523

‫توركیا ‪15%‬ی‬ ‫سوپاكەی دەباتە سنوری‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‬ ‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫لەگەڕی یەكەمی كۆبونەوەكاندا پارتی نەیتوانی الیەنەكان رازی بكات‬

‫پارلەمان ‪ 10‬رۆژ چاوەڕێی "سازان" دەكات‬ ‫چاودێر – تايبەت‪:‬‬ ‫پارتی هەوڵەكانى بۆ گەیشتن بە سازان‪ ،‬سەبارەت‬ ‫به پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬دەستپێكردوەو وەفدێكی‬ ‫بااڵی ئەو حزبە‪ ،‬لە دو رۆژی رابردودا لەگەڵ یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‌و یەكگرتو و بزوتنەوەو سۆشیالست‪ ،‬كۆبۆتەوە‪،‬‬ ‫كه تێياندا پارتی پێشنیازی مــانــەوەی سەرۆكی‬ ‫هەرێمی لە پۆستەكەیدا كردوە‪ ،‬تا تەواوبونی خولی‬ ‫چوارەمی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوە‬ ‫الیەنەكان بەپێشنیازەكانی رازی بكات‪ ،‬بۆیە چاوەڕێ‬ ‫دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتودا كۆبونەوەكان فراوانتر‬ ‫ببن‪ ،‬تاوەكو وەاڵمی پێشنیازەكان بدرێنەوە‪ .‬بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش بڕیارە‪ ،‬ئەمڕۆ دوشەممە مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی بۆ تاوتوێكردنی پێشنیازەكانی پارتی‪،‬‬ ‫كۆبێتەوە‪ .‬الی خۆشیەوە بڕیاردەری لیژنەی یاسایی‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لیژنەی یاسایی راپۆرتی خۆی لە سەر هەمواركردنەوەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دەنوسێت‪ ،‬بەاڵم چاوەڕێی‬ ‫الیەنەكان دەكەین‪ ،‬بگەنە رێككەوتن‪ ،‬ئەگەرنا لە‪7/15‬‬ ‫راپۆرتەكە دەنوسین‪.‬‬

‫پەیوەندییە ئیقلیمییەكان‬ ‫دوور لە پڕوپاگەندەكان‬ ‫مەال بەختیار‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫كۆبونەوەی نێوان یەكێتی و پارتی ‪2015/7/5‬‬

‫لەسەروتاردا‪:‬‬

‫مەال بەختیار مێژوی پەیوەندیی ئیقلیمی‬ ‫حزبە كوردستانییەكان هەڵدەداتەوەو وەاڵمی‬ ‫پڕوپاگەندەكانیش دەداتەوە‬ ‫"هەموومان دەزانین‪ ،‬الپەڕەكانی پەنجا ساڵی رابوردوو‪،‬‬ ‫سەبارەت بە هەموو الیەكمان‪ ،‬چی تیا نوسراوە"‬ ‫ئەدۆنیس‪:‬‬ ‫ێ عەلمانیكردنی كۆمەڵ ناتوانین هیچ‬ ‫بەب ‌‬ ‫گۆڕانكارییەك بكەین‬ ‫‪4‬‬ ‫مەرگی‬ ‫رێككەوتنەكەی‬ ‫بەغدادو هەرێم‬ ‫‪5‬‬

‫بە یادی چێخۆف‬

‫ئازادیی‬ ‫بیروباوەڕ‬ ‫لەنێوان ئاین‌و‬ ‫فەلسەفەدا‬

‫خەباتی رزگاریخوازانەی نەتەوەی كــورد‪ ،‬لەهەموو بەشەكانی كوردستاندا‪،‬‬ ‫لە هەلومەرجێكی جیهانیی‌و ناوخۆیی‪ ،‬سەراپا جیاواز لە قۆناغەكانی رابوردوی‬ ‫كوردایەتی‪ ،‬تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫لە دوو سەدەی رابــردوودا‪ ،‬قۆناغ و هەلومەرجێك ناخوێنیتەوە‪ ،‬بەم قۆناغ‌و‬ ‫هەلومەرجەی ئێستا بچوێندرێت‪ .‬هەمیشە لەمێژوودا‪ ،‬زلهێزە ئیسالمی‌و دونیاییەكان‪،‬‬ ‫دژی ئامانجی رزگــاری نەتەوەی كورد بــوون‪ .‬دەوڵەتە ئیقلیمییەكان‪ ،‬لەدوای‬ ‫جەنگی یەكەمیشەوە‪ ،‬هەروەكو چۆن زلهێزە ئیسالمیەكانی عوسمانی‌و سەفەوی‌و‬ ‫قاجاری‪ ،‬بەشێك لە سیاسەتەكانیان‪ ،‬لە جەنگی چاڵدێرانەوە (‪ ،)1514‬رێكەوتون‬ ‫چۆنچۆنی میرنشینەكانی كوردستان تەفروتونا بكەن‌و خەباتی رزگاری سەرەتایی‬ ‫كورد‪ ،‬سەركوت بكەن‪ .‬جگە لە پیالنی عەسكەری هاوبەش لە سەدەی هەژدەهەم‌و‬ ‫نۆزدەهەمدا‪ ،‬رێكەوتنەكانی ئەرزرومی یەكەم‌ (‪)1823‬و ئەرزرومی دووەم (‪،)1847‬‬ ‫هەروەها رێكەوتنی زەهاو (‪ ،)1639‬بەشی زۆری دژی كورد لەنێوان عوسمانیەكان‌و‬ ‫قەڵەمڕەوەكانی ئێراندا‪ ،‬مۆركراوە‪ .‬لەدوای جەنگی یەكەمیشەوە‪ ،‬كۆلۆنیالیزمی‬ ‫بەریتانی‌و فەرەنسی‪ ،‬رۆژهەاڵتی ناوەراستیان داگیرو برا بەش كرد‪ .‬كوردستانیشیان‬ ‫داگیرو دابەش كرد‪ .‬نەتەوەكانی فارس‌و عەرەب‌و توركیان كردە خاوەن قەوارە‪.‬‬ ‫كورد‪ ،‬ئەرمەن‪ ،‬چەركەس‪ ،‬بلوج‌و كەمینەكانی تریان لە مافی دیموكراسی‪ ،‬بێبەش‬ ‫كرد‪ .‬ئەم حكومەتانەیان بەزۆری زۆرداری لەناوچەكەدا سەپاند‪ .‬دیارە حكومەتی‬ ‫سەپێنراویش‪ ،‬دەرس لە مێژووی ستەمكاریی وەردەگرێت‪ .‬بۆیە ئەمانیش لەدوای‬ ‫راپەڕینە هاوچەرخەكانی جەنگی یەكەم بــەدواوە‪ ،‬هەمان سیاسەتی كۆنیان‬ ‫بەپشتیوانی كۆلۆنیالیزم‪ ،‬لە زەمان‌و زەمینەیەكی سیاسی‌و بەرژەوەندی ئابوری‬ ‫هاوبەشدا‪ ،‬دەسەپاند‪ .‬بە رێكەوت نەبووە‪ ،‬ئێران‌و عێراق‌و توركیا‪ ،‬هەتا ناوەراستی‬ ‫هەشتاكانیش‪ ،‬رێكەوتنی سەعد ئابادو پەیمانی سنتۆ و رێكەوتنی جەزائیرو‪ ،‬جۆرەها‬ ‫رێكەوتنی دووقۆڵی سەر سنورەكان‪ ،‬دژی خەباتی گەلی كوردیان‪ ،‬مۆر كردووە‪ .‬هەر‬ ‫بەپێی پەیماننامەی سنتۆش بووە‪ ،‬سوپای پاكستان‌و شای ئێران‪ ،‬دژی شۆڕشگێڕانی‬ ‫زەفار‪ ،‬هاوكاری رژێمی قابوسیان كردووە‪ .‬هەروەها دژی خەباتی بلوجەكانیش‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە‪ ،‬هەتا كۆتایی پەنجاكان‪ ،‬سەبارەت بە كورد‪ ،‬بەردەوام بووە‪ .‬بۆیە‪ ،‬لە‬ ‫بیستەكانەوە هەتا شۆڕشی ئەیلول‪ ،‬نە راپەڕینی سمكۆ لە رۆژهەاڵتدا‪ ،‬نە راپەڕینی‬ ‫شێخ مەحمودو بەرزانیەكان لە باشوردا‪ ،‬نە كۆماری مەهابادیش‪ ،‬نە راپەڕینی ئاگری‬ ‫داغ‌و دەرسیم‌و رابونەكانی تری باكوریش‪ ،‬توانای مانۆڕو تاكتیكی سیاسییان لەنێوان‬ ‫حكومەتەكانی ئەو سەردەمانەدا نەبووە‪ .‬هەربۆیە تەمەنی ئەو راپەڕین‌و ئەزمونانە‬ ‫كورت بوون‪ .‬قەتیس كردنیان لە ناوچەیەكی لۆكاڵیدا ئاسان بوو‪ .‬سەرەنجام‬ ‫لەناوبردنیشیان بۆ چۆتە سەر‪.‬‬ ‫لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبەر‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئەوەی كە رابەرانی‬ ‫شۆڕشەكە ناوەرۆكی رێكەوتنامەی سایكس پیكۆیان رسوا كرد‪ ،‬ئومێدێك پەیدا بوو‬ ‫بوو گەالنی رۆژهەاڵت‪ ،‬پشتیوانی پەیدا بكەن‪ .‬بەستنی كۆنگرەی گەالنی رۆژهەاڵتیش‬ ‫لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان (‪( )1920/7/3‬كە هەشت نوێنەری كورد لە‬ ‫كۆنگرەكەدا بەشدارییان كردووە‪ ،‬رۆژنامەی براڤداش باسی كردووە كە نوێنەرانی‬ ‫كورد لەو كۆنگرەدا رۆڵیان بینیوە) ئومێدەكەی پتەوتر كرد‪ .‬بەاڵم بەداخەوە‪،‬‬ ‫شۆڕشی ئۆكتۆبەریش كە هاتە سەر دەسەاڵت‪ ،‬خووی بەرژەوەندی دەسەاڵت زاڵ بوو‬ ‫بەسەریاندا‪ ،‬بۆیە ئەمانیش پەیوەندییەكی پتەویان لەگەڵ كەمالیستەكانی توركیاو‬ ‫پەیوەندییەكی ئاساییان لەگەڵ رژێمی رەزا شا و پەیوەندییەكی ستراتیژییان لەگەڵ‬ ‫پاشای ئەفغانستان‪ ،‬بەست‪ .‬لەم نێوەندەدا نەتەوەی كوردو گەالنی ناوچەكە‪ ،‬خرانە‬ ‫قوڕگی نەهەنگی بەرژەوەندییەكانەوە‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە هەتا كۆتایی پەنجاكان خایاندی‪ ،‬كە شۆڕشی ‪14‬ی تەموز لەعێراقدا‬ ‫بەرپا بوو‪ 5 .‬ساڵ پێش ئەوەش شۆڕشی تەموزی میسر سەركەوتبوو‪ .‬خەباتی‬ ‫چینایەتی‌و دیموكراسی‌و چەپەكانیش‪ ،‬دۆخێكی ناسەقامگیریان بۆ رژێمەكان هێنابوە‬ ‫ئاراوە‪ .‬تێكڕا ئەو رووداوانەش لەڕووی بابەتییەوە هاوكێشە ئیقلیمیەكانیان گۆڕی‪.‬‬ ‫لەم سەروبەندەدا شۆڕشی ئەیلول بەرپا بوو‪ .‬شۆڕشی ئەیلول رووبەڕوی ناكۆكی‬ ‫نێوان ئێران‌و عێراق‪ ،‬هەروەها عێراق‌و كوەیت‌و ئوردن‌و میسرو سوریاش بووەوە‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫فشارەكان بۆ دەستورێكی‬ ‫(دیموكراتی‪ -‬سێكوالر) فراوان دەبێت‬ ‫چاودێر ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬

‫ئەنجومەنی گشتیی پالتفۆرمی دابڕان‪ :‬با پارلەمان‌و‬ ‫لیژنەی نوسینەوەی دەستور‪ ،‬دەستورێكی (دیموكراتی‪-‬‬ ‫سێكوالر‪ -‬مەدەنی) پەسەندكەن‌و بیكەنە باشترین‬ ‫خەاڵتی خەباتی نەپساوەی سەدەیەكی رەبەق لە‬ ‫قوربانیدانی نەتەوەكەمان‬

‫ئەنجومەنی گشتیی پالتفۆرمی‬ ‫دابڕان‪ ،‬سەبارەت بە سێكوالریزم‌و‬ ‫مافەكانی ژن پەیامێك ئاراستەی‬ ‫لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستوری‬ ‫هەرێمی كوردستان دەكات‌‪‌،‬و دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەزمونی فیدراڵیی كوردستان‪ ،‬دوای‬ ‫(‪ )23‬ساڵ حوكمڕانی‪ ،‬روبەڕوی‬ ‫ئەركێكی مێژویی چەسپاندنی سیستمی‬ ‫دیموكراسی بۆتەوە‪ .‬لەم دوڕیانەدا‪ ،‬یان‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬بنەمای سیستمی حوكمڕانیی‬ ‫دیموكراسیی سێكوالری مەدەنیی‬ ‫دوەم‪ :‬فەلسەفەی جێندەر‪ ،‬سەبارەت پێداگری لەسەر یەكسانیبونی هاواڵتیان‬ ‫لەم ســەردەمــەدا‪ ،‬هێشتا‪ ،‬دوای شەڕی‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬لە دەستوردا بچەسپێنرێ‌‪،‬‬ ‫دەكــا لەبەرامبەر یــاســادا‪ ،‬جەختیش‬ ‫نــاوخــۆ‪ ،‬بەكێشمەكێشی كۆمەاڵیەتی‌و بە یەكسانی ژن‌و پیاو بەدی بێت‪.‬‬ ‫یاخود سوڕانەوە لە بازنەیەكی‬ ‫ل ــەم جیهانبینیی هــاوچــەرخــەوە‪ ،‬لەوەدەكاتەوە كە ئەم ماددەیە بەندەكانی‬ ‫فەلسەفەكانی دینی‌و دونیایی‪ ،‬لە قۆناغی‬ ‫داخراوی حوكمڕانی‪ ،‬هەروەكو سااڵنی‬ ‫گـــوزەری دیموكراسیدایە‪ ،‬رۆژهــەاڵتــی پالتفۆرمی دابــڕان‪ ،‬داوادەكــات‪ ،‬لیژنەی یاسای باری كەسێتی‌و سزادان‌و مافەكانی‬ ‫لەمەوبەر‪ ،‬هاوكات‪ ،‬داواشدەكەن‪،‬‬ ‫ناوەڕاست‌و گەلێ‌ ناوچەی دیكەش‪ ،‬دوای نوسینەوەو هەمواركردنی دەستور‪ ،‬پاشان ژنــان‌و منااڵن لە چوارچێوەی میتۆدی‬ ‫لیژنەی نوسینەوەو هەمواركردنی‬ ‫راپەڕینی گەالن‌و تاقیكردنەوەی حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬شكۆمەندییەكی ئاینێكی دیاریكراودا قەتیسدەكا‌و لەگەڵ‬ ‫دەستور‪ ،‬پاشان پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیەتی حیزبەكان‪ ،‬گەلێ‌ راستی یاسایی گــەورە‪ ،‬لە ســەروەریــی یاساو ســەرەتــاكــانــی دەستورێكی مــەدەن ـی‌و‬ ‫شكۆمەندییەكی یاسایی گەورە‪ ،‬لە‬ ‫ســـەبـــارەت بــەچــۆنــایــەتــیــی سیستمی رێــســادانــراوەكــان‪ ،‬لــەم هەلومەرجەدا‪ ،‬ســیــكــۆالر نــایــەتــەوەو پێشێلكردنی‬ ‫سەروەریی یاساو رێسادانراوەكان‪ ،‬لەم‬ ‫هەلومەرجەدا‪ ،‬تۆماربكەن‌‪،‬و بەئەمانەتەوە حوكمڕانی‌و دوائامانجی ستراتیژی گەالن‪ ،‬تــۆمــاربــكــەن‌و بــە ئــەمــانــەتــەوە‪ ،‬ئەم ئــاشــكــرای ئــازادیــی ویــــژدان‌و ئــازادیــی‬ ‫ساغكردۆتەوە‪ ..‬كە ئەویش هێنانەدیی پەیامە یاساییەو پەیمانە كۆمەاڵیەتییە رادەربڕین‌و ئازادیی رەخنەگرتن‌و ئازادیی‬ ‫ئەم پەیامە یاساییەو پەیمانە‬ ‫دیــمــوكــراسـی‌و سیستمێكی مەدەنیی هاوچەرخەی دەستوری (دیموكراتی‪ -‬داهێنان‌و ئازادیی توێژینەوەی زانستییەو‬ ‫كۆمەاڵیەتییە هاوچەرخەی دەستوری‬ ‫ســێــكــوالر‪ -‬مـــەدەنـــی)ی كــوردســتــان‪ ،‬مەترسییەكی راستەقینەیە لەسەر ماف‌و‬ ‫سێكوالری هاوچەرخە"‪.‬‬ ‫(دیموكراتی‪ -‬سێكوالر‪ -‬مەدەنی)ی‬ ‫ئەنجومەنی گشتیی پالتفۆرمی دابڕان پەسەندبكەن‌و بیكەنە باشترین خەاڵتی ئازادییە سیاسی‌و فكری‌و مەدەنییەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پەسەندبكەن‌‪( ،‬ناوەندی‬ ‫ئــەوەش رادەگەیەنێت‪ ،‬تاقیكردنەوەی خەباتی نەپساوەی سەدەیەكی رەبەق خەڵكی كوردستان‪.‬‬ ‫سێكوالر)یش هەڵمەتی كۆكردنەوەی‬ ‫لەكۆتایی راگەیەنراوەكەشدا بانگەوازی‬ ‫سیستمە دیموكراسییەكانی جیهان‪ ،‬لە قوربانیدانی نەتەوەكەمان‪ ،‬لەپێناوی‬ ‫واژۆی راگەیاندوە بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫خەڵكی كوردستان دەكــەن‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫دەریــانــخــســتــوە كــە هــەر سیستمێك‪ ،‬رزگاری‌و سەربەستی‌و ئازادیی ویژدان‪.‬‬ ‫زۆرترین دەنگی (بەڵێ) بۆ دەستورێكی‬ ‫دەربارەی مادەی ‪6‬ی پرۆژەدەستوری رێــكــخــراوەكــانــی مــافــی مـــرۆڤ‌و ژنــان‌و‬ ‫كۆی ئەو چەمكانەی كردبێتە ستراتیژ‪،‬‬ ‫سێكوالرو فشاردروستكردن‌و گرتنی‬ ‫رێوشوێنی مەدەنییانە بۆ فەراهەمكردنی توانیویەتی سەركەوتن بەدەستبهێنێ‌‪ .‬هەرێمی كوردستانیش‪ ،‬راگەیەنراوەكەی الوان‌و خــوێــنــدكــاران‌و سەنتەرەكانی‬ ‫پالتفۆڕمی دابڕان ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬رۆشنبیری‌و گشت پێكهاتە ئاینییەكان‪،‬‬ ‫دەستورێكی سێكوالر‪ ،‬كە مافە مەدەنی‌و بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬شكستی خواردوە‪.‬‬ ‫هەر لەو راگەیەنراوەدا چەند داخوازییەك كە مادەی ‪6‬ی پرۆژەدەستوری هەرێم كە پشتیوانی خــۆیــان بــۆ ئــەم كامپینە‬ ‫ئازادی‌و دیموكراسییەكانی هاواڵتییانی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی دەكاتە سەرچاوەی رابگەیەنن لەپێناو البردنی ماددەی ‪‌٦‬و‬ ‫دەخرێتەڕو‪:‬‬ ‫كوردستانی تێدا فەراهەم بێت‪.‬‬ ‫یــەكــەم‪ :‬سیستمی دیموكراسی لە سەرەكیی یــاســادانــان‪ ،‬ناكۆكە لەگەڵ هێنانەدیی دەستورێكی سێكوالر دور‬ ‫لە راگەیەنراوەكەی پالتفۆڕمی دابڕاندا‬ ‫هاتوە "ئەزمونی حوكمڕانیی كوردستان‪ ،‬كوردستاندا‪ ،‬سێكوالری مەدەنی مۆدێرن مافە جیهانییەكانی مرۆڤدا‪ ،‬پێچەوانەی لە هەاڵواردەكردنی ئینسانەكان‌و مافە‬ ‫تەواوی بنەماكانی دەوڵەتی مەدەنییە كە سەرەتاییەكانی مــرۆڤ‪ .‬دەستورێك بە‬ ‫بێ‌‌‪.‬‬

‫حــەق‌و حەقیقەت هــاواڵتــی لە شوێنی‬ ‫شیاوی خۆی دابنێت‌و ئاین‌و مەزهەب‬ ‫نەكاتە شوناسی هاواڵتیبون‪.‬‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی دەستەی‬ ‫بــۆردی (ناوەندی سێكوالر)‪ ،‬كە چەند‬ ‫رۆژێكە بۆ هەمان مەبەست‪ ،‬هەڵمەتێكیان‬ ‫لــەژێــر نــاوی (بــەڵــێ بــۆ دەستورێكی‬ ‫سێكوالر لە كوردستان) ئەنجامداوە‪ ،‬باس‬ ‫لەوەدەكات‪ ،‬كە هەڵمەتی كۆكردنەوەی‬ ‫واژۆ تەنها بەشێك نییە لەكارو ئەجێندای‬ ‫ئێمە‪ ،‬بەهێندەی ئەوەی زیاتر ناساندنی‬ ‫مەترسیی نەبونی دەستورێكی سێكوالرە‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫بەهار مونزیر‪ ،‬باس لــەوەش دەكات‪،‬‬ ‫یاداشتێكیان داوەتە لیژنەی نوسینەوەی‬ ‫دەســتــورو لەگەڵیاندا كــۆبــونــەوەیــان‬ ‫كــردوەو تاوتوێی ئەو پرسەیان كردوە‪،‬‬ ‫ئەم دەستورە تەنها مادەی ‪ 6‬نییە كە‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكات دەبێت شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی بێتە ســەرچــاوەی سەرەكیی‬ ‫یاسادانان‪ ،‬بەڵكو چەند بڕگەو مادەیەكی‬ ‫تریشە‪ ،‬بەاڵم گرنگترین مادەیان كە ئێمە‬ ‫پێمان لەسەر گۆڕینی داگرتوە‪ ،‬مادەی ‪6‬ی‬ ‫ئەم دەستورەیە‪ ،‬كە نەك ئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫نابێت هیچ ئاینێك بكرێتە سەرچاوەی‬ ‫ســەرەكــیــی دانــانــی دەســتــور‪ ،‬چونكە‬ ‫مافەكانی هاواڵتیبون‌و ئازادییە گشتی‌و‬ ‫دیموكراسەكییەكانی تێدا پێشێلدەكرێت‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەمــادەی ‪6‬ی دەستوری‬ ‫هـــەرێـــم‌و مــافــی هــاواڵتــیــبــون‌و مافە‬ ‫دیموكراسییەكانیش‪ ،‬مونزیر دەڵێت "لە‬ ‫چەند بڕگەو خاڵێكی ئەم دەستورەدا باس‬ ‫لەئازادی‌و ئازادیی گشتی‌و دیموكراسی‬ ‫دەكــات‪ ،‬بەاڵم كە دێتە سەر مــادەی ‪6‬‬ ‫دژبەرییەك دروستدەكات لەگەڵ بڕگەو‬ ‫مادەكانی تردا"‪.‬‬

‫ئـــەو ئــەنــدامــەی بــــۆردی نــاوەنــدی‬ ‫سێكوالر‪ ،‬گەشبینانە باس لەوەدەكات‪،‬‬ ‫كە جموجۆڵێكی زۆر باش‌و جیددی هەیە‬ ‫لە هەرێمی كوردستان بۆ داواكاریی ئەوەی‬ ‫كە دەبێت دەستورێكی سێكوالرو مەدەنی‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا هەبێت‪ ..‬بۆیە هەر‬ ‫ئەم ناوەندەی ئێمە نیەو چەندین ناوەندو‬ ‫رێكخراو‌و گروپی تر هاوكارن‌و یاداشت‌و‬ ‫پێشنیاریان نــاردوە‪ ،‬كە ئەمە جێگەی‬ ‫خۆشحاڵییە‪.‬‬ ‫ناوبراو دەشڵێت "ئەگەر بمانەوێت مافی‬ ‫مرۆڤ پارێزراوبێت‪ ،‬مافی هاواڵتیبون‌و‬ ‫یەكسانیی هاواڵتیبون‌و مافە مەدەنی‌و‬ ‫دیموكراسییەكان فەراهەمبكەیت‪ ،‬ناكرێت‬ ‫دەستورێكی سێكوالرت نەبێت"‪.‬‬ ‫هاوكات چلورە هــەردی‪ ،‬هەڵسوڕاوی‬ ‫گروپی ژیــان‪ ،‬كە خــۆی‌و گروپەكەیان‬ ‫هاوكاری هەڵمەتەكەن بۆ كۆكردنەوەی‬ ‫واژۆ‌و دەنــگــی بەڵێ بــۆ دەستورێكی‬ ‫سێكوالرو گۆڕینی ماددەی ‪6‬ی دەستوری‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬دەستوری‬ ‫هەرێمی كوردستان دەستورێكی سێكوالرو‬ ‫مــەدەنــی نییە كە بتوانێت مافەكانی‬ ‫هاواڵتییانی كوردستان لە چوارچێوەی‬ ‫مــافــە دیــمــوكــراس ـی‌و مەدەنییەكاندا‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەم دەستورە‬ ‫دەبێت بگۆڕێت‌و لەناویشیدا پرسەكانی‬ ‫ژنان‌و ئازادیی هاواڵتییان‌و دیموكراسییەتی‬ ‫كۆمەڵ‌و ئازادییە تاكگەراییەكانی تیا‬ ‫پارێزراو‌و فەراهەم بێت‪.‬‬ ‫هــەردی‪ ،‬ئاماژە بۆ ئــەوەش دەكــات‪،‬‬ ‫ئەگەر ئیرادەیەكی راستەقینەو بوێرانە‬ ‫هەبێت بــۆ گۆڕینی ئــەو مــادەیــەو بە‬ ‫سێكوالركردنی دەستور‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫شتێك نییە ئەنجامنەدرێت‪.‬‬

‫تەواوكاریی سەروتار‬ ‫تــوركــیــاش لــەنــاوخــۆیــدا‪ ،‬دوچـــاری‬ ‫كێشمەكێشی ئابوری‌و كودەتاو جۆرەها‬ ‫گرفتی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‪ ،‬بووبوو‪.‬‬ ‫بۆیە لەدۆخێكی ئــاوادا سەركردایەتی‬ ‫شۆڕشی ئەیلول‪ ،‬هەر لە بارزانیەوە‬ ‫بۆ تــەواوی مەكتەبی سیاسی‪ ،‬پێش‬ ‫‪ 1966-1964‬یـــش‪ ،‬هــەوڵــیــانــداوە‬ ‫ســود لــەو ناكۆكیانە وەربــگــرن‪ .‬ئیتر‬ ‫جۆرەها پەیوەندی لەم پەیوەندییەدا‪،‬‬ ‫هــاتــۆتــەئــاراوە‪ .‬هـــەرە زەقــەكــەیــان‪،‬‬ ‫پەیوەندی شۆڕشی ئەیلول ‌و ئێرانە‪.‬‬ ‫هەر ئەوكاتە لەو زەمان‌و زەمینەیەدا‪،‬‬ ‫حــیــزبــی دیــمــوكــراتــی كــوردســتــانــی‬ ‫ئێرانیش‪ ،‬لەكاتێكدا لەگەڵ شۆڕشی‬ ‫ئەیلولدا پەیوەندی هــەورازو نشێوی‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەهەمانكاتدا لەگەڵ حكومەتی‬ ‫عێراقیشدا‪ ،‬پەیوەندی هەبوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ئێرانیش لەگەڵ حكومەتی‬ ‫عێراقدا‪ ،‬پەیوەندییان هــەبــوو‪ .‬ئەم‬ ‫پەیوەندییە لەسەر ئاستی ئیقلیمی‪،‬‬ ‫بــەرە بــەرە پەلوپۆیان هاویشت بۆ‬ ‫واڵتانی دوورترو نێونەتەوەییش‪ .‬كاتێك‬ ‫ساڵی ‪ 1967‬رابـــەرە شەهیدەكانی‬ ‫باڵی شۆڕشگێڕی حیزبی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دەستیان كرد بە پارتیزانی‪،‬‬ ‫دژی رژێــمــی شــا‪ ،‬ئەمانیش لەگەڵ‬ ‫دەوڵەتی عێراق پەیوەندییان هەبوو‪.‬‬ ‫هەوڵی پەیوەندی فراوانتریشیان لەسەر‬ ‫ئاستی دونیا‪ ،‬دەدا‪ .‬لەوانە شورەوی‌و‬ ‫چین‪ .‬هەروەها واڵتانی تریش‪ .‬هەر لەو‬ ‫سەروبەندەدا‪ ،‬بەشی زۆری سەركردە‬ ‫هــەڵــهــاتــوەكــانــی حــزبــی دیموكراتی‬ ‫كوردستانی ئێران‪ ،‬پەناگای سەرەكییان‬ ‫بــەغــداد بــووە‪ .‬لە بــەغــداد رژێمەكان‬ ‫دەگـــۆڕان‪ ،‬رژێمی قاسمی‪ ،‬بەعسی‪،‬‬ ‫عەبدولسەالمیەكان‪ ،‬دیسان بەعسی‪،‬‬

