520

‫ئازادكردنی (گردەسپی)‪ ،‬رێگای بازرگانیی نەوت‌و هاتنی توندڕەوەكان لەداعش دادەخات‬

‫یەپەگە لە دڵی داعش‬ ‫نزیكدەبێتەوە‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/6/15‬‬

‫هەفتەی داهاتوو پارلەمان دەبێتە گۆڕەپانی ملمالنێیەكی توند‬

‫"هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم دەخرێتە بەرنامەی كاری پارلەمانەوە"‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬دوای ئەوەی مەسعود‬ ‫بــارزانــی‪ ،‬سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫رۆژی ‪2015/8/20‬ی وەك رۆژی هەڵبژاردنی‬ ‫ســەرۆكــی هــەرێــم راگــەیــانــد‪ ،‬الیەنەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان بوون بە دوو بەشەوە‪،‬‬ ‫بە جۆرێك‪ ،‬گۆڕان‌و یەكێـتی‌و بەشێك لە‬ ‫الیەنە ئیسالمییەكان‪ ،‬پێیانباشە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هــەرێــم لــە پــارلــەمــانــەوە هەڵبژێردرێت‪،‬‬ ‫لــە بــەرامــبــەریــشــدا پــارتــی دیموكراتی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬ســورە لــەســەر ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆكی هەرێم‬ ‫لەالیەن خەڵكەوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی "چاودێر" بڕیارە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دوای كۆبونەوە لەگەڵ سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنەكان‌و كۆكردنەوەی چەند پرۆژە‬ ‫یاسایەك لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬لەهەفتەی ئایندەدا‬ ‫پرسی هەمواركردنەوەكە بخاتە بەرنامەی‬ ‫كارەوە‪ .‬چاوەڕوانیش دەكرێت‪ ،‬بەوهۆیەوە‬ ‫ناكۆكیی فراكسیۆنەكانی پارلەمان‌و حزبە‬ ‫سیاسیەكان لەسەر مەسەلەکە قوڵتربێتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬فەخرەدین قادر‪ ،‬سكرتێری‬ ‫پارلەمانی كــوردســتــان‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬پــێــش پـــڕۆژەكـــەی گـــۆڕان‪،‬‬ ‫فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی كوردستان‬ ‫پڕۆژەیەكی لەسەر ئەو بابەتە پێشكەشی‬ ‫ســەرۆكــایــەتــی كـــردوە‪ ،‬ب ــەاڵم چــاوەڕێــی‬ ‫ئەوەبوین پێكەوە پڕۆژەكانی ئەوان‌و گۆڕان‌و‬ ‫ئیسالمییەكانیش وەربگرین‪ ،‬چونكە پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم پێویستی بەسازان‌و‬ ‫بــڕیــاری دەستەجەمعی هــەیــە‪ ،‬بــۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش بڕیارە ئەمڕۆ دوشەمە سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنەكان لــەگــەڵ سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان كۆببینەوە‪ ،‬تاكو بتوانین كاتێك‬ ‫بۆ خستنە بەرنامەی پڕۆژەكان لەپارلەمان‬ ‫دیاری بكەین‪.‬‬

‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "رەنگە هەفتەی داهاتو‬ ‫مەسەلەی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم بخەینە بەرنامەی كارەوە"‪.‬‬ ‫سكرتێری پارلەمان‪ ،‬بۆچونیشی وایە‪،‬‬ ‫لــەو وادەیـــەی كە سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫بۆ هــەڵــبــژاردن دیــاریــكــردوە‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫هــەڵــبــژاردن ئەنجامبدرێت‪ ،‬ئەوكاتەش‬ ‫دەبێت بەپێی سازانی الیەنە سیاسییەكان‬ ‫لەناو پارلەماندا‌و لەسەر بنەمای پڕۆژە‬ ‫پێشكەشكراوەكان چارەسەرێك بدۆزرێتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی لەدوای ‪19‬ی ئاب بۆشایی یاسایی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان دروستنەبێت‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬بێستون فایەق‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫فراكسیۆنی گۆڕان‪ ،‬لەبارەی پێشكەشكردنی‬ ‫پــرۆژە یاسای هــەمــواركــردنــەوەی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هــەرێــم‪ ،‬بــە "چــاودێــر"ی‬ ‫ێ‬ ‫راگەیاند‪ ،‬هەر پرۆژەیەك پێشكەشدەكر ‌‬ ‫پێویستە ‪ 10‬پارلەمانتار ئیمزای لەسەر‬ ‫بكات‪ ،‬ئێمە ‪ 23‬ئیمزامان لەسەری كردوە‌و‬ ‫هەمو رێكارەكانیشی بڕیوە‌و بەگوێرەی‬ ‫یاساش لیژنەی یاسایی بۆی هەیە دەستكاری‬ ‫پرۆژەكە بكات‪ ،‬بەاڵم لەئەنجامدا لەهۆڵی‬ ‫پارلەماندا پرۆژەكە یەكالدەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی "هیوادارین بەزوترین كات‬ ‫بخرێتە بەرنامەی كار‪ ،‬بۆ ئەوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان لەقەیرانی بۆشایی یاسایی‬ ‫دەربازبكەین‪ ،‬چونكە ئێستا كە سەرۆكی‬ ‫هەرێم داوای هەڵبژاردنی كردوە‪ ،‬هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجامنادرێ‌‪ ،‬ئــەگــەر پرۆژەیاساكەش‬ ‫ێ ئەوكاتە سیستم‬ ‫پەسەندبكرێ‌‌و كاری پێبكر ‌‬ ‫دەبێتە پارلەمانی‌و ســەرۆك لەپارلەمان‬ ‫دیاریدەكرێ‌‌و پێویست بەهەڵبژاردن ناكات"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕەكانی (‪3‬و‪)4‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫مەسعود بارزانی‪ ،‬دەیەوێت سەرۆکی هەرێم لە رێگەی هەڵبژاردنی راستەوخۆی خەڵکەوە دیاریبکرێت‬

‫ئیدارەكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە پێكهاتن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەولێرو دهۆك هەر چاوەڕێن‬ ‫سەرۆكی لیستی یەكێتی‪:‬‬ ‫نەخشەڕێگەیەکمان داناوە‪ ،‬نەگەینە ئەنجام هەڵوێستمان دەبێت‬ ‫گۆڕان‪ :‬هۆكاری پێكنەهێنانی حكومەتی خۆجێیی هەولێر‪ ،‬رێگرییەكانی پارتییە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫نزیكەی ‪ 14‬مانگە هــەڵــبــژاردنــی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكانی هەرێم كــراوە‌و حكومەتی خۆجێیی‬ ‫پارێزگاكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە پێكهات‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬

‫ئەوانی تر‬ ‫ئەو چیــرۆكـە‬ ‫دەگێڕنەوە‬

‫حكومەتەكانی هەولێر‌و دهۆك پێكنەهاتون‪ ،‬لیستەكانی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕانیش لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‬ ‫پارتی تۆمەتباردەكەن‪ ،‬بە دواخستنی پێكهێنانی‬ ‫ئیدارەی هەولێرو دهۆك‪ .‬لەوبارەیەوە سەرۆكی لیستی‬

‫یەكێتی لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر دەڵێت‬ ‫"ئەگەر نەگەینە مافی خۆمان‪ ،‬هەڵوێستمان دەبێت"‪.‬‬ ‫زانیاری زیاتر لە الپەڕە (‪)٣‬دا دەخوێننەوە‬

‫بۆ دەستوورنووسە‬ ‫بەڕێزەکان‬ ‫سیامەند هادی‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫چەند شارەزایەكی ئابوری‌و وزە‪:‬‬

‫وەزارەتـــــــــــــــی ســـامـــانـــە‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬خۆی قەیرانی‬ ‫بەنزین دروستدەكات‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬شارەزایانی بواری ئابوری‌و وزە گومانیان هەیە‪ ،‬كە وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان خۆی قەیرانی بەنزینی دروستكردبێت‪ .‬هەروەك ئاماژە بەوەشدەكەن‪،‬‬ ‫سامانە سروشتییەكان دەیەوێت بە قەیرانی كەمبونەوەی بەنزین‪ ،‬گرفتی كوالێتیی‬ ‫خراپی بەنزین لەبیری خەڵكی بەرێتەوەو بەدوریشی نازانن بەم هۆیەوە جارێكی دیكە‬ ‫نرخی بەنزین بەرزبێتەوە‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ ،‬سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا‪:‬‬

‫بەشێكی گرنگ لەوانەی‬ ‫كە دەبن بەتیرۆرست‬ ‫لەعیراق‌و كوردستا ‌ن‬ ‫سەر بەچینی ناوەندن‌‬

‫‪10‬‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئازادكردنی (گردەسپی)‪ ،‬رێگای بازرگانیی نەوت‌و هاتنی توندڕەوەكان لەداعش دادەخات‬

‫یەپەگە لە دڵی داعش نزیكدەبێتەوە‬

‫ئاژانسەكان‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)‬ ‫رایدەگەیەنن كە توانیوانە پێشڕەوییەكی‬ ‫گـــەورە ئەنجام بــدەن بـــەرەو گرتنی‬ ‫گردەسپی كە هاوینی ‪ ،2013‬وەك‬ ‫ناوچەیەكی ئێجگار ستراتیژی‌و سنوریی‪،‬‬ ‫وەك یەكەمین ناوچەی سوریا داعش‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی تەواوەتی ئەو شارەی‬ ‫راگەیاند‌و پایتەختی بەناو دەوڵەتەكەشی‬ ‫لە رەقە دامەزراند‪ .‬لەئێستاشدا شەڕڤانان‬ ‫توانیویانە شــاری (سلوك)‌و چەندین‬ ‫گوندو ناوچەی دیكە كۆنتڕۆڵبكەن‌و‬ ‫چاودێرانی سیاسی‌و میدیاكانیش ئاماژە‬ ‫بــۆ ئــەوە دەكـــەن كــە كۆنتڕۆلكردنی‬ ‫گردەسپی یەكەم هەنگاوە بۆ دەرهێنانی‬ ‫دڵی داعش (كە مەبەست لێی پارێزگای‬ ‫رەقە یە)‪.‬‬ ‫داعش كۆنترۆڵی لەدەستداوە‪..‬‬ ‫یەپەگە لەرێگەی وتەبێژێكییەوە بۆ‬ ‫راپۆرتێكی دوێنێی (ئاسۆشێتدپرێس)‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە چەكدارانی تێرۆریستی‬ ‫داعــش‪ ،‬لەیەكێك لەناوچە سەرەكی‌و‬ ‫نزیكەكانی گــردەســپــی‪ ،‬كــە ســەر بە‬ ‫پارێزگای (رەقە)یە‪( ،‬كە ئەو پارێزگایە‬ ‫بەمۆڵگە هــەرە سەرەكی‌و گرنگەكانی‬ ‫داعــش ئەژمار دەكــرێــت)‪ ،‬بەتەواوەتی‬ ‫كۆنتڕۆڵیان لــەدەســتــداوەو تــوانــای‬ ‫روبەڕوبونەوەی شەڕڤانانیان نەماوە‪.‬‬ ‫ئاسۆشێتدپرێس لە راپۆرتەكەیدا‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە لەهەر ئەگەرێكدا‬ ‫ئەگەر شەڕڤانان بتوانن بەتەواوەوتی‬ ‫كۆنتڕۆڵی گردەسپی بكەن‪ ،‬مانای ئەوەیە‬ ‫كە توندترین گورز لەداعش دەدرێت‪.‬‬ ‫شەڕە خوێناوییەكە بەڕێوەیە‪..‬‬ ‫گــرنــگ ـی‌و ســتــراتــیــژی گــردەســپ ـی‌و‬ ‫نزیكی لەكانتۆنەكانی جەزیرەو كۆبانێ‌و‬

‫ناوچە سنورییەكانی توركیا‪ ،‬وایكردوە‬ ‫چــاوەڕوانــكــراو بێت كــە ئــەم ناوچە‬ ‫سنورییەی سوریا‪-‬توركیا‪ ،‬ببێتە شوێنی‬ ‫روبەڕوبونەوەیەكی ئێجگار خوێناوی و‬ ‫توند لەنێوان یەكینەكەكانی پارستنی‬ ‫گەل ‌و رێكخراوی تێرۆریستی داعش‪.‬‬ ‫راپۆرتە هەواڵگری‌و رۆژنامەوانییەكانیش‬ ‫بە ووردی ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫سەدان هاواڵتی سوری هەڵهاتوون بەرەو‬ ‫ناوچە سنورییەكانی توركیا‪ ،‬لەترسی‬ ‫ئــەوەی ئــەو ناوچانە دەبێتە شوێنی‬ ‫شەڕێكی خوێناوی لەنێوان یەپەگەو‬ ‫داعــشــدا‪ .‬هەربەپێی راگەیەنراوێكی‬ ‫وەزارەت ــی دەرەوەی توركیاش‪ ،‬تەنها‬ ‫لەماوەی ‪ 10‬رۆژی رابردودا زیاتر لە ‪13‬‬ ‫هــەزار ئــاوارەی سوریا لەترسی شەڕو‬ ‫پێكدادانەكان گەیشتونەتە ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫تەنها بۆمب‌و خۆكوژەكان ماون‪..‬‬ ‫وتەبێژەكەی یەپەگە (رێدۆر خەلیل)‪،‬‬ ‫بەرۆیتەرزیشی راگەیاندبو‪ ،‬بەشێكی‬ ‫گــەورەی چــەكــدارە تێرۆریستییەكانی‬ ‫داعـــش لــە شـــاری (ســلــوك)ی نزیك‬ ‫گردەسپی هەڵهاتون‪ ،‬ئەوانەشی كە‬ ‫مــاونــەتــەوە خــۆكــوژەكــان‌و ژمــارەیــەك‬ ‫ئۆتۆمبێلی مینڕێژكراون‪ ،‬بۆیە جارێ‬ ‫یەپەگە پاش گرتنەوەی سلوك هۆشداری‬ ‫وەرگرتوە لەچونە ناوەوەی گردەسپی‪.‬‬ ‫ئەو جموجۆڵەی كە یەپەگە ئەنجامی‬ ‫دەدات بۆ گرتنەوەی ئەو ناوچە هەستیارو‬ ‫گرنگانە‪ ،‬هاوكاتە لەگەڵ پشتیوانی‌و‬ ‫هێرشە ئاسمانییەكانی ئەمەریكاو‬ ‫بەگرتنەوەو كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپییش‪،‬‬ ‫یەپەگە دەتــوانــێــت بەستەری نێوان‬ ‫كۆبانێ‌و حەسەكە و كانتۆنی جەزیرە‬ ‫دروست بكات‪.‬‬ ‫(سلوك)‌و چەندین گوندی ئازاد كرد‪..‬‬ ‫روانگەی سوری گرتنەوەی شارۆچكەی‬

‫(سلوك) بەگرنگییەوە باس دەكــات‌و ئەمەریكا‪ ،‬هێرشێكی فراوانیان بەرەو‬ ‫رایدەگەیەنێت كە یەپەگە دوابــەدوای گرتنی سلوك‌و ئەو گوندو ناوچانەی‬ ‫گرتنەوەی سلوك‪ ،‬لەسەرەتای گرتنەوەی گردەسپی دەستپێكردوەو لەئێستایشدا‬ ‫ئەو ناوچە هەستیارو گرنگانەدان‪ ،‬كە پێشڕەوییەكانی یەپەگە بەردەوامن‌و تەنها‬ ‫لەسنورەوە بەرامبەرە بەشارێكی توركیا ‪ 7‬كیلۆمەتر لەناوەندی گردەسپیەوە‬ ‫بەناوی (ئاقجە)‪ ،‬توانیویشیانە نزیكەی دوورن‌و راپۆرتەكانی تــۆڕی ‪BBC‬‬ ‫‪ 12‬گوندی ئەو ناوچانە لــەرۆژئــاواو و و ‪ ،REUTERS‬ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫رۆژهەاڵتی گردەسپی لەدەست داعش دەكــەن كە كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپی‬ ‫ئازاد بكات‪ ،‬لەوانەش (پیر عاشق‪ ،‬پیر لەالیەن شەڕڤانانی یەپەگەوە كەوتۆتە‬ ‫محەمەد‪ ،‬عیساوی‪ ،‬خزڕ ‪)...‬و چەندین سەر چەند كاتژمێرێكی داهاتوو‪ ،‬تۆڕی‬ ‫هەواڵی (الجزیرە)ش‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوەش‬ ‫گوندی دیكە‪.‬‬ ‫دەكات لەئێستادا تەنها ‪ 7‬هەزار هاواڵتی‬ ‫لە گردەسپی ماوتەنەوەو ئەوانی دیكە‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپی لە ئان‌و‬ ‫هەموویان بــەرەو سنورەكانی توركیا‬ ‫ساتدا‬ ‫گرتنەوەی سلوك‌و پێشڕەویییەكانی لەترسی گیانی خۆیان هەڵهاتون‪.‬‬ ‫یەپەگە بەرەو گردەسپی‪ ،‬دوابەدوای ئەوە‬ ‫گرنگی (گردەسپی) بۆ داعش‬ ‫هات كە شەڕڤانانی یەپەگە بەپشتیوانی‌و‬ ‫گرنگی گردەسپی بۆ داعش‪ ،‬لەروی‬ ‫تەنسیق لەگەڵ فڕۆكە جەنگییەكانی‬

‫جوگرافیی ناوخۆیی سنوری سوریاوە‬ ‫بەیەكێك لەنزیكترین شارەكان دادەنرێت‬ ‫لەو پارێزگایەی داعش ناوی ناوە پایتەختی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی كە پارێزگای (رەقە)‬ ‫یە‪ ،‬كە داعش خۆی بە (دڵی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی) ناوی دەبات‪ ،‬بێجگە لەوەش‬ ‫گردەسپی كە تەنها چەند كیلۆمەترێك لە‬ ‫رەقەوە دورە‪ ،‬دەبێتە خاڵی پەڕینەوەو‬ ‫هاتوچۆی داعش بەسنورەكانی توركیادا‪،‬‬ ‫جگە لەوەی دەیان راپۆرتی هەواڵگری‌و‬ ‫رۆژنامەوانی ئاماژە بە فرۆشتنی نەوتی‬ ‫داعش دەكەن لەو سنورەوە بە توركیا‌و‬ ‫بازاڕەكانی دیكەی جیهان‌و ئەوروپا‪.‬‬ ‫گرنگی گردەسپی بۆ كورد‬ ‫بەاڵم بۆ كوردو شەڕڤانانی یەپەگە‪،‬‬ ‫گــرتــنــەوەی گــردەســپــی‪ ،‬مــانــای ئــەوە‬ ‫دەگەیەنێت كە یەكپارچەیی و كەوانەیی‬

‫خاكی رۆژئاوای كوردستان جێگیر بكات‌و‬ ‫ئەوبۆشاییەی نێوان پارێزگای حەسەكەو‬ ‫كۆبانێ‌و كانتۆنی جەزیرە كە داعش‬ ‫بەدەستییەوە بو‪ ،‬بەتەواوەتی نەهێڵێت‌و‬ ‫بتوانێت رون‌و وورد چاودێری سنورە‬ ‫یەكپارچەییەكەی ئەو بەشەی كوردستان‬ ‫بكات‪ ،‬لەالیەكی دیكەیشەوە گردەسپی بۆ‬ ‫شەڕڤانانی یەپەگە‪ ،‬دەبێتە میكانیزمی‬ ‫وشككردن‌و بڕینی ئەو پشتیوانییە مرۆیی‌و‬ ‫مــادی‌و سەربازییەی كە لەسنورەكانی‬ ‫توركیاوە بۆ رەقە دەگوازرێنەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپی‪ ،‬دەبێتە گورزە‬ ‫هەرە كوشندەكەی داعـش‌و چاودێرانی‬ ‫سیاسیش ئاماژە بۆ ئــەوە دەكــەن كە‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپی یەكەم هەنگاوە‬ ‫بۆ دەرهێنانی دڵی داعش (كە مەبەست‬ ‫لێی پارێزگای رەقە یە)‪.‬‬

‫سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی توركیا‬ ‫دەمیرتاش‪ :‬لەگەڵ ئاك پارتی هاوپەیمانی ناكەین‬ ‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬

‫پێكبهێنرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی سەقامگیری‬ ‫توركیا لــەڕوی ئاسایش‌و ئابورییەوە‬ ‫بۆ پارتەكەیان لەهەمو شت بەگرنگتر‬ ‫دەزانن»‬

‫دەمیرتاش‪ ،‬سەبارەت بەپێكهێنانی‬ ‫حكومەتێكی كوالیسیۆن رایگەیاند‪ ،‬وەك‬ ‫بــراوەی هەڵبژاردن مافی ئاك پارتی‌و‬ ‫پارتی كۆماری گەل(جەهەپە) یە كە‬ ‫پێكەوە بسازێن‪ ،‬وتیشی «ئێمە وەك‬ ‫پارتەكەمان پشتیوانی لەپڕۆسەی سیاسی‬ ‫دەكــەیــن ئەگەر ئــەو دو پارتە بگەنە‬ ‫ئەنجام‪ ،‬لەبەرئەوەی مافی ئەوانە بەپێی‬ ‫ئەو رێژەیەی دەستیان كەوتووە حكومەت‬ ‫پێكبهێنن»‪.‬‬

‫لەپاش هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا‪،‬‬ ‫كە لە حەوتی حــوزەیــران بەڕێوەچوو‪،‬‬ ‫بەپێی ئەنجامی بەراییەكانی هەڵبژاردن‬ ‫بێت‪ ،‬هیچ كام لەو چوار پارتە سیاسییە‪،‬‬ ‫بــەشــی ئ ــەوە دەنــگــیــان نەهێناوە كە‬ ‫بتوانن بەتەنها حكومەت پێكبهێنن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئێستا مشتومڕی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتێكی كوالیسیۆن دەكرێت‌و پارتە‬ ‫هاوسەرۆكی هەدەپە راشیگەیاند‪:‬‬ ‫سیاسییەكانیش تەنها لەسەرئاستی‬ ‫پارتەكەیان كۆشش بۆ پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫لێدوان مەرج‌و پێشبینی خۆیان دەكەن‪،‬‬ ‫هەرچەندە تائێستا گــەڕی كۆبونەوەی دەكات‌و دەشبێت كابینەی نوێی حكومەت‬ ‫پارتە سیاسییەكان دەستی پێنەكردووە‪ ،‬كاری سەرەكی بەرەوپێشچونی پڕۆسەی‬ ‫بەاڵم بەپێی یاساكانی ئەو واڵتە دەبێت ئاشتی بێت‪.‬‬ ‫هەڵبژاردن پڕۆسەكە قوڵتر دەكاتەوە‬ ‫لەماوەی ‪ 45‬رۆژدا حكومەت پێكبهێنرێت‪،‬‬ ‫بەپێی بۆچونی هەندێ‌ لەچاودێرانی‬ ‫ئەگەر پارتە سیاسییەكان بەڕێككەوتنێك‬ ‫نەگەن‪ ،‬ئەوا سەرۆككۆماری واڵت بڕیاری سیاسی دوبـــارە ســازدانــی هەڵبژاردن‬ ‫كارێكی قــورس دەبێت بــەوەی تێچونی‬ ‫سەرلەنوێ‌ هەڵبژاردن دەكاتەوە‪.‬‬ ‫پڕۆسەی هەڵبژاردنەكەو دواتر هۆكارێك‬ ‫دەبــێــت بـــۆئـــەوەی كــابــیــنــەی نوێی‬ ‫دەمیرتاش‪ :‬پشتیوانی لەحكومەتی‬ ‫حكومەت بــۆ مــاوەیــەكــی درێــژخــایــەن‬ ‫كوالیسیۆن دەكەین‬ ‫هــاوســەرۆكــی پــارتــی دیــمــوكــراتــی رانــەگــەیــەنــرێــت‪،‬ئــەمــەش كــاریــگــەری‬ ‫گەالن(هەدەپە) لە لێدوانەكانیدا جەخت نەگەتیڤی لەسەر رەوشی ئابوری توركیا‬ ‫لەوە دەكاتەوە كە بەهیچ جۆرێك ناخوازن دەبــێــت‪ ،‬چونكە دۆخــی توركیا ئــەوە‬ ‫پارتەكەیان كوالیسۆن لەگەڵ ئاك پارتی ناخوازێت ئەو ماوەیە بێ حكومەت بێت‪.‬‬ ‫سازبكات‪ .‬سەاڵحەدین دەمیرتاش دەشڵێت ئەمەش دوابەدوای ئەو لێدوانەی رەجەب‬ ‫«ئاك پارتی هیچ بنەماو پێوەرێكی لەگەڵ تەیب ئاردۆگان دێت كە وتبوی‪ :‬ئەگەر‬ ‫بەرنامەو پەیڕەو پڕۆگرامی پارتەكەمان لەماوەی ‪ 45‬رۆژدا حكومەت پێكنەهات‪،‬‬ ‫ناگونجێ لەبەرئەوەی ئەوان (واتە ئاك ئەوا هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا دوبارە‬ ‫پــارتــی) دیموكراسی ناكەنە ئامانجی دەكەنەوە‪.‬‬ ‫كارەكانیان»‪.‬‬

‫ئاردۆگان باس‬ ‫لەدوبارەكردنەوەی‬ ‫هەڵبژاردن دەكات‬

‫ئاك پارتی‪ :‬لە یەكەم گەڕی كۆبونەوەكاندا حكومەت پێكدەهێنین‬ ‫ئەگەری هەیە لەیەكەم گەڕدا بگەینە‬ ‫ئەنجام‬ ‫یــاریــدەدەری ســەرۆكــی گشتیی ئاك‬ ‫پارتی رایگەیاند‪ :‬ئەگەری ئــەوە هەیە‬ ‫لەیەكەم گەڕی كۆبونەوەكانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێدا‪ ،‬لەگەڵ پارتێكی سیاسی‬ ‫بگەینە رێككەوتن‪.‬‬

‫نوعمان كورتولموش‪ ،‬لەدیدارێكی‬ ‫لەكەناڵی سی ئێن ئێن تورك‪ ،‬وتی «لەم‬ ‫هەفتەیەدا لەالیەن ئەحمەد داودئۆغلو‬ ‫ســەرۆكــی گشتیی ئــاك پــارتــی‪ ،‬گەڕی‬ ‫كۆبونەوەكانی لەگەڵ پارتە براوەكانی‬ ‫هەڵبژاردن دەستپێدەكات‌و بەدوری نازانم‬ ‫لەیەكەم گەڕدا‪ ،‬لەگەڵ پارتێكی سیاسی‬

‫بۆ پێكهێنانی حكومەتی كوالیسیۆن‬ ‫بسازێین»‪.‬‬ ‫كورتولموش راشیگەیاند‪ :‬پێكهێنانی‬ ‫حكومەت وەك براوەی هەڵبژاردن ئەركی‬ ‫ســەرشــانــی ئێمەیە لــەگــەڵ پارتەكان‬ ‫كۆبوەنەوە بكەین‪ ،‬وتیشی «ئاك پارتی‬ ‫دەخــوازێــت بــەزوتــریــن كــات حكومەت‬

‫هەدەپەوەك ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز‬ ‫رۆژنــامــەنــوســێــك پــێــیــوایــە ئــەگــەر‬ ‫بەشداریكردنی هەدەپە لە حكومەتی نوێدا‬ ‫بــەدور دەزانێت‌و پێیوایە هەدەپە وەك‬ ‫پارتێكی ئۆپۆزسیۆن بمێنێتەوە باشترە‪.‬‬ ‫هێژا دڵشاد‪ ،‬رۆژنامەنوسی تایبەتمەند‬ ‫بــەكــاروبــاری توركیا‪ ،‬لەوتارێكیدا كە‬ ‫لە الپــەڕە ‪9‬ی رۆژنامەی «چاودێر»دا‬ ‫باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دەڵێت «هەدەپە بە ‪80‬‬ ‫پارلەمانتارەوە‪ ،‬وەك پارتكی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫بەهێزخۆی دەبینێتەوە كــە دەتــوانــێ‬ ‫رێگری لەتێپەڕبونی یاساكانی پارلەمان‬ ‫بكات‌و دەرفەتی زیاتری بۆ رەخساوە‬ ‫وەك پارتیكی ئۆپۆزسیۆن‪،‬هەلەكان بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی سیاسی خۆی بقۆزێتەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی بەو رێژە كورسییە دەتوانێ‬ ‫رۆڵ لەتێپەڕبونی یاساكان هەبێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وادەكات هەدەپە قورسایی خۆی هەبێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬الیەنەكان دەكات بە دو بەرەوە‬

‫چەند پرۆژەیەک بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم لە پارلەمانە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی مەسعود بارزانی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬رۆژی ‪2015/8/20‬ی وەك‬ ‫رۆژی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم راگەیاند‪،‬‬ ‫الیەنەكانی هەرێمی كوردستان بوون بە دوو‬ ‫بەشەوە‪ ،‬بە جۆرێك‪ ،‬گــۆڕان‌و یەكێـتی‌و‬ ‫بەشێك لە الیەنە ئیسالمییەكان‪ ،‬پیانباشە‪،‬‬ ‫سەرۆكی هەرێم لە پارلەمانەوە هەڵبژێردێت‪،‬‬ ‫لــە بەرامبەریشدا پــارتــی دیموكراتی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬ســورە لەسەر ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆكی هەرێم‬ ‫لەالیەن خەڵكەوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی «چاودێر» بڕیارە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دوای كۆبونەوە لەگەڵ سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنەكان‌و كۆكردنەوەی چەند پرۆژە‬ ‫یاسایەك لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬لەهەفتەی ئایندەدا‬ ‫پرسی هەمواركردنەوەكە بخاتە بەرنامەی‬ ‫كارەوە‪ .‬چاوەڕوانیش دەكرێت‪ ،‬بەوهۆیەوە‬ ‫ناكۆكیی فراكسیۆنەكانی پارلەمان‌و حزبە‬ ‫سیاسیەكان لەسەر مەسەلەكە قوڵتربێتەوە‪.‬‬ ‫یەكێتی لەگەڵ هەمواركردنی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێمە‬ ‫پێرێ مەكتەبی سیاسیی یەكێتی لە‬ ‫سلێمانی كۆبۆوە‪ ،‬تەوەرێكی كۆبونەوە‬ ‫تایبەت بو بە پرسی پۆستی سەرۆكی‬ ‫هەرێم‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە عیماد ئەحمەد‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫سیستمی پارلەمانیمان الپەسەندە‌و پێمان‬ ‫باشە دەسەاڵتەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫هەمواربكرێت‌و لەوبارەیەشەوە یەكێتیی‬ ‫پڕۆژەی تایبەت بەخۆی دەبێت‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ســەرۆكــی فراكسیۆنی‬ ‫سەوز لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بەسایتی‬ ‫رەسمیی حزبەكەی راگەیاندوە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هەرێم باش دەزانێت‪ ،‬ئێستا لە هەرێمدا‪،‬‬ ‫نــە زەمینە رەخــســاوە بــۆ هــەڵــبــژاردن‪،‬‬ ‫نەهیچ ئاسانكارییەكیش كراوە بۆ ئەوەی‬ ‫كۆمسیۆنی هەرێم دابــمــەزرێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمسیۆن فەرمانبەرو بودجەی تایبەت‌و‬ ‫نوسینگەی نییە لەپارێزگاكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫بێگەرد تاڵەبانی‪ ،‬وتوشیەتی «وەاڵمی‬ ‫كۆمسیۆن نــەرێــنــی دەبــێــت بــەرامــبــەر‬ ‫ئــەو داوایــــەی ســەرۆكــی هــەرێــم‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫تەئكیددەكەمەوە‪ ،‬باشترین رێگەچارە‬ ‫بۆ نەبونی بۆشایی لــەدوای كۆتاییهاتنی‬

‫هەوڵدەدەین ئەو بڕە پارەیە كەمبكرێتەوە‪،‬‬ ‫دوای هەڵسەنگاندنی الیەنە یاسایی‌و‬ ‫هــونــەریــیــەكــان‪ ،‬بــەڕەســمــی وەاڵمـــی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم دەدەینەوە»‪.‬‬

‫بڕیاری هەڵبژاردن‬ ‫ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬هەمواركردنەوەی‬ ‫لــەم ســەروبــەنــدەشــدا فــوئــاد حسێن‪،‬‬ ‫یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمە لەزوترین‬ ‫ســەرۆكــی دیــوانــی سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫كاتدا»‪.‬‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬مەسعود بارزانی‪ ،‬سەرۆكی هەرێم‬ ‫پاڵپشت بەیاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی‬ ‫گۆڕان داوای كەمكردنەوەی‬ ‫كوردستان ژمــارە (‪)1‬ی ساڵی ‪2005‬ی‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكات‬ ‫هــــەر بـــۆ هـــەمـــواركـــردنـــی یــاســای هەمواركراو‪ ،‬بەفەرمانی هەرێمی ژمارە‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬فراكسیۆنی گۆڕان (‪ )٩١‬ی ساڵی ‪٢٠١٥‬بڕیاریدا هەڵبژاردنی‬ ‫پڕۆژەیاسایەكی پێشكەشی سەرۆكایەتیی گشتی بۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە‬ ‫پارلەمان كردوە‪ ،‬تێیدا داوای كەمكردنەوەی (‪ )2015/8/20‬ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫تائێستا مەكتەبی سیاسیی پارتی‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم دەكــات‌و‬ ‫بەشێك لەو دەسەاڵتانە دەدرێــنــەوە بە هەڵوێستی خۆی بەڕەسمی لەمبارەیەوە‬ ‫پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی سەرۆك رانەگەیاندوە‪ ،‬بەاڵم سەرۆكی لیژنەی یاسایی‬ ‫دو جێگری دەبێت‌و پێویستیشە لەسەریان لەپارلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی‬ ‫دەست لەكاری حزبی هەڵبگرن‪ ،‬ماوەی پــارتــی‪ ،‬بــۆ «چــاودێــر» وتــی «هێشتا‬

‫یەكێتی‪ :‬دەبێت دەسەاڵتەكانی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم كەمبكرێنەوە‬ ‫گۆڕان‪ :‬بۆ ئەوەی بۆشایی یاسایی دروستنەبێت‬ ‫پرۆژەیاسای هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێممان پێشكەشكردوە‬ ‫كاری سەرۆكی هەرێمیش بەكۆتاییهاتنی‬ ‫خولی هەڵبژاردنی پارلەمان كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫هەرلەمبارەیەوە‪ ،‬جێگری لیژنەی یاسایی‌و‬ ‫نوێنەرێكی گۆڕان لەلیژنەی ئامادەكرنی‬ ‫دەستور‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬تاكو‬ ‫‪19‬ی ئاب لیژنەی ئامادەكردنی دەستوری‬ ‫هەرێم ناتوانێت كارەكانی تەواوبكات‪،‬‬ ‫بۆئەوەی پرسی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‬ ‫چارەسەربكرێت‪ ،‬بۆیە دەبێت هەڵبژاردن‬ ‫بكرێت‪ ،‬یان یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫هەمواربكرێت‪.‬‬ ‫بــەهــار مــەحــمــود‪ ،‬لــەبــارەی پ ــرۆژەی‬ ‫هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم‪،‬‬ ‫وتی «پڕۆژەكەمان تەنیا دیدی ئێمەبوە‬ ‫بــۆ چـــارەســـەری كــێــشــەكــان‪ ،‬ئــەگــەر‬ ‫فراكسیۆنەكانیش لەناو پارلەماندا سازان‬ ‫بكەن‪ ،‬دەگەینە ئەنجامێك كە بتوانرێت‬ ‫كێشەكە چارەسەربكەین‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫دەستی دەستی بەكات بكرێت‪ ،‬ئەوا دوای‬ ‫‪19‬ی ئاب هەرێمی كوردستان دەكەوێتە‬ ‫بۆشایی یاساییەوە»‪.‬‬

‫لەداڕشتنەوەی دەستوردا نەگەیشتوینەتە‬ ‫ئــەوەی دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم‬ ‫بنوسینەوە‪ ،‬چونكە كاتی زیاتر پێویستە»‪.‬‬ ‫ڤاال فەرید‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬دەتوانرێت لە‪20‬ی‬ ‫ئابی ئەمساڵدا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم‬ ‫بەڕێوەبچێت‪.‬‬ ‫هاوكات ئامینە زكری‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی پارتی لەپارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بە ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی راگەیاندوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كۆمسیۆنی بااڵی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان‬ ‫ئەنجامدات‪ ،‬ئــەم بابەتە دو روی هەیە‬ ‫لەبارەی یاساییەوە‪ ،‬بەشێكی دەوترێت‬ ‫بارزانی ناتوانێت خۆی كاندیدبكاتەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو دو خولە سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستانە‌و هاوكات دەشتوانێت خۆی‬ ‫كاندیدبكاتەوە‪ ،‬چونكە جارێك لەپارلەمان‬ ‫هەڵبژێردراوە‌و جارێكی دیكەش لەالیەن‬ ‫هاواڵتییانەوە‪.‬‬

‫بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكە‪.‬‬ ‫جــێــگــری ســـەرۆكـــی ئــەنــجــومــەنــی‬ ‫كۆمیسیارانی هەڵبژاردن‌و راپرسیی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دوێنێ لەكاتی دەوامــی رەسمیدا‪ ،‬ئێمە‬ ‫بەڕەسمی نوسراوی سەرۆكایەتیی هەرێممان‬ ‫پێگەیشت‪ ،‬كە داوای هەڵبژاردن دەكات‌و‬ ‫لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی كۆمیسیارانیشدا‬ ‫ئەو بابەتەمان خستەبەر باس‌و بڕیارماندا‬ ‫لەرۆژانی ئایندەدا دوای تاوتوێكردنی ئەو‬ ‫داواكارییە بەڕەسمی وەاڵمی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێمی كوردستان بدەینەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬

‫پارلەمان‪ ،‬هەمواری یاسای‬ ‫سەرۆكایەتی تاوتوێدەكات‬ ‫هەر سەبارەت بەم بابەتە‪ ،‬سكرتێری‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬پێش پـــڕۆژەكـــەی گـــۆڕان‪،‬‬ ‫فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی كوردستان‬ ‫پڕۆژەیەكی لەسەر ئەو بابەتە پێشكەشی‬ ‫سەرۆكایەتی كـــردوە‪ ،‬بــەاڵم چــاوەڕێــی‬ ‫ئەوەبوین پێكەوە پڕۆژەكانی ئەوان‌و گۆڕان‌و‬ ‫ئیسالمییەكانیش وەربگرین‪ ،‬چونكە پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم پێویستی بەسازان‌و‬ ‫بــڕیــاری دەستەجەمعی هــەیــە‪ ،‬بــۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش بڕیارە ئەمڕۆ دوشەمە سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنەكان لــەگــەڵ سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان كۆببینەوە‪ ،‬تاكو بتوانین كاتێك‬ ‫بۆ خستنە بەرنامەی پڕۆژەكان لەپارلەمان‬ ‫دیاری بكەین‪.‬‬ ‫فەخرەدین قادر‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە لــەو وادەیـــەدا هەڵبژاردن‬ ‫ناكرێت‌و ئەوكاتەش دەبێت بەپێی سازانی‬ ‫الیەنە سیاسییەكان لەناو پارلەماندا‌و‬ ‫لەسەر بنەمای پڕۆژە پێشكەشكراوەكان‬ ‫چارەسەرێك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی لەدوای‬

‫پارلەمانتارێكی پارتی‪ :‬دەتوانرێت لە‪20‬ی ئابدا‬ ‫هەڵبژاردن بكرێت‬ ‫سكرتێری پارلەمان‪ :‬هەفتەی داهاتو پرۆژەكانی‬ ‫هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم دەخەینە‬ ‫بەرنامەی كارەوە‬ ‫كۆمیسیۆن‪ :‬دوای هەڵسەنگاندنی بابەتەكە‬ ‫بەڕەسمی وەاڵمی سەرۆكی هەرێم دەدەینەوە‬

‫داواكارییەكەی سەرۆكی هەرێم بداتەوە‪،‬‬ ‫چونكە كۆمسیۆن‪ ،‬تاكو ئێستا جگە لە‬ ‫ئەنجومەنی كۆمسیاران هیچ كارمەندێكی‬ ‫كۆمسیۆن ئامادەكاری نەكردوە‬ ‫بڕیارە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی بۆ دانەمەزراوەو ئۆفیسی پارێزگاكانیش‬ ‫هــەرێــم لــەمــاوەی ‪ 48‬سەعاتدا وەاڵمــی نەكراونەتەوە‪ ،‬جیا لەكێشەی دارایــی بۆ‬

‫ســەرەتــا دەبــێــت كۆمیسیۆن تــۆمــاری‬ ‫دەنگدەران ئامادەبكات‪ ،‬ئەوەش پێویستی‬ ‫بەكۆمەڵێك شێواز هەیە‪.‬‬ ‫سلێمان مستەفا‪ ،‬وتیشی «لەعیراقدا بۆ‬ ‫هەر دەنگدەرێك ‪ 10‬دۆالر تەرخانكراوە‌و‬

‫‪19‬ی ئــاب بۆشایی یاسایی لەهەرێمی‬ ‫كوردستان دروستنەبێت‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬وتیشی «هەفتەی داهاتو‬ ‫پــرۆژەی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم دەخەینە بەرنامەی كارەوە»‪.‬‬

‫ئیدارەكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە پێكهاتن‪ ،‬بەاڵم هەولێرو دهۆك هەر چاوەڕێن‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاودێر نەسرەدین‪:‬‬ ‫نزیكەی ‪ 14‬مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكان كــراوە‌و حكومەتی خۆجێی‬ ‫پارێزگاكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە پێكهات‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا حكومەتەكانی هەولێر‌و دهۆك‬ ‫پێكنەهاتون‪ ،‬لیستەكانی یەكێتی‌و گۆڕانیش‬ ‫لە ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر پارتی‬ ‫تۆمەتباردەكەن‪ ،‬بە دواخستنی پێكهێنانی‬ ‫ئیدارەی هەولێرو دهۆك‪ .‬سەرۆكی لیستی‬ ‫یەكێتیش دەڵێت «ئەگەر نەگەینە مافی‬ ‫خۆمان‪ ،‬هەڵوێستمان دەبێت»‪ .‬ئەندامێكی‬ ‫لیستی گۆڕانیش باس لەوەدەكات‪ ،‬هۆكاری‬ ‫پێكنەهێنانی حكومەتی خۆجێیی هەولێر‪،‬‬ ‫رێگرییەكانی پارتییە‪.‬‬ ‫یەكێتی‪ :‬هەڵوێستمان دەبێت‬ ‫سەرۆكی لیستی یەكێتی لە ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای هەولێر‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬ئەوان‬ ‫لە دواین هەڵوێستی لیستی یەكێتی‌و گۆڕان‌و‬ ‫خزمەتدا ناڕەزایەتیی خۆیان گەیاندۆتە‬ ‫هەرسێ سەرۆكایەتییەكەو رێز لە ئیرادەی‬ ‫دەنگدەران نەگیراوە‪.‬‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ ،‬بە»چاودێر»یشی وت‬

‫سەرۆكی لیستی یەكێتی‪ :‬پارتی ئیدارەی هەولێرو‬ ‫دهۆكی بەسلێمانی‌و هەڵەبجەوە بەستۆتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەو دو پارێزگایە زیاتر لە حەقی خۆی پێدراوە‬ ‫«ئەوەی بانگەشەی بۆ دەكرێت بۆ پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی بنكەفراوان لــە ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكان رەنگینەداوەتەوە‪ ،‬هۆكارەكەشی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان ئەم‬ ‫پرسەی بە پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەوە‬ ‫بەستۆتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا پارتی لەو دوو‬ ‫پارێزگایە زیاتر لە حەقی خۆی پێدراوە‬ ‫بەپێی دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬یەكێتی لە‬ ‫روانگەی بەرژەوەندییەكانی نەتەوەكەمان‬ ‫رەچاوی كۆمەڵێ شتی كردوەو بڕواشمان‬ ‫وابـــوە‪ ،‬رێــز لــە ئــیــرادەی تــاك بەتاكی‬ ‫دەنگدەران بگیرێت‌و هەمو الیەنەكان بەپێی‬ ‫دەرەنجامی هەڵبژاردنەكان بەشداریبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە پارتی ئەمەی نەكردوە‪.‬‬ ‫بیركۆتی‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬ئەوان لەگەڵ‬ ‫ئەوەن‪ ،‬ئەو ئەزمونەی هەرێمی كوردستان‪،‬‬

‫كــە لــــەدەرەوە وەك نمونەیەكی جــوان ساڵی ‪2009‬ی پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫پیشاندراوە‪ ،‬لەناوخۆشدا رەنگبداتەوە لە هەڵوێستمان دەبێت‪.‬‬ ‫پێكەوەژیانی ئاشتیانەو قوربانییەكانی هێزی‬ ‫پێشمەرگەو داڵدەدانی ئاوارەكان‪ ،‬ناكرێت‬ ‫گۆڕان‪ :‬پارتی رێگرە لە پێكهێنانی‬ ‫ئەو هەمو نمونە جوانانە بە هەنگاوێك‬ ‫حكومەتی خۆجێیی هەولێر‬ ‫ناشیرین بكەین‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی ئەنجومەنی‬ ‫سەرۆكی لیستی یەكێتی لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪ ،‬لەسەر لیستی گۆڕان‪،‬‬ ‫پارێزگای هەولێر‪ ،‬هۆشداریش دەدات‪ ،‬ئاماژە بۆ ئــەوەدەكــات‪ ،‬ماوەیەكی زۆرە‬ ‫نەخشەرێگەیەكمان داناوە‪ ،‬ئەگەر نەگەینە ناوی كاندیدەكانمان پێشكەشكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مافی خۆمان‪ ،‬بەپێی یاسای ژمــارە ‪3‬ی دواكەوتنێكی زۆر هەیە لە دروستكردنی‬

‫گۆڕان‪ :‬هۆكاری پێكنەهێنانی‬ ‫حكومەتی خۆجێیی هەولێر‪،‬‬ ‫رێگرییەكانی پارتییە‬

‫ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە پێکهات‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئیدارەی پایتەخت پێکنەهاتوە‬

‫حكومەتی خۆجێیی هەولێر‪ ،‬ئەم بابەتەشمان‬ ‫ئــەوەنــدە باسكردوەو درێــژەی كێشاوە‪،‬‬ ‫ناخۆشبوە‪ ،‬بەداخەوە پارتی‪ ،‬پارێزگاكان‬ ‫پێكەوە گرێدەدات‪ ،‬لەكاتێكدا هەڵبژاردن بە‬ ‫جیا كراوەو ناكرێت دواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫حكومەتێكی خۆجێی لە پارێزگایەكی دیكە‬ ‫بكرێتە بیانو بۆ دواكەوتنی لە پارێزگایەكی‬ ‫دیكە‪.‬‬ ‫هێڤی هــەیــاڤ‪ ،‬دەشڵێت «هــۆكــاری‬

‫پێكنەهێنانی حكومەتی خۆجێی هەولێر‬ ‫رێگرییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانە‪،‬‬ ‫ئەمەش نیگەرانیی ئێمەو تەواوی الیەنەكانی‬ ‫دیكەی بەدوای خۆیداهێناوە»‪.‬‬ ‫ئـــــەو ئــــەنــــدامــــەی ئــەنــجــومــەن‬ ‫جــەخــتــلــەوەشــدەكــاتــەوە‪ ،‬پێكنەهێنانی‬ ‫حكومەتی خۆجێی كاریگەرییەكی خراپی لە‬ ‫بەڕێوەبردنی پایتەختدا هەبوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە‪ ،‬پالنیان بۆ ئەگەری نەسازان لەسەر دەستور دانەناوە‬ ‫د‪.‬نوری تاڵەبانی‪ ،‬ئامادەكاری یەكەم پرۆژەدەستوری هەرێم‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئامادەكاری یەكەم پرۆژەدەستوری‬ ‫هەرێمی كوردستان لە ساڵی ‌(‪،)1992‬‬ ‫پێیوایە‪ ،‬بۆ ئەوەی دەسەاڵتی مەدەنی‬ ‫لــەو دەســتــورەدا زاڵ بێت پێویستی‬ ‫بە چەسپاندنی ئازادییە گشتیەكانە‬ ‫لــەگــەڵ نــاوەرۆكــی ئــەو پەیماننامە‌و‬ ‫رێككەوتنامە نێودەوڵەتیانەی تایبەتن‬ ‫بە مافەكانی مــرۆڤ‌و بەشداریكردنی‬ ‫رێكخراوانی مەدەنی لە چاودێریكردنی‬ ‫جێبەجێكردنیان لەالیەن دەزگاكانی‬ ‫حكومەتەوە‬ ‫د‪.‬نــــوری تــاڵــەبــانــی‪ ،‬كــە ســەرۆكــی‬ ‫ئەكادیمیای كوردیشە‪ ،‬لــەم دیالۆگە‬ ‫تــایــبــەتــەیــدا‪ ،‬لــەگــەڵ «چـــاودێـــر»‪،‬‬ ‫ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬ناكۆكیی الیەنەكان‬ ‫لەسەر سیستمی سیاسی‌و دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆكی هەرێم ئەگەر نییەتی كاركردن بە‬ ‫ێ چارەسەربكرێت‪،‬‬ ‫سازان هەبێت‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫بــە تایبەتی بــۆچــونــی هــەمــو الیەنە‬ ‫سیاسییەكان تا ئێستا رونــە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫گۆڕانكارییان بەسەردا نەیەت‪.‬‬

‫سەركەوتنیان بۆ دەخـــوازم‪ ،‬باشتربو‬ ‫ژمارەیان كەمتر بێت‪ ،‬هــەروا چاكتربو‬ ‫مەبەست لە ســازان بە رونــی دیــاری‬ ‫بكرێت‪ ،‬لەگەڵ چارەسەركردنی حاڵەتی‬ ‫نەگەیشتن بە سازان‪ ،‬چونكە قانوندانەر‬ ‫ێ بیر لە هەمو ئەگەرەكان‬ ‫(مشرع) دەب ‌‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬جارێكیتر هیوای سەركەوتنیان‬ ‫بۆ دەخــوازم‌و ئومێدەوارم لەو ماوەی‬ ‫بۆیان دیاریكراوە كارەكانیان تەواوبكەن‪.‬‬

‫چەسپاندنی ئازادییەگشتییەكان لەدەستوردا‪،‬‬ ‫زامنكردنی دەسەاڵتی مەدەنییە‬ ‫د‪ .‬نوری تاڵەبانی‪ :‬لە پرۆژەدەستوری‬ ‫هەرێمدا كە لە مانگی حوزەیرانی ‪2009‬‬ ‫بە زۆرینە دەنگی لــەســەردرا‌و ئێستا‬ ‫لەبەردەستی لیژنەكەدایە‪ ،‬مــاددەی‬ ‫شەشی باس لەوە دەكات كە بنەماكانی‬ ‫شەریعەتی ئیسالم ســەرچــاوەیــەكــی‬ ‫قانوندانانە‪ ،‬ئــەو مــاددەیــە لە مــاددە‬ ‫حەسرییەكانی دەستوری عیراقە‪ ،‬كە‬ ‫ێ دەستوری هەرێم پابەندنەبێت‬ ‫ناكر ‌‬ ‫بە ماددە حەسرییەكانی ئەو دەستورە‪،‬‬ ‫ئەگەر دەستوری هەرێم لە چوارچێوەی‬ ‫دەستوری عیراقدا ئامادە بكرێت‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬میكانزمی كارەكانیان چۆنە؟‬ ‫د‪ .‬نوری تاڵەبانی‪ :‬وەكو لە بڕیاری‬ ‫ێ بــە ســازان‬ ‫پارلەماندا هــاتــوە‪ ،‬دەبــ ‌‬ ‫ئەركەكانی سەرشانیان تەواوبكرێت‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬الیەنە سیاسییەكان ناكۆكیان‬ ‫لەسەر چەند خاڵێكی دەستور هەیە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت سیستمی سیاسی‌و دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬چۆن لیژنەكە چارەسەری‬ ‫دەكات؟‬ ‫د‪ .‬نــوری تاڵەبانی‪ :‬ئەگەر نییەتی‬ ‫ێ ئەو‬ ‫كاركردن بە سازان هەبێت‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫خاڵەش چارەسەربكرێت‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫بۆچونی هەمو الیەنە سیاسییەكان تا‬ ‫ئێستا رونە‪ ،‬ئەگەر گۆڕانكارییان بەسەردا‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچونی ئێوە چییە لەسەر نەیەت‪.‬‬ ‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكەی پارلەمانی‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتوایە لە مــاوەی ئەو ‪90‬‬ ‫كوردستان؟‬ ‫د‪ .‬نــــوری تــاڵــەبــانــی‪ :‬ئــومــێــدی رۆژەی بۆ لیژنەكەی پارلەمان دیاریكراوە‪،‬‬

‫چـــاودێـــر‪ :‬چــی بــكــرێــت بــۆئــەوەی‬ ‫دەسەاڵتی مەدەنی لەناو ئەم دەستورەدا‬ ‫زاڵ بێت؟‬ ‫د‪ .‬ن ــوری تــاڵــەبــانــی‪ :‬چەسپاندنی‬ ‫ئازادییە گشتیەكان لەگەڵ ناوەرۆكی ئەو‬ ‫پەیماننامە‌و رێككەوتنامە نێودەوڵەتیانەی‬ ‫تــایــبــەتــن بـــە مــافــەكــانــی مـــرۆڤ‌و‬ ‫دەڵــێــن پــرۆژەكــە لــەســەر بنچینەی بەشداریكردنی رێكخراوانی مەدەنی لە‬ ‫سیستمی سێكیوالر دانەمەزراوە‪ ،‬بۆچونی چاودێریكردنی جێبەجێكردنیان لەالیەن‬ ‫ئێوە لەوبارەیەوە چییە؟‬ ‫دەزگاكانی حكومەتەوە‪.‬‬

‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە‪ ،‬باشتربو ژمارەیان كەمتر بێت‪ ،‬هەروا چاكتربو‬ ‫مەبەست لە سازان بە رونی دیاری بكرێت‬ ‫كارەكانی تەواودەكات؟‬ ‫د‪ .‬نوری تاڵەبانی‪ :‬ئەوە بەندە بە بونی‬ ‫نییەتی سازان بۆ تەواوكردنی ئەركەكانی‬

‫سەرشانیان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەشێكی زۆر لە روناكبیران‬

‫تەنیا چارەسەر هەموارکردنەوەی یاسای سەرۆکایەتیی هەرێمە‬ ‫بێستون فایەق‪ ،‬ئەندامی پارلەمانی كوردستان لە لیستی گۆڕان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان لە‬ ‫لیستی گۆڕان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە لەسەر‬ ‫پرۆژەیاسای سەرۆكایەتیی هەرێم هەمو‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬جگە لەپارتی بۆچونمان‬ ‫لەیەكەوە نزیكە‪ ،‬هیوادارین بەزوترین كات‬ ‫بخرێتە بەرنامەی كار‪ ،‬بۆ ئەوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان لەقەیرانی بۆشایی یاسایی‬ ‫دەربازبكەین‪ ،‬چونكە ئێستا كە سەرۆكی‬ ‫هەرێم داوای هەڵبژاردنی كردوە هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجامنادرێ‌‪ ،‬ئەگەر پرۆژەیاساكەش‬ ‫پەسەندبكرێ‌‌و كاری پێبكرێ‌‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫سیستم دەبێتە پارلەمانی‌و سەرۆك لە‬ ‫پارلەمان دیاریدەكرێ‌‪.‬‬ ‫بێستون فایەق‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چــاودێــر»‪ ،‬ئەوەشدەخاتەڕو‪،‬‬ ‫بەپێی ئەو پرۆژەیاسایەی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم كە پێشكەشی سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمان كــراوە بۆ هەمواركردنەوە‪،‬‬ ‫پۆستی سەرۆكی هەرێم وەك بەغدادی‬ ‫لێدێت‌و دەبێتە پرۆتۆكۆڵی‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬ئامانج لەپێشكەشكردنی‬ ‫پرۆژەیاسای سەرۆكایەتیی هەرێم بە‬ ‫پارلەمانی كوردستان چی بو؟‬ ‫بێستون فایەق‪ :‬ئامانجەكەی رونە‌و‬ ‫پێشتر لەبەرنامەی كــاری بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕان بۆ هەڵبژاردنەكان وتمان كە‬ ‫ێ سیستمی حوكمڕانی لەهەرێمی‬ ‫دەمانەو ‌‬ ‫كوردستان پارلەمانی بێت‪ ،‬بەاڵم نەوەك‬ ‫ئەو سیستمە پارلەمانییەی تەنها بەقسە‬ ‫دەوتــرێ‌‪ ،‬بەڵكو ئــەوەی كە لەواقیعدا‬ ‫بونی هەیە‪ ،‬بەتەواوەتی دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆكی هەرێم كەمبكرێتەوە‌و لەپارلەمان‬ ‫هــەڵــبــژێــردرێ‌‪ ،‬چونكە ئــەو پــرۆژەیــە‬ ‫ێ بۆ دەربازبون‬ ‫دەروازەیەكی باش دەب ‌‬ ‫لەو قەیرانەی كە لەهەرێمدا بونی هەیە‪،‬‬ ‫چونكە قەیرانی سیاسی‌و یاساییشمان‬ ‫هەیە‪ ،‬لەبەرئەوەی هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی‬ ‫هەرێم ئەنجامنادرێ‌‪ ،‬ئێستا رەنگە قورس‬

‫بێت‪ ،‬بەاڵم هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم‬ ‫بێستون فایەق‪ :‬نەخێر هیچ كێشەیەك‬ ‫لەناو پارلەماندا ئاسانترە‪.‬‬ ‫دروستنابێ‌‪ ،‬چونكە ئێمە لەدەستوریش‬ ‫ێ بــەهــەمــانــشــێــوەبــێــت كە‬ ‫دەمـــانـــەو ‌‬ ‫ێ‬ ‫چاودێر‪ :‬بەگوێرەی پرۆژەكە پۆستی لــەپــرۆژەكــەمــانــدا هــاتــوە‌و دەمــانــەو ‌‬ ‫سەرۆكی هەرێم پۆستێكی پرۆتۆكۆڵی‬ ‫سەرۆكی هەرێم چی بەسەردێت؟‬ ‫بــێــســتــون فـــایـــەق‪ :‬وەكــــو خــۆی بێت‪.‬‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬چۆن لەبەغداد ئەو پۆستە‬ ‫بونی هەیە‌و پێشتریش قبوڵیكردوە‪،‬‬ ‫چـــاودێـــر‪ :‬دوای پێشكەشكردنی‬ ‫بەاڵم نازانم بۆچی لەهەرێم بەمشێوەیە پرۆژەكەتان ناكۆكییەك لەنێوان ئێوە‌و‬ ‫قبوڵیناكات‪ ،‬ئەمەش لەبەر ئەوەیە پارتی دروستبو‪ ،‬هۆكاری ئەمە چییە؟‬ ‫چونكە كەسەكە لەخۆیان ئەو پۆستەی‬ ‫بــێــســتــون فــــایــــەق‪ :‬ئــێــمــە هیچ‬ ‫وەرگــرتــوە بۆیە قبوڵیناكەن‪ ،‬پۆستی ناكۆكییەكمان لەگەڵ هیچ كەسێكدا‬

‫دەستكاری بكرێ‌؟‬ ‫بێستون فــایــەق‪ :‬هــەر پــرۆژەیــەك‬ ‫ێ پێویستە ‪ 10‬پارلەمانتار‬ ‫پێشكەشدەكر ‌‬ ‫ئیمزای لەسەر بكات‪ ،‬ئێمە ‪ 23‬ئیمزامان‬ ‫لەسەری كــردوە‌و هەمو رێكارەكانیشی‬ ‫بڕیوە‌و بەگوێرەی یاساش لیژنەی یاسایی‬ ‫بۆی هەیە دەستكاری پرۆژەكە بكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەئەنجامدا لەهۆڵی پارلەماندا‬ ‫پرۆژەكە یەكالدەكرێتەوە‪ ،‬هیوادارین‬ ‫بــەزوتــریــن كــات بخرێتە بــەرنــامــەی‬ ‫كــار‪ ،‬بۆ ئــەوەی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەقەیرانی بۆشایی یاسایی دەربازبكەین‪،‬‬

‫بارزانی ئەگەر مەبەستی ئەنجامدانی هەڵبژاردنە بۆچی‬ ‫شەش مانگ بەر لەئێستا نەیدەوت كە هەڵبژاردن بكرێ‌‪،‬‬ ‫چونكە هەموان باش دەزانن بە دو مانگ كۆمسیۆن ناتوانێ‬ ‫ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردن بكات‬ ‫چونكە ئێستا كــە ســەرۆكــی هەرێم‬ ‫داوای هەڵبژاردنی كــردوە‪ ،‬هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجامنادرێ‌‪ ،‬ئەگەر پرۆژەیاساكەش‬ ‫ێ ئەوكاتە‬ ‫پەسەندبكرێ‌‌و كاری پێبكر ‌‬ ‫سیستم دەبێتە پارلەمانی‌و ســەرۆك‬ ‫لــەپــارلــەمــان دیــاریــدەكــرێ‌‌و پێویست‬ ‫بەهەڵبژاردن ناكات‪ ،‬بەتایبەت لەكاتی‬ ‫ئێستادا كە هەرێم لەقەیراندایە‌و باشترین‬ ‫چارەسەر پەسەندكردنی پرۆژەكەیە‪.‬‬

‫ســـەرۆك كــۆمــار كــە هــەیــە لەبەغداد نیە‪ ،‬بــەاڵم نازانم بۆچی كاتێك هەر‬ ‫پرۆتۆكۆڵییە‪ ،‬هەندێجار جموجۆڵیشی كەسێك ناوی «كورسییەكەی بارزانی»‬ ‫هەیە‪ ،‬ئێمە دەمانەو ‌‬ ‫ێ سەرۆكی هەرێم بهێنێ‌‪ ،‬فشاری خوێنیان بەرزدەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە بێت‪.‬‬ ‫یان بڵێیت «ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‬ ‫كــۆتــایــیــهــاتــوە» پێیانوایە كفرێكی‬ ‫چــاودێــر‪ :‬بــۆچــی ئــەو پــرۆژەیــەتــان گەورەت كردبێ‌‪ ،‬یان تاوانت ئەنجامدابێ‌‪،‬‬ ‫بەهاوبەشی الیەنەكانی تر پێشكەش لەكاتێكدا ئەمە مافێكی هەموانە كە‬ ‫باسیبكەن‪ ،‬چونكە ئەوە ویالیەتەكەی‬ ‫نەكرد‪ ،‬یان سازانتان لەسەرنەكرد؟‬ ‫بێستون فایەق‪ :‬یەكێتیی نیشتیمانیی كۆتایی دێت بەگوێرەی یاسا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كــوردســتــان پــــرۆژەی خــۆیــان هەبوە خۆ تاوان نیە كاتێك ویالیەتی تەواو بوە‬ ‫بــۆ هــەمــان مــەبــەســت‪ ،‬ئێمەش ئەو تۆ باسی بكەی‪ ،‬بۆیە ئەوە بۆچونی ئێمە‬ ‫چاودێر‪ :‬رۆژی شەممە سەرۆكی هەرێم‬ ‫پرۆژەیەمان هەبوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە دیدی بوە بۆ كۆتاییهاتنی پۆستەكەی سەرۆكی داوای هەڵبژاردنی بۆ سەرۆكایەتیی‬ ‫ئێمە بوە‪ ،‬بەدڵنیاییشەوە جگە لەپارتی هەرێم‪ ،‬كە ماوەی دو ساڵە بەنایاسایی هەرێم كردوە لە ‪ 20‬ئابدا‪ ،‬شرۆڤەتان چیە‬ ‫هەمو الیەنەكانی تر لەسەر ئەم پرسە ماوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم بڕیارە؟‬ ‫بۆچونمان لەیەكەوە نزیكە‪.‬‬ ‫بێستون فــایــەق‪ :‬مەسعود بارزانی‬ ‫چــاودێــر‪ :‬پــرۆژەكــە كــەی دەخرێتە سەرۆكی هەرێم بەتەما نیە واز لەو پۆستە‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەم پرۆژەیاسایە دژییەك بەرنامەی كارەوە‪ ،‬ئایا لەگەڵ ئەوەدان بهێنێ‌‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەگەر مەبەستی‬ ‫كــە لــەالیــەن لیژنەكان‌و پارلەمانەوە بوایە هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی هەرێم‬ ‫نابێ‌ لەگەڵ دەستور؟‬

‫هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆکایەتی‬ ‫هەرێم لەو ماوەی‬ ‫دیاریکراوە‬ ‫ئەنجام نادرێت‬ ‫بكرایە ئەوكاتە قبوڵی ئەوەی نەدەكرد‬ ‫كە دو ساڵ ماوەی سەرۆكایەتییەكەی‬

‫بۆ درێژبكەنەوە‪ ،‬یاخود ئەگەر مەبەستی‬ ‫ئەنجامدانی هەڵبژاردنە بۆچی شەش‬ ‫مــانــگ بـــەر لەئێستا نـــەیـــدەوت كە‬ ‫هەڵبژاردن بكرێ‌‪ ،‬چونكە هەموان باش‬ ‫دەزانن بە دو مانگ كۆمسیۆن ناتوانی‬ ‫ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردن بكات‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئــەوەی كۆمسیۆنی بــااڵی سەربەخۆی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‌و راپــرســی لەهەرێمی‬ ‫كوردستان تا ئێستا بــارەگــای نیە‌و‬ ‫تا ماوەیەك بەر لەئێستا لەپارلەمان‬ ‫دەوامیان دەكــرد‪ ،‬لەگەڵ ئــەوەش هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی لەم شێوەیە بەبەغدادەوە‬ ‫نــەمــاوە‌و كۆمسیۆنەكەی بەغدادیش‬ ‫ێ ئەمە بكات‪ ،‬بۆیە باش دەزانن‬ ‫ناتوان ‌‬ ‫ێ بكرێ‌‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫كە هەڵبژاردن ناتوانر ‌‬ ‫بڕیارەیان داوە ئەمە خۆدزینەوەیە لەوەی‬ ‫ێ كورسییەكەی خۆی چۆڵ بكات‪.‬‬ ‫بیەو ‌‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پارلەمان راپۆرتێك دەربارەی‬ ‫قوربانیانی هەڵە پزیشكییەكان ئامادەدەكات‬ ‫تەندروســتی دیكە‪ ،‬كە نەخــۆش بەهۆیەوە‬ ‫گیانیــان لــە دەســتداوە‪ ،‬یــان ئەندامێكی‬ ‫جەســتەیان لە دەســتداوە‪ ،‬وەك كوێربونی‬ ‫ژمارەیــەك هاواڵتــی بەهــۆی بەكارهێنانی‬ ‫دەرزی هەڵەوە‪ ،‬یان قورستربونی نەخۆشی‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬ســەرباری تێچو و بەهەدەردانی‬ ‫دارایی هاواڵتیان‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستان هەڵە پزیشكییەكان‬ ‫رو لە زیادبونن‌و تا ئێســتا چەندین هاواڵتی‬ ‫بونەتە قوربانــی‪ ،‬لەو هەاڵنەش دیاریكردنی‬ ‫نەخۆشــی‌و پێدانــی دەرمــان بەهەڵــە‪،‬‬ ‫ئەنجامی پشــكنین بەهەڵــە‪ ،‬هێنان‌و بردنی‬ ‫زۆری نەخــۆش‌و خەرجكردنی بڕەپارەیەكی‬ ‫زۆر پێــی‌و پێنەدانــی رێنمیایی سروشــتی‌و‬ ‫دەرونی بەنەخۆش‪ .‬وەزارەتی تەندروستیش‬ ‫ئامارێكــی پزیشــك‌و كارمەندانی ســزادراو‬ ‫بەهۆی هەڵەی پزیشــكەوە ئاشــكرادەكات‌و‬ ‫راشــیدەگەیەنێت‪ ،‬كــە هەڵــەی پزیشــكی‬ ‫بــەراورد بەواڵتانــی دیكە كەمتــرە‪ ،‬لیژنەی‬ ‫تەندروستی پارلەمانیش‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‬ ‫راپۆرتێــك لەبارەی هەڵە پزیشــكییەكانەوە‬ ‫ئامادەدەكەین‪.‬‬ ‫ژمارەی پزیشك‌و كارمەندە سزادراوەكان‬ ‫بەپێــی رونكردنەوەیەكــی وەزارەتــی‬ ‫تەندروستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫‪ 160‬لیژنــەی لێكۆڵێنــەوە لــە هەڵــە‬ ‫پزیشــكییەكان لە ســاڵی ‪ 2014‬پێكهاتوە‪،‬‬ ‫بە بەشــداریی نوێنەرانــی وەزارەت‌و دەزگا‬ ‫تەندروستییەكانی دیكە‌و داواكاریی گشتی‪.‬‬ ‫بە پێــی رونكردنەوەكە‪ 67 ،‬پزیشــك‌و‬ ‫كارمەندی تەندروستی‌و كارگێڕی سزادراون‪،‬‬ ‫‪ 39‬كارمەنــدو پزیشــكیش دۆســیەكانیان‬ ‫رەوانەی دادگا كراون‪.‬‬ ‫رونكردنەوەكە‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكردوە‪،‬‬ ‫چەندین كۆمپانیای دەرمان دراونەتە دادگاو‬ ‫رێــكاری یاســاییان لەگەڵــدا گیراوەتە بەر‪،‬‬ ‫چەندین نەخۆشــخانەی تایبەت‌و ســەنتەری‬ ‫ئەهلیش سزادراون‌و هەندێكیشیان دراونەتە‬ ‫دادگا‪.‬‬

‫(‪ )67‬پزیشك‌و كارمەندی تەندروستی‌و كارگێڕی بەهۆی‬ ‫هەڵەی پزیشكییەوە سزا دراون‬ ‫وەزارەتی تەندروستی‪ :‬هێشتا هەڵەی پزیشكی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان كەمترە لە واڵتانی جیهان‬ ‫قوربانیانی هەڵەی پزیشكی‬ ‫ئەختــەر ئەحمــەد‪ ،‬هاواڵتــی‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬ماوەیەك توشــی نەخۆشییەك‬ ‫بو‪ ،‬نەیدەزانی چیەتی؟ لەپاش سەردانكردنی‬ ‫بــۆالی پزیشــك پــێ وتبــو‪ ،‬گورچیلــەت‬ ‫نەخۆشــە‪ ،‬بەهەڵــە دەرمانی بۆ نوســیبو‪،‬‬

‫دوای بەكارهێنانی دەرمانەكانی هەمو لەشی‬ ‫ئاوسا‪ ،‬هەر بۆیە چوە سەردانی پزیشكێكی‬ ‫دیكــە‪ ،‬پێوتــوە‪ ،‬تۆ غــودەت هەیــە‪ ،‬نەك‬ ‫نەخۆشیی گورچیلە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "بەهــۆی هەڵــەی‬ ‫ئــەو پزیشــكەوە خەریكبــو‪ ،‬گورچیلەكانم‬

‫لەدەســتبدەم‪ ،‬بەاڵم لەئێســتادا زۆر باشــم‬ ‫بــەردەوام حەبــی غــودە بــەكار دەهێنــم"‬ ‫خۆ ئەم پزیشــكانە خۆیان لەســەر خەڵكی‬ ‫فەقیرو هەژار تاقی دەكەنەوە"‪.‬‬ ‫هەڵــەی ئــەم پزیشــكەش هاوكاتــە‬ ‫لەگــەڵ هەڵــەی چەند پزیشــك‌و كارمەندی‬

‫هەڵە پزیشكییەكان كەمن‬ ‫وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬ئاماژە بــەوەدەكات‪،‬‬ ‫كۆمەڵێــك هۆكار هەن‪ ،‬بۆ ئــەوەی هەڵەی‬ ‫پزیشــكی روبــدات‪ ،‬ئەویــش پەیوەندی بە‬ ‫خودی پزیشــكەكەو ئەوانــەی كاری لەگەڵ‬ ‫دەكــەن هەیــە‪ ،‬پزیشــكیش هــەروەك هەر‬ ‫مرۆڤێكی تر لەكاتی ئیشكردن ئەگەری ئەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬هەڵە بكات‪ ،‬یان بونی فشارێكی زۆر‪،‬‬ ‫كە نەخۆشی زۆر هەبێت‪ ،‬یاخود سیستمی‬ ‫كاركردن لەو نەخۆشخانەیەدا‪ ،‬كە پزیشكەكە‬ ‫كاری تێدا دەكات‪ ،‬رون نەبێت بۆ هەمو ئەو‬ ‫كەسانەی ســەردانی نەخۆشــخانە دەكەن‪،‬‬ ‫هــەروا كەمتەرخەمیــی پزیشــكەكە لەوەی‬ ‫خۆی بــاش ئامادەنەكردبێت‌و لەدۆزینەوەی‬ ‫نەخۆشــییەكەدا توانایەكــی وای نەبێــت‬ ‫لەبڕیاردان‌و چۆنێتیی چارەســەركردنەكەیدا‬ ‫بەهەڵەدا بچێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬خالــس قــادر‪ ،‬بــۆ "چاودێر" باســی‬ ‫لەوەشــكرد‪ ،‬تائێســتا ئامــارو داتایەكی وا‬ ‫لەســەر هەڵــە پزیشــكییەكان نییــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەرێمی كوردســتان هەڵە پزیشــكییەكان‬ ‫كەمتــرن وەك لەواڵتانی جیهان‪ ،‬بەگوێرەی‬ ‫جــۆری هەڵەكــەو كاریگەرییەكەشــی‬ ‫ســزاكە دادەنرێــت هــەر لە بڕینــی موچەو‬ ‫دابەزاندنی پلــە‌و ئاگاداركردنــەوەی بەپێی‬ ‫كەمەتەرخەمیــی پزیشــك لەهەڵەكــەی‪ ،‬تا‬

‫‪5‬‬

‫دەگاتە دادگاش‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی "چاودێری گشتی كاری‬ ‫هەمو نەخۆشــخانەكان دەكــەن بۆ حاڵەتی‬ ‫هەڵەی پزیشكی‪ ،‬بەاڵم چاودێری راستەوخۆ‬ ‫نییــە‪ ،‬لەرێگــەی لیژنەیەكــەوە كاتێــك‬ ‫هەڵەیــەك دەكرێــت‪ ،‬كار لەســەر هۆكاری‬ ‫هەڵەكە كراوە‪ ،‬بۆ ئەوەی جارێكی تر دوبارە‬ ‫نەبێتەوە"‪.‬‬ ‫بەردەوام بەدواداچون دەكەن‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی‬ ‫تەندروســتی لــە پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬بەپــێ ئــەو‬ ‫بەدواداچونانەی كردویانە‪ ،‬هەڵەی پزیشكی‬ ‫زۆرن‪ ،‬كــە تەنها هەڵەی پزیشــكەكە نییە‪،‬‬ ‫هەندێجــار بەهــۆی كارمەندەكانەوە‪ ،‬یان‬ ‫پێدانــی دەرمانــی هەڵەیە‪ ،‬تائێســتا هیچ‬ ‫پرۆژە یاســایەك لەپارلەمــان بۆ ئەم بابەتە‬ ‫بەرزنەكراوەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم هــەر كەیســێك‬ ‫هەبوبێــت‪ ،‬بەدواداچونیــان بــۆ كــردوە‌و‬ ‫لەوەزارەتــی تەندروســتییەوە لیژنەیــان بۆ‬ ‫پێكهێناوە بۆ ئەو هەڵەی رویداوە‪.‬‬ ‫مریــەم ســەمەد‪ ،‬رونیشــكردەوە‪،‬‬ ‫لەبەرنامەیاندایــە لەســەر هەمــو ئــەو‬ ‫نەخۆشــانەی لەنەخۆشــخانەكان روبــەڕوی‬ ‫هەڵــەی پزیشــكی بونەتــەوە‪ ،‬یاخــود‬ ‫لەدەســتدانی یەكێــك لەئەندامەكانــی‬ ‫جەســتەیان‪ ،‬لەداهاتــودا راپۆرتــی خۆیان‬ ‫ئامــادە دەكەن‌و پێشــكەش بــە پارلەمانی‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەوێشەوە بۆ وەزارەتی تەندروستی‪.‬‬ ‫هەرلەوبارەیــەوە "چاودێر" چەند جارێك‬ ‫پەیوەنــدی بــە تەهــا مەحــوی‪ ،‬ســەرۆكی‬ ‫ســەندیكای پزیشــكان كرد‪ ،‬بــەاڵم ناوبراو‬ ‫بەردەست نەبو‪.‬‬

