪ .‬دەبێت‬ ‫مەبەستی ئەردۆغان لەو «ئێمە»یە كێ‬ ‫بوبێت؟ لەكاتێكدا ئەو سەرۆكی كۆماری‬ ‫توركیایە و پەیوەندیی بەهیچ پارتێكی‬ ‫سیاسییەوە نییە؟ ئەمە لێدوانی سەرۆكی‬ ‫كۆمار بوو یان سەرۆكی ئاك پارتی؟‬ ‫چی گــۆڕا كاتێك ئــەردۆغــان داوای‬ ‫دەنگی لە خەڵك كرد بۆ ئاك پارتی؟‬ ‫بە پێچەوانەی ئەوەی چاوەڕێی دەكرد كە‬ ‫دەنگەكان زیاد بكات‪ ،‬ئامارەكان پیشانی‬ ‫دەدەن كە رێژەی دەنگەكانی ئاك پارتی‬ ‫كەمی كردووە‪ .‬ئەو كۆمپانیایەی شەش‬ ‫مانگ لەمەوپێش دەیــوت دەنگی ئاك‬ ‫پارتیی ‪%49‬یە‪ ،‬ئێستا دەڵێت ‪، %42-40‬‬ ‫واتە كەمبۆتەوە‪.‬‬ ‫پەیامێكیتری ئەردۆغان بۆ كوردەكان‬ ‫بــانــگــەشــەكــردن بــۆ جــەنــگ دەكـــات‪.‬‬ ‫هــاوشــێــوەی الفیتەی بانگەشەكانی‬ ‫‪ ،2011‬ئەمجارەش ئەحمەد داودئۆغڵوی‬

‫ســەرۆك وەزیـــران و سەرۆكی گشتیی‬ ‫ئاك پارتی‪ ،‬ئەو الفیتانەی بانگەشەی‬ ‫بــۆ دەكـــات لــێــیــنــوســراوە «فــڕۆكــەی‬ ‫خۆماڵیمان دروست كرد» لە پارێزگای‬ ‫شرناخ بانگەشە بۆ پارتەكەی بەمشێوەیە‬ ‫دەكات‪ .‬لەكوێ؟ لەشرناخ! ئەو شارەی‬ ‫كۆكوژییەكەی رۆبۆسكی تێدا ئەنجامدرا و‬ ‫لەئاكامی بۆردومانی فڕۆكە جەنگییەكانی‬ ‫سوپای توركیادا ‪ 34‬هاواڵتی بێتاوانی‬ ‫كۆڵبەری كورد بونە قوربانی‪.‬‬ ‫وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكە‬ ‫نزیك بۆتەوەو ئەم چەند رۆژەی ماوە‬ ‫بانگەشەیەكی گەرموگوڕی تێدا دەكرێت‪.‬‬ ‫رەنگە لەتەواوی هەڵبژاردنەكانی مێژوی‬ ‫كۆماری توركیا ركابەری زۆرتری تیابێت‪.‬‬ ‫لەم رۆژانەدا هەواڵی ناخۆش لەباكوری‬ ‫كوردستانەوە باڵو دەبێتەوە‪ .‬یەكێك‬ ‫لەوانەش دروستبوونی شەڕ بوو لە نێوان‬ ‫الیەنگرانی هەدەپە و هوداپار‪ ،‬لەیەكێك‬ ‫لــە گــونــدەكــانــی بــاكــوری كوردستان‬ ‫رویــدا‌و بەداخەوە كوژرانی دوو كەسی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬بەهۆی تێكەاڵوی كوڕ و كچ‬ ‫لە بانگەشەی هەڵبژاردنی هەدەپەدا لەو‬ ‫گوندە‪ ،‬الیەنگرانی هوداپار ناڕەزاییان‬ ‫دەربــڕی و ئەم ناڕەزاییە شەڕی نێوان‬ ‫ئەو دو الیەنەی لێكەوتەوە‪ .‬لە ئاكامی‬ ‫شەڕەكەدا دوو ئەندامی هوداپار كوژران‪.‬‬ ‫پێشبینی دەكرێت لەگەڵ نزیكبونەوەی‬ ‫هەڵبژاردن لەرۆژەكانی ئایندە ئەو جۆرە‬ ‫گرژییانە زیاتر بێت‪.‬‬

‫دایكی ئاشلی‪ ،‬رەمزێك بۆ رۆژئاوا‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫ئاماندا جۆنسن وتی «پێش ئەوەی‬ ‫ئاشلی كوڕم بۆ شەڕی تیرۆر بۆ رۆژئاوا‬ ‫بــڕوات‪ ،‬وەك هەر ئوسترالییەك هێندە‬ ‫ی ناوەڕاست‬ ‫زانیاریم لەسەر ڕۆژهەاڵت ‌‬ ‫نەبوو‪ ،‬كوردم بەباشی نەدەناسی»‪.‬‬ ‫ێ ئاشلی سەفەری كرد بۆ دەرەوی‬ ‫كات ‌‬ ‫واڵت‪ ،‬وتی دەچم بۆ گرین الند‪ ،‬وەكو‬ ‫هەر دایكێك پرسیارم الدروســت بوو و‬ ‫گەڕام بەدوای وەاڵمدا‪ ،‬هەستم كرد كە‬ ‫شتێكی گوماناوی هەیە‪ ،‬بــەردەوام بە‬ ‫تەلەفۆن قسەم لەگەڵ دەكردو پرسیارم‬ ‫لێدەكرد بزانم لەكوێیە‌و چیدەكات‪ .‬تا‬ ‫رۆژێكیان پێی وتم «دایــە گیان ئیتر‬ ‫ناتوانم درۆت لەگەڵ بكەم‪ ،‬پێت دەڵێم‬ ‫لەكوێم و چیدەكەم‪ ،‬من ئیشی مرۆیی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫دەكەم لەتوركیا»‪ .‬منیش هەوڵمدا بپرسم‬ ‫چ جــۆرە ئیشێك دەكــات‪ ،‬بــەاڵم هیچ‬ ‫زانیاریەكی پێنەدام لەكوێیە‌و چیدەكات‪.‬‬ ‫لەدرێژەی پەیوەندییەكەماندا پێم وت‬ ‫«دەمەوێت بەڕونی پێم بڵێت چ ئیشێك‬ ‫دەكەیت» ئەویش لەوەاڵمدا وتی « بارم‬ ‫داگرتووە‪ ،‬ئەمڕۆ كەلوپەل و پێداویستی‬ ‫زۆرمــان بۆ هاتبوو‪ ،‬وتیشی‪ :‬دایە ژنی‬ ‫كورد زۆر بەهێزو بەتوانان»‪.‬‬ ‫ئاشلی هەمیشە بــاوەڕی بەیەكسانی‬ ‫رەگەزی و یەكسانی مرۆڤ هەبوو‪ .‬ئەو‬ ‫پرسیارەی بـــەردەوام لەالیەن خەڵك‬ ‫و پۆلیسی فیدراڵی ئاڕاستەم دەكــرا‪،‬‬ ‫ئاشلی بۆ ئوسترالیای بەجێ هێشت؟‬ ‫ئــەو ژیانێكی خــۆشــی هــەبــوە لێرەو‬ ‫جێیهێشتوەو چۆتە ناوچەیەك كە شەڕی‬ ‫تێدایە؟‬ ‫بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە پێم وتن كە‬ ‫دەبێت و پێویستە ئێوە ئاشلی بناسن كە‬ ‫چ جۆرە كەسێك بووە‪ ،‬كاتێ هەستم كرد‬ ‫لەهەرێمێكی شەڕدایە‪ ،‬بەخوێندنەوەو‬ ‫بەدواداچونی زۆر لەگەڵ كچەكەم بۆئەوەی‬ ‫بزانین بەڕاستی لەكوێیە‪ ،‬هەستم كرد كە‬ ‫شوێنەكەی مەترسیدارە‪ ،‬بەاڵم ئاشلی‬ ‫لــەو كەسانە بــوو كــە هــەر بڕیارێكی‬ ‫بــدایــە‪ ،‬ئــەوا زۆر بیری لێدەكردەوەو‬

‫پەلەی نــەدەكــرد‪ ،‬هەمیشە دەیویست‬ ‫بڕیاریكی وا بدات كە بۆ ئەو گرنگ بێت‬ ‫و بەباشترین شێوە بتوانێت كار بكات‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارەی دوایشی ئەوە بوو كە چوو‬ ‫بۆ رۆژئــاوای كوردستان‪ ،‬هەوڵی دا بە‬ ‫باشترین شێوە ئەو تواناو شارەزاییەی‬ ‫كە هەیەتی خزمەتی پێبكات‪ .‬ئاشلی‬ ‫لەگەڵ خوشكی باسی ئەو رۆژنامەنوسە‬ ‫ئەمریكییەی كردبوو لەالیەن داعش‬ ‫تیرۆر كراو پرسیاری ئەوەی دەكرد بۆ‬ ‫وایان لێكرد‪ ،‬بۆ ژنی كوردیش وا لێبكەن‬ ‫بۆ منداڵی كورد وا لێبكەن‪ .‬ژن و منداڵی‬ ‫كــورد لێرە بەتەنیا بەرگری لەخۆیان‬ ‫دەكەن و لەژێر هەڕەشەی داعشن‪ ،‬لەو‬ ‫جیهانە كەس بەرگریان لێناكات‪.‬‬ ‫پرسیارم لێكرد مــن دەتــوانــم چی‬ ‫بكەم وەك هاوكاری لێرەوە بۆ كورد‪،‬‬ ‫وتی حەز دەكەم ببیتە كەسێك لەنێو‬ ‫خێزانە كوردەكانی ‌ ئوسترالیا و لێیان‬ ‫نزیك ببیتەوە‪ ،‬وتم باشە ئەوە دەكەم كە‬ ‫پێم دەكرێت و دەتوانم بیكەم‪ .‬ووتی زۆر‬ ‫دڵخۆشم كە تۆ دایكمی‪.‬‬ ‫كــاتــێ هــەواڵــم پێگەیشت ئاشلی‬ ‫شەهید بووە‪ ،‬هەستم بە ئازاری هەموو‬ ‫ئەو دایكانە كردو هەستم كرد دڵم لە‬ ‫سینەم دەهاتە دەرەوە‪ .‬شتێكیی باش‬

‫و بەنرخی ئاشلی ئەوەبوو‪ ،‬ئەو بڕیارەی‬ ‫ی بچێتە سوریاو بە خۆبەخشی‬ ‫كە دابو ‌‬ ‫ئەو كارە بكات‪ ،‬ئەوەی دەیەویست بیكات‬ ‫و باشترین شێوە كە بۆی گرنگ بووەو‬ ‫ویستویەتی بیكات كردویەتی‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئاشلی هەمیشە پاڵەوانی منە‪.‬‬ ‫ئاشلی بــۆ ئــەو ریــســكــەی كــرد‪.‬‬ ‫هەستی بەوە دەكرد كە هەموو كەسێك‬ ‫شایەنی ژیانێكی وایە كە ئەو هەیەتی‬ ‫لە ئوسترالیا‪ ،‬هەستی دەكرد بەشێكە‬ ‫لەو خێزانە كوردانەو دەیەویست هەموو‬ ‫جیهان ببینێت كە خەڵكی ئوسترالی و‬ ‫كورد لەیەكتری نزیكن و هەستی دەكرد‬ ‫خەڵكی ئوسترالی و كــورد وەك یەك‬ ‫خێزان وابن‪.‬‬ ‫حەز دەكەم بەردەوامبم لەپەیوەندیی‬ ‫كردنم لەگەڵ كۆمە‌ڵێك خێزانی كورد‪،‬‬ ‫ئاشلی هەمیشە بۆ من پاڵەوانە‪ ،‬هەروەها‬ ‫هەر كەسیك هەموو رۆژیك هەستێتەوەو‬ ‫بجەنگێت بۆ مرۆڤایەتی و ئــەوەی كە‬ ‫باوەڕی پێیەتی پاڵەوانە‪ .‬هەست دەكەم‬ ‫كە زۆر سەربەرز بوو كە لەوێ بێت‪ .‬جێی‬ ‫باسە نمونەی ئاشلی لەشەڕی تیرۆردا‬ ‫لە رۆژئاوا زۆر هەبون‪ ،‬ئەمەش سەرنجی‬ ‫رایگشتی دونیای بۆ كورد و رۆژئاوا زیاتر‬ ‫راكێشا‪.‬‬

‫بەسەركەوتنی هەدەپە‪،‬‬ ‫پەكەكە ستراتیژی‬ ‫نوێی دەبێت‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫ماوەی یەك هەفتە بۆ هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا ماوە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫زۆرترین پرسیار لە هاوسەرۆكەكانی هەدەپە دەكرێت ئەوەیە دەڵێن تۆ هێزێكی‬ ‫چەكداریت لەپشتە‪ ،‬ئیتر چۆن باوەڕ بەپەیامە ئاشتییەكانت بكەین؟‬ ‫پێشبینی دەكەم پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە) بەربەستی هەڵبژاردن‬ ‫تێپەڕێنێت‪ ،‬لەپاش ئەوەش كاردانەوەی لەسەر ستراتیژی پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان (پەكەكە) دەبێت‪ ،‬ئەمەش لەكۆتاییهێنان بەخەباتی چەكداریی‌و‬ ‫خەباتی سیاسی دەبێت‪.‬‬ ‫بەشداریكردنی هەدەپە وەك پارتێكی سیاسی لە هەڵبژاردن‪ ،‬ئەوپەڕی‬ ‫بڕیارێكی ستراتیژییە‪ ،‬ئەوەی لەپشت ئەم بڕیارەشەوە بێت‪ ،‬بێگومان بەپێی‬ ‫پەیامەكانی دیارە كە خودی عەبدواڵ ئۆجەالنی سەرۆكی پەكەكە‪-‬یە‪.‬‬ ‫ێ ساڵی پڕۆسەی ئاشتی‌و لەئەنجامی نامەگۆڕینەوەی قەندیل‌و‬ ‫لەماوەی س ‌‬ ‫ئیمراڵی‪ ،‬بەپێی پەیامەكانی كۆما جڤاكێن كوردستان(كەجەكە) دەبینین‬ ‫ێ‬ ‫هەردوال لەسەر ئەوە كۆكن ستراتیژی پەكەكە خۆی لە سیاسەتێكی نو ‌‬ ‫ببینێتەوە‪ ،‬وەك ئەوەی ئۆجەالن دەیخوازێت‪ ،‬سیاسەتكردن بۆ گشت گەالنی‬ ‫توركیا خۆی دەبینێتەوە كە لەئێستادا هەدەپە وەك باڵی سیاسی نوێنەرایەتی‬ ‫ئەو سترتیژە نوێیە بەدروشمی «توركییەلەشمە» واتە «بەتوركیایی بون»‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لەدوا پەیامی موراد قەرەیالن ئەندامی كۆنسەی كەجەكە‌و فەرماندەی‬ ‫هێزەكانی پاراستنی گەل‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬ئەگەر بێت‌و هەدەپە بەربەستی هەڵبژاردن‬ ‫ببڕێت‪ ،‬ئەوا ئەگەری روداوی نەخوازراو (شەڕ) لەزەمینە الدەبات‪‌ .‬وتیشی‬ ‫«لەكاتی بڕینی ئەو بەربەستەش پەكەكە ستراتیژی نوێ‌ رادەگەیەنێت»‪.‬‬ ‫پەیامەكەی ئۆجەالن لەنەورۆزی ‪ ،2013‬بەڕونی رایگەیاندبو‪« :‬ئیتر خەباتی‬ ‫ێ چاوەڕێمان دەكات»‪.‬‬ ‫چەكداری بەڕوی توركیا كۆتایی پێهاتووەو قۆناغێكی نو ‌‬ ‫ئەمە الی پەكەكە گرنگی خۆی هەیە‌و لەكاتی سەركەوتنی هەدەپە و ناردنی‬ ‫نوێنەری بۆ پارلەمان پەكەكە تین بەم ستراتیژییە نوێیەی دەدات‪ .‬ئەویش‬ ‫قۆناغی دانوستان لەڕێگەی سیاسەت كردنەوە لەچوارچێوەی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لەخەباتی چەكدارییەوە بۆ سیاسەت‬ ‫بەپێی راپرسییەكان بێت‌و پەیوەندیی خۆم بەچەند كەسایەتی سیاسی لە‬ ‫ئامەد‪ ،‬هەدەپە بەربەستی هەڵبژاردن دەبڕێت‪ ،‬پێشبینیم وایە هەدەپە لەنێوان‬ ‫‪ %11‬بۆ ‪ %12‬ی دەنگەكان دەبات‪ .‬ئەمەش ‪ 65‬بۆ ‪ 70‬كورسی لەپارلەمانی‬ ‫توركیا دەكات‪.‬‬ ‫لێرەدا ستراتیژی نوێی پەكەكە لەخەباتی چەكدارییەوە بۆ درێژكراوەی‬ ‫پارتێكی بەهێزی سیاسی خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬عەبدواڵ ئۆجەالن لە ‪ 2004‬وە‬ ‫لەهەوڵی ئەوەدایە بەرەیەكی دیموكراتی لەناوچەییەوە بۆ ئاستی توركیا‬ ‫پێكبهێنێت‪ ،‬نامەكانی عەبدواڵ ئۆجەالن لەساڵی ‪ 2009‬بۆ عەبدوڵاڵ گول ی‬ ‫سەرۆككۆماری ئەوكاتە شایەتحاڵی ئەوەن پێشنیازی توركیایەكی فرە نەتەوە‬ ‫دەوڵەتێكی دیموكرات دەكات وەك مۆدێلێك بۆ چارەسەریی پرسی كوردو‬ ‫ێ ساڵی رابردوی پڕۆسەی ئاشتی‪ ،‬لەنێو‬ ‫پرسە دیموكراسیەكان‪ .‬لەماوەی س ‌‬ ‫سێكوچكەی ئاك پارتی – ئیمراڵی‌و قەندیل‪ ،‬هەروەها هەرێمی كوردستان‪-‬‬ ‫یش وەك رۆڵی لەدەستپێشكەریی‌و هاوكاری پشتیوانی بۆ سەرخستنی‬ ‫پڕۆسەكە‪ ،‬دەرفەتی ئەوە هاتەگۆڕ بزوتنەوەی سیاسی كورد بۆ یەكەمجار‬ ‫وەك پارتی سیاسی لەناو دەیان پارتی سیاسی بێتە ناو مەیدانی ركابەری‬ ‫ێ پارتی ناو پارلەمان‬ ‫هەڵبژاردنەوەو ركابەری لەگەڵ ‪ 20‬پارتی سیاسی ‌و س ‌‬ ‫بكات‪ ،‬شیكردنەوەی ئەمەش لەوەدایە كورد لەتوركیا بڕیاریداوە لەسنوری‬ ‫توركیا بژی ئەوەی ئێستا داوا دەكرێت بەهێزكردنی یاسای بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خۆجێییە لەو واڵتە‪ ،‬ساڵی پار ئایسەل توگلوك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫دیموكرات(كەجەدە) وتی «دەخوازین لەسنوری توركیا پێكەوە لەگەڵ گەالنی‬ ‫توركیا بە یەكسانی‌و ئازادی بژین»‪.‬‬ ‫لەچەند ساڵی رابردودا‪ ،‬هەرێمی كوردستان پاڵپشتی پڕۆسەی سیاسەتكردن‬ ‫لەبری شەڕ بوە‪ ،‬ئاشتی بۆ سیاسەت‪ ،‬پێكەوە سازان‪ .‬هەلومەرجی ئەمڕۆی‬ ‫توركیاش ئەوە دەخوازێت‪ ،‬بەمەرجێك توركیا هەنگاوی دیموكراتی بەڕوی‬ ‫سیستمی واڵتەكەیدا بنێت‪ ،‬بەپێی لێدوانەكانی بەرپرسانی توركیا بێت ئەوەیە‬ ‫لەدوای هەڵبژاردن پڕۆسەی ئاشتی درێژەی دەبێت‪ ،‬لەخولی نوێی پارلەمانیدا‪،‬‬ ‫كە لەمانگی تشرینی یەکەمی ئەمساڵدا دەستبەكارەكانی دەكات‪ ،‬چاوەڕێدەبین‬ ‫یەكەم هەنگاوی ئەرێنی دەربارەی پڕۆسەی ئاشتی چی دەبێت‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫كوردو داعش‬ ‫‌و‬ ‫ئەوانی دیكە!‬ ‫ئەكرەمی میهرداد‬ ‫تیرۆرســت‌و فاشیستەكانی داعش هەمو جیهانیان توشی تاسانكرد بە‬ ‫ئاســان داگیركردنی شارە گەورەكانی عیراق‌و سوریا لە موسڵ‌و تكریت‌و‬ ‫ئەنبــارەوە هەتــا ڕەققــەو دێرەزۆر‪ ،‬زیاتر لە ســاڵێكە داعــش بەئازادی‬ ‫لەنێوان عیراق‌و ســوریا چاالكی‌و تاوانی تیرۆرو كۆكوژی ئەنجام دەدات‌و‬ ‫چەنــد مانگێكیشــە بەرەو شــااڵو الفــاوی داگیركردنی شــارو ناوچەكان‬ ‫لە فراوانی‌و بەهێزبوندایە‪ ،‬لەشــكرەكانی عیراق‌و ســوریا‌و ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫ســوریاش خۆیان لە بەرامبەر ئەو شــااڵوانە نەدەگرت‌و دەنگوباســەكانی‬ ‫پێشــڕەوی‌و دڕندایەتــی داعــش هەموانــی ترســان‪ ،‬بــەاڵم بەرەنگاری‌و‬ ‫بەرخودانی كوردســتان بەگشــتی‌و كۆبانێ بەتایبەتــی رێگرێكی گەورەو‬ ‫كۆســپێكی مەزنبون لەبەرامبەر تیرۆرو فاشــیزمی ئیســامی‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەشكرە بەهێزەكانی عیراق‌و سوریا لەبەردەم ئەم تیرۆرست‌و فاسیشتانە‬ ‫هەڵدەهاتن كوردســتان‌و كۆبانێ كەوتنە بەرگری‌و پاشــان بەرەو هێرشی‬ ‫دژ راســان‌و ئێســتا پەیامێكی گرنگ‌و مەزنیانداندا بەواڵتانی دەوروبەرو‬ ‫جیهــان‪ ،‬لەترســناكترین‌و كاریگەرترین وەچەرخانی سیاســی‌و مێژویدا‬ ‫كوردســتان وتی ئێمە پابەندین بەئازادی‌و پاراستنی كوردایەتی خۆمان‌و‬ ‫ئازایەتــی كۆبانیش گەواهی ئەم هەڵوێســتەمانە‪ ،‬بەرگــری‌و بەرخۆدانی‬ ‫كوردو كۆبانی لە كاتێكدایە كە هەمو دەسەاڵت‌و حكومەتەكانی ناوچەكە‌و‬ ‫هەریەكــەو بــە شــێوازێك لەگــەڵ داعش دەســتیان تێكەڵكــردوە‪ ،‬یان‬ ‫نەخشیان هەبوە لە هاوكاری‌و بەهێزكردنیان‪.‬‬ ‫توركیای ژێر دەسەاڵتی عوسمانیە تازەكان‌و ئیسالمیە ئیخوانیەكان بە‬ ‫ئاشكرا‌و نهێنی هەرچی بۆ كرابێت لە هاوكاری‌و پاڵپشتی داعش لە دژی‬ ‫كورد درێغی نەكردوە‌و تەنانەت پرۆســەی بەناو ئاشــتی‌و چارەسەری دو‬ ‫ساڵی رابردوشی فەرامۆشكرد‪.‬‬ ‫عیراقی عەرەبی بەسەر شــیعە‌و سوننەدا دابەشبوە‌و جەنگی ئاشكرا‌و‬ ‫نهێنــی نێوان ئــەم دو پێكهاتەیە رێگرە لەوەی كە بەناو دەوڵەتی عیراق‬ ‫دەڕۆســتی داعش بێت‌و هێزە چەكدارەكانی هەتا دێت لە پاشەكشەدان‌و‬ ‫ئێستا داعشەكان لە پێشڕەوی‌و دەست پێشكەری سەربازی‌و جەنگیدان‪،‬‬ ‫هــەردو مۆدێلــی عیراقــی عەرەبــی بــۆ دەوڵــەت‌و حكومەتــداری‪ ،‬واتە‬ ‫مۆدێلە بەناو نیشــتمانیەكەی ناســیۆنالیزمی عەرەبی(سوننە)‌و بەعسی‌و‬ ‫دەســەاڵتی میلیتاری‌و موخابەراتی ســەدام حســێن‪‌،‬و مۆدێلی دەوڵەتی‬ ‫تایەفی‌و ئایینی شیعەكان نەیانتوانی رێگربن لە سەرهەڵدان‌و بەهێزبونی‬ ‫ئــەم وەحشــیگەرییە ئیســامی‌و عەرەبیە‌و الواز‌و بێدەســەاڵتن بەرامبەر‬ ‫پێشــڕەوی‌و سەركەوتنەكانی‪ ،‬لە عیراقی عەرەبیدا كارەسات سەركەوت‌و‬ ‫ئێســتا دوژمنایەتــی نێوان ســوننە‌و شــیعەی عیراقی جەنگــی مێژویی‬ ‫ئەوانمــان لەســەرەتای ئیســامبونی عیراقدا بۆ دوبــارە دەكەنەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئەو ســەرەتا‌و زەمینانەمان بیر دەهێننەوە كە كارەسات‌و كۆكۆژی نێوان‬ ‫رواندییەكان‌و نێوان سرب‌و كروات‌و بۆسنیەكانیان كردە مەرگەساتی ئەو‬ ‫واڵتانە!‬ ‫لە ســوریا رژێمی بەعســی‌و عەلەوی لە پاشەكشەدایە‌و بە هەزار حاڵ‬ ‫پایتەخــت‌و ناوچەكانی عەلەوی نشــینی بەدەســتەوە مــاوە‌و هەتا بێت‬ ‫ئۆپۆزیســیۆنی ئیسالمی‌و تیرۆریســتی لە بەهێزبوندان‌و زیاتر لە نیوەی‬ ‫واڵتیــان داگیر كردوە‪ ،‬بەناو شۆڕشــی ســوریا‌و ئۆپۆزیســیۆنی ســوریا‬ ‫خەریكە بە تەواوی لەالیەن رەوتە ئیسالمیە تیرۆریست‌و فاشیستەكانەوە‬ ‫كۆنترۆڵ دەكرێن‌و لەناویشــیاندا هاوسەنگی هێز‌و جەنگ لە بەرژەوەندیی‬ ‫باڵــە هــەرە فاشیســت‌و دڕندەكانە كــە ئەوانیش داعش‌و نوســرە‌و ناوە‬ ‫ئیسالمیەكانی دیكەن‪.‬‬ ‫لــە ســەردەمی پێشــڕەوی‌و بەهێزبونی تیرۆر‌و فاشــیزمی ئیســامیدا‬ ‫تەنها كورد توانی بەرامبەر پەالمار‌و هێرشــەكانی ئەو دڕندانە بوەســتێ‌و‬ ‫پێشــمەرگە‌و گەریال‌و شــەرڤانەكانی كوردبون كە بۆ یەكەمجار ئەوانیان‬ ‫شكاند‌و سەدان‌و هەزارانیان كوشتن‪ ،‬ئەگەرچی داعش‌و كۆنەبەعسیەكان‌و‬ ‫شوێنكەوتوانی سوننی‌و ئیسالمی لە جەلەوالو مەخمور‌و شنگال‌و دەشتی‬ ‫موسڵ‌و كانتۆنەكانی رۆژئاوا كوردیان بە سەختی بریندار كردوە‌و سەدان‌و‬ ‫هەزارانیــان كردۆتە قوربانی دین‌و سیاســەتەكانیان‪ ،‬بــەاڵم بەرەنگاری‌و‬ ‫هێرشی كورد ئەو رێگرو سەنگەرە بەهێزە بو كە نە خۆیان‌و نە دەوڵەتانی‬ ‫ترســنۆكی (عیراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬توركیا)‌و نە دەوڵەتانی خاوەن بەرژەوەندی‬ ‫لەگەڵیان (سوننەی عەرەب) چاوەڕوانیان نەدەكرد‌و نە ئەمریكا‌و روسیا‌و‬ ‫واڵتانی دیكەی جیهانیش نەیاندەزانی كورد بەهێزترین بەرگری‌و كۆســپە‬ ‫لەبەردەمی داعش‪.‬‬ ‫پەیامــی كــورد بۆ هەمو جیهــان‌و واڵتانی ناوچەكــە ئەوەیە كە كورد‬ ‫لەم ســەردەمی كارەسات‌و فاشیزمە ئیســامیەدا ئازاد‌و ئازایانە داكۆكی‬ ‫لــە خۆی‌و لە ئــازادی دەكات‌و هێنــدەی بتوانێ بەرەنــگاری ئەو الفاوە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬هەروەكو چۆن ســربەكان‌و سۆسیالیستەكانی ئەو سەردەمەی‬ ‫یوگوسالفیا تەسلیمی نازیەكانی ئەڵمانیا نەبون‌و سەریشیان بۆ ستالین‌و‬ ‫لەشــكر‌و سیاســەتەكانی نــەوی نەكــرد‌و بونــە رزگاركــەری هەمو ئەو‬ ‫نەتەوانەی كە پاشــان واڵتانی یوگوســافیان دامەزراند‪ ،‬هەروەكو چۆن‬ ‫پۆڵۆنیای دابەشــكراو‌و داگیركراو لەالیەن روسیا‌و ئەڵمان‌و نەمسا قەاڵی‬ ‫شــۆڕش‌و ئازادی‌و دژی كۆنەپەرســتی بو لە سەدەی نۆزدە‌و نیشتمانی‬ ‫دژایەتی نازیزم‌و فاشیزم بو سەرەڕای داگیركردنی لەالیەن ئەڵمانەكانەوە‬ ‫لەســەردەمی جەنگی جیهانــی دوەم‪ ،‬كوردیش دەتوانــێ‌و دەبێ هەمان‬ ‫چارەنــوس‌و رێگا بگرێتەبەر‌و قەاڵ‌و نیشــتمانی بەرەنــگاری بێت لە دژی‬ ‫كۆنەپەرستی‌و فاشیزمی ئیسالمی‌و عەرەبی‪.‬‬ ‫كــورد هەرچەند خاونی دەوڵەت نیە‌و هێــزە جیهانیەكان ئەو مافەیان‬ ‫بۆ رەوا نەبینیوە‌و دەوڵەتانی داگیركاریش نەیانهێشــتوە بە ســەروەری‌و‬ ‫ســەربەخۆیی بگات‪ ،‬بــەاڵم زیاتر لەهەمو دەوڵەتانــی ناوچەكە بەرامبەر‬ ‫كارەســاتەكانی فاشیزمی ئیسالمی ســەربەرزانە راوەستاوە‌و ئێستا هێز‌و‬ ‫نیشــتمانی كــورد بونەتە ســەنگەری دژایەتــی داعش‌و هاوشــێوەكانی‌و‬ ‫یەكەمجار كوردستان بو كە رێگای لە هێرش‌و الفاوەكانی داعش گرت‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬لە بەرنامەی «پەنجەمۆر»ی كەناڵی روداو‪:‬‬

‫دەمزانی ئەو فەوزایەی دوای‬ ‫ساڵی ‪ ،1991‬دەگاتە شەڕی براكان‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪:‬‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬لە گوندی عەبابەیلێی شاری هەڵەبجە لە‬ ‫دایك بوە‬ ‫خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و ئامادەیی لە هەڵەبجە‬ ‫تەواو كردوە‬ ‫ساڵی‬ ‫‪1977‬‬ ‫بڕوانامەی بەكالۆریسی لە زانستی‬ ‫كشتوكاڵی لەزانكۆی سلێمانی وەرگرتوە‬ ‫ساڵی ‪ 1974‬بەشداری شۆڕشی ئەیلولی كردوە‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪ 1975‬پەیوەندی بە ریزەكانی كۆمەڵەی‬ ‫ماركسی لینینی كوردستان كردوە‬ ‫‪ 7‬ی نیسانی ساڵی ‪1978‬‬ ‫پەیوەندی‬ ‫بە‬ ‫هێزەكانی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەی هەورامان كردوە‬ ‫ساڵی ‪ 1978‬لێپرسراوی رێكخستنی كۆمەڵە بوە‬ ‫لەناوچەی هەورامان‌و هەڵەبجەو‪ ،‬ئەندامی لیژنەی ناوچەی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بوە لەناوچەی هەڵەبجە‬ ‫ئەندامی هەرسێ كۆنفرانسەكەی كۆمەڵەی رەنجدەرانی‬ ‫كوردستان بوەو‪ ،‬ساڵی ‪ 1984‬ئەندامی دەزگای ناوەندی‬ ‫راگەیاندنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بوە‬ ‫ساڵی ‪ 1985‬یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئااڵی شۆڕش بوە‬ ‫لەمانگی ‪ 11‬ی ساڵی ‪ 1985‬لەسەر كێشەی ئااڵی شۆڕش‬ ‫هەتا بەهاری ساڵی ‪ 1988‬لە شاخ زیندانی كراوە‬

‫سازدانی‪ :‬كەناڵی روداو‬ ‫ئامادەكردنی بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫بەشی نۆیەم و کۆتایی‬ ‫كەناڵی ئاسمانی روداو‪ ،‬لە بەرنامەی‬ ‫چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ‬ ‫پەنجەمۆر‪،‬‬ ‫مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬ئەنجامدا‪ ،‬كە‬ ‫روداوەكانی دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلول‌و‬ ‫دەستپێكردنەوەی شۆڕشی نوێ‌و ملمالنێ‌و‬ ‫روداو گۆڕانكارییەكانی ئەو قۆناغەی مێژوی‬ ‫سیاسیی كوردستان دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی مامۆستا پشكۆ نەجمەدین‪ ،‬یەكێك‬ ‫بوە لە كەسێتییە ئاگادارەكانی ئەو مێژوەو‬ ‫خۆیشی خاوەنی كتێبی «ئەزمون‌و یاد»ـە‬ ‫كە بە یەكێك لە كتێبە دانسقەكانی ئەو‬ ‫مێژوە دادەنرێت‪.‬‬ ‫«چاودێر» بە پێویستی زانی تەواوی‬ ‫بە‬ ‫چاوپێكەوتنەكەی كەناڵی روداو‪،‬‬ ‫شێوەی نوسراویش دۆكیۆمێنت بكات‌و‬ ‫باڵویبكاتەوە‪.‬‬

‫بینای رۆمان دروست بكەم لەم كتێبەدا‪ ،‬كە‬ ‫بەرئەنجامەكەی ئەوەیە تۆ تاكێكی گرنگ‬ ‫ئەوەیە تۆ بەرامبەر بە ژیان‌و ئەو بیئەیەی‬ ‫كە خۆت تێیدا دەژیت گەشبین بیت‪ ،‬پێم‬ ‫وابێت لەوێدا هەرگیز‪ ،‬رەشبینی وای لێ‬ ‫نەكردووم كە دەست لە ژیان بكەمەوە‪،‬‬ ‫هەمیشەش بە گەشبینییەوە سەری دوا‬ ‫رۆژەكانی ژیانم كردووە‪ ،‬ئێستاش كە من لە‬ ‫كوردستان دەژیم بە هەموو ئەو گرفتانەی‬ ‫ناو كوردستانەوە‪ ،‬دیسانەوە من هەست‬ ‫دەكەم كە كەسێكم زۆر خۆشحاڵم لێرە‬ ‫دەژیم‪.‬‬

‫دنیایەیە بین‪ ،‬نیشتمانەكەمان‬ ‫لێرەیە‪ ،‬من هەمیشە لەوێ بە فالش باك‪،‬‬ ‫بۆ كێشەو گرفتەكانی ئێرە گەڕاومەتەوە‪،‬‬ ‫بۆ شەڕی براكان گەڕاومەتەوە‪ ،‬بۆ هەڵەبجە‬ ‫گەڕاومەتەوە‪ ،‬هەتا هەندێك وێنەی مێژوویی‬ ‫هەبووە كە من لە بەرگی یەكەم‌و دووەمدا كە‬ ‫فریای نەكەوتووم یان بەسەرما تێپەڕیوون‪،‬‬ ‫لەوێ دووبارە قسەیان لەسەر دەكەمەوە‪،‬‬ ‫بیر لە مەعاناتی شەخسی خۆم‌و مردنی‬ ‫كوڕێكم دەكەمەوە كە من كردووەمە بە‬ ‫كاركتەرێك‌و چیرۆكەكان دەگێڕێتەوە‪ ،‬واتا‬ ‫كۆمەڵێك مەسەلەی جیاوازە‪ ،‬بەاڵم یەك‬ ‫هێڵی هاوبەش لە نێوانیانیدا هەیە‪ ،‬ئەویش‬

‫بچیتەوە سەر گۆڕی دایكی رەحمەتیت‪ ،‬چی‬ ‫پێ دەڵێیت؟ ئەوەی كە مەال مستەفا پێی‬ ‫نەكرا ئێوە پێتان كرا؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬نا بەو شێوەیە قسەكە‬ ‫وا تەفسیر دەكرێت‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬ئەمە قسەی دایكت بوو؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬بەڵێ‪ ،‬دایكم‌و كۆمەڵێك‬ ‫ژنی تیریش پێیان وابوو كە جەبەروتی ئەم‬ ‫حكومەتە هی ئەوە نییە كە بەهیچ كەسێك‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەو هێزەی مەال مستەفا نەكرا‪،‬‬ ‫هیچ كەسی تر ناتوانێت بەرگری بكات‪،‬‬

‫دایكم‌و كۆمەڵێك ژنی تیریش پێیان وابوو كە جەبەروتی حكومەتی‬ ‫بەعس هی ئەوە نییە كە بەهیچ كەسێك بكرێت‪ ،‬بەو هێزەی‬ ‫مەال مستەفا نەكرا‪ ،‬هیچ كەسی تر ناتوانێت بەرگری بكات‪،‬‬ ‫بەاڵم راستیەكەی ئێمە بەرگریمان كرد‪ ،‬واتا ئێمەو خەڵكی كورد‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬دوای ئەوەی تۆ لە ئەوروپا‬ ‫بۆ یەكەمجار دەگەڕێیتەوە بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫هەستت بەچی كرد‪ ،‬هەستت بەوە كرد كە‬ ‫ئەو زەحمەت‌و قوربانییەی تۆ كێشابووت‪،‬‬ ‫بەری رەنجەكەی تۆشی تێدایە؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬دیارە بە شێوەك لە‬ ‫ناخی خۆتەوە هەست بە شانازی دەكەیت‪،‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬لەو بیرەوەریانەی كە‬ ‫بە راستی ئەگەرچی بە وردبینی سەیری ئێستا سەرقاڵی نوسینیت‪ ،‬تەنها وێنە‬ ‫ئەو وەزعەی پاش ‪ 1991‬بكەیت‪ ،‬من لە شیعری رۆمانسیەكان دەخەیتە سەر یان‬ ‫بەرگی سێی كتێبەكەم زۆر بە وردی باسی دەتەوێت الیەنی سیاسی‪ ،‬جڤاكی‪ ،‬كلتوری‌و‬ ‫ئەم مەسەلەیەم كردووە‪ ،‬كە ئێستا چاپ‌و فەرهەنگییەكانی واڵتێكی وەك سویدیش‬ ‫باڵونەبووەتەوە‪،‬‬ ‫واتا هەست دەكەم بگوێزیتەوە بەشێوەیەك بۆ كوردستان؟‬ ‫ئەو فەوزای ئازادی‌و دیموكراسیە كە لە‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬كەمتر لەسەر الیەنە‬ ‫كوردستاندا هەبوە‪ ،‬یەعنی فەوزا بوە فكری‌و كلتورییەكانی واڵتی سوید كارم‬ ‫بەمانای كەلیمە‪ ،‬من بەش بە حاڵی خۆم كردووە‪ ،‬ئێمە لە هەر شوێنێكی ئەم‬ ‫هیچ لێی گەشبین نەبووم‪ ،‬دەمزانی ئەو‬ ‫ئەنجامە بە شەڕی براكان دەگاتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫من بڕیارمدا بوو گەر یەك ساڵی دیكەش‬ ‫شەڕی براكان نەبێت‪ ،‬بەیەكجاری بێمەوە‬ ‫كوردستان‌و لێرە بژیم‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە كە‬ ‫جێبەجێ نەبوو ئاوا كەوتەوە‪.‬‬

‫بەرگریمان كرد‪ ،‬بەشوێنێكمان گەیاند ئەم شوێنەیە كە لێرەیە‬

‫پەنجەمۆر‪ :‬بەرگی سێیەمی كتێبەكەت‬ ‫كە باسی دەكەیت‪ ،‬پێت وایە بە گەشبینی‬ ‫كۆتایی دێت یان بە رەشبینی دیسان؟‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬پێموابێ بە گەشبینی‬ ‫كۆتایی دێت‪ ،‬بەرگی سێیەمی كتێبەكە جیا‬ ‫لە بەرگەكانی تری كتێبەكە‪ ،‬هەوڵمداوە‬ ‫زیاتر لەسەر تەنیایەكان‌و غوربەتی ئەوروپا‬ ‫قسەبكەم‪ ،‬هەندێك وێنەی شیعری‌و هەندێ‬

‫گێڕانەوەی یادەوەری‌و گێرانەوەی ئەو‬ ‫دەردیسەریانەیە‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬دەمەوێت كۆتایی پرسیارەكانم‬ ‫بهێنم‪ .‬تۆ لە سەرەتای كتێبەكەتدا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دایكت قسە دەكەیت‪ ،‬دایكت تكات لێ‬ ‫دەكات دەڵێ‪ ،‬بەجێم مەهێڵە‪ ،‬دەڵێ‪ ،‬مەال‬ ‫مستەفا هیچی پێ نەكرا‪ ،‬ئێوە چیتان‬ ‫پێ دەكرێ‪ ،‬تۆ ئەگەر ئێستا جارێكی تر‬

‫ئەگەر بە وردبینی سەیری بارودۆخی دوای‬ ‫‪ 1991‬بكەین‪ ،‬هەستدەكەین ئەو فەوزای‬ ‫ئازادی‌و دیموكراسیە كە لە كوردستاندا هەبوە‪،‬‬ ‫یەعنی فەوزا بوە بەمانای كەلیمە‪ ،‬بەش بە‬ ‫حاڵی خۆم هیچ لێی گەشبین نەبووم‬

‫بەاڵم راستیەكەی ئێمە بەرگریمان كرد‪ ،‬واتا‬ ‫ئێمەو خەڵكی كورد بەرگریمان كرد‪ ،‬وە‬ ‫بەشوێنێكمان گەیاند كە ئەم شوێنەیە كە‬ ‫لێرەیە‪ ،‬ئەگەر ئەمەش سیخناخە لە گرفت‌و‬ ‫كێشەو لە دوبەرەكی‪ ،‬ئەوە مەسەلەیەكی‬ ‫ترە‪ ،‬بەاڵم ئەوە قسەی دایكێكە كە ئەو‬ ‫كاتە رەنگە تەمەنی ‪ 60‬ساڵ بوبێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێڕوانینی من وەك گەنجێكی خوێن گەرم‪،‬‬ ‫ئاستەم بوو ئەو قسانە كاریگەریم لەسەر‬ ‫دروستبكات‪ ،‬وەكو كاریگەریی لەسەر‬ ‫هەزارانی تریش نەكردووە‪ ،‬هەزاران رۆڵە‬ ‫لە پێناوی ئەم مەسەلەیە شەهید بوون كە‬ ‫ئەمە ئەنجامەكەیەتی‪ ،‬بەاڵم مرۆڤ هەمیشە‬ ‫بە گەشبینیەوە سەری ئەمە دەكات كە ئەم‬ ‫ئەنجامەی ئێستا هەیە‪ ،‬بەرەو باشتر بڕوات‪،‬‬ ‫بەرەو كراوەترو دیموكراتی تر بڕوات‪.‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ :‬زۆر سوپاس هیوادارم بەرگی‬ ‫سێیەمی بیرەوەرییەكانت باڵوبێتەوەو ئێمە‬ ‫هەر لەم شوێنەوە قسەی لەسەر بكەین‌و‪،‬‬ ‫باسی بیرەوەرییەكانی بەرگی سێیەمیش‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‪ :‬زۆر سوپاس بۆ‬ ‫ئێوەش‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )518‬دو شةممة ‪2015/6/1‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ێ شوی پ ‌ێ ئەكات‬ ‫لەپێناوی چاكبونەوەی خوشكەكەی‪ ،‬ك ‌ێ بیەو ‌‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬لەیەكێك لەگۆڕەپانەكانی‬ ‫شاری سبریمگز بالزای شاری جینان‬ ‫لەرۆژهەاڵتی چین‪ ،‬بۆ ئــەوەی ژیانی‬ ‫خوشكەكەی لەمردن رزگار بكات كە‬ ‫بەهۆی چەند نەخۆشیەكی كوشندەوە‬ ‫دەناڵێنێت‪ ،‬فان بیینگ‪-‬ی تەمەن ‪25‬‬ ‫ساڵ‪ ،‬لەرێی نوسراوێكەوە كە بەخۆیدا‬ ‫هەڵیواسیوەو نــوســراوە‪ :‬ئــامــادەم‬ ‫شوبكەم بەو كەسەی ژیانی خوشكەكەم‬ ‫لەمردن رزگار دەكات‪.‬‬ ‫باوكی ئەم كچە توشی نەخۆشی‬ ‫ســیــل بـــوەو تائێستا بـــڕی ‪1700‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫دۆالریـــان بــۆ خــەرجــكــردوەو‪ ،‬دوای‬ ‫ئەویش خوشكەكەی توشی هەمان‬ ‫نەخۆشی بــوەو بڕی ‪ 8500‬دۆالریــان‬ ‫بۆ خەرجكردوەو لەئێستادا هیچ بڕە‬ ‫پارەیەكیان بەدەستەوە نەماوە‪ .‬بۆ‬ ‫رزگار بون لەم نەهامەتیە‪ ،‬فان بیینگ‬ ‫هەمو رۆژێــك دەچێتە ناو گۆرەپانی‬ ‫ئــەو شـــارەو بەتایبەت لەشەقامە‬ ‫قەرەباڵغەكانیدا ئەو نوسراوە بەخۆیدا‬ ‫هەڵدەواسێت‪ ،‬تائێستا فــان بەخت‬ ‫یاوەری نەبوە بۆ ئەم داواكاریە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەالیەن چەند خێرخوازێكەوە بڕی ‪1000‬‬ ‫دۆالریان بۆ كۆكردۆتەوە‪.‬‬

‫رێگای‬ ‫تایبەت بۆ‬ ‫باڵندەكان‬ ‫جیاكرایەوە‬

‫گەورەترین كێك چوە گینسەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بریتانیا‪ ،‬لەلێواری شۆستەو شەقامەكانی نزیك كەنار دەریاكانی شارە قەرەباڵغەكانی وەك‬ ‫لەندەن‌و مانشستەرو بیرمنگهام‪ ،‬رێگای تایبەت بۆ باڵندەكان جیادەكاتەوە‪ ،‬ئەم كارەش بەمەبەستی‬ ‫تیشكخستنەسەر كەمیی ماوەی شەقامەكان‌و چڕی دانیشتوانە لەگەڵ جیابونەوەی خەڵكی لەگەڵ‬ ‫دروستكراوەكانی تردا‪.‬‬ ‫هەروەها وەك بیرخستنەوەی هاواڵتیانە كە رێز لەبەرامبەرەكانیان بگرن لەرێگاوبانەكاندا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رەگەزەكەش گیانلەبەرانبن‪ ،‬ئەم هەوڵە هاوكاتە لەگەڵ ئاگاداركردنەوەی رێكخراوەكانی ژینگەپارێز‬ ‫كە هاواڵتیان ئاگادار دەكاتەوە‪ ،‬بەهیچ جۆرێك نان نەدەنە سۆنەو قازی نزیك كەنار دەریاكان‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە پێچەوانەی یاسای خۆراكی سروشتیە‪ ،‬داوای لەهاواڵتیان كرد كە لەكاتی پێدانی‬ ‫خۆراك بەگیانلەبەران تەنها ئەو جۆرانەیان پێبدەن كە تایبەتە بەباڵندەو پێكهاتەكەی‬ ‫لەدانەوێڵە هەمەجۆرەكان دروستكراوە‪.‬‬

‫لەدو شوقەی جیاواز دەژیان‪ ،‬لەنێوان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی تەلەگرافی بریتانی چێشتخانەكەیاندا دەرگــای تێدا بوە‪،‬‬ ‫بــاویــكــردەوە‪ ،‬بەتەمەنترین دوانــەی رۆژانـــە توانیویانە زۆر بەئاسانی‬ ‫جــیــهــان‪ ،‬كــە دو خــوشــكـن‌و مــاوەی یەكتری ببینن‪ .‬كەسە نزیكەكانیان‬ ‫مردنی نێوانیشیان چەند هەفتەیەك دەڵێن گلینیس‌و فلورینس زۆر هۆگری‬ ‫بو ماڵئاوایان لەژیان كرد‪ ،‬گلینیس یەكبون‌و یەكتریان زۆر خۆشدەویست‪.‬‬ ‫گفیندا ستیسی تەمەن ‪ 65‬ساڵ كە‬ ‫تۆماس ‪ 103‬ساڵ‪ ،‬لە ‪23‬ی نیسان‌و‬ ‫خوشكەكەشی فلورینس داڤیس كە لە كچی گلینیسە دەڵێت‪ ،‬دایكی‌و پوری‬ ‫‪20‬ی ئایاری ‪ 2015‬كۆچی دواییان كرد‪ .‬زۆر بەسادەیی ژیاون‪ ،‬گلینیس خاوەنی‬ ‫ێ منداڵی‬ ‫رۆژنامەكە دەڵێت‪ ،‬ئەم دو خوشكە ‪ 13‬نەوەیەو فلورینسیش سـ ‌‬ ‫لــەشــاری ئەبیتدیری بــاشــوری ویلز هەیەو خاوەنی ‪ 21‬نەوەیە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫ـ بەهەفتەیەكی سەختتدا‬ ‫تــێــدەپــەڕی‪ ،‬بـــەاڵم دواتــر‬ ‫ئومێدت دەبــێ‌‪ ،‬كەسێكی‬ ‫نــــوێ‌ دێــتــە نــــاو ژیــانــی‬ ‫خۆشەویستیتەوە‪.‬‬ ‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ گرنگ كەوتن نیە‪ ،‬گرنگ‬ ‫هەستانەوەیە‪ ،‬پارەیەكی‬ ‫باش دێتە دەستت‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫بــەدڵــی خۆشەویستەكەت‬ ‫بكەیت‪.‬‬

‫ێ وشەی «چە» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫لەوشەی «چە»‪ 20 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬فڵچە‪ ،‬دەریاچە‪ ،‬مچە‪ .....‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬یاسین بەهادین‪.‬‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئەوەندە هەڵەشە مەبە‪ ،‬ـ لــەپــڕۆژە نوێیەكەتدا‬ ‫ژیان بەڕوخۆشییەوە ژیانە‪ ،‬ســەركــەوتــو دەبــیــت‪ ،‬رێــز‬ ‫مەهێڵە لەخۆشەویستیدا لەهاوڕێكانت بگرە‪ ،‬هەڵچونێك‬ ‫توڕەیی دروست ببێت‪.‬‬ ‫خۆشەویستەكەتەوە‬ ‫الی‬ ‫رودەدات‪ ،‬ئاساییە‪.‬‬ ‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫مژدەیەكی خۆش لەبارەی‬ ‫دارایــــیــــەوە دەبــیــســتــی‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت سەفەرێك‬ ‫دەكات‌و پێی دەچێ‌‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی شینخوای چین باڵویكردەوە‪ ،‬بۆ زیاتر‬ ‫بەدەستهێنانی داهات‌و لەریكالمێكی نوێدا‪ ،‬چێشتخانەی‬ ‫یانگ جیا هوت لەشاری جینانی هەرێمی شاندوگ‬ ‫لەرۆژهەاڵتی چین‪ ،‬بڕیاریدا بەشێوازێكی نوێ پێشوازی‬ ‫لەمیوانەكانی بكات‌و داشكاندن لەنرخی خواردنەكانی‬ ‫بكات بۆ ئەو خانمانەی تەنورەی كورت لەبەر دەكەن‪.‬‬ ‫چێشتخانەكە بۆ زو بەڕێكردنی میوانەكانی چەند‬ ‫كارمەندێكی ئامادەكردوە كاری پێوانەی تەنورەی‬ ‫میوانە خانمەكان بكات‪ ،‬كە كەمكردنەوەی بڕی پارەی‬ ‫خواردنەكە بەرامبەر رێژەی زۆری كورتی تەنورەكەی‬ ‫دەبێت لەئەژنۆیەوە بــەرەو ســەرەوەو هەر خانمێك‬ ‫كورتی تەنورەكەی لەئەژنۆیەوە بۆ ســەرەوە ‪8‬سم‬ ‫كورت بێت‪ ،‬ئەوا ‪ %20‬داشكاندنی بۆ دەكرێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫‪33‬سم كورت بێت ئەوا ‪ %90‬داشكاندنی بۆ دەكرێت‪.‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬خزمایەتی پێست‌و برنج‪ ،‬خۆشترین‌و‬ ‫جوانترین توانەوەیە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬گەنمی وێــرانــی كــواڵو‪،‬‬ ‫بیركاری دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-3‬خواردنەوەیەكە ‪ +‬خواردنەوەیەكە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-4‬پیتێك ‪ +‬جۆرە قوماشێكە‪ ،‬چاو رەش‬ ‫ئەكا‪.‬‬ ‫‪-5‬پیتێك ‪ +‬خەمی زۆری بەدواوەیە ‪ +‬دو‬ ‫پیتی وەك یەك‪.‬‬ ‫‪-6‬نــیــەی گــەاڵ‪ ،‬نیوەی یــاری‪ ،‬مات‌و‬ ‫عاجز‪.‬‬ ‫‪-7‬لەكامدایە‪ ،‬چیایەكە لەكوردستان ‪+‬‬ ‫زۆر شیعری بەسەردا وتراوە‪.‬‬ ‫‪-8‬شارۆچكەیەكە ‪ +‬روەكێكی خۆڕسكە‪.‬‬ ‫‪-9‬گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-10‬پــیــاو عەیبە باسی خــۆی بكا ‪+‬‬ ‫رەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬شوێنی پەرستنە‪ ،‬زۆرجار بەرچاییە‪.‬‬ ‫‪-12‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬جۆرە گوڵێكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫داشكاندن بۆ تەنورە كورتەكان‬

‫ماوەی نێوان‬ ‫مردنی دو‬ ‫خوشكە‬ ‫دوانەكە چەند‬ ‫هەفتەیەك بو‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬گیانلەبەرێكی قێزەونە ‪ +‬هەڵمژینی‬ ‫جگەرە‪.‬‬ ‫‪-2‬بەشێكە لەلەش «پ»‪ ،‬یارییەكە‪ ،‬نیوەی‬ ‫كاهی‪.‬‬ ‫‪-3‬روەكێكە‪ ،‬جۆرە بەرگێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-4‬لــەخــەودایــە‪ ،‬نــازنــاوی شۆڕشگێڕێكی‬ ‫كوردە‪ ،‬دوان لەقامك‪.‬‬ ‫‪-5‬پیتێك ‪ +‬بۆ بناگوێیە ‪ +‬شیرینیەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬هەر لەبەفر جوانە‪ ،‬پیتێك ‪ +‬لەشەڕدا‬ ‫لەپێشەوەیە‪.‬‬ ‫‪-7‬ماڵی ئەو لەكێلگەدایە‪ ،‬بۆ زەاڵتــەش‬ ‫شیاوە «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬پیتێك ‪ +‬لێی بەی شەق ئەبا ‪ +‬كانزایەكە‪.‬‬ ‫‪-9‬ئینسان‪ ،‬نەخۆشییەكە‪ ،‬سیان لەسەرە‪.‬‬ ‫‪-10‬جۆرێكە لەفێڵ «پ»‪ ،‬لەسەیتەرەدایە‪،‬‬ ‫كەمێك‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی كانی‪ ،‬دو شت دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫نیوەی بیرە‪.‬‬ ‫‪-12‬زۆرجار لەلێژیدایە‪ ،‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬شاری جیمونەی‬ ‫باشوری ئیتالیا‪ ،‬بەدروستكردنی گەورەترین كێك ژمارەیەكی‬ ‫پێوانەی نوێی تۆمار كرد‪ ،‬كێكەكە لەجۆری تیرامیسو‪-‬یەو بە‬ ‫بەتامترین كێكی ئیتالی ناودەبرێت‌و لەپێكهاتەكەیدا شەكرو‬ ‫كرێمی كاكا‌و تامی قاوەی ئەسبریسو بەكاردەهێنرێت‌و لەكاتی‬ ‫نمایشكردنیشیدا نزیكەی ‪ 20‬هەزار كەس ئامادە بون‪.‬‬ ‫كێشی كێكەكە ‪ 3015‬كیلۆیە‪ ،‬نزیكەی ‪ 200‬كەس كە لە نێوانیان‬ ‫‪ 30‬شێفی شیرینی لەزۆربەی ناوچەكانی شاری جیمونەوە هاتون‬ ‫بەشداربون لەدروستكردنیدا‪ ،‬جگە لەمەش زۆرێك لەخاوەن‬ ‫كۆمپانیاكان‌و شیرینیفرۆشەكانی ئەو شارە هاوكاریانبون‪ .‬جێی‬ ‫وەبیر هێنانەوەیە ژمارەی پێوانەیی ئەمجۆرە كێكانە لەمانگی‬ ‫ئازاری رابردو لەالیەن فەرهەنگی گینسەوە تۆماركرا كە هەزار‬ ‫كیلۆی لەكێشی ئەم كێكە كەمتر بوە‪.‬‬

‫گوڵ‌و چیمەن ئوتۆمبێلەكانیشی گرتەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫شۆفێرێكی تاكسی لەهیندستان‪ ،‬سودی‬ ‫لەبەشی سەرەوەی ئۆتۆمبیلەكەی وەرگرتوەو‬ ‫گوڵ‌و چیمەنی تێدا رواندوە‪ ،‬ئەمەش وەك‬ ‫ئــاگــاداركــردنــەوەی هاواڵتیانە كە بتوانن‬ ‫گرنگی بەژینگە بدەن لەژیانی رۆژانەیاندا‪.‬‬ ‫ئەم شۆفێرە هەستاوە بەسەوزكردنی سەقفی‬ ‫ئۆتۆمبیلەكەی بەچیمەن‌و گوڵ‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەناو ئۆتۆمبیلەكەشیدا چەندین ئینجانەی‬ ‫گوڵی تێدا داناوە‪.‬‬ ‫شۆفێرەكە دەڵێت‪ ،‬هەوڵەكانی حكومەت بۆ‬ ‫روپۆشی واڵت بەسەوزایی‌و پاراستن لەژینگە‬ ‫سەركەوتو نەبوە‪ ،‬وتیشی ئەم كارەی من بۆ‬ ‫ئەوەیە هاواڵتیان گرنگی بەژینگە بدەن‪ ،‬هەر‬ ‫سەرنشینێكیش كە لەگەڵمدا سەردەكەوێت‬ ‫دەستخۆشیم لێدەكات‪ ،‬هیواشیان خواستوە‬ ‫چەندین ئۆتۆمبیلی تری لەم شێوەیە هەبێت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ ئــەوەنــدە پــارە بەفیڕۆ‬ ‫مەدە‪ ،‬گرنگی بەجلوبەرگ بدەو‬ ‫خاوێن بە‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫پارچە شیعرێكت دەداتێ‌ كە‬ ‫گرنگە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ئــــەو ه ــاوڕێ ــی ــان ــەت‬ ‫ئــاشــتــكــەرەوە كــە زویـــرت‬ ‫كـــــردون‪ ،‬هــەوڵــبــدە هیچ‬ ‫نهێنیەك لەخۆشەویستەكەت‬ ‫نەشارێتەوە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ هەمو راســپــاردەیــەك‬ ‫وەك خۆی بگەیەنە‪ ،‬هەوڵ‬ ‫مەدە كەمو زیادی پێوەنێی‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت نەخۆش‬ ‫دەكەوێ‌‪ ،‬بەاڵم ئاساییە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ بەقسەی كەسانی لەخۆت‬ ‫گەورەتر بكە‪ ،‬ئامۆژگارییان‬ ‫وەرگـــرە‪ ،‬ئــەوەنــدە توڕەیی‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫مەنوێنە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ كارێكی نــوێ‌ دەگریتە‬ ‫دەســـــــت‪ ،‬هــەفــتــەیــەكــی‬ ‫بەختەوەری بەسەردەبەیت‪،‬‬ ‫كەسێك خۆیت پی دەناسێنێ‌‌و‬ ‫خۆشەویستیت دەداتێ‌‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بــۆ هــەمــو كــارێــك‬ ‫بیركردنەوەی دەوێ‌‪ ،‬وریابە‬ ‫لەچەوری دوركـــەوەرەوە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت بــەرز‬ ‫بنرخێنەو هەستی جوانی‬ ‫بەرێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ نیگەران مەبە گەر‬ ‫لەكارێكدا سەرنەكەوتی‪،‬‬ ‫بــەخــتــەوەری بەڕێوەیە‪،‬‬ ‫جوانترین هەفتە لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا دەبەیتە‬ ‫سەر‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (518) 1-6-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫گۆڤاری «دابڕان» ئاگادارییەک باڵودەکاتەوە‬ ‫نـــــــووســـــــەران‌و لـــێـــكـــۆڵـــەران‬ ‫ئاگادارئەكەینەوە كە گۆڤاری دابڕان‬ ‫لــە داهــاتــوویــەكــی نزیكدا لــە الیــەن‬ ‫(پالتفۆرمی دابڕان)ـەوە دەردەچێت‪.‬‬ ‫گۆڤاری (دابڕان) ئاوااڵیە بۆ بەرهەمی‬ ‫بە بڕشتی نووسەرو لێكۆڵەرە بەڕێزەكان‬ ‫لە بوارەكانی‪:‬‬ ‫«ســـیـــكـــۆالریـــزم‪ ،‬ئــیــســامــگــەرا‪،‬‬ ‫مۆدێرنیزم‪ ،‬رۆشنگەری»‪.‬‬ ‫هەروەها لەگەڵ بابەتی وەرگێڕان لەو‬ ‫بوارەدا‪.‬‬

‫(پیرەمێردو سەید‬ ‫حوسێن حوزنی موكریانی‪،‬‬ ‫لەچاپخانەی ژیان)‬ ‫سااڵنی (‪ ،)1938-1934‬سلێمانی‬ ‫بــیــنــایــەی دەســتــەی دەركــردنــی‬ ‫رۆژنامەی كوردی ژیان‪.‬‬ ‫چەند كەسێک وەستاون كە تەنیا‬ ‫سەید حوسێن موكریانی جلوبەرگی‬ ‫كــوردی لەبەردایەو سێیەم كەسە‬ ‫لەدەستی راستەوە‪ ،‬چوارەم كەس‬ ‫لەدەستی راســت شاعیری كورد‬ ‫حاجی تۆفیقی شاعیرە (‪-1867‬‬ ‫‪ ،)1950‬كە لەسلێمانی لەدایكبوەو‬ ‫دەرچوی قوتابخانەی ئاینیە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ 1887‬وەك هاوسەفەری شێخی‬ ‫بەناوبانگی كــورد‪ ،‬لەسەردانێكی‬ ‫فەڕمیدا بۆ ئەستەمبوڵ داوەت كرا‪،‬‬ ‫دوای گــەڕانــەوەی لەئەستەمبوڵ‬ ‫پلەیەكی بــەرزی ئــیــداری پێدراو‬ ‫لەساڵی ‪ 1920‬دا لەراژەی حكومەتدا‬ ‫خانەنشین كرا‪.‬‬ ‫بەكامێرای ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی گردی ئەندازیاران گەڕەكی‬ ‫(‪ )105‬كۆاڵنی (‪)41‬‬ ‫پەیوەندی‪:‬‬ ‫مۆبایل‪07701556808 :‬‬ ‫نۆرماڵ‪:‬‬ ‫‪0533302149 – 0533302148‬‬ ‫سایت‪www.dwryan.net :‬‬ ‫ئیمەیڵ‪:‬‬ ‫‪dabranjournal@dwryan.net‬‬ ‫ستافی گۆڤاری دابڕان‬

