پارلەمانتارێكی یەكێتی :دەبێت حكومەت بەزوترین كات ژورێكی عەمەلیات دروستبكات
ساڵێك تەمەنی حكومەت بەكۆمەڵێك قەیرانەوە
5
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/6/22
پارلەمان نۆ رۆژی لەبەردەمدایە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی :سەرجەم پڕۆژەكانی هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی رەتدەكەینەوە چاودێر– تایبەت: تــادێــت مشتومڕەكان لــە بـــارەی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانەوە زیاتر دەبن ،لەنوێترين پێشهاتیشدا دوێنێ وەفدێكی بااڵی یەكێتی بەسەرۆكایەتیی مەال بەختیار، سەردانی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانی كردو باسیان لە دوایین هەوڵەكانی پەیوەست بە چارەسەركردنی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم كرد .هاوكات یەكێتی پڕۆژەیەك لەسەر هەمان بابەت دەداتە پارلەمان‌و تیایدا باس لەوەدەكات، كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو ئەندامانی پارلەمانی كوردستان و نوێنەرانی كورد لە بەغداد و ئەنجومەنی پارێزگاكان یەكالبكرێتەوە. سكرتێری پارلەمانیش ئاماژە بەوەدەكات، چاوەڕێی پارتی دەكەن ،بۆ ئەوەی پرۆژەكان بخەنە بەرنامەی كـــارەوە .بــەاڵم سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی ،دەڵێت "خۆمان پرۆژەمان نییەو سەرجەمی پرۆژەكانیش رەتدەكەینەوە". ئەمە لەكاتێكدایە ،كە پشوی هاوینەی پارلەمان لە رۆژی 2015/7/1دەستپێدەكات، بــەم پێیەش پــارلــەمــانــی كــوردســتــان بۆ
هەمواركردن‌و گفتوگۆی ئەو پرۆژە یاسایانە، تەنیا نۆ رۆژیــان لەبەردەمدایە ،یان ئەواتا ماوەی پشوی هاوینە دوادەخەن. لەوبارەیەوە ،سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپارلەمانی كــوردســتــان ،بــە "چــاودێــر"ی راگــەیــانــد ،پێشكەشكردنی پــڕۆژە لەالیەن فراكسیۆنەكانی پارلەمانەوە خۆدزینەوەیە لە واقیع‌و ئــەوەش لەدیدی ئێمەوە بەهیچ شێوەیەك سەركەوتونابێت ،چونكە ئێستا لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور دەستبەكارن‌و دەبێت پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمیش هەر لەو دەستورەدا یەكالبكرێتەوە ،بەاڵم ئێمە ئەگەر باسی سازان دەكەین ،پێویست نەدەبو ئەو پڕۆژانە لەم كاتەدا پێشكەشبكرێن ،بۆیە ئەو پڕۆژانە رەتدەكەینەوە‌و لەبری ئەوە پێویستە پارتە سیاسییەكان بگەنە رێككەوتنێك. ئومێد خۆشناو ،وتیشی "بەهیچ شێوەیەك هیچ پــڕۆژەیــەكــمــان نییە ،تــا پێشكەشی سەرۆكایەتیی پارلەمانی بكەین".
چاودێر– تایبەت :عەبدولڕەحمان سدیق نووسەرو توێژەری دیاری ئیسالمیی و ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتووی ئیسالمی ،رەخنەی توند لە نووسینەوەی مێژووی ئیسالم دەگرێت و پێیوایە كە سەرچاوەو كتێبە مێژووییەكانی ئیسالم ،عەرەبەكان نووسیویانەو لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاریان هێناوەو بە مەفهوم و ئاراستەیەكی عەرەبی نووسراونەتەوە.
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 5دا دەخوێننەوە
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 4دا دەخوێننەوە
"مێژووی ئیسالم بە ئاراستەیەكی عەرەبی نوسراوەتەوە" عەبدولڕەحمان سدیق ،گومانی لە مێژووی ئیسالم هەیە
مەال بەختیار بۆ كەناڵی
ی لوبنانی:
شەڕی سەلەفی‌و جیهادییەكان باجێكی مێژووییە ئەبێت ئێمە بیدەین كوردی رۆژئاوا تەرازووی هێزیان لەناوچەكەدا گۆڕی
3-2
د .عادل باخەوان ،سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا:
باكوری كوردستان
بەشداریی حزبە ئیسالمییەكان لەپرۆسەی سیاسیدا ،تێرۆری لەكوردستان الوازكردوە
مەنزڵی ئازادیخوازان‌و مەرگی ئیسالمگەراكان
10
ژنێک شووناسێکی نوێی بە بەری مێیینەدا کرد
چەكی بەهێز بەدەستی بینیتێز 7-6
چاودێر -تایبەت: د .عادل باخەوان ،سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا ،لە دیالۆگێكی تایبەت لەگەڵ بەرنامەی (دیــداری تایبەت)ی رادیــۆی مەدەنیەت‌و رۆژنامەی "چــاودێــر" ،فاكتەرە كاریگەرەكانی سەرهەڵدانی داعــش‌و گروپە رادیكاڵە فێندەمیتاڵیزمەكان شیدەكاتەوەو پێیوایە ،ئەگەر زەمینەیەكی بابەتی لەبار بونی نەبێت ،ئەوا داعش‌و گروپە ئیسالمییە توندڕەوەكان دروستنابن .هەروەك ئاماژە بەوەشدەكات ،كە بەشداریكردنی حزبە ئیسالمییەكانی كوردستان لە پرۆسەی سیاسیدا ،هۆكار بوە بۆ الوازكردنی دیاردەی تێرۆر لە كوردستان. 10
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
مەال بەختیار بۆ كەناڵی
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
ی لوبنانی:
شەڕی سەلەفی‌و جیهادییەكان باجێكی مێژووییە ئەبێت ئێمە بیدەین لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی mtvلوبنانی ،مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ،وەاڵمی چەندین پرسیاری تایبەت بە بارودۆخی ناوچەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و عیراق‌و هەرێمی كوردستان‌و گۆڕانكارییە سیاسییەكانی دیكەی پارچەكانی كوردستان دەداتەوە.. ئەم چاوپێكەوتنەی mtvلەگەڵ مەال بەختیار ،چەندین تەوەرو باسی لەخۆ گرتووە ،لەوانەش بارودۆخی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتی بۆ خەونی سەربەخۆیی كوردستان‌و هەلومەرجە دێرین‌و نوێیەكان، شەڕی داعش ،گۆڕانكارییەكانی باكورو رۆژئاوای كوردستان، زەمینەو قۆناغەكانی دیموكراسی لەناوچەكە ،ئیسالمی سیاسی‌و ترس‌و روبەڕوبوونەوەی سەلەفییە جیهادییەكان.. بەهۆی گرنگی تەوەرو هەنوكەیی ئەو پرسانەی لەو چاوپێكەوتنەدا باسكراون« ،چاودێر» دەقەكەى بەكوردی باڵودەكاتەوە.
,, كوردی رۆژئاوا تەرازووی هێزیان لەناوچەكەدا گۆڕی
سازدانی :كەناڵی ()mtvی لوبنانی وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە :بابان حەمە
,,
داعش لە كوردستان تەنها بەهۆی بۆردومانی رۆژئاواو ئەمەریكاوە نەكەوت ،ئەوە تەنها هۆكارێك نەبوو كە داعشی پێ بكەوێت
مەال بەختیار :تەنها بۆ زانیاریی ،لەسەدەی هەژدەهەم ،نۆزدەهەم ،تا سییەكانی سەدەی بیستەم ،ستراتیژی بزووتنەوە رزگاریخوازی‌و دیموكراسییەكانی كوردستان ،بەدیهێنانی خەونی كوردستانی گــەورە بــوو ،یاخود سەربەخۆبوونی بەشێك لەكوردستان ،بەاڵم لە سییەكانی سەدەی بیستەمەوە تا ئێستا، واتا لەكپكردنەوەی شۆڕشی (ئاگری داخ) ەوە لە باكوری كوردستان ،پاشان كپكردنی شۆڕشی (سمكۆ) لە رۆژهەاڵتی كوردستان، پاشان كپكردنی شۆڕشی (شێخ مەحموود) لە باشوری كوردستان ..لەو كاتانەوە تا
,,
ئێستا هەمو واڵتانی جیهان، هەموو میدیاكانی جیهان ،هەموو شیكەرەوە سیاسییەكان لەوە دەتوێژنەوە ئایا خەونى لەمێژینەى دەوڵەتى كوردستان بەدی دێت
«« «
:Mtvبــەرێــز حــیــكــمــەت مــحــەمــەد بەخێرهاتنت دەكــەم بۆ ،mtvبە (مەال بەختیار) بانگت دەكــەم كە لەواڵتەكەتدا پێی ناسراوی ..بەڕێز مەال بەختیار ،ئایا بارودۆخی ئێستا لەبارە بۆ بەدیهێنانی خەونە دێرێنەكە( ،خەونی بەدیهێنانی كوردستانی گەورە)؟ مــەال بەختیار :ئێستا ،نــەخــێــر ..نە بــارودۆخــی نێودەوڵەتی ،نە بــارودۆخــی ئیقلیمی ،نە بارودۆخی ناوخۆیی ،نە ئەو كێشانەی دەوڵەتانی ئیقلیمی گرتۆتەوە ،وەك كێشەكانی داعش ،سەلەفییەكان ..بواریان بە خەونێكی لەو چەشنە نەڕەخساندووە ،كە خەون‌و ئاواتێكی رەوایە. :Mtvبێ هیوای ئەو خەونە بوویت؟ كە سااڵنێكی دوورو درێژە لەم چوارچێوەیەدا چەندین نوسینت هەبووە ،هەموو حزبە كوردییەكانیش بەجۆرێك لەجۆرەكان كاریان لەسەر ئەم مەسەلەیە كردووە؟ مەال بەختیار :هیچ مرۆڤێكی كورد نییە كە بتوانێت دەستبەرداری ئەو خەونە بێت، بەهیچ شێوەیەك ،بەراكشاوییەوە دەیڵێم، بۆ یەكەم جار لە لوبنان‌و الی لوبنانییە خۆشەویستەكان دەیڵێم ،هیچ كوردێك نییە بتوانێت دەستبەرداری ئەو خەونە بێت ،ئەو خەونە ،خەونێكی ستراتیژییە، لەویژدانی هەموو تاكێكی كــوردداو هەمو دیموكراسخوازێكی راستەقینەدا بەجێگیری دەمێنێتەوە ،بەاڵم سەبارەت بە لەباریی بارودۆخی ئێستا بەدیهێنانی ئەو خەونە، دەڵێم نەخێر. :Mtvبەاڵم بۆچی بۆ بارودۆخی ئێستا، نەخێر؟! مــەال بــەخــتــیــار :بــۆم بــاســكــردی ،كە بارودۆخی نێودەوڵەتی‌و ئەو كێشانەی كە ناوچەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیان گرتۆتەوە‌و هەڵتۆقینی داعـــش ،وەك عەقڵییەتی سەدەكانی ناوەڕاست لەناوچەكەدا هەموو شتە روناكبیری‌و كۆمەاڵیەتی ،سیاسیی، یاسایی‌و ئەمنییەكانی خاپوركرد ..هەموو ئەمانە كاریگەرییان هەبوو لەسەر پێكهاتە نەتەوەییەكانی ناوچەكە ،لەسەر جوگرافیا، ئاسایش ،سیاسەت ،هەڵپە سیاسییەكان (طموحات السیاسیة) ،لەنێویشیاندا نەتەوەی كورد. لەگەڵ باردوخەكەدا دەست‌و پەنجەمان نەرمكرد ،ئێستا ئەولەوییەتمان لێدان‌و دوورخستنەوەی دوژمنانی دیموكراسییە، لێدانی داعشە وەك عەقڵییەتی سەلەفیی سەدەكانی نــاوەڕاســت ،مەترسیدارترین
دوژمنیش لەئێستادا روبــەڕوی دەبینەوە داعشە ،سەلەفییە جیهادییەكانە ،كە ئەوە گرنگترین شتە. :Mtvدەگەڕێینەوە سەر ئەم باسە، بەاڵم كاتێك لەهەمو وێستگە مێژووییەكان، كپبوونی ئیمراتۆرییەتی عوسمانی‌و وێستگە مێژوویەكانی دیكەیش ،هەمان هەڵپەتان هەبوو ،بۆچی ئەمڕۆ ئەو هەڵپەیە وەك باسی دەكــەن گونجاو نییە ،كە رەنگە دەیان ساڵ بێت ئەو هەلە نەهاتبێتە پێش، ئایا ترسە لەواڵتانی وەك توركیاو ئێران؟ یــان چــی؟ كە رەنگە دەركەوتنی داعش هۆكارێكی بەسوودبێت بۆ ئەو مەبەستە، نەك زیانبەخش؟!
ئێستاش ،بــزووتــنــەوە كوردستانییەكان لــەهــەمــوو پــارچــەكــانــی كــوردســتــان، لەتەواوكردنی قوناغەكانی دیموكراسیدابوون لــەو واڵتــە ،پاشان بەدەستهێنانی مافی چــارەی خۆنووسین لەچوارچێوەی ئەو واڵتانەی تێیدابوون‌و ئێستا هەن. دەگەڕێمەوە سەر قسەكەی تۆ ،سەبارەت بەداعش‌و دەركەوتنی ،ئایا لەوبارودۆخە پڕگرژی‌و ئاڵۆزكاوەدا كەناوچەكەی گرتبۆوە، كە لەو بــاوەڕەدام لەگەڵ هەموو بارودۆخە سلبییەكاندا ،بــاردۆخ‌و الیەنێكی ئیجابی هەیە بەنسبەت دۆزی كــوردو مەسەلەی دیــمــوكــراســی ،لــەمــاوەی ئــەو چوارساڵە دژوارەدا ،زومەكان لەهەر چوار پارچەكەی كوردستان هەمووی لەسەر دۆزی كوردو مەسەلەی كــورد كۆببوونەوە ،بەتایبەت لەباشورو باكورو رۆژئـــاوای كوردستان، سودمان لەم زومانە وەرگــرت بۆ مەسەلە رەواكەمان ،ئێستاش مەسەلەكەمان بەرەو دڵنیایی پێشخستووە ،هەمووش دەبینن كە ئێستا لەباكوری كوردستان بزووتنەوەیەكی دیموكراسی گەالن هەیە ،لەتوركیا %13ی دەنگەكانی هەڵبژارنە پارلەمانییەكەی ئــەو واڵت ــەی بــەدەســت هێناوە ،ئەمەش شتێكی چاوەڕواننەكراو بوو بۆ هەر هێزو قەوارەیەك لەناوچەكەدا ،تەنها گەلی كوردو دیموكراسخوازانی توركیا نەبێت. باشوری كوردستان ئێستا لەكەناری سەربەخۆبووندایە ،ئێستا هەمو واڵتانی جیهان ،هەموو میدیاكانی جیهان ،هەموو :Mtvبەاڵم بەبۆچوونی بەڕێزتان ئێستا شیكەرەوەسیاسییەكان لەوە دەتوێژنەوە كاتی نەهاتووە؟ ئەمڕۆ لەسێبەری هەموو ئایا ئەو خەونە لەمێژینە گەورەیە بەدی دێت ئــەو گۆڕانكارییە گــەورانــەدا ،جۆرێك لە كە بەڕێزتان پرسیارتان دەربارەكرد؟ یان لێكتێگەیشتن‌و گفتوگۆ هەیە ،دەبینیین هێزە بەدیهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە باشوری ئەمەریكییەكان دەستیان بە بۆردومانێكی كوردستان بەدی دێت یان نا؟ جیدی كرد كاتێك كە داعــش لە هەولێر كوردستانیش، لە (رۆژئاوا) ،یان رۆژئاوای نزیك بووەوە ،رەنگە باسیش لەپڕچەككردن‌و ئێستا (گــردە سپی) رزگــار كــراوە ،ئەمە كۆمەڵێك مەسەلەی دیكەیش كرابێت ،بۆیە بۆخۆی گەورەترین سەركەوتنە .رزگاركردنی دەڵێم‌و دەپرسمەوە كاتی نەهاتووە؟ گردە سپی كارێكی وایكرد توانرا هەموو م ــەال بــەخــتــیــار :ســەیــر بــكــە! داعــش ئەوناوچانە بەیەكەوە گرێبدرێتەوە كە لە كوردستان تەنها بەهۆی بۆردومانی پێشتر رزگاركرابوون ،و بە كردار ناوچەیەك رۆژئــاواو ئەمەریكاوە نەكەوت ،ئەوە تەنها هەیە لــەالیــەن هێزە دیموكراسییەكان‌و هۆكارێك نەبوو كە داعشی پێ بكەوێت شەڕڤانانەوە ئیدارەو پارێزگاری لێدەكرێت( ،دەڵێم تەنها هۆكار) ،لەهەموو ناوچەكانی ئەوان تەرازووی هێزیان لەناوچەكە گۆڕی ،عیراق هێزە رۆژائــاوای ـی‌و ئەمەریكییەكان ئەو باوەڕ نێگەتیف‌و غەدرە مێژووییەیان (هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش) رەوانــدەوە ،كە پێشتر لەناوچەكەدا لەسەر بۆردومانی ئاسمانی داعشیان كرد ،بەاڵم ئەو دۆزی كورد هەبوو. سەركەوتنەی لەسەر زەوی بەدەستهات ،لە گەورە، نێوەدەوڵەتی هاوسۆزییەكی ئێستا كوردستان ،لەكەركوك ،لەمەخمورو هەمو هاوسۆزییەكی رایگشتی گ ــەورە ،بەڵكو بازنەی هەولێر ،لەخانەقین‌و هەموو بازنەی گۆڕانێكی گەورەی رایگشتی واڵتانی عەرەب دیالە ،تا دەگاتە كۆبانێ ..لەهەموو ئەم هەیە ،لەسەر دۆزی كوردو مەسەلەی كورد ناوچانە سەركەوتنە گەورەكانی زەمینی لــەرۆژئــاوای كوردستان ..ئێستاش ووردە بەدەستهاتن ،نەك لە ئاسمانەوە بەتەنها. ووردە لە خەونە گەورەكە نزیك دەبینەوە.
لەهەموو عیراق پشتیوانییەكانی هێزی ئاسمانی هەبوو ،ئەی بۆچی ئەو سەركەوتنە زەمینییە بەدەستنەهات كە لەكوردستان بەدەستمان هێنا؟ چونكە پێشمەرگە بەرگری دەكرد‌و لەپشتیشییەوە مەسەلەیەك هەبوو، لەویژدانیدا پاڵیپێوە دەنا بۆ مەسەلەیەكی مێژوویی ،لەپێناو ئەم مەسەلەیەدا زیاتر لە 200هەزار شەهید ،دراوە. :Mtvبــەاڵم ئەمەریكا زیاتر لەهەر ناوچەیەك پشتیوانی كوردستانی كردووە؟ مەال بەختیار :نەخێر ،وانییە ..ئەو هێرشانە بژمێرە كە لەناوەڕاستی عیراق ئەنجامدراوە لە رومادی ،لە فەلوجە ،لەهەموو ئەوناوچانەی دیكە لە تكریت ،سەاڵحەدین ،هەموو ئەو هێرشانە بژمێرەو بەراوردی بكە لەگەڵ ئەو هێرشە ئاسمانییانەی لە هەولێرو كەركوك‌و خانەقین ئەنجامدراون .لە ناوچەی دیالە بۆ یەكجاریش هێزە ئاسمانییە ئەمەریكییەكان بۆردومانیان نەكردووە ،یەكەمین ناوچەش كە بەر لە كۆبانێ رزگارمانكرد خانەقین بوو.. لەناوچەكانی جەلەوال‌و سەعدییەو قەرەتەپە‌و جەمارەو ئامرلی ..بەبێ هیچ پشتیوانییەكی ئاسمانی‌و بۆردومانی فڕۆكە ئەمەریكییەكان. :Mtvلێگەڕێ بچینە سەر بابەتێكی دیــكــە ،كــە ئــەویــش گــۆڕانــی نەخشەی ناوچەكەیە ،پێتوانییە كە ئێستا گۆڕانێك لەنەخشەی ناوچەكەدا رویــداوە ،بۆ نمونە كاتێك دەبینرێت داعش ناوچەیەكی واڵتی ســوریــا بــە ناوچەیەكی دیــكــەی لەواڵتی عــیــراق دەگــەیــەنــێــت ،یــاخــود باسكردن لەچەمكی (رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی نوێ)، یاخود باسكردن لەدابەشكردنی سوریاو ئەو فیدڕاڵییەی لەئێستادا لەكوردستان سەرچاوەی گرتووە.. مەال بەختیار :جارێ ئەو نەخشەیەی تۆ باسی ئەكەیت لەسوریاو توركیاو عیراق، نەخشەیەكە لەالیەن داگیركارانی بریتانی‌و فرەنسی لە رێكەوتنی (سایكس-پیكۆ) دا سەپێنراوە .رێكەوتنێكی نێودەوڵەتیش هەبووە بۆ چۆنێتی بەڕێوەبردنی ئەم ناوچانە لەپەیماننامەی (سیڤەر) دا ،كە ساڵی 1920 ئەنجامدرا ،بــەاڵم بەهۆكاری فشارەكانی توركیاو واڵتــانــی عــەرەبــیــیــەوە ،پاشان سەركوتكاریی بریتانیاو فرەنسا لەپێناو بەرژەوەندییەكانیان ،پاشان دۆزینەوەی نــەوت لە كــەركــوك ...هەموو ئەم شتانە وایكرد كە پەیماننامەی سیڤەر بگۆڕدرێت بۆ پەیماننامەی (لۆزان لە ساڵی )1924و هەموو شتەكان كۆتایی پێهات .لەوكاتەوەو تا ئێستاش ،ئێمە لەهەڵكێشانی ئەم نەخشە زۆردارو پــەرتــكــارەدا دەژیـــن ،كە بــەزۆر سەپێنراوە بەسەر نەتەوەی كوردو هەموو ئەوگەالنەی دیكە كە لەناوچەكەدا دەژین.
ئێستا كۆمەڵێك پێشبینی‌و سیناریۆ و شیكاریی هەن بۆ گۆڕینی ئەم نەخشەیە، نەخشەكە لەسەر زەمینی واقع گۆڕاوە ،داعش لە رەقــەوە بۆ ناوچەی رومــادی ،بەشێك سەاڵحەدین ،پارێزگای موسڵ ،شەنگال، فەلوجە ..داعش ئێستا هەموو ئەم ناوچانەی كۆنتڕۆڵی كردووە ،هەموو ئەم ناوچانەی كە ئێستا داعش كۆنتڕۆڵی كــردوون ،هێندەی روبەری بریتانیا دەبێت! بەشێوەیەكی كــرداری ئێستا پەیوەندی وشكانی ئێمە لەگەڵ بەغداد دا بچڕاوە، لەنێوان هەرێم‌و بەغدادو ناوچەكانی تردا پەیوەندییەكەمان بچڕاوە ،ئێستا سوریا ناوچەكانی پارچە پارچە بــووە ..كەواتە هەتا داعش لەسەر ئەو خاكانە بمێنێت، نەخشەكەی رابــــردوو بــەكــردار كۆتایی پێهاتووە. :Mtvبۆچونی تایبەتی تۆ چییە؟ ئایا گێڕانەوەی نەخشە كۆنەكەیە؟ یان لەسەر شێوەی ئەم نەخشەیەی ئێستا دەمێنێتەوە؟ مەال بەختیار :لەوباوەڕەدام جارێ خاڵی یەكەم‌و پێشەنگی كارەكانمان دەركــردن‌و لێدانی داعــش بێت لــەو ناوچانە ،خاڵی دووەمــیــش گۆڕینی سیستمی سیاسی بــێــت لــەنــاوچــەكــە ،بــۆ ئــــەوەی هــەمــوو نەتەوەیەك مافی چارەی خۆنوسین‌و مافی دیموكراسییانەی هەبێت. ئەوەی ئێستا لەپێشترە ،گۆڕینی سیستمە نەك گۆڕینی جوگرافیا ،بــەاڵم بۆ نمونە ئێمە لە باشوری كوردستان ،كەركوك، خانەقین ،مەخمور ،شەنگال ..ئەم ناوچانە كە ساڵی 1921لەكوردستان دابڕێنراون ،كە دەكاتە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق، بەبێ ویست‌و بــاوەڕی خۆمان بەسەرماندا سەپێنراوە ،ئێستا ئەم ناوچانە گــۆڕاوە.. بەبۆچونی مــن كــەركــوك‌و خانەقینیش دەگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان. :Mtvبەاڵم سەرەڕای ئەو مەترسییانە داعــش بــۆ عــیــراق‌و نــاوچــەكــەی دروســت كردووە ،پێتوانییە ئێستا بەكردار بزووتنەوە رزگاریخوازەكان‌و لەنێویشیاندا بزووتنەوە كوردییەكان بەرەو سەربەخۆبوون هەنگاو دەنێن؟ مەال بەختیار :هەر لەسەرەتاوە زوڵــم لە بزووتنەوە رزگاریخوازانەی گەلی كورد كراوە، لەسەرتادا باسم كرد كە لەسەدەی هەژدەهەمەوە تــا ئێستایش بــزووتــنــەوەی رزگــاریــخــوازیــی دیموكراسییانەی كورد هەبووە.
,,
هەنگاوی ئایندەی كورد ،وەدەرنانی داعش و بەدیهێنانی سیستمی دیموكراسیە لە ناوچەكەدا
«« «
:Mtvكەواتە ئەمڕۆ بۆ یەكەمینجار باس لەمافی رەوای گەلی كورد دەكرێت لەچوارچێوەی پارێزگاریكردنی نەخشەیەكی جوگرافی تایبەت بەخۆی ،بۆ نموونە باس لەكورد دەكرێت لە سوریا ،باس لەكورد دەكــرێــت لەتوركیا ،بەچەشنێك رەنگە ئەوەی داعش بۆ ئێوەی هێناوەتە پێش ،لە 3سەدەی رابردودا بۆی نەهێناونەتە پێش؟ مــەال بــەخــتــیــار :چــەنــد جــارێــك ئەم خەونە هاتۆتە پێش ،بۆ نمونە 1919 حكومەتی مەلەكی لە باشوری كوردستان بەسەركردایەتی (مەلیك مەحمودی شێخ حەفید) هاتە دی ،ئەمڕۆ یادەورییە (كە ئەم چاوپێكەوتنەی تێدا ساز كراوە) ،ئەمڕۆ یادی دادگاییكردنی مەلیك مەحمودە كە ساڵی 1919لەسەر دەستی ئینگلیزەكان ئەنجامدرا ،بەبرینداری لەدەرەبەندی بازیان گیرا .دووەم ئەزموون ،بریتییە لەئەزمونی كۆماری مەهاباد ( ،)1947-1945كۆماری كوردستان لەمەهاباد دامـــەزرا .سێهەم ئەزموون ،ئەزموونی بەیانی ئازاری ساڵی 1970بوو ،چــوارەم ئەزموون ،ئەزموونی فیدڕاڵیزمە كە ئێستا لەباشوری كوردستان لەئارادایە. :Mtvهەموو ئەم ئەزموونانە لەبوونی حەسانەی نێوەدەوڵەتیدا نەهاتوونەتە پێش؟ مــەال بەختیار :بەڵێ ..پەیماننامەی سیڤەر ،حەسانەی نێوەدەوڵەتی كۆمەڵەی گەالن (عوسبەتولئومەم)ی هەبوو.. :Mtvبەاڵم ساڵێك بەردەوام بوو... مەال بەختیار :ئەوە پیالنێكی نێودەوڵەتی بوو ،بەاڵم ئەو ئەو بەڵگەنامە مێژووییەی كۆمەڵەی گەالن ،وەك بەڵگەیەكی زیندو لــە نــەتــەوەیــەكــگــرتــووەكــان مــاوەتــەوەو دەشمێنێتەوە ،ئەو بەڵگەنامەیە زۆر گرنگە بۆ ئێمەی كورد ،فیدڕاڵی ئێستاش بووە بە بەشێك لەدەستووری هەمیشەیی كۆماری عیراقی فــیــدراڵ‌و دانــپــێــدانــراوە لەالیەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە ،ناشتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم ،نە لە هەرێمی كوردستان‌و نەهیچ بەشێك لەبەشەكانی دیكەی كــوردســتــان ..ئەو سەردەمە بەسەر چوو كە ئێمە وەك كورد، سایكۆلۆژیای نەتەوەی كورد بەوشێوەیەی رابردو بێت ،كە هەمیشە بیرمان الی ئەوە بوو كە بگەڕێینەوە دواوە ،ئەو قۆناغە لــەمــێــژووی ئێمەدا گــوزەشــت ،حاڵی حازر بیركردنەوەمان ،ووردبوونەوەمان، هەست‌و سۆزمان ،ویژدانمان ،هەڵپەمان (تموحاتمان) ،ئەوەیە كە چۆن پێشكەوین، نەك چۆن بگەڕێینە دواوە. :Mtvكەواتە هەنگاوی ئایندە چییە؟ مــەال بــەخــتــیــار :هــەنــگــاوی ئایندەم باسكرد ..هەنگاوی ئایندە ئەوەیە كە داعش وەدەرنێین ،هەنگاوی دووەمیش بەدیهێنانی سیستمی دیموكراسییە لەناوچەكەدا، سیستمی دیموكراسی لەعیراق ،كە هاوتای دەستور بێت ،بەهەموو ناوەڕۆكەكەیەوە، نەك كارپێكردن‌و كارپێنەكردنی هەندێك بڕگەو ماددەی ئەو دەستوورە الیەن ئەم تائیفەو ئەو مەزهەب‌و ئەو چینەوە بڕگە بژێر بكرێت. سەبارەت بە سوریاش ،ئەو سیستمە دەگۆڕێت ،تاببێتە سیستمێكی دیموكراسی راستەقینە ،تا مافە ڕەواكانی گەلی كورد، مەسیحی ،دروز ..هەموو نەتەوەو تایەفە جواراوجۆرەكانی ئەو واڵتەی بەدی بێت. دیموكراسییەتی راستەقینەش لە توركیا بــەدی دێــت ،ئــەوەتــا دوای هەڵبژاردن، چەندین ڕێی فراوان‌و بەرچاو بۆ گۆڕانكاری بەدیدەكرێت .لەئێرانیش بەهەمان شێوە.. :Mtvپرسیارێكی تــائــەنــدازەیــەك موحریج دەكەم! مەال بەختیار :فەرموو...
:Mtvدیموكراسییەتی كوردستان چەند لە 10ی دەدەیتێ؟ مەال بەختیار :زیاتر ،%50واتە 5لە ،10 چونكە تەماشابكە ،هیچ ئەزموونێكی دیموكراسی لەدونیادا نییە بە قۆناغی ئینتیقالی (راگــوزەر)دا تێپەڕ نەبووبێت، تــەنــهــا لــە (مــالــیــزیــا)دا نــەبــێــت ،هیچ سیستمێكی دیموكراسی نییە لەدونیادا بەو قۆناغەدا تێپەڕنەبووبێت .ئێستا لەقۆناغی راگوزەری دیموكراسیداین ،بەرەو بەدیهێنانی تــەواوی ئەركەكانی دیموكراسی دەڕۆیــن، بۆیە ناشڵێین دیموكراسیمان بەتەواوەتی بەدیهێناوە ،ئــەوە شێوە خەیاڵكردنێكی الوازە و لەگەڵ واقعدا ناگونجێت ،دیموكراسی لەنێوان 20ساڵو 25ساڵدا بەدی نایات، ئەمە شتێكی ئاشكراو روونــە ،هەرچەندە لەسەردەمی ئێستای جیهانگیری‌و سەردەمی زانیاری خێرادا ،زیاتر لەسەردەمەكانی دیكە پەلەی ئەوە دەكەین زوو بەزوو دیموكراسی بەدیبهێنیین ،بەاڵم لەگەڵ ئەمەیشدا ئێمە لەقۆناغی راگـــوزرەی دیموكراسیداین بۆ بەدیهێنانی ئەركە گرنگەكانی دیموكراسی. :Mtvبابەتێكی گرنگی دیكە دەخەینە بەر باس ،كە داعش-ە ،ئایا داعش شتێكی كتوپڕ بوو؟ یان داعش تەعبیرە لەویژدانێكی جێگیر‌و رەگداكوتاو ،لەو ناوچانەی كەئێستا كۆنتڕۆڵی كردوون؟ مەال بەختیار :بێگومان داعش كتوپڕ نەبوو ،ئــەوە هەڵەیەكی بونیادیە ئەگەر پێمانوابێت داعش وەك روداوێكی كتوپڕ دەركــەوتــووە ،داعش رەگی هەبووە ،هەر نەتەوەیەك كە بەقۆناغی راچەنییندا ،بە چاكسازی ئاینیدا ،بەشۆڕشی پیشەسازی‌و دیموكراسی‌و رۆشنگەریدا ،تێپەڕ نەبووبێت، بێگومان بەجۆرێك لــەجــۆرەكــان لەژێر كاریگەری عەقڵییەتی سەدەكانی ناوەڕاستدا بووەو دەبێت ،ئەم جۆرە لەعەقڵییەتەش لەنێو تاكەكاندا ،لەنێو كۆمەڵدا ،لەنێو بیروباوەڕو سایكۆلۆژیایاندا دەمێنێتەوە. بــەدڵــنــیــایــیــەوە ئــەگــەر بــزوتــنــەوەی
,,
جگه له ماليزيا هیچ سیستمێكی دیموكراسی نییە لەدونیادا بەقۆناغی راگوزەری دیموكراسیدا تێپەڕنەبووبێت، ئێستاش ئێمە لەو قۆناغەداین
كۆمەاڵیەتی گــۆڕانــی بــەســەردا نەیەت، بونیادی كۆمەاڵیەتی گــۆڕانــی بەسەردا نەهات ،سیستمێكی راستەقینەی دیموكراسی بەدینەهات ،دەبێت چــاوەڕێ بكەین كە لەسەردەمێك لەسەردەمەكاندا داعـش‌و داعشی ترو داعشەكانی دیكەش هەڵتۆقن.. وەكــچــۆن لــەمــاوەی 30ساڵی رابـــردودا دەركەوتبوون ،داعش تاكە هێزێكی سەلەفی
جیهادی نیین كە تازە بەتازە دەركەوتبن، پێشتریش دەركەوتوون ،هێزەكانی شۆڕشی ،20نەقشبەندییەكان ،ئەنساڕولئیسالم، جوندلئیسالم ،بــەرەی نوسڕە ،قاعیدە، تاڵیبان ...هەموو ئەم گروپ‌و رێكخراوانە رەگ‌و ریشەو هەڵقواڵنیان لەسەدەكانی ناوەڕاستدایە ،كە ئێستا بۆ ئێمە وەك میرات ماوەتەوە ،بێ ئەوەی رەخنەمان لێگرتبێت، بێ ئەوەی گۆڕیبێتمان ،بێ ئەوەی هەوڵی ئەوەمان دابێت عەقڵییەتە داخراوەكەیان لەكۆمەڵەكانماندا بكەینەوە ،من دەپرسم ئایا رەخنەیەكی راستەقینە بۆ ئاین ،بۆ مەزهەب ،بۆ باڵكشان‌و دەستڕۆیشتووی ئاین لەناوچەكەدا هەبووە؟ هەتا ئێستا رەخنەیەكی رۆشنگەرو راستەقینە هەیە لەم ناوچەیە؟ نەخێر تەنها ئێستا نوخبەیەكی رۆشــنــگــەر لــەم نــاوچــەیــەدا هــەیــە نەك بزوتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی رۆشنگەریی دیموكراسیی راستەقینە كە لە هەموو ناوچەكەدا بوونی هەبێت. بــۆیــە جــەخــت لـــەوە دەكـــەمـــەوە كە دەركەوتنی داعش كتوپڕ نەبوو ،بەڵكو درێــژكــراوەی ئــەو بــزووتــنــەوە سەلەفییە جیهادییە بوو ،كە لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە تا ئێستاش بوونی هەیە. :Mtvلــەكــاتــێــكــدا داعـــش ســنــورە جوگرافییەكانی تێپەڕاندووە ،هەتا گەیشتۆتە ئەوەی سنورە سیاسی‌و سایكۆلۆژی‌و هەتا زمانەوانییەكەش تێبپەڕێنێت ،لەبەڕێزت دەپرسم ئەندازەی رۆچوونی فكری داعش لەناوەندە جیاوازەكانی نەتەوەی كورد دا چەندە‌و ئەندازەی دزەكردنی داعش بۆ نێو كۆمەڵی كورد چەندە؟ مەال بەختیار :جارێ دەمەوێ بۆ زانیاریی بەبینەرە ئازیزەكانت بڵێم ،لەهەموو ئەو هەڵبژاردنانەی لەماوەی 20ساڵی رابردوودا ئەنجامدراوە ،هەموو هێزە ئیسالمییەكان نەیانتوانییەوە زیاتر %18ی لەدەنگەكانی هەڵبژاردن بەدەستبهێنن ،ئەمەش رێژەی كاریگەریی ئــایــدۆلــۆژی سیاسیی هێزە ئیسالمییە سیاسییەكانە لە كوردستان. بۆ ئەو پرسیارەش كە ئایا داعش چەند كاریگەریی هەبووە؟ دەمەوێت ئەوە بڵێم كە هیچ ئامارێك لەبەردەستدا نییە كە لەوەاڵمەكەمدا ئــامــاژەی پێبكەم ،بەاڵم بەبۆچوونی من كاریگەرییەكی كەمیان هەیە، نەك زۆر. :Mtvهۆكارەكە چییە؟ مــەال بــەخــتــیــار :هــۆكــارەكــە ئــەوەیــە لەكوردستان مەسەلەیەكی ناوەندیی گرنگ هەیە ،كە ئەویش مەسەلەی نەتەوەیی‌و دیموكراسییە ،مەسەلەی بزووتنەوەی مەدەنی‌و رۆشنگەرییە ،كە ئەمە گرنگترین وێستگەیەكە كە ئێمەی پیاتێپەڕدەبین.. :Mtvئەی بۆ ئەوە یادنەهێنینەوە كە سەاڵحەدینی ئەیوبی كورد بووە؟ مەال بەختیار :ئینجا با كورد بووبێت... :Mtvبەاڵم رابەرایەتی نەتەوەی ئیسالمی كــردووە ..بــەاڵم ئەی بۆچی كوردەكان ســوورن لەسەر ئــەوەی بیروباوەڕیان وایە كە نەتەوەیی بن ،بەر لەوەی بیروباوەڕیان وابێت كە ئیسالمی بن؟! م ــەال بــەخــتــیــار :ئێمە رێــزێــگــی زۆر گەورە لەمێژووی ئیسالم‌و هەست‌و سۆزی ئیسالمەكان‌و هەموو ئیسالمەكانی جیهان دەگــریــن ،هیچ چەن‌وچوونێكمان لەسەر ئــازادی بیروباوەڕی ئاینیی لەكوردستان‌و لەعیراق‌و ناوچەكە نییە .بەاڵم ئێمە مێژوومان تاقیكردۆتەوە ،ئەوەتا رێڕەوێكی مێژوویی هەیە لەسەر دەستی هەموو دەسەاڵتە ئیسالمی‌و مەزهەبییەكان لــەمــێــژوودا، هەموو میرنشینە كوردستانییەكان ،هەموو دەســەاڵتــە خۆجێییەكان لەكوردستان، هەموویان لەسەر دەستی ئەو دەسەاڵتانە وێرانبوون‌و لەناوچوون كە پێیان دەوترێت دەسەاڵتە ئیسالمییەكان ،ئیپمراتۆرییەتی‌و عوسمانی‌و سەفەوی لەشەڕی (چاڵدێران ساڵی )1514دا ،كوردستانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد ،كە هەتا ئێستاش ئەو
,,
ئەو سەردەمە بەسەر چوو كە سایكۆلۆژیای نەتەوەی كورد بەوشێوەیەی رابردو بێت كە هەمیشە بیرمان الی ئەوە بوو بگەڕێینەوە دواوە
دابەشكارییە برینە قوڵەكەی ناو ویژدانی هەموو كوردێكە .بەڵێ ئێمە ئیسالمین، رێز لەئیسالم دەگرین ،رێز لەمەسیحییەكان دەگرین ،رێز لەهەموو ئاین‌و مەزهەبەكان دەگرین .لەم دواییانەدا ،كە كۆچی بەلێشاو لەموسڵ‌و بــەغــدادو ناوچەكانی دیكەوە دەستیپێكرد ،نزیكەی ملیۆنێك‌و 700هەزار پەنابەر لەهەرێمی كوردستان دەژین 300 ،بۆ 400هەزار لەو پەنابەرانە لەمەسیحییەكانن، شیعە ،ئێزدی ،كاكەیی ..هەموویان بەئارامی لەكوردستان دەژیـــن ،هیچ فشارێكمان لــەوبــارەیــەوە لــەســەر نییە ،بــەاڵم ئێمە مەسەلەكەمان دیموكراسیی ڕزگاریخوازیی نەتەوەییە لەئێستادا ،ستراتیجی سیاسیمان لەسەر ئەم مەسەلەیە چڕبۆتەوە. :Mtvبەگەڕانەوەم بۆسەر تــەوەری رووبەڕووبوونەوەی داعش ،دوژمنی هاوبەش هەیە ،دەكرێت بڵێن دوژمنی دوژمنەكەم لەشەڕی داعشدا دۆستمە؟ مەال بەختیار :مەبەستت كوێیە؟ :Mtvئێران.. مەال بەختیار :بۆچی نا؟ ئەمەریكا دەیان هەزار كیلۆمەتر لەعیراق دوورە ،ئێمە داوامان لێكرد كە بێتە عیراق‌و لەداعش بدات ،ئێران لە بەسڕەوە بۆ ناوچەی ئازربایجان سنووری بەسنووری عیراقەوەیە ،بێ گومان گرنگی بەو مەسەلەیە دەدات ،گرنگی بەعیراق ئـــەدات ،گرنگی بــەچــارەنــووســی عیراق دەدات ،گرنگی بەچارەنووسی شیعەكانی عیراق دەدات ،ئــەوە شتێكی ئاساییە، ناكرێت نكوڵی لەو راستییە بكەین كە حوكمێكی جیۆپۆلەتیكی-یە (جوگرافیای سیاسی) ،نەك تەنها حوكمێكی مەزهەبی‌و دینی‌و سیاسی ،بەڵێ ئەوە بەر لەهەموو شتێك حوكمێكی جیۆپۆلەتیكییە. :Mtvبەاڵم هەست ناكرێت كە ملمالنێ بەهێزەكە لەنێوان مەزهەبی (سوننە-شیعە) دایە ،كە داعش دەیەوێت لەئێستادا بەرەی سوننە بەالی خۆیدا رابكێشێت‌و شەڕی شیعەی پێبكات؟! مەال بەختیار :پێموابێت داعش لەمەدا شكستی هێنا ،چونكە ستراتیژی سیاسی ناوچەكە ئەوە نییە كە كام بەرەیە سوننەیەو كام بەرەیە شیعەیە ..لەناوچەكەدا نەتەوەو و گـــەالن‌و بــزووتــنــەوەی دیموكراسی‌و كۆمەاڵیەتی رۆشنگەرو مــەدەنــی هەن، بەو چەشنە نییە كە كامە شیعەیەو كامە سوننەیە ،كامە سپییەو كامە رەشە ،ئەو هاوكێشە سیاسییە كۆنە لەعیراق‌و هەموو دنیا كۆتایی پێهات كامە رەشــەو كامە سپییە .بەاڵم پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چ شیعەو چ سوننە ،كاریگەرییەكیان لەسەر هاوكێشە سیاسییەكە هەیە؟ وەاڵمەكەی ئەوەیە بەڵێ ..بەدڵنیاییەوە كاریگەرییان هەیە ،پێگەیان هەیە ،كارلێكیان هەیە لەگەڵ گۆڕانكارییە بەدەستهاتووەكانی نــاوچــەكــە .ئێمە وەك كـــورد ،خۆمان بەنەتەوەیەكی بێالیەن ئەژمار دەكەین لەو كێشە تائیفی‌و مەزهەبییە ،هەوڵی ئەوەش دەدەیـــن كــە بەشێكبین لــەچــارەســەری كێشەكانی عیراق ،كێشەكانی ناوچەكە، لەپێناوی ئەوەی دیموكراسی بەدیبێت. :Mtvدەروازەی چــارەســەری ئەو ملمالنێ ئیقلیمییە گەورەیە چی دەبێت؟ مەال بەختیار :پێش هەموو شتێك ئەوە باجێكی مێژووییە ئەبێت بیدەین ،داعش‌و نموونەی داعش ..باجێكی مێژووییەو ئەبێت بیدەین ،شەڕی ئەهلی مامانی لەدایكبوونی وەرچەرخانە گەورەكانی مێژووە. :Mtvلە چ مێژوویەكدا وابووە؟ مــەال بەختیار :لەهەموو مێژوویەكدا وابــووە ،لە ئیتاڵیا وابــووە ،لەئەمەریكا، بریتانیا ،فرەنسا ،ئەڵمانیا ،ئیسپانیا... لەهەموو واڵتــانــی دونیا وابـــووە ،بەبێ بوونی جەنگێكی وا ،كە تێیدا پرسەكان لەگەڵ عەقڵییەتی سەدەكانی ناوەڕاستدا یەكالبكەیتەوە ،ناتوانرێت بەهیچ شێوەیەك دیموكراسی بەدی بهێنرێت .بەداخەوە ئەم شەڕە ،ئەم یەكهاڕینە ،تا هەزارەی دووەم
لەعیراق‌و ناوچەكە دواكەوت ،هەر دەشبێت ئەم مەسەلەیە یەكالببێتەوە. :Mtvچۆن یەكال ببێتەوە؟ مــەال بــەخــتــیــار :ئێستا لــە روداوە سیاسییەكانی میسردا چی دەبینیین؟ ئایا ئێستا شەپۆلی مەزهەبی‌و سوننی‌و ئیخوانییەكان وەك 5ســاڵ لەمەوبەر دەبینرێت كە دەمانبینی؟ ڕێڕەوەكە گۆڕا، لەتونسیشدا بەهەمان شێوە.. :Mtvبــەاڵم لەشێوەدا ئێستا میسر وەك ئاگری ژێر خۆڵەمێشە؟! مەال بەختیار :نەخێر لەشێوەدا وانییە.. ببورە با قسەكان تــەواو بكەم ،تونس هەڵبژاردن‌و دەستوور گۆڕی ،ئێستا تونس دەستورێكی مەدەنی‌و سێكۆالری هەیە، دەستورێكی مــەدەنــی گـــەورە ،لەمیسر
,,
ئەگەر بزوتنەوەی كۆمەاڵیەتی گۆڕانی بەسەردا نەیەت، سیستمێكی راستەقینەی دیموكراسی بەدینەهات ،دەبێت چاوەڕێ بكەین كە لەسەردەمێك لەسەردەمەكاندا داعش‌و داعشەكانی دیكەش هەڵتۆقن ناكرێت جارێكی تر بگەڕێتەوە دواوە، هیچ تەیارێكی ئیسالمی لەمیسر ناتوانێت جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ ئەو شوێنەی 5-4 ساڵ لەمەوپێش لێی بوو ،ئەم راستییانە لەمیسر گــۆڕا ،میسر ئەزموونی لەگەڵ حكومەتێكی ئیسالمی ئەنجامدا ،بۆیان روونبۆوە كە ئەم جۆرە حكومەتانە ناتوانن لەگەڵ پێشكەوتنەكانیان ،هەڵپەكانیان، بیروباوەڕیان ،ئازادییان ،فكریان بگونجێت، لەهەر ئەگەرێكیشدا ئیخوانەكان ،یان هەرچ تەوژمێكی دیكەی ئیسالمی بگەڕێتەوە بۆ ســەر حوكم ،ناچارن كە سیاسەت‌و ستراتیژی خۆیان بگۆڕن لەچۆنێتی حوكم‌و بەڕێوەبردنی میسر. :Mtvهاوڕایت لەگەڵ ئەو شیكارانەی دەڵــێــن مــیــســر لــەســەر تــەقــیــنــەوەی گڕكانەكەیە؟ مەال بەختیار :گڕكانەكە هەاڵیسا.. :Mtvب ــەاڵم ئــەمــڕۆ دەبینیین كە دەسەاڵتەكانی میسر ناتوانن كۆنتڕۆڵی (سینا) بكەن ،ئەوەتا دەبینیین شەڕێكی خوێناوی لەو ناوچەیەدا دەگوزەرێت؟! مەال بەختیار :ئەوە ناگەیەنێت كە ئەمە گڕكان بێت ،لەو باوەڕەدام كە لەئەنجامی كۆتایدا ئەو شەڕەی كە لەسینا دەگوزەرێت لەبەرژەوەندی میسر دوایی دێت ،رەنگە بپرسی چۆن؟ چونكە عەقڵە سەلەفییە جیهادییەكان ،گەڕاونەتە دواوەو لە سینا مۆڵبوون ،لەتوانای دەوڵەتی میسردا هەیە كە ئەو بارودۆخە ئەمنی‌و سەربازییە لە سینا یەكالبكاتەوە ،پێش ئەوەی بەهەموو
میسردا باڵو ببنەوە ،چونكە مەترسییەكی گەورە لەسەر میسر دروستدەبێت ئەگەر ئەو هێزانە لەسیناوە بۆ هەموو میسر باڵوە بكەن. :Mtvواتا تۆ باس لە باڵوبوونەوەی كێشەكان لە شارەكانی میسر دەكەیت‌و پێتوایە ئەگەر ئەمە روبدات مەترسیدارترین شتە؟ مەال بەختیار :بەڵێ مەترسیدارترین شتە. :Mtvئەی سەبارەت بەناوچەكانی تر؟ مەال بەختیار :كام ناوچانە؟ :Mtvبەڕێزت باست لە میسر كرد، ئەی چی سەبارەت بە تونس ،بە سوریا ،بۆ نمونە سەبارەت بەچارەسەری كێشەكانی سوریا دەڵێیت چی ئایا سوریا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی 2011؟ مــەال بەختیار :نەخێر ..لەسوریا كایەكان تێكەڵ بــوون ،بەبێ گۆڕینی سیستمی سیاسی بەرەو دیموكراسی ،بەبێ گۆڕینی یاساكان لەسوریا ،بەدیهێنانی داواكارییەكانی خەڵكی سوریاو پێكهاتە جیاوازەكانی سوریا ،ناتوانرێت سوریا بۆ پێش 2011بگەڕێنرێتەوە. :Mtvسەبارەت بەو ناوچانەی هێزە كوردییەكان لەسوریا كۆنتڕۆڵیان كردووە، ئایندەو چارەنوسییان چۆن دەبێت؟ مــەال بەختیار :ئــەگــەر ئــەم رژێمەی ســەرۆكــی ئێستای ســوریــا بمێنێتەوە، حوكمی زاتی بەدی دێت ،ئەگەر رژێمەكەش بگۆڕێت فیدڕالیزم بۆ رۆژئاوای كوردستان بەدی دێت. :Mtvواتا خەونی گەڕانەوەكە نزیك دەبێتەوە؟ مەال بەختیار :بەڵێ نزیك دەبێتەوە.. ووردە ووردە :Mtvئــەی ســەبــارەت بــە توركیا؟ ئایا لەچوارچێوەی پــڕۆژە توركییەكەدا دەبنە بەدەستهێنەری خەونی دەوڵەتێكی فرەنەتەوە؟ مــەال بەختیار :جــارێ یەكەمین شت، سەبارەت بەو خەونە ،هیچ بەرپرسێكی توركیا جەختی لێنەكردۆتەوە ،ئەوانەی كە هەن شیكردنەوەی رۆژنامەو سیاسییەكانن، لەئاكامی ئەو كێشانەی لەناوچەكەدا هەن، وەك خۆم لەهیچ یەكێك لەسیاسییەكانی تـــورك ئـــەوە نــاخــوێــنــمــەوە كــە خــەون بەگێڕانەوەی دەوڵەتی عوسمانییەوە ببینن، با كەمێك واقعی‌و بابەتی بین .دووەمین شت ئایا پارتی دادو گەشەپێدان لەتوانایداهەیە توركیا بەڕێوە ببات وەك چۆن لە -10 11ســاڵ لــەمــەوبــەر بــەڕێــوەدەبــرا؟ من دەڵێن نەخێر! لەهەڵبژاردنی ئەم دواییەی ئەنجامدرا ،ئەوە سەلمێنرا كە گۆڕانكارییەك لە زەین‌و بیروبۆچوونی خەڵكدا ،لەرایگشتی توركیا درووســت بــووە ،ئێستا بەرەیەكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز بەرامبەر پارتی دادو گەشەپێدان دروســت بــووە ،گەلی كوردو گەالنی دیموكراسخوازانی دیكە ،ژمارەیەكی زۆر لەكورسییەكانی پارلەمانی ئەو واڵتەیان بەدەستهێناوە ،ئێستا بۆ یەكەمینجار دەبینرێت كە پارتی دادو گەشەپێدان ناتوانێت بەتەنها حكومەت پێكبهێنێت ،كە لەرابردودا بەتەنها پێكی دەهێنا. :Mtvلەو مــەودا فراوانەی بەشداریی سیاسی كــوردو بــەو روب ــەرە فــراوانــەش، دەكرێت ئەمە ناوبنرێت (دەستوەشاندنی كورد لەتوركیا)؟ مەال بەختیار :لەو چوارچێوەیەدا نەخێر، بــەاڵم دەكرێت پارتی دادو گەشەپێدان خــوێــنــدنــەوەی هەبێت ب ــۆ پێشهات‌و گۆڕانكارییە نوێیەكانی توركیا ،هەنگاوی ئیجابیش بنێت ،زیاتر لەو هەنگاوەی كە تا ئێستا ناوییەتی ،تا لە باكوری كوردستان زیاتر لە چــارەســەری دیموكراسی نزیك ببێتەوە.
«« «
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
دیالۆگ
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
عەبدولڕەحمان سدیق ،نوسەری ئیسالمی گومانی لە مێژووی ئیسالم هەیە
"مێژووی ئیسالم ،بە ئاراستەیەكی عەرەبی نوسراوەتەوە"
چاودێر -كورده ئامێدى: نـــووســـەرو تــوێــژەرێــكــی دیـــاری ئیسالمیی و ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسیی یــەكــگــرتــووی ئیسالمی، رەخنەی توند لە نووسینەوەی مێژووی ئیسالم دەگرێت و پێی وایە كە سەرجەم سەرچاوەو كتێبە مێژووییەكانی ئیسالم عەرەبەكان نووسیویانەو لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاریان هێناوەو بە مەفهوم و ئاراستەیەكی عەرەبی نووسراونەتەوە، چــەنــدیــن نــمــوونــەی قــەتــڵــو عامی ئیسالمیش لە مێژوودا باس دەكات كە دەرهەق بە (بەنونەزیرو بەنو قورەیزە) كردویانە ،پێشی وایە ئــەوەی سەدام حسێن لەئەنفالكردنی كورد كردی و ئەوەی داعش لە شنگال كردی دەرهەق بە میللەتی كورد سەرچاوەكەی مێژووە عەرەبییەكەیە كە پشتیان پێبەستووەو ئەم بۆچوونەشی لەالیەن الیەنگرانی ئیسالمی سیاسییەوە رەتدەكرێـتەوەو لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هەاڵ دەنێتەوە. عەبدولڕەحمان سدیق ،لە دیمانەیەكی تایبەتی كەناڵی (سپێدە)ی زمانحاڵی یەكگرتووی ئیسالمی ،كە ئێستا لە
تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هەاڵیەكی زۆری نــاوەتــەوەو هێرشێكی توند دەكرێـتە سەر ناوبراو لەبەرامبەر ئەو بۆچوونەی كــە دەرهــــەق بــە مــێــژووی ئیسالم دەریــبــڕیــوە .لەیەكێك لە بڕگەكانی چاوپێكەوتنەكە عەبدولڕەحمان سدیق دەڵێت "كاتێك پێغەمبەری ئیسالم ،بۆ كارێكی سوڵح دەچێتە ناو قەومی بەنو نەزیر (بنو النضیر) ،لە بن دیوارێك دادەنیشێت ،لــەســەرەوە جولەكەكان دەیانەوێـت بەردێكی گ ــەورە بــدەن بەسەر پێغەمبەرداو بیكوژن ،بەاڵم لەو كاتەدا مەالئیكەتەكان پێغەمبەر ئاگادار دەكەنەوەو دەربازی دەبێت ،دوای ئەو رووداوە ،پێغەمبەر بڕیاردەدات هەموو باخ و باخات و سامانیان لەناوبەرێت و ژن و ماڵ و حاڵیان حەاڵڵدەكرێت بۆ ئیسالم .بــەاڵم تۆ سەیر بكەیت دەبێت پێغەمبەر بڕیاربدات ئەو كەسە سزابدرێت كە هەوڵی داوە بیكوژێت نەك هەموو قەومەكە لەناوبەرێت بەتایبەت كە جوبرائیل بەئاسانی ناوی كەسەكەی پێدەڵێت ،بۆیە سەیر دەكەین ئەمانە چونكە لەمێژوودا وا نووسراوەتەوەو وا گەیشتووە بەئێمە ،بۆیە یەكێكی وەكو
ســەدام حسێن كاتێك لە شارۆچكەی دوجــەیــل هەوڵی كوشتنی دەدرێــت، ئەویش وەكو رووداوەكەی (بەنو نەزیر)، خەڵێكی زۆری شارۆچكەكە دەگرێت و باخ و باخاتەكانیان دەسووتێنێت ،چوە تەقلیدی ئــەم رووداوەی كــردۆتــەوە، چونكە لەمێژوو وانووسراوەتەوەو ئەو كتێب و سەرچاوانەی لەبەر دەستن وا دەڵێن. لەبڕگەیەكی تری چاوپێكەوتنەكە لەبارەی ئەو كارەساتەی ئیسالم دەرهەق بە قەومی (بنو قریضە) كردویەتی ، ئەم توێژەرە ئیسالمییە دەڵێت" :لەو كاتەی پێغەمبەر (د.خ) ،چووە سەر بەنو قورەیزەو پەالماری دان و ئەسیری كردن و ئینجا 900پیاوی لێكوشتن و لەناو بازاڕی مەدینە هەمووی خستنە چاڵەوە ،دواتر ژنەكانیان بۆ هێناوەو وتویەتی فاڵن و فاڵن بەرن بیفرۆشن و ئەو كات 3ژنیان بە 45دینار داوە، واتە یەكی 15دینار ،ئینجا دواتر سەیری منداڵەكانیان كــردوە ئەگەر مویان لێهاتبێت ،كوشتویانن ،ئەگەر بچووكیش بووبن بۆخۆیان بردویانن .ئەمە دەرهەق بە بنو قورەیزە ،بۆیە سەرنجام ئەو
مێژووە وانووسراوەتەوە ،یەكێكی وەكو ســەدام حسێن ســوودی لێوەردەگرێت و ئێمەی پێ كافر دەكات و ئەنفالمان دەكات و داعش-یش دێت هەمان شت بەكاردێنێت ،كەواتە مێژووەكە عەرەب خۆیان نووسیویانەتەوەو بە مەفهومێكی عەرەبی نووسراوەتەوە". لەبارەی ئەو مێژووەی كە هەیەو نــووســراوەتــەوە ،راشــكــاوانــە رەخنە دەگــرێــت ،كەهەمووی لــەبــەرژوەنــدی عـــەرەبـــەو نــمــوونــەشــی بـــۆ ئـــەوە هێناوەتەوەو دەڵێت" :ئەوەتا پێغەمبەر لە شــەڕی بــەدر و ئوحود و خەندەق و ئەحزاب لەگەڵ عەرەب بەشەڕ دێت كەچی هیچ نەنووسراوەو نایبینیتەوە كە ژنێك برابێت ،یان ماڵێك وێران كرابێت ،بەڵكو عەفو دەكرێن ،پێیان دەوترێت بڕۆن ئێوە ئازادن ،كەچی هەر ئەو مێژووە كە نووسراوەتەوە كاتێك پێغەمبەر شــەڕی لەگەڵ جولەكەكان كــردووە ژنیان بــراوەو كوشتن و بڕین هەبوەو ژن فرۆشتن هەبووە ،هەموو ئەو شتانە وا نووسراوەتەوە ،كەواتە ئەو مێژووە چووە ئەقڵی عەرەبییەوە، ئەوەتا سەدام حوسێن كاتێك شەڕی فارسەكان دەكات ناوی شەڕەكەی ناوە شــەڕی قادسیە ،واتــە ئــەوان دەكــات بەكافرو خۆشی دەكات بە عەرەب ،یان كاتێك شەڕی ئێمە كورد دەكات ناوی دەنێت (االنفال) بۆ ئەوەی ئێمە كافر بكات و ژن و ماڵ و منداڵمان بەرێت، وەكو بردیشی .بەاڵم هەر ئەو سەدام حوسێنە چونكە ئاینیان وا نووسیوە لــە مــێــژوودا ،كاتێك ش ــەڕی كوێت دەكــات ،نــاوی دەنێت (ام المعارك) چونكە عەرەبن كافریان ناكات ،ئەوەتا یەك ژنی كوێتیمان نەبینی لە عیراقدا هەبێت .یــان داعــش بۆ ئێستا یەك ژنی موسڵ كە عەرەبن بە زۆر نابات، چونكە مێژوویان وا نوسیوەتەوە كە ژنی عەرەب نابرێت ،كەچی دێن بۆ كورد و لە شنگال دەیبەن .كەواتە ئەو مێژووە عــەرەب نوسیویەتییەوە بەئاراستەی عەرەب نووسراوەتەوە"
تەواوكەری چاوپێكەوتنەكەی مەال بەختیار لەگەڵ كەناڵی
«« «
:Mtvهیچ داخوازییەك هەیە لەالیەن كوردەكانی توركیاوە سەبارەت بە بونیادی سیستمی سیاسی توركیا؟ مەال بەختیار :یەكەمین داواكارییان گۆڕینی سیستمی سیاسی‌و یاساكانی توركیایە ،كە دان بەوەدابنێت كە كوردو گەالنی دیكەش لــەو واڵتــەدا هــەن ،دووەمــیــن داواكــاریــش (پەكەكە) یە كە داوادەكرێت لەپارلەمانی توركیاوە یاسایەك دەربچێت‌و دان بەوەدا بنێت كە ئــەوان بەشێكن لەبزووتنەوەی سیاسی واڵت و بەشێكن لەچارەسەرە سیاسییەكان ..پاشان سەرۆكی بزووتنەوەی دیموكراسخوازانەی گەلی كورد لەباكوری كوردستان بەڕێز (عەبدواڵ ئۆجەالن) ،كە بەراستی‌و بە كرداریی سەرۆكی رزگاریخوازی ئــەو بەشەی بــاكــورە ،غەدرێكی ئێجگار گەورەی مێژوویشی لێدەكرێت بەوەی ناونراوە
تێرۆریست‌و هەڵبەستی ئەم تۆمەتە پوچانە. ئەگەر ئەو تێرۆریستە چۆن مامەڵەی سیاسی لەگەڵدادەكرێت لەكاتێكدا كە لەگرتوخانەیە؟ چ سەركردەیەك لەسەركردەكانی دونیا بەتۆمەتی تێرۆر دەستبەسەرو زیندانی نــەكــراوە؟ خوالێخۆشبوو یاسر عەرەفات تۆمەتی تێرۆری نەخرایە پاڵ؟ هوشیمنە، گیڤارا ،كاسترۆ ،جەالل تاڵەبانی ،مستەفا بارزانی ،مەسعود بارزانی ...هەموو ئەم سەركردانەی دونیا تۆمەتی تێرۆریان خرایە پــاڵ ،بــەاڵم لەئاكامدا كە ئــیــرادەی گەل ســەردەكــەوێــت ،شتەكان دەگــۆڕێــن ،ئەو سەركردانە دەبن بەسەرۆك ،سەدام حسێن ساڵی 1989لێخۆشبوونی گشتی بۆ هەموو سیاسیەكانی عیراق دەركرد ،تەنها جەالل تاڵەبانی لێدەركرد! جەالل تاڵەبانی بوو بەسەرۆكی عیراق‌و واژۆی لەسێدارەدانی سەدام حسێنیشی نەكرد! :Mtvدوا پرسیارم ،لەو باوەڕەدایت بەم نزیكانە ناوچەكە پارێزراو بێت؟ ئایا
دەستپێشخەریی چارەسەركردن كەی ئەنجام دەدرێت؟ مەال بەختیار :لەراستیدا لەو باوەڕەدام بــارودۆخــەكــە هــەروا ئاسان و زوو ئــارام نەبێتەوە ،چەند ساڵێكی تریش ناوچەكە هــەروا بەگیرۆدەیی دەمێنێتەوە بەدەست ئەو كێشە سیاسی‌و یاسایی‌و جوگرافی‌و ئەمنیانە ،بەتایبەت داعش كە لەئێستادا لەناوچەكەو لەمەیدانی جەنگدا ،هێزێكە لــەلــوتــكــەی تــرســنــاكــیــدایــە ،ئــەو شــەڕو پێكدادانەش بۆ رزگــاركــردن‌و ئاسایشی ناوچەكە هەر بەردەوام دەبێت‌و كەمتر نابێت لە دوو ساڵی تر. :Mtvلەو باوەرەدایت روخانی داعش لەناوەوە دەبێت یان لەدەرەوە؟ مــەال بەختیار :بێگومان لــەنــاوەوە.. لەهەموو ناوچەكانی عیراق‌و سوریا داعش لەئێستادا پاشەكشە دایـــە ،لەدیالە، لەكەركوك 30كیلۆمەتر دوورمانخستنەوە، لەئێستادا هێرشەكان دژ بــەوان دەكرێت
لــەســەاڵحــەدیــن ،لەناوچەیەكی فــراوانــی رومـــــادی ،لـــەرۆژئـــاوای كوردستانیش ئــازادكــردنــی (گـــردە ســپــی)و چەندین ناوچەیو گوندی دیكە ..هەموو ئەوفشارە سەربازییانە دژی داعش چڕوپڕ بۆتەوە، لەحاڵەتی سەربازیدا رەنگە فراوانبوون‌و پاشەكشە هەبێت ،ئەمە شتێكی ئاساییە، بەاڵم چاوەڕوانكراوە لەماوەی دوومانگ، یان سێ بۆ چوار مانگ هەرەسی گەورە لە بەرەیەك لەبەرەكانی داعش چاوەڕوانبكرێت، ئەمەش رەنگدانەوەیەكی سەربازیی سلبی‌و ناوخۆیی داعشی لێدەكەوێتەوە بۆ هەموو بەرەی شەڕەكانی داعش ،ئەمە لەكاروباری سەربازیدا شتێكی چــاوەڕوانــكــراوە ،بۆیە لــەوبــاوەڕەدام هەرەسی داعش لەناوخۆوە دەستپێدەكات ،لەوباوەڕەشدام پەرتبوون لە ریزەكانیان رووبدات ،تا كاربگاتە ئەوەی لەیەكتریش بكوژن.. :Mtvهەر ئەمڕۆ رۆژنامەكان ئاماژەیان بۆ پەرتبوونی داعش‌و شەڕی ناوخۆیی ئەو
info_chawder@yahoo.com
4
نوێنەری پەیەدە لەهەرێمی كوردستان ،بۆ"چاودێر": رزگاركردنی گردە سپی هاوكاريی توركیای بۆ داعش وەستاند چاودێر -ئاودێر نەسرەدین: گـــــردە ســپــی ئــــەو نــــاوچــــەی بە كــۆنــتــڕۆڵــكــردنــەوە لــەالیــەن هێزەكانی یەپەگەوە ،شكستی گەورەی بۆ (داعش) تــۆمــاركــرد‌و شۆكی سیاسی بــۆ توركیا دروســتــكــرد ،بــوە هــۆكــاری یەكگرتنەوەی كــانــتــۆنــەكــان‌و هــەنــگــاو بــــەرەو ئــاوەدانــیــی كــوردســتــان رۆژئاوای كوردستان ،نوێنەری پەیەدەش لە هەرێمی دەڵێت "بەستنەوەی سنوری توركیا بە سوریاوە تەنها 300كیلۆمەتەری ماوە، توركیا ناتوانێت لێیەوە هاوكارییەكانی بگەێنێتە (داعش) ،لە ئێستادا هەمو هێزی (داعش) تەنها رەققە‌و موسڵ دەبێت". نوێنەری پارتی یەكێتیی دیموكرات (پەیەدە) لە هەرێمی كوردستان ،لەم دیمانەیەدا لەگەڵ "چاودێر"دا رایدەگەنێت ،كە رزگاركردنی گردە سپی ژمارەیەكی زۆر بابەتی گرنگی لەناوچەكەدا وروژاند ،بەتایبەتی لە ناوخۆی سوریادا ،چونكە رزگاركردنی گردە سپی راستەخۆ بوەهۆی دەركەوتنی كۆمەڵێك دەنگی دژ بە كورد لە ناوچەكەدا ،بەتایبەتی لە توركیاو حكومەتەكەی ئەكەپەدا ،كە بە گومانەوە لەو سەركەوتنە گرنگە دەڕوانیێت‌و ترسی لێ نیشتوە ،چونكە سیاسەتی توركیا لە سوریاو عیراق دوای رزگاركردنی گردە سپی‌و بچوككردنەوەی چەكدارانی داعش دۆخی توركیای شپرزەكردوە. خەریب حەسۆ ،باسی گرنگییەكانی رزگاركردنی گردە سپی دەكات‌و دەڵێت "دوای گرتنی گردە سپی داعش بە تەواوی تێكچوە ،رزگاركردنی گردە سپیش بۆ باكوری كوردستان زۆر گرنگە ،باكوری كوردستان لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتنێكی گرنگی تۆماركردوە‌و گردە سپیش سەركەوتنەكەی گەورەتر كرد ،چونكە (داعش) لەو نێوان باكورو رۆژئاوا ناوچەیەكی فراوان‌و گرنگی بەدەستەوە بو ،لەو سنورەدا دەوڵەتی توركیاو (داعش) بە ئاشكرا هاوكاریی یەكتریان دەكرد". حەسۆ ئاشكراشیدەكات ،دوای رزگاركردنی گردە سپی بە شێوەیەكی گشتی هاوكارییكردنی داعش لەالیەن توركیاوە الوازدەبێت ،چونكە پێشتر زۆرینەی هەرە زۆری هاوكارییەكانی توركیا بۆ (داعش) لە گردە سپییەوە بوە ،دوای رزگاركردنی گردە سپی كۆبانێ‌و جەزیرە بونەتە یەك ،سەرانسەری سنوری توركیا بە سوریاوە 900كیلۆمەترە ،لەو 300كیلۆمەتەرەی كە ئێستا ماوە توركیا ناتوانێت لێیەوە هاوكارییەكانی بگەیەنێتە (داعش) ،لە ئێستادا هەمو هێزی (داعش) تەنها رەققە‌و موسڵ دەبێت. سەبارەت بە رۆڵی هاوكاریكردنی ئۆپۆزسیۆنی سوریاو هێزەكانی هاوپەیمانان لە كۆنترۆڵكردنەوەی گردە سپی ،وتی "ئەو هاوكارییە چ لەالیەن بەشێك لە ئۆپۆزسیۆنی سوریاوە بێت وەك هاوكارییەكی كــرداری ،چ لەالیەن كۆمەڵی نێودەوڵەتییەوە بێت ،نامەیەكی گرنگە بۆ هەمو الیەك ،چونكە هێزی یەپەگە‌و یەپەژە هێزێكی شەرعی‌و رێكخراوی گرنگە‌و توانای تێكشكاندنی (داعش)ی هەیە". ناوبراو ،رونیشیكردەوە ،ئەو سەركەوتنە گرنگانەی كە ئەم هێزە دژی (داعش) پێشتر بەدەستیهێناوە وایكردوە كە لەالیەن بەشێك لە ئۆپۆزسیۆن‌و كۆمەڵی نێودەوڵەتییەوە هاوكاری بكرێت ،ئاماژەیەكیشە بەوەی كە كێشەی سوریا بەبێ كوردەكان چارەسەرناكرێت.
