522

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪:‬‬

‫باكوری كوردستان‬ ‫حكومەتێكی المەركەزیی‬ ‫دەوێت‬

‫‪4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/6/29‬‬

‫بۆچونی رەسمیی پارتی روون نییە‬ ‫وتەبێژی یەكێتی‪:‬‬ ‫بۆ كارئاسانی پارلەمان‪،‬‬ ‫پێشنیازی كۆبونەوەی پێنج‬ ‫الیەنەكەمان كردوە‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی پارتی‪:‬‬

‫سازان نەكرێت‪ ،‬رێككەوتنەكانی‬ ‫ناوخۆی هەرێم‌و بەغداد‌و لیژنەى‬ ‫دەستور هەڵدەوەشێنەوە‬

‫چاودێر– تایبەت‪ :‬مشتومڕەكانی پەیوەست بە پرسی ویالیەتی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان درێژەی هەیە‌و رایگشتیی كوردستانیش‬ ‫لەچاوەڕوانی بڕیاری یەكالكەرەوەیی الیەنە سیاسییەكانە بە پارتیشەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬تائێستا پارتی بە رەسمی هەڵوێستێكی رونی نيە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەدۆنیس‪:‬‬ ‫بە ‪ 14‬سەدە عەرەب نەیتوانی مافی هاواڵتیبوون بێنێتەدی‬

‫مەالیەك‪ ،‬بانگەشە‬ ‫بۆ سەربڕین دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬كوردە ئامێدی‪:‬‬ ‫مەالیەكی سەلەفی‪ ،‬لە یەكێك له‬ ‫وتارە ڤیدیۆییەكانیدا‪ ،‬داوای حوكمی‬ ‫ئیسالم و سەرپەڕاندنی ئەو كەسانە‬ ‫دەكات كە نوێژ ناكەن‪ .‬هەروەك بۆ‬ ‫زنجیرەی بەرنامەكانیشی كە بەناوی‬ ‫(رونكردنەوەی بابەتە فیقهیەكان)‬ ‫پەخشدەكرێت‪ ،‬پشت بە سەرچاوەو‬ ‫وتەكانی (ئیبن تەیمیە)ی مونەزیری‬ ‫توندڕەوی ئیسالم دەبەستێت‪.‬‬ ‫مەال (رەمـــەزان قــادر كەرەمی)‬ ‫كە بەجلێكی كوردییەوە وتارەكانی‬ ‫پێشكەشدەكات‪ ،‬دەڵێت "ئەگەر‬ ‫حوكمی ئیسالم هەبێت‪ ،‬نوێژنەكەر‬ ‫بانگدەكرێـت و پــاڵــدەخــرێــت و‬ ‫شمشێرێكی لێ‌ دەردەكەیت‪ ،‬پێی‬ ‫دەڵێی تۆی نوێژ ناكەیت‪ ،‬ئەویش‬ ‫دەڵێت‪ :‬بەڵێ‪ ،‬پێی دەڵێی باوەڕت‬ ‫پێی هەیە؟‪ ،‬دەڵێت‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئینجا‬ ‫پێی دەڵێیت‪ :‬نوێژ بكە‪ ،‬ئەگەر‬

‫وتی نەخێر‪ ،‬دیسان پێی دەڵێی‬ ‫دەســت بكە بە نوێژكردن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وتی نەخێر‪ ،‬بۆ جاری سێیەم پێی‬ ‫دەڵێی ‪ :‬نوێژ بكە‪ ،‬ئەگەر وتی‬ ‫نەخێر یەكسەر بەشمێشێرەكە لێی‬ ‫بدەو ئەم كەسە ئیمان لە كەللەیدا‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫باسكردنی ئەم حوكمەی دینی‬ ‫ئــیــســام ‌و بــانــگــەشــەكــردن بۆ‬ ‫سەربڕین‪ ،‬لەكاتێكدایە كە دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی تێرۆریست‪ ،‬هەمان حوكم‬ ‫بۆ سەربڕینی دی ـل‌و نەیارەكانی‬ ‫بەكاردەهێنێـت لەناویشیاندا تا‬ ‫ئێستا چەند پێشمەرگەیەك لەالیەن‬ ‫داعــشــەوە ســەریــان بـــڕاوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫الیەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان بەتایبەت‬ ‫وەزارەتـــی رۆشنبیری‌و ئەوقاف‪،‬‬ ‫لێپرسینەوەیەكی جدیان لەسەر ئەم‬ ‫وتارو بەرنامانە نییە‪.‬‬

‫چاودێر‪-‬السفیر‪:‬‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ رۆژنــامــەی‬ ‫(السفیر)ی لوبنانی‪ ،‬ئەدۆنیس شاعیرو‬ ‫روناكبیری عــەرەب‪ ،‬باس لەچەندین پرس‌و‬ ‫تەوەری گرنگی تایبەت بە گۆڕانكارییەكانی‬ ‫چوارساڵی رابردوی واڵتانی عەرەبی‌و پرسی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‌و رەگ‌و ریشەی توندوتیژی‌و‬ ‫چەمكەكانی نوێگەری‌و پێشكەوتن‌و چەمكی‬ ‫هاواڵتیبوون لەسەرزەمینی ئیسالمدا دەكات‪.‬‬ ‫لە بەشێكی چاوپێكەوتنەكەدا‪ ،‬ئەدۆنیس‬ ‫بــەوردی لەسەر مەسەلەی شۆڕشی واڵتانی‬

‫عەرەبی ‌و پاڵنەرە دەرەكی‌و ناوەكییەكانی‬ ‫شــۆڕش دەدوێــت‌و شكستی هەندێك رووی‬ ‫ئەو جواڵنەوەیە باسدەكات كە لەهەندێك‬ ‫جێگەو سەرزەمینی واڵتانی عەرەبیدا چاوگ‌و‬ ‫رەگ‌و ریشەكەی دەگێڕێتەوە بۆ مێژوی‬ ‫ئیسالم‌و سەرزەمینی نامۆ بە دیموكراسی‪.‬‬ ‫لەوبارەیشەوە زیاتر دەڵێت " میسر‌و تونس‪-‬ی‬ ‫لێ بەدەر بگرین‪ ،‬جووڵەیەكی جەماوەریی‬ ‫ڕاستەقینە‌و یەكانگیر بە گۆڕانكارییەكانی‬ ‫واڵتانی عەرەبی ڕووینەدا‪ ،‬بەمانای تەقینەوە‬ ‫بەهۆكاری ناوخۆیی‪ ،‬چونكە ئەو تەقینەوانەی‬

‫دواتــر‪ ،‬دەرەكــی بــوون زیاتر وەك لــەوەی‬ ‫ناوەكی بن‪.‬‬ ‫لە بڕگەیەكی دیكەی چاوپێكەوتنەكەدا‪،‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ ،‬دەڵێت " بــەدرێــژایــی چــواردە‬ ‫سەدە عەرەب نەیتوانی مافی هاواڵتی بوون‬ ‫بێنێتەدی"‪ .‬هەروەك پێشیوایە‪ ،‬لە واڵتانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا تا ئایین سەرچاوەی‬ ‫بەهاكان بێت‪ ،‬دیموكراسی نایەتەدی‪.‬‬ ‫دەقی چاوپێكەوتەكە لەالپەڕە ‪2‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ ،‬ئەندامی لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫ئامادەكردنی دەستور لە ‪ 90‬رۆژدا زۆر ئەستەمە‬ ‫ئیسالمگەراو‬ ‫ئیفالسی ئەخالق‬ ‫«كوشتارگەكەی‬ ‫كۆبانێ‌ وەک نموونە»‬

‫نووسەرێک جیهان‬ ‫سەرسام دەکات‬ ‫هیوا قادر "سێبەری با"‬ ‫دەکات بە کوردی‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەدۆنیس‪ :‬تا ئاین سەرچاوەی بەهاكان بێت‬ ‫دیموكراسی نایەتەدی‬

‫‪,,‬‬

‫لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ رۆژنامەی (السفیر)ی‬ ‫لوبنانی‪ ،‬شاعیرو روناكبیری گەورەی عەرەب ئەدۆنیس‪،‬‬ ‫باس لەچەندین پرس‌و تەوەری گرنگی تایبەت بە‬ ‫گۆڕانكارییەكانی چوارساڵی رابردوی واڵتانی عەرەبی‌و پرسی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‌و رەگ‌و ریشەی توندوتیژی‌و چەمكەكانی‬ ‫نوێگەری‌و پێشكەوتن‌و چەمكی هاواڵتیبوون لەسەرزەمینی‬ ‫ئیسالمدا دەكات‪.‬‬ ‫لە بەشێكی چاوپێكەوتنەكەدا‪ ،‬ئەدۆنیس بەوردی لەسەر‬ ‫مەسەلەی شۆڕشی واڵتانی عەرەبی‌و پاڵنەرە دەرەكی‌و‬ ‫ناوەكییەكانی شۆڕش دەدوێت‌و شكستی هەندێك رووی ئەو‬ ‫جواڵنەوەیە باسدەكات كە لەهەندێك جێگەو سەرزەمینی‬ ‫واڵتانی عەرەبیدا چاوگ‌و رەگ‌و ریشەكەی دەگێڕێتەوە‬ ‫بۆ مێژوی ئیسالم‌و سەرزەمینی نامۆ بە دیموكراسی‌و‬ ‫هاواڵتیبوون‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬رۆژنامەی السفیر‬ ‫وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە‪ :‬تەڵعەت تاهیر‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫رۆژنــامــەی (السفیر)‪ :‬ئــەوەی لەمڕۆدا‬ ‫لەواڵتانی عەرەبی ڕوودەدا‪ ،‬چۆنی دەبینی؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬باوەڕ ناكەم كەسێك دوودڵ‬ ‫بووبێت لەبەرگری كردن لەو گۆڕانكارییە‬ ‫عەرەبیانە‌و پشتگیری نەكردبێت‪ .‬ئەو‬ ‫تەقینەوە جەماوەرییە‪ ،‬بــاش‌و پێویست‬ ‫بـــوو كــە لــەتــون ـس‌و قــاهــیــرە‌و واڵتــانــی‬ ‫دیــكــەی عــەرەبــیــدا ڕوویـــدا‪ ،‬هەمووشمان‬ ‫پێشهاتەكانی دەزانین‌و پێویست ناكا بچمە‬ ‫وردەكاریەكانییەوە‪ .‬بــەاڵم لەبەرامبەریدا‬ ‫گلەییەكەم ئەوەبوو كە بەتاڵ بوو لەپرۆژەیەك‬ ‫ببێتە هەنگاوێك بــەرەو گۆڕانكاری‪ :‬نەك‬ ‫گۆڕینی دەســەاڵت‪ ،‬بەڵكو گۆڕینی كۆمەڵ‬ ‫و گۆڕینی هــزر‌و گۆڕینی ڕووناكبیری‪.‬‬ ‫تێبینیمان كرد لەپشت ئەو تەقینەوەیە‬ ‫هیچ گوتارێكی ڕووناكبیریی گۆڕانخوازانە‬ ‫بوونی نییە‌و سیمای گشتی ئەو تەقینەوەیە‬ ‫ئاینی بوو‪ ،‬هەروەها ئەوشمان تێبینی كرد‬ ‫پرۆژەی سیاسیی ئەو تەقینەوەیە پرۆژەی‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ ئەو سەرچاوانەی خەڵك‬ ‫پشتی تێكردوون‌و خیانەتیان لێكردووە‌و‬ ‫دەبێت بۆی بگەڕێینەوە‪ ،‬ئەو سەرچاوانەیش‬ ‫بــەشــێــوەیــەك لــەشــێــوەكــان ســەرچــاوەی‬ ‫ئاینین‪ .‬گەر قاهیرە‌و تونس بەدەر بگرین‪،‬‬ ‫ئەوا جووڵەیەكی جەماوەریی ڕاستەقینە‌و‬ ‫یەكانگیر ڕوویــنــەدا‪ ،‬بەمانای تەقینەوە‬ ‫بەهۆكاری ناوخۆیی‪ ،‬ئەو تەقینەوانەی دواتر‪،‬‬ ‫دەرەكــی بوون زیاتر وەك لــەوەی ناوەكی‬ ‫بن‪ .‬پێمخۆشبوو خۆپیشاندانێكی گەورە‬ ‫لەدیمەشق یان حەلەب ببینم‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫خەڵك بڕژێنە شەقامەكان بۆ گۆڕینی كۆمەڵ‬ ‫وەك ئەوەی بەڕێژەیی لەتونس یان قاهیرە‬ ‫ڕوویدا‪ .‬تێبینیەكیتر ئەوەیە كە ئەو جووڵە‬ ‫جەماوەرییە گۆڕا بۆ بزووتنەوەكی چەكداریی‬ ‫توندوتیژ‪ ،‬كە مەودایدا بەهاتنە ژوورەوەی‬ ‫كەسانێك لەدەرەوە‪ :‬بەكرێگیراو‪ ،‬پەیڕەوی‬ ‫كوشتن دەكەن‪ .‬باسكردنی ئەم وردەكارییانە‬ ‫گرنگە ئەگەر بمانەو ‌ێ بەمێژووی عەرەبی‬ ‫ببەستینەوە‪ ،‬بەكورتی‪ :‬ئامانجی تەقینەوەكە‬ ‫لەدەوری دەسەاڵت دەخوالیەوە بەمەبەستی‬ ‫گۆڕینی ڕژێم‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك پرۆژەیەكی‬ ‫گشتگیری لەپشت نەبوو‪ ،‬بەدرێژایی مێژووی‬ ‫شۆڕشەكانیش پرۆژەی ئازادیخوازانە نابینین‬ ‫كە لەدەرەوە هاتبێت‪ .‬بۆیە ئەو بزووتنەوانە‬ ‫بەشێوەیەك لەشێوەكان لەسەر پاشكۆیەتی‬ ‫بنیادنراون‪ .‬لەمڕۆشدا واڵتانی عەرەبی زیاد‬ ‫لەهەموو كاتێك لەپاشكۆیەتی دەرەوەدا‬ ‫دێنەبەرچاو‪ .‬كەواتە چۆن بكرێت لەدۆخێكی‬ ‫شۆڕشگێڕیدا بژین لەكاتێكدا ئەم تاقمە‬ ‫سیاسییە چەكدارانە پاشكۆن بۆ هێزی‬ ‫دەرەكی‌و بەئاماژەیەكی ئەوان بەڕێوە دەچن؟‬ ‫ئەم حاڵەتەش لەمێژووی واڵتانی عەرەبیدا‬ ‫ڕوویــنــەداوە كە سیاسەتی بیانی بتوانێت‬ ‫لەناوەوەی عەرەبدا داگیركاری بكات‪ ،‬ئەم‬ ‫كارەش پێویستە بەمێژوو ‌و ڕووناكبیریەكی‬ ‫دیاریكراو ببەسترێتەوە‪.‬‬

‫بەدرێژایی‬ ‫چواردە سەدە‬ ‫عەرەب‬ ‫نەیانتوانی‬ ‫مافی هاواڵتی‬ ‫بوون بێننەدی‬ ‫ ‬ ‫شاعیر و روناكبیری عەرەب‪ ،‬ئەدۆنیس‬

‫وەك نمونە ‪ :‬بازرگان بوو‪ .‬پێغەمبەریش‬ ‫سەرەتای ژیانی بەبازرگانی دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫خەلیفەی یەكەم بازرگان بــوو‪ ،‬خەلیفەی‬ ‫دووەم بــازرگــان بــوو‪ ،‬هــەروەهــا خەلیفەی‬ ‫سێیەمیش ‪ :‬ئاین وەك سەرمایە‌و بازرگانی‬ ‫دروســـت بــوو ‪ :‬كــە دەكــاتــە دەســـەاڵت‪.‬‬ ‫پێویستیشە بپرسین ئەو دروستبوونە‪ ،‬چۆن‬ ‫دەست بەج ‌ێ عەرەبی كردە دوو لەتەوە؟‬ ‫ئەوسا عەرەبە موسڵمانەكان دوو بەش بوون‬ ‫‪ :‬قورەیش‌و ئەنسار ‪ :‬ئەنسار ئەوانە بوون‬ ‫لەدژی هۆزی قورەیش الیەنگیری پێغەمبەریان‬ ‫كرد‪ ،‬چۆنیش ئەنسارەكان پەراوێز خران ئەو‬

‫رۆژنـــامـــەی (الــســفــیــر)‪ :‬لەقسەكاندا‬ ‫دەســتــەواژەیــەكــت بەكارهێنا (پـــرۆژەی‬ ‫گــەڕانــەوەی خەڵك بۆ ئــەو سەرچاوانەی‬ ‫خیانەتیان لێكردووە) كە لێرەدا پرسیارێكی‬ ‫جەوهەری دەسەپێنێ ‪ :‬ئایا ئەو هەستانەوە‌و‬ ‫ڕێنیسانسەی لــەســەدەی نــۆزدەهــەمــەوە‬ ‫تــا ئێستا هیچی پێشكەش نــەكــردیـن‌و‬ ‫هەستانەوەیەكی سەرنەكەوتوو بوو؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بێگومان‪ ،‬تەنانەت خودی ئەو‬ ‫هەستانەوەیە شێوەیەك بوو لەشێوەكانی‬ ‫گەڕانەوە بۆ ڕابردوو‪.‬‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬كەواتە ئەو دنیابینیە‬ ‫كامەیە كە ل ــەڕووی ئاین‌و ڕووناكبیری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە پێوەی پەیوەستین؟ بەو‬ ‫مانایەی دنیابینیمان چییە كە ئەو شتەی‬ ‫دامەزراندووە ناومان لێناوە كۆمەڵی عەرەبی؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬گەر مێژووی عەرەب‌و تێكستی‬ ‫ئاینی بخوێنینەوە ‪ :‬تێكستی قورئان‬ ‫بەتایبەتی‪ :‬دەبینین دنیابینی‬ ‫ئیسالمیوەكوبۆ ئیسالم دەسەاڵت‌و‬ ‫ئینسان‌و جیهان (وەكو ئەوەی باوە‌و‬ ‫ئــەوەی دامـــەزراوە) لەسەر ئــەم توخمانە سەرمایە بووە نەك‬ ‫بنیادنراوە ‪ :‬یــەكــەم‪ ،‬موحەمەد دووایــن‬ ‫پێغەمبەرە‪ ،‬واتا هیچ پێغەمبەرێكی بەدووا ڕووناكبیری‪ .‬بەو‬ ‫نایە‪ .‬دووەم ئەو ڕاستیانەی‬ ‫پێغەمبەرایەتی مانایەی سیاقێكی‬ ‫موحەمەد گواستویەتیەوە سەبارەت بەئاین‌و‬ ‫غەیب‪ ،‬بەو بەهایانەیش لەو پەیوەندیەدا‬ ‫دێنە مێژوویی نییە بۆ‬ ‫كایەوە‪ :‬كە دەكاتە مامەڵە‌و مۆرال‪ ،‬دوواین‬ ‫ڕاستین‌و هیچ ڕاستیەكیتر بەدوایاندا نایە‪ .‬پرۆژەی ڕاستەقینەی‬ ‫سێیەم‪ ،‬ئیسالم زیندەبەچاڵی هەموو شتەكانی‬ ‫پێش خۆی كردووە‪ ،‬كەواتە بێگومان هەموو گۆڕانكاری‪ ،‬تەنیا‬ ‫شتەكانی دوای خۆیشی ڕەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫كەواتە پرۆژەی دەسەاڵت‌و‬ ‫تاك‪ ..‬مافی ئەوەی نیە ڕاستبكاتەوە‪ ،‬یان‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬یان لێی زیاد بكا‪ ،‬یان لێی‬ ‫كەمبكـاـە‌و خەالفەت هەبووە‬ ‫بیقرتێنێ‌‪ ،‬بەڵكو ئــازادیــەكــەی لــەوەدای‬ ‫جێبەجێ بكات‌و گوێڕایەڵ بێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫واتــا لەجیهانێكی داخـــراودا بــژی كە هیچ‬ ‫پێشكەوتنێكی تێدا نییە‪ .‬لێرەدا پێشكەوتن كاتەی سەعد بن عەبادەی ئەنساری خولیای‬ ‫هــەر مانایشی نییە‪ .‬چونكە ئــەوپــەڕی خۆی بۆ دەسەاڵت دەربڕی‌و گوتی‪ :‬لەئێوە‬ ‫پێشكەوتن لە(ئاوەز) وەحیدا جێبەجێكرا كە ئەمیرێك‌و لەئێمەش ئەمیرێك (مەبەستیشی‬ ‫هیچ ڕاستیەكی بەدوادا نایە‪ .‬لێرەوە زەمەن هاتنەكایەوەی جۆرێك لەهاوبەشی بوو‬ ‫دەبێتە دەرفەتێك بۆمان تا لەو سەرچاوەی لەگەڵ قورەیشیەكان )‪ .‬بەمشێوەیە خودی‬ ‫یەكەمەدا بژین‪ ،‬زەمەن لێرە دواڕۆژی لەخۆ هۆزی قورەیش بوونە دوو بەشەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫نەگرتووە‪ ،‬بەڵكو مامەڵەیەكی بێكۆتاییە بۆ لەناو قورەیشدا خەلیفەی دووەم گوتی‬ ‫چەسپاندنی ئەو سەرچاوانەی كە لەڕووی بەنی هاشم مافیان نیە پێغەمبەر‌و خەلیفە‬ ‫فیكری‌و رۆحیەوە پێی گۆشكراوین‪ .‬بۆیە هەردووكیان لەوان بن‪ .‬بەڵكو كە پێغەمبەر‬ ‫لەهەموو مێژووی ئیسالمدا ئێمە چەمكی لــەوانــە‪ ،‬دەبێت خەلیفە لەغەیری ئــەوان‬ ‫پێشكەوتن ناخوێنینەوە‪ ،‬ئازادیش بوونی بێت‪ .‬پەنجا ساڵی یەكەمیش لەدامەزراندنی‬ ‫نیە‪ ،‬لەو دنیابینەدا ئــازادی هیچ مانایەك ئیسالم شــەڕی قەورەیش‌و قوڕەیش بوو‪،‬‬ ‫نابەخشێ‌‪ .‬ئازادی تاك لەو دنیابینەدا تەنیا واتا ئەمەوی‌و هاشمییەكان‪ ،‬چونكە ئیسالم‬ ‫بریتییە لــەوەی موسڵمان بێت‌و مامەڵەی لەكەشوهەوایەكی بازرگانیی دەسەاڵتخوازیی‬ ‫ئیسالمەتی بكا ‪ :‬بەدەستنیشانكروایش (ئەو توندوتیژی پەروەردە بوو‪ ،‬بەو مانایەی كە‬ ‫ئیسالمەی كە باوە)‪.‬‬ ‫توندوتیژی بەشێكی سەرەكی بوو لەبونیادی‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬ئیسالم بەتوندوتیژی ڕووناكبیری كــە بــەدرێــژایــی ئــەو هەموو‬ ‫نەشونمای كرد‪ ،‬دۆخە باوەكەی ئیسالم چی سەردەمانە تیایدا ژیاین‪ .‬بێگومان ئەمە تەنیا‬ ‫ئیسالم ناگرێتەوە‪ .‬هەموو دنیابینی ئاینە‬ ‫بوو؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئیسالم وەك بانگەوازێكی بێ‌ یەكتاپەرستەكان بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫توندوتیژی دروست نەبوو‪ ،‬بەڵكو لەسەرەتاوە لەم كارەدا هاوبەشن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ كەمێك‬ ‫بەتوندوتیژی دروست بوو‪ .‬خاتوو خەدیجە جیاوازی ‪ :‬سەرەكیترین جیاوازیش‪ ،‬جیاوازی‬

‫‪,,‬‬

‫ ‬

‫ڕۆشنبیرییە‪ ،‬ئاینی مەسیحی بەتوندوتیژی‬ ‫دەستی پێنەكرد‪ ،‬بەڵكو خــۆی دوچــاری‬ ‫توندوتیژی كرایەوە‪ ،‬هەروەها لەدۆخێكی تەواو‬ ‫جیاواز لەدۆخی ئیسالمی نەشونمای كرد‪.‬‬ ‫هەروەها ئاینی یەهودیش كە پەروەردەیەكی‬ ‫خۆرئاواییانەی لەڕووی ڕووناكبیرییەوە هەیە‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەی تووشی چەندین تەقینەوەی‬ ‫جیاواز بوو‪ ،‬پێشكەوت‌و بەو كارلێكاریانە‬ ‫گەیشتە جیا كردنەوی ئاین لەدەوڵەت‪.‬‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬تۆ پێتوایە گرفتەكە‬ ‫لــەچــاوگ‌و ســەرچــاوەكــان دایـــە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پێویستی بەتاوتوێیە‪ ،‬گــەالنــی عــەرەب‬ ‫بەسووڕی جیاوازدا تێپەڕیون‪ ،‬لەوانە سووڕی‬ ‫دامــەزرانــدنــی یەكەم تا دەگــاتــە قۆناخی‬ ‫داگیركاری‌و كۆلۆنیالیزم‪ ،‬لێرەدا وا دێتە‬ ‫بەرچاو وەك ئەوەی گرفتەكە لەمەسەلەی‬ ‫ئــایــنــەكــانــدا بــێــت‪ ،‬مــەســەلــەی ئیسالم‌و‬ ‫یەهودیەت‌و مەسیحیەت‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬من ناڵێم گرفتەكە لەچاوگ‌و‬ ‫سەرچاوەكاندایە‪ ،‬گرفتەكە لەخوێندنەوەی‬ ‫چاوگ‌و سەرچاوەدایە ‪ :‬گرفتەكە لەمەسیح‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو چۆنیەتی تێگەیشتنە لەمەسیح‪.‬‬ ‫گرفتەكە ئەوەیە چۆن تێكست دەخوێنینەوە‪.‬‬ ‫چاوگ‌و سەرچاوە بوونە دامــەزراوە بەهۆی‬ ‫خوێندنەوەی دەسەاڵتخوازانە‌و سیاسیانەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێم تەنیا هەڵەكان لەوێوە‬ ‫نین‪ ،‬بەڵكو دەڵێم ناتوانین لــەوە بگەین‬ ‫كە لەمڕۆدا دەگــوزەرێ‌‪ ،‬ناتوانین تەنانەت‬ ‫لەداعش‌و نەسرە‌و تاقمی ئاینی باو بگەین‬ ‫ئەگەر لــەو چــاوگ‌و ســەرچــاوە‌و تێكستە‬ ‫دامەزرێنەرەكان نەگەین‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫لەبۆشاییەوە نەهاتووە‪ ،‬داعــش بەشێكی‬ ‫سەرەكییە لەمێژووی ئیسالم‪ ،‬كە بەشێكی‬ ‫سەرەكیشە لەئێستاماندا‪ .‬ئەمە بەڵگەیەكیترە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو ڕابردووە لەئێستاشدا ئامادەیە‪،‬‬ ‫كە بریتیە لەو سەرچاوەیە‪.‬‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬بۆچی بانگەوازی‬ ‫ئاینی بااڵدەستە؟ بۆچی بانگەوازی لیبرالی‬ ‫یــان سۆسیالیستی بــااڵدەســت نابێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬پێموایە ئێمە ناتوانین‬ ‫وەاڵمــی ئەو پرسیارە بدەینەوە تەنیا ئەو‬ ‫كاتە نەب ‌ێ كە لەسەرچاوە دەگەین ‪ :‬چۆن‬ ‫گەشەی سەند‌و چۆنیش تا ئەمڕۆ زیندووە‪.‬‬ ‫لەشەقامدا نەریتی عومەر‌و ئەبوبەكر دەژی‪،‬‬ ‫الیەنگرانی ئەوانیش تەقە دەكەن‌و دەسەاڵت‬ ‫داگیر دەكەن‪ ،‬بۆچی هێزی دیكەی نەیاری‬ ‫هێزی ئاینی بوونی نیە‪ ،‬ئەوە پرسیارێكە‬ ‫وەاڵمەكەی لەوێدا هەڵگرتووە‪ ،‬پەراوێزخراوە‌و‬ ‫ســڕاوەتــەوە‪ .‬كــەس ناتوانێت ئینسانێكی‬ ‫كاریگەر كە ئامادەی مردنە پەراوێز بخات‪.‬‬ ‫رۆژنــامــەی (السفیر)‪ :‬ئایا گلۆبالیزم‪/‬‬ ‫عەولەمە‪ ،‬كە لەمڕۆدا تەمەنی دەگاتە چل‬ ‫ساڵ هیچ كاریگەریەكی نییە؟ بەو مانایەی‬ ‫لەدوو توێی ئەو گلۆبالیزمە تازەیەدا داڕمانی‬ ‫دەوڵەتانمان بینی‪ ،‬داڕمانی هزرەكانمان‬ ‫بینی‪ ،‬پەراوێزخستنی توێژی زۆرمــان لەو‬ ‫ڕاگوێزراوانە بینی لەئەوروپا‪ :‬بەتایبەتی‬

‫فۆتۆ‪ :‬سۆران نەقشبەندی‬

‫موسڵمانەكان‪ .‬چی پاڵنەری گەنجی موسڵمانە‬ ‫لەئەوروپا‪ ،‬لەئینگلزستان‌و ئەڵمانیا‌و شیشان‬ ‫تاوەكو بێن‌و لەسوریا‌و عێراق شەڕ بكەن؟‬ ‫ئایا پەیوەندیەك دەبینی لەنێوان ئەو‬ ‫هۆكارانە‌و بەگڕخستنی ئەو ئاگایی‌و بێدارییە‬ ‫ئیسالمییە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬وەاڵمــەكــەم پرسیارێكیترە‬ ‫‪ :‬بۆچی لەو گلۆبالیزمە هێزە ئاینیەكان‬ ‫تەقینەوە‌و هێزە نەیارەكانی ئاین نەتەقینەوە؟‬ ‫بۆچی گلۆبالیزم هێزە ئاینیەكانی لەئامێز‬ ‫گرت‌و هێزە زیندووەكانی دیكەی كۆمەڵی‬ ‫لەباوەش نەگرت كە پرۆژەیەكیان بۆ دواڕۆژ‬ ‫هەیە؟ ئەمە واتــای بوونی شتێكیتر دەدا‬ ‫كە بریتیە لەوەی گەالن‪ ،‬بەداخەوە خۆیان‬ ‫نەبوون كە ڕاپەڕین‪ ،‬بەڵكو ئەوە هێزی دیكە‬ ‫بوون ڕاپەڕین‪.‬‬ ‫رۆژنــــامــــەی (الــســفــیــر)‪ :‬مــەبــەســت‬ ‫دەســتــپــێــكــردنــی شــۆڕشــەكــانــە نــەك‬ ‫چارەنووسیان؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬گرنگ دەرەنجامەكانە نەك‬ ‫سەرەتاكان‪ .‬بێگومان ریزپەڕ‌و كاری بەدەر‬ ‫لــەوانــە هــەن‪ .‬بــەاڵم لەسوریا بۆ نمونە‪،‬‬ ‫یەك لەسەر سێی گەل ڕاگوێزرا‪ .‬گەلێكیش‬ ‫لەجیهاندا نییە ڕابگوێزرێت‌و بــەردەوام بین‬ ‫لەناوهێنانی بەوەی گەلێكی شۆڕشگێڕە‪ .‬ئەو‬ ‫جەماوەرە سڤیلەی بەشداری شۆڕشی كرد‪،‬‬ ‫ئێستا لەدەرەوەی كردارە‪ ،‬ئەمڕۆ ئەوانە كێن‬ ‫لەسوریادا دەجەنگن؟ زۆربەی جەنگاوەرەكان‬ ‫لــــەدەرەوە هــاتــوون‪ ،‬ئـــەوەی لەالدێكاندا‬ ‫دەجەنگن میللەت نین‪ .‬وەرچەرخانێكی گەورە‬ ‫ڕوویدا تا ئاستێك ناتوانین ناوی بنێن شۆڕش‬ ‫یان ڕاپەڕین‪ .‬ئێستا شەڕێكی ڕاستەقینە‬ ‫لەسوریا بــەڕێــوە دەچ ـ ‌ێ كە سروشتێكی‬ ‫ئەهلی‌و تایەفی هەیە‪ .‬ئەو گەلەی قسەی‬ ‫لەبارەوە دەكەین‌و هیواخوازین ڕاپەڕێت‪..‬‬ ‫ڕانــەپــەڕیــوە‪ .‬بەڵگەیش سوریایە‪ .‬ئێمە‬ ‫هەموومان‪ ،‬پێش هەمووانیش من الیەنگیری‬ ‫گۆڕینی ڕژێمەكانم‪ .‬بەاڵم پێویستمان بەوە‬ ‫هەیە بزانین چی دەگ ــوزەرێ‌‪ .‬بەكورتی ‪:‬‬ ‫دەتوانم بڵێم كە ئامانج بەهیچ شیوەیەك‬ ‫ڕژێم نەبوو‪ ،‬ڕژێم تەنیا ئامرازێك بوو‪ ،‬چونكە‬ ‫ئامانجی سەرەكی وێرانكردنی واڵت بوو‪.‬‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬ك ‌ێ دەیەو ‌ێ ئەو واڵتە‬ ‫وێران بكات؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬هێزە دەرەكــیــەكــان‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن لەوێرانكردنی ڕژێمی عێراق ڕوویــدا‪،‬‬ ‫یان ڕژێمی لیبیا‪ ،‬یان وەك چۆن ئێستا‬ ‫لەسوریا ڕوودەدا‪ .‬چۆن هێزی دوواكەوتوو‌و‬ ‫هێزی دەرەكــی‪ ،‬سەركردایەتی شۆڕشیان‬ ‫بۆ دەكرێت؟ لەهەموو جیهاندا‌و لەهەموو‬ ‫قۆناخەكانی مێژوودا ئایا شۆڕشێك هەبووە‬ ‫كە دوواكەوتووان‌و بەكرێگیراوانی دەرەكی‬ ‫سەركردایەتییان كردبێت؟‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬لەمێژووی تازەماندا‬ ‫ئیخوانەكان كە لەساڵی ‪ 1928‬لەمیسر‬ ‫پــەیــدابــوون وەاڵمــێــك بــوو بــۆ دەوڵــەتــی‬ ‫نوێی دیموكراسی‪ ،‬یــان هاتنە كایەوەی‬ ‫دیموكراسی‌و لیبرالیەتی نوێ‌‪ ،‬باشە بەڕای تۆ‬

‫ئەو شەپۆڵە گەورەیەی ئێستا پەرچەكردار‌و‬ ‫وەاڵمی چییە؟ بەتایبەتی كاتێك پرۆژەی‬ ‫دیموكراسیمان نییە‪ ،‬هێزە دەرەكیەكانیش‬ ‫ڕێگە بەدامەزراندنی دەوڵــەتــی عیلمانی‌و‬ ‫دیموكراسیانە لەناوچەكەدا نادەن‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەمە ڕاستە‪ .‬با ئەمریكا وەك‬ ‫نمونە وەرگــریــن‪ .‬یــەك نمونەم بدەیە كە‬ ‫سیاسەتی ئەمریكا الیەنگیری میللەتانی‬ ‫چەوساوە‌و ژێردەستەی كردبێت‌و ئــازادی‬ ‫كردبێت یان یارمەتی دابێت بۆ ئازاد بوون‪.‬‬ ‫ئەمریكا یەكەم واڵتە بۆمبی ئەتۆمی دژی‬ ‫خەڵك بەكارهێنابێت‪ ،‬ڕژێمی ئەمریكا خودی‬ ‫خۆی هەستا بەلەناوبردنی سەراپای گەلێك‬ ‫(هندییە ســوورەكــان)‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫(شۆڕشگێڕانی عــەرەب) حــەز لەئەمریكا‬ ‫دەكەن‌و خۆشییان پێدێ‌‪ .‬ئەوەی لەواڵتانی‬ ‫عەرەبیدا دەگوزەر ‌ێ باوەڕ ناكرێت‪ .‬لەلیبیا بۆ‬ ‫نمونە ‪ :‬هەموومان دژی قەزافی بووین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەچێتە عەقڵەوە بەمشێوەیە وێران بكرێت؟‬ ‫هەمان شتیش بۆ سوریا‌و عێراق دەگونجێ‌‪ ،‬چ‬ ‫شۆڕشێكە دوژمنەكەی پەیكەر یان مۆزەخانە‬ ‫بێت؟ دوژمنی كۆمەڵێك بن وەك ئێزیدیەكان‌و‬ ‫ڕەشەكوژییان بكەن؟‬ ‫رۆژنامەی (السفیر)‪ :‬كەواتە ئەو دنیابینیە‬ ‫كامەیە كە دەكرێت وەك كۆمەڵی عەرەبی‬ ‫پەیوەستی بین؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬پرۆژەكان‪ ،‬بیرۆكەكان‪ ،‬دواڕۆژ ‪:‬‬ ‫هەمووی بەئاگری لێكدانەوە‌و شرۆڤەكردنەوە‬ ‫لەدایك دەبن‪ .‬هیچ دنیابینیەكی پێشوەخت‌و‬ ‫ئامادە نییە‪ ،‬ئەگەر لەدۆخی خۆمان نەگەین‬ ‫بەهیچ ئاسۆیەك ناگەین‪ ،‬بەڵكو بەخنكاوی‬ ‫لەگرفتەكانماندا دەمــێــنــیــنــەوە‪ .‬ئێستا‬ ‫لەچەندوچوونی شــۆڕشــدا‪ ،‬كە گۆڕەپانی‬ ‫ئازادی‌و ئازادبوونە‪ ،‬دەبینین بیرمەند تووشی‬ ‫مەترسی زیاتر بۆتەوە‪ ،‬زیاتر لەسەردەمی‬ ‫داپلۆسیندا‪ .‬ئایا ئەمە ڕەوایە؟ كات ‌ێ ئینسانی‬ ‫بیرمەند لەجەستەی خۆیدا ئــازاد نەبێت‪،‬‬ ‫لەڕادەربڕینی یان بیركردنەوەی ئازاد نەبێت‪،‬‬ ‫لەهاتن‌و چوونی لەسەردەمی شۆڕشدا ئازاد‬ ‫نەبێت‪ ،‬چۆن بیربكەینەوە؟ شۆڕش لەكوێیە؟‬ ‫دیارە كە گرفتێك هەیە‪ ،‬ئێمەش بەداخەوە‬ ‫لەبەر هۆكاری جیا دەیشارینەوە‪ .‬بۆیە دەڵێم‬ ‫لەژێر ڕۆشنایی تێگەیشتنمان لەسەرچاوە‌و‬ ‫ڕەگ‌و چاوگ‪ ،‬دەتوانین وردتر لەوە بگەین‬ ‫كە لەئێستادا ڕوودەدا‪ ،‬ناتوانرێت سەیری‬ ‫ئەوە بكەین لەواڵتانی عەرەبیدا دەگوزەرێ‌‬ ‫ئــەوە لەمێژوو داب ــڕاو بێت‪ ،‬یــان شتێكی‬ ‫كتوپڕ بێت‪ ،‬بەڵكو دەب ـ ‌ێ وەك بەشێك‬ ‫لەنەریتێكی جێگیر سەیری بكەین‪ .‬بەدرێژایی‬ ‫چــواردە ســەدە عــەرەب نەیانتوانی مافی‬ ‫هاواڵتی بوون بێننەدی‪ .‬كەچی رۆمانەكان‬ ‫لەسەراپای ئیمپراتۆریەكەیان ئەمەیان كرد‪،‬‬ ‫ڕەگەزنامەی رۆمانیان بەهەموو دانیشتووان‬ ‫بەخشی‪ ،‬عەرەب نەیانتوانی بونیادی هۆز‌و‬ ‫خێڵ هەڵبوەشێننەوە‪ ،‬بونیادی مەزهەبی‬ ‫هەڵبوەشێننەوە‪ ،‬هیچ شتێكمان نەكرد‬ ‫شایەنی باس بێت‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫تا ئێستا بۆچونی پارتی لە سەر پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم بەڕەسمی رانەگەیەندراوە‬

‫‪,,‬‬

‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫مشتومڕەكانی پەیوەست بە پرسی ویالیەتی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان درێژەی‬ ‫هەیە‌و تائێستاش چارەنوسی هەرێم‬ ‫لەدوای ‪19‬ی ئابی ئەمساڵەوە دیارنییە‌و‬ ‫رایگشتیی كوردستانیش لەچاوەڕوانی‬ ‫بڕیاری یەكالكەرەوەی الیەنە سیاسییەكانە‬ ‫بە پارتیشەوە‪ ،‬تا هەرێم نەكەوێتە بۆشایی‬ ‫یاسایییەوە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‪ ،‬تائێستا‬ ‫پارتی بە رەسمی هەڵوێستێكی رونی‬ ‫بۆ رایگشتی ئاشكرانەكردوە‪ .‬وتەبێژی‬ ‫یەكێتی‪-‬یش رایدەگەیەنێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫پێشنیازییان بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەیەكی‬ ‫پێنج قۆڵی كردوە‪ ،‬بەاڵم تائێستا نازانرێت‬ ‫كەی‌و چۆن ئەنجامدەدرێت‪ .‬پارلەمانتارێكی‬ ‫پارتیش جەختدەكاتەوە‪ ،‬ئەوان هیچ‬ ‫پڕۆژەیەكیان نییە‌و تاكە پڕۆژەشیان‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ سازانی نێوان الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانن كێشەكان‬ ‫چارەسەربكرێت‪ .‬هەر لەمبارەیەوە‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی دەڵێت «دەخوازین‬ ‫ئەوانەی بەرپرسیاری سیاسی‌و كارگێڕیی‬ ‫هەرێمیان لەئەستۆدایە (پێنج حزبەكە)‬ ‫وریاتر مامەڵەبكەن‌و ئەولەویاتی ئەم قۆناغە‬ ‫مەترسیدارەیان لێتێكنەدرێت»‪.‬‬ ‫بارزانی نایەوێت كێشەی گەورە دروست‬ ‫بكات‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست سایتی‬ ‫(شارپرێس) كەوتون‪ ،‬پارتی دەیەوێت پرسی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ الیەنەكان‬ ‫بە سازان‌و گفتوگۆ یەكالبكرێتەوە‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش چاوەڕێی الیەنەكانی تر دەكات‌و‬ ‫لە چەند رۆژی رابردوشدا‪ ،‬كۆبونەوەیەك بە‬ ‫سەرۆكایەتیی مەسعود بارزانی لە بارەی‬ ‫پۆستی سەرۆكی هەرێمەوە ئەنجامدراوەو‪،‬‬ ‫تێیدا بارزانی جەختیكردۆتەوە‪ ،‬ئەو هیچ‬ ‫ئــارەزوی مانەوەی لە پۆستەكەیدا نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم مانەوەی ئەو لەم كاتەدا چەند پالنێكی‬ ‫دەرەك ــی هەڵدەوەشێنێتەوە‪ ،‬كه لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان هەیە‪.‬‬ ‫بارزانی داواشیكردوە‪ ،‬نابێت ئەو بكرێتە‬ ‫كێشەیەكی گەورە بۆ كوردستان‪ ،‬بەاڵم پێشی‬ ‫باش بوە‪ ،‬پێویستە لەم كاتەدا الیەنەكان بە‬

‫وتەبێژی یەكێتی‪ :‬بۆ كارئاسانی پارلەمان‪ ،‬پێشنیازی‬ ‫كۆبونەوەی پێنج الیەنەكەمان كردوە‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتی پارتی‪:‬‬ ‫سازان نەكرێت‪ ،‬رێككەوتنەكانی ناوخۆی هەرێم‌و بەغداد‌و‬ ‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكەش هەڵدەوەشێنەوە‬ ‫مانەوەی رازی بن بۆ چوار ساڵی تر‪ ،‬بەب ‌ێ‬ ‫ئەوەی ناو ماڵی كوردی تێكبچێت‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسیی پارتیش پێیان باشبوە وەفدێكی‬ ‫حزبەكەیان سەردانی الیەنەكان بكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بارزانی نەیویستوە ئەو سەردانە ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ ،‬هۆكارەكەشی ئەوەبوە چاوەڕێی بكەن‬ ‫الیەنەكان خۆیان دەستپێشخەری بكەن‪.‬‬ ‫یەكێتی‪ :‬كارئاسانی بۆ پارلەمان دەكەین‬ ‫الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬وتــەبــێــژی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگـــەیـــانـــد‪ ،‬پــێــشــنــیــازی ئــەنــجــامــدانــی‬ ‫كۆبونەوەیەكی پێنج قۆڵیمان كــردوە بۆ‬ ‫باسكردن لە پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم‌و‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی پەیوەست بەو‬ ‫بابەتە‪ ،‬بۆیە كۆبونەوەی پێنج قۆڵی بە تەنیا‬ ‫بە دەستی یەكێتی نییە‪ ،‬ئێمە پێمان باشە‬ ‫ئەو كۆبونەوەیە بكرێت‪ ،‬تا سازانی نیشتیمانی‬ ‫بێت‪ ،‬تاكو چارەسەركردنی كێشەكان لەرێی‬ ‫گفتوگۆ‌و لێكتێگەیشتنەوە بێت‪ ،‬چونكە ئەوە‬ ‫سیاسەتی یەكێتییە‪ ،‬بەاڵم كەی‌و چۆن جارێ‬ ‫بڕیاری لێنەدراوە‪.‬‬ ‫عیماد ئــەحــمــەد‪ ،‬وتیشی «بایەخی‬ ‫ئەنجامدانی كــۆبــونــەوەكــە لــەنــێــوان ئەو‬ ‫الیەنانە بۆ ئەوەیە تا حزبەكان بتوانن كاری‬ ‫فراكسیۆنەكانی ناو پارلەمان سەبارەت بە‬ ‫پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم ئاسان بكەن»‪.‬‬ ‫یەكگرتو‪ :‬هەلمان لەپێشە‬ ‫لــەالیــەكــیــتــرەوە‪ ،‬وتــەبــێــژی مەكتەبی‬

‫گۆران ئازاد‪ :‬پارلەمان تا ناوەڕاستی مانگی ئایندە مۆڵەت‬ ‫دەداتە پارتی‬

‫سیاسیی یەكگرتوی ئیسالمیی كوردستان‬ ‫لە رونكردنەوەیەكدا‪ ،‬كە لەتۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫فەیسبوك باڵویكردۆتەوە‪ ،‬رایگەیاندوە‪،‬‬ ‫دەخوازێت ئەوانەی بەرپرسیاری سیاسی‌و‬ ‫ئــیــداری هەرێمیان لەئەسۆدایە (پێنج‬ ‫حزبەكە) وریاتر مامەڵەبكەن‌و ئەولەویاتی‬ ‫ئەم قۆناغە مەترسیدارەیان لێتێكنەدرێت‌و‬ ‫لەبارەی كۆبونەوەكەی هەفتەی رابردوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەنجامی‬ ‫پارلەمانیشەوە‪.‬‬ ‫سازانی نێوان پێنج حزبە سەرەكییەكەی‬ ‫ـوە‬ ‫ـ‬ ‫وت‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ـەوەش‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫سابیر‪،‬‬ ‫ـرزا‬ ‫هــیــوا مــیـ‬ ‫كوردستان پێكهاتوە‪ ،‬بێگومان ئەوەی بەالی‬ ‫رۆژەی‬ ‫چەند‬ ‫ـەم‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫ئــەوەی‬ ‫ـن‬ ‫«هــیــواداریـ‬ ‫پارتیەوە جێگای نیگەرانییە‪ ،‬ئەو الیەنانەی‬ ‫پێشتر رویــدا نەبێتە مایەی لێكترازان‌و پێشتر رەخنەیان لەپارتی‌و یەكێتی دەگرت‬ ‫هەڵوەشانەوەی ئەوەی لەم ماوەیەدا بینامان لەسەر ئــەوەی باسی زۆریــنــەو كەمینە‬ ‫كردوە لەگەڵ بونی تێبینی‌و رەخنەو سەرنج دەكەن‪ ،‬لە پرسی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪،‬‬ ‫لەوەی كە سەرۆكایەتیی پارلەمان كردی لە بــەاڵم بۆ شتەكانی دیكە باسی ســازان‌و‬ ‫خوێندنەوەی یەكەم بۆ پڕۆژەكانی (تایبەت رێككەوتنی سیاسی‌و تەوافق دەكەن‪.‬‬ ‫بە هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی‬ ‫د‪.‬ســەراج ئەحمەد‪ ،‬وتیشی «پارتی تا‬ ‫بۆ‬ ‫هەرێم)‌و هێشتا ماوەو هەلمان لەپێشە‬ ‫ئەم كاتەش هیچ پڕۆژەیەكی نییە‌و نابێت‪،‬‬ ‫باشترین‬ ‫گەیشتنە سازان‌و پێكهاتن لەسەر‬ ‫تەنیا پڕۆژەی ئێمە گەڕانەوەیە بۆ سازان‌و‬ ‫بژاردە‌و دواتر لە پارلەمان یەكالبكرێتەوە‪ ،‬هیچی تر‪ ،‬چونكە بەو سازانە هەمو پۆستە‬ ‫واتــە لە رێگەی دانوستانەوە كاربكرێت‪ ،‬حكومییەكان لەم هەرێمەدا یەكالكراوەتەوە‬ ‫نەك گەورەكردنی جیاوازییەكان‌و یەكتر هەر لەسەرۆكی هەرێمەوە بۆ ئەوانی تر‪،‬‬ ‫تۆمەتباركردن»‪.‬‬ ‫هەروا ئەگەر هەڵبژاردنیش بكرێت كاندیدی‬ ‫ئێمە تەنیا مەسعود بارزانی دەبێت»‪.‬‬ ‫پارتی لەچی نیگەرانە؟‬ ‫پارتی‬ ‫پارلەمانتارێكی‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪،‬‬ ‫سەركردایەتییەكی پارتی‪ :‬پڕۆژەكەمان‬ ‫«چاودێر»ی‬ ‫بە‬ ‫كوردستان‪،‬‬ ‫لە پارلەمانی‬ ‫رونە‬ ‫راگەیاند‪ ،‬وەكــو رون‌و ئاشكرایە پرسی‬ ‫هەر سەبارەت بە هەڵوێستی پارتی‪،‬‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬بابەتێكی یاساییە‌و هەم ئەندامێكی سەركردایەتیی پــارتــی‪ ،‬بۆ‬ ‫بابەتێكی سیاسی‪ ،‬واتە كابینەی هەشتی «چاودێر» رایگەیاند‪ ،‬گرنگ نییە مەسعود‬

‫وتەبێژی یەكگرتو‪ :‬با دۆخی سیاسیی ئەم هەرێمە تێكنەچێت‬ ‫بارزانی سەرۆكی هەرێم بێت یاخود نا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێت سەرۆكی هەرێم بەدەنگی خەڵك‬ ‫هەڵبژێردرێت‪ ،‬نابێت داخڵی سەفەقات‌و‬ ‫مامەڵە‌و بازرگانی بێت‌و بێتە ناو پارلەمان‪،‬‬ ‫ئەگەر بە سازان نەبوایە ئەو الیەنەكانی تر‬ ‫هیچییان بەپێی سەنگی خۆیان پۆستیان‬ ‫وەرنەدەگرت‪ ،‬بۆیە ئەگەر هەڵبژاردن كرا‬ ‫پارلەمان وادەی كۆتایی دیاریدەكات‬ ‫ئەوكاتە ئێمە كاندیدی خۆمان دەبێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫هاوكات‪ ،‬گــۆران ئــازاد‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫پڕۆژەی پارتییە‪.‬‬ ‫یەكێتی لە پارلەمانی كــوردســتــان‪ ،‬بە‬ ‫عەلی عەونی‪ ،‬وتیشی «پڕۆژە ئەوەنییە (‪‌ )KNN‬ی راگەیاند‪ ،‬پارلەمان ‌ی كوردستان‬ ‫بەرامبەرمان هەمو شتێك رەتبكاتەوە‪ ،‬بڕیاریداوە تا ناوەڕاست ‌ی مانگ ‌ی ئایندە‪،‬‬ ‫پــڕۆژەی ئێمە ئەوەیە دەبێت بە سازان مۆڵەت بە پارت ‌ی بدات‪ ،‬تاك ‌و پڕۆژە ‌ی خۆی‌‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە ئەگەر ســازان نەبێت هەمو لەبارە ‌ی هەموار ‌ی یاسا ‌ی سەرۆكایەتیی‌‬ ‫رێككەوتنەكانی پێشو هەڵدەوەشێندرێتەوە‌و هەرێمەوە پێشكەشبكات‪ ،‬یــان لەگەڵ‬ ‫كــاریــگــەری لــەســەر هــەمــو شــتــەكــان الیەنەكان ‌ی تر گفتوگۆو دانوستان بكات‬ ‫دروســتــدەكــات هــەر لەرێككەوتنەكانی بۆ گەیشتن بە ســازان لــەبــارە ‌ی پرسی‌‬ ‫ناوخۆی هەرێم‌و رێككەوتنەكانی بەغداد‌و سەرۆكایەتی ‌ی هەرێم‪ ،‬ئەگەر الیەنەكانی‌‬ ‫تەنانەت لەسەر ئەو لیژنە ‪ 21‬كەسیەشی كە هەرێمیش لەو ماوەیەدا نەگەنە ســازان‌و‬ ‫دروستكراوە بۆ هەمواركردنەوەی دەستوری رێككەوتن‪ ،‬پارلەمان ‌ی كوردستان رێكارە‬ ‫هەرێم»‪.‬‬ ‫یــاســایــیــەكــانـ ‌ی خ ــۆ ‌ی دەگــرێــتــەبــەر بۆ‬ ‫سەبارەت بەدواین هەڵوێستی پارتیش‪ ،‬چارەسەركردن ‌ی ئەو بابەتە بەشێوەیەكی‌‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬خەڵك چاوەڕێیە‪ ،‬یاسایی‪.‬‬ ‫كە پارتی سەنگەری بەرگری لەمافەكانی‬ ‫میللەت بگرێت‪ ،‬تا دواین نەفەسی بەرگری‬ ‫لەخەڵكی كوردستان دەكــات‌و سازشیش‬ ‫لەسەر هیچ ماف‌و دەستكەوتی خۆیشی‬ ‫ناكات‪ ،‬چونكە مافی میللەتە سەرۆكی‬ ‫خۆیان هەڵبژێرن‪.‬‬

‫ملمالنێكانی هەرێم كاریگەریی بۆ سەر‬ ‫نوێنەرانی كورد لە بەغداد دەبێت؟‬ ‫چاودێر‪ -‬ستار باقی كەریم‪:‬‬ ‫ماوەی چەند رۆژێكە دۆخێكی هەستیار‬ ‫لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەسەر پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫لەنێوان الیەنە سیاسییەكان‬ ‫سەریهەڵداوە‌و ئەوەش وایكردوە‪ ،‬كە‬ ‫بە نیگەرانییەوە باسی كاریگەریی‬ ‫ئەو شێوازی مامەڵەكردنە بۆ سەر‬ ‫كاری فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە‬ ‫بەغداد بكرێت‌و نوێنەرانی كوردیش لە‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬جەخت لەسەر ئەوە‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬كە دەبێت هەرچی ناكۆكیی‬ ‫ناوخۆی كوردستان هەیە‪ ،‬لە بەغداد‬ ‫وەالوەبنرێن‪.‬‬ ‫«دابەشبون»‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكی گۆڕان‬ ‫لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬هەمو بارگرژییەك لە هەرێم‪،‬‬ ‫رەنــگــدانــەوەی خــۆی بەسەر شێوازی‬ ‫مامەڵەی پارلەمانتارانی كورد لە بەغداد‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە ئەو پارلەمانتارانە راستە‬

‫نوێنەرایەتیی نەتەوەیەك دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەسەر حزبەكان دابەشبون‌و هەر الیەنە‌و‬ ‫بەرنامەی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫د‪.‬ئــەمــیــن بــەكــر‪ ،‬وتــیــشــی «بــۆ‬ ‫رێگرتن لەهەر ئەگەرێكیش وا باشە‬ ‫دەستپێشخەرییەك هەبێت لەالیەن‬ ‫خــودی سەرۆكی هەرێم یان سەرۆكی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬یاخود كوتلە كوردییەكان‬ ‫لەگەڵ سەرۆككۆماری عیراق یان جێگری‬ ‫سەرۆكی پارلەمانی عیراق كۆببنەوە‬ ‫بــۆ رەوانـــدنـــەوەی ئــەو بارگرژییەی‬ ‫دروستبوە»‪.‬‬ ‫پارتی‪ :‬دژی ناتەبایی كوردین لەمدیو‬ ‫حەمرینەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی پارتی لە بەغداد‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» رونیكردەوە‪ ،‬وەك پارتی‬ ‫هەرگیز لەمدیو حەمرینەوە خوازیاری‬ ‫ناتەبایی كوتلەی كوردستانی نابین‌و‬ ‫بەپێچەوانەشەوە هەمو هەوڵێك دەدەین‬ ‫بۆ یەكخستنەوەی نــاو ماڵی كــورد‌و‬ ‫ناشمانەوێت دوژمنانمان پێ خۆشبێت‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەشواق جاف‪ ،‬وتیشی «ئەوەی لە‬

‫‪,,‬‬

‫سۆزان بەكر‪ :‬زۆر الیەنی عەرەبی هەوڵی شێواندنی‬ ‫پەیوەندیی نێوان كوتلە كوردستانییەكان دەدەن‬ ‫ئەمین بەكر‪ :‬هەمو بارگرژییەكی هەرێم رەنگدانەوەی‬ ‫بەسەر پارلەمانتارانی بەغدادەوە هەیە‬ ‫هەرێم دەگوزەرێت‪ ،‬هەرگیز رەنگدانەوەی‬ ‫نابێت بەسەر پەیوەندیی نێوان كوتلە‬ ‫كوردستانییەكان‪ ،‬لەهیچ الیەنێكیشی‬ ‫قبوڵناكەین درزبخاتە نێو ریزی كوتلە‬ ‫كوردستانییەكان‪ ،‬چونكە كاركردنمان‬ ‫بۆ مادەی (‪‌)140‬و پێشمەرگەو بودجەی‬ ‫هەرێم‌و تەواوی شتەكانی دیكە ئەوەی‬ ‫سەلماندوە‪ ،‬كــە ســـەرەڕای هەندێك‬ ‫ناكۆكی‪ ،‬بەاڵم بۆ پرسە نەتەوەییەكان‬ ‫هاوهەڵوێست‌و یەك بۆچون بوین»‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی یەكێتی نیگەرانە‬ ‫ســـەبـــارەت بــە دۆخــــی نــاوخــۆیــی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و ملمالنێی نێوان‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی هەرێم‌و كاریگەری‬ ‫بۆ سەر كاری پارلەمانتارانی كورد لە‬ ‫بــەغــداد‪ ،‬پارلەمانتارێكی یەكێتی بۆ‬ ‫«چاودێر» گەشبینیی خۆی پیشاندا‬ ‫بەوەی دۆخی نالەباری نێوان پارتەكانی‬ ‫هەرێم‪ ،‬بە هیچ جۆرێك رەنگدانەوەی‬ ‫نابێت بەسەر پەیوەندیی نێوان كوتلە‬

‫كوردستانییەكان‪ ،‬چونكە ئێمە بەردەوام‬ ‫وەك یــەك تیم كارمان كــردوە‌و كار‌و‬ ‫هەوڵەكانی پێشوتریشمان دەرخەری ئەو‬ ‫راستییەن‪.‬‬ ‫سۆزان بەكر‪ ،‬گلەیی خۆیشی ئاڕاستەی‬ ‫ئەو چەند پارلەمانتارەش كرد‪ ،‬لە ماوەی‬ ‫رابـــردودا لێدوانی نابەرپرسانەیان بۆ‬ ‫چەند میدیایەكی عەرەبی داوە لەبارەی‬ ‫رەوشی سیاسیی هەرێم‌و داواشیكرد‪ ،‬بە‬ ‫گیانی بەرپرسیارێتییەوە مامەڵە بكرێت‪،‬‬

‫چونكە زۆر الیەنی عەرەبی‌و ناحەزانی‬ ‫كــورد لەهەوڵی شێواندنی پەیوەندیی‬ ‫نێوان كوتلە كوردستانییەكان دەدەن‪.‬‬ ‫«ترسم هەیە»‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬لە پارلەمانی عیراق‪ ،‬لە پەیجی‬ ‫خــۆی لە(فەیسبوك)‪ ،‬نوسیویەتی‪،‬‬ ‫ترسی ئــەوەم هەیە‪ ،‬كێشەی نێوان‬ ‫پارتەكانی كوردستان رەنگدانەوەی خۆی‬ ‫هەبێت بەسەر كوتلە كوردستانییەكانی‬ ‫پارلەمانی عیراق‪.‬‬ ‫ئەحمەد حاجی رەشــیــد‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەوەشكردوە‪ ،‬پێشتر لە بەغداد لەسەر‬ ‫ئەسیل نوجێفی جۆرێك لە فرەبۆچون‌و‬ ‫ناتەباییمان لەسەر البــردن‌و النەبردنی‬ ‫لەپارلەمانی عیراق نواند‪ ،‬بۆیە زۆر‬ ‫دەتــرســم ئـــەوەی ئێستا لــە هەرێمی‬ ‫كوردستان رودەدات‪ ،‬رەنگدانەوەی خۆی‬ ‫بنوێنێت بەسەر كوتلەی كوردستانی لە‬ ‫پارلەمانی عیراقدا‪ ،‬ئــەوەش بە خراپ‬ ‫دەشكێتەوە بۆ نەتەوەكەمان‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ئامادەكردنی پرۆژەدەستورێك لە ‪ 90‬رۆژدا زۆر ئەستەمە‬ ‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ ،‬ئەندامی لیژنەی ئامادەكردنی دەستوری هەرێم‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫ئەندامێكی لیژنە ‪ 21‬كەسییەكەی‬ ‫پارلەمانی كوردستان بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستور‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە ئیشوكاری‬ ‫لیژنەكە بە سستی بەڕێوەدەڕوات‪ ،‬هۆكاری‬ ‫سەرەكیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە‬ ‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە لەسەر كاغەزێكی‬ ‫سپی كاردەكەن‪ ،‬بۆیە ئامادەكردنی‬ ‫پرۆژەدەستورێك لەماوەی ‪ 90‬رۆژدا زۆر‬ ‫ئەستەمە‪.‬‬ ‫د‪ .‬خامۆش عومەر‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر»‪ ،‬ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬ئەو‬ ‫خااڵنەی ناكۆكن لە پڕۆژەیاسای دەستوردا‬ ‫یەكالناكرێنەوە‪ ،‬بەاڵم ناشبنە هۆكاری‬ ‫وەستانی كارەكانی لیژنەكە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لیژنەكە لەكارەكانی بەردەوام دەبێت‪،‬‬ ‫دواتر جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫خااڵنەی كە یەكالنەكراوتەنەوە‪.‬‬

‫‪ 90‬رۆژدا زۆر ئەستەمە ئەگەر نەڵێم‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬ئەگەرچی یاسای ئامادەكردنی‬ ‫چــاودێــر‪ :‬ئیشوكاری لیژنەكە چۆن پرۆژەدەستوری هەرێمی كوردستان ئەو‬ ‫دەڕوات‪ ،‬هیچ ئاستەنگێكتان بۆ دروستبوە؟ گریمانەیەی لەبەرچاوگرتوە كە ناتوانر ‌ێ‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ :‬ئیشوكاری لیژنەكە لەماوەی ‪ 90‬رۆژدا پرۆژەی دەستور تەواو‬ ‫بــە سستی بــــەڕێــــوەدەڕوات‪ ،‬هــۆكــاری ئامادەبكرێ‌‪ ،‬بۆیە تێیدا هاتوە كە‪ ،‬دەكر ‌ێ‬ ‫سەرەكیش دەگــەڕێــتــەوە بۆ ئــەوەی كە ئەوە ماوەیە درێژبكرێتەوە‪ ،‬ئەگەر نەتوانرا‬ ‫لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە لەسەر كاغەزێكی تەواوبكرێ‌‪ ،‬ئەمە لەالیەك‪ ،‬لەالیەكیتریشەوە‬ ‫سپی كــاردەكــەن‪ ،‬واتــە هیچ پرۆژەیەكی لەبەرئەوە بڕیارەكانی لیژنە بە سازانە‪ ،‬نەك‬ ‫پێشو نەكراوەتە سەرچاوە‪ ،‬ئەوەش بەهۆی بە زۆرینە بۆتە هۆی ئەوەی كە نەتوانر ‌ێ‬ ‫ئەوەی یاسای ژمارە (‪)4‬ی ساڵی ‪ 2015‬وەك پێویست بابەتە ناكۆكەكان بە‬ ‫(یاسای ئامادەكردنی پرۆژەدەستوری دەنگدان یەكالبكرێتەوە‪ ،‬بەڵكو هەندێجار‬ ‫كوردستان‪ -‬عیراق بۆ راپرسی) لە ماددەی ئــەو بابەتانە دوای گفتوگۆیەكی درێژ‬ ‫‪10‬دا ئاماژەبەوەدەدات‪ ،‬كە یاسای ژمارە ناچاردەبین دوای بخەین‪ ،‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫(‪)16‬ی ساڵی ‪ 2008‬هەڵدەوەشێتەوە‪ ،‬نەگەیشتوینەتە ئەنجام لەو بارەیەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا پێویستبو یاسای ئامادەكردنی‬ ‫پرۆژەدەستوری هەرێمی كوردستان یاسای‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچی لیژنەی هەمواركردنەوەی‬ ‫چونكە‬ ‫پێداچونەوەبێت نەك ئامادەكردن‪،‬‬ ‫دەستور تائێستا نەچۆتە سەر بڕگەی‬ ‫ئامادەكردنی پرۆژەدەستورێك لە ماوەی سیستمی سیاسی هەرێم‌و قسەی لەسەر‬

‫‪,,‬‬

‫ئیشوكاری لیژنەكە بە سستی‬ ‫بەڕێوەدەڕوات‪ ،‬هۆكاری‬ ‫سەرەكیش دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی كە لیژنە ‪ 21‬كەسییەكە‬ ‫لەسەر كاغەزێكی سپی‬ ‫كاردەكەن‬ ‫بگەینە سازان‪ ،‬ئەوا گرێكوێرەی پرۆژەكە‬ ‫تێدەپەڕێنین‌و دەگەینە دەروازەیـــەك‬ ‫بۆ چــارەســەری ئــەو ناكۆكییانەی كە‬ ‫لەبارەی پرۆژەیاسای هەمواركردنی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم لەئارادایە‪.‬‬

‫بكەن‪ ،‬لە كاتێكدا الیەنەكان‬ ‫جەختی لەوەدەكەنەوە؟‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ :‬لەئێستادا لیژنەكە‬ ‫بــەشــی پــرەنــســیــپــە ســەرەكــیــیــەكــانــی‬ ‫بــە نیوەچڵی تـــەواوكـــردوە‪ ،‬چونكە‬ ‫هــەنــدێــك مــــاددە هــەیــە لـــەو بەشە‬ ‫بیروبۆچونی جیاوازی لەسەر بوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫چاودێر‪ :‬لیژنەكەی ئێوە لەگەڵ الیەنە‬ ‫یەكالنەكراوەتەوە‪ ،‬لە كۆبونەوەی ئایندە سياسییەكان كۆدەبێتەوە؟‬ ‫بــڕیــار لــەســەر ئــەوە دەدرێ‌ كــە باسی‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ :‬لیژنەكەی ئێمە‬ ‫(بەشی ماف‌و ئازادییەكان) دەكەین‪ ،‬یان تــاوەكــو ئێستا لەگەڵ هیچ الیەنێكی‬ ‫ئەوەتا باسی (دەسەاڵتەكان) دەكەین‪ ،‬سیاسی كۆنەبۆتەوە‪ ،‬نەخێر تائێستا هیچ‬ ‫راستییەكەی ئێمە دەستكراوەین باسی بریارێكیش نیە لەگەڵ الیەنە سیاسییەكان‬ ‫هەریەكێكیان بكەین‪ ،‬بەاڵم دواجار دەبێت كۆببینەوە‪ ،‬بــەاڵم بــەگــوێــرەی یاسا‌و‬ ‫ئەوە بڕیارێكی لەبارەوە بدرێ‌ لەالیەن پەیرەوی ناوخۆی لیژنەكە دەتوانرێ‌ سود‬ ‫ئەندامانی لیژنەكەوە‪ ،‬مەسەلەی ماف‌و لە كەسانی شارەزا وەربگیرێت‪.‬‬ ‫ئازادییەكان مەسەلەیەك نیە جێگەی‬ ‫ملمالنێی سیاسیی الیەنەكان بێت‪ ،‬هەرچی‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەگەر هەندێك كەس لە لیژنەكە‬ ‫دەسەاڵتەكانە ئــەوا بێگومان جێگەی بكشێنەوە‪ ،‬لیژنەكە هەڵدەوەشێتەوە؟‬ ‫مشتومڕی زۆری الیــەنــەكــان دەبێت‪ ،‬وەكئەوەی هەڕەشەی كشانەوە كرا؟‬ ‫ئێمە ئەگەر لەبارەی دەسەاڵتەكانەوە‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ :‬بەگوێرەی پەیرەوی‬

‫نــاوخــۆی لیژنەكە رێــژەی یاسایی بۆ‬ ‫كۆبونەوەكان بە دو لەسەر سێ‌ ئەندامان‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬واتــە بۆ بەستنی كۆبونەوە‬ ‫دەبێت دو لەسەر سێی ئەندامان ئامادەی‬ ‫كۆبونەوەكە بــن‪ ،‬ئەگەر ئــەو رێژەیە‬ ‫ئامادەنەبو كۆبونەوە ئەنجامنادرێ‌‪،‬‬ ‫لیژنەكە لە كارەكانی ناتوانێ‌ بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬جگەلەوەش بڕیارەكان بە سازان‬ ‫دەبێت‌و دەدرێـــت‪ ،‬بۆیە دەبێت هەمو‬ ‫الیەنەكان ئامادەبن بۆ گفتوگۆكردن‌و‬ ‫بڕیاردان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەگەر لیژنەكەتان لە ‪ 90‬رۆژدا‬ ‫كارەكانی تەواونەكات‪ ،‬چی رودەدات؟‬ ‫د‪.‬خــامــۆش عــومــەر‪ :‬لەبڕگەی (یــەكــەم)ی‬ ‫مــاددەی (‪)3‬ی (یاسای ئامادەكردنی‬ ‫پــرۆژەدەســتــوری هەرێمی كوردستان‪-‬‬ ‫عیراق بۆ راپرسی) هاتوە‪ ،‬لیژنەكە لە‬ ‫ماوەیەكدا كە لە (‪ )90‬رۆژ زیاتر نەبێت‬ ‫لە رێككەوتی پێكهێنانی لیژنەكە كارەكانی‬ ‫تــەواودەكــات‪ ،‬بــەاڵم لە بڕگەی (دوەم)‬ ‫لە هەمان مــاددە هاتوە‪« :‬ئەگەر لەو‬ ‫ماوەیەدا لیژنەكە كارەكانی تەواونەكرد‬ ‫پارلەمانی كوردستان بۆی هەیە بەپێی‬ ‫پێویست ماوەكەی بۆ درێژبكاتەوە»‪ ،‬واتە‬ ‫لە حاڵەتێكدا ئەگەر لیژنەكە لە ماوەی‬ ‫‪ 90‬رۆژەكە نەیتوانی كارەكانی تەواوبكات‪،‬‬ ‫بەگوێرەی یاسا دەتوانرێ‌ لە پەرلەمان‬ ‫داوابكرێ‌ كە ماوەكەی بۆ درێژبكاتەوە‬ ‫بڕیاری پەرلەمان بە پێكهێنانی لیژنەكە‬ ‫لە رێكەوتی (‪ )2015/5/20‬دەرچوە‪ ،‬واتە‬ ‫لەو رۆژەوە ئەو ‪ 90‬رۆژە ئەژماردەكرێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬هیچ خاڵێك هەیە ناكۆكی‬ ‫لــەســەر بــێــت‪ ،‬ببێتە هــۆی وەستانی‬ ‫كارەكانی لیژنەكە؟‬ ‫د‪.‬خامۆش عومەر‪ :‬راستییەكەی‪ ،‬لە‬

‫بەشی پرەنسیپە سەرەكییەكان خاڵە‬ ‫ناكۆكەكان كــەم بــون‪ ،‬بــەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا هەندێك خاڵ جێگەی ناكۆكی‌و‬ ‫گفتوگۆی درێــژی الیەنەكان بــون‪ ،‬ئەو‬ ‫خااڵنەی ناكۆكن یەكالناكرێنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناشبنە هــۆكــاری وەستانی كارەكانی‬ ‫لیژنەكە‪ ،‬بەڵكو لیژنەكە لەكارەكانی‬ ‫بــەردەوامــدەبــێــت‪ ،‬دواتـــر جارێكی تر‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئـــەو خــااڵنــەی كە‬ ‫یەكالنەكراوتەنەوە‪ ،‬واتە وەك پرەنسیپ‬ ‫بونی خاڵی نــاكــۆك نابێتە هۆكاری‬ ‫وەستانی كارەكانی لیژنە‪ ،‬بەڵكو لیژنەكە‬ ‫درێــژە بەكارەكانی دەدات‌و دێتەسەر‬ ‫باسكردنی بابەتەكانی تر‪.‬‬

‫‪,,‬‬

‫هەندێك خاڵ‬ ‫جێگەی ناكۆكی‌و‬ ‫گفتوگۆی درێژی‬ ‫الیەنەكان‬ ‫بون‪ ،‬ئەو‬ ‫خااڵنەی ناكۆكن‬ ‫یەكالناكرێنەوە‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪:‬‬

‫باكوری كوردستان حكومەتێكی‬ ‫المەركەزیی دەوێت‬ ‫رۆژنامەی «‪»Die Zeit‬‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتیی گەالن‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئێمە لە باكوری كوردستان‬ ‫بە دوای حكومەتێكی المەركەزییەوەین‪،‬‬ ‫هەمو كورد لە بەشەكانی دیكەی‬ ‫كوردستان دەبێت بە دوای مافەكانی‬ ‫خۆیانەوە بن‌و ناكرێت بۆ هەمو ئەو‬ ‫بەشانە یەك مێتود بەكاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە پشتگیری لە دەوڵەتی كوردی‬ ‫دەكەین لە باشوری كوردستان‪.‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬لە دیمانەیەكیدا‬ ‫لەگەڵ رۆژنامەی «‪»Die Zeit‬ی ئاڵمانی‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوەكردوە‪ ،‬عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ‪١٦‬‬ ‫ساڵە زیندانە‪ ،‬لە دورگەیەكدا بەتەنیا‪،‬‬ ‫كەچی تائێستا خــاوەن بیر‌وباوەڕێكی‬ ‫بوێرانەیە كە هیچ كەس لە رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫هەر ناوێری بیریشی لێبكاتەوە‪ ،‬لە رۆژئاوای‬ ‫كوردستانیش شۆڕشێكی رێكخستوە لە‬ ‫زیندانەوە‪.‬‬ ‫دەمــیــرتــاش ســەبــارەت بــە هــەدەپ ـە‌و‬ ‫ئ ــۆج ــەالن‪ ،‬وت ــی «ه ــەدەپ ــە پارتێكی‬ ‫پلۆرالیستە‪ .‬پالنێكی ئەلتەرناتیڤە بۆ‬ ‫دەسەاڵتی تاكدەنگی ئاكەپە‪ .‬ئۆجەالنیش‬ ‫ئیدیۆلۆگی بوێری ئێمەیە‪ .‬من هەشت جار‬

‫ئۆجەالن ‪ ١٦‬ساڵە لە دورگەیەكدا‬ ‫بەتەنیا زیندانە‪ ،‬كەچی تائێستا خاوەن‬ ‫بیر‌وباوەڕێكی بوێرانەیە‬ ‫ئەوەم لە ئیمرالی‪ ،‬لەو شوێنە كە بەندكردنی‬ ‫دیــوە‪ .‬هەر لە سەردەمی هەرزەكارییەوە‬ ‫نوسین‌و كتێبەكانی ئەوم خوێندۆتەوە‪ .‬بە‬ ‫دوایدا رۆشتوم‌و خستومەژێر سەرنج‪ .‬دیومە‬ ‫كە چۆن بیر‌و ئایدیاكانی بە سیاسەتی‬ ‫پراكتیكی دەرهێناوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیدەكاتەوە‪ ،‬ئاگاداربوم‬ ‫ئۆجەالن بە چ شێوەیەك خۆیشی گۆڕیوە‪،‬‬ ‫من كەسێكی لەو جۆرەم نەدیوە وەك ئەو‬ ‫پێداگربێت بۆ ئەوە كە بیر‌و ئایدیاكانی‬ ‫بەكردەوە جێبەجێبكات‪ .‬ئەگەر مرۆڤ بۆ‬ ‫دو هەفتە خۆی لە ژورەوە زیندانی بكات‪،‬‬ ‫ژورێكی بیست مەتری چــوار گۆشەیی‪،‬‬ ‫دوای یەك‪ -‬دو رۆژ بیر‌وبۆچونی گۆڕانی‬ ‫بەسەردا دێــت‪ ،‬بــەاڵم ئۆجەالن ئــەوە ‪١٦‬‬ ‫ساڵە لە شوێنێكی وەهادایە‪ ،‬لە دورگەیەكدا‬ ‫بەتەنیا ئیزۆڵەكراوە‪ ،‬كەچی هێشتا خاوەن‬ ‫وەها بیر‌وباوەڕێكی بوێرانەیە كە هیچ كەس‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوین هەر ناوێری بیریشی‬

‫لێبكاتەوە‪ .‬تەنانەت لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫شۆڕشێكی رێكخستوە‪ .‬كێ دەتوانی وێنای‬ ‫بكات‪ ،‬مرۆڤێك كە لە زیندانی دورگەیەكدا‬ ‫ئیزۆلەكراوە‪ ،‬بیر‌وباوەڕی وەها شۆڕشێكی‬ ‫بەدیهێنابێت! بۆ ئێمە ئەمە پرسێكی ئابڕوە‬ ‫كە بە چ شێوەیەك بتوانین بەزوترین كات‬ ‫ئازادی بكەین‪.‬‬ ‫س ــەب ــارەت بــە پــرســی ســەربــەخــۆیــی‬ ‫كوردستانیش‪ ،‬هــاوســەرۆكــی هــەدەپــە‪،‬‬ ‫ئــەوەدەخــاتــەڕو‪ ،‬كە هیچ پەیوەندییەكی‬ ‫نهێنی لە نێوان كورددا نییە لە پارچەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬رۆژئاوا بۆ دواوە ناگەڕێتەوە‌و‬ ‫بوەتە ئەمری واقیع‪ ،‬تا ئەو جێگایە من‬ ‫بزانم لە باشوری كوردستان مەسعود بارزانی‬ ‫بە دوای سەربەخۆیی كوردستانەوەیە‌و‬ ‫بـــەردەوام بانگەشەی بۆ دەك ــات‪ ،‬ئەمە‬ ‫بڕیارەكە پەیوەندی بە خەڵكی باشوری‬ ‫كوردستانەوە هەیە‌و هەر كاتێكیش ئەوان‬ ‫لە ریفراندۆمدا ئەو بابەتەیان هەڵبژارد‬