‫نیشتمانی داستان‬

‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان)‬ ‫كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی‪.‬‬

‫«گروپی شار» خولی شێوەكاری بۆ توشبوانی تاالسیما دەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫گــروپــی شــێــوەكــاریــی شــار ســەر بە‬ ‫«رێــكــخــراوی شــــار»ەو ســاڵــی ‪2013‬‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬سەرجەم ئەندامانی ئەم گروپە‬ ‫لەبواری هونەریی شێوەكاریدا كاردەكەن‌و‬ ‫خاوەنی ئەزمونی تایبەت بەخۆیانن‌و‬ ‫سەرجەمیان دەرچوی پەیمانگەو كۆلێژی‬ ‫هونەرە جوانەكانن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەهەندێ‌ وردەكــاری‌و كارو‬ ‫چاالكیی‪« ،‬دیاری محەمەد» سەرپەرشتی‬ ‫ئەم گروپە بە»چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫گروپەكەمان گروپێكی كــراوەیــە بۆ‬ ‫هەمو ئــەو شــێــوەكــارانــەی دەیــانــەو ‌ێ‬ ‫كارمان لەگەڵدا بكەن‌و خاوەنی ئەزمونن‪،‬‬ ‫هەربۆیە ژمارەی ئەندامەكانمان دیاریكراو‬ ‫نیە‪ ،‬تاكو ئێستا چەندین كارو چاالكیی‬ ‫جۆراوجۆرمان بەئەنجام گەیاندوە‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەوانە پڕۆژەیەكی هونەریی بو بۆ ژینگە‪،‬‬

‫دیاری محەمەد‪ :‬لەناو تاریكی ژیاندا‪،‬‬ ‫هونەر جوانیەكەی هەر بەردەوامە‬

‫هۆڵی تەوار یەكەمین فێستیڤاڵی فیلمی مندااڵن لەئامێز دەگرێ‬ ‫زانا حەمە غەریب‪ :‬ئەمساڵ جیاواز لەسااڵن یادی مندااڵن دەكەینەوە‬

‫چاودێر‪-‬تریفە‪:‬‬ ‫ماڵی سینەما‪ ،‬بەهاوكاریی هەریەك‬ ‫لە‪ :‬یەكێتیی ژنانی كوردستان‌و ئاژانسی‬ ‫زێد میدیا‪ ،‬بەبۆنەی رۆژی جیهانیی‬ ‫مندااڵن‪ ،‬رۆژانی ‪ ،2015/6/3-2‬لەهۆڵی‬ ‫تــەوار‪ ،‬یەكەمین فێستیڤاڵی فیلمی‬ ‫مندااڵن رێكدەخات‪.‬‬ ‫«زانا حەمە غەریب» سەرپەرشتیاری‬ ‫ئــەم پــڕۆژەیــە‪ ،‬لــەبــارەی چۆنیەتی‌و‬ ‫كاری فێستیڤاڵەكەوە بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەهەمو جیهانداو سااڵنە‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵی تایبەت بەفیلمی مندااڵن‬ ‫بــەڕێــوەدەچــن‪ ،‬لــەزۆربــەی واڵتــانــدا‬

‫گرنگی تـــەواو بــەم بـــوارە دەدرێ‌‪،‬‬ ‫بەداخەوە لەكوردستان‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫ئــاوڕ لــەم بــوارەو لەفیلمی مندااڵن‌و‬ ‫سینەمای منداڵ نـــەدراوەتـــەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەیش چەند ساڵێكە كار‬ ‫لەسەرئەوە دەكەین كە چۆن پڕۆژەیەكی‬ ‫سینەمایی تایبەت بەمندااڵن رێكبخەین‪،‬‬ ‫خۆشبەختانە ئەمساڵ لەگەڵ هەبونی‬ ‫قەیرانی داراییشدا‪ ،‬توانیمان بەهەوڵی‬ ‫هاوكارانمان پرۆژەكە بخەینە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەزانــیــاری زیــاتــری ئەم‬ ‫پڕۆژەیە «زانا حەمە غەریب» وتی‪:‬‬

‫فێستیڤاڵەكە بەشێوازێكە ئەتوانم بڵێم‪،‬‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست دا بەتایبەتی‬ ‫فێستیڤاڵی فیلمی مندااڵن بەوشێوەیە‬ ‫بــەڕێــوە نــەچــوەو یەكەمینجاریشە‬ ‫لەكوردستان بەڕێوەبچێت‪.‬‬ ‫ئەم فێستیڤاڵە ‪ 27‬فیلمی تایبەت‬ ‫بەمندااڵنی تیانمایش دەكرێ‌‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫ستافێكی مندااڵنەوە بەڕێوەدەبرێت‪ ،‬كە‬ ‫بریتییە لەبەشی مندااڵنی ماڵی سینەما‪،‬‬ ‫واتە بەڕێوەبەرو ستافی فێستیڤاڵەكە‬ ‫ێ منداڵی خاوەن‬ ‫پێكهاتون لەكۆمەڵ ‌‬ ‫بەهرەو ئێمەیش هاریكارییان دەكەین‪.‬‬

‫كە ساڵی ‪ 2014‬نمایشمان كرد‪ ،‬ئەویش‬ ‫پێكهاتبو لەدروستكردنی درەختێك‬ ‫لەشوشەی فــڕێــدراوی ســەر شۆستەو‬ ‫شەقامەكان‪ ،‬هەستاین بەكۆكردنەوەیان‌و‬ ‫جارێكی تــر بەكارهێنانەوەیان لەم‬ ‫پڕۆژەیەدا‪ ،‬كەئامانجمان لێی پاكراگرتنی‬ ‫ژینگەیە لەپاشماوەی خۆڵ‌و خاشاك‌و‬ ‫شتی تر‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپڕۆژەی ئایندەشیان دیاری‬ ‫وتی «چەند پڕۆژەیەكمان لەالیە لەوانە‪:‬‬ ‫كردنەوەی خولی شێوەكاریی بۆ مندااڵنی‬ ‫توشبو بەنەخۆشی تاالسیمیاو كردنەوەی‬ ‫پیشانگەیش كە داهــاتــەكــەی هــەر بۆ‬ ‫خۆیان دەبێت»‪.‬‬ ‫سەبارەت بەالیەنی دارایی وتی‪ :‬الیەنی‬ ‫داراییمان الوازەو لەقەیرانداین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەمانەوێ‌ بڵێین‪ :‬لەناو تاریكی ژیاندا‬ ‫هونەر جوانیەكەی هەر بەردەوامە‪.‬‬

‫لەنێوان كۆنگرەی‬ ‫كۆمەڵ و‬

‫كۆنگرەی فیفادا‬

‫ئیسماعیل حەمەرەحیم‬

‫كۆنگرەكەی كۆمەڵ ئەگەرچی نزیكەی ساڵێك لـــەوادەی دیاریكراوی خۆی‬ ‫تێپەڕیكردوە‪ ،‬ئەم تێپەڕبونەش هۆكاری سەرەكی ئەوە بوە كە نەتوانراوە دەنگە‬ ‫ناڕازییەكانی ناو ئەو حزبە ڕازی بكەن بە بەشداریكردن لەو كۆنگرەیەدا‪ ،‬چونكە وەك‬ ‫دەوترێت ژمارەیەك لەسەركردایەتی و مەكتەب سیاسی بەتایبەت كەسی یەكەم لەگەڵ‬ ‫چاكسازی ڕیشەییدا نییە و پێشنیاز و ڕاسپاردەكانی ئەنجومەنی چاودێری جێبەجێ‬ ‫نەكردووە‪ ،‬كە لەماوەی ڕابردودا بەدواداچونی وردی بۆ كێشە و گەندەڵیییەكانی ناو‬ ‫حزب كردبوو‪.‬‬ ‫ئەگەرچی كۆمەڵ لە ڕابردودا دوو كۆنگرەی دیكەی بەستووە‪ ،‬بەاڵم ئەم كۆنگرەیە‬ ‫زۆرترین ناڕەزایی ئەندامانی بەدوای خۆیدا هێنا‪ ،‬بەتایبەت لەناو دەنگە ناڕازییەكاندا‬ ‫كەسانی پێشكەوتووی وەك سەرۆكی ئەنجومەنی چاودێری كۆمەڵ (ئارام قادر)‬ ‫هەیە‪ ،‬كە پێشتر ئەندامی مەكتەب سیاسی كۆمەڵ بووە‪ ،‬یان بەرپرسی مەڵبەندی‬ ‫سلیمانی(عبدول حەمید جالل) و چەند پەرلەمانتارێکی پێشوی تێدایە‪.‬‬ ‫كۆنگرەكە لەكاتێكدا بەڕێوەدەچێت کە ناڕەزایی نەهزە كۆنەكان تەواو لەبەرامبەر‬ ‫عەلی باپیردا بەرزبۆتەوە‪ ،‬ئەمەش بەهۆی لكانی بەكورسی ئەمیرایەتی ئەو حزبەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو خااڵنەی كە دەنگە ناڕازییەكان ئاماژەی پێدەكەن ئەوەیە كە سەركردایەتی‬ ‫كۆمەڵ نەیتوانیوە ڕاسپاردەكانی كۆنگرەی یەكەم و دووەم جێبەجێبكات‪ ،‬ئیدی‬ ‫بەستنی كۆنگرەی سێ چ مانایەكی هەیە‪.‬‬ ‫ئێستا مەكتەب سیاسی و سەركردایەتی ئەو حزبە بوون بە دوو بەشەوە‪ ،‬بەشێکیان‬ ‫بڕوایان وایە عەلی باپیر بەدیلی نییە و ئەوەی دیكەیان هەموو كەسێك بەبەدیلی ئەمیر‬ ‫دەزانن‪ .‬ئەگەرچی كۆمەڵ پێشتر خۆی وەك حزبێكی ئۆپۆزسیۆن دەزانی و زۆرترین‬ ‫ڕەخنەی لەالیەنی دەسەاڵتداری حكومەت دەگرت بەوەی دەسەاڵتی قۆرخكردووە و‬ ‫ئێستاش هەمان ڕەخنە ئاراستەی مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم دەكات‪ ،‬عەلی‬ ‫باپیر خۆی یەكێك بوو لەو كەسانەی وتی بارزانی سەد بەدیلی هەیە‪ ،‬كەچی هەم‬ ‫حزبی كۆمەڵ و هەم عەلی باپیر خۆشی ئێستا خۆیان لەواتەواتی بونی بەدیل بۆ‬ ‫ئەمیرەكەیان دەدزنەوە‪ ،‬ئەمەش پێچەوانەی ئەو ئایەتەیە كە دەفەرموێت(لیم تقولون‬ ‫ماالیفعلون)‪ ،‬یان ئەو فەرمودەیەی دەفەرموێت (چیت بۆ خۆت پێخۆش بوو‪ ،‬ئەوەشت‬ ‫بۆ براكەت بوێت)‪.‬‬ ‫كۆنگرەی كۆمەڵی ئیسالمی كوردستان و كۆنگرەیەكێتی تۆپی پێی جیهانی‬ ‫(فیفا) لەم هەفتەیەدا بەڕێوەچوو‪ ،‬ئەوەی لەم دوو كۆنگرەیەدا لەیەكتر دەچوون‬ ‫هەڵبژاردنەوەی سەرۆك بوو بۆ پۆستی كەسی یەكەم و بێ ڕكابەری پالتەر و عەلی‬ ‫باپیر‪ .‬ئەگەرچی سەرەتا پالتەر ڕكابەری هەبوو‪ ،‬بەاڵم دواتر ئەم ڕكابەرە لەملمالنێكە‬ ‫كشایەوە‪ .‬بەهەمان شێوە عەلی باپیر ڕكابەری هەبوو‪ ،‬بەاڵم ڕكابەرەكەی‪ ،‬وەك‬ ‫باس دەكرێت‪ ،‬ئارام قادرە و لەبەر جێبەجێنەكردنی ڕاسپاردەكانی و ئەو فشارەی‬ ‫كە لەسەری دروستكرا‪ ،‬پێش كۆنگرە بایكۆتی كۆنگرەی كرد‪ ،‬پێچەوانەی كۆنگرەی‬ ‫كۆمەڵ ژماریەك لە ئەندامانی یەكێتی فیفا لەبەر تێوەگالنیان بە گەندەڵی پێش‬ ‫كۆنگرە دەستگیركران‪ ،‬بەاڵم كەمینەی ڕیفۆرمخوازانی ناو كۆمەڵ بایكۆتی كۆنگرەیان‬ ‫كردو و داوای جێبەجێكردنی ڕاسپاردەیان لە زۆرینە كرد‪ ،‬كە بەپێشێلكردنی یاسا‬ ‫تۆمەتباریان دەكەن‪.‬‬ ‫یەكێكی دیكە لە كێشەكانی كۆنگرە كڕینی دەنگ و چاوسوركردنەوە بوو بۆ دەرچونی‬ ‫ئەندامە كۆن و بااڵدەستەكانی پێشتری ناو كۆمەڵ‪ ،‬چونكە ئەو ئەندامە كۆنانە‬ ‫پۆست و پلەو پایەی خۆیان لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكارهێناوە بۆ بەدەستهێنان و‬ ‫فراوانكردنی دەستەاڵتەكانی خۆیان‪ ،‬جگە لەوەش ئەو بەرپرسە كۆنانە كە هەندێكیان‬ ‫ماوەی ‪ 14‬ساڵە لە پۆستی مەكتەب سیاسی دان و ئەگەر ئەم جارەش دەربچنەوە بۆ‬ ‫‪ 18‬ساڵ لەو پۆستەدا بەردەوام دەبن‪ ،‬بەتایبەت خودی ئەمیری كۆمەڵ‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش پێشتر بڕیاربوو سەرجەم ئەو كەسانەی لە پۆستی حكومی یان‬ ‫پەرلەمانیدان بۆیان نەبێت خۆیان كاندید بكەنەوە بۆ پۆستی سەركردایەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ ڕازیكردنی دەنگە ناڕازییەكان‪ ،‬بەتایبەت نەهزەكان‪ ،‬ئەو بڕیارەیان هەڵوەشانداوەو‬ ‫ئەمەش ڕێگری كرد لە چونەناوەوەی كەسانی گەنج بۆ ناو سەركردایەتی ئەو حزبە‪.‬‬

‫«باڵوكراوەی نوێ‌»‬

‫«چیرۆكی موزیكی كالسیك» باڵوكرایەوە‬ ‫لەدو توێی «‪ »325‬الپەڕەی قەوارە گەورەی پڕ وێنەو رەنگاو رەنگداو‬ ‫بەتیراژی «‪ »1000‬دانە‪ ،‬كتێبی «چیرۆكی موزیكی كالسیك»ی مامۆستای‬ ‫بەتوانا «هۆمەر دزەیی» باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبەی «هۆمەر دزەیی» گەورەیی‌و گرنگییەكەی لەوەدایە كە‬ ‫زۆر بەكەمیی كتێبێكی لەوشێوەیە هاتبێتە كتێبخانەی كوردییەوەو‬ ‫ئاشنایەتییەكی باشی لەبارەی موزیكی كالسیكەوە بەئێمە ئاشنا كردبێ‌‪.‬‬ ‫بۆ یەكەمینجاریشە لەزمانی كوردیدا‪ ،‬كەسێك بەشەوق‌و زەوقێكی‬ ‫زۆرەوە‪ ،‬بەڕوناكبیرییەكی ئەنسكلۆپیدیایی بتوانێ‌ چەندین ساڵ بەئەرك‌و‬ ‫ماندوبونێكی زۆرو بەسودوەرگرتن لەزمانە زیندوەكانی ئەوروپاو رۆژهەاڵت‪،‬‬ ‫بتوانێ‌ بەشێوەیەكی هونەریی دانسقە‪ ،‬مەوسوعەیەكی گرنگ لەمەڕ مێژوی‬ ‫موزیكی كالسیك باڵوبكاتەوە‪.‬‬ ‫كتێبەكە لەسەر ئەركی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان چاپكراوە‪.‬‬

‫گەڕانەوەی زەردەشت‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫"گەڕانەوەی زەردەشت" قەسیدە‪ -‬کتێبێکی نوێی ئەحمەدی مەالیە‪ ،‬کە‬ ‫ئێستا سەرقاڵی نووسینیەتی‪ .‬ئەم قەسیدەیە ستایشێکە بۆ هێزی ڕووناکی‬ ‫و گەڕانەوەیەکە بۆ زەردەشتێکی نوێ‪ ،‬سروودێکی درێژە لە شەش بەش‬ ‫پێکدێت‪ ،‬سوود لە گاتاکان و ڕامانە شیعرییەکانی شاعیر وەرگیراوە‪ .‬پەی‬ ‫بردنە بە نهێنیی گەردوون و بووژانەوەی زمانێکی ئاینی شیعریی نوێیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )459‬دووشةممة ‪ 201٥/6/1‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫با پێکەوە بیر بکەینەوە‬

‫شێرزاد حەسەن لە گەشتێکی ئەوروپاوە بۆ دوا شەوی دابەزینی عیسا‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫مانگی ڕابردوو‪ ،‬بۆ شێرزاد حەسەنی‬ ‫ڕۆماننووس و چیرۆکنووس‪ ،‬مانگێکی‬ ‫پڕ چاالکی بوو‪ ،‬چونکە لە سەفەرێکیدا‬ ‫بۆ چەند واڵتێکی ئــەوروپــی‪ ،‬چەندان‬ ‫سیمیناری ساز کرد و هاوکات چەند‬ ‫کتێبێکیشی باڵوبۆوە‪ :‬دواهەمین شەوی‬ ‫دابەزینی عیسا کە تازەترین ڕۆمانی‬ ‫بــوو‪ ،‬دەرۆزەکـــەرانـــی سەربەستی کە‬ ‫کۆمەڵەوتارێک بوو و هاوکات دوو کتێبی‬ ‫وەرگێڕدراویش بە ناوەکانی‪ ،‬تۆ بەسەر‬ ‫خۆتدا زاڵیت و چۆن دەبیت بە باشترین‬ ‫هاوڕێی خۆت‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بە گەشتەکەی بۆ چەند‬ ‫واڵتێکی ئەوروپی‪ ،‬شێرزاد حەسەن بە‬ ‫ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند‪ ،‬نەخشەی‬ ‫گەشتەكە زۆر زووتــر بەرنامەڕێژی بۆ‬ ‫كرابوو‪ ،‬بگرە قەرزێكی كۆنی سااڵنی‬ ‫زووتر بوو كە تا ئەمساڵ بۆی نەڕەخسا‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لە واڵتانی ئەسكەندەنافی‪،‬‬ ‫ئەمساڵ دەستپێشخەرییەكە لە الیەن‬ ‫«رێــكــخــراوی نــێــونــەتــەوەیــی هــونــەرە‬ ‫جـــوانـــەكـــان»ەوە بــــوو‪ ،‬لــە شــاری‬ ‫«یوتوبوری» – سوێد‪ ،‬كە وەک ئەو‬ ‫دەڵێت‪ ،‬دیارە بووە بەبیانوویەكی ڕێك‬ ‫ڕەخساو كە ژمارەیەك سەنتەر و ڕێكخراوی‬ ‫هونەری و فەرهەنگی دیكەش بانگهێشتی‬ ‫بكەن‪ ،‬بە مەبەستی وەڕێخستنی چەند‬ ‫كۆڕ و سیمینارێك‪ ،‬لەسەر ئاستێكی‬ ‫بەرفراوان لە تەك ڕەوەندی كوردی لە‬ ‫ئەوروپا‪( :‬سوێد و نۆروێژ و بەلجیكا و‬ ‫فنلەند و دانیمارك)‪ ،‬بەاڵم بە هۆكارێكی‬ ‫تەكنیكی چاالكییەكانی فنلەند و‬ ‫دانیمارك بۆ «مانگی گــەالوێــژ» دوا‬ ‫خراوە‪ ،‬ئەمە سەرەڕای دیداری ئەدەبی‬ ‫بەرتەسكتر لە تــەك هەندێك تاقم و‬ ‫گروپی دیكەی چاالك لە بواری ئەدەب و‬ ‫هونەردا‪ :‬فڕەنسا و ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫ئەو نووسەرە دەربـــارەی ناوەڕۆکی‬ ‫کۆڕەکانی ئەوروپای‪ ،‬وتی‪« :‬بە گوێرەی‬ ‫ئەو هەلومەرجە ناهەموارەی كە هەنووكە‬ ‫لە كوردستان و عێراق و ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا دەگوزەرێت‪ ،‬جەخت لەسەر‬ ‫وروژانــدنــی جــۆرەهــا تـــەوەری جیاواز‬ ‫كــرایــەوە كە پێوستمان بــەوە بــوو لە‬ ‫بــاری ڕامــیــاری و كۆمەاڵیەتی ئــاوڕی‬ ‫لێ بدرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە هەموویان پتر‬ ‫ئــاوڕدانــەوە بوو لەو توندوتیژی و ئەو‬ ‫قەسابخانەیەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە‬ ‫مەرگی هەرزان كردووە‪ ،‬سەرباری ئەوەی‬ ‫كە خــودی ئــەم چاالكییانە بــوون بە‬ ‫بیانوویەك كە بەشێك لە چاالكییەكانی‬ ‫بپەڕێتەوە بۆ دوانــدن و درووستكردنی‬ ‫پردی تۆكمە لەگەڵ خودی تاقم و گروپی‬ ‫ئەوروپایی‪ ،‬بە تایبەتی هاوكاریكردنی‬ ‫زانكۆی هەرێمی (ئۆستفۆلد ــ نۆروێژ) و‬ ‫دواندنی ئۆدیانسی سویدی و بەلجیكی و‬ ‫نۆروێژیی و هی دیكە‪ ،‬كە بۆ لەمەودواش‬ ‫دەكرێت وەك میوان پتر ئامادە بم بۆ‬ ‫قسەكردن لەسەر ئەدەب و فەرهەنگی‬ ‫كوردی‪.‬‬ ‫وتیشی‪« :‬سەرەڕای شیكردنەوەی ئەو‬ ‫قەسابخانەیەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫نــەك وەك باسكار و ئاكادیمیست‪،‬‬ ‫بەڵكو ئــەوان پێیان باش بوو كە من‬ ‫وەك نووسەرێك و كادرێكی ناو كایەی‬ ‫پەروەردە چۆن دەیخوێنمەوە و دەیبینم‪،‬‬ ‫كە دیارە بۆ ئەوەیان پەیمانێك لە نێوان‬

‫دەیانتوانی تەوەرەکان بگۆڕن‪».‬‬ ‫هاوکات‪ ،‬ئەم بنکەو ڕێکخراوانەش‬ ‫هاوکاری نووسەر بوون لەو گەشتەدا‪:‬‬ ‫«ڕێــكــخــراوی نــێــونــەتــەوەیــی هــونــەرە‬ ‫جوانەكان‪ /‬یۆتوبۆری‪ ،‬سوێد‪ .‬سەنتەری‬

‫من و ئەو زانكۆیە لە ئارادایە لە وەرزی‬ ‫تازەی خوێندنی ئەمساڵدا كۆڕ و سیمینار‬ ‫ساز بكەم‪ :‬لە وەرزی پاییز و بەهاردا‪».‬‬ ‫ئاشکراشی کرد‪ ،‬لە هەموو كۆڕەكاندا‬ ‫جەخت لــەســەر (بەرهەمهێنانەوەی‬ ‫زەبروزەنگ) كرایەوە‪ ،‬بەاڵم هەوڵ دەدرا‬ ‫كە هــەمــووان پێكەوە بیر بكەینەوە‪،‬‬ ‫سەرباری ئەوەی كە بابەت و تەوەری‬ ‫دیكەشی تێ دەك ــەوت‪ ،‬ئــەوەش وەك‬ ‫ئەزموونێكی تازە میوانەكانی ئاسوودەتر‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫زیاتر وتیشی‪« :‬ئەم چەشنە كۆڕ و‬ ‫سیمینارانە ڕێزگرتنە لە عەقڵی بەرامبەر‪،‬‬ ‫گومانكردنە لە پێگەی نووسەری زاڵ و‬ ‫(هەموو ــ شتزان)‪ .‬تێپەڕاندنی ئەو‬ ‫شێوە كۆن و باوەیە كە لە ناو كایەی‬ ‫سیاسەت و ئاییندا كەسانێك هەن كە‬ ‫بڕوایان وایە خاوەنی هەموو وەاڵمەكانن‪،‬‬ ‫بۆ وەاڵمــی هیچ پرسیارێك دانەماون‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە كۆڕانە ڕەتكردنەوەی پیرۆزییە‬ ‫لەسەر هەر سەكۆیەك و میحرابێكەوە‬

‫بێت‪ ،‬كــە دواجــــار یەقینپەرستە و‬ ‫هەقیقەت بە هی خۆی دەزانێت و بەس‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا تاك هەقیقەتی لە ئــارادا‬ ‫نییە‪ ،‬هەقیقەت چەندین ڕووی دیكەی‬

‫ئامادەبووانی یەکێک لە کۆڕەکانی شێرزاد حەسەن لە ئەوروپا‬

‫هەیە‪ ،‬ئامانجیش بەرپاكردنی پرسیار و‬ ‫گومانە كە لێرە و هەنووكە لە ئاستی‬ ‫نەبوون و مەحاڵدایە‪ ،‬کۆی کۆڕەکانیش‬ ‫کراوە و فرە تەوەر بوون و ئامادەبووان‬

‫نینا‪ :‬چاالك لە بواری یارمەتیدانی ژنانی‬ ‫لێقەوماو‪ /‬ستۆكهۆلم‪ .‬دەستەی چاالكی‬ ‫ڕۆشنبیری كــورد‪ /‬ئۆستفۆلد‪ ،‬نۆروێژ‪.‬‬ ‫ڕێكخراوی نێونەتەوەیی فرەكەلتووری‬ ‫(ئایدە)‪ .‬برۆكسل‪ ،‬بەلجیكا»‪.‬‬ ‫دوای گەڕانەوەشی لەو گەشتە‪ ،‬شێرزاد‬ ‫حەسەن نوێترین ڕۆمانی خۆی بەناوی‬ ‫«دوا شــەوی دابەزینی عیسا» باڵو‬ ‫کردەوە‪.‬‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانەکەشی‪ ،‬حەسەن‬ ‫ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬گەرچی ئەم ڕۆمانە‬ ‫فرە تێما و مەرامە‪ ،‬بەاڵم دەكرێت ‌شاــ‬ ‫تێماكەی پتر گومانكردنێكی گەورە بێت‬ ‫لە بیرۆكەی (فریادڕەس یان ڕزگاركەر)‬ ‫كە بە درێژایی مێژوو مرۆڤ گیرۆدەی‬ ‫وەها خولیا و خەیاڵێك بووە‪ ،‬كە دیارە‬ ‫هەر دوو كایەی (ئایین و سیاسەت) پتر‬ ‫خۆراكیان لێ وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ئەو پێی وایــە‪ ،‬نووسەرگەلێكی زۆر‬ ‫بە شێواز و ڕووداو و كارەكتەر و ژانری‬ ‫جیاوازی دیكەی ئەدەبەوە ئاوڕیان لە‬ ‫هەمان تێما داوەتەوە‪ ،‬سەرباری ئەوەش‬ ‫بۆ هەمیشە بابەتێكی وا هەستیار خەم‬ ‫و خولیای یەكەمی فەلسەفە بووە‪ .‬بگرە‬ ‫مرۆڤایەتی بێ ئەم خۆشخەیاڵییەی هاتنی‬ ‫فریادڕەس نەژیاوە‪ ،‬كە لە ناوئاخندا‬ ‫بەڵگە بووە بۆ سەرگەردانی و تێوەگالنی‬ ‫لە هەزارەها كارەسات كە دەستكردی‬ ‫خودی مرۆڤ خۆی بووە‪.‬‬ ‫هـــەرەوهـــا وتــیــشــی‪« :‬ئـــەم دەقــە‬ ‫ئاوڕدانەوەیە لە ئەفسانەی گەڕانەوەی‬ ‫عیسا بۆ سەر زەمین كە خەریكە وەك‬ ‫چرای ماڵە هەژارەكان بكوژێتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دەقــە هەقایەتی هەڕەشە و مەترسی‬ ‫كوژانەوەی ئەم ئەستێرەیەیە كە ئاو و‬ ‫هەوا و خاكی بۆگەن بوون بە دەستی‬ ‫ئادەمیزاد خــۆی‪ ،‬زەنگێكە بۆ مەرگی‬ ‫ژینگە و هێالنەكانی ئێمە‪ ،‬چیرۆكەكە‬ ‫پتر سەلماندنی لێسەندنەوەی پیرۆزییە‬ ‫لە مێژوو‪ ،‬دژ وەستانە بەرامبەر بەو‬ ‫بەشە لە ئەفسانەكان كە مرۆڤـ فریو‬ ‫دەدەن و بـــەرەو گەمژەیی دەیــبــەن‪.‬‬ ‫داماڵینی ئەو درۆ و فریوە نەمرەیە كە‬ ‫مــرۆڤ جێگری یەزدانە لەسەر زەوی‪،‬‬ ‫بەڵكو جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی‬ ‫كە مرۆڤ زیانبەخشترین بوونەوەرە بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ هەموو دڕندەكانی دیكەی‬ ‫ناو زەریاكان و وشكانی و ئاسمان‪ ،‬لە‬ ‫ناوئاخنی هەموو ئەو خەمانەدا دەنێو ئەم‬ ‫دەقەدا‪ :‬خودی (تراژیدیای كوردبوون)‬ ‫فەرامۆش نەكراوە كە لەوەتەی هەیە‬ ‫ژیانی هەڵەتە و پەنابەری وەڕێخستووە‬ ‫و نەسرەوتووە‪ ،‬تڕۆكراوی جوگرافیاكان‬ ‫و مێژوو بووە‪».‬‬ ‫جەختیش لەوە دەکاتەوە‪ ،‬کە ڕەنگە‬ ‫ئەوەیان یەكەمین ڕۆمانی ئەو بێت كە لە‬ ‫ناوچەگەری و نەتەوەگەرییەكی بەرتەسك‬ ‫و (لۆكاڵ) و خۆبەستنەوە بە خاك و‬ ‫خەڵك و زەمــەنــی كــوردیــیــەوە بــەرەو‬ ‫گەردوونگەرایی سەركێشی گەشتێك‬ ‫بكات‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەنتۆنیۆ تابوكی (‪)2012-1943‬‬ ‫ئەسكەندەر حەبەش‬ ‫شوان ئەحمەد کردوویەتی بە کوردی‬ ‫پەیوەندی نووسەری ئیتاڵی (ئەنتۆنیۆ‬ ‫تابوكی) بە واڵتی پرتوگال و بەتایبەتیش‬ ‫بــە شــاری لشــبۆنەوە‪ ،‬پەیوەندیەكــی‬ ‫هاكەزایــی نەبــوو‪ ،‬ئــەو شــارەی لــە‬ ‫ناوەڕاستی شەســتەكانی سەدەی ڕابرودا‬ ‫پەی پێ دەبات‪ ،‬بۆ ئەو زۆر لە نیشتمان‬ ‫و ئــەدەب زیاتــر دەگەیەنێــت و دەبێتە‬ ‫ژیانێكــی پڕاوپڕ و تەواوەتی‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫زۆرکات لــە ئیتاڵیای زێــدی لەدایكبوونی‬ ‫خۆشــی پتــر بیری لــێ دەكــردەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ڕێكەوتیــش قەدەر ویســتی وابــوو‪ ،‬هەر‬ ‫لەو شارەدا (شاری لشبۆنە) سەربنێتەوە‬ ‫كــە كردبوویە نیشــتمانی دووەمی خۆی‪،‬‬ ‫پاش بێنــە و بەردەیەكی زۆر لەگەڵ ئەو‬ ‫دەردەی لە چەند ساڵی كۆتایی تەمەنیدا‬ ‫توشی بوو بوو‪.‬‬ ‫ئەو چركەساتە پرتوگالیە سەروەختێك‬ ‫بە قوڵی دێتە ناو ژیانیەوە كە لە ســاڵی‬ ‫‪ ،1964‬ســەردانی شــاری پاریس دەكات‬ ‫و لەوێ بەڕێكــەوت نامیلكەیەك دەکڕێت‬ ‫كــە چامــەی (دوكانــی توتــن) لەخــۆ‬ ‫دەگرێت و شــاعیری پرتوگالی (فێرناندۆ‬ ‫پێســوا) نووسیویەتی‪ .‬پێشتر ئەو ناوەی‬ ‫نەبیســتبوو‪ .‬لەنێو شــەمەندۆفێرەكەداو‬ ‫لەڕێــی گەرانــەوەی بــۆ ئیتاڵیــا‪ ،‬ئــەو‬ ‫چامــە شــیعریە دەخوێنێتــەوەو هێنــدە‬ ‫بە شــاعیرەكەی سەرســام دەبێت‪ ،‬بڕیار‬ ‫دەدات خــۆی فێــری زمانــی پرتوگالــی‬ ‫بــكات‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت (پێســوا) بە‬ ‫زمانی ئەســڵی خــۆی بخوێنێتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫وای لــێ دەكات بچێــت بــۆ ماوەیەك لە‬ ‫لشــبۆنە بژی و لەوێــش كار بكات‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوەش بەبەردەوامــی هەمــوو ســاڵێك‬ ‫چەنــد مانگێــك لــەوێ دەمێنێتــەوە‪،‬‬

‫بەتایبــەت ئەوكاتانــەی لەئیتاڵیــا و‬ ‫فەرەنسا نەبێت‪.‬‬ ‫دوو ڕووداوی گــەورە كــە واڵتــی‬ ‫پرتــوگال و (فێرنانــدۆ پێســوا)‬ ‫ی شــاعیرن‪ ،‬وا دەكــەن (ئەنتۆنیۆ‬ ‫تابوكــی) ناوبانگێكــی ئەدەبــی‬ ‫گــەورە پەیدا بــكات و لەدوو دەیەی‬ ‫رابردوودا‪ ،‬ببێتە یەكێك لە گرنگترین‬ ‫نووسەرانی ئیتاڵیا‪ .‬لەبارەی (پێسوا)‬ ‫وە چەندیــن وتــارو لێكۆڵینــەوەی‬ ‫رەخنەیی دەنووسێت كە گرنگترینیان‬ ‫كتێبــی (جانتایــەك پڕ لــە خەڵك)‬ ‫ە‪ ،‬هەروەهــا بەرهەمەكانیشــی بــۆ‬ ‫ســەر زمانــی ئیتاڵــی وەردەگێڕێت‪.‬‬ ‫ئەڵبــەت لە پاڵ ئەوانەشــدا دەیكاتە‬ ‫كارەكتــەری هەندێ لــە رۆمانەكانی‪،‬‬ ‫وەك‪( :‬شــەوانی هنــدی و نوێژێــك‬ ‫بــۆ ئاســودەیی مــردوان و وڕێنــە‪-‬‬ ‫ســێ ڕۆژی كۆتایی ژیانــی فێرناندۆ‬ ‫پێسواو‪...‬هتد)‪.‬‬ ‫هــاوكات پرتوگالیــش دەبێتــە فەزا و‬ ‫چوارچێــوەی چەنــد بەرهەمێكــی‪ ،‬وەك‬ ‫(نوێژێك بۆ ئاســودەیی مردوان و بێرێر‬ ‫بڕیاردەدات و ســەری بزربووی داماسینۆ‬ ‫مۆنتیــرۆ)‪ .‬لــە رۆمانــی (نوێژێــك بــۆ‬ ‫ئاســودەیی مردوان)دا‪ ،‬ئەندێشــەی ئەوە‬ ‫دەكات لە گۆڕستانێكدا چاوی بە(پێسوا)‬ ‫دەكەوێــت و دەكەونــە گفتوگۆوە‪ .‬لەوێدا‬ ‫(پێســوا) بەشــێك لە مێــژووی ئەدەبی‬ ‫خــۆی بۆ باس دەكات‪ ،‬بــەاڵم لە رۆمانی‬ ‫(بێرێــرا) بڕیــاردەدات دەگەڕێتــەوە بــۆ‬ ‫قۆناغــی حوكمڕانێتــی (ســاالزار) لــە‬ ‫پرتــوگال و باس لــەو مێژووە دەكات كە‬ ‫چــۆن ئەو دیكتاتۆرە‪ ،‬هەموو ئازادییەكی‬ ‫لەو واڵتەدا ســەركوت كردبوو‪ ،‬بەرلەوەی‬ ‫لەگــەڵ شۆڕشــی مێخەكــدا كۆتایــی‬ ‫بــە دەســەاڵتی بێــت و بچێتــە زبڵدانی‬ ‫مێژووەوە‪.‬‬

‫(تابوكــی) لەڕێــی كارەكتــەری‬ ‫رۆژنامەنووســێكی ئەدەبیــەوە (كە ناوی‬ ‫بێریرا)یــە‪ ،‬بــاس لە رۆژگاری ســاالزاری‬ ‫دەكات لــە پرتوگالــداو بــەردەوام مژولی‬ ‫ئەوەیــە چــی بــاو بكاتەوەو چــی باڵو‬ ‫نەكاتــەوە‪ ،‬تادەگات بــەوەی چیرۆكێكی‬ ‫تەرجەمەكراو (چیرۆكەكە لە نوسینی گی‬ ‫دی مۆپاسانە و لە سەدەی نۆزدەهەمەدا‬ ‫نوسراوە) باڵو بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە بەسە‬ ‫بۆ ئــەوەی پۆســتەكەی لەدەســت بدات‬ ‫و لەســەر كارەكەی دەربكرێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫باڵوكردنەوەی ئەو دەقە‪ ،‬بە مەترســی و‬ ‫هەڕەشەیەك بۆ سەر بەرژەوەندی گشتی‬

‫دەزانرێت‪.‬‬ ‫بڕیــاردەدات رۆمانــی (بێرێــرا)‬ ‫رۆمانێكی ئاڵۆز بێت‪ ،‬واتە دەتوانین‬ ‫لەچەنــد ئاســتێكدا بیخوێنینــەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لەســەر ئاســتی مێژوویی‬ ‫دەبینین رۆمانەكە باس لەوە دەكات‪،‬‬ ‫چۆن چاونەترســی و بوێری لە دڵی‬ ‫رۆژنامەنوســێكی پیــردا زینــدوو‬ ‫دەبێتــەوە‪ .‬ڕووداوەكان لــە ســاڵی‬ ‫‪1938‬و لــە ئەوجــی دیكتاتوریەتدا‬ ‫ڕوودەدەن‪ .‬لەڕێــی ئــەو گۆرانكاریە‬ ‫شێنەیی و ئاڵۆزەی بەسەر هۆشیاریدا‬ ‫دێــت‪( ،‬بێرێرا) دەگات بەوەی پەی‬ ‫بە چەمكــی بەرپرســیارێتی بەرێت‬ ‫(بەرپرسیارێتی هەریەكێك بەرامبەر‬ ‫بەمێژوو و بەرامبەر بەوانی دیكە)‪.‬‬ ‫ئــەو رۆژنامەنووســە بەتەمەنــە‬ ‫لــە ســاڵی ‪1938‬و لــە تاریكتریــن‬ ‫چركەســاتەكانی مێژووی ئەوروپادا‪،‬‬ ‫لەناخــی خۆیــدا پــەی بــە رۆحێكی‬ ‫دیموكراســیانە دەبــات‪ .‬لــەو ســاڵەدا‬ ‫ژەنــەراڵ (فرانكــۆ) لەوەدا بوو شــەڕی‬ ‫ناوخۆی ئیســپانی لە بەرژەوەندی خۆی‬ ‫یەكالیــی بكاتــەوە‪( .‬مۆســۆلینی)یش‬ ‫توانــی بە تەواوەتی لە ئیتاڵیادا‪ ،‬جڵەوی‬ ‫حوكمڕانی بگرێتە دەست و لە ئەڵمانیاش‬ ‫(هیتلەر) گەشتبووە كورسی دەسەاڵت و‬ ‫لــە خۆئامادەكردندا بوو بۆ پەالمارەدانی‬ ‫پۆڵەنــدا‪( .‬ســاالزار)یش الی خۆیــەوە‪،‬‬ ‫توانــی ببێتە فەرمانڕەوای تــاك و تەنها‬ ‫لە پرتوگالدا‪.‬‬ ‫لــەو فــەزاو چوارچێوەیــەدا (پێرێرا)‬

‫دەتوانێت‪ ،‬پەی بە ئەنگێزەی دیموكراسی‬ ‫بەرێت لەناخــی خۆیدا‪ .‬ئەوەش بۆ خۆی‬ ‫كارێكــی هەروا ســوك و ئاســان نابێت‪،‬‬ ‫بــە پێچەوانەوە پرۆســەیەكی لەو جۆرە‪،‬‬ ‫پێویســتی بــە بڕینــی چەندیــن قۆناغی‬ ‫جیاجیاو بینینــی خەڵكانێكی جۆراوجۆر‬ ‫هەیــە‪( .‬پێرێــرا) لەڕێــی پەشــیمان‬ ‫بوونــی لــە ژیانێك كــە نەژیــاوەو وەك‬ ‫پێویســت نەیگوزەرانــدووە‪ ،‬بەو ئەنگێزە‬ ‫دیموكراسیەی ناخی دەگات‪.‬‬ ‫ســەرەتا لەڕێی خوێندنەوەی(بالزاك)‬ ‫و دواتریــش لەڕێــی بینینــی (مۆنتێــرو‬ ‫رۆســی)ی و (مارتــا)ی دەزگیرانیــەوە‬ ‫(ئــەم دوو گەنجــە قاچــاغ بــوون و‬ ‫خۆیــان شــاردبووەوە)‪ ،‬یاخــود لەڕێــی‬ ‫مشــتومڕەكانیەوە لەگــەڵ (كاردۆســۆ)‬ ‫دا‪ ،‬ئــەو پزیشــكەی تیۆریای (پزیشــكە‬ ‫فەیلەســوفەكان)ی بــۆ روون دەكاتەوە‪،‬‬ ‫یــان بەهــۆی‪(-‬دۆن ئەنتۆنیــۆ)وە كــە‬ ‫قەشەیەكی فرانسیســكانییەو خاوەن بیر‬ ‫و بۆ چوونی پێشكەوتنخوازانەیە‪ .‬تێكڕای‬ ‫ئــەو دیــدار و یەكتربینینانــە‪ ،‬وا دەكەن‬ ‫(پێرێرا) هەســت بە بەرپرسیارێتی بكات‬ ‫و رەنگە ئەم رۆمانە وامان لێبكات بڵێین‪،‬‬ ‫(تابوكی) لەو بەرهەمەیدا ئاراســتەیەكی‬ ‫تازەی لە نوسیندا گرتۆتەبەر‪.‬‬ ‫ئەوێــك كــە بەدرێژایی ســااڵنی ژیانی‬ ‫پێشــووی‪ ،‬نووســەرێك بوو زۆر خۆی لە‬ ‫قەرەی بابەتی سیاسی نەدەداو لە ئەدەبی‬ ‫مولتەزیمــەوە بەدوور بــوو‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫(پێرێــرا) وە دەبینیــن زیاتــر دەرگیری‬ ‫كێشەو بابەتەكانی سەردەمەكەی دەبێت‬

‫ڕۆمانی پێرێرا وامان لێ دەکات بڵێین تابوكی لەو‬ ‫بەرهەمەیدا ئاراستەیەكی تازەی لە نووسیندا گرتۆتەبەر‬

‫««‬

‫و گرنگــی زیاتــر بەكێشــە سیاســییە‬ ‫هەنوكەییەكانی ئیتاڵیا دەدات‪.‬‬ ‫لــە كتێبــی (ئــازاری گــەدەی‬ ‫ئەفالتۆن)یشــدا‪ ،‬بەرگری لە فەیلەسوفە‬ ‫زیندانیەكانــی وەك (تۆنــی نێگــری و‬ ‫ئەنتۆنیــۆ ســۆفری و كەســانی دیكەیش‬ ‫دەكات)‪ .‬واتــە بــەو كتێبەی دەیەوێت لە‬ ‫ئاست پرســی (ســااڵنی گوللە)دا كە لە‬ ‫حەفتاكاندا ئیتاڵیــای گرتەوەو ئەو واڵتە‬ ‫لەگەڵ (هەردوو بزاوتی كەتیبە سورەكان‬ ‫و خەباتــی بــەردەوام)دا‪ ،‬تەوژمێكــی‬ ‫چەپڕەوانــی گــەورەی بەخۆیــەوە بینی‪،‬‬ ‫هەڵوێست وەرگرێت و داوای ئەوە دەكات‬ ‫چارەسەرێكی بنجبڕانەی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫هەروەهــا لــە دژی سیاســەتەكانی‬ ‫تونــدی‬ ‫بــە‬ ‫(بیرلســكۆنی)ش‪،‬‬ ‫دەوەســتێتەوە‪ .‬ئــەم هەڵوێستانەشــی‬ ‫بەرادەیەك بوو‪ ،‬كۆمەڵگەی ئیتاڵی توشی‬ ‫شۆك كرد‪ .‬چونكە ئەو هەڵوێستانەی جێ‬ ‫پرســیاربوون‪ .‬ئاخر نووســەرێك رۆژێك‬ ‫لــە رۆژان قەرەی سیاســەت نەكەوتبێت‪،‬‬ ‫كەچی لە پڕێكدا نوسین گەلێك بنوسێت‬ ‫كــە رای گشــتی هــان بــدات و شــەقام‬ ‫بجوڵێنێ‪ ،‬بەتایبەتی هەڵوێســتەكانی لە‬ ‫مەسەلەی ئەو قەرەجانەی (بێرلیسكۆنی)‬ ‫بڕیاری دەركردنیانی دا لە ئیتاڵیا‪.‬‬ ‫بایەخدانــی (تابوكی) بە سیاســەت و‬ ‫ئەو هۆشیاریە تازەیەی دەست و پەنجەی‬ ‫لەگەڵــدا نــەرم دەكــرد‪ ،‬لە پــای ئەوەدا‬ ‫بــوو‪ -‬وەك ئــەوەی خــۆی لــە دیدارێكی‬ ‫ڕۆژنامەوانیــدا باســی دەكات‪( -‬تــا بــە‬ ‫چاكــی گوێ بۆ خەڵک و خوای ئێســتای‬ ‫ئەوروپا بگرێت كە بە بڕوای ئەو‪ ،‬شتێكە‬ ‫زۆر دوورە لە سەردەمی ئێستامان و سەر‬ ‫بە رابردوویەكی دوورە)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫پاشکۆی کولتووری ڕۆژنامەی (السفیر)‬

‫«ملوانکەکە»ی مۆپاسان‬ ‫ئەیشا جۆنسن‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫کەسانێک هەن هەموو شتێک دەکەن بۆ‬ ‫ئەوەی وا بکەن بە شــێوەیەک دەربکەون‬ ‫کە خۆیان نین‪ .‬لە کۆتاییەکانی ســەدەی‬ ‫نۆزدەیەمــدا شــتەکان زۆر جیاوازتــر‬ ‫بــوون‪ .‬لــەو کاتەدا ســەروەت و ســامان‬ ‫زۆر گرنــگ بــوو و چینــی کۆمەاڵیەتیش‬ ‫بگــرە گرنگتــر بوو‪ .‬مــرۆڤ دەیتوانی بە‬ ‫شتێکی چاوەڕواننەکراو پارە پەیدابکات‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــەرج نەبــوو ئــەوە پێگــەی لە‬ ‫کۆمەڵگــەدا بگۆڕێــت‪ .‬فەرەنســا لە ژێر‬ ‫ســایەی نــۆرم و یاســاکانی کالســیکدا‬ ‫بــوو‪ .‬هەر کەســە و دەیویســت خۆی بە‬ ‫چینی بــااڵ بگەیێنێت‪ ،‬ئیتــر گرنگ نییە‬ ‫بــە هــۆی جوانــی‪ ،‬داهات یــان بە هۆی‬ ‫کارێکــی باشــەوە بووایە‪ .‬هێنــڕی ڕونێ‬ ‫ئالبێــر گی دو مۆپاســان بەناوبانگترینی‬ ‫چیرۆکەکانی لەو ســەردەمەدا نووسیوە‪.‬‬ ‫«ڕەخنەگــران تێبینی ئــەوە دەکەن کە‬ ‫چیرۆکەکانــی بــە ئایرۆنیــی گونجــاو و‬ ‫بەجــێ تایبەتمەنــدن‪ »...‬لــە چیرۆکــی‬ ‫«ملوانکەکە»دا‪ ،‬ژنێکــی گەنجی جوانی‬ ‫چینــی کارکەر ئارەزووی شــێوە ژیانێکی‬ ‫خۆشگوزەرانتر دەکات و ڕقی لە سادەیی‬ ‫و قەناعەتــی مێردەکەیەتــی‪ .‬شــەوێک‪،‬‬ ‫ملوانکەیــەک الی هاوڕێیەکی دەهێنێت تا‬ ‫بــۆ ئاهەنگێک لە ملی بــکات‪ ،‬بەاڵم ونی‬ ‫دەکات‪ .‬نایەوێــت بــە هاوڕێکــەی بڵێت‪،‬‬ ‫بۆیــە پارە لە هاوڕێ و خێزان و تەنانەت‬ ‫خەڵکی قۆڵبڕیش قەرز دەکات بۆ ئەوەی‬ ‫ملوانکەیەکــی ئەڵماســی تــر بکڕێــت‪.‬‬ ‫دە ســاڵ دەخایێنێــت هەتــا قەرزەکانی‬ ‫بداتەوە‪ .‬کاتێکیش لە دانەوەی قەرزەکانی‬ ‫دەبێتــەوە دەڕوات بــۆ الی هــاوڕێ‬ ‫دێرینەکــەی‪ ،‬بەاڵم بۆی دەردەکەوێت کە‬ ‫ملوانکەکــەی ئەو ئەڵماســی ڕاســتەقینە‬

‫نەبووە‪ .‬لە «ملوانکەکە»دا‪ ،‬مۆپاسان بە‬ ‫ئایرۆنییەوە پێماندەلێت کە سامان تەنیا‬ ‫پارە و ماڵ نییە‪.‬‬ ‫ژنــی ناو چیرۆکەکــە‪ ،‬ماتیلدە لوازێل‪،‬‬ ‫لەگــەڵ خۆیدا ڕاســتگۆ نەبــووە‪ .‬ئەو بە‬ ‫بوونی خۆی قایل نابێت‪ .‬بە دوای شــێوە‬ ‫ژیانێکــی جــوان و خۆشــدا دەگەڕێــت و‬ ‫هەســت دەکات ئامادەیە هەموو شــتێک‬ ‫ببەخشــێت‪ ،‬تەنانەت ژیانیشــی‪ ،‬تا پێی‬ ‫بــگات‪ .‬ئەو بــەوە نازانێت کــە مێردێکی‬ ‫دڵنەرمــی باش و ژیانێکــی ئارامی هەیە‪.‬‬ ‫هەرگیز بە دەوروبەرەکەی و ئەو شتانەش‬ ‫کە هەیەتی خۆشــحاڵ نییە‪ .‬هەستدەکات‬ ‫نەفرەتی لێکراوە کە وەها جوان و شــۆخ‬ ‫وشــەنگە و ســەر بــە چینی بــااڵ نییە‪.‬‬ ‫خەون بە شــتگەلێکەوە دەبینێت کە زۆر‬ ‫بە ســادەیی بۆ ئەو نین و چاوپۆشــیش‬ ‫لــەو شــتانە دەکات کــە هــی ئــەون‪.‬‬ ‫ئایرۆنییەکە ئەوەیە کە ناتوانێت سامانی‬ ‫ڕاســتەقینەی خــۆی لە خۆشەویســتی و‬ ‫ئارامیــدا بدۆزێتەوە‪ ،‬بەڵکو لە بەرامبەردا‬ ‫شــێوازێکی ژیانــی دەوێــت کــە زۆرجار‬ ‫ســارد و ڕووکەشــیانەیە و خاڵییــە لــە‬ ‫خۆشەویستی‪ .‬ماتیلد خەیاڵی ئەو شتانە‬ ‫دەیبــات کە بــەالی ئەوانەوە کــە هەیانە‬ ‫گرنــگ نیــن‪ .‬لــە ڕاســتیدا زۆر بێئومێد‬ ‫دەبێت کاتێک داوەتی ئاهەنگێک دەکرێت‬ ‫چونکــە هیچــی نییــە لەبــەری بــکات‪.‬‬ ‫لــەم شــوێنەی چیرۆکەکەدا بە ئاســانی‬ ‫دەبینرێت کە لە بارەی سامانەکەیەوە بە‬ ‫هەڵــەدا چووە‪ .‬ئەو جلی نوێی دەوێت بۆ‬ ‫ئاهەنگــی ڕاوێژکار‪ ،‬بۆیــە مێردەکەی کە‬ ‫بڕێک پــارەی کۆکردووەتــەوە بۆ کڕینی‬ ‫تاپــڕ‪ ،‬کەچــی تاڕادەیەک بەبــێ دوودڵی‬ ‫پارەکــەی پێــدەدات‪ .‬بەاڵم ئــەوە بەس‬ ‫نییە‪ .‬دەبێت خشــڵی جوانیشــی هەبێت‬ ‫چونکــە «‪...‬هیــچ لەوە کەساســتر نییە‬ ‫بــۆ ژنێک کە لە ناو ژنانــی دەوڵەمەنددا‬ ‫هەژار دیاربێــت‪ ».‬حەقیقەتی دۆخەکەی‬

‫ئەوەبوو کە ئەو هەرچەندە وەک ئەو ژنانە‬ ‫دەوڵەمەند نەبوو کە لە دوورەوە سەرسام‬ ‫بوو پێیان‪ ،‬بەاڵم بە دڵنییاییەوە لە ڕووی‬ ‫ئابوورییەوە لە دۆخێکی ئاسودەدا بوو و‬ ‫بە هیچ جۆرێک هەژار نەبوو‪.‬‬ ‫خاتــوو لوازێــل ئــەو کاتــە دەزانێــت‬ ‫هــەژاری چییــە کــە ملوانکەکــە ون‬ ‫دەکات‪ .‬لــە دەســتدانی ئــەو ملوانکەیە‬ ‫واتــا لەدەســتدانی شــتی زۆر زیاتــر‪.‬‬ ‫ئــەو کاتــە جوانییەکەی و پاشــەکەوتی‬ ‫مێردەکەیشــی لە دەستدەدات‪ .‬گەنجێتی‬ ‫خۆی و ئارامیی دارایی لە دەســتدەدات‪.‬‬ ‫لەخۆباییبوونیشــی لە دەستدەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــەوە جەوهــەری ڕاســتەقینەی خــۆی‬ ‫دەدۆزێتەوە‪ .‬لە سەرەتای چێرۆکەکەدا بە‬ ‫تەواوی کەسێکی ڕووکەشییە‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫تێگەیشــتنی بۆ بەهای خۆ و ڕێزی خۆی‬ ‫ال پەیــدا دەبێــت‪ .‬هەروەها فێــر دەبێت‬ ‫نرخی مێردەکەشی بزانێت‪.‬‬ ‫لــە میانــەی چیرۆکەکــەدا‪ ،‬ماتیلــدە‬ ‫لــە کەســێکی ڕووکەشــییەوە دەگۆڕێت‬ ‫بــۆ کەســێک کــە هەســتێکی قووڵــی‬ ‫بەرامبــەر بــە خۆ هەیــە‪ .‬ماتیلــدە درۆ‬ ‫لەگــەڵ هاوڕێکەیــدا دەکات بــۆ ئــەوەی‬ ‫غروری بپارێزێت بەاڵم لە ویســتی کڕینی‬ ‫ملوانکەیەکی تردا ڕاســتگۆیی نیشــاندا‪.‬‬ ‫هەروەهــا ڕاســتگۆ بوو لــە کارکردندا لە‬ ‫پێناو دانــەوەی قەرزەکانیانــدا‪ ،‬وەک لە‬ ‫چیرۆکەکــەدا دەیبینین‪ .‬بــەرەو کۆتایی‬ ‫چیرۆکەکــە‪ ،‬خوێنــەر دەزانێــت ئیشــی‬ ‫ســەخت جوانییەکــەی و پەیوەندییــە‬

‫کۆمەاڵیەتییەکانــی بە کــوێ گەیاندووە‪.‬‬ ‫چیتر ئەو هەســتەی نییــە کە ئامادەبێت‬ ‫هەمــوو شــتێک بــدات لــە پێناو شــێوە‬ ‫ژیانێکــی تردا‪ ،‬چونکە بۆ تەنیا شــەوێک‬ ‫بــەوە گەیشــتبوو و ئــەوە شــەوەش‬ ‫خۆشــحاڵی کردبــوو‪ .‬تاڕادەیــەک وەک‬ ‫ئــەوە وایــە دە ســاڵی ڕەنج و هــەژاری‬ ‫وای کــردووە نرخــی ئەو شــەوە بزانێت‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە گەنجێتیی لە دەســتدەدات‪،‬‬ ‫بەاڵم گۆشەنیگایەکی تری بۆ دەکرێتەوە‬ ‫لە ژیان بڕوانێت و تێبگات کە هەموو ئەو‬ ‫شتانەی دەیەوێت ڕێک لە بەردەمیدابوون‬ ‫کەچی هەمووی بــەالوە نابوون هەتا پتر‬ ‫بە دەســت بهێنێت‪ .‬بەاڵم ئەوەش مامەڵە‬ ‫نەبــووە چونکە لەو پرۆســەیەدا هەرچی‬ ‫هەبــووە لــە دەســتی داوە‪ .‬لــە کۆتایی‬ ‫چیرۆکەکــەدا‪ ،‬ڕێــزی بەرامبــەر چینــی‬

‫کارکەر دەبێتە شتێکی بەڵگەنەویست‪.‬‬ ‫لــە کۆتایــی چیرۆکەکــەدا کاتێــک‬ ‫ماتیلــدە ڕادەکات بــۆ الی ژێنی هاوڕێی‪،‬‬ ‫ژێن نایناســێتەوە‪ .‬ڕووکەشــیبوونی ژێن‬ ‫لەوێــدا دەردەکەوێت کــە پێیوایە نابێت‬ ‫لەالیــەن پلە نزمێکەوە بەوجۆرە قســەی‬ ‫لەگــەڵ بکرێت‪ .‬ژێن بەو شــێوەیە دەژی‬ ‫کە ماتیلدە خەونی پێوە بینیبوو‪ .‬پێشتر‬ ‫ماتیلــدە هەوڵیدابــوو ســەرنجی ژنانــی‬ ‫چینــی بااڵ ڕابکێشــێت‪ .‬کاتێــک ماتیلدە‬ ‫دەڕوات بــۆ الی ژێــن و پێیدەڵێــت چی‬ ‫ڕوویــداوە‪ ،‬غــروری لەوپەڕیدایــە چونکە‬ ‫قەرزەکــەی داوەتــەوە‪ .‬ئایرۆنیی گونجاو‬ ‫لەم چیرۆکــەدا ئەوەیە کە ماتیلدە خۆی‬ ‫هــۆکاری ڕوودانــی هەمــوو ئــەو شــتانە‬ ‫بووە‪ .‬ئەگەر هێندە ڕووکەشــی نەبووایە‪،‬‬ ‫یــان هێندە ئــارەزووی مــادەی نەبووایە‬

‫ژنی ناو چیرۆکەکە‪ ،‬ماتیلدە لوازێل‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا ڕاستگۆ نەبووە‪ .‬ئەو بە بوونی‬ ‫خۆی قایل نابێت‪ .‬بە دوای شێوە ژیانێکی جوان و خۆشدا دەگەڕێت و هەست‬ ‫دەکات ئامادەیە هەموو شتێک ببەخشێت‪ ،‬تەنانەت ژیانیشی‪ ،‬تا پێی بگات‬

‫ڕەنگە ئەمــە ڕووی نەدایە‪ .‬ئەگەر لەگەڵ‬ ‫ژێندا ڕاســتگۆ بووایە و هەموو شــتێکی‬ ‫لەبارەی ملوانکەکەوە پێ بگوتایە ڕەنگە‬ ‫ئەمە ڕووی نەدایە‪ .‬هەموو ئەو شــتانەی‬ ‫کــە هەوڵیدابــوو بڵێــت هەمــە و هەموو‬ ‫ئــەو خۆشــگوزەرانییانەی ویســتبووی‪،‬‬ ‫بــە هۆی ئــەوەوە کە ڕاســتگۆ نەبوو‪ ،‬لە‬ ‫دەســتیدابوون‪ .‬چیرۆکەکــە بــە کراوەیی‬ ‫بەجێدەهێڵرێــت و خوێنــەر دەبێت بڕیار‬ ‫بدات دوای ئەوە چی ڕوودەدات‪ .‬ئایا ژێن‬ ‫ملوانکەکەی پێدەداتەوە؟ ئایا مێردەکەی‬ ‫هێنــدە پەســت و بێزار دەبێــت وازی لێ‬ ‫بهێنێت‪ ،‬دوای ئەوەی دەزانێت ئەو هەموو‬ ‫نەهامەتی و هەژارییەی بەسەریدا هێناوە‬ ‫بــە هۆی لــە خۆباییبوونییەوە بووە و لە‬ ‫پێناوی شــتێکدا کــە دەکرا بە ئاســانی‬ ‫چارەســەربکرایە؟ یــان ئایــا ماتیلــدە‬ ‫دەڕواتەوە بۆ ماڵەوە و خۆی دەکوژێت؟‬ ‫لە کۆتاییــدا‪ ،‬ئەگەر ماتیلــدە تێبینی‬ ‫بەهــای شــتەکانی دەوروبــەری بکردایە‪،‬‬ ‫ڕەنگە بەو هەموو ســەختی و دژوارییەدا‬ ‫نەڕۆیشتایە کە دووچاری بوو‪ .‬ئەو پێشتر‬ ‫تەندروستی باش و جوانی و ئارامی دارایی‬ ‫و مێردێکــی خۆشەویســت و میهرەبان و‬ ‫نایابی هەبــوو‪ .‬بیرکردنەوە لەوەی ژنانی‬ ‫چینــی بااڵ چییان هەیە‪ ،‬کوێری کردبوو‪.‬‬ ‫هەمــوو شــتێکی لە دەســتدا چونکە بەو‬ ‫ژیانە باشەی نەدەزانی کە هەیبوو‪ .‬هەموو‬ ‫شــتێکی دا لە پێناو شەوێک سەماکردندا‬ ‫لەگــەڵ ئەو پیاوانــەی کە مێردی نەبوون‬ ‫و چێــژی لە یاوەرییان دەبینی و خۆی وا‬ ‫پیشاندەدا شتێکی ترە‪ .‬ئەگەر هاوڕێکەی‬ ‫ملوانکەکــەی بداتــێ‪ ،‬ئــەوا النیکەم ئەو‬ ‫پارچە خشڵەی دەبێت کە پێشتر سکااڵی‬ ‫لە نەبوونی دەکــرد‪ ،‬بەاڵم بەهاکەی کەم‬ ‫نەبــوو‪ .‬بەهاکەی پتر لە پــارە بوو‪ .‬پتر‬ ‫بوو لەوەی دەیتوانی دابینی بکات‪.‬‬ ‫‪http://www.kareyperkins.com/‬‬ ‫‪classes/420/420aisha.html‬‬

‫««‬ ‫«شیعر نووسین لە تەمەنی حەوت سااڵنەوە»‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫‪3‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ بەتول وەزیری تەبار‪ ،‬دایكی فروغ فەرۆخزاد‬