ی لوبنانی: گرووپە كرد ،لەسنورەكانی لوبنان ،پێتوایە روداوەكە سەرپێیی‌و تێپەڕ بێت یان چی؟ مەال بەختیار :بەرەی شەڕی داعش لە لوبنان ،بەرەیەكی بچووكە ،لەراستییدا داعــــش ئـــەم بـــەرەیـــەی بــۆ تاكتیك‌و سەرقاڵكردن كــردۆتــەوە ،هەتا حزبواڵش ناتوانێت لــەســوریــاو لەناوچەكانی تر رۆڵ ببینێت ،یان سوپای لوبنانی رۆڵی پاراستنی سنوورەكانیان ببینن ،كە ئەوە مافی رەوای لوبنانییەكانە كە پارێزگاری لە ئاسایش‌و ئارامی هاواڵتیانیان بكەن ،ئەوەی داعش دەیكات لەو سنوورە تاوانێكە دژ بە لوبنانییەكان ..بۆیە ئەم بەرەیەی باسمكرد زۆر بچوكەو ناتوانێت رەنگدانەوەی گشتی لەسەر داعش درووست بكات ،بەاڵم دەكرێت لەموسڵ گورزی كوشندە لەداعش بدرێت، چونكە موسڵ پردی پەڕینەوەو بەستنەوەی سوریاو عیراق‌و توركیاو كوردستانە.. :Mtvبۆ توركیاش هەر گرنگە... مەال بەختیار :بەڵێ موسڵ شوێنێكی
گرنگە بۆ توركیاش. :Mtvداوایەكی كۆنی توركیاشە كە موسڵ بخرێتە سەر توركیا... مەال بەختیار :نەخێر ئەوە لەسەروەختی دەوڵــەتــی عوسمانیدابوو ،كە ئەوكات موسڵ ویالیەتێكی كوردستانی بووە ،ئەگەر بێینە سەر ئەوەی سەر بەئیمپراتۆرییەتی عوسمانی بووە ،سۆدانیش ئەوكات بەشێك بووە لەئیمپراتۆرییەتی عوسمانی... :Mtvبەاڵم داوایەك هەبوو كە موسڵ بخرێتە سەر خاكی توركیا مەال بەختیار :داوا شتێكی تــرە ..خۆ ئەوەی داوای هەر شتێكی كرد شەرت نییە مافی خۆی بێت بەدەستی بهێنێت( ..بە پێكەنینەوە) :Mtvبەڕێز (حیكمەت محەمەد كەریم / مەال بەختیار) ،بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان ،زۆر سوپاست دەكەین. مەال بەختیار :سوپاس
راپۆرت
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
info_chawder@yahoo.com
5
پارلەمان تەنها 9رۆژی لەبەردەمدایە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم یەكێتی پرۆژەكەی پێشكەشكرد چاودێر– رێبین حەسەن: تادێت مشتومڕەكان لە بارەی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانەوە زیاتر دەبن ،لەنوێترێن پێشهاتیشدا وەفدێكی بااڵی یەكێتی بەسەرۆكایەتیی مەال بەختیار ،سەردانی گردی زەرگەتەی كردو باسیان لە دوایین هەوڵەكانی پەیوەست بە چارەسەركردنی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم كرد .هاوكات یەكێتیش پڕۆژەیەك لەسەر هەمان بابەت پێشكەشدەكات‌و تیایدا باس لەوەدەكات ،كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەناو ئەندامانی پارلەمانی كوردستان و نوێنەرانی كورد لە بەغداد و ئەنجومەنی پارێزگاكان یەكالبكرێتەوە. سكرتێری پارلەمانیش ئاماژە بەوەدەكات، چاوەڕێی پارتی دەكەن ،بۆ ئەوەی پرۆژەكان بخەنە بەرنامەی كارەوە. سەرۆكی فراكسیۆنی پارتیش ،دەڵێت "خۆمان پرۆژەمان نییەو سەرجەمی پرۆژەكانیش رەتدەكەینەوە". بڕیاریشە سبەینێ سێشەممە پارلەمان بۆ تاوتوێكردنی چەند پرۆژەیاسایەك كۆببێتەوە ،لەوانە پێنج پرۆژەیاسا ،كە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم پێشكەشكراون. یەكێتی‌و گۆڕان هاوهەڵوێستن دوێنــێ یەكشــەممە ،وەفدێكــی بــااڵی یەكێتــی بەســەرۆكایەتیی مــەال بەختیار، لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی دیكــەی ئــەو حزبــە ،ســەردانی گــردی زەرگەتەی لە شــاری سلێمانی كردو لەگەڵ نەوشــیروان مســتەفا ،رێكخەری گشــتیی بزوتنەوەی گۆڕان‌و بەرپرسانی دیكەی ئەو حزبە كۆبونەوە. لەكۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیشــدا، محەمــەد تۆفیق رەحیم ،رێكخــەری ژوری پەیوەندییە دیبلۆماســییەكانی بزوتنەوەی گــۆڕان رایگەیانــد ،كۆبونەوەكــە ئیجابــی
سكرتێری پارلەمان :دەبێت پەلەبكرێت، چونكە پشوی پارلەمان نزیكبۆتەوە بــوەو لەگــەڵ یەكێتــی هاوڕابوین لەســەر دیاریكردن‌و چارەســەری كێشەكانی هەرێم بە هەماهەنگی هەموالیەك ،هیواداریشــین ئــەو كۆبونەوانــە بــەردەوام بــن‌و لەگــەڵ الیەنەكانی تریشدا كۆبونەوە دەكەین. الیخۆشــیەوە عیماد ئەحمــەد ،وتەبێژی مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی ،وتی "ئەمڕۆ لــە كوردســتان‌و عیراقــدا گۆڕانكاریــی سیاســی‌و ئابوری هاتۆتەئاراوەو پێویســتە ئێمــە وەك كــورد ناوماڵــی خۆمــان رێكبخەین بۆ زاڵبون بەســەر قەیرانەكاندا، بڕیارمانــداوە كۆبونەوەكانمــان بــەردەوام بــن بــۆ یەكهەڵوێســتی لەســەر پرســە چارەنوسسازەكانی هەرێم". هاوكات دوای كۆبونەوەكە ،نەوشــیروان مســتەفا بــۆ میدیاكانــی ئاشــكراكرد، بەرلەوەی كەســێك بۆ پۆســتی ســەرۆكی هەرێــم كاندیدبكــەن ،دەیانەوێــت یاســای ســەرۆكایەتیی هەرێــم هەمواربكەنــەوە،
"بەردەوامیــی كۆبونــەوەی نێــوان الیەنەكان"یشــی لەسەر پرســە گرنگەكانی هەرێــم بەكارێكــی بــاش زانــی .وتیشــی "لەچەنــد رۆژی ئاینــدەدا وەاڵمــەكان وەردەگرینەوە". یەكێتی پێشنیازێكی نوێی پێیە هەرلەو چوارچێوەیــەدا یەكێتی پڕۆژەی هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی پێشكەشی پارلەمان كردو لەیاساكەدا چوار خاڵــی گرنگــی خســتۆتەڕو ،گرنگترینیان ئەوەیــە نابێت ســەرۆكی ئاینــدەی هەرێم تەنهــا لەنێــو ئەندامانــی پارلەمانــی كوردســتاندا هەڵبژێردرێــت ،بەڵكو دەبێت لەنێوان ســەرجەمی ئەندامانــی پارلەمانی كوردستان‌و ئەندامە كوردەكانی ئەنجومەنی نوێنــەران‌و ئەندامانــی ئەنجومەنــی پارێزگاكانــی (هەولێر ،ســلێمانی ،دهۆك) هەڵبژێردرێتــەوە ،كــە كــۆی گشــتی ئەو
فراكسیۆنی پارتی :پڕۆژەكانی هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی رەتدەكەینەوە ئەندامانــە دەكاتــە 264ئەنــدام‌و بەوەش تەنیا لەناو پارلەمانی كوردستاندا نابێت. چاوەڕێی پارتی دەكەن لەوبارەیــەوە ســكرتێری پارلەمانــی كوردستان ،بۆ "چاودێر" ئاماژەی بەوەكرد، ئــەو پڕۆژانــەی چەنــد فراكســیۆنێك پێشكەشــیانكردون ،دەبێــت جــارێ وەك ســەرۆكایەتیی پارلەمان كۆببینەوە‌و دواتر بڕیــاری لەســەر بدەین ،چونكە قســەیەك هەیــە ،كــە پارتی پــڕۆژەی هەیــە ،بۆیە لەئێســتادا ئەگــەر پڕۆژەكەیــان هەبێــت، زۆر باشــە ،ئەگەریــش نــا ئــەوا وەك ســەرۆكایەتیی پارلەمان بەپێــی پەیڕەوی ناوخــۆی پارلەمان هــەر پڕۆژەیەك دەنگی یاسایی هێنا ،دەیخەینە بەرنامەی كارەوە. فەخرەدین قادر ،وتیشی "ئەگەر پارتی پڕۆژەكەی پێشكەشــكرد ،باشــە ،ئەگەرنا ئێمە پەلەدەكەین ،چونكە پشوی پارلەمان
زۆر نزیكبۆتەوە". ســەبارەت بــەوەی ئایــا جارێكــی تــر ســەرۆكایەتیی پارلەمــان لەگــەڵ الیەنــە سیاسییەكان لەســەر پرسی سەرۆكایەتیی هەرێــم كۆدەبێتــەوە ،ناوبــراو ،باســی لەوەكــرد ،كۆبونەوە لەگەڵ حزبەكان كاری ئێمــە نییــە ،كاری ئێمە لەنــاو پارلەمانە‌و ئــەو كۆبونــەوە خێرایانەی ماوەی پێشــو ئەنجامماندا بۆ هەردو پرسی سەرۆكایەتی‌و دەســتور بو ،چونكە پارلەمانی كوردستان نوێنــەری هەمــو الیەنــە سیاســییەكانە، پێشــمان خۆشــە كــە بەرپرســە بااڵكانی حزبــەكان بێنــە پارلەمانــەوە‌و پێكــەوە بتوانین گفتوگۆ لەســەر بابەتەكان بكەین‌و كێشەكان چارەسەربكەین. پارتی :خۆدزینەوەیە لە واقیع الیخۆشیەوە ،سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی، بۆ "چاودێــر" رایگەیاند ،پێشكەشــكردنی
پڕۆژە لەالیەن فراكسیۆنەكانی پارلەمانەوە خۆدزینەوەیــە لە واقیع‌و ئــەوەش لەدیدی ئێمەوە بەهیچ شێوەیەك سەركەوتونابێت، چونكــە ئێســتا لیژنــەی هەمواركردنەوەی دەســتور دەســتبەكارن‌و دەبێــت پرســی سەرۆكایەتیی هەرێمیش هەر لەو دەستورەدا یەكالبكرێتــەوە ،بەاڵم ئێمە ئەگەر باســی ســازان دەكەیــن ،پێویســت نەدەبــو ئەو پڕۆژانــە لــەم كاتــەدا پێشكەشــبكرێن، بۆیە ئــەو پڕۆژانە رەتدەكەینــەوە‌و لەبری ئەوە پێویســتە پارتەسیاســییەكان بگەنە رێككەوتنێك. ئومێــد خۆشــناو ،وتیشــی "بەهیــچ شــێوەیەك هیــچ پڕۆژەیەكمــان نییــە ،تا پێشكەشــی ســەرۆكایەتیی پارلەمانــی بكەین ،چاوەڕێی لیژنەی دەستور دەكەین، پێویســتە لەســەر ئاســتی بااڵی حزبەكان لەسەر ئەو بابەتە بگەینە رێككەوتن". لەبــارەی ئەوەی دەوترێــت پارتی تەنیا كاندیــدی مەســعود بارزانییــە ،ئومێــد خۆشــناو ،رایگەیانــد ،ئــەوەی لەبارەیەوە دەوترێت تەنیا قسەی ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی پارتییە ،بە رەسمی نەبوە. كەمكردنەوەی پشوی پارلەمان پارلەمانتارێكــی فراكســیۆنی گۆڕانیش، پێیوایە ،چاوەڕێین ئەو پڕۆژەیەی لەســەر هەمواركردنی یاســای سەرۆكایەتیی هەرێم پێشكەشــی ســەرۆكایەتیی پارلەمانمــان كــردوە ،بخرێتە بەرنامەی كارەوە ،ئەوەش تەنیــا مەبەســت لێــی گۆرینی سیســتمی سیاســیی ئــەم واڵتەیە بــۆ پارلەمانی ،بۆ ئەوەی ســەرۆكی هەرێم لەناو پارلەمانەوە هەڵبژێردرێت ،بۆیە تەئكیددەكەینەوە ئێمە كفری یاساییمان نەكردوە. فایــەق مســتەفا ،بــۆ "چاودێر"یشــی رونكردەوە ،پارلەمانی كوردستان لە(7/1 تاكو )9/1پشوی تەشریعی دەستپێدەكات، چاوەڕێیــن پێــش ئــەو وادەیــە ،بخرێتــە بەرنامەی كارەوە ،بــەاڵم ئەگەریش هەیە، مانگێك لە پشوەكە كەمبكرێتەوە.
ساڵێك تەمەنی حكومەت بەكۆمەڵێك قەیرانەوە چاودێر -ئاران جەزا:
پارلەمانتارێكی یەكێتی :دەبێت حكومەت بەزوترین كات ژورێكی عەمەلیات دروستبكات
ساڵێك بەسەر پێكهێنانی كابینەی بنكەفراوانی حكومەتی هەرێمدا تێپەڕدەبێت ،بەاڵم بە دەست قەیرانی دواكەوتنی موچەو كەمی بەنزین‌و نەوت‌و كارەباوە دەناڵێنێت ،نیگەرانیی هاواڵتیانیش رۆژ بە رۆژ لە زیادبوندایە‌و خەریكە دەگاتە لوتكە ،هیچ ئاسۆیەكی چارەسەریش بۆ كێشەكان لەئارادا نییە. پارلەمانتارێكی گۆڕان باس لەوەدەكات، كابینەی بنكەفراوان سەركەوتو نەبوە. بەوتەی پارلەمانتارێكی یەكێتیش، دۆخەكە زۆر ئاڵۆزەو نیگەرانییەكانی خەڵك لەپەنگخواردنەوەوە ،خەریكە دەگاتە ئاستی تر .پارلەمانتارێكی بزوتنەوەی ئیسالمیش كابینەی هەشت بە "حكومەتی قەیران" ناودەبات.
دەبێ بپرســین ئایا بەهەڵوەشــاندنەوەی حكومــەت قەیرانــەكان چارەســەردەبن؟ بەڵكو قەیرانەكان خراپتر دەبن لەو كاتەدا، بەاڵم ئەگەر بەهەڵوەشاندنەوەی حكومەت چارەسەر دەبێت ،با هەڵبوەشێتەوە. ناوبــراو ،وتیشــی "پەرلەمــان تەنهــا چاودێریی قەیرانەكانی كردوەو نەیتوانیوە لێپرســینەوەی كــرداری لــە دەســەاڵتی جێبەجێكردن بكات".
پارلەمان نەیتوانیوە لێپرسینەوە بكات ئەندامێكــی پارلەمانــی كوردســتان لــە لیســتی گــۆڕان ،بە"چاودێــر"ی راگەیانــد ،كابینــەی هەشــتی حكومــەت ســەركەوتونەبوەو هــەر لەســەرەتای دروســتكردنی ئــەم حكومەتــەوە دەنگی پێنەداوە ،چونكە ئاشــكرابو حكومەتێكی بنكەفراوانی لەم شێوەیە سەركەوتونابێت. بێســتون فایــەق ،ئاماژەی بەوەشــدا،
"دۆخەكە زۆر ئاڵۆزە" هاوكات ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان لــە لیســتی یەكێتی ،لە پــەڕەی تایبەتی خــۆی لە فەیســبوك ئامــاژەی بــەوەدا، ئــەم زنجیــرە قەیرانــە یەكلەدوایەكانــە، مایــەی خوێندنــەوەی خێراوقوڵــن، چونكە لە ئێســتادا كاریگەریــی خراپیان كردۆتەســەر هەمــو جوڵەیەكــی ئیجابــی لەنــاو كۆمەڵــدا ،نیگەرانییــە گەورەكەش
پارلەمانتارێكی گۆڕان: حكومەتی بنكەفراوان سەركەوتو نەبوە
ئەوەیە ،دەريچەیەكی رونیش بەدیناكرێت بــۆ دەربازبــون لێی ،ئەمــەش وا دەكات، دڵەڕاوكێی زۆر لەئاســتی گشــتیدا لەسەر كــۆی پرۆســەی سیاســیی كوردســتاندا دروســتببێت ،خەڵكی كوردستانیش تەواو ماندوبون بەنەبونی ئاســۆی چارەســەری ئەو هەمو قەیرانانە. ســاالر مەحمــود ،نوسیویشــیەتی "بەگشــتی نەبونــی ســەروەریی یاســاو حكومەتی هاواڵتیان وایكردوە ،دەسەاڵتی حــزب رابــەر بێــت بەســەر دەســەاڵتە شــەرعییە گشــتییەكانەوەو ملمالنــێ حزبییــەكان‌و بەرژەوەندییــە حزبییــەكان بەشــێكن لەســەرچاوەی ئــەم قەیرانانــە لەپێناو درێژەدان بە دۆخی هەڵپەسێردراو و بــە بەرژەوەندییــە نادروســتەكان، خۆدزینەوە لە بەدەستوریكردنی دەسەاڵتە گشــتییەكان‌و نەبونــی شــەفافییەت لــە ئیدارەدانــی فایلــی نەوت‌وغــازو هەبونــی بێباكیــش لەبەرامبــەر نیگەرانییــەكان،
كەمیی هەســتی بەرپرسیارێتی لە ئاستی بااڵدا دەردەخات. پەیامێــك پەرلەمانتارەكــە، ئاڕاســتەی حكومەت‌و پەرلەمــان‌و الیەنە پەیوەندیــدرەكان دەكات ،كــە بــە زویــی ژوری عەمەلیــات دروســتبكەن ،لەیــەك كاتــدا بــۆ بەخۆداچونــەوەو هەنــگاو هاویشــتنی كرداریــی ،چونكــە دۆخەكــە زۆر ئاڵــۆزەو نیگەرانییەكانــی خەڵــك لەپەنگخواردنــەوەوە ،خەریكــە دەگاتــە ئاســتی تر ،بــۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو دۆخە بە ئاراســتەی رێككردنەوەی هەنگاوەكان‌و گرتنەبەری هەنگاوی خێراو بەرپرســانە و پەلەكردن لە ئەداكردنی بەرپرسیارێتی لە ئێستادا. حكومەتی قەیران سەرۆكی فراكسیۆنی بزوتنەوەی ئیسالمی لــە پەرلەمانــی كوردســتان ،بە"چاودێر"ی راگەیاند ،ئەم كابینەیەی حكومەت بریتییە
لە كابینەی قەیــران‌و كەمبونەوەی كارەباو موچەی 70بۆ 80رۆژی‌و راوەستانی بازاڕو كەمیی ئاو‌و كۆچكردنی گەنجان بۆ دەرەوە‌و وەستانی تواناسازی‌و گرانی بازاڕو بێكاری‌و ســەرەی بەنزین‌و پڕۆژەو نەمانی پێشینەی هاوســەرگیری‌و خانوبــەرە ،لەبەرئەوە ئەم كابینەیــە تــا بینەقاقــای قەیرانە‌و هیچ ئیرادەیــەك بۆ چارەســەر نییە ،بۆیە خەڵك توشی حاڵەتێكی دەرونی‌و دڵەڕاوكێ بوە. شــوان قەاڵدزەیــی ،ئاماژەی بەوەشدا ،ئەو حزبانەی بەشداری حكومەتیان كــردوە ،هەڵپەیانە بــۆ چونــە نــاو جومگەكانــی دەسەاڵت‌و دامەزراندنی كادرانی خۆیــان ،لەالیەكــی دیكــەوە ئــەم بەشــداریكردنە هاوشــێوەی ســااڵنی پێشو ،سیستمی 50بە 50 پەیڕەوكراوەو كەسانی شیاو بۆ شوێنی شیاو دانەنراون.
لێكدانەوەى هەواڵ
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
خوێندنەوەیەك بۆ پرسی بەدیلی سەرۆكی هەرێم
ئارام ئەحمەد ئێســتا ئیتر ماوەیەكــی كورتمان ماوە بــۆ كۆتایی ماوەی ســەرۆكایەتی هەرێم، كــە دو دەورەی یەكەم‌و دوەم مەســعود بارزانی ســەرۆكی بوەو پاشان دو ساڵی بــۆ درێژكراوەتــەوە ،ماوەیەكیشــە ئــەم پرســە وروژێنــراوەو هەر كــەس‌و الیەنە بەجۆرێــك تەفســیری دەكات ،هەرچــی پارتیشــە پێــی وایــە مەســعود بارزانی بەدیلی نییەو دەبێت ئەو بمێنێتەوە. ئەوەی كــە ئەشــكالیەتەكەی فراوانتر كــردوە مەســەلەی گۆڕینــی سیســتەمی سەرۆكایەتییە بەسیســتەمی پارلەمانی، الیەنــی بەشــدار بــو لــەم كابینەیــەدا هەرالیــان پرۆژەی خۆی پێشكەشــكردوە یان ســەرقاڵی پرۆژەن پێشكەشی بكەن، ێ خوێندنەوەیەكی پارتی هەمو ئەمانە بەب ســەردەمیانە بەدوژمنایەتــی خــۆی دەزانێــت‌و بەرلەخوێندنەوە وەك كودەتا
مامەڵەی لەگەڵدا دەكات.. ئەسڵەكەیشــی ئەوەیە كە ئەو باوەڕی بەسیســتەمی پارلەمانــی نییەو دەیەوێت هــەروا ســەرۆكایەتی بێــت ،ئــەوەی كە خوێندنەوەی ســەتحی بۆ دەكرێت تەنها ئــەم بینینەیە ،خۆ ئەگەر قوڵتر بمانەوێ بیخوێنینــەوە گرێكــە لەم بــاوەڕ بونەوە دەست پێناكات. بونــی بەدیــل یــان نەبونــی فۆرمێكی بێمانایــە ،خــودی وتنەكــە دەچێتــە خانــەی یاریكردن بەخەڵــك‌و بەماناكانی هەڵبژرادن‌و مەســەلە دیموكراســیەكان، هیــچ كۆمەڵگایەكــی زیندو قســەی ئاوا وەرناگرێت ،هەرچی بێت ،مەسعود بارزانی بەپێی ئەو یاسایانەی خۆیان دایانڕشتوە دو دەورەو نیــوی تــەواو كــردوەو دەبــو لەكاتــی خۆیدا ،هەڵبەتــە ئەگەر باوەڕی بەدەستاودەســتكردنی دەســەاڵت‌و رای ێ گفتوگۆ خەڵك‌و دیموكراسی هەبوایە ،ب دەستبەرداری پۆستەكەی ببوایە. خاڵێتــر كــە دەبێــت الی لێبكەینەوە، ســەرانی كــورد لەدروســتكردنی عێراقی تــازەدا ،لەبەغــدا بەشــداری نوســینی دەســتور بــون‌و ئۆكەییان لەسیســتەمی ســەرۆككۆمار داوە، پارلەمانــی دەسەاڵتێكی تەشــریفاتی هەبوەو هەیە، ســەیرە لەكوردســتان پێچەوانەی ئەوێ بیردەكەنــەوە! ،ئەمــە جگــە لەقازانجی تایبــەت بەبنەماڵەیــەك یــان پارتێــك مانایەكی تری ناتوانین لێدەركێشین. گرفتــی قوڵتر لەنــاو خــودی پارتیدا ئەوەیــە ،باوەڕیــان بە»ســەرۆكی هەتــا هەتایی +حوكمی ویراسی» هەیە ،دەیەوێ هەمان بۆچون بەســەر كــۆی كۆمەڵگای كوردیــدا پراكتیزە بــكات‌و بیكاتە واقعی كۆمەڵگا ،ئەم خەونە زۆرجار سنورەكانی هەرێمی كوردستانی بڕیوەو مێیدیاكانیان
كوردســتان» نوسیویانە»ســەرۆكی وەختێك هەمــان گوتار تەرجومە دەكەن بۆ زمانەكانی تر دەیكەنەوە بەســەرۆكی هەرێــم ،ئەمــە خەونــی ســەرۆكی هەتا هەتایــی هەرێمــی كوردســتان +خەونــی ســەرۆكی كوردســتان» هەتــا هەتاییە، هەرچەندە ئەم دیدگای ویراسییە لەدنیادا ێ ئەمان هەمان خەونیان كۆتایی هاتوە ،لـ هەیــە كە بەدیهاتنی مەحاڵەو لەگەڵ ئەم قۆناغــە مێژوییەدا نایەتــەوە ،كۆمەڵگای كوردیش ئاگاهانە لەگەڵی نین. ئەوە ئەم دیدگاو خەونە بەســەرچوەیە وای كردوە لەپارتــی ،خۆ ئەگەر باوەڕی بەدونیــا هەڵبــژاردن‌و دەنگــی خەڵــك‌و دیموكراســی هەبوایــە ،وەختێــك دو دەورەی خــۆی تــەواو كــرد ،دو ســاڵ درێژكردنەوەی قوبــوڵ نەدەكرد ،لەكاتی خۆیدا دەست لەپۆستەكەی دەكێشایەوەو دەچوەوە ســەر ژیانی تایبەتی خۆی ،جا بەدیل هەبێت یان نەبێت ئەوە دورو نزیك پەیوەندی بەو نەدەبو. ئەســڵی پرســیار ئەوەیە بۆچی پارتی پێداگری لەســەر سیستەمی سەرۆكایەتی دەكــەن؟ دەبێــت خەڵــك ئاســان ئــەم گرێیــە بكاتەوەو بزانێت ئــەوان باوەڕیان بەسیستەمی سەرۆكایەتیش نییە ،باشتر بڵێیــن تا ئەوەنــە باوەڕیــان پێیەتی كە خۆیان ســەرۆكی بن ،لەمەبەدەر بۆ هیچ كەس‌و الیەنێكــی تر باوەڕیان پێی نییە، ئەوانە سیستەمێكی سەرۆكایەتی پۆشاك ئاســایان دەوێت پــڕ بەبەری خۆیان دروا بێت‌و چەندین نەوە ئاوا بڕوات. كێ دەتوانێت ئەوەمان بۆ بسەلمێنێت، بەفــەرزی ئــەوەی كــۆی كۆمەڵــگا سیســتەمی ســەرۆكایەتی قبــوڵ كــردو چەندان كەســایەتی حیزبی‌و ســەربەخۆ خۆیان كاندید كردو یەكیان دەرچو ،ئایە
بنەماڵــەی بارزانــی‌و پارتــی دەچنە ژێر هەیمەنەی ئەو كەسەو تەواوی بڕیارەكانی ێ دەكــەن؟ تــەواوی مەلەفەكان جێبەجــ دەخەنــە بەردەســتی؟ ئەو كەســە قبوڵ دەكــەن وەك ســەرۆكی خۆیــان؟ دیارە كــە نەخێرە ،ئــەوەی پێچەوانــەی ئەمە بیربكاتــەوە یــان نەشــارەزایە ،یــان بەرژەوەندیخوازو چەواشەكار. بڕوام وایەو مێژو پێمان دەڵێت ،ناكرێ بــڕوا بەحیزبێــك بهێنیــن لەنــاو خۆیدا باوەڕی بەگۆڕینی ســەرۆك نەبێت ،وەلێ لەناو كۆمەڵــگاو گەلدا بــاوەڕ بەگۆڕینی ســەرۆك هەبێــت ،كۆنگــرەی ســیانزەی پارتی سەلمێنەری ئەو راستیەیە ،لەیەك ســیناریۆداو بەچەپڵــە رێــزان مەســعود بارزانــی ســەرۆك مایــەوە ،هەتــا هیــچ دەنگــدان‌و هەڵبژاردنێكیش نەكرا ،كەچی ئێستا هەر ئەم حیزبە گوایە رێزی دەنگی خەڵك دەگرێت‌و دەگەڕێتەوە بۆ گەل ،كە سەرۆك هەڵبژێرن ،چۆن دەكرێت حیزبێك خۆی حســاب بۆ دەنگی ســەركردایەتی‌و كادرو ئەندامانــی نــەكات‌و نەگەڕێتــەوە بۆ دەنگــی جەماوەرەكەی خــۆی ،بەاڵم لــەدەرەوەی خۆیان بگەڕێنەوە بۆ دەنگی خەڵك؟. لەكۆتایدا بــەو دەرئەنجامــە دەگەین، خەڵكی كوردســتان‌و حیزبەكانی بەشدار لــەم كابینەیەدا ،ئەگەر بەتەنگ ئێســتاو ئاینــدەی نەوەكانــەوەن سیســتەمی پارلەمانی تەســپیت بكەن‌و سازشكردنی هــەر الیەنێــك ،تەوافــق‌و ڕێكەوتنــی ئاشكراو نهێنی بۆ بەدەستهێنانی قازانجی تایبەتــی حیزبی‌و كەســی بــۆ مانەوەی ئــەم هەلومەرجــە تەقدیــس بــوە وەك خۆی ،هــەر ناوێكی لێبنێن دژی ئازادی‌و دیموكراسیەتەو باجەكەی خراپ دەدەن.
بۆشایی سیاسیی‌و دەستوری لەهەرێمی كوردستان
,,
بەهرۆز جەعفەر بۆشایی سیاسیی یانی بۆشایی لەبونی ێ بەشی سیاسەت لەدەوری دەسەاڵت ،س چەمكــی (دەســەاڵت) دا ئەخولێتــەوە، دەسەاڵت یانی (هێز) سەیری كە لەزمانی ێ ئینگلیزیشــدا زۆرجــار لەبەرانبــەر ســ وشەی دەسەاڵت‌و هێزو سیاسەتدا ،وشەی ( )powerئەتوانــی بەكاربهێنیــت.. هێز لەفیزیــادا ئەوەیە كارتێكەرێك هەیە كاردەكاتــە ســەر جەســتەت ،یــان هەر تەنێــك بۆئــەوەی بكەوێتــە جوڵە .الی ئیســحاق نیوتن هێز یەكسانە بەلێكدانی بارســتایی (كوتلــە) لەگــەڵ خێرایــی.. لەزانستی سیاسییدا ترسناكترین قۆناغی سیاســەت ئــەو قۆناغەیــە كە بۆشــایی سیاســیی دروســت ئەبێــت .چونكــە ێ سیاســەت نابێــت ،وەك كۆمەڵگــە بــ «ئەرســتۆ» لەكتێیی سیاســەتدا باسی
ئەكات ،لەهەر شــوێنێك كۆمەڵگە هەبو، سیاســەت هەیــە ،بــۆ.؟ .لەبەرئــەوەی خــۆی بۆ خــۆی ئۆتۆماتیكیەن (حاكم)و (مەحكــوم) دروســتەبێت .كەمینەیــەك حوكــم ئەكــەن ،زۆرینەیەكیــش ئیتاعەو ملكەچن ..قۆناغی بۆشایی سیاسی یانی ئەوكاتەی دەســەاڵت‌و هێز لەدەستدراوە. یان بەشبەشــبوە بەهۆی ملمالنێی یەكە سیاسییەكانەوە .دەرەنجامەكەی زۆرجار ئەبێتە هۆی دروستبونی دیكتاتۆر نمونەی ئەمەمــان لەئیتاڵیا هەیــە ،زۆرجار بۆتە هۆی دەستوەردانی دەرەكی‌و دەركەوتنی میلیشــیاو ئاشــوب وەكو ئەوەی ئێســتا لەیەمەن هەیە كە لەبۆشاییەكی سیاسی‌و دەســتوریدان .هەندێجــار لەبەرەنجامــی بۆشــایی سیاســیی‌و دەســتوریدا گروپی دینی‌و ئیتنی توندڕەو یان ســەلەفییەت‌و تیــرۆر لەكۆمەڵگــەدا پەرەئەســێنێت، لەئەفغانســتان ،لەســعودییەی دوای جەنگــی كەنــداو ،لەكوردســتان ،ئــەم نمونانە هەن‌و ئەبینرێن. ئێمــە لــەڕوی سیاســیی‌و واقعییەوە، لەهەرێمــی باشــوری كوردســتان، لەهەمو سەردەمەكاندا ئەوەی باجەكەی موناقەشــەیەكی بەتاڵ ئەكەین‌و ســەری خۆمــان دێشــێنین ،كە باســی پۆســتی داوە خەڵك بوە ...دوەمیان :بەئاشــكرا سەرۆكایەتی هەرێم ئەكەین ،لەبەر دو هۆ ،دیــارە پارتــی دیموكراتــی كوردســتان یەكێكیان حزبە سیاسییەكانی كوردستان لەهەمــو رویەكــەوە شكســتی هێنــاوە، لەكۆمەڵــەی داركــەر‌و حزبی هیــواوە تا لەسیاســەتی پێشــبینی‌و بەگژاچونەوەی ئەكاتە ئەمڕۆ هەریەكێكیان ئەویتر تەواو تیــرۆر ،لەپەیوەندییــە ئیقلیمیەكانــی، ێ ئەمیــان ئەویتر لەسیاســەتی دارایــی ،لەئیدارەدانــی ئــەكات ،رونتریش بەب ناتوانێت بژیت ،چەند شــەڕی براكوژیی‌و ناڕەزایەتــی خەڵــك ،لەدژایەتیكردنــی خوشــك كوژییان كردبێــت ،چەند گرژی پەكەكــە ،ئــەوە ئەردۆگانیــش كــەوت!. ێ بەمەســەلەی هەبوبێــت ،دواجــار ســەركردایەتی ئەم لێــرەوە پارتــی ئەیــەو حزبانە هەر تەباو هاوبەرژەوەندیی بون( ،دەستور) خۆی هەڵسێنێتەوە ..بۆ ئەم
ئێمە لەڕوی سیاسیی‌و واقعییەوە، لەهەرێمی باشوری كوردستان، موناقەشەیەكی بەتاڵ ئەكەین‌و سەری خۆمان دێشێنین
مەبەســتەش هیچ الیەنێــك ناتوانێت بەر بەپارتی بگرێت تا ئەوەی خۆی ئەیەوێت نەیــكات ،بەئاشــكراو نهێنــی رێگــە بــۆ پارتی خۆشــكراوە ،هەم بارزانی بكاتەوە بەسەرۆك ،هەم لەنوسینەوەی دەستوردا ئــەوە بــكات كــە خــۆی ئەیەوێــت ..با رۆشنتریش بڵێین سەرۆك هەر سەرۆكە، ئەگەر بەڕێز مەسعود بارزانیش سەرۆكی هەرێــم نەبێت ئەوە بارزانیەكی تر ئەبێت بەسەرۆك ،یان پارتیەكی تر لەمەركەزیی بڕیــار ئەبێــت بەســەرۆك ..بۆیــە خۆسەرقاڵكردن بەمەسەلەی (بەدیل) بۆ بارزانی كارێكی نا واقیعیەو ،كوردســتان بەرەو گرژی زیاتر ئەبات (ئیتر من نازانم ئەم شیكردنەوەیە چۆن لێك ئەدرێتەوە، گرنگ واقیعەكەم فەحسكردوە وەك ئەوەی كــە هەیە) .دو ئاماژەش بۆ ســەلماندنی ئــەوە هەیە ،لەالیەك چارەســەرنەكردن‌و خوڵقاندنی ئــەم قەیرانی موچەو كارەباو ئــاو بێدادییــە ،بەشــێكە لەســیناریۆی پارتی بۆ ســزادانی خەڵــك‌و الیەنەكانی تــر تــا بیــر لەئۆپشــنی تــر نەكەنەوە، لەالیەكــی تریش ئەوەتا بەئاشــكرا هەمو حزبــە سیاســییەكانی كوردســتان جگە لــەوەی (تاكــە یــەك كاندیدیــان نییە) پشــتگیریی مانەوەو دانانــەوەی بارزانی ئەكــەن .لەوێنــەی كۆمــەڵ‌و یەكگرتــو، ێ بەرپرســەكانی بزوتنەوەی لێــرەو لــەو گــۆڕان‌و یەكێتیــش بــاس لەمانــەوەی بارزانی ئەكەن ..بیانوش بۆ ئەمە ئەوەیە پرۆســەی سیاسیی‌و ئیداری لەكوردستان پەكــی نەكەوێــت‌و ،ئــەو بۆشــاییەی دروســتبوە بەهــۆی حكومەتــی بنكــە فراوانەوە خێرا پڕ بكرێتەوە.
info_chawder@yahoo.com
8
كورسیەكەی سەرۆك لەسەروی یاساوەیە؟
پارێزەر :لوقمان مستەفا ساڵح مێژوی كورســی‌و ســەرۆك لەرۆژهەاڵتدا بەگشــتی ،مێژویەكی بــەردەوام تاكڕەوانەو دیكتاتۆریانــە بــوە ،زۆرجار یاســایەكی بۆیە كراوی بۆ داتاشــراوە تالەژێر پەردەی ئەو یاســایەدا پێگەی دەســەاڵتی خۆی زیاتر جێگیرتربكات ،ئەویش پشتبەســتن بەو دەقە یاساییانەی كە پێشتر جوانكاری تیاكراوە بۆی ،هەر بۆ مانەوەی كورسی دەسەاڵتەكەی بەبەردەوامی لەالیەن كەناڵە جۆربەجۆرە سێبەرەكانی‌و دەست‌و پێوەندەكانیەوە دەیدات بەگوێی خەڵكدا ،كە گوایە پەیڕەوی لەو یاساو بنەما دەستوریانە دەكات. ئەگەر یاســاو بنەما دەســتورییەكان گەر بەقازانجی خودی ئەو دەســەاڵت بەدەستە نەبێــت ،هــەردەم بونیان نابێــت ،چونكە كاتێك دەڵێــن بابگەڕێنەوە بۆ یاســاو بنەما دەســتورییەكان ،هــەر لەوێــدا دەكرێت ببینین كە ئەو یاســایانە چەندە ناتەندورســتن بەرانبەر بەكۆی كۆمەڵگا بەشــێوازێك داڕێژراون‌و داهێنانیان تێدا كردوە ،كە پلە بااڵیی بەشی سەرەوەی چینی دەسەاڵتدار هەمیشە پارێزراوبوە. بۆ راســت‌و دروســتی بۆچونەكەمان كەمێك دەگەڕێینەوە بۆ مێــژوی ٣٠ی حوزەیان كــە چــۆن داڕێژەرانی یاســا خیانەتیان لەپیشــەكەیان كرد .هەرچەنــدە بەپێی رێڕەوە یاســاییەكانی پەرلەمان ،راســت وایە هەر یاسایەك لەســەرەتادا دەبێت رەشنوسەكەی ئامــادە بكرێت ،دواتر خوێندنــەوەی یەكەم‌و ئەوجا دوەمی بۆ دەكرێت‌و دوای دەنگدان‌و بەدەســتهێنانی دەنگــی پێویســت ،ئەوجــا ئاراســتەی ســەرۆكی هەرێــم دەكرێــت بۆ پەســەندكردنی ،ئەم پرۆسە یاســاییە ،لەكورترین حاڵەتدا ،چەندین هەفتەی پێدەچێت تاكو پرۆژە یاساكە لەپەرلەمانەوە رەوانەی سەرۆكی هەرێم دەكرێت ،بەوپێیەی پێویستە ١٠رۆژ ماوە هەبێت لەنێوان خوێندنەوەی یەكەم‌و دوەم‌و دەنگدان لەسەری ،بەاڵم ئەوەی كــە لــەرۆژی ٣٠ی حوزەیران لەپەرلەمانی كوردســتاندا رویدا‌و لەالیەن ئۆپۆزســیۆنەوە بە»القــەی سیاســی» ناوبــرا ،ئامادەكردنی رەشنوســەكە‌و خوێندنــەوە‌و دەنگدان بو لەســەری لەماوەی تەنها چەند كاتژمێرێكی كەم‌و لەهەمان رۆژدا ئاراســتەی ســەرۆكی هەرێم كرا ،بەمەش یەكێك لە»گەورەترین» كارە نایاســاییەكان لەالیەن پەرلەمانتارانی ئەوسای دەسەاڵتەوە بەنێو پەرلەماندا تێپەڕێندرا. بەپێــی یاســا ،ســەرۆكی هەرێم تەنهــا ١٥رۆژ مۆڵەتــی هەیە بــۆ رەتكردنەوە ،یان پەســەندكردنی یاســاكە ،ناوبراو تــا دوارۆژ بێدەنگی هەڵبژارد‌و دواتــر لەڕێی نامەیەكی نوســراوەوە هاتە دەنگ كە تێیدا نە یاساكەی قبوڵكرد ،نەرەتیكردەوە .بەواتایەكی تر، یاساكە چوە بواری جێبەجێكردنەوەو سەرۆكی هەرێم بەشێوەكی یاسایی «بەنایاسایی»و بەبێ هەڵبژاردن وەك سەرۆكی هەرێم دەمێنێتەوە. لەواڵتانی رۆژهەاڵتدا روی نەداوە كە ســەرۆكێك چوبێتە ســەر كورســی دەســەاڵت‌و بەئارەزومەندانــەی خۆی لەســەر تەخت هاتبێتە خوارەوە‌و وازی لەو پۆســتە هێنابێت. خودی ئەو كەسایەتیانەی دەگەنە كورسی دەسەاڵت‌و پلەی سەرۆكی واڵت بەدەستدێنن، ئیتر خۆبەخۆ‌و بەناڕاســتەوخۆ بنەماكانی سیســتەمی پاشایەتی رەها جێبەجێ دەكەن، لەكاتێكدا دەســتور‌و یاســاكەیان بۆ واڵتێكی كۆماریە‌و پێچەوانەی سیستەمی پاشایەتی رەهایە .ئەم شــێوازە تەواو نادیموكرات‌و ناشارســتانیە ،بەشــێكی زۆری مێژوی گشــت سەرۆكەكانە لەواڵتانی رۆژهەاڵتدا. لەمێژودا چەندین پاشــاو ســەرۆك بەزەبری هێزو فشــاری جەماوەری لەســەر تەخت الدراون ،نمونەی شا فاروق (ملیك فاروق )كە ،دوا شای شانشینی میسربوە‌و دوا كەسە لەخانەوادەی عەلەویەكان دەسەاڵتی میسری گرتبێتە دەست ،،كوڕە تاقانەی شا فوئادی یەكەم بوە هەر بەمنداڵیەوە بەمیر بانگیان كردوەو نازناوی میری ســعێدیان لێناوە .شا فاروق لەتەمەنی ١٦ساڵیدا لەدوای مردنی باوكی لەساڵی ١٩٣٦لەجێگەی باوكی بۆتە شــای میســر ،لەســاڵی ١٩٤٢هێزەكانی بەریتانیا لەكۆشــكی عابدین گەمارۆیان داوەو ناچاریان كردوە ئیمزا لەســەر ئەوە بكات مســتەفا نوحاسی ســەركردەی حیزبی الوفد بەتەنها خۆی حكومەت پێكبهێنێ یان دەبێت دەســت لەتەختی پاشــایەتی هەڵبگرێت، لەدوای شۆڕشی یۆلیۆی ساڵی ١٩٥٢بزوتنەوەی ئەفسەرانی ئازاد بەسەركردایەتی لیوا محمد نجیب كودەتایان بەسەر شا فاروقدا كردوەو لەسەر دەسەاڵت الیان بردوە. شــا فــاروق داوای كــردوە تاكــو كەرامەتی خــۆی بپارێزێت رازی بن لەســەر ئەوەی دەســت لەكاركێشــانەوەی خۆی لەسەر كورسی دەسەاڵت بنوســێت ئەوانیش داواكەیان قبوڵكردوە ،لە٢٦ی یۆلیۆی ســاڵی ١٩٥٢كۆشــكی ســەری ئەژدیهای لەئیسكەندەریەی بەجێهێشتوە‌و وەكو رێزلێنانێك ٢١تۆپ بۆ رۆشتنی لەواڵت تەقێندراوە. تەمەنــا دەكەیــن لەهەرێمی كوردســتاندا نەگاتە ئــەو قۆناغە مەترســیدارە جەنابی سەرۆك بۆ پاراستنی كەسایەتی‌و ئەو بەرخۆدانە لەمێژیینە‌و پرشنگدارەی كە لەخەباتی نیشــتیمانی‌و نەتەوایەتیدا بۆی تێكۆشــاوە لەكەداری نەكات ،هەســت بەمەترســیەكانی بكات‌و پێش قۆناغەكە بكەوێت‌و پێشــوەخت دەســت لەكاركێشــانەوەكەی بنوسێت‌و تا تۆپەكان بەئاشتی بتەقێن. یــان پێدەچێــت هەمان ســینارویۆی ٣٠ی حوزەیران‌و جارێكیتر پێشــێلكردنی یاســا دوبارەبێتەوە كورســیەكەی ســەرۆك لەسەروی یاســاوە بیكەن بە (امر واقع) بەبیانوی وەزعی نالەباری ئێســتای هەرێمی كوردســتانەوە ،بۆیە لەم حاڵەتەدا لەبری ئەوەی بۆ ماڵئاواییكــردن لەســەرۆك‌و ٢١تۆپەكــە بتەقێنین دەبێت فاتیحا بۆ گیانی پاكی یاســا بخوێنین لەهەرێمی كوردستاندا.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
وتەبێژی یەپەگە :مەترسیمان بۆ ئاسایشی توركیا نیە
هاوسەرۆكی هەدەپە: ئۆجەالن ئابلوقەی لەسەرە
رێــــدور خــەلــیــل ،وتــەبــێــژی یەپەگە رایگەیاند :ئیتر توركیا دەبــێــت بە سیاسەتی هەڵەی بچێتەوەو هاوكاری داعش نەكەن‌و لەدژی ئێمە پڕوپەگاندە نەكەن ،ئێمە زۆرترین سنورمان لەگەڵ توركیا هەیەو هیچ كاتێك نەبوینە مەترسییەك بۆسەر ئاسایشی توركیا.
فیگەن یوكسەكداغ ،هاوسەرۆكی هەدەپە دەڵێت «لە 5ی نیسانەوە، رێگە نادرێت شاندی پارتەكەمان سەردانی ئیمرالی بكەن ،بەفەرمی رێگری و ئابلوقە لەسەر ئۆجەالن هەیە ،ئەمە كارێكی هەڵەیە ،چونكە ئەو رۆڵی لەئاشتیدا هەیە».
شۆڕشی كوردستان
ئایدن دەرە لــەپــاش جەنگی جیهانی یــەكــەمــەوە، ێ كە خاكی كوردستان بۆ چوار پارچە كات دابەشكرا ،لەهەر چوار پارچەكەش كورد لەقەتڵوعام بێبەشنەبوون .لەباشوری كوردستان هێزەكانی پێشمەرگە توانیان باشور رزگار بكەن‌و لەدژی رژێمی سەدام حوسەین بجەنگێن .باشوری كوردستان توانی سیاسەتێكی ژیرانە لەبەرامبەر واڵتانی نێودەوڵەتی پــەیــڕەو بكات‌و رێككەوتنی جۆراوجۆر لەگەڵیاندا ببەستێت ،تەنانەت لە
روبەڕوبونەوەی داعشدا سەربكەوێت‌و ئومێدی ئایندەیەكی گەشتر بۆ خۆی بێنێتەكایەوە. لەتوركیا ،مــاوەی 35ساڵە خەبات بۆ بەدەستهێنانی ماف‌و ئازادییەكان دەكرێت، بــۆئــەوەی كــوردان درك بەبونی شوناسی خۆیان بكەن‌و بەمافە رەواكانیان بگەن. بڕینی بەربەستی هەڵبژاردن لەالیەن پارتی دیموكراتی گەالنەوە(هەدەپە) ،بونیان وەك پارتێكی سیاسی لە پارلەمانی توركیا ،مانای ئەوەیە دێمۆگرافی‌و سنورەكانی باكوری كوردستانی دیــزایــن كـــردووە .هەرچەندە تاكو ئێستا مافی خوێندن بەزمانی دایك‌و مافەكانیتر بۆ كــورد لە دەســتــوری ئەو واڵتەدا نەچەسپاوە ،وەك مۆدێلی دووەم بۆ كورد ،دیاربەكر وێنەیەكی وەك ستاتویەكی كوردستانی وەرگرتووە .ئەمەش خواستی چاوەڕوانكراوی كوردان بوو .یەك لە هۆكارە هەرە سەرەكییەكانی ئەوەی كە لە كوردستانی باكور ستاتویەك بۆ كورد نەیەتەگۆڕ ،ئەوە بــوە كە توركیا ئەندامی ناتۆیە‌و لەژێر چاودێری ناتۆ پارێزگاری لێدەكرێت. لە كۆبانی دۆخــی رۆژئــاوای كوردستان گــۆڕانــكــاری بــەســەرداهــات ،بــەهــاوكــاری هێزی ئاسمانی ئەمەریكا ،توانرا كۆبانی لەدەستی داعــش ئــازادبــكــرێــت ،ئەمەش
وایكرد پەكەكە لەواڵتانی رۆژئــاوا نزیك بكاتەوە ،لە هەمانكاتدا هاوكاریكردنی توركیا بۆ داعش و هێزە تیرۆریستیەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،وایكرد توركیا لە رێككەوتنەكانی ناتۆ دوربخاتەوە .هێزە كوردستانییەكان ئەزمونی دیموكراسی‌و دادپــەروەری‌و میكانیزمەكانی دەوڵەت بون بە هەند وەردەگرن‌و لەماوەیەكی درێژخایەندا دەیــانــەوێــت كوردستانێكی سەربەخۆ و یەكگرتوو دروستبكەن .بەدرێژایی مێژوو دەوڵەتەكان لەهەلومەرجێكی ئاژاوەو شەڕدا دروستبون .بەپێی ئەوەی دەوڵەتێك نەماوە بەناوی سوریاوە ،كوردەكان بەناساندنی كەمایەتییەكانیتر سێ كانتۆنیان پێكهێناو لەسنورەكانی دەریای سپی نزیكبونەتەوە كــه پێگەیەكی ســتــراتــیــژی هــەیــە .لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،جگە لە ئیسرائیل هیچ واڵتێكیتر قبوڵی ناكات كە گەلی كورد ئازاد بنو دەوڵەتی خۆیان هەبێت .لێرەدا هاوپەیمانی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل پێویستە و بەگرنگی دەبینم .لەبیرمان نەچێت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،هیچ نەتەوەیەك بە ستاتوی خۆی ناگات ،ئەگەر بێت‌و هەریەك لە ئەمەریكا‌و ئیسرائیل قبوڵیان نەبێت. دەشبێت سڵ لەوە نەكرێتەوە كە هاوپەیمانی
لەگەڵ ئیسرائیل ببەسترێت. هێزە كوردییەكان توانیان داعــش لە دەش ـت‌و دێهات‌و شارەكاندا پاكبكەنەوە، دواجاریش بەئازادكردنی گردەسپی گورزێكی كوشندەیان بە تیرۆریستان گەیاند ،جێی ئاماژەیە بەشێك لە داعشە هەڵهاتوەكان پەنایان بۆ توركیا بردووە .یەپەگە بەگرتنی گردەسپی توانی رێگری لەسنوری نێوان رەقە (كە پایتەختی هێزی داعشە) و توركیا بگرن. هاوكاری توركیا بۆ داعش دابینكردنی چەك‌و تەقەمەنی بۆیان ،وایكرد توركیا الی واڵتانی رۆژئاوا پێگەی الوازببێت .بەمانای ئەوە دێت خیانەتی لە بەرامبەریان كردبێت .لەگەڵ ئەوەشدا واڵتانی رۆژئاوا ناخوازن توركیا وەك واڵتێكی هاوپەیمانی خۆیان لەدەستى بدەن، واڵتان چاویان لەسەر ئەو هێزە كوردییانەیە كە دیموكراتخوازو سیكۆالر گرنگی پێدەدەن‌و هەروەها بەرخودانی مەزنیان لەبەرمبەر هێزە تیرۆریستەكان تۆماركردووە كە هاوپەیمانێتی جــدی لەگەڵی ببەستن ئەمەش رێگە بۆ كوردستانێكی ئازادو سەربەخۆ خۆشدەكات. روداوەكـــانـــی عــێــراق‌و ســوریــا ،بەگۆڕین سنورەكان لەنەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا كوردستانێكی دیــمــوكــراتــی سەربەخۆ دێتەئاراوە.
نۆشینی تاڵیی دیموكراسی
,,
پشتیوان عەبدولرەحمان عەبدواڵ ئۆجەالن ،لەبنەڕەتدا هەڵگری نەخشەسازی بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی نوێی كوردی و كوردستانیە لە باكوری كوردستان، لەهەمانكاتیشدا بنیاتنەری بناغەی رەوتێكی دیموكراتخوازە لەسەرئاستی توركیای ئێستا و ئایندە ،رەنــگــدانــەوەی بــۆ رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاستی پڕ كێشە دەبێت ،لە ستراتیژی نوێی پــەكــەكــەدا ،دوای دەستگیركردنی رێبەرەكەی ،بەكردار بووە وانەیەكی قوڵی ئەكادیمیا و ناوەندەكانی پێگەیاندنی كادیرو خەباتكارانی ئەو پارتە ،دوای سااڵنێكی دورودرێژو ،ناوو ناتۆرەی دژبەرو دوژمنان، وردە وردە بەرهەمی ئەو خەباتە سێبەری دەبێت ،دوا ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا سەلمێنەر بو ،ئۆجەالن وەك رێبەری بزوتنەوەیەك و وەك پسپۆڕێكی سیاسی، خــوێــنــدنــەوەیــەكــی بــێ وێــنــەی هــەیــە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی بێشكەی مرۆڤایەتی، كە دەتوانرێت بوترێت ئەو وەك تاكێكی لە
لەگەڵ هەڵبژاردنی 7ی حوزەیران و ئەنجامی دڵخۆشكەرەی بۆ هەدەپە، نەخشەی سیاسی توركیا تەواو گۆڕانكاری بەدوای خۆیدا دەهێنێت ،یەكەم كە هەدەپە بەربەستی هەڵبژاردنی دەرباز كردو هەنگاوی دووەم ئیتر پارتە سیاسیەكانی دەسەاڵتە یەك بەدوای یەكەكانی توركیا ،بەرەو بێهێزی دەچن و ماڵئاوایی لە گۆڕەپانی سیاسی شارە كوردنشینەكانی باكوری كوردستان دەكەن دایك بووی ئەو ناوچەیە ،بۆ پەیبردن بۆ چارەسەری كێشەكان و هەستانەوەی كۆمەڵی كـــوردی بەتایبەتی بــاكــوری كوردستان، خاوەنی تیۆرییەكی تایبەت بەخۆیەتی و خوێندنەوەكەی خۆماڵییە ،ئەوەی وردە وردە رەنگانەوەی زیاتری دەبینین بوو بەخاڵ و سەرەتا دەستپێكردنی وەرچەرخان. ئۆجەالن لە ستراتیژی نوێی بزوتنەوەكەیدا، پشت بەتیۆری كۆمەڵێكی دیموكرات و ئاڕكۆلۆگ دەبەستێت ،ئەو تیۆرە هەڵگری
زیندووكردنەوەی ئەو فرە رەنگەیەی باكوری میزۆپۆتامیا و ئەنادۆڵە و دواتر رەنگدانەوەی بۆ تەواوی متزۆپۆتامیا و بۆ ناوچەكەش زیاتر دەبێت ،كە چەندین كێشەی دەمدرێژی لە هەناو دایە ،رەگەزی -چینایەتی -نەتەوەیی ئایینی –مەزهەبی -باوەڕی -هتد ،پەكەكەو سەركردایەتیەكەی ،لەهەنگاو بەهەنگاوی خەباتیاندا ،بەتایبەت دوای زیندانیكردنی ســەركــردەكــەیــان تــوشــی گەلێك كێشەو ملمالنێی ناوخۆ و فشاری دەرەوە هاتن، تا گەیشتن بەو مۆدێلەی كە توانیان خۆی پێبگرنەوەو سەركەوتوبن لەیەكتر تەواوكردنی بنكەو سەركردایەتی ئەو بزوتنەوەی ،پەكەكە لە هەنگاوی یەكەمدا پاراستنی رێبەرەكەیان بەبنەما گرت ،لە هەنگاوی دوەمدا توانیان بناغەی كاری سیاسی و پەرلەمانی دابنێن و ببن بە ژمارەیەك لەهاوسەنگی سیاسی نوێی توركیادا ،لە هەنگاوی سێیەمدا هەنگاوی نیوە چڵەی لە پڕۆسەی چارەسەری بۆ پرسی كورد دەستی پێكردوە ،بەر لە ئەنجامدانی هەلبژاردن وەستاوە،هەنگاوەكانی دەست پێبكاتەوەو بگات بە كەنارێك . لــەگــەڵ هــەڵــبــژاردنــی 7ی حــوزەیــران و ئەنجامی دڵخۆشكەرەی بــۆ هــەدەپــە، نەخشەی سیاسی توركیا تەواو گۆڕانكاری بەدوای خۆیدا دەهێنێت ،یەكەم كە هەدەپە بەربەستی هەڵبژاردنی دەرباز كردو هەنگاوی دووەم ئیتر پارتە سیاسیەكانی دەسەاڵتە یەك بەدوای یەكەكانی توركیا ،بەرەو بێهێزی دەچن و ماڵئاوایی لە گۆڕەپانی سیاسی شارە كوردنشینەكانی باكوری كوردستان دەكەن .سەر ئەنجام ئێستا چوار پارتی سەرەكی لە پەرلەمانی توركیا رۆلی مێژوییان دەبێت، لەهەنگاونان بۆ توركیایەك بەمۆدێلێكی
جیاواز لە توركیای بەر لە هەڵبژاردن ،بەاڵم كامیان ئامادەكارییان بۆ ئەو قۆناغە هەیە، تائێستا ئەوەی دیارو بەرچاوە ئەوەیە كە پارتی نەتەوەپەرستی توركیا(مەهەپە)، كە خاوەنی 80كورسی پەرلەمانە ،سورە لــەســەر دورشـــم و بەرنامە كۆنەكەی كە ئاشتی ناخوازن ،پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) خاوەنی 80كورسی پەرلەمانەو بۆ یەكەمجارە پارتێكی سیاسی كوردی لەژێر هێڵێكی دیموكراتی گەالندا بگاتە پەرلەمان ئەویش لە بەرنامەیدا نیە بچێتە دەسەاڵت و لە هەمانكاتیشدا پارتە سیاسیەكانیتریش ئامادەنین بیكەنە هاوبەشی خۆیان ،پارتی كۆماری گەل(جەهەپە) ،دووەم پارتی زلهێزی نێو پەرلەمانی توركیایە ،خاوەنی رۆلێكی مێژویی درێژی توركیایە ،دوو ساڵ لەمەوبەر ئۆجەالن لە پەیامێكیدا داوا لە سەركردایەتی پارتەكەی كرد ،هەرچەندە ئاكەپە هەنگاوی بۆ چارەسەری پرسی كورد ناوە ،بەاڵم رۆلی جەهەپە لە چارەسەری كێشەی كورد گرنگە . بە بەشداری كورد وەك لیستی هەدەپە، پارتی دادو گەشەپێدان نەیتوانی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان بەدەستبخات و یەك لەالیەنە حكومەت پێكبهێنێت ،ئەوەش هۆكارێك بوو بۆئەوەی تاكە پارت كە ئەگەری ئــەوەی هەیە حكومەتی هــاوبــەش لەگەڵ ئــاك پارتی پێكبهێنێت ئــەوەش جەهەپە یــە ،بــەاڵم هەردووكیشیان روبـــەڕووی ئەو پرسیارە دەبنەوە تاڵی دیموكراسی دەنۆشن و یەكتر تــەواو دەكــەن؟ سەرباری ئەوەش دەتــوانــن بوێرانە هەنگاو بۆ چــارەســەری پرسی كوردبنێن و ماف وئازادییەكان فراوان بكەن و دەستورو یاسایەكی سەردەمیانە بۆ واڵتەكەیان بنوسنەوە.
info_chawder@yahoo.com
9
فراكسیۆنی جەهەپە: لەگەڵ هەدەپە كۆدەبینەوە ئەنگین ئەڵتای ،سەرۆكی فراكسیۆنی جەهەپە رایگەیاند :بۆ پێكهێنانی حكومەتی نــوێ ،ئــامــادەیــن لەگەڵ هەمو الیەنە سیاسیەكان دابنیشین، بەمافی خۆمان دەزانین بەشداریی حكومەت بكەین‌و بەمنزیكانە لەگەڵ هەدەپە كۆدەبینەوە.