‫هەتا روخانی بەعس‪ ،‬ئەو پەیوەندییە‬ ‫درێژەی كێشا‪.‬‬ ‫كە شۆڕشی نوێش بەرپا بــوو‪ ،‬لەو‬ ‫بارودۆخەدا‪ ،‬بەئاشكرا یەكێتی‌و پارتی‌و‬ ‫الیەنەكانی تر‪ ،‬لەگەڵ واڵتی سوریای‬ ‫بەعسدا‪ ،‬پەیوەندیەكی شیاویان هەبوو‪.‬‬ ‫بارەگایان دانابوو‪ ،‬هاوكاریان وەردەگرت‪.‬‬ ‫هەتا ئێستاش بەرەسمیی نە یەكێتی‬ ‫نە پارتی‌و نە هیچ حیزبێكی تر‪ ،‬ئەو‬ ‫پەیوەندییەی نەپچڕاندوە‪ .‬ئەمە جگە لە‬ ‫پەیوەندی دیكە بە لیبیا‪ ،‬ئوردن‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫دوای داگیركردنی كوەیت بە كوەیتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها واڵتانی تری جیهانیش‪ .‬ئەم‬ ‫پەیوندییانە چ ئاشكرا و چ نهێنی‪.‬‬ ‫كــە راپــەڕیــنــی گــەالنــی ئێرانیش‬ ‫ســـەركـــەوت‪ ،‬یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەتا ساڵی ‪ 1986‬هەرچەندی‬ ‫كردو كۆشا‪ ،‬بەهۆی ئەو پشتیوانییەی‬ ‫بۆ شۆڕشگێڕانی ئــێــران‌و رۆژهــەاڵتــی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‪،‬‬ ‫متمانەی بە یەكێتی نەدەكرد‪ .‬بەڵكو‬ ‫دوژمنایەتی یەكێتیشیان دەكرد‪ .‬چونكە‬ ‫یەكێتی پەیوەندییەكی شیاوی لەگەڵ‬ ‫حیزبی دیموكرات‌و كۆمەڵەی ئێران‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ئێرانیش هەبوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫دۆڵـــی جافایەتی (‪،)1988-1982‬‬ ‫ئــەوەنــدە حــزب‌و گروپی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ئێرانی تێدا بــوو‪ ،‬نــاوی لێنرا (دۆڵی‬ ‫حزبەكان)‪ .‬بەاڵم لەو ماوەیەدا‪ ،‬پارتی‌و‬ ‫سۆسیالیست پەیوەندییەكی باشیان‬ ‫لەسەر هەموو ئاستەكان‪ ،‬لەگەڵ ئێراندا‪،‬‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1982‬كە شۆڕشی چەكداری‬ ‫لە رۆژهەاڵتی كوردستان بەرپا كرا‪،‬‬ ‫كۆمەڵەی ئێران‪ ،‬كە پاشان بوو بە حزبی‬ ‫كۆمۆنیستیش‪ ،‬هەروەها موجاهیدین‌و‬

‫بەشێكی بەرچاوی چەپەكانی ئێرانیش‪،‬‬ ‫پەیوەندییان لەگەڵ رژێمی عێراق بەست‪.‬‬ ‫كۆمەكیشیان لێوەرگرتن‪ .‬تەنانەت‬ ‫موجاهیدین لە راپەڕینی ‪ 1991‬وەكو‬ ‫بەشێك لە سوپای عێراق دژی پێشمەرگە‪،‬‬ ‫دەجەنگان‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا‪ ،‬لە باشوری‬ ‫كوردستان ‪ 6‬سااڵ بوو شۆڕش هەبوو‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1979-1978‬پێنج هەزار گوندی‬ ‫كوردستان تەختی خــاك كــرا‪ .‬دەیــان‬ ‫سەركردەو سەدان تێكۆشەری شۆڕشی‬ ‫ێ لەسێدارە دەدران‪ .‬زیندانەكان پڕ‬ ‫نو ‌‬ ‫بــوون لە كۆڵنەدەرانی كــوردو گەالنی‬ ‫عێراق‪ .‬واتا‪:‬‬ ‫تا ئەوكاتە‪ ،‬یەكێتی نە لەگەڵ كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێراندا‪ ،‬نە لەگەڵ توركیادا‪،‬‬ ‫هیچ جۆرە پەیوەندییەكی نەبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫هێزەكانی رۆژهەاڵتی كوردستان لەگەڵ‬ ‫رژێمی عێراقی داگیركەری كوردستان‪ ،‬كە‬ ‫هەزاران تاوانی ئەنجامدابوو‪ ،‬پەیوەندییان‬ ‫هــەبــوو‪ .‬هــەروەهــا لــەگــەڵ توركیاش‪.‬‬ ‫ئێمەی یەكێتیش دژی ئەو پەیوەندییە‬ ‫نەبووین‪ .‬ئەمەش دەرهاویشتەی ئەو‬ ‫هەلومەرجانەیە كە بەسەر هەموو هێزە‬ ‫كوردستانیەكاندا هاتووە‪ .‬جا كام هێز‬ ‫ێ ئەوەی‬ ‫ئەو پەیوەندیەی بەستوە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫مەرجی ئەم حكومەتانەی قبوڵ كردبێ‌‪،‬‬ ‫دیــارە پەرێزی پاكە‪ .‬كام هێزیش ئەو‬ ‫پەیوەندییەی بە قبوڵكردنی مەرجەكانی‬ ‫حكومەتەكانەوە‪ ،‬بەستبێ‌‪ ،‬دیارە پەرێزی‬ ‫پاك نییە‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬پەكەكەش ‪ ،1984‬پارتیزانی‬ ‫دەستپێكرد‪ ،‬سەرەتا لەگەڵ واڵتی سوریا‬ ‫باشترین پەیوەندییان هــەبــوو‪ ،‬هەتا‬ ‫لەناو سوریاشدا بــوون‪ ،‬پەكەكە ناوی‬ ‫رۆژئاوای كوردستانی نەهێناوە‪ .‬هەروەها‬ ‫پاشان لەگەڵ كۆماری ئیسالمی ئێراندا‬

‫پەیوەندییان بەست‪ .‬بەرە بەرە لەگەڵ‬ ‫عێراقیش‪.‬‬ ‫پەیەدەش‪ ،‬كە یانزە ساڵە دامەزراوەو‬ ‫چوار ساڵیشە پڕیداوەتە چەك‪ ،‬هێندەی‬ ‫ئێمە ئاگادار بین‪ ،‬هەروەكو هێزەكانی‬ ‫تــری بــەشــەكــانــی تــری كــوردســتــان‪،‬‬ ‫پەیوەندی بە حكومەتەكانەوە هەیە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دیپلۆماسی خــۆی هەیە‪.‬‬ ‫كــۆمــەك وەردەگـــرێـــت‪ .‬فــڕۆكــەكــانــی‬ ‫ئەمریكاش بەسەر كۆبانی‌و سەرێكانی‌و‬ ‫گرێ سپیدا‪ ،‬فڕكان فڕكانیانە‪.‬‬ ‫ئێستاش‪ ،‬پەیوەندی هەموو الیەنەكان‪،‬‬ ‫الی ئێمە‪ ،‬دڵنیاشین الی پارتیش‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫حكومەتەكانی دەوروبەر‪ ،‬دەزانین‪ .‬بەڵكو‬ ‫حكومەتەكانی تریش‪ .‬ئەم پەیوەندییەش‪،‬‬ ‫پــاســاوی هەیە‪ .‬هــەروەكــو چــۆن ئێمە‬ ‫پەیوەندیمان لەگەڵ ئەم حكومەتانەی‬ ‫دەوروبەرمان‌و دەیان حكومەتی تریش‬ ‫بەجیاوازی فەلسەفەی حوكمڕانییانەوە‪،‬‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئەمە چەردەیەك بوو لەو راستییانەی‬ ‫مــێــژوو‪ .‬كــە هـــەروەكـــو چـــۆن ئێمە‬ ‫مافمان بەخۆمان داوە پەیوەندییەكی‬ ‫ئاساییمان لەگەڵ حكومەتەكاندا هەبێ‌‪،‬‬ ‫هەر بەوشێوەیەش المان ئاسایی بووە‬ ‫الیەنەكانی تریش هەمان پەیوەندی‬ ‫ببەستن‪ .‬تــەنــانــەت ئــەوكــاتــانــەی كە‬ ‫رژێمی عێراق چەكی كیمیاویشی دژمان‬ ‫بەكاردەهێنا‪ ،‬تاوانی وەكو هەڵەبجەو‬ ‫دۆڵــی بالیسان‌و بــازێ‌‌و سێوسێنان‌و‬ ‫گۆبتەپەو ناوچەكانی تری كوردستانیشی‬ ‫ئەنجامدەدا‪ .‬داوامـــان نــەكــردووە ئەم‬ ‫پەیوەندییانە بپسێنرێ‪ .‬ئەوكاتەش‪،‬‬ ‫نەمانبیست هیچ الیەك لەبەر بەكارهێنانی‬ ‫چەكی كیمیایی‌و تــاوانــی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫پەیوەندی خۆی لەگەڵ رژێمی فاشستی‬

‫بەغداد‪ ،‬پساندبێ‌‪ .‬هەتا ئێمە ئێستا لەسەر‬ ‫رووداوێك لەم شارو لەو شاری بەشەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پەیوەندی خۆمان بپچڕێنین‪.‬‬ ‫كە بێگومان ئازاردانی هەموو كوردێكی‬ ‫ئازادیخواز‪ ،‬هەروەها هەمو ئازادیخوازێك‪،‬‬ ‫لەناخەوە راماندەچڵەكێنێ‌‪.‬‬ ‫فەرمانڕەوایی جوگرافیا‪ ،‬لە جوگرافیای‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬فەرمانی خۆی هەیە‪ .‬هیچ‬ ‫هێزێك شك نابەم‪ ،‬خەباتی چەكداری‬ ‫كردبێ‌‪ ،‬یان سیاسی‪ ،‬ئەگەر پێویستی‬ ‫بە جموجۆڵی فراوان‌و هاتوچۆ هەبوبێت‪،‬‬ ‫پەیوەندی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی‬ ‫لەگەڵ حكومەتێكی ناوچەكەدا نەبوبێت‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە پەیوەندییە جاری وا هەیە‬ ‫بەرژەوەندی هاوبەش دەیهێنێتە پێشەوە‪،‬‬ ‫جـــاری وا هــەیــە دوژمــنــی هــاوبــەش‪،‬‬ ‫جــاری واش هەیە مــانــۆڕی هاوبەش‪،‬‬ ‫جــاری واش هەیە مەترسییەكان‪ .‬بۆ‬ ‫هەرێمی فیدراڵی كوردستان‪ ،‬ئێستا‬ ‫هەموو ئەو بەرژەوەندیانەو هۆكارەكانی‬ ‫پەیوەندییەكان‪ ،‬سەرباری بەرپرسیارێتی‬ ‫پاراستنی ئەزمونەكە‪ ،‬پەیوەندی هەرێم‌و‬ ‫الیەنەكانی ناو هەرێم‪ ،‬لەگەڵ دەوڵەتانی‬ ‫ئیقلیمی‪ ،‬درێژەپێدەدا‪.‬‬ ‫لـــە شــەســتــەكــان‌و حــەفــتــاكــان‌و‬ ‫هەشتاكانیشدا‪ ،‬ئەم جۆرە پەیوەندییانە‬ ‫لەنێوان بەرپرسە گەورەكانی حزبەكاندا‪،‬‬ ‫هەستیارو ئۆباڵی نهێنی ئەستۆی‬ ‫بەرپرسان بوو‪ .‬هیچ الیەك بازرگانی‌و‬ ‫موزایەدەی دژی الیەكی تر پێنەدەكرد‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر بەرنامەی هاوبەشیش‬ ‫لەنێوان حزبەكاندا نەبوبێت‪ .‬كە شەڕی‬ ‫نــاوخــۆش لەنێوان الیەنەكاندا بەرپا‬ ‫بوبێت‪ ،‬هەر الیــەك هەوڵی داوە لێفە‬ ‫لەسەر هەتیوی پەیوەندیەكانی الكەی‬ ‫تر هەڵبدات‪ .‬ئەویش پێشتر بە رەسمیی‬

‫لــەالیــەن سەركردایەتی حزبەكانەوە‪،‬‬ ‫بڕیار دەدرا‪ .‬نەك هەر كادرێك لەئاستی‬ ‫ێ ئێستا لە زەمانی ماسمیدیا‬ ‫خۆیەوە‪ .‬وەل ‌‬ ‫و میدیای ئەهلیدا‪ ،‬زۆرجار ئەبیستین‌و‬ ‫ئەبینین‪ ،‬كــادرو ئەندامان‌و الیەنگری‬ ‫حزبەكان‪ ،‬بە راســت‌و چــەپــدا‪ ،‬باسی‬ ‫ئەم جۆرە پەیوەندییانە دەكەن‌و بەشی‬ ‫زۆری ئەم باسكردنانەش‪ ،‬كاردانەوەو‬ ‫پــڕوپــاگــەنــدەن‪ .‬هــەروەكــو حزبەكانی‬ ‫خۆیان لە دورگەیەكی خەیااڵوی دوور‬ ‫لە پەیوەندیە ئیقلیمیەكان‪ ،‬سیاسەت‬ ‫بكەن‪ .‬جاران مەكتەبی سیاسی حزبەكان‬ ‫هەڵوێستی لەمبارانەوە وەردەگرت‪ ،‬ئێستا‬ ‫فەیسبوكەكان‪ .‬هی واش پروپاگەندە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬كە رەنگە سەر لە سیاسەتی‬ ‫بــەرپــرســی بــچــوكــی حزبەكانیشیان‬ ‫دەرنــەكــەن‪ .‬چ جــای بــۆ پەیوەندییە‬ ‫نهێنییەكانی حزبەكانیان‪.‬‬ ‫ئومێدەوارین‪ ،‬لەم هەلومەرجەدا كە‬ ‫دەرەتانی سودوەرگرتن لە ناكۆكیەكانی‬ ‫ئیقلیمی‌و جیهانی‪ ،‬باشتر بۆ هێزەكان‌و‬ ‫بەشەكانی كــوردســتــان‪ ،‬رەخــســاوە‪،‬‬ ‫بــە پاراستنی ســەربــەخــۆیــی بــڕیــاری‬ ‫ێ ئــەوپــەڕی سود‬ ‫سیاسی‪ ،‬هــەوڵ بــدر ‌‬ ‫لە هەلومەرجەكە‪ ،‬بۆ خەباتی رزگاری‬ ‫دیموكراسی وەربگیرێت‪ .‬پروپاگەندە‪،‬‬ ‫ئەگەر بناغەی بابەتیی نەبوو‪ ،‬وەكو درۆ‬ ‫وایــە‪ ،‬تەمەنی كورتە‪ .‬زیانیشی هەیە‬ ‫ئێستا بەهۆی هەڵوێستە جیاوازەكانەوە‪،‬‬ ‫ئــەو الپــەڕانــە هەڵبدرێنەوە‪ .‬چونكە‬ ‫هەموومان دەزانین‪ ،‬الپەڕەكانی پەنجا‬ ‫ساڵی رابـــوردوو‪ ،‬سەبارەت بە هەموو‬ ‫الیــەكــمــان‪ ،‬چــی تیا نــوســراوە‪ .‬كام‬ ‫الشــمــان الپــەڕەكــانــیــان پــڕ بــووە لەم‬ ‫جۆرە پەیوەندییە‪ .‬كە هەندێك جار نە‬ ‫ئاسایین‌و نە مایەی شانازیشن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫لەگەڕی یەكەمی كۆبونەوەكاندا‬ ‫پارتی نەیتوانی الیەنەكان رازی بكات‬

‫لیژنەی یاسایی پارلەمان‪ 10 :‬رۆژی دیكە چاوەڕێی سازانی الیەنەكان دەكەین‬

‫‪,,‬‬ ‫‪,,‬‬ ‫‪,,‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫پارتی هەوڵەكانى بۆ گەیشتن بە سازان‪،‬‬ ‫سەبارەت بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم‪،‬‬ ‫دەستپێكردوەو وەفدێكی بااڵی ئەو حزبە‪،‬‬ ‫لە دو رۆژی رابردودا لەگەڵ یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‌و یەكگرتو و بزوتنەوەو سۆشیالست‪،‬‬ ‫كۆبۆتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەش پارتی پێشنیازی‬ ‫مانەوەی سەرۆكی هەرێمی لە پۆستەكەیدا‬ ‫كردوە‪ ،‬تا تەواوبونی خولی چوارەمی‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوە‬ ‫الیەنەكان بەپێشنیازەكانی رازی بكات‪،‬‬ ‫بۆیە چاوەڕێ دەكرێت لە چەند رۆژی‬ ‫داهاتودا كۆبونەوەكان فراوانتر ببن‪،‬‬ ‫تاوەكو وەاڵمی پێشنیازەكان بدرێتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش بڕیارە‪ ،‬ئەمڕۆ دوشەممە‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ تاوتوێكردنی‬ ‫پێشنیازەكانی پارتی‪ ،‬كۆبێتەوە‪ .‬الی‬ ‫خۆشیەوە بڕیاردەری لیژنەی یاسایی‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬لیژنەی یاسایی راپۆرتی خۆی لە‬ ‫سەر هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم دەنوسێت‪ ،‬بەاڵم چاوەڕێی الیەنەكان‬ ‫دەكەین‪ ،‬بگەنە رێككەوتن‪ ،‬ئەگەر نا‬ ‫لە‪ 7/15‬راپۆرتەكە دەنوسین‪.‬‬ ‫پێشنیازەكانی پارتی‬ ‫دوای تەواوبونی كۆبونەوەی یەكێتی‌و‬ ‫پارتی‪ ،‬لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دوێنێ‌‪،‬‬ ‫د‪ .‬بــەرهــەم ســاڵــح‪ ،‬جێگری سكرتێری‬ ‫گشتی یەكێتی رایگەیاند‪ ،‬یەكێتی سورە‬ ‫لەسەر هەڵوێستی پێشوی خۆی سەبارەت‬

‫بە سیستمێكی پارلەمانی دیموكراسی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬دەستور تەنها بۆ‬ ‫یەك كەس نییەو دەبێت لەپێناو خزمەتی‬ ‫خەڵكدا بێت‪ ،‬لەو چوارچێوەیەشدا یەكێتی‬ ‫زۆر بە راشكاوانە ئەم هەڵوێستەی خۆی‬ ‫بەهەمو الیەك وتوە‪.‬‬ ‫هــەر لەكۆنگرە رۆژنامەوانییەكەدا‪،‬‬ ‫نێچیرڤان بــارزانــی ئــامــاژەی بــەوەكــرد‪،‬‬ ‫لەكۆبونەوەكەدا باسی پرسی هــەردو‬ ‫پۆستی ســەرۆكــی هــەرێـم‌و دەستوریان‬ ‫كــردوە‌و لەگەڵ یەكێتیدا هــاوڕا بون‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت سیستمێكی پارلەمانی دیموكراسی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان بێتەئاراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێك جــیــاوازی بیروبۆچونیان هەیە‬ ‫لەبارەی وردەكاری سیستمەكەوە‪.‬‬ ‫هاوكات وەفــدی پارتی لەگەڵ وەفدی‬ ‫بــزوتــنــەوەی گــــۆڕان كـــۆبـــۆوە‪ ،‬دوای‬ ‫كۆبونەوەكە‪ ،‬لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا‬ ‫نــەوشــیــروان مستەفا رێكخەری گشتی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان دەستخۆشی لەسەردانی‬ ‫وەفــدی پارتی بۆ الی الیەنەكان كردو‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬باری سەرنجی خۆیان لەبارەی‬ ‫كێشەكانەوە بەپارتی راگەیاندوە‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫وردەكارییەكی دیكەی ئاشكرانەكرد‪.‬‬ ‫عیماد ئەحمەد وتەبێژی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی‪ ،‬بەكەناڵی گەلی كوردستان‬ ‫زمانحاڵی رەسمی یەكێتی راگەیاندوە‪،‬‬ ‫لەكۆبونەوەی دوێنێدا پارتی پێشنیازی‬ ‫بەردەوامی بارزانی لە پۆستەكەی كردوە‪،‬‬ ‫تاكو تــەواوبــونــی خولی پــارلــەمــان‪ ،‬بۆ‬ ‫وەاڵمدانەوەشی بڕیارە ئەمڕۆ مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی كۆببێتەوە‪.‬‬

‫پارتی پێشنیازی درێژكردنەوەی ویالیەتی بارزانی‬ ‫بۆ دو ساڵی دیكە دەكات‬ ‫بۆ وەاڵمدانەوەی پێشنیازەكەی پارتی‪،‬‬ ‫یەكێتی كۆدەبێتەوە‬ ‫سەركردەیەكی یەكگرتو‪ :‬لە پێناو چەسپاندنی‬ ‫سیستمی پارلەمانیدا‪ ،‬بەدرێژكردنەوەی ویالیەتی‬ ‫بارزانی رازین‬ ‫پــڕۆژەی نییە‪ ،‬بەڵكو بەهانەی تەنیا بۆ‬ ‫درێژكردنەوەی ویالیەتی سەرۆكی هەرێمە‪،‬‬ ‫واتە پارتی پرسەكەی لەسیستمەوە كردوە‬ ‫بەپرسێكی كەسی‪ ،‬چونكە ئەو الیەنانەی‬ ‫پــڕۆژەیــان پێشكردوە‪ ،‬باسی كەسێتی‬ ‫مەسعود بارزانیان نەكردوە‪ ،‬بۆیە پرسیارە‬ ‫سەرەكییەكە ئەوەیە‪ ،‬كە الیەنەكان سازان‬ ‫دەك ــەن لەسەر سیستمی سیاسی‪ ،‬یان‬ ‫مــانــەوە‌و نــەمــانــەوەی ســەرۆكــی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫بــەبــڕوای گــۆران ئ ــازاد‪ ،‬دەبێت الیەنە‬ ‫سیاسییەكان سازان بكەن لەسەر سیستمی‬ ‫سیاسی‌و هەڵبژاردنی سەرۆك لە نێو خەڵك‬ ‫یان پارلەمان‪ ،‬چونكە ئەگەر ئەو دو ساڵەی‬ ‫تریش بدرێتـەوە‪ ،‬دوای دو ساڵی تر هەمان‬ ‫كێشە‌و قەیرانی ئێستا سەرهەڵ دەداتەوە‪،‬‬ ‫بەرای من ئەگەر بیر لەوەبكرێتەوە دو ساڵی‬ ‫تری پێبدرێتەوە‪ ،‬سەرۆكی تا مەدەل حەیاتە‪.‬‬

‫ئامانجی گەیشتنە بەرێكەوتن‪.‬‬ ‫یەكگرتو بەماناوەی بارزانی رازییە‬ ‫فارس نەوڕۆڵی‪ ،‬وتیشی «لەدوای ‪17‬ی‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكگرتو‬ ‫لەپانۆرامای هەواڵەكانی كەناڵی ‪ NRT‬شوبات مەرجێكی سێ الیەنەكەی پێشوی‬ ‫دا رایگەیاند‪ ،‬لەكۆبونەوەكەی نێوانیاندا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن ئەوەبو‪ ،‬دەبێت پرسە هەستیار‌و‬ ‫پارتی پێشنیازی كردوە‪ ،‬ویالیەتی سەرۆكی گرنگەكان بەسازان بێت‪ ،‬بەاڵم تائێستاش‬ ‫هەرێم بۆ دو ساڵی تر درێژبكرێتەوە‌و پێمانوایە الیەنەكان پەلەیان كرد‌و دوای‬ ‫یەكگرتوش لەبەرامبەر درێــژكــردنــەوەی پەیامەكەی بارزانیش الیەنەكان گەڕانەوە بۆ‬ ‫ماوەی سەرۆكایەتی داوایكردوە‪ ،‬لەدەستوردا گفتوگۆكردن»‪.‬‬ ‫سیستمی پارلەمانی بچەسپێنرێت‌و سەرۆكی‬ ‫هەرێم لەبەردەم پارلەماندا بەرپرس بێت‪.‬‬ ‫چارەنوسی پڕۆژەكانی هەمواری یاسای‬ ‫رێبوار سەید گوڵ‪ ،‬وتیشی «لەبەرئەوەی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫هیچكام لەالیەنەكانی تر كاندیدیان نییە بۆ‬ ‫بــڕیــاردەری ســەرۆكــی لیژنەی یاسایی‬ ‫پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬دەبێت بەیاسا‌و لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر» وتی‬ ‫سازانێكی نیشتمانی ویالیەتی ئێستای «پڕۆژەیاساكان دوای خوێندنەوەی یەكەم‬ ‫سەرۆكی هەرێم تــەواو بكرێت‪ ،‬تا خولی بەئیمزای سەرۆكی پارلەمان ئاڕاستەی‬ ‫پارلەمانی چوارەم تەواودەبێت»‪.‬‬ ‫لیژنەی یاسایی ك ــراون‌و ئێمە چاوەڕێی‬ ‫بەاڵم تاكو ئێستا ئەم بۆچونەی ئەندامەكەی مــاوەیــەك چــاوەڕێــی الیەنە سیاسییەكان‬ ‫سەركردایەتی یەكگرتو‪ ،‬بەرەسمی لەالیەن دەكەین‪ ،‬ئەگەر گەیشتنە رێككەوتن ئەو كاتە‬ ‫حزبەكەیەوە رانەگەیەندراوەو نەسەلمێندراوە‪ .‬سەیری رێككەوتنەكە دەكەین‪ ،‬ئەگەریش‬ ‫نەگەیشتنە رێككەوتن‪ ،‬ئەو كاتە لیژنەی‬ ‫گۆڕان‪ :‬پارلەمان تاكە مەرجەعە‬ ‫یاسایی راپۆرتی خۆی دەنوسێـت‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬باژێڕوانی بزوتنەوەی‬ ‫پارتی نەیتوانی الیەنەكان رازی بكات‬ ‫گـــۆران ئـــازاد‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەشــكــرد‪ ،‬گۆڕان لەهەولێر‪ ،‬بۆ «چاودێر» ئاشكرایكرد‪،‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان ئەو بژاردانەی پارتی‬ ‫خستونیەتە بــەردەم الیەنەكان‪ ،‬مانەوەی پێمانباشە راپۆرتەكە لە(‪ )7/15‬بنوسرێت‌و پــرۆژەكــەی ئـــەوان یاساییە‌و ســـەڕەڕای‬ ‫مەسعود بارزانییە بۆ ماوەی دوو ساڵ یان ئەگەریش سەرۆكی لیژنەكە‪ ،‬كە لەپارتییە‪ ،‬ئـــەوەش دانیشتنەكانی پــارتــی لەگەڵ‬ ‫چوار ساڵ‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێستا نەیتوانیوە ئــامــادەی كۆبونەوەكە نــەبــو‪ ،‬ئــەو كاتە الیەنە سیاسییەكان دەستیپێكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫الیەنە سەرەكییەكانی وەكو گۆڕان‌و یەكێتی سەرۆكی پارلەمان ئامادەی لیژنەكە دەبێت‌و تێڕوانینی گۆڕان بۆ ئەو پرسە لەچوارچێوەی‬ ‫راپۆرتەكە دەنوسرێت‪.‬‬ ‫ئەو پڕۆژەدایە ‪.‬‬ ‫بەو بژاردانە رازی بكات‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬رونيشیكردەوە‪ ،‬رێككەوتنی‬ ‫ساماڵ عەبدوڵاڵ‪ ،‬وتیشی «سیستمی‬ ‫لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬وتــەبــێــژی ئەنجومەنی‬ ‫ســەركــردایــەتــیــی پــارتــی لەسلێمانی الیــەنــەكــان لــەچــوارچــێــوەی پــڕۆژەكــان ـە‌و سیاسی هەرێم پارلەمانی بێت‌و دەسەاڵتەكانی‬ ‫بە»چاودێری» راگەیاند‪ ،‬ئاگاداری پڕۆژەكەی سیستمی سیاسی هەرێمیش هەر لەسەر ســەرۆكــی هەرێمیش تەشریفاتی بێت‪،‬‬ ‫پارتی نیم‪ ،‬بەاڵم سەردان‌و دیدارەكانی وفدی بنەمای ئەو راپۆرتانە دەبێت‪ ،‬پێمان باشە بۆچونەكان بەو شێوەیەن لەالیەن گۆڕانەوە‪،‬‬ ‫بــااڵی پارتی بۆ الی الیەنە سیاسییەكان پارتی پڕۆژەی هەبێت‪ ،‬بەاڵم پارتی هێشتا بەاڵم سازان لەدەرەوەی پارلەمان بەمانای‬

‫ئەوەنییە پــڕۆژەكــان لەپارلەمان پەكیان‬ ‫بخرێت‪ ،‬بۆیە هەر هەوڵێك لەو شێوەیە‬ ‫هەبێت‪ ،‬سەرناگرێت‌و پێویستە پارتیش‬ ‫پڕۆژەی هەبێت بۆ ئەوپرسە»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬تەئكیدیشیكردەوە‪ ،‬هەمو‬ ‫دانوستان‌و كۆبوونەوەكان دەبێت ئەنجامەكەی‬ ‫بێتە پارلەمان‌و ئەوێ تاكە مەرجەعە‪.‬‬ ‫گرەنتی بۆ سیستمی پارلەمانی نییە‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫كاتێ یەكێتی لە بەرامبەر هەمواركردنەوەی‬ ‫پرۆژەی دەستور بە درێژكردنەوەی ویالیەتی‬ ‫بارزانی لــە‪30‬ی حوزەیرانی ‪ 2013‬قایلبو‪،‬‬ ‫روبـــەڕوی شەپۆلێكی گـــەورەی رەخنەی‬ ‫الیەنەكانی ئەوكاتی ئۆپۆزسیۆن بــۆوەو‬ ‫بەكودەتا بەسەر دیموكراسیەتدا وەسفیانكرد‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬دەشڵێت «بــەاڵم ئێستا‬ ‫ئەگەری ئــەوە هەیە‪ ،‬هەمو الیەنەكان بە‬ ‫پێشنیازەكەی پارتی قایل ب ـن‌و هەمان‬ ‫سیناریۆی یەكێتی دوبــارە بكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوەی ئاشكرایە‪ ،‬یەكگرتو بەو پێشنیازە‬ ‫قایل بوە»‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬باس لەوەشدەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫كات یەكێتی بەمەرجی سیستمی پارلەمانی‬ ‫رازی بو بەدرێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتی‬ ‫هــەرێــم‪ ،‬كــە لــــەدوای ئــەو دوو ســاڵــەدا‬ ‫بچەسپێندرێت‪ ،‬بۆیە لەئێستاشدا پارتی‬ ‫داوای درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم دەكات‌و بەڵێنی سیستمی پارلەمانی‬ ‫دەدات‪ ،‬بــەاڵم هیچ گرەنتییەك نییە بۆ‬ ‫چەسپاندنی ئەو سیستمە‪.‬‬