‫منداڵــی یەكەمم بوو‪ ،‬دواتر ئەمیرو دوای‬ ‫ئەویــش فــروغ و فەرەیــدون و پاشــان‬ ‫منداڵەكانــی تریــش بــەدوای یەكــدا‪ .‬تا‬ ‫بووینە خێزانێكی قەرەباڵغ‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬یەكــەم منداڵــت‬ ‫پورانــەو دواتــر كوڕێك و پاشــان فروغ‪،‬‬ ‫ێ باســی جیاوازی پــوران و فروغ‬ ‫دەكــر ‌‬ ‫بكــەی وەك دوو كچت كــە لە ماوەیەكی‬ ‫نزیك لە یەك لەدایك دەبن‪.‬‬ ‫بەتــول وەزیری تەبار‪ :‬هــەر منداڵێك‬ ‫تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬ســەرەڕای هەر‬ ‫لەیەك چونــێ‌‪ ،‬خولق و خۆی منداڵەكان‬ ‫جیاوازبــوون‪ .‬پوران هەر لــە منداڵییەوە‬ ‫تا ژیانی هاوســەری پێك هێنا كەســێكی‬ ‫زۆر ئــارام و میهرەبــان و بێدەنــگ بوو‪.‬‬ ‫ئەمیــر كارەكتەرێكــی تــەواو جیــاوازی‬ ‫هەبوو‪ .‬فروغ لەگەڵ ئەوەی زۆر عاتیفی و‬ ‫میهرەبــان بوو‪ ،‬زۆر پڕ لە جموجۆڵ بوو‪،‬‬ ‫بە دارو دیواردا سەردەكەوت و لە كچێكی‬ ‫ئاسایی نەدەچوو‪ ،‬لە قوتابخانەش هەروا‬

‫سازکردنی‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫كاتێ فەیلەســوفێك یا ڕۆماننووسێك‪،‬‬ ‫ێ تێكەاڵوی‬ ‫ێ بەجۆر ‌‬ ‫هونەرمەند یا شاعیر ‌‬ ‫ژیانــت دەبێــت و كاریگەرییەكــی ئەوتۆ‬ ‫لەســەر ژیانت دادەنێت و دەتوانی شتێك‬ ‫لە ڕوانینی خۆت بۆ دونیا لەودا ببینیتەوەو‬ ‫بــە مانایەكــی تــر هەندێك لە پرســیارو‬ ‫برینەكانی خۆت الی ئەو دەبینی‪ ،‬ئامادەی‬ ‫ێ بكەیت بۆ ئەوەی تازەترین‬ ‫هەموو شــت ‌‬ ‫ڕەخنە‪ ،‬فیلم‪ ،‬لێكۆڵینەوە‪ ،‬بیرەوەری یان‬ ‫هەر جۆرە هــەواڵ و زانیارییەك لەبارەی‬ ‫ئەو كەســەوە بەدەست بهێنیت و بگەیت‬ ‫بــە خوێندنەوەیەكی تازەتر یان شــتێكی‬ ‫هەرچەند كــەم‪ ،‬بەاڵم كاریگەر دەربارەی‬ ‫ئەو كەسەو ژیان و دونیابینی و كاركردنی‪.‬‬ ‫ســادق هیدایــەت‪ ،‬فــروغ فەرۆخــزاد‪،‬‬ ‫سوهراب سپهری بۆ من لەو كەسانەن كە‬ ‫لە بیســت ساڵی ڕابردوداو بەردەوام و تا‬ ‫ئەم ساتە خەریكی لێكۆڵینەوەو دواندنی‬ ‫ڕەخنەگران و نووســەرانم لە بارەی ژیان‬ ‫و بەرهەمەكان و دونیابینیانەوە‪ .‬هەمیشە‬ ‫وەك بەشــێك لــە پڕۆژەیەكــی جــدی‬ ‫تەمەنم ســەیرم كــردون و پێم وایە چۆن‬ ‫كاریگەرییەكی زۆریان هەبووە لەسەر ژیان‬ ‫و دونیابینیم‪ ،‬بەهەمان شــێوە دەتوانێت‬ ‫كاریگەری لەســەر ئەدەبیاتــی كوردی و‬ ‫بەشــێوەیەكی گشتی تر خوێنەری كوردو‬ ‫كتێبخانــەی كــوردی هەبێــت‪ .‬هەربۆیــە‬ ‫لــە ســااڵنی ڕابــردوی ژیانمدا لــە تاران‬ ‫ژمارەیەكــی زۆر گفتوگــۆم لەبارەی ئەم‬ ‫ێ كەســایەتییە گەورەیەی ئەدەبیاتی‬ ‫ســ ‌‬ ‫ئێــران‪ ،‬لەگەڵ نووســەران و ڕەخنەگران‬ ‫و كەســە نزیكەكانیانــدا ئەنجامــداوەو‬ ‫تاڕادەیەكــی زۆربــاش توانیومە بگەم بە‬ ‫ێ لەبارەی ژیان و بەرهەمی‬ ‫زۆر شــتی نو ‌‬ ‫ئەو كەســانەو زۆر گۆشەی ناڕوونی ژیان‬ ‫و بەرهەمەكانیانــم بــۆ ڕوونــاك بێتەوەو‬ ‫ئاشــناییەكی قوڵتــرم ال دروســت بێــت‬ ‫دەربارەی ژیان و داهێنانەكانیان و بتوانم‬ ‫ئەو زانیاری و هۆشیارو دیدەی الی ئەوانە‬ ‫بگەیەنم بە خوێنەرانی كورد‪.‬‬ ‫ئەم پڕۆژەیەشــم ســەرەتا لە فروغەوە‬ ‫دەســت پێ كردو دواتر سوهراب و سادق‬ ‫هیدایــەت‪ .‬لــەو ســااڵنەی كــە لــە ماڵی‬ ‫نووسەرو لێكۆڵەر «پوران فەرۆخزاد»ی‬ ‫خوشــكی فــروغ فەڕۆخــزاددا دەژیامــو‬ ‫چەندیــن گفتوگــۆم دەربــارەی فــروغ‬ ‫و بەرهەمەكانــی و كاریگــەری لەســەر‬ ‫ئەدەبیات و هونەری ئێرانی‪ ،‬لەگەڵ چەند‬ ‫شاعیرو نووسەرو ڕەخنەگرو فیلمسازێكدا‬ ‫ئەنجــام دا‪ ،‬لەوانــەش‪ :‬فەرەیــدون‬ ‫موشــیری و ئەحمــەد ڕەزا ئەحمــەدی و‬ ‫جەالل خەسرەو شــاهی و محەمەد عەلی‬ ‫ســەپانلو‪ ،‬شــەمس لەنگــرودی‪ ،‬بەهرام‬ ‫بەیزایی‪ ،‬خەسرەو سینایی‪ ،‬پەری سابری‪،‬‬ ‫مەنوچــەر ئاتەشــی‪ ،‬ڕەزا بەراهەنــی‪،‬‬ ‫م‪ .‬ئــازاد‪ ،‬عەبــدول عەلی دەســتغەیب‪،‬‬ ‫عیمــران ســەالحی‪ ،‬محەمــەد حقوقــی‪،‬‬ ‫تەهمینە میالنی‪ ،‬حافز موســەوی‪ ،‬ناهید‬ ‫كەبیــری‪ ،‬روح ئەنگیــز كەراچی و ری را‬ ‫عەباسی و چەندین كەسی تردا ئەنجامداو‬ ‫دواتــر گفتوگۆیەكــی زۆر وردو چڕو پڕم‬ ‫لەگــەڵ (پــوران فەرۆخزاد)ی خوشــكی‬ ‫فروغــدا دەربارەی ژیــان و بەرهەمەكانی‬ ‫فــروغ ئەنجام دا‪ ،‬بەهیــوای ئەوەی وەك‬ ‫كتێبێكی سەربەخۆ باڵوی بكەمەوە (كە‬ ‫بەداخەوە هەر وا ماوەتەوە!) دواتر هەوڵم‬ ‫دا لــە ڕێــگای پورانــەوە‪ ،‬دایكــی‪ ،‬واتە‬ ‫بەتول وەزیری تەبار و هەریەك لە ئەمیر‬ ‫مەســعودی‪ ،‬برای فروغ و پەرویز شاپور‬ ‫و كامیــاری كــوڕی بدوێنم‪ ،‬ئــەو هەوڵەم‬ ‫گەرچی وەك خۆی بە ئەنجام نەگەیشت‪،‬‬ ‫بــەاڵم توانیــم گفتوگــۆ لەگەڵ پــوران و‬ ‫دایكــی و ئەمیر مەســعودی برای فروغدا‬ ‫ێ كەســی كاریگەرو نزیكی‬ ‫بكەم وەك س ‌‬ ‫فــروغ‪ ،‬پەروێز شــاپورو كامیــاری كوڕی‬

‫لــە پــاش ماوەیەك كــە فــروغ ڕەفتاری‬ ‫نائاســایی دەركــەوت‪ ،‬ئیتــر باوكی پێی‬ ‫ناخۆش بوو شیعر بنووسێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬مەبەســتت لــە‬ ‫نائاســایی چییە؟ فروغ وەك منداڵەكانی‬ ‫ترت هەڵسوكەوتی نەدەكرد؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬نەخێــر‪ ،‬لە‬ ‫پەیوەنــدی لەگەڵ كوڕ و كچانی كۆاڵن و‬ ‫قوتابخانە تا تەمەنی گەورەتر بوو جیاواز‬ ‫لــە منداڵەكانــی تــرم ڕەفتــاری دەكرد‪،‬‬ ‫تــا عاشــقبوونی و خۆشەویســتی زۆر بۆ‬ ‫پەروێز شاپور لەو تەمەنە كەمەیدا‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬چەنــد ســاڵ لــە‬ ‫ێ ژیانی‬ ‫پەروێز شــاپور بچوكتر بــوو كات ‌‬ ‫هاوسەرییان پێك هێنا؟‬ ‫بەتــول وەزیری تەبار‪ :‬فــروغ نزیكەی‬ ‫پانــزە ســاڵ لــە پەروێــز بچوكتــر بوو‪.‬‬ ‫ئەوكاتە فروغ هێشــتا پانزە ساڵی تەواو‬ ‫نەكردبــوو‪ .‬دیارە لە ســیانزە ســاڵییەوە‬ ‫عاشــقی پەروێز بووبــوو‪ ،‬تەمەنێكی زۆر‬

‫پاش ماوەیەك كە فروغ ڕەفتاری‬ ‫نائاسایی دەركەوت‪ ،‬ئیتر باوكی‬ ‫پێی ناخۆش بوو شیعر بنووسێت‬

‫شــیعر بنوســێت بۆئەوەی توشــی تانەو‬ ‫تەشــەری خەڵك نەبێت‪ ،‬لــە بەرامبەردا‬ ‫ێ كە یاخییە لــە خێزان و كۆمەڵگەو‬ ‫كچــ ‌‬ ‫هەمــوو ئایدۆلۆژیــاو ئایینێــك و جگە لە‬ ‫شــیعرو هونــەر پابەنــد نییــە بــە هیــچ‬ ‫شــتێكەوەو تەنیــا بــاوەڕی بــەوە هەیە‬ ‫ئەزموون بــكات‪ ،‬تەنانەت گەر بە بەهای‬ ‫لەدەســتدانی ژیانی خێزانی و هاوســەرو‬ ‫منداڵ بێت بۆ ئەزموونكردنی ژیانێكی تر‪.‬‬ ‫ێ ســەرەتا‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬دەكــر ‌‬

‫گەڕانەوەدا بەهەمان شێوە دەیگەیاندمەوە‬ ‫ماڵەوە! لە سەرەتادا وا خۆم نیشان دەدا‬ ‫ێ بوو‪.‬‬ ‫ئاگام لە هیچ نییە‪ ،‬بەاڵم ئاگام لـ ‌‬ ‫ئەو سەردەمە وەك ئێستا نەبوو كوڕو كچ‬ ‫پێكــەوە بڕۆنە كافتریاو پارك و شــوێنی‬ ‫جۆراوجــۆر‪ .‬تەنیا ڕێــگای قوتابخانە یان‬ ‫ێ لــە خزمە‬ ‫ماڵــی پــورم یــان ماڵی یەك ‌‬ ‫نزیكەكانی تر‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بــەم شــێوەیە‬ ‫بڕیارتاندا ژیانی هاوسەری پێك بهێنن؟‬

‫بەهیچ شــێوەیەك ئامادەی گفتوگۆكردن‬ ‫نەبوون‪ .‬ئیبراهیم گوڵســتان‪ ،‬نووســەرو‬ ‫فیلمســازو كاریگەرترین كــەس لە ژیانی‬ ‫فروغــدا لــە بەریتانیــا دەژی و لە ڕۆژی‬ ‫مەرگــی فروغەوە تائێســتا كــە خەریكە‬ ‫دەگات بــە نیو ســەدە‪ ،‬هیچ لــە بارەی‬ ‫فروغەوە ناڵێت و وا دیارە بڕیاریشە هیچ‬ ‫نەڵێت‪.‬‬ ‫لەدوای باڵوبوونــەوەی چاپی یەكەمی‬ ‫كتێبــی (مەرگــی من ڕۆژێک) لە ســاڵی‬ ‫‪ 2007‬دا‪ ،‬كە هەڵبژاردەیەك لە جوانترین‬ ‫شیعرەكانی فروغ بوو لەگەڵ بەشێك لەو‬ ‫گفتوگۆیەی لەگەڵ پوران ئەنجامم دابوو‪،‬‬ ‫هەروەهــا دوو گفتوگــۆی كاریگــەر كــە‬ ‫لەگەڵ فروغدا‪ .‬خۆشــبەختانە لە ماوەی‬ ‫دوو مانگــدا چاپەكەی تەواو بوو‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫چاپە تازەیەی بڕیارم دا چەند گفتوگۆی‬ ‫تری لەگەڵ چەند كەســایەتییەكی دیارو‬ ‫بەتــول وەزیری تەبــار‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬زۆر بە‬ ‫كاریگــەردا بــۆ زیاد بكەم بــەو هیوایەی باســی ئەوە بكەیت چــۆن بەڕێز محەمەد‬ ‫سادەیی ژیانی هاوســەریمان پێك هێناو‬ ‫بتوانم لــە ئایندەیەكی نزیكدا بەرگەكانی فەرۆخزادت ناسی؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬لــە قۆناغی بوینــە خاوەنی چەندین منداڵ و ژیانێكی‬ ‫تری ئەو پڕۆژەیە بــاو بكەمەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خوێنەرانی خۆشەویســتی كــورد بتوانن ناوەندیــدا بووم و تەمەنــم كەم بوو‪ ،‬زۆر بەختەوەرو ئاسوودە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫بەشــێوەیەكی باشــتر و وردتر ئاشناببن هاتوچــۆی ماڵــی پورمی دەكــردو لەو ‌‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئێســتا دوای‬ ‫منــی بینی و عاشــقی من بــوو‪ .‬زۆرجار تەمەنێكــی درێــژ کــە ئــاوڕ لــەو ژیانــە‬ ‫بە فروغ و سوهراب و سادق هیدایەت‪.‬‬ ‫لەم گفتوگۆیەدا بەتول وەزیری تەبار‪ ،‬هەستم دەكرد لەبەر من دێت بۆ ئەوێ‌‪ .‬خێزانییە دەدەیتەوە لێی ڕازیت؟‬ ‫بەتول وەزیــری تەبار‪ :‬بەڵێ‌‪ .‬ژیانێكی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆش خۆشتویست؟‬ ‫دایكــی فــروغ فەرۆخــزادو هاوســەری‬ ‫ســەرهەنگ محەمــەد فەرۆخــزاد‪ ،‬كە تا قســەی لەگەڵ كردیت لە ســەرەتاوە یان خۆشــمان هەبوو‪ ،‬خەونی هــەر مرۆڤێكە‬ ‫بــەو جۆرە بژی‪ ،‬ئێمەش بەوجۆرە ژیاین‪،‬‬ ‫قۆناغی ناوەندی خوێندووە‪ ،‬بە زمانێكی تەنیا نیگاكردن بوو؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬لە ســەرەتادا پێمان خۆش بوو‪ .‬چاوەڕوانییەكی زۆرمان‬ ‫دایكانەی زۆر ســادەو پڕ لە ســۆز باسی‬ ‫ێ قســەی نەبوو‪ ،‬ڕازی بووین‪.‬‬ ‫منداڵی فروغ و پوران و ئەمیر مەسعودو تەنیــا ســەیری دەكردم و لەو ‌‬ ‫فەرەیــدون دەكات‪ .‬باســی ژینگــەی لەگــەڵ نەكــردم‪ ،‬بەاڵم من هەســتم پێ‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬وەك یەكەم منداڵ‬ ‫ماڵەكەیــان و ئــەو دۆخــەی فروغی تیا كرد‪ ،‬هەمــوو ڕۆژێك دەهــات بۆ بەردەم پــوران هاتــە دونیــاوەو دواتــر ئەمیــر‬ ‫گەورە بــوو‪ ،‬ڕووبەڕووبوونەوەی باوكێك قوتابخانەكەمان‪ ،‬دیــارە هەر لە ماڵەوە مەسعودو پاشان فروغ؟‬ ‫لەگەڵ كچەكەی كە حەز ناكات كچەكەی بەدوامــەوە بوو تا قوتابخانەو دواییش لە‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬بەڵــێ‌‪ ،‬پوران‬

‫بــوو‪ .‬زۆر گاڵتــەی دەكــردو یــاری زۆر‬ ‫ســەیری دەكردو زۆر شــاد بوو‪ .‬زۆرجار‬ ‫هەســتم دەكــرد لەو تەمەنــە كەمەیدا لە‬ ‫هیچ ناترسێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬فــروغ لەكەیــەوە‬ ‫دەســتی كــرد بــە خوێندنــەوەو چــی‬ ‫دەخوێندەوە؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬لــە ماڵــی‬ ‫ئێمــەدا كتێبخانەیەكــی گــەورە هەبوو‪،‬‬ ‫باوكیان بەردەوام چیرۆك و شــیعری بۆ‬ ‫دەخوێندنــەوە‪ ،‬دواتریش فــروغ و پوران‬ ‫هەر لە منداڵییەوە خۆیان دەســتیان كرد‬ ‫بە خوێندنەوەو لەگەڵ كتێبدا دەژیان‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬كــەی بۆ یەكەمجار‬ ‫زانیت فروغ شیعر دەنووسێ‌؟‬ ‫بەتول وەزیری تەبــار‪ :‬تەمەنی حەوت‬ ‫هەشــت سااڵن بوو دەســتی پێ كرد‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا دەیشاردەوەو پێی خۆش نەبوو‬ ‫كەس بزانێت‪ ،‬بەاڵم من زۆر زوو زانیم‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬بۆچی دەیشاردەوە‪،‬‬ ‫ێ دەترسا یان هۆكاری تری‬ ‫ئایا لە كەســ ‌‬ ‫هەبوو؟‬ ‫بەتول وەزیری تەبار‪ :‬نا‪ ،‬لەو منداڵییەدا‬ ‫هیــچ جێگای ئەوە نەبوو بترســێ‌‪ .‬خۆی‬ ‫پێی خۆش نەبوو‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬تۆ چ هەســتێكت‬ ‫ێ زانیت شیعر دەنووسێ‌؟‬ ‫هەبوو كات ‌‬

‫کاتێک فروغ هاوسەرگیری لەگەڵ پەروێز شاپوور‬ ‫کرد‪ ،‬پانزە ساڵ لەو بچووکتر بوو‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬مــن زۆرم‬ ‫ێ حــەز نەكات‬ ‫پــێ خۆش بــوو‪ .‬كێ بــ ‌‬ ‫منداڵەكەی شاعیر بێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئــەی باوكی كەی‬ ‫زانی و هەڵوێستی ئەو چۆن بوو؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬ئــەو درەنگتر‬ ‫زانیبووی‪ ،‬لە ســەرەتاوە زۆری پێ خۆش‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێــر‪ :‬بەاڵم باوكی حەزی‬ ‫نەكردووە شیعر بنووسێت و شاعیربوونی‬ ‫فروغ وای كردوە توند بێت لەگەڵ فروغدا‪،‬‬ ‫هەم پوران باسی ئەوە دەكات هەم ئەمیر‬ ‫و فروغیش خۆی ئاماژەی پێ كردووە‪.‬‬ ‫بەتول وەزیــری تەبار‪ :‬ڕاســتە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە سەرەتاوە پێی ناخۆش نەبوو‪ ،‬حەزی‬ ‫دەكــرد هەموویان بخوێننەوەو بنووســن‪،‬‬

‫كەم بوو‪ ،‬عەشقێكی مندااڵنە بوو‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئایــا هــۆكاری‬ ‫توندبوونی باوكی نەبوو وای كرد ئەو لەو‬ ‫تەمەنە كەمەدا بیر لە ژیانی هاوســەرێتی‬ ‫بكاتەوە؟‬ ‫بەتــول وەزیری تەبار‪ :‬نا لەو قۆناغەدا‬ ‫باوكی هێندە توند نەبوو لەگەڵی‪ ،‬باوكی‬ ‫لەوكاتــەوە توند بوو فــروغ وتی من هەر‬ ‫پەروێــزم خۆش دەوێت و دەبێت شــووی‬ ‫پێ بكەم‪ ،‬هەم من هەم باوكی دژی ئەوە‬ ‫بوویــن لەو تەمەنە كەمەدا شــوو بكات و‬ ‫زۆرمان هەوڵداو زۆرمان ویست پەشیمانی‬ ‫ێ‬ ‫بكەینــەوە‪ ،‬ئــەو پەنای بۆ هەموو شــت ‌‬ ‫دەبردو دەیكرد بە هەراو گریان و نەچونە‬ ‫قوتابخانــەو نــان نەخــواردن و تــا ئــەو‬ ‫ڕادەیەی ناچاربووین ڕازی بین‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئابووری خێزانەكەتان‬ ‫چۆن بوو؟‬ ‫بەتول وەزیری تەبار‪ :‬زۆر باش بووین‪،‬‬ ‫لە هیچ شــتێكمان كەم نەبوو‪ ،‬خێزانێكی‬ ‫بەختەوەر بووین‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬لە ســەرەتاوە چۆن‬ ‫پەروێــزی ناســی و ئەو خۆشەویســتییە‬ ‫درووست بوو؟‬ ‫بەتــول وەزیری تەبــار‪ :‬پەروێز خزمی‬ ‫نزیكــی ئێمــە بــوو‪ ،‬زۆربــەی خزمان لە‬ ‫میوانییەكانی ماڵی ئێمەدا كۆدەبوونەوەو‬ ‫میوانی گەورەمان بەڕێدەخست‪ ،‬پەروێزو‬ ‫ێ لــەو جارانــەدا كە ماڵی‬ ‫فــروغ لە یەك ‌‬ ‫پەروێز میوانی ئێمە بوون‪ ،‬عاشــقی یەك‬ ‫بــوون‪ ،‬پەروێزیــش فروغــی زۆر خــۆش‬ ‫دەویست‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬كە ژیانی هاوسەرییان‬ ‫پێك هێنــا‪ ،‬باوكی فروغ پەیوەندی چۆن‬ ‫بــوو لەگەڵیان؟ هاتوچۆی ئێوە باش بوو‬ ‫لەگەڵ ئەوان؟‬ ‫بەتول وەزیــری تەبــار‪ :‬زۆرباش بوو‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوان زۆر زوو باریــان كــرد بــۆ‬ ‫ئەهــوازو ئابــادان و كەمتــر یەكترمــان‬ ‫دەدی‪ ،‬تەنیــا لــە ســەفەرو لــە كاتــی‬ ‫نەورۆزدا یەكمان دەدی‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بــاری ئابــووری‬ ‫پەروێز چۆن بوو؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬بــاش نەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم فروغ لەبەرئەوەی خۆشی دەویست‪،‬‬ ‫لــە ســەرەتاوە زۆر ڕازی بــوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫فروغ ڕازی نەبوو ئاهەنگی هاوســەرگیری‬ ‫پەڕێوەبــەرن‪ ،‬وتی پەروێــز پارەی نییەو‬ ‫پێویســت نــاكات ئــەو ئاهەنگــە بكەین‪،‬‬ ‫وتی من هیچم لــە پەروێز ناوێت‪ .‬هەموو‬ ‫شتێكی كرد بۆ ئەوەی بگات بە پەروێز‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫ماسک‬ ‫دانا ڕەئووف‬

‫پیاوێــک کچەکــەی خــۆی دەکاتــە‬ ‫قوربانــی‪ ،‬خــۆی لەالیــەن ژنەکەیــەوە‬ ‫دەکوژرێــت‪ ،‬کە ژنەکەیشــی بەدەســتی‬ ‫کوڕەکــەی تۆڵەی لــێ دەســەنرێتەوە و‬ ‫دەکوژرێت‪ ،‬بــۆ ئەم تۆڵەســندنەوەیش‪،‬‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫یارمەتــی‬ ‫خوشــکەکەی‬ ‫هەمووشیان تاوانەکانیان لەبەر هۆکارێکی‬ ‫گرینــگ ئەنجــام دەدەن‪ :‬خواوەنــدەکان‬ ‫و ســتراکتوری دەســەاڵت و کۆمــەڵ‬ ‫داوای تۆڵەســەندنەوە دەکــەن‪ .‬هەمــوو‬ ‫کردارەکانیــش کاردانەوەیەکیــان هەیە و‬ ‫هەمــوو ڕووداوەکانیش ئەنجامێک‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ملکەچــی ڕێســاکانی رژێم و سیســتێمی‬ ‫دەســەاڵتداری و رۆڵ و داواکارییەکانــە‪،‬‬ ‫ئێمــە تەنانەت لەگەڵ خێزانەکانیشــماندا‬ ‫لە هەوڵی بەدەســتهێنانی پێداویســتییە‬ ‫خودگەراییەکانــی خۆمانیــن‪ .‬دەقێکــی‬ ‫دێرینی وەک (ئۆرێســتێیا)ی ئێسخیلۆس‬ ‫‪٤٥٦-٥٢٥‬ی پ‪.‬ز باســی ئەمانــە دەکات‪.‬‬ ‫ئۆرێســتێیا بۆ یەکەمجار لە ساڵی ‪٤٥٨‬ی‬ ‫پ‪.‬ز دا لە ئەســینا‪ ،‬بە دوو ســاڵ بەر لە‬ ‫مەرگی ئێسخیلۆس نەمایش کراوە‪.‬‬ ‫ئەو کێشــە و ملمالنێیەی‪ ،‬کە لەنێوان‬ ‫کارەکتەرەکاندایــە هەرچەندە زۆر کۆنە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ڕووی سایکۆلۆژییەتی کارەکتەر‬ ‫و پەیوەندییەکانــی نێوانیــان و ڕۆنانــە‬ ‫درامییەکانــەوە‪ ،‬نوێیە‪ .‬ئــەم تراجیدیایە‬ ‫ڕووداوەکانی لە مێژووی خوێناوی خێزان‬ ‫و بنەماڵــەی ئەتریدەکانــەوە وەرگیراوە‪،‬‬ ‫تۆڵەســەندنەوە مێتــودی ئــەو بنەمااڵنە‬ ‫بووە و خوێن ڕشــتنیش تاکە چارەسەر‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫تراجیدیای گرێکی و شەڕی تیرۆر‬ ‫لەســەر ڕاســتییە تاڵەکان هەڵدەداتەوە‪.‬‬ ‫جگــە لە حەوز و فوارەیەکی بچووک‪ ،‬کە‬ ‫لەبری ئاو خوێنی پیا دێتە خوارەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫ســینۆگرافیایەکی تر لەسەر شانۆ نییە و‬ ‫ئــەو حەوز و فوارەیەیــش هێماگەلی ئەو‬ ‫خوێنــە بەردەوامەیە‪ ،‬کە لەســەرەتاکانی‬ ‫بوونی مرۆڤەوە بە بەردەوامی دەرژێت‪.‬‬ ‫لــە هەندێــک دیمەنــدا‪ ،‬ئــەو دیوارەی‬ ‫شــانۆکە‪ ،‬کە یەک پەنجــەرەی گەورەیە‪،‬‬ ‫بــە ڕووکاری سەرشــەقام و وێســتگەی‬ ‫شــەمەندەفەری ناوچەکــەدا دەکرێتــەوە‬ ‫و هەندێــک دیمەنیــش لــەو دیــوو‬

‫بەاڵم ئەم مەسەلەیە لەالی ئێسخیلۆس و‬ ‫لە سێینەی (ئۆرێســتێیا)دا رێچکەیەکی‬ ‫تری وەرگرتووە و لەبری تۆڵەســەندنەوە‬ ‫بــە لێبــوردن کۆتایــی هاتــووە‪ .‬بەشــی‬ ‫یەکەمــی ئــەم ســێینەیە (ئاگامێمنون)‬ ‫باســی گەڕانــەوەی ئاگامێمنونی پادشــا‬ ‫و کوشــتنی دەکات‪ ،‬بەشــی دووەم‬ ‫(خواردنــەوەی قوربانــی بــۆ مــردووان)‬ ‫باسی ئەوە دەکات‪ ،‬کە چۆن ئۆرێستێس‬ ‫تۆڵــەی باوکی دەکاتەوە و ئایگیســتۆس‬ ‫و کلیۆتایمێســترای دایکــی دەکوژێــت‪،‬‬ ‫بەشــی ســێیەمیش (ئێومێنیدەکان) بە‬ ‫ئاشــتبوونەوە و ڕێککەوتن چارەســەری‬ ‫ئەو کێشە دژوارە دەکات‪.‬‬ ‫گروپێکی گەنجــی ئەزموونگەری‪ ،‬ئەم‬ ‫درامــا دێرینە گرێکییــە لە دەریایەکی پڕ‬ ‫لــە خوێن و بەجەســتەی ڕووت و قووتی‬ ‫ئەکتەرەکانیانەوە پێشکەش دەکەن‪ .‬ئەم‬ ‫سێینە دێرینە هەمیشە سامانێکی گەورە‬ ‫بــووە بــۆ لێکۆڵینــەوە دەروونییەکانــی‬ ‫ســیگمۆند فرۆیــد‪ ،‬هاوکات بۆ بەشــێکی‬ ‫زۆری شانۆنامەنووســەکانی دونیا‪ ،‬لەوانە‬ ‫شەکسپیر‪ ،‬ستریندبێرگ‪ ،‬یۆژین ئۆنێل و‬ ‫بێگومــان الش نۆرێنیــش‪ ،‬بە تایبەتی لە نۆرێنەوە دەخوێندرێتەوە و مەسەلەکانی بینەرانیــش‪ ،‬کــە لــە ژوورێکی تەســکی‬ ‫خســتنەڕووی مەســەلەکانی فەرزەندە و تۆڵەســەندنەوە و شــەڕی نــەوە و بچووکدا‪ ،‬بــە چواردەوری نەمایشــەکەدا پەنجەرەکانەوە پێشــکەش دەکرێن‪ .‬ئەو‬ ‫باوان‪ ،‬دەســەاڵتی دایک و باوکساالری و پەیوەندییەکانــی بنەماڵــە‪ ،‬شــرۆڤەی دانیشــتوون‪ ،‬لە پەڵەی خوێــن ڕزگاریان خەڵکەی لە وێســتگەکە وەستاون دەبنە‬ ‫ســتراکتوری دەســەاڵت‪ ،‬ڕژێــم‪ ،‬یاســا‪ ،‬نابێت‪ .‬خوێن و توندوتیژی و ســەربڕینی بینەرێکــی تری کتوپڕ بۆ نەمایشــەکە و‬ ‫کێشەکانی تری خێزاندا‪.‬‬ ‫ئەم ریژیسۆرە‪ ،‬دەقەکەی ئێسخیلۆسی پڕۆســەی دیموکراسی و پەیوەندییەکانی کارەکتــەرەکان‪ ،‬بــە وزەیەکــی گەورەوە بــە چاوێکــی پڕ لە گومــان و تێڕامانەوە‬ ‫بەرجەســتە دەبــن‪ ،‬بــەاڵم هەمیشــە لــە ئەکتــەرە نیمچە رووتــەکان دەڕوان‪،‬‬ ‫کــورت کردۆتــەوە‪ ،‬هەندێــک لــە دەقی دین و دەوڵەت دەکات‪.‬‬ ‫لــەم نەمایشــەدا‪ ،‬ئەپۆلۆ بــە دەرپێی بــە تەکنیکــە نامۆییەکــەی (برێشــت) کە بە پەنجەرەکاندا ســەردەکەون‪ ،‬چەقۆ‬ ‫شــانۆنامەکانی نۆرێنی تێکــەاڵو کردووە‬ ‫و گەشــتێکی پــڕ لە تەنگــەژە و خوێن‪ ،‬کورتەوە دێتە شەر شانۆ‪ ،‬گیتار دەژەنێت کاریگەرییەکانی ئەو خوێن و توندوتیژییە لەیەک دەدەن و دەست لە مالنێ دەکەن‪.‬‬ ‫لــە درامــای گرێکییــەوە بــۆ درامــا و و گەمــە بــە ڕاســپاردەی خواوەنــدەکان لــەالی بینەران دەبڕێت و لە دیمەنە یەک هــەر لــەم دیمەنانــەدا‪ ،‬هــاوار و قیژەی‬ ‫شــانۆی هاوچەرخــی ســوێدی دەکات‪ .‬دەکات‪ .‬هەمــوو کارەکتــەرەکان و لە دوای یەکەکانی کۆمیدیایەکی ڕەشەوە (ئێلێکترا) لە وێســتگەی شەمەندەفەر و‬ ‫ئێســخیلۆس لــە بنەمــای دەقەکانــی نەمایشــەکە خڵتانــی خوێنــە و تەنانەت بینــەران هۆشــیار دەکاتــەوە و پــەردە گەراجی ماشــێنەکانی تەنیشت شانۆکەدا‬

‫ئێسخیلۆس لە بنەمای دەقەکانی نۆرێنەوە دەخوێندرێتەوە و‬ ‫مەسەلەکانی تۆڵەسەندنەوە و شەڕی نەوە و پەیوەندییەکانی‬ ‫بنەماڵە‪ ،‬شرۆڤەی ستراکتوری دەسەاڵت‪ ،‬ڕژێم‪ ،‬یاسا‪ ،‬پڕۆسەی‬ ‫دیموکراسی و پەیوەندییەکانی دین و دەوڵەت دەکات‬

‫««‬

‫دەنگ دەداتەوە‪ .‬ئەم دیمەنانە مۆرکێکی‬ ‫سەردەمی‪ ،‬شــەری ناوخۆ‪ ،‬دەسەاڵتێکی‬ ‫ڕەشــی تێرۆرمــان بیــر دەخاتــەوە و لە‬ ‫چاوتروکانێکدا‪ ،‬شانۆنامەیەکی دوو هەزار‬ ‫و پێنج سەد ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬بەرجەستەی‬ ‫جەنگــە خوێناوییەکانــی ئەمــرۆی‬ ‫ناوچەکانــی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســتمان بۆ‬ ‫دەکات‪ .‬دیمەنە توندوتیژەکان‪ ،‬مۆرکێکی‬ ‫القەکــردن‪ ،‬شــێوازێکی دڕندەئاســای دژ‬ ‫بــە ڕەگەزی مێینە و ســەرجێگاکردنێکی‬ ‫زۆرەملێ و خوێناوی لەخۆدەگرن‪.‬‬ ‫ئەگــەر لــە دیمەنــی کۆتایــدا لــەالی‬ ‫ئێسخیلۆس بە دەنگدانێکی دیموکراسی‪،‬‬ ‫ئۆرێستێس لە شەڕی تۆڵە لێ سەندنەوە‬ ‫ڕزگار بکات و پرۆســەی دیموکراسیش بە‬ ‫کۆمەڵگای ئەوروپی ببەخشێت‪ ،‬ئەوا لەم‬ ‫نەمایشەدا‪ ،‬بینەران دەبنە هاوواڵتیانی ئەو‬ ‫کۆمەڵگایە و دەنــگ بە جەندەر دەدەن‪:‬‬ ‫پیاو یان ژن‪ ،‬لە کامیان خۆش بین؟ کێ‬ ‫مافی ئەوەی هەیە‪ ،‬کە تۆڵە بســێنێتەوە‬ ‫و کەســی تر بکوژێت؟ بینەران دەنگ بە‬ ‫ئافــرەت دەدەن‪ ،‬بەاڵم ئەپۆلۆی خواوەند‬ ‫هیچ گوێنادات بەوەی مرۆڤ چی دەڵێت‪.‬‬ ‫لەبــری ئەوە بینــەران بانگهێشــتی بیرە‬ ‫خواردنــەوە دەکات و ژیــان‪ ،‬توندوتیژی‪،‬‬ ‫کوشتن و چەوساندنەوە و سەرکۆنەکردن‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫ئەوەی لەم نەمایشەدا گرینگە ئاماژەی‬ ‫بــۆ بکرێت‪ ،‬ئــەو وزە بەهێزەی ئەکتەرە‪،‬‬ ‫کە جوواڵنەوە خێرا و هاوار و بەکارهێنانی‬ ‫جەســتە و ریتمێکــی ریتواڵئاســای‬ ‫خوڵقانــدووە و پەیوەندییەکی میکانیزمی‬ ‫فــرە مەودایشــی بە بینەرانەوە دروســت‬ ‫کردووە‪.‬‬

‫دۆستۆیڤسكی و كارەكتەری پارادۆكسی‬ ‫گەیالن محەمەد‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫دۆستۆیڤســكی‪،‬‬ ‫كارەكتەرەكانــی‬ ‫كاتێك پێیان ئاشــنا دەبیت‪ ،‬مەحاڵە بە‬ ‫ئاســانی خەیاڵــت بە جێبهێڵــن‪ ،‬لێرەوە‬ ‫تێدەگەین بۆچی هەندێجار ناوی پاڵەوانی‬ ‫ڕۆمانەكانــی دۆستۆیڤســكی لــە خــودی‬ ‫نووســەر بەناوبانگترن‪ ،‬ئــەم حاڵەتەیش‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ سروشــتی پارادۆكســی‬ ‫كارەكتەرەكانی دۆستۆیڤسكی‪( ،‬دوو هێز‬ ‫هەیە بە هەمان پلە بەردەوام پاڵەوانەكانی‬ ‫دۆستۆیڤسكی ڕادەكێشن‪ ،‬ئەو پاڵەوانانە‬ ‫ئامــادەن هەركارێك كە پێی هەڵدەســن‬ ‫دژەكەیشی ئەنجام بدەن)‪)4(.‬‬ ‫ســتیفان تســیفایج دەڵێــت‪ ،‬الی‬ ‫دۆستۆیڤســكی هەموو تاكێك هەڵدەسێت‬ ‫بە پێداچونــەوەی كێشــەكان و ئامادەیە‬ ‫بــە دەســتی خوێنــاوی خــۆی نیشــانە‬ ‫جیاكەرەوەكانی سنووری خێرو شەڕ تێك‬ ‫بدات)‪)5(.‬‬ ‫هەمــوو ئــەم بۆچونانــە لەســەر‬ ‫كارەكتەرەكانی دۆستۆیڤســكی پاساوە بۆ‬ ‫ئەوەی زیاتر لەهەر توخمێكی دیكە گرنگی‬ ‫ێ بە پاڵەوان‪ .‬لەم بەشــەدا نموونەی‬ ‫بــدر ‌‬ ‫پاڵەوانی ڕۆمانی (بیرەوەریەكانی پیاوێك‬ ‫لەژێــر زەویــدا وەردەگریــن)‪ ،‬پێشــتریش‬ ‫ئاماژەمــان پــێ كــرد‪ ،‬ئەم ڕۆمانــە بۆتە‬ ‫جێگەی گرنگیپێدانی زۆربەی لێكۆڵیاران‪،‬‬ ‫ئەگەرچی بە بەراورد لەگەڵ بەرهەمەكانی‬ ‫دیكەی دۆستۆیڤسكیدا قەبارە مامناوەندە و‬ ‫كەسایەتییەكانی سنوردارە و كەسایەتییە‬ ‫ســەرەكییەكانی لــە دوو كــەس پێــك‬ ‫دێت‪ ،‬لەگــەڵ دەســتپێكردنی ڕۆمانەكەدا‬ ‫كەســایەتی ســەرەكی دەردەكەوێــت و‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر نێگەتیڤ دەدوێت‪« :‬من‬ ‫پیاوێكی نەخۆشم ‪ ..‬پیاوێكی شەڕەنگێزم‪،‬‬ ‫یان ڕاســتتر بڵێم پیاوێكــی دورەپەرێزم‪،‬‬ ‫واهەســت دەكەم دەردێك لە جگەرمدایە‪،‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت من هیچ لەم نەخۆشــییە‬ ‫تێناگەم)‪)6(.‬‬ ‫ئەم ڕیتمــە لە قســەكردن و دەڕبڕینی‬ ‫وەڕســی‪ ،‬تا كۆتایی ڕۆمانەكــە بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬دۆستۆیڤسكی لێرەدا ناوی پاڵەوانی‬

‫ێ ئەگەر ئەو دۆخە لوتكەی خۆشــبخەتیش‬ ‫ســەرەكی ناهێنێــت‪ ،‬ئەمەیــش دەكــر ‌‬ ‫وەك ئاماژەكردنــێ‌ل بۆ ونبونی شــوناس بێت‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی بــە تــەواو لــە پێكهاتەی‬ ‫تێبگەین‪ .‬بەشی یەكەمی ڕۆمانەكە كە بە‬ ‫ناونیشانی (لە كونجەكەمدا)یە‪ ،‬بریتییە لە كارەكتــەری ســەرەكی (ییرەوەریەكانــی‬ ‫تێڕوانین و دنیابینی ئەو بۆ مرۆڤ و ژیان‪ ،‬پیاوێــك لەژێــر زەوی) یاخــود‬ ‫ڕاســتەوخۆ ڕوو لــە خوێنەر دەكات‪ ،‬باس (بیرەوەریەكانــی كونجەكــە) تێبگەیــن‪،‬‬ ‫ێ ئاستەوە تەماشا بكرێت‪.‬‬ ‫لەوە دەكات كە بۆ ماوەی بیست ساڵە لەو دەبێت لە س ‌‬ ‫یەكەم‪ ،‬لەو ئاســتەوە كە پەیوەندیدارە‬ ‫كونجەدا دەژی‪ ،‬پەیوەندیكردنی سنوردارە‪،‬‬ ‫لەیــەك کاتدا لــە وێنەی كەســایەتیەكی بــە هەڵبژاردنــی كونجێكەوە تاكــو تێیدا‬ ‫مازوشی و سادیدا دەردەكەوێت و دەڵێت‪ ،‬بژی‪ ،‬دیارە ئەو جۆرە شــوێنانە داخراون‪،‬‬ ‫ئێش و ئازار تەنها بزوێنەری هۆشیارییە‪ ،‬واتــە فەزایەكــی كــراوە نییــە و بــواری‬ ‫هــەروەك هۆشــیاری وێنــا دەكات وەك پەیوەندییەكان بەرتەســك دەكاتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫حاڵەتێكی دژ بە ئاســوودەیی و دڵنیایی‪ ،‬حەز دەكات لەو گۆشەگیریەدا بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫جگە لــەوە باس لــەوە دەكات كە مرۆڤ كاتێكیــش ئەو شــوێنە بەجــێ دەهێڵێت‬ ‫ێ لــەو بیروبۆچوون و تێگەیشــتنە‬ ‫ێ لــە خاپوركردن‪ ،‬ناتوان ‌‬ ‫زورجــار چێژ وەردەگر ‌‬ ‫ێ كــە زادەی ئەو گۆشــەگیرییە و‬ ‫بە توندی ڕەخنە دەگرێت لە پێشــكەوتن دەربچــ ‌‬ ‫و مەدەنیــەت‪( ،‬شارســتانیەت ئێمەی لە تــەواو سروشــتێكی خەمۆكــی و ماتی بە‬

‫وێنەی جۆراوجــۆردا دەردەكەوێ‌‪ ،‬هەند ‌‬ ‫ێ‬ ‫جــار خوێنەر بــەرەو ئەوە دەبــات كە وا‬ ‫خەیاڵ بكات كارەكتەرێكی گەشەكردووە‪،‬‬ ‫واتە لــە قۆناغێكەوە دەچێتــە قۆناغێكی‬ ‫كە‪ ،‬بەاڵم ئەم حاڵەتە درێژە ناخەیەنێت و‬ ‫دواجار خۆمان لەبەردەم یەك تێگەیشتندا‬ ‫دەبینینــەوە‪ ،‬ئەویــش تێگەیشــتنێكی‬ ‫سەرچاوە گرتووە لە دابڕان و گۆشەگیری‬ ‫و ئارامیەكــی نێگەتیڤ‪ .‬ئــەو دەڵێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئــەوەی بەجێم بێڵن تاكو بە ئارامی بژیم‪،‬‬ ‫ئامادەم هەموو زەوی بە یەك فلس بفرۆشم‪،‬‬ ‫هەروەهــا دەڵێت‪« :‬ئەگەر پرســیارم لێ‬ ‫بكرێــت كام لــەم دوو ئیختیــارەت بەالوە‬ ‫باشترە‪ ،‬جیهان تیا بچێت یان تۆ بێ بەش‬ ‫ێ قاوە‪ ،‬دەڵێم با هەموو‬ ‫بكرێیــت لە فنجان ‌‬ ‫جیهان تیابچێ‌‪)8( ».‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬لــەم ئاســتەدا كارەكتــەری‬

‫ستیفان تسیفایج دەڵێت‪ ،‬الی دۆستۆیڤسكی هەموو‬ ‫تاكێك هەڵدەسێت بە پێداچونەوەی كێشەكان‬ ‫و ئامادەیە بە دەستی خوێناوی خۆی نیشانە‬ ‫جیاكەرەوەكانی سنووری خێرو شەڕ تێك بدات‬ ‫چــی پاكــژ كردۆتەوە؟ مەدەنیــەت تەنها‬ ‫ناچونیەكی لە هەست و دژیەكی نێوانیان‬ ‫لە ئێمەدا گەشــە پــێ دەدات‪ ،‬ڕەنگە ئەم‬ ‫ناچونیەكە ڕۆژێك مرۆڤ بگەیەنێتە ئەوەی‬ ‫ئەو پەڕی چێژ لە خوێنمژیندا ببینێتەوە)‪.‬‬ ‫(‪)7‬‬ ‫بــەدەر لەوە لە زاری ئــەم كاراكتەرەوە‬ ‫ێ پرســیاری ئەنتۆلــۆژی دەكرێت‪،‬‬ ‫كۆمەڵ ‌‬ ‫دەكات لەوەی بۆچی‬ ‫لەوانە پرسیار‬ ‫تامەزرۆی كاولكارییە‬ ‫مــرۆڤ زۆر‬ ‫دەدات فــەوزا بــاو‬ ‫هــەوڵ‬ ‫و‬ ‫ئــەم كارەكتــەرە‬ ‫بكا تــە و ە ؟‬ ‫هەمــوو دیاردە چاك‬ ‫لێكدانەوەی بۆ‬ ‫بەوجۆرەیە كە مرۆڤ‬ ‫و خراپــەكان‬ ‫لەڕێگەی بنیاتنان و‬ ‫د ە یە و ێــت‬ ‫خاپوركردنەوەوە خۆی لە وەڕســی قوتار‬ ‫بــكات و نایەوێت لــە دۆخێكدا بمێنێتەوە‬

‫سەریدا زاڵە‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬پەیوەندی ئەم كارەكتەرەیە بەو‬ ‫كەســانەی كە دەیان ناســێت‪ ،‬هاوڕێكانی‬ ‫ســەردەمی خوێندنی‪ ،‬ئــەو فەرمانبەرەی‬ ‫كاری لەگەڵ دەكات‪ ،‬ئەو پیاوەی كە وەك‬ ‫ێ ئیــش و كاری ڕۆژانەی‬ ‫كرێكارێك هەند ‌‬ ‫بۆهەڵ دەســوڕێنێ‌‪ ،‬دەبینین ئەو جگە لە‬ ‫(ئەنتونیفیتش سیتو تشكین) كە جاربەجار‬ ‫قــەرزی لێ دەكات‪ ،‬پەیوەندی لەگەڵ هیچ‬ ‫كەســێكی دیكــەدا ڕێــك نییــە‪ ،‬بەڵكوو‬ ‫لــە حاڵەتێكــی ملمالنێــی بەرەدەوامدایە‬ ‫ێ جاریش ئارەزوو‬ ‫لەگــەڵ دەوروبەر‪ ،‬هەند ‌‬ ‫دەكات مومارەســەی دەسەاڵتگەری بكات‬ ‫بەسەر (ئەبولون)‪ ،‬سەری مانگ پارەكەی‬ ‫دوادەخــات و دەیەوێــت ناچــاری بــكات‬ ‫الوازی و بێدەســەاڵتی پیشــان بدات تاكو‬ ‫كرێكــەی بداتێ‌‪ ،‬واتە ئــەم كارەكتەرە لە‬

‫ســەرەكی كەســێتی لیزا دەناســێت‪ ،‬ئەو‬ ‫كچێكی ســۆزانییەو تەمەنی بیست ساڵە‪،‬‬ ‫كاتێــك كــە لەگــەڵ لیــزا قســە دەكات‬ ‫بەشــێوەیەكی ترسناك باســی داهاتووی‬ ‫دەكات‪ ،‬پێــی دەڵێــت ڕۆژێــك دێــت تۆ‬ ‫وەكو ئێستا گەنج و جوان نابیت و نرخت‬ ‫كەم دەكات‪ ،‬پاشــان باســی خۆشبخەتی‬ ‫ژیانــی خێزانــی بــۆ دەكات و داوای لــێ‬ ‫دەكات منداڵێكی جــوان بێنێتە بەرچاوی‬ ‫ێ شــیری دایكــی دەخــوات‪،‬‬ ‫خــۆی كاتــ ‌‬ ‫دەڵێــت چ پیاوێك هەیە دڵی نەرم نەبێت‬ ‫لەگــەڵ هاوســەرەكەیدا كاتێــك دەبینێت‬ ‫مەلۆتكەكــەی لــە ئامێز گرتــووە؟ دوایی‬ ‫باسی ئەوە بۆ لیزا دەكات‪ ،‬كە ئەو ڕۆحی‬ ‫خۆی فرۆشــتووە و خۆشەویســتی خۆی‬ ‫فرۆشــتووە و ڕێگەیداوە خەوشدار بكرێت‪،‬‬ ‫دواتر (لیزا) دەچێت نامەیەك دەهێنێت كە‬

‫كوڕێكــی خوێندكار‬ ‫بــۆی نــاردووە‪،‬‬ ‫ئــەوەی‬ ‫دوای‬ ‫یەكتــری دەناســن‬ ‫لــە ئاهەنگێكــی‬ ‫ســەماو بەیەكــەوە‬ ‫ســەما دەكەن‪ ،‬ئەو‬ ‫نامەكەی پاراستووە‬ ‫تاكــو پیشــانی‬ ‫بدات كەســێك نییە‬ ‫نكۆڵــی لــە بەهای‬ ‫خۆشەویستی بكات‪،‬‬ ‫لێرەوە دەردەكەوێت‬ ‫كەســایەتی (لیزا)‬ ‫فر ە ڕ ە هە نــد ە و‬ ‫مورنەتــی ئــەوەی‬ ‫هەیە بچێتە ئاســت‬ ‫قۆناغێكــی‬ ‫و‬ ‫دیكەوە‪ ،‬ئەو هەست‬ ‫دەكات وردە وردە‬ ‫لــە كارەكتــەری‬ ‫ســەرەكی ڕۆمانەكە‬ ‫نزیــك دەبێتــەوە‪،‬‬ ‫سەردانی دەكات لە‬ ‫كونجەكەیــدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خراپ پێشــوازی لێ دەكات و وا هەســت‬ ‫دەكات بــەدوای وتەی ناســكدا دەگەڕێ‌‪،‬‬ ‫دەڵێت‪« :‬نەمتوانی تێبگــەم ئەو هاتووە‬ ‫خوشەویستی خۆیم پێ ببەخشێت‪ ،‬چونكە‬ ‫زیندووبوونــەوەی ئافــرەت و ســەرلەنوێ‌‬ ‫گەڕانــەوەی بــۆ ژیــان لەهەر ئاســتێكی‬ ‫داڕوخانی ڕوحیدا بێت لە خۆشەویستییەوە‬ ‫دەســت پێ دەكات‪ ».‬لە كۆتاییدا وێنەی‬ ‫ئــەم كارەكتــەرە وادێتــە بەرچــاو كــە‬ ‫تەنهــا مەبەســتی دەركەوتنە لــە فۆرمی‬ ‫كەســایەتییە دژ بەیەكەكانــدا‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫هەلی بۆدێتە پێشــەوە ئەو كونجە بەجێ‬ ‫بهێڵێت كە خۆی تێدا بەند كردووە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫توخمی شــوێن دەاللەتی ســمبولی خۆی‬ ‫هەیــە و دەاللەتە بۆ بەندبوون و نەترازان‬ ‫لە ســنووری كۆمەڵێك بیروبۆچوون‪ ،‬ئەو‬ ‫هەلــە ڕەتدەكاتــەوە‪ .‬ئەگــەر بمانەوێــت‬ ‫بیرۆكەی سەرەكی ڕۆمانەكە بخەینە ڕوو‪،‬‬ ‫ێ بڵێین نووســەر دەیەوێت پێشانی‬ ‫دەکر ‌‬ ‫بدات ئەو كەسەی بۆ خۆشەویستی ناشێت‬

‫ێ و بێكەڵكە‬ ‫بۆ هیچ شــتێكی دیكە ناشــ ‌‬ ‫لە ژیاندا‪.‬‬ ‫لە كۆتایی ڕۆمانەكەدا خوێنەر ناكاوگیر‬ ‫دەبێــت بــەوەی گێــڕەڕەوەی ڕۆمانەكــە‬ ‫كەســێكە بیرەوەرییەكانــی ئــەو پیاوەی‬ ‫كەوتۆتــە بەردەســت و دەیخوێنێتــەوە‪،‬‬ ‫ئەمیش جۆرێكە لە تەكنیك كە نووســەر‬ ‫لە ڕێگەیەوە دەخوازێت پتر بەرهەمەكەی‬ ‫بابەتیانە دەركەوێ‌‪.‬‬ ‫‪-1‬إشــكالیە ااڵنســان عند دســتو یفسكی د‪.‬‬ ‫جاســم البــدوی ال ‪ .25‬دار الروافــد ناشــرون‬ ‫‪2015.‬‬ ‫‪-2‬دوستوفیسكی أندریه جید‪.‬و ئلیاس فركوخ‬ ‫ال ‪ 76‬زنجیرەی زدنی علما بیروت‬ ‫‪-3‬شــعریە دوستوفیســكی میخائیــل باختین‬ ‫ترجمه ی د‪ .‬جمیل التكریتی ال ‪67‬‬ ‫‪-4‬إشكالیە ااڵنسان عند دستویفسكی ال ‪40‬‬ ‫‪-5‬بنــاە العالــم ســتیفان ســتفایج ج‪ 1‬ال ‪202‬‬ ‫وەرگێڕانی محمد جدید دار المدی‬ ‫‪-6‬مذكــرات قبــو دوستوفیســكی وەرگێڕانی‬ ‫احمد الویزی ال ‪7‬‬ ‫‪ -7‬هەمان سەرچاوه ال ‪194‬‬ ‫‪-8‬هەمان سەرچاوه ال ‪200‬‬

‫««‬ ‫«ژنی ئەنفال لە كوردستان لەودیوی شۆکەوە»‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫‪5‬‬

‫د‪.‬كارین ملدوخ‪ ،‬سەبارەت بە کتێبەکەی بۆ ڕەخنەی چاودێر دەدوێت‬ ‫سازدانی‪ :‬هێمن حەسەن‬

‫چونكە ئەمە قۆناغێكی ترە من لە ئێســتادا‬ ‫كاری لەسەر دەكەم بۆ كتێبێكی داهاتوو‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬لەو كتێبەدا چیت باس‬ ‫كردوە؟‬ ‫كارین ملدوخ‪ :‬من بیســت و چوار ســاڵە‬ ‫خەریكی توێژینەوەیەكەم لەسەر كارەساتی‬ ‫ئەنفــال‪ ،‬لە دەرەوە كــەس نازانێت ئەنفال‬ ‫چییــە‪ ،‬بەاڵم دەزانــن هەڵەبجە چییە‪ ،‬ئەم‬ ‫كتێبــە دوو هەفتەیــە بــاوم كردۆتــەوە‪،‬‬ ‫واتــە كتێبەكــە خــۆی توێژینەوەیــەو لــە‬ ‫چوارچێــوەی كتێبێكــدا چاپم كــردوەو لە‬ ‫ئەڵمانیا باڵوم كردۆتەوە‪ ،‬ئەم توێژینەوەیە‬ ‫بــۆ بەدەســت هێنانــی بڕوانامــەی دكتۆرا‬ ‫ئەنجامــم داوە بــۆ زانكۆی كالگــن فۆرد لە‬ ‫نەمســا كردومە‪ ،‬گفتوگۆی توێژینەوەكەشم‬ ‫لە زانكۆی ئەنستۆتی ڕۆژهەاڵتی مۆدێرن لە‬ ‫ئەڵمانیا كردوە‪ ،‬ناونیشــانی كتێبەكە(ژنی‬ ‫ئەنفال لە كوردســتان لەودیوی سەدمەوە)‪،‬‬ ‫لە كتێبەكەدا باســی كارەســاتەكەم كردوە‬ ‫كەی و چۆن ڕوویداوە‪ ،‬تیایدا چاوپێكەوتنم‬ ‫لەگەڵ ژنانی ئەنفال كردوە‪ ،‬لە ساڵی ‪1991‬‬ ‫وە چاوپێكەوتنەكــەم دەســت پــێ كــرد‪،‬‬ ‫لەدوای ئەوە لە ‪ 2004‬ئینجا لە ساڵی ‪2008‬‬ ‫جارێكی تریش لە ساڵی ‪ 2013‬بەو قۆناغانە‬ ‫چاوپێكەوتنم لەگەڵ هەمان ئەو ژنانە كردوە‬ ‫كــە لە ســاڵی ‪ 1991‬چاوپێكەوتنم لەگەڵدا‬ ‫كــردن‪ ،‬بە بەردەوامــی لەگەڵیاندا بووم‪ ،‬تا‬ ‫لەســەر دەروون و هەســت و تێڕوانیی ئەو‬ ‫ژنانە توێژینەوەیەك بكەم‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬لــەو ماوەیەدا كە ئەم‬ ‫چاوپێكەوتنانــەت كردوە ویســتت چیت بۆ‬ ‫دەربكەوێت؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬ئــەم ژنانە باســی ئەو‬ ‫گۆڕانكاریانــە دەكــەن كــە بەســەریاندا‬ ‫هاتووە لە ماوەی ئەم بیســت ساڵەدا‪ ،‬واتە‬ ‫لــەو ماوەیەدا چــی ڕوویداوە لــە دەرون و‬ ‫تێڕوانیــن‪ ،‬هەروەها وەزعی كۆمەاڵیەتیان و‬ ‫ئابووریان‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بۆچی ئــەم كتێبەت‬ ‫هەر لە ســاڵی نەوەدەكان تەواو نەكرد‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەندەی خایاندی؟‬ ‫كارین ملدوخ‪ :‬خۆم نەمویســت ئەو كاتە‬ ‫تەواوی بكەم‪ ،‬چونكە ئەمە توێژینەوە بوو‪،‬‬ ‫توێژینەوەش ناكرێت تۆ بە ساڵێك تەواوی‬ ‫بكەی‪ ،‬جگە لەوەش دەمویســت گۆڕانكاری‬ ‫ببینم‪ ،‬باســی ئەوەم كردوە ئەو ژنانە چیان‬ ‫بەســەرهاتووە‪ ،‬دوای ئەنفــال چۆن دەژین‪،‬‬ ‫بەڕاســتی مەینەتیان بەســەر هاتــووەو بە‬ ‫مەینەتــی ژیــاون‪ ،‬خاڵێكی تریــش هەبوو‪،‬‬ ‫هەر مەسەلە باری دەروونی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابووری ئەو ژنانەش نییە‪ ،‬بەڵكو پیاوانیش‬ ‫بەچاوی ســوكەوە سەیریان دەكردن كاتێك‬ ‫ئەو ژنانــە كاریان دەكرد‪ ،‬بەاڵم وردە وردە‬ ‫ئــەوان گۆڕانكاریان لە ژیانی خۆیاندا كرد و‬ ‫منداڵەكانیــان گەورە كرد‪ ،‬لە دوای ســاڵی‬ ‫‪ 2003‬وەزعــی ئابوری باشــتر بوو‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردســتان بــوو بــە هەرێمێكی فیــدراڵ‪،‬‬ ‫كرانەوەیەك دروســت بوو‪ ،‬بــاری ئابووری‬ ‫باش بوو‪ ،‬ژیانی ژنانی پاشماوەی ئەنفالیش‬ ‫گۆڕانــكاری بەســەردا هاتــووەو وەزعیــان‬ ‫باشتر بووە‪.‬‬