داهاتووی توركیا لەدوای هەڵبژاردن
پەیڕەو ئەنوەر لە دونیای دیمۆكراسی و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەاڵتدا، هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد و بێخەوش و ئازاد وێنەی جیاواز و دەرەنجامی جیاواز و سەرەتای جیاوازمان پێنیشان ئەدەن. سەرەتایەك دەشێت سیاسەت و ستراتیژییەتی دور مەودای چەندین ساڵی لەسەر بیناتبنرێت و چەندین میكانیزمی سیاسی ،ئابوری و كۆمەاڵیەتیش بۆ كردنەوەی گرێ كوێرەكانی دابڕێژرێت. توركیای هــاوچــەرخ یەكێكە لــەو واڵتــانــەی دوای هەر هەڵبژاردنێك روبــەڕووی چەندین گۆڕانكاریی و پێكدادانی ناوخۆیی و هەڵبەزو دابـــەزی دۆخــی سیاسی بــۆتــەوە، سۆسیۆلۆژیای سیاسی ،پێگەی جوگرافی ،جیۆپۆلەتیك و دابەشبونی گروپە ئیتنیكەكانی ئەم واڵتە بەشێك بون لەم كارلێكە سیاسیانە و ڕۆڵ و كاریگەری گەورە و بچوكیان بەسەریەوە هەبووە. دوایــن هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە توركیا ،كۆمەڵێك هێمای سیاسی و چەندین دونیابینی و فۆڕمی ملمالنێی لەنێوان هێزە سیاسییەكان و كۆمەڵگەی توركیادا دروست كرد .لە پرسی گۆڕینی سیستمی سیاسی (political )systemەوە بۆ پرسی تێپەڕاندن و تێنەپەڕاندنی هێزێكی وەك پارتی دیمۆكراسی گەالن(هەدەپە) ،لە بەربەستی هەڵبژاردندا ،لەدونیابینی پارتی كۆماری گەل(جەهەپە) ەوە ،بۆ دیدو تێڕوانینە ناسیۆنالیزمەكانی پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست(مەهەپە). هەر هێزێك لەمانە بەپێی قەبارە و قورسایی خۆیان ئامادەگی و نمایندەی خۆیان دەكەن لەدەزگای قانوندانانی واڵتەكەیاندا ،ئەوەی دەمێنێتەوە شێوەو روخساری میكانیزمی كارەكانی حكومەت و داهاتوی توركیایە ،داهاتوی كۆمەڵێك پرسی كەڵەكەبوو و میراتی بەجێماوی ئەو واڵتەیە كە لە رۆژگار و سەردەمێكی مێژوویی و لە دۆخ و ستاتۆیەكی سیاسی تایبەتدا ،داڕێژراوە و نوسراوەتەوە .كۆدەكانی كەمالیزم و دیدی پان-تۆركیزم هێزێكی سەرەكی بووە لە بەڕێوەبردن و داڕشتنەوەی سەرجەم كایە و جومگە و وێنەكانی ئەم یەكە سیاسی ئاڵۆز و فراوانە. لێرەدا پرسیارێك دێتەپێشمان ،ئایا ئاك پارتی چی بكات‌و چۆن داهاتوو دابڕێژێتەوە؟ پارتی دادو گەشەپێدان(ئاك پارتی) ،وەك فەرمانڕەوا و بكەری سەرەكی ١٣ساڵەی رابردوی واڵتەكەی ،هێشتا رۆڵی لە یارییەكە ماوە و دەتوانێت بەشێك بێت لە ئایندەسازی و ڕاستكردنەوەی وێنە خواروخێچەكانی رابـــردوی ئەو واڵتە ،بەتایبەت لە ئێستادا خەریكە بااڵنسی هێز ،پرسی وزە ،ئاسایشی هەرێمی و دۆخی ئابوری گۆڕانێكی خێرای بەسەردادێت و بەخێرایی سروشت و بنەما سەرەكییەكانی خۆیان لەدەست دەدەن. یەكێك لە بژاردەكان بۆ هاوسەنگ كردنەوەی هەموو ئەمانە و هەموو ئەو پرس و باسانەی كە بەرۆكی توركیا و پارتی زۆرینەی گرتووە ،نزیكبونەوە و تێگەیشتنە لە هێزكی سیاسی وەك(هەدەپە) ،خوێندنەوە و تێكەڵكردنی خاڵە هاوبەش و دونیا بینییە هاوبەشەكانی نێوانیانە ،تەنانەت یەكێك لەپایە گەورەكانی دروستكردنی هەر ئایندە و هەر داهاتویەك بەبێ(هەدەپە) ،داهاتووییەكی بێڕۆح و ئایندەیەكی الواز و مردوو دەبێت. ئاك پارتی و هەدەپە ،لەهەموو الیەنەكانیتر باشتر دەتوانن كار بۆ داڕشتنەوەی ئایندەی توركیا بكەن ،دەكرێت هەردوو هێز وەك دوو پایەی دونیای دوای كەمالیزم سەیر بكرێن ئەگەر(ئاك پارتی) یاری بەكات نەكات و مەبەستی بێت تابۆ و هێڵەگشتییەكانی تۆرانیزم تێكبشكێنت و داهاتوو بنوسێتەوە، دەبێت هەندەسە سیاسییەكەی جارێكیتر نۆژەنبكاتەوە.
ذمارة ( )521دو شةممة 2015/٦/22
كۆمەاڵیەتی
info_chawder@yahoo.com
10
د .عادل باخەوان ،سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا:
داعش لەڕوبەرێكی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئاینی‌و ئەخالقی دروستدەبێت كە ئامادەیی تێدا بێت قبوڵی بكات
ئەو ژیانەی كە لەژێردەسەاڵتی رێكخراوێكی وەكو داعش دایە پێی دەڵێن ژیانی رەش ،تەمێكی رەش بەسەر رۆح‌و بونی هەر تاكێكەوەیە كە لەژێر دەستی داعش دایە ،بۆيه هەمو شتێك رەش دەردەكەوێت سازدانی :لەتیف حسێن د .عادل باخەوان ،سۆسیۆلۆگ‌و مامۆستای زانكۆ لەفەرەنسا ،لە دیالۆگێكی تایبەت لەگەڵ بەرنامەی (دیداری تایبەت)ی رادیۆی مەدەنیەت، كە هاوكات بەشێكی لەرۆژنامەی «چاودێر» باڵودەبێتەوە ،فاكتەرە كۆمەاڵیەتیەكانی سەرهەاڵدانی داعش‌و گروپە رادیكاڵە فیندەمیتاڵیزمەكان شیدەكاتەوە ،هەروەك پێشیوایە ،تەنیا فاكتەری كۆمەاڵیەتی بەس نیە بۆ سەرهەڵدانی ئەم گروپە. بەشی دوەم‌و كۆتایی جگە لەپێكهاتەو هەیكەلی كۆمەاڵیەتیداعش ،لەگەڵ فكر‌و بیر‌و باوەڕەكەیان ئەو رێكخراوە بایەخێكی زۆر بەپڕكردنەوەی غەریزە‌و پێداویستیەكانی خۆیان دەدەن، بۆ نمونە زەواجی نیكاح بازرگانیكردن بەمرۆڤ‌و بەنەوتەوە ،ئەو جۆرە رەفتارانە تا چەند كۆكە لەگەڵ ئەو فكر‌و بیروباوەڕەی كە هەڵیانگرتوە‌و هەمیشە پەیامی بەهەشت‌و ژیانی نەبڕاوە بەئەندامەكانیان دەدەن ،ئەگەر سەیر بكەی داعش هەمیشە ئەندامەكانی خۆی وا پەروەردە دەكات كە خۆیان بتەقێننەوە ،بۆ ئەوەی ژیانی ئەو دونیا بەدەستبهێنن ،بەاڵم ئەگەر لەواقیعدا سەیری بكەی داعش گرنگی بەشتە دنیاییەكان دەدات رەنگە لەزۆر گروپی تری كۆمەاڵیەتیدا نەبێت ؟ د .عادل باخەوان :لەڕاستیدا پرسیارەكە دو لقی هەیە ،لقێكیان ئەوەیە كە ئایا ئەو پراكتیكانەی داعش لەگەڵ ئاینی ئیسالم یەكدەگرێتەوە یان نا ،لقی دوەمیش ئەوەیە كە ئەگەر یەكناگرێتەوە ئەو هۆكارانە
چین كە وا لەداعش دەكەن شتێكی وا بكات ،سەبارەت بەلقی یەكەم ئێمە تەنها یەك ئیسالم-مان نییە ،چەند تاكی موسوڵمانمان هەیە ئەوەندەش ئیسالم-مان هەیە ،تۆ ناكرێت ئیسالمیی كۆمەڵ وەكو ئیسالمیی یەكگرتو سەیربكەی ئیسالمیی كۆمەڵ وەكو ئیسالمیی بزوتنەوە نییە، ئیسالمیی كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بزوتنەوە وەكو ئیسالمیی حزبی ئیسالمیی عیراقی نییە، بۆیە ئێمە یەك ئیسالم-مان نییە تا ئەو پراكتیكانەی داعش-ی پێ بپێوین تا بزانین ئیسالمە یان نا ،دەتوانی لەناو ئیسالمدا چەندین پاساو بدۆزیتەوە بۆ ئەو كارانەی داعش ،هەروەها دەشتوانی چەندین ئایەت‌و فەرمودە‌و پاساو روداوی مێژویی بدۆزیتەوە كە بەتوندی دژی ئەو كارانەی داعش دەوەستنەوە ،بەاڵم بۆچی داعش وادەكات، هۆكارەكەی چیە كە داعش ئەو دەرگایانە دەكاتەوە‌و كە پێش ئەو زۆر بەكەمی كراونەتەوە ،پێموایە هۆكارەكەی ئەوەیە كە داعش گروپێكی داخرا‌و پەراوێزخراوی دەرەوەی مێژو نییە ،بەپێچەوانەوە ئەوانەی كە داعش بەڕێوە دەبەن بەوردی دیراسەی پێداویستییەكانی تاكیان كردوە بۆ ئەوەی ئینتیما بۆ داعش پەیدا بكات، لەئەنجامی ئەو دیراسەو توێژینەوانەوە تاكیان پێداویستییەكانی بەوردی دۆزیوەتەوە ،لەئەنجامی دەستنیشانكردنی ئەو پێداویستیانەوە وەاڵمیشیان بۆ دۆزیونەتەوە ،ئەوان دەزانن تاكێكی داعش پێویستی بەسێكسە ،تاكێكی داعش پێویستی بەپارەیە یان بەخانوە ،هەمو ئەوانە پێكەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە داعش چەند بزتنەوەیەكی فۆندامۆنتالیزمی بزوتنەوەیەكی ئەوەندەش توندە پراگماتیستە كە بیر لەدۆزینەوەی وەاڵمی واقیعیانە بۆ پێداویستە ماددییەكانی ئەندامەكانی دەكاتەوە.
هەمومان دەزانین كە داعش دیاردەیەكیدەرەوەیە بۆ ناو عیراق‌و تەنانەت سوریاش، بەبڕوای تۆ چی وا دەكات ئەو جۆری رێكخراوانە رەوانەی ئەو كۆمەڵگایانە بكرێن ،تۆ بڵێی ئەو قسەیە راستبێت كە دەڵێن بانگ‌و موسڵمان لەكوێ بێت داعش دەچێت بۆی ،یان نەخێر ئەوە ئەو ژینگە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەیە كە داعش لێرە گەشە بكات ؟ د .عادل باخەوان :من لەبەشی دوەمی پرسیارەكەت دەستپێدەكەم ،نەخێر ئێمە كە هەلومەرجێكی بابەتیانەی كۆمەڵگەیمان نەبێت كە بتوانێت داعش قبوڵ بكات، داعش لەناو ئێمەدا لەدایك نابێت، داعش لەروبەرێكی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئاینی‌و ئەخالقی‌و بەشێوەیەكی گشتی لەروبەرێكی كۆمەڵگەیدا دروستدەبێت، كە ئامادەیی تێدا بێت قبوڵی بكات، ئەم تێڕوانینە واملێدەكات زۆر بەتوندی بەگژ ئەو بۆچونەدا بچمەوە كە پێیوایە داعش لەدەرەوە هاتوە بۆ ناوەوە یان داعش لەناو ئێمەدا هەڵنەقواڵوە ،نا ئەوە هەمویان بۆچونی سیاسی هەڵەن كە دەبێت راستبكرێنەوە ،داعش تێكەڵ بەگۆشت‌و ئێسقانی ئێمە بوە لەچەندین ئاستدا ،داعش تێكەڵ بەفكری ئێمە بوە لەچەندین ئاستدا ،داعش دەكرێت لەپەرلەمان بێت داعش دەكرێت لەوەزارەتێكدا بێت یان لەقوتابخانەیەك بێت یان لەمزگەوتێك بێت ،نەخێر ئەو بۆچونە زۆر هەڵەیە كە دەڵێت داعش لەدەرەوە هاتوە ،بەشێكی گرنگ لەوانەی لەناو داعشدان بەكوردی قسە دەكەن، بەشێكی زۆریان خەڵكی عیراقن ،راستە داعشی فەرەنسی‌و ئەمریكی‌و بەریتانی واڵتانی تر هاتون ،بەاڵم ئەوەش راستە كە زۆربەی داعشەكان بریتین لەعەرەبی سوننەی عیراق. دەمەوێ ئەوە بپرسم داعش وابەدنیا ناسێندراوە كە تیرۆر ئاسایە، تیرۆرێكی ئاشكراو دیار كە دەوڵەتی هەیەو خیالفەت‌و خەلیفەی هەیە ،ئەگەر سەیربكەین جوگرافیایەكی دیاریكراوی نییە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا داعش هەمیشە هەوڵی فراوانكردنی ئەو جوگرافیا دەستكردە دەدات كە خۆی دروستی كردوە ،ئەو عەقڵیەتە لەكوێ سەرچاوەی گرتوە لەكاتێكدا خۆیان باش ئەوە دەزانن كە بەرگی ئیسالم بون‌و رزگاركردنی موسوڵمانان دەپۆشن ،بەاڵم بەشێكی زۆر لەئیسالمییەكانیش دژایەتییان دەكەن، زۆرێك لەرێكخراوە ئیسالمییەكانی جیهان‌و تەنانەت عیراق‌و كوردستانیش ئەگەرچی لەوانەیە رەتكردنەوەیەكی بەهێز‌و رەسمیش نەبێت ،بەاڵم داعش هەر بەهێز دەبێت لەكاتێكدا ئەو رێكخراوە ئیسالمییانەش دژایەتییان دەكەن ؟ د .عادل باخەوان :ئەوەی ئێستا لەعیراق‌و سوریادا رویداوە واتە راگەیاندنی خیالفەتی ئیسالمی ،لەحاڵەتێكی نائاسایی دایەو پێچەوانەی دۆخێكی ئاسایی‌و هەمیشەییە، لەسەردەمی نوێ‌‌و گڵۆباڵدا چەمكەكانی خیالفەتی ئیسالمی‌و ئوممەی ئیسالمی تەنها لەو روبەرانە دەتوانرێت بینا بكرێت‌و دروستبكرێت كە هیچ بونێكی ماددی نییە، بۆ نمونە روبەرەكانی ئینتەرنێت‌و خەیاڵ هیچ بونێكی ماددییان نیە ،بەاڵم ئەوەی لەعیراق‌و سوریادا دروستبوەو خیالفەتی ئیسالمی لەسەر روبەرێكی فیزیكی دروستبوە وەكو وتم هەلومەرجێكی نائاسایی لەعیراق‌و سوریادا هەیە ،ئەو چركە ساتەی كە عیراقی سیاسی گروپی سوننە تێكەڵ بەخۆی بكات‌و ببێت بە بەشێكی گرنگ لەحكومەت‌و دەوڵەتی عیراق ئەوا بەدڵنیاییەوە چیرۆكی داعش وەكو خیالفەتی ئیسالمی كۆتایی پێدێت.
تا چەند ئەو رێكخراوە دەتوانێتژیان بۆ تاكەكانی دابینبكات لەكاتێكدا ئەو رێكخراوە بەردەوام لەجەنگدایە‌و بەردەوام كار‌و كردەوەی تۆقێنەر‌و تیرۆر ئەنجامدەدات‌و خەڵك دەترسێنێت ،ئەو ژیانەی داعش دەیەوێت بۆ ئەو هاواڵتیانەی دروستبكات لەكۆمەڵناسیدا چ ژیانێكی پێدەوترێت ؟ د .عادل باخەوان :ئەو ژیانەی كە لەژێردەسەاڵتی رێكخراوێكی وەكو داعش دایە پێی دەڵێن ژیانی رەش ،تەمێكی رەش بەسەر رۆح‌و بونی هەر تاكێكەوەیە كە لەژێر دەستی داعش دایە ،هەمو شتێك رەش دەردەكەوێت ،چونكە ئەو مرۆڤە لەژیانێكی نائاسایشدا دەژی، هەنگاو بەهەنگاوی بریتییە لەنائاسایش لەهەر چركە ساتێكدا دەكرێت ژیانی كۆتایی پێبێت ،واتە ژیان لەالی ئەو ئەكتەرە رادیكالیانە نرخی نیە ،لەبەر ئەوە تۆ ناتوانیت باس لەژیان بكەیت لەكۆمەڵگایەكدا یان لەروبەرێكدا كە لەالیەن رێكخراوێكی توندڕەو‌و تیرۆریستی وەكو داعش كۆنتڕۆڵ كرابێت ،دەكرێت لەژێر دەستی دەسەاڵتی یەكگرتو یان كۆمەڵ یان دادو گەشەپێدانی مەغریب یان توركیا دەتوانیت یان لەژێر دەسەاڵتی حەماس لەفەلەستین دەتوانیت باسی كۆمەڵگاو چۆنیەتی بەڕێوەبردن بكەی، بەاڵم ژیان لەژێر دەستی داعش قورسە‌و ئەوەی كە هەیە مردنێكی كاتییە بۆ هەر تاكێك كە لەژێر دەستی ئەو رێكخراوە دەژی. دەمەوێت كۆتا پرسیار بكەم ،پێشنیاریتۆ بۆ رێگەگرتن لەگەشەكردنی زیاتری داعش چیە؟ ئایا بەرەنگاربونەوەی داعش تەنها بەچەك دەكرێت یان دەتوانین رێگای تر بگرینە بەر؟ د .عادل باخەوان :ئەوە پرسیارێكی
جوانە ،من ئەو پرسیارەم هەم لەفەرەنسا دەبێت ئەكتەرە سیاسییەكان ئەو راستییە لێدەكرێت هەمیش لەكوردستان لێدەكرێت ،باش بزانن كە رۆژێك بیر لەوە بكەنەوە چۆن ئێمە لەگەڵ دیاردەی تیرۆر مامەڵە ئەو حزبە ئیسالمیانە پەراوێز بخەن‌و بكەین ،ئایا دەكرێت رێگە لەدیاردەی دوریان بخەنەوە لەپرۆسەی سیاسی تیرۆر بگیرێت‌و بەهیچ شێوەیەك لەدایك دەرگاكانیان لەسەر دابخەن دەبێت نەبێت ،بێگومان نەخێر ئێمە ناتوانین هەمیشە ئەو گریمانەیان لەبەر دەستدا بەشێوەیەكی رادیكااڵنە كۆتایی بەدیاردەی بێت كە ئەوانیش دەرگای زەبروزەنگیان زەبروزەنگ لێ دەكەنەوە دەرگای رادیكاڵیان لی بەتایبەتی‌و تیرۆریزم بەشێوەیەكی گشتی بهێنین ،بەدرێژایی دەكەنەوە ،بۆیە پێویستە لەكوردستان مێژو كۆمەڵگایەكت دەست ناكەوێت ئەو رەهەندە تۆخ بكرێتەوە چونكە زەبروزەنگی تێدا نەبێت ،تیرۆریزم فۆرمێكە لەبەرژەوەندی ئاسایش‌و پێكەوەژیانی لەفۆرمە رادیكاڵییەكانی زەبروزەنگ ،كۆمەاڵیەتییە. بەاڵم ئایا ئێمە دەتوانین روبەرەكانی خاڵی دوەم بریتییە لەپەروەردەی تیرۆریزم‌و زەبروزەنگ بەشێوەیەكی گشتی كۆمەاڵیەتی ،بەداخەوە لەكوردستان لەكۆمەڵگادا كەم بكەینەوە ،وەاڵمی من پەروەردەی كۆمەاڵیەتیمان الوازە ،نەك بەڵێ یە لەدو رێگاوە ،رێگای یەكەمیان هەر الوازە هەست بەوە دەكەم كە بریتییە لەپەروەردەی كۆمەاڵیەتی رێگای وەزارەتی پەروەردە ستراتیژیەتی نییە بۆ دوەمیش بریتییە لەبەشداری سیاسی ،دروستكردنی ئەو شتەی كە لەواڵتێكی وەكو چەند تۆ لەسەر ئاستی سیاسی بزوتنەوە فەرەنسا گرنگی پێدەدرێت‌و چۆن لەرێگای سیاسییەكان تێكەڵ بەكێڵگەی سیاسی پەروەردەی كۆمەاڵیەتییەوە دیاردەی بكەی‌و بەشدارییان پێبكەی لەپەرلەمان‌و تیرۆریزم بەرتەسك بكەنەوە ،مرۆڤ ێ پێش ئەوەی هەر شتێك بێت بونەوەرێكی حكومەت‌و دەرگای هەڵبژاردنیان ل بكەیتەوە ئەوەندەش لەئەنجامدانی كۆمەاڵیەتییە ،لەكوردستان لەسەر ئاستی زەبرو زەنگ دوردەكەونەوە ،چەندیش پەروەردەی كۆمەاڵیەتی منداڵەكانمان ئەو بزوتنەوە ئیسالمیانە لەسیاسەت بەكۆاڵنەكان سپاردوە بەو قوتابخانانەمان دور بخەیتەوە‌و دەرگای هەڵبژاردنیان سپاردوە كە هیچ پرۆگرامێكیان نییە، لەسەر دابخەی ئەوەندەش ئەندامانی ئەو بەو زانكۆیانەمان سپاردون كە تەنها بزوتنەوانە پەنا بۆ رادیكاڵی‌و زەبروزەنگ كار لەسەر نمرە بەخشینەوە دەكەن، دەبەن ،ئێمە نمونەیەكی زۆر جوانمان منداڵی كوردی نەوەی كوردی منداڵێكی لەكوردستان هەیە سەیر دەكەی كێڵگەی بەرەاڵ كراوی ناو كۆاڵنەكانی فەیسبوك‌و سیاسی نیشتیمانی لەكوردستاندا چەند تویتەرو تەنانەت كۆاڵنە فیزیكەكانی حكومەتی بەداخەوە سەركەوتنی هێناوە لەوەی كە كۆمەڵ‌و شارەكانە، یەكگرتوو بزوتنەوە تێكەڵ بەخۆی هەرێم نەیتوانیوە چەندین سەنتەری بكات‌و دەرگای هەڵبژاردنیان بەڕودا پەروەردەكردنی كۆمەاڵیەتی دروستبكات بكاتەوەو بەشداری حكومەت‌و پەرلەمان كە بتوانێت ئەركی بەكۆمەاڵیەتیكردنی بكەن ،ئەوەندەش توانیومانە دیاردەی ئەندامەكانی كۆمەڵگاكەی ئێمە بگرنە تیرۆریزم لەكوردستاندا الواز بكەین ،ناڵێم ئەستۆ یان بەشداری راستەوخۆ بكەن كۆتایپێهاتوە ،پێچەوانەی ئەوەش راستە ،لەپەروەردەكردنی نەوەكان.
زۆر بەتوندی بەگژ ئەو بۆچونەدا دەچمەوە كە پێیوایە داعش لەدەرەوە هاتوە بۆ ناوەوە یان داعش لەناو ئێمەدا هەڵنەقواڵوە ،نا ئەوە هەمویان بۆچونی سیاسی هەڵەن دەبێت راستبكرێنەوە لەكوردستان لەسەر ئاستی پەروەردەی كۆمەاڵیەتی منداڵەكانمان بەكۆاڵنەكان سپاردوە ،بەو قوتابخانانەمان سپاردوە كە هیچ پرۆگرامێكیان نییە ،بەو زانكۆیانەمان سپاردون كە تەنها كار لەسەر نمرە بەخشینەوە دەكەن ئەوانەی كە داعش بەڕێوە دەبەن بەوردی دیراسەی پێداویستییەكانی تاكیان كردوە بۆ ئەوەی ئینتیما بۆ داعش پەیدا بكەن ،لەئەنجامی ئەو دیراسەو توێژینەوانەوە بەوردی پێداویستییەكانی تاكیان دۆزیوەتەوە ،لەئەنجامی دەستنیشانكردنی ئەو پێداویستیانەوە وەاڵمیشیان بۆ دۆزیونەتەوە
پشو
ذمارة ( )5٢1دو شةممة 2015/٦/22
info_chawder@yahoo.com
مەترسی بەكارهێنانی برژانگی دەستكرد چاودێر -پەریوەش سەردار: زۆرێـــك لــەخــانــمــان ،بەتایبەتی لەكاتی بۆنەو ئاهەنگەكاندا ،برژانگی دەستكرد «صناعی» بەكاردەهێنن، هەندێكیان بۆماوەیەكی دیاریكراو -و كەم بەكاریدەهێنن ،بەاڵم بەشێكیان بۆماوەیەكی زۆرتــر بەكاریدەهێنن، كە ئەمەیان مەترسی جۆراوجۆر بۆ چاوەكانیان دروستدەكات. بەپێی تــازەتــریــن لێكۆڵینەوەی پــســپــۆڕان ل ــەب ــواری جــوانــكــاریــدا، ئاشكرایدەكەن كە بەكارهێنانی برژانگی دەستكرد ،بۆماوەیەكی كەم كێشەی بــۆ چــاو نییە ،بــەاڵم بەكارهێنانی بەبەردەوامی ،یان بۆ ماوەیەكی زۆر،
سویسرا هۆشیاری دەداتە زۆرخۆرەكان
میدیاكان: پێگەی animal people newsتایبەت بەهەواڵی گیانلەبەران ،لێكۆڵینەوەیەكی كیم بارتلیت ،پسپۆڕی بواری ئاژەاڵنی لەسەر خواردنی سەگ باڵوكردۆتەوە ،تیادا هاتوە ،لە 11واڵتی كیشوەری ئاسیا ،گۆشتی سەگ ژەمە خۆراكی سەرەكیە ،لەگەڵ ئەوەشدا رێژەی بەكارهێنەرانی تەواوەتی دیاری نەكردوە ،لەلێكۆڵینەوەكەدا هاتوە ،تەنها لە 30چێتشخانەی «هانۆ»ی پایتەختی ڤێتنام ،رۆژانە 120سەگ دەخورێت ،لەتایلەندیش سااڵنە 52هەزارەو ،لەتایوانیش رێژەكە دیاریكراو نیە ،بەاڵم لەنێو 54چێشتخانەدا گۆشتی سەگ پێشكەش دەكرێت‌و رێژەكەی دەگاتە 50هەزار سەگ لەساڵێكدا. ێ ملیۆن سەگ بەپێی راپۆرتێكی ساڵی 2001باڵوكراوەتەوە ،كۆریای باشور سااڵنە ،یەك ملیۆن بۆ سـ دەخۆن ،لەشاری باگیوی فلیپینیش سااڵنە 300هەزار سەگە ،لەناوچەی ناچاالدی هیندستانیش 10هەزار سەگە .واڵتی چین بەرزترین رێژەی هەیە كە شەش بۆ هەشت ملیۆن سەگە لەساڵێكدا ،هەریەكەش لەیابان ،ئەندەنوسیا ،الوس ،كەمبۆدیا‌و كۆریای باكوریش بەرێژەی جیاواز بەكاریدەهێنن.
«تف»یش باجی خرایە سەر میدیاكان: بەرپرسێكی تەندروستی هەرێمی مــاهــاراشــتــرای هیندستان ،پــڕۆژە یاسایەكی ئامادە كردوە بۆ ئەوكەسانەی گرنگی بەپاكو خاوێنی نادەن لەشوێنە گشتیەكاندا ،بەپێی ئەو پڕۆژەیە بەنیازن باج بخەنە سەر ئەوكەسانەی لەشوێنە گشتیەكاندا تف‌و پاشماوەی كاغەزو پیسایی رۆدەكەنە سەر زەوی ،ئەوەش وەك خۆپاراستن لەهەندێك نەخۆشی وەك سیل‌و ئەنفلەوەنزا ،لەگەڵ ئەوەدا كە بڕیارەكە هێشتا نەخراوەتە بواری
كاور 4/20-3/21
جێبەجێكردنەوەو دەنــگــی لەسەر بدرێت لەالیەن ئەنجومەنی یاسادانانی هەرێمەكەوە ،بەاڵم رێژەی باج لەناو پڕۆژە یاساكەدا دیاریكراوە كە بڕەكەی 15دۆالرە بــۆ هــەر كەسێك جــاری یەكەم پیسایی ،یان تف رۆبكاتە سەر زەوی لەشوێنە گشتییەكانداو رۆژێكیش كــارگــوزاری پێدەكرێت ،لەیاساكەدا هاتوە رێژەی باجی ئەم رەفتارانە بەرز دەبێتەوە لەكاتی دوبــارە كردنەوەی سەرپێچییەكاندا.
دوانة 6/20-5/21
بابیربكەینەوە
لەمۆزەخانە شوتیەكەی پەكین چەندین باڵوكراوەی وەك چیرۆك‌و مێژوی بەرهەمهێنانی‌و شێوازی چــانــدنــی بــەپــێــی ســەردەمــەكــان بــاوكــراوەتــەوە ،لــەگــەڵ چەندین شــێــوازی شوتی كــە بەمادەكانی پالستیك‌و مۆم دروستكراوە. هەر لەمۆزەخانەكەدا ،چەندین
چیرۆكی ئەفسانە‌و چەندین وێنەی كاریكاتێریستی تێدا باڵوكراوەتەوە، بەتایبەتی وێنەی ئــەو كەسانەی حەزیان لەخواردنی شوتییە ،جێی وەبیر هێنانەوەیە ،چین یەكێكە لەواڵتە بەرهەهێنەرەكانی شوتی لەجیهاندا.
میدیاكان: ئوتێل‌و ریستۆرانتی مۆنۆپۆل-ی بۆفیەی كـــراوەی ســویــســرا ،هەندێك وێــنــەی منداڵی ئەفریقی ،كە لەبرساندا گیانیان لەدەستداوە، لەگەڵ چەند پەرەگرافێكی نوسین لەسەر مێزی خواردنەكانی دادەنێت ،ئەمەش وەك دروستكردنی هۆشیارییەك الی میوانەكانی لەزیادەڕۆیی نەكردن لەبەكارهێنانی خواردن‌و خواردنەوەكاندا ،داوایان لێدەكات تەنها بەپێی پێویستی خۆیان خواردن لەسەر مێزەكانیان دابنێن. بریجیت هیلەر بەڕێوەبەری ئوتێل مۆنۆپۆل-ی چــوار ئەستێرەی شــاری لوسێرنی سویسرا رایگەیاند ،بەهۆی زۆری پاشماوەی خواردنی میوانەكان‌و فرێدانی ،پەنام بردە بەر ئەم هۆكارەو جگە لەوێنەكان ،نوسینەكانیش بەهەردو زمانی ئینگلیزی‌و چینی لەسەر پرۆشۆرێكی مێزی نانخواردن دانراوەو نوسراوە «بەخێرهاتنی میوانە بەرێزەكان دەكەین ،وەك ئاكارێكی ئەخالقی‌و ێ نادەین مەعنەویی ،ئێمە لەسویسرا خواردن فڕ تكایە قاپەكانتان ئەوەندەی تێبكەن كە بیخۆن، سوپاس بۆ تێگەیشتنتان» ،لەنوسراوێكی تریشدا «لەزۆربەی شوێنەكانی جیهاندا مندااڵن بەهۆی بەدخۆراكییەوە گیان لەدەستدەدەن ،ئێمەش لێرە ێ دەدەیــن ،لەروی رەوشتەوە ئەمە خــواردن فڕ لەسویسرا قبوڵكراو نیە».
ئاسۆیی: -1كاتەكەی تێپەڕی +پێداویستی ماڵە. -2ویل بەتێكەڵی ،ئۆتۆمبێلێكە. -3نەرم ،بائەدرێ ،دوان لەماف. -4لەبەچەدایە ،خــەم هەیەتی ،زۆر ئیزعاجە. -5روەكێكی سروشتییە +پیتێك. -6نــیــوەی كــاڵـێ ،هــونــەری عــەرەب «پ» ،بەشێكە لەلەش. -7دراوێـــكـــە ،وەك یــەكــن ،ناوێكی كچانەیە. -8كـــورتـــكـــراوەی نــاوێــكــە «پ»، خواردنێكی خۆشە ،ئاسان. -9نیوەی مینە ،دوان لەئاڕم ،نیوەی شمەك ،روخسار. -10باڵندەیەكە +پیتێك. -11پایتەختێكی عەرەبیە ،رەنگێكە، خشڵێكە. -12هەمومان ئەیڵێین ،وەك یەكن، باران دەیناسێ.
َ شي 21 8/21-7/
ـ ب ــەرۆژان ــی رابــردوتــدا ـ مەهێڵە كەس بەنهێنیت ـ بەرۆژگارێكی سەختدا بچۆرەوەو كەموكوڕیەكانت بزانێ ،سەفەرێك دێتە رێت‌و تێدەپەڕیت ،لەوانەیە هەندێ دیـــاری بكە ،تــوڕە مەبە ،كارێكی باشە ،ئەوەندە درۆ كێشەت بــۆ دروســـت بێ، خۆشەویستی پیرۆزترین بۆ خۆشەویستەكەت مەكە .كەسێك دەیەوێ خۆشەویستی مرۆڤ. دیارییە بۆ خۆیت بداتێ. طا 5/20-4/21
ـ ئــەم هەفتەیە بەخت یـــاوەرتـــە ،كــار لەبەتاڵی باشترە ،سودمەند دەبیت، چاوەڕوانبە خۆشەویستەكەت دیاریت دەداتێ.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ كــە لــەكــارێــك ســەرت دەرنـــــاچـــــێ مــــەچــــۆرە ناوەرۆكیەوە ،لەهاوڕێكانت مـــەكـــەوەرە شــكــەوە ،دڵ لەخۆشەویستەكەت پیس مەكە.
ستونی: -1جۆرە یارییەكە. -2بەشێكە لەروخسار ،زیندەوەرێكە، زیوی بێ سەر. -3چــۆن ،گوندەكەی مەحوی «پ»، باڵندەیەكە. -4لەكەركوك زۆرە ،هیچ نیەو هەمومان ئەیڵێین ،بەجەرگ. -5بەزی مەییو ،رفی. -6پــیــتــێــك +نــــاوەڕاســــت «پ»، گیانلەبەرێكە «پ». -7پیتێك +هەمومان خــواردومــانــە، هەڵئەگیرێ. -8كەی بەتێكەڵی ،پاشماوەی گوللەكان. -9الی داعش زۆرە ،سیان لەنامە ،دوان لەكاش. -10نــیــوەی خــەتــا ،خــۆ حــەشــاردەر، گیانلەبەرێكە. -11نەخۆشییەكە ،فرە ،دژی نێر «پ». -12شیرەكەیمان نەخواردۆتەوە.
فةريك 9/22-8/22
ـ ئـــــــەم هـــەفـــتـــەیـــە تاقیكردنەوەیەكی نوێ دێتە رێــت ،بەوریاییەوە مامەڵە بكە ،ئەوەی خۆشەویستەكەت دەیڵێ راستە.
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
مۆزەخانەیەك بۆ شوتی دەكرێتەوە میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،وەك گرنگیدان‌و زیاتر دڵخۆشكردنی مرۆڤەكان بەرامبەر بەشوتی ،لــەســەر روبـــەری چــوار هەزار مەتر چوار گۆشە ،لەپەكینی پایتەختی چین ،مۆزەخانەیەكی تایبەتی بەشوتی كردەوە.
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
دەبێتە هۆكار بۆ مەترسی چاو. توێژەران ئەنجامی توێژینەوەكەیان بــاوكــردۆتــەوەو دەڵێن :درێــژی هەر برژانگێك یەكسانە بەیەك لەسەر سێی پانی چــاو ،كە ئەندازەی سروشتیی برژانگ بۆ كەمكردنەوەی هاتوچۆی هەوایە كە بۆ بۆ چاو دەڕوا ،تا چاو بپارێزێت لەوشكبونەوە ،لەالیەكی تریشەوە رێگە %50ی ئــەو بەكتریا ێ تا نەچنە چــاوەوە، وردان ــە دەگــر سەلمێنراویشە كە برژانگی دەستكرد درێــژتــرە لەبرژانگی ئاسایی ،هەر ئەوەیشە دەبێتە هۆی ئەوەی هەوای زۆر بــۆ چــاو بــــڕوات‌و ببێتە هۆی وشكبونەوەی چاو و زیانگەیاندن پێی.
11واڵتی ئاسیا گۆشتی سەگ دەخۆن
11
ێ وشەی «مۆ» كەوتبێتە سەرەتای لەوشەی «مۆ» 25 ،وشە بنوسە ،بەمەرج وشەكەوە؟ بۆ نمونە :مۆڕە ،مۆسكۆفیج ،مۆرانە ...هتد. براوەی پێشو :نەجیب شێخ ئەحمەد وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرنinfo_chawder@yahoo.com :
تةرازو 10/22-9/23
ـ مەهێڵە خاوەن كارەكەت هەست بەتەمبەڵیت بكا، كــەمــێــك وریــــا بـــــەرەوە، ساردییەك دەكەوێتە نێوان تۆو بەرامبەرەكەت. دوثشك 11/22-10/23
ـ هەمو گفتێك مانایەكی خــــۆی هـــەیـــە ،بــەپــەلــە شوێن شتەكان مــەكــەوە، خۆشەویستەكەت پێویستی بەیارمەتیە ،لێی دور مەبە.
كةوان 12/20-11/23
سةتأل 2/18-1/20
ـ كارێكی نوێ‌‌و باش دەگریتە ـ مەهێڵە دەوروبەركەت دەست ،كاتەكانی تیا بەفیڕۆ بەنهێنیت بزانن ،دو دڵیی مەدە ،لەخۆشەویستەكەتەوە كارێكی كوشندەیە ،لەگەڵ هەواڵێكی خۆش دەبیستی .خۆشەویستەكەتدا هێمن بە. طيسك 1/19-12/21
ـ بیر لەشتێ مــەكــەرەوە ئەنجامی نــەب ـێ ،ئــەوەنــدە پــارە بەفیڕۆ مـــەدە ،سود لــەو قسانە وەردەگــــری كە خۆشەویستەكەت دەیكا.
نةهةنط 3/20-2/19
ـ شتێك كە زیانی بۆت هەیە شوێنی مــەكــەوە، ئەم ماوەیە سەفەركردن كەمكەرەوە ،مرۆڤ بەبێ خۆشەویستی مردوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (521) 22-6-2015
Political, Educational & Social Weekly Press
زەوتكردنی
فشاری مەدەنی
فیلمی "مەملەكەتی تاریكی" خۆبەخشانە هاتۆتە بەرهەم چاودێر -تایبەت: فیلمی «مەملەكەتی تاریكیی»، فیلمێكە باس لەژیانی ئەو خێزانانە دەكــات كە بەهۆی شەڕی داعشەوە زەرەرمــەنــد دەب ـن‌و دەكــوژرێـن‌و ژن‌و منداڵەكانیان دەڕفێنرێن‌و سوكایەتییان پێدەكرێ. فیلمەكە لەنوسین‌و دەرهێنانی هونەرمەند «عەدنان عوسمان»ە،
چــەنــدیــن هــونــەرمــەنــدی بــەتــوانــا لەهەولێرو كۆیەو رۆژهەاڵتی كوردستان بەشدارییان تێدا كـــردوە ،لەوانە: دڵسۆز ماوەتی ،شەهرام نامیق ،مینا، روپاك عەبدولقادر ...هتد. دیمەنەكانی فیلمەكە لەگوندی «عــەلــیــاوە» و «دوكــــان» وێنە گیراون‌و 15رۆژی خایاندوەو ماوەكەی سەعات‌و نیوێكە ،هونەرمەند «سەنعان هەولێری» وێنەی گرتوە.
«روپاك عەبدولقادر» دەرهێنەری ئەم فیلمە بە «چاودێر»ی راگەیاند: سیناریۆی فیلمەكە باس لەبەسەرهات‌و ژیانی خێزانی كورد دەكات لەكاتی ماڵوێرانی‌و دەربەدەری‌و راگواستنیان لـــەالیـــەن داعــــشــــەوە كـــە چــۆن سوكایەتییان پێدەكەن. لــەبــارەی فیلمەكەیشیەوە وتــی: فیلمەكە تـــەواو بـــوەو لەقۆناغی مۆنتاژدایە ،هیچ هاوكارییەكی ماددی
ئامەد حەسەن
نــەكــراویــن ،سپۆنسەری نییەو بۆ مۆنتاژیش پێویستمان بەپاڵپشتێك هەیە تا لــەم قۆناغە تــەواو ببێت، هەمو هونەرمەندەكانیش خۆبەخشانە كاریان تێدا كردوەو بەرۆحێكی پاك‌و ســەركــەوتــوانــەوە ئەنجامیان داوە، لــەگــەڵ تەواوبونیشیدا لــەنــاوەوەو دەرەوەی هەرێمی كوردستان نیشانی دەدەین.
لەسوید ،كۆنسێرتێكی خێرخوازیی رێكدەخرێت چاودێر -تریفە حەسەن: بڕیارە رۆژی 2015/6/27لەشاری "ئودیڤالە" ی سوید ،شارەوانی ئەو شارە، بەهاوكاری پارتی كریست دیموكرات‌و كۆمەڵەی خوێندكاران‌و ئۆدیڤالە كاسێت، ێ هونەرمەند "حەمە رەوف كەركوكی ،سۆزان كۆنسێرتێكی گۆرانی بۆ هەر س نامۆ ،رۆنی مەنمی" رێكبخات. هونەرمەندی گۆرانیبێژ "حەمە رەوف كەركوكی" بە "چاودێر"ی راگەیاند: یەكێكم لەو گۆرانیبێژانەی كە بۆ ئەو كۆنسێرتە بانگهێشتكراوم ،هەریەك لەگۆرانیبێژان :سۆزان نامۆو رۆنی مەنمی بەشداری ئەو كۆنسێرتەن ،ئەم كارە شارەوانی شاری ئۆدیڤالە بەهاوكاری چەند الیەنێكی تر رێكیانخستوە ،ئەم كۆنسێرتە بەسەرپەرشتی هونەرمەند "دلێر نامۆیە"و داهاتەكەیشی خێرخوازییەو بۆ یارمەتیدانی ئــاوارەو لێقەوماوانە ،ئەوەش دەڵێم ،مادام ژیان لەسایەی پێشمەرگەدا بەردەوامە ،من خۆشحاڵم ،لەگەڵ ئەمەیشدا داوام لێكراوە كە بەشداری كۆنسێرتێكی خێرخوازی تر بكەم بۆ كوردانی كۆبانی‌و شنگال ،ئەویش لەشاری یۆتۆبۆری.
نیشتمانی داستان
حكومەتی بنكەفراوانی هەرێمی كوردستان ،كە لە پێنج حزبی بــراوەی هەڵبژاردنەكان پێكهاتوە ،ساڵێكی پڕلەقەیرانی بەڕێكرد ،لەم ساڵەدا قەیرانی دواكەوتنی موچە ،كەمیی بەنزین ،نەوت ،كارەبا ،بێكاری‌و راگیرانی پرۆژەكان، كەمبونەوەی خزمەتگوزارییەكانی دیكەی تایبەت بەهاواڵتیان بەردەوامبوو. بەردەوام پاساوەكانی حكومەت‌و حزبەبەشداربوەكانی بۆ چارەسەرنەكردنی قەیرانەكان ،بریتی بون لە شەڕی تیرۆر‌و داعش‌و بڕینی بودجە لەالیەن بەغدادو دۆسیەی رەوانەكردنی نەوت لەرێگەی ناوەند یان بەشێوازی سەربەخۆ. بەو پێیەی وەك چاودێران باسیدەكەن ،شەڕی داعش‌و تیرۆرستان چەند ساڵێك دەخایەنێت‌و ئاسۆیەك بۆ خێرا كۆتاییهێنان بەو شەڕە لەئارادا نییە ،بۆیە ناكرێت ژیانی سەرەتایی هاواڵتیان ببەسترێتەوە بە كۆتایی هاتنی شەڕی داعش. هەرچی دۆسیەی نەوتیشە ،تاكو ئێستا دەسەاڵتدارانی هەرێمی كوردستان نەیانتوانیوە سەرحسابی خۆیان بكەن ،كە ئایا دەتوانن بەسەربەخۆ نەوت بفرۆشن‌و بودجەی هەرێم دابینبكەن ،تاكو بێ گــەڕانــەوە بۆ ناوەند ئەو هەنگاوەبنێن ،یان كە ئەوەشیان بۆ ناكرێت ،لە هەندێ پرسدا سازش بۆ بەغداد بكەن ،كاتێ ڕێككەوتنیان لەگەڵ دەكەن ،پێوەی پابەندبن ،تاكو ئەویش بودجەی هەرێم بنێرێت. ئەم پاساوانەش نابنە قایلكەری هاواڵتیان بۆ ماوەیەكی دورودرێژو ئەوانيش مافی ئەنجامدانی خۆپیشاندان‌و دەربڕینی ناڕەزاییان بە شێوازە مەدەنییەكان هەیە، ناشبێت بەپاساوی جۆراوجۆر مافی دەربڕینی ناڕەزایی لەخەڵك وەربگیرێتەوە. لەهەر واڵتێكدا ئەگەر ئۆپۆزسیۆن هەبێت ،دەتوانێ چاودێری كاروبارەكانی حكومەت بكات‌و لەكەموكوڕییەكانی ئاگاداری بكاتەوەو ڕەخنەی لێ بگرێت، یان بەواتایەكی دیكە لە مافەكانی خەڵك بێتە دەنگ ،كە ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستاندا ئۆپۆزسیۆن نییە. لە واڵتێكیشدا ئەگەر حكومەتی بنكەفراوان یان یەكڕیزی نیشتمانی هەبوو، ئەو كات پەرلەمان دەبێتە چاودێری كاروبارەكانی حكومەت‌و بەرگری لە مافی هاواڵتیان دەكات ،بەاڵم لە هەرێم وەك پارلەمانتاران خۆیان نایشارنەوە ،بەهۆی پێكهاتەی بنكەفراوانی حكومەت‌و پارلەمانەوە ،رۆڵی چاودێری‌و لێپرسینەوەی پارلەمان لەم خولەدا زۆر الواز بووە ،ناتوانرێت وەزیرەكان بانگێشتبكرێن، چونكە هەمو الیەنەكانی نێو پارلەمان وەزیریان لەپارلەمان هەیەو چاوپۆشی لە وەزیرەكانی یەكتری دەكەن. لەحاڵێكدا خۆ ئەگەر پارلەمانیش ئەم ئەركە نەبینێت ،مافی میدیا‌و شەقام‌و چاالكوان‌و هاواڵتیانە ،كە چاودێری كاروبارەكانی حكومەت بكەن‌و لەئاست پێشێلكردنی مافەكانیاندا بێنەدەنگ ،واتا ئەوە فشاری مەدەنیی شەقام‌و رێكخراوەكانە كە بۆشایی الوازیی پارلەمان‌و نەبونی ئۆپۆزسیۆن پڕدەكاتەوە، بۆیە ئەركی پارلەمانە لەكاتی قوڵبونەوەی ئەم قەیرانانەدا بێ رەچاوكردنی الیەنی حزبی لێپرسینەوە لەوەزیرەكان‌و بەرپرسانی حكومەت بكەن ،رێ بەهاواڵتیانیش بدرێت ،خۆپیشاندان‌و ناڕەزایی بەشێوازێكی مەدەنیانە دەربڕن‌و داواكارییەكانیان بخەنەڕو.
بەمەبەستی كۆكردنەوەی كۆمەك بۆ منداڵە ئاوارەكانی كوردستان
لەندەن شەوە ئاهەنگێكی كولتوری لەئامێز دەگرێ چاودێر -تریفە:
گروپێك لەكوردە یەزیدییەكانی هەرێمی كارا ،گوندی گۆزلوجە ..نزیك پاشماوەی شاری ئانی ،ساڵی 1912 بەكامێرای أ.لۆریس-كاالنتار سەرچاوە :كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی.
بەمەبەستی كۆكردنەوەی كۆمەك بۆ منداڵە ئــاوارەكــانــی كوردستان، بڕیارە رۆژی ،2015/6/27كوردانی تــاراوگــە ،لەمەڵبەندی رۆشنبیریی كوردی لەلەندەن ،بەهاوبەشی كۆمەڵی هونەرمەندانی گۆرانیبێژو میوزیك، چەندین چاالكیی هونەریی لەشەوە ئاهەنگێكی كولتوریدا رێكبخەن. سەبارەت بەم چاالكییە هونەریانە، ئاشنا دەوڵەت بە "چاودێر"ی راگەیاند: ســەربــاری پێشكەشكردنی چەندین
گۆرانی‌و پارچە مۆسیقای جیاجیا، پیشانگەیەكی تایبەتیمان كردۆتەوەو بـــەردەوام دەب ـێ تا هەمو تابلۆكان دەفرۆشرێن ،ئەویش لەپێناو زیاتر كــۆكــردنــەوەی كۆمەكە بــۆ منداڵە ئاوارەكانی كوردستان ،ناوبراو ئاماژە
بەوەشدەكات ،ئەو هونەرمەندانەی بەشداری ئەم پیشانگەیەیان كردوە بریتین لە "ئاشنا دەوڵــەت ،مەریوان جەالل ،یادگار عەلی خەیات ،جاسم غــەفــور ،ئامانج مــەردۆخــی ،دەرون حــەمــە" ،دەكـــرێ ئـــەوەش بڵێم كە هونەرمەند "مەریوان جەالل" بەهاوكاری مەڵبەندی رۆشنبیریی كوردی لەلەندەن ، KCCئــەم كــارەی رێكخستوە. وتیشی "مــن بــەدو تابلۆ بەشداریم كـــردوە ،زۆریـــش خۆشحاڵم كــە بۆ جارێكی تریش هونەرو تابلۆكانم خستە خزمەتی گەل‌و واڵتەكەم ،بەتایبەتی مندااڵنی كورد".
ژمارەی داهاتوو:
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
گالێری میوزیک
ناونیشانی گۆشەیەکی تایبەتە و هونەرمەند دیاری قەرەداغی، دوو هەفتە جارێک بۆ ڕەخنەی چاودێر دەینووسێت .ژمارەی داهاتوو ،یەکەم زنجیرەی ئەو گۆشەیە باڵو دەکرێتەوە.
ذمارة ( )462دووشةممة 201٥/6/22ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژنێک شووناسێکی نوێی بە بەری مێیینەدا کرد کتێبی ڕەگەزی دووەم-ی سیمۆن دوبووار دەکرێت بە کوردی ئا :پێشەوا محەمەد بۆ یەکەمجار ،کتێبێکی فەیلەسووفی نــاوداری فەڕەنسی ،سیمۆن دوبــووار بە ناونیشانی «ڕەگەزی دووەم» ،کە یەکێک لە بەناوبانگترین کتێبەکانییەتی لە زمانی ئینگلیزییەوە دەکرێت بە کــوردی .ئەو کتێبە ساڵی ١٩٤٩بــاو کــراوەتــەوە و کاریگەرییەکی جیهانی گەورەی هەبووە لە بواری ئاگایی فیمینیستی. ناسک سەعید ،وەرگێڕی کتێبەکە ،بە ڕەخــنــەی چــاودێــری ڕاگــەیــانــد ،ڕەگــەزی دووەم ،یەكێكە لەو کتێبانەی کاریگەری بەرچاوی هەبوو لە گۆڕینی ڕەوتی کار و مافی ژنــان ،ئەم کتێبە لە ساڵی 1949 دا وەک کتێبێکی ژێــدەر کاریگەرییەکی جیهانی گەورەی هەبووە لە بواری ئاگایی فیمینیستی ،وەرچەخانێک بوو بۆ دنیابینی ژنان بۆ ژیان. وتیشی« :ئــەم کتێبە لە کاتێکدا لە دایک بوو کە جەنگی بیری سەرمایەداری لیبرال ،بونیادگەرایی ،ئەگزیستانسیالیستی و مارکسیەتەکان لە لوتکەی ملمالنێدابوون. سیمۆن دوبـــووار ،وەک شۆڕشێگێڕێکی ڕۆشــنــبــیــری و ڕابـــــەری بــزوتــنــەوەی فیمینیستی ،توانی مانایەکی دیکە بکاتەوە بە بەرگی مێیینەدا ،لە ڕوانگەی ئەوەوە ژنبوون زیاتر لە هــەر ئەمرێکی واقعی کۆمەڵگە و کولتوور دەزانێت و باوەڕی بەوە هەیە ئێمە بە ژنی لەدایک نابین، بەڵکو لە ڕێگەی سیستمەکانی کۆمەڵگاوە دەکرێینە ژن.
ناسک سەعید ،وەرگێڕی کتێبەکە
سیمۆن دو بووار ،فەیلەسوف و نووسەری نــاوداری فەڕەنسی ،لە ساڵی 1908لە دایک بووە .یەكێکە لە بە تواناترین ژنانی ڕۆشنبیری و فیمینیستی ســەدەی ٢٠و جگە لە فەلسەفە و ئەدەبیات ،لە خەباتی چاالکیە کۆمەاڵیەتییەکاندا بەتایبەت بۆ ژنان ،ڕۆڵێکی کاریگەری هەبووە لە کاتێکدا کۆمەڵگای فەڕەنسی سنوور و چواچێوەی دیاریکراوی بۆ کار و چاالکییەکانی ژنان هەبووە. سیمۆن دوبــــووار ،یەکێک بــووە لەو ژنـــە دیـــارانـــەی جــیــهــان لــە ڕەهــەنــدە جیاوازەکانی وەک خوێندن و چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکاندا ،هەر لە سەرەتاوە شان بە شانی پیاوان هاتۆتە پێش و ئاراستەی ژیانی خۆی و ژنانی دیاری کردووە ،ئەمەش بە ئامانجی دروستکردنی شوناسێکی نوێ و سەربەخۆ بۆ ژنان و تێکشکاندنی بەربەستە کۆمەاڵیەتییەکان ،کە هیچی کەمتر نەبێت لە شوناسی پیاوان لە کۆمەڵگەدا.
ئــەو وەرگــێــڕە تێڕوانینی دوبـــووار بۆ ژن دەگوازێتەوە و دەڵێت« :له نیگای دوبـــوواره‌وه ،ژن لە مێژوو و ئەفسانەدا ژن لــە چینێکی نــزمــی کۆمەاڵیەتیدا ئەژمارکراوە ،لە بەرامبەردا پیاوان لە ئاستە بەرزەکەی کۆمەڵگەدا دانراون .ژن لە پێگە کۆمەاڵیەتیەکەی خۆی دەترسێت و ناتوانێت وەک نیوەی کۆمەڵگە لە خۆی بڕوانێت و بوێر بێت لە شکاندنی ئەو بەربەستانەدا ،بۆیە لە هەموو بوارەکاندا و لە ڕووی ئاینیی ،سیاسی ،فەرهەنگی و ئەدەبییدا دەکەوێتە ژێــر دەسەاڵتی پیاوساالری .دوبوواردەڵێت :ژنان دەبێت ئـــازاد بــن و دەتــوانــن بەربەستەکانی ئەفسانەکانی کولتوور و کۆمەڵگە تێک بشکێنن و ئابووری خۆیان بەهێز بکەن، وێنای نوێ بۆ خۆیان دروســت بکەن و خۆیان بخەنە ئاستی کۆمەاڵیەتی پیاوان». بە بــڕوای ئەو وەرگــێــڕە ،لە فەڕەنسا شەپۆلی دووەمی فیمینیست ،بە سیمۆن دوبووار دەناسرێ ،ئایدیا و ڕوانگەی سیمۆن دوبووار لە کۆی فیمینیستی شەپۆلەکانی دیکەی فیمینیستی لە فەڕەنسا بەهێزترە. وەک دەڵێت ،توانی شوناس و پێناسێکی نوێ بە بەرگی مێیینەدا بکات. لە کتێبی ڕەگ ــەزی دوومـــدا ،سیمۆن دەنــووســێــت« :کاتێک ژنــێــک بیەوێت پێناسی خۆی بکات دەڵێت (من ژنێکم) هەمیشە بەم ڕستەیە دەست پێ دەکات، بــەاڵم هەرگیز پیاوان ئەم کــارە ناکەن، چونکە کۆمەڵگە بۆ پێناسەکردنی مرۆڤ وشــەی پیاو بەکار دەهێنن و ســود لە وشەی ژن وەرناگرن ،هەرچەندە ئەمە بۆ ژنان ڕاستیەکی تاڵە ،بەاڵم کۆمەڵگە ئەم پیرۆزییەی بە پیاوان بەخشیوە». هاوکات دوبووار لە پێشەکی کتێبەکەدا ئاماژە بەوە دەکــات ،ماوەیەک لە بارەی نووسینی کتێبێک بۆ ژنــان تــەواو دوو دڵ بـــووە ،چونکە بابەتێک بــۆ ژنــان تــەواو زەحمەت و پڕكێشمەکێشە ،هیچ تازەگەریەکی تێدا نییە .هەموو ئەو قسە و باسانەیە کە دەڵێن لەناوچوون یان خەریکە لەناو بچن ،ئــەم باسانە وا لە کۆمەڵگە دەکات باوەڕ بکەن ئایا هێشتا ژنان بوونیان هەیە یان دووبارە دەیانەوێت بوونی خۆیان بسەپێنن؟ پرسیارگەلێک بەر گوێمان دەکەێت و ئەپرسن (ژنان لە کوێن؟) و هەروەها دەڵێن ژن چییە؟ ژن تەنها بریتییە لە منداڵدان؟ لەگەڵ هەموو ئەم قسانەدا کاتێک باسی شوناسی ژن دەکرێت ،دەوترێت ژن نیوەی کۆمەڵگایە، لەگەڵ ئەوەشدا پێمان دەوترێت (ژنێتی لە مەترسیدایە) بۆیە هان دەدرێین کە (ژن بین و بە ژنی بمێنینەوە). سەعید وتیشی« :سیمۆن ئاماژە بەوە
دەکات ،پێش هەموو شتێک پێویستە بڵێم کە من ‹›ژنــم›› ،ئەمە پێناسەی منە بۆ خودی خۆم ،چونکە هەرگیز پیاوێک نابینین کتێبێک بنووسێت لەبارەی خۆیانەوە .ئەم وتەیە لەوەوە سەرچاوەی وەرگرتووە کە لە پێشەکی کتێبەکەیدا دەڵێت :بۆ ناسینی ژن لە هەموو الیەنەکەوە .یەکەم خاڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ پڕۆسەی بایۆلۆجی. دواتر ئەم ناساندنە فراوانتر دەکات ،ئایا ژن چ پێناسێک لە خۆی دەگرێت؟ دواتر دێتە سەر ئەوەی کە وشەی مرۆڤ تەنها نابێت بۆ پیاو بەکاربهێنرێت ئەگەرچی لە پێشینەوە بەو شێوە بەکارهاتووە». لــە کۆتایی بەشی پێشەکیەکەیدا، هاندانی کەسێتی سیمۆن ،بۆ نووسینی ئەم کتێبە دەبینین ،ئەو ئەوەی ئاشکرا کردووە کە ئەو نەیتوانیوە پێناسی خۆی بکات بەبێ ئاماژە نەدان بۆ پێناسەی خۆی وەک ژنێک .هەوڵی داوە بۆ دۆزینەوەی ماناکانی بوون بە ژن ،پاشان کۆششی کردووە بۆ تێگەشتن لە ئەزموونەکانی ژیانی خۆی وەک ژنێک لەسەر زەوی. وەرگێڕی کتێبەکە زیاتر لەسەر ناوەڕۆکی کتێبەکە دواو دەڵێت« :ناوەڕۆکی کتێبەکە هەڵگری ئەو ئایدیایە ژن بە درێژایی ی لەگەڵ ئەوی تر کە پیاوە توشی چەوسانەوە بووە ،گفتوگۆکانی ناو کتێبەکە لە ئەزموون و بەرجەستەکردنی نووسەرەوە سەرچاوە دەگرێت». ئەو کتێبەی سیمۆن دوبــووار لە دوو بەرگ پێک دێت .بەرگی یەکەمی تایبەتە بە «ڕاستی و ئەفسانەکان›› لەبارەی بایەلۆجی ،فسیۆلۆجی ،ماتریالیستیک، مێژوویی ،چارەنووس ،مێژوو و ئەفسانەوە دەدوێت .لە هەریەک لەم بەشانەدا نووسەر بە وریاییەوە فۆکس دەخاتە سەر ئەوەی هیچ کام لەوانە بۆ فراوانکردنی پێناسی ژن وەک پیاوان ڕوون نییە .بۆ نموونە، هــەر یــەک لەوانە نووسەر لە گفتوگۆی بەشی بایۆلۆجی و میژووییدا ،تێبینی ئەوە دەکات ئەزموونی باڵق بوون ،سکپڕ ،هتد، ئەزمونێکە تەنها ژنان ئەزموونی دەکەن. هەروەها لە بەشی ئەفسانەدا ئەوە ڕوون دەکــاتــەوە ،جگە لە الیەنی بایۆلۆجی و مێژوویی و فسیۆلۆجی ،ڕێگەیەکی دیکە بۆ فۆرمۆلەکردنی ئەفسانەی ‹›ژنبوونی هەمیشەیی›› .ئــەم پارادیگماتیکەی ئەفسانە ،کە ئەفسانەی ژن دەخاتە ژێر ئەفسانەی دای ــک ،پاکیزەیی.. ،هتد، هەوڵدان بۆ نموونە مەحاڵەکان و بوارە جیاوازەکان بۆ هەموو جۆرە جیاوازەکانی ژنان. بــەرگــی دووەمــیــش تایبەتە بــە ‹› ئەزمونێکی بەرجەستەکراو›› ،باس لە قۆناغەکانی ژن دەکات هەر لە منداڵیەوە هەتا دەگاتە قۆناغی هەرزەکاری و ئەو تەمەنەی کە هەست بە بەرجەستەبوونی جەستەی خۆی دەکات ،دواتر ئاماژە بە پێگەی ژن دەکات لە هاوسەرگیریەوە هەتا قۆناغی پیری و ئەو شوێنگەیەی کە ژنی تێدایە وەک هاوسەر ،دایک ،هەروەها دێتە سەر باسی ژنی نارسیسیست ،ژنی عاشق و ژنی عارف دەکات ،پاشان ئاماژە بە ژنی ئازاد و سەربەخۆ و باس لە هۆکارەکانی پشت دروستبوونی ئەو چەمکانە دەکات. وەرگێڕ جەختی لەوە کردەوە ،ئەم کتێبە گرنگی خۆی دەبێت بۆ خوێنەری کورد، هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە ،کە
نــووســەری کتێبەکە یەكێکە لە کاریگەرترین فیمینیستەکان لە جیهاندا و توانیویەتی بە نووسینەکانی ڕەوتی ژیان و الیەنە نێگەتیڤیەکانی ژیانی ژنان بخاتە ڕوو، هـــەروەهـــا بــاســی لــەو کۆمەاڵیەتیانە کێشە کردووە کە بوونەتە خــاڵــی جــیــاکــاری هـــــەردوو ڕەگــــەز. ڕاشیدەگەیەنێت، نــووســەر زۆر بــــــــە
وردی بــاس لەو چوارچێوانە دەکات کە فاکتەری دروستبوون و کۆت و بەندکردنی سێچوەیشنەکانی ژیانی ژنن لە کۆمەڵگەکاندا. ئاشکراشی کرد« :ئەوەندەی من ئاگادار بم تا ئێستا کتێبخانەی کـــوردی خاڵیە لــە نــووســیــن و بۆچوونەکانی ئەم خانمە نووسەرە، ئەم کارەی من دەبێتە دەستپێكێك بۆ ناساندنی ئەم نووسەرە بە خوێنەری کورد».