‫قەیرانی بەنزین‪" ..‬پاساوەكانی سامانە سروشتییەكان الوازن"‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاران جەزا‪:‬‬ ‫جارێكــی دیكە لەگــەڵ هاتنی وەرزی‬ ‫هاویندا قەیرانی بەنزین سەری هەڵدایە‪،‬‬ ‫ئەمــەش بــە ماوەیەكــی كەم لــە دوای‬ ‫دروســتبونی قەیرانــی خراپــی كوالێتی‬ ‫بەنزین‌و زیانگەیاندن بە سەدان ئۆتۆمبێل‪.‬‬ ‫وەزارەتــی ســامانە سروشــتییەكانیش‬ ‫هۆكارەكانــی ســەرهەڵدانەوەی قەیرانی‬ ‫بەنزیــن دەگەڕێنێتــەوە بــۆ كێشــە لــە‬ ‫خاڵــە ســنورییەكان‪ ،‬بــەاڵم الیەنــە‬ ‫پەیوەندیــدارەكان ئــەم پاســاوانە بــە‬ ‫الواز دەزانــن‪ .‬بڕیــاردەری لیژنــەی‬ ‫بازرگانییش رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە وەزارەتی‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان خۆی هۆكاری‬ ‫ســەرهەڵدانی قەیرانەكەیە‪ .‬پســپۆڕێكی‬ ‫ئابوریــش دەڵێــت "لــەم قەیرانــەدا‬ ‫كۆمەڵێــك كەس لە گــران بونی بەنزین‬ ‫سود دەبینن"‪.‬‬ ‫پاساوەكانی سامانە سروشتییەكان‬ ‫الوازن‬ ‫ســەرۆكی لیژنەی پیشەســازی‌و وزە‌و‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان لەئەنجومەنــی‬ ‫پارێــزگای ســلێمانی‪ ،‬بە"چاودێــر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬دو بۆچــون بــۆ هــۆكاری‬ ‫ســەرهەڵدانی ئــەم قەیرانــە هەیــە‪ ،‬كە‬ ‫وەزارەتــی ســامانە سروشــتییەكان‬ ‫دەیڵێــت‪ ،‬ئەوانیــش گرێبەســتی‬ ‫كۆمپانیــاكان هەڵوەشــاوەتەوە‪ ،‬یــان‬ ‫بەهــۆی هەڵبژاردنەكانــی توركیــا‬ ‫دواكەوتوە‪ ،‬ئەم پاساوانەش زۆر الوازن‪.‬‬ ‫غالیــب محەمەد‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫لەمــاوەی رابــردودا خەڵــك بیــری‬ ‫لەوەدەكــردەوە‪ ،‬كــە بەنزینــی كوالێتی‬ ‫بەرزی دەستبكەوێت‪ ،‬بەاڵم ئەم قەیرانە‬ ‫بــۆ ئــەوە دروســتكرا‪ ،‬كــە قەیرانەكەی‬ ‫پێشــتریان بیربچێتــەوە‌و بیر لەباشــی‌و‬

‫لیژنەی بازرگانی پارلەمانی كوردستان‪ :‬وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان خۆی كێشەكەی دروستكردوە‬ ‫لیژنەی سامانە سروشتییەكانی پارێزگای سلێمانی‪ :‬ئەم‬ ‫قەیرانە بۆ بیرچونەوەی قەیرانی خراپی كوالێتی بەنزین‬ ‫دروستكرا‬ ‫خراپی بەنزین نەكەنەوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬حكومــەت‬ ‫لەرێگەی ئەم قەيرانی بەنزینەی ئێستاوە‬ ‫بەخەڵــك دەڵێــت "ئەگەر ئــەو پااڵوگە‬ ‫نایاســاییانە نەبــن‪ ،‬قەیــران دروســت‬ ‫دەبێــت"‪ ،‬كــە لەڕاســتیدا بەو شــێوەیە‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە كوالێتیی بەنزینیان خراپەو‬ ‫فیولپەمپی ئۆتۆمبێل دەسوتێنێ‪.‬‬

‫سەرچاوەكانی بەنزین‬ ‫چەند سەرچاوەیەك هەیە بۆ دابینكردنی‬ ‫بەرهەمــی بەنزیــن لەناو هەرێــم ئەوانیش‬ ‫پااڵوگەكانــی كار و بازیــان و پااڵوگــە‬ ‫نایاساییەكانن‪.‬‬ ‫غالیــب محەمــەد‪ ،‬ئاماژەی بــۆ دەكات‪،‬‬ ‫كوردســتان لە رۆژێكدا پێویستی بە شەش‬ ‫ملیــۆن‌و نیــو لیتــر بەنزیــن هەیــە‪ ،‬بەاڵم‬

‫تەنهــا ســێ ملیۆن لیتــر بەنزیــن لەناوخۆ‬ ‫بەرهەمدێــت‪ ،‬ئــەوەی تــری لــە دەرەوە‬ ‫دێت‪ ،‬بێ پالنــی حكومەت لەوەدایە كە لە‬ ‫‪2007‬ەوە وەزارەتی ســمانە سروشتییەكان‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم تائێســتا نەیتوانیــوە وزەی‬ ‫هەرێم بەڕاســتی ســەربەخۆ بــكات‌و دەكرا‬ ‫لەجیاتــی دو پااڵوگــە چەنــد پااڵوگــەی‬ ‫دیكەمان هەبوایە‪.‬‬

‫قەیرانەكە دروستكراوە‪ ،‬یان دروستبوە‬ ‫پســپۆڕێكی ئابــوری‌و مامۆســتای‬ ‫زانكۆی سلێمانی‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫نازانرێت ئایا ئەم قەیرانە راســتییە یاخود‬ ‫دروســتكراوە‪ ،‬ئەمە جێی سەرســوڕمانە‪،‬‬ ‫كە لەم كاتــەدا ئەم قەیرانە دروســتبوە‌و‬ ‫بڕواشــی بەو پاساوانەی وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشــتییەكان نییە‪ ،‬چونكــە پێدەچێت‬ ‫ئــەم قەیرانە دروســتكراوبێت بــۆ ئەوەی‬ ‫هەندێك كەس قازانج لەگرانفرۆشی بەنزین‬ ‫بكەن‌و لە دەرەوەی بەنزینخانەكان بەگران‬ ‫بەنزین بفرۆشرێت‪.‬‬ ‫پڕۆفیســۆر محەمــەد رەئــوف‪،‬‬ ‫رونیشــیكردەوە‪ ،‬گرانبونــی بەنزیــن‬ ‫كاریگــەری خراپی ئابوری لەســەر خەڵك‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەتایبەت كرێی گواســتنەوە زیاد‬ ‫دەكات‌و زیانــی خراپــی بەتایبەت بۆ ئەو‬ ‫كەســانە دەبێت‪ ،‬كە داهاتــی مانگانەیان‬ ‫دیاریكراوە‪.‬‬ ‫"وەزارەتی سامانە سروشتییەكان خۆی‬ ‫هۆكارە"‬ ‫وەزارەتــی ســامانە سروشــتییەكان‬ ‫رایگەیانــدوە‪ ،‬هــۆكاری قەیرانــی بەنزین‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ كێشــە لــە هاوردەكردنی‬ ‫بەنزیــن لــە خاڵــی ســنوری باشــماخ‌و‬ ‫توركیــاوە‪ ،‬بــەاڵم بڕیــاردەری لیژنــەی‬ ‫بازرگانــی‪ ،‬لــە ئەكاونتــی تایبەتی خۆی‬ ‫لە فەیســبوك دەڵێت "بە وەزیری سامانە‬ ‫سروشــتییەكان دەڵێــم چ كێشــەیەك‬ ‫لەباشــماخ دروســتبوە؟ بــۆ كێشــەكەت‬ ‫دیارینەكــرد؟ بۆیــە دوای بەدواداچونــم‬ ‫بۆم دەركەوت‪ ،‬كە كێشــەكە تەنها سست‬ ‫بەڕێوەچونــی كارەكان‌و ئــەو رۆتیناتەیە‪،‬‬ ‫كە وەزارەتی ســامانە سروشــتییەكان بۆ‬ ‫خۆی دروستیكردوە‪.‬‬ ‫عەبدولڕەحمــان عەلــی‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــداوە‪ ،‬بەر لەماوەیەك پرســیارێكم‬

‫ئاڕاســتەی وەزارەت‌و وەزیــری ســامانە‬ ‫لەســەر‬ ‫كردبــو‬ ‫سروشــتییەكان‬ ‫تیمــی پشــكنینی وەزارەتــی ســامانە‬ ‫سروشــتییەكان لەدەروازەكاندا‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫وەاڵمیاندامــەوە‪ ،‬گوایــە تیمــی وەزارەتی‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان‪ ،‬زۆر چاالكانــە‬ ‫لەدەروازەكانــدا بەهاوبەشــی كوالێتــی‬ ‫كۆنترۆڵــی وەزارەتــی پالندانــان كاری‬ ‫پشــكنین دەكــەن‌و تاقیگــەی گەڕۆكیــان‬ ‫هەیە لەدەروازە سنورییەكاندا‪ ،‬بەاڵم نەك‬ ‫ئەو وەزارەتە تیمیان نییە لەدەروازەكاندا‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەو تاقیگە گەڕۆكەش‪ ،‬كە لەساڵی‬ ‫رابردوەوە نێردرابوە مەرزی باشماخ‪ ،‬یەك‬ ‫لیتر ســوتەمەنی پێ نەپشكندراوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوەی كە پشكنین بۆ سوتەمەنی دەكات‪،‬‬ ‫تەنها كوالێتی كۆنترۆڵەو ئەوانیش بەهۆی‬ ‫نەبوونی ئامێری پشكنین لەدەروازەكاندا‪،‬‬ ‫نمونەی ســوتەمەنیەكان دەنێرنە شــاری‬ ‫سلێمانی‌و لەماوەی (‪ 24‬بۆ ‪ )48‬سەعاتدا‬ ‫ئەنجامەكــەی دەردەچێــت‌و دواتــر رێگــە‬ ‫بەتانكەرەكانی ســوتەمەنییەكان دەدرێت‬ ‫داخڵی هەرێمی كوردستان ببن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "تەنهــا كێشــەیەك‬ ‫هەیــە لەخاڵــە ســنورییەكان‪ ،‬وەزارەتــی‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان‪ ،‬بــەكاری خۆی‬ ‫هەڵنەســتاوەو تیمیان نییە تاقیگەكانیان‬ ‫بەكاربهێنــن‪ ،‬هەرچەندە لە(‪)2015/4/16‬‬ ‫وە لەالیــەن پارێــزگاری ســلێمانییەوە‪،‬‬ ‫نوســراوێك ئاڕاســتەی وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشــتییەكان كــراوە‪ ،‬كــە ئــەو تاقیگە‬ ‫گەڕۆكــەی باشــماخ بدرێتــە كوالێتــی‬ ‫كۆنتڕۆڵ‪ ،‬تاكو بۆ پشــكنینی ســوتەمەنی‬ ‫بــەكاری بهێنــن‪ ،‬بــەاڵم تائێســتا وەاڵمی‬ ‫نوســراوەكەی پارێــزگاری ســلێمانی‬ ‫نەداوەتــەوەو تاقیگەكەش تۆزی لەســەر‬ ‫نیشــتوە‪ ،‬بۆیــە كێشــەكە بــۆ رۆتینیاتی‬ ‫سامانەسروشــتییەكان‬ ‫وەزارەتــی‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬نەك مەرزی باشماخ"‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫هەڵوێستێك دور لەموزایەدە‬

‫محەمەد مێرگەسۆری‬ ‫پاڵپشــتی‌و هاوكاری ی‪.‬ن‪.‬ك بۆ براكانمان‬ ‫لەهەمــو بەشــەكانی كوردســتان بەگشــتی‌و‬ ‫بۆ حــزب‌و الیەنــەكان بەتایبــەت‪ ،‬لەچەندین‬ ‫وێســتگە‌و قۆناغی دژوار‌و ســەختی مێژوییدا‪،‬‬ ‫لەپێنــاو بەدیهێنانــی مافــە رەواكانماندا‪ ،‬نە‬ ‫نكۆڵــی لێدەكــرێ‌‌و نــە هیــج كــەس‌و حزب‌و‬ ‫الیەنێــك دەتوانــێ‌ بــەدەر لەهەڵوێســتی‬ ‫نەتەوەیــی‌و نیشــتمانیی‪ ،‬هیچ نــاو‌و ناتۆرە‌و‬ ‫بوختانێك بە ی‪.‬ن‪.‬ك‪-‬ەوە بلكێنێ‌‪.‬‬ ‫لەسەردەم‌و رۆژگاری مۆدێرنە‌و جیهانگیری‌و‬ ‫پێشــكەوتنی هەمەالیەنــەدا‪ ،‬گرنگی‌و بایەخی‬ ‫رێكخراو‌و حزبی سیاسی‪ ،‬تەنها لەچوارچێوەی‬ ‫راپەڕاندنی ئەرك‌و كاری ناوچەیی نامێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ‌‌و دەتوانێ‌ بەپێی‬ ‫بەرنامــە‌و پرۆژەی سیاســی‌و فرەالیەنی دیكە‬

‫هەنــگاو بــۆ ئایینــدە‌و داهاتویەكــی گەشــتر‬ ‫بهاوێژێ‌‪ .‬ســەردەمی پەیوەستبونی ناوچەیی‌و‬ ‫لۆكاڵی بەدروشمە مەركەزییەكان بەسەرچوە‪،‬‬ ‫كە پێمانوا بێت كە ئەو دروشــمانەی بەرزمان‬ ‫كردونەتــە تەنهــا هــی حزب‌و الیــەن‌و بەش‌و‬ ‫هەرێم‌و كەســێكن‪ .‬ئەو رێكخــراو‌و حزبانەی‪،‬‬ ‫كە لەساتی هەنگاوە ســەرەتایەكاندا دروشم‌و‬ ‫بەرنامــەی سیاســیان تەنهــا بــۆ خواســتی‬ ‫گشــتی‌و ئاییندەبینی‌و دنیابینیەكی فراوانتر‌و‬ ‫گەشــتریان بەداهاتویان هەبــوە‪ ،‬ئەوانە بونە‬ ‫سەرمەشق‌و رچەشكێنی تێكۆشان‌و هێنانەدی‬ ‫مافە نەتەوەیی‌و نیشتمانیەكان‪.‬‬ ‫بەڕامــان‌و روانیــن بــۆ ئایدیــا‌و نــاوی‬ ‫ی‪.‬ن‪.‬ك ‪‌،‬و هەمــو ئــەو دروشــم‌و بەرنامانەی‬ ‫بــەرزی كردونەتــەوە‌و دایڕشــتون‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫ئێســتاش‪ ،‬راســتی ‌وردی هەڵســەنگاندن‌و‬ ‫وردبینی واقعی سیاســی یەكێتی بۆ بارودۆخ‌و‬ ‫قۆناغــە جیاوازەكانــی سیاســی‌و بوارەكانــی‬ ‫تری كوردســتان بەبێ‌ ناوهێنانی بەشــەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬هاوتەریــب‌و رێكبــوە لەگــەڵ‬ ‫ئایدیــای‌و هــزری سیاســی ئــەو‪ ،‬بەتایبــەت‬ ‫بڕوابونــی لۆژیكی بەدیموكراســی‌و ئاشــتی‌و‬ ‫لەسەروشیانەوە «مافی چارەی خۆنوسین»‪.‬‬ ‫پاڵپشــتی‌و هــاوكاری مەعنــەوی‌و‬ ‫هەمەالیەنەی ی‪.‬ن‪.‬ك‪ ،‬بۆ خەبات‌و تێكۆشانی‬

‫گەلەكەمــان بۆ هەر چوار ئالیی كوردســتان‪،‬‬ ‫بەئەرك‌و هەمــی بنچینەیی‌و ســەرەكی خۆی‬ ‫زانیوە‌و لەپێناو پاراســتنی بەهــا نەتەوەیی‌و‬ ‫نیشــتمانیەكان بێ‌ ســڵكردنەوە‌و گوێدانە ئەو‬ ‫دەنــگ‌و ســەدا نامەســئوالنە‌و دیــدە تاریك‌و‬ ‫بەرژەوەندخوازەكان‪ ،‬تاوی گوتاری نیشتمانی‌و‬ ‫نەتەوەییــداوە‪ .‬بــەوەش نــەك هــەر یەكێتی‬ ‫كردۆتــە كارەكتــەر‌و فاكتــی ‌وەرچەرخاندنی‬ ‫كاروانی دیموكراســی‌و خواستە نەتەوەییەكان‬ ‫لەكوردســتان‪ ،‬بەڵكــو هەمیشــە‌و بــەردەوام‬ ‫لەزۆربــەی روداو‌و قۆناغە جوداییەكاندا بۆتە‬ ‫چەتــری پارێزی‌و كۆكردنــەوەی هەمو دەنگ‌و‬ ‫بۆچون‌و را جیاوازەكان‌و ئاراســتەكردنیان بۆ‬ ‫یەكڕیزی نیشتمانی‪.‬‬ ‫هاریكاری ب ‌ێ پەروای ی‪.‬ن‪.‬ك بۆ پاڵپشتی‬ ‫پارتــی دیموكراتی گــەالن ‪ ،H.D.P‬كە دو‬ ‫رۆژ پێــش ئەنجامدانی پرۆســەی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫سكێچی بانگەشەی هەڵبژاردن لەئامەد ببوە‪،‬‬ ‫بەردەركــی ســەرای ســلێمانی‌و چوارچــرای‬ ‫ســاباڵغ‪ ،‬هــەر ســەركردەكانی ی‪.‬ن‪.‬ك بون‪،‬‬ ‫لەنمونەی هەڤاڵ مــەال بەختیار‪ ،‬كە ئەمڕۆش‬ ‫لەئامەد بونە پێشــەنگی نواندنی هەڵوێســت‌و‬ ‫یەكڕیــزی نیشــتمانی‌و نەتەوەیی‪ .‬دەپرســین‬ ‫ســەركردە‌و فەرمانــدەی چ حــزب‌و الیەنێــك‬ ‫هەیــە‪ ،‬وەك یەكێتیی خوێنــی لەڕێی ئامەد‌و‬

‫ســاباڵغ‌و كۆبانی رژابــێ‌‌و بۆ ئازادی گەلەكەی‬ ‫ئەوەنــدە رێــی كوتابێتــەوە؟ ئیتــر موزایەدە‬ ‫چــی‪ ،‬موزایــدە یەعنــی چــی؟ دوای ئــەو‬ ‫تەقینەوەی رۆژی ‪ 5‬ی حوزیران لەناو ئاپۆڕای‬ ‫بانگەشــەكەران لەئامەد رویدا‪ ،‬ئەگەر حزب‌و‬ ‫الیەنیتر‪ ،‬ســەركردە‌و لێپرسراوێكی وەك كاك‬ ‫مەال بەختیــاری لێبوایە‪ ،‬چیان دەكرد‌و چیان‬ ‫دە‌وت؟‬ ‫هەمــوان دەزانــن پرۆســەی ئاشــتی‬ ‫لەباكــوری كوردســتان‪ ،‬كــە ســەرۆك مــام‬ ‫جــەالل لەنەوەدەكانــی ســەدەی رابــردوەوە‬ ‫نەخشەكێش‌و دەستپێشخەری بو‪‌،‬و لەشوباتی‬ ‫‪ 1993‬گەیاندییــە ســەر رێــی خــۆی‪ .‬بــۆ‬ ‫تەواوكردنی ئەو رێیە‪ ،‬كێ‌ بەقەد یەكێتی بۆی‬ ‫تێكۆشاوە‌و لەدروشمەوە كردوێتیە واقع؟‪.‬‬ ‫تەنها بۆ بڕانەوەی بابەتەكە‌و وەاڵمدانەوەی‬ ‫هاواڵتیــان‪ ،‬ئــەم پرس‌و پرســیارەم خســتە‬ ‫كۆتایی‪ .‬ك ‌ێ هەیە‌و چ حزب‌و الیەن‌و كەســێك‬ ‫هەیــە ‪ ،‬گوتــار‌و كــرداری لەئاســت بڕوابونی‬ ‫بەمافی چــارەی خۆنوســین وەك یەك بێت‌و‬ ‫تەنهــا بەدروشــم زیاتــری نەبوبێــت؟‪ .‬ئیتــر‬ ‫دەبــێ‌ موزایــدە چی بێت‪ ،‬كاتێك كە كەســی‬ ‫بێدەســەاڵت موزایــدە دەكات‪ ،‬جگــە لەخۆی‬ ‫كەس بڕوای پ ‌ێ ناكات؟‬

‫هەڵوێستی نەتەوەیی موزایەدەیە؟‬ ‫لەتیف حسێن‬ ‫لەئــان‌و ســاتی هەڵوێســت‌و پشــتگیریی‬ ‫یەكێتی نیشــتمانی كوردســتان‪ ،‬بۆ حزبێكی‬ ‫هاوخەباتــی وەك هەدەپــەو ســەرقاڵبونیان‬ ‫بەبانگەشــەی هەڵبژاردنــە پارلەمانییەكــەی‬ ‫توركیا‪ ،‬هەمو كوردو نەیارانی كوردیش لەهەر‬ ‫چــوار پارچەكــەی كوردســتان‌و جیهانیشــدا‬ ‫دەســتیان لەســەر دڵیان بو بەوەی كە كورد‬ ‫ئاخــۆ بەربەســتی ســەدا دەی هەڵبــژاردن‬ ‫لــەو واڵتــە تێدەپەڕێنــێ‌ یاخــود نــا‪ ،‬هەمو‬ ‫ئانوســاتێك لەچاوەڕوانــی زو هاتنــی وادەی‬ ‫هەڵبــژاردن‌و كۆتایــی هاتنــی ئەو پرۆســەیە‬ ‫بــون‪ ،‬تــا وەاڵمــی چاوەڕوانییــەكان بداتەوە‬ ‫بۆیــان‪ ،‬كەچی هەندێك لەكوردســتان خۆیان‬ ‫بــەوەوە ســەرقاڵكردبو‪ ،‬كــە ئاخــۆ بۆچــی‬ ‫حزبێكی وەك یەكێتی كە خۆی ناتوان ‌ێ كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانــی خۆیی‌و كوردســتانی باشــور‬ ‫چارەســەر بكات‪ ،‬خۆی بەپشتیوانی هەدەپەو‬

‫هەڵبژاردنەكــەی توركیــاوە ســەرقاڵكردوەو‬ ‫وەفدی پشتیوانی لەســەر ئاستە جیاوازەكان‬ ‫ســەرەڕای بەربەســتەكانیش دەنێرێــت تــا‬ ‫دەرگا بــەدەرگا لەگەڵ هەدەپــدا هاوخەباتی‬ ‫خــۆی دوپاتبكاتــەوە‪ ،‬لەهەموشــی ســەیرتر‬ ‫چەند كەســێكی دور لەهەڵوێستی نیشتمانی‌و‬ ‫نەتەوەیــی‪ ،‬وەهــا گوزارەیــان دەكــرد كــە‬ ‫یەكێتی خەریكی موزایەدەیە بەســەر پرســە‬ ‫نیشتمانییەكانەوە!‬ ‫ئــەوەی لێــرەدا مایــەی سەرســوڕمانە‬ ‫نیشاندانی هەڵوێستێكی نیشتمانی‌و نەتەوەیی‬ ‫لەالیــەن حزبێكی وەك یەكێتییەوە بۆ حزبێك‬ ‫كــە هەمو دونیا لەچاوەڕوانیدا بون بۆ ئەوەی‬ ‫ئەنجامــی خەباتەكــەی ببینــن‪ ،‬بەموزایەدەو‬ ‫خۆدەرخســتن ببینرێــت لەكاتێكــدا ئەوانەی‬ ‫ئــەم بۆچونەیــان هەبو باش ئەوەیــان زانیوە‬ ‫كــە یەكێتــی لەهەمــو قۆناغەكانــی خەباتی‬ ‫مەدەنــی‌و تەنانــەت چەكــداری خۆشــیدا‬ ‫ســەرباری بەریەككەوتنــی لەگەڵ هێزو الیەنە‬ ‫سیاســییەكانی تری پارچەكانی كوردســتان‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیشــە چاوی لەوە بوە قۆناغێك بێتە‬ ‫پێــش لەهــەر پارچەیەكی كوردســتاندا بێت‬ ‫حــزب‌و الیەنەكانــی ئەوێ‌ پێویســتیان بەهەر‬ ‫هەڵوێســتێكی یەكێتــی بێت‌و پێشكەشــیانی‬ ‫بــكات‪ ،‬ســەردەمانێك كــە یەكێتــی تەنانەت‬ ‫كە لەشــاخیش بوەو ئیمكانیات‌و دەســەاڵت‌و‬

‫قەڵمڕەویشــی بەرتەســك بوبێــت هەوڵــی‬ ‫ئەوەیــداوە الیــەن‌و حزبــە سیاســیەكانی‬ ‫پارچەكانــی تری كوردســتان تا بۆیان بكرێت‬ ‫خەباتی چەكــداری‌و تەنانەت چەكداریشــیان‬ ‫بكەوێتە ســەرپێ‌‌و كاروچاالكی خۆیان بكەن‪،‬‬ ‫ئەوە هەر خودی ســكرتێری یەكێتی تاڵەبانی‬ ‫بــو هەمیشــە هەوڵــی دەدا خەباتــی پارتــی‬ ‫كرێكارانی كوردســتان بەتایبەتی لەباكور پ ‌ێ‬ ‫بخاتــە قۆناغێكــی دیكەوەو هەمیشــە هەوڵی‬ ‫ئەوەیــداوە لــەم پارچەیــە كــورد بتوانێــت‬ ‫لەخەباتــی چەكدارییــەوە بگوازێتــەوە ســەر‬ ‫خەباتی مەدەنی‌و ئەو پرۆسە ئاشتییەی ئێستا‬ ‫كاری لەسەر دەكرێت لەباكور تاڵەبانی هەوڵی‬ ‫زۆری بۆ داوەو ئەوەی بۆی كرابێت كردویەتی‬ ‫بــۆ نزیكبونــەوەی كوردو پرۆســەی ئاشــتی‬ ‫لەوێ‌‪ ،‬ئــەی خۆ لەو كات‌و ســاتەدا ئەمانەی‬ ‫ئێســتا هەڵوێستی یەكێتی بەموزایەدە دەزانن‬ ‫پەنجەكانیــان قەڵەمــی نەدەگــرت‌و زمانیــان‬ ‫گۆی هێشــتا نەكردبو‪ ،‬ئەر ‌ێ ئــەو كاتەو ئەو‬ ‫هەڵوێستە ناوی چی بو؟‬ ‫ســەیرتر لەوانــە پــاش ئەنجامــی‬ ‫هەڵبژاردنەكەی توركیاو شــكاندنی بەربەستی‬ ‫‪%10‬ی هەڵبــژاردن لەالیــەن كوردانــی باكورو‬ ‫هەدەپــەوە لەپــاش یەكێتی زۆرێــك لەحزب‌و‬ ‫الیــەن‌و كەســایەتییەكانیش كەوتنــە دوای‬ ‫(هەڵوێســتی موزایــەدەوە) پێیانوایــە تاكــە‬

‫شتێك كە لەم قۆناغەدا كە دەكرا پێشكەشی‬ ‫كوردانــی باكــور بكرێــت ئــەو هەڵوێســتەیە‬ ‫كــە یەكێتــی پێــش ئەنجامــەكان‌و تەنانــەت‬ ‫لەرابردوشــدا كردبونــی‪ ،‬كــە بەبــڕوای مــن‬ ‫بەشــێك لــەو پەرچــە كردارانــەی بەرامبــەر‬ ‫بەهەڵوێســتی یەكێتی دەربــڕدران پەیوەندی‬ ‫بــە بەهێــزی‌و فراوانی‌و پێشــوازی هەدەپەوە‬ ‫لەهەڵوێستەكەی یەكێتی سەرچاوەیان گرتبو‪،‬‬ ‫كــە ئــەم حزبەیــان بەخاوەنــی هەڵوێســتی‬ ‫هەمیشــەیی دەزانــی بەرامبــەر بەپارچەكانی‬ ‫تری كوردستان‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی دەیانویست‬ ‫بەم راو بۆچونە هەاڵنەشــەوە برینی باڵباڵێن‬ ‫هێندەی تــر لەناویەكێتیدا قوڵبكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دیسان لەمەشدا كەوتنەوە هەڵەوەو نەیانزانی‬ ‫هەمیشــە ئــەم حزبــە ســەرەڕای جیــاوازی‌و‬ ‫كێشــە ناوخۆییەكانــی بــەردەوام لەبەشــێك‬ ‫لەقۆناغــەكان‌و هەڵوێســتە نیشــتمانی‌و‬ ‫نەتەوەییەكاندا یەك باڵ‌و یەك دەســتەو هەر‬ ‫بۆیە زۆرێك لەو خاوەن بۆچونانە زو ئەمەیان‬ ‫بۆ دەركەوت كە مێژو ســەلماندویەتی یەكێتی‬ ‫خاوەنــی هەڵوێســتی نەتەوەییــەو هەمیشــە‬ ‫خــۆی بەخاوەنی دۆزی پارچەكانی تر زانیوە‪،‬‬ ‫نــەك وەك ئــەوەی هەڵوێســتی نەتەوەیــی‬ ‫بەتەداخولكــردن لەكاروبــاری سیاســی واڵت‬ ‫بزانرێت‪.‬‬

‫داشی گەورەی بەغدا لەكایەیەكی چارەنوسسازدا‬ ‫لە پەراوێزی ناردن‌و نەناردنی موچە‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫لەســەرەتای بڕینی بودجەی كوردستانەوە‬ ‫ئەوە بەئاشــكرا دیــار بو‪ ،‬كــە بڕینی بودجە‬ ‫پەیوەنــدی بەدۆخــی ئابورییــەوە نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫راستەوخۆ پەیوەســتە بەكایەیەكی ستراتیژی‬ ‫چارەنوسســازەوە‌‪ .‬بە‌بەڵگەیەكی زۆر سادە‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەبو كە‌لەســەرەتاكانی پرۆســەی‬ ‫رزگاركردنــی عیراقــەوە تاكــو ئــەو كاتــەی‬ ‫بودجــە بڕا‪ ،‬كــورد مامەڵەی نەوتی كردبو‪ ،‬چ‬

‫لەڕێی تەنكەرەوە بێت‪ ،‬یان لەڕێی راكێشــانی‬ ‫بۆرییــەوە‪ .‬لەو كاتەوە كــە تاڵەبانی‌و بارزانی‬ ‫لەمەراســیمێكی ئاهەنــگ ئامێــزدا چەرخــی‬ ‫ســیمبولی نەوتەكەیــان بــادا‪ ،‬ئیتــر دەبــو‬ ‫بودجە ببڕدرێت‪ .‬ئەگەر پاساوی مامەڵەكردن‬ ‫بەنەوتەوە بۆ بڕینی بودجە بێت‪ .‬بەاڵم بۆچی‬ ‫ئەوكاتە بودجە نەبڕدرا؟ بۆچی گەیشتە ساڵی‬ ‫پــار؟ ئەمە ئەو پرســیارەیە كــە وەاڵمەكەی‬ ‫بەتەواوی كەیسەكە لەمانا ئابورییەكانی بەتاڵ‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها پێدراوێكی تریش بۆ ســەلماندنی‬ ‫ئــەوەی كە پرســەكە ئابــوری نیــە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫لــەدوای رێككەوتنــی هەرێــم‌و بەغدا لەســەر‬ ‫ناردنی نەوت لەڕێگەی سۆمۆوە‌و قایل بونیان‬ ‫بەوەی بودجــە بنێرن‪ ،‬كەچی ئــەوان نیوەی‬ ‫موچــە ئەنێرن نــەك بودجە؟ نیــوەی موچە‬ ‫بۆچــی؟ ئایــا بودجە تەنها بریتیــە لەموچە؟‬ ‫ئــەی پرۆژە زیندەییەكانی ئەم هەرێمە؟ چۆن‬ ‫باربــو بكرێــن؟‪ ...‬بەغــدا لەجواڵندنی كارتی‬

‫بودجەدا زۆر هەســتیارانەو زیرەكانە دەچێتە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬چونكــە‪ :‬یەكــەم‪ :‬لەســەرەتاوە‬ ‫فشــاری نەخســتە ســەر الیەنی كوردی تاكو‬ ‫مەزەنــدەی رەوشــەكەی كــرد‪ ،‬پــاش ئەوەی‬ ‫مەزەندەی رەوشــی ناوخۆی كوردستانی كرد‪.‬‬ ‫ئەوجــا فشــارەكانی دەســتپێكرد‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫لەناســكترین دۆخــی الوازی بەغــداو هاتنــی‬ ‫داعشیشــدا ئەو فشارەكانی لەسەر كوردستان‬ ‫كەم نەكردەوە‪ .‬دوەم‪ :‬پاش ئەوەی بە‌قۆناغی‬ ‫یەكەمی فشــارەكەی‪ ،‬ژێی هەستیاری كوردی‬ ‫گرت‪ ،‬ئینجا گواســتیەوە ســەر قۆناغی دوەم‬ ‫كــە بریتیبو لەمۆركردنــی رێككەوتنی نەوتی‪،‬‬ ‫ئەویش بۆ ناردنی تەنها موچە‪ .‬ناردنی موچەو‬ ‫نەناردنــی بودجە فێڵێكی تــری بەغدایەو دو‬ ‫ئامانجــی بــۆ دەپێكێــت‪ :‬لەالیەكــەوە ئــەو‬ ‫تۆمەتە لەســەر خۆی الدەبــات كە وروژاندنی‬ ‫كەیســی مرۆیی ســزادانی بەكۆمەڵی خەڵكی‬ ‫كوردستان‌و بڕینی قوتی خەڵكە‪.‬‬ ‫لەالیەكــی تریشــەوە تــەواوی ژێرخانــی‬

‫كوردســتان ئیفلیــج دەكات لەڕێــی نەناردنی‬ ‫بودجەوە‪ .‬بەم مانایــە مۆركردنی رێككەوتنی‬ ‫نەوتــی لەنێــوان هەرێــم‌و بەغــدادا تەنهــا‬ ‫لەبەرژەوەنــدی بەغدایــە‪ .‬هەرچــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتانە لەچاوەڕوانیــدا دەمێنێتــەوە تــا‬ ‫كاتێكی نادیار‪.‬‬ ‫بــەاڵم چ خوێندنەوەیەك هەیە پشــتیوانی‬ ‫ئــەم رایــە بــكات؟ بــەكام «ئیســتیدالل»‬ ‫دەتوانین ئەنجامگیرییەكەمان بسەلمێنین؟‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوە دەگەڕێمەوە ســەر راســتییەكی‬ ‫رون‪ ،‬ئەویــش ئەوەیە‪ :‬مــادام عیراق موچەی‬ ‫جیاكردۆتــەوە لەبودجــە‪ ،‬موچــە دەنێرێــت‪،‬‬ ‫بەاڵم بودجەی بڕیوەو بەو هۆیەشەوە تەواوی‬ ‫پرۆژە زیندەییەكان لەم هەرێمەدا راوەستاون‪،‬‬ ‫كەواتــە ماســتەكە مویەكــی تێدایــەو‪ ،‬هەروا‬ ‫بەئاسانی‌و لەخۆوە نیە‪.‬‬ ‫ئەگــەر بودجــە بــۆ پەرەپێدانــی ژێرخانی‬ ‫زیندەیــی هــەر واڵتێك تەرخــان بكرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫نەدانــی بودجــە بــۆ پاشەكشــەپێكردنی ئەو‬

‫یەكێتی‬ ‫لە(كۆبانێ‌) وە‬ ‫بۆ باكور‬ ‫فەهمی بورهان‬ ‫هاتنــی داعش بــۆ ناوچەكانی كوردســتان‌و عیراق‪ ،‬لەزۆر بارەوە نەخشــەی سیاســی‌و‬ ‫ســەربازی گۆڕی‪ ،‬زۆرێك لەهاوپەیمانیە سیاســییەكانی كاڵكــردەوەو هەندێك هاوپەیمانی‬ ‫سیاســی نوێــش وەك زادەی گۆڕانكارێــكان بــون بەفاكتــی مێژویی‌و بناغــەی پەیوەندی‬ ‫سیاسی‌و سەربازی‌و ئابوری لەدەرئەنجامەكانی روداوەكان دروستبون‪.‬‬ ‫پەالمــاری داعش پێــش ‪10‬ی حوزەیرانی ‪ 2014‬بۆ ناوچەكانی ســەری كانی لەرۆژئاواو‪،‬‬ ‫دیمەنــی سیاســی‌و ملمالنێی ســاردی نێــوان یەكێتی‌و پارتــی گەیانــد بەقۆناغێكی نوێ‌و‬ ‫بنچینەی دوبەرەی سیاسی لەناوچەكەدا داڕشت‪.‬‬ ‫بێگومان روداوەكان گرێیدراوی روداوگەلی گەورەتر‌و هاوپەیمانی مەزنترن‪ ،‬كە ناوچەكەو‬ ‫رۆژهەاڵتــی بۆ دو بلۆكی لێكجیاواز دابەشــكردوە‪ ،‬داعــش‌وەك هێزێكی ب ‌ێ مۆڕاڵ خانەی‬ ‫سەرەكی ئەم هاوپەیمانێیەتی‌و دیدە جیاوازانەیە‪ ،‬كە خەریتەی هاوپەیمانێتی دوای داعش‬ ‫دەكرێت بەهاوپەیمانیەتیەكی تەواو جیاواز لەسەدەی رابردودا سەیر بكرێت‪ ،‬ئەگەر لەرابردودا‬ ‫لەســەر بنەمــای نفوزی رۆژئــاواو‌و ئەمریــكا‪ ،‬لەڕۆژهەاڵت‌و دانانی ســنورێك بۆ هەژمونی‬ ‫ئێرانی دروستبوبێت‪ ،‬ئەوا ئێستا زۆرێك لەواڵتانی ئەمریكا‌و ئەوروپا ئەگەر لەوردەكاریشدا‬ ‫لەپرســی داعش‪ ،‬وەك ئێران سیاســەتی خۆیان لەناوچەك دانەڕێژن ئەوا بێگومان لەهێڵە‬ ‫گشــتێكاندا خاڵــی هاوبەش‌و دیــدی وەك یەك دەبینرێت‪ ،‬لەئاســتی سیاســەتی ناوخۆی‬ ‫كوردیدا ئەوا بەڕونی بەشــداری راســتەخۆی یەكێتی لەباری میدیایی‌و سەربازی‌و كۆمەكی‬ ‫ئابوری بۆ ناوچەكانی رۆژئاوا دەســتپێدەكات‪ :‬تا گەیاندنی كۆمەكی ســەربازی بۆ كۆبانی‌و‬ ‫بەشــداری كارای لــەرۆژی جیهانــی كۆبانی تــا هەڵبژاردنەكانــی (‪7‬ی ‪ )2015/6‬لەباكورو‬ ‫دەوری ئەكتیڤــی یەكێتی لەكەمپینی پشــتیوانی لەهەدەپە‌و خرۆشــانی شــەقامی كوردی‬ ‫بــۆ ئەم پرســە نەتەوەیی‌و پرۆســە دیموكراســیانە‪ ،‬خیتابی یەكێتی كــرد بەخیتابی زاڵی‬ ‫شــەقامی باشور‪ ،‬ئەم بەشــداریانەی یەكێتی‌و سەركەوتنەكانی كورد لەرۆژئاواو تێپەراندنی‬ ‫بەربەستی ‪ %10‬هەڵبژاردن لەباكور‪ ،‬ب ‌ێ چەند‌و چون سیاسەتی یەكێتی وەك سەركەوتنێكی‬ ‫گەورە لەناوچەكەدا‌وێناكرد‪ ،‬ســەرئەنجام شكستی چاوەڕوانكراوەكەی ئەردۆگان لەالیەك‌و‬ ‫شــەرمنی خیتابی پارتی‌و باســكردنی ســەركەوتنەكان لەژێر لێوی سیاســییەوە لەباكور‪،‬‬ ‫شانسی خاوەندارێتی یەكێتی بۆ سەركەوتنەكان لەباكور زیاتر كرد‪.‬‬ ‫دیمەنی سیاســی لەباشور هەرچۆن بێت‪ ،‬روداوەكانی توركیاو سەركەوتنەكانی هەدەپە‪،‬‬ ‫كەیسی كوردی لەئاستی نافەڕمی‌و دانیشتە نهێنیەكانی ئیمرالی‌و ئاك پارتی‪-‬ەوە هێنایە ناو‬ ‫پارلەمان‪ ،‬كورد لەبەردەم ئاسۆیەكی رونترو داهاتویەكی گەشتردایە‪ ،‬هەستیاری قۆناغەكەو‬ ‫مانەوەی مەترســییەكانی داعش لەباشــورو لەرۆژئاواش‪ ،‬زەرورەتی پەیوەندی تەندروستتر‬ ‫لەنێــوان پارتی‌و یەكێتی‌و كۆی هێزە سیاســییەكانیتر لەباشــوری كــردوە بەمەرجی پێش‬ ‫وەختی سەركەوتنەكان‪.‬‬ ‫هەر هێزێكیش لەئەمڕۆی روداوەكانی كوردســتان پێچەوانەی خواســتی شەقامی كوردی‬ ‫دونیابینــی خــۆی دابڕێژێت ئەوا بێگومان دەكەوێتە پەراوێــزی ئەو جواڵنەوانەی كە ئەمڕۆ‬ ‫چونیەك لەكوردستانی گەورەدا دەبینرێت‪.‬‬ ‫گەشــەو پێشــكەوتنەیە كە بەهۆی بودجەوە‬ ‫دروســتدەكرێت‪ .‬دیارە هەر پێشــكەوتنێكیش‬ ‫بەســەركەوتنی نوخبەی دەسەاڵتدار لەقەڵەم‬ ‫دەدرێت‌و تۆمار دەكرێت‪.‬‬ ‫سیاسەتمەداری عەرەبی عیراق‪ ،‬زۆر بەباشی‬ ‫هەستی بەهەستیاری‌و مەترسی ئەو جیاوازییە‬ ‫كــردوە كــە لەنێــوان هەرێمــی كوردســتان‌و‬ ‫ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی حكومەتی ناوەندیدا‬ ‫بــەدی دەكرێــت‪ .‬هەروەهــا هەســتی بەوەش‬ ‫كردوە‪ ،‬كــە‌ئەگەر هاواڵتــی عەرەبی عیراقی‬ ‫لەخۆی بپرســێت‪ :‬بۆچی هەرێمی كوردســتان‬ ‫بەو شێوەیە گەشــەیكردوە‪ ،‬بەاڵم ناوچەكانی‬ ‫ئێمــە نــا‪ ،‬راســتەوخۆ پەنجــەی تۆمــەت بۆ‬ ‫نوخبەی دەسەاڵتداری خۆی رادەكێشێت‪.‬‬ ‫لێــرەوە گرێیەكــە دەســتپێدەكات‪ ،‬لێرەوە‬ ‫دەســتدەبرێت بۆ بڕینی بودجەی كوردستان‪.‬‬ ‫تاكو گەشەی ژێرخانی‌و عیمرانی كوردستانیش‬ ‫بەجۆرێك دوابكەوێت‌و دابڕوخێت‪ ،‬كە هاواڵتی‬ ‫عەرەبــی عیراقی نەتوانێت لەسیاســەتمەدارو‬ ‫دەســەاڵتدارانی خــۆی بپرســێت‪ :‬بۆچــی‬ ‫كوردســتان لەگەشــەدایەو ناوچەكانــی ئێمە‬ ‫وێرانــەن؟‪ .‬تاكــو كۆتایــی بەمەترســییە‬ ‫سیاســییەكانی ئەو بــەراوردە بێت كە رەنگە‬ ‫هاواڵتی عیراقی لەنێوان هەرێمی كوردســتان‌و‬ ‫ناوچەكانی خۆیدا بیكات‪.‬‬ ‫بڕینــی بودجــە بەمانــا لۆكاڵیەكــەی بەو‬ ‫ئامانجەیە كە ئەو قەڵســی‌و پرســیارە لەسەر‬ ‫دەسەاڵتدارانی عیراق هەڵبگرێت‪ .‬لەناخیشەوە‬ ‫پایەكانــی دەســەاڵت‌و گەشــەی هەرێمــی‬ ‫كوردستان بلەرزێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو داشــەی بەغدا یــاری پێدەكات‪،‬‬ ‫رەهەندێكــی تــری چارەنوسســازی هەیــە‪،‬‬ ‫ئەویــش ئەوەیە كە ناوچەكــە بەدۆخێكی زۆر‬ ‫گەرمــی ناڕوندا دەڕوات‪ ،‬هەرێمی كوردســتان‬

‫لەرۆخەكانــی گەیشــتن بەســەربەخۆیی‬ ‫نزیكبوەتــەوە‪ ،‬بەغــدا بەئیســتكردن‬ ‫بەگەشــەی ژێرخانــە زیندەییەكانــی ژیــان‬ ‫لــەم هەرێمــەدا‪ ،‬دەیەوێــت تاكــو شــەپۆلی‬ ‫گۆڕانكارییــەكان لەناوچەكــەدا تێدەپەڕێــت‪،‬‬ ‫تاكــو گۆڕانكارییــەكان قاڵب دەگــرن‪ ،‬كورد‬ ‫بەكێشــەی بچوكــەوە ســەرقاڵ بــكات‪ .‬ئەم‬ ‫مەرامــەی بەغــدا درێژبونــەوەو رەهەنــدی‬ ‫هەرێمایەتی هەیە‪ ،‬رێككەوتنی لەســەر كراوە‬ ‫كــە بەبێ جەنــگ‌و تەنهــا بەشــەڕی ئابوری‬ ‫كوردســتان لەم سەدەیەشدا لەسود وەرگرتن‬ ‫لەگۆڕانكارییەكان بێ بەشبكرێت‪.‬‬ ‫ڕێككەوتنــە نەوتییەكــەی نێــوان هەرێــم‌و‬ ‫بەغــدا‪ ،‬بوەتە هۆی ئەوەی بەغــدا بەكەماڵی‬ ‫ئیســراحەتەوە شــەڕە ئابورییەكــەی لەگــەڵ‬ ‫كوردســتاندا بــكات‪ .‬چونكە بەهــۆی دابڕینی‬ ‫موچــە لەبودجــە‪ ،‬ئەو ئامانجــەی پێكاوە كە‬ ‫شــەڕە ئابورییەكە ســزای بەكۆمەڵی خەڵكی‬ ‫كوردســتان‌و موچــە خۆرانــی كوردســتانی‬ ‫تێدابێت‪ .‬چیتر شەڕەكە ئەو مانا مرۆییەی نیە‬ ‫كەلــە ناوەندە نێودەوڵەتییــەكان‌و میدیاكاندا‬ ‫ئیحراجی بۆ بەغدا دروستبكات‪.‬‬ ‫ئــەوە بەغــدا بەوحاڵە الوازەی كە لەســەر‬ ‫زەوی هەیەتی‪ ،‬بەو جۆرە وردە لەگەڵ كورددا‬ ‫داشــەكانی دەجوڵێنێــت‪ ،‬ئــەی كــورد چــی‬ ‫ئەكات؟ بەردەوام دەبێــت لەچاوەڕوانیكردنی‬ ‫موچــە؟ لەم كاتە هەســتیارەدا كە بچوكترین‬ ‫پێكهاتــە ئیتنیكــی‌و ئاینییەكانــی ناوچەكە‪،‬‬ ‫داوای دەوڵەتــی تایبــەت بەخۆیــان ئەكــەن‪.‬‬ ‫بڕینــی بودجە كوردو گەشــەی ئــەم هەرێمە‪،‬‬ ‫دامەزراوەكانی حوكمی لەم هەرێمەدا خستۆتە‬ ‫ژێر هەڕەشــەی جیدی‌و مردنێكی هێواشەوە‪،‬‬ ‫كورد تاكەی چاوەڕوان دەكات؟‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫ئۆندەر‪ :‬ئەردۆغان پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی وەستاندووە‬

‫میتینەر‪ :‬دەرگای سیاسەت‬ ‫بۆ پەكەكە وااڵبووە‬

‫سرری سورەییا ئۆندەر پارلەمانتاری‬ ‫هەدەپە رایگەیاند‪ ،‬سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا كۆبونەوەكانی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫وەستاندووە‪ ،‬داوا دەكەین بەزوترین‬ ‫كـــات شــانــدی ئــیــمــراڵــی ســەردانــی‬ ‫ئــۆجــەالن بــكــات‌و بــۆئــەوەی درێــژە‬ ‫بەدیدارەكان بدرێت‪.‬‬

‫محەمەد میتینەر‪ ،‬پارلەمانتاری ئاك‬ ‫پارتی دەڵێت «ئێستا كاتی ئەوەیە‬ ‫پەكەكە بـــەدەم بــانــگــەوازەكــەی‬ ‫ئۆجەالنەوە بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ئیتر‬ ‫دەرگای سیاسەت بۆ پەكەكە وااڵ‬ ‫ب ــووەو دەرفــەتــی سیاسەتكردن‬ ‫لەئارادایە»‪.‬‬

‫هەموو رێگەكان دەچنەوە ئیمڕالی‬

‫محەمەد ئیسماعیل‬ ‫ئەنجامی هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا‪،‬‬ ‫كە بە تێپەڕاندنی بەربەستی ‪ ،%10‬لەالیەن‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە)وە كۆتایی‬ ‫پێهات‪ ،‬رەنگە ببێت بە سەرەتایەك بۆ‬ ‫چارەسەركردنی زۆر كێشەی هەڵپەسێردراوی‬ ‫ئەو واڵتە‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە ئەگەری ئەوە‬ ‫هەیە ببێت بــەهــۆی دەستپێكردنەوەی‬ ‫شــەڕو خوێنڕێژی نێوان كــورد و تــورك‪.‬‬ ‫بەدەستهێنانی دەنگی دەنگدەران لە تەواوی‬ ‫توركیا لەالیەن هەدەپە وە‪ ،‬دوای ئەوە دێت‬ ‫كە بڕیاریدا ببێت بە پارتێكی توركیایی‪ .‬ئەم‬ ‫ئەنجامە ئەوە پیشاندەدات كە خەڵكی توركیا‬ ‫بە كوردەكانیشەوە دژی جەمسەرگرتن و خۆ‬ ‫جیاكردنەوە دەوەستنەوە و داوای پێكەوە‬ ‫ژیان دەكەن‪.‬‬ ‫وەك بەر لەهەڵبژاردن باسی ئەوەمان‬ ‫كــــرد‪ ،‬كــە ئــەگــەر پـــاش راگــەیــانــدنــی‬

‫ئەنجامەكان‪ ،‬الیــەنــەكــان بــە وریاییەوە‬ ‫مامەڵە نەكەن‪ ،‬دوور نییە شەڕ دروست‬ ‫بێتەوە و خوێنی رۆڵەكانی كورد و تورك‬ ‫بڕژێت‪ .‬هــەرواش بــوو‪ ،‬سیاسییەكان لەم‬ ‫خاڵە گرنگە تێگەشتون و ئــەو گوتارە‬ ‫تــونــدەی بــەر لــە هــەڵــبــژاردن هەیانبوو‪،‬‬ ‫دوای راگەیاندنی ئەنجامەكان بەوجۆرە‬ ‫بەردەوامییان پێ نەدا‪ .‬دوای راگەیاندنی‬ ‫ئەنجامی هەڵبژاردنەكە‪ ،‬بەرەبەیانی ‪٨‬ی‬ ‫حوزەیران‪ ،‬توركیا چووە ناو قۆناغێكی نوێی‬ ‫سیاسەتەوە‪ .‬دوای سااڵنێكی دورو درێژ لە‬ ‫حوكمڕانی ئاك پارتی‪ ،‬رێژەیەكی دەنگەكانی‬ ‫لەدەستدا بەجۆرێك كە نەك هەر ناتوانێت‬ ‫سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت بگۆڕێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ناشتوانێت بە تەنها حكومەت پێكبهێنێت‪.‬‬ ‫هەموو الیــەك بەباشی لــەوە تێگەیشتون‬ ‫كە بە پێشێلكردنی الیەنی بەرانبەر ناگەن‬ ‫بە ئەنجام‪ .‬بەپێچەوانەوە ئیتر كاتی كاری‬ ‫هاوبەش و هاریكاری كردنی یەكترییە‪.‬‬ ‫دەزان ــن كە یــان رازی دەبــن بە پێكەوە‬ ‫ژیان و پێكەوە سەردەكەون‪ ،‬یان دژایەتی‬ ‫یەكتری دەكەن و پێكەوە دەیدۆڕێنن‪ .‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەوە ئاك پارتی و هەدەپە دەبێت‬ ‫گۆڕانكاری لەوتارەكانیاندا بكەن و رێگەیەكی‬ ‫جیاواز لەوەی بەر لەهەڵبژاردن بگرنەبەر‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــدە‪ ،‬ئــاك پــارتــی و هــەدەپــە‪،‬‬

‫بەزمانێكی زۆر توند هێرش دەكەنە سەر‬ ‫یەكتری‪ ،‬بــەاڵم ئــەگــەر لــە روانــگــەی بە‬ ‫دیموكراتیزەكردنی توركیا و قۆناغی‬ ‫چــارەســەری پرسی كــــوردەوە بڕوانینە‬ ‫داهاتوو‪ ،‬باشترین رێگا ئەوەیە ئەم دوو‬ ‫الیەنە پێكەوە حكومەت پێكبهێنن‪.‬‬ ‫هەدەپە بەر لە هەڵبژاردن بەڵێنی بە‬ ‫دەنگدەراندا كە “رێگە نــەدەن ئەردۆغان‬ ‫سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت بگۆڕێت بۆ‬ ‫سەرۆكایەتیی و بەشداری لە حكومەتدا‬ ‫ناكەن‪ ”.‬بەهۆی ئەم بەڵێنەشەوە‪ ،‬نزیكەی‬ ‫لەسەدا سێی دەنگی توركە ناڕازییەكانی‬ ‫بەدەستهێنا كە ئەم دەنگانە بە “دەنگی‬ ‫ئەمانەت” ناوەزەد كراون‪ .‬توركە ناڕازییەكان‬ ‫بۆ الوازكردنی ئاكەپە دەنگیان بە هەدەپە دا‪،‬‬ ‫هەدەپەش بەڵێنی پێدان ئاكەپە الواز بكات‪.‬‬ ‫كەچی یەكێك لە بــژاردە هەرەبەهێزەكان‬ ‫هاوپەیمانییەتی ئەم دوو الیەنەیە‪.‬‬ ‫بــا بگەڕێینەوە بــۆســەر یــەكــەم خــاڵ‪،‬‬ ‫بــەو پێیەی بــڕیــاری كۆتایی ئاكەپە و‬ ‫هەدەپە دەیدەن‪ ،‬ئەگەر ئەم دوو الیەنە بە‬ ‫وریاییەوە مامەڵە نەكەن‪ ،‬ئەوا دوور نییە‬ ‫شەڕ دروست بێتەوە چۆن؟ بیر بكەنەوە‬ ‫كە ئەگەر كابینەی حكومەت بەبێ هەدەپە‬ ‫پێكهێندرا‪ ،‬دەستوری توركیا بەبێ هەدەپە‬ ‫گـــۆڕا‪ ،‬داهــاتــوی توركیا بەبێ هەدەپە‬

‫بنیادنرا و لەسەدا ‪ ١٣‬ی دەنگی هاواڵتیانی‬ ‫توركیا كە زۆرینەیان كــوردن پشتگوێ‬ ‫خــرا‪ ،‬ئەنجامەكەی چی دەبێت؟ توركیا‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سااڵنی بەر لە دەستپێكی‬ ‫قۆناغی چارەسەریی پرسی كــورد؟ شەڕ‬ ‫دروست دەبێتەوە؟‬ ‫ئەگەرێكی دوور نییە ئاكەپە لەگەڵ‬ ‫جەهەپە یان مەهەپەدا هاوپەیمانییەتی‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم جەهەپە بڕیاریداوە بەهیچ‬ ‫جۆرێك بەشداری لەحكومەتدا نەكات‬ ‫و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی‬ ‫توركیا(مەهەپە)‪ ،‬مەرجی ئەوە دادەنێت‬ ‫بۆ بەشداریكردن لە حكومەتدا كە‬ ‫كۆتایی بە قۆناغی چارەسەر بهێنرێت‪.‬‬ ‫رونە كە ئاك پارتی ئەمە قبوڵ ناكات‪،‬‬ ‫چونكە یەكێك لەدەستكەوتەكانی‬ ‫ســەردەمــی حوكومڕانی ئــەو پارتە‪،‬‬ ‫گەیشتنە بەڕێكەوتن لەگەڵ عەبدوڵاڵ‬ ‫ئۆجەالن و راگەیاندنی ئاگربەست‪ .‬ئەگەر‬ ‫بە پێچەوانەی ئەمە كار بكات‪ ،‬رێژەیەكی‬ ‫زیاتری دەنگەكانی لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫كەوایە‪ ،‬دەبێت ئاك پارتی و هەدەپە‬ ‫بگەنە رێكەوتن‪ .‬بێگومان بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش دەبێت رێگەی ئیمراڵی‬ ‫بگرنەبەرو درێژە بەدیدارەكان بدەن‪.‬‬

‫هێرشەكانی یەپەگە بۆ گردەسپی‬ ‫ئەردۆغانی نیگەران كردووە‬ ‫فەهیم تەشتێكین‬ ‫هێزەكانی پاراستنی گەل(یەپەگە)‪،‬‬ ‫وەك هێزی بەرگریی رۆژئــــاوا‪ ،‬ئەو‬ ‫رۆژانەی لەبەرامبەر داعش بەرخودانی‬ ‫لەپێناو كۆبانی دەكرد‪ ،‬رەجەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان دەیگوت «كەوتنی كۆبانی‬ ‫لەئان‌و سات دایە»‪ .‬ئێستا كوردەكان‬ ‫لەبری ئەو قسەیە دەڵێن ئایا «گردەسپی‬ ‫دەكەوێت»‪ .‬قورسترین بەرەی جەنگ بۆ‬ ‫داعش‪ ،‬بێگومان رۆژئاوا بوە‪ ،‬یەپەگە‬ ‫توانی كۆبانی لەداعش پاكبكاتەوە‌و‬ ‫ئێستاش دەیەوێت لەنێوان كانتۆنەكانی‬ ‫جزیرە و كۆبانی لەناوچەی گردەسپی‬ ‫لەداعش پاك بكاتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تاكو داعــش لەوێدا بمێنێتەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫مەترسی لــەســەر هـــەردو كانتۆنەكە‬ ‫دەبــێــت و ئــەگــەری حاڵەتی هێرشی‬ ‫داعش بۆسەر ئەو دوو كانتۆنە لەئارادا‬ ‫دەبێت‪ .‬ئێستاش یەپەگە لە دو قۆڵەوە‪،‬‬ ‫واتە الی رۆژئاواوە لە كۆبانیەوە و الی‬ ‫رۆژهەاڵتیشەوە لەسەریكانییەوە هێرش‬ ‫بۆ گردەسپی بۆسەر داعش دەبات‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی لە وتەبێژی‬

‫یەپەگە‪ ،‬رێدار خەلیل دەستمكەوتووە‪،‬‬ ‫یەپەگە توانیوێتی پێشڕەوییەكی باش‬ ‫بكات‪ ،‬بەوەی ‪ 10‬كیلۆمەتر لە رۆژئاوای‬ ‫گردەسپی و لە رۆژهەاڵتیشەوە ‪19‬‬ ‫كیلۆمەتر لێی نزیكبونەتەوە‪ .‬داعش‬ ‫لە باكوری حەلەب‪ ،‬هێرشی بردە سەر‬ ‫ناوچەكانی توركمانەكان بۆئەوەی نزیك‬ ‫ببێتەوە لە عەفرینی سێیەم كانتۆنی‬ ‫رۆژئاوا‪ .‬هەرچەندە داعش توانی بەسەر‬ ‫هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانیتری ناوچەكە‬ ‫سەربكەوێت‪ ،‬بــەاڵم نەیتوانی بچێتە‬ ‫كانتۆنی عەفرینەوە‪ ،‬بــەاڵم كۆبانی‬ ‫ناوچەیەكی تەختانییە‪ ،‬لەبەرئەوە بۆ‬ ‫ئەگەری هێرشكردنە ســەری لەبارە‪،‬‬ ‫بەاڵم عەفرین ناوچەیەكی شاخاویە و‬ ‫بۆ ئەگەری هەر هێرشێك بەئاسانی‬ ‫ناتوانرێت دەستی بەسەردا بگیرێت‪.‬‬ ‫ئـــەوەی جێی ئــامــاژەیــە ئــەوەیــە كە‬ ‫بپرسین ئایا توركیا لەكوێی ئەم شەڕە‬ ‫دەوەستێت ؟‬ ‫ئـــــەوەی هــێــرش دەكـــاتـــە ســەر‬ ‫تــوركــمــانــەكــانــی ســوریــا رێــكــخــراوی‬ ‫تیرۆریستی داعشە‪ ،‬كەچی ئەردۆغان‬ ‫هەڵوێستێكی ســەیــری نــوانــد‪ ،‬ئــەوە‬ ‫بو وتــی «كەوتنی كۆبانی لەئان و‬ ‫ساتدایە»‪ ،‬بەاڵم وادەرنــەچــوو‪ ،‬كورد‬ ‫توانی بەسەر داعشدا سەربكەوێت‌و‬ ‫وتــەكــەی ئ ــەردۆغ ــان بێمانا بكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بەشەڕی گردەسپی‪ ،‬دوێنێ‬ ‫ئەردۆغان وتی «فڕۆكەكانی هاوپەیمانان‬ ‫عــەرەب و توركمانەكان لە گردەسپی‬

‫بۆردمان دەكــات‌و لەشوێنی ئەوانیش‬ ‫رێكخراوی تیرۆریستی پەیەدە و پەكەكە‬ ‫دادەنــێــت»‪ .‬ئــەم وتــانــەی ئــەردۆغــان‬ ‫ئــەمــەش بەڵگەیەكی روونـــە بەهۆی‬ ‫هاوكاری‌و پاڵپشتی داعش دەكات‪.‬‬ ‫كاتێك ئەوەندە لە بەرژەوەندی داعش‬ ‫لێدوان دەدات‪ ،‬داعش‪-‬یش لە توركیاوە‬ ‫هــەزاران جەنگاوەری خۆی بۆ شەڕی‬ ‫سوریا دزە پێدەكات‌و هێز كۆدەكاتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئــەوەی رێگری لــەو دزەكــردنــەش‬ ‫بگیرێت‪ ،‬بەرپرسانی توركیا نەیانتوانیوە‬ ‫رێگەی توند بگرنەبەر‪ ،‬ئەمە وتەی باراك‬ ‫ئۆبامای سەرۆكی ئەمەریكایە‪.‬‬ ‫تاكو ئێستا لە ریزەكانی یەپەگە‬ ‫نزیكەی (‪ )500‬گەنجی كــورد شەهید‬ ‫بوون كە خەڵكی كوردستانی باكورن‪،‬‬ ‫وتــەكــانــی ســەرۆكــكــۆمــاری توركیا‬ ‫وەك گاڵتەپێكردنێك بەكەسوكاری‬ ‫شەهیدەكان وایـــە‪ ،‬پێش مــاوەیــەك‬ ‫لەمەوبەر تەرمی ‪ 10‬الوی كــورد كە‬ ‫لەكانتۆنی جەزیرە شەهید كرابون‪،‬‬ ‫هــێــنــرانــەوە تــوركــیــا‪ ،‬ســـەدان كەس‬ ‫لەبەرەكانی جەنگ لەسوریاو عیراق دژ‬ ‫بەداعش بۆ پاراستنی گیانی عەرەبەكان‬ ‫و توركمانەكان و هەروەها سوریانی و‬ ‫ئێزیدیەكان گیانیان لەدەستدا‪ ،‬لەدژی‬ ‫داعش جەنگاون‪ .‬لێرەدا لە بەرامبەر‬ ‫پڕوپاگەندەیەك دەوەستینەوە‪.‬‬ ‫كــــوردەكــــان لـــەتـــەمـــوزی ‪2012‬‬ ‫لەهەرێمەكانی خــۆیــانــدا كۆنتڕۆڵی‬ ‫ناوچەكەیان كرد ئەو گروپانەشی كە‬

‫پێویستیان بــەهــاوكــاری توركیا بوو‬ ‫لە‪19‬ی ئەیلولی ‪ 2012‬چوونە گردەسپی‪،‬‬ ‫ئـــەوە بــوو لـــەدژی كـــورد جەنگان‪،‬‬ ‫دواتریش ئاگربەستی راگەیاندرا‪ ،‬لەپاش‬ ‫ساڵێك لـــە‪19‬ی تــەمــوز بــۆ ‪5‬ی ئاب‬ ‫لەمزگەوتەكان بانگەوازی ئەوە دەكرا‬ ‫دەبێت كوردەكان لە گردەسپی دەربچن‬ ‫ئەگینا رووبــەڕووی كوشتن دەبنەوە‪،‬‬ ‫لەپاش ئەوە یەك بەیەك ماڵی كوردەكان‬ ‫دەستیان بەسەرداگیرا و پیاوەكانیان‬ ‫كوشتن و ژنەكانیشیان بەدیل گیران‪،‬‬ ‫ئەو كاتە پەكەكە رایگەیاند‪ ،‬كە ‪70‬‬ ‫كەس كوژراون و ‪ 400‬ی تریش بەدیل‬ ‫گیراون‪ ،‬كەناڵی ئەلعالم رایگەیاندبوو‬ ‫كە ‪ 120‬كــەس منداڵ كـــوژراون ‪330‬‬ ‫ژنیش كـــوژراون ئەمە بەمانای ئەوە‬ ‫دێت پڕۆسەی قڕكردنی كورد ئەمەش‬ ‫پەیوەندی نێون كانتۆنەكانی كۆبانی و‬ ‫جەزیرە دابڕا‪ ،‬وەزیری دەرەوەی روسیا‬ ‫مەسەلەكەی بردە نەتەوەیەكگرتووەكان‬ ‫و داوایــكــرد داكــۆكــی لــەو مەسەلەیە‬ ‫بكرێت‪ ،‬بــەاڵم هیچ الیەنەێك لەسەر‬ ‫ئەو دۆسیە نەوەستایەوە‪ .‬جیابونەوەی‬ ‫بــەرەی نوسرە لەداعش لەمانگی ‪1‬ی‬ ‫‪ 2014‬توانی هێرشێكی گــەورە بكات‬ ‫و گردەسپی كۆنتڕۆل بكات‪ ،‬دەبینین‬ ‫دۆسیەی هێز لە سوریا تا بڵێی ئاڵۆز‬ ‫دیارە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪:‬چاودێر‬ ‫سەرچاوە‪ :‬رۆژنامەی رادیكال (‪)6/12‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫دەمــیــرتــاش‪ :‬دەبــێــت ئــاك‬ ‫پارتی‌و جەهەپە بسازێن‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە رایگەیاند‪ :‬بەپێی ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنەكان بێت‪ ،‬مافی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت بۆ ئاك پارتی ‌و جەهەپە‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬ئێمە رێــز لەبڕیارەكانی‬ ‫ئــەوان دەگرین‌و درێــژە بەخەباتی‬ ‫سیاسی خۆمان دەدەین‪.‬‬

‫هەدەپە‬ ‫بەرەو سیاسەتی‬ ‫مەركەزی دەچێت‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە)‪ ،‬تاقە پارتی سیاسی توركیایە‪ ،‬لەمێژوی ئەو‬ ‫واڵتە لەماوەی تەنها یەك خولدا‪ ،‬واتە چوار ساڵ‪ ،‬توانی رێژەی كورسییەكانی‬ ‫پارلەمانی بۆ زیاتر لە دو هێندە بكات‪ .‬سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە توانی بەسیاسەتی «بەتوركیایی بون»بەباشی پەیامەكانی بەگەالنی‬ ‫توركیا بگەیەنێت‪ ،‬لەمەیدانەكاندا بەتایبەتی لەمێترۆپۆلەكاندا بەدروشمی «ناتكەین‬ ‫بەسەرۆك» كەمپینی هەڵبژاردنی بەڕێوەدەبردو توانی دەنگی بەرچاو بۆ پارتەكەی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ .‬ئەمەی كردبوە تاكە دروشمی هاوبەشی لەگشت كۆبونەوە‬ ‫جەماوەرییەكان‪ ،‬مەبەستی لــەوە‪ ،‬رێگریكردن لەسیستمی سەرۆكایەتییە بۆ‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬جەماوەری هەدەپە پێیان وابو تەنها هەدەپە دەتوانێت وەك‬ ‫پارتێكی ئۆپۆزسیۆن لەپارلەمان بەرهەڵستی توندی ئاك پارتی بكات‪ ،‬لەهەرێمە‬ ‫كوردییەكانیش‪ ،‬بەجیا لە هەڵبژاردنەكانی پێشوتر توانی دەنگی بەرچاو ببات‪.‬‬ ‫بێگومانبونی هەدەپە بەم قەوارەیەی ئێستای‪ ،‬لەئەنجامی خەباتی سیاسی ‪25‬‬ ‫ساڵی پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) بوە لەو واڵتە‪ .‬سەرەڕای ئەوەی لە‬ ‫‪ 1991‬تا ئەمڕۆ‪ ،‬بزوتنەوەی سیاسی كورد‪ ،‬وەك كاندیدی سەربەخۆ تێهەڵكێشی‬ ‫پارتیتر بوبێت‪ ،‬یان وەك گروپی سەربەخۆ بەئاستەنگ چوبێتنە پارلەمان‌و‬ ‫سەرەڕای ئەوەش روبەڕووی دەستگیركردن‌و داخستنی پارتەكەیان بوبێتنەوە‪،‬‬ ‫ئێستا حاڵەتێكی لەو جۆرە لەئارادا نییە‪ ،‬لەهەڵبژاردنی پارلەمانی ‪22‬ی تەموزی‬ ‫‪ ،2007‬لەو رۆژە لەتوركیا بوم‌و بەمەراقەوە چاودێری پڕۆسەی دەنگدانم كرد‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو كات بزوتنەوەی سیاسی كورد بۆ یەكەمجار وەك گروپێكی سیاسی دەرفەتیان‬ ‫بۆ هەڵكەوت لەڕێگەی كاندیدی سەربەخۆ بچنە پارلەمان‪ ،‬ئێوارەی هەڵبژاردنەكە‬ ‫پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی(دەتەپە)‪ ،‬كە ئەحمەد تورك سەرۆكایەتی دەكرد‪،‬‬ ‫توانی ‪ %5.2‬ی دەنگەكان ببات‌و ‪ 22‬كورسی لەپارلەمان بەدەستبهێنێت‪ ،‬هەمان‬ ‫ئێوارە تورك وتی «تانەمان لە ئەنجامی هەڵبژاردن هەیە»‪ .‬ئەوەبو یاسای‬ ‫سزادان بۆ دو پارلەمانتاری پارتەكەیان دەركرا‪ ،‬دواتر لەهەڵبژاردنی ‪ 2011‬دا ‪‌36‬و‬ ‫كورسی‌و ئێستاش ‪ 80‬كورسی بەدەستهێناوە‪ .‬دەبینین بزوتنەوەی سیاسی كورد‬ ‫لەتوركیا گەیشتۆتە ئاستێك كە بە پێویستی بزانێت فۆرمولەی خۆی لەناوچەیەكی‬ ‫هەرێمییەوە بۆ سەرتاسەری توركیا بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا هەدەپە‪ ،‬وەك پارتێكی سیاسی بەرەو مەركەزیبون دەڕوات‪ ،‬ئەمجارە‬ ‫بەجیاوازتر لــەڕابــردوو‪ ،‬وەك پارتێكی سیاسی فەرمی لەو واڵتــەدا‪ ،‬ئەندامی‬ ‫لەدەستەی بەڕێوەبەرانی پارلەمان دەبێت‪ ،‬لەكۆمیسیۆنەكانی یاسادانان قسەی‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە لێواری حكومەتێكی كوالیسۆن یان پارتێكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز‬ ‫خۆیدەبینێتەوە كە دەتوانێت لەسەر هاوكێشەی سیاسی ئەو واڵتە كاریگەری‬ ‫هەبێت‌و رێگری لەتێپەڕبونی یاساكان بكات‪ ،‬هەلومەرجەكان بقوازێتەوە‌و لەمەڕ‬ ‫پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیی‌و بۆ ئایندەی پڕۆسەی ئاشتی كۆشش بكات‪.‬‬ ‫ئەمەش بەدەستكەوتێكی سیاسی بۆ پەكەكە لەقەڵەم دەدرێــت‪ .‬بێشك ئیتر‬ ‫هەدەپە وەك پارتێكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز دەبینرێت‪ ،‬لەبری ئەلتەرناتیڤێك لەدو‬ ‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەیتر پەیامێكی ئەو تۆیان بۆ توركیای ئەمڕۆ نییە‪ ،‬یەكیان‬ ‫نەتەوەپەرستی راستڕەوەو سااڵنێكە لەسیاسەتی توركیادا نەیتوانیوە خۆی‬ ‫فۆرمولە بكاتەوە‪ ،‬ئەویتریش بەناو سۆسیال دیموكرات‌و لەناوخۆی پارتەكەیشدا‬ ‫بەسەر باڵی چەپ‌و نەتەوەپەرستی كۆمارییەكاندا دابەشبووە‪.‬‬ ‫دەنگەكانی هەدەپە لەهەرێمە كوردییەكانی باكوری كوردستان بۆ دو هێندە‬ ‫لە بەرامبەر ئاك پارتی كشاون‪ ،‬دەتوانین بڵێین روداوەكانی كۆبانی هەستی‬ ‫ناسیۆنالیزمی كوردانی بەشێوەیەكی گشتیی وروژانــد‪ ،‬هەروەها تەقینەوەكەی‬ ‫ئامەد‪ ،‬بۆچونێكی وا الی كوردانی باكورد دروستكرد‪ ،‬كە تائێستا بەڕەوا نابینرێ‬ ‫كورد لەسەر خاكی خۆیدا سیاسەت بكات‪ ،‬ئەمەش وایكرد ئەو كوردانەی پێشتر‬ ‫دەنگیان بە ئاك پارتی داوە‪ ،‬یاخود لەگەڵ هەدەپە نەبون‪ ،‬ئەمجارە دەنگ بە‬ ‫هەدەپە بدەن‪ ،‬هەڵوێست وەرگرتنی كورد لە ئاك پارتی سەبارەت بەپرسی‬ ‫كوردو نیگەرانی لەپڕۆسەی ئاشتی هەروەها بەكارهێنانی قورئان لەبانگەشەی‬ ‫هەڵبژاردندا لەالیەن سەرۆككۆمارەوە بەڕوی كورد‪ ،‬دیسان جێی توڕەبونی كوردانی‬ ‫موحافیزكاری لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫بونی ‪ 80‬پارلەمانتار مانای هاوسەنگی هێز لەگۆڕەپانی سیاسی ئەو واڵتە‬ ‫دەگەیەنێت‪ ،‬ئیتر ستراتیژی هەدەپە كە درێژكراوەی سیاسەتی پەكەكە یە‪،‬‬ ‫لەقۆناغی نوێیدا‪ ،‬بەڕێگەی سیاسەتكردنەوە هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی داخوازییەكانی‬ ‫دەدات‪ ،‬بەمەش هەدەپە بەرەو مەركەزیبون‌و ئەنتیگرەبون بە سیستمی سیاسی ئەو‬ ‫واڵتە دەبات‪ .‬لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بەخاڵێكی گرنگ بكەم‪ ،‬ئەویش لەكابینەی‬ ‫نوێی حكومەتی توركیا‪ ،‬كاریگەری لەسەر پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەمەش لە وتارێكیتردا هەڵسەنگاندنی بۆ دەكەم‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )520‬دو شةممة ‪2015/٦/15‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ ،‬سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا‪:‬‬