‫توركیا ‪15%‬ی سوپاكەی دەباتە سنوری رۆژئاوای كوردستان‬ ‫راپۆرتی‪-‬چاودێر‪:‬‬ ‫ماوە هەفتەیەكە توركیا هێزو تانك‪-‬ى‬ ‫زۆری بردۆتە سەرسنوری نێوان واڵتەكەی‌و‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬بەپێی ئامارێكی‬ ‫هێزەكانی سوپای توركیا بێت ‪ %15‬ی‬ ‫هێزی سەربازی ئەو واڵتە لەسەر سنور‬ ‫كۆكراونەتەوە كە نزیكەی ‪ 54‬هەزار‬ ‫سەرباز دەكات‪ ،‬ئەگەری ئۆپەراسیۆنی‬ ‫بۆ سوریا هەیە یاخود دروستكردنی‬ ‫هەرێمێكی ئارامە‪ ،‬وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیاش رایگەیاندبو كە دەربارەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی سوریا كۆبونەوی ئاسایشی‬ ‫میللی لەئەنكەرە سازكراوە‪ ،‬بەاڵم هیچ‬ ‫رونكردنەوەیەكی دەربارەی ئەنجامی‬ ‫كۆبونەوەكە نەداوە‪ .‬الیەنی كوردیش‬ ‫لەبەرامبەر ئەمەدا هۆشداری دەدەنە توركیا‬

‫لەئەنجامدانی هەر ئۆپەراسۆنیك بۆ سەر‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪.‬‬ ‫توركیا بەتەنها ناتوان ‌ێ ئۆپەراسیۆنی‬ ‫سەربازی بكات‬ ‫هاوسەرۆكی پەیەدە رایگەیاند‪ :‬توركیا‬ ‫بەب ‌ێ هاوكاری واڵتانی ناتۆ و هاوپەیمانانی‪،‬‬ ‫ناتوانێت ئۆپەراسیۆنی سەربازی بۆ ناو‬ ‫خاكی سوریا بكات‪.‬‬ ‫دەربـــارەی ئەگەری ئۆپەراسۆنی لەو‬ ‫جۆرەش ساڵح موسلیم وتی «پێشتریش‬ ‫چەندجارێك توركیا ویستی لەوە هەبوە‬ ‫هێرش بكات‪ ،‬ئێمە بــەرگــری لەخۆمان‬ ‫دەكەین هــەروەك چۆن روبــەروی داعش‬ ‫بوینەوە روبــەروی هەر هێزێكی دەرەكی‬ ‫دەبینەوە»‪.‬‬

‫ساڵح موسلیم‪ :‬بەرپەرچی هەر‬ ‫هێرشێك بۆ سەر رۆژئاوا‬ ‫دەدەینەوە‬ ‫زیانی گەورەی بۆ توركیا دەبێت‬ ‫لێكدانەوەیەكیتر ئەوەیە هێرشی توركیا‬ ‫بــۆ رۆژئــــاوای كــوردســتــان مــانــای ئــەوە‬ ‫دەگەیەنێت جەنگ لەگەڵ كــورد بكات‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوسێك پێیوایە توركیا بەتەنها‬ ‫لەدژی دەستكەوتەكانی كورد لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستانە ئۆپەراسیۆن دەكات بەتایبەتی‬

‫لەپاش ئەوەی یەپەگە سەركەوتنی بەرچاوی‬ ‫بەرامبەر بەداعش تۆماركرد‪.‬‬ ‫ئیبرایم گەنج لە وتارێكیدا لە الپەڕە‬ ‫‪9‬ی «چاودێر»دا‪ ،‬باڵوكراوەتەوە‪ ،‬پێیوایە‬ ‫لەبەرچەند هۆكارێك‪ ،‬پێدەچێت توركیا‬ ‫نەتوانێت ئۆپەراسیۆنی سەربازی بۆ سوریا‬ ‫ئەنجام بدات‪ .‬دەشڵێت «لەهەر ئەگەرێكی‬

‫ئۆپەراسیۆن‌و هێرشێكی ســەربــازی بۆ گەلی كورد لەرۆژئاوای كوردستان بهێنێت‪،‬‬ ‫رۆژئــاوا‪ ،‬بەهێرشكردنە سەر گەلی كورد ئەگەر بێت‌و ئەو ئامادەكارییەی لەسەر‬ ‫دادەنرێت‌و پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیاش سنور دەیكات بۆ ئۆپەراسیۆنێك بێت بۆ‬ ‫پەكدەخات‌و دەبێتە هەڵگیرساندنی شەڕی سەر رۆژئاوا‪ ،‬ئەوا كەجەكە دەستێوەردان‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬راستەوخۆش كاردانەوەی نێگەتیڤی لەناو خاكی توركیا دەكات»‪.‬‬ ‫لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی توركیا‬ ‫لەگەڵ باشوری كوردستان دەبێت»‪.‬‬ ‫كەجەكە‪ :‬ئامەد و رۆژئاوا جیاوازی نییە‬ ‫ئەندامێكی دەســتــەی بــااڵی كەجەكە‬ ‫رایدەگەیەنێت هێرشكردنەسەر رۆژئــاوا‬ ‫وەك ئەوە وایە هێرش بكرێتەسەر ئامەد‪،‬‬ ‫ئەمەش جێی قبوڵكردن نییە بۆ گەلی‬ ‫كورد‌و لەكاتی هەر هێرشێكی لەو جۆرەش‬ ‫كەجەكە كاردانەوەی توندی دەبێت‪.‬‬ ‫مــوراد قــەرەیــان‪ ،‬لە لێدوانێكیدا بۆ‬ ‫ئاژانسی فورات دەڵێت «پێویستە توركیا‬ ‫واز لەو پیالنگێڕییە لــەدژی دەستكەوتی‬

‫كەجەكە‪:‬‬ ‫هێرش بكرێت‪،‬‬ ‫كاردانەوەی‬ ‫توندمان دەبێت‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ئەدۆنیس‪ :‬جیاكردنەوەی ئاین لە دەوڵەت‬ ‫هەنگاوی یەكەمی بە مەدەنیبونی كۆمەڵە‬

‫‪,,‬‬

‫شاعیرو روناكبیری عەرەب ئەدۆنیس‬ ‫لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ رۆژنامەی (السفیر)ی‬ ‫لوبنانی‪ ،‬رایدەگەنێت‪ ،‬یەكەم مەرجی دیموكراسی داننان‌و‬ ‫سەلماندنی بەرامبەرە‪ ،‬داننانیش بە بەرامبەر نەك‬ ‫لەسەر بنەمای لێبوردەیی‪ ،‬بەڵكو لەسەر بنەمای یەكسانی‪،‬‬ ‫ئەمەش مەحاڵە كاتێك ئاین مەرجەعی بەهاكان بێت‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ ،‬نیگەرانە لە دۆخی ئاین لە دنیای عەرەبیدا‪،‬‬ ‫ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬كە ئەگەر بە باشی مێژو بخوێنینەوە‬ ‫پێویستیمان بە «داعش» نەبو‪ ،‬پێویستیمان بەو كردارە‬ ‫قێزەونانە نەبو‪ ،‬ئەوەی دۆخەكە خراپتر دەكا ئەوەیە‬ ‫هەند ‌ێ میتۆدی عەرەب رێگە بە بینینی كتێبی گرنگ‌و‬ ‫پێویست نادا‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬رۆژنامەی السفیر‬ ‫وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە‪ :‬تەڵعەت تاهیر‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫السفیر‪ :‬كــەواتــە چەمكەكان هێشتا‬ ‫چەسپاون‪ ،‬دنیابینی بەمانا جەوهەریەكەی‬ ‫نەگۆڕاوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بێگومان‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‪.‬‬ ‫گرفتەكە لەپراكتیزەكردنی تیۆر‌و دنیابینییە‪،‬‬ ‫ئەگەر نا مەئمون چۆن پ ــەروەردە بوو؟‬ ‫چۆن خەلیفەیەك وەك مەئمون بڕیاریدا‬ ‫ئەوەی دیكەی بەرامبەر (كە ڕەتدەكرایەوە)‬ ‫وەربگێڕدرێت؟ چۆن شاعیرێكی وەك ئەبو‬ ‫عەالی مەعەری یان رواندی پێگەیشت؟ بۆچی‬ ‫خەلیفە ئەمەوییەكان وەك عەبدولمەلیك بن‬ ‫مەروان نەبوون كە پێشوازی لەشاعیرێكی‬ ‫مەسیحی دەكرد ناوی ئەختەل بوو‪ ،‬لەكاتی‬ ‫سەرخۆشیدا بەخەلیفەی دەگوت‪:‬‬ ‫(گەر یارەكەم ئاشكرام بكا‌و ناوم بێنێ‌‬ ‫بە قەد س ‌ێ شووشە شەراب گۆرانی بۆ‬ ‫دەڵێم‬ ‫دەڕۆم‌و لەخۆشیاندا كلك بادەدەم‬ ‫وەك ئــەوەی ئــەی ئەمیری موئمنین‪،‬‬ ‫ئەمیرت بم)‬ ‫لە هەمانكاتدا عومەر بن عەبدولعەزیزیان‬ ‫كوشت چونكە كــراوە بــوو‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫بۆچی یەك شاعیری عەرەبی نادۆزینەوە‬ ‫ئیماندار بووبێ؟ ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی‬ ‫ئیسالم دەســـەاڵت‌و سەرمایە بــووە نەك‬ ‫ڕووناكبیری‪ .‬بەو مانایەی سیاقێكی مێژوویی‬ ‫نییە بۆ پرۆژەی ڕاستەقینەی گۆڕانكاری‪،‬‬ ‫تــەنــیــا پــــرۆژەی دەســـــەاڵت‌و خــەالفــەت‬ ‫هەبووە‪ ،‬وەك چۆن لەكلتووری ئیسالمیدا‬ ‫دەگوترێت ‪ :‬موڵك هی براوەیە‌و خیالفەت‬ ‫بۆ ئەو كەسەیە دەباتەوە‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫دنیابینی ڕووناكبیری بوونی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫چەند لێكدژیەكی سەیر هەن‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئایا دەكرێت بەرەیەكی مەدەنیی‬ ‫عەلمانیی عەرەبی پێكبهێنرێت؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەمە پــرۆژەیــەكـە‌و دەبێت‬ ‫ئەنجامبدرێ‌‪ ،‬پێموایە لە جیاتی بانگەوازی‬ ‫نــەتــەوەی ـی‌و یەكگرتنەوەی عـــەرەب بە‬ ‫شێوازەكانی سەدەی نۆزدەهەم‌و بیستەمەوە‪،‬‬ ‫دەبێت لەسەر بنەمای مەدەنی‌و عەلمانی كار‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئایا شــۆڕشــی لیبراڵەكان‌و‬ ‫شۆڕشی عەبدولناسر شكستیاننەهێنا؟ ئەی‬ ‫ئەو سەردەمە بە سەردەمی بێئومێدی لە‬ ‫قەڵەمنەدرا؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬لیبراڵەكان چییانكرد؟‬ ‫عەبدولناسر چــی ك ــرد؟ گــەر بمانەوێ‌‬ ‫بەراوردێك لە نێوان شۆڕشی عەبدولناسر‌و‬ ‫شــۆڕشــەكــەی مــاو لــە چیندا بكەین كە‬ ‫هەردوكیان لەیەك سەردەمدا بون (‪)1958‬‬ ‫چی دەبینین؟ با كەمێك لە دەستكەوتەكانی‬ ‫ماو رابمێنین‪ ،‬كەچی عەبدولناسر نەیتوانی‬ ‫یەك زانكۆ لە ئاستی جیهانیدا دابمەزرێنێت‪،‬‬ ‫دێمەوە‌و دەڵێم بەب ‌ێ گۆڕینی خوێندنەومان‬ ‫بــۆ ئــایــن بــۆ خــوێــنــدنــەوەیــەكــی نــوێ‌‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كەس دژایەتیی كەس نەكات‌و‬ ‫هەمو ئاینەكان ببنە باوەڕێكی كەسیی‬ ‫ئازادانە‌و ئاینی كۆمەڵ ببێتە مرۆڤ‌و ئازادی‌و‬

‫مافەكانی‪ ،‬بەب ‌ێ ئەمانە هیچ پێشكەوتنێك‬ ‫بەخۆوەنابینین‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئەی دیموكراسی؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬یەكەم مەرجی دیموكراسی‬ ‫داننان‌و سەلماندنی بەرامبەرە‪ ،‬داننانیش بە‬ ‫بەرامبەر نەك لەسەر بنەمای لێبوردەیی‪،‬‬ ‫بەڵكو لەسەر بنەمای یەكسانی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مەحاڵە كاتێك ئاین مەرجەعی بەهاكان‬ ‫بێت‪ .‬گــەر ویستت لــەبــارەی ئازادییەوە‬ ‫بدوێی‪ ،‬ئەوكات پێویستیت بە تاكی مرۆڤ‬ ‫دەبێت كە بە راستی بەرپرس بێت‪ ،‬خودێكی‬ ‫سەربەخۆیانەی هەبێت‪ ،‬خــۆی‪ :‬گــەورەی‬ ‫خۆی‌و چارەنوسی بێت‪ ،‬ناتوانیت باسی‬ ‫ئازادی بكەیت لە كاتێكدا هیچ هاواڵتییەك‬ ‫چەندە بەرز‌و رۆشنبیر بێت‪ ،‬گەر بلیمەتی‬

‫ئاین چاكبونی‬ ‫نییە‪ .‬ئاین‬ ‫تەنیا یان‬ ‫باوەڕت پێیەتی‪،‬‬ ‫یان باوەڕت‬ ‫پێی نییە‬ ‫ ‬ ‫شاعیر و روناكبیری عەرەب‪ ،‬ئەدۆنیس‬

‫هەمان ئەو چاڵەی كە بزوتنەوە نەتەوەیی‌و‬ ‫بزوتنەوە یەكگرتنخوازەكان كەوتنەناویەوە‪.‬‬ ‫جارێك گوتومە پێویستە بە پانتایی واڵتانی‬ ‫عەرەب بەرەیەكی مەدەنی دابمەزرێنین‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬تا چەند دەتوانرێت لەسەر زەمینی‬ ‫واقیع ئەو چارەسەرە پراكتیزەبكرێت؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬نازانم تا چ ئاستێك دەتوانرێت‬ ‫پراكتیزەبكرێت‪ ،‬بــیــرۆكــەن‌و تاوتوێی‬ ‫دەكەین‪ ،‬گرنگە پێشبینی بكەین‌و بگەڕێین‪،‬‬ ‫شێوازە كۆنەكانی كاركردن بگۆڕین كە لە‬ ‫گۆڕانكاریدا شكستیانهێنا‪ ،‬ئەمە گرنگە‪.‬‬ ‫چارەسەری ئامادە بونی نییە تەنیا لە ئاین‌و‬ ‫ئایدۆلۆژیاكاندا نەبێت‪ ،‬ئاینمان تاقیكردوە‌و‬ ‫ئێمەی كوشت‪ ،‬ئایدۆلۆژیامان تاقیكردەوە‌و‬ ‫ئێمەی كوشت‪.‬‬

‫نوسەر گەر سەراپای مێژو نەهەژێنێت‬ ‫ناتوانێت هیچ بكات‪ .‬بۆ ئەوەی سەراپای‬ ‫مێژوش بهەژێنێت پێویستە ئازاد بێت‪.‬‬ ‫ئەمەش لە دنیای ئەمڕۆی عەرەبیدا نیمانە‬ ‫سەردەمەكەی خۆیشی بێت ناتوانێت پلەیەك‬ ‫وەرگرێت تەنیا لەسەر بنەمای تایەفی نەبێت‬ ‫(وەك ئەوەی لە لوبنان دەگوزەرێ‌)‪ .‬بۆیە‬ ‫لوبنان‌و هەمو عەرەب لە بازنەیەكی بۆشدا‬ ‫دەخولێنەوە‪ .‬تەمەنمان لەسەر دانا تەنیا‬ ‫بۆ گۆڕینی دەسەاڵت‪ ،‬گۆڕینی وەزیرێك بە‬ ‫كەسێكی روخۆشتر‪ ،‬یان رۆشنبیرتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە توانایدا نییە هیچ شتێك بكات‌و هیچ‬ ‫شتێك بگۆڕێت‪ .‬ئێمەی عەرەب‪ ،‬یەك سەدە‬ ‫هیچمان نەكرد بێجگە لە گۆڕینی دەسەاڵت‌و‬ ‫گۆڕینی رژێمەكان‪ .‬ســەد جــار رژێممان‬ ‫گۆڕی‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ گۆڕینی رژێمدا چیمان‬ ‫گۆڕی؟ هیچمان نەگۆڕی‪ :‬نە پەروەردە‌و نە‬ ‫قوتابخانە‪ .‬ئەو هێزانەی سیفەتی بێهواییان‬ ‫دایــەپــاڵ‪ ،‬خــودی خۆیان بێهیوایی بون‪،‬‬ ‫چونكە هیچ پرۆژەیەكیان نەبو‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئەو پرۆژەیە‪ ،‬پــرۆژەی بژاردە‬ ‫(نوخبە) بو‪ ،‬ئەو بژاردەیە چی بەخشی‪،‬‬ ‫ئێستا لە كوێیە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬دۆڕا‪ ،‬لە بۆشاییەكەیدا هێزە‬ ‫تێرۆریستیەكان هاتنە شوێنی‪ ،‬ئەو هێزانەی‬ ‫رەگیان هەیە‌و داوای گەڕانەوە بۆ ئەو رەگە‬ ‫دەكــەن‌و دەســەاڵت پیادەدەكەن‌و بەناوی‬ ‫ئاینەوە كوشتاریان ناوەتەوە‪.‬‬ ‫الـــســـفـــیـــر‪ :‬ئـــــەی چــــی بــكــەیــن؟‬ ‫خۆبەدەستەوەبدەین؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬لە توانای بژاردەدا نییە ئەوەی‬ ‫لە رابردودا كردی‪ ،‬دوبارەی بكاتەوە‪ .‬گوتاری‬ ‫رابــردوخــوازانــەی كۆتاییهات‪ .‬پێویستە‬ ‫بە شوێن گوتارێكیتردا بگەڕێین‪ .‬گوتم‌و‬ ‫دەیڵێمەوە‪ ،‬ئەو هێزە نوێیە زیندوانە ناتوانن‬ ‫كاربكەن تەنیا لەسەر بنەمای مەدەنی‌و‬ ‫عەلمانی نەبێت‪ .‬ئەگەرنا هیچ مانایەك بۆ‬ ‫كاركردنیان نییە‪ ،‬گەر لەسەر ئەو بنەمایە‬ ‫بە رونـی‌و راشكاوی كارنەكەن‪ ،‬دەكەونە‬

‫السفیر‪ :‬لەژێر رۆشنایی ئەو داڕمانەدا‪،‬‬ ‫ئایا دەكرێت بە شێوەیەك لە شێوەكان ئەو‬ ‫گوتارە دابڕێژینەوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬بێگومان‪ .‬چونكە‬ ‫ناتوانرێت بڕیاری سڕینەوە‌و لێسەندنەوە‬ ‫بەسەر گەالندا بدرێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬بــەاڵم ئایا بـــژاردەی عــەرەب‬ ‫عەلمانیین؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬سیاقێكی مێژویی عــەرەب‬ ‫هەبو بۆهەتاهەتایە شكا‪ ،‬ئەو كۆنتێكستەی‬ ‫ئێمە تایدا ژیاین‪ ،‬ئەویش بەردەوامیی‬ ‫سەردەمی هەستانەوە‌و رێنیسانسە‪ ،‬سیاقی‬ ‫یەكگرتویی‌و نەتەوەیی بو كە بە كردەوە‬ ‫خۆی لە كۆمكاری عەرەبی بەرجەستەكرد‪،‬‬ ‫هی شتێكیتر نــەبــوە‪ ،‬ئێمە وێ ــڕای ئەو‬ ‫سامانە زۆر‌و زەوەندە نەمانتوانی زانكۆیەكی‬ ‫عەرەبی بە نرخ لە جیهاندا دابمەزرێنین‪،‬‬ ‫هەمو دەستكەوتە مێژوییەكان كە نیشانەی‬ ‫گەشەسەندن‌و پێشكەوتنن هیچمان پێ‌‬ ‫جێبەجێ نەكرا‪ .‬گەر بــەراوردی بكەین بە‬ ‫سەردەمی كودەتای مەعریفە لە سەدەی‬ ‫بیستەمدا‪ ،‬دەبینین دەوڵــەتــی ئەفریقی‬ ‫هــەن‪ ،‬وەكــو عــەرەب خاوەنی مێژو نین‪،‬‬ ‫وەكو عــەرەب كۆن‌و لەمێژینە نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەنگاوێكیان بەرەوپێشەوە ناوە كە عەرەب‬ ‫نەیانتوانیوە بینێن‪ .‬نێجیریا وەك نمونە‪.‬‬ ‫عەرەب ئامەدەگیی بنیادنەرانەیان نییە وەك‬ ‫نەتەوە‌و گــەل‪ ،‬بەڵكو بە دیــدی دەرەكــی‬ ‫تەنیا فەزایەكی ستراتیژییە‪ ،‬بە تەنیا‬ ‫سامانە‪ .‬ئێمەی عەرەب تاكی تەمبەڵین‪،‬‬ ‫پێویستە بەردەوام رەخنە لە خۆمان بگرین‪،‬‬ ‫وەك ئەو ئایەتەی دەڵ ‌ێ «خوا شتێك لە‬ ‫خەڵك ناگۆڕێت‪ ،‬هەتا ئــەوە نەگۆڕن كە‬ ‫لە ناخیانە»‪ .‬شیعری عەرەبی وەك نمونە‬ ‫وەرگــرە‪ ،‬گرنگترین شتە گە لە جیهاندا‬

‫ ‬

‫بــدەر ‌ێ لە ئۆقیانوسەوە تا كەنداو‪ :‬یەك‬ ‫پرسیاری بنەڕەتیی لەبارەی ئیسالمەوە‬ ‫كردبێت‪ .‬كتێبێكم بۆ بێنە پرسیارێكی‬ ‫لەبارەی نرخی مەعریفیی وەحی لەمڕۆدا‬ ‫كردبێت‪ .‬چــۆن مەعریفە بەرهەمدێت لە‬ ‫سیستمێكی رۆشنبیری تیایدا وەحــی‬ ‫بااڵدەست بێت؟ ك ‌ێ لێپرسینەوەی لەگەڵ‬ ‫وەحیدا كــردوە؟ ك ‌ێ پرسیارێكی لەبارەی‬ ‫بونی ژن كردوە وەك بونەوەرێكی سەربەخۆ‌و‬ ‫خاوەنی خــودی خــۆی‌و چارەنوسی خۆی‬ ‫بێت؟ یەك بیرمەندی عەرەب نادۆزیتەوە‬ ‫یەكێك لەو پرسیارانەی لە ئیسالم كردبێت‪.‬‬ ‫ماركسییەكان ئاینیان خستە ناو دو كەوانە‌و‬ ‫گوتیان مرد‪ .‬بیرمەندانی عەرەب ئەوپەڕی‬ ‫گەیشتنیان ئەوە بو كە گوتیان پێویستە‬ ‫تێكستی ئاینی لە شێوەی تێكستی مێژویی‬ ‫بخوێنرێتەوە‪ .‬بەو مانایەی تێكستی قورئانی‬ ‫لە بارودۆخێكی تایبەت هاتۆتەكایەوە‌و ئەو‬ ‫بارودۆخەیش گــۆڕاوە‪ :‬بۆیە دەبێت وەك‬ ‫تێكستێكی مێژویی سەیربكرێت‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫بەس نییە بڵێین دەب ‌ێ تێكستی ئاینی وەك‬ ‫تێكستێكی مێژویی سەیربكرێت‪ :‬بەڵكو‬ ‫پێویستە بپرسین ئەم تێكستە چییە؟‬ ‫السفیر‪ :‬دەڵێی روناكبیریی ئێستامان هیچ‬ ‫پرسیارێكی نەكردوە‪ ،‬تۆ وەكو بیرمەندێكی‬ ‫عەرەب چیت پێشكەشكردوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬وێڕای ئەو هەمو تۆمەتانەی‬ ‫روبــــەڕوم كــراونــەتــەوە‪ ،‬ئــەم پرسیارە‬ ‫سەرەكییانەم نەكردوە‪ ،‬من نەمپرسیوە نرخی‬ ‫مەعریفیی وەحی چییە؟ چارەسەری ئەوەم‬ ‫نەكردوە‪ ،‬راستە ئاماژەم پێداوە‌و لە دەوریدا‬ ‫خوالومەتەوە‪ ،‬بەاڵم روبەڕوی نەبومەتەوە‪.‬‬ ‫من روبــەڕوی ئەو پرسیارە سەرەكییەی‬ ‫تریش نەبومەتەوە كە ژنە‪ .‬لەمڕۆدا ژنەكان‬

‫كتێبخانەی سەرەكی كتێبەكانی ئیبن روشد‬ ‫لە خوێندكاران دەشارنەوە‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬بە چونە ناو دنیای روناكبیری‌و‬ ‫ئەدەبیاتەوە‪ ،‬لە چامەی (كــات) دا ئەم‬ ‫دەستەواژەیە هەیە «ئەی بڵێسەی ئێستا‬ ‫پێمان بڵێ‌« تۆ دەڵێی چی؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬نازانم (خۆزگە دەمزانی)‪،‬‬ ‫ئەمە مانای قەیرانمان دەگەیەنێ‌‪ ،‬پێویستە‬ ‫خۆمان بە خۆرئاوا بــەراورد نەكەین‪ :‬بەو‬ ‫مانایەی خــۆرئــاوا خــراپ بو یــان مــەزن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا خۆرئاوا هەنگاوی‬ ‫مەزنی ناوە‪ ،‬بە تایبەت لە ملمالنێی لەگەڵ‬ ‫ئایندا‪ ،‬لە شۆڕشی پیشەسازیدا‪ .‬روناكبیر لە‬ ‫خۆرئاوا بۆتە بەشێكی كاریگەر لە بونیادی‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬بە ئــازادی بیروڕای دەردەبڕێت‪،‬‬ ‫كەسیش خراپەی لەگەڵدا ناكات‌و سزای‬ ‫نادا‪ .‬بەم مانایە روناكبیر توانای كاریگەریی‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە كۆمەڵ‪ ،‬لە زانكۆ‌و قوتابخانە‌و‬ ‫ژیانی گشتیدا دان بە روناكبیردا دەنێت‬ ‫وەك بونەوەرێكی سەربەخۆ‌و ئامادە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە روناكبیریی ئێمەدا كە روناكبیرییەكی‬ ‫وەزیفەدارە‌و روناكبیر فەرمانبەرە‪ ،‬تێكست‬ ‫وەكــو تێكست ناخوێندرێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نوسەرەكە دەخوێنرێتەوە‪ .‬نوسەرەكە كێیە؟‬ ‫الیەنگیری چییە؟ لە چ حزبێكە؟ بەاڵم‬ ‫تێكست ناخوێنرێتەوە‪ ،‬روناكبیری عەرەب‬ ‫بە گشتی پاشكۆیە‪ ،‬یــان فەرمانبەرە‌و‬ ‫ئازادیی تەواوی نییە‪ .‬كە من ئازادیی تەواوی‬ ‫جەستەییم نەبێت‪ ،‬كە جەستە بەشێكە لەو‬ ‫ئازادییە‪ ،‬وەكو پەیوەندی لەگەڵ خودا‌و ژن‪،‬‬ ‫كە من نەتوانم ئازادانە لەبارەی ئەو شتانەوە‬ ‫بدوێم كە پەیوەندییان بە منەوە هەیە‪ ،‬لە چ‬ ‫بدوێم‪ ،‬چی دەربڕم؟ بیرۆكە گشتییەكان؟ لە‬ ‫ئەدەبیاتماندا دەبینین (لە رۆمان بۆ نمونە)‬