ســەبــارەت بە وەرگێڕانی کــتــێــبــەکــەش ،وتــی: «پڕۆسەی وەرگێڕانی ئەم کتێبە ،ئێستا لە قۆناغی کۆتاییدایە، ئەگەرچی زۆر دەمێکە بڕیاری وەرگێڕانیم داوە، بەاڵم بەهۆی سەرقاڵبوونم بــە خوێندنی ماستەر، وەرگێڕانەکەی دواکەوت، بەاڵم پشت بەخوا ئەم ســـاڵ تـــەواو د ە بێت و
دواتــــــــــر بـــــە چــــاپ دەگــەیــەنــدرێــت .ئەمە یەکەم کاری وەرگێڕانمە، بۆیە بۆ من کارێکی هەروا سانا نییە ،بەو ئومێدەی بتوانم ئایدیا و ناوەرۆکی کتێبەکە لە ئاستێکی باشدا بە خوێنەری کورد بگەیەنم».
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
2
فیلم و ڕۆمان
فرانکنشتاین یان پڕۆمیسۆسی مۆدێرن
لە پشت دیكۆرەوە
««
ته‌لعه‌ت تاهیر
ماردین ئیبراهیم
دوو هه‌فته جارێک ده‌ینووسێت
لــه‌م زنجیــره وتــاره‌دا ،هــه‌وڵ ده‌ده‌یــن ســه‌رنجی خوێنه‌رانی ڕۆمان و بینه‌رانی فیلم بۆ کۆمه‌ڵێک ڕۆمانی گرنگ و جوان ڕابکێشین کــه کراونه‌تــه فیلــم ،بۆیه نووســینه‌که‌مان هــاوکات باســی ڕۆمانــه‌کان و فیلمه‌کانیش ده‌کات. فرانکنشــتاین ،یان پرۆمیسۆســی مۆدێرن پێش ئه‌وه‌ی له ســه‌ده‌ی بیســتدا بکرێت به فیلم کە دواتر دێینه‌وه سه‌ری ،ڕۆمانێک بوو و ماری شــیلی هه‌ژده ســااڵنه له نووسینیدا توانایه‌کــی که‌موێنــه‌ی نیشــان دا .تواناکه جگه له داڕشــتنی ئه‌ده‌بی به‌هێز و تۆکمه‌یی ڕۆمانه‌که‌دا به‌رجه‌ســته بوو ،زۆر زیاتر له‌وه لــه بیرۆکه‌ی گرنگ و فه‌لســه‌فی ڕۆمانه‌که‌دا بــوو کــه ســه‌رتاپای ڕه‌خنه‌گرتــن بــوو له زانســتی مۆدێــرن و توانای ئه‌و زانســته له وێرانکردنــی ژینگــه‌ی سروشــتی و مرۆیی و ئه‌خالقی ئینسان. به‌بێ تێگه‌یشتن له که‌ش و هه‌وای فیکری و زانستی و کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی سه‌ره‌تای ســه‌ده‌ی نــۆزده و ئومێــد و چاوه‌ڕوانــی گــه‌وره‌ی مرۆڤــی مۆدێــرن لــه زانســت و بەرگی کتێبەکە پۆستەری فیلمەکە داهێنانه زانســتی و فیکریه‌کانی دنیای دوای شۆڕشی پیشه‌ســازی و داهێنانه گه‌وره‌کانی کــه لــه داســتانی گلگامشــدا ڕووبــه‌ڕووی بــکات ،به‌اڵم له نیوه‌ی کاره‌که‌دا په‌شــیمان و داهێنانــه مرۆییــه‌کان و دوواتریــش تیۆره هه‌ردوو ســه‌ده‌ی هه‌ژده و نۆزده ،ئه‌ســته‌مه گلگامــش ده‌بێتــه‌وه دوای مه‌رگی ئه‌نکیدۆ و ده‌بێتــه‌وه ئه‌مــه‌ش ڕقــی ده‌عه‌جانه‌کــه زانســتییه‌کان هــه‌م ڕۆحی ســه‌رده‌من ،هه‌م له بیرتیژی و توانای ســتاتیکی ماری شیلی خولیای گه‌ڕان بــۆ دۆزینه‌وه‌ی گیای نه‌مری ده‌بزوێنێت و لــه کاردانه‌وه‌ی ئه‌مه‌دا هینری نیشــانه‌ی ڕۆحــی بزێــو و چاالکــن ،بۆیــه تێبگه‌ین که چۆن له داهێنانێکی ســتاتیکیدا ده‌که‌وێتــه ســهریهوه .ئه‌و خولیــا و گه‌ڕانه کلێرڤاڵــی هاوڕێــی منداڵیــی فرانکنشــتاین سه‌رکێشــی زانســتی ده‌بێتــه چاالکیه‌کــی ڕه‌خنــه‌ی ئــه‌و جیهانه ده‌کات کــه هه‌مووان ڤیکتۆر فرانکنشتاینی الو هانده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی ده‌کوژێت .فرانکنشتاین به تۆمه‌تی کوشتنی ستایشــکراو .دۆزینه‌وه‌ی چــاپ ،دۆزینه‌وه‌ی ماتــۆڕی هه‌ڵمــی ،دۆزینــه‌وه‌ی کاره‌بــا و ستایشــیان ده‌کرد .ئه‌و کاته که تازه هێشتا توانای خۆی له زانست و کیمایه‌گه‌ری گه‌شه هاوڕێکه‌ی ده‌خرێته زیندانه‌وه. دوای ئازادبوونی له زیندان فرانکنشــتاین دوواتریــش تیۆری گه‌شه‌ســه‌ندنی جۆره‌کان هه‌مووان خه‌ریکی ستایشــی ئــه‌و بارودۆخه پێ بدات و بتوانێت ژیان بکاته به‌ری شــتی تازه‌یه‌ن که به مۆدرنیتی ناسراوه ،هه‌مووان بێگیانــه‌وه و دواجــار بوونه‌وه‌رێکی زه‌به‌الح ده‌گه‌ڕێتــه‌وه ماڵــه‌وه و ئیلیزابێــس ناوێــک هه‌موو ئه‌وانه له الیه‌ک ،له الیه‌کی تریشــه‌وه زانســت وه‌ک خوای ســه‌رده‌می نوێ ســه‌یر دروست بکات .زه‌به‌الح ،چونکه فرانکنشتاین کــه پێشــتر هه‌تیوێــک بــووه و دایــک و ستایشــکردنی عه‌قــڵ و پرســیار دانه‌نان له ده‌کــه‌ن ،هه‌مــووان عه‌قــڵ وه‌ک تاکه ئامراز ناتووانێــت هه‌موو به‌شــه ورده‌کانی له‌شــی باوکــی به‌خێویــان کردووه و خۆشه‌ویســتی ســه‌ر حوکــم و ده‌رئه‌نجامه‌کانــی وا ده‌که‌ن بۆ تێگه‌یشــتن له دنیا و که‌شــفی حه‌قیقه‌ت ئــه‌و ده‌عه‌جانه به بچووکی دروســت بکات ،فرانکنشــتاین بــووه ده‌خوازێت ،له شــه‌وی کــه سه‌رکێشــی زانســتی وه‌ک کارێکــی سه‌یر ده‌که‌ن ،ئه‌و ده‌نگانه یه‌کجار که‌من که جگه له‌وه‌ش ناتووانێت به جوانی دروستیان بووکێنیدا ده‌عه‌جانه‌که ئیلیزابێس ده‌کوژێت .پرۆمیسۆســی ســه‌یر بکرێــت .هه‌ڵبه‌ته زۆر دیدێکــی ڕه‌خنه‌گرانه‌یــان هه‌یه بــۆ عه‌قڵ و بکات ،ئه‌مه‌ش ده‌یترســێنێت و له ده‌ســتی کوژرانــی ئه‌و که‌ســانه به‌هــۆی ده‌رئه‌نجامی دره‌نگتــر کاڕل پۆپــه‌ر زانســت ده‌داتــه به‌ر سه‌رکێشــیه‌کانی ،زانست و جه‌به‌روته‌کانی و ڕاده‌کات و ده‌عه‌جانه‌کــه‌ش دیــار نامێنێت .ئه‌و کاره‌وه ،وا له فرانکنشتاین بکات هه‌موو ڕه‌خنــه و هه‌موو تیۆریه‌کی زانســتی تا ئه‌و مه‌ترسیه‌کانی ،ڕۆشنگه‌ری و مژده‌کانی .له‌و ئه‌م ئه‌زموونه فرانکنشــتاین نه‌خۆش ده‌خات گیانــی پڕ بێت لــه ڕق و ئاره‌زوویه‌کی توند شــوێنه به ڕاســت ده‌زانێت که هێشتا تیۆره کاته‌دا که‌من ئه‌و که‌ســانه‌ی گرفته‌کانی ئه‌و و وای لــێ ده‌کات په‌نا بــۆ هاوڕێی منداڵیی بــۆ تۆڵه کردنه‌وه لــه ده‌عه‌جانه‌که ،ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌کــه‌ی ده‌رنه‌که‌وتــووه .له‌نــاو ئــه‌و جیهانه ده‌بینن. خۆی ،هینری کلێرڤــاڵ ،ببات .دوای ئه‌وه‌ی وای لــێ ده‌کات بچێــت تــه‌وه‌ره‌ی باکــوور که‌ش و هه‌وا زانســتی و سیاسی و فیکریه‌دا نووســینی کاتی له و دا ه نۆزد له ســه‌ده‌ی چاک ده‌بێته‌وه ،ده‌بیستێت که ویلیامی برای به‌دووایــدا بگه‌ڕێت ،ده‌یدۆزێته‌وه ،به‌اڵم نه‌ک نووسینی فرانکشتاین و ڕه‌خنه‌کردنی مرۆڤی ئــه‌و ڕۆمانه‌دا ،هێشــتا نیو ســه‌ده زیاترمان کــوژراوه .دوای ئــهوهی دایه‌نه‌کــه‌ی ویلیام هــه‌ر ناتووانێــت بیکوژێــت ،بگــره خه‌ریکه مۆدێــرن له کارێکی ئه‌ده‌بی و ئیســتاتیکیدا مــاوه بگه‌ینــه جه‌نگــه ماڵوێرانکه‌ره‌کانــی تۆمه‌تبار ده‌کرێت به‌وه‌ی ویلیامی کوشتووه ،خۆیشــی تیــا ده‌چێت ،ئه‌مــه‌ش هه‌مان ئه‌و هه‌وڵێکی داهێنه‌رانه‌یه ،نه‌خاســما کاره‌که‌ش ســه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و بیری ڕه‌خنه‌یی فرانکنشــتاین ده‌عه‌جانه‌کــ ه ده‌بینێت و پێی کاته‌یــه کــه پیاوه‌کانــی کاپتــن ڕۆبــه‌رت کچێکــی هه‌ژده ســااڵنی وه‌کو ماری شــیلی قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت له ڕۆشنگه‌ری ،به‌اڵم وایــه ئه‌و براکه‌ی کوشــتووه نه‌ک دایه‌نه‌که ،واڵتــۆن ده‌عه‌جانه‌که ده‌بین و ئینجا ڤیکتۆر بینووسێت .به‌اڵم خاڵێک گرنگه ئاماژه‌ی پێ ئه‌گه‌ر له فه‌لسه‌فه‌دا نیتچه مۆدێرنیتی ده‌داته به‌ر ڕه‌خنه و زوو هه‌ســت به مه‌ترسیه‌کان و گرفته‌کانــی مۆدێرنیتــی ده‌کات ،ئه‌وا ماری شیلی له ئه‌ده‌بدا و به‌شێوه‌یه‌کی ئیستاتیکی داهێنه‌رانه ســه‌رنجمان بۆ سه‌رکێشــیه‌کانی زانست و ئاکامه ترسناکه‌کانی ڕاده‌كێشێت. کاپتــن رۆبــه‌رت واڵتــۆن ،دوای ئــهوهی شکســت ده‌هێنێت له‌وه‌ی ببێت به نووسه‌ر، به ئومێدی بەده‌ســت هێنانی ناوبانگ له‌گه‌ڵ تیمه‌که‌یــدا به که‌شــتیه‌ک ڕوو لــه ته‌وه‌ره‌ی باکــووری گــۆی زه‌وی ده‌کــه‌ن .ئــه‌و ،واته کاپتن واڵتۆن ،له نامه‌کانیدا بۆ خوشکه‌که‌ی باســی ئــه‌و‌ه ده‌کات که ڕۆژێکیــان که دنیا ســارد و ته‌مومــژه تیمه‌کــه‌ی لــه دووره‌وه بوونه‌وه‌رێکــی زه‌بــه‌الح ده‌بینــن و دواتــر پیاوێکــی نیمچــه ڕه‌قبــوه‌وه ده‌دۆزنــه‌وه و به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ک که‌ســێکی دێوانه سه‌یر فرانکنشــتاین ده‌بیننــه‌وه کــه خه‌ریکــه له بدرێــت که ماری شــیلی خــۆی له‌ناو که‌ش و هه‌وایه‌کــی خێزانــی تایبه‌تــدا پــه‌روه‌رده گه‌رمــی ده‌که‌نــه‌وه .ئه‌و پیاوه کــه جگه له نه‌کرێت ،قســه ناکات و ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی سه‌رمادا ڕه‌ق ببێته‌وه. وه‌ک چــۆن پرۆمیســۆس بــه پێچه‌وانه‌ی بــووه .ئه‌و کچــی ویلیام گۆدویــن (باوکی) ڤیکتۆر فرانکنشــتاین ،که‌سێکی دیکه نییه .له سێداره‌دانی دایه‌نه‌که. دوای ئــهوهی ده‌بوژێتــه‌وه چیرۆکی خۆی و فرانکنشتاین له ده‌شت و کێو ده‌عه‌جانه‌که ویســتی زیۆس له ئه‌فســانه‌ی یۆنانیدا ئاگر فه‌یله‌سوفه ،هه‌روه‌ها دایکیشی فه‌یله‌سووف بوونه‌وه‌ره زه‌به‌الحه‌که ده‌گێڕێته‌وه. ده‌دۆزێتــه‌وه ،ئه‌مــه‌ش دوای ئه‌وه‌یــه کــه ده‌دزێــت بــۆ مــرۆڤ و ســه‌رپێچی ده‌کات ،و فیمنیسته(ماری ولستنکرافت) ،مێرده‌که‌ی ڤیکتــۆر فرانکنشــتاین لــه خێزانێکــی ده‌عه‌جانه‌که ماڵێکی له گوندێک ســوتاندووه ئه‌مــه‌ش ده‌یخاته بــه‌رده‌م ڕق و نه‌فره‌تێکی شاعیری ڕۆمانتیکی و نووسه‌رێکی گە‌وره‌یه ده‌وڵه‌مه‌نــدی جه‌نه‌وایــی لــه دایکبــووه ،له و ئه‌ندامانی ماڵه‌که له ترســا ڕایان کردووه .ئه‌به‌دیه‌وه ،ئاواش فرانکنشــتاین به ڕێنوێنی (پێرســی شــیلی) .هه‌رچه‌نده هه‌ر که ناوی منداڵیــه‌وه له‌گــه‌ڵ براکانــی تــری هاندراوه ده‌عه‌جانه‌کــه داوا لــه فرانکنشــتاین ده‌کات که‌ڵکه‌ڵه زانستییه‌کانی خۆی به‌دوای نه‌مریدا ماری شیلی دێت ئێمه ڕۆمانی فرانکنشتاینمان تێگه‌یشــتنی فراوانــی له جیهــان هه‌بێت له هاوتایه‌کــی ژنی بۆ دروســت بــکات و به‌ڵێن ده‌گه‌ڕێــت و ژیانی ده‌بێتــه مه‌یدانی درامای دێتــه خه‌یاڵ ،به‌اڵم ڕۆمانی زۆر باشــی تری ڕێگه‌ی زانســته‌وه ،بۆیه فرانکنشاین خولیای ده‌دات ئه‌گــه‌ر ئــهوهی بــۆ بکات تــه‌واو له تراژیدی یــه‌ک له دوای یه‌ک .فرانکنشــتاین نووســیوه له ناویانــدا( ،لــۆدۆر ،فۆڵکنه‌ر، زانست و تیۆره زانستیه‌کان ده‌که‌وێته سه‌ری .ئاوه‌دانی دوور ده‌که‌وێته‌وه .فرانکنشتاین له کــه پرۆمیسۆســی مۆدێرنــه و متمانه‌یه‌کــی دوامرۆڤ). هه‌مــان ڕۆمــان لــه ســاڵی ١٩٣١له‌الیه‌ن پێــش ئه‌وه‌ی بچێته زانکۆ به ماوه‌یه‌کی که‌م ترسی ژیانی خۆی و هاوڕێکانی و خێزانه‌که‌ی میتافیزیکــی به توانــای لێهاتوویی و خه‌یاڵ دایکی ده‌مرێت ،ئه‌مــه‌ش زیاتر هانی ده‌دات به دوودڵیه‌وه ڕازی ده‌بێت ،ئهوه جگه له‌وه‌ی و خولیا زانســتییه‌کانی خــۆی هه‌یه ،مردنی جه‌یمــس وه‌یڵی ده‌رهێنــه‌ره‌وه کراوه‌ته فیلم قووڵتر بێته‌وه هه‌م له جیهان و هه‌م له خودی فرانکنشــتاین که نموونه‌ی ئینسانی مۆدێرنه دایکــی هــه‌م پرســیارێکی ئۆنتۆلۆجــی ال و دواتر و له ســاڵی ١٩٩٤دا کینیس برانای ژیــان .مردنی دایکی ،فرانکنشــتاین ده‌خاته دیدێکی ڕۆمانسی هه‌یه سه‌باره‌ت به بوون و ده‌جوڵێنێت سه‌بار‌ه به چییه‌تی مه‌رگ ،هه‌م ده‌رهێنــه‌ر فیلمێكــی تری له‌ســه‌ر دروســت بــه‌رده‌م گرفتێکی ئۆنتۆلۆجــی گه‌وره‌وه که پێی وایه بوونه‌وه‌ره‌کان به جیا له سروشــت هانی ده‌دات به دوای سه‌رکێشییه‌کانی خۆی ده‌کات کــه تیایــدا ڕۆبه‌رت دینیــرۆ له ڕۆڵی ده‌عه‌جانه‌کــه و خــودی کینیــس براناڕۆڵی پرســیاره ده‌ربــاره‌ی مه‌رگ ،لێــره‌دا هه‌مان و ڕه‌فتاریــان مافی به‌خته‌وه‌ریان هه‌یه ،بۆیه بکه‌وێت. له ســه‌ده‌ی هه‌ژده و نۆزده‌دا که زانســت ڤیکتۆر فرانکنشتاین ده‌بینێت تیایدا. پرســیار ڕووبه‌ڕووی فرانکنشــتاین ده‌بێته‌وه هه‌وڵ ده‌دات ژنێک بۆ ده‌عه‌جانه‌که دروســت
ئه‌گه‌ر له فه‌لسه‌فه‌دا نیتچه مۆدێرنیتی ده‌داته به‌ر ڕه‌خنه و زوو هه‌ست به مه‌ترسیه‌کان و گرفته‌کانی مۆدێرنیتی ده‌کات ،ئه‌وا ماری شیلی له ئه‌ده‌بدا و به‌شێوه‌یه‌کی ئیستاتیکی داهێنه‌رانه سه‌رنجمان بۆ سه‌رکێشیه‌کانی زانست و ئاکامه ترسناکه‌کانی ڕاده‌كێشێت
1 دەگێڕنەوە ،كەسێك لە ئەبی تەمام دەپرسێت :تۆ بۆچی ئەوە دەڵێــی كە تێیناگەین؟ ئەویش لە وەاڵمدا دەڵێت :تۆ بۆچی لەوە ناگەیت كە دەگوترێ؟ وێڕای ئەو هەموو گۆڕانكاریەی بەسەر پەیوەندی نێوان نووسەر ێ و خوێنەردا هاتووە ،دەكرێت ئێستاش ئەمە دیالۆگی نێوان هەند نووسەر و خوێنەری ئێمە بن. 2 ئایــا قســە ناودارەكەی باروخ ســپینوزای فەیلەســوف چەندی ڕاســتی تێــدا مــاوە كــە دەیگــوت :بااڵتریــن چاكــە و ترۆپكی بەختەوەری بریتییە لە ( خۆشیی زانین)؟ ئایا زانین هەمان چەمك و ئاراســتەی فەلسەفی و زانستیانەی ماوە كە سپینوزا مەبەستی بوو؟ خۆ بە تەنها خوێندنەوەی كتێبەكەی نعۆم چۆمســكی (501 ساڵ :داگیركردن بەردەوامە) بەسە بۆ ئەوەی بزانیت ئەم جیهانە فێڵــی مــەزن بەڕێوەی دەبــات ،كاتێك بــاس لە ڕێكخــراوە مرۆ دۆســتییەكان دەكا چی بەسەر كۆمەڵگاكان دێنن ،لە ناردنی مار و سن و كیسەڵە و نەخۆشی و بڕینەوەی قاچ و دەست لە ڕێگەی خەستەخانەكانیانەوە لە ئەفغانستان و عێراق و كەمبۆدیا و الوس و ڤێتنــام ،ئەوە كۆمپانیا گەورەكانــی دەرمان و خورادن لەوالوە بووەســتن ،جا چۆمســكی بۆچییە؟ خۆ قەیرانەكانی الی خۆمان دوو نعۆم چۆمســكی دەوێ ،لــە قەیرانی توندڕەوی و پابەندبوون و بــە دەســەاڵت و مووچە و ســووتەمەنی و داخســتنی گۆڤار و ڕۆژنامەكان و سەنتەرەكانی ڕوناكبیریی و نەمانی شانۆ و سینەما و هتد . .كاتژمێرێك سەیركردنی تەلەفزیۆن بەسە بۆ ئەوەی ئەو ێ بیخۆیت لەگەڵ دیمەنی منداڵێكی ئاوارەی سێوە سوورەی دەتەو حەســەكە ببێتە ســێوە حەرامەكەی ئــادەم ،بینینــی منداڵێكی كلێنســفرۆش لە شــەقامەكاندا كافییــە تا هەتایە پێویســتت بە كلێنس بێت بۆ سڕینەوەی ئاوێنەی تەڵخی ئەم ڕۆژگارە. 3 ســەیرە :ئێمە هەموو قەیرانەكانمان تاقیكردەوە تەنیا قەیرانی ێ لە ژیانــی ڕۆژانەمانــدا هیچ زمــان نەبێــت ،ئــەوەی دەگــوزەر لۆژیكێــك نایگرێتــەوە :دەتوانین نــاوی بنێین شــێتیی و غیابی عەقــڵ ،هاوكاریی و هەماهەنگی لەگــەڵ مێژووماندا دەكا ،كەچی ئێستاش دەترسین لەوەی وڕێنە بنووسینەوە ،لە تێكستدا پۆشتە و بــاو دەردەكەویــن ،دەترســین لەوەی زمان الســتیك بێت و بە دەســتمانەوە بپچڕێت ،قسەی نەستەق دەڵێین و ئاوڕ لەو هەموو شــێتییە ڕژاوەی دنیامــان نادەینەوە ،بە تایبــەت گەر بزانین ئەو شــێتییە ســەرچاوەكەی لەو دەزگایانەوەیە كە بۆ ئەوە دروســت كــراون ژیــان و زانینمان هاوتەریب بكا :هــەر بۆ نمونە وەزارەتی ئەوقاف و وەزارەتی پەروەردە و فێركردن. 4 شــاعیران زۆربەیان (خەریكە بڵێم هەموویان) پەنا بۆ منداڵیی خۆیان دەبەن ،وەك فریادڕەسێكی فەنتاسی و نیشاندانی خراپیی ئێستا و ئایندەیان ،بەس پرسیارێك: ئایــا دەتوانێ بەرەنگاری ئەو هەموو خراپەیەی لە دنیادا هەیە ببێتەوە ،بەوەی منداڵ بمێنێتەوە؟ بێجگــە لــە بزووتنەوەی چەكــداری ،لە مێژووی كــورددا كەی حسێب بۆ وشە كراوە (بێجگە لەو تێكستانەی لە كۆتاییدا تێكەڵ بە پڕۆژەی دەسەاڵت بوونەتەوە)؟ ،ئەوە نییە بیست و چوار ساڵە قسە دەكەین و دەنووسین :هیچی گۆڕی؟ خۆی هاوكێشەیەكی سادەیە ،هەرچەندە زاڵمانەیە ،كە بریتییە لــەوەی :ئێمە ئەوەی پێمان خۆشــە دەیڵێیــن ،ئەوانیش ئەوەی پێیان خۆشە دەیكەن. لێــرەوە شــاعیران لەو مندااڵنــە دەچن بەرد بگرنــە دارێك كە نازانن بەردار نییە و دڵیان بەم یاریەش خۆشە. 5 زۆربەی ســوڵتان و پاشاكانی ئیسالمی و عوسمانی و سەفەوی و قاجاری شــیعریان نووسیوە و دیوانیان هەیە ،تەنانەت ستالین و كاسترۆ و سەدام حوسێن و عومەر تۆریخۆسیش ،عیدی ئەمین و قەزافیش ،ئەمەیە گەورەیی شیعر .تەنانەت تاوانبار و خوێنڕێژ و دیكتاتۆرەكانیش پەنا بۆ شیعر دەبەن ،لەگەڵ ئەوەی لە ڕووی ئەخالقیەوە ئینسان قێز لەو دووڕوویی ئەو سەركردانە دەكاتەوە، بەاڵم لە هەمانكاتدا دەبێت شاعیران بەوەوە بنازن كە لەبەرەیەكی چەند جوانی هونەرین :كە شیعرە. 6 هەموو ،دێین و دەدوێین و بە دەمی پڕ وڕێنەوە، هەر یەكە و گوایە كلیلێكی الیە: بەاڵم بۆ كامە دەرگا؟ مەگەر ئێمە لە بیابانی تەنیایی نین؟ چما ئێمە دەرنەكراوین؟
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
3
سەرچاوەی ڕۆمانی 1984كام ڕۆمانەیە؟
««
(ئێمە ،سروود ،جیهانی تازەی بوێر) شیالن ڕەشید – ڕێبین خدر ڕۆمانــی 1984لەوە ناســراوترە ئێمە بیناسێنین .لە جیهاندا و لە ناو خوێنەرانی كوردیشــدا ،ئەم ڕۆمانە دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبــووە ،بەڕادەیــەك لەگەڵ ناوی «جۆرج ئۆروێل» زیاتر لە بەرهەمەكانی تــری ،نــاوی ڕۆمانــی « »1984دێتــە بەرچاوی خوێنەران .هۆكارەكانی ناوبانگ و هاتنەپێشــەوەی ئــەم ڕۆمانــە زۆرن، هەم لەڕووی بابــەت و فیكری ڕۆمانەكە، هەمیــش لــە ڕووی شــێواز و چۆنییەتی گێڕانەوەكــەی .ڕۆمانەكــە لەیــەك كاتدا خەیاڵی زانســتیی و دیســتۆپیا و بابەتی وردی كۆمەاڵیەتیی و سەردەمیی بەیەكەوە كۆدەكاتــەوە .ڕۆمانێــك كــە لــە 1949 باڵودەبێتەوە و پێشبینی داهاتوو دەكات و دیوێكــی وێران و دەستبەســەراگیراوی ئــەو داهاتووەیشــمان پیشــان دەدات. بــە شــێوازێكی سەرســوڕهێنەریش ئەو كــۆت و بەندانە وێنەدەكێشــی كە مرۆڤ بەهۆیانــەوە هەڵدەدرێتــە نــاو كۆمەڵ و لــە تاكایەتیــی خــۆی دوور دەخرێتەوە. لــە ڕاســتییدا جیهانێكی تەواو ترســناك و داڕمــاو دێنێتــە بــەر نیــگا ،كــە هیچ دەرگەیەكی بچكۆلەیش بۆ ڕزگاربوون لەو جیهانە نییە ،تەنانەت ســۆز و هەســتی تایبەتییــش كەوتوونەتــە ژێــر چاودێری وایەر و شاشە هەاڵیساوەكان .بەو هۆیەی ئەم ڕۆمانە كراوە بە كوردیی و خوێنەری كــورد بەڕادەیەكــی باش پێی ئاشــنایە و چەنــدان وتاری لەســەر نووســراون و وەرگێــردراون ،دەتوانیــن دەروازەیەكــی ڕەخنەیی لەســەر وااڵكەین ،ڕەنگە دوای ئــەو وتــارەی ئێمەیش كەســانێك هەبن دەروازەكــە فراوانتــر ،كراوەتــر بــەرەو دیالۆگێكــی هێمنانە لەبارەی ئەم ڕۆمانە ببەن. **** ئاشــكرایە دنیای ئەدەبیات بە گشتیی و ڕۆمانیــش بەتایبەتی دنیایەكی كراوەیە و چیــڕۆك و بابەتــەكان بەڕادەیەكی زۆر لەیەكتــری دەخۆنــەوە و تەنانــەت زۆر جاریش لەناو یەكتریدا ژیان دەكەن .بەو واتایەی كە هەندێك نووسەر بڕوایان وایە ئەندێشــە و فیكــری تازە لــە ئەدەبیاتدا بوونــی نییــە ،ئەوەی هەیە هــی كۆنە و تەنیا گێڕانەوە و شــێوازی دەربڕین نوێ دەبنــەوە .ئێمــەش تــەواو لەگــەڵ ئــەم بۆچوونانەدایــن ،بەتایبەت كــە دەبینین ڕۆمان و شــانۆ و شــیعری مۆدێرن چەند بــاش سرووشــیان لــە ڕۆمان و شــانۆ و شــیعری كالسیك وەرگرتووە ،هەندێكجار كــە ورد دەبینەوە وا دێتە بەرچاومان كە نووســەرانێكی وەك (ساموێڵ بێكێت) و ( (جەیمس جۆیس) و ت.س.ئیلیــۆت) و هــی تر ،چەند پڕن لە (شكســپیر) و ( جۆن میڵتن) و (چارڵز دیكنز) و دەیان نووســەری كالسیكی تر. بەو واتایەی فیكر و ئەندێشەی نووسەرە كۆنەكان لەناو دەق و كاركردنی نووسەرە نوێیەكاندا ڕەنگدانەوەی بەرچاوی هەبووە و هەیە .بەاڵم سەرەڕای هەموو ئەوانەیش لــە ئەدەبیاتی گێڕانــەوە و تایبەتیش لە ڕۆمانــدا فیكــر و چیــڕۆك لــە زۆر باردا شــتانێكی تایبەتن ،بەتایبەت لە كاتێكدا كــە چیڕۆك و پلۆتــی ڕۆمانەكە ئەوەندە لەیەكــەوە نزیكبــن نەتوانیــن نزیكییەكە لەبەرچاو نەگرین .ئەم لەبەرچاوگرتنەش بــۆ ســڕینەوەی ئەم یان ئەو تێكســت و ڕۆمانــە نییــە ،بەڵكو بــۆ بەراوركردن و پەیداكردنــی چاوێكــی ڕەخنەییــە ،كــە بتوانین بە هۆیەوە باشــتر سەرنج بدەین و ڕوانگەی ڕەخنەیــی خۆمان بخەینەڕو. لەم ســۆنگەیەوە ئێمــە پێمانوایە ڕۆمانی 1984ســەرچاوەیەكی هەیــە ،كــە فیكر و ئەندێشــە و چیڕۆكــی ڕۆمانەكــە لــەو ســەرچاوە هاتــووە و وەرگیــراوە ،نەك بە تەنیا ســەرچاوەیەكیش ،بەڵكو چەند ســەرچاوەیەكیش كە یــەك بەدوای یەك
كاریگەری زۆریان لەسەر ڕۆمانەكە داناوە 503-Dلــە ماڵێكی شووشــەدا دەژی، و ،بەڕادەیەكی یەكجار زۆر ڕەنگی خۆیان ئەمــەش بۆ ئەوەی ڕوونتــر بكەوێتە ژێر هەڵڕشــتۆتە ناوی .ئەم ســەرچاوانەیش چاوی دەوڵەت و دەزگا كۆنتڕۆلكەرەكان. ســێ ڕۆمانــن ،كە هەریەكەیــان لەكات و لەم ڕۆمانەدا خۆشەویستییش لەچاودێری ســاتی خۆیدا و بۆ ئێســتایش ناونیشانی بەردەوامدایــە و ئەمەیش بەهەمانشــێوە دیــاری ناو ئەدەبیــات و ڕۆمانن .یەكەم لــە ڕۆمانــی 1984دا دووبارە دەبێتەوە. ســەرچاوە و ڕۆمان كە پێش لە هەریەك گومانی تێــدا نییە جۆرج ئۆروێل ڕۆمانی لــەو ڕۆمانانــە ئــەم دنیایــە داڕمــاو و (ئێمە)ی خوێندۆتەوە و لە ساڵی 1946 تێكشكاوەی (كە دواتر لە 1984دووبارە سێ ساڵ پێش باڵوكردنەوەی ڕۆمانەكەی بۆتــەوە ،لــە ڕۆمانــی ســروود دووبــارە خــۆی ( )1984خوێندنەوەیەكــی بــۆ بۆتــەوە ،لە ڕۆمانــی جیهانی تازەی بوێر ڕۆمانەكە كــردووە .لــە خوێندنەوەكەیدا دووبــارە بۆتــەوە) نیشــان داوە ،ڕۆمانی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ڕۆمانی (ئێمە) «ئێمە»ی نووســەری ڕووس «یەڤگەنی یەكێكە لــە ڕۆمانە كاریگەر و جوانەكانی زەمیاتیــن»ە .لێرەدا یــەك لەدوای یەك ســەردەم ،هەروەها باس لەوەیش دەكات باســی هەریــەك لــەو ڕۆمانانــە دەكەین چونكــە ڕۆمانــی (ئێمــە) بەهــۆی دیوە و بــەراوردی نێوانیــان ،هەمووشــیان لە ئایدۆلۆژییەكــەی لــە ڕووســیا قەدەغــە ڕێگــەی هێڵێكــەوە بــەراورد دەكەین بە كراوبــوو ،من (واتــە ئۆروێل) كۆپییەكی ڕۆمانەكەم بە قەرز دەستكەوت .ئەمەیش 1984ی جۆرج ئۆروێل. ئــەوە دەردەخــات كە (جــۆرج ئۆروێل) **** زۆر كاریگــەر بــووە بــە ڕۆمانەكــە و ڕۆمانی (ئێمە :)we - ئەم ڕۆمانەی نووسەری ڕووس یەڤگەنی ئاگادارییەكی تەواوی هەبووە لەمبارەوە. زەمیاتیــن Yevgeny Zamyatinبەشــێوەیەكی گشــتی دەتوانین ڕۆمانی لە ساڵی 1921باڵوبۆتەوە .واتە نزیكەی (ئێمــە) بە یەكەم ســەرچاوە و كانگەی 28ســاڵ پێــش باڵوبوونــەوەی ڕۆمانی خەیــاڵ و ئەندێشــەی ئۆروێل دابنێین بۆ 1984ی ئۆروێــل كــە لــە ســاڵی 1949نووسینی ڕۆمانی .1984 باڵوبۆتــەوە .پلۆتــی ڕۆمانــی (ئێمــە) ڕۆمانی ( سروود:)Anthem - ســەبارەت بــە جیهانێكــی داگیركــراوە، ئەم ڕۆمانە هی ژنە نووســەری ڕووسی جیهانێــك كــە بۆتــەوە بەیــەك واڵت و ئەو واڵتەیش سەرتاپای لەژێر سیستەمی –ئەمریكی ئاین ڕاند Ayn Randە. كۆنتڕۆڵكــردن و چاودێریــی كردندایــە .بۆ یەكەمجار لە ساڵی 1938باڵوبۆتەوە. تەنانەت كەشتییەكی گەورەی ئاسمانییش واتــە حەڤدە ســاڵ پــاش باڵوبوونەوەی درووســت دەكرێــت تا لە ڕێیــەوە هەوڵ ڕۆمانــی (ئێمــە) و یانزە ســاڵیش پێش بدرێــت ئەســتێرەكانیش داگیــر بكرێن .باڵوبوونــەوەی ڕۆمانی 1984ی ئۆروێل. ئەندازیارێــك سەرپەرشــتی پڕۆژەی ئەم ئاین ڕاند چونكە خۆی لە بنەچەدا ڕووس كەشــتییە دەكات كە نــاوی »»503-Dبووە و ڕۆمانی (ئێمە) یش بۆ یەكەمجار یە .ئەم ئەندازیارە بەردەوام هاوشــێوەی لە ئەمەریــكا باڵوبۆتەوە (بەو هۆیەی لە «وینســتن سمیس» ی پاڵەوانی ڕۆمانی ڕووسیا قەدەغەكرابوو) بێگومان ئاگاداری 1984لەژێــر چاودێــری تونــدی دەزگای ئــەو ڕۆمانەبــووە .ڕۆمانی (ســروود) بە نهێنــی (تاكە دەوڵەت) دایــە .ئەندازیار ئاشــكرا ڕەنگدانەوەی ڕۆمانی (ئێمە) ی
پێــوە دیارە ،هــەر چەنــدە ڕۆمانەكە بە 1984لــە ڕۆمانی (ســروود) ەوە نزیكە .هەموویانی خوێندۆتەوە. **** زمانێكی سادە نووســراوە و نووسەرەكە هەموویشیان هێڵێكی سەرەكی بەیەكەوە دوای ئەوەی ســەرنجی هــەر یەك لەو خۆی لە ئاڵۆزیی و وەسفی زۆر پاراستووە .گرێیانــدەدا و تــەواو لەیەكیــان نزیــك ســێ ڕۆمانە و 1984یشمان دا ،دەبینین بــەاڵم بــە هەمانشــێوەی (ئێمــە) ناوی دەكاتەوە. كە چــۆن یەك بەدوای یەك كاریگەرییان كارەكتەرەكانــی ژمارەیان پێــوە لكاوە، خســتۆتە ســەر یەك و بۆیشــمان ڕوون ڕۆمانی (جیهانی تازەی بوێر – هەروەهــا لــە ڕووی فیكر و بابەتیشــەوە دەبێتــەوە كە ناوبانگ و پێشــەنگبوونی :)Brave New World دەربــڕی هەمــان ئــەو جیهانــە داڕماو و ئــەم ڕۆمانــە هی نووســەری بەریتانی ( )1984بــە تەنیــا هــی ڕۆمانەكــە و كۆنتڕۆڵكراوەیە .پاڵەوانی ڕۆمانەكە ناوی »»2521-7 Equalityە.پاڵەوانەكــە ئەڵــدوس هەكســڵی ( Aldousخــودی ئۆروێــل خــۆی نییــە .بەڵكو لە لەژێــر تونێلێكــدا و بــە یارمەتــی چرای )Huxleyیە .ساڵی 1931باڵوبۆتەوە .پشــت ڕۆمانەكەیــەوە ســێ ڕۆمانــی تر مۆمێــك دەژی ،وەك ڕاكردووێــك واتــە هەژدە ســاڵ پێــش باڵوبوونەوەی هــەن فیكرە و چیڕۆكی ڕۆمانەكەی خۆی دەردەكەوێــت لــە دەزگا نهێنیــی و ڕۆمانــی .1984ڕۆمانەكــە بــاس لــە لێ پێكهێناون .كاتێ كەســێك ئەو ســێ چاودێرییەكان( .سروود) بە گێڕەرەوەی دەوڵەتێكی تۆتالیتار دەكات كە دەســتی ڕۆمانانە دەخوێنێتەوە ،بۆی دەردەكەوێت (ئێمە) ڕۆمانەكــە دەگێڕێتەوە ،ئەوەیش بەســەر دنیــادا گرتــووە بــە (دەوڵەتی 1984چ لــە ڕووی پلۆتــەوە چ لە ڕووی بــە ڕوونی كاریگــەری ڕۆمانی (ئێمە) ی جیهــان) ناوزەنــد دەكرێــت .هەركە ئەم گێڕانــەوەوە ئەوەنــدە ڕۆمانێكــی نوێ و پێوە دیارە لە بایەخدان بە كۆكردنەوەی ڕۆمانــە باڵودەبێتــەوە جــۆرج ئۆروێــل بەرچاونەكەوتوو نییــە .بەڵكو زۆر پێش مــرۆڤ و نەهێشــتنی تاكایەتــی مرۆڤ ،نووســەرەكەی بــەوە تۆمەتبــار دەكات ئەو هەمان جیهان و هەمان كارەكتەرانی هەروەك لە خودی ناونیشانەكەی ڕۆمانی كــە ڕۆمانەكــەی واتە (ڕۆمانــی جیهانی (ئێمــە) بــەدی دەكرێــت .لــە ڕۆمانــی تــازەی بوێــر) ی لــە ڕۆمانــی ( ئێمە) (سروود)یشدا هاوشێوەی ڕۆمانی (ئێمە) ی «یەڤگەنــی زەمیاتیــن» وەرگرتووە. پەیوەندییەكی خۆشەویســتیی و دڵدارانە ئۆروێــل بــەوەش ناوەســتێ ،بەڵكــو لە هەیە لەنێوان « »2521-Equality7ی خوێندنــەوەی خۆیدا بــۆ ڕۆمانی (ئێمە) پاڵەوانی ڕۆمانەكە و دڵدارەكەی كە ناوی هــەروەك لەســەرەوەیش ئاماژەیەكمــان «»3000-Liberty5ە .ئەم پەیوەندییە پێیــدا ،ڕۆمانــی (جیهانی تــازەی بوێر) خۆشەویستییە كە كەتۆتە ژێر سێبەری بــە كۆپییەكی تــەواوی ڕۆمانــی (ئێمە) ڕادار و ئامرازە چاودێرییەكان بەهەمانجۆر لە قەڵەم دەدات ،بە ڕوونی و ئاشــكرایی لە ڕۆمانی 1984یشدا دووبارە دەبێتەوە .دیارە كە دەیەوێت بڵێت هەكســڵی دزی پەیوەندیی خۆشەویستی لە هەریەك لەم ئەدەبیی كردووە .هەكســڵی مامۆســتای ڕۆمانانــەدا قەدەغەكــراوە و ڕێگەپێدراو زمانی فەڕەنســی (جــۆرج ئۆروێل) بووە نییــە ،چونكە خۆشەویســتی هەڵبژاردن و ویســتی تاكانــەی لــێ دەكەوێتــەوە، كــە ئەمەیــش ســنوور بەزانــدن و پاوان شــكاندنە بــە پێی یاســا و دەســتووری ئــەو سیســتمانە .لەگــەڵ ئەمانەیشــدا كۆنترۆڵكــراو و هەمــان چیڕۆك لە چەند ئــەم ڕۆمانەش وەك ڕۆمانــی (ئێمە) و، ڕۆمانێكــی تردا بــە لەیەكچوونــی زۆری ڕۆمانی 1984یش وەك ڕۆمانی (سروود) تــا ڕادەی لەبەرگرتنــەوە هــەن1984 . هەرســێكیان بــاس لــە سیســتمێكی ڕاســت وەك ئەو ســەركردە و پاڵەوانانە تۆتالیتــاری توندوتیژ دەكــەن كە تیایدا دێتەبەرچاو كە لەســەر شــانی ئەوانی تر مرۆڤــەكان خاوەنی هیچــی خۆیان نین و خۆیــان بەرز دەكەنــەوە و بڵندتر خۆیان نیشــانی جیهــان دەدەن و ناوبانگــی زۆر پەیــدا دەكــەن .ڕاســتە لــە جیهانی ئەدەبیــات و گێڕانــەوەدا هــەروەك چۆن لــە ســەرەتایش ئاماژەمــان پێكــرد زۆر لەیەكچــوون و لەیەكوەرگرتن ئاســایین، بــەاڵم ئەوەتا خــودی (جــۆرج ئۆروێل) كــە نووســەرێكی ئەوەنــدە بەناوبانگ و لــە كاتێكدا جۆرج ئەو بــە دزی ئەدەبی دیارە و خاوەنــی چەندین ڕۆمانی گرنگە تۆمەتبــار دەكات ،دوای هەژدەســاڵ كە لە ئەدەبیاتی جیهانییدا لەیەكچوونەكەی جــۆرج ڕۆمانەكــەی خــۆی 1984چــاپ ڕۆمانــی (ئێمــە) و ڕۆمانــی (جیهانــی دەكات هەكســڵی نامەیەكی بۆ دەنێرێت .تازەی بوێر) بە كۆپیكردن و دزی ئەدەبی هەكسڵی هەر بە هەوای مامۆستایەك كە نــاو دەبات ،ئەوە لە كاتێكدا گەر بەراورد نامە بــۆ قوتابییەكەی دەنێرێت دەســت بكەیــن وەرگرتن و كۆپیكردنی ئۆروێل لە بــە نامەكەی دەكات و خۆشــحاڵی خۆی ڕۆمانــی (ســروود) و ڕۆمانــی (جیهانی دەردەبڕێت بە چاپكردنی ڕۆمانی .1984تازەی بوێر) زۆر بەرچاوتر و ئاشكراترە. بــەاڵم لــە ناوەڕۆكــی نامەكــە ئــەوە بۆ ئــەو نووســەرێك بــە دز و كۆپیهەڵگــر ئۆروێــل ڕوون دەكاتــەوە كــە ئەویش لە تاوانبــار دەكات ،لە كاتێكدا چەند ســاڵ ڕۆمانەكــەی خۆی (جیهانی تازەی بوێر) دوای ئەوە هەمانشــت لە بەرانبەر خودی ئاماژەی بەوەها جیهانێك داوە .بە جۆرج ئەو نووســەرە و دوو ڕۆمانەكەی تریشدا ئــەوەی هەیە لەناو (تاكە دەوڵەتدا) و ( دەڵێــت ئــەو شــتانەی تۆ باســتكردوون دووپات دەكاتەوە ،هەروەك لە مشتومڕی ئەنجوومەنــی جیهــان) و ( برا گەورەدا) ڕێــك ئەوەن كە من لە ڕۆمانەكەی خۆمدا نێــوان هەكســڵی و ئۆروێــل ئاماژەمــان تواوەتــەوە .ئێمــە وای دەبینین لەڕووی لەسەریان دواوم و وێنەم كێشاون .لێرەدا پێكرد. **** پلــۆت و بابەتەوە لە زۆربەی ڕووەكانەوە جۆرج ئەو بەردەی كە هاوێشــتبووی بەر دوا گوتــەی ئێمــە ئەوەیــە بڵێیــن ڕۆمانــی 1984ی ئۆروێل بــە ڕادەیەكی ســەری خــۆی دەكەوێتەوە ،لــە كاتێكدا زۆر لە ڕۆمانی (سروود) ی ئاین ڕاندەوە خــۆی نووســەرێكی ( كــە مامۆســتای ئارەزوومانە لــە ئاییندەی دوور و نزیكدا نزیكــە .جیاوازی ســەرەكی لەوەدایە كە خــۆی بوو) بــە دزی ئەدەبیــی تۆمەتبار ئەم ســێ ڕۆمانە بخرێنــە ناو كتێبخانەی 1984بــە تەكنیكێكــی ســەردەمیانەتر كردبوو ،ئێســتا خودی تۆمەتباركراوەكە كوردیــی و لەالیــەن وەرگێــڕەكان بــە و نوێتــر هەروەهــا شــێوازێكی تازەتــر (واتە هەكســڵی) جۆرجی بەناڕاستەوخۆ بایەخــەوە وەربگێردرێــن .بۆ ئەوەی ئەم نووســراوە ،چەندە ڕۆمانی (ســروود) ە و لێزانانــە بــە دزی ئەدەبیــی تۆمەتبار وتــارەی ئێمــە ڕوون و بەرچاوتر بێت لە بە زمانێكی سادە و گێڕانەوەیەكی سادە دەكــردەوە .ئــەم هاوكێشــەیەش ســەیر دیــدی خوێنەرانــی كورد و زیاتــر ببێتە گێردراوەتــەوە .لێــرەدا دەتوانیــن بڵێین دێتە بەرچاو ،بەاڵم ئەوەی جێی سەرنجە هۆی بەراوركردنیان لەگەڵ ڕۆمانی 1984 چەنــدە ڕۆمانــی (ســروود) لــە ڕۆمانی ئەوەیە كــە ڕۆمانی 1984دوای هەریەك ی جــۆرج ئۆروێــل دا .پێشــنیازی ئێمە (ئێمە) نزیكە ،چوار ئەوەندەیش ڕۆمانی لــەو ڕۆمانانە نووســراوە و جۆرج ئۆروێل بــۆ وەرگێڕەكان ســەرنج خســتنە ســەر ڕۆمانــی (ســروود) ی ئاین ڕانــدە .بەو هۆیــەی ئەم ڕۆمانە لــە هەموو ڕووێكەوە باشــتر یارمەتیمان دەدا بكەوینە بەراورد لەگەڵ ڕۆمانــی 1984دا .چونكە 1984 بــە لەیەكچوونــی زۆری لەگــەڵ هەردوو ڕۆمانەكــەی تــردا ،زۆرتریــن لەیەكچوون و خاڵــی هاوبەشــی هەیــە لەگــەڵ ئــەم ڕۆمانەدا.
دەتوانین ڕۆمانی (ئێمە) بە یەكەم سەرچاوە و كانگەی خەیاڵ و ئەندێشەی ئۆروێل دابنێین بۆ نووسینی ڕۆمانی 1984
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
4
««
چیرۆک
ئەدیب و سیاسەتمەدار
لەنێوان ماریۆ فارگاس یوسا و ڤاسالف هاڤلدا نزاری ئاگری شوان ئەحمەد کردوویەتی بە کوردی ئایــا ئەدیــب دەســت دەدات بــۆ ئەوەی ببێتــە سیاســەتمەدار؟ خەڵكانێــك ئەوە بە ئەدیــب ڕەوا نابینــن ،لــە جیهانی نووســین دووركەوێتــەوەو تێكەڵ بە كاروباری گشــتی بێــت ،لەبەرئەوەی ئەدیــب لە فەزای هونەرو ئەندێشــەو خەونــدا دەســوڕێتەوەو دنیــای ئــەو ،بریتییــە لەو قەڵەم و الپەرە ســپیەی لەبەردەمیدایە .هەرچی كەســی سیاسیشــە، سەرقاڵە بەكار و بارو پەیوەندی و گیروگرفتە زۆرو زەوەندەكانــی كۆمەڵگــەوە ،ئەویــش لەڕێی پشــت بەســتن بە دامەزراوەو یاســاو ڕێساو دیاردە ئاڵۆزو بەیەكدا چووەكانەوە. بــەاڵم خۆ ئەدیــب بوونەوەرێــك نییە لە دەرەوەی كۆمەڵگــە و مێژوودا بێت .ئەویش كەســێكە هاوژیانی خەڵك و خوای دیكەیەو لــە ناخۆشــیەكانیاندا بەشــدارەو كۆســت و بارگرانیەكانیشــیان لەگەڵــدا بــەش دەكات. كەواتــە بۆچــی مافی ئەوەی نەبێــت ،بگاتە ئــەو پێگەیــەی كە لــە ڕێگایــەوە دەتوانێت كاریگــەری لەســەر بواری گشــتی دابنێت و كاروبــارەكان بەڕێوەبەرێــت ،ئەڵبەتــە ئــەو پێگەیەش دەسەاڵتە. ســەروەختێك ئەدیبێــك ڕێــك و ڕاســت تێكەڵ بەدنیای سیاســەت دەبێت ،دەتوانێت لەڕێی دیبلۆماتیەتی وەڕسكار و گرنگیدان بەو كێشە رۆژانەییانەی لەسەر مێزەكەی كەڵەكە دەبن ،وەك پیاوێكی دەسەاڵتی بیرۆكراسی، بیــر و بۆچوونەكانی خۆی بگوازێتەوە ســەر ئەرزی واقیع و كاریان پێ بكات؟ (ڤاســاف هاڤــل)ی چیكــی دەڵێــت بەڵــێ و (ماریــۆ فارگاس یوســا)ی پیرۆییــش دەڵێت نەخێر، چونكە لەو پرۆســەیەدا (هاڤل) سەركەوتوو بوو ،بەاڵم (یوسا) شكستی خوارد. هەمیشــە سیاســەت تێكــەڵ بــەو دەقــە ئەدەبیانــە بــووە كە(یوســا) نوســیونی. رۆمان ئەو پانتاییە ئەندێشــە كراوە بووە كە دەســەاڵتی خــۆی تێدا مومارەســە كردووەو
هەر لەوێشەوە ،ســەرنجی كۆمەڵگەو خەڵك و خــوای داوەو چاودێــری ئەو پێكــدادان و بەریەككەوتنــە حەتمیانــەی كــردووە كــە بــە بەردەوامــی لە واقیعــی ژیانــی رۆژانەدا ڕوودەدەن .رۆمانــە بــەرگ ئەســتوورەكەی (جەنگی كۆتایی جیهان) كە لە ساڵی 1980 چاپــی كردووە ،خۆ لە قەرەی بابەتی بەڵێن و مژدەی شۆڕشــگێڕی و ئەنگێزەی گۆڕینی دەدات كــە خەڵكانێــك لــە سەرتاســەری دنیــادا دەبنــە دیلی ئــەو ئەنگێزەیەو لەڕێی توندوتیــژی و دەســتێوەردانی زۆرەملێیەوە، هەوڵی گۆڕینی واقیع دەدەن. رۆمانــی (ئاهەنگــی تیس)یــش بــاس لە(رافائیــل ترۆ خیلــۆ)ی دیكتاتۆری واڵتی دۆمێنێكان دەكات .ئەو دیكتاتۆرەی دۆستی واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو .هەروەها بێئەنــدازە گەنــدەڵ و خــراپ بــوو ،تائــەو ئاســتەی (ســی.ئای .ئەی) هەوڵیدا لەناوی بەرێــت .رۆمانی (گفتوگۆیــەک )دا باس لە دەسەاڵت و سیاســەت دەكات ،لە سەرەتای ســااڵنی پەنجاكانی واڵتی پیــرۆدا .رۆمانەكە بەگشــتی دیالۆگ و مشتومڕێكی تێكچرژاوە، بەجۆرێــك دەنــگ و ســەدای حیكایەتخوان و نووســەرو كارەكتــەرەكان ،تێكەڵ بەیەك دەبــن و لێــك جیاناكرێنــەوە .لەنێــو ئــەو مشتومڕانەشــدا باس و خواســی هەمەجۆرو وتــەزا سیاســیەكان و رووداو گەلێك ،دەبنە بابەتی گفتوگۆ. شــایەنی باســە ئەكادیمیــای ســەربازی واڵتەكــەی ،رۆمانــی (ســەردەمی قارەمان) یــان ســوتاند ،لەبەرئــەوەی ئــەو رۆمانــە بەشــێوەیەكی زۆر زەق و ئاشــكرا ،باســی لەدزێوییەكانــی ئــەو دامەزراوەیــە دەكــرد. رۆمانــی (خانــووە ســەوزەکە)یش هەمــان چارەنووسی هەبوو .بەاڵم لەبری سوتاندنی، ڕێ بەباڵوكردنەوەی نەدرا .چونكە فۆكســی خستبووە سەر دیاردەی تاوان و لەشفرۆشی، لە(لیما)ی پایتەختی پیرۆدا. (ماریۆفــارگاس یوســا) وەك چەپێكــی توندڕەو و پەڕگیر ،ژیانی ئەدەبی و سیاســی خۆی دەست پێ كرد .زیاتریش سەرقاڵی ئەو بزاوتە توندویژ و شــەڕە پارتیزانیانە بوو كە
سەرتاســەری دنیای گرتبووەو بەشێوەیەكی تایبەتیــش ،لەواڵتانــی ئەمریكای التیندا چڕ ببــووەوە .كاروكردەوەكانی (چــێ گیڤارا و فیدڵ كاسترۆ) كەمەندكێشی دەكەن و دەبێتە هەواداریان .بەاڵم ئەم پرسە درێژە ناكێشت، لەبەرئــەوەی زوو بەزوو لەو خۆشــخەیاڵیەی بەئاگادێتەوەو لەگرێی خۆفڕێدانە ئامێزی ئەو كاڵفامیە كوشندەیە قوتاری دەبێت. واتــە لەوە دەكەوێت شــوێن كەســانێكی بەنــاو شۆڕشــگێڕ بكەوێــت ،ئەوانــەی هێنــدە نابات دەبنە ســومبولی ســتەمكاری و دیكتاتــۆری( .یوســا) ســەركۆنەی دیكتاتۆریەتــی (فیــدڵ كاســترۆ) دەكات و مۆدێلــی حومكڕانیكردنەكەشــی لەكوبــادا وای لــێ دەكات ،تەرێــز لەبــزوات و هێــزە چەپــڕەوەكان بكات .ئەو لەوبــاوەڕەدا بوو، ئــەو بزواتــە چەپڕەوانــەی ماســكی پاكی و بێگەردیــان پۆشــیووە ،خەریكــی ناپاكی و پالنگێــڕی و چــاڵ هەڵكەندنــن و لەتیرۆر و غافڵكوژی سڵ ناكەنەوە. (ماریۆفــارگاس یوســا) لــە هەڵبژاردنــی ســەرۆكایەتیی واڵتەكەیــدا ،بەرامبــەر بە(ئەلبرتۆ جیمۆرۆ) شكســتی هێنا ،لە پای ئەوەدا ڕووی لە سیاســەت و نیشــتمانەكەی وەرگێــڕاو ڕووی كــردە واڵتــی ئیســپانیاو رەزگەنامــەی ئیســپانی وەرگــرت .ئیتر لەو كاتەوە لەنێوان مەدیدر و بەرلین و پاریسدا، لە هاتووچۆدایــە .لەكتێبەكەیدا (هەقیقەتی درۆكان)( ،یوســا) بــە ڕوون و ڕەوانی باس لەبۆچوونەكانــی دەكات .شــایەنی باســە یەكەمجــار ئــەو كتێبــەی لــە ســاڵی 1990 و لــە ســەروەختی هەڵمەتــی هەڵبژاردنــە ســەرۆكایەتیەكەدا باڵو كــردەوە .كاتێك كە چاپی دووەمیشــی كــردەوە ،چەند وتارێكی نوێی بۆ كتێبەكە زیاد كردو تیایدا باس لەوە دە كات كــە( :مرۆڤ دەتوانێــت لەڕێی ئەو هەموو درۆیانەی لەســەری بــاو دەكرێتەوە هەقیقەت ببینــێ ،چونكە درۆكان بۆ خۆیان بەرەو هەقیقەتمان دەبەن). (یوســا) لەواڵتەكــەی خۆیــدا دڵــی لــە سیاســەت رەش دەبێــت و دەڵێت( :ئەدەب و سیاســەت پێكــەوە كۆنابنــەوە ،نووســەر
بوونەوەرێكــە بە تەنها كاری خۆی دەكات و بۆ ئەو مەبەستەش پێویستی بە سەربەخۆیی و گۆشــەگیریەكی تەواوەتــی هەیــە ،بــەاڵم سیاسەتمەدار بوونەوەرێكە وەك پاشكۆ كار دەكات و ئامادەیــی ئــەوەی تێدایــە ،هەموو جۆرە سازشــێك بكات كە نووســەر هەرگیز شتی لەو جۆرەی پێ ناكرێت). بەاڵم ئەمــە راوبۆچوونی كەســێكی وەك (ڤاســاف هاڤــل) نییــە .ســەروەختێك كۆمۆنیــزم باڵــی بەســەر چیكۆســلۆڤاكیاو رووبەرێكــی گــەورەی جیهانــدا كێشــا بوو، (ڤاســاف هاڤــل) بــوو بەســیمبولێك بــۆ بەگژاچوونەوەی ســتەمكاری و داكۆكیكردن لەمافەكانــی مــرۆڤ .ئەوەش كاتێــك رویدا كەخەیاڵپــاوەكان وازیان لێهێنا یاخود ئەو دەســت بەردارییان بوو ،دوای لەشكركێشــی ســۆڤێتیەكان بــۆ ســەر چیكۆســلۆڤاكیا لە/21ئابــی .1968/لــەو بەروارە بــەدواوە، (هاڤل) خــۆی لەهەموو جــۆرە بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیایەکی یۆتۆبی بەدوورگرت كەدرۆزنە هیــوا و ئومێدی ســاختە لــەدڵ و دەروونی خەڵكیــدا دەچێنن .بەبڕوای ئــەو كۆمۆنیزم و فاشــیزم و گەندەڵی و خراپ بەكارهێنانی دەســەاڵت ،بەدتریــن شــتێكە كەدوچــاری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بێت. لەتافــی الوێتیــدا لەگــەڵ گروپێــك لەرۆشنبیران ،ســەرقاڵی تاوتوێكردنی پرسە سیاســی و ئەدەبیــەكان دەبێــت .ئەوانــەی هاوڕێــی نزیكی بوون( ،میلــۆش فورمان)ی دەرهێنەری بەناوبانگی سینەماو (یارۆسالڤ ســیگرت)ی شــاعیری خــاوەن خەاڵتی نۆبڵ بوون .ســەرەتا دەیویســت ئەدەب و شــانۆ بخوێنێــت ،بەاڵم رێگەی پێنادەن ،دووســاڵ لەریزی ســوپادا دەمێنێتەوەو لەوێدا تیپێكی شــانۆیی دروســت دەكات .چەندیــن دەقــی شــانۆیی دەنوســێت و لەناوەوە و دەرەوەی چیكۆسلۆڤاكیادا ،دەنگدانەوەیان دەبێت. دوچــاری گرتــن و راوەدونــان دەبێتەوە. كتێبەكانی یاســاغ دەكرێــن و ناچار دەبێت لەكارگەیەكــی بیرە دروســتكردندا كاربكات. نێوبانــگ پەیداكــردن لەبــواری ئــەدەب و نوســیندا ،وەك ســەرمایەیەك لەجیهانــی
سیاسەتدا سودیان لێدەبینێت .ساڵی 1975 نامەیەكــی دوور و درێــژ ئاراســتەی (یــان هۆساك)ی ســەرۆكی چیكۆسلۆڤاكیا دەكات و تێیدا داوای لێدەكات ،سیاســەتی كرانەوە بگرێتە بەرو دەســت بەرداری كۆت و بەندی كۆمۆنیــزم بێــت و رێــز لەمافەكانــی مرۆڤ بگرێــت .هەروەهــا لەســاڵی 1977لەگــەڵ چەند رۆشــنبیرێكدا بەڵێنامــەی 1977باڵو دەكاتــەوە ،ئەوەش ســەرەتای ناودەركردنی بــوو لەنێوەنــدە ئەدەبی و رۆشــنبیریەكانی دەرەوەدا .كاتێــك لەكونجــی زیندانــدا بوو، لەجیهانــدا وەك ســیمبولێكی راســتەقینەی ئۆپۆزسیۆنی چیكۆسلۆڤاكیا ستایش كرا. سێ جار زیندانی دەكرێت و بۆماوەی زیاتر لەپێنج ســاڵ لەزینداندا دەمێنێتەوە .ســاڵی 1978وتــارە بەناوبانگەكەی (دەســەاڵت و ئەوانــەی دەســەاڵتیان نییە) ،دەنوســێت و تیایــدا بــاس لەخەســڵەتی ســەراپاگیرانیە ســتەمكاری كۆمۆنیزم دەكات .ئاماژەش بەو میكانیزمانە دەكات كەدەسەاڵتی كۆمۆنیستی پەنایان بۆ دەبات ،بەمەبەســتی هێنانەئارای كۆمەڵگایــەك لــەو بێچارانەی دەســەاڵتیان نییــەو تەنهــا ئەوانــە تێــدا بــااڵ دەكــەن و دەبــن بەشــت كەگەنــدەڵ و هەلپەرســت و روپاماییكەرن. هــەر لــەو وتارەیدا باس لەهێــزی مۆراڵی بەرخوردی مەدەنی و ژیانی دوور لەدرۆ دەكات. ئــەو وتــارەی لــەدەرەوە دەنگدانەوەیەكــی
گەورەی دەبێت و كاریگەریش لەســەر بزواتە بەرهەڵستكار و ئۆپۆزسیۆنەكانی ناو واڵتانی سۆسیالیستی دروست دەكات .ساڵی 1989 (ڤاســاڤ هاڤــل) لەگــەڵ چەند كەســێكی دیكــەدا (كۆڕبەنــدی مەدەنــی) دروســت دەكات ،زۆری پێناچێت شۆڕشی ئەرخەوانی لەسەر دەســتی ئەوان بەرپادەبێت .مانگێك دوای ئەوە( ،هاڤل) وەك ســەرۆكی كۆماری چیكۆسلۆڤاكیا هەڵدەبژردێت. دەسەاڵت هیچ لەبیروباوەڕ و بۆچونەكانی ناگۆڕێت و كار لەرەفتار و هەڵسوكەوتیشــی نــاكات .واتــە هــەر ئــەو كەســە هێمــن و راســتگۆیەی جــاران دەمێنێتــەوە كە بەبێ ماســك ،ڕووبەڕووی خەڵك و خوا دەبێتەوە. سیاســەت بەالی ئەوەوە چاالكییەكی ناچێزو بێكەڵك نەبوو .ناچێزی و ناقۆاڵیی پەیوەندی بەكەسەكانەوە هەیە ،نەك لەخودی سیاسەت خۆیەوە سەرچاوە بگرێت. هەیــە سیاســەت دەكاتــە فەزایــەك بــۆ رەفتاری شــیك و جێنتڵمانانە ،بەاڵم هەشە دەیكاتە كایەیەك بۆ درۆ و دەلەسەو فرت و فێڵ و چاوبەســەتكردن .لەوتارێكیدا بەناوی (ژیان لەگەڵ هەقیقەتــدا)( ،هاڤل) پێیوایە پێویســتە مــرۆڤ لەهەمــوو بارودۆخێكــدا، دەســتبەرداری هەقیقــەت نەبێــت و بزانێت چــۆن بەرگــری لێــدەكات .لــەو پێناویشــدا پێویستە مرۆڤ پشودرێژ بێت و رێگاچارەی دانوســتاندنی شێلگیرانە بگرێتە بەر ،چونكە كارێكی لەو جۆرە لەباریدایە كەشوهەوایەكی دۆســتانەو پڕمتمانەیــی بخوڵقێنــێ و هانی دیالــۆگ و بیروڕا گۆڕینەوە بدات ،بەبێ هیچ خۆبادان و پڕكێشی كردنێك. ئــەوە گرنگــە سیاســەتمەدار خاوەنــی بڕوانامەی خوێندن بێت ،بەاڵم لەسیاســەتدا ســادەی و روخۆشــی و هەڵكــردن و خۆگونجانــدن و بونی هەســتی دادپەروەری گرنگتــرە .بێگومــان ئەوانــەش خەســڵەت گەلێكی تایبەتین و لەهەموو كەسێكدا نییە. سەرچاوە: الپەڕەی (افاق)ی رۆژنامەی (الحیاة)
فرانز کافکا ،کافکایی نەبوو
کافکایی وشەیەکی شایستەیە ،بەاڵم لە کارەکانی کافکا ڕەنگی نەداوەتەوە ئاالن پەری ئیــزاک هۆلــم لە دواتریــن توێژینەوەی لەســەر کارەکانــی کافــکا کتێبێکــی نووســیوە لە ژێر ناونیشــانی (گەمارۆی ســنوورەکان) کــە تیایدا گەیشــتۆتە ئەو بــاوەڕەی کە شــاکارەکانی کافکا هەرگیز مۆرکی کافکایی بوونــی تیا بەدیناکرێت، بەڵکو زیاتر ڕەنگی سیاسیان پێوەدیارە. کافکایی دەســتەواژەیەکی ناوازەیە کە زیاتر وا پێناســە دەکرێــت کە جەنگێکی دۆڕاوی کەســانێکە لەگــەڵ ڕژێمە بێماناو ئاڵۆزەکان. ئیزاک هۆلم لەو کتێبەدا دەڵێت :نامەوێ میزاجی خوێنەران بشکێنم بەو پێوانەیەی کــە پێی ڕاهاتون کافکا بخوێننەوە ،بەاڵم لە ڕێی ئــەو توێژینەوەیە وا دەردەکەوێت کــە لەهەر بەرهەمێکی کافکا ئەو بۆچونە کالســیەکیەی کە لەســەر کافــکا هەمانە دەمان باتە تەوژمی گومان. لــە ئێســتادا وشــەی کافکایــی لەڕێی زمانەوانیەوە تاڕادەیەکی زۆر باڵوبۆتەوە، تەنانــەت لــە کاتــی گفتوگۆکردینشــدا بــە شــێوەیەکی بەرچاو ناســراوە .بەاڵم خەڵکانی کەم دەبینین کە بەشــێوەیەکی بەرچــاو کار و تەنانــەت بەشــێک لــە نوســینەکانی ئەو وێژەوانەی بە تەواوەتی خوێندبێتەوە. تەنهــا لــە دەرەوەی بازنــەی
ئەکادیمیــەوە ،چەنــد کەســێکی کــەم، کارە وەرگێڕدراوەکانــی کافــکا بــۆ سەرزمانی ئەڵمانی بە بۆچوونی سیایسی دەبەستنەوە. نووســینەکانی کافکا لە ســەردەمێکی تایبــەت خوێنراوەتــەوە ،بەتایبــەت لــە ســەردەمی شــەڕی ســارد .کافــکا لــە ناوەڕاستی بیســتەکان ناوبانگی دەرکرد، لەو سەردەمە هەموو جیهان لە ناو ئاشوبی سیاســی تێوەگالبــوو .کێشــەکە لەوێوە سەر دەردەکات کە ئێمەی خوێنەر کاتێک شــاکارەکانی کافــکا دەخوێنینەوە لە دوا کتێبەکانیەوە دەســت پــێ دەکەین ،ڕێک چیرۆکی ئەو کەســە بێ دەســەاڵتەی کە لەالیەن هێزە پووچەکانەوە دادەپڵۆسێت، دێتە پێش چاو. ئیــزاک هۆلم لەو کتێبەدا بەم شــێوەیە بــاس لــە کافــکا دەکات :لە ڕاســتیدا لە نێــو نووســینەکانی کافکا تەنهــا چەند چیرۆکێکــی کەم بــەدی دەکرێن کە بەو شــێوەیە بــاس لــەو پیاوە سســت و بێ دەســەاڵتە بــکات کــە گیــری خواردبێت بەدەســت کابوســی ڕژێمێکــی نەفامەوە. زۆربەی ئەوانەی شــارەزای ئیشی کافکان هــەر بــەم ئەندازەیــە لێی تێگەیشــتون. سەرچاوەی ســەرەکی ئیشــەکانی کافکا بریتی نییە لە پاشەکشێ یان پشت بەستن بێــت بــە قــەدەر ،بەڵکــو ڕیێچەکەیەکی خۆپڕکــردن و ئیســتیفزازیانەی تیــا بەدیدەکرێت.