‫بێگومان ئێمەش پشتیوانیان دەبین‪.‬‬ ‫وتیشی «ئیمەش لە باكوری كوردستان‬ ‫بە دوای حكومەتێكی المەركەزییەوەین‪،‬‬ ‫هەمو كورد لە بەشەكانی دیكەی كوردستان‬ ‫دەبێت بە دوای مافەكانی خۆیانەوە بن‪‌ ،‬و‬ ‫ناكرێت بۆ هەمو ئەو بەشانە یەك مێتود‬ ‫بەكاربهێنرێت»‪.‬‬ ‫دەمیرتاش‪ ،‬لە وەاڵمی ئەوەی پەیوەندیی‬ ‫كـــورد‌و ئەمەریكا بــەهــێــزە‌و ئەمەریكا‬ ‫گــەورەتــریــن پشتیوانی كـــوردە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«پێموایە كــورد‌و ئەمەریكا بە شێوەی‬ ‫تاكتیكی لە سەر هەندێ پرس لە یەك‬ ‫نزیكبونەتەوە‪ ،‬كــورد بۆ بــەدواداچــون‌و‬ ‫خواستەكانی لە رێگای دیپلۆماسییەوە سود‬ ‫لەو پەیوەندییە وەردەگرێت‪ ،‬لە ئێستادا‬ ‫ئێمەی كورد‌و ئەمەریكا دژی «داعش» شەڕ‬ ‫دەكەین‪ ،‬بەاڵم مەرج نییە ئایندە پێكەوە‬ ‫دروستبكەین‪ ،‬كاتێكیش هەمو كێشەكان‬ ‫كۆتاییانهات خەباتی ئێمە دەستپێبكات»‪.‬‬ ‫دەربــارەی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا‌و‬ ‫وتەكانی ئەم دوایــانــەی ئەردۆغان‪-‬یش‪،‬‬ ‫دمیرتاش ئاماژەیبەوەكرد‪ ،‬ناكرێت یەكێك‬ ‫لە تایبەتمەندییەكانی ئەردۆغان فەراموش‬ ‫بكەین ئ ــەوەش ئــەوەیــە‪ ،‬ئــەمــڕۆ شتێك‬ ‫دەڵێت‌و دەتوانێت هەفتەی ئایندە هەمان‬ ‫شت رەتبكاتەوە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بۆ چارەسەركردنی كێشەی گەنم‬ ‫وەفدێكی پارلەمان سەردانی بەغداد دەكات‬

‫‪5‬‬

‫وەزارەتی كشتوكاڵ‪ :‬جوتیاران هەڕەشەی ئەوە دەكەن‪ ،‬كە ئیتر گەنم نەچێنن‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪ ،‬ئارام بۆرە‬ ‫هاوكاتی زنجیرە قەیرانەكانی دیكە لە‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬وەرگرتنی گەنمی‬ ‫جوتیارانیش دەبێتەقەیران‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەوەی هێندە كێشەی بۆ دروستكراوەو‬ ‫پارەكەیان نادرێتێ‌‪ ،‬جوتیاران هەڕەشەی‬ ‫نەچاندنی گەنم دەكەن‪ ،‬بەرپرسێكی‬ ‫وەزارەتی كشتوكاڵیش دەڵێت "دەبێت‬ ‫ئەو هەڕەشانە بەجدی وەربگرین‌و‬ ‫كار بۆ چارەسەركردنی كێشەكان‬ ‫بكەین"‪ .‬ئەندامی لیژنەی كشتوكاڵیش‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫بەمنزیكانە بۆ چارەسەركردنی كێشەی‬ ‫نەهاتنی پارەی گەنمی جوتیاران‬ ‫سەردانی بەغداد دەكەن‪ .‬بەرپرسێكی‬ ‫وەزارەتی بازرگانی‌و پیشەسازی‬ ‫هەرێمیش‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫رێوشوێنی توندیان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی وەرگرتنی گەنم‌و سزادانی‬ ‫سەرپێچیكاران دەركردوە‪.‬‬ ‫هێشتا پارەی ساڵی رابردو خەرج‬ ‫نەكراوە‬ ‫جوتیاران هێشــتا بەشــێك لــە پارەی‬ ‫گەنمــی ســاڵی رابردویــان وەرنەگرتوە‪،‬‬ ‫كە رادەســتی حكومەتیان كــردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەند رۆژی رابردو ئاژانســەكانی هەواڵی‬ ‫عیــراق‪ ،‬باڵویانكــردەوە‪ ،‬حەیدەر عەبادی‬ ‫ســەرۆك وەزیرانــی عیــراق فەرمانــی‬ ‫بەوەزارەتــی دارایی عیراق كردوە‪ ،‬پارەی‬ ‫گەنمی ئەمساڵی جوتیاران خەرجبكرێت‪،‬‬

‫لەكاتێكــدا پــارەی ســاڵی رابــردو‬ ‫خەرجنەكراوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە مەال قادر محەمەد‪ ،‬ئەندامی‬ ‫لیژنــەی دارایی لــە ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیراق‪ ،‬بــە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬بەوردی‬ ‫ئــاگام لەفەرمانەكەی عەبادی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێــت لە پێشــدا پارەی گەنمی ســاڵی‬ ‫رابردو بدرێتە جوتیاران‪ ،‬ئەو كات پارەی‬ ‫ئەمساڵ بدرێت‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــكرد‪،‬‬ ‫بەدواداچونیان بۆ پرســەكە كردوەو مافی‬ ‫جوتیارانــە‪ ،‬كە پــارەی ســاڵی رابردو و‬ ‫ئەمساڵیش وەربگرن‪.‬‬ ‫هــاوكات ئەمین محەمــەد‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫ســایلۆی ســلێمانی لەوبارەیــەوە‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی وت "تائێستا ‪ 70‬ملیار دینار‬ ‫پارەی گەنمی ســاڵی رابــردوی جوتیاران‬ ‫لەســنوری ســلێمانی الی بەغداد ماوەو‪،‬‬ ‫تاكو ئێستا بۆیان خەرج نەكردوین"‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬حاجی سواره بەڕێوەبەری‬ ‫گشتی پالندانان‌و بەدواداچون لەوەزارەتی‬ ‫پیشەســازی‌و بازرگانی هەرێم‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫بــەردەوام لەبەدواداچوندایــن لەبــەر‬ ‫ئــەوەی بەبازاڕكردنــی گەنــم پەیوەنــدی‬ ‫بەبەغداوە هەیەو پارەكەشی لەبەغدادەوە‬ ‫رەوانەدەكــرێ‌‪ ،‬چەنــد جارێكیــش‬ ‫پەیوەندیمــان بەوەزارەتــی بازرگانــی‬ ‫عیراقــەوە كــردوە‪ ،‬كە پــارەی جوتیاران‬ ‫بەزوترین كات بگاتە دەستی جوتیاران‪.‬‬ ‫حاجی سوارە ‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫‪%32‬ی جوتیــاران پــارەی گەنمی ســاڵی‬ ‫رابردویــان وەرنەگرتــوە‪ ،‬كــە دواین بڕی‬

‫‪,,‬‬

‫نزیكەی ‪197‬‬ ‫ملیار دیناری‬ ‫ساڵی رابردووی‬ ‫جوتیاران الی‬ ‫بەغداد ماوە‬ ‫پارەكەشــیان نزیكــەی ‪ 197‬ملیــار دینار‬ ‫دەكات لە سەر ئاستی هەرێم‪.‬‬ ‫بەرهەمی گەنم زیاددەكات‬ ‫بەڕێوەبەری ســایلۆی سلێمانی‪ ،‬باسی‬ ‫لەوەشــكرد‪ ،‬بەپێــی پێشــبینییەكانی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی گشــتیی كشــتوكاڵی‬ ‫پارێزگای سلێمانی بۆ ئەمساڵ‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫گەنــم لە ســنوری پارێزگاكە‪ 247 ،‬هەزار‬ ‫تــۆن گەنم وەربگیرێت‪ ،‬لەكاتێكدا ســاڵی‬ ‫رابردو ‪ 222‬هەزار تۆن وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ئەمیــن محەمــەد‪ ،‬وتیشــی "ســایلۆی‬ ‫پیرەمەگــرون‪ ،‬كــە ‪ 89‬هــەزار تۆن گەنم‬ ‫دەگرێــت‪ ،‬ســایلۆی سەیدســادق بــە‬ ‫توانــای لەخۆگرتنــی ‪ 40‬هەزار تۆن تەواو‬

‫بــون‌و گەنــم وەردەگــرن‪ ،‬ســایلۆیەكی‬ ‫دیكــەش لە رانیــە بەتوانای لەخۆگرتنی‬ ‫‪ 40‬هــەزار تــۆن‌و‪ ،‬ســایلۆیەكی دیكــە بە‬ ‫هەمــان توانا لــە چەمچەمــاڵ لەقۆناغی‬ ‫جێبەجێكردنــدان‪ ،‬بڕیــارە لەكەالریــش‬ ‫سایلۆیەك دروستبكرێت"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئەوەشــی خســتەڕو‪ ،‬وەزیری‬ ‫بازرگانــی‌و پیشەســازی هەرێمیــش بــۆ‬ ‫هــەر پارێزگایــەك ‪ 10‬خەزانــی تایبەتــی‬ ‫لەشــێوەی حــەوز بۆ دروســتكردوین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی گەنمەكــەی تێبكەین‌و لەخراپبون‬ ‫دەیپارێزێت‪ ،‬كــە پانی ‪ 20‬مەترەو درێژی‬ ‫‪ 100‬مەترە‪.‬‬ ‫لیژنەی كشتوكاڵ دەچێتە بەغداد‬ ‫ئەندامێكــی لیژنــەی كشــتوكاڵ‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بــۆ "چاودێر"‬ ‫دەڵێــت "بڕیارمــان داوە لەدەرفەتێكــدا‬ ‫ســەردانی بەغــداد بكەیــن‪ ،‬بــۆ بینینــی‬ ‫وەزیــری بازرگانی‌و دارایی عیــراق‪ ،‬تاكو‬ ‫لەنزیكــەوە گرفتــی جوتیارانیان بۆ باس‬ ‫بكەیــن‪ ،‬كە دواكەوتنی ئــەو پارەیە‪ ،‬چ‬ ‫كاریگەرییەكــی خراپــی خستۆتەســەر‬ ‫ژیانی جوتیاران"‪.‬‬

‫غەریب مســتەفا‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫دواكەوتنــی ئەم پارەیە‪ ،‬وای لەجوتیاران‬ ‫كــردوە‪ ،‬ســود لــەو بڕیــارەی حكومەتی‬ ‫ناوەنــدی وەرنەگــرن‪ ،‬كــە بــەو نرخەی‬ ‫حكومــەت دیاریكــردوە‪ ،‬گەنــم بــدەن‬ ‫بەســایلۆكان‪ ،‬چونكــە پارەكــەی‬ ‫دوادەكەوێــت‪ ،‬ناچــارن بەنرخــی كەمتر‬ ‫بیفرۆشــن بەبازرگانــەكان‌و ئــەوان‬ ‫بیفرۆشنەوە بەسایلۆ‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاشكراشــی كرد‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫بــازرگان لەســەر خەتن‪ ،‬ئەگەر ســااڵنی‬ ‫رابردو بازرگان لە‪ %20‬گەنمی جوتیارانیان‬ ‫كڕیبایــە‪ ،‬ئەم ســاڵ رێژەكــە ‪% 60 -50‬‬ ‫بەرزبۆتەوە‪.‬‬ ‫جوتیاران هەڕەشەی گەورە دەكەن‬ ‫وتەبێــژی وەزارەتــی كشــتوكاڵ‌و‬ ‫ســەرچاوەكانی ئــاوی حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫بــۆ "چاودێــر" رونیدەكاتــەوە‪ ،‬جوتیاران‬ ‫لەمساڵیشــدا روبــەروی كێشــە‬ ‫بونەتەوەو بۆ ماوەی ‪ 15‬رۆژ دەبێ‌‬ ‫لەســەرەن‪ ،‬بۆ هەر شــەوو‬ ‫رۆژێك بڕی ‪ 100‬هەزار‬

‫دیناریان لێ‌ وەردەگیرێت‪ ،‬هەر جوتیارێك‬ ‫تاكو گەنمەكەی رادەســت دەكات‪ ،‬ســێ‌‬ ‫ملیۆن دیناری لێ‌ وەردەگیرێت لەبەرامبەر‬ ‫بارە گەنمەكەی‪.‬‬ ‫ئەنــوەر عومــەر‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەك لەئەنجومەنی وەزیران كراو‬ ‫لیژنەیەك بەسەرۆكایەتی جێگری سەرۆكی‬ ‫حكومــەت پێكهات‪ ،‬بۆ ئــەوەی جوتیاران‬ ‫ئەو خەرجییە زۆرە نەكەن‪ ،‬چونكە پارەی‬ ‫ساڵ رابردو وەرنەگیراوە‪ ،‬بەوپێیە پارەی‬ ‫ئەمساڵیش زۆر دوادەكەوێ‌‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬جەختــی لەوەشــكردەوە‪،‬‬ ‫هەڕەشــەی جوتیاران بۆ نەچاندنی گەنم‬ ‫كێشــەیەكی گەورەیە‪ ،‬لەگــەڵ وەزارەتی‬ ‫بارزگانــی‌و ئەنجومەنــی وەزیــران دەبــێ‌‬ ‫چارەســەری كێشــەكەی بكەیــن‪ ،‬كاتێك‬ ‫وەزیری كشــتوكاڵ گەڕایەوە كۆبونەوەی‬ ‫تایبــەت دەكەن‪ ،‬چونكە ناكــرێ‌ جوتیار‬ ‫ماندوبكرێ‌‌و‪ ،‬بەوشــێوەیە گەنمەكەی لێ‌‬ ‫وەربگیرێت‪.‬‬

‫ێ ملیار‬ ‫كامێرا جێگیرەكان نزیكەی س ‌‬ ‫دیناریان تێچوە‪ ،‬بەاڵم كاریان پێ ناكرێ‬ ‫چاودێر‪ -‬جێگر ئیبراهیم‪:‬‬ ‫ماوەیەكی زۆرە كامێرا جێگیرەكانی‬ ‫چاودێریی هاتوچۆ لە هەندێ شەقام‬ ‫ێ ملیار‬ ‫داندراون‌و‪ ،‬نزیكەی س ‌‬ ‫دیناری تێچوە‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫كاریان پێناكرێت‪ ،‬شۆفێرانیش باس‬ ‫لەوەدەكەن‪ ،‬نازانن ئەو كامێرایانە ئیش‬ ‫دەكەن‪ ،‬یان نا‪ ،‬چونكە لە نزیك كامێرا‬ ‫جێگیرەكان‪ ،‬مەفرەزەكانی هاتوچۆ‬ ‫كامێرای گەڕۆكیش دادەنێن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫واتای ئەوەیە‪ ،‬كامێرا جێگیرەكان‬ ‫كارناكەن‪ ،‬یان بۆ كۆكردنەوەی پارەی‬ ‫زیاتر لەشۆفێران كامێرای گەڕۆكیش‬ ‫دادەنرێت‪ .‬الی خۆشیەوە وتەبێژی‬ ‫هاتوچۆی سلێمانی‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫گرێبەستی دانانی كامێرای جێگیر‬ ‫لەگەڵ ئەوان نەكراوەو تەواوبونیشی‬ ‫پەیوەندی بە ئەوانەوە نییە‪ ،‬تەنها‬ ‫دیاریكردنی شوێنی كامێراكان‬ ‫ئەركی ئەوانە‪ .‬هاوكات بەڕێوەبەری‬ ‫كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكە‪ ،‬باس‬ ‫لەوەدەكات‪ ،‬پرۆژەكە تەواوبوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی نەبونی پارەوە حكومەت لێیان‬ ‫وەرناگرێتەوە‪.‬‬

‫هاتوچۆی سلێمانی‪ :‬وەرگرتنی‬ ‫پرۆژەكە كاری ئێمە نییە‬ ‫وتەبێــژی بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫گرێبەســتی دانانی كامێرا جێگیرەكانی‬ ‫هاتوچــۆ لەگــەڵ پارێزگای ســلێمانیدا‬ ‫كراوە‪ ،‬كاتی وەرگرتن‌و ماوەی تەواوبونی‬ ‫پڕۆژەكەو كارە یاســاییەكانی پەیوەندی‬ ‫بەئێمــەوە نییــە‪ ،‬ئــەوەی پەیوەندیــی‬ ‫بەئێمەوە هەیە‪ ،‬شــوێنی دانانی كامێرا‌و‬ ‫جــۆری كامــێ و ئیشــپێكردنەكەی‬ ‫دەكەوێتــە ســەر بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫هاتوچۆ‪.‬‬ ‫كاروان ســدیق‪ ،‬وتیشــی "كامێراكان‬ ‫بەپێی ســتانداردی جیهانین‪ ،‬مەرجیش‬ ‫بــۆ دانانی كامێرا ئەوەیــە‪ ،‬كە زۆرترین‬ ‫روداوی هاتوچــۆ لەكوێ رو دەدات‌و‪ ،‬لە‬ ‫كوێ تیژڕەوی لە ســەروی یاساوە بێت‪،‬‬ ‫كامێــراكان لەو شــوێنانە دادەنرێن‪ ،‬كە‬ ‫خێرایــی لەســەروی ‪60‬كیلۆمەتــرەوە‬ ‫بێــت‪ ،‬واتا لەخــوار ‪ 60‬دانانرێت لە نێو‬ ‫شاردا" ‪.‬‬ ‫"حكومەت پرۆژەكەمان لێ‬ ‫وەرناگرێت"‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬خاوەنــی كۆمپانیــای‬

‫‪,,‬‬

‫‪,,‬‬

‫كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكە‪:‬‬ ‫پرۆژەی كامێرا جێگیرەكانمان‬ ‫تەواوكردوە‪ ،‬بەاڵم حكومەت‬ ‫بەهۆی بێپارەییەوە لێمانی‬ ‫وەرناگرێت‬ ‫بازیــان‪ ،‬كــە جێبەجێــكاری پــرۆژەی‬ ‫دانانی كامێــرا جێگیرەكانی هاتوچۆیە‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی وت "مــاوەی پڕۆژەكــە‬ ‫هەشــت مانگــە‪ ،‬بــەاڵم ســاڵ‌و نیوێكە‬ ‫دەســتی پێكــردوە‪ ،‬ئیشــی ئێمە وەك‬ ‫كۆمپانیــا كۆتایــی هاتــوەو ئامادەیــن‬ ‫تەســلیمی حكومەتی بكەینــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە هۆی نەبونی پارەوە‪ ،‬تائێســتا لێیان‬ ‫وەرنەگرتوین"‪.‬‬ ‫فەرحــان تاڵەبانی‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫بڕی تێچــوی پڕۆژەكە‪ ،‬دو ملیارو ‪،850‬‬ ‫ملیۆن دینارە‪ ،‬جۆری كامێراكان ترینزۆی‬

‫ئەڵمانییــە‪ ،‬دەتوانرێــت راســتەوخۆ‬ ‫ببەســترێت بــە بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫هاتوچۆوە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی كەموكورتی لە‬ ‫بەشــەكانی بەڕێوەبەرایەتیــی هاتوچۆدا‬ ‫نەتوانــراوە لەئێســتادا ئــەم كاری‬ ‫بەستنەوەیە بكەین‪.‬‬ ‫كامێرای جێگیرو گەڕۆك پێكەوە‬ ‫دادەندرێن‬ ‫عەدنان ئەحمەد‪ ،‬شــۆفێری تاكسی‪،‬‬ ‫دەڵێت "كامێرای هاتوچۆ لەبەرژەوەندیی‬ ‫هاواڵتیاندایــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو كامێــرا‬

‫هاتوچۆی‬ ‫سلێمانی‪:‬‬ ‫وەرگرتنی‬ ‫پرۆژەی كامێرا‬ ‫جێگیرەكان‬ ‫ئەركی ئێمە نییە‬ ‫جێگیرانەی دانراون‪ ،‬كەس نازانێت ئیش‬ ‫دەكــەن‪ ،‬یان نا‪ ،‬زۆرجــار دەبینیت‪ ،‬كە‬ ‫فالشەكەی لێ دەدات‪ ،‬بەاڵم نەمبیستوە‪،‬‬ ‫غەرامە بۆ كەس بنوسرێت"‪.‬‬ ‫عەدنان‪ ،‬پێشــیوایە‪ ،‬ئــەم كامێرایانە‬ ‫ئیــش ناكەن‪ ،‬كە ئیش بكەن پێویســت‬ ‫ناكات‪ ،‬كامێرای گەڕۆك لە نزیك كامێرا‬ ‫جێگیرەكانــەوە دابنرێــت‪ ،‬ئەمــە زۆر‬ ‫دوبارە دەبێتەوە ‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شەپۆلی ئاوارەكان‪ ،‬قەیرانی هەنوكەیی‌و‬ ‫كاریگەرییە دور مەوداكانی‬ ‫چونكە لەكاتێكــدا حاڵەتەكانی ئاوارەبون‬ ‫دەگۆڕێــن بــۆ شــەپۆلی ئاوارەبــون‪ ،‬كۆچی‬ ‫سەرتاســەری ئــاوارە‪ ،‬ئەوكاتــە پڕنســیپە‬ ‫گشــتییەكە بایەخی خۆی لەدەســتدەدات‌و‪،‬‬ ‫بەرژەوەندی بااڵی‌واڵت دێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەمەوێت بەرلەوەی باس لەكێشەی‬ ‫ئــاوارە بكەیــن لەكوردســتان‪ ،‬نمونەیەكــی‬ ‫بخەمــە بەرچــاو لەســەر دیــدی ئەوروپا بۆ‬ ‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫مەسەلەی ئاوارە‪.‬‬ ‫لەســەرەتای بەهــاری عەرەبیــدا‪ ،‬كــە‬ ‫لــەڕوی پڕنســیپەوە ئامێزكردنــەوە بــۆ شــەپۆلەكە روی لــە لیبیا كــرد‪ ،‬موعەممەر‬ ‫خەڵكانــی كارەســاتبار‪ ،‬یەكێكــە لەبەهــا قەزافــی ئەوروپاییەكانــی وریــا دەكــردەوە‬ ‫مرۆییــە گرنگــەكان‪ ،‬بەگوێــرەی جاڕنامــەی لــەوەی ئەگەر حوكمی ئەو لەناو بچێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫جیهانــی مافەكانی مرۆڤیــش‪ ،‬هەمو واڵتانی شــەپۆلێكی ئاوارە ڕو لەواڵتە ئەوروپییەكان‬ ‫دنیــا پابەندكــراون بەوەی بەهانــای ئاوارەو دەكات‪.‬‬ ‫پەنابەرەكانەوە بچن‌و بەپێی توانا كۆمەكیان‬ ‫لەئێستاشدا كە ئەو شەپۆلەڕوی لەواڵتانی‬ ‫پێشكەشبكەن‌و لەئازارەكانیان كەم بكەنەوە‪ .‬ڕۆخەكانــی باكــوری دەریای ســپی كردوە‪،‬‬ ‫كــورد لــەڕوی ســایكۆلۆژی‌و كەلتــوری بەدەیــان پەنابــەر لەدەریــادا نقــوم بــون‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەوە‪ ،‬بەبــێ‌ هەبونــی جاڕنامەی دەوڵەتانــی یەكێتــی ئەوروپــا هەماهەنگــی‬ ‫گەردونی مافی مرۆڤیش‪ ،‬یەكێك لەكۆمەڵگە بەپەلەیان كرد بــۆ رێگریكردن لەوەی ئەوان‬ ‫هەرە بەخشــندەو عاتیفییەكانــەو‪ ،‬هەر ئەو ناویاننــاوە «كۆچی نایاســایی» مەبەســت‬ ‫خەســڵەتەش ‌وادەكات زۆرجــار كایەكانــی لەكۆچی هەڕەمەكی‌و بەلێشاوە‪.‬‬ ‫ژیــان بدۆڕێنێت‪ .‬گەلێك جاریــش دەبینین‌و‬ ‫هەروەهــا بەغــدا‪ ،‬كــە پایتەختــی واڵتی‬ ‫دەخوێنینــەوە كــە دەســتەواژە گەلــی عیراقــە‪ ،‬ئامادەنیــە پێشــوازی لەشــەپۆلی‬ ‫لەشێوەی»دڵسافی‪ ،‬چاوبەستكردن‪...‬هتد» ئاوارەكان بكات‪ .‬لەسەدان ئاوارە تەنها چەند‬ ‫دەكرێنــە بەهانــەی شكســتی شۆڕشــەكانی سەد كەسێكی خەڵكی ڕومادی لێوەرگرتون‌و‬ ‫كورد‪.‬‬ ‫لەكامپێكی دەرەوەی بەغدا نیشتەجێیكردون‪.‬‬ ‫سەرەكی‬ ‫گرێی‬ ‫ســەر‬ ‫دەگوازمەوە‬ ‫لێرەوە‬ ‫لــەم دو نمونەیــەوە دەگەینــە یەك خاڵی‬ ‫ئەم نوسینە‪ ،‬بەم تەرزە‪:‬‬ ‫جەوهــەری‪ ،‬ئەویــش ئەوەیــە‪ :‬تەنانــەت‬ ‫لــەڕوی پڕنســیپەوە هیچ واڵتێــك نكوڵی ئەوروپــاش كە خۆیان داڕێــژەری جاڕنامەی‬ ‫لەوە ناكات كە پێویســتە هاوكاری ئاوارەكان جیهانــی مافی مرۆڤن‪ ،‬ئامادەنین پێشــوازی‬ ‫بكرێت‪ .‬بەاڵم ئایا ئەو پرنســیپە گشــتگیرە لەشەپۆلی ئاوارە بكەن‪.‬‬ ‫رەهایــە‪ ،‬بەبــێ‌ هیــچ دیســپلینێك دەچێتە‬ ‫كــورد چــۆن ئــەوەی كــرد؟ چــۆن بەبێ‬ ‫نــاو ســەنتەری سیاســەتی دەوڵەتەكانەوە؟ هیچ بەنــدو باوێك ملیۆنان ئــاوارەی هێنایە‬ ‫ئایــا دەوڵەتــەكان لەوەرگرتنــی ئــاوارەو شارەكانی كوردستان؟‬ ‫پەنابەرەكانــدا‪ ،‬هیــچ رێوشــوێنێك پێــڕەو‬ ‫لەئێســتادا كێشــەی ئاوارەكانــی شــەڕی‬ ‫ناكــەن‌و بەهەڕەمەكــی ئــاوارە وەردەگــرن؟ داعش‪ ،‬دیارترین كێشەیەكی مرۆیی‌و ئیداری‌و‬ ‫بێگومان نەخێر‪.‬‬ ‫ئابورییــە كــە روی لەكوردســتان كــردوە‪.‬‬

‫كێشەكان زیاتر لەم خااڵنەدا چڕ دەبنەوە‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬گۆڕینــی ســیمای دیموگرافــی‬ ‫كوردســتان‪ .‬زۆربونــی ژمارەی دانیشــتوانی‬ ‫كوردســتان بەزیاتــر لــە‪ 2‬ملیــۆن هاواڵتی‪،‬‬ ‫لــەدەرەوەی توانــای لەخۆگرتنی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬كێشــەی تێكەاڵو نەبونی كەلتوری‬ ‫ئــاوارەكان‪ ،‬لەگــەڵ كەلتــوری خەڵكــی‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬نــەك هــەر تێكــەاڵو نابــن‪،‬‬ ‫بەڵكو لەئێســتاوە ســەرەتای لێكخشــانێكی‬ ‫زبــری نێوان كەلتــوری ئــاوارەكان‌و خەڵكی‬ ‫كوردســتان ســەریهەڵداوە‪ .‬دورنیە كێشــەی‬ ‫گەورەی لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬كێشــەی كارگێــڕی ئاشــكرا‬ ‫بەدیدەكرێــت‪ ،‬دامــو دەزگاكانــی حكومەتی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬ئەزمــون‌و توانــای‬ ‫ئەوەیان نیە ئیدارەی دۆسیەیەكی زەبەالحی‬ ‫لەو جۆرە بدەن كەلەماوەی شــەو و ڕۆژێكدا‬ ‫بۆیان دروستبو‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬الیەنێكی تری كێشەكە‪ ،‬بریتییە‬ ‫لەكێشــەی دارایی‌و ئابــوری‌و خزمەتگوزاری‪،‬‬ ‫بێگومان دارایی‌و ئابوری كوردستان‪ ،‬لەناكاو‬ ‫دوچــاری زیــاد بونێكــی چــاوەڕوان نەكراو‪،‬‬ ‫زیادبونی ژمارەی دانیشــتوان بەملیۆن بوە‪.‬‬ ‫بۆیــە ناتوانێــت داخوازییەكانی ئــەو گۆڕانە‬ ‫گەورەیە دابین بكات‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬ئەگەر بەغدا وەك ڕایدەگەیەنێت‬ ‫لەبــەر پاراســتنی دۆخــی ئەمنــی‪ ،‬ترســی‬ ‫دزەكردنی تیرۆریســتان لەنــاو ئاوارەكانەوە‬ ‫ڕێگەنــادات بــەوەی بچنــە بەغــدا‪ ،‬ئایــا چ‬ ‫گرەنتییــەك هەیــە بۆ ئەوەی ئەو شــەپۆلی‬ ‫ئاوارەیــە كێشــەی ئەمنییان بۆ كوردســتان‬ ‫نەهێنــاوە‪ .‬لەكاتێكــدا دەیــان نمونەی رون‬ ‫لەبەردەستە‪.‬‬ ‫شەشــەم‪ :‬كــورد لەبەر ئــەوەی ئەزمونی‬ ‫پێشــوەختی نەبــو لەمامەڵەكــردن لەگــەڵ‬ ‫كێشــەیەكی گــەورەو فرەڕەهەنــدی لــەم‬ ‫جۆرەدا‪ ،‬لەسەر بنەمای پڕنسیپەكە مامەڵەی‬

‫كــرد‪ .‬پێی وابو ئەگەر ڕێوشــوێن بگرێتە بەر‬ ‫بــۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو پرســە‪ ،‬بەشــۆڤێنی‬ ‫لەقەڵەمدەدرێــت‌و زیــان دەكات‪ .‬ئەمجــۆرە‬ ‫بیركردنەوەیــە الی زۆرینــەی هــەرە زۆری‬ ‫میدیا‌و بەرپرسانی كورد باوبو‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬لەبنەڕەتدا هەرێمی كوردســتان‬ ‫دوچــاری ئابڵۆقەیەكــی دارایــی‌و ئابــوری‬ ‫كــراوە‪ .‬كێشــەی ئاوارەكانیــش بارەكــەی‬ ‫قورســتركردوە‪ .‬دەرچەیەكیش بۆ دەربازبون‬ ‫لەم كێشە قوڵە بەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫هەشــتەم‪ :‬كێشــەی نەبونــی یاســایەك‬ ‫بــۆ ڕێگەگرتــن لەكڕیــن‌و فرۆشــتنی زەوی‌و‬ ‫موڵــك بەئــاوارەكان‪ ،‬گەورەتریــن كێشــەیە‬ ‫كەلەداهاتوی دوردا كورد هەست بەزیانەكانی‬ ‫دەكات‪ .‬لەكوێی دنیادا ئاوارە ئەتوانێت موڵك‬ ‫بكڕێــت؟ لــەوەدا هەوڵێــك هەیە بــۆ كڕینی‬ ‫خاكی كوردســتان بەپارەی واڵتانی عەرەبی‪،‬‬ ‫ئــەوەش بۆ تەســویە كردنی كێشــەی زەوی‬ ‫لەعیراقدا‪ .‬لەكاتێكدا دەســتەاڵتدارانی شیعە‬ ‫لەبەغدا ڕێگەنادەن ئاوارەكان بگەڕێنەوە سەر‬ ‫ماڵ‌و حاڵــی خۆیان‪ ،‬دەركردنی ســوننەكان‬ ‫لەبەغدا‪ ،‬الیەكی هاوكێشــەكەیەو‪ ،‬نیشتەجێ‬ ‫كردنیشــیان لەهەرێمی كوردستاندا الیەكەی‬ ‫تری هاوكێشەكەیە‪.‬‬ ‫دواجــار‪ :‬ئەگــەر هەرێمــی كوردســتان‪،‬‬ ‫نەتوانێت ئیندیمــاج بەئاوارەكان‌و كەلتوریان‬ ‫لەنــاو هەنــاوی كەلتــوری كوردیــدا بــكات‪،‬‬ ‫ئەگەر بەرنامەیەكــی نەبێت بۆ ڕێگری كردن‬ ‫لەســەرهەڵدانی كێشــەی موڵكداری كێشــە‬ ‫یاســاییەكانی تــر‪ ..‬ئــەوا لەئاینــدەی دوردا‬ ‫كوردســتان دەكەوێتــە بەردەم ســڕینەوەی‬ ‫‌وجــودی‪ .‬ئەمــە ئــەم كێشــەیە كــە ئێمــە‬ ‫لەســەرەتای هاتنــی ئاوارەكانــەوە بەردەوام‬ ‫مەترســییەكەیمان زەق دەكــردەوە‪ ..‬ئــەو‬ ‫كێشــەی ئێســتا ســەرەتاكانی دەركەوتون‪.‬‬ ‫بــەاڵم وەك هەمیشــە بەرپرســە بڕیــار‬ ‫بەدەستەكانی كورد‪ ،‬هەستی پێناكەن‪.‬‬

‫رۆژئاوای كوردستان‬ ‫گۆڕینی دەستكەوتی سەربازی بۆ دەستكەوتی سیاسی‬

‫حسێن رابی‬ ‫لــەدوای هێرشــە تیرۆریســتییەكەی‬ ‫ئەمجــارەی چەتەكانــی داعــش بــۆ‬ ‫ســەر كۆبانی‌و شــەهید‌و برینداركردنی‬ ‫ســەدان هاواڵتــی لەالیــەن ئــەم گروپە‬ ‫تاوانكارەوە‪ ،‬ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی‬ ‫پارتــی یەكێتی دیموكراتیــی (پەیەدە)‬ ‫لەگفتۆگۆیــەك لەگەڵ ئاژانســی هەواڵی‬ ‫دوغــان (‪)DHA‬دا دەڵێــت «هەمــو‬ ‫ئامــاژەكان بــەو ئاراســتەیەدان كــە‬ ‫هێرشبەران لەتوركیاوە دزەیان كردوە»‪،‬‬ ‫بــەاڵم دواتر كاتێك فەرمانــدە بااڵكانی‬ ‫یەپەگــە‪ ،‬باڵــی ســەربازی پەیــەدە‪،‬‬ ‫رایانگەیانــد‪ ،‬ئــەوان هیــچ بەڵگەیەكی‬ ‫دروســتیان لەبەردەســت نییــە كــە‬ ‫بەتەواوی نیشــانبدات ئەو هێرشــبەرانە‬ ‫لەتوركیــاوە هێرشــەكەیان ئەنجامدابێ‌‪،‬‬ ‫جارێكیتر ئاژانســی ناوبــراو پەیوەندی‬ ‫بەساڵح موسلیمەوە كردەوەتەوە‪ .‬ساڵح‬ ‫موسلیم لەو لێدوانە نوێیەیدا بۆ ئاژانسی‬ ‫دۆغــان دەڵــێ «یەپەگە شــتێكی وای‬ ‫نەگوتوە‪ .‬ئــەوان دەڵێن ئەو هێرشــانە‬ ‫لــەالی باكورەوە كــراون؟ ئێ لەباكوری‬ ‫كۆبانــێ‌ كوێــی لێیە؟ ســنورێكی لێیە‪.‬‬

‫یانی راســتە ناكرێ بەدڵنیایی تەواوەوە‬ ‫بگوتــری كە لەتوركیــاوە هاتون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەپەگــە چەند كەس لــەو چەكدارانەی‬ ‫داعشی بەدیلگرتوە‌و بەم نزیكانە ئەوان‬ ‫هەمو شتەكان ئاشكرا دەكەن‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫جارێ ناتوانم بەتەواوەتی ئەو مەسەلەیە‬ ‫پشتڕاســت بكەمــەوە»‪( .‬ماڵپــەڕی‬ ‫‪.)٢٠١٥/٦/٢٥ nnsroj.com‬‬ ‫هەمــو كەســێك بەڕونــی دەزانێــت‬ ‫كارەكانی داعش لەبەرژەوەندی توركیاو‬ ‫ئــەو بەرەیەدایە‪ ،‬كە بە بەرەی ســوننە‬ ‫ناســراوە‌و ئەگــەر ئەم گروپە هێرشــی‬ ‫بەربــاوی نەهێنایەتــە سەركوردســتان‬ ‫بــەم شــێوەیە جیهــان بــەرەوڕوی‬ ‫نەدەبــوەوە‪ ،‬بەگشــتیی بیركردنــەوەی‬ ‫زۆری ناوێت بۆ ئەوەی تێبگەین‪ ،‬داعش‬ ‫بۆچی دروســتبوەو بۆچی تا ئەو رادەیە‬ ‫بەهێز كراوە‪.‬‬ ‫ساڵح موســلیم بەئاشكرا رایدەگەێنێت‬ ‫توركیا لەپشــت هێرش بۆ كۆبانییەوەیە‪،‬‬ ‫بێگومــان كــەس نییــە ئەمــە نەزانێت‪،‬‬ ‫(هەرچەنــد فەرماندەیــی یەپەگــە زۆر‬ ‫سیاســەتمەدارانە دەڵێــن بەدروســتی‬ ‫نازانیــن!) بــەاڵم مەبەســتی ســاڵح‬ ‫موســلیم چییە؟! ئایــا دەیەوێت حەیای‬ ‫دەســەاڵتدارنی توركیــا بەرێت؟ ئەمەیان‬ ‫ئامانــج ناپێكێــت‪ ،‬چونكــە‪ ،‬جــارێ‬ ‫بــەوردی رون نییــە چ رێژەیەك لەتوركە‬ ‫موســڵمانەكانی توركیا هاوســۆزی كورد‬ ‫یــان داعشــن! ئاماژەكان پێمــان دەڵێت‬ ‫الیەنگرانــی ئاكەپە زۆر رقیــان لەداعش‬ ‫نییــە‪ ،‬ئەگــەر ئاكەپــە پێشــتر بەهــۆی‬ ‫دەنگدەرە كوردەكانیەوە تۆزێك هەســتی‬ ‫بە بەرپرســیارەتی بكردایە (كە هەرگیز‬

‫نەیكــردوە) لەم هەڵبژاردنەی دواییدا ئەو‬ ‫دەنگدەرە كوردانەشی نەما!‬ ‫ئایا بەڕێز موسلیم دەیەوێت بەئەمریكا‬ ‫بڵێــت توركیــای هاوپەیمانی هاوســۆزو‬ ‫پشتیوانی داعشــە؟! ئەمەشیان هەڵەیە‪،‬‬ ‫چونكــە ئەمریــكا تاقــە كارێــك بیكات‬ ‫گفتۆگۆیە لەگەڵ توركیا‪ ،‬ئەوانیش یەكەم‬ ‫شــت داوای دەكەن بریتییە لەوەی هێزە‬ ‫نێودەوڵەتییــەكان‪ ،‬لەجیاتــی ئــەوەی‬ ‫پشــتی كورد بگرن‪ ،‬پشتی كرێگرتەكانی‬ ‫توركیا لەســوریا بگرن‪ ،‬بۆ ئەوەی لەگەڵ‬ ‫رژێمی سوریا شەڕ بكەن‪.‬‬ ‫لەهەرحاڵــدا ئەمجــۆرە لەلێدوان تەنها‬ ‫ئەگــەری ئــەوەی لەداهاتــودا توركیــا‬ ‫كەمتــر پشــتی داعــش بگرێــت الوازتــر‬ ‫دەكات‌و ناهێڵێــت توركیــا بەچاوێكیتــر‬ ‫جگە لەم چاوە پیســەی ئێستای سەیری‬ ‫كوردستانی سوریا بكات‪.‬‬ ‫یەكێــك لەخاڵــە هــەر الوازەكانــی‬ ‫نەبونــی‬ ‫ســوریا‬ ‫كوردســتانی‬ ‫سیاسەتمەداری واقعبین‌و شارەزایە لەناو‬ ‫گۆڕەپانــی سیاســییدا‪ ،‬كە دەســكەوتە‬ ‫ســەربازییەكان بگۆڕێت بۆ دەســكەوتی‬ ‫سیاســیی‌و بەشــێوەیەك لەشــێوەكان‬ ‫ســتاتۆی كوردســتانی ســوریای پــێ‬ ‫بنیادبنرێــت‌و لەهەمانكاتــدا ژیانــی‬ ‫دانیشــتوانی باكوری خۆرهەاڵتی ســوریا‬ ‫بەهەمو پێكهاتەكانییەوە لەدەســتدرێژی‬ ‫چەتەكانــی داعــش‌و پشــتیوانەكانی‬ ‫بپارێزێــت‪ .‬بێگومــان دوژمنایەتــی روت‬ ‫لەگــەڵ دوژمنــكاری واڵتێكــی گــەورەو‬ ‫خاوەن نفــوزی وەك توركیا ئەو ئامانجە‬ ‫ناهێنێتە دی‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫هەمواری یاسای سەرۆكایەتی‌و‬ ‫دۆخی ناهەمواری هەرێم!‬

‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫هەفتەی رابردوو‪ ،‬گۆڕەپانی سیاسی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بە دۆخێكی پڕ لە گرژی‌و‬ ‫ئاڵۆزیــدا تێپــەڕی‪ ،‬بە جۆرێك كە ســەنگەربەندی قۆناغەكانی پێشــوو دوبارە بۆوە‌و‬ ‫روداوی خوێندنەوەی ئاســایی بۆ پرۆژە یاســای سەرۆكایەتی هەرێم وای كرد‪ ،‬هەموو‬ ‫الیەنــەكان‪ ،‬رووپــەڕی ماڵپەڕەكان و شاشــەی تەلەفزیۆنەكانیان كردبووە ســەنگەری‬ ‫بەرگری لە حزبەكانیان‌و دژایەتی ئەوی دی‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 23‬ی حوزەیران‪ ،‬لە رۆژمێری سیاســی هەرێمی كوردســتان‪ ،‬جیاواز بوو لە‬ ‫رۆژەكانی تر‪ ،‬بۆ یەكەم جار پارتی دیموكراتی كوردســتان‪ ،‬دانیشــتنەكانی پارلەمانی‬ ‫كوردســتانی بایكۆت كرد ئیدی بە ناچاری بێت یان بە هۆیەكی تر‪ ،‬ئەویش بەبیانوی‬ ‫ئەوەی كە رێگری بكات لە خوێندنەوەی یەكەم بۆ چەند پڕۆژە یاسایەك كە پەیوەستن‬ ‫بە داهاتووی واڵت‌و سیستمی حكومڕانی لە هەرێم‪.‬‬ ‫هــۆكاری ئەم گرژیــەو‪ ،‬بایكۆتەكەی پارتــی‪ ،‬بەهۆی پێشكەشــكردنی چوار پرۆژە‬ ‫یاســا بوو لەالیــەن هەریەك لە (یەكێتــی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتوو) ســەبارەت بە‬ ‫هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و‪ ،‬كەمكردنەوەی دەسەاڵتەكانی سەرۆكی‬ ‫هەرێم‪.‬‬ ‫ئێســتا هەرێمی كوردســتان‪ ،‬جیا لەوەی بە دەســت چەندین قەیرانی قوڵی‪ ،‬وەك‬ ‫(مووچە‪ ،‬كارەبا‪ ،‬بەنزین‪ ،‬ئاو) لە سەرو هەمووشیانەوە جەنگی دژی داعش دەناڵێنێت‪،‬‬ ‫قەیرانی دووبەرەكی‌و لێكترازانی الیەنەكانیشــی هاتە ســەر كە ئەگەر بە لۆژیكی ئەقڵ‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ نەكەن رەنگە بە ئاقارێكی خراپدا بمانبات‪.‬‬ ‫قورســتر لەم قەیرانانەش‪ ،‬ئەوەیە كە رۆژی ‪ 1‬ی تەموز‪ ،‬پشــووی پارلەمان دەست‬ ‫پێــدەكات‌و‪ ،‬چیتر پارلەمان ئەگەر دانیشــتنی نائاســایی نەبێت‪ ،‬ناتوانێت دانیشــتنە‬ ‫ئاســاییەكانی بەڕێوە ببات‪ ،‬لە هەمان كاتیشــدا رۆژی ‪20‬ی ئاب‪ ،‬ماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫ئێستای هەرێم كۆتایی دێت رەنگە ئەمەش كێشەكان ئالۆزتر بكات‌و كەمی كات ببێـتە‬ ‫هۆی كێشەی دی‪.‬‬ ‫هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دەتوانێت بەردی بناغەی سیستەمێكی‬ ‫پارلەمانــی بێــت‌و هەرێمی كوردســتان بــەرەو دامەزراوەیی ببات‪ ،‬بۆیە دروســت نیە‬ ‫بــە چاوی بەرژەوەندی تاكەكســی یان تاك حیزبی لەمە بروانرێــت‪ ،‬بەڵكو دەبێت بە‬ ‫چاویلكــەی بەرژەوەنــدی بااڵی نەتەوەیــی‌و بونیادنانی واڵتێكی دامــەزراوە بۆ نەوەی‬ ‫داهاتوو ببینرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا الیەنە سیاسیەكان لە هەرێم رێكدەكەون‪ ،‬یان ئەوەتا بە زۆرینەی یاسایی‪،‬‬ ‫پڕۆژەكە تێدەپەڕێنرێت‌و رەنگە قەیرانی تر لەوە بكەوێتەوە؟‬ ‫ئایــا الیەنە سیاســییەكان رێك دەكەون كــە بە بەرگێكی دیموكراســیانە‌و مۆدێرن‬ ‫كوردســتان بەرەو پێش ببەن‪ ،‬یان دەیانەوێ كوردســتان بە هەمان بەرگ‌و روخساری‬ ‫شێواوی دیموكراسی‌و ناجۆریەوە كاروانەكە درێژە پێ بدات؟‬

‫تەمموزی سياسى‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬ ‫تادێــت پلەكانــی گەرما بــەرز دەبێتەوە‌و‬ ‫تەریب‌و هاوشــان لەگــەڵ گەرمــای تەمموز‪،‬‬ ‫قەیرانەكانــی ئێمــەش قوڵتردەبنــەوە‪ ،‬رێك‌و‬ ‫رەوان دو رۆژی تــر پرســە گەرمــەكان‌و‬ ‫تەممــوز ئاوێتەی یەك ئەبــن‪ ،‬تەمموزی ئەم‬ ‫ســاڵ لەباشــور جاڕســكار و تیــن هێنەرترە‬ ‫بەراورد بەســااڵنی تر‪ ،‬چونكی تەمموزی ئەم‬ ‫ساڵی باشــور دەرگیرە لەگەڵ دۆخێك تیایدا‬ ‫كۆمەڵێــك پرســی گــەرم دەســتیان ناوەتە‬ ‫گەردنی لەرزۆكە پرۆسەی سیاسی‌و بەجۆرێك‬ ‫فەزایی سیاســیان لەئارەقی هیالكی زۆرینەی‬ ‫خەڵكدا ماندو و نائومێدكردوە‪.‬‬ ‫تایتڵی گەرمە پرســەكان ئەفسوس ئومێد‬ ‫كزكز ئەســوتێنێت‌و نیاز بەدۆخێكی باشــتر‌و‬ ‫ئەرێنیتــری بردۆتــە ئەوالی مەحاڵ‌و ئێســتا‬ ‫میللــەت لەبــێ‌ هیوایدا دەكوڵــێ‌! ئاخر چۆن‬

‫وانەبێت نیگا لەئێســتا بدەن‪ ،‬شەڕی داعش‪،‬‬ ‫قەیرانــی دارایی‪ ،‬پەیوەندییــە ناجێگیرەكانی‬ ‫هەرێــم‌و بەغــداد بەالیــەك‌و گەرمبونــی‬ ‫ملمالنێكانی نێوان هێزە سیاســیەكان لەسەر‬ ‫دەســتور‌و جێگیركردنــی جــۆرو شــێوازی‬ ‫سیســتەمی فەرمانڕەوایــی لەالیەكیتر‪ ،‬هەروا‬ ‫پرســی گــەرم تــا پلــەی ســوتێنەر‪ ،‬بابەتی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬ئاماژەی وەرزێكی گەرم‌و‬ ‫پــڕ ترســێنراوتر ئیزافەی گەرمە پرســەكان‌و‬ ‫قەیرانە قولەپێ‌ چارەكانی تر دەكات! باســی‬ ‫بــەرزی پلەكانی گەرمــاو وەرزە هاوینی خودا‬ ‫كرد چ دەربەندێك لەشــرۆڤەی سیاسی مرۆڤ‬ ‫كرددا بەیەكیان دەگەیێنێت!؟‬ ‫زانــا مرۆڤنــاس‌و سایكۆلۆجیســتەكان‬ ‫لەپۆلێن بەندكردنی میلەتە هۆشمەندو خۆش‬ ‫گفتــەكان و بێوەییــەكان پێوانــەی جــۆری‬ ‫سروشــت‌و كــەش‌و هەوایــان زانســتاندوە‪،‬‬ ‫لەمێژوشــدا بنــۆڕن ئەســكەندەری مەقدۆنی‬ ‫لەبابلەوە نامەیەك بۆ ئەرستۆ دەنێرێت حاڵی‬ ‫پەرێشــانی بەدەســت خەڵكی ئــەم ناوچەیە‬ ‫بــۆ دەنوســێت‪ ،‬لەوەاڵمدا ئەرســتۆ رێنوینی‬ ‫ئەســكەندەر دەكات كە پشــت بەخەڵكەكەی‬ ‫نەبەســتێت‪ ،‬چونكە بیركردنەوە‌و بڕیاردانیان‬ ‫تەشــبیهی سروشــتیانە‪ ،‬لەوپەڕی ساردی بۆ‬ ‫ئەوپــەڕی گەرمــی هاوســەنگی لەڕەفتاریاندا‬ ‫نیە! ئەم دۆخە وێرانەی ئێســتاش لەدۆخێكی‬

‫وادا بەرجەستە دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی پەیوست‬ ‫بەسروشتە‪ ،‬هەم پێوەرە زانستیەكان هەمیش‬ ‫مەقولــە مێژوییــەكان لەمانــا بەتاڵــدەكات‪،‬‬ ‫ئەبەدی بونی ئەم گەرمە ملمالنێیانیە عەجەب‬ ‫گەلۆ نە لەكڕێوە ســەهۆڵ بەندانی زستانا نە‬ ‫لەگەرمی‌و زۆری هاوینــدا دۆخەكان لەگەرمی‬ ‫ناكەون ســەرەداوی مێژو ناگــرم ئەم هەویرە‬ ‫ئاوكێشــە بــا ئێســتا پرســیار رێــژ كەین بۆ‬ ‫وەاڵمەكان‪ ،‬ئایندەی پرۆسەی سیاسی‌و گەرمە‬ ‫پرسەكان بسپێرین بەهێزە سیاسیەكان‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫چەندە توانــادارن خیانەتێكی پاك! لەڕابردو‬ ‫بكەن رابردوێــك دۆزەخ‌و مەنجەنیقی میللەت‬ ‫بو!‬ ‫میللەتێــك كــەم لەخوێنــدا نەگــەوزا كەم‬ ‫ئارەقی بەرخودانی نەڕشت ئێستا چارەسەری‬ ‫عەقاڵنــی بەســایكۆلۆژیەتێكی ســارد‬ ‫سیاسیەكان مەحكومی دیالۆگێكی مەدەنین بۆ‬ ‫سەرڕێگاخســتنی پڕۆژەیەكی گەل سودمەند‌و‬ ‫دیاریكردنی باشترین میكانیزمی كاركردن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی قەیرانەكان‌و گەرمەپرسەكان لەبۆتەیدا‬ ‫بتوێتــەوە‪ ،‬ئەنجام ئەوە مێرگی خۆشــبەختی‬ ‫بینادەكات‪ ،‬ئومێدەكان چەندە كزبن هیواكان‬ ‫چەندە شــاعێرانە بن بیركردنــەوەكان چەندە‬ ‫لەكەنــاری یوتۆپیــادا دەســتگیر بــن ئــەوە‬ ‫شــنەبای فێنككەرەوە بەردەبازی دەرباز بونە‬ ‫لەگەرمایی سوتێنەر‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫پارلەمانتارێكی جەهەپە‪:‬‬ ‫كۆبانی هەڵەبجەی دوومە‬

‫یەتكین‪ :‬دەبێت داود ئۆغلو‬ ‫كۆبانێ لەبەرچاوبگرێت‬

‫مەحمود توناڵ‪ ،‬پارلەمانتاری جەهەپە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئەو قەتلوعامەی لە كۆبانی‬ ‫رویدا‪ ،‬وەك دوەم روداوی هەڵەبجە‬ ‫وابوە‪ ،‬پێویستە واڵتانی نێودەوڵەتی‬ ‫لەم روداوە بێدەنگ نەبن‌و توركیاش‬ ‫باجی بەرپرسیارێتی خۆی بدات‪.‬‬

‫موراد یەتكین‪ ،‬گۆشەنوسی ناوداری‬ ‫تــوركــیــا دەڵــێــت «دەبــێــت ئەحمەد‬ ‫داودئــۆغــلــو لــەگــەڕی كۆبونەوەكانی‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ‪ ،‬دەبێت‬ ‫خۆی یەكالبكاتەوە بۆ درێژەپێدانی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و دۆخی كۆبانی لەچاو‬ ‫بگرێت‌و بیكاتە كارنامەی حكومەت»‪.‬‬

‫پڕۆسەی ئاشتی بەرەو كوێ‌؟‬

‫محەمەد ئیسماعیل‬ ‫دوای راگــەیــانــدنــی ئەنجامی كۆتایی‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا‪ ،‬كە لە ‪7‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪2015‬دا بەڕێوەچوو‪ ،‬جارێكیتر‬ ‫بابەتی قۆناغی پڕۆسەی ئاشتی هاتەوە‬ ‫ناو رۆژەڤەوە‪ ،‬چونكە دەنگۆی پێكهێنانی‬ ‫هاوپەیمانییەتی لە نێوان ئاك پارتی و‬ ‫مەهەپە هاتۆتە ئــاراوە‪ .‬مەرجی سەرەكی‬ ‫مەهەپەش كۆتایی هێنانە بەپڕۆسەی ئاشتی‪،‬‬ ‫ئاك پارتیش داوا لە هەدەپە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫‪ 80‬كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە‪ ،‬فشار‬ ‫لە پەكەكە بكات تاكو كۆتایی بەخەباتی‬ ‫چەكداریی بهێنێت‪ .‬زۆرینەی سیناریۆكان‬ ‫بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت‪،‬‬

‫بەستراوەتەوە بەقۆناغی چارەسەریی و‬ ‫داهاتوی ئەو پرسەوە‪ ،‬ئاك پارتی داوا لە‬ ‫هەدەپە دەكات چەك بە پەكەكە دابنێت‬ ‫و جەهەپەش گۆڕینی ناوی قۆناغەكە و‬ ‫شێوازی بەردەوامبونی دەوێت‪.‬‬ ‫قۆناغی چارەسەریی یان قۆناغی ئاشتی‪،‬‬ ‫پڕۆژەیەكە بۆ چارەسەری پرسی كورد لە‬ ‫توركیا‪ ،‬كە لەالیەن حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫و عەبدوڵاڵ ئۆجەالنی رێبەری پەكەكەوە‬ ‫دەستی پێكردووە‪ ،‬پڕۆژەكە بۆ كۆتایهێنان‬ ‫بە شەڕی ‪30‬ساڵەی نێوان پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان(پەكەكە) و سوپای توركیا‬ ‫هێنرایە ئاراوە كە لەو ماوەیەدا لە ‪40‬هەزارەوە‬ ‫بــۆ‪100‬هــەزار كــەس لــە هـــەردوو بەرەكە‬ ‫كوژراون‪ .‬بەهۆی تاوانە بكەر نادیارەكانەوە‬ ‫كە نازانرێت لەالیەن كێوە ئەنجامدراون‪،‬‬ ‫ئاماری كــوژراو و برینداری شەڕی نێوان‬ ‫پەكەكە و سوپای توركیا‌ تا ئێستاش بە‬ ‫تەواوی نازانرێ‪ ،‬شەڕی نێوان پەكەكە و‬ ‫توركیا لە ‪15‬ی ئابی ‪1984‬دا دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫تا ئــەوەی لە ساڵی ‪1999‬ەوە بۆ ‪،2004‬‬ ‫پەكەكە ئاگربەستی تاكالیەنەی راگەیاند و‬ ‫هەرخۆشی لە ساڵی ‪2004‬دا ئاگربەستەكەی‬ ‫شكاند‪ ،‬بەاڵم دوای ئەمە شەڕەكە توندتر‬ ‫بوو تا لە ساڵی ‪2011‬دا گەیشتە لوتكەی‬ ‫ئاڵۆزی‪ ،‬كاتێ‌ كار گەیشتە ئەمە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫توركیا پەنای بردە بەر ئیمراڵی بۆ ڕازیكرنی‬ ‫رێبەری پەكەكە ئەویش بە راگەیاندنی‬ ‫ئاگربەستی هەمیشەیی و گەیشتن بە‬

‫چارەسەریی‪ .‬لەبەرنامەیەكی تەلەفزیۆنیدا‬ ‫لە شەوی‌ ‪28‬ی كانونی دووەمی ‪2012‬دا‪،‬‬ ‫ئەردۆغان دەستپێكی دانوستانی لەگەڵ‬ ‫ئۆجەالندا راگەیاند‌و دوای چەندین مانگ‬ ‫لە دانوستانی نێوان حكومەت و ئۆجەالن‪،‬‬ ‫دواجار لەنەورۆزی ‪2013‬دا پەیامی عەبدوڵاڵ‬ ‫ئۆجەالن رێبەری بەندكراوی پەكەكە لە‬ ‫ئامەد بە هەردوو زمانی كوردی و توركیی‬ ‫خوێندرایەوە كە یەكێك لە خاڵەكانی‬ ‫پەیامەكە راگەیاندنی ئاگربەست بوو‪.‬‬ ‫قۆناغی چارەسەریی هەرچەنێك لە نێوان‬ ‫سیاسییەكاندا بەڕێوەبچێت‪ ،‬هاواڵتیانی‬ ‫مەدەنی رۆڵێكی بەرچاوی تێدا دەگێڕن‪.‬‬ ‫تورك و كورد‪ ،‬لە بیركردنەوەیاندا لەسەر‌‬ ‫قۆناغەكە جیاوازن‪ ،‬بەاڵم ئامانجی هەردووال‬ ‫ئــەوەیــە كــە ئیتر الوەكــانــیــان دەستیان‬ ‫بەخوێنی یەكتر سور نەبێت‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬دەكرێت ئەگەری بەردەوام بوون و‬ ‫كۆتاییهێنان بە قۆناغی چارەسەر ببەستینەوە‬ ‫بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتەوە‪.‬‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە) بەهەموو‬ ‫شێوەیەك پێكهێنانی كابینەی حكومەت‬ ‫لەگەڵ ئاك پارتیدا رەتدەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەڵێنی پشتگیری دەدات بە كابینەیەك كە‬ ‫مەرجەكانی هەدەپە‪-‬یش قبوڵ بكات‪.‬‬ ‫پــارتــی بــزوتــنــەوەی نەتەوەپەرستی‬ ‫توركیا(مەهەپە)ش‪ ،‬مەرجی بەشداریكردنی‬ ‫لە كابینەی حكومەتدا كۆتایی هێنانە بە‬ ‫قۆناغی چارەسەریی‪ .‬ئەوەی كە ماوەتەوە‪،‬‬

‫پارتی گەلی كۆماری(جەهەپە)یە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫هاوپەیمانییەتییەك لــەگــەڵ ئاكپارتی‬ ‫پێكبهێنێت‪ ،‬كە هاوسەنگییەكان رابگرێت‪.‬‬ ‫ســەاڵحــەدیــن دەمیرتاشی هــاوســەرۆكــی‬ ‫هەدەپەش‪ ،‬لە میانەی یەكێك لەو بەرنامانەی‬ ‫بەشداریی كرد‪ ،‬پشتیوانی پارتەكەی بۆ‬ ‫ئەم هاوپەیمانییەتییە دووپاتكردەوە‪ .‬ئەو‬ ‫پێیوایە كە باشترین چارەسەر ئەوەیە ئاك‬ ‫پارتی و جەهەپە هاوپەیمانییەتی پێكبهێنن‬ ‫و مەرجەكانی هەدەپەش لەبەرچاو بگرن‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی هەدەپە دەنگ بە‬ ‫هاوپەیمانییەتییەكەیان بدەن‪ .‬لەم ئەگەرەدا‬ ‫پۆستی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەدرێت بە‬ ‫جەهەپە و دەتوانێت داواكارییەكانی لە‬ ‫پەرلەمان جێبەجێ بكات‪ .‬ئاك پارتیش‪،‬‬ ‫پارتێكی ئۆپۆزسیۆنی لە كۆڵدەبێتەوە‬ ‫و ڕوبــەڕوی دوو پارتەكەی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫روداوەكــانــی ئەم دواییەی كۆبانێ كە‬ ‫شەهیدبون و برینداربوونی خەڵكی ئەو‬ ‫شــارەی لێكەوتەوە‪ ،‬كــاردانــەوەكــەی لە‬ ‫توركیا و تۆمەتباركردنی حكومەت بە‬ ‫هاریكاریكردنی داعش‪ ،‬هەستیاریی قۆناغی‬ ‫چــارەســەریــی دەخــاتــەڕوو‪ .‬ئــەم قۆناغە‬ ‫پێویستی بە هەنگاوێكی جدی هەیە بۆ‬ ‫ئەوەی متمانەی كوردەكان بەدەست بهێنێت‬ ‫و لە ئەنجامی كۆتایی نزیكببێتەوە‪.‬‬

‫ئەگەرەكانی پێكهێنانی حكومەتی توركیا‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫ئەنجامی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی‬ ‫‪ 7‬ی حـــوزەیـــران‪ ،‬گــۆڕانــكــاری رێــژەیــی‬ ‫لەنێوان چوار پارتە سەرەكیەكەی توركیا‬ ‫دروستكردو ژمــارەی كورسییەكانی ئاك‬ ‫پارتی بەڕێژەیەكی بەرچاو هێنایە خوارەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە ژمــارەی كورسییەكانی‬ ‫هەدەپە ی زیادكرد‪ .‬گەورەترین جیاوازی‬ ‫ئــەنــجــامــەكــەش ئـــەوە ب ــوو ئ ــاك پــارتــی‬ ‫هــاوشــێــوەی ‪ 13‬ساڵی پێشو نەیتوانی‬ ‫بەتەنها حكومەت پێكبهێنێت و ئەنجامەكە‬ ‫گفتوگۆی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی خستە‬ ‫نێو ئەجێندای چوار پارتە سەرەكیەكەی‬ ‫توركیا‪ .‬هێشتا بەتەواوی رون نەبۆتەوە ئاك‬ ‫پارتی لەگەڵ جەهەپە یان هەدەپە حكومەت‬ ‫پێكدێنێت‪ ،‬بەاڵم ئاماژەكان دەریدەخەن‪،‬‬

‫ئــاك پــارتــی لــەگــەڵ جەهەپە حكومەت‬ ‫دروســتــبــكــات‪ .‬هــۆكــارەكــەشــی بــۆ ئــەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬چەند رۆژێك دوای ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردن سەرۆكی پێشوتری جەهەپە‬ ‫دەنیز بایكاڵ لەگەڵ سەرۆككۆماری توركیا‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغان كۆبۆوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بایكاڵ پرسی بە سەرۆكی جەهەپە كەمال‬ ‫كڵچدارئۆغڵو كردبوو‪ ،‬ئەویش داوای لێكردبوو‬ ‫باسی هاوپەیمانێتی نەكەن‪ ،‬بەاڵم ناوەڕۆكی‬ ‫كۆبوونەوەكە بریتیی بوو لەهاوپەیمانێتی‬ ‫نێوانیان‪ .‬ئــەردۆغــان بــەو دیــدارە وایكرد‬ ‫رۆڵی بایكاڵ بگەڕێنێتەوە و پێگەی لەناو‬ ‫جەهەپە بەهێزتربكات‪ .‬كڵچدارئۆغڵو سەرەتا‬ ‫رەخنەی لە دیدارەكە گرت‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫كڵچدارئۆغڵوش بەناچاری دوای شەپۆلەكەی‬ ‫بایكاڵ كەوتووە‪ ،‬چونكە ئەگەر واینەكردبایە‬ ‫ئەگەری دابەشبونی پارتەكە بەدور نەدەزانرا‪.‬‬ ‫بایكاڵ بەهۆی بەتەمەنترین پەرلەمانتار‬ ‫لەئێستادا سەرۆكی كاتی پەرلەمانە‪.‬‬ ‫دوای هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان لە‬ ‫‪ 30‬ی حوزەیران یان ئەگەر هیچ كاندیدێك‬ ‫لەو رۆژەدا دەنگی پێویستی نەهێنا ئەو‬ ‫كاتە لە ‪ 1‬ی تەموز دووبــارە هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجام دەدرێــتــەوە و سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫هــەڵــدەبــژێــردرێــت‪ .‬دواتـــر سەرۆككۆمار‪،‬‬ ‫ئەحمەد داودئۆغڵو وەكو سەرۆكی پارتی‬ ‫براوەی یەكەم رادەسپێرێت بۆ پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‪ ،‬هەرچەندە بەر لەهەڵبژاردن باس‬ ‫لەنزیكی هاوپەیمانێتی نێوان ئاك پارتی‪-‬‬ ‫مەهەپە دەكرا‪ ،‬بەهۆی ئەوەی هەردوكیان‬

‫راســتــڕەون و لەبانگەشەی هەڵبژاردندا‬ ‫كەمتر رەخنەیان لەیەكتری دەگرت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاك پارتی بەشێوەیەكی گشتی ترسی لە‬ ‫حكومەتی هاوپەیمانێتی هەیە و دەزانێت‬ ‫مەهەپە پارتێكی توندڕەوە و سیاسەتی‬ ‫توركیا لــەبــارەی پرسی كــورد و چەند‬ ‫بابەتێكی دیكەی توركیا بەئاڕاستەیەكی‬ ‫توندوتیژدا دەبــات‪ ،‬هــەروەهــا كوردانیش‬ ‫دژی ئەو هاوپەیمانێتیەن‪ .‬بەپێچەوانەی‬ ‫مــەهــەپــە‪ ،‬جەهەپە پارتێكی سۆسیال‬ ‫دیموكراتی میانڕەوترە‪ ،‬خاوەنی كورسیەكی‬ ‫زۆری پەرلەمانە و بــەشــداریــكــردنــی لە‬ ‫حكومەت‬ ‫پێگەی‬ ‫هاوپەیمانێتیەكەدا‬ ‫بەهێزتر دەكـــات‪ ،‬هــەروەهــا لەبەرامبەر‬ ‫پرسی كورد نەرمترە‪ ،‬كوردیش پشتیوانی‬ ‫لەو هاوپەیمانێتیە دەكات‪ .‬جەهەپە لەگەڵ‬ ‫بــەردەوامــی قۆناغی چارەسەردایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی لە ئایندەدا دەبێتە خاڵی ناكۆكی‬ ‫نێوان جەهەپە لەالیەك و ئاك پارتی و‬ ‫هەدەپە لەالیەكی دیكە‪ ،‬گۆڕینی دەستور‬ ‫دەبێت‪ .‬جەهەپە باس لە یەك گەل‪ ،‬یەك‬ ‫ئااڵ‪ ،‬یەك زمان و نەتەوە دەكەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەگەری گۆڕینی دەستور بەخواستی كوردان‬ ‫و گەالنی توركیا الواز دەكات‪.‬‬ ‫هەدەپە هەر وەكو پێشوتر بەڵێنیدابوو‬ ‫نەچێتە نــاو حكومەتەوە و هــەر دوای‬ ‫ئــەنــجــامــەكــان‪ ،‬هــاوســەرۆكــی پــارتــەكــە‬ ‫ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش‪ ،‬رێــبــازی بە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی هــەڵــبــژارد‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫تێڕوانینەی دەمیرتاش بەشێكە لەو نەخشە‬

‫رێگایەی هەدەپە و ئۆجەالن بە پشتیوانی‬ ‫پەكەكە كاری بۆ دەكــەن‪ ،‬ستراتیژەكەش‬ ‫هەر لەسەرەتای دامەزراندنی هەدەپەوە‬ ‫پەیڕەوكرا و بڕیاردرا بەئایدۆلۆژیای چەپی‬ ‫میانڕەو پارتێكی فرە رەنگ و فرە كەلتور كە‬ ‫رۆڵ و مافی ژنان و گەنجان لەبەرچاوبگرێت‪.‬‬ ‫قۆناغی چارەسەر زەمینەیەكی لەباری‬ ‫هێنایە پێشەوە بۆ ئــەوەی هەدەپە بەبێ‬ ‫بــوونــی ســانــســۆر پــڕۆگــرامــی پــارتــەكــەی‬ ‫جێبەجێ بكات و ماوەی نێوان پارتەكە و‬ ‫پەكەكە زیاتر بكات‪ .‬دواتر بەشداریكردنی‬ ‫لە هەڵبژاردن وەكو پارت و بەدەستهێنانی‬ ‫‪ 80‬كورسی پەرلەمان وا دەكات كوردیش‬ ‫بەشێوەیەكی چــاالك بێتە ناو دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانانی توركیا و بەشداری سەرەكی‬ ‫هەبێت لە گۆڕەپانی سیاسی‪ ،‬لەمەوال هەدەپە‬ ‫وەكو چوارەمین پارتی توركیا بودجە لە‬ ‫حكومەت وەردەگرێت‪ ،‬ئەو بودجەیەش وا‬ ‫دەكــات رێكخستنێكی پتەوی رێكخراوەیی‬ ‫دروستبكەن و سەرمایەدارێكی زۆری توركیا‬ ‫پشتیوانی بكەن‪ .‬لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا‬ ‫هەدەپە رۆڵیكی كارای دەبێت لە پەرلەمان‬ ‫و چاودێری بڕیارەكانی حكومەت دەكات‪،‬‬ ‫داكۆكیكارێكی سەختی قۆناغی چارەسەر‬ ‫و گۆڕینی دەســتــور و دابینكردنی مافە‬ ‫ڕەواكانی كــورد و گەالنی دیكەی توركیا‬ ‫دەبێت‪ .‬لــەداوی چــوار ساڵی دیكە و لە‬ ‫ئەگەری بەرزبوونەوەی زیاتری دەنگەكانیان‪،‬‬ ‫هەدەپە ئامادە دەبێت بۆ ئەوەی بەشداری‬ ‫لە حكومەتی هاوپەیمانێتی توركیادا بكات‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫دەمیرتاش‪ :‬دەبێت كەجەكە‬ ‫پشتیوانی بڕیارەكەمان بكات‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا‬ ‫وتی «هەدەپە بۆتە پارتێكی بەهێزو‬ ‫ئیتر دەمانەوێت سیاسەتی دیموكراتی‬ ‫بكەین‪ ،‬پێویستە كەجەكە پشتیوانی لەو‬ ‫بڕیارەمان بكات بەوەی ئیتر چەكەكان‬ ‫بەڕوی توركیا بێدەنگ بكات»‪.‬‬

‫داعش لەژێر سێبەری‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫هەرچەندە لەسوریا رێكخراوی داعش وەك شااڵوێكی تیرۆری‬ ‫نێودەوڵەتی بــوو بە هــەڕەشــە بۆ ســەر مرۆڤایەتی و كۆمەڵی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬هەرچەندە زۆربەی واڵتانی جیهان بەڵێنی لەناوبردنی‬ ‫ئەو رێكخراوە تیرۆرستییەیان داوە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا ئەو جۆرە تیرۆرە‬ ‫لەسوریا بوە بەسیستەم و ئایدۆلۆژیای شۆڤێنی عەرەب و توركمان‪،‬‬ ‫هەندێك لەچیچانییەكان‪ ،‬لەو رێگەیەوە داعش هەوڵ دەدات عەرەب و‬ ‫الیەنەكانی دیكە بخاتە ژێر كاریگەری خۆیی و لەدژی كورد بەكاریان‬ ‫بهێنێت‪.‬‬ ‫زیاتر لەچوار ساڵە شۆڕشی سوریا لەدژی رژێمی بەشار ئەسەد و‬ ‫بەعس دەستیپێكردوە‪ ،‬بەاڵم ئەو شۆڕشە لە ئەنجامی پێشكەوتنی‬ ‫رێكخراوی داعش بەرەو ئاقارێكی خراپ دژ بەخەڵكی سوری و هەموو‬ ‫پێكهاتەكانی ئەو واڵتە رۆیشتوەو بوەتە قەیرانێكی بێوێنە‌و بەردەوام‬ ‫كارەساتی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە‪ .‬ئەو شۆڕشە لەالیەن خەڵكی‬ ‫سڤیل و بێالیەن و شۆڕشگێڕەوە دەستیپێكرد‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە لەالیەن‬ ‫كۆمەڵێك گروپ و دەستەی لەشێوەی ئیخوانەكان و پاشكۆكانی‬ ‫سەر بە سەدام حسێن و عەفلەقییەكانی بەعس و هەندێك الیەنیتر‪،‬‬ ‫ناوەڕۆكی شۆڕشەكە بەویستی توركیا‪ ،‬قەتەڕ و سعودیە ئاڕاستەكەی‬ ‫گۆڕانكاری بەسەردا هات‪.‬‬ ‫لەسەرەتا‪ ،‬حزبە كوردییەكانیش جگە لە پەیەدە و پارتی چەپی‬ ‫كوردی لەسوریا‪ ،‬هەمویان بەشداری ئەو هێرش و هەنگاوانە بون كە‬ ‫دەكرانە سەر كورد‪ ،‬داوایان لە خەڵكی كورد دەكرد كە بەشداری لە‬ ‫سوپای ئازادی سوریادا بكەن‪ ،‬پڕوپاگەندەی ئەوەیان باڵودەكردەوە كە‬ ‫ئەوەی بەشداری ئەو سوپایە نەكات دۆست و الیەنگری بەشار ئەسەد‬ ‫و ڕژێمەكەیەتی‪ .‬هەر ئەو كات حزبەكانی ئەنجوومەنی نیشتیمانی‬ ‫كورد لەسوریا دەستیانكرد بەپاڵپشتی سوپای ئازاد كە وێنەی سەدام‬ ‫حسێنیان لەسەر ئۆتۆمبێل و الفیتەكانیان هەڵدەواسی شانازیان‬ ‫بەو ڕێبازەوە دەكــرد‪ ،‬شــااڵوی سوكایەتیپێكردن ناوبانگ زڕاندن‬ ‫لەدژی ئەنجومەنی گەلی رۆژئاوای كوردستان و پەیەدە دەستپێكرد‪،‬‬ ‫بەالیەنگری رژێمی سوریا دەیانناساندن‪ ،‬بەاڵم ئەنجومەنی گەلی‬ ‫رۆژئاوا و پەیەدە و تەڤدەم خۆیان نزیكی ئەو الیەنانە نەكردەوە‪.‬‬ ‫لەسێبەری ئەو كەتیبانەدا بەرەی «نوسرە» و «داعش» دروستبون‪،‬‬ ‫كە بوون بە كێشە و مەترسی بۆ هەموو جیهان‪ .‬لەبەرئەوەی زۆربەی‬ ‫ئەندامانی سوپای ئازاد چونە پاڵ ئەو گروپە تیرۆرستیانە و دەستیان‬ ‫بە شەڕی كورد كرد كە تا ئێستاش مەترسییەكانیان بە تایبەت لەڕۆژئاوا‬ ‫و باشوری كوردستان بەردەوامی هەیە و ئۆپۆزسیۆنی سوریاش بۆتە‬ ‫ئامێرێكی گونجاو لەدەستی توركیا و پشتیوانی لە داعش و بەرەی‬ ‫نوسرە دەكــەن‪ .‬ئەمڕۆ ئەمریكا زۆربــەی لێپرسراوانی هاوپەیمانی‬ ‫سوری خستۆتە نێو لیستی تیرۆر‪ ،‬كە ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردی‬ ‫سوریاش بەشێكە لەو هاوپەیمانێتییە بەهۆی پشتیوانیكردنیان لە‬ ‫داعش و بەرەی نوسرە و گروپە تیرۆرستییە توندڕەوەكان‪.‬‬ ‫ئەو كۆمەڵكوژیەی لەكۆبانی رویــدا‪ ،‬ناڕەحەتی الی گەلی كورد‬ ‫دروستكردوە و زۆربەی شەهیدانی كۆبانی ژن و منداڵ و پیرن و‬ ‫خەڵكی مەدەنی بــون‪ ،‬ئەمەش لــەدوای سەركەوتنەكان لەالیەن‬ ‫هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان یەپەگە ‌و یەپەژە‪ ،‬لەدژی چەكدارە‬ ‫تێرۆریستەكان تۆماریان كرد‪.‬‬ ‫بەاڵم حكومەتی توركیا خۆی لەبەرامبەر سەركەوتنەكانی مێژوی‬ ‫كورد ناگرێ و رۆژانە سەرۆككۆماری توركیا هەڕەشە لەسەر ئاسایشی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان دەكات و دەڵێ «بەهیچ شێوەیەك ناهێڵم دەوڵەتی‬ ‫كوردی لەباكوری سوریا دابمەزرێت»‪ .‬ئەمەش لەكاتێدایە كە داعش‬ ‫زیاتر لە ‪ 300‬هاواڵتی سڤیلی لەكۆبانی قەتلوعام كردوە‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫رۆژئاوای كوردستان نەیاری توركیا نیەو بگرە سنورەكانی دەپارێزێت‪،‬‬ ‫بەاڵم توركیا پیێ خۆشە داعش بونی هەبێت لەسەرسنوری نەوەك‬ ‫كورد‪ ،‬لەكاتی رزگاركردنی گردەسپی ئەردۆغان لە ئەبو بەكر بەغدادی‬ ‫زیاتر هاوارو پەیامی توندی بۆ یەپەگە هەبو‪ ،‬هێنانەوەی داعش بۆ‬ ‫ناو كۆبانی و دەستپێكردنی قەتلوعام لەدژی خەڵكی كوردی سڤیل بە‬ ‫پشتیوانی توركیا و لێدوانەكانی ئەردۆغان ئیعترافە بەپشتوانیكردنی‬ ‫كارە نامرۆڤایەتییەكانی داعش كە لەكۆبانی ئەنجامیداوە‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫ذمارة (‪ )522‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫سیستمی خوێندنی‬ ‫ئێمە دەتوانێت تاك‬ ‫پەروەردە بكات؟‬

‫گەنجان‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫توڕەن‌و دەستیان بە‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫بەهۆی كەڵەكەبونی چەندین قەیرانی‬ ‫بێ‌ چارەسەر‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لەگەنجان‬ ‫بێكاری ئێخەی پێگرتون‌و هیچ‬ ‫ئاسۆیەكیش بۆ باشبونی دۆخەكە نابینن‪،‬‬ ‫بۆیە رۆژانە بەسەدان گەنج بەرەو واڵتانی‬ ‫دەرەوە كۆچ دەكەن‌و واڵت جێدەهێڵن‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەستەیش ئێستا بەشێكی زۆری‬ ‫گەنجان بە بیانوی گەشتوگوزارەوە واڵت‬ ‫جێدەهێڵن‌و دواتریش ناگەڕێنەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫نوسینگەی رێبەرەكان‌و بردنی گەنجان‬ ‫لەتۆڕی كۆمەاڵیەتیەكاندا كراونەتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ گەنجان لە پەیوەندیدان‌و بەمەیش‬ ‫كارئاسانی كراوە تا زۆرترین ژمارەی‬ ‫گەنجان روو لەدەرەوە بكەن‪.‬‬