‫بەشێكی گرنگ لەوانەی كە دەبن بەتیرۆرست لەعیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست سەر بەچینی ناوەندن‌‬ ‫سازدانی‪ :‬لەتیف حسێن‬ ‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ ،‬سۆسیۆلۆگ‌و‬ ‫مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا‪ ،‬لە‬ ‫دیالۆگێكی تایبەت لەگەڵ بەرنامەی‬ ‫(دیداری تایبەت)ی رادیۆی مەدەنیەت‪،‬‬ ‫كە هاوكات بەشێكی لەرۆژنامەی‬ ‫«چاودێر» باڵودەبێتەوە‪ ،‬فاكتەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی سەرهەڵدانی داعش‌و‬ ‫گروپە رادیكاڵە فێندەمینتاڵیزمەكان‬ ‫شیدەكاتەوە‪ ،‬هەروەك پێشیوایە‪ ،‬تەنیا‬ ‫فاكتەری كۆمەاڵیەتی بەس نیە بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی ئەم جۆرە گروپانەدا‪.‬‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫ سەرەتا دەمەوێت بپرسم ئەو‬‫ژینگەو فاكتەرە كۆمەاڵیەتیانە چین كە‬ ‫رێگە بەگەشەسەندنی رێكخراوێكی وەكو‬ ‫داعش دەدەن ؟‬ ‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ :‬لەڕاستیدا‬ ‫فاكتەرەكان بەتەنها كۆمەاڵیەتی نین‪،‬‬ ‫فاكتەری كۆمەاڵیەتی لەئاستێكی بەرزدا‬ ‫كاری خۆی دەكات‪ ،‬بەاڵم ناتوانی جیای‬ ‫بكەیتەوە لەفاكتەرەكانی تر‪ ،‬ئێمە‬ ‫هۆكارەكانی سیاسی‌و جیۆپۆلەتیك‌و‬ ‫ئابوری‪ ،‬ئاینی‌و مێژوییمان هەیە‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەو هۆكارانە پێكەوە بەشداریدەكەن‬ ‫لەدروستبون‌و بیناكردنی تیرۆرو‬ ‫بەتایبەتیش لەشێوەی گروپ‪ ،‬هۆكارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەتوانین بیگێڕینەوە‬ ‫بۆ سەر ئینتیمای كۆمەاڵیەتی یەكێك‬ ‫لەو بڕیارە پێشینانەی كە هەمانە لەسەر‬ ‫كەسی تیرۆریست ئەوەیە كە هەڵگری‬ ‫شوناسێكی داڕزاوە بەو مانایەی‬ ‫لەزۆربەی كاتدا سەر بەچینی خواری‬ ‫خوارەوەی كۆمەڵ‪ ،‬ئەوە تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫راستە‪ ،‬بەاڵم راست نییە بۆ هەمو ئەو‬ ‫تاكانەی كە ئێمە دەیخەینە ژێر پرۆسەی‬ ‫لێكۆڵینەوەكانەوە‪ ،‬بەشێكی گرنگ‬ ‫لەوانەی كە دەبن بەتیرۆرست لەعیراق‌و‬ ‫كوردستان‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست سەر‬ ‫بەچینی ناوەندن‌و بەشێكیشیان سەر‬ ‫بەچینی وردە بۆرژوازی كۆمەڵن‪،‬‬ ‫ئەوەش دەمانباتەوە سەر ئەوەی كە‬ ‫سەرهەڵدانی تیرۆر بەتەنها پەیوەست‬ ‫نییە بەو كەسانەی كە لەچینی خواری‬ ‫خوارەوەی كۆمەڵن‪ ،‬بەڵكو دەكرێت تۆ‬ ‫سەر بەچینی ناوەندی كۆمەڵ بیت‪،‬‬ ‫بەاڵم ببیت بەتیرۆریست‪ ،‬ئەی ئەوەیان‬ ‫چۆن پێناسە بكەین‪ ،‬من بەو شێوە‬ ‫پێناسەی دەكەم بریتییە لەگەڕانێكی‬ ‫بەردەوام بۆ دروستكردنی مانا لەو‬ ‫شوێنانەی مۆدێرنێتە بۆشایی لەرۆحی‬ ‫هەر یەكێك لەو تاكانە دروست كردوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بێمەوە سەر وەاڵمی‬ ‫ئینتیمای‬ ‫یەكەم‬ ‫پرسیارەكەت‬ ‫لەكۆمەڵی‬ ‫دوەم‬ ‫كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫ئێمە كۆمەڵێك سكتراكتۆر ئیش‬ ‫دەكات ئەم سكتراكتۆرانە خۆیان‬ ‫هەرچەندە مێژویەكی درێژیان هەیەو‬ ‫بەردەوامیش درێژ دەبنەوە‪ ،‬توانای‬ ‫ئەوەیان تێدایە لەناو هەر تاكێكی‬ ‫ئێمە ئەو شتە دروست بكەن كە پێی‬ ‫دەوترێت «سیستمی ئامادەباشی»‬ ‫بەشێكی تر لەسۆسیۆلۆژییەكان‬ ‫پێی دەڵێن «فلتەر» ئەم فلتەرە‬ ‫یان سیستمی ئامادەباشییە هەمو‬ ‫ئەزمونە كۆمەاڵیەتی‌و كۆمەڵگەییەكان‬ ‫بەشێوەیەك ئامادەدەكاتەوە كە ئەو‬ ‫تاكە بەرەو زەبرو زەنگ بەرێت‪ ،‬واتە‬ ‫ئەزمونی زەبروزەنگ وەكو ئەزمونێكی‬ ‫دەرەكی دەتوانێت بەناو سیستمی‬ ‫ئامادەباشی تاكی عیراقیدا تێپەڕێت بۆ‬ ‫ئەوەی سەرلەنوێ‌ خۆی بكات بەناوەوەو‬

‫پێی دەوترێت داعش لەعیراقدا‪ ،‬بێگومان‬ ‫هەلومەرجی سوریاش جیاوازە لەعیراق‪،‬‬ ‫تاچەند الیەنی سوننە لەعیراقدا پەراوێز‬ ‫بخرێت ئەوەندەش هەلومەرجی بەهێزبون‌و‬ ‫بەردەوام بونی داعش دروست دەبێت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەمڕۆش داعش لەناوببرێت تا‬ ‫گرفتی سوننە لەناو هاوكێشەی سیاسی‬ ‫عیراقدا چارەسەر نەكرێت چەندین‬ ‫داعشی تر لەداهاتودا دروست دەبن‪،‬‬ ‫لەبیرت نەچێت داعش پێش ئەوەی هەر‬ ‫ ئەو رێكخراوە چۆن توانیویەتی ئەو‬‫شتێك بێت ئەكتەرێكی نادەوڵەتییە‪ ،‬تا پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییە بینا بكات‪،‬‬ ‫چەند دەوڵەتی عیراق كاڵ ببێتەوەو الواز ئەگەر سەیری پێكهاتەی رێكخراوەكە‬ ‫بێت ئەوەندەش ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان بكەین لەخەڵك‌و كەلتوری جۆراو جۆر‬ ‫بەهێز دەبن‪ ،‬تا چەندیش گروپی سوننە پێكهاتوە‪ ،‬ئەو هۆكارە چییە كەوایكردوە‬ ‫پەراوێزبخرێت‌و دور بخرێتەوە ئەوەندەش داعش بتوانێت ئەو هەمو خەڵكە‬ ‫دەوڵەتی عیراق الواز دەبێت واتە چانسی لەنەتەوە‌و پێكهاتە جیاوازەكان لەدەوری‬ ‫دروستبونی داعشەكانی داهاتو بەهێزتر خۆی كۆبكاتەوە ؟‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ :‬ئەگەر باسێكی‬ ‫خێرای ساڵەكانی شەستاكان‌و حەفتاكانی‬ ‫ لەئێستادا ئەوەی جیهانی بەخۆیەوە رابردو بكەین رەنگە یارمەتیمان بدات‬‫سەرقاڵ كردوە رێكخراوی دەوڵەتی بۆ تێگەیشتن لەوەاڵمی ئەو پرسیارە‪،‬‬ ‫ئیسالمی ناسراو بە»داعش»ە‪ ،‬سەرەڕای لەشەستەكان‌و حەفتاكانی رابردو بەشێك‬ ‫فكری توندڕەوی‌و تیرۆرو رفاندن‌و لەرێكخراوە فەلەستینیەكان‌و رێكخراوە‬ ‫بارزگانیكردن بەمرۆڤ‌و نەوتەوە‪ ،‬یەمەنییەكان‪ ،‬توانییان چەندین هاواڵتی‬ ‫سەرباری بەرگپۆشی ئیسالمییەكەی ئەڵمانی‌و فەرەنسی‌و یابانی‌و ئەمریكی‬ ‫لەبەرگێكی تردا ئەو رێكخراوە خۆی بیانی لەخۆیان كۆبكەنەوە‌و بیانكەن‬ ‫مەاڵسداوە لەشێوازێكی تۆڕبەندی بەئەندامی خۆیان‪ ،‬هەروەها رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا خۆی دەنوێنێت‪ ،‬داعش چەپ لەكوبا یان لەئەمریكای التین‪،‬‬ ‫جگە لەبەرگە ئیسالمی‌و توندڕەوییەكەی بۆ نمونە كەسایەتییەكی وەكو «چێ‌‬ ‫لەزانستی كۆمەڵناسیدا چ پێناسەیەكی جیڤارا» بەهۆی ئەوەی ئەو بزوتنەوە‬ ‫چەپانە تاكە رێكخراوی شۆڕشگێڕ‬ ‫هەیە ؟‬ ‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ :‬ئەوە پرسیارێكی بون لەو سەردەمە‪ ،‬توانیبویان خۆیان‬ ‫ئاڵۆزە لەكۆمەڵناسیدا كۆمەڵێك لق وەربگێڕن بۆ بزوتنەوەی جیهانی‬ ‫هەیە‪ ،‬یەكێك لەو لقانەی كە دەتوانێت شۆڕشگێرانە كە هەمو ئەكتەرە‬ ‫بەوردی باس لەداعش بكات پێی جیهانییەكان لەخۆیان كۆبكەنەوە‪،‬‬ ‫دەوترێت «سۆسیۆلۆژیای سیاسی» لەهەشتاكان‌و نەوەدەكان بەوالوە ئیتر‬ ‫ئەو لقەش پەردەیەكی زۆر تەنكی هەیە چەپی شۆڕشگێر لەپاشەكشێی توند‬ ‫لەگەڵ زانستە سیاسییەكاندا‪ ،‬ناكرێت دایە‪ ،‬بەشێوەیەك لەدو هەزارەكان‬ ‫بەتەنها داعش لەسەر ئاستی كۆمەاڵیەتی بەوالوە تەنها گروپ كە توانای هەڵگرتنی‬ ‫بخوێنیتەوە‪ ،‬راستە رەهەندی كۆمەاڵیەتی ئەو رەهەندە شۆڕگێریەیان تێدا بێت‌و‬ ‫دەتوانێت كۆمەڵێك مۆم‪-‬مان لەو تونێلە تەنها گروپ كە بتوانێت خەڵكێكی‬ ‫تاریكە بۆ دابگیرسێنێت‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت زۆر لەدەوری خۆی كۆبكاتەوەو ئەو‬ ‫بەتەواوی شوناس‌و ستراكتۆرو ئایدۆلۆژیاو بانگەشەیە بكات رێكخراوە تیرۆرستییە‬ ‫لێرەوە‬ ‫چییەتی بونی داعش‪-‬مان بەتەواوی بۆ فۆندامۆنتالیستەكانن‪،‬‬ ‫پێناسە بكات‪ ،‬من داعش لەسەر ئاستی سەیردەكەیت كە گەنجێكی ئەمریكی‬ ‫«سۆسیۆلۆژیای سیاسی» بەو شێوەیە سویدی فەرەنسی یان ئەڵمانی بەدوای‬ ‫دەبینم كە بریتییە لەبزوتنەوەیەكی نوێ ئەوەدا دەگەڕێت كە مانایەكی شۆڕگێرانە‬ ‫كە تەجاوزی سنورەكان دەكات‪ ،‬سنورە بەژیانی خۆی بدات‪ ،‬ئەگەر ئێمە‬ ‫كەلتورییەكان سنورە جوگرافییەكان‌و گەنجێكی ‪ 25‬ساڵی بۆ نمونە وەرگرین‬ ‫سنورە رەنگییەكان‪ ،‬هەمو ئەو لە‪ 25‬ساڵی رابردودا مۆدێرنێت‌و پۆست‬ ‫سنورانەی كە دروست كراون داعش مۆدێرنێت هاتون ژیانی ئەو گەنجەیان‬ ‫وەكو بزوتنەوەیەكی گلۆبال‌و گشتگیری خاڵی كردۆتەوە لەهەمو مانایەك چونكە‬ ‫فراوان هەمو ئەو سنورانە دەپێچێتەوە‪ ،‬یەكێك لەكارەساتەكانی مۆدێرنێت‌و‬ ‫بزوتنەوەی «فۆندامۆنتاڵیزم» دو لقی پۆست مۆدێرنێت ئەوەیە كە تۆ بەدەستی‬ ‫هەیە لیقێكیان پێیان دەوترێت «سەلەفی خۆت مانا بەژیانی خۆت نەدەی‬ ‫بێ‌ چەك» كە ئەوانە لەكوردستان هیچ مانایەك دەرگات بۆ وااڵ ناكات‪،‬‬ ‫لەفەرەنسا لەسعودیە لەدەیان شوێن لەچركەساتی لوتكەی مۆدێرنێت خێزان‬ ‫ئیش دەكەن‪ ،‬ئەم سەلەفی بێ‌ چەكە هەڵدەوەشێتەوە چینی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‌و‬ ‫تەنها یەك شت جیایان دەكاتەوە پەیوەندییە‬ ‫لەلقەكەی تر ئەویش ترسی بەكارهێنانی قوتابخانە هەڵدەوەشێتەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫چەكە یان بەكارنەهێنانییەتی‪ ،‬لقی شتێك نابێت كە من‌و تۆ بەیەكەوە‬ ‫دوەمی «فۆندامۆنتالیزم» بریتییە لە گرێبدات‪ ،‬لەو بۆشاییە گەورەیەدا ئەگەر‬ ‫«سەلەفیزمی چەكدار» كە بریتییە لەشەستەكان‌و حەفتاكان بزوتنەوە‬ ‫لەو بزوتنەوەیەی كە هیچ سنورێك چەپە شۆڕشگێرییەكان توانیبێتیان ئەو‬ ‫ناخوێنێتەوە‪ ،‬ئەو لقە لەناو تیرۆرستی هەلومەرجە بڕەخسێنن كە گەنجێكی‬ ‫گلۆبالدا جێگایان دەبێتەوە‪ ،‬وەكو فەرەنسی رابكێشن‌و تێكەڵ بەخۆیانی‬ ‫داعش یان قاعیدە ئەوەی كە بۆ داعش بكەن‌و مانایەك بەژیانی بدەن ئەوا‬ ‫گرنگە خودی عیراق نییە یان خودی لەنەوەدەكان‌و دوهەزار بەوالوە بزوتنەوە‬ ‫سوریا نییە ئەوەی كە بۆ ئەو گرنگە رادیكالەكان ئەو پرۆژەیە پەیڕەو‬ ‫تەواوی جیهانە‪ ،‬واتە فەزای جواڵنەوەی دەكەن‪ ،‬ئەوە یەكێكە لەهۆكارە هەرە‬ ‫ئەو بەتەنها ئەو روبەرە نیە كە پێی سەرەكییەكان كە دەبێتە هۆی بەشێكی‬ ‫دەوترێت روبەری سوننە لەعیراق زۆری گەنجە ئەوروپییەكان‌و تەنانەت‬ ‫یان لەسوریا یان لەسعودیە‪ ،‬نا هەمو ئەمریكای التین‌و ئەفریقا بەكەلتوری‬ ‫روبەری ئەو بریتییە لەجیهان‪ ،‬خاڵێكی جیاواز‌و بەزمانی جیاواز‌و پێكهاتەی‬ ‫تر ئەوەیە كە ئەندامانی داعش یان جیاوازەوە تێكەڵیان بن‌و پەیوەندییان‬ ‫ئەلقاعیدە بەتەنها عیراقی یان سوری پێوە بكەن‪.‬‬ ‫نین لەبەرئەوەی ئەو ئایدۆلۆژیایەی ئەو‬ ‫هەڵیگرتوە ئایدۆلۆژیایەكی گلۆبالە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبینین بەریتانییەك ئەمریكییەك‬ ‫سویدییەك لەناو داعش وەكو یەك‬ ‫سەیر دەكرێن‪ ،‬ئەوەی كە سەرپەرشتی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكانی داعش دەكات لەعیراق‌و‬ ‫سوریادا موسوڵمانێكی جۆرجیایەو هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی بەعیراق‌و سوریاوە نییە‪.‬‬

‫ئەوەی كە شكستی هێنا لە‪ 2014-6-10‬پێش سوپا‌و‬ ‫پێش فەیلەق‌و سەربازەكان شتێكە كە من ناوی دەنێم‬ ‫«پرۆژەی سیاسیی عیراق»‪.‬‬ ‫شوناسی عیراقیبون كە چەندین ساڵە گۆرانی بەسەردا‬ ‫دەوترێت‌و ئەفسانەی بەدەوردا دروست دەكرێت كە‬ ‫توانای ئەوەی هەیە ئینتیما دروست بكات لەراستیدا‬ ‫ئەوە جگە لەوەهم هیچی تر نییە‬ ‫ئەگەر لەشەستەكان‌و حەفتاكان بزوتنەوە چەپە‬ ‫شۆڕشگێرییەكان توانیبێتیان ئەو هەلومەرجە بڕەخسێنن‬ ‫كە گەنجێكی فەرەنسی رابكێشن‌و تێكەڵ بەخۆیانی بكەن‌و‬ ‫مانایەك بەژیانی بدەن ئەوا لەنەوەدەكان‌و دوهەزار‬ ‫بەوالوە بزوتنەوە رادیكاڵەكان ئەو پرۆژەیە پەیڕەو دەكەن‬ ‫دوایی بێتە دەرەوەو لەكۆتایدا كەسێكی‬ ‫تیرۆریست دروست بكات‪.‬‬ ‫ بەبڕوای تۆ داعش لەغوبن‌و‬‫هەستكردنی كەمینەیەك لەپرۆسەی‬ ‫سیاسی‌و ئابوری عیراقدا چەكەرەی‬ ‫نەكردوە‪ ،‬یان بەمانایەكی تر تا چەند‬ ‫یان‬ ‫كەمینەیەك‬ ‫پەراوێزخستنی‬ ‫نەتەوەیەك هۆكارە بۆ گەشەكردنی ئەو‬ ‫جۆرە گروپانە؟‬ ‫د‪ .‬عادل باخەوان‪ :‬ئەوەی كە لە‪-10‬‬ ‫‪ 2014-6‬لەعیراقدا‌و بەتایبەتیش ئەوەی‬ ‫كە لەموسڵ شكستی هێنا بەتەنیا‬ ‫سوپای عیراق نەبو‪ ،‬وەكو بەشێكی زۆر‬ ‫لەچاودێر‌و راڤەكاران لەرۆژهەاڵت‌و رۆژئاوا‬ ‫شیكاری بۆ دەكەن‪ ،‬واتە سەرهەڵدانی‬ ‫داعش‌و داگیركردنی بەشێكی زۆر لەناوچە‬ ‫سوننە نشینەكانی عیراق‌و سوریا بەوە‬ ‫لەقەڵەم دەدەن‪ ،‬كە سوپای ئەسەد‬ ‫لەسوریا شكستی هێناوە یان سوپای‬ ‫عیراق لەموسڵ شكستی هێناوە‪ ،‬با ئێمە‬

‫باسی عیراق بكەین ئەوەی كە شكستی‬ ‫هێنا لە‪ 2014-6-10‬پێش سوپا‌و پێش‬ ‫فەیلەق‌و سەربازەكان شتێكە كە من ناوی‬ ‫دەنێم «پرۆژەی سیاسی عیراق»‪ ،‬عیراق‬ ‫وەكو پرۆژەیەكی سیاسی بەدرێژایی‬ ‫مێژوی خۆی واتە لەیەكەم داگیركردنی‬ ‫عوسمانیەكانەوە تا دەگاتە داگیركردنی‬ ‫عیراق لەالیەن ئەمریكاوە لەساڵی‬ ‫‪ ،2003‬عیراقی سیاسی نەیتوانیوە‬ ‫چوارچێوەیەك پیشنیار بكات كە هەمو‬ ‫تائیفەكان یان هەمو گروپەكان وەكو‬ ‫كورد‌و شیعە‌و سوننە‪ ،‬تێكەڵیان بكات‌و‬ ‫هەستێكی وایان لەال دروست بكات كە‬ ‫ئەوان پێش هەمو شتێك عیراقی بن‪،‬‬ ‫بەواتایەكی تر شوناسی عیراقی بون‬ ‫كە چەندین ساڵە گۆرانی بەسەردا‬ ‫دەوترێت‌و ئەفسانەی بەدەوردا دروست‬ ‫دەكرێت كە توانای ئەوەی هەیە ئینتیما‬ ‫دروست بكات لەراستیدا ئەوە جگە‬ ‫لەوەهم هیچی تر نییە‪ ،‬بەدرێژایی مێژوی‬

‫پێش ‪ 2013‬شیعە هەستی بەوە نەكردوە‬ ‫كە ئینتیمای بۆ ئەو عیراقە هەیە‪ ،‬تا‬ ‫‪ 2003‬ش بەئێستاشەوە الیەنی كوردی‬ ‫لەعیراقدا نەیتوانیوە ئینتیما بۆ شوناسی‬ ‫عیراقی بون دروست بكات‪ ،‬لە‪ 2003‬وە‬ ‫گروپی سوننە لەشوناسی عیراقی بون‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر رادیكاڵ كراونەتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬لەگەڵ هەمو ئەوانەشدا لەسەر‬ ‫ئاستی واقیع ئێمە شتێكی تر دەبینین‬ ‫كە لەبەغدا حكومەتێك هەیە هەژمونی‬ ‫سەد لەسەدی كراوە بەبەردا لەالیەن‬ ‫الیەنی شیعەوە‪ ،‬كوردەكانیش قاچێكیان‬ ‫لەهەولێرە‌و قاچێكیان لەبەغدایە بەو‬ ‫مانایەی ئەو شوناسە ناتوانێت تەنانەت‬ ‫ژینگە بۆ كوردەكانیش دروست بكات كە‬ ‫بڕیارە هاوپەیمانی شیعەكان بن‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی كە سوننەكانیش لەو شوناسە‬ ‫كراونەتە دەرەوە‪ ،‬ئەوە یەكێكە لەو‬ ‫هۆكارانەی كە بەشداری راستەوخۆ‌و‬ ‫بەهێز دەكات لەدروستبونی ئەو گروپەی‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )5٢٠‬دو شةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەدەرمانی خێرا چارەسەری كۆكە بكە‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫زۆری تێدایەو بۆ چارەسەركردنی كۆكە‬ ‫باشترین دەرمانە‪ ،‬پەرداخێك ئاوی‬ ‫گێزەر لەگەڵ كەوچكێك هەنگوین‪،‬‬ ‫ێ جــار دوبــارە‬ ‫ێ لەرۆژێكدا س ‌‬ ‫دەكــر ‌‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ـ زەنــجــەفــیــلــی هـــــاڕدراو لــەگــەڵ‬ ‫هــاڕدراوەی بیبەری سور‪ ،‬چواریەكی‬ ‫كەوچكێكی چا‪ ،‬بیبەری سور‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫چواریەكی كەوچكی چا زەنجەفیل‪ ،‬یەك‬ ‫كەوچكی چا هەنگوین‪ ،‬یەك كەوچكی‬ ‫چا سركەی سێو‪ ،‬دو كەوچكی چا ئاو‪،‬‬ ‫هەمو ئەمانە بەجوانی تێكەڵ بكەن‌و‬ ‫ێ جار بیخۆنەوە‪ ،‬چاكترین‬ ‫لەرۆژێكدا س ‌‬ ‫چارەسەرە بۆ كۆكە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬پەریوەش سەردار‪:‬‬ ‫هیچ مرۆڤێك دەستبەرداری كۆكە‬ ‫نابێت‪ ،‬كۆكەیش چەندین شێوازو‬ ‫جــۆری هەیە‪ ،‬كۆكەی كــەم‌و كۆكەی‬ ‫سوك‌و كۆكەی توند‪ ،‬كەواتە باشترین‬ ‫ێ‬ ‫چارەسەری خێرا بۆ رێگرتن لەهەند ‌‬ ‫جــۆری كــۆكــە‪ ،‬بەتایبەتی كۆكەی‬ ‫وشــك الی مندااڵن لەڕێگەی خێراو‬ ‫سروشتییەوە‪ ،‬باشترە ئــەم رێگە‬ ‫چارەسەركردنانە بەكاربهێنین‪:‬‬ ‫ـ تێكەڵكردنی شیری گەرم‌و هەنگوین‬ ‫بەپێی پێویست‪ ،‬وا باشترە شەوانە‬ ‫پێش خەوتن‌و بەیانیان پێش نانخواردن‬ ‫كوپێك لەم تێكەڵەیە بخۆینەوە‪.‬‬ ‫ـ ئاوی گێزەر‪ ،‬ئەمیش ڤیتامینێكی‬

‫سەرۆكوەزیران س ‌ێ مانگ‬ ‫جارێك هاندەكەی دەگۆڕێت‬

‫كلیۆباترا بە شیری‬ ‫ماكەر خۆی شتوە!‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەوان نەبن ژیان تاڵە‪.‬‬ ‫‪-2‬سیان لەكەیل‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-3‬خۆم‪ ،‬كچی شا‪ ،‬راونانی مریشك‪.‬‬ ‫‪-4‬بــیــگــرە‪ ،‬بــەلــەشــەوەیــە‪ ،‬بــەرگ‪،‬‬ ‫درەختێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-5‬رەجاڵ‪ ،‬زۆرترین قسەكردن لەگەڵ‬ ‫گوێدرێژا‪ ،‬باش‪.‬‬ ‫‪-6‬شارێكە لەعیراق ‪ +‬درێژترین‬ ‫شەوە‪.‬‬ ‫‪-7‬گیای لێكردەوە‪ ،‬نادیار‪.‬‬ ‫‪-8‬بەچكە «پ»‪ ،‬گاڵتە‪ ،‬دیارنیت‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬میوەیەكە «پ»‪ ،‬نیوەی مایە‪،‬‬ ‫خواردنەوەیە «پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬رێگە‪ ،‬لەگەڵ بەرگا بەكاردێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬جۆرە دەنگێكە «پ»‪ ،‬كەناڵێكی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫‪-12‬بێچوی گیانلەبەرێكە ‪ +‬هار‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫پاراستنی لەتۆڕی دەزگا سیخوڕی‌و هەواڵگرییە جیهانیەكان‪،‬‬ ‫ێ مانگ جارێك‬ ‫«جون كی» سەرۆكوەزیرانی نیوزلەندا‪ ،‬سـ ‌‬ ‫هاندەكەی دەگۆڕێت‪ .‬جون كی دەڵێت‪ :‬وەك هەر كەسێكی تر‬ ‫پارێزگاری لەئەمنیەتی مۆبایلەكەم دەكەم‪ ،‬بەاڵم ئەم كارەی من ئەوە ناگەیەنێت پاسۆردی هاندەكەم لەالیەن‬ ‫دەزگا سیخوڕیەكانەوە شكێنراوە‪ ،‬جون كی وتیشی‪ ،‬تەنانەت لەكاتی وتوێژكردن لەگەڵ راوێژكارە ئەمنیەكانیشدا‬ ‫هاندەكەم لەگەڵ خۆم دانانێم‪ ،‬ئەمەش وەك هەر ئەگەرێك‪ ،‬كە بەسەر خۆمەوە بكرێتە ئامێرێكی چاودێری‌و‬ ‫لەدژی خۆم بەكاریبهێنن‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫ســكــااڵیــان لــەســەر تــۆمــار كـــردم‪،‬‬ ‫لەسكااڵكەدا هاتوە كە رێگری بكرێت‬ ‫لەنمایشكردنی سەما‌و گۆرانیەكانی‬ ‫لوپێز لەرێگەی تیڤیەكانی مەغریبەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر ناوەرۆكی سكااڵكەش بەزیانی‬ ‫لۆپێز شكایەوە ئەوا بەپێی یاساكانی‬ ‫مەغریب‪ ،‬روبەڕوی بەندكردن دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش لەنێوان دو مانگ‪ ،‬بۆ دو ساڵ‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكەمجار نییە لوپێز روبەڕوی‬ ‫ئەمجۆرە هەڵوێستانە ببێتەوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ێ زیانە‌و دانیشتوانی‬ ‫گوێدرێژ‪ ،‬گیانلەبەرێكی ب ‌‬ ‫الدێ نشین‌و شوێنە دورەدەستەكان سودی زۆریان‬ ‫ێ بینیوە بۆ گواستنەوەی پێداویستیەكانیان‪،‬‬ ‫لـ ‌‬ ‫ێ جاریش‬ ‫بەتایبەتی لەجێگا سەختەكاندا‪ ،‬هەند ‌‬ ‫وەك وەسفی كەسێك بەكارهێنراوە‪ ،‬زۆرجاریش‬ ‫لەنێو چێشتخانەكاندا گۆشتەكەی دەرخــواردی‬ ‫خەڵكی دراوە‪ ،‬پێگەی «الــیــوم السابع»ی‬ ‫ێ زانیاری لەسەر ئەم گیانلەبەرە‬ ‫میسری‪ ،‬هەند ‌‬ ‫باڵوكردۆتەوەو دەڵێت‪ :‬شاژنە كلیۆباترا نزیكەی‬ ‫‪( 300‬ماكەری) هەبوە بۆ ئــەوەی بەشیرەكەی‬ ‫خــۆی بــشــوات‪ ،‬هــەروەهــا لــەكــۆی ‪ 41‬ملیۆن‬ ‫گوێدرێژ لەجیهاندا‪ 11 ،‬ملیۆنیان لەچین دەژین‌و‬ ‫لەبریتانیاش لەدوای ساڵی ‪2005‬ەوە پاسپۆرتی‬ ‫تایبەت بەخۆیان هەیە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی باشترین‌و‬ ‫گرانبەهاترین جــۆری پەنیر لەناوچەی بەڵقان‬ ‫لەشیرەكەی بەرهەمدەهێنرێت‪ .‬لەسەدەكانی‬ ‫ناوەڕاستیشدا لەئەوروپا‪ ،‬میزەكەی بۆ چارەسەری‬ ‫هەوكردنی چاو بەكارهێنراوە‪ ،‬وەك وەفایەكیش‬ ‫بۆ ماندوبون‌و پێشخستنی بواری گەشەپێدانی‬ ‫ئابوری‪ ،‬لەهەندێك ناوچەی ئەفریقیادا پەیكەری‬ ‫بۆ دروستكراوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬گـــەڕەكـــێـــكـــە لــەســلــێــمــانــی ‪+‬‬ ‫گیانلەبەرێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬لەگەڵماندایە‪ ،‬جۆرە دەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-3‬گــەورە‪ ،‬شارۆچكەیەكە لەعیراق‪،‬‬ ‫نیوەی سەیر‪.‬‬ ‫‪-4‬هــاوڕێــی جامانە «پ»‪ ،‬بخەوە‬ ‫«پ»‪ ،‬زۆر‪.‬‬ ‫ێ خۆشە‪ ،‬هۆسەو هەرا‪.‬‬ ‫‪-5‬بكر ‌‬ ‫‪-6‬نیوەی زاهی‪.‬‬ ‫ێ مانا‪.‬‬ ‫‪-7‬زۆر وتنی ب ‌‬ ‫‪-8‬قــابــلــەمــەی مـــس‪ ،‬ئامێرێكی‬ ‫مۆسیقایە‪.‬‬ ‫‪-9‬تێكۆشان‪ ،‬ژمــارەیــەكــە‪ ،‬توانج‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬نیوەی كەرە‪ ،‬نازناوی ئەحمەدە‪،‬‬ ‫سیان لە لەفە‪.‬‬ ‫‪-11‬لەكوێیە‪ ،‬نابێ‌‪ ،‬بینی «پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬ژمارەیەكە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەمەغریب‪ ،‬سكااڵ‬ ‫لەسەر لوپێز‬ ‫تۆمار دەكرێ‬

‫بــەزانــدنــی شــكــۆی ئــادابــی گشتی‌و‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی تی ئێم زەی ئەلیكترۆنی گەرموگوڕی لەسەماكردن‌و وروژاندنی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬دوای ئەوەی لەماوەكانی سێكسی‪ ،‬ســكــااڵی یاسایی لەسەر‬ ‫رابردودا خانمە گۆرانبێژو سەماكاری تۆماركرد‪.‬‬ ‫لەئاهەنگەكەدا لوپێز بەشێوەیەكی‬ ‫ئەمەریكی جنێفەر لۆپێز‪ ،‬بەشداری‬ ‫چواردەهەمین ئاهەنگی (مەوازین) زۆر سەرنجڕاكێش دەردەكــەوێــت‌و‬ ‫ی لەمەغریب كــرد‪‌،‬و باڵوكردنەوەی لەیەكەم لێدوانیدا دوای تۆماركردنی‬ ‫چەند گرتەیەكی ئەو ئاهەنگە لەكەناڵە سكااڵكە‪ ،‬لوپێز بەپێگەی تی ئێم‬ ‫تەلەفیزیۆنییە فەڕمییەكانەوە‪ ،‬لەالیەن زەی راگەیاند‪ ،‬مەغریبیەكان بەرگەی‬ ‫رێكخراوێكی زانستیەوەو بەتۆمەتی سەما گەرمەكانی منیان نەگرت‌و‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «ڵە» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫لەوشەی «ڵە»‪ 30 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬سەرماو سۆڵە‪ ،‬بابۆڵە‪ ،‬خاڵە ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬بتوین محەمەد جاف‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫دیاریكردنی شاجوان‬ ‫لەنێو بەندیخانەدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی رۆیــتــەرز بــاویــكــردەوە‪،‬‬ ‫لەیەكێك لەبەندیخانەكانی هەرێمی‬ ‫بــاجــای كــالــیــفــۆرنــیــای مەكسیك‪،‬‬ ‫بەهاوكاری ئــیــدارەی بەندیخانەكەو‬ ‫یەكێك لەرێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مــەدەنــی‪ ،‬پێشبڕكێی دیاریكردنی‬ ‫شــاجــوانــی بەندیخانەكان رێكخرا‪،‬‬ ‫رێكخستنی ئــەمــجــۆرە ئاهەنگە‬ ‫یەكەمجارە سازدەكرێت‪ ،‬لەو ئاهەنگەدا‬ ‫نزیكەی ‪ 21‬شاجوانی نێو بەندیخانەكە‬ ‫بەشدارییان تێدا كرد‪.‬‬

‫رۆیــتــەرز ئــەوەشــی رونــكــردۆتــەوە‪،‬‬ ‫شاجوانی ناو بەندیخانەكە بەجوانترین‬ ‫شێوە خۆیان رازاندۆتەوەو زۆر بەباشی‬ ‫خــۆیــان بــۆ ئاهەنگەكە ســازكــردوە‌و‬ ‫چەندین شێوازی جلوبەرگی رەنگاو‬ ‫رەنگیان پۆشیوەو زۆر گرنگییان بەو‬ ‫ئاهەنگە داوە‪ ،‬یەكێك لەئەندامانی‬ ‫رێكخەری پێشبڕكێكە رایگەیاند‪،‬‬ ‫مــەبــەســت لەرێكخستنی ئەمجۆرە‬ ‫ئاهەنگانە‪ ،‬بــۆ زیــاتــر گرنگیدانی‬ ‫بــەنــدیــەكــانــە بــەخــۆیــان‌و ساتێك‬ ‫دوربكەونەوە لەخەمو ئازارەكانیان‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ ئەوەندە شتە بچوكەكان‬ ‫بــەگــرنــگ مــەگــرە‪ ،‬رابـــردو‬ ‫فـــەرامـــۆش كـــە‪ ،‬كەسێك‬ ‫پەیمانێكت دەدات ـێ‌ وریابە‬ ‫هەڵنەخڵەتێی‪.‬‬

‫ـ كــاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬پارەیەكی باش‬ ‫دێــتــە دەســتــت‪ ،‬كەسێك‬ ‫دەمێكە نەتدیوە بەم زوانە‬ ‫پێی ئاشنا دەبیتەوە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ لــەتــەك هــاوڕێــكــانــتــا‬ ‫بــەوەفــابــە‪ ،‬خــۆت بەگەورە‬ ‫مـــــەگـــــرە‪ ،‬ف ــێ ــڵ ــك ــردن‬ ‫لەخۆشەویستەكەت فێڵكردنە‬ ‫لەویژدانی خۆت‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ خــەم لەشتێك مەخۆ‬ ‫كـــە ســــــادەو ئــاســانــە‪،‬‬ ‫دەتــوانــی بەرنامەی نوێتر‬ ‫دانـــێـــی‪ ،‬ئــــەوەنــــدە دڵ‬ ‫لەخۆشەویستەكەت پیس‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ یەكێك لەسەركەوتنەكانی‬ ‫مــرۆڤ راوێــژ كردنە‪ ،‬عەیب‬ ‫نیە دان بەهەڵەی خۆتدا‬ ‫بنێی‪ ،‬خۆشەویستەكەت لێت‬ ‫بەگومانە‪ ،‬وریابە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫گــرنــگــی پـــێـــبـــدە‪ ،‬ســود‬ ‫لەئامۆژگاری لەخۆت گەورەتر‬ ‫وەرگــرە‪ ،‬دیارییەكی بەنرخ‬ ‫دێتە دەستت‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ هەمو كەسێ‌ پێویستی‬ ‫بــەلــێــبــوردنــە‪ ،‬ئـــەوەنـــدە‬ ‫ه ــەڵ ــەش ــە مـــەبـــە‪ ،‬ســود‬ ‫لەوكاتانە وەرگــرە كەدوریت‬ ‫لەخۆشەویستەكەتەوە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ پــڕۆژەیــەكــی ســەیــرو‬ ‫نـــوێ‌ دەگــریــتــە دەســـت‪،‬‬ ‫پــارەیــەكــی بــاشــت دەســت‬ ‫دەكـــــــەوێ‌‪ ،‬مــژدەیــەكــی‬ ‫خۆش لەخۆشەویستەكەت‬ ‫دەبیستی‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ یاری بەئاگر مەكە‪ ،‬كارێك‬ ‫مەكە كە هی تۆ نییە‪ ،‬شتێك‬ ‫نایزانی پرسیار بكە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫خۆشەویستەكەت زویر مەكە‪.‬‬

‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ پــارەی سپی بۆ رۆژی‬ ‫رەش‪ ،‬زیــــادە مــەســرەفــی‬ ‫كارێكی باش نیە‪ ،‬بۆ كارێكی‬ ‫بێ‌ بایەخ خۆشەویستەكەت‬ ‫تاقی مەكەرەوە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئەم هەفتە بەختەوەری‬ ‫روت تێدەكات‪ ،‬هەواڵێكی‬ ‫زۆر گــرنــگ دەبیستی‪،‬‬ ‫خـــۆشـــەویـــســـتـــەكـــەت‬ ‫سەفەرێكی لەڕێدایە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ نهێنی ژیانت بپارێزە‪،‬‬ ‫ســــود لـــەئـــامـــۆژگـــاری‬ ‫وەرگــرە‪ ،‬لەهەمو شتێكا‬ ‫هـــــەڵـــــمـــــەدەرێ‌‪ ،‬رێـــز‬ ‫لەخۆشەویستەكەت بگرە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (520) 15-6-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سلێمانی یادی‬ ‫شاعیرە نەمرەكەی‬

‫«با»‬

‫دەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ئەمڕۆ ‪ 2015/6/15‬لەچوارچێوەی‬ ‫چاالكییە رۆشنبیریەكانی شــاری‬ ‫سلێمانیداو بەسەرپەرشتی هەریەك‬ ‫لـــەوەزارەتـــی رۆشــنــبــیــری‌و دەزگـــای‬ ‫رۆشنبیری جەمال عیرفان‌و بنكەی‬ ‫ژیــن‪ ،‬لەژێر نــاوی «شــاری سلێمانی‬ ‫یادی شاعیرە نەمرەكەی دەكاتەوە»‬ ‫لەهۆڵی تەوار‪ ،‬مەراسیمی یادی «‪»65‬‬ ‫ساڵەی شاعیری نەمر «پیرەمێرد»‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەختیار سەعید سەرپەرشتیاری‬ ‫دەزگــای رۆشنبیری جەمال عیرفان‪،‬‬ ‫سەبارەت بەم یادە بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪:‬‬ ‫لـــەم مــەراســیــمــەدا‪ ،‬دەمــانــەوێــت‬

‫لە باكورەوە‬ ‫هەڵدەكات‬

‫ئاوڕێك لەشاعیری نەمری گەلەكەمان‬ ‫پیرەمێردی نەمر بدەینەوە‪ ،‬كە زۆرترین‬ ‫خزمەتی بەگەلی كورد كردوەو تا هەتایە‬ ‫بەجوانی‌و بەگرنگییەوە دەمێننەوە‪ ،‬لەم‬ ‫یــادەدا چەند چاالكییەكی هەمەجۆر‬ ‫پێشكەش دەكرێن لەوانە‪ :‬رۆژنامەگەریی‬ ‫الی پیرەمێرد – مستەفا ساڵح كەریم‪،‬‬ ‫پەیامی روناكبیریی پیرەمێرد‪ -‬ئەكرەم‬ ‫میهرداد‪ ،‬هەڵسەنگاندنی كتێبی باخێك‬ ‫لــەوشــە‪ -‬د‪ .‬شوكریە رەســـوڵ‪ ،‬تەنز‬ ‫الی پیرەمێرد‪ -‬د‪ .‬شێركۆ عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫وتارەكانی پیرەمێرد‪ -‬سدیق ساڵح‪،‬‬ ‫پەندەكانی پیرەمێرد‪ -‬د‪ .‬دلێر میسری‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا بنكەی ژین پیشانگەیەكی‬ ‫فۆتۆو بەشێك لەكارەكانی پیرەمێرد‬ ‫نمایشدەكات‪.‬‬

‫بڕوا بەرزنجی‬

‫رۆژی هەینی «ئەندێشە» بۆ مندااڵنە‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫كـــاركـــردن لــەبــوارەكــانــی ئـــەدەب‌و‬ ‫هونەردا بۆ مندااڵن‪ ،‬جا هەر ناوەندو‬ ‫شوێنێكی رۆشنبیری بیگرێتە خۆی‪،‬‬ ‫ئەوە خزمەتێك‌و گەشەپێدانێكی جوانەو‬ ‫دەستخۆشی‌و ستایشی دەوێ‌‪ ،‬یەك ‌ێ‬ ‫لــەو ناوەندانە «نــاوەنــدی رۆشنبیریی‬

‫سەید كیالردەشت‌و‬ ‫موریدەكانی‬

‫سەید كیالردەشت بەجلوبەرگی‬ ‫نەخشێنراو‪ ،‬بەنوسینی سۆفیگەرانە‬ ‫دانیشتوە‪ ،‬نەخشەكان لەسەرەوەی‬ ‫نــاوەڕاســت‪ ،‬راستەوخۆ لەبەشی‬ ‫ســـەرەوەی دڵــیــدا نەخشێنراوە‪.‬‬ ‫لەسەر جلوبەرگەكانی لەسەر بەشی‬ ‫راستی پارێزراودا وێنەی دەستێك‬ ‫دوراوە‪ ،‬لــــەدواوەی (نــاوبــراو)دا‬ ‫گوێگرو موریدەكانی وەستاون‪.‬‬ ‫ئایینی ئەهلی حــەق‪ ،‬وەك ڤ‪.‬‬ ‫ف‪ .‬مینوڕسكی ناوبراوی بەماكۆی‬ ‫پەناگەی ســەرەكــی ئەهلی حەق‬ ‫ناودەبرد‪ ،‬كەوا ئەوان مومارەسەی‬ ‫بازنەیەك لەنەریتی ئایینی (كارە‪-‬‬ ‫كــویــون) یــان دەكــــرد‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)1905‬دا ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫ێ بەتەواوەتی ئەو‬ ‫لەوێبو‪ ،‬و دەكر ‌‬ ‫بڕوایەمان بۆ دروست بێت كە ئەو‬ ‫وێنەیە لەكاتی ئەو گەشتەدا گیراوە‪.‬‬ ‫بەكامێرای ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان)‬ ‫كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی‪.‬‬

‫ئەندێشە»یە كــە خۆبەخشانە هەمو‬ ‫رۆژێكی هەینی تەرخاندەكات بۆ جۆرەها‬ ‫چاالكیی تایبەت بەمندااڵن وەك‪ :‬گۆرانی‌و‬ ‫وێنەكێشان‌و موزیك‌و چیرۆك‪.‬‬ ‫«فەرزانە عەلی» بەڕێوەبەری ناوەندی‬ ‫رۆشنبیریی ئەندێشە‪ ،‬ســەبــارەت بە‬ ‫چاالكییەكانیان بە»چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬

‫بڕیارمانداوە كە هەمو رۆژێكی هەینی‌و‬ ‫خۆبەخشانە دەرگای ئەندێشە كراوەبێ‌ بۆ‬ ‫جۆرەها چاالكیی مندااڵن‪ ،‬كە ئەو رۆژە‬ ‫بەموزیك‌و گۆرانی‌و چیرۆك‌و وێنەكێشان‬ ‫كات بەسەربەرین‪ ،‬مەبەستی ئێمەیش‬ ‫تەنیا كاركردنە لەپێناو پێگەیاندنی‬ ‫نەوەیەكی خوێنەر‪.‬‬

‫نیشتمانی داستان‬

‫ناوبراو وتیشی «هەمو دایك‌و باوكێك‬ ‫دەتوانن منداڵەكانیان بهێنن بۆ گوێگرتن‌و‬ ‫بینینی ئەم چاالكیانە‪ ،‬كە هەر رۆژێكی‬ ‫هەینی هونەرمەندێك یاخود نوسەرێك‬ ‫بانگهێشت دەكەین بۆ ئەنجامدانی ئەو‬ ‫چاالكیانە»‪.‬‬

‫دەرئەنجامی هەڵبژاردنە پاڕلەمانییەكەی توركیا‪ ،‬دو ئاستی سیاسی گرنگی بۆ‬ ‫كورد هەبو‪ ،‬ئاستێكی لە ناوخۆی توركیا‪ ،‬ئاستی دوەمی بۆ كورد لەنەوعیەتی‬ ‫ئەو بزوتنەوە لیبراڵ‌و نەتەوەییەدایە‪.‬‬ ‫ئاستی یەكەم‪ :‬ئەم گرنگییەش دیسانەوە بۆ دو ئاست دابەش دەبێت‪ ،‬ئاستێكی‬ ‫ژمارەی كوردە لە توركیا كە زۆرترین ژمارەیەو بەپێی ئاماری نافەرمی نزیكەی‬ ‫بیست ملیۆنە‪ ،‬ئاستەكەیتری جیۆپۆلەتیكی باكورە‪ ،‬كە بەهۆی توركیاوە دەرگای‬ ‫تەواوی كوردە بەڕوی رۆژئاوادا‪.‬‬ ‫سەركەوتنی هەدەپە‌و چۆنێتی سەركەوتنەكەی بایەخی زۆرە‪ ،‬كە الی من‬ ‫گرنگترینیان دروستكردنەوەی یەكێتیی كوردە لەباكور‪ ،‬ئەمەیش رون دیارە‪،‬‬ ‫یەكەمجارە ناوچەی دێرسیمی كوردی عەلەوی هەردو كورسییەكەی بۆ كورد بێت‪،‬‬ ‫كە لەپێشتردا مەزهەب لەسەر‌و نەتەوە بو‪ ،‬بەهۆی پشتتێكردنی كوردانی سونی‬ ‫لەشۆڕشەكەی شێخ رەزای دێرسیم‪ .‬هەتا لەو ناوچانەی ئەستەمبوڵ كە زۆرینەی‬ ‫عەلەوییە‪ ،‬كە كاتی خۆی بەهۆی لێدانی مەهەپەوە لەیەك ناوچەدا چڕبونەوە‪،‬‬ ‫لەم هەڵبژاردنەدا لەسەدا ‪٨٦‬ی دەنگەكانی بۆ هەدەپە بو‪ .‬هەروەك تەواوی‬ ‫ناوچە كوردنشینەكان هەدەپە بو بەزۆرینە‪ ،‬بەمەیش بەتەواوی نوێنەرایەتی‬ ‫كوردی لەخۆیدا كۆكردەوە‪ .‬ئەم كۆكبونە نەتەوەییە دیموكراسییە تاكی كوردی‬ ‫زیندو دەكاتەوەو بڕوابەخۆبونی پێدەبەخشێت‪.‬‬ ‫ئاستی دوەم‪ :‬ڕۆحــی ئەم سەركەوتنە لەچاوی سەاڵحەدین دەمیرتاشدا‬ ‫دەبینرا‪ ،‬كە میدیای ئەوروپایی بە»ئۆبامای كورد» ناساندیان‪ .‬بەاڵم لەراستیدا‬ ‫دەمیرتاش وێنەی ئۆجەالنە لـــەدەرەوەی ئیمرالی‪ .‬ئەگەر ورد كتێبەكانی‬ ‫ئۆجەالن بخوێنینەوە‪ ،‬لەگەڵ زۆر رەخنە لەبیركردنەوەو فیكری چەپی ئاپۆ‪،‬‬ ‫بەاڵم نەخشەی هەدەپە لەسەر بیری ئاپۆ داڕێژرابو و خۆی نمایشدەكرد‪ .‬بۆیە‬ ‫بەڕونی ئاپۆ لەم سەركەوتنانەدا دەبینین‪ ،‬ئەم وێنەیەی ئاپۆ لەسەركەوتنەكانی‬ ‫رۆژئــاوای كوردستانیش دەردەكەوێت‪ .‬كە گرنگترین بەشی وێنەكە الی من‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزمێكی جوگرافیا فراوان یان كراوەیە‪ ،‬هاوكات بایەخدانێتی بەژن‌و‬ ‫دروستبونی ئەو پێگە بەهێزەی ژن لەژیانی سیاسی‌و گشتی باكورو رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ .‬كە خاڵی راكێشەری چاوی میدیاو رۆشنبیران‌و ناوەندە جیاوازەكانی‬ ‫دنیای دەرەوەیە‪ .‬واتە خەباتی ئاپۆیی‪ ،‬خاڵی بەهێزو جیاكەرەوەی لەخەباتی‬ ‫هێزەكوردییەكانیتر‪ ،‬فراوانی‌و كراوەیی لەعەقڵی ناسیۆنالیزمی‌و چونی شۆڕشە بۆ‬ ‫ئاستە كۆمەاڵیەتییەكان‌و بەتایبەت كێشەی ژن‪.‬‬ ‫ئەوەیش وادەكات شۆڕش‌و وەرچەرخانی سنوری شۆڕشی ئاپۆیی‪ ،‬ئاسۆیی‬ ‫بێت‌و لەگەڵ خۆیدا وەرچەرخان لەكۆمەڵی سەلەفی‌و چەق بەستوی كوردیدا‬ ‫بكات‪ .‬ئەو كارەی شۆڕشی باشوری كوردستان نەیتوانی بیكات‌و شۆڕش لەئاستی‬ ‫سیاسیدا خنكا‪ .‬بۆیە «با»ی گۆڕانكاری‌و بەجیهانیبونی كورد‪ ،‬وەك ماركەیەك‬ ‫كە بۆجیهانی نوێ بخوات‪ ،‬لەباكورەوە هەڵدەكات‪».‬با»یەك كۆمەاڵ هاوكات‬ ‫لەگەڵ كێشە سیاسی‌و نەتەوەییەكان دەخاتە بەردەم پڕۆژەی چارەسەر‪ ،‬یەك‬ ‫جارە لەمێژودا خاڵی جیاكەرەوەی كورد دیموكراسی‌و ئازادی ژنە‪ ،‬كە لەزمانی‬ ‫ئۆجەالنیشەوە دەكرێت بڵێین‪ ،‬ئازادی كورد‌و تەواوی ئازادییەكان بێ ئازادی ژن‬ ‫بونی نییە‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬ ‫باخێك لەوشە‬

‫لەدوتوێی ‪ 448‬الپــەڕەی قــەوارە‬ ‫گــــەورەی چــاپــی دوەمــــدا‪ ،‬كتێبی‬ ‫«باخێك لەوشە»ی مامۆستا مستەفا‬ ‫ساڵح كەریم بەچاپگەیەنرا‪ ،‬ئەم‬ ‫كتێبە كتێبێكی ئەدەبیی پڕ بەهایەو‬ ‫گەشتێكە بەژیاننامەی پڕ شكۆی‬ ‫شاعیری گـــەورەو دڵــســۆزی خاك‌و‬ ‫نەتەوە «پیرەمێرد»ی نەمر‪.‬‬ ‫چــەنــدیــن الیــەنــی رۆژنــامــەوانــی‌و‬ ‫یــادەكــانــی نــــەورۆزو بــەســەرهــات‌و‬ ‫ئــاهــەنــگ‌و بــۆنــە تایبەتیەكانی‬ ‫لەخۆگرتوە‪ ،‬چەندین نامەو یادگاری‬ ‫نــێــوان پــێــرەمــێــردو شــاعــیــران‌و‬ ‫نوسەرانی تێدایەو گەورەیی پیرەمێرد‬ ‫لــەوەدا دەخاتەڕو كە ئەم شاعیرە‬ ‫نیشتمانپەروەرە چەند عاشقی خاك‌و‬ ‫نــەتــەوەو هـــاوڕێ‌‌و خامەو زانست‌و‬ ‫شانۆو بوارەكانی تر بوە‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبە هەمو هیواو جوانی‌و‬ ‫هیالكیی پــیــرەمــێــرد دەخــاتــەڕو‪،‬‬ ‫ێ لەخوێندنەوەیدا هیچ‬ ‫كە دەكــر ‌‬ ‫الپەڕەیەكی لێنەبوێرین‪.‬‬

‫فەرهەنگی زاراوەكان‬

‫لــەدو توێی ‪ 442‬الپــەڕەی قــەوارە‬ ‫مامناوەندیدا‪ ،‬كتێبی «فەرهەنگی‬ ‫زاراوەكـــــانـــــی ئــــــەدەب‌و زانــســتــە‬ ‫مرۆڤایەتییەكان»ی د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد‬ ‫ئەسوەد بەچاپگەیەنرا‪.‬‬ ‫لەپێشەكی ئــەم كتێبەدا نوسەر‬ ‫دەڵێ‌‪ :‬ئەم كتێبە فەرهەنگێكە بەمانای‬ ‫موعجەم‪ ،‬واتە موعجەمی زاراوەكانە‪،‬‬ ‫چونكە زاراوەســازی‪ ،‬یان فەرهەنگی‬ ‫زاراوەكـــــــان‪ ،‬یـــان تێرمینۆلۆجی‬ ‫بریتییە لەپێشكەوتنێكی سروشتیی‬ ‫فەرهەنگسازی‪.‬‬ ‫لەبەشێكی تــری پێشەكییەكەدا‬ ‫هاتوە‪ :‬لەم فەرهەنگەدا هەوڵمداوە ئەو‬ ‫زاراوانــە هەڵبژێرم كەتا ئەندازەیەكی‬ ‫زۆر هاوبەشن لەنێوان ئەدەب‌و رەخنەی‬ ‫ئەدەبیی‌و سەرجەم زانستە مرۆڤایەتی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی تــردا‪ ،‬هاوبەشیی‬ ‫زاراوەكانیش لەوێوە هاتوە كە لەم‬ ‫ســەردەمــەی ئەمڕۆماندا هــاوكــاری‌و‬ ‫بەنێویەكداچونێكی زۆر لەنێوان زانستە‬ ‫مرۆڤایەتی‌و كۆمەاڵیەتیەكاندا هەیە‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‪:‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫عەباس مەعرووفی‬ ‫لە دیدارێکی تایبەتدا‬

‫ذمارة (‪ )461‬دووشةممة ‪ 201٥/6/15‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫رۆمانسیترین چیرۆکی ئەم دەیە دەکرێتە کوردی‬ ‫رۆمانەکە بۆ ‪ ٥٠‬زمان وەرگێڕدراوەو نۆ ملیۆن دانەی لێ فرۆشراوە‬ ‫ئا‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هەڵەی ناو ئەستێرەکانی بەختمان‪ ،‬کە بە‬ ‫ڕۆمانسیترین چیرۆکی ئــەم دەیــەیــە پێناسە‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لەالیەن وەرگێڕی الو‪ ،‬ژیوار جەوهەرەوە‬ ‫دەکرێت بە کوردی و بڕیاریشە تا کۆتایی ئەمساڵ‬ ‫کاری وەرگێڕانەکەی تەواو ببێت‪.‬‬ ‫دەربارەی ڕۆمانەکە‪ ،‬ژیوار جەوهەر بە ڕەخنەی‬ ‫چاودێری ڕاگەیاند‪ ،‬ھەڵــەی ناو ئەستێرەکانی‬ ‫بەختمان‪ ،‬دوایین ڕۆمانی نووسەری بەناوبانگی‬ ‫ئەمەریکی جۆن گرین‪-‬ە‪ ،‬کە لە ساڵی ‪٢٠١٢‬‬ ‫باڵوبۆتەوە‪.‬‬ ‫جەوهەر باسی لە ناوەڕۆکی ڕۆمانەکە کرد‬ ‫و وتــی‪« :‬ئــەم کتێبە باس لە کچێکی گەنجی‬ ‫گۆشەگیر دەکات کە نەخۆشی شێرپەنجەی ھەیە‬ ‫بە ناوی ھەیزەڵ گرەیس النکاستەر‪ .‬یەکێک لە‬ ‫خولیاکانی خوێندنەوەی بەردەوامی کتێبێکە بە‬ ‫ناوی (ئازارێکی مــەزن)‪ .‬لەسەر داوای دایک و‬ ‫باوکی بەشداری لە گروپێکی پشتیگری تایبەت‬ ‫بە نەخۆشی شێرپەنجە دەکات و لەوێ ئاشنایەتی‬ ‫لەگەڵ کوڕێک پەیدا دەکات بە ناوی ئۆگەستۆس‬ ‫وەتــەرس‪ ،‬ڕزگاربوویەکی نەخۆشی شێرپەنجە‪،‬‬ ‫کە وا لە ھەیــزەڵ دەکــات جارێکی دی بیر لە‬ ‫ژیــان‪ ،‬سەرکێشی و خۆشەویستی بکاتەوە‪.‬‬ ‫ھەیزەڵ ڕۆمانی (ئازارێکی مەزن) بۆ ئۆگەستۆس‬ ‫پێشنیار دەکات و ئەویش دەیخوێنێتەوە و بە‬ ‫دڵی دەبێت‪ .‬ئەوان دەیانەوێت بزانن چی بەسەر‬ ‫شاکارەکتەری ڕۆمانەکە و کارەکتەرانی تردا دێت‬ ‫دوای تەواوبوونی ڕۆمانەکە‪ .‬ھەر ئەو فزولیەتەش‬ ‫بینین و سەردانیکردنی نووسەرەکەیان لە واڵتێکی‬ ‫تر لەال گەاڵڵە دەکات‪ .‬ھەروەک ئۆگەستۆس لە‬ ‫کتێبەکەدا دەڵێت‪( ،‬پەیمانێکی نەنووسراو ھەیە‬ ‫لە نێوان نووسەر و خوێنەردا‪ .‬من پێم وایە‬ ‫تەواونەکردنی کتێبەکە بە جۆرێک لە جۆرەکان‬ ‫پێشێلکردنی ئەو پەیمانەیە‪»).‬‬ ‫بەاڵم وەک دەڵێت‪ ،‬نووسەری ڕۆمانەکە پێی‬ ‫وایە‪ ،‬کە ئەو جۆرە ڕۆمانانە وەک ژیانی کەسێک‬ ‫وایە کە دەمرێت ھێشتا زۆر شت ماوە بیڵێت و‬ ‫ئەنجامی بدات‪ ،‬وەک ڕستەیەک کە لە ناوەڕاستەوە‬

‫جۆن گرین‪ ،‬نووسەری ڕۆمانەکە‬

‫تەواو بووە‪.‬‬ ‫ئەو وەرگێڕە باسی لەوەش کرد‪ ،‬ئەم کتێبە‬ ‫دەرباری شێرپەنجەیە‪ .‬زۆربەی ڕەخنەگران پێیان‬ ‫وایە‪ ،‬کە نووسەر لەوەدا زۆر سەرکەوتوو بووە‬ ‫کە کتێبێکی نووسیوە لەسەر شێرپەنجە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کتێبێکی بێزارکەر و تاقەتپڕوکێن نا کە خەمۆکی‬ ‫بخاتە لیستی کاریگەریە الوەکیەکانی شێرپەنجە‪.‬‬ ‫(لە چاوی پاڵەوانی ڕۆمانەکەوە‪ ،‬دەتوانین ئەوە‬ ‫ببینین چۆن کەسێکی تووشبوو بە نەخۆشی‬ ‫شێرپەنجە دونیا دەبینێت‪ ..‬ژیانی ڕۆژانەیان‬ ‫چۆنە‪ ..‬زۆر شتی تریش‪).‬‬ ‫وتیشی‪« :‬نووسەر پێمان دەڵێت چۆن دەبێت‬ ‫نەھێڵین شێرپەنجە کاریگەری لە مێشکمان‬ ‫بکات و دەرونمان تێک بــدات‪ .‬قــەدەری تۆ بە‬ ‫ھەرشێوەیەک بیێت‪ ،‬دەبێت ژیانمان خۆشبووێت‬ ‫و بەدوای خەونەکانمان بکەوین‪ ،‬چونکە کۆمەڵێک‬ ‫شت ھەن کە لەوانە زۆر مەزنترن و دەتوانن‬ ‫ھەمــوو ناشیرنیەکان جوان بکات‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫خۆشەویستی‪».‬‬ ‫سەبارەت بە ناوی ڕۆمانەکە‪ ،‬ژیوار جەوهەر‬ ‫ئاشکرای کــرد‪ ،‬نووسەر نــاوی کتێبەکەی لە‬ ‫وتەیەکی شکسپیرەوە وەرگرتووە کە دەڵێت‪:‬‬ ‫«بروتوسی ئازیز‪ ،‬ھەڵەکە لە ئەستێرەی بەختماندا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو ھەڵەکە لە خۆمانە‪ ».‬بەاڵم ڕوونیشی‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬نووسەر ناوی کتێبەکەی کردووە بە‬ ‫ھەڵەی ناو ئەستێرەکانی بەختمان‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫پێی وایە‪ ،‬کە بۆ دوو کارەکتەرەکەی شکسپیر‬ ‫(کاسیووز و بروتوس) ھەڵەکە لە خۆیاندایە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــۆ ھەیـــزەڵ و ئۆگەستۆس و زۆربــەی‬ ‫گەنجانی تووشبوو بە نەخشی شێرپەنجە‪ ،‬ھەڵەکە‬ ‫لە ئەواندا نییە‪ ،‬بەڵکو ھەڵەکە لە ئەستێرەکانی‬ ‫بەختی ئەوانە‪ ...‬ھەڵەکە لە قەدەری ئەواندایە‪.‬‬ ‫هاوکات نووسەر جۆن لە دووتوێی ڕۆمانەکەدا‬ ‫کۆمەڵێک بابەتی دیکە باس دەکــات‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ترسی لە یادکردنی مرۆڤەکان دوای مردنیان‪،‬‬ ‫خۆشەویستی ڕاستەقینە‪ ،‬ژیانی نووسەرەکان و‬ ‫کۆمەڵێک پرسی تر‪.‬‬ ‫پێش ئــەوەی ڕۆمانەکە بــاو بکرێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێگەی ئۆنالینەوە ژمارەیەکی زۆری لێ فرۆشرا‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا تەنها ناوەکەی باڵو ببۆوە‪ ،‬هەتا‬

‫ژیوار جەوهەر‪ ،‬وەرگێڕی ڕۆمانەکە‬

‫ئێستاش‪ ،‬نزیکەی نۆ ملیۆن کۆپی لێ فرۆشراوە‬ ‫لە ھەمــوو جیهاندا و بۆ نزیکەی پەنجا زمان‬ ‫وەرگێڕدراوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕی کوردی ڕۆمانەکە هێمای بۆ ئەوەش‬ ‫کرد‪ ،‬ھەندێ ڕەخنەگر ئەو ڕۆمانە بە ڕۆمانسیترین‬ ‫چیرۆکی ئەم دەیەی دادەنێن و بە تایتانیکی ئەم‬ ‫نەوەی ئیستاشی لە قەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫ئەم کتێبەش وەک زۆرێک لە ڕۆمانەکانی تر‬ ‫کراوە بە فیلم‪ ،‬لەوبارەیەشەوە وەرگێڕ دەڵێت‪:‬‬ ‫«یەکێک لەو ھۆکارانەی کە بــازاڕی کتێبەکەی‬

‫گەرم کردووە‪ ،‬بەرهەمهێنانی فلیمەکەی بوو لە‬ ‫ساڵی ‪ .٢٠١٤‬ئەگەر چی پێشوازیەکی زۆری لێ‬ ‫کرا و داھاتێکی باشی پەیدا کرد‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫کتێبەکە جیاوازیان ھەیە‪ .‬من خۆشم سەرەتا لە‬ ‫فلیمەکەوە ئاشنای ڕۆمانەکە بووم‪».‬‬ ‫وەرگێڕ هیواخوازە تا کۆتایی ئەمساڵ کاری‬ ‫وەرگێڕانەکەی تەواو بکات و هاوکات سوپاسی‬ ‫ھاوڕێیانی هەڵۆ فەریق و وەرگێڕی بە توانا‪،‬‬ ‫کاک مەریوان هەڵەبجەیی دەکات بۆ کۆمەک و‬ ‫ھاوکارییە بەردەوامەکانیان‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫«مردن لە جێبێكدا»‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ بەتول وەزیری تەبار‪ ،‬دایكی فروغ فەرۆخزاد‬ ‫سازکردنی‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫بەشی سێیەم‪-‬كۆتایی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬چیت لەبیرە لەبارەی‬ ‫دواییــن دیدارت لەگەڵ فروغ؟ كەی بوو لە‬ ‫كوێ‌ بوو دۆخــی فروغت لەو ڕۆژەدا چۆن‬ ‫دی؟‬ ‫بەتول وەزیری تەبــار‪ :‬فروغ ماوەیەكی‬ ‫زۆر بــوو بــەردەوام باســی مەرگــی خۆی‬ ‫دەكــرد‪ ،‬وەك بڵێــی پێشــبینی شــتێكی‬ ‫كردبێت‪ ،‬زۆرجار دەهات بۆ ماڵەوە‌ باســی‬ ‫مەرگــی دەكرد مــن توڕە دەبــووم لێی‌و‬ ‫دەمــوت بۆ ئازاری مــن دەدەیت‌و تاكەی‬ ‫باسی ئەم قسە بێمانایانە دەكەیت‪.‬‬ ‫ڕۆژێك هــات بۆ ماڵــەوەو خەریكبووین‬ ‫قســەمان دەكــرد‪ ،‬وتــی دایــە بیــر لەوە‬ ‫بكــەرەوە هــەر لــەم ڕۆژانــەو لــە دوو‬ ‫شــەممەیەكدا لە ڕۆژنامــەوە تەلەفۆنت بۆ‬ ‫دەكــەن بۆ سەرەخۆشــیكردن‪ .‬منیش وتم‬ ‫فــروغ توقورئان بــڕۆ دەرەوە بەخوا لێرە‬ ‫بمێنیتەوە شــێتم دەكەی‪ .‬هــەر ئەو ڕۆژە‬ ‫بــوو وتــی دووشــەممە بــۆ نانــی نیوەڕۆ‬ ‫دێــم بۆ ئێرە‪ ،‬بــەاڵم درەنگ دێــم‌و ئێوە‬ ‫نانــی خۆتــان بخــۆن‪ .‬كاتژمێــری دووی‬ ‫ڕۆژی دووشــەممە هات بــۆ ماڵەوەو دوای‬ ‫نانخواردن بەحســەینی وت بڕوات لەســەر‬ ‫كۆاڵنەكــە پاكەتێكی بۆ بكڕێت‪ .‬حســەین‬ ‫جگەرەی بۆ هێناو فروغ جگەرەی دەكێشا‪.‬‬ ‫پاشــان هەستا بڕوات‪ ،‬وتم بۆ وا بە زوویی‬

‫ماسک‬ ‫دانا ڕەئووف‬

‫دەڕۆی وتــی كارم هە‌یە دایە‪ .‬ماچی كردم‬ ‫‌و ڕۆیشــت‪ ،‬كاتــێ‌ ماچــی كردم‪ ،‬هەســتم‬ ‫كرد زۆر ســاردە‪ .‬زۆر ترســام‪ ،‬بیستبووم‬ ‫ئەوانــەی دەمــرن زۆر ســارد دەبــن‪ ،‬دڵم‬ ‫داكەوت‪ .‬بەدوایدا چوومە دەرەوە‪.‬‬ ‫وتم سەردەكەوی بڕۆی خێرا لێمەخوڕە‪.‬‬ ‫وتی دایــە چییە ئەو هەموو ئامۆژگارییەی‬ ‫دەكــەی‪ ،‬بڕیار بێــت هەر شــتێ‌ ڕووبدات‬ ‫ڕوو دەدات‪ .‬دووبــارە ماچی كردو لەســەر‬ ‫كۆاڵنەكەدا سواری جێبەكەی بوو‪ .‬دەستی‬ ‫بۆ ڕاوەشاندم‌و بەخێرایی ڕۆیشت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێــر‪ :‬ئەمە دوایین دیداری‬ ‫تۆ و حسەین بوو لەگەڵ فروغدا؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬بەڵــێ‌ هەر لەو‬ ‫ڕۆژەدا بــوو لــە ماڵەوە ڕۆیشــتە دەرەوەو‬ ‫دەعمی كردو مرد‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬فروغ جارێكی تریش‬ ‫لــەو ماوەیەی پێشــوتردا دەعمی كردبوو‪،‬‬ ‫چەنــد كەســێكی لەگــەڵ دەبێــت ئــەوان‬ ‫برینــدار دەبــن‌و فروغ هیچی لــێ نایەت‪،‬‬ ‫فروغ لەو ســااڵنەی كۆتایــی ژیانیدا چەند‬ ‫جارێك بەشــداری خۆپیشــاندان دەكات‌و‬ ‫ســاواك‌و دەزگا ئەمنییــەكان و هێزەكانی‬ ‫پاراســتنی ئێــران بــە تونــدی چاودێریان‬ ‫كردووە‪ ،‬تۆ ئاگات لە وانە بوو؟‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬لەڕاســتیدا‬ ‫مــن دەمزانــی ‌و دەمبیســتەوە دەچێتــە‬ ‫خۆپیشــاندانەوە‪ ،‬بیســتبووم بەشــداری‬ ‫پرســی سیاســی‌و كۆمەاڵیەتــی دەكات‪،‬‬ ‫بەس دواتر بیســتم چەند جارێك ڕاونراوەو‬

‫عەزێت دراوەو یەك دوو جاریش دەستگیر‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بــەاڵم هــەر ئــەو‬ ‫نیوەڕۆیەی دەڕواتە دەرەوەو خوا حافیزی‬ ‫لەتــۆ دەكات ئوتۆمبێلــی ســاواك دوای‬ ‫دەكەوێــت‌و لــە دەســت ئــەوان هەڵدێت‬ ‫‌و ئــەو پاســەی كە مندااڵن بــۆ قوتابخانە‬ ‫دەبــات دێتە بەردەمــی‌و ئەو ڕووداوە ڕوو‬ ‫دەدات‪ ،‬وایە؟‬ ‫بەتول وەزیری تەبار‪ :‬بەڵێ‌ ڕاستە‪ ،‬وەك‬ ‫دەگێڕنــەوە لــە ڕێگای چوون بۆ شــوێنی‬ ‫كارەكەیدا‪ ،‬واتە ســتۆدیۆ گوڵستان‪ ،‬دوای‬ ‫بەتول وەزیری تەبارو حسێن مەنسووریی‬ ‫دەكــەون و بــۆ ماوەیەكــی زۆر بەدوایەوە‬ ‫دەبــن‌و فــروغ بۆ ئــەوەی ڕێگایان لێ ون ڕۆژەو وردەكاریەیكانــەوە ناڵێــت؟ ڕەنگە‬ ‫بــكات لــە ســێڕییانی ســەلتەنەت ئابادە ئەو باشترین شــاهیدی ئەو ڕووداوەو بێت‬ ‫بینیویانە ساواكی بە دواوە بووە تا خودی بــە وردەكاری ئەوەی چۆن بــوو بۆچی‌و‬ ‫شــەقامی ســەڵتەنەت ئابادو لەوێشەوە بۆ چی ڕوویدا؟‬ ‫شــەقامی هیدایەت‌و دواجار لە شــەقامی‬ ‫بەتول وەزیری تەبار‪ :‬ڕاســتە كەسێكی‬ ‫(دەروس)دا فروغ ڕێگایان لێ ون دەكات‪ ،‬لەگەڵــدا بووەو ئەو هیچی لــێ نەهاتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوكاتەدا پاســی مندااڵنی قوتابخانە بــەاڵم نازانم ئایا لەبەر دۆخی ئەمنی خۆی‬ ‫دێتە بەردەمی‌و ئەمیش خۆی لە پاسەكە ‌و پرسی سیاسی‌و دەستگیرنەكرانی بوو‪،‬‬ ‫الدەدات بــۆ ئــەوەی وەرنەگەڕێــت‪ ،‬خۆی یــان لەبــەر هــەر هۆكارێكی تــر بێدەنگی‬ ‫دەكێشــێت بە درەختی قــەراغ جۆگەلەی هەڵبژاردووە‪ ،‬نەیدەویست قسە بكات‪.‬‬ ‫شەقامەكەداو سەری بەردەرگاكە دەكەوێت‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬یەكەم كەس كێ‌ بوو‬ ‫‌و دەكەوێتە خوارەوەو سەری بەر كۆنكرێتی هەواڵی مردنەكەی پێ ڕاگەیاندی؟‬ ‫قەراغ شەقامەكە دەكەوێت‌و دەمرێت‪.‬‬ ‫بەتــول وەزیری تەبار‪ :‬كەســێك بوو لە‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬گوایــە فــروغ لەو نەخۆشــخانەوە تەلەفۆنــی كــردو وتی تۆ‬ ‫ڕۆژەدا كەســێكی تــری لەگەڵــدا بــووە‪ ،‬خانمی ســەرهەنگی‪ ،‬وتــم بەڵێ‌‪ ،‬فەرموو‪،‬‬ ‫وایــە؟ ئەو كەســە كــێ‌ بوو كــە تەنانەت وتی فــروغ خانم دەعمی كــردووە‪ ،‬منیش‬ ‫برینداریــش نەبــوو‪ ،‬بۆ هیــچ لەبارەی ئەو وتــم كاكە توخوا ســەر مەخەرە ســەرم‪،‬‬

‫ئەوێ‌ دەرگا داخرابوو كەســی لێ نەمابوو‪،‬‬ ‫تەنیا كابرایەك لەبەردەم دەرگای هۆڵەكەدا‬ ‫وەســتابوو‪ ،‬زۆری لێ پاڕامەوە دەرگاكەی‬ ‫بــۆ نەكردمــەوە‪ ،‬پاســەوانەكە پرســی‬ ‫كەســتان دەعمی كردووە؟ وتم بەڵێ‌‪ ،‬ئەو‬ ‫هی ســەرهەنگەكەیە؟ وتم بەڵێ‌‪ ،‬وتی بڕۆ‬ ‫ســبەی وەرەوە هەموویــان ڕۆیشــتن‪ ،‬وتم‬ ‫ئەمەوێ‌ كچەكە ببینم‪ ،‬توخوا بهێڵن بیبینم‪،‬‬ ‫لێــرە ناڕۆم تا نەیبینم‪ ،‬هەر نەیدەهێشــت‬ ‫‌و دەیــوت مەحاڵە‪ ،‬بڕۆ ســبەینێ‌ وەرەوە‪،‬‬ ‫وتــم ناڕۆم‪ ،‬وتی ئەتــەوێ‌ كچەكەت ببینی‬ ‫بزانــی چییەتی؟ وتم ئەمەوێ‌ بزانم زیندوە‬ ‫یا مردوە‪ ،‬بێشــعورە وتی وابزانە مردووە!‬ ‫من هەر لەوێدا بێهۆش كەوتم‪.‬‬ ‫كاتێ‌ هۆشــم هاتەوە زانیم لە ماڵەوەم‌و‬ ‫قیامەتە لە ماڵەوەمان‪.‬‬ ‫هەموو شاعیرو نووســەر و هونەرمەندو‬ ‫كامێرامان‌و زۆربەی ئەو هاوڕێیانەی فروغ‬ ‫كە بــەردەوام دەهاتن بــۆ ماڵمان و داییم‬ ‫لەوێ‌ بوون‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬سوپاس كاتت دا پێم‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ئەم گفتوگۆ تایبەتە‪.‬‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبــار‪ :‬ســوپاس بــۆ‬ ‫تۆش كوڕم‪ ،‬هیوادارم ســەركەوتووبیت لە‬ ‫كارەكانتدا‪.‬‬

‫ڕاســتم پــێ بڵێ‌ چــی بووە‪ ،‬وتــی درۆت‬ ‫لەگەڵ ناكەم‌و دوژمنایەتیم لەگەڵتدا نییە‪،‬‬ ‫تەنیــا ویســتم هەواڵەكەت پــێ بگەیەنم‪.‬‬ ‫توشی شۆك بووم تەلەفۆنەكەم داخست‪.‬‬ ‫پــاش كەمێك تەلەفــۆن زەنگــی لێدا‪،‬‬ ‫هەڵمگــرت‪ ،‬ئارایشــتگەرەكەمان بوو‪ .‬هەر‬ ‫گوێــی لــە دەنگم بــوو‪ ،‬وتی هیــچ بووە؟‬ ‫وتم هەر ئێســتا كەســێك تەلەفۆنی كردو‬ ‫وتی فــروغ دەعمی كــردووە‪ ،‬ئەویش وتی‬ ‫منیش بیستوومەو هەر لەبەرئەوە تەلەفۆنم‬ ‫بــۆ كردی‪ .‬نازانم چــۆن خۆم ئامادە كردو‬ ‫دەســتی حسەینم گرت‌و بەڕێكەوتم بەرەو‬ ‫نەخۆشخانە‪.‬‬ ‫تێبینــی‪ :‬لە بەشــی دووەمی ئــەم گفتوگۆیەدا‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬كە تۆ گەیشــتیتە‬ ‫وشــەی «گەڕخانە» بــە «گوڵخانە» ڕۆیشــتبوو‬ ‫نەخۆشــخانە كێــت دی‪ ،‬و چیان پێ وتی‪ ،‬بــە داوای لێبووردنــەوە‪ .‬هاوكات ئــەم گفتوگۆیەو‬ ‫توانیت فروغ ببینیت؟‬ ‫چەنــد گفتوگۆیەكی تر لە كتێبێكدا بە ناونیشــانی‬ ‫بەتــول وەزیــری تەبار‪ :‬من گەیشــتمە «مەرگی من ڕۆژێك» چاپ و باڵو دەكرێتەوە‪.‬‬