ئیزاک هۆڵم وای بۆدەچێت کە کافکا زیاتر الیەنگری بۆچوونی سۆسیالیستی و پەرتەوازەیی بووە ،هەروەها ئەگەر بەراوردێک بۆ مێژووی نووسینەکانی بکەین ئەوا بە ئاشکرا و ڕوونی جۆرێک لە سیاسەت لە چیرۆکەکانی دەبینرێت چۆن ئەو سنوورە بکێشین؟ ئــەوەی زانــراوە کە کافکای نووســەری بەناوبانگ لە چەندین کۆڕ و کۆبونەوەیەکی سیاســی بینــراوە ،بــەاڵم خــۆی لــە هیــچ کایەیەکــی ڕاســتەقینەی سیاســی نەدۆزیوەتەوە .ئیزاک هۆڵم وای بۆدەچێت کــە کافــکا زیاتــر الیەنگــری بۆچوونــی سۆسیالیســتی و پەرتەوازەیــی بــووە، هەروەهــا ئەگــەر بەراوردێــک بــۆ مێژووی نووســینەکانی بکەیــن ئەوا بە ئاشــکرا و ڕوونی جۆرێک لە سیاسەت لە چیرۆکەکانی دەبینرێت.
ئەگــەر لە ڕۆمانــی (مەســخ) بڕوانین، کاتێــک گریگــۆر ســامزا لــە خــەو هەڵدەستێت و بۆتە قالۆنچەیەک و لەالیەن خێزانەکەیەوە قبوڵ ناکرێت .لە ناو ژووری خــواردن خێزانەکەی مشــتومڕی چۆنیەتی مامەڵەکــردن لە گۆڕینــی گریگۆر دەکەن، لەودیو ژورەکەی تــر گریگۆر بە کرانەوەی دەنگــی خۆی دەیــەوێ بەشــێک بێت لەو گفتوگۆیــە ،بەاڵم ئــەوان نایانەوێ گوێ بۆ گیاندارێک بگرن. (گۆڕین) تەنها خۆی لەوە نابینێتەوە کە کەسێک شکستی خواردووە ،بەڵکو نیشانە
و سنوریش لە نێوان ئەو کەسانە دەکێشێت کــە باس لە گفتوگۆی سیاســی دەکەن لە کۆبوونەوەیەکــی گشــتیدا ،ســنوورێکە بۆ ئەو کەســانەی کە ناتوانن بێنە ناویانەوە، هاوشێوەی گریگۆر دەچنە خانەی نزمترین ئاستی مرۆڤایەتی. وێــژەوان و شــارەزای کارەکانــی کافکا تۆمــاس تــورا ئــەو توێژینەوەیــەی ئیزاک هۆڵــم ی نەخوێندۆتەوە ،بەاڵم هاوڕاییەکی دروســت کــردووە بــەو پێیــەی ئــەو توێژینەوەیە دەکرێت لە ئایندە دەرگای زۆر نوێ سەبارەت بە ئەدەبی کافکا بکاتەوە.
بونیاتبوون لە شوێنی خۆی تۆمــاس تــورا بــەو شــێوەیە وەاڵمی بۆچوونەکانــی ئیزاک هۆڵم دەداتەوە :من بــاش لە بۆچوونــی ئیزاک هۆڵــم دەگەم کــە دەیەوێــت زۆر الیەنــی شــارەوەی کافــکا هەڵبداتــەوە ،لەبــەر ئــەوەی لــە ئێســتادا کافکا بــە ڕێژەیەکــی زۆر بۆتە دەســتەواژەیەکی کافکایــی و درامیــی. ئەمــەش وا لــە ئێمــە دەکات کــە ناچار بین بە هەنــدێ پاڵنەری نوێوە ئەو دیدە تازانە وااڵ بکەینەوە .ئەمە کارێکی گرنگ و باشــە ئەگــەر ئێمە ســەر لەنوێ کافکا بونیــات بنێینــەوە ،ئەگەر نــا ئێمە هەر بــەو دید و بۆچوونــە کۆنانە دەمێنین کە ڕوانینمان بە جۆرێک تووشــی کەمخوێنی و خنــکان بــووە ،باســکردنی کافکا بەو شێوە کالسیکیەدەبێتە باسێکی بێزارکەر. تۆماس تورا لە کۆتاییدا دەڵێت ئەگەر هەر هەوڵێکی تر بۆ دۆزینەوەی الیەنەکانی بە سیاســیی بوونی کافکا ئاشکرا بکات ئەوا ئەو بــە تەواوەتــی کار بۆ دەرخســتن و دەرکەوتنی دەدات. ئیزاک هۆلم :پڕۆفیسۆری دانیمارکی لە بــواری وێــژەی گەالن ،لــە دوا کتێبی بە ناونیشــانی (گەمارۆی سنوورەکان) دیوە سیاسیەکەی کافکای خستۆتە ڕوو. ســەرچاوە* :کتێبی (گەمارۆی ســنوورەکان) ئیزاک هۆلم *پاشکۆی کولتووری ڕۆژنامەی پۆلیتیکن
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
5
««
چیرۆک
هێڵگا شنایدەر:
دایکم پاسەوان بوو لە کامپی مەرگی نازییەکاندا پیتەر پۆفام لە ئینگلیزییەوە: سەیوان محەمەد دایکی هێڵگا شــنایدەر لــە ئێوارەیەکی ســاردی پاییزی ســاڵی ١٩٤١دا لە ژیانی کچەکەی ڕۆیشتە دەرەوە .هێڵگا لە تەمەنی چوار ســاڵیدا بوو و برا بچکۆلەکەشی ،کە لە نــاو بێشــکەکەیدا خەوتبــوو ،تەمەنی ســاڵ و نیوێک بوو .کەســی تر لە ماڵەوە نەبوو .تراودی ،دایکی هێڵگا ،نەیگوت بۆ کوێ دەڕوات ،یان بۆ دەڕوات ،یان چەندی پێدەچێــت ،یان ئاخۆ دەگەڕێتەوە .هێڵگا لــە بیرەوەرییەکەیدا بەناوی (لێم گەڕێ)، دەڵێــت «دایکم دەرگاکەی لە دوای خۆی پێوەدا .ئیتر دوای ئەوە تا ســی ساڵی تر نەمبینییەوە». چیرۆکەکــەی هێڵگا شــنایدەر چیرۆکی ژیانێکــی پڕ لە چەوســاندنەوەیە :لەالیەن دایکێکی خۆپەرســتەوە کە دەستبەرداری خیزانەکەی دەبێت لە سەردەمی جەنگدا، لەالیەن باوەژنێکی توندوتیژەوە کە شوێنی دایکەکــە دەگرێتــەوە ،هەروەهــا بەهۆی چەندیــن جــار ئاوارەبوونەوە کــە بەدوای ئــەوەدا دێــت .بــەاڵم وەک (لێــم گەڕێ) دەیگێڕێتەوە ،ئەو برینانەی کە ڕۆیشــتنی دایکــی تێــی کــردووە تەنیــا ســەرتایە. ســی ســاڵ دواتــر هێڵــگا جارێکــی تــر تێکدەشکێنرێت کاتێک بۆی دەردەکەوێت دایکی بۆچی بەجێی هێشتبوو. تــراودی ڕۆیشــتبوو تــا پەیوەنــدی بە ڕێکخــراو ()SSی نازییەکانــەوە بکات. ڕاهێنانی تایبەتیی پــێ کرابوو بۆ ئەوەی ببێتە پاســەوان لــە کامپەکانی قڕکردندا. کاتێکیــش ڕاهێنانەکــەی کۆتایی هات لە (ئاوشڤیتز -بێرکەناو) ئیشی پێ سپێردرا، کــە بەدناوترینی کامپی مەرگی نازییەکان بوو و تێیدا لە ترۆپکی پڕۆسەی قڕکردنی جووەکانی ئەوروپادا ،ڕۆژانە دوازدە هەزار پیــاو و ژن و منــداڵ بــە گازی ژەهــراوی دەخنکێنران. دوای ماڵئاواییــە دڵڕەقانەکــەی دایکی – «بــە نیازی دیــدار ،ئازیزەکەم ».وای پێ گوت کاتێک بە جانتاکەی دەستییەوە لــە دەرگاکەوە ڕۆیشــتە دەرەوە – ڕەنگە هێڵگا شنایدەر ژیانی خۆی بەسەر ببردایە بەبــێ ئەوەی جارێکی تر چاوی بە دایکی بکەوێتــەوە .دایک و باوکــی جیابوونەوە، باوکــی ژنــی هێنایــەوە و ئــەو ژنەش کە بەجێیهێشــتبوون چیتــر نــاوی نەدەبــرا. هێڵــگا کە بەردەوام شــەڕی بــوو لەگەڵ باوەژنەکــەی تا ئــەو کاتەی لــە تەمەنی شــازدە ســاڵیدا لە ماڵ هەڵهــات ،ژیانی خۆی دەژیا و عاشقی کوڕێکی ئیتاڵی بوو کە لە پشوویەکدا ناسی و هاوسەرگیرییان کرد و لە شاری بۆڵۆنیا نیشتەجێ بوون. تا ئەوێ کە ئەو ئاگاداربوو یان بایەخی هەبــوو ،دایکــی مردبــوو .بــەاڵم ئینجــا هێڵــگا منداڵێکــی بوو ،کوڕێــک کە ناوی لێ نا ڕێنزۆ .کاتێکیش ئازاری بە دەســت دایکێکی بێهەســتی ترەوە دەچەشــت – ئەمجارەیــان دایکی مێــردە ئیتالییەکەی، کــە ڕێنزۆی بە «نەمســاوییە بچکۆلەکە» بانــگ دەکــرد – جارێکــی تــر خەیاڵــی چووەوە بۆ الی یەکەمین ژن لە ژیانیدا. لــە ئەپارتمانە بچووکەکــە ڕووناکە پڕ لــە تابلۆکەیــدا لە ناوەڕاســتی بۆڵۆنیادا، دەنووســێت «کاتێک کوڕەکەم دوو ســێ ســااڵن بوو ،بە خــۆم گوت‹ ،تۆ ئێســتا دایکیــت ،بەاڵم دایکی خۆت چی بەســەر هاتووە؟› بۆیە لە شــوێنێکی دیاریکراودا ئەو بیرۆکەیە تەنگی پێ هەڵچنیم ،ئێستا ئیتــر دەبێت بــە دوای دایکمــدا بگەڕێم. کــێ دەزانێت – ڕەنگــە دایکێک بۆ خۆم بدۆزمــەوە ،داپیرەیــەک بــۆ کوڕەکــەم، پەیوەندییەکی نوێ. «نامەیەکــم بــۆ باوکم نووســی تا لێی بپرسم ئاخۆ شــتێک دەزانێت .گوتی ،نا. گوتــم‹ ،لە کــوێ دەتوانــم بیدۆزمەوە؟› گوتــی‹ ،هیــچ نازانــم و ناشــمەوێت هیچ بزانــم .باشــتروایە هەموو شــتێکی لەبیر
بکرێت»›. بەاڵم هێڵگا ئامۆژگارییەکەی پشــتگوێ خست و لە ساڵی ١٩٧١دەستی بە گەڕان کرد .هێڵگا دەڵێت «تەنیا شتێک کە لێی دڵنیابــووم ئەوەبوو کــە دایک و باوکم لە ڤیێنــا لەدایک بــوو بوون ،بۆیــە بیرم بۆ ئەوە چــوو کە ئەگەر لە پــاش جەنگەکە گەڕابێتــەوە ،ئــەوا دەبێت ڕۆیشــتبێتەوە بــۆ شــارەکەی خــۆی .هاوڕێیەکــم لەوێ پەیدا کرد تا لــە تۆمارەکانی لەدایکبوون و هاوســەرگیری و مــردن و تۆمــاری تەلەفۆنــدا بۆ هــەر کەســێک بگەڕێت بە نــاوی (شــنایدەر)ەوە .نامەشــم بۆ پێنج ژن نــارد کــە لەوانەبــوو دایکم بــن .ئیتر یەکێکیــان وەاڵمی دامــەوە و پێی گوتم، ‹من دایکتم ›.بۆیــە بە مێردەکەمم گوت، ‹دایکم دۆزیوەتەوە .دەڕۆم بۆ ڤیێنا ›.ئەو نەیتوانــی لەگەڵمدا بێت ،بۆیە گوتم خۆم دەڕۆم .کوڕەکەشم برد». هێڵگا هیچ شتێکی لەبارەی ژیانی دایکە بزرەکەیەوە نەدەزانی .لەو نەزانینەشەوە، دایکێکــی خۆشەویســت و شــیرینی لــە خەیاڵی خۆیدا دروســتکردبوو کە بیەوێت کچەکــەی وەرگرێتــەوە و داپیرەیەکــی میهرەبانیــش بێت بــۆ کوڕەکــەی .بەاڵم زۆر بەزوویی بێئومێدبوو .تراودی ،ژنێکی کەڵەگەت جوانی قژزەردی تەمەن شەست ساڵ ،هیچ گرنگییەکی بە ڕێنزۆ نەدا« .ئەو تەنانەت چاوێکیشــی لە کوڕەکەم نەکرد. هەندێک پسکیت و شیری بۆ هێنا ».ئینجا –»بــە بیانوویەکــی بێمانــاوە» -هێڵــگا دەبات بۆ ژووری نووســتنەکەی .دەرگای کەنتۆرەکــەی دەکاتەوە و دەســتێک جلی فەرمیی پیشان دەدا. «گوتــی ‹زۆرم پێخۆشــە ئــەم جلــە لەبەربکەیــت ›.گوتــم‹ ،بۆچــی؟› ،جــا لەبەرئــەوەی باوکم هیچی پێ نەگوتبووم، لە مەبەستی تێنەگەیشتم .تەنانەت وام بە خەیاڵدا هات جلی نمایشــی شانۆیی بێت. گوتی ‹دەمەوێــت تاقی بکەیتەوە ›.گوتم ‹بۆچی؟› گوتی ‹چونکە هەمیشــە خەونم بەوەوە بینیوە تۆ ببینم لەبەری بکەیت›. گوتــم ‹بەاڵم بۆچی؟› گوتی ‹چونکە من ئەم جالنەم لە بێرکەناو دەپۆشی›. «پاش سی ساڵ ،ئەوەی لە بەرامبەرم ڕاوەســتابوو ،دایــک نەبــوو ،بەڵکــو دەڵێــت« ،شــتێک لــە بیرمــدا گــۆڕا. تاوانبارێکــی جەنگ بــوو .تاوانبارێک کە تێگەیشــتم کــە هەرگیــز دایکــم نەبووە. پەشــیمان نەبــوو .کە هێشــتا خــۆی بە دەبــوو بگەمــە ئــەو کۆتاییــە .دەبوو بە ڕاست دەزانی .هەمیشە قسەیەکیم لەیادە خۆم بڵێم‹ ،بەسە ،ناتوانم دایکم هەبێت، کــە لەبارەی ئەو ڕۆژگارەوە دەیگوت :زۆر هەرگیــز دایکــم نەبــووە ،هەرگیــز دایکم جوان بوو! نازیزم زۆر جوان بوو! هەمیشە نابێت ،بەســە ›...مرۆڤ بۆ ئەوەی ناخی ئەو قســانەی دووبارە دەکردەوە ...ئەوە بپارێزیت خۆی دادەبڕیت .بۆیە چیتر بیرم ژیانــی ئــەو بــوو ،هێشــتا هــەر هەمــان لێ نەکردەوە». بیروبــاوەڕی هەبــوو .هێشــتا نــازی بوو. لەگەڵ ئەوەشــدا دایکی هەمیشە لەوێ هێشــتا بــاوەڕی وابــوو نازیزم پرســێکی بوو ،چەندســەد کیلۆمەترێک لە سەرووی ڕەوابوو». چیاکانــی ئەڵپــەوە .ماوەیەکــی دوور و هەروەها کردەوە، ڕەت جلەکەی هێڵــگا درێــژی تــر تێدەپەڕێت .هێڵــگا ،کە هەر مشــتێک خشــڵی ڕەت کردەوە کە دایکی لە منداڵییەوە بەهرەی نووسینی هەبووە، پێشکەشــی کــرد ،ئــەو خشــانەی لــە بــەردەوام بوو لــە نووســینی کتێبەکانی قوربانییەکانــی ئاوشــڤیتز ســەنرابوون .کــە بــاوکارەکان بــەردەوام دەبــوون لە کاتێــک هێڵــگا زانــی چــی پێــدراوە ،ڕەتکردنەوەیــان .ڕێنزۆ دەبێتــە پیاوێکی «دەســتم لێک بەردا و خشڵەکان بەسەر پێگەیشــتوو ،هێڵگا هاوسەرەکەی بەهۆی زەوییەکەدا پەرشــوباڵوبوونەوە ».لەبری شــیرپەنجەوە لەدەســت دەدات .ئینجــا یەکتربینینێکی شــاد ،بینینەوەی تراودی ڕۆژێک لە ساڵی ١٩٩٨دا ،زەرفێکی پەمەیی هێدمەیەکی کارەســاتبار بــوو .پاش چل کە نیشــانەی پۆســتیی ڤیێنای لەسەرە، خولــەک لــەوێ دەڕوات ،بەڵێنێکی درۆی دەخرێتە ناو سنووقی پۆستەکەیەوە. پــێ دەدات کە پاشــنیوەڕۆ دەگەڕێتەوە. لە کتێبــی (لێمگەڕێ)دا دەنووســێت، بەاڵم لەبری ئەوە ســواری شــەمەندەفەر «دەبێــت چی لە ناو ئەو زەرفە قێزەوەنە دەبێــت و لەگەڵ ڕێنــزۆدا دەگەڕێتەوە بۆ پەمەییــەدا بێــت؟ مــن چاوەڕێــی هیــچ ئیتالیــا و هــەوڵ دەدات ئــەو دێوەزمەیە پۆســتێکم لە ڤیێناوە نەدەکــرد .من ئەو لەبیر بکات. شــارەم لە ســاڵی ١٩٦٣دا بەجێهێشتبوو
هێڵگا خەون بە یەکتربینینێکی پڕ سۆزەوە دەبینێت، بەاڵم کاتێک بە دوای ئەو ژنەدا دەگەڕێت کە بە منداڵی بەجێی هێشتووە ،ڕاستییە ترسناکەکە ئاشکرا دەبێت
و پەیوەندیشــم بــە هەمــوو هــاوڕێ دێرینەکانمەوە بچڕابوو». نامەکــە لە ژنێکەوە بوو کە خۆی وەک «هاوڕێیەکــی نزیــک»ی دایکــی هێڵــگا ناســاندبوو ،پێی گوتبــوو کە تراودی ،کە بوو بووە «مەترســی لەســەر ژیانی خۆی و خەڵکانــی تر» ،خراوەتە خەڵوەتگەوە. «دایکــت تەمەنــی لــە نەوەدســاڵ نزیک دەبێتــەوە »،لــە درێــژەی نامەکــەدا نووســرابوو« ،ڕەنگــە هــەر ئەمــڕۆ یــان بەیانــی بمرێــت .بۆچــی بــۆ جارێکی تر ســەردانی ناکەیتەوە؟ دواجار ،ئەو هێشتا دایکی تۆیە». جارێکی تر هێڵگا شنایدەر بە چیاکانی ئەڵپــدا دەڕوات ،ئەمجارەیــان بە تەنیا و بەبــێ هیچ هیوا و خەیاڵێــک .بە ناچاری دەڕوات .دەنووسێت «نەمدەویست بڕۆم. وا دیــار بوو هیــچ مانایەکی نەبێت مرۆڤ لە ژیانیدا بۆ دووەم جار بڕوات بۆ بینینی دایکــی .مــن بە گشــتی شــتێکی ئەوتۆم لەبــارەی ژیانی ئەوەوە نەدەزانی ،ئەویش هیچی لە ژیانی من نەدەزانی .بەاڵم کاتێک کەسێک پەنادەباتە بەر ویژدانت و دەلێت، ‹بڕوانــە ،دایکــت زۆر پیــرە ›...لــە دڵی خۆمدا گوتم ،ڕۆژێک کەســێک پەیوەندیم پێــوەدەکات و دەڵێــت‹ ،بڕوانــە ،دایکت
مــردووە ›.بۆیە گوتم‹ ،باشــە ،دەڕۆم›. بیرمکردەوە کە ڕەنگە لە کۆتاییدا پەشیمان بووبێتــەوە .دەشــێت تێگەیشــتبێت کــە هەموو شــتەکانی هەڵەبووە :ئایدیۆلۆژیای نازیزم ،پەرۆشــییەکەی ،ئەو ڕاســتییەی کە هەموو شتێکی کردووەتە قوربانی ئەو ئایدیۆلۆژیایە». لــە خەڵوەتگەکــە ،دایــک و کــچ – دایکەکــە بــە خراپی گــۆڕاوە – جارێکی تــر ڕووبــەڕووی یــەک دەبنــەوە .هێڵــگا لەگــەڵ کچــە پوورەکەیدا ،ئێڤــا ،دەڕوات بۆ خەڵوەتگەکە کە لە بەرلینەوە هاتووە. دەنووســێت «لــەوێ جارێکــی تــر یەک دەبینینــەوە ،پیــر و الواز بــووە – بــە جۆرێکــی باوەڕپێنەکــراو بێهێزە .کێشــی لــە چلوپێنــج کیلۆ زیاتر نییــە .ژنێک کە بیســتوحەوت ســاڵ لەوەوپێش ،هێشــتا ژنێکــی تەندروســت و بەگــوڕ بەهێز بوو. ناتوانم هەستی بەزەییم بچەپێنم». «دواجــار ،لــە قوواڵیــی بیلبیلــەی چاوەکانییــەوە شــتێک دەگەشــێتەوە – بروســکەیەکی کــز ،گڕێکــی تەڵــخ... ‹مــن کچی تــۆم‹ ›،نەخێــر!› وا دەڵێت. ‹کچەکەی من دەمێکە مردووە»›. دایکی لە دواقۆناغەکانی خەڵەفاندا بوو، بەاڵم هــەوری بیرچوونــەوە و لێتێکچوون
دایکی لە دواقۆناغەکانی خەڵەفاندا بوو ،بەاڵم هەوری بیرچوونەوە و لێتێکچوون هەندێجار بەری خەیاڵی بەردەدا و بیری تیژ و ڕوون دەبووەوە ،بە تایبەتی کە گفتوگۆکەیان دەچووە سەر ئەو ڕۆژانەی کاتێک یەکێک بوو لە پاسەوانە دەستەبژێرەکانی هیتلەر لە دڕندانەترین کامپی قڕکردنەکانی ڕایخدا
هەندێجار بەری خەیاڵــی بەردەدا و بیری تیــژ و ڕوون دەبــووەوە ،بــە تایبەتــی کــە گفتوگۆکەیــان دەچــووە ســەر ئــەو ڕۆژانەی کاتێک یەکێک بوو لە پاســەوانە دەســتەبژێرەکانی هیتلەر لــە دڕندانەترین کامپی قڕکردنەکانی ڕایخدا. تراودی ناوی سیلبەربێرگی لەبیر ماوە، جوویەک کە هاوبەشــی باوکی ئیڤا بوو لە کارگەکەیانــدا .هێڵگا دەنووســێت کە ئەو بیرەوەرییــە دەیباتــە ســەر یەکێکی تر: لە ئاوشــڤیتز ســیلبەربێرگ بانگی تراودی دەکات «‹بــە بڕوایەکــی هەڵــەوە کــە وایزانــی بوو ئەوە مامەڵەکردنێکی باشــتر بۆ کچەکــەی مســۆگەردەکات ،کە ڕەنگە تەنانــەت ژیانیشــی لــە گازی جرجــەکان ڕزگار بکات!› ئینجا بە توندی پێدەکەنێت و چاوێــک لەوانــەی دەوروبەرمــان دەقرپێنێت». بەاڵم ســیلبەربێرگ بەهەڵەدا چوو بوو، چونکە تــراودی ،ئەوە تەنیــا ئەرکەکانی نەبــوو وەکو نازییەک کە هەر هەســتێکی مرۆڤانــەی لــە ناخیدا ببزوێت ســەرکوتی بکات ،بەڵکو چێژێکی گەورەشی لێدەبینی ئــەو کارە بــکات .جەســتە پتەوەکــەی گاردەکانی ( )SSدەستەبژێری نازییەکان بوو ،دڵڕەقییە نەبڕاوەکەشــیان ناسنامەی ئەندامێتییان بوو. هێڵگا هێشــتا چاوەڕێی لەوەش خراپتر بــوو .لە نــاو تەمــی خەڵەفاوییەکەیەوە، تــراودی ئــەوەی بــۆ ڕوون دەبێتــەوە کە کچەکەشــی – وەک زۆربــەی خەڵــک – هەســتکردنی بە تــاوان هەبــوو بەرامبەر ئــەو شــتە خراپانــەی کــە نازییــەکان کردبوویــان ،هەر بۆیە بۆ ئەوەی کچەکەی بەجێێنەهێڵێــت ،یــەک لــە دوای یــەک هەرجارەو بەسەرهاتێکی بۆ دەگێڕێتەوە. «بــە شــانازییەوە دەڵێــت ‹فەرمانــم پێبوو مامەڵــەی [زیندانییەکان] بەوپەڕی توندییــەوە بکــەم ،بۆیــە وام لێدەکــردن خوێن هەڵبهێننەوە›. ‹چــی؟ مــن پشــتگیریی (دواهەمیــن چارەســەر)م دەکرد؟ ئــێ پێتوایە بۆچی لەوێ بووم؟ پشووم بەسەر دەبرد؟› ‹هەمــووان [لــە ژوورەکانــی گازدا] بە هەمــان خێرایــی نەدەمــردن ...مندااڵنی تازەبــوو تەنیــا چەنــد خولەکێکــی کــەم بەرگەیــان دەگــرت ،هەندێکیــان کــە دەریاندەهێنــان بــە تــەواوی شــین هەڵگەڕابوون›... ‹کــوورەی چــوارم لــە بێرکەنــاو فڕنی تێدانەبــوو ...چونکــە هەرگیــز کارەکانی تەواونەکرا .تەنیا بیرێکی گەورەی تێدابوو کە پڕبوو لە پشــکۆی گــەرم ...فەرماندە تازەکەی ئاوشڤیتز زۆر کەیفی پێ دەهات. هەمیشە زیندانییەکانی لە قەراغی بیرەکە ڕیز دەکرد و ئینجــا گولەگبارانی دەکردن بــۆ ئەوەی چێژ لە دیمەنــی کەوتنەکەیان ببینێت»›... لــە کۆتاییــدا هێڵــگا ســەرکەوتوو بــوو لەوەی خــۆی لــە دایکــی داببڕێت، ئــەم جارەیــان بــۆ هەتاهەتایــە .دەڵێت «ڕاســتەوخۆ گەڕامــەوە بــۆ ماڵــەوە لە بۆڵۆنیا چونکە هەستم بە باشی نەدەکرد. دووچاری کێشەیەکی گەورە بووم :شەوان لە خــەو ڕادەبووم جەســتەم لــە ئارەقی ســارددا غەرق بوو ،دڵم بــە خێرایی لێی دەدا ،دەترسام کە بمرم»... هێڵــگا هەرگیــز وازی لــە نووســین نەهێنابــوو ،بــەاڵم ئــەو دەرمانانــەی کە بۆ چارەســەرکردنی ئەو ترســەی بەکاری دەهێنــان ،توانــای نووســینیی کوشــت. «پەیوەندیــم بــە باڵوکارەکەکــەوە کــرد و گوتــم‹ ،بڕوانــە ،من وەکو نووســەرێک کۆتاییم پێ هات ،چیتر ناتوانم کاربکەم›. ئەویش گوتــی‹ ،بۆچی ئــەم ئەزموونەت لەگەڵ دایکتدا نانووسیتەوە؟›» http://www.independent. co.uk/arts-entertainment/ books/features/helgaschneider-my-mother-wasa-guard-in-a-nazi-deathcamp-70678.html
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
««
6
ئەدۆنيس ،شيعرو فيكر لە عەرەبییەوە :خەسرەو مەحمود شــیعری مــەزن باشــترین شــوێنی لە باوەشــگرتنی فیكــرو فەلســەفەیە و بە درێژایــی مێــژووش زۆربــەی شــاعیرە مەزنــەكان فەیلەســوف و بیریاربــوون، لەبەرامبەریشــدا فەیلەســوف‌و بیریاران ئەدیبانێك بوون لە پلەی بەرزدا. وەك نەریتــی خــۆی لــە وروژاندنــی پرســیارە گــەورەكان ،و شــڵەقاندنی دەریاچەی وەســتاوی فیكــری عەرەبیدا، ئەدۆنیــس لــەم وانەیــەدا لــە پەیوەندی شــیعر بە فیكرەوە دوا ،لە هەوڵدانیدا بۆ ڕاســتكردنەوەی ئــەم پەیوەندییەی الی هەندێــك ئاڵــۆزو ناڕۆشــنە" :هەمووتان دەزانن لە كولتــووری عەرەبیدا نەریتێك هەیە كە شیعرو فیكر لێكدادەبڕێت ،شیعر بە هەســت ئابڵوقە دەدات‌و فیكریش بە ئەقــڵ ..ئــەم دابڕانە زانــراو نەبووە بەر لە ئیســام ،ئەو شــیعرەی بــە جاهیلیی وەســفی دەكەین ،زاناو بیركەرەوە بووە، ڕیتمی ڕامان‌و فیكر بووە". بــۆ ڕیشــەكانی زمــان گەڕایــەوە ،بۆ زەقكردنــەوەی پەیوەندی ڕاســتەقینەی نێــوان شــیعرو فیكر ،كە لــە فەرهەنگی (لســان العرب)دا وشەی َ "ش َع َر" بە مانای "علم :زانی" هاتووە ،و "شعر بە :هەستی پێ كرد" مانای " َع َق َل :لێی تێ گەیشــت" دەگەیەنێــت .كاتێكیــش دەڵێیــن (لیت شعری) ،مەبەستمان (لیت علمی :خۆزگە بمزانیبایە)یــە ،دەگوترێــت :ئــەم پیاوە خاوەنــی (قلب عقــول :دڵێكــی ئاقڵ‌و هۆشیار)و "فەرمودەگەلێكیش لە ئارادان، لەوانــەش :ان مــن الشــعر لحكمــە ،فاذا الیــس علیكم شــی من القران فالتمســوە فی الشــعر" (لــە شــیعردا دانایی هەیە، ێ ئاڵۆز گــەر شتێكیشــتان لە قورئان لـــ بوو (لێی تێ نەگەیشتن) ئەوا لە شیعردا بۆی بگەڕێن)". هەروەهــا لــە هەندێك دێڕە شــیعردا، ڕێكخســتنی ئایدیاگەلێــك بوونــی هەیە كــە خەڵكــی دەیانڵێنــەوە ،ڕێكخســتن و هۆنینەوەیــەك كــە كێشــی شــیعر بەكاردەهێنــن ،وەك ئەوەی دەفرێك بێت و ئایدیاكانی بڕژێننە ناو:
"علــی قدر اهــل العزم تأتــی /العزائم وتأتی علی قدر الكرام المكارم" "خوێنەر بە ئاسانییەكی تەواوەوە مانا لەم شیعرەو هاوشێوەكانی دەردەهێنێت، چونكە ڕوون‌و ڕاستەوخۆیە ،تێگەیشتنی خوازیاری ڕووناكبیریــی یان هەوڵدانێكی فیكریی نییە". لێرەدا باس لە وەاڵمدانەوەی ئەرێیانەی ئەدۆنیس دەكەین ،سەبارەت بە پرسیارێك كە لە شاری "الزقیە"دا ئاراستەی كرابوو، دەربــارەی ئەوەی كە مەرجــە خوێنەری شــیعرەكەی ئاگادارییەكــی فراوانــی لــە ئاداب‌و فەلســەفەدا هەبێــت ..ئایا ئەوە هاندانێكــە بۆ خوێندنەوەو گــەڕان؟ یان ئاخۆ ئەوە لە مرۆڤی ئەمڕۆكە دەخوازێت كە پێشتر پێویست نەبووبێت؟ ـ لەوانەیــە ،چونكــە ئــەو پرســیار لە جەماوەر دەكات و هەمیشــەش كاركردنی ێ داوا دەكات ،و بەشــداریی شــاعیر لـــ دەكات لــە بەرپرســیارێتیەكەیدا لــە تێبینیكردنی گۆڕنكارییــە لە ناكاوەكانی كۆمەڵگەدا ،لەپێناو ئایندەیەكی باشتردا بۆی ،شیعر لێرەدا بزوێنەرێكی بنەڕەتییە
گوڵەوە". لەبەرئەوە ستایشی شاعیرانی سەدەی یەكەمــی كۆچیــی ،كــردووە .ئەوانــەی كاروانی پێشــینە شیعرییەكانی خۆیانیان بەســەر كردۆتــەوەو ،و لــەك ۆتوبەندی كولتــوور خۆیــان دەربــاز كــردووە ،كە زۆرێك لە چەمكەكانی گۆڕی: "شــیعرێكی عەرەبی هاتە ئاراوە كە لە هەمــان كاتدا فیكرو گەڕانیشــە لە دوای حەقیقەت .شیعرێك دەكرێت بەوە وەسفی بكەین كە درێژكراوەی شیعری كەینونە – ی ئیمریئولقەیس‌و تەرفەو پێشــینەكانی دیكەیــە .ئەبونــەواس ،ئەبو تەمام ،ئەبو عەتاهییــەی موتەنەبیــی ،مەعــەری. شــیعری ئەمانە بە ژیان‌و كێشەكانیەوە سەرقاڵ بوو ،بە بوون‌و نهێنییەكانیەوە، و بــە پوچیــی‌و نەبوونەوە ،بــە زمان‌و وزەكانییــەوە ..وەك جوانیی‌و دزێویی‌و هەق‌و خێرو شەڕ". پارادۆكسەكانی نێوان فیكری ئایینیی، ێ ئاســتدا و فیكــری شیعریشــی ،لە ســ كورت كردەوە: -1ئاســتی مەعریفیــی" :مومارەســەی
بە الی تەســەوفدا لە كۆتایی ژیانیدا ،بە هەڵەدانانێك كــە لە بە كافركردن نزیكی دەكاتەوە". -3ئاســتی ســێیەم :پەیوەســتە بــە مەســەلەی دەربڕیــن و چۆنێتیەكــەی و مەجازیــش بــە دیاریكراویــی" :شــیعر ناتوانێت نەزانراوی جیهان ئاشــكرا بكات بــە زمانێك نەبێــت كە نەزانــراوی زمان دەربخات .ئەمەش ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئــەوە مەجازە زمان بەڕووی ڕەهەندە میتافیزیكییەكانــدا ئاوەاڵ دەكات ،یان لە سروشــتەوە بۆ ئەودیوی دەیگوێزێتەوە. بــەو پێیــەی كانگایــە بۆ فیكــر ،لە پاڵ بوونیــدا بە ســەرچاوەی خەیــاڵ ڕێگای ئێمەیــە بــەرەو ئەوەی كــە جورجانی بە مانای ناوزەد كرد". بــەاڵم ئەو مانایــەی شــیعر بەرهەمی دەهێنێــت وەك ئــەو مانایــە نییە كە لە فەلسەفە یان ئایدیۆلۆژیادا بەرهەم دێت. لەو سۆنگەیەوە كە "مانا-فیكر لە شیعردا دەكەوێتــە پێشــەوە .بەبــێ یەقینێكــی پێشوەخت. بێ پشتبەستن بە سەرچاوەكان ،ئیدی
ێ فیكر بوونی ئەدۆنیس پێی وایە ،شیعری مەزن بەب نییە ،بەاڵم زۆر پێویستە كە بوونی فیكر لەگەڵ شیعردا وەك بوونی بۆن بێت بە گوڵەوە بۆ فیكر لە وردبوونەوە لە "شیعری مەزن خزمەت بە كەیسە گەورەكانت دەكات". ڕوانینــی یونیڤێرســاڵیانەی شــاعیر، فێــری تێڕامانــی دەكات لەكەینونــەو ســەیرورەی مرۆییــدا ،و دوركەوتنــەوەی لە كەیســە گەرموگوڕەكانــی كۆمەڵگەی بــۆ دەپۆشــێت" ،لــە ڕێگــەی زاڵبوونی گومانــەوە واقیــع درك دەكەیــن‌و بــەم پێیــەش حەقیقەتێكــی ڕەهــا لە ئــارادا نییە". ێ فیكــر بوونی "شــیعری مــەزن بەبــ نییە ،بەاڵم زۆر پێویستە كە بوونی فیكر لەگەڵ شــیعردا وەك بوونی بۆن بێت بە
ئاینیی لەگەڵ گۆڕانكارییە مێژووییەكاندا داخراوتــرو تەســكتر دەبوو ،لــە كاتێكدا كــە مومارەســەی شــیعریی زیندوێتیــی و ئازادییەكــەی زیــادی دەكــرد ،لەگەڵ شــیعری ئەبونەواسدا دەســتی پێ كرد: ئایینــی خــۆم بۆ خودی خۆمــەو ئایینی خەڵكیش بۆ خەڵك". -2ئاستی حەقیقەت" :توندوتیژییەكەی زیــادی كــرد ســەبارەت بــە دیاریكردنی مانــای ئەوەی كە گشــتی‌و هاوبەشــە، تــا ئــەو ڕادەیەی كــە بۆ نموونــە ئیبنو تەیمیــەی گەیاندە ئەوەی ئیمامی غەزالی بــە هەڵە دابنێت بەهۆی بوونی مەیلیەوە
ئاینیــی ئایدیۆلۆژیــی بن ،یان سیاســیی – بــە جۆرێك خــۆی پێش دەخات وەك ئەوەی هەورێك بێت لە ئاسمانی شیعرداو خەریك بێت ببارێت". نووســەر چاو لــە ئازادییــەك دەبڕێت كــە پێگــەو پایــە بــۆ بــاوەڕی ئاینیــی دەگەڕێنێتەوە لەناو چوارچێوەی ئازادیی تایبەتیدا: بۆ مرۆڤیش لە ژیانی مەدەنیدا شــوێن و پایــە دەگەڕێنێتەوە ،بەاڵم دان بەوەدا دەنێت كە كارەكە لە سایەی گشتگیرییە كولتوورییەكانــدا ئاڵۆزتــر دەبێــت ،كــە زەمەن دۆگما دەكەن ،و بە شێوەیەك لە
شــێوەكانی ئەبەدیەتــی دادەنێن ،و ژیان ئاوێتەی مەرگ دەكەن" :نازانین ئاخۆ ئێمە زیندو بووین یان مردوو ،بەتایبەتیش كە "ان الناس نیام فاژا ماتوا انتبهوا" خەڵكی نووســتوون‌و كە مردن بێدار دەبنەوە".. دەژین وەك ئەوەی بەر لە حەشــر حەشر كرابین ..وەك ئەوەی ئەم زەمەنەی تێیدا دەژیــن ،لە دەرەوەی زەمەندا بگوزەرێت، ئێستامان بە ڕابردومان دروست دەكرێت، و ئایندەشمان لە قوڕی ڕێكەوتەكان چێ دەكرێت". لــەم واقیعــەدا قەســیدە خــۆی پێش دەخات بە تواناكەیەوە بۆ گۆڕینی زمان‌و ژیان" :قەســیدە بە دیاریكراوی ،گۆڕینە، بەو پێیەی شــوێنێكە بۆ وەرچەرخاندنی زمان .كەواتە شوێنێكی بااڵیە بۆ ژیان – كــە زمان تێیدا دەگۆڕێت ،و ژیان گۆڕانی بەســەردا دێــت – لە كارلێكــدا لەنێوان زمان‌و شــتەكانی جیهان‌و كێشــەكانی، لەمەشــدا ئەوە لە ئارادایــە كە ڕێگەمان
پێ دەدات بەوەی بڵێین قەسیدە گۆڕینە، یان ئەوەتا نابێتە هیچ جگە لە لەغو". بــۆ بانگەشــەی لەبەرئــەوە هەڵوەشــاندنەوەی بونیــادی ئاینیــی – فیكریــی عەرەبیی كــردووە ،وەك ئەوەی لــە خۆرئــاوادا ڕوویدا .لەســەر دەســتی بیریارانــی وەك هایدگــەر ،و درێــدا، كــە ئەركــی هەڵوەشــاندنەوەی هەردوو فەلســەفەی خۆرئاوایــی ،و یۆنانییــان ئەنجام دا. "ئــەم هەڵوەشــاندنەوەیە ئەوەیــە كە بــواری ئازادكردنی مــرۆڤ‌و ئازادكردنی عەقڵمــان بــۆ دەڕەخســێنێت ،و ئەوەی گەڕاندنــەوەی گوتــەی شــیعرییمان بــۆ شــوێنی یەكەمــی خــۆی بــۆ فەراهــەم دەكات ،بۆ ڕۆڵی ئافرێنەری سەرەتا". ادونيس ،خطوة حنو ادونيس ،حوار مع الش��اعر واملفك��ر ادوني��س ،حاورت��ة وف��اء اخلطي��ب ،دار رسالن ،سوريا .2013 ،ص .213-210
١٠ڕاستی نەدرکێنراو سەبارەت بە ڕۆمانی ١٩٨٤ لەمەڕ بەرگی ڕۆمانەکە بەو ئاڕاســتەیەدا کــە ئەو نووســەرانە ڕۆمانــی ١٩٨٤یان هایلەیی ئیگاراشی نووســی بێت .لەڕاســتیدا ،جۆرج ئۆروێڵ لە ئینگلیزییەوە: نــاوی خــوازراو بــووە بۆ ئێریــک ئارثەر ئاراز ئەحمەد محمەد بلێر .بلێر ناوی خوازراوی ،لە لیســتێکی ڕۆمانــی ١٩٨٤ی جــۆرج ئۆروێــڵ لە کورتــەوە کە ئەو ناوانەی ســەرەوەی لە ڕۆژی ٨ی مانگــی ،١٩٤٩-٦واتــە ٦٦خۆگرتبوو ،هەڵبژارد. ســاڵ لەمەوبــەر باڵوکرایــەوە .بە بۆنەی .٣ئۆروێــڵ نزیــک بــوو لــە ناونانــی لەچاپدانــی ڕۆمانەکــەوە لــەم ڕۆژەدا، چەنــد ڕاســتییەکی سەرســوڕهێنەرمان ڕۆمانەکە بە «دوایین پیاوی ئەوروپا». لە نامەیەکدا بۆ بریکارە ئەدەبییەکەی، سەبارەت بەم ڕۆمانە ناوازە دیستۆپیاییە ئۆروێڵ نووسیبوویی «هێشتا بە تەواوی کۆکردۆتەوە. بڕیــارم لەســەر ناونیشــانی ڕۆمانەکــە .١لــە دەقێکــی وەرگێــڕاوی ڕۆمانــی نــەداوە .مەیلم بــەالی ١٩٨٤یان دوایین ١٩٨٤بۆ ســەر زمانــی ئیتاڵی ،لە جیاتی پیاو لە ئەوروپا هەیە ،بەاڵم ڕەنگیشە لە ئــەوەی کاتژمێــرەکان زەنگــی کاتژمێــر ماوەی هەفتەی داهاتودا ناونیشانێکی تر ســیانزە لــێ بــدەن ،زەنگــی کاتژمێــر هەڵبژێرم». «یەک» لێ دەدەن. »٥ =٢+٢« .٤هەر بەڕاستی دروشمی بەپێــی ئــەو دەنگۆیــەی کــە لەالیەن ڕۆماننووسی ئینگلیزی ئانتۆنی بێرجسەوە پارتی کۆمۆنیستی بوو نموونەیەکی ترسناک لە چەقبەستوویی باڵوکراوەتەوە ،لە وەرگیڕانێکی ئیتاڵی بۆ ڕۆمانی ١٩٨٤دا ،ڕســتە بەناوبانگەکەی چــەوت لــە ڕۆمانــی ١٩٨٤بریتییــە لە «ڕۆژێکــی خۆرەتــاوی ســارد و ســڕی « ،»٥=٢+٢کــە بەڕاســتی بۆ کەســێک مانگی نیســان بوو .کاتژمێرەکان زەنگی مایــەی قبوڵکــردن بــوو -ئەو کەســەش ســیانزەیان لــێ دەدا ».چونکە وەرگێڕە جۆزیف ســتالین بوو (یاخــود بەتایبەت ئیتاڵییەکە پێیوابوە کە« ،کاتژمێرەکانی تــر پڕوپاگەندەچییەکــەی ســتالین کــە نــاوی یاکــۆف گومینەر بوو) .دوو ســاڵ ئیتاڵیا ژمارە سیانزەیان نییە». دوای ڕاگەیاندنــی پالنێکی پێنچ ســاڵەی .٢ڕۆمانــی ١٩٨٤ڕەنگ بوو لە الیەن ئابــوری ،پارتــی کۆمۆنیســتی یەکێتــی پــی .ئێس .بێرتــن ،کینیــث مایڵز ،یان سۆڤییەت باڵوی کردەوە کەوا پالنە پێنچ ســاڵییەکە ســاڵێک پێــش وادەی خۆی لویس ئۆڵوەیسەوە بنووسرایە. چونکە بەالیەنی کەمەوە ســەرنجەکان تەواو دەبێت .لەسەر زاری کەمپەینەکەی
خۆیانــەوە :»٥=٢+٢« ،واتــە ئــەوە فەراهــەم دەبێــت ئەگەر ژمــاردن بەپێچەوانــەی پالنەوە بێــت و کرێــکاران پەرۆشــیان هەبێت». .٥ئۆروێــڵ لــە نوســینی ڕۆمانەکــە بوویــەوە لەکاتێکدا زۆر نەخۆش بوو. یەکــەم جــار نووســینی ڕۆمانەکــە وەک نووســراوێکی ئاشــتیانەی گەڕانەوەیی بوو لە ماڵێکی گێڵگەیی دورە دەستی هاوڕێیەکی سکۆتلەندی ،پاشان تاڕادەیــەک بــە ناشــادیی لــە تیمارگەیەکــدا کۆتایــی پێهات. هەفتەیــەک پێــش ئاهەنگــی چەژنــی لە دایک بوونی عیســا لــە ســاڵی ١٩٤٧دا ،ئۆروێــڵ ڕەوانــەی نەخۆشــخانە کــرا، پاشــان دەرکەوت کە نەخۆشی ســیلی هەیە .لەکاتێکدا ئۆروێڵ توانــی دستنوســی ڕۆمانەکــە تەواو بکات لە ســااڵنی دواتردا، بــەاڵم بارودۆخی تەندروســتی بەرەوە خراپتر دەڕۆیشت. .٦پێــش ئــەوەی بیرۆکــەی «تاوانی بیرکردنــەوەی »١٩٨٤بێتــە کایــەوە، لــە یابــان «کێمپێیتایی»« ،لەشــکری سەربازی پۆلیس» هەبوو. ئۆروێڵ بیرۆکەی تاوانی بیرکردنەوەی
.٧ژووری ١٠١لە ڕاســتیدا هەبــووە -ئۆروێڵ خۆی تیایدا ژیا بوو. بەدڵنیاییــەوە ،لــە جیاتی ئەشــکەنجەدان لــە ژۆرێکــدا کــە تەنرابــوو بــە دێوەزمە، ئــەو ژوورەی کــە ئۆروێــڵ ئەبوایــە تیایــدا دابنیشــێت لە نووســینگەیەکی کۆشــکی دەزگای پەخشــی بەریتانــی، بــی بی ســی ،بــوو .ئۆروێڵ وەک پڕوپاگەندەچییــەک لــە دەزگاکە کاری دەکرد.
لە ســوپای ئیمپریالی سەربازی پۆلیسی یابانەوە وەرگرت .ئەم ســوپایە لە نێوان سااڵنی ١٨٨١بۆ ١٩٤٥لە چاالکیدا بوو. ئەم هێزەی پۆلیــس بە بیانوی هەبوونی «نانیشــتیمانیانە» بیرکردنــەوەی دەســەاڵتی دەســتگیرکردنی خەڵکــی هەبوو.
.٨ئۆروێــڵ کاراکتــەری جولیایــی لەســەر نموونــەی هاوســەری دووەمــی خــۆی درووست کرد کە ناوی سۆنیا براون وێڵ بوو. سۆنیای هاوسەری ئۆروێڵ وەک یاریدەدەر لە گۆڤارێکی ئەدەبــی کاری دەکــرد، جولیــاش «ئەو کچەیە کە لە بەشی خەیاڵ ئیش دەکات». چارەنوســی بەداخــەوە، خۆشەویســتی نێــوان ئۆروێڵ و ســۆنیا هاوشــێوەی چارەنوســی خۆشەویســتی نێــوان جولیــا و وینســتن بــوو .ئۆروێڵ دوای ١٤هەفتە لە پرۆسەی هاوسەرگیری لەگەڵ سۆنیادا کۆچی دوایی کرد.