‫د‪.‬كاریــن ملــدوخ‪ ،‬دەرووننــاس‪ ،‬ماوەی‬ ‫‪ 24‬ســاڵە لە هەرێمی كوردســتان لەســەر‬ ‫پرســی ئەنفــال كار دەكات‪ ،‬بەرهەمی ئەو‬ ‫‪ 24‬ســاڵەی لەسەر كارەســاتی ئەنفال كرد‬ ‫بــە توێژینەوەیــەك بــۆ بەدەســت هێنانی‬ ‫بڕوانامــەی دكتــۆرا لە زانكۆی ئەنســتۆتی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی مۆدێرن لــە ئەڵمانیا‪ ،‬هەروەها‬ ‫ناونیشــانی توێژینەوەكەی بریتییە لە(ژنی‬ ‫ئەنفال لە كوردستان لەودیوی شۆکەوە) کە‬ ‫لە زانكۆی كالگن فۆرد لە نەمســا گفتوگۆی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكــی ئــەو تویژینەوەیە كە باس لە‬ ‫كارەســاتی ئەنفال و كەسوكاری پاشماوەی‬ ‫ئەنفال دەكات‪ ،‬ســەرنجی ئــەو زانكۆیە بە‬ ‫الی خۆیــدا ڕادەكێشــێت‪ ،‬ئێســتا كاریــن‬ ‫توێژینەوەكەی لە چوارچێوەی كتێبێكدا لە‬ ‫ئەڵمانیــا باڵو كردۆتەوە‪ ،‬هــاوكات چەندان‬ ‫وانەو ســیمینار و كۆڕو كۆبوونەوەی لەسەر‬ ‫كارەســاتی ئەنفــال لــە ئەڵمانیــا و چەند‬ ‫واڵتێكی تر ئەنجام داوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬باســی ســەرەتایەكی‬ ‫كارەكانت لە كوردستان بکە؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬من لە ســاڵی ‪ 1991‬وە‬ ‫لە هەرێمی كوردســتان كار دەكەم‪ ،‬سەرەتا‬ ‫لەگەڵ ڕێكخراوی میدیكۆ ئەنتەرناشــیۆناڵ‬ ‫كاری ئاوەدانكردنەوەی گوندەكانی گەرمیان‬ ‫و ئــەو ناوچانەمــان دەكــرد‪ ،‬دوای ئەوە لە‬ ‫ســاڵی ‪ 1995‬ڕێكخراوێكــی ترمــان لــە‬ ‫ئەڵمانیان بەناوی هاوكاری درووســت كرد‪،‬‬ ‫دواتر هاتمەوە كوردستان بۆ ئەوەی لەسەر‬ ‫كارەساتی ئەنفال كار بكەم‪ ،‬كارەكانی خۆم‬ ‫بەردەوامی پێ دا لەگەڵ ژنانی پاشــماوەی‬ ‫ئەنفال لە گەرمیان‪ ،‬كاركردنم لەو پرســەدا‬ ‫كرد بە ســێ بەشــەوە‪ ،‬بەشی یەكەمیان لە‬ ‫ســاڵی ‪ 1991‬وە تا ‪ 2003‬تا ئەو كاتە كارم‬ ‫كــرد‪ ،‬دوای ئــەوە لە ‪ 2003‬وە تا ئێســتا‪،‬‬ ‫لە ئێستاشــدا كار لەســەر نەوەكانی ئەوان‬ ‫دەكــەم‪ ،‬كتێبەكــەی مــن باس لــە الیەنە‬ ‫دەروونییەكانــی دوو قۆناغەكــە دەكات‬ ‫لــە ‪ 1991‬وە تــا ‪ 2015‬كــە زۆر پڕۆژەمان‬ ‫كردووە لەوێ‌‪ ،‬بەس پڕۆژەكەی من كارێكی‬ ‫دەرونییە‪ ،‬كار لەسەر دەروون و مافی ژنانی‬ ‫بەجێماوی ئەنفال دەكەم‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بۆچــی گەرمیانــت‬ ‫هەڵبژارد؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬یەكەمیــان لەبەرئەوەی‬ ‫پێشتر لەگەڵ ئەو ڕێکخراوەی كارم كردبوو‬ ‫لــەوێ‌ ژنانــی ئەنفالــم ناســی و تێكەڵیان‬ ‫بــووم‪ ،‬دووەمیان لــەدوای ئەنفالیش دۆخی‬ ‫ژنانی بەجێماوی ئەنفال بارودۆخیان خراپتر‬ ‫بوو‪ ،‬لە ســەرەتای ئەنفالــدا لەدوای ‪1988‬‬ ‫دۆخــی ژن زۆر خــراپ بوو‪ ،‬ژنــان مناڵیان‬ ‫بەســەردا كەوتووە‪ ،‬من لەو كتێبەدا باســی‬ ‫ئــەو دۆخــە خراپــەم كــردووە كــە ژن لە‬ ‫گەرمیان تیای بووە‪ ،‬ژن لە پاڵ چەشــتنی‬ ‫ئــازاری لــە دەســتدانی كــەس و كاری‪،‬‬ ‫جارێكی تریش خۆی بووەتەوە قوربانی كە‬ ‫دەستی كردوە بە ئیش و كارو بەخێوكردنی‬ ‫منداڵەكان بە كۆڵ و كۆڵبەری بژێوی ژیانی‬ ‫بۆ منداڵەكانی پەیدا كردووە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئەم تێكۆشانەی ژنانی‬ ‫پاشماوەی ئەنفال كاریگەری نەبووە لەسەر‬ ‫تێڕوانینــی پیــاوان بەرامبــەر بــە ژن لــەو‬ ‫ناوچەیە؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬بەڵێ‌ كاریگەری باشــی‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئێستا گەنجەكان وا بیر دەكەنەوە‬ ‫كە دایكیان ڕەنجی زۆریان كێشاوە بۆ ئەوان‪،‬‬ ‫زۆر هیــاك بوون و ئازاریان چەشــتوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬توانیوتــە ئەوە ڕوون‬ ‫كتێبەكەشــدا باســی ئــەوەم كــردوە كــە بكەیتــەوە كە ئەنفال لە چییــەوە هاتووەو‬ ‫تێكۆشانی ژنانی ئەنفال تێڕوانینێكی نوێی بۆ ڕوویدا؟‬ ‫لەناو نەوەی ئێســتادا لە گەرمیان درووست‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬بەڵی ڕوونــم كردۆتەوە‬ ‫كردووە كە بە چاوێكی جیاوازترەوە سەیری بــۆ كۆمەڵگەی ئەروپــا و ئەڵمانی مێژووی‬ ‫ژن دەكەن‪ ،‬هەڵبەت ئەوە مانای ئەوە نییە كــورد و عێــراق چییــە‪ ،‬ئەنفــال لەكوێوە‬ ‫كە توندوتیژی نەماوە‪ ،‬بەاڵم ڕۆڵی خۆشــی هاتووە‪ ،‬باسی ڕژێمی بەعسم كردوە‪ ،‬باسی‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئێســتا ژنان بەشدارن لە بڕیاردان حزبەكانی كوردستانم كردوە‪ ،‬ئەو بارودۆخە‬ ‫و بوونەتە سیاســی و چونەتە حكومەتەوە‪ ،‬لــە پێش ســاڵی ‪ 1988‬وە تا ‪ 2015‬باســم‬ ‫قســەی خۆیــان هەیــە‪ ،‬داواكاریــی خۆیان كــردوە‪ ،‬ئینجا باســی ئەوەم كــردوە چۆن‬ ‫هەیە‪ ،‬جاران ئەمە وانەبوو‪ ،‬ئەم كاریگەرییە لەگــەڵ ئــەو ژنانــە كارم كــردوە‪ ،‬چــۆن‬ ‫لــە كتێبەكــەدا بــە وردی باســم نەكردوە‪ ،‬گەیشــتووم بــە ئەنجامــەكان‪ ،‬كام تیۆرەم‬

‫بەكارهێنــاوە بــۆ مەســەلەی كارەســاتی منداڵەكانیان دا تا گەورەیان بكەن بە ڕەنج‬ ‫ئەنفــال‪ ،‬من لەگەڵ زۆر ژن قســەم كردوە‪ ،‬و ماندووبوونێكی زۆر‪ ،‬واتە باری دەروونیان‬ ‫بــەاڵم لەبەر ئەوەی زیاتر لە بیســت ســاڵ زۆر خــراپ بوو‪ ،‬بەاڵم كاتی ئەوەیان نەبوو‬ ‫خەریكــی ئەو كتێبە بووم‪ ،‬تەنیا پانزە ژنم بیــر لە باری دەروونی خۆشــیان بكەنەوە‪،‬‬ ‫وەك نموونــە لــە كتێبەكــەدا وەرگرتووەو كاتێك ئەوان بیریان كەوتەوە لەدوای ساڵی‬ ‫چاودێــری گۆڕانكارییەكانــی ژیانــی ئــەو ‪ 2003‬بوو‪ ،‬كەمێك هاتنەوە سەر خۆیان كە‬ ‫پانــزە ژنــەم كــردوە بــە وردی‪ ،‬چاودێری ئەوان دەروونیان چۆنە‪ ،‬كەمێك پشــوویان‬ ‫ژیانی ئەوانی تریشم كردوە‪ ،‬بەاڵم ئەمانەم وەرگرت‪.‬‬ ‫لەكتێبەكــەدا باس كردووە‪ .‬باســی ئەوەم‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬لە كوردســتان تەنیا‬ ‫كردوە كە ئەو پانزە ژنە لەناو ئەنفال چیان ژنانــی پاشــماوەی ئەنفــال وەك قوربانــی‬ ‫بەســەر هاتووە‪ ،‬وەكو پێشــتر باسم كرد‪ ،‬ناســێراون‪ ،‬تۆش لــە كتێبەكەتــدا ئەوەت‬ ‫پڕۆســەی ژیانی ئەو ژنانەم بەســەر ســ ‌ێ خستووەتەڕوو؟‬ ‫كاتــدا دابەش كردوە كە لە ســاڵی ‪1988‬‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬نەخێر‪ ،‬مــن بۆچی ئەو‬ ‫وە دەســت پێ دەكات تا ئێستا كە لەدوای هەموو كاتەم تەرخان كرد بۆ ژنانی ئەنفال‪،‬‬ ‫ئەنفــال چۆن ژیاون‪ ،‬ئێســتا چۆن دەژین‪ ،‬بــۆ ئــەوەی تەنیا وەك مەزلــوم و قوربانی‬

‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬چۆن باســی قۆناغی‬ ‫دوای ساڵی ‪ 2003‬دەکەیت؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬لــەدوای ســاڵی ‪2003‬‬ ‫قۆناغێكــی نوێ‌ لــە ژیانی ئەوان دەســتی‬ ‫پــێ كرد‪ ،‬وەزعــی دارایــی و كۆمەاڵیەتیان‬ ‫باشــتر بوو‪ ،‬موچەیان بۆ بڕایەوە‪ ،‬زەوی و‬ ‫خانویــان پێ درا‪ ،‬خانەنشــینیان وەرگرت‪،‬‬ ‫ناڵێم زۆر زۆر باش بوون‪ ،‬بەاڵم بە بەراودر‬ ‫بە ســاڵی نەوەدەكان باشــتر بــوون‪ ،‬هەتا‬ ‫سەدامیش مابوو هەر ترسیان هەبوو پێیان‬ ‫وابوو كــە هەمیشــە ســەدام دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كــە حكومەتەكەی ڕووخــا ئەوانیش‬ ‫ئەو ترســەیان نەما و ئیســراحەتیان كرد‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر ئەوەیە كە منداڵەكانیان گەورە‬ ‫بوون و ژنیان هێناو شویان كرد ئەوەش بۆ‬

‫تێكۆشانی ژنانی ئەنفال تێڕوانینێكی نوێی لەناو‬ ‫نەوەی ئێستادا لە گەرمیان درووست كردووە‬ ‫هەروەها پڕۆسەی دادگایكردنی سەدامیشم‬ ‫لــەو كتێبــەدا باس كــردوە كاتێــك ژنانی‬ ‫ئەنفال لە دادگاكەدا وەكو شــاهید بەشدار‬ ‫بــوون‪ ،‬كاتێك ڕووداوەكەیــان دەگێڕایەوە‪،‬‬ ‫ئــەو گۆڕانكارییــە سیاســی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئابورییــەی كە لە عێراقــدا ڕوویداوە لەو‬ ‫كتێبەدا باسم كردوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬لە قۆناغی نەوەدەكان‬ ‫تا ســاڵی ‪ 2003‬چیت بــۆ دەركەوت كاتێك‬ ‫چاودێری دۆخی ئەو ژنانەت دەكرد؟‬ ‫كارین ملــدوخ‪ :‬لەو قۆناغــەدا ئەو ژنانە‬ ‫كێشــەی گەورەیــان هەبــوو‪ ،‬مێردەكانیان‬ ‫لەدەست دابوو براو خوشك و باوك و دایك‬ ‫و ئەمانەیان لەدەســت دابوو‪ ،‬دەبێت ئەوان‬ ‫لــەو كاتــەدا لەچــی بارودۆخێكــدا بن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوان زۆر قورس و ئەســتەم بووە‪ ،‬هەیان‬ ‫بوو حەوت منداڵ‪ ،‬شــەش منداڵ یان پێنج‬ ‫منداڵیــان هەبوو كە باوكیان ئەنفال كراوە‪،‬‬

‫پیشــانیان نەدەم‪ ،‬بەداخەوە لە كوردستان‬ ‫تەنیــا باســی ئــەوە دەكــەن كــە ژنانــی‬ ‫پاشــماوەی ئەنفــال جەرگیــان ســوتاوە و‬ ‫بوونەتە قوربانی و دەرونیان خراپە بەهۆی‬ ‫كارەســاتەكەوە‪ ،‬بــەس ئــەوان زۆر بەهێز‬ ‫بوون گروپــی چاالكیان تیادا هەڵكەوتووە‪،‬‬ ‫هاوكاری یەكتریان دەكرد‪ ،‬زۆر بەهێز بوون‬ ‫ئەوان شانازیان بەو بەهێزبوونەی خۆیانەوە‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئەو ژنانەی كە قسەت‬ ‫كــردوە لەگەڵیان هیــوای ئەوەیــان هەبوو‬ ‫كەسوكاریان بگەڕێنەوە؟‬ ‫كارین ملدوخ‪ :‬تا ساڵی ‪ 2003‬هەر چاوەڕێی‬ ‫ئەوەیــان دەكــرد مێردو كەســوكارەكانیان‬ ‫بگەڕێنــەوە‪ ،‬یەكێــك لــە ژنــەكان دەیوت‬ ‫هەمــوو شــەوێك تــا دەرنگانێكــی شــەو‬ ‫دادەنیشــم چاوەڕێــی تەقــەی دەرگام‬ ‫پیاوەكەم بگەڕێتەوە‪ ،‬یەكێكی تریان هەموو‬

‫سەرەتا ژنانی ئەنفال لەبەر منداڵەکانیان خۆیان‬ ‫بیرچووبۆوە‪ ،‬ئێستا کە منداڵەکانیان گەورەبوون‬ ‫کەوتوونەتەوە بیری خۆیان و بارودۆخیان جێگیر نییە‬ ‫بۆیە بیریان الی ئەنفال نەبوو‪ ،‬تەنیا بیریان‬ ‫الی ئەوە بوو كە چۆن بژین و منداڵەكانیان‬ ‫گەورە بكەن‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بەو پێیــەی كە تۆ‬ ‫خــاوەن بڕوانامــەی بااڵیــت لــە زانســتی‬ ‫دەرونــی‪ ،‬ئەوان لەوكاتــەدا باری دەرونیان‬ ‫چۆن بوو؟‬ ‫كاریــن ملدوخ‪ :‬زۆر خــراپ بوون‪ ،‬بەدەر‬ ‫لــەو بــارە دەروونییــەی تێیكەوتبــوون‪،‬‬ ‫زەختــی كۆمەاڵیەتــی و ئابــوروی و‬ ‫منداڵەكانیانیشیان لەســەر بوو‪ ،‬ئەو ژنانە‬ ‫خۆیــان لەبیركــرد‪ ،‬تەنیــا گرنگیــان بــە‬

‫شەوێك جێگەی بۆ مێردەكەی و منداڵەكانی‬ ‫ڕادەخســت‪ ،‬هەمیشــە پرســیاری ئەوەیان‬ ‫دەكــرد ئایا كەســەكانیان مــاون‪ ،‬كە ماون‬ ‫لــە كوێن‪ ،‬ئایــا نەخۆش نیــن‪ ،‬ئایا بێنەوە‬ ‫چــۆن ئێمە دەناســنەوە‪ ،‬كاتێك حكومەتی‬ ‫ســەدام ڕووخــا‪ ،‬دڵیان بەوە خــۆش بووە‬ ‫كە كەســەكانیان دەگەڕێنــەوە‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫دەستیان كردبوو بە تەقەكردن‪ ،‬هەندێكیان‬ ‫جەلوبەرگــی تازەیان كڕی بــوو‪ ،‬هەندێكی‬ ‫تریــان حەیوانیان كڕی بــوو بۆ ئەوەی کە‬ ‫كەســوكاریان گەڕانەوە بیكەن بە قوربانی‪،‬‬ ‫هەندێكی تریان ناو ماڵیان گۆڕی بوو‪.‬‬

‫ئــەوان كەمێك باری دەروونی ســوككردن‪،‬‬ ‫ئێســتا ئەو ژنانە بوون بە خەســو و نەنك‪،‬‬ ‫نەوەیان هەیە‪ ،‬ئەوەش تا ڕادەیەك ئارامیان‬ ‫دەداتــێ‌‪ ،‬ئەمانەی لەم دیــدارەدا بۆ ئێوەی‬ ‫بــاس دەكەم شــتی نــاو كتێبەكەیە كە لە‬ ‫مــاوەی ئــەو بیســت ســاڵەدا بینیومــە و‬ ‫بەدواداچوونم بۆی كردووە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬كەواتە ئێســتا ئەو‬ ‫ژنانە باری دەرونیان جێگیر بووە؟‬ ‫كاریــن ملدوخ‪ :‬نەخێر ئێســتا قورســتر‬ ‫بووە‪ ،‬وەكو وتم جاران كاتی ئەوەیان نەبوو‬ ‫بیر لە خۆیان بكەنەوە‪ ،‬بیر لە باری دەروونی‬ ‫خۆیان بكەنەوە‪ ،‬ئێستا كاتی ئەوەیان هەیە‬ ‫بیــر لەو كارەســاتە و لەو حاڵــەی خۆیان‬ ‫تیایدابــوون بكەنــەوە‪ ،‬ئێســتا بیــر لــەوە‬ ‫ئەكەنــەوە مێردەكانیان و كوڕو كچەكانیان‬ ‫ناگەڕێنــەوە‪ ،‬لەدوای ســاڵی‪ 2003‬وە باری‬ ‫دەرونیــان خراپترە لە ســاڵی نەوەدەكان‪،‬‬ ‫شــتێكی تریــش ئەوەیە كە پێشــتر ئەوان‬ ‫تۆرابــوون لــە حزبەكانــی كوردســتان‪ ،‬لە‬ ‫حكومەتــی هەرێــم‪ ،‬لە حكومەتی ســەدام‪،‬‬ ‫ئێســتا ئــەوان كاتی ئەوەیان بۆ درووســت‬ ‫بــووە كە داوای مافەكانــی خۆیان دەكەن‪،‬‬ ‫بــۆ نموونــە داوای دادگایكردنــی جــاش و‬ ‫مستەشــارەكان دەكەن‪ ،‬داوا دەكەن عێراق‬ ‫داوای لێبــوردن بــكات لێیــان‪ ،‬چونكــە تا‬ ‫ئێســتا ئــەوە نەكراوە‪ ،‬كە ســەدام و عەلی‬ ‫حەســەن مەجید لەســێدارە دران بۆ ئەوان‬ ‫زۆر گرنــگ بــوو‪ ،‬كەمێك ســەبوریان هات‪،‬‬ ‫پێیان وایــە دوژمنەكەیان بە ســزای خۆی‬ ‫گەیشــت‪ ،‬ئــەوەی بەالیانــەوە گرنــگ بێت‬ ‫ســزادانی مستەشــارەكانە‪ ،‬هەروەهــا داوا‬ ‫دەكەن شــوێنی كولتووری و كۆمەاڵیەتیان‬ ‫بــۆ بكرێتــەوە‪ ،‬داوای ڕێز و ســەروەری لە‬ ‫حزبــەكان و حكومــەت دەكــەن‪ ،‬ئەمانە لە‬ ‫كتێبەكەشمدا باسم كردووە كە ئەوان گۆڕان‬ ‫بەســەر داواكاری و ژیان و بیروبۆچوونیان‬ ‫هاتــووە‪ ،‬چونكــە ئێســتا بیــر لــە خۆیان‬ ‫دەكەنەوە‪.‬‬

‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬وێنەی ژنانی ئەنفالت‬ ‫چۆن گواستووەتەوە؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬من لــە كتێبەكەمدا ژنم‬ ‫تەنیــا وەكــو قوربانــی بــاس نەكــردووە‪،‬‬ ‫پێشــتریش ئەوەم وت‪ ،‬بەڵكــو ژنی كوردم‬ ‫بــە مرۆڤێكــی بەهێــز ناســاندوە كــە لــە‬ ‫كۆمەڵگەیەكــی پیاو ســاالریدا و بەتایبەت‬ ‫لــە گەرمیان كــە ژن زەحمەتــە بەب ‌ێ پیاو‬ ‫بژیــت توانیویانــە ســەرباری ئــەو هەموو‬ ‫ئــازارە‪ ،‬كار بكــەن و نەوەیەكــی نو ‌ێ پێ‬ ‫بگەیەنن‪ ،‬نەوەیەكیان درووســت كردوە كە‬ ‫ئێســتا بەشــداری كایەی سیاسی دەكەن و‬ ‫بوونەتە پەرلەمانتار و بەڕێوەبەر‪ ،‬پۆستیان‬ ‫لــە حزبــەكان و حكومــەت وەرگرتــووە‪،‬‬ ‫دەتوانــم بڵێم چەند ئامانجێكــم هەبوو لەو‬ ‫كتێبە‪ ،‬یەكەم پیشــانی دەرەوەی بدەم كە‬ ‫ئەنفال چییەو بیناسێنم بە ئەوروپا‪ ،‬چونكە‬ ‫تا ئێســتا ئەنفال ناســراو ە ئاشنا نییە بە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬دووەم ژنــی پاشــماوەی ئەنفــال‬ ‫كە چــی كارەســاتێكیان بەســەر هاتووەو‬ ‫چــۆن ژیانیان دەســت پــێ كردۆتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كارەساتەشــم زیاتر وا ناساندوە كە بەسەر‬ ‫ژن هاتووە‪ ،‬چونكە لە هەردوو حاڵەتەكەدا‬ ‫ئــەوان قوربانیــن‪ ،‬هەروەهــا پیشــانم داوە‬ ‫كــە ژنی كــورد چەند بەهێز بــووە لەدوای‬ ‫ڕووداوەكــە ئێســتا بەرەو هۆشــیاری زیاتر‬ ‫چــوون‪ ،‬باســی ئەو ژیانەم كــردوە كە ژنی‬ ‫ئەنفال سەرباری كارەساتەكە كەچی ئێستا‬ ‫ژیانێكی سەربەرز و كامەرانانە دەژین‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬توێژینەوەکەت چۆن‬ ‫هەڵسەنگێندرا؟‬ ‫كاریــن ملدوخ‪ :‬زۆر بــاش‪ ،‬بە یەكێك لە‬ ‫باشترین توێژینەوەكانی زانكۆی كالگن فۆرد‬ ‫لە نەمسا‪ ،‬لەو ‌ێ سەرسام بوون بە بەهێزی‬ ‫ژنی كورد كە بەرگەی ئەو ئازارەیان گرتووە‪،‬‬ ‫پێشتر توێژینەوە كراوە لەسەر هۆلۆكۆست‬ ‫و ڕووداوەكانــی تــری دونیا‪ ،‬بەاڵم لەســەر‬ ‫ئەنفال نەكرابوو‪ ،‬یەكێك لە پڕۆفیسۆرەكان‬ ‫ئەنفالــی بیســتبوو زۆر هــاوكاری كــردم‪،‬‬ ‫باســی كتێبەكەم بــۆ قوتابیەكانم كردووە‪،‬‬ ‫چەندین كۆڕو كۆبوونەوەو سیمینارم لەسەر‬ ‫ئەنفــال لــە ئەڵمانیا و واڵتانی تــر ئەنجام‬ ‫داوە‪ ،‬كتێبەكــە دوو هەفتەیــە كەوتووەتــە‬ ‫بــازاڕو كتێبخانەكانــەوە‪ ،‬ئیتر لێرەم جار ‌ێ‬ ‫نازانــم لەنــاو خوێنەران چی پێشــوازیەكی‬ ‫لــێ دەكرێت‪ ،‬ماوەیەكی تــر دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫پێم وایە شــتێكی نموونەیی و باشم كردوە‬ ‫لەسەر ئەنفال بۆ ناسینی ئەو كارەساتە بە‬ ‫دونیانی دەرەوەی كوردستان‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬بە نیازی چیتر بكەیت‬ ‫لەسەر كورد؟‬ ‫كارین ملدوخ‪ :‬لەدوای ئەم توێژینەوەیە‪،‬‬ ‫بە نیازم لەســەر جیلی دووەمی ئەنفال كار‬ ‫بكــەم‪ ،‬بەس نازانم ئایا تەنیا كتێب دەبێت‬ ‫یان توێژینەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬پێت وایە شتێكی نو ‌ێ‬ ‫دەبینیت لەسەر جیلی دووەم؟‬ ‫كاریــن ملدوخ‪ :‬بێگومــان تێڕوانینی نوێ‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬چی شــتێكی نوێت‬ ‫بەدی كردوە؟‬ ‫كاریــن ملــدوخ‪ :‬دوو گروپ هەیــە لەناو‬ ‫جیلــی دووەمــی ئەنفــال‪ ،‬گروپێكیــان زۆر‬ ‫بەرگری لە دایكیان دەكەن‪ ،‬هەســت بەوە‬ ‫دەكەن دایكیان بە دوو ســەعات ڕۆیشتووە‬ ‫بەپێ كۆڵە دار بهێنێت‪ ،‬یان تەنور درووست‬ ‫بــكات‪ ،‬تەنیا بیــری الی دایكیەتــی و زۆر‬ ‫خۆشــی دەوێت‪ ،‬ئەوەش وای كردوە باشتر‬ ‫لــە مافەكانی ژنان تێ بــگات و ڕێزیان لێ‬ ‫بگرێت‪ ،‬گروپی دووەمیان كە دەڵێت ئێستا‬ ‫من گەورە بووم‪ ،‬ڕاستە باوكم نەماوە ئێستا‬ ‫مــن كــوڕی گــەورەی ماڵم‪ ،‬دەبێــت دایكم‬ ‫ئیــش نەكات لەم اڵەوە دانیشــێت‪ ،‬دەڵێت‬ ‫دەبێــت ژن لــە ماڵەوە بێــت و كار نەكات‪،‬‬ ‫دەڵێن باسی ئەنفال مەكە باسی ئەوە مەكە‬ ‫كە ئیشــت كــردوە بۆمان‪ ،‬شــەرم دەكەن‪،‬‬ ‫ئــەوەش پەیوەندی بە جێنــدەرەوە هەیە‪،‬‬ ‫ئایــا ڕێز لەو قوربانی و هیالكیەتەی دایكت‬ ‫دەگریــت و شــانازی پێــوە دەكەیــت‪ ،‬یان‬ ‫دەبێت لە ماڵەوە دابنیشــێت و هیچ كارێك‬ ‫نەكات‪ .‬ئێســتا كوڕەكانی جیلی دووەم ئەو‬ ‫منقاشەیەیان هەیە لەنێوان خۆیاندا‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫««‬ ‫هەڵوێستەیەك لەسەر ساڵی خەونە ترسناكەكان‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫سالڤۆی ژیژەك‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ئەرسەالن ئەردەاڵنی‬ ‫لــە فارســیدا وتەیەكــی نایــاب هەیە‬ ‫دەڵــێ‌‪« :‬وەر نــام نەهــادەن»‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە واتای ئەوە دێت‪« :‬كەســێك بكوژیت‬ ‫و تەرمەكــەی بنێژیــت‪ ،‬پاشــان گوڵ بە‬ ‫چــواردەوری تەرمەكەیــدا بچێنیــت تاكو‬ ‫بیشــاریتەوە»‪ .‬لــە ‪2011‬ـــدا بینــەرو‬ ‫(بەشداری) زنجیرەیەك ڕووداوی توندئاژۆ‬ ‫بوویــن‪ ،‬هــەر لــە بەهــاری عەربییــەوە‬ ‫بیگــرە تا دەگاتە بزاوتی (وۆڵ ســتریت‬ ‫داگیركەن)‪ ،‬لە پشــێویەكانی شانشــینی‬ ‫یەكگرتــوەوە تــا دەگاتــە شــێتبوونە‬ ‫ئادۆلۆژیانەكــەی (برایڤــك)‪ .‬لە دوو الوە‬ ‫ســاڵی خەونە ترسناكەكان بوو‪ :‬لەالیەك‬ ‫خەونی ئازادیخوازانە‪ ،‬خۆپیشاندەرانی لە‬ ‫نیویــۆرك و گۆڕەپانی ئــازادی و لەندەن‬ ‫و ئەســینا دەبزوانــد‪ ،‬لەالیەكــی تریــش‬ ‫خەونی وێرانكەرو پەنهان‪ ،‬لە هۆڵەندەوە‬ ‫تــا هەنگاریــا‪( ،‬برایڤك) و پۆپۆلیســتە‬ ‫ڕاســیزمەكانی بــە ئاراســتەی ئەوروپادا‬ ‫هان ئەدا‪ .‬ئەركی ســەرەكی ئایدۆلۆژیای‬ ‫داســەپیو‪ ،‬لەكارخســتنی ڕەهەنــدی‬ ‫ڕاستەقینەی ئەم ڕووداوانە بوو‪ :‬ئایا ئەو‬ ‫كاردانەوەی بەســەر میدیاكاندا بااڵدەست‬ ‫بــوو‪ ،‬كتومت جۆرێك نەبوو لە «وەر نام‬ ‫نەهــادەن؟» ڕاگەیاندن ئەو ئازادیخوازیە‬ ‫ڕادیكاڵیانەی كوشــت كە لــە ناو كرۆكی‬ ‫ڕووداوەكانــدا بــوون‪ ،‬هەڕەشــەكانی بــە‬ ‫ئاراســتەی دیموكراســیەتدا پەڕاگەنــدە‬ ‫كــرد‪ ،‬پاشــان گوڵــی بــە چــواردەوری‬ ‫تەرمــە نێژراوەكەیــدا چانــد‪ .‬بۆیــە‬ ‫گرنگــە كاروبــارەكان ڕاســت بكەینەوە‪،‬‬ ‫ڕووداوەكانی دوو هەزارو یانزەش بخەینە‬ ‫چوارچێــوەی گشــتی دۆخــی جیهانەوە؛‬ ‫تاكــو دەریخەین كە چۆن بەســتراوەتەوە‬ ‫بــە دژواری ناوەنــدی ســەرمەیاداریی‬ ‫هاوچەرخەوە‪.‬‬ ‫(فردریك جیمسۆن) مشتومڕی لەسەر‬ ‫ئــەم باســە كــردوە‪ ،‬ڕەنگە لە ســاتێكی‬ ‫مێژوویی دیاریكراودا‪ ،‬ســەرجەم ســتایلە‬ ‫هونــەری و ئارگۆمێنتــە تیۆریــەكان‬ ‫ببنە كۆمەڵێك خواســت و سیســتەمێك‬ ‫پێكبێنــن‪ .‬بــۆ ڕوونكردنــەوەی ڕژێمێكی‬ ‫لەم جۆرە‪ ،‬جیمسۆن پشت بە چوارگۆشە‬ ‫ســیمۆتیكیەكەی گریمــاس دەبەســتێت‪،‬‬ ‫ئەمەش بەهــۆی هۆكارێكــی ژیرانەوەیە‪:‬‬ ‫چونكە ئەم چوارگۆشەیە تەنها شانەیەكی‬ ‫بونیــادی شــێوەكی نییــە‪ ،‬ئەگەرچــی‬ ‫هەمیشە لە بەرهەڵستییەكی (دژواری یان‬ ‫ناكۆكی) ســەرەكییەوە دەســتپێدەكات‪،‬‬ ‫پاشــان بەشــوێن ڕێگەیەكــدا دەگەڕێــت‬

‫تاوەكو جێگەی (وە‪/‬یان) بگرێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫بكەوێتــە نێوان دوو خاڵــە ناكۆكەكەوە‪.‬‬ ‫سیســتەمی ســەرجەم دۆخە شــیاوەكان‬ ‫بریتییــە لــە پالنێكــی داینامیكــی و‬ ‫دۆزینەوەی وەاڵم و كاردانەوە ڕێتێچوەكان‬ ‫بۆ بنبەستێكی دیاریكراو‪ .‬ئەم سیستەمە‬ ‫هــەروا بەئاســانی ئــازادی هەبــووەكان‬ ‫بەرتەســك ناكاتــەوە‪ ،‬بەڵكــو كەشــێك‬ ‫وااڵ دەكات‪ ،‬بەواتایەكــی تر‪« :‬لە هەمان‬ ‫كاتــدا ئازادییــەو یەكالكەرەوەیە‪ :‬دەرگا‬ ‫لەسەر كۆمەڵێك توانستی داهێنەرانە وااڵ‬ ‫دەكات (كــە تەنها وەك وەاڵمدانەوەیەك‬ ‫بــۆ ئەو دۆخەی ڕوونی دەكاتەوە‪ ،‬توانای‬ ‫شیانی هەیە) شوێن پێی سنورە بااڵكانی‬ ‫(پراكســیس) دەكەوێت‪ ،‬كە ســنورگەلی‬ ‫هــزرو دەركەوتنــی خەیــاڵ فراوانییە»‪.‬‬ ‫جیمســۆنیش هەمان پرســیاری سەرەكی‬ ‫ئیپیســتیمۆلۆژیانەی خســتەڕوو‪ :‬ئــەم‬ ‫سیســتەمەی كە هەڵگــری هەموو دۆخە‬ ‫شیاوەكانە‪:‬‬ ‫«دەیەوێــت بابەتیانــە بێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ناتوانێــت هیچــی تــر بێــت جگــە لــە‬ ‫ئایدۆلۆژیســت‪( :‬بــا نموونەیەك لەســەر‬ ‫زانستی تەالرسازی بێنینەوە) لە ڕاستیدا‬ ‫ئاســتەمە بیــر لــەوە بكەینــەوە چــۆن‬ ‫بتوانیــن جیاكاری بكەیــن لەنێوان بوونی‬ ‫ڕاســتەقینەی ئەو بەشــە جۆراوجۆرانەی‬ ‫تــەالرە مۆدێرنەكانــی تێــدا پۆڵێــن‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬لەگــەڵ داهێنراوی سیســتەمە‬ ‫هەمەجۆرەكانی ئەم بەشانە‪ .‬ڕاستیەكەی‬ ‫لێــرەدا جۆرێــك لــە كێشــەی ســاختە‬ ‫بــەدی دەكرێــت‪ :‬خەمی هەمیشــەییمان‬ ‫دەربارەی ئەوەی ئاخۆ لە ڕاســتیدا ئێمە‬ ‫وێنــەی چــاوی خۆمــان دەكێشــین‪ ،‬تــا‬ ‫ڕادەیەك دەتوانێت بارگرانی سەرشانمان‬ ‫كەمبكاتــەوە بەوەی وەبیرمان بێتەوە كە‬ ‫چاوانمــان خــۆی لە خۆیدا بەشــێكە لەم‬ ‫سیســتەمە دیاریكراوەی بوون كە ئەویش‬ ‫بۆخۆی بابەتێكە بۆ لێكۆڵینەوە»‪.‬‬ ‫لێــرەدا بــە تــەواوی مافــی ئەوەمــان‬ ‫هەیــە شــوێن بۆچوونی هیــگڵ بكەوین‪:‬‬ ‫ئەگــەر واقیع لەگــەڵ پەیبردنــی ئێمەدا‬ ‫نەگونجێــت‪ ،‬ئــەوا كارێكــی زۆر خراپــە‬ ‫بــۆ واقیع‪ ،‬وەگەر گونجــاو بێت ئەوا ئەو‬ ‫شــانە فەرمیــە دەستنیشــان دەكات كە‬ ‫واقیــع (بەشــێوەیەكی ناتەواو) شــوێنی‬ ‫دەكەوێــت‪ .‬هەروەك پێشــتریش ماركس‬ ‫ڕوونی كردۆتــەوە‪ :‬دیتێرمنە بابەتیەكانی‬ ‫واقیعــی كۆمەاڵیەتــی لەهەمــان كاتــدا‬ ‫دیتێرمنی هــزری و بابەتین (بابەتییەكی‬ ‫وابەســت بــە واقیعــەوە)‪ .‬لــە خاڵــی‬ ‫نایەكالبوونیشــدا ‪ )indistinction‬كە‬ ‫لەم خاڵەدا سنوری هزرمان‪ ،‬بە بنبەست و‬ ‫ناكۆكیەكانیەوە‪ ،‬توشی هەمان پێكدادان‬

‫دەبێــت لەگــەڵ واقیعــی كۆمەاڵیەتــی و‬ ‫بابەتیانــەدا) «دەستنیشــانكردنیش‬ ‫نیشــانەكانی»‬ ‫لــە‬ ‫یەكێكــە‬ ‫دەستنیشــانكردنی ئێمــە (شــرۆڤەی‬ ‫«بابەتیانەی» ئێمە بۆ سیستەمی دۆخە‬ ‫شــیاوەكان‪ ،‬كە بواری چاالكیمان دیاری‬ ‫دەكات) خــۆی لــە خۆیــدا «خۆیی»یە‪،‬‬ ‫پالنی پەرچەكردارە خۆییەكانمانە لە مەڕ‬ ‫ئەو بنبەستەی لەمیانی جێبەجێكاریماندا‬ ‫دێتە ڕێمان؛ واتە نمایشی ئەم بنبەستەیە‬ ‫كــە ناتوانێــت خــۆی چارەســەر بكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا‪ ،‬لەوەدا هاوڕانین لەگەڵ‬ ‫جیمســۆن كــە ئــەم ‪indistinction‬‬ ‫نایەكالبوونــەی لەنێوان خۆیی و بابەتیی‬ ‫دا وەك «ئایدۆلۆژیــا» دەستنیشــان‬ ‫كردوە‪ :‬كاتێــك ئایدۆلۆژیایە گەر بێین و‬ ‫ساویلكانە «نائایدۆلۆژیست» بە هەندێك‬ ‫دەستەواژەی ناساندنی «بابەتیانە»ـــی‬ ‫پەتی‪ ،‬پێناســە بكەین؛ ناســاندنێك كە‬ ‫بێ‌بەشــە لــە هــەر جــۆرە تێوەگالنێكی‬

‫هۆكاری ســەرەكی هەموو شــێوانێكە كە‬ ‫ناتوانین خۆمانی لێ‌ الدەین»‪.‬‬ ‫ئەم پەرتوكە هەوڵ ئەدات بەشدار بێت‬ ‫لەم «نەخشە ئاگایی»ـــەی (جیمسۆن)‬ ‫كە تایبەتە بــە پێودانی بیركردنەوەمان‪.‬‬ ‫لەپــاش ئــەوەی پێناســەیەكی كورتــی‬ ‫ســیما ســەرەكیەكانی ســەرمایەداری‬ ‫ئەمــڕۆ دەكات‪ ،‬شــێوەی ئایدۆلۆژیــای‬ ‫بــاوی ئەمــڕۆ دیــاری دەكات‪ ،‬هــاوكات‬ ‫لەســەر ئەو دیاردانەی تریش دەوەستێت‬ ‫(مەبەســتمان شۆڕشــە پۆپۆلسیتەكانە)‬ ‫كە وەك پەرچەكردارێــك لەدژی دژواریە‬ ‫كۆمەاڵیەتیــەكان ســەریانهەڵدا‪ .‬نیــوەی‬ ‫دووەمــی كتێبەكــە قســە لەســەر دوو‬ ‫بزاوتــە ئازادیخــوازە مەزنەكــەی ‪2011‬‬ ‫دەكات ‪-‬بەهاری عەرەبی و وۆڵ ســتریت‬ ‫داگیركەن‪ -‬پاشــان لە رێگەی قســەكردن‬ ‫لەسەر زنجیرە درامای «‪»The Wire‬‬ ‫ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە قورسە دەبینەوە‬ ‫كــە چــۆن بەگــژ سیســتەمدا بچینــەوە‬ ‫بێ‌ئەوەی بەشــدار بین لــە بەهاداركردنی‬ ‫ئەركەكەی‪.‬‬ ‫ئامرازەكانــی ئــەم شــیكاریە لــەو‬ ‫چەشــنەیە كە كانت پێی دەڵێت «گشتی‬ ‫بەكارهێنانــی ژیری»‪ .‬بۆیــە ئەمڕۆ‪ ،‬زیاد‬ ‫لــە هــەر كاتێكی تر‪ ،‬پێویســتە لەســەر‬ ‫مــرۆڤ بیر لــەوە بكاتەوە كــە كۆمۆنیزم‬ ‫لــە «گشــتی بەكارهێنانی ژیری»ـــەوە‬ ‫دەســت پــێ دەكات و بیردەكاتــەوە‪ ،‬لە‬ ‫بیركردنەوەشــیدا یەكســانی گەردونــی‬ ‫ڕەچــاو دەكات‪ .‬بەالی كانتەوە‪ ،‬كەشــی‬ ‫گشــتی «كۆمەڵــگای ســڤیلی جیهانی»‬ ‫پارادۆكســی لەنێو تاكگەرایــی جیهانیدا‬ ‫دروســت كردوە‪ .‬خــودی تاكگەرایی‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەیەكــی كورت‪ ،‬لە تایبەت دەردەچێت‬

‫دیاریكــراوە لەمەڕ سیســتەمی كۆمەڵیی‪-‬‬ ‫دارمەزراوەیی؛ لەكاتێكدا «گشتی» بەالی‬ ‫كردەی ئەقڵی مرۆڤەوە سنوری ناوخۆیی‬ ‫تێدەپەڕێنێت و دەبێتە گەردونی‪.‬‬ ‫هەرچۆنێــك بێــت‪ ،‬ئایــا دوالیزمــی‬ ‫بەكارهێنانــی ئەقڵــی گشــتی و تایبەت‬ ‫پشــت بەو شتە نابەســتێت كە بە زمانی‬ ‫سەردەمیانە پێی دەوترێت‪ :‬هەڵپەساردنی‬ ‫توانــای هێمایی (یــان هێــزی كردەیی)‬ ‫بەكارهێنانــە گشــتیەكانی ئەقــڵ؟ كانت‬ ‫فۆرمەلەی (گوێڕایەڵی باو) ڕەتناكاتەوە‪:‬‬ ‫«بیرمەكــەرەوە‪ ،‬گوێڕایــەڵ بە» تاوەكو‬ ‫پشــتگیری لــە نەیارە شۆڕشــگێڕیەكەی‬ ‫بــكات‪« :‬گوێڕایــەڵ مەبــە (ئــەو كارانە‬ ‫جێبەجــێ‌ مەكــە كــە خەڵــك داوات لێ‬ ‫دەكــەن جێبەجێــی بكەیــت) بەڵكــو بە‬ ‫(ئەقڵت) بیربكەرەوە»‪ .‬بگرە فۆرمەلەی‬ ‫كانــت بەمجۆرەیــە‪« :‬بیربكــەرەوە و‬ ‫گوێڕایــەڵ بــە»؛ ئیــدی بەمشــێوەیە‪،‬‬ ‫گشــتیانە بیربكــەرەوە (ئازادانــە ئەقڵ‬ ‫بــەكار بهێنە) تایبەتیانــەش گوێڕایەڵ بە‬ ‫(وەك بەشــێك لــە ئامێــری قووچەكــی‬ ‫هێــز)‪ .‬بەكورتــی‪ ،‬بیركردنــەوەی ئــازاد‬ ‫ێ ناكات شــتێك بكەم‪.‬‬ ‫هەرگیز فەرمانم پ ‌‬ ‫ئەوپەڕی توانام ئەوەیە كاتێك «گشــتی‬ ‫بەكارهێنانــی ژیــری» بەرچــاوم ڕۆشــن‬ ‫دەكاتــەوەو الوازی و ســتەمكاریەكانی‬ ‫سیســتەم دەبینم‪ ،‬داوایەك پێشكەش بە‬ ‫دادوەر دەكــەم و داوادەكــەم چاكســازی‬ ‫ێ هەنگاوێــك‬ ‫بكرێــت‪ .‬مــرۆڤ دەتوانــ ‌‬ ‫لــەوە دورتریش بهاوێــت‪ :‬دەتوانین وەك‬ ‫(چیســترتۆن) بانگەشــەی ئــەوە بكەین‬ ‫كە ئازادی پەتــی بیركردنەوەو (گومان)‬ ‫ئەرێنیانــە ڕێگری لە ئازادی ڕاســتەقینە‬ ‫دەكات‪:‬‬

‫ئەمڕۆ‪ ،‬زیاد لە هەر كاتێكی تر‪ ،‬پێویستە لەسەر مرۆڤ‬ ‫بیر لەوە بكاتەوە كە كۆمۆنیزم لە «گشتی بەكارهێنانی‬ ‫ژیری»ـەوە دەست پێ دەكات و بیردەكاتەوە‪ ،‬لە‬ ‫بیركردنەوەشیدا یەكسانی گەردونی ڕەچاو دەكات‬ ‫خۆیی‪ .‬بەاڵم ئایا باشــتر نییە ئەو جۆرە و ڕاســتەوخۆ بەشــداری لە جیهانیبوون‬ ‫بۆچوونانــە بە «ئایدۆلۆژیا» بناســێنین دەكات‪ .‬ئەمە ئەو شتەیە كە كانت لە بڕگە‬ ‫ێ ناودارەكەی نێو وتارەكەیدا (ڕۆشنگەری‬ ‫كــە واقیعــی ئــەم بنبەســتە پشــتگو ‌‬ ‫دەخــەن كە بەهۆیــەوە كارلێك دەكەینە چییــە؟) نــاوی دەنێــت «گشــتی» و‬ ‫ســەر پڕۆژەو پەیوەندیەكانمــان؟ ‪-‬نەك لەبەرامبــەر «تایبەت»ـــدا دایدەنێــت‪:‬‬ ‫ێ واقیعی «بابەتیانە» كە هێشــتا ئەمەی دوایینیان لەئاست پەیوەندیەكانی‬ ‫هەند ‌‬ ‫بەهۆی تێوەگالنی خۆییمانەوە نەشێواوە‪ -‬كۆمەڵــدا بەمانــای تاكگەرابوونــی تــاك‬ ‫«ئاشــكرایە كــە تێوەگالنــی خۆییمــان نایەت‪ ،‬بەڵكو بۆ پێناســەكردنی تاكێكی‬

‫«دەتوانیــن بەوپــەڕی متمانــەوە‬ ‫بڵێیــن ئــازادی بیركردنــەوە باشــترین‬ ‫قەڵغانە لــە دژی ئــازادی؛ وەگەر لەبارە‬ ‫مۆدێرنەكەشــیەوە بڕوانیــن‪ ،‬ئازادبوونــی‬ ‫ئەقڵــی كۆیلــە باشــترین ڕێگەیــە بــۆ‬ ‫ڕێگەگرتن لــە ئازادبوونی كۆیلە؛ فێریكە‬ ‫ێ ئازادبێ‌‪،‬‬ ‫بایــەخ بــەوە بدات كــە دەبــ ‌‬ ‫ئەوجا ناتوانێت خۆی ئازادبكات»‪.‬‬

‫بــەاڵم ئایــا دەركردنــی بیركردنەوە لە‬ ‫كــردارو‪ ،‬هەڵپەســاردنی تواناكانــی‪ ،‬بەم‬ ‫چەشنە ڕوون و ڕەوانە؟ ستراتیجی نهێنی‬ ‫كانت لێرەدا‪ ،‬جا ئەگەر مەبەستدار بووبێت‬ ‫یان نــا‪ ،‬لە فێڵی ئەو پارێــزەرە دەچێت‬ ‫كــە لێدوانێــك ئاراســتەی ئەنجومەنــی‬ ‫ســوێندخۆران دەكات و دەشــزانێت كــە‬ ‫دادوەر دەڵێــت «قبــوڵ نەكراوە» و داوا‬ ‫لــە ئەنجومەنی ســوێندخۆرانیش دەكات‬ ‫«پشــتگوێی بخەن» ‪-‬بێگومان شــتێكی‬ ‫ئەســتەمە‪ ،‬چونكــە تــازە زیانەكــەی‬ ‫ێ كە لەژێر‬ ‫گەیاندوە‪ .‬ئایا ئەم پاشەكشــ ‌‬ ‫كاریگــەری گشــتی بەكارهێنانــی ژیریدا‬ ‫ئەنجامــدراوە‪ ،‬لێدەركردنێكــی دی نییــە‬ ‫كــە دەرگا وااڵ دەكات بــۆ جۆرێــك لــە‬ ‫كردەوەی كۆمەاڵیەتی هەمەجۆر؟ زۆر بە‬ ‫ئاســانی دەتوانین ئــەو جیاوازیە ببینین‬ ‫كــە لەنێــوان گشــتی بەكارهێنانی ژیری‬ ‫لەالی كانت و بیرۆكەی هوشــیاری چینی‬ ‫شۆڕشــگێڕ لەالی ماركــس بوونی هەیە‪:‬‬ ‫یەكەمیان بێ‌الیــەن و جودایە‪ ،‬دووەمیان‬ ‫كەرتییەو بــە یەكجاری نوقم بووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫«دۆخی پڕۆلیتاری» دەتوانێت بە وردی‬ ‫ئەو خاڵە پێناســە بكات كە تێیدا گشتی‬ ‫بەكارهێنانــی ژیری لەخۆیدا چەشــنێكی‬ ‫ێ‬ ‫پراكتیكی و كاریگــەر وەردەگرێت‪ ،‬بەب ‌‬ ‫گەڕانــەوە بــۆ «تایبەتیانــە» تایبــەت‬ ‫بەكارهێنانی ژیــری‪ ،‬تاوەكو ئەو دۆخەی‬ ‫كاری لەسەر دەكەین «بەشێكی دانەبڕاو‬ ‫بێــت» لــە پەیكــەری كۆمەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫سنورەكانی ڕاستەوخۆ بەرەو جیهانیبوون‬ ‫هەســتاوە‪ .‬لــە بەرامبــەردا‪ ،‬بەرتەســك‬ ‫كردنــەوەی بیردۆزی ماركســیزم لەالیەن‬ ‫ستالینزمەوەو دانانی وەك خزمەتكارێكی‬ ‫حیزبــی دەوڵــەت‪ ،‬بێگومان بەرتەســك‬ ‫كردنەوەیەكی گشتی تایبەت بەكارهێنانی‬ ‫ژیرییە‪.‬‬ ‫تەنهــا لــەم نزیكبوونەوەیــەدا‪ ،‬كــە‬ ‫گشــتایەتی «گشــتی بەكارهێنانــی‬ ‫ژیــری» و ئــەم دۆخە نوقمبــووە خۆییە‬ ‫كۆدەكاتــەوە‪ ،‬دەتوانێت «نەخشــەیەكی‬ ‫ئاگایی» گونجــاو دەربارەی ئەم دۆخەی‬ ‫تێیكەوتویــن بخاتە پێــش چاومان‪ .‬وەك‬ ‫ێ ڕاستیەكان ئاشكرا‬ ‫لینین دەڵێت‪« :‬دەب ‌‬ ‫بكەین» ‪aussprechen was ist‬‬ ‫دەبێ‌ دان بــەوەدا بنێین كە ئارەزوویەك‬ ‫ێچ‬ ‫هەیــە‪ »..‬چ جۆرە ئارەزوویەك؟ دەب ‌‬ ‫جۆرە ڕاســتیەك ئاشــكرا بكەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێیــن دۆخــی ئەمــڕۆی ســەرمایەداریی‬ ‫جیهانی لەبەرچاو بگرین؟‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬ســنە االحالم اخلطرية‪ /‬ســافوی‬ ‫جیجیك‪ /‬ترجمــە امیر زكی ‪The Year of -‬‬ ‫‪Dreaming Dangerously/ Slavoj‬‬ ‫‪Žižek / Verso 2012‬‬

‫لە دوو کاری هونەری ڕوشدی ئەنوەردا‪:‬‬

‫کێشە هەڵواسراوەکان و مەسەلەی وەدەرنان‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هونەرمەنــدی شــێوەکاری کــورد‪،‬‬ ‫ڕوشــدی ئەنوەر‪ ،‬بەشدارییەکی بەرچاوی‬ ‫«ڤیســتیڤاڵی هونــەری و فیلمــی مافی‬ ‫مــرۆڤ» ‪ ٢٠١٥‬لــە شــاری ملبــۆرن لــە‬ ‫فیدەرەیشــن ســکوەیر لــە ئوســترالیا‬ ‫کــرد‪ .‬بەشــدارییەکەی ئــەم هونەرمەندە‬ ‫کوردە بــە دوو کاری هونەری بوو‪ ،‬بووە‬ ‫چێی مشــتومڕی زۆربــەی ئامادەبوون و‬ ‫ڕەخنەنووســانی هونەری ڤیســتیڤاڵەکە‪.‬‬ ‫کاری یەکەمی لەژێر ناونیشــانی «کێشە‬ ‫هەڵواســراوەکان» کــە بریتــی بــوو لــە‬ ‫دامەزرانــدن ‪ Installation‬ی ‪٣٥‬‬ ‫تابلۆی نەخشــێندراوی ســەر کاغەزی لە‬ ‫توێکڵی داری توو دروســتکراو‪ ،‬شــایانی‬ ‫باســە خــودی ڕوشــدی ئەنوەر تــەواوی‬ ‫ئــەو کاغەزانەشــی»کەدا ســا» لە ڕێی‬ ‫بەکارهێنانــی مێتۆدی باکــوری تایلەندی‬ ‫دروســتکردبوو‪ .‬ئــەم کارەی وەک خۆی‬ ‫ئیشارەرتی پێدا «دەربڕینێکی هونەرییە‬

‫بــۆ ئەو کێشــە مێژوویانــەی هەنووکە و‬ ‫پیشــاندانی هەڵوێســتەیەکی مرۆییانەیە‬ ‫دەرهەقیــان‪ ،‬مافی مــرۆڤ لە جیهاندا لە‬ ‫ئاســتێکدایە کە پێداویستی هەڵوێستەی‬ ‫ئینسانیی و ئیستاتیکی خێران‪ ،‬ئەستەمە‬ ‫مــرۆڤ و جوانی چیدی بتوانــن لێوانلێو‬

‫لەگەڵ ئەو ناشرینیانەی تێکشکانی مافی‬ ‫مرۆڤ و کێشەکانی بەردەوامی هەبێت»‪.‬‬ ‫کاری دووەمی ڕوشــدی ئەنوەر لە ژێر‬ ‫ناونیشانی «وەدەرنان» بوو‪ ،‬ئەمەشیان‬ ‫بریتــی بوو لــە ئینستۆڵەیشــنێک کە لە‬ ‫تێکشــکان و ســوتاندنی ‪ ٣٠‬کورســی‬

‫بــوو بە پانــی ‪ ٢‬مەتر و درێــژی ‪ ٥‬مەتر‬ ‫و بــە بەرزخایــی ‪ ٢،٢٠‬مەتــر‪ .‬هەمووی‬ ‫لەسەر زەویەکی بە خۆڵەمێش ڕەشکراو‪.‬‬ ‫ئــەم هونەرمەنــدە وای بۆدەچێــت کــە‬ ‫«کێشــەی تەرحیلکردن و وەدەرنان‪ ،‬لە‬ ‫قواڵیی ڕۆحەکاندا جێگای خۆی تا ئەبەد‬ ‫جێدەهێڵێت» خودی روشــدی ئەنوەر لە‬ ‫شاری هەڵەبجە لە دایکبووە و هەستی بە‬ ‫قواڵیی زامی دابڕان لە زێدی پێشــووتری‬ ‫کــردووە‪ .‬لــە گوتــە کورتەکەیــدا ووتی‪:‬‬ ‫«وەدەرنان ودوورخســتنەوە مەســەلەی‬ ‫هەرەگرنگی ئینســانی مۆدێرنــە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی کەرەســەکانی بەردەســتمان لە‬ ‫تەکنەلۆجیا و مەعریفە و پەیوەندییەکان‬ ‫بــەرەو پێش دەچن‪ ،‬لــەوە ناچێت هزری‬ ‫ئینســانیی جیهان سەبارەت بە دەرکردن‬ ‫و جێنەکردنــەوەی جیاوازبــوون زۆر‬ ‫بەرەوپێــش چووبێــت‪ ،‬ئــەوەی ئەمــڕۆ‬ ‫لــە جیهانــدا ڕوودەدات گەواهــی ئــەو‬ ‫جێنەکردنــەوە و ئــەو پاڵپێوەنان و ئەو‬ ‫وەدەرنانەن»‪.‬‬ ‫ئــەم هونەرمەندە جێگایەکی دیاری لە‬

‫نێوەنــدی هونەری ئوســترالیدا بۆ خۆی‬ ‫کردۆتــەوە‪ ،‬بەتایبەتی کە ئێســتا‪ ،‬دوای‬ ‫خوێندنــی ماســتەر لە بــواری هونەردا‪،‬‬ ‫خەریکــی تەواوکردنــی تێــزی دکتۆرایە‬

‫لەهەمــان بــواردا و چاوەڕوانــی ئــەوەی‬ ‫لێدەکرێت کە ساڵێکی تر ئەو شەهادەیە‬ ‫وەربگرێت‪.‬‬

‫««‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتییەكانی سەردەم لە شیعری قانعدا‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫سەدیق سەعید رواندزی‬

‫‪7‬‬

‫دەبێــت‪ .‬بێگومان ڕەنگدانــەوەی ئاكارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی ســەردەم لە شــیعری‬ ‫شــاعیرانی ئێمــەدا‪ ،‬هــەر تەنهــا بابەت‬ ‫و ناوەڕۆكێكــی شــیعری نییــە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫پەیامێكیشە بۆ ئەوەی كۆمەڵگە هوشیار‬ ‫بێتەوەو دیاردە دواكەوتووەكانی سەردەم‬ ‫جێبێڵێت‪ .‬بەمەبەستی پێشكەوتنی زیاتر‬ ‫و كرانەوەی زیاتری كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫كەواتە ئەو دیدە ڕەخنەییەی شاعیرانی‬ ‫كــورد‪ ،‬بەرامبەر بە ژیــان و دەوروبەر و‬ ‫كۆمەڵگە لە سەردەمی خۆیاندا هەیانبووە‪،‬‬ ‫دەشــێ بــە ســەرەتاكانی كاركــردن بۆ‬ ‫بونیادنانــی هوشــیاریەكی كۆمەاڵیەتــی‬ ‫و فەرهەنگــی دابنێیــن الی تاكــی كورد‪.‬‬ ‫وەك چــۆن بــەر لــەو قۆناعەی شــیعری‬ ‫كوردیــش هەســتی پێدەكەیــن‪ .‬شــاعیر‬ ‫كەســێكی دابــڕاو نەبووە لــە كۆمەڵگەو‬ ‫واقیعی ژیانی ســەردەم‪ ،‬بە ڵكو كەوتۆتە‬ ‫ژێــر كاریگەریەتیــان و هەوڵیــداوە بــە‬ ‫شــیعر‪ ،‬ڕەخنەی نەریتە دواكەوتووەكانی‬ ‫كۆمەڵگــەو‪ ،‬ئەقڵــی داخــراوی تاكەكان‬ ‫بكات‪ .‬بەمەبەستی هوشیار كردنەوە بەرەو‬ ‫ژیانێكی پێشكەوتووتر وباشتر‪.‬بۆنموونە‪:‬‬ ‫بــە شــێكی زۆر لــە شــیعرەكانی(قانع)‬ ‫ڕەنگدانــەوەی ملمالنێــی چینایەتــی‬ ‫ژیانی پاڵــەو كرێكاران و ســتەمی ئاغاو‬ ‫دەرەبەگەكانە‪ .‬چونكە سەردەمی شاعیر‪،‬‬ ‫ئــەو ئاكارە كۆمەاڵیەتییە بوونی هەبووە‪.‬‬ ‫واتە ئاغــاو دەرەبەگەكان‪ ،‬ســتەمیان لە‬ ‫جووتیــار و چینی چەو ســاوەو هەژاران‬ ‫دەكــرد‪ .‬ئــەو شــیعرانەی قانع‪ ،‬لــە ژێر‬ ‫كاریگەریەتــی ئەو دیــاردە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫نووســیوینی‪ ،‬دوو ئامانجی ســەرەكییان‬ ‫هەیــە‪ .‬یەكەمیــان‪ ،‬ڕەخنــە گرتــن و‬ ‫بەرپەرچدانەوەی ئەو ئەقڵە كوێخاو دەرە‬ ‫بــە گیــەی كە بــڕوای بە چەوســانەوەی‬ ‫مــرۆڤ و جیــاوازی چینایەتــی هەیــە‪،‬‬ ‫دووەمیــان‪ ،‬هوشــیاركردنەوەی تاكەكانە‬ ‫لــە ڕەفتــار و ئەقڵــی خێڵەكیانــەی ئەو‬ ‫چەوســێنەرانە‪ ،‬تاكــو داوای ژیانێكــی‬ ‫باشــتر و مافــە ڕەواكانــی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫بێگومــان‪ ،‬پەیامــی كۆمەاڵیەتــی و‬ ‫ئــاكاری كۆمەاڵیەتــی ســەردەم‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لەو بابەتانــەی هەمیشــە‪ ،‬ڕەنگدانەوەی‬ ‫لــە دووتوێــی گوتــاری شــیعری كوردی‬ ‫هەبووە‪ .‬بە تایبەتیش لەو قۆناغانەی كە‬ ‫تیایــدا كۆمەڵگای كوردی لە ڕووی هزری‬ ‫و فەرهەنگییــەوە‪ ،‬هوشــیار نەبۆتــەوە‪.‬‬ ‫ئیــدی لــە دەرەنجامــی كرانــەوەی زیاتر‬ ‫و پێشــكەوتنەكانی زیاتــری ژیــان‪ ،‬ئەو‬ ‫گوتــارە‪ ،‬لــە ناوەڕۆكی شــیعری كوردی‬ ‫تاڕادەیەكــی زۆر‪ ،‬كاڵ دەبێتــەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەوە بەو مانایە نییە‪ ،‬كە ئیدی پەیام و‬ ‫گوتاری ئەو شیعرانە‪ ،‬تەنها بۆ سەردەمی‬ ‫خۆیانە‪ .‬بە پێچەوانەوە ڕەنگە لە ئێستادا‪،‬‬ ‫بــە شــێك لــەو ئــاكارە كۆمەاڵیەتیانەی‬