‫مراوییە کێوییەکە و فێمێنیزم‬ ‫گرێگرش ڤارلە‪ ،‬یەڵماز ئێکداڵ‪ ،‬هێدڤیگ‬ ‫و گینای دایکــی قوربانی پەروەردەیەکی‬ ‫خراپــی خانــەوادەی خۆپەرســت و‬ ‫ناداتپــەروەرن‪ .‬کــوڕەکان باوکییانــن‪،‬‬ ‫ئەمەیش تراجیدیاکەیە!‬ ‫هــەر لــەم دەروازەیــەوە‪ ،‬مراوییــە‬ ‫کێوییەکــە‪ ،‬باســی کۆمەڵێــک مرۆڤــی‬ ‫برینــدار و منداڵێکــی بێگوناهــی تەمەن‬ ‫چــواردە ســااڵن (هێدڤیــگ) دەکات‪،‬‬ ‫کە چیتــر ناتوانێت لــەو دونیایەدا بژی‪،‬‬ ‫گەورەکان بۆیان خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫ئــەم دەقــە ئێســتا لەســەر شــانۆی‬ ‫پادشایەتی لە ســتۆکهۆڵم بە شێوازێکی‬ ‫جودا و لە فۆرمێکی مۆدێرن و شانۆیەکی‬ ‫وێنەییدا پێشکەش دەکرێت‪ .‬ریژیسۆرەکە‬ ‫لە هەوڵی ئەوەدایە لە بنەماکانی ڕیالیزمی‬ ‫ســیکۆلۆژییەوە دووربکەوێتەوە و هەموو‬ ‫ســتراکتورە ڕیالیزمییەکــەی ئــەو دەقە‬ ‫هەڵبووەشــێنێتەوە‪ ،‬کــە لە ســەرەتاوە‬ ‫بۆ ئــەو ڕێبازە نووســراوە‪ .‬نەمایشــەکە‬ ‫لــە هەمــوو ڕوویەکــەوە یاخیبوونــە‪،‬‬ ‫هەڵگەڕانەوەیــە لــە بنەماکانــی شــانۆی‬ ‫ڕیالیــزم و تەقەالیەکــە بــۆ ســەرلەنوێ‬ ‫داڕشــتنەوەی لەســەر بنەمایەکــی تــری‬ ‫فیزیکــی و دژ بــە ڕیالیــزم و بنەماکانی‬ ‫واقیعیەتــی ئیبســن‪ .‬بــۆ نموونــە ئــەم‬ ‫ریژیســۆرە دەقەکەی هەڵوەشــاندۆتەوە‬ ‫و ســەرلەنوێ پارچەکانــی پێکــەوە‬

‫ئــەو پرســیارانەی هێنریــک ئیبســن‬ ‫‪ ١٩٠٦-١٨٢٨‬لــە هــەزار و هەشــت‬ ‫ســەدەکاندا ورووژاندونــی تا ئێســتایش‬ ‫لــە نێوەندەکانــی گفتوگــۆ و قســە‬ ‫لەسەرکردنی مەســەلە کۆمەاڵیەتییەکاندا‬ ‫کــۆن نەبوون و هەمیشــە دەورووژێنەوە؛‬ ‫پرســی ئافــرەت‪ ،‬ڕاســتگۆیی و درۆ لــە‬ ‫ستراکتوری مەسەلەکانی خێزاندا‪ ،‬پایەی‬ ‫کۆمەاڵیەتــی و دووڕوویی و شــەڕی ژن و‬ ‫پیاو‪ ،‬بەشــێکن لەو پرســانە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫لە شــانۆنامەی (مراوییــە کێوییەکە)دا‪،‬‬ ‫کــە ئیبســن لــە ســاڵی ‪١٨٨٤‬دا‪ ،‬دوای‬ ‫هــەردوو شــانۆنامەی (ماڵــی بووکەڵە)‬ ‫و (دوژمنی گەل) نووســیویەتی‪ ،‬باســی‬ ‫ڕاســتی و درۆ لەدیدی دەسەاڵتی نەژادی‬ ‫مرۆڤەوە دەکات‪ .‬هەر لەبەر ئەوە زۆربەی‬ ‫ئەوانەی بە شــیکردنەوەی شانۆنامەکانی‬ ‫ئیبســنەوە خەریــک بــوون‪ ،‬ئیبســن بە‬ ‫نووســەرێکی فێمێنیــزم نــاوزەد دەکەن‬ ‫و دەقەکانــی لــەو بنەمــا فێمێنیزمیەوە‬ ‫دەخوێندنــەوە‪ .‬هەرچەنــدە ئیبســن هەر‬ ‫لــە ســەردەمی خۆیدا بە ڕوونــی ئەوەی‬ ‫دووپــات کردۆتــەوە‪ ،‬کــە مەســەلەکانی‬ ‫مرۆڤ زۆر گرینگترە لە پرســی ئافرەت‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەو ئافــرەت و پیــاو هەردووکیــان‬ ‫ڕەگــەزی مرۆڤــن و هەردووکیــان وەک‬ ‫مرۆڤێکی یەکسان دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫مراوییــە کێوییەکەیــش لــە دیدێکــی‬ ‫هەژموونــی‬ ‫تراجیدی‪/‬کۆمیدییــەوە‬ ‫ڕابــردووی کارەکتەرەکانــی بەســەر‬ ‫ئێســتایانەوە دەخاتە ڕوو‪ ،‬ئەم خســتنە‬ ‫ڕووەیــش بــە تێکەڵکردنێکــی ئێســتا‬ ‫و ڕابــردوو‪ ،‬لــە فۆرمێکــی ڕیالیزمــی‬ ‫ســایکۆلۆژی و لەهەمان کاتدا ســمبۆلیدا‬ ‫بەرجەســتە دەکات‪( .‬گرێگــەرش‬ ‫ڤارلــە) ئەوە بۆ (یەڵمــار ئێکداڵ) ڕوون دەبەســتێتەوە‪ ،‬هــەر وەک ئەوەی لەگەڵ‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬کە (هێدڤیگ) کچی ئەو نییە‪ ،‬کارەکتــەر و ئەکتەرەکانــی گەمە بکات؛‬ ‫بەڵکو کچی (ڤارلەی بنکدارە)‪ ،‬کە باوکی ڤارلــەی بــاوک تەنهــا لەســەر ســکرین‬ ‫گرێگەرشــە‪ .‬گرێگرش ڤارلەیش‪ ،‬کە هەر بــە دەم و چاوێکــی ئێجــگار گــەورەوە‬ ‫لەمنداڵییەوە باوکی سەرکۆنەی کردووە و دەردەکەوێــت‪ ،‬ئێکداڵــی پیــر دەبێتــە‬ ‫بــۆی بۆتە مایەی بێمتمانەیی‪ ،‬بۆتە هۆی بووکەڵەیەکی گەورەی بێ ســەر‪ ،‬هەموو‬ ‫نەهامەتی بــۆ دایکی و هەروەها تێکدانی پیاوەکانــی تــر‪ ،‬ڕێلینــگ‪ ،‬مۆڵڤیــک و‬ ‫ژیانی هاوســەرگیری یەڵمــاز ئێکداڵیش‪ :‬گررۆبــارگ‪ ،‬وەک کۆرســی کۆمەڵگایەکی‬

‫پیاوســاالری پێکەوەبەســتراو و لەیــەک‬ ‫جــۆر جــل و بەرگــدا‪ ،‬بەشــێوەیەکی‬ ‫کۆمیــدی دەردەکەون‪ .‬لەم نەمایشــەدا‪،‬‬ ‫ئەکتــەر هێندەی ڕۆڵــەکان گرینگن‪ ،‬ئەو‬ ‫شــتەی ئێســتا و لێرە‪ ،‬لەنێــوان ئەکتەر‬ ‫و ڕۆڵەکانییانــدا روودەدات‪ ،‬جێــگای‬ ‫ســەرنجە‪ ،‬ئەمەیــش شــانۆیە‪ .‬شــانۆی‬ ‫ئەکتەرە‪.‬‬ ‫دەقەکە بە تــەواوی کورت کراوەتەوە‪،‬‬ ‫هەندێک لە کەســایەتییەکان البراون یان‬ ‫لەسەر سکرین پێشان دەدرێن یان کراون‬ ‫بە بووکەڵە و بە دەستی کارەکتەرەکانی‬ ‫تــرەوە هەڵدەســوڕین‪ .‬بینــەران لەبــری‬ ‫ئــەوەی ســەیری نەمایشــێکی چــڕی‬

‫لەزگــەی ســپی جووڵــەی ئەکتــەرەکان‬ ‫لەنێو چوارگۆشــەی بچووک و بچووکتردا‬ ‫ســنووردار دەکەن‪ .‬بەم شێوەیە و لە زۆر‬ ‫ڕووەوە مەســەلە تەکنیکییەکان ڕێچکەی‬ ‫نەمایشەکە دیاری دەکەن‪.‬‬ ‫لــە ســوچێکی پێشــەوەی پانتایــی‬ ‫شــانۆکەدا‪ ،‬مێزێــک دانــراوە و ئــەو‬ ‫شــتانەی لەســەرە‪ ،‬کە بۆ دروستکردنی‬ ‫ئەتمۆسفێری نەمایشەکە بەکاردەهێنرێن‪،‬‬ ‫دەنگــی قاپوقاچــاخ‪ ،‬فڕینــی باڵنــدە‪،‬‬ ‫تەقینی فیشــەکی دەمانچــە‪ ...‬هتد‪ .‬ئەو‬ ‫ئەکتەرە کچەی ڕۆڵی هێدڤیکی بچووکیش‬ ‫دەبینێت‪ ،‬بە جلەکانییەوە‪ ،‬کە گوزارشت‬ ‫لە شێوە جلوبەرگێکی تێکەڵی ساڵەکانی‬

‫مراوییە کێوییەکەیش لە دیدێکی تراجیدی‪/‬‬ ‫کۆمیدییەوە هەژموونی ڕابردووی کارەکتەرەکانی‬ ‫بەسەر ئێستایانەوە دەخاتە ڕوو‬ ‫ڕیالیزمــی بکــەن‪ ،‬نەمایشــێکی کۆمیدی‬ ‫کــە نزیکە لە ســنوورەکانی تراجیدییەوە‬ ‫دەبینــن‪ .‬ســتایلی گەمــەی ئەکتــەر و‬ ‫بەرجەســتەکردنی رۆڵــەکان فیزیکییە و‬ ‫جووڵــەی جەســتەی ئەکتــەرەکان زیاتر‬ ‫لــە بووکەڵــە دەچــن وەک لەمــرۆڤ و‬ ‫ئەکتەر‪ .‬جووڵەی ئەکتەرەکان دیاریکراوە‬ ‫و کرێکارانــی شــانۆ دێنــە ژوورەوە و بە‬

‫‪ ١٨٨٤‬و ‪ ٢٠١٥‬دەکات‪ ،‬لەبەردەمــی‬ ‫مێزەکــەدا وەســتاوە و لەبەرچــاوی‬ ‫بینەرانــەوە ئــەم کاریگەرییــە دەنگیانە‬ ‫بەرجەســتە دەکات‪ ،‬لەکاتــی پێویســتدا‬ ‫دەچێتە ســەر شــانۆ و نێو ڕۆڵەکەیەوە‪،‬‬ ‫ڕۆڵەکــەی دەبینێت و دەگەڕێتەوە ســەر‬ ‫مێزەکــە و کارەکانــی تــری جــێ بەجێ‬ ‫دەکات و بــەو شــێوەیە‪ .‬لە ناوەڕاســتی‬

‫شانۆکەیشــدا دیوارێک بــەرز بۆتەوە‪ ،‬کە‬ ‫دەبێتە شاشەی ســینەما و هەندێک جار‬ ‫ڕۆڵی تریــش دەگێڕێت‪ :‬دەروازەی ماڵ و‬ ‫شــوێنی هاتنەژوورەوە و چوونەدەرەوەی‬ ‫کارەکتەرەکان و هەر لەم شوێنەیشــەوە‪،‬‬ ‫لەکاتی پێویســتدا بارانێکی بەخوڕ دێتە‬ ‫خوارەوە‪.‬‬ ‫ریژیســۆری نەمایشــەکە لــە دوو‬ ‫دیــدی جیــاوازەوە کار دەکات‪ ،‬دەق‪/‬‬ ‫نەمایــش و مێتاشــانۆیەکی گەمەئامێــز‪،‬‬ ‫کــە چەندە کار لەســەر دەقەکە‪ ،‬لەڕووە‬ ‫ســیکۆلۆژییەکەیەوە دەکات‪ ،‬هێندەیــش‬ ‫گەمــە شــانۆییەکە‪ ،‬بنەمــا فیزیکییــە‬ ‫جەســتەییەکە و خوێندنەوە تازەکەی بۆ‬ ‫کردنــەوەی کۆدەکانی دەقەکــە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫دەروازەیەکــی گرینــگ بــۆ خوێندنەوە و‬ ‫بینینــی هەموو نەمایشــەکە‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫گەمەکردن بە ڕۆڵی پیاوەکان‪ :‬دەیانکاتە‬ ‫گروپ‪ ،‬کۆرسی بێسەر و هەندێک جاریش‬ ‫لە خودی گەمەکە دەیانکاتە دەرەوە یان‬ ‫دوو هێنــدە زیادیــان دەکات‪ ،‬لــە ڕێگای‬ ‫بەکارهێنانــی چەندیــن بووکەڵــەوە‪ ،‬کە‬ ‫لەبارســتەی مرۆڤــدا‪ ،‬دەردەکــەون‪ .‬ئەم‬ ‫هەموو پیاوە بەتەمەنانە‪ ،‬بەســەر و بەبێ‬ ‫ســەر‪ ،‬دێن و دەچن‪ ،‬جگەرە دەکێشــن‪،‬‬ ‫بەریــەک دەکەون‪ ،‬شــوێنەکان قەرەباڵغ‬ ‫دەکەن و لە فۆرمێکی ئێکسپرۆشیونیزمدا‬ ‫وێنە خێراکانی نەمایشــەکە بەرجەســتە‬ ‫دەکــەن و لــە شــێوازەکانی فیلمە ڕەش‬ ‫و ســپییە بێدەنگــە کۆنــەکان نزیــک‬ ‫دەبنەوە‪ .‬هەندێک جار ئەم پیاوانە دەبنە‬ ‫کاریکاتیۆرێکی فرە مەودا و لە مەدارەکانی‬ ‫گرۆتیســکێکی شــانۆیی و دیمەنــە‬ ‫توندوتیژەکانــدا‪ ،‬لە دیــدی کۆمیدیایەکی‬ ‫ڕەشەوە گەمارۆی کارەکتەری ئافرەتەکان‬ ‫دەدەن‪ .‬هــەر بەشــێوەیەکی کۆمیــدی‬ ‫ئەوەمان بۆ دەخاتە ڕوو‪ ،‬کە چۆن یەڵماز‬ ‫ئێکــداڵ خــۆی بــە بلیمــەت و داهێنــەر‬ ‫دەزانێــت‪ ،‬بەبێ ئەوەی کەس بزانێت ئەم‬ ‫بلیمەتییە لەچی دایە‪ ،‬هەرچەندە ژنەکەی‬ ‫(گینــا) کۆڵەکەکانی ماڵەکەی ڕاگرتووە‪.‬‬ ‫لەم کەش و ئەتمۆســفێرە گوزارشتئامێز‬ ‫و ئێکسپرۆشیونیزمییەدا‪ ،‬کە ئەکتەرەکان‬ ‫زیاتر کار لەســەر جەســتە دەکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێدڤیــگ جیــاواز لــەوان بەشــێوەیەکی‬ ‫نەریتگەرایی دەجووڵێتەوە و نواندنەکەی‬

‫بەپێی پرنسیپەکانی شانۆیەکی واقیعیەوە‬ ‫بەرجەستە دەکات‪.‬‬ ‫مەســەلەکانی درۆی ژیــان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫هاوســەرگیرییەک‪ ،‬کــە لەســەر درۆ‬ ‫بنیاتنــراوە‪ ،‬کە ئیبســن بە چــڕی کاری‬ ‫لەســەر کردووە‪ ،‬لەم نەمایشــەدا دەبێتە‬ ‫شــتێکی الوەکی و دەکەوێتە پشــت وێنە‬ ‫شانۆییەکانەوە‪ .‬ئەوەی بۆ ئەم ریژیسۆرە‬ ‫گرینگە ڕۆڵــی ئافرەتەکانە‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫گینــا و هێدڤیــگ‪ ،‬کە لە دەقەکــە بێزار‬ ‫دەبــن و هــەر وەک کارەکتــەری (نورا)‬ ‫لــە شــانۆنامەی (ماڵــی بووکەڵــە)دا‪،‬‬ ‫دەیانەوێــت بێنە دەرەوە و ماڵەکە بەجێ‬ ‫بهێڵــن و دەرگاکەیــش لــە دوای خۆیاندا‬ ‫بەتوندی بدەن بەیەکا‪.‬‬ ‫هەندێــک لــە ڕەخنەگــر و پســپۆڕانی‬ ‫ئیبســن (مراوییە کێوییەکە) بە شالیری‬ ‫ئیبســن نــاوزەد دەکەن‪ ،‬یەڵمــار لیرێکی‬ ‫مۆدێرنــی تراجیکۆمیدییــە‪ :‬کابرایەکــی‬ ‫ســەرقاڵە بەخۆیــەوە‪ ،‬کــە ناتوانێــت‬ ‫خۆشەویستی کچەکەی ببینێت‪ .‬هێدڤیگ‬ ‫وەک کۆردیلیــا وایــە‪ :‬ئــەو کچــەی لــە‬ ‫خۆشەویســتی باوکی بێبــەش دەکرێت و‬ ‫لە ئەنجامدا دەمرێــت‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەی‬ ‫ناتوانێــت لە باوکی زیاتر کەســێکی تری‬ ‫خۆش بووێت‪.‬‬ ‫تێبینــی‪ :‬هــاودەم ســاڵح جــاف (مراوییــە‬ ‫کێوییەکە)ی لــە نەرویجییەوە کردووە بە کوردی‬ ‫و دەزگای چــاپ و پەخشــی ســەردەم لەســاڵی‬ ‫‪٢٠١٥‬دا‪ ،‬لەگەڵ کتێبەکانی ڕۆژی شــانۆی جیهانی‬ ‫شانۆدا باڵوی کردۆتەوە‪.‬‬

‫««‬ ‫هەرگیز خوێنەرێكی باشی ئەدەبی یابانی نەبووم‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫‪3‬‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ هارۆكی مۆراكامیدا‬

‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬ ‫نووســەری یابانی‪ ،‬هاروكــی موراكامی‬ ‫بــە شــەرمنی بەناوبانگــە‪ .‬حــەزی بــە‬ ‫دیدار نییە‪ .‬نووســەرێك‪ ،‬كــە یەكێك لە‬ ‫ڕۆمانەكانی (كافكا لە ڕۆخی دەریا) دوو‬ ‫ملیــۆن كۆپی لێ فرۆشــراوە‪ .‬زەمەنێكی‬ ‫درێــژ بــەر لــە ئێســتا موراكامــی خۆی‬ ‫دیــداری لەگــەڵ نووســەرێك كــە خۆی‬ ‫زۆر سەرســامە پێــی‪ ،‬ســازدا‪ ،‬ئەویــش‬ ‫نووســەری ئەمەریكــی جــۆن ئایرڤینــە‪.‬‬ ‫لەبــەر كەموكــوڕی وەخــت الی جــۆن‬ ‫ئایرڤین‪ ،‬موراكامی ناچار بوو بوو لەكاتی‬ ‫وەرزشــدا چاوپێكەوتنەكە بەڕێوەبەرێت‪.‬‬ ‫ئیــدی بــە تۆمــارە بچوكەكەیــەوە بــە‬ ‫تەنیشت مایسترۆكەی خۆیەوە ڕایكردبوو‬ ‫و گفتوگۆكــەی تۆمــار كردبــوو‪ .‬ئێســتا‬ ‫پێویستیت بە سەبرێكی بێوێنە و كەمێك‬ ‫بەخــت و نزیكەی نووســینی چل ئیمەیل‬ ‫هەیە‪ ،‬تاوەكو گفتوگۆیەك لەگەڵ هاروكی‬ ‫موراكامیدا ساز بكەیت‪.‬‬

‫بە ‪ ٢٩‬ساڵی‬ ‫شتێكی سەیر‬ ‫و سەمەرەم‬ ‫بەسەردا‬ ‫هات‪ .‬لەناكاو‬ ‫هەستم بە‬ ‫پاڵەپەستۆیەك‬ ‫و گوشارێكی‬ ‫گەورە كرد‬ ‫بۆ نووسین و‬ ‫ئیدی نووسیم‪.‬‬ ‫لەوە زیاتر‬ ‫نەبوو‬

‫*نیــك كەیڤی مۆســیقار ئۆفیســێكی‬ ‫بۆخۆی بەكرێگرتووە‪ ،‬وەك فەرمانبەرێك‬ ‫بەیانیان دەڕواتە سەر كارەكەی و ئێواران‬ ‫كاتژمێر پێنج كارەكــەی بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫ئایا ئێوەش بەو شێوەیە كار دەكەن؟‬ ‫ من نیــك كەیڤ ناناســم‪ .‬ماوەیەكە‬‫گوێ لــە مۆســیقای پۆپ ناگــرم‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێرە تەنها ئۆفیس نییە‪ ،‬بەڵكو تیاشــیدا‬ ‫دەژیم‪ ،‬بێجگە لە كۆتایی هەفتە‪ .‬پاشــان‬ ‫خانوویەكی دیكەم لە دەرەوەی شار هەیە‬ ‫بۆ ڕۆژەكانی كۆتایی هەفتە‪ .‬بەیانیان زۆر‬ ‫زوو هەڵدەستم‪ ،‬بە گشتی كاتژمێر چوار‪،‬‬ ‫چونكــە لــە هەرجۆرێك باشــتر بە تەنها‬ ‫كارم بۆ دەكرێت‪ .‬ســكرتێرەكانم كاتژمێر‬ ‫یانــزە دێن‪ .‬ئەو كاتەش من بەشــە كاری‬ ‫خۆمم تەواو كردووە‪.‬‬ ‫*كــورت فۆنگــوت دەڵێت‪ ،‬نووســەر‬ ‫دوو جۆرن‪( :‬نووســەری نێر) كە سەرەتا‬ ‫كۆنســێپتێكی ورد دەكێشــێت و پاشــان‬ ‫دەنووســێت‪( ،‬نووســەری مێ) كە فكرە‬ ‫و خەیاڵ دەكات بە ڕێنیشاندەری خۆی‪.‬‬ ‫ من پێش نووســین هیچ ستراكتۆرێك‬‫و پالنێــك بنیــات نانێم‪ .‬بەاڵم پێشــم وا‬ ‫نییــە ئەمــە كارێكــی زۆر مێینانە بێت‪.‬‬ ‫پێش هەر شــتێك جۆرە كاركردنێكی زۆر‬ ‫سەختە‪ .‬هەڵبەســتنی حیكایەت لەكاتی‬ ‫نووسیندا كارێكی ئاسان نییە‪.‬‬

‫و گوشــارێكی گەورە كرد بۆ نووســین و‬ ‫ئیدی نووسیم‪ .‬لەوە زیاتر نەبوو‪.‬‬

‫*ئایا پێشوەخت هەموو شتێك ئامادە‬ ‫بكەیت ئاسانترە؟‬ ‫ ئــەوەش ناڵێــم‪ .‬بــەاڵم لــە حاڵەتی‬‫خۆمــدا من هیــچ ڕێگاچارەیەكــی دیكەم‬ ‫نییە‪ .‬ئەوە تاكە شــێوازی نووســینە كە‬ ‫من دەتوانم پێی بنووســم‪ .‬منیش خەیاڵم‬ ‫دەكــەم بــە ڕیشــاندەری خۆم و شــوێن‬ ‫ڕێچكــەی حیكایەتەكــە دەكــەوم بۆ ئەو‬ ‫جێیەی كە دەمبات‪.‬‬

‫*ئایــا پێشــتریش كاری وەرگێڕیتــان‬ ‫دەكرد؟‬ ‫ بەڵــێ‪ .‬وەرگێــڕان هیوایەتمــە‪ .‬بــە‬‫ئینگلیــزی زۆر دەخوێنمــەوە‪ .‬ئیــدی‬ ‫ڕەنگــە وەرگێڕانــی ئەو كارانە بۆ ســەر‬ ‫زمانــی یابانــی مەشــقێك بووبێــت‪ .‬بــە‬ ‫وەرگێڕانــی نووســەرێك‪ ،‬كە خــۆم زۆرم‬ ‫خۆشــدەوێت‪ ،‬دەســتمپێكرد‪ ،‬ئەویــش‬ ‫سكۆت فیتسگێرالدە‪.‬‬

‫*مــن خوێندوومەتــەوە‪ ،‬ئێــوە بە ‪٣٠‬‬ ‫ســاڵی دەســتان داوەتە كاری نووسین‪.‬‬ ‫ئایــا هیــچ كارێكــی كۆنتان نییە شــەرم‬ ‫بكەن لە باڵوكردنەوەی؟‬ ‫نەخێر‪ ،‬بــەڕای من بەختێكی گەورەم‬‫هەبووە كە لە تەمەنی ‪ ٢٩‬ساڵیمدا یەكەم‬ ‫ڕۆمانم نووسی و باڵویشكرایەوە‪ .‬بەڕاستی‬ ‫پێشهاتێكی خۆشبەختی بووە كە هەموو‬ ‫ئەو شــتانەی هەتا ئێســتا نووســیومن‪،‬‬ ‫باڵوكراونەتەوە‪.‬‬

‫*وا هەست دەكەم لە كارە كۆنەكانتاندا‬ ‫ڕیچارد براوتیگنیشتان زۆر خوێندبێتەوە؟‬ ‫ بەڵــێ ئەوە ڕاســتە‪ .‬كــە خوێندكار‬‫بــووم بــە بیســت ســاڵی هەوادارێكــی‬ ‫گــەورەی ڕیچــارد براوتیگــن و كــورت‬ ‫ڤۆنگوت بووم‪ .‬ئەوان پاڵەوانەكانم بوون‪.‬‬ ‫زۆر لەژێر كاریگەریاندا بووم‪ ،‬بەاڵم كاری‬ ‫هیچ كامیانم وەرنەگێڕاوە‪.‬‬

‫*ئێوە چێژ لە تێگەیشــتن لە جیهانی‬ ‫خەیاڵەكانــی نووســەرانی دیكە دەبینن؟‬ ‫*هەرگیز ویســتووتانە بە گەنجی ببن واتــا لە خەیاڵی ئــەوان كتێبێكی تایبەت‬ ‫بە خۆت بەرهەمدەهێنیت؟‬ ‫بە نووسەر؟‬ ‫ ئەوە شــتێكی ڕوونە كــە من كتێبی‬‫ لە سەردەمی قوتابییەتیمدا ئارەزووم‬‫بــۆ نووســین هەبــوو‪ ،‬بــەاڵم هــەر زوو خــۆم دەنووســم‪ ،‬بەاڵم هێند ئاســانیش‬ ‫كۆڵــم لێــدا‪ .‬وا دەهاتە پێــش چاوم هیج نییــە‪ .‬كارەكــەی خۆشــم پێویســتی‬ ‫بەهرەیەكــم تیــادا نەبێت‪ .‬بــەاڵم بە ‪ ٢٩‬بــە بەرپرســیارەتی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ســاڵی شتێكی سەیر و سەمەرم بەسەردا بەرپرســیارییەتییەكی تــەواو جیــاواز‪.‬‬ ‫هات‪ .‬لەناكاو هەســتم بە پاڵەپەستۆیەك وەرگێڕان هیوایەتمە و زۆرم حەز لێیەتی‪،‬‬

‫وەك كار تەماشــای ناكەم‪ ،‬بەڵكو چێژی جۆرێك لە شــیفا وایــە‪ .‬كاری وەرگێڕان‬ ‫شیفا دەدات‪ .‬شتێكی بیزاركەرە هەمیشە‬ ‫لێ دەبینم‪.‬‬ ‫سەرقاڵی خوێندنەوەی هزری خۆت بیت‪.‬‬ ‫*ئایا كاری وەرگێڕان تا ئەمڕۆ هێشتا‬ ‫*هەندێــك دەڵێن ئێوە نووســەرێكی‬ ‫كۆمەك بە نووسینەكانی خۆتان دەكات؟‬ ‫ ڕەنگــە هەندێجار وابێت‪ .‬بەاڵم زۆری ئەمەریكــی یابانی ســەردەمن‪ .‬بەاڵم گەر‬‫بیر لــێ ناكەمەوە‪ ،‬چونكە وەك شــتێك لە مــن بپرســن‪ ،‬ئێوە نووســەرێكی زۆر‬ ‫زاف لە خۆشی تەماشای دەكەم‪.‬‬ ‫ئەوروپیشن؟‬ ‫ بەڕاســت؟ مــن خوێنەرێكی باشــم‪،‬‬‫*وا هەست دەكەم ئێوە لە كێشەیەكی دەزانن‪ .‬بە گەنجی ڕووســیەكانی سەدەی‬ ‫لــەو جــۆرەدا هیچ هەڵوێســتێكی تیۆری نۆزدەم هەڵدەلووشــی‪ ،‬دۆستۆیفســكی‪،‬‬ ‫تۆلســتۆی‪ ،‬تورگێنجێــڤ‪ ،‬پوشــكین‪.‬‬ ‫وەرناگرن‪.‬‬ ‫ نازانم‪ .‬مرۆڤ دەتوانێت زۆر ئاســان بەتایبەتــی كتێبــە زۆر ئەســتوورەكان‬‫دەریبڕێــت‪ .‬كتێبــی خــۆت هەمیشــە زۆریــان پێبەخشــیووم‪ .‬من زۆر حەزم لە‬ ‫پرۆســەیەكی ئەنانییــە‪ .‬گــەر كتێبێكــی كتێبی ئەســتوورو ڕۆمانی تێروتەســەلە‪.‬‬ ‫بــاش وەرگێڕیت‪ ،‬ئەوا دەشــێت ڕووبدات پاشان بامدایە ســەر ئەدەبی ئەمەریكی‪،‬‬ ‫كــە تــۆ ئەنانییەتــی خــۆت بكوژیــت‪ ،‬زۆریــان تەنها بۆ خۆشــی بوون‪ ،‬وەك بۆ‬ ‫یاخــود كتومت پێچەوانەكــەی‪ .‬بەاڵم بە نموونە ساینس فیكشن‪ .‬هەروەها كتێبی‬ ‫جیهانــی خەیاڵەكانــی مرۆڤێكــی دیكــە فەڕەنســی و ئینگلیــزی و ئەڵمانیــش‪،‬‬ ‫دەگەیــت‪ ،‬ئەوەش شــتێكی زۆر تایبەتە‪ .‬بەرهەمێكــی ئێجــگار زۆری ئەوروپیــم‬ ‫بــە مانایەكی دیكــە‪ ،‬دەتوانیت لە كاتی خوێندووەتەوە‪ .‬مــن هەرگیز خوێنەرێكی‬ ‫وەرگێڕانــدا هــزری خــۆت بەجێبهێڵیت‪ ،‬باشــی ئەدەبــی یابانــی نەبــووم‪ ،‬نازانم‬ ‫دەتوانیــت توانــای دەربڕیــن بــە هزری بۆچــی‪ .‬ڕەنگــە هۆكارەكــەی بگەڕێتەوە‬ ‫مرۆڤێكــی دیكە ببەخشــیت‪ .‬بۆ من وەك بــۆ ئەوەی كە دایك و باوكم مامۆســتای‬

‫من بــە بوونــی بگەیشــتمایە‪ ،‬ئەگەرێك‬ ‫لــە ئەگەرەكانــی بوونــی خۆم‪ .‬پاشــان‬ ‫هەمیشــە كۆمەڵێك هــەل و ئەگەری زۆر‬ ‫دەهاتنە پێش‪ ،‬هەمووی سەرنجڕاكێش و‬ ‫پڕتــەوس‪ .‬بەاڵم بەبڕوای خۆم ئێســتا وا‬ ‫نەماوە‪ .‬ئێســتا هــەوڵ دەدەم كاراكتێری‬ ‫نــوێ دابهێنــم‪ .‬چونكە هێــواش هێواش‬ ‫پیــر دەبم‪ .‬ئێســتا ‪ ٥٤‬ســاڵم‪ .‬زۆرینەی‬ ‫خوێنەرەكانم لە بیســت یان سەرەتاكانی‬ ‫سی ســاڵیدان‪ .‬من سەر بە نەوەی دایك‬ ‫و بابانیانــم‪ .‬گــەر ســەبارەت بــە خــۆم‬ ‫بمنووسیبا ئەوا كاراكتێرەكان هێند جیاواز‬ ‫دەبوون لە خوێنەرەكان‪ ،‬بەشێوەیەك كە‬ ‫خوێنەرەكان نەیاندەتوانی شتێكی ئەوتۆ‬ ‫لەگەڵ كتێبەكانمدا دەستپێبكەن‪ .‬كەوابێ‬ ‫مــن هەوڵ دەدەم وەك جۆرێك لە ماماڵە‬ ‫لەنێوان نەوەی من و نەوەی ئەواندا هەلی‬ ‫دیكــە بدۆزمــەوە تاوەكو لــە گەنجەكان‬ ‫نزیك ببمەوە‪.‬‬ ‫*لە واڵتــی ئێمە قســە زۆر دەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕەنگە ئێجگار كەم لەســەر ڕابردوو‬ ‫بگوترێت‪.‬‬ ‫ ئێمــە گەر بمانەوێت تێگەیشــتنمان‬‫بــۆ ســەردەمی ئێســتا و دواڕۆژ هەبێت‪،‬‬ ‫پێویســتە زۆر بــە وردی لــە ڕابــردوو‬ ‫ڕابمێنین‪ ،‬ئەوە ئەركی سەر شانمانە‪ .‬من‬ ‫باوەڕم بەوە هەیە‪.‬‬ ‫*كەســانی ئیندیڤیدوالیســت پتــر لە‬ ‫خەڵكانــی دیكــە لــە ملمالنێــدان لەگەڵ‬ ‫خەونەكانــی خۆیاندا‪ .‬ئایا خەون بۆ ئێوە‬ ‫چی واتایەكی هەیە؟‬ ‫ خەونــەكان نا‪ ،‬بەڵكو چۆن دەڵێیت‪،‬‬‫ئایدیــاكان‪ .‬مــن ئــەوكات كەســێكی‬ ‫ئایدیالیســت بــووم‪ .‬دەترســام شــەڕ‬ ‫هەڵگیرسێت‪ .‬ســەرەڕای ئەوەش باوەڕم‬ ‫بــە پێشــكەوتن هەبــوو‪ .‬كەوابــێ وەك‬ ‫دەیبینن‪ ،‬من ئێجگار گەنج بووم – بەڵێ‪.‬‬

‫*خــەون لە كتیبەكانتانــدا پێگەیەكی‬ ‫گرنگــی هەیــە‪ ،‬ئاخــۆ ئێــوە لــە ژیانی‬ ‫ڕاستەقینەشدا خەونبینێكی باشن؟‬ ‫ نەخێــر‪ .‬مــن بــە دەگمــەن خــەون‬‫دەبینم‪ .‬ئەوپەڕی مانگی جارێك شــتێكم‬ ‫لەیــادە‪ .‬نازانــم بۆچی وایــە‪ .‬هاوڕێیەكم‬ ‫دەروونناســە‪ .‬ئەو دەڵێت من بۆیە خەون‬ ‫نابینم‪ ،‬لەبەر ئــەوەی خەونەكانم لەكاتی‬ ‫نووســیندا دەهێنمە دی‪ .‬دیــارە ئەوكات‬ ‫زمانــی یابانــی بــوون و لــە خوێندنــگا چیدیكە پێویست ناكات خەون ببینم‪ .‬من‬ ‫وانەی ئەدەبــی یابانییــان دەوتەوە‪ .‬من دەتوانم لە كاتی هۆشیاریمدا خەون ببینم‪،‬‬ ‫نەمدەویســت ئــەو كتێبانــە بخوێنمــەوە ئێ كتومت ئەوە كاری ڕۆماننووسە‪.‬‬ ‫كــە ئــەوان بــۆ خوێندنــەوە دەیانــدا بە‬ ‫خوێندكارەكانیــان‪ .‬كەوابێ مــن دەتوانم‬ ‫*ئــەوەی كتێبی ئێــوە بخوێنێتەوە وا‬ ‫بڵێم‪ ،‬شــێوازی نووســینی مــن جۆرێكە هەســت ناكات ئەوە ئەدەب بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لــە نۆیترالیزەكردن‪ .‬بەاڵم نابێت ئەوەش زیاتــر هەســت دەكات ئەوە ژیانــە‪ .‬ئایا‬ ‫لەیاد بكەن كە من ســەبارەت بە ژیان لە ئێوە ئارەزوو و ســەرنجتان زیاتر لەسەر‬ ‫یابان و مرۆڤی یابانی دەنووســم‪ .‬من زۆر ژیانی ڕاستەقینەیە وەك لە ئەدەب؟‬ ‫كەیفــم پی نایەت كاتێك خەڵكی دەڵێن‪،‬‬ ‫ هەرگیــز لــە كاتی نووســیندا بیر لە‬‫من ئەمەریكاییكروام‪.‬‬ ‫ئــەدەب ناكەمەوە‪ .‬لەكاتی كاركردندا بیر‬ ‫لە خودی حیكایەتەكە و كەسایەتییەكانی‬ ‫*هەندێــك دەڵێن نووســەر لە ژیانیدا ناوی دەكەمەوە‪ .‬پرسیارەكە لێرەدا ئەوە‬ ‫تەنهــا یــەك تاكــە كتێــب دەنووســێت‪ ،‬نییــە كوالیتییەكەی بــەرزە یاخود نزم‪.‬‬ ‫بەاڵم لە كۆمەڵێك چەشــنی هەمەجۆردا‪ .‬بێگومــان هیوادارم كە ئەدەبێكی باشــی‬ ‫هەندێك لە نووســەران ئەوە دەشارنەوە‪ ،‬لێدەرچێت‪ .‬ئەدەب خاوەنی نرخ و بەهای‬ ‫بــەاڵم ئێوە نــا‪ .‬ئەوە مانــای ئەوەیە كە خــۆی‪ ،‬پێوەر و ژمێــری خۆیەتی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێوە متمانەتان بە خۆتانە لە مەســەلەی بەهاكان شــتێك نین بۆ مــن لە گرنگیدا‬ ‫كاراكتێرەكانتاندا؟‬ ‫پێشــینەیان هەبێــت‪ .‬مــن بــاوەڕم بــە‬ ‫ ڕەنگە وابێت‪ .‬كە گەنج بووم لەكاتی هێــزی حیكایەت هەیــە‪ .‬ئێمە كاتێك پی‬‫نووســیندا لەخۆمم دەپرسی‪ :‬گەر لەجێی دەنێینە ســەرزەمینی خەیاڵەوە ئەو كات‬ ‫ئەو كاراكتێرە بوومایە چیم دەكرد؟ بەاڵم دەتوانین شــتێكی گرنــگ بوروژینین كە‬ ‫كێشەكە لەوەدایە من هەرگیز ئەو نیم‪ .‬ئەو لــە ژیانی ڕۆژانەدا بوونــی نییە‪ .‬ئەوە بۆ‬ ‫ســێبەرێكی منە‪ .‬ئەو شــتێكە كە دەشیا من بەهایەكە‪ .‬لە ئەدەبدا گوشــارگەلێكی‬ ‫زۆر هــەن‪ :‬دەبێت ئەمە بكەیت و دەبێت‬ ‫ئــەوە بكەیت و دەبێــت ئامەها و ئاوەها‬ ‫بنووسیت و ‪ ...‬منیش حەز بەوە ناكەم‪.‬‬ ‫ڕقم لێیەتی‪ .‬پڕتاوی بەالی منەوە شتێكی‬ ‫زۆر گرنگە‪ .‬دەبێت شتێكی لەناكاو بێت‪.‬‬

‫كە خوێندكار بووم بە بیست ساڵی هەوادارێكی گەورەی‬ ‫ڕیچارد براوتیگن و كورت ڤۆنگوت بووم‪ .‬ئەوان‬ ‫پاڵەوانەكانم بوون‪ .‬زۆر لەژێر كاریگەریاندا بووم‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.sueddeutsche.de‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫‪4‬‬

‫««‬

‫چیرۆک‬

‫ئەوانی تر ئەو چیــرۆ‬ ‫سیامەند هادی‬ ‫دەبوایــە پێــش خۆرئاوابــوون‬ ‫بگەیشتنایەتە گوندەكەو بە پرسیار ماڵی‬ ‫ئەو ژنەیــان بدۆزیایەتەوە كــە بە دوایدا‬ ‫دەگــەڕان‪ ،‬بــەاڵم دواكەوتنی شــۆفێری‬ ‫تاكســییەكە وایكــرد ئــەوان كاتێــك‬ ‫چوونــە گوندەكەوە دنیــا تاریك بووبوو‪.‬‬ ‫(فریــاد) پێشــتر ئەوەی چەنــد جارێك‬ ‫دووبارەكردبۆوە كە ئەو لەوێ ناسیاوێكی‬ ‫هەیەو ئەوكاتەی گەیشتنە گوندەكە‪ ،‬هەم‬ ‫پرسیار لەو دەكەن و هەم شەو دەتوانن لە‬ ‫ماڵی ئەوان بمێننەوە‪ .‬ئەم تا ئەوكاتەش‬ ‫بە تەواویی خۆی یەكالیی نەكردبۆوە‪ ،‬چ‬ ‫پرســیارێك ئاراســتەی ئەو ژنە دەكات و‬ ‫چــۆن وا دەكات یادەوەرییەكانــی بۆ ئەو‬ ‫ســاتەی ئەم مەبەســتێتی بگەڕێنێتەوە‪.‬‬ ‫(خاڵــی) وتبــووی ناتوانــم ڕێگــەی‬ ‫گەڕانــەوەت لێبگــرم‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی تۆ‬ ‫دەتەوێــت بیكەیــت ئاســان نییــە‪ .‬مــن‬ ‫ئەزموونــم هەیــەو هیچ نەبێت بیســت و‬ ‫یەك ســاڵ لە تۆ گەورەترم‪ .‬ئەم وتبووی‬ ‫هەمــوو هەوڵێــك دەدەم و تــا تــەواوی‬ ‫چیرۆكەكەم دەســتنەكەوێت ناگەڕێمەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەم دەیویست‪ :‬چەند زانیارییەكی‬ ‫ڕاســت و درووســت بوو بۆ نووسینەوەی‬ ‫چیرۆكەكەی‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئــەوەی ئێســتا ئــەم لــەو‬ ‫قوتابخانەیــە نەمــاوەو كاتــی وەاڵمــی‬ ‫مامۆستاكەشــی بــۆ چەندیــن ســاڵە‬ ‫بەســەرچووە‪ ،‬بەاڵم هەر ســوورە لەسەر‬ ‫گەڕانــەوەو دەیەوێــت هەرچۆنێــك بێت‬ ‫تەواوی چیرۆكەكەی بنووسێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بە تەنها بۆ خۆیشــی بێــت‪ .‬ئەوەی الی‬ ‫هەر كەسێك بدركاندایە‪ ،‬جگە لەوەی زۆر‬ ‫بە بیرۆكەیەكی بێبایەخ تەماشای دەكرد‪،‬‬ ‫هەوڵیشــی دەدا لــەو گەڕانە پەشــیمانی‬ ‫بكاتەوە‪ .‬خاڵی وتبووی (بۆچی دەتەوێت‬ ‫ئــەوە بزانیــت؟)‪ .‬دوای ئــەوەی كــە‬ ‫گەڕایەوەو (فریاد)ی دۆزییەوەو مەبەستی‬ ‫گەڕانەوەكــەی پێڕاگەیانــد‪ ،‬ئەویــش‬ ‫وتبووی (ئــەو زانیارییەت بــۆ چییە؟)‪.‬‬ ‫خاڵــی وتبووی (كێ دەڵێت ئێســتا ئەو‬ ‫ژنە ماوە؟ یان ئەگەر نەمردبێتیش‪ ،‬چۆن‬ ‫دەتوانیت بیدۆزیتــەوە؟)‪ .‬فریاد وتبووی‬ ‫(ئاگاداربووم چەند ســاڵێك پێش ئێستا‬ ‫ئــەو ژنە گەڕایەوە بۆ گوندەكەی خۆیان‪،‬‬ ‫بەاڵم كێ دەڵێت ئێستا نەمردووە؟)‪.‬‬ ‫هەمــوو بیركردنــەوەی خــۆی‬

‫بــە تەواویــی لەوكاتەدا چڕكــردەوە كە‬ ‫ئەوەندەیــان نەمابوو بگەنــە گوندەكە‪.‬‬ ‫بــە شــێوەیەكی خێــرا دەیویســت‬ ‫چەند پرســیارێك بــۆ ئەو ژنــە ئامادە‬ ‫بــكات‪ .‬ئــەوەی ڕێگربــوو لەبــەردەم‬ ‫خۆئامادەكردنیــدا بــۆ پرســیارەكان‪،‬‬ ‫ئەوەبوو كــە نەیدەزانــی بۆچی هەموو‬ ‫جارێــك ئەوكاتەی بیر لە نووســینەوەی‬ ‫ئــەو چیرۆكــە دەكاتەوە‪ ،‬ترســی مردن‬ ‫دایدەگرێــت و ئەو ســەرەتا گریمانكراوە‬ ‫وەك كۆتایــی خــۆی دێتــە بەرچاوی‪.‬‬ ‫زۆر دوودڵ بــوو لــەوەی بتوانێــت‬ ‫ئــەو ژنــە بگەڕێنێتەوە بــۆ دەروازەی‬ ‫پرسیارەكانی‪ ،‬چونكە ئەم خۆی نازانێت‬ ‫كات و شــوێن و ناونیشــانی تــەواوی‬ ‫ئەوكاتــەی بیربخاتــەوە كــە پرســیاری‬

‫دەربارە دەكات‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی هەواڵــی (حاجی ئامین)‬ ‫یــان پرســی و ئەوەیانزانــی نەمــردووەو‬ ‫گەڕاوەتــەوە گوندەكــەی خۆیــان‪،‬‬ ‫(فریــاد) لــە ســەرووی مزگەوتەكــەوە‬ ‫ئامــاژەی بــۆ دەرگایەكی شــین كردبوو‪،‬‬ ‫وتبــووی (دایكــت و خاڵــت لــەو ماڵەدا‬ ‫بــوون‪ .‬ئەوكاتــەی هاتنە ئــەم گەڕەكە‪،‬‬ ‫ژوورێكیــان لەو خانــووەدا بە كرێ گرت‪.‬‬ ‫ئەو خانــووە لە نــاوەوە گەورەیەو چوار‬ ‫ماڵــی تێدابــوو‪ .‬ئیتــر لەوكاتــەوە من و‬ ‫خاڵــت بووین بــە هاوڕێ و تا ئێســتاش‬ ‫ئــەو پەیوەندییەمــان هەر مــاوە‪ .‬خاڵت‬ ‫ســەرەتا لــە نانەواخانەیەكــی گەڕەكــی‬ ‫ئەودیو ئیشی دەكرد‪ ،‬دواتر دەستی دایە‬ ‫ئیشــی كرێكاری‪ .‬كاتێك دایكت شــووی‬ ‫كــرد‪ ،‬نازانــم چوو بۆ كــوێ‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫ســاڵێك لەگــەڵ باوكتــدا هاتنــەوە ئەم‬ ‫دەوروبــەرەو هەر لەم گەڕەكەدا دوو جار‬ ‫خانوویــان بــە كرێ گرت‪ ،‬جــاری یەكەم‬ ‫لە ســەروو ئێرەوە بوون‪ ،‬بەاڵم بۆ دووەم‬ ‫خانوویــان نازانــم لە كوێ بــوون‪ .‬پاش‬ ‫شــووكردنی دایكــت‪ ،‬ئەوەنــدەی نەبــرد‬ ‫خاڵت چوو بۆ ئەوروپا‪ .‬دوای ســێ ساڵ‬ ‫بەســەردان گەڕایــەوەو منــی دۆزییەوەو‬ ‫پەیوەندییەكەمــان دەســتیپێكردەوە‪.‬‬ ‫ئەوكاتــە بە نیاز بوو ئێــوە لەگەڵ خۆی‬ ‫بەرێــت بۆ ئەوروپا‪ .‬ئێمــەش پاش پێنج‬ ‫ســاڵ لــەم گەڕەكــە دووركەوتینــەوە‪،‬‬ ‫ماوەیەكی زۆرە ســەردانی ئەم گەڕەكەم‬ ‫نەكــردووە‪ .‬وابزانــم خاڵــت لەوكاتەوەی‬ ‫رۆیشــتووە‪ ،‬دوو جار هاتۆتەوە بۆ ئێرە‪.‬‬ ‫ئەو كەسی نییە بگەڕێتەوە بۆالی‪ .‬ئێستا‬ ‫خاڵت بــە تەنهــا پەیوەندیی بــە منەوە‬ ‫مــاوە‪ ،‬لەبەرئەوە وەك ئەرك تەماشــای‬ ‫داواكارییەكانت مەكە‪ ،‬هەرچییەكت بوێت‬ ‫من ئامادەم)‪.‬‬ ‫(ئیتر ئەمە نــاو گوندەكەیە‪ ،‬دەتوانن‬ ‫لێرە دابەزن)‪ ،‬ئەو قســەیەی شــۆفێرەكە‬ ‫ئەمی لە بیركردنەوە وەســتاندو نەیتوانی‬ ‫پرســیارەكانی ئامادە بــكات‪ .‬دوای ئەوە‬ ‫چــو و ن بــۆ ماڵــی ئــەو‬

‫ناســیاوەی فریــاد‪ ،‬كە ئەم ئێســتا ناوی‬ ‫ئــەو پیــاوەی لەبیرنەمــاوە‪ .‬تــا نانیان‬ ‫نەخــوارد‪ ،‬ئــەو پیــاوە نەیهێشــت بچن‬ ‫بــەالی كارەكەیانــەوەو زوو زوو دەیگوت‬ ‫(پەلەتــان چییە خــۆم لەگەڵتــان دێم‪،‬‬ ‫ئــەوە ماڵەكەیانــە تۆزێــك لــە پشــت‬ ‫خۆمانەوەیە)‪ .‬پێش ئەوەی خۆیان ئامادە‬ ‫بكــەن و لــە ماڵ دەربچــن‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫پرســیارێكی درەنگوەخت بكات‪ ،‬خاوەن‬ ‫ماڵەكــە وتی (بەڕاســت ئیشــی چیتان‬ ‫بــە حاجــی ئامین هەیە؟ خــۆ ئەو دوای‬ ‫گەڕانەوەمــان بــۆ ئێرە وازی لــە مامانی‬ ‫هێناوە)‪ .‬پێش ئەوەی ئەم قســە بكات‪،‬‬ ‫بەپەلە فریاد وتی (ئەم هاوڕێیەم تۆزێك‬ ‫ئیشــی پێیەتی)‪ .‬پــاش چەند هەنگاوێك‬ ‫و تێپەڕاندنی دوو ماڵ ســەرووتر‪ ،‬تۆزێك‬ ‫بەالی ڕاســتدا پێچیان كــردەوەو خاوەن‬ ‫ماڵەكە بە دەســتی ڕاســتی ئاماژەی بۆ‬ ‫دەرگایەكی شــینی كاڵ كردو وتی (ئەوە‬ ‫ماڵــی حاجــی ئامینــە)‪ .‬دوای ئــەوەی‬ ‫بەڵێنی لێوەرگرتن كە شــەو دەگەڕێنەوە‬ ‫بــۆ ماڵــی ئــەوان‪ ،‬ماڵئاوایــی لێكــردن‬ ‫و گەڕایــەوە بــۆ ماڵــی خۆیــان‪ .‬فریــاد‬ ‫دووجار لــە دەرگای دا‪ ،‬كاتێك گوێی لە‬ ‫دەنگێك بوو‪ ،‬دەستی كێشایەوەو تۆزێك‬ ‫لــە دەرگاكــە دووركەوتــەوە‪ .‬پیاوێــك‬ ‫دەرگاكــەی كــردەوەو ئەمانیــش بەدەم‬ ‫قســەكردنەوە چوونە ژوورەوەو پیاوەكە‬ ‫بــەرەوڕووی ژنێكــی پیر كە لە ســوچی‬ ‫الی ڕاســتی هەیوانەكە دانیشتبوو‪ ،‬وتی‬ ‫(دایكــە ئەم پیاوانە ئیشــیان بە تۆیە)‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی دانیشــتن‪ ،‬بــۆ ماوەیەكی‬ ‫كورت بێدەنگییەك هەر چواریانی خستە‬ ‫ســەر بیركردنەوەی چۆنێتی دەرخستنی‬ ‫ســەرەتایەك‪ .‬پێــش ئەوەی ئــەوان ئەو‬ ‫سەرەتایە دامەزرێنن‪ ،‬ژنەكە وتی (جاران‬ ‫زوو زوو دەهاتــن بــە دوامــدا‪ ،‬نیــوەڕۆ‪،‬‬ ‫عەسر‪ ،‬شەو‪ ،‬نیوەشەو‪ ،‬بەرەبەیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوە بۆ مــاوەی چەند ســاڵێك دەبێت‬ ‫ئــەوە یەكەمینجــارە هەواڵــم دەپرســن!‬ ‫ئەویش نازانم بۆ چییە‪ .)..‬ئەم لەوكاتەدا‬ ‫كە دەیویست پرســیارەكانی ڕێكبخات و‬ ‫دوودڵ بوو لەوەی چ پرسیارێك بكاتە‬ ‫دەروازەی گفتوگۆیەكــی درێــژ‪،‬‬ ‫ئەوساتە بێدەنگییەی ئەم وایكرد‬ ‫(فریــاد) بڵێــت (حاجــی گیان‬ ‫هیچــی وا نییــە‪ ،‬ئــەم هاوڕێیەم‬ ‫چەند پرســیارێكی هەیەو تەواو)‪.‬‬ ‫پێــش ئــەوەی ئــەم هیــچ بڵێت‪،‬‬ ‫(حاجــی ئامین) خێرا دەســتیكرد‬ ‫بــە قســەكردن و وتی (پرســیاری‬ ‫چی؟ دەبینین ئــەوە حاڵەكەمانە‪،‬‬ ‫لەوكاتــەوەی گەڕاوینەتــەوە بــۆ‬ ‫ئێرە نەهاتووینەتەوە ســەرخۆمان‪.‬‬ ‫ساڵێك باران نابارێت و ساڵێكی تر‬ ‫مەڕومااڵت نەخۆش دەكەون‪ .‬عەلی‬ ‫بە تەنهایەو هەروا فریادەكەوێت‪.)..‬‬ ‫ئــەم هەســتی بەوەكــرد ئەگــەر‬ ‫ســەرەتایەك بــۆ باســەكەی خۆی‬ ‫دانەمەزرێنێــت‪ ،‬ئــەوا گفتوگۆكــە‬ ‫بــەرەو ئاراســتەیەكی جیــاواز‬ ‫دەڕوات‪ .‬هەربۆیە قسەكەی پێبڕی‬ ‫و لەســەرخۆ بیــری گەڕەكەكــەی‬ ‫خۆیانــی هێنایــەوە بیــری و وتی‬ ‫(حاجــی مــن دەمەوێــت چەنــد‬ ‫پرســیارێكت لێبكــەم و ئەوەی تۆ‬ ‫باســی دەكەیت پەیوەندیی بەوەوە‬ ‫نییــە كــە ئێمــە بــۆی هاتووین!)‪.‬‬ ‫ئەویش دوای ئەوەی بەشێك لە چای‬ ‫پیاڵەكــەی كردە نێو ژێرپیاڵەكەوە‪،‬‬ ‫كڵۆیــەك شــەكری هەڵگــرت و وتی‬ ‫(فەرمــوو چیتان دەوێت بپرســن)‪.‬‬ ‫ئەمیــش لەگــەڵ تێكدانــی چاكــەی‬ ‫بەردەمیدا دەستیكرد بە قسەكردن‪:‬‬ ‫تۆ بەسەرهاتی ڕابردووت بیرماوە؟‬‫‪-‬لــە مناڵییەوە هەرچــی هەیە لەبیرم‬

‫ماوە‪ ،‬جار هەبووە باسی شتی وامكردووە‬ ‫دایكــم بەڕەحمــەت بێت هەمــوو جارێك‬ ‫دەیگوت تۆ چۆن ئەوەت لەبیرە؟‬ ‫من باســی مناڵیــی ناكــەم‪ ،‬ئەوكاتە‬‫دەڵێــم كە مامــان بوویت‪ ،‬ئــەو ڕۆژانەت‬ ‫لەبیرە؟‬ ‫ڕۆژانی چی‪ ،‬من نزیكەی ســی و پێنج‬‫ساڵ مامان بووم‪.‬‬ ‫ئەم بــۆ ماوەی پانزە ســاڵ بوو بیری‬ ‫لــەوە دەكردەوە كە ڕۆژێــك بگەڕێتەوەو‬ ‫ئــەو حیكایەتــە ئاشــكرا بــكات كــە بە‬ ‫نهێنیــی مانــەوەی ڕێگــەی لــە وەاڵمــی‬ ‫زۆر لــە پرســیارەكانی گرتبــوو‪ .‬ئەگــەر‬ ‫ئەو مامۆســتایە نەبوایە كە پرســیارێكی‬ ‫ئاراســتەی هەمــوو قوتابییــەكان كــرد‬ ‫بــۆ گێڕانــەوەی چۆنێتــی لەدایكبوونیان‬ ‫بابەتێك لە شــێوەی چیرۆكدا بنووســن‪،‬‬ ‫بەپێــی ئــەو بەســەرهاتانەی لەدایــك و‬ ‫باوكیانــەوە گوێیــان لێبــووە‪ ،‬ئــەوا ئەم‬ ‫هەرگیز بیری لە گەڕان بەدوای بابەتێكی‬ ‫لــەو شــێوەیەدا نەكردبــۆوە‪ .‬هەمــوو‬ ‫قوتابییــەكان دوای كردنــەوەی بابەتەكە‬ ‫ســەرەتا بۆ ماوەیەك تووشی وەستانێك‬ ‫بــوون‪ ،‬تــا ئەوكاتــەی مامۆســتا بــۆی‬ ‫ڕوونكردبوونەوەو وتبووی ئەو ســەرەتایە‬ ‫باس بكەن كە ئێوەی تێدا لەدایكبوون‪ ،‬چ‬ ‫كاتێــك بووە؟ لەوكاتەدا دایك و باوكتان‬ ‫چییان كردووە؟ دواتر بێوەستان هەموان‬ ‫دەستیانكرد بەنووسین‪ .‬لەوكاتەدا هەرگیز‬ ‫بیــری لەوە نەكردبۆوە ڕۆژێك پرســیاری‬ ‫لــەو شــێوەیەی لێبكرێــت‪ .‬هەرچەنــدە‬ ‫ئەم بە مامۆســتاكەی وتبوو هیچ شــتێك‬ ‫دەربــارەی لەدایكبوونــی خــۆی نازانێت‬ ‫و مامۆستاكەشــی زۆر ئاســایی وتبــووی‬ ‫تۆ ئەو بابەتە مەنووســە‪ ،‬بــەاڵم ئەم بۆ‬ ‫مــاوەی پانــزە ســاڵ ئەو چیرۆكــە بووە‬ ‫تەلیســمێك و بــۆ دەرفەتێــك دەگەڕا تا‬ ‫وەاڵمەكانی دەســتبكەوێت‪ .‬لەم ماوەیەی‬ ‫دواییدا بەردەوام بیری الی وەاڵمدانەوەی‬ ‫ئەو پرســیارە بوو‪ ،‬نەیدەزانی ڕۆژانە چی‬ ‫دەكات و دەستی نەدەچووە هیچ كارێك‪.‬‬ ‫دەیوست تەواوی توانای خۆی بخاتەگەڕو‬ ‫چیرۆكی لەدایكبوونی بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫لەســەرەتای گەڕانەوەیــدا كاتێــك‬ ‫بابەتەكــەی الی فریــادی هاوڕێــی خاڵی‬ ‫بــاس كردبوو‪ ،‬ئــەو وتبــووی (چیرۆكی‬ ‫چی‪ ،‬دوای ســی ســاڵ تازە بیــرت لەوە‬ ‫كردۆتەوە؟)‪.‬‬ ‫ئەو ســاڵە دەڵێم كە شۆڕش كۆتایی‬‫هات‪.‬‬ ‫چەندین شۆڕش سەریانهەڵداوەو دواتر‬‫كۆتاییان پێهاتووە‪ ،‬كام شۆڕش دەڵێیت؟‬ ‫ســی ســاڵ لەمەوبەر‪ ،‬هاوینەكەی كە‬‫خەڵكی گەڕەك لەسەربان دەخەوتن‪.‬‬ ‫جــا هەمــوو شــەوێكی ئــەو هاوینــە‬‫لەسەربان خەوتووین!‬ ‫ئــەم زۆر لەســەرخۆو بێئــەوەی هیــچ‬ ‫پەلەكردنێــك بە شــێوەی دواندنەكەیەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەیویست بە وردیی سەرلەبەری‬ ‫ئەو چیرۆكە باس بكەن‪ ،‬بەاڵم ئەو لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی زۆر پەلــەی بوو‪ ،‬زۆربــەی كات‬ ‫وەاڵمی خێراو نیوەناچڵی دەدایەوە‪.‬‬ ‫ئەو شــەوە دەڵێم كە ســەعات ســێ‬‫و نیــو هاتــن بــە شــوێنتداو خەبەریــان‬ ‫كردیتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی پوورە فاتم وتبووی سەعات‬ ‫ســێ یــان ســێ و نیو بــوو‪ ،‬بــەاڵم ئەم‬ ‫لەوكاتەدا زۆر بەدڵنیاییەوە وتی سەعات‬ ‫سێ و نیوی شەو بوو‪.‬‬ ‫چەندەها شەو بۆ مناڵبوون بانگكراوم‪،‬‬‫نازانم تۆ باسی كام شەوە دەكەیت؟‬ ‫ئــەم نەیدەزانی لەوە زیاتــر زیانیاریی‬ ‫تــر وەك بیرخســتنەوەی ئەو شــەوە بۆ‬ ‫(حاجــی ئامین) بخاتــەڕوو‪ ،‬ئەگەر دایك‬ ‫و باوكی پێكەوە لەڕووداوێكی ئۆتۆمبێلدا‬ ‫نەمردنایــە كــە ئــەم تەمەنی دوو ســاڵ‬

‫و ســێ مانگ بــوو‪ ،‬ئێســتا دەیتوانی بە‬ ‫تــەواوی هەمــوو شــتێك ڕوونبكاتــەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێستا ئەم دەیزانێ‪ ،‬ئەو زانیارییە‬ ‫بچڕبچڕەیە كە (پورە فاتم)ی دراوسێیان‬ ‫چەند ڕۆژێك لەمەوبەر بۆی گێڕایەوە‪ .‬ئەو‬ ‫گوتبووی (ســەد خۆزگەم بەو ئێوارانەی‬ ‫لەگەڵ دایكت لەبەردەرگا دادەنیشــتین و‬ ‫پێكەوە قسەمان دەكرد‪ ،‬ئەگەر ئیشوكار‬ ‫نەبوابە‪ ،‬حەزم نەدەكرد بڕۆمە ژوورەوە)‪.‬‬ ‫ئەو باسی ئەوەشی كردبوو كاتێك ئەوان‬ ‫هاتوونەتــە ئــەو گەڕەكە‪ ،‬ئــەم تەمەنی‬ ‫نزیكەی ساڵێك بووە‪.‬‬ ‫كاتێــك (حاجــی ئامیــن) قســەی بۆ‬ ‫دەكــرد‪ ،‬ئەم بیری لە قســەكانی (پورە‬ ‫فاتــم) دەكــردەوە‪ .‬بــە پەلە وتــی (ئەو‬ ‫شەوە دەڵێم كە بۆ بەیانی جەژن بوو)‪.‬‬ ‫(حاجــی ئامین) تۆزێك وەســتاو وتی‬ ‫(ئێســتا كەوەتــەوە بیــرم كام شــەوە‬ ‫دەڵێیت‪ .‬ئەو شەوە زۆر درەنگ هاتمەوە‪،‬‬ ‫بەپەلــە فریای چێشــتی جــەژن كەوتم‪.‬‬ ‫ماڵیشــمان لە ماڵی ئێوەوە تۆزێك دوور‬ ‫بــوو‪ ،‬لە كۆاڵنــی مزگەوتەكەدا بووین كە‬ ‫ئێوە دەڵێن دوێنێ لەو گەڕەكە پرسیاری‬ ‫منتــان كــردووە‪ .‬ئێســتا بــە تــەواوی‬ ‫كەوتەوە بیــرم‪ .‬تۆ دەتەوێت پرســیاری‬ ‫چی بكەیت؟)‪.‬‬ ‫خاڵی وتبووی (تۆ دەتەوێت پرسیاری‬ ‫چــی بكەیت؟ ئێســتا دوای ئــەو هەموو‬ ‫ســاڵە كێ ئــەوەی لە بیــرە؟ ڕەنگە ئەو‬ ‫گەڕەكە كەســی لێنەمابێت كــە ئەوكاتە‬ ‫دراوسێی ئێوە بوون)‪.‬‬ ‫ئــەم لە وەاڵمــدا وتبــووی (دەمەوێت‬ ‫بزانم چۆن لە دایكبووم و لەوكاتەدا چەند‬ ‫كەس ئامادەبــوون و خانووەكەمان چۆن‬ ‫بووە؟)‪.‬‬ ‫دوای كەمێك وەستان (حاجی ئامین)‬

‫وەاڵمــی دایەوە (شــەو درەنــگ بوو كە‬ ‫لــە دەرگایانــداو لە خەویان هەڵســاندم‪،‬‬ ‫دوو كــوڕی منــاڵ بــوون تەمەنیــان دە‬ ‫بــۆ دوانــزە ســاڵ دەبــوو‪ ،‬نازانــم چۆن‬ ‫وێرابویــان بــەو درەنگــە بێن بە شــوێن‬ ‫مندا‪ .‬كاتێك گەیشتمە ماڵی ئێوە‪ ،‬تەنها‬ ‫دوو ژنی دراوســێتان لەوێ بوون‪ ،‬كە زۆر‬ ‫یارمەتییــان دام بــۆ لــە دایكبوونی تۆ‪.‬‬ ‫ئــەو ژوورەی تــۆی تێدا لــە دایكبوویت‪،‬‬ ‫ژوورێكــی گــەورە بــوو‪ ،‬كــە جێگەكەی‬ ‫دایكت لە ســەرەوەی ژوورەكەدا بوو‪ .‬ئەو‬ ‫شــەوە هەر ئەوەنــدەم بینی‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫پاشــنیوەڕۆی ئەو ڕۆژەو ڕۆژی دواتریش‬ ‫ســەردانی دایكتم كردەوە‪ .‬ئێســتا بیرمە‬ ‫خانووەكەتــان گــەورە بــوو‪ ،‬دەرگایەكی‬ ‫شــینی دوو تاكی و حەوشەیەكی گەورەو‬ ‫خــۆش و چەنــد ژوورێكــی گــەورە)‪.‬‬ ‫ئەوكاتــەی (حاجــی ئامیــن) باســی‬ ‫لەدایكبوونــی ئەمــی دەكــرد‪ ،‬نەیدەزانی‬ ‫كــە بۆچی لــە خەیاڵیــدا دیمەنەكانی بە‬ ‫پێچەوانــەوە وێنادەكــرد‪ .‬كاتێــك ئــەو‬ ‫دەیگــوت (دوای خاوێنكردنــەوەت خێرا‬ ‫تۆمان لە بلورییەكی سپییەوە ئااڵند)‪ ،‬ئەم‬ ‫خــۆی وا دەهاتە بەرچاو كە كفن كرابێتە‬ ‫بەری! ئەوكاتەشــی كە وتبــووی (دوای‬ ‫ئەوە تۆمان خستە سەبەتەیەكەوە)‪ ،‬ئەم‬ ‫وێنای خــۆی وادەكرد لە نێــو تابوتێكدا‬ ‫ڕاكشابێت!‬ ‫لەگەڵ ئەوەی هیچ زانیارییەكی ئەوتۆی‬ ‫لە (پــورە فاتم) وەرنەگرتبوو بە كەڵكی‬ ‫چیرۆكەكــەی بێــت‪ ،‬بــەاڵم لەوكاتەوەی‬ ‫گەڕابۆوە چەند ڕۆژێك چوو بوو بۆ ماڵیان‬ ‫و زۆر بە تامەزۆرییەوە گوێی لە قسەكانی‬ ‫گرتبــوو‪ .‬ئــەو ژنەی دراوســێیان كە ئەم‬ ‫پێیــدەوت (پورە فاتم) لەو چەند ڕۆژەدا‬ ‫زۆر بەســەرهاتی گەڕەكی بــۆ گێڕابۆوەو‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫‪5‬‬

‫««‬

‫چیرۆک‬

‫ۆكـە دەگێڕنەوە‬ ‫باســی زۆر شــتی بۆ كردبــوو‪ .‬لەبەر‬ ‫ئاڵۆزیی و لێكنەچوونی گێڕانەوەكان‪،‬‬ ‫نەیدەتوانــی چیرۆكە ڕاســتەقینەكە‬ ‫جیابكاتــەوە‪ .‬هەمــوو جارێكیــش‬ ‫لەوكاتانــەدا قســەكەی (پیتــەر)ی‬ ‫هاوڕێی قوتابخانــەی بیردەكەوتەوە‪،‬‬ ‫كاتێــك لە تەنیشــتییەوە بۆ وەاڵمی‬ ‫مامۆســتاكەی نەیتوانیبــوو هیــچ‬ ‫بنووســێت‪( .‬پیتــەر)ی هاوڕێــی‬ ‫وتبووی (ئەو هەموو بیركردنەوەیەی‬ ‫بۆ چییــە؟ ئەوەتا من بە دە خولەك‬ ‫چیرۆكەكــەی خــۆم نووســی‪ .‬لــە‬ ‫نەخۆشــخانەكەداو دكتۆرێــك و دوو‬ ‫پەرســتار لــە دەوری دایكــم بوون و‬ ‫ســەعات شــەش و نیوی ئێــوارە لە‬ ‫دایكبــووم‪ .‬باوكــم و نەنــك و دوو‬ ‫پــورم لە دەرەوەی هۆڵــی مناڵبوون‬ ‫چاوەڕێیــان دەكرد‪ .‬پەرســتارێكیان‬ ‫بــە پەلە چۆتــە دەرەوەو پێیوتوون‪:‬‬ ‫پیرۆزە كوڕێكی جوانتان بووە‪ .‬دواتر‬ ‫هاتوونەتــە ژوورەوە بــۆ الی دایكــم‬ ‫و پەرســتارێكیان‪ ،‬ئەوەیــان نــا كە‬ ‫هەواڵەكــەی پێڕاگەیاندبوون‪ ،‬منی بە‬ ‫هێواشی هەڵگرتووەو خستموویەتییە‬ ‫ســەر دەســتی باوكــم و ئەویــش بە‬ ‫هێواشــی ماچێكــی كــردووم‪ .‬ئیتــر‬ ‫ئەوە ئەو هەمــوو بیركردنەوەیەی بۆ‬ ‫چییە؟)‪.‬‬ ‫لە دووەمین سەردانیدا بۆ الی ئەو‬ ‫ژنەی دراوسێیان‪ ،‬ئەم وێنەیەكی خۆی‬ ‫بــۆ بردبوو كە تەمەنی ســێ ســااڵن‬ ‫دەبــوو‪ ،‬ئــەم چەندینجار تەماشــای‬ ‫ئــەو وێنەیەی كــردووەو هــەر چەند‬ ‫ڕۆژ جارێــك‪ ،‬وێنەكە دەردەهێنێت و‬ ‫ماوەیەكی زۆر بە وردی لێیدەڕوانێت‪.‬‬ ‫لــە چیمەنێكدا دانیشــتووەو ســەری‬

‫بەالی چەپدا كەمێك خواركردۆتەوەو‬ ‫بە خەمبارییەوە تەماشای كامێراكەی‬ ‫كردووە‪ .‬خاڵی ئەو وێنەیەی گرتبوو‪،‬‬ ‫ئــەوە یەكەمیــن وێنــەی ئــەو بــوو‪،‬‬ ‫چونكە تا ئەو تەمەنە هیچ وێنەیەكی‬ ‫تــری نەبــوو‪ .‬خاڵــی باســی چەنــد‬ ‫وێنەیەكــی تــری ئەمــی كردبــوو كە‬ ‫پێش ئەو یەكەمین وێنەیە گرتوونی‪.‬‬ ‫لەكاتی لــە دایكبوونــی ئەمدا خاڵی‬ ‫لــە ئەوروپا بووە‪ ،‬بــەاڵم دوای ئەوە‬ ‫دووجــار گەڕاوەتــەوەو كامێــرای‬ ‫پێبووەو لە هــەردوو جارەكەدا چەند‬ ‫وێنەیەكــی ئەمــی گرتــووە‪ .‬خاڵــی‬ ‫چەنــد جارێك ئــەوەی بــۆ گێڕابۆوە‬ ‫كە دایك و باوكی بۆ ئیشــێك چوون‬ ‫بۆ شــارێكی تــر‪ ،‬ئەگەر ئەمیشــیان‬ ‫لەگەڵدا بوایــە بەدڵنیاییەوە دەمرد‪،‬‬ ‫چونكە ئۆتۆمبێلەكەیان بەشــێوەیەك‬ ‫خــۆی كێشــابوو بــە ئۆتۆمبێلێكــی‬ ‫بەرامبەریــدا‪ ،‬ئەگــەر چەند كەســی‬ ‫تێدابوایە دەمردن‪ .‬كە دایك و باوكی‬ ‫مرد‪ ،‬ئەم تەمەنی دوو ســاڵ و ســێ‬ ‫مانگ بوو‪ .‬خاڵی پێیوتبوو ئەوكاتەی‬ ‫دایك و باوكی بە كارەساتی ئۆتۆمبێل‬ ‫مــردوون‪ ،‬وێنەكانیان پێبــووەو ئیتر‬ ‫كەس نەیزانیوە چییان بەسەرهاتووە‪.‬‬ ‫ئــەم دەیگــوت (ئــەوان بۆ ئیشــێك‬ ‫كــە تــۆش نازانیــت ئەو ئیشــە چی‬ ‫بــووە‪ ،‬چــوون بۆ ئەو شــارە‪ ،‬بۆچی‬ ‫دەبێــت وێنەكانیان لەگــەڵ خۆیاندا‬ ‫ببــەن؟)‪ .‬خاڵی لــە وەاڵمدا دەیگوت‬ ‫(منیش نازانم بۆچــی ئەو وێنانەیان‬ ‫لەگەڵ خۆیان بــردووە‪ ،‬بەاڵم دایكت‬ ‫حــەزی دەكــرد بۆ هەموو شــوێنێك‬ ‫ئەلبومەكەیــان لەگەڵ خۆی بەرێت)‪.‬‬ ‫ئــەم دەیگوت (باشــە ئەی چۆن لەو‬