‫نوسرابێت‪ ،‬كەچی تا ئێستا توێژینەوەیەك‬ ‫نــەنــوســراوە لــەبــارەی ستاتیكای زمانی‬ ‫شیعری‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئــەی چی دەڵێی دەربـــارەی‬ ‫جرجانی بۆ نمونە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬جرجانی لەبارەی قورئانەوە‬ ‫قسەیكردوە‌و تەنیا چەند دێڕە شیعرێكی‬ ‫بە نمونە وەرگرتوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی مەئمون‬ ‫كــردی هەنگاوێكی مــەزن بو لە ئاستی‬ ‫وەرگێڕاندا‌و عەرەب‌و خۆرئاوای بەیەكەوە‬ ‫بەستەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو هەنگاوە مرد‪ .‬كەواتە‬ ‫تاكەكان ئەم كارانەیان دەكرد‪ ،‬نەك رژێم‬ ‫یان دنیابینی یان میتۆد‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئایا هاواڵتیی عــەرەب ناتوانێ‌‬ ‫بجوڵێت‪ ،‬چونكە بەستراوەتەوە بە ئاین؟‬ ‫واتــا هــۆكــاری نەتوانینی تەنیا بۆ ئاین‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بێگومان ئەمە تاكە هۆكار‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئەمە لە نیشتەجێبون لە‬ ‫ماڵێكی داخراو دەچێ‌‪ ،‬چۆن بڕۆینە دەرەوە؟‬ ‫پێویستە دەرگابكەینەوە‪ ،‬واتا جیاكردنەوەی‬ ‫ئاین لە دەوڵەت‪ ،‬بەو مانایەی بە مەدەنیبونی‬ ‫كۆمەڵ هەنگاوی یەكەمە‪ ،‬بەاڵم بێگومان‬ ‫ئەمە بە تەنیا بەس نییە‪ .‬دیموكراسی لە‬ ‫ئەوروپا پێش چەند سەدەیەك هاتەكایەوە‪،‬‬ ‫تا ئێستاش ئەوروپییەكان روبەڕوی گرفت‬ ‫دەبنەوە‪ .‬ئەو پرۆژانە كــراوەن‪ ،‬شوێنێكی‬ ‫نییە تیایدا بوەستیت‪ ،‬بەڵكو لە پەرەپێدانی‬ ‫بەردەوامدایە‪ ،‬بەاڵم بەب ‌ێ بە مەدەنیكردن‌و‬ ‫بە عەلمانیكردنی كۆمەڵ ناتوانین هیچ‬ ‫بكەین‪ ،‬دو سەد ساڵ ئەزمونمان هەیە‌و‬ ‫پێویستە تاقیبكەینەوە‪ ،‬لە سەدەی نۆزدەم‌و‬ ‫بیستەمدا بیرمەندی گەورەمان هەبو‪ ،‬بیری‬ ‫گــەورەیــان داهێنا‪ ،‬تەنانەت هەندێكیان‬ ‫ئازاتربون لە ئێمە‪ ،‬بەاڵم دەرەنجام چی بو؟‬ ‫دەب ‌ێ لەوە دڵنیابین كە كۆمەڵ‬ ‫دەگۆڕێن‪.‬ناگۆڕێت‪ ،‬ئێمەی عەرەب تەمەنمان لەسەر دانا تەنیا‬ ‫تەنیا ئەوكاتەی دەزگاكان‬ ‫توانیمان‬ ‫كاتە‪،‬‬ ‫ئەو‬ ‫السفیر‪ :‬بە درێژایی‬ ‫بۆ گۆڕینی دەسەاڵت‪ ،‬گۆڕینی وەزیرێك بە‬ ‫كۆمەڵ‪-‬ێك بونیادبنێین؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬نەخێر‪ ،‬چونكە گرنگیمان كەسێكی روخۆشتر‪ ،‬یان رۆشنبیرتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێنەدا‪ .‬تەنیا گرنگیمان بە دەسەاڵت‬ ‫دەسەاڵتیشدا‪ .‬لە توانایدا نییە هیچ شتێك بكات‌و هیچ‬ ‫ئیسالم دەسەاڵتە‪ ،‬رۆشنبیریی‬ ‫هەمیشە بااڵدەست بوە‪ .‬دەسەاڵتی توندوتیژ‬ ‫هی بــراوەیــە‪ .‬كــەواتــە قسەمان لەبارەی شتێك بگۆڕێت‬ ‫دیموكراسییەوە‪ ،‬لەبارەی مافی مرۆڤەوە‪،‬‬ ‫لەبارەی ئازادییەكانەوە هیچ مانایەكی نییە لــە قــەفــەس دەنــرێــن بــە چــەنــد فلسێك ژنی چاونەترس هەن باسی سێكس دەكەن‪،‬‬ ‫گەر ئەو تێڕوانینە نەگۆڕین‪.‬‬ ‫دەیانفرۆشن‪ .‬یەك بەیاننامەی رەسمی بۆ بەاڵم پەیوەندیی سێكسی بەشێكی سادەیە‬ ‫السفیر‪ :‬ئــەی چــی دەڵــێــی لــەبــارەی ئیدانەكردنی ئەو دیاردەیە دەرنەچوە‪ .‬لە لە روناكبیرییەكی گشتگیر‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫كو ‌ێ دەژیــن؟ پێویستە بە راشكاوییەكی ناتوانیت لە رێی ئەمەوە بەهاكان بهەژێنیت‪،‬‬ ‫چاككردنی ئاینەوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئاین چاكبونی نییە‪ .‬ئاین تەنیا تەواو روبەڕوی ئەو پرسانە ببینەوە‪ ،‬دەنا كۆمەڵ بهەژێنیت‪ ،‬روناكبیریی كۆمەاڵیەتی‬ ‫یان مێژویی بهەژێنیت‪ .‬هەمیشە نوسین‬ ‫یان باوەڕت پێیەتی‪ ،‬یان باوەڕت پێی نییە‪ .‬ناتوانین لەو زەلكاوە دەرباز ببین‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئەمە وادەكــات بپەڕینەوە بۆ‬ ‫السفیر‪ :‬ئایا «داعــش» بە راشكاوی لە چوارچێوەی تایبەت‌و كەسیدا دێت‪،‬‬ ‫خاڵێك بـــەردەوام لەبارەیەوە دەدوێین‪ ،‬پ ــەردەی لەسەر ئــەو بیرۆكە‌و پاشخانە بەهەرحاڵ ئەوە هەنگاوێكی باشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەر لە ئاستی چاونەترسی‌و بوێرییەوە باسی‬ ‫ئەویش تێڕوانینتە بۆ روناكبیری ئێستای ئاینییە باوە راماڵی؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬ئــەگــەر بــە بــاشــی مێژو بكەین‪ ،‬دەبینین لە رابــردودا چاونەترس‌و‬ ‫عەرەبی‪ ،‬كە توانای نییە شوێنێك بگرێت‬ ‫لە هەناوی ئەوەی دەگوزەرێت‪ ،‬بەڵكو لە بخوێنینەوە پێویستیمان بە داعش نەبو‪ ،‬بوێرتر بون‪ .‬لەمڕۆدا نوسەر گەر سەراپای‬ ‫پەراوێزی ئەو ملمالنێیە دەردەكەوێت كە پێویستیمان بەو كــردارە قێزەونانە نەبو‪ ،‬مێژو نەهەژێنێت ناتوانێت هیچ بكات‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی دۆخەكە خراپتردەكا ئەوەیە هەندێ‌ ئەوەی سەراپای مێژوش بهەژێنێت پێویستە‬ ‫ئێستا هەیە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬پێش ئــەوەی وەاڵمــی ئەم میتۆدی عــەرەب رێگە بە بینینی كتێبی ئــازاد بێت‪ .‬ئەمەش لە دنیای ئەمڕۆی‬ ‫پرسیارە بدەمەوە‪ ،‬یەك روناكبیری عەرەبم گرنگ‌و پێویست نــادا‪ ،‬تەنانەت هەندێ‌ عەرەبیدا نیمانە‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫مەرگی رێككەوتنەكەی بەغدادو هەرێم نزیكبۆتەوە‬ ‫"هەرێمی كوردستان بیر لە بەدیلی رێككەوتنەكە دەكاتەوە"‬ ‫بــۆ چارەســەركردن‌و پێداچونــەوە بــە‬ ‫كەموكورتییەكانی نێو رێككەوتننامەكە‪.‬‬ ‫وتیشــی "تەنانەت دوو رۆژ پێش ئێســتا‬ ‫لەگــەڵ بریــكاری وەزیــری نەوتی عیراق‬ ‫قســەم كــردوە‪ ،‬ئەویــش وتــی‪ ،‬تەنهــا‬ ‫كێشــەی هونەری هەیەو رێككەوتنەكەش‬ ‫وەكو خۆی دەڕوات‌و هەڵنەوەشاوەتەوە"‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬ستار باقی‬ ‫لەگەڵ بەردەوامی تۆمەتباركردنی‬ ‫یەكتری لەالیەن حكومەتی ناوەندی‌و‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە بە پابەندنەبون‬ ‫بەرێككەوتنی نەوتی نێوانیانەوە‪،‬‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ئەو رێككەوتنە‬ ‫نزیكبۆتەوە‪ .‬پارلەمانتارێكی كوردیش‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی رێككەوتنەكە‪ ،‬بەم‬ ‫نزیكانە وەفدێكی وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان دەچێتە بەغداد یان بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ .‬پارلەمانتارێكی سوننەش‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬پەشیمانبونەوەی‬ ‫هەرالیەكی كورد یان ناوەند زیان‬ ‫بە بەرژەوەندی هەموان دەگەیەنێت‪،‬‬ ‫چونكە هەردوال پێویستیان بەیەكتری‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هاوكات دوێنێ نێچیرڤان بارزانی‪،‬‬ ‫سەرۆكی حكومەتی هەرێم دانی بەوەدا‬ ‫نا‪ ،‬كە بەغداد پابەندی رێككەوتنەكە‬ ‫نەبوە‪ ،‬بۆیە هەرێم بیر لەبەدیلی دیكە‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەغداد چاوپۆشی لە فرۆشتنی نەوتی‬ ‫هەرێم كردوە‬ ‫ئەندامێكــی پەرلەمانــی عیــراق لــە‬ ‫لیســتی پارتــی دیموكراتی كوردســتان‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬ئێمــە تەنهــا‬ ‫كێشــەیەكمان نییــە لەگــەڵ بەغــداد بۆ‬

‫ئــەوەی هەڵــی بوەشــێنینەوە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫كۆمەڵێــك كێشــەی دیكەشــمان هەیــە‬ ‫لەوانــە پێشــمەرگە‌و مــادەی ‪ ،140‬كــە‬ ‫چەندیــن ســاڵە لەئارادایــە‪ ،‬ئێســتاش‬ ‫شــەڕی داعشــی هاتۆتەســەر‪ ،‬هەمــوو‬ ‫ئەوانەش بە عیراقمان دەبەستنەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫تا ئــەو رۆژەی كورد بە خەونی گەورەی‬ ‫دەوڵەت شاد دەبێ‌‪ ،‬دەبێت لەگەڵ عێراق‬ ‫بمێینینەوەو گفتوگۆو رێككەوتن بكەین‪.‬‬

‫ئــەردەاڵن نورەدینــی‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫"بڕیاری هەناردەكردنی ســەربەخۆیانەی‬ ‫نــەوت لەالیــەن هەرێمەوە‪ ،‬تــا رادەیەك‬ ‫لەالیەن عیراقــەوە چاوپۆشــی لێكراوە‪،‬‬ ‫چونكــە بارودۆخی عیراق لەروی دارایی‌و‬ ‫سیاسیشــەوە ئەوەنــدە بــاش نییــە‪،‬‬ ‫تاكــو داخوازییەكانی هەرێــم بێنێتەدی‪،‬‬ ‫ئەوانیــش دەزانــن‪ ،‬بارودۆخــی هەرێمی‬ ‫كوردســتان چۆنەو ئەویــش لەناچارییە‪،‬‬

‫ئەو بڕیارانە دەدات"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬پێشــیوایە‪ ،‬حكومەتــی‬ ‫هەرێمیش ســەركەوتو دەبێ‌ لەو كارەی‪،‬‬ ‫بەمەرجێك كڕیارەكانی خاوەن بەڵێنی تا‬ ‫سەربن‌و هەرێمیش بڕی پێویست لەنەوت‬ ‫دەربكات‌و پێیانی بفرۆشێت‪.‬‬ ‫ئــەو ئەندامــەی پارلەمانــی عیــراق‬ ‫رونیشــیكردەوە‪ ،‬بەپێــی رێككەوتنــی‬ ‫نێــوان هەرێــم‌و بەغــداد هــەر الیەنێــك‬

‫نەیتوانی پابەند بێــت پێیەوە‪ ،‬دەتوان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ســەربەخۆیانە نــەوت هەناردەبــكات‌و‬ ‫بیفرۆشێت‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاشكراشــیكرد‪ ،‬بڕیاریشــە‬ ‫بــەم نزیكانــە وەفدێكــی وەزارەتــی‬ ‫ســامانە سروشتییەكانی هەرێم سەردانی‬ ‫بەغــداد بكات‌و لەگــەڵ وەزارەتی نەوتی‬ ‫عیــراق كۆببێتــەوە‪ ،‬ئەگەریــش هەیــە‪،‬‬ ‫وەفدێكی بەغداد ســەردانی هەرێم بكات‬

‫هەرێم‌و ناوەند پێویستیان بە‬ ‫یەكترییە‬ ‫لەالیــەن خۆشــیەوە‪ ،‬ئەندامێكــی‬ ‫پارلەمانی عیراق لە لیستی یەكێتی هێزە‬ ‫عیراقییــەكان‪ ،‬بە"چاودێــر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫هەر پەشیمانبوونەوەیەك لەبەرژەوەندی‬ ‫كوردو عیراق نییەو لەســەر هەردووالشە‬ ‫پێوەی پابەندبن‪.‬‬ ‫لەبــارەی ئەگــەری هەڵوەشــانەوەی‬ ‫رێكەوتنەكــەی نێــوان هەرێــم‌و بەغــداد‬ ‫حامید موتڵــەگ وتی "بڕواناكەم كارێكی‬ ‫لەم جۆرە روبدات‪ ،‬مەگەر بۆ گەرمكردنی‬ ‫بــازاڕی راگەیاندنــەكان بێــت‪ ،‬چونكــە‬ ‫هەردووال پێویستیان بەیەكتر هەیە"‪.‬‬ ‫نێچیرڤان بارزانی دانی پێدانا‬ ‫الی خۆشــیەوە نێچیرڤــان بارزانــی‬ ‫سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫دانــی بەوەدانــا‪ ،‬كــە بەغــداد پابەنــد‬ ‫نییــە بەرێككەوتنەكــەوە‪ ،‬بۆیە هەرێمی‬ ‫كوردستان بیر لەبەدیلی دیكە دەكاتەوە‪.‬‬

‫كوردستان دەسوتێت‪ ،‬حكومەتیش پالنی نییە‬ ‫تەنیا لەیەك مانگدا زیاتر لە ‪ 90‬هەزار دۆنم پاوان‌و باخ‌و دارستان سوتاون‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانى‪:‬‬ ‫سوتانی ناوچە جیاوازەكانی‬ ‫كوردستان بەردەوامی هەیەو‪،‬‬ ‫سەدان دۆنم باخ‌و پاوان سوتاون‌و‬ ‫زیانێكی زۆر بەهاواڵتیان كەوتوە‪،‬‬ ‫حكومەتیش هیچ پالنێكی بۆ‬ ‫روبەڕوبونەوەی ئاگركەوتنەوە نییە‪.‬‬ ‫وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتیی بەرگریی‬ ‫شارستانیی سلێمانیش‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬ئاگركەوتنەوە لەناوچە‬ ‫سەختەكان‪ ،‬پێویستی بەهەلیكۆپتەر‬ ‫هەیە‪ .‬ئەندامێكی لیژنەی ژینگەش‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬باس‬ ‫لەوەدەكات‪ ،‬سوتانی دەشت‌و شاخەكان‬ ‫كاریگەری خراپی لەسەر تەندروستی‬ ‫خەڵك هەیە‪.‬‬ ‫ئاگركەوتنەوە بەردەوامە‬ ‫لــە ســەرەتای ئەمســاڵ ئاگــر لــە‬ ‫ناوچەكانــی دەوروبــەری ســلێمانی‬ ‫كەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫دواییــن ئاگــر لــە رۆژی هەینییــەوە‬ ‫لەگوندەكانی قەیوان‌و خەمزە لەناوچەی‬ ‫شــارباژێڕ كەوتۆتــەوەو روبەرێكــی زۆر‬ ‫سوتاون‪.‬‬ ‫هێمن كەمەرخان بەرپرسی راگەیاندنی‬ ‫پۆلیسی دارستان‪ ،‬بە"چاودێر" راگەیاند‪،‬‬ ‫زیاتر لە هەزارو ‪ 500‬دۆنم پوش‌و پاوان‌و‬ ‫داری سروشــتی لەو ئاگرەی شــارباژێر‬ ‫ســوتاون‪ ،‬لەگەڵ ســوتانی حەوت دۆنم‬ ‫رەزو بــاخ‌و ‪ 400‬ســەر مــەڕی گونــدی‬ ‫هۆمەرئاغا‪.‬‬ ‫وتیشــی "گومان دەكرێت‪ ،‬ئەم ئاگرە‬ ‫بەهۆی شوانەكانەوە كەوتبێتەوە‌و بۆیان‬ ‫كۆنترۆڵ نەكرابێت"‪.‬‬

‫هەلیكۆپتەریان پێویستە‬ ‫بەڕێوەبــەری راگەیاندنــی پۆلیســی‬ ‫دارســتان‪ ،‬ئاماژە بــەوەدەكات‪ ،‬تەنها‬ ‫لەمانگــی ‪ 5‬تاكــو ‪ 90 ،6/9‬هــەزارو‬ ‫‪ 574‬دۆنم پــوش‌و پاوان‌و دارســتانی‬ ‫سروشــتی‌و رەزوباخــی هاواڵتیــان‬ ‫سوتاون‪ ،‬زیاتر لە ‪ 50‬دۆنم گەنم‌و جۆ‬ ‫سوتاون‪ ،‬زیاتر لە ‪ 40‬بۆ ‪ 49‬رەزوباخی‬ ‫هاواڵتی زیانی پێگەشتوە‪ ،‬جگەلەوەش‬ ‫لــە ‪13‬و ‪12‬ی مانگــی رابــردو‪ ،‬زیاتــر‬ ‫لــە ‪ 900‬دۆنــم پۆش و پــاوەن‌و داری‬ ‫سروشتی لەسنوری پێنجوێن‌و دوكان‌و‬ ‫سلێمانی سوتاون‪.‬‬ ‫هێمــن كەمەرخــان‪ ،‬باســی‬ ‫لەوەشــكرد‪ ،‬توانیویانــە‪ ،‬بەپێــی ئەو‬ ‫كەرەستە سەرەتاییانەی هەیانە‪ ،‬پێش‬ ‫بــە ئاگرەكــە لــە زۆربەی شــوێنەكان‬ ‫بگــرن‌و دەســتبكەن بەدروســتكردنی‬ ‫ئاگربڕ‪ ،‬بەاڵم هیچ ئامرێكی پێشكەوتو‬ ‫نییە‪ ،‬بەهەماهەنگیش لەگەڵ پارێزگارو‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیی رێگاوبان‪ ،‬كاردەكەن‪،‬‬ ‫بەشۆفڵ‌و حەفارە ئاگربڕ دروستبكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "چەندیــن جــار‬ ‫داوای هەلیكۆپتەرمــان كــردووە‪ ،‬بــۆ‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئاگركەوتنەوە لەشــاخ‌و‬ ‫كێــوەكان‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی قەیرانــی‬ ‫دارییەوە‪ ،‬تائێستا دابین نەكراوە"‪.‬‬ ‫كەمەرخــان‪ ،‬ئەوەشــی خســتەڕو‪،‬‬ ‫بــەردەوام لەرێگــەی میدیاكانــەوە‪،‬‬ ‫رێنمایــی دراوە بەهاواڵتیــان‪ ،‬كە ئاگر‬ ‫بەنەكــوژاوەی بەجێنەهێڵــن‌و جگەرە‬ ‫فڕێ نەدەنه ناو پوش‌وپەاڵشەوە‪.‬‬ ‫كوژاندنەوەی ئاگری شاخەكان‬ ‫ئاسان نییە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫وتەبێــژی‬ ‫بەرگریــی شارســتانیی ســلێمانی‪،‬‬

‫‪,,‬‬ ‫پۆلیسی‬ ‫دارستان‪:‬‬ ‫پێویستمان‬ ‫بە هەلیكۆپتەر‬ ‫هەیە‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬كۆمەڵێــك‬ ‫كەلوپــەل‌و پێداویســتی تایبەت هەیە‬ ‫بۆ كوژاندنەوەی ئاگر لەشــاخەكاندا‪،‬‬ ‫ئەوەش بــە بەكارهێنانی كۆڵەپشــت‌و‬ ‫ئۆتۆمبێلی تایبەت بــۆ كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫روداوەكــە لەســەرەتادا‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫هەلیكۆپتەر هەبوایــە بۆ كوژاندنەوەی‬ ‫ئاگری شــاخەكان كارەكەی ئاســانتر‬ ‫دەكرد‪ ،‬چونكە لەئێســتادا كۆمەڵێك‬ ‫ناوچــە هــەن‪ ،‬ئاســتەنگیان زۆرە‬ ‫لەكاتــی كوژاندنــەوەی ئاگردا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئــەو هەلیكۆپتەرانــە هەبێــت‪ ،‬گرفت‬ ‫بۆ تیمەكانــی ئاگركوژێنەوە نامێنێت‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەكی خێراترو زانســتیانەتر‪،‬‬ ‫دەتوانین كۆنترۆڵی ئاگرەكە بكەین‪.‬‬ ‫رێــكان جەمــال‪ ،‬جەختــی‬ ‫لەوەشكردەوە‪ ،‬بەچەند قۆناغێك ئاگر‬

‫دەكوژێننەوە‪ ،‬ئەگەر ئاگری شاخ بێت‪،‬‬ ‫لەســەرەتای روداوەكــە دەســتبەجێ‬ ‫تیمەكان هەوڵی دروســتكردنی ئاگربڕ‬ ‫لــەدوری ئاگرەكــە دەدەن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫تەشــەنە نەسێنێت‪ ،‬پاشــان قۆناغی‬ ‫كوژاندنەوە ئاگرەكە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬جەختی لەوەشــكردەوە‪،‬‬ ‫داوا لەهاواڵتیــان دەكــەن‪ ،‬لەكاتــی‬ ‫رودانــی ئاگركەوتنــەوەدا‪ ،‬پەیوەنــدی‬ ‫بكــەن بــە ئاگركوژێنــەوە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫بەزورتریــن كات لەشــوێنی روداوەكــە‬ ‫نەبون‪ ،‬ئاگاداریان بكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫خۆیان سەرپەرشتیان بكەن‪.‬‬ ‫یاسا جێبەجێنەكراوە‬ ‫لەلیژنــەی‬ ‫پارلەمانتارێــك‬ ‫ژینگــەی پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬

‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬لەبەرنامەی‬ ‫كاریاندایە‪ ،‬هەمواری یاســای ژینگە‬ ‫بكــەن‪ ،‬لەبەرئــەوەی كەموكورتــی‬ ‫لەجێبەجێكردنەكــەی هەیــە‪ ،‬هیــچ‬ ‫ســزایەكی تێدا نییە‪ ،‬چونكە گەر سزا‬ ‫هەبوایە‪ ،‬ئەو كەســەی دەبوە هۆكاری‬ ‫ئاگركەوتنەوەكە سزا دەدرا‪.‬‬ ‫شــیرین حوســنی‪ ،‬وتیشــی‬ ‫"ئاگركەوتنەوە لەشــاخ‌و دەشــتەكاندا‬ ‫كاریگەریەكی زۆر دەكاتەسەر ژینگەی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬جەگەلــەوەش‬ ‫مەترســی بۆ ســەر ژیان‌و تەندروستی‬ ‫هاواڵتیان‌و ئاژەاڵنیش هەیە"‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی دیكەش لەلیژنەی‬ ‫كشــتوكاڵی پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بــۆ "چاودێــر" ئامــاژەی بــەوەدا‪،‬‬ ‫رۆژ نییــە‪ ،‬بەشــێك لەالشــەی ئــەم‬

‫نیشتمانە نەســوتێت‪ ،‬جگە لەپاوەن‌و‬ ‫دارســتانەكان بەرهەمــی كشــتوكاڵی‬ ‫جوتیــاران بەتایبەتــی دەغــڵ‌ودان‬ ‫ســوتاوە‪ ،‬كە زیانێكــی ئێجگار زۆری‬ ‫بەركەوتــوە‪ ،‬لەبەرئــەوەی ئاگرەكــە‬ ‫بەردەوامــە داتــاو ژمارەیەكــی ورد‬ ‫لەبەردەستدا نییە‪ ،‬تابزانرێت زیانەكان‬ ‫چەندبوە‪.‬‬ ‫غەریــب مســتەفا‪ ،‬وتیشــی‬ ‫"بەهەماهەنگــی لەگــەڵ وەزارەتــی‬ ‫كشــتوكاڵ ئــاگاداری حكومەتمــان‬ ‫كردۆتەوە‌و داواكــراوە‪ ،‬ئەو ناوچانەی‬ ‫دەغڵودانــی تێدایــە‪ ،‬بنكەیەكــی‬ ‫ئاگركوژێنــەوەی گــەڕۆك تێــدا‬ ‫دابمەزرێنــرێ‪ ،‬بــۆ ئــەوەی زوتــر‬ ‫كۆنترۆڵی ئاگرەكە بكرێت"‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫بردنەوەی كورد‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی توركیادا‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫(نیران صدیقە)ی داعش‬

‫ن‪ :‬رۆنی مارژیلیوس‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫هەڵبژاردنــە گشــتییەكانی توركیــا‬ ‫لە‪7‬ی حوزەیرانی ئەمساڵدا شكستێكی‬ ‫گــەورە بــو بــۆ ئاكەپــەی پارتــی‬ ‫ئیسالمیســتی بااڵدەســت‪‌،‬و هەروەهــا‬ ‫ســەركەوتن‌و بردنەوەیەكی گەورەبو بۆ‬ ‫پارتی هەدەپەی كوردی مەیل بەچەپ‪.‬‬ ‫كێشــەكانی ئاكپارتــی (پارتــی‬ ‫داد‌و گەشــەپێدان) دو ســاڵ پێشــتر‬ ‫دەســتیپێكرد‪ ،‬واتــا ئــەو كاتــەی‬ ‫بزوتنەوەی داگیركردنی «گەزی پارك»‬ ‫هاتنــە مەیدانەكە‪ ،‬كە ماوەی دو هەفتە‬ ‫كۆنتڕۆڵــی مەیدانــی ئەســتەمبوڵیان‬ ‫كردبو‪.‬‬ ‫وەك خۆپیشــاندانێكی پێكەوەیــی‌و‬ ‫سەرتاســەریی لەكــۆی واڵتــدا‪،‬‬ ‫حكومەتەكــەی رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫بەهەمــو شــێوازێك‌و بەگەلێــك رێگای‬ ‫جیاواز توندوتیژیی دڕندانەی پۆلیســی‬ ‫بەشــێوەیەك بەكارهێنــا كــە هەشــت‬ ‫كوژراو‌و ســەدان برینداری لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت الیەنگرانی ئاكەپە توشی شۆك‬ ‫بوبون‪.‬‬ ‫ئــەو رســواییەی گەندەڵییــە‬ ‫حوكمڕانییەكان تەنانەت گەلێك تێچونی‬ ‫لەڕادەبــەدەری پــارەی لێكەوتۆتــەوە‪.‬‬ ‫ئەمــەش لەوەاڵمــی ئاكەپــەدا‪ ،‬بــوە‬ ‫بەداستان‌و حوكمدانێك‪ .‬بەڵـــێ‌ لێدانی‬ ‫سێیەم گەیشت‪ ،‬كە ‪ 300‬كرێكاری كانزا‬ ‫لەكارەســاتی چاڵێكــدا كــوژران‌و بونە‬ ‫قوربانی‪.‬‬ ‫بردنــەوەی هەڵبژاردنــەكان لەالیــەن‬ ‫ئاكەپــەوە بەدرێژایــی دەیــەی رابردو‪،‬‬ ‫بەهــۆی باڵوكردنــەوەی هەســتێكی‬ ‫بەرفراوانــی خۆشــگوزەرانی‪ ،‬جێگیریی‬ ‫سیاســیی‌و پرۆســەی ئاشــتیی لەگەڵ‬ ‫كوردەكانــەوە بــوە‪ .‬بەختــی باشــی‬ ‫ئابوریــی رێــگای بــۆ توركیا كــردەوە‬ ‫تاكــو رێگا بگرێت لەبــەردەم خراپترین‬ ‫قەیرانێكــدا كە لەســاڵی ‪2008-2007‬دا‬ ‫جێگای مەترسی بو‪.‬‬ ‫دو ســاڵی دوای ناڕەزایەتییەكانــی‬

‫گەزی پارك‪ ،‬ئەمە نائارامییەكی گشتی‬ ‫بــوە كە جێگای دۆخەكەی گرتوەتەوە‪.‬‬ ‫ئابوریی خاوبوەتەوە‪ ،‬پرۆسەی ئاشتیی‬ ‫لەدەســتچوە‪‌،‬و جوڵــەو بزوتنــەوەی‬ ‫گەشــەكردنی كرێــكاران دەســتیكردوە‬ ‫بەڕەقبون‌و لەناوچونی ماســولكەكانی‪.‬‬ ‫لەهەموی زیاتر‪ ،‬وەاڵمی دەسەاڵتخوازانە‌و‬ ‫وەحشیانەی دەوڵەت بەرانبەر نیشانەی‬ ‫ئــەم نائارامییانە‪ ،‬بوەتە هۆی ئەوە كە‬ ‫زۆرێك لەالیەنگرانی خۆی لەدەستبدات‪.‬‬ ‫هەدەپــە لەئێســتادا ‪ 80‬كورســیی‬ ‫پارلەمانــی لەپارلەمانێكــی ‪550‬‬ ‫كورسیدا هەیە‪ .‬ئەمە نیشانە‌و لێدانێكە‬ ‫لەدەموچاو ‌و روخســاری شــۆڤێنیزمی‬ ‫توركی‌و هەرەسی نەیارانی رەسمی‪‌،‬واتا‬ ‫پارتی كۆماریخوازی خەڵك (جەهەپە)‬ ‫یە‪ .‬ئەم پارتە بەڕونی دژەناسیۆنالیزمی‬ ‫كوردییــە‌و هەروەهــا ئیســامۆفۆبیایە‬ ‫(تــرس لەئیســام)‪ .‬ئــەم ئامادەییــە‬ ‫بەهێزەی كورد‪‌،‬واتا پرۆســەی ئاشتی‪،‬‬ ‫دەكرێت بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫وادەخەمڵێنرێــت كــە زیاتــر ‪%80‬ی‬ ‫ئەوكەســانەی دەنگیــان بەهەدەپــە‬ ‫داوە كــوردن‪ ،‬بــەاڵم بەگشــتی دەنــگ‬ ‫بەكەمینەیەكــی دیكــە درا‪ .‬ئەمە وەك‬ ‫گشــتێك ماوەتــەوە كــە ئایــا هەدەپە‬ ‫دەتوانێــت وەك پارتێكی چەپ بۆ واڵت‬

‫دەربكەوێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم تەنانــەت ئەگەر بەمــە بگات‪،‬‬ ‫ئــەوەی تاكــو ئێســتا كردویەتــی‌و‬ ‫ئەنجامی داوە‪ ،‬گرنگییەكی لەڕادەبەدەر‬ ‫مێژوییانەی هەیە‪.‬‬ ‫ئــەوە هیچ رێــی تێناچێت كە ئاكەپە‬ ‫بتوانێت وەك پێشــو دەســەاڵتی خۆی‬ ‫بگەڕێنێتەوە‪ .‬خەرمانەیەكی نەشكێنراو‬ ‫و رەق‪ ،‬ئێستا لەبەین چوە‌و باڵوبوەتەوە‬ ‫بەنێــو دڵی پارتی پایەدار‌و وەســتاودا‪.‬‬ ‫پارتەكــە بــەوەدا زیانێكــی گــەورەی‬ ‫بەركەوتــوە‪ ،‬چونكــە تەنهــا لــە‪%41‬‬ ‫دەنگەكانی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫ئاكەپە دەبێت هەوڵبدات هاوپەیمانی‬ ‫لەگەڵ جەهەپە یان پارتی فاشیســتیی‬ ‫بزوتنــەوەی نەتەوەیــی (مەهەپــە)دا‬ ‫بــكات‪ .‬ئاكەپە لەوە دەترســێت كاتێك‬ ‫حكومــەت لەدەســتبدەن‪ ،‬ئەردۆغــان‌و‬ ‫زۆرێكــی دیكــەی ئەندامانــی پارتەكــە‬ ‫بەتۆمەتی گەندەڵی دادگایی بكرێن‪.‬‬ ‫گەورەتریــن نیشــانەی گۆڕانێــك‬ ‫لەبزوتنەوەی كرێكاریدا دەركەوتوە‪.‬‬ ‫خەباتــی پیشەســازیی لەئاســتی‬ ‫خــوارەوەدا زیاتــر بــوە لەســااڵنی‬ ‫سەردەمی ئاكەپەدا‪.‬‬ ‫ئەمەیــش بەڕادەیــەك لەبــەر ئەوەی‬ ‫زۆرینــەی كرێكاران كاتێك پشــتیوانیی‬