.٩هەســارەیەکی بچوک کە لە ســاڵی ١٩٨٤دا دۆزرایــەوە ،بە ناوی ئۆروێڵەوە ناونراوە. لــە بــەرواری ،١٩٨٤ -٧-٣١ئەنتۆنین مرکۆسی ئەســتێرەناس هەسارەیەکی لە بنکــەی چاودێری کلێت لــە واڵتی چیک دۆزییــەوە .هەســارەیەکی بچوکی الشــە بەردی دەرپەڕیوە لە بۆشــایی ئاســماندا و لەالیــەن مرۆڤــەوە لە ســاڵی ١٩٨٤دا ناســرایەوە ،هەسارەکە بە ١١٠٢٠ئۆروێڵ دەستنیشان کرا. .١٠بــرا گــەورە چاودێــری ئۆروێڵــی دەکرد لە کاتێکدا ئۆروێڵ ڕۆمانی -١٩٨٤ ی دەنووسی. سوپاس بۆ گەشــتێکی لێکۆڵینەوەیی کــە پێکهــات بــوو لــە مانــەوە لــە دەســتەخانویەکدا کــە «لەالیــەن پارتی کۆمۆنیســتییەوە ڕێکخرابوو »،حکومەت ئۆروێڵی خســتە لیســتی ئەو ناوانەی کە چاودێــری دەکــردن .ئۆروێــڵ خرایە ژێر چاودێــری تونــدەوە بــۆ مــاوەی زیاد لە ١٢ســاڵ ،بــەاڵم ویســتراوترین دێــڕ کە لەو ڕاپۆرتانەوە وەرگیراون لەو چاودێری تاوانبارکردنــەدا ئەوەیە گوایــە ئۆروێڵ: «جــل و بــەرگ بە شــێوازی بۆهیمییەن (قەرەج) دەپۆشێت». سەرچاوە: h tt p s : / / w w w. g o o d r e a d s . com/blog/show/524-10-little_known-facts-about-1984?fb ref=Default
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
««
7
وێناكردنه‌كانی بوون
ل ه شیعری «دواجار هه‌موومان شێت ئه‌بین»ی كه‌ریم ده‌شتی-دا
ئارام سدیق سه‌ره‌تا بابــه‌ك ئه‌حمه‌دی له‌به‌رگــی دووه‌می (پێكهاتــ ه و راڤــه‌ی ده‌ق)دا ده‌ڵێــت: «شیعر له نیو‌ه رێگای هونه‌ر و زماندایه. په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ زماندا هه‌مان په‌یوه‌ندی نیگاركێش ه ب ه بابه‌ته‌وه» .ل ه دواتریشیدا ئه‌حمــه‌دی ده‌ڵێت« :زمان كه‌ره‌ســته‌ی ســه‌ره‌كی شــاعیر‌ه و بــ ه یارمه‌تــی ئه‌م كه‌ره‌ست ه خاو‌ه تێده‌كۆشێت تا باوه‌ڕه‌كان و چه‌مكــه‌كان ده‌ربڕێــت».ئه‌گــه‌ر له‌م ســه‌رنجانه‌ی ئه‌حمه‌دییه‌و‌ه ســه‌یر بكه‌ین ده‌بینین شــیعر ب ه ته‌نها له زماندا كورت نابێتــه‌وه ،به‌ڵكو ئیســتاتیكا به‌شــێكی گرنگی شــیعره ،یان ته‌واوكــه‌ری ئه‌رك ه ێ لیۆ شــتراوس ده‌ڵێت: زمانییه‌كانــه .ل «شــاعیر ره‌هه‌نــدی تازه ب ه گوزارشــت ه زمانییــه‌كان ده‌به‌خشــێت» .بێگومــان شــاعیری ئه‌فرێنه‌ر دۆزه‌ره‌وه‌ی ره‌هه‌ندی تازه‌ی زمان ه و كه‌شفكه‌ری رێگای تازه‌ی ه له‌نێو دارستانی وشه‌دا .لێره‌و‌ه ده‌مه‌وێت له‌ســه‌ر شــیعری (كه‌ریــم ده‌شــتی) قســ ه بكــه‌م ،كــ ه یه‌كێكــ ه ل ه شــاعیر‌ه نوێخوازه‌كان ،شاعیرێك ده‌یه‌وێت رێگای خۆی له‌نێو شــیعری كوردییدا بدۆزێته‌و‌ه و له‌ڕێی گه‌م ه زمانیی و ته‌كنیكییه‌كانه‌و‌ه دونیایه‌كی تایبه‌ت بۆ شیعر چێ بكات. ئه‌زموونــی شــیعریی كه‌ریــم ده‌شــتی لــه‌و ئه‌زموونانه‌یــه ،ك ه هه‌میشــ ه بۆ من جێــی ســه‌رنج بــووه ،چونكــ ه ده‌شــتی له‌و شــاعیرانه‌یه زیاتر ل ه ســی ساڵ ه ب ه وزه‌یه‌كی شیعریی به‌رده‌وامه‌و‌ه ده‌نوسێت و بــێ ئه‌وه‌ی ئــه‌م وزه‌ی ه دوایی هاتبێت. بێگومــان لــه‌م وزه‌یــه‌دا بــه‌رز و نزمــی ده‌بینین ،به‌اڵ م ل ه خاڵێكدا نه‌گه‌یشــتۆت ه كۆتایــی و ئه‌مــه‌ش خاڵێكــی گرنــگ و ســه‌ركه‌وتووی ئه‌م شــاعیر‌ه و هه‌ر بۆی ه شیعری ده‌شــتی له‌گه‌ڵ نوێبوونه‌وه‌كاندا رێی كــردووه و تایبه‌تمه‌نــدی دونیاكه‌ی خۆیشی پاراستووه. زمــان الی ده‌شــتی نــ ه هێنــد‌ه چڕكراوه‌تــه‌وه ،كــ ه چێــژی بــۆ خوێنه‌ر نه‌هێشــتبێته‌وه .نه‌هێنــده‌ش ســاد‌ه كراوه‌تــه‌وه ،كــ ه شــیعریه‌تی تێــدا ون ی ئــه‌و ل ه كاركــردن ب ه بووبێــت .توانــا ی زماندایــ ه و هــه‌ر زمــان لــ ه خزمه‌تــ ئه‌مه‌ش ســه‌رچاوه‌ی نه‌بڕانــه‌وه‌ی وزه‌ی شــیعریی ئه‌م شــاعیره‌یه .ئه‌وه‌ی لێره‌دا ده‌مه‌وێــت لێــی بدوێم شــیعری «دواجار هه‌موومان شــێت ئه‌بیــن»ه كه ل ه ژمار‌ه ( )٤٢١ره‌خنه‌ی چاودێردا باڵوكراوه‌ته‌و‌ه و له‌م نوســینه‌دا ده‌مه‌وێت له‌ســه‌ر چه‌ند الیه‌نێكی ئه‌م شیعره هه‌ڵوه‌ست ه بكه‌م. وێناكردنه‌كانی بوون چه‌نــد ســاڵێك له‌مه‌وبه‌ر رســته‌یه‌كم خوێنده‌و‌ه ك ه ده‌ڵێت :هه‌موو گه‌ڕانێك ب ه دوای شیعردا ،گه‌ڕان ه به‌دوای خۆڵه‌مێشدا نه‌ك ئاگر .ئه‌م ڕســته‌ی ه ك ه تا ئێســتاش نازانــم لــ ه زاری چ شــاعیرێكه‌و‌ه هاتۆت ه ده‌ره‌وه ،به‌اڵم من به‌ته‌واوی بڕوام پێیه‌تی و لــ ه كاتی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ر شــیعرێكدا مــن شــه‌یدای ئاگره‌كــ ه نیــم ،به‌ڵكــو خۆڵه‌مێشــه‌كه‌ی بۆ من جێگای سه‌رنجه. ده‌مه‌وێــت به‌و ســه‌مه‌نده‌ره‌ی كــ ه له‌نێو خۆڵه‌مێشی شیعردایه بگه‌م .شیعره‌كانی كه‌ریم ده‌شــتی هه‌م ئاگره‌كه‌یان ئاگرێكی
گه‌ش ه و هه‌م خۆڵه‌مێشه‌كه‌شی قه‌شه‌نگی خۆی تێدا مه‌اڵس داوه. شــیعری «دواجــار هه‌موومان شــێت ئه‌بیــن» لــه‌و شــیعرانه‌ی ده‌شــتیی ه ك ه وزه‌یه‌كی نه‌بڕاوه‌ی ل ه خۆیدا هه‌ڵگرتووه. وزه‌یــه‌ك ك ه ده‌خوازێك وێنــای بوون ل ه چه‌نــد دیدگایه‌كــی جیــاوازه‌و‌ه بــكات. ئه‌گه‌رچــی شــیعری ده‌شــتی دابــڕاو نییــ ه لــه بیــری فه‌لســه‌فیی،لــێ لــه‌م شــیعره‌دا وێناكردنه‌كانــی بــوون بــ ه ڕوونــی ده‌بینرێته‌وه .بــه جۆرێك هه‌ر ل ه ده‌ستپێكی شــیعره‌كه‌دا ئه‌و وێناكردنان ه ده‌بینینه‌وه .ئه‌م شــیعره به‌ســه‌ر ســێ به‌شــدا دابــه‌ش كــراو‌ه به‌شــی یه‌كــه‌م ته‌رخان ه بۆ وێناكردنی بوون .ب ه جۆرێك خــود‌ه شــیعرییه‌كه‌ی ده‌شــتی جارێــك بوونێكــی دۆنكیشــۆت ئاســا له‌بــه‌رده‌م ئاسماندا ده‌وه‌ســتێت و ده‌یه‌وێت شه‌ڕی خــۆر و مانــگ بــكات و جارێكــی دیك ه ده‌بێتــ ه هاملێــت و لــه شــتێبوونێكدا ده‌پرســێت هه‌بین یان نه‌بیــن؟ جارێكی دیكــه‌ش له‌گــه‌ڵ كافــكادا گریگۆرئاســا مه‌سخ ده‌بێت. ده‌شــتی له‌رێی ئه‌م ســێ نموونه‌یه‌و‌ه ده‌یه‌وێــت وێناكردنێك بــۆ ژیانی مرۆڤی مۆدێــرن بكات ،ژیانێك هــه‌ر چه‌ند‌ه رۆژ دوای رۆژ پێشــكه‌وتنی زیاتــر بــ ه خۆو‌ه ده‌بینێــت و خۆشــگوزه‌رانی زیاتــر بــۆ مرۆڤه‌كان فه‌راهه‌م ده‌كرێت ،به‌اڵم هه‌موو ئه‌مان ه دیو‌ه رووكه‌ش و ماكیاژكراوه‌كه‌ی بوونــن و بوونــی راســته‌قین ه پڕیه‌تی ل ه مه‌ســخبوون و ئینســان له‌نێوان بوون و نه‌بوونیدا لــ ه جۆالنه‌یه‌كی به‌رده‌وامدایه. یان دۆنكیشۆتێك ه ب ه به‌رده‌وامی ل ه شه‌ڕی ئاشه‌با وه‌همییه‌كاندای ه و هیچی لێ سه‌وز ناكات .یان سیزیفێك ه به‌رده‌كه‌ی هه‌ر ب ه كۆڵه‌وه‌ی ه ناچارانه هه‌ر به‌رده‌وامه. ئه‌دۆنیــس لــ ه وتارێكــدا له‌بــاره‌ی گرنگــی زمانه‌وه لــ ه شــیعردا ده‌ڵێت»: گرنگــی زمــان ل ه شــیعردا لــه‌وه‌دا نیی ه كــ ه شــته‌كان روون بكاتــه‌وه ،به‌ڵكــو له‌وه‌دای ه ك ه په‌یوه‌ندییه‌كی نوێی له‌گه‌ڵدا دابمه‌زرێنێــت ».زمــان لــه‌م ده‌قــه‌ی ده‌شــتیدا له‌و ئاســته‌دای ه كــ ه ئه‌دۆنیس باســی ده‌كات و توانیویه‌تــی په‌یوه‌ندی نوێ له‌گه‌ڵ موفره‌د‌ه نوێی ه به‌كاربراوه‌كان دامه‌زرێنێت. بوونی سیزیف ئاسا «خوداوه‌نــده‌كان ســیزیفیان بــه‌و‌ه مه‌حكــوم كردبــوو كــ ه بێ ناوبــڕ تاوێر‌ه به‌ردێك به‌ره‌و لوتكه‌ی شــاخێك به‌رێت، كــ ه له‌به‌ر قورســییه‌كه‌ی دووبار‌ه له‌وێو‌ه خلۆر ده‌بۆو‌ه بۆ خواره‌وه .له‌به‌ر هه‌ندێك هۆكار ئه‌م خواوه‌ندان ه باوه‌ڕیان وابوو ك ه هیچ ســزایه‌ك نیی ه هێنده‌ی ئه‌و ســزای ه ســه‌خت بێت ،ك ه هــه‌م بێهوده‌ی ه و هه‌م ئومێدی هیچی لێ ناكرێت». دوای وێناكردنه‌كانــی بــوون لــ ه ده‌سپێكی شیعره‌كه‌دا .دواتر شاعیر دێت ه سه‌ر پێشــاندانی بوونێكی سیزیف ئاسا. یه‌كێــك لــه‌و خااڵنه‌ی گرنگــی هه‌ی ه له‌م به‌شــه‌دا دواندنی سیزیف ه ل ه الیه‌ن خود‌ه شیعریی ه ئه‌فرێنراوه‌كه‌ی «ده‌شتی»یه‌وه. ب ه جۆرێك خود‌ه شــیعرییه‌ك ه ده‌كه‌وێت ه دواندنی سیزیف و هه‌ر ل ه ده‌ستپێكه‌كه‌دا به‌م شێوه‌یه ده‌یدوێنێت: ســیزیف براكه‌م سیزیف ،خودا ئێمه‌ی خۆش ناوێ و رقی لێمان ده‌بێته‌وه
ئه‌وه‌ی ناكرێ پێمان ده‌كات ،ل ه هه‌موو یارییه‌كان لێمان ئه‌باته‌وه لــ ه خاچــی ئه‌به‌دیمــان ئــه‌دا ،ئــاوی ده‌ریامان پێ ئه‌گوازێته‌وه تیشــك ه رژاوه‌كانــی خۆیمــان پێ كۆ ئه‌كاته‌وه ده‌كرێت لێره‌دا بپرسن ئایا بوونی مرۆڤ بوونێكی سیزیف ئاسایه ،یان چی دیكه؟ بێگومــان ئه‌گــه‌ر بچین ه نێــو ورده‌كاریی بوونــه‌و‌ه و ســه‌رنج ل ه وێنــ ه ته‌واوه‌كه‌ی بوون بده‌ین و مردن له‌و ســه‌ری بوونه‌و‌ه بهێنینــ ه به‌رچــاوی خۆمــان ده‌بینیــن نیشــته‌جێبوونی مــرۆڤ له‌ســه‌ر زه‌وی بوونێكی ســیزیف ئاسا زیاتر نییه .مادام مردن هه‌ی ه و هۆیه‌كی قه‌ناعه‌تپێكه‌ر نیی ه بۆ بوونی مرۆڤ و به‌رده‌وامی ،ئه‌وا مرۆڤ ك وه‌كو لیبۆكێك دێت ه به‌رچاو ،ك ه جۆرێ ســه‌رگه‌رمیی ه له‌نێو سروشــتدا .سیزیف جگــ ه لــ ه لیبۆكێــك و گه‌مه‌پێكراوێكــی بــه‌رده‌م خواوه‌نده‌كان هیچی دیكه نییه. هه‌ر بۆی ه ده‌شتی له‌م به‌شه‌ی شیعره‌كه‌دا به‌ته‌واوی گوزارشــتی له‌م دۆخی سیزیف ئاســا و به‌لیبۆكبوونــ ه كــردووه .لــه‌و شوێنه‌ی ده‌شتی ده‌ڵێت« :ئه‌وه‌ی ناكرێ پێمان ده‌كات» .ئه‌م ه ئه‌و خاڵه‌ی ه شاعیر ده‌گات ه پێشاندانی ئه‌وپه‌ڕی نیگه‌رانیی ل ه بــوون و هه‌ســتكردنێكی پڕاوپڕ‌ه به‌وه‌ی مــرۆڤ چه‌نــد‌ه خــۆی بــ ه ده‌ســه‌اڵتدار و داهێنــه‌ر و مــه‌زن بزانێــت بێجگــ ه ل ه ســیزیفێك هیچی دیكــ ه نییه ،یان ره‌نگ ه زیــاده‌ڕه‌و‌ی نه‌بێــت ،كــ ه بڵێیــن مرۆڤ یه‌كێك ه ل ه یاریپێكراوه‌كانی نێو سروشت. بوونی دۆنكیشۆت ئاسا بوونی دۆنكیشــۆت ئاســا پیشــاندانی دیوێكــی دیكه‌ی بوون ه لــ ه رێی فیگۆری دۆنكیشــۆته‌وه .دۆنكیشــۆت ئــه‌و ســوارچاكه‌ی كــ ه كتێبــه‌كان كه‌ڵكه‌ڵه‌ی گۆڕینــی دونیــا ده‌خه‌نــ ه ســهریهوه و ده‌یه‌وێــت ب ه خــۆی و هاوڕێكــه‌ی دونیا بگۆڕێت ،یان ڕزگاری بكات .لێ له‌هه‌موو ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌كاندا شكست دێنێت و ب ه نائومێدییه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه .شكســتهێنان له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانی دیكه‌دا الی دۆنكیشۆت له‌م شــیعره‌دا به‌و دیوه‌یــدا خراوه‌ته‌ڕوو، یان م ن ئه‌و دیوه‌ی ده‌بینیم ،ك ه هه‌وڵدان ه بۆ پیشــاندانی ئه‌و جۆره‌ی مرۆڤ ك ه ل ه هه‌وڵی سه‌ركێشــی و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌وانــی دیكه‌دایــه ،به‌اڵم بیــری چووه، ك ه ئه‌گه‌ر ئینســان هه‌موو دونیاش ڕزگار بــكات دواجــار مردن كۆتایــی ب ه هه‌موو شــتێك و هه‌موو ســه‌ركه‌وتنێك دێنێت. هه‌ر بۆی ه ئاماده‌یی فیگۆری دۆنكیشــۆت له‌م شــیعره‌دا بێ مه‌به‌ســت نییه ،به‌ڵكو پیشــاندانی ڕوویه‌كــی دیكه‌ی ســیزیفه، چونكــ ه دۆنكیشــۆتیش وه‌كــو ســیزیف دۆڕاو و یاریپێكراوێكــی دیكه‌ی نێو بوون زیاتــر نییــه .بــه‌اڵم دۆنكیشــۆت له‌گه‌ڵ یه‌كــه‌م ئه‌مــری خوداوه‌نده‌كانــدا ملكه‌چ نابێت و ئه‌و كتێبــه‌كان خه‌یاڵی گۆڕینی دونیــا و خــودی خۆیان خســتۆت ه كه‌لل ه و ئه‌مه‌ش به‌ره‌و زۆر ســه‌رزه‌مینی جۆراو جۆر و ڕووبه‌ڕووی زۆر شه‌ڕی دهكاتهوه، ب ه شــه‌ڕی ئاشه‌باكانیشــه‌وه .بــه‌اڵم ل ه ئه‌نجامدا هه‌روه‌كو ســیزیف دۆڕاوێك ه ل ه گه‌مه‌ی بوونــدا و بێجگه ل ه ملدان هیچی دیكه‌ی بۆ نامێنێتهوه. له‌نێوان بوونی دۆنكیشۆتی و سیزیفیدا، ك ه ده‌شــتی له‌م شــیعره‌دا كاری له‌سه‌ر
كردوو‌ه پێشاندانی دوو ڕێگایه ،دوو رێگا ك ه تاڕاده‌یه‌ك جیاوازن ل ه یه‌كتری ،لێ ل ه ئه‌نجامدا هه‌ردوو رێگه‌ك ه یه‌ك ئه‌نجامیان ده‌بێت و ده‌گه‌نه‌و‌ه ســه‌ر یه‌ك ڕووبار ك ه ئه‌ویــش ڕووباری مردنه .با ســه‌رنج له‌م چه‌ند ڕسته‌یه‌ی شیعره‌كه بده‌ین: «چیتــر چیرۆكــی ســوارچاكان ناخوێنمه‌وه ئێســتا هاتومه‌ته‌وه خۆم و شمشــێرم داوه به كااڵن سانشــۆی برا قه‌یســه‌ره‌كان ب ه په‌لك ه شووتی ناڕووخێن به ســواری پشــتی ئه‌سپه‌شــێ ئاوی زه‌ریا ته‌واو نابێ له‌گه‌ڵ به‌ســه‌رچوونی زه‌مان زۆرتر بیر ل ه زاتی خۆمان ده‌كه‌ینه‌وه». بــه‌اڵم یه‌كێكــی دیكــ ه لــه‌و خااڵنه‌ی كــ ه بــه‌الی منــه‌و‌ه جیــاواز‌ه له‌نێــوان
زمان الی ده‌شتی ن ه هێند ه چڕكراوه‌ته‌وه ،ك ه چێژی بۆ خوێنه‌ر نه‌هێشتبێته‌وه .نه‌هێنده‌ش ساد ه كراوه‌ته‌وه ،ك ه شیعریه‌تی تێدا ون ی زماندای ه و هه‌ر ی ئه‌و ل ه كاركردن ب ه زمان ل ه خزمه‌ت بووبێت .توانا ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌ی نه‌بڕانه‌وه‌ی وزه‌ی شیعریی ئه‌م شاعیره‌یه
خســتنه‌ڕووی بوونی دۆنكیشــۆت ئاســا و ســیزیف ئاســادا ئه‌وه‌یــ ه كــ ه بوونــی دۆنكیشــۆتی لــ ه دواجاردا تێــده‌گات ك ه له‌گــه‌ڵ به‌ســه‌رچوونی ته‌مــه‌ن و هاتنی پیرییــدا مرۆڤ زۆرتر بیــر ل ه زاتی خۆی دهكاتهوه .نــه‌ك ئه‌وانی دیكه .گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ الی خــۆت ،خاڵی گرنــگ و جیاوازی نێــوان خســتنه‌ڕووی بوونی دۆنكیشــۆت ئاســا و ســیزیفییه ،كــ ه ده‌شــتی لــه‌م شیعره‌دا خستوویه‌تییه‌ڕوو. به‌ر ل ه كۆتایی ئه‌گــه‌ر مۆدێرنــ ه دیو‌ه ڕووكه‌شــه‌كه‌ی بوون دره‌وشاو‌ه و ئارام پیشان بدات .لێ مــرۆڤ ل ه ناوه‌و‌ه تــا دێت وێرانتر ده‌بێت و رۆژ لــ ه دوای ڕۆژ بــه‌ره‌و مه‌ســخبوون ده‌ڕوات .كه‌ریــم ده‌شــتی له‌م شــیعره‌دا گوزارشــتی له دیوی ناوه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان كردوو‌ه ك ه چۆن له‌نێو ئه‌م دونیا نوێیه‌دا ســات دوای ســات رۆحی ئینسان به‌ره‌و داخوران ده‌چێت و تا دێت زیاتر هه‌ســت بــه‌و‌ه ده‌كات ئــه‌و ئه‌گــه‌ر لــ ه هه‌ندێــك ڕوه‌و‌ه یاریكــه‌ری ســه‌ره‌كی زۆرێــك لــ ه گه‌مه‌كانیــش بێــت ،بــه‌اڵم لــ ه دواجاردا بێجگ ه ل ه یاریپێكراوێكــی نێو گه‌مه‌كانی نێو سروشت هیچی دیكه نییه. هــه‌ر ئــه‌م نائومێدییه‌یــ ه ك ه ده‌شــتی ده‌گه‌یه‌نێتــ ه ئــه‌و وێناكردنــ ه هاملێــت ئاســای ه كــ ه گومــان لــ ه بوون بــكات و وه‌كــو هاملێــت ده‌نگ هه‌ڵبڕێــت و بڵێت هه‌بیــن یان نه‌بین؟! مرۆڤ هه‌ی ه و له‌نێو
بووندا وشــیاربۆته‌و‌ه كــه بوونی یه‌كێك ه لــ ه گه‌مه‌كانی نێو سروشــت .هــه‌ر بۆی ه له‌م هه‌ســتكردنه‌و‌ه خود‌ه شــیعرییه‌كه‌ی ده‌شــتی هه‌ست ب ه مه‌ســخبوون ده‌كات، لــ ه جێگه‌یه‌كی دیكــه‌ی ده‌قه‌كه‌دا (وه‌ك له‌ســه‌ره‌وه‌ش خســتمانه‌ڕوو) هه‌ست ب ه ســیزیف بوونــی خۆی ده‌كات .ده‌شــتی ده‌یه‌وێــت ل ه پشــت پیشــاندانی وێنه‌ی ســیزیفه‌و‌ه بڵێــت :ته‌نهــا یه‌ك ســیزیف نییــ ه مرۆڤ هه‌مــوو ســیزیفێك ه و ئێم ه هه‌موو له‌نێــو ئه‌م بوونه‌دا ســزادراوێكی به‌رده‌وامین. ئــهوهی ماوه‌تــه‌و‌ه لــ ه كۆتاییــدا بیخه‌مــه‌ڕوو ئه‌وه‌یــ ه ك ه شــیعریی كه‌ریم ده‌شــتی هێنــد‌ه پتــه و تۆكمه‌یــ ه كــ ه خوێنه‌ر ل ه خوێندنه‌وه‌ی شــیعره‌ك ه بێزار نابێت و له‌م ده‌قه‌شــدا به‌ته‌واوی هه‌ست ب ه چڕكردنه‌وه‌ی ته‌واوی وزه‌ی شــیعریی ئه‌م شاعیره ده‌كرێت. سه‌رچاوه‌كان: * كه‌ریــم ده‌شــتی ،دواجار هه‌موومان شــێت ده‌بین-شــیعر ،ره‌خنــه‌ی چاودێر ژمــار‌ه ()421 رۆژی 2014/8/18 * بابــه‌ك ئه‌حمــه‌د ،پێكهاتــ ه و راڤه‌ی ده‌ق- كتێبی دووه‌م ،و :مه‌ســعود بابایــی ،باڵوكراوه‌ی نما ساڵی 2005 ٭ئه‌دۆنیس،ده‌قــی قورئان و ئاســۆكانی،..و: ئومێد عوسمان ،باڵوكراوه‌كانی خانه‌ی موكرایانی ساڵی ٢٠٠٨ ٭ئه‌لبێر كامۆ ،ئه‌فســانه‌ی ســیزیف ،و :ئازاد به‌رزنجی،لــ ه باڵوكراوه‌كانی ناوه‌ندی غه‌زه‌لنووس ٢٠١٤
ژمار ه ( )4٦2دووشه‌ممه 2015/6/22
8
گەڕانەوەی زەردەشت گزنگی دووەم چی بکەم ئاهورا، دەنگێک لە قواڵییەکانەوە دەهات و دەیگوت: یەکەم یاسا لە هەمان کاتدا خۆراکی ڕۆحە و جلوبەرگێتی. بەختەوەری تۆ و جاویدانی تۆ لەوەدایە :ئەی مرۆڤ ،بڕۆ راو بکە ،بە وریاییەوە ڕاوی خۆت بکە، بەردەوام بە لە ڕاوکردن ،ڕاوی هەموو تاریکییەک کە ڕۆحتی داگیرکردووە ،ڕاوی هەموو کردەوەیەکت بکە کە سەرچاوەی لە تاریکییەوە دێ .تەبعی خۆت داتاشە بە بیری چاک و قسەی چاک و کاری چاک. ئەمە دەبێتە ئەڵقەی نێوان تۆ و ئەو...لە دەرەوەی ئەمە تەنها تاریکیی هەیە ،تەنها تاریکیی دەبینی. بەختەوەریی تۆ جاویدانی منە: ئەی مرۆڤ ،وەرە پێشەوە و بمئافرێنە ،سەر لە نوێ دروستم بکەوە .ڕۆحی تۆ ئەو جۆگەلەیەیە کە گزنگی یەزدانی لێوە ڕێڕەو دەکا ،پەرشوباڵو دەبێتەوە و وشکترین بیابان ئاو دەدا ،تاریکترین بەیداغ ڕووناک دەکاتەوە و شەوەزەنگترین زمان دەدرەوشێنێتەوە. هەڵسە بکەوە ڕێ. «ئەو» بەرجەستە دەبێ ،بە تەواویی لە ناو دادوەریی بەرجەستە دەبێ. هەڵسە و بکەوە ڕێ. بکەوە ڕێ ئەو تەجەال دەکات ،شکۆفە دەکات و تەنها لە نێو بیری پاکدا دەدرەوشێتەوە. هەڵسە و بکەوە ڕێ. هەڵسە و بکەوە ڕێ با تاریکیی بڕەوێتەوە ،با بەیداغە سیاکان بێنە خوارەوە ،با یاساکانی ئەهریمەن هەڵپروکێن ،بژاکێن و پەژموردە پەژموردە بڕمێنە سەرخۆ. شەریعەتی تۆ سرووتی بێگیان نییە ،شەریعەتی تۆ دووپاتبوونەوەی زمان نییە ،شەریعەتی تۆ زوهدێکی حەکیمانەیە کە گیا پاراو دەکات ،بە قسەی چاک و بیری چاک یەزدان دەبووژێتەوە. ئاوێنەی ڕۆح بەرزکەرەوە با یەزدان تەماشای خۆی بکات ،با یەزدان تۆ ببینێ. سەیری بوون بکە :یەزدان لە هەموو الیەک فیچقە دەکات وەکو فوارەی دنیا نەدیو. هەڵسە و بکەوە ڕێ...ئێستا لەم ئارامییەدا لە دایکدەبێت .ئێستا تۆ دەبی ،تۆ ئێستای.
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد
«« ئەحمەدی مەال
بە بێ بیری پاک هەموو بەرهەمێکت پووچە :قوربانییەکان دێن و دەبنە تارمایی لە خەونەکاندا، ناشرینت دەکەن و لە ناوەند گۆڕستانەکان کێلەکان بەرزترن لە مرۆڤەکان. بە بێ بیری پاک ئەم کانیاوە لێخنە ،ئەم ڕووبارە لێڵە ،ئەم زەریایە دەگەنێ. ڕامانەکان شکۆفە ناکەن ،پاڕانەوەکان وەکو ڕیشۆڵەی تۆپیو بەردەبنەوە ،دوعاکان وەکو الشەی مردارەوە بوو دەکەونە سەر بەرماڵەکان... ڕامانەکان ناگەشێنەوە...تا بەرهەمی تۆ لە بیرێکی پاکەوە هەڵنەقوڵێ ،بیری پاک چاوەڕێی پاداشت ناکات ،بەڵکو بیری چاک تەنها ئاوڕ لە تۆ دەداتەوە ئەی مرۆڤ. هەڵسە بکەوە ڕێ ئەی مەزن، کاژەکەت فڕێدە ،جلوبەرگی سروشت بکەرەوە بەر و زمانێکی دیکە بدوێ .زمانی خاکە بۆ ئاسمانەکان، زمانی بەردە بۆ ئەستێرە ،زمانی خۆڵە بۆ مانگ ،زمانی چیایە بۆ کەشکەاڵنی فەلەک ،زمانی گەوە و با و رەشەبا و گڤڤە و هاژەی ڕۆحە بۆ جەستە. زمانێکی دیکە بدوێ :زمانی جەستەی نوورانی.
ئەم دەقە ،چەند بڕگەیەک لە قەسیدە/کتێب ( گەڕانەوەی زەردەشت) کە لە ئایندەیەکی نزیک بە دیدی خوێنەرانی ئازیز شاد دەبێتەوە.
www.chawdernews.com
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢ سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
2٥3
www.chawdernews.com
ذمارة ( )2٥3دوشةممة 2015/٦/22
rwangewrexne@yahoo.com
الكردنەوی زانكۆی راپەڕین لە پرسی ئاین و تیرۆریزم
مەال و بانگخوازەكانی پەرلەمان ساالر تاوەگۆزی یەكێك لە نەریتە دزێوەكانی ئیسالمی سیاسی بەكارهێنانی مەال و پیاوی بانگخواز بووە لەگەمەی سیاسیدا ،كە دواتر حیزبە بەناو عەلمانیەكانیش كردیان ،ئەو حیزبانە توانییان لەڕێگەی بەئامانجكردنی ئەو مەال و بانگخوازانەی كە جەماوەریان هەیە، عەوامەكان فریوبدەن و یــاری بەسۆزی ئاینیان بكەن و دەنگەكانیان لەو فیلتەرەوە بۆ حیزبەكانیان هەڵمژن .لەڕێگەی ئەم گەمەیەشەوە ژمارەیەكی زۆر مەال و بانگخوازیان خستووەتە ناو كایەی سیاسی و حكوومیەوە بەبێ ئــەوەی ئەزموونی سیاسی و ئیدارییان هەبووبێت ،یان تەنانەت «دارا دوو داری دی»یان لەسیاسەت خوێندبێت و بیزانن. ئــەوەی مەال و بانگخوازەكانی ناو حیزب و پەڕلەمان لەسیاسەت دەیزانن ،تەنها ئەوەیە كە حیزبە ئیسالمیەكە یان بەنا و عەلمانیەكانیان پێیان دەڵێن .ئەوجا ئەو مەال و بانگخوازانەی ناو پەڕلەمان و دامودەستگەكانی حكوومەتیان كردووەتە شوێنی جێبەجێكردنی فەتوای شەرعی سیاسی كە زۆر لەتەك ئەتەكێتی كاری سیاسی و حكوومیدا ناتەبایە. لــەوەتــی مــوتــابــەعــەی كـــاری م ــەال و بانگخوازەكانم لەناو حكوومەت و پەڕلەمان كردییە، بۆم دەركەتییە ئەوان لە موناقەشەكردن و كاركردن لەسەر سێكتەرەكانی وەكو پەروەردە و خوێندنی بااڵ و كشتووكاڵ و بازرگانی و ئابووری و ڕۆشنبیری و ...تد .ناچاالك و سستن .ئەگەریش قسەیەكیان لــەوبــارەوە بۆ گووتن هەبووبێت تەنها لەڕووانگە شەرعیەكەوە بووە و الیەنەكانی دیكەیان نەدیوە، لــەڕوانــگــە شەرعیەكەشەوە زۆر جــار دارێكیان نەخستووتە سەر بەردێك و قسەی وەهایان نەكردووە كارەكە ئاسان بكات ،بەڵكو هەمیشە قسە و فەتوا شەرعیەكانی ئــەوان بوون بە مایەی دەردیسەری بۆ حكوومەت و خەڵك و پەڕلەمان و ئەوەندەی هەوڵی ڕێگریكردن لە تێپەڕاندنی پرۆژە و كارەكانی حكوومەت و پەڕلەمان و شەرعاندنی سیاسییان داوە ،ئەوەندە هەوڵی كارئاسانیكردنیان بۆی نەداوە. لەهەمووی سەیرتر مەالی وەهامان هەیە، بووەتە ئەندامی پەڕلەمانی عێراق و كاری دووەمی بەموچەیەكی چ ــەور دەســتــكــەوتــووە لەڕێگەی حیزبێكی ئیسالمی كوردیەوە ،وەك لەكۆمێنتەكانیدا دەردەكەوێت زۆریش موعجیبە بەئەمیری حیزبەكە، كەچی ئەو ڕۆژە بەمنی دەگۆت« :ئەمن سەربەخۆم و نوێنەرایەتی حیبزبەكەی ئەمیر ناكەم!» .ئەو مەال بەڕێزە هێشتا لەخانووی مزگەوت ماوەتەوە و لە سەر مینبەریش وتاری دژی پرۆژەی چاكسازی لە قوتابخانە ئاینیەكانیش داوە ،كەچی وەزارەتی ئەوقاف پێی نەگۆتیە :كاكی مەال ،جارێ ئەسڵەن تۆ ئەندامی پەڕلەمانی و لەهەمان كاتدا لەوەزیفەی مەالیەتی وتاردان بەردەوامیت و هێشتا لە خانووی مزگەوتدایت ،ئەی ئەمە چۆن دەبێت مرۆڤێك لەیەك كاتدا دوو وەزیفەی حكوومی هەبێت و بەوتارەكانیشی سەرئێشەمان بۆ دروست بكات و باسی تەتبیقی شەریعەت بكات ،ئاخر مەال گیان شەریعەت بەمە ڕازییە ؟ .ئەی نەتبیستووە كە شاعیری ئیسالمی (ئەبو ئەسوەدی دوئەلی) دەڵێت: التنه عن خلق وتأيت مثله عار عليك ،إذا فعلت عظيم واتە :نەهی لەكارێك مەكە كە لەهەمان كاتدا خۆت كارەكە بكەیت ،چونكە ئەمە گران لەسەرت ڕادەوەستێت و عەیب و عارە بۆت .كەواتەی كاكی مەال تۆش باسی تەتبیقی شەریعەت و یاسا مەكە لەكاتێكدا خۆت ســوود لە سەرپێچیەكی یاسایی وەردەگــریــت .یــان وەكــو ئــەو ئەمیرە ئیسالمیە مەكە كاتی خۆی كتێبێكی سەبارەت بە «ئیمان و پەڕلەمان» باڵوكردەوە و دواجار خۆی و چەندین ئەندامی حیزبەكەی چوونە ناو پەڕلەمانەوە« :ئەدی كوو بابەكەی بابم ،ئەمە ئاوها نابێت ،عەیبە لۆتان، بەخەركی برێن كارەكی مەكە و دوایێ خۆتان بچن بە
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
حیلە شەرعی بیكەن». ئەوجا لەالیەكی دیــكــەوە ،ئەگەر ئێمە داتابەیتێك دروســت بكەین و قسەو كاری مەال و بانگخوازەكانی ناو حكومەت و پەڕلەمان لە خولی ئێستا و خولەكانی ڕابـــردوودا بە قۆناغی پێش چوونیان بۆ ناو پەڕلەمان و حكومەت بەراورد بكەین ،دەبینین ئەوان چارەكێكی قسەكانیان كاری باشیان بۆ پێشخستنی ژیانی مەدەنی و بە دامەزراوەكردنی دامودەستگەكانی حكومەت نەكردووە .ئەوان بەر لە بە ئەندامپەڕلەمانبوون وەها فوویان بە كەڕەنادا دەكرد و باسی خراپی و گەندەڵی و ناعەدالەتی و كارەكانی حكومەت و بنەما ئەخالقیەكان و كاری جوانی وەهایان دەكرد تاوەكو خەڵكی جۆش بدەن و دەنگیان پێبدات ،ئەگەر كەسێك شــارەزیــان نەبایە دەیگۆت :ئەمە بچێتە پەڕلەمانەوە واڵت دەبێت بە شامی شەریف ،كەچی ئەوەتا كەچوونە پەڕلەمانەوە لەم بێڕاتبیەدا دیارترین دەنگیان لەپەڕلەمان قسەكردن بوو لەسەر ئەوەی حكوومەت
كۆمەڵێك مەال و بانگخوازی دیكە لە حەزیرەی سیاسی ئیسالمیەكانی كوردستاندا خەریكی گەورەبوونن ،پێویستە ئێمە وشیاربین لەوەی ئەگەر سبەینێ ئیسالمیەكان كاندیدیان كردن ،دەنگیان پێنەدەین نابێت «سوو»بدات و قەرد وەربگرێت .بەبێ ئەوەی هیچ لەزانستی ئابووری بزانن ،دەمیان لە پرسێكی ئابووری گرنگ لەم سەردەمی بێمووچەییەدا وەردا. ئا ئەمە بوو بۆچوونە بەنرخەكەی مەال و بانگخواز و ئەندامپەڕلەمانە ئیسالمیەكان. خــوازیــارم گەلی ئێمە زۆر زیرەكتربێت لــەوەی كە لەدەنگداندا مەالیەك یان بانگخوازێك لەڕێگەی قۆستنەوەی ســۆزی ئاینی و ســۆزی دایكوخوشكانمانەوە دەنگەكانمان لەپەڕلەمان بەفیڕۆ بدات و بیانخاتە خزمەت پرۆژەی ئیسالمی سیاسی كــوردی خزمەتكاری ئیخوان و سەلەفیەتەوە كە كەسانی وەكو (خەلیفە ئەرۆدگان)ی شكستخواردوو، گــەورە تیرۆریستانی وەكــو (ئوسامە بنالدن) و (ئەبوبەكری بەغداد)ـی و چەندان نمونەی دیكەی بەرهەمهێناوە ،نەك مەال ڕۆشنگەرەكانی وەك (مەالی گەورەی كۆیە) و (عەالئەددین سەججادی) .ئەو مەال و بانگخواز و سەركردانەی كە قوتابخانەی ئیخوان و سەلەفیەت لە ناوخۆی كوردستان و دەرەوەیــدا بەرهەمیان هێنان ،كە هەرجارە و بەناوی خودا و مەزهەب و بیركردنەوەیەكی ئیسالمیانەوە ویستوویانە فێڵ لەگەلی كورد و بكەن و خاكەكەمان داگیر بكەن و ئیرادەمان زەوت بكەن .لەكۆتاییدا ،دەڵێم :ئێستا كاتی ئەوە هاتووە ،دەنگدەران بەخۆیاندا بچنەوە و هەڵسەنگاندن بۆ ئەو ئەندامپەڕلەمانە مەال و بانگخواز و كەسایەتیە ئیسالمیانە بكەن كە بەناوی ئاینەوە دەنگەكانیان چنینەوە .دەبێت لەوەیش ئاگاداربن هەر لە ئێستاوە كۆمەڵێك مەال و بانگخوازی دیكەی دەنگ گەورە و دەمقەرەباڵغ لە حەزیرەی سیاسی ئیسالمیەكانی كوردستاندا خەریكی گەورەبوونن، پێویستە ئێمە وشیاربین لــەوەی ئەگەر سبەینێ ئیسالمیەكان كاندیدیان كردن ،دەنگیان پێنەدەین، چونكە دڵنیابن وەكــو چەندین مــەالو بانگخوازی پەڕلەمانتاری دیكە هەركە تیكەی چەوری پەڕلەمان و حكومەت دەموقوڕگی گرتن ،هاتوهاوارەكەی ئێستا سەر مینبەر و میدیایان نامێنێت و جارێكی دیكە وتاری وەكی جاران خۆش و بەقووەتتان بۆ نادەن و بیر لە ژنی دووەم و سێیەم و چوارەم دەكەنەوە، نەك وتاردان بۆ ئێوە.
عەلی مستەفا كەمتەرخەمییەكی زۆر لە زانكۆكانی هەرێم لە ئەركەكانیاندا دەبینرێت ،بەتایبەت لە ئەركی رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتی و ئەو دۆز و پرسە هەنوكەییانەی لەو بوارەدا ئارادان .زانكۆ ئەركی ئەكادیمی و رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتی لــەســەر شــانــە و پێویستە هاوسەنگانە ێ ئەركیش لە چەندین پێیانهەڵبستێت .هەرس بواردا تێكەڵدەبن و دەبنە تەواوكەری یەكتر. بۆنمونە ،كاتێك كۆمەڵێك رێژەی توندوتیژی و تیرۆر و توندڕەوی تێدا بەرزبێتەوە ،دەبێت زانكۆ لە روانگەی ئەكادیمی و رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتیەوە كار لەسەر چارەسەركردنیان بكات .بە هەمان شێوە هەر دۆز و پرسێكی دیكەش دەبێت زانكۆكانی ئێمە پشكیان لە ئاراستەكردن و چارەسەركردنیدا هەبێت. پێمانوایە زانكۆكانی كوردستان كەمتەرخەم و نائەكتیڤن لە هەردو ئەركی رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتیدا و لە ئەرك و پلەی ئەكادیمیشدا وەكــو لە چەند الیەنێكەوە باڵوكراوەتەوە، تەنانەت لە ئاستی ئێراقیشدا لە دواوەن؟! هەربۆیە ،ئەو مۆركە خەریكە دەدرێــت لە زانكۆكانی كوردستان كە نە خۆیان دەدەن لە پــرس و كێشەكانی كۆمەڵ ،نە خۆیان دەدەن لەو پرسە رۆشنبیری و مەعریفییانەی كە لە ئاستی لۆكاڵی و ناوچەیی و جیهانیدا لە ئـــارادان .لە بەرامبەردا ئــەرك و كاری زانكۆكانمان تەنها ئەوەبوە كە بڕوانامە بدات و «دەرچو-موچەخۆر» بەرهەبهێنێ بۆ حكومەت و دەزگاكانی« .دەرچو»ش الی ئێمە هەمیشە بــوەتــە «مــوچــەخــۆر» و لــە دەزگــاكــانــدا دامەزراوە ،بەاڵم بەرهەمهێنانی موچەخۆریش ئەوە چەند ساڵێكە ،نەك بەرهەم نییە ،بەڵكو بوەتە بارێك بەسەر حكومەتەوە و تەنانەت ێ دەرچوانی زانكۆ و پەیمانگاكان دەستوپ ێ ئەزمونترین گەنجی ئەم واڵتەن سپیترین و ب و لە سۆپەرماركێتەكانیش وەرناگیرێن، هەڵبەت ئەگەر داوایشی بكەن! لەبەرامبەردا ،پرس و كێشەكانی كۆمەڵ و پرسە رۆشنبیرییەكان لە كۆمەڵی كوردیدا ئەمڕۆ كۆمەڵێك میدیاكار و چــاالكــوان و سیاسی و رۆشنبیر ،كە زۆرینەیان لە دەرەوەی زانكۆكانەوەن ،ئاراستەی دەكەن .تەنانەت ئەو ئەكادیمیانەی ناو زانكۆش كە بەشداری لەو دیبەتانەدا دەكەن كەوتونەتە ژێر كاریگەری
ئەوانەوە و گوتار و ئاراستەیەكی جیاوازتریان نییە .ئەم پاسیڤبونەی زانكۆ و كادێرەكانی وای لێهاتوە ببێتە پاشكۆ بۆ هەمو دەزگا و بواری دیكەی سیاسی و حیزبی و رۆشنبیری و تەنانەت ئەخالقی و كۆمەاڵیەتیش .گرنگترین دۆز و پرس كە ئەمڕۆ لە كۆمەڵگەی كوردیدا هــەن ،پرسی داعــش و تیرۆر و بێكاری و توندوتیژی كۆمەاڵیەتی و دەوڵەتی ئاینی و سێكیوالریزم و گەندەڵی و بەدەزگایكردنی حكومەت و...هــتــد ،ئــەم پرسانە زانكۆ و ێ و ئەكادیمیای ئێمە خۆی لێیان دەبوێر نابینین دیبەیت و كۆنفرانسیان بۆ سازبكات و لەو روانگەوە لە كێشە ناوخۆییەكانی ئەمڕۆی كۆمەڵی كوردی بكۆڵێتەوە. لەم ناوەندەدا و لەم دۆخەی پەیوەندیی زانكۆكان و پرسە رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتی و هەنوكەییەكاندا ،مانگی رابردو ،زانكۆی راپەڕین كۆنفرانسێكی دو رۆژەی( )2015/5/20-19بە ناونیشانی (فەلسەفە ،ئاین ،سێكیوالریزم) بەست كە زیاتر لە 10بابەت پێشكەشكران ،بە بەشداری مامۆستایانی ئەو زانكۆیە و دەرەوەی. جگە لەوەی ئێمەش بە بابەتێك بەشداری ئەو كۆنفرانسە بوین بە ناونیشانی «چەمكی ئاین لە فەلسەفە و ئەنسرۆپۆلۆجیادا-لێدانەوەیەك
«پەیەوەندی ئاین و حكومداری» و تێگەشتن لە پەیوەندی «ئاین و سێكیوالریزم» و پەیوەندی «كورد و ئیسالم» .ئەم كێڵگانە گەرمترین ئاڵۆزترین پرسی رۆژن و هێڵی راستەوخۆیان بە هەمو بوارەكانەوە هەیە ،بۆیە ئەو كێڵگانە لە دەستورەوە دەستپێدەكەن بۆ بەرەكانی جەنگ و سەنگەری پێشمەرگە بەرامبەر بە داعــش ،بۆ پەیوەندی ئاین و ئازادی و مافەكان كە رۆژانە بەرۆكی مرۆڤ و كۆمەڵی ئێمە دەگرێت ،بۆ كێشەی توندڕەوی لە زەین و جیهانبینی ئاینی ئێمەدا ،كە لە كۆنەوە هەندێكی ماوەتەوە و لەمرۆشدا بەهۆی رەوتی سەلەفیزمی جیهانیەوە لە رێگەی رەوتی ئیسالمییەوە تۆخ كراوەتەوە و ئاراستەیەكی فەندەمەنتالیزمانە و تیرۆریزمانەی نوێی وەرگرتوە. الكردنەوەی زانكۆی راپەڕین بۆ پرسەگەلێكی لەمجۆرە ،كە پرسی هەستیارن و هەمیشە زانكۆكانی كوردستان تاكو ئێستا خۆیان لەو بەرپرسیارێتیە بواردوە ،جێگەی دڵخۆشی و دەستخۆشیە ،كە زانكۆ و ئەكادیمیا نابێت بترسێت و دودڵبێت لە گفتوگۆ و وروژاندنی بابەتگەلی لــەوجــۆرەدا .دیــارە ئەگەر زانكۆ ئــاراســتــەی گفتوگۆی لــەمــجــۆرە نــەكــات،
الكردنەوەی زانكۆی راپەڕین بۆ پرسەگەلێكی لەمجۆرە ،كە پرسی هەستیارن و هەمیشە زانكۆكانی كوردستان تاكو ئێستا خۆیان لەو بەرپرسیارێتیە بواردوە، جێگەی دڵخۆشی و دەستخۆشیە بــۆ چەمكی ئاین الی (عــەلــی باپیر)»، ه ــەردو رۆژەكـــە لــە هەمو بــابــەت و وتوێژ لەسەر بابەتەكان و ئامادەبوین .ئامادەبونی رێژەیەكی زۆری خوێندكار و وتوێژەكانیش لەسەر بابەتەكان ئاماژەبون بە سەركەوتویی هەڵبژاردنی ناوەرۆك و بابەتی كۆنفراسەكە. ئەوەی كە مایەی سەرنج و جێگەی ئومێدبو، سەرجەم بابەتەكان لە بازنەی تێگەشتن بو لە «دیــاردەی ئاین» و «چەمكی ئاین» و «دیاردەی توندڕەوی ئاینی» و «داعشیزم» و
ئەوا میدیا و مزگەوت و ناوەندە حیزبی و كۆمەاڵیەتییەكانی دیكە ،هــەر یەكە و بە ئامانجی خۆی ،بە الڕێیدا دەبات .هیواخوازین زانكۆكانی دیكەی هەرێمیش ئەم هەنگاوە دەوڵەمەندتر بكەن بیر لەوە بكەنەوە ئەو كێڵگە و پرسانە بخەنە وتــوێــژەوە لەنێو هۆڵەكانی خۆیاندا و سااڵنە بیكەنە نەریت كە كادێرەكانی خۆیان هانبدەن و لە دەرەوەش چەندین توێژەر پێشوازی لێبكەن بۆ كۆنفرانس و گفتوگۆی لەمجۆرە.
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
ئیسالمی سیاسی
2
باكوری كوردستان ..مەنزڵی ئازادیخوازان‌و مەرگی ئیسالمگەراكان ماجد خەلیل كــۆڵــەران هــەر زوو لــەســەر پرسی ئیسالمی سیاسی لە كوردستانی گەورەدا هەڵوێستەیان كردبوو .نهێنی ئەو رەوشە چییە كە تەنها لەباشووری كوردستاندا ئیسالمگەراكان تۆوێكی الوازو النەوازیان هەیەو لەتەواوی پارچەكانی تردا شوێنیان نابێتەوە؟ بۆچی لەنێو تــەواوی نەتەوە نــاعــەرەبــەكــانــدا ئیسالمیزمی سیاسی بوونی هەیەو لە كوردستاندا بوونیان هەر وابەستەیە بە هەیەجانێكی كاتی‌و نــاوەخــت‌و ســاخــتــەوە؟ گــەر بـــەوردی سەرنجێكی گشتی بدەینە نەتەوە ناعەرەبە موسڵمانەكان دەبینین بەجۆرێك لە جۆرەكان ئیسالمگەراكان لە كۆمەڵگەدا شوێنیان هەیە .لەنێو نەتەوەی فارسدا مەچەكێكی بەهێزی دەسەاڵتداری بوون‌و فیكری سیاسی شیعە عەیامێكە بوەتە مێژووی دێرینی ئەو نەتەوەیە ،بەهەمان شێوە ئەڤغانی‌و پاكستانی‌و تــورك‌و تەنانەت نەتەوەكانی رۆژهەاڵتی دووریش سەرو كاڵویان لەگەڵ ئیسالمیزمی سیاسی هەیەو لە رەوڕەوەی مێژوویاندا خۆی بینیوەتەوە .توركەكانیش لە مێژووی سەدەكانی ناوەڕاستەوە تاوەكو مێژووی نوێیش مۆركی سەلجوقی‌و عوسمانییەكان بەشوێن سیاسەتی حزبە سیاسییەكانی ئێستەیانەوە هەر ماوە. وەلێ بۆ كورد تایبەتمەندییەك هەیە كە جودایان دەكاتەوە لەتەواوی نەتەوە ناعەرەبەكان .هیچ كــات ئیسالمیزمی سیاسی لە كوردستاندا بە مۆرك‌و رواڵەتی كوردییەوە بوونی نەبووە .گەر تەماشای بزووتنەوەی بەرگریخوازی‌و نەتەوایەتی كوردی بكەین دەبینیین هەموو كات لوتە البــووە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیای ئیسالمیداو لە زەمینەو لە كەشی بەهاریی كوردیدا هیچ كــات تــۆوی ئیسالمگەرایی سەوز نەبووە .بەدرێژایی مێژووی ناوەڕاستی ئیسالمی تـــەواوی دەســەاڵتــداریــیــەتــی كوردیی دەسەاڵتدارییەتییەكی میرایەتی‌و ئەغەواتی‌و شوانكارەیی بووە لەناواخنێكی نەتەوایەتیدا .ئەم نەزمە بەجۆرێك بووە كە ئیمپراتۆریەتە مەزهەبییەكانی عەرەب هەر لەئومەوی‌و عەباسیی عەرەبگەراوە تا بووەیهی‌و سەلجوقی ئێران‌و تورانەوە كە دیسانەوە مەزهەبی بوون كاریگەرییان لــەســەر بیریی ئایینی كــورد نــەبــووە. دواجاریش لەسەدەی نۆزدەداو لەوكاتەوەی مەچەكی نەتەوەیی كورد رێبازە ئاینی‌و تەسەوفییەكان دەیجوڵێنێت دیسانەوە هەوێن‌و هیواكان بۆ پرسی نەتەوەیی بووەو هەرگیز دەوڵەتی ئایینی نەبووەتە خەم‌و خولیای كوردەكان .لە دەستپێكی سەدەی بیستیشەوە تاوەكو ئێستا و هەر لەو كاتەوەی كە بزووتنەوەی رزگاریخوازی دنیای سێ دەتەنێ دەبینیین كوردەكان پــێــچــەوانــەی تـــورك‌و فـــارس‌و ئـــازەر‌و ئەڤغان‌و پاكستانییەكان بزووتنەوەكانیان بزووتنەوەی ئازادیخوازی‌و نەتەوەیی بوون‌و خۆیان لەقەرەی قەداسەتە ئاینییەكان ن ــەداوە.ن ــەك هــەر ئــەوە گــەر بــەوردی تەماشای رێكخستن‌و روئیای پارتە سیاسی‌و كۆمەڵە روناكبیرییەكانی كورد بكەین لە دەستپێكی سەدەی بیستەمدا دیسانەوە دەزانیین كە میتۆدی ئەو پارتانە كە بۆ هەوەڵجار لەباكوری كوردستاندا دروست دەبن میتۆدێكی تەواو سیكۆالرو لیبراڵ‌و ئازادیخوازە .تەنانەت خولیای شێخ‌و ئاغاو پاڵەو جوتیاری كوردیش بەهەمان شێوە بۆ پێودانگی ئەو پارتە سیاسیانە بووە، هەموان دەزانن كە هۆیەكی سەرەكی بۆ تاودانی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران كۆمەڵەی سەربەخۆیی كــورد بــوو كە میتۆدەكەی میتۆدێكی لیبراڵ‌و دیموكرات بوو ،یاخۆ شۆڕشی ئاگری كە ئیحسان پاشا رێبەرایەتی دەكـــرد لــە كۆتایی بیستەكاندا هەمیسان هــەر كۆمەڵەی خۆیبوون تــاوی دەدا كە تەڤگەرێكی ئازادیخوازو تەواو تا سەر ئێسقان لیبراڵ بوون .یاخۆ پێشتریش شێخەكانی بارزان لەوانە شێخ عەبدوسەالمی بارزانی كاتێك
لە سێدارەی دەدەن بەتۆمەتی دەست تێكەڵكردنی بوو لەتەك كوردە الوەكان‌و باڵی كوردە ئازادیخوازەكانی ناو ئیتیحادو تەرەقی بوو .لە رۆژهەاڵتیش بەهەمان شــێــوە بــزووتــنــەوەیــەكــی ئایینی شك نابەین كە نوێنەرایەتی كوردو جواڵنەوەی كوردی بكات هەر لە كۆمەڵەی جیهانی عەبدورەزاق بەدرخانی هەوەڵی سەدەی بیستەوە تا كۆمەڵەی ژێكاف كە بووە بناغەی تەالری كۆماری مهاباد هەمووان میتۆدەكەی بەرەوانی دەبینین كە چەندە نەتەوەیی‌و لیبراڵ‌و لێبڕاو بوو بۆ پرسیی سیكۆالربوونی كۆمەڵگەی كوردی .شۆڕشی یەكەم‌و دووەمــی بارزانیش هەوێنەكەی كۆمەڵەی هیوا بوو ،گەر بەوردی تەماشای كارەكتەرەكانی ئەو كۆمەڵەیەش بكەین تێدەگەین كە تــەواوی ئــەوان كەسانی رۆشنبیرو ئازادیخوازو الئیك‌و الدین بوون. كەواتە لێرەوە تێدەگەین كە رابردووی بزووتنەوەی نەتەوەیی‌و سیاسی كوردان رابردوویەكی رەونەقدارە بە بە پرسیی ئازادیخوازی‌و نەتەوایەتی‌و سیكۆالریی. لە رۆژهەاڵتدا هەمیشە هیزی سەردەست‌و بندەستكەر سەردەمی پەهلەوییەكانی لێدەركەین ،هێزی ئایینی بووەو كاردانەوەی كوردیش كاردانەوەیەكی ئازادیخوازی میللی نەتەوەیی بووە .تەنانەت كورد لەبەردەم دیسپۆتیزمی نــەتــەوەیــی فارسگەرای پەهلەویشدا لە بیستەكانەوە تاسەرەتای هەشتاكان پەنای نەبردە بەر هزری ئاینی، بەڵكو بە ئایدیۆلۆژیای چەپ‌و ماركسییەوە روبەرووی راستڕەوی‌و بناژۆیی نەتەوەیی فــارس بوویەوە ،هەمووان دەزانین لەو قۆناغانەدا كوردانی نێو تودەو دێموكرات‌و كۆمەڵە چەندە لەژێر كاریگەریی چەپەكاندا بــون .ئــەم هاوكێشەیە بۆ كوردستانی باكوریش هەروا بوو ،لەبەرامبەر نەتەوە پەرستانی توركدا لەپاش جەنگی جیهانی دووەمــەوە كوردەكان پەنایان بردە بەر ئایدیای ماركسی‌و لینینی .چوون هزرو
هودا کایا و سەاڵحەدین دەمیرتاش ،کاندیدانی دەرچوی هەدەپە
رۆژانی رابردوویش هەموان دەمانزانی كە هێزێكی باگراوند عوسمانی بەناواخنی تۆرانچییەتی‌و بەبارگاویبوونی تیۆرەكانی زیا گوك ئاڵپەوە هاتبووە مەیدانەكانی كوردستانی بــاكــورەوەو سااڵنێك بە زەبـــرو زەنـــگ‌و چــاوســوركــردنــەوەو بە بەڵێنی رووكەشی ساختە بوونی خۆی لە كۆمەڵگەی كوردیدا سەلماندا ،بەاڵم وەك
توركە الوەكان كوردەكان بوون دەستیان گرتن ،ئەوە كوردەكان بوون بۆ هەوەڵجار داكــۆكــیــان لــە گـــەڕانـــەوەی دەســتــوور دەكــرد بۆ عوسمانییەكان‌و پرەنسیپی ئازادیخوازیان چەسپاند ،ئەوە عەبدواڵ جــــەودەت‌و ئیسحاق سكوتی بــوو كە توركەكانیان شاد كرد بە پرەنسیپەكانی ئازادیخوازی ،ئەوە كوردەكان بوون لە
ئۆجەالنیان لەقوتابخانەكانی باكوردا گــەورەكــرد .ئەمڕۆیش ت ــەواوی توركیا ملی دابــووە بەر تیۆرە مەزهەبییەكانی ئـــەردۆگـــان‌و لــەســایــەی پــارتــی دادو گەشەپێداندا وەخت بوو ببنە قوربانی دۆزی فەلەستین‌و حەماس‌و داعش. بــــەاڵم یــەكــەم لــەرزیــنــی عــەرشــی ئــەردۆگــان لەالیەن كــوردەكــانــەوە بوو،
هەڵبژاردنەكان پێیانوتین ئەوە باكووری كوردستان بوو كێڵگەو كەناری گروپە توندڕەوەكانی وەك حزبواڵی توركیی‌و شانە نوستووەكانی داعش‌و تەكفیرییە توركەكانی تامەزرۆ بەسەردەمی قوستەنتینی لەخەیاڵی سەدەكانی رابردوو بەهۆش هێنانەوە هێزی نەتەوەیی و راستەكانی تورك‌و ئایدیا ئاینییەكانی وان لەپەنجاكانەوە تــا هــەشــتــاكــان كـــوردیـــان لــەبــۆتــەی چەپەكاندا دەچــەوســانــدنــەوە .كەواتە دەگەینە ئاكامێك كە لە هیچ پارچەیەكی كوردستاندا بزووتنەوەیەكی ئاینی كوردی نــەبــووە كە تەعبیر لــەنــەتــەوەی كورد بكات‌و بزووتنەوەیەكی میللی خۆڕسك بێت بەڵكو لــەتــەواوی ئــەو پارچانەدا بزووتنەوەی لیبراڵ‌و نەتەوەیی‌و سیكۆالر بوونی هەبووە .لە رۆژهەاڵتی كوردستاندا تا ئەوڕۆیش بزووتنەوەی كوردی لە نێو چەندین پارتی سیاسی بەرهەڵستكاریی كوردیدا نوێنەرایەتی دەكرێت كە تەواویان چەپ‌و نەتەوەیی‌و ئازادیخوازن. لەبەرامبەردا هێزی سەردەست هێزێكی مەزهەبی‌و سیاسییە كە گەرەكییەتی لەژێر میتۆدی ئایینیدا نەتەوەی كورد بــنــدەســت بــكــات‌و س ــن ــووری ئایینی پەیوەست بكات بەو نەتەوە بندەستەوەو ســنــورە نەتەوەییەكە نەخوێنێتەوە. لەخۆرئاوایش هێزێكی بااڵدەستی مەزهەبی عەلەوی شوناسی كوردی بۆدەیان ساڵ بندەستكردووەو لە ئێستایشدا گروپە تیرۆریستییە سونییەكان بــەبــەرەی نوسرەو داعشەوەو بەرەی دەسەاڵتداریش بە حزبواڵ‌و عەلەوییەكانی دەسەاڵتەوە لە مەتەرێزی ئەو كیانە ســاواو سازەی ئازادی‌و دیموكراسیدان لەناوچەكەدا .لە باكوری كوردستانیش تا ئەم هەڵبژاردنەی
هەمیشە كە باكوری كوردستان مەیدانی ئازادیخوازی تەواوی توركیابوو ،ئێستەش كوردە لیبراڵ‌و نەتەوەیی‌و ئازادیخوازەكان ئەوانەی بە شێوەیەكی سیستەماتیكی لە نەهج‌و نەزمی ئاپۆچییەتی تێگەیشتبوون ئەو ئایدیۆلۆژیا زەبەالحەی ئەردۆگانیان دایـــە دوواوە .ســەركــەوتــنــی هــەدەپــە لەباكوری كوردستاندا زۆرێــك مەفه‌وم‌و
بــاشــورو رۆژهــەاڵتــی ئــەنــادۆڵــەوە پەلی ئەتاتوركیان گرت تا دەوڵەتێكی سیكۆالرو ئازادیخواز دابمەزرێنێت ،كورد بەشدار بوون لە مۆدێرنەبوونی توركیادا ،بەاڵم رەهەندی توركچییەتی‌و مەیلی راستڕەوی ئایینی‌و دەماخی رابردووی عوسمانیگەرا كوردیان لەهاوكێشەكە كــردە دەرەوە. هەربۆیە لەباكوری كوردستاندا كوردەكان
چــوون هەڵبژاردنەكان پێیان وتین كە ئــەوە بــاكــوری كوردستان بــوو غــروری ئــەردۆگــان‌و ئایدیای پان عوسمانیزمی مراند ،هەڵبژاردنەكان پێیانوتین ئەوە باكووری كوردستان بوو كێڵگەو كەناری گــروپــە تــونــدڕەوەكــانــی وەك حزبواڵی توركیی‌و شانە نوستووەكانی داعـش‌و تەكفیرییە توركەكانی تامەزرۆ بەسەردەمی
ئەو بزووتنەوە ئیسالمییەی لە باشوری كوردستانیشدا هەیە ،بزووتنەوەیەكی كاتییەو ێ سەرچاوەیەو كانییەكی كوێرەوەبووی ب سەردەمی وشكبوونی هەر ئەوڕۆیە ،كە دەیبینین مەدلولی سەرنجڕاكێشی بــەدووای خۆیدا هێناو كردییە ئەمری واقیع .دیسانەوە راستییەكی پێوتین كە كوردستان خاڵی دەستپێكردنی ئازادیخوازییە لەتوركیا، هــەروەك چۆن كوردەكان بوونە خۆرەو خــراپــكــردنــی بناغەكانی عوسمانیزم لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە ،چوون هــەوەڵ بناغەی ئیتحادییەكان‌و دواتــر
داهێنەری سیكۆالریبوونی توركیا بوون، ئەو بزووتنەوە ئاینییە ریفۆرمخوازییەیش كە كەسێكی وەك نەورەسی دایمەزراند هەرگیز رۆژێـــك لــە رۆژان كــوردەكــان دووای نەكەوتن بەڵكو بــووە مەئوای سیاسی توركەكان‌و پاشتر گولەنییەكان‌و ئەردۆگانییەكانی لەسەر پەروەردە بوون. بەپێچەوانەوە كــوردەكــان پیاوی وەك
قوستەنتینی لەخەیاڵی سەدەكانی رابردوو بەهۆش هێنانەوە .ئەم هەڵبژاردنە پێیوتین چۆن بە زەبری كوردەكان لەپاش جەنگی جیهانی دووەم توركیای سەردەمی تاك حزبی‌و سەردەمی دیسپۆتیزمی ئەتاتورك كۆتایی هات‌و دیموكراتەكانی مەندەریس دەرگای فرەپارتییان كردەوە ،بەوجۆرەیش لــەئــەمــڕۆدا خــەونــی بــااڵدەســتــی تاك
پارتایەتی مراند .بۆ هەموو گەلی تورك روونبوویەوە كە باكوری كوردستان سنگ‌و سیمای ئــازادی‌و هەناسەی ئازادیخوازی توركیایە .گەر باكورییەكان نەبوونایە توركیا توركیایەكی رەنــگ عوسمانی‌و توركیایەكی بــاوەشــكــردو بــۆ داعــش‌و توركیایەكی قیبلە روو لە سیاسەتی قودس‌و نەجدو حیجازی ئال سعودو وەهابییەكان دەبـــوو .بــەاڵم لەسایەی كوردەكانەوە پرسی مرۆڤ لەتوركیادا بوژایەوەو پرسی دیموكراتیزەكردن‌و پرۆسەی ئاشتی ئاهی بــەبــەردا هــاتــەوە .پرسیاری سەرەكی‌و ج ــدی لــێــرەدایــە بــۆچــی ئیسالمیزم‌و ئیسالمگەراكان هەرگیز لە كۆمەڵگەی كوردیدا شوێنی نابێتەوە؟ دیارە پرسەكە وابەستەیە بە ریشە مێژووییەكەوە .لە ریشەی مێژووی كــوردانــدا بزووتنەوەی سیاسی ئایینی میللی بوونی نەبووە، هــەروەك چۆن لەنێو توركیا ئەزموونی زیاد لە پێنج ســەدەی عوسمانییەكان‌و زیاد لە سەدەیەكی سەلجوقییەكان بونی هەیە ،بەنیسبەت ریشەی فارسەكانیشەوە هەر وایە ئەوان ئەزموونی سەدان ساڵ سیاسەتی ئاینییان هەیە ،بەنیسبەت عەرەبیشەوە هەروایە ،ئەوان بۆ خۆیان قودوەی دەوڵەتی دینی نێو رۆژهەاڵتن. بەاڵم كورد تەنها نەتەوەیەكن كە لوتە الن بە دەوڵەتی دینی‌و ئایینی .ئەدی بۆ لە باشوری كوردستاندا بزووتنەوەی ئیسالمی‌و رێكخستنی ئیسالمی لەم دوای دووایانەدا دەركەوت .ئایا ئەوان ریشەیان هەیە .بێگومان نەخێر .ئەوان بێ ریشەو رەچەڵەكن‌و دێرێك مێژوویان لە بزووتنوەی نەتەوەیی‌و خەباتی ئازادیخوازی كوردیدا نییە. ئەوان نە كوڕی شێخ سەعیدن‌و نەكوری شێخ عوبەیدواڵو نەنەوەی بارزانن .ئەوان نە لەتیرەی شێخەكانی نەقشبەندی‌و قـــادری‌و تیجانی‌و سلێمانیین .چــوون بەڵگەیەك نییە كــە هیچ كــام لەوانە كاریگەربووبن بــە ئــەتــوارو ئەدایەكی دەرەكی یان نوسین‌و نوارینی مەالیەكی ئەوبەر .هەروەك چۆن ئەمان كاریگەرن بە ئیبن تەیمییەو ئیبن‌ولجەوزی‌و ئیبنە عەرەبییە سەلەفییەكان .ئەمان كاریگەرن بە سەلەفی سعودییەو بە شێخ محەمەد عەبدولوەهابی بندەستی ئــال سعود. كتێبەكانی ئەمان كتێبی بادیەو بیابان‌و عەقڵی كەلتوری عەرەبین‌و هەڵهێنجراوی قورئانی نێو تاقی مزگەوتەكانی واڵتی كـــــوردەواری نییە .دوعــاكــانــی ئەمان دوعــاو نــزای كــوردی نین‌و دێر بەدێری كروزانەوەكانیان بەعەرەبییە .نە سیمایان نە ناخیان نە ئەدەبیات‌و نە ئاسمانیان ئاسمانی كوردەوارییە .ئــەوان پــرۆژەی دەرەكین‌و تۆرەمەیەكی غەریب‌و غەوارەو نامۆن بە واڵتی كوردەواری ،هەربۆیە وەك چۆن لە تەواوی پارچەكانی كوردستاندا بونیان ییە ،بەو جۆرەیش لە كوردستاندا بونەتە هێزی بچوك‌و گچكەو بێ ناو نیشان‌و بێ راب ــردوو .ئــەوان ئێستە بۆ خۆشیان تف لە رابردووی خۆیان دەكەن. كاتێكیش لە پۆست‌و كورسی نێو گەمەی دیموكراسی دەستیان گیر دەبێت ئیدی بەتەوای رووندەبێتەوە كە چلۆن حەشا لە رابـــردووی خۆیان دەكــەن .هــەروەك چۆن لەم رۆژانا ئەندامێكی پەرلەمانیان لەكاتێكدا دیارترین كادێری نێو ئیسالمییە توندڕەوەكان‌و دەستی راستی مەال كرێكار بوو ،كاتێك لێی دەپرسن رابردووت چلۆن بــووە ،لــەوەاڵمــدا دەڵێت لە رابـــردوودا ئەندامی حزبی شیوعی بووم! بەڵێ چەند رۆژێــك تەمەنی زاڕۆیــی خۆی لەنێو شیوعیدا بە بااڵتر دەزانێت لە تەواوی تەمەنی خۆی لەنێو بزووتنەوە توندو بناژۆكەی مەال كرێكارو بزووتنەوەو كۆمەڵدا‌و بەشەرمیشەوە باسی ناكات. ئەوەیش راستییەكە پێمان دەڵێت كە ئەو بزووتنەوە ئیسالمییەی لە باشوری كوردستانیشدا هەیە ،بزووتنەوەیەكی كاتییەو كانییەكی كــوێــرەوەبــووی بێ سەرچاوەیەو سەردەمی وشكبوونی هەر ئەوڕۆیە ،كە دەیبینین.
3
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
ئیسالمی سیاسی
فاشیزم ،لە بەرگی دیندا!