‫تەمەنەدا كە تۆ دەڵێیت دوو ســاڵ و‬ ‫ســێ مانگ بووم‪ ،‬من بــە جێدەهێڵن‬ ‫و لەگــەڵ خۆیــان نامبــەن؟)‪ .‬خاڵی‬ ‫وتبــووی (ئــەوان بەنیازبوون بەیانی‬ ‫زوو بڕۆن و ئێوارە بگەڕێنەوە‪ ،‬دیارە‬ ‫وتویانە با لەو ڕێگەیە بێتاقەت نەبێت‬ ‫و لە ماڵی دراسێیەكیان دایانناویت)‪.‬‬ ‫دوای تەماشــاكردنی وێنەكــە‬ ‫(پــورە فاتــم) وتبــووی (وێنــەی‬ ‫ناوێت‪ ،‬ئێستاش شــێوەی ئەوكاتەتم‬ ‫لەبەرچــاوە‪ ،‬تــۆو ئومێــدی كــوڕم‬ ‫هاوتەمــەن بوون‪ ،‬بەاڵم تۆ ســێ یان‬ ‫چــوار مانــگ لــەو گەورەتــر بووی‪.‬‬ ‫بەباشــی لەبیرمــە كــە ئێــوە هاتنە‬ ‫ئــەم گەڕەكە‪ ،‬تــۆ نزیكەی ســاڵێك‬ ‫دەبــووی‪ .‬دایكت دەیوت پێشــتریش‬ ‫هــەر لــەم نزیكانەبــوون و نزیكــەی‬ ‫شــەش ســاڵ دەبوو هاتبوونە شــار‪.‬‬ ‫دایكــت بــە ڕەحمــەت بێــت دەیوت‬ ‫هاوینی پار تۆی بووەو ئەو شــەوەی‬ ‫تۆ لە دایكبووی شــەوی جەژن بووە‪.‬‬ ‫من ئومێدم لــە كۆتایی پایزدا بووە‪،‬‬ ‫بۆیە دەڵێم هەر ســێ یان چوار مانگ‬ ‫لــە تۆ بچوكترە‪ .‬باشــە تــۆ هەر بۆ‬ ‫ئەوە هاتوویتەوە؟)‪.‬‬ ‫ئــەم دوای ئــەوەی ئــەو خــەوەی‬ ‫بینیبــوو‪ ،‬حەزی دەكــرد بگەڕێتەوەو‬ ‫بــەدوای ئــەو چیرۆكــەدا بگەڕێــت‪.‬‬ ‫كاتێك خەوەكەی بۆ خاڵی گێڕایەوە‪،‬‬ ‫هەســتی بەوەكــرد كە خاڵــی لەگەڵ‬ ‫گێڕانــەوەی خەوەكــەی ئەمدا ڕەنگی‬ ‫گــۆڕاو چــاوی پڕبوو لە ئــاو‪ .‬خاڵی‬ ‫وتبــووی (زۆر خەوێكــی ســەیرە!)‪.‬‬ ‫ئەم وتبووی (لــە خەوەكەدا من زۆر‬ ‫منــاڵ بووم‪ ،‬شــەوێكی درەنگ بوو‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك پیاوو ژن و مناڵ لە كەناری‬

‫زستانی ‪2015‬‬

‫مۆتیڤ‪ :‬ئاریان ئەبووبەکر‬

‫دەریایــەك وەســتابووین‪ ،‬دوو كوڕی‬ ‫گەنج بە بەلەمی بچوك خەڵكەكەیان‬ ‫بەسەرە دەپەڕاندەوە ئەوبەر ئاوەكە‪.‬‬ ‫نازانــم لە كوێوە هاتبووین و بۆ كوێ‬ ‫دەچووین‪ ،‬هەموومان زۆر دەترســاین‬ ‫و تەماشای ئەمالوالی خۆمان دەكرد‪.‬‬ ‫مــن و دایكم و باوكــم لەگەڵ یەكێك‬ ‫لەو كــوڕە گەنجانەدا چووینە بەلەمە‬ ‫بچوكەكــەوەو بەڕێكەوتین بۆ ئەوبەر‬ ‫ئاوەكــە‪ .‬لەناوەڕاســتی ئاوەكــەدا‬ ‫گەردەلوولێــك هەڵیكردو بەلەمەكەی‬ ‫هەڵگێڕایــەوەو هــەر چوارمــان‬ ‫دەستمانكرد بە هاواركردن‪ .‬لەوكاتەدا‬ ‫كــە خەریكبــوو ژێرئــاو دەكەوتیــن‪،‬‬ ‫داڵێكــی گــەورە لە ئاســمانەوە هات‬ ‫و بــە قاچەكانــی منــی هەڵگرتــوو‬ ‫بەرزی كردمەوە بۆ ئاســمان و بەرەو‬ ‫ئەوبەری دەریاكە دەیبردم‪ .‬ئەوكاتەی‬ ‫بە قاچــی داڵەكەوە هەڵواســرابووم‪،‬‬ ‫دەگریــام و هاوارم دەكرد كە دایك و‬ ‫باوكیشــم ڕزگار بكەن‪ .‬كاتێك لەوبەر‬ ‫دەریاكەوە لەسەر وشكانی داینام‪ ،‬تۆ‬ ‫لە كەنــار دەریاكە ڕاوەســتابوویت و‬ ‫چاوەڕوانی ئێمەت دەكرد‪ .‬ئەوكاتەی‬ ‫داڵەكە لەبەردەم تۆدا داینام‪ ،‬من هەر‬ ‫هاوارمدەكــردو داوای بــاوك و دایكم‬ ‫دەكــرد‪ ،‬ئیتــر بــەدەم هاواركردنەوە‬ ‫خەبەرم بۆوە)‪.‬‬ ‫ئــەوەی زیاتــر گەڕانــی ئەمی لەو‬ ‫گەڕەكــەدا ئاڵۆزتــر كردبــوو‪ ،‬ئــەوە‬ ‫بــوو كە جگە لە ماڵــی (پورە فاتم)‬ ‫هەموو ماڵەكانی تر دوای ڕۆیشــتنی‬ ‫ئەمان هاتبوونە ئەو گەڕەكەو ئەو بە‬ ‫تەنهــا دەیتوانی لــەو ژنەوە گوێی لە‬ ‫بەسەرهاتی مناڵیی خۆی بێت‪.‬‬ ‫(پورە فاتم) زۆر بە حەســرەتەوە‬ ‫باسی دایكی ئەمی دەكردو لە كۆتایی‬ ‫گێڕانــەوەی هەمــوو بەســەرهاتێكدا‬ ‫ئاهێكی هەڵدەكێشــاو دەیگوت (ئاخ‬ ‫بــۆ ئەو ژنــە‪ ،‬تازە ئەو جــۆرە ژنانە‬ ‫درووســت نابنــەوە)‪ .‬ئــەو وتبــووی‬ ‫(ئێســتاش دیمەنــی ڕووخســارو‬ ‫ڕۆیشــتن و پێكەنیــن و هەســتان و‬ ‫دانیشــتنیم بــە تــەواوی لەبەرچاوە‪.‬‬ ‫بااڵیەكــی بــەرز‪ ،‬جلی كــوردی هەر‬ ‫لەخۆی دەهات‪ .‬چاوشــینێكی ســپی‬ ‫پێست و ناسك‪ ،‬كە پێدەكەنی ددانە‬ ‫گــەورەو جوتەكانــی ئەوەنــدەی تــر‬ ‫جوانی كردبوو)‪.‬‬ ‫(پــورە فاتــم) بــە وردی باســی‬ ‫خانووەكــەی ئەمانی بــۆ كردبوو‪ ،‬كە‬ ‫ڕێك بەرامبەر ماڵی خۆیان بوو‪ .‬ئەم‬ ‫زۆر بــە پەرۆشــەوە گوێی بۆ وشــە‬ ‫بە وشــەی قســەكانی دەگــرت و زۆر‬ ‫خۆشــحاڵ دەبوو بەو بەســەرهاتانە‪.‬‬ ‫ئەم نەیدەتوانــی خانووەكەی خۆیان‬ ‫ببینــێ‪ ،‬چونكــە دوای ڕۆیشــتنی‬ ‫ئەمان‪ ،‬خاوەنی خانووەكە بە تەواوی‬ ‫ڕووخاندبــووی و بــە شــێوەیەكی تر‬ ‫درووســتی كردبــۆوە‪( .‬پــورە فاتم)‬ ‫دەیگوت (ئێستاش بە تەواوی هەموو‬ ‫ماڵەكــەم لەبەرچــاوە‪ ،‬دەرگایەكــی‬ ‫سەوزی یەك تاكی و دیوارێكی بەرز‪،‬‬ ‫جێگەی بەهەشت بێت هەموو جارێك‬ ‫دایكــت دەیــوت‪ :‬لەبەر ئــەم دیوارە‬ ‫بــەرزە كە دەچمــە ژوورەوە ئاگام لە‬ ‫هیــچ نامێنێت و دەڵێی لــە گۆڕدام‪.‬‬ ‫حەوشــەیەكی بچــوك‪ ،‬ســێ ژوورو‬ ‫هەیوانێــك بــوو‪ ،‬ژوورەكانیش بچوك‬ ‫بوون)‪.‬‬ ‫(پورە فاتم) ئەوەشی بۆ گێڕابۆوە‬ ‫كــە دوای ئــەوەی ئــەم تەمەنــی‬ ‫گەیشــتۆتە دوو ساڵ‪ ،‬دایك و باوكی‬ ‫ئــەو خانووەیــان جێهێشــووەو ئیتر‬ ‫كــەس نەیزانیــوە بــۆ كــوێ چوون‪.‬‬ ‫(وەك ئەوەی لە دایكتەوە بیستبووم‪،‬‬

‫كە پــاش ئــەوەی گوندەكەیان كاول‬ ‫بووەو سەربازەكان هەموو كەسوكارو‬ ‫خزمەكانیــان بــردوون‪ ،‬ئــەوان‬ ‫لەوكاتەدا لەناو گوندەكەدا نەبوون و‬ ‫ڕایانكــردووەو ڕزگاریان بووە‪ .‬دایكت‬ ‫دەیگــوت برایەكی لە خۆی بچوكتری‬ ‫لەگەڵدا بووە‪ ،‬ئیتر هیچ كەســێكیان‬ ‫نەماوە‪ .‬من براكەیم نەبینیوە‪ ،‬چونكە‬ ‫كــە هاتنە ئێرە ئەویان لەگەڵ نەبوو‪.‬‬ ‫دایكت زۆرجار باسی دەكردو دەیگوت‬ ‫لە ئەوروپایە‪ .‬ئیتر پاش ماوەیەك لە‬ ‫ونبوونی ئێوە‪ ،‬هەواڵمان پێگەیشــت‬ ‫كــە خاڵــت كەســێكی ڕاســپاردووە‬ ‫ئێوەش بەرێت بۆ الی خۆی)‪.‬‬ ‫(حاجی ئامین) وتبووی (من ئێستا‬ ‫شــێوەی دایكتم لەبیرنەماوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئێســتا بیرم مــاوە بــۆم گێڕایتەوە‪،‬‬ ‫بەو شــەوی جەژنــەدا بیرمكەوتەوە‪.‬‬ ‫لەوكاتــەوەی مامانــی دەكــەم‪ ،‬تــۆ‬ ‫یەكــەم كەســیت ســەردانم بكەیت و‬ ‫داوای ئــەوەم لێبكەیت كــە چۆنێتی‬ ‫لەدایكبوونــت بۆ بگێڕمــەوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەبیرم ماوە گێڕامەوە‪ ،‬ئیتر نازانم تۆ‬ ‫بۆچی بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت و ئەو‬ ‫ڕێگە درێژەت بڕیوە؟)‪.‬‬ ‫(ئەوەی تــۆ دەتەوێت پێیبگەیت‪،‬‬ ‫ئــەوە دەهێنێــت ئەو ڕێگــە درێژەی‬ ‫بۆ ببڕیت؟)‪ .‬ئــەم لە وەاڵمی خاڵیدا‬ ‫وتبــووی (ئــەو ڕێگــەو ماوەیــەی‬ ‫دەیبــڕم‪ ،‬لە چاو ماوەی بیركردنەوەم‬ ‫بۆ گەیشــتن بەو ڕاســتییەی چەندین‬ ‫ساڵە لە خەیاڵمدایە‪ ،‬هیچ نییە)‪.‬‬ ‫ئەو شەوەی لە ماڵی ئەو دۆستەی‬ ‫(فریــاد) مانــەوە‪ ،‬ئــەم جگــە لــە‬ ‫وەاڵمدانــەوەی چەنــد پرســیارێك‬ ‫دەربــارەی ژیانــی لــە ئەوروپــا‪ ،‬كە‬ ‫ئاراستەی دەكرا‪ ،‬نەیتوانی بە تەواوی‬ ‫ئاگای لەو قسانە بێت كە لەو شەوەدا‬ ‫دەكران‪.‬‬ ‫پاش ئــەوەی بۆ بەیانی گەڕانەوە‪،‬‬ ‫لەگــەڵ فریاد لــە ناو تاكســییەكەدا‬ ‫باســی وەاڵمەكانی (حاجــی ئامین)‬ ‫یــان دەكــردو بەراوردیــان دەكرد بە‬ ‫قسەكانی (پورە فاتم)‪ .‬نەیاندەتوانی‬ ‫بــە تــەواوی بگەنــە دەروازەیەكــی‬ ‫ڕاســت‪ ،‬كــە بیانگەیەنێتــە خاڵــی‬ ‫كۆتایــی چیرۆكەكــەی‪ ،‬بــەاڵم ئــەم‬ ‫پەلــەی بوو بگەنــەوە ناو شــارو بۆ‬ ‫ڕۆژی دواتر بچێتــەوە بۆ الی (پورە‬ ‫فاتــم) و جگــە لەچەند پرســیارێكی‬ ‫تر كە لە قســەكانی حاجی ئامینەوە‬ ‫هەڵیهێنجابــوون‪ ،‬بــەدوای دراوســێ‬ ‫كۆنەكانــی تریانــدا بگەڕێــت‪ .‬بۆیــە‬ ‫ڕووی كــردە فریــادو وتــی‪( :‬ئەگەر‬ ‫ئــەو ئیشــەی تــۆ نەبوایــەو دوێنی‬ ‫ســەرلەبەیانییەكەی دەهاتیــن و هەر‬ ‫ئێــوارە دەگەڕاینەوەو ئێســتا من لە‬ ‫ماڵی پورە فاتم دەبووم)‪ .‬شــۆفێری‬ ‫تاكســییەكە كــە پیاوێكی لــە فریاد‬ ‫بەتەمەنتــر بــوو‪ ،‬لەوەدەچــوو لــە‬ ‫قسەكانیان تێگەیشتبێت‪ .‬لەسەرخۆو‬ ‫وەك ئەوەی حەســرەتێك لە دەنگیدا‬ ‫بلەرێتــەوە‪ ،‬وتی (تۆ بــەدوای چیدا‬ ‫دەگەڕێیت؟ وا ئێســتا ئەوەشــتزانی‬ ‫چۆن لەدایكبوویــت‪ ،‬ئەی كە مردیت‬ ‫چۆن چیرۆكەكــەی دەزانیت؟)‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەمــان بێدەنگ بوون و تا گەیشــتنە‬ ‫شار باسی ئەو بابەتەیان نەكرد‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی گەیشتنەوە ناو شار‪،‬‬ ‫دوای سوپاســێكی زۆر‪ ،‬ماڵئاوایی لە‬ ‫فریادی هاوڕێــی خاڵی كردو بڕیاریدا‬ ‫بــە زووتریــن كات بگەڕێتــەوەو بــە‬ ‫تەواویی واز لەو چیرۆكە بهێنێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫کارەساتی جیابوونەوە‬ ‫سەبارەت بە لەدایکبوونی تاک لە ڕۆحی جیابوونەوەوە‬

‫بەکر عەلی‬ ‫بەشی دووەم‪ -‬کۆتایی ‬ ‫هاوکاتکردنی مەرگ‬ ‫یان تێپەڕاندنی مەرگ‬ ‫توانــای ئــەوەی ســاتە دڵتەزێــن و‬ ‫جەرگبــڕەکان تێپەڕێنرێــت‪ ،‬بریتییــە لــە‬ ‫ســیفاتە هــەرە ســەرەکییەکەی مــرۆڤ‪.‬‬ ‫مــرۆڤ بوونەوەرێکــە لەکوێشــدا چارەی‬ ‫نەبــوو لەوێدا هەر چارەیــەک دەدۆزێتەوە‬ ‫بــۆ تێپەڕاندنــی قەیرانەکانی‪ .‬ئەگەر وەها‬ ‫نەبووایــە ئــەوا مرۆڤایەتــی دوای ئــەو‬ ‫هەمــوو کارەســاتانەی بەســەریدا هاتووە‬ ‫تا ئێســتا بڕی نەدەکــرد‪ .‬لێرەوەیە ژیان‬ ‫لــە جەوهەردا بریتییە لــە بەرگریکردن لە‬ ‫فەوتــان‪ ،‬لە شــەڕی مانەوە لەنــاو بوون‬ ‫دا‪ .‬بەپێناســەی ســلۆتەردایک‪ ،‬مــرۆڤ‬ ‫بوونەوەرێکی بەرگریــکار و ئیمونیتیکییە‬ ‫( هۆمۆ ئیمونیکوس)‪.‬‬ ‫وەک وتــرا‪ ،‬کارەســاتی جیابووەنــەوە‬ ‫و دابــڕان لەویتــری نزیکــم دەبێتە مایەی‬ ‫دەرکەوتنــی تــاک‪ ،‬واتــە تــا ئەوکاتــەی‬ ‫تــاک دەکەوێتــە پەیوەندی بــە الیەنێکی‬ ‫تــرەوە هێشــتا هــەر تــاک دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەبێــت خــود قەرەبــووی لەکیســدانی‬ ‫هاوڕیکەی‪،‬خۆشەویســتەکەی‪ ،‬دۆستەکەی‬ ‫بکاتــەوە‪ ،‬گــەر نەیتوانی ئــەوا وەک تاک‬ ‫دەمێنێتەوە‪ .‬پڕکردنەوەی ئەو بۆشــاییەی‬ ‫ئەویتــر لــە پەیوەندی بە مندا دروســتی‬ ‫دەکات‪ ،‬بریتییــە لــە کۆششــی ئــەوەی‬ ‫خــود دەخوازێت کایەی تــر بەرفراوانتر و‬ ‫ساتار بکات‪ .‬ئێمە لەجیهانیژانماندا کاتێک‬ ‫کەسێکی نزیکمان لێ دەڕوات‪ ،‬بەو کەسە‬ ‫دەڵێین هێشــتا جێگەی دیارە یان شوێنی‬ ‫پــڕ ناکرێتــەوە‪ .‬بەتــاک و تەنیابوون ئەو‬ ‫دۆخەیــە کــە ئێمــە نەتوانیــن قەرەبووی‬ ‫کەســی لەکیســچوومان بکەینــەوە‪ .‬نالی‬ ‫دروســت دەرکــی بــەو هەســتە تەنیاییە‬ ‫وجودییــە کــردووە کاتێــک لــە غیــاب و‬ ‫پیواربوونــی خۆشەویســتەکەیدا ئیتــر‬ ‫هیچکــەس ناتوانێت قەرەبــووی ئەوی بۆ‬ ‫بکاتــەوە‪ ..‬باوجــودی نــاس و ئەجنــاس‬ ‫کەســی کەی تیا نییە ئەم شــارە بێ تۆ‪.‬‬ ‫نالی ئەوەپیشان دەدات‪ ،‬کە بەکۆچکردنی‬ ‫ئازیزەکــەی حەز دەکات هــاوکات ئەویش‬ ‫کۆچ بکات‪ ،‬کەسی عاشق حەز دەکات یان‬ ‫مەرگی پێکەوەیی یان ژیانی هەمیشەیی‪،‬لە‬ ‫ئەدەبیاتی ئەوروپیــدا (ڕۆمیۆ و جولێت)‬ ‫و لەئەدەبیاتــی کوردیــدا( مــەم و زیــن‬ ‫) باشــترین نموونــەی داســتانی ئــەم‬ ‫حاڵەتــەن‪ .‬فەرەنســییەکانیش لەســەر‬ ‫کێلــی مردووەکانیــان دەنووســن‪ :‬دوای‬ ‫کۆچی تــۆ جیهان خاڵییە‪ .‬ســلۆتەردایک‬ ‫دەڵێــت‪ :‬کەســێک وەک تــاک پێنــاس‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬کە نەتوانێت قەرەبووی کەســە‬ ‫لەکیســچووەکەی بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم هێشــتا‬ ‫پەیوەندییەکــی نێوەکییانــەی لەگــەڵ‬ ‫کۆچکردووەکــەدا دەمێنێتــەوە‪ .‬لێــرەدا‬ ‫ئەونموونــەی چیرۆکــی فیلمــی تایتانیک‬ ‫دەهێنێتــەوە‪ ،‬کــە( ڕۆز) دووای مەرگــی‬ ‫(جــاک) هەموو تەمەنی بە تەنیایی دەژی‬ ‫و لەپەیوەندییەکــی نێوەکیــدا بــەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬ل‪ .١٦٢‬ئەمە هاوکاتکردنی مەرگە‬ ‫بۆئەوەی بە سەڵتی و تەنیایی نەژی‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــدا کەســی کۆســت کەوتوو چیتر‬ ‫دەبێــت جیهان بەهەموو قورســاییەکیەوە‬ ‫بەکۆڵــەوە بگرێــت‪ .‬لێرەوەیــە تاکایەتی‬ ‫هیــچ نییــە جگــە لەخۆڕاهێنــان لەســەر‬

‫توانــای بەتەنیــا مانــەوە‪ ،‬لــە بەجێمان‪.‬‬ ‫ئــەوەی بەجــێ دەمێنێــت مەحکومــە بە‬ ‫وەرگرتنــی میراتی تاکایەتــی‪ ..‬بەجێمان‬ ‫بەتەنیایــی لــە فیگــوری جۆراوجــۆردا‬ ‫بەرجەســتە دەبێــت‪ ،‬وەک‪ :‬ســەڵتبوون‪،‬‬ ‫هەتیووبوون‪ ،‬بێوەژنبوون‪ ،‬بێوەپیاوبوون‪.‬‬ ‫ئەمانــەش ئــەو بەژنە تاکانــەن کە مرۆڤ‬ ‫هەمیشــە پێشــتر لەبەرجــاوی گرتــوون‪،‬‬ ‫واتــە بەرلــە ڕوودانــی جیابوونــەوە خود‬ ‫پێشــبینی تەنیــا بوونــی خــۆی دەکات‪،‬‬ ‫وەک ســلۆتەردایک دەڵێت‪ :‬من بریتییە لە‬ ‫ئۆرگانی پێــش ماڵئاواییکردن‪(.‬کایەکان‪.‬‬ ‫گــۆکان ل‪ .١٦٤‬چونکــە خــود پێشــتر‬ ‫کۆچکردنــی نزیکەکانــی خــۆی لەبەرچاو‬ ‫گرتووە‪ .‬واتە هەموو تاکێک لەنێو خۆیدا‬ ‫لەمەشــقی خۆئامادەکردندایــە کە ڕۆژێک‬ ‫دێت کەسی نزیکی لەکیس بدات‪ .‬واتە بەر‬ ‫لەڕوودانی جیابوونەوە‪،‬تاک لەدەرککردنی‬ ‫بەجیابوونــەوە لەدایک دەبێــت‪ ،‬لێرەوەیە‬ ‫دڵتەنگی بەرایی و و خەمباری پێشوەخت‬ ‫خــۆی وەک فاســیلەیەک بەیــان دەکات‪.‬‬ ‫( کایــەکان‪ .‬گــۆ ل‪ .)١٦٥‬بــەاڵم لــە‬ ‫ئەوینــی ئەبەدیــدا ڕەفــزی فاســیلەیەکی‬ ‫لەوجــۆرە دەکرێتەوە و هیچ دڵتەنگییەکی‬ ‫پێشــوەختی پێشــبینیکراو قبوڵ ناکات و‬ ‫دڵــدار و دلبەر خۆیــان وەک دووانەیەکی‬ ‫ئاوێتەبــوو دەبینن کە هیچ هێزێک لێکیان‬ ‫جیاناکاتەوە و هیچیشــیان نابێت کەلێنی‬ ‫وا بــدات بە دەســتەوە تــا زەفەریان پێ‬ ‫ببات و ببێتە مایەی بەجێهێشــتنی ئەویتر‬ ‫و مانەوەی بەتەنیا لەدنیادا‪.‬‬ ‫بــەاڵم مــرۆڤ ئاژەڵیکــە بەرەنــگاری‬ ‫هەڕەشــەکان دەبێتــەوە و زۆرانبــازی بۆ‬ ‫مانــەوە لە ژیانــدا دەکات‪ .‬درێــژەدان بە‬ ‫ژیان لەدوای کارەســاتە جەرگبڕەکانەوە‪،‬‬ ‫ئاماژەیــە لەســەر ئەوەی مــرۆڤ بەرگەی‬ ‫نەهامەتییــەکان دەگرێت و خۆی لەســەر‬ ‫ئــەوەش ڕادەهێنێــت هەڕەشــەکان بکاتە‬ ‫مــادە و هۆرمۆنێــک بــۆ دەســتپێکێکی‬ ‫تــری ژیــان‪ .‬کارەســاتی جیابوونــەوەی‬ ‫ئەویتــری نزیک و ئاشــنای‪ ،‬نابێتە مایەی‬ ‫کۆتاییهاتنــی خۆیشــی‪ .‬بــەاڵم ناشــبێتە‬ ‫مایەی سڕینەوەی هەموو یادەوەرییەکانی‬ ‫کەسی بەســەرچوو‪ ،‬کەســی کۆچکردوو‪،‬‬ ‫کەســی مــردوو‪ ،‬کەســی دابــڕاو‪ .‬لەڕووی‬ ‫کولتورییــەوە یادەوەری هیچ نییە جگە لە‬ ‫بەشــداری پیکردنەوەی مــردووەکان لەناو‬ ‫جیهانیژیاندا‪ ،‬یــادەوەری واتە پێدانەوەی‬ ‫شــوێنێک بــە ئاشــنا کۆچکردووەکەمان‪،‬‬ ‫مەسەلەی ســازدانی پرسە و شیوەنگێڕان‬ ‫بریتین لەو ڕیتواالنەی لێیانەوە جاریکی تر‬ ‫شــوێنێک دەدەینەوە بە کۆچکردووەکان‪،‬‬ ‫ســەیر نییە کاتێک کەســێکی ئاشــنامان‬ ‫کۆچ دەکات‪ ،‬ئیتر پێمانوایە هێشتا شوێن‬ ‫و جێگــەی هــەر دیــارە‪ .‬دەبینین پرســە‬ ‫وەک ڕیتوالێک لەنێو هەموو کولتورەکاندا‬ ‫دەبێتــە فاکتۆری دروســتکردنی شــوێن‪.‬‬ ‫لێرەشدا شــوێن بریتی نییە لە جێگایەکی‬ ‫فیزیکــی‪ ،‬بەڵکــو بریتییــە لــە کایەیەکی‬ ‫گیانلەبەر کە بەرجەســتەی ڕۆحی کەســە‬ ‫کۆچکردووەکــە دەکات‪ .‬بــەم جۆرە وەک‬ ‫ســلۆتەردایک دەڵێت‪ :‬پرســە مانای ئەوە‬ ‫نییــە ئیش لە ئۆبیەکتێکدا بکرێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مانای ئــەوەی بزربووەکە بگوێزرێتەوە بۆ‬ ‫ناو شوێنێکی پەلکشــاو‪( .‬کایەکان‪ .‬گۆ‪.‬‬ ‫ل‪ .)١٧١‬لێرەوەیــە زینــدووەکان دەکەونە‬ ‫زۆرانبازی و ملمالنێ لەگەڵ ئەو کارەساتی‬ ‫خەمبــاری و مەرگەســاتی پرســەیەوە کە‬ ‫ڕووداوی مــەرگ و جیابوونەوە و دابڕان لە‬ ‫نێوانیاندا دەیخاتەوە‪.‬‬ ‫ســلۆتەردایک لــە کتێبــی کایــەکان‬ ‫بەرگی دووەم بەناوی (گۆ) کە پشــکنین‬ ‫و ڕامانێکــی فەلســەفی‪ ،‬پســایکۆلۆژی‪،‬‬ ‫کولتورناســی و ئەنترۆپۆلۆژییە‪ ،‬دوو جۆر‬ ‫ڕووداوی مەرگمان بۆ دەخاتە بەرباس‪ ،‬کە‬ ‫هەریەکەیان سەر بەکولتور و سەردەمێکی‬ ‫جیاوازن‪.‬‬ ‫ســەرەتا داســتانی گەلگامیــش‬ ‫وەردەگرێت‪ ،‬کە وەک کۆنترین دۆکیومێنتی‬ ‫گەردوونــی لەســەر هونــەری گێڕانــەوە‬ ‫دەبینرێــت و مێژووەکــەی دەگەڕێتەوە بۆ‬

‫نزیکەی دووهەزار ساڵ بەر لەزاین‪.‬‬ ‫لــە داســتانەکەدا‪ ،‬گێڕەرەوەکــە وەها‬ ‫پێناسی گەلگامیش دەکات‪:‬‬ ‫ئەوەی هەمووشــتێکی بینی‪ ،‬تا کۆتایی‬ ‫دنیا‬ ‫ئەوەی هەموو شــتێکی دەزانی‪ ،‬هەموو‬ ‫شتێکی دەناسی‬ ‫ئەوەی هەموو نهێنییەکانی دەبینی‬ ‫دوولەسێی ئەو یەزدانە و‬ ‫یەک لە سێی مرۆڤە‪.‬‬ ‫ئەو پەنهانەکانی دەبینی‪ ،‬شــاراوەکانی‬ ‫ئاشکرا دەکرد‬ ‫پێشــبینی بــۆ هەاڵیســانی زریانەکــە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫ئــەو‪ ،‬بــە ئــازار و ئەشــکەنجەوە‪،‬‬ ‫بەڕێگەیەکی زۆر دووردا ڕۆشت‬ ‫هەمــوو ماندووبوونەکەشــی لەســەر‬ ‫تابلۆیەک دەنووسییەوە‪ .‬‬ ‫ئەو دیواری بەدەوری شــاری ئوروک دا‬ ‫هەڵچنی‬ ‫بەژنی لەشــی ئــەو لە هــی هیچ کەس‬ ‫نەدەچوو‪ ( .‬داستانی گەلگامیش‪ .‬ل‪.)٥‬‬ ‫گەلگامیــش لەمەرگــی ئەنگیــدۆی‬ ‫هاوڕێیدا چارەنووســی خۆی دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە دەکەوێتــە زۆرانبازییەکــی تونــد و‬ ‫بێهــوودە‪ ،‬کــە تــا دوورتریــن تخوبەکانی‬ ‫ئــەم ســەرزەمینەی دەبــات‪ ،‬تاوەکــو‬ ‫گیای نەمــری بهێنێتەوە بــۆ ڕزگارکردنی‬ ‫ئەنگیدۆی هاوڕێی لە مردن‪ .‬لێرەدا شەڕی‬ ‫بێئاکامــی لــەدژی مــەرگ دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتریش لێیەوە چارەنووســی خۆی‬ ‫لە الشەی مردووی ئەنگیدۆدا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫ســلۆتەردایک وەهــا ڕاڤەی ئەم داســتانە‬ ‫دەکات‪ ،‬کەبریتــی بێــت لــە فۆرمێکــی‬ ‫گەورەی جیهانێک‪ ،‬تیایدا مردووەکان یان‬ ‫دەچنە جیهانێکی زۆر قووڵی ژێرەوە‪ ،‬یان‬ ‫خۆیان دەگەیەننە ئەوپەڕی دوورترین دنیا‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک کەسە پرسەدار و غەمبارەکە‬ ‫تــا ئەوپــەڕی دنیــا سەرکێشــی دەکات‬ ‫بــۆ هێنانــەوەی دەرمانێــک هــەم لەدژی‬ ‫جیابوونەوە وهەم لــەدژی خۆلەناوچوون‪.‬‬ ‫واتە لــەڕووی میتافیزیکییەوە گەلگامیش‬ ‫لەڕێی منە کۆنەکەی خۆیەوە (هاوڕێکەی)‬ ‫دەرک بــە مەرگــی خــۆی دەکات‪( .‬گۆ‪.‬‬ ‫ل‪ .)١٧٥‬ئەمــە یەکەمیــن خودهۆشــیاری‬ ‫مرۆڤە تا ئێســتا کولتورەکانی مرۆڤایەتی‬ ‫بــۆی جێهێشــتووین‪ ،‬مۆدێلێکــە دواتــر‬ ‫بەســەرهەڵدانی فەلســەفە و ئایــن‬ ‫دەڕەوێتــەوە و چیتر هۆشــیاری بەمەرگ‬ ‫لەڕێــی ئەویتــرەوە نابێت‪ ،‬بەڵکــو لەڕێی‬ ‫هۆشــیارییەوە بــە کۆتایــی و بــە مردنی‬ ‫خودی خۆمەوە دەبێت‪.‬‬ ‫مۆدێلــی گەلگامیشــی ئەوەیــە مەرگی‬ ‫هاوڕێکەم‪ ،‬کەسە تەواوکەرەکەم‪ ،‬ئاشناکەم‬ ‫هۆشــیاری الی خود بۆ مەرگی خۆی چێ‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم لە مۆدێلی فەلسەفی و ئاینی‬ ‫دا تەنیا دەرککردن بە کۆتایی خۆم دەبێتە‬ ‫مایەی ناسینی مەرگی خۆم‪ .‬ڕەنگدانەوەی‬ ‫مەرگی ئەنگیدۆ لە هۆشیاری گەلگامیشدا‪،‬‬ ‫وەهــای دەترســێنێت کــە هەڵدێــت و (‬

‫گەلگامیش بــۆ هێنانەوەی گیــای نەمری‬ ‫بۆ شــاری ئوروک تا دوورترین ســنووری‬ ‫جیهــان دەچێــت‪ .‬خاڵێکــی تــری گرنگ‬ ‫ســلۆتەردایک لــە مۆدێلی گەلگامیشــیدا‬ ‫بــۆ مــەرگ تێبینــی دەکات ئەوەیــە ئەم‬ ‫مۆدێلــە هیــچ وێناکردنێکــی میتافیزیکی‬ ‫بۆ مردن شــک نابەین‪ ،‬واتە لەو مۆدێلەدا‬ ‫هێشــتا هزری ئەوە لەدایــک نەبووە کەوا‬ ‫لەودنیــا ڕۆحــەکان یەکدەگرنەوە‪ .‬هزرێک‬ ‫کــە دواتر ئاینی مەســیحی دایدەهێنێت و‬ ‫پاشــان هەموو ئاینەکان پێڕەوی دەکەن‪.‬‬ ‫(ل‪.)١٧٧‬‬ ‫غەمبــاری گەلگامیشــی پاشــا بــۆ‬ ‫مەرگــی هاوڕێکــەی دەرەنجامەکــەی‬ ‫بــە هاوچەرەنووســی ڕەنــگ دەداتــەوە‪.‬‬ ‫رەنگدانەوەیــەک کــە گەلگامیــش چیتــر‬ ‫دەرک بــە خــودی خــۆی دەکات بــەوەی‬ ‫ئەویش دەشــێت ڕۆژێک بمرێت‪ .‬لێرەوەیە نەمدەویســت وەکو نیوەیــەک بژیم‪ (.‬گۆ‪.‬‬ ‫لەبەرچاوگرتنــی ئــەوەی تەنیــا بەجــێ ل‪.)١٨٠ -١٧٩‬‬ ‫هــەر لەســەرەتاوە دەتوانیــن تێبینی‬ ‫دەمێنیــت پلــەی یەکەمــی ســەرکەوتنە‬ ‫بەســەر پلیکانــەی (خــود) وەک تــاک‪ .‬جیاوازییــەک لەنێــوان هــەردوو چیرۆکی‬ ‫چیتــر ڕەنگدانــەوەی ئاوێنــە الکانییەکــە مەرگەســاتی هــاوڕێ کــەدا بکەیــن‪ ،‬بەو‬ ‫لەقۆناغیکدا نابێتــە مایەی دەرککردن بە جــۆرەی ســلۆتەردایک دەیخوێنێتــەوە‪،‬‬ ‫خود‪ ،‬بەڵکو ڕیفلەکسیۆنی مەرگی ئەویتر لــە چیرۆکــە بابلیۆنییەکــەدا غەمباری وا‬ ‫و پێشــبینیکردنی دابــڕان و جیابوونەوەم لــە پاڵەوانەکــە دەکات تا دوا ســنووری‬ ‫لەویتری ئاشنا و نزیکم بریتییە لە ئۆرگانی زەوی تــەی بــکات لەپێنــاوی هێنانەوەی‬ ‫دروســتبوونی مــن‪ .‬لێرەوە ســلۆتەردایک گیایەک بۆ دژایەتیکردنی شــتێکی مەحاڵ‬ ‫مۆدێلێکی تری گەمباریمان بۆ دەهێنێتەوە و نەکــردە کــە مەرگــە‪ ،‬بــەاڵم غەمبــارە‬ ‫کــە پەیوەســتە بــە لەکیســدانی هاوڕێ مەســیحییەکە لەڕێی مەرگەوە فێری وانە‬ ‫و پەندێکــی گرنــگ دەبێت‪ .‬کــە بریتییە‬ ‫ئاشناکەم وەک منی دووەمم‪.‬‬ ‫ئەوگوســتینوس ســاڵی ‪ ٣٧٦‬ی زاینی لــەوەی مەرگــی دۆســتە نزیک و کەســە‬ ‫لــە کتێبی (( دانپێدانانەکان)) دا باســی ئاشناکە دەبێتە مایەی ئەوەی زیندووەکە‬ ‫لەکیسدانی نزیکترین و ئاشناترین هاوڕێی شــوێنی خــۆی لەدنیــادا ســەرلەنوێ‬ ‫خــۆی دەکات‪ ،‬کەلــە بیرەوەرییەکانیــدا پێناســە بکاتــەوە‪ .‬لێرەدا ســلۆتەردایک‬ ‫مەرگی لەناکاوی ئــەم هاوڕێیەی دێتەوە دەڵێــت‪ :‬نووســەری( دانپێدانانــەکان)‬ ‫یاد کە بەشــێکی زۆری تەمەنــی لەگەڵدا غەمبارییەکــە هــەم پالتۆنیــزە دەکات و‬ ‫بەسەربردبوو‪ ،‬ئەمە بریتییە لە ئاماژەیەک هــەم بــە مەســیحییانە دەکات‪ .‬لــەوەدا‬ ‫بــۆ هاوژیانــی و هاوبوونــی و هاوپەیمانی بەپالتۆنییانەی دەکات‪ ،‬کە خۆشەویســتی‬ ‫دووان پێکــەوە‪ ،‬دووانەیــەک کــە تەنیــا لەشــتێکی بەســەرچووەوە کردە شــتێک‬ ‫ئەو کەســە دەرکی پێــدەکات کە بەتەنیا بەســەرنەچێت و نەمرێــت‪ ..‬هەروەهــا‬ ‫بەجــێ دەمێنێت و دەمێنێتــەوە‪ ،‬لێرەوە بەوەش کردییە مەسیحییانە‪ ،‬کە دڵسۆزی‬ ‫ئاوگوســتینوس مەرگی هاوڕێکەی دەکاتە خــۆی لــە هاوڕێکەیــەوە( کەبەلەرزوتــا‬ ‫ئامرازێــک بــۆ ڕاڤەکردنــی ژیانــی خودی مرد) بداتە مەســیح‪ ،‬کــە ئەمیش بۆئەوە‬ ‫خــۆی‪ ،‬واتــە زینــدوو لەڕێــی مــردووەوە مــرد تا بەژیانــە زیادەکەی خــۆی مەرگ‬ ‫لەمانای ژیانی خۆی وەک تاکێک تێدەگات‪ .‬ببەزێنێت‪ .‬هەروەها ســلۆتەردایک پێیوایە‬ ‫لــە هەردوو ئەم شێوازە بریتین لە گواستنەوە‬ ‫ئەوگوســتینوس‬ ‫ســانت‬ ‫بیرەوەرییەکــەدا دەنووســێت‪ :‬ئازاری ئەو لــە کایــەی بچووکەوە(میکرۆســفێرەوە)‬ ‫لــە ڕۆحمــدا پەنجەرەیەک بوو کــە تەنیا بــۆ کایەی گــەورە (ماکرۆســفێر)‪( .‬گۆ‪.‬‬ ‫مەرگم لێوە دەبینی‪ ...‬نیشتمان الم بووە ل‪ .)١٨٠‬واتــە لەخۆشەویســتی دیــار و‬ ‫ئــازار وئەشــکەنجە‪ .‬هەموو ئەو شــتانەی کۆتــادارەوە بــۆ خۆشەویســتی نادیــار و‬ ‫کــە پێکەوە لەگــەڵ ئــەودا کردبووم‪ ،‬الم ناکۆتــادار و هەمیشــەیی‪ ،‬وەلەمەرگێکــی‬ ‫بوونــە ئازارێکی بێکۆتا‪ ..‬چاوانم لەهەموو ســادەوە بچێــت بــۆ مراندنــی خــودی‬ ‫جێیەکــدا بەدووایــدا دەگــەڕاو کەچی ئەو مــەرگ‪ .‬لەبەرئــەوەی مەســیح خــۆی بۆ‬ ‫هیچ خۆی پیشان نەدەدا‪ ...‬ڕقم لەهەموو پاککردنەوەی قــەرز و گوناهەکانی مرۆڤ‬ ‫شتێک دەبۆوە‪ ،‬تا من خودی خۆم البووە مرانــد‪ .‬ئــەوەی ئەوگوســتینوس دەیکات‬ ‫مەسەلەکە‪ .‬هەموو شت الم تاڵ بوو‪ ،‬تەنیا بریتییە لە دوو ئۆپەراســیۆنی نموونەیی‬ ‫گریان شــیرین بــوو الم‪ .‬لەڕاســتیدا من بــۆ گۆڕینــی میکرۆکایــە بــۆ ماکرۆکایە‪.‬‬ ‫سەرســام بووم بەوەی کەســانیتر هێشتا لەڕووە مەســیحییەکەدا وەها کار دەکات‪:‬‬ ‫زینــدوون و کەچــی ئــەوەی من خۆشــم ونکردنــی هاوبەشــە نزیکــە بچووکەکە بە‬ ‫دەویســت مرد‪ ...‬لــەوەش زیاتر من بەوە پەیداکردنــی هاوبەشــێکی گــەورەی دوور‬

‫کارەساتی جیابوونەوەی ئەویتری نزیک و ئاشنای‪ ،‬نابێتە‬ ‫مایەی کۆتاییهاتنی خۆیشی‪ .‬بەاڵم ناشبێتە مایەی‬ ‫سڕینەوەی هەموو یادەوەرییەکانی کەسی بەسەرچوو‪،‬‬ ‫کەسی کۆچکردوو‪ ،‬کەسی مردوو‪ ،‬کەسی دابڕاو‬ ‫بەتوولەڕێیەکی دووردا شــۆڕدەبێتەوە نێو‬ ‫دۆڵ و شیوە قووڵەکانەوە‪ .‬ل‪ .)١٧٦‬ئەم‬ ‫مەرگــە گەلگامیــش غەمگیــن و غەمبــار‬ ‫دەکات‪ ،‬بەڕادەیــەک ئــەو وێنایــەی لــەو‬ ‫ســەردەمەدا بابلییــەکان بــۆ ســنووری‬ ‫دووری دنیــا هەیانــە‪ ،‬گەلگامیــش تــەی‬ ‫دەکات بــۆ هێنانــەوەی گیــای نەمــری‪.‬‬ ‫لێــرەوە ئــەم لێکدابــڕان و جیابوونەوەیە‬ ‫لــە کایەیەکــی نزیــک و بچووکەوە خۆی‬ ‫دەگەیەنێتــە کایەیەکــی دوور و گــەورە‪.‬‬

‫حەپەســابووم کــەوا خودی خۆشــم‪ ،‬کە‬ ‫منــی دووەمی ئەو بووم‪ ،‬هێشــتا زیندووم‬ ‫و دەژیــم‪ ،‬کەچــی ئەو مردووە‪ . .‬ڕاســتە‬ ‫کە وتراوە‪ ،‬هــاوڕێ نیوەکەی تری ڕۆحە‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا مــن ئەو هەســتەم هەبوو‪ ،‬کە‬ ‫ڕەوانــی ئــەو و ڕەوانی مــن تەنیا یەکێک‬ ‫بوون و لە دوو جەســتەدا نیشتەجێ بوو‪،‬‬ ‫وە ڕۆحــی مــن لەڕاســتیدا هــەر یەکێــک‬ ‫بووە و لــە دوو لەش دا ژیاوە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ژیان الم بووە شــتێکی قێــزەون‪ ،‬چونکە‬

‫جێــی دەگیرێتــەوە‪ ،‬کەیەزدانــە‪ .‬چونکە‬ ‫ئــەوەی نەیەوێــت بەنیوەیەکــی تەنیــا و‬ ‫فەرامۆشــکراوەوە بژی‪ ،‬دەبێت ســۆراغی‬ ‫تەواوکەرێکــی نوێ بکات‪ .‬ل‪ .١٨٠‬لە ڕووە‬ ‫پالتۆنییەکەشــەوە ئاشــکرایە دووانــەی‬ ‫عاشــق و مەعشــوق‪ ،‬ســەرەتا وەکو یەک‬ ‫مرۆڤــی جوان پاشــان وەکــو (جوان)ێک‬ ‫بەگشــتی و لەدواجاریشدا وەکو خودایەک‬ ‫لە ســەرووجوانی و لەسەرووباشەوە خۆی‬ ‫پیشان بدات‪ .‬ل‪.١٨١‬‬

‫ســلۆتەردایک پێیوایە‪ ،‬ئەوگوستینوس‬ ‫تیۆرییەکــی ڕەخنــەی خۆسەویســتی‬ ‫داهێنــاوە‪ ،‬کــە ناوەڕۆکەکــەی ئەمەیــە‪:‬‬ ‫مەســەلەکە بــۆ ئەوەیەکــە الیەنەکانــی‬ ‫خۆشەویســتی لێــک جیابکرێنەوە و دواتر‬ ‫الیەنــە دروســتەکە هەڵبژێردرێت‪ .‬ل‪.١٨١‬‬ ‫واتــە ئــەوەی ئەوگوســتینوس دەیــکات‬ ‫بریتییەلــەوەی مــرۆڤ بکاتــە پردێک بۆ‬ ‫گەیشــتن بە خودا‪ .‬چونکــە مرۆڤ الیەنە‬ ‫ڕاســتەکە نییە لە عەشقدا‪ ،‬کە پالتۆنیش‬ ‫وای دەبینی‪ ،‬بەڵکو ئەوە شتە نادیارەکەیە‪،‬‬ ‫کە ئەوگوستین دەیکاتە خودا‪ ،‬ئەوە الیەنە‬ ‫ڕاســتەکەیە‪ .‬ئیدی ئــەو کەلێنەی مەرگی‬ ‫ئاشــناکەم دەیخاتــە بوونمــەوە دەبێــت‬ ‫بەیەکێکی گەورەتر و بااڵتر پڕ بکرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوەیــە ئێمە دەســت دەکەین بە گریان‬ ‫و شــین و شــۆڕ بەدووای مردووەکانماندا‪.‬‬ ‫فرمێســکەکان یەکەمیــن شــتن نەک هەر‬ ‫بــۆ دڵدانەوەمــان‪ ،‬بەڵکــو جێگرەوەیەکی‬ ‫ڕۆحیــن بــۆ پەیوەندی نێــوان الیەنەکانی‬ ‫خۆشەویســتی‪ ،‬لێرەوەیە ئەوگوســتینوس‬ ‫دروســت ماهیەتــی گریانمان بــۆ پێناس‬ ‫دەکات و دەڵێت فرمێســکەکان شــیرینن‪،‬‬ ‫نەک ســوێر‪ .‬یان وەک سلۆتەردایک لەم‬ ‫نێوبەندییەدا دەڵێت‪ :‬پەیوەندی ئامێزاندن‬ ‫دەگۆڕێت بۆ پەیوەندی گریاندن‪ .‬ل‪.١٨٢‬‬ ‫بەاڵم فرمێسکەکانیش دەبێت ببەزێنرێن‬ ‫و بــۆ دڵدانەوەمــان بــەرەو بوونەوەرێکی‬ ‫ترمان بەرن‪ ،‬فرمێســکەکان قەوارەی ئەو‬ ‫مەرگەساتە سووکتر و بچوکتر دەکەنەوە‪.‬‬ ‫لێرەوەیــە لەڕووی کولتورییەوە ســازدانی‬ ‫پرسە بۆ مردووان‪ ،‬بەپلەی یەکەم سازدانی‬ ‫دڵدانــەوە و ئارامگرتنەوەیە بۆ زیندووان‪.‬‬ ‫بەمجۆرە پرســە یەکێکە لەو تەکنیکانەی‬ ‫بۆ ئەوە داهێنراوە مرۆڤی لێقەوماو‪ ،‬کەسی‬ ‫کۆســتکەوتوو لێوەی دەستپێکێکی تر بۆ‬ ‫ژیان دەســت پــی بکاتــەوە‪ .‬کولتورەکان‬ ‫لەخۆیاندا‪ ،‬سادە بن یان ئاڵۆز‪ ،‬سەرەتایی‬ ‫بن یان پێشــکەوتوو‪ ،‬وەکو کارخانەیەک‬ ‫وان بــۆ بەرهەمهێنانــی تەکنیکەکانــی‬ ‫بەرەنگاربوونــەوە‪ .‬تــا ئێســتاش لەنێــو‬ ‫هەموو گروپە کۆمەاڵیەتی و ئیتنیییەکاندا‬ ‫کولتــور لەســەر ئــەو ڕێچکەیــە کاری‬ ‫کــردووە ببێتــە کارخانەی دروســتکردنی‬ ‫سیستەمی بەرەنگاری‪ .‬لەدوای کارەساتی‬ ‫مەرگــی ئازیزانمانــەوە‪ ،‬بەهیــچ جۆرێــک‬ ‫ئێمە بەرگــەی مانەوەمــان نەدەگرت گەر‬ ‫ئۆپەراســیۆنێکی وەکو (پرســە)مان ساز‬ ‫نەکردایە‪ ،‬سەرباری ئەوەی پرسەسازکردن‬ ‫لەخــودی خۆیــدا مانایەکــی میتافیزیکی‬ ‫هەڵگرتــووە‪ .‬بێهــۆ نییــە لەسەرئاســتی‬ ‫سیاسیشــدا‪ ،‬کاتێک کارەســاتێکی مرۆیی‬ ‫دەکەوێتــەوە‪ ،‬دەوڵەتــان مــاوەی چەنــد‬ ‫ڕۆژێکــی پەژارە و غەمبــاری ڕادەگەیەنن‪.‬‬ ‫لێرەوەیە کارەســاتی جیابوونــەوە یاخود‬ ‫ڕوودانی مــەرگ بریتی نییە لــە فاکتۆری‬ ‫کۆتاپێهێنــان بەڵکــو بریتییە لە فاکتۆری‬ ‫بەرفراوانکردنی کایەی ژیان‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪1.Peter sloterdijk, Sphären. II.‬‬ ‫‪Globen. Suhrkamp.1999.‬‬ ‫‪2.Das‬‬ ‫‪Galgamesch‬‬ ‫‪Epos.‬‬ ‫‪Übersetzung‬‬ ‫‪von‬‬ ‫‪Hermann‬‬ ‫‪Ranke. Marix Verlag 2006‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫‪7‬‬

‫قومارچی و بێسنووری حەزەكانی مرۆڤ‬ ‫گەیالن محەمەد‬ ‫هەمــوو كارێكــی ڕۆمــان سروشــت و‬ ‫بارودۆخی ئەو قۆناغــەی پێوە دیارە كە‬ ‫تێیدا نووسراوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی ئاستی‬ ‫گەشــەكردنی تێگەیشــتن و كامڵبوونــی‬ ‫فكــری نووســەر لــە بەرهەمێكــەوە بــۆ‬ ‫بەرهەمێكــی دیكــە گۆڕانكاری بەســەردا‬ ‫دێت‪ ،‬نەك هەر ئەوە‪ ،‬زۆرجار ڕۆماننووسە‬ ‫گەورەكان ویستویانە بە شیعر بێنە دنیای‬ ‫ێ دركیان بەوە كردووە كە‬ ‫ئەدەبەوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫شــیعر وەك ژانرێكــی ئەدەبــی لەوانەیە‬ ‫یەكنەیەتەوە لە ڕووی فۆڕم و پانتاییەوە‬ ‫لەگــەڵ ئەو بابەتانەی دەیانەوێت باســی‬ ‫لێوە بكەن‪ ،‬لەبەر ئــەوە ژانری ڕۆمانیان‬ ‫تاقیكردۆتــەوە‪ ،‬بەو ســیفەتەی (ڕۆمان)‬ ‫دەرگا دەكاتــەوە بــۆ هەمــوو بابەتێك‪،‬‬ ‫چەمكــی دوالیزمەیــی ســەنتڕاڵی و‬ ‫پەراوێــز تێدەپەڕێنێــت‪ ،‬جگــە لــەوە لە‬ ‫ڕۆمانــدا فەزایەكی فراوانتــرو پانتیایەكی‬ ‫بەرینتر هەیە كەهەموو دیاردە سیاسی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دۆزە فەلســەفیەكان جێگە‬ ‫دەكاتــەوە‪ .‬برۆخ دەڵێــت (تەنها پەڵپی‬ ‫بوونــی ڕۆمــان ئەوەیە كە شــتێك بڵێت‬ ‫جگەلــە ڕۆمان هیچ ژانرێكــی كە ناتوانێ‬ ‫ێ هەروەها میالن كوندێرا ئاماژە‬ ‫بیگەیەنــ ‌‬ ‫بەوەدەكات كە (ڕۆمان نەخشــەی بوون‬ ‫دەكێشێت لە كاتی دۆزینەوەو دەرخستنی‬ ‫تواناكانــی مرۆڤــدا) ‪ 1‬ئەوەیشــی كــە‬ ‫هونەری ڕۆمان جیادەكاتەوە لەســەرجەم‬ ‫هونەرەكانــی دیكە‪ ،‬دەركەوتنی (ژیان و‬ ‫مــرۆڤ)ە لە ڕۆماندا بە هەموو ئاســت و‬ ‫دۆخەكانییەوە‪ ،‬ڕۆمانەكانی دۆستۆیفسكی‬ ‫چوارچێوەیەكن بۆ تێڕامان و بیركردنەوەی‬ ‫فەلسەفیانە‪ ،‬دوور لە هەموو هەژموونێكی‬ ‫ئایدیۆلــۆژی و كڵێشــەیەكی سیاســی‬ ‫دیاریكراو بەشــێوەیەك‪ ،‬كە ئەو نایەوێت‬ ‫بانگێشــتی خوێنــەر بــكات بــۆ ئایدیاو‬ ‫میتۆدێكــی فكــری‪ ،‬بەڵكــو لــە ڕێگــەی‬ ‫نموونەی كارەكتەرەكانییەوە كێشــەكانی‬ ‫مرۆڤ و پرســیارو ئەندێشەو تێگەیشتنی‬ ‫بــۆ دیــاردە كۆمەاڵیەتــی و پەیوەنــدی‬ ‫ئاڵۆزی مرۆڤ لەگــەڵ خود و بەرامبەردا‬ ‫لە شــێوازو ئاستی جیاوازدا دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫(گرنگتریــن و وردتریــن بۆچوونەكانــی‬ ‫دۆستۆیفســكی دەبێت لــە دیالۆگ و ئەو‬ ‫وتانــەدا بەدوایــدا بگەڕێیــن كەلەنێــوان‬ ‫كەســایەتی ڕۆمانەكانیــدا ئاڵوگــۆڕ‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬مەرج نییە ئەمە هەموو كات لە‬ ‫كەسایەتییە سەرەكیەكانەوە بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ێ گرنگترین بۆچوونەكانی لە زاری‬ ‫دەشــ ‌‬ ‫كەســایەتییە الوەكیەكانــەوە بخاتــەڕوو‬ ‫) ‪ 2‬بێگومــان كارەكتەرەكانــی ڕۆمــان‬ ‫ێ و زۆرجار وەزیفەیشــیان‬ ‫قاڵببەند ناكر ‌‬ ‫بــە ئەنــدازەی ئامادەبوونیــان ناپێورێ‌‪،‬‬ ‫ئەم حاڵەتەیش بە تەواوی لە ڕۆمانەكانی‬ ‫دۆستۆیفسكیدا بەدی دەكرێ‌‪.‬‬ ‫لێــرەوە دەگەینــە ئــەوەی كــە‬ ‫(كارەكتەرەكانــی ڕۆمــان فرەچەشــنن‪،‬‬ ‫بەئەنــدازەی فرەیی و هەســت و ڕێیازو‬ ‫ئایدیۆلۆژیــاو سروشــت و دڵەخورتێــی‬ ‫مرۆڤــەكان و فرەیــی و جیاوازیــان‬ ‫بێسنورە) ‪3‬‬ ‫لێــرەدا بــاس لــە ڕۆمانــی قومارچــی‬ ‫دۆستۆیفســكی دەكەیــن و زیاتریــش‬ ‫بایەخــدان بۆ ئــەو قۆناغانــە دەبێت كە‬ ‫كارەكتــەری ســەرەكی ڕۆمانەكــە پێیدا‬ ‫تێدەپەڕێــت و خوێنــەر ڕووبــەڕووی‬ ‫كۆمەڵێــك پرســیار دەكاتــەوەو ئــەو‬ ‫پرســیارانەی بە خەیاڵــی خوێنەردا دێت‬ ‫لــە كاتــی بەدواییەكداهاتنی بەشــەكانی‬ ‫ڕۆمانەكە هەر هەمان ئەو پرســیارەیە كە‬ ‫كارەكتــەری ســەرەكی لە خــۆی دەكات‬ ‫لەبەر ئەوەی كە دۆستۆیفسكی توانایەكی‬ ‫گــەورەی هەیە لــە داڕشــتنی پێكهاتەی‬ ‫كەســایەتیەكاندا‪ ،‬خوێنــەر هەســت بــە‬ ‫هیــچ ناچونیەكیــەك نــاكات لەنێــوان‬ ‫ئەو بیــرو بۆچوونەی نووســەر دەیەوێت‬ ‫بیگەیەنێــت لەگەڵ پێكهاتەو سروشــتی‬ ‫كارەكتەرەكاندا‪.‬‬ ‫ڕۆمانــی (قومارچــی) تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫وێنای ئەزموونی دۆستۆیفسكییە‪ ،‬كاتێك‬ ‫لەتەك پاولین سوسلوفا گەشتێك دەكات‬ ‫بــۆ دەرەوەی ڕووســیا لــە ڕێگەیــدا بــۆ‬ ‫پاریس بۆ ئەوەی بگاتە خۆشەویستەكەی‬

‫كــە لــە شــاری (فســبادن)ی ئەڵمانیــا‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئــارەزووی قوماركردن دەكات لە‬ ‫نامەیەكیدا بۆ خوشــكی خێزانی یەكەمی‬ ‫دەنووســێت (ئێســتا دەزانــم نهێنییەكە‬ ‫چییە‪ ،‬نهێنییەكی زۆر سادەیە‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫جار بەجار گرنگی نەدەیت بە قۆناغەكانی‬ ‫ێ لەدەستدانی كۆنتڕۆڵ‬ ‫یاریكردنەكە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫مەحاڵــە مــرۆڤ بــدۆڕێ‌‪ ،‬ئــەم ڕۆمانــە‬ ‫وەك لەكاتــی خۆیشــدا پێشــبینی كراوە‬ ‫دەبێتــە جێگــەی گرنگیپێــدان لەبــەر‬ ‫ئــەوەی (وەســفكردنی جۆرێكــی دیكــە‬ ‫لــە دۆزەخ وەك دۆزەخی دەستبەســەری‬ ‫) ‪ 4‬بەپێچەوانــەی زۆربــەی ڕۆمانەكانــی‬ ‫دۆستۆیفســكییەوە چوارچێوەی شــوێنی‬ ‫قومارچی نە مۆسكۆیە نە سانپترسبۆرگ‪،‬‬ ‫بەڵكــو (ولتنبــرگ)ە وەك (ســامی‬ ‫ئەلدەروبــی) ئاماژەی بــۆ دەكات ڕەنگە‬ ‫مەبەستی نووسەر لە (رولتنبرگ) شاری‬ ‫(فســبادن) ئەڵمانی بێت كــە بۆ ماوەی‬ ‫دووساڵ دۆستۆیفسكی یاری قوماری تێدا‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫شــێوازی كارەكتەرەكانی (قومارچی)‬ ‫هاوشــێوەی كارەكتەرەكانــی دیكــەی‬ ‫(دۆستۆیفســكی) لەلێــواری هەڵدێرو لە‬ ‫حاڵەتێكی ناجێگیرو دڵەڕاوكێدا دەبینرێن‪.‬‬ ‫كەســایەتی ســەرەكی لــە ڕۆمانەكــەدا‬ ‫(ئەلكســی ئیڤانوڤتش)ە كە هەڵدەسێت‬ ‫بە وەزیفەی گێڕانەوەی ڕووداوەكان‪ ،‬واتە‬ ‫لــە یەك كاتدا كەســایەتیەكی ســەرەكی‬ ‫و گێڕەرەوەیشــە‪ ،‬واتە لــە زومی ئەوەوە‬ ‫ئاشــنای كەســایەتیەكانی دیكە دەبین‪،‬‬ ‫دیــارە (گێڕەرەوە لــە جیهانێكی بەریندا‬ ‫دەجوڵێــت هەڵســوكەوت و بۆچــوون‬ ‫و تێڕوانینــی كەســایەتی و وتەكانــی‬ ‫دەگوازێتــەوە) ئــەو لەگــەڵ خانەوادەی‬ ‫جەنەڕاڵــدا دە ژی و پیشــەكەی فێركارە‬ ‫وەك خــۆی بــەردەوام پرســیار دەكات‬ ‫(چی من بەم جەنەڕاڵەوە دەبەســتێتەوە‬ ‫پێوســت بــوو زووتر بەجێیــان بهێڵم) ‪5‬‬ ‫ئەم پرســیارە كە لــە فۆرمێكی ناڕەزایدا‬ ‫دەكرێت ســەرەتایەكە بۆ ئەوەی خوێنەر‬ ‫دنــە بدات بۆ گەڕان بەدوای ئەو هێاڵنەی‬ ‫كە كەســێتی گێڕەرەوە لەگەڵ جەنەڕاڵدا‬ ‫كۆدەكاتــەوە‪ ،‬پاشــان دەردەكەوێت ئەو‬ ‫ئەڵقەیەیــی كە (ئەلكســی ئیڤانوفیتش)‬ ‫بە خانەوادەی جەنەڕاڵەوە دەبەستێتەوە‬ ‫(پاولین ئەلســكندەروڤنا)یە (ئەلكسی)‬ ‫ێ‬ ‫پێــی دەڵێــت (من لــە هەموو شــوێن ‌‬ ‫جگە لە تۆ كەســی دیكــە نابینم‪ ،‬هەموو‬ ‫ئــەوەی هەیــە بــۆم ن وەك یەكــە جگە‬ ‫لــە تــۆ‪ ،‬بۆچی خۆشــم دەوێیــت؟ چۆن‬ ‫خۆشــم دەوێیــت؟) ‪ 6‬نەك هــەر ئەوە‪،‬‬ ‫ئامادەییــش پیشــان دەدات كــە هەموو‬ ‫ێ بــكات‪،‬‬ ‫فرمانەكانــی پاولیــن جێبەجــ ‌‬ ‫تەنانــەت ئەگــەر پێــی بڵێت لە شــاخی‬ ‫شــانجنبرج خــۆی فڕێبداتە خــوارەوە‪.‬‬ ‫ئــەو حەز دەكات (پاولین) مومارەســەی‬ ‫دەســەاڵتگەری بەســەردا بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو ئەزمونێكە هەموو مرۆڤێك حەزی پێ‬ ‫دەكات ئەگــەر لەگەڵ مێشێكیشــدا تاقی‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬كاتێكیــش دەیەوێت لە ڕێگەی‬ ‫قوماركردنــەوە پارەی دەســت بكەوێت‪،‬‬ ‫تەنها مەبەستی لەو كردارە ئەوەیە بگاتە‬ ‫(باولین)‪ ،‬واتە بە پێچەوانەی (مركیز دی‬ ‫جریوە)وە ئەو چاوەڕێیە پاولین بەشــێك‬ ‫لــە میراتی بنەماڵەی بۆ بمێنێتەوە دواتر‬ ‫بە فەرمی وەك هاوسەری داهاتووی دیاری‬ ‫بــكات و بەوەیــش جگە لــەوەی كە ئەو‬ ‫پارەیــەی لە قەرزدایە بــۆی دەگەڕێتەوە‬ ‫دەبێتە هاوســەری خانمێكی دەوڵەمەند‪،‬‬ ‫لێرەدا دۆستۆیفســكی دەیەوێت جیاوازی‬ ‫دەربخــات لەنێــوان سروشــتی مرۆڤــی‬ ‫ڕووسی و سروشتی هاولواتیانی ئەوروپا‪،‬‬ ‫بۆ ئەمەیش كەسایەتیەكانی ڕۆمانەكە بە‬ ‫گشــتی دەبنە دوو بەشــەوە‪ ،‬بەشێكیان‬ ‫(مەدموزیــل بالنــش و دایكــی و مەركیز‬ ‫دی جریوە)یە‪ ،‬چارەنووسی پەیوەندیان‬ ‫لەگەڵ خانــەوادەی جەنەڕاڵــدا گرێدراوە‬ ‫بــەو میراتەی كە بــۆ بنەماڵەی جەنەڕاڵ‬ ‫دەمێنێتــەوە‪ ،‬یەكالیبونــەوەی ئەمەیــش‬ ‫وەســتاوە لەســەر ئــەوەی كــە دڵنیابن‬ ‫لەوەی (ئەنتونین ڤاسیلڤینا) ماوە یاخود‬ ‫مردووە‪ ،‬لــە بەرامبەردا دوو كارەكتەری‬ ‫دیكە هەیە (ئەلكسی) ڕووسی و (مستر‬ ‫ئاستلی) ئینگلیزی هەردوكیان پاولینیان‬ ‫خۆش دەوێت‪ ،‬هیچ مەبەستێكیان نییە لە‬

‫نزیكبوونەوە خانەوادەی جەنەڕال جگە لە‬ ‫(پاولین)‪.‬‬ ‫پێوســتە بوتــرێ‌ ئــەوەی كارەكتەری‬ ‫ســەرەكی بــەرەو ڕۆڵێتی قومــار دەبات‬ ‫(پاولین)ە ‪ ،‬داوای لێ دەكات قوماری بۆ‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم ئەو نایەوێت بۆ كەس قومار‬ ‫بكات‪ .‬پاولیــن پێداگری لێ دەكات (من‬ ‫هیچ هیوایەكی دیكە شــك نابەم جگە لە‬ ‫ڕۆڵێت لەبەرئەوە دەبێت بەردەوام بیت لە‬ ‫یاریكردن) ‪ 7‬نووســەر لەم ڕۆمانەدا زۆر‬ ‫بە وردی باس لــە هۆڵەكانی قوماركردن‬ ‫دەكات‪ ،‬هــەر لــە گردبوونــەوی خەڵــك‬ ‫لــە چــواردەوری مێزەكــەو ڕەنگەكانــی‬ ‫ڕۆڵێــت و ئــەو ژمارانــەی لەســەریەتی‬ ‫تــاك و جــووت ســەرقاڵبوونی ئەوانەی‬ ‫دەیانەوێــت بەشــدار بــن لــە یاركدرندا‪،‬‬ ‫چۆن تێبینیەكانیان دەنووســن‪ ،‬دواییش‬ ‫وەك هەركەســێكی سادە كەخۆی شپرزە‬ ‫نــاكات پــارە دەدۆڕێنــن‪ /‬كارەكتــەری‬ ‫ســەرەكی كاتــێ دەســت بــە یاریكردن‬ ‫دەكات‪ ،‬پرســیار دەكات كەســێك هەیە‬ ‫بڕوا بەخورافەت نــەكا كاتێك ك ەقومار‬ ‫دەكا‪ ،‬واتــە بەوردو درشــتی ئەو جیهانە‬ ‫شــاراوەیە و ئەو دۆخی مــرۆڤ لە كاتی‬ ‫یاركردنی قوماردا وێنا كراوە دوای ئەوەی‬ ‫(ئەلكســی ئیڤانوڤیتش) بڕێكی زۆر پارە‬ ‫دەباتــەوە‪ ،‬دەڵێت (دەبوایــە لەو كاتەدا‬ ‫بڕۆیشــتمایە‪ ،‬بــەاڵم هەســتێكی نامۆ لە‬ ‫دەرونمــدا دەركــەوت ئەویــش ئــارەزوی‬ ‫ئیســتفزازكردنی قەدەر دەمویست زمانی‬ ‫بۆ دەربێنم وســەرەڕۆییم كــرد بە زۆرتر‬ ‫لــەوەی ڕێگەی پێدراوە‪ ،‬واتە چوار هەزار‬ ‫فلورینم دۆڕاند ) ‪8‬‬ ‫الیەنێكــی دیكە هەیە لــە ڕۆمانەكەدا‪،‬‬ ‫ئەویــش گەیشــتنی ئــەو كارەكتەرەیــە‬ ‫كەچاوەڕوان دەكرا هەواڵی یەكالیكەرەوە‬ ‫لــە بارەیــەوە بزانــن‪ ،‬واتــە (ئەنتونیــن‬ ‫ڤاســلیڤنا) لــە بترســبورگەوە دەگاتــە‬ ‫(رولتنبــرگ)‪ ،‬لێــرەوە پەیوەنــدی‬ ‫كەســایتییەكان بــەرەو قۆناغێكــی دیكە‬ ‫دەڕوات و (ئەنتونیــن) بــە ئامادەبوونی‬ ‫هەموویان ناكاوگیر دەكات ‪.‬ئەو پیشــانی‬ ‫دەدات كــە ئارەزوی قوماركــردن دەكات‬ ‫لەگــەڵ ئەوەی ژنێكی تەمەن ‪75‬ســاڵە‪،‬‬ ‫ئەم جۆرە ئارەزوەی وەك هەڵسوكەوتێكی‬ ‫مندااڵنە تێدەگەن‪ ،‬پاشان گێڕەرەوە دێتە‬ ‫ســەر باســی ئەو كاتەی كە (ئەنتونین)‬ ‫نزیكــی مێــزی ڕۆڵێتەكــە دەبێتــەوە كە‬ ‫نزیكــەی (‪ )150‬كەس لە دەوریەتی‪ ،‬ورد‬ ‫وێنــای هەڵپــەو ســوربوونی ئامادەبوان‬ ‫پیشــان دەدات و زۆربەیــان بەپێــوە‬ ‫وەســتاون و هەندێكیش لەســەر كورسی‬ ‫ئامادەبوونی (ئەنتونین) زیاتر دڵەڕاوكێو‬ ‫نائارامــی الی هەمــوو كارەكتەرەكانــی‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬بەتایبەتیش (جەنەڕاڵ)‬ ‫و هەر سوور دەبێت لەسەر قوماركردن‪،‬‬ ‫بــە بڕێكــی زۆر تادەگاتە ئــەوەی (‪)10‬‬ ‫هەزار ڕۆبڵ دەدۆڕێنێــت‪ ،‬بەمەیش تەواو‬ ‫قەیرانــی خانــەوادەی جەنــەڕاڵ قــوڵ‬ ‫دەبێتــەوە (مدموزیــل بالنــش) كــە‬ ‫جەنــەڕاڵ ئالــودەی خۆشەویســتی بووە‬ ‫دوردەكەوێتەوە‪ ،‬هەروەها (جریو مركیز)‬ ‫یــش دوای نائومێدبوونــی لــە نامەیەكدا‬ ‫پــۆزش بۆ پاولین دەهێنێتەوە و هۆكاری‬ ‫دووركەوتنــەوەی ڕوون دەكاتــەوە‪،‬‬ ‫جگەلــەوە پێــی ڕادەگەێنێت كــە هەموو‬ ‫موڵــك و زەویەكانــی باوەپیارەكــەی‪،‬‬ ‫واتە(جەنــەڕاڵ) بارمتەی ئەو بووە لەبەر‬ ‫ئەوەی كــە قەرزەكانی بۆ نەگەڕاندۆتەوە‬ ‫وداوای كــردووە بفرۆشــرێت‪ /‬بــەاڵم‬ ‫دەســتبەرداری (‪ )50‬هەزار فرەنك بووە‬ ‫بــۆ پاولین‪ ،‬ئەو بڕە پارەیش جەنەڕال لە‬ ‫دەســتی جەنەڕالدایە لەكاتێكدا (پاولین)‬ ‫دەیەوێــت بیگەڕێنێتــەوە بــۆ (جریــو)‪،‬‬ ‫لێرەدا دوو كەســایەتی جیــاواز دەبینین‬ ‫(مدموزیــل بالنش) كە تەنها مەبەســتی‬ ‫پارەیــە تەنها كەســایەتییە گێڕەرەوە بە‬ ‫وردی وەســفی شــكڵو شــێوەی دەكات‪،‬‬ ‫وەك خوێنەریــش ڕێناكەوێــت بیبینیــن‬ ‫گوزارشــت بــكات لــە بۆچونەكانــی‪،‬‬ ‫لــە بەرامبــەردا بــەردەوام گوێبســتی‬ ‫بۆچوونەكانــی (پاولین)یــن‪ ،‬گێــڕەرەوە‬ ‫بایەخ نادات بە شكڵو شێوەی‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫زۆریشی خۆشدەوێت‪ .‬ئەو داوا دەكات لە‬ ‫(الكسی) ئەو چارەیەك بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫لەمەوە دەردەكەوێت پاولین (الكسی)‬

‫««‬

‫ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە سروشتی كارەكتەری سەرەكی قومارچیدا‬ ‫ڕوو دەدات‪ ،‬ئەوە دەگەیەنێ‌ كە پاڵنەرەكانی مرۆڤ بە تەنها‬ ‫هۆشیاری‪ ،‬یاخود كۆمەڵێ‌ ئارەزووی دیاریكراو نین‪ ،‬بەڵكو حەزگەلێكی‬ ‫بێسنوور بوونی هەیە لە پشت هەڵسوكەوت و بڕیارەكانی مرۆڤەوە‬ ‫خوشدەوێ و متمانەی پێیەتی بۆ ئەوەی‬ ‫یارمەتی (پاولین) بدات دەست دەكات بە‬ ‫قومار كردن و بڕێك پارەی زۆری دەست‬ ‫دەكەوێت و دەگەڕێتەوە بۆ الی (پاولین)‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو بە جۆرێكی دیكە هەڵسوكەوت‬ ‫دەكات‪ ،‬وادێتە بەرچاو تووشــی هســتریا‬ ‫بــووە و هیــچ لــە (الكســی) وەرناگرێت‬ ‫و ون دەبێــت (ئەلكــس) تــەواو دەبێتە‬ ‫قومارچیەكــی لێهاتوو‪ ،‬بەاڵم ئەم حاڵەتە‬ ‫گۆڕانكاری لە كەسایەتیدا دروست دەكات‬ ‫(لەو كاتەی لەمێزی قومار نزیك بوومەوە‬ ‫دەســتم كــرد بــە كۆكردنــەوەی پارەی‬ ‫كەڵەكەبــوو هەســتم كرد خۆشەویســتی‬ ‫بۆتــە بابەتێكــی پلــە دوو‪ 9 )....‬بــەو‬

‫جــۆرە كەســایەتی ســەرەكی ڕۆمانــی‬ ‫قومارچــی دەچێتــە دۆخێكــی دیكەوە‪،‬‬ ‫بەوەندەیــش كۆتایــی نایــەت‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫لەگەڵ دۆســتەكەی جەنەڕالــدا (مدمزیل‬ ‫بالنش) بە شــەمەندەفەر بــەرەو پاریس‬ ‫دەڕوات‪ ،‬دواتریــش (جەنــەڕاڵ) دەگاتە‬ ‫پاریس‪ ،‬دەیەوێت نزیك بێت لە (بالنشە)‬ ‫وە‪ ،‬ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە سروشــتی‬ ‫كارەكتــەری ســەرەكی قورمارچیــدا ڕوو‬ ‫ێ كەپاڵنەرەكانی‬ ‫دەدات‪ ،‬ئەوە دەگەیەنــ ‌‬ ‫مــرۆڤ بــە تەنهــا هۆشــیاری‪ ،‬یاخــود‬ ‫ێ ئارەزووی دیاریكراو نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كۆمەڵــ ‌‬ ‫حەزگەلێكی بێسنوور بوونی هەیە لەپشت‬ ‫هەڵسوكەوت و بڕیارەكانی مرۆڤەوە‪.‬‬

‫سەرچاوەكان‬ ‫وةرطيِانى‬ ‫مي�لان كوند َي��را‬ ‫ف��ن الرواي��ة‬‫َ‬ ‫بدرالدين عروكي ال ‪ 47‬دار األهاىل سوريا ‪1999‬‬ ‫‪-2‬دوستويفسكى أندريه جيد و‪ /‬إلياس حنا‬ ‫إلياس بريوت ضاثى يةكةم ‪1988‬‬ ‫‪-3‬املسكوت عنه يف رواية احلرب زهري اجلبورى‬ ‫ثاشكؤى ِرؤذنامةى الصباح ذ ‪2014 3276‬‬ ‫‪-4‬املقامر دوستويفسكى و‪ /‬سامي الدروبى ال‪9‬‬ ‫ضاثى ‪ 2012‬بريوت املركز الثقافى العربي‬ ‫‪-5‬الراوي وتقنيات القص الفين عزة عبداللطيف‬ ‫عامر ال ‪ 2009 2010‬اهليئة العامة للكتاب مصر‬ ‫‪-6‬املقامر ال ‪56‬‬ ‫‪-7‬هەمان سەرچاوە ال ‪33‬‬ ‫‪ -8‬هەمان سە رچاوە ال‪43‬‬ ‫‪-9‬هەمان سەرچاوە ال ‪203‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦1‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/6/15‬‬

‫‪8‬‬

‫نووسین ئایینی ئەوانە‬ ‫ئایریش تایمز‪ :‬مارتین دویڵ‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬

‫««‬ ‫جێنی ئێرپنبێک خەاڵتی‬ ‫ئیندیپێندێنت فۆڕن‬ ‫فیکشنی ‪-٢٠١٥‬ی بردەوە‬ ‫ئیندیپێندێنتی بەریتانی‪ :‬نیک کالرک‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬

‫قوڵگــەی پلیکانە (جۆناســان کەیــپ) ی مایکڵ لۆنگلی و‬ ‫ســۆنۆمای شــین (بریک بوکس) ی جەین مۆنرۆ‪ ،‬ئەمســاڵ‬ ‫خەاڵتی شیعریی گریفان‪-‬یان بردەوە‪ ،‬ئەمە شەوی ‪٤‬ی جون‪،‬‬ ‫لە تۆرنتۆ ڕاگەیەندرا‪.‬‬ ‫ئــەم دوو براوە کەنــەدی و ئینتەرناشــناڵە یەکی ‪٤٦،٠٠٠‬‬ ‫یۆرۆیــان وەک پــارەی خەاڵتەکــە وەرگرت‪ .‬ئــەم خەاڵتە لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٠‬دا هاتە کایەوە بۆ خزمەتکردن و هاندانی شیعری‬ ‫نمرەیەک‪ ،‬خەاڵتەکە بۆ چاپی یەکەمی ئەو کتێبە شیعرییانەیە‬ ‫کە بە ئینگلیزی نووســراون یان بۆ ئینگلیزی وەرگێڕدراون و‬ ‫لە هەر شوێنێکی جیهانەوە بێ نێردراون‪.‬‬ ‫لــە گوتــاری قبووڵکردنــی خەاڵتەکەدا‪ ،‬لۆنگلــی گوتی لە‬ ‫تەمەنی پازدە ساڵییەوە خەریکی نووسینە‪« .‬نووسین ژیانی‬ ‫منــە‪ .‬نووســین ئایینــی منە‪ .‬ئــەو ڕێگایەیە کە بــە هۆیەوە‬ ‫مانایــەک دەدەم بە دنیــا‪ »،‬ئەو گوتی‪ .‬دەســتەی بڕیاردەر‬ ‫لەســەر کێبڕکێکــە وەســفی قوڵگــەی پلیکانەی بــەوە کرد‬ ‫«کتێبی شــاعیرێکی پســپۆڕە‪ ،‬کــە لەوپەڕی هێــزی خۆیدا‬ ‫دەنووسێت»‪.‬‬ ‫جــۆن مەکۆلیف لە هەڵســەنگاندنی کتێبەکــەدا بۆ ئایرش‬ ‫تایمز لە ئۆگەستی ڕابردوودا نووسیویەتی‪« :‬خوێنەرانی مایکڵ‬ ‫لۆنگلی عاشــقی ئەو پەراوێزە لیریکییانە دەبن کە دەربارەی‬ ‫دەشــتودەر نووســراون‪ ،‬هەروەها ئەو هێرشە ڕەوانبێژییانەی‬ ‫لەم کۆلێکشــنە تازەیەیدا –قوڵگەی پلیکانــە‪ -‬کردوونییەتە‬ ‫ســەر کالسیک‪ .‬هەشت ســاڵ و دوو کۆلێکشن‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫((کۆلێکشــنی شــیعرەکان))ی بــەوە کۆتایی پــێ هێنا کە‬ ‫ڕایگەیاند‪‹ ،‬من زۆر لەبارەی کاریگســکیوۆنەوە دەنووســم‪›،‬‬ ‫ئەو هێشتا هۆی تازە دەدۆزێتەوە تاکوو بگەڕێتەوە بۆ ئەوێ‪.‬‬

‫لە ((نیشتیمان)) دا‪ ،‬ئەو بە کۆ مایۆ دەڵێت ماڵی خۆی لە‬ ‫نیشــتیماندا و ئەوە ناوی مەخلووقات و شــوێنەکانی مایۆیە‪،‬‬ ‫کــە وەک دیمەنــی پیرۆزکردنی خێزانی گەورە و هاوڕێکان لە‬ ‫شیعرەکاندا دووبارە دەبنەوە»‪.‬‬ ‫لۆنگلــی خەاڵتــی شــیعریی ویتبرێــد و خەاڵتــی تی ئێس‬ ‫ئێڵیەت و مەدالیای ئاڵتوونیی شاژنی بۆ شیعر بردووەتەوە‪.‬‬ ‫ســۆنۆمای شــینی مۆنــرۆ ئیلهامــی لە شــەڕی شــەریکی‬ ‫ژیانییــەوە لەگــەڵ نەخۆشــی ئەڵزایمــەردا وەرگرتــووە‪.‬‬ ‫بڕیــاردەران بــە «ڕاســتگۆییەکی کاریگەر» و کەشــفکردنی‬ ‫«ڕاســتییە تاڵەکانی پیربوون» ئاماژەیــان بە کتێبەکە دا و‬ ‫ستایشــی «دەنگی سرووشــتی و زمانی خۆشــی ئاخاوتن و‬ ‫هێزی وەسفکردنی تیژ»ی ئەویان کرد‪.‬‬ ‫«وەک شــاعیرێکی کەنەدی زۆر ئاسانە هەست بە نادیاری‬ ‫بکەیــت‪ »،‬ئــەو بە پێــی تۆرنتۆس گڵۆب ئەنــد مەیڵ‪ ،‬دوای‬ ‫بردنەوەکەی گوتوویەتی‪« .‬جا لەپڕ دەرپەڕین لەو قۆزاخەیەی‬ ‫نادیــاری و دەرکەوتــن‪ ،‬مانــای ئەوەیــە کــە شــیعرەکان بۆ‬ ‫ئــەوە دەبــن هەرچی لە توانایاندا بێت بــە خەڵکێکی زیاتری‬ ‫ببەخشن‪».‬‬ ‫هەروەهــا دێریک واڵکۆتیــش لەالیەن گریفان ترەســت بۆ‬ ‫شــیعری نمرەیــەک‪ ،‬بــە خەاڵتــی ڕێزلێنانی ژیانــی بۆ ‪٢٠١٥‬‬ ‫ڕێزی لێ نرا‪ .‬ئەمســاڵ ئەو دوو کۆلێکشــنە لە نێوان ‪١٦٨٠‬‬ ‫کۆلێکشنی شیعریی لە ‪ ٤٢‬واڵتەوە هەڵبژێردراون‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.irishtimes.com/culture/books/‬‬ ‫‪michael-longley-wins-griffin-international‬‬‫‪poetry-prize-1.2238588‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد‬

‫جێنی ئێرپنبێک‪ ،‬بە "یەکێک لە وروژێنەرترین نووسەرەکان‬ ‫کە لە ژیاندا بێت" پێناسە کراوە‪ ،‬خەاڵتی ئیندیپێندێنت فۆڕن‬ ‫فیکشــنی لە ســاڵی بیســتوپێنجەمیدا بردەوە‪ .‬ئەو یەکەمین‬ ‫ڕۆماننووسی زیندووی ئەڵمانە کە ئەم خەاڵتە وەرگرێت‪.‬‬ ‫ئێرپنبێــک و وەرگێڕەکــەی ســوزان بێرنۆفســکی‪ ،‬لــە‬ ‫ڕێوڕەســمێکدا ئامــادەی خەاڵتی "کۆتایــی ڕۆژەکان" بوون‪.‬‬ ‫ئەوان دووبەدوو خەاڵتە ‪ ١٠،٠٠٠‬پاوەنییەکە بەش دەکەن‪.‬‬ ‫یەکێک لە بڕیاردەرانی لیژنەکە ڕۆمانەکەی وەها وەسف کرد‬ ‫–چیرۆکی سەدەی بیســتەمە بە شوێن ئەگەرە جیاوازەکانی‬ ‫ژیانــی یەک ژندا ڕۆشــتووە‪ -‬وەک "کارێکی بلیمەتانە"‪ .‬ئەمە‬ ‫داوێتــی لــە کاری نووســەرە باشــەکان‪ ،‬لەوانــەش هاروکی‬ ‫مۆراکامی و ئێروین مۆتیە و دانیەڵ کێهڵمان‪.‬‬ ‫ئەنتۆنیــا بایــەت لە لیژنــەی بڕیاردەراندا گوتــی "کۆتایی‬ ‫ڕۆژەکان‪ ،‬ڕۆمانێکــی بەڕاســتی ناوازەیــە"‪ .‬ئــەو ستایشــی‬ ‫"ستراکتۆری بزوێنەر و ستایڵی جۆراوجۆری پەخشاننووسینی‬ ‫کرد‪ ،‬کە هەندێجار تورت و لە هەندێ بەشی تردا زیاتر سرک‬ ‫و پێچاوپێچە"‪.‬‬ ‫بۆیــد تۆنکینی ئیندیپێندێنت‪ ،‬کە ئەویــش لە بڕیاردەرانی‬ ‫خەاڵتەکە بوو‪ ،‬گوتی "ئەوە ڕۆمانێک بوو چێژی لێ وەرگریت‪،‬‬ ‫خۆشەویست بێ الت و چەند جاری تر بچیتەوە بۆ الی‪".‬‬ ‫کتێبەکــە دەکەوێتە شــوێن ئەو ڕێــگا جیاوازانەی –کە بە‬ ‫ڕێکــەوت‪ ،‬یان چارەنووس‪ ،‬یان مێژوو دێنە پێشــەوە‪ -‬ژنێکی‬ ‫خەڵکی شــارێکی بچکۆلەی گالیســی‪ ،‬لە سەرەتای سەدەدا‪،‬‬ ‫لە ڤییەنای پێش جەنگ و مۆســکۆی ستالینەوە تا ڕۆژگاری‬ ‫ئەمڕۆی بەرلین‪ .‬بیرۆکەکانی ڕۆمانەکە لە دوای مردنی دایکی‬ ‫ئێرپنبێکەوە ســەریان هەڵــداوە و نووســەر وردەکارییەکانی‬ ‫ژیانی نەنکی خۆی قەرز کردووە بۆ گەشتی پاڵەوانەکەی‪.‬‬ ‫ئێرپنبێــک‪ ،‬لــە خۆرهەاڵتی ئەڵمانیــا لەدایکبووە و وەکوو‬ ‫نووســەرە‪ ،‬دەرهێنــەری ئۆپێراشــە‪ ،‬پێشــتر لــە ‪٢٠١١‬دا بە‬ ‫ڕۆمانی دیدار بۆ خەاڵتەکە کاندید کرابوو‪ .‬هەروەها دەیەیەک‬ ‫لەوەوپێشیش بە ڕۆمانی کتێبێک لە وشە کاندید بوو‪.‬‬ ‫نووســەر و ڕەخنەگــر مایــکڵ فەیبەر پێشــتر ئێرپنبێکی‬ ‫وەها وەســف کردبوو کە "یەکێکە لە باشترین‪ ،‬وروژێنەرترین‬

‫نووســەرە زینــدووەکان"‪ .‬ڕۆمانــی کۆتایــی ڕۆژەکان‪ ،‬کــە‬ ‫پڕفرۆشترینە لە ئەوروپادا‪ ،‬خەاڵتی ئەدەبیاتی ئەڵمانی هانس‬ ‫فاڵەدە‪-‬شی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ڕۆمانــی بــراوە لــە نێــوان ‪ ١١١‬ڕۆماندا کە بــە ‪ ٢٨‬زمانی‬ ‫جیاواز نووسراون‪ ،‬هەڵبژێردراوە‪ .‬لیژنەی بڕیاردەران هەروەها‬ ‫بــە تایبەت نــاوی ڕۆمانی ســەرەتا دەریا هەبوو‪-‬یــان هێنا‪،‬‬ ‫کــە ڕۆمانێکــی گومانئامێــزی نووســەری کۆڵۆمبــی تۆماس‬ ‫گۆنزاڵێــزە‪ ،‬فڕانک وین وەریگێڕاوە‪ .‬ئــەم ڕۆمانە لە ‪١٩٨٣‬دا‬ ‫چاپ کراوە‪ ،‬لە الیەن خاوەنی یانەی شەوانەی بۆگۆتاوە‪ ،‬کە‬ ‫نووســەر لەوێ وەک باڕمان کاری کردووە و تا زیاتر لە ســێ‬ ‫دەیە تێنەپەڕی بە ئینگلیزی چاپ نەکرا‪.‬‬ ‫ئێرپنبێکی ‪ ٤٨‬ســاڵ تەنیا نووســەری زینــدووی ئەڵمانە‬ ‫خەاڵتەکەی بردبێتــەوە‪ .‬لە کاتێکدا گێت هۆفمان لە ‪١٩٩٥‬دا‬ ‫بە ((تەفســیرکەری فیلم)) بردییەوە و دوای حەوت ساڵیش‬ ‫دەبلیو جی سیبۆڵد بە ((ئۆسترلیتز)) بردییەوە‪ ،‬هەردووکیان‬ ‫دوای مردنیان خەاڵت کران‪.‬‬ ‫مس بێرنۆفســکی‪ ،‬کــە ڕێکخەری پرۆگرامێکــی وەرگێڕانی‬ ‫ئەدەبییــە لە ســکوڵی هونــەری زانکۆی کۆڵۆمبیــا‪ ،‬کاتێک‬ ‫پــەی بە کارەکانی نووســەر بردووە‪ ،‬کــە ڕۆمانی منداڵەکەی‬ ‫جــاران‪-‬ی یەکەمین کاری ئەوی کەوتووەتە دەســت‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە گەشــتێکی خوێندنی وەرگێڕەکاندا لە ئەڵمانیا‪" .‬ســتایڵی‬ ‫لیریکی جێنی لێکچوونێکی سەیری لەگەڵ شێوازی نووسینی‬ ‫مندا بە ئینگلیزی هەیە و وەرگێڕانی پەخشــانەکانی هەمیشە‬ ‫هەستی گەڕانەوە بۆ نیشتیمانم دەدەنێ‪ "،‬ئەو گوتی‪.‬‬ ‫کۆتایــی ڕۆژەکان‪ ،‬چوارەمین کتێبی ئەو دووانەیە پێکەوە‬ ‫"بە بەهێزترینی ئەوی دادەنێم تا ئێســتا" مس بێرنۆفســکی‬ ‫گوتی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ ‪h t t p : / / w w w. i n d e p e n d e n t . c o . u k / a r t s‬‬‫‪entertainment/books/news/independent‬‬‫‪foreign-fiction-prize-2015-jenny-erpenbeck‬‬‫‪wins-with-work-of-genius-10279714.html‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪2٥٢‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫بۆ دەستوورنووسە بەڕێزەکان‬ ‫حەمەسەعید حەسەن‬

‫چاوپۆشین لە جیاوازییەکانیان هەمان‬ ‫بەهایان هەبێت و هەمووان لە داهاتی‬ ‫نیشتمان سوودمەند ببن‪.‬‬ ‫(ئــــازادی)یــــش ســـنـــووری هــەیــە‪،‬‬ ‫ئەوە ناکەوێتە خانەی ئازادیی بیروڕا‬ ‫دەربــڕیــنــەوە‪ ،‬دژی مافەکانی ئینسان‬ ‫بوەستینەوە‪ ،‬یــان پــاســاو بــۆ تیرۆر‬ ‫بهێنینەوە‪ .‬ئازادی ئەوەیە‪ ،‬ڕێکخراوێک‬ ‫بانگەشە بۆ تیرۆر یان ڕاسیسزم بکات‪ ،‬بە‬ ‫ڕەشمەی سانسۆر جڵەو بکرێت‪ .‬ئازادی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬بێ جیاکاری بۆمان هەبێت‪،‬‬ ‫ڕەخنەگرانە‪ ،‬گوتاری بــوودا‪ ،‬مووسا‪،‬‬ ‫عیسا و موحەممەد بخوێنینەوە‪ ،‬نەک‬ ‫پێمان وابێت‪ ،‬ڕەخنەگرتن لەمیان ئازادە‬ ‫و لەویان هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی‬ ‫گشتی و شەڕ و ئاژاوەی لێ دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوە ئازادیی بیرکردنەوە نییە‪ ،‬تاوانە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئینکاری قەاڵچۆکردنی ئەرمەن‪،‬‬ ‫هۆلۆکستی جوولەکە‪ ،‬ئەنفالی کورد‪ ،‬یان‬ ‫جینۆسایدی ئێزدی بکەین‪ .‬دیموکراتی‬ ‫هەر حوکمی زۆرینە نییە‪ ،‬دابینکردنی‬ ‫مافی تــاک و کەمینەیشە‪ .‬فرەیی لە‬ ‫دیموکراتیدا ئەوە نییە‪ ،‬تیرۆریستانیش‬ ‫حیزبیان هەبێت و لە داهاتی نیشتمان‪،‬‬ ‫بوودجەیان بۆ تەرخان بکرێت‪.‬‬ ‫موحەممەد هــەر پەیامبەر نەبوو‪،‬‬ ‫سیاسەتوانیش بوو‪ ،‬هەر پەیامی خوای بە‬ ‫خەڵک نەدەگەیاند‪ ،‬فەرماندەی(سەربازی)‬ ‫یــش بــوو‪ ،‬هــەر پــردی نــێــوان خــوا و‬ ‫خــەڵــک نــەبــوو‪ ،‬بەشێکیش ب ــوو لە‬ ‫ملمالنێی سیاسی کە زیاتر ڕەنگدانەوەی‬ ‫بەرژەوەندیی ئابوورییە‪ ،‬ئاخر دەسەاڵت‬ ‫و دراو تەواوکەری یەکترین‪ .‬موحەممەد‬ ‫خوا نەبوو‪ ،‬ئینسان بوو‪ ،‬کەواتە ئەوە‬ ‫چاوەڕوانکراوە‪ ،‬وەک مرۆڤێکی سەرقاڵی‬ ‫شــەڕی خوێناوی و ملمالنێی سیاسی‬ ‫و بــەرژەوەنــدیــی ئــابــووری‪ ،‬سەرنجی‬ ‫هەڵسوکەوتی بدرێت و هەڵسەنگاندن بۆ‬

‫هەتا ئازادیی بیروڕا دەربڕین و ئازادیی‬ ‫باوەڕ‪ ،‬بە یاسا بۆ تاک دابین نەکرێن‪،‬‬ ‫هەتا تاک بە کــردەوە ئــازاد نەبێت و‬ ‫لەژێر هەژموونی ئایین ڕزگاری نەبێت‪،‬‬ ‫قسەکردن لە ئازادی و دیموکراتی‪ ،‬کە‬ ‫دوو باڵی هەمان مەلن‪ ،‬لە فریودان‬ ‫بــــەوالوە‪ ،‬هیچی دیــکــە نییە‪ .‬چۆن‬ ‫دەتوانین خۆمان بە (ئازاد) بزانین‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا (کۆیـــــــــلە)ی ئەم ئایین‪ ،‬یان‬ ‫ئەو ئایینزا بین؟ ئەوە تەنیا دیموکراتییە‪،‬‬ ‫سنوور بۆ زەبــری دەوڵــەت دادەنێت‪،‬‬ ‫ڕێ لــە بــەدێــوبــوونــی دەســــەاڵت‪ ،‬لە‬ ‫زاڵبوونی بیرۆکراتیزم و لە جێگیربوونی‬ ‫ستەمی سیاسی دەگرێت‪ .‬ئەوە سووک‬ ‫سەرنجدانی دیموکراتییە‪ ،‬ئەگەر پێمان‬ ‫وابێت‪ ،‬تەنیا لە هەڵبژاردن و لە ڕێزگرتن‬ ‫لە ئەنجامەکانیدا چڕ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە سایەی دیموکراتیدا‪ ،‬ئەوە یاسایە‬ ‫ڕەوشتی جــوان و بەدڕەوشتی دیاری‬ ‫دەکات‪ ،‬نەک دابونەریتی کۆن‪ ،‬یان دەقی‬ ‫دێرین‪ ،‬نەک خوتبەخوێن‪ ،‬یان بانگخواز‪.‬‬ ‫لە سایەی دیموکراتیدا‪ ،‬تــاک لەژێر‬ ‫چاودێریی یاسادایە‪ ،‬ئاخر ئەوە بە دەردی‬ ‫کۆمەڵ نــاخــوات‪ ،‬تــاک بدرێتە دەست‬ ‫گوتاری هەینیی پێشنوێژ‪ .‬دیموکراتی‬ ‫ئەوە نییە‪ ،‬مرۆڤ بەوە فریو بدرێت‪،‬‬ ‫ئایینێک‪ ،‬نیشتمانێک یان نەتەوەیەک‬ ‫لەگەڵ ئەوانی دیکەدا کۆی دەکاتەوە‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەی لە هەموو بوارەکاندا هەمان هەل‬ ‫بۆ هەمووان‪ ،‬بەبێ جیاکاری ڕەخسابێت‪.‬‬ ‫وەک چۆن کە بارانی ڕەخنە دایکرد‪،‬‬ ‫نابێت چەتری ئایین‪ ،‬کەس لە تەڕبوون‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬ئاوایش نابێت تەمومژی حیزب‬ ‫و سیاسەت‪ ،‬بۆ شاردنەوەی بەدکاری‬ ‫وەگــەڕ بخرێت‪ .‬دیموکراتی تەنیا سێ‬ ‫دەســەاڵتــەکــە (یــاســادان‪ ،‬داوەری و‬ ‫جێبەجێکردن) لە یەکدی جودا ناکاتەوە‪،‬‬ ‫هەر ئــازادی بۆ تاک دابین ناکات‪ ،‬ڕێ‬ ‫لە هەژموونی حیزب و حوکوومەتیش‬ ‫دەگرێت‪.‬‬ ‫تا دەســەاڵت بۆ گەل نەگەڕێتەوە و‬ ‫شکۆمەندیی هاووەاڵتی پارێزراو نەبێت‪،‬‬ ‫ستەمکاری لە عەرشی بــەرزی خۆی‬ ‫داناگیرێت و دەوڵەت دەزگایەک نابێت بۆ‬ ‫بە گژدا چوونەوەی ستەم و لە خزمەتی‬ ‫ئازادیی تاکدا نابێت‪ .‬تا ئایین لە دەسەاڵت هەڵوێستی بکرێت‪ .‬ئەوی ملکەچی ئەم‬ ‫جودا نەکرێتەوە و یاسای مرۆڤدۆستی ڕاستییانە نەبێت‪ ،‬ڕەنگە ستەمکار و‬ ‫ســەرزەویــنــی‪ ،‬جێی یاسای جێگیر و فاشیست نەبێت‪ ،‬دەشێت دژی ئازادیی‬ ‫نەگۆڕی ئاسمانی نەگرێتەوە‪ ،‬دەوڵەت نە بیرکردنەوە نەبێت‪ ،‬ئەگەری ئەوە هەیە‬ ‫بەرانبەر بە پێکهاتە جیاوازە ئایینی و بێسەوادیش نەبێت‪ ،‬بەاڵم الی کەم سەر‬ ‫فیکرییەکان بێالیەن دەبێت‪ ،‬نە سەنگەری بە عەوامە و لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە‪،‬‬ ‫داکۆکیکردن لە دادی کۆمەاڵیەتی ئاوەدان دەرۆزەی پێ دەشێت‪ ،‬با سەرۆکی زانکۆ‬ ‫دەکــاتــەوە‪ ،‬بەڵکوو دەبێتە ئامێرێکی یان دەمڕاستی زانایانیش بێت‪.‬‬ ‫ئەوە ڕاستە کە ئیسالم ئایینی زۆرینەی‬ ‫سەرکوتکەر و سەرچاوەی بەرهەمهێنانی‬ ‫ستەم و بێدادی‪ .‬کاتێک دەتوانین باس خەڵکی کوردستانە‪ ،‬بەاڵم ئیسالمییەکان‬ ‫لە هەبوونی ئــازادیــی تــاک و ئازادیی کەمینەن و مافی ئەوەیان نییە‪ ،‬خۆیان‬ ‫باوەڕ بکەین کە تۆلێرانس باڵی بەرینی بە نوێنەری هەموو موسڵمانانی نیشتمان‬ ‫بەسەر کۆمەڵدا کێشابێت‪ ،‬ئینسانگەل بە بزانن و بەو بیانووەوە‪ ،‬چییان ویست لە‬

‫گوتیان‪ :‬باشە سەرانە دەدەیــن‪ ).‬ئاخۆ‬ ‫دەرسی وا‪ ،‬خزمەت بە چەسپاندنی گیانی‬ ‫لێبوردەیی و پێکەوە هەڵکردن دەکات؟‬ ‫یان قوتابی بەرەو الی داعش هان دەدات؟‬ ‫ئاخۆ گێڕانەوەی چیرۆکی لەو جۆرە‪،‬‬ ‫بێجگە لە باڵوکردنەوەی زەبروزەنگ‪،‬‬ ‫هیچی دیکەی لێ ســەوز دەبێت؟ ئایا‬ ‫ڕێگەی گوتنەوەی وانــەی پــەروەردەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬تەنیا بە وێستگەی سووک‬ ‫سەرنجدان و ترساندنی کریستیانەکاندا‪،‬‬ ‫ڕەت دەبێت؟‬

‫دەستووردا جێگیری بکەن‪ .‬دەستوور‬ ‫کۆمەڵ لە (گـــۆڕان)دا دەبینێت و بۆ‬ ‫نــەوەکــانــی (داهــاتــوو) دەنــووســرێــت‪،‬‬ ‫بۆیە نابێت پشت بە حوکمی (نەگۆڕ)‬ ‫و دەقی (ڕابــردوو) ببەستێت‪ .‬ئەوە بۆ‬ ‫خۆی پارادۆکسە‪ ،‬کە جــاران (بانێکە‬ ‫و دوو هــەوا)یــان پێ دەگـــوت‪ ،‬داوای‬ ‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان لە یەکدی‬ ‫بکەین و ئایین لــە دەســـەاڵت جــودا‬ ‫نەکەینەوە! ئاخر ئەوسا‪ ،‬هەم یاسادانەر‬ ‫کۆیلەی ئایین دەبێت و هەم دادوەر و‬ ‫هەم جێبەجێکار‪ .‬هەقە ئەوەیش بڵێم‪،‬‬ ‫لە سایەی دەستوورێکدا شمشێری شەرع‬ ‫بینووسێتەوە‪ ،‬سووک سەرنجدانی ژن‪،‬‬ ‫درێژەی دەبێت‪ ،‬چونکە ئەگەر خۆمان لە‬

‫لە زێــدی خۆی لە لیستی تیرۆردایە‪.‬‬ ‫لە هەر شوێنێک شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫نووسینەوەی دەستوور و ئیسالم ئایینی‬ ‫دەوڵەت بێت‪ ،‬لەوێ دیموکراتی هەبوونی‬ ‫نییە و ئ ــەوە هــەر بــۆ فــریــودانــە کە‬ ‫دەگوترێت‪ ،‬ڕێز لە ئایینە جیاوازەکانی‬ ‫دیکەیش دەگیرێت‪ ،‬چونکە لە سایەی‬ ‫دەســتــووری ئیسالمیدا‪ ،‬جوولەکە و‬ ‫گاور‪ ،‬لە باشترین حاڵەتدا وەک (ئەهلی‬ ‫زیممە‪ )،‬کە بە کوردی دەبێتە‪ ،‬خەڵکانی‬ ‫زەلیلی داڵدەدراو‪ ،‬سەرنجیان دەدرێت و‬ ‫ئەگەری ئەوەیش لە گۆڕێدایە‪ ،‬بە کۆمەڵ‬ ‫بکوژرێن‪ .‬بە گوێرەی بەڵگەنامەکانی‬ ‫یووئێن‪ ،‬لە هەموو ئەو وەاڵتانەی ئیسالم‬ ‫تێیاندا ئایینی دەوڵــەتــە و دەستوور‬

‫ئازادی ئەوەیە‪،‬‬ ‫ڕێکخراوێک‬ ‫بانگەشە بۆ تیرۆر‬ ‫یان ڕاسیسزم‬ ‫بکات‪ ،‬بە‬ ‫ڕەشمەی سانسۆر‬ ‫جڵەو بکرێت‬

‫خێریشی بۆ دەنووسرێت‪( .‬من بدل دینە‬ ‫فأقتلوە‪ .‬ئەوی لە دین وەرگەڕا‪ ،‬بیکوژن!)‬ ‫بە گوێرەی (سەحیح)ی بوخاری‪ ،‬ئەوە‬ ‫گوتەی یەکەم فەرمانڕەوای ئیسالمە‪ ،‬کە‬ ‫دژ بە ئازادیی ویژدانە و لە ترسی ئەو‬ ‫پەیامە توندوتیژەیە‪ ،‬زەردەشتییەکان لە‬ ‫کوردستان کە زێدی خۆیانە‪ ،‬هەاڵتوون و‬ ‫لە هیندستان گیرساونەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەگــەر بــڕگــەی دووەمــــی مـــاددەی‬ ‫سێی یاسای ژمــارە (‪)٥‬ی پەرلەمانی‬ ‫لە مەسەلەی هەموارکردنەوەی یان‬ ‫کــوردســتــان کــە ‪١٧‬ی ئــایــاری ‪٢٠١٥‬‬ ‫سەرۆکی هەرێم واژۆی کردووە و دەڵێت‪ :‬سەرلەنوێ نووسینەوەی دەستووردا‪،‬‬ ‫(جیاکاری دژی هەر پێکهاتەیەک قەدەغە ‌ســـازان پــێــڕەو دەکــرێــت و هــەر پێنج‬ ‫دەکرێت و سەرپێچیکار سزا دەدرێت‪ )،‬حیزبەکەی بەشداربووی کابینەی هەشت‪،‬‬ ‫جێبەجێ بکرێت‪ ،‬ئەوا دەبێت‪ ،‬بەشێکی بە چاوپۆشین لــەوەی خاوەنی چەند‬ ‫کورسیی پەرلەمانن‪ ،‬هەمان مافیان هەیە‪.‬‬ ‫واتا هەر ماددەیەک‪ ،‬وەک چۆن ئەگەر پدک‬ ‫کە زلترین هێزی کوردستانە‪ ،‬پەسەندی‬ ‫نەکات‪ ،‬تێناپەڕێت‪( ،‬کۆمەڵی ئیسالمی)‬ ‫یش کە بچووکترین حیزبی بەشداربووی‬ ‫دەسەاڵتە‪ ،‬هەقی هەمان ڤیتتۆی هەیە! لە‬ ‫کاتێکدا لەسەر ئاستی دونیا‪ ،‬دەستوور‪،‬‬ ‫هێزی زاڵ لەبەر ڕۆشنایی دونیابینی و‬ ‫بــەرژەوەنــدیــی خۆیدا دەینووسێتەوە‪.‬‬ ‫بۆچی سێ زلحیزبەکە (پدک و ینک و‬ ‫زۆر لە پێشنوێژ و بانگخوازەکان‪ ،‬نزیکەی گــۆڕان) سەروەختی بەشکردنی کێکی‬ ‫هەموو ڕادیۆ و تەلەفیزیۆنە ئیسالمییەکان دەسەاڵت‪ ،‬لە هیچ مافێکی خۆیان خۆش‬ ‫خــامــۆش بــکــرێــن‪ ،‬چــونــکــە زوو زوو نابن و بۆ نووسینەوەی دەستوور هێندە‬ ‫سووکایەتی بە پێکهاتە نائیسالمییەکان بەخشندەن؟ خوا بکات‪ ،‬ئەمە پالنێکی‬ ‫دەکــەن‪ .‬تەنانەت دەبێت کتێبەکانی داڕێژراو نەبێت‪ ،‬بۆ پەکخستنی پرۆسەکە‪،‬‬ ‫پەروەردەی ئیسالمیی هەموو قۆناغەکانی یان زادەی ئەوە نەبێت‪ ،‬دەستوور لە کن‬ ‫خوێندن کۆ بکرێنەوە و الی کەم بژار ئێمە بەهایەکی ئەوتۆی نییە و بۆ ئەوە‬ ‫بکرێن‪ ،‬ئاخر وەک نموونە‪ ،‬ئەوەتا لە نانووسرێتەوە‪ ،‬تا سەروەر بێت و ڕەچاو‬ ‫وانەی پازدەیەمی کتێبی پۆلی پێنجەمی بکرێت‪.‬‬ ‫بنەڕەتیدا نــووســراوە‪( :‬پەیامبەر بە‬ ‫‪١٢‬ی ‪٦‬ی ‪٢٠١٥‬‬ ‫کریستیانەکانی نەجرانی فەرموو‪ :‬یان‬ ‫(‪ )١‬ألفة یوسف‪ ،‬إنقاذ الدین من السیاسة ‪٢٨‬‬ ‫ببن بە ئیسالم یان سەرانە بدەن‪ ،‬ئەگەر مایو ‪ ٢٠١٥‬أإلتحاد الثقافي‪ ،‬دبي‪.‬‬ ‫نا جەنگتان لەگەڵ دەکەین! ئەوانیش‬ ‫(‪ )٢‬محمد سبیال‪ ،‬وریثة التنویر‪.‬‬

‫ئەوە ڕاستە کە ئیسالم ئایینی زۆرینەی خەڵکی کوردستانە‪ ،‬بەاڵم ئیسالمییەکان‬ ‫کەمینەن و مافی ئەوەیان نییە‪ ،‬خۆیان بە نوێنەری هەموو موسڵمانانی نیشتمان‬ ‫بزانن و بەو بیانووەوە‪ ،‬چییان ویست لە دەستووردا جێگیری بکەن‬ ‫گێلی نەدەین‪ ،‬ئەوە مشتومڕ هەڵناگرێت‪،‬‬ ‫ئیسالم ئایینێکی پیاوانە‪ ،‬یان دروستتر‪،‬‬ ‫نێرساالرانەیە‪.‬‬ ‫(نابێت‪ ،‬هیچ یاسایەک دەربچێت‬ ‫لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالمدا‬ ‫ناکۆک بێت)‪ .‬عێراق و کوردستان دوو‬ ‫وەاڵتی جیاوازن‪ ،‬نابێت بەو پاساوەی ئەو‬ ‫بڕگەیە لە دەستووری عێراقدا هاتووە‪،‬‬ ‫ئیدی لە دەســتــووری کوردستانیشدا‬ ‫دووبارە بکرێتەوە‪ ،‬ئاخر هیچ نەبێت لە‬ ‫سۆنگەی ئەوەوە‪ ،‬لەوێ ئیسالمییەکان‬ ‫زۆرینەن‪ ،‬بەاڵم الی ئێمە‪ ،‬هەم کەمینەن‬ ‫و هەم درێژکراوەی (ئیخوان)یشن‪ ،‬کە‬

‫قەرز بە سود لەنێوان‬ ‫دەق و فەتوادا‬ ‫‪3‬‬

‫مەحمود عەبدوسەمەد‬

‫بە کۆمەکی شەریعەت نووسراوەتەوە‪،‬‬ ‫زۆرتــریــن پێشێلکاری بــەرانــبــەر بە‬ ‫مافەکانی مرۆڤ و ئەوپەڕی سووکایەتی‬ ‫بە شکۆمەندیی خەڵکانی سەر بە کەمینە‬ ‫ئایینییەکان دەکرێت؟‬ ‫یەکێک لە مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬ئازادیی‬ ‫ئایینە‪ ،‬کە گۆڕینی ئایین و (بێدینی)‬ ‫یش دەگرێتەوە‪ .‬لەوە ئاسانتر نییە‪ ،‬ببین‬ ‫بە موسڵمان‪ ،‬ئاخر هەر شایەتوومانێکی‬ ‫دەوێــت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر موسڵمان بین و‬ ‫ئایینی خۆمان بگۆڕین‪ ،‬هەڵگەڕاوەین‪،‬‬ ‫خوێنمان حــەاڵلــە و هــەر کەسێ الی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬مافی ئەوەی هەیە بمانکوژێت و‬

‫قورئان و‬ ‫دەستوری هەرێم‬ ‫‪4‬‬

‫هادی ئەمین‬

‫سالڤۆی ژیژەک و دوبارە‬ ‫بیرکردنەوە لە تیرۆر‬ ‫و‪ .‬وەلید عومەر‬

‫‪37‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫خانە شاراوەكانی كۆمەڵی ئیسالمیی دوور لەچاوی دیموكراسی‬ ‫« سەلەفییە جیهادییەكان لەنێوان گەمەی عەلی باپیرو دیموكراسییەتی هەرێمدا»‬

‫توانا ئەكرەم‬ ‫كــۆنــگــرەی كــۆمــەڵ كــێــشــەو گرفتە‬ ‫نێوخۆییەكانی كــاڵ نــەكــردەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتی لەمێژینەی‬ ‫زیهنی عەلی باپیر‪ .‬لــەم كۆنگرەیەدا‬ ‫بەروونی كەسایەتی عەلی باپیر لە تەواوی‬ ‫ئۆرگانە حزبییەكەی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫رەنگی دایــەوە‪ .‬ئەوە مانای ئەوە نەبوو‬ ‫كە عەلی باپیر لەنێو كۆمەڵدا پەسەندە‪.‬‬ ‫تــەنــانــەت عــەلــی باپیر لــە پێكهاتەی‬ ‫جەماوەریی كۆمەڵی ئیسالمیدا هێند‬ ‫الوازە زاتی ئەوە نەكرا هەڵبژاردنەوەی‬ ‫بە دەنگی نهێنی بێت‪ .‬چوون بەبڕوای‬ ‫ئەندامێكی دەست لەكاركێشاوەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی ئەو حزبە‪ ،‬بەدڵنیاییەوە دەنگی‬ ‫سپی بۆ عەلی باپیر زۆرتر دەبوون لەو‬ ‫دەنگانەی كە پێیان دەگوت بەڵێ‌‪ .‬وەلێ‌‬ ‫عەلی باپیر لەنێو كۆمەڵی ئیسالمیدا‬ ‫سەنگینییەكەی لە سەپاندن‌و تاكڕەویی‌و‬ ‫دروستكردنی باندی پشگیریدایە بۆخۆی‪.‬‬ ‫هەر ئەو ئەندامە دەیگوت عەلی باپیر‬ ‫لە رۆژانــی كۆنگرەدا تەنانەت بە خاڵە‬ ‫الوەكییەكانیش كە بۆخۆی پێی ناڕازی‬ ‫بوو‪ ،‬وەلێ‌ بەدەنگی ئەندامان پەسەند‬ ‫دەكــرا دەموچاوی گرژ دەبــوو‪ .‬هەربۆیە‬ ‫دڵــشــاد گــەرمــیــانــی كــە لەتەكییەوە‬ ‫دانیشتبوو‪ ،‬زوو زوو پێی دەگوت مامۆستا‬ ‫نیگەرانی ناوێ‌ ئەوە ئەو دیموكراسییەتەیە‬ ‫كە تۆ های لەناویدا‪ .‬ئەم وتەیەی دڵشاد‬ ‫بۆ عەلی باپیر بۆخۆی نومایانی ئاڵۆزی‌و‬ ‫ئاشوبێكی شــاراوەیــە لەنێو كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیدا كــە بــە ئــاوی تاكڕێڕەویی‬ ‫عەلی باپیر ئاگرەكەی دامركاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەگین ئەو وتەیە پێمان دەڵێت دەنگێك‬ ‫لەنێو كۆمەڵدا هەیەو لەریزی پێشەوەش‬ ‫دانیشتووە‌و نەیارە بەو دیموكراسییەتەی‪،‬‬ ‫كە ئێستا كۆمەڵ لەسایەیەوە پەرلەمانتار‌و‬ ‫وەزیـــرو بــەڕێــوەبــەری گشتیی‌و میدیا‌و‬ ‫بارەگای سیاسیی هەیە‪ .‬وەلێ‌ پێشمان‬ ‫دەڵێت عەلی باپیر نیازی قبوڵكردنی ئەو‬ ‫دیموكراسییەتەی بەكامی دڵ‌و بە كاری‬ ‫عەقڵی خۆی نییە‪ ،‬بەڵكو دەموچاوی‬ ‫لەبەردەم ئەو دیموكراسییەتەدا قەڵس‌و‬ ‫نیگەرانەو مانەوەی لەسەر ئەو رەوگە‬ ‫دیموكراسییەدا تەنها مانەوەیەكە لەسەر‬ ‫ئاگر‪ .‬لێرەدا دەگەینە ئاكامێك كە ئەوڕۆ‬ ‫لەنێو كۆمەڵدا بەگشتی دوو بەرە هەن‪.‬‬ ‫بەرەیەكیان كە نەیاری دیموكراسییەتە‬ ‫و بەشێوەیەكی ئاشكرا هەموو دەرگاكان‬ ‫لەبەردەم هەناسەی دیموكراسیدا كڵۆم‬ ‫دەدات‌و بۆ هەموو ئەگەرەكان هەر لە‬ ‫چونە تەوالێتەوە تا چوونە سەر تەختی‬ ‫دەسەاڵت بە زانیاری‌و بە زیهنی ئاینی‌و‬ ‫تێكستە ئایدیۆلۆژیەكان بیردەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم بــەرەیــە بریتین لــەو سەلەفیانەی‬ ‫كە ئــەوڕۆ سیاسییەكان پێیان دەڵێن‬ ‫سەلەفییە جیهادییەكان‌و مۆدێلی وانیش‬

‫لە دنیای ئەوڕۆدا فرە باوەو رۆژانە لێرەو‬ ‫لەوێ‌ بونیان دەناسینەوە‪ .‬بەرەی دووەم‬ ‫بریتین لەوانەی كە دیسانەوە هەر نەیاری‬ ‫دیموكراسین‌و لــەبــەردەم دیموكراسیدا‬ ‫رمۆزنن‪ ،‬وەلـێ‌ سیاسەت باڵی كێشاوە‬ ‫بەسەر نەیارییەكەیاندا‪ .‬هێزی سیاسەت‬ ‫‌و كــورس ـی‌و گـــەڕان بـــەدوای دەرفــەتــی‬ ‫زیاترو نیازی شاراوەدا تەوقەیەكی سارد‌و‬ ‫كاتیی لەتەك دیموكراسیدا پێكردوون‪.‬‬ ‫ئــەم بــەرەیــە دروســـت وەك جولەكەی‬ ‫دۆنمە وان‪ .‬ئێمە دەزانین لە سەردەمی‬ ‫عوسمانییەكاندا وەختێك لە تــەواوی‬ ‫ئەوروپادا جووەكان كەوتنە بەر فشارو‬ ‫فەریادی كوشتن‌و توانەوە بەتایبەت لە‬ ‫ئیسپانیا ئیدی سوڵتانی عوسمانی بە‬

‫بەرەی عەلی باپیر‪ ،‬هەردووال سازاون‪ .‬تۆ‬ ‫بڵێی مەترسییەك لە كۆمەڵی ئیسالمیدا‬ ‫بیركردنەوە لێی لۆژیكیی نەبێت كە‬ ‫ئەم بەرە سەلەفییە جیهادییە بەتەواوی‬ ‫دەستبەرداری كارو چاالكی حزبی بووە‬ ‫لەنێو كۆمەڵی ئیسالمیدا‪ .‬بێگومان‬ ‫لۆژیكییە بیر لەم حاڵەتە بكرێتەوە‪ .‬چوون‬ ‫ئیدی بەهەڵنەسانەوەی دڵشاد گەرمیانی‬ ‫لە كۆڕو كۆبوونەوەكاندا‌و بە گوتارەكانی‬ ‫ئەو لەسەر تێكەڵی كوڕو كچ‌و بە دەنگ‬ ‫بەرزكردنەوەی لەهەمبەر خواستی كزكردن‌و‬ ‫كوژانەوەی مۆسیقاو گۆرانی‌و هونەردا لەم‬ ‫هەموو حاڵەتانەدا كۆمەڵ هیچی لەسەر‬ ‫ناكەوێت‌و دیموكراسیش لەبەرامبەر ئەم‬ ‫گەمەیەی عەلی باپیردا لەگەڵ سەلەفییە‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی لە دروستبوونییەوە‬ ‫تاوەكو ئەمڕۆ هەورازو نشێوی فرەی دیوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانی بینینی ئەم چەرمە‬ ‫سەریانە دەگەڕێتەوە بۆ بیری توندڕەوو‬ ‫رادیكاڵ لەنێو كۆمەڵدا‪ ،‬رابــەری بیری‬ ‫توندڕەوی لەنێو كۆمەڵدا بریتیە لە دڵشاد‬ ‫گەرمیانی‪ ،‬ئەگەرچی ئەم بیرە توندڕەوییە‬ ‫لەخودی زانیارییەكانی عەلی باپیریشەوە‬ ‫شــرۆڤــە دەكــرێــت‪ .‬چـــوون تازەترینی‬ ‫تەفسیری قورئانی بەپێزی عەلی باپیر‬ ‫ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە تۆزێك لەوالی‬ ‫تەفسیری فی زیاللی سەیدقوتبەوەیە بۆ‬ ‫توندوتیژی‌و تەسكبینی‌و بچوككردنەوەی‬ ‫پــانــتــایــیــەكــانــی ئـــــازادی‌و كڵۆمدانی‬ ‫دەرگاكانی بەدەشت‌و خستنە سەرپشتی‬

‫دەنگێك لەنێو كۆمەڵدا هەیەو لەریزی پێشەوەش‬

‫دانیشتووە‌و نەیارە بەو دیموكراسییەتەی‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫كۆمەڵ لەسایەیەوە پەرلەمانتار‌و وەزیرو بەڕێوەبەری‬ ‫گشتیی‌و میدیا‌و بارەگای سیاسیی هەیە‬ ‫دنیایەك مەرج ئامێزی بۆكردنەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوان بۆ ئەوەی مەرجەكانی عوسمانی‬ ‫پەسەند بكەن لەسەرەوە بوونە موسڵمان‌و‬ ‫لەژێرەوە هەر بە جوولەكەیی مانەوە‪.‬‬ ‫ئەم ئەخالقە لەسیاسیە ئیسالمییەكاندا و‬ ‫ئەوانەی كە لەتەك دیموكراسیدا سازاون‌و‬ ‫لەئەوڕۆی زۆرێــك لە واڵتانی ئیسالمیدا‬ ‫بوونیان هەیە بەتەواوی دەبینرێن‌و دروست‬ ‫هەمان تایبەتمەندی گروپی جولەكەی‬ ‫دۆنمەیان هەیە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە رەوایەتی دیموكراسیی لە‬ ‫زیهن‌و نیازی ژێرەوەی عەلی باپیرو كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‌و تێكڕای ئەو حزبانەی ئەوڕۆ‬ ‫ئەندام پەرلەمان‌و میدیاو وەزیرو گزیریان‬ ‫هەیە نیازێكی رووكەشەو بەگەیشتنیان‬ ‫بۆ تەختی دەسەاڵت پەیژەكەش لەتەك‬ ‫خــۆیــانــدا دەبــــەن‪ .‬لــەبــەرئــەوە ئــەوڕۆ‬ ‫ئیسالمییەكان بەگشتی دوو بــەرەن‬ ‫بەرەیەكی دۆنمەیی‌و بەرەیەكی سەلەفی‬ ‫جیهادی‌و داعش ئەتواریی توندوتیژ كە‬ ‫رووی راستەقینەی خۆی ناشارێتەوە‪.‬‬ ‫خاڵی مەترسیدار لــێــرەدا بریتیە لە‬ ‫دانوستان‌و رێككەوتنی نێوان ئەم دوو‬ ‫بەرەیە‪ .‬چوون لە زۆرێك لە رەوشەكاندا‬ ‫وەك دەبینین ئەم دوو بەرەیە ناكۆك‌و دژ‬ ‫بەیەكن‪ .‬وەلێ‌ لە هەندێك حاڵەتدا ئەم دوو‬ ‫بەرەیە پێكەوە دەسازێن‪ .‬دروست وەك‬ ‫ئەو سازانەی كە ئێستە لەنێو كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیدا بوونی هەیەو بەرجەستەیە‪.‬‬ ‫بۆنموونە ئەوانەی مەرحەبایی دیموكراسی‬ ‫نــاكــەن‌و ئــەوانــەش كــە مەرحەبایەكی‬ ‫درۆزن ــان ــەی دەكـــەن‪ .‬بـــەرەی دڵــشــادو‬

‫جیهادییەكان هیچی بۆناوترێت‪.‬‬ ‫لێرەدا لەگەڵ باسكردنمان بۆ ئەو دوو‬ ‫رەوتە جیاوازەی بیركردنەوە كە دواجار لە‬ ‫ئەجێندادا یەك شتن‪ ،‬پێویستە كە ئاماژە‬ ‫بۆخاڵی وردتــری نێوان ناكۆكییەكانیان‬ ‫بكەین كە لێرەدا تیشكیان دەخەینە سەر‪.‬‬ ‫دڵشاد گەرمیانی دژی خورافیاتی خەون‌و‬ ‫خەیاڵی عەلی باپیرەو لەگەڵ نەرمونیانی‌و‬ ‫خۆسازانی عەلی باپیر نییە‪ ،‬ئەو هەمیشە‬ ‫بە زەردەخەنەوە لە شرۆڤەی خەونەكانی‬

‫دەروازەكانی جەهەنەم لە دنیاو دواڕۆژدا‬ ‫بۆ خەڵكی‪ .‬بیری تــونــدڕەوی دڵشادو‬ ‫عەلی باپیر گەر بێت‌و بــەراوردی بكەین‬ ‫دەیگەڕێنینەوە بۆ چەند بــەراوردێــك‪.‬‬ ‫بۆنموونە دڵشاد گەرمیانی دارای بیری‬ ‫سەلەفی جیهادی سەلەفییەكانی سعودیەو‬ ‫خەلیجەو رەهەندێكی وەهابیزمی لە نەزمی‬ ‫سیاسەتكردن‌و حزبایەتیدا هەیە‪ .‬لەو‬ ‫سەلەفیانەیە كە هەم لەسەر رەوگــەی‬ ‫سەلەفی ساڵحەو هەمیش لە سیاسەت‌و‬

‫بەرژەوەندخوازو كورسی خوازەو ئەغەوات‬ ‫مەسلەكەو دڵشاد گەرمیانی كارێزمابوونی‬ ‫خــۆی لــە رۆحــانــیــبــونــدا دەبینێتەوەو‬ ‫پێداگری لەسەر ئایدیۆلۆژیایەكی جێگیر‬ ‫دەكات بەپێچەوانەی عەلی باپیرەوە كە‬ ‫ئایدیۆلۆژیای گۆڕاوە‪ .‬وەختی خۆی دڵشاد‬ ‫بەرپرسی مەكتەب عەسكەری بزووتنەوەو‬ ‫دواتر كۆمەڵی ئیسالمی بوو‪ .‬ئەو یەكێك‬ ‫بوو لە كەسە سەربازییە جیهادییەكانی‬ ‫نــاو كۆمەڵ‌و لە جــودابــوونــەوەی نێوان‬ ‫كۆمەڵ‌و بزووتنەوە دڵشاد پشتی عەلی‬ ‫باپیری گرت‌و پشتی كردە بنەماڵەی مەال‬ ‫عەلی ئەوەبوو كۆمەڵ كردییە بەرپرسی‬ ‫مەكتەبی عەسكەری‪ .‬دڵشاد لەملمالنێكانی‬ ‫نێوان بزووتنەوەو كۆمەڵدا برایەكی كوژراو‬ ‫لەبەرامبەر لێخۆشبوونی خوێنی براكەی‬ ‫پوڵی خوێنەكەی لە خانەوادەی بكوژەكە‬ ‫سەند كە چەكداری بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫بــوو‪ .‬هەروەكو خەڵكی ئــەوێ‌ دەیانوت‬ ‫بۆیەكەمجار دڵشاد گەرمیانی كەلتوری‬ ‫سەندنی خوێنی هێنایە ئــەو نــاوەوە‪.‬‬ ‫دڵشاد پاش ئەوەی هێزە ئەمریكییەكان‬ ‫هاتنە ئێراقەوە یەكێكبوو لە داواكراوەكانی‬ ‫ئەمەریكاو هاوپەیمانان‪ .‬هەربۆیە ئەویش‬ ‫وەكــو تـــەواوی ئــەنــســارو ئیسالمەكان‬ ‫لەسنوورەكانی ئێرانەوە چوونە ئەودیو‪.‬‬ ‫دیــارە ئەو مودەتێك لەئێران مایەوەو‬ ‫مژوڵی كارو كەسابەت‌و بازرگانی بوو‪،‬‬ ‫هەربۆیە بــەردەوام تەنها داواكــاری عەلی‬ ‫باپیر لەسەرانی پارتی‌و یەكێتی‌و خواستی‬ ‫رێكەوتنیان لەتەك ئەمەریكا بریتی بوو‬ ‫لەوەی كە رێگە بدەن دڵشاد گەرمیانی‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ كوردستان‪ .‬دیــارە ئەمە‬ ‫داواكاری خودی عەلی باپیر نەبوو‪ ،‬چوون‬ ‫عەلی باپیر نەیدەویست دڵشاد بێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەبڕوای چاودێران نزیكی عەلی باپیرو‬ ‫ئێران وای كرد كە ئێران عەلی باپیر ناچار‬

‫كۆمەڵ پێی وایە سێگۆشەی سوننی لەئێستادا‬ ‫داعش تێیدا بااڵدەستەو تا ئایندەیەكی دووریش‬ ‫دەمێننەوە‪ ،‬هەربۆیە كۆمەڵ دەیەوێت لینكێكی‬ ‫لەئینتیما بۆ توندڕەوی جیهادی ئیسالمیی هەبێت‬ ‫عەلی باپیری روانــیــوەو پێی وابــووە‬ ‫سیاسەتەكەشی لەنێو پەرلەمان‌و دائیرەی‬ ‫حكومەتی هەرێمدا سیاسەتێكی نامەشروعە‬ ‫لەرووی ئاینییەوە‪ .‬دیارە دڵشاد بەردەوام‬ ‫دیــوی سیاسەتی راستەقینەی كۆمەڵی‬ ‫دركاندووەو كۆمەڵی لەسیحرو چاوبەستی‬ ‫عەلی باپیر قــوتــاركــردووە‪ .‬چــوون ئەو‬ ‫هەمیشە مــەرجــەعــە سەلەفییەكەی‬ ‫ج ــواڵن ــدووەو وەك كاهینێك سیحری‬ ‫سیاسەتی عەلی باپیر ئاشكراكردووە‪.‬‬

‫كوشتارو سڕینەوەی ئەوانی تردا گونجاوەو‬ ‫گوێڕایەڵی پرەنسیپەكانی شێخ محەمەد‬ ‫عەبدولوەهابە‪ .‬بــەاڵم عەلی باپیر بەو‬ ‫لەونە نییە‪ ،‬چوون ئەو سەربە مەدرەسەی‬ ‫سیاسەتی شیعەگەراكانەو لەرووی هزری‬ ‫ئاینیشەوە وەهابییەو دروستبوونی خۆی‬ ‫لەو پێوەندییە هەوەڵینەی نێوان ئیخوان‌و‬ ‫موجاهیدینی شیعەخوازەوە دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫عەلی بابیر تــونــدڕەوێــكــی سیاسییەو‬ ‫دڵشاد توندڕەوێكی ئاینییە‪ .‬عەلی باپیر‬

‫بكات ئەو گێچەڵە لەكۆڵ خۆی بكاتەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە پاش گەڕانەوەی دڵشادیش ئەو‬ ‫چــووە ناوچەی گەرمیان‌و وەك باڵێكی‬ ‫جیاواز لە عەلی باپیرو كۆمەڵ دەركەوت‌و‬ ‫بــەئــەدای شــەرعــی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫هەمیشە نەیاربوو‪ .‬دیــارە لەسیاسەتی‬ ‫عەلی باپیردا دورخستنەوەی دڵشاد‬ ‫گەرمیانی نەبوو بەاڵم هەر لەسەرەتاوە‬ ‫دەویسترا دڵشاد وەك بندیوارێك یان وەك‬ ‫سیاسەتی متكراوی كۆمەڵ بەكاربهێنرێت‪.‬‬

‫عەلی باپیر سیاسەتی دیوی خۆ گونجاندنە‬ ‫لە گــەڵ رۆژداو لەگەڵ واقیعی مــادی‌و‬ ‫دەسەاڵتدا خۆی سازاندووە‪ ،‬دڵشادیش‬ ‫دیوی نهێنی‌و ماتدراوی كۆمەڵە هەربۆیە‬ ‫بەرونیش لەكۆنگرەدا داوای لێبوردنی‬ ‫كرد كە كۆمەڵ كاری ناشەرعی‌و دوور لە‬ ‫بڕوای ئیسالمەتی كرد بێت‪ .‬لەالیەكیترەوە‬ ‫كۆمەڵ بەم سیاسەتەی دەیهەوێت دڵشادو‬ ‫ئەتباعەكانی والێبكات كە دیوێكی شاراوە‬ ‫بۆنزیكبوونەوە لە تارمایی داعش بەنهێنی‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬چــوون كۆمەڵ پێی وایە‬ ‫سێگۆشەی سوننی لەئێستادا داعش‬ ‫تێیدا بااڵدەستەو تا ئایندەیەكی دوریش‬ ‫دەمێننەوە‪ ،‬هەربۆیە كۆمەڵ دەیەوێت‬ ‫لینكێكی لەئینتیما بۆ توندڕەوی جیهادی‬ ‫ئیسالمی هەبێت‌و لەو رێگەیەوە بەشێك‬ ‫لە جەماوەرەكەی قایل بەمانەوە بكەن لە‬ ‫ریزەكانیاندا‪.‬‬ ‫مەترسییەكی تــری خۆ قوتاركردنی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی لە كۆنگرەدا بەرۆكی‬ ‫خودی كۆمەڵ‌و كادێرە دڵسۆزەكانی نێو‬ ‫ئەو حزبەی گرتووە بریتییە لە مەترسی‬ ‫بەتەواوی ساغبوونەوەی عەلی باپیر بۆ‬ ‫تاكجەمسەری‌و ساغبوونەوەی بۆ ئەوەی‬ ‫كە بۆخۆی قوتابخانەیەكە لە ئەدای كاری‬ ‫سیاسیداو هەموو ئــەوانــی تر شاگردو‬ ‫جێبەجێكەری فیكرو فەلسەفەی سیاسی‬ ‫ئــەون‪ .‬عەلی باپیر بۆ ئــەو مەبەستە‬ ‫بەتەواوی تاكجەمسەریی ‌و تاكڕەوتی‌و‬ ‫تاكڕەنگیی خۆی سەپاندو زاڵ بوو بەسەر‬ ‫پرۆژەی رێكخستنە دێرینەكانی بزووتنەوەو‬ ‫پــرۆژەی چاكسازی كادێرانی خــوارەوەو‬ ‫پــرۆژەی لەمێژینەی میتۆدی كاركردنی‬ ‫بزووتنەوەی راپەڕینی پێشوو و هاوكات‬ ‫بەسەر سەلەفییەكان‌و دەنــگ‌و رەنگی‬ ‫ناوچە جیاوازەكانیشدا زاڵ بوو‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش مەترسی ئــەوە لە خەیاڵی‬ ‫كادێرانیدا بەتەواوی چاندرا كە حزبەكەی‬ ‫بــووە حزبێكی بنەماڵەیی‌و ناوچەیی‌و‬ ‫حزبی خزم‌و خوێش‌و باند‪ .‬چوون هەموو‬ ‫ئەوانەی كە بەشێوەیەكی سەرسوڕمان‬ ‫دەنگیان بەدەست هانی ‌و بەرز بوونەوە‬ ‫زیــتــرو زیــاتــر بــوونــە مــایــەی قەڵسیی‬ ‫كادیرەكانی كۆمەڵی ئیسالمی‪ .‬ماوەتەوە‬ ‫بڵێین كــە راســتــە كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫هەلی جەماوەریی بوونی لەم كۆنگرەیەدا‬ ‫لەدەستداو بووە هێزێكی الواز‪ ،‬لەهەمان‬ ‫كاتدا لــەرووی ئاسایشی دیموكراسی‌و‬ ‫فەلسەفەی ئاسایشی نەتەوەییەوە دیوێكی‬ ‫مەترسیدارو كەلتورێكی نامۆو بێزراوی‬ ‫خستۆتە نێو كاری سیاسی هەرێمەوەو‬ ‫بوونی هێزێكی لــەم جــۆرە با گچكەو‬ ‫الوازیش بێت دەتوانێت كاریگەریی خراپ‬ ‫لەسەر ئایندەی ئاسایش‌و هێوری هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و نەتەوەی كورد بەجێبهێڵێت‌و‬ ‫رێگە خۆشكەر دەبێت بۆ هەڵتۆقین‌و‬ ‫هێزدانەبەری تاوان‌و كردەی نەخوازراوی‬ ‫تیرۆرو توندو تیژیی لە كوردستاندا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫قەرز بەسود (ربا) لەنێوان دەق‌و فەتوادا‬ ‫مەحمود عەبدوسەمەد‬ ‫ئەمڕۆ لەهەرێمی كوردستاندا قەیرانێكی‬ ‫دارایی نەخوازراو هەیە كە بۆتە كێشەی‬ ‫حكومەت‌و میللەت بەگشتی‪ ،‬حكومەتیش‬ ‫لە هەوڵدایە بۆدۆزینەوەی رێگا چارەی‬ ‫گونجاو‪‌.. ،‬و داوای لەپارلەمانی هەرێم‬ ‫ێ‬ ‫كرد بڕیارێكی یاسایی دەربكات كە بتوان ‌‬ ‫قەرزكردن بەسود (فایز‪ ،‬ربا) وەربگرێ‌‪.‬‬ ‫قەرز چییە؟‬ ‫قەرز پرۆسەیەكی دارایی ‌و ئابورییە‪،‬‬ ‫الیــەنــی خـــاوەن پێداویستی (تــاك‪،‬‬ ‫رێكخراو‪ ،‬دەوڵەت‪ )..‬بڕێ‌ پارەی پێویست‬ ‫لەخاوەن دارایــی وەردەگـــرێ‌‌و لەكاتی‬ ‫دیاریكراودا دەیداتەوە‪ .‬بۆ ئەم چەمكە‬ ‫لەزمانی كــوردیــدا هــەر وشــەی (قــەرز‬ ‫– ‪ )Loan‬هەیە‪ .‬بــەاڵم لەقورئاندا‬ ‫بــەدو وشــەی (ق���رض‪ ،‬دَي���ن) هاتوە‪.‬‬ ‫كە هەریەكەیان مەبەست ‌و رەهەندی‬ ‫جیاوازی خۆی هەیە‪:‬‬ ‫‪(-1‬قــرض) لەچەند ئایەتێكدا هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچ پەیوەندییان بەبازرگانی‌و ئاڵ‌و‬ ‫وێڵی دنیاییەوە نیە‪ ،‬بەڵكو خەڵك وەك‬ ‫پەرستش ئەنجامی دەدەن بەو هیوایەی‬ ‫خوا لە قیامەتدا پاداشتیان بداتەوە‪:‬‬ ‫بەنمونە ئایەتی (‪ /245‬البقرە) ( َم ْن ذا‬ ‫الذي يُ ْقر ُ‬ ‫ِض اهلل َق ْرض ًا َح َسن ًا َف ُيضا ِع َف ُه َل ُه‬ ‫ێ ئەم قەرزە‬ ‫َأضعاف ًا كثري ًة) تێبینی دەكر ‌‬ ‫حەسەنە هەر رەهەندی ئاینی هەیە و‬ ‫قەرزی نۆرماڵی نییە‪ ،‬بەدەاللەتی (‪245‬‬ ‫البقرة‪-12 ،‬امل��ائ��دة‪-1 -11 ،‬احلديد‪،‬‬ ‫‪-17‬ال��ت��غ��اب��ن‪ 20 ،‬امل��زم��ل) ‌و ئەگەر‬ ‫وانەبوایە فایزی قــەرز (ربــا) حــەرام‬ ‫نەدەكرا‪ .‬لەچەند ئایەتی دیكەشدا ئەم‬ ‫چەمكە هەیە و ئێمە هەر ناوی سورەت‬ ‫‌و ژمــارەی ئایەتەكانمان دەستنسشان‬ ‫كردوە‪–245( :‬البقرە‪-12 ،‬المائدە‪-11 ،‬‬ ‫‪-1‬الحدید‪-17 ،‬التغابن‪– 20 ،‬المزمل)‬ ‫سیاقەكانیش هــەر بــەو مەبەست ‌و‬ ‫دەاللەتانە دێنەوە‪.‬‬ ‫‪(-2‬دَي���ن) قــەرز ‪ :Loan‬ئەمەیان‬ ‫رەهەندی بازرگانی‌و كڕین ‌و فرۆشتنی‬ ‫هەیە‪ .‬لەقورئاندا لەم ئایەتانەدا باسراوە‬ ‫(‪-11‬النساء‪-12 ،‬النسا‌ء (‪ )3‬جار دوپات‬ ‫بۆتەوە‪ 282 ،‬البقرە) ئەم قەرزە (دَين)‬ ‫ێ پلە و شێوازی هەیە‪:‬‬ ‫سـ ‌‬

‫أ‪-‬قەرز بەبێ‌ سو‪ :‬كە هەردوال‪ -‬قەرزار‬ ‫و خـــاوەن قەرز‪-‬بەپێی رێكەوتنێكی‬ ‫نوسراوە بڕی قەرزەركە و ماوە و چۆنێتی‬ ‫ێ سود‬ ‫دانــەوەكــەی دیــاری دەكــەن بەب ‌‬ ‫(ربا)‪ .‬ئەمە پرۆسەیەكی مرۆیی باش ‌و‬ ‫پەسەندە‪.‬‬ ‫(س َلم‪ ،‬التزام) هەرچەند‬ ‫بە‬ ‫ـەرز‬ ‫ب‪-‬قـ‬ ‫َ‬ ‫(شرع‪-‬قورئان) حەرامی نەكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حەتمەن الیەنێكی پرۆسەكە زیانمەند‬‫دەبێت‪.‬‬ ‫جـ‪-‬قەرز بەسود (فایز‪ -‬ربا)‪ ،‬ئەمجۆرە‬ ‫قــەرزە یەكێك لە فراوانترین روبــەری‬ ‫بازرگانیی جیهانیی هەیە‪ ،‬هەر لەتاكە‬ ‫كەسەوە تا كۆمپانیا زەبەالحەكان ‌و‬ ‫دەوڵەتە گەورەكانی دنیای گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫ێ قەرزكردن‬ ‫ئەمڕۆ هیچ دەوڵەتێك بەب ‌‬ ‫بەسود (ربــا) كــاری مەیسەر نابێت‪.‬‬ ‫ئەمەریكا كە گەورەترین ‌و بەهێزترین ‌و‬ ‫دەوڵەمەنترین دەوڵەتی دنیایە‪ ،‬لەهەمو‬ ‫ێ قەرزارترە‪ ،‬ئیدی چۆن هەرێمی‬ ‫دەوڵەت ‌‬ ‫كــوردســتــان پێویستی بــەقــەرزكــردن‬ ‫نابێ‌؟!‪ ..‬بەاڵم ئەم قەرز بە فایز (ربا)‬ ‫بەدەقی موحكەمی قورئان تابو (تحریم)‬ ‫(وأح� َّ‬ ‫��ر َم الرِبا)‬ ‫كــراوە‬ ‫َ‬ ‫�ل اللله البيع َو َح َّ‬ ‫البقرە‪ ،275 /‬بەبێ‌ ئــەوەی رەچــاوی‬ ‫ێ‌و لەم‬ ‫دۆخی قەرزە وەرگر (مدین) كراب ‌‬ ‫ئایەت‌و سورەتانەشدا باسی (ربا) هەیە‪.‬‬ ‫(‪ /275‬البقرە ‪ 3‬جار‪ /276 ،‬البقرە‪،‬‬ ‫‪ / 278‬البقرە‪ 130 ،‬ێ‌ل عمران‪161 ،‬‬ ‫النسا‌و)‪ .‬ئەو (‪ )3‬بڕگەی سەروە تێكڕای‬ ‫باسی (ق��رض‪ ،‬دَي��ن‪َ ،‬س َلم‪َ ،‬ببيع‪ ،‬ربا)‬ ‫ێ كە‬ ‫لەقورئاندا لەخۆ دەگرن‪ .‬بەاڵم كات ‌‬ ‫پارلەمان بڕیاری قەرز وەرگرتنی دەركرد‪،‬‬ ‫بۆچونی جیای لێكەوتەوە‪-:‬‬ ‫‪-1‬كەسایەتیی ئاكادیمی ‌و شارەزایانی‬ ‫بـــواری ئــابــوری‪‌ ،‬و پێگە‌و بـــازاڕی ‌و‬ ‫بازرگانیەكان ‌و شەقامی هەرێم تێكڕا‬ ‫رەتیان نەكردەوە و پێیانوایە ئەو قەرزە‬ ‫كێشەی ئابوری واڵت ئاڵۆز ناكات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەجێی خۆیدا خەرج بكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-2‬یەكێتی زانــایــانــی ئیسالمی كە‬ ‫رێكخراوێكی سەربە ‪-‬دەســەاڵتــە‪ -‬لە‬ ‫هەولێر‪ ،‬وتــی‪« :‬ئــەگــەر هەمو دەرگــا‬ ‫دروســتــەكــان داخــــران ئـــەوا دروســتــە‬ ‫بەپێی پێویست قەرز بە (ربا) بكرێ‌!!‪.‬‬ ‫هــەروەهــا ســەرۆكــی یەكێتی جیهانی‬ ‫زانایانی ئیسالمی د‪ .‬عەلی قەرەداغی‬ ‫وتویەتی‪« :‬ســود بەئارەز و حەرامە‪،‬‬

‫بەاڵم لەكاتی پێویستیدا دەقە حەرامەكان‬ ‫دەبن بەحەاڵڵ» ‪ ..‬بەندە لێرەدا قسە‬ ‫ل ــەن ــاوەرۆك ــی حــەاڵڵــی ‌و حــەرامــیــی‬ ‫بابەتەكە ناكەم‪ .‬ئەوە ئیشی حكومەت‬ ‫‌و «مەرجەعیاتە»‪ .‬تەنها خوێندنەوەیەك‬ ‫بۆ فەتواكەی یەكێتی زانایان ‌و عەلی‬ ‫قەرەداغی دەكــەم‪ ،‬كە چۆن بەئارزوی‬ ‫خۆیان یاری بەدەق‌و رێزمان دەكەن‌و بۆ‬ ‫بەرژەوەندی خۆیان‌و ئامانجی سیاسی‌و‬ ‫حزبی بەكاری دێنن‪-:‬‬ ‫أ‪-‬ئــەوەی ئەلفبای رێزمانی عەرەبی‬ ‫بزانێ‌‪ ،‬ئەشزانێت كە (الـ)ی سەر وشەی‬ ‫(الربا) – (الـــ)ی توخمە (جنس) و‬ ‫گشتگیرە‪ ،‬ئیتر ئــەو موفتیە بەرێزە‬ ‫بەچی بەڵگەیەكی قورئانی وتویەتی‪:‬‬ ‫«لەكاتی ناچاریدا دەقی حەرام دەبێت‬ ‫بەحەالڵ»؟!‪ .‬خۆ ئەگەر پێویستی (ربا)‬ ‫ی حــەاڵڵ بكردایە ئەبوایە ئایەتەكە‬ ‫ئاماژەیەكی بۆ بكردایە‪ .‬هەر بەو پێ‌‌و‬ ‫ێ‬ ‫دانگە ئەگەر كابرایەك پێویستی بەبڕ ‌‬ ‫ێ ئایا حــەاڵڵــە بچێت بەشی‬ ‫پــارە ب ـ ‌‬ ‫پێویستیەكەی خــۆی پــارە بــدزێ‌؟‪...‬‬ ‫لەوالیشەوە لەسەر حەاڵڵی‌و حەرامیی‬ ‫(الربا) تەنها یەك قورئان هەیە و بەیەك‬ ‫ێ هەموی‬ ‫دەق‪ ،‬ئیتر چــۆن الی تاقم ‌‬ ‫حەرامە و الی تاقمێكی دیكە (كەمێكی)‬

‫گوێیان بەحەرام‌و حەالڵداوە؟‬ ‫ئــەوانــە كــە خــۆیــان ‌و حزبەكانیان‬ ‫بەشدارییەكی بێدەسەاڵتانە دەكــەن‬ ‫لـــەپـــرۆســـەی ســیــاســیــدا ‌و چــەكــی‬ ‫ێ دەدن‪ ،‬نازانن ئەو‬ ‫(ئۆپۆزسیۆن) بون فڕ ‌‬ ‫دەسەاڵتە بەكردار دەسەاڵتی دو الیەنی‬ ‫سیاسیی عیلمانین ‌و یاسایەك دەرناكەن‬ ‫كە خۆیان نایانەوێ‌؟ نازانن سەرچاوەی‬ ‫پارەی ئەو دەسەاڵتە چییە؟ ئیتر ئەم‬ ‫خۆ دەرخستنە ریائامێزە روپاییە بۆچی‬ ‫ێ‌و كێی پێچەواشە دەكەن؟ فەرمو‬ ‫‌و بۆك ‌‬ ‫ئەگەر راست دەكەن بائیتر ئەو موچە‬ ‫حەرامە وەرنەگرن‪.‬‬

‫‪ 40‬ساڵ وانــەی عەرەبیمان وتۆتەوە و‬ ‫لەزۆربەی خوێندنگا ناوەندی‌و ئامادەیی‬ ‫‌و پەیمانگاكاندا‪ ،‬بەاڵم تائێستا نەمدییوە‬ ‫(الـ)ی جنس مەعنای (كەم) بگەیەنێ‌‪،‬‬ ‫بەتایبەتی نە ڕادەی پێویستیەكە‌و نەبڕی‬ ‫(كەم)ـەكە پێوەریان دیارینەكراوە‪،‬‬ ‫الستیكین‪.‬‬ ‫ب‪-‬ئــایــا یەكێتی زانــایــان‌و عەرلی‬ ‫قەرەداغی بەتەواوی ئاگادارن لەدۆخی‬ ‫دارایــی حكومەتی هەرێم هەتا خۆیان‬

‫پەكی نەكەوتوە‪.‬‬ ‫‪-3‬ئیسالمگەراكانی ناو پارلەمانیش‪-‬كە‬ ‫لە حزبیەكانیەوە فەرمانییان وەرگرتبو‪-‬‬ ‫ێ لە‬ ‫بەگشتی بڕیارەكەیان رەتكردەوە و بڕ ‌‬ ‫پارلەمانتارەكانیشیان هۆڵی پارلەمانیان‬ ‫بەجێهێشت‪ ،‬بەپاساوی ئەوەی كە ئەو‬ ‫بڕیارە پێچەوانەی دەقــی قورئانە!‪..‬‬ ‫لەكاتێكدا كە مەال هەورامانەكان‪ ،‬یاساكە‬ ‫حەرام دەكەن‪ ،‬عەلی قەتەرە ‪-‬داغییەكان‬ ‫ێ كامیان لەسەر‬ ‫حەالڵی دەكەن ‪ .‬ئەر ‌‬

‫حكومەتی هەرێم‪ ،‬بەقسەی خۆی‪ ،‬چەند ملیارێك‬ ‫دۆالر قەرزارە‪ .‬ئایا ئیسالمگەراكان تائێستا لەپارەی‬ ‫ئەو قەرزە – كە بێگومان بەسود وەرگیراوە‪-‬‬ ‫موچە و ئیمتیازیاتیان وەرنەگرتوە؟ گوێیان‬ ‫بەحەرام‌و حەالڵداوە؟‬ ‫حەاڵڵە؟ بەاڵم چونكە بەرێزیان ئابوری‬ ‫زانە رەنگە لەمەملەكەتەكەی ئەو سودی‬ ‫ێ ! خۆ ئێمەش وەك ئەو‬ ‫(كەم) حەاڵڵ ب ‌‬ ‫بەڕێزانە دەرسی زانستیە عەرەبیەكان‬ ‫ێ‬ ‫‌و شتی تریشمان خوێندوە و ناكر ‌‬ ‫عەرەبی نەزانین بەتایبەتی كە نزیكەی‬

‫هەڵبقورتێننە ئەو بابەتە‪ .‬لەراستیدا‬ ‫ئەوەی سەیری سامان‌و موڵكی گەورە‬ ‫ێ‬ ‫بەرپرسانی هەرێم بكات‪ ،‬بۆی دەردەكەو ‌‬ ‫كە حكومەت ناچاری قەرزكردن نیە ‌و‬ ‫نرخی فەتوای مەالكان دەكەوێتە ژێر‬ ‫پرسیار و حكومەتیش لەسەر فەتوا‬

‫حەقن؟‪.‬‬ ‫حكومەتی هەرێم‪ ،‬بەقسەی خۆی‪،‬‬ ‫چەند ملیارێك دۆالر قــــەرزارە‪ .‬ئایا‬ ‫ئیسالمگەراكان تائێستا لەپارەی ئەو‬ ‫قەرزە – كە بێگومان بەسود وەرگیراوە‪-‬‬ ‫موچە و ئیمتیازیاتیان وەرنەگرتوە؟‬