‫حكومەتیان دەكرد‪ ،‬بەهۆی سیاسییەوە‬ ‫بو نــەك بەهۆكاری ئابورییــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەروەها بەهۆی ئابورییەكی باشیشەوە‬ ‫بو‪.‬‬ ‫ئەمــەش لەســاڵەكانی دواتــردا‪،‬‬ ‫لەكاتــی كارەســاتی كانــی ســۆمادا‬ ‫گۆڕانــی لێكەوتۆتــەوە‪ .‬لێــرەدا‬ ‫زنجیرەیەكی پیاسەكردنی خۆڕسكانەی‬ ‫هەندێــك لەشــوێنەكانی كار هەیە‪ ،‬كە‬ ‫هەندێــك لەوانەیش یەكیــان نەگرتوە‌و‬ ‫یەكنەخراون‪.‬‬ ‫مانگرتنــی ‪ 15000‬هــەزار كرێــكاری‬ ‫مێتــاڵ (فلز) لەپیشەســازیی ســەیارە‬ ‫لەمانگی رابــردودا‪ ،‬یەكێكە لەگرنگترین‬ ‫روداوەكانی ساڵ‪.‬‬ ‫دەوڵەت مافی یاســایی ئەوەی هەبوە‬ ‫مانگرتنەكــە بەبیانــوی «ئاسایشــی‬ ‫نەتەوەیی»یــەوە بــۆ ‪ 60‬رۆژ دوابخات‪.‬‬ ‫ئەم دواخســتنەی مانگرتنی فلز‪ ،‬تەنها‬ ‫وەك مانگرتنی كرێكارانی شوشــە وابو‪،‬‬ ‫كە پێشتر ئەنجام درابو‪.‬‬ ‫نەوەیەكی نوێی رێبەرانی شوێنی كار‬ ‫لــەم خەباتانەدا خەریكــن دەردەكەون‪.‬‬ ‫ئەمــە بەڕادەیــەك یەكالییكەرەوەیە كە‬ ‫ئــەم خەباتانە خۆیان درێژەیان دەبێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەگەر قەیرانی ئابوریی قوڵتر‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬

‫بەدیوێكی تردا‪ ،‬ئاگرە ســورە لەخۆم دورەی واڵتانی جیهان بۆ شــەڕی داعش هەر‬ ‫لەقازانجی ئەوانە‪ ،‬با شــەڕەكەش لێرە چڕ بوبێتەوە موهیم ئەوەیە ئەو بەاڵی تیرۆرە‬ ‫لەالی ئەوان نەمێنێت‌و ئەو تیرۆریســتانەی لەوێن شوێنێكیان دەستكەوتوە تا خۆیانی‬ ‫پێبگەیەنن‌و مەترســییەكە لەســەر خاوەن واڵتی تیرۆریست دوربكەوێتەوە‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫بــەم چاوەوە ســەیری ئــەم دیوەی هاوكێشــەكە بكەین ئەگەر پێچەوانــەش بێت ئەوا‬ ‫هەر رێی تێدەچێت ئیتفاقییەی واڵتانی ناوچەكە بێت لەگەڵ واڵتی خاوەن دراوســێی‬ ‫دەوڵەتە تیرۆریستییەكەی خەالفەت بۆ پەڕاندنەوەی بیانییەكان‌و گەیاندنیان بەخەونی‬ ‫خەالفەتی داعشەوە‪.‬‬ ‫تیرۆریســت ئەگەر لەگوانتانامۆش بێت هەر خەتەرە بۆ ســەر واڵتی خاوەن رەگەزو‬ ‫دواتــر ئازادكردنــی‪ ،‬هەروەها بارێكیشــە بەســەر واڵتانی خاوەن زیندانــی تایبەتكراو‬ ‫بەتیرۆریستەكانەوە‪ ،‬جا ئەو تیرۆریستانە بڕۆنە خەالفەتەكەیان‌و لەوێ بكوژرێن باشتر‬ ‫نییە! ئیتر كوشتنەكە بەشەڕی دەستەویەخە بێ‌ یان بەبۆردومان بێ‌ ئەوا گرنگ ئەوەیە‬ ‫تیرۆریستێك لەسەر زەوی دەسڕێتەوە! ئەم دیوەی هاوكێشەكە بەپێچەوانەوە لەوەوە‬ ‫ســەرچاوەی گرتوە لەدوای ساڵێكی راگەیاندنی خەالفەتێكی تیرۆریست كە لەجیهاندا‬ ‫قەدەغــە كــراوەو بەو هەمو ئیمكانیات‌و پێشــكەوتنە ســەربازییەو واڵتانی هاوپەیمان‬ ‫لێیان دەدرێت چ خێرە لەناو نابرێن! جێی سەرسوڕمان نییە زۆر بەڵگەنامە دەخرێنەڕو‬ ‫كاتێــك دەڵێن (توركیا پشــتیوانی داعشــەو هاوكاریان دەكات بــۆ پەڕاندنەوەیان بۆ‬ ‫ســوریاو لەوێشــەوە بۆ عیراق) هیچ واڵتێكی ئەم جیهانە هەڵوێســتێك بەرامبەر ئەم‬ ‫واڵتە راناگەیەنێت! خێرە تا ئێســتا نەمانبینی هەڵوێستی دیپلۆماسی واڵتێكی جیهان‬ ‫لەســەر ئەم كردەوانەو باڵوكردنەوەی چەنــد دۆكیۆمێنت‌و گرتەی ڤیدۆیی هیچ ناڵێن‌و‬ ‫ئەگەر بیشیڵێن قسەیەو فڕی دەدرێت‌و لەدیفاكتۆدا پراكتیك نییە!‪ ،‬پرسیار گەلـ ‌ێ تر‬ ‫زۆرن لەســەر ئەم مەســەلەیەی جیهان كە لەدورەوە هەست بەمەترسییەكەی دەكات‌و‬ ‫ئێمەش لەنزیكەوە‪.‬‬ ‫ئــەم هاوكێشــەیە ئەگــەر پێچەوانەش بێت ئــەوان واڵتانی عــەرەب لەناو جەرگەی‬ ‫روداوەكانەوە بەشدارن تیایدا‪ ،‬بەدو سەر یەكێكیان پشتیوانی داعش‌و ئەوی تریان دژ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم دژە تاچەند بەڕاستەقینە دژەو هەوڵەكانی بۆ بنبڕكردنی تەواوەتی تیرۆرە‪.‬‬ ‫واڵتانــی عەرەب ئەگەرچی لەناو هاوپەیمانــی نێودەوڵەتیدان بۆ لەناوبردنی داعش‪،‬‬ ‫بەاڵم كاریگەریان هەر ئەوەندە دەبێت كە بۆ لەناو بردنی ئیسرائیل‌و هەڕەشەی مافی‬ ‫سەندنەوەی حەقیان كردوەو دەكەن لەناوەڕاستی سەدەی رابردوەوە تائێستا‪ ..‬بۆچی؟‬ ‫چونكــە واڵتانی عــەرەب نە یەكگرتون نە لەڕوی هێزیشــەوە بەتوانان واتە بەكورتی‌و‬ ‫بەكوردییەكــەی خۆمــان ئەگەر ببن بەئاگر رەنگە نەتوانن هیچ شــوێنێك بســوتێنن‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەمە بۆ هێزی واڵتانی عەرەب لەالی واڵتانی جیهان تائێستا رون نەبوبێت ئەوا‬ ‫شــەڕی حوسییەكان تاكە شــتێكی واڵتانی عەرەبی بۆ جیهان دەرخست كە ئەوپەڕی‬ ‫تواناو هێزی سەربازی‌و ئاسمانیان بو كە لەیەمەن بەكاریان هێنا‪ ،‬ئیدی چۆن دەتوانن‬ ‫گروپێكــی توندڕەو لەناوببەن كە خۆیان لەبنەڕەتدا پشــتیوانینی؟‪ ..‬فڕۆكەی واڵتانی‬ ‫عەرەب كاتێك بۆردومان دەكات‌و لەداعش دەدات رەنگە‌وەك دوژمنێك مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫نەكات‪ ،‬كێ ناڵێت ئەو ئامانجانەشی دەیپێكن نایخەنە بابی نیرانی سەدیقەوە‪.‬‬ ‫لەنێوانی هەردو دیوە راســتەقینەو پێچەوانەكەشــدا كورد بۆتە بەرداشی سیاسەتی‬ ‫واڵتانی جیهان‌و عیراق‌و واڵتانی عەرەبی‪ ،‬ئەگەرچی هەڵەو كەموكورتی لەڕوی چۆنێتی‬ ‫سیاســەتكردنمان لەگــەڵ واڵتانــدا هەبــوە بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا دانایــی‌و ژیریی بۆ‬ ‫مامەڵەكردن لەسەر ئەم پرسەو هەندێك لەواڵتانی دۆست فریامان كەوتون‪ ،‬دەنا هەر‬ ‫هێزو‌واڵتێك بكەوتایەتە ئەم نێوانەوەو ببوایەتە بەرداش بەرگەی نەدەگرت‪.‬‬

‫داعش دەچێتە توركیا ؟!‬

‫سیروان مەحمود‬ ‫داعــش لەســەرەتای دامەزراندنیــەوە‬ ‫بانگەشــەی بــۆ گەڕاندنــەوەی دەوڵەتــی‬ ‫خەالفەتــی ئیســامی كــردوە‪ ،‬بــۆ‬ ‫بەدیهێنانی ئــەو ئامانجە هەمو هەڵبژاردە‬ ‫توندوتیژەكانی بەكارهێنا‪ ،‬فیكری جیهادی‌و‬ ‫توندوتیــژی كــردە پێناســەی پراكتیكــی‬ ‫رێكخراوەكەی‌و توانی الیەنگیری‌و ســۆزی‬ ‫جیهادیە ئیســامییە توندڕەوەكان لەهەمو‬ ‫جیهــان بــۆالی خــۆی راكێشــێ‌‌و خەونی‬

‫دوبارەبونــەوەی خەالفەتیــان بــۆ بكاتــە‬ ‫راستیەكی بەرجەستەكراو‪.‬‬ ‫لەپــاش گۆڕنكاریەكانــی ناوچەكــە‬ ‫لەئەنجامــی روخاندنــی رژێمــی ســەدام‌و‬ ‫روداوەكانــی بەهاری عەرەبی‪ ،‬رەوشــێكی‬ ‫نائارامی سیاســی‌و ســەربازی ناوچەكەی‬ ‫گرتــەوە‪ ،‬ركەبەرایەتــی مێژویی مەزهەبی‬ ‫بەتونــدی ســەریهەڵدایەوە‪ ،‬واڵتانــی‬ ‫ئەقلیمیــش بەپێی بەرژەوەندی سیاســی‌و‬ ‫پابەندبونــی مەزهەبــی‌و بەدیهێنانــی‬ ‫بااڵدەســتی‪ ،‬بــون بــە بەشــێك لــەو‬ ‫ركەبەرایەتییە خوێناوییە‪.‬‬ ‫لەم كەشــە نائارامەدا‌و بەسودوەرگرتن‬ ‫لەو ناكۆكیانە‪ ،‬داعش وەك بزوتنەوەیەكی‬ ‫ئیســامی توندوتیــژ قوتاربــوەوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫بەرژەوەنــدی زۆر هێــزی نێودەوڵەتــی‌و‬ ‫هەرێمی هاوتەریببون لەگەڵیدا‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫هاوكاربــون لەدروســتبون‌و پڕ چەككردن‌و‬ ‫بەهێزكردنی‪.‬‬ ‫لەنێو واڵتانی ئیقلیمیدا‪‌،‬واڵتانی كەنداو‬ ‫بەگشــتی‌و ســعودیە‌و قەتــەر بەتایبەتــی‬ ‫بەهێزترین پاڵپشــتی ئەم رێكخراوە بون‪،‬‬ ‫پاشــان پەردە زیاتــر لەســەر روداوەكان‬

‫الدرا‌و واڵتانــی دیكــەش بەشــێك بــون‬ ‫لــەو پاڵپشــتیە‌و توركیــا وەك هــاوكاری‬ ‫ژمــارە یەكی ئــەم رێكخــراوە دەركەوت‌و‬ ‫خاكەكــەی بــوە مەیدانــی گردبونــەوە‌و‬ ‫پەڕینــەوەی چەكــداران بــۆ نێــو ریــزی‬ ‫داعــش‪ ،‬ئەگەر چی ئــەم واڵتە نكۆڵی لەو‬ ‫هاوكاریانە دەكات‪ ،‬بەاڵم روداوەكانی سەر‬ ‫ســنوریان لەگــەڵ ســوریا‌و هەماهەنگیان‬ ‫بــۆ كۆنترۆڵكردنەوەی شــارە كوردیەكان‪،‬‬ ‫بەڵگــەی حاشــەهەڵنەگرن بــۆ بونی ئەو‬ ‫پاڵپشتی‌و هاوكاریانە‪.‬‬ ‫بــەم دواییە چاالكیەكانی داعش هەندێ‬ ‫لەو واڵتانەی گرتەوە كە هاوكاریان دەكرد‪،‬‬ ‫لەســعودیە‌و كوێت مزگەوتیان تەقاندەوە‌و‬ ‫كاری تۆقانــدن‌و تیرۆریســتی ئەنجامــدا‪،‬‬ ‫بەمــەش داعــش ســەلماندی كــە هیــچ‬ ‫ســنور‌و عورفێك ناپارێزێ بۆ تەواوكردنی‬ ‫بەدیهێنانی هەمو ئامانجەكانی‪.‬‬ ‫لێــرەدا ئــەم پرســیارە بابەتیــە دێتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬ئاخۆ لەكاتێكدا واڵتانی كەنداو كە‬ ‫بەپاڵپشــتی هەمو رێكخراوە سونەگەراییە‬ ‫توندوتیــژەكان ئەژمــار دەكرێن‪ ،‬دەكەونە‬ ‫بەر هێرشــە خوێناویەكانی ئەم رێكخراوە‪،‬‬

‫ئیتــر هیــچ واڵتێكــی دیكــە دەتوانێــت‬ ‫ئاســایش‌و ئارامــی خــۆی لەدەســتیان‬ ‫بپارێزێت؟‪ ،‬ئایا ئەوەی لەســعودیە‌و كوێت‬ ‫رویــدا‪ ،‬هیچ گومانێــك بەجێدەهێڵێت كە‬ ‫ئــەو ئاگرە لەچركەیەكدا جەســتەی هەمو‬ ‫هاوڕێكانی دیكەی داعش نەگرێتەوە‪.‬‬ ‫توركیــا بەچەندیــن كەنــاڵ هــاوكاری‬ ‫داعشــە‪ ،‬لــەدوا هەنگاویــدا‌و بەنــاوی‬ ‫دروســتكردنی ناوچەیەكــی ئارام لەســەر‬ ‫سنور‪ ،‬پڕوپاگەندە بۆ باڵوكردنەوە‌و چونە‬ ‫ژورەوەی هێزەكانــی بۆ ناو خاكی ســوریا‬ ‫دەكات‪ ،‬هەڵبەتــە ئەو ناوچانەش ئەوانەن‬ ‫كــە بەخوێنــی جەنگاوەرانــی یەپەگــە‬ ‫رزگاركــراون‌و كۆنترۆڵــی دەكەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫توركیــای بێــزار كــردوە‌و بــااڵ دەســتی‬ ‫داعشــی لەو پانتاییە گرنكــە الوازكردوە‌و‬ ‫هەماهەنگی هەردوالی قورستركردوە‪.‬‬ ‫پراكتیكــی‪،‬‬ ‫تیــۆری‌و‬ ‫لــەروی‬ ‫جێبەجێكردنی ئەم پالنە بۆ توركیا ئاسان‬ ‫نییە لەبــەر زۆر هۆی بابەتــی نێوخۆیی‌و‬ ‫هەرێمی‌و نێودەوڵەتی‪ ،‬لەئێستادا‌و لەسەر‬ ‫زاری ســەرۆك وەزیرانــی‪ ،‬ئــەم پالنــە‬ ‫جێبەجێ ناكەن‌و پێشمان وایە قەت بۆیان‬

‫ناچێتە ســەر‪ ،‬بــەاڵم توركیــا لەپای چی‬ ‫ئــەم هــاوكاری‌و هەماهەنگی‌و پاڵپشــتیە‬ ‫لۆجســتی‌و مرۆییــە پێشــكەش بەداعــش‬ ‫دەكات؟‪ ،‬ئایــە لــەو راســتیە تێناگات كە‬ ‫گــڕی داعــش لەهــەر چركەیەكــدا بێــت‬ ‫ماڵەكەی خۆشــی دەگرێتــەوە‪ ،‬ئایا درك‬ ‫بــەوە نــاكا كــە دوا مەنزەلــەی داعش بۆ‬ ‫ســەپاندنی خەالفەتی ئیسالمی لەئەستانە‬ ‫جێگیــر دەبــێ؟‪ ،‬دەشــێ هێچ داعشــێك‬ ‫هەبــێ‌ چــاوی نەبڕیبێتــە ئــەو پایتەختە‬ ‫ئیسالمییەی كە بەسوار چاكەكانی پەیامی‬ ‫ئیسالمیان گەیاندە سنوری نەمسا؟‪.‬‬ ‫پێمان‌وا نییە دەســەاڵتدارانی توركیا‬ ‫هەندە كاڵفام بن درك بەمەترسیەكانی‬ ‫داعش نەكەن بۆ سەر واڵتەكەیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەدیدی ئەمــان دەتوانن ئەم رێكخراوە‬ ‫بەكاربێنــن بــۆ چەنــد مەبەســتێك‬ ‫لەوانــەش‪ ،‬لێــدان‌و قڕكردنــی هێــزە‬ ‫رزگاریخــوازە كوردییەكان وەك ئەوەی‬ ‫خۆیــان كردیانــە بەهانــەی ســەرەكی‬ ‫بــۆ دروســتكردنی ناوچــەی ئــارام‪،‬‬ ‫گەڕاندنــەوەی دەســەاڵت‌و كاریگــەری‬ ‫زیاتریان لەناوچەكە‪ ،‬گۆڕینی بااڵنســی‬

‫ركەبەرایەتی مێژویان بەرامبەر ئێران‪.‬‬ ‫پێشــهاتە سیاسی‌و سەربازیەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫راســتیە دەســەلمێنێ‌ كە باكە بەئارەزوی‬ ‫شــەنی توركیــا هەڵناكات‌وئیتــر لەچركە‬ ‫ســاتێكدا دەشــێ‌ بەرژەوەندییەكانــی‬ ‫هــەردوال دژ بەیەك بن‪ ،‬ئەوســا قەبارەی‬ ‫مەترســیەكانی داعش لەسەر توركیا زیاتر‬ ‫دەبــێ‌ لەمەترســیەكانی لەســەر واڵتانــی‬ ‫كەنــداو‌و ناوچەكــە‪ ،‬چونكــە بەدەســتی‬ ‫خــۆی تۆوەكــەی چانــدوە‌و ئــەو بیــرە‬ ‫توندوتیژە لەنێو ئیسالمییە توندڕەوەكانی‬ ‫ســەریهەڵداوە‌و لەتەشەنەســەندندایە‪،‬‬ ‫لەكاتی پڕاكتیزەكردنی ئەوا كۆنترۆڵكردنی‬ ‫هەندە ئاسان نابێ‌‪.‬‬ ‫داعــش بەتیــۆری‌و پراكتیكــی‬ ‫چوەتــە نــاو توركیــا‌و چەندیــن گروپیان‬ ‫ئاشــكرابون‪ ،‬لەئێستادا تەنها بەرژەوەندیە‬ ‫هاوبەشــەكانیانە رێــی بەكــردەوە‬ ‫توندوتیژەكانــی گرتــون‪ ،‬ئەمەش تاســەر‬ ‫نابــێ‌‌و ئەگــەر توركیــا بەشــێوەیەكی‬ ‫راســتگەرایەنەتر مامەڵــە لەگــەڵ ئــەو‬ ‫رەوشــە نەكات‪ ،‬ئەوا باجی بەروبومی ئەو‬ ‫هاوكاریەی زۆر لەسەر دەكەوێت‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫قــەرەیــان‪ :‬هێرش بــۆ سەر‬ ‫رۆژئاوا قبوڵ ناكەین‬

‫كورتولموش‪ :‬رێگە نادەین‬ ‫شەڕ دەستپێبكاتەوە‬

‫مـــوراد قــەرەیــان ئــەنــدامــی دەســتــەی‬ ‫كۆنسەی كەجەكە رایگەیاند‪ :‬ئەگەر بێتو‬ ‫توركیا هێرشی سەربازی بۆ سەر رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بكات‪ ،‬ئەوا گەلی كورد لەباكور‬ ‫رادەپەڕن‪ ،‬بۆیە هیچ دەستێوەردانێك بۆ‬ ‫سەر نەتەوەكەمان قبوڵ ناكەین‪.‬‬

‫نــوعــمــان كــورتــولــمــوش‪ ،‬یـــاریـــدەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا دەڵێت «دەربارەی‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی كوالیسیۆن هەندێ‌‬ ‫الیەن مەرجیان بۆ كۆتاییهێنانی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی هەیە‪ ،‬بــەاڵم رێگەنادەین شەڕ‬ ‫دەستپێبكاتەوە»‪.‬‬

‫پێشهاتە گرنگەكانی پڕۆسەی ئاشتی‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫هەفتەی رابردوو‪ ،‬سەاڵحەدین دەمیرتاش‪،‬‬ ‫هـــاوســـەرۆكـــی هـــەدەپـــە لــەدیــدارێــكــی‬ ‫تەلەفیزیۆنیدا باسی پێشنیازەكەی عەبدواڵ‬ ‫ئۆجەالن بۆ حكومەتی توركیا كرد‪ ،‬كە لە‬ ‫‪ 10‬بەند پێكهاتبوو‪ ،‬هەندێك لەو بەندانە‬ ‫گفتوگۆی لــەســەركــراوە‪ ،‬بــەاڵم بۆئەوەی‬ ‫بەیاسایی بكرێت پێویستە الیەنەكان‬ ‫بگەنە رێككەوتن‪ ،‬شاندی هەدەپە لەدوا‬ ‫ســەردانــەكــەیــدا مەبەستی بــوو لەنێوان‬ ‫ئیمراڵی‌و قەندیل بۆئەوەی ئەنجامی كۆتایی‬ ‫لەسەر ئەو پڕۆژەیە وەربگرێت كە لە ‪28‬‬ ‫ی شوبات یاڵچن ئاكدۆغان یاریدەدەری‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا و وەزیری ناوخۆی‬ ‫توركیا لەگەڵ شاندی هەدەپە‪ ،‬لەسەر ئەو‬ ‫‪ 10‬بەندە پێكەوە راگەیەنراوێكی هاوبەشیان‬ ‫سازكرد‪ ،‬راگەیەنراوە هاوبەشییەكە لەبەردەم‬ ‫شاشەی میدیاكان بۆ رایگشتی ئاشكراكرا‪،‬‬

‫گرنگترین خاڵی ئــەوەبــو كــە ئۆجەالن‬ ‫بانگەوازی بۆ پەكەكە‪/‬كەجەكە كرد بۆئەوەی‬ ‫واز لەخەباتی چەكداریی لەبەرامبەر توركیا‬ ‫بهێنن‌و بۆ ئەو مەبەستەش كۆنگرەیەك بۆ‬ ‫گفتوگۆ لەسەر ئەوە سازبكەن‪ .‬راگەیەنراوێكی‬ ‫ئاوا لەنێوان بەرپرسانی حكومەتی توركیا‌و‬ ‫شاندی هەدەپە راستەوخۆ لەسەر شاشەی‬ ‫میدیاكان نیشانەی ئەوەبو كە پەیوەندیی‬ ‫فەرمی‌و راستەوخۆ لەنێوان الیەنەكاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە گرنگییەكی مێژویی هەیە‪.‬‬ ‫لەگفتوگۆكردنم لەگەڵ كەسایەتیەكی نزیك‬ ‫كەجەكە‪ ،‬پێیوتم كە بەستنی ئەو كۆنگرە‬ ‫رۆژنامەوانییە بۆ راگەیاندنی بەندەكەی‬ ‫ئۆجەالن‪ ،‬بەویستی كەجەكە بوەو لەالیەن‬ ‫نێچیرڤان بــارزانــی ســەرۆكــی حكومەتی‬ ‫هەرێمەوە‪ ،‬ئەو ویستەی ئەوان بە بەرپرسانی‬ ‫توركیا وتــراوە‪ ،‬ئەمەش نیشانەیەكیتری‬ ‫ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان پشتیوانی‌و‬ ‫هاوكاری بۆ سەرخستنی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫لەتوركیا بوە‪.‬‬ ‫الیــەنــی توركیا دەخــوازێــت پڕۆسەی‬ ‫چــەكــدانــان جێبەجێبكرێت‌و تــا ئــەوەش‬ ‫نەكرێت‪ ،‬نایەوێت مەسەلەیەكیتر بێتە‬ ‫رۆژەڤەوە‪ ،‬لەپاش ئەوەش نامەی ئۆجەالن‬ ‫لە نەورۆزی ئامەد بۆ رایگشتی خوێنرایەوە‪،‬‬ ‫كە دوبارە جەختی لەكۆتایهێنان بەقۆناغی‬ ‫خەباتی چەكداری كــردەوەو لێرە بەدواوە‬ ‫گرنگیی خەباتی سیاسی دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫لەهەمان رۆژدا ئەحمەد داودئــۆغــلــوش‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا وتی «با تا ئەبەد‬ ‫شەڕو چەك لەژێر خاك بنێژین»‪ .‬ئەوەی‬ ‫چــاوەڕێ دەكرێت ئەوەیە سكرتارییەتێك‬

‫بۆ ئۆجەالن لەئیمراڵی دابنرێت و شاندێك‬ ‫بــۆ چــاودێــریــكــردنــی پــڕۆســەی ئاشتی‬ ‫لــە پــارلــەمــانــتــاران‌و كەسایەتی نـــاودار‬ ‫پێكبهێنرێت‌و هەنگاوی خێراترو كاراتر بۆ‬ ‫پڕۆسەكە بنرێت‪ .‬سرری سورەییا ئۆندەر‬ ‫وتەبێژی شاندی ئیمراڵی‪ ،‬وتی «تائێستا‬ ‫هیچ هەنگاوێك لــەوبــارەیــەوە نــەنــراوە»‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا ئاماژەی بەوەشكرد ئەگەر‬ ‫دەستپێشكەرییەك بۆ پێكهێنانی شاندی‬ ‫چاودێری هەبوایە‪ ،‬ئەوا كەجەكە بۆئەوەی‬ ‫بڕیار لەسەر كۆتایهێنان بەخەباتی چەكداری‬ ‫لەبەرامبەر توركیا بهێنێت ئامادەكاری بۆ‬ ‫بەستنی كۆنگرەیەك لەو بارەیەوە دەكرد‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئاك پارتی گەڕی كۆبونەوە‬ ‫لەگەڵ سێ‌ پارتە سیاسیەكە بۆ پێكهێنانی‬ ‫حكومەت دەكات‪ ،‬پێناچێت توركیا لەئێستادا‬ ‫هەنگاوی كـــرداری بنێت‪ .‬لەبەرئەوەشە‬ ‫كــەجــەكــە بڕیارێكی نــــەداوە كۆنگرەی‬ ‫چەكدانان ببەستێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەتا ئاگربەست‬ ‫درێژەی هەیە‪ ،‬تەنانەت لەوانەشە هەندێ‌‬ ‫روداوی وەك ئەوەی ئاگرین‪ ،‬بۆ پەكخستنی‬ ‫پڕۆسەكەش بێتەئاراوە‪ .‬ســەرەڕای ئەوەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی لەالیەن سیاسییەكانەوە‬ ‫بــەڕێــوەدەبــرێــت‪ .‬پــڕۆســەكــە لەسایەی‬ ‫پشتیوانی گشت هاواڵتیانی توركیا درێژەی‬ ‫بووە‪ .‬پەكەكە‪/‬كەجەكە وەك رێكخراوێكی‬ ‫نــایــاســایــی‪ ،‬دەتــوانــیــن بڵێین لەڕێگەی‬ ‫هەدەپەوە ئەوان درێژە بەسیاسەت دەدەن‪.‬‬ ‫گەرچی داواكارییە سەرەكییەكانی الیەنی‬ ‫كورد هیچی جێبەجێنەكراوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫هــەنــدێ‌ لەمافە كەلتورییەكان دراوە‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە ئازادكردنی ئۆجەالن‌و خوێندن‬

‫بەزمانی كوردی لەخوێندنگە فەرمییەكاندا‬ ‫‌و لێبوردەیی گشتیی بۆ پەكەكە ئەوانەی‬ ‫لەبەندیخانەدان‪ ،‬هەمو ئەمانە جێبەجێكردنی‬ ‫كارێكی گران دەبێت بۆ حكومەت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆئەوەی بگەینە ئەنجامی كۆتایی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی‪ ،‬ئــەوا داواكارییانەی ئۆجەالن لە‬ ‫پێویستە لەدەستورێكی نوێی مەدەنی‬ ‫دیموكراتیدا پەسەند بكرێت‪ .‬ئەوەی سەیر‬ ‫بێت ئەوەیە پڕۆژە پێشنیازەكەی ئۆجەالن‪،‬‬ ‫راستەوخۆ بەپرسی كــوردەوە پەیوەست‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لەسەر بەدیموكراسی بونی‬ ‫توركیا دەوەستێتەوە‪ .‬ئەمەش هۆكارێكە‬ ‫بۆئەوەی سیاسییەكان رۆڵی گرنگ بگێڕن‌و‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی بەئەنجام بگەیەنرێت‪.‬‬ ‫لەپاش هەڵبژاردن دەبێت الیەنەكان‬ ‫لـــەڕێـــگـــەی ســیــاســەتــەوە پــڕۆســەكــە‬ ‫بەئەنجامبگەیەنن‪ .‬ئەمەش یەك لەئامانجە‬ ‫سەرەكییەكانی پڕۆسەی ئاشتی دەرفەتی‬ ‫سیاسی بۆ كورد رەخساوە كە لەڕێگەی‬ ‫سیاسەكردنەوە بەئامانجی خواستەكانیان‬ ‫بگەن‪ ،‬پڕۆسەی ئاشتی لەالیەن حكومەتی‬ ‫ئــاك پــارتــی هــاتــەكــایــەوەو لەئەنجامی‬ ‫راگەیاندنە هاوبەشەكە و بەیاساییكردنی‬ ‫پــڕۆســەكــە ئــەگــەر بــێ ـت‌و حكومەتیش‬ ‫بگۆڕدرێت‪ ،‬ئــەوا پڕۆسەكە هەر درێــژەی‬ ‫دەبێت لەكاتێكدا ‪ %80‬ی هاواڵتیانی توركیا‬ ‫پشتیوانی لــەپــڕۆســەی ئاشتی دەكــەن‪،‬‬ ‫ئەمەش وایكردوو كە هیچ الیەنێكی سیاسی‬ ‫لەو پڕۆسەیە پاشەگەزنەبێتەوە‪ .‬لەكابینەی‬ ‫نوێی حكومەتی توركیا پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫درێژەی دەبێت‪ ،‬بەوەی ساڵی پار پڕۆسەكە‬ ‫بەفەرمی كراو ژێرخانی یاسایی بۆ كرا‪.‬‬