‫ڕووبەرێكــی بەرفــراوان لــە ئەزموونی‬ ‫شیعری كوردیدا‪ ،‬لە سەرەتاكانی سەدەی‬ ‫بیســت و زەمەنی نێــوان هەردوو جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەم و دووەم‪ ،‬هەڵگری پەیامی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و هوشــیاركردنەوەی كۆمەڵ‬ ‫و دەرخســتنی نەریتــە دواكەوتووەكانی‬ ‫كۆمەڵە‪ .‬واتە ئەزموونی شیعری شاعیرانی‬ ‫ئەو سەردەمە‪ ،‬ئەزموونێكی بابەتییە‪ ،‬كە‬ ‫شیعر تیایدا‪ ،‬بە بابەت دەكرێت و لە بری‬ ‫ڕۆڵــی ئســتاتیكی و ئەدەبیانــەی خۆی‪،‬‬ ‫هاوكات ڕۆڵێكی كۆمەاڵیەتیش دەبینێت‪.‬‬ ‫ئــەدەب لــە ســەرەتای دەركەوتــن و‬ ‫پەیدابوونییــەوە‪ ،‬هەمیشــە ئــەو ڕۆلــە‬ ‫كۆمەاڵیەتیــەی بینیــوە‪ .‬تــا دواجــار لە‬ ‫گەڵ گەشــەكردن و پێشــكەوتنی ژیان و‬ ‫هوشــیاربوونەوەی زیاتری كۆمەڵ‪ ،‬وردە‬ ‫وردە ئــەو ڕۆڵە كۆمەاڵیەتیەی بە ئەدەب‬ ‫درابــوو نامێنێت‪ .‬بۆ نموونە‪ _:‬شــیعری‬ ‫ئێســتای كــوردی بــە بــەراورد لــە گەڵ‬ ‫شــیعری زەمەنی نێوان هــەردوو جەنگی‬ ‫جیهانی‪ ،‬ئەزموونێكی تەواو خودگەراییە‪،‬‬ ‫لە بری ئەوەی بابەتی بێت‪ .‬چ شاعیرێك‬ ‫لە ئێستادا باسی نەخوێندەواری و كارەبا‬ ‫و پێشــكەوتن دەكات؟ لــە كاتێكــدا ئەو‬ ‫بابەتانە‪ ،‬گوتاری هەرە سەرەكی شیعری‬ ‫كــوردی بوونە لەو قۆناغــەدا‪ .‬كەواتە لە‬ ‫دەرەنجامــی هوشــیاربوونەوەی زیاتــری‬ ‫كۆمــەڵ و پێشــكەوتنی زیاتــر‪ ،‬ئــەدەب‬ ‫بە گشــتی و شــیعریش بە تایبەتی ڕۆڵە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكــەی جارانــی نەمــاوە‪ .‬لەو‬ ‫ســەردەمانەدا‪ ،‬بــە هــۆی دواكەوتوویــی‬ ‫كۆمەڵگەو نەبوونی هوشیاری كۆمەاڵیەتی‬ ‫تاكــەكان و كرانەوەی هــزری و نەبوونی‬ ‫هیــچ نێوەندێكی خوێنــدن و پەروەردە‪،‬‬ ‫شاعیرانی كورد لە پاڵ ئەزموونی نووسینی‬ ‫شــیعرەوە‪ ،‬ڕۆڵــی هوشــیاركردنەوەی‬ ‫كۆمەلــگاو هەوڵدان بۆ ڕۆشــنبیربوون و‬ ‫هوشیاربوونەوەی تاكەكانیشیان بینیوە‪.‬‬ ‫بەو پێیــەی هەموو دیاردە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫فەرهەنگییە دواكەوتووەكانی ســەردەمی‬ ‫خۆیان‪ ،‬لە شــیعردا بەرجەســتە كردوە‪.‬‬ ‫لــەو ڕوانگەیەوەیــە كــێ لــە گوتــارە‬ ‫ســەرەكییەكانی شــیعری كــوردی لــەو‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬باسكردنە لە دیاردەكانی ژیان‪.‬‬ ‫بەتایبەتیــش ئەوانەی دەبنە بەربەســت‬ ‫لە بەرەو پێشــەوە چوون و گەشەكردنی‬ ‫كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫بابەتەكانی ئەو ســەردەمە لە شــیعری‬ ‫كوردیــدا‪ ،‬بابەتــی كۆمەاڵیەتیــن بــە‬ ‫شێوەیەكی ســەرەكی‪ .‬هەموو ئەو بابەت‬ ‫و دیاردانــەش‪ ،‬لــە پەراوێــزی ژیانی ئەو‬ ‫كاتەوە نیشــاندراون‪ .‬واتە چ دیاردەیەك‬ ‫بوونی هەبێت‪ ،‬ئــەوە ڕەنگیداوەتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬لەبەر ئەوەی نەخوێندەواری‪ ،‬لەو‬ ‫كاتــەدا دیاردەیەكی باڵو بــوەو خوێندن‬ ‫وەك ئێســتا نەبــووە‪ ،‬شــاعیرانی ئــەو‬ ‫قۆناغە زۆربەیان لە شیعرەكانیاندا‪ ،‬باس‬ ‫لــە خوێندن و خوێنــدەواری و قوتابخانە‬ ‫دەكــەن‪ .‬بــە شــیعر هانــی كۆمەڵگــە‬ ‫دەدەن‪ ،‬مناڵەكانیــان بەرنە بەر خوێندن‬ ‫و خوێندەواریــان بە ڕێگەچــارەی دەیان‬ ‫پەتــای كۆمەاڵیەتــی و هــزری ســەردەم‬ ‫زانیــوە‪ .‬یاخود هــەژاری و ڕەنگدانەوەی‬ ‫جیاوازی چینایەتی و ســتەمەكانی ئاغاو شاعیرانی ئێمە ڕەخنەیان لێ گرتووە(بۆ‬ ‫زاڵبوونی هزری دەرەبەگایەتی و چەندین نموونــە وەك نەبوونــی یەكســانی نێوان‬ ‫پــرس و بابەتــی دیكــەی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬نێــر و مــێ)‪ .‬تاكــو ئێســتاش بوونیــان‬ ‫لە ڕووخســارە هەرە دیارەكانی شــیعری مابێــت‪ ،‬بەاڵم بە شــێوەیەكی تــر‪ .‬واتە‬ ‫كوردیــن‪ ،‬لــە ســەرەتاكانی ســەدەی گەرچــی ڕەخنەگرتنی شــاعیرانی ئێمە‪،‬‬ ‫ڕابردوودا‪ .‬كەواتە لە پەراوێزی خوێنەوەی بــۆ دیاردەیەكــی كۆمەاڵیەتی ســەردەم‬ ‫گوتار و ناوەڕۆكی ئەو شــیعرانە‪ ،‬دەشێ پەیوەســتە بەو زەمەن و شوێنەی شاعیر‬ ‫لە دیاردەكانی ئەو ســەردەمەوە‪ ،‬ڕادەی تیایدا ژیاوە‪ .‬بەاڵم زۆر جار لە نێوان ئەو‬ ‫هوشــیاری كۆمەڵگەو پێشكەوتنی هزری ڕەخنەكردنــەو ئــاكارە كۆمەاڵیەتیەكانی‬ ‫مرۆڤــەكان بگەیــن‪ .‬چونكــە بێگومــان ســەردەم‪ ،‬پەیوەســتبوونێك هەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫ێ باســی چەوســاوەیی‬ ‫دەقــی ئەدەبی‪ ،‬ئەگــەر بەرهەمی هزر و شــاعیرێك كاتــ ‌‬ ‫بیركردنەوەی شاعیر و دنیابینی ئەو بێت ڕەگەزی مــێ دەكات‪ ،‬ئەوا نابێ ئەوەمان‬ ‫بــۆ ژیان و دەوروبەر‪ ،‬ئەوا نابێ ئەوەمان بیر بچێت‪ ،‬كە ئێســتاش لــە كۆمەڵگەی‬ ‫بیر بچێت‪ ،‬كە دواجار شــاعیریش لە ژێر كوردیــدا‪ ،‬ڕەگەزی مێ بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫كاریگەریەتــی واقیعــی ســەردەم دایــەو ڕەگەزەكــەی تر‪ ،‬لە زۆر ماف بێبەشــەو‬ ‫هەمــوو ڕووداوەكان‪ ،‬ڕەنگدانەوەیــان چەوساوەیە‪.‬‬ ‫لێرەوەش ئــەو پەیامە كۆمەاڵیەتیەی‬ ‫دەبێــت بــە ســەر هزریــەوە‪ .‬دواجاریش‬ ‫هــەر ئــەو ڕەنگدانەوەیــە‪ ،‬لــە گوتــار و شــیعر هەڵگریەتی هەر تەنها پەیوەســت‬ ‫ناوەڕۆكــی شــیعرەكاندا‪ ،‬بەرجەســتە نییــە بە قۆناغێــك و زەمەنێــك‪ ،‬بەڵكو‬

‫دەشــێ گوزارشت‬ ‫بێت لە ئاكارێكی‬ ‫كۆ مە اڵ یە تــی‬ ‫ســەردەم‪ ،‬كــە‬ ‫ئێســتاش بوونی‬ ‫هەبێــت‪ .‬لــەو‬ ‫ڕ و ا نگە یــە و ە ‪،‬‬ ‫قانــع یەكێكــە‬ ‫شــاعیرە‬ ‫لــە‬ ‫دیارەكانــی ئێمە‪،‬‬ ‫كــە هەوڵیــداوە‬ ‫لــە دنیابینــی‬ ‫شــیعر یا نە ی‬ ‫خــۆی‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫ئــاكارو دیــاردە‬ ‫نە شــیا و ە كا نی‬ ‫كۆمەڵگــە بكات‪،‬‬ ‫بــە تایبەتیــش‬ ‫ڕووی‬ ‫لــە‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەوە‪.‬‬ ‫قانع بە دیدگایەكی‬ ‫ڕەخنەیی بۆ ژیان‬ ‫و دەوروبــەر‪،‬‬ ‫لــە بەشــێكی‬ ‫شــیعر ە كا نید ا ‪،‬‬ ‫ڕەخنــەی هەموو‬ ‫نۆڕمــە‬ ‫ئــەو‬ ‫كۆ مە اڵ یە تیا نــە‬ ‫دەكات‪ ،‬كــەوەك‬ ‫بە ر بە ســتێكن‬ ‫بــەردەم‬ ‫لــە‬ ‫پێشــكەوتنەكانی‬ ‫كۆمەڵگا‪ .‬هەژاری‬ ‫و هەوڵــدان بــۆ‬ ‫یەكســانی نێــوان‬ ‫و‬ ‫مرۆڤــەكان‬ ‫ڕ ە خنە گر تنــی‬ ‫جیــا و ا ز ی‬ ‫و‬ ‫چینایەتــی‬ ‫نەخوێنــدەواری‬ ‫و پــەروەردەو‬ ‫نەبوونی زانســت‬ ‫و زانیــاری و‬ ‫چەندیــن بابەتــی‬ ‫دیكەش‪ ،‬بەشێكن‬ ‫ئــاكارە‬ ‫لــەو‬ ‫كۆمەاڵیەتیەی ســەردەم‪ ،‬كە لە شــیعری‬ ‫شــاعیرانی ئێمــەدا‪ ،‬بوونیــان هەیــە‪.‬‬ ‫بێگومان خودی ئــەو دیاردانە‪ ،‬لە ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەو كاتدا‪ ،‬هەبوونە‪ .‬بۆیەشە‬ ‫كاریگەریەتیــان لە دنیابینی شــاعیرانی‬ ‫ئێمــە داناوەو‪ ،‬دواتریــش وەك گوتارێك‬ ‫لــە شــیعرەكانیاندا‪ ،‬ڕەنگیداوەتەوە‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە‪ ،‬قانع یەكێكە لەو شاعیرانەی‪،‬‬ ‫كەلــە بەشــێكی شــیعرەكانیدا‪ ،‬هەوڵــی‬ ‫ڕەخنە كردن و نیشــاندانی بە شێك لەو‬

‫بگــرە بە هاتنە دنیاو لە دایكبوونیشــی‪،‬‬ ‫شــادومان نیــن‪ .‬قانــع یەكێ لــە نەریتە‬ ‫دواكەوتووەكانی ســەردەمی خۆی‪ ،‬وەك‬ ‫ئاكارێكی كۆمەاڵیەتی ژیان باس دەكات‪،‬‬ ‫كــە ئەویــش جیاوازیكردنــە‪ ،‬لــە نێوان‬ ‫كوڕو كچ‪ .‬ئــەو تێڕوانینە‪ ،‬بەشــێكە لەو‬ ‫تێگەیشــتنە كۆمەاڵیەتیەی‪ ،‬كە ڕەگەزی‬ ‫نێــر بــە جیاوازتر دەبینێ لــە مێ‪ .‬بۆیە‬ ‫قانع لە شیعرەكەیدا‪ ،‬باسی لە دایكبوونی‬ ‫كــوڕ ناكات‪ .‬چونكە تێڕوانینی كۆمەڵگەو‬ ‫بەهای كۆمەاڵیەتی و پێگەی كەســیەتی‬

‫كە لە شــیعری قانعــدا‪ ،‬زۆرتر لە جارێك‬ ‫دووبــارە دەبێتەوە‪ ،‬دیــاردەی نۆكەری و‬ ‫خــۆ بەكەم زانیــن و بێگانە پەرســتی و‬ ‫ســەردانەواندنە بــۆ دوژمنان‪ .‬شــاعیر لە‬ ‫چەنــد شــیعرێكی خۆیــدا‪ ،‬ڕەخنەی ئەو‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتییەی سەردەم دەكات و‬ ‫مرۆڤی كورد هوشــیار دەكاتــەوە لەوەی‬ ‫نەبێتە نۆكەر و كەوا ســوری بەرلەشكری‬ ‫دوژمنــان‪ .‬قانع لە ڕێی ئەو شــیعرانەوە‪،‬‬ ‫پەیامێكی سیاسی و هوشیاری نەتەوەیی‬ ‫دەداتــە تاكــەكان‪ ،‬تــا بێگانە پەرســتی‬

‫ئەو دیدە ڕەخنەییەی شاعیرانی كورد‪ ،‬بەرامبەر بە ژیان و دەوروبەر و‬ ‫كۆمەڵگە لە سەردەمی خۆیاندا هەیانبووە‪ ،‬دەشێ بە سەرەتاكانی كاركردن بۆ‬ ‫بونیادنانی هوشیاریەكی كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی دابنێین الی تاكی كورد‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتیانەی داوە‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫لە كۆپلە شیعرێكدا دەڵێت‪:‬‬ ‫كە لەدایك بوو ئاهەنگی نییە‬ ‫ئەڵێن ئای كچە فائیدەی چییە‬ ‫سەدساڵ نەخۆش بی‪ .‬نابینێت دەرمان‬ ‫لە جێی دڵخۆشی هەر چەپۆك لێدان‬ ‫قانــع لــەو شــیعرەیدا‪ ،‬ڕەخنەی یەكێ‬ ‫لە ئاكارە كۆمەاڵیەتییەكانی هەرە دیاری‬ ‫ســەردەمی خۆی دەكات‪ ،‬كە ئەویش بێ‬ ‫مافــی و چەوســانەوەی ڕەگــەزی مێیە‪.‬‬ ‫لــە پەراوێــزی ئــەو شــیعرەوە‪ ،‬شــاعیر‬ ‫بیركردنەوەی مرۆڤی كوردی ئەو سەردەم‬ ‫و ئاكاری كۆمەاڵیەتی چەوسانەوەی مێ‪،‬‬ ‫باس دەكات‪ .‬دیارە لە سەردەمی شاعیردا‪،‬‬ ‫هەمیشە كچ وەك ڕەگەزی مێ‪ ،‬چەوساوە‬ ‫بــووەو بێبەش بووە لــە مافەكانی‪ .‬بۆیە‬ ‫تەنانــەت ئەگــەر نەخۆشــیش بكەوێت‪،‬‬ ‫مادامەكێ كچەو كوڕ نییە‪ ،‬ئیدی ئاساییە‬ ‫ئەگەر بشمرێت‪ .‬تەنانەت نەك هەر ئەمە‪،‬‬

‫ئــەو ڕەگــەزە دەزانێت‪ .‬بــە پێچەوانەوە‬ ‫ئــەوە كچە‪ ،‬كــە لــە دایكبــوو ئاهەنگی‬ ‫نییە‪ .‬بگرە هەبێ و نەبێ‪ ،‬هیچ بەهایەكی‬ ‫نییە‪ ،‬وەك ئەوەی شــاعیر خۆشی باسی‬ ‫دەكات‪ .‬كەواتــە چەوســانەوەی مــێ‪ ،‬لە‬ ‫ســەردەمی شــاعیردا‪ ،‬بەشــێك بووە لە‬ ‫ئــاكاری كۆمەاڵیەتــی ســەردەم‪ .‬ناشــێ‬ ‫شــاعیر باس لــە دیاردەیەك بــكات‪ ،‬كە‬ ‫بوونــی نەبووە‪ .‬بە پێچەوانــەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو دیاردانەی شاعیرانی ئێمە ڕەخنەیان‬ ‫كــردوون‪ ،‬لە بنەڕەتــدا بوونیان هەبووە‪.‬‬ ‫بۆیەشە لە شیعرەكانیاندا ڕەنگیداوەتەوە‪.‬‬ ‫وەك ئەوەی قانع لە ڕێگەی ئەو شیعرەی‬ ‫خۆیــەوە‪ ،‬چەوســانەوەی ژن و ڕوانینــی‬ ‫كۆمەڵگــە‪ ،‬بــۆ شوناســنامەی ژن وەك‬ ‫مرۆڤێــك باس دەكات‪ .‬بەمەش ئاماژە بە‬ ‫ســەردەمێك دەكات كە یەكێك لە ئاكارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی‪ ،‬چەوسانەوەی ڕەگەزی‬ ‫مێ بوو‪ .‬یەكێكــی دیكە لەو چەمكانەی‪،‬‬

‫نەكەن و ســەربەرزانەو شــكۆمەندانە لە‬ ‫ژیــان بژین‪ .‬تەنانەت نەفــرەت لە هەموو‬ ‫ئەوانــەش دەكات‪ ،‬كە هەڵگری ئەو جۆرە‬ ‫خەســڵەتە كۆمەاڵیەتییــەن‪ .‬هەروەك لە‬ ‫دێڕە شیعرێكدا دەڵێت‪:‬‬ ‫كوردینــە ئیتر خزمەتــی ئەغیار هەتا‬ ‫كەی‬ ‫یاخود لە شیعرێكی دیكەیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫نۆكەری و سەردانەواندن‬ ‫كاری نامەردانەیە‬ ‫سەد هەزار لەحنەت لەوەی‬ ‫وا نۆكەری بێگانەیە‬ ‫ئەگەر ســەرنج لەو دوو كۆپلە شیعریە‬ ‫بدەیــن‪ ،‬دەبینین ناوەڕۆكی شــیعرەكان‪،‬‬ ‫دەاللــەت لــەوە دەكــەن‪ ،‬كــە خــودی‬ ‫دیاردەكانــی وەك بێگانــە پەرســتی و‬ ‫نۆكــەری‪ ،‬وەك دوو ئــاكاری كۆمەاڵیەتی‬ ‫ســەردەمی ژیانــی شــاعیر‪ ،‬بوونیــان‬ ‫هەبــووە‪ .‬چونكــە قانــع لە شــیعرەكەی‬

‫وشــەی(هەتاكەی) بــە كار هێنــاوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش ئاماژەیەكــە بۆ ئــەوەی كە لە‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬تەنانەت ئێســتاش‪ ،‬كە ســانێك‬ ‫هەن لە نەتەوەی خۆیان هەڵدەگەڕێنەوەو‬ ‫ناپاكــی بەرامبەر بە گەل و نیشــتمانیان‬ ‫دەكەن‪ .‬جێگەی داخە دوژمنانی كوردیش‬ ‫ئەوەندەی لەو ڕێگەیەوە شكســتییان بە‬ ‫كــورد هێنــاوە‪ ،‬ئەوەندە بە شــێوەیەكی‬ ‫ێ‬ ‫ڕاســتەوخۆ نەیانتوانیــوە‪ .‬بۆیــە كاتــ ‌‬ ‫شــاعیر بە سەرســوڕمانەوە‪ ،‬لە دووتوێی‬ ‫شــیعرێك‪ ،‬ئــەو پرســیارە ئاراســتەی‬ ‫تاكــی كــورد دەكات‪ ،‬كــە هەتاكــەی‬ ‫نۆكــەری دەكات‪ ،‬لــە بنەڕەتدا‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫دیاردەیەكــی كۆمەاڵیەتــی دەكات‪ ،‬كــە‬ ‫دەبێتــە هۆكارێك بۆ شــكاندنی شــكۆی‬ ‫مرۆڤەكان و نەتەوەش‪ .‬لە كاتێكدا مرۆڤ‬ ‫دەتوانێــت‪ ،‬ســەربەرزانەو شــكۆمەندانە‬ ‫بژیــت‪ ،‬بە بێ ئــەوەی بێگانە پەرســتی‬ ‫و ریایــی بــكات لە ژیانیدا‪ .‬شــاعیر نەك‬ ‫تەنهــا نەقرەتێــك‪ ،‬بەڵكــو بــە ســەدان‬ ‫هەزار نەفــرەت‪ ،‬بۆ ئەوانــە دەنێرێت كە‬ ‫وا نۆكەری بێگانەن‪ .‬ئەو هانی مرۆڤەكان‬ ‫دەدات‪ ،‬كــەوەك خــۆی ســەربەرزانە لە‬ ‫زینــدان بژیــن و نۆكــەری بێگانــە نەبن‪.‬‬ ‫ئەمــە هــەر تەنهــا گوتارێكــی شــیعری‬ ‫نییــە‪ ،‬كە زادەی بیركردنــەوەو دنیابینی‬ ‫شــاعیرەكەی بێت‪ ،‬هــاوكات دیدگایەكی‬ ‫ڕەخنەییــە بۆ ژیان‪ ،‬لــە پەراوێزی بوونی‬ ‫ئەو دیــاردە كۆمەاڵیەتیە نەشــیاوانە كە‬ ‫لە ســەردەمی شــاعیر‪ ،‬بوونیان هەبووە‪.‬‬ ‫شــاعیر هەرتەنها ڕەخنە ناگرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەوڵی نەمانی ئەو دیاردانەش دەدات‪.‬‬ ‫ێ ســەد هــەزار نەفــرەت بــۆ‬ ‫كاتــ ‌‬ ‫نۆكەرەكان دەنێرێت‪ ،‬مرۆڤەكانی دیكەش‬ ‫هوشــیار دەكاتەوە‪ ،‬لەوەی هەركەســێك‬ ‫نۆكــەری بكات‪ ،‬دەكەوێتــە بەر نەفرەتی‬ ‫مێــژوو و نەتەوە‪ .‬بۆیــە دەبێ مرۆڤەكان‬ ‫ســەربەرزانەو شــكۆمەندانە بژیــن و‬ ‫ناسنامەو شوناسی خۆیان بپارێزن‪ ،‬نەك‬ ‫خزمەتــی ئەغیــار بكــەن و بكەونە دوای‬ ‫بێگانــەو دوژمنانــی كــورد‪ .‬ئــەو پەیامە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەی لە بەشــێكی شیعرەكانی‬ ‫قانــع دەكەوێتــە بەرچــاو‪ ،‬ڕەنگدانەوەی‬ ‫ئــەو دیــاردە كۆمەاڵیەتییانەیــە‪ ،‬كــە لە‬ ‫ســەردەمی شــاعیربوونیان هەبــووە‪.‬‬ ‫ڕەخنەكردنــی ئەو دیاردانە لە شــیعردا‪،‬‬ ‫گوتاری شــیعری لــە گوتارێكی ئەدەبی‪،‬‬ ‫هاوكات دەكاتە گوتارێكی كۆمەاڵیەتیش‪،‬‬ ‫كــە ڕەخنەی دیاردەكانی ژیان بە شــیعر‬ ‫دەكات‪ .‬لێــرەوەش شــیعر بــە تەنیــا بۆ‬ ‫خوێنــەر‪ ،‬چێــژو جوانــی و ئســتاتیكای‬ ‫فــۆڕم و بابەتی نــاوەڕۆك نییــە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كەرستەیەكیشــە بــۆ ڕەخنەكردنی ژیان‪.‬‬ ‫بــە ئامانجــی پێشــکەوتن و كرانــەوەی‬ ‫زیاتــری ژیان‪ .‬زۆربەی شــاعیرانی ئێمە‪،‬‬ ‫قانعیــش وەك یەكێك لەو شــاعیرانە‪ ،‬لە‬ ‫ســەردەمی خۆیاندا‪ ،‬واقیعی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و پەروەردەیــی كۆمەڵگایــان بینیــوەو‬ ‫شــرۆڤە كــردوە‪ .‬ئــەوان هەرتەنهــا بــە‬ ‫چــاوی شــاعیرێك‪ ،‬دیاردەكانــی ژیانیان‬ ‫نەبینیــوە‪ ،‬بەڵكــو وەك كەســێكیش‪،‬‬ ‫كە ڕۆڵێكــی هوشــیاركردنەوە دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەو شــیعرانەی لــە ناوەڕۆكــدا هەڵگری‬ ‫بابەتێكــی كۆمەاڵیەتیــن‪ ،‬ڕەنگــە لــە‬ ‫ئاســتی فــۆڕم و ناوەڕۆكــدا‪ ،‬تێكســتی‬ ‫زۆر بەهێــز نەبــن‪ .‬بــەاڵم پەیامێكــی‬ ‫گــەورەی كۆمەاڵیەتییان هەیە‪ ،‬كە تیایدا‬ ‫خەوشەكانی ژیان و دیاردە نێگەتیڤەكانی‬ ‫كۆمەڵگــە‪ ،‬دەخەنــە ژێر ڕەخنــەوە‪ .‬بە‬ ‫ئامانجــی ڕاســتكردنەوەیان‪ .‬لێــرەوەش‬ ‫شــیعر هەر تەنها‪ ،‬ڕۆڵێكــی ئەدەبیانەی‬ ‫نییە‪ ،‬كە ماناو چێژو جوانی بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەركی هوشــیاركردنەوەی تاكەكانیشــە‪،‬‬ ‫لــە دیاردەكانی ســەردەم‪ .‬بۆیە بابەت و‬ ‫ناوەڕۆكی شیعری كوردی لەو قۆناغانەدا‪،‬‬ ‫پەیامێكــی كۆمەاڵیەتــی و پەروەردەییە‪.‬‬ ‫كە بێگومان شــیعرەكانی قانع‪ ،‬بەشێكن‬ ‫لــەو پەیامــە‪ .‬وەك چــۆن لــە زۆربــەی‬ ‫شــیعرەكانی تریشــیدا‪ ،‬باس لە جیاوازی‬ ‫چینایەتــی و دەوڵەمەنــدی و هــەژاری‬ ‫دەكات و باس لــە ژیانێكی دادپەروەرانە‬ ‫دەكات‪ .‬ژیانێــك كە مرۆڤەكان وەك یەك‬ ‫و هاوشێوەی یەكتری تیایدا بژین ئەمەش‬ ‫یەكێكە لەو دیدگا مرۆڤدۆســتییانەی‪ ،‬كە‬ ‫شیعری قانعی پێ دەناسرێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )459‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/1‬‬

‫‪8‬‬

‫دڵم سارد و تاریكە‬ ‫ڕامیار مەحمود‬ ‫ئەوەی كە تۆ وا هەست نەمریت‪ ،‬یان نەمریت‬ ‫نیگەران مەبە هەموو شتێك كۆتایی دێت‪...‬‬ ‫زەوی لە گیانەاڵدایە‪،...‬‬ ‫خودا مردووە‪،...‬‬ ‫مرۆڤ مردووە‪،...‬‬ ‫هیچ شتێك نەماوەتەوە هیوا نەبێت‪.‬‬ ‫بەشی خۆم بە زیادەوە لە دەست چوون‪،..‬‬ ‫بەشی خۆم بە زیادەوە لە هەموو شت وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ئەو دەریایەی لە تۆدا هەڵ ئەقوڵێت‪،..‬‬ ‫لە تیونێتی مندا وشك ئەبێت‪.‬‬ ‫بە وریایی بیر بكەرەوە ‪،..‬‬ ‫لە دەركەوتنی بوونی خۆت‪،..‬‬ ‫دیارنەمانێكی هەمیشەیی لە ڕێگەتایە‪.‬‬ ‫ئەو هەموو ئازارە كێشە نییە‪،..‬‬ ‫تۆ بگەڕێرەوە سەر ڕێگاکەی خۆت‪..‬‬ ‫نهێنییەكانت داپۆشە‪..‬‬ ‫قواڵییەكەی خۆت خۆش بووێت‪..‬‬ ‫ئەوانەی بانگی تۆ ئەكەن درۆن‪..‬‬ ‫مەهێڵە بووبینن‪..‬‬ ‫مەهێڵە بانگت كەن‪..‬‬ ‫كەسانێك كە بێكارن لە ڕووی ڕۆحییەوە‪،..‬‬ ‫سەرەتا وا دەر ئەكەون لە تەنكاییەك وەستابن بۆ پێشوازی تۆ‪،..‬‬ ‫ئەوان هەر لە تەنكاییدان‪،..‬‬ ‫ئەیانەوێت تۆ لە قواڵییەكە بێیتە دەرەوە و بتكوژن‪..‬‬ ‫بتكوژن و وەك خۆیانت لێ بكەن‪..‬‬ ‫مرۆڤ ئەو كاتە ئەمرێت كە ئەكەوێتە ناو قەرەباڵەغییەوە‪..‬‬ ‫بەو شێوەیە بدرەوشێرەوە هەستت پێ نەكەن‪..‬‬ ‫بە كەمی مەزانە كە كۆنابیتەوە لەگەڵ ڕۆژگاردا‪..‬‬ ‫مێژوو نەنگییەكی گەورەیە‪..‬‬ ‫كۆمەڵگا خۆی ڕاستییەكی ساختەیە‪..‬‬ ‫وەرەوە ماڵەوە‪..‬‬ ‫ئەم شارە ئەدرەوشیتەوە بۆ ئەوەی نەیبینیت كە جاڵجاڵۆكەیە‪..‬‬ ‫توشی چارەنوسی خۆت بە‪...‬‬ ‫وەرەوە ماڵەوە‬ ‫ئەم شارە پڕبووە لە نەیار‬ ‫ئەم شارە خاڵییە لە یار‬

‫ئایاری ‪2015‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫««‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪2٥٠‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫سەید قوتب لە هاندەری‬ ‫توندوتیژیەوە بۆ قوربانی!‬

‫محەمەد هەریری‬ ‫لــە بیرمە لــە ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬بــوو لە‬ ‫ڕۆژنامەی (الشرق االوسط) کۆمێنتێکم‬ ‫لــەســەر سەید قوتب نووسیبوو‪ ،‬کە‬ ‫دەیگووت‪ « :‬ناکرێت نکووڵی لە بلیمەتی‬ ‫سەید قوتب بکەین لە بواری فەرهەنگی‬ ‫و فیکری و ئــەدەبــی‪ ،‬هیچ چاوێکیش‬ ‫ناتوانێت ئاستی بەرزی کەسایەتی ئەو‬ ‫مرۆڤە نەبینێت‪ ،‬بەاڵم کەسیش ناتوانێت‪،‬‬ ‫هەرچەندە زمان وفیکر پاراوبێت‪ ،‬نکووڵی‬ ‫لە ڕۆڵی کرداری سەید قوتب بکات لە‬ ‫فۆرمەڵەکردنی زهنیەتی توندڕەویی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬لە بیرمە کاتێك (معامل يف‬ ‫الطريق)م دەخوێندەوە‪ ،‬هێشتا توانای‬ ‫بــیــرکــردنــەوەم س ــن ــووردار بـــوو‪ ،‬ئەو‬ ‫تابلۆیە خوێناویەی کە سەید قوتب بۆ‬ ‫جیهانی دەکێشا‪ ،‬لە حەتمیەتی شەڕ و‬ ‫لەبەرێكچوون و خوێن ڕشتن! سەرەڕای‬ ‫ح ــەزی زۆری خــوێــنــدنــەوەم‪ ،‬هەوڵی‬ ‫خۆدزینەوەم دەدا لەو کتێبە (معامل يف‬ ‫الطريق) کە لە خوێندنەوەی بوومەوە‬ ‫بیروڕاکانی مێشکمی جەنجاڵ کردبوو‬ ‫و تــووشــی دڵــەڕاوکــێ و سەرئێشانی‬ ‫کــردبــووم‪ ،‬هەوڵی خۆلێدزینەوە و لە‬ ‫بیرکردنیانم دەدا!‬ ‫سەید قوتب بەرلەوەی بکەوێتە ژێر‬ ‫کاریگەری ئەبو ئەعالی مـــەودودی و‬ ‫ئەدەبیاتی ئیخوان بە گشتی‪ ،‬یەکێك‬ ‫بوو لە گەورەترین ڕەخنەگری ئەدەبی‬ ‫لە میسر‪ ،‬سەرەڕای سروشتی دینداری‪،‬‬ ‫لەسەر چەندین ڕۆمانی نەجیب مەحفوز‬ ‫نووسیویەتی‪ ،‬کە دووان لەوانە [اوالد‬ ‫حارتنا ] و [خــان الخلیلی] بــوون کە‬ ‫هـــەرای زۆریـــان نــایــەوە‪ ،‬گــوایــە پڕن‬ ‫لە کوفر‪ ،‬سەید قوتب لە نوسینێکی‬ ‫ڕەخنەیی ئەدەبیدا ڕۆمانی خان خەلیلی‬ ‫«خان الخلیلی» نەجیب مەحفوزی زۆر‬ ‫ستایشکردوە‪ ،‬هەرچەندە لەو ڕۆمانە‬ ‫لەسەر زمانی کەسایەتیەکان قسەی زۆر‬ ‫ترسناك و دژی دینی تێدا کــراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە لەسەر زمانی کەسایەتی [احمد‬ ‫ڕاشد] کە پارێزەرە هاتووە‪« :‬هەروەك‬ ‫چــۆن دیــنــەکــان ڕزگــاریــان کــردیــن لە‬ ‫وەسەنیەت‪ ،‬پێویستە زانست ڕزگارمان‬ ‫بکات لــە دیــنــەکــان» «فكما انقذتنا‬ ‫الديانات من الوثنية ينبغى أن ينقذنا العلم‬ ‫من الديانات»‪ .‬هەروەها دەڵێت‪ :‬زانایانی‬ ‫هاوچەرخ دەزانن ئەتۆم چی تێدایە‪ ،‬و‬ ‫لە دوای سیستمی خۆری ئێمە ملیۆنەها‬ ‫سیستمی خۆری تر هەیە‪ ،‬کەوابوو کوا خوا‬ ‫لە کوێیە؟! «العلماء املعاصرين يعلمون‬ ‫مبا فى الذره من عناصر‪ ،‬ومبا وراء عاملنا‬ ‫الشمسى من ماليني العوامل‪ ،‬فأين اهلل؟»‪،‬‬ ‫هەر ئەوەش نا دەربارەی ڕۆمانی [اوالد‬ ‫حارتنا ] کە میانڕەوەکانیش لە ئەمسالی‬ ‫محەمەد غەزالی‪ ،‬نەجیب مەحفوزیان‬

‫نەجیب مەحفوز‬

‫تەکفیرکرد لە سەری‪ ،‬و خەریك بوو بە‬ ‫دەستی نەزانێك بە کوشتی بدەن‪ ،‬سەید‬ ‫قوتب دەربـــارەی دەڵێت‪ :‬ئەو ڕۆمانە‬ ‫ئەفسانەیەکی ئەدەبییە موستەهەقی‬ ‫ئەوەیە قوتابی قوتابخانەکان بیخوێنن!‬ ‫«إنها أسطوره أدبيه تستحق انها تدرس‬ ‫لتالميذ املدارس»‪.‬‬ ‫ســەیــد قــوتــب ســـــەرەڕای ئ ــەوەی‬ ‫دینداریەکی سروشتی تێدابوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا نەچووە ناو ئیخوان و نەکەوتە ژێر‬

‫«ئەی لەو ئاواتخوازیە جاهیلیانە!»‪.‬‬ ‫جێگای ســەرســوڕمــانــە ئەدیبێکی‬ ‫ڕەخــنــەگــری وا گـــەورە لــە ماوەیەکی‬ ‫وا کورتدا بەو شێوەیە بگۆڕێت‪ ،‬لەو‬ ‫پــەڕی وااڵیــی بۆ ئــەوپــەڕی داخــراوی!‬ ‫ئەوە نیشانەی سروشتێکی ڕیزپەڕی‪،‬‬ ‫توندڕەوی هەڵەشەیە‪ ،‬کە هەردەم سەید‬ ‫قوتبی لەو پــەڕی ڕاســت بۆ ئەوپەڕی‬ ‫چەپ جێگۆڕکێ پێکردوە!‬ ‫نمونەیەکی تــر‪ ،‬کــاتــێ کــودەتــای‬

‫و ناویان نابوو بە [میرابۆی شوڕشی‬ ‫میسری] تا دوو کرێکاری بەشداربووی‬ ‫ئەو ناڕەزایەتیە لە سێدارە بــدەن‪ ،‬لە‬ ‫وتارێکدا کە لە [االخبار] لە ‪١٩٥٢/٨/١٥‬‬ ‫باڵویکردەوە‪ ،‬لە ژێر ناونیشانی [ حرکات‬ ‫ال تخیفنا] تیایدا هاتوە‪ « :‬بێگومان‬ ‫ئێمە شەڕەکەمان بردەوە و کاری خوا‬ ‫جێبەجێبوو‪...‬شەیتان هەردوو شاخەکانی‬ ‫دەرکــردوە‪ ،‬با لێیان دەیــن‪ ،‬بەهێزەوە‬ ‫لێیان دەین و بەخێرایی لێیان دەین‪،‬‬

‫پارچەیەك زەوی نییە‪ ...‬جەنگ لە نێوان‬ ‫ئیمانداران و ناحەزانیان لە کرۆکیدا‬ ‫جەنگی عەقیدەیە‪ ،‬نەك هیچی تر‪...‬‬ ‫ئەو جەنگە جەنگێکی سیاسی و ئابووری‬ ‫نییە‪ ...‬ئەگەر شتێکی وابــا؛ ڕاگرتنی‬ ‫جەنگەکە ئاسان بــوو‪ ،‬و چارەسەری‬ ‫ئاسان بوو‪ ،‬بەاڵم لە کرۆکیدا جەنگی‬ ‫عەقیدەیە‪ ،‬یان کوفر یان ئیمان‪ ...‬یان‬ ‫جاهیلیەت یان ئیسالم»!!‬ ‫وەك گووتمان پاش جیاوازیی کەوتنە‬

‫سەید قوتب سەرەڕای ئەوەی دینداریەکی سروشتی تێدابوو‪ ،‬بەاڵم تا نەچووە‬ ‫ناو ئیخوان و نەکەوتە ژێر کاریگەری چوار زاراوەکەی [المصطلحات‬ ‫االربعة] ی ئەبو ئەعالی مەودودیەوە‪ ،‬ئەو بیروڕا توندانەی تەبەنا نەکرد‬ ‫کاریگەری چوار زاراوەکەی [املصطلحات‬ ‫االربعة] ی ئەبو ئەعالی مەودودیەوە‪،‬‬ ‫ئەو بیروڕا توندانەی تەبەنا نەکرد‪ .‬بڵێی‬ ‫سەید قوتب ژیان بواری پێدابایە‪ ،‬پاش‬ ‫قۆناغی نووسینی (معامل يف الطريق)‬ ‫جارێکی تر خان الخلیلی بخوێندبایەوە‪،‬‬ ‫نەجیب مەحفوزی تەکفیر بکردبا؟!‬ ‫چونکە نەجیب مەحفوز پاش ئەوەی‬ ‫سەید قوتب بوو بە ئیخوان و زیندانی‬ ‫کرا‪ ،‬سەردانی سەید قوتبی کردوە‪ ،‬وەك‬ ‫لە کتێبی [المرایا] باسی دەکات و پێی‬ ‫دەڵێت‪»:‬جێگای داخە کە تۆ وازت لە‬ ‫ڕەخنەی ئەدەبی هێنا»‪ .‬سەید قوتب‬ ‫بە دەم پێکەنینەوە وەاڵمی دەداتــەوە‪:‬‬

‫«دەبو عەلی باپیر ئاستی فیکریی خۆی‬ ‫ئەوەندە بەرز بکردایەتەوە کە ڕەخنە‬ ‫بە گاڵتە‌کردن بە ئایین نەزانێت»‬

‫‪4‬‬

‫سەید قوتب‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫‪ ١٩٥٢/٧/٢٣‬جەمال عەبدولناسر و‬ ‫هاوەاڵنی ڕوویــدا‪ ،‬خۆیان ڕوویان نەبوو‬ ‫نــاوی بنێن شــۆڕش و ناویان لێنابوو‬ ‫حرکە‪ ،‬کەچی سەید قوتب هەرزوو ناوی‬ ‫نا شۆڕش [ث��ورة]! ئەو شۆڕشە هێندە‬ ‫سپی و ئاشتیانە دەچووبەڕێوە‪ ،‬هەتا شا‬ ‫فاروقیان بەوپەڕی ڕێز و کەرامەتەوە بە‬ ‫تەپڵ و مۆسیقا بەڕێکرد‪ ،‬بە مەراسیمێکی‬ ‫عــەســکــەری و پــاســەوانــی شـــەرەف و‬ ‫تەقاندنی تۆپی ڕێزلێنان!‬ ‫پاش ‪ ٢٠‬ڕۆژێــك لەو شۆڕشە کاتێ‬ ‫کرێکارانی ڕستنوچنین نــاڕەزایــیــان‬ ‫دەربــڕی‪ ،‬سەید قوتب هانی دەسەاڵتی‬ ‫دەدا‪ ،‬کە خۆی بەشێك بوو لەو دەسەاڵتە‬

‫پێویستە گەل گۆڕهەڵکەنێ و خۆڵی‬ ‫بەسەردا بکاتەوە»!‬ ‫کە لە شۆڕش هەڵگەڕایەوە‪ ،‬لە کتیبی‬ ‫«معالم فی الطريق»دا دەنووسێت‪:‬‬ ‫«وطن املسلم الذي حين إليه ويدفع عنه‬ ‫ليس قطعة أرض إن املعركة بني املؤمنني‬ ‫وخصومهم هي يف صميمها معركة عقيدة‬ ‫وليست شيئا آخر على اإلطالق إنها ليست‬ ‫معركة سياسية وال اقتصادية لو كانت شيئا‬ ‫من هذا لسهل وقفها‪ ،‬وسهل حل إشكاهلا‪،‬‬ ‫ولكنها يف صميمها معركة عقيدة‪ ،‬إما كفر‬ ‫وإما إميان‪ ..‬إما جاهلية وإما إسالم!»‪.‬‬ ‫[نیشتیمانی موسڵمان کە دڵــی بۆی‬ ‫دەسووتێ و بەرگری لێدەکات‪ ،‬تەنها‬

‫چرپە بریتیە لەچەند ئیلهامێکی‬ ‫عیرفانی بەزمانی کوردی‬

‫‪5‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫نێوانیان‪ ،‬سەید قوتب بە دەستی هەمان‬ ‫هێز ئەشکەنجە و لە سێدارە درا‪ ،‬کە‬ ‫خۆی ڕۆڵیکی گەورەی گێڕا لە هاندانیان‬ ‫و ڕاهێنانیان بە توندوتیژی!‬ ‫نمونەیەکی تــر لــەو گۆڕانکارییە‬ ‫ترسناکانەی سەید قوتب بــەرلــەوەی‬ ‫بچێتە نــاو ئــیــخــوان‪ ،‬هــەرچــەنــدە بە‬ ‫جۆرێك لە جۆرەکان دیندار بوو‪ ،‬کەچی‬ ‫لە ‪ ١٩٣٨/٧/١٠‬وتــارێــك دەنووسێت‬ ‫بە ناونیشانی‪« :‬خواطر املصيف ‪-‬‬ ‫الشواطئ امليتة» ئەو وتارە ئیخوانیەکی‬ ‫نـــاوداری وەك (محمود عبدالحلیم)‬ ‫لە یاداشتەکانی بە نــاوی‪[ :‬االخ��وان‬ ‫املسلمون احداث صنعت التاریخ] باسی‬

‫کردوە‪ ،‬وهەوڵێکی زۆردرا بۆ شاردنەوەی‬ ‫وبەدرۆخستنتەوەی (محمود عبدالحلیم)‪،‬‬ ‫بەاڵم لە کۆتاییدا وەاڵمیکی ئەو وتارە‬ ‫لە گۆڤاری ئیخوانی ڕەسمی [النذیر]‬ ‫لە ژمارە ‪ ٨‬ی ‪ ١٩٣٨/٧/١٨‬بە ناوی‬ ‫«النفوس المیتە» لە نوسینی محەمەد‬ ‫حسێن ئەبو سالم دۆزرایەوە‪ ،‬کە ڕاستیی‬ ‫ئەو وتارەی سەید قوتب دەسەلمێنێت‪،‬‬ ‫دەربارەی مایۆپۆشینی ئافرەتانە لەسەر‬ ‫کەنارەکانی دەریـــا‪ ،‬تیایدا ئەسەف‬ ‫دەکێشێت کە کەنارەکان مردوون لەبەر‬ ‫ونبوونی قەد و بااڵی مایۆپۆشی جوان‪ ،‬و‬ ‫بەرگری دەکات لە کەناری ڕووت و دەڵیت‬ ‫کە جەستەی ڕووتی سەر کەنارەکان‪ ،‬هیچ‬ ‫وروژێنەر نین‪ ،‬تەنها سەرسامیی هونەری‬ ‫دەوروژێنێت‪ ،‬و ئەوانەشی وای نابینن‪،‬‬ ‫خەڵکانێکن کە وێنەیەکی شێوێنراو لە‬ ‫مێشکیان دایە! ئینجا دەڵێت‪« :‬ئەوانەی‬ ‫داوادەکــەن جلی سەرکەنار درێژبکرێت‬ ‫بۆ داپۆشینی جەستەکان‪ ،‬ئەوانە لە‬ ‫ڕاستیدا دەیانەوێت فیتنەی خەوتوو بە‬ ‫ئاگابهێننەوە‪ ،‬و شەهەواتی هێمن چاالك‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬پێشیان وایە چاکخوازن!»‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا دەڵێت‪ « :‬کەناری ڕووتی‬ ‫یاریکەر ئــازادکــەن‪ ،‬ئەی چاکخوازانی‬ ‫بــە غــیــرەت لــەســەر ڕەوشـــت‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەوە باشترین کارە بۆ هێورکردنەوەی‬ ‫شەهوەتە هەڵچووەکان و چەمووشەکان‪،‬‬ ‫چاکترین دابینکەریشە بۆ ڕەوشت»‪.‬‬ ‫«فالذين يدعون إىل إطالة «لباس»‬ ‫البحر وإىل سرت األجسام بالربنس‪ ،‬إمنا‬ ‫يدعون فى الواقع إىل إثارة الفتنة النائمة‬ ‫وإيقاظ الشهوات اهلادئة‪ ،‬وهم حيسبون أنهم‬ ‫مصلحون‪».‬‬ ‫ويضيف (أطلقوا الشواطئ عارية العبة‪،‬‬ ‫أيها املصلحون الغيورون على األخالق‪،‬‬ ‫فذلك خري ضمان لتهدئة الشهوات اجلاحمة‪،‬‬ ‫وخري ضمان لألخالق»‪.‬‬ ‫ببینە ئــەو دەســتــەواژەیــەی [وه��م‬ ‫حيسبون أن��ه��م مصلحون] لــێــرە بۆ‬ ‫بانگەوازیکردن بۆ ڕووتوقووتی سەر‬ ‫کەنارەکان بەکاردەهێنێت‪ ،‬کەچی پاش‬ ‫گۆڕانی بۆ ئیسالمییەت سەدان جار ئەو‬ ‫گوزارشە [وهم حيسبون أنهم مصلحون]‬ ‫بۆ بیروڕاکانی پێچەوانەی ئەو ئاڕاستەیە‬ ‫بەکاردەهێنیت‪ ،‬لە ژێر کاریگەریی سەید‬ ‫قوتب‪ ،‬خوشکەکانیشی لەو سەردەمە‬ ‫کراوەیەدا کە کچەکانی حەسەن ئەلبەننا‬ ‫هێشتا حیجابیان نــەکــردبــوو‪ ،‬کەچی‬ ‫خوشکەکانی سەید قوتب بە نیقابەوە‬ ‫وێنەیان دەردەکەوت!‬ ‫ئـــەوەیـــە هــەقــیــقــەتــی ســروشــتــی‬ ‫هەڵچووانەی سەید قوتب کە هەردەم لە‬ ‫بازنەی توندڕەوی لە هاڤدژ بۆ هاڤدژدا‬ ‫دەخولێتەوە‪ ،‬لەوانەیە ئەگەر تا ئەو‬ ‫ڕۆژگارە مابا ئێستا بانگخوازێکی ئاشتی‬ ‫تووندڕەو بووایە‪ ،‬یانیش قۆناغێک لە‬ ‫دوای داعش دەبوو لە توندڕەوی!‬

‫پەیامبەرێتی لە بۆتەی‬ ‫ڕۆحیگەریدا‬ ‫ئازاد قەزاز‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫كەنیزەك‌و رەوایەتی سێكسكردن‪،‬‬ ‫لەنێو مێژو و زانیارییە سەرەتاییەكانی ئیسالمدا‬ ‫پرۆفیسۆرە كیسیا عەلی‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫پیاوێك دەكــرێــت چــوار ژنــی ئــازاد‬ ‫یاخۆ كۆیلەو كەنیزەك بكاتە هاوژینی‬ ‫خۆی‌و هاوسەرگیرییان لەتەكدا بكات‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ئیدی لــەوە زیاتر بــۆی نییە‪ .‬وەل ‌‬ ‫بۆی هەیە تا گەرەكییەتی لە كەنیزەك‌و‬ ‫كۆیلە مێینەكانی كچگەلێك هەڵبژێرێت‌و‬ ‫لەتەكیان بخەوێت‌و سێكس ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫گەر پیاوێك دارای چوار ژن بێت‌و هەزار‬ ‫كەنیزەكیشی هەبێت‪ ،‬هاوكات ئارەزووی‬ ‫ئەوە بكات كە كەنیزەكی زێدەتر بكڕێت‪،‬‬ ‫لەم كاتەدا پیاوێكی دی سەرزەنشتی‬ ‫ئەتوارو ئارەزووەكەی بكات‪ ،‬ئەوە وەك‬ ‫ئەوە وایە كابرای رەخنەگری سەر ئەتواری‬ ‫كڕیارەكە لە بێباوەڕی‌و كوفرەوە تێوەگال‬ ‫بێت‪ .‬هاوكات گەر پیاوێك ئــارەزووی‬ ‫كەنیزەكێك بكات‌و لەتەكیا بێت‪ ،‬لەم‬ ‫كــاتــەدا هــاوســەرەكــەی قــەڵــس بێت‌و‬ ‫بڵێت خۆم دەكوژمەوە‪ ،‬ئەوا پیاوەكە‬ ‫دەكرێت رێگەی لێنەگرێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫گــەر پیاوەكە خــۆی ببوێرێت لــەوەی‬ ‫هەوڵبدات لەو قەڵسبوونە قوتاری بكات‌و‬ ‫دڵی بداتەوە‪ ،‬ئەوا پاداشت دەكرێت‌و‬ ‫خێری بۆدەنوسرێت‪ ،‬چــوون پیاوەكە‬ ‫كارێكی شەرعی‌و قانونی دەكــات(‪.)١‬‬ ‫لەبەرئەوە لە فــەرمــوودەدا هاتووە كە‬ ‫ئەوەی هاوسۆزبێت لەتەك كۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫ئەوا هاوسۆزی نواندووە لەتەك خودادا‪.‬‬ ‫دیارە ئەم زانیاریانە لە فیقهی حەنەفی‬ ‫دوڕولموختاری ســەدەی حەڤدەهەمی‬ ‫محەمەد عەالئەدین حەسكەفیدا هاتووە ‪.‬‬ ‫تــاوەكــو پێش هــەڵــوەشــانــدنــەوەی‬ ‫كــۆیــایــەتــی لــەســەدەكــانــی نـــۆزدەو‬ ‫بیستدا‪ ،‬هاوسەرگیری لە زۆرترینی‬ ‫كۆمەڵگە موسڵمانەكاندا رەوگـــەو‬ ‫رێیەكی تایبەت نەبوو لە پێوەندییە‬ ‫سێكسییە مــەشــروعــەكــانــدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبری هاوسەرگیریی لەسەرلەبەری‬ ‫مێژووی ئیسالمدا‪ ،‬كەنیزەك‌و كچانی‬ ‫كــڕاو لــەالیــەن پیاوگەلێكەوە كە دارا‬ ‫بوونەو بــواری بەدەستهێنانی وانیان‬ ‫هەبووە كەیفیان لەتەكدا كراوەو لەژێر‬ ‫ركێفی واندا بوونە(‪ .)٢‬هەرچەند كە‬ ‫بەكارهێنانی مێیینە وەك كۆیلەو وەك‬ ‫سەرپشكبوون لەمامەڵەی سێكسیدا‬ ‫لەگەڵیدا لە ژمارەیەك فەرمانڕەوایی‌و‬ ‫نێوچەی بەسەرچوودا كارێكی دەگمەن‌و‬ ‫ێ ئەم نەزمە لە‬ ‫نــەخــوازراو بــووە‪ ،‬وەلـ ‌‬ ‫رۆژهەاڵتی نێزیك‌و مێدیتەرانەدا پەسەندو‬ ‫پتەو بووەو لەو نێوچانەدا كە ئیسالم‬ ‫تێیدا گەش‌و نمای كردووە ئێجگار بەرین‌و‬ ‫باڵو بووە(‪ .)٣‬لەراستیدا بۆ دۆزینەوەی‬ ‫رێ‌و شوێنێك تا پێوەندی دۆستانە‬ ‫لەتەك پێغەمبەر محەمەد دا دابمەزرێنن‪،‬‬ ‫فەرماندەی بێزەنتی ئەسكەندەرییە‪،‬‬ ‫ێ خوشكی بەندكراو لەتەك هەندێك‬ ‫جوت ‌‬ ‫شتومەك‌و گوێدرێژێكدا وەك دیــاری‬ ‫نــاردە كن پێغەمبەری خــودا‪ .‬دیــارە‬ ‫لە گێڕانەوەكانی ژیاننامەی سەدەكانی‬ ‫نێوەندا هاتووە كە پێغەمبەری خودا یەكێ‬ ‫لەو خانمە جەوانانەی وەك كەنیزەك لە‬ ‫كن خۆیدا گلداوەتەوە‪ ،‬ئەویش نێوی ماریا‬ ‫ێ دوای ئەوەی كە زاڕۆیەكی‬ ‫بووە‪ .‬وەل ‌‬ ‫لێی دەبــێــت ئــیــدی ئـــازادی دەكـــات‌و‬ ‫ێ وەك كەنیزەك مامەڵەی‬ ‫لــێــدەگــەڕ ‌‬ ‫لەتەكدا بكات‪ .‬لەراستیدا لەسەدەی‬ ‫حەوتەمدا‪ ،‬كریستانەكان‌و دنیای وان‬ ‫بە نەنگییەكی نەزانیوە كە كچۆڵەكان‬ ‫وەك دیارییەك بنێرنە كن سەركردەیەكی‬ ‫بەهێزی ئەوێ دەم‪ ،‬ئەوە بۆخۆی نومایانی‬ ‫قبوڵی ئەو ئەتەكێتە بووە كە ژن وەك‬ ‫كااڵیەكی سێكسی دەخوێنێتەوە(‪.)٤‬‬ ‫ئەم نەزمەش وەك نەریتێك لە رابردووی‬ ‫كۆنەوە سەرچاوەی گرتبوو‪ .‬هەروەها‬ ‫لــە نیمچە دورگــــەی عــەرەبــی پێش‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬كیژوكاڵی دیـل‌و ژنــان وەك‬

‫هاوبەشی سێكسی بەكارهێنراون‪ .‬ئەم‬ ‫نەزمە لەالیەن شرۆڤەكارانی هەوەڵینی‬ ‫قورئانەوە رەوایەتی پێدراوە‌و نموونەی‬ ‫ئەم ئایەتەی قورئان بەروونی نومایان‬ ‫بووە كە دەڵێ‌‪ »:‬أو ما ملكت أیمانهم»‪.‬‬ ‫دیارە بەندایەتی بەندەو كۆیلەكان لەنێو‬ ‫ێ لە تێكستە‬ ‫فەرهەنگی عەرەبیدا تەن ‌‬ ‫قورئانییەكاندا نییەو لەوێوە سەرچاوەی‬ ‫نەگرتووە‪ .‬لەودەمەدا چەمكگەلی فرە‬ ‫بۆ ژنانی نائازاد یاخۆ مێینەی نائازادا‬ ‫بەكارهاتووە لەوانە جارییە و كچانی‬ ‫نــەوجــەوان‌و ئافرەتانی بەندەو كۆیلەو‬ ‫ێ دەستەواژەی دی بەكارهاتوون(‪.)٥‬‬ ‫گەل ‌‬ ‫كەنیزەك بەگشتی بۆ ئەو مێینە نا‬ ‫ئازادانە بەكارهاتووە‪ ،‬كە خاوەنەكانیان‬ ‫دارای دابەستنی پێوەندی سێكسی بووە‬ ‫لەگەڵیان‪ .‬ئەوان چەند تایبەتمەندییەكی‬ ‫زێدەتریان لە تایبەتمەندیی كۆیلەی ئەو‬ ‫سەردەمە هەبووە‪ ،‬لەوانە ئەركی كەمتریان‬ ‫ێ هــابــووەو تەنێ‌ پێوەستبوون‬ ‫لــەدەر ‌‬ ‫بە كــاروبــاری ماڵێ‌‌و حزمەتگوزارییان‬ ‫لە مەنزڵەكاندا بووەو لەرووی خواردن‌و‬ ‫جلوبەرگ‌و پۆشاكەوە زێدەتریان بۆكراوەو‬ ‫بــۆ شـــەوق‌و زەوقـــی خاوەنەكانیان‌و‬ ‫تێركردنی وان یەكالبوونەتەوە(‪.)٦‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا هەلومەرج‌و رەوشی وان‬ ‫نافەرمی بووەو زیاتر مامەڵەیان لەبۆتەی‬ ‫ئارەزووی خاوەنەكانیاندا كورتكراوەتەوە‪.‬‬ ‫هاوكات لە نەریت‌و نواڕینی یاساشدا‬ ‫رێگە دراوە كە وان لەتەك خاوەنەكانیان‬ ‫سێكس ئەنجام بـــدەن‪ ،‬واتــە خــاوەن‬ ‫كەنیزەك دەیتوانی لەتەك كەنیزەكێك‬ ‫كە لێی مــارە نەكراوە سێكس بكات‪.‬‬ ‫ئەمەش ناهەموارییەكی بە فەرمی بوونی‬ ‫كەنیزەك دەدا‪ ،‬چوون كەنیز دەكرا ئازاد‬ ‫بكرێت یاخۆ مارە بكرێت لەخاوەنەكەی‬ ‫ێ زگــی‬ ‫یــاخــۆ بــفــرۆشــرێــت‪ ،‬بــەمــەرج ـ ‌‬ ‫لەخاوەنەكەی پڕ نەبووبێت(‪.)٧‬‬ ‫دیارە لە قورئانێدا رەچاوكردنی الیەنی‬ ‫سێكسی پیاوان بۆ ئەو رەوشە بۆ هەندێك‬ ‫لە شێوەكانی كەنیزەك بوون فەراهەم‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئــەوەش لە بوارێكی یاساییدا‬ ‫شوێنی نــەكــراوەتــەوە‪ ،‬بەڵكو لــەرووی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە زەمینەسازی بۆكراوە‪.‬‬ ‫ئەمەش تاڕادەیەك شاراوەییەكی داوە‬ ‫قسەكردن لەسەر چییەتی كەنیزەك‪،‬‬ ‫بەگوێرەی بۆچوونی ئینگرید ماتسۆن‪،‬‬ ‫بوارێك بۆ بەكارهێنانی كەنیزەك لەسەر‬ ‫ئاستێكی بەرفراوان نەهێڵراوەتەوە وەك‬ ‫ئـــەوەی لــە كۆمەڵگە هەوەڵینەكانی‬ ‫موسڵماناندا هەبوو(‪ .)٨‬لە ئێستەشدا‬ ‫هەندێك لە نوسەرو دانەرە نوێیەكان باس‬ ‫لەوەدەكەن كە دامەزراندنی پێوەندی‬ ‫ێ لــەپــرۆســەی زەواج‌و‬ ‫سێكسی تــەنـ ‌‬ ‫هامسەرگیریدا بووەو لەنێو كۆیلەو ژنانی‬ ‫ێ ئەم‬ ‫ئازاددا بوار بۆ ئەو كارە نەبووە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫بۆچوونە لە فیقه‌و ئەدەبیاتی ئیسالمی‌و‬ ‫نوسراوەكانی سەدەكانی نێوەڕاستدا‬ ‫بەمجۆرە نییەو پەسەند نییە‪ .‬هاوكات‬ ‫لەئیسالمدا الم‌و جیمی لەسەر فەرمودە‌و‬ ‫وردەكارییەكانی سەردەكانی پێغەمبەرو‬ ‫هاوەاڵنی نییەو تۆمارەكان وەك سوننەت‬ ‫تەماشا دەكرێن دیــارە لەودەمەدا ئەم‬ ‫كــارە پشتڕاست كــراوەتــەوە تەنانەت‬ ‫پێغەمبەر بــۆخــۆی دارای ژمــارەیــەك‬ ‫كەنیزەكو خەلیفەكانی پاش ویش كەنیزو‬ ‫دوانیان هەبووە‪ .‬هاوكات پاش فتوحاتی‬ ‫ئیسالمی لەسەدەی حەوت‌و هەشتەمدا‬ ‫ئیدی توێژێكی ئەرستۆكرات‌و بااڵدەست‬ ‫لەنێو موسڵماناندا ســەریــان هەڵداو‬ ‫تێكەڵ بە نەزم‌و نواڕینی ناموسڵمانان‬ ‫بــوون‌و توانیان دەستیان رابــگــات بە‬ ‫سەردارییەتی ناموسڵمانەكاندا‪ .‬لەم‬ ‫كــاتــەدا موسڵمانەكان دەیــانــزانــی كە‬ ‫ساسانییەكان چــلــۆن دەیـــان‌و بگرە‬ ‫سەدان كەنیزەكیان لەدەورو خول خۆیان‬ ‫هێشتووەتەوەو زۆرترینیان بۆ رابواردن‌و‬ ‫چێژبینینی سێكسی بەكارهێناون(‪.)٩‬‬ ‫لێرەوە هــەم تێگەیشتنی موسڵمانان‬ ‫بۆ نەزم‌و نواڕینی ساسانییەكان‌و هەم‬ ‫زەمینەسازی فرە تر بۆ بوونی ژنگەلی‬ ‫بەندەو بندەست‌و نا ئازاد‪ ،‬گەشەی بە‬

‫بازاڕی ساغکردنەوەی کەنیزەکەکان‬

‫بیری موسڵمانان دا لەسەر بەكارهێنانی‬ ‫بابەتی ژن بۆ بواری سێكس‌و رابواردن‌و‬ ‫فەرهەنگی حەریم‌و حەرامسەرای زیاترو‬ ‫زیاتر لەنێو كۆمەڵگەكەیاندا زیندو‬ ‫راگرت(‪.)١٠‬‬ ‫لەم كاتەداو لەسەدەی هەشتەمدا‬ ‫گەورە پێشەوای دیاری فیقهی ئیسالمی‬ ‫ئیمامی شافیعی ســەرهــەڵــدەدات‌و‬ ‫روانگەیەكی یاسایی تەواو دەدات بەبوونی‬ ‫كەنیزەك‌و بەكارهێنانیان بۆمەبەستی‬ ‫سێكس‌و ئەوە ناشارێتەوە‪ ،‬كەپیاوێك‬ ‫دەتوانێت بەكامی دڵی خۆی كەنیزەكی‬ ‫هەبێت‌و لەگەڵیان بێت‪ ،‬هاوكات دەڵێت‬ ‫خــودا بەهیچ شێوەیەك ســنــووری بۆ‬ ‫وان دانەناوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا خوداوەند‬ ‫زیاد لە چوار ژنی بۆ پیاوێك قەدەغە‬ ‫كردووە‪ .‬دیارە ئەم نواڕینەی شافیعی‬ ‫روانینێكی وابەستە بە سونەت‌و سیرەت‌و‬ ‫ژیرییەك بووە لە فیقهی مەزهەبەكەیدا‪،‬‬ ‫كە توانی گێژەڵی هەزارەیەك مەیسەر‬ ‫بــكــات‪ .‬ئــەوەبــوو درێـــژەی كێشا تا‬ ‫دوماییەكانی سەدەی حەڤدەهەم موفتی‬ ‫دیمەشق‪ ،‬عەالئەدینی حەسكەفی دەیوت‬ ‫‪»:‬پیاو لەگەڵ هەزار كەنیزەكدا ئیدی‬ ‫بۆی نییە دانەیەكی تر بگرێت چوون‬ ‫سەردەكێشێت بۆ بــێــبــاوەڕی»(‪.)١١‬‬ ‫بەكارهێنانی كەنیزەك‌و ژنانی نائازاد بۆ‬ ‫ێ‬ ‫مەبەستی رابواردن‌و خزمەتگوزاریی تەن ‌‬ ‫رووی توێژێكی بااڵدەست‌و سەردەستی‬ ‫تەنی بوو‪ ،‬ئەگین دیــاردەی كۆیالیەتی‬ ‫لــەتــەواوی دنــیــای ئیسالمدا بــەربــاو‬

‫بوو لەنێو واڵتانی ئیسالمیدا‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەهۆی قەدەغەكارییەوە نەبوو بۆ ئەم‬ ‫ێ‬ ‫شێوە كۆیلەییەی مرۆڤ‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵ ‌‬ ‫هــۆكــاری ئــابــووری‌و جیۆگرافی كــارا‬ ‫بەپشت ئەم دەگمەنكارییەی كۆیالیەتی‬ ‫كشتوكاڵییەوە بوو‪ .‬بەو واتایە نایەت‬ ‫كە كۆیالیەتی لەئیسالمدا دژوار نەبووە‬ ‫هەروەك هەندێك لە بەرگریكارانی ئەو‬ ‫رژێمە بانگەشەی بۆدەكەن گوایا خاوەن‬ ‫كۆیلە لە ئیسالمدا توندوتیژو سەركەش‬ ‫نەبووە‪ .‬بەپێچەوانەوە كۆیالیەتی لە‬ ‫زەمینی ئیسالمدا رەوشێكی بەرابەرو‬ ‫یەكسانی نەبووەو لە تەنگژەیەكی بەهای‬ ‫نزمی كۆمەاڵیەتیدا ژیــاون‪ .‬لەمیسری‬ ‫سەدەكانی نێوەڕاستدا‪ ،‬هەندێكجار‬ ‫خانەوادەو بەرەبابی كۆیلەكان توانیویانە‬ ‫سوپای كۆیلەكان لە كۆیالیەتی بهێنە‬ ‫دەرێ‌‌و بۆ زەمەنێك فەرمانڕەوایی خەڵك‌و‬ ‫ئەوانی دی بكەن‪ .‬هاوكات یەكەكانی‬ ‫سەربازگیریی كۆیلەكان كە بە ئینكشاری‬ ‫نــاســرابــوون لــە نێو وسمانییەكاندا‬ ‫نمونەیەكی تری بااڵدەستی‌و راچەنینی‬ ‫كۆیلەكانە لــە دونــیــای ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫بەرچاوترینی ئــەم نەزمە لەنێو ئەو‬ ‫كۆیلە بااڵدەستانەوە هات كە كاریگەری‌و‬ ‫ســەروەتــمــەداری‌و هەژموونی فرەیان‬ ‫لە كۆشكە شاهانییەكاندا هەبوو لە‬ ‫زەمەنەكانی كۆتایی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫عوسمانیدا‪ ،‬چوون ئەو كەنیزانە بەرەو‬ ‫دەسەاڵت‌و هەیمەنەی خوێنی نەوەكانی‬ ‫خەلیفەو سوڵتانەكان كــشــابــوون ‪.‬‬