‫لەبەر ئەمە بڕیارمداوە لەڕێگەی توركیاوە‬ ‫بەقاچاخ بڕۆم‪.‬‬ ‫وتیشی» هێشتا بەتەواوی بڕیارم نەداوە‬ ‫لەچی واڵتێك بمێنمەوە‪ ،‬چونكە زۆر شارەزا‬ ‫نیم‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت بچم بۆ ئیتاڵیا»‪.‬‬ ‫قاچاخچیەكان دەردەكەونەوە‬ ‫بەپێی زانیاریەكانی «چاودێر» هەندێك لە‬ ‫قاچاخچیەكانی سااڵنی رابردوو كە گەنجان‌و‬ ‫خێزانەكانیان بەبڕەپارەیەك بۆ واڵتانی‬ ‫دەرەوە دەگواستەوە وازیان لەپیشەكەیان‬ ‫هێنابوو‪ ،‬لەئێستادا دەستیان كردوەتەوە بە‬ ‫پیشە كۆنەكەیان‌و دەستیان بە رەوانەكردنی‬ ‫هاواڵتیان كردوەتەوە بەرەو واڵتانی‬

‫‪,,‬‬

‫گەنجان بێكارن‌و واڵت جێدەهێڵن‬ ‫گەنجێكی تەمەن ‪ 22‬ساڵ بەناوی بژوێن‬ ‫عوسمان‪ ،‬دەڵێت» ئێستا ئامادەی ڕۆیشتن‌و‬ ‫جێهێشتنی ئەم واڵتەیە‪ ،‬چونكە دنیایەك‬ ‫قەیران هەیە‌و ناتوانیت وەك مرۆڤ بژیت»‪.‬‬ ‫گەنجەكە بە نیگەرانیەكەوە باس لەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬لەم واڵتەدا قوتابخانە تەواودەكەیت‬ ‫لە زانكۆ‌و پەیمانگا وەرناگیرێیت‪ ،‬زانكۆ‬ ‫تەواو دەكەین‪ ،‬دامەزراندن نیە‪ ،‬ئێستا‬ ‫لەبەر كرێكاری عەرەب ناتوانرێت كرێكاریش‬ ‫بكەیت‪ ،‬ئەچی بۆ هەر شوێنێك ئیش نییە‪،‬‬ ‫باوك موچەی نییە‪ ،‬كارەبا نییە‪ ،‬چەندان‬ ‫كێشە‌و گرفتی تر كە لەم هەرێمەدا بونیان‬ ‫هەیە‪ ،‬وای كردووە كە گەنجان ناچار بیر‬ ‫لەرۆیشتن‌و سەفەر بكەنەوە‪ ،‬بەرەو واڵتانی‬ ‫دیكە‪.‬‬ ‫دەرەوە‪ ،‬هاوكات زۆرێك لە نوسینگەی‬ ‫دەشڵێت» ئێستا بەهەرشێوەیەك بێت قاچاخچیەكان كە گەنجان دەبەن بۆ‬ ‫لێرە ئیشوكار هەبێت دەیكەم‪ ،‬بۆئەوەی دەرەوە‪ ،‬لەنێو تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان پەیج‌و‬ ‫بڕێكی دیكە پارە كۆبكەمەوە‌و لەم واڵتە ئەكاونتیان كردۆتەوە‪ ،‬ئەمەیش كارئاسانی‬ ‫بڕۆم‌و بەسەفەریش نەیەمەوە‪ ،‬واڵت بۆ دروستكردوە‪ ،‬كە گەنجان زیاتر كۆچ بكەن‪.‬‬ ‫بەرپرسەكان جێدەهێڵم با سەروەتی سەر‬ ‫زەوی‌و ژێر زەویەكەی باشتر هەڵبلوشن»‪.‬‬ ‫رۆژانە ‪ 100‬ئێزدی سەفەر دەكەن‬ ‫لە بەیاننامەیەكدا ڤیان دەخیل‪،‬‬ ‫پەرلەمانتار لەسەر پێكهاتەی ئێزیدی‬ ‫بە نهێنی سەفەر دەكات‬ ‫گەنجێكی دیكەی تەمەنی ‪ 24‬ساڵ‪ ،‬كە ئاماژەی بەوەكردوە‪ ،‬رۆژانە نزیكەی ‪100‬‬ ‫ناوی خۆی ئاشكرانەكرد‪ ،‬لەبەرئەوەی گەنجی ئێزدی لەڕێگەی توركیاوە عیراق‬ ‫بەنیازە بەبێ ئاگاداری دایك‌و باوكی بڕواتە بەجێدێڵن‪ ،‬هۆكارەكەشی ترسە لە هێرشی‬ ‫دەرەوەی واڵت‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ماوەی ‪ 10‬رۆژ زیاترە بەماڵەوەم وتووە‬ ‫ئەڕۆم بۆ دەرەوەی واڵت‪ ،‬بەاڵم ئەوان بەوە‬ ‫ڕازینەبون‪ ،‬بۆیە منیش بێدەنگەم لێكردووە‬ ‫‌و بەنیازم بەنهێنی لە هەفتەی داهاتووەوە‬ ‫بڕۆم‪.‬‬ ‫ئەو گەنجە باسی لەوەكرد‪ ،‬زۆر بێزاربوم لەم‬ ‫واڵتە هیچ ئیشێك نییە‪ ،‬دامەزراندن نییە‪،‬‬ ‫مەعاش نییە‪ ،‬ئێستاش كیشەی سیاسی‌و‬ ‫نەبونی كارەبا‌و سوتەمەنیش هاتۆتە سەر‪،‬‬ ‫بۆیە هەر شوێنێك بێت‪ ،‬لەم واڵتە باشترە‪،‬‬

‫گەنجێك‪ :‬واڵت‬ ‫بۆ بەرپرسەكان‬ ‫جێدەهێڵم با‬ ‫سەروەتی سەر‬ ‫زەوی‌و ژێر‬ ‫زەویەكەی باشتر‬ ‫هەڵبلوشن‬

‫‪,,‬‬

‫كۆچ‬

‫دڕندانەی داعش‪ ،‬نەبوونی جدییەت‬ ‫بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچەكانیان و‬ ‫دابینكردنی خزمەتگوزارییە بۆیان‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا هاواڵتیان ئێزیدی لە كەمپەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا لە دۆخێكی زۆر‬ ‫دژواردا دەژین‪.‬‬ ‫بە ناوی گەشتوگوزارەوە دەڕۆن بەاڵم‬ ‫ناگەڕێنەوە‬ ‫هەر بەپێی زانیاریەكانی «چاودێر»‬ ‫لەئێستادا لە چاو سااڵنی رابردوو رۆیشتن‌و‬ ‫سەفەركردن زۆر ئاسانتر بووە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەوەی گەنجان هۆشیار ترو چاوكراوەترن‌و‬ ‫بەشێكی زۆریشیان خاوەن پاسپۆرتن‪ ،‬بەو‬

‫‪,,‬‬

‫كردەوە‬ ‫دیكەوە دەگەڕانەوە بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم لەئێستادا كە دەبینن هیچ كار‌و‬ ‫بەرنام‌و گرەنتییەك بۆ ژیان نییە‪،‬‬ ‫بۆیە بەناچاری دەچنەوە دەرەوەی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫شفان زەنگەنە‪ ،‬زیاتر ڕونی كردەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی لەئێستادا گەنج ناتوانێت‬ ‫دابمەزرێت‌و مەعاشی هەبێت‌و ناتوانێت‬ ‫هاوسەرگیری بكات‌و خزمەتگوزاری‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە بیر لەوەدەكاتەوە بچێتە‬ ‫غەریبی بژی بەاڵم مافە سەرەتاییەكانی‬ ‫بێتە دیی‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬هەرچەندە ئامارێك‬ ‫لەبەردەستدا نییە‪ ،‬بەاڵم هەست بەوە‬ ‫دەكرێت كە خەڵك ڕوو لەدەرەوە‬ ‫دەكەن‌و ئەگەر فیزای واڵتان بدرێت‬ ‫بەخەڵك ئەوا بەدڵنیایی زۆربەی خەڵك‬ ‫لەم واڵتە نامێنێت‪.‬‬

‫پرۆژەكانی گەنجان وەستاون‬ ‫ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫ئامارێكی دروست لەبەردەستدا نییە‬ ‫كە چەند گەنج كۆچیانكردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دیاردەكە هەیە‌و هەستی پێدەكرێت كە‬ ‫گەنجان بەهۆی ئەم قەیرانانەوە زۆر‬ ‫زیاتر لەپێشتر كوردستان بەجێدێڵن و‬ ‫دەڕۆنە دەرەوە‪.‬‬ ‫مونیرە عوسمان‪ ،‬ئاماژەی بەوەیشكرد‪،‬‬ ‫بەهۆی قەیرانی داراییەوە كە روی لە‬ ‫هەرێم كردوە نەیانتوانیوە ئەو پڕۆژە‬ ‫یاسایانەی پەیوەندیی بەخزمەتگوزاری‬ ‫‌و گەنجانەوە هەیە لەپەرلەمان پەسەند‬ ‫هۆیەشەوە بە پاسپۆرتەكانیان بەناوی بكەن‪ ،‬ئاگاداریشن كە باروگوزەرانی‬ ‫گەشتوگوزارەوە بۆ واڵتانی دراوسێ‌ گەنجان خراپە‌و ڕۆژانە گەنجان ڕوو‬ ‫سەفەر دەكەن‪ ،‬لەوێشەوە بەڕێگەی قاچاخ لەدەرەوە دەكەن‪.‬‬ ‫بەرەو واڵتانی دیكە كە خۆیان ئارەزوی‬ ‫دەكەن سەفەر دەكەن‌و نا گەڕێنەوە‪.‬‬ ‫گەنجانی ئەوروپا ناگەڕێنەوە‬ ‫كوردستان‬ ‫بەڕێوەبەری‬ ‫خۆیشیەوە‬ ‫الی‬ ‫ڤیزای واڵتان بدرێت بەهاواڵتیان‬ ‫سلێمانی‬ ‫كۆچ‌وكۆچبەرانی‬ ‫زۆربەی خەڵك لەم واڵتەدا نامێنێت‬ ‫مەدەنی‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬لەساڵی‬ ‫كۆمەڵی‬ ‫چاالكوانێكی‬ ‫بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند‪ ،‬بەهۆی ‪ 2014‬و ‪ 2015‬هیچ كەسێك ناوی تۆمار‬ ‫لەبەڕێوەبەرایەتیەكەیان‬ ‫ئەو بارودۆخەی لەكوردستان هەبوو نەكردووە‬ ‫لەسااڵنی ڕابردووەدا گەنجان لەواڵتانی كە لە واڵتانی دیكەوە گەڕابێتەوە‬ ‫سلێمانی‪ ،‬بەپێچەوانەوە لەسااڵنی‬ ‫رابردودا بەردەوام گەنجان دەگەڕانەوەو‬ ‫ناوی خۆیان تۆمار دەكرد‪.‬‬ ‫عوسمان محەمەد‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫هەست بەوەدەكرێت كە گەنجان‬ ‫بێزارییان پێوە دیارە و دەیانەوێت ئەم‬ ‫واڵتە بەجێبهێڵن‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫گەنجان لەسااڵنی پێشتردا بەشێوەیەكی‬ ‫بەرچاو ڕویان دەكردەوە كوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم دوو ساڵەی ڕابردو بەو‬ ‫شێوەیە نییە‪.‬‬

‫كۆچ‌و كۆچبەرانی‬ ‫سلێمانی‪:‬‬ ‫گەڕانەوەی‬ ‫یەكجارەكی گەنجان‬ ‫لەهەندەرانەوە بۆ‬ ‫كوردستان زۆر زۆر‬ ‫كەمبۆتەوە‬

‫چەندین نوسینگەی بردنی گەنجان بۆ‬ ‫دەرەوەی واڵت لەتۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫كراونەتەوە‬

‫وەك دەزانین ئەو وەزارەتەی ئەركی فێركردن‌و پەروەردەكردنی تاكی لەدنیای‬ ‫ئێمەدا پێ‌ سپێردراوە‪ ،‬بریتییە لەوەزارەتی پەروەردەو فێركردن‪ ،‬لەم ناونانەشەوە‬ ‫بەئاشكرا دیارە كە ئەم وەزارەتە دەبێت دو ئەرك لەبەرامبەر تاك (قوتابی)دا‬ ‫ئەنجامبدات كە بریتین لە (پەروەردەكردن) و (فێركردن)‪ .‬كەواتە ئەركی فێركردن‬ ‫بەبێ‌ پەروەردەكردن نایەتەدی‌و توانای بەخشینی بەرهەمی راستەقینەو پێویستی‬ ‫خۆی نابێت‪.‬‬ ‫ئەوەش كە لەدنیای خوێندنی ئێمەدا بونی هەیە تەنیا پرۆسەی (فێركردن) كەیە‬ ‫بەبێ‌ پەروەردەكردنز‬ ‫لەوانەیە لەوەاڵمی ئەم قسەیەدا بگوترێت ئەی ئەوە نیە ئێمە قوتابیان دیسپلین‬ ‫دەكەین‪ ،‬و لەئەنجامدانی هەندێك جۆر لەڕەوشت‌و ئاداب رێگرییان لێدەكەین‪،‬‬ ‫هەوڵ دەدەین بەئەدەب بن لەبەرامبەر مامۆستادا‪ ،‬و لەو یاساو رێسایانەی بۆمان‬ ‫دیاریكردون النەدەن‌و‪ ،‬فێری ئیلتیزامیان دەكەین‪.‬‬ ‫بەر لەوەاڵمدانەوەی ئەم وەاڵمە‪ ،‬با هەڵوێستەیەك لەسەر ئەوە بكەین كە مەبەست‬ ‫لەپڕۆسەی پەروەردە لێرەدا چییە‪ ،‬و نائامادەییشی لەپاڵ پڕۆسەی (فێركردن)دا‬ ‫چی لێدەكەوێتەوە؟‬ ‫پەروەردە بریتییە لەپێگەیاندن‌و گەشەپێدانی تاك لەڕوی دەرونیی‌و هزری‌و‬ ‫جەستەییەوە‪ .‬لەسیاقێكی لەمشێوەیەشدا‪ ،‬واتە لەبازنەی ژیانی خوێندنی قوتابیدا‪،‬‬ ‫(پەروەردە) بریتییە لەراهێنان لەسەر ئازادیی‪ ،‬گۆشكردنی قوتابی لەسەر ئەوەی‬ ‫چۆن بتوانێت ئازادانە بیربكاتەوەو هەڵوێست وەربگرێت‌و هەڵسوكەوت بكات‪ ،‬واتە‬ ‫لێرەدا بەر لەراهێنان لەسەر ئیلتیزام‌و دیسپلین‪ ،‬دەبێت فێركردنی وانەی ئازادیی‬ ‫ببێتە مەبەست‪ ،‬لەو سۆنگەیەوە كە بونی ئیلتیزام‌و دیسپلین هەمیشە لەدوای‬ ‫بونی ئازادیی‪ ،‬بەرهەمی راستەقینەی خۆیان دەبێت‪ ،‬و ئامانج دەپێكن‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫دەبێت لەقەناعەتەوە سەرچاوە بگرن‪ ،‬قەناعەتیش رۆڵەو بەرهەمی ئازادییە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫ئەوەی دێتە بەرهەم تاكێكی پەروەردەكراو نابێت‪ ،‬بەڵكو كەسێكی زۆر لێكراوو‬ ‫ناچاركراو دەبێت‪ ،‬هاوشێوەی سەربازێك كە خزمەتە سەربازییە ناچارییەكەی‬ ‫خۆی زۆرەملێیانە تەواو دەكات‪ ،‬لەسایەی سیستمێكیشدا كە نە (سەربازیی)‬ ‫خاوەنی شوناسی خۆیەتی‪ ،‬و نە(هاواڵتی)یش خاوەنی مافە یان بەمافەكانی خۆی‬ ‫ئاشنایە‪ ،‬بەو مانایەی ئەنجامدانی جۆرە خزمەتێكی سەربازیی كە ئامانجەكەی تەنیا‬ ‫تەواوكردنی خزمەتەكەو لەكۆڵبونەوەیەتی‌و بەس!‪.‬‬ ‫دەبێت مرۆڤ ئەوكاتە داوای ئیلتیزام‌و ئەنجامدانی بەرپرسیارێتی لێ بكرێت كە‬ ‫خاوەنی ئازادیی بێت‪ ،‬ئەگەرنا (بەرپرسیارێتی) دەبێتە ئەركێكی ناچاریانە‪ ،‬و‬ ‫تاكیش لەبەرامبەر ئەنجامدانی ئەمجۆرە بەرپرسیارێتیەدا لەكۆیلەیەك بەوالوە‬ ‫شتێكی دیكە نابێت‪ ،‬چونكە دژو پێچەوانەی تاكی ئازاد تەنیا تاكی كۆیلەیەو جۆری‬ ‫سێیەم لەئارادا نییە‪.‬‬ ‫یەكەمین وانەی پەروەردەیی الی ئەو مامۆستایەی كە بۆ یەكەمجار دەچێتە پۆلەوەو‬ ‫یەكەم وانە دەڵێتەوە‪ ،‬بریتییە لەوەی لەبەرامبەر قوتابیەكاندا خۆی توندوتوڕەو‬ ‫بەهێزو زاڵ نیشانبدات‪ ،‬نەوەك لەقسەی دەربچن‪ ،‬و گرنگیی بەوانەكەی نەدەن‌و‬ ‫رێزی لێنەگرن‪ .‬لەڕاستیدا ئەم هەڵوێستە كتومت هەڵوێستی یەكەمین ئەفسەرە كە‬ ‫تازەترین سەرباز لەیەكەمین راهێنانی سەربازیدا روبەڕوی دەبێتەوە! بێگومان گەر‬ ‫هەر هەڵەیەكیش لەقوتابییەوە روبدات‪ ،‬یاخود گوتەیەك یان هەڵوێستێكی نادروست‬ ‫بنوێنێت‪ ،‬وەاڵم‌و كاردانەوە (پەروەردە)كەی مامۆستا هەمیشە ئەفسەرانەیە‪:‬‬ ‫چاولێسوركردنەوە‪ ،‬جوێنپێدان‪ ،‬كردنە دەرەوە‪ ..‬تاد‪( .‬بێگومان لەبەكارهێنانی‬ ‫چەمكی سەربازو ئەفسەر لێرەدا‪ ،‬مەبەستم بەراوردكردنە‪ ،‬هەروەها مەبەست‬ ‫سیستمی سەربازیی دیكتاتۆرییە)‪.‬‬ ‫یەكەمین وانە كە لەم بەناو وانەیەی ئەمجۆرە مامۆستایەدا فێری دەبین‪ ،‬غیابی‬ ‫وانەی پەروەردەیی‪ ،‬و نەبونی هۆشیاریی فیكرییە! لەو روانگەیەوە كە گەر ئەقڵ‬ ‫ئامادە نەبو پەنا بۆ هێزو توندوتیژیی دەبەین‪ ،‬گەر سیستمی پەروەردەییش لەئارادا‬ ‫نەبو پەنا بۆ سیستمی خێڵ‌و هاوشێوەكانی دەبەین!‪.‬‬ ‫لێرەدا دەپرسین‪ :‬ئایا لە نائامادەگیی پڕۆسەی پەروەردەیی راستەقینەدا‪ ،‬پڕۆسەی‬ ‫فێركردن چ ئاراستەیەك وەردەگرێت؟ رەنگە لەوەاڵمی ئەم پرسیارەدا بگوترێت‪:‬‬ ‫گرنگ ئەوەیە ئێمە هانی قوتابیان بدەین وانەو بەرنامەكانی خوێندنیان لەبەر بكەن‪،‬‬ ‫و نمرەكانیان باش بێت‌و سەرەنجامیش لەپۆل‌و قۆناغەكەی خۆیاندا دەربچن‌و بیبڕن!‪.‬‬ ‫ئێمەش دەڵێین ئەوە راستە كە ئەم ئامانجە هاتۆتە دی‌و نكوڵی لێناكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرسیارەكە دوای هاتنە دی ئەم ئامانجە دێتەدی‌و لەخودی ئەنجامەكە خۆی‬ ‫دەكرێت‪ :‬ئایا بەڕاست ئەمە تاكە ئامانج‌و ئەنجامی پڕۆسەی فێركردنە؟ تەڵقین‌و‬ ‫دەرخكردن‌و گوتنەوەو نوسینەوەی كۆپیئاسای وانەكان لەكاتی تاقیكردنەوەدا‪ ،‬دواتر‬ ‫دەرچون لێی‌و وەرگرتنی بڕوانامەو دامەزراندن (گەر هەبێت)‪ ،‬ئینجا لەبیرچونەوەی‬ ‫زانیارییەكان‪ ،‬بەڵكو لەبیریخۆبردنەوەیان‪ ،‬بێزاربون لەمەعریفەو قێزكردنەوە لەكتێب‪،‬‬ ‫دوای ئەوە لەباشترین حاڵەتدا قوتابییە خاوەن بڕوانامەكە لەكاتی سەیركردن‌و‬ ‫خوێندنەوەی كتێبدا خەو دەیباتەوە لەجیاتی ئەوەی بێداربێتەوە‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫بەدرێژایی ماوەی خوێندنی‪ ،‬بەجۆرێك لەجۆرەكان بەپڕۆسەی بەنجكردندا تێپەڕیوە‪،‬‬ ‫و بەبێداریی‌و هۆشیاریی ئاشنا نەبووە!‬ ‫ئەو چواردە ساڵ یان شازدە ساڵ خوێندویەتی‪ ،‬و فێری ئەوە نەكراوە كە گرنگیی‬ ‫كتێب‌و خوێندنەوە چییە؟! وا تێگەیەنراوە كە كتێب تەنیا ئەوانەن لەخوێندنگاو‬ ‫زانكۆكاندا دەخوێندرێن!‪ ،‬بێگومان بەوشێوازەش كە ئاماژەمان پێدا‪ ،‬یاخود دەكرێت‬ ‫بڵێین وەكئەوەی بەدەستهێنانی بڕوانامە لەبوارێكی تایبەتی زانستیدا‪ ،‬نەك هەر‬ ‫یەكسان بێت بەكامڵبون لەو بوارەدا‪ ،‬بەڵكو بریتی بێت لەخەتمكردنی مەعریفە!‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )5٢2‬دو شةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەپێناو بینینی منداڵە ساواكەیدا‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی‬ ‫بــریــتــانــی بـــاویـــكـــردەوە‪،‬‬ ‫لەنەخۆشخانەی منداڵبونی‬ ‫شـــــاری فــیــتــشــگــورودی‬ ‫ئـــۆكـــرانـــی كـــە ‪ 15‬میل‬ ‫لەكیڤ‪-‬ی پایتەختەوە دورە‪،‬‬ ‫هاواڵتیەك بۆ ئەوەی چەپكە‬ ‫گــوڵــێــك بـــەدیـــاری بــداتــە‬ ‫خێزانەكەی‌و چاوی بەمنداڵە‬ ‫تــــازە لــەدایــكــبــوەكــەیــان‬ ‫بكەوێت‪ ،‬پەنا دەباتە بەر‬ ‫ئامێرێكی بــەرزكــەرەوە بۆ‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئەوەی بچێتە نهۆمی دوەمی‬ ‫نــەخــۆشــخــانــەكــە‪ ،‬چونكە‬ ‫یــاســاكــانــی تــەنــدروســتــی‬ ‫ئۆكرانیا‪ ،‬رێگە بەپیاوان‬ ‫نادەن‪ ،‬سەردانی نەخۆشخانە‬ ‫گشتییەكان بكەن لەبەشی‬ ‫مـــنـــداڵـــبـــون‪ ،‬لــەالیــەنــی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە بەكاریكی‬ ‫نــەشــیــاوی دەزانــــن‌و رێگە‬ ‫پێدراو نیە‪ ،‬هەندێكیشیان‬ ‫باوەڕیان وایە سەردانیكردنی‬ ‫باوكان دەبێتە هۆی هێنانی‬ ‫بەختی خراپ بۆ منداڵەكە‪.‬‬

‫سێڵڤیەك‬ ‫لەژوری‬ ‫كۆنترۆڵی‬ ‫فڕۆكەیەكدا‬

‫لەئەڵمانیا‪ ،‬سااڵنە ‪19‬‬ ‫هەزار ئۆتۆمبێل دەدزرێت‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬سەرنوسەری گۆڤارێكی كوردییە ‪+‬‬ ‫دوان لەعەول‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی كاڵو‪ ،‬هەڵە‪ ،‬نیوەی شانە‪.‬‬ ‫‪-3‬ورگ بەعەرەبی «پ»‪ ،‬دوان لەباس‪،‬‬ ‫نیوەی كتری‪.‬‬ ‫‪-4‬ئێمەی لەناوداین‪.‬‬ ‫‪-5‬مانا‪ ،‬لەبەردایە‪ ،‬یارییەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬سیان لەنەرم‪ ،‬دەم‌و لوتی گیانلەبەر‪،‬‬ ‫عاشق «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬بینی‪ ،‬كین‪ ،‬لەباڵندەیەك دەكرێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەفەخر‪.‬‬ ‫‪-8‬خــۆم‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬درەختێكە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬دایكی خولەبو‪ ،‬نیوەی مامە‪ ،‬چەكێكە‪.‬‬ ‫‪-10‬بیر‪ ،‬جــۆرە چەقۆیەكە‪ ،‬روبارێكی‬ ‫عەرەبییە «پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬قــاچ‪ ،‬بەجۆرە پێاڵوێكیان دەوت‪،‬‬ ‫بۆچون‪.‬‬ ‫‪-12‬گوندێكی مێژوییە «پ»‪ ،‬بەپەنجە‬ ‫كاردەكات‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای باڵوبونەوەی وێنەی سێڵفی فڕۆكەوانێك لەگەڵ خانمە پێشوازیكارێك لەبەشی كۆنترۆڵی فڕۆكەكەدا‪،‬‬ ‫هێڵی ئاسمانی یابان هەستا بەدورخستنەوەی ئەو فڕۆكەوانە‌و كارەكەی بەسەرپێچی كردن لەیاسا لەقەڵەمدا‪.‬‬ ‫وێنە سێڵفیەكە‪ ،‬لەگەڵ یەكێك لەخانمە پێشكەشكارە خزمەتگوزارەكانی ناو فڕۆكەكە‪ ،‬لەناو ژوری كۆنترۆڵدا‬ ‫گیراوە‪ ،‬كاتێك فڕۆكەكە لەگەشتێكدا بوە لەناوچەكانی باكور بۆ شاری ئۆساكای یابان‪ ،‬فڕۆكەكەش سەر بەهێڵی‬ ‫كۆمپانیای جێرمان وێنگزی ئەڵمانی بوە‪.‬‬ ‫بەرپرسێكی هێڵی ئاسمانی واڵتەكەش باڵویكردۆتەوە‪ ،‬فڕۆكەوانەكە لەرێگەی پەیوەندی تەلەفۆنیەوە ئەو‬ ‫ێ هیچ چاودێریەك‬ ‫خانمەی بانگكردۆتە ژوری كۆنترۆڵ‪ ،‬لەوكاتەشدا یاریدەدەرەكەی لەحەمامدا بوە‪ ،‬فڕۆكەكە بەب ‌‬ ‫گەشتیكردوە‪ ،‬كە ئەم شێوازەش لەكەمتەرخەمی فڕۆكەكان روبەڕوی كارەساتی دڵتەزێن دەكاتەوە‪.‬‬

‫درێژترین‬ ‫پیتزا چوە‬ ‫گینسەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئــاژانــســەكــان بــاویــانــكــردەوە‪،‬‬ ‫لەپێشانگەی مــیــانــۆی ئیتالیای‬ ‫نــێــودەوڵــەتــی ئێكسبوی ‪ 2015‬و‬ ‫بەئامادەبونی نوێنەری فەرهەنگی‬ ‫گینس بۆ ژمارە پێوانەییەكان‪ ،‬دوای‬ ‫‪ 18‬سەعات كاركردن كە ‪ 60‬كەسی‬ ‫چێشتلێنەر بەشدارییان تێدا كردوە‪،‬‬ ‫درێژترین پیتزا لەجیهاندا دروستكرا‪،‬‬ ‫كە درێژیەكەی ‪ 1.495.045‬مەترە‪ ،‬و‬ ‫لەپێكهاتەكەشیدا نزیكەی ‪ 1500‬كیلۆ‬

‫پەنیری موزاریالو ‪ 2000‬كیلۆ ساسی‬ ‫تەماتە بــەكــارهــاتــوە‪ ،‬كــە سەرجەم‬ ‫كێشەكەشی گەیشتۆتە ‪ 5000‬هەزار‬ ‫كیلۆ‪.‬‬ ‫فەرهەنگی گینس‪-‬یش بۆ ژمــارە‬ ‫پێوانەییەكان‪ ،‬ئەم پیتزایەی بەدرێژترین‬ ‫پــیــتــزا لــەجــیــهــانــدا نــاســانــد‪ ،‬جێی‬ ‫وەبیرهێنانەوەیە‪ ،‬ژمــارەی پێوانەیی‬ ‫پێشو‪ ،‬درێژییەكەی ‪ 1.141.005‬مەتر‬ ‫بوەو لەئیسپانیا دروستكراوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ شـــتـــێ‌ نـــیـــە نــــاوی‬ ‫گرێكوێرە ب ـێ‌‪ ،‬ئارامگرتن‬ ‫ســــــەرچــــــاوەی ژیـــانـــە‪،‬‬ ‫لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا‬ ‫هـــەفـــتـــەیـــەكـــی خـــۆش‬ ‫دەگوزەرێنن‪.‬‬

‫ـ ســـەفـــەرێـــك دێــتــە‬ ‫رێـــت‪ ،‬ئــامــۆژگــاری كەسە‬ ‫بــەتــەمــەنــەكــان وەرگــــرە‪،‬‬ ‫خــۆشــەویــســتــی لــەگــەڵ‬ ‫كەسێكدا بكە كە لەژیان‬ ‫بگات‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ئــــەوەنــــدە بــەشــتــی‬ ‫الوەكــیــەوە خــۆت سەرقاڵ‬ ‫مــەكــە‪ ،‬بیر لەهەڵەكانت‬ ‫بكەرەوە‪ ،‬كەسێك مژدەیەكی‬ ‫خۆشت دەداتێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ پارەیەكی باش دەگاتە‬ ‫دەستت‪ ،‬هەلی كار لەكیس‬ ‫مــــەدە‪ ،‬تــــەواو لــەقــســەی‬ ‫بەرامبەرەكەت بگە‪ .‬ئەوسا‬ ‫دڵتی بۆ بكەرەوە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گــۆڤــاری نــیــو ستیتسمان‪-‬ی‬ ‫بریتانی‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی نوێی‬ ‫سەبارەت بەپارلەمانتارە نوێیەكانی‬ ‫دوایــیــن هــەڵــبــژاردنــی بریتانیا‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬تیایدا هاتوە زۆرترین‬ ‫رێژەی پارلەمانتاری هاوڕەگەزباز‪،‬‬ ‫لەسەر ئاستی ئەوروپاو جیهانیی‬ ‫تێدایە‪ ،‬لەلێكۆڵینەوەكەدا هاتوە‪31 ،‬‬ ‫ئەندام پارلەمانی بریتانی بەئاشكرا‬

‫شەشیشیان سەر بەحزبە نەتەوەییە‬ ‫ئۆسكوتلەندانیەكانن‪.‬‬ ‫گۆڤارەكە رونیكردۆتەوە‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 139‬نــوێــنــەری هــاورەگــەزبــاز‪،‬‬ ‫لەهەڵبژاردنەكاندا‬ ‫بەشدارییان‬ ‫كردوە‪ 42 ،‬نوێنەری پارێزگارەكان‬ ‫بون كە سیانیان ژن بوەو لەكۆی ‪13‬‬ ‫ئەندامی خولی پێشوش جارێكی تر‬ ‫‪ 12‬یان هەڵبژێردراونەتەوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی فرانكفۆرتر تسایتونگ‪-‬ی‬ ‫ئەڵمانی‪ ،‬ئامارو راپۆرتێكی پەیوەندیی كۆمپانیای‬ ‫دڵنیایی ئۆتۆمبێلی باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كە سااڵنە‬ ‫نزیكەی ‪ 19‬هەزار ئۆتۆمبیل لەئەڵمانیا دەدزرێت‪.‬‬ ‫لەراپۆرتەكەدا هاتوە‪ ،‬دزەكــان زۆر لێزانانە‬ ‫كارەكانیان ئەنجامدەدەن‪ ،‬كات بەفیڕۆ نادەن‬ ‫ێ نرخ‪ ،‬یان نەتوانن بەئاسانی‬ ‫لەئۆتۆمبێلی ب ‌‬ ‫لــەبــازاڕی رەشـــدا بیفرۆشن‌و خــۆیــان بــەدور‬ ‫دەگرن لەشوێن پێهەڵگرتنی دەزگا ئەمنیەكان‪،‬‬ ‫لەئامارەكەدا ئۆتۆمبێلی فۆڵگسواگن بەپلەی‬ ‫یەكەم دێت كە دەدزرێت‌و رێژەكەی ‪ 6000‬دانەیەو‬ ‫هەمو ئاستە تەمەنەكان حەزیان لێیەتی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئۆتۆمبێلی ئۆدی زۆر پێشكەوتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپلەی دوەم دێت‌و رێژەكەی ‪ 3000‬ئۆتۆمبێلە‪،‬‬ ‫لەپلەی سێهەمیشدا ‪bmw‬و لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬رێژەكەی ‪ 2700‬دانەیە‪،‬‬ ‫دواتریش مارسیدس دێت كە ‪ 1000‬دانەیە‪ ،‬پاشان‬ ‫فۆرد ‪ 750‬دانەو ئۆپڵ ‪ 630‬دانەو سكۆدا ‪750‬‬ ‫دانەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئۆتۆمبیلی توێتای یابانی‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر كەم لەئەڵمانیادا دەبینرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەویش بێبەش نییە لەدزین‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬بەڵێ‌‪ ،‬باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬ئاگایی‪ ،‬سوپەرماركێتێكە «پ»‪.‬‬ ‫ێ مرواری‪ ،‬تامێكە‪.‬‬ ‫‪-3‬بەب ‌‬ ‫‪-4‬لەكوێیە‪ ،‬بۆ تاشینە‪ ،‬نیوەی قەمە‪.‬‬ ‫‪-5‬گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬دار هەیەتی‪،‬‬ ‫زۆر مل وەهایە‪.‬‬ ‫‪-6‬فێستیڤاڵێكی ئەدەبی عیراقیە‬ ‫«پ»‪ ،‬فشیشی هەیە‪.‬‬ ‫‪-7‬شاعیرێكی كۆچكردوی كوردە ‪+‬‬ ‫پیتێك‪ ،‬لەت‪.‬‬ ‫‪-8‬نیوەی سوسێ‌‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫لەپانداندایە‪.‬‬ ‫‪-9‬وەخت‪ ،‬لێئەدرێ‌‪ ،‬نیوەی غیرە‪.‬‬ ‫‪-10‬پشو «پ»‪ ،‬یەك مو‪.‬‬ ‫‪-11‬نادیار‪ ،‬شاعیرێكی كۆچكردوی‬ ‫كوردە «پ»‪ ،‬واڵتێكە لەئەمریكا‪.‬‬ ‫‪-12‬لەفرینا تیاچو‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ هــەوڵ بــدە لەتەنیایی‬ ‫رزگــــــارت بــــێ‌‪ ،‬مــەچــۆرە‬ ‫ژێــــر كـــاریـــگـــەری قــســەی‬ ‫بەرامبەرەكەت‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫پــەنــجــەرەیــە هــەمــو كــات‬ ‫ناكرێتەوە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ وتەیەك دوبارە مەكەرەوە‬ ‫كە سودی نیە بۆت‪ ،‬كارێكی‬ ‫نـــوێ‌ دەگــریــتــە دەســـت‪،‬‬ ‫تــوڕەبــون لەخۆشەویستیدا‬ ‫ژەنگی خۆشەویستیە‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫هاوڕەگەزبازەكان‬ ‫هۆڵی‬ ‫پارلەمانی‬ ‫بریتانیا‬ ‫دەتەنن‬ ‫هــاوڕەگــەزبــازن‌و‪ ،‬ئــەم رێــژەیــەش‬ ‫زۆرتـــرە لەهەریەكە لەپارلەمانی‬ ‫سوید ‪ 12‬پارلەمانتاری هاوشێوەی‬ ‫هەیەو هۆڵەنداش ژمارەكەیان ‪10‬‬ ‫پارلەمانتارە‪.‬‬ ‫نیو ستیتسمان‪ ،‬ئاماژەی بەوەیش‬ ‫كــردوە‪ ،‬لەنێو پارلەمانتارەكاندا‬ ‫ه ــەر دو رەگــــەزی تــێــدایــەو ‪13‬‬ ‫یــان ســەر بــەحــزبــی كرێكارانەو‬ ‫‪ 12‬شیان لەحزبی پــارێــزگــاران‌و‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «ست» كەوتبێتە كۆتایی‬ ‫لەوشەی «ست»‪ 25 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬مقەست‪ ،‬گەست‪ ،‬خۆشەویست ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬باوەڕ رەشید شەریف‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ دەكــــــرێ‌ مــامــەڵــەی‬ ‫هــەڵــســوكــەوتــی رۆژانــــەت‬ ‫بــگــۆڕی‪ ،‬مــۆن ـی‌و تــوڕەبــون‬ ‫هیالكیە بۆ مرۆڤ‪ ،‬كەسێك‬ ‫نامەیەكی گرنگت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ شورەیی نیە كەسێك‬ ‫هەڵە بكات‪ ،‬شورەیی ئەوەیە‬ ‫نەچێتەوە‪،‬‬ ‫بەهەڵەكەیدا‬ ‫دۆزیــنــەوەی خۆشەویست‬ ‫راستگۆییە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بەختەوەری لەرێگەتدایە‪ ،‬ـ بــاری دارایــیــت باش‬ ‫ورەت بەرز بێ‌‪ ،‬هەوڵبدە پاكو دەبێ‌‪ ،‬لەوانەیە سەفەرێك‬ ‫خاوێنی بپارێزی‪ ،‬مەچۆرە ژێر بێتە رێـــت‪ ،‬مـــەرج نیە‬ ‫كاریگەری خۆشەویستیەوە‪ .‬ئەوەی باسی خۆشەویستی‬ ‫دەكات خۆشی بوێیت‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ گـــرنـــگـــی بـــەژیـــانـــت‬ ‫بــدەو لــەكــەش‌و هــەوا بگە‪،‬‬ ‫لەكاركردندا خەیاڵت نەڕوا‪،‬‬ ‫بـــەمـــەرج خــۆشــەویــســتــی‬ ‫مەدۆزەرەوە‪.‬‬

‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ بەختی ئەم هەفتەیەت‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬ژیانت خۆشی‬ ‫تــێــدەكــەوێ‌‪ ،‬ئـــەوەی كە‬ ‫دەمــێــكــە چـــاوەڕوانـــی‬ ‫دەكەی‪ ،‬دەیبینی‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (522) 29-6-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەب ‌‬ ‫ێ ئامادەبونی دەرهێنەرەكەی‬

‫كورتە فیلمی «دوا نیگا»‬ ‫دەگاتە «دیتمۆڵد»‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بەبەشداری دەیان واڵتی جیهان‪ ،‬كورتە فیلمی‬ ‫«دوا نیگا» تاكە كورتە فیلمی كوردییە لەسەر‬ ‫ئاستی هەرێمی كوردستان‌و عیراق‪ ،‬كەلەبەشی‬ ‫پێشبڕكێی سەرەكیدا‪ ،‬بــەشــداری فێستیڤاڵی‬ ‫نێودەوڵەتی «دیتمۆڵد» دەكات لەئەڵمانیا‪.‬‬ ‫ئــەم فێستیڤاڵە رۆژانـــی ‪2015/6/28-25‬‬ ‫بەڕێوەچو‪ ،‬چیرۆكی فیلمەكە باس لەكچێك دەكات‬ ‫كە كاتی خۆی بۆتە قوربانیی دەستی تیرۆرو‬ ‫تیرۆریستان‪ ،‬لەئەنجامداو لەشەوی بوكێنیدا توشی‬ ‫توندوتیژی دەبێتەوە‪.‬‬ ‫«ســامــی كــاكــە» دەرهــێــنــەری فیلمەكە‬ ‫ب ــە»چ ــاودێ ــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬خــۆشــحــاڵــم كە‬ ‫فیلمەكەم لەفێستیڤاڵێكی وەها گەورەو گرنگدا‬

‫بەشداریدەكات‪ ،‬بەو هیوایەی ئەنجامێكی باشی‬ ‫ببێت‪ ،‬گەرچی خۆم ئامادەی ئەو فێستیڤاڵە‬ ‫نەبوم‌و نەمتوانی سەفەر بكەم‪ ،‬بەاڵم هەرگیز‬ ‫ئومێد نابڕم‌و بڕوای تەواوم بەكارەكەم هەیە‪.‬‬ ‫«سامی» ئاماژەی بەوەیشدا كە ‪ :‬بەداخەوە‬ ‫پەیوەندیەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم هیچ‬ ‫كارئاسانییەكیان بۆ نەكردم‪ ،‬ئەبوایە بیانكردایە‪،‬‬ ‫چونكە تاكە فیلمێكە بەناوی كوردستانەوە‬ ‫بەشداریدەكات‪ ،‬ئامادەبونیشم لەو فێستیڤاڵەدا‬ ‫هەم بۆ خۆم ئەزمونێكی باشدەبو هەم بۆ سینەمای‬ ‫كــوردی دەستكەوتێكی گرنگ دەبــو‪ ،‬چونكە‬ ‫سنیەمای كــوردی پێویستی بەئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫ئەزمون‌و پتەوكردنی پەیوەندییە لەگەڵ سینەمای‬ ‫واڵتان‪.‬‬

‫"عەلی لەتیف" بێبەرامبەر بەرهەم‌و‬ ‫پڕۆژەی هونەرمەندان لەئامێز دەگرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫گەلەری «عەلی لەتیف»‪ ،‬سەرجەم شێوەكاران‬ ‫ئاگادار دەكاتەوە‪ ،‬كە دەتوانن گەلەری بۆ ئەنجامدانی‬ ‫پڕۆژە هونەرییەكان‌و تەنانەت نمایشی بەرهەمەكانیان‬ ‫بێ‌ بەرامبەر بەكاربهێنن‪ ،‬هێندەی لەتواناشیدا هەبێت‬ ‫هاوكاری شێوەكاران دەكات بۆ دابینكردنی پێداویستی‌و‬ ‫جێبەجێكردنی كارەكانیان‪.‬‬ ‫بەختیار سەعید سەرپەرشتیاری گەلەری «عەلی‬

‫لەتیف» تایبەت بەم پــڕۆژە نوێیە بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەم بارودۆخە سەختەی ئەمڕۆی كوردستان‪،‬‬ ‫دەمانەوێت بۆ هەوادارانی هونەری كوردی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫هــونــەری شــێــوەكــاری‪ ،‬هەلی كــارو چاالكییان بۆ‬ ‫بڕەخسێنین‪ ،‬لەهەمانكاتدا گەلەری لەم بەرنامە نوێیەی‬ ‫خۆیدا بیری لــەوە كــردەوە بونی كارەكانیان لەناو‬ ‫گەلەریدا هەلی فرۆشتنی كارەكانیان بۆ دەڕەخسێنێت‪.‬‬

‫شەهرامی نازری‬ ‫خەاڵتی باشترین گۆرانیبێژی ئێرانی بەدەستهێنا‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هونەرمەندی گۆرانیبێژی كــوردی‬ ‫كــرمــاشــانــی "شــەهــرامــی نــــازری"‪،‬‬ ‫لەپازدەیەمین جەژنی سینەمایی –‬ ‫تەلەفزیۆنی "دنیای وێنەیی" ئێران‪،‬‬ ‫بۆ وەرگرتنی خــەاڵت كاندیدكرابو‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا بەگۆرانی كۆتایی فیلمی‬ ‫سینەمایی "ئێران برگر" كە لەدەرهێنانی‬ ‫سینەماكاری نــاوداری لوڕ "مەسعود‬ ‫جەعفەری جــەوزانــی" و ئــاوازدانــەری‬ ‫میوزیكزانی الوی ئێرانی "ئەڕەشك‬

‫رەفیعی" بو‪ ،‬لەالیەن ئەندامانی لیژنەی‬ ‫دادوەرانــی ئەم جەژنە سینەماییەوە‬ ‫وەكو باشترین گۆرانیبێژی ساڵی ئێران‬ ‫لــەبــواری سینەمادا دەستنیشانكراو‬ ‫لەالیەن ئەكتەری نــاودارو پێشەنگی‬ ‫ئێران "جەمشید مەشایخی"‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫تــەنــدیــســی حــافــزی ئـــەم جــەژنــەی‬ ‫پێبەخشرا‪.‬‬ ‫شەهرامی نازری سەبارەت بەوەرگرتنی‬ ‫ئــەم خەاڵتە سینەماییە وتــی‪ :‬هەر‬ ‫هونەرمەندێك بەدرێژایی ژیانی خۆی‬

‫خەاڵتی جۆراوجۆر وەردەگرێت‪ ،‬منیش‬ ‫وەك هونەرمەندانی دیكە خەاڵتی زۆرم‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی ئەم خەاڵتانەم‬ ‫لــــەدەرەوەی واڵت بــوە‪ ،‬ئێستا كە‬ ‫خەاڵتی "تەندیسی حافز" وەردەگــرم‬ ‫زۆر خۆشحاڵم‪ ،‬چونكە بەپلەی یەكەم‬ ‫بــەدەســتــی بنەماڵەی سینەما ئەم‬ ‫خەاڵتە وەردەگرم‪ ،‬ئێستا كە لەناوخۆی‬ ‫واڵت ئــەم خــەاڵتــەم پێدەبەخشن‪،‬‬ ‫دەستكەوتێكی زۆرە بۆمن‌و شانازییەكی‬ ‫گەورەیە‪.‬‬

‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬ ‫لــەكــاتــی ســەردانــی ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی بــۆ ناوچە‬ ‫سنورییەكانی پارێزگای سوجبۆالج‪ ،‬هەروەها سەردەشت‌و‬ ‫الخیجان تا ناوچەكانی باكورو رۆژئاوای ئێران‪ ،‬كەوا كوردییان‬ ‫ێ بو‪ ،‬ئەوكات بارودۆخەكە گرژو دژوار بو‪،‬‬ ‫تێدا نیشتەج ‌‬ ‫چونكە توركیا خۆی ئامادە دەكرد بۆ داگیركردنی هێڵی‬ ‫سنوریی‪ ،‬لەئەنجامدا داگیركاریی توركیی لەساڵی (‪)1906‬‬ ‫دا دەستیپێكرد‪ ،‬سەرجەم ئەو ناوچانەی كە ئاماژەمان‬ ‫پێكرد داگیركران‪ ،‬ئەو وێنانەی كە ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫لەهێڵە سنورییەكاندا گرتبونی‪ ،‬لەو ناوچانە بون كە هێزە‬ ‫ێ بون‪،‬‬ ‫كوردییەكانی مامش‌و پیران‌و مەنگوڕ تێیدا نیشتەج ‌‬ ‫لەو وێنەیەدا ئەكتەرانی پیاو و ژنی یەكێك لەهۆزەكان‬ ‫بەدیدەكرێ‌‪ ،‬كە دەستی یەكترییان گرتوە وەك ئاماژەیەك بۆ‬ ‫هاوكاریی‌و یەكگرتویی نێوانیان‪.‬‬ ‫بەكامێرای ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری كوردی‬ ‫لەچاوی توێژەرانی روسی‬

‫زینوفۆبیای‬ ‫ئیسالمیزم بەرامبەر‬ ‫بەكورد!‬

‫فەرمان هیدایەت‬

‫(زینوفۆبیا)‪ ،‬ئەم وشە لێكدراوە‪ ،‬لەزمانی یۆنانییەوە وەرگیراوە‪ ،‬كە پێكدێت‬ ‫لە (فۆبۆس) مانای ترسان‪ ،‬هەروەها (زینو مانای بێگانە) دێت‪ ،‬بەكورتیەكەی‬ ‫ترسان لەبێگانە‪( .‬ئیسالم‌و ئیسالمیزم) ئیسالم دوەم ئاینی گەورەی (ئیبراهیمییە)‬ ‫لەپاش ئاینی گاورەكان‪ ،‬پێكدێت لەدو رێبازی سەرەكی (سونە)‪ :‬حەنەفی‌و مالكی‌و‬ ‫حەنبەلی‌و شافیعی‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬الی سونەكان سۆفیگەرییە‪ ،‬الی شیعەكان‪( :‬جعفریە‪.‬‬ ‫اثناعشریە‪ .‬اسماعیلیە‪ .‬زیدیە‪ .‬غالە الشیعە)‪ .‬پرسیاری گرنگ ئەوەیە‪ ،‬بۆچی ئەو‬ ‫هەمو جیاوازییە؟ گرفتی گەورەش ئەوەیە‪ ،‬هەمویان بەڵگەی ئاینییان هەیە بۆ‬ ‫سەلماندنی تێگەیشتن‌و راڤەی وتەكانی ناو قورئان‪ .‬بەاڵم ئیسالمی سیاسی یەكەم‬ ‫وشەی بۆ بەكارهێنرا لەرۆژئاوا بەناوی (‪،)Islamic Fundamentalism‬‬ ‫واتــە ئیسالمی ئسوڵی‪ ،‬پــاش روداوە خوێناویەكانی نــاوخــۆی جەزائیر كە‬ ‫ئیسالمییەكان پێیهەڵدەستان‪ ،‬ئینجا كە زاراوەی ئیسالمی توندڕەوییان بەكاردەهێنا‪،‬‬ ‫پاش روداوی ‪١١‬ی سێپتەمبەر‪ ،‬هەندێك ناڕۆشنی هەبو لەجیاكردنەوەی حزب‌و‬ ‫گروپ‌و هێزە ئیسالمییەكان‌و ئاینی ئیسالم‪ ،‬زاراوەی (ئیسالمی رامیاری=سیاسی)‬ ‫بەكارهات بۆ لێكجیاكردنەوەی ئاینی ئیسالم‌و هێزی (ئیسالمی سیاسی)‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫(ئیخوان مسلمین) مناڵدانی گشت رێكخراوە ئیسالمیەكانی جیهانە‪ ،‬جگە لەبیری‬ ‫(شیعەگەرایی)‪ ،‬ئەم رێكخراوەش خۆی لەبنەڕەتدا دەسكردی ئیمپریالیزم بو بۆ‬ ‫بەگژداچونەوەی بیری چەپگەرایی‌و دەستگرتن بەسەر جیهانی عەرەبی لەڕێگەی‬ ‫بیری ئیسالمی سیاسی=ڕامیاری)ەوە‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكان هیچ كات مامەڵەو هەڵوێستی دۆستانە‌و مرۆڤانەیان بەرامبەر بەگەلی‬ ‫كورد نەبوە‪ ،‬هەمیشە بەدوژمنی ئیسالم‌و بە بەدگومانییەوە لێیانڕوانیوە‪ ،‬پێیانوابوە‬ ‫هێزێكە هەمیشە كار لەدژی گەلی عەرەب‌و ئیسالم دەكات‪ ،‬دۆست‌و هاوپەیمانی‬ ‫ئیسرائیلن‌و لەگەڵ خۆرئاوادا یەكیانگرتوە دژی ئیسالم‪ ،‬بۆیە هەمو كات وەك‬ ‫بێگانەیەك مامەڵەیان لەگەڵ كورد كردوە‪( ،‬زینوفۆبیا) یان لەدژی كورد بەكارهێناوە‪،‬‬ ‫ئەوە جگە لەوەی راسیزمی عەرەبی ژەهری خۆی زۆر لەمێژە رشاندوە بەسەر كورد‌و‬ ‫گەل‌و خاكیدا‪ ،‬واتە كورد بەتەنها پاكتاوی رەگەزی نەكراوە‪ ،‬بەڵكو وەك بێگانەیەك‬ ‫تێڕوانراوە‌و مامەڵەی لەگەڵدا كراوە‪ ،‬پرۆسەكانی پاكتاوكردنی كورد لەعێراق‌و‬ ‫ناوچەكانی تردا لەالیەن بەعس‪ ،‬ئەوانی پێش بەعس‌و دوای بەعس‪ ،‬نمونە خەالفەتی‬ ‫بەغدادی هەمو یەكدەگرێتەوە لەگەڵ ئەو تێگەیشتنە ئیسالمییەی كەوا گەلی كورد‬ ‫بەدوژمنی ئیسالم‌و بەهاوپەیمانی (شیرك) دەزانێت‪ ،‬بۆیە كۆمەڵكوژی كورد رەوابوە‬ ‫الیان‪ ،‬ماڵ‌و ژنەكانیان (حەاڵڵ)ی (مەجاهدین=خۆبەختكەرانە) لەوەتەی كورد‬ ‫بوەتە موسڵمان ئاوها لەالیەن دەوڵەتە یەك بەدوای یەكەكانی مێژوی ئیسالمی ئەو‬ ‫ستەمەی لێدەكرێت‪ ،‬تادەگات بە ستەمی خەالفەتەكەی بەغدادی‪ .‬هۆكاری بنەڕەتی‬ ‫ئەمەش‪ -:‬ئیسالم‌و ستراتیژی رێبازی (ئیسالمی سیاسی=ڕامیاری) تێكۆشانە‬ ‫بۆ سەرخستنی نەتەوەی عەرەب بەسەر نەتەوەكانی تردا‪ ،‬تەنانەت ئەو حزبە‬ ‫ئیسالمیانەی لەواڵتانی وەك ئەفغانستان‌و پاكستان‌و كوردستان‌و هیندستان‪......‬‬ ‫ناوچە جیاوازەكانی تری جیهان شوێنكەوتوی (ئیسالمی سیاسی=ڕامیارین) هەر‬ ‫بەهەمان بیری شۆڤێنی عەرەبی گۆشكراون‪ ،‬ئەوەش تەنها لەبەرئەوەی (قورئان)‬ ‫بەزوبانی عەرەبییە (زینۆفۆبیای مەعریفی=زانیاری یان فەرهەنگی) نەتەوەكانی‬ ‫تر دەكەن‪ ،‬هیچ نەتەوەیەك چەق نیە‌و هیچ فەرهەنگێك ناگەشێتەوە الی ئیسالمی‬ ‫رامیاری‪ ،‬بەتەنها نەتەوەی عەرەب نەبێت‪ ،‬بۆیە ئیسالمی رامیاری لەجیهاندا‪،‬‬ ‫پرۆسەیەكی عەرەباندنی نەتەوەكانی ترە بەجۆرێكی تر‪ ،‬ئەوەی بەعسیەكان بۆ‬ ‫بیری رەگەزپەرستی عەرەبی نەیانكرد‪ ،‬یان نەیانتوانی‪ ،‬لەئێستادا ئیسالمیزم زۆر‬ ‫بەسانایی دەیكات‪.‬‬

‫مێژویەك‬ ‫لەیادەوەریدا‬

‫كتێبی "مێژویەك لەیادەوەریدا"‪ ،‬كۆمەڵە‬ ‫دیدارێكە سەبارەت بەمێژوی چەپ‌و‬ ‫كۆمۆنیزمی نوێ‌ لەكوردستاندا‪ ،‬لەدوتوێی‬ ‫‪ 490‬الپەڕەی قەوارە گەورەدا كەوتە‬ ‫بەر دیدەی خوێنەران‪ ،‬ئەم چاپكراوە‬ ‫لەئامادەكردنی "ساالر رەشید"ە‪.‬‬ ‫لەم كتێبەدا باس لەزۆربەی رێكخراوە‬ ‫چەپ‌و كۆمۆنیستەكان كراوە لەسەرەتای‬ ‫حەفتاكانەوە تا سەرەتای نەوەدەكان‪.‬‬ ‫هەروەها ناوی زۆربەی ئەو كەسانەی‬ ‫تێدایە كە چاالكبون لەبزوتنەوەی‬ ‫كۆمۆنیزمدا‪ ،‬دیدار لەگەاڵ ئەو كەسانەی‬ ‫ئەم رێكخراوانەیان بەڕێوەبردوە تا دەكاتە‬ ‫رێكخراوی رەوتی كۆمۆنیست‌و شوراكان‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‪:‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ئەنتۆن چێخۆف‬ ‫مامی گەورەی ڕووسیا‬

‫ذمارة (‪ )463‬دووشةممة ‪ 201٥/6/29‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫نووسەرێک جیهان سەرسام دەکات‬ ‫ئا‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫هیواقادری نووسەر و شاعیر‪ ،‬ڕۆمانی‬ ‫«سێبەری با»ـی نووسەری ئیسپانی‬ ‫«کــارلــۆز ڕویــز زافــۆن»ـــی لە زمانی‬ ‫سویدییەوە کردووە بە کوردی و بڕیار‬ ‫وایــە لە ماوەکانی ئاییندەدا‪ ،‬لەالیەن‬ ‫دەزگــای چاپ و پەخشی سەردەمەوە‪،‬‬ ‫لە دوتوێی ‪ ٧٠٠‬الپــەڕەدا‪ ،‬چاپ و باڵو‬ ‫بکرێتەوە‪.‬‬ ‫کارلۆس ڕویز زافۆن‪ ،‬دایکی خەڵکی‬ ‫کەتەلۆنیایە و لــە ساڵی ‪ ١٩٦٦‬لە‬ ‫بەرشلۆنە لەدایکبووە‪ ،‬بە زمانی ئیسپانی‬ ‫دەنووسێت‪ .‬لە گەنجییەوە لە بواری‬ ‫ڕیکالمدا کاری کــردووە و دواتــر ژیانی‬ ‫خۆی تەرخان کردووە بۆ نووسین‪.‬‬ ‫زافـــۆن ســاڵــی ‪ ١٩٩٤‬چــۆتــە لۆس‬ ‫ئەنجلس بۆ ئەوەی وەک سیناریۆنووسێک‬ ‫لــە هۆڵیود کــار بــکــات‪ .‬لــە ‪٢٠٠١‬ــــدا‬ ‫ڕۆمــانــی سێبەری باـی نووسیوە کە‬ ‫ڕۆمانێکی قەبارە گەورەیە و لە ئیسپانیا‬ ‫بــاوبــۆتــەوە‪ ،‬ئــەم ڕۆمانە بێ ئەندازە‬ ‫لەالیەن ڕەخنەگران و خوێنەرانەوە بە‬ ‫گەرمی پیشوازی لێ کراوە‪ .‬ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫سێبەری با بوو بە یەکێک لە ڕۆمانە‬ ‫هەرە پڕفرۆشەکانی دنیا‪ ،‬زیاد لە پانزە‬ ‫ملیۆنی لی فرۆشراوە و بۆ زیاد لە چل‬ ‫زمان وەرگێڕدراوە‪ .‬ئەم ڕۆمانە زافۆنی‬ ‫کرد بە یەکێکە لە هەرە نووسەرە دیار و‬ ‫پڕ خوێنەرەکانی دنیا‪.‬‬ ‫وەک هــیــوا قــــادر‪ ،‬بــە ڕەخــنــەی‬ ‫چاودێری ڕاگەیاند‪ ،‬دوای سەرکەوتنی‬ ‫بەرچاوی «سێبەری با»‪ ،‬ئەم ڕۆمانە‬ ‫دەبێتە زنجیرە و تا ئێستا دوو بەشی‬ ‫تری بە نــاوی «گەمەی فریشتەکان»‬ ‫و «بەندیخانەی ئاسمان» دەرچــووە و‬ ‫بڕیاریشە بەشی چوارهەمین و دواهەمین‬ ‫بەشی بەو زووانە باڵو ببێتەوە‪.‬‬ ‫قادر وتی‪« :‬زافۆن ئەدەبی هەرزەکاران‬ ‫دەنووسێت و خاوەنی چەندان ڕۆمانە‪،‬‬ ‫یەکەم ڕۆمانی ناوی «ئەمیری تەم»ـە‪،‬‬ ‫بەم ڕۆمانە خەاڵتی ئەدەبی هەرزەکارانی‬ ‫بردۆتەوە‪ .‬هەروەها ڕۆمانی «مارینا»ش‬ ‫یەکێکی ترە لەو ڕۆمانە سەرکەوتووانەی‬ ‫تری‪ .‬زافۆن سەبارەت بەم ڕۆمانە دەڵێت‪:‬‬ ‫خۆشەویستیرین و نزیکترین ڕۆمانی منە‬ ‫لە خودی خۆمەوە‪».‬‬ ‫بە بڕوای وەرگێڕ‪ ،‬ڕۆمانی «سێبەری‬ ‫با»‪ ،‬هەر لە سەرەتاوە سیحری خۆی‬ ‫لە خوێنەر دەکات و هەنگاو بە هەنگاو‬ ‫لەگەڵ ئەو ڕووداوانـــەدا دەیبات کە لە‬ ‫بەرشلۆنەی جەنگی ناوخۆ و جەنگی‬ ‫جیهانی دووهەمدا ڕوویانداوە‪ ،‬سەرباری‬ ‫گێڕانەوەی چەندان چیرۆکی عاشقانە‬ ‫لە بەرگێکی ئەفسوناوی و تا ڕادەیەک‬ ‫ترسناکدا و دەڵێت‪« :‬نهێنییەکانی ناو‬ ‫ڕۆمانی سێبەری با و بارودۆخە تاریک و‬ ‫نادیارەکانی‪ ،‬زۆر لە خودی ڕووداوەکان‬ ‫گرنگترن‪ .‬خوێنەر هەر لە سەرەتاوە‬ ‫هەست بە نزیکییەکی نادیارانە لەگەڵ‬ ‫کەسایەتییەکاندا دەکات‪ ،‬بە چەشنێک‬ ‫پڕ دەبێت لە کونجکوڵی و تا کۆتایی‬

‫سێبەری با‪ ،‬یەکەمین ڕۆمانی کارلۆز ڕویز زافۆنە بە زمانی کوردی‬

‫ڕۆمــانــەکــە بــە خەیاڵێکی گــیــرۆدەوە‬ ‫لەگەڵیاندا دەڕوات‪ .‬بە جۆرێک‪ ،‬دوای‬ ‫خوێندنەوەی هەندێک لەو کەسایەتیانەی‬ ‫کە لەناو ڕۆمانەکەدان وەک ئەوەی لە‬ ‫کتێبەکەوە بێنە دەرەوە دێن و لەگەڵ‬ ‫خوێنەراندا بە ئاستی جیا جیا تێکەڵ بە‬ ‫ژیانیان دەبن‪».‬‬ ‫ڕوونیشی کــردەوە‪ ،‬زافــۆن زمانێکی‬ ‫ڕوون و شاعیرانەی پڕخەیاڵی هەیە لە‬ ‫گوزارشتکردنی بۆ شتە بچووکەکان‪،‬‬ ‫زەحمەتە بتوانیت کــۆی چیرۆکەکان‬ ‫تەنها لەبەشێکدا قەتیس بکەیت‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫دابەش بووە بەسەر سەرچڵی‪ ،‬گەڕان‪،‬‬ ‫عەشق‪ ،‬دراما و تەلیسمی جادووییانەدا‪،‬‬ ‫ئەمانەش وا لە خوێنەر دەکەن هەست بە‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە بکات لەگەڵ دنیایەکی‬ ‫نەدۆزراوە و نادیاردا‪.‬‬

‫ڕاشیگەیاند‪« :‬خــوێــنــدنــەوەی ئەم‬ ‫ڕۆمانە بە کوردی دەتوانێت وەاڵمێکی‬ ‫باش بێت بۆ پیشاندانی شیعریەتی زمان‬ ‫لە ئاستی گێڕانەوە و گوزارشتکردندا بۆ‬ ‫زۆر لەو ڕەخنەگرانەی ئێمە کە پێیان‬ ‫وایە شیعرییەت لە ئاستی گوزارشتکردندا‬ ‫دژ بە هونەری ڕۆمانە‪ .‬بەدیوێکی تریشدا‬ ‫پێم وایە جگە لە دەوڵەمەندکردنی ئاستی‬ ‫چێژی خوێنەران لە بەرامبەر هونەری‬ ‫ڕۆماندا‪ ،‬کاریگەرییەکی تا ڕادەیەک باشی‬ ‫بۆ نووسەرانی کوردیش دەبێت‪ ،‬چونکە‬ ‫بە کوردی خوێندنەوەی هەر شاکارێک بۆ‬ ‫خۆی بیرکردنەوەی ئەو زمانەیە لەگەڵ‬ ‫ئەو شاکارەدا‪ .‬بۆیە بە دڵنیاییەوە ئەم‬ ‫ڕۆمانە ئەو ڕۆحە تینوو و کەشفکەرەی‬ ‫خــوێــنــەری کــورد بــە جــۆرێــک ئامادە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە چیتر لە دوای خوێندنەوەی‬

‫ئەم ڕۆمانەوە بە هەموو ڕۆمانێک ڕازی‬ ‫نەبێت‪».‬‬ ‫هیوا قادر ئەوەشی ئاشکرا کرد‪ ،‬زافۆن‬ ‫ناهێڵیت خەیاڵی خوێنەر بە ڕووداوێکەوە‬ ‫گــیــرۆدە و مــانــدوو بــێــت‪ ،‬ڕووداو لە‬ ‫دوای ڕووداو‪ ،‬هێنانەکایەی کەسایەتی‬ ‫جیاواز‪ ،‬ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ شتی‬ ‫سەیر و سەمەرەو نــادیــاردا‪ ،‬وادەکــات‬ ‫تەواو خوێنەر پڕ بکات لە کونجکوڵی و‬ ‫تەسلیمبوون بە دنیای ناو ڕۆمانەکە‪ .‬لە‬ ‫پاڵ هەموو ئەمانەشدا‪ ،‬خوێنەر دەکات‬ ‫بە کەسایەتییەکی بیرکەرەوەی ئەکتیڤ‪،‬‬ ‫وای لێ دەکات بە دوای سێبەری خۆیدا‬ ‫بگەڕێت‪ ،‬وەک زافــۆن خــۆی دەڵێت‪،‬‬ ‫کتێبەکان ئەو ئاوێنانەن کە خوێنەران‬ ‫وێنەی ڕاستەقینەی خۆیان و ڕۆحی‬ ‫خۆیانی تیادا دەبینن‪ ،‬یاخود وایان لێ‬

‫دەکــات بە دوای وێنەی ڕاستەقینەی‬ ‫خۆیاندا بگەڕێن‪.‬‬ ‫ئەو وەرگێڕە کە لە هامنکاتدا خۆی‬ ‫ڕۆماننووسە‪ ،‬ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫وای لە ئەو کردووە ئەم ڕۆمانەی زیاتر‬ ‫خۆشبووێت‪ ،‬هەستکردنی بــووە بە‬ ‫نزیکیی لە خەیاڵ و زمانی نووسەرەکە‬ ‫و سەرسامی لەبەرامبەر ئەفسوونی‬ ‫گێڕانەوەیدا‪.‬‬ ‫زیاتر وتیشی‪« :‬مــن وەرگــێــڕ نیم؛‬ ‫بەاڵم جوانی ئەم ڕۆمانە و حەیفکردن‬ ‫لە ساتی خوێندنەوەیدا بۆ خوێنەری‬ ‫کورد کە ناتوانێت ئەم ڕۆمانە بە کوردی‬ ‫بخوێنێتەوە‪ ،‬وای لــێ کــردم ســاڵ و‬ ‫نیوێکی کاتی خۆمی بۆ تەرخان بکەم‪،‬‬ ‫لە کاتێکدا بێئەندازە ماندووی کردم‪،‬‬ ‫هەموو ترس و ڕاچڵەکین و تاریکی ناو‬

‫ئەم ڕۆمانە ژیام‪ ،‬هەروەها لەبەرئەوەی‬ ‫زافۆن لە زۆر بەشی ڕۆمانەکەیدا زمانێکی‬ ‫وەسفی شاعیرانە و وردی لە ئاستی‬ ‫بینیندا بەکارهێناوە‪ ،‬گەر عەشقت بۆ‬ ‫زمان و هونەری ڕۆمان نەبێت زۆر سادە‬ ‫دەکەویتە هەڵەی کوشندەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫چ جــای باسکردنی ئــەو هەموو جێیە‬ ‫تایبەتیانەی ناو بەرشلۆنە و کەسایەتییە‬ ‫ئەدەبییە ئیسپانی و جیهانییەکان کە‬ ‫ناچارت دەکەن بە دوایاندا بگەڕێیت بۆ‬ ‫ئەوەی زیاتر لە وەرگێڕانەکەت دڵنیابیت‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ من ئاسودەم کە بەم ڕۆمانە‬ ‫دەتــوانــم بەشێک لــە ئــەزمــوونــی ئەم‬ ‫نووسەرە تایبەتە بە خوێنەری کورد‬ ‫بناسێنم و ئەو کونجکوڵییەش لەناو‬ ‫کەسانێکی تردا دروست بکەم بۆ گەڕان‬ ‫بە دوای بەرهەمەکانی تریدا‪».‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫‪2‬‬

‫گریانی هەمیشەیی لە سینەمادا‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ ودی ئاڵن‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزیەوە‪ :‬ژیوار جەوهەر‬ ‫ودی ئالــن‪ ،‬دەرهێنــەری گــەورە‬ ‫و نــاوداری ســینەمای جیهانــی‪ ،‬لــەم‬ ‫دیدارەیدا ســەبارەت بە ڕەشبینییەکانی‬ ‫بەرانبــەر ژیان ڕوونکردنەوە دەدات‪ ،‬ئەو‬ ‫پێــی وایە‪ ،‬ژیان هیچ خۆشــبەختییەکی‬ ‫تێــدا نییەو ئــەوەی هەیە‪ ،‬لــە کۆتاییدا‬ ‫تەنها تراژیدیایەکــە‪ ،‬هاوکات‪ ،‬دەربارەی‬ ‫خۆشەویســتی و ڕۆڵبینینــی خــۆی لــە‬ ‫فیلمەکاندا و ئاییندەی کاری ســینەمایی‬ ‫خۆی دەدوێت‪.‬‬ ‫*بەڕێــز ئاڵن‪ ،‬بەڕاســتی پێتوایە کە‬ ‫خۆشبەختی شتێکی مەحاڵە؟‬ ‫ئەوە تێڕوانینی منە دەربارەی ژیان‪،‬‬‫وە هەمیشــە تێڕوانینــم بــەم شــێوەیە‬ ‫بــووە و دەبێــت‪ .‬مــن تێڕوانینێکی زۆر‬ ‫ڕەشــبینانەم هەیــە دەربــارەی ژیــان‪.‬‬ ‫ئــەو تێڕوانینــەم هەبووە لــەو کاتەوەی‬ ‫کوڕیژگەیــەک بــووم؛ ئــەم ڕەشــبینییە‬ ‫بەھۆی تەمەن یان شتێکی دیکەوە نییە‪.‬‬ ‫پێموایــە خۆشــبەختی ئەزموونێکــی بە‬ ‫ئازار و مۆتەکە و بێمانایە‪ ،‬تاکە ڕێگایەک‬ ‫کە دەتوانیت بەھۆیەوە خۆشبەخت بیت‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬کە هەندێ درۆ بۆ خۆت بکەیت‬ ‫و خۆت فریو بدەیت‪.‬‬ ‫*وابزانــم باشــترە بڵێم کــە زۆربەی‬ ‫زۆری خەڵکی ھاوڕا نابن لەگەڵت؟‪-‬‬ ‫بــەاڵم من یەکەم کــەس نیم کە ئەم‬‫قسەیە دەکەم‪ ،‬یان ئەوەی من کەسێکی‬ ‫ژیربێــژ بم‪ .‬ئەوە پێشــتر لەالیەن نیتچە‬ ‫و فرۆیــدەوە گوتــراوە‪ ،‬هــەروەھا یوگین‬ ‫ئۆنیــل‪-‬ش‪ .‬تــاک دەبێــت ئەندێشــە و‬ ‫بیــری کەســێکی دی هەبێــت بۆ ئەوەی‬ ‫بــژی‪ .‬ئەگــەر بــە شــێوەیەکی ڕوون و‬ ‫ڕەوان ســەیری ژیان بکەیــت‪ ،‬ژیان زۆر‬ ‫ســەخت و بە ئــازارە‪ ،‬لــە مامەڵەیەکی‬ ‫زۆر زیانبەخــش دەچێت‪ ،‬کە هەر دەبێت‬ ‫ئەنجامی بدەیت‪.‬‬ ‫*زۆر ســەختە بیــر لــەوە بکەمــەوە‬ ‫وودی ئاڵن ژیانێکی بەو چەشنە سەختی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫من زۆر کەسێکی بە بەختم‪ ،‬و بەھۆی‬‫بەھرەکەمــەوە ژیانێکــی پــڕ بەرهەمــم‬ ‫بۆخــۆم دروســت کــردووە‪ ،‬بــەاڵم لــە‬ ‫ئەنجامدانی شتەکانی دیکەدا باش نیم و‬ ‫کەم ئەزموونم‪ .‬من باش نیم لە ژیانکردن‪،‬‬ ‫تەنانەت لە ســادەترین شتەکانیش‪ .‬ئەو‬ ‫شــتگەلەی کە بــۆ زۆربەی خەڵکی دی‬ ‫یــاری مندااڵنــن‪ ،‬بۆ من وەک شــۆکێکی‬ ‫دەرونی وان‪.‬‬ ‫*دەتوانیت نموونەیەکم بدەیتێ؟‪-‬‬ ‫پشــکنین لــە فڕۆکەخانــە و ھۆتێل‪،‬‬‫پەیوەندیەکانــم لەگەڵ کەســانی دیکە‪،‬‬ ‫پیاســەکردن‪ ،‬گۆڕینــەوەی شــتێک لە‬ ‫فرۆشــگایەک‪ ...‬لە شــازدە ســاڵیمەوە‬ ‫ئیش لەســەر ئامێری چاپــی ئۆلیمپوس‬ ‫دەکەم‪ -‬کە ئێســتاش لە ئامێرێکی تازە‬ ‫دەچێــت‪ .‬هەموو فیلمەکانم لەســەر ئەو‬ ‫ئامێــری چاپــە نووســیوە‪ ،‬بــەاڵم بەم‬ ‫دواییانــە‪ ،‬نەمدەتوانــی بۆخــۆم ڕەنگی‬ ‫ڕیبۆنەکەم بگــۆڕم‪ .‬کاتی وا هەبووە کە‬ ‫خەڵکــم بانگهێشــت کردووە بــۆ خوانی‬ ‫ئێوارە‪ ،‬تەنیا لەبەرئەوەی کە ڕیبۆنەکەم‬ ‫بــۆ بگۆڕن‪ .‬ئەوە هەســتێکی ناخۆشــە‪،‬‬ ‫تراژیدیایەکە‪.‬‬ ‫*تۆ باوەڕت بە شــتە باشــەکان نییە‬ ‫لە ژیاندا؟‬ ‫ژیان پڕە لە ساتگەلی خۆش و شادی‬‫ھێــن – بردنــەوەی یانســیبێک‪ ،‬بینینی‬ ‫ژنێکــی جوان‪ ،‬ئێــوارە خوانێکی بەتام‪،‬‬ ‫بــەاڵم تەواوی شــتەکە تراژیدیایەکە‪ .‬لە‬ ‫ســەوزایی نێو بیابانێک دەچێت‪ ،‬کە زۆر‬ ‫دڵخۆشکەرە‪ .‬ئەگەر فیلمی (حەوتەمین‬ ‫مۆر) ی بێرگمان وەک نموونە وەربگرین‪.‬‬ ‫فیلمێکە دەربارەی تراژیدیایەکی مەزنە‪،‬‬ ‫وەلــێ دیمەنێکی تێدایە کــە {بێرگمان}‬ ‫لەگــەڵ منداڵەکــە دادەنیشــێت و شــیر‬ ‫دەخواتــەوە و شــاتوو دەخــوات‪ .‬بەاڵم‬ ‫دواتــر ئەو ســاتە خۆشــە تێدەپەڕێت و‬

‫««‬

‫تۆ دەگەڕێیتەوە ســەر ئەوەی بەڕاســتی‬ ‫بوونی ڕاستەقینە چۆنە‪.‬‬ ‫*بەهەمان ڕێژەش ڕەشبینی بەرامبەر‬ ‫بە خۆشەویستی؟‬ ‫ئێمە زیاتر لەوەی بیری لێ دەکەینەوە‪،‬‬‫پشــت بە بەخــت دەبەســتین‪ .‬خەڵکی‬ ‫دەڵێــن ئەگــەر دەتەوێــت پەیوەندیەکی‬ ‫باشــت هەبێت‪ ،‬دەبێت ئیشــی لەســەر‬ ‫بکەیــت‪ .‬بــەاڵم هەرگیــز شــتێکی لــەو‬ ‫شــێوەیە نابیســتیت دەربــارەی ئــەو‬ ‫شتانەی کە ئارەزووت لێیانە‪ ،‬دەربارەی‬ ‫ســەوڵلێدانی بەلەم یان ڕۆیشتن بۆ یاری‬ ‫تۆپــی پێ‪ .‬تۆ هەرگیــز ناڵێیت‪ :‬دەبێت‬ ‫کاری لەســەر بکەم‪ .‬تــۆ تەنیا کارەکەت‬ ‫خۆشــدەوێت و ئــارەزووت لێیەتــی‪ .‬تۆ‬ ‫ناتوانیــت کار لەســەر پەیوەنییــەک‬ ‫بکەیــت‪ ،‬تــۆ ناتوانــی پەیوەندیــەک‬ ‫کۆنتــڕۆڵ بکەیت‪ .‬تەنیــا دەبێت بەختت‬ ‫هەبێــت و بەردەوام بیت لــە ژیانکردن‪.‬‬ ‫خــۆ ئەگــەر بەختــت نەبێــت‪ ،‬دەبێــت‬ ‫ئامادەکاری بکەیت بۆ هەندێ سەختی و‬ ‫دژواری‪ .‬هەر لەبەر ئەوەشــە کە زۆربەی‬ ‫پەیوەندییەکان ســەخت و ئازاربەخشن‪.‬‬ ‫مرۆڤــەکان بەیەکەوە دەمێننــەوە لەبەر‬ ‫سستی و بێتاقەتی‪ ،‬ئەوان ئەو وزەیەیان‬ ‫نییە‪ .‬ئــەوان بەردەوامی بە پەیوەندیەک‬ ‫دەدەن‪ ،‬چونکــە لــە تەنیایی دەترســن‪،‬‬ ‫یاخود منداڵیان هەیە‪.‬‬ ‫*پیاوێــک دەتوانێــت دوو ژنــی‬ ‫خۆشبوێت‪ ...‬لە هەمانکاتدا؟‪-‬‬ ‫زیاتــر لــە دوو دانــە‪( .‬پێکەنیــن)‬‫پێموایە دەتوانێت‪ .‬ئەوە ھۆکاری ئەوەیە‬ ‫کــە ڕۆمانســییەت شــتێکی ســەخت و‬ ‫ئــازار بەخشــە‪ ،‬و لەهەمــان کاتیشــدا هەبوو کــە دەبوو بگریم‪ .‬ئــەوان هەموو زۆر خــراپ دەچێــت‪ .‬ھیــچ ســودێکت‬ ‫زۆر تەلیســماوییە‪ .‬تــۆ دەتوانیت لەگەڵ شــتێکیان تاقی کردەوە‪ ،‬بەاڵم نەگریام‪ .‬لــە پیربوون چنــگ ناکەوێــت‪ .‬زیرەکتر‬ ‫ھاوسەرەکەت بیت و زۆریش دڵخۆش بن‪ .‬ئەوان ئەو شــتەیان خســتە چاومەوە و نابیــت‪ ،‬داناتــر نابیت‪ ،‬جوانتــر نابیت‪،‬‬ ‫دواتر ژنێکی دیکە دەبینیت و ئەویشــت نەمتوانــی بگریــم‪ ،‬لێ لە ناو ســینەمادا میھرەبانتــر نابیت‪ ،‬ھیچ شــتێکی باش‬ ‫خۆشــدەوێت‪ ،‬بــەاڵم ژنەکەشــت هــەر دەدەمــە پڕمــەی گریــان‪ .‬هــەر دەڵێی ڕوونادت‪ .‬پشــتت دەئێشــێت‪ ،‬ناتوانیت‬ ‫خۆشــدەوێت‪ .‬یان ئەگەر ئــەو پیاوێکی ســیحرێکە‪ .‬مــن لــە ســینەما‪ ،‬کۆتایی خــواردن بــاش هەرس بکەیــت‪ ،‬بینینت‬ ‫بینی و خۆشــی ویســت و لەهەمانکاتدا فیلمــی (پاســکیل دزەکان) و (شــاری الواز دەبێت‪ ،‬پێویستت بە یاریدەدەرێکی‬ ‫تۆشــی خۆشــبوێت‪ .‬دوایــی‪ ،‬تــۆش گڵۆپەکان)م بینیوە و گریاوم‪ .‬نە لە ناو بیستن دەبێت‪ .‬پیربوون مامەڵیەکی زۆر‬ ‫کەســێکی دی دەناســیت‪ ،‬ئێوە ئێســتا شــانۆدا‪ ،‬نە لە ژیانی ئاساییدا‪ ،‬ناگریم‪ .‬خراپە و من ئامۆژگاریتان دەکەم نەھێڵن‬ ‫ســێ کەســن‪( .‬پێکەنین) بۆچــی تەنیا سینەما تاکە شوێنێکە کە دەمگرێنێت‪ .‬پیرببن‪ ،‬ئەگەر دەتوانن ڕێگری لێ بکەن‪.‬‬ ‫*تــۆ لە زۆربەی فیلمەکانت‪ ،‬ئەکتەرە ھیچ کوالێتیەکی ڕۆمانسی نییە‪.‬‬ ‫یەک کەس؟‬ ‫*هەرگیــز لــە دەرھێنانــی فیلــم‬ ‫*لەوانەیە شتەکان کەمێک فریودەرانە پاڵەوانەکــە بوویت‪ ،‬بەاڵم لەم ســااڵنەی‬ ‫بــن ئەگــەر یەکێــک بیەوێــت بــەدوای دواییــدا‪ ،‬کەمتــر دەردەکەویت‪ .‬ھۆکاری دەوەستیت؟‬ ‫زۆر بە سادەیی‪ ،‬من چێژ لە ئیشکردن‬‫ئەمە چییە؟‬ ‫ئامۆژگاریەکانی تۆ بکەوێت‪.‬‬ ‫تەنیا لەبەرئــەوەی ڕۆڵی باش نییە‪ .‬دەبینــم‪ .‬لــە کوێــی دیکــە دەتوانم ئەو‬‫زۆر گرنگــە کــە کۆنتڕۆڵــی خــۆت‬‫بکەیــت‪ ،‬چونکە ژیان زێدە ئاڵۆز دەبێت بــۆ چەندیــن ســاڵ‪ ،‬ڕۆڵــی ڕۆمانتیکیم بەرزەخوازییەم گەشــە پــێ بدەم‪ .‬وەک‬