‫ئۆجەالن‌و تابلۆ رەشەكەی توركیا‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫دوای دەستگیركردنی عەبدواڵ ئۆجەالن‬ ‫رێبەری پەكەكە‪ ،‬هەموو نیگاكان لەسەر‬ ‫ئەوەبون چارەنووسی شۆڕشەكەی بەكوێ‬ ‫دەگــات لەباكوری كــوردســتــان‪ ،‬بــەاڵم بۆ‬ ‫ئۆجەالن ئەوە پرسیار بوو كە سەركردایەتی‬ ‫و هاوڕێكانی خەباتی دەتــوانــن ببن بە‬ ‫سەركردەی خەبات و درێــژە بە تێكۆشان‬ ‫بدەن لەپێناو مافە رەواكانیان‪ ،‬لەمێژوی‬ ‫زیندانیبونی ئۆجەالن‪ ،‬یەكێك لەو هەواڵنەی‬ ‫كە دڵی ئۆجەالنی خۆشكرد‪ ،‬ئەوە بوو كە‬ ‫سەركردایەتی پەكەكە بەپێكهێنانی كۆنسەی‬ ‫سەرۆكایەتی پەكەكە‪-‬یان پێكهێناو یەكێك‬

‫لە ئەندامانی ئەو كۆنسەیە سەرپەرشتی‬ ‫كاروخەبات و چاالكییەكانی ئەو پارتەی‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە ئەم شێوازەی سەركردایەتی كردن‬ ‫بووە هەوێنی پێشەنگی و رێبەرایەتیكردن‪،‬‬ ‫تائێستاش ئەوە بووە بەمۆدێلی سەركردایەتی‬ ‫كردنی پەكەكە كە ناوەكەی هەرچیەك بێت‬ ‫و لەهەركوێیەك بێت سەرۆك و سەركردایەتی‬ ‫كردن راگرتنی میكانیزمی دەزگاو میتۆدی‬ ‫خەباتە لەپێناو وەدیهێنانی ئامانج‪ .‬هەواڵی‬ ‫دووەمی زۆر دڵخۆشكەر بۆ ئۆجەالن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هاتنەئارای بارودۆخی سوریاو رزگاربونی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بوو‪ ،‬چونكە رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بۆ شۆڕشی پەكەكە و ئۆجەالن‬ ‫وەك خــۆی ئــامــاژەی پــێــكــردووە‪ ،‬قاچی‬ ‫سێهەمە‪.‬‬ ‫ئۆجەالن ماوەی ‪ 18‬ساڵ زیاتر لەنزیكەوە‬ ‫سەرپەرشتی كارو رێكخستنەكانی پەكەكەی‬ ‫كرد لە رۆژئــاوای كوردستان‪ ،‬بە هــەزاران‬ ‫رۆڵــەی كــورد بــەشــداری شــۆڕش بــوون و‬ ‫ژمارەیەكی زۆری ــان بــوون بە ئەستێرەی‬ ‫پڕشنگدار لە خەباتی نەتەوەییمان‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫بەری رەنجی ئەوان هەروەها بەشێكیان ئەو‬ ‫روەی سەركردایەتی شۆڕشی رۆژئــاوان كە‬ ‫ئەوان سێبەری سەركەوتنن و رویان نادیارە‪.‬‬ ‫سەباحەت تونجەل لەزاری سری سورەیا‬ ‫ئۆندەری پارلەمانتاری هەدەپە گێڕایەوە كە‬ ‫سەردانی ئۆجەالنیان كرد‪ ،‬زۆر توڕەو نیگەران‬

‫بوه و وتویەتى «ئێوە كارتان چیە بۆ ناچنە بەتابلۆیەكی رەش بۆ توركیا وەسفكردووە‪،‬‬ ‫نێو كرێكاران و بەڕێكخستنیان بكەن‪ ،‬بەسە بەوەی زۆرترین قوربانی كریكاران ‌ لەساڵی‬ ‫ئیتر كاتی ئەوە هاتووە ئەو كۆكوژییەی ئەوان ‪ 2015‬هەبوە‪ ،‬هەمان دەزگا ئاماژەی بەوە‬ ‫بوەستێنن»‪ .‬ئۆندەر وتبوی هیچ كاتێك كردووە كە لە مانگی یەكەم و دووەمی ‪ 2015‬دا‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ئەوەندە توڕە نەبووە‪ 206 ،‬كرێكار گیانیان لەدەست داوە‪ ‌،‬هەروەها‬ ‫بەاڵم نیگەرانی و توڕەیی بۆ مردنی كرێكاران دەزگای داغ میدیا باڵویكردۆتەوە‪ ،‬لە مانگی‬ ‫لە لوتكەیە‪ ،‬ئــەوەی خــوارەوە ئاماژەیەكی ئایاردا‪ 139 ،‬كرێكار گیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫كورتی ئامار‌ی مردنی كرێكارانە لە توركیا‬ ‫بەشێكی زۆر لــە كــەســانــی شـــارەزاو‬ ‫كە لە چەند دەزگاو رۆژنامەیەك وەرگیراوە‪ ،‬پسپۆر سەرچاوەی سەرەكی ئەو تراژیدیایە‬ ‫توركیا وەك واڵتیك لەڕیزی واڵتانی ئەوروپا بــۆ سیاسەتی پــارتــی دادو گەشەپێدان‬ ‫لەمردنی كرێكاران لەسەر كــاردا لە پلەی دەگەڕێننەوە كە ئــەوان گەشەی واڵت و‬ ‫یەك دێت و لەسەرئاستی جیهانیشدا لەدوای خۆشگوزەرانی وابەستەی بیناو ڕێگاوبان‬ ‫سلفادۆرو جەزائیر لە پلەی سێهەم دێت‪.‬‬ ‫دەكەن و لە دروستكردنی بیناو ئاپارتمانی‬ ‫بەپێی دام و دەزگــا‪ ،‬سەندیكا كرێكاری بڵند و گەورە‪ ،‬بەاڵم دوورن لە رەچاوكردنی‬ ‫و پیشەییەكان‪ ،‬سااڵنە لە هــەزار كرێكار پاراستنی گیانی كریكاران‪ .‬لە هەڵبژاردنی‬ ‫زیاترگیان لەدەست دەدەن لەسەركار‪ ،‬بەپێی مانگی رابــردودا‪ ،‬لەگەڵ نیگەرانی ئۆجەالن‬ ‫راپۆرتێكی دەزگای كانزاو مەعدەنی توركی بۆ توێژی كریكاران و تابلۆ رەشەكەی‪،‬‬ ‫و چەند سەرچاوەیەكی راپۆرتی رۆژنامەوانی گرنگی دانی رەوتی پارتەكەی ئۆجەالن بە‬ ‫كە لەبەردەست دان‪ .‬لە رۆژنامەی زەمان كرێكاران‪ ،‬كرێكاران رویان لە ‌هەدەپە بوو‪،‬‬ ‫بــاوكــراوەتــەوە‪ ،‬لە ساڵی ‪2013‬دا‪ 1235 ،‬بەشێك لەپەیامەكانی هەدەپە بۆ چینی‬ ‫كرێكارو‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2014‬یشدا‪ 1270 ،‬كرێكار كرێكار بوو‪ ،‬ئەوانیش دەنگیان بە هەدەپە‬ ‫گیانیان لــەدەســت داوە‪ ،‬لە پێنج ساڵی داوە‪ .‬بە هیوای ئەوەی كە هەدەپه بتوانێت‬ ‫رابردوشدا ‪ 6428‬كرێكار گیانیان لەدەست ببێت بە داكۆكیكار لە مافی كرێكاران‪ ،‬چونكە‬ ‫داوەو لە ساڵی ‪ 2014-2000‬نزیكەی ‪ 15‬هەزار كرێكار چینێكی گرنگی ناو كۆمەڵگەی توركیا‬ ‫كرێكار گیانیان لەدەستداوە‪ ،‬بەپێی ئەو پێكدەهێنێت‌و لە كۆتایدا بەهۆی سیاسەتی‬ ‫زانیاریانەی كە دەزگای پاراستنی كرێكاران لە دەوڵــەت دژ بە كــورد بەشی هــەرە زۆری‬ ‫شاری ئەستەنبول رایگەیاندووە‪ :‬ساڵی ‪ 2014‬كرێكاران لە توركیا كوردن ‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫ساڵح موسلیم‪ :‬پێناچێت توركیا‬ ‫ئۆپەراسیۆن بكات‬ ‫ســاڵــح مــوســلــیــم‪ ،‬هــاوســەرۆكــی پــەیــەدە‬ ‫دەڵێت «پێناچێت توركیا بەبێ‌ رەزامەندی‬ ‫هــاوپــەیــمــانــان بــتــوانــێــت ئــۆپــەراســیــۆنــی‬ ‫سەربازی بۆ ناو خاكی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫بكات‪ ،‬لەكاتی هەر هێرشێكی لەو جۆرەش‪،‬‬ ‫بەرپەرچی دەدەینەوەو بەرگری دەكەین»‪.‬‬

‫ئایا توركیا‬

‫ئۆپەراسیۆن بۆ سەر‬ ‫رۆژئاوا دەكات؟‬

‫ئیبرایم گەنج‬ ‫شەپۆلی بەهاری عەرەبی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە سوریا‬ ‫بەمەترسی‌و ریسكێكی هاوسەنگی هێزەكانەوە وەستایەوە‪ .‬لەمارتی‬ ‫‪ 2011‬قەیرانی سوریا دەستیپێكرد‪ ،‬ســەرەڕای پیالنی جۆراوجۆر‬ ‫هێشتا كەس نازانێت كەی‌و چۆن ئەو قەیرانە كۆتایی پێدێت‪.‬‬ ‫لەمڕۆدا لەسوریا لەچەند ناوچەیەكدا بۆتە ناوەندی چەند هێزێك‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر رێكخراوی چەكداری هەن كە هەندێجار لەدژی رژێمی‬ ‫بەشار ئەسەد دەجەنگێن‌و هەندێجاریش روبەڕووی یەكتر دەبنەوە‪.‬‬ ‫هەندێ‌ لەو رێكخراوە چەكدارییانەش لەبری واڵتانی دەوروبەر جەنگ‬ ‫بەڕێوەدەبەن‪ ،‬كاتێ‌ دۆخەكە وادەبێت‌و هێزە نێودەوڵەتییەكان ناگەنە‬ ‫رێككەوتنێك‪ ،‬ئەوا دەتوانین بڵێن رۆژبەڕۆژ رەوشی سوریا ئاڵۆزتر‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لەم گێژاوەی سوریا‌و تابلۆی نادیاری ئەو واڵتە‪ ،‬كوردی رۆژئاوا‬ ‫رێگەی سێیەمیان گرتەبەر‪ ،‬ئەویش بەمۆدێلێكی سیاسی هەڵبژاردە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەو گروپانەی ئۆپۆزسیۆنن لەدژی ئەوە دەوەستنەوە‬ ‫كە لەپاش ئەسەد قەوارەیەكی سیاسی‪ ،‬یان ئۆتۆنۆمی بۆ كورد‬ ‫هەبێت‪ .‬لەبەرئەوە كوردەكانی رۆژئاوا‪ ،‬لە بەرامبەر رژێمی ئەسەد و‬ ‫گروپە ئۆپۆزسیۆنەكان‪ ،‬سنوری دەسەاڵتی خۆیان كێشا‌و سیاسەت‬ ‫دەكەن‪ .‬بەتایبەتی بەشێوەیەكی بێسەروبەرە لەسەرەتاوە ئەمریكا‪،‬‬ ‫لەپاشان توركیا‪ ،‬سعودی عەرەبی‌و قەتەر قاعیدە‪-‬یان پڕچەك كرد‪،‬‬ ‫لە بەرامبەردا پەیەدە خۆی بەهێزكرد‪ .‬بەمەش رێكخراوی تیرۆریستی‬ ‫وەك نوسرەو داعش‪ ،‬بونە دژی دەستكەوتەكانی ئەمریكا‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫یەك لەدواییەكەی باڵی سەربازی پەیەدە (یەپەگە)‪ ،‬بوە هۆی ئەوەی‬ ‫رێككەوتن لەنێوان ئەمریكا‌و پەیەدە بێتەگۆڕ‪ ،‬لەبەرئەوەی لەئێستادا‬ ‫تەنها هێز بتوانێت داعش لەناو ببات ئەوا هێزی كوردییە‪ .‬كە ئەمریكا‬ ‫لەناوبردنی داعشی كردووە بەپیالنی ستراتیژی خۆی‪.‬‬ ‫ئەو سیاسەتە هاوبەشەی كە توركیا‌و عەرەبستان‌و قەتەر لەناوچەكە‬ ‫پەیڕەویدەكەن‪ ،‬هەڕەشەیەكە بۆسەر كوردانی رۆژئاوا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەمدوایەدا هەوڵی پێكەوەلكانی كانتۆنەكانی جزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و‬ ‫عەفرین‪ ،‬لەالیەن پەیەدە وە‪ ،‬لەالیەن توركیاوە بەمەترسی دەبینرێت!‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی گردەسپی لەالیەن پەیەگەوە وەك ناوچەیەكی پێگە‬ ‫گرنگ بۆ توركیا‪ ،‬بوە هۆی شكستی داعش‪ ،‬لەبەرئەوەی گردەسپی‬ ‫بۆ داعش‪ ،‬پێگەیەكی گرنگی هەیە بۆ تێپەڕبونی چەكدارەكانی بەرەو‬ ‫رەقەی پایتەختی داعش‌و شارەكانیتر‪ ،‬توركیا بەمە نیگەرانی خۆی‬ ‫دەربڕی بەوەی كوردەكان بەرەو ناوچەكانی رۆژئاوا ‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫سوریا هێزیان كشاون‪ ،‬واتە سنوری هێزی دەسەاڵتیان ئێستا‬ ‫دەنگۆی ئەوە هەیە كە توركیا هێزی سەربازی بنرێتە سوریا‪.‬‬ ‫توركیا چەند هۆكارێك هەیە بۆ ئەوەی هێڵی نێوان (عەفرین‌و‬ ‫جەڕابلوس) نەكەوێتە دەستی پەیەدە‪ ،‬یەكەم‪ :‬تاكە شوێنە كە‬ ‫توركیا چەكی لێوە دەنێرێت بۆ ئەو گروپانەی كە لەدژی رژێمی‬ ‫ئەسەد دەجەنگن‪ .‬دوەم‪ :‬كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەی دەریــای سپی‬ ‫لەالیەن كوردەوە‌و مامەڵەكردنی سەرچاوەكانی وزە‌و هەناردەكردنی‬ ‫بۆ بازاڕی جیهان‪ .‬سێیەم‪ :‬ترسی ئەوەی هەیە عەرەب‌و توركمانەكانی‬ ‫ناوچەكە بەرەو توركیا كۆچ بكەن وەكو پەنابەر‪ .‬چوارەم‪ :‬بونی‬ ‫پەیەدە لەسنوری توركیا جێی نیگەرانییە بۆیە لەبەر ئەم هۆكارانە‬ ‫توركیا نیەتی لەئۆپەراسیۆنی بۆ سوریا هەیە یاخود هەرێمێكی دژە‬ ‫فڕین‪ ،‬بەاڵم ئەم خااڵنە هۆكار نییە توركیا واڵتانی هاوپەیمانان‬ ‫بۆ ئۆپەراسیۆنێكی لەو جۆرە رازی بكات‪ ،‬بەهەمان شێوە بڕیاری‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬هەروەها روسیا ‌و‬ ‫ئەمریكاش كە دو ئەكتەری سەرەكین لەسوریا پشتیوانی لەو بڕیارەی‬ ‫توركیا بۆ ئۆپراسیۆنی سەربازی بۆ ناو خاكی سوریا ناكەن‪.‬‬ ‫خاڵێكی گرنگیتر ئەوەیە هێرشی توركیا بۆ رۆژئاوای كوردستان‬ ‫مانای ئــەوە دەگەیەنێت جەنگ لەگەڵ كــورد بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كاردانەوەی نێگەتیڤی لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ‬ ‫باشوری كوردستان دەبێت‌و هەروەها پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیاش‬ ‫پەكدەخات‌و دەبێتە هەڵگیرساندنی شــەڕی ناوخۆ‪ ،‬لەبەر ئەم‬ ‫هۆكارانەش پێدەچێت توركیا نەتوانێت ئۆپەراسیۆنی سەربازی بۆ‬ ‫سوریا ئەنجام بدات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )523‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫سێكس‌و توندوتیژی‬

‫ناسنامەی خەالفەتی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫سەیران محەمەد‬

‫تۆڕەكانی ئینتەرنێت مەترسی لەسەر‬ ‫پەروەردەی مندااڵن دروستدەكات‬ ‫دانیاڵ سەعدی‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫ناتوانین تەمەنێك دیاریبكەین بۆ‬ ‫بەكارهێنانی تۆڕەكانی ئینتەرنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستمان بەپێكهاتەی ناو ئەو تۆڕانە‬ ‫هەیە‪ ،‬تا بزانین ئەو تەمەنانە كە دەچێنە‬ ‫سەری چی تێدایە‌و كاتی بەكارهێنانی‬ ‫هەیە‪ ،‬لەوتەمەنانەی كە لەخوار ‪12‬‬ ‫ساڵیەوەن لەكاتژمێرێك تێپەڕێت كارەساتی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪.‬‬

‫ئینتەرنێت بەكاریدەهێنێت ناوبەناو ئەوە هەیە منداڵەكە دایك‌و باوكی چەواشە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫سەردانی دەكات‪ ،‬تابزانێت چی دەكات‪ ،‬بكات‪.‬‬ ‫دایكەكە وتیشی» بەو چاودێری كردنەیش سەیران عەبدوڵاڵ‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬تۆڕە‬ ‫لەئێستادا بەكارهێنانی ئینتەرنێت هەمو‬ ‫منداڵەكەم هەستێكی الدروستدەبێت‪ ،‬كۆمەاڵیەتیەكات چەندە باشە دوهێندە‬ ‫چین‌و توێژەكانی كۆمەڵی گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫كاریگەریی خراپ لەسەر كەسایەتی‌و‬ ‫ناتوانێت سایتی خراپ بكاتەوە»‪.‬‬ ‫منداڵیش بەدەرنیە لەبەكارهێنانی‬ ‫پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكان دروستدەكات‪،‬‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتەكان‌و ئینتەرنێت‪،‬‬ ‫دەبێت دایك‌و باوك كات بۆ منداڵەكەی‬ ‫كاتێكی زۆری لێ‌ داگیر دەكات‬ ‫ئەوەش كاریگەریەكی زۆر لەسەر منداڵ‬ ‫دروستدەكات كە لە تەمەنێكی نەگونجاودا رێژوان رزگار‪ ،‬تەمەن ‪ 15‬ساڵ‪ ،‬ئاماژەبەوە لەچۆنێتی ئیشپێكردن‌و بۆ بەكارهێنانی‬ ‫دەكات‪ ،‬ماوەی دوساڵە فەیسبوكی دابنێت‪ ،‬هەمو پێكەوە رێنمای ئامۆژگاری‬ ‫ئینتەرنێت بەكاربهێنن‪ ،‬بەتایبەت بۆ‬ ‫سەیركردنی گرتەی سێكسی‌و ورژێنەكان‪ ،‬هەیە‪ ،‬لەو رێگەیەوە بەردەوام پەیوەندی بدرێت بەمندااڵن‌و تاكەكانی كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫چونكە هەر منداڵ نیە كاری خراپی‬ ‫بەهاورێكانی قوتابخانەیەوە دەكات‪.‬‬ ‫دەبێت سانسۆر هەبێت‬ ‫هەرلەوبارەیشەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫باس لەوەدەكات‪ ،‬پێویستە دایك‌و باوكان ئەو منداڵە ‪ 15‬سااڵنە وتیشی» زۆربەی پێدەكات بەڵكو گەورەكانیش دەیكەن‪ ،‬الی خۆیەوە چاالكوانێكی بواری مندااڵن‪،‬‬ ‫كات روبەڕوی بینینی ئەو وێنە ورژێنەرانە بابەتە وروژێنەرەكان كاریگەریی نەرێ دەڵێت» لەچەند ساڵی رابردودا بەجیهانی‬ ‫چاودێری وردی منداڵەكانیان بكەن‬ ‫لەكاتی بەكارهێنانی تۆڕەكان‪ ،‬پسپۆرێكی بومەتەوە‌و سەرنجیان راكێشاوم كاتێكی لەسەر تاك دروستدەكات جا بگات بەمنداڵ‪ .‬بون كاریگەریەكەی گەورەی هەبوە‬ ‫زۆریان لەژیان‌و سەعی كردنم بردوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هاتنی ئینتەرنێت‌و دروستبونی‬ ‫دەرونیش دەڵێت» كاریگەریی دەرونی‬ ‫تۆڕی كۆمەاڵیەتی لەهەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫منداڵ توشی الدان دەبێت‬ ‫لەسەر منداڵ دروستدەكات توشی الدانی‬ ‫پسپۆڕێكی دەرونی رونیدەكاتەوە‪ ،‬ئەو هەربۆیە الوان‌و گەنجان‌و مندااڵنیش بەدەر‬ ‫كار لپەیوەندیە كۆمەاڵیەتەكان دەكات‬ ‫دەكات»‬ ‫الی خۆیشیەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی مندااڵنەی دەكەونە بەكارهێنانی ئەم تۆڕانە نین لەبەكارهێنانی‪ ،‬بەتایبەت مندااڵن كە‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬لەئێستا زۆربەی ناتوانن الیەنی چاكە یان خراپە جیابكەنەوە‪ ،‬لەخوار تەمەنی ‪ 18‬ساڵیەوە كاتێكی زۆری‬ ‫كاتی بۆ دیاریكردون‬ ‫رۆژگار محێدین‪ ،‬دایكی دو منداڵە‌و خێزانەكان ‪ %90‬هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە‪ ،‬هەربۆیە لەوتەمەندا كە رودەكاتە هەر خۆیان لەگەڵ ئەم تۆڕانە دەبەنەسەر‪ ،‬بەو‬ ‫دەڵێت» بۆ بەكارهێنانی ئینتەرنێت‪ ،‬كاتم منداڵیش لەو مااڵنەدا هەن‌و ئینتەرنێت شتێك بەشێوەیەكی ناشیاو زیادەڕۆیی هۆیەشەوە توشی چەندین گرفت‌و كێشە‬ ‫بۆ منداڵكەنام دیاریكردوە‌و چاودێریەكی بەكاردەهێنن‪ ،‬لەبەر ئەوە دایكو باوك دەستپێدەكات‪ ،‬ئەومندااڵنەی خو دەگرێت دەبنەوە ئەوەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫باشیان دەكەم كاتی ئیش پێكردنیان هۆكاری سەرەكین كە لەماڵەوە باش بەم تۆڕە كۆمەاڵیەتیانەوە ماوەیەكی زۆر لەكوردستان هیچ سانسۆرێك بونی نیە»‪.‬‬ ‫تەنها بۆ یاریكردن بەكاری دەهێنن‪ ،‬چونكە ئاگاداری منداڵەكەیان بن‪ ،‬یان بەشێوەیەك زیاد لەپێویست بەكاری دەهێنێت‪ ،‬چونكە ئارام ئەسعەد‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬بۆ رێگریكرن‬ ‫بەشێوەیەك فێرمكردون بەخراپی بەكاری فێریان بكەن‪ ،‬كە بەدوای گرنگترین بابەتدا لەروی گەشەی مێشكیەوە كامڵ نیە‪ ،‬لە خراپ پەروەردەكردنی مندااڵن‌و‬ ‫بڕۆن‪ ،‬ئەوەش نابێتە رێگری تەواوەتی ئەوەش وادەكات لەڕوی دەرونیەوە بەرەو بەكارهێنانی تۆڕەكانی ئینتەرنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫نەهێنن»‪.‬‬ ‫گەوهەر محمەد‪ ،‬دایكێكی ترەو باس لەبەردەم منداڵەكەدا‪ ،‬چونكە بەشێك ئاقاری خراپی ببات‌و وای لێدەكات توشی پێویستە یاسایەكی تایبەت بەو بوارە‬ ‫لەوەدەكات‪ ،‬هەر چەند خوێندەواریەكی لەدایك‌و باوكەكان لەوانەیە نەزانێنت كە زۆرترین الدان دەبێت لە روی هەڵسكەوت‌و دەربچێت‪ ،‬بەاڵم تائێستا حكومەت ئەم‬ ‫كارەی نەكردوە‪.‬‬ ‫وەهای نیە‪ ،‬بەاڵم كاتێك منداڵەكەی ئینتەرنێت یان فەیسبوك چیە‪ ،‬ئەگەری رەفتارو سێكسیەوە‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫سەرەتای بابەتەكەم بەو راگەیاندنە دەستپێدەكەم كە خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالم لەشام‌و‬ ‫عیراق لەو رۆژانەدا لەشاری (رەقە) باڵوكراوەتەوە بۆ پێشبڕكێیەكی (لەبەركردنی‬ ‫قورئان) بۆ سورەتەكانی (ئەنفال‪ ،‬تۆبە‪ ،‬محەمەد‪ ،‬فتح) ناونوسین لە‪1‬ی رەمەزان تا‬ ‫‪ 20‬ی رەمەزان‌و تاقیكردنەوەكانیش لە‪21‬ی رەمەزان تا ‪27‬ی رەمەزان دەبێت‪ ،‬تا ئێرە‬ ‫ئاساییە‌و بێشبڕكیێیەكە‌و هەرچەند سەرنجم لەسەر ئەو سورەتانە هەیە كە دیارییان‬ ‫كردوە‌و ئامانج لێی توندوتیژییە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی زۆر سەرنجی راكێشام دیارییەكانی‬ ‫سەركەوتوەكانە لەو پێشبڕكێیەدا كە هەر یەكە لەسەركەوتوی یەكەم‌و دوەم‌و سێیەم‬ ‫یەكی كچێكی منداڵ پاداشتیانە‌و لەبانگەشەكەدا نوسراوە (سبیە)‪ ،‬لەسەر ئەوە چەند‬ ‫خاڵێك ئاماژە پی دەكەم‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئەو كچانە مرۆڤن‌و كااڵیەك نین تا بەئارەزوی خۆت بیبەخشیتە كەسێكی تر‪،‬‬ ‫پێموایە ئەوە ئاماژەیە بۆ ئەو بۆچونەی كە رەگەزی مێییەنە الی ئەو ئیسالمییانە‌و وەك‬ ‫بونەوەرێكی بێ هەست‌و هۆشمەندی بەرجەستە كراوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئەو كچانە خاوەن بڕیار‌و بونی خودیان لێزەوت كراوە‌و وەك كۆیلە ئاڵوگۆڕی‬ ‫پێدەكرێت بێگومان ئەوكچانە كچە كوردە ئیزیدییەكانن‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەخشینی دیاری بۆ كەسی سەركەوتو ئامانج چێژ لێوەرگرتن‌و موڵكییەت‌و‬ ‫بەكارهێنانیەتی‪ ،‬لێرەدا دەپرسین ئایا ئەو كچانە نەكراونەتە كۆیلەیەكی سێكسی بۆ‬ ‫ئەو موسڵمانە قورئان خوێنانە؟‬ ‫‪ -4‬ئەو كچانەیان لەكوێ بوە تا بیكەنە دیاری ئەو پێشبڕكێیە؟ ئایا كچی خۆیانە؟ كە‬ ‫پیشترعەرەبی نیوەدورگەی عەرەبی زیندەبەچاڵیان دەكردن‪ ،‬بەاڵم ئێستا بەجۆرێكی تر‬ ‫سوكایەتی بەو بونەوەرەی خودا دەكەن؟‬ ‫ئەوەی لەو راگەیاندنەدا جەختی لێ دەكاتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە پشتیان بەو دیارییەی خودا‬ ‫بەستوە كە خودای گەورە ‪ 72‬حۆری بەموسڵمانە موجاهیدەكان دەبەخشێت بۆیە‬ ‫ئەوان ئێستا لەم دونیایەدا ئەوە جێبەجێ دەكەن‌و هەر جارە لەژێر ناوێكدا سوكایەتی‬ ‫بەكچ‌و ژن‌و خوشك‌و دایكی خۆیان دەكەن‪ ،‬كە پێموایە ئەوە سوكایەتییە بەهەمو‬ ‫ژنانی جیهان‪ ،‬چونكە جارێك بەپاساوی بەدیل گرتنی كچان‌و ژنانی ئێزدی‌و مەسیحی‌و‬ ‫ئاینەكانی تر‪ ،‬وەك دەسكەوتی جیهاد سودی لێدەبینن‌و وەك ئەوەی لەسورەتی‬ ‫ئەنفالدا باسی لێكراوە‪ ،‬جارێكی تر لەژێر ناوی (جیهادی نیكاح) بۆ موجاهیدەكان‪.‬‬ ‫تێفكرینێك لەسایكۆلۆژییەتی داعش‬ ‫لەماوەی یەك ساڵی راگەیاندنی خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالمیدا دو دیاردەی زەق بۆتە‬ ‫ناسنامەی ئەو دەوڵەتە‪:‬‬ ‫‪ -1‬سێكس‪ ،‬وەك ئەوەی لەسەرەتای بابەتەكەدا ئاماژەم بۆ كردوە ژن دەكەنە جوانترین‬ ‫دیاری بۆ موجاهیدەكانیان‌و وەك ئەوەی لەپێناو سێكسدا خەبات دەكەن‪ ،‬ئیتر ئایا ئەوە‬ ‫لەسایكۆلۆژییەتی بەرێوەبەرانی ئەو دەوڵەتەیە یان لەئایدۆلۆژییەتەكەیاندا بونی هەیە‬ ‫كە پێویستە زانایانی ئایینی ئەوە بۆ كۆمەڵ رونبكەنەوە تا چەند ئەوەی ئەوان پیادەی‬ ‫دەكەن حەرامە یان نا ؟ چونكە گەنجەكان بەو دیارییانە فریو دەدەن بۆ پەرەپێدانی‬ ‫دەسەاڵتەكەیان لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫‪ -2‬توندوتیژی‪ ،‬بەپێی فەلسەفەكەی ئەفالتون كاتێك مرۆڤ بەرەو شەهوانییەت دەچێت‬ ‫عەقڵ لەدەستدەدات‌و شەهوانییەت بەسەر رەفتارو بیركردنەوەیدا زاڵدەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەشێت بەسایكۆپاتی ئاماژە بۆ عەقڵییەتی ئەو موجاهیدانە بكەین‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫كاتێك مرۆڤ عەقڵ لەدەستدەدات بەرەو دڕندەیی‌و ئاژەڵبون دەچێت‪ ،‬وەك دەبینین‬ ‫ئەو چەتانەی خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالمی دور لەمرۆڤایەتی هەستی توندوتیژی‌و چێژ‌و‬ ‫وەرگرتن لەئازاردان‌و كوشتنی مرۆڤ بەسەریاندا زاڵە‪ ،‬هەر بۆیە زۆر خەمساردانە‌و وەك‬ ‫ئەوەی لەمرۆڤایەتی داماڵرابن مرۆڤەكان سەردەبڕن‪ ،‬دەسوتێنن‪ ،‬دەخنكێنن‪ ،‬دەستو‬ ‫قاچیان بەچەقۆ دەبڕنەوە‪ ،‬رەجم دەكەن‪ ،‬تۆپانێ بەكەللەسەری مرۆڤ دەكەن‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫وەك كۆیلەكانی سەدەی ناوەڕاست دەفرۆشن‌و بەناو بازاڕەكاندا بە بەر چاوی خەڵكەوە‬ ‫دەیانگێڕن تا خەڵك چاوترسێن بكەن‪ ،‬منداڵ سەردەبڕن‪ ،‬خۆیان دەتەقێننەوە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫هەموی لەرەفتاری مرۆڤێكی ئاسایی‌و هۆشمەندەوە دورە‪ ،‬بۆ نمونە ئێمە ناتوانیین‬ ‫سەیری ئەو تاوانانە بكەین ئنجا بیر بكەنەوە ئەو چۆن بەپێكەنینەوە ئەنجامی دەدات‬ ‫؟ ئەوە مرۆڤە؟ یان دڕندەیە؟ كەواتە دەتوانین بڵێین سێكس‌و توندوتیژی ناسنامەی‬ ‫خەالفەتی دەوڵەتی ئیسالمییە‪.‬‬