‫واڵتی دونیابوو كە كۆیالیەتی تاساڵی‬ ‫‪ 1962‬درێژەی هەبوو(‪ .)١٣‬لە ئێستاشدا‬ ‫كــاریــگــەری‌و شوێندەستی كۆیالیەتی‬ ‫خێزانی‌و خزمەتگوزارانی بیانی لە نێو‬ ‫واڵتانی كەنداوی عەرەبیدا ماوەو كاری‬ ‫پێدەكرێت‪ ،‬ئەویش بەهۆی شكستی‬ ‫پۆلیس‌و یاسادانەرانی ئەو واڵتانەوە‬ ‫دێت كە توانای كۆنترۆڵی پاراستنی‬ ‫خزمەتگوزارو كەنیزو ژنانی ئیشكەری‬ ‫كــۆچــكــردوویــان نییە بــۆ نێو خانەو‬ ‫ماڵی خاوەنكارو سەرمایەدارو خانەدانە‬ ‫عەرەبییەكانی ئەو واڵتانە‪.‬‬ ‫لەو واڵتانەدا مێیینەی كارەكەری نێو‬ ‫مااڵن كە دیاردەیەكی باڵون‌و لەواڵتانی‬ ‫هـــەژارەوە پەنایان بــردۆتــە ئەوێندەر‬ ‫بــواری تانەو بەرگریی لەخۆكردنیان‬ ‫كەمەو لەئەگەری دەستدرێژی سێكسی‌و‬ ‫لێدانی جەستەیدا فــرەجــار لەالیەن‬ ‫پۆلیسەوە پشتیوانییان ناكرێت‌و بە‬ ‫تۆپزی دەنێردرێنەوە بۆ ئەو شوێنەی‬ ‫كە بەنیازی خراپەوە مامەڵەیان لەگەڵدا‬ ‫كردوون‪ .‬ئەوانە بەشێوەی یاسا وەك‬ ‫بەندە مامەڵەیان لەگەڵ ناكرێت‌و بەڵكو‬ ‫قەرەبووی كارەكەیان كە كاری بەندەیی‌و‬ ‫كۆیالیەتییە وەردەگرن‪ .‬لەالیەكیترەوە‬ ‫خــاوەن كارو خــاوەن كۆیلەكان بەهۆی‬ ‫كۆنترۆڵی هــامــوشــۆیــان‌و بەپاساوی‬ ‫هەڵنەهاتنیان‌و چاودێریان جەوازنامەو‬ ‫بەڵگەكانیان لێوەردەگرن هاوكات لە‬ ‫ێ بە‬ ‫پۆلیس‌و دەزگــای ئاسایشیدا گو ‌‬ ‫سكااڵ‌و ناهەمواری ژیانیان نادرێت‌و‬ ‫سەرپشكنین لە چۆنیەتی ژیــان‌و كارو‬ ‫مافەكانیان‪ .‬لە هەندێك لە واڵتانی‬ ‫ئــەفــریــقــادا بــۆنــمــوونــە لــە موریتانیا‬ ‫كۆیالیەتی بەتەواوی پیادە دەكرێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەكاتێكدایە چەندین جار راگەیانراوی‬ ‫یاسایی لەمەر نەهێشتنی كۆیالیەتی‬ ‫راگەیەنراوە‪ .‬بۆنموونە لە ساڵی ‪1980‬‬ ‫دا ئەم راگەیەنراوە باڵوكراوەتەوە كە‬ ‫كۆیالیەتی لەو واڵتەدا هەڵوەشاوەتەوە‪.‬‬ ‫ێ بەگوێرەی راپۆرتەكانی ئەم دوواییە‬ ‫وەل ‌‬ ‫لەو واڵتــەدا تاوەكو ئێستەش ‪90000‬‬ ‫كۆیلەی رەشپێستی موریتانی وەك‬ ‫بەندە لەالیەن خــاوەن كۆیلە عــەرەب‌و‬ ‫بەربەرییەكانەوە ماونەتەوەو بوونیان‬ ‫هەیە‪ .‬لەسوداندا كریستانە دیلەكان‬ ‫بەردەوام لەجەنگە ناوخۆییەكاندا دەكرێنە‬ ‫كۆیلەو بندەستی موسڵمانەكان‪ .‬ژنانی‬ ‫دەستبەسەرو زیندانیكراو لە سوداندا‬ ‫لەالیەن ئەوانەوە كە بەدیلیان دەگرن ‪،‬‬ ‫سێكسیان لەتەكدا دەكرێت‌و پێیان وایە‬ ‫یاسای ئیسالمی ئەو مافەی پێداون كە‬ ‫سێكس لەتەك واندا بكەن‪.‬‬ ‫لێرەدا تەنها چوارچێوە بەرچاوەكانی‬ ‫یاسای ئیسالمی ســەرچــاوەو مەرجەع‬ ‫نین بۆ خوڵقاندنی ئەم رەوشەی ژیانی‬ ‫كۆیالیەتی بۆ ژنـــان‪ .‬تەنانەت گەر‬ ‫یاسای ئیسالمیش ببێتە پاساوێك بۆ‬ ‫بەكۆیلەكردن‌و بندەستكردنی ئەوانی‬ ‫دی‪ .‬ئەگەرچی موفتی‌و فیقهی پێش‬

‫دەیانكەنە كۆیلەو وەك كۆیلە بندەستیان‬ ‫دەكەن‪ .‬مێندی نەزیر چیرۆكی كۆیالیەتی‬ ‫خـــۆی‌و ئــەزمــوونــی خــۆی لــەوبــارەوە‬ ‫دەگێڕێتەوەو وەك موسڵمانێكی سودانی‬ ‫نوسینەكانی خۆی كردۆتە یاداشتێك‌و‬ ‫تا ئەوكاتەی هەڵدێت هەموو رووەكانی‬ ‫ئەو ژیانە تاریكەی خستووەتەڕوو(‪.)١٤‬‬ ‫بەدەر لەبەرباڵوی ژیانی كۆیالیەتی لە‬ ‫ئەفریقادا لەشوێنانی تریشدا بوونی ئەم‬ ‫رژێمە هەیە‪ .‬بۆنموونە توێژەرێك ئاماژەی‬ ‫داوە بە دڕندەیی بزووتنەوەی تاڵیبان‌و‬ ‫مامەڵەی ئەفغانییەكان لەبەرامبەر‬ ‫ئەفغانییە شیعەكانداو باس دەكات چلۆن‬ ‫ژنانی هۆزی هەزارەی ئەفغانی كراونەتە‬ ‫كــەنــیــزەك‌و وەك خزمەتكارو كۆیلە‬ ‫بەكاردەهێنرێن‪ .‬دیارە بونی كۆیالیەتی‬ ‫بەشێوەی تەواو كۆیالیەتی یان نیمچە‬ ‫كۆیالیەتی لە جیهانی ئیسالمیدا مانای‬ ‫ئــەوە نییە كە تەنها لەوێندەر بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵكو لە چەندین واڵتی دونیادا‬ ‫ئەم نەزمە بوونی هەیە‪ .‬هاوكات ئەم‬ ‫نەزمە لەتەواوی دنیای ئیسالمیشدا بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬دیارە هۆكارەكانیان لە و شوێنانەی‬ ‫دنــیــای ئیسالمدا جگە لــە هــۆكــاری‬ ‫ئیسالمی هۆكاری سۆسیۆ‪ -‬ئابووریی‌و‬ ‫سیاسیش وەك هۆكاری كاریگەربوونیان‬ ‫لە زەمینەسازی بۆ كۆیالیەتی هەیە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫ ‪1.‬‬ ‫‪Haskafi, The Durr-ul‬‬‫‪Mukhtar, p. 24.‬‬ ‫ ‪2.‬‬ ‫‪See Ibn Kathir, The Life‬‬ ‫‪of the ProphetMuhammad; and‬‬ ‫‪Hidayatullah, Mariyah the Copt.‬‬ ‫ ‪3.‬‬ ‫‪Q. 2:221, 24:32.‬‬ ‫ ‪4.‬‬ ‫‪Terms‬‬ ‫‪for‬‬ ‫‪male‬‬ ‫‪slaves included ‘abd (also‬‬ ‫‪“worshipper”) and both‬‬ ‫ ‪5.‬‬ ‫‪ghulam and fatah,‬‬ ‫‪which could refer to either male‬‬ ‫‪slaves or male youths.‬‬ ‫ ‪6.‬‬ ‫‪Mattson, “A Believing‬‬ ‫‪Slave is Better Than an‬‬ ‫‪Unbeliever,” p. 134.‬‬ ‫ ‪7.‬‬ ‫‪Ahmed, Women and‬‬ ‫–‪Gender in Islam, pp. 67, 79‬‬ ‫‪101.‬‬ ‫ ‪8.‬‬ ‫‪See Q. 4:3. Al-Umm, K.‬‬ ‫‪al-Nafaqat, “Ma ja‌a fi ‘adad ma‬‬ ‫‪yahillu minal-hara‌ir wa‌l-imma‌wa‬‬ ‫‪ma tahillu bihi al-furuj,” 5:215.‬‬ ‫ ‪9.‬‬ ‫‪”In theImage of God, p.‬‬ ‫‪125.‬‬ ‫‪10. For one discussion,‬‬ ‫‪see Diederich, “Indonesians in‬‬ ‫‪Saudi Arabia,”pp. 133–6.‬‬ ‫‪11. A number of reports‬‬ ‫‪over the past decade from‬‬ ‫‪organizations including Amnesty‬‬ ‫‪International and Human Rights‬‬ ‫‪Watch have documented these‬‬ ‫‪abuses.‬‬ ‫‪12. In the Image of God, p.‬‬ ‫‪123.‬‬ ‫‪13. U.S. Department of‬‬ ‫‪State, “Slavery, Abduction and‬‬ ‫‪Forced Servitude in Sudan;” and‬‬ ‫”‪iAbolish, “Spotlight on Sudan.‬‬ ‫‪14. see Mack, “Women‬‬

‫لەسەدەی هەشتەمدا گەورە پێشەوای دیاری فیقهی ئیسالمی ئیمامی‬ ‫شافیعی سەرهەڵدەدات‌و روانگەیەكی یاسایی تەواو دەدات بەبوونی‬ ‫كەنیزەك‌و بەكارهێنانیان بۆمەبەستی سێكس‌و ئەوە ناشارێتەوە‪،‬‬ ‫كەپیاوێك دەتوانێت بەكامی دڵی خۆی كەنیزەكی هەبێت‌‬ ‫بــوو‪ ،‬كۆیلەكان بۆ كــاروبــاری رۆژانــەو‬ ‫بازرگانی‌و كاری قورس‌و گران دیاردەی‬ ‫زەقی كۆمەڵگەی ئیسالمی بوون‪ .‬ئەوان‬ ‫بوونیان درێژەی هەبوو تا كۆتاییەكانی‬ ‫سەدەی نۆزدەو سەدەی بیستەم‪ ،‬ئیدی‬ ‫بەبڕیار قەدەغەكردنی ئەو هەلومەرجەی‬ ‫مرۆڤایەتی دێتە ئــاراوە(‪ .)١٢‬شێوەی‬ ‫بەندەیی‌و كۆیلەی لە جۆری بەندەیی‌و‬ ‫كۆیلەی مــەزراو كشتوكاڵ وەك ئەوەی‬ ‫لە باشوری ئەمەریكادا هەبوو‪ ،‬دەگمەنتر‬

‫كۆیالیەتی لەنێو كۆمەڵگە موسڵمانەكاندا‬ ‫ێ تایبەتمەندی سەدەكانی نێوەڕاست‬ ‫تەن ‌‬ ‫نــەبــووە‪ ،‬چــوون كاریگەرییەكانی بۆ‬ ‫سەردەمە نوێیەكانیش هەر لە درێژە‬ ‫كێشاندا بوون‪ .‬بەتایبەتی لەبەشێكی‬ ‫دیاریكراوی واڵتانی ئەفریقاو كەنداوی‬ ‫عەرەبیدا‪ .‬هەموو ئەو ناوچە ئیسالمیانە‬ ‫دووایین شوێنی دنیابوون كە تێیاندا‬ ‫كــۆیــایــەتــی نــەمــاو كــۆتــایــی پێهات‪،‬‬ ‫بۆنموونە عەرەبستانی سعودی دوایین‬

‫ئەم سەردەمە رێگرییەكیان لەبەرامبەر‬ ‫ێ ئەوان‬ ‫كۆیالیەتیدا كڵۆم نــەداوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫بــەتــەواوەتــی رێگەیان لە كۆیالیەتی‌و‬ ‫بەكەنیزكردنی موسڵمانانی دی كردبوو‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئەم پرێنسیپە ئیسالمییەوە‪،‬‬ ‫لەهەندێكجاردا دیلە موسڵمانەكان كە‬ ‫لەالیەن گروپە نەتەوەییەكانی دی یان‬ ‫هۆزەكانی دییەوە دەستگیر دەكرێن‬ ‫بەتایبەت لە جەنگی نێوخۆیی‌و ملمالنێو‬ ‫كێشەی هــۆزەكــانــدا ئــەوا هەندێكجار‬

‫‪and Slavery in Nineteenth‬‬‫‪Century Hausaland,” esp. pp.‬‬ ‫‪89–90; also Lewis, Race and‬‬ ‫‪Slavery in the Middle East, pp.‬‬ ‫‪57–9.‬‬ ‫‪15. Algar, Wahabbism: A‬‬ ‫‪Critical Essay, p. 57.‬‬ ‫‪16. On this topic, see the‬‬ ‫‪Feminist Sexual Ethics Project‬‬ ‫‪website and the links collected‬‬ ‫‪there:‬‬ ‫‪www.brandeis.edu/‬‬ ‫‪projects/fse.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫تێگەیشتنێك لە بیری ماركس بۆ ئاین‬ ‫نوسینی‪ :‬ئارۆ هەورامی‬ ‫پرسی ئاین و تێگەیشتنی ئاین الی‬ ‫ماركس‪ ،‬چ الی الیەنگران و شوێنكەوتەی‬ ‫ئایدیۆیۆلۆجیەتی ماركسی بەتایبەتی‬ ‫لە ڕۆژهــەاڵتــی ناوین وگشت وخەڵكی‬ ‫كۆمۆنیست و چەپەكان‪ ،‬چ ئەوانەش‬ ‫خۆیان بەدیندارو شوێنكەوتەی ئاین‬ ‫دەزانن تا بەئیمرۆش تێگەیشتنی ئەنگڵز‬ ‫و ماركس بۆ ئاین‪ ،‬بە ووردی نازانن‪.‬‬ ‫ڕوانینینێكی زانستییان بۆ بیری ئەو‬ ‫دوانە بەتەواوی نییە‪.‬‬ ‫ئــەو گوتەزایەی ماركس سەبارەت‬ ‫بە ئاین هێناویەتی لە نوسینەكانیدا‬ ‫كە دەڵێت‪ »:‬ئاین ئەفیونی گەالنە»‪،‬‬ ‫ئیتر وادەزانن ئەم گوتەیە پوختكراوەی‬ ‫تێگەیشتنی ئەنگڵز و ماركسە بۆ‬ ‫دیاردەی ئاین و ئاینداری لە كۆمەڵگەدا!‬ ‫كە لەڕاستیدا ئەمە وانیەو تێنەگەیشتنە‬ ‫لە بیری وردی ئەو دوو فەیلەسووفە‪ .‬بۆیە‬ ‫پرسیاری گرنگ لێرەدایە كە بڵێین مەگەر‬ ‫ئەم تێڕوانینە دەكرێت بە تێڕوانینێكی‬ ‫وردی ئەو دووكەسە بخەمڵێنرێت؟ بۆ‬ ‫وەاڵمــی ئــەوە پێمان باشە ئەم بەشە‬ ‫لەنووسین تەرخانبكەین بۆ وەاڵمی ئەو‬ ‫پرسیارەو لەوێوە تێڕوانین و تێگەیشتنی‬ ‫ئەنگڵز و ماركس بۆ ئاین بخەینەڕوو‪.‬‬ ‫سەرەتا دەبێت دان بەو ڕاستیەدا بنێین‬ ‫كە ئەم گوتەیە لە بنچینەدا هی ماركس و‬ ‫ئەنگڵز نیە‪ ،‬بەڵكو ئەم گوتەیە لە سیاقی‬ ‫نوسینی فەیلەسوفانی ئەڵمانی وەك‬ ‫هایدگەر وفیورباخ و برۆنۆ بۆرو موسیس‬ ‫هیس و هینریچ هین و ‪..‬هتد هاتووە و‬ ‫دەبینرێت‪ .‬بۆ نموونە لە وتاری لۆدفیج‬ ‫بۆرن لە ساڵی ‪ 1840‬زاینیدا هاتووە‪)1( .‬‬ ‫هینریچ هین لەكاتی جیاكاری بۆ‬ ‫دیـــاردەی ئاینی هــەوڵــی داوە الیەنە‬ ‫پۆزەتیڤەكانی ئاین بخاتەڕوو‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫شێوەیەكی گاڵتەئامێزیش هێرشدەكاتە‬ ‫سەر شوێنكەوتوانی ئاین و ئاینەكەیان و‬ ‫دەنووسێت‪ »:‬دەستخۆشی و بەخێرهاتن‬ ‫بۆ ئەو ئاینەی كەوەك چەند دڵۆپێكی‬ ‫بێ هۆشكەر و شیرین لە ئەفیونی ڕۆحی‬ ‫دەكاتە ناو پیاڵەی مەینەت و ئــازارە‬ ‫تاڵەكانی مــرۆڤــەوە‪ .‬چەند دڵــۆپ لە‬ ‫خۆشەویستی‪ ،‬لە هیواو ئیمان‪ .‬ئیتر ژیان‬ ‫و كەتواریان بیردەباتەوە‪.« .‬‬ ‫پاشان مۆسیس هیس لە وتارێكیدا كەلە‬ ‫ساڵی ‪ 1843‬لە سویسرا باڵویكردەوە‪ ،‬كە‬ ‫تیایدا هەوڵی تەبەنیكردنی هەڵوێستێكی‬ ‫یەكالكەرەوە( كەخاڵی نییە لەجۆرێك‬ ‫لەناشەفافیەت و نــاڕوون)ی داوە‪ ،‬كە‬ ‫وتــویــەتــی‪ :‬لــە ڕاستیدا گــومــان لــەوە‬ ‫ناكرێت كە ئاین یارمەتی مرۆڤ دەدات‬ ‫لە هەڵگرتن و ئارامی بە مرۆڤ بەرامبەر‬ ‫ئەو ئــازارو ئەشكەنجانەی ڕووبــەڕووی‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬بە ئەندازەی زیاتر لەو ئەفیون‬ ‫و مادە بێهۆشكەرانەی كەمرۆڤی نەخۆش‬ ‫وەریدەگرێت بۆ مەبەستی بەرگەگرتنی‬ ‫بەرامبەر ئازارەكانی)(‪.)2‬‬ ‫ڕاستە ئەوان بەتێڕوانینێكی مادیانە‬ ‫دەڕواننە هەردیاردەیەكی كۆمەڵ‪ ،‬ئاین‬ ‫و ئاینداریش وەك هــەردیــاردەیــەكــی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بێگومان شوێنگەو كاریگەری‬ ‫دادەنێت لە كۆمەڵدا‪ ،‬بۆیە لە بنچینەدا‬ ‫مــادام ئــەوان بــاوەڕیــان وایــە كە ئاین‬ ‫وەك دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی لەنێو‬ ‫كۆمەڵدا بوونی هــەبــووە و بوونیشی‬ ‫هەیەو‪ ،‬دواتریش هەردەیبێت!! بۆیە‬ ‫هیچ كــات ئینكاری ئــەو كاریگەریەی‬ ‫ئاینیان لەسەرتاك و كۆمەڵ نەكردووە‪،‬‬ ‫دیسان ئەگەر هێنانی ئاین وەك ئەفیوون‬ ‫و مادەیەكی بێهۆشكەر» كە مانای‬ ‫كاریگەربوونی كۆمەڵگەكان دەدات بەو‬ ‫دیاردەیە»‪ ،‬مانای كردنەدەرەوەی ئاین‬ ‫نیە لە تواناو كۆنترۆڵی لەسەر كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫بەاڵم دیارە پرسەكە لێرەدایە ئەوان چۆن‬ ‫بۆ ئەو دیاردە كاریگەرە دەڕوانن؟ ئەوە‬ ‫هەزاران ساڵە‪ ،‬تێفكرینی ماتریاڵی وەك‬ ‫هەر دیاردەیەكی تری ناو كۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی هــەبــووە‪ ،‬ئــەم تێفكرینە‬ ‫خەریكی ملمالنێی بــەردەوامــە لە گەڵ‬ ‫بۆچوونەكانی تری نێو جیهانی فەلسەفەو‬

‫مەعریفە‪.‬‬ ‫بەداخەوە ئێمە تا ئێستا لەم بارەیەوە‪،‬‬ ‫زانست‪ ،‬نووسین و لێكۆڵینەوەیەكی وامان‬ ‫نەبووە بە زمانی كوردی‪ ،‬بۆیە بەشێوەی‬ ‫جۆراوجۆر كورتهێنانمان تا ئێستەش هەر‬ ‫هەیە‪ ،‬دوورین لە بەكارهێنانی میتۆدی‬ ‫زانستی و تێگەیشتنی گوازراوەی هەڵەمان‬ ‫بۆ تێفكرینە زانستییەكان هەیەو لەڕێگەی‬ ‫گوتەو گوتەزای ئایدیۆلۆژیەوە (وتیان‬ ‫و دەڵێن و بیستومانەوە‪ )!..‬مێشكمان‬ ‫پڕدەكەین لە بیرو ئایدیاو تێفكرینەكان‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1844‬ی زاینی گوتەكەی‬ ‫مــاركــس « ئــایــن ئەفیونی گــەالنــە»‬ ‫دەركەوت‪ ،‬لە وتارێكی كە بەناونیشانی‬ ‫«ڕەخنەیەك لە فەلسەفەی ڕاستی الی‬ ‫هێگل»‪ ،‬هیچ زیادەڕەویی نییە ئەگەر‬ ‫بەسەرنجێكی وردەوە تەماشەی ئەو وتارە‬ ‫بكرێت و خوێندنەوەیەكی بابەتیانەی‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬ئەو ڕاستیە بەرچاودەبێت‬ ‫كە ماركس ئەكادیمیانە باسی ئاینداری‬ ‫ئەوكاتە دەكــات و زۆر ســورە لەسەر‬ ‫خــســتــنــەڕووی ســروشــتــی دوالــیــزمــەی‬ ‫دیاردەی ئاینی و بەكاربردنی ئاین لەو‬ ‫زەمەنی كەتیایدا ژیــاوە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫زۆر زیاتر لەوەی لەسەر ئاین باوبوەو‬ ‫لەسەر ئاینداری باوی الی ئەو كە لەالیەن‬ ‫تیۆریستە ماركسییە پێشوەكانەوە‬ ‫نووسراوە؛ باسی لێوەكراوە‪)3(.‬‬ ‫ئەمە س ــەرەڕای ئــەوەی كە ماركس‬ ‫وەك ڕەخنەگرێكی توند بەرامبەر ئاین‬ ‫لێوەی باسكراوەو ناسێنراوە‪ ،‬كەچی ئەو‬ ‫لەو وتارەیدا دەنوسێت‪ »:‬ئەو خەمو‬ ‫خەونەی هاوشانە لەگەڵ ئاین‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫شتێكی واقیعیە‪ ،‬لەهەمان كاتدا مانای‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی ئەو كەتوارە دەدات‪.‬‬

‫ئاین وەك ڕزگــاركــەری مرۆڤێكە كە‬ ‫لەگیانەاڵدایە‪ ،‬كە خەریكە لە ژێر ئازارو‬ ‫ناڕەحەتیدا دواهەناسەكانی خۆی دەدا‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا دروستكراوی ئەویشە‪ ،‬ئاین‬ ‫دڵی جیهانێكی بێ دڵە‪ ،‬وەك چۆن گیانی‬ ‫جیهانێكی بێ گیانیشە»‪.‬‬ ‫ڕاستی ئەم بۆچوونەی ماركس لەوەدایە‬ ‫كەهەردەم مرۆڤە هەژارەكان و ئەوانەی‬ ‫لە ژێر مەینەتی و ئازارەكاندا دەتلێنەوە‪،‬‬ ‫وەختەكارێك مرۆڤی هاوڕەگەزی خۆی‬ ‫(مرۆڤ) گورز و قامچی چەوساندنەوەی‬ ‫لەسەر بەرزكردوەتەوە؛ ئیتر لەم جیهانی‬ ‫كۆمەڵگەیەی خۆی پشتوپەناو داڵدەیەك‬ ‫نــادۆزێــتــەوە و مــولــزەمــی دەكـــات كە‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ میتافیزیك و لەوێوە داوای‬ ‫هاوكاری و داوای البردنی مەینەتی و‬ ‫سوكناهێنەرەكانی ڕۆحیی دەكات‪ ،‬یاخود‬ ‫لەكاتی بێ هێزی و نەخۆشی و پیریدا‬ ‫كە ئیتر ئەوكات توانایەكی نیەو هەست‬ ‫بە تــوانــەوەی شوێنگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و پشتیوانی و مانایەكی ئەركەكی لە‬ ‫كۆمەڵگەدا وندەكات‪ ،‬دیسان پەنادەباتەوە‬ ‫بۆ جیهانی میتافیزیكاو لەوێوە گەشتێكی‬ ‫ڕۆحی نامادی دەستپێدەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مرۆڤ وەك خۆی مرۆڤێكی ملهوڕەو تا‬ ‫توانای ملهوڕی و تواناشكانی بەسەر‬ ‫جیهانی مادیدا هەبێت؛ كەمترین خەیاڵی‬ ‫بۆ میتافیزیقاو بابەتەكانی ئاین و خواو‬ ‫ڕۆژی دوایی و ئەمانە دەچێـت‪ .‬بەمانا‬ ‫هەركاتێك مــرۆڤ بگاتە ئاستێك لە‬ ‫تــوانــای مــادی و پێگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئەوەندە هەبێت و ئیتر لەوێوە جیهانی‬ ‫میتافیزیكا دەبێتە بابەتێكی الوەكی‪ ،‬یان‬ ‫كەنارگیركراوە‪)4( .‬‬ ‫بۆیە لەم دۆخەدا كە ئاین پشتیوانیەك‬

‫ماركس هەرگیز نەیویستوە‬ ‫ئینكاری ڕۆڵی ئاین و فاكتەری ئاینی‬ ‫بكات لەناو کۆمەڵدا‬

‫ئاین دڵی جیهانێكی بێ دڵە‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن گیانی جیهانێكی بێ گیانیشە‬ ‫بێت بۆ مرۆڤ و وزە بەخشێكی ڕۆحی و‬ ‫جەستەیی مرۆڤەكان بێت ئەنجڵز و پاشان‬ ‫ماركسیش گرفتێكیان لەگەڵی نییەو‬ ‫نەبووە‪ .‬كە دواتر ئەمەش ڕووندەكەینەوە‬ ‫كە ئەنگڵز چۆن باس لەسەرهەڵدانی‬ ‫ئاینی مەسیحیەت دەكــات و پاڵپشتی‬ ‫هەژارو چینی چەوساوە دەبێت‪.‬‬ ‫هــەروەهــا گوتەی «ئاین ئەفیونی‬ ‫گەالنە» دەتوانرێت ئەو لێكدانەوەی‬ ‫تریشی بۆ بكرێت كە ماركس ڕاستەوخۆ‬ ‫نەیاری ئەوانەی پێدەكات كە دەڵێن ئاین‬ ‫بابەتێكە لەدەرەوەی جەوهەری مرۆڤەوەو‬ ‫بەسەریدا سەپێنراوە‪ .‬چونكە ئەگەر‬ ‫بە شێوەیەكی سەراپاگیر تەماشەی‬ ‫وتارەكەی ماركس بكەیت‪ ،‬ئەو دەربڕینە‬ ‫دەزانـــی لــەكــوێــداو بــە چ مەبەستێك‬ ‫بەكاریهێناوە‪ .‬واتە‪ :‬ئەوەمان بەجوانی‬ ‫بۆ ڕووندەكاتەوە كە تێڕوانینی ماركس‬ ‫ێ دەكات‪،‬‬ ‫پرۆتستۆی بیری هیگڵی نو ‌‬ ‫كە لەهەوڵی خستنەڕووی ئاینە وەك‬ ‫شێوازێكی نامۆ بە جەوهەری مرۆڤ‪.‬‬ ‫زیاتر لەوەش وەستانەوەیەتی بەرامبەر‬ ‫فەیلەسوفانی ڕۆشنگەری كە ئیدانەی‬ ‫ئاین دەكــەن بــەوەی كە میكانیزمێكە‬ ‫بــەدەســت كاهین و ڕەهبانەكانەوە و‬ ‫بــۆ مــەرامــی خــۆیــان بــەكــاری دەبــەن‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەو دەستەواژەیەی سەرەوە كە‬ ‫ماركس نووسیویەتی‪ ،‬ڕەخنەیە لەو جۆرە‬ ‫بەكاربردنە شارەزایانەو دوڕوانەی فیورباخ‬ ‫و هێگڵییە نوێیەكان‪ ،‬ماركس بەڕوویاندا‬ ‫دەداتەوە‪ ،‬تەنانەت ئەم شیكاریەی كە بۆ‬ ‫ئاینی دەكات نمونەیەكە لەو ڕەخنەیەی‬ ‫كە دەچێتە خانەی پێش ماركسیەتەوە‪.‬‬ ‫بەمانا ماركسیەت لەوكاتەدا نەبووە‪،‬‬ ‫بەمانا هیچ جۆرە ئاماژەیەكی چینایەتی‬ ‫تەنانەت مێژوویی تیا نادۆزرێتەوە‪)5(.‬‬ ‫ســـــــەرەڕای بـــوونـــی جـــۆرێـــك لە‬ ‫تایبەتمەندی دیالێكتیكی ڕوون بۆ‬

‫خوێنەر دەدۆزینەوە ئەویش لەو شیكاری‬ ‫سروشت پارادۆكسیەی بۆ دیاردەی ئاینی‬ ‫كردووە‪ .‬كەلەالیەكەوە ئاین سروشتێكی‬ ‫ملكەچی بۆ واقیعی ژیــان و لەالیەكی‬ ‫ترەوە ناڕازیبون و بەرنگاربوونەوەی ئەو‬ ‫واقیعە لەالیەكی ترەوە‪ .‬كاتێكی زۆری‬ ‫بەسەردانەچووبوو تا ئەو خرۆنیكایەی‬ ‫(ئــایــدۆلــۆژیــای ئەڵمانی) هــات و كە‬ ‫لەساڵی ‪1846‬زاینی دەرچووبوو‪ .‬ئەو‬ ‫لێكۆڵینەوەیەی ماركس بۆ دیــاردەی‬ ‫ئاین كردبووی تیایدا بوو بەو پێیەی‬ ‫كە ئاین وەك كەتوارێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و مێژوویی ئاماژەی پێدابوو ‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ڕاستیدا ئــەوە لێكۆڵینەوەیەكە كە‬ ‫بەو تێگەیشتنەوە پەیوەندی ئەو تەنها‬ ‫لەگەڵ « بزووتنەوەی هێگڵی گەنج»‬ ‫ناپچرێنێت‪ ،‬بەڵكو هیچ پەیوەندیەكیش‬ ‫ناهێڵێتەوە لەگەڵ ماكس چیرنەر و‬ ‫فیورباخ دا‪.‬‬ ‫ئەو تایبەتمەندیەی كە ماركس لەم‬ ‫شیكارییەی بــۆ ئاین كــردوویــەتــی و‬ ‫لەخرۆنیكاكەدا هاتووە؛ ئەوەیە كە ئاین‬ ‫وەك شێوەیەك لە شێوەكانی ئایدیۆلۆژیا‬ ‫باسی لــێــوەدەكــات‪ .‬بەمانا بەرهەمی‬ ‫گیانیی كۆمەڵگایە‪ ،‬بەرهەمهێنەری بیرو‬ ‫ئەندێشەی ڕزگاربوون و ئەو هوشیارییەی‬ ‫ك ــە هــەڵــدەســتــێــت بــەئــەنــجــامــدانــی‬ ‫بــارودۆخــێــكــی مـــاددی لــە جیهاندا‪.‬‬ ‫مەرجێكی پێویستبونە بە بەرهەمهێنانی‬ ‫مادی و پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانەوە‪،‬‬ ‫كەچی لەكاتێكدا ماركس ئەمە دەڵێت‬ ‫و ئەوانی تریش بیری (پێچەوانەكەی)‬ ‫دووبــارەدەكــەنــەوە‪ .‬ئــەوەش بەسادەیی‬ ‫بابەتێك كەمترین كاریگەری لەسەر‬ ‫كۆمەڵ هەبێت‪ ،‬ماركسییەكان زۆرترین‬ ‫دەسوەردانیان لێكردووە‪)6(.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بیری سەرەكی لە‬ ‫شیكاری ماركس بۆ ئاین لەوەدایە؛ لە‬

‫ساتەوەختی ســەرهــەڵــدان و گەشەی‬ ‫شێوازە جیاوازەكانی هوشیاریدایە(‬ ‫ئاین‪ ،‬ئــەخــاق‪ ،‬فەلسەفە‪...‬هتد) بۆ‬ ‫پەیوەندیی بەرهەمهێنان‪ .‬ئــەوەی كە‬ ‫ئەمەمان بۆ دەستەبەردەكات ئەوەیە كە‬ ‫هەموو شتێك لە ڕێگەی پەیوەندییەكانی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە دەبێت‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫ماركس سوور بوو لەسەر دانەخستنی‬ ‫دەرگا بەڕووی هۆكارەكانی تردا‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی خرۆنیكای (ئایدیۆلۆجیای‬ ‫ئەڵمانیا) كە ماركس بەهەماهەنگی و‬ ‫لەسەر داوای ئەنگڵز نوسیبوی‪ ،‬تاكۆتا‬ ‫نوسراو و كتێبی ماركس نابینین ئەوەندە‬ ‫قسە لەسەر ئاین بكات و دەرخــەری‬ ‫پەیوەندیی ماركسیەت بە ئاینەوە بێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو باسكردنانەش ئەگەر هاتبن ئەوا‬ ‫زۆر بەكورتی و بەشێوازێكی نەرم و ژیرانە‬ ‫تەقەی لەبابەتەكە داوە‪ ،‬كە سەرلەبەری‬ ‫ئەو قسەلەسەركردن و ڕەخنانە‪ ،‬ئەو‬ ‫وێنەیەمان دەدات بەدەستەوە كە ئاینیش‬ ‫وەك ئایدیۆلۆژیایەك توانراوە بەكاربێت‬ ‫بــەرامــبــەر ئــایــدیــۆلــۆژیــەكــانــی دیكە‪،‬‬ ‫كە بەتوندی نەیاری ئەمەی كــردوەو‬ ‫لــەبــەرامــبــەری وەســتــاوەتــەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا خوێنەر لەم بارەوە دەتوانێت‬ ‫كۆمەڵێك ئاماژەی كاریگەر لە بەرگی‬ ‫یەكەمی كتێبی «سەرمایە»دا بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫لــەپــەراوێــزە گرنگەكەیدا ماركس‬ ‫بــەتــونــدی دادەبـــارێـــتـــە ســـەر ئــەو‬ ‫گەمژەییەی كە بیروباوەڕ دەیگێڕێت و‬ ‫ڕۆڵی بەرچاوی دەبێت لە سیاسەت لە‬ ‫سەردەمی یۆنانییەكاندا‪ ،‬پاشان ڕۆڵی‬ ‫ئاین لە چاخەكانی ناوەڕاستدا‪ .‬بەتوندی‬ ‫ڕەخنە لەو جۆرە بیرو باوەڕانە دەگرێت‬ ‫بــە پێشكەشكردنی ڕاڤ ــەی مــادی بۆ‬ ‫مێژوو‪ .‬كە دەنوسێت‪ :‬نەچەرخەكانی‬ ‫ناوەڕاست لەسەر دیانەتی كاسۆلیكی‬ ‫ژیـــاوەو نــە چــەرخــی یۆنانی كۆنیش‬ ‫سیاسەتی لەسەربیرو باوەڕ ژیاوە‪ .‬بەڵكو‬ ‫بارودۆخی ئابووری تایبەتی هەریەك لەو‬ ‫دووچەرخە جیاوازە ( چەرخی كۆن و‬ ‫ناوەڕاست) ئەوەمان بۆ ڕۆشندەكاتەوە‬ ‫كە بۆچی ئاینی كاسۆلیك لەوكاتەدا‬ ‫و هــەروەهــا بــیــروبــاورو سیاسەت لە‬ ‫یۆنان لەوكاتەی تردا ئەو هەژموونەیان‬ ‫هەبووە‪ .‬ســەرەڕای ئــەوەی كە ماركس‬ ‫لەخۆی دەبوورێت لە شیكاركردنی ئەو‬ ‫هۆكارە ئابووریانەی كە لەپشت بایەخی‬ ‫دینەوە هەن لە چەرخەكانی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫(‪ )7‬بــەاڵم بەسانایی لەم پــەراوێــزەدا‬ ‫ئــەوەمــان بۆ ڕۆشندەبێتەوە ماركس‬ ‫هەرگیز نەیویستوە ئینكاری ڕۆڵی ئاین‬ ‫و فاكتەری ئاینی بكات لەناو کۆمەڵدا‪،‬‬ ‫بــەاڵم دیــارە بەشێوەیەكی گشتی ئەو‬ ‫بابەتانەی كە پەیوەستن بە ئاینەوە‬ ‫لە كتێبەكانی ماركس شوێنگەیەكی‬ ‫الوەكیان داگیركردووە‪ ،‬زۆرجار ئاماژەی‬ ‫داوە و لــە نــێــوان پرۆتستانتیەت و‬ ‫سەرمایەداری دەستنیشانی جۆرێك لە‬ ‫پەیوەندی كردووە‪ ،‬كە لەهەندێ بڕگەو‬ ‫دەســـتـــەواژەی كتێبی (ســەرمــایــە)ی‬ ‫ماركس دا‪ ،‬ئاماژەی بەرۆڵی پەلەكردن‬ ‫و زووڕەساندنی سەرمایەداری لەالیەن‬ ‫ئاینی پرۆتستانتیەوە داوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەو پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫مــیــشــیــل لـــــوی‪ :‬الــمــاركــســیــە‬ ‫‪ -1‬‬ ‫والـــدیـــن‪ ،‬تــرجــمــە‪ :‬عــلــی ســـعـــیـــد‪http://،‬‬ ‫‪/503-10/almadapaper.‬‬ ‫‪net/sub‬‬ ‫‪Htm .p18‬‬ ‫هەمان سەرجاوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫‪Frederick Engels.‬‬ ‫‪ -3‬‬ ‫‪,«Letters of Marx and Engels‬‬ ‫‪Marxists.org. Retrieved .»1845‬‬ ‫‪. 13-02-2010‬‬ ‫میشیل لوی‪ :‬الماركسیە والدین‪،‬‬ ‫‪ -4‬‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫میشیل لوی‪ :‬الماركسیە والدین‪،‬‬ ‫‪ -5‬‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫‪Elisabeth‬‬ ‫›‪Engels‬‬ ‫‪ -6‬‬ ‫‪of 6 .letter contained at No‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Appendix,‬‬ ‫‪Collected‬‬ ‫‪Works of Karl Marx and‬‬ ‫‪38 Frederick Engels: Volume‬‬ ‫(‪International Publishers: New‬‬ ‫‪541–540 .pp )1982 ,York‬‬ ‫امام عبد الفتاح امام‪ ،‬المنهج الجدلی‬ ‫‪ -7‬‬ ‫عند هیجل‪ ،‬دراســە لمنگق هیجل‪ ،‬دار التنویر‬ ‫للگباعە والنشر‪ ،‬بیروت‪ ،‬گ‪2007 ،3‬م‪ ،‬ص‪.157‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫ت و ئیسالم‬ ‫بەند‌وباوی ئەدەبیاتی ئیسالمیی کوردی‪ ،‬دەربارەی عەلمانیە ‌‬ ‫وەاڵمێك بۆ (كورتە وەاڵم)ـەكەی عەلی باپیر‬

‫سەروەر پێنجوێنى‬ ‫بەشی نۆیەم و کۆتایی‬ ‫بەزاندن و نەبەزاندنی «هێڵی سور»‬ ‫ئــەوە بو ئیسالمیەکان و ڕاگەیاندنی‬ ‫ئیسالمیی میللی و بەتایبەتی الپەڕەکانیان‬ ‫لــە فەیسبوک‪ ،‬هەل‌پەرستانە کەوتنە‬ ‫بــاوکــردنــەوە و لــەقــاودان و شێواندنی‬ ‫هەندێک قسەوباسی کاک (مەال بەختیار)‬ ‫کە پەیوەندییان بە «حەاڵڵ و حەرام» ی‬ ‫ئایینی و ڕێسا ئایینیەکان و مێژوی دەقە‬ ‫ئایینیەکانەوە هەبو‪ .‬دوای ئەوە هەندێک‬ ‫پەستان و گوشاری سیاسییشی هاتە سەر‪،‬‬ ‫و لێدوانەکان ئاڕاستەیەکی تریان وەرگرت‪.‬‬ ‫من دەزانم مەال بەختیار دوژمنی سیاسی‬ ‫و دوژمنی ئایدیۆلۆجیاییشی هەیە‪ .‬جا‬ ‫دوژمنە سیاسیەکانی؛ بۆ زیان‌‌پێ‌گەیاندنی‬ ‫پەنا بۆ ڕێگە و بیانوی ئایینییش دەبەن‪.‬‬ ‫دوژمنە ئایدیۆلۆجیاییەکانیشی (بەتایبەتی‬ ‫ئیسالمیەکان)؛ بۆ دژایەتی‌کردنی پەنا‬ ‫بۆ ڕێگە و بیانوی سیاسییش دەبــەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دژ و ڕکەبەرە سیاسیەکان و‬ ‫ئایدیۆلۆجیاییەکانیش کەوتنە هاندانی‬

‫به‌رانبه‌ر به‌خوا و قورئان‌و پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م كتێبه‌كانی خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كانی؛‬ ‫خه‌تی ســوور ب ‌ن و نه‌به‌زێنرێن»‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەگەڕێتەوە و ئەم لێدوانەی مەال بەختیار‬ ‫و «خــەتــە س ــورەک ــان» بــە پێچەوانە‬ ‫دەزانێت لە وتە و لێدوانە سەرپێییەکانی‬ ‫لە کۆنفڕانسەکەدا‪ ،‬و دەڵێت ئەو قسانەی‬ ‫بەڕونی «ڕه‌خنه‌‌لێ‌گرت ‌ن و گاڵته‌پێ‌كردن»‬ ‫ـیان بەرامبەر بە خوا و قورئان تێدایە!‬ ‫پێش هەمو شتێک؛ هەر لە لێدوانەکەی‬ ‫کـــاک مـــەال بـــەخـــتـــیـــارەوە‪ ،‬هــەتــاکــو‬ ‫شــێــوازی وەرگــرتــن و لــێــکــدانــەوەی لە‬ ‫الیــەن ئیسالمیەکان و بەتایبەتی عەلی‬ ‫باپیرەوە‪ ،‬و ئەم هەوڵەی عەلی باپیریش‬ ‫بــۆ پێکداکێشان و بەگژیەکداکردنی‬ ‫وتەکانی مەال بەختیار؛ سەرلەبەری ئەمانە‬ ‫تێکەڵ‌کردن و ئاڵۆزکردنێکیان تێدایە‪.‬‬ ‫دەبــوایــە هــەر لە بنەڕەتەوە ڕون بوایە‬ ‫کە «خوا و پێغەمبەر و قورئان» بە چ‬ ‫واتایەک «هێڵی سور» ن؟! چونکە ئەگەر‬ ‫مەبەست ئەوە بێت کە پێویستە خوا و‬ ‫پێغەمبەر و قورئان لە سەروی هەمو ڕەخنە‬ ‫و تێبینییەکەوە بن؛ ئەمە دەکاتە حوکمێکی‬

‫لە جیاوازیی «ڕەخنە» و «سوکایەتی»‬ ‫بگەشتنایە‪ .‬زۆر خۆشە دژە فیکریەکەت‬ ‫لێت تێ‌بگات‪ ،‬و لەسەر بنەمای تێگەیشتن‬ ‫ملمالنێت لەگەڵ بکات‪ .‬زۆر دژوارە ملمالنێ‬ ‫لەگەڵ دژێکی مەعریفی بکەیت کە لێت‬ ‫تێ‌نەگات و بەهەڵە فیکر و پەیامەکەت‬ ‫لێک‌بداتەوە‪ ،‬لەوەش دژوارتــر ئەوەیە کە‬ ‫هەست بکەیت ئەو دژە بەئەنقەست و هەر‬ ‫بۆ وروژاندنی ڕەشەخەڵک لێکدانەوەی هەڵە‬ ‫و شێوێنراو بۆ پەیامەکەت بکات‪ .‬ئەو دو‬ ‫جۆرە مامەڵەیە لە ئیسالمیەکان دەبینین‪،‬‬ ‫و زۆر کەمیان ئەوەندە مەعریفە و ئاستی‬ ‫فیکرییان هەیە کە نەکەونە ئەو لێکدانەوە‬ ‫و پێناسە و ناونانە هەڵە و شێوێنراوانەوە‬ ‫و ملمالنێ فیکریەکە بــەدروســتــی و‬ ‫«نەزیهانە» و «شەریفانە» بەڕێوە ببەن‪.‬‬ ‫بەاڵم وا دیارە من هەر لە بنەڕەتەوە بەهەڵە‬ ‫لەم بابەتە گەیشتوم‪ ،‬بەڵکو لە جەوهەردا‬ ‫ملمالنێیەکی فیکری لە گۆڕێدا نیە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەیە ملمالنێیەکی سیاسیە کە فیکر و هەمو‬ ‫«وەسیلە» یەکی «شەریف و ناشەریف»‬ ‫ی بۆ دەخرێتە کار‪.‬‬

‫ئایینیەکە و ئینتیما مەزهەبیەکە داخوازییان‬ ‫دەکەن)؛ ئیتر لێکۆڵینەوەی ئەکادێمیی چی‬ ‫و «پسپۆڕی» ی چی؟! ئەمە خوێندن‬ ‫و لێکۆڵینەوەی زانکۆ و کۆلێژ و بەش و‬ ‫پەیمانگا ئیسالمیەکان‪ ،‬ئیتر نوسینی ئازاد‬ ‫و یەک‌الیەنەی نوسەرێکی ئیسالمی چۆن‬ ‫دەبێت بە «ئەکادێمی» و «پسپۆڕی»؟!‬ ‫ئەگەر عەلی باپیر شــانــازی بــەوەوە‬ ‫بکات بڵێت من شــارەزایــیــم لە ئیسالم‬ ‫هەیە (کە ئەمەش دەتوانین بەئاسانی‬ ‫گومانی لێ بکەین)؛ دەی خۆ ناوبراو هەر‬ ‫باس لە ئیسالم ناکات‪ ،‬ئەو دەســت بۆ‬ ‫هەمو بابەتە فیکریە گەورەکانی سەردەم‬ ‫دەبات و لە ڕوانگە ئیسالمیەکەی خۆیەوە‬ ‫قسەیان لەسەر دەکات‪ .‬باسی ـ بۆ نمونە ـ‬ ‫«عەلمانیەت» دەکات و پێناسەی دەکات‬ ‫و ئینجا بەراوردی دەکات بە ئیسالم‪ .‬ئایا‬ ‫بەڕێزیان لە باس‌وخواسی «عەلمانیەت» ـدا‬ ‫هیچ پسپۆڕییەکیان هەیە؟! نەخێر ئەوەش‬ ‫ناڵێم! بەڵکو‪ :‬ئایا ئەوەندە شارەزایی و‬ ‫«زانیاریی پێویست» ی هەیە هەتا بتوانێت‬ ‫بەوردی و بەبێ هەڵە و شێواندن لەسەری‬ ‫بدوێت؟! ئەو لە کۆتایی باس‌وخواسەکانیدا‬

‫هەمو الیەک لەسەر ئەوە کۆکین کە نابێت پیرۆزیە‬ ‫ئایینیەکان بە زمانی سوکایەتی و بێڕێزی قسەیان لەسەر‬ ‫بکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە نابێتە ڕێگر لە لێکۆڵینەوە و ڕەخنەی‬ ‫زانستی لەسەر ئەو بابەتە ئایینیانە‬ ‫جەماوەر دژی ئەو هەندە وتە و لێدوانەی‬ ‫مــەال بەختیار کــە لــە دەرەوەی وتــارە‬ ‫سەرەکیەکەی خۆیشیەوە بون و لە وەاڵمی‬ ‫بەشداری و پرسیارەکاندا هاتبون‪.‬‬ ‫بەاڵم هێشتا هەوڵی دژ و دوژمنە سیاسی‬ ‫و ئایدیۆلۆجیاییەکان‪ ،‬ئەوانەی لە دەرەوەی‬ ‫قەاڵ سیاسی و ئایدیۆلۆجیاییەکەی کاک‬ ‫مــەال بەختیارن؛ هێشتا هەوڵەکەیان‬ ‫کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبو‪ ،‬بەڵکو ڕەنگە‬ ‫بە بارێکی تردا سودێکیشی بوبێت (لەو‬ ‫الیەنەوە کە زیاتر پڕۆژەی «دابــڕان» ی‬ ‫بە خەڵک ناساند)‪ .‬بەاڵم ئەوەی دەتوانێت‬ ‫تا ڕادەیەک کاریگەرییەکی نەرێنیی هەبێت؛‬ ‫ئەوانەن کە لە ناوەوەی قەاڵ سیاسیەکەن!‬ ‫مەبەستم مەالکانی (یەکێتیی زانایان)‬ ‫ـــە‪ ،‬کە هەندێکیان ســەر بە پارتین و‬ ‫هەندێكیان سەر بە یەکێتین (بەڵکو هەر‬ ‫وەکو بارودۆخی هەرێمی دوای «ڕێکەوتنی‬ ‫ستراتیجی»؛ ســەرۆکــەکــەی پارتیە و‬ ‫جێگرەکەی یەکێتیە!)‪ ،‬و ئەوانیش خۆیان‬ ‫بە بەشێک لە «شۆڕشی نوێ» و خەباتی‬ ‫کوردایەتی دەزانن! ئەمانە ئەگەر بێتە سەر‬ ‫کوردایەتی و ڕێبازی بارزانی و تاڵەبانی؛‬ ‫بەشی ئــەوەنــدە پارتین و یەکێتین کە‬ ‫خەڵکانێکی تریش بــە «کــوردایــەتــی»‬ ‫قەرزار بکەنەوە! وەکو ئیسالمیەکان نین‬ ‫کە خۆیان گومانیان لە خۆیان هەیە و‬ ‫کە دێتە سەر باسی کێشمەکێشی کورد و‬ ‫داعش قسەکانیان دەبنە پاکانە و داکۆکی‬ ‫لە خۆ و پاساوهێنانەوە‪ .‬بەاڵم مەالکانی‬ ‫یەکێتیی زانــایــان ئــەم هەستەیان نیە‪،‬‬ ‫بەڵکو خۆیان بە خاترجەمیش دەزانــن‬ ‫لــەالی سەرکردە و سیاسیە گەورەکان‪.‬‬ ‫هــەر بۆیە دەشــزانــن چــۆن و لە کوێوە‬ ‫پەستان و گوشاری سیاسییش دەکەن!‬ ‫بۆیە پەستانی ئەمانە کاریگەریی خۆیی‬ ‫هەبو‪ ،‬لە کاتێکدا پەستانی ئیسالمیەکان‬ ‫و گۆڕان‪-‬ئیسالمیەکان یەک‪-‬لە‪-‬سەدی ئەو‬ ‫کاریگەریەی نەبو‪ .‬هەر بۆیە کاک مەال‬ ‫بەختیار ناچار بو ـ بۆ هێورکردنەوەی‬ ‫بـــارودۆخ و وەکــو دڵنیاکردنەوەیەک ـ‬ ‫ئەو لێدوانە بدات کە «خوا و پێغەمبەر‬ ‫و قورئان؛ هێڵی ســورن»‪ .‬کە دواتــر لە‬ ‫کۆڕێکیشدا ـ کە ئەمیش هەر بۆ البردنی‬ ‫ئەو تەم‌ومژە بو ـ هەمان لێدوانی دوپات‬ ‫کردەوە کە ئەوان «دژی ئیلحادن» و جگە‬ ‫لــەوەش بەالیانەوە «خوا و پێغەمبەر و‬ ‫قورئان؛ هێڵی سورن»‪.‬‬ ‫(عەلی باپیر) یش هەمان لێدوان بە‬ ‫بیر دەهێنێتەوە‪« :‬ده‌ڵێ‌‪ :‬خوا و قورئا ‌ن‬ ‫و پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬خه‌تی سورن‌‪ ،‬و ڕ ‌ێ به ‌خۆم‬ ‫ناده‌م بیان‌به‌زێنم»‪ .‬و دەڵێت‪« :‬زۆرمان‬ ‫پێ خۆشه‪ ،‬و پێویستیش ‌ه كه‌ بێڕێزی‌نواندن‬

‫ئایینیی سەپێنەر و خنکێنەر کە من دەزانم‬ ‫کاک مەال بەختیار بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ‬ ‫شتێکی وادا نیە‪ .‬بەڵکو بــەم شێوەیە‬ ‫لێدوانەکە ڕێک کت‌ومت دەبێتە نمونەیەک‬ ‫لە پڕۆژە یاسای «پاراستنی پیرۆزیەکان»‬ ‫کە پارتی (بەتایبەتی مــەال بەشیر) و‬ ‫هەندێک لە ئیسالمیەکان (بەتایبەتی‬ ‫کۆمەڵی ئیسالمی) ویستیان بیکەن بە‬ ‫یاسا و بیکەن بە کۆت‌وبەندێک بۆ گەردنی‬ ‫ئازادیی ڕادەربڕین لە هەرێم‪ .‬بڕوانن! ئەو‬ ‫پــڕۆژە یاسایەش ئامانجەکەی هەر ئەوە‬ ‫بو «خــوا» و «پێغەمبەر(ەکان)» و‬ ‫«قورئان» (و کتێبە «ئاسمانی»ـەکانی‬ ‫تر) «هێڵی سور» بن! [لێدوانەکە ئەوەندە‬ ‫لێکچونی لەگەڵ ئەو پرۆژە یاسایە هەبو؛ بە‬ ‫ڕادەیەک من گومانم کرد مەالکانی یەکێتیی‬ ‫زانایان خۆیان ئەو قسەیەیان بۆ کاک‬ ‫مەال بەختیار «ڕاهاویشتبێت» و ئەویش‬ ‫پەسەندی کردبێت!]‪ .‬جا ئەم پڕۆژە یاسایە‬ ‫حیزبێکی ئیسالمیی وەکــو (یەکگرتو)‬ ‫لەگەڵی نەبو و دەنگی بۆ نەدا!! ئێستە‬ ‫دەچێتە عەقڵەوە کاک مەال بەختیار ڕێگە‬ ‫و سنورێکی لەو شێوەیە بکاتە پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆی ڕێکخراوی ـ یان پالت‌فۆرمی ـ‬ ‫(دابڕان)؟! بێ گومان؛ نەخێر! بۆیە دەبوایە‬ ‫لێدوانەکەی مەال بەختیار بەم شێوەیە بوایە‬ ‫کە «سوکایەتی‌کردن و بێڕێزی‌کردن بە‬ ‫‹خوا و پێغەمبەر و قورئان› هێڵی سورە‌»‪،‬‬ ‫نەک ئەمانە بەڕەهایی هێڵی سور بن! هەمو‬ ‫الیەک لەسەر ئەوە کۆکین کە نابێت ئەو‬ ‫پیرۆزیانە بە زمانی سوکایەتی و بێڕێزی‬ ‫قسەیان لەسەر بکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە نابێتە‬ ‫ڕێگر لە لێکۆڵینەوە و ڕەخنەی زانستی‬ ‫ـ بــەدور لە زمانی سوکایەتی و قسەی‬ ‫ناشیرین ـ لەسەر ئەو بابەتە ئایینیانە‪.‬‬ ‫کە بڕوام وایە لێدوانە خێراکانی کاک مەال‬ ‫بەختیار لە کۆنفڕانسەکەدا دەچنە خانەی‬ ‫ڕەخنە و پرسیار و تێبینیی زانستی و‬ ‫هەوڵی تێگەیشتن لە نهێنیی ڕێسا و یاسا‬ ‫ئیسالمیەکان و هەبونی ڕەخنە و تێبینی‬ ‫لەسەریان (هەرچەند ئەم ڕەخنە و تێبینیانە‬ ‫ئاستێکی زانستیی بەرزیشیان نەبێت‪ ،‬بە‬ ‫حوکمی ئەوەی هەندێک قسە و لێدوانی‬ ‫خێرا بون و «پەیپەر» و لێکۆڵینەوەی‬ ‫نوسراو نەبون کە لێکۆڵەر دانیشێت کاری‬ ‫درێژخایەن و پشت‌بەستو بە سەرچاوەی‬ ‫لــەســەر بــکــات)‪ .‬ئینجا دەبــوایــە عەلی‬ ‫باپیریش ئەوەندە ئاستی فیکریی خۆی‬ ‫بەرز بکردایەتەوە کە ئەو لێدوان و وتانەی‬ ‫بە «گاڵتە‌‌کردن» بە ئایین نەزانیایە‪ .‬بونی‬ ‫تێبینی و ڕەخنە لە ڕێسا و یاسا ئایینیەکان‬ ‫نابێتە گاڵتە‌کردن بە ئایین‪ .‬خۆزگە ئەو‬ ‫ڕۆژەم ببینیایە کە ئیسالمیەکان و مەالکان‬

‫پسپۆڕیی ئیسالمناسی‬ ‫لە کۆتاییەکانی «کورتە وەاڵم» ـەکەیدا؛‬ ‫ناوبراو کۆمەڵێک «پێشنیار» دەخاتە‬ ‫ڕو‪ .‬کە لە ڕاستیدا خستنەڕوی پێشنیار‬ ‫ئاسانە‪ ،‬بەاڵم کارکردن بە پێشنیار قورسە!‬ ‫هەمو کەسێک دەتوانێت پێشنیار و قسەی‬ ‫گەورە بکات‪ ،‬بەاڵم جێبەجێ‌کردن کاری‬ ‫ڕاستەقینەیە‪ .‬پێشنیاری یەکەمی ئەوەیە‬ ‫دەڵێت‪« :‬با هه‌مو الیه‌كمان وریا بین ‌و‬ ‫به‌بێ‌ زانیاری له‌باره‌ی هیچ بابه‌تێكه‌و‌ه‬ ‫نه‌دوێین‪‌ ،‬و له‌ بــواری ئیسالمناسییشدا‪،‬‬ ‫وه‌ك هه‌ر بوارێكی دیكه‌ و بگره‌ زیاتریش‪،‬‬ ‫(تخصص) بگرین»‪ ،‬و‬ ‫ڕێزی پسپۆڕی‬ ‫ّ‬ ‫«شــاره‌زایــی ل ‌ه قورئان ‌و سوننه‌تیشدا‪،‬‬ ‫ل ‌ه شاره‌زایی له‌ پزیشكی (الطب) كه‌متر‬ ‫نیه‌‪ ،‬ك ‌ه قبووڵ ناكه‌ین هیچ كه‌س قس ‌ه له‬ ‫‌بابه‌تێكی بواری (طب) ـدا قسه‌بكات به‌ب ‌ێ‬ ‫پسپۆڕی»‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئــەوەی قسەوباس لە بایەخ و‬ ‫پێویستیی پسپۆڕی و هەبونی زانیاریی‬ ‫پێویست بۆ دوان لەسەر هەر بابەتێک؛‬ ‫شتێکی ئەوەندە بەڵگەنەویستە کە ئەگەر‬ ‫ئێمە لــەســەری بــڕۆیــن دەبێتە قسەی‬

‫لــەســەر عەلمانیەت دەگــاتــە ئ ــەوەی بە‬ ‫«ب ـێ‌دیــنــی و بــەرەڵــایــی» پێناسەی‬ ‫دەکات! (خۆ بۆی هەڵ‌نابەستم‪ ،‬لە کتێبی‬ ‫«ته‌وژمی ئیسالمی و ته‌وژمی عه‌لمانی»‬ ‫ـــدا وا دەڵــێــت)‪ .‬ســەرچــاوە و ژێــدەری‬ ‫باس‌وخواسەکەی و گرفتی تێنەگەیشتن و‬ ‫خراپ‌لێکدانەوەکەیشی؛ هەر ئەو نوسینە‬ ‫عەرەبی‪-‬ئیسالمیانەیە کە پێشتر نوسراون‬ ‫دەربــارەی عەلمانیەت‪ ،‬بەتایبەتی کتێبی‬ ‫«العلمانية‪ :‬نشأتها وتطورها» ی مەال‬ ‫(سەفەر حەوالی) کە بوەتە سەرچاوەی‬ ‫سەرەکی بۆ هەمو ئیسالمیەکان لەبارەی‬ ‫عــەلــمــانــیــەتــەوە‪ .‬ئــەو پێناسەکردنەی‬ ‫عەلمانیەت الی ئیسالمیەکان بەوەی یانی‬ ‫«بێ‌دینی» و «الدینیة»؛ هەر دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەو پێناسانەی کە (سەفەر حەوالی)‬ ‫نەقڵی کردون‪ ،‬لە کاتێکدا ئەمانە پێناسەی‬ ‫عەلمانیەت بــون بە واتــا گشتگیرەکەی‬ ‫وەکــو ڕێبازێکی گشتیی بیرکردنەوە و‬ ‫ژیان‪ ،‬و پێناسەی ئەو عەلمانیەتە نەبون‬ ‫کە ئێمە مەبەستمانە و بەڵکو دەمانەوێت‬ ‫بڕگەیەکیش بێت لە دەستور‪ ،‬کە بریتیە‬ ‫لە نا‪-‬ئایینی‌بونی دەوڵـــەت بەتەنها و‬