‫مرۆڤەکان بەیەکەوە دەمێننەوە لەبەر سستی‬ ‫و بێتاقەتی‪ ،‬ئەوان ئەو وزەیەیان نییە‪ .‬ئەوان‬ ‫بەردەوامی بە پەیوەندیەک دەدەن‪ ،‬چونکە لە‬ ‫تەنیایی دەترسن‬ ‫بەبــێ کۆنتڕڵ کردنــی‪ .‬بەاڵم هەمووکات‬ ‫ھاندەرێک بوونی هەیە بۆ خەڵک‪ ،‬هەندێ‬ ‫دەڵێن دەبێت کۆمەڵگا زیاتر کراوەبێت؛‬ ‫ئەمــەش کاری خــۆی نــاکات‪ .‬مــن پێم‬ ‫وایــە لــەو بارودۆخــەدا تــۆ دۆڕاویــت‪.‬‬ ‫ئەگــەر تــۆ شــوێن خاتوونێکــی دیکــە‬ ‫بکەویــت‪ ،‬تــۆ لێرەشــدا هــەر دۆڕاویت‪،‬‬ ‫و ئــەوە زیانــی دەبێــت بــۆ پەیوەندی‬ ‫و ژیانــی ھاوســەریتان‪ .‬خــۆ ئەگــەر‬ ‫ھاوســەرگیریەکەتان کراوە بێت و ڕێگەی‬ ‫ئەوەت پێ درابێت‪ ،‬ئەوەش هەر کارێکی‬ ‫بــاش نییە‪ .‬ھیچ ڕێگایــەک بوونی نییە‪،‬‬ ‫لە کۆتاییدا‪ ،‬بۆ دڵخۆشــبوون‪ ،‬بەڕاستی‬ ‫دەبێت کەسێکی بە بەخت بیت‪.‬‬ ‫*هەرگیز گریاویت؟‬ ‫هەموو جارێک لە سینەما دەگرییەم‪.‬‬‫ئــەوێ تاکە شــوێنێکە کە لێــی گریابم‪،‬‬ ‫چونکە کێشەی گریانم هەیە‪ .‬لە شانۆیی‬ ‫(ھانــا و خوشــکەکانی) هەنــدێ دیمەن‬

‫دەگێــڕا و دواتــر نەمتوانــی چــی دی‬ ‫بەردەوام بــم‪ ،‬چونکە زۆر پیر بووم‪ .‬تۆ‬ ‫ئــەو کــوڕە نەبیت کە کچەکە بەدەســت‬ ‫دەھێنێــت‪ ،‬ھیچ خۆش نییە‪ .‬تۆ دەتوانی‬ ‫بیر لەوە بکەیتەوە کە ئەوە چەندە بێزار‬ ‫و نائارامــم دەکات وەختێ ئــەو فیلمانە‬ ‫دەکــەم لەگەڵ (ســکارلێت جۆنســن) و‬ ‫(ناومــی واتــس) و ئەکتــەرە کوڕەکانی‬ ‫دی ڕۆڵیــان لەگــەڵ دەگێــڕن و منیــش‬ ‫تــەنھا دەرھێنەرەکــەم‪ .‬من ئــەو پیاوە‬ ‫بــە تەمەنــەم کە لــەوێ دانیشــتووە و‬ ‫فیلمەکــە دەردەھێنێــت‪ .‬حــەزم لــەوە‬ ‫نییــە‪ .‬من حەزم لێیە ئەو کەســە بم کە‬ ‫لە ڕێســتۆرانت بەرامبەریان دادەنیشێت‪،‬‬ ‫ســەیری ناو چاویان دەکات و درۆیان بۆ‬ ‫دەکات‪ .‬بۆیە ئەگەر نەتوانم ئەوە بکەم‪،‬‬ ‫ھیچ چێژێک لە ڕۆڵبینیندا نابینم‪.‬‬ ‫*پیری چی پێ بەخشیویت؟‬ ‫‪-‬پێــم وایــە پیــری لــە مامەڵەیەکــی‬

‫ھونەرمەندێــک‪ ،‬تۆ خەبــات دەکەیت لە‬ ‫پێنــاو دەســکەوتێکی بنچینەیی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێناچێــت هەرگیز بەدەســتی بھێنیت‪.‬‬ ‫تۆ کاری وێنەگرتن بۆ فیلمێک دەکەیت‪،‬‬ ‫و دەکرێــت هەمــووکات ئەنجامەکــەی‬ ‫باشــتر بکرێــت‪ .‬تــۆ هــەوڵ دەدەیت و‬ ‫جارێکــی دیکــەش شکســت دەھێنیت‪.‬‬ ‫لە هەنــدێ الیەنەوە‪ ،‬پێم وایە شــتێکی‬ ‫چێژبەخشــە‪ .‬تــۆ هەرگیــز ئاڕاســتەی‬ ‫ئامانجەکەت ون ناکەیت‪ .‬من ئەمکارە لە‬ ‫پێنــاو پەیداکردنی پــارە ناکەم‪ ،‬یان بۆ‬ ‫ئەوەی ڕیکۆردەکانــی (بۆکس ئۆفیس)‬ ‫بشکێنم‪ ،‬زۆر بە ســادەیی‪ ،‬من شتەکان‬ ‫تاقــی دەکەمەوە‪ .‬چــی دەبێت ئەگەر لە‬ ‫خاڵێکــدا کامڵیم بەدەســت بھێنابایە؟‬ ‫ئەی دوای ئەوە چی بکەم؟‬ ‫سەرچاوە‪The Talks :‬‬

‫گالێریی‬ ‫میوزیک‬ ‫دیاری قەرەداغی‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬ ‫کورتی ل ‌ه نووسیندا بۆ خۆی هونه‌رێک ‌ه تا ئه‌ندازه‌یه‌ک ئه‌چو ‌ێ ب ‌ه میوزیک‪ ..‬چونک ‌ه‬ ‫لــه‌ زمانــی میوزیکدا ڕێگاکان درێژ نین ب ‌ه گوێیه‌کان و هه‌میشــ ‌ه له‌ کورتترین ترپه‌دا‬ ‫ئه‌توانێ خۆی نمایش بکا‪ ..‬جا په‌یام بێ یا ستاتیکا‪ ..‬ئه‌م قسه‌یه‌ش بۆ کورتنووسین‬ ‫‌یه له‌پانتایی و چه‌مک و فۆرمه‌کان ک ‌ه به‌ دڵنیاییه‌وه‌ بارگرانیی ‌ه‬ ‫ڕه‌وایه‌‪ ..‬کورتکردنه‌وه ‌‌‬ ‫بۆ نووسه‌ر و جۆری گوزاره‌کردن ل ‌ه باسه‌کان‪ ..‬هاوکاتیش دۆزینه‌وه‌ی فۆرم و ته‌کنیکی‬ ‫نوێیه بۆ قبوڵکردن و وه‌رگرتنی خێرا و زیاتر له‌ وه‌رگرانییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ی له‌م گۆشــه‌یه‌دا دێت ‌ه به‌ر ده‌ســتتان‪ ،‬قســه‌کردن ‌ه له‌ســه‌ر فه‌زای گۆرانی و‬ ‫میوزیک و هه‌موو ئه‌و بوارو هێاڵنه‌ی پێو‌ه لکاون و هه‌ندێکیان باسگه‌لێکی ئه‌کادیمی‬ ‫ئه‌بستراکتن و به‌شێکی تریشی ڕاڤه‌ی ‌ه له‌ میانی ده‌القه‌یه‌کی ڕووبه‌ر ته‌سکدا و هه‌وڵیش‬ ‫ئه‌درێ ستۆریی ‌ه شاراوه‌کانی پشت به‌شێک ل ‌ه گۆرانییه‌ کوردییه‌کان بخه‌یه‌ن ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫ئازیزانــم له‌ ڕه‌خنــه‌ی چاودێردا زۆرجار ب ‌ه گرنگیه‌وه‌ ته‌ماشــای هونه‌ری گۆرانی و‬ ‫میوزیکیان کردووه‪ ‌،‬خوازیاری ئه‌وه‌ش بوون ک ‌ه قه‌ڵه‌مه‌ جدیه‌کان زیاتر بن بۆ هێنان ‌ه‬ ‫ناوه‌وه‌ی زۆرترین دیالۆگ و زۆرترین ڕه‌خن ‌ه ک ‌ه ب ‌ه سوودی هونه‌ره‌ک ‌ه دێته‌وه‌و پاشان‬ ‫بــۆ خــۆی ببێتــ ‌ه له‌مپه‌رێکی جــدی بۆ هه‌موو ئــه‌وه‌ی بیه‌وێ به‌ جوانــی و گه‌وره‌یی‬ ‫کار بــکا‪ ..‬نووســین ل ‌ه بواری هونه‌ریی میوزیكدا هێنده‌ی خــودی هونه‌ره‌ك ‌ه گرنگ و‬ ‫پێداویستییه‌‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه كزی و كڵۆڵی و ده‌سته‌پاچه‌یی ڕه‌خن ‌ه به‌ گشتی و بواری هونه‌ر‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی‪ ،‬وای كردب ‌ێ گه‌وره‌ترین و ســه‌ركیترین هۆكار بێت ل ‌ه كۆن و ئێستاشــدا‬ ‫ك ‌ه به‌رده‌وام هه‌موومان به‌ باش و خراپه‌و‌ه به‌رهه‌مهێن بین‪ ،‬به‌جوان و ناشــرینه‌وه‌‪،‬‬ ‫جــا نه‌ك ب ‌ه ته‌نهاش به‌رهه‌مهێنی به‌رهه‌م ‌ه هونه‌رییه‌كان‪ ،‬به‌ڵكوو هاوشــانی به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫هونه‌رییه‌كان درووســتبوونی نه‌وه‌یه‌ك له‌ بیسه‌رو بینه‌ری كه‌محوكم و بێ ئاست و ب ‌ێ‬ ‫چێــژ‪ ،‬نه‌وه‌یــه‌ك ك ‌ه به‌رده‌وام به‌رهه‌می ئاســت نزم بكاته‌ هاوڕێــی خۆیی و ب ‌ه زۆری‬ ‫بزانێت‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ریشدا درك ب ‌ه جوانی و به‌رزی داهێنانه‌كان نه‌كات‪ ،‬ڕۆژان ‌ه به‌ ده‌یان‬ ‫و ســه‌دان به‌رهه‌مــی گۆرانی و میوزیك دروســت ده‌كر ‌ێ ل ‌ه به‌رامه‌به‌ریشــدا كه‌مترین‬ ‫شــیكار و ڕه‌خنه‌و لێكۆڵینه‌و‌ه ده‌كر ‌ێ و وه‌ها ئه‌م ده‌رگایه‌ خراوه‌ته‌ ســه‌ر پشــت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لێوه‌ی چۆن سه‌دان و هه‌زاران به‌رهه‌می هه‌مه‌چه‌شنه‌و فره‌ئاست هاتوونه‌ت ‌ه پێش‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵیشدا ده‌ هێند‌ه گوێگرو به‌رامبه‌ری عه‌نتیكه‌ی بۆ درووست بووه‌‪ ،‬كه‌می ئه‌م بوار‌ه‬ ‫ل ‌ه كه‌می زانســته‌وه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه بۆ دانانی كتێبێك‪ ،‬بۆ وه‌ڕگێرانێكی وتارێكی هونه‌ریی‬ ‫و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی شیكاری له‌سه‌ر بواره‌ جیاجیاكانی میوزیك‪ ،‬به‌ ئاگایی و زانست و‬ ‫مه‌عریف ‌ه گرنگن‪ ،‬ئه‌مانه‌ ده‌تكه‌نه‌ ئه‌وه‌ی بوێرانه‌ په‌نجه‌ بۆ بابه‌ته‌كان به‌ری‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه هه‌ڵه‌یه‌كی كوشــنده‌یه‌ وا بزانین نووســینی كتێبێكی هونه‌ریی ب ‌ه ته‌نها كاری‬ ‫هونه‌رمه‌ندێكــی بواره‌كــه‌ بێت جــا میوزیكژه‌ن یاخود گۆرانیبێــژ بێت‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو‬ ‫ده‌زانین و ناشــبێت ئه‌و‌ه ل ‌ه بیر بكه‌ین كه‌ بواره‌ك ‌ه ده‌یان جۆرو ئاســتی تێكه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه له‌م كاته‌دا نه‌ك هه‌ر نووسین ده‌بێت ‌ه وه‌زیفه‌ی ئه‌مجۆر‌ه كه‌سانه‌‪ ،‬به‌ڵكوو ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫تا كۆتایی ژیانیشــیان له‌ نێو بواره‌كه‌دا نه‌توانن دوو دێڕ به‌ زانســتی و مه‌نتیقیانه‌ی‬ ‫نووســین بنووسن له‌سه‌ر بچوكترین دیارده‌ی هونه‌ریی‪ ،‬بۆی ‌ه له‌م كاته‌دا ئه‌و پرسیار‌ه‬ ‫دروســت ده‌بێت‪ ،‬ئایا ڕه‌وایه‌ نووســین لــ ‌ه خه‌ڵكانێكی تری ب ‌ه ئه‌زموون و ڕۆشــنبیر‬ ‫بسه‌نینه‌وه‌ به‌ بیانوی ئه‌وه‌ی كوڕی بوار‌ه هونه‌رییه‌كه‌ نین؟‬ ‫قســه‌و ڕاڤــ ‌ه و ڕه‌خنــه‌ی هونه‌ریی‪ ،‬بــه‌رده‌وام هۆشــداریی و ئاگابوونــه‌وه‌ی تاك ‌ه‬ ‫وه‌به‌رهه‌مێنه‌ره‌كانه‌ له‌و هه‌ڵه‌و كه‌مو كورتیانه‌ی ب ‌ه قه‌ســد و بێ قه‌ســد له‌ بواره‌كه‌دا‬ ‫ده‌كرێن و ده‌بینرێن‪ ،‬پێشم وانیی ‌ه قسه‌كردن و ئاماژه‌و ڕه‌خن ‌ه و لێكۆڵینه‌وه‌ی میوزیك‬ ‫ته‌نهــا و ته‌نهــا له‌ســه‌ر ده‌ســتی به‌كاربه‌ركانی به‌ڕێــو‌ه بچێت‪ ،‬نه‌خێــر ئه‌م ‌ه ب ‌ه هیچ‬ ‫شــێوه‌یه‌ك ســتاندارد نییه‌‪ ،‬بگره‌ زۆرێك ل ‌ه بیرمه‌نده‌كانی جیهان‪ ،‬وه‌ك میوزیكکار و‬ ‫هونه‌رمه‌ندی بواره‌ك ‌ه ده‌رنه‌كه‌وتون كه‌چی چه‌ندین كتێب و لێكۆڵینه‌وه‌و وته‌ی دیاریان‬ ‫لــه‌ بواره‌كــه‌دا هه‌بووه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ئادۆرنۆ كه‌زۆر وابه‌ســته‌ی میوزیك بووه‌‪ ،‬هه‌ر له‬ ‫‌منداڵییــه‌وه‌ خاوه‌نــی چێژێكــی هونه‌ریی و میوزیكی به‌رز بووه‌‪ ،‬خاوه‌نی دوو عیشــق‬ ‫بووه‌‪ ،‬یه‌كێكیان بۆ میوزیك ئه‌ویتر بۆ ئه‌ده‌ب و فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬عیشقی بۆ میوزیك به‌سه‌ر‬ ‫هه‌موویانــه‌وه‌ زاڵ بــووه‌‪ ،‬زۆر خولیــای بووه‌‌و چێژێكی ئیســتاتیكی بــه‌رزی له‌ئاوازو‬ ‫پارچ ‌ه میوزیكییه‌كان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬خۆشه‌ویســتی بۆ میوزیك وای لێ كرد لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫له‌دانانی میوزیك بكات جگ ‌ه ل ‌ه سۆسیۆلۆژیا و فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر‬ ‫نووســین ‌ه هونه‌ری ی‌و فه‌لسه‌فییه‌كانی‪ ،‬تیۆره‌یه‌كی له‌ سۆسیۆلۆژیای موزیك داهێنا‪.‬‬ ‫یــان الی (كانــت) وای ‌ه ك ‌ه ته‌نه‌كان حوكمی جوانی ده‌ده‌ن‪ ،‬و (نیتشــه‌) بۆچوونی بۆ‬ ‫هونه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌توانێت ڕووبه‌ڕووی پرســه‌كانی جیهــان ببێته‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ له‌مه‌وه‌ هونه‌ر‬ ‫هێزێكی زۆری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫الی ئێم ‌ه ئه‌م دیارده‌ی ‌ه زۆر ده‌گمه‌نه‌‪ ،‬زۆر كه‌م هه‌ست به‌و قه‌ڵه‌مان ‌ه ده‌كه‌ی كه‌له‬ ‫‌بواری هونه‌ریدا ده‌نووســن و هونه‌رمه‌ند نه‌بن‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌مه‌ كێشــه‌ی ل ‌ه الی خوێنه‌ران‬ ‫و ته‌نانــه‌ت هونه‌رمه‌ندانیش دروســت كــردووه‌‪ ،‬ئه‌و په‌رچه‌كردار‌ه دروســت بوو‌ه گه‌ر‬ ‫كه‌ســێك جگــ ‌ه له‌وه‌ی له‌ بــوار‌ه هونه‌رییه‌كــه‌دا ئیش ده‌كات بابه‌تێك بنووســێ‌‪ ،‬جا‬ ‫نوســینه‌كه‌ی له‌ شــێوه‌ی وه‌ڕگێڕان یا وتارێك یا كتێبێك یان ڕه‌خنه‌یه‌ك یا ڕۆشنایی‬ ‫خستن ‌ه سه‌رێك یان نووسینێك ك ‌ه گوزارشت بێت بۆ دیوێكی هونه‌ریی‪ ،‬تێكڕا ده‌بێت ‌ه‬ ‫مایه‌ی ئه‌و قســ ‌ه هه‌مه‌جییه‌ی ك ‌ه پێی ده‌وترێت "تۆ چی ده‌زانیت ل ‌ه هونه‌ر تا قســ ‌ه‬ ‫بكه‌یت"؟‬ ‫یان" تۆ نابێت بنووسی‪ ،‬چونكه‌ تۆ ئه‌كادیمی نیت"!‬ ‫ئــه‌م كاردانه‌وهیــە‌ بارێكــی وه‌هــای دروســت كــردووه‌ كــ ‌ه خه‌ڵكانی تــر ل ‌ه پاش‬ ‫ئه‌مــان به‌ ترس و گومانه‌وه‌ بنووســن ل ‌ه نێوه‌ند‌ه هونه‌رییه‌كــه‌‪ ،‬به‌ده‌ر ل ‌ه هه‌موو ئه‌و‬ ‫كه‌موكوڕیانه‌ی ك ‌ه هه‌ن له‌ نووســین ‌ه هونه‌رییه‌كاندا‪ ،‬پێویســت ‌ه و گرنگه‌ ڕۆشــنفكرانی‬ ‫كــورد لــه‌م ده‌رگای ‌ه بده‌ن‪ ،‬ب ‌ه ته‌نها بوار‌ه تێورییه‌کان نه‌بن ‌ه له‌مپه‌ر بۆ نه‌نووســینیان‬ ‫له‌ســه‌ر دنیــای میوزیك‪ ،‬چونكــ ‌ه ئه‌وه‌ند‌ه الیه‌نی تر زۆرن كه‌ وابه‌ســته‌ی ئۆرجیناڵی‬ ‫هه‌یــ ‌ه ب ‌ه هێڵه‌ گشــتییه‌كه‌ی میوزیكــه‌وه‌ وه‌ك الیه‌نی ســایكۆلۆژی و ئه‌نترۆپۆلۆجی‬ ‫میوزیك و سۆسیۆلۆژیای میوزیك و ته‌نانه‌ت به‌یانكردنی ئاست ‌ه به‌رزو نزمه‌كانی چێژی‬ ‫وه‌رگرانــی میوزیــك و پۆلێنی ئه‌و جه‌مــاوه‌ره‌ی كه‌ هونه‌ره‌كه‌ی پێــدا ڕه‌ت ده‌بێت‪،‬‬ ‫یان قســه‌كردن له‌ ســه‌ر دنیای جوانناسی چه‌مكی داهێنان و ئه‌ماتۆربوونی گۆرانی و‬ ‫میوزیك و چۆنیه‌تی ئۆرگانه‌كردنی كار‌ه هونه‌رییه‌كان و ماتماتیكی بوون له‌ میوزیكدا‬ ‫و قســه‌كردن له‌ســه‌ر ڕایه‌ڵی زانست و میوزك‪ ،‬یان قسه‌ له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی میوزیك و‬ ‫مێــژووی گــه‌الن كه‌ده‌نگ دیارترین توخمی ڕه‌تبووه‌ پێیدا‪ ،‬ب ‌ه ئومێدم پێنووســه‌كان‬ ‫له‌م بواره‌ی دنیای میوزیكدا فروانتر‌و جدیتر بن‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫نایادەوەریی‬ ‫ئەندرێ مالرۆ‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ئەمــەی لێــرەدا بــە چەنــد بەشــێک‬ ‫دەیخوێننــەوە‪ ،‬بریتییــە لــە کتێبــی‬ ‫نایادەوەرییەکانــی ئەنــدرێ مالــرۆ‪ ،‬کــە‬ ‫وەرگێڕانی تەواوی کتێبەکە لە کۆتاییدایە‪.‬‬ ‫ ‬ ‫ئەندرێ مالرۆ و نایادەوەریی‬ ‫«ژیان بەهای نییە‪ ،‬بەاڵم هیچ شــتێک‬ ‫بەهای ژیانی نییە»‬ ‫ئەندرێ مالرۆ‬ ‫لــە مێــژووی ئەدەبیاتــی جیهاندا هیچ‬ ‫نووســەرێک شــک نابرێــت کــە هێندەی‬ ‫ئەنــدرێ مالــرۆ ژیانــی تێکەڵەیــەک لەو‬ ‫هەمــوو ڕووداوە گەورەیــە و ئــەو هەموو‬ ‫کتێبــە گەورەیــە بووبێــت؛ لــە الیــەک‬ ‫بەرفراوانــی و مەزنیــی نەبەردگەلێک کە‬ ‫تیایانــدا بەشــدار بووە‪ ،‬هەر لــە جەنگە‬ ‫ڕزگاریخوازییەکانی چین و هیندۆچین(‪)١‬‬ ‫و شــەڕی ناوخۆی ئیســپانیاوە بیگرە تا‬ ‫هەڵگرتنــی بەرپرســیاریی دوو پۆســتی‬ ‫وەزارەت لــە قەیراناویتریــن دەورانــی‬ ‫مێــژووی ئەوروپــادا‪ ،‬لەالیەکــی تریــش‬ ‫هەمەجۆریــی و دەوڵەمەندیی کتێبگەلێک‬ ‫کە نووســیونی‪ ،‬هەر لە نامەی فەلسەفی‬ ‫و ڕۆمانــی شۆڕشــگێڕییەوە تــا وتــاری‬ ‫سیاسی و نوتقگەلی پرسە و توێژینەوەی‬ ‫هونەریــی‪ ،‬وەک بڵێــی مارلــۆ نەک یەک‬ ‫جار‪ ،‬بەڵکو چەند جارێک ژیابێ‪.‬‬ ‫پێگــەی سیاســی مالــرۆ زۆر جار لە‬ ‫الیەن هەردوو باڵی ڕاســت و چەپەوە بە‬ ‫توندی ڕەخنەی لێگیراوە‪ ،‬بەاڵم هەمووان‬ ‫بەهای کتێبەکانی ئەویان‪ ،‬بە چاوپۆشین‬ ‫لــە ڕەخنەکردنــی دوژمنکارانــە یاخــود‬ ‫زووتێپەڕ‪ ،‬پەسەن داون‪ .‬فرانسوا موریاک‬ ‫لــە ســاڵی‪١٩٦٠‬دا مالرۆ بــە گەورەترین‬ ‫نووســەری زیندووی فەڕەنســا دەزانێ و‬ ‫نووســەرێکی ناسراوی تر بە ناوی ڕۆجەر‬ ‫ستیفان(‪ )٢‬لە ساڵی ‪ ١٩٦٧‬دا دەڵێ‪››:‬‬ ‫تــا مالــرۆ زینــدوو بێت کــەس جورئەت‬ ‫ناکات بنووســێ‪ ››.‬بــەر لەوان «ئەندرێ‬ ‫ژید» یش گوتوویەتــی‪›‹ :‬هەر کاتێ کە‬ ‫مالرۆ زار هەڵدێنێتــەوە‪ ،‬ئیدی بلیمەتیی‬ ‫دێتە گۆ‪››.‬‬ ‫ژیانی مالرۆ‬ ‫زانیاری زۆر کەم لە بارەی تافی منداڵی‬ ‫و هەرزەکاریــی مالرۆوە لەبەردەســتدان‪.‬‬ ‫ئەو بۆ خۆی‪ ،‬چ لە وتووێژ و چ لە کتێبی‬ ‫یادەوەرییەکانیدا‪ ،‬وای بە باشــتر زانیوە‬ ‫لەمبارەیەوە بێدەنگیی لێبکا و تەنها بەم‬ ‫دوو و سێ دێڕە لە کورتی بیبڕێنێتەوە‪:‬‬ ‫‹›نزیکــەی هەموو ئەو نووســەرانەی کە‬ ‫دەیانناسم‪ ،‬منداڵیی خۆیان خۆش دەوێ‪،‬‬ ‫بەاڵم من لە منداڵیی خۆم بێزارم‪ .‬ئەگەر‬ ‫خۆدروســتکردن بریتی بێت لە خووگرتن‬ ‫بەم کاروانســەرا بێ ڕێوبانــەوە کە ناوی‬ ‫ژیانــە‪ ،‬ئــەوا مــن خــۆم کــەم و خەراپ‬ ‫ڕۆنــاوە‪ ....‬من تا ڕادەیەک هیچ بە خۆم‬ ‫سەرسام نیم‪››.‬‬ ‫ئەنــدرێ مالرۆ ســاڵی‪ ١٩٠١‬لە پاریس‬ ‫لــە دایک بووە‪ .‬خانەوادەکەی لە باوکەوە‬ ‫کەشــتیدارانی مایەپووچبــووی بەندەری‬ ‫دنکــرک لە باکووری فەڕەنســا بوون؛ کە‬ ‫گوایــە بەردەوام چارەنووســێکی شــووم‬ ‫بــە دوایانــەوە بووە(باوەگــەورەی و‬ ‫باوکــی هەردووکیان خۆیان کوشــتووە)‪.‬‬ ‫لــە تەمەنی چوار ســاڵیدا دایک و باوکی‬ ‫لەیــەک جیادەبنەوە و دایــک و داپیرەی‬ ‫ئەرکــی پەروەردەکردنــی لــە ئەســتۆ‬ ‫دەگرن‪ .‬خوێندنی ســەرەتایی و ناوەندی‬ ‫لە یەکێک لە قوتابخانەکانی پاریس تەواو‬ ‫دەکا و خوێندنــی بااڵش بە شــێوەیەکی‬ ‫ناڕێکوپێــک لە ‹›قوتابخانەی زوبانەکانی‬ ‫خۆرهەاڵت›› ی هەمان شار بە فێربوونی‬ ‫زوبانەکانی فارســی و چینییەوە بەســەر‬ ‫دەبــا‪ .‬لە تەمەنی هەژدە ســاڵییدا واز لە‬

‫قوتابخانــە دێنــێ و پەیوەندی بە گروپی‬ ‫شــێوەکارانی کوبیســت و نووســەرانی‬ ‫سوریالیســتەوە دەکا‪ ،‬کە لە قاوەخانە و‬ ‫پێشانگەی سەر جاددەکانی مونمارتەر و‬ ‫مونپارناسی پاریس کۆدەبوونەوە و ئیدی‬ ‫مارلۆ لەوێوە ژیانێکی سەربەخۆ‪ ،‬دوور لە‬ ‫ماڵ و خێزان دەســت پێدەکا‪ .‬لە تەمەنی‬ ‫نۆزدە ساڵییدا لەگەڵ کچێکی ئەڵمانیایی‬ ‫جوولەکە بە ناوی کالرا دا هاوسەرگیریی‬ ‫دەکا‪ .‬ئامادەیــی نووســەریی لــەودا هەر‬ ‫زۆر زوو چەکــەرە دەکا‪ .‬چەندیــن وتــار‬ ‫و دوو کتێــب بــە ناوەکانــی ‹›ماســییە‬ ‫کاخەزییــەکان›› و ‹›قەڵەمــڕەوی‬ ‫فافلــو›› دەنووســێ‪ ،‬کــە بــە ئاشــکرا‬ ‫کاریگەری ســیمبولیزم و ســوریالیزمیان‬ ‫بە ســەرەوەیە‪ .‬لەم دوو کتێبەدا قەیرانی‬ ‫کولتووریــی خۆرئاوا کە خۆی بە قووڵیی‬ ‫هەستی پێکردووە‪ ،‬لە شــێوازی نواندندا‬ ‫بــاس دەکا‪ .‬لەو ســەردەمەدا بڕیار دەدا‬ ‫کە بۆ ئاشــنابوون بە کارە هونەرییەکانی‬ ‫ئاســیا‪ ،‬ســەفەر بــۆ خۆرهــەاڵت بــکا؛‬ ‫سەفەرێک کە ژیانی ئاڵوگۆڕ دەکا‪.‬‬ ‫مالــرۆ بەهــۆی خوێندنــەوە و‬ ‫خوێندن و هەســتان و دانیشــتنی لەگەڵ‬ ‫هونەرمەنداندا؛ زانیــاری قووڵی لەبارەی‬ ‫هونەری پەیکەرســازیی خۆرهەاڵتی دوور‬ ‫و بــە تایبەتــی هونــەری خمێــر(‪ )٣‬بە‬ ‫دەست دەهێنێ‪ .‬پالنی ئەوە دەبێ کە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی پەرســتگە لەبیرکراوەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫دارســتانەکانی کەمبۆدیا بڕوا و پەیکەر و‬ ‫کارە بەردینەکانــی ئەوێ بدۆزێتەوە و بۆ‬ ‫ئەمریکایان ببا و بیانفرۆشێت‪ .‬ئەندرێ و‬ ‫کالرا مارلو ســاڵی ‪ ١٩٢٣‬ســوار کەشتی‬ ‫دەبن‪ :‬یەکەم جار بۆ هانۆی و لەوێوە بۆ‬ ‫سایگون و پاشان بۆ (پنوم پن) دەڕۆن‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٢٤‬دا مالــرۆ و یەکێک لە‬ ‫هاوڕێکانــی لەگەڵ تاقمێــک کۆڵهەڵگری‬ ‫ناوچەکەدا تا نێوجەرگەی دارســتانەکانی‬ ‫کەمبۆدیــا دەگــەن و دوای دۆزینــەوەی‬ ‫جاددەیەکی کۆن کە بەهۆی باران و شێ‬ ‫و گەشــەی گژوگیــای جەنگەڵییەوە دیار‬ ‫نەماوە و وێران بووە‪ ،‬رێگەیان دەکەوێتە‬ ‫یەکێک لە دێرینترین پەرستگەکانی خمێر‪.‬‬ ‫نموونەی چەند نەخشەیەکی بەرجەستەی‬ ‫ئەو پەرســتگەیە دەگرنــەوە و بە نهێنی‬ ‫– دیارە بە مەبەستی فرۆشتن – لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا دەیبەن‪ .‬بەاڵم زووبەزوو دەسگیر‬ ‫و دادگایــی دەکرێــن و بە زیندانیی کردن‬ ‫ســزا دەدرێن (ئەو ڕووداوە چەند ســاڵ‬ ‫دواتر دەبێتــە بابەتی ڕۆمانی ‹›جاددەی‬ ‫پادشایی››)‬ ‫ئــەم ئاکنجــی بوونــە کورتــە لــە‬ ‫ناوچــەی هیندۆچیــن کــە لــەو زەمانەدا‬ ‫کۆڵۆنی فەڕەنســا بووە‪ ،‬مالرۆ ئاشــنای‬ ‫مەســەلەگەلی تریــش دەکا‪ :‬زوڵــم و‬ ‫زۆری داگیرکــەر و هەژاریــی و ڕەنجــی‬ ‫خەڵکی کۆڵۆنییەکان‪ .‬پاش ماوەیەک بۆ‬ ‫هیندۆچین دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان‬ ‫بۆ دۆزینەوەی پەرســتگەگەلی دێرین نا‪،‬‬ ‫بەڵکــو بۆ بەشــداریکردن لــە بزاڤی دژە‬ ‫ئیمپریالیســتی ‹›ئانــام جــوان(‪››)٤‬‬ ‫و پەخشــی ڕۆژنامەیــەک بــە نــاوی‬ ‫‹›هیندۆچین››‪ .‬لە کاتی باڵوکردنەوەی‬ ‫ئــەو ڕۆژنامەیــەدا چەنــد جارێــک وەک‬ ‫نوێنــەری ‹›کوئومیــن تانگ››‪ ،‬ســەفەر‬ ‫بــۆ چیــن دەکا و لــە شــاری کانتــون و‬ ‫پاشان شەنگەهای‪ ،‬مانگرتنی کرێکاران و‬ ‫ڕاپەڕینی خەڵکی ژێر چەپۆکی ئیستیعمار‬ ‫بە هەردوو چاوانی خۆی دەبینێ و چەند‬

‫ئەرکێــک لە ڕووی ڕێکخســتنی کرێکاران‬ ‫و ڕابەرایەتــی کردنــی ڕاپەڕینەکانــەوە‬ ‫لە ئەســتۆی خــۆی دەگرێ‪ .‬هێشــتا بە‬ ‫تەواوی ئاشــکرا نییە کــە ئاخۆ مالرۆ لە‬ ‫شۆڕشــی چیندا چ ڕۆڵێکی هەبووە‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوەندە زانیاری هەیــە کە ئەو ماوەیەی‬ ‫لە ئاســیا بووە؛ بە قووڵیی کەوتۆتە ژێر‬ ‫کاریگــەری ئــەو واڵتــەوە و گۆڕانکاریی‬ ‫لــە ڕۆحیەتیــدا ڕووی داوە‪ .‬ئاشــنابوون‬ ‫بــە کولتــووری خۆرهەاڵت و لــە رێگەی‬ ‫بەراوردکارییەوە‪ ،‬باشیی و خەراپییەکانی‬ ‫بەها مانەوییەکانی خۆرئاوای بۆ ئاشــکرا‬ ‫بــووە‪ ،‬کە بنجی لەســەر خودپەرســتیی‬ ‫داکوتــاوە‪ ،‬یەکەمیــن کتێبــی بەبەهــا و‬ ‫ناســراوی ئەو ‹›وەسوەسەی خۆرئاوایی‬ ‫بوون›› ـــە (کە لە ڕاستیدا توێژینەوەیە‬ ‫لە بنەما و مەسەلەگەلی خۆرئاوایی بوون)‬ ‫و لە ساڵی ‪ ١٩٢٦‬دا باڵو بووەتەوە‪ .‬لەوە‬ ‫بــەدوا ژیانــی مالرۆ ڕەهەندێکــی نوێ لە‬ ‫خۆدەگرێ؛ کە ئەویش دەست بەکاربوون‬ ‫و بەرخۆدانە‪.‬‬ ‫لە ســاڵی ‪ ١٩٢٩‬دا‪ ،‬ئەندرێ و کالرا‬ ‫مالــرۆ هەمدیس ســەفەر بــۆ خۆرهەاڵت‬ ‫دەکەنەوە‪ .‬ئەمجارەیان بە شــەمەندەفەر‬

‫بۆ یەکێتی ســۆڤێت و قەوقــاز دەڕۆن و‬ ‫لەوێشــەوە خۆیــان دەگەیەننــە ئێــران‪.‬‬ ‫کەمەندکێشــی شارســتانێتی ئێــران و‬ ‫شــەیدای تەالرســازییە مێژووییەکانــی‬ ‫ئەسفەهان دەبن‪ .‬ســاڵی دواتر و پاشان‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٣١‬دا دووبــارە ڕێگــەی‬ ‫هەمان ســەفەر دەگرنەوە بەر‪ .‬سەفەری‬ ‫ســێیەمیان ســاڵێک دەخایەنــێ و ژن و‬ ‫مێرد ماوەیەکی درێژ لە ئێران دەمێننەوە‬ ‫و چیدی دڵیان نایەت ئەو واڵتە؛ کە مالرۆ‬ ‫بە یەکێــک لە خــاوەن شارســتانێتیییە‬ ‫هــەرە گەورەکانــی جیهانــی دەزانێــت‪،‬‬ ‫جێبهێڵن‪ .‬پاشان سەفەر بۆ فالتی پامیر‬ ‫(‪ )٥‬و ئەفغانســتان دەکەن‪ ،‬بە تەنگەی‬ ‫خەیبەردا تێدەپــەڕن و بۆ دەهلی دەچن‬ ‫و دواجار ســپاردەی ســەنگافورە و چین‬

‫دەبن‪.‬‬ ‫ئەزموونەکانــی مالرۆ لــە هیندۆچین‬ ‫و چیــن دەبنــە هەوێنــی ســێ ڕۆمــان‪:‬‬ ‫داگیرکەران(‪ ،)١٩٢٨‬جاددەی پادشــایی‬ ‫(‪ )١٩٣٠‬و چارەنووسی مرۆڤ (‪.)١٩٣٣‬‬ ‫ئــەو کتێبــەی دوایــی خەاڵتــی گونکور‬ ‫وەردەگــرێ و ئیــدی مالــرۆ لــە تەمەنی‬ ‫سیودوو ساڵییدا وەک یەکێک لە دیارترین‬ ‫نووســەرانی نەک هەر بە تەنها فەڕەنسا‪،‬‬ ‫بەڵکو ئەوروپــای خۆرئــاوا؛ ناوبانگێکی‬ ‫جیهانیــی پەیــدا دەکا‪ .‬مالــرۆ یەکەمین‬ ‫کەسێک دەبێ کە هەست بە بێداربوونەی‬ ‫گەالنی ئاســیا دەکا و مژدەی ئەو پەیامە‬ ‫دەدا‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٣٤‬دا مالــرۆ دەســت‬ ‫بــۆ کارێکــی سەرکێشــانە دەبــا کــە لە‬ ‫ڕاســتیدا ئاســەواری خەیاڵەکانــی تافی‬ ‫هەرزەکارییەتــی‪ .‬ئەویــش ئەوەیە لەگەڵ‬ ‫یەکێــک لــە هاوڕێکانیدا بــە فڕۆکەیەکی‬ ‫یەک ماتۆڕیی بۆ دۆزینەوەی (بەلقیس)‪،‬‬ ‫پایتەختــی دێرینی مەملەکەتی ســەبا بە‬ ‫ســەر بیابانەکانی عارەبســتاندا دەفڕێ‪.‬‬ ‫لەکاتی گەڕانــەوەدا فڕۆکەکە رووبەڕووی‬ ‫گەردەلوول دەبێتــەوە و هێندەی نامینێ‬

‫بکەونــە خوارەوە‪ .‬مالرۆ بۆ یەکەمین جار‬ ‫بــە ئەزموونــی ‹›گەڕانەوە بــۆ زەوی››‬ ‫ئاشــنا دەبێ و گۆڕانێکی قــووڵ لە ڕۆح‬ ‫و جیهانبینــی ئــەودا ڕوودەدات (لــە‬ ‫بەشــی یەکەمی فەســڵی ســێیەمی ئەم‬ ‫کتێبــەدا بــە دوورودرێژیی ئــەم ڕووداوە‬ ‫دەگێڕێتــەوە)‪ .‬ئــەوە دوایین ســەرچڵیی‬ ‫زنجیرە ســەرچڵییەکانی تافی تاکڕەوێتی‬ ‫ئەو دەبێت‪.‬‬ ‫کاتــێ لــە ســاڵی ‪ ١٩٣٣‬دا هیتلــەر‬ ‫جڵەوی دەسەاڵت لە ئەڵمانیا بە دەستەوە‬ ‫دەگرێــت‪ ،‬مالــرۆ شــێلگیرانە دەکەوێتــە‬ ‫بەرخــۆدان دژی نازیــزم و فاشــیزم‪ .‬زۆر‬ ‫لە ڕۆشــنبیران لەو کاتــەدا بێدەنگن یان‬ ‫چاوەڕێــن بزانن دۆخەکە بە کوێ دەگات‪،‬‬ ‫بــەاڵم مالــرۆ فاشــیزم وەک خەتەرێکــی‬

‫بنەڕەتیــی دەبینێــت‪ .‬ئــەو کۆمۆنیســت‬ ‫نابێ‪ ،‬بەاڵم بە مەبەستی بەرخۆدان دژی‬ ‫فاشــیزم پەیوەندی بە کۆمۆنیستەکانەوە‬ ‫دەکا و تەنانەت لە یەکێک لە میتینگەکاندا‬ ‫دەڵێ‪››:‬ئەگــەر شــەڕ هەاڵیســێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫جێگەی ئێمە لە ڕیزەکانی سوپای سووردا‬ ‫دەبێــت‪ ››.‬ئــەو چەنــد جارێک ســەفەر‬ ‫بــۆ مۆســکۆ دەکات (لەوانــە لە ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٣٤‬دا بۆ بەشــداربوون لە کۆنفرانسی‬ ‫نووســەرانی ســۆڤێت)‪ .‬لــە پاریس‪ ،‬لەو‬ ‫دیــو مایکرۆفۆنەکانی نوتقدانەوە‪ ،‬مشــت‬ ‫بەرز دەکاتەوە‪ ،‬خۆپیشــاندانی گەورە لە‬ ‫جاددەکاندا ڕێکدەخــا‪ ،‬بۆ بەرگری کردن‬ ‫لە دیمیترۆف؛ کە ناڕەوا بە ســووتاندنی‬ ‫ڕایشــتاگ (پارلەمانی ئەڵمانیا) تاوانبار‬ ‫کراوە‪ ،‬لەگەڵ ئەنــدرێ ژید دا بۆ بەرلین‬ ‫دەچێــت و هاوکاتیــش لەگــەڵ پۆلێــک‬ ‫نووســەردا داوا لە ســتالین دەکا و هانی‬ ‫دەدا ڤیکتۆر سێرژی‪ ،‬یەکێک لە نووسەرە‬ ‫شۆڕشــگێڕەکان؛ کە لە مۆسکۆ زیندانیی‬ ‫کراوە‪ ،‬ئازاد بکا‪ .‬لە پاریس لە میتینگێکی‬ ‫تــردا ڕایدەگەیەنــێ‪ ››:‬فاشــیزم باڵــە‬ ‫ڕەشەکانی خۆی بەســەر ئەوروپادا داوە‬ ‫و زوو بــەزوو لــە جەنگێکی خوێناوییەوە‬ ‫دەگلێیــن‪ ››.‬لە ســاڵی ‪ ١٩٣٥‬دا ڕۆمانی‬ ‫(سەردەمی ســووکایەتیی) باڵودەکاتەوە‬ ‫و تیایدا پێشــبینی کارەســاتی زیندان و‬ ‫ئۆردوگاکانــی جینۆســایدی ئەڵمانیــای‬ ‫هیتلــەر‪ ،‬کە لە ڕاســتیدا چەند ســاڵێک‬ ‫دواتــر ڕوو دەدەن‪ ،‬دەکا‪( .‬مالــرۆ خۆی‬ ‫گوتوویەتی‪ :‬جیهان ڕۆژێک دەست پێدەکا‬ ‫کە لە ڕۆمانەکانی من بچێت)‪.‬‬ ‫هــەر لــە ســاڵی‪ ١٩٣٥‬دا‪ ،‬کاتێــک‬ ‫موسۆلۆنی بە پاســاوی ‹›باڵوکردنەوەی‬ ‫شارســتانێتیی›› پەالمــاری ئەســیوبیا‬ ‫دەدا‪ ،‬مالــرۆ بــۆ بەرگــری کــردن لــە‬ ‫شارستانێتی خۆرهەاڵت‪ ،‬دەکەوێتە خۆ و‬ ‫لە ‹›کۆنفرانسی نێودەوڵەتیی نووسەران‬ ‫بــۆ بەرگــری کردن لە کولتــوور›› کە بە‬ ‫تەقــەالی خــودی خــۆی دروســت بووە‪،‬‬ ‫لەمیانەی یەکێک لە نوتقەکانیدا دەڵێ‪››:‬‬ ‫ئــەوەی ئێوە ناوی دەنێن شارســتانێتی؛‬ ‫لە ڕاســتیدا خۆرئاوازەدەییە‪ .‬با ئەمەیان‬ ‫لــەوالوە بوەســتێ‪ ،‬بــەاڵم بنــۆڕن بزانن‬ ‫کام واڵتانــە زووتــر خۆیــان لەگــەڵ‬

‫کاتێ لە ساڵی ‪ ١٩٣٣‬دا هیتلەر جڵەوی دەسەاڵت لە ئەڵمانیا بە دەستەوە‬ ‫دەگرێت‪ ،‬مالرۆ شێلگیرانە دەکەوێتە بەرخۆدان دژی نازیزم و فاشیزم‪.‬‬ ‫زۆر لە ڕۆشنبیران لەو کاتەدا بێدەنگن یان چاوەڕێن بزانن دۆخەکە بە‬ ‫کوێ دەگات‪ ،‬بەاڵم مالرۆ فاشیزم وەک خەتەرێکی بنەڕەتیی دەبینێت‬

‫شارستانیەتییەکەی ئێوەدا گونجاندووە؟‬ ‫دیــارە ئەوانــەی کــە ڕاســتەوخۆ لەژێــر‬ ‫دەســەاڵتی ئێــوەدا نەبــوون‪ ....‬کاتــێ‬ ‫مارکوپولــو لــە چیــن شــارانێک دەبینێ‬ ‫کــە زیاتر لــە یەک ملیۆن دانیشــتوانیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئیدی شــاری ڤینیسیای لەبەرچاو‬ ‫دەکــەوێ‪ .‬لــە ســەدەی شــازدەیەمدا‪،‬‬ ‫دەرباری پادشــایانی فەڕەنسا چیی بوون‬ ‫لــە چــاو دەربــاری پادشــایانی ئێراندا؟‬ ‫پاریس هێشــتا کۆمەڵێکــی تێکەڵپێکەڵ‬ ‫کوچــە و کــۆاڵن دەبــێ‪ ،‬کــە هــەر لەو‬ ‫کاتــەدا خانووبەرەســازانی ئێرانــی؛ بــە‬ ‫گەورەیی گۆڕەپانی کونکورد‪ ،‬نەخشــەی‬ ‫جــاددە گەورەکانی ئەســفەهان بە چوار‬ ‫ڕیــز درەخــت و گۆڕەپانەوە دەکێشــن و‬ ‫جێبەجێی دەکەن‪ .‬هیچ شارستانییەتێک‪،‬‬ ‫ســپی بێت یــان ڕەش بێ یاخــود زەرد‪،‬‬ ‫بە جەنگاوەر دەستی پێنەکردووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کاتــێ دەســتی پێکردووە کە یاســادانەر‬ ‫و ڕۆحانــی کەوتوونەتــە بە شارســتانیی‬ ‫کردنــی جەنگاوەر‪ ،‬کاتێک بووە کە ئەقڵ‬ ‫و لۆژیک چوونەتە پێگەی خۆیان‪ .‬هەموو‬ ‫شارستانییەتێک پەیوەست بە خودئاگایی‬ ‫و ڕێزگرتنی ئەویدییەوە دروست بووە‪››.‬‬ ‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫‪-١‬ناوچەیەک لە باشــووری خۆرهەاڵتی ئاســیا‬ ‫و واڵتانــی ڤێتنام‪ ،‬کەمبۆدیــا‪ ،‬میانمار‪ ،‬تایالند و‬ ‫بەشێک لە مالیزیا لەخۆدەگرێ‪.‬‬ ‫‪Roger Stephane -٢‬‬ ‫‪ Khmer -٣‬لە گەالنی دێرینی نیمچەدوورگەی‬ ‫هیندۆچین‪ ،‬نیشــتەجێی ناوچەکانی ناوەڕاســت و‬ ‫باشووری کەمبۆدیای ئێستا‪.‬‬ ‫‪ Jeune – Annam -٤‬نــاوی‬ ‫حیزبێک کــە دوای جەنگی جیهانیــی یەکەم‪ ،‬بە‬ ‫مەبەســتی بەرگریکــردن لە مافەکانــی تەبەعەی‬ ‫هیندۆچینییەکانی فەڕانسە‪ ،‬لە هانۆی (پایتەختی‬ ‫ڤێتنام) دامەزرا‪ ،‬بەاڵم بووە دەسکێشی ڕێکەوتنی‬ ‫ژێربەژێری سیاســیی و بە کــردەوە لە چاالکیی‬ ‫کــەوت‪ .‬مالــرۆ و یەکێک لە هاوڕێکانــی بە ناوی‬ ‫‹›پــول مونیــن›› (‪ )P. Monin‬کــە مێدالــی‬ ‫ئانــام‪ -‬ی هاوشــاریی شــەرەفی وەرگرتبــوو‪ ،‬لە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٢٥‬دا دووبــارە ئــەو حیزبــە زینــدوو‬ ‫دەکەنەوە و ڕابەرایەتی کردنی دەگرنە ئەســتۆ و‬ ‫ڕۆژنامەیــەک بە ناوی ‹›هێندوچین›› دەردەکەن‪،‬‬ ‫کــە کاریگەرییەکــی زۆری لە هۆشــیارکردنەوەی‬ ‫کۆمەاڵنــی خەڵکــی هیندۆچینــدا دەبێــت‪ .‬کاتێ‬ ‫کــە بەڕێوەبەرایەتــی کۆڵۆنییــەکان فەرمانــی‬ ‫قەدەغەکردنــی چاپــی ڕۆژنامەکــە دەداتــە‬ ‫چاپخانــەکان‪ ،‬دەســتەی نووســەرانی ڕۆژنامەکە‬ ‫بڕیــاردەدەن ڕۆژنامەکە بەو کۆنە ئامێری تایپەی‬ ‫کە هەیانە چاپ بکەن‪ .‬بەاڵم پیتی قوڕقوشمییان‬ ‫نابێ و پیتفرۆشــەکان لە ترســی دەســەاڵتدارانی‬ ‫فەڕەنسا‪ ،‬پێیان نافرۆشن‪ .‬بۆ یەکالکردنەوەی ئەو‬ ‫گرفتــە‪ ،‬مالرۆ بە خۆی ســەفەر بــۆ هۆنگ کۆنگ‬ ‫لــە چیــن دەکا و لــە ڕۆحانییە مەســیحییەکان؛‬ ‫کــە ڕۆژنامەیــەک لــەوێ بــە زوبانــی ئینگلیزیی‬ ‫دەردەکــەن‪ ،‬بڕێــک پیت (کــە ســەروبۆرەکانی‬ ‫تەیبەت بە خەتی فەڕەنســی پێوە نابێت) دەکڕێ‬ ‫و لەگــەڵ خۆیــدا بۆ ســایگون‪ -‬ی دێنێتەوە‪ .‬بەو‬ ‫پیتانــە هەرچۆنێک هەیە‪ ،‬بە زەحمەت دوو ژمارە‬ ‫لە ڕۆژنامەکە چاپ دەکەن‪.‬‬ ‫‪ -٥‬پامیر‪ :‬ناوچەیەکی شــاخاویی زۆر بەرزە لە‬ ‫ئاسیای ناوەڕاست؛ تاجیسکتان و قەرقیزستان و‬ ‫بەشێک لە ئەفغانســتان و پاکستان بەشی زۆری‬ ‫ئــەو دەڤــەرە پێکدێنن‪ .‬چیاکانــی پامیر ڕووبەی‬ ‫‪ ٧٠٠٠٠‬کیلۆمەتر چوارگۆشەیان پێکهێناوە‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫ماسک‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫لە ســاڵەکانی یەکەمــی دوای جەنگی‬ ‫جیهانــی یەکەمدا‪ ،‬دادایــزم و هەندێک لە‬ ‫تەوژمەکانــی تر هەوڵیــان دا‪ ،‬فۆرمێکی‬ ‫نــوێ بۆ هونــەر بخولقێنن‪ ،‬کــە بتوانێت‬ ‫داب و نەریتــە شــانۆییە باوەکــەکان‬ ‫بشــکێنێت‪ .‬ئەنجامــی ئــەم هەواڵنەیش‪،‬‬ ‫زۆرجــار لــە ڕەوشــێک یــا ڕووداوێکــی‬ ‫ســاتە هەنووکەییەکــەی ئــەو ڕۆژگارەدا‬ ‫بەرجەســتە دەبــوون‪ .‬ئــەم فۆرمــە‬ ‫هونەرییــە نوێیە‪ ،‬بە تایبەتی لە پەنجا و‬ ‫شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا‪ ،‬لە چەند‬ ‫ئاڕاســتەیەکی ئەڤانگاردی شانۆییدا‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونــە (هاپێنینــگ) و چەندین فۆرمی‬ ‫کلتووری تردا ڕەنگیان دایەوە‪.‬‬ ‫یەکێــک لــەو گروپانەیــش‪ ،‬کــە لــە‬ ‫ســەرەتای پەنجاکانــەوە ئێســتاتیکای‬ ‫ئەڤانــگاردی لەگــەڵ گوتــارە ڕادیکاڵــە‬ ‫سیاســییەکاندا تێکــەاڵو کــرد‪ ،‬شــانۆی‬ ‫سەربەســتی ئەمەریکی بــوو‪ ،‬کە هەردوو‬ ‫هونەرمەنــد جۆلیــان بێــک ‪١٩٨٥-١٩٢٥‬‬ ‫و ژنەکــەی یودیــت ماڵینــا ‪-١٩٢٦‬‬ ‫‪ ٢٠١٥‬دایانمەزرانــد بــوو‪ .‬ئــەم دوو‬ ‫هونەرمەنــدە و گروپە سەربەســتەکەیان‬ ‫تــا کۆتاییەکانــی ‪ ١٩٦٣‬لــە ئەمەریــکا‬ ‫کاریان کردووە و هەروەها لەسەر ئاستی‬ ‫جیهانیش ناســراون‪ .‬هەرچەندە شــانۆی‬ ‫سەربەســت لەســاڵی ‪١٩٧٠‬دا بە تەواوی‬ ‫هەڵدەوەشــێتەوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو فۆرمــەی‬ ‫ئــەوان دایانمەزرانــد و ئــەو دەرگایــەی‬ ‫ئــەوان کردیانەوە و ئەو شــانۆیەی ئەوان‬ ‫پێشکەشــیان کــرد‪ ،‬لە چەندیــن فۆرم و‬ ‫شێوازی جودا و هەمەچەشنەدا بەردەوام‬ ‫بوو‪ .‬تا ئێستایش بەردەوامە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەکرێت‪ ،‬بەشــێوەیەکی گشتی‬ ‫لــەم چەند خاڵەدا گرینگترین فۆرمەکانی‬ ‫شــێوازە ڕادیکاڵــە هونەرییــەکان ڕوون‬ ‫بکەینــەوە‪ :‬فۆرمێکی دژ بە هەموو جۆرە‬ ‫دەســەاڵتێکی تاکڕەوانــەی هونــەری‪،‬‬ ‫کلتوورێکی بنجبەســت‪ ،‬ئێســتاتیکایەکی‬ ‫گشــتگر و تــەواوی دوورەوپەرێــزی و‬ ‫شانۆیەکی ســەراپاگیر‪ ،‬کە لە ئایدیاکەی‬ ‫برێشــت نزیک دەبــووەوە‪ .‬هــاوکات لەم‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫لە هاپێنینگەوە بۆ پێرفۆرمێنس‬ ‫فۆرمە شــانویی و کلتــوورە جیاوازانەوە‪،‬‬ ‫پێناســەیەکی بە کۆمەڵ و هاوبەشــیی و‬ ‫هەرەوەزی‪ ،‬لە ڕێگای پێکەوە کارکردن و‬ ‫پێکەوە ژیان دروســت بوو‪ :‬ژیانی ڕۆژانە‬ ‫بــە هەموو وردەکارییەکانییەوە‪ ،‬بەهەموو‬ ‫تەنگــەژە و الیەنــە ســاکارەکانییەوە‬ ‫و تەنانــەت بــە ژیانێکــی هاوبەشــەوە‬ ‫تێکــەاڵوی هونەر و پــرۆژە هونەرییەکان‬ ‫بوو‪ .‬ئەم فۆرم و دراماتۆرگی و ئێستاتیکا‬ ‫هونەرییــە‪ ،‬گەمــە هونــەری و پانتاییــە‬ ‫شــانۆیی و دیدە گشتگرەکەیشی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئامادەبوونــی بینەراندا تێکــەاڵو کردووە‬ ‫و بینەرانیــش بوون بە بەشــێک لە کارە‬ ‫هونەرییەکە‪ .‬بۆ نموونە شانۆ لە ڕوانگەی‬ ‫(شــانۆی سەربەســت) بووە جۆرێک یان‬ ‫شــێوازێک لە ژیــان‪ ،‬وەک ئێتۆبیایەک لە‬ ‫واقیع و ژیانی ڕۆژانەدا‪.‬‬ ‫ســتایلێکی وەک ئــەو شــانۆیەی لــە‬ ‫ئەمەریکا باڵو بووە و بەناوی (هاپێنینگ)‬ ‫ەوە ئامــاژەی بــۆ دەکرا‪ ،‬بــووە جێگای‬ ‫ســەرنجی میدیا و ڕەخنەگر و پسپۆڕانی‬ ‫شــانۆیش‪ .‬هاپێنینگ بە ڕاکشاوی داوای‬ ‫لە بینەران دەکرد بەشــداری نەمایشەکە‬ ‫بکەن و پێکــەوە ڕووداوێک بخوڵقینن‪،‬کە‬ ‫بــە کارێکی هونــەری ڕاگــوزاری کۆتایی‬ ‫بێــت‪ .‬هەرچەنــدە ئەم فۆرمــە‪ ،‬دیدێکی‬ ‫دێرینــی ئەوروپییەکانە‪ ،‬بەاڵم لە کۆتایی‬ ‫پەنجاکانــدا‪ ،‬لــە نێــورک فۆرمــی خۆی‬ ‫وەردەگریت‪ .‬لەم فۆرمەدا‪ ،‬چەندین فۆرمی‬ ‫هونــەری و ڕەخنەگر و گەلەری هونەری‪،‬‬ ‫شــانۆکارە ئەڤانــگارد و ســەمازانەکان‬ ‫لــە پرۆژەیەکی ئەزموونکاری هاوبەشــدا‬ ‫کۆدەکاتــەوە‪ .‬هەر زوویــش دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ ئەوروپــا و لــە پاریــس و ئەڵمانیا و‬ ‫ئیتاڵیــادا باڵو دەبێتەوە‪ .‬پیتەر بروک لە‬ ‫کتێبەکەیــدا‪ ،‬پانتایی بۆش و لە بەشــی‬ ‫شــانۆی پیرۆزدا بە وردی باسی گرینگی‬ ‫ئەم شانۆیە دەکات و پێناسەیەکی ورد و‬ ‫چــڕی بۆ دەکات‪ .‬ئەوەی لە (هاپێنینگ)‬ ‫دا گرینگــە ئامــاژەی بــۆ بکرێــت‪ ،‬وەک‬ ‫فۆرمێکــی شــانۆیی‪ ،‬ئەوەیە لە هەر کات‬ ‫و شوێنێکدا بێت‪ ،‬دەست پێبکات و کاتی‬ ‫نەمایشەکەیش دیاریکراو نابێت‪ ،‬دەکرێت‬ ‫زۆر بخایەنێــت و هەروەهــا کورتیــش‬ ‫بێــت و هیــچ بنەمــا و ڕێســایەک نییــە‬

‫بــۆ دەســتپێکردن و ڕوودان و تەنانــەت‬ ‫کۆتاییەکەیش‪.‬‬ ‫هاپێنینیگســتەکان هەر لەســەرەتاوە‬ ‫ئاماژەیــان بۆ ئــەوە کــرد‪ ،‬ئامانجی ئەم‬ ‫فۆرمــە هونەرییە ئەوەیە‪ ،‬کە هیچ کام لە‬ ‫شانۆ‪ ،‬سەما‪ ،‬مۆســیقا‪ ،‬گۆرانی یان هەر‬

‫فۆرمێکــی تر لە هاپێنینگدا کۆدەبێتەوە‪،‬‬ ‫ســەربەخۆیی خۆیان بپارێزن و هیچ کام‬ ‫لەم هونەرانە لەســەر حســابی ئەوانی تر‬ ‫دەست نەگرێت بەسەر پڕۆژەکەدا‪ .‬هەموو‬ ‫یەکێــک لــەم هونەرانــە لە کۆنتێکســتی‬ ‫پرۆژەکــەدا‪ ،‬یەکەیەکــی ســەربەخۆ و‬

‫بەهێــزی خــۆی هەیــە و بــە هەموویان‬ ‫فۆرمــە نوێیەکــە پێک دەهێنــن‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەمانەیشــدا‪ ،‬هاپێنینــگ وەک فۆرمێکی‬ ‫شــانۆیی ناوی دەرکرد و لــەالی زۆربەی‬ ‫ڕەخنەگرەکان بە ئێستاتیکایەکی شانۆیی‬ ‫و فۆرمێکی شانۆی ئەڤانگارد ناوزەد کرا‪.‬‬ ‫هاپێنینگ هونەری ئەو ساتەوەختەیە‪،‬‬ ‫کە نەمایشەکەی تیا پێشکەش دەکرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم نابێت ئەوەیشــمان لەیــاد بچێت‪،‬‬ ‫کــە هاپێنینــگ لــە هەمــوو ڕوویەکــەوە‬ ‫ئامــادەکاری بــۆ دەکرێــت و هونەرێــک‬ ‫نییــە بدرێتە دەســت قــەدەری ڕاگوزاری‬ ‫و لەبەردەمــی بینەرانــدا لەدایــک ببێت‪.‬‬ ‫هەمــوو نەمایشــێکی هاپێنینگ ســتایلی‬ ‫خــۆی هەیــە و هونەرمەندەکانیــش لــە‬ ‫فۆرمــی خۆیاندا و بەشــێوازی جودا کار‬ ‫دەکەن‪ ،‬بێگومان ئەنجامی جیاوازیشــیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫کلتــووری هاپێنینگ بەشــێوەیەک لە‬ ‫شــیوەکان توانی بەشــێوازی خۆیی و لە‬ ‫فۆرمی خۆیدا‪ ،‬خەونە دێرینەکەی شانۆی‬ ‫میللیی لە پێکەوە بەســتنەوەی شــانۆ‪/‬‬ ‫ئەکتەر‪/‬نەمایش‪/‬بینــەران‪ ،‬هونەر و ژیان‬ ‫بهێنێتــە دی‪ .‬لــەم ڕووەوە هەندێــک لە‬ ‫تیۆریســتەکان‪ ،‬هەوڵی دۆزینەوەی خاڵی‬ ‫هاوبــەش و دیــدی هاوجــۆر و فۆرمێکی‬ ‫نزیک لە یەکترەوەیان داوە‪.‬‬ ‫لــە کۆتایــی شەســتەکان و ســااڵنی‬ ‫حەفتــا و هەشــتاکاندا‪ ،‬چەندیــن فۆرمی‬ ‫تری هونەری‪ ،‬لە دەرەوەی ســنوورەکانی‬ ‫داب و نەریتە شــانۆییەکان و تیۆرەکانی‬

‫ستایلێکی وەک ئەو شانۆیەی لە ئەمەریکا باڵو بووە و بەناوی‬ ‫(هاپێنینگ)ەوە ئاماژەی بۆ دەکرا‪ ،‬بووە جێگای سەرنجی میدیا و‬ ‫ڕەخنەگر و پسپۆڕانی شانۆیش‪ .‬هاپێنینگ بە ڕاکشاوی داوای لە‬ ‫بینەران دەکرد بەشداری نماییشەکە بکەن و پێکەوە ڕووداوێک‬ ‫بخوڵقینن‪،‬کە بە کارێکی هونەری ڕاگوزاری کۆتایی بێت‬

‫درامادا لە دایک بوون‪ ،‬ئەم فۆرمانە زیاتر‬ ‫لــە ژێر ناوێکــی تردا پێناســە کران‪ ،‬کە‬ ‫لە چەمکەکانی مۆدێرنیزمە و شــانۆیەکی‬ ‫مۆدێــرن و پۆســت مۆدێرنیزمــەوە نزیک‬ ‫بوون‪ .‬هەر لێرەوە چەمکی (پێرفۆرمێنس)‬ ‫بــووە دەســتەواژە و فۆرمێکــی نوێــی‬ ‫هونەری‪ ،‬کــە بە هونــەری پێرفۆرمێنس‬ ‫ئاماژەی بۆ کرا‪ .‬دەبێت ئەوەیشمان لەبیر‬ ‫نەچێــت هیچ جۆرە بنەمایەکی تیۆری بۆ‬ ‫ئەم تەوژمە هونەرییە دروست نەبوو‪ ،‬کە‬ ‫بنەمایەکی هزری‪/‬فەلسەفی‪/‬دراماتۆرگی‪/‬‬ ‫ئێســتاتیکی بــۆ ئــەم چەمکــەی هونەر‬ ‫دابڕێژێت‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئەوەیشــدا‪ ،‬لــە حەفتاکانــدا‬ ‫چەنــد کتێبێــک دەرچــوون‪ ،‬کــە‬ ‫دەیانوویســت پێناســەیەکی هونــەری‬ ‫بــۆ چەمکــی پێرفۆرمێنــس بکــەن‪ ،‬بــۆ‬ ‫نموونــە چــۆن ژیان دەگوڕێــت بۆ هونەر‬ ‫و بانگهێشتکردنی بینەران وەک بەشدار‪،‬‬ ‫تەنانــەت بەبــێ ئــەوەی بینــەر خــۆی‬ ‫هەســتی پێبکات‪ ،‬بەشــدارێکی ئەکتیڤ‬ ‫بێت لــە کارە هونەرییەکــەدا‪ ،‬هەر وەک‬ ‫ئەوەی بەشــێک بێت لە ژیانــی ڕۆژانەی‬ ‫خــۆی‪ .‬یــان بەشــێوەیەک وەهــا تــوڕە‬ ‫بکرێــت و بووروژێنرێــت‪ ،‬کــە خۆی ئەو‬ ‫هەنــگاوە بنێت و بەشــداری بکات‪ ،‬بەبێ‬ ‫گوێدانــە ئەنجامەکانی ئــەو ووروژاندن و‬ ‫بەشداریکردنە‪.‬‬ ‫هەر لەبەر ئــەوەی هەموو بەرهەمێکی‬ ‫هونــەری بەرجەســتەیەکی خودگــەرای‬ ‫هونەرمەندەکەیــە‪ ،‬بۆیــە هونــەری‬ ‫پێرفۆرمێنــس لەنێــو ڕەوشــی کارەکەدا‬ ‫دەتەقێتــەوە و کارە هونەرییەکەیــش‬ ‫دەبێتە چەندین پریشــک لــە بیۆگرافیای‬ ‫ژیانــی هونەرمەندەکــە‪ :‬هونەر لە ژیان و‬ ‫لە ســاتەوەختە پڕ لە ڕەوشــە چاوەڕوان‬ ‫کــراو و چاوەڕواننەکراوەکاندا‪ ،‬دروســت‬ ‫دەبێت‪ .‬یەکێک لــە ئامانج و پەیامەکانی‬ ‫تری پرۆژە هونەرییە پێرفۆرمێنســەکان‪،‬‬ ‫ئــەوە بــووە وا لــە بینەرەکانــی بکات‪،‬‬ ‫هــەر بەڕاســتی واقیع بەشــێوەیەکی تر‪،‬‬ ‫هــەر وەک ئــەوەی ژیان بــۆ یەکەم جار‪،‬‬ ‫کردارەکانــی ژیانی ڕۆژانە بەشــێوەیەکی‬ ‫سەیر و نامۆ ببینێت‪.‬‬

‫چەند تێڕامانێك دەربارەی ملپەڕاندن‬ ‫ئەرسەالن ئەردەاڵنی‬ ‫ملپەڕانــدن مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە‬ ‫كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەكانی پێش زایین‪،‬‬ ‫ئەوكات لە ڕێگەی شمشێرو تەورەوە ئەم‬ ‫كارە ئەنجامدراوە‪ ،‬زۆر جاریش پڕۆســەی‬ ‫ملپەڕاندنەكە دەرئەنجامەكەی بەو شــێوە‬ ‫نەبــووە كە چاوەڕوان دەكــرا‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫هەندێ‌جــار جەلالدەكە هەڵــەی دەكردو‬ ‫ڕاســتەوخۆ شمشــێرەكە بــەر گەردنــی‬ ‫ســزادراو نەدەكەوت‪ ،‬بەڵكو جاری وابوو‬ ‫بەر شانی یان ڕووخساری دەكەوت‪ .‬هیچ‬ ‫گەرەنتیەك نەبوو كە بتوانرێت بە یەكەم‬ ‫لێدان ملی ســزادراو لەالشەی بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە هەندێ‌جار جەلالدەكــە بە چەندین‬ ‫لێــدان جا دەیتوانی مەرگی ســزادراوەكە‬ ‫ێ جەلــادەكان‬ ‫مســۆگەر بــكات‪ .‬دەوتر ‌‬ ‫بــۆ ئــەوەی خۆیان لــە هەڵــە بپارێزن‪،‬‬ ‫واڕاهاتبــوون دراوێكــی ئاڵتونیــان وەكو‬ ‫بەخشیش دەخستە دەستی سزادراوەوە‪،‬‬ ‫تاوەكــو بتوانرێــت بە لێدانێــك یان دوو‬ ‫لێدان ملی لەالشەی بكرێتەوە‪.‬‬ ‫فەڕەنســا لــە ســەدەی هەژدەهەمــدا‬ ‫چەندیــن ئامــرازی بەكاردەهێنــا بــۆ‬ ‫جێبەجێكردنــی ســزای لەســێدارەدان‪،‬‬ ‫دەرەبەگەكان بە شمشــێر یاخود بە تەور‬ ‫سەریان لە الشــەیان دەكرایەوە‪ ،‬خەڵكی‬ ‫ئاساییش بە پەت لەسێدارە دەدران‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسانەش كە بە تۆمەتی جادوگەریی یان‬ ‫بێ‌ باوەڕی یان الدانی سێكسی تۆمەتبار‬

‫لەوانــی تــر‪ ،‬هێنــدەی ئــەوان تۆقێنەرو‬ ‫سامناك بوو‪.‬‬ ‫بــەم ئامێــرە هــەزاران هــەزار ســەر‬ ‫لــە الشــە كرایــەوە‪ ،‬لــە دیارتریــن ئەو‬ ‫ســەرانەش ســەری پاشــای فەڕەنســا‬ ‫لویسی شانزەیەم و شاژن ماری ئنتوانێت‬ ‫بــوو‪ .‬ئەم ئامێــرە ســەردەمێكی زێڕینی‬ ‫بەخۆیــەوە بینی‪ ،‬ســەردەمێك كە ناونرا‬ ‫ســەردەمی تۆقاندن (‪REIGN OF‬‬ ‫‪ ،)TERROR‬لــەم ســەردەمەدا‬

‫كــە یەكێك بــوو لە داهێنەرانــی ئامێری‬ ‫ملپەڕانــدن و ناوی ئامێرەكەش بەناویەوە‬ ‫نــرا دكتــۆر جۆزێــف گیوڵتــن (‪DR.‬‬ ‫‪ )Guillotine‬بوو‪ ،‬وەك باس دەكرێت‬ ‫خەریكبــووە خــودی دكتــۆر گیوڵتنیش‬ ‫هەمان چارەنووسی هەبێت‪ :‬لەو ماوەیەی‬ ‫كە ناونرابوو سەردەمی تۆقاندن‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە لیژنەكانی شــۆڕش كە لەژێر چاودێری‬ ‫ئەوكاتــی رۆبســپیێر كاریــان دەكــرد‪،‬‬ ‫نامەی ســزادراوێك دەدۆزنەوە كە بەر لە‬

‫دەكران بە زیندویی دەسوتێنران‪ ،‬ئەوانەش‬ ‫كــە پالنگێڕییان لــە دژی پاشــا دەگێڕا‬ ‫هەناویــان دەردەهێنرا ئینجــا دەكوژران‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــەدوای شۆڕشــی فەڕەنســی‪،‬‬ ‫كۆمەڵەی نیشــتمانی لیژنەیەكی پێكهێنا‬ ‫بۆ دۆزینــەوەو داهێنانی ئامرازێكی نوێی‬ ‫لەســێدارەدان كە تا ڕادەیەك مرۆییانەتر‬ ‫بێــت لــەو ئامرازانــەی باســمان كــرد‪،‬‬ ‫لیژنەكــە كــە بــە ســەرۆكایەتی دكتــۆر‬ ‫(ئەنتــوان لویــس) پێكهاتبــوو‪ ،‬توانیان‬ ‫شــێوەیەكی سەرەتایی ئامێری ملپەڕاندن‬ ‫(‪ )Guillotine‬دیزاین بكەن‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫ســودیان لە دیزاینی ئامێرێكی ســاكارتر‬ ‫وەرگرتبــوو كــە لــە ســەدەی ســێزدەدا‬ ‫ئینگلیــزەكان بەكاریــان دەهێنــاو پێــی‬ ‫دەوترا (‪.)Halifax‬‬ ‫ئــەم ئامێــرە نوێیە ســەرەتا لەســەر‬ ‫ئــاژەاڵ و تەرمــی مــردوان تاقیكرایەوە‪،‬‬ ‫پاشان بۆیەكەم جار لە ساڵی ‪1792‬ـــدا‬ ‫لەســەر چەتەیەك تاقیكرایــەوە كە ناوی (رۆبســپیێر) كــە بــە خوێنڕێژەكــەی ملپەڕاندنی بۆ دكتۆر گیوڵتنی دەنووسێت‬ ‫(نیكــۆالس بلیتــای) بــوو‪ ،‬لــە پاشــان شۆڕشی فەڕەنسی ناســرابوو‪ ،‬لە ماوەی و تێیــدا داوای لــێ دەكات چــاوی لە ژن‬ ‫بەیەكجاری بووە ئامرازی فەرمی فەڕەنسا تەنهــا شــەش هەفتــەدا شــەش هــەزار و منداڵەكانیــەوە بێــت‪ ،‬كارێكی وەهاش‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی ســزای لەســێدارەدان‪ .‬كەســی نــاردە بــەردەم قەنارەو ســەری لــەو ســەردەمەدا بــە هاوســۆزی لەگەاڵ‬ ‫بە تەنها سەرۆكی كۆماریش دەیتوانی لە ســەرجەمیان لەالشەیان كرایەوە‪ .‬دواجار دوژمنانی شــۆڕش لە قەڵەم ئەدرا‪ ،‬بۆیە‬ ‫سزادراوانی قەنارە خۆش ببێت‪ .‬ئەگەرچی لە هەمووی ســەیرتر ئەوەبوو لە كۆتایی گیوڵتن دەگرن و دەستبەســەری دەكەن‪،‬‬ ‫ئامانــج لــە داهێنانی ئامێــری ملپەڕاندن ئەم ســەردەمی تۆقاندنەدا (رۆبســپیێر) بــەاڵم بەرلەوەی ببرێتە بــەردەم قەنارە‪،‬‬ ‫ئەوەبوو سزادراوان بەشێوازێكی مرۆیی و خۆیشی بە هەمان ئەو تۆمەتەی كە خۆی رۆبســپیێر لەســێدارە دەدرێت و ئەمیش‬ ‫ئاســان بكوژرێن و خەڵكــی ڕزگار بكرێن دەیخســتە پاڵ ئەو كەســانەی ناردنی بۆ ڕزگاری دەبێــت‪ ،‬دواجــار دكتۆر گیوڵتن‬ ‫لــەو ئامــرازە داپڵۆســێنەرانەی دیكە كە بــەردەم قەنارە‪ ،‬بە تۆمەتی خیانەتكردن لــە ســاڵی ‪ 1814‬لە پاریس بــە هۆكاری‬ ‫لە ســەدەكانی ناوەڕاستدا بەكار دەهاتن‪ ،‬لــە شــۆڕش نێردرایــە بەر ئــەو ئامێرەو سروشتی دەمرێت‪.‬‬ ‫یەكەمیــن هــەواڵ بــۆ البردنی ســزای‬ ‫بــەاڵم ئەم ئامرازەش هیچی كەمتر نەبوو ســەری لەالشــەی كرایەوە‪ .‬ئەو كەسەش‬