*
ئیبراهیم مەالزادە چەمکی فاشیزم وەکو فۆرم ،مێژووێکی درێژی نیە ،بە بەراورد لەگەڵ تێگەیشتنی فاشیزم ،ئایدیۆلۆژیا و ئاکار .زۆرێك لە ئایدیۆلۆژیاکان ،یا زۆرێك لە دەستەواژە و چەمکەکان ،لەخودی خۆیاندا وەکو قالب مێژووی داهێنانیان ڕەگوڕیشەی قوڵ و دوور و درێژیان نین ،بەاڵم وەکو فیکر و ئاکار ،یا ن ــاوەرۆك ،لەوانەیە لەگەڵ مێژووی مرۆڤەکان ئامادەییان هەبووبێت .بۆیە کاتێك کە یەکێك لە چەمکەکان بۆ مێژووێكی بەر لە داهێنانی خۆی دەوروژێندرێت ،بەرهەڵستییەکی زۆر بۆ خودی چەمکەکە دروست دەبێت، کە ئەمەش وەکــو فــۆرم ڕاستە ،بەاڵم وەکو ڕەفتار و ئاکار ،یا ئەو ناوەرۆکەی کە خودی ئەو چەمکەی لەپێناو فۆرمولە کراوە ،پێچەوانەی ڕووداوەکانە. هەر بۆ نموونە ،چەمکی جینۆساید، کە مێژووی داهێنانی خودی ئەو چەمکە وەکو فۆرم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ،١٩٤٦ کە لەالیەک قانونناسی پۆڵەندی ڕافائیـل لیمکین ،داهێندرا .ڕافائیل لیمکین، موعاناتێکی دوور و درێــژی بینی لە گــەڕان و لێکۆڵینەوە بۆ دۆزیــنــەوەی فۆرمێك بۆ ئەکتی پاکتاوی ڕەگەزی .ئەو کتێبێکی بەو ئاراستەیەوە نوسی بەناوی دەستەاڵتی هاوپەیمانان لە ئەوروپای داگــــیــــرکــــراوداAxis Rule In‘، ،’Occupied Europeکە لەوێدا هەوڵی داوە دوو چەمکی جیاواز بۆ ئەو ڕەفتارەی کۆمەڵکوژی فۆرمولە بکات ،کە خوێنڕێژی یا بەربەریزم()barbarism و خاپوورکردن ( )vandalismن (لێمکین ،)١٩٤٤ ،بەاڵم لە ئاکامدا دڵی بەو دوو چەمکە ئاو ناخواتەوە ،تا بۆ دوا جار چەمکی (جینۆسیاد) فۆرمولە دەکات .هەوڵی لێمکین بۆ فۆرمولەکردنی ئەو چەمکە ،گەڕان بوو بەدوای قالبێك بۆ ئەو تاوانانەی کە هەزاران پۆلەندی پێوە دەتالنەوە ،لەم دیوەشەوە لە ئەڵمانیا. بەر لەوەش بە ٤٥ساڵێك تاوانی پاکتاوی نەژادی ئەرمەنیەکان لە تورکیا ،ڕووی دا. لەچەند واڵتی دی و لە مێژووی دوور و نزیکیشدا تاوانی کۆمەڵکوژی لەبڕەودا بووە ،بەاڵم کێشەکە لەوەدابوو نە ناوێك و نەفۆرمێك بۆ ئەو تاوانە قێزەونە نەبوو. بەر لەو کاتەش لە ساڵی ،١٩٤١سەرۆك وەزیرانی ئەوسای بەریتانیا وینیستۆن چەرچل وا لێکرد بڵێت “ئێمە ڕووبەڕووی تاوانێکی بێ ناودەبینەوە” (ڕۆبنەر: .)٢٠٠٥سەرهەڵدان و تەشەنەکردنی چەمکی فاشیزمیش ،دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژانی جەنگی جیهانی یەکەم و وەکو کاردانەوەیەك لەدژی لیبرالیزم و فکری چەپخوازی و ئەنارکیستەکان. ئــەم پێشەکیە ،هــەوڵــدانــێــکــە بۆ نزیککردنەوەی ئــەو بیرۆکەیەی کە هەمیشە لە هەوڵی ئەوە دایە چەمکەکان لە ناوەرۆکیان بەتاڵ بکرێنەوە .ئەگەر حــوکــمــی قــانــونــی ئـــەو چەمکانەش سروشتێکی گــەڕانــەوەیــان نەبێت بۆ ڕابــردوو ،ئەی ناکرێت توانای وەسفیان هەبێت بۆ ڕووداوێــك کە لە زەمەنێکدا ڕوویــــداوە و بەبێ نــاو لــەو زەمــەنــدا تێپەڕیوە؟ خۆ ئەگەر ئــەو قاعیدەیە ڕاست بێت نابێت بەو قەتڵ و عامەی تورکەکان بەرامبەر ئەرمەنەکانی تورکیا کردیان بگوترێت جینۆسیاد ،چونکە لەو زەمانەدا چەمکی جینۆساید هێشتا فۆرمولە نەکرابوو؟ بــەاڵم لە ئێستادا کۆمەڵگای نێو دەوڵەتی نەك هەر بەو چەمکە دەڵێن جینۆساید بەڵکو حوکمە قانونیەکەشی بەسەردا جێبەجێ دەکەن. زۆرێك لە پەرلەمان و دەستەاڵتەکانی دونیاش دانیان بەو تاوانەدا ناوە ،وەکو ئەکتێکی حاشا هەڵنەگری جینۆساید. کەواتە ئایا دەکرێت فاشیزم لەبەرگی دیندا خۆی مانیفێست بکات؟ ئایا دەکرێت بە چەندین ئاکار و گوفتاری هەمەچەشن و هەمەڕەنگ کە لەزەمانێکی زوودا ڕووی داوە بگوترێت فاشیزم؟ گرنگی ئەو
وەسفە لەچی دایە بۆ ئەوەی ڕەفتارێك وەکو فاشیزم بخەینە ڕۆژەڤەوە؟ ”بەپێی فەهم و بیرکردنەوەی فاشیزم، تەنها ڕێگای پێشکەوتنی پیاو ،تێوەگالنە لە جەنگ .بۆیە میلیتاریزم یەکێکە لە کاراکتەرە هەر باوەکانی ناو ئایدیۆلۆژیای فاشیزم.......فاشیزم هەرگیز باوەڕی نە بە ئەگەری دروستبوون و نە سوودی ئاشتیێکی بــەردەوام هەیە”( .یەحیا، .)٢٠٠٢:١١٢ ئــەم تێگەیشتنە ،لە ئایدیۆلۆژیای سەلەفیەتی دینیدا ،هەموو پانتاییەکانی پڕکردوونەتەوە .لە ئایدیۆلۆژیای دینیدا، جەنگ یا بەمانا دینیەکەی ”جیهاد کــردن” وەکــو ئەرکێكی هێندە پیرۆز
خوێنیان دەگۆڕدرێت بۆ بۆنی میسك و حەفتا حۆریش بە شەوقەوە لە چاوەڕوانی بابای ئیمانداردا سەرەیان بەستووە. بــەاڵم بێگومان قۆناغێکی پێشوەختە هەیە بۆ ئەوەی جەنگاوەران هێندە بە باوەڕێکی پتەوەوە ڕووبەڕووی بێباوەڕان ببنەوە ،لە جەرگەی مەیدانی جەنگدا هیچ هێزێك نەبێت بتوانی دڕدۆنگی بکات و توشی پاشەکشەی بکات .ئەم قۆناغە لە پڕۆسەی جینۆسایدیشدا یەکێکە لە کاراکتەرە گرنگەکان. لــە پــڕۆســەی جینۆسایددا ،بابای جینۆسایدکار دەبێت بیروباوەڕێكی وەهــا لەدڵی جەنگاوەرانیدا بچێنێت، بەجۆرێك بتوانن لەکاتی ئەنجامدانی
ئــاژەڵ ،سیسرکە ،جانەوەر ،بەربەری، کەر و گێل و نەفام ،سەگ و خائین و تــاد ,وێنا دەکرێن .لە شااڵوەکانی ئەنفالدا ،ئەو چەمکانەی وەکو خیانەت، خەنجەر لە کەلەکی عــەرەب ،پاشۆڵی بەکرێگیراو و چەندین چەمکی دی لەالیەن سەرانی بەعسەوە لــەدژی بزووتنەوەی ڕزگــاریــخــوازی کــورد بــەکــار دەهــاتــن. تەنانەت عەلی حەسەن مەجید لە یەکێك لە ڤیدیۆکانی کــوردەکــان وەکــو سەگ وەســف دەکــات .هەموو ئەم چەمکانە زەمینەسازیەکی گــەورە و بێوێنەیان بۆ ئەنجامدانی کــردەی کۆمەڵکوژی بەئامنج گــیــراوەکــان ،کــرد .تەنانەت چەمکی ئەنفالیش کــە وەکــو ناوێك
نەبینرێن“ ،ئەوان تەنها وەکو ئاژەڵن، بەڵکو لە ئاژەڵ سەرلێشێواو ترن” لەناو ئاژەڵیش وەکو مەیمون و بەراز ،چۆن بـــاوەڕداران دەتوانن لەدژییان بکەونە مەیدانی جەنگ؟ نەك هەر مەیمون و بەراز ،کە بۆ جوولەکە و کریستیانەکان بەکار دەهێندرێت ،بەڵکو لە ئایدیۆلۆژیای نوێی دینیدا ،چەمکی ”جاهیلیەت” بۆ خودی گروپە مسولمانەکان ،ئەوانەی پابەند نابن بە ئایدیۆلۆژیای سەلەفیزمی دینی ،بەکار دەهێندرێت ،کۆمەڵگا بە گشتی دەکەوێتە ژێر هەڕەشەی جەنگی سەرتاسەری ،چونکە ناچێتە چوارچێوەی بیروباوەڕی ئەو ئایدیۆلۆژیایە کە دیندارە فاشیستەکان دەیانەوێت لە واقیعی
لە پڕۆسەی جینۆسایددا ،بابای جینۆسایدکار دەبێت بیروباوەڕێكی وەها لەدڵی جەنگاوەرانیدا بچێنێت ،بەجۆرێك بتوانن لەکاتی ئەنجامدانی کردەی کوشتنی بەکۆمەڵدا ،نە سۆز و نەهیچ هەستێکی مرۆڤایەتی لەبەرامبەر بەئامانج گیراوەکاندا بیانجوڵێنێت و گەورە وێنا دەکرێت ،کە بــاوەڕداران والێدەکات بە شەوقەوە بەرەو ڕووی بێ باوەڕەکان ببنەوە ،چونکە ”پلەیەکیان بــەســەر ئــەوانــی دی ،ئـــەوانـــەی کە دانیشتوون ،هەیە” ،ئەوە جگە لەوەی کە جەنگ لەسەر بــاوەڕداران نوسراوە، واتە فەریزەتە .بەجۆرێك ئەگەر مردن، بەهەمان ئەو جالنەیان دەنێژرێن ،بۆنی
کردەی کوشتنی بەکۆمەڵدا ،نە سۆز و نەهیچ هەستێکی مرۆڤایەتی لەبەرامبەر بەئامانج گیراوەکاندا بیانجوڵێنێت .بۆیە ئەگەر لە تەواوی جینۆسایدەکاندا ورد بینەوە ،وتارێك لەدژی بەئامانجگیراواندا گیراوەتە بەر کە ڕێخۆشکەر بێت بۆ بەئاسانی ئەنجامدانی کردەی جینۆساید. لەبەر ئەوە بەئامانج گیراوان هەمیشە بە
بۆ شااڵوەکان هەڵبژێردراوە ،دەچێتە هەمان ئەو قالبەی کە جینۆساید کار بە وردەکاریەکی زۆرەوە ،لە چوارچێوەی پالنێکی پێشینەوە بۆ کردەی پاکتاوی ڕەگەزی بەکار دێنێت. لــێــرەدا ئایدیۆلۆژیا لــە سازکردنی فاشیزمی دیــنــی ڕۆڵــێــکــی ســەرەکــی دەبینێت .ئەگەر بێ باوەڕان وەکو ئاژەڵ
ئەمڕۆی ژیان و گوزەرانی مسوڵماناندا جێبەجێی بکەن .بۆیە کۆمەڵگا بە تەواوەتی لە حوکمی خودا ،لە شەریعەتی خودا دەرچووە و جەنگی هەمووان لەو مەفهومەدا لەدژی هەمووان دەست پێ دەکات .لەوێدا “ئەوەی حوکم بە قانون و شەریعەتی خوا نەکات” دەبنە کافر و هەڵگەڕاوە ،دەبنە زاڵم ،هەروەها دەشبنە
فاسق و لەڕێ الدەر .ئەم سێ چەمکە (کافر ،زاڵم و فاسق) لەخودی خۆیاندا بەسن بۆ ئەوەی باوەڕداران ،ئەهلی جیهاد و تێکۆشەرانی دین ،کۆمەڵگا لە حوکمی تاغوتەکان دەربێنن بۆ حوکمی خودای تاك و تەنها .لەوێدا تۆمەت بۆ دوژمنە دێرینەکان ،کە هــەر لە دێرزەمانەوە کەوتوونەتە بەر غەزەبی خودا و خودا بۆخۆی ئەو دوو دوژمنەی گۆڕیون بۆ مەیموون و بــەراز ،ئاگادارکردنەوەیە. ئــاگــادارکــردنــەوەیــەك لەچووارچێوەی تێگەیشتنێکی هەڕەشە ئامێزدا ،بەوەی “ئەوان لێت ڕازی نابن ،تا شوێنکەوتەی میللەتەکەی ئەوان نەبن” .کە لەهەندێك شوێن میللەت وەکو دین بەکار هاتووە. واتە تا نەچنە سەر دینی ئەوان .ئەمەش لــەخــۆیــدا هــەڵــگــەڕانــەوە و کوفرێکی ئاشکرایە و ئەو جۆرە بابایانە خوێنیان حەالڵە. ئا لێرەدایە ،لە تێگەیشتنی فاشیزمدا، “مانەوە ،ژیان بۆ ئەوانەیە کە بەهێزن” (یەحیا .)٢٠١٢:٣٣ ،بەاڵم لە فاشیزمی دینیدا مانەوە ،عیزەت بۆ ئەوانەیە کە بـــاوەڕداری ڕاستەقینەن .ئــەوان برا و کەسوکار و دۆســت و هاوڕێن“ ،تەنها باوەڕداران بران” .لەدەرەوەی باوەڕداریدا، بێجگە لە دوژمن شتێکی دی نابیندرێت .یا بەتێگەیشتنێکی فراوانتر ،لە تێگەیشتنی فاشیزمی دینیدا ،دونیای ئیمانداران بە خانەی ئاشتی دەژمێردرێت ،لەدەرەوەی ئەو خانەیە ،لەهەرکوێیەکی دونیابێت، خــانــەی جــەنــگــە .لــەخــانــەی جەنگدا هەموو جۆرە کوشتنێك ،بەهەموو جۆرە ئامرازێك ،ڕەوایــە .لەخانەی جەنگدا تەواوی دانیشتوان بە ئامانج دەگیرێن، لەچوارچێوەی “بەگشتی بیانکوژن، هەروەکو ئەوانیش بەگشتی دەتانکوژن”. ئا لێردایە ،بناغەی ئەو فاشیزمە لە چوارچێوەیەکی دینیدا ،هــەر لــەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە ،وردە وردە بیناکراوە و گەشەی پێدراوە .بەدرێژایی ئەو هەشتا ساڵەی دوایی ،فاشیزمی دینی چەندین فۆرمی جیاوازی وەخۆ گرتوون، کــە لــەزەمــەنــی “دەوڵــەتــی ئیسالمی” بەغدادیدا ئەو شۆفینیزمە دەگاتە لوتکە. بــەپــێــچــەوانــەوە ،دەکــرێــت شۆفینیزم لەفۆرمێکی تـــازەدا ،چەندین مانا و مەغزای تازە بگرێتە خۆی .ئەو حیزبەی کە خۆی وەکو “قاعیدە” ،پاشان وەکو “دەولەتی ئیسالمی عێراق و شام “داعش” ناساند ،لوتکەی فاشیەتی سەدەی بیست و یەکەمینە .هەرگیز زەحمەتە فۆرمێکی دی ،توندوتیژ ،خوێنڕێز ،بەقەد فاشیەتی دەوڵەتی ئیسالمی ئەبوبەکری بەغدادی، دروست ببێت .ئەو فاشیزمە کە لەسەر چەند کۆڵەکەیەکی بەهێز ،لەچوارچێوەی فاشیزمی دیــنــیــدا ،زۆر بــەهــێــزەوە، بەشانازی و باوەڕ بەخۆبوونەوە ،خۆی مانیفێست کرد و دەکا. (*) بــۆ بــەرچــاوڕوونــی خوێنەر، مەبەست لە فاشیزمی دینی ،ئەو تەفسیر و تەئویالنەن کە سەلەفیەتی جیهادی بۆ دەقەکان دەیکات ،بۆ دواجاریش چەندین گروپی توندڕەوی وەکو قاعیدە و داعشی لێ بەرهەم هاتوون .بێگومان بەگەڕانەوە بۆ ســەر هەموو ئــەو تەفسیرانەی کە ئیبن تەیمیە و دواتریش سەید قوتب و هاوفیکرانی بینایان لەسەر کردووە. سەرچاوە: Lemkin, R. (1944). Axis rule in occupied Europe: Laws of occupation, analysis of government, proposals for redress. Washington [D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, Division of International Law. Yahya, H. (2002). Fascism: The bloody ideology of Darwinism : Fascism continues to pose a threat to the world in the 21st century. Turkey: Arastirma Pub. Ruebner, R. (2005). The Evolving Nature of the Crime of Genocide. John Marshall Law Review, 38(1).
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
ئاينناسى
حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم
بۆ بانگەوازە دینیەکانی پێش ئیسالم بە جیهاد نەگەیشتن؟!
و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان
محەمەد هەریری ئەگەر ویستت میللەتێك لەبەر چاوی جیهان ڕەش بکەیت جیهادیان پێ بکە! چونکە ئەو میراتە فیکری و دەقە زۆر و زەبەندانەی لەو بوارەدا بۆمان جێماوەتەوە تێکەڵی کەیت بە ئاوی زەریاش ڕەشی دەکات. لە ئەدەبیاتی ئیسالمیدا ،بە هەموو سەرچاوەکانیەوە ،یەك پارچە ستایش و پیاهەڵدانە بە جیهاد وموجاهیدان و پلەی گەورەی ئەوان الی خوا و ئەو پاداشتە گەورانەی بۆیانی ئامادە کردوە ،و زۆر بە شێوازێکی لە ڕادەبەدەر وەسف وسەنای موجاهیدان کراوە. باشە ئەگەر وابێت و جیهاد ویستی خوای لەسەر بێت و هێندە کارێکی پیرۆز و بەرز بێت ،بۆ ئەمڕۆ ئەو میللەتانەی کە خوا غەزەبیان لێ دەگرێت و کۆمەڵێك موجاهیدی ڕیشن و ڕیقن و بێ عەقڵیان بۆ دەنێرێت لە ماوەیەکی پێوانەیی کورتدا دەبنە یەکێك لە میللەتە هەرە قێزەونەکانی دونیا؟! بڵێی کێشەکە هەر لە خودی جیهادەکە بێت یان لە چۆنیەتی جێبەجێ کردنیدا؟! لە ڕاستیدا کاتی خۆی کە جیهاد سەپێنرایە سەر موسڵمانان وەزیفەیەکی کاتیی رادەپەڕاند ،ئەویش پاراستنی دەعوە و پێغەمبەر و خودی دینەکە بوو ،هەتا سەقامگیربوونی قــەوارەی موسڵمانان لە پاش شەڕی هەڵگەڕاوەکان ،دەکرا لە پاش ئەو شەڕە کۆتایی پێ بێت ،بەاڵم تێوەگالنی ئیسالم لە مەسەلەی فتوحات ،کە بەڕای من سەد دەر سەد ئیجتیهادێکی هەڵە بوو ،وای لەو ڕوحیەتە جیهادیە کرد ،کە من لە وتارێکی تردا ناوم ناوە بە ڕوحی جەنگاوەری ،هەموو دینەکە بە بۆیەی جەنگاوەرێتی ڕەنگ بکات. نیتشە گاڵتە بە مەسیحیەت دەکات و بە دینێکی مێینە وەسفی دەکات، ئەگەر شارەزای ئیسالم با ،بێگومان بە دیانەتێکی نێرینە و جەنگاوەر وەسفی دەکرد! کە بەڕای من ئەو جەنگاوەرێتیە ڕوحی پەیامی ئیسالمی خستۆتە ژێر سێبەری تۆخی الیەنە جەنگاوەریەکە. خوا ئەبو سوفیان و ئەبو جەهل و باقی سەرانی قوڕەیش بگرێت ،ئەگەر لییان گەڕابا پێغەمبەر [د.خ] بە ئازادی دەعوەی خۆی بکات ،بەو شێوەیە شەڕیان نەکردبا و شوێنکەوتوانیان نەچەوساندبایەوە ،هەرگیز پێغەمبەریش ناچار نەدەبوو هیجرەت بکات و عەشایر لە دەوری خۆی کۆکاتەوە و نیوەی زیاتری پەیامەکەی بۆ جەنگ و جیهاد تەرخان بکات! خۆ بەر لە پەیامی پێغەمبەر محەمەد [د.خ] کەسانێکیتر هەبوون خاوەن پەیام بوون ،پێیان دەوتن حونەفاکان ،هەندێ کەس دەڵێن پێغەمبەریش بوون! وەك (زيد بن عمرو بن نفيل) ،کە دژی پەرستنی بت وسەنەم بوو ،گۆشتی ئاژەڵێکی نەدەخوارد بۆ بت وسەنەم سەربڕابان ،کچی لە زیندەبەچاڵکردن ڕزگاردەکرد ،ئەرەق و گۆشتی بەراز و مردووی لە خۆی حەڕام کردبوو( .بلوغ األرب للبغدادي ج 2ف ,زيد بن عمرو) .یەکیکیتر ناوی [قس بن ساعدة] کە بە وتاربێژی عەرەب ناسراو بوو ،یەکەم کەس بووە باوەڕی بە زیندووبوونەوە و حیساب و کیتاب کردوە لە ناو عەرەب. قەسی کوڕی ساعیدە شەو ڕۆژ خەڵکی بانگ دەکرد بۆ دەعوەتەکەی هەتا لە بازاڕی عوکاز بە ئاشکرا بانگەوازی دەکرد بۆ دینەکەی ،هەتا دەڵێن پێغەمبەر دەربــارەی وتوە« :رحم الله قسا ،إني ألرجو أن يبعثه الله أمة وحده».. ڕەحمەتی خوا لە قەس بێت ،هیوادارم خودا وەك ئومەتێك بە تەنیا زیندووی کاتەوە! (بلوع األرب - 2:246السيرة الحلبية ( )1:318السيرة النبوية -ابن كثير )1:146 - یەکێکیتر لەوانە (أمية بن أبي الصلت) هەرچەندە کە خاوەن شوهرەتێکی زۆر بەرفراوانە ،ئەویش لە زۆربەی بیروباوەڕەکانی وەک ئیسالم گوزارش لە خۆی دەکات ،وهەموو حەڕامەکانی حەرام کردوە لە خۆی! لە هەندێك دەقدا خاوەن پەنجەمۆری تایبەتی خۆیەتی ،بۆ نمونە لە وەسفی مەالیکەتدا ،بۆیە ناتوانین بڵێین هەموو شیعرەکانی دراوەتە پاڵی هەڵبەستراون. ئەو ئەزموونە دینیانە کە دەشێت هەندێکیان نبوەت و پێغەمبەرایەتی بوبن، زۆربەی زۆری بیروباوەڕی ئیسالمیان لە خۆدا گرتوە بەپیی هەواڵەکان! هەموو حەرام و حەاڵلەکانی ئیسالمیان تێدا بووە ،یەکتاپەرستی خوا خاڵی هاوبەشیان بووە لەگەڵ ئیسالم ،زیندوبوونەوە و رۆژی حیساب و دۆزەخ و بەهەشتیش ،و هەموو وردەکاریەکانی تریان تێدا بووە ،کەوابوو ئەزموونی دینی زۆر هەبوون پێش پێغەمبەر ،هەڵگری هەمان ڕوئیا و پەیام بوون ،بەالم بۆ بەو ئەنجامە نەگەیشتن کە تێوەگلێن لە کوشت و کوشتار وجیهادا؟! دەکرێت سەرانی قوڕەیش لەسەردەمی ئەواندا زۆر حەکیمتر بووبن لە هەڵسوکەوتیان لەگەڵ بانگەوازی ئەوان ،و هێندە تەنگیان پێ هەڵنەچنیون وەك دەرهەق پێغەمبەر محەمەدیان کرد ،نازانم قوڕەیش بۆ هێندە نەرم بوون لە تەك بانگەوازی ئەواندا ،وهێندە تووندوتیژ بەربەرەکانێی ئیسالمیان کرد؟! لەوانەیە کەسانێك بڵێن چونکە ئیسالمیش تووند بوو لە هەڵسوکەوت دەرهەقی قوڕەیشدا و خستنیە بەردەم دووڕیانیکی سەخت :یان شەڕ یان موسلمان بوون! ڕاستە ئەوە پەیامی ئیسالمی مەدەنی بوو ،بەاڵم لە مەکەدا وانەبوو، ئایەتە مەککیەکان زۆر ڕوونن کە ڕیزی لە هەڵبژاردەی عەقیدەیی دەگرێت، وەك بۆ نمونەَ ( :و ُقلِ ْ َ ال ُّق ِم ْن َربِّ ُك ْم َف َم ْن َشا َء َف ْل ُي ْؤ ِم ْن َو َم ْن َشا َء َف ْل َي ْك ُف ْر ) (الكهف...)٢٩ :بڵێ هەق لە الیەن پەروەردگارەوەیە ،ئەوەی بیەوێت با ئیمان بهێنێت و ئەوەی بیەوێت بابروا نەهێنێت. ( ُق ْل َيا َأيُّ َها الْ َكا ِف ُرونَ َ ،ل َأ ْع ُب ُد َما َت ْع ُبدُونَ َ ،و َل َأ ْن ُت ْم َعا ِبدُونَ َما َأ ْع ُب ُد َ ،و َل َأ َنا َعا ِب ٌد َما َع َبد ُْ ْت َ ،و َل َأ ْن ُت ْم َعا ِبدُونَ َما َأ ْع ُب ُد َ ،ل ُك ْم ِدي ُن ُك ْم َولِ َي دِينِ ) (الکافرون)٦-١ : بڵێ ئەی بێباوەڕان ،ئەوە ناپەرستم کە ئێوە دەیپەرستن ،ئێوەش ئەوە ناپەرستن کە من دەیپەرستم ،منیش ئەوە ناپەرستم کە ئێوە دەیپەرستن، ئێوەش ئەوە ناپەرستن کە من دەیپەرستم ،ئێوە دینی خۆتان بۆ خۆتان و منیش دینی خۆم بۆ خۆم. دەکرێت بڵێین هەردوو الی هاوکێشەکە سەرانی قوڕەیش و خودی پێغەمبەر د.خ ،یەکەمیان بە چەوساندنەوەی لە ڕادەبەدەریان و دووەمیشیان بە کاردانەوە و هەڵچوونی لە ڕادەبەدەردا ئەو حاڵەتەیان گەیاندبێتە ئەو ڕادەیەی کە بە تەنها بە شمشێر کێشەکانیان یەك الیی بکەنەوە .گوومانم نییە ئەگەر لێیان گەڕابایە ئیسالم بە ئازادی بانگەواز و پەرستشەکانی کردبا ،ناچار نەدەبوو هەموو دینەکە بەرگی ئاسنینی جەنگاوەران بپۆشێت ،ئەو باجە گەورەیە لە مێژوو و گیان و ڕوحی ئومەتدا بدات ،بەڵکو دیانەتێکی ڕووحی زۆر نەرمونیان دەبوو.
4
سەروەر پێنجوێنی بەشی یەکەم هەرێمی کــوردســتــان بــە قۆناغێکی قەیراناوی و چارەنوسسازدا تێدەپەڕێت: لــە الیــەکــەوە دژی تــێــرۆر دەجەنگێت و بــەرەیــەکــی فــراوانــی جەنگی لەگەڵ "دەوڵەتی ئیسالمی" هەیە ،و لە الیەکی تریشەوە لەگەڵ هێز و الیەنەکانی تری عێراق و ناوچە لە ملمالنێدایە و لە هەوڵی سەربەخۆیی زیاتر و دروستکردنی قـــەوارەی سیاسیی سەربەخۆدایە؛ لە هــەمــان کاتیشدا پرسی دەســتــور (و یاسای ڕێکخەری دەسەاڵتەکانی هەرێم و پەیوەندیی دەسەاڵتی هەرێم بە ناوەندەوە و پەیوەندیی نێوان دەسەاڵتی سەرۆک و دەسەاڵتی پارلەمان و )...هەڵ‌واسراوە و تا ئێستە وەکو پرۆژەیەک ماوەتەوە، چونکە هەرچەند ئــەو دەســتــورە وەکو ڕەشنوسێک لە ساڵی ٢٠٠٩ـەوە ئامادە کراوە کە بخرێتە ڕیفراندۆمەوە؛ بەاڵم هەتا ئێستا پەسەند نەکراوە و دوا کەوتوە، ئێستەش ئــەو هــەوڵــەی کــە هەیە بۆ پەسەندکردنی؛ هەوڵێکی بە مەبەستە و دەخوازرێت پەلەی تێدا بکرێت و دراوەتە دەستی لیژنەیەک کە هەم نوێنەری هەمو الیەنەکان نین و هەم ڕەنگە لە ئاستی ئەو کــارەدا نەبن ،و هێشتا میکانیزمی بەدەستهێنانی ڕەزامــەنــدیــی جەماوەر لــەو دەســتــورە ڕون نیە .بــەم شێوەیە پەسەندکردنی ئەم پرۆژەی دەستورە بۆ خۆیشی کەوتوەتە قەیرانەوە ،چونکە مەبەستی هەموارکردنەوە و پەسەندکردنی لەم کاتەدا وا دەردەکەوێت بۆ چارەسەری قەیرانێکی ترە کە قەیرانی سەرۆکایەتیی هەرێمە ،و دیــارە ئەو حیزبەی پێشتر ســەرۆکــایــەتــی هەرێمی بــە دەســتــەوە بــوە؛ دەیەوێت لە ڕێگەی دەستورەوە دەرچــەیــەکــی یاسایی بــدۆزێــتــەوە بۆ هێشتنەوەی سەرۆکایەتیی هەرێم لە دەستی خۆیدا ،لە ڕێگەی داڕشتنەوەی یاسای دەسەاڵتی هەرێم لەسەر بنەمای سەرۆکایەتی نەک پارلەمانی کە هەتا ئێستە ـ لە الیەنی تیۆریەوە و بەپێی دەقی پرۆژەی دەستورەکەش ـ پارلەمانی بـــوە و پــارلــەمــان ســـەرۆک ــی هــەرێــم هەڵ‌دەبژێرێت یــان "تەکلیف" دەکــات بە پلەکەی خــۆی .لێرەوە بۆ هەموان ئاشکرایە کە وروژاندنی پرسی چەندین ساڵە نوستوی دەستوری هەرێم بۆچی لەم کاتەدایە ،بەتایبەتی کە دەخوازرێت لە ماوەیەکی زۆر کەمدا بێتە پەسەندکردن، بۆ ئەوەی فریای ئەو مەبەستەی حیزبی دەسەاڵتدار بکەوێت .ئەم "تێپەڕکردن" ـەش بەو پەلەکردن و خێراکردنە؛ هەم دەبێتە ڕێگر لە هەموارکردنەوەیەکی ورد و هەم میسداقیەتی پەسەندکردن و ڕەزامەندی‌پێ‌دانی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. من لێرەدا قسەکردن لەسەر سەرلەبەری پرۆژەی دەستور ،و بەتایبەتی ماددەی ( )١ی "بنەما سەرەکیەکان" ی کە دەروازەی یەکەمی پرۆژەی دەستورەکەیە، کــە پــێــنــاســەی هــەرێــم و سیستەمە سیاسیەکەی دەکات ـ کە "پارلەمانی ـ کۆماری ـ دیمۆکراتی" ـە ـ ،بەجێ دەهێڵم بۆ شارەزایانی یاسایی و دەستوری و سیاسی .و دەمەوێت لەسەر الیەنێکی تر بدوێم کە بۆ ئازادیخوازان و ڕوناکبیران و ئەوانەی لە خەمی داهاتوی کولتوری و یــاســایــی کــۆمــەڵــگــادان ،گــرنــگــە و چارەنوسسازە ،کە ماددەی ( )٦ی هەمان
مادەی ()٦ی بنەما سەرەکیەکانی پڕۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان
دەروازەی یەکەمی پرۆژەی دەستورەکەیە، کە تایبەتە بە پێگەی ئایین و بەتایبەتی ئایینی ئیسالم لە دەستور و یاسادانی هەرێمدا .بەپێی ئەم ماددەیە "بنەماکانی شــەریــعــەتــی ئیسالم ســەرچــاوەیــەکــی سەرەکیی یاسادانن" و "نابێت یاسایەک دابنرێت نــاکــۆک بێت لــەگــەڵ حوکمە نــەگــۆڕەکــانــی ئــیــســام" .کــە ئەمەش نیگەرانییەکی زۆری دروست کردوە چونکە بەپێی ئەمە ڕێگرێکی دەستوری دروست دەبێت لە ـ بۆ نمونە ـ هەموارکردنەوەی یاساکانی بــاری کەسێتی (لــە یاسای عێراقیدا کە کاری پێ دەکرێت ،و لەو هەموارکردنەوەیدا لە هەرێمدا بۆی کراوە) کە هەندێکیان نایەکسانیی ژن و پیاویان لێ دەکەوێتەوە و لەگەڵ بەها و ڕێساکانی کۆمەڵگایەکی مەدەنیی نوێ ناگونجێن. ئەوەش چونکە ئەگەر شەریعەتی ئیسالمی سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت و نەکرێت یاسایەک دابنرێت کە پێچەوانە یان نەگونجاو بێت لەگەڵ "حوکمێکی نەگۆڕ" ی ئیسالم؛ ئەمە دەبێتە ڕێگر لە هەر هەموارکردنەوە و نوێ‌کردنەوەیەک کە گونجاو نەبێت لەگەڵ "شەریعەت" و "حوکمە نەگۆڕەکان" ی ئیسالم .هەر بەگشتییش یاسای عێراقیی باری کەسێتی (و هەموارکردنەوە کوردستانیەکەیشی) زۆر لەژێر کاریگەریی فیقهی ئیسالمی و زاراوە و پۆلێنکاری و یاساکانیایەتی. سەرەتا دەبێت بڵێین نیگەرانیەکان کەمێک زیادەڕەوییان تێدا کراوە ،چونکە ئەو ماددەی ( )٦ە بەو ڕەهاییە نیە و خۆی دەڵێت" :ئەم دەستورە دان دەنێت بە ناسنامەی ئیسالمیی زۆرینەی گەلی هەرێمی کوردستان و ڕێزی لێ دەگرێ، و دان بە تـــەواوی مافە ئایینیەکانی مەسیحی و ئێزدیەکان و ئەوانی دیکەدا دەنـــێ ،و سەربەستیی بــیــروبــاوەڕ و بەڕێوەبرنی ڕێ‌وڕەســـم و داب‌ونەریتی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەمو کەسێک دابین دەکات" ،کەواتە ئەم دەستورە لە بابەتی دەستوری ئەو دەوڵەتە ئایینیانە نیە و وەکو دەستوری دەوڵەتێکی ئیسالمی نیە کە ئیسالم ئایینی ڕەسمیی دەوڵەتەکەیە و ئیتر ئایینەکانی تر مافی دەرکەوتن و بونیان نەبێت ،بەڵکو ئەم دەستورە ئازادیی هەمو بیروباوەڕ و داب‌ونەریتێکی ئایینی بۆ هەمو تاکەکانی کۆمەڵگا دابین دەکات ،و ئەمەش تا ڕادەیەک واقیعێکە لە هەرێمدا .تەنها ئەوەندەیە دان دەنێت بە واقیعێکدا کە زۆربەی خەڵکی هەرێم موسوڵمان و ناسنامەی ئیسالمییان هەیە. ئینجا ڕاستە ماددەکە دوای ئەوەی باسی ناسنامەی ئیسالمیی زۆرینە دەکات و لەسەر ئەم بنەمایەوە دەڵێت "بنەماکانی
شــەریــعــەتــی ئیسالم ســەرچــاوەیــەکــی سەرەکیی یاسادانن" و "نابێت یاسایەک دابنرێت نــاکــۆک بێت لــەگــەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم"؛ بەاڵم هەر بەمەندە دەســت هەڵ‌ناگرێت و تەنها "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم" ی نــەکــردوە بە پێوەر ،بەڵکو دەڵێت: " .١نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم. .٢نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ بنەماکانی دیمۆکراسی. .٣نابێت یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵ ئەو ماف و ئازادیە بنەڕەتیانەی لەم دەستورەدا هاتون". لــێــرەدا ئـــەم ســێ خــاڵــە دەتــوانــن پێکەوە هاوسەنگییەک دروست بکەن و بارودۆخێک بسازێنن بۆ یاسادانانێک کە بەزەقی پێچەوانەی ئایینی زۆرینە نەبێت و پێچەوانەی بنەماکانی دیمۆکراسی و ماف و ئازادیەکانیش نەبێت. بەاڵم ئایا ئەم هاوسەنگیە بەو ئاسانیە ڕادەگیرێت؟ جارێ پێش هەمو شتێک؛ ڕون دیارە ئەوانەی ئەم ماددەیەیان داڕشتوە؛ هەر ویستویانە ماددەیەک هەبێت سەبارەت بە ئایین ،وەکو ئەوەی لە دەستوری عێراقدا هەیە ،و کاتێک ئەم مــاددەی ( )٦ی "بنەما سەرەکیەکان" ی پرۆژە دەستوری هەرێم لەگەڵ ماددەی ( )٢ی "المبادئ األساسیة" ی دەستوری کۆماری عێراق، بەراورد دەکەین؛ دەبینین ئەوەی هەرێم ڕێک السایی‌کردنەوەی ئــەوەی عێراقە. لقی (یەکەم) ی ئەو ماددەی ( )٢ـەی بنەما سەرەکیەکانی دەستوری عێراقیش دەڵێت: "اإلسالم ...مصد ٌر أساس للتشريع: قانون يتعارض مع ثوابت أ .ال جيوز سن ٍ أحكام اإلسالم. �ون يتعارض مع � �ان � ق سن �وز ب .ال جي� ٍ مبادئ الدميقراطية. �ون يتعارض مع ج .ال جي��وز سن ق��ان� ٍ احلقوق واحلريات األساسية الواردة يف هذا الدستور". لــێــرەدا دڵنیا نیم ئایا داڕێــژەرانــی ڕەشنوسی دەستوری هەرێم هەر ناچار بون بەو شێوەیە شوێن دەقی دەستوری عێراق بــکــەون ،یــان هــەر ئەوەندەیان توانیوە السایی بکەنەوە و ئەو بڕگەیە بکەن بە کوردی!؟ گرنگ ئەوەیە دەرکەوت ئەو سێ خاڵە و ئەو هاوسەنگیەی کە دەخوازرێت بیسازێنن لە دەقی دەستوری عێراقەوە وەرگیراون. جیاوازیەکە لەوەدایە دەقی دەستوری عێراق دەڵێت :ئیسالم ئایینی ڕەسمیی دەوڵەتە" :اإلسالم دين الدولة الرسمي".
بەاڵم لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا ئەم بەڕەسمی‌کردنە نیە ،بەڵکو وەکو ناسنامەی ئایینیی زۆرینە چاو لە ئیسالم کراوە. کاتێکیش ڕەشنوسی دەستوری هەرێم دەڵێت" :ئەم دەستورە دان دەنێت بە ناسنامەی ئیسالمیی زۆریــنــەی گەلی هەرێمی کوردستان و ڕێزی لێ دەگرێ ،و دان بە تەواوی مافە ئایینیەکانی مەسیحی و ئێزدیەکان و ئەوانی دیکەدا دەنێ ،و سەربەستیی بیروباوەڕ و بەڕێوەبرنی ڕێ‌وڕەســـم و داب‌ونــەریــتــی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەمو کەسێک دابین دەکات"؛ ئەمەش دیسان لە لقی (دوەم) ی هەمان مــاددەی ( )٢ی بنەما سەرەکیەکانی دەستوری عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت: "يضمن ه��ذا ال��دس��ت��ور احل��ف��اظ على اهلوية االسالمية لغالبية الشعب العراقي، كما ويضمن كامل احلقوق الدينية جلميع االفراد يف حرية العقيدة واملمارسة الدينية، كاملسيحيني ،واالي���زدي�ي�ن ،والصابئة املندائيني". بۆیە هەر لە ڕێوە دەبینین ڕەشنوسی دەســتــوری هەرێم هەمان ئاڵۆزیەکانی دەس ــت ــوری عــێــراقــی گــواســتــوەتــەوە، بەتایبەتی ئەو سێ خاڵەی کە دەبێت هاوسەنگی لەنێوانیاندا ڕابگیرێت" :حوکمە نــەگــۆڕەکــانــی ئیسالم" و "بنەماکانی دیــمــۆکــراســی" و "مــــاف و ئــازادیــە بنەڕەتیەکانی ناو دەستورەکە". و دەرکەوت کە دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم" یش لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا هەر وەرگێڕانێک بوە بۆ دەستەواژەی "ثوابت أحكام اإلسالم" ی دەقـــی دەســتــورە عێراقیەکە .کە جیاوازییەکیش هەیە لەنێوانیاندا" :حوکمە نەگۆڕەکان" ("األحکام الثابتة") جیاوازە لە "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") ی حوکمەکان. یانی هێشتا دەقــی دەســتــوری عێراق گونجاوترە و باشتر هاوسەنگی ڕادەگرێت، چونکە لە بیری ئیسالمیی هاوچەرخدا ئەم دابەشکردنەی یاسا و ڕێسا ئیسالمیەکان هەیە بۆ "نەگۆڕەکان" ("الثوابت") و "گــۆڕاوەکــان" ("المتغیرات") ،و لەژێر سایەی ئەم دابەشکردنەدا دەتوانرێت گەلێک لە داب‌ونەریتەکانی فیقهی ئیسالمی تێپەڕێنرێن و چاکسازی و گۆڕانکارییان تێدا بکرێت (ئەگەرچی بڕیاردان لەسەر ئەوەی کامە نەگۆڕە و کامە گۆڕاوە بۆ خۆی گێژاوێکە و پێوەرێکی چەسپاو نیە بۆ ئەو جیاکردنەوەیە ،و مشت‌ومڕێکی بێ‌کۆتایی بەدوای خۆیدا دەهێنێت) .بەاڵم دەستەواژەی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم" بەڕونی ئەو واتایە نادات ،و ڕەنگە ئەو واتایەی لێ بفامرێتەوە کە حوکمەکانی ئیسالم بەگشتی بۆ خۆیان نەگۆڕن! و بەم شێوەیە ڕاگرتنی هاوسەنگیەکەش سەختتر دەبێت. بەم شێوەیە ئەم ماددەیەی ڕەشنوسی دەســتــوری هەرێم تەنها وەرگێڕانێکی ئــەو مـــاددەی دەســتــوری عــێــراقــە ،بە کەمێک گونجاندنی ڕواڵەتیەوە ،ئەویش وەرگێڕانێکی تەواو سەرکەوتو نیە! ئەمە ســەرەتــایــەک بــو ،و لە بەشی دوەمدا تیشکی پێویست دەخەینە سەر چەمکی "حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم" ،و هەوڵ دەدەین بزانین دەکرێت هاوسەنگی ڕابگیرێت لەنێوان حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم و بنەماکانی دیمۆکراسی و ماف و ئازادیەکاندا .و لەسەر هەندێک الیەنی تریش لەو ڕەشنوسەی دەستوری هەرێمدا دەڕۆین کە پەیوەندییان بە هەمان باسی پێگەی ئایینەوە هەیە لە دەستوردا.
ڕەشنوسی دەستوری هەرێم هەمان ئاڵۆزیەکانی دەستوری عێراقی گواستوەتەوە ،بەتایبەتی ئەو سێ خاڵەی کە دەبێت هاوسەنگی لەنێوانیاندا ڕابگیرێت« :حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» و «بنەماکانی دیمۆکراسی» و «ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی دەستور»
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
5
خوێندنەوەی ئایین
كە موزیك حەرام دەكرێت ..قورئان بەئاوازەوە دێتە دەنگ خوێندنی قورئان بەدەنگو ئاوازەوە لەبەردەم خوێندنەوەیەكی دیكەدا
خەسرەو مەحمود
ئیسالمیە سەرەتایەكەی خۆی نەكرد لەسادەیی‌و بێگەردییەكەیدا .لەهەمو رویــەكــەوە دیـــاردە ئاینیە كۆنەكان هاتنە نــاو پەرستشی ئیسالمییەوە، گرنگترینی ئـــەوەش كــە لــەســەدەی چوارەمدا بەدیدەكەین دەركەوتنی ئاواز لەسروتەكاندا لەخوێندنەوەو بانگدان لەبانگدەرانی بەكۆمەڵەوە ،لەسەرجەم واڵتاندا)(.)1 لەالپەڕەی دواتردا دێتە سەر خوێندنی قورئان بەئاوازەوە،و دەڵێت« :هەروەها خوێندنەوەی قورئان بــەئــاوازەوە -كە رەنــگــە الساییكردنەوەیەكی ئــەوەش بێت كە مەسیحیەكان لەكڵێساكانیاندا لەسەری رۆیشتون( -مالك) رەزای خوای ێ كــرد،و شافیعیش لـێبێت نكوڵی لـ مۆڵەتی پێدا ،كە بریتیە لەخوێندنەوەی بەرباڵو لەواڵتانی ئیسالمیدا»(.)2
مسوڵمانان بــــەردەوام واڕاهــاتــون، هــەر كاتێك پرسیار لەهۆكاری بونی سروتێك یان دیاردەیەكی ئایینی بكرێت، یەكسەر بۆ دەق بگەڕێنەوە ،واتە كاتێك دەپرسین فاڵن دیــاردەی ئایینی چۆن هاتۆتە ئاراوە ،راستەوخۆ فەرمودەیەك لەبەرامبەرتدا قوتدەكەنەوە ،بەبێ هیچ هەوڵدانێك بۆ خوێندنەوەی ئەو دیوی ئایا خوێندنەوەی قورئان بەدەنگەوە بابەتەكە،و گوێنەدان بــەوەی لەپشت روكەشی دیاردەكەوە حەشارە ،ئەم قسانە مەبەست لەخوێندنەوەیەتی بەئاوازەوە؟ تەنانەت سەبارەت بــەوەش كە ئایا مانای بەهەندنەگرتنی فەرمودەكانی پەیامبەر نین ،بەڵكو ئاماژەكردنن خــوێــنــدنــەوەی قــورئــان بــەدەنــگــەوە، بەوەی هەركاتێك مسوڵمانان پاساوێكی مەبەست پێی خوێندنەوەیە بەئاوازەوە پەسەندكراویان بەدینەكردبێت ،خێرا یان نا ،دیسان جیاوازیی دروستبو و پەنایان بردۆتە بەر داڕشتنی رستەو هەندێك لەزانایان دەڵێن مەبەست پێی بڕیارێكەوەو داویانەتە پاڵ پەیامبەری خوێندن نیە بەئاوازەوە ،واتە هاوشێوەی خــودا ،دیــارە بابەت لەمڕوەوە گەلێك ئاوازی گۆرانی‌و مەقام ،بەڵكو جۆرێكی زۆرن‌و فــەرمــودە بۆ خــۆی كایەیەكی تایبەت بەخۆیەتی! نەك هەر ئەمەش، گەلێك ئیشكالئامێزە .بەمانایەكی دیكە ،بەڵكو هەندێكیان دەڵــێــن مەبەست گەر لەرویەكەوە فەرمودە گرنگ بێت بۆ لــەوشــەی (التغني) كــە لــەفــەرمــودە رەوایەتیدان بەبابەتەكان ،ئەوا لەالیەكی بەناوبانگەكەدا هاتوە ،خوێندن بەئاوازەوە دیــكــەوە دەبێتە هــۆی ئـــەوەی ریشە نییە ،بەڵكو مەبەست پێی (االستغنا‌ء) راستەقینە نهێنیەكەمان بیر بچێتەوە .ە ،واتــە فــەرمــودەی «ليس منا من مل ئەم پێشەكیە كورتە بۆ زەمینەسازییە بۆ يتغن بالقرآن» (لەئێمە نیە ئەو كەسەی چونە ناو بابەتێك كە شایستەی ئەوەیە قورئان بەئاوازەوە نەخوێنێتەوە) ،دەبێت بەجۆرێكی دیكە لێی بڕوانین،و پێویست مەبەست پێی ئەوە بێت كە (لەئێمە نیە بەوە دەكات هەوڵی خوێندنەوەی بدەین .ئەو كەسەی بەقورئان ئیكتیفا ناكات.!١ چەندین فــەرمــودەی سەحیح هەن لێرەدا چەند پرسیارێك دەوروژێنین‌و هــەوڵــی وەاڵمــدانــەوەیــەكــی كورتیان سەبارەت بەپێویستبونی خوێندنەوەی دەدەیــن :ئایا لەسەردەمی پەیامبەردا قورئان بەئاوازەوە كە زۆر بەڕونی جەخت قــورئــان بــــەئــــاوازەوە خــوێــنــدراوە؟ لەسەر ئەم بابەتە دەكەن ،لەماناكردنی بۆچی قورئانخوێندن بــەئــاوازەوە هاتە ئەم فەرمودەیەشدا «مل يأذن اهلل بشيء نــاو مــســوڵــمــانــانــەوە ،و شەرعیەتی ما اذن للنيب يتغنى بالقرآن» ،دەڵێن سوننەتبونیشی پێدرا ،و فەرمودەی بە مەبەست لە (يأذن :يستمع)ە ،واتە :خوا گوێی لەهیچ شتێك نەگرتوە هاوشێوەی بەڵگە بۆ دانرا وەك ئاماژەمان پێكرد؟ گوێگرتنی لەپێغەمبەرێك كە قورئان بەدەنگو ئـــاوازەوە دەخوێنێتەوە»!. ئایا قورئانی پیرۆز لەسەرەتادا تەنانەت سەبارەت بەفەرمودەی «ليس بەئاوازەوە خوێندراوەتەوە؟ سەرچاوە مێژوییەكان جەخت لەوە منا من مل يتغن بالقرآن» پرسیاركراوە: دەكەنەوە كە قورئانخوێندن لەسەرەتای «أرايت إذا مل يكن حسن الصوت» ئەی هاتنی ئیسالمدا بەئاوازەوە بونی نەبوە ،ئەگەر دەنگی خۆش نەبو؟ لەوەاڵمەكەیدا بەڵكو دواتر هاتۆتە ئاراوە .گومانیشی گوتراوە« :حيسنه ما استطاع» چەند تێدا نیە كە نەك تەنیا ئەم بابەتە ،بەڵكو لەتوانایدا بێت جوان‌و خۆشی بكات ،واتە زۆر بابەتی دیكە دواترو دوای زەمەنێكی هەوڵی خۆشكردنی دەنگی بدا.)3( . هەروەها (ابن ماجه) لە عەبدولڕەحمانی دورو درێژ هاتنە ئاراوە،و شەرعیەتیان پــێــدرا ،بەڵكو هەندێك لــەو بابەت‌و كـــوڕی ســائــیــبــەوە گــێــڕاویــەتــەوە كە یاسایانە بەسوننەت‌و تەنانەت بەفەرزیش گوتویەتی :سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس دانران ،دیارە كە ئەمە سروشتی هەمو هات بۆ المان – لەكاتێكدا كە چاوی ێ كردو گوتی :تۆ ئاین‌و ئایدیایەكە كە دواترو بەتێپەڕینی كوێر ببو -سەالمم لـ كات گۆڕانكارییان بەسەردا بێت ،واتە كێیت؟ پێمڕاگەیاند كە كێم‌و گوتی :ساڵو گۆڕانكاریی لەزەمەن‌و مێژو،و كەلتورو ژیارەكاندا،و گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی‌و ل ــەب ــرازاك ــەم ،پێمگەیشتوە كــە تۆ فەرهەنگیی‌و سیاسی‌و ئابوری ،لەمڕوەوە دەنگخۆشیت لەخوێندنی قورئاندا ،گوێم لەپەیامبەری خودابوە دەیگوت« :ان هذا رۆڵی ئاشكرای خۆیان بگێڕن. پێویستە ئــەوەش بڵێین كە خودی القرآن نزل حبزن فإذا قرءمتوه فابكوا ،فإن بونی جــیــاوازی‌و تەنانەت ناكۆكیش مل تبكوا فتباكوا ،وتغنوا به فمن مل يتغن ســـەبـــارەت بــەهــەنــدێــك لـــەو بــڕیــارە به فليس منا» ( .)4واتە «ئەم قورئانە شــەرعــیــانــە ،بەڵگەیەكی ئاشكرای بەخەم‌و حوزنەوە دابەزیوە ،لەبەر ئەوە یەكالنەكردنەوە،و نەبونی سەرچاوەیەكی كە خوێندتانەوە بگرین ،گەر نەیشگریان بەهێزی راستەقینەیە لەمڕوەوە ،وەكچۆن بەڵگەی ئەوەشە كە هۆكارگەلێك بون بەهۆی ئەوەی كە ئەو چەشنە بابەتانە بەناچاریی بهێنینە ئاراوە،و لەئیسالمدا جێگایان بۆ بكەنەوە،و شەرعیەتیشیان پێبدەن ،وەك ئاماژەمان پێكرد. ئادەم میتز لەكتێبەكەیدا «احلضارة االسالمية يف القرن ال��راب��ع اهل��ج��ري»دا دەڵــێــت« :خــواپــەرســتــی شێوەیەكی وەرگرت كە بەگوێرەی واڵتەكان جیاواز بو ،لەهیچ یەكێك لەمەڵبەندە گەورەكانی واڵتی ئیسالمیشدا پارێزگاریی لەمۆركە
كاریگەربونی كەسانێك بەقورئان كە لەنەتەوە بیانیەكانن‌و هیچ لەم كتێبە پیرۆزە تێناگەن ،بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ ریتمە شیعرییەكەی و خوێندنەوەی بەدەنگو ئاوزازی خۆشەوە (وات گریانتان نەهات) ،خۆتان بخەنە گریان... لــێــرەدا دەپــرســیــن :ئــایــا دەكــرێــت خوێندنەوەی كتێبێكی ئایین بەدەنگەوە ێ ئاواز ئەنجامبدرێت، لەگەڵ گریاندا ،بەب هەروەها گەر ئەم ئــاوازە هاوشێوەی مەقام‌و گۆرانیی حەزین‌و خەمناك نەبێت، ئەی گوایا دەبێت چۆن دەربچێت؟! هەروەها لە بەرامبەریشدا ئایا دەكرێت خوێندنی مەقام‌و گوتنی گۆرانیی حەزین لەریشەدا لەمجۆرە خوێندن‌و شێوە ئــاوازەی قورئان بچێتە دەرەوە؟! واتە حەتمەن دەبێت لەجەوهەردا بچنە یەك خانەوە. یەكێك لەعاریفەكان بەموریدێك دەڵێت :ئایا قورئان لەبەردەكەیت؟ دەڵێت :نەخێر ،دەڵێت :ئەی هاوار بۆ موریدێك قورئان لەبەرنەكات ئەی گوایا چی بــەئــاوازەوە دەخوێنێت؟ بەچیداو بەهۆی چ بابەتێكەوە گۆرانی بڵـێ‌‌و بچریكێنێت؟ لەچ دۆخێكدا لەپەروەردگای دەپارێتەوە؟(.)5 بۆچی قورئان لەسەرەتادا بەدەنگو ئاوازەوە نەخوێنراوەتەوە؟ هۆی بونی ناكۆكیی لەلێكدانەوەی ئەمجۆە فەرمودانەدا چیە؟ هەروەها گــەر قــورئــان لــەســەرەتــادا بــەئــاوازەوە نەخوێندراوەتەوە ،ئەدی ئەم فەرمودانە چین‌و چۆن هاتون‌و چیمان پێدەڵێن؟! وادیـــــارە هـــۆكـــاری بــاســنــەكــردنــی خوێندنەوەی قورئان بەدەنگەوە وەك
راستیەكی مێژویی ،ئەوەبێت كە قورئان هەر دەبێت بەدەنگەوە بخوێندرێتەوەو سروشتی خــۆی وایــە ،وەك كتێبێكی ئاینی،و وەك دەقێكی حەزین ،هەروەها وەك دەقــێــك كــە خــاوەنــی ریتمێكی شیعرییە ،كە وەكدیارە ریتمی شێوە شیعریی یــاخــود خـــاوەن ســـەروا یان پەخشانی ســـەروادار ،لەخودی خۆیدا رێخۆشكەرێكی بــاشــە بــۆ خوێندنی بەئاوازەوە ،بەو مانایەی ئەم مەسەلەیە لەوە رونترو مسۆگەرترە كە پێویستی بەگێڕانەوە هەبێت لەالیەن مێژونوسانەوە، ئەمەیان دیوێكی مەسەلەكە. دیوەكەی دیكەیان ،واتە لەحاڵەتێكدا كە قەناعەتمان بەوە هەبێت كە قورئان لەبنەڕەتدا بەئاوازەوە نەخوێنراوەتەوە، هەر بۆیە مێژونوسان باسیان نەكردوە، ئــەوا دەكــەویــنــە بـــەردەم دو بابەت‌و گریمانەی گرنگەوە: یەكەم :گومان دەخاتە سەر هاتنی ئــەم فــەرمــودانــە بــەنــاوی فــەرمــودەی سەحیحەوە ،واتە گومان دروستدەكات سەبارەت بەوەی ئەم دەقانە فەرمودە بنو لەپەیامبەرەوە هاتبن. دوەم :گەر ئەم دەقانە فەرمودە نەبن، دەبنە بەڵگەو نیشانەیەكی گەورە لەسەر ئەوەی كە خەڵكیی بەسروشت گەلێك تامەزرۆی ئــاوازو گۆرانین‌و،و ناچاری پەنابردن بۆ هەڵبەستنی ئەم فەرمودانە بون ،بۆ ئەوەی شەرعیەت بەخوێندنەوەی بە ئاوازەوە بدەن ،بەو پێیەی موسڵمانان ێ پاساودان بە دەق دەستەوەستان بەب
دەب ــن ،واتــە لەلۆژیكی دەق بــەوالوە لۆژیكێكی دیكە شكنابەن. قورئان دەقێكە شیعر ئاسا ،كتێبێكە داڕشتنەكەی رازاوەتەوە بەریتم‌و موزیكی شیعر ،واتە لەرێگەی ریتمەوە رێگای رانانی گرتۆتەبەر ،چونكە بابەتەكانی بــەســروشــت هــونــەریــیــن ،خستنەڕوی ێ ئــامــراز‌و بــابــەتــی هــونــەریــش بــەب ـ میكانیزمی هونەریی ،هونەریبونەكەی خۆی وندەكات ،بەڵكو ئەو كاتە دەبێتە بابەتێكی وشــك‌و برینگی فیكریی‌و تیۆریی ،گەرچی وەك ئاماژەمان پێكرد، شیعر بۆ خۆی خاوەنی ریتم‌و موزیكە، بەاڵم لەكاتی خوێندنەوەیدا پێویستی ێ بەریتمەكەی بەریتمی دیكەیە هــاوڕ خۆی ،ئیدی ئەو ریتمەش یان شێوازی تایبەتی خوێندنەوەو دەنگە لەالیەن خوێنەرەكەیەوە ،یان هاوڕێیەتییەتی بەجۆرێك لــەئــاوازی گــۆرانــی ،یاخود هاورێیەتی ژەنینی موزیك. لێرەوەیە كە گەرچی شیعر بابەتێكە زۆرینەی خەڵكی حەزی پێ دەكەن ،بەاڵم بەدڵنیاییەوە هەموان بەگشتی هەوڵی خوێندنەوەی نادەن ،لەبەر ئەوە دەبێت ێ بەموزیك یــان ئــاوازی گۆرانی هــاوڕ بخوێندرێتەوە ،هەر بۆیە شیعر ئەو كاتە بەتەواویی دەردەكــەوێــت ،النیكەم الی ێ جەماوەری خەڵك بەگشتی ،كە هاوڕ بێت بەگۆرانی ،چونكە گۆرانی گیان بەبەر شیعردا دەكات ،دەیخاتە جوڵەو سەما ،وتوانای كاریگەریی‌و هەژاندنی چەندانە دەكات.
بۆ مرۆڤەكان بۆیان نیە بەئاوازەوە هیچ شتێك بخوێنن ،تەنانەت سرودیش لەالی سەلەفیەكان ،كەچی سەبارەت بەم كتێبە مەزنە ،نەك هەر دروستە بۆیان ،بەڵكو پێویستیشە كە بەئاوازەوە بیخوێننەوە؟ بۆ دەبێت موسڵمانان لەیەككاتدا شتێك حەرام‌و حەاڵڵیش بكەن،و دركیش بەم ناكۆكیە نەكەن؟
دەبێت هۆكاری ئــەوە چی بێت كە خەڵكی هەمویان حەزدەكەن بەدەنگەوە قورئان بخوێننەوە،و هەمیشەش هەموان پەیڕەوییان لەمجۆرە خوێندنەوەیە كــــردوە؟!! لــەوانــەیــە بەخێرایی بەم فەرمودەیە وەاڵم بدرێتەوە كە ئاماژەمان پێكرد «ئەو كەسەی بەدەنگو ئاوازەوە قورئان نەخوێنێت لەئێمە نیە»! بەاڵم لەراستیدا هۆكارەكە ئەم فەرمودەیە نیە بەتەنیا ،بۆ؟ چونكە قورئان بۆخۆی فــەرز نیە هەتا بڵێین خوێندنەوەی بەئاوازەوە فەرزە ،بەتایبەتیش لەكاتێكدا ێ بونی كە ئامانجی خوێندنەوەكە بەب دەنگ‌و ئاواز دێتەدی ،لەو سۆنگەیەوە كە مەبەست لەخوێندنی قورئان وانە وەرگرتن‌و بەهرەمەندبونە لەروی رۆحیی‌و دەرونییەوە ،پێداچونەوەیە بەو بابەت‌و مەسەالنەی كە قورئان باسیكردون،و پێویست بـــەوە دەكـــات كــە مرۆڤی موسوڵمان بــەردەوام هەوڵی هێنانەوە یادیان بدات ،كەواتە ئامانجی راستەقینەی ێ دەنگ‌و ئاواز دێتە خوێندنەوەكە بەب دی ،بـــەاڵم ئـــەوەی لــەفــەرمــودەكــەدا بەگرنگ‌و پێویست دان ــراوە سەبارەت بەخوێندنەوەی بەئاوازەوە ،مەبەست پێی تۆخكردنەوەی كاریگەرییەكە،و لەوێشەوە هێنانە بــەر هەست‌و نەستی زیاتری بابەتەكانە. پــێــویــســتــە ئـــــەوەش بــڵــێــیــن كە كاریگەربونی كەسانێك بەقورئان كە لەنەتەوە بیانیەكانن‌و هیچ لەم كتێبە پــیــرۆزە تــێــنــاگــەن ،بــەپــلــەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ ریتمە شیعرییەكەی و خوێندنەوەی بەدەنگو ئاوزازی خۆشەوە. بۆ خاوەنانی ئایینێك كە گۆرانی‌و موزیك حــەرام دەكـــەن ،یــان النیكەم بەگومانن لێی ،ســەبــارەت بەكەس‌و گــروپــە سەلەفیەكانیش بەتایبەت، مایەی پرسیارو سەرسامییە بونی ئاواز لەگەڵ خوێندنی قورئاندا لەالیان! چۆن كەسانێك كە ئاواز حەرامدەكەن ،كتێبی پیرۆزی خودا بەئاوازەوە دەخوێننەوە؟! بۆچی تەنیا جارێك چییە لەخۆیانیان ێ بۆ دەبێت پەیامبەری نەپرسیوە ئەر ئەم ئاینە فەرمانی بەخوێندنی ئەم كتێبە بەئاوازەوە كردبێت؟ بۆ مرۆڤەكان بۆیان نیە بــەئــاوازەوە هیچ شتێك بخوێنن، تەنانەت سرودیش لەالی سەلفیەكان، كەچی سەبارەت بەم كتێبە مەزنە ،نەك هەر دروستە بۆیان ،بەڵكو پێویستیشە كە بەئاوازەوە بیخوێننەوە؟ بۆ دەبێت موسڵمانان لەیەككاتدا شتێك حەرام‌و حەاڵڵیش بكەن،و دركیش بەم ناكۆكیە نەكەن؟ نهێنی وەاڵمەكە لەوەدایە كە ئاینداران ێ ئــاوازو توانای ئایندارییان نییە بەب موزیك ،چونكە لەسەرەتای ئاینداری مرۆڤەوە بەدرێژایی مێژو ئەم راستییە هەروا بووە «لەو رووەوە كە مومكین نییەو ناكرێت ئاینێك بێتە ئــاراوە كە كەلتورەكەی دیاردەیەك لەدیاردەكانی موزیك لەخۆ نەگرێت ،ئیدی گۆرانیی بێت یان سەما»( )6ئەمەش لەو رووەوە كە وەك ئاماژەمان پێدا «ئەو موزیكەی دراوەتــە پاڵ ئایەت ،وادەكــات وشەكە بگاتە رۆح ،و بەشێوەیەكی خێراش، لەمیانی جەختكردن لەئایدیاكە ،لەو سۆنگەیەوە كە هەر دەقێكی پەروەردەیی خــاوەن موزیك كاریگەرتر دەبێت ،و لەئەقڵ‌و ویژداندا پتر دەچەسپێت»(.)7 پەراوێزەكان: -١االستاذ آدم متز ،احلضارة االسالمية يف القرن الرابع اهلجري أو عصر النهضة يف االسالم ،نقله الـى العربية عبداهلادي ابو ريدة ،ط ،3القاهرة1957 ،م، ج ،2ص.123 -2هەمان سەرچاوە ،ل.124 -3د .عبدالسالم مقبل اجمليدي ،املنهج النبوي يف التعليم القرآني ،عمان – االردن ،ط،2015 ،3 ص.274 -4هەمان سەرچاوەو الپەڕە. -5هەمان سەرچاوە ،ل.278 -6مج��ال الدين بنحدو ،مدخل الـى تاريخ موسيقا االديان ،دار األوائل ،سورية ،ط،2010 ،1 ص.80 -7هەمان سەرچاوە ،ل.89
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
كؤنت َيكست
6
ئایا ئەگەری ڕوودانی شۆڕش لەئارادایە؟ یە یاخود خەباتێکی یــەک ڕۆژەیــی، بەڵکو پرۆسەیەکی بەسەردا زاڵبوونە بۆ ئامانجێکی دیاریکراو و هەستپێکراو، ئەگەر جارێک ســەرکــەوت ،چاودێری کرێکاران دەکات بۆ خەبات لە پێناوی گــرتــنــە دەســتــی دەســـــەاڵت -دەســت بەسەرداگرتنی دەسەاڵتی هەرەوەزیش پێویستی بە رێکخراو بوونە.