‫و هەندێک الیەنی مێژوی دەقە ئایینیەکان)‬ ‫بەجێ بهێڵێت بۆ لێکۆڵینەوەی تێروتەسەل‬ ‫کە خۆی ـ ئەگەر بــواری ئــەوەی هەبێت‬ ‫ـ یان لێکۆڵەری پسپۆڕ ئەنجامی بدەن‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئیتر خۆ الفی ئــەوەی لێ نــەداوە‬ ‫کە لێکۆڵینەوەی کردوە یان گەیشتوەتە‬ ‫ئەنجامگەلێکی زانستی‪ ،‬ئەو تەنها هەندێک‬ ‫پرسیار و تێبینیی بەخێرایی خستوەتە ڕو‬ ‫دەربارەی هەندێک ڕێسا و باوەڕی ئایینی‪،‬‬ ‫و هەوڵی داوە سەرنجی خەڵک ڕابکێشێت‬ ‫بــۆ پێویستیی تــێــڕامــان و پشکنین و‬ ‫لێکۆڵینەوەی ئەو یاسا و باوەڕە ئایینیانە‬ ‫کە ئێستە ئیسالمیەکان زیندویان دەکەنەوە‬ ‫و گیان دەکەنەوە بە بەریاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم دەزانم پاڵنەر و مەبەستی لە باسی‬ ‫پێویستیی «پسپۆڕی» چیە! ئیسالمیەکان‬ ‫بــەگــشــتــی کــاتــێــک بــاســی پسپۆڕیی‬ ‫لێکۆڵینەوەی ئیسالم دەکەن؛ مەبەستیان‬ ‫پسپۆڕیی زانستی نیە لە ڕوانگەی میتۆدی‬ ‫زانستیەوە‪ ،‬بەڵکو مەبەستەکە ئەوەیە‬ ‫ئەوان ڕەوای نابینن بۆ نوسەر و لێکۆڵەر‬ ‫و ڕۆشنبیرێک قسە و باسی لەسەر ئیسالم‬ ‫هەبێت و خۆی ئیسالمی نەبێت‪ ،‬یان ـ‬ ‫بە الی کەمەوە ـ موسوڵمانێکی باوەڕدار‬ ‫نەبێت‪ ،‬و بێالیەن بێت‪ .‬بۆیە ئــەوان‬ ‫«پسپۆڕ» ی بواری ئیسالمی بە زانایەکی‬ ‫ئایینی یان دەرچویەکی زانکۆ و کۆلێژ و‬ ‫بەشەکانی خوێندنی ئیسالمی دەزانــن‪،‬‬ ‫نەک لێکۆڵەرێک کە وەکــو ئایینناسیی‬ ‫بەراورد لێکۆڵینەوەی زانستیی بێالیەنانە‬ ‫لە ئیسالم بکۆڵێتەوە‪ .‬ئەوان دەیانەوێت‬ ‫کەسی تر جگە لە خۆیان قسە‌وباسی‬ ‫لەسەر ئیسالم نەبێت‪ ،‬خۆیان بە خاوەنی‬ ‫ئیسالم و خاوەنی مافی قسەوباس‌کردن‬ ‫لەسەر ئیسالم دەزانن‪ .‬ئەوان دەیانەوێت‬ ‫باس‌وخواسی ئیسالم هەر بۆ ستایش‌کردن‬ ‫و جوان‌کردنی بێت‪ ،‬نەک بۆ پێداچونەوە و‬ ‫شیکردنەوە و ڕەخنەی زانستی‪ ،‬و دژایەتیی‬ ‫هەمو هەوڵێکی جیددیی چاکسازی و‬ ‫نوێکردنەوەی ئایینیش دەکەن‪.‬‬ ‫ئەگەرنا کێ وەکو زانا خۆرهەاڵتناسە‬ ‫گەورەکان دەتوانێت پسپۆڕی لێکۆڵینەوەی‬ ‫ئیسالم بێت؟! کە ئیسالمیەکان وەکو دوژمن‬ ‫بۆیان دەڕوانن نەک وەکو «پسپۆڕ»!!‬ ‫سڵکردنەوەی ئیسالمیەکان لە‬ ‫لێکۆڵینەوەی زانستیی بێالیەن لە ئیسالم‬ ‫پێشنیارێکی تری ئەمەیە کە «با هه‌وڵ‬ ‫بده‌ین خۆمان شاره‌زای ئیسالم بین ‌و‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫چاویلكه‌ی خه‌ڵكی دیك ‌ه لێی نه‌ڕوانین»‪ ،‬و‬ ‫دەڵێت‪« :‬ب ‌ه داخه‌و‌ه قسه‌و قا ‌ڵ و ڕه‌خنه‌ی‬ ‫زۆربه‌ی عه‌لمانیه‌كان؛ هه‌ر دوباره‌كردنه‌وه‌ی‬ ‫قس ‌ه و نوسینه‌كانی ڕۆژه ـه‌اڵتــنــاس ـ ‌ه‬ ‫ڕۆژئاواییه‌كانه‌! كه‌ زۆربه‌شیان له‌ مێژ‌ه‬ ‫به‌رپه‌رچ دراونه‌و‌ه و له‌ مێژ‌ه به‌سه‌رچوون»‪.‬‬ ‫ئەمەش دیسان تۆمەتبارکردنێکی ترە بۆ‬ ‫هەمو ئەو نوسەر و ڕوناکبیرانەی کۆمەڵگای‬ ‫موسوڵماننشین‪ ،‬کە گوایە شارەزاییان لە‬ ‫ئیسالم نیە و قسەوباسی خۆرئاواییەکان‬

‫گەیشتمە ئەو ئەنجامەی کە ئەو پێوەرانەی نوسەری‬ ‫ئیسالمی (عەلی باپیر) پشتیان پێ دەبەستێت بۆ‬ ‫بەهەڵەدانانی فیکری خەڵکان؛ هەر هەمان کێشە و‬ ‫دەرد و گرفت و ئاڵۆزیەکانی فیکری ئیسالمین‬ ‫دوبارە و بێزارکەر بۆ خوێنەر‪ .‬بەاڵم ئێمە‬ ‫لێرەدا دەتوانین عەلی باپیر ڕاوەستێنین‬ ‫و بڵێین‪ :‬کامەیە پسپۆڕیەکەی تۆ؟! کوا‬ ‫خوێندنە ئەکادێمیەکەت؟ کوا لێکۆڵینەوە‬ ‫ئەکادێمیەکانت لەسەر ئیسالم و ئایین؟‬ ‫خۆ هەر بە نوسین (و ئەویش بە ویژدانی‬ ‫خۆی!) نابێتە «پسپۆڕ» («متخصص»)‪.‬‬ ‫خوێندنی ئایینی و هەتا خوێندنی زانکۆ و‬ ‫کۆلێژ و بەش و پەیمانگا ئیسالمیەکانیش‬ ‫بــە پــێــوەری زانستی نابنە خوێندنی‬ ‫ئەکادێمی‪ ،‬تەنها ئەوەندە ئەکادێمین کە‬ ‫ناویان «زانکۆ» و «کۆلێژ» و «بەش» و‬ ‫«پەیمانگا» یە و لەناو بینا و دامەزراوەی‬ ‫تازەبابەتدان‪ .‬کاتێک خوێندکار و لێکۆڵەری‬ ‫ئیسالمی ه ــەر پــێــش لێکۆڵینەوەکە‬ ‫گەیشتبێت بە ئەنجامگەلێک (کە باوەڕە‬

‫«جــیــاکــردنــەوەی ئایین و دەوڵـــەت»‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئیسالمیەکان ســورن لەسەر ئەو‬ ‫تێکەڵ‌کردنە‪ ،‬چونکە سودی لێ دەبینن و‬ ‫لەو ئاوە لێڵەدا ڕاو دەکەن‪.‬‬ ‫جا‪ ،‬جەناب! گواستنەوەی قسەوباسی ناو‬ ‫نوسراوە عەرەبیە ئیسالمیەکان ـ بە هەمو‬ ‫گرفتە فیکری و زانستیەکانیانەوە ـ ناو‬ ‫دەنێیت پسپۆڕی؟! ئەمەیە پسپۆڕیەکەت؟!‬ ‫ئەگەریش مەبەست لە هێنانە بەر باسی‬ ‫پێویستیی «پسپۆڕی»؛ قسە و لێدوانە‬ ‫خێرا و سەرپێییەکانی مەال بەختیار بێت‬ ‫کە لە کۆنفڕانسەکەدا بەبێ مەبەستی‬ ‫پێشوەخت هاتونەتە پێش؛ ئەمە لە بنەمادا‬ ‫ڕاستە کە وا باشتر بو کاک مەال بەختیار‬ ‫ئەو باس‌وخواسانە (دەربــارەی هەندێک‬ ‫یاسای ئایینی و «پاک‌وپیسیی ئایینی»‬

‫لەسەر ئیسالم دوبارە دەکەنەوە!!‬ ‫باشە! دەرک‌کردنی ناشیرینیی ڕەجم و‬ ‫بڕینەوەی دەست و کوشتنی موسوڵمانی‬ ‫وازهێناو لە ئیسالم و بەکۆیلەکردنی ژن و‬ ‫منداڵی ناموسوڵمان و ئەو تێرۆرەی پێی‬ ‫دەوترێت «جیهاد» و چەندان ڕێسا و‬ ‫یاسای ئیسالمیی تر؛ شارەزایی و «زانایی»‬ ‫بۆچیە؟! هــەسـت‌کــردن بــە نەگونجانی‬ ‫ئیسالمی تەقلیدی لەگەڵ ژیانی مرۆڤی‬ ‫هاوچەرخ شارەزایی و بلیمەتیی بۆچیە؟!‬ ‫زانینی نەگونجانی ڕژێمی ئیسالمی لەگەڵ‬ ‫پێوەرەکانی دەوڵەتی نوێ و دیمۆکراسی؛‬ ‫شتێک نیە پسپۆڕی و شارەزاییەکی زۆری‬ ‫بوێت‪ .‬ئەوانە ڕون دیــارن‪ ،‬بۆ کەسانی‬ ‫نیمچە ڕۆشنبیریشن دیارن‪ ،‬هەر ئاگاداربون‬ ‫لە سەردێڕی هەواڵەکانی جیهانی ئیسالمی‬

‫بەسە بۆ دەرک‌کردنی ئەو ڕاستیانە‪.‬‬ ‫مــن کــە ڕەخــنــە و تێبینیم هەیە لە‬ ‫هەندێک یاسای ئیسالمیی وەکــو ڕەجم‬ ‫و جەڵد و بڕینەوەی دەست و کوشتنی‬ ‫ئەوەی وازی لە ئایین هێناوە؛ پێویستیم‬ ‫بەوە نیە پسپۆڕ و بلیمەت بم هەتا بزانم‬ ‫ئەو یاسایانە چەندە ناشیرین و نەگونجاون‪.‬‬ ‫ئینجا ئێمەی لێکۆڵەری ڕەخنەگر‬ ‫زۆربــەی هەرەزۆرمان لە هەناوی تەوژمە‬ ‫ئیسالمیەکەوەو لــە قــواڵیــی کۆمەڵگا‬ ‫ئایینیەکەوە هاتوین‪ .‬من خۆم «فەقێ» ی‬ ‫حوجرە بوم و سەرەتا لەناو کتێب و نوسراوە‬ ‫ئایینیە کۆنەکاندا چاوم کردوەتەوە‪ .‬دواتر‬ ‫بە شێوەیەکی جیددی بیرمان کردوەتەوە و‬ ‫بەدوای چارەسەری ئاڵۆزیەکاندا گەڕاوین‪.‬‬ ‫ئێمە هەر ئەو خوێنەوارە ئایینیانە بوین کە‬ ‫ویستومانە بەڕاستی لە دەقە ئایینیەکان‬ ‫تێ‌بگەین‪ ،‬هەر لە ئاکامی ئەم هەوڵەیشدا‬ ‫و لە کۆتاییدا گەیشتوین بەم ئەنجامە‬ ‫کە دەبێت لە دەرەوەی ئیسالمەوە لە‬ ‫ئیسالم بکۆڵینەوە‪ ،‬چونکە قەتیس‌بون‬ ‫لەناو جیهانبینیە ئایینیەکەدا ڕێگرە لە‬ ‫بینینی دیاردە ئایینیەکە وەکو خۆی‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەگەر سودیش ببینین لە لێکۆڵینەوەی‬ ‫خۆرهەاڵتناسەکان؛ لەبەر ئەوەیە کە ئەوان‬ ‫زانــای بــواری خۆیان و مێژوی کولتورە‬ ‫ئایینیەکانن‪ ،‬و زمانە کۆنەکان دەزانــن‪،‬‬ ‫و ئەو مەتەاڵنەی قورئان و ئیسالم کە‬ ‫بەدرێژایی مێژوی ئیسالم «زاناکان»ی‬ ‫ئیسالم بۆیان ئاشکرا نەبون؛ ئــەوان بە‬ ‫شــارەزایــی و «پسپۆڕی» ی خۆیان و‬ ‫بەئاسانی چارەیان دەکەن‪.‬‬ ‫ئەگەریش ڕەخنەکان و تێبینیەکان‬ ‫دوبـــارەش ببنەوە؛ ئــەوە لەبەر ئەوەیە‬ ‫ئێوەش دەقەکان و چەمکەکان و گرفت‬ ‫و ئاڵۆزیەکانیان دوبارە دەکەنەوە‪ .‬ئێوەی‬ ‫ئیسالمی خۆتان ئاشقی دوبارەکردنەوەن‬ ‫و شانازیی پێوە دەکەن! ئێمەش ناچارین‬ ‫ڕەخنەکان دوبــارە بکەینەوە بۆتان! خۆ‬ ‫ئێوە هەڵەکانتان ڕاســت نــاکــەنــەوە و‬ ‫پێداچونەوەی فیکری ناکەن‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫ڕەخنە هەر بەردەوامە‪.‬‬ ‫ئەو ئامۆژگاریانەی کە ئیسالمیەکان‬ ‫زیاتر پێویستییان پێیانە‬ ‫ناوبراو «سەخاوەتمەندانە» کۆمەڵێک‬ ‫ئــامــۆژگــاری دەخــاتــە ڕو‪ ،‬کــە پێم وایــە‬ ‫ئەگەر ئیسالمیەکان خۆیان بەپێی ئەم‬ ‫ئامۆژگاریانە هەڵس‌وکەوتیان بکردایە؛‬ ‫کێشەگەلێکی زۆرمــان لە کۆڵ دەبــوەوە‪،‬‬ ‫و ناچار نەدەبوین ئەم هەموە بنوسین‬ ‫بــۆ ڕەوانـــدنـــەوەی تــەم‌ومــژە فیکری و‬ ‫مەعریفیەکانیان و چــارەی شێواندن و‬ ‫پێناسە هەڵەکانیان‪ .‬ئەوانەش ئەمانەن‪:‬‬ ‫ـ «با مه‌حكوومی مێژوو نه‌بین‌و به‌گرێ‌‌و‬ ‫گۆڵی ده‌روونییه‌وه‌‪ ،‬سه‌رنج‪ ...‬نه‌ده‌ین‪،‬‬ ‫چونكه‌ پێكهاته‌كانی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌توانن خۆیان ل ‌ه هه‌ڵ ‌ه و په‌ڵ ‌ه و‬ ‫تاریكیه‌كانی ڕابردویان ده‌رباز بكه‌ن؛ ئێستا‬ ‫و داهاتویه‌كی ڕۆشنیان نابێ»‌‪.‬‬ ‫ـ «با خۆمان له‌ گشتاندن (تعمیم) و‬ ‫تێكه‌ڵكردنی دۆسیه‌ جیاوازه‌كان (خلط‬ ‫املل ّفات املختلفة‌) بپارێزین»‪.‬‬ ‫ـ «بــا ل ـه‌و سـێ‌ ڕه‌فــتــاره‌ لـ ‌ه خۆمان‬ ‫وری ــا بــیــن‪ :‬له‌پشت پـــه‌رده‌ی ڕه‌شــه‌و‌ه‬ ‫س و الیـــه‌ن ‌و‬ ‫تـه‌مــاشــاكــردنــی هــه‌ر كــه‌ ‌‬ ‫ه ـه‌رشــتــێــك‪ .‬قـه‌نــاعـه‌ت‌هــێــنــانــی پێش‬ ‫بیركردنه‌و‌ه و لێكۆڵینه‌وه‌‪ .‬دادوه‌ری‌كردن‌و‬ ‫بڕیار ده‌ركردنی پێش وه‌خت»‪.‬‬ ‫ئەمانە ئامۆژگاریی باشن ئەگەر جێبەجێ‬ ‫بکرێن‪ ،‬بەاڵم بەڕاستی ئەمانە باسی کێشە‬ ‫و گرفت و نەخۆشیەکانی بیری ئیسالمیی‬ ‫نوێن کە ئیسالمیەکان پێیانەوە ئالودە‬ ‫بون‪.‬‬ ‫لێرەدا کۆتایی بەم مشت‌ومڕە دەهێنم‪،‬‬ ‫هەرچەند ڕەنگە هەندێک بڕگە و بابەتی‬ ‫الوەکییش مابێت کە دەکرێت لەسەریان‬ ‫بڕۆین‪ .‬بەاڵم من تا ئێرە گەیشتمە ئەو‬ ‫ئەنجامەی کە ئەو پێوەرانەی نوسەری‬ ‫ئیسالمیی ناوبراو (عەلی باپیر) پشتیان‬ ‫پێ دەبەستێت بۆ بەهەڵەدانانی فیکری‬ ‫خەڵکان؛ هەر هەمان کێشە و دەرد و گرفت‬ ‫و ئاڵۆزیەکانی فیکری ئیسالمین‪ .‬ئێمەی‬ ‫عەلمانی ئەو کێشە و نەخۆشی و گرفت و‬ ‫ئاڵۆزیە فیکریانەمان نیە‪ ،‬بۆیە الی تەوژمە‬ ‫ئیسالمیەکە پەسەند ناکرێین‪.‬‬ ‫ئیتر ئەمە ملمالنێیەکە‪ ،‬کە خۆزگەمە‬ ‫هــــەردو ال بــە شــێــوەیــەکــی دروســــت و‬ ‫ڕاستگۆیانە بەڕێوەی ببەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫بەدەنگی بەرز لەگەڵ (چرپە)دا‬ ‫خەسرەو مەحمود‬

‫خێرای كتێبەكەی ئازاد قەزاز دەدەین‪ ،‬كە بەناوی‬ ‫(چرپە)‌وەیەو‪ ،‬هەوڵێكی نوێیە لەدنیای ئاینداریی‌و‬ ‫روناكبیری ئێمەدا‪( .‬چرپە) بریتیە لەچەند‬ ‫ئیلهامێكی عیرفانیی بەزمانی كوردی‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫ئیلهام‌و دەقەكانی دیكەی عیرفانیش‪ ،‬بەزمانێكی‬ ‫شیعریی نــوســراوە‪ .‬ناونیشانە فەرعییەكەی‬ ‫(وەهای گوت خودا)‪‌ .‬وەك ئەوەی ئیلهامەكانی‬ ‫ئــەم نــوســراوە‪ ،‬گوزارشتبن لەویستی خــودا‬ ‫سەبارەت بەهەڵوێستی راستەقینەی ئاینداریانەی‬ ‫مــرۆڤ‪‌،‬و ئەو جۆرە ناسینەی خوداو مرۆڤ كە‬ ‫خودا لەبەندەكانی دەوێت‪ ،‬لەگەڵ چەند بابەتێكی‬ ‫ێ خودا‬ ‫دیكەی گرنگ‌و هەستیاردا‪ .‬مرۆڤ دەب ‌‬ ‫ێ ئەوجا بیپەرستێت‪ ،‬بەڵكو خودی ناسین‬ ‫بناس ‌‬ ‫جەوهەری پەرستشە‪ ،‬نەك پەرستشەكەی تەنیا‬ ‫جوڵەی جەستەو ئەنجامدانی هەندێك سروتی‬ ‫بێگیان بێت‪:‬‬ ‫چی بكەم لەكڕنوشی جەستەت‬ ‫مێشكی سەرت تیشكی منی تێدا نەبێ‌‬ ‫چی بكەم لەسوژدەی تەوێڵت‬ ‫هۆشیاریبونت نەمابێ‌ (ل‪.)13‬‬

‫كاتێك كە دەمانەوێت لەجەوهەری دیاردەی‬ ‫ئاین‌و كرۆكی ئاینداریی تێبگەین‪ ،‬جگە لەگەڕانەوە‬ ‫بۆ عیرفان چارێكی دیكەمان نیە‪ ،‬هیچ هەوڵێك‬ ‫بۆدەرچون لەقەیرانە قوڵ‌و چارەسەرنەكراوەكانی‬ ‫ئاین دادمان نادات‪ ،‬پەنابردن بۆ عیرفان نەبێت‪،‬‬ ‫چونكە هەر لەئایدیاو حەقیقەتەكانی ناو عیرفاندایە‬ ‫كە دەگەینە ئاستی ناسینی خۆمان‪‌،‬و پەیبردن‬ ‫بەماهیەتی شتەكان‪‌،‬و جەوهەری بون بەگشتی‪‌،‬و‬ ‫گەیشتن بەو دیالێكتیكەی كۆی پەیوەندیەكانی‬ ‫نێوان هەبوەكان ئاراستە دەكات‪.‬‬ ‫گەیشتن بەكرۆكی بابەت‌و دیــاردەكــان‪ ،‬كە‬ ‫سیمای سەرەكی عیرفانە‪ ،‬تاكە گرەنتی رزگاربونە‬ ‫لــەو قەیرانانەی لە(جیاوازیی) دەكــەونــەوە‪‌،‬و‬ ‫لەو كێشە ئایدیۆلۆژییانەی كە مشەخۆری ئەو‬ ‫قەیرانانەن‪ .‬لەرێگەی عیرفانەوە مرۆڤ نەك تەنیا‬ ‫ئــەم چــەنــد دێـــڕەی ســـەرەوە ئــەم بەیتەی‬ ‫بەچارەسەری كێشە دروستكراوە ئایینی‌و سیاسیی‌و مەحویمان بیر دەخەنەوە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكانی دەگــات‪ ،‬بەڵكو بەئاراستەی‬ ‫ێ من زركە تاڵم بۆچیە‬ ‫سەر كە جۆشێكی نەب ‌‬ ‫چــارەســەری قــەیــرانــە ئەنتۆلۆژییەكانیشیدا‬ ‫دڵ كە هۆشێكی نەبێ‌ شیشەی بەتاڵم بۆچیە؟‬ ‫پەنجەرەی بۆ وااڵ دەكرێت‪ .‬عیرفان ئاشنابونە‬ ‫بەمرۆڤ‌و بون بەمانای راستەقینەی ناسین‪.‬‬ ‫هەروەها گەر مرۆڤ خودا بناسێت‪ ،‬مامەڵەی‬ ‫عیرفان تواناكانی زانست‌و ئەقڵ تێدەپەڕێنێت‪‌،‬و لەگەڵیدا هاوشێوەی مامەڵەی كۆیلەو ئاغا نابێت‪،‬‬ ‫هەوڵە ئایدیۆلۆژیی‌و بەرژەوەندگەراكانی گەڕان‌و واتــە لەسەر بنەمای پەیوەندی دەســەاڵتــدارو‬ ‫لێكۆڵینەوە تەجاوزدەكات‪ .‬عیرفان دەخوازێت بێدەسەاڵتی نێوان مرۆڤەكان دیاری ناكرێت‪:‬‬ ‫تاكە ئامانجی (زانین) تەنیا‌و تەنیا هەر خودی‬ ‫خۆت نازانی كە ئازادی‪ ،‬یاخو بەندە‬ ‫(زانین) خۆی بێت‪ ،‬ناسین لەپێناوی ناسیندا‬ ‫تاكو پەستان كەم كەیتەوە‪ ،‬ویستی ئازادی‬ ‫بێت‌و بەس‪ .‬لێرەشەوەیە كە (عیرفان)ی كردۆتە‬ ‫دەرخەیتەوە (ل ‪.)21‬‬ ‫ناونیشانی خۆی‪.‬‬ ‫كەچی تۆ خۆت كردە بەندەم‬ ‫مەخابن ئەوەی ئەمڕۆكە لەجیهانی ئیسالمیدا‬ ‫لەدەستی خۆتدا ئازادی‬ ‫بەگشتی سەبارەت بەم بابەتە باو و بااڵدەستە‪،‬‬ ‫دەمویست كە تۆ هێند هۆشیاریی‬ ‫جۆرێكە لەتەسەوف كە ئاراستەیەكی زوهدیانەی‬ ‫بەسەر غەریزەتا زاڵ بی (ل‪)25‬‬ ‫تەقلیدیی‌و روكــەشــانــەی هــەیــە‪‌،‬و هەندێكجار‬ ‫ئەو شێوازە پەیوەندی خواو مرۆڤ نییە‬ ‫بەهەڵە بەعیرفان نــاوزەد دەكرێت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پەیوەندی ئاغاو كۆیلەیە (ل‪)32‬‬ ‫كە تەنیا بریتیە لەجۆرێك لەگرنگیدان بەزیكر‬ ‫تۆخۆت كردۆتە خودایەك‪ ،‬وەكو بەندە سەیرم‬ ‫بەمانا گشتیەكەی‪ ،‬لەگەڵ گرنگیدانێكی روكەش ئەكەی‬ ‫بەتەزكیەی نەفس‌و ئەدەب‌و ئەخالق‪ .‬واتە بریتیە‬ ‫هەر تۆ خۆتی منیش بۆخۆت دروست ئەكەی‬ ‫لەو جۆرە سادەیەی عیرفان كە بەعیرفانی زوهد (ل‪.)39‬‬ ‫یان تەسەوفی زوهدی ناودەبرێت‪ ،‬مەبەست ئەوەیە‬ ‫كە دو جۆر لەعیرفان بونیان هەیە‪ ،‬یەكێكیان‬ ‫ئەم دێڕەی كۆتایی ئەوە ئاشكرا دەكات كە‬ ‫گرنگی بەزوهدو خواپەرستی مەئلوف دەدات‪‌،‬و ئەگەر پرۆسەی ناسین نەگاتە ئاستی پێویستی‬ ‫ئەوی دیكەشیان عیرفانی فەلسەفیە‪ .‬مەبەست خۆی كە لەعیرفاندا نمایانە‪ ،‬ئەوا وێناكردنی‬ ‫لەعیرفانی فەلسەفی ئەو جۆرەیە لەعیرفان كە خــوداو سیفەتەكانی دەكەوێتە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫بەهۆی رۆچونی قوڵیەوە بەحەقیقەتەكانی ئاین‌و سنورداری ئەقڵی وێنەكاران‪‌،‬و بەرژەوەندی خاوەن‬ ‫ژیان‌و مرۆڤ‌و گەردوندا‪‌،‬و لەرێگەی رامانی قوڵیەوە بەرژەوەندییەكان‪‌،‬و دەسەاڵتی دەسەاڵتگەران‪،‬‬ ‫لەبابەتە ئەنتۆلۆژیەكانی مرۆڤ‌و بون‪ ،‬سەرەنجام دیارە ئەم بابەتە لەناكۆكیی زانایاندا سەبارەت‬ ‫دەگات بەدەرەنجامگەلێكی فەلسەفی‪ ،‬فەلسەفیبون بەلێكدانەوەی ئەسماو سیفاتدا بۆ نمونە خۆی‬ ‫لێرەدا لەئەنجامی ئازادیەکەیدایە لەتێفكرین‌و نمایشدەكات‪.‬‬ ‫تێڕامان‌و رۆحانیبوندا‪ ،‬لەو سۆنگەیەوە كە مومكین‬ ‫تۆ دەزانی چێژ لەخودای خۆت وەرناگری‬ ‫نیە رۆح‌و نەفس بەتەنیا‪ ،‬یاخود پەنابردن بۆدەق‌و‬ ‫تۆ خۆناس نیت خۆپەرستیت‪ ،‬خوداناس نیت‬ ‫ێ پەنابردن بۆ‬ ‫سروتەكانی پەرستش بەتەنیا‪‌،‬و بەب ‌‬ ‫خواپەرستیت‬ ‫ئازادیی ئەقڵ‪‌،‬و پشتبەستن بەپرۆسە ئەقڵكارییە‬ ‫تۆ ناسینت وەالناوە‪ ،‬چونكە سەختە‬ ‫ئازادەكان‪ ،‬مرۆڤ بگاتە حەقیقەت‪‌،‬و خۆی‌و خوداو‬ ‫خۆپەرستی‌و خواپەرستیت وەبەرناوە‬ ‫ئاین‌و بون بناسێت‪.‬‬ ‫تۆ خۆت هەر ئەوەت مەبەستە (ل‪.)37‬‬ ‫بەمانایەكی دیكە‪ ،‬رۆحانیبون‌و ئەقڵگەرایی‪،‬‬ ‫زیكركردن چونەوەیە بەناو خۆتاو دەرچونە لێی‬ ‫یــان ئــەقـڵ‌و رۆح‪ ،‬لەبنەڕەتدا هەریەكێكن‪‌،‬و‬ ‫سەركەوتنە بەئاسۆیاو داچونە تێی (ل‪.)35‬‬ ‫لەقواڵییدا خاوەنی یەك سەرچاوەن‪‌،‬و لەدۆخی‬ ‫من نەپاشام كڕنوش ببەی‪،‬‬ ‫ئازادبونیاندا دەگەنەوە بەسەرچاوە راستەقینەكەی‬ ‫نەئاغاشم خۆت كۆیلە بكەی (ل‪.)50‬‬ ‫هەردوكیان كە هەمان سەرچاوەو كانگایە‪ .‬كەواتە‬ ‫هەر وێنەیەك بۆمن خوڵقا‪،‬‬ ‫جیاكردنەوەی ئەقڵ‌و رۆح لەیەكتر‌و ئەو دابڕینە‬ ‫چاك بزانە هەقیقەتی منە شێوا (ل‪.)51‬‬ ‫بەزۆر ناچارییەی لەمڕۆدا وەك بیدعەیەكی ئەقڵی‌و‬ ‫من ئێوەم وا خوڵقاندوە لەمن بچن‬ ‫رۆحیی‌و ئاینییش داهێنراوە‪ ،‬لەراستیدا بۆتە‬ ‫كە چی ئێوە دەمخوڵقێنن هــەروەك خۆتان‬ ‫مایەی ئاستەنگێكی گەورە لەبەردەم تێگەیشتن‌و (ل‪.)88‬‬ ‫ناسین‌و عیرفاندا‪.‬‬ ‫خودا دەیەوێت مرۆڤ لەخۆی بچێت‪ ،‬كەچی‬ ‫لەدوای ئەم پێشەكیەوە هەوڵ بۆ ناساندنێكی مرۆڤ دەیەوێت خودا لەخۆی بچێت‪ ،‬ئەم خواستە‬

‫پێچەوانەیەش‪ ،‬لەئەنجامی تەسكیی توانای‬ ‫تێگەیشتن‌و دەستەوەستانیی ناسینی مرۆڤەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە توانای بینینەكەی سنوری بینینی‬ ‫مرۆڤەكانی بەگشتی تێنپەڕاندوە!‬ ‫لەعیرفاندا خـــوداو مــرۆڤ لــەنــاو یەكدا‬ ‫دەتــوێــنــەوە‪ ،‬ئــەم تــوانــەوەیــەش بەرهەمی‬ ‫ئازادییەكی راستەقینەی ئەقڵیی‌و رۆحییە‪،‬‬ ‫نیشانەیەكە بــۆفــەنــابــون لــەخــوددا‪ ،‬لەو‬ ‫روانگەیەوە كە تەنیا ئەو كاتە دەگات بەخوا‬ ‫كە لەگەڵیدا گەیشتبێت بەخودی خۆی‪ ،‬لەناو‬ ‫خۆیدا فەنابوبێت‪ ،‬بەو پێیەی پرۆسەی ناسین‬ ‫لەمرۆڤەوە بەرەو خودایە نەك بەپێچەوانەوە‬ ‫(من عرف نفسه فقد عرف ربه) ئەوەی‬ ‫خوای ناسی ئەوا خودی خۆیشی ناسیوە)‪،‬‬ ‫‌واتە ناسین لەخوداوە بۆ مرۆڤ پێچەوانەو‬ ‫سەرنەكەوتوە‪ .‬ئەم هەڵوێستەی عاریفەكان‬ ‫لەئاشنابون‌و گرنگیدان بەتوانا گەورەو‬ ‫پەنهانەكانی مــرۆڤــەوە ســەرچــاوەیــان‬ ‫گرتوە‪ ،‬هەر بۆیە گوتراوە (قلب المؤمن‬ ‫عرش الرحمن) (دڵی بــڕوادار عەرش‌و‬ ‫شوێنی خودایە)‪ ،‬هەروەها لەفەرمودەدا‬ ‫هاتوە‪( :‬قلب املـؤمن بني اصبعني من‬ ‫اصابع الرمحن)‪( ،‬دڵی بڕوادار لەنێوان‬ ‫دو پەنجە لەپەنجەكانی خوادایە)‪.‬‬ ‫هـــەروەهـــا (مـــن گەنجینەیەكی‬ ‫شاراوەبوم ویستم بناسرێم‪ ،‬بونەوەرم‬ ‫دروســتــكــرد بــۆ ئـــەوەی بناسرێم)‪،‬‬ ‫لەناو بونەوەریشدا لەمڕوەوە مرۆڤ‬ ‫لوتكەیە‪ ،‬دیارە گەر مرۆڤ نەبوایە‬ ‫خودا نەدەناسرا‪:‬‬ ‫كەتۆم خوڵقان‬ ‫خۆشم لەناو تۆدا ناسان‬ ‫ئارەزوم بو تۆ بیتە من‬ ‫من لەخۆتا ئاشكراكەی‬ ‫خۆت كاراكەی‬ ‫هەر لەخۆتا مرۆڤێكی‬ ‫خــوداوەنــدی بــەرچــاو بخەی‬ ‫(ل‪.)19‬‬ ‫دەبــێــت ئـــەوە بــزانــیــن كە‬ ‫ئــاوێــتــەبــونــی خـــوداو مــرۆڤ‌و‬ ‫بونبەیەكیان بابەتێك نیە كە‬ ‫نەك تەنیا موسڵمانە گشتیەكە‬ ‫بەڵكو زانایانیش لێی تێبگەن‪،‬‬ ‫هەر بۆیە كەسێكی وەك حەلالج‬ ‫تەكفیركراوە‪ ،‬واتــە زانایانی‬ ‫ســەردەمــی حەلالج‪ ،‬ئەویان‬ ‫نەناسیوە‪ ،‬چونكە لەبنەڕەتدا‬ ‫بەعیرفان‌و نهێنیەكانی ئاشنا‬ ‫نەبون‪‌،‬و تەنیا لەروكەشی‬ ‫ئایندا ماونەتەوە‪.‬‬ ‫لەژانی راستەقینەی بون‬ ‫بەعارفی مرۆڤ بێئاگابون‪.‬‬ ‫هەمو ژانێك كەتۆ ئەگرێ‌‬ ‫ێ‬ ‫بــونــێــك لــەبــونــی مــن ئــەبــر ‌‬ ‫(ل‪.)21‬‬ ‫بابەتێكی زێدە گرنگی فەرامۆشكراو هەیە كە‬ ‫نوسەر ئاوڕی لێداوەتەوە‪‌،‬و بریتیە لە(ئەفسانە)‪،‬‬ ‫ئــەو ئەفسانەیەی گــەر مــرۆڤ بۆ تێگەیشتن‬ ‫لەئاین‌و ناسینی نهێنیەكانی بون پەنای بۆ نەبات‬ ‫ئــەوا تەنیا لەروكەشدا دەمێنێتەوە‪ ،‬لەدۆخی‬ ‫وەالخستنی ئەفسانەدا ئەوەی بااڵدەست دەبێت‬ ‫یاساكانی زانست‌و ئەقڵ‪‌،‬و هەژمونی رواڵەتی دەق‌و‬ ‫نەقڵە‪ ،‬لەپێناو ئەوەدا كە مرۆڤ لەباسوخواسی‬ ‫تیۆریی دەربچێت‪‌،‬و بگات بەبابەتەكان خۆیان‪:‬‬ ‫مرۆڤەكەم‬ ‫هەقیقەتی من ئاوایە‬ ‫باسم بكەی لەوێ‌ نابم‬ ‫لەكوێدا تۆ كە بێدەنگ بی لەوێ‌ دەبم‬ ‫بەسروشتم من ئاوەهام‬

‫ئــــەوەی‬ ‫ێ شەكەت دەبێ‌‬ ‫بەدوامدا دەگەڕ ‌‬ ‫كەدەوەستێ‌ دەگاتە الم (ل‪.)66‬‬ ‫مرۆڤەكەم ئەوەی هەیە ئەفسانەیە‬ ‫هەقیقەتیش لەوانەیە (ل‪.)66‬‬ ‫تەنانەت بابەتە تیۆریەكانی خودی (باوەڕ)‬ ‫خۆی‪ ،‬نامانگەیەنن بەحەقیقەت‌و ماهیەتی ئیمان‌و‬ ‫سروشتی ئاینداریی‪:‬‬ ‫بــاوەڕ هەرگیز ناتگەیەنێ‌‪ ،‬ئەفسانەیە كە‬ ‫راستەوخۆ‬ ‫ئەو بەمنت ئەگەیەنێ‌‪( .‬ل‪.)67‬‬ ‫بەزانست‌و بەپێوانە باسم مەكە‪ ،‬ئەوە من نیم‬ ‫ئەگین نەتۆ دەبیتە دێــوانــەو نەمن دەبــم‬ ‫بەئەفسانە (ل‪.)85‬‬ ‫ێ بڕینە‪ ،‬تەیكردنی سەحرای ئەقڵ‌و‬ ‫دێوانەیی ر ‌‬ ‫تێپەڕینە (ل‪)85‬‬

‫(چرپە) بریتیە لەچەند ئیلهامێكی عیرفانیی بەزمانی كوردی‪،‬‬ ‫هاوشێوەی ئیلهام‌و دەقەكانی دیكەی عیرفانیش‪،‬‬ ‫بەزمانێكی شیعریی نوسراوە‬

‫مرۆڤەكەم‬ ‫نەكۆیلەمبە‪ ،‬نەبەندەمبە‬ ‫دێوانە بە‪ ،‬دێوانە بە‬ ‫مرۆڤەكەم (ل‪.)85‬‬ ‫ێ رۆشنبیریی تێپەڕێنێ‌‪ ،‬چونكە‬ ‫عــارف دەبـ ‌‬ ‫گوزارشت لەبابەتێكی روكەشی ئەقڵیی‌و تیۆریی‬ ‫دەكات‪ ،‬نەك هەوڵدانی راستەقینە بۆ گەیشتن‬ ‫بەبونی شتەكان‪:‬‬ ‫رۆشنبیری تێپەڕێنەو رۆشن ببە (ل‪.)106‬‬ ‫واتە‪ :‬گەر لەدۆخی رۆشنبیریبوندا هزر رۆشن‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم رۆح هەر بەتاریكیی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەگوزارشتێكی دیكە‪( ،‬رۆشنبیریی) مانەوەیە!‬ ‫لەروكەشی هزرداو گیرخواردنە تێیدا‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا دو سەرنجی رەخنەییم سەبارەت‬ ‫بەشێوازی نوسینەوەو داڕشتنی ئەم ئیلهامانە‬ ‫هەیە‪ ،‬یەكەمیان دەبوایە نوسەر لەدوبارەبونەوە‬ ‫خۆی بەدور بگرتبایە‪ ،‬دوەمیشیان هەندێك لەم‬ ‫دێــڕو كۆپالنە شیعریی نین‌و ئاستی داڕشتن‌و‬ ‫گوزارشتكردنیان الوازە لەروی زمان‌و بەالغەتەوە‪.‬‬ ‫خۆزگە پتر پێیدا دەچۆوە‪‌،‬و زیاتر گرنگی بەوە‬ ‫دەدا كە بۆ پێداچونەوە بیداتە دەستی كەسانی‬ ‫شارەزا‪ ،‬بۆ ئەوەی وەكچۆن لەروی ماناو ناوەرۆك‌و‬ ‫ئایدیاوە تازەو ناوازەیە‪ ،‬لەروی زمانیشەوە تەواوی‬ ‫كۆپلەكانی وەك دەقــی سەركەوتوی شیعریی‬ ‫بهاتایە بەرهەم‪ ،‬واتە گەر خوێنەران وەك ماناش‬ ‫بەدڵیان نەبوایە‪ ،‬وەك دەقێكی شیعریی ناچاری‬ ‫پێشوازیكردن دەبون لێی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ئایا شەپۆلێکی ڕادیکالیزمی نوێ بەڕێوەیە؟‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ ئەلێكس كالینیكۆس‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬بابان ئەنوەر‬ ‫لە میانەی ئەزمونی ‪ ٣٠‬ساڵەتەوە وەک‬ ‫چاالکێکی سۆسیالیستیی شۆڕشگێر‪،‬‬ ‫بۆچوونت چییە لەسەر ئەو پێشهاتانەی‬ ‫ڕووبــەڕووی دۆخی «چەپ» بۆتەوە لە‬ ‫چەند دەیەی دوایدا؟‬ ‫لە حەفتاکاندا کاتێک چەپ لە دۆخی‬ ‫هێرشدا بوو‪ ،‬تێکۆشانی کرێکاریی گەورە‬ ‫لەئارادا بوو‪ ،‬زەمەنێک هێزی شۆڕشگێر‬ ‫لە گەلێک واڵتــانــدا بوونیان هەبوو‪،‬‬ ‫گفتوگۆیەک لــەئــارادا بــوو دەربـــارەی‬ ‫«ستراتیژیەت» لەنێوان شۆڕشگێراندا‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی سیاسەتە شۆڕشگێڕیەکان‬ ‫بووە پیکهێنەری پێداویستی ماددی بۆ‬ ‫سەرخستنی تێکۆشانە کرێکاریەکان‪.‬‬ ‫بەاڵم لە هەشتاکاندا و دوای شکستی ئەو‬ ‫بزوتنەوەیە‪ ،‬ئیدی پرسیارە ستراتیژیەکان‬ ‫بێ ئاماژە مانەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی هیچ‬ ‫شاڕێیەک نەمابوو تا چەپی شۆرشگێڕ‬ ‫ببەستێتەوە بە شتێکی بــەهــادارەوە‪.‬‬ ‫هەوڵ تەنها بۆ مانەوە بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا دۆخەکە گۆڕاوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەپلەی یەکەم هۆکارەکەی بریتییە لە‬ ‫شەپۆلێکی ڕادیکالیزمی نوێ‪ ،‬پاشان‬ ‫بەهۆی ئاستەنگ و گرفتە بەرچاو و‬ ‫دیارەكان‪ .‬لەئێستادا لە واڵتانی ئەمریکای‬ ‫التینی حکومەتمان هەیە سەر بە چەپی‬ ‫سۆسیالیستییە‪ ،‬کەواتە شۆڕشگێڕەکان‬ ‫لەسەریانە چی بکەن بەرامبەر ئەم‬ ‫حکومەتانە؟ حاڵەتی لــەوجــۆرەمــان‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆنمونە لە بەڕازیل‪ ،‬کە هێزگەلی‬ ‫خاوەن پاشخانی شۆڕشگێری چوونەتە‬ ‫حکومەتەوە‪ ،‬ئیدی بەو جۆرە‪.‬‬ ‫وەاڵمـــی چــەپــەکــان چییە بــۆ ئەو‬ ‫«پرسیارە ستراتیژیانەی» لە ئەمڕۆدا‬ ‫دەخرێنەڕوو؟‬ ‫ســــەبــــارەت بـــە دۆخـــــی چــەپــی‬ ‫جیهانی لــەئــەمــڕۆدا دەتــوانــیــن بڵێین‬ ‫ئــەوەی ڕودەدات بریتییە لە کــردەی‬ ‫«جەمسەرگیری»‪ .‬ئەوەی لە ئەوروپا‬ ‫بە «سەربەخۆخوازەکان» ناودەبرێن‬ ‫وەک جۆرج گالۆوەى [ئەندامی پەرلەمانی‬ ‫بریتانیا تا ‪ 2015‬لەسەر لیستی پارتی‬ ‫ڕیسپێكت‪ .‬وەرگێڕ]‪ ،‬کە دروشمەکەیان‬ ‫بریتییە لە «ڕوبەڕوبونەوەی جیهان بەبێ‬ ‫وێرانکردنی»‪ ،‬بەو مانایەی پێیانوایە‬ ‫ئێمە دەتوانین کۆتایی بە سەرمایەداری‬ ‫بهێنین بەبێ ڕوبەڕوبونەوەی دەوڵەتێکی‬ ‫ســـەرمـــایـــەداری‪ .‬لــەالیــەکــی دیــكــەوە‬ ‫هەڵوێستی ڕیفۆرمخوازە تەقلیدیەکان‬ ‫هــەیــە‪ ،‬کــە هــەوڵ بــۆ جێبەجێکردنی‬ ‫سیاسەتە نیۆلیبڕالیستیەکان دەدەن‪،‬‬ ‫وەک تــۆنــی بــلــێــر‪ .‬دوای ئــەوانــەش‬ ‫شۆڕشگێرەکانمان هەیە کــە خــاوەن‬ ‫هەڵوێستی ڕادیکاڵیین‪.‬‬

‫سەرەتای گەشەسەندنی «ڕیسپێکت»‪.‬‬ ‫«ڕیسپێکت» بووە وەاڵمــدەرەوەى ئەو‬ ‫پرسیارەی کە گەشەسەندنی بەهێزی‬ ‫بزوتنەوەکە خستبویەڕوو‪ ،‬کە ئەوەش‬ ‫بەهۆی شکستهێنانی بوو لە ڕاگرتنی‬ ‫جەنگ و الدانی بلێر‪.‬‬ ‫ئەمە دۆخێکی تایبەتە بە بەیتانیا‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەشتوانین وەک دیاردەیەکی‬ ‫گشتگیر لێیبڕوانین‪ .‬لێرەدا جۆرێک‬ ‫ئینتراکتیڤ ڕوودەدات لەنێوان (ملمالنێی‬ ‫دژ بە نیۆلیبڕالیزم) و (قەیرانی پارتە‬ ‫ریفۆرمخوازە کۆنەکان)‪ .‬دەتوانین ئەمە‬ ‫بەشێوەیەکی ڕوون لە ئەڵمانیادا ببینین‬ ‫کە خاوەنی بەهێزترین پارتی سۆسیال‬ ‫دیموکرات بــوو‪ .‬خــۆڕاگــری ئــەم پارتە‬ ‫لەبەرامبەر هەردوو جەنگە جیهانییەکە‬ ‫و هیتلەر و تەنانەت جەنگی سارد‪-‬یش‬ ‫بەردەوام بوو‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەر پرۆگرامە‬ ‫نیۆلیبڕالیستیەکەی «شــرۆیــدەر»دا‬ ‫تــوشــی دووپــارچــەیــی هـــات! لــێــرەوە‬ ‫سەرەتایەک سەریهەڵدا بۆ دەرکەوتنی‬ ‫هێزێکی نوێ لەسەر بەشە چەپەکەی‬ ‫پارتەکەی «شرۆیدەر» کاریکرد تا ببێتە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێک بۆی لە هەڵبژاردنەکاندا‪.‬‬ ‫بەاڵم لێرەدا فاکتەری خودی هەن کە‬ ‫مایەی بەهەند وەرگرتنن‪ ،‬لە نمونەی‬ ‫ئــیــرادەی سیاسی چەپی شۆرشگێڕ‪.‬‬ ‫پێموایە ئەمە لە حاڵەتی بەریتانیادا‬ ‫بــیــنــرا‪ ،‬بــێــئــەوەی کــە بڵێم «پــارتــی‬ ‫کرێکارانی بەریتانیا» بێ هەڵە بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم دەتوانین بڵێین ئێمە بەشێوەیەکی‬ ‫دروســت کەوتینەخۆ بۆ قۆستنەوەی‬ ‫ئەو هەلەی کە «بزوتنەوەی دژایەتی‬ ‫جەنگ» خوڵقاندبووی‪ .‬بەهیچ جۆرێک‬ ‫ناتوانین ئەمە بکەین بەبێ کەسانی‬ ‫وەک گالۆوەى و هەندێک لە موسوڵمانە‬ ‫پێشکەوتنخوازەکان و کەسایەتییە‬ ‫چەپەکانی دیکە‪ ،‬بەاڵم ڕۆڵی ئێمە گرنگ‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر بڕوانینە دۆخی فەڕەنسا‬ ‫ناکۆکی ڕاستەقینە دەبینین‪ .‬سەرەڕای‬ ‫پێویستی بۆ بەرەیەکی یەکگرتووی چەپ‪،‬‬ ‫كەچی کێشەکە ئەوەیە کە ڕێکخراوی‬ ‫ســەرەکــیــی شــۆڕشــگــێــر «کــۆمــەڵــەی‬ ‫کۆمۆنیستە شۆرشگێڕەکان»‪ -‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی دان بــەوەدا دەنێت کە ئێستا‬ ‫دۆخەکە لەبارە بۆ بەرەیەکی یەکگرتووی‬ ‫چــەپ‪ -‬بــەاڵم دوودڵـــی و خۆپارێزیی‬ ‫گەورەی پێوەدیارە لەو ڕوەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم دوودڵییە نرخی خۆی هەیە‪،‬‬ ‫هیچ کات هەڵوێستەکان نموونەیی نابن‪،‬‬ ‫هەربۆیە پێویستە لەسەر شۆڕشگێڕەکان‬ ‫لەپاڵ شیکردنەوەیەکی بابەتییانەی‬ ‫دۆخـــەکـــە درک بــــەوەش بــکــەن کە‬ ‫بەشداریکردنیان ڕۆڵی هەیە لە گۆڕانی‬ ‫واقیعیی بابەتی و ئوبێكتیڤدا‪[ .‬ئەمەش‬ ‫وەك پشتڕاستكردنەوەى تێزی یانزەهەمی‬ ‫مارکس‪ :‬فەیلەسوفان بەڕێگای جۆراوجۆر‬ ‫تەفسیری جیهانیان كــردووە‪[ ،‬بــەاڵم]‬ ‫بابەتەكە گۆڕینی جیهانە‪ .‬وەرگێڕ]‪.‬‬

‫ڕەنــگــدانــەوەی ئــەم دۆخــە و ڕەوتــە‬ ‫تـــازەکـــان چــیــیــە لــەســەر دیــــاردەی‬ ‫کەواتە دەرکەوتنی پارتێکی وەک‬ ‫دروستکردنی پارتی نوێی چەپ لە واڵتە‬ ‫«ڕیسپێکت» لە بەریتانیا کۆتایهێنان‬ ‫جیاجیاکانی جیهاندا؟‬ ‫سەبارەت بە پارتە چەپە نوێیەکان‪ ،‬بوو بە پێویستی بزوتنەوەی «جەنگ‬ ‫دەبێت سەرەتا بیر لەو دۆخە بکەینەوە ڕاگــرن» لەکاتێکدا خۆی دروستکەری‬ ‫کە بۆتە سەرپێخستنی خەبات لە واڵتە ڕیسپێکت بوو؟‬ ‫جیاوازەکاندا‪ .‬پارتی «ڕیسپێکت» لە‬ ‫هاوپەیمانێتی «جەنگ بوەستێنن»ی‬ ‫بەڕیتانیا لە سەروبەندی بزوتنەوەی بەریتانی دژ بە جەنگ‪ ،‬گرنگیی گەورەی‬ ‫«دژایەتیکردنی جەنگ»دا دەستیکرد‬ ‫بــە گــەشــەکــردن‪ .‬ئــەوەبــوو ئــەو هێزە‬ ‫سیاسیانەی کە پێشتر هیچ ئەزمونیێکی‬ ‫کاری پێکەوەییان نەبوو‪ ،‬دەستیانکرد‬ ‫بە کارکردنی هاوبەش لەچوارچێوەی‬ ‫ئەو بزوتنەوەیەدا‪ .‬پاشان ڕووبــەڕووی‬ ‫قەیرانێک بووینەوە‪ .‬کۆبونەوە دوای‬ ‫کــۆبــونــەوە چــەنــدیــن کــەس هــەبــوون‬ ‫دەیانگوت «بەڵێ ئێمە دژی جەنگین‪،‬‬ ‫بەاڵم تا ئێستاش بلێر لە دەسەاڵتدایە‪،‬‬ ‫کەواتە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتودا‬ ‫دەنگ بە کێ بدەین؟» ئیدی ئەمە بووە‬

‫هــەیــە‪ .‬گەلێک فــراوانــتــرە لــە پارتی‬ ‫«ڕیسپێکت»‪ .‬ئــەو هاوپەیمانێتییە‬ ‫پشتگیری سەندیکا کرێکاریەکانی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬هاوکات لە باڵە چەپەکەی‬ ‫پــارتــی کــرێــکــاران الیــەنــگــری هەیە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە پارێزگاری لێکردنی وەک‬ ‫بەرەیەکی یەکگرتووی فــراوان کە هەر‬ ‫کەسێک دژی جەنگ بێت پشتیوانی‬ ‫لێبکات بەبێ گوێدانە پارتە سیاسیەکەی‬ ‫خۆی گرنگیی زۆری هەیە‪ .‬ئەگەر ئەو‬ ‫هاوپەیمانێتییە بەردەوام نەبێت تەنانەت‬ ‫نەخۆشدەکەوێت‪،‬‬ ‫«ڕیسپێکت»یش‬ ‫چونکە «ڕیسپێکت» لە هەناوی ئەو‬ ‫هاوپەیمانێتییەوە دروستبووە‪ .‬وەک‬ ‫جۆرج گالۆوەی دەڵێت «هاوپەیمانێتی‬ ‫ســەرچــاوەی سەرەکیی ڕادیکالیزمی‬ ‫هاوچەرخە لە بەریتانیادا»‪.‬‬ ‫دەتوانین چی فێربین لە ئەزمونە‬ ‫گەشاوەکەی تێکۆشانی جەماوەری لە‬ ‫ئەمریکای التیندا؟‬ ‫ئەزموونی ئەمریکای التین زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫هێرشەکانی نیۆلیبرالیزم هەموو جێیەکی‬ ‫گرتۆتەوە‪ ،‬بەاڵم لە ئەمریکای التیندا‬ ‫پــەراوێــزی مــانــەوەی لەناو جــەمــاوەردا‬ ‫زۆر تەسکە‪ .‬لــەبــەرئــەوە‪ ،‬ســـەرەڕای‬ ‫بەربەریزمی هێرشەکانی نیۆلیبرالیزم‬ ‫لە ئەمریکای التین‪ ،‬و ســەرەڕای ئەو‬ ‫الوازییەی ڕووی لە تەوژمی بەرگری کرد‬ ‫لە سااڵنی هەشتاکان و نەوەدەکاندا لەو‬ ‫کیشوەرە‪ ،‬بەاڵم هێشتا شتگەلێک هەن‬ ‫مایەی متمانەن بۆ خەڵک‪.‬‬ ‫وەرگرتنی دەسەاڵت لە فەنزوێال لەالیەن‬ ‫چاڤێزەوە و پشتبەستنی بە كۆبوونەوەى‬ ‫ئامادەكردن و مۆبیلیزەكردنی خەڵك‬ ‫(حشد الشعبي) لە مانەوەیدا‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫ئاماژەکانی ئەو متمانەیە‪ .‬پاشان بڕیاردانی‬ ‫لە تەحەداکردنی ویالیەتە یەکگرتوەکان‪،‬‬ ‫کاریگەرییەکی دڵنیاکەروەی الی خەڵک‬ ‫جێهێشت کــە بەڵێ ئێمە دەتوانین‬ ‫شکست بە ئیمپڕیالیزم بهێنین‪ .‬لەالیەکی‬ ‫تــرەوە تێکۆشانێکی گەشەسەندوو لە‬ ‫پۆلیڤیا هەیە‪ ،‬بەتایبەت تەوژمی میللی‬ ‫لەساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬ئەو تەوژمەی کە بابەتی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی خستۆتە ئەجێندای‬ ‫کــارەکــانــیــیــەوە‪ ،‬بــەجــۆرێــک لــە دوای‬ ‫حەفتاکانەوە بێوێنەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم تێبینیی ئەوە دەکەین کە ئەو‬ ‫خەباتە گەشاوانەی ئەمریکای التین‬ ‫نەیانتوانی بەسەر سەرمایەداریدا زاڵبن‪.‬‬ ‫ئەو حکومەتانەی لە هەندێک واڵتانی ئەو‬ ‫کیشوەرە لەالیەن چەپەکانەوە پێکهاتن‪،‬‬ ‫حکومەتی ڕیــفــۆرمــخــوازبــوون نــەوەک‬

‫شۆڕشگێڕ‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ئەو پۆتێنشاڵە‬ ‫شۆڕشگێڕییەی لەناو جەماوەردا هەبوو‪.‬‬ ‫ئەمە چی دەگەیەنێت؟‬ ‫گرنگە ئــەوەمــان لەبەرچاوبێت کە‬ ‫ڕیفۆرمخوازیی شتێکە بە شێوەیەکی‬ ‫ســروشــتــی دەردەکـــــەوێـــــت کاتێک‬ ‫کێشمەکێشە گــەورەکــان لــەئــارادابــن‪.‬‬ ‫چونکە کاتێک ملمالنێیەکی گــەورە‬ ‫ڕودەدات بە لەالی جەماوەر یەکەم جارە‬ ‫ببێتە شەڕێکی وەهــاوە‪ ،‬کاتێکیش تۆ‬ ‫بۆ یەکەمجار دەچیتە کارێکی وەهاوە‬ ‫ناتوانیت بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی‬ ‫زانینی ئـــەوەت هەبێت کــە شتەکان‬ ‫لەڕێگەی شۆڕشەوە دەگەن بە ئامانج‪.‬‬ ‫بـــاری سروشتیی چــاوەڕوانــکــراو لە‬ ‫جــەمــاوەر ئەوەیە کە ئێمە دەتوانین‬ ‫شتەکان بەرەو باشتر بەرین لەڕێگەی‬ ‫چارەسەرێکی مامناوەندییەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هۆشیاریی شۆرشگێڕانە کارێکە لەگەڵ‬ ‫کاتدا پەیدادەبێت‪ .‬ڕۆڵی شۆڕشگێڕەکان‬ ‫ئەوەیە کە بەشێکبن لە خەباتەکە‪ ،‬لە‬ ‫تێکۆشاندا بن شانبەشانی جەماوەر‪،‬‬ ‫بەاڵم هاوکات گفتوگۆشیان لەگەڵدا بکەن‬ ‫دەربـــارەی سترتیژیەتیان‪ ،‬دەربــارەی‬ ‫پێویستیی پاڵپیوەنانی بزوتنەوەکە‬ ‫بەرەو پێشتر‪.‬‬ ‫بــۆچــوونــت چــیــیــە ســـەبـــارەت بە‬ ‫پەیوەندیی چەپ بە ئیسالمییەکانەوە‪،‬‬ ‫کە هەرایەکی گەورەی ناوەتەوە؟‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ موسوڵمانەکان‬ ‫کــارێــکــی گــرنــگــە‪ ،‬پــێــمــوایــە ئـــەوەی‬ ‫«سۆسیالیستە شۆڕشگێڕەکان» لە‬ ‫میسر دەیــکــەن تـــەواو دورســتــە‪ .‬لە‬ ‫بەریتانیا موسوڵمانەکان بەشێکی گرنگن‬ ‫لە پێکهاتەی هاوپەیمانیی «جەنگ‬ ‫ڕاگــرن» و «ڕیسپیکت»‪ .‬لە «پارتی‬ ‫کرێکاری سۆسیالیستی» ڕوبــەڕومــان‬ ‫بــوونــەوە لەبەرئەوەی ئێمەش هەمان‬ ‫شتمان کرد‪ .‬بێگومان لە چوارچێوەی‬ ‫بەریتانیدا ئەم ڕوبەڕوبوونەوەی لەمجۆرە‬ ‫سەیرە‪ ،‬هەژارترین چینی دانیشتوانی‬ ‫بەریتانیا بریتییە لە موسوڵمانەکان‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوانیش ئەگەری هێرشی ڕاسیستییان‬ ‫لەسەرە‪ ،‬جا لەبەرئەوەی جەوهەری کاری‬ ‫شۆڕشگێڕانە بریتییە لە پشتگیریکردنی‬ ‫مافخوراوان‪ ،‬ئــەوا تێکۆشانی هاوشان‬ ‫لەگەڵ موسوڵمانەکان لەهەندێک بابەتدا‪،‬‬ ‫شتێکی زۆر ڕون و بەجێیە‪.‬‬ ‫بـــەاڵم لــە میسر دۆخــەکــە گەلێک‬ ‫ئاڵۆزترە‪ ،‬وەهــای دەبینیم کە ئیخوان‬ ‫موسلیمین لە زۆرینەی دۆخەکاندا ئەو‬ ‫ڕۆڵــە دەبینێت کە لە ئــەوروپــا پارتە‬ ‫ڕیفۆرمخوازەکان دەیبینین‪ ،‬لەکاتێکدا‬

‫ئەوان دەربڕی توڕەیی جەماوەرن دژی‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەت‪ ،‬بەاڵم ناشیانهەوێت‬ ‫ئەو سیستمە بخەن‪ ،‬بگرە دانوستان و‬ ‫نەرمی لەبەرامبەر دەوڵەت دەنوێنن‪ ،‬زۆر‬ ‫بەسادەیی بیڵێم ئەوانە بەهیچ جۆرێک‬ ‫دوژمنی سەرمایەداری نین‪.‬‬ ‫کاتێک ڕووبــــەڕووی پێکهاتەیەکی‬ ‫سیاسیی پارادۆکسیکەڵی لــەم جۆرە‬ ‫دەبینەوە‪ ،‬دەتوانیت بڕیار بدەیت خۆت‬ ‫دووربگریت لێی تەنها لەبەرئەوەی هێزێکی‬ ‫ئاینیی و کۆنەپەرستە و پشتگیری لە‬ ‫سەرمایەداری دەکات‪ ،‬ئەمەش دوودڵت‬ ‫بــکــات‪ .‬بەڕاستی ئەمە شرۆڤەیەکی‬ ‫سەیرە‪ .‬هەرگیز شتی وەها ڕووینەداوە‬ ‫کە «بەشێک» لە چینی دەسەاڵتدار‬ ‫بەشیوەیەکی بەرنامە بۆداڕێژراو خەریکی‬ ‫گرتن و ئەشکەنجەدانی «بەشێکی‬ ‫دیكە» بێت لەهەمان چینی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی دەسەاڵتی میسری لەگەڵ‬ ‫ئیخوانەکان دەیکات‪.‬‬ ‫ئــەوەی گرنگە بۆ من ماناکانی ئەو‬ ‫شرۆڤەیەیە کە پێماندەڵێت ئەوانەی‬ ‫لە دەوری ئیخوان كۆبوونەتەوە ئەو‬ ‫کەسانەن تۆ وەک شۆڕشگیڕێک ناتوانیت‬ ‫بەشێکیان بهێنیتە ناو بازنەی پرۆژەیەکی‬ ‫سۆسیالیستییەوە‪ .‬ئــەمــە هەڵەیە‪،‬‬ ‫پێچەوانەی ئەمە ڕاستە‪ .‬من پێموایە‬ ‫کــارکــردن لەگەڵ ئیخوان موسلیمین‬ ‫کارێکی هەڵە نییە‪ .‬لەبەرئەوەی کارکردنی‬ ‫پێکەوەیی ڕێڕەوێکە بــەرەو بنیادنانی‬ ‫متمانە‪ ،‬کە دەروازەیــەکــە بۆ چونەناو‬ ‫دیبەیتێکی سیاسی لەگەڵ خودی ئەوانەی‬ ‫کە پێیانوایە (هەڵەبینیە) کە ئیخوان‬ ‫هێزێکی تێکۆشەری خۆڕاگر بێت و تا‬ ‫کۆتایی شەڕەکە توانای بەردەوامبوونی‬ ‫هەێت‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا گفتوگۆ لەسەر سروشتی‬ ‫ئیخوان موسلیمین ئەم گوتەیەی لینینم‬ ‫بیردەخاتەوە‪« :‬هەندێک پێیانوایە کە‬ ‫وەستانی خەڵکانێک لە بەرەیەکدا و‬ ‫داواکردنی سۆسیالیزم‪ ،‬هاوکات وەستانی‬ ‫کۆمەڵێکی دی لە بەرەیەکی دیکەدا و‬ ‫داواکــردنــی سەرمایەداری‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫شــۆڕش‪ .‬ئــەوانــەی وەهــا بیردەکەنەوە‬ ‫هەرگیز لە شۆڕش نەگەیشتون‪ .‬شۆڕش‬ ‫کردەیەکی ئاڵۆزە‪ ،‬جەماوەر کاتێکی‬ ‫دەوێت بۆ دەربازبوون لە بیرە کۆنەکانیان‬ ‫و بزاوتن بەرەو بیری نوێ»‪.‬‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ ئەزمونی پارتە چەپە‬ ‫نوێیەکانی ئەوروپا و شوێنەکانی دی‪...‬‬ ‫بۆچوونت چییە دەربارەی داهاتووی ئەو‬ ‫پارتانە؟ هاوکات سروشتی پەیوەندیی‬ ‫ئــەوان بە پارتە ڕیفۆرمخوازەکانەوە‬ ‫چییە؟‬ ‫دەربــارەی «ڕیفۆرمگەرایی» دەبێت‬ ‫شتێکمان لەبەرچاوبێت‪ ،‬ڕاستە خاوەن‬ ‫مێژووییەکی بەهێزە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫توشی لێکهەڵوەشان بووە و بەشێکی‬ ‫گەورەی بنکەی کرێکاریی لەدەستداوە‪.‬‬ ‫لە دۆخێکی وەهادا دوو ئەگەر کراوەیە‬ ‫لـــەبـــەردەم ئــەجــێــنــدای کـــاری چەپی‬ ‫شــۆڕشــگــێــڕ‪ .‬یــەکــەمــیــان بریتییە لە‬ ‫دروستکردنی پێکهاتەی سیاسی لەسەر‬ ‫بەشە چەپەکەی پارتە ڕیفۆرمخوازە‬ ‫کۆنەکان‪ ،‬دووەمیش خەباتی هاوبەشە‬ ‫هاوشانی خودی ڕیفۆرمخوازەکان‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پێکهێنانی پارتە چەپەکان‬