‫ملپەڕاندن لە فەڕەنسا لە ‪1791/5/30‬ـدا‬ ‫بــوو‪ ،‬پــڕۆژە یاســایەك لــەو بــارەوە‬ ‫پێشــكەش بــە ئەنجومەنــی نیشــتمانی‬ ‫كــرا‪ ،‬بــەاڵم لــە ‪1791/10/6‬ـــدا پڕۆژە‬ ‫یاســاكە ڕەتكرایــەوە‪ .‬دواتــر لە ســاڵی‬ ‫‪ 1795‬گۆنگــرەی نیشــتمانی هەســتا بە‬ ‫البردنی ســزای ملپەڕانــدن‪ ،‬بەاڵم لەگەاڵ‬ ‫ناپلیــۆن پۆناپرت هاتە ســەر حوكم ئەم‬ ‫ســزایە گێڕدرایەوەو لە نێو یاسای گشتی‬ ‫ئیمپراتۆریەتــی فەرەنســیدا جێگیركــرا‪.‬‬

‫كامۆ ئەم نامیلكەی لە ساڵی ‪ 1957‬نووسی‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫(ئارسەر كۆستلەر) لە ساڵی ‪ 1955‬لە ئینگلتەرا هەڵمەتێكی‬ ‫ڕۆژنامەوانی لە دژی سزای لەسێدارەدان لەو واڵتە بەرپا كرد‬ ‫چەندیــن هەوڵــی جــددی درا لەپێنــاو‬ ‫البردنــی ســزای ملپەڕاندن‪ ،‬ســەرئەنجام‬ ‫فەرەنسا لەساڵی ‪ 1981‬سزای ملپەڕاندنی‬ ‫هەڵوەشــاندەوە‪ ،‬دوایین كەسیش كە بەم‬ ‫ئامێرە سەری لەالشەی كرایەوە (حەمەد‬ ‫جەندوبــی) تونســی بــوو كــە لەســاڵی‬ ‫‪ 1977‬بــە تۆمەتی ئازاردان و كوشــتنی‬ ‫ێ فەرەنسیەكەی لەسێدارە دەدرێت‪،‬‬ ‫هاوڕ ‌‬ ‫دوایین جەلالدی فەرەنســاش كە ســزای‬ ‫ێ دەكرد (مارســێل‬ ‫ملپەڕاندنــی جێبەج ‌‬ ‫شۆفالێ‌) بوو‪.‬‬ ‫كتێبــی (قەنــارە) درێــژە وتارێكــی‬

‫نووســەری فەڕەنســی ئەلبێــر كامۆیــە‪،‬‬ ‫یەكێكــە لە هەوڵە هەرە ئــازاو بوێرەكان‬ ‫لەپێنــاو البردنــی ئــەم ســزایە‪ ،‬لــەم‬ ‫وتارەیــدا بە وردی شــەنوكەوی پرســی‬ ‫ســزای ملپەڕانــدن دەكات بە ســەرجەم‬ ‫الیەنەكانیــەوە‪ ،‬دەســت دەخاتــە ســەر‬ ‫ئــەو برینە قواڵنەی كە ئەم ســزایە لەنێو‬ ‫كۆمەڵگەدا دروســتی دەكات‪ ،‬كاریگەریە‬ ‫نەرێنیەكانــی لەســەر الیەنە هەســتیی و‬ ‫جەســتەییەكانی كەسی ســزادراو نیشان‬ ‫ێ‬ ‫ئــەدات‪ ،‬قێزەونــی ئــەم ئامرازەمــان پ ‌‬ ‫دەناسێنێ‌ كە بەدەرە لە هەموو ئاكارێكی‬ ‫مرۆیی‪ ،‬هاوكات ئەوەش ڕووندەكاتەوە كە‬ ‫ئــەم ســزایە ناتوانێــت هۆكارێك بێت بۆ‬ ‫كەمبوونەوەی تاوان‪ .‬كامۆ ئەم نامیلكەی‬ ‫لە ســاڵی ‪ 1957‬نووســی‪ ،‬پــاش ئەوەی‬ ‫(ئارســەر كۆستلەر) لە ســاڵی ‪ 1955‬لە‬ ‫ئینگلتــەرا هەڵمەتێكــی ڕۆژنامەوانــی لە‬ ‫دژی ســزای لەسێدارەدان لەو واڵتە بەرپا‬ ‫كرد‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆمان و فیلم‬

‫ماڵی تارماییه‌کان‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬ ‫لــه‌م زنجیره وتــاره‌دا‪ ،‬هــه‌وڵ ده‌ده‌ین‬ ‫ســه‌رنجی خوێنه‌رانــی ڕۆمــان و بینه‌رانی‬ ‫فیلــم بــۆ کۆمه‌ڵێــک ڕۆمانــی گرنــگ و‬ ‫جوان ڕابکێشــین که کراونه‌ته فیلم‪ ،‬بۆیه‬ ‫نووسینه‌که‌مان هاوکات باسی ڕۆمانه‌کان‬ ‫و فیلمه‌کانیش ده‌کات‪.‬‬ ‫ســاڵی‪ ١٩٧٣‬ئۆگه‌ســتۆ پینۆشــێ که‬ ‫جه‌نه‌ڕاڵێکــی ســوپایه لــه کۆدێتایه‌کــدا‬ ‫حکومه‌تی به دیموکراســی هه‌ڵبژێردراوی‬ ‫چیلی ده‌ڕوخێنێت و ده‌سه‌اڵتی دیکتاتۆری‬ ‫ده‌گرێتــه ده‌ســت‪ .‬ســلڤادۆر ئالیندی که‬ ‫ســه‌رۆکی هه‌ڵبژێردراوی چیللیه له ســه‌ر‬ ‫کار الده‌برێــت و پینۆشــێ ڕازی نابێــت‬ ‫ده‌سه‌اڵت ڕاده‌ستی مه‌ده‌‌نییه‌کان بکاته‌وه‬ ‫و حوکمــی چیلــی ده‌کات تاکــو ســاڵی‬ ‫‪ .١٩٩٠‬ســلڤادۆر ئالینــدی کــه یه‌کێکه له‬ ‫مارکسیســته دیــاره‌کان لــه سیاســه‌تی‬ ‫چیلیدا له هه‌ڵبژاردنه‌کانی ســاڵی ‪١٩٧٠‬ی‬ ‫چیللــی متمانــه‌ی ده‌نگده‌رانی به‌ده‌ســت‬ ‫ده‌هێنێــت و ده‌بێتــه یه‌که‌م مارکســی که‬ ‫به‌بــێ کۆدێتا و لــه هه‌ڵبژاردنــدا ده‌بێته‬ ‫ســه‌رۆک‪ .‬ئه‌و کاته کــه گه‌رمه‌ی جه‌نگی‬ ‫ســارده و ئه‌مریکا تــه‌واو نیگه‌ران ده‌بێت‬ ‫لــه هاتنــه ســه‌رکاری مارکســیه‌کان لــه‬ ‫چیلــی‪ ،‬چونکــه ئه‌وکات هێشــتا ئه‌مریکا‬ ‫به‌ده‌ســت کوباییه‌کانــه‌وه ده‌ناڵێنــت و‬ ‫نایه‌وێت دۆستێکی تری یه‌کێتی سۆڤیه‌ت‬ ‫لــه ئه‌مریکای التین ســه‌رده‌ربێنێت‪ ،‬بۆیه‬ ‫به‌پێی کتێبه‌که‌ی فه‌یله‌ســووفی ئه‌مریکی‬ ‫نــوام چۆمســکی "پێنــج ســه‌د و یــه‌ک‬ ‫ســاڵ و داگیــرکاری بــه‌رده‌وام' ئه‌مریــکا‬ ‫ڕۆڵێکــی زۆری هه‌بــووه لــه‌و کۆدێتایه و‬ ‫ســه‌رنگومکردنی حکمومه‌ته‌که‌ی سلڤادۆر‬ ‫ئالینــدی و کوژرانــی ســلڤادۆر ئالینــدی‬ ‫لــه بارودۆخێکــی ته‌موومژاویــدا‪ -‬به‌پێــی‬ ‫هه‌ندێــک به‌ڵگــه‌ و ســه‌رچاوه ســلڤادۆر‬ ‫ئالیندی له کۆشکی کۆماری دووای ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌واڵی کۆدێتاکه ده‌بیســتێت و داوای لێ‬ ‫ده‌که‌ن خــۆی ڕاده‌ســتی کۆدێتاچییه‌کان‬ ‫بکات و دووای ئه‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی په‌خشــی‬ ‫ڕاســته‌وخۆی ڕادیــۆوه لــه ووتارێکــدا بۆ‬ ‫گه‌لــی چیلــی ماڵئاوایــی ده‌کات خــۆی‬ ‫کوشــتووه‪ -‬و دوواجــار لــه ڕێگه‌گرتن له‬ ‫گه‌شــه‌ی دیموکراسی له ئه‌مریکای التین‪.‬‬ ‫ئــه‌و پیــاوه‌ی له‌ســه‌ر کار الده‌برێــت لــه‬ ‫کاتێکدا ڕه‌وایی گه‌لی هه‌یه واته ســلڤادۆر‬ ‫ئالینــدی‪ ،‬ئــه‌وه ئامۆزای باوکــی ئیزابێل‬ ‫ئالیندی ڕۆماننووسه‪.‬‬ ‫ئیزابێل ئالیندی یه‌کێکه له ڕۆماننوســه‬ ‫دیاره‌کانــی ئه‌مریــکای التیــن و دنیــا که‬ ‫کۆمه‌ڵێــک ڕۆمانی باشــی باڵوکردۆته‌وه‪،‬‬ ‫جگه له یاده‌وه‌ریه‌کانی‪ ،‬به‌اڵم هه‌تا ئێستا‬ ‫هێنــده‌ی من ئاگام لێ بێت هیچ ڕۆمانێکی‬ ‫نه‌کــراوه به‌کوردی‪ .‬شــێوازی نووســینی‬ ‫کۆمه‌ڵێک توخمی ڕیالیزمی سیحری تێدایه‬ ‫کــه شــێوازێکه زیاتر ئه‌ده‌بــی ئه‌مریکای‬ ‫التینی پێ ده‌ناسرێته‌وه‪.‬‬ ‫ڕۆمانــی ماڵی تارماییــه‌کان که یه‌کمه‌م‬ ‫ڕۆمانــی ئیزابێــل ئالیندی‪-‬یــه '‪'١٩٨٣‬‬ ‫و یه‌کێکــه لــه کاره تایبه‌ته‌کانــی‪.‬‬ ‫به‌شــێکی دیــاری ڕووداوه‌کانــی ڕۆمانه‌که‬ ‫لــه ده‌وری بارودۆخــی سیاســی چیلی و‬ ‫زۆر به‌دیاریکــراوی له ده‌وری ســه‌رده‌می‬ ‫ســلڤادۆر ئالینــدی و کۆدێتــای له‌ســه‌ر‬ ‫کارالبردن و سه‌رنگومبوونی حکومه‌ته‌که‌ی‬ ‫و چاره‌نووســی ئاڵــۆزی خودی ســلڤادۆر‬ ‫ئالیندی ده‌سووڕێته‌وه‪.‬‬ ‫ماڵــی تارماییــه‌کان باســی خێزانێــک‬ ‫ده‌کات لــه چــووار نــه‌وه‌ی جیــاوازدا و‬ ‫هه‌روه‌هــا له ڕێگه‌ی ژیانــی ئه‌و خێزانه‌وه‬ ‫بــه ڕاده‌یه‌کــی بــاش وێنــه‌ی کۆمه‌ڵگه و‬ ‫بارودۆخی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاســی پۆست‬ ‫کۆڵۆنیالــی چیلیمان ده‌هێنێتــه به‌رچاو‪.‬‬ ‫دوو پرۆتاگۆنیســت ڕۆمانه‌کــه ده‌گێڕنه‌وه‬

‫ئه‌وانیش ئه‌لبا و ئیستیبان گارسیان‪.‬‬ ‫هــه‌م ڕۆمانه‌کــه و هــه‌م فیلمه‌کــه که‬ ‫له‌ســه‌ر ڕۆمانه‌کــه ده‌رهێنراوه به تیشــک‬ ‫خســتنه ســه‌ر ژیانی ماڵباتــی دێل ڤالێ‬ ‫ده‌ســت پێده‌کــه‌ن و بــه دیاریکراویش له‬ ‫سه‌ره‌تای ڕۆمانه‌که‌وه ڕۆشنایی ده‌که‌وێته‬ ‫ســه‌ر هه‌ردوو کچه بچووکــی خێزانه‌که –‬ ‫کالرا‪ -‬و کچــه گه‌وره‌ی خێزانه‌که –ڕۆزا‪-‬‬ ‫‪ .‬ڕۆزا لــه ڕووداوێکــی ژه‌هرخواردنکردندا‬ ‫ده‌مرێــت‪ ،‬دیــاره ژه‌هره‌کــه لــه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫بــۆ باوکی دانراوه نــه‌ک کچه‌که‌ی چونکه‬ ‫ده‌یه‌ێــت لــه هه‌ڵبژاردنه‌کانــی په‌رله‌ماندا‬ ‫به‌شــداری بکات بۆیــه نه‌یاره‌کانی هه‌وڵی‬ ‫کوشــتنی ده‌ده‌ن به ژه‌هر‪ ،‬ئه‌وه‌ش هه‌مان‬ ‫رووداوه کــه کالرا پێشــبینی کــردووه که‬ ‫کاره‌ســاتێک له خێزانه‌کــه‌دا ده‌قه‌ومێت‪،‬‬ ‫چونکه کالرا تووانایه‌کی بانسروشتی هه‌یه‬ ‫لــه پێشــبینیکردنی ڕووداوه‌کاندا‪ .‬مردنی‬ ‫ڕۆزا ژیانی ده‌زگیرانه‌که‌ی واته ئیســتیبان‬ ‫ترویبــا پــڕ ده‌کات لــه پــه‌ژاره‪ ،‬بۆیه له‬ ‫حه‌ســره‌تدا خــوو ده‌داتــه گه‌شــه‌پێدانی‬ ‫موڵــک و ماڵی خێزانه‌کــه‌ی و بارودۆخی‬ ‫دارایی به‌ره‌و باشــی هه‌ڵده‌کشێت‪ .‬به‌هۆی‬ ‫ئــه‌و میحنــه‌ت و خه‌مه‌ی هه‌یه‌تــی و ئه‌و‬ ‫بۆشاییه‌ی مردنی ڕۆزا له ژیانیدا دروستی‬ ‫کردووه ڕوو ده‌کاته خراپه‌کاری و له‌ناویاندا‬ ‫ده‌ســدرێژیکردنی سێکسی بۆ سه‌ر وه‌رزێر‬

‫و به‌رده‌ســته‌کانی‪ .‬به‌رئه‌نجامــی ئــه‌و‬ ‫ده‌ســتدرێژیانه کوڕێکی 'ناشه‌رعی' ده‌بێت‬ ‫که ئه‌ویش ئیستیبان گارسیایه که یه‌کێکه‬ ‫لــه‌و پرۆتاگۆنیســتانه‌ی ڕۆمانه‌که‌مــان بۆ‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‪.‬‬ ‫ئیســتیبان ترویبــا دووای ئــه‌وه‌ی‬ ‫ســامانێک پێکــه‌وه ده‌نێــت جارێکــی تر‬ ‫ڕوو ده‌کاتــه‌وه ماڵباتــی دێــل ڤالــێ و‬ ‫ئــه‌م جاره‌یــان داوای كچــه بچکۆله‌که‌یان‬

‫دروســت ده‌بێت چونکه له خۆشه‌ویســتی‬ ‫کالرا بێبــه‌ش کــراوه و فڕێدراوه‌تــه نــاو‬ ‫بارودۆخێکــی کۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابووری پڕ‬ ‫ئاســته‌نگه‌وه بۆیــه براکــه‌ی بــه نه‌فره‌ت‬ ‫ده‌کات و تــووک و دوعــای لێــده‌کات که‬ ‫قه‌ت نه‌حه‌سێته‌وه و وه‌کو سه‌گ بتۆپێت‪.‬‬ ‫کالرا کچێــک‪ -‬بالنــکا‪ -‬و دووکــوڕی‪-‬‬ ‫نیکــۆال‌س و جه‌یــم‪ -‬له ئیســتیبان ترویبا‬ ‫ده‌بێــت‪ .‬هاوینــان بــه خــاو و خێزانه‌وه‬ ‫ده‌چــن بــۆ خانــووه گوندیه‌که‌یــان لــه‬ ‫ترێــس ماریــاس‪ .‬لــه‌وێ بالنــکای کچیان‬

‫بمێنێتــه‌وه له ترێس ماریاس و نزیک بێت‬ ‫لــه پیــدرۆ تێرســیرۆ‪ .‬دوواتر ئیســتیبان‬ ‫ترویبــا – باوکــی بالنــکا‪ -‬هیــچ دڵخۆش‬ ‫نییه به دید و بۆچوونه مارکسیستیه‌کانی‬ ‫کوڕی سه‌رکاره‌که‌یان واته پیدرۆ تێرسێرۆ‬ ‫چونکه وه‌رژێر و ئیشکه‌ره‌کانی هان ده‌دات‬ ‫باردۆخی نا دادپه‌روه‌رانه‌ی خۆیان قبووڵ‬ ‫نه‌که‌ن ئه‌مه‌ش ســه‌ر ئێشــه بۆ ئیستیبان‬ ‫ترویبا دروست ده‌کات و ئاسته‌نگ ده‌خاته‬ ‫بــه‌رده‌م کاره‌کانی‪ .‬بۆیه پیدرۆ تێرســێرۆ‬ ‫ده‌رده‌کات‪ .‬ئه‌مه‌ش بالنکای کچی خه‌مبار‬ ‫ده‌کات‪ .‬بــه‌اڵم ده‌رکردنــی تێرســێرۆ‬ ‫ناتووانێــت کۆتایــی بــه په‌یوه‌ندیه‌کــه‌ی‬ ‫بێنێت له‌گه‌ڵ بالنکا‪ ،‬بۆیه بالنکا شــه‌وانه‬ ‫بــه دزیــه‌وه لــه مــاڵ ده‌چێتــه ده‌رێ بۆ‬ ‫بینینــی تێرســێرۆ‪ .‬دووای ئــه‌وه‌ی باوکی‬ ‫بالنــکا به‌وه ده‌زانێت دڵــی بالنکای کچی‬ ‫خراپ ده‌شــکێنێت‪ ،‬دووای ئه‌وه‌ی کالرای‬ ‫ژنی ناڕه‌زایه‌تی ده‌رده‌بڕێت له‌و ڕه‌فتاره‌ی‪،‬‬ ‫ئیستیبان ترویبای مێردی زله‌‌کی لێده‌دات‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وا له کالرا ده‌کات که جارێکی تر‬ ‫قســه له‌گه‌ڵ مێرده‌که‌ی نه‌کاته‌وه‪ .‬لێره‌دا‬ ‫تۆنــی فیمینیســتی نووســه‌ری ڕۆمانه‌که‬ ‫زۆر جــوان خۆی نمایــش ده‌کات ئه‌ویش‬ ‫ئــه‌وه‌ی کالرا هه‌تــا مــردن مێرده‌کــه‌ی‬ ‫له‌ســه‌ر ئه‌و زله‌یــه نابوورێت‪ .‬ئیســتیبان‬ ‫ترویبــا هــه‌وڵ ده‌دات ڕێگایه‌ک بدۆزێته‌وه‬

‫بووه ئه‌م نزیکایه‌تیه‌ی بۆ قبووڵ ناکرێت‪ ،‬هۆگــری کــوڕی ســه‌رکاره‌که‌یان‪ -‬پیــدرۆ‬ ‫چونکــه هــه‌م لــه الیه‌که‌وه حــه‌ز ده‌کات تێرســیرۆ‪ -‬ده‌بێــت‪ ،‬ده‌بــن به هــاوڕێ و‬ ‫کۆنتڕۆڵی کالرا بکات و ته‌واو خاوه‌نداریی دوواتر ده‌که‌ونه خۆشه‌ویســتی یه‌کتره‌وه‪.‬‬ ‫بــکات‪ ،‬هه‌م ئــه‌و ئالووده‌بوونه‌ی به کالرا دووای ئــه‌وه‌ی خانــووه‌ گه‌وره‌که‌یــان له‬ ‫وه‌سواســی ئه‌وه‌ی ال دروســت ده‌کات که شــار به‌هــۆی بومه‌لــه‌رزه‌وه ده‌ڕوخێت به‬ ‫فێروالی خوشــکی ئاره‌زوویه‌کی لێسبیانی یه‌کجــاری ده‌چنه خانــووه گوندیه‌که‌یان‪.‬‬ ‫بــۆ کالرا هه‌بێــت‪ .‬لــه ده‌ره‌نجامــی ئــه‌و دووای ئــه‌وه‌ی بالنکا و براکانی ده‌نێرنه‌وه‬ ‫که‌ڵکه‌اڵنــه‌دا فێروالی خوشــکی ماڵبه‌ده‌ر بۆ شــار بۆ خوێندن‪ ،‬بالنکا به درۆ خۆی‬ ‫ده‌کات‪ .‬فێــروال بۆشــاییه‌کی ڕۆحــی بــۆ نه‌خــۆش ده‌خات بۆ ئــه‌وه‌ی هه‌ر له گوند‬

‫بــۆ له‌ناوبردنــی تێرســێرۆ‪ .‬له‌پڕ ئاشــکرا‬ ‫ده‌بێت که بالنکا سکی له تێرسێرۆ هه‌یه‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئیســتیبان ترویبای باوکی له دین‬ ‫ده‌رده‌کات‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی خێزانه‌که ئابڕوویان‬ ‫نه‌چێــت بالنــکا ناچــار ده‌کرێت شــوو به‬ ‫پیاوێکــی تر بکات‪،‬هه‌ڵبه‌ته دووای ئه‌وه‌ی‬ ‫پێــی ووتراوه تێرســێرۆ نه‌مــاوه‪ .‬بالنکا‬ ‫ناتووانێت له‌گه‌ڵ ئــه‌و مێرده‌یدا هه‌ڵبکات‬ ‫بۆیــه ده‌گه‌ڕێتــه‌وه الی دایکــی و ئینجــا‬

‫ده‌کات بیــکات به ژنی خــۆی واته داوای‬ ‫کالرا ده‌کات‪ .‬کالرا بــه داخوازیه‌کــه رازی‬ ‫ده‌بێــت و ده‌چــن لــه خانوویه‌کــی تــازه‬ ‫بنیادنــراوی گــه‌وره‌دا نیشــته‌جێ ده‌بن و‬ ‫دوواتر خوشــکه‌که‌ی ئیستیبان ترویبا که‬ ‫نــاوی فێروالیــه دێت له‌گه‌ڵیانــدا ده‌ژیت‪.‬‬ ‫فێــروال ئافره‌تێکی ده‌ســت و دڵ باشــه و‬ ‫ئاسووده‌یی خۆی له بایه‌خدان به که‌سانی‬ ‫دیدا ده‌بینێته‌وه‪ ،‬بۆیه بایه‌خدان به کالرای‬ ‫براژنی ده‌بێته خولیای‪ .‬ئیســتیبان ترویبا‬ ‫کــه به‌شــێوه‌یه‌کی توند ئالــووده‌ی کالرا‬

‫ڕۆمانی ماڵی تارماییه‌کان که یه‌که‌م ڕۆمانی ئیزابێل ئالیندی‪-‬یه ‹‪ ›١٩٨٣‬و‬ ‫یه‌کێکه له کاره تایبه‌ته‌کانی‪ .‬به‌شێکی دیاری ڕووداوه‌کانی ڕۆمانه‌که له ده‌وری‬ ‫بارودۆخی سیاسی چیلی و زۆر به‌دیاریکراوی له ده‌وری سه‌رده‌می سلڤادۆر‬ ‫ئالیندی و کۆدێتای له‌سه‌ر کارالبردن و سه‌رنگومبوونی حکومه‌ته‌که‌ی و‬ ‫چاره‌نووسی ئاڵۆزی خودی سلڤادۆر ئالیندی ده‌سووڕێته‌وه‬

‫منداڵــه 'ناشــه‌رعی'یه‌که‌ی ده‌بێت که هی‬ ‫تێرسێرۆیه و ناو له‌و کچه تازه له‌دایکبووه‬ ‫ده‌نێــن 'ئه‌لبــا'‪ .‬ئه‌لبــا یه‌کێکه لــه‌و دوو‬ ‫پرۆتاگۆنیســته‌ی ڕۆمانه‌کــه ده‌گێڕێته‌وه‪.‬‬ ‫جێگای سه‌رنجه هه‌ردوو پرۆتاگۆنیسته‌که‬ ‫چــی ئه‌لبــا و چــی ئیســتیبان گارســیا‬ ‫هه‌ردووکیــان منداڵی 'ناشــه‌رعین' یاخود‬ ‫منداالنێکن له ده‌ره‌وه‌ی ژیانی هاوســاه‌ری‬ ‫له‌دایکبــوون‪ .‬پێده‌چت ئیزابێــل ئالیندی‬ ‫که بــه دیده فیمینیســتیه‌کانی ناســراوه‬ ‫بیه‌وێت له‌ڕێگه‌ی ئه‌وه‌وه هه‌م ســه‌رنجمان‬ ‫بۆ ئه‌و ماینه‌تیانه ڕابکێشێت که مندااڵنێک‬ ‫ده‌یبینن که به‌و شــێوه‌یه لــه دایکبوون‪،‬‬ ‫هــه‌م لــه رووی ئیتیکیــه‌وه ئیعتیبارێکی‬ ‫مه‌عنه‌ویان بۆ بگێڕێته‌وه‪.‬‬ ‫کالرا به‌ڵێنه‌کــه‌ی خۆی ده‌باته‌ســه‌ر و‬ ‫هه‌رگیز جارێکی تر قسه له‌گه‌ڵ ئیستیبان‬ ‫ترویبــای مێــردی ناکاته‌وه بــه‌زار‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به زمانی ئاماژه قســه‌ی له‌گــه‌ڵ ده‌کات‪.‬‬ ‫ئیتــر ئیســتیبان ترویبــا زیاتــر تێکه‌ڵی‬ ‫کاروباری سیاسه‌ت ده‌بێت و دووای چه‌ند‬ ‫ســاڵێک کالرا ده‌مرێت‪ .‬ئیســتیبان ترویبا‬ ‫وورده وورده هۆگــری کچه‌زا‌ بچکۆله‌که‌ی‪-‬‬ ‫ئه‌لبــا‪ -‬ده‌بێــت و وه‌ک نــه‌وه‌و باپیــره‬ ‫خۆشه‌ویستیه‌کی زۆر له‌نێوانیاندا ده‌بێت‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم مه‌رگی کالرا به‌ته‌واوی ده‌یخاته ژێر‬ ‫باری ماته‌م‪.‬‬ ‫ئه‌لبا کــه هه‌راش ده‌بێت له‌گه‌ڵ موگیڵ‬ ‫ناوێکــدا په‌یوه‌ندی عه‌شــقبازی دروســت‬ ‫ده‌کات و تێکه‌ڵــی کاروبــاری سیاســی‬ ‫ده‌بێــت له‌بــه‌ره‌ی دژبــه‌ری حکومه‌تــدا و‬ ‫زیاتــر پشــتگیری مارکســیه‌کان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫کاتێک کۆمۆنیســته‌کان دێنه ســه‌ر حوکم‬ ‫ئیســتیبان ترویبا و هاوڕێکانی ئه‌وه وه‌ک‬ ‫مه‌ترســی ده‌بینن بۆ ســه‌ر ژیانی سیڤیل‬ ‫و ئارامــی واڵته‌که بۆیــه ده‌که‌ونه چاالکی‬ ‫و به‌شــداری کودێتایــه‌ک ده‌کــه‌ن دژی‬ ‫حکومه‌تی مارکســیه‌کان‪ .‬ئیزابێل ئالیندی‬ ‫لێره‌دایــه ڕووداوه‌کانــی کۆدێتای ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٧٣‬ی چیلیمان بیر دێنێته‌وه و باســی‬ ‫سیلڤادۆر ئالیندی ئامۆزای باوکی ده‌کات‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نــده نــاوی ســیلڤادۆر ئالینــدی‬ ‫ناهێنێت‪.‬‬ ‫لــه‌و بگــره‌ و به‌رده‌یــه‌دا‪ ،‬هــه‌م لــه‬ ‫ڕۆمانه‌که‌دا و هه‌م له فیلمه‌که‌دا که‌ســێکی‬ ‫تر ده‌رده‌که‌وێته‌وه که ئه‌ویش ئیســتیبان‬ ‫گارسیا‌یه که یه‌کێکه له پرۆتاگۆنیسته‌کانی‬ ‫ڕۆمانه‌که‪ ،‬هه‌روه‌ها کوڕه 'ناشه‌رعی'یه‌که‌ی‬ ‫ئیســتیبان ترویبایــه‪ .‬کــوڕی ئــه‌و ژنــه‌‬ ‫وه‌رزێره‌یه که ســااڵنێک پێشتر ئیستیبان‬ ‫ترویبا ده‌ســتدرێژی سێکسی کرده سه‌ری‬ ‫و دووای ئــه‌وه‌ی زانــی ســکی پــڕ بــووه‬ ‫ده‌ری کــردن‪ ،‬پاشــانیش کــه ئیســتیبان‬ ‫گارســیا گه‌وره بوو و داوای له باوکی کرد‬ ‫پشــکداری بکات له مــاڵ و موڵکه‌که‌یئه‌و‬ ‫ڕه‌تیکــرده‌وه و له میرات و به‌شــی خۆی‬ ‫بێبه‌شــی کرد‪ .‬ئه‌مــه‌ش هێنده‌ی تر ڕق و‬ ‫تووڕه‌یــی ئیســتیبان گارســیا – که ئیتر‬ ‫کۆلۆنێڵێــک بــوو‪ -‬داگیرســاند‪ .‬دووای‬ ‫ئازاوه سیاســیه‌که و کۆدێتاکــه کۆلۆنێڵ‬ ‫ئیســتیبان گارســیا ئه‌لبــا ده‌گرێــت و له‬ ‫زیندانــدا ده‌ســتدرێژی سێکســی ده‌کاته‬ ‫ســه‌ر‪ .‬ئه‌لبا نه‌وه‌ی ئیســتیبان ترویبایه‪.‬‬ ‫لێــره‌دا هه‌م ڕۆمانه‌کــه و هه‌م فیلمه‌که‌ش‬ ‫بارودۆخێکی درامــی خه‌مناک وه‌رده‌گرێت‬ ‫چونکه ئیستیبان گارسیا کوڕی ئیستیبان‬ ‫ترویبایه و ده‌ســتدرێژی سێکسی ده‌کاته‬ ‫سه‌ر ئه‌لبا که کچه‌زای ئیستیبان ترویبایه‪،‬‬ ‫واته خاڵ و خوارزان‪.‬‬ ‫ئه‌لبــا دوواتر لــه زیندان ئــازاد ده‌بێت‬ ‫و ده‌ســت ده‌کات بــه نووســینه‌وه‌ی‬ ‫یاده‌وه‌ریه‌کانی خۆی‪.‬‬ ‫ئــه‌م ڕۆمانــه ســاڵی ‪ ١٩٩٣‬له‌الیــه‌ن‬ ‫ده‌رهێنــه‌ری به تووانــای دانیمارکی بیلی‬ ‫ئۆگۆسته‌وه کراوه به فیلم که ده‌رهێنه‌ری‬ ‫چه‌نــدان فیلمی جوانی تره لــه ناویاندا ‪،‬‬ ‫بێنه‌وایان و شــه‌مه‌نده‌فه‌ری شه‌وانه به‌ره‌و‬ ‫لیشــبۆنه‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌کته‌رانــی به تووانا‬ ‫جێرمــی ئایرۆنس‪ ،‬خانمــی ئه‌کته‌ر مێریل‬ ‫ســتریپ و هه‌روه‌هــا خانمــه ئه‌کتــه‌ری‬ ‫ناســراوی ئه‌مریکای التیــن ماریا کۆنچیتا‬ ‫ئه‌لۆنسۆ‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫‪6‬‬

‫نیشتمانی خەیااڵویی یوکناپاتۆفا‬

‫««‬

‫واڵتی بەڕێز فۆکنەر‬ ‫ڤەن ئوکانەر‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا شێخە‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ویالیەتــی یوکناپاتۆفــای فۆکنــەر کە‬ ‫ناوەندەکەی جفرســۆنە‪ ،‬هەم ناوچەیەکی‬ ‫ئەفســانەییە و هــەم ڕاســتەقینە‪.‬‬ ‫جیاکردنــەوەی ئەفســانە و راســتەقینە‬ ‫دژوارە‪ ،‬چونکــە فۆکنەر لــە الیەک وێنە‬ ‫لــە جوگرافیــا‪ ،‬مێــژوو و دانیشــتوانی‬ ‫می‌سی‌ســیپی باکــووری دەگرێتەوە و لە‬ ‫الیەکــی دیکــەوە ئاڵوگۆڕیــان بەســەردا‬ ‫دەهێنیت‪ .‬بێ‌گومان ئاوەزپەسەندترە کە‬ ‫ویالیەتی یۆکناپاتۆفا و دانیشــتوانەکەی‬ ‫زیاتــر وەک ناوچەیەکــی ســەربەخۆی‬ ‫دەســتکردی خەیاڵ بزانین‪ ،‬نەک خاوەنی‬ ‫مێــژووی می‌سی‌ســی‌پی باکــووری‪ ،‬لــە‬ ‫سەردەمی سورپێســتانی «چیکاسا»وە‬ ‫تا دەگاتە ئەمڕۆ‪.‬‬ ‫ویالیەتــی یوکناپاتۆفــا ناوچەیەکــە‬ ‫رووبــەری ‪ ٢٤٠٠‬مایلــی چوارگۆشــەیە‬ ‫و دانیشــتوانی ‪١٥٦١١‬کەســن‪ .‬لێــرەدا‬ ‫کــە ڕۆخــی دەوڵەمەنــدی دەریــای‬ ‫ڕاوچیانە‪ .‬دەشــت و ســەحرا خیزەاڵن و‬ ‫دەوەنجــاڕ هەیــە‪ ،‬جفرســۆن هەیە‪ ،‬یان‬ ‫بەندیخانەکــەی‪ ،‬مەیدانی شــار و خانووە‬ ‫کۆنەکانــی کــە وێرانــی و لەنێوچوونیان‬ ‫لێــوە دەباریت‪ .‬ئێرە بیــت فوور و ماڵی‬

‫پیرەپیــاوی فەرەنســاییە‪ ،‬جادە خۆڵینە‬ ‫کۆنــەکان‪ ،‬گەنــاوەکان‪ ،‬گۆڕســتانەکان‬ ‫و هێڵــی ئاســن هەیــە و ڕووبارێکــی‬ ‫گــەوەر هەیە کــە هێندێک جــار ئارام و‬ ‫قووڵــە‪ ،‬بەاڵم ئەوکاتەی ســەرهەڵدەدات‬ ‫خڕۆشــانە و دەبێتە وێرانکــەر‪ .‬زیاتر لە‬ ‫چەندین نــەوە لە ویالیەتــی یوکناپاتۆفا‬ ‫دەژیــن‪ :‬سوورپێســتان‪ ،‬کۆیلــەکان‪،‬‬ ‫خــاوەن کێڵگەکان‪ ،‬ســەربازانی شــەڕی‬ ‫ناوخــۆ‪ ،‬پارتیزانەکانــی باشــووری‬ ‫ئەمریــکا‪ ،‬پیرەژنانــی خــاوەن بنەچەک‪،‬‬ ‫کۆنــە ســەربازان‪ -‬ســەرەتا لــە شــەڕی‬ ‫ناوخــۆ و پاشــان لــە شــەڕی یەکەمــی‬ ‫جیهانییەوە و لەکۆتاییدا شەڕی جیهانیی‬ ‫دووەم‪ -‬چەوســێنەران‪ ،‬خزمەتــکاران‪،‬‬ ‫دەستفرۆشان‪ ،‬خوتبەخوێنان‪ ،‬پارێزەرانی‬ ‫بەرگریــکار‪ ،‬پزیشــکان‪ ،‬جوتیــاران‪،‬‬ ‫خوێندکارانی زانســتگە و زۆری دیکەش‪.‬‬ ‫کۆترەکانــی بورجی ناقووســی کڵێســە‪،‬‬ ‫بۆنی دارەدەرزیلــەی زەرد ‪ ،‬ئێوارەیەکی‬ ‫گەرمــی شــێداری مانگــی تەممــووز‪،‬‬ ‫دەرمانخانەیەکی دوانیوەڕۆی یەکشەممە‪،‬‬ ‫بۆنی قوواڵیــی کۆڵێتی کاکەڕەشــەکان‪،‬‬ ‫تەقــە تەقــت ســمی ئەســپی مەیدانــی‬ ‫شــار‪ -‬ئەمانــە و ســەدان دیمەنــی دیکە‬ ‫بــە یارمەتیــی گێرانــەوەی فۆکنەر وەک‬ ‫بەشــێک لە دیمەنی بــێ زەمان کەڵکیان‬ ‫لێوەرگیراوە‪.‬‬ ‫رەنگە پێویست بێت ئەمەشی لێ زیاد‬ ‫بکەم کە ئەم ســەرزەویە خەیااڵوییە‪ ،‬لە‬

‫بەشەکانی دیکەی ویالیەتە یەکگرتووەکان‬ ‫ واتــە خۆرئاوە‪ ،‬خۆرهــەاڵت و باکوور‪-‬‬‫زۆر جیاوازە‪ .‬باشــوورییەکی دانیشتووی‬ ‫یۆکناپاتۆفــا‪ ،‬بــاری گوناهــی خــۆی و‬ ‫بەشــداری کردن لە میراتــی خەمباری و‬ ‫دەردی بارێک بە دوای خۆیدا دەکێشــێت‬ ‫کــە بــە کۆیلەتیەوە دەســت پێــدەکات‪.‬‬ ‫خــۆی بە شــێوەی تاکە کەســی وەاڵمی‬ ‫ئەمە دەداتەوە‪.‬‬ ‫می‌سی‌ســیی پــی باکوور‪ -‬بــە تایبەت‬ ‫شــاری ئۆکســفۆرد (جفرســۆن) و‬ ‫ویالیەتی الفایت (ویالیەتی یوکناپاتۆفا)‬ ‫ناوچــەی ژیانی فۆکنەر بــوو‪ .‬خێزانکەی‬ ‫لــە ســەردەمی شــەری نێوخــۆدا لەوێ‬

‫وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ولیــەم فۆکنــەر ســاڵی ‪ ١٨٩٧‬لە نیو‬ ‫ئالبنــی‪ ،‬می‌سی‌ســی‌پی‪ ،‬لەدایک بوو‪ .‬لە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٠٢‬خێزانەکەی بەرەو ناوەندی‬ ‫زانکۆیــی می‌سی‌ســی‌پی‪ ،‬کۆچــی کــرد‪.‬‬ ‫لەوێ باوکی‪ ،‬ماری ســی فۆکنەر‪ ،‬ئەرکی‬ ‫بەرێوەبردنی تەویلەیەکی ئەسپ بەکرێدان‬ ‫و فرۆشــگەیەکی کەلوپەلــی ســەربازیی‬ ‫بــە ئەســتۆوەگرت و پاشــان بــوو بــە‬ ‫بەرێوەبەری کڕینی زانکۆ (ناوی خێزانیی‬ ‫فۆکنەرلــە بنەرەتــدا بــە ‪Falkner‬‬ ‫دەنووسرا و پیتی ‪ u‬باڵوکەرەوەی یەکەم‬ ‫کتیبی «ویالیــم‪ ،‬فاون مەرمەرین‪ ،‬چاپی‬ ‫کــرد و لــە نــاوی خێزانییەکــەوە زیادی‬

‫نەوەزاکەیــدا بە درێــژی دەبینرێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫ژیاننامەیەکــی پــڕ لە ئاشــووب و هەڵاڵ‬ ‫و هەنگامە لــە رۆمانێکــی ئاژاوەخوازانە‬ ‫دەچێــت‪ .‬ئەو دووجار لــە دوای تۆمەتی‬ ‫مرۆڤکوژی بە بێتاوان ناســرا‪ .‬لە شــەری‬ ‫نێوخۆییدا بە پلەی کڵۆنێڵی سەربازێکی‬ ‫دلێــر و زۆر ڕێکوپێک بوو‪ .‬لە ســەرەتادا‬ ‫الوێکی هەژار بوو و هەوڵی دەدا داهاتێک‬ ‫بــۆ خــۆی و دایکــە بیوەژنەکــەی دابین‬ ‫بــکات‪ ،‬بــەاڵم لە کۆتایــی ژیانیدا بوو بە‬ ‫خاوەنی هێڵێکی شەمەندەفەر و ئەندامی‬ ‫مەجلیســی یاســادانەرانی ویالیــەت‪ .‬لە‬ ‫کۆتاییدا بە دەستی شەریکەکەی پێشووی‬ ‫هێڵــی شــەمەندەفەرکەوە کــوژرا کە لە‬

‫لەم بابەتەدا بە وردی باسی ئەو سەرزەمینە‬ ‫خەیاڵییە دەکرێت کە ولیەم فۆکنەر دروستی کردووە‬ ‫و چیرۆکەکانی لەو ناوچەیەدا ڕوو دەدەن‬ ‫دەژیان‪ .‬ئەوان هێندێک جار سەرکەوتنی‬ ‫گەورەیان بەدەســت دەهێنــا و هەروەها‬ ‫شــایەتی ســەردەمانێکیش بــوون کــە‬ ‫دەتگــوت خێزان و داهاتوویــان کەتبووە‬ ‫مەترســییەوە‪ .‬فۆکنەر لــە کورتەمێژووی‬ ‫بنەناڵــە و رابردووی خۆی ورد بووەتەوە‬ ‫و لەنووسینەکانیدا کەڵکی لەهەردووکیان‬

‫کــرد‪ ).‬دایکی فۆکنەر نــاوی موود باتلەر‬ ‫بوو‪ ،‬ئەوان چوار منداڵیان هەبوو‪ :‬ولیەم‪،‬‬ ‫ماری‪ ،‬جان و دین‪.‬‬ ‫باوانــی ولیــەم فۆکنەر‪ ،‬ولیەم ســی‪،‬‬ ‫فۆکنــەر‪ ،‬ســاڵی ‪١٨٢٥‬لە دایــک بوو‪ .‬لە‬ ‫می‌سی‌سی پیی باکوور وەک کەسایەتیەکی‬ ‫ئەفسانەیی بووە‪ .‬هەر وەک لە کتێبەکەی‬

‫هەڵبژاردنی مەجلیســی یاســادانەراندا لە‬ ‫بەرانبــەر ویالمــدا دۆڕاندبــووی‪ .‬بــەم‬ ‫بۆنەیەوە پەیکەرێکی ولیەم سی‪ .‬فۆکنەر‬ ‫لە بەرانبەر هێڵی شەمەندەفەرەکە داندرا‪.‬‬ ‫جی‪ .‬دابڵیۆ‪ .‬تی‪ .‬فۆکنەر‪ ،‬کوڕی ولیەم‬ ‫ســی‪ .‬فۆکنــەر و باپیــرەی رۆماننــوس‪،‬‬ ‫ڕاوێــژکاری یاســایی‪ ،‬بانکــدار و جێگری‬

‫دادوەری ویالیەتــە یەکگرتــووەکان بوو‪.‬‬ ‫ئەو لە «سەرهەڵدانی مل سوورەکان»دا‬ ‫کــە بوو بە هۆی بەدەســت هێنانی مافی‬ ‫زیاتری جوتیاران دەورێکی چاالکی گێڕا‪.‬‬ ‫کەسانێک لە دانیشــتوانی ئۆکسفۆرد کە‬ ‫ئێســتاش ئەویان لە یــادە‪ ،‬دەڵێن نازی‬ ‫بەســەر چیــا و بیاباندا دەکرد‪ ،‬هەســتی‬ ‫بیســتنی لەدەســت دابوو و لــە تۆران و‬ ‫توورەییدا هاوتای نەبوو‪.‬‬ ‫ئاشــکرایە کــە کلۆنێــل ســارتۆریس‬ ‫و بایــارد ســاتۆریس‪ ،‬لــە ســارتۆریس‪،‬‬ ‫لەبەرگیــراوەی باوەگــەورە و باپیرەیانن‬ ‫و لــە شــکان نەهاتوون‪ .‬ئەوان بەشــێک‬ ‫لــە ئەفســانەی «باشــووری کۆن»ـــن‬ ‫و لــە ئازایەتی‌نواندنــی یۆکناپاتوفــای‬ ‫فۆکنەردا ڕۆڵی گرنگ دەگێڕن‪ .‬پێدەچێت‬ ‫خێزانەکانی یەک بەدوای یەکی فۆکنەر بە‬ ‫شــێوەیەکی ناڕاستەوخۆتر لەبەرگیراوەی‬ ‫ســەرەکیی هەمــان بنەماڵەی کامپســەن‬ ‫بێــت‪ .‬ئــەم بنەماڵەیە لــە «تووڕەیی و‬ ‫دەمەقاڵێ» ڕۆڵی سەرەکیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە چیرۆکەکانی دیکەشدا دەردەکەوێت‪.‬‬

‫یاروسالڤ سیفیرت‬

‫گەورەترین شاعیری ویژدانیی هەزارساڵەی ئەدەبی تچیکی‬ ‫ئاالن پەری‬ ‫ئێمــە ســەبارەت بــە شــیعری تچیکی‬ ‫هیــچ نازانیــن‪ ،‬هەرچەنــدە ئەو شــیعرە‬ ‫لــە دەروازەیەکــی فراوانەوە بــە جیهانی‬ ‫کــرا‪ ،‬ئەویش بەهــۆی شــاعیری تچیکی‬ ‫یاروسالڤ ســیفیرت ی هەڵگری خەاڵتی‬ ‫نوبل بۆ وێژە لە ساڵی ‪ .١٩٨٤‬لە ڕاستیدا‬ ‫نووســینەکانی یاروســاڤ تــا ڕادەیەک‬ ‫بەشــێوەیەکی کەم باڵوکرایــەوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئــەوەی شــاعیر نوقمــی کێشمەکێشــی‬ ‫سیاســی و بە الیەنگرێکی سەرســەختی‬ ‫مافــی مــرۆڤ و ئازادی لــە واڵت و بگرە‬ ‫لــە جیهانیــش لەقەڵــەم ئــەدرا‪ .‬دوای‬ ‫لەچاپکردنی زیاتر لە ‪ ٢٠‬کۆ شیعر و دوای‬ ‫دەرکەوتنــی شــاعیرێکی قوڵ و هێمن و‬ ‫مرۆڤ نووس‪ ،‬وەک هەموو جارێکی نۆبڵ‬ ‫ئەم خەاڵتە درەنگ بەخشرا‪.‬‬ ‫یاروســاڤ هــەر لە ســەرەتاوە زانیی‬ ‫چۆن شــیعری خــۆی ڕێکبخات‪ ،‬لە نێوان‬ ‫گرەوەکانــی شــیعر و ڕەویــن لــە نێــو‬ ‫خاکــی قوڵــی تچیکیــەوە‪ ،‬بــە زمانێکی‬ ‫خۆشەویســتی تێکــەڵ بە دادپــەروەری‬ ‫و جوانــی و هونەریــەوە هاتــە پێــش‪،‬‬ ‫بە شــێوازێک شــیعر بۆ ڕێــڕەوەی ژیانی‬ ‫ئاســایی ڕاکێشا‪ ،‬بێ ئەوەی دوور بێت لە‬ ‫پرسیارە وجودیەکانی مانەوە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای الوێتی یاروسالڤ سیفیرت‬ ‫(شــیعری پرولیتــاری) گۆڕیــەوە بــە‬ ‫شــێوەیەکی دەرکەوتووتر(ڕەتکردنەوەی‬ ‫بەهرەمەندیــی جیهانێکــی نــوێ بــۆ‬ ‫باشــترکردنی ئــەو جیهانــەی کــە هەیە‬ ‫لــە ڕێــی شــیعرێکی کاریگــەر)‪ .‬ئــەم‬ ‫بیرکردنەوە نوێیە وای لە یاروســاڤ کرد‬ ‫نزیکــی شۆڕشــی ســوریالیەت ببێتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەدانانــی بۆشــاییەک لــە نێــوان‬ ‫ئــەو ڕەوتــە‪ ،‬بەتایبــەت دوای ئــەوەی‬ ‫لــە حیزبــی شــیوعی کشــایەوە‪ ،‬وەک‬ ‫هەڵوێســتەیەک دژی (الدان و بەگرێدانی‬ ‫ئەو حیزبە بە ستالینەوە)‪ .‬دوای چەندی‬ ‫ئەزموون یاروســاڤ هەستا بە داهێنانی‬

‫تێگەشتنێکی نوێی شیعری‪ ،‬کە هەڵگری‬ ‫ڕۆشــنگەری و هەستی جوانیە بۆ ئەوەی‬ ‫چامەیــەک دروســت بــکات بــە خاکەوە‬ ‫نووسابێت‪ .‬شــیعرێک بە هەموو شتەکان‬ ‫و بوونەوەرەکانیــەوە‪ ،‬نهێنیــی مانــەوە‬ ‫لە شــار و شــەقامەکانی ئەو شــیعرەوە‬ ‫دەچەســپێت‪ .‬ئەم تێگەیشــتنە چەندین‬ ‫کاری شــیعری گرنگــی تیــا لەدایکبــوو‪،‬‬ ‫لــە بیبلۆگرافیــای یروســاڤ ســیفیرت‬ ‫هەندێکیان دەنووســین لەوانە‪ :‬بولبولەکە‬ ‫بە شێوەیەکی خراپ دەچڕێ ‪ ،١٩٢٦‬ئەو‬ ‫ســێوەی لە کۆش کەوتەخوارەوە ‪،١٩٣٣‬‬ ‫دەســتەکانی ڤینــۆس ‪ ،١٩٣٦‬پۆشــینی‬ ‫ڕوناکی ‪.١٩٤٠‬‬ ‫دواییــن کاری باڵوکراوەی یاروســاڤ‬ ‫(کــە دەبیتــە شــاعیر) ‪ ١٩٨٣‬بــوو‪ ،‬کە‬ ‫پێــش ســاڵێک لــە وەرگرتنــی خەاڵتــی‬ ‫نۆبــڵ باڵویکــردەوە‪ .‬پەیامــی خەاڵتــی‬ ‫نۆبــڵ بەم شــێوەیە بــاس لەو شــاعیرە‬ ‫دەکات‪( :‬گەورەترین شــاعیری ویژدانیی‬ ‫هــەزار ســاڵەی ئەدەبی تچیکیــی)‪ .‬بەم‬ ‫کۆ شــیعرە بیبلۆگرافیایی ‪ ٢٥‬کۆشیعری‬ ‫کۆتایــی پێهێنا‪ ،‬ئەمە جگە لە چاپکردنی‬ ‫کتێبــە یادەوەریەکانی لەوانــە‪( :‬هەموو‬ ‫جوانیی دونیا) و (ئەســتێرەکانی ســەر‬ ‫باخچەی بەهەشــت)‪ .‬یاروسالڤ بە هۆی‬ ‫خەاڵتی نۆبڵ توانیی بەربەســتی سانسۆر‬ ‫نەهێڵێــت‪ ،‬ناوبانگێکــی فروانــی هەبوو‪،‬‬ ‫کۆشــیعری (کــە دەبیتــە شــاعیر) بــۆ‬ ‫زیاتر لە ســی هەزار تیــراژ باڵوکرایەوە‪.‬‬ ‫هەوڵ دەدەین لێرە چەند شــیعرێکی باڵو‬ ‫بکەینەوە‪.‬‬ ‫لە شــیعری یەکەم کــە هەڵگری ناوی‬ ‫کۆشــیعرەکەیە‪ ،‬هــەر لــە ســەرەتاوە‬ ‫یاروســاڤ ناتوانێــت ئــەو دادڕانــە‬ ‫بشــارێتەوە‪ ،‬ناتوانــێ بــاس لــە چەنــد‬ ‫وشەیەک نەکات کە ژیان پێی بەخشیوە‪،‬‬ ‫وەک ئــەوە وایــە دەیەوەێــت ڕاپۆرتــی‬ ‫ژیانمــان بــۆ بینــا بکات کە بــۆ چەندین‬ ‫ساڵ‪ ،‬ژیانی بە پەشیمانی و حەسرەتەوە‬ ‫پشتگوێیخستبێت‪:‬‬ ‫ژیان لە دێرزەمانەوە فێری کردم‬

‫کە جوانترین شتەکان‬ ‫دەتوانن پێمان ببەخشــن‪ :‬مۆســیقا و‬ ‫شیعرە‬ ‫بەدڵنیایــەوە ئەگــەر خۆشەیســتیمان‬ ‫لێدەرهێنا‪.‬‬ ‫دوای ئــەو ســەرئەنجامەی کــە لــە‬ ‫دوای ســااڵنێک لە ئەزمون ‪ ،‬یارســۆالڤ‬ ‫دەگەڕێتەوە بــۆ یەکەمین پەیوەندیەکانی‬ ‫لەگەڵ شــیعر‪ ،‬دەگەڕێتــەوە بۆ یەکەمین‬ ‫ســاتی فێربوونی نووســین کــە لەڕێیەوە‬ ‫ئاشــنای ئــەو تامەزرۆیــە بــوو لە تەک‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی کاغەزێکی ســپی‪ ،‬کە‬ ‫دواتر بە شکســت لێــێ دەرچوو‪ ،‬کاتێک‬ ‫شــیعر بە نێــو ســیحر و شــوێنگەلێکی‬ ‫تەلیســماویی دەبــرد‪ ،‬لــە هەمــان‬ ‫کاتیشــدا ژیان بــە تامــەزرۆوە پەیمانی‬ ‫خۆشەویستیەکی بۆ دوپات دەکردەوە‪:‬‬ ‫لە کتێبێکی هەڵبژاردەیەکی کۆندا‬ ‫کــە لــە گەنجینــەی خــاوەن شــکۆ‬ ‫گوێ نادەمە سوتانی پەنجەکانم‬ ‫باڵوکرایەوە‬ ‫نووسینەوەی وێنەیەک بەهاترە‬ ‫یە‬ ‫«فرشکیلی»‬ ‫دوایی‬ ‫کۆچی‬ ‫ساڵی‬ ‫لەمستیلەیەکی زێڕین بە پەنجەمەوە‬ ‫گەڕام بەدوای هونەرێکی شیعری‬ ‫لــە زۆربــەی شــیعرەکانی کۆشــیعری‬ ‫بە ڕەوانێکی ناوازەوە‬ ‫(کــە دەبیتــە شــاعیر) ڕەوت یفشــاری‬ ‫لەوێ گوڵەکانم خستە ئینجانەوە‬ ‫ژیــان لــە خۆدەگرێــت‪ ،‬هەڵگــری چەند‬ ‫مۆمێکم داگیرساند‬ ‫هێمایەکــن کــە بوونەتــە مۆڵگــەی ڕۆح‬ ‫و دەســتم کرد بە نووســینی یەکەمین و جەســتە لەفڕکانــی تەمەنێــک دا‪ .‬بــە‬ ‫چامەم‬ ‫شــێوەزمانێکی گۆرانیی نەمرانە شــاعیر‬ ‫دەبا مەشخەڵی وتن دابگیرسێت‬ ‫بۆ خۆی و خۆشەویســتەکانی دەڵێتەوە‪،‬‬ ‫و تینەکەی زۆرتربێت‬ ‫بــۆ ئــەوەی بەهانە بــۆ پەتاکانی زەمەن‬

‫بهێنێتەوە کە دەبنە هۆکاری شــێواندنی‬ ‫شــتە جوانەکان‪ .‬لەو ڕوانگەیەوە جۆرێک‬ ‫لە نۆستالیژایای سوتاو و لەهەمانکاتیشدا‬ ‫زووخاو ســەرچاوە دەگرێــت‪ ،‬کە لە نێو‬ ‫وێنــەکان دەئاڵێــت‪ ،‬دەبێتــە چاوگــی‬ ‫ژیانێکی شــیعریانە لە چامەیەکی گۆرانی‬ ‫ئاسا کە تاڕادە بەدەر هۆگرە بە «پراگ»‬ ‫ی کۆن‪ ،‬کە زۆربــەی یادەوەری و خەون‬ ‫و خۆشەویســتیەکانی تافــی الوێتــی تیا‬ ‫بەسەر بردووە‪:‬‬ ‫پــراگ! لەدڵی ئەوە کەســەیە کە هەتا‬ ‫ئێستا الیەنی کەم یەک جار بینیویەتی‬ ‫ناوەکەی تا ئەبەد دەمێنێتەوە‬ ‫ڕشــتەی گۆرانیەکــە لە زەمــەن‪ ،‬ئێمە‬ ‫پێێ عاشقین‬ ‫با بڵند بێت!‬ ‫تا ئێستاش دڵم خۆشە‪،‬‬ ‫خەونــە ســەرەتاییەکانم وەک‬ ‫دەفرەکانی ئاسمان‬ ‫بە سەربانەکانیەوە بوو‬ ‫تەنها خوا دەزانێت بۆ کوێ ونبوون‬ ‫من ئەو کاتە گەنج بووم‪.‬‬ ‫لەم کۆ شیعرە ساتەکانی خۆشەویستی‬ ‫کــە شــاعیر لــە شــێوەزمانی گۆرانــی‬ ‫نووســیویەتی‪ ،‬زۆر دوبــارە دەبنــەوە‪،‬‬ ‫وەک قوربانیــەک بــۆ دڵدارەکەی بەرزی‬ ‫دەکاتەوە‪:‬‬ ‫ئەم گۆرانیە بۆ تۆیە ئەی عەشقم‬ ‫ئەی جوانترین لەو ملوانکە لوو لوویەی‬

‫یاروسالڤ تێگەشتنێکی نوێی شیعریی داهێنا‪ ،‬کە‬ ‫هەڵگری ڕۆشنگەری و هەستی جوانییە بۆ ئەوەی‬ ‫چامەیەک دروست بکات بە خاکەوە نووسابێت‬

‫کە سێ جار بە ملتەوە دەیبەستی‬ ‫ئەم بەیانیە ویستم لە بەر پێت دایبنێم‬ ‫وەک قوربانیەک‪،‬‬ ‫بۆ عەزابی خۆشەویستیت‪.‬‬ ‫گەیشــتنی شــاعیر لە عەشقی خانمان‬ ‫گەیشــتە ئاســتی نیگارکێــش‪ ،‬بە ڕادەی‬ ‫ئەوەی توانــی جوانیەکانی بگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قــەدەری شــیعرەکانی وای لێکــرد کــە‬ ‫ڕووبەڕووی وشەکان ببێتەوە‪:‬‬ ‫لە گەنجێتیمدا چەندین جار‬ ‫ئارەزووم بوو ببمە نیگارکێش‬ ‫بۆئەوەی نیگاری چەندین کێژی جوان‬ ‫لەبری ئاسمان بکێشم!‬ ‫لەو پێناوەدا‪،‬‬ ‫هەتــا دوا ســاتی پیریــم جەنگم دژی‬ ‫وشەکان بەرپاکردووە‪.‬‬ ‫دوای ئــەو هەمــوو خۆشەویســتیەی‬ ‫بــۆ عیشــقی خانمــان‪ ،‬دواجــار‬ ‫دوایینعیشقیخۆشەویستی خۆی بۆ کیژێک‬ ‫ئاشکرا دەکات‪:‬‬ ‫زۆرن ئــەو چیرۆکە خۆشەویســتیانەی‬ ‫کەبینیومن لە ژیاندا‬ ‫وا ئێستا ئارام بوومەتەوە‪..‬‬ ‫تەنها دوایەمین خۆشەویستیم نەبێت‪،‬‬ ‫کە هەتا ئێســتاش نەسیمێکی ئاڵتونی‬ ‫بەسەرمەوە دەکشێت‬ ‫وەک نەسیمی زەنبەقەکان‪.‬‬ ‫بەم شــێوەیە شــیعرەکانی یاروسالڤ‬ ‫ڕێچکەیەکــی هێمنــی گرتۆتــەڕێ‪ ،‬کە بە‬ ‫شــەبەقی خەیــاڵ نەخشــێنراوە‪ ،‬وا لــە‬ ‫چامــە دەکات لە نیەتــی خۆی دەربچێت‬ ‫لە پێش چاومان‪ ،‬وا دەکات ســەرئەنجام‬ ‫ڕێگەچارەیەکی چــاوەڕوان نەکراومان بۆ‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬کە مرۆڤایەتی لەگەڵ هەژان و‬ ‫سەرسامی بەیەکە کۆببنەوە‪ ،‬بە شێوەیە‬ ‫لە ڕێی ئەو هەڵبژاردە جوانانەوە شیعر بە‬ ‫ئەندازەیەک ڕەســەنایەتی خۆی لەدەست‬ ‫نادات‪.‬‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬کۆشــیعری (ئەوکاتــەی دەبیتــە‬ ‫شاعیر)یاروسالڤ سیفیرت‪.‬‬

‫««‬ ‫لە (خاڵ)ـەوە بۆ (بازنە) و پێچەوانەكەیشی لە شیعردا‬ ‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫‪7‬‬

‫و هەســت پــێ نەكردندا؟ هەر وەك برای شــاعیر‬ ‫(ئەحمــەدی مــەال) لە پێشــەكی كتێبــی (گوڵی‬ ‫خراپە)ی بۆدلێردا كە لە فەڕەنسییەوە وەریگێڕاوە‬ ‫بۆ ســەر زمانی كوردی‪ ،‬دەڵێت‪( :‬لە نێوان بینراو‬ ‫و نەبینــراو‪ ،‬لە نێوان شــتە هەســت پێكراوەكان‬ ‫ێ نەكــراوەكان وا دەكات كــە هێزی‬ ‫و هەســت پــ ‌‬ ‫ێ وەكو‬ ‫(خەیاڵــی ئافراندن) ڕۆڵی ســەرەكی ببین ‌‬ ‫ێ ئەو دوو جیهانە‬ ‫كۆڵەگەیەكــی پتەو‪ ،‬وەكــو پرد ‌‬ ‫ێ بدات)(‪)3‬‬ ‫پێكڕا گر ‌‬ ‫كــە دەڵێین (خاڵ) واتە (مــن)ی خود‪( ،‬من)‬ ‫ی تــاك (مــن)ی خاڵێــك یــان (تــۆ)ی خــود‪،‬‬ ‫(تــۆ)ی تاك‪( ،‬تــۆ)ی خاڵێك‪( ،‬من)ی وشــە یا‬ ‫دەستەواژەیەك‪ ،‬تۆی وشە یان دەستەواژە یا هەر‬ ‫بابەتێك و مەسەلەیەك لە یەك وشەوە دەست پێ‬ ‫موحسین ئاوارە‬ ‫دەكات بەرە و بابەتێكی فراوانتر‪ ،‬بەرەو بازنەیەك‬ ‫و زیاتــر‪ ،‬دواتر بازنــە گەورەكە‪ ،‬كاتێكیش دەڵین‬ ‫ســۆزژەنی ناخــی مرۆڤـــ و ســەرگەرمی و بازنــە واتە كۆ‪ ،‬تێكچڕژانی بابەت و پێكهاتەكەی‪،‬‬ ‫خرۆشــانی ئارەزوو‪ ،‬لــەو ئارەبانەیەدایە كە ناوی هەروەها لەو بازنەوە شــۆڕ بوونەوە و گیرسانەوە‬ ‫ژیانە و ئەسپەكانی ڕۆژگار و مێژوو و ڕایدەكێشن‪ ،‬لە ســەر خاڵێكی كۆتا كە مەســەلە و مەبەســتە‬ ‫ســوارچاك و قامچی بە دەستیش شاعیرەكەیە بۆ بنەڕەتییەكەیە (ڕۆمانسیەكان)بڕوایان وا بووە كە‬ ‫لێخوڕینی لە پانتایی گۆڕەپانی شــیعردا‪ ،‬هەڵبەتە هــەر بیرۆكەیەك یا هەر داڕشــتەیەكی ئەدەبی لە‬ ‫شــاعیر یەكێكــە لــەو مرۆڤە هۆشــیار و چەشــە خودەوە دەســت پێ دەكات و بابەت و بازنە پێك‬ ‫ێ ئەوەتا (كانت ‪ 1724‬ـــ ‪ 1840‬لە كتێبی‬ ‫گەرمانــەی كە خوڵقێنــەری بەرهەمــی تازەیە بۆ دەهێنــ ‌‬ ‫ڕێكخســتن لەگــەڵ ڕەوتی شارســتانیەت و دنیای (ڕەخنە لــە عەقلی بێ خــەوش)دا چێژی جوانی‬ ‫ژیــاری و پێشــكەوتنە لــە بــن نەهاتووەكانی بە بەستایەوە بە سەرنجدەرەوە نەك بە بابەتەكەوە‪،‬‬ ‫دوای یەكــدا هاتــوو بە پێی توانــا و بەهرەمەندی بــە بۆچوونی كانــت ئامانجی جوانــی بابەتێكە و‬ ‫و ئاســتی ڕۆشــنبیری و داهێنانەكانــی كــە خۆی هەستی خۆشی هەر لە خودی سەرنجدەرەوە پەیدا‬ ‫ێ شیعر ئاوا پەرە دەستێن ‌‬ ‫دەیسەلمێنێ‌‪ ،‬مادامەك ‌‬ ‫ێ نەك لــە بابەتەكەوە‪ ،‬ئەمەش ســیفەتێكی‬ ‫ێ دەبــ ‌‬ ‫ێ خۆ دەب ‌‬ ‫و پێشدەكەو ‌‬ ‫ێ فۆڕم و ستایل و شێوازی ڕێژەییی بەخشــیە جوانی‪ ،‬چونكە لەو كاتەدا هەر‬ ‫دەربڕینەكانــی گۆڕانكاری بەســەردابێت‪ ،‬جا ئەم كەســێك بۆ خۆی بینینێكی تایبەتی و جیاواز لە‬ ‫گۆڕانكاریانــە چ لــە كانگای ئاگایــی (وعی)یەوە یەكێكی دیكەی هەیە)(‪)4‬‬ ‫بێــت كە لە الیەن شــاعیرەوە ســەری هەڵدا بێ‌‪،‬‬ ‫هەروەها فەیلەســوفی ڕۆشــنگەری فەڕەنســی‪،‬‬ ‫بە بەرنامەو نەخشــەی كێشراو كاری داڕشتنی بۆ ژان ژاك ڕۆســۆ ‪ 1712‬ـــــ ‪ 1778‬هەمــان بیــرو‬ ‫ێ بە شێوازە هونەریەكەو هونەروەرانەوە‬ ‫ڕەخساندب ‌‬ ‫بە پشــت بەســتن بە ڕێباز و قوتابخانە و پڕۆژەی‬ ‫ئامادەكراو و ئیشــكردنی لە سەر سەبك و بابەتی‬ ‫مەبەســتدار ئەمەیان لە حاڵەتی یەكەمەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ باس لە حاڵەتی دووەم دەكەین كە ئەویش‬ ‫كاتــ ‌‬ ‫داڕشتنی شیعرە و نووسینەوەی لە بێئاگاییەوەیە‬ ‫(ال وعی) كە بە خۆڕسكی و ڕمەكی و وڕێنەیی و‬ ‫هەڵچوونە ســاتە نەخوازراوەكان سەر هەڵ دەدات‬ ‫كــە دەتوانین بڵێین هــەر بیرۆكەیەك و هەڵوەرین‬ ‫و داڕشــتنیكی ســەرەتایی نا هەســتیانەیە لە بێ‬ ‫ئاگاییــەوە بــە ئەنجــام دەگات‪ ،‬هــەر وەك فرۆید‬ ‫ئامــاژەی پــێ‌ دەكات و دەڵێت‪( :‬كار و كردەوەی‬ ‫مرۆڤەكان لە ژێر وزەی بیرە نەســتیەكان ئاڕاستە‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬نــەك لە ژێر كاریگەری هەســتەكانی‬ ‫ئاگایــی)‪( ،‬فرۆیــد و كارل یەنــگ) پێیــان وا بوو‬ ‫(هەســتی نەســتی) ڕووبەرێكی تاریكە‪ ،‬بەندەری‬ ‫ئاڕاســتەكانی نــاوەوە بەنــدەری ئەهریمەنەكان و‬ ‫ترس و دەســتەمۆكردن و نیگەرانیەكانە)(‪ )1‬ئیتر‬ ‫دواتــر ڕەخنەگــران وتەی خۆیــان دەبێت كە ئەم‬ ‫بەرهەمە ســەر بــە چ فۆڕم و ڕێبــاز و قوتابخانە‬ ‫و تــەوژم و شــەپۆلێكەوەیە و بــە چ ســتایل و‬ ‫شــێوازێكەوە دایڕششــتووە‪ ،‬كەواتــە وەك لــە‬ ‫پێشــتر ئاماژەمان پێ كرد‪ ،‬شــیعر شان بە شانی‬ ‫گشــت ژانڕەكانی تری ئەدەبی لە پەرەســەندن و‬ ‫پێشــكەوتندایە و بــەر گۆڕانكارییــەكان دەكەوێت بۆچوونــی هەیە كە خود‪ ،‬تاك‪ ،‬خاڵی ســەرەتایە‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫لــە ســەر یەك ئــەرزا بە یــەك نزمیش ســمكۆڵ بــۆ پێكهێنانی بابەت بەرەو (كــۆ) كات ‌‬ ‫ناكات‪ ،‬ئەوەتا (جی سكوایر)ی نووسەری ناوداری (مرۆڤـــی هوشــیار و بە ئاگا واتە ئەو مرۆڤـــەی‬ ‫ئینگلیــز دەڵێت‪( :‬ماقوڵ نییــە داوا لە هەڵچوونە كــە كوێرانــە پیــادەی دەســتوورەكانی كۆمــەڵ‬ ‫بەرەو پێشەوە چووەكەی شیعر بكرێت كە هەر لە دەكات لــە ئاژەڵێكــی گەندەڵ زیاتــر هیچی دیكە‬ ‫ســەر یەك شێوە و ستایلی دیاركراودا بمێنێتەوە‪ ،‬نییــە‪ ،‬بە ڕای ئــەو مرۆڤـــ پێویســتە بگەڕێتەوە‬ ‫واتە چاالكیەكانی شــیعر و شــێوازەكانی دەربڕین بــۆ غەریزەكانی سرووشــتی خۆی (ســۆز‪ ،‬دڵ و‬ ‫ئاشكرایە چەندین بەرەی جیاجیای هەیە و چەندین دەروون‪ ،‬خەیاڵ‪ ،‬ژیانی سرووشــتی)(‪ .)5‬ئەمەیان‬ ‫چەندوچــوون و گفتوگۆی هەمەجۆر هەڵدەگر ‌‬ ‫ێ كە وەكــو بیرو بۆچوونــی ڕۆمانســییەكان بە بارێكی‬ ‫بەشــداری كاریگەریان هەیە لە بنیاتنانی هۆنراوە تــر كالســیزمەكان پێچەوانــەی بیــر و بۆچوونی‬ ‫نەمرەكاندا)(‪)2‬‬ ‫ڕۆمانســییەكان بایەخیان بە گشت و كۆمەڵ دەدا‬ ‫جا لێــرەدا كرۆكی بابەتەكەی من و مەبەســتە واتە دەربڕین لە كۆوە بۆ تاك یان بڵێین لە خاڵەوە‬ ‫سەرەكیەكەم دەوەستێتە سەر ئەو جۆرە هۆنراوە بۆ بازنە ئەوەتا لە سەرچاوەكانی كالسیزمدا سەیر‬ ‫ێ‬ ‫و شــیوازە داڕشــتنانەی كە لە خاڵێكەوە دەســت دەكەیــن (ئەرســـتۆ ‪ 322‬ـــــ ‪ 384‬پ‪ .‬ز) كاتــ ‌‬ ‫پــێ دەكات و وردە وردە بازنەكەی فراوان دەبێت لــە بــواری ڕێبــاز و لێكۆڵینەوەكەیــدا مێتۆدێكی‬ ‫بە پێی هێز و توانســت و ســەنگی ئەم خاڵە كە ئیســتیالڵی بە كار هێناوە واتە لە (هەمووانییەوە‬ ‫تەوەری مەســەلەكەیە بۆ پێكانی مەبەستەكەمان بــۆ هەندەكی (جزئی) شــۆڕ دەبێتــەوە‪ ،‬بە ڕای‬ ‫ێ عەقل لە شیعردا سەرمەشق بێت‪،‬‬ ‫یان حاڵەتی دووەمی پێچەوانەكەی لە بازنەوە كە ئەرســتۆ دەب ‌‬ ‫ئەویــش چەندین دێڕو رســتەی پێكهاتەیی لە خۆ ئەگەر پەنای بردە بەر سۆز و ویژدان و هەڵچوونی‬ ‫ێ و وردە وردە دەیانهێنــ ‌‬ ‫دەگــر ‌‬ ‫ێ كە‬ ‫ێ لەو ســنوورە تێیپەڕێن ‌‬ ‫ێ تــا دەڕژێنە نێو دەروونــی‪ ،‬ئەوە ناب ‌‬ ‫چەقی یەك خاڵی ئەنجامدەر‪ ،‬یان بە واتایەكی تر ئەقــل داینــاوە‪ ،‬لە شــیعر و هونــەر و ئەدەبیاتدا‬ ‫ێ بــاس لە شــتی هەمەكی و گشــتی بكرێت‬ ‫‪ ،‬بڵێن ســەر پشكۆیەكی گەش و هێڵە سوورەكە‪ ،‬دەبــ ‌‬ ‫خــۆ مەرجیــش نییە هۆنراوە كــورت ب ‌‬ ‫ێ مەبەســتی ســەرەكی ئەرەســتۆ لە‬ ‫ێ یان درێژ (‪ .)6‬بەڵــ ‌‬ ‫هــەر جــۆرە دەقێك بێت‪ ،‬گرنــگ ئەوەیە بەو دوو گشتەوە یا بڵێین لە بازنەوە بۆ خاڵ شۆڕبوونەوە‬ ‫جەمسەرەوە بەسترابێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی پێویستە یــان بــە واتەیەكی تر لە كۆوە بۆ تاك‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫لێــرەدا بگوتر ‌‬ ‫ێ ئایا شــاعیر هەســتی بەم واقیعە كرۆكــی بابەتەكەمــان ڕووناكــی بخەینەســەر و‬ ‫سەرهەڵدانی‬ ‫و‬ ‫داڕشتن‬ ‫لە‬ ‫حاڵەتە‬ ‫كردووە كە ئەم‬ ‫چەندیــن نموونەی پێویســت بخەینــەڕوو دێین و‬ ‫شــیعر ڕوو دەدات لە نێوەندی هەســت پێ كردن دەڵێیــن‪( :‬نكوڵی لــەوە ناكرێت ئەگــەر بەردێك‬

‫فڕێدەینــە نــاو گۆماوێك ســەنگی بەردەكە چەند‬ ‫قوڕســتر بێت لــە گۆماوەكــەدا بازنەكانــی زیاتر‬ ‫فراوانتــر و زیاتر لێك ڕادەكێشــرێتەوە)‪( ،‬ئەگەر‬ ‫ێ‬ ‫تەلە شــقارتەیك كــە (خاڵ)ێكی چكۆلەیە بتوان ‌‬ ‫ێ و بازنەی ئاگرەكە فراوان‬ ‫دارســتانێك داگیرسێن ‌‬ ‫بێــت‪ ،‬كەچی ئەم تەلە شــقارتەیە هەر لە دامێنی‬ ‫درەختێكی دارستان جیابۆتەوە‪.‬‬ ‫ێ شاعیری نەمر (گۆران) دەڵێت‪:‬‬ ‫كات ‌‬ ‫كانیەكی روونی بەر تریفەی مانگە شەو‬ ‫لە بنیا بلەرزێ‌ مرواری زیـــــخ و چـــــــــەو‬ ‫جوانترە لە الی من لە دەریای بێ‌ ســــــنوور‬ ‫شــەپۆلی باتــە بــەر تیشــكی ڕۆژ شــــڵپ و‬ ‫هــۆڕ(‪)7‬‬ ‫لــەم چوار دێڕەی ســەرەوەدا (كانی)یەك وەك‬ ‫ێ كە‬ ‫(خاڵ)ێكی ســەنگین و مەزن بە دیار دەكەو ‌‬ ‫شــاعیر لەو خاڵەوە دەست پێ دەكات و گەورەیی‬ ‫و فراوانــی دەگەێنێتە ئەو ئاســتەی لە دەریایەكی‬ ‫ێ سنوور جوانترە‪ ،‬لێرەدا كانیەكە ئەگەر خاڵێك‬ ‫ب‌‬ ‫بێت دەریاكــەش بازنەیەكە‪ ،‬واتە لە خاڵێكەوە بۆ‬ ‫بازنە ڕۆیشتین‪.‬‬ ‫ێ لە‬ ‫ئەمجارەیــان لــە بازنــەوە بۆ خاڵێــك كات ‌‬ ‫شــیعری (چەقی گەردوون) ی عەبدولاڵ پەشێوی‬ ‫شاعیر تێبینی دەكەین كە دەڵێت‪:‬‬ ‫ێ كوێیە چەقی ئەم گەردوونە‬ ‫كێ‌ دەزان ‌‬ ‫ێ سنوور بوو‬ ‫ئەم گەردوونە ب ‌‬ ‫هیچ و بنە‬ ‫ئێوە هەرچی دەڵێن بڵێن‬ ‫بەاڵم بۆ من چەقی گەردوون‬ ‫ناوكــی ژنــە !! (‪)8‬‬ ‫ێ پەشــێوی شــاعیر ئــەم گەردوونە گەورە‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫و زەبەالحــەی وەك بازنەیكــی فــراوان بچووكــی‬ ‫كردۆتەوە تا هێناویەتە سەر خاڵێك ئەویش ناوكی‬ ‫ژنە‪.‬‬

‫(كـۆ)وە لە ڕۆنانی بازنە و دواتر وەستان لە سەر‬ ‫خاڵێــك یان بڵێین یەك وشــە كــە ئەویش (نان)‬ ‫ە بۆ بژێوی ئـــەو مەخڵوقە كــە خاڵێكی بنەڕەتە‬ ‫لــە ژیانــدا‪ ،‬شــاعیر لەم چەنــد دێــڕەوە بازنەیك‬ ‫ێ و پاشــان دادەبەزێتە ســەر یەك خاڵ‬ ‫پێكدەهێن ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئەویش وشەی (نان)ە كە ئاماژەمان پێ كرد كات ‌‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫هەتا سەری گوڵیا گەنمی نەبڕن‬ ‫جەنجەڕ نەكەن‬ ‫دو جاركی لئاشێ‌ هەویر نەكەن‬ ‫هەڤیر نەكەن‬ ‫لبن سێال ڕەش ئاگرەكی سۆر هەڵنەكەن‬ ‫نابێتە نان‬ ‫ێ بــە دوای نموونــەكان چــاو دەگێڕین لە‬ ‫كاتــ ‌‬ ‫دەرگەی شــیعری شــاعیران دەدەین دەبینین هەر‬ ‫شاعیرێك بە شێواز و ئیحا و بینین و وێناكردنێك‬ ‫هەســتی خــۆی دەربڕیــوە‪ ،‬ئــەوەی ئێمــەش كە‬ ‫مەبەســتمانە بەر تــۆڕی بۆچوونەكانمان بكەوێت‬ ‫(خــاڵ) و (بازنە)یــە‪ ،‬ئەوەتا (شــێركۆ بێكەس)‬ ‫ی شــاعیر وەك ئــەوەی خەونێــك بگێڕێتەوە یان‬ ‫خەونێــك بكاتە كۆالرەیەك و بە ئاســمانی دنیای‬ ‫ێ لــە بازنەیەكەوە بۆ‬ ‫گــەورەی خۆیــدا هەڵیفڕێنــ ‌‬ ‫خاڵێــك شــۆڕ دەبێتــەوە ئەویــش یەك وشــەیە‬ ‫(ماســی)لە دوایــن دێڕدا وەك خاڵێك ســەر هەڵ‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫دەدا كات ‌‬ ‫كە ترس پەالماری دام‬ ‫خۆم بە تیشكێكدا هەڵواســــی‬ ‫هێندەی نەبــرد‬ ‫ێ خستمیە خوارەوە و‬ ‫باهۆز ‌‬ ‫لە دواییدا بووم بە ماســی (‪)11‬‬ ‫دەگەڕێینــەوە بــۆ نموونەیەكی تر لە شــیعری‬ ‫بیانی لە بازنەوە بۆ خاڵ ئەویش شاعیری ڕۆمانسی‬ ‫(شــیلی) لە شــیعری (فەلســەفەی ئەوینداریدا)‬