نووسینی :سادی رۆبنسون و .لە ئینگلیزییەوە؛ ئازاد ئارمان ملیۆنەها خەڵک ئەمرۆ هەست بەوە دەکـــەن کێشەیەکی قـــووڵ هــەیــە لە جیهاندا .ئەوان بێزار بوونە لە هەژاری، نایەکسانی ،جەنگ و ڕەگەزپەرستی، ئـــارەزووی ئــەوە دەکــەن کۆمەڵگا بە شێوەیەکی تر بەرێوە بچێت .لە هەمان کاتدا خەڵکانێکی زۆریش هەنە وا بیر دەکــەنــەوە لەناوبردنی سەرمایەداری ئیمکانی نی یە.
شۆڕشی ڕوسیا لە کۆتاییدا شکستی هێنا ،ئەگەر چی خــاوەنــی پارتێکی سۆسیالیستی بەهێزیش بوو. بــەاڵم گرنگترین مەسەلە ئەوەیە شۆڕشی ڕوسیا لە سەرەتادا سەرکەوتنی بە دەست هێنا .کلیلی ئەم سەرکەوتنەش پارتی بەلشەفیک بــوو .حیزب توانی ڕێنوێنی کرێکاران بکات بەرەو ڕاپەرین.
بــەاڵم لە شۆڕشی سۆسیالیستیدا- لەوێ کرێکاران بە هــەرەوەزی دەتوانن کۆنترۆلی بەرهەمهێنان بکەن و بە شێوەیەکی دیموکراتیانە پیالن دابنێن بۆجێ بەجێ کردنی پێداویستییەکان بۆ هەمووان ،ئەمە لە توانادایە. شۆڕشەکان لە کاتی ئەزمە قووڵە کۆمەالیەتی یەکاندا سەرهەڵدەدەن. شۆڕشگێری ڕوســی فالدیمێر لینین وەســفــی کـــــردووە لــە هــەلــومــەرجــی شۆڕشگێرانەدا ،دەورانــەکــەی ئاوایە کاتێک چینی فەرمانرەوا ناتوانێت بە شێوەی پێشوو دەسەاڵتی درێــژە پێ بدا ،لە هەمان کاتیشدا چینی کرێکاران نایانەوێت دەسەاڵتی کۆن درێژەی هەبێ.
چینایەتی کارێکی زگماکی سەرمایەداریە، جەنگێکی بــەردەوامــە لە سەرتاسەری جیهان -هەندی کــات بە نهێنی یە و هەندی کات بە ئاشکرایە”. کرێکاران و خوێندکارانی فەرەنسا ڕێپێوان و خۆپیشاندانی ملیۆنی یان بەرێخست .لە یۆنان خەباتی کرێکاران بەردەوامە تا نابووتی دەوڵەت .لە سین، خاوەنکاران وا بیر دەکەنەوە کە ئەوان دەتوانن کرێکاران بچەوسێنەوە و ملکەچ یــان کــەن لە کارگەکان .کرێکارانیش لە بەرامبەریاندا بەرهەڵستکاری یان خولقاند.
ئــەم ئەزمەیە لــەوە دەرچـــووە تاکو سەرمایەداری بتوانێت ڕێکی بخاتەوە – هـــۆکـــارەکـــەی ئـــەوەیـــە تــــەواوی چەوساندنەوەکە لە سەر شانی کرێکارانە و لە هەمان کاتیشدا پێشبرکێە لە نێوان سەرمایەداران و واڵتانی سەرمایەداری لە پێناوی قازانجدا، لە بەریتانیا ئێمە هێشا ئەم خەباتەمان داهاتوودا لە ئەوەیە مانای ئەمەش نەبینیوە ،بەاڵم لەم مانگەدا خاوەنی پێدەکات. دەست شۆڕش مانگرتنێکی جــەنــگــاوەری شــکــۆداری کــرێــکــارانــی ئــاگــرگــوژێــنــەوەیــن ،کە شۆڕش ئیمکانی نی یە ،لە بەرئەوەی تروسکەیەک مان پێدەدات کە لێرەش چینی کرێکاران چی تر خاوەنی هێز نین .دا ئــەم تێکۆشانە ئیمکانی هەیە. بەشێک لە سەرمایەداران وێنەی ” دەسەاڵتدارانی ئێمە دەیانەوێت وا بیر چینی کرێکاران” بە تەنها بە کرێکارانی بکەینەوە کە بێ هێزین ،لە بەر ئەوەی کانگەکان ،کرێکارانی پۆاڵ ،کرێکارانی ئەوان تۆقیون لە هێزی ئێمە .لە بەر ئەو بــەنــدەر دەزانــــن .ئـــەوان بــۆیــە ئەمە هۆیە بوو نیک کلیگ Nick Clegg دەڵێن ،لە بەر ئەوەی ئەمرۆ ئەم گروپە لە مانگی نیساندا هەرەشەی دەکــرد، بچووکترین بەشن لە چینی کرێکاران ،لە بەریتانیا دەتوانێ “شێوەی ئاژاوەگێری الی ئەوان تەنها ئەمانە چینی کرێکارانن. سروشتی چینی کرێکاران گۆرانی بــەســەردا هــاتــووە -زۆرتــر خەڵک کار دەکەن لە ناوەندەکانی پەیوەندی گرتن (کۆل سەنتە) لــەوەی لە کانگەکاندا- بەاڵم لە ڕاستیدا ناکۆکی یە چینایەتی یەکان وەکــو خۆیانن .زۆربــەی زۆری خەڵک کــارگــەرن -بــە نــاچــاری هێزی کاری خۆیان دەفرۆشن بۆ ئەوەی بژین. کاری کرێ گرتە دڵی سەرمایەداری یە، دەسەاڵتداریەتی سەرمایەداری لە کاری کرێگرتەیدا گۆرانی بە سەردا نەهاتووە. لــە کــاتــێــکــدا چینی فــەرمــانــڕەوا ئارەزوویتی واپیشان بــدات دەســەاڵت و هێزی “کارگەران” وجودی نەماوە و خەباتی چینایەتی مــردووە -بــەاڵم لە ڕاستی دا کۆمەڵگا بە بێ کاری کارگەران لە جولە دەکەوێت. لە بەر ئەم هۆکارەیە (کارل مارکس) ی شۆڕشگێر ئــاوا وەسفی کــردووە: ســەرمــایــەداری سیستەمیکە کە خۆی “گۆرهەڵکەن” بۆ خۆی دروست دەکات ئەویش چینی کرێکارانە -لە بەر ئەوەی ئــەو توانایەی هەیە بۆ لە گۆڕنان و گۆرینی کۆمەڵگا .سەرمایەداران دەڵێن ئێمە ” خۆشگوزەرانی دەخولقێنین” بــەاڵم مانگرتن ئەوانی ڕوو بە ڕووی راستییەکان کردەوە کە وانیە. کـــارل مــارکــس دەڵــێــت :خەباتی
بۆ نموونە لە ساڵی ١٩٧٣دا لە واڵتی شیلی ،دەزگای CIAیارمەتی چینی فــەرمــانــڕەوای دا بۆ کودەتای سەربازی بە سەر سەلڤادۆر ئەلەندی-کە هەلبژێردرابوو بە بەڵێنی ڕیفۆرمخوازی. بەاڵم کرێکارانش هێزیان هەیە بۆ البردنی دەسەاڵتی کەمایەتی چینی فەرمانڕەوا.
سەربازانیان رازی کرد کە چەکەکانیان تەسلیمی خەڵکی راپەریوو بکەن .لە روسیا ســەربــازان چوونە پــاڵ بــەرەی شۆڕشەوە و سەرکردەکانی سوپایان تەسلیم کرد. لە بەریتانیا لە ساڵی ١٩١٩دا ،چینی فەرمانڕەوا تووشی سەرسووڕمان بوو لە بەر ئەوەی نەیانتوانی پشت بە سوپا ببەستن بۆ بەکارهێنانی هێز لە دژایەتی کــردنــی خۆپیشاندانی جــەمــاوەری. سەربازەکانیش لە نێوخۆیاندا مانیانگرت – لەگەڵ ئەوەشدا ئااڵی سووریشیان هــەڵــکــرد! ئــەو کــاتــەی کــە بەریتانیا لەشکری پــیــادەی نــارد بۆ ڕوسیا بۆ سەرکوتی شــۆڕش ،سەربازەکان ئەم کارەیان رەتکردەوە و لە جیاتی ئەوە شورای خۆیان پێکهێنا. مێژوو پڕیەتی لە شکستی شۆڕشەکان – شۆڕش سەرناگرێ
لە ساڵی ١٩١٧دا ،چینی فەرمانڕەوای جیهانی ،پاڵپشت و بەشێک بــوون لە شۆڕشی چــەواشــە بۆ لەناوبردنی شۆڕشی ڕوسیا .کۆرنیلۆف فەرماندەی گشتی شۆڕشی چەواشە راگەیاندنێکی بــاوکــردوە ” ،ئێمە پێویستە ڕوسیا بپارێزین ،هەتا ئەگەر نیوەی ڕوسیا ئاگری تێبەربێت ،یاخود هەتا ئەگەر سێ لە سەر چواری ڕوسەکان خوێنیان لێ برژێت ”.بەاڵم ئەوان شکستی یان خوارد. لە پێناوی مانەوەی شۆڕش ،دەسەاڵتی کرێکاران پێویستی بە الیەنگیری زۆری شــۆڕش بــە بــێ ئـــەوەی الیەنگیری ژمارەی چینی کرێکاران هەیە ،هەروەها پێویستە هێزەکانی ئامادە بکات بۆ بکەین هەستپێکراوە و ئیمکانی هەیە، هــەر ڕووبــەرووبــوونــەوەیــەک کە چینی بەاڵم ئەمە بەم مانایە نی یە کە کارێکی فەرمانرەوا هەوڵدەدات بەرەنگاری بێتەوە ئاسانە. رابەرایەتییەکی شۆڕشگێری بەهێز و بۆ گۆرینی. ئەمە بــەم مانایە نیە پێویستیت پارتێکی شۆڕشگێری بە توانا کە دڵنیایی
بۆ چەند ساڵێک ،ئێمە تروسکایەکمان بینی کە سۆسیالیزم چۆنە .کرێکاران تەواوی ڕووخساری کۆمەڵگایان بەرێوە دەبــرد لە ڕێگای ئەنجوومەنەکانەوە کە پێیان دەگوتن شوراکان .ئەوان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک و بەرپرسیاری، دیــمــوکــراتــیــک و هــەڵــوەشــانــدنــەوەی توانیان درێــژە بە تێکۆشانی خۆیان ڕاستەوخۆی هەر بڕیارێک ،کارەکانیان بەرێوە دەبرد .هەموو کەسێک بەشداری بدەن. دەکرد لە بەشێک لە قسەوباسەکاندا کە لــە پــورتــوگــال لــە ساڵی ١٩٧٤دا چۆن کۆمەڵگا پێویستە بەڕێوە بچێت. شۆڕش ملیۆنەها کەسی بزواند بەرەو بیروباوەرە کۆنەکانی وەکــو ئەنتی چــااڵکــی ســیــاســی .فــرانــدۆ رۆســۆس Fernando Rosasلە ساڵی ٢٠٠٥ســمــیــتــیــزم و چـــەوســـانـــەوەی ژنــان دا بە رۆژنامەی کرێکاری سۆسیالیست تووڕهەڵدران .لە کاتێکدا ژنان لە واڵتانی ( )Socialist Workerڕاگەیاندو ســەرمــایــەداری بۆ بە دەســت هێنانی بە تووڕەیی وە ئــاوا وەسفی شۆڕشی مافەکانیان چەندەها ساڵی دەخایاند کرد ” ئێمە هەستمان دەکــرد هەموو تاوەکو سەرکەوتن بە دەست بێنن .بەاڵم شتێک ئیمکانی هەیە .کرێکارێکی ژنی لە کاتێکدا لە یەکێتی سۆڤیەت ئەم خاکی هەستی بەوە دەکرد کە دەتوانێ داخــوازی یانە جێ بەجێ کرا ،شۆڕش لە الیەن ١٤سوپای واڵتانی داگیرکەرەوە دەسەاڵتی شارێک بەرێوە ببات”. دەورە درابوو. بـــەاڵم ،دووبــــارە تەنگوچەلەمەی هۆکاری سەرەکی شکستی شۆڕشی ڕابەرایەتی هەیە .پارتی کۆمۆنیستیش خەمخۆری یەکەی بۆئەوە بوو لەگەڵ ڕوســیــا ،نسکۆی شۆڕشەکان بــوو لە به هێزبوونی دەسەاڵتی خۆی دا بوو ،واڵتانی تــر .ڕابــەرانــی شــۆڕش هەموو هەروەها تێدەکۆشا بۆ سەپاندنی رژێمێک کات قسەوباسی ئەوەیان دەکرد دەبێت بە سەر خەڵکدا لە سەرەوەڕا.لەجیاتی شۆڕش لە واڵتانی تر پەرەبسێنێت .بەاڵم ئەوەی کرێکاران خۆیان کۆمەڵگایەکی بەداخەوە شۆڕشەکان لە هیچ شوێنێک نوێ بخولقێنن لە خوارەوەڕا .لە هەمان سەرکەوتنیان بــە دەســت نەهێنا و کاتیشدا ،پارتی سۆسیالیست پشتیوانی هەروەها لە ناوخۆی ڕوسیاشدا بیروکراتی لێدەکرا لە الیــەن ڕۆژئــاوا و هەروەها نوێی سەری هەڵدا .چینی سەرمایەداری دەورێکی سەرەکی دەبینی لە خەباتی دەوڵەتی دەسەاڵتی گرتە دەست. بەردەوام دا. ڕوسیا نیشانی دا کە سۆسیالیزم ئیمکانی هــەیــە ،هــەروەهــا شۆرشە جەماوەری یەکانی کە ڕوویاندا لە سەدەی بیستەم و بیست ویەکەمدا لە واڵتانی وەکــو – ئەلمانیا ،ئێران ،مەکسیکۆ، چین ،ئیسپانیا ،بۆلیڤیا ،فەنزویال، ئەرجەنتینە و بەرازیل نیشانی دا ئامادیی هەیە بۆ گۆڕانی شۆڕشگێرانە.
بەشێک لە سەرمایەداران وێنەی ” چینی کرێکاران” بە تەنها بە کرێکارانی کانگەکان ،کرێکارانی پۆاڵ ،کرێکارانی بەندەر دەزانن. ئەوان بۆیە ئەمە دەڵێن ،لە بەر ئەوەی ئەمڕۆ ئەم گروپە بچووکترین بەشن لە چینی کرێکاران ،لە الی ئەوان تەنها ئەمانە چینی کرێکارانن “یــۆنــان بــە خــۆیــەوە بــگــرێ .ئەگەر حکوومەتی بەریتانیا هەڵنەبژێردرابوو بە شێوەیەکی گشتی و یاسایی و لە هەمان کاتدا دەستی بردبێت بۆ بڕینی مافەکان.
بە بە ژمارەیەکی زۆر لە توندوتیژی هەیە :داخوازی بزووتنەوەیەکی بەهێز و کەمترین هێزی فیزیکی بۆ سەرکەتن پێویستە .دەتوانێ بە بەرهەڵستی کردن بیروباوەرەکانی چینی فەرمانڕەوا لە ناوبەرێت ،بە کۆنترۆل کردنی ئابووری و هەروەها مۆنۆپۆل کردنی هێزەکان بە دانی دڵنیایی بۆ پایەبەرزی و رێزی سەربازان بۆ یاخی بوون و پەیوەست بوونیان بە شۆڕشەوە.
دەوڵەت زۆر بەهێزە و هەر تێکۆشانێک بەرەو شۆڕش تێک دەشکێنێت چینی فەرمانڕەوا بێ بەزەیی یە لە بەکارهێنانی هەموو وەسیلەیەک بۆ ئەم وێنەیەی سەرەوە پیشانی دەدات بەرگری کردن لە دەسەاڵتی خۆی ،دەوڵەت بێ الیەن نیە ،هەر وەکو لینین دەڵێ کە کلیلی بە یەکبەستنەوەی شۆڕشی “دەزگایەکی چەوسێنەرانەی چینێکە بە پورتوگالی لە ساڵی ١٩٧٤دا ئەو کاتەیە سەر چینێکی تر” بە کارهێنانی دەزگای کە هێزەکانی سوپا پەیوەست بوون بە تایبەت لە پیاوانی چەکدار -وەکو سوپا و خۆپیشاندانی کرێکاران. پۆلیس بۆ تۆقاندنی کرێکاران لە شوێنی ئەو کاتەی کۆمۆنەی پاریس دامەزرا خۆیاندا. لە ساڵی ١٨٧١دا ،چینی کرێکارانی ژن
پــێــویــســتــی بــۆســۆســیــالــیــزم لە گەشەسەندنێکی خێرادایە و زەرورەتێکی هەموو ڕۆژەیە .ئێمە پێویستە بەردەوام بین لە خەباتدا لە پێناوی ریفۆرم لێرەدا و هــەر ئێستا .تێکۆشان لە پێناوی ڕیفۆرم دڵنیایی زیاتر دەدات بە کرێکاران بۆ خەباتی زیاتر .بەاڵم ئێمە ناتوانین بە ریفۆرم کۆتایی بە چەوساندنەوە بێنین کە لە ناو دڵی سەرمایەداری دایە. تەنها شــۆڕش دەتــوانــێ ئــەم ئەرکە بگرێتە ئەستۆ.
بدات بە کرێکاران زۆر گرنگە .دوا بە لــە هــەلــومــەرجــی شــۆڕشــگــێــرانــەدا، دوای شۆڕشی ڕوسیا لە ساڵی ١٩١٧ دا کرێکاران دەستیان دایە هێرشێکی مەسەلەکان لە شوێنی خۆیاندا ناوەستن- بەرفراوان و بەلێشاوی خەباتکارانە لە کرێکاران دوو ڕێگایان لە بەردەمدایە ،یان سەرتاسەری ئــەوروپــا .بــەاڵم بە هۆی هەنگاو دەنێن بۆ پێشەوە و دەسەاڵت نەبوونی ئەحزابی ریشەدار و بە ئەزموون بە دەستەوە دەگرن یاخود دەسەاڵتی و شۆڕشگێری چەپ ڕابەرایەتی دا بە کۆنەپەرستانەی خاوەنکار دەگەرێتەوە. ڕیفۆرمستەکان ،ئەوان (ڕیفۆرمیستەکان) هــەر وەکــو لــە ســەردەمــانــی شۆڕشی خوێندنەوەی زیاتر لە پەیوەند بەم باسەوە: بــوونــە هــۆکــاری لــەنــاوبــردنــی تــوانــا فەرەنسی دا سەینت گوتی ” ئەوانەی شۆڕش لە سەدەی بست و یەکەمدا شۆڕشگێرییەکان. شۆڕش بە نیوەچلی پەرپادەکەن ،ئەوا /نووسینی :کریس هارمان. دەرسەکانی ئۆکتۆبەر /نووسینی: گۆڕ بۆ خۆیان هەڵدەکەنن”. لیۆن ترۆتسکی لە ساڵی ١٩١٩ســەرۆک وەزیرانی دەوڵـــەت و شــۆڕش /نووسینی: ناڵێن پێمان ـژوودا ـ ـێ ـ م لە ـان ـ ـەک ـ وان بەریتانیا لۆید جۆرج چاوی کەوت بە ڤالدیمیر لینین بیروباوەرە شۆڕشگێریی یەکانی ڕابەرانی یەکیتی یە کرێکاری یەکان و شۆڕش سەرناکەوێت ،لە گەڵ ئەوەشدا، پێی گوتن ” ئێمە هەموومان لە ژێر ئەگەر هاتوو کرێکاران خۆشیان شۆڕش کارل مارکس /نووسینی :ئەلێکس کالینیکۆس لێبووردەیی ئێوەداین’ بەاڵم پارتێکی یان بەرپاکرد ،بەاڵم هێشتا پێویستی تێبینی /ئــەم وتــارە Revolution / شۆڕشگێری بەهێز وجودی نەبوو تاوەکو یان بە پارتێکی شۆڕشگێڕە بۆ ئەوەی )is possibleلــە ڕۆژنــامــەی کرێکاری سۆسیالیست Socialist Workerژمارە بتوانێت ڕێنوێنی بزووتنەوەکە بکات -لە سەرکەوتن بە دەست بهێنن. 2226ی 6ی نۆڤێمەبەری 2010دا وەرگیراوە. شۆڕش تاکە رووداوێکی تەنیا نی گەل ئەوەشدا یەکێتی یە کرێکاری یەکان
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
7
ده‌رباره‌ى توندوتيژى و ديموكراسى
من و ئه‌وانی تر!
ڕۆحى «ژاكۆبن»ـه‌كان
كؤنت َيكست
نوسینی :شارا تاهیر
شاعیر :ستەمکاری چەوساوە فالوس بەقەرز
ڕۆبسپێر
دابه‌شكردن و دابڕكردن ه ساخته‌كانه‌‌و‌ه كردوو‌ه و ماهيه‌تى ده‌وڵه‌تى فه‌ڕه‌نساى سالڤۆى ژيژه‌ك گۆڕيو‌ه و «كۆمارى»Republic-ـى حه‌قيقه‌ت بشارێته‌وه».١ و :وه‌ليد عومه‌ر وه‌اڵمى ڕۆبسپێر ئهوه بوو كه حه‌قيقه‌ت له‌گه‌ڵ خۆيدا هێناوه‌ت ه دى .جيرۆندنه‌كان، كورت ناكرێتهوه بۆ ژمار‌ه و ڕه‌قه‌م(يان به‌فيعلى و به‌ئاماژه‌و‌ه ده‌ڵێن ڕاپه‌ڕينى ()2-2 ژماردن و حيساب و كيتاب) ،ده‌توانيت شۆڕشگێڕان ه «ته‌نيا ئيشى به‌شێك ل ـ ه مــێــژووى سياسه‌تى ڕاديــكــاڵــدا ،ل ه تاق و ته‌نيايى خۆيشتدا [حه‌قيقه‌ت] ل ه خه‌ڵك بوو ،نه‌خوازه‌اڵ كه‌مينه‌يه‌كى عاده‌ته‌ن توندوتيژى ميراتى ژاكۆبنه‌كانمان ئه‌زموون بكه‌يت :نابێت له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا خه‌ڵكيش» ،بۆي ه «ده‌بێت خوازيارى قس ه بيرده‌خاته‌و‌ه و ،هه‌ر به‌م هۆيه‌و‌ه ده‌وترێت كـ ه حه‌قيقه‌تێكيان ئ ـه‌زمــوون كــردووه و بۆچوونى جۆرێك ل ه زۆرينه‌ى بێده‌نگ گ ـه‌ر به‌ڕاستى ده‌مــانـه‌وێــت سه‌رله‌نوێ به‌جۆرێك ڕه‌فتار بكه‌يت وه‌ك ئـه‌وه‌ى بيت» .به‌هه‌رحاڵ ،به‌بۆچوونى ڕۆبسپێر، ده‌ست بكه‌ينه‌و‌ه ب ه خه‌باتى سياسى ئه‌وا له‌گه‌ڵ ته‌فره‌قه‌چى و دووبه‌ره‌كيخوازاندا «شۆڕش» پێشوه‌خت ئيشى ئێمه‌ى يه‌كال ده‌بێت سه‌ره‌تا توندوتيژى و ئه‌و ميرات ده‌يكه‌يت ،ئه‌وان ه مرۆڤگه‌لێكى ئــازا و كردۆته‌وه ،ڕوودانى خودى «شۆڕشه‌كه» و كه‌له‌پور‌ه بخه‌ين ه الوه .ته‌نانه‌ت زۆرێك هه‌ستيارن .ڕۆبسپێر ل ه 28ـى ديسامبه‌رى ته‌عبير‌ه ل ـه‌وه‌ى پاشا تاوانبار‌ه و له‌م ل ه (پۆست)ماركسيي ه هاوچه‌رخه‌كانيش 1792ل ه وتاردانێكدا ل ه ئه‌نجومه‌نى ڕووه‌و‌ه ده‌نگدان له‌سه‌ر تاوانباربوونى شه‌رم ده‌كه‌ن قسه‌يه‌ك له‌و ميرات ه بكه‌ن ميللى ڕايگه‌ياند ،كاتێك شايه‌تيدان ئه‌و ب ه ماناى گومانكردن دێت ل ه خودى ك ه پێى ده‌وترێت ميراتى ژاكۆبنيى تيرۆر له‌به‌رژه‌وه‌نديى حه‌قيقه‌ت ل ه گۆڕێداي ه «شــۆڕش» .كاتێك سه‌روكارمان له‌گه‌ڵ يان تۆقاندنى ده‌وڵه‌تى مه‌ركه‌زى و ،هه‌وڵ ئيدى هه‌ر جۆر‌ه په‌نابردنێك بۆ زۆرين ه «حه‌قيقه‌ت ه به‌هێزه‌كان»دايه ،ئه‌وا به‌رگرى ده‌ده‌ن ماركس له‌م ميرات ه داببڕن و به‌م يان كه‌مينه ،هيچ ني ه جگ ه ل ه ئامرازێك لێكردنيان به‌ناچارى توندوتيژييه‌كى جۆر‌ه باس ل ه ماركسێكى «ليبراڵ»ـى بۆ «بێده‌نگكردنى ئ ـه‌و كه‌سانه‌ى ك ه ڕه‌مزيى له‌گه‌ڵدايه. كــاتــێــك «نــيــشــتــمــان لـــه‌بـــه‌رده‌م ڕه‌سه‌ن ده‌كه‌ن كه گوایە به‌داخه‌و‌ه دواتر ئه‌م وشه‌يان بۆ به‌كارده‌هێنرێت[وشه‌ى يه ل ه هه‌موو مه‌ترسيدايه» ،ئه‌وا ب ه وته‌ى ڕۆبسپێر، لينين بيركردنه‌وه‌ى ئه‌وى ته‌ڵخوتاريك كه‌مينه]»؛ «ئـه‌م كه‌مينه كرد .به‌پێى ئه‌م حه‌كايه‌ته ،ئهوه لينين جێيه‌ك ل ه مافێكى ئه‌به‌دى سودمه‌نده :ده‌بێت به‌بێ هيچ تــرس و دوودڵييه‌ك بــوو (ديــســان) ميراتى ژاكۆبنه‌كانى هێنان ه به‌رگوێى ده‌نگى حه‌قيقه‌ت» .ڕايبگه‌يه‌نيت«خيانه‌ت ل ه خه‌ڵك كراوه، هێنايه‌و‌ه گــۆڕێ و به‌م كاره‌شى ڕۆحى مانايه‌كى قــووڵ لـه‌م خاڵه‌دا هه‌ي ه ك ه ئه‌م حه‌قيقه‌ت ه الى هه‌موو فه‌ڕه‌نسييه‌كان ئازاديخوازانه‌ى[ ] libertarianماركسى ڕۆبسپێر ئه‌م ڕسته‌يه‌ى ل ه «ئه‌نجومه‌نى ئاشكرايه»؛ «يــاســادانـه‌ران ،مه‌ترسيى پوچه‌ڵ كــرده‌و‌ه و شێواندى .به‌اڵم ئايا ميللى»دا سه‌باره‌ت ب ه دادگاييكردنى پاشا به‌رپێ و نزيكتانن ،پێويسته فه‌رمانڕه‌وايى وايه؟ وه‌رن با نيگايه‌كى وردتر بگرين ه ده‌ربڕى .جيرۆندنه‌كان ،ڕێگه‌چاره‌يه‌كى ڕاسته‌قين ه ده‌ســـت پــێ بــكــات :ئێم ه ئه‌و مه‌سه‌له‌ي ه ك ه ژاكۆبنه‌كان چۆنچۆنى «ديموكراسييانه«يان خسته‌ڕوو :ل ه هێند‌ه جورئه‌ت و بوێريمان تياي ه ئه‌م له‌به‌ر ئه‌وانه‌ى ك ه به‌ناوى (حه‌قيقه‌ت) حاڵه‌تێكى وه‌هــا ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچدا ،مه‌سه‌له‌يه‌تان پێ بڵێين؛ [ئێوه‌ش] تۆزێك ێكى ئه‌به‌دييه‌و‌ه ده‌دوێن و شايه‌تى له‌سه‌ر ده‌بێت «په‌نا ببه‌يت ه به‌ر ده‌نگى خه‌ڵكى» ،شه‌هامه‌تتان هه‌بێت و بيكه‌ن ه ئه‌ڵقه‌ى شه‌رعيه‌ته‌كه‌ى ده‌ده‌ن ،په‌نابردن بۆ ڕاى پێويست ه ئه‌نجومه‌ن و كۆمه‌ڵ ه لۆكاڵييه‌كانى گوێتان» .ل ه دۆخێكى وه‌هــادا ،جێيه‌ك زۆرينه‌يان ڕه‌ت كرده‌وه .ژاكۆبنه‌كان ،وات ه سه‌رتاپاى فه‌ڕه‌نسا داوه‌ت بكه‌يت و بۆ ئه‌و كه‌سان ه نامێنێتهوه ك ه ده‌يانه‌وێت ئه‌م پارتيزانانه‌ى ڕێگاى يه‌كێتى و يه‌كڕيزى داوايان لێ بكه‌يت ده‌رهه‌ق ب ه چۆنيه‌تيى بچن ه جێى كه‌سێكى سێيه‌مى بێاليه‌نه‌وه.
وه‌اڵمى ڕۆبسپێر ئهوه بوو ك ه حه‌قيقه‌ت كورت ناكرێتهوه بۆ ژمار ه و ڕه‌قه‌م(يان ژماردن و حيساب و كيتاب) ،ده‌توانيت ل ه تاق و ته‌نيايى خۆيشتدا [حه‌قيقه‌ت]ئه‌زموون بكه‌يت ك ه ب ه هه‌موو هه‌وڵ و ته‌قه‌الى خۆيانه‌و‌ه دژى دووبه‌ره‌كى و ته‌فره‌ق ه ده‌وه‌ستانه‌وه، چۆن ده‌يانتوانى پاساو بۆ ئهوه بێننه‌و‌ه ك ه دژى په‌نابردنن بۆ ڕاى زۆرينه؟ «ته‌واوى كێشه‌ك ه له‌وێداي ه ك ه چۆن جياكارييه‌ك بخه‌ين ه نێوان ده‌نگى حه‌قيقه‌ت(ته‌نانه‌ت گه‌ر ئه‌م ه ده‌نگى كه‌مينه‌ش بێت) و ده‌نگى دووبه‌ره‌كييه‌و‌ه ك ه هه‌وڵ ده‌دات له‌ڕێگه‌ى
مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ پاشادا ده‌نگ بده‌ن -ته‌نيا به‌هۆى چاالكى و ئه‌كتێكى له‌م جۆره‌و‌ه ده‌توانيت شه‌رعيه‌ت ببه‌خشيت ه دادگا. وه‌اڵمى ڕۆبسپێر ئهوه بوو ك ه ئه‌م جۆر‌ه په‌نابردن ه بۆ ده‌نگى خه‌ڵك ل ه پراكتيكدا، ئيراده‌ى زاڵ و بااڵده‌ستى خه‌ڵك پوچه‌ڵ ده‌كــات ـه‌وه ،ئيراده‌يه‌ك كه پێشوه‌خت له‌ڕێگه‌ى «شۆڕش»ـه‌وه ،خۆى ئاشكرا
بــاوكــى گــريــگــوار ل ـ ه وتــارێــكــدا ل ه مه‌راسيمى گيانسپاردووانى 10ـــى ئابى 1792دا ڕايگه‌ياند« :خه‌ڵكانێك هه‌ن ك ه هێند‌ه باشن به‌هايه‌كيان ني ه و ب ه كه‌ڵكى هيچ نايه‌ن ،ل ه شۆڕشێكدا ك ه پێويستى ب ه ملمالنێى [خــوداى]ئــازاديــيـ ه له‌گه‌ڵ [ناخوداى]سته‌مكاريدا ،مرۆڤى بێاليه‌ن كه‌سێكى الده‌ر‌ه ك ه ديــار‌ه چــاوه‌ڕوانــى
ئه‌وه‌ي ه بزانێت جه‌نگه‌ك ه ل ه به‌رژه‌وه‌نديى كێ كۆتايى دێت تاكو ب ه قازانجى براوه‌ك ه هه‌ڵوێستى خۆى ڕابگه‌يه‌نێت» .به‌ر له‌وه‌ى ئه‌م قسان ه ب ه «تۆتاليتارى» بخوێنينه‌وه، وه‌رن با زه‌مه‌نێكى نزيكتر ل ه خۆما ن بيرى خۆمان بێنينه‌و‌ه كه نيشتمانى فه‌ڕه‌نسا جارێكى تر كه‌وت ه مه‌ترسييه‌وه ،مه‌به‌ستم ساڵى 1940ـ ه ك ه ژه‌نه‌راڵ دوگێل ب ه تاقى ته‌نيا ل ه وتار‌ه ڕاديۆييي ه به‌ناوبانگه‌كه‌يدا ل ه له‌نده‌ن و ب ه ڕووى خه‌ڵكى فه‌ڕه‌نسادا ئه‌م «حه‌قيقه‌ت ه به‌هێز»ـه‌ى ڕاگه‌ياند: فه‌ڕه‌نسا شكستى هێناو‌ه بـه‌اڵم جه‌نگ كۆتايى نه‌هاتووه؛ ملمالنێ درێژه‌ى هه‌يه، ئه‌ويش دژى هاوكارانى مارشاڵ په‌تن ك ه خيانه‌تيان ل ه نيشتمانه‌كه‌ى خۆيان كـــردووه .ده‌بێت بــه‌وردى ئـه‌و سياق و كۆنتێكست ه بێنينه‌و‌ه بيرى خۆمان ك ه ئه‌م ڕسته‌يه‌ى تيا وتراوه :ته‌نانه‌ت ژاك دۆكلۆ، وات ه پياوى دووه‌مى حيزبى كۆمۆنيستى فه‌ڕه‌نسا ،ل ه گفتوگۆيه‌كى نهێنيدا دانى به‌وه‌دا نا ك ه گه‌ر له‌و كاته‌دا هه‌ڵبژاردنێكى ئازاد به‌ڕێو‌ه بچوايه ،ئه‌وا مارشاڵ په‌تن له‌سه‌رووى 90%ـى ده‌نگه‌كانى ده‌برده‌وه. كاتێك دوگێل ل ه وتاردان ه مێژووييه‌كه‌يدا ئاماد‌ه نه‌بوو خۆى بدات ه ده‌سته‌و‌ه و، سوێندى خوارد تا دوا نه‌فه‌س درێژ‌ه ب ه به‌رگرى بدات ،وتى ته‌نيا ڕژێمه‌كه‌ى ئه‌و نه‌ك وه‌يشى( )Vichyده‌توانێت ببێت ه قسه‌بێژى ڕاسته‌قينه‌ى فه‌ڕه‌نسا(واته: قسه‌بێژى خـــودى ف ـه‌ڕه‌نــســا ،ئه‌ويش له‌و ڕووه‌و‌ه ك ه فه‌ڕه‌نسايه ،نه‌ك ته‌نيا قسه‌بێژى «زۆرينه‌ى فه‌ڕه‌نسييه‌كان!»). ئ ـه‌و ،پێى له‌سه‌ر حه‌قيقه‌تێكى قووڵ داده‌گرت ،ئه‌ويش به‌پێى ئه‌و گريمانه‌يه‌ى ك ه «گه‌ر ب ه زمانى ديموكراسى بدوێين»، نه‌ك ته‌نيا شه‌رعيه‌تى نه‌بوو به‌ڵكو به‌ڕوونى پێچه‌وانه‌ى بيروباوه‌ڕى زۆرينه‌ى خه‌ڵكى فه‌ڕه‌نسا بوو(.هه‌مان مه‌سه‌ل ه سه‌باره‌ت ب ه ئه‌ڵمانياش هه‌ر ڕاست بوو :نوێنه‌رانى ڕاسته‌قينه‌ى ئه‌ڵمانيا كه‌مينه‌يه‌كى كه‌م بوون ك ه به‌شێوه‌يه‌كى چاالكانه له‌به‌رامبه‌ر هيتله‌رد‌ا به‌رهه‌ڵستييان ده‌نواند ،نه‌ك نــازيــي ـه‌كــان و هه‌لپه‌رست ه دوودڵ و له‌رزۆكه‌كان). سه‌رچاوه: 1. http://www.thesis11.com/ Article.aspx?Id=1293 2. Slavoj zizek, the Jacobin spirit, in JACOBIN: a magazine of culture and polemic, www. jacobinmag.com/2011/05/the jacobon-spirit
بۆ ئەوەی کۆتایی بەم بابەتە بهێنم ،دەمەوێت دیسان ڕوونی بکەمەوە کە مەبەستی من لەم تێزە (شاعیر :ستەمکاری چەوساوە) چی بووە؟ سەرەتا دەبێت ئەوە ڕوون بێت کە من بۆ شیکردنەوەی ئەو دۆخە سایکۆلۆژی _ مێالنکۆلیەی شاعیری کــورد پەنام بــردە بەر ژولیا کرستیڤا ،هەر لە ڕوانگەی هەردوو چەمکەکانی وەک (چۆرا و ئابجێکشن) یشەوە هەوڵمدا ئەو توندوتیژیە خودچەوسێنەرە خۆئەشکەنجەدەرانەیەی شاعیری کورد بخوێنمەوە کە زۆر ئایرۆنیانە گەمە بە ووشە دەکات تا ڕووە ستەمکارەکەی خۆی بشارێتەوە .شاعیر خۆی کە ستەمکارترین فیگوری کۆمەاڵیەتیە ،کە وەک هەر نێرینەیەکی تر چەقی بەبونبەستگەیشتنی هەموو مانا و ئاماژە نێرساالریەکانی کۆمەڵگەیەکی پاتریارکیە ،لە تێکستەکانیدا بە دەمامکێکی تەواو چەوساوەوە دێتە سەر شانۆکە و خۆی نمایش دەکات .ئەوەی کە شاعیر دەیشارێتەوە توندوتیژيیە لە واقیعدا بەرامبەر بە مێینە و کردنی مێینەیە بە توندتیژ و ستەمکار، لەکاتێکدا پڕۆسەکە لەسەر زەمینەی واقیع و لەناو مێژوو خۆیدا تەواو پێچەوانەیە .ڕیشەکانی ئەم گەمە خەڵەتێنەرە سەرلێشيوێنەرە ڕەگی قوڵیان لە خودی تێکستەکاندایە ،وەک چۆن لەو گرێ ئەبەدی و ئەزەلیەیشدایە کە شاعیر وەک ئۆیدیپێك هەڵگریەتی ،بۆ ئەمەش تەنها ئەوەندە بەسە کە چاوێک بە ئەدەبی کوردیدا (لەوسەری کالسیکەوە بۆ ئەمپەڕی مۆدێرنی ،بێگومان پاش تێپەڕین بە ڕۆمانتیکەکانیدا) بخشێنیت ئەو شاعیر_ پیاوە دەستوقاچبەستراوە ببینیت کە بۆتە کۆیلە و ژێردەستەی یار ،کە یار بۆتە مەرجی بوون و نەبوونی ،مایەی بەهاداریی یان بێنرخیەکەی ئەم (ئەمی چەوساوە) .ئەوەی زیاتر بۆ من گرنگ بوو ناسینی شاعیر بوو لەڕێی یار (فریشتەی خەیاڵ و مەعشوقەکەی) ەوە نەک بە پێچەوانەوە .وەک ئەوەی بەدرێژایی مێژوو ڕەخنەی ئەدەبی کوردی سەرقاڵی بووە :من بۆئەوەی شاعیری چەوساوە بناسم ،دەبێت چەوسێنەرەکەی (یار) پێناسە بکەم .بەاڵم ئایا ئەوە یار بووە کە شاعیری ئازارداوە یان بەپێچەوانەوە؟ پرسیارەکە بۆ من ئەو کاتە ڕوونتر بۆوە کە زیاتر جەختم کردەوە سەر شوناسی یار ،یار وەک ئەوی تری شاعیر و ئەو شوێنەی کە تیایدا چیتر شاعیر خۆی نیە :واتە پەناگە جۆراییەکە :مناڵدانەکە. گەر ئەو دیدە الکانییەمان بۆ زمان قبوڵبێت کە پێوایە ئەوە زمانە کە سوبێکت دروستدەکات ،نەوەک سوبێکت زمان دروستبکات ،ئەوا زۆر سانا دەبینین کە چۆن زمانی شیعری کوردی سوبێکتێکی مێالنکۆلی و نه‌رجسى و مەرگدۆستی دروستکردووە :سوبێکتێکی لەت ،بیمار و بێسنور بەمانا سایکۆلۆژیيەکەی .تەواوی ئەو خۆشەویستی و عەشقەی کە لە شیعری کالسیکدا لە فۆرمی غەزەل و سۆفیزمدا و لە شیعری نوێدا وەک ڕۆمانتیزم خۆی نمایش دەکات ،هێندەی گوزارشتە لە مەیل و ئارەزووی شاعیر بۆ مردن ،نیو هێندە بۆ ژیان و خۆشەویستی نییە. میتافۆری مەرگ لە شیعر (سیمۆتیک) دا بە هەموو چەشنە نەرم و دڕەندەکانیەوە و دواتریش بە توندوتیژییەکی زەقتر و ڕەقترەوە لە واقیعدا خۆی نمایش دەکاتەوە. کرستیڤا پێوایە کە زمانی هونەرمەندە گــەورە و پێشه‌نگه‌كان (ئاڤانگاردەکان) بە گشتی و زمانی شیعر بە تایبەتی زمانێکی ژنانەیە، چونکە تەنها لە شیعردا سێکسوالیتی و ژويسانسی (دایک ،ژن و یار) دەدرەوشێنەوە و دەگەنە ئەوپەڕی چێژی خۆیان. بەکورتی ،تــەواوی پڕۆسەکە بریتیە لە شاعیر وەک سوبێکتێکی قسەکەر و خــاوەن دەســەاڵت کە لە ڕێی فانتازی و خەیاڵ و وێنە شعرییەکانییەوە فالوسی خۆی بەقەرز دەبەخشێتە یار ،ئەمەش وەک ڕەتکردنەوەیەکی تەواوی لۆژیکی گوتاری پاتریارکی و هاوتابوون لەگەڵ ڕێساکانی باوکدا ،شاعیر خۆی لە نێواندا دەبینێتەوە :ئیدی نە پیاوە بە مانای پیاوبوون و نە ژنیشە! هەربۆیە دەبینین کە یار تەنها لە شیعردایە کە خاوەنی جەستەیەکی زاڵ و نیگایەکی تیژە ،جەستە و نیگایەک کە هەموو دەرکەوتنێکیان بۆ خۆیان ،مردنێکن بۆ شاعیر: ئەم زمانە شیعرییە پارادۆکس و نێگەتیڤە کە تەواو پێچەوانەی واقیع و کۆدە کۆمەالیەتیيەکانە ،جارێکی تر خۆی دووپات دەکاتەوە ،بەاڵم ئەمجارەیان وێنەکە پێچەوانە دەبێتەوە ،واتە شاعیر لە واقیعدا نکوڵی لەو وینە خەیاڵیيە بۆ ژن دەکات و خۆی لەگەڵ تەواوی بەها و ڕێسا پاتریارکیەکاندا هاوتا دەکاتەوە :شاعیر ئەو فالوسە لە یار دەسەنێتەوە کە بەقەرز پێیی دابوو ،واتە لەهەموو ئەو ستاتوس و نرخ و بەهایەی دادەماڵێت کە وەک دەسەاڵتدارێکی بڕیاربەدەستی چەوسێنەر هێنابوویە سەر شانۆ. سەلماندنی ئەم تێزەیە لە واقیعدا زۆر لەوە بەڵگەنەویستترە کە خۆمانی بۆ ماندوو بکەین .گەر بڕوانیتە مێژووی ئەم ئەڤانگاردە ئەدەبیە، ئەم نوخبە رۆمانسیە دەبینیت کە بە هیچ پڕۆسەیەکی قاتوقڕکردنی ژن لە کۆمەڵگەکەدا شۆک نابن و نابێتە پرسیاریان :مەبەستم ئەوەیە هیچ کوشتن و بڕینێکی ڕاستەقینە لە واقیعدا بەرامبەر بە یار شاعیران تووشی شۆک ناکات و ڕایان ناچڵەکێنێت ،چونکە هیچ توندوتیژییەکی واقیعی (ئەوەی کە لە واقیعدا) بەرامبەر بە ژن (یار) هەیە ،قەرەبوویەکی ویژدانیانەی ئەو توندوتیژيیە ڕەمزییە ناکاتەوە کە لە تێکستەکاندا یار (ژن) بەرامبەر بە شاعیر (پیاو) ئەنجامی دەدات.
8
ذمارة ( )2٥٣دوشةممة 2015/٦/٢٢
پەیامبەرێتی لە بۆتەی ڕۆحیگەریدا ئازاد قەزاز بەشی چوارەم پەیامبەرێتی لە بۆتەی ڕۆحیگەریدا کاری سۆفیگەری ئیدی لێرەوەیە خۆی بە ئێمە ئاشنادەکات و لە پرۆسەی ڕۆحیگەریدا خۆی نیشاندەداتەوە .هەر لەبەر ئەمەیە کە دەڵێم پەیامبەرێتیش پرۆسەیەکە هەر لە بازنەی ڕۆحیگەرییدا وەک سۆفیگەری و وەک فەلسەفە، دەخولێتەوە و خــۆی ئاشکرادەکات. ئەوەی جودایان دەکاتەوە ،جیاکردنەوەی زاراوەی وەک ئیلهام و وەحــی نییە، داتاشینی وشەی جۆراوجۆر نییە ،وەک ئەوەی بیرمەندانی ئیسالمی بۆی چوون، بەلکو جیاوازی سۆفی و پەیامبەر ،لە دەرنجامی کەلتور و سەردەم و دەسەاڵتی سیاسی و ماریفیدا خۆی دەبینێتەوە. واتە جیاوازی لە پرۆسەکەدا نییە ،بەڵکو جیاوازییەکە لە تێگەشتنی مرۆڤەکاندایە بۆ ئەو دوو دیــاردەیــە .واتــە ئیلهام و وەحــی سینۆنیمی (هــاوواتــا-مــرادف) ی یەکترین ،نــەک دوو واتــای جیاواز ببەخشن .لە قورئاندا وشەی وەحی بە هــەردوو ماناکە هاتووە .جیاکردنەوەی پــرۆســەی ڕۆحــیــگــەری کــە بــۆ هەندێ وەحی و بۆ هەندێ تر ئیلهام بێت ،ئەوە هەوڵێکە پاش پەیامبەر موحەمەد دراوە. بە واتایەکی تر :ڕۆحیگەری دۆخێکە لە مرۆڤدا لەگەڵ خۆناسینەوەی خۆی وەک مرۆڤ سەریهەڵداوە ،زۆر لە پێش دیاردەی پەیامبەری و سۆفیگەریدا ئەو دۆخە لە مرۆڤدا کارا بووە. ئێستە ئێمە گەشتینە ئــەو خاڵەی لــەوە تێبگەین بــۆ وتــەی سۆفییەک لە نــاو ئیسالمدا کە بەناوی خــوداوە دەیگێڕێتەوە نابێتە کــەالمــی خــودا، کەچی بۆ پەیامبەرێک ئــەوە دەشێت و گێڕانەوەکانی دەبنە کەالمی خودا. هەر کاتێ هەر ئایینێک خۆی بە ئایین گرت و پەیامبەرەکەی خۆی سەلماند و کتێبی پیرۆز لە نێوان ئەوو خودایا وەبەر هات ،ئیدی هەرچی لە پاش ئەو مێژووە پەیدا دەبێت ،ئەگەر لەو جۆرە ئــەزمــوونــەش وەدەستبخات ،ئیتر نە کۆمەڵگە و نە دەسەاڵتی سیاسی لێی قبوڵ ئەکات و نەخۆشی بوێری دەکات، تاوەکو ئەو وتەیە بکاتە کەالمی خودا، تەنها پێگە و جێگەی لە ناو ئەو ئایینەدا بۆ دروستدەکات و شوێنێك بۆ خۆی لەو بازنەیەدا دەکاتەوە .سەرباری هەموو ئەو هۆکارانەی پێشوو ،قورئان بە جۆرێک ئەبێتە کەالمی خــودا و بە چەشنێک ئەو کەلتوری پەیامبەرێتییە ڕادەگــرێ و کۆتایی پێدەهێنێت ،ئیتر کەس بوێری ئەوە نەکات ،جارێکی تر کەالمی خودا بێنێتەوە بەر خوانی مرۆڤایەتی. گرنگترین خاڵی هێز کە لێرەدا قورئان بەکاریهێناوە ،ئــەو تەحەدایەیە کە کردوویەتی .قورئان تەحەدای هەموو بــەشــەر و جنۆکەش دەکـــات ،ئەگەر باوەڕیان نییە بــەوەی قورئان کەالمی خودایە ،با قورئانێك یان سورەتێک لەو شێوەیە بەرهەمبهێننەوە .تەحەداکە بۆ ئەوەیە کە ئەوەی خودا دەیکات مرۆڤ ناتوانێت بیکاتەوە ،ئەگەر کەس نەبوو وەاڵمــی ئەو تەحەدایە بداتەوە ،ئەوە مانای وایە کە قورئان کەالمی خودایە. ئێمە بە درێــژی قسەمان لەسەر ئەم جۆرە تەحەدایە کردووە لە کتێبی «خودا قورئان کامیان سەرچاوەی هەقیقەتە». بۆیە لێرەدا لەسەر ئەو باسە نــاڕۆم. هەروەها کتێبی «چرپە ..وەهای گوت خودا» ئەویش دیسانەوە وەاڵمێکە بۆ ئــەوەی لەو تەحەدایەی قورئان حاڵی بین. ئێمە بۆیە ئەم تێڕوانینەمان گۆڕیوە
لەم ســەردەمــەدا ،چونکە وەک وتمان لەگەڵ گەشەی فکری مرۆڤ و سەردەمی زانستی بەرفراوان و بۆچوونی فەلسەفەی قووڵی ئیمڕۆکەدا ،ناتوانین بەهەمان تیڕوانینی چــواردە سەدە لەمەوبەر لە خودا و دیاردەی ڕۆحیگەری بڕوانین .ئێمە لێرەدا نە لە بەهای ئایین کەم دەکەینەوە، نە پەیامبەران بە درۆ دەخەینەوە و نە بە سوک لە کتێبی پیرۆزی ئایینەکان دەڕوانــیــن .نەخێر وا مەیبینە؛ بەڵکو تەنها تێڕوانینەکەمان دەگۆڕین تا بەهای ئەوانەمان لەدەستنەچێت .ئێمە مادەم دەمــانــەوێ بە کەرەسە و میکانیزمی ئەم زەمانە لەو دیاردانە بڕوانین ،ئەوا دەتوانین نموونەیەک لە کایەی زانستیدا لــەو ڕوونــکــردنــەوەیــەدا بەکاربهێنین. هەروەک تێڕوانینی زانستی و فەلسەفی لەگەڵ سەردەمدا گۆڕانی بەسەردا دێت، ئاوهاش تێڕوانینی ئێمە بۆ دیــاردەی ئایینی گــۆڕانــی بــەســەردا دێـــت .بۆ نموونە چەندین سەدە مرۆڤ بە مۆدێلی هیلیۆسنەتریسم و پاشان جیۆسەنتریسم گەردوونیان خوێندۆتەوە و پێواویانە، بــەاڵم ئیستە بــە مۆدێلی بیگ بانگ گــەردوون دەخوێننەوە ،بێئەوەی ئەم گەردوونە خۆی هیچی بەسەر هاتبێت و بگۆڕێت .دیاردەی پەیامبەرێتی ئەگەر تا ئێستە بەو مۆدێلە کۆنە تێگەیشتراو بووبێت ،ئیدی هەنووکە ناتوانین بەو شێوە تێی بگەین .ئایا ئیمڕۆکە مرۆڤێکی هۆشیار هەیە ،بتوانێ باوەڕ بەوە بکات خودا لە ئاسمانە و لەسەر عەرشی خۆی دانیشتووە و لەوێوە بە فریشتەیەکدا پەیام بۆ پەیامبەرەکەی دەنێرێت؟ ئەم
جیهانی ئیسالم خودایان کردووە بە گەمەی منااڵنە ،لە هەموو کار و ڕوودا و کارەسات و ملمالنێیەکەوە دەیگلێنن عەرش و ئاسمانە ئەفسانەی ڕابردوون لە قورئاندا بۆ خــودا هۆنراونەتەوە و ئێستە وەک هەقیقەتیکی ڕەهــا الی ئێمە کەوتۆتەوە .کاتێ قورئانیش ئەو ئەفسانەیەی بەکارهێناوەتەوە ،ئەوە لەبەر ئەوە بووە کە لەو سەرەمەدا هەر ئاوها لە خودا تێگەشتوون .ئەگەر ئەو ئەفسانەیەی نەکرایە بە بەر خودایا، نەیاندەتوانی لە خودا تێبگەن و پەیامی ئیسالمیش نــەدەگــەیــشــت .چونکی وەک لە پێشەوە ئاشکرامان کرد ،ئەو بیرکردنەوە ئەفسانەییە کەلتورێک بــووە لە بیرکردنەوەی ئەوکاتەی کە ئیسالم تیایدا سەرهەڵدەدات .من خۆم هەرگیز گومانم لە ڕاستگۆیی پەیامبەر موحەمەد نەکردووە ،بەاڵم دەبێت ئەو پەیامە لەم ســەردەمــەدا پاکسازی لە تەکدا ئەنجام بدرێت .وەک لەسەرەتاوە وتــم ،پەیامبەرێتی ئــەو پەیوەندییە نییە کە لەوەوپێش وێناکراوە ،بەڵکو گەشتی موحەمەد خــۆی بــووە ،واتە گەشتێ بە ناخ و قوواڵیی و بنی ڕۆحی خۆیدا بووە ،تا بگاتە ئەو بااڵیە و لە خودا تێبگا ،ئەوجا توانیویەتی بەناوی خوداوە بدوێ .بەاڵم ئەوەی کە ناهەقییە
ئەوەیە کە نە ئەبوایە ئەو ئەزموونە ڕۆحیگەرییە بەناوی دوامین پەیامبەر ئیتر بوەستێنرایە .لــەم تێڕوانینەی ئێمەدا دەروازەی پەیامی خودا دەخرێتە سەرگازی پشت .تا هەرکەسێ لە باریدایە و دەتوانێ بــەرەو ئەو بڵندییە بچێت، سەرکەوێت و هەڵبزنێت ،با گەشتی خۆی بکات و ئەزموونی ڕۆحیگەری خۆیمان پێشکەشبکات .وەک وتمان ئیسالم ئەم دەسەاڵتە ماریفییەی بۆخۆی قۆرخکرد و ئێستە ئێمەش نــاڕەزایــەتــی لەو قۆرخکردنە دەردەبڕین .کەواتە الی ئێمە و بەم تێڕوانینەی لە پێشەوە ڕوونمان کــردەوە ،هاوکێشەی پەیوەندیی نێوان مــرۆڤ و خــودا لە بری هاتنەخوارەوە لە ئاسمانەوە بەرەو مرۆڤ بۆ ڕۆچوونی مرۆڤ بە ناخی خۆیدا دەگۆڕێت .لە بری گەشت بەناو فەزایەکدا و سەرکەوتن بــەرەو ئاسمان ،شۆڕبوونەوەی مرۆڤە بە ڕۆحی خۆیدا و گوزەرێکە بە ئاسۆی ناوەوەی مرۆڤدا .هەر لەم بۆچوونەدا لە کەالمی ئەبەدی مرۆڤەوە بۆ خودایەکی ئەزەلی دەڕوانین .وەک لە «کتێبی خودا قورئان کامیان سەرچاوەی هەقیقەتە» دا ڕوونمانکردەوە کە ئەم گەردوونە دەبێتە
کەالمی ڕاستەقینەی خودا .مرۆڤ لەم کەالمی گەردوونەوە جارێکی تر بە خودا دەگــاتــەوە .قورئان دەبێتەوە کەالمی مرۆڤێ کە گەشتی بەرەو خودا کردووە. ئەرێ بەڕیزان موحەمەد چەندین ساڵ گۆشگیری هەڵبژارد و پێش ئاشکراکردنی ئیسالم لە ئەشکەوتا دەڕاما ،ئاخۆ چی کردبێت ،جگە لەوەی کە ئێمە ئێستە ڕوونــمــان کــردەوە و تیشکمان خستە سەر؟ وابزانم ئێستە تا ڕادەیەک ئەوە ڕوون بوویەوە کە وتمان کەلتور و دەسەاڵت چۆن ئەزموونی پەیامبەرێتی ئەخوڵقێنێ و چۆنیش هەمان ئەزموون الی کەسانی تر لە نــاو ئــەو ئایینەدا وەال دەنــێ و لــێــکــدانــەوەی تــری بــۆ دەکـــرێ .کۆتا وتەمان ئەوەیە کە تایتڵی ئەم بابەتە لێرەدا دووبــارە بکەینەوە و بڵێین؛ کە پەیامبەرێتی لە بۆتەی ڕۆحیگەریدا دەبینرێتەوە :واتە ئەزموونی سۆفییەک و ئــەزمــوونــی پەیامبەرێک لــە یەک ســەرچــاوەوە دێــت ،وەلــێ دەســەاڵتــی ماریفی و کەلتوری لە سەردەم و شوێن و کۆمەڵگەیەکدا ،واتە لە کۆنتێکستێکدا لە یەکدییان جیادەکاتەوە. ئەم بۆچوونەی لەم بابەتەدا خرایەڕوو، خوێندنەوەیەکە بە میکانزیم و کەرەسەی ئەم بوونەوەرە ئەنجامدەدرێت .مەبەست ئەوەیە توێکارییەکە بە دەستی خۆمان لەم دنیایەدا ئەنجامی دەدەین ،بێئەوەی بە خوداوە بیبەستینەوە ،یاخود بەناوی خـــوداوە بیڵێینەوە .واتــە مێژوویەک ئەخوێنینەوە کە مرۆڤ خۆی تیایدا کاراکتەرێکی سەرەکیی بووە .بە مانایەکی
تۆ خۆت چۆن لە خودا دەڕوانی و بیری لێدەکەیتەوە و بە چ بارێکدا باوەڕی پێدەکەیت ،بیکە ،بەاڵم لێگەڕێن با ئێمەیش چۆن لە خودا دەڕوانین ،با بڕوانین ،داوەری خودا بدەرەوە دەستی خودا خۆی ،با ئێمەش بە کەرەسە و ئامرازی ناو ئەم دنیایە لەتەک یەکدی گفتوگۆ بکەین
تر لەسەر شانۆیەک ڕەفتار و کردار و نواندنی ئەکتەرەکان دەخوێنینەوە، بێئەوە لە سەرچاوەی دەرکەوتنی ئەو شانۆ و ئەکتەرانە بکۆڵینەوە ،چونکە لە ئێمەوە ئەو سەرچاوەیە دیار نییە. ئەم بۆچوونە ئەوە ناگەیەنێت کە مادەم خودا لەم هاوکێشەیەدا ناوی نەهێنراوە، ئیدی مانای وایــە ئەو خودایە یاخود ئــەو هێزی ڕەهــایــەی کە ســەرچــاوەی بوونەوەرە کە ئەو شانۆیەم کردە نموونە بۆی ،ڕۆڵی نەمابێت .ئەم بۆچوونە لە ناو جیهانبینی ئایدیۆلۆژیای موسڵمان وای لێدێت و وا دەخوێنرێتەوە کە ئەی خودا چی بکات و چ ڕۆڵێک ببینێت؟ چونکە ئەوان وا ڕاهاتوون بە حوکمی ئەو کەلتورەی پێکیهێناون ،واتێبگەن گەر لە مێژووی سەرهەڵدانی ئیسالم ناوی خودا نەهات ،مانای وایە خودا نییە و نەماوە و لە کارخراوە .جیهانی ئیسالم خودایان کــردووە بە گەمەی منااڵنە، لە هەموو کار و ڕوودا و کارەسات و ملمالنێیەکەوە دەیگلێنن .لە هەموو بــەرەوڕووبــوونــەوەیــەکــدا خــودا دەکەنە الیــەنــداری خۆیان ،لــەبــەرەی خۆیاندا کاری بۆ دەدۆزنەوە و لە سەنگەرەکەی خۆیاندا جێگە بۆ ئەویش خۆش دەکەن. لەسەر ئەم گۆی زەوییە نزیکەی حەوت ملیار کەس دەژی ،بۆ دەبێت خودا هەر بۆ ئــەوان بێت کە هــەر ملیار و نیوو شتێک دەبن! خۆ ئەگەر بۆ ئەو ملیار و ئەوەندە موسڵمانە لێپێچینەوەیەك بکرێت بۆ ئــەوەی بزانین بەڕاست ئەم ئوممەتە ئیسالمییە ،ئوممەتێکی هێندە پتەوو پشتگیر و دڵسۆزی یەکترن تا بەو ژمارەیە سەرسام ببین ،دەبینین لە هەر گروپ و مەزهەبێک بپرسین ،ئەوی تر لە ئیسالم دەکاتە دەرەوە و خۆی بە دەمڕاستی ئوممەتی ئیسالم دەزانێت و خودا لەبەرەی خۆیدا نەبێت ،الی هیچ بەرەیەکی تردا نابینێتەوە .کاتێ بەم ئاراستەیەدا دەڕۆین ،ئەو ملیار و ئەوەندە موسڵمانە هەر هەزارو ئەوەندەیەکی بۆ دەمێنێتەوە ،چونکە کەسیان ئەوی تری پێڕاست نییە .بە هەرحاڵ لێرەدا مەبەستم ئــەوەبــوو ،با ئێمەی مرۆڤ هێندە خ ــودا لــە ک ــارو کــردەوەکــانــی خۆمانەوە نەگلێنین ،بەاڵم بێکاریشی ناکەین .خودا لەم تێڕوانینەی ئێمەدا ئەو دادوەرەیە کە چاوەڕێی پرۆسەی دادوەری مرۆڤەکان دەکات و کۆتا بڕیار الی خۆی دەبێت .ئەگین ئەگەر ئێمە خودا وەک دادوەرێ بخەینەڕوو ،دەڵێین دادوەر کاتێ داوەری دەکــات ،دەبێت بێالین بێت .ئەم بێالیەنییە مانای بێدەسەاڵتی و بێکاری ئەو ناگەیەنێت ،هێندەی مانای بەڕێکردنی پرۆسەکە و بڕیاردانی کۆتایی دەگەیەنێت .کەواتە ئێمە دیاردەیەك لە ناو مێژوودا دەخوێنینەوە و پرۆسەیەک دەخەینەڕوو کە بە ئامراز و کەرەسەی ئــەم بــوونــەوەرە دەخوێنرێتەوە .ئەم بوونەوەرەش و کەرەسە و ئامرازەکانی هــەر لــەو ســەرچــاوەیــە هــاتــوون ،ئیتر ناکرێ ئێمە هەر دیاردەیەکی ئیسالمی بــخــوێــنــیــنــەوە ،دەبــێــت بــە خـــوداوە بیلکێنین .ئەگەر خودا سەرچاوە بێت، ئیدی هەرچی هەبێت ناکەوێتە دەرەوەی ئەو ســەرچــاوەیــەوە .بۆیە لێگەڕێن با خودا داوەرێتی خۆی بێالیەنانە بکات و ئێمەش گەمە و خوێندنەوەی خۆمان ،بە کەرەسە و ئامرازی بەردەستی خۆمان بکەین .تۆ خۆت چۆن لە خودا دەڕوانی و بیری لێدەکەیتەوە و بە چ بارێکدا باوەڕی پێدەکەیت ،بیکە ،بەاڵم لێگەرێن با ئێمەیش چۆن لە خودا دەڕوانین ،با بڕوانین ،داوەری خودا بدەرەوە دەستی خودا خۆی ،با ئێمەش بە کەرەسە و ئامرازی ناو ئەم دنیایە لەتەک یەکدی گفتوگۆبکەین.