‫ئیخوان موسلیمین لە زۆرینەی دۆخەکاندا ئەو ڕۆڵە دەبینێت کە لە‬ ‫ئەوروپا پارتە ڕیفۆرمخوازەکان دەیبینن‪ ،‬لەکاتێکدا ئەوان دەربڕی‬ ‫توڕەیی جەماوەرن دژی دەسەاڵتی دەوڵەت‪ ،‬بەاڵم ناشیانهەوێت ئەو‬ ‫سیستمە بخەن‪ ،‬بگرە دانوستان و نەرمی لەبەرامبەر دەوڵەت دەنوێنن‪،‬‬ ‫زۆر بەسادەیی بیڵێم ئەوانە بەهیچ جۆرێک دوژمنی سەرمایەداری نین‬

‫لەسەر بنکەی چەپە ڕیفۆرمخوازەکان‪،‬‬ ‫کە بێگومان دەتوانین ئەم پێکهاتانە‬ ‫وەک تەحەدایەک بۆ ڕیفۆرمخوازەکان‬ ‫ببینین‪ .‬پێکهاتەی وەک «ڕیسپێکت»‬ ‫و «فراکسیۆنی چەپ لە پورتوگال»‬ ‫دەکرێت وەک تەحاداگەلی ڕاستەقینە‬ ‫پیشانبدرێت ‪-‬سەرەڕای ئەوەی ڕێکخراوی‬ ‫شۆڕشگێڕ نین‪ -‬لەبەرئەوەی پارتە چەپە‬ ‫تەقلیدیەکان زیاتر وەرچەرخاون بەرەو‬ ‫«ڕاست»‪.‬‬ ‫زۆرێک لە کەسایەتییە سەرکردەکانی‬ ‫پێکهاتە نوێیەکان[چەپەکان] ویستی‬ ‫گەڕانەوەیان هەیە بۆ زەمەنی پێشووی‬ ‫پارتە ڕیفۆرمخوازەکان‪ .‬بۆنمونە جۆرج‬ ‫گالۆوەى هەمیشە دەڵێت‪« :‬لە ئێستادا‬ ‫من باشترین پارتی کرێکاریی کۆنم»‪،‬‬ ‫بــەاڵم گرنگن چونکە کاریگەرییەکی‬ ‫گەورەیان هەیە لە ڕاکێشانی بەشێک‬ ‫لــە چینی کرێکاریی دوور لــە پارتە‬ ‫ڕیفۆرمخوازە کۆنەکان‪.‬‬ ‫لــەالیــەکــی دیــکــەوە ئیمکانیەتێکی‬ ‫ڕاستەقینە هــەیــە بــۆ پێکهێنانێکی‬ ‫هــاوپــەیــمــانــێــتــیــیــەک لـــەنـــێـــوان‬ ‫(شۆڕشگێڕەکان) و (پارتە نوێیەکان)‬ ‫و (ڕیفۆرمخوازەکان)دا‪ .‬نابێت ئەوەمان‬ ‫لەبیرچێت کە پارتە ڕیفۆرمخوازە کۆنەکان‬ ‫خاوەن بنکەیەکی جەماوەرین لە نێوەندی‬ ‫چینی کرێکاریدا‪ ،‬لەبەرئەوە سەرەڕای‬ ‫ئەوەی فریودەرانەیە ئەگەر جوداخوازانە‬ ‫بە ئاڕاستەی ئەو پارتانە بڕوانین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هاوکات ئەمە هەڵەیەکە چونکە دەبێتە‬ ‫مایەی لەدەستدانی ئەو بنکەیە‪.‬‬ ‫لــەبــەر ڕۆشــنــایــی ئــەم تــێــزەدا کە‬ ‫پێداگریی لەسەر گرنگی پارتی چەپی‬ ‫بەرفراوان دەكــات‪ ...‬ئایا تا ئێستاش‬ ‫بەردەوامبوونی چەپی شۆڕشگێر لە‬ ‫بونیادنای ڕێکخستنە شۆڕشگێڕییەکان‬ ‫گرنگی خۆی هەیە؟‬ ‫پێویستییەکی تــــەواو هــەیــە بە‬ ‫دروســتــکــردنــی بــااڵنــســێــک لــەنــێــوان‬ ‫(بونیادنای پارتێکی شۆڕشگێڕ) و‬ ‫(هاوپەیمانێیەکی چەپی بــەرفــراوان)‬ ‫و (کــاری بەرەیی ف ــراوان)‪ .‬سەبارەت‬ ‫بــە ئێمە بــازنــە گــەورەکــە خــۆی لە‬ ‫هاوپەیمانێتیی «جەنگ ڕاگـــرن‪ /‬کە‬ ‫بەرەیەکی یەکگرتووی فراوانبوو»دا‬ ‫دەبینیەوە‪ ،‬بازنەی دوای ئەو بریتیبوو‬ ‫لە «ڕیسپێکت‪ /‬کە پارتی کرێکاران‬ ‫ناگرێتەوە»‪ ،‬پاشان بازنەی هەرە بچوک‬ ‫دێت کە بریتییە لە «پارتی کرێکارانی‬ ‫سۆسیالستی بەریتانی‪ /‬وەک ڕێکخراوێکی‬ ‫شۆڕشگێڕ»‪ .‬زۆر گرنگە کە هەرسێکیان‬ ‫بونیادبنێین‪ .‬ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە‬ ‫گرنگی ئەو بازنانە بەتەواوی هاوتان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایدیاکە ئەوەیە کە ئەگەر ئێمە‬ ‫بەرفراوانترین بزوتنەوە بونیادنەنێین‪،‬‬ ‫بەدووردەبین لە خەباتە ڕۆژانەییەکانی‬ ‫خــەڵــک‪ ،‬و ئــەگــەر هاوپەیمانێتیەکی‬ ‫چــەپــی گشتگیر بــونــیــادنــەنــێــیــن‪،‬‬ ‫تواناکانمان دەستەوەستان دەبن لەئاست‬ ‫کاریگەریخستنە سەر ئەو بزوتنەوەیە‪ ،‬و‬ ‫ئەگەر بەرەیەکی شۆڕشگێڕی ڕێکخراو‬ ‫پێکنەهێنین بێبەشدەبین لە پاڵپشتییەکی‬ ‫ڕاستەقینە بۆ سیاسەتەکانمان‪ .‬هۆکاری‬ ‫گرنگیی چاندنی بەرەیەکی شۆڕشگێڕ‬ ‫لەناو هاوپەیمانێتییە چەپە گشتگیرەکان‬ ‫و لەناو بزوتنەوەکەشدا ئارەزوییەک نییە‬ ‫بۆ دیسپلین بەشێوەیەکی ڕووت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرئەوەیە کە بابەتی ستراتیژیی هەن‬ ‫پێویستیان بە ڕێکستنێکی شۆڕشگێڕانە‬ ‫هــەیــە بــۆ بــەرگــەریــلــێــکــردنــی لــەنــاو‬ ‫جواڵنەوەیەکی فراواندا‪« .‬ڕیسپێک» هیچ‬ ‫بۆچوونێکی نییە دەربارەی ڕیفۆرم یان‬ ‫شۆڕش‪ .‬بەاڵم ئێمە هەڵوێستمان هەیە‬ ‫کە پێمانوایە گرنگیی خۆی هەیە لە‬ ‫دیاریکردنی چارەنوسی تێکۆشانەکانمان‬ ‫لەئەمڕۆ و سبەینێدا‪.‬‬ ‫سەرچاوەى ئەم وەرگێڕانە‬ ‫‪http://www.revsoc.me‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫گیاندانی فالوس[زه‌كه‌ر]‬ ‫ئەنتۆنی كلێر‬ ‫و‪ :‬بەختیار رەشید‬ ‫(‪)2-٢‬‬ ‫ئەگەر گۆڕانكارییەكانی پــەروەردە و‬ ‫ێ ورە‬ ‫مەشق و كار بەس نەبوون بۆ ب ‌‬ ‫كردنی پیاوی ئاسایی‪ ،‬ئەوا پەشیمانی‪،‬‬ ‫پەستی و‪ ،‬پەیوەستبوونی سابوونی‬ ‫ێ هاتووەتە‬ ‫پیاوان بە چووكیانەوە ل ‌‬ ‫بوون‪ .‬پیاوان‪ ،‬لە زۆربەی بوارەكانی تری‬ ‫ژیانیاندا وەهمی ئەوە دروست دەكەن كە‬ ‫بارودۆخەكە لەژێر كۆنترۆڵی ئەواندایە‪ ،‬وا‬ ‫دەردەكەوێت ناتوانن بە سەر ئارەزووی‬ ‫سێكسیاندا زاڵ بن‪ .‬خراپتر لــەوەش‪،‬‬ ‫پــیــاوان كەمتر خــۆیــان دەبــوێــرن لە‬ ‫پیشاندانی دیوە دڕندەكەی سێكسوالیتی‬ ‫نێر‪-‬دەسترێژی سێكسی‪ ،‬دەست بۆبردن‪،‬‬ ‫سێكسی‪-‬بەشێوەیەكی‬ ‫توندوتیژیی‬ ‫هێجگار زۆر بە دەردەكەون لە توندوتیژیی‬ ‫پیاوان بەرامبەر بە ژنان و مندااڵن‪ .‬جێی‬ ‫سەرسوڕمان نیە‪ ،‬كە زۆریك لە پیاوانی‬ ‫ێ تــاوان لە وێنەی خزمانی بكوژ و‬ ‫ب‌‬ ‫ئەشكەنجەدەران‪ ،‬خۆیان لە بارودۆخی‬ ‫پۆزش هێنانەوەدا دەبیننەوە بۆ تاوانێك‬ ‫كە ئەوان ئەنجامیان نەداوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا پیاوان لە عاتیفەی خۆیان‬ ‫دەتــرســن‪ ،‬ئــەگــەر وایـــە‪ ،‬پاساوێكی‬ ‫درووستیان هەیە بۆ ئەو ترسە؟ ئایا ڕقیان‬ ‫هەیە بەرامبەر ئافرەت‪ ،‬ئەگەر هەیانە‪،‬‬ ‫چی ئەو ڕقە بەگەڕدەخات؟ بەڵگەی‬ ‫ئەوە دەهێنرایەوە كە گوایا ڕقبونەوە لە‬ ‫ژن(‪ ،)misogyny‬بەشێكی دانەبڕاوی‬ ‫گەشەكردنی پیاوە و‪ ،‬زۆر بەسانایی‬ ‫ێ‬ ‫دەوترا‪ ،‬پیاوی باش بوونی نیە‪ 3.‬دەكر ‌‬ ‫ئەو ترس و رقە ببەسترێنەوە بە ترسێكی‬ ‫قوڵترەوە‪ ،‬نیگەرانییەكی بنەڕەتیتر‬ ‫لەسەر سێكسواڵیتەی نێر؟ لێرەدا مرۆڤ‬ ‫هەنگاو بەسەر سەرزەمینێكی ترسناكدا‬ ‫دەهاوێت‪ .‬چون گەر هەنگاوێكی هەڵە‬ ‫بهاویت‪ ،‬پڕكێشی ئەوە دەكات كە تۆمەتبار‬ ‫بكرێت بەوەی ژنان بە بەرپرس دەزانێت‬ ‫لە بێتوانایی پیاوان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫ئارەزووە سێكسواڵیەكانیان و‪ ،‬لغاوكردنی‬ ‫شەڕەنگێزیەكانیان‪ .‬ئەوە ئەو شتەیە كە‬ ‫هەندێك لە پیاوان باوەڕیان پێیەتی و‪،‬‬ ‫لە سەر ئەو بنەمایەش ڕەفتار دەكەن‪.‬‬ ‫لە ژنان دەترسێت‪ ،‬قێزەون دەكرێن و‪،‬‬ ‫ێ جاریش دەكوژرێن بە هۆی ئەو‬ ‫و هەند ‌‬ ‫كاریگەرییەی كە پیاوان هەستدەكەن‬ ‫ژنان لەسەریان دایاندەنێت‪ .‬بۆ ئەم جۆرە‬ ‫پیاوانە‪ ،‬سێكسواڵتیان جۆشهێنەرە‪ ،‬بە‬ ‫دیاریكراوی بەهۆی ئەوەی كە پێشبینی‬ ‫نەكراوە‪ ،‬هەوەسكارە و‪ ،‬مەترسیدارە‪-‬‬ ‫وە لەكۆتایشدا ژنان تۆمەتباردەكرێن بە‬ ‫وروژاندنی‪ .‬بۆ پیاوی لەم جۆرە‪ ،‬ژنان‪،‬‬ ‫تەنها بە ئامادەبوونیشیان بە ئاماژەیەكی‬ ‫زۆر نیگەرانكەر و‪ ،‬بــە تەحەدایەك‬ ‫بــۆ خــۆڕاگــریــیــان هــەژمــار دەكــرێــت‪.‬‬ ‫بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە خۆڕاگری بۆ‬ ‫زۆرێك لە پیاوان خاڵی یەكالكەرەوەی‬ ‫نێرینەییانە و‪ ،‬هەر ئاماژەیەك یاخود‬ ‫هەڕەشەیەك بۆ لەدەستدانی كۆنتڕۆڵ‪،‬‬ ‫واتــە خستنە ژێرپرسیاری ئــەوەی كە‬ ‫بە كرۆكی نێرینەیی(‪)masculinity‬‬ ‫هـــەژمـــاردەكـــرێـــت‪ .‬هــەڵــســوكــەوتــە‬ ‫سێكسواڵەكانی بیل كلینتۆن لە ناو دڵی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئەمریكادا ئاشكرایكرد‬ ‫كە ئەفسانەی باخچەی عەدەن هێشتا‬ ‫زیندووە و‪ ،‬لەگەشەدایە‪ .‬پیاوان فریو‬ ‫دەخۆن چونكە ژنان لە خشتەیان دەبەن‪.‬‬ ‫الی پیاوان ئەمە خوازراوترین شیكارییە‬ ‫بۆ ڕەفتارە سێكسواڵیەكانیان‪ .‬نەك‬ ‫ئەوەی راستگۆیانە لێكۆڵینەوەیەكی ورد‬ ‫پێشكەش بكەن لەسەر سێكسواڵیتەی‬ ‫نێر و‪ ،‬پەیوەندییشی بە هێز و پێگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬شەڕەنگێزی و‪ ،‬خۆڕاگرییەوە‪.‬‬ ‫بەشێكی زۆری ڕەخــنــەگــرە نێرەكان‬ ‫دەكشێنەوە بۆ بەزەیی بەخۆداهاتنەوە و‪،‬‬ ‫لەكۆتاییشدا ناڵین لەسەر سەختی بوون‬ ‫بە پیاوێكی سێكس‪-‬تامەزرۆ و‪ ،‬بنیاتنانی‬ ‫پەیوەندییەكی بەتین لەگەڵ ژناندا لەم‬

‫لە‬ ‫كۆمەڵگاكانی‬ ‫ئەم سەردەمەدا‬ ‫سەختە كارێك‬ ‫قابیلی ئەنجامدان‬ ‫بێت و ژنان‬ ‫نەتوانن بیكەن‬ ‫دونیای پۆست‪-‬فیمینستی یەكسانیی‬ ‫ژێندەرییەدا‪.‬‬ ‫لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ جێرمەن‬ ‫گریر لە ساڵی ‪ 1989‬پرسیاری ئەوەم‬ ‫ێ قبوڵە كە‬ ‫لێكرد كە ئایا ئەوان ئەوەیان پ ‌‬ ‫لە پشت ئەو خۆبادان و گیڤبوونەوەنانەدا‪،‬‬ ‫زۆرێك لە پیاوان متمانەیان بە خۆیان‬ ‫نیە بەپێچەوانەی ئەوەی كە دەردەكەون‪،‬‬ ‫ێ نــادەم بە نادڵنیایی‬ ‫«مــن زۆر گــو ‌‬ ‫فالوس (‪ »)phallus‬بەتوندی وەاڵمی‬ ‫دایــەوە و‪ ،‬لەكۆتیشدا وتــی‪« :‬پیاوان‬ ‫خەونی فالوسیان داهێناوە‪ .‬ئەوە پیاوانن‬ ‫كە نیگەرانن لەوەی ئایا بەشی فالوس‬ ‫تــەواوە‪ .‬ژنەكان نایابانە خۆشحاڵن لە‬ ‫گەڵ هەموو شتەكانی دی‪-‬لەگەڵ پێگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هێزو‪ ،‬هۆشمەندی»‪4‬‬ ‫ئــەو تـــەواو ڕاســت دەكـــات‪ .‬پیاوان‬ ‫بەردەوام سەرقاڵن لەگەڵ ئەوەی كە»ئایا‬ ‫بەشی فالوس تەواوە»‪ .‬ئەوان نیگەرانن‬ ‫لە بــارەی قــەبــارە‪ ،‬شێوە و‪ ،‬توانای‬ ‫قیتبونەوەی چووكیان‪ .‬پیاوان‪ ،‬گەنج‬ ‫و پیر‪ ،‬هەراساندەبن ئەگەر بەگاڵتەوە‬ ‫ئاماژە بكرێت بەوەی كە سلڤیا پالس‬ ‫بە لەخۆبایبونەوە بە «ملی قەلە پیر و‬ ‫سیقەتۆرەكان» ناوی بردبوون‪ .‬فیلمی‬ ‫(‪ )The Full Monty‬كە فیلمێكی‬ ‫زۆر سەركەوتوی بریتانیە‪ ،‬لێكچونێكی‬ ‫ێ توانابوونی نێر وەك‬ ‫كردبوو لە نێوان ب ‌‬ ‫دەرئەنجامێك لە كاتی لەدەستدانی كار و‪،‬‬ ‫دڵەڕاوكێكانی پیاو لەبارەی كارا نەبوونی‬ ‫چووكدا‪ .‬ئەگەر بڕیارە مرۆڤی تەواو بن‪،‬‬

‫دەدەن و هەڵسەنگاندن بۆ كارامەیی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی خۆیان دەكەن‪ :‬ئایە ئێمە‬ ‫ئامادەین بۆ ڕكابەریكردن‪ ،‬سەركەوتن‪،‬‬ ‫بەدەستخستن‪ ،‬بــەزانــدن‪ ،‬دەســت بە‬ ‫سەرداگرتن‪ ،‬سەپاندن‪ ،‬قسەی زلكردن‬ ‫و‪ ،‬هەروەها وەدەســت خستنیان؟ بە‬ ‫دڵنیاییشەوە لەمەدا نایەكسانییەكی‬ ‫حەتمیی جێندەری بوونی هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕاستییەیەی كە بەپێچەوانەی ئۆرگازمی‬ ‫مێینەوە‪ ،‬قیتبوونی چــووك ساختە‬ ‫ناكرێت‪ .‬بینراوێتی و ئاشكرایی چووك‪،‬‬ ‫دۆخ و قەبارەی‪ ،‬بە قیتی و سیسی‪ ،‬بە‬ ‫ئاسانی قابیلی پێوان و بەراوردكردنن‪.‬‬ ‫بۆیە جێی سەرسوڕمان نیە‪ ،‬كە گەیشتنی‬ ‫ڤیاگرا تەنها نوكتەی خــۆالدەرانــە و‬ ‫دووڕوویــی جەرگبڕانەی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫نەهێنا بەڵكو بە هەمانشێوەش دەمو‬ ‫چـــاوی مــۆن و گفتوگۆی شــڵــەژاوی‬ ‫سیاسیشی لە گەڵ خۆیدا هێنا لە سەر‬ ‫ئەگەری مایەپووچبوونی دارایی كەرتی‬ ‫تەندروستی بــە هــۆی پاڵەپەستۆیی‬ ‫پــیــاوانــەوە بــۆ وەدەستخستنی دوا‬ ‫بەرهەمی بەهێزكردنی»ملی قەلە پیر و‬ ‫سیقەتۆرەكان»‪.‬‬ ‫تاكە جیاوازی بایۆلۆلۆجی لە نێوان‬ ‫ڕەگەزەكاندا كە هەموان لە سەری كۆكن‬ ‫ئەوەیە كە لە كاتێكدا ژنــان خاوەنی‬ ‫دوو كرۆمۆسۆمی شێوە ‪ X‬ن‪ ،‬پیاوان‬ ‫خاوەنی كرۆمۆسۆمێكی ‪ X‬و‪ ،‬شێوە‪Y-‬‬ ‫بچوكن‪ .‬كرۆسۆمە ‪ Y‬كە پێكهێنەری‬ ‫بااڵیەتی هێزی نێرە‪ ،‬قەد وبااڵ‪ ،‬گەورەیی‬ ‫ماسولكە‪ ،‬هێز و كارامەیی دەست و‪،‬‬

‫ئازایەتییە وەرزشییەكان بەهەمان شێوە‬ ‫نێر بوون‪ .‬بەهای ئەو وزە و توندی و‬ ‫بەهێزی و دەسەاڵتە زۆرە چییە‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا خەڵكانی دامەزراو لە بەرهەمهێنانی‬ ‫بەهاراتی هندی زیاترە لەو ڕێژەیەی كە لە‬ ‫كانەكانی خەڵوزدا كاردەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە ڕۆبۆتی پرۆگرامكراو پارچەكانی‬ ‫ئۆتۆمبیل دەبەستن بە یەكەوە نەك‬ ‫بازووی پیاوان‪ ،‬لە دۆخێكدا كە حەزی‬ ‫نێر بۆ توندوتیژی‪ ،‬بەدوور لە پاراستنی‬ ‫شكۆ نیشتیمانییەكان‪ ،‬هەڕەشەیەكە لە‬ ‫سەر مانەوەی زەوی؟‬ ‫لە كۆمەڵگاكانی ئــەم ســەردەمــەدا‬ ‫سەختە كارێك قابیلی ئەنجامدان بێت و‬ ‫ژنان نەتوانن بیكەن‪« .‬جا با وابێ‌؟»‬ ‫ژنــان دەڵێن‪ ،‬لە خۆیانەوە وا ناڵێن‪،‬‬ ‫بەڵكو بە لەبەرچاوگرتنی ئــەو ماوە‬ ‫زەمەنییەی كە پێیچو بۆ بنیاتنانی‬ ‫دۆخێكی لەو شێوەیە‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬جا با‬ ‫وابێ‌‪ ،‬كێشەكە بۆ پیاوان هەر یەكێكە‬ ‫و‪ ،‬بەتایبەت بــۆ ئــەو پیاوانەی‪-‬كە‬ ‫زۆرینەیان پێكدەهێننن‪ -‬كە شوناسیان‪،‬‬ ‫ژیانیان و‪ ،‬بگرە جەوهەری پیاوێتیشیان‬ ‫لــەســەر بنەمای كــار و دەستكەوتی‬ ‫پیشەكانیانەوە دەناساند و‪ ،‬شانازیشیان‬ ‫بەو كارانەوە دەكرد كە تەنها ئەوان وەك‬ ‫پیاوان دەیانتوانی بیكەن‪ .‬جیلی باوكم‬ ‫شانازییان بەوە دەكرد كە نان دابینكەری‬ ‫خۆیان و خێزانەكانیان بوون‪ .‬ئێستاكە‬ ‫نان دابینكردن بەو ئەندازەیە ناویسترێت‪.‬‬ ‫ژنانی مێرددار ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر بەرهەمی‬ ‫خوێندنەكانیان دەپێچنەوە‪ ،‬سودی‬

‫ڕێژەی دایكانی تەنها‪ ،‬تەنیا ئاماژەیەك‬ ‫نیە كە پــیــاوان بــاش نین هــەم وەك‬ ‫هاوسەر و هــەم وەك باوكیش بەڵكو‬ ‫ئاماژەیە بۆ ناپێویستبونیان‪ .‬ژنان‬ ‫جەختدەكەنەوە لــەوەی كە ئــەوان بە‬ ‫تەنها دووگــیــان دەبــن و بــە تەنهاش‬ ‫بەخێویان دەكەن‪ .‬پێویستیان بە پیاوان‬ ‫نیە بۆ باوكایەتیكردنی منداڵەكانیان‪.‬‬ ‫گەشەی تەكنەلۆجیا بۆ یاریدەدانی‬ ‫وەچەخستنەوە لە نێویشیاندا پیتاندنی‬ ‫ڤترۆ‪ ،‬سكپڕبوونی دەسكترد لە الیەن‬ ‫تۆوبەخشی نەناسراوەوە و‪ ،‬دایكایەتی‬ ‫بەنوێنەر‪ ،‬پێكەوە لەگەڵ ئەو پێداگرییە‬ ‫سیاسییە مشتومڕهەڵگرەی كە پێی وایە‬ ‫تاك‪-‬بەخیوكەری بەهەمان ئەندازەی‬ ‫جووت‪-‬بەخێوكەری كاریگەرە‪ ،‬پرسیار‬ ‫لە ســەر الوازبــوونــی رۆڵــی باوكایەتی‬ ‫دەهێننە پێشەوە‪ .‬ئەگەر سكپڕكردن‪،‬‬ ‫دووگیانی‪ ،‬منداڵبوون و‪ ،‬بەخێوكردنی‬ ‫ێ‬ ‫مــنــداڵ نایابانە ئەنجامبدرێت بەب ‌‬ ‫بەشدارییەكی كارای پیاو‪ ،‬ئیدی مرۆڤ‬ ‫بۆ خۆی توشی سەرێشە بكات پێیەوە‪،‬‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی كێشە و جنێو و‬ ‫خەمە ڕۆژانەییەكانی پیاو؟ سەردەمانێك‬ ‫كە زۆر شانازی بە چووكیەوە دەكرد‬ ‫(فــرۆیــد‪ ،‬پێی وابــوو ژنــان حەسودیی‬ ‫پــێــدەبــەن)‪ ،‬پــیــاوی ئــەم ســەردەمــە‬ ‫هەست دەكات كە ڕۆڵی كەمكراوەتەوە‬ ‫تەنها بۆ هەڵگری تــۆو‪ ،‬چونكە ژنان‬ ‫لەچەقدان نەك بەهۆی دروستكردنی‬ ‫ێ (وەچە خستنەوە)‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ژیانی نو ‌‬ ‫بەهۆی بەخێوكردنەوەكەشیەتی‪ .‬جێی‬

‫هەڵسوكەوتە سێكسواڵەكانی بیل كلینتۆن لە ناو دڵی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫ئەمریكادا ئاشكرایكرد كە ئەفسانەی باخچەی عەدەن هێشتا زیندووە و‪،‬‬ ‫لەگەشەدایە‪ .‬پیاوان فریو دەخۆن چونكە ژنان لە خشتەیان دەبەن‬ ‫پیاوان پێویستە پەیوەندی دروستبكەن‪،‬‬ ‫دەردە دڵی بكەن‪ ،‬پەیوەستی عاتیفە بن‪،‬‬ ‫خۆیان بەتەواوی ئاشكرابكەن بۆ یەكتری‬ ‫و بۆ ژنانیش‪ ،‬ئەمە بوو پەیامی فیلمەكە‪.‬‬ ‫دواتــر شتە هــەرە گرنگە نەوتراوەكە‬ ‫گەیشت‪ ،‬كە لە ڕاستیدا هەموو شتێك‬ ‫ئاشكرا كرا بۆ بینەرانی سینەما‪»-‬ملی‬ ‫قەلە پیر و سیقەتۆرەكان» رزگاربكەن‪.‬‬ ‫سەرقاڵبوونی پیاوان بە چووكیانەوە‬ ‫وا دەردەكەوێت لە سەر بنەمای ترس‬ ‫بێت‪ ،‬ڕاستە‪ :‬بەاڵم نەك لەسەر بنەمای‬ ‫ترس لە خەساندنی فرۆیدی‪ ،‬بەڵكو ترس‬ ‫لە گاڵتە پێكردنی ئاڵدێریانی‪ .‬پیاوانی‬ ‫ئەمڕۆ بەنیگەرانییەوە دەپرسن‪ ،‬ئایا ئێمە‬ ‫ئامادەین بۆی؟ سەرنجی سیسبوونیان‬

‫خێرایی پێكان‪ .‬ئەم سیفاتانە بایەخێكی‬ ‫بــەرچــاویــان هەبوو لە جیهانێكدا كە‬ ‫پێویستییەكی زۆری هەیە بە هێزی‬ ‫فیزیكی‪ ،‬وزە‪ ،‬كەرەستەی خاو‪ ،‬دڵڕەقی‬ ‫و‪ ،‬بەهێزی جەنگی‪ .‬ئێمە ڕاهێنرابووین‬ ‫لە سەر ئەو بیركردنەوەیەی كە پیاوی‬ ‫«ڕاستەقینە» ئەوانەن كە لە كارگەی‬ ‫ئاسن و پۆاڵ‪ ،‬خەڵوزی بەردین‪ ،‬كەشتی‬ ‫دروستكردن‪ ،‬داربڕین و‪ ،‬لە كێڵگەی‬ ‫كشتوكاڵییە میكانیزە نەبووەكاندا‬ ‫ئیشیاندەكرد‪ .‬پاڵەوانە جەنگیەكانمان تا‬ ‫ڕادەیەكی زۆر نێربوون‪ ،‬لە واقیع و‪ ،‬لە‬ ‫ئەفسانەكانیشماندا پاڵەوانەكانی شەڕی‬ ‫دەستەویەخە‪ ،‬بوێرییە جەستەییەكان‪،‬‬ ‫خواستی مــانــەوە و ڕزگــاریــبــوون و‪،‬‬

‫زیاتر لە هۆشمەندییان وەردەگـــرن و‬ ‫داهاتی خۆیان بەگەڕدەخەن‪ .‬لەخێزانە‬ ‫تاك‪-‬بەخێوكەرەكاندا ژنــان گوشاری‬ ‫زیاتر درووست دەكەن بۆ دابینكردنی‬ ‫دایەنگەی مندااڵن لە شوێنی كاردا و‪،‬‬ ‫كارئاسانیی زیاتر بۆ چاودێریكردنی‬ ‫منداڵەكانیان و‪ ،‬هەروەها پێدانی دابینی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی بــۆ قــەرەبــووكــردنــەوەی‬ ‫بــەشــە داهــاتــی پــیــاوان‪ .‬نــەك تەنها‬ ‫ڕۆڵــی نــانــدەركــەری پیاوان كەوتوەتە‬ ‫ژێر گەمارۆوە بگرە ڕۆڵی باوكایەتییش‬ ‫مەترسی كەوتوەتە سەر‪ .‬هەزارەی دووەم‬ ‫كۆتایی هات بە لەدەستدانی بەشێكی‬ ‫زۆری ڕۆڵی پیاوان لە وەچەخستنەوە‬ ‫و‪ ،‬منداڵ بەخێوكردنیشدا‪ .‬هەڵكشانی‬

‫لە سەدەیەك دواتــردا ئــەوە ژنــان نین‬ ‫كە بەنەخۆش هەژماربكرێن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پیاوانن‪ :‬ئەوە داخوازیەكانی ژنان نین‬ ‫كە تێگەیشتنیان سەخت بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خواستەكانی پیاوانن‪ .‬بەاڵم پێش ئەوەی‬ ‫بتوانین وەاڵمی ئەوە بدەینەوە كە ئایا‬ ‫پیاوان چییان دەوێت‪ ،‬شایەن بێت یاخو‬ ‫پێویست‪ ،‬دەبێت دووبارەهەڵسەنگاندن‬ ‫بكەین بۆ ئەوەی كە لەبارەی پیاوانەوە‬ ‫دەیزانین‪ .‬كرۆمۆسۆمی ‪Y‬خەریكی چیە‬ ‫كە هۆكاری هەموو كێشەكانە‪ ,‬ئایا‬ ‫پیاوان بە زگماك توندوتیژن و‪ ،‬قابیلی‬ ‫چاككردن نین؟ ئایا دەبێت كێشەی‬ ‫نێوان ڕەگەزەكان بۆ پیاوان ئەوە بێت‬ ‫كە زاڵ بە یاخود زاڵ دەبن بەسەرتدا و‪،‬‬ ‫بۆ ژنانیش بژاردەكە لە نێوان بەرگری‬ ‫و ملكەچیدایە؟ لە دونیای دەرفەتی‬ ‫یەكسان بۆ ڕەگەزەكاندا‪ ،‬ئایا پیاوان‬ ‫دەتوانن دووبارە تاوتوێی پەیوەندییان لە‬ ‫گەڵ خۆیان و ژناندا بكەنەوە؟ ئایا شتێك‬ ‫ماوەتەوە لە ڕۆڵی نێر وەك نان پەیداكەر‬ ‫و پارێزەر؟ ئایا پیویستمان بە پیاوە؟‬ ‫ئایا باوكانمان پێویستە؟ ئەگەر بەڵێ‌‪،‬‬ ‫چ جۆرە پیاوێك‪ ،‬چ جۆرە باوكێكمان‬ ‫پێویستە؟‬ ‫دونیای هاوچەرخ تائێستاش بەزۆری‬ ‫دابەشبووە بۆسەر دوو مەودا‪-‬مەودای‬ ‫تایبەت‪ ،‬كــەبــەزۆری لە ژنــان پێكدێت‬ ‫و‪ ،‬مەودای گشتی كە پیاوان شوناسی‬ ‫خۆیانی تێدا هەڵدەكۆڵن و دەدۆزنەوە و‪،‬‬ ‫سەروەرێتیی خۆیانیشی تێدا دەسەپێنن‪.‬‬ ‫ێ پەیوەندیی‬ ‫دەسەاڵتی پیاوساالری هەند ‌‬ ‫هێز دادەمەزرێنێت كە ئەو تواناییە بە‬ ‫پیاو دەدات بۆ ژێردەستەكردنی ژنان‪ ،‬لە‬ ‫سەر ئەو بنەمایەش دامەزراوە كە مەودای‬ ‫گشتی لە پێشترە بەبەراورد بە مەودای‬ ‫تایبەت‪ .‬هەوڵی ژنان بۆ ڕزگاربوون لە‬ ‫بەربەستەكانی پیاوساالری رادەكێشرێت‬ ‫بۆ دانپیانانێكی رانەگەیانراو بە بەها‬ ‫بااڵكانی مــەودای گشتی‪ ،‬كــار‪ ،‬پیشە‬ ‫ێ ئەرزشكردنی مەودای‬ ‫و ئۆفیس و‪ ،‬ب ‌‬ ‫تایبەت‪ .‬كە لە ئەنجامدا پیاوان‪ ،‬هەست‬ ‫دەكەن پێویستیەكی ئەوتۆیان نیە بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندنەوەی ئەو لەپێشترێتییەی‬ ‫كە دەیدەن بە مەودای گشتی‪ :‬لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫هــەر خــودی ئــەو ئـــارەزووەی كە ژنان‬ ‫هەیانە بۆ بنیاتنانی شەرعیەتی بونیان‬ ‫لە مەودای گشتی وەك بەڵگەیەك لێی‬ ‫دەڕوانرێت كە هەر بەڕاست مەودای گشتی‬ ‫بااڵترە و‪ ،‬مەودای تایبەت لەخوارترە‪.‬‬ ‫بـــە لـــێـــوردبـــوونـــەوە لـــە دۆخـــی‬ ‫مەترسیلێكراوی نێرینەیی لەم كتێبەدا‪ ،‬من‬ ‫زۆر بە مەبەستەوە زاراوەی «فالوس»م‬ ‫هەڵبژاردووە‪ .‬چووك وشەیەكی توێكاریی‬ ‫جەستەییە كە ئاماژەیەكە بۆ ئەندامی‬ ‫نێرینە‪ .‬فالوس وشەیەكی تیۆلۆژی‪-‬‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژییە كە ئاماژەیە بۆ وێنە‬ ‫زەینییەكەی چووك‪ .‬زەكەر ئەندامێكە بە‬ ‫ئەركی بایۆلۆژییەوە‪ ،‬فالوس ئایدیایەكی‬ ‫رڕزلێگیراوە لە چەندین ئاینی جیاوازدا‬ ‫وەك سیمبوڵی هێزی نێر‪ .‬فالوس تەنیا‬ ‫ئاماژە نیە بە چووك بەڵكو ماناگەلێكی‬ ‫لەشێوەی كارایی‪ ،‬بەزەبری‪ ،‬پیاوێتی‪،‬‬ ‫هێز و‪ ،‬دەسەاڵت‪ .‬وەك «ئاماژەیەك بۆ‬ ‫ئاماژەكان» سەیردەكرێت‪ :‬ئەو هێمایەی‬ ‫كە تاك دەكات بە نێر و‪ ،‬لەسەر بنەمای‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬زاڵێتی و‪ ،‬دەستبەسەرداگرتن‬ ‫پێگەكەی دیاریدەكات‪ 6.‬چووكی پیاو‬ ‫لــە كێشەدا نیە‪ ،‬تەنها لــە ئەگەری‬ ‫ناپێویستبوونی نەبێت وەك ئامرازێك بۆ‬ ‫وەچەخستنەوە‪ .‬بەاڵم پیاوی فالوسی‪،‬‬ ‫دەســەاڵتــخــواز‪ ،‬زاڵــگــەرا‪ ،‬خۆسەپێن‪-‬‬ ‫پیاوی دەســەاڵت بەدەست نەك تەنها‬ ‫بەسەر خۆیاندا بەڵكو بەسەر ژنانیشدا‪-‬‬ ‫لە كەوتندایە و‪ ،‬لە ئێستاشدا پرسی‬ ‫ێ‬ ‫ئەوە دێتە ئاراوە كە ئایا پیاوێكی نو ‌‬ ‫وەك قەقنەس لە جێی ئەوەی پێشوو‬ ‫دێتەبوون و‪ ،‬یاخود ئایا پیاو خۆی‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی دەبێتە ناپێویست‪.‬‬

‫سەرسوڕمان نیە كە هەندێك پیاو بە‬ ‫گەرمی پێشنیاری ئەوە دەكەن كە تاكە‬ ‫رێگە بۆیان بۆئەوەی رۆڵێكی باوكانەی‬ ‫دیاریان هەبێت لە وەچە خستنەوە دا‬ ‫ئەوەیە كە زانست هاوكاریان بكات بۆ‬ ‫ئەوەی خۆیان منداڵیان ببێت‪.‬‬ ‫ســەدەیــەك پێش ئێستا‪ ،‬سیگمۆند‬ ‫فرۆیدی لە خۆڕازی‪ ،‬دەستەوسان بوو لە‬ ‫بەرامبەر ئەوەی كە بە ڕواڵــەت پەتای‬ ‫هستیریا‪ ،‬خەمۆكی‪ ،‬سستی ژنانی‬ ‫ناڕازی بوو‪ ،‬پرسیاری ئەوەیكرد‪« :‬ژنان‬ ‫چییان دەوێت؟»‪ .‬ئەو لە سەردەمێكدا‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫مێینەبوون‬ ‫ئــەو پــرســیــارەی كــرد كــە‬ ‫‪http://www.theguardian.‬‬ ‫وەك نەخۆشبوون لێی دەڕوانــــرا و‪c o m / b o o k s / 2 0 0 0 / s e p / 2 5 / ،‬‬ ‫)‪firstchapters.reviews‬‬ ‫تەندرووستبوون‪.‬‬ ‫نێربوونیش وەك‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٠‬دوشةممة ‪2015/٦/١‬‬

‫ ‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫دەسپێك‬ ‫ئەم بابەتەی بەردەستت کە لە چوار‬ ‫زنجیرەدا باڵودەکرێتەوە‪ ،‬تەواوکردنێکە بۆ‬ ‫هــەردوو کتێبی « ئیسالم لە شەبەنگی‬ ‫فەلسەفەی ئایینەوە» و « کتێبی چرپە‬ ‫‪ ..‬وەهای گوت خودا» کە لەم دواییەدا‬ ‫باڵوکرانەوە‪ .‬باوەڕم وایە کە مرۆڤ هەر‬ ‫چەند سەدەیەك پێویستی بەوە دەبێت‬ ‫کە لە بنەڕەتی شتەکان بکۆڵێتەوە و بە‬ ‫بنەماکاندا بچێتەوە و بە ڕەگوڕیشەکاندا‬ ‫شۆڕبێتەوە‪ .‬مەبەستمە بڵێم‪ :‬ئەوەی کە‬ ‫بووە بە سەوابت پێویستە بخرێتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە و وەاڵم بدرێتەوە‪ ،‬تا مرۆڤ‬ ‫بە هۆشیاری و ڕۆشنی بیرکاتەوە‪ ،‬ژیان‬ ‫بە دروستی بەسەر بەرێت و هەنگاو بەرەو‬ ‫بااڵتر بنێت‪ .‬هەندێجار کاتێ گۆڕانکاری لە‬ ‫بنەماکاندا ناکرێن‪ ،‬گۆڕانکاری جەوهەریش‬ ‫بەشوێن خۆیدا ناهێنن‪ .‬ئــەم بابەتە‬ ‫هەوڵێکە بۆ تێگەشتن و پێداچوونەوە‬ ‫و هەڵکۆڵینێ‪ ،‬بۆ دۆزیــنــەوەی ڕیشەی‬ ‫دیاردەی پەیامبەرێتی‪ .‬بێگومان هەوڵی‬ ‫لەم چەشنە کارێکی ئاسان و سادە نییە‪،‬‬ ‫وەلێ ئەمە دەسپێکێکە‪ ،‬دەکرێ فراوانتر و‬ ‫قووڵتر بکرێتەوە‪.‬‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ڕۆحیگەری کەلتورێکە لەوەتەی مرۆڤ‬ ‫هەستی بەخۆی کردووە‪ ،‬ئەو کەلتورەشی‬ ‫لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە‪ ،‬لەوەتەی‬ ‫مــرۆڤ دەستی داوەتــە خۆناسین‪ ،‬ئەو‬ ‫ماریفەیەشی بەرەو هەڵکشان بردووە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێی ئەم کەلتورەوە و لەم پرۆسەیەشدایە‪،‬‬ ‫مرۆڤ توانیویەتی ئامانجێ بۆ ژیانی خۆی‬ ‫جێگیر بکات‪ .‬پەیامبەری‪ ،‬سۆفیگەری‪،‬‬ ‫فەلسەفەگەری و مرۆگەری‪ ،‬ئەمانە گشتیان‬ ‫دەرکەوتەی کەلتوری ڕۆحیگەرین‪ ،‬ئەو‬ ‫کەلتورەی کە مــرۆڤ خۆی دایهێناوە‪،‬‬ ‫کە بەهۆیەوە هەم خۆی دەناسێتەوە و‬ ‫هەمیش بەرەو هەقێك ڕێگە دەگرێتەبەر‬ ‫و هەر لەوێشدا بەرەو خۆی دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای دابینکردنی ئاتاجی ڕۆحی تاکێك‬ ‫لەم ڕێگەیەوە‪ ،‬مرۆڤ هەر بەم کەلتورە‬ ‫ژیانی کۆمەڵگەش لە چوارچێوەیەکدا‬ ‫دادەمــەزرێــنــێ و بــەرەو ئاڕاستەیەکی‬ ‫دیاریکراو لە ڕابــردووەوە بەرەو ئاییندە‪،‬‬ ‫بەناو ئێستەیدا‪ ،‬دەیبات‪ .‬ئیدی لێرەوە‬ ‫هەرچەندە مرۆڤ بەم کەلتورە‪ ،‬گەشە‬ ‫بە خۆی دەدات‪ ،‬هەمانکات کێشە بۆ‬ ‫خۆشی دەخوڵقێنێت‪ ،‬هەرچەندە ئازادی‬ ‫بۆ ڕۆحی خۆی دابیندەکات‪ ،‬وەلێ خۆشی‬ ‫تیادا بەنددەکات‪ ،‬هەرچەندە سیستەم بۆ‬ ‫ڕێکخستنی ژیان دادەهێنێ‪ ،‬وەلێ گەر لە‬ ‫مرۆڤبوونی خۆی هۆشیار نەبێتەوە‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫پێناو بەرژەوەندیی خۆی و دەسەاڵتداریدا‪،‬‬ ‫خراپیش بەکاری دەهێنێتەوە‪.‬‬ ‫کــەلــتــوری پــەیــامــبــەرێــتــی یــان‬ ‫پەیامهێنەری لەالیەن خــوداوە‪ ،‬وەک لە‬ ‫پێشەوە ئاماژەمان دایــە‪ ،‬یەکێکە لەو‬ ‫کەلتورە ڕۆحیگەرییانەی هەرچەندە لە‬ ‫مرۆڤ خۆیەوە داکەوتووە‪ ،‬بەاڵم خوداش‬ ‫پەسەندی کـــردووە‪ .‬جگە لـــەوەی کە‬ ‫پەیامبەرێتی خۆی جۆرێکە لە کەلتوری‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬هەمانکات گەر کەلتوری هەر‬ ‫کۆمەڵگە و نەتەوەیەک بگری‪ ،‬دەبینین‬ ‫هەر ئەو کەلتورە جۆر و شێوازی هاتن‬ ‫و بانگەوازی ئەو پەیامبەرانە دیاریدەکات‪.‬‬ ‫بە مانایەکی تر‪ :‬هەر کۆمەڵگەیەك لە ناو‬ ‫پرۆسەی پەیامبەرێتیدا بە چی ڕاهاتبێ‪،‬‬ ‫هــەر لــەوە تێدەگات‪ ،‬تەنانەت مرۆڤ‬ ‫واتای خوداوەندێتیش هەر لەو کەلتورەدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬واتە ناوو سیفات و ناوەڕۆکیش‬ ‫هەر بەو کەلتورەدا بۆ خودا تێدەپەڕێت و‬ ‫واتایەکی تایبەتی وەردەگرێت‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫کەلتوری هەر نەتەوە و گەلێك بڕوانین و‬ ‫بەراوردیان بکەین‪ ،‬جیاوازیی بەرچاو لە‬

‫پەیامبەرێتی لە بۆتەی‬ ‫ڕۆحیگەریدا‬

‫پەیوەندیی مرۆڤ بە خودا و دیــاردەی‬ ‫پەیامبەرێتیدا‪ ،‬بەدیدەکەین‪ .‬نزیکترین‬ ‫نموونە لێمانەوە ئایینی یەهودی و ئایینی‬ ‫مەسیحی و ئایینی ئیسالمە‪ .‬گەلی‬ ‫یەهودی و مەسیحی و موسڵمان هەر‬ ‫یەکە و لە کەلتوری خۆیانەوە پەیوەندیی‬ ‫مــرۆڤ بە خــوداوە دەبینن و هــەر بەو‬ ‫پێودانگەش ڕەخنە لەیەکدی دەگــرن‪.‬‬ ‫لە کەلتوری یەهودیدا خودا ڕاستەوخۆ‬ ‫لەگەڵ پەیامبەرەکانیدا دواوە‪ ،‬لە کەلتوری‬ ‫مەسیحیدا کە لەژێرکاریگەری گریکەکاندا‬ ‫بووە‪ ،‬خودا خۆی لە شێوەی مرۆڤێکی‬ ‫وەك عیسا دێتە سەرزەوی و ئەو دەکاتە‬ ‫کەالمی خۆی‪ ،‬بەاڵم لە کەلتوری عەرەبیدا‬ ‫خودا نە راستەوخۆ بۆ مرۆڤ دەدوێ و‬ ‫نە خۆشی لە ئاسمانەوە بۆ ســەرزەوی‬ ‫دێتە خوار و کەالمی خۆی بەرجەستە‬ ‫دەکات‪ ،‬بەڵکو لەڕێگەی نێوبەندێکەوە؛‬ ‫واتە لە ڕێگەی فریشتەیەکەوە سرووش‬ ‫بۆ مرۆڤ دەنێرێ و لە دووتوێی کتێبێکدا‬ ‫ئەو سرووشە دەبێتە کەالمی خودا‪ .‬ئەو‬ ‫جیاوازییە کەلتورییە لەوێدا دەرکــەوت‬ ‫کاتێ کە پەیامبەر موحەمەد ئــەوەی‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬کە ئەو پەیامی خودای هێناوە‪،‬‬ ‫یەکەم گومانی یەهودییەکان ئەوە بووە؛‬ ‫ئاخۆ پەیامبەر موحەمەد خودای بینیوە‬ ‫وەک چۆن موسا بینویەتی؟! واتە الی‬ ‫ئەوان ئەگەر موحەمەد ئەوە نەسەلمێنێ‬ ‫کە خــودای بینیوە‪ ،‬بــاوەڕ ناکەن کە‬ ‫پەیامی خودات هێنابێت‪ .‬قورئانیش بەم‬ ‫ئایەتەی خوارەوە وەاڵمی ئەوان دەداتەوە‪:‬‬

‫ۆ َما َكانَ لِب َ​َش ٍر أَ ْن ی َُكلِّ َم ُه َّ‬ ‫اللُ إِ َّل ۆحْ یًا‬ ‫َ‬ ‫ۆرا‌و ِح َجاب أَوْ یُرْ ِسڵ َرسُ ً‬ ‫ول‬ ‫ٍ‬ ‫أوْ ِم ْن َ ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُوحێ ِبإِژ ِن ِه َما ێش‌ا ُو إِنَّ ُه عَ لِ ٌّی َح ِكی ٌم‪.‬‬ ‫فی ِ‬ ‫واتە‪« :‬بۆ هیچ کەسێ نیە کە خودا‬ ‫ڕاستەوخۆ بیدوێنێ مەگەر تەنها لە ڕێگەی‬ ‫سرووشەوە یان لە پشتی پەردەوە بێت‪،‬‬ ‫یاخود نێراوێك دەنێرێ تا بە ئیزنی خۆی‬ ‫ئەو چی بوێت ئەوە بگەیەنێ‪ ،‬هەر ئەو‬ ‫بڵند و دانایە»‪.‬‬ ‫کاتێ ئــەم ئایەتە لە کۆنتێکستی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬واتە لە جێبەندی کات و ساتی‬ ‫خۆیدا دەخوێنینەوە‪ ،‬لــەوە تێدەگەین‬ ‫کە چۆن کەلتوری پەیامبەرێتی جۆری‬ ‫بیرکردنەوە و باوەڕی دوو گەلی جیاوازی‬ ‫تەنانەت نزیک یەکتر و هاونیشتمانیش‪،‬‬ ‫دیاریدەکات‪ .‬ئەم کۆنتێکستە ئەوەشمان دەیگێڕنەوە)‪ ،‬ترسی ئەوەی دەبێت گەلی‬ ‫پێدەڵێت کە چــۆن کەلتوری مــرۆڤ‪ ،‬ئیسرائیل بـــاوەڕی پێنەکەن‪ ،‬چونکە‬ ‫بەجۆرێ جیهانبینی مرۆڤ داگیردەکات‪ ،‬ناتوانێ ئەوان قایلبکات کە ئەو خودای‬ ‫خۆ ئەگەر لەو کاراکتەرەی خۆی هۆشیار بینیوە‪ ،‬لەبەرئەوە داوای چارەسەری ئەو‬ ‫نەبووبێتەوە کە چۆن کەلتورێ مرۆڤ گرفتە لە خودا خۆی دەکــات‪ .‬خوداش‬ ‫درووست دەکات‪ ،‬ئەوا وادەزانێ کە نەک ئەو موعجیزانەی کە پێی بەخشیبوو‪،‬‬ ‫جیهان‪ ،‬بەڵکو خــوداش لەو کەلتورەی بــۆ ئــەو گرفتە دەروونــیــیــەی بەهۆی‬ ‫ئەودا گیری خواردووە‪.‬‬ ‫کەلتوری خۆیانەوە بۆیان خوڵقابوو‪ ،‬وەك‬ ‫کــێــشــەی دیــتــنــی خــــودا‪ ،‬هـــەر بۆ چارەسەرێ دەیخاتە پێش موسا‪ .‬خودا بە‬ ‫پەیامبەر موحەمەد نەخوڵقابوو‪ ،‬بەڵکو موسا دەڵێ‪ :‬بەم موعجیزانەی کە بە تۆم‬ ‫بۆ موسا پەیامبەر خۆیشی کێشەیەکی بەخشیوە‪ ،‬ئیدی ئەوان باوەڕ بەوە دەکەن‬ ‫ســەرەکــی بـــوو‪ .‬کــاتــێ مــوســا لەگەڵ کە تۆ منت دیوە ‪.‬‬ ‫خودا لە گفتوگۆدا دەبێت (بەگوێرەی‬ ‫لە کەلتوری عەرەبیدا پەیوەندیی مرۆڤ‬ ‫ئــەو مــێــژووەی کــە تـــەورات و قورئان بە خودا و میتافیزکاوە شێوازێکی تری‬

‫ئەوەی کە بووە بە سەوابت پێویستە بخرێتە ژێر‬ ‫پرسیارەوە و وەاڵم بدرێتەوە‪ ،‬تا مرۆڤ بە هۆشیاری‬ ‫و ڕۆشنی بیرکاتەوە‪ ،‬ژیان بە دروستی بەسەر بەرێت‬ ‫و هەنگاو بەرەو بااڵتر بنێت‬ ‫وەرگرتبوو‪ .‬ئەو پەیوەندییە ڕاستەوخۆ‬ ‫نــەبــووە‪ ،‬بەڵکو لە ڕووی پەرستش و‬ ‫نزاکردن و هانابردن بۆ خودا‪ ،‬کۆمەڵێك‬ ‫بــت نــێــوانــگــیــریــان بــــووە‪ .‬لــە ڕووی‬ ‫ئەدەبییەوە شیعر وەک ئیلهامێک لە‬ ‫جیهانێکی نادیارەوە بۆ شاعیر هاتووە‪.‬‬ ‫بە مانایەکی تر لە ڕێگەی کائینێکی‬ ‫نادیارەوە کە بە جنۆکە ناسێنراوە‪ ،‬ئەو‬ ‫شیعرە سرووش کراوە‪ .‬واتە هەر شاعیرێک‬ ‫جنۆکەیەکی خــۆی ب ــووە و ئیلهامی‬ ‫شیعری پێبەخشیوە‪ .‬هەڵقواڵنی شیعری‬ ‫لە ناخی هەر یەکێکیاندا لەو کاتەدا وا‬ ‫تێگەشتبوون یان وا خوێندبوویانەوە کە‬ ‫ئەوە شتێکی ترە ئەو واتاو مانایانەیان‬

‫دەداتێ‪ .‬لەوە تێنەگەشتبوون کە ئەوە هەر‬ ‫خۆیان بوون و دەرەنجامی کارلێکردنیان‬ ‫لەتەک سروشت و ژیان و ڕووداوەکاندا‪،‬‬ ‫گوزارشیان بۆ دێــت‪ ،‬بــەاڵم لە ڕێگەی‬ ‫زمانی خۆیانەوە ئاشکرای دەکەن‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەم جۆرە شێوازە لە دەڕبڕیندا‪ ،‬لە ناو‬ ‫کەلتوری عەرەبدا شێوازی کاهینگەراییش‬ ‫دیاردەیەک بووە کە دەربڕینێکی تایبەتی‬ ‫باوی خۆی بووە‪ .‬لەکاتێکدا شیعری عەرەبی‬ ‫سەرقاڵی ئەدەب بووە و بە ژیانی ڕۆژانە‪،‬‬ ‫ڕووداو‪ ،‬کارەسات‪ ،‬خۆشەویستی‪ ،‬جەنگ‪،‬‬ ‫پیاهەڵدان‪ ،‬زەم و هاندانەوە واتە لە ناو‬ ‫فیزیکادا‪ ،‬خەریك بووە‪ ،‬کاهینگەراییش‬ ‫سەرقاڵی پەیوەندیکردن بە میتافیزیکاوە‬

‫کاتێ کە ئیسالم سەرهەڵدەدات‪ ،‬لە کەلتورێکدا‬ ‫سەریهەڵنەداوە کە بە بانگەواز و بانگەشەی لەو جۆرە هێند‬ ‫نامۆ بووبێت‪ ،‬کەس نەزانێ ئەڵێ چی و کەس نەوێرێ خۆی‬ ‫لێدات‪ ،‬بەڵکو کەلتورێ بووە کە ڕۆحیگەری تیایدا پانتاییەکی‬ ‫فراوانی داگیرکردبوو‬

‫بووە و خوێندنەوەی بۆ ئاییندە و بەخت‬ ‫و چارەنووس کردووە‪ ،‬نزاو پارانەوەشیان‬ ‫بە کەعبە و بتەکانیانەوە بەسترابوویەوە‪.‬‬ ‫کاتێ لــەم کەلتورەدا قورئان خۆی‬ ‫دەردەخ ــات‪ ،‬ئەگەر چی نوێ و جیاواز‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم لە هەر سێ شێوازەکەی لە‬ ‫هەناوی خۆیدا هەڵگرتبوو‪ .‬مەبەستمان‬ ‫ئــەوە نییە کە قــورئــان شیعرە‪ ،‬وەک‬ ‫هەندێ کەس وا تێدەگەن‪ ،‬مەبەستمە‬ ‫بڵێم کە عەرەب خاوەنی کەلتورێ بووە؛‬ ‫بە شێوازی شیعری لە ناو فیزیکادا و بە‬ ‫شێوازی ڕۆحیگەری لە میتافیزیکادا ئاشنا‬ ‫بووە‪ .‬هەروەک شاعیر باوەڕی بەوە بووە‬ ‫کە کائینێکی غەیبی پشتگیری دەکات و‬ ‫ئیلهامی پێدەبەخشێت‪ ،‬کاهینیش باوەڕی‬ ‫بەوە بووە کە کائینێکی غەیبی هەواڵی‬ ‫بۆ دەهێنی و بەرچاوی ڕۆشن دەکاتەوە‪،‬‬ ‫بە هەمانشێوە خــوداش بە نێوانگیری‬ ‫بتەکانیانەوە گوێی لێگرتوون و دەنگی‬ ‫ئەوانی بیستووە‪ .‬ئەم کەلتورە کەشێکی‬ ‫خوڵقاندبوو کە باوەڕکردن بەوەی مرۆڤ‬ ‫پەیوەندی بە غەیبەوە بکات ئاسایی بووە‪،‬‬ ‫کەسێ بەناوی خــوداوە بــدوێ کارێکی‬ ‫سەخت نەبووە الی ئەوان‪ ،‬وەلێ ئەوەی‬ ‫سەخت بووبێت‪ ،‬ئەوە بووە کە ئەو کەسە‬ ‫ئەوە بسەلمێنێ؛ ئەو لە الیەن خوداوە‬ ‫هاتووە و ڕاستگۆیی خۆی هەرچۆن بووە‬ ‫بسەپێنێ‪ .‬واتە ئەو کەسە دەبوایە بە هەر‬ ‫ڕێگەیەکەوە بووبێت‪ ،‬ئەو شەرعەیەتە بۆ‬ ‫خۆی مسۆگەر بکات‪ ،‬تا بتوانێ بەناوی‬ ‫خوداوە قسە بکات‪.‬‬ ‫کاتێ کە ئیسالم سەرهەڵدەدات‪ ،‬لە‬ ‫کەلتورێکدا سەریهەڵنەداوە کە بە بانگەواز‬ ‫و بانگەشەی لەو جۆرە هێند نامۆ بووبێت‪،‬‬ ‫کەس نەزانێ ئەڵێ چی و کەس نەوێرێ‬ ‫خۆی لێدات‪ ،‬بەڵکو کەلتورێ بووە کە‬ ‫ڕۆحیگەری تیایدا پانتاییەکی فراوانی‬ ‫داگیرکردبوو‪ .‬ئەگەر وا نەبوایە چۆن‬ ‫قورئان وەک قورئانێکی عەرەبی و بە‬ ‫زمانێکی پاراو خۆی بەوان ئاشنادەکات‪.‬‬ ‫نزیکەی دە جار وشەی عەرەبی لە تەك‬ ‫وشەی قورئاندا لە قورئاندا هاتووە بەو‬ ‫مەبەستەی بەوان بڵێ‪ ،‬تا ئێوە ئەی گەلی‬ ‫عەرەب تێبگەن و بیر بکەنەوە و بە خۆتاندا‬ ‫بچنەوە‪ ،‬هانی دەدان تا ئەو ئەو پرسیارە‬ ‫لە خۆیان بکەن‪ :‬بۆ خــودا بەتایبەتی‬ ‫بە زمانی خۆتان کتێبی پیرۆزتان بۆ‬ ‫دەنێرێت! کەواتە قورئان بە زمانێك‬ ‫گوزارش کراوە کە زمانی ئەو مرۆڤانەیە‬ ‫شیعر و پەخشان و وتاریان پێدەربڕیوە‪،‬‬ ‫هەناسەی ڕۆحیگەری خۆیانیان پێئاشکرا‬ ‫کردووە‪ .‬زمانی قورئان ئەو زمانەیە کە بە‬ ‫ڕێزمانێک ئەخوێنرێتەوە و ئەنوسرێتەوە و‬ ‫ئیعراب دەکرێت کە مرۆڤی عەرەب خۆی‬ ‫دایــنــاوە‪ .‬ئەو گوزارشە ڕۆحیگەرییەی‬ ‫قورئان هەرچۆنێک بووبێ و لە هەرکوێوە‬ ‫هاتبێ‪ ،‬هەر لە بازنە و چوارچێوەی یاسا‬ ‫و ڕێسای مرۆڤ نایێتە دەرێ‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــدە خوێندنەوە و نوسین‬ ‫لەناو گەلی عەرەبدا وەک نەبوو وابووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئاستی ڕۆشنبیریان بەتایبەتی‬ ‫لە ڕەوانبێژی ئەدەبی و شیعر و وتار‬ ‫خوێندنەوە و ڕەوانبێژی کاهینگەرایی‪ ،‬لە‬ ‫ئاستێکی بەرزدا بووە‪ .‬واتە نەخوێندەواری‬ ‫ئەوان مانای نا ڕۆشنبیر و ناهۆشیاری‬ ‫ئــەوانــی نــەگــەیــانــدووە‪ ،‬چونکە ئــەوان‬ ‫متمانەیان لەسەر ئەزبەرکردن و دەماودەم‬ ‫گێڕانەوەی ڕووداوەکان و گەیاندنی شیعر‬ ‫و ئەدەبەکەیان بووە‪ .‬کەسی وا بووە بە‬ ‫دەیان هەزار بەیتە شیعر و قەسیدەی لەبەر‬ ‫بووە و هیچ پێویستییەکی بەوە نەبووە‬ ‫بینوسێتەوە‪ .‬واتــە لەو ســەردەمــەدا بۆ‬ ‫ئەوەی مرۆڤێ ببێتە ڕۆشنبیر و کەسێکی‬ ‫هۆشیار‪ ،‬نوسین و خوێندنەوە‪ ،‬مەرجێ‬ ‫نەبووە‪ .‬هەر لەم سۆنگەیەوەیە کە ئێمە‬ ‫پەیامبەر موحەمەد بە کەسێکی هۆشیار و‬ ‫ڕۆشنبیرمان زانیوە‪ ،‬ئەگەر چی نە نوسەر‬ ‫بووە و نە خوێندەواریشی هەبووە‪.‬‬