‫كە دەڵێین (خاڵ) واتە (من)ی خود‪( ،‬من)ی تاك‬ ‫(من)ی خاڵێك یان (تۆ)ی خود‪( ،‬تۆ)ی تاك‪( ،‬تۆ)ی‬ ‫خاڵێك‪( ،‬من)ی وشە یا دەستەواژەیەك‪ ،‬تۆی وشە‬ ‫یان دەستەواژە یا هەر بابەتێك و مەسەلەیەك لە‬ ‫یەك وشەوە دەست پێ دەكات بەرە و بابەتێكی‬ ‫فراوانتر‪ ،‬بەرەو بازنەیەك و زیاتر‬ ‫ـــ لە دووتوێی شــیعرە بەناوبانگەكەی شاعیری‬ ‫فەڕەنســی (ئەڕاگــۆن)دا چاوانی ئێلزا كە خاڵێكە‬ ‫بــۆ بازنەیەكی فراوان ســەفەرێكی مانــاداری پێ‬ ‫دەكات بــە نێــو چەندین دێڕ كــە بازنەیەك پێك‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫دەهێنێ‌‪ ،‬واتە لە خاڵەوە بۆ بازنە كات ‌‬ ‫چاوەكانت‬ ‫لە فرەیی و قووڵیدا‬ ‫خۆمم تیایاندا دۆزییەوە‬ ‫ئەوەتا بۆیان سەر دادەنوێنم‬ ‫تا گشت هەتاوە درەوشاوەكانی بخۆمەوە‬ ‫(بێ‌ هیوا) كانیش‬ ‫تا ڕادەی مردن خۆیان بۆی هەڵداوێن !! (‪)9‬‬ ‫پێچەوانەكەیشــی ئەمجارەیان لەم چەند دێڕەی‬ ‫خــوارەوەدا دەبینیــن لــە بازنەوە بــەرەو (خاڵ)‬ ‫ێــك شــۆڕ دەبێتــەوە‪ ،‬ئێوارەیە جیهــان و زەریا‬ ‫ێ و گڕ دەگرێ‌‪ ،‬گڕی عیشق و غوربەتە‪،‬‬ ‫تێكدەشك ‌‬ ‫ئیتــر هەمــوو ڕووداوەكان لەم ئێــوارە بێگەردەدا‬ ‫خــۆ دەئاخننــە چاوانی (ئەو) ئــەوی تاك‪ ،‬ئەوی‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫(خاڵێك)‪ ،‬ئەوی (ئێلزا)ێك كات ‌‬ ‫لە ئێوارەیەكی بێگەردا‬ ‫ێو‬ ‫وا دەبێت جیهان و زەریا تێك بشك ‌‬ ‫ێ‬ ‫وا لە زەریاوانیش دەكا گڕ بگر ‌‬ ‫بەاڵم من لە سەر ڕووی زەریادا دەبینم‬ ‫دەدرەوشـێنەوە‬ ‫چاوانی ئێلزا چاوانی ئێلزا (‪)10‬‬ ‫شاعیرێكی تریش (موئەیەد تەیب)ە‪ ،‬كە هەمان‬ ‫حاڵەت لە چەند كۆپلە شیعرێكیدا بەدی دەكەین‪،‬‬ ‫دیارە پڕۆســەی بنیاتنــان و پێكهاتەیی لە كردەی‬

‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫كات ‌‬ ‫جۆگەلەكان تێكەڵی ڕووبار و‬ ‫ڕووبارەكانیش تێكەڵی دەریا دەبن‬ ‫ێ (با)ی ئاسمانیش‬ ‫تا دنیا ماب ‌‬ ‫لە گەڵ سۆزی پڕ چێژ تێكەڵی یەك دەبن‬ ‫هیچ شتێك لەم جیهانەدا بە تەنیا نییە‬ ‫بە پێی یاسای ئاسمانــی‬ ‫هەموو شتەكان تێكەڵی یەكتر دەبن‬ ‫ێ‬ ‫ئەی بــــــــــــۆ وا نەب ‌‬ ‫من و تــۆش تێكەڵی یەكتر بین؟ (‪)12‬‬ ‫لەم چەند كۆپلەی سەرەوەدا بە ئاو و با و چێژ‬ ‫و هەموو تێكەڵبوونێك بابەتێك ــ كۆ ــ بازنەیەك‬ ‫پێــك دەهێنن كــە لــەم هەلومــەرج و وەزعانەدا‬ ‫ێ‬ ‫دەوران و ســووڕخواردن لــە ئارادایە‪ ،‬بەاڵم كات ‌‬ ‫لــە دوا دێــڕدا دەڕژێنە ســەر خاڵێكی ســەرەكی‬ ‫(ئــەی بۆ من و تۆش تێكەڵی یەكتر نابین؟) واتە‬ ‫مەسەلەكە لە سەر یەك خاڵدا گیرسایەوە‪.‬‬ ‫لــە شــیعرێكی شــاعیر و نووســەر كاك‬ ‫(عەبدولموتەلیــب عەبدولــا)دا كــە برای شــاعیر‬ ‫(كەریــم دەشــتی) شــێكردنەوەیەكی وردبینانەی‬ ‫ێ تا‬ ‫بــۆ كــردووە‪ ،‬كە شــاعیر ئــاو و ئــاو دادەڕژ ‌‬ ‫دوا دڵۆپــە شــكاوی ئاوەكــە لە بازنــەوە بۆ خاڵ‬ ‫هەر وەك كاك دەشتی لە نووسنەكەیدا لەو چەند‬ ‫ێ دەكات‪( :‬لە ســەرخۆ ئاوی‬ ‫دێــڕەدا ئامــاژەی پ ‌‬ ‫جاویدانــی شــیعر هەڵدەڕژێنــێ‌‪ ،‬لە هەمــان كات‬ ‫دەیەوێت بە بێدەنگی وشــەكانی كار لە ناو دەنگە‬ ‫بەرزەكانی شیعر بكات) دواتر لە ئاماژەیەكی تردا‬ ‫ێ ئاو‬ ‫بە ناوی شیعر و شاعیرەكە دەڵێت‪( :‬دەمەو ‌‬

‫و ئاو بڕۆم‪ ،‬بە ئاقاری دەریاچەی قووڵدا) ‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ێ شــاعیر ئــاو و ئاو و بازنەیەكــی ئاوی پێك‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫ێ تا دەڕژێتە دوا دڵۆپی شــكاو كە خاڵێكە‬ ‫دەهێن ‌‬ ‫نزیــك لە ڕەگەكانی ڕۆح‪ ،‬هــەروەك لە خوارەوەدا‬ ‫لــە چەنــد كۆپلەیەكیدا بە دیار دەكــەوێ‌‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫تۆ لە خەیاڵی دڵۆپە ئاو ‌‬ ‫ێ‬ ‫وەرە ژوور ‌‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ كە پڕە لە خەون‬ ‫پڕە لە ترپەی تەنیایی‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ كە پڕە لە وەهم‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ پڕە لە وەرزی شێتبوون‬ ‫ێ پڕە لە نامەی خۆكوشتن‬ ‫دڵۆپە ئاو ‌‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ كە پڕە لە سادەیی ئەوین‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ كە پڕە لە عیشق‬ ‫دڵۆپە ئاوێ‌ هەمیشە دەدرەوشێتەوە‬ ‫دڵۆپە ئاوێكی شكاو‬ ‫شكاو‬ ‫لە‬ ‫تە‬ ‫مە‬ ‫ن‬ ‫نزیك لە ڕەگەكانی ڕۆح (‪)13‬‬ ‫دوا نموونەمــان بــۆ زیاتــر ســەلماندن و‬ ‫دەوڵەمەندكردنی بابەتەكەمان‪ ،‬شیعرێكی (لەتیف‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫هەلمەت)ی شاعیرە كات ‌‬ ‫لە شینایی قووڵ و فێنكی‬ ‫دارستانی قژ بارانی‬ ‫وشە هەورە سوورەكاندا‬ ‫بۆ چۆلەكەیەكی نامۆ دەگەڕێم‬ ‫تیژ وەك تیشك‬ ‫ێ ڕەنگە وەك ئاو‬ ‫ب‌‬ ‫پشكۆیە ئاگری نەمریی‬ ‫لە دەنووكە مروارییەكەیدا هەڵگرتووە‬ ‫ئەوە دڵمە بزر بووە (‪)14‬‬ ‫لەم چەند دێڕەی سەرەوەشدا (لەتیف هەلمەت)‬ ‫ی شــاعیر لــە دەســتپێك و كوتاهاتنــی گشــت‬ ‫دێڕەكانی بە دوای شــتێك گەڕاوە كە لە ئەنجامدا‬ ‫ێ ئەویــش بریتییە لە‬ ‫لە دواییــن دێڕدا دەردەكەو ‌‬ ‫یــەك خاڵ كــە دەڵێــت دڵەكەمە جــا بازنەیەكی‬ ‫خەیااڵوی پێكهێناوە كە دەیەوێت پێمان بفرۆشێت‬ ‫وەك حەقیقەتێك‪ ،‬بگرە هەر لە شــینایی قووڵ و‬ ‫فێنكی دارســتانی قژ باران و هەورە سوورەكان و‬ ‫تا دەگاتە نێو دەنووكی مرواری كە بۆ ئەو شتەی‬ ‫ێ دەگەڕێت و بزری كردووە تا دەمانگەێنێتە سەر‬ ‫ل‌‬ ‫ئەو خاڵەی مەبەســت‪ ،‬ئەویــش دڵەكەیەتی‪ ،‬پێم‬ ‫وایــە دوای هێنانەوەی ئەو چەند نموونانە تا ئێرە‬ ‫بەس بێ‌‪ ،‬لەو بڕوایەدام كە توانیبێتم تا ئاســتێك‬ ‫ڕاو بۆچوونەكانــی خــۆم ڕوون كردبێتەوە بۆ هەر‬ ‫نووســەر و ڕەخنەگرێكیــش شــیاوە زیادەیەكــی‬ ‫تر بخاتە ســەر ئــەم بابەتە‪ ،‬ئەوەی ڕاســتی بێت‬ ‫بیرۆكــەی ئەم بابەتەم لە هیچ ســەرچاوەیەكی تر‬ ‫بەرچــاوم نەكەوتووە و بە بابەتێكی تازەی دەزانم‬ ‫كــە دەســتكردی خەیاڵــی خۆمە و هیــوادارم لە‬ ‫خەروارێكا مشتێكم خستبێتە ناو دەست‬ ‫پــەراوێـــــــــــز‪:‬‬ ‫بەشــێكی ئــەم لێتۆژینەوەیــە لە گۆڤــاری كاروان ژمارە‬ ‫(‪ )82‬ساڵی دووەمی ‪ 1990‬لە ل‪ 35‬باڵو كراوەتەوە‪.‬‬ ‫ســــــــــــەرچاوەكـان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬كتێبــی دەروونیــەكان و دەقی ئەدەبی‪ /‬نووســینی‬ ‫ناڵــە حەســەن‪ /‬لــە چاپكراوەكانــی وەزارەتی ڕۆشــنبیری‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ /‬بەڕێوەبەرایەتی چاپ و باڵو كردنەوەی‬ ‫سلێمانی‪ /‬الپەڕە ‪.128‬‬ ‫(‪ )2‬كتێبــی (اتجاهــات جدیــدە فی الشــعر االنگلیزی‪/‬‬ ‫دانانــی (ف ــ ر ــــ لیفز) وەرگێڕانی عبدالســتار جواد‪ /‬لە‬ ‫باڵوكراوەكانی وەزارەتی ڕاگەیاندنی عیراقی‪ /‬ل ‪7‬‬ ‫(‪ )3‬بۆدلێــر‪ /‬گوڵی خراپــە‪ /‬وەرگێڕانی‪ :‬ئەحمەدی مەال‬ ‫‪ /‬ل ‪13‬‬ ‫(‪ )4‬لــە كتێبــی (ڕێبــازە ئەدەبیــەكان ــــ تۆژینــەوە‬ ‫و وەرگێڕانــی لــە فەڕەنســیەوە د‪ .‬فەرهــاد پیربــال ــــ لە‬ ‫چاپكراوەكانی دەزگای ئاراس‪ /‬چاپی دووەم‪ 2006 /‬ل ‪53‬‬ ‫(‪ )5‬هەمان سەرچاوە‪ /‬ل ‪0 56‬‬ ‫(‪ )6‬هەمان سەرچاوە‪ /‬ل‪0 18‬‬ ‫(‪ )7‬دیوانی گۆران‪ /‬ل ‪ /45‬چاپی ‪ /1980‬كۆكردنەوەی‬ ‫محەمەدی مەال كەریم‪.‬‬ ‫(‪ )8‬لە كۆڕێكدا كە عەبدولاڵ پەشێوی شاعیر ئەو كۆپلە‬ ‫شــیعرەی خوێندەوە لە دوتوێــی چەندین هۆنراوەی تردا كە‬ ‫لەالیەن یەكێتی نووسەرانی كورد‪ /‬لقی هەولێر ساز كرابوو‪.‬‬ ‫(‪ )9‬كتێبــی (اراگــۆن فــی مواجهە العصــر) وەرگێڕانی‬ ‫دكتــۆر (فۆاد ابــو منصور) لــە باڵوكراوەكانی ‪/‬المۆسســە‬ ‫العربیە للدراسات و النشر ‪ /‬شیعری (عیون ئێلزا) ل‪151‬‬ ‫(‪ )10‬هەمان سەرچاوە‪/‬ل ‪152‬‬ ‫(‪)11‬دیوانی شــێركۆ بێكەسی شاعیر بە ناوی هەست و‬ ‫نەست‪ /‬ل ‪208‬‬ ‫(‪)12‬كتێبــی (مئــە قصیــدە مــن الشــعر ااالنگلیــزی )‬ ‫وەرگێڕانی دكتۆر رزوق فرج رزوق‪ /‬ل‪ / 35‬لە باڵوكراوەكانی‬ ‫وەزارەتی ڕاگەیاندنی عیراقی‬ ‫(‪ )13‬ڕۆژنامەی هەولێر ژمارە ‪ 1610‬لە بەرواری ‪/ 4/22‬‬ ‫‪ 2013‬لە لێكۆڵینەوەیەكی برای شاعیر كەریم دەشتی‬ ‫ێو‬ ‫(‪ )14‬دیوانی شیعر (ئەو هۆنراوەیەی كە تەواو دەب ‌‬ ‫نابێ‌) لەتیف هەڵمەت‪ /‬ل ‪68‬‬

‫ژماره‌ (‪ )4٦3‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/6/29‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫مانیفێستی‬ ‫ئەوینی پاکی ئێمەیە‪،‬‬ ‫لەم دونیا سارد و سڕەدا‬ ‫تەزووی گەرمایییە مابێ‬ ‫هی کوانووی پڕ کەڵەپشکۆی‬ ‫ئەوینی پاکی ئێمەیە‪.‬‬ ‫‪٨‬‬

‫خۆشەویستی‬ ‫تەنیا وەکوو گوڵ دەبینێ‪،‬‬ ‫عاشق چاوی لە خار نییە‪،‬‬ ‫عاشق مەتەرێزی ئەوین‬ ‫جێ ناهێڵێ‪،‬‬ ‫هیچ باکی بە ئازار نییە‪.‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫نهێنیی ئەوین ئەوەیە‪،‬‬ ‫توانای هەیە‬ ‫ئەوەندە کاری تێ بکا‪،‬‬ ‫ستەمکارێ‬ ‫وەکوو پەپوولە لێ بکا‪.‬‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫‪١‬‬ ‫ئەو هەموو شیعرە جوانەمان‬ ‫بۆ خۆشەویستی نووسیوە‪،‬‬ ‫ئەو هەموو بەستە خۆشەمان‬ ‫بۆ ئەوینداری چڕیوە‪،‬‬ ‫کەچی ئەوەندە غەریبین‬ ‫بە دونیای بەرینی ئەوین‪،‬‬ ‫دەڵێی حەرفێ‬ ‫لە بارەیەوە نازانین‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫ئەگەر کەسێ خۆشی ویستی‬ ‫شکۆمەندیت‬ ‫زامدار ناکا‪،‬‬ ‫لە ڕێی تۆدا بە پێی پەتی‬ ‫بەسەر پشکۆی گەشا بڕوا‪،‬‬ ‫هەست بە ئێش و ئازار ناکا‪.‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫خۆشەویستی بەبێ ئەوەی‬ ‫مۆڵەت لە کەسمان بخوازێ‬ ‫دەگاتە هەواری دڵمان‪،‬‬ ‫هیچ الریمان لەوە نییە‪،‬‬ ‫بەبێ ئەوین‪،‬‬ ‫وێرانەیە شاری دڵمان‪.‬‬ ‫‪٤‬‬

‫ئەگەر دڵێ‬ ‫جارێ گەرووی‪،‬‬ ‫بە قومێ ئاوی دڵداری‬ ‫تەڕ کردبێ‪،‬‬

‫بڕوا ناکەم‬ ‫گەردێ کینەی‬ ‫لەنێو خۆیدا هەڵگرتبێ‪،‬‬ ‫بڕوا ناکەم‬ ‫جارێ هانای‬ ‫بۆ چەقۆی تۆڵە بردبێ‪.‬‬ ‫‪٥‬‬

‫کە ڕێ نادەن‬ ‫گوێ بۆ یەکتری ڕادێرین‪،‬‬ ‫دەبێ ئیدی‬ ‫بە تریفە و‬ ‫بە جریوەی ئەستێرەدا‪،‬‬ ‫پەیامی ئەوین بنێرین‪.‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫کەسێ کە ڕەمزی ستەم بێ‪،‬‬ ‫ئاسایییە ئەم گوتەیەی‬ ‫لەسەر دەم بێ‪:‬‬ ‫(خۆشەویستی‬ ‫سترانێکە‬ ‫تەنیا لە دوورەوە خۆشە‪،‬‬ ‫تەالرێکە‬ ‫لە دەرەوە دڵڕفێنە‪،‬‬ ‫گەوجە ئەوی‪،‬‬ ‫دەڵێ لە ژوورەوە خۆشە‪).‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫لەم سەردەمە تاریکەدا‬ ‫تاقە ڕۆشنایییە مابێ‬ ‫هی دیوارکۆی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد‬

‫‪١٠‬‬

‫ئینسان ئەگەر‬ ‫پەیکەرێ بێ‬ ‫لە (فافۆن)یش چێ کرابێ‪،‬‬ ‫دەبێ بە زێڕ‪،‬‬ ‫ئەگەر جارێ‬ ‫لە کوورەی خۆشەویستیدا‬ ‫جۆش درابێ‪.‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫ئەو ساتانەی لە باوەشیا‬ ‫چاو لێک دەنێم‪،‬‬ ‫گوێ لە ترپەی دڵی دەگرم‪،‬‬ ‫بەرامەی قژی هەڵدەمژم‪،‬‬ ‫هێندە ئاسوودە و هێورم‬ ‫وا هەست دەکەم دەمم ناوە‬ ‫بە کانیاوی ژیانەوە و‬ ‫قەت نامرم‪.‬‬ ‫‪١٢‬‬

‫نازانین ئەوین‬ ‫چۆن دەست پێ دەکا و‬ ‫چۆن کۆتایی دێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دەزانین‬ ‫مەگەر کەسێکی‪ ،‬ستەمکار و شێت‬ ‫سنوور بۆ دونیای ئەوین بکێشێت‪.‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫خەمی کۆن و نوێم‪ ،‬لە بیر چووەوە‬ ‫کە بە دیدارت‪ ،‬دڵ‪ ،‬شاد بووەوە‬

‫قسەی سەر زارم‪ ،‬هی ناخی دڵمە‬ ‫گومانت هەبێ‪ ،‬گوناهە‪ ،‬زوڵمە‪.‬‬ ‫‪١٤‬‬

‫سااڵنێکە‬ ‫بە شەرابی‬ ‫دڵداری سەرخۆشم دەکەی‪،‬‬ ‫کە بە تەواوی هۆگر و‬ ‫ئالوودەت بووم‪،‬‬ ‫حەیفە فەرامۆشم دەکەی‪.‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫هەر ئەو کاتانەی‪ ،‬کە لە تۆ دوورم‬ ‫هەست دەکەم نامۆم‪،‬‬ ‫نامۆ بە زێد و‬ ‫بە خەڵک و بە خۆم‪،‬‬ ‫دەستبەجێ تەمی‪ ،‬خەمی غەریبیم‪،‬‬ ‫دەڕەوێتەوە‪،‬‬ ‫وەختێ لەگەڵ تۆم‪.‬‬ ‫‪١٦‬‬

‫من ناخوازم‪،‬‬ ‫بڵێن شاعیرێکە خەمگین‪،‬‬ ‫بڵێن چاوبەئەشکە شیعری‪،‬‬ ‫بەاڵم چی بکەم‬ ‫کە زیز دەبی‪،‬‬ ‫هۆنراوەم بەر لە خۆم دەگری‪.‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫(دەرگای تەالری دڵی ژن‪،‬‬ ‫تەنیا بە کلیلی ئەوین‬ ‫دەکرێتەوە‪)،‬‬ ‫ئەوە تاقە یاسای عیشقە‬ ‫کە شییاوی‬ ‫ئەوەبێ بنووسرێتەوە‪.‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫نە لە ڕووداوی تیژتێپەڕ‪،‬‬ ‫نە لە کورتەچیرۆک دەچێ‪،‬‬ ‫خۆشەویستیم‬ ‫ئەوەندە درێژخایەنە‪،‬‬ ‫لە داستان و دیرۆک دەچێ‪.‬‬ ‫‪١٩‬‬

‫چونکە بەبێ تۆ‬ ‫هیچ بایەخێکی‪ ،‬نامێنێ عومرم‪،‬‬ ‫ڕێگەی تێ دەچێ‬ ‫بە دەردی سەختی‪ ،‬فیراقت بمرم‪.‬‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ڕۆحت دەگری و‬ ‫سیمات خەندەی لێ دەبارێ!‬

‫کەی ئەو ماسکە فڕێ دەدەی؟‬ ‫کەی ناخ و ڕوو‬ ‫بە یەکەوە گرێ دەدەی؟‬ ‫ئەی ئەو ژنەی‬ ‫خۆشم دەوێی‬ ‫بەوپەڕی جۆش و کوڵەوە‪،‬‬ ‫بێ دەمامک‪،‬‬ ‫زووتر دەچییە دڵەوە‪.‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫با لە بەفریشدا گیر بخۆم‬ ‫قەت نایبیستی‬ ‫کەسێ بڵێ‬ ‫قامکێکی لە گۆ کەوتووە‪،‬‬ ‫ئاخر چەندان بزەی گەرم و‬ ‫پرشنگی چاوی گەشی تۆم‬ ‫لە ناخمدا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫لەوساوە تۆم خۆش ویستووە‪،‬‬ ‫دڵم تەنیا‬ ‫هەر لە سینەمدا لێ نادات‪،‬‬ ‫ترپەی دڵم وا خەریکە‬ ‫هەموو قوژبنێکی جەستەم‬ ‫داگیر دەکات‪.‬‬ ‫‪٢٣‬‬

‫ئیدی تەواو‬ ‫مەحاڵە جارێکی دیکە‬ ‫بکرێ بتگرمە ئامێزم‪،‬‬ ‫ئیدی هەر هێندەم لە دەست دێ‬ ‫چی یادگاریمان هەیە‬ ‫لە باوەشی‬ ‫دڵمدا بیانپاریزم‪.‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫من لەبەر ئەوە‪ ،‬شەیدای تۆ نەبووم‪،‬‬ ‫کە شای جوانانی‪ ،‬سەر ڕووی زەوینی‪،‬‬ ‫چونکە تامەزرۆ و شێت و شەیداتم‬ ‫بۆیە لە الی من‪ ،‬جوان و شیرینی‪.‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫من بڕوا ناکەم‪ ،‬خودای دلۆڤان‬ ‫لەسەر ڕامووسان‬ ‫ئادەم و حەوای‬ ‫لە بەهەشتی خۆی‪ ،‬دەرپەڕاندبێ‪،‬‬ ‫ئاخر پێم وایە‪ ،‬خودا نێرینەی‬ ‫بۆ خۆشویستنی‪ ،‬مێ خوڵقاندبێ‪.‬‬ ‫*‬

‫(*) دیوارکۆ‪ :‬چرای قەد دیوار‪.‬‬ ‫(**) خار‪ :‬دڕک‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪2٥4‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥4‬دوشةممة ‪2015/٦/29‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫خودا بە كوردی دەدوێت!‬ ‫«هەوڵێكی میتافیزیكییانە بە زمانی كوردی»‬

‫عەلی مستەفا‬ ‫پێشەكی‬ ‫كتێبی «چــرپــە» یەكێكە لــە دوا‬ ‫كتێبەكانی هاوڕێم «ئازاد قەزاز» كە لەم‬ ‫ماوەیەدا كەوتۆتە كتێبخانەی كوردییەوە‪.‬‬ ‫ئــازاد قــەزاز نوسەرێكی تایبەتمەندە‬ ‫لە نوسینی كوردیدا‪ ،‬بەتایبەت كاتێك‬ ‫لەسەر جیهانبینیی ئاینی و دیــاردەی‬ ‫ئاینی دەنوسێت و لەم بوارەدا خاوەنی‬ ‫چەند كتێبێكی نایابە و ژیانی خۆی بۆ‬ ‫ئەو بوارە تەرخانكردوە و بۆ ئەو دۆزە‬ ‫دەژیت‪ .‬لەنێو كتێبەكانیدا‪ ،‬ئەم كتێبەی‬ ‫كە لەسەری دەوەستین‪ ،‬تایبەتمەندی‬ ‫و پێگەی خــۆی هەیە و دڵنیام كە‬ ‫وتــوێــژی زۆر لەسەر دروستدەبێت و‬ ‫جیاوازیی و دیبەتێكی فرە الیەن و دور‬ ‫و درێژ لەوبارەوە دێنێتە ئاراوە و ئەو‬

‫«ئیحتیباسی حەراری» و ئاژەڵدۆستی‬ ‫و پیسبونی زەریــاكــان نــەكــات‪ ،‬قسە‬ ‫لــە خێزانداریی هۆمۆسێكسواڵەكان‬ ‫نەكات‪ ،‬قسە لە كێشەی بازرگانی و‬ ‫باندەكانی تریاك و هۆشبەری نەكات‪،‬‬ ‫قسە لە جەنگی ئەستێرەكان و كێشەی‬ ‫باج و كۆچبەر نەكات‪ ،‬بــەاڵم ئاسایی‬ ‫نییە و جۆرێكە لە دەبەنگی و گێلی‬ ‫ئەگەر رۆشنبیریی ئێمە قسە لە ئاین‬ ‫و خودا و دیــاردەی ئاینداری نەكات و‬ ‫لێكدانەوە و خوێندنەوە و رەخنەی لەو‬ ‫كێڵگەیە نەبێت كە رۆژانە بە هەناسەوە‬ ‫دەیمژین و بە خــۆراكــەوە دەیخۆین و‬ ‫بە دانیشتن و هەستانەوە حسێبی بۆ‬ ‫دەكەین‪ .‬ئەگەر وتوێژ لەسەر ئاین و‬ ‫دیاردەی ئاینی نەكەین و هۆشیارییمان‬ ‫لەبارەیەوە نەبێت و رەخنە لە ئاین و‬ ‫ئاینداری نەگرین‪ ،‬ئەوا كۆمەڵێكین كە‬ ‫تەنها وەریدەگرین و پیادەی دەكەین‪.‬‬ ‫وەرگرتن و پیادەكردنی هەر ئایدۆلۆجیا و‬ ‫ێ‬ ‫ێ رەخنە و لێكدانەوە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ئاینێك‪ ،‬بەب ‌‬ ‫هەڵوێستەكردن و هەمیشە پێداچونەوە‪،‬‬ ‫ێ و لۆكاڵی‬ ‫ێ بەرهەمهێنانی تێزی نو ‌‬ ‫بەب ‌‬ ‫لێی كە مۆرك و خولیای مرۆڤی كورد‬ ‫و بەرژەوەندییەكانی پێوە شێلرابێت‪،‬‬ ‫ئاماژەیە بە ساویلكەیی و ناهۆشیاری‬ ‫ئەو كۆمەڵە‪ .‬بۆیە چەندە گرنگە قسە‬ ‫لە گەندەڵی بكەین‪ ،‬لەوەش زیاتر گرنگە‬ ‫قسە لە ئاین و چەمك و دیاردەكانی‬ ‫بكەین‪ .‬لەنێو رۆشنبیریی كــوردیــدا‬ ‫«قەزاز» دیارترینی ئەو رۆشنبیرانەیە كە‬ ‫زۆرترین نوسین و قسەی هەبوە لەسەر‬ ‫ئاین و ئاینداری‪ .‬بۆیە كتێبەكانی شایانی‬ ‫خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن و نرخاندنن‬ ‫لــەو بـــوارەدا‪ .‬تایبەتمەندییەكەشیان‬ ‫زیاتر لەو گۆشەنیگاوەیە كە دەیەوێت‬ ‫لە بنجەوە روانگەی ئایندار و بۆ ئاین‬ ‫بگۆڕێت و رۆشنبیرییەكی كـــراوە و‬ ‫هۆشیار لەو كێڵگەدا كە سەدان ساڵە لە‬ ‫چەقبەستندایە بەرهەمبهێنێت‪.‬‬

‫ێ پێچ و‬ ‫راستەوخۆ بێ چەندوچون و ب ‌‬ ‫پەنا‪ ،‬هەمو خوێنەرێك لەوە تێدەگات كە‬ ‫كەسی یەكەمی قسەكەر «خودا» یان‬ ‫«یەزدان»ە و روی لە كەسی دوەمە كە‬ ‫«مــرۆڤ»ە‪ .‬واتە ئەو ‪ 42‬دەقە‪ ،‬وەكو‬ ‫لە بەرگی كتێبەدا هاتوە‪ ،‬گوتەی خودان‬ ‫بۆ مــرۆڤ‪ .‬دەقی (‪)43‬هەمیش كە بە‬ ‫ناونیشانی «یەزدانەكەم»ەوەیە‪ ،‬بەتەنها‬ ‫گوتەی مرۆڤە بەرامبەر بە یەزدان‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەزمانی رۆشنبیریی ئاینیانەش بدوێین‪،‬‬ ‫كتێبی «چرپە» سروشی خودایە بۆ‬ ‫مرۆڤێكی كورد و خودا لێرەدا بەزمانی‬ ‫كوردی دەدوێت‪ ،‬وەكچۆن لە قورئاندا بە‬ ‫زمانی عەرەبی و لە تەوراتدا بە عیبری‬ ‫و لە ئینجیلدا بە یۆنانیی كۆن دەدوێت‪.‬‬ ‫ئەوەی لەم نوسینە سەرەتاییەدا لەسەری‬ ‫دەوەستین ئەو چوارچێوە میتافیزیكیەیە‬ ‫كە ئــەم كتێبە لەخۆی دەگــرێــت‪ .‬ئەو‬

‫چەندە گرنگە قسە لە گەندەڵی‬ ‫بكەین‪ ،‬لەوەش زیاتر گرنگە‬ ‫قسە لە ئاین و چەمك و‬ ‫دیاردەكانی بكەین‬ ‫گۆمە دەشڵەقێنێت‪ ،‬كە پێیدەگوترێت‬ ‫رۆشنبیریی كوردی‪ ،‬بەتایبەت رۆشنبیریی‬ ‫ئاینی‪.‬‬ ‫لــە پێناسی كتێبەكەدا كــە نــاوی‬ ‫سەرەكی «چرپە»یە و نــاوی دوەم‪،‬‬ ‫یان لە پێناساندن و رونكردنەوەی ناوی‬ ‫سەرەكیدا نوسراوە «وەهای گوت خودا»‪.‬‬ ‫واتە روكارییانە و بە بینینی بەراییانە لە‬ ‫بەرگ و ناونیشانەوە خوێنەر واتێدەگات‬ ‫كە «چرپە» گوتەی خودایە‪ .‬بەو مانایە‬ ‫خودا لە دوتوێی ئەم كتێبە مامناوەندییە‬ ‫و ‪ 43‬بابەتەی ناویدا‪ ،‬بە زمانی كوردی‪،‬‬ ‫لەگەڵ مرۆڤێكی كــورددا قسەدەكات و‬ ‫پەیامی خۆی بۆ مرڤ و مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫بەتایبەت بــۆ كــوردزمــان‪ ،‬دەنێرێت‪.‬‬ ‫كاتێكیش الپــەرەكــان هەڵدەدەینەوە‬ ‫هیچ پێشەكی و رونكردنەوەیەك لەسەر‬ ‫ناوەرۆك و تێكستەكان نابینین‪ .‬ئەگەر‬ ‫ێ‬ ‫بــە چاوخشاندنێكی خیرایش‪ ،‬بەب ‌‬ ‫خوێندنەوەی دەقەكان‪ ،‬سەیری ئەو ‪43‬‬ ‫بابەت و تایتڵەی كتێبەكە و تەكنیك و‬ ‫شێوازی دێڕەكان بكەین‪ ،‬وادێتە بەرچاو‬ ‫كە دەقی شیعرین‪ ،‬هەرچەند لە بەرگ‬ ‫و پێناسی كتێبەكەدا ئــەوە نەهاتوە‬ ‫كــە دەقــی شیعریی بێت‪ .‬كاتێكیش‬ ‫دەكەوینە خوێندنەوەی دەقەكان‪ ،‬لە‬ ‫یەكەم بابەتەوە بۆ (‪)42‬هــەم بابەت‪،‬‬

‫چوارچێوە میتافیزیكییەش بۆ كورد‬ ‫وەكو كاڵورۆژنەیەك دەبینین كە دەبێت‬ ‫هەمو نەتەوەیەك و بونێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫خاوەنی بێت تاكو خۆی بسەلمێنێت و‬ ‫نەبێتە پاشكۆی ئەوانی دیكە‪.‬‬ ‫گۆڕینی رۆشنبیری ئێمە سەبارەت بە‬ ‫ئاین و دیاردەی ئاینی‬ ‫دیارترین و زاڵترین ئایدۆلۆجیا و‬ ‫كلتورێك كە ئەمرۆ مرۆڤی كورد پێوەی‬ ‫خەریكبێت ئاین و ئایندارییە‪ .‬كاتێك‬ ‫دەڵێین مــرۆڤــی كـــورد‪ ،‬مەبەستمان‬ ‫ئەو مرۆڤەیە وەكو گشتێك و زۆرینە‪،‬‬ ‫نەكو كەمینەیەك‪ ،‬كە زۆرینەی رەفتار‬ ‫و بــیــركــردنــەوە و هەڵسوكەوتەكانی‬ ‫ێ دەدات بە ئاینەوە‪.‬‬ ‫لە ئــەمــڕۆدا گــر ‌‬ ‫تەنانەت ئەگەر كەمینەیەكیش هەوڵبدات‬ ‫و وادەربخات كە لەنێو ئەو چوارچێوە‬ ‫دەرچوە‪ ،‬ناچارانە لە هەندێك جومگەی‬ ‫ژیانیدا‪ ،‬لە بیركردنەوە و رەفتاریشدا‪،‬‬ ‫دەچێتەوە نێو هەمان بازنە‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئــەو هەژمون و سەرتاپاگیرییەی كە‬ ‫ئاین لە دنیای ئێمەدا هەیەتی‪ ،‬كەچی‬ ‫قسەكردنمان‬ ‫دەروازەی‬ ‫كەمترین‬ ‫هەیە لەسەر ئــەو كێڵگەیە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫رۆشنبیری ئێمە ئاساییە قسە لەسەر‬ ‫پەنگخواردنەوەی گەرمیی گۆی زەوی‬

‫ئیسالمگەراو ئیفالسی‬ ‫ئەخالق‬ ‫‪2‬‬

‫زانا ئەكرەم‬

‫دەكرێت ئەم كتێبە وا سەیربكەین كە كردنەوەی‬ ‫گۆشەنیگایەكی دیكەیە لەسەر ئەزمونی مرۆڤی كورد‬ ‫لەگەڵ ئاین و دیاردەی ئاینداریدا‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم‬ ‫‪4‬‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫«هەوڵێكی میتافیزیكانە‬ ‫بە زمانی كوردی»‬ ‫هەمو رۆشنبیرییەكی دیاریكراو‪ ،‬جگە‬ ‫لە سیاسەت و كێشە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫و ئەدەب و رۆژنامە و چاالكی رۆژانە‪،‬‬ ‫دەبێت بگاتە قۆناغێك كە قسە لە‬ ‫«بون» بكات وەكو پرسێكی بنەڕەتی‬ ‫و گشتگیر‪ .‬قسەكردن لە «بون» زۆر‬ ‫پرسی فراوان و قوڵ و هەستیاری وەكو‬ ‫«چەمكی خــودا» و «بونی مــرۆڤ و‬ ‫چارەنوسی مرۆڤ» و بنەڕەت و مانای‬ ‫«بون» دەگرێتەوە‪ .‬قسەكردن و تێڕامان‬ ‫لە «بــون» قسەكردن و تێڕامانێكی‬ ‫میتافزیكیانە‪ ،‬یان ئەنتۆلۆجیانەیە‪ .‬هەر‬ ‫ێ تێڕامان‬ ‫رۆشنبیری و كلتورێك‪ ،‬بەب ‌‬ ‫و جیهانبینی میتافیزیكیانە‪ ،‬كەلێنێكی‬

‫بۆ الپەڕە (‪)٣‬‬

‫لە مێژودا سونە دەسەاڵت‬ ‫و شیعە ئۆپۆزسیۆن بوە‬ ‫د‪ .‬عەلی وەردی‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ئیسالمگەراو ئیفالسی ئەخالق‬ ‫«كوشتارگەكەی كوبانێ‌ وەک نموونە»‬

‫زانا ئەكرەم‬ ‫لەئێستادا مەفهومی ئیسالمگەرایی‬ ‫جگە لە نومایانی رەوتێك كە بارگاوییە‬ ‫بە عەقڵێكی رووت‌و قوتی عەرەبی ‌و‬ ‫بــارگــاوی بــە فــەرهــەنـگ‌و فەنی عروبە‬ ‫هیچی دیكە نییە‪ .‬الدان‌و نكوڵیكردن‬ ‫لەم شرۆڤەیە هیچ بەڵگەیەكی زانستی‌و‬ ‫لۆژیكیمان پێنادا‪ .‬چــوون بەدرێژایی‬ ‫مێژوو لەسەرەتای پێدابوونی ئیسالمەوە‬ ‫تاوەكو ئێستە نموونەیەكی ئیسالمگەرامان‬ ‫پێنییە كە لوتە النەبێت لەتەك ئەخالق‌و‬ ‫ئــەدای تەندروستی مرۆڤانە‪ ،‬ئەگەریش‬ ‫ســەرەداوێــكــی ئەتەكێتی مــرۆڤــانــەو‬ ‫شارستانیانە لە چەمكی ئیسالمگەرادا‬ ‫بدۆزینەوە ئەوا لەخزمەت‌و خێری عروبەو‬ ‫عاداتی عەرەبیدا بووەو هیچی تر‪ .‬چوون‬ ‫گەر تەماشای تــەواوی ئیسالمگەراكان‬ ‫بــكــەیــن لــە مــێــژووی نــوێــدا دەبینین‬ ‫پرۆژەكانیان تەنێ‌ لە سایەی نەتەوەی‬ ‫عەرەبدا قەتیس مــاوەو لەو چوارچێوە‬ ‫تەسك‌و تەریكەدا خــۆی ئەبینێتەوە‪.‬‬ ‫مەبەستمە بڵێم هیچكات پـــرۆژەی‬ ‫ئیسالمگەرایی بەشێوەیەكی تیۆری‌و‬ ‫پراكتیكیش نەیتوانیوە رەحمەتێكی‬ ‫جیهانیانی بۆ مرۆڤایەتی پێبێت‪.‬‬ ‫تەنانەت بەبڕوای مێژوونوسان‪ ،‬لەوانە‬ ‫هامڵتۆن جب وەك رۆژهەاڵتناسێكی كایەی‬ ‫شرۆڤەو تەفسیری مێژووی ئیسالم‌و ئیسالم‬ ‫پێی وایە لەنێو عەرەبیشدا ئەو مەفهومە‬ ‫ئیسالمخوازیە رەگی نیپۆتیزم‌و قەبیلەو‬ ‫خێڵگەرایی بەسەریدا زاڵبووەو هەر ئەوەش‬ ‫وایكرد كە لەسەرەتاوە خێڵەكان یاخۆ‬ ‫هۆزەكانی بادییە بــەرووی ئەو پەیامەدا‬ ‫وەستانەوە بۆنموونە هۆزەكانی غەتفان‌و‬ ‫بەنو ئەسەدو بەنو تەمیم‌و بەنو ئەسەدو‬ ‫بەنو سەلیم كە عەرەبی بادیە بوون هەرزوو‬ ‫هەستیان بە غیابی جیهانیبوونی پەیامەكە‬ ‫كــردوو زانــیــان پەیامەكە لەمەتەرێزی‬ ‫دەرێــی قەبیلەو قودووەكانی قوڕەیش‌و‬ ‫سەردارەكانی ئەوێدایەو غروریان ملی نەدا‬ ‫بۆ ئــەوەی تەسلیمی ئەو واقیع‌و واتایە‬ ‫بن كە سەحابەكانی دەوری پێغەمبەری‬ ‫خوا هێنابویان‪ .‬ئیدی لێرەوە چیرۆكەكە‬ ‫دەستیپێكرد‪ .‬چیرۆكێك بارگاوی بوو بە‬ ‫ملمالنێیەكی قورس‌و قایم لەنێوان بنەماڵەو‬ ‫خــانــەوادەی پێغەمبەری خوا لەالیەك‌و‬ ‫هەڵگرانی هۆزی پەیامەكە لەالیەكیتر‪،‬‬ ‫كۆی ئەوانەش لەتەك هۆزەكانی دەرەوەی‬ ‫نیمچە دورگەو لەبازنەیەكی فراوانتریشدا‬ ‫لەتەك ئەو نەتەوەو هۆزە ناعەرەبانەی‪ ،‬كە‬ ‫دوواتر هاتبوونە نێو بازنەی پەیامەكەوە‬ ‫هــەربــۆیــە رۆژهــەاڵتــنــاســان ئــەوانــەی‬ ‫كۆڵینەوەیان لەسەر ئیسالم كــردووەو‬ ‫لەسەر مێژووی ئیسالم راوەستاون فرە‬ ‫بەوردی رواڵەتی كولتوری عەرەبیان بەسەر‬ ‫چەمكەكانی ئیسالمەوە دیاریكردووەو‬ ‫بەمایەی سەرئێشە بۆ نەتەوەكانی دی‬ ‫ئیسپاتیان كــردووە‪ ،‬لەوانە ئادەم متزی‬ ‫رۆژهەاڵتناسی ئەڵمانی قسەی لەسەر‬ ‫ئەوەی كە جەنگی هەڵگەڕاوەكان بۆچی‬ ‫هۆكارەكەی ئابووری بــوو‪ ،‬چــوون گەر‬ ‫هۆكاری ئابووری بێت گومان لەوە دەكات‬ ‫كە ئەو هەموو رەش‌و رووتەی كە راپەڕی‬ ‫چلۆن ملیان نـــەدەدا بە ئابوورییەكی‬ ‫ئیسالمی بێ‌ غەل‌و غەش؟ چلۆن رازیبوون‬ ‫بەئابووری بندەستی سەردەمی خۆیان‌و‬ ‫خواستی گەڕانەوەیان هەبوو؟ ئەو پێی‬ ‫وایــە لەمێژووی ئیسالمدا پاوانخوازی‬ ‫ئــابــووری‌و دەسەاڵتی سیاسی هەر لەو‬ ‫خاڵەوە شوێنی فراوانخوازییەكانی عەقیدەو‬ ‫باوەڕی گرتەوە‪ ،‬چوون ئەسڵی ملمالنێكان‬ ‫لەسەپاندنی هەیمەنەو هێز بــوو بۆ‬ ‫پاوانخوازی ئابووری لە ژینگەیەكی وشك‌و‬ ‫بیاباناوییەوە بۆ ناو خەڵكانی سامانداری‬ ‫بواری ئاژەڵداری‌و كشتوكاڵ‌و بازرگانی‪.‬‬ ‫هەروەها رۆژهەاڵتناسی ئەڵمانی‪ ،‬ئانا ماری‬ ‫شیمل دیسانەوە لەسەر كوشتاری ئایینە‬ ‫جیاوازەكانی سەردەمی پێغەمبەری خوا‬

‫کۆمەڵکوژیی داعش دژ بە خەڵکی مەدەنی کورد لە شاری کۆبانێ‬

‫قسەی هەیەو بەشێوەیەكی لۆژیكی فرە لە‬ ‫روداوەكانی تاوتوێ‌ كردووە‪ .‬ئەو بۆخۆی‬ ‫هەڵگری دوو بڕوانامەی دكتۆرایەو لەساڵی‬ ‫‪ 1922‬لەدایك بــووە‌و لە ‪ 2003‬كۆچی‬ ‫دووایی كردووە‪ .‬ئەم خانمە خوێندنەوەی‬ ‫كردووە بۆ خۆشەویستی سۆفی‌و تەسەوف‬ ‫لەئیسالم‌و لــە گــەلـێ‌ مەیدانیتریشدا‬ ‫قسەی هەیە‪ .‬ئەو لە بەراوردی كوشتاری‬ ‫جووەكانی سەردەمی هیتلەر بەدەستی‬ ‫هیتلەرو كوشتاری جووەكان لەسەردەمی‬ ‫هەوەڵینی ئیسالمدا فرە بواری مەنتیقی‬ ‫خستووەتە كایەی موناقەشەو لەسەر‬ ‫وەستان‪ .‬ناوبراو كوشتاری مرۆڤی ئایدیا‬ ‫جیاواز لە زیهنی ئایدیۆلۆژیستەكانەوە چ‬ ‫ئاینی بن یان نەتەوەیی بە ئەتەكێتێكی‬

‫لەسەر تەرمەكەی‪.‬‬ ‫كەواتە دروستە هاندەرێكی ئایینی هەیە‬ ‫بۆ كوشتارگەی ئەوانی تر‪ ،‬ئیدی گرنگ‬ ‫نییە بەچ پاساوێكە‪ ،‬چــوون وەكــو لەم‬ ‫رۆژانــەدا عەبدوڕەحمان سدیقی نوسەری‬ ‫ئیسالمی لەكەناڵێكی ئاسمانیدا باسی‬ ‫لە مــێــژووی ئیسالمی دەكـــرد‪ ،‬تــەواوی‬ ‫هەڵەو پەڵەكانی دایە دەست نوسینەوەی‬ ‫مێژووی ئیسالم بەدەستی عەرەب‌و خۆی‬ ‫لە ناوەڕۆكی ئایینەكە بوارد‪ .‬ئێمە دڵنیاین‬ ‫ئــەو لە راستییەكان تێدەگات‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫هێشتا زەمینەی قبوڵكردنی راستییەكان‬ ‫لە كۆمەڵگەدا نەڕەخساوە‪ ،‬ئەگینا ئەوە‬ ‫هەر لە كتێبەكانی تەبەری‌و ئیبنو كەسیرو‬ ‫ئیبنو ئەسیرو ئیبن‌و هیشام‌و ئین‌و فیدو‬

‫چینی‌و یابانی‌و كۆرییەك نەیانبینیوە كە‬ ‫موسڵمانیش نیین‪ .‬هەروەها ئۆگەست‬ ‫مولریش وەك رۆژهەاڵتناسێكی ئەڵمانی‬ ‫بـــەوردی لەنێو ئەدەبیاتی ئیسالمیدا‬ ‫مەفهومە سیاسییەكانی چنیوەو قسەی‬ ‫لەسەر كــردوون‪ ،‬ئەویش لەبەرئەوە لە‬ ‫ئەڵمانیای نێو تەنگژە عرقی‌و ئایدیاكان‬ ‫قــەڵــەمــی گــرتــۆتــە دەســـت هــەســتــاوە‬ ‫بەبەراوردكاری ئەو رەهەندە دەمارگیرییەی‬ ‫كە لە ئیسالمەوە گەشەی كردووەو بووەتە‬ ‫دی ـن‌و بــووەتــە ئیمپراتۆریەت‌و بووەتە‬ ‫فەرهەنگ‌و كولتوورە‪ .‬ئەویش پێی وایە‬ ‫ئایین كە لە كولتورو ناوچەو نەتەوەیەكەوە‬ ‫گەشەی كــرد هەرگیز نابێتە ئاینێكی‬ ‫جیهانی‌و ئینسانی‪ ،‬بەڵكو ئەوانەی دێنە‬

‫ناموسڵمانەكان هیچ ئەرزش‌و بەهایەكیان‬ ‫الی ئیسالمگەراكان نییەو موسڵمانبوونیان‬ ‫هیچ لــەو راستییە كــەم ناكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوان لەچاوو عەقڵی ئیسالمگەرادا هیچ‬ ‫جیاوازییەكیان لەتەك بەنو قورەیزەو‬ ‫بەنو خوزاعەو بەنو نەزیردا نییە‪ .‬چوون‬ ‫ئەو وێنانەی پێشتر هێنرانەوە لەسەر‬ ‫گــەمــارۆدانــی بەنو قــورەیــزەی جولەكە‬ ‫یاخۆ بۆزیاتر روونكردنەوە گەمارۆدانی‬ ‫قـــەاڵی خــەیــبــەری جــو نشین لــەالیــەن‬ ‫موسڵمانانی عەرەبەوەو دواتر بەدیلگیرانی‬ ‫هەموویان‌و دوواجار كوشتنی نێرینەكان‌و‬ ‫بردنی ژن‌و زاڕۆكانیان‪ ،‬دروست لەچاوی‬ ‫داعشدا گەمارۆدانی كوبانێ‌ هەمان پالنی‬ ‫بۆ دانرابوو‪ ،‬پالنی كوشتنی نێرینەكان‌و‬

‫پێویستە ئاینداریی كوردی سڵبكاتەوە لەئەخالقی خوێنڕێژیی‌و‬ ‫كولتورپەرستیی‌و سەرمایەخوازیی‌و ژنفرۆشی ئیسالمگەراكان‌و‬ ‫بەدیدێكی مرۆڤانەوە پەیامداریی خۆی بكات‬ ‫دەرێـــی مرۆڤانە دەزانــێــت‌و پێی وایــە‬ ‫پەیامی ئاینێكی دیــاریــكــراو ناتوانێ‌‬ ‫پەیامێكی مرۆڤانە بێت‪ ،‬چوون ئەوانی‬ ‫دەرەوەی ئایین یان نەتەوەكەی خۆی‬ ‫بە بازنە مرۆڤایەتەكە نابینێ‌‪ .‬لێرەدا‬ ‫بەزەقی كوشتاری بەنو قورەیزەی باس‬ ‫كــردووە چلۆن سەعدی كــوڕی موعازی‬ ‫سەرۆكی هۆزی ئەوسی هاوپەیمان‌و نزیكی‬ ‫جولەكە لەپاش جەنگی ئەحزاب بەهۆی‬ ‫خیانەتی جووەكانەوە بڕیاری دا‪ ،‬كە‬ ‫تەواوی پیاوەكانیان بكوژن‌و كیژو مناڵ‌و‬ ‫ژنەكانیشیان وەك سەبایاو كۆیلە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ بكەن‪ .‬كوشتنی هەشت سەد یان‬ ‫شەش سەد پیاو لەهۆزێكدا‌و بڕینەوەی‬ ‫تەواویان چ مانایەكی ئینسانی تێدایە؟!‬ ‫جگە لەوەی تەنها ئایدیا یان نەتەوە یان‬ ‫ئایین مانا ئینسانیەكەی پێدەدا‪ .‬بۆنموونە‬ ‫لەتەفسیری ئیبنو كەسیردا ئەو رووداوەی‬ ‫لەكتێبی(نیل‬ ‫پشتڕاستكردووەتەوە‬ ‫االوتــار)ی ئیمامی شەوكانیشدا بەوردی‬ ‫باسكراوە‪ .‬هــاوكــات ( النسائی ) فی‬ ‫(سنن الكبری )‪( ،‬ط‪ ،)939‬وابن عبد‬ ‫الــبــر‪ :‬االستیعاب ‪ .167/2‬بەمجۆرە‬ ‫رووداوەكەیان باسكردووە‪ .‬سەعدی كوڕی‬ ‫موعاز بەمجۆرە بڕیار لەمامەڵەكردنیان‬ ‫دەدات ‪« :‬إني أحكم أن ُتقتل مقاتل ُتهم‬ ‫و ُتس َبى ذري ُتهم وأمواهلم»‪ ،‬فقال رسول اهلل‪:‬‬ ‫حب ْك ِم ا ِ‬ ‫هلل الَّذِي َح َك َم ِب ِه َف ْوقَ‬ ‫«ح َكمْتَ فيهم ُ‬ ‫َ‬ ‫ات ٍ» بڕیارەكەی سەعد هێند بە‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫َس ْ ِ َ َ َ ٍ‬ ‫دروســت وەرگیراوە‪ ،‬تەنانەت عائیشەی‬ ‫خێزانی پێغەمبەر دەگێڕێتەوە كە كاتێك‬ ‫سەعد دەمرێت گوێی لە گریانی بەكوڵی‬ ‫پێغەمبەری خواو عومەرو ئەبوبەكر دەبێت‬

‫زەهەبیدا نییە‪ ،‬بەڵكو لەنێو فەرموودە‬ ‫سەحیحەكان‌و لەشرۆڤەی ئایاتی خوادا‬ ‫هەیە‪ .‬بۆنموونە ئینوكەسیر لە شرۆڤەی‬ ‫سورەتی ئەحزابدا باسی ئەو رووداوە‬ ‫دەكـــات‪ .‬هــەربــۆیــە رۆژهەاڵتناسانیش‬ ‫پێداگریی لەسەر ئەوە دەكەن كە پەیامی‬ ‫ئیسالمیش وەك پەیامەكانی ئاینەكانی تر‬ ‫مۆركی كولتورێكی دیاری كراوەو بەهەموو‬ ‫پێودانگێك ئەوانی تری قبوڵنییە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەوانەیشی قبوڵ نییە كە هاتوونەتە نێو‬ ‫بازنەكەی خۆیەوە‪ .‬بۆنموونە هیچ كات‬

‫بازنەیەوە وەكو خزمەتكارو وەكو قوربانی‌و‬ ‫وەكو پارێزەری دیوە هەقیقییەكە دێنە‬ ‫ئــەژمــاردن‪ .‬هـــەروەك چــۆن موسڵمان‬ ‫پارێزەری زمــان‌و فەرهەنگی عەرەبییە‌و‬ ‫پارێزەرو زەنگینكەری ئابووری‌و حەج‌و‬ ‫ئاسایش‌و گەشتیاری واڵتانی عەرەبییەو‬ ‫پارێزەری حزب‌و ئیرادەو نزاو پارانەوەی‬ ‫عەرەبییە‪.‬‬ ‫ئەوڕۆ لە حزبە ئیسالمگەراكانەوەو لە‬ ‫ئەتەكێتی ئەوانەوە بۆ نەتەوە ناعەرەبەكان‬ ‫تێدەگەین ئیسالمییە نــاعــەرەبــەكــان‬

‫بــردن‌و بەكەنیزو بەسەبایا بردنی كیژو‬ ‫ژنەكان‪ .‬گەر ئــەوەش روونــەدا كوشتنی‬ ‫ژن‌و زاڕۆو پیرو پەككەوتە هەروەك چۆن‬ ‫لە ئێستەی كوبانێدا بینیمان‪ ،‬بینیمان لە‬ ‫هێزو عەقڵی ئیسالمگەراوە چ بڕیارێك‬ ‫دروا چ تاوانێك كرا‪ ،‬زاڕۆكانی ئەوێمان‬ ‫بینی چلۆن لەمانگی رەمەزاندا خەڵتانی‬ ‫خوێن كرابوون‪ .‬لەعەقڵی ئیسالمگەرادا‬ ‫رۆژوو گرتن‌و عیبادەت‌و تەقوای ناعەرەب‬ ‫نرخی نییەو هیچ لەتاوانی ناعەرەببوونیان‬ ‫كەم ناكاتەوە‪ ،‬هەربۆیە ئەوان بەتەواوی‬

‫كۆمەڵكوژییەكەی كۆبانێ‌‪ ،‬وەك كوردنشینێكی‬ ‫هاوسنوری داعش بەهەموو دونیای وت‪ ،‬كە‬ ‫ئیسالمگەرا چەند تینوون بەخوێنی دەرەوەی خۆیان‬ ‫عەرەبی ئیسالمی بە كوردو فارس‌و تورك‌و‬ ‫هیندی ئیسالمی نەسازاوەو بەمەوالی‌و‬ ‫شعوبی‌و چەندین تانەو تەشەری دی نێوی‬ ‫بردوون‌و بەدرێژایی تەواوی سەردەمەكانیش‬ ‫ئەوانەی نزیكتر بوون لە ئیسالمەوە ئەوا‬ ‫قوربانیتر بــوون‪ .‬بۆنموونە ئەو زیانەی‬ ‫كوردو تورك‌و فارس لە دەوڵەتە عەرەبییە‬ ‫ئیسالمییەكان بینیویانە كە موسڵمانیشن‪،‬‬

‫چ كۆیلەو بندەست‌و قوربانیدەرێكی‬ ‫عروبەن‌و ناوچە كوردییەكان چ دۆزەخێكن‬ ‫بەدەست ئەتوارو دەمارگیری‌و خوێنرێژیی‬ ‫وانەوە‪ .‬كۆمەڵكوژییەكەی كۆبانێ‌‪ ،‬وەك‬ ‫كوردنشینێكی هاوسنوری داعش بەهەموو‬ ‫دونیای وت‪ ،‬كە ئیسالمگەرا چەند تینوون‬ ‫بەخوێنی دەرەوەی خۆیان‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫ئــەو راستییەشمان پێوترا كە نەتەوە‬

‫دەزانـــن رۆژوگ ــران ــی كوبانێ‌ زێــدەتــرو‬ ‫پابەندترن لە رۆژوگرانی رەقەو موسڵ‪،‬‬ ‫وەل ـێ‌ لەوێدا خوێن‌و خیانەت دەكــەن‌و‬ ‫لەواڵتانی خۆشیاندا واتە لەرەقەو موسڵدا‬ ‫تەنها عەرەببوون بەسە بۆ پاراستنیان‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە هەمیشە ئــازاری كوردبوون‬ ‫بەجەستەی ئیسالمگەراكانەوەو لەسەر‬ ‫دڵــی ئیسالمگەراكان ب ــووە‌و هەمیشە‬

‫شمشێری ئەوان خوێناوی بووە بە خوێنی‬ ‫موسڵمانانی ناعەرەب‪.‬‬ ‫راستیەكی تاڵە گەر بڵێین هۆشیاری‬ ‫نــەتــەوەی كــورد لــەمــەر ئــەو ئایدیایە‬ ‫ئێجگار كــەمــەو بەهۆشخۆهاتنەوە تا‬ ‫ئێستاش بوێری دەوێت‌و غیابێكی تەواوی‬ ‫راستییەكان پێش نەتەوە ناعەرەبەكانی‬ ‫تر لەناو كورداندا ئێجگار باڵوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫لەئێستەشدا ئیسالمگەراكان بە خەونی‬ ‫حزبی ئیسالمی‌و خەیاڵی رەوت‌و رابوونی‬ ‫ئیسالمییەوە گەرەكیانە الفی نەتەوەیی‬ ‫لێبدەن‪ ،‬لەكاتێكدا پــرۆژەو پیالنیان‌و‬ ‫میتۆدیان هــەمــان ئەجێنداو ئـــاوات‌و‬ ‫ئەخالقی ئیسالمگەراكانی موسڵ‌و رەقەیە‪.‬‬ ‫ئەوانیش دروســت لە ئــەتــواریــانــدا‌و لە‬ ‫كتێبخانەكانی پشت سەریانەوە هەمان‬ ‫ئەدەبیاتی ئیسالمی‌و شەخسیاتی رابردوو‬ ‫دەیانجوڵێنن‌و دیموكراسی تەنهاو تەنها‬ ‫گەمەیەكی منااڵنەو تاكتیكییە دەیكەن‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە گەر هەڵوێستێكی رۆشنیان‬ ‫هەبووایە دەبوو پێش هەمووان ئەو كتێب‌و‬ ‫سەرچاوانەی كە هەم داع ـش‌و هەمیش‬ ‫وانی لەسەر پــەروەردە بووە بسوتێنن‌و‬ ‫راستییەكان وەك خــۆی بڵێن‪ ،‬چوون‬ ‫پێویستە بزووتنەوەیەكی رۆشنگەری‬ ‫كــوردی پەرەبسێنێت هــەروەك چۆن لە‬ ‫بــاكــووری كوردستاندا چاالكانەتر ئەو‬ ‫بزووتنەوە رۆشنگەرییە دەردەكەوێت‌و دڕی‬ ‫بەشەوە زەنگی نەتەوەییانەی ئیسالمگەرای‬ ‫توركی دا‪ .‬پێویستە ئاینداریی كوردی‬ ‫سڵ بكاتەوە لەئەخالقی خوێنڕێژیی‌و‬ ‫كولتورپەرستیی‌و ســەرمــایــەخــوازیـی‌و‬ ‫ژنفرۆشی ئیسالمگەراكان‌و بەدیدێكی‬ ‫مرۆڤانەوە پەیامداریی خۆی بكات‪.‬‬ ‫پێویستە كوبانێ‌ ببێتە سەنتەری‬ ‫بریاردانی لۆژیكی كــوردان لەبەرامبەر‬ ‫هەژموون‌و هەیمەنەو هێزی ئیسالمگەراكان‌و‬ ‫خــاڵــی دەســتــپــێــكــردنــی بــزووتــنــەوەی‬ ‫رۆشــنــگــەری‌و هۆشیاری كـــوردان بێت‬ ‫لەبەرامبەر ترس‌و بیم‌و چاوسوركردنەوەی‬ ‫ئایدیا ئاینیەكان‬ ‫كوبانێ‌ پێویستە سەرەتایەكی بێت‬ ‫بۆ بەخۆداچوونەوەی تەڤگەری كوردی‌و‬ ‫هەڵوێست وەرگرتن لە هەموو بەهایەكی‬ ‫عەرەبی‌و ئەخالقێكی عەرەبی‌و ئایاتێكی‬ ‫عــەرەبــی پــێــچــراو لــەئــایــیـن‌و ئامانجی‬ ‫ناوچەگەرییەتی‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەیش‬ ‫كــرانــەوە بــەرووی عەقڵ‌و لۆژیكیبوون‌و‬ ‫وەســتــانــەوە بـــەرووی هاوسێبەرو هاو‬ ‫ســەنــەمــی ئــیــســامــیــیــەكــان‌و بــــەروودا‬ ‫چــوونــەوەی پــرۆژە مەكراوییەكانیان‌و‬ ‫سستكردنی دەمــــارو دەرەتــانــیــان لە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیدا ئەركێكی لەپێشینەی‬ ‫تەواوی كارو پرۆژەو پالنەكانی داهاتووی‬ ‫نوخبەو رۆشنبیری كــوردە بۆ كارێكی‬ ‫لەوجۆە كە ئاتاجی ئەم قۆناغەی نەتەوەی‬ ‫كورد‌و كۆمەڵگەی موسڵمانی كوردەوارییە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫تەواوکەری‪ ..‬خودا بە كوردی دەدوێت!‬ ‫گـــەورەی تێدەكەوێت‪ .‬ئــەو كەلێنەش‬ ‫ناكرێت فــەرامــۆش بكرێت و هەمیشە‬ ‫هەوڵی پڕكردنەوەی دەدرێــت‪ .‬لێرەشدا‬ ‫مەبەستمان لە روانــیــن و جیهانبینی‬ ‫میتافیزیكیانەیە‪ ،‬نەكو میتافیزیك‬ ‫وەكــو فەلسەفەیەكی خــاوەن قاڵب و‬ ‫چەمك و تێرمی فەلسەفی‪ .‬واتە هەمو‬ ‫رۆشنبیرییەك و كلتورێك ئەگەر خۆی‬ ‫رەهەندێكی میتافیزیكی بەرهەم نەهێنێت‬ ‫ئــەوا بــەنــاچــاری كلتور و رۆشنبیری‬ ‫میتافیزیكیانە لە رۆشنبیری و كلتورێكی‬ ‫ێ و دەخوازێت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫دیكەوە وەردەگر ‌‬ ‫ئەگەر كــورد رۆشنبیریی و كلتورێكی‬ ‫میتافیزیكیانەی بــەرهــەم نەهێنابێت‪،‬‬ ‫ئەوا لە گەل و نەتەوەیەكی دیكەوە ئەو‬ ‫كلتور و رۆشنبیرییە دەخــوازێــت‪ .‬هەر‬ ‫بەوجۆرەیشە‪ ،‬كە رۆشنبیری و كلتوری‬ ‫كوردی میتافیزیكایەكی بەرهەم نەهێناوە‪،‬‬ ‫ئەگەر لە مێژودا بەرهەمیشی هێنابێت‪،‬‬ ‫ئــەوا وازی لێهێناوە و لەجێگەی ئەوە‬ ‫رۆشنبیری و كلتوری میتافیزیكییانەی لە‬ ‫گەل و نەتەوەكانی دیكەوە خواستوە و‬ ‫كەوتۆتە ژێر هەژمونیان و بەجۆرێك لە‬ ‫جۆرەكان بوەتە خزمەتكار و ئەوان بونەتە‬ ‫سەرچاوە بۆی‪.‬‬ ‫ئــەی مەبەست لــە «بـــون» چییە؟‬ ‫بــون(‪ )being‬وەكو ئەرستۆ ئاماژەی‬ ‫پێدەكات‪« ،‬بون» بابەتێك و هەبوێكی‬ ‫دیاریكراو نییە‪ ،‬بەڵكو لە سەرو هەمو‬ ‫هەبوەكانەوەیە و بنەڕەتی هەبوەكانە‪.‬‬ ‫هەمیشە میتافیزیك و فەلسەفە بەگشتی‪،‬‬ ‫لــەســەردەمــی ئــەرەســتــۆوە‪ ،‬جــیــاوازی‬ ‫كردوە لەنێوان هەبوەكان(شت‪ ،‬بابەت‪،‬‬ ‫سروشت‪..،‬هتد) و «بــون»دا‪ .‬واتــە لە‬ ‫مێژوی فەلسەفەدا باس لەوە دەكرێت كە‬ ‫بابەتی فەلسەفە هەبوەكان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بابەتی فەلسەفە بنەڕەتی هەبوەكانە‪ ،‬ئەو‬ ‫بنەڕەتەش «بون»ە‪ .‬ئەو فەلسەفەیەش‬ ‫كە لەسەر «بون» دەدوێت میتافیزیكە‪،‬‬ ‫هەرچەند ناوی میتافیزیكیش لە خۆی‬ ‫نەنێت‪.‬‬ ‫ئــەرســتــۆ لــە مــێــژوی فــەلــســەفــەدا‬ ‫یەكەم تیۆرێزەكەری میتافیزیكە‪ .‬ئەو‬ ‫ێ‬ ‫لە نوسینەكانیدا میتافیزیك لە س ‌‬ ‫چەمكدا كۆدەكاتەوە؛ یەكەم‪ ،‬میتافیزیك‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لە «بون» وەكو ئەوەی كە‬ ‫هەیە‪ .‬دوەم؛ لیكۆڵینەوەیە لە دوالیزمی‬ ‫روخسار و جەوهەر‪ .‬سێیەم‪ ،‬لێكۆڵینەوەیە‬ ‫لە هۆكاری یەكەم و جوڵێنەری یەكەمی‬ ‫بون كە خودایە‪ .‬واتە میتافیزیك بەگشتی‬ ‫الی ئەرستۆ لە چوارچێوەی ئەنتۆلۆجیادا‬ ‫دەخولێتەوە‪ .‬لە ســەردەمــی نوێشدا‪،‬‬ ‫دیكارت كە بە دامەرزێنەری فەلسەفەی‬ ‫ێ دادەنــرێــت‪ ،‬لە كۆجیتۆكەیەوە كە‬ ‫نو ‌‬ ‫ێ «من بیردەكەمەوە‪ ،‬كەواتە من‬ ‫دەڵـ ‌‬ ‫هەم» و پێوایە مرۆڤ دەبێت سەرەتا خۆی‬ ‫بناسێت‪ ،‬ئەوجا دوای خۆناسین خودا و‬ ‫گەردون دەناسێت‪ .‬بەمپێیە‪ ،‬الی دیكارت‪،‬‬ ‫مــرۆڤ لەرێگەی میتافیزیكەوە خۆی و‬ ‫جیهان دەناسێت‪( .‬كانت)یش میتافیزیك‬ ‫قەتیس دەك ــات لــە قسەكردن لەسەر‬ ‫خودا و بون و نەبون و خەسڵەتەكانی‬ ‫و چارەنوسی مــرۆڤ و مــەرگ و پاش‬ ‫مــەرگ و قسەكردن لەسەر ئــازادی‪ .‬لە‬ ‫سەدەی بیستیشدا‪ ،‬هایدگەر‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫رەخنە توندەكانی لە میتافیزیكی دێرین‪،‬‬ ‫ئەویش میتافیزیكییانە دەڵێت»بابەتی‬ ‫لێكۆڵینەوەكانمان بونی بابەتەكانە‪ ،‬نەكو‬ ‫بابەتەكان»‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬هایدگەر نایەوێ‬ ‫ێ «مێز» چیە‪ ،‬بەڵكو پرسیار‬ ‫پێمان بڵ ‌‬ ‫لە بونی مێزەكە دەكــات و دەیەوێت‬ ‫ئەوە بناسێت كە بونی مێزەكەی لەسەر‬ ‫راوەستاوە‪ .‬لەبەر ئەمە‪ ،‬ئەو بنەڕەتەی‬ ‫هایدگەر بەشوێنیدا وێڵە مێزەكە نیە و‬ ‫راستییەكە لە ژور بونی مێزەكەوە خۆی‬ ‫ێ ئەو مێزەكە نابێت‪.‬‬ ‫داناوە و بەب ‌‬ ‫بونگەری(وجودیە)‪،‬‬ ‫لەمبارەشەوە‬ ‫وەكو دوا قاڵبی فەلسەفەی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫نـــاوەرۆكـــی فــەلــســەفــەكــەیــان لــە سەر‬ ‫«بون»ە‪ ،‬ئەمەشیان ناوناوە ئەنتۆلۆجیا‪.‬‬ ‫تەنانەت فەلسەفەكەیان لەسەر «بون»‬ ‫و بونی ئەنتۆلۆجیانە جۆرێك لە سۆز و‬ ‫خولیا و خەیاڵ و تراژیدیای مرۆڤانەی‬ ‫وەكو تاكێك كە دەژی و ژیانێكی بڕاوەی‬

‫هەیە‪ .‬ئەم «سۆزی ئەنتۆلۆجیانە»ی كە‬ ‫الی بونگەرەكان هەیە‪ ،‬زۆر لە ویژد و‬ ‫حاڵەتی سۆفیەكان و تێڕامان و حاڵەتی‬ ‫شاعیرانە دەچێت‪ ،‬وەك چۆن (ماكوری)‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت‪(( :‬دیـــارە روانینی‬ ‫ئەنتۆلۆجیانە كە زۆر بە قوڵی لەسەر‬ ‫سۆز و حاڵەتی میزاج فۆرمەلەدەبێت‪،‬‬ ‫بــە زمانێكیش گـــوزارشـــت لــە خــۆی‬ ‫دەكات كە دەمانوروژێنێ‌‪ ،‬زیاتر لەوەی‬ ‫وەسفبكات‪ ،‬ئەمەش مەعریفەیەكی باو نیە‬ ‫و زیاتر لە ئەزمونی ئاینی دەكات‪ ،‬وەكو‬ ‫سروش(وەحی)‪ ،‬یان روانینی سۆفیانە‪،‬‬ ‫یاخود ئەزمونی ئیستەتیكیانە كە شتەكان‬ ‫لەرێی پەیوەندیەكانیانەوە بە قوڵی دەرك‬ ‫دەكـــات‪ .‬تاكە زمــان و دەربڕێنێكیش‬ ‫ێ لە كۆتاییدا گوزارشت لەم‬ ‫كە بتوان ‌‬ ‫بابەتانە بكات زمانی ئەفسانە و شیعرە‪،‬‬ ‫ێ بەوجۆرەش‬ ‫یان رەنگە مرۆڤ نەتوان ‌‬ ‫ێ و بە بێدەنگی بمێنێتەو))‪.‬‬ ‫دەریانبڕ ‌‬ ‫(جون ماكوری‪ ،‬الوجودیە‪ ...،‬ص‪.)265‬‬ ‫واتـــە (مـــاكـــوری) پــێــیــوایــە روانــیــنــی‬ ‫ئەنتۆلۆجیانە كە بونگەرەكان دەیكەنە‬

‫لەنێو كتێبی چرپەشدا لە چەندین دەقدا‬ ‫راستەوخۆ ئەو روانینە رەنگڕێژ دەكات‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی تیڕوانینەكانی نوسەر لەوبارەوە‬ ‫دوبــارە نەكەمەوە و بــواری وتارەكەش‬ ‫درێژ نەبێتەوە‪ ،‬بۆ تێگەشتن لەو چەمك‬ ‫و روانینە‪ ،‬خوێنەر رەوانــە دەكــەم بۆ‬ ‫خوێندنەوەی ئەو كتێبە‪ ،‬كە لەگەڵ كتێبی‬ ‫«چرپە»دا باڵوكراوە‪.‬‬ ‫خودا «بون»ە‬ ‫خودا لەنێو ئاینەكاندا ژمارەیەكە‪ ،‬یان‬ ‫بڵێین گەورەترین ژمارەیە‪ .‬ئەو ژمارەش‬ ‫رەنگ و بۆ و شێوە و قەبارە و بونیادێكی‬ ‫هــەیــە‪ .‬بــەهــەمــان شــێــوە ئــەو خــودایــە‬ ‫الیەنگری چەند كەس و تاقم و نەتەوەیەكە‬ ‫و دژی چەند تاقم و الیەنێكی دیكەیە‪.‬‬ ‫هەروەها خودا دەسەاڵت و هەژمون و یاسا‬ ‫و كۆتوبەندی هەیە وەكو هەر سەردار و‬ ‫گەورە و پاشا و دەستەاڵتێك‪ .‬واتە خودا‬ ‫وەكو هەر دەستەاڵتێك سزا و پاداشتی‬ ‫هەیە و دەبێت لێی بترسین و گوێڕایەڵی‬ ‫بین‪ .‬هەروەها وەكو هەر هەبویەكی تر لە‬

‫ێ وەسفكراوە‪.‬‬ ‫ئەو بونەیە كە خودای پ ‌‬ ‫وات ــە «بـــون» چەندین دی ــوی هەیە‪،‬‬ ‫چەندین وێنە و دەركــەوتــە و نمایشی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە دەكرێت گــەردون و مرۆڤ و‬ ‫هەبوەكانیتریش بەشێكبن لێی‪ .‬لە دێڕێكی‬ ‫دیكەدا هاتوە كە‪:‬‬ ‫«لەم چاخەدا جوانترین ناو داتانهێنا‬ ‫عارفێكتان ناوی منی بە بون هێنا»ل‪82‬‬ ‫ئەم روانینە‪ ،‬كە «بــون» ناوێكە و‬ ‫داهێنراوە و پێشتر نەبوە‪ ،‬كە لەم دێڕەشدا‬ ‫ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬روانینێكە ئاماژەیە‬ ‫بەو كێشە فەلسەفییەی كە بە درێژایی‬ ‫مێژوەكەی لەسەر ئەو چەمكە هەیە و‬ ‫لە پێش ئەرستۆوە باسی لێوەدەكرێت‪،‬‬ ‫تاكو ئەمڕۆ‪ ،‬كە ئایا گەوهەر و ناوەرۆك‪،‬‬ ‫یان ئەو راستی و بنەڕەتەی كە هەمو‬ ‫هــەبــوەكــانــی بــۆ دەگــەڕێــتــەوە چییە؟‬ ‫چەمكی «بون» وەكو چەمكێكی قوڵی‬ ‫فەلسەفی لەو كاتەوە هەر فەیلەسوف و‬ ‫رێبازێك الیەنێكی لێكداوەتەوە و دیوێكی‬ ‫باسكردوە‪.‬‬ ‫بــەكــورتــی‪ ،‬گــۆڕیــنــی روانــیــنــمــان لە‬

‫ئاسایی نییە و جۆرێكە لە دەبەنگی و گێلی ئەگەر‬ ‫رۆشنبیریی ئێمە قسە لە ئاین و خودا و دیاردەی‬ ‫ئاینداری نەكات و لێكدانەوە و خوێندنەوە و رەخنەی‬ ‫لەو كێڵگەیە نەبێت كە رۆژانە بە هەناسەوە‬ ‫دەیمژین و بە خۆراكەوە دەیخۆین و بە دانیشتن و‬ ‫هەستانەوە حسێبی بۆ دەكەین‬ ‫بڕبڕەی پشتی روانینەكانیان و كێشە‬ ‫بونگەرییەكانی مرۆڤی لێوە دەردەبڕن و‬ ‫تیۆرێزەی دەكەن‪ ،‬زمانەكەی ئەو زمانە‬ ‫وشك و وەسفی و ئەقاڵنیە پوختە نیە كە‬ ‫پێشتر لە میتافیزیكی دێرین و بەگشتی‬ ‫لە فەلسەفەدا بەكارهاتوە‪ ،‬بەڵكو زمانەكە‬ ‫گوزارشت لە مرۆڤ دەكات‪ ،‬گوزارشت لە‬ ‫ێ و گومان و چارەنوس‬ ‫تراژیدیا و دڵەڕاوك ‌‬ ‫و خەونەكانی دەكــات لە بــونــدا‪ .‬ئەم‬ ‫زمانەش لە كۆتاییدا زۆر نزیكدەبێتەوە لە‬ ‫زمانی ئەفسانە و سۆفیگەری و ئەزمون و‬ ‫سۆزی ئاینی و زمانی شیعر‪ .‬لەمبارەوە‬ ‫دەتوانین بڵێین كە كتێبی «چرپە» بە‬ ‫گشتی «سۆزێكی ئەنتۆلۆجییانە»یە‬ ‫سەبارەت بە «بون»‪ .‬روانین و تێڕامانە‬ ‫لە «بون»؛ بونی مرۆڤ و چارەنوسی و‬ ‫مانای بونی لەم جیهانەدا‪ ،‬یان تێڕامانە لە‬ ‫چەمكی خودا‪.‬‬ ‫پاش ئەم سەرەتا كورتە لەسەر چەقی‬