‫سەرۆكی رێكخراوی ‪ ARCO‬بۆ هاوكاری مندااڵنی پەنابەر‪:‬‬

‫هەزار منداڵی پەنابەر لەسلێمانین‌و زۆربەشیان نەخۆشن‬

‫ئاوارە دەگرێتەوە ؟‬ ‫چاودێر‪ :‬پەریوەش سەردار‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬رێكخراوەكەمان هاوكاری‬ ‫جۆراوجۆر پێشكەش بە مندااڵنی پەنابەر‬ ‫سەرۆكی رێكخراوی (‪ )ARCO‬بۆ‬ ‫هاوكاری مندااڵنی پەنابەر‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬دەكات‪ ،‬بەتایبەت لەبوارەكانی كەلتوری‪،‬‬ ‫پاراستن‌و‬ ‫تەندروستی‌و‬ ‫پەروەردە‪،‬‬ ‫لەناو پەنابەرانی رۆژئاوای كوردستاندا‬ ‫باشتركردنی ژیان‌و گوزەرانیان‪ ،‬ئەوانەیشی‬ ‫نزیكەی ‪ 125‬هەزاریان منداڵن‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫تائێستا هاوكاری كراون مندااڵنی كوردی‬ ‫رێژەیەكی زۆرە بەتایبەت كە بەشێكی‬ ‫رۆژئاوابوون‪ ،‬چونكە ئەوان پەنابەرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆریان روبەڕوی نەخۆشی بونەتەوە‪.‬‬ ‫عەرەبیش لەناویاندا زۆرە‪.‬‬ ‫دڵشا یوسف‪ ،‬لە دیالۆگێكیدا لەگەڵ‬ ‫چاودێر‪ :‬ژمارەی مندااڵنی ئاوارە لەشاری‬ ‫«چاودێر» ئاماژە بەوەیشدەكات‪ ،‬كە‬ ‫سلێمانیدا چەندە ؟‬ ‫بەهۆی قەیرانی داراییەوە نەیانتوانیوە‬ ‫وەك پێویست هاوكاری پەنابەرەكان بكەن‪ ،‬دڵشا یوسف‪ :‬ژمارەی پەنابەرانی رۆژئاواری‬ ‫دەشڵێت» نزیكەی ‪ 150‬رێكخراوی بەهۆی‬ ‫كوردستان ‪ 250‬هەزاری تێپەڕاندووە‪ ،‬نیوەی ناوخۆو نەبونی هاوكاری رێكخراوە‬ ‫قەیرانی داراییەوە داخراون‪ ،‬ئەگەر هەیە‬ ‫ئەوانەیش لە مندااڵن پێكهاتوون واتە زیاتر نێودەوڵەتیەكان توانراوە بەهاوكاری هەندێك‬ ‫‌و‬ ‫پ‬ ‫كەم‬ ‫دابەشی‬ ‫ئەوانەیش‬ ‫هەزارن‪،‬‬ ‫‪125‬‬ ‫لە‬ ‫لەكاتێكدا‬ ‫رێكخراوەكەی ئێمەیش دابخرێت‪،‬‬ ‫رێكخراو‌و كەسایەتی‌و نەخۆشخانەكان‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫شارۆچكەكان‬ ‫شارو‬ ‫ئەگەر هاوكاری نەكرێین»‬ ‫بەشێكی زۆر لەمندااڵنی پەنابەر هاوكاری‬ ‫كە‬ ‫هاوكاریانەی‬ ‫ئەو‬ ‫جۆری‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫بكرێن‪ ،‬لەخوێدنگەی كۆبانێدا ‪ 450‬منداڵی‬ ‫ئێوە وەك كردوتانە لەچی پێكهاتوون ؟‬ ‫چاودێر‪ :‬هاوكاریەكانی‬ ‫هەیە لەناو پرۆژەیەكی گەورەدا بەهاوكاری‬ ‫دارایی‬ ‫قەیرانی‬ ‫سەرەڕای‬ ‫یوسف‪:‬‬ ‫دڵشا‬ ‫مندااڵنی‬ ‫لە‬ ‫كام‬ ‫رێكخراوێكی سەربەخۆ‬ ‫منداڵپارێزی كوردستان‌و نەخۆشخانەی‬

‫(ویست ئای) تایبەت پشكنینی چاویان‬ ‫بەئامێری پێشكەوتوو بۆ سەرجەمیان كراوە‪،‬‬ ‫هەروەها نەشتەرگەری چاندنی قەرەنی چاوو‬ ‫دابینكردنی چاویلكە بۆ منداڵە نەخۆشەكان‬ ‫تائێستایش بەردەوامی هەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬پرۆژەی نوێتان چییە ؟‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬لەئێستادا پرۆژەیەكی دیكە‬ ‫لەبەردەستە بۆ مندااڵنی خاوەن پێداویستی‬ ‫تایبەت‌و نەخۆشییە درێژخایەنەكان‪ ،‬كە‬ ‫دوبارە پشكنینیان بۆ دەكرێنەوە تائێستایش‬ ‫نزیكەی ‪ 100‬منداڵ لەو پرۆژە نوێیە سود‬ ‫مەندبوون‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەناو مندااڵنی ئاوارەدا چی جۆرە‬ ‫نەخۆشیەك باڵو بۆتەوە ؟‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬جۆری ئەو نەخۆشیانەی لەو‬ ‫مندااڵنەدا هەیە زۆرن‪ ،‬بەاڵم بەشێكیان‬ ‫كەمئەندامن‪ ،‬پێداویستیان نیە‪ ،‬یان‬ ‫نەخۆشی شەكەرە‪ ،‬نەخۆشی ڤایرۆسی‪،‬‬ ‫نەخۆشیەكانی چاو‪ ،‬بەشێكیان شەبەكەی‬

‫چاویان بۆ گۆڕاوە‪ ،‬شەلەلی دەماغ‪ ،‬داخستوە‪ ،‬ئێمەیش لەالیەن حكومەتەوە‬ ‫كەمبونی خوێن‪ ،‬ئەوەیش بەهۆی نەبونی هیچ هاوكاریەك ناكرێین‪ ،‬ئەگەر رەوشەكە‬ ‫خواردنی پێویست‪ ،‬یان كەمی گەشە‪ ،‬بەو شێوەیە بڕوات ناچارین رێكخراوەكەمان‬ ‫بەشێك لەمانەیش پێویستیان بە هاوكاری‌و دابخەین‌و نائومێد بین‪.‬‬ ‫پارە هەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومیەكان‬ ‫چاودێر‪ :‬سنوری كاركردنتان سەرتاپای هاوكاریتان ناكەن ؟‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬پێشتر فەرمانگەی رێكخراوە‬ ‫هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە ؟‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬هەوڵی ئەوەمانداوە كە ناحكومیەكانی سەر بەحكومەتی هەرێم‬ ‫لەسنوری پارێزگاو قەزاو ناحیەكانی دیكەی دوای پێشكەشكردنی پرۆژەكان لەالیەن‬ ‫هەرێمی كوردستان خزمەت بە مندااڵنی رێكخراوەكانەوە هاوكاریان دەكردین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاوارەی رۆژئاوای كوردستان بكەین‪ ،‬بەاڵم ماوەی دوو ساڵە ئەو هاوكاریانە نەماوە‪،‬‬ ‫بەهۆی بارودۆخی ئابوریەوە نەتوانراوە ئەو بەاڵم هەندێك رێكخراوی گەورەی هەیە‬ ‫گۆڕەپانەكەیان كۆنترۆڵكردوە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫خزمەتە بكەین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬حكومەتی هەرێم هاوكاریتان دەكات دیكەیشەوە رێكخراوە گەورەكانی جیهان‬ ‫كارەكانیان لەالیەن ئەوانەوە بەڕێوە دەبەن‪،‬‬ ‫؟‬ ‫دڵشا یوسف‪ :‬بەهۆی ئەو قەیرانەی لەم كاتەیشدا رێكخراوە بچوك‌و كەم‬ ‫روبەڕوی حكومەتی هەرێم بۆتەوە ‪ 150‬ئەزمونەكان پشتگوێ‌ دەخرێن‪ ،‬ئەوەیش‬ ‫رێكخراوی ‪ NGO‬كاروپرۆژەكانیان كارێكی نەگونجاوو نایاساییە‪.‬‬ ‫راوەستاوە‪ ،‬بەشێكیشیان ئۆفیسەكانیان‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )5٢3‬دو شةممة ‪2015/7/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كچێك رۆژی ‪ 40‬جار ئەخەوێت‬ ‫چــــاودێــــر‪ -‬پـــەریـــوەش‬ ‫سەردار‪:‬‬ ‫«لــوســی تــانــگ» ئــەو‬ ‫كچە تەمەن ‪ 18‬ساڵەیە‪،‬‬ ‫كـــە بـــەهـــۆی تــوشــبــون‬ ‫بەنەخۆشییەكەوە رۆژی ‪40‬‬ ‫جــار خ ــەوی لێدەكەوێت‌و‬ ‫كێشەیەكی زۆری بۆ خۆی‌و‬ ‫خێزانەكەی دروستكردوە‪.‬‬ ‫پزیشكان هــۆكــاری ئەم‬ ‫خەوە سەیرە دەگەڕێننەوە‬ ‫بۆ نەخۆشی «ناركولپسی»‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫دواترو دوای لێكۆڵینەوەیەكی‬ ‫ورد‪ ،‬بــۆیــان دەرك ــەت ــوە‬ ‫كــە هــۆكــارە سەرەكییەكە‬ ‫دەگـــەڕێـــتـــەوە بــۆ كــوتــان‬ ‫بەدەرزی ئەنفلەوەنزای بەراز‬ ‫لەساڵی ‪2009‬دا‪.‬‬ ‫«ل ــوس ــی» بـــاس لــەوە‬ ‫دەكــــات كــە پێنج ساڵە‬ ‫لەناكاو‪-‬و لەهەمو كاتێكدا‬ ‫خەوی لێدەكەوێت‪ ،‬جار هەیە‬ ‫بۆ چەند چركەیەك‪ ،‬یان‬ ‫زیاتر لەوە‪ ،‬خەو دەیباتەوە‪.‬‬

‫كافتریایەك بۆ‬ ‫مەنگۆلەكان دەكرێتەوە‬

‫رۆبۆتەكانیش‬ ‫هاوسەرگیری‬ ‫دەكەن‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هەرسێكیان قاشیان هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬بەر لەپێگەیشتن‪ ،‬هەمو ئەیكەین‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەویشمان چو‪ ،‬سەوزەیەكە‪ ،‬نیە‬ ‫نەیبێ‌ «پ»‪.‬‬ ‫‪-4‬زۆری هەیە «پ»‪ ،‬لەقەشەدایە‪ ،‬بی‬ ‫دەنگبون‪.‬‬ ‫‪-5‬زۆرجار ئەگیرێ‌ ‪ +‬كاری قاچە‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی وەرز‪ ،‬لەبەهادایە‪ ،‬دوان‬ ‫لەزەم‪.‬‬ ‫‪-7‬بێ‌‪ ،‬نیوەی سەنی‪ ،‬زۆرجار كاری‬ ‫دەمیشە‪.‬‬ ‫‪-8‬مۆسیقا دەیناسێ‌‪ ،‬چاو‪ ،‬خێرا‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لەبانە‪ ،‬لــەســاردایــە‪ ،‬دوان‬ ‫لەژان‪ ،‬بۆچون‪.‬‬ ‫‪-10‬هەردوكیان رەش دەكرێنەوە‪.‬‬ ‫‪-11‬بریندار بو «پ»‪ ،‬بچۆ‪ ،‬سیان‬ ‫لەكاوە‪.‬‬ ‫‪-12‬پیس‪ ،‬تەنیشت‪ ،‬لەپڕ دێت لەبارانا‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬لەئاهەنگێكی تایبەتدا لەتۆكیۆی پایتەختی یابان‪ ،‬بۆ یەكەمجار‬ ‫ئاهەنگێكی هاوسەرگیری بۆ دو رۆبۆت سازدرا‪ ،‬مایوا دینكی شارەزای بواری رۆبۆت‌و دروستكەری هەردو هاوسەرە‬ ‫رۆبۆتەكە (یوكیرن)‌و (برویس)‪ ،‬لەلێدوانێكیدا بۆ دەزگاكانی راگەیاندن وتی‪ ،‬ئاهەنگی هاوسەرگیریەكە لەراستی‬ ‫دەچو‪ ،‬وەك هاوسەرگیری هەر كەسێكی ئاسایی‪ ،‬كە كێك لەتكردن‌و ئەڵقە گۆڕینەوەو ماچكردنی یەكتریشی‬ ‫تێدابوە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی چەند پارچە مۆسیقایەك لەالیەن تیپێكی مۆسیقا كە لەچەند رۆبۆتێك پێكهاتبون‬ ‫پێشكەشكرا‪ .‬مایوا دینكی وتیشی‪ ،‬بانگهێشتی ئاهەنگەكە كراوە نەبوە‪ ،‬بەڵكو تایبەت بوە بۆ ژمارەیەك‬ ‫كەسایەتی دیاریكراو‪ ،‬نرخی هاتنە ژورەوەش بۆ نێو هۆڵی ئاهەنگەكە ‪ 80‬دۆالر بوە‪ ،‬بڕیاریشە دوای‬ ‫هاوسەرگیریەكە یوكیرن‌و بوریس‪ ،‬لەیەكێك لەشوێنە بازرگانیەكانی فرۆشتنی مۆبایل لەتۆكیۆ‪-‬ی پایتەخت‬ ‫پێكەوە كاربكەن‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫ئــاوەكــانــی نــاوەڕاســتــی شــاری‬ ‫بانگورا‪.‬‬ ‫هــونــەرمــەنــد بـــادال نانجوندا‬ ‫سوامی‪ ،‬توانی بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫سەرنجراكێش‪ ،‬تیمساحێكی گەورە‬ ‫دروستبكات‌و لەناو چاڵێكی پڕ‬ ‫لــەئــاوی یەكێك لەشەقامەكان‬ ‫دایبنێت‪ ،‬ئەم كارەش بوە جێی‬ ‫سەرنجی دانیشتوان‌و هەندێكیشیان‬

‫لێی دەترسان‌و وەك گیانلەبەرێكی‬ ‫راستەقینە ســەیــریــان دەكـــرد‪،‬‬ ‫بادال لەلێدوانێكیدا بۆ دەزگاكانی‬ ‫راگەیاند وتی‪ ،‬كارەكەم تەنها ‪100‬‬ ‫دۆالری تێچوەو بۆ ئاگاداركردنەوەی‬ ‫بەرپرسانە لــەســەر كەموكوڕی‬ ‫رێگاو بانەكان‌و دەمــەوێــت بەم‬ ‫شێوەیە دەنگی خەڵك بگەیەنم بە‬ ‫بەرپرسان‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلیكترۆنی ئودیتی سینتراڵی ئەمەریكی‬ ‫بــاویــكــردەوە‪ ،‬یەكێك لەشەقامەكانی شاری‬ ‫ئەستەنبوڵ لەتوركیا‪ ،‬كافیەك هەیە بەكافیتریای‬ ‫مەنگولەكان ناسراوە‪ ،‬نزیكەی ‪ 25‬كارمەندی‬ ‫مەنگۆل كاری تێدا دەكەن‪ ،‬كە تەمەنیان لەنێوان‬ ‫‪ 18‬بۆ ‪ 25‬ساڵیدایە‪ .‬بەپێی وتەی خاوەن كافیەكە‌و‬ ‫بیرۆكەی كارەكەی بۆ هاندان‌و متمانەدانە بەو‬ ‫كەسانە‪ ،‬ساروهان سینگین‪ ،‬دامەزرێنەری كافیەكە‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬خۆم خاوەنی كچێكی مەنگۆلم‪ ،‬بۆیە‬ ‫بیرم لەدروستكردنی كافیەكی لەمجۆرە كردەوە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەم كەسانە لەنێو كۆمەڵگە‪ ،‬پەراوێز‬ ‫نەخرێن‌و متانەیان بەخۆیان هەبێت‌و كار بكەن‪.‬‬ ‫سارۆهان وتیشی‪ ،‬لەساڵی ‪ 2011‬دا‪ ،‬كاتێك ئەم‬ ‫كافیەم كــردەوە‪ ،‬ئیشمان زۆر كەمبو‪ ،‬خەڵكی‬ ‫لەبەر روخساری كارمەندەكان بەدو دڵییەوە روی‬ ‫تێدەكردین‪ ،‬بەاڵم ئێستا زۆر قەرەباڵغە‌و خەڵكی‬ ‫سەرسوڕمانی خۆی نیشاندەدات لەكردنەوەو‬ ‫بیرۆكەی وەها شوێنێك‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارێكی كۆمەڵەی تایبەت بە مندااڵنی‬ ‫مەنگۆل (نەبەكام)‪ ،‬سااڵنە نزیكەی ‪ 1500‬منداڵی‬ ‫هاوشێوە لەتوركیا لەدایك دەبێت‌و لەئێستادا‬ ‫ژمارەیان نزیكەی ‪ 100‬هەزار منداڵە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬لەناوچونی یەكجاری ‪ +‬زۆر جۆری هەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬نــیــوەی سیتۆ‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬نیوەی‬ ‫قەشە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەكرم‪ ،‬عەشیرەتێكی عەرەبن‪،‬‬ ‫خواردنە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەمو پێویستمانە‪ ،‬لەیەك دەچن‪ ،‬هەمو‬ ‫گرتومانە‪.‬‬ ‫‪-5‬س ــی ــان لــەكــاڵــەك‪ ،‬وشـــك‌و تــەڕی‬ ‫سودمەندە‪.‬‬ ‫‪-6‬بەسەرماندا بێت ناخۆشە‪ ،‬رویدا «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬بەهێواشی بۆی دەچێ‌‪ ،‬ماڵی نابێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬ماڵی پێشمەرگە بو‪ ،‬لەكۆیەیە‪.‬‬ ‫‪-9‬هەڵئەتەكێنرێ‌‪ ،‬كورتكراوەی ناوێكە‬ ‫«پ»‪ ،‬پەتەو دەنگی هەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬ژمارەیەكە «پ»‪ .‬دو تیغ بەرامبەر‬ ‫یەكتر‪ ،‬لەشەڕا ئەشكێندرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی خەوت‪ ،‬دەندوكی زۆر تیژە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئاژەڵە‪.‬‬ ‫‪-12‬زۆرجـــار مــرۆڤ پێی هەڵدەستێ‌ ‪+‬‬ ‫زۆرجار قژ توشی دەبێ‌‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫دروستكردنی‬ ‫تیمساحێك‬ ‫بەمەبەستی‬ ‫سەرنجڕاكێشانی‬ ‫شارەوانی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــــامــــەی دەیـــلـــی مەیلی‬ ‫بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫بەرپرسانی‬ ‫سەرنجڕاكێشانی‬ ‫شارەوانی بۆ خراپی رێگاوبانەكان‪،‬‬ ‫هــونــەرمــەنــدێــكــی شــێــوەكــاری‬ ‫شاری بانگورای هەرێمی بانگالی‬ ‫هیندستان‪ ،‬هەستا بەدروستكردنی‬ ‫تیمساحێك لەناو یەكێك لەچاڵە‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «ال» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «ال»‪ 30 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬الق‪ ،‬الگیرە‪ ،‬الدان‪ .....‬هتد‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬سمكۆ شوانی‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫درێژترین مانگای ناو گینس گیانی لەدەستدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫فــەرهــەنــگــی گــیــنــس ب ــۆ ژمـــارە‬ ‫پــێــوانــەیــیــەكــان‪ ،‬مــردنــی درێــژتــریــن‬ ‫مانگای لەجیهاندا كە ناوی (بەلوسوم)‬ ‫ە راگەیاند‪ ،‬ئەو مانگایە تەمەنی ‪13‬‬ ‫ساڵ بوەو لەساڵی ‪ 2015‬ناوی چوەتە‬ ‫فەرنگی گینسەوە وەك درێژترین مانگا‬ ‫كە درێژیەكەی ‪ 193‬سانتیمەترە‪.‬‬ ‫باتس هانسن‪-‬ی ئەمەریكی خاوەنی‬ ‫مــانــگــاكــەش رایــگــەیــانــد‪ ،‬چەندین‬ ‫بــەرپــرســی فەرهەنگەكە ســەردانــی‬

‫كێڵگەكەیان كــردوم بۆ ئــەوەی وێنە‬ ‫لەگەڵ (بەلوسوم)دا بگرن‪ ،‬بەلوسوم‬ ‫بەهۆی نەخۆشییەك لەقاچیدا گیانی‬ ‫لەدەستداوە‪ ،‬لەالیەن خۆشیەوە كریج‬ ‫جلیندا بــەرپــرســی چاپكراوەكانی‬ ‫فەرهەنگی گینس رایگەیاند‪ ،‬مردنی‬ ‫بەلوسوم بۆ ئێمە زیانێكی گەورەیە‪،‬‬ ‫چونكە لەالیەن خاوەنەكەیەوە گرنگی‬ ‫زۆر تایبەتی پــێــدەدراو دەخــوازیــن‬ ‫لــەســاڵــی ‪ 2016‬دا خــۆی خــاوەنــی‬ ‫نازنەوەكە بێت‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هـــەفـــتـــەی خــۆشــی‬ ‫لــەڕێــدایــە‪ ،‬جوانترین كار‬ ‫دەگریتە دەســت‪ ،‬بەڵێنێك‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــەكــەتــەوە‬ ‫دەبیستیت‪ ،‬جێگەی بڕوایە‪.‬‬

‫ـ وریابە‪ ،‬هەمو بەڵێنێك‬ ‫جێی متمانە نیە‪ ،‬دەتوانی‬ ‫بەرنامەكانت بگۆڕیت‪ ،‬فێڵ‬ ‫لەخۆشەویستەكەت مەكە‪،‬‬ ‫ئەو دڵسۆزە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ هەڵچون‌و شپرزەیی‪،‬‬ ‫هەمو بەرنامەیەك تێكدەدات‪،‬‬ ‫رەشبین مەبە‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫ئــەوە نیە بەكوێری بیری‬ ‫لێبكەیتەوە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ رۆژەكــــانــــی هــەفــتــە‬ ‫بەختەوەرییان لەدواوەیە‪،‬‬ ‫كـــارێـــكـــی نـــــوێ‌ دێــــت‌و‬ ‫ئەنجامی بــاشــی دەبــێــت‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا وەفا هەیە‪،‬‬ ‫وریابە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ كارێك كە هی تۆ نیە ـ خۆ گۆڕینی بــەردەوام‌و‬ ‫مەیكە‪ ،‬سەبر لەهەمو كارێكدا رۆژانــــە ب ــاش نــیــە‪ ،‬مــەرج‬ ‫دروشمە‪ ،‬كە خۆشەویستەكەت نیە مــرۆڤ رواڵــەتــی جوان‬ ‫دڵتەنگە‪ ،‬تۆ مەڵێ‌ نا‪.‬‬ ‫كــــات‪ ،‬نــاخــیــش شــەرتــە‪،‬‬ ‫خۆشەویستیت بەیانكە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ لەوانەیە بــاری داراییت‬ ‫رو لەباشی بكات‪ ،‬خەریكە‬ ‫خەونەكەت بێتە دی‪ ،‬كەسێك‬ ‫دەیەوێت لێت نزیك بێتەوە‪،‬‬ ‫خراپ نیە‪.‬‬

‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ هــــەمــــو ك ــەس ــێ ــك‬ ‫مــەكــە بــــەدۆســــت‪ ،‬رێــگــە‬ ‫هەنگاوی لــەبــاری دەوێــت‪،‬‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــیــدا هــەڵــە‬ ‫رودەدات‪ ،‬كارێكی ئاساییە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ لەهەمو هــەورێ‌ باران‬ ‫نابارێ‌‪ ،‬ئەم هەفتەیە ئاگات ـ لــەكــاركــردنــدا هەڵەشە‬ ‫لەخۆت بێ‌‪ ،‬كەسێك دەیەوێ‌ مەبە‪ ،‬سنگت فراوان بێت‪ ،‬دنیا‬ ‫خۆشەویستیت تێكبدات‪ ،‬لەسەر توڕەیی دروست نەبوە‪،‬‬ ‫لەسەرخۆبە‪.‬‬ ‫رێز لەخۆشەویستەكەت بگرە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ پــیــاو ئــەو پیاوەیە‬ ‫بــەرگــەی گیروگرفتەكان‬ ‫ب ــگ ــرێ ــت‪ ،‬ســـــادە بــەو‬ ‫گـــــەورەش بـــە‪ ،‬لــەگــەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا قسە‬ ‫مەدۆڕێنە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ هــەمــو شتێك هەر‬ ‫پارە نیە‪ ،‬لەخۆبایی بون‬ ‫دەتــخــاتــە بــەر نەفرەتی‬ ‫رۆژگــارەوە‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫تەنیا رابواردن نیە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (523) 6-7-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫فێرگەی موزیكیی قادر دیالن‬

‫«گیتار كالسیك»‬ ‫دێننە نێو میوزیكەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫فێرگەی میوزیكیی «قادر دیالن» كە ئەمساڵ‬ ‫دامــەزراوە‪ ،‬لەئێستادا تەنیا چوار میوزیكسان‬ ‫بەڕێوەیدەبەن ئەوانیش‪ :‬هونەر عومەر‪ ،‬وەلید‬ ‫ئەحمەد‪ ،‬هێرش سەعدوڵاڵ‪ ،‬سونیا عومەر‪-‬ن‪.‬‬ ‫«هونەر عومەر» سەرپەرشتیاری ئەم فێرگەیە‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫بیرۆكەی دامەزراندنی بۆ چەند ساڵێك لەمەوبەر‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬لەچەند رێكخراو و سەنتەرێكدا‬ ‫لەشێوەی خولی هاوینەو هەندێجار بەردەوام وانەی‬ ‫میوزیكم بۆ ئامێری «گیتار كالسیك» دەوتەوە‪،‬‬ ‫ئەمساڵیش تاڕادەیەك هەلەكە رەخساو بەباشم‬ ‫زانی دایمەزرێنین‪.‬‬

‫دەربـــارەی ئامانج‌و كــارو چاالكییەكانیشیان‬ ‫«هونەر» وتی‪ :‬مەبەستی سەرەكیمان سودگەیاندنە‬ ‫بــەو فێرخوازانەی ئـــارەزوی میوزیك دەكــەن‌و‬ ‫ێ بەشێوەیەكی ئەكادیمیی میوزانستی‬ ‫دەیانەو ‌‬ ‫فێری هونەری موزیك بن‪ ،‬لەم فێرگەیەدا وانەی‬ ‫میوزیك دەوترێتەوە بۆ ئامێرەكانی «گیتار‪،‬‬ ‫ڤایۆلین‪ ،‬ڤیوال‪ ،‬فلوت‪ ،‬پیكۆفلوت‪ ،‬پیانۆ»‪،‬‬ ‫لەئێستاشدا لەخۆئامادەكردنداین بۆ ئەنجامدانی‬ ‫چەندین كــاری راهێنان‌و كۆنسێرت‌و چاالكیی‬ ‫هونەریی‪.‬‬ ‫دەربـــارەی ئامێری «گیتار كالسیك» وتی‪:‬‬ ‫موزیكی «گیتار كالسیك» هونەرێكی نوێیەو زۆر‬ ‫كەم هاتۆتە ناو هونەری كوردییەوەو دەمانەوێت‬ ‫زیاتر ئاشنای بكەین‪.‬‬