‫حەرامبونی رباو واقعی ئەمڕۆ‬ ‫ئیسالم كەبەڕەهایی (ربــا)ی حەرام‬ ‫كــردوە و زۆر جێی خۆی بوە‪ ،‬چونكە‬ ‫قــەرز بەسود (ربــا) لەو سەردەمانەدا‬ ‫ئەنجامی زۆر خراپی لێكوتۆتەوە‪ ،‬قەرزار‬ ‫(مدین) شكۆی مرۆیی خۆی‌و خانەوادەی‬ ‫لەدەستداوە تــارادەی (كۆیالیەتی)ە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمڕۆ پێویستە ئاینگەراكان ئەوە‬ ‫بزانن كە قەرزی دەرەكی سەردەم بوە‬ ‫بەپایەیەكی قایمی رێكخستنی ئابوری‬ ‫ێ دوكەڵیش‬ ‫نێودەوڵەتان‪ -‬هەرچەند ب ‌‬ ‫نیە‪‌-‬و هانایەكی جیهانییە بۆ گەلە هەژار‬ ‫ێ جاریش خاوەن‬ ‫و دواكەوتوەكان‪ ،‬هەند ‌‬ ‫قــەرزی ئەم سەردەمە قەرزارەكانیان‬ ‫نــاكــەن بەكۆیلە و زۆر خ ــاوەن قــەرز‬ ‫دەســت لە قەرزەكانیان هەڵدەگرن‪.‬‬ ‫بەهۆی ئەو قەرزە گڵۆباڵیزەوە پەیوەندی‬ ‫روناكبیری و سیاسی‌و تەكنۆلۆژی نێوان‬ ‫گەالن گەشە دەكات ‌و گیانی ئاشتی ‌و‬ ‫كرانەوە دەبوژێتەوە‪ ،‬ژیلەمۆی ناكۆی‬ ‫‌و كینە دێرینەكان سارد دەبنەوە‪ .‬لەم‬ ‫ێ ئیدامە‬ ‫سەردەمەدا هیچ دەوڵەتێك ناتوان ‌‬ ‫ێ پرۆسەی‬ ‫بەمانەوەی خۆی بدات بەب ‌‬ ‫قەرزی دەرەكی پاشایەتییە سەلەفیەكەی‬ ‫سعودیە‪ ،‬ئیخوانیەكەی توركیا‪‌ ،‬والیەتە‬ ‫شیعەكەی ئێران‪ ،‬ئەوروپا و ئەمەریكا و‬ ‫‪ ..‬هەموی قەرزارە و خاوەن قەرزیشە‪،‬‬ ‫پرۆسەكەش هەر بە (ربا)یە‪ .‬لەكۆتایدا‬ ‫دەبــێ‌ بڵێین‪ :‬هـــەزاران ساڵی تریش‬ ‫ئەوانەی كە لەنەستۆلۆژیادا دەژین‪ ،‬هۆڵی‬ ‫ێ بێڵن‪ ،‬خۆیان تەنگە‬ ‫پارلەمان بەج ‌‬ ‫نەفەس بكەن‪ ،‬مێژو بۆ دواوە ناگەڕێتەوە‬ ‫و خەڵكی سەردەمیش پێداویستیەكانی‬ ‫ژیانی خۆیان لەمومكینات دابین دەكەن‪.‬‬

‫ڕوانینیك بۆ ڕۆشنگەری‬ ‫ڕێبوار محەمەد‬ ‫بەرلەوەی باس لەقەیرانی هوشیاری‬ ‫ئەوروپی بكەین و ئەوە نیشانبدەین كە‬ ‫چۆن قەیرانێكی وا ڕۆشنگەری بەدوای‬ ‫خــۆیــدا هێنا‪ ،‬پێویستە بگەڕێینەوە‬ ‫بۆ ئەو ماوەیەی كە پێشتر لە ئــارادا‬ ‫بووە‪ ،‬واتا باس لە سەدەكانی ناوەڕست‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە ڕۆشنگەری لەئاكامی‬ ‫دژایەتیكردنی سەدەكانی ناوەڕاست و‬ ‫كێشمەكێش و ملمالنێ‌ لەگەڵ ئەقڵیەتی‬ ‫ئــەو ســەردەمــانــەدا دروســتــبــوو‪ ،‬وەك‬ ‫واڵتەر بنیامین دەڵێ‪(‌:‬هیچ شانازییەكی‬ ‫شارستانی نیە‪ ،‬ئەگەر لە پشتیەوە‬ ‫بەربەریەت و دڕندەیی نەبێت)‪.‬‬ ‫بیری فەلسەفی ئەوەندە ڕەخنەی لە‬ ‫بیروباوەڕی تیۆلۆژی سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫گرت؛ تا لە ڕەگوڕیشەوە دەریان هێناو‬ ‫ئاسەواریكی لە هیچ شوێنێكی ئەوروپا‬ ‫نەما‪ .‬گەورەیی ئەو شەڕەی فەیلەسوفان‬ ‫بەدرێژایی دوو سەدە ئەنجامیاندا؛ ئەوانە‬ ‫مرۆڤ گەلێك بوون تەسلیمی چارەنووس‬ ‫نــەبــوون‪ ،‬وەك ڕۆشنبیرانی ئێمە بە‬ ‫بیانوی ئاوێزان بوون لەگەڵ میللەتدا‪،‬‬ ‫ســـواری شەپۆلی تــونــدڕەوی خەڵك‬ ‫نەبوون‪ ،‬چوونكە فەیلەسوفانی ئەوروپا‬ ‫جیاواز لە ڕۆشنبیرانی ئێمە یەكانگیربوون‬

‫ڕۆشنگەری سەرپشككردنی ئەقڵ بوو وەک‬ ‫سەرچاوەی هەقیقەتەكان و دەرچونی مرۆڤە لەحاڵەتی‬ ‫وەستانی ئەقڵی و دوركەوتنەوە لەدەستەوەسانی‬ ‫بەرامبەر دیاردەكانی خودو جیهانی دەوروبەر‬ ‫لەگەڵ كێشەی گەلدا‪ ،‬مانای ئەوە نییە‬ ‫دابەزینە ئاستی ئاژاوەگێڕی و ختوكەی‬ ‫گیانی توندڕەوی و دەمارگیریەت بدەین‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەركی ڕۆشنبییرانی ئێمە دەبێت‬ ‫لەڕێگەی ڕۆشنگەری و ڕۆشنبیریەوە‬ ‫میللەت بەئاگابێننەوە‪.‬‬ ‫ڕۆشنگەری ئــەوروپــی ســەبــارەت بە‬ ‫چۆنیەتی بەرەنگاربونەوەی توندڕەوی‬ ‫و ئوسوڵیەت‪ ،‬وانەیەكی زۆر گرنگیان‬ ‫دادایـــن و لــەمــڕۆشــدا ئێمە پێویستە‬ ‫پەند لەو وانەیە وەربگرین تا بتوانین‬ ‫چارەسەری ئەو هەلومەرجە نا هەموارەی‬ ‫پێبكەین كە ڕۆژهەاڵت بە گشتی و ئێمەی‬ ‫كورد بەتایبەتی پێیدا تێپەڕدەبین‪.‬‬ ‫مێژووی میللەتان پڕیەتی لە قۆناغی‬ ‫تاریكی و ڕووناكی‪ ،‬كەوتن و هەڵسانەوە‪،‬‬ ‫چەقبەستن و ڕابوون‪ ،‬بۆ نموونە ئەوروپا‬

‫تا ساتەوەختی مارتن لۆسەرو بزوتنەوەی‬ ‫ڕیفۆرمی ئاینی لە سەدەی شانزەدا لە‬ ‫دۆخێكی تاریك و ناهەمواردا دەژیا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجار ئەو قەیرانە لە ڕێی تەقینەوەوە‬ ‫چارەسەركراو ڕووناكی هەڵهات‪ ،‬بەر لە‬ ‫بەرپابونی شۆڕشی فەڕەنسیش ئەوروپا‬ ‫لە ژێر باری دەرەبەگایەتی و ئوسوڵیەت و‬ ‫ستەمكاریدا دەینااڵند‪ ،‬پاشان ڕۆشنگەری‬ ‫و تەقینەەوەی شۆڕش دەستی پێكردو‬ ‫گرێكوێرەی كێشەكان كــرایــەوە‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە مێژوو لە ئەوروپا ئاڕستەیكی‬ ‫تازەی گرتەبەر‪.‬‬ ‫دواجــــار دەبــێــت ئـــەوە بــزانــیــن كە‬ ‫ێ چووە‬ ‫هەركاتێك نەتەوەیەك سەرلەنو ‌‬ ‫ناو تاریكی و ئاسۆكانی لێكداخران‪ ،‬ئەوە‬ ‫بیریارانێكی مەزنی تێدا هەڵدەكەوێت‬ ‫بۆ ئــەوەی گرێكوێرەی كێشەكانی بۆ‬

‫بكاتەوەو ئەو تاریكییە ڕابماڵێت‪ ،‬هیگڵ‬ ‫و كانت و بایڵ و سپێنۆزاو دیكارت و‬ ‫گالیلۆو ڤۆڵتێر‪ ...‬ئەو بیریارانە بوون‬ ‫كە سەر لە بەری كۆمەڵی ئەوروپیان‬ ‫گۆڕی‪ .‬دواجــار لە كۆمەڵگای ئەوروپی‬ ‫دا ڕۆشنگەری دێتەكایەوەو ئەقڵگەرایی‪،‬‬ ‫كەیەكێك بوو لەسیفەتە سەرەكیەكانی‪،‬‬ ‫تــێــدەكــۆشــا تــامــرۆڤ ئــەقــڵــی خــۆی‬ ‫بخاتەكارو بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ ڕابەرایەتی‬ ‫كڵێسا خۆی وەاڵمی پرسیارەكانی خۆی‬ ‫دەستبخات‪.‬‬ ‫ڕۆشــنــگــەری سەرپشككردنی ئەقڵ‬ ‫بوو وەک سەرچاوەی هەقیقەتەكان و‬ ‫دەرچونی مرۆڤە لەحاڵەتی وەستانی‬ ‫ئەقڵی و دوركەوتنەوە لەدەستەوەسانی‬ ‫بەرامبەر دیــاردەكــانــی خــودو جیهانی‬ ‫دەوروبەر‪.‬‬

‫پـــاش ئـــــەوەی پــێــش ســـەردەمـــی‬ ‫ڕۆشنگەری‪ ،‬مرۆڤی ئەوروپی بوونی خۆی‬ ‫لێسەندرایەوەو كەسانی تر لەجیاتی ئەم‬ ‫بیریان دەكــردەوە‪ ،‬ڕۆشنگەری هات و‬ ‫جارێكی تر بونی مرۆڤی پێش هەموو‬ ‫بونەكانی تــر خست و مــرۆڤــی كــردە‬ ‫پێوەری كردارەكانی خۆی‪.‬‬ ‫كەواتە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە‬ ‫بڵێین ڕۆشنگەری بەكۆی ئەو كۆمەڵە‬ ‫تــێــڕوانــیــنــە فــەلــســەفــی و فــیــكــری و‬ ‫مەعریفیانە دەڵێن كە لەالیەن كۆمەڵێك‬ ‫فــەیــلــەســوفــەوە لــەســەدەی حــەڤــدەو‬ ‫هەژدەهەمدا نیشاندراون و لە سەر بنەمای‬ ‫هیومانیزم و ڕێنیسانس و چاكسازی‬ ‫ئایینی هاتوەتە كایەوە‪ ،‬ئــەوەی ڕونە‬ ‫لەناوەڕۆكی ڕۆشنگەریدا سەرپشككردنی‬ ‫ئەقڵە بەسەرچاوەی هەقیقەتەکان‪.‬‬

‫ڕۆشــنــگــەری جــۆرێــكــی تایبەتی‬ ‫بیركردنەوە و تێڕامان و بەرهەمهێنانی‬ ‫ئەقڵە كە لەسەر پانتاییەكی گەورەی‬ ‫بیروڕاو جیاوازیی دامــەزراوە‪ ،‬ئەقڵیش‬ ‫لە ڕۆشنگەریدا دوو سیفەتی سەرەكی‬ ‫هەبوو‪:‬‬ ‫‪-1‬ســەربــەخــۆیــی ئــەقــڵ‪ :‬كەتیایدا‬ ‫ئەقڵ بەسەربەخۆیی بیردەكاتەوەو‬ ‫بڕیاردەدات و ناكەوێتە ژێر كاریگەریی‬ ‫هیچ چوارچێوەیەكی دەرەكی‪.‬‬ ‫‪-2‬ئەقڵی ڕەخنەیی‪ :‬لەم سەردەمەدا‬ ‫ڕەخنە لە سەرووی هەموو شتێكەوەیە‪،‬‬ ‫وەك كــانــت دەڵــێــت‪(:‬ســەدەی ئێمە‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەتی سەدەی ڕەخنەیە‬ ‫و پێویستە تەواوی شتەكان بدرێتە بەر‬ ‫ڕەخنە)‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫قورئان و دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫هادی ئەمین*‬ ‫لە لێکۆڵینەوەیەکدا كە لە قورئاندا‬ ‫كـــراوە‪ ،‬دەركـــەوتـــووە قــورئــان داوای‬ ‫دەســتــورێــکــی مــەدەنــیــی دیموکراتی‬ ‫لیبڕالی تــەعــەدودیــی حزبی دەکــات‪،‬‬ ‫هــەمــوو ئــەوانــەش بــە بــەدواداچــوونــی‬ ‫ورد دەسەلمێنێت بە پشتبەستن بە‬ ‫خوێندنەوەی نوێ بۆ ئایەتەکانی قورئان‪.‬‬ ‫کتێبی (الــدیــن و السلطة) ی (د‪.‬‬ ‫مــحــمــد شـــحـــرور)‪ ،‬خــوێــنــدنــەویــەکــی‬ ‫وردە بــۆ پــەیــوەنــدیــی نــێــوان دیــن و‬ ‫دەســەاڵت‪ ،‬لە مێژووی کۆن و نوێدا و‬ ‫بــەوردی پەیوەندییەکە دیــاری دەکات‪،‬‬ ‫خوێندنەوەی ئەو کتێبە زۆر گرنگە بۆ‬ ‫هەر کەسێک بیەوێت لە پەیوەندیی نێوان‬ ‫دیــن و دەســەاڵت تێ‌بگات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫گرنگە بۆ ئەندامانی لیژنەی نوسینەوەی‬ ‫دەستوری هەرێم‪.‬‬

‫د‪ .‬محەمەد شەحرور‬

‫دنیادایە‪ ،‬خۆ دورخستنەوەیە لە چواردە‬ ‫حەرامکراو‪ ،‬کە ئه‌مانەیە و دەپرسێت «چ‬ ‫واڵتێک بە یاسا داوا دەکراو‌ه لە خەڵکی‬ ‫کە ئەم حەرامکراوانە بکەن؟!»‪ ..‬کە‬ ‫ئەمانەن‪:‬‬ ‫��ل َت � َع��ا َل � ْوا َأ ْت ُ‬ ‫« ُق ْ‬ ‫���ر َم َربُّ� ُك� ْم‬ ‫���ل َم��ا َح َّ‬ ‫َع َل ْي ُك ْم‪( »...:‬األنعام‪:)153–151 :‬‬ ‫‪َ « .١‬أَّل ُت ْش ِر ُكوا ِب ِه َش ْي ًئا»‪ :‬دانه‌نانی‬ ‫دین و «ئازادیی هەڵ‌بژاردن» ی‬ ‫هاوبه‌ش بۆ خودا‪.‬‬ ‫مرۆڤ‬ ‫‪َ « .٢‬وبِالْ َوالِ َد ْينِ إ ِْح َسانًا»‪ :‬چاکه‌کاری‬ ‫(د‪ .‬محمد شحرور) دەیسەلمێنێت‬ ‫کە دین تەنها پەیوەستە بە دەسەاڵتی له‌گه‌ل دایک و باوک (وات ‌ه خراپه‌کارییان‬ ‫زەمیری مرۆڤەوە‪( ،‬ال إكراه فی الدین) و له‌گه‌ڵ مه‌که‌‪ ،‬حه‌رامه‌)‪.‬‬ ‫‪َ « .٣‬و َل َت ْق ُتلُوا َأ ْو َل َد ُك ْم ِم ْن ِإ ْم َل ٍق َن ُ‬ ‫ْن‬ ‫بۆ هیچ حکومەت و حیزب و مەجلیسێکی‬ ‫فەتوا نییە زۆرکــاری لە دیندا بکات و َن ْر ُز ُق ُك ْم َو ِإيَّاهُم»‪ :‬نه‌کوشتنی مناڵ‪.‬‬ ‫‪َ « .٤‬و َل َت ْق َربُوا الْ َف َو ِاح َش َما َظ َه َر ِم ْن َها‬ ‫ببێتە پۆلیس و چاودێر و شوانی دینی‬ ‫خەڵک‪ ،‬یــان بڕگەی دیــن بسەپێنێت َو َما َب َطنَ »‪ :‬ئه‌نجام‌نه‌دانی فاحیشه‌‪.‬‬ ‫‪َ « .٥‬و َل َت ْق ُتلُوا َّ‬ ‫الن ْف َس الَّ ِت َح َّر َم اللَُّ إَِّل‬ ‫بەسەر خەڵکدا‪ .‬دەڵێت هەر حیزب و‬ ‫کەس و مەجلیسێکی فەتوا و دەوڵەت و ب ْ َ‬ ‫ِال ِّق َذلِ ُك ْم َو َّصا ُك ْم ِب ِه َل َعلَّ ُك ْم َت ْع ِقلُونَ »‬ ‫دەستورێک‪ ،‬کاری وا بکات؛ ئەوا دەستی (األنعام‪ :)151 :‬نه‌کوشتنی هه‌ر نه‌فسێک‬ ‫وەرداوەتە وشەی خودا و وشەی خودای ک ‌ه هه‌ناس ‌ه بدات‪ ،‬ته‌نها ئه‌وان ‌ه نه‌بێت ک ‌ه‬ ‫پێشێل کــردووە‪ ،‬دەڵێت ئازادی وشەی به ‌حه‌ق هاتوو‌ه ل ‌ه قورئاندا ک ‌ه بریتین‬ ‫خودایە لەسەر زەوی ــدا‪ ،‬خــودا لەسەر له‌و نەفسانەی کە مرۆڤ به‌کاری دێنێت‬ ‫مومارەسەی ئازادانەی مرۆڤ لە دواڕۆژدا بۆ خواردن‪ ،‬وەک ماسی و مه‌ڕ و مااڵت‪.‬‬ ‫‪َ « .٦‬و َل َت ْق َربُوا َم َ‬ ‫ال الْ َي ِتي ِم إَِّل بِالَّ ِت‬ ‫پاداشت و سزا دەدات‪.‬‬ ‫بــاس لــەوە دەکــات کە ل ‌ه قورئاندا ه َِي َأ ْح َس ُن َح َّتى َي ْبلُ َغ َأ ُش َّد ُه»‪ :‬چاکه‌کاری‬ ‫نوسراوە خــودا پێویستیی ب ـه‌و‌ه نیی ‌ه له‌گه‌ڵ بێ‌باوکان‪ ،‬واتە نزیک‌نەکەوتنەوە‬ ‫به‌شێک ل ‌ه به‌نده‌کانی بکات به‌ شوان لە ماڵیان بە خراپە‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫‪َ « .٧‬و َأ ْو ُف��وا الْ َك ْيل َو ِ‬ ‫اليزَانَ بِال ِق ْس ِط‬ ‫و چاودێر و پۆلیسی دین بۆ به‌شێکی‬ ‫تریان‪ ،‬به‌ڵگه‌‌شی ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه قورئاندا َل نُ َكلِّ ُف َن ْف ًسا إَِّل ُو ْس َع َها»‪ :‬ئەنجام‌دانی‬ ‫نوسراوە ک ‌ه خودا که‌لیمه‌یه‌کی وتوه‌‪ ،‬کێشانە و پێوانە و کوالیتیی کــار و‬ ‫کـ ‌ه بـه‌ (لــوال كلمة سبقت مــن ربــك) ئه‌ندازه‌گیری به‌ باشترین شێوه‌‪.‬‬ ‫‪َ « .٨‬و ِإ َذا ُق ْل ُت ْم َفا ْع ِدلُوا َو َل � ْو َك��انَ ذاَ‬ ‫ناوی هاتووه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆیه‌و‌ه ڕێگه‌ی داوە‬ ‫مرۆڤه‌کان ئازاد و خاوه‌ن هه‌ڵبژارد‌ه ب ‌ن و ُق ْر َبى»‪ :‬ل ‌ه کاتی قسه‌دا دادپــه‌روه‌ری‪،‬‬ ‫واتە ناعەدالەتی حەرامە لە قسەدا‪.‬‬ ‫جیاوازییه‌کان بوونیان هه‌بێت‪:‬‬ ‫‪َ « .٩‬و ِب َع ْه ِد َّ ِ‬ ‫الل َأ ْو ُف��وا َذلِ ُك ْم َو َّصا ُك ْم‬ ‫اس إَِّل ُأ َّم ًة َو ِاح َد ًة َف ْ‬ ‫( َو َما َكانَ َّ‬ ‫اخ َت َل ُفوا‬ ‫الن ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو َل ْو َل َك ِل َم ٌة َس َب َق ْت ِم ْن َربِّ َك َل ُق ِض َي َب ْي َن ُه ْم ِفي َما ِب� ِه ل َعلك ْم ت �ذك � ُرونَ » (األنعام‪:)152 :‬‬ ‫ي َت ِل ُفونَ ) (يونس‪ ،)١٩ :‬واتە ئه‌گه‌ر پابه‌ندبوون ب ‌ه ئێتیک و په‌یمانه‌کانی‬ ‫ِفي ِه َ ْ‬ ‫ئه‌و که‌لیمه‌ی ‌ه نه‌بوای ‌ه ک ‌ه خودا پیشتر کار‪ ،‬کە بە ناوی خودا سوێندی لەسەر‬ ‫بڕیاری لێ‌داو‌ه (ولوال كلمة سبقت من دەخــورێــت‪ ،‬وه‌ک ئێتیک و په‌یمانی‬ ‫ربك)؛ ئه‌وا خودا ڕێگای ب ‌ه جیاوازیه‌کانی کاری توێژە جیاجیاکان‪ :‬پەرلەمانتاران‪،‬‬ ‫نێوان مرۆڤه‌کان نه‌ده‌دا‪ ،‬واتە خودا خۆی بەرپرسان‪ ،‬ڕۆژنامەنوسان‪ ،‬پزیشکان‪،‬‬ ‫بڕیاری لە ئازادیی هەڵبژاردن داوە بۆ توێژەران‪ ....‬که‌ دەیدەن و واژۆی دەکەن‬ ‫مرۆڤەکان‪ ،‬ئیتر بۆ هیچ مرۆڤێک نییە و سوێندی لەسەر دەخــۆن بــەوەی کە‬ ‫بەدڵسۆزی کارەکانیان بکەن و خیانەت‬ ‫زەوتی بکات‪.‬‬ ‫بۆیە (د‪ .‬محمد شحرور) دەڵێت لە لە کارەکانیاندا نەکەن‪.‬‬ ‫‪ .١٠‬حەرامکراوەکانی هاوسەرگیری‬ ‫دەستوردا پێویستە بڕگەیەک هەبێت بە‬ ‫ناوی «هیچ زۆرکارییەک لە دیندا نییە» کە لە ئایەتەکانیی ‪ ٢٣‬و ‪٢٤‬ی سورەتی‬ ‫و مرۆڤەکان ئــازادن لە دین و باوەڕی نیسائدا باس کراون‪.‬‬ ‫‪ .١١‬حەرامکراوەکانی پەیوەست بە‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دەڵــێــت ئــەو ئیدیعایەی خــواردن‪ ،‬کە لە ئایەتی ‪ ٣‬ی مائیدەدا‬ ‫هەندێک لە حیزبەکان بەرزی دەکەنەوە باس کراون‪.‬‬ ‫‪ .١٢‬حــەرامــی ریــبــا‪ ،‬كــە مــەرجــی‬ ‫بۆ چەسپاندنی شەریعەت لە دەستوردا؛‬ ‫ئەوە مزایەدەی دینییە و دەیانەوێت بەو «ئه‌ضعاف موضاعه‌فه»‌ی بۆ دانراوه‪‌.‬‬ ‫‪ .١٣‬حەرامکردنی دەستدرێژی‪.‬‬ ‫هۆیەوە ستەمکاری ئاینی و ئایدیۆلۆجی‬ ‫‪ .١٤‬حەرامکردنی لێدوان و قسەکردن‬ ‫بسەپێنن و خۆیان بکەنە فەرمانڕەوا‬ ‫بەسەر ملی خەلکەوە‪ .‬بــاس لــەوەش بە ناوی خوداوە و دین زیادکردن لەسەر‬ ‫دەکـــات کــە زۆربـــەی واڵتــانــی جیهان خەلک و خۆکردن بە وەکیلی خودا‪.‬‬ ‫(د‪ .‬محمد شحرور)‪ ،‬دەڵێت «صرياطى‬ ‫دەستور و کــاروبــاری واڵتیان بە پێی‬ ‫ئەو «صرياطى موستەقیم»ـەیە کە لە‬ ‫قورئاندا هاتووە‪ :‬دەڵێت لە قورئاندا تەنها‬ ‫چــواردە حەرامکراو هەیە‪ ،‬هیچ واڵتێک‬ ‫یاسای دانەناوە بۆ ئەوەی دژایەتی ئەو‬ ‫چواردە حەرامکراوە بکات‪.‬‬ ‫«چواردە حەرامەکە» ی قورئان؛‬ ‫بەهای مرۆیی جیهانین‬ ‫و پێویستییان بە دەوڵەت نیە‬ ‫ناوبراو دەڵێت لە قورئاندا هاتووە کە‬ ‫بنه‌ماکانی «صرياطى موستەقیم» لە‬

‫موستەقیم» پردێک نییە لەو دنیا بەسەر‬ ‫جەهەننەمدا بۆ پەڕینەوە بۆ بەهەشت‪،‬‬ ‫بەڵکو بریتییە لە پابەندبوون بەو چواردە‬ ‫بنەمایە‪ ،‬کە بریتین لە بەهای مرۆیی‪،‬‬ ‫هەروەها دەڵێت ئایا چ واڵتێک لە جیهاندا‬ ‫بە یاسا پێشێلی ئەو حەرامکراوانەی‬ ‫کردووە؟‬ ‫هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە ئەگەر‬ ‫واڵتێکی وەک بریتانیا بە یاسا رێگەی داوە‬ ‫بە هاوسەرگیریی نێوان هاوڕەگەزەکان‪،‬‬ ‫کە ئەوە پێشێلی «حدود»ێکی خودایە؛‬ ‫ئەوا واڵتانی وەک سعودیە و ئێران و‬ ‫خەلیفەکان لە سەردەمی خۆیاندا بە‬ ‫سەدان و هەزاران پێشێلکارییان کردووە‬ ‫لەسەر مافی خودا و بە سەدان و هەزاران‬ ‫شتیان لە خەڵکی حــەرام کــردووە لە‬ ‫کاتێکدا کە لە قورئاندا حەرامکراوەکان‬ ‫تەنها چواردە دانەیە‪.‬‬ ‫دەڵێت پابەندبوون بەو چواردە بنەما‬ ‫حەرامکراوەوە؛ پێویستی بە دەوڵەت و‬ ‫پۆلیس و دەزگای تەنفیزی نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫هەر کات دەســەاڵت و دەوڵــەت خەڵکی‬ ‫ناچار کرد بە پابەندبوون بە دینەوە؛ ئەوا‬ ‫تایبەتمەندیی دین لە دەست دەچێت‪،‬‬ ‫کە وابەستەیە بە بنەمای (ال إکــراه)‪،‬‬ ‫پابەندیی ئارەزوومەندانە و دەسەاڵتی‬ ‫زەمــیــری تاکەکەس‪ ،‬نــەک دەسەاڵتی‬ ‫مرۆڤی تر‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دەڵێت لە هــەر واڵتێکدا‬ ‫ئازادیی هەڵبژاردن و جــۆری ژیــان بۆ‬ ‫مرۆڤەکان دەستەبەر کرابێت؛ ئەوا لەو‬ ‫واڵتــەدا کەلیمەی خــودا لەسەرەوەیە‪،‬‬ ‫چونکە ئازادیی هەڵبژاردن بریتییە لە‬ ‫کەلیمەی خودا‪ ،‬و لە هەر واڵتێکیشدا‬ ‫خەڵک بە زۆر حیجابی پێ‌کرا یان ناچار‬ ‫کرا بە جۆرە باوەڕ و ڕەفتارێک؛ ئەوا‬ ‫کەلیمەی خودا لەژێرەوەیە‪.‬‬ ‫(واتە پێویستە حکومەت بەو بڕیارەیدا‬ ‫بچێتەوە کە سااڵنە لە مانگی ڕەمەزاندا‬ ‫بڕیار دەدات بە داخستنی چێشتخانەکان‪،‬‬ ‫ئەو بڕیارە دژی وشەی خودایە لەسەر‬ ‫زەوەی‪ ،‬واتــە دژی ئــازادیــی مرۆڤە‪،‬‬ ‫ئازادیی مرۆڤ وشە و دروشمی خودایە‪.‬‬ ‫بۆ زانیاری؛ من کەسێکی موسوڵمانم و‬ ‫بەڕۆژوو دەبم‪ ،‬بەاڵم بۆ دەسەاڵت نییە‬ ‫تەدەخول لە کاروباری دین و ئازادیی‬ ‫مرۆڤەکاندا بکات‪ .‬هادی ئەمین)‪.‬‬ ‫(د‪ .‬محمد شــحــرور)‪ ،‬ئــامــاژە بەوە‬ ‫دەکات کە پەرلەمانەکانی جیهان کاتێک‬ ‫ســزای کوشتن دەگـــۆڕن بۆ زیندانی؛‬

‫ئەوا پێشێلی سنورێک لە سنورەکانی‬ ‫خودایان نەکردووە‪ ،‬چونکە ئەو سنور و‬ ‫سزایانەی لە قورئاندا هاتوون؛ حدودین‪،‬‬ ‫نوسراون ( ِت ْل َك ُحدُو ُد ا ِ‬ ‫هلل َف َل َت ْع َتدُوهَا)‪،‬‬ ‫واتە دوا سنوری سزاکەیە‪ ،‬داوا کراوە کە‬ ‫تەجاوزی نەکرێت و زیاتر نەکرێت‪ ،‬واتە‬ ‫دەکرێت لەو سنور و سزایە کەمتر بەکار‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬بەاڵم ناکرێت تەجاوز بکرێت‪.‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەو چــواردە حەرامكراوە و‬ ‫بەها بااڵكانی مرۆڤایەتی كە دین داوای‬ ‫دەكـــات‪ ،‬بە شێوەی سروشتی لەناو‬ ‫ژیانی مرۆڤەكان و لە دەوڵەتەکاندایە‪،‬‬ ‫چونکە دینی «فيطرەت»ی مرۆڤە و‬ ‫گونجاوە لەگەڵیدا‪ ،‬زۆربەی خەڵکی سەر‬ ‫زەوی کێشەیان نییە لەگەڵ ئەو چواردە‬ ‫حەرامکراوەدا‪ ،‬بۆیە پێویست ناکات لە‬ ‫دەستور و یاسادا بنوسرێت دین پەیڕەو‬ ‫بکەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی واڵتان کار دەکەن‬ ‫لەسەر‪:‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬دابینکردنی ئازادیی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫کە ئەوە وشەی خودایە لەسەر زەویدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬بەجێهێشتنی پابەندبوون بە‬ ‫دین و حەرامکراوەکان و شەعائیرەکان‬ ‫بۆ دەسەاڵتی زەمیری تاکەکان خۆیان بە‬ ‫ویستی خۆیان‪.‬‬ ‫(د‪ .‬محمد شحرور) دەڵێت‪ :‬حەقیقەتە‬ ‫بابەتی و موتڵەقەکان لە دەرەوەی مرۆڤن‬ ‫و مرۆڤ تێگەیشتنی نیسبیی هەیە بۆیان‬ ‫و بە گوێرەی کات و زەمان دەگۆڕێت بە‬ ‫هۆی پێشکەوتن و بەرزبوونەوەی ئاستی‬ ‫زانیارییەکان‪.‬‬ ‫وەک چــۆن بــوون و مــادە و کــەون؛‬ ‫حەقیقەتی بابەتین لە دەرەوەی مرۆڤ‪،‬‬ ‫و تێگەیشتنی ئێمە بۆیان نیسبییە‬ ‫و دەگــۆڕێــت بە ئاڕاستەی کامڵ‌بوون‬ ‫بە تێپەڕبوونی کــات و گەشەکردنی‬ ‫هۆکارەکانی زانیاری‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫قورئانیش حەقیقەتێکی بابەتییە لە‬ ‫دەرەوەی مــرۆڤ‪ ،‬و تێگەیشتنی ئێمە‬ ‫بۆی نیسبییە‪ ،‬وەک چۆن مرۆڤایەتی‬ ‫بــەردەوام زانیاری خۆی نوێ دەکاتەوە‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە بوون و پێکهاتەکانی و‬ ‫وابەستەی لێکدانەوەی پێش خۆی نابێت‬ ‫و تەجاوزی دەکــات‪ ،‬بە هەمان شێوە‪،‬‬ ‫لێکدانەوەی مرۆڤەکانی پێشوو بۆ قورئان‬ ‫و كتیبەكانی حەدیس و فەتوا و فیقهـ و‬ ‫توراسی ئیسالم‪ ،‬هیچی مولزیم نییە بۆ‬ ‫مرۆڤی ئێستا و دەبێت تەجاوز بکرێت‬ ‫(تێپەڕێنرێت)‪ ،‬و لەسەر بنەمای زانیاریی‬ ‫ئێستا خوێندنەوە بۆ قورئان بكرێت‪.‬‬

‫هــەروەهــا دەڵێت‪ :‬هــەر لەبەر ئەوە‬ ‫پــێــغــەمــبــەر کتێبی بــۆ تــەفــســیــر و‬ ‫حەدیسەکانی نەنووسیوە‪ ،‬چونکە دەیزانی‬ ‫ئەگەر وای بکردایە؛ ئەوا خەڵکی پابەندی‬ ‫كتێبێكی سنوردار و نیسبی دەبوون لە‬ ‫دانراوی بەشەر‪ ،‬لە کاتێکدا هیچ مرۆڤێک‬ ‫ناتوانێت وەک خودا کتێبێک دابنێت بۆ‬ ‫هەموو کات و شوێنێک بشێت تا رۆژی‬ ‫قیامەت‪ ،‬چونكە توانا و زانیارییەكانی‬ ‫مرۆڤ وەك خودا بێسنور نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نیسبی و سنوردارە و بۆ ئەوە نابێت‬ ‫كتێبی پێ دابنرێت كه بۆ هەموو كات و‬ ‫شوێنێك بشێت تا قیامەت‪.‬‬ ‫دەڵێت هەموو ئایەتەکانی پەیوەست‬ ‫بە جیهاد و قیتال لە قورئاندا؛ پەیوەستن‬ ‫بە زەمەنی پێغەمبەر وەک «نەبی»‪ ،‬واتە‬ ‫پێغەمبەر لە کاتی ژیاندا‪ ،‬نەک بۆ ئێمەی‬ ‫مرۆڤی ئیستا‪ ،‬چونکە لە قورئاندا داوا‬ ‫کراوە ئێمە شوێن ناونیشانی «رسول»‬ ‫ی پێغەمبەر بکەوین نەک ناونیشانی‬ ‫«نبي»‪ ،‬دەڵێت سەرجەم ئەو ئایەتانە‬ ‫هەمووی لە چوارچێوەی چیرۆکەکانی‬ ‫« » ی «نەبی» (موحەممەد)ە بۆ‬ ‫ئێمە‪ ،‬نەک «ریسالە»ی «رەسول» و‬ ‫«تەشریعی دین» بن بۆمان‪.‬‬ ‫هــەروەهــا بــاس لــەوەش دەکــات کە‬ ‫ئایەتەکانی قیتال لــە قــورئــانــدا بۆ‬ ‫سەپاندنی خوداپەرستی و باڵوکردنەوەی‬ ‫دیــن نــەبــووە‪ ،‬بەڵکو بــۆ نه‌هێشتنی‬ ‫ستەمکاری بووە‪ ،‬کە قورەیش ستەمیان‬ ‫کرد لە پێغەمبەر‪ ،‬لە مەککە دەریان‌کرد‬ ‫لەسەر هەڵبژاردنی ئازادانەی بیروباوەڕ‪.‬‬ ‫دەڵێت بنەمای ئایەتەکانی قیتال‬ ‫پەیوەست بووە بەم ئایەتەوە‪َ « :‬ف ِإنِ ا ْن َت َه ْوا‬ ‫َف َل ُع � ْد َوانَ إَِّل َع َلى َّ‬ ‫ال َ‬ ‫الظ ِ ِ‬ ‫ني» (البقرة‪:‬‬ ‫‪ ،)193‬وات ‌ه ئه‌گه‌ر ده‌ستیان هه‌ڵگرت‬ ‫له‌سه‌ر (قیتال‪ ،‬ده‌رکردن‪ ،‬چه‌وساندنه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر باوه‌ڕ)؛ ئه‌وا ئێوه‌ش واز بهێنن ل ‌ه‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌یان‪ ،‬وه‌اڵمدانه‌وه‌تان نه‌بێت بۆ‬ ‫که‌س‪ ،‬کارتان به‌سه‌ر که‌س نه‌بێت‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ئه‌وانه‌ نه‌بێت ک ‌ه سته‌مکار و زۆردارن‪.‬‬

‫بنەماکانی دەستورێک‬ ‫بەبێ زۆرکاری و ستەمکاری ئایینی‪-‬‬ ‫سیاسی‬ ‫لە ئەنجامی لێکۆڵینەوەکەدا (د‪ .‬محمد‬ ‫شحرور) بنەماکانی دەستورێک دادەنێت‬ ‫کە بریتی بێت لە‪:‬‬ ‫ دەستورێکی مەدەنی دیموکراتی‬‫لیبڕالی تەعەدودی‪ .‬و ئازادیی بیرورا‪.‬‬ ‫ هیچ زۆرکاری و تەدەخولی نەبێت بۆ‬‫کاروباری شەخسیی مرۆڤەکان وەک دین‪.‬‬ ‫ رێــز لە هەموو مرۆڤەکان بگرێت‬‫بێ هیچ جیاوازییەک‪ ،‬و کار بکات بۆ‬ ‫دابینکردنی ژیان و بۆ ئازادیی هەڵبژاردن‬ ‫و ماف بۆ هاواڵتییەکانی چ باوەڕدار بن‬ ‫یان بێ‌باوەڕ‪.‬‬ ‫ ڕێگری‌کردن لە سەرهەڵدانی سێ‬‫ستەمکاری‪ ،‬کە لە قورئاندا وەک دیاردە‬ ‫ئاماژەیان پێ‌کراوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ستەمکاریی سیاسی‪ ،‬کە بە‬ ‫«فیرعەون» ئــامــاژەی پ ـێ‌کــراوە‪ ،‬کە‬ ‫کورسیی حوکم داگیر دەکات و دەڵێت‬ ‫موڵک و ماڵ و ژیانی خەڵکی هی منە‬ ‫و بە ویست و ئارەزووی تەحەکومی تێدا‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ستەمکاریی دینی‪ ،‬کە بە‬ ‫«هامان» ئاماژەی پێ‌کراوە‪ ،‬کە دین‬ ‫لەسەر خەڵک زیــاد دەکــەن و خۆیان‬ ‫دەکـــەن بــە وەکیلی خـــودا و خەڵک‬ ‫دەسەمۆ دەکەن بۆ دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫و هالەی تەقدیس لە دەوری دەسەاڵتی‬

‫(د‪ .‬محمد شحرور) دەیسەلمێنێت کە دین تەنها پەیوەستە بە دەسەاڵتی‬ ‫زەمیری مرۆڤەوە‪ ،‬و بۆ هیچ حکومەت و حیزب و مەجلیسێکی فەتوا‬ ‫نییە زۆرکاری لە دیندا بکات و ببێتە پۆلیس و چاودێر و شوانی دینی‬ ‫خەڵک‪ ،‬یان بڕگەی دین بسەپێنێت بەسەر خەڵکدا‬

‫سیاسی دروست دەکەن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ستەمکاریی ئابوری‪ ،‬کە بە‬ ‫«قــارون» ئاماژەی پێ‌کراوە‪ ،‬کە کار‬ ‫دەکات لەسەر کوشتنی ئابوریی خەلکی‬ ‫و ئیحتیکارکردنی‪.‬‬

‫جیاوازیی دین و دەسەاڵت‬ ‫(د‪ .‬محمد شحرور) جیاوازیی نێوان‬ ‫دین و دەسەاڵت بەم خااڵنە دەکات‪:‬‬ ‫ پابەندبوون بە دین ئارەزومەندانەیە‬‫و وابەستەیە بە دەســەاڵتــی زەمیری‬ ‫تاکەکەس‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵت پابەندبوون‬ ‫پێوەی ئیلزامییە بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین دەچێتە ناو ژیانی تایبەتیی‬‫کەسەکەوە‪ ،‬بەاڵم دەســەاڵت تەدەخول‬ ‫ناکات لە ژیانی تایبەتیی کەسەکان‪.‬‬ ‫ دین زۆرکاریی تیدا نییە و هەڵگری‬‫ئــامــڕازەکــانــی زۆرکــــاری نییە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دەسەاڵت پێویستە ئامڕازەکانی زۆرکاریی‬ ‫هەبیت وەک پۆلیس و ئەمن و یاسا‬ ‫و ســـزادان بۆ ڕێکخستن و پارستنی‬ ‫کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین «مەنع» ناکات تەنها «حەاڵل‬‫و حەرام» دەکات و مرۆڤ ئازاد دەکات‬ ‫بەوەی کە پابەند دەبێت یان نا‪ .‬مەنع‬ ‫وابەستەی دەسەاڵتی خــاون ئیکراهە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەسەاڵت «حەرام»کردن ناکات‪،‬‬ ‫بەڵکو «ئەمر» و «نەهی» و «مەنع»‬ ‫دەکات لەپێناو ڕێکخستنی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین حەاڵڵ‌کراوەکان کۆت ناکات‪،‬‬‫بــــەاڵم دەســـــەاڵت حـــەاڵڵ‌کـــراوەکـــان‬ ‫ڕێک‌دەخات بەپێی پێداویستی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین مرۆڤ دەبات بۆ خۆشبەختیی‬‫دنیا و دواڕۆژ‪ ،‬بــەاڵم دەســەاڵت تەنها‬ ‫گرنگی دەدات بە خۆشبەختی و مافی‬ ‫هەلبژاردنی ئــازادانــە بۆ مرۆڤەکان و‬ ‫ڕێکخستنی ژیانی دنیا‪.‬‬ ‫دەڵێت ئەگەر ئەو دوانە تێکەڵ ببن؛‬ ‫ئــەوا ژیــان تێک‌دەچێت و ستەمکاریی‬ ‫سیاسی‪-‬دینی دروســـت دەبــێــت‪ ،‬کە‬ ‫مەترسیدارترین جۆری ستەمکارییەکانە‪.‬‬ ‫بەکارهێنانەکانی دین بۆ دەسەاڵت‬ ‫(د‪ .‬محمد شــحــرور) بــاس لــەوەش‬ ‫دەکات کە پەیوەست بە دەسەاڵت‪ ،‬دوو‬ ‫جۆر بەکارهێنانی دین هەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ئیسالمی سەلەفی و سۆفی‪،‬‬ ‫دین دەکەنە ئامڕاز و بەکاری دەهێنن بۆ‬ ‫پاراستنی دەسەاڵت و دروستکردنی هالەی‬ ‫تەقدیس بەدەوریدا و کردنی بە «وەلی‬ ‫ئەمر» و بەمەڕکردن و بەمێگەل‌کردنی‬ ‫خەڵکی بــۆ دەســـەاڵت‪ ،‬تــا دەســەاڵت‬ ‫بتوانێت بە ڕۆژی رووناک ماڵ و سامانیان‬ ‫تااڵن بکات و جەلد و فەالقەیان بکات‪..‬‬ ‫خەڵکی ئــەوەی لەسەریانە سەبرگرتن‬ ‫و «سەمع و تاعە»یە‪ ،‬و بەدرێژایی‬ ‫دەسەاڵتی خەلیفەکان کۆمەڵێک مەال و‬ ‫هامان و کاهین ئەمە کاریان بووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئیسالمی سیاسی‪ ،‬کە دین‬ ‫دەکەنە ئامڕاز و بەکاری دەهێنن بۆ‬ ‫ئــەوەی بگەنە کورسیی دەســەاڵت‪ ،‬تا‬ ‫لەو ڕێیەوە ببن بە ئامر و ناهی بەسەر‬ ‫خەلکەوە‪ ،‬و بە پاساوی «سەوق»کردنی‬ ‫خەڵکی بۆ بەهەشت ئەوەی پێیان باشە‬ ‫بیکەن و خۆیان لە خەڵک بکەن بە‬ ‫وەکیلی خودا‪.‬‬ ‫***‬ ‫(د‪ .‬محمد شحرور)‪ ،‬یەکالیی دەکاتەوە‬ ‫کە دین وابەستەیە بە دەسەاڵتی زەمیری‬ ‫تاکەکەس‪ ،‬پەیوەست نییە بە دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵەت و «جەماعه‌ت» و مرۆڤەکانی‬ ‫ترەوە‪ ،‬چونکە خودا لە دواڕۆژدا لەسەر‬ ‫پابەندبوونی ئارەزوومەندانەی مرۆڤ‬ ‫پاداشت دەدات‪.‬‬ ‫بێ‌ گومان ئەم کورتە وتارە ناتوانێت‬ ‫حەقی خۆی بدات بە کتێبەکە‪ ،‬هیوادارم‬ ‫ئەو کەسانەی دەیانەوێت لە پەیوەندیی‬ ‫نــێــوان دیــن و دەســـەاڵت تێ‌بگەن و‬ ‫ئەوانەی لە خەمی دەستور و داهاتووی‬ ‫کوردستاندان؛ سوود لەو کتێبە وەربگرن‪.‬‬ ‫*هادی ئەمین ـ توێژەری کۆمەاڵیەتی‬ ‫‪Hadi.ameen@gmail.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫بیری داعش لە پەراوێزی مێژوی بزوتنەوەی وەهابی و مۆدێرنەوە‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫داعــش ئەو رێكخراوە تیرۆریستیەی‬ ‫كــە ئیمڕۆ بــووەتــە فــاكــتــەری كێشەو‬ ‫تەنگو چەڵەمەكانی رۆژهەاڵتی ناوین‪،‬‬ ‫لــێــوردبــونــەوە و قــســەلــەســەركــردن و‬ ‫هــەوڵــی ناسینی و تێگەیشتن لەو‬ ‫ئــایــدیــۆلــۆژیــا ئاینیەی لــە پشتیەتی‬ ‫و ك ــاری لــەســەر دەكـــات‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫تەنها نەبوەتە بابەتی ڕاگەیاندنەكان‬ ‫وسیاسیەكان و لێكۆڵەرەوانی سیاسی‪،‬‬ ‫بەڵكو دەروونــنــاســان و كۆمەڵناسان‬ ‫وئــابــووریــنــاســان و ئاینناسەكانیش‬ ‫وەك بابەتێكی لێتوێژینەوەو جێگەی‬ ‫مشتومڕهەڵگری فــرەداو هەروەها وەك‬ ‫ڕەگەزو بەرهەمێكی ناسازی مرۆیی ‪ ،‬كە‬ ‫سەروساختی لەگەڵ هیچ بنەماو پرانسیپە‬ ‫تاكی و كۆمەڵی و بەهایی وئاینیەكاندا‬ ‫نایەتەوە‪ ،‬چاویان خستوەتە سەری‪ .‬دیارە‬ ‫ئێمە دەمانەوێت لێرەدا سەرەتەقێیەكی‬ ‫مێژوویی بكەین لەگەڵ بزاڤی وەهابی‪،‬‬ ‫هەڵقواڵوی كلتووری پاپەتی بیابانی نەجد‬ ‫و حیجاز و لەوێوە بیكەینە سەرەداوی‬ ‫تێگەیشتنمان بۆ بیری داعش‪.‬‬ ‫سەرەتا گەر لە شوناسی ڕوخساریانەی‬ ‫ئــەم رێــكــخــراوە بــڕوانــیــن (داعـــش)‪،‬‬ ‫ڕێكخراوێكی سیاسی ئاینی و خاوەن‬ ‫هێزێكی چەكدارو بەهەگبەیەكی نارۆشن و‬ ‫بێ مەودا لە جیهانی ئابووری ‪ ،‬بێشوناس‬ ‫لە بواری جوگرافیای سیاسی‪ ،‬ناتەواو‬ ‫و نامۆ لەگەڵ پەیوەندییە ئەقلیمی و‬ ‫نــێــودەوڵــەتــیــەكــان و كارەكتەرێكی‬ ‫شێواوو نەگونجاو لە گەڵ پەیماننامە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان وبەركارێكی نەفام و‬ ‫نەزان لە ڕووی مامەڵەكردنی لەگەڵ بەها‬ ‫ئاینی و كۆمەاڵیەتیەكان و هەبوویەكی‬ ‫دومەڵی لەسەر جەستەی مرۆڤایەتی‬ ‫دێتەهەژمار‪.‬‬ ‫داعــش بــەر لە هەموو باربوویەكی‬ ‫نێو بزاڤی ئیسالمی جیهادی رۆژهەاڵتی‬ ‫نــاویــنــە‪ ،‬ئــەو بــزاڤــە ئیسالمیەی كە‬ ‫بــە درێــژایــی ســـەدەی بیست هەوڵی‬ ‫بەردەوامی داو هیچ هەنگاوێكی نەگەیشتە‬ ‫بارگەی كۆتاو هەناسەیەكی ئۆخەی‬ ‫سەركەوتنی بە خــۆوە نــەدی‪ ،‬دیــارە‬ ‫بیری جیهادی لەم سەدەی دواییەدا ‪،‬‬ ‫بیری سەلەفی ڕچەشكێنی بــوو‪ ،‬ئەو‬ ‫قوتابخانەیەكی‬ ‫قوتابخانەسەلەفیەش‬ ‫جیهادیی رێچكەگرتوو لەسەر دووبنەمای‬ ‫فیكری وەهابیەتی موحەمەد كوڕی‬ ‫وەهــاب و فیكری خێاڵیەتی بــەدەوی‬ ‫خێڵە نەجدیە پاپەتیەكانی ســەدەی‬ ‫هەژدەیەمی زاینی‪ .‬فیكرەی موحەمەدی‬ ‫كــوڕی عەبدولوەهاب درێــژكــراوەی ئەو‬ ‫ڕوخسارگەراییەی خەواریجەكانە كە ئاین‬ ‫و دەقەكان لە مەقاسیدی شەرعی و بیری‬ ‫ئینسانیەت و داماڵینی پیرۆزی و بەهای‬ ‫مــرۆڤ و وابەستەكردنی بە كۆمەڵێك‬ ‫دەقــەوە كە تەنها ڕوخساریانە تەماشا‬ ‫بكرێ‪ ،‬و ئەودیوی خواستی ئاین و دەقە‬ ‫ئاینیەكان نەخوێنرێنـەوەو مەرامی ئاین‬ ‫و ئاكار لە خزمەت ژیان و بەختەوەری‬ ‫ئینسانی و كەرامەتی ئینسانیدا لەبەرچاو‬ ‫نەگیرێت‪.‬‬ ‫تێگەیشتنێك بۆ دین كەتەنها لەكارو‬ ‫چوارچێوەی كــارو رەفتارو ڕوخساردا‬ ‫ببینرێتـەوەو لە شێوەو دەروەی مرۆڤ‬ ‫وەك هێشتنەوەی ریش و قولهەڵكردن‬ ‫و سمێڵتاشین و لــەبــەركــردنــێــكــی‬ ‫ئامێرانەی وەك كۆمپیوتەری قورئان‬ ‫و فــەرمــوودە‪ ،‬كردنەسەرچاوەی بیرو‬ ‫بــــاوەڕی شێخ و موفتیەكانی وەك‬ ‫ئایدیۆلۆژیا مامەڵە لەگەڵكردنی‪ ،‬خۆ‬ ‫ناساندن بە (كۆمەڵی رزگار بوو‪ -‬الطائفة‬ ‫املنصورة) و كردنەدەرەوەی هەمووانی‬ ‫تر بە ئاینداری هاوشێوەو غەیرەوە بۆ‬ ‫دەرەوەی تاقمەكەی خۆیان‪ ،‬بەكافرو‬ ‫نەفامناسینی هەموانی تر و فتوای‬ ‫بتپەرست و مــوشــریــك بــەســەریــانــدا‬ ‫سەپاندن و ماڵو موڵك حەاڵڵكردنیان‬ ‫‪ .‬ئەمەو چەندین نموونەی خراپتری لەم‬ ‫شێوە كە لەژێر پــەردەی بیرو بــاوەڕو‬

‫عەقیدەوە ئیتر بەسانایی بێگوناهترین‬ ‫كەسی تەنانەت موسڵمانیش لە بازنەی‬ ‫ئیمان و موسڵمانی دەیكەنە دەرەوەو‬ ‫ێ‬ ‫بەسانایی دەتوانن ملی لەجەستەی جو ‌‬ ‫بكەنەوە‪ .‬ئەم قوتابخانەی وەهابیەتە‬ ‫كاتێك ئیتر گەشەی سەندو لە بازنەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەكی ئاینی بەناوی سەلەفیەت‬ ‫خۆی نواند كاتێك موحەمەدی كوری‬ ‫عەبدولوەهاب بەهۆی بیركردنەوەكانیەوە‬ ‫نــاوچــەی هــۆزی (حریملەی) شوێنی‬ ‫نیشتەجبوونی خۆی و باوكی بەجێهێشت‬ ‫چوو بۆ ناوچەی (عەینیە) كە عوسمانی‬ ‫كوڕی موعەمەر سەرۆكایەتیی ئەوهۆزەی‬ ‫دەكــــرد‪ ،‬لـــەو نــاوچــەیــە پــەیــوەنــدی‬ ‫لەگەڵ عوسمان موعەممەر پتەو كردو‬ ‫خوشكەكەی خواست و توانی پەیوەندی‬ ‫ئــایــن و دەســـەاڵت بــۆ بــەرپــابــكــات و‬ ‫بیری وەهابیەتی سەلەفی ببەستێتەوە‬ ‫بــە ســیــاســەت و جــیــهــادەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئایدیۆلۆژیایەكی سیاسی مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫بكاتو بزوتنەوەكەی بانگەوازی جیهاد‬ ‫بكات بە بیانوی ڕوخاندنی قەبرو شوێنگە‬ ‫پیرۆزەكانی ناوچەكە كەبوونە شوێنگەی‬ ‫پەرستشی هۆزەكانی ترو میرنشینەكانی‬ ‫تر بخاتەوە ژێر ركێفی خۆی‪ ،‬و توانی لەم‬ ‫هەنگاوەیدا سەربكەوێت و دوومەزارگەی‬ ‫براكانی ئیمامی عــومــەر بەتایبەت‬ ‫گــۆڕو مــەزاری یەزیدی كــوڕی خەتتاب‬ ‫برای عومەری كوری خەتتابی ڕوخاندو‬ ‫كاولی كرد‪ ،‬و ئەم كارەشی وای كرد كە‬ ‫نێوانی عوسمانی ژنبرای سەرۆك هۆزی‬ ‫(حورەیملە) و موحەمەدی كوری وەهاب‬ ‫تێكبچێت‪ ،‬ئــەوەش كاتێك سولەیمان‬ ‫ئەلحومەیدی میری قەتیف و ئەحسا‬ ‫كەبەهێزتربوو لە میری عەینیەو فەرمانی‬ ‫بەسەر عوسمانداو هەرەشەی كرد ئەكەر‬ ‫موحەمەدی كــوری وەهــاب دەرنەكات‬ ‫شەری لەگەڵ دەكات‪ ،‬بۆیە موحەمەدی‬ ‫كوری وەهاب الی میری عەینیە دەركراو‬ ‫ێ‬ ‫ڕووەو میرنشینی دەرعیە رۆیشت لەو ‌‬

‫پەیوەندی خۆی گرێدا لەگەڵ موحەمەدی‬ ‫كوری سعود باپیری ئەم بنەماڵەیەی‬ ‫پاشایەتی سعودیە‪ .‬لــێــرەوە هەوڵی‬ ‫خستنە ژێــر ركێفی هەموو ئیمارەت‬ ‫و خێڵەكان بە فتواكانی موحەمەدی‬ ‫كــوری عەبدولوەهاب و داگیركردن و‬ ‫تااڵنكردنی موڵك وماڵو ژن و مناڵی‬ ‫خێڵەكانی تر موسادەرەكردنی هەمووی‬ ‫پاش گرتنیان درا‪ ،‬و لێرەوە بنەماڵەی‬ ‫ســعــودیــە بــە پاڵپشتی سەلەفیەتی‬ ‫وەهابی بەناوی درووستكردنی خەالفەت‬ ‫و بەرەنگاربوونەوەی ئەهلی شیرك و‬ ‫بتپەرست و قەبرپەرستەكان دەستی‬ ‫پــێــكــرد‪ ،‬و تــوانــیــان بــێ بــەزەیــیــانــە‬ ‫بەرببنە گیانی هەموو ئــەو تیرانە و‬ ‫دەربەدەركردنیان و خوێنحەاڵڵكردنیان‬ ‫لەگەڵ لەناوبردنی هەرچی پاشماوەی‬ ‫شارستانی هەیە بەناوی بت و پاشماوەی‬ ‫بتپەرستیەوە كاول و وێرانكرا‪ .‬تەنانەت‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی خۆیان دژی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی راگەیاند و هەرزوو جیهاد دژی‬ ‫عوسمانیە موشریكەكان كەوتە سەرزاری‬ ‫شوێنكەوتوانیان و حەاڵڵكردنی موڵك‬ ‫و ماڵیان وەك غەنائیم هەژماركردنی‬ ‫فتوای بــۆدرا‪ .‬لێرەوە میرنشینێكیان‬ ‫بەناوی دەوڵــەتــی خــەالفــەوە راگەیاند‬ ‫كەلەسەر بنەمای كوشتوبڕو كاولكاری‬ ‫و تــرس و تۆقاندن بونیاتنرابوو‪ ،‬كە‬ ‫تــوانــی ســنــوورەكــەی ئــەوكــات بگاتە‬ ‫دیمەشق الی بــاكــووری و عــەمــان لە‬ ‫الی باشوورەوە‪ ،‬بەاڵم دیارە موحەمەد‬ ‫عەلی پاشای میسرو كــورەكــەی ئەم‬ ‫میرنشینەیان تێك و پێكداو بنەماڵەی‬ ‫سعود و وەهابیەكانیان لە نەجدو حیجاز‬ ‫وەدەرنان‪ ،‬بەاڵم دیارە ئەم بزووتنەوەیە‬ ‫لە سنووری كوەیت و بەپاڵشتی هەندێ‬ ‫خێڵ و هاوكاری واڵتانی وەك بەریتانیا‬ ‫نەیانهێشت ئەم بزووتنەوەیە كۆتایی‬ ‫بێت ‪..‬بە بچووكی لە سنووری هۆزایەتیدا‬ ‫هەرمایەوە‪ ،‬لە سەرو بەندی كۆتاییهاتنی‬

‫عوسمانیەكانداو بــێ هێزبوونیان و‬ ‫الیەنگیری شەریفی مەكە بۆ خۆرئاوا‬ ‫بەتایبەت پاش كۆتاییهاتنی دەوڵەتی‬ ‫عوسمانی سەر لەنوێ ئەم بنەماڵەی‬ ‫شای سعودیەیە زیندوو بونەوەو ناوچەی‬ ‫حیجازیان پێبەخشرایەوەو دەوڵەتی‬ ‫سعودیەی ئێستەیان درووستكرد‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبینین نزیكی و هاتنەوەیەكی تەواوی‬ ‫كارەكانی داعش لەگەڵ بیری سەلەفی‬ ‫وەهــابــی و مــێــژووی ئــەم خەالفەتەی‬ ‫وەهابیەكان و ئال سعوود تەریبیەك‬ ‫هەیەو دەتوانین بە درێژكراوەی هەمان‬ ‫بیری بزانین‪ . .‬لێرەوە جیهانبینی و‬ ‫تێگەیشتنی داعش بە جیاوازی سوود‬ ‫وەرگرتن لە میكانیزمەكانی مۆدێرنە‬ ‫هــەمــان جیهانبینی و تێگەیشتنی‬ ‫وەهابیەكانی ســەدەی هــەژدەیــەمــەو‪،‬‬ ‫هەمان قەتیسكردنی خواستی ئاینە‬ ‫بــە روخــســاروەرگــرتــنــی دەقــەكــان و‬ ‫تێكەڵكردنی لەگەڵ عەقڵی بــەدەوی‬ ‫خەڵتان بە ئارەزووی غەریزەی سێكس و‬ ‫خۆسەپاندن و جیهانی مادیانەی بیری‬ ‫عەرەبیە‪ ،‬هەوڵی بێگیانكردن و دەرهێنانی‬ ‫ڕووحی مەعنەوی و بوونگەرایی عاشق‬ ‫بەبوون و ژیان و بەختەوەری مرۆڤایەتی‬ ‫وپێچەوانەبوونەوە لەگەڵ ئایەتی « رحمە‬ ‫للعالمین»ـی ئاینی ئیسالمە‪.‬‬ ‫لــێــرەوە دەتــوانــیــن ئـــەوەش بڵێین‬ ‫كە سەرهەڵدان و قوتبوونەوەی ئەم‬ ‫دومەڵە وئەم دیــاردە ناسازە ئاینیە و‬ ‫لەم ساتەوەختەدا بۆ هۆكارێكی تریشی‬ ‫بگەرێنینیەوە بۆ داكەوتەكانی مۆدێرنەو‬ ‫ئەو دەرەنجامە سیاسی و ئابووریانەی‬ ‫لــە جیهان كــەوتــنــەوە پــاش ئــەوەی‬ ‫بلۆكی ئیشتراكی بەرامبەر جیهانی‬ ‫سەرمایەداری رۆژئاوا چۆكی داداو نەوی‪،‬‬ ‫واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا هەژمونی‬ ‫تــاك جەمسەرانەی خــۆی پەرەپێداو‬ ‫رۆژهــەاڵتــی نــاویــن بــوویــە شوێنگەی‬ ‫یەكالكردنەوەی كێشەو خستنەڕووی‬

‫توانا جۆربەجۆرەكانی بەرامبەر نەیارە‬ ‫دۆڕاوەكــان وپاشماوەكانی تری و وەك‬ ‫هەوڵێك بۆ ملكەچی پێكردنی ئەو هێزو‬ ‫دەوڵەتانەی وەك ئەوەی ئەو دەیویست‬ ‫نەدەهاتنە ژێر ڕكێفی‪ .‬بۆخۆی شوێنگەی‬ ‫تێڕامان و شایستەی لێووردبوونەوەیە‪.‬‬ ‫هەر ئەمەشە پێمان دەڵێت كە رامان‬ ‫لەو گۆڕانە سیاسیەو مانەوەی رۆژئاوا‬ ‫وەك تــاك جــەمــســەرچــاومــان بخاتە‬ ‫سەر ئەو پەیوەندیە نەگەتیڤانەی ئەو‬ ‫دووجەمسەرەی رابردوو لە سەرهەڵدان و‬ ‫قەبەكردن و یارمەتیدانی بزاڤی ئیسالمی‪،‬‬ ‫و وەك ئامرازبوونێك لە بەردەس بلۆكی‬ ‫سەرمایەداری و وەك داش بەكارهێنانیان‬ ‫لــە الیـــەن هــێــزە رۆژئــاوایــیــەكــانــەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەمریكا و دەزگای هەواڵگری‬ ‫ئەمریكا دژی شیوعیەت‪ .‬بێگومان پاش‬ ‫كەوتنی دیواری بەرلین ئیتر هاوكێشەكان‬ ‫و چۆنیەتی مامەڵەكردنی رۆژئــاوا لە‬ ‫گەڵ بزاڤە ئیسالمیەكاندا گۆڕا‪ ،‬بیرمان‬ ‫نەچێت كە لەكات و ساتی تەواوبوونی‬ ‫شەڕی دووەمی جیهانی ئیتر ئەمریكاو‬ ‫بلۆكی سەرمایەداری هەوڵی تەواویان‬ ‫خستە گەڕ كە ئیتر رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫نەبێتە پاروویەكی چەور بۆ یەكیەتی‬ ‫سۆڤیەت و پانتاییەك بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫ئــایــدیــۆلــۆژیــاكــەی‪ ،‬كــە بــەجــۆرێــك لە‬ ‫جۆرەكان دروشمی مەرگی سەرمایەداری‬ ‫هەڵگرتبو و پــاشــان وەك بەرگرێك‬ ‫لــەبــەردەم خواستە ئیمپریالیەكانی‬ ‫رۆژئـــاوا لــەبــەرچــاوی دەگـــرت‪ .‬لێرەوە‬ ‫هەرزوو توانی واڵتانی ئەوكاتی ئێران و‬ ‫پاكستان و توركیا و پاشان لەسەردەمی‬ ‫ئەنوەرساداتیشدا بۆ هەمیشەیی میسر‬ ‫بكاتە دەوڵــەتــی تەبەعی و جڵەوی‬ ‫دەســەاڵتــی ئــەم واڵتــانــە ببەستێتەوە‬ ‫بەدەسەاڵتی جەنەراڵەكانی سوپاوە ‪،‬‬ ‫سوپا هەردەم وەك هێزێكی پارێزگاریكەر‬ ‫لەو دەسەاڵتە گوێڕایەڵەی كە درێژەی‬ ‫بەسیاسەتی تەبەعیەتی واڵت بۆ ئەمریكا‬

‫ئەمریكا لەرێگەی دەزگا سیخوریەكانی ئەم واڵتە پاشكەوتو و‬ ‫تەبەعیانەوە‪ ،‬بەگرتنەبەری سیاسەتی (دوژمنی دوژمنم دۆستمە!)‬ ‫سودی تەواوی بینی لە بزاڤە ئیسالمیەكان‪ ،‬بەتایبەتی تاقم و‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان موسلمین و بزافی سەلەفی‬

‫و رۆژئاوا دەدا‪ .‬دەسەاڵتێكی فوتێكراوی‬ ‫گەورەو قەبە و لەرابەدەر بەتوانا لەڕووی‬ ‫كاری ئیستیخباراتی و ئەمنی و تۆكمە لە‬ ‫ڕووی سەربازییەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا بێهێزو‬ ‫كەمتوانا كەبتوانێت لەسەر پێی خۆی‬ ‫بوەستێت‪ ،‬تەنها بازارێك بۆ كااڵو شمەكی‬ ‫دەرەكی و پشت بەستوو بە تواناو هێزی‬ ‫ئابووریو سەربازی ودەسەاڵتی دەوڵەتە‬ ‫زلهێزەكەی درێــژەی بەخۆی دەدا‪ ،‬و‬ ‫كاریگەر دەبــوو بە هەرگۆڕانكاریەك‬ ‫لەسیاسەتی واڵتە زلهێزەكەی‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەمریكا لەرێگەی دەزگا سیخوریەكانی‬ ‫ئەم واڵتــە پاشكەوتو و تەبەعیانەوە‪،‬‬ ‫بەگرتنەبەری سیاسەتی (دوژمنی دوژمنم‬ ‫دۆستمە!) سودی تەواوی بینی لە بزاڤە‬ ‫ئیسالمیەكان بەتایبەتی تاقم و كۆمەڵی‬ ‫ئیخوان موسلمین و بزافی سەلەفی و‬ ‫رەوتە وەهابیەكانی دەوڵەتانی كەنداو‬ ‫بەتایبەتی سەلەفیەتی سعوودیە‪ ،‬هەوڵی‬ ‫درووستكردن و گەشەپێدان و تەمویلكردنی‬ ‫دا‪ ،‬لێرەوە ئیخوان و سەلەفیەكان لە‬ ‫رێگەی شانەكانیەوە لە واڵتانی ئیسالمی‬ ‫خەریكی پەروەردەكردنی ئەندامەكانیان‬ ‫بوون‪ ،‬دواجار پەروەردەیەكی جیهادیان‬ ‫فـــێـــردەكـــردن و بـــەرەنـــگـــاری بیرو‬ ‫ئایدیۆلۆژیای شیوعیەت و ماركسیەتی‬ ‫پێدەكردنەوەو لەهەوڵی بەردەوامدا بوون‬ ‫ئەودەسەاڵتە كۆماریانەی كەهەڵگری‬ ‫بیری چەپبوون جۆرێك لەالیەنگیرییان‬ ‫بۆ یەكیەتی سۆڤیەت هەبوو نمونەی وەك‬ ‫عەبدولكەریم قاسم و جەمال عەبدولناصر‬ ‫هەرزوو بەكافركردنیان و چاندنی بیری‬ ‫دژبوونەوەیان خەریكی جێبەجێكردنی‬ ‫مەرامەكانیان بوون‪ .‬ئەمە بەدەر لەوەی‬ ‫كە لەهەشتاكاندا دوای ئەوەی ئیخوان‬ ‫موسلمین و بە هــۆی ئــەوەی پیاوانی‬ ‫كۆربەندی رابەرایەتیەكەی كە ناراستەی‬ ‫كۆمەاڵنی ئیخوانی جیهانی دەكــرد لە‬ ‫ژێر هەیمەنەی ئیستیخباراتی میسری‬ ‫دا بــوو‪ ،‬دواجـــار ئەویش دەزگایەكی‬ ‫تەبەعی بــوو وەك واڵتــەكــەی‪ ،‬كــاری‬ ‫لەسەر پەروەردەكردنی تاكی جیهادی‬ ‫ئیخوانی دەكرد و لەواڵتانەوە دەیانناردن‬ ‫پاكستان و ئەفغانستانو پاشان چیچان و‬ ‫ێ شەری شوعیەت بكەن‪.‬‬ ‫داغستان لەو ‌‬ ‫لەوێوە دەسەاڵت و هەیمەنەی شیوعیەت‬ ‫كەمبكەنەوە و دەستی لەئاوەگەرمەكان‬ ‫بەربێ‪ .‬هەر بۆیە بەدرێژایی مێژووی بزاڤە‬ ‫ئیسالمیەكان تا كەوتنی بلۆكی شیوعیەت‬ ‫بەدەر لەبزاڤەئاینیە شیعەییەكەی رابەری‬ ‫ئێرانی(ئیمام خومەینی) هیچ بزاڤێكی‬ ‫تری ئیسالمی لە گوڵ كاڵتری بە ئەمریكا‬ ‫نەوتووە‪ ،‬هەردەم دوژمنی سەرسەختی‬ ‫چەپ و چەپەكان بوون و وەك ئەوەی‬ ‫كە ئەمانە كاریان و ئامانجی درووست‬ ‫بوونیان بەرەنگاربوونەوەی بیری چەپ‬ ‫بێت‪ ،‬راستەوخۆ جێبەجێكاری خواستی‬ ‫سەرمایەداری و ئامرازێكی دەستی دەزگا‬ ‫ئیستیخباراتیەكان بوون لەبەرەنگاری‬ ‫نەیارەكانیان‪.‬‬ ‫لێرەوە دەبینین بەرهەموو باربوویەك‬ ‫و داكەوتەیەكی وەك رێكخراوی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی (داعش) لە سەلەفیەت و ئیخوان‬ ‫و مۆدێرنە‪ ،‬نەیتوانیوە لەو بازارەگەرمەی‬ ‫نێو دەزگا ئیستیخباراتیەكانی ئەمریكاو‬ ‫رۆژئاوا رزگاری بێت و ئیمرۆ شەڕی تەواو‬ ‫نەبووی جارانە لەگەڵ ئێران وبێچوە‬ ‫بەوەفاو پاشماوەكانی رووسیایە لەم‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوینەدەیكات‪ .‬تەمای دووبارە‬ ‫دارشتنەوەی نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوینە‬ ‫بەبیانووی داعش وەك چۆن بەشەریفی‬ ‫مەككە و بنەماڵەی ئــال ســعــوود لە‬ ‫سەدەی رابــردوو كردی‪ .‬ئاشكراشە كە‬ ‫جیهانی عەرەبی هەرلە كەنداوەوە بۆ‬ ‫رۆژئاوای ئیمرۆ واڵتەكانی بە قۆناغێكی‬ ‫زۆر نارەحەتدا تێدەپەرێن‪ ،‬و لەگێرمەو‬ ‫كێشەی سیاسی و ئابووریدا دەتلێنەوە‪،‬‬ ‫ئیسالمی سیاسیش نموونەی دیاریان‬ ‫داعشە كە هۆكاری سەرەكی ئەو گرفت‬ ‫و كێشانەیە و بوەتە فاكتەرێكی پشێوی‬ ‫ودەستكەالیەك بۆ پارچەپارچەكردنی‬ ‫زیاتری دەوڵەتانی عەرەبی‪ ،‬نمونەی‬ ‫عێراق و سوریاو لیبیاویەمەن وهتد‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫نیۆلیبراڵیزم و تۆڵەكردنەوە لە ئەكتی «كۆمەاڵیەتی»‬ ‫ویلیام دەیڤیس‬ ‫وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫نیۆلیبراڵیزم بە هێرشكردنە سەر‬ ‫سۆسیالیزم وەك پرۆژەیەكی دەوڵەت‪-‬‬ ‫سەنتەری دەستی بەكارەكەى خۆى كرد و‬ ‫ئێستا بە شێوەیەكی زیرەكانە سەرلەنوێ‬ ‫داهێنراوەتەوە؛ ئەمجارەش بە شێوەیەك‬ ‫ڕوودەكاتە سروشتی كۆمەاڵیەتیی تاك‪.‬‬ ‫ئــاشــكــرابــوونــی ئـــەم دوایــیــانــەى‬ ‫چاالكییە سیخوڕییە بەرفراوانەكانی‬ ‫دامـــــەزراوەى ئاساییشی نــەتــەوەیــی‬ ‫ئەمریكا (‪ )NSA‬گەلێك پرسیاری‬ ‫نیگەرانكەر دەربـــارەى سیاسەتەكانی‬ ‫تــۆڕە دیجیتاڵییەكان زەق دەكاتەوە‬ ‫كە ئەمڕۆ ژیانە كۆمەاڵیەتییەكانمان بە‬ ‫قورسی و سەختییەوە بــەو تۆڕانەوە‬ ‫بەستراونەتەوە‪ .‬لە سەردەمی پەیدابوونی‬ ‫تـــۆڕی جیهانی وێـــب (‪ )web‬لە‬ ‫‪1990‬ـەوە تا دەركەوتنی نوسخەى «وێب‬ ‫‪ »2‬لە دەوروبــەری ‪2003‬دا‪ ،‬ئینتەرنێت‬ ‫وەك فەزایەكی ئۆرگانیزەكردنی خۆڕسك‬ ‫لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬واتا دەركەوتنی‬ ‫بەها كولتوورییە بەدیلەكان كــە لە‬ ‫ناوچەكانی كــەنــداوی سانفرانسیسكۆ‬ ‫دروستبوون‪ ،‬ناوبانگی خۆى دەركردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا واپێدەچێت ئێمە بەڕاست‬ ‫بانگهێشتی دەوڵــەتــمــان كـــردووە كە‬ ‫سیخوڕیمان بەسەرەوە بكات‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەڕادەیەك تەنانەت وەزارەتی ئاساییشی‬ ‫دەوڵەتی [ی ئەڵمانیای ڕۆژهەاڵت ‪The‬‬ ‫‪Ministry for State Security‬‬ ‫ وەرگێڕ] خەونیشی پێوەنەدەبینی‪.‬‬‫ئــەم شتە هــەروەهــا گەلێك پرسیار‬ ‫دەربـــــــارەى دوایـــیـــن دەركــەوتــنــی‬ ‫«نــیــۆلــیــبــراڵــیــزم» زەق دەكــاتــەوە؛‬ ‫ڕاســـتـــیـــیـــەكـــەى ئــــەوەیــــە مــیــدیــا‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان فۆرمی نوێی دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵـــەتـــی ئــاســان دەكــــەن‪ ،‬كاتێك‬ ‫دەگوترێت ئــەم تــۆڕە كۆمەاڵیەتییانە‬ ‫ئوبێكتی نیگای زەقی نیۆلیبڕالیزمن‪،‬‬ ‫ڕەنگە باس لەو شتە بكەن كە دەوڵەتی‬ ‫نیۆلیبڕاڵی چیتر پێداگرییەكی زۆر ناكات‬ ‫لەسەر بازاڕ وەك میكانیزمی ڕێكخستنی‬ ‫مەعریفە‪ ،‬ڕێكخستنی ئازادی و گەیشتن‬ ‫بە شەفافییەت‪ .‬ئەگەر بە وردییەوە‬ ‫بیر لە مێژووی دوور و درێژتری ئایدیا‬ ‫و سیاسەتی نیۆلیبڕاڵی بكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەم پێدانەگرتن و سوورنەبوونە لەسەر‬ ‫بــازاڕ گۆڕانێكی زۆر گرنگە‪ .‬چونكە‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزم لە سەرەتای پەیدابوونییەوە‬ ‫بزووتنەوەیەك بووە بەڕادەیەك لە بەرانبەر‬ ‫بە ئایدیای ئەكتی «كۆمەاڵیەتی»دا وەك‬ ‫مەیدانێكی جیاواز‪ ،‬یان لۆژیكی چاالكیی‬ ‫ئینسانی‪ ،‬پێناسە دەكرێت‪.‬‬ ‫ئایدیای «ئەكتی كۆمەاڵیەتی» یان‬ ‫«كۆمەڵگا» هەمیشە ئایدیایەكی ناڕوون‬ ‫و ڕازئامێز بووە‪ .‬ئەگەر ئەكتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫(‪ )the Social‬یــان كۆمەڵگا لە‬ ‫بنچینەدا مانایەكی هەبێت‪ ،‬ئەوا هەرگیز‬ ‫ناتوانین كــورتــی بكەینەوە بۆسەر‬ ‫ئاستی لۆژیكی پاڵنەرە فەردییەكان‬ ‫یان بازاڕەكان؛ لە بەرانبەردا‪ ،‬دەكرێت‬ ‫ناو لەمە بنێین لۆژیكی «ئابووری»‪.‬‬ ‫هــەروەهــا بــەو ئاسانییەش ناتوانین‬ ‫ئەم لۆژیكە لەگەڵ دەوڵــەتــدا پێناسە‬ ‫بكەین‪ ،‬كە دەتوانێت ئەوە بگۆڕێت بۆ‬ ‫كاتیگۆرییەكی سیاسیی یان حكومی‬ ‫وەك «نەتەوە» (بەو جۆرەى كارمەندان‬ ‫دەیــانــەوێــت)‪ .‬دەوڵــەتــەكــان لەمیانەى‬ ‫كۆكردنەوە و باڵوكردنەوەى چەندایەتییە‬ ‫گەورە ئامارییەكانەوە‪ ،‬ڕۆڵێكی گەورە‬ ‫دەگێڕن لە بەرانبەر بینین و پێوانەكردنی‬ ‫دروستبوونی «كــۆمــەڵــگــا»دا‪ .‬بــەاڵم‬ ‫بانگەشەى تیۆریزەكەرانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و ســۆســیــۆلــۆگــەكــانــی نــێــو نەریتی‬ ‫ئەمیل دۆركهایم لــەوەدایــە كە دەڵێن‬ ‫«كۆمەڵگا»‪ ،‬لە دەرەوە و بــەدەر لە‬ ‫ئامارە دیاریكراوەكان‪ ،‬كە بەهۆیانەوە‬ ‫كۆمەڵگا دەناسین‪ ،‬واقیعییەتی خۆى‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫ئەكتی كۆمەاڵیەتی وەك پارادۆكسێك‪،‬‬ ‫لەنێوان فــەزای ناچاركردنی دەوڵەتی‬ ‫بەهۆى یاسا و فەزای خۆڕسكبوونی بازاڕ‬ ‫لەژێر بەڕێوەبردنی پاڵنەرە فەردییەكان‬ ‫و نرخەكاندا دێت و دەچێت‪ .‬ئەویش‬ ‫لە كاتی ئەكتی كۆمەاڵیەتییانەدا لە‬ ‫هەمانكاتدا هەم پابەندین بەڕێسا و یاسا‬ ‫و هەم ئازادیشین‪ .‬و دەقاودەق هەر ئەم‬ ‫سروشتە ڕازئامێز و دژبەرەیە كە بیریارانی‬ ‫پێشەنگی نیۆلیبراڵی وەك فرەدریش‬ ‫فۆن هایك بەو ئەنجامە گەیاند گاڵتە‬ ‫و سوكایەتیی بە ئەكتی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫بكەن‪ .‬هایك دەڵێت «زاراوەى ئەكتی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی نــمــوونــەیــەكــی دیـــاری‬ ‫گشتبێژییە‪ .‬لەڕاستیدا كەس نازانێت چ‬ ‫مانایەكی هەیە»‪.‬‬ ‫هایك و هاونیشتمانەكەى‪ ،‬لودڤیك‬ ‫فــۆن میزس‪ ،‬لە مشتومڕیاندا لەگەڵ‬ ‫ئابووریناسان و ڕۆشنبیرانی سۆسیالیست‬ ‫بەدرێژایی دەیەكانی ‪ 30 ،1920‬و ‪40‬‬ ‫دەیانگوت سۆسیالیستەكان‪ ،‬زانایانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەوڵەتەكان‪ ،‬گوناهبارن لە‬ ‫دروستكردنی «كۆمەڵگا» لە هیچەوە‪.‬‬ ‫ئەكتی دەستەجەمعیی یان هاوبەشیی‬ ‫ئەوان ناتوانێت خۆڕسكانە كار بكات و‬ ‫ئەكت بنوێنێت‪ ،‬لە میانەى شتێكەوە بەبێ‬ ‫بازاڕ‪ ،‬سوبێكتیڤیتەی خۆیان بناسێنن‪،‬‬ ‫لــەم ڕووەوە‪ ،‬ئەكتی دەستەجەمعیی‬ ‫بریتییە لەو بەها و ئایدیایانەى كە ئیلیتە‬ ‫(نوخبە) سۆسیالیستەكان بەسەریاندا‬ ‫سەپاندوون‪ ،‬بۆ نموونە ماسكی بەها‬ ‫سوبێكتیڤییەكان لە فاكت و ڕاستییە‬ ‫ئوبێكتیڤییەكان دەبەستن‪.‬‬ ‫وەك فیلیپ میرۆڤسكی لە كتێبە‬ ‫تــازەكــەیــدا‪ ،‬هــەرگــیــز ڕێــگــا نــەدەیــت‬ ‫قــەیــرانــێــكــی نـــوێ لــەدەســت بچێت‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ ،‬دەبێت سووربین لەسەر ئەوەى‬ ‫نیۆلیبڕاڵەكان هیچ كاتێك دوژمنی‬ ‫دەوڵــەت نەبوون‪ ،‬كە وەك سەرچاوەى‬ ‫زەرووریی زەبر بە ئامانجی بەرگرتن لە‬ ‫یاخیبوونە سیاسییەكان سەیری ئەمەیان‬ ‫دەكــرد‪ .‬بــەاڵم نیۆلیبڕاڵەكان هەمیشە‬ ‫دوژمــنــی ئایدیای ئــیــرادەى ئۆتۆنۆم‪-‬‬ ‫بەاڵم‪-‬دەستەجەمعی بوون كە بۆ نموونە‬ ‫ژان ژاك ڕۆسۆ وەك «ئیرادەى گشتی»‬ ‫خستییەبەرباس‪ .‬بەپێی نیۆلیبراڵەكان‪،‬‬ ‫«كۆمەڵگا» وەهمێكی مەترسیداری‬ ‫میتافیزیكییە كــە دەوڵــەتــەكــان بۆ‬ ‫ســـەرەتـــای ئــەنــجــامــدانــی بــەرنــامــە‬ ‫ئەخالقییەكانیان‪ ،‬لەودیو و لە دەرەوەى‬ ‫ڕۆڵی نیۆلیبڕالیی دۆخ و سیاسەتگوزاریی‬ ‫یاساكاندا بەكاریدەهێنن‪.‬‬ ‫بێگومان هــایــك نــیــگــەران دەبــوو‬