‫سەرەوە و لە دەرەوەی ئەم گەردونەوە‬ ‫دەســتــەاڵتــی بــەســەر ئــەم گــــەردون و‬ ‫زەوی و مرۆڤایەتییەدا هەیە‪ .‬ئەمە وێنە‬ ‫گشتییەكەی خودای ئاینەكانە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئاینە یەكخوداكان‪.‬‬ ‫لــە كتێبی چــرپــەدا‪ ،‬دەبــێــت ئاماژە‬ ‫بەوە بكەین‪ ،‬كە خودا ئەو چەمكە نییە‬ ‫كە لە ئاینەكاندا هاتوە‪ ،‬ژمارەیەك نییە‬ ‫لەنێو ژمارەكاندا‪ .‬واتــە خــودا «هەبو‪-‬‬ ‫موجود»نیە‪ ،‬بەڵكو خــودا «بــون»ە‪.‬‬ ‫لەم چەند دێڕەشدا راستەوخۆ لەوبارەوە‬ ‫هاتوە‪ ،‬كە دەڵێت‪:‬‬ ‫«من پێم وتی كە من بونم»ل‪41‬‬ ‫«من خۆم بونم‪ ،‬بــەبــەردەوام لە بە‬ ‫بوندام»ل‪21‬‬ ‫لێرەدا جگە لەوەی چییەتی خودا بە‬ ‫«بون» وەسفكراوە‪ ،‬بەڵكو خودا بەردەوام‬ ‫لە «بەبون»دایە‪ .‬ئەمە لێكدانەوەكەی‬ ‫«محمد ئیقبال»مان وەبیردەخاتەوە‬

‫خوداوە وەكو «هەبو»ێك‪ ،‬كە تێگەشتن‬ ‫و چــەمــكــەكــەی دەكــەوێــتــە بـــەردەم‬ ‫چەندین ناكۆكی و كێشەی فیكری و‬ ‫فەلسەفییەوە‪ ،‬بۆ خودا وەكو «بون»‪،‬‬ ‫گۆڕینی گۆشەنیگای ئاینیە لە وێنەیەكی‬ ‫تەقلیدیەوە بــۆ وێنەیەكی قــوڵ و لە‬ ‫هەمان كاتدا كراوە‪ .‬واتە لەو وێناكردنەدا‬ ‫خــودا نابێتە بتێك‪ ،‬كە هەندێك جار‬ ‫ێ جار‬ ‫سپی پێست و چاوشینە‪ ،‬هەند ‌‬ ‫رەشپێستە‪ .‬هەمیشە كاتێك خودا‪ ،‬وەكو‬ ‫لە ئاینەكاندا وێناكراوە‪ ،‬دۆستی ئێمەیە و‬ ‫الیەنگرمانە‪ ،‬دوژمنی ئەوانی ترە و دۆزەخ‬ ‫و سزای توندیشی بۆ داناون‪ .‬وێناكردنی‬ ‫خودا بەوەی كە «بون»ە‪ ،‬وێناكردنێك‬ ‫و روانینێكی هیومانیزمانەیە‪ .‬واتە ئەم‬ ‫روانینە جگە لــەوەی لە روی فیكری و‬ ‫فەلسەفییەوە چەمكی خودا دوردەخاتەوە‬ ‫لــەو روانــگــە كاڵوكرچ و هەندێك جار‬ ‫ساویلكە و سەرەتاییانەی كە لە ئاینەكاندا‬

‫هەر رۆشنبیری و كلتورێك‪ ،‬بەبێ‌ تێڕامان و جیهانبینی‬ ‫میتافیزیكیانە‪ ،‬كەلێنێكی گەورەی تێدەكەوێت‬ ‫پرسی میتافیزك‪ ،‬كە لەسەر «بون»ە‪،‬‬ ‫دەمــانــەوێــت ئــامــاژە بـــەوە بكەین كە‬ ‫چوارچێوەی كتێبی «چرپە» لەمبارەوە‬ ‫هەڵسەنگێنین و بینرخێنین‪ .‬لێرەشدا‬ ‫لەسەر پەیوەندی هەردو چەمكی «خودا»‬ ‫و «بون» هەڵوەستە دەكەین‪ .‬ئەویش‬ ‫تەنها لە وەاڵمی ئەو پرسیارەی كە ئایا‬ ‫خودا چییە؟‬ ‫خودا سفرە‬ ‫لەوەاڵمی ئەوەی كە خودا چییە؟ نوسەر‬ ‫خۆی لە كتێبی «ئیسالم لە شەبەنگی‬ ‫فەلسەفەی ئاینەوە» پاش باسكردنی‬ ‫زۆرێك لەو كاتیگۆری و روانگانەی كە باس‬ ‫لە چییەتی خودا دەكەن‪ ،‬لەوێدا روانگەی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە ئەزمون و تێگەشتنی خۆیەوە‪،‬‬ ‫دەخاتە بەردەست و پێیوایە كە خودا‬ ‫«هیچ»ە‪ ،‬یان خودا ژمــارە «سفر»ە‪.‬‬

‫كاتێك لە كتێبی «تجدید الفكر الدینی‬ ‫فی االسالم» بۆ ئایەتی «كل یوم هو فی‬ ‫شأن» دەیكات‪ ،‬كە لەوێدا ئیقبال پێیوایە‬ ‫خودا وەستاو نییە و شتەكان پێشتر دیاری‬ ‫نەكراون و نەبڕاونەتەوە و هەمیشە لە‬ ‫تازەبونەوە و دروستبون و بەردەوامیدان‪.‬‬ ‫واتە خودا لەنێو كردەی «بەبون»دایە و‬ ‫هەبویەك نییە كە چاودێری پرۆسەی ژیان‬ ‫بكات‪ ،‬یان خودا وەكو دەرهێنەرێك نییە‬ ‫سەیری فیلمەكەی دەكاتەوە كە پێشتر‬ ‫دەریهێناوە و ئامادەی كردوە‪ .‬لە دێڕێكی‬ ‫تردا هاتوە كە‪:‬‬ ‫«ئەمن‪ ،‬ئەتۆ كە دو دیوی هەر یەك‬ ‫بونین»ل‪42‬‬ ‫لەم دێڕەدا جگە لەوەی ئاماژە كراوە‬ ‫بەوەی كە خودا «بون»ە‪ ،‬باسیش لەوە‬ ‫دەكرێت كە مرۆڤیش دیوێكی دیكەی‬

‫هەیە‪ ،‬ئەو چەمكەش دەكاتە چەمكێكی‬ ‫یونیڤێرساڵی و مرۆڤدۆستانە كە دەكرێت‬ ‫مرۆڤەكان لەجێگەی ئەوەی جەنگی لەسەر‬ ‫بكەن‪ ،‬كۆیانبكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەندەی بوارمان هەبو‪ ،‬لەم وتارەدا‪،‬‬ ‫لەسەر كتێبی چرپە‪ ،‬بەتایبەت لەو الیەنە‬ ‫میتافیزیكییەی كە دیاریمانكرد‪ ،‬لەسەری‬ ‫وەستاین‪ .‬چەندین پرس و الیەنی دیكەش‬ ‫دەكرێت هەڵوەستەی ورد و شیكارییان‬ ‫لەسەر بكرێت‪ .‬لە كۆتاییدا دەكرێت‬ ‫ئەم كتێبە وا سەیربكەین كە كردنەوەی‬ ‫گۆشەنیگایەكی دیكەیە لەسەر ئەزمونی‬ ‫مرۆڤی كــورد لەگەڵ ئاین و دیــاردەی‬ ‫ئاینداریدا‪ ،‬بەرهەمهێنانی روانگەیەكی‬ ‫نوێیە بۆ تێگەشتن لە چەمكی خودا بە‬ ‫زمانی كوردی و لە كلتور و رۆشنبیری‬ ‫كوردیدا‪.‬‬

‫هێز ‌ه ئیسالمییه‌كانی‬ ‫الی خۆمان له‌كوێی‬ ‫واقعه‌كه‌دان؟!‬ ‫سه‌ركه‌وت شه‌ریف‬ ‫گه‌ر به‌خێرایی چاوێك بخشێنین به‌مێژووی سه‌رهه‌ڵدان و ژیانی حیزبایه‌تی‬ ‫له‌باشوری كوردستاندا‪ ،‬ئه‌و‌ه دوو جۆ‌ر ڕه‌وت و بیركردنه‌وه‌و دنیابینی‬ ‫ش به‌سه‌ر دوو جۆر‌ه ئایدیاو دوو جۆر‌ه‬ ‫حیزبایه‌تی ئه‌بینین‪ ،‬ئه‌م دوو ڕه‌وته‌ ‌‬ ‫فۆرم له‌مامه‌ڵه‌ی سیاسیی و ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و كلتوری و پای ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫تری له‌چه‌شنی یاسای مه‌ده‌نی و ئافره‌ت و ئازادی و دیموكراسی و په‌رله‌مان‬ ‫و جۆره‌كانی تری ژیانی ده‌وڵه‌ت و ده‌وڵه‌تداری دابه‌شبوون‪ .‬ڕه‌وتی یه‌كه‌م له‌م‬ ‫حیزبان ‌ه كه‌ب ‌ه ڕه‌وت ‌ه سیكۆالریسته‌كان ئه‌ژمار ئه‌كرێن و وا دێنه‌ژماردن گوای ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ سیسته‌م و ژیانێكی سیكۆالردان‪ ،‬ئه‌م فۆرم ‌ه له‌ژیانی حیزبایه‌تی زیاتر‬ ‫ئه‌به‌نه‌و‌ه سه‌ر ئه‌و ڕه‌وت ‌ه یاخود ئه‌و فۆرم ‌ه حیزبایه‌تییه‌ی له‌دوای شؤرشی‬ ‫ئۆكتوبه‌ری ‪ 1917‬له‌سۆفێت سه‌ری هه‌ڵدا‪ ،‬واتە ده‌سه‌اڵت له‌شێوه‌ی هه‌ره‌مدا‬ ‫له‌سه‌ره‌و‌ه بۆ خواره‌و‌ه شۆڕئه‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی گرنگ ‌ه له‌م ڕه‌وته‌دا ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫زیاتر مه‌یلێكی چه‌پ و لیبڕال و سكۆالریان ئه‌وێ بۆ ژیانی حكومه‌تداری‪.‬‬ ‫له‌هه‌مان كاتیشدا ڕه‌وتی دووه‌م له‌كوردستاندا كه‌له ‌دوادواییه‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابردوودا سه‌ری هه‌ڵدا؛ ئه‌ویش ڕه‌وتی ئیسالمی ‌ه یا ڕه‌وتی هێز‌ه سیاسی ‌ه‬ ‫ئیسالمیه‌كانه‌‪ ،‬بێ گومان دایكی سـه‌ره‌كــی هه‌موو هێزێكی سیاسی‬ ‫ئیسالمیش ئیخوان موسلیمینی میسره‌‪ .‬بۆی ‌ه گه‌ر ئیلهامی ڕه‌وت ‌ه چه‌پ و‬ ‫ناسیۆنالیسته‌كانی كوردستان خۆرئاوا بوبێ‪ ،‬ئه‌وا ئیلهامی هێز‌ه ئیسالمیه‌كان‬ ‫خۆرهه‌اڵتی بووه‌‪ .‬ئیخوان بۆ خۆی قوتابخانه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ‌ه بۆ جێكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیری هه‌موو هێز‌ه ئیسالمی ‌ه سیاسیه‌كانی دنیا‪ ،‬به‌تایبه‌تیش دوای ئه‌و‬ ‫گه‌ش ‌ه به‌رچاوه‌ی له‌په‌نجاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا به‌خۆیه‌و‌ه بینی‪ ،‬ئایدیاو‬ ‫دنیابینی ئیخوان موسلمین به‌شێوه‌كی خێرا باڵوه‌ی پێكرا له‌سه‌رتاسه‌ری‬ ‫جیهاندا كه‌جێگای سه‌رسوڕمان بوو‪ ،‬كوردستانی خۆشمان بێ به‌ش نه‌بوو؛‬ ‫له‌و شه‌پۆله‌ی ئیخوان و له‌په‌نجا‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا له‌سه‌ر ئاستی تاك‬ ‫و له‌رێگای جامیعه‌ی ئه‌زهه‌ره‌و‌ه ئایدۆلۆژیای ئیخوانی گه‌یشت ‌ه كوردستان و‬ ‫دواجاریش له‌هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردودا ئه‌م بیره‌ی ئیخوان فۆرمه‌له‌بوو‬ ‫و حیزبی سیاسی لێكه‌وته‌وه‌‪ ،‬گه‌رچی له‌سه‌ر ئاستی دنیاو له‌كوردستانیش‬ ‫دوای دروستبونی ڕه‌وتی وه‌هابیه‌ت له‌سعودی ‌ه كه‌مێ شه‌پۆله‌كه‌ی ئیخوان‬ ‫ڕووبه‌روی ڕاوه‌ستان و به‌ربه‌رست بوه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌هێزی ئایدیا و دنیابینی‬ ‫ئیخوان له‌و‌ه به‌هێزتربوو ڕه‌وتی وه‌هابیه‌ت بتوانێ ڕای بگرێ‪ .‬ژیانی سیاسی‬ ‫هێز‌ه ئیسالمیه‌كان له‌كوردستاندا ده‌كرێ به‌دوو قۆناغه‌وه‌‪ :‬قۆناغی یه‌كه‌م‬ ‫له‌دوای ڕاپه‌رینه‌و‌ه ده‌ستپێده‌كات تاساتی ڕوخاندنی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی سه‌دام‬ ‫حسێن ل ‌ه ‪ ،2003‬ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنج ‌ه له‌م قۆناغه‌دا هه‌ڵكشانی بیری‬ ‫به‌شێك له‌هێز‌ه ئیسالمیه‌كان ‌ه به‌ره‌و توندڕه‌وی و پێكدادانی چه‌كداری توند‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ردوو هێزی سه‌ره‌كی پارتی و یه‌كێتی‪ .‬قۆناغی دووه‌م له‌دوای‬ ‫ڕوخاندنی ڕژێمه‌كه‌ی سه‌دامه‌و‌ه ده‌ستپێده‌كات تائیستا ش به‌رده‌وامه‌‪ .‬ئه‌ویش‬ ‫قۆناغی یاساو مه‌ده‌نیه‌ت و هه‌ڵبژاردن و په‌رله‌مان و بنه‌ما گرنگه‌كانی تری‬ ‫ژیانی دیموكراسیه‌‪ .‬له‌ساڵی ‪2005‬ه‌و‌ه كه‌هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌كوردستان ده‌ستی‬ ‫پێكردوه‌؛ ئه‌م هێزان ‌ه یه‌كجار هاوپه‌یمانێتیه‌كیان له‌گه‌ڵ دوو هێزی چه‌پدا‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬ئیتر به‌درێژایی كۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان هه‌موویان به‌شێوه‌ی لیستی جیا‬ ‫به‌شداریی هه‌ڵبژاردنه‌كانیان كردووه‌و ملمالنێیه‌كی توندی یه‌كتریان كردووه‌‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك زۆرجار گه‌یشتۆت ‌ه ئاستی ته‌خوین و ته‌كفیركردن و عه‌میلی و‬ ‫جۆره‌ها تۆمه‌تی تریان ب ‌ه یه‌كتری بەخشیوەتەوە‪ ،‬واتە له‌پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫شه‌خسی و حیزبی خۆیاندا هیچ كاتێ نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌و‌ه بۆ تێكستی ئایینه‌كه‌و‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌كراو‌ه ب ‌ه یه‌كتریان كردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌رخه‌ری ئه‌و ڕاستیه‌ی ‌ه ئه‌م‬ ‫هێزان ‌ه له‌بنچینه‌دا ئایینیان وه‌ك پردێ ته‌ماشا كردو‌ه تاله‌رێیه‌و‌ه خه‌ون ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كانیان بـه‌دی بێنن‪ ،‬وه‌ك چۆن ئیخوانی دایكیان ئه‌مه‌ی كردو‬ ‫له‌رێكخراوێكی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه‌ خۆی گۆڕی بۆ ڕێكخراوێكی سیاسی له‌چله‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی ڕابردودا‪ .‬به‌اڵم هه‌رچی كاتێك ئه‌م هێزان ‌ه ماسكه‌كه‌ی سه‌ر ڕویان‬ ‫كه‌وتبێت ‌ه ژێر مه‌ترسیه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و تێكڕا بونه‌ت ‌ه براكانی یوسف بۆ له‌ناوبردنی‬ ‫یوسف ‌ه نه‌یاره‌كانیان‪ ،‬بۆ نمون ‌ه كه‌قس ‌ه هاتبێت ‌ه سه‌ر یاساكان و ده‌ستورو‬ ‫مافه‌كانی ژیان و دوورخستنه‌وه‌ی ئایین له‌ژیانی حكومه‌تداری؛ ئه‌وا پێكڕا‬ ‫به‌توندی به‌گژ ئه‌و الیانه‌ندا چونه‌ته‌و‌ه كه‌بانگه‌واز یا هه‌ڵگری ئه‌م دروشمان ‌ه‬ ‫بوونه‌و هه‌میش ‌ه پاساویان ئه‌و‌ه بوو‌ه زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستان موسوڵمانن‬ ‫و ئه‌مانه‌یان ناوێ‪ ،‬ئه‌م خۆبه‌وه‌كیلكردن ‌ه له‌بری خه‌ڵكی‪ ،‬هه‌میش ‌ه ئامانجی‬ ‫ئه‌و هێزان ‌ه بوو‌ه به‌ناوی ئایینه‌و‌ه ڕه‌وایه‌تی نوێنه‌رایه‌تیكردنی موتڵه‌قی‬ ‫خه‌ڵكی به‌خۆی داوه‌‪ .‬له‌ئێستاد‌ا كه‌مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگ له‌گۆرێدای ‌ه ئه‌ویش‬ ‫قه‌رزكردنی حكومه‌ت ‌ه له‌بانكه‌كانی ده‌ره‌و‌ه به‌مه‌بستی ده‌ربازبوونی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان له‌و دۆخه‌ی تیایدایه‌تی‪ ،‬له‌رووی ئابورییه‌و‌ه تاچه‌ند ئه‌م قه‌رز‌ه‬ ‫زیانی زۆر‌ه یا قازانج بۆ حكومه‌ت و خه‌ڵكیش ئه‌و‌ه هه‌ڵده‌گرین بۆ باسێكی‬ ‫تر‪ ،‬به‌ڵكو قسه‌ك ‌ه له‌سه‌ر وه‌ستانه‌وه‌ی ئه‌و سێ الیه‌ن ‌ه سیاسیه‌ی ‌ه كه‌نوێنه‌ریان‬ ‫له‌په‌رله‌مانی كوردستاندا هه‌یه‌و به‌بیانوی حه‌رامبوونی ئه‌م قه‌رز‌ه گوای ‌ه سوی‬ ‫دێته‌سه‌ر؛ دژی وه‌ستاونه‌ته‌وه‌‪ .‬بێگومان نیزامی بانكی له‌هه‌موو دنیادا وای ‌ه‬ ‫كاتێ پاره‌یه‌ك ڕاده‌كێشی به‌گوێره‌ی ئه‌و ماوه‌یه‌ی پاره‌كه‌ی بۆ ده‌گه‌ڕێنته‌وه‌و‬ ‫بڕی قه‌رزه‌ك ‌ه قازانجت لێوه‌رده‌گرێ‪ ،‬گه‌ر وانه‌كات ئه‌ی ئه‌و بانك ‌ه كاری چیه‌؟‬ ‫خۆ یه‌كه‌ی خێرخوازی نه‌كردۆته‌و‌ه به‌به‌الش پار‌ه بدات به‌تۆو هیچی ده‌ست‬ ‫نه‌كه‌وێ!! كێشه‌ی گه‌وره‌ی ئه‌م هێز‌ه ئیسالمیان ‌ه هه‌میش ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه به‌رده‌وام‬ ‫دوورن له‌واقعه‌كه‌و‌ه ته‌نانه‌ت ناچنه‌و‌ه سه‌ر كارو كرداری پێشه‌واكانی خۆشیان‪،‬‬ ‫بۆ نمون ‌ه ناچن سه‌یری كاره‌كانی عومه‌ری كوڕی خه‌تاب بكه‌ن‪ ،‬فه‌رموده‌یه‌كی‬ ‫پێغه‌مبه‌ر هه‌ی ‌ه و ئه‌ڵێ هه‌ركه‌سێ دزیی بكات‪ ،‬ئه‌بێ دەستی ببڕدرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت گه‌ر فاتیمه‌ی كچیشم بێ‪ ،‬به‌اڵم له‌سه‌رده‌می عومه‌ردا ده‌ستی دزی‬ ‫نه‌بڕیه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه خه‌ڵكه‌ك ‌ه برسی بوو‪ ،‬هه‌ندێ پێویستیان به‌دزیكردن هه‌بوو‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌یه‌نێت ‌ه ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی ئه‌م هێز‌ه سیاسی ‌ه ئیسالمیانه‌ی الی‬ ‫خۆمان هه‌رشتێك له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیی حیزبی خۆیاندا یه‌كیانگیرنه‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌تێكستی دینی به‌توندی ڕووبه‌ڕوی ئه‌بنه‌و‌ه بێ ئه‌وه‌ی گوێ به‌و‌ه بده‌ن‬ ‫له‌واقعی حاڵدا چی ئه‌گوزه‌رێ و خه‌ڵكی له‌چی بارودۆخ و گوزه‌رانێكدایه‌!؟‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫وەکو لە بەشی پێشویشدا بینیمان؛‬ ‫دەقی ئەم پرۆژەی دەستورەی هەرێم‪ ،‬تا‬ ‫ڕادەی وەرگێڕان و وەرگرتنی دەقاودەق‬ ‫لە «دەستوری کۆماری عێراق» ـەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ ،‬و هەر بۆیە بڕێکی ئاڵۆزیەکانی‬ ‫و ناهەماهەنگی و کێشە و ئاڵۆزیەکانی‬ ‫گــواســتــوەتــەوە‪ ،‬بەتایبەتی ئــەوەی‬ ‫پەیوەندیی بە ئایین و ئایینزاکانەوە‬ ‫هەیە‪ .‬لەم وتارەدا ئێمە تیشک دەخەینە‬ ‫سەر دەستەواژەی «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» کە لە ماددەی (‪ )٦‬ی «بنەما‬ ‫سەرەکیەکان» ی پــرۆژە دەستوری‬ ‫هەرێمدا کراوەتە پێوەرێک کە ـ لەگەڵ‬ ‫«بنەماکانی دیمۆکراسی» و «ماف و‬ ‫ئازادیە بنەڕەتیەکانی دەستور» ـ نابێت‬ ‫یاسایەک دابنرێت ناکۆک بێت لەگەڵی‪.‬‬ ‫و سەرنجی چەند خاڵێکی ئەم پرۆژەی‬ ‫دەستورە ـ و یاسای نوێ بەگشتی ـ‬ ‫دەدەین کە دەتوانین بڵێین لەگەڵ پێوەری‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» ـدا یەک‬ ‫ناگرنەوە‪ .‬هەروەها سەرنج ڕادەکێشین بۆ‬ ‫بڕگەی «یاسای باری کەسێتیی تایبەت‬ ‫بە ئایین و ئایینزاکان» (ماددەی ‪)٣٠‬‬ ‫و نەگونجانی لەگەڵ بنەماکانی دەوڵەتی‬ ‫نوێ و دیمۆکراسی و بنەمای یەکسانیی‬ ‫هاواڵتیان لەبەردەم یاسادا‪.‬‬ ‫پێوەری «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم»‬ ‫ئــەم دەســتــەواژەیــەی مــاددەی (‪)٦‬‬ ‫ی «بنەما سەرەکیەکان» ی پــرۆژە‬ ‫دەستوری هەرێم‪ ،‬لە دەستەواژەی «ثوابت‬ ‫أحكام اإلسالم» لە دەقی ماددەی (‪)٢‬‬ ‫ی «المبادئ األساسیة» ی دەستوری‬ ‫کۆماری عێراق (پەسەندکراوی ساڵی‬ ‫‪ )٢٠٠٥‬ـەوە وەرگیراوە‪ ،‬کە دو ماددەی‬ ‫هاوشێوەن‪ ،‬و دەقــە کوردیەکە وەکو‬ ‫وەرگێڕانی دەقە عەرەبیەکە دەردەکەوێت‬ ‫(بەڵکو دەتوانین بڵێین ئەم ڕەشنوسەی‬ ‫هەرێم نەنوسرا و دەرنەکەوت هەتا دەقی‬ ‫دەستوری عێراق پەسەند کرا و پشتی‬ ‫پێ بەسرا)‪ .‬بۆیە ئەم دەستەواژەیە لە‬ ‫هەناوی بیری ئیسالمیی نوێوە هاتوە‬ ‫کــە جــیــاکــردنــەوە هــەیــە لــەنــێــوان دو‬ ‫جۆر لە بنەما و یاساکانی ئیسالمدا‪:‬‬ ‫«نـــەگـــۆڕەکـــان» («الـــثـــوابـــت») و‬ ‫«گۆڕاوەکان» («المتغیرات»)‪ ،‬کە ئەم‬ ‫جیاکردنەوەیە نوێیە لە بیری ئیسالمیدا و‬ ‫زیاتر لە قوتابخانەی (ئیخوان موسلیمین)‬ ‫ـەوە سەرچاوی گرتوە‪ .‬لێرەوە تیشکێک‬ ‫دەخەینە سەر چەمکەکە‪.‬‬ ‫«نەگۆڕەکان» لە بیری‬ ‫ئیسالمیی نوێدا‬ ‫جــیــاکــردنــەوەی «ن ــەگ ــۆڕەک ــان»‬ ‫(«الـــثـــوابـــت») و «گـــۆڕاوەکـــان»‬ ‫(«المتغیرات») لە بیری ئیسالمیی‬ ‫نوێدا‪ ،‬داخوازیی ئەو واقیعە نوێیەیە‬ ‫کە کۆمەڵگای ئیسالمی تێی کەوتوە‪،‬‬ ‫کە کۆمەڵێک بارودۆخ و پێشهاتی نوێ‬ ‫هاتونەتە کایەوە و شێوازی ژیــان و‬ ‫پێکهاتەی کۆمەڵگا و بەڕێوەبردنی گۆڕاوە‪،‬‬ ‫و لەم چوارچێوەیەدا بیری ئیسالمی ڕێ‬ ‫بە خۆی دەدات ئەوەی نوێیە و جیاوازە‬ ‫لە شێوازی ژیانی موسوڵمانان لە ڕابردودا‬ ‫وەری‌بگرێت و گۆڕانکاریی تێدا بکات‪ ،‬بەو‬ ‫مەرجەی ئەوەی جەوهەری و بنەڕەتیە‬ ‫لە بنەما ئایدیۆلۆجیایی و یاساییەکانی‬ ‫ئیسالم بە چەسپاوی بمێننەوە‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیەش نەگۆڕەکان ئەو یاسا و ڕێسا‬ ‫و ڕێکخەرانەن کە هەمو گــۆڕاوەکــان‬ ‫کۆنتڕۆڵ دەکەن‪ .‬ئەم «گۆڕاو»انەی لە‬ ‫بیری ئیسالمیی نوێدا دانیان پێدا دەنرێت‬ ‫هەر ئەو ڕەگەز و پێکهێنەرە ژیواری و‬ ‫دنیاییانەن کە لە ڕاستیدا دەبنە بابەت‬ ‫و کێڵگەی ئیشکردنی «نەگۆڕ»ەکان‪،‬‬ ‫تەنها ئــەوەنــدە هــەیــە موسوڵمانی‬ ‫هاوچەرخ هەستی کردوە و دەرکی ئەوەی‬

‫کردوە کە ناکرێت وەکو موسوڵمانانی‬ ‫سەردەمانی کۆن بژی و پێویستە بەپێی‬ ‫سەردەم گۆڕانکارییەکی دیراسەکراو لە‬ ‫شێوازی ژیان و سیستەمی بەڕێوەبردن‬ ‫و پــــەروەردە و ئــابــوری و سیاسیدا‬ ‫بکات‪ ،‬لە چوارچێوەی «نەگۆڕەکان»‬ ‫ـدا‪ .‬ئیتر ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی‬ ‫ئــەم چەمکە بــوە‪ .‬دواتــر کاتێک ئەم‬ ‫جیاکردنەوەیە ڕادەکێشرێت بۆ ئەوەی‬ ‫بابەتە ئایینیەکانیش بگرێتەوە؛ ئیتر‬ ‫شێوەیەکی تر وەردەگــرێــت و دەبێتە‬ ‫هاوشێوەی ئــەو جیاکردنەوەیەی لە‬ ‫بیری ئیسالمیی کۆنیشدا هەبوە لە‬ ‫نێوان «ئەوەی بەشێکی زانراوی هەمو‬ ‫موسوڵمانێکە لە ئیسالم و ناکۆکیی‬ ‫تێدا نیە» و «ئەوەی ناکۆکیی تێدایە‬ ‫لەناو موسوڵماناندا»‪ ،‬کە یەکەمیان بە‬ ‫«معلوم من الدین بالضرورة» ئاماژەی بۆ‬ ‫کراوە‪ ،‬پێوەری ئەم بنەما چەسپاوانەش‬ ‫ئەوە بوە کە لە دەقێکی بڕاوە «قطعي»‬ ‫دا هاتبێت (بڕاوە لە الیەنی گەیشتنیەوە‬ ‫لە سەرچاوەکەیەوە‪ ،‬لە قورئاندا یان‬ ‫کــو فـــەرمـــودەی پــێــغــەمــبــەردا‪ ،‬و لە‬ ‫الیەنی گەیاندنی واتای داواکــراوەوە)‪ ،‬و‬ ‫پێوەرێکی سەرباریش ئەوەیە یەکدەنگی‬ ‫«إجــمــاع» ی موسوڵمانانی لەسەر‬ ‫بوبێت (مەبەست‪ :‬زانا و فیقهزانەکانی‬ ‫ئیسالم)‪ ،‬لەسەردەمی هاوەاڵنی پێغەمبەر‬ ‫و دواتــردا‪ .‬ئیتر جێبەجێکارییەکی ئەم‬ ‫جیاکردنەوەیە ئەمەیە ئەگەر موسوڵمان‬ ‫لە بنەمایەکی چەسپاوی ئیسالم بەو‬ ‫پێوەرانە بە ئاگاییەوە دەربچێت؛ لە‬ ‫ئیسالم دەچێتە دەرەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫پێچەوانەییەکەی لە بابەتێکدا بێت کە‬ ‫بــەو پێوەرانە نەچەسپابێت؛ دەبێتە‬ ‫ناکۆکییەکی ڕێگەپێ‌دراو و لە ئیسالم‬ ‫نایکاتە دەرەوە‪ .‬ئێستە لــە بیری‬ ‫ئیسالمیی نوێدا ئەم ئاڕاستەیەش هەیە‬ ‫کە نەگۆڕەکان «الثوابت» ی ئیسالم‬ ‫بەو بنەمایانەی ئیسالم لێک‌دەداتەوە کە‬ ‫دەقی بڕاوە «قطعي» ـیان لەسەرە و‬ ‫«ئیجماع» ی موسوڵمانانیان لەسەرە‬ ‫و بـــواری ناکۆکییەکی فیقهی یان‬ ‫عەقیدەیی نیە‪ ،‬و بەم پێیە گۆڕاوەکان‬ ‫«المتغیرات» یش بریتین لەو بابەتانەی‬ ‫بواری ناکۆکیی ڕێبازە ئیسالمیەکانن‪،‬‬ ‫لە الیەنی بیروباوەڕە بێت یان فیقهـ و‬ ‫یاسادانان‪ .‬لەم حاڵەتەشدا نەگۆڕەکان‬ ‫دەبنە ئەو یاسا گشتیەی کە گۆڕاوەکان‬ ‫ئاڕاستە و کۆنترۆڵ دەکـــات‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەوەش بڵێین کە لەناو موسوڵمانانی ـ‬ ‫بۆ نمونە سوننی ـ ـدا ناکۆکیی هەندێک‬ ‫ڕێبازی ناسوننیی وەکو ـ بەتایبەتی ـ‬ ‫(خــەواریــج) و (موعتەزیلە) حسابی‬ ‫بۆ ناکرێت و یەکدەنگیی موسوڵمانان‬ ‫هەڵ‌ناوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫بــەم پێیە دەتوانین دەســتــەواژەی‬ ‫«حوکمە نــەگــۆڕەکــانــی ئیسالم» ی‬ ‫پرۆژەی دەستوری هەرێم و دەستەواژەی‬ ‫«ثوابت أحكام اإلسالم» ی دەستوری‬ ‫عێراق بەمە پێناسە بکەین کە بریتیە‬ ‫لەو حوکمانەی یاسا و «شەریعەت» ی‬ ‫ئیسالم کە دەقی چەسپاو و «قەطعى»‬ ‫یان لەسەرە و یەکدەنگیی موسوڵمانانیان‬ ‫لەسەرە و ڕێبازە ئیسالمیەکان لەسەریان‬ ‫ناکۆک نین‪ .‬تەنها بۆ نمونە‪ :‬قەدەغەبونی‬ ‫«ریبا» ـ بەگشتی ـ و خــواردنــەوەی‬ ‫کهولەمەنی و یاسای بااڵپۆشیی ژنی‬ ‫موسوڵمان‪ ،‬و یاسای «نێر بەشی دو‬ ‫مێی لە میرات هەیە»‪ ،‬و سزای سزادانی‬ ‫ئیسالمیی وەکــو بڕینی دەستی دز و‬ ‫زۆری تر‪ ،‬لەم بابەتەن‪.‬‬ ‫کەواتە بەپێی ئەم ماددەیە ناکرێت‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانانی هەرێم یاسایەک‬ ‫دەربــکــات پێچەوانە و نــاکــۆک بێت‬ ‫لەگەڵ حوکمێکی چەسپاوی ئیسالم‬ ‫کە بە دەقێکی «قەطعى» ی ئیسالم‬ ‫چەسپابێت و یــەکــدەنــگــیــی ڕێــبــازە‬ ‫ئیسالمیەکانی لەسەر بێت‪.‬‬ ‫دەکرێت هاوسەنگی ڕابگیرێت؟‬ ‫بـــەاڵم م ــاددەک ــە تــەنــهــا «حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» ی نەکردوە بە‬ ‫پێوەر‪ ،‬بەڵکو لەگەڵیدا «بنەماکانی‬

‫پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬

‫دیمۆکراسی» و «ئەو ماف و ئازادیە‬ ‫بنەڕەتیانەی لە دەســتــورەدا هاتون»‬ ‫کــراون بە دو پێوەری سەربار‪ .‬بەاڵم‬ ‫پــرســیــارەکــە ئــەمــەیــە‪ :‬ئــایــا دەکــرێــت‬ ‫هاوسەنگی ڕابگیرێت لەنێوان ئەو سێ‬ ‫پێوەرەدا؟ دەکرێت هەر یاسایەک کە‬ ‫دەردەچێت لەگەڵ هەر سێ پێوەرەکەدا‬ ‫گونجاو بێت؟ ئایا هەمو یاساکانی عێراق‬ ‫و هەرێم لەگەڵ هەر سێ پێوەرەکەدا‬ ‫گونجاو و تەبان؟ ئاشکرایە کە وا نیە‪،‬‬ ‫و ئەستەمە ئەو هاوسەنگیە لە هەمو‬ ‫حاڵەتێکدا ڕابگیرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەکرێت بەراوردێکی گشتگیر‬ ‫بکرێت لە نێوان یاساکانی عێراق و هەرێم‬ ‫و نێوان ئەو سێ پێوەرەدا‪ ،‬و ـ بۆ نمونە‬ ‫ـ ببینرێت چەند یاسا هەن کە لەگەڵ‬ ‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالمدا ناکۆکن‪،‬‬ ‫هەر ئەو حوکمانەی دەقــی چەسپاوی‬ ‫«قەطعى» ی وەکو قورئانیان لەسەرە‬ ‫و یەکدەنگیی ڕێبازە ئیسالمیەکانیان‬ ‫لەسەرە‪ .‬ئێمە لێرەدا تەنها بــەراوردی‬ ‫هەندێک بــڕگــەی پـــرۆژەی دەســتــوری‬ ‫هەرێم دەکەین‪ ،‬لەگەڵ هەندێک بڕگەی‬ ‫یاسای سزادانی عێراقی‪ ،‬هەتا بزانرێت‬ ‫چەندە ناکۆکی و ناتەبایی هەیە لەگەڵ‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‪ ،‬و چۆن‬ ‫ئەو پێوەرە ناکرێت پشتی پێ ببەسرێت‬ ‫چونکە لە زۆر بابەتدا یاسا ناچار دەبێت‬ ‫لەو پێوەرە ال بدات‪.‬‬ ‫* یەکسانیی هاواڵتیان‬ ‫لەبەرامبەر یاسادا‬ ‫لــە مــــاددەی (‪ )٢٠‬ــــدا‪ ،‬بنەمای‬ ‫(یەکسانی)‪ ،‬لە پــرۆژەی دەســتــوردا‪،‬‬ ‫هاتوە دەڵێت‪ :‬یەکەم‪« :‬هەمو کەس‬ ‫بەرامبەر یاسا یەکسانە»‪ ،‬دوەم‪ :‬هەمو‬ ‫چەشنە جیاکارییەک لەسەر بناغەی‬ ‫نــەژاد‪ ،‬ڕەنــگ‪ ،‬ڕەگــەز‪ ،‬زمــان‪ ،‬پێگەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬واڵتنامە‪ ،‬بنەچە‪ ،‬ئایین‪،‬‬ ‫بیروباوەڕ‪ ،‬هزر‪ ،‬تەمەن‪ ...‬قەدەغەیە»‪.‬‬ ‫کە ئەم ماددەیە لە مــاددەی (‪ )١٤‬ی‬ ‫لقی (مافە مــەدەنــی و سیاسیەکان)‬ ‫ی بەشی (مــافــەکــان) ی دەروازەی‬ ‫(مافەکان و ئازادیەکان) ی دەستوری‬

‫عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت‪« :‬العراقيون‬ ‫متساوون أمام القانون‪ ،‬دون متييز بسبب‬ ‫اجلنس أو العرق أو القومية أو األصل أو‬ ‫اللون أو الدين أو املذهب أو املعتقد أو‬ ‫الرأي االقتصادي أو االجتماعي»‪.‬‬ ‫ئەم ماددەیە لەگەڵ هەمو ئەو ماددە‬ ‫و یاسایانەی تردا پێچەوانەیە کە یاسای‬ ‫جیاوازن لەسەر بنەمای ئایین و ڕێباز‪.‬‬ ‫وەکو ئەو ماددەیەی کە بەپێی ئایین‬ ‫یاسای بــاری کەسێتی جیا دەکاتەوە‬ ‫(ماددەی ‪ ،)٣٠‬و دواتر باسی دێت‪.‬‬ ‫و وەکو ئەو دابەشکردنەی لە ئیسالمدا‬ ‫هەیە بۆ هاواڵتیان‪ ،‬ئەوانەی کە ئایینیان‬ ‫جیاوازە لە ئیسالم یاسای جیاوازیان‬ ‫هەیە و بەپێی ڕێک‌کەوتنێک و بە مەرجی‬ ‫ملکەچی بۆ دەسەاڵتی ئیسالمی و دانی‬ ‫سەرانە «جزیة» لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا‬ ‫قبوڵ دەکرێن‪ ،‬و بەپێی یاسای ئایینیی‬ ‫خۆیان کــاروبــاریــان بــەڕێــوە دەبرێت‪.‬‬ ‫ئەمانە ئــەگــەر لــە «ئەهلی کیتاب»‬ ‫بون‪ ،‬خۆ ئەگەر لەو بابەتە نەبون و لە‬ ‫ئایینەکانی تر بون؛ ئەوا ناچار دەکرێن‬ ‫بەپێی یاسا ئیسالمیەکان کاروباریان‬ ‫بەڕێوە ببرێت‪ ،‬بەبێ ئــەوەی مــاف و‬ ‫ئازادیەکانی موسوڵمانانیان هەبێت‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە ئەوانەی ئایینیان جیاوازە لە‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا هاواڵتیی پلەدون‪،‬‬ ‫و لەبەرامبەر یاسای ئیسالمیدا یەکسان‬ ‫نین‪ .‬ئەم جیاکردنەوەیەش لە حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمە‪ ،‬و دەقی قورئانی‬ ‫لــەســەرە‪( :‬الــتــوبــة‪ .)29 :‬هــەروەهــا‬ ‫جیاوازیی یاسا بۆ کۆیلەکان لە حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمە!‬ ‫ئــەم جیاکردنەوەیە لــە یاسایشدا‬ ‫ڕەنـــگـــدانـــەوەی هــەیــە‪ ،‬و ئێستەش‬ ‫بـــەردەوامـــە‪ .‬بــۆ نــمــونــە‪ :‬ئێستەش‬ ‫موسوڵمان بۆی نیە مەیفرۆشی بکات‪،‬‬ ‫و ئەم کارە بۆ نا‪-‬موسوڵمانەکان ڕێگەی‬ ‫پێ دراوە‪ .‬ئەمەش یاسایەکە لەسەر‬ ‫بنەمای جیاکاریی ئایینی‪ .‬لە سەردەمانی‬ ‫ئیسالمیی کۆنیشدا ڕێگە دراوە بە ئەهلی‬ ‫کیتاب کارگە و کۆگای کهولەمەنییان‬ ‫هەبێت و بۆ موسوڵمان ڕێگەی پێ‬ ‫نەدراوە‪.‬‬

‫هەروەها دەبینین میتۆدی ڕەسمیی‬ ‫پەروەردە و خوێندن تایبەتە بە پەروەردە‬ ‫و خوێندنی ئیسالمی (هــەر بۆیە ئەو‬ ‫مــاددەیــە لەبریی «ئایینناسی» یان‬ ‫بەالی کەمەوە «پــەروەردەی ئایینی»؛‬ ‫پێی دەوترێت «پەروەردەی ئیسالمی»‬ ‫کە وەرگێڕانی «التربیة اإلسالمیة» ی‬ ‫سیستەمە عەرەبیەکەیە)‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫دەبوایە گشتی بوایە و تایبەت نەبوایە‬ ‫بە موسوڵمان و بۆ هەمو هاواڵتیان‬ ‫بگونجایە‪ ،‬کە ئێستە لە سایەی ئەم‬ ‫جیاکاریەوە خوێندکاری نا‪-‬موسوڵمان‬ ‫بۆی نیە بەشداریی تاقیکردنەوەی وانەی‬ ‫ئایین بکات یان نایگرێتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫جیاکارییەکی گەورەیە لەسەر بنەمای‬ ‫ئایین‪ .‬ئیتر باسی ئەوە ناکەین کە لە‬ ‫عێراقدا چەندین کۆلێج و زانکۆ هەن‬ ‫سەر بە حکومەت و وەزارەتەکانن و هەر‬ ‫یەکەیان سەر بە ڕێبازێکی ئایینیە‪.‬‬ ‫* یەکسانی و جیاکاریی ژن و‬ ‫پیاو لە یاسادا‬ ‫لە خاڵی «سێیەم» ی هەمان ئەو‬ ‫ماددەیەدا (بنەمای یەکسانی) هاتوە‪،‬‬ ‫کە «پیاو و ژن بەرامبەر بە یاسا وەک‬ ‫یەکن»‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا لە یاساکانی باری کەسێتیدا‬ ‫جیاکاری بەرامبەر ژن هەیە‪ ،‬وەکو لە‬ ‫میراتدا‪ ،‬کە ئەمەش لە چوارچێوەی‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» ـدایە‪،‬‬ ‫وەکو‪ :‬یاسای «نێر دو ئەوەندەی بەشی‬ ‫مێی لە میراتدا هەیە» کە دەقی قورئانی‬ ‫لذ َك ِر ِم ْث ُل َح ِّظ ُْ‬ ‫لەسەرە‪« :‬لِ َّ‬ ‫ي»‬ ‫ال ْن َث َي ْ ِ‬ ‫(النساء‪ .)176 ،11 :‬هەر وەکو لە یاسای‬ ‫سزادانی عێراقیدا چاو لە تاوانەکانی‬ ‫شەرەف و عەیبەشۆری دەپۆشرا‪ ،‬و ئەمە‬ ‫ئێستەش شوێنەواری ماوە‪.‬‬ ‫* ژن و دەنگدان و پۆستە گشتیەکان‬ ‫لە ماددەی (‪ )٢١‬ـدا‪ ،‬کە لەسەر «مافی‬ ‫هاونیشتمانی» ـە‪ ،‬هاتوە کە‪ :‬یەکەم‪:‬‬ ‫«هەر هاواڵتییەک ‪ ١٨‬ساڵ لە تەمەنی‬ ‫تەواو کردبێت؛ مافی دەنگدانی هەیە لە‬ ‫هەر هەڵ‌بژاردن یان ڕاپرسییەکدا‪ ،»...‬و‬

‫دوەم‪« :‬هەر هاواڵتییەک ‪ ١٨‬ساڵی تەواو‬ ‫کردبێت؛ بۆی هەیە پۆستە گشتیەکان‬ ‫وەربــگــرێــت»‪ .‬کە ئەمە یەکەمیان لە‬ ‫مــاددەی (‪ )20‬ی لقی (مافە مەدەنی‬ ‫و سیاسیەکان) ـدا هاتوە لە دەستوری‬ ‫عێراق‪ ،‬کە دەڵێت‪« :‬للمواطن رج��االً‬ ‫ونسا ًء‪ ،‬حق املشاركة يف الشؤون العامة‪،‬‬ ‫والتم ّتع باحلقوق السياسية‪ ،‬مبا فيها‬ ‫حق التصويت واالنتخاب والرتشيح»‪ ،‬و‬ ‫دوەمیان لە مــاددەی (‪ )١٦‬ی هەمان‬ ‫شوێن لە دەستوری عێراق وەرگیراوە‪ ،‬کە‬ ‫دەڵێت‪« :‬تكافؤ الفرص حق مكفول جلميع‬ ‫العراقيني‪ ،‬وتكفل الدولة اختاذ اإلجراءات‬ ‫الالزمة لتحقيق ذلك»‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا لە ئیسالمدا ژن بۆی هەیە‬ ‫دەسەاڵتەکان وەربگرێت؟ ئایا ئیسالم‬ ‫دەنگدان و خۆپااڵوتنی ژنی ناسیوە؟‬ ‫زۆرینەی فیقهزانە موسوڵمانەکان‪ ،‬و‬ ‫لەوانەش شافیعیەکان‪ ،‬پێیان وایە کە‬ ‫پۆستی دادوەری «القضاء» بۆ ژن نیە‬ ‫و نابێت ژن ئەو پۆستەی هەبێت‪ .‬تەنها‬ ‫فیقهزانە حەنەفیەکان ڕێیان بەوە داوە‪،‬‬ ‫کە ئەوەش بەالی ئەوانیشەوە دادوەریی‬ ‫بـــواری ســـزادان و ســزا یاساییەکان‬ ‫ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵکو ـ بۆ نمونە ـ یاساکانی‬ ‫باری کەسێتی دەگرێتەوە‪ .‬کە ئەم بۆچونە‬ ‫فیقهیەی حەنەفیەکان بەالی ڕێبازەکانی‬ ‫ترەوە ناڕاستە و ڕەت دەکرێتەوە‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە بۆ پۆستەکانی تری وەکو‬ ‫«ویـــزارەت» و کاربەدەستی گــەورەی‬ ‫حکومەت‪ ،‬بەالی زۆرینەی فیقهزانەکانی‬ ‫ئیسالمەوە بۆ ژن دروست نیە‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫بابەتە ناکۆکییەکی تێدا بێت لە ئیسالمدا؛‬ ‫ئەوا بابەتی دەسەاڵتی یەکەم (ئیمامەت‪،‬‬ ‫خیالفەت)‪ ،‬کە دەکاتە «ســەرۆک» ی‬ ‫ئێستە‪ ،‬لە ئیسالمدا بڕاوەتەوە کە بۆ‬ ‫ژن نیە‪ ،‬و ئەمەش یەکدەنگیی ڕێبازە‬ ‫ئیسالمیەکانی لەسەر بوە‪ ،‬تەنها گروپێک‬ ‫لە «خاریجیەکان» («الخوارج») ئەم‬ ‫یەکدەنگیەیان پێشێل کردوە‪ ،‬کە بەالی‬ ‫ئەهلی سوننەوە پێچەوانەیی ئەوان بە‬ ‫ناکۆکی حساب نیە و یەکدەنگیەکە‬ ‫هەڵ‌ناوەشێنێتەوە‪.‬‬

‫ئەگەر بەراوردی هەندێک بڕگەی پرۆژەی دەستوری هەرێم بکەین‪،‬‬ ‫لەگەڵ هەندێک بڕگەی یاسای سزادانی عێراقی‪ ،‬دەزانرێت چەندە‬ ‫ناکۆکی و ناتەبایی هەیە لەگەڵ «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‪،‬‬ ‫و چۆن ئەو پێوەرە ناکرێت پشتی پێ ببەسرێت چونکە لە زۆر بابەتدا‬ ‫یاسا ناچار دەبێت لەو پێوەرە ال بدات‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫داستانى (ئینۆما ئیلیش ــ لە بەرزایی ئاسماندا)‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫لەنێو داســتــانــەكــانــی ســۆمــەری و‬ ‫ئەكەدی و بابلیدا هــەردەم رووبــەڕووی‬ ‫یەك دەســتــەواژە دەبینەوە ‪ ،‬ئەویش‬ ‫لـــەوەدا خــۆی دەبینێتەوە كە مرۆڤ‬ ‫بوونەوەرێكی خەتابارو گوناهكارەو‬ ‫شــایــانــی هــەمــوو ســـزاو كــارەســات و‬ ‫كوێرەوەری و نەبوونی و قات و قڕی و‬ ‫دەردو نەخۆشیەكە‪ .‬ئەم بیرۆكەیەیش‬ ‫پاشتر دەبێت بەبنەمایەكی سەرەكی‬ ‫لەنێو زۆربەی ئاینەكاندا‪ .‬پیاوانی ئاینی‬ ‫ێ وچان ئەم بۆچوونە دەدەن بە گوێی‬ ‫ب‌‬ ‫خاوەن باوەڕاندا‪ .‬مرۆڤیش هەرئەوەندەی‬ ‫لەبەردەمدایە كە ملكەچ بێت و رازی‬ ‫بێت بەچارەنووسی خۆی‪ .‬لەمیتۆلۆجیای‬ ‫كۆندا مرۆڤ بەخوێنی خواوەندی خەتابار‬ ‫یاخود بەقوڕو لیتاو خوڵقاوە ‪ ،‬بۆیە‬ ‫ێ نرخ و بەهایە‪ .‬باشترین‬ ‫بوونەوەرێكی ب ‌‬ ‫نموونەیش بۆ ئەم بابەتە هەڵبەستی‬ ‫(ئینۆما ئیلیش) ی بابلییە‪ .‬كەبریتیە‬ ‫لەداستانی خوڵقاندنی گــــەردوون و‬ ‫مرۆڤ‪ .‬لەبنەڕەتدا داستانەكە سۆمەرییەو‬ ‫مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ (‪ )3000‬ساڵ‬ ‫بەرلەزایين‪ .‬پاشتریش چەند دەقێكی‬ ‫بابلیی لەسەر هەڵچنراوە‪ .‬لەسەدەی‬ ‫حەوتی بەر لەزاینی قاڵب و كڵێشەی‬ ‫تەواوی خۆی وەرگرتووە‪ .‬ئەم هەڵبەستە‬ ‫بەیەكێك لەگرنگترین گەنجینەكانی‬ ‫ســـەردەمـــانـــی كـــۆن دەژمـــێـــردرێـــت‪.‬‬ ‫هەڵبەستەكە بەناوونیشانی (ئینۆما‬ ‫ئیلیش) هاتووە كەبەمانای (لەبەرزایی‬ ‫ئاسماندا) دێت‪ .‬لەحەوت بەش پێكدێت‬ ‫و بەزمانێكی شاعیریانە داڕێـــژراوە‪.‬‬ ‫نــووســەری دەقەكە بــزرەو دیــار نییە‪.‬‬ ‫گەرچی لەبنەڕەتدا داستانێکی سۆمەرییە‬ ‫بەاڵم بەزمانی ئەكەدی داڕێــژراوە‪)1( .‬‬ ‫چەند پشكنەرو رۆژهەاڵتناسێكی لێهاتوو‬ ‫وەكو (ئوستن الیارد) و (هرمز رەسام)‬ ‫و (جـــۆرج سمیت) لــەنــێــوان سااڵنی‬ ‫(‪ 1848‬ــ ‪ )1876‬دەقی ئەم داستانەیان‬ ‫لەنێو پاشماوەكانی شــای ئاشوری‬ ‫(ئــاشــور بانیپال ‪668‬ـــــ ‪ 630‬پێش‬ ‫زایين) دۆزیــوەتــەوە‪( .‬جــۆرج سمیت)‬ ‫بۆیەكەمجار كورتەیەك لەو داستانەی‬ ‫لەساڵی (‪ )1875‬دا رەوانەی رۆژنامەی‬ ‫(دەیلی تەلەگراف) ی ئینگلستانی كردو‬ ‫دەنگدانەوەیەكی زۆری بــەدووی خۆیدا‬ ‫هێنا‪ .‬لەساڵی (‪ )1876‬دا (جــۆرج‬ ‫سمیت) هــەرخــۆی كتێبی (چیرۆكی‬ ‫خەڵقی كلدانی) ی باڵوكردەوەو تیشكی‬ ‫خستبووە سەر تێكڕای ناوەڕۆكەكانی‪.‬‬ ‫گەرچی پارچەكان شكاوو ناتەواو بوون‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەماهەنگی لەنێوانیاندا بەدی‬ ‫دەكــرا و لەهەمان كاتیشدا لەگەلێك‬ ‫الیــەنــەوە ئــەو داســتــانــە هــاوشــێــوەی‬ ‫ناوەڕۆكی كتێبی جووەكان (تەورات) بوو‬ ‫(‪ )2‬ئەم لێكچوونانەیش لەنێوان داستانە‬ ‫كۆنەكان و چیرۆكەكانی نێو تــەورات‬ ‫بوونە مایەی تێڕامان و سەرنجراكێشانی‬ ‫خەڵكی ئــەو س ــەردەم ــە‪ .‬نــووســەری‬ ‫عێراقيی بەڕەگەز جووی بەمسوڵمانبوو‬ ‫(ئــەحــمــەد ســوســە) دەڵــێ‌ كــەزۆرێــك‬ ‫لەنێوەڕۆكی تــەورات وەكــو چیرۆك و‬ ‫داستان و شەریعەتەكانیان ‪ ،‬هاوشێوەیان‬ ‫هەن كەمێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ دەقە‬ ‫سۆمەری و بابلی و كەنعانی و میسریە‬ ‫كۆنەكان‪ .‬بەبۆچوونی ئــەو نووسەرە‬ ‫ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێت كەجووەكان‬ ‫خاوەنی ئەدەبێكی داهێنراوو كەڵچەرێكی‬ ‫تایبەت بەخۆیان نەبوونە‪ .‬یاخود زۆربەی‬ ‫شەریعەت و داب و دەستورەكانی نێو‬ ‫تەوراتیش ‪ ،‬پێشتر كاتی خۆی كەنعانی‬ ‫و بابلیەكان پێی هەڵساون‪ .‬جووەكانیش‬ ‫هەرلەوانەوە وەریانگرتوون و پەیڕەویان‬ ‫كــردوون و خستوونیانەتە نێو كتێبە‬ ‫پیرۆزەكانیانەوە‪)3( .‬‬ ‫ساڵی تازەی بابلی لەمانگی نیساندا‬ ‫بۆماوەی یازدە رۆژ بەردەوام دەبوو‪ .‬لەو‬ ‫رۆژانەیشدا ئاهەنگی جەژنی (ئەكیتۆ)‬ ‫بــەڕێــوە دەچـــوو‪ .‬لـــەڕۆژی چــوارەمــدا‬

‫جەنگی نێوان خواوەند مەردوک و تیامەت ـ نەخشی سەر مۆرێکی لولەکیی بابلی‬

‫هەڵبەستی (ئینۆما ئیلیش ــ لەبەرزایی‬ ‫ئاسماندا) دەخوێنرایەوە‪ .‬پاشای واڵت‬ ‫و گــەورە كاهینەكان دەوری (مــردۆخ)‬ ‫و (تیامات) و (كینگۆ) وئەوانی تریان‬ ‫دەگــێــڕا‪ .‬كۆتەڵی خــواوەنــد (مــردۆخ)‬ ‫لەهەموو شارەكانی بابلدا بەرز رادەگیرا‪.‬‬ ‫وەكو رەمزو هێمایەكیش بوو بۆ پاشاكانی‬ ‫بــابــل‪ ،‬بەتایبەتی لــەســەردەمــی شا‬ ‫نەبوخەزنەسەر گرنگیەكی زۆری پێدەدرا‪.‬‬ ‫نــاوی (مــۆردەخــای) لــەالی جووەكان‬ ‫هــەر لــەنــاوی خــواوەنــد (مـــردۆخ) ەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ .‬ئێمەی كوردیش گەر كەسێك‬ ‫ێ توانابێت بەكۆتەڵی‬ ‫دەستەپاچەو ب ‌‬ ‫ێ گیان وەسفی دەكەین و پێی‬ ‫مردووی ب ‌‬ ‫دەڵێین (مــردەلــۆخ) ‪ .‬دەووترێت ئەم‬ ‫داستانە وەكو داڕێژراوێكی سیحری و‬ ‫تەليسمئامێز دەخوێنرایەوە ‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫پاراستنی واڵت لەالفاو و بەرزبوونەوەی‬ ‫ئاستی ئــاوی رووبــاری دیجلەو فورات‬ ‫‪ ،‬ئــەویــش پــاش تــووانــەوەی بەفری‬ ‫چیاكانی كوردستان لــەوەرزی بەهاردا‬ ‫(‪ )4‬بیرۆكەی سەرەكیی داستانەكە وەها‬ ‫دەگەیەنێت كەلەسەرەتادا سیانەی پیرۆز‬ ‫لەئارادابوونە‪( .‬ئابسو) خواوەندی ئاوی‬ ‫سازگار (تیامات) ژنە خواوەندی ئاوی‬ ‫تاڵ و سوێر (مەمۆ) خواوەندی هەڵم‬ ‫و هەاڵو‪ .‬لە (ئابسو) و (تیامات) دوو‬ ‫خواوەند بەناوی (لەخمۆ) و (لخامۆ)‬ ‫لەدایك دەبن‪ .‬لەو دووانەیش (ئەنشار)‬ ‫و (كیشار) دێنە دنــیــاوە‪ .‬پاشتریش‬ ‫خواوەندی ئاسمان (ئانۆ) پەیدا دەبێت‪.‬‬ ‫دوواتریش خواوەندی حیكمەت و دانایی‬ ‫(ئینكی) ی سۆمەری یاخود (ئیا) ی‬ ‫بابلی دێتە ئــاراوە‪( .‬ئیا) و ژنەكەی‬ ‫(دامبكینا) گەورە خواوەند (مردۆخ) یان‬ ‫دەبێت‪( .‬ئیا) تووڕە دەبێت و (ئابسو)‬ ‫دەكوژێت‪( .‬تیامات) ی ژنی (ئابسو)‬ ‫نیگەران دەبــێــت و دەیــەوێــت تۆڵەی‬ ‫مێردەكەی بسەنێتەوە‪ .‬لەگەڵ خواوەند‬ ‫(كینگۆ) رێكدەكەون تاوەكو یاخیبوون‬ ‫رابگەیەنن‪ .‬گــەورە خواوەند (مــردۆخ)‬ ‫رووبـــــەڕووی (تــیــامــات) دەبــێــتــەوەو‬ ‫دەتــوانــێــت بــەســەریــدا ســەركــەوێــت و‬ ‫بیكوژێت‪ .‬الشەی (تیامات) دەكات بەدوو‬ ‫ێ‬ ‫بەشی جیاوازەوەو ئاسمان و زەویی ل ‌‬ ‫دروســت دەكــات‪ .‬سەرەتای داستانەكە‬ ‫دەست پێدەكات و دەڵێ‌‪:‬‬ ‫هێشتا ئاسمان ناوی نەبوو‬ ‫زەویش لەژێر ئاسماندا نەبوو‬ ‫(ئابسو) قوواڵیی مەزن و‬

‫ئاوی شیرین و سازگار بوو‬ ‫(تیامات) قوواڵیی مەزن و‬ ‫ئاوی شیرین و سازگاربوو‬ ‫(مــەمــۆ) گــردبــوونــەوەی هــەڵــم و‬ ‫هەاڵوبوو‬ ‫بەسەر ڕووی ئاوەكاندا‬ ‫ئەوسایش پاوەنی سەوز لەئارادا نەبوو‬ ‫زەبەنی قامیشەاڵنیش نەبوو‬ ‫كێڵگەكانیش هەر نەبوون‬ ‫ئاوی سوێرو شیرین تێكەڵ بەیەكتر‬ ‫بوون‬ ‫گەردوون دروست بوو‬ ‫لەكەف و كوڵیش زەوی دروست بوو‬ ‫(‪)5‬‬ ‫هــەروەكــو ئـــەوەی لەداستانەكەدا‬ ‫هاتووە ‪ ،‬مردۆخ دەبێت بەخواوەندی‬ ‫پلە یــەك و سەركردایەتی هەمووان‬

‫حەوت تاتە قوڕینەکەی داستانی خولقاندن (ئێنوما عێلیش)‬

‫َكا َن َتا َر ْت ًقا َف َف َت ْق َنا ُه َما) (األنبياء‪.)30 :‬‬ ‫لەهەڵبەستی (ئینۆما ئیلیش) دا‬ ‫باسی شــەڕی نێوان مــردۆخ و تیامات‬ ‫كراوەو دەڵێ‌‪:‬‬ ‫هەردووكیان لەیەكتری نزیك بوونەوە‬ ‫تیامات و مردۆخی لێزانترین خواوەند‬ ‫كەوتنە شەڕێكی خوێناویەوە‬ ‫مردۆخ تۆڕەكەی دەستی هاویشت و‬ ‫تیاماتی گەمارۆدا‬ ‫ئەوەبوو تیامات دەمی كردەوە تاوەكو‬ ‫مردۆخ قووت بدات‬ ‫لەنێو دەمیەوە باوهۆزی شەڕانگێزی‬ ‫هەڵیكرد‬ ‫سكی پڕ لە باوهۆز بوو دەمیشی وااڵ‬ ‫بوو‬ ‫مردۆخ تیری هاویشت و جەرگی بڕی‬ ‫هەناوی پێكاو دڵی دوولەت كرد‬

‫تاوەكو مرۆڤ خزمەتی خواوەندەكان‬ ‫بكات‬ ‫خواوەندەكان لەماندوێتی رزگار دەكەم‬ ‫(ئیا) لەوەاڵمدا وتی‪:‬‬ ‫ئەو خواوەندەی كەخەتابارە‬ ‫ئەو خواوەندەی كەیاخی بوو‬ ‫خوێنی دەڕێژم‬ ‫لەخوێنی ئەو مرۆڤ دروست دەكەم‬ ‫(كــیــنــگــۆ) ‪( ،‬كــیــنــگــۆ) ئــەوبــوو‬ ‫كەشۆڕشی بەرپاكرد‬ ‫كینگۆ كوژراو ماسولكەكانی پچڕان‬ ‫خوێنی بەربوو‬ ‫لەو خوێنە مرۆڤ خوڵقا (‪)7‬‬ ‫بەكوشتنی تیامات لەالیەن مردۆخەوە‬ ‫كۆتایی بەیاخیبوونەكە دەهێنرێت‪.‬‬ ‫خواوەند كینگۆ كەهاوپەیمانی تیامات‬ ‫بوو وەكو تاوانبارێك ئامادە دەكرێت‬

‫بەپێی تێگەیشتنی بابلیەكان لەسەرەتادا ئاسمان و زەوی‬ ‫یەكپارچە بوون‪ .‬لەقورئانی پیرۆزیشدا هەمان بۆچوون‬ ‫هەیە كە لەسەرەتادا ئاسمان و زەوی یەك پارچە بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم خوای پەروەردگار لێكی جیاكردونەتەوە‬ ‫دەكات‪ .‬بابلیەكان لەهەموو شارەكانیاندا‬ ‫پەیكەری مردۆخیان بەشكۆمەندیەوە‬ ‫رادەگرت و قوربانیان پێشكەش دەكرد‪.‬‬ ‫بەوپەڕی تواناوە دەسەاڵتی خۆی بەسەر‬ ‫هەموواندا دەسەپێنێت‪ .‬بەتەنیا ژنە‬ ‫خواوەند تیامات بەپشتگیری خواوەند‬ ‫كینگۆ دژایەتییان دەكردو یاخیبوونیان‬ ‫راگەیاند‪ .‬مردۆخ ناچار دەبێت رووبەڕووی‬ ‫تیامات ببێتەوەو بتوانێت بیكوژێت‪.‬‬ ‫الشەی كوژراوی دەكات بەدوو بەشەوەو‬ ‫ێ دروســت دەكات‪.‬‬ ‫ئاسمان و زەویــی ل ‌‬ ‫بەپێی تێگەیشتنی بابلیەكان وەهای‬ ‫بۆچوون كەلەسەرەتادا ئاسمان و زەوی‬ ‫یەكپارچە بوون‪ .‬لەقورئانی پیرۆزیشدا‬ ‫هەمان بۆچوون هەیە كە لەسەرەتادا‬ ‫ئاسمان و زەوی یەك پارچە بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خوای پەروەردگار لێكیان جیا دەكاتەوە‬ ‫ات َو ْ َ‬ ‫ال ْر َ‬ ‫الس َما َو ِ‬ ‫ض‬ ‫َ(أ َو َ ْل َي َر الَّذِينَ َك َف ُروا َأ َّن َّ‬

‫ێ گیان كەوتە سەرزەویەكە‬ ‫ئەوسا بەب ‌‬ ‫و كوژرا‬ ‫مردۆخ چووە سەر الشەكەی‬ ‫پاش كوژرانی تیامات بەدەستی مردۆخ‬ ‫سوپاو دارو دەستەكەیشی تەفرو تونا‬ ‫بوون (‪)6‬‬ ‫پــاش ئـــەوەی مـــردۆخ ســەركــەوتــن‬ ‫بەدەست دەهێنێت و تیامات دەكوژێت‪.‬‬ ‫ئەوسا لەالشەی مردووی ئاسمان و زەوی‬ ‫جیا دەكــاتــەوە‪ .‬دوواتــریــش خواوەند‬ ‫كینگۆ ی یاخی و هاوپەیمانی تیامات‬ ‫دەهێنن و دەیــكــوژن و لەخوێنەكەی‬ ‫مرۆڤ دەخۆڵقێنن‪ .‬لەبەشی شەشەمی‬ ‫داستانەكەدا هاتووە‪:‬‬ ‫مردۆخ بە (ئیا) ی خواوەندی دانایی‬ ‫وت‪:‬‬ ‫من خوێن و ئێسك دەخوڵقێنم‬ ‫لەهەردووكیان مرۆڤ دروست دەكەم‬

‫و دەكوژرێت‪ .‬لەخوێنی ئەو خواوەندە‬ ‫خــەتــابــارە مـــرۆڤ دەخوڵقێندرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤیش باجی ئەو رووداوە دەدات و‬ ‫هــەردەم وەكو بوونەوەرێكی خەتابارو‬ ‫گوناهكار وەسف دەكرێت‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫لەمیتۆلۆجیا كۆنەكاندا مرۆڤ لەخوێنی‬ ‫خواوەندی یاخی و خەتابار پەیدا بووە‬ ‫‪ ،‬یاخود بەقوڕو لیتاو خوڵقاوە ‪ ،‬بۆیە‬ ‫هــەردەم مــرۆڤ خەتابارو گوناهكارەو‬ ‫شایانی هەموو ســزاو ئەشكەنجەیەكە‬ ‫لــەدنــیــاو لــەپــاش مــردنــیــشــیــدا‪ .‬ئــەم‬ ‫بۆچوونە پاشتریش بەتوندی چۆتە نێو‬ ‫بیرۆكەو دەقە ئاینیەكانەوە‪ .‬لەم رووەوە‬ ‫لەقورئانی پیرۆزدا هاتووە ( َو َل َن ْبلُ َونَّ ُك ْم‬ ‫ال�� ْو ِف َو ْ ُ‬ ‫ب َِش ْي ٍء ِمنَ ْ َ‬ ‫ص ِمنَ‬ ‫ال ِ‬ ‫��وع َو َن ْق ٍ‬ ‫ال ْم َوالِ َو ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الصا ِبرِينَ ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ش‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ات‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫الث‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ال ْن ُف َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الَّذِينَ ِإذا أ َصا َب ْت ُه ْم ُم ِصي َبة قالوا ِإنَّا ِ ِ‬ ‫ل َو ِإنَّا‬ ‫ات ِم ْن َربِّ ِه ْم‬ ‫ِإ َل ْي ِه َراجِ ُعونَ ‪ُ .‬أو َل ِئ َك َع َل ْي ِه ْم َص َل َو ٌ‬

‫لەبەرئەوەی لەمیتۆلۆجیا كۆنەكاندا مرۆڤ لەخوێنی خواوەندی یاخی و خەتابار‬ ‫پەیدا بووە ‪ ،‬یاخود بەقوڕو لیتاو خوڵقاوە ‪ ،‬بۆیە هەردەم مرۆڤ خەتابارو‬ ‫گوناهكارەو شایانی هەموو سزاو ئەشكەنجەیەكە لەدنیاو لەپاش مردنیشیدا‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونە پاشتریش بەتوندی چۆتە نێو بیرۆكەو دەقە ئاینیەكانەوە‬

‫ح � ٌة َوُأو َل ِئ َك ُه ُم ُْ‬ ‫ال ْه َتدُونَ ) (البقرة‪:‬‬ ‫َو َر ْ َ‬ ‫‪.)157 - 155‬‬ ‫مرۆڤ بۆئەوەی خۆی خاوێن بكاتەوەو‬ ‫پاكانە بۆخۆی بكات ‪ ،‬دەبێت هەردەم‬ ‫بپاڕێتەوەو بەرەو ئاسمان دەست بەدوعا‬ ‫بێت‪ .‬یاخود خۆی ئەشكەنجە بدات و‬ ‫بەئازاری تینوێتی و برسێتیەوە بتلێتەوەو‬ ‫رۆژوو بگرێت‪ .‬هەروەها ئاژەڵ سەرببڕێت‬ ‫و قوربانی پێشكەش بكات‪ .‬كار هەر‬ ‫بەوەندەیشەوە نەوەستاوە بەڵكو شەیتان‬ ‫و ئەهریمەنیش داهێنراوە لەپێناوی‬ ‫فــریــودان و لەخشتەبردنی مــرۆڤ ‪،‬‬ ‫تاوەكو لەپاش مردن سزاو ئەشكەنجەی‬ ‫قورس چاوەڕوانی بكات‪ .‬ئەم بیرۆكەیە‬ ‫بەخەستی هزرو بیری زۆرێك لەشاعیرە‬ ‫كالسیكیە كوردەكانی داگیر كــردووە‪.‬‬ ‫بۆنموونە شاعیر (جانی) لەم رووەوە‬ ‫دەڵێ‌‪:‬‬ ‫خوداوەندا تەرەحومكەی گیرۆدەی‬ ‫داوی شەیتانم‬ ‫ئەسیری نەفسی ئەممارەم و زەلیل و‬ ‫زاری گوناهانم‬ ‫گوڵی عومرم بەزایع چوو لەڕێگەی‬ ‫باری عوسیانم‬ ‫خوداوەندا هەزار تۆبە لە كردەی خۆم‬ ‫پەشیمانم‬ ‫یاخود (بێخود) ی شاعیر دەڵێ‌‪:‬‬ ‫ئارەقم كــردو نەجاتی هەرنەدام‬ ‫دەردی گوناح‬ ‫لـــەرزوتـــاداری خــەجــاڵــەت خــۆم و‬ ‫رووزەردی گوناح‬ ‫گەییە چەرخی مەعریفەت وێڵداشی من‬ ‫خاكم بەسەر‬ ‫ێ ئــەكــەم هێشتا‬ ‫مــن حــەمــامــۆك ـ ‌‬ ‫لەسەرعەردی گوناح‬ ‫ێ دانەوێڵەى چاكە شك‬ ‫مشتە تۆو ‌‬ ‫نابەم كەچی‬ ‫دائیمەن هەڵگێڕو وەرگێڕی ئەكەم‬ ‫وەردی گوناح‬ ‫یاخود شاعیر (رەنجووری كەركوكی‬ ‫‪1750‬ــ‪ )1813‬دەڵێ‌‪:‬‬ ‫رەنجووری غەرقەن نەبەحر عوسیان‬ ‫داگــەی ئەمر تــۆش خــاس كــەردەن‬ ‫نسیان‬ ‫جە خاسی موفلس جە عسیان داران‬ ‫بیەن وەسەرژان رۆی رۆژگاران‬ ‫ئەوەندە بەد فعلیش جەحەد ویەردەن‬ ‫یا هائیلتجایش وەخاسان بەردەن‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬أألب سهيل قاشا‪ .‬تأريخ الفكر فى العراق‬ ‫القديم‪ .‬دار التنوير (‪ )2010‬بريوت‪ .‬ص (‪.)95‬‬ ‫‪ .2‬ألكسندر هايدل‪ .‬سفر التكوين البابلي‪.‬‬ ‫ترمجة‪ :‬سعيد الغامني‪ .‬منشورات دار اجلمل‬ ‫(‪ )2007‬ص (‪.)14‬‬ ‫‪ .3‬الدكتور أمحد سوسه‪ .‬العرب واليهود يف‬ ‫التاريخ‪ .‬دارالعربي دمشق (‪ )1973‬ص (‪.)328‬‬ ‫‪ .4‬ألكسندر هايدل‪ .‬سفر التكوين البابلي‪ ...‬ص‬ ‫(‪.)34‬‬ ‫‪ .5‬األب سهيل قاشا‪ .‬تأريخ الفكر فى العراق‬ ‫القديم‪ ...‬ص (‪.)97‬‬ ‫‪ .6‬فراس السواح‪ .‬مغامرة العقل األوىل‪ .‬الطبعة‬ ‫الثالثة عشرة‪ .‬دار عالء الدين‪ .‬دمشق (‪ )2002‬ص‬ ‫(‪.)74‬‬ ‫‪ .7‬األب سهيل قاشا‪ .‬تأريخ الفكر فى العراق‬ ‫القديم‪ ...‬ص (‪.)110‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ڕۆژی حەشر‬ ‫دەربارەى فۆتۆگرافی‬

‫جۆرجیۆ ئاگامبێن‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫چ كوالیتییەك وامان لێدەكات بەرەو‬ ‫ئەو فۆتۆگرافانە بچین‪ ،‬كە خۆشمان‬ ‫دەوێن؟ بە باوەڕی من ئەم كوالیتییە‪:‬‬ ‫بۆ من‪ ،‬فۆتۆگرافی بە ڕێگایەك وێنەى‬ ‫دوایین بڕیاردان دەكێشێت؛ فۆتۆگرافی‬ ‫بەو جۆرە وێنای جیهان دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لە ڕۆژی دوایــیــدا‪ ،‬لە ڕۆژی حەشردا‪،‬‬ ‫دەردەكەوێت‪ .‬بێگومان‪ ،‬پرسی بابەتەكە‬ ‫ئەمە نییە‪ .‬نامەوێت بڵێم ئەو فۆتۆیانەى‬ ‫مــن خۆشمدەوێن‪ ،‬فۆتۆگەلێكن‪ ،‬كە‬ ‫وێــنــای شتی گــرنــگ‪ ،‬تــرســنــاك یان‬ ‫تەنانەت تراژیدیانە دەكــەنــەوە‪ .‬فۆتۆ‬ ‫دەتــوانــێــت هــەر ڕووخــســارێــك‪ ،‬هەر‬ ‫ئوبێكتێك‪ ،‬یان هەر ڕووداوێــك نیشان‬ ‫بدات‪ .‬ئەمە كاری چەند فۆتۆگرافەرێكی‬ ‫وەك ماریۆ دۆنــدرۆ و ڕۆبــەرت كاپایە‪،‬‬ ‫رۆژنــامــەنــووســە چــاالكــەكــان كــار بەو‬ ‫شتە دەكەن‪ ،‬كە دەكرێت پێیبگوترێت‬ ‫‪( photographic flanerie‬واتا‬ ‫گەڕانێكی فۆتۆگرافیانە)‪ :‬پیاسەكردنێكی‬ ‫بــێ ئامانج و گرتنی وێــنــەى هەموو‬ ‫شتێك‪ ،‬كە ڕوودەدات‪ .‬بەاڵم «هەموو‬ ‫شتێك‪ ،‬كە ڕوودەدات» – ڕووخساری‬ ‫دوو ژن كاتێك ســواری پاسكیل دەبن‬ ‫لە سكۆتالند‪ ،‬جامخانەى دووكانێك لە‬ ‫پاریس‪ ،‬داوای لێدەكرێت تاوەكو لە ڕۆژی‬ ‫حەشردا ئامادە بێت‪.‬‬ ‫نموونەیەك هەیە‪ ،‬بە ڕوونــی ئەوە‬

‫ژیانێك‪ ،‬ئەنجام دەدرێت‪ :‬دەقاودەق هەر‬ ‫ئەم شەخسە و نە هیچ شەخسێكی دیكە‪،‬‬ ‫و فریشتەى ڕۆژی لێپرسینەوە یان حەشر‬ ‫– كە هەمان فریشتەى فۆتۆگرافییە‬ ‫– لە كاتی ئەم ژیانەدا‪ ،‬ئەم شەخسە‬ ‫هەڵبژێردراوەدا‪ ،‬نەمرانە دروستكراوە؟‬ ‫لەكاتی گرتنی كۆنترین و باوترین‬ ‫ژێستەكاندا‪ ،‬ژێستێك لەكاتی ڕووناكیی‬ ‫خستنەسەر پێاڵوەكان‪ .‬لەو ساتە بەرز‬ ‫و بــااڵیــەدا‪ ،‬مــرۆڤ‪ ،‬هەر مرۆڤێك‪ ،‬بۆ‬ ‫هەمیشە بە بێ بەهاترین و ڕۆژانەییترین‬ ‫ژێستی خۆى دەسپێردرێت‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەمە‪ ،‬بە كۆمەكی لێنزی فۆتۆگرافییەوە‪،‬‬ ‫ئــەم ژێستە ئێستا كێش و قورسایی‬ ‫ژیانێكی كۆمپلێت وەردەگرێت؛ ئەم ساتە‬ ‫بێ بەهایە یان تەنانەت ئەحمەقانەیە‪،‬‬ ‫مانای بوونێكی تــەواو لەخۆیدا كۆ و‬ ‫كورت دەكاتەوە‪.‬‬ ‫پێموایە پەیوەندییەكی كۆتایی لەنێوان‬ ‫ژێست و فۆتۆگرافیدا هەیە‪ .‬دەسەاڵتی‬ ‫ژێست بۆ بانگهێشتكردن و كۆكردنەوەى‬ ‫تەواوی شوێن و پلەى فریشتەكان‪ ،‬لە‬ ‫لێنزی فۆتۆگرافیدا هەیە‪ ،‬و شوێن‪ ،‬و‬ ‫شوێنی گونجاویشی‪ ،‬لە فۆتۆگرافیدا‬ ‫بــەدەســت دەهێنێت‪ .‬واڵــتــەر بنیامین‬ ‫جــارێــك نووسیوویەتی جولین گرین‬ ‫بە ژێستێكی خــاوەن چــارەنــووســەوە‪،‬‬ ‫شەخسییەتەكانی خۆى پیشان دەدات؛‬ ‫ئەو شەخسییەتەكان لە بێچارەیی و‬ ‫ناچارەسەركردنی ئەودیوێكی دۆزەخیدا‬ ‫دادەنێت‪ .‬پێموایە ئەم دۆزەخە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫دۆزەخێكی نامەسیحییە‪ .‬لە هادێس‪،‬‬ ‫جیهانی یۆنانیی م ــردووان ــدا‪ ،‬ڕۆحــی‬ ‫مـــردووان هەمان ژێست بەشێوەیەكی‬ ‫ناكۆتا دووبــارە دەكــەنــەوە‪ :‬ئیكسیۆن‬ ‫خولگەى باڵداری چراكەی بەكاردەهێنێت؛‬ ‫پەنجا كچی دانائۆس بەبێهوودە دەكوژن‬