‫نیۆلیبراڵیزم دەبینین؟ یان تەنها دەبێت‬ ‫چاو لە تایپەكانی كاروبارە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫تــازەكــان بپۆشین وەك ڕەوانبێژییە‬ ‫ڕیاكارییەكان و فرت و فێڵەكان؟ من‬ ‫لەنێوان ئەم دوو تەفسیرەدا‪ ،‬بژاردەى‬ ‫سێیەم پێشنیار دەكــەم‪ :‬نیۆلیبڕاڵیزم‬ ‫بە چەندین شێوە و ڕێگا جارێكی دی‬ ‫داهێنراوەتەوە كە لۆژیكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫وەك ئامرازی بەرهەڵستی لە بەرانبەر بە‬ ‫ڕەخنە و دواخستنی قەیران لە خۆیدا‬ ‫جێدەكاتەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو هۆكارانە بۆ ئەم جۆرە‬ ‫بیركردنەوەیە ئەمەیە كە ئەو فاكتەی‬ ‫دەڵێت نیۆلیبڕاڵیزم هەڕەشەى لەسەرە‬ ‫لــەالیــەن ئــەو تاكانەى بەدیاریكراوی‬ ‫ناتوانن وەك ئامێرەكانی ژمێریاری تەریك‬ ‫و گۆشەگیر‪ ،‬تەنها بە ڕێنماییەكانی‬ ‫یاسا و بازاڕ كاردەكەن‪ .‬تاكەكان بەبێ‬

‫كە تیایدا دكتۆرەكان پێشنیار دەكەن‬ ‫لــە چاالكییەكانی كۆمەڵی لۆكاڵیدا‬ ‫بەشداری بكەین‪ ،‬بریتییە لە تەكنیكە‬ ‫تازە دەركەوتووەكانی سیاسەتگوزاری‪.‬‬ ‫نیۆلیبراڵیزم بــە هێرشكردنە سەر‬ ‫سۆسیالیزم وەك پرۆژەیەكی دەوڵەت‪-‬‬ ‫سەنتەری دەستی بەكارەكەى خۆى كرد و‬ ‫ئێستا بە شێوەیەكی زیرەكانە سەرلەنوێ‬ ‫داهێنراوەتەوە؛ ئەمجارەش بە شێوەیەك‬ ‫ڕوودەكاتە سروشتی كۆمەاڵیەتیی تاك‪.‬‬ ‫بــەراورد بەو كاتەى هایك و میزیس‬ ‫هێرشیان دەكــردە ســەر سۆسیالیزم‪،‬‬ ‫ئــەوەى ئێستا بەشێوەیەكی بنچینەیی‬ ‫گۆڕانی بەسەردا هاتووە‪ ،‬بریتییە لەوەى‬ ‫تەكنیكە تازەكان بۆ پێوان و ئەندازەگیری‬ ‫و نواندنەوەى «ئەكتی كۆمەاڵیەتی»‬ ‫دەركەوتوون كە ژمارەیەكی زۆری ڕەخنە‬ ‫نیۆلیبڕاڵییەكانیان ڕەتــكــردووەتــەوە‬

‫دەردەخـــەن‪ ،‬لەكاتێكدا پەیوەندییان‬ ‫بە لۆژیكی دەربڕینی فەردییەوە هەیە‪.‬‬ ‫سەرباری ئەمە‪ ،‬ئەم تەكنیكانە دەتوانن‬ ‫بەشێوەیەكی هاوزەمان بەكاربهێنرێن‬ ‫و هاموشۆ بەردەوامەكان لەنێو ئەكتی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا ئاشكرا بكەن‪ ،‬دروست وەك‬ ‫نرخەكان‪ ،‬پەردە لەسەر هاموشۆكانی‬ ‫نێو ئەكتی ئابووری هەڵدەماڵن‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانــگــەیــەوە‪ ،‬ئــەمــجــۆرە «سۆسیال‪-‬‬ ‫یزم»ـەیە (‪ )social-ism‬لەالیەن‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزمەوە بــەســەر ڕەخــنــەى‬ ‫سۆسیالیزمدا زاڵ دەبێت‪.‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬ئامرازە دیجیتاڵییەكان‬ ‫تـــازەن كــە بــۆ شــیــكــردنــەوەى ژیانی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی بــەكــاردەهــێــنــرێــن و‬ ‫بەڕادەیەكی زۆر سەرنجی دامەزراوەكانی‬ ‫بــۆ بــازاڕبــردنــیــان بــە تـــەواوی بــەالی‬ ‫خۆیاندا ڕاكێشاوە‪ .‬بــەاڵم ئەو ڕوانگە‬

‫ئــەگــەر بــیــزانــیــبــایــە لــە ســاڵــەكــانــی‬ ‫دواتـــردا‪ ،‬تەقینەوەیەكی تــازە تایپە‬ ‫نوێكانی ژمــێــریــاری‪ ،‬حــوكــمــڕانــی و‬ ‫دەستێوەردانی سیاسەتگوزاریی لەنێو‬ ‫بەرگی «ڕەوانبێژیی كۆمەاڵیەتی»دا‬ ‫دروستبووە‪ :‬دامەزراوە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫میدیا كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەكــان‪ ،‬نوێنەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬بــۆنــدە كاریگەرە‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەكــان‪ ،‬نــیــۆرۆزانــســتــی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬و ئــەم لیستە درێــژەى‬ ‫هەیە‪ .‬ئێمە دەبێت چی لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەمانەدا بكەین؟ ئەگەر نیۆلیبڕاڵیزم‬ ‫وەك بەرنامەیەكی تایبەت بە گەیشتن‬ ‫ئــایــدیــای ئەكتی كــۆمــەاڵیــەتــی وەك‬ ‫فـــەزای جــیــاكــەرەوەى ئەكت و كــردە‬ ‫لەقەڵەم بدرێت‪ ،‬ئایا ئێمە پاشەكشەى‬

‫ڕێنمایی و سەپۆرتی ئەوانیدیكە‪ ،‬بەبێ‬ ‫نۆرمەكان و نموونەكان‪ ،‬كە ئەوانیدیكە‬ ‫دروستی دەكەن‪ ،‬گەلێك ڕەفتار دەنوێنن‬ ‫كە خۆ‪-‬وێرانكەر و تێكدەرە‪ .‬ئەمە خاڵی‬ ‫سەنتڕاڵی ڕوانگەى ئابووریی ڕەفتاری‬ ‫و ئابووریی بەختەوەرییە كە ئێستا‬ ‫كاریگەرییەكی زۆر و بەرچاویان لەسەر‬ ‫بازنەكانی سیاسەتگوزاریدا هەیە‪.‬‬ ‫«ئەكتی كۆمەاڵیەتی» وەك ڕێگایەكی‬ ‫دروستكردنی سەپۆرت دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش بەجۆرێك كە تاكەكان بتوانن‬ ‫پشت بەخۆیان و ببەستن و ئاگادار لە‬ ‫مەترسییەكان درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن‬ ‫و ستایلی ژیانێكی تەندروستیان هەبێت‪،‬‬ ‫كە نیۆلیبڕاڵیزم بانگەشەى بۆ دەكات‪.‬‬ ‫دیــاریــدەى «ڕێپێدانی كۆمەاڵیەتی»‬

‫یان چاكیان كــردوون‪ .‬هایك و میزیس‬ ‫دەیانگوت فەزای كۆمەاڵیەتی تەنها لە‬ ‫كۆكردنەوە (ئامارییەكاندا) لەڕوانگەى‬ ‫زانایانی كۆمەاڵیەتی یان دەوڵەتەوە‪،‬‬ ‫دەكــرێــت بناسرێن و بزانرێن‪ .‬مانای‬ ‫بەڵگاندنەكەى ئـــەوان لــەوەدایــە كە‬ ‫دینامیكییەتی ناوەكی و لەسەرتربوونی‬ ‫فەردیی بەرباڵو بە موتڵەقی فەرامۆش‬ ‫دەكـــەن‪ ،‬كــە لــەنــاوەوەی كۆمەڵگادا‬ ‫ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫بــــەاڵم ســــــەرەڕای ئــەمــە‪ ،‬میدیا‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬و كۆى تەكنیكەكان‬ ‫بۆ شیكردنەوە (وەك «هەڵسەنگاندن»‬ ‫و تایپە جۆراوجۆرەكانی «شیكاركردنی‬ ‫كــــۆمــــەاڵیــــەتــــی»)‪ ،‬تــــۆڕەكــــان‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬كۆمەڵەكان‪ ،‬و نموونەكان‬

‫سیاسەتگوزارانەیەى لەسەر یۆتۆپیای‬ ‫تەكنەلۆژیانە دامەزراوە‪ ،‬لە چوارچێوەی‬ ‫«شارە زیرەكەكان» و هەڵسەنگاندنی‬ ‫دیجیتاڵی ڕەفتارگەلی تەندروستانەدا‪،‬‬ ‫وادەردەكــەوێــت كە مۆدێلی مەعریفە و‬ ‫بەڕێوەبردنی پەیوەندییەكانیان كردووە‬ ‫بە ئامانجی سەرەكیی دەوڵــەت‪ .‬ئەمە‬ ‫دەركەوتنی ئــەو شتە دەردەخـــات كە‬ ‫گیۆف موڵگان پێیدەڵێت «دەوڵەتی‬ ‫پەیوەندیی»‪ ،‬یان ئــەوەى من پێشتر‬ ‫وەك «نیۆكۆمۆنیتاریانیزم»[كۆمەڵخواز‬ ‫یی نوێ‪ ،‬پەیوەندیی نێوان تاك و كۆمەڵ‬ ‫لە فۆرمێكی نوێدا‪-‬وەرگێڕ] پێناسەم‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە جێگرەوەى لۆژیكی‬ ‫نیۆلیبڕاڵی نین‪ ،‬بەڵكو تەواوكەری ئەو‬

‫كۆمپانیاكانی تیلیكۆم و كۆمپانیاكانی میدیا‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان تۆمەتبارن بە هاوكاریكردن‬ ‫و دەستتێكەڵكردن لەگەڵ ئیدارەى ئاساییشی‬ ‫نەتەوەیی ئەمریكادا‬

‫میدیا كۆمەاڵیەتییەكان فۆرمی نوێی دەسەاڵتی دەوڵەتی ئاسان‬ ‫دەكەن‪ ،‬كاتێك دەگوترێت ئەم تۆڕە كۆمەاڵیەتییانە ئوبێكتی‬ ‫نیگای زەقی نیۆلیبڕالیزمن‪ ،‬ڕەنگە باس لەو شتە بكەن كە دەوڵەتی‬ ‫نیۆلیبڕاڵی چیتر پێداگرییەكی زۆر ناكات لەسەر بازاڕ وەك میكانیزمی‬ ‫ڕێكخستنی مەعریفە‪ ،‬ڕێكخستنی ئازادی و گەیشتن بە شەفافییەت‬

‫لۆژیكەن‪ .‬فۆرمی نوێی كۆمەڵگاگەرایی كە‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬ناكرێت ئەڵقەى پەیوەندیی‬ ‫نێوان دەوڵەتی بەزەبر و فەردی ئابووریی‬ ‫خۆڕسك دەربخات‪ .‬لە بەرانبەردا‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫خاڵە بنچینەییەكە ئەمە بێت كە ئەم‬ ‫دووانـــە چــۆن پەیوەندیی بەیەكەوە‬ ‫دەكـــەن‪ .‬بـــەدوای ئاشكرابوونەكانی‬ ‫ئیدارەى ئاساییشی نەتەوەیی ئەمریكادا‪،‬‬ ‫ترسی ئەوە هەیە میدیا كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫بەشێوەیەكی هێزەكییانە‪ ،‬زۆر زیاتر‬ ‫لەوەى بازاڕەكان بەدەستەوەى دەدەن‪،‬‬ ‫ببنە هۆی نزیكبوونەوەى نێوان فەردی‬ ‫خۆڕسكت و دەوڵەت‪.‬‬ ‫بــۆ بینینی ئــەم گــۆڕانــە تــازەیــەى‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزم‪ ،‬گرنگە بیر لە یەكێك‬ ‫لــەو كــار و كــردەوانــە بكەینەوە كە‬ ‫كۆمپانیاكانی تیلیكۆم و كۆمپانیاكانی‬ ‫میدیا كۆمەاڵیەتییەكان ئەنجامیان‬ ‫داوە كە تۆمەتبارن بە هاوكاریكردن‬ ‫و دەستتێكەڵكردن لەگەڵ ئیدارەى‬ ‫ئاساییشی نەتەوەیی ئەمریكادا‪ .‬پاڵنەری‬ ‫ئەم كردەوەیە بریتیی بوو لەوەى كۆمپانیا‬ ‫ناوبراوەكان تەنها سەرو‪-‬داتاكانیان شەیر‬ ‫و باڵو دەكردەوە و نەك خودی داتاكان‪.‬‬ ‫ئەم كردەوانە شتێك دەربارەى بڕگەیەكی‬ ‫مێژوویی بە ئێمە دەدەن كە تیایدا دەژین‪.‬‬ ‫بەپێی ڕوانگەى لیبڕاڵی و نیۆلیبڕاڵی‬ ‫نەریتی‪ ،‬ئەمە بەرگرییەكی كاریگەرە‪:‬‬ ‫ئەگەر دەوڵــەت نەتوانێت بەوردییەوە‬ ‫لە چاالكییەكان‪ ،‬لەسەرتربوونەكان و‬ ‫دەرخستنە داراییەكانی تاكەكان بڕوانێت‪،‬‬ ‫ئەوسا فەزای تایبەتی بەهێز دەبێت‪ .‬و‬ ‫چیتر كێشە نییە‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم شتە ڕەچـــاوی لۆژیكی‬ ‫دەزگـــای تەكنیكی تــازەدەركــەوتــووی‬ ‫دەوڵــــــەت نـــاكـــات‪ .‬لــــەو شــوێــنــەى‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزم لۆژیكی ئەكتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫لەخۆیدا جێدەكاتەوە‪ ،‬ئەمە دەقاودەق‬ ‫پەیوەندیی نێوان ئەكتەرانە كە دەبینرێت‬ ‫و دەپێورێت‪ ،‬و نەك خودی ئەكتەران‪.‬‬ ‫بەها لە كۆمەڵگای داتا گەورەكان(‪Big‬‬ ‫‪)Data society‬ی سەدەى بیست‬ ‫و یەكدا‪ ،‬كەوتووەتە نێو پەیوەندییەكان‬ ‫و نموونە و مۆدێلەكانەوە و نەك لەنێو‬ ‫تایبەتمەندییەكان و لەسەرتربوونەكانی‬ ‫تاكانەوە بێت وەك لە كۆمەڵگای ئاماری‬ ‫و بازاڕیی سەدەى بیستەمدا دەبینرا‪ .‬و‬ ‫ئەم ناساندنەی پەیوەندییەكان تائێستا‬ ‫نەزانراوە‪ ،‬كە میدیا دیجیتاڵییە تۆڕەكانی‬ ‫كـــردە هــاوپــەیــمــانــی دامــەزراوەكــانــی‬ ‫ئاساییش‪ .‬هیچ جۆرە پاكیزەیی و بێ‬ ‫مەبەستییەك دەربــارەى سەرو‪-‬داتاكان‬ ‫بوونی نییە‪.‬‬ ‫بزووتنەوە سیاسییەكان لە هەوڵیاندا‬ ‫بۆ نەهێشتنی نەیارەكانی خۆیان‪ ،‬دواجار‬ ‫دەستیانكردووە بە دزینی جلوبەرگی‬ ‫ئــەوان‪ .‬پارتی كاری بریتانیا بێگومان‬ ‫ڤێرژنێكی باشتری لە تاچەریزم هێناوە‬ ‫دەرهــەق بەو شتەى پارتی پارێزگاران‬ ‫لە هەموو مێژووی خۆیدا دەریدەخست‪.‬‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزم هەمیشە بەجۆش و خرۆشەوە‬ ‫حـــەزی لــە وێــرانــكــردنــی سۆسیالیزم‬ ‫بــووە‪ ،‬بــەاڵم لە پراكتیكدا دواجــار بە‬ ‫ڕەگەزگەلێكی تەكنۆكراتیی زۆر زیاتر‬ ‫لە سۆسیالیزمی دەوڵەتی «لەڕاستیدا‬ ‫هەبوو» كۆتایی هاتووە نەك ئەوەى‬ ‫ئایدیۆلۆگەكانی دەیانتوانی وێنای بكەن‪.‬‬ ‫كاتێك بیر لە حاڵەتی ناخۆشی خۆمان‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬حاڵەتێكی ناخۆش كە تیایدا‬ ‫ژیانە كۆمەاڵیەتی و تایبەتییەكانمان‬ ‫كراونەتە پاشكۆی بەچەندایەتیكردن‬ ‫و بــاشــتــركــردن و نموونەییكردنی‬ ‫[مــاتــمــاتــیــكــی]ی بــێــڕەحــمــانــە‪ ،‬ئــەم‬ ‫پێشبینیكردنە وەك شتێكی پێشگۆییانە‬ ‫دەردەكەوێت‪« :‬سەرتاپای كۆمەڵگا بووە‬ ‫بە ئیدارە و كارگەیەك»‪ .‬ئەم قسەیە‬ ‫لەڕاستیدا ڕوانگەیەكی گەشبینانە بۆ ئەو‬ ‫شتە دەردەخات كە لە داهاتوودا بڕیارە‬ ‫كۆمەڵگا وەك شتێكی باش سەیر بكرێت‪.‬‬ ‫و ئەم وێنە خەیاڵییە‪ ،‬وێنەى كەسێك‬ ‫نەبوو جگە لە وێنەى ڤالدیمێر لینین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.opendemocracy.net‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫ڕۆحى «ژاكۆبن»ـه‌كان‬

‫ده‌رباره‌ى توندوتيژى و ديموكراسى‬ ‫ده‌وڵـــه‌ت» كــۆى «تاكه‌ توندوتيژيى‬ ‫په‌رچه‌كردارانه»‪ .‬كێشه‌ى ئه‌مڕۆ ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌وڵـــه‌ت تا دێــت په‌شێوتر و بێ‬ ‫شكڵتر ده‌بێت و ته‌نانه‌ت ل ‌ه پياده‌كردنى‬ ‫ئه‌رك ‌ه سه‌ره‌كييه‌كه‌ى خۆيدا نوشوست‬ ‫دێنێت ك ‌ه بريتيي ‌ه ل ‌ه «خستنه‌ڕووى‬ ‫خزمه‌تگوزارييه‌كان» و «دابينكردنى‬ ‫پێداويستييه‌كان»‪ .‬ئايا هـه‌روا ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه ملمالنێى سياسيدا م ـه‌وداى خۆمان‬ ‫له‌گه‌ڵ هێزى ده‌وڵه‌تدا بپارێزين‪ ،‬ئه‌وه‌تا‬ ‫ده‌شبينين هێزه‌ك ‌ه خۆى له‌داوه‌شان و‬ ‫له‌ناوچوونداي ‌ه و ده‌ست ده‌دات ‌ه فۆرمێكى‬ ‫قێزه‌ونى توندوتيژى تاكو بێتوانايى و‬ ‫نه‌زۆكيى خۆى داپۆشێت؟‬ ‫ده‌توانين پرسيارێكى بنه‌ڕه‌تيتر بێنين ‌ه‬ ‫كايه‌وه‌‪ :‬بۆچى «ڕووداوى حه‌قيقه‌ت»ـى‬ ‫شۆڕشگێڕان ‌ه پێويستى ب ‌ه توندوتيژيي ‌ه يان‬ ‫توندوتيژيى له‌گه‌ڵدايه‌؟ چونك ‌ه ڕووداوى‬ ‫شۆڕشگێڕان ‌ه ڕێك له‌و جێيه‌دا ڕووده‌دات‬ ‫ك ‌ه نيشانه‌ى نه‌خۆشى(سه‌مپتۆم) ياخود‬ ‫(پێچ خــواردن)ـــى ل ـه‌ش و په‌يكه‌رى‬ ‫كۆمه‌ڵگايه‌؛ وات ‌ه له‌و جێيه‌دا ك ‌ه كۆيه‌تى‬ ‫و تۆتاڵێتيى كۆمه‌ڵگا وه‌ك مه‌حاڵى‬ ‫لێدێت‪ -‬هه‌روه‌ها سوبێكتى شۆڕشيش‬ ‫هه‌مان «به‌شى نابه‌ش»ـى كۆمه‌ڵگايه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و به‌شه‌ى كۆمه‌ڵگا ك ‌ه هيچ پشكێكى‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا نيه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ى ك ‌ه له‌ڕواڵه‌تدا‬ ‫به‌شێكن ل ‌ه كۆمه‌ڵگا به‌اڵم ل ‌ه هه‌ناوى‬ ‫كۆمه‌ڵگادا هيچ پێگه‌يه‌كى شياويان نيه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه «خاڵى ده‌ركه‌وتنى حه‌قيقه‌ت»ـى‬ ‫كۆمه‌ڵگاي ‌ه و بۆ ئه‌وه‌يش ئـه‌م خاڵ ‌ه‬ ‫خــۆى ده‌ربــخــات‪ ،‬پێويست ‌ه كــۆى ئه‌و‬

‫سالڤۆى ژيژه‌ك‬ ‫و‪ :‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫تيژبينييه‌كه‌ى ماركس هێشتاش به‌جێ‬ ‫و موعته‌به‌ر‌ه و پێده‌چێت ئه‌مڕۆش ل ‌ه‬ ‫هه‌مووكات زياتر‪ :‬ل ‌ه ديدى ماركسه‌و‌ه‬ ‫نابێت پرسى ئــازادى له‌سه‌ره‌تاو‌ه ل ‌ه‬ ‫پانتايى سياسه‌تدا ب ‌ه ماناى تايبه‌تيى‬ ‫وشــه‌كــ ‌ه بــخــرێــتــه‌ڕوو(ئــه‌وه‌ى گــوايــا‬ ‫ئاخۆ ل ‌ه فاڵن واڵتدا هه‌ڵبژاردنى ئازاد‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت؟ ئاخۆ دادوه‌ره‌كانى ئه‌و‬ ‫واڵت ـ ‌ه حوكمى سه‌ربه‌خۆ ده‌رده‌كــه‌ن؟‬ ‫ئايا بــاوكــراوه‌كــان گوشار و فشارى‬ ‫شاراوه‌يان له‌سه‌ر نيه‌؟ ئايا ئه‌و واڵت ‌ه‬ ‫ڕێــز ل ‌ه مافه‌كانى مــرۆڤ ده‌گــرێــت و‪،‬‬ ‫پرسيارى ترى له‌م جــۆره‌)‪ ،‬له‌جياتيى‬ ‫ئه‌وه‌[ب ‌ه الى ماركسه‌وه‌] كليلى ئازاديى‬ ‫ڕاسته‌قينه‌(له‌هه‌مبه‌ر ئازاديى فۆرماڵ‬ ‫و ڕواڵه‌تيدا) ل ‌ه تۆڕى «ناسياسى»ـى‬ ‫په‌يوه‌نديي ‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كاندايه‌‪ ،‬ئيدى‬ ‫ل ‌ه بازاڕه‌و‌ه بيگر‌ه تا ده‌گات ‌ه ناو خێزان‪.‬‬ ‫ئ ـه‌و گــۆڕان ـه‌ى كه‌ لــێــره‌دا پێويست و‬ ‫خوازراو‌ه ڕيفۆرمى سياسى نيه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫گۆڕينى په‌يوه‌نديي ‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌‪ -‬ئه‌مه‌ش ڕێك و ڕه‌وان‬ ‫پێويستى ب ـ ‌ه ملمالنێى چينايه‌تيى‬ ‫شــۆڕشــگــێــڕانـه‌يـه‌‪ ،‬نــه‌ك هه‌ڵبژاردنى‬ ‫ديموكراسييان ‌ه ياخود هيچ هه‌نگاوێكى‬ ‫«سياسى»ـى تر ب ‌ه ماناى به‌رته‌سكى‬ ‫وش ـه‌ك ـه‌‪ .‬ئێم ‌ه ل ـه‌بــاره‌ى ئ ـه‌و شته‌و‌ه‬ ‫ده‌نگ ناده‌ين ك ‌ه فاڵن كه‌س خاوه‌نى‬ ‫چيه‌‪ ،‬يان له‌باره‌ى په‌يوه‌ندييه‌كانى ناو‬ ‫كارگه‌كان و شتى ترى له‌م جۆره‌وه‌‪ -‬ئه‌م‬ ‫مه‌سه‌الن ‌ه هــه‌روا له‌ ده‌ره‌وه‌ى كايه‌ى‬ ‫سياسييه‌و‌ه ده‌مێننه‌و‌ه و‪ ،‬خه‌ياڵپاڵويش ‌ه‬ ‫چاوه‌ڕێى ئه‌و‌ه بكه‌ين به‌هۆى «ڕاكێشران‬ ‫و په‌ره‌پێدان»ـى ديموكراسييه‌و‌ه بۆ‬ ‫كايه‌ى ئابورى گۆڕانێكى واقيعى له‌و‬ ‫مه‌سه‌النه‌دا ڕووبدات(بۆنمونه‌‪ ،‬سه‌رله‌نوێ‬ ‫ڕێكخستنه‌وه‌ى بانكه‌كان و سپاردنى‬ ‫كاروباره‌كانيان ب ‌ه خه‌ڵك ‌ه ئاساييه‌كه‌)‪.‬‬ ‫گۆڕان ‌ه ڕاديكاڵه‌كان لـه‌م پانتاييه‌دا‪،‬‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ى كايه‌ى «ماف»ـ ‌ه‬ ‫ياساييه‌كانه‌و‌ه‌ ئه‌نجام بدرێت‪ .‬ل ‌ه شێواز‌ه‬ ‫حه‌تمه‌ن‬ ‫«ديموكراسى»يه‌كاندا(ك ‌ه‬ ‫ده‌توانن كاريگه‌رييه‌كى ئه‌رێنى و پۆزه‌تيڤ‬ ‫بــخـه‌نـه‌وه‌) گرنگ ني ‌ه دژايه‌تيكردنى‬ ‫سه‌رمايه‌دارى له‌اليه‌ن ئێمه‌و‌ه چه‌ند‌ه‬ ‫ڕيشه‌يى و ڕاديكاڵه‌‪ ،‬ڕێگه‌چاره‌كان ته‌نيا‬ ‫و ته‌نيا ب ‌ه نێوانگريى ئه‌و ميكانيزم ‌ه‬ ‫ديموكراسييانه‌و‌ه داواده‌كرێن ك ‌ه خۆيان‬ ‫به‌شێكن ل ـ ‌ه ده‌زگـــا و ئه‌پاراتويس ‌ه‬ ‫«بــۆرژوايــى»ـ ـه‌كــانــى ده‌وڵــــه‌ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ى ك ‌ه به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى هێور و‬ ‫بێ سه‌رێشه‌ى سه‌رماي ‌ه گه‌ره‌نتى ده‌كات‪.‬‬ ‫بـه‌م مانا تـــه‌واوه‌‪ ،‬ئــاالن باديۆ ڕاست‬ ‫ده‌كات ك ‌ه ده‌ڵێت ئه‌مڕۆ دوايين دوژمنى‬ ‫ئێم ‌ه سه‌رمايه‌دارى يان ئيمپراتۆرييه‌ت‬

‫بااڵده‌ستيى چينێك ‌ه به‌سه‌ر چينێكى تردا‪.‬‬ ‫ل ‌ه په‌يوه‌ندييه‌كى نزيكدا ب ‌ه زه‌رووره‌تى ب ‌ه ده‌ربڕينێكى تر‪ ،‬ناتوانرێت توندوتيژى‬ ‫شكاندنى ئه‌م بته‌ى ديموكراسييه‌وه‌(يان ل ـ ‌ه ده‌وڵـــه‌ت جيابكرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ويش‬ ‫لــ ‌ه «فــيــتــيــش» دامــاڵــيــن)‪ ،‬ده‌بــێــت ئه‌وكاته‌ى ك ‌ه ده‌وڵه‌ت داموده‌زگايه‌كى‬ ‫هاوتا نه‌رێنى و نێگه‌تيڤه‌كه‌شى‪ ،‬وات ‌ه ملكه‌چى ده‌سه‌اڵتى چينايه‌تييه‌‪ :‬ل ‌ه ديدى‬ ‫توندوتيژى‪ ،‬ل ‌ه بت و فيتيش دابماڵين‪ .‬سته‌مديده‌كانه‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌ت خۆى فاكت و‬ ‫به‌و دواييه‌‪ ،‬باديۆ به‌ته‌واوى هاوكێشه‌ى ڕاستييه‌كى توندوتيژه‌(به‌و مانايه‌ى ك ‌ه‬ ‫«توندوتيژيى به‌رگريكارانه‌«ـى پێشنيار ڕۆبسپێر پێى وابوو هيچ پێويست به‌و‌ه‬ ‫كردووه‌‪ :‬واته‌ ئيدانه‌كردنى توندوتيژى وه‌ك ناكات بيسه‌لمێنين پاشا تووشى تاوانێك‬ ‫«شێوازى كار»ـى سه‌ره‌كى و‪ ،‬له‌جياتيى بووه‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ر بوونى پاشا خۆى بۆ‬ ‫ئ ـه‌وه‌دا ته‌ركيزخستنه‌سه‌ر خولقاندنى خۆى تاوانه‌‪ ،‬بوونى ئه‌و خۆى سوكايه‌تيي ‌ه‬ ‫فـــه‌زاى ئـــازاد‪ ،‬ئـه‌ويــش بـ ‌ه پاراستنى بـ ‌ه ئـــازادى و شــعــورى خ ـه‌ڵ ـك‌)‪ .‬له‌م‬ ‫مه‌ودا ل ‌ه ده‌سه‌اڵتى ده‌وڵه‌ته‌وه‌(شتێكى ڕووه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر كرده‌وه‌يه‌كى توندوتيژان ‌ه‬ ‫وه‌ك فۆرم ‌ه سه‌ره‌تاييه‌كه‌ى بزووتنه‌وه‌ى له‌اليه‌ن سته‌مديده‌كانه‌و‌ه دژى ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫‪ Solidarno‬ل ـ ‌ه پــۆڵــه‌نــدا)؛ له‌م سه‌ره‌نجام ده‌چێت ‌ه خانه‌ى كاتيگۆريى‬ ‫ڕوانگه‌يه‌و‌ه په‌نابردن بۆ توندوتيژى ته‌نيا تــونــدوتــيــژيــى «بــه‌رگــريــكــارانــه‌«وه‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كات ‌ه ڕه‌وا و ڕێپێدراو‌ه ك ‌ه ده‌وڵه‌ت خۆى پــشــتــڕاســتــنـه‌كــردنـه‌وه‌ى ئــه‌م خاڵه‌‪،‬‬ ‫ده‌ست ده‌دات ‌ه سه‌ركوتكردنى ئه‌م»ناوچ ‌ه بته‌وێ و نـه‌تـه‌وێ‪ ،‬يــان ب ‌ه ده‌ربڕين ‌ه‬ ‫ئازادكراوانه‌«‪ .‬گرفتى ئه‌م هاوكێشه‌ي ‌ه باوه‌كه‌(‪ ،)noles volens‬ب ‌ه ماناى‬ ‫ئه‌وه‌ي ‌ه كه‌ له‌سه‌ر جياكارييه‌كى تێكه‌ڵ و «ئاسايى پيشاندان»ـى كرده‌وه‌كانى‬ ‫ته‌مومژاوى به‌ند‌ه له‌نێوان ڕۆڵ و كاركردى ده‌وڵه‌ت و ملكه‌چبوون به‌م تێڕوانينه‌ي ‌ه‬ ‫«نــۆرمــاڵ و ئاسايى»ـى ده‌زگاكانى ك ‌ه كـــرده‌و‌ه توندوتيژه‌كانى ده‌وڵ ـه‌ت‬ ‫ده‌وڵه‌ت و به‌كارهێنانى «زياد ل ‌ه ڕاده‌‪ ،‬به‌ته‌واوى كۆمه‌ڵێك زياده‌ڕۆيى ڕێكه‌وت‬ ‫يان نائاسايى»ـى توندوتيژى له‌اليه‌ن و سودفه‌ن و ده‌بێت له‌ڕێگه‌ى ڕيفۆرمى‬ ‫ده‌وڵــه‌تــه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ب ـه‌رامــب ـه‌ردا‪ ،‬چه‌مك ‌ه ديموكراسييانه‌و‌ه ڕووبه‌ڕوويان ببينه‌وه‌‪.‬‬

‫شتێكى ڕه‌وا و شه‌رعييه‌(چونك ‌ه پێگ ‌ه‬ ‫و پايه‌ى ئه‌وان به‌ره‌نجامى توندوتيژييه‌ك ‌ه‬ ‫ك ‌ه ڕووبه‌ڕووى بوونه‌ته‌وه‌)‪ ،‬به‌اڵم هه‌رگيز‬ ‫زه‌روورى نيه‌(مه‌سه‌له‌ى به‌كارهێنان يان‬ ‫به‌كارنه‌هێنانى توندوتيژى ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫دوژمندا هه‌ميش ‌ه ملكه‌چى ستراتيژيى‬ ‫ملمالنێ بێت)‪ .‬به‌كورتييه‌ك ‌هى‌‪ ،‬ده‌بێت ڕاز‬ ‫و ته‌مومژ ل ‌ه بابه‌ته‌ك ‌ه دابماڵين‪ :‬كێشه‌ى‬ ‫كۆمۆنيزم ل ‌ه سه‌ده‌ى بيسته‌مدا په‌نابردن‬ ‫نه‌بوو بۆ توندوتيژى«ل ‌ه خۆيدا»‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫مۆدێلێكى كاركردن بوو ك ‌ه په‌نابردنه‌به‌ر‬ ‫توندوتيژيى ده‌كــرد‌ه شتێكى حه‌تمى‬ ‫و حاشاهه‌ڵنه‌گر(حيزب[ـى ستالينى]‬ ‫وه‌ك ئامرازى حه‌تميه‌تێكى مێژوويى‬ ‫يــان داشــێــك بـه‌ده‌ســتــى زه‌رووره‌تــــى‬ ‫مێژوويى و ئه‌و جۆر‌ه شتانه‌وه‌)‪ .‬هێنرى‬ ‫كيسنجه‌ر‪ ،‬كاتێك ده‌يويست هه‌ندێك‬ ‫ڕێــگــاى كــاريــگ ـه‌رى سه‌رنگونكردنى‬ ‫حكومه‌ته‌كه‌ى سالڤادۆر ئالند‌ه پيشانى‬ ‫(‪ )CIA‬بدات ك ‌ه هه‌ڵبژێراوى خه‌ڵكى‬ ‫شيللى بوو ل ‌ه چوارچێوه‌ى هه‌ڵبژاردنێكى‬ ‫ديموكراسييانه‌دا‪ ،‬ئه‌م خاڵه‌ى ته‌واو‬ ‫كــورت كــرده‌و‌ه و ده‌ربــڕى‪« :‬نــوز‌ه ل ‌ه‬ ‫ئابورى ببڕن!»‪.‬‬ ‫كاربه‌ده‌ستانى بااڵى ده‌وڵه‌تى ئه‌مريكا‬

‫ڕۆبسپێر پێى وابوو هيچ پێويست به‌و ‌ه ناكات بيسه‌لمێنين پاشا تووشى‬ ‫تاوانێك بووه‪ ،‬چونكه‌ هه‌ر بوونى پاشا خۆى بۆ خۆى تاوانه‌‪ ،‬بوونى‬ ‫ئه‌و خۆى سوكايه‌تييه‌ ب ‌ه ئازادى و شعورى خه‌ڵك‌‬ ‫يــان چه‌وساندنه‌و‌ه و شتى تــرى له‌م‬ ‫جۆر‌ه نيه‌‪ ،‬به‌ڵكو خودى ديموكراسييه‌‪:‬‬ ‫«وه‌همى ديموكراسى» وات ‌ه قبوڵكردنى‬ ‫ئــه‌وه‌ى ميكانيزم ‌ه ديموكراسييه‌كان‬ ‫تاك ‌ه چوارچێوه‌ن بۆ هه‌ر جۆر‌ه گۆڕان‬ ‫و وه‌رچه‌رخانێكى ڕه‌خساو‪ ،‬هه‌ر ئه‌م‬ ‫وه‌همه‌ش ‌ه ك ‌ه ده‌بێت ‌ه له‌مپه‌ر له‌به‌رده‌م‬ ‫هــه‌ر جــۆر‌ه گۆڕانێكى ڕاديــكــاڵــدا ل ‌ه‬ ‫په‌يوه‌ندييه‌كانى سه‌رمايه‌داريدا‪.‬‬

‫ماركسييه‌كه‌ى ملمالنێى چينايه‌تى –‬ ‫يان وردتر بڵێين‪ ،‬ئه‌وله‌ويه‌تى ملمالنێى‬ ‫چينايه‌تى به‌سه‌ر ڕوانين و قه‌ناعه‌ت ‌ه‬ ‫چينايه‌تييه‌كه‌دا وه‌ك زات و جه‌وهه‌رى‬ ‫پۆزه‌تيڤى كــۆم ـه‌اڵي ـه‌تــى‪ -‬ئــه‌م تێز‌ه‬ ‫ده‌خاته‌ڕوو ك ‌ه ژيانى «ئاشتيخوازانه‌«ـى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى‪ ،‬خۆى ڕووى ل ‌ه توندوتيژيى‬ ‫(ده‌وڵه‌تى)ـه‌‪ ،‬وات ‌ه ئه‌م فۆرم ‌ه ل ‌ه ژيان‬ ‫خۆى نيشان ‌ه و به‌ره‌نجامى زاڵبوون و‬

‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ي ‌ه ك ‌ه درووشمى باوى‬ ‫ليبراڵه‌كان كافى نيه‌‪ -‬ئه‌و درووشمه‌ى‬ ‫ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬توندوتيژى هه‌رگيز ڕه‌وا و‬ ‫شه‌رعى نيه‌‪ ،‬گه‌رچى پێده‌چێت جاروبار‬ ‫زه‌رووره‌ت وا بخوازێت په‌ناى بۆ ببه‌يت‪.‬‬ ‫ل ـ ‌ه ديـــدى سياسه‌تى ڕزگــاريــخــوازى‬ ‫ڕاديــكــاڵـه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت ئـه‌م هاوكێشه‌ي ‌ه‬ ‫ئــاوه‌ژوو بكه‌ينه‌وه‌‪ :‬بۆ سته‌مديده‌كان‪،‬‬ ‫(په‌نابردن بــۆ) توندوتيژى هه‌ميش ‌ه‬

‫دان بــه‌وه‌دا ده‌نێن ك ‌ه ئه‌مڕۆ هه‌مان‬ ‫ستراتيژ ل ‌ه ڤه‌نزوێالشدا پياد‌ه ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫الرێنس سيدنى ئيگلبێرگر[‪،]1930-2011‬‬ ‫ك ـ ‌ه مــاوه‌ي ـه‌كــى كـــورت ل ـ ‌ه ده‌وڵ ـه‌تــى‬ ‫جــۆرج بوشى باوكدا وه‌زيــرى ده‌ره‌و‌ه‬ ‫بوو و ‪...‬جارێكيان ل ‌ه تۆڕى هه‌واڵيى‬ ‫«فاکس‌نيوز»ـه‌وه‌ گوتى‪:‬‬ ‫ده‌وڵه‌تى چاڤێز تا ئه‌و كات ‌ه بۆ خه‌ڵكى‬

‫ڤه‌نزوێال مه‌حبوب و سه‌رنجڕاكێش ‌ه ك ‌ه‬ ‫هه‌ست بكات ده‌وڵه‌ته‌كه‌ى ده‌توانێت‬ ‫ئاستى ژيان و گوزه‌رانيات باشتربكات‪.‬‬ ‫گـه‌ر ل ‌ه پنتێكدا ئابورى هه‌ربه‌ڕاست‬ ‫خـــراپ ببێت‪ ،‬ئــيــدى مه‌حبوبيه‌ت و‬ ‫جه‌ماوه‌ريبوونى چاڤێز كه‌م ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫و ئ ـه‌م ـه‌ش چه‌كێك ‌ه ك ـ ‌ه س ـه‌ره‌تــا بۆ‬ ‫ڕووبه‌ڕوونه‌وه‌ى خۆى به‌ده‌ستمانه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫و پێويست ‌ه به‌كارى بهێنين‪ ،‬وات ‌ه هه‌مان‬ ‫ئامراز‌ه ئابورييه‌كان‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى دۆخى‬ ‫ئابورى هێند‌ه خراپتر بكه‌ين تاكو ئاستى‬ ‫سه‌رنجڕاكێشى و مه‌حبوبيه‌ته‌كه‌ى ل ‌ه‬ ‫ت [ ‪.‬‬ ‫واڵته‌كه‌ى و ناوچه‌كه‌شدا دابه‌زێ ‌‬ ‫‪ .] . .‬هه‌رچيمان له‌ده‌ست بێت تاكو‬ ‫دۆخى ئابوريى ڤه‌نزوێال له‌م پنته‌دا بۆ‬ ‫خه‌ڵكى ئه‌و واڵت ‌ه قورستر بكه‌ين‪ ،‬چاك ‌ه‬ ‫به‌اڵم ده‌بێت ئه‌م كار‌ه به ‌شێوازگه‌لێك‬ ‫ئه‌نجام بده‌ين تاكو به‌پێى توانا خۆمان‬ ‫ل ‌ه ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ى ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫ڤه‌نزوێالدا بدزينه‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌مترين قسه‌يه‌ك ك ‌ه ده‌توانين بيكه‌ين‬ ‫ئه‌وه‌يه‌‪ ،‬لێدوانگه‌لى له‌م جۆر‌ه گوێگر‬ ‫ده‌خات ‌ه ئه‌و گومانه‌و‌ه نه‌وه‌كا گرفت ‌ه‬ ‫ئابورييه‌كانى به‌رده‌م حكومه‌ته‌كه‌ى چاڤێز‬ ‫بـه‌تـه‌واوى به‌ره‌نجامى سياسه‌تكاريي ‌ه‬ ‫نابه‌جێكانى خۆى نه‌بێت‪ .‬ئه‌م مه‌سه‌له‌ي ‌ه‬ ‫ب ـه‌ره‌و تێگه‌يشتنى خاڵێكى گرنگمان‬ ‫ده‌بــات ل ‌ه سياسه‌تدا‪ ،‬ئه‌و خاڵه‌ى ك ‌ه‬ ‫هه‌رسكردنى بۆ هه‌ندێك ل ‌ه ليبراڵه‌كان زۆر‬ ‫قورسه‌‪ :‬ئاشكراي ‌ه ك ‌ه لێره‌دا سه‌روكارمان‬ ‫لـه‌گـه‌ڵ پــرۆسـ ‌ه و كاردانه‌وه‌گه‌لێكى‬ ‫كوێرى بــازاڕدا ني ‌ه به‌ڵكو سه‌روكارمان‬ ‫لـه‌گـه‌ڵ ستراتيژێكى ئــاڵــۆز و ت ـه‌واو‬ ‫به‌رنامه‌بۆداڕێژراودايه‌‪-‬ئايا ناتوانين بڵێين‬ ‫ل ‌ه بارودۆخێكى له‌م جۆره‌دا به‌كارهێنانى‬ ‫جــۆرێــك لــه‌«تــيــرۆر»و[تــۆقــانــدن]‬ ‫(هێرشى پۆليس بۆ سه‌ر عه‌مباره‌كان‪،‬‬ ‫ده‌سگيركردنى قۆرخكاران و هتد) وه‌ك‬ ‫جۆرێك ل ‌ه كـــرده‌وه‌ى پێچه‌وان ‌ه يان‬ ‫دژه‌كـــرده‌وه‌ى به‌رگريكارانه به‌ته‌واوى‬ ‫شـه‌رعــيـه‌ت و پــاســاوى خــۆى هه‌يه‌؟‬ ‫ديار‌ه هاوكێشه‌كه‌ى باديۆ له‌م بارودۆخ ‌ه‬ ‫نوێيه‌دا وه‌ك پێويست نايه‌ت ‌ه به‌رچاو‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌م ‌ه پێكهاتووه‌‪« :‬لێده‌ركردن ل ‌ه‬

‫لينينيش‬ ‫به‌درووستى‬ ‫دركى كردبوو‪،‬‬ ‫حه‌قيقه‌ت خۆى‬ ‫سرووشتێكى‬ ‫شۆڕشگێڕانه‌ى‬ ‫هه‌يه‬ ‫ستراكتۆر‌ه هه‌ڵپه‌سێردرێت و له‌ناوببرێت‬ ‫ك ‌ه ئه‌م خاڵ ‌ه وه‌ك مه‌حاڵبوونى كۆيه‌تى‬ ‫و تۆتاڵێتى و كامڵبوونێتى‪ .‬ڕێك‬ ‫له‌به‌ر ئـه‌م هۆيه‌‪ ،‬وه‌كــچــۆن لينينيش‬ ‫به‌درووستى دركى كردبوو‪ ،‬حه‌قيقه‌ت‬ ‫خــۆى سرووشتێكى شۆڕشگێڕانه‌ى‬ ‫هه‌يه‌‪ -‬تاك ‌ه ڕێگاى گه‌ياندنى‪ ،‬بريتيي ‌ه‬ ‫ل ‌ه خولقاندنى فــه‌وزا و پشێوييه‌كى‬ ‫شۆڕشگێڕان ‌ه ل ‌ه سيسته‌مى هيرارشيى‬ ‫دۆخ ‌ه بااڵده‌سته‌كه‌دا‪ -‬به‌م پێيه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ماكياڤيلييه‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌و تێڕوانين ‌ه كۆن ‌ه (نيمچه‌)‬ ‫ڕه‌ت بكه‌ينه‌و‌ه ك ‌ه پێى واي ‌ه حه‌قيقه‌ت‬ ‫ن ـه‌زۆك و بێ تواناي ‌ه و‪ ،‬ده‌س ـه‌اڵت بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى كاريگه‌ر بێت پێويست ‌ه درۆ بكات‬ ‫و ساخته‌كارى ئه‌نجام بدات‪ :‬وه‌كچۆن‬ ‫لينينيش وتويه‌تى‪ ،‬ماركسيزم تا ئه‌و‬ ‫جێي ‌ه ده‌س ـه‌اڵتــى هه‌ي ‌ه ك ‌ه ڕاستگۆ‪/‬‬ ‫حه‌قيقى بێت‪( .‬ئه‌مه‌ش به‌دياريكراوى‬ ‫دژى ڕوانــگـه‌ى پۆستمۆدێرنه‌كان ‌ه ك ‌ه‬ ‫حه‌قيقه‌تى گشته‌كى«‪»universal‬‬ ‫ب ‌ه شتێكى سته‌مكاران ‌ه ده‌زانــن و به‌م‬ ‫هۆيه‌شه‌و‌ه ڕه‌تى ده‌كه‌نه‌وه‌‪ -‬به‌پێى ئه‌م‬ ‫ڕوانگه‌يه‌‪ ،‬ب ‌ه گوزارشتى جيانى ڤاتيمۆ‪،‬‬ ‫گه‌ر حه‌قيقه‌ت ڕزگارمانده‌كات‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه‬ ‫ناواخندا ئێمه‌ش له‌ده‌ستى خۆى ڕزگار‬ ‫ده‌كات)‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٢‬دوشةممة ‪2015/٦/١٥‬‬

‫پەیامبەرێتی لە بۆتەی‬ ‫ڕۆحیگەریدا‬ ‫ئازاد قەزاز‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫پەیامبەرێتی لە بۆتەی ڕۆحیگەریدا‬ ‫لە پێشەوە ئەوەمان درکاند کە ئیسالم‬ ‫هــەروەک مەسیحی و یەهودی سەر بە‬ ‫کەلتوری پەیامبەر ئیبراهیمن‪ .‬چونکە‬ ‫باوانی گەلی یەهود و گەلی عەرەب بە‬ ‫ڕەچەڵەک دەچنەوە سەر ئیبراهیم‪ .‬گەلی‬ ‫عــەرەب لە وەچــەی ئیسماعیلی کوڕی‬ ‫ئیبراهیمە‪ .‬ڕۆحیگەری لەم کەلتورەدا‬ ‫بەستراوەتەوە بە خودایەکی دەرنشینی‬ ‫تاقانە کە لەسەر عەرشی خۆی لە ئاسمان‬ ‫جێگیر کراوە‪ .‬هەرچەندە لە تیۆلۆژیای‬ ‫ئیسالم ئەم وێناندنە بۆ خودا وەک مەجاز‬ ‫وەرگیراوە‪ ،‬وەلێ لە پەیوەندی خوداوە‬ ‫بە پەیامبەران هەمیشە وا نیشاندەدرێت‬ ‫کە خودا لە شوێنێکی بەرزەوە فریشتە‬ ‫و فەڕی خۆی دەنێرێتە خوارەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫قورئانیش هەروا باس دەکرێت کە تنزیلە‪،‬‬ ‫واتە لەسەرەوە بۆ خوراەوە نەخشێنراوە‪.‬‬ ‫تەنانەت بیرمەندێکی میسری وەک‬ ‫نەسر حامید ئەبو زەیــد کــە لەسەر‬ ‫بۆچوونەکانی لە دادگای میسریدا کافر‬ ‫کرا و بە ناچاری میسری بەجێهێشت و لە‬ ‫هۆڵەندا پەناهەندەیی پێدرا‪ ،‬نەیتوانیوە‬ ‫لەم وێناندنە ئەفسانەییە ڕزگاری ببێت‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ ئەم کەلتورەی پەیوەندیی‬ ‫نــێــوان خـــودا و مـــرۆڤ و ئاسمان و‬ ‫زەوی‪ ،‬لە مێژووی بنەماڵەی ئیبراهیمدا‬ ‫بــەردەوام بــووە و درێــژەی کێشاوە تا‬ ‫گەشتۆتە سەردەمی پەیامبەر موحەمەد‬ ‫و دۆخێكی دەروونــی و ڕۆحی ئەوتۆی‬ ‫تیا خــوڵــقــانــدبــوون‪ ،‬ســەخــت نــەبــووە‬ ‫باوەڕکردن بە کەلتوری پەیامبەرێتی‪.‬‬ ‫واتــە پەیامبەرێتی لە نــاو نەوەکانی‬ ‫ئیبراهیمدا وەك کەلتورێ دانیپێدانرابوو‪.‬‬ ‫لە کەلتوری بەنی ئیسرائیلدا دەیــان‬ ‫پەیامبەر سەریهەڵداوە‪ .‬کتێبێکی پیرۆزی‬ ‫وەک بایبڵ (تەورات و ئینجیل) بۆ ئەوان‬ ‫سەرچاوەیەکی شەرعی بووە‪ ،‬شانازییان‬ ‫بەوەوە کردووە کە خوای بەنی ئیسرائیل‬ ‫خەمی ئەوانی خورادووە و ئاگای لێیان‬ ‫بووە‪ .‬تەنانەت ناونانی ئەوان بە نەتەوەی‬ ‫ئەهلی کیتاب بۆتە بڵندی و شانازی‬ ‫بــۆیــان‪ ،‬بــەاڵم بــۆ عـــەرەب نەنگییەك‬ ‫بــووە کە لەو فــەڕو بەرەکەتەی خودا‬ ‫بێبەشکراون‪ .‬مەبەست لێرەدا نیشاندانی‬ ‫ئــەو فـــەزا ڕۆحــیــیــەیــە کــە پەیامبەر‬ ‫موحەمەد تیایدا گەورە بووە و ئیسالم‬ ‫لــەوێــدا چــۆن و بۆچی سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەم کەلتورەی کە ئیسالم تیایدا‬ ‫دەتوانێ مافی بوونی خۆی وەرگرێت‪،‬‬ ‫هەمانکات لە تەوراتیشەوە کتێبی پیرۆزی‬ ‫یەهودی‪ ،‬توانیویەتی مافێکی تری بوونی‬ ‫خۆی دابینبکات‪ .‬لە تەورات کە باسی‬ ‫ئیسماعیل‪ ،‬واتە ڕیشەی یەکەمی گەلی‬ ‫عەرەب دەکات‪ ،‬ئاماژە بەوە دەدات کە لە‬ ‫ئاییندەدا نەوەی ئەویش فەڕو بەرەکەتی‬ ‫خودایان بەردەکەوێت و دەیــان کەمە‬ ‫ئوممەتێکی مەزن‪ .‬ئەمەش فاکتەرێکە کە‬ ‫دەسەاڵتێکی مێژوویی و سەرمایەیەکی‬ ‫ڕەمزی بە پەیامبەر موحەمەد بەخشیوە‬ ‫تا وەک خاڵێکی هێز بەکاریبهێنێ و‬ ‫شەرعیەت لە شەریعەتی ئیبراهیمییەوە‬ ‫وەرگـــرێ‪ ،‬لــەســەر ئــەو بنەمایەی کە‬ ‫خــودا خــۆی لە کتێبەکەیدا پەیمانی‬ ‫لــەو جـــۆرەی داوە‪ .‬کاتێ موحەمەد‬ ‫پەیامی ئیسالم ڕادەگەیەنێت‪ ،‬خۆی بەم‬ ‫کەلتورەوە دەبەستێتەوە و مافی بوونی‬ ‫خۆی لەوێوە وەردەگرێتەوە‪ .‬کەلتورێکە‬ ‫کۆمەڵێك خاڵی تێدا کۆبۆتەوە کە لە‬ ‫کۆتاییدا بۆ موحەمەد و پەیامەکەی‪،‬‬ ‫دەبنە پاڵپشتێکی پتەو‪ .‬بێگومان خاڵی‬ ‫تر زۆرن دەبنە فاکتەری یاریدەدەر بۆ‬ ‫خۆگرتنی پەیامی ئیسالم لەو فەزایەدا‬ ‫کە عــەرەب لــەو کــاتــەدا تیایدا خۆی‬ ‫بینوەتەوە‪ ،‬کە لێرەدا جێگەی باسکردنی‬

‫نییە‪ .‬ئەم کورتە شیکردنەوەیە تەنها‬ ‫وەک نموونەیەك بوو‪ ،‬تا بزانین چۆن‬ ‫کەلتوری عەرەب بۆ دەرکەوتنی ئیسالم‬ ‫لەو کاتەدا فاکتەرێکی یاریدەدەری گرینگ‬ ‫بووە لە سەرهەڵدانی پەیامبەرێکی وەک‬ ‫موحەمەد‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی موحەمەد لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەو ئازار و ئەشکەنجانەی لەسەرەتای‬ ‫بــانــگــەوازەکــەیــدا چەشتی‪ ،‬پــاش ئەو‬ ‫هەموو ملمالنێ و جەنگ و کوشتارەی‬ ‫لە نێوان ئــەوو نەیارەکانیدا ڕوویــدا‪،‬‬ ‫توانی مافی بوون بۆ شەریعەتی ئیسالم‬ ‫لەو کەلتورەدا‪ ،‬بەدەستبهێنێت‪ .‬وەک‬ ‫لەسەرەتادا ڕوونمان کــردەوە هێنانی‬ ‫پەیامەکە هێندە سەخت نەبووە‪ ،‬هێندەی‬ ‫ئەوەی کە ئەو بیسەلمێنێ بەڕاستی خودا‬ ‫ئەوی ناردووە و لەگەڵیاندا ڕاستگۆیە‪.‬‬ ‫بــەاڵم هــەر ئــەم کەلتورە عەرەبییە‪،‬‬ ‫ماریفەیەکی ڕۆحیگەری ئەوتۆی تێدا‬ ‫خوڵقا بــوو‪ ،‬کە ماریفەی ڕۆحیگەری‬ ‫ئیسالم لەوێدا و لەو کاتەدا ڕکابەرێکی‬ ‫نوێ و سەرسەختی بۆ ئــەوان هێنایە‬ ‫ئــاراوە‪ .‬لێرەدا ئەم ماریفەیەش ‪ -‬وەک‬ ‫دەڵێن ماریفە دەسەاڵتە ‪ ،-‬جۆرێک لە‬ ‫دەسەاڵتی بۆ موحەمەد دابینکردبوو‪.‬‬ ‫لــەمــەودوا دەسەاڵتی سیاسی لە تەك‬ ‫دەســەاڵتــی ماریفی پتر سەلماندن و‬ ‫سەپاندنی ئیسالمی لە دوورگەی عەرەبیدا‬ ‫ڕەخساند‪ .‬ئەم دەسەاڵتە سیاسییە کە‬ ‫دەرەنجامی سەرکەوتنەکانی موسڵمانان‬ ‫لەجەنگەکانیاندا دژ بە نەیارەکانیان‬ ‫هاتە دی‪ ،‬بە گرتنی مەککە کۆتایی‬ ‫هات و ئەوپەڕی متمانەی لە ناو گەلی‬ ‫عەرەبدا بۆ دابین کردن‪ .‬موحەمەد لە‬ ‫ڕووی کەلتورییەوە ئەو مافەی هەبوو کە‬ ‫پەیامبەرێتی خۆی ڕاگەیەنێت‪ ،‬هەمانکات‬ ‫دەســەاڵتــی سیاسی و ماریفیش ئەو‬ ‫هێزەی دایە کە خۆی بسەلمێنێ‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم دەسەاڵتە سیاسی و ماریفییە هەر‬ ‫ئەوە نەبووە کە لەو کات و سەردەمەدا‬ ‫هاتە ئـــاراوە‪ ،‬بەڵکو ئــەم دەســەاڵتــە‬ ‫کاریگەری تری بە شوێن خۆیدا هێناوە‪.‬‬ ‫کاتێ موحەمەد دەبێتە ئــەو مرۆڤە‬ ‫تاکەی کە دەسەاڵتی سیاسی و ماریفی‬ ‫لە خۆ بگرێت‪ ،‬بەتایبەتی ماریفەیەکی‬ ‫ڕۆحیگەری لــەو چەشنە‪ ،‬کە هــەردوو‬ ‫دەسەاڵتی فیزیکا و میتافیزکا الی ئەو‬ ‫کۆدەبێتەوە‪ ،‬ئیدی ئــەو دەبێتە ئەو‬ ‫مرۆڤە پیرۆزەی کە ئەو مافەی دەبێت‬ ‫بەناوی خوداوە بە ڕەهایی بدوێت و ببێتە‬ ‫وتەبێژی ڕاستەقینەی خودا‪ .‬ئەم مرۆڤە‬ ‫پیرۆزکردنی ڕۆژ بە ڕۆژ لە زیاد بووندا‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە ڕادەیەک وای لێدێت کە لە‬ ‫مرۆڤبوونی دەخەن و دەیکەنە کائینێکی‬ ‫تری ئەوتۆ کە نە لە مرۆڤ ئەچێ و نە لە‬ ‫فریشتەش دەچێ‪ .‬ئیدی بە تێپەڕبوونی‬ ‫کات هەرچی ئەفسانەیەک کە لەمێشکی‬ ‫مرۆڤدا هەیە و لە ئەندێشەی ئەواندا‬ ‫بنەی خۆی دانابوو‪ ،‬ئەکرێت وەبەر ئەو‬ ‫پەیامبەرەدا و هێندەی بەسەردا ئەڕژێنن‪،‬‬

‫ئەزمونی ئاینی پێویستی بە گیانفیداییە‬ ‫ئەو مرۆڤە لە مرۆڤبوونی خۆی ئەسڕنەوە‪.‬‬ ‫ئەم مرۆڤە کە بە چ سەختییەک ئەو‬ ‫پۆستە بەدەست ئەهێنێت‪ ،‬بە چەندین‬ ‫قۆناخی سەخت و دژواردا تێدەپەڕێت‪،‬‬ ‫بــە نــاو چەندین جەنگ و ملمالنێدا‬ ‫دەڕوات‪ ،‬چەندین بەڵگە و بورهان بۆ‬ ‫دامەزارندنی خۆی دەخاتەکار‪ ،‬چەندە‬ ‫بــە ناپیرۆز و ئاسایی لــەو کاتانەدا‬ ‫سەیرکراوە‪ ،‬چەندە بێ ڕێزی پێکراوە‬ ‫و ئــازار و ئەشکەنجە دراوە‪ ،‬کەچی‬ ‫هەر هێندە ئەو دوو دەسەاڵتەی کەوتە‬ ‫دەست‪ ،‬واتە دەسەاڵتی ڕۆحی و سیاسی‪،‬‬ ‫ئیدی ئەوانە هەمووی لە بیردەچنەوە‪،‬‬ ‫موحەمەد بە خودا دەسپێرن و هەرچی‬ ‫پیرۆزی و مەزنییەک هەبێت‪ ،‬بەسەر‬ ‫ئــەویــدا دەبــارێــنــن‪ .‬واتــە‪ :‬ئــەو هەموو‬ ‫کۆششە مرۆڤانەیەی ئەو پەیامبەرە لە‬ ‫بیردەچێتەوە و دەیکەنە موعجیزە و بە‬ ‫خــوداوە ڕاستەوخۆ دەیبەستنەوە‪ .‬لەو‬ ‫سەردەمەی کە ئەو پەیامبەرە سەرەتا‬ ‫تیایدا دەردەکەوێت‪ ،‬مرۆڤێكی ئاسایی‬ ‫دەتوانێ پرسیار لە ڕاستی یا ناڕاستی ئەو‬ ‫پەیامە بکات و بە دوای وەاڵمدا وێڵبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە پاش دامزراندن و پتەوبوونی‬ ‫ئەو پەیام و پەیامبەرە‪ ،‬ئیتر مەزنترین‬

‫فەیلەسوف زاری بۆ ئەو جۆرە پرسیارانە‬ ‫گۆناکات‪ .‬کاتێ ئەو فەیلەسوف و زانایانە‬ ‫گومان و پرسیاریان دەبێت‪ ،‬پرسیار لە‬ ‫بنەڕەت و بنەماکانی ئەو پەیامە ناکەن‪،‬‬ ‫بەڵکو پینەی ئەو گومان و پرسیارانە‬ ‫دەکـــەن‪ ،‬ئــەگــەر بــۆچــوون و ڕایەکی‬ ‫جیاوازیان بۆ دروست بێت‪ ،‬ئەوا لە ناو‬ ‫بازنەی ئەو شەریعەت و ئایینەدا جێگەی‬ ‫بۆ پەیدا دەکەن‪ .‬وەنەبێ بە ئەنقەست‬ ‫ئەم کــارە بەم شێوە ئەنجامبدەن‪ ،‬نا‬ ‫نەخێر؛ یان ئەوەتا ئەقڵیان پێناشکێ‬ ‫چونکە بۆتە بەدیهی و بەڵگەنەویست‬ ‫و پرسیاری لەسەر ناکرێ‪ ،‬یان ئەوەتا‬ ‫لە ترساندایە کە ناتوانن ئەو دەرکە‬ ‫ئاشکرابکەن‪ ،‬چونکە ئەو دەیان سەدەیە‬ ‫دۆخێکی دەروونی ئەوتۆی خوڵقاندووە‬ ‫ئاشکراکردنی سەخت بــووە‪ ،‬ئەگەر لە‬ ‫هەموو حاڵەتێکدا گومانیش هەبووبێت‪،‬‬ ‫ئەوا گرینگی پێنەدراوە‪ ،‬چونکە دژی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای باو بووە‪.‬‬ ‫ئــەم لێکدانەوەیەی ئێمە لێرەدا‬ ‫دەیخەینەڕوو‪ ،‬تەنها تیشکخستنە سەر‬ ‫ئەو دۆخە دەروونی و ڕۆحییەیە کە مرۆڤ‬ ‫دەرەنجامی کاری سیاسی و پەروەردەیی‬ ‫و پرۆسەی بە کۆمەاڵیەتیکردن بۆی‬

‫دەخوڵقێت‪ ،‬کە باوەڕ و بڕیاری پێشینەی‬ ‫خۆی لێدەبێتە هەقیقەتێکی نەگۆڕ‪ ،‬کە‬ ‫ناتوانێ پرسیار لە بنەڕەت و بنەماکان‬ ‫بکات‪ .‬جاری وا دەبێت‪ ،‬مرۆڤ پێویستی‬ ‫بــە دەیـــان ســەدە دەبــێــت‪ ،‬تابتوانێ‬ ‫گومان لەو بنەما و بنەڕەتانە بکات و‬ ‫بیانخاتە ژێر پرسیارەوە و بە دوای دید‬ ‫و تێڕوانینێکی تردا بگەڕێ‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫ڕۆژئـــاوا چەندین ســەدە لە کەلتوری‬ ‫بــیــرکــردنــەوەی فەلسەفی و زانستی‬ ‫کالسیکی خواستووە‪ ،‬تا فەیلەسوفێکی‬ ‫وەک ڕێنییە دیــکــارت بگاتە ئــەوەی‬ ‫پرسیار لە بنەڕەتی فکری فەلسەفی و‬ ‫زانستی و ئایینی ڕۆژئاوا بکات و گومانی‬ ‫بخاتە سەر بنەما و بنەڕەتەکانی ئەو‬ ‫کەلتورە ماریفییە‪ ،‬تا بتوانێ مرۆڤ لە‬ ‫قۆناخی کالسیکییەوە بــەرەو قۆناخی‬ ‫مۆدێرنە بەڕێبکات‪.‬‬ ‫ئێمە ئێستە لەسەر دەمێکداین و پاش‬ ‫‪ ١٤‬سەدە‪ ،‬ئیدی بنەمای پەیامبەرێتی‬ ‫دەخەینە ژێر پرسیار و گومانەوە‪ .‬بەو‬ ‫مانایە نا کە پەیامبەرێتی ڕەتبکەینەوە‬ ‫و وەک هەندێ دەڵێن پەیامبەرەکان‬ ‫بەدرۆبخەینەوە‪ ،‬نا مەبەستەکەمان ئەوە‬ ‫نییە‪ .‬بەڵکو مەبەستمان ئــەو دیــد و‬

‫ئێمە ئێستە لەسەر دەمێکداین و پاش ‪ ١٤‬سەدە‪ ،‬ئیدی بنەمای‬ ‫پەیامبەرێتی دەخەینە ژێر پرسیار و گومانەوە‪ .‬بەو مانایە نا کە‬ ‫پەیامبەرێتی ڕەتبکەینەوە و وەک هەندێ دەڵێن پەیامبەرەکان‬ ‫بەدرۆبخەینەوە‪ ،‬نا مەبەستەکەمان ئەوە نییە‪ .‬بەڵکو مەبەستمان‬ ‫ئەو دید و تێڕوانینەیە کە بۆ بوون بە پەیامبەر تا ئێستە‬ ‫بیستراوە‪ ،‬بۆ دید و تێروانینیکی تر بگۆڕین کە بۆ ئیمڕۆکە‬ ‫گونجاوترە و ئارامی و ئاسودەیی و دڵنییایی بە مرۆڤ دەبەخشێت‬

‫تێڕوانینەیە کە بۆ بوون بە پەیامبەر تا‬ ‫ئێستە بیستراوە‪ ،‬بۆ دید و تێروانینیکی‬ ‫تر بگۆڕین کە بۆ ئیمڕۆکە گونجاوترە و‬ ‫ئارامی و ئاسودەیی و دڵنییایی بە مرۆڤ‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬بێگومان بۆ کەسێك باوەڕی‬ ‫وابێت کە گۆڕانکاریی لەو چەشنە تەنها‬ ‫کاری خودایە و بەس‪ ،‬نەک مرۆڤ‪ ،‬ئەم‬ ‫تێڕوانینەی ئێمە هیچ بایەخێکی نابێت‪.‬‬ ‫وەلێ ئەوەی پرسیاری هەبێت و گومانی‬ ‫لــەو تێڕوانینەی پێشوو هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫بۆچوونە بایەخ و گرینگی خۆی دەبێت‬ ‫و ئاسودەیی دەروونــی و ئارامی ڕۆحی‬ ‫پێدەبەخشێ‪ .‬ئەگەر گونجاو بێت ئەم‬ ‫نموونەیەی لێرەدا دەیهێنمەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫باشتر لەم بۆچوونەی پێشەوە تێدەگەین‪.‬‬ ‫ئێمە وتــمــان دیـــاردەی پەیامبەرێتی‬ ‫و پــرۆســەی ڕۆحــیــگــەری لــە نــاو ئەم‬ ‫گەردوونە و بە میکانیزم و کەرەسەی‬ ‫ئەم جیهانە واتە فیزیکا دەخوێنینەوە‬ ‫و ئــەوی تر کە پەیوەندی بە خــوداوە‬ ‫هەیە بۆ خۆی جێدەهێڵین‪ ،‬چونکە هیچ‬ ‫میکانیزمێکمان دەستناکەوێ تا بگەینە‬ ‫میتافیزیکا و لەوێوە بگەیەنە الی خودا‬ ‫و ڕوونکردنەوەمان بداتێ‪ .‬ئــەوەی کە‬ ‫بەدەستمانەوە هەیە‪ ،‬تەنها ئەوەندەیە‬ ‫کــە هــەنــدێ مــرۆڤ لــە ڕێــگــەی ناخی‬ ‫خۆیانەوە‪ ،‬بەهۆی گڕدانی ڕۆحیانەوە‪،‬‬ ‫بەرەو خودا هەڵدەکشێن و ئەزموونێک‬ ‫لەگەڵ خۆیاندا دەهێننەوە کە بەزمان و‬ ‫میکانیزم و کەرەسەی مرۆڤانە جارێکی‬ ‫تر دەیگێڕنەوە‪ ،‬ئیدی ئەمە بۆ ئێمە‬ ‫دەبێتە سەرچاوەی تێگەشتن لە خودا‬ ‫و پەیامەکانی‪ ،‬بەاڵم نابێتە ڕاستییەکی‬ ‫ڕەهــا‪ ،‬بەڵکو ڕاستتیەکی ڕێژەییە کە‬ ‫ڕەنگە گشت ڕاستییە ڕێژەییەکانی گشت‬ ‫سەردەم و کەلتوورە جیاوازەکان‪ ،‬هەر‬ ‫لە ئەزەلەوە تاکو ئەبەد‪ ،‬ئەوجا مرۆڤ‬ ‫بگەیەنێتە ئەو ڕاستییە ڕەهایەی کە‬ ‫مرۆڤایەتی بەتاسەوە چاوەڕوانییەتی‪،‬‬ ‫چونکە هــەر ئــەم ڕاستییەیە کــە بە‬ ‫مەبەستی خودایەکی ئەزەلی و ئەبەدی‬ ‫یەکسان دەبێت و دادی ئەویش هەر لەم‬ ‫گۆشەیەوە جیلوەی خۆی دەردەخات‪.‬‬