‫مرۆڤ‪ ،‬هەر مرۆڤێك‪ ،‬بۆ هەمیشە بە بێ بەهاترین‬ ‫و ڕۆژانەییترین ژێستی خۆى دەسپێردرێت‬ ‫دەخــاتــەڕوو‪ ،‬كە چــۆن ئــەم شتە هەر‬ ‫لە ســەرەتــای دەستپێكردنی مێژووی‬ ‫فۆتۆگرافیدا زۆر ڕاست بــووە‪ .‬فۆتۆی‬ ‫«جــادەى تێمپل» (‪Boulevard‬‬ ‫‪ ،) du Temple‬كە بە شێوازی‬ ‫«فۆتۆگرافی جیوەیی» گیراوە‪ ،‬زۆر‬ ‫بەناووبانگ و ناسراوە؛ ئەمە بە یەكەمین‬ ‫وێنە سەیر دەكرێت‪ ،‬كە تێیدا سیما‬ ‫(فیگور)ی ئینسانی دەردەكەوێت‪ .‬ئەو‬ ‫پالتەى كاری زیوەكەى لەسەر كراوە‪ ،‬كە‬ ‫فۆتۆكەی لەسەر كێشراوە‪ ،‬وێنەى جادەى‬ ‫تێمپل نیشان دەدات؛ داگر ئەم فۆتۆیە‬ ‫لە پەنجەرەى ستۆدیۆكەیەوە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫قەرەباڵغیی شەقام لە ڕۆژی ڕوونــاك‬ ‫و بەنیوەڕۆ‪ ،‬گرتووە‪ .‬جادە دەبێت پڕ‬ ‫بێت لە قەرەباڵغی و دانیشتووان‪ ،‬پڕ لە‬ ‫گالیسكەكان‪ ،‬بەمەشەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەى‬ ‫كامێراكانی ئەو سەردەمە بۆ ڕووناكی‬ ‫پێویستییان بە كاتێكی زۆر زۆر هەبوو‪،‬‬ ‫هیچ شتێك لەم جەماوەرە پڕ لەجوڵەیە‬ ‫نابینرێت‪ .‬واتــا هیچ شتێك جگە لە‬ ‫وێنەى سێبەرئاسای ڕەشی چكۆلە لە‬ ‫پیادەڕەویدا‪ ،‬گۆشەى چەپی خوارەوەى‬ ‫وێنەكە‪ :‬پیاوێك لــەوێ وەســتــاوە تا‬ ‫پێاڵوەكانی بۆیاخ بكاتەوە‪ ،‬و ماوەیەكی‬ ‫زۆر بــێ جوڵە وەســتــاوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫پێكانی كەمێك بــەرز كــردووەتــەوە و‬ ‫لەسەر چوارپێی بۆیاغەكە یان پۆڵیشەكە‬ ‫داناوە‪.‬‬ ‫من هەرگیز لەوە باشتر نەمدەتوانی‬ ‫وێنەیەك بۆ دووایین بڕیار یان ڕۆژی‬ ‫حەشر دابتاشم‪ .‬قەرەباڵغیی مرۆڤەكان –‬ ‫لەڕأستیدا‪ ،‬قەرەباڵغیی تەواو و سەرتاپای‬ ‫مرۆڤایەتی – لەم فۆتۆیەدا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناتوانرێت ببینرێت‪ ،‬چونكە بڕیاردان یان‬ ‫حوكم دەربارەى تاقە شەخسێك‪ ،‬تاقە‬

‫تاكو بە بێژنگ یان هێڵەگ ئاو ببەن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمە تاوانی ئەوان نییە؛ سێبەری‬ ‫مــــردووان لــە هــادێــس ناشێت لەگەڵ‬ ‫دۆزەخییەكاندا بەیەكسان سەیر بكرێن‪.‬‬ ‫لــێــرەدا‪ ،‬دووبــارەكــردنــەوەى ئەبەدی‪،‬‬ ‫ڕەمــزی ‪apokatastasis‬ێــــك یان‬ ‫ڕزگــاری هەمووانە‪ ،‬دووبارەكردنەوە و‬ ‫نوێكردنەوەی ناكۆتایی بوونێك‪.‬‬ ‫فۆتۆگرافەرێك باش دەزانێت چۆن‬ ‫جــەوهــەری ئیسكاتۆلۆژیانەى ژێست‬ ‫ب ــەدەس ــت بهێنێت – بـــەاڵم بەبێ‬ ‫كــورتــكــردنــەوە یــان البــردنــی شتێك‬ ‫لــە مێژووێتیی یــان سینگوالریتەى‬ ‫ڕووداوێكی فۆتۆگرافیكراو‪ .‬ئێستا بیر‬ ‫لە نامەگۆڕینەوەكانی دیندرۆ و كاپا لە‬ ‫سەردەمی جەنگ‪ ،‬یان بیر لە فۆتۆی‬ ‫بەرلینی خۆرهەاڵتی گیراوی سەقفی‬ ‫ڕایشتاگی ئەڵمانیا‪ ،‬ڕۆژێ ــك بــەر لە‬ ‫كەوتنی دیواری بەرلین‪ ،‬دەكەمەوە‪ .‬یان‬ ‫بیر لە فۆتۆیەكی (ی بەڕاستی ناسراو)‬ ‫دەكەمەوە كە دیندرۆ بۆ ڕۆماننووسانی‬ ‫نوێ گرتوونی‪ :‬ناتالی ساروت‪ ،‬ساموئێل‬ ‫بێكێت‪ ،‬كالو سیمۆن‪ ،‬ئاالن ڕۆب گرێ‬ ‫– لــەبــەردەم نووسینگەى دەزگـــای‬ ‫باڵوكردنەوەى مینویی لە ساڵی ‪1959‬دا‪.‬‬ ‫كۆى ئەم فۆتۆیانە بریتین لە ناوەرۆكێكی‬ ‫هەڵەهەڵنەگری مێژوویی‪ ،‬مێژووێكی‬ ‫ئینكار نەكراو‪ ،‬و لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬لەژێر‬ ‫سێبەری دەسەاڵتی تایبەتی ژێستدا‪ ،‬ئەم‬ ‫ناوەرۆكە ئێستا ئاماژە بە زەمەنێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬زەمەنێكی واقیعیتر و ڕاشكاوتری‬ ‫زەمەنی كرۆنۆلۆژیانە دەكات‪.‬‬ ‫بەاڵم سوچێكی دیكەى فۆتۆكانیش‬ ‫هەن كە من حەزدەكەم و ناچارم باسیان‬ ‫بكەم‪ .‬ئەمە پەیوەندیی بە لەناكاو یان‬ ‫نائاساییەكی یەكالییكراوەوە هەیە‪ :‬بابەتی‬

‫پیشاندراوی نێو فۆتۆ‪ ،‬شتێكمان لێداوا‬ ‫دەكات‪ .‬چەمكی لەناكاو یان نائاسایی‬ ‫(‪ )exigency‬زۆر زۆر گرنگە و نابێت‬ ‫بەهەڵە تێكەڵ بە زەروورەتی واقیعی یان‬ ‫فاكت بكرێـت‪ .‬تەنانەت ئەگەر شەخسی‬ ‫بەفۆتۆگرافیكراوی ئەمڕۆ تەواو فەرامۆش‬ ‫كرابێت‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ناویشی هەمیشە‬ ‫لە یادەوەریی مرۆڤدا پاك كرابێتەوە –‬ ‫یان‪ ،‬لەڕاستیدا‪ ،‬دەقاودەق بەم هۆیەوە‬ ‫– ئەوسا ئەو شەخسە و ئەو ڕووخسارە‬ ‫داوای ناوی خۆیان دەكەن؛ ئەوان داوامان‬ ‫لێدەكەن فەرامۆش نەكرێن‪.‬‬ ‫بێگومان بنیامین شتێكی وەهای لە‬ ‫زەیندا بووە‪ ،‬ئەوسا‪ ،‬كە لە ئاماژەكردن‬ ‫بە فۆتۆكانی دەیڤد ئۆكتاڤیۆس هیڵ‪،‬‬ ‫دەنووسێت وێنەى ژنی ماسی فرۆشی‬ ‫نائاسایی‪ ،‬داوایــەك بەرز دەكاتەوە بۆ‬ ‫[زانینی] ئەو ژنەى ڕۆژگارێك زیندوو‬ ‫بـــووە‪ .‬لــەوانــەیــە بــەو هــۆیــەوە ئــەوان‬ ‫نەیاندەتوانی ئەم بانگە بێ دەنگە‪ ،‬كە‬ ‫بینەرانی یەكەم فۆتۆ جیوەییان دەبێت‬

‫وەاڵم بدەنەوە‪ - ،‬ئەوان هەستیان دەكرد‬ ‫ئەو تاكانەى وێنەیان گیراوە‪ ،‬تەماشایان‬ ‫دەكەن‪( .‬لە ژوورێكدا كە من كاری تێدا‬ ‫دەكەم‪ ،‬لەسەر قەنەفەى تەنیشت مێزی‬ ‫كارەكەم‪ ،‬فۆتۆیەك هەیە – لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫فۆتۆیەكی بــەڕادەیــەك ناسراو – كە‬ ‫ڕووخساری كچێكی الوی بەڕازیلی پیشان‬ ‫دەدات‪ ،‬كە پێدەچێت بە توندوتیژی و‬ ‫هێزێكەوە لە من دەڕوانێت‪ .‬یەقینێكی‬ ‫تــەواوم هەیە و دەزانــم ئەو بڕیاردەر و‬ ‫حاكمی منە‪ ،‬و ئــەمــڕۆ‪ ،‬وەك ڕۆژی‬ ‫حەشر)‪.‬‬ ‫دیــنــدرۆ جــارێــك تێبینییەكان و‬ ‫گــومــانــەكــانــی خــۆى دەربـــــارەى دوو‬ ‫فۆتۆگرافی دەربڕی‪ ،‬كە بووبوونە جێگای‬ ‫ستایشی ئەو‪ :‬هێنری كارتیە‪-‬بریسۆن و‬ ‫سباستیڤ سالگادۆ‪ .‬لە یەكەمیاندا ئەو‬ ‫ڕەگەزێكی زیادەی لەسەر پێكهاتەبەندیی‬ ‫ئــەنــدازەیــی دەبینی؛ لــە دووەمــیــانــدا‬ ‫ڕەگەزێكی زیــادەى لەسەر تەواوێتیی‬ ‫ئێستاتیكایی بەدیدەكرد‪ .‬ئەو هەردووكیان‬ ‫لە بەرانبەر بە وێنەى خۆى بۆ ڕووخساری‬ ‫ئینسان‪ ،‬وەك چیرۆكێك كە دەبێت‬ ‫بگوترێت یان جوگرافیایەك كە دەبێت‬ ‫بپشكنرێت‪ ،‬دادەنــێــت‪ .‬منیش هەمان‬ ‫هەستم هەیە‪ :‬نائاسایی یان لەناكاوی‬ ‫فۆتۆگرافییانە كە بانگمان دەكات هیچ‬ ‫دەركەوتەیەكی ئێستێتیكییانەى نییە‪،‬‬

‫ئەم لەناكاوە جۆرێك داواكاریی ڕزگارییە‪.‬‬ ‫فۆتۆ هەمیشە زیــاتــر لــە وێنەیەكە‪:‬‬ ‫مەیدانی درزێكە‪ ،‬درزێكی بااڵی نێوان‬ ‫شــتــی هــەســتــەكــی و شــتــی عەقڵی‪،‬‬ ‫نێوان نوسخەى كۆپی و واقیع‪ ،‬نێوان‬ ‫یادەوەرییەك و ئومێدێك‪.‬‬ ‫تیۆلۆگە مەسیحییەكان دەربــارەى‬ ‫هەستانەوەى جەستەیی یان گۆشت و‬ ‫خوێن‪ ،‬جارەهای جار لەخۆیان پرسیوە كە‬ ‫ئایا جەستەى مرۆڤ بەو جۆرەى لە ساتی‬ ‫مەرگدا بووە (بۆ نموونە‪ ،‬پیر و شەكەت‪،‬‬ ‫بە سەرێكی كەچەڵەوە‪ ،‬یان لەوانەیە‬ ‫بەبێ قاچێك) لە گۆڕ هەڵدەستێتەوە‬ ‫یــان لــە لوتكەی گەنجێتیدا‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ئەوان هەرگیز نەیانتوانیوە بەوەاڵمێكی‬ ‫موقنیع و ڕازیكەر بگەن‪ .‬ئۆریجین ئەم‬ ‫باس و خواسە ناكۆتایانە بەم جۆرە‬ ‫دەخاتەڕوو كە لە قیامەتدا فۆرم یان‬ ‫ئایدیا جەستەیە و نەخودی جەستە كە‬ ‫لە گۆڕ هەڵدەستێتەوە‪ .‬فۆتۆگرافی‪ ،‬بەم‬ ‫مانایە‪ ،‬لەئاستی پێشبینییكردنەكەیدا‪،‬‬ ‫جەستەیەكی شكۆمەندە‪.‬‬ ‫وازانـــــراوە كــە پــروســت وەســواســی‬ ‫كۆكردنەوەى فۆتۆی هەبوو و گەلێك‬ ‫وەرزی دوور و درێــژی دەپێوان تاكو‬ ‫فۆتۆی ئەو كەسانە بەدەست بهێنێت‬ ‫كە خۆشیدەویستن و ستایشی دەكردن‪.‬‬ ‫لە وەاڵمی داواكارییە زۆرەكانی ئەو بۆ‬

‫هەبوونی پۆرترێتی یەكێك لەو كوڕانەى‬ ‫ئەو لە بیست و دووساڵیدا دووچــاری‬ ‫خۆشەویستی ئەو هاتبوو‪ ،‬ئێدگار ئوبەر‪،‬‬ ‫سەرەنجام یەكێك لە پۆرترێتەكانی خۆى‬ ‫بۆ ئەو نارد‪ .‬ئوبەر لە پشتی فۆتۆكەدا‬ ‫(ئەویش بە زمانی ئینگلیزی)‪ ،‬بە شێوەی‬ ‫پێشكەشنامە‪ ،‬وای نووسیبوو‪ :‬سەیری‬ ‫ڕووخساری من بكە؛ ناوی من «دەرفەتی‬ ‫لەدەستچوو»ـە؛ «نە چیتر»‪« ،‬زۆر‬ ‫دوور»‪« ،‬بــە درود»‪ ،‬بانگی منیش‬ ‫دەكەن‪ .‬بێگومان پێشكەشنامەیەكی پڕ‬ ‫لە بانگەشەیە بەاڵم بەتەواوی لەناكاوییەك‬ ‫دەردەبڕێت كە ڕۆح بە هەموو فۆتۆیەك‬ ‫دەبەخشێت و بە واقیعێك دەگــات كە‬ ‫هەمیشە لەئانی لەدەستچووندایە تاكو‬ ‫ئەو واقیعە جارێكی دیكە بڕەخسێنێتەوە‪.‬‬ ‫فۆتۆگرافی داوامان لێدەكات تەواوی‬ ‫ئەم پرۆسەیەمان لەیاد بێت‪ ،‬و فۆتۆكان‬ ‫شایەتیی لەسەر تەواوی ئەم ناوە بزرانە‬ ‫دەدەن‪ ،‬وەك بەشێكی «كتێبی ژیان»‬ ‫كە فریشتەى نوێی ئاخیرزەمان – یان‬ ‫هــەمــان فریشتەى فۆتۆگرافی – لە‬ ‫كۆتایی تەواوی ڕۆژەكاندا‪ ،‬واتا‪ ،‬هەموو‬ ‫ڕۆژێك‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا هەڵیدەگرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەی وەرگێڕان‬ ‫بـــــەشـــــی دووەمــــــــــــــی كـــتـــێـــبـــی‪:‬‬ ‫«لەموقەدەسداماڵینەكان»‬

‫نائاسایی یان لەناكاوی فۆتۆگرافییانە كە بانگمان دەكات هیچ‬ ‫دەركەوتەیەكی ئێستێتیكییانەى نییە‪ ،‬ئەم لەناكاوە جۆرێك داواكاریی‬ ‫ڕزگارییە‪ .‬فۆتۆ هەمیشە زیاتر لە وێنەیەكە‪ :‬مەیدانی درزێكە‪ ،‬درزێكی‬ ‫بااڵی نێوان شتی هەستەكی و شتی عەقڵی‪ ،‬نێوان نوسخەى كۆپی و‬ ‫واقیع‪ ،‬نێوان یادەوەرییەك و ئومێدێك‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫«گه‌مه‌ و يارى» له‌ ڕوانگه‌ى ده‌روونشيكارييه‌وه‬ ‫يونس يونسيان‬ ‫و‪ :‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫ده‌توانين شوێنپێ و شوێنه‌وارى‬ ‫گه‌مه‌كانى منااڵن ل ‌ه هه‌ندێك جێى‬ ‫ژيانى كه‌سه‌كاندا بدۆزينه‌و‌ه و ديو‌ه‬ ‫شاراوه‌كانى ئه‌م گه‌مه‌ي ‌ه بپشكنين‪.‬‬ ‫قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى مناڵ‪ ،‬پڕ‌ه‬ ‫له‌و ئۆبێكت و شتانه‌ى ك ‌ه له‌اليه‌ن‬ ‫مناڵه‌و‌ه وه‌ك ماقڵ ‌ه و كه‌ره‌سته‌ى‬ ‫يارى به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬ئۆبێكتى هه‌ر‌ه‬ ‫سه‌ره‌تايى و يه‌كه‌مين شت ك ‌ه مناڵ‬ ‫وه‌ك گه‌م ‌ه و يارى به‌كارى ده‌هێنێت‬ ‫و [سه‌يرى ده‌كات] بريتيي ‌ه ل ‌ه دايك‪.‬‬ ‫مــنــاڵ‪ ،‬دايـــك ده‌كــات ـه‌ ده‌ســمــايـ ‌ه و‬ ‫ده‌سكه‌الى يارى‪ .‬بێگومان و به‌پێى‬ ‫موشاهه‌ده‌‪ ،‬هه‌ركه‌سێك ده‌توانێت‬ ‫بڵێت گه‌م ‌ه بــۆ مناڵ چێژى خۆى‬ ‫ه ـه‌ي ـ ‌ه و ئـــه‌و‌ه پره‌نسيپى چێژى‬ ‫ده‌روونشيكارانه‌ي ‌ه ك ‌ه مناڵ به‌ره‌و گه‌م ‌ه‬ ‫هان ده‌دات‪ .‬گه‌م ‌ه الى منااڵن‪ ،‬خاوه‌نى‬ ‫چه‌ند چين و پێچێكى جياجياي ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌ده‌ستهێنانى تواناكانى مناڵيدا‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه گه‌ڕ‪ .‬له‌م نێوانه‌دا ده‌توانين‬ ‫ئاماژ‌ه بۆ توانا زمانى و كه‌المييه‌كان‬ ‫بكه‌ين كه‌ مناڵ له‌گه‌ڵ جۆرێك گه‌مه‌دا‬ ‫ده‌بێت ‌ه هاوڕێيان‪ .‬گه‌مه‌‪ ،‬به‌ديهێنه‌رى‬ ‫ئ ـه‌و شته‌ي ‌ه ك ‌ه فرۆيد پێى ده‌ڵێت‬ ‫(چێژى كــاركــردى)‪ ،‬چێژێك ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانى خۆبه‌خۆ و بێ ئامانجى‬ ‫ئه‌وشتانه‌و‌ه سـه‌رچــاو‌ه ده‌گرێت ك ‌ه‬ ‫مناڵه‌كانمان يارييان پێده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫توانا و پۆتانشێڵه‌ مرۆيي ‌ه بۆ گه‌مه‌‪،‬‬ ‫به‌بێ هيچ ده‌مامك و بريق و باقێك ل ‌ه‬ ‫مناڵدا خۆى ده‌رده‌خات‪ .‬بۆي ‌ه ده‌توانين‬ ‫بڵێين م ــرۆڤ خــاوه‌نــى توانايه‌كى‬ ‫خۆبه‌خۆ و بێ ئامانج ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫گه‌مه‌‪ .‬گه‌م ‌ه ئه‌و ڕه‌گه‌زه‌ي ‌ه ك ‌ه مناڵ‬ ‫بــه‌ره‌و خــۆى ڕاده‌كێشێت و ل ‌ه هه‌ر‬ ‫ئاستێكدا ده‌رگيرى بووبێت‪ ،‬ديسان‬ ‫هه‌ر چێژى بۆ به‌دى ده‌هێنێت‌‪.‬‬ ‫ده‌گـــه‌ڕێـــيـــنـــه‌وه‌ بـــۆ ســـه‌ره‌تـــاى‬ ‫باسه‌كه‌‪ :‬دايــك ل ‌ه نه‌زمى ڕه‌مزيى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تيدا ناتوانێت ڕۆڵ و كاركردى‬ ‫خــۆى وه‌ك وه‌سيله‌ى گه‌مه‌ى مناڵ‬ ‫بپارێزێت‪ .‬مناڵ ل ‌ه زنجيره‌ى پرۆس ‌ه‬ ‫تراومايى و شۆكهێنه‌ره‌كانى خۆيدا‪،‬‬ ‫يه‌كه‌مين ئه‌زموونى خــۆى ده‌ره ـه‌ق‬ ‫ب ‌ه جيابوونه‌وه‌ى دايكى ده‌چێژێت و‬ ‫فێرى ئه‌و‌ه ده‌بێت ك ‌ه دايك ناتوانێت‬ ‫هاوگه‌مه‌يه‌كى گونجاو بێت بۆ گه‌م ‌ه‬ ‫و خـه‌يــااڵتـه‌كــانــى مــنــاڵ‪ .‬پــرۆسـه‌ى‬ ‫جــيــابــوون ـه‌وه‌ى مناڵ ل ـ ‌ه جه‌سته‌ى‬

‫دايكه‌وه‌ ده‌ستى پێكردووه‌‪.‬‬ ‫ئــيــدى مــنــاڵ يــاريــي ـه‌ك ـه‌ى خــۆى‬ ‫بـه‌هــۆى وه‌سيله‌كانى ياريكردنه‌و‌ه‬ ‫ده‌ست پێده‌كات و‪ ،‬تۆپ يه‌كێك ‌ه له‌م‬ ‫وه‌سيالن ‌ه ك ‌ه له‌نێوان ئه‌وه‌كانيتردا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئاشناترين و سيمبوڵيترين که‌رەسته‌ى‬ ‫گه‌مه‌ى منااڵن داده‌نرێت‪ .‬ياريكردنى‬ ‫مناڵ ب ‌ه تۆپ‪ ،‬هه‌ڵگرى تايبه‌تمه‌ندى‬ ‫و ده‌رك ـه‌وت ـه‌ى تايبه‌ت ‌ه ك ‌ه ل ـه‌ڕووى‬ ‫ده‌روونشيكارييه‌و‌ه گرنگييه‌كى زۆريان‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬بێگومان ياريكردن ب ‌ه تۆپ‪،‬‬ ‫به‌ديهێنه‌رى چێژه‌‪ ،‬به‌اڵم گه‌ر له‌م ياريي ‌ه‬ ‫ورد بينه‌و‌ه ئه‌وا جۆرێك ل ‌ه (ناچار ب ‌ه‬ ‫دووباره‌كردنه‌وه‌‌) و دوژمنايه‌تى ده‌رهه‌ق‬ ‫ب ‌ه تۆپه‌ك ‌ه ل ‌ه ڕووخسارى مناڵه‌كه‌دا‬ ‫ده‌بينين‪ .‬ناچار ب ‌ه دووباره‌كردنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چاالكيي ‌ه سه‌ره‌تاييه‌كانى ژيانى زه‌ينى‬ ‫و ده‌روونيى مناڵيدا ڕووده‌دات و له‌ناو‬ ‫چاره‌سه‌ر‌ه ده‌روونشيكارييه‌كانيشدا‬ ‫بـــه‌دى ده‌ك ــرێ ــت‪ .‬ئـــه‌و‌ه نــاچــار ب ‌ه‬ ‫دووباره‌كردنه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ژيانى هه‌ندێك‬ ‫كه‌سدا وه‌ك مۆدێل و سه‌رمه‌شقێكى‬ ‫لێهاتوو‌ه و له‌ديدى ئه‌وانه‌و‌ه حزوور و‬ ‫هه‌بوونى هێزێكى شه‌يتانى ده‌بێت ‌ه هۆى‬ ‫ئه‌م دووباره‌بوونه‌وه‌يه‌‪ .‬مناڵ‪ ،‬تۆپه‌كه‌ى‬

‫بيرخه‌ره‌وه‌ى ئه‌زموونى جيابوونه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫ل ‌ه دايك و سه‌رقاڵبوون ‌ه ب ‌ه بوونه‌وه‌رێكى‬ ‫بێگيانه‌وه‌‪ .‬بوونه‌وه‌رێك ك ‌ه سه‌ره‌ڕاى‬ ‫هه‌موو زه‌رب ‌ه و فشار و له‌قه‌كانى مناڵ‌‪،‬‬ ‫هێشتاش هه‌ر شكڵ و شێو‌ه خڕه‌كه‌ى‬ ‫خۆى ده‌پارێزێت‪ .‬بوونه‌وه‌رێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌كورتييه‌كه‌ى‪ ،‬تاس ‌ه و ته‌ماعى مناڵ‬ ‫دێنێته‌ ده‌نگ‪.‬‬ ‫مناڵ ناچار‌ه ئه‌م ئه‌زموون ‌ه تراومايي ‌ه‬ ‫دووبــــار‌ه بــكــات ـه‌و‌ه تــاكــو بتوانێت‬ ‫به‌شدارييه‌كى چاالكانه‌ى تيادا هه‌بێت‬ ‫و‪ ،‬ل ـه‌گ ـه‌ڵ گــۆڕانــى ئــه‌م ئه‌زموون ‌ه‬ ‫ناخۆشه‌دا بۆ يارى‪ ،‬ده‌يكات ‌ه وه‌سيله‌ى‬ ‫چێژبينينى خۆى‪ .‬مناڵ ل ‌ه ساته‌وه‌ختى‬ ‫ته‌نياكه‌وتنيدا له‌گه‌ڵ تۆپ ‌ه چكۆله‌كه‌يدا‪،‬‬ ‫بوونه‌وه‌رێكى به‌سته‌زمان و بێگوناهه‌‪.‬‬ ‫ده‌رهـــه‌ق بـ ‌ه تــۆپـه‌كـه‌ى‪ ،‬هه‌ستێكى‬ ‫دوانــيــى تيايه‌‪ .‬ل ـه‌الي ـه‌ك ـه‌و‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫تۆپ ‌ه بچوكه‌كه‌يدا ته‌نياي ‌ه و ده‌بێت‬ ‫خۆشى بوێت و‪ ،‬له‌اليه‌كى تره‌و‌ه هه‌ر‬ ‫ئه‌م تۆپه‌ي ‌ه ك ‌ه مناڵه‌ى به‌سته‌زمانى‬ ‫ل ‌ه دايكى جياكردۆته‌و‌ه و ته‌نياى‬ ‫كردووه‌‪ .‬ئه‌و هه‌سته دوانه‌ييه‌‌ى مناڵ‬ ‫ده‌رهه‌ق ب ‌ه تۆپ‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى‬ ‫مناڵ به‌ قاچى تۆپه‌ك ‌ه ببات ‌ه دواو‌ه و‬

‫کەرە‌سته‌ى گه‌مه‌كردن‪ ،‬جێگره‌و ‌ه و جێنشينى‬ ‫دايك ‌ه و‪ ،‬پێده‌چێت په‌يوه‌نديى ساردوسڕى‬ ‫دايكان له‌گه‌ڵ که‌رەسته‌ى گه‌مه‌كردنى‬ ‫مناڵه‌كانياندا‪ ،‬پشتڕاستكه‌ره‌وه‌ى ئه‌م خاڵ ‌ه بێت‬ ‫دايك‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ به‌رامبه‌ر پره‌نسيپى‬ ‫چێژه‌و‌ه و لێره‌و‌ه به‌ئاسانى شتێكى‬ ‫مومكين نيه‌‪ .‬ڕێك ئا له‌م خاڵه‌داي ‌ه‬ ‫ك ‌ه نه‌زمى ڕه‌مــزى(يــان باشتر واي ‌ه‬ ‫بڵێين نه‌زمى ڕه‌مزيى پياوساالرانه‌)‬ ‫شتێك ده‌خات ‌ه به‌رده‌ستى مناڵ ك ‌ه‬ ‫ئه‌م پرۆسه‌ي ‌ه ئاسان بكات‪ ،‬به‌ڵێ! ئه‌و‬ ‫شته‌ش وه‌سيله‌ى گه‌مه‌كردن ‌ه ك ‌ه ئيدى‬ ‫پێويست ب ‌ه باسكردن ناكات‪ .‬وه‌سيله‌ى‬ ‫گه‌مه‌كردن‪ ،‬جێگره‌و‌ه و جێنشينى دايك ‌ه‬ ‫و‪ ،‬پێده‌چێت په‌يوه‌نديى ساردوسڕى‬ ‫دايكان له‌گه‌ڵ وه‌سيله‌ى گه‌مه‌كردنى‬ ‫مناڵه‌كانيان‪ ،‬پشتڕاستكه‌ره‌وه‌ى ئه‌م‬ ‫خاڵ ‌ه بێت‪ .‬به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬مناڵ ده‌بێت‬ ‫يارى بكات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م يارييه‌‪ ،‬تاز‌ه‬ ‫ئيدى ئاراسته‌يه‌كى ترى وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌م گـه‌مـه‌يـ ‌ه خــۆى ل ـ ‌ه ئـه‌زمــوونــى‬ ‫تراومايى و ده‌ره‌چێژى جيابوونه‌وه‌ى‬

‫خۆى ده‌كێشێت ب ‌ه زه‌ويدا‪ ،‬ده‌يگوشێت‬ ‫و لـه‌قـه‌ى پيا ده‌هــاوێــت‪ .‬پرۆسه‌ى‬ ‫ياريكردنى مناڵ ب ‌ه تــۆپ‪ ،‬هه‌ڵگرى‬ ‫ديوێكى دراماتيكيى توندوتيژانه‌ي ‌ه‬ ‫و‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه ڕۆح و كه‌سايه‌تى ب ‌ه‬ ‫تۆپه‌ك ‌ه ده‌به‌خشێت ك ‌ه هه‌نوك ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌رمه‌ى گه‌مه‌كه‌دا‪ ،‬كه‌وتۆت ‌ه به‌رده‌م‬ ‫توندوتيژيى مناڵه‌كه‌‪ .‬مناڵ‪ ،‬ياريكردنى‬ ‫خـــۆى بــه‌ تــۆپــه‌كــه‌‪ ،‬لــ ‌ه شــێــوه‌ى‬ ‫پرۆسه‌يه‌كى دووباره‌دا درێژه‌پێده‌دات‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ى گ ـه‌وره‌كــان ـه‌وه‌‪ ،‬مناڵ‬ ‫ل ‌ه دووبــاره‌كــردن ـه‌وه‌ى يــارى ماندوو‬ ‫نابێت و ئ ـه‌و‌ه دووباره‌بوونه‌وه‌كه‌ي ‌ه‬ ‫چێژ درووســت ده‌كــات‪ .‬بۆچى منااڵن‬ ‫ئه‌زموونى يارى دووبــاره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌؟‬ ‫ده‌بێت بڵێين پرۆسه‌ى دووباره‌بوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫شتێكى هاوشێوه‌ي ‌ه و سه‌رله‌نوێ‬ ‫دووباره‌ده‌بێته‌وه‌؛ ب ‌ه الى منااڵنه‌و‌ه تۆپ‬

‫كتێبى (ته‌وته‌م و تابۆ)دا‪ ،‬باس له‌و‌ه‬ ‫ده‌كات منااڵن هه‌لومه‌رجێكى ده‌روونيى‬ ‫هاوشێوه‌يان له‌گه‌ڵ وه‌حشى و هۆز‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاييه‌كاندا هه‌يه‌‪ .‬منااڵن‪ ،‬حه‌ز‬ ‫و ئــاره‌زووه‌كــانــى خۆيان ب ‌ه وه‌هــم و‬ ‫خه‌ياڵ پڕ ده‌كـه‌نـه‌و‌ه و يارييه‌كانى‬ ‫خۆيان دووبـــار‌ه ده‌ك ـه‌ن ـه‌و‌ه و وه‌ك‬ ‫هــۆز‌ه سه‌ره‌تاييه‌كان كيفايه‌ت ب ‌ه‬ ‫ته‌قليدييه‌و‌ه‬ ‫به‌رجه‌سته‌بوونێكى‬ ‫ده‌كــه‌ن‪ .‬الى مناڵ‪ ،‬ئـه‌و ئـــاره‌زوو و‬ ‫ئــيــراده‌يـه‌ى ك ‌ه وابه‌سته‌يه پێيه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵگرى به‌هايه‌كى بااڵيه‌‪.‬‬ ‫تۆپ ئامرازێك ‌ه ك ‌ه به‌هۆى نه‌زمى‬ ‫ڕه‌مـــزى و ب ـه‌بــێ له‌به‌رچاوگرتنى‬ ‫كه‌سايه‌تيى جــيــاوازى مــنــااڵن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شــێــوه‌يــه‌كــى يــه‌كــســان درووســــت‬ ‫ده‌كــرێــت‪ .‬تــۆپ‪ ،‬بـه‌هــاى شه‌خسيى‬ ‫يارييه‌كى منااڵنه‌ى كردۆت ‌ه فۆرمێكى‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى ‌و له‌م ڕووه‌و‌ه بيرخه‌ره‌وه‌ى‬ ‫«تــه‌وتــه‌مــيــزم»ـــه‌‪ .‬پێويست ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناسه‌كردنى ئه‌م وشه‌يه‌دا بڵێين‪،‬‬ ‫ت ـه‌وت ـه‌م بــۆ هــۆز‌ه سه‌ره‌تاييه‌كان‪،‬‬ ‫وه‌كــو باوباپيرێكى هاوبه‌ش واي ـ ‌ه و‬ ‫جۆرێك ‌ه لـ ‌ه پشتگوێخستنى ڕۆڵــى‬ ‫دايك وباوك ل ‌ه مناڵبوون و زاوزێدا‪.‬‬ ‫له‌ڕاستيدا ته‌وته‌ميزم‪ ،‬بريتيي ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌كۆمه‌اڵيه‌تيكردنى به‌ها شه‌خسييه‌كان‬ ‫و‪ ،‬پێويست ‌ه لــه‌م ڕووه‌و‌ه بڵێين‪:‬‬ ‫تۆپێكى خڕ و كشاو وه‌ك ته‌وته‌مێك‬ ‫واي ‌ه بۆ مناڵ ك ‌ه ل ‌ه به‌ها شه‌خسيي ‌ه‬ ‫دايــكــان ـه‌كــانــى جــيــا كـــردۆتـــه‌و‌ه و‬ ‫هێناويه‌تي ‌ه ناو نه‌زمى ڕه‌مزييه‌وه‌‪.‬‬ ‫گه‌مه‌ى مناڵ له‌گه‌ل تۆپێكى خڕ و‬ ‫كشاودا‪ ،‬بيرخه‌ره‌وه‌ى هه‌وڵى مناڵ ‌ه بۆ‬ ‫چوونه‌ناوه‌وه‌ى پانتايى زمان‪ .‬زمان و‬ ‫گه‌م ‌ه زمانييه‌كانيش‪ ،‬هه‌روه‌ك گه‌مه‌ى‬ ‫مناڵ له‌گه‌ڵ تۆپدا‪ ،‬تێكه‌ڵه‌يه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ڕق و خۆشه‌ويستى‪ .‬گه‌مه‌ى بێكۆتايى‬ ‫نيشانه‌كان و داله‌كان ل ‌ه زماندا‪ ،‬مناڵ‬ ‫ده‌بات ‌ه ناو پانتاييه‌كه‌و‌ه ك ‌ه تيايدا‬ ‫ئاره‌زوو ته‌نيا له‌ڕێگه‌ى پێچه‌ڵپێچه‌كانى‬ ‫زمانه‌و‌ه ده‌توانێت تێر ببێت‪ .‬مناڵ‪،‬‬ ‫بيه‌وێت و نه‌يه‌وێت‪ ،‬ئ ـه‌وا چۆته‌ناو‬ ‫گه‌مه‌كه‌و‌ه و ئێمه‌ش وه‌كو مناڵگه‌لێك‬ ‫پــاســيــڤــبــوونــى ئ ـه‌زمــوون ـه‌كــانــمــان‬ ‫ته‌نيا له‌ڕێگه‌ى دووبــاره‌كــردن ـه‌وه‌ى‬ ‫يارييه‌كانمانه‌و‌ه كــۆنــتــرۆڵ و ڕام‬ ‫ده‌كه‌ين؛ دووباره‌بوونه‌وه‌يه‌ك ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رتاپاى ژياندا خۆى ده‌رده‌خــات و‬ ‫ب ‌ه وته‌ى ژاك الكان‪ :‬ته‌عبير له‌و خاڵ ‌ه‬ ‫ده‌كات كه‌ يارييه‌ك ‌ه كه‌وتۆته‌ گه‌ڕ‪...‬‬

‫به‌ده‌ستى بيهێنێت ‌ه پێشه‌وه‌‪ .‬نازانێت‬ ‫چى ل ‌ه تۆپ ‌ه بچوكه‌كه‌ى بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌زانێت ك ‌ه هيچ چاره‌يه‌كى ني ‌ه جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه يارى‪ .‬مناڵ ل ‌ه ئه‌زموونى ياريكردن‬ ‫له‌گه‌ڵ تۆپدا‪ ،‬مه‌خلوقێكى پاسيڤ ‌ه‬ ‫و ته‌نيا به‌هۆى دووبــاره‌كــردن ـه‌وه‌ى‬ ‫ئ ـه‌م يارييه‌ و شــاره‌زابــوونــێــتــى ك ‌ه‬ ‫ده‌توانێت پاسيڤبوونى ئه‌م ئه‌زموون ‌ه‬ ‫نــاخــۆش ـ ‌ه بــه‌هــۆى ديناميكيه‌تى‬ ‫يارييه‌كه‌وه‌ كۆنترۆڵ بكات‪ .‬مناڵ له‌م‬ ‫دووبــاره‌بــوون ـه‌وه‌ي ـه‌دا‪ ،‬ل ‌ه پاسيڤى و‬ ‫ناچاالكيى ئه‌زموونه‌و‌ه ده‌په‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ ديناميكيه‌تى يارى و له‌م ڕووه‌و‌ه‬ ‫هـه‌ڵــســوكـه‌وتــى لــه‌گــه‌ڵ تــۆپ ـه‌ك ـه‌دا‬ ‫تێكه‌ڵه‌يه‌ك ‌ه ل ‌ه ڕق و خۆشه‌ويستى‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫تــۆپ بــۆ مــنــاڵ‪ ،‬هــه‌م پاك ‌ه و هه‌م‬ ‫‪http://film-hauntology.‬‬ ‫ناپاكيش‪ ،‬لێره‌شه‌و ‌ه په‌يوه‌نديى له‌گه‌ڵ ‪blogspot.com/2009/12/blog-‬‬ ‫هۆز‌ه سه‌ره‌تاييه‌كاندا هه‌يه‌‪ .‬فرۆيد ل ‌ه‬ ‫‪post.html‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫پێوەندیی هونەر و سۆفیزم‬ ‫سەنگەر قوباد‬ ‫سۆفیگەری بریتییە لە ڕوانینێكی قووڵی جەوهەری بۆ جیهان‪ .‬وەك دیاردە پتر لە‬ ‫ئایینەكاندا ڕەنگی داوەتەوە‪ ،‬بەاڵم بە تەنیا لە ڕێگەی ئایینەوە مرۆڤ بە كەسێكی سۆفی‬ ‫ێ ئایینیش بە سۆفی ببێت‪ ،‬چونكە سۆفیگەری پەیداكردنی‬ ‫ێ كەسێكی ب ‌‬ ‫نابێت‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫ێ سۆفیگەریی ئایینی وەهای وێنا‬ ‫پێوەندییەكی قووڵە لە نێوان مرۆڤ و خودی خۆی‪ .‬وەل ‌‬ ‫دەكات؛ پرۆسەكە یەكگرتنی مرۆڤە لەگەڵ خودا‪ ،‬خۆدابڕاندنە لە چێژی دونیایی و‪ ،‬بوون‬ ‫بە كەسێكی ڕۆحیی ڕەها‪ .‬ئەنجامیش هەوڵدانە بۆ كورتكردنەوە و نەهێشتنی مەوداكانی‬ ‫نێوان خود و خودا‪ ،‬تا تێكەڵبوون بە خودا و توانەوە لە ئەودا‪ .‬بەاڵم ئەم باسە هەوڵدانە‬ ‫بۆ دۆزینەوەی ڕایەڵەكانی نێوان هونەر و سۆفیزم‪ ،‬نەك شیكردنەوەی چەمكی سۆفیزم‪.‬‬ ‫ئەوەی پتر جێی مەبەستە‪ ،‬چەمكی جوانییە لە فەلسەفەی سۆفیزمدا‪ ،‬كە گەیشتنە‬ ‫بە جوانیی ڕاستەقینە و ڕەها‪ ،‬ئەویش توانەوەیە لە خود دا‪ .‬كەماڵی جوانی لە خودی‬ ‫مرۆڤدایە‪ ،‬بۆیە هونەرمەند و سۆفی دەیانەوێ‌؛ لە دونیای ماتریاڵ داببڕێن و تێكەڵ‬ ‫بە دونیا جوانەكەی خود ببن‪ ،‬تا لە جوانیی ناوەكی تێبگەن‪ .‬ئەوان عەقڵ (هەست)‬ ‫فەرامۆش دەكەن و‪ ،‬دڵ (نەست) بە مەڵبەندی زانین دەكەن‪ ،‬چونكە گەڕانی ئەوان لە‬ ‫دەرەوەی واقیعە‪ .‬كەوایە پتر پێویستیان بە نەستە وەك لە هەست‪ .‬ئەگەرچی عەقڵ‬ ‫ڕێنوێنیكارە بۆ گەیشتن بە دڵ‪ ،‬هەر عەقڵیشە دەبێتە ئامرازی دەربڕینی جوانییەكانی‬ ‫نەست‪.‬‬ ‫ێ دەخەن‪ ،‬چونكە پێیانوایە؛ عەقڵ توانای پەیپێبردنی‬ ‫سۆفییەكان عەقڵ پشتگو ‌‬ ‫جوانیی بااڵی نییە‪ .‬بۆیە غەزالی‪ ،‬دەڵێ‌‪« :‬تاقیكردنەوەی سۆفیگەری‪ ،‬مامەڵە لەگەڵ‬ ‫شتگەلێك دەكات كە عەقڵ توانای بەسەردا ناشكێت‪ ،‬بە تایبەتی عەقڵ توانای گەیشتن‬ ‫بە ناوەندی (دەركەوتن)ی نییە‪ ،‬واتا توانای پێوەندیكردنی بە جیهانی ماتریاڵییەوە‬ ‫نییە‪ ».‬بە گوێرەی ئەم لێكدانەوەیە بێت‪ ،‬نەست زانای شتەكانە‪ .‬بە واتایەكی تر؛ زانین‬ ‫بریتییە لە ڕوودانی شتەكان لە ئاوێنەی نەستدا‪ .‬بەم جۆرەیش ژیانی سۆفیگەری ژیانێكی‬ ‫ڕوانگەیی و پڕ تاسەی بێ‌ كۆتایییە‪.‬‬ ‫خۆشەویستی الی سۆفیزمەكان تاكە ڕێگەیە بۆ گەیشتن بە جوانی‪ ،‬جوانییەكی‬ ‫ێ و ماتریاڵی نییە‪ ،‬چونكە ئەو جوانییە لە جیهانێكەوە‬ ‫نمونەیی كە شوێن و كات نازان ‌‬ ‫ێ كە گەردوون نییە‪ .‬هەر ئەم هۆكارەیشە وای كردووە؛ هەست بە پێوەندیی نێوان‬ ‫د‌‬ ‫سۆفیزم و سیمبۆلیزم بكرێت‪ ،‬بە تایبەتی لە خاڵی گەڕانی هەردووكیان بە دوای ئەو‬ ‫دیوی شتەكان و دەربڕینی ئەو شتانەی هەستی نین‪ .‬بەاڵم لەبەر ئەوەی سۆفییەكان‬ ‫مرۆڤن و جگە لە ئامرازەكانی بینین و بیستن و گوتن‪ ،‬ئامرازێكی دی بۆ دەربڕین شك‬ ‫نابەن‪ ،‬بۆیە لە دەربڕینی شتە نەستییەكانیان پەنا بۆ ئامرازە هونەرییەكان دەبەن‪.‬‬ ‫ئەمەیش گەواهیدەرە؛ هونەر و سۆفیزم پێوەندییەكی پتەو نێوانیانی گرتووە و خاڵی‬ ‫ێ دەردێنن و‪ ،‬ئەو جیهانەی شتەكانی‬ ‫لێكچوونیان زۆرە‪ .‬چونكە ئەو جیهانەی شتەكانی ل ‌‬ ‫تێدا دەردەبڕن و‪ ،‬ئامرازەكانی دەربڕینیان‪ ،‬هاوشێوەیە‪.‬‬ ‫هونەر ئامرازێكی پلە یەكە بۆ دەربڕینی جوانیی خود‪ ،‬بۆیە سۆفییەكان لە ڕێگەی‬ ‫هونەرەوە ساتە ڕۆحی و وێنە جوانەكانی زەینی خۆیان دەردەبــڕن‪ .‬سۆفیگەرەكان‬ ‫دونیابینیی تایبەتی خودی خۆیان لە دەالقەی هونەرەوە پێشان دەدەن‪ .‬هەوڵەكانیشیان‬ ‫لە ئەنجامی برسێتییانەوەیە بۆ تەواوكردنی خۆیان و‪ ،‬پڕكردنەوەی ناتەواوییەكانی‬ ‫دەرەوەی خۆیان‪.‬‬ ‫بە ئامانجی گەیشتن بە دونیای ناوەكی‪ ،‬سۆفییەكان بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕ دەبن‪:‬‬ ‫گۆڕانێكی مەعنەوی لە خود دا‪ ،‬واتا لەنێوبردنی هەموو خواست و ئارەزوویەكی نەوسی و‬ ‫دونیایی‪ .‬ڕووتكردنەوەی عەقڵ‪ ،‬واتا دوورخستنەوەی عەقڵ و چەقبەستن لە بیركردنەوە‬ ‫لە خود‪ .‬بەتاڵكردنەوەی هێزەكانی عەقڵی هۆشدار‪ ،‬بە واتای لەنێوچوون لە لەنێوچووندا‪،‬‬ ‫كە ساتی خوردبوونەوەیە لە بوونی خود‪ .‬ئەنجامیش مانەوە لە خوددا‪.‬‬ ‫جوانیناسی ئەڵمانی (ڕیتچارد مولەر)‪ ،‬دەبێژێ‌‪« :‬هونەر ئەو چاالكییەیە ئاسەواری‬ ‫جوانی دەخاتەوە‪ ».‬دەروونشیكاری فەڕەنسی (هینری دوالكروا) یش‪ ،‬وای بۆ دەچێ‌؛‬ ‫ێ لە سوودگەرای و ژیانی‬ ‫ێ دەكات‪ ،‬كە مرۆڤ بتوان ‌‬ ‫هونەر تەنیا لەو ساتانەدا دەست پ ‌‬ ‫كردەیی دەربچێت‪ .‬تاوەكو خودی خۆی لە شارستانیەتی سوود و ویستی ژیان دەرباز‬ ‫ێ و‪ ،‬بە‬ ‫بكات‪ .‬لە سۆفیزم و هونەریش دا‪ ،‬مرۆڤ هەوڵ دەدات لە جیهانی گۆڕاو دەربچ ‌‬ ‫ێ و‪ ،‬ئەزموونی هونەری‬ ‫سنوورەكانی شوێن و كات بگات‪ ،‬تا بە خۆشییەكی ڕەها ئاشنا ب ‌‬ ‫و تەسەوفی و چێژی جوانی پەراوە بكات‪.‬‬ ‫جوانی الی بیرمەندی یۆنانی (ئەفاڵتۆن)‪ ،‬خۆشەویستیی دەروونە و‪ ،‬وای بۆ دەچێ‌‪:‬‬ ‫«كاتێك دەروون ڕێككەوتی جوانی دەكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ لێی نزیك دەبێتەوە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫خۆیدا بوونی هەیە و هاوشێوەی جوانیی دەروونیەتی‪ .‬بەاڵم كاتێك ڕێككەوتی ناشیرینی‬ ‫دەكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ لێی دوور دەكەوێتەوە‪ ،‬چونكە پێچەوانەی سروشتی خۆیەتی‪ ».‬ئەی‬ ‫ئاخۆ هونەرمەند چۆن پەی بە جوانیی نمونەیی دەبات و‪ ،‬سۆفیزمیش چۆن پەی بە‬ ‫ئاشكراكردنی خودا (خودی خۆی) دەبات؟‬ ‫ڕێچكە هونەری و سۆفیزمەكان بە كۆی گشتی لە چەمكە ڕۆحی و ڕەگەزە ڕووكەشییە‬ ‫هاوبەشەكاندا یەك دەگرن‪ .‬كار بۆ گەیشتن بە شێوەی جەوهەری (ناوەڕۆك) و‪ ،‬شێوەی‬ ‫ڕووكەشی ( دەرەوە) دەكەن‪ .‬ناوەڕۆك ڕاستییەكی میتافیزیكی و هەرمان و نمونەیییە و‬ ‫جەوهەر پێك دەهێنێت‪ .‬دەرەكیش الیەنە هەستییەكەیە كە سەر بە عەقڵە و چێژی جوانی‬ ‫و چێژی كاری هونەری بەرهەم دەهێنێت‪ .‬ئەزموونی سۆفیزمیش هەر هەمان شێوەیە و‪،‬‬ ‫ێ دەهێڵێت‪.‬‬ ‫ئاسەوارێكی هەستپێكراو لەسەر ئەدای پێكهاتە و ڕۆح ج ‌‬ ‫سۆفیزم و هونەر‪ ،‬دیاردەیەكی جوانییە و‪ ،‬پرۆسەیەكی تێكەڵە و‪ ،‬بابەتە دەروونی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و فەلسەفی و فیكری و ئایینی و ئەدەبی و هونەری‪-‬یەكان لە خۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫ڕەهەندە ڕۆحییەكانیش بڕبڕەی سەرەكین‪ ،‬بەاڵم پێویست بە ڕاهێنانی بەرجەستە دەكات‪.‬‬ ‫لە هونەر و سۆفیزم دا یەك شت ئامانجە‪ ،‬ئەویش جوانییە‪ ،‬جوانیی خود و‬ ‫دەرهاویشتەكانی لە جیهانی دەرەكیدا‪ .‬هاوكات پشتبەستن بە جوانیی گوتە و ئاواز و‬ ‫وێنە‪ .‬بەم پێیە جوانی زمانێكی هاوبەشە لە نێوان ئەندامانی خێزانی مرۆیی‪ ،‬كەوایە زمانی‬ ‫ێ پردی مرۆیی بێت‪.‬‬ ‫جوانی دەتوان ‌‬ ‫لێكچوونێكی زۆر لە نێوان هونەر و سۆفیزم دا هــەس‪ ،‬بــەوەی هەردووكیان بۆ‬ ‫بەرجەستەكردنی جوانی پشت بە عەقڵ و دڵ دەبەستن‪ ،‬هاوكات هەردووكیشیان بە‬ ‫دوای دروستكردنی چێژ و ویژدان و جوانییەوەن‪ .‬فەیلەسوفی ئەڵمانی (فریدریك هیگڵ)‪،‬‬ ‫لەبارەی كەسی لێهاتووەوە‪ ،‬دەڵێ‌‪« :‬ئەو كەسەیە توانایەكی گشتی لە دروستكردنی‬ ‫هونەردا هەیە‪ ،‬وزەیەكی پێویستیش بۆ پەراوەكردنی ئەو توانایە شك دەبات‪ .‬لێهاتووی‬ ‫ێ چۆن ئەندێشەی‬ ‫ڕاستەقینە ئەو كەسەیە تەكنیكی دەربڕینی هونەریی هەیە و‪ ،‬دەزان ‌‬ ‫ناوەوەی خۆی خاڵی بكاتەوە‪».‬‬ ‫هونەرمەند و سۆفیی ڕاستەقینە‪ ،‬هەمیشە ئەو شتە دەردەبڕن كە لە زهنیاندا تەراتێن‬ ‫دەكــات‪ .‬بابەتەكانی جوانیش لە كۆشی بوونی مرۆیییەوە دەردەپــەڕن و‪ ،‬خەڵك بە‬ ‫ئاستێكی مرۆییی بەرز دەگەیەنن‪ .‬لە ناخی مرۆڤدا ئامێرێك نییە ڕەهەند و ڕۆشنایی و‬ ‫تاریكی و هێڵ و ڕەنگ بپێوێت‪ ،‬كەچی مرۆڤ خاوەنی توانایەكە لە ناخی خۆیدا هەموو‬ ‫ئەو شتانە جیا دەكاتەوە و‪ ،‬لە جوانی و ناجوانی تێدەگات‪ .‬كەوایە جوانی شتێكی‬ ‫ناوەكییە و لە ناخی مرۆڤەوە هەڵدەقووڵێ‌‪ ،‬هونەرمەند و سۆفیش لە مەناخی ناخدا كار‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٤‬دوشةممة ‪2015/٦/٢٩‬‬

‫عەلی وەردی و لێكۆڵینەوە‬ ‫لە سۆسیۆلۆجیای ئیسالم‬ ‫خوێندنەوەی‪:‬‬ ‫د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫سەرەتا‬ ‫كــتــێــبــی (ل ــێ ــك ــۆڵ ــی ــن ــەوەی ــەك‬ ‫لـــە ســۆســیــۆلــۆجــیــای ئــیــســام)ی‬ ‫سۆسیۆلۆجیستی ئــێــراقــی د‪.‬عــەلــی‬ ‫وەردی (‪ ،)1995-1913‬لەساڵی ‪2013‬‬ ‫بەهاوبەشی لەنێوان (دار الوراق و دار‬ ‫الفرات) لە بەیروت و بەغدا چاپكراوە‪،‬‬ ‫ئەم كتێبە لە بنەڕەتدا بریتییە لە نامەی‬ ‫ماستەرەكەی عەلی وەردی كە لەساڵی‬ ‫‪1948‬دا بە زمانی ئینگلیزی نووسیویەتی‬ ‫و پێشكەشی زانكۆی تكساسی كردووە‬ ‫لە ئەمریكا‪ .‬ئەم كتێبەی عەلی وەردی‬ ‫لەگەڵ تێزی دكتۆراكەی بەناونیشانی‬ ‫«تیۆری مەعریفە الی ئیبن خەلدون‪-‬‬ ‫‪ -1950‬زانــكــۆی تكساس‪ -‬ئەمریكا»‬ ‫لەژیانی خــۆیــدا تــەرجــەمــەی عەرەبی‬ ‫نــەكــراون‪ ،‬كــە پــرســیــاریــان لێدەكرد‬ ‫بۆچی ماستەرو دكتۆراكەت ناكەیت‬ ‫بە عەرەبی؟‪ ،‬دەیوت‪« :‬هەموو شتێك‬ ‫لەكاتی خۆیدا»‪ ،‬دە ساڵ پاش مەرگی‬ ‫وەردی‪( ،‬رافد االسدی) وەریگێڕانە سەر‬ ‫زمانی عەرەبی‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبە دەچێتە نێو بابەتێكی‬ ‫ئێجگار گرنگی سۆسیۆلۆجیاوە كە پێی‬ ‫دەوترێت «سۆسیۆلۆجیای ئایین»‪ ،‬ئەم‬ ‫بەشە لقێكی سەرەكییە لە سۆسیۆلۆجیای‬ ‫گشتی‪ ،‬بایەخ بەپەیوەندیی ئاڵوگۆڕی‬ ‫نــێــوان ئایین و كۆمەڵگە دەدات و‪،‬‬ ‫هــەوڵــدەدات فۆرمەكانی كاریگەری و‬ ‫كارلێكی نێوانیان‪ ،‬ئاشكرابكات‪ .‬بەو‬ ‫پێیەی هــەمــوو ئاینێك لــەســەرەتــادا‬ ‫وەك ڕەتــكــردنــەوەو كــاردانــەوە لــەدژی‬ ‫دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی سەرهەڵدەدات‪،‬‬ ‫كە دواتر بەهۆی ملمالنێی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و فاكتەری دونیاییەوە گۆڕانكاریی‬ ‫بەسەردا دێت‪ ،‬ئەوسا ئایین فۆرمێكی تر‬ ‫لەخۆدەگرێت و لەڕووی تیۆرو پراكتیكەوە‬ ‫درزێكی گەورەی تێدەكەوێت‪.‬‬ ‫ئایدیالیزم و ڕیالیزم‬ ‫عەلی وەردی لەم كتێبەدا لەسەر دوو‬ ‫چەمكی سەرەكی كاردەكات‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫ئایدیالیزم و ڕیالیزمن‪ ،‬لەو سەردەمەدا كە‬ ‫ئەم دوو زاراوەیە بەئەندازەیەكی زۆر لە‬ ‫بواری فەلسەفەو ئەدەبدا بەكاردەهێنران‪،‬‬ ‫عەلی وەردی ئــەم زاراوانـــە دەهێنێتە‬ ‫ناو سۆسیۆلۆجیای ئیسالمەوەو بەمانا‬ ‫باوەكەی بەكاریان دەهێنێت‪ ،‬نەك بە‬ ‫مانا فەلسەفییەكەی‪ ،‬واتــە ئــەم دوو‬ ‫چەمكە دەكات بە ئامرازێكی سەرەكی‬ ‫بۆ داڕشتنی نامەی ماستەرەكەی‪ .‬وەردی‬ ‫دەڵێ‌‪ :‬لە ناوەندی ئەكادیمی و ڕەخنەیی‬ ‫خۆرئاواییدا ژمارەیەكی زۆر لێكۆڵینەوەی‬ ‫سۆسیۆلۆجی لەسەر ئایینی یەهودی و‬ ‫مەسیحی كراوە‪ ،‬بەاڵم تا ئەو ساتەوەختە‬ ‫(ساتەوەختی نووسینی ماستەرەكەی)‬ ‫لێكۆڵینەوەی سۆسیۆلۆجی جدی‬ ‫و ئــەكــادیــمــی بــۆ ئیسالم نــەكــراوە‪،‬‬ ‫خۆیشی لــەم كــتــێــبــەدا‪ ،‬وەك خۆی‬ ‫دەڵــێ‌‪ ،‬توێژینەوەیەكی سەرجەمگیر‬ ‫لــەســەرجــەم سۆسیۆلۆجیای ئیسالم‬ ‫پێشكەشناكات‪ ،‬چونكە ئەمە لــەوە‬ ‫گەورەترە توێژەرێك بەتەنها بتوانێت ئەم‬ ‫كارە لەئەستۆبگرێت‪ ،‬بەڵكو ئەم كارەی‬ ‫وەردی تەنها لێكۆڵینەوە لەیەك الیەنی‬ ‫سۆسیۆلۆجیای ئیسالم دەكــات‪ ،‬ئەو‬ ‫الیەنەش ناو دەنێت «گرفتی ئیسالم»‬ ‫یان ملمالنێی توندی نێوان «ئایدیالیزم»‬ ‫لەسەرێك و «ریالیزم» لەسەرێكی ترەوە‬ ‫لەمێژووی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫لێرەدا عەلی وەردی چەمكی ئایدیالیزم‬ ‫یان ئایدیالی و ئایدیالیست بەو شێوەیە‬ ‫ڕوونــدەكــاتــەوە كە بریتییە لە الیەنی‬ ‫تەنزیهی و ڕۆحیی ئایین‪ ،‬واتــە ئەو‬ ‫الیەنانەی ئایین كە داوا دەكات مرۆڤ‬

‫پابەندی شەریعەت و داواكارییە ئیتیكی و دواكەوتووە‪ ،‬کەچی كۆمەڵگای واقعی‬ ‫و میسالییەكانی ئایین بێت‪ ،‬بەاڵم ڕیالیزم كۆمەڵگایەكی جواڵو و دینامیكی و پڕ‬ ‫یان ڕیالی و ڕیالیست بریتیە لەو الیەنەی لەملمالنێ و پێشكەوتووە‪.‬‬ ‫ژیانی ئینسان كە بەدوای بەرژەوەندی و‬ ‫ناكۆكیی سوننەو شیعە‬ ‫چێژو لەزەتەكانی ژیان و ژیانی دونیاییدا‬ ‫لەمێژووی ئیسالمدا ناكۆكییەكی گەورە‬ ‫دەگــەڕێــت‪ ،‬لــێــرەدا بەتەبیعەتی حاڵ‬ ‫ناكۆكی و ملمالنێی كۆمەاڵیەتی دەكەوێتە لەنێوان سوننەو شیعەدا بەرپابووە‪ ،‬كە‬ ‫نێوان ئایدیالی و ڕیالیی كۆمەڵگاو تائێستاش بە توندترین شێوە بەردەوامە‪،‬‬ ‫ئایینەوە‪ ،‬تەنانەت لە تاكەكەسیشدا ئەم دەشێت وەك ناكۆكیی نێوان كاتۆلیك و‬ ‫ملمالنێیە دەردەكەوێت‪ ،‬ئینسان لەنێوان پرۆتستانت لە مێژووی ئایینی مەسیحیدا‬ ‫شەریعەت و ژیانی مۆدێرن‪ ،‬دونیایی و بــەراوردی بكەین‪ ،‬ئەگەرچی ناكۆكیی‬ ‫ئاخیرەت‪ ،‬ئایین و بیری زانستی‪ ،‬ئیتیك نێوان كاتۆلیك و پرۆتستانت لەمێژوودا‬ ‫و لەزەتەكانی ژیان‪ ،‬دەكەوێتە ملمالنێوە‪ ،‬كەمتری خایاندو ئێستا بەهۆی سیستمی‬ ‫دەشێت ئەم دوو چەمكە لەالی (عەلی عەلمانییەوە ئــەو ناكۆكییە كۆتایی‬ ‫وەردی) بە دوو چەمكی تر لەالی فرۆید پێهاتووە‪.‬‬ ‫لەراستیدا ناكۆكیی سوننەو شیعە‪،‬‬ ‫بشوبهێنین كە بریتین لە «من» و «ئەو»‬ ‫لە خودی تاكەمرۆڤێكدا‪ ،‬بەو پێیەی لە لەرووی ئاینییەوە‪ ،‬ناكۆكییەكی جەوهەری‬ ‫سایكۆلۆجیای فرۆیددا «من»ی ئینسان نییە‪ ،‬بەڵكو لــەپــاش كۆچی دوایــی‬ ‫بریتییە لەالیەنی ئیتیكی و دەرەوەی ئەو پێغەمبەری ئیسالم و لەكۆبوونەوەی‬ ‫ئینسانە‪ ،‬كەچی «ئەو»ی هەر هەمان سەقیفەدا ئــەو ملمالنێیە چەكەرەی‬ ‫ئینسان بریتییە لە جێبەجێكردنی تابوو دەركرد‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی كە كامیان لەسەر هەقن‪،‬‬ ‫و لەزەتەكانی ژیان‪ ،‬كە مرۆڤ هەمیشە‬ ‫ێ بگەنە‬ ‫لــەگــەڵ خــۆی و كۆمەڵگەو ئیتیكدا ئــەو گفتوگۆیانەی دەیــانــەو ‌‬ ‫ئەو ئاكامەی كام یەك لەو دوو تایفە‬ ‫دەكەوێتە ملمالنێوە‪.‬‬ ‫عەلی وەردی پێی وایە ملمالنێی نێوان ئاینییە ڕاستن‪ ،‬لەرووی سۆسیۆلۆجییەوە‬ ‫ئایدیالیزم و ڕیالیزم لەهەمو قۆناغێكی وەاڵمێكی یــەكــاكــەرەوەی نییە‪ ،‬واتە‬ ‫ێ سوننە ڕاستترە‬ ‫كۆمەڵگادا بونی هەیە‪ ،‬بەاڵم زیادەڕەوی سۆسیۆلۆجیا پێت ناڵ ‌‬ ‫ناكەین ئەگەر بڵێین ئــەم ملمالنێیە یان شیعە‪ ،‬چونكە لێرەدا هەقی ڕەهاو‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر تــونــد لــەمــێــژووی ناهەقیی ڕەها بونی نییە‪ ،‬هەردوو الیەنەكە‬ ‫ئیسالمدا بەرجەستە بووە‪ .‬بەكورتی ئەم لەیەك كاتدا هەم لەسەر هەقن هەم لەسەر‬ ‫ملمالنێیە بریتییە لە ملمالنێی قووڵی ناهەق‪ ،‬هەریەكەیان دیوێكی حەقیقەتی‬ ‫نێوان پرەنسیپی ئایینی و بەرژەوەندیی ئسالم و مێژووی ئیسالم دەنوێنن‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی سۆسیۆلۆجیا بەشێوەیەكی‬ ‫دونیایی‪.‬‬

‫الیەنگرانی بەشی هەرە زۆری سوننە بریتی بوون لە عەرەبی‬ ‫دەوارنشین و بیاباننشین‪ ،‬یان عەرەبی بەدەوی بە زاراوەی ئیبن‬ ‫خەلدون‪ ،‬چونكە بەدەوییەكان پتر بەدوای غەنیمەو شەڕدا‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم شیعەكان زۆربەیان شارستانی بوون‬ ‫هــەمــوو مــرۆڤــەكــان لــە هاوسەنگیی‬ ‫ئایدیالی و ڕیالیدا یەكسان نین‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫هەیە مەیلی ئایدیالیی تیادا زاڵترەو‬ ‫مرۆڤیش هەیە بەپێچەوانەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەموو كاتێكداو لەهەموو قۆناغێكدا ئەم‬ ‫مەیلە وەكو خۆی نامێنێتەوە‪ ،‬دەشێت‬ ‫لە قۆناغێكی تردا ئاراستەی ملمالنێكە‬ ‫بگۆردرێت‪ ،‬كەسێك یان كۆمەڵگایەك‬ ‫پێشتر مەیلی ئایدیالی‪-‬دینداریی تیادا‬ ‫زاڵ بووبێت‪ ،‬دەشێت لە قۆناغێكی‬ ‫تردا مەیلی ڕیالیستی و ژیانی مۆدێرنی‬ ‫ێ بۆشایی‬ ‫تیادا زاڵتر بێت‪ .‬هەرچەند ‌‬ ‫نێوان ئایدیالیزم و ڕیالیزم گەورەتر بێت‬ ‫گرفتەكانیش گەورەتر دەبن‪ ،‬بەاڵم دواجار‬ ‫پێشكەوتنی كۆمەاڵیەتی دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ێ گرفتی كــۆمــەاڵیــەتــی و‬ ‫لـــەوە دەچـــ ‌‬ ‫پێشكەوتنی كــۆمــەاڵیــەتــی هاوشانی‬ ‫یەكتر ڕێبكەن‪ ،‬كۆمەڵگای ئایدیالی و‬ ‫جێگیرو وەستاو كەمتر گرفتی تێدایە‪،‬‬ ‫بەاڵم كۆمەڵگایەكی بێجوڵەو ستاتیك‬

‫بابەتی لێكۆڵینەوە لەم بابەتە دەكات‪،‬‬ ‫واتــە زانستی كۆمەڵناسی هەوڵدەدات‬ ‫مەسافەیەكی مەعریفی بهێڵێتەوە بۆ‬ ‫ئــەوەی توێژەر ئایدیۆلۆجیایەك زاڵ‬ ‫نەكات بەسەر ئایدیۆلۆجیایەكی تردا‪ ،‬تا‬ ‫سۆزو فیكرو الیەنگریی خۆی زاڵ نەكات‬ ‫بەسەر لێكۆڵینەوەكەدا‪.‬‬ ‫سوننە وایدەبینێت شیعە ئەهلی‬ ‫بیدعەن و ئەمانە ئیسالمیان كرد بە‬ ‫دوو كــەرتــەوەو الیەنگریی دەسەاڵتی‬ ‫خەلیفەكانیان ڕەتــكــردەوە‪ ،‬شیعەش‬ ‫وایدەبینێت سوننە زاڵم و زۆردارن چونكە‬ ‫الیەنگریی ئەو خەلیفانەیان كرد كە بە‬ ‫هێزو زۆرداری خەالفەتیان داگیركرد و‬ ‫لەرێبازی پێغەمبەر الیانداو داكۆكی لە‬ ‫حكومەتی زاڵم دەكەن‪.‬‬ ‫دەشێت دوالیزمی (شیعە‪-‬سوننە)‪،‬‬ ‫بەپێی لێكدانەوەكەی عەلی وەردی‪ ،‬وەك‬ ‫دوالیزمی (ئایدیالیزم و ڕیالیزم) بەراورد‬ ‫بكرێت‪ ،‬بــەو پێیەی لەسەرەتاكانی‬

‫ئیسالمدا گروپێك هەبوون لەرێگەی‬ ‫فتوحاتەوە هەوڵیان بۆ دەستكەوت‬ ‫و دەســـــەاڵت و غــەنــیــمــە دەداو لە‬ ‫پرەنسیپەكانی ئایین دوور دەكەوتنەوە‪،‬‬ ‫گروپێكی تر دەیویست ئایین تێكەڵ‬ ‫بــەو كێشانە نــەكــات و پتر بــاوەڕی‬ ‫ئایینی دوور لە توندوتیژی باڵوبكاتەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیە بشێت بڵێین لەمێژووی ئیسالمدا‬ ‫مەزهەبی سوننی وەك حزبی فەرمانڕەوا‬ ‫ڕەفتاردەكات‪ ،‬كەچی مەزهەبی شیعی‬ ‫وەك ئۆپۆزیسیۆن خۆی دەنوێنێت‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن ماكس فێبەر كەنیسەو مەزهەبی‬ ‫وەك ئەو حزبانە دەبینی كە هەندێكیان‬ ‫تەنها خەمی گرتنی دەسەاڵتیان هەیەو‬ ‫هەندێكی تریان خوداپەرستی‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫مەسیحیەتدا كاتۆلیك دەیویست ئایین‬ ‫وەك خــۆی بمێنێتەوەو دەستكاری‬ ‫نەكرێت‪ ،‬كەچی پرۆتستانت بــەدوای‬ ‫گۆڕانكاری و دەستكاریی ئایینەوە بوون‬ ‫تا لەگەڵ ژیانی سەردەمدا بیگونجێنن‪.‬‬

‫عەلی وەردی لە هەندێ‌ لە بۆچونەكانیدا‬ ‫پشت بە تیۆری چەند سۆسیۆلۆجیستێكی‬ ‫خۆرئاوایی دەبەستێ‌‪ ،‬لەوانە‪( :‬سێر‬ ‫پێرسی سایكس و ماكس فێبەرو كارل‬ ‫مانهایم و ج‪.‬واك و ب‪.‬ماكدۆناڵدو هاوارد‬ ‫بیگەرو س‪.‬هیوارت و شتروتمان و ڕۆبین‬ ‫لیفی) كە هەندێكیان لێكۆڵینەوەی‬ ‫سۆسیۆلۆجییان دەربــــارەی ئیسالم‬ ‫كــردووە‪ ،‬لێرەوە دەگاتە دەرەنجامێك‬ ‫ێ ئەهلی سوننە دوای تەفسیری چوار‬ ‫دەڵ ‌‬ ‫مەزهەب كەوتوون‪ :‬حەنبەلی و شافعی و‬ ‫حەنەفی و مالكی‪ ،‬ئەم تەفسیرانە بەهیچ‬ ‫شێوەیەك قابیلی دەستكاری و گۆڕانكاری‬ ‫نین‪ ،‬بەاڵم لەالی شیعە نەرمییەك هەیە‬ ‫و ئەمان پێیان وایە مومكینە دەستكاری‬ ‫تەفسیرەكان بكرێت و ئیجتیهادی تازەی‬ ‫ێ دەربهێنرێت‪ .‬سوننە هەر لەسەدەی‬ ‫ل‌‬ ‫دووەمی كۆچییەوە دەرگای ئیجتیهادیان‬ ‫داخستووە‪ ،‬كەچی شیعە بەپێچەوانەوە‬ ‫باوەڕیان بە ئیجتیهادی تازە هەیە‪.‬‬

‫كێشەی خەالفەت‬ ‫مــەســەلــەی كــۆكــردنــەوەی هـــەردوو‬ ‫دەسەاڵتی دینی و سیاسی (یان ئاینی و‬ ‫دنیایی) لەسەروەختی ژیانی پێغەمبەردا‬ ‫هیچ گرفتێكی ترسناكی نەوروژاند‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەر كە مەرگی پێغەمبەر ڕاگەیەنرا؛‬ ‫یەكسەر ئەو پرسیارە وروژێنرا‪ :‬لەپاش‬ ‫ێ زەعــامــەتــی ئایینی و‬ ‫مــحــەمــەد ك ـ ‌‬ ‫سەرۆكایەتیی دەوڵەتی ئیسالمی لەدەست‬ ‫دەگرێت؟ بێگومان ئەمە لەساتەوەختی‬ ‫كۆبوونەوەی سەقیفەی بەنی ساعدەوە‬ ‫دەستی پێكردو وردە وردە ملمالنێكە‬ ‫گەورەترو فراوانترو خوێناویتر بۆوە‪.‬‬ ‫بۆیە زوربــەی مێژونوسان الیــان وایە‬ ‫خاڵی بنەڕەتیی ناكۆكیی سوننی‪-‬شیعی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ كێشەی خەالفەت لەدوای‬ ‫مردنی پێغەمبەر‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنی خەلیفە لــەالی ئەهلی‬ ‫سوننە لەرێگەی ئیجماعەوە دەبێت‬ ‫(واتە هەڵبژاردنی میللی)‪ ،‬بەاڵم شیعە‬ ‫باوەڕیان وایە خەلیفە بە وەحی دیاری‬ ‫دەكــرێــت نــەك بــە ئیجماع‪ ،‬سوننە‬ ‫وای دەبینن هــەر كە خەلیفە لەسەر‬ ‫عەرش دانیشت؛ ئەوە بەڵگەی ئەوەیە‬ ‫كەلەالیەن خەڵكەوە بەشێوەیەكی ئازاد‬ ‫ێ‬ ‫هەڵبژێردراوە‪ ،‬چونكە ئەگەر وانەب ‌‬ ‫ئەوا خەڵكی لەدژی ڕادەپەڕن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ێ لە فوقەهاكانی ئەهلی سوننە‬ ‫هەند ‌‬ ‫بەئاشكرا وتویانە مومكینە خەالفەت‬ ‫بە هێزو زەوتــكــردن بەدەستبهێنرێت‪،‬‬ ‫لەالیەكی تر شیعە گاڵتە بەو بۆچونە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬دەڵێن پێویستە ئەو كەسەی‬ ‫بۆ خەالفەت دادەنرێت كەسێكی ڕاست و‬ ‫ێ‬ ‫بێهەڵەو باشترین موسڵمان بێت و دەب ‌‬ ‫لەالیەن خوداوە دابنرێت‪ ،‬چونكە تەنها‬ ‫ێ باشترین كەسە‬ ‫خودا خۆی دەزانێت ك ‌‬ ‫بۆ خەالفەت‪ .‬عەلی وەردی وایدەبینێت‬ ‫شیعەی ئایدیالی لەم ڕوانگەیەوە سوننەی‬ ‫واقعی دەدوێنێت‪ .‬بۆیە شیعە هەمیشە‬ ‫دووربوون لە سیاسەت و حوكمی واڵتیان‬ ‫نەكردووە بۆ ماوەیەكی كەم نەبێ‌‪ ،‬بگرە‬ ‫بەردەوام چەوساوە بوون‪ ،‬بەاڵم سوننە‬ ‫بـــەردەوام چوونەتە نــاو سیاسەتەوەو‬ ‫شەڕیان بۆ كردووەو لەهەموو قۆناغێكدا‬ ‫حوكمی واڵتانیان كردووە‪ ،‬ئیدی هەڵەو‬ ‫كەموكورتی و الیەنە چاكەكانیشیان‬ ‫دەركــەوتــوون‪ .‬الیەنگرانی بەشی هەرە‬ ‫زۆری سوننە بریتی بــوون لە عەرەبی‬ ‫دەوارنشین و بیاباننشین‪ ،‬یان عەرەبی‬ ‫بـــەدەوی بە زاراوەی ئیبن خەلدون‪،‬‬ ‫چونكە بەدەوییەكان پتر بەدوای غەنیمەو‬ ‫شەڕدا بوون‪ ،‬بەاڵم شیعەكان زۆربەیان‬ ‫شارستانی بوون‪ .‬هەموو ئەو بەدەویانەی‬ ‫هاتنە نــاو ئیسالمەوە‪ ،‬سا بەدەویی‬ ‫عــەرەب بوبن یان بەدەویی تورك یان‬ ‫بەربەر بووبن‪ ،‬سەرجەمیان سوننە بون‪،‬‬ ‫ێ بەدوییەکان كە پتر سەركێش‬ ‫پێدەچ ‌‬ ‫و شەڕانی بوون‪ ،‬مەیلی واقعیان زیاتر‬ ‫بێت وەك لە ئایدیال‪ ،‬بۆیە شیعە زیاتر‬ ‫لە كۆمەڵگە كشتوكاڵییەكانی وەك‬ ‫ئێراق و یەمەن و واڵتــی فــارس هەن‪،‬‬ ‫ئەو ناوچە كشتوكاڵیانەیشی كە لەژێر‬ ‫نفوزی شیعیدا نەبوون‪ ،‬دەبینین مەیلی‬ ‫سۆفیگەرییان تیادا باڵوبۆوە كە نزیكە لە‬ ‫شیعەگەراییەوە‪.‬‬

‫هەموو ئەو بەدەویانەی هاتنە ناو ئیسالمەوە‪ ،‬سا بەدەویی عەرەب بوبن یان بەدەویی‬ ‫تورك یان بەربەر بووبن‪ ،‬سەرجەمیان سوننە بون‪ ،‬پێدەچێ‌ بەدوییەکان كە پتر‬ ‫سەركێش و شەڕانی بوون‪ ،‬مەیلی واقعیان زیاتر بێت وەك لە ئایدیال‪ ،‬بۆیە شیعە‬ ‫زیاتر لە كۆمەڵگە كشتوكاڵییەكانی وەك ئێراق و یەمەن و واڵتی فارس هەن‬