‫رێناس‪ :‬یەكەم كەسم لەناو كورددا بەستایلی‬ ‫هیندی گۆرانی دەڵێم‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل یاسین‪:‬‬ ‫«رێــنــاس قـــادر» گەنجێكی كــوردەو‬ ‫خەون‌و خولیای وتنەوەی گۆرانی هیندی‌و‬ ‫السایی كردنەوەی دانسی هیندییە‪ ،‬تائێستا‬ ‫خاوەنی پێنج بەرهەمە بەشێوەی تراك‬ ‫وەك «هاوسەفەر‪ ،‬توم هیهۆ‪ -‬گۆرانیەكی‬ ‫هندییەو بەكوردی وتویەتییەوە‪ ،‬ئێوارەیە‪،‬‬ ‫دڵمت ئەدەمێ‌‪ ،‬خۆشمدەوێی»‬ ‫ســـەبـــارەت بــەكــارو گـــۆرانـــی‌و حــەزو‬

‫خولیاكانی‪ ،‬رێــنــاس بــە «چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪:‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی حــەزم لەكاری‬ ‫هونەرییە‪ ،‬حــەزو خولیایەكی زۆریشم‬ ‫بۆ گۆرانی هیندی‌و فیلمی هیندی هەیە‪،‬‬ ‫لەوانەیش زیاتر زۆر خۆشحاڵم كە من‬ ‫یەكەم كەسم لەناو كورددا گۆرانی بەستایلی‬ ‫هیندی دەڵێم‌و یەكەم كاریی هونەریشم‬ ‫لەكۆتایی ساڵی ‪2013‬دا بو‪ ،‬تاكو ئێستا‬

‫خاوەنی پێنج تراكم‪ ،‬بەاڵم بەهۆی نەبونی‌و‬ ‫هاریكاری م ــاددی‌و نەبونی سپۆنسەر‪،‬‬ ‫نەمتوانیوە كە ئەلبومێكم هەبێت‪.‬‬ ‫دەربارەی هۆنراوەی گۆرانیەكانیش وتی‪:‬‬ ‫لەسەر ئــاوازی گۆرانیە هیندیەكان خۆم‬ ‫هۆنراوە دەنوسم‪ ،‬گەر بۆشم لوا‪ ،‬بەتەمام‬ ‫كارێك بەشێوەی دوێــت لەگەڵ كچێكدا‬ ‫بكەم‪ ،‬بەاڵم هێشتا زۆر دڵنیا نیم‌و باشترە‬ ‫چاوەڕوانی رۆژانی داهاتو بكەم‪.‬‬

‫ئەكتەرێكی كوردیش بەشدارە‬

‫سوید ‪ ..‬شانۆیی «لێدانی دڵ» بۆ هاوڕەگەزبازەكان‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل‪:‬‬ ‫بـــڕیـــارە رۆژی ‪،2015/7/27‬‬ ‫لەستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید‪،‬‬ ‫لەمیانەی هەفتەیەكی هــونــەری‌و‬ ‫رونــاكــبــیــریــدا كـــە بــە»هــەفــتــە‬ ‫پراید» نــاســراوەو موزیك‌و وۆرك‬ ‫شــۆپ‌و فیلم‌و سیمینار لەبارەی‬ ‫هاوڕەگەزبازەكانەوە لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫شـــانـــۆیـــی «لـــێـــدانـــی دڵ»‬ ‫نمایشبكرێت‪.‬‬

‫هونەرمەندو ئەكتەری كورد «ئااڵ‬ ‫رەیانی» كە وەك كوردێك بەشداری‬ ‫لەو شانۆییەدا دەكات بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەئێستادا رۆژانە سەرقاڵی‬ ‫راهێنانین‪ ،‬من‌و ‪ 11‬ئەكتەری تر رۆڵ‬ ‫دەبینین‪ ،‬شانۆییەكە لەدەرهێنانی‬ ‫هونەرمەندێكی ســویــدیــە بــەنــاوی‬ ‫«كریستۆڤەر»‪ ،‬ئەم شانۆییە باس‬ ‫لەهاوڕەگەزبازی ژن دەكــات‪ ،‬ژیانی‬ ‫چەندین ژن نیشان دەدات كە هەر‬

‫یەكەیان لەژیانێكی تایبەتدا دەژین‌و‬ ‫نــازانــن عاشقی كــێـن‌و چیدەكەن‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كە بەتەواوەتی ژیانی‬ ‫خۆیانیان ونكردوە‪.‬‬ ‫هــەفــتــە پـــرایـــد‪ ،‬ســاڵــی ‪1969‬‬ ‫لــەنــیــویــۆرك لــەالیــەن رەشپێستە‬ ‫هاوڕەگەزبازەكانەوە سەری هەڵداوەو‬ ‫هەمو ساڵێك ئەو یادە دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئــەمــســاڵــیــش ئـــەم یـــادە لەسوید‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬

‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬ ‫خێزانێكی كوردی‬ ‫واڵتی فارس‬ ‫بەكامێرای‬ ‫أ‪ .‬سێڤریوگین‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی‬ ‫(نیشتمانی داستان)‬ ‫كەلتوری كوردی‬ ‫لەچاوی توێژەرانی‬ ‫روسی‬

‫شەقڵوجە‌كانی‬ ‫كوردستان!‬ ‫لەتیف حسێن‬ ‫زۆر بەالمەوە سەیربو رۆژنامەیەكی ئەمەریكی نــاوی شارۆچكەی شەقاڵوە‬ ‫بەشەقڵوجە ناوبهێنێت‌و بنوسێت (شەقڵوجە)! وەك ئاماژەیەك بۆ زۆری ژمارەی‬ ‫ئاوارەكانی فەلوجە لەم شارۆچكەیەداو ئەوە بەئێمە بڵێت ئیتر ئەم شارە هی كوردان‬ ‫نییەو شارۆچكەیەكی عەرەبە‪ ،‬بەپشتبەستن بەئامارێك كە رێژەی دانیشتوانەكەی‬ ‫‪ ٢٥‬هەزار كوردو ‪ ٣٠‬هەزار عەرەبە من راسیزم نیم‌و دژیشیم‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەومانایە‬ ‫نییە نەتوانم قسە لەسەر شەقڵوجەكانی كوردستان بكەم‪ ،‬كە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و حزبە سیاسییەكانی بەدەست دەستورو سەرۆكایەتی هەرێم‌و قەیرانی‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتییەوە حەیران بوەو خەڵك‌و گەنجەكانیشی پەیتا پەیتا سەری‬ ‫خۆیان هەڵدەگرن‌و شەقڵوجەكان بۆ برا ئاوارەكانمان جێدەهێڵن‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫كە لەشارۆچكەیەكی نزیك هەولێر‌و لەدیبەگە ‪ ١٠٠٠‬خانو بۆ ئاوارە عەرەبەكان‬ ‫لەالیەن وەزارەتی كۆچبەرانی عیراقەوە دروستدەكرێت‌و پارێزگاری هەولێریش بەردی‬ ‫بناغەی دادەنێت‪ .‬زۆر ئاساییە كوردستان كە هەمیشە ئەمە كاری مرۆڤانەی بوە كە‬ ‫باوەشی بۆ ئاوارەو لێقەوماوان كردۆتەوەو دەستی هاوكاری بۆ درێژكردون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەمشێوەیەی ئێستا نا كە حكومەت ناتوانێت پێداویستیەكانی هاواڵتیانی خۆی دابین‬ ‫بكات‪ ،‬لەمالوە ئەم هەموە بەناوی ئاوارەوە رو لەشارو شارۆكەكانی بكات‌و تەنانەت‬ ‫بەشێوەیەك بێت مەترسی بن بۆ سەر دیمۆگرافی هەرێمەكەمان‪ ،‬ئاوارەیی ئەو‬ ‫دیاردەیەیە كە خۆشمان بەسەرماندا هاتوەو ئازارەكانیمان چەشتوە‪ ،‬بەاڵم دەكرێت‬ ‫ئەم عەرەبانەی كە ئێستا بەناوی ئاوارەوە لەكوردستاندان‌و كێشەكانی هاواڵتیانی‬ ‫كوردستانیان سەرباركردوەو لەوكات‌و ساتەشدا هەر ئەوان جوڵەیان خستۆتە‬ ‫بازاڕەكان‌و پارەی مۆڵ‌و ئیشی باش‌و سەیارەی دوا مۆدێل‌و دانانی سوپەرماركێت‌و‬ ‫دەیان پڕۆژەی تریان لەشارو شارۆچكەكانی كوردستاندا بنیاتناوە‪ ،‬چۆن مەترسی‬ ‫نابن لەكاتێكدا ئێمە تا ئەم ساتەش لەگەڵ سیاسەتی عەرەبیانەی بەغدا لەكێشەی‬ ‫جدی‌و قوڵداین‌و هێشتا گەورەترین مەترسین بۆ سەر ژیــان‌و ئاسایشی ئێمە‪.‬‬ ‫لەئێستادا كێشەی ئاوارەو پەنابەر لەكوردستاندا دو كێشەی جدین‌و بەداخەوە تا‬ ‫ئەم ساتەش وەك پێویست كاریان لەسەر نەكراوە‪ ،‬تا بەشێوە یاسایی‌و ئاساییەكەی‬ ‫ئەمانە رێكبخرێن بۆ ئەوەی لەداهاتودا نەبنە مەترسی وەك ئەوەی ئێستا باسی لێوە‬ ‫دەكرێت‪ .‬ئاوارەكانی رۆژئاوا كە خەڵكی كوردستان نانی ئێوارەشی پێدەدان‌و وەك‬ ‫ئەركی خۆی خزمەتی ئەكردن‌و ئێستا بەشێكیان گەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەنابەرە عەرەبەكانی شارو شارۆچكەكانی عیراق زۆر های الیڤانە دێنە كوردستان‌و‬ ‫تەنانەت زۆرجار بینیومە عەرەبە (ئاوارەكان) خێر بەكوردەكانی خۆمان دەكەن‪،‬‬ ‫راستە لەناو ئەمانەشدا لێقەوماو هەیەو پێویستە رێزیان بگرین‌و هاوكارییان بكەین‪،‬‬ ‫بەاڵم نەك بەمشێوەیەی ئێستا دەرگای كوردستانیان بۆ وااڵ بكەین‌و گەنجی خۆشمان‬ ‫واڵت جێبهێڵێت‪ ،‬سەرەڕای تێكدانی باری دیموگرافی‌و كێشەی سیاسی چەندین‬ ‫كێشەی كۆمەاڵیەتیش بەدوای خۆیدا دەهێنێت‪ ،‬لەسادەترین نمونەدا گەنجێكی هەرێم‬ ‫كە توانای ژیانێكی ئاسایی نییەو لەبەرامبەریدا عەرەبێكی ئەم عیراقەی خۆمان‬ ‫لەتەنیشتییەوە چی دەوێت دەیكات‌و بۆ ئەمیش نییە رقێكی زۆر دروستدەكات‌و‬ ‫سەردەكێشێ‌ بۆ كێشەی زۆر گەورەتر‪ ،‬هەر بۆیە پێویستە ئەم حكومەتە هێندە‬ ‫سەرقاڵ نەبێت بەكۆمەڵێك كێشەی خوڵقێنراوەوەو سەرێك لەئامارو شەقڵوجەكانی‬ ‫هەرێمەكەی بدات‌و دیراسەی مەترسییەكان بكات‪ ،‬كە گومانی تێدا نییە ئەم بابەتە‬ ‫كۆتاییەكەی باش نابێت‪.‬‬

‫پێنجوێن‪،‬‬ ‫مەملەكەتی‬ ‫گوڵە زەردە‬

‫كتێبی «پێنجوێن‪ ،‬مەملەكەتی گوڵە‬ ‫زەردە» كتێبێكی گەورەی شێوە‬ ‫ئەلبومی رەنگاورەنگەو لەدوتوێی‬ ‫«‪ »144‬الپەڕەدا بەچاپگەیەندرا‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە لەكۆكردنەوەو‬ ‫ئامادەكردنی هونەرمەند «ئاسۆ‬ ‫عومەر سوارە»یەو وێنەی زۆرێك‬ ‫لەو خێزان‌و بنەماڵەو كەسایەتی‌و‬ ‫هاوشاری‌و دیمەنی سروشتی‌و‬ ‫مێژویی پێنجوێنیان لەخۆگرتوە‪.‬‬ ‫«ئاسۆ عومەر سوارە» لەپێشەكی‬ ‫ێ‬ ‫ئەم كتێبەدا دەڵێ‌‪ :‬لەهەر شوێن ‌‬ ‫وێنەی مێژوییم بینیبێ‌ بەدیاریەوە‬ ‫راماوم پاش كاركردن‌و وەرگرتنی‬ ‫ئەزمونێكی جددی‪ ،‬ئەوە بەباشی‬ ‫تێگەیشتم كە وێنە راستگۆترین‬ ‫دۆكیۆمێنتە كە سەرگوزشتەو‬ ‫چیرۆكەكانی ناو پیرەمێژو بەجوانی‌و‬ ‫وەك خۆی دەنوسێتەوە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییشدا دەڵێ‌‪ :‬ئەو قەرزەی‬ ‫لەسەر من بو وەك كەسێكی‬ ‫پێنجوێنی‪ ،‬تەنها ئەتوانم بەم كتێبە‬ ‫بیدەمەوە‪.‬‬

‫نیشتمانێک بۆ کرێ‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫کتێبێکی شیعریی تازەی سەالم مستەفایە‬ ‫ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندایە‬

‫ذمارة (‪ )464‬دووشةممة ‪ 201٥/7/6‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ئەدەبیات لە باخی گێالسدا‬

‫بە یادی ئەنتۆن چێخۆف‬

‫ئەنتۆن چێخۆف‬ ‫‪1904 - 1860‬‬

‫شااڵو حەبیبە‬ ‫نزیکەی هەمیشە‪ ،‬کاتێک‬ ‫چـــیـــرۆکـــەکـــانـــی چــێــخــۆف‬ ‫پێدەکەنین‪،‬‬ ‫دەخوێنینەوە‪،‬‬ ‫دڵـــخـــۆش دەبـــیـــن‪ ،‬چونکە‬ ‫ئــەو نووسەرێکە لــە زۆربــەی‬ ‫چــیــرۆکــەکــانــیــدا کەیفخۆشە‬ ‫و هــەرە هــەرزانــتــریــن ڕووداو‬ ‫و پــێــشــهــاتــەکــانــی مـــرۆڤ و‬ ‫جیهانەکەی لە چیرۆکەکانیدا‬ ‫نمایش دەکات‪ .‬وەک ڕەخنەگران‬ ‫دەڵێن‪ ،‬پرسیارێکی سەرەکی‪،‬‬ ‫کــاتــێــک چــیــرۆکــی چێخۆف‬

‫دەخــوێــنــیــنــەوە‪ ،‬ئــەوەیــە کە‬ ‫لە خۆمان دەپرسین‪« :‬ئایا‬ ‫چێخۆف نووسەرێکی جددییە؟‬ ‫هەر بەڕاستی ئەنتۆن چێخۆف‬ ‫ڕێک ویستوویەتی ئەم شتانە‬ ‫بنووسێت؟» جا ڕێک ئەو کاتە‬ ‫ڕووبـــەڕووی هەڵە دەبینەوە‪،‬‬ ‫کــە ئــەو لــە تــەنــزی خــاڵــی و‬ ‫ناجددیبووندا کورت بکەینەوە‪.‬‬ ‫چێخۆف بە کەیفسازییەوە‬ ‫دەڕوانێتە جیهان و بە هەمان‬ ‫کــەیــفــســازیــیــەوە ڕەخــنــەی‬ ‫دەکــــــات و هــیــچ شتێکی‬ ‫مــەزن و سەرسامکەری تێدا‬ ‫نابینێت‪ .‬بــۆ ئـــەو زۆربـــەی‬

‫جــــار‪ ،‬پــێــاولــەپــێــکــردنــێــک‪،‬‬ ‫پیاسەیەک‪،‬‬ ‫قژشانەکردنێک‪،‬‬ ‫قەوانکڕینێک و یان چوون بۆ‬ ‫میوانییەک گرینگن‪ .‬لە ڕێی‬ ‫ئەم شتە هەرزان و بچکۆالنەوە‪،‬‬ ‫جیهانێکمان نیشان دەدات‪،‬‬ ‫خاڵی لە هەر پێشهاتێکی مەزن‬ ‫و نائاساییبوون‪.‬‬ ‫لەوانەیە چێخۆفیترین چیرۆکی‬ ‫ئەو‪ ،‬برێتی بێت لە «خۆشی‪».‬‬ ‫لــەو چــیــرۆکــەدا کارمەندێک‬ ‫وێنەیەکی لە ڕۆژنــامــەدا باڵو‬ ‫بووەتەوە و ڕۆژنامەکەی هێناوەتە‬ ‫ماڵەوە و نیشانی خێزانەکەی‬ ‫دەدات‪ ،‬پاشان دەبێت بڕوات‬

‫تا بۆ خزمانیشی بەرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫سەرتاپای ژیان و دنیای ئەو‬ ‫کارمەندەیە‪ .‬بچووککردنەوەی‬ ‫جیهان بۆ حاڵەتێکی وەها‪ ،‬کە‬ ‫زۆربــەی چیرۆکەکانی چێخۆف‬ ‫دەگــرێــتــەوە‪ ،‬بێبەزەییترین‬ ‫ڕەخنەیە‪ ،‬کە ئەدەبیات بتوانێت‬ ‫لە جیهانی بگرێت‪ .‬ئەم ڕەخنە‬ ‫تــونــدەیــش‪ ،‬بــە شێوەیەکی‬ ‫زۆر هێمن و بە زەردەیــەکــی‬ ‫شەیتانییەوە دەخرێتەوە ڕوو‪،‬‬ ‫کــە زۆر جــار خوێنەر ئەگەر‬ ‫وشیار نەبێت‪ ،‬شانسی ئەوەی‬ ‫نابێت درکی پێ بکات‪.‬‬ ‫ئەنتۆن چێخۆف‪ ،‬ڕێ بەوە‬

‫دەدات کــە کارەکتەرەکانی‪،‬‬ ‫لــە کــرێــکــارێــکــەوە بــگــرە تا‬ ‫سیاسییەک‪ ،‬بە دنیا و ئایدیای‬ ‫نۆرماڵی خۆیانەوە بێنە ناو‬ ‫چێخۆف‬ ‫چیرۆکەکانییەوە‪.‬‬ ‫هێندێک جار هێندە ڕاستەقینە‬ ‫دەردەکـــەوێـــت‪ ،‬کــە لــە کاتی‬ ‫خــوێــنــدنــەوەیــدا هــەســت بە‬ ‫ئەدەبیات ناکەیت‪ .‬مەبەست‬ ‫لەمە‪ ،‬ئەو گێڕانەوە سەرڕاست و‬ ‫زمانە خۆمانەیەیە‪ ،‬کە چێخۆف‬ ‫بە کەیفەوە بە کاری دەهێنێت‪.‬‬ ‫هــەر بۆیە ئــەو لە ڕووسیا بە‬ ‫«مــامــە چێخۆف» نــاســراوە‪.‬‬ ‫مامی هەموان بەبێ جیاوازی‪.‬‬

‫بــۆ ئێمە ئاسانە چێخۆف‬ ‫بخوێنینەوە و پێبکەنین‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوە کارێکە سەختە و خوێنەری‬ ‫وردبین و بەپشووی دەوێت‪ ،‬کە‬ ‫درکی پەنهانی ئەو بۆ جیهان و‬ ‫دەوربــەرەکــەی کەشف بکەین‪.‬‬ ‫کەشفی چێخۆفیش‪ ،‬کەشفی‬ ‫جیهانێکە‪ ،‬کە سەرەنجام بە‬ ‫بەتاڵی و هەرزانی دەیبینین‪.‬‬ ‫لەم ژمارەیەدا و بە هاوکاریی‬ ‫«ڕەووف بــێــگــەرد‪ ،‬حەسیب‬ ‫شوانی‪ ،‬بەختیار حەمەسوور‬ ‫و هێمن تــاهــیــر» لــە بــارەی‬ ‫چێفۆفەوە زیاتر بخوێننەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ئا‪ .‬لە ڕووسییەوە‪ :‬حه‌سیب شوانی‬ ‫چێخــۆف پزیشــک و شــانۆنووس و‬ ‫چیرۆکنووســی گــه‌وره‌ی ڕووســیا‪ ،‬وه‌کو‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه باشترین کورته‌چیرۆکنووسانی‬ ‫جیهانــی وێنا ده‌کرێت‪ ،‬چێخۆف ســه‌دان‬ ‫کورته‌چیرۆکی نووســیون ک ‌ه به‌شــێکیان‬ ‫پــڕن ل ‌ه داهێنانی هونه‌ری و کالســیکی‪،‬‬ ‫شــانۆنامه‌کانی چێخــۆف کاریگه‌ریــی‬ ‫ته‌واویان به‌سه‌ر درامای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫هه‌بــوو‪ .‬چێخــۆف کاتێــک خوێنــدکاری‬ ‫کۆلێژی پزیشــکی بوو ل ‌ه زانکۆی مۆسکۆ‬ ‫ده‌ســتی ب ‌ه نووسین کرد و به‌رده‌وام بوو‬ ‫تا بوو ب ‌ه یه‌کێک ل ‌ه گه‌وره‌ترین ئه‌دیبانی‬ ‫رووســیا و جیهــان‪ ،‬ل ‌ه هه‌مــان کاتدا ل ‌ه‬ ‫پیشــه‌ی پزیشکایه‌تییشدا به‌رده‌وام بوو‪،‬‬ ‫خۆیشــی لــه‌و باره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێــت «کاری‬ ‫پزیشــکایه‌تی هاوســه‌رم ‌ه و ئه‌ده‌بیــش‬ ‫عاشقه‌که‌م‪».‬‬ ‫چێخــۆف ســه‌ره‌تا لــ ‌ه پێنــاو‬ ‫به‌ده‌ســتهێنانی ده‌ســکه‌وتێکی که‌مــدا‬ ‫ده‌ســتی بــ ‌ه نووســین کــرد‪ ،‬بــه‌اڵم زۆر‬ ‫زوو ئــاره‌زوو‌ه هونه‌رییه‌کانی ده‌رکه‌وتن‪،‬‬ ‫نووســینه‌کانی لــ ‌ه دواتــردا کاریگه‌رییان‬ ‫هه‌بــوو لــه‌ پێشــکه‌وتنی نووســینه‌وه‌ی‬ ‫کورته‌چیرۆکــی نوێــدا‪ ،‬کــ ‌ه خۆیــان لــ ‌ه‬ ‫به‌کارهێنانــی ته‌کنیکــی ســه‌ره‌تاییانه‌ی‬ ‫هه‌ســت الی مرۆڤ ده‌بینییــه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫گۆڕینــی مۆڕاڵــی کۆتایــی چیرۆکــی‬ ‫کالســیکیدا‪ ،‬چێخــۆف پێــی وا بوو‌ه ک ‌ه‬ ‫پێویســت بــ ‌ه پۆزشــهێنانه‌و‌ه نــاکات بۆ‬ ‫خوێنــه‌ر کاتێــک بــ ‌ه باشــی تێنــاگات‪،‬‬ ‫جه‌ختی له‌و‌ه ده‌کرده‌و‌ه ک ‌ه کاری ئه‌دیب‬ ‫و هونه‌رمه‌ندان ورووژاندنی پرســیاره‌کان ‌ه‬ ‫نه‌ک وه‌اڵمدانه‌وه‌یان‪.‬‬

‫ئەنتۆن چێخۆف‬

‫سه‌ره‌تای ته‌مه‌نی منداڵی‬ ‫ئه‌نتــۆن پاڤلۆڤیــچ چێخــۆف لــ ‌ه‬ ‫‪29‬ی کانوونــی دووه‌مــی ‪ 1860‬لــ ‌ه‬ ‫شــاری تاگانڕۆگــی ســه‌ر ده‌ریــای ڕه‌ش‬ ‫لــ ‌ه باشــووری ڕووســیا لــه‌دایــک بووه‬ ‫‌(تاگانــڕۆک ئه‌و شــاره‌ی ک ‌ه قه‌یســه‌ری‬ ‫ڕووسیا پیۆته‌ری یه‌که‌م له‌ساڵی ‪1698‬دا‬ ‫دروســتی کرد له‌گه‌ڵ به‌نده‌ری شاره‌که‌دا‬ ‫بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی عوســمانییەکان ل ‌ه‬ ‫ده‌ریــای ڕه‌ش و باشــووری ڕووســیادا)‪،‬‬ ‫چێخۆف ســێیه‌م منداڵ بوو‌ه ل ‌ه شــه‌ش‬ ‫منداڵــی خێزانه‌که‌یــدا (ئه‌لێکســانده‌ر–‬ ‫نیکــۆالی‪ -‬ئه‌نتــۆن– ئیڤــان– ماریــا–‬ ‫میخائیــل)‪ ،‬باوکــی (پاڤێــڵ چێخــۆف)‬ ‫مه‌سیحییه‌کی ئارســۆدۆکس بوو به‌کاری‬ ‫کشــتوکاڵی و به‌قاڵیــه‌و‌ه ســه‌رقاڵ بوو‪،‬‬ ‫له‌گــه‌ڵ منداڵه‌کانیــدا توندوتیــژ بوو‌ه له‬ ‫‌ڕه‌فتــاردا‪ ،‬به‌تایبه‌تییش له‌گه‌ڵ چێخۆفدا‬ ‫کــه لــه‌ته‌مه‌نــی پێنچســاڵییه‌و‌ه ڕۆژان ‌ه‬ ‫هاوکاریــی باوکــی کــردوو‌ه لــه‌ کاری‬ ‫ناوبازاڕدا و هه‌موو به‌یانیانێکیش کاتژمێر‬ ‫پێنــج باوکی چێخۆفی ده‌نارد‌ه که‌نیســ ‌ه‬ ‫بۆ خوێندنی سرود‌ه ئاینییه‌کان‪ .‬چێخۆف‬ ‫ســه‌باره‌ت ب ‌ه منداڵیی خۆی ده‌ڵێت (ل ‌ه‬ ‫مناڵیدا من مناڵی خۆمم نه‌بینی)‪ .‬دایکی‬ ‫چێخۆفیش چیرۆکگێڕه‌وه‌یه‌کی به‌هره‌مه‌ند‬ ‫بوو‌ه بۆ منااڵن‪ ،‬ئــه‌م چیرۆکانه‌ی دایکی‬ ‫ل ‌ه گه‌شته‌زۆره‌کانیدا له‌گه‌ڵ باوکیدا‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫باپیره‌ی چێخۆف‪ ،‬ب ‌ه ته‌واوی ڕووســیادا‬ ‫ب ‌ه هۆی کاری بازرگانیی قوماشــه‌و‌ه له‌ال‬ ‫گه‌اڵڵ ‌ه بووبوو‪ ،‬چێخۆف خۆیشــی ده‌ڵێت‬ ‫«به‌هره‌مان ل ‌ه باوکمانه‌وه‌ و ڕوحیشــمان‬ ‫له‌دایکمانه‌وه‌ وه‌رده‌گرت‪».‬‬ ‫ماڵە سەوزەکەی چیخۆف‬ ‫ســه‌ره‌تای خوێندنــی چێخــۆف لــ ‌ه‬ ‫قوتابخانــه‌ی الوانــی یۆنانــی بــوو‌ه لــ ‌ه‬ ‫شــاری تاگانڕۆگ‪ ،‬به‌اڵم له‌ســه‌ره‌تاکانی‬ ‫خوێندنیــدا چه‌ندیــن جــار ده‌رناچێت ل ‌ه‬ ‫تاقیکردنه‌وه‌کانیــدا‪ ،‬بۆی ‌ه بــه‌چاودێریی‬ ‫خێزانه‌کــه‌ی نزیکــه‌ی ســاڵێک لــ ‌ه‬ ‫خوێندنگاکــه‌ی ده‌یهێڵنــه‌و‌ه بــۆ زیاتــر‬ ‫فێربوونی‪ ،‬پاشــان ساڵی ‪ 1868‬ده‌چێت ‌ه‬ ‫قوتابخانــه‌ی گیمنازیا‪ ،‬کــ ‌ه جۆرێک ‌ه له‌و‬ ‫قوتابخانانــه‌ی ســه‌ده‌ی نۆزده‌هــه‌م و‬ ‫بیسته‌می ڕووســیا ک ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه خوێندنی ک ‌ه ته‌نها نۆ ســااڵن بووه‌‪ ،‬شانۆنامه‌یه‌ک‬ ‫بابه‌تــ ‌ه زانســتییه‌کان منــااڵن فێــری ده‌نووســێت بــ ‌ه نــاوی (بێبــاوک) به‌اڵم‬ ‫هه‌مــوو جۆر‌ه وه‌رزشــێک ده‌کرێن تێیدا‪ ،‬دواتر خۆی ده‌ستنووسه‌ک ‌ه له‌ناو ده‌بات‪.‬‬ ‫لێــره‌و‌ه چێخــۆف به‌هره‌یه‌کــی دیکــه‌ی خۆشه‌ویســتیی شــانۆ و ئــه‌ده‌ب الی‬ ‫تێــدا ده‌رده‌که‌وێــت‪ ،‬به‌دروســتکردنی چێخۆف ل ‌ه منداڵییه‌و‌ه ده‌ست پێده‌کات‪.‬‬ ‫نازناوی سه‌رنجڕاکێش بۆ مامۆستاکانی و لــ ‌ه ته‌مه‌نی سیازده‌ســاڵیدا بۆ یه‌که‌مجار‬ ‫دواتریش ڕۆڵبینینی ل ‌ه شــانۆگه‌رییه‌کانی ده‌چێتــ ‌ه شــانۆی تاگانــڕۆگ و ســه‌یری‬ ‫قوتابخانه‌که‌یــدا‪ ،‬پاشــان بیرۆکــه‌ی ئۆپێرای (هێلێنای جوان)ی ئۆپێرانووس‬ ‫نووسینی کورته‌چیرۆکی بۆ دێت و ده‌ست و میوزیکژانــی فه‌ڕه‌نســی ژان ئۆفێنباخ‬ ‫ده‌کات ب ‌ه نووسین له‌وته‌مه‌ن ‌ه منداڵییه‌یدا‪ )1880 – 1819( ،‬ده‌کات‪ ،‬لــه‌وکات‬

‫پادشای چیرۆکنووسان‬

‫نیشته‌جێبوونی ل ‌ه یاڵتا‬ ‫ساڵی ‪ 1897‬چێخۆف تووشی نه‌خۆشی‬ ‫خوێنبه‌ربوونــی ســییه‌کانی بووبــوو‪،‬‬ ‫ســه‌ره‌تاکانی ئه‌م نه‌خۆشییه‌شی له‌دوای‬ ‫ســه‌فه‌ری دوورگــه‌ی ســاخالینه‌و‌ه لــێ‬ ‫ده‌رکه‌وتبوو‪ ،‬پاش چوونی بۆ نه‌خۆشخان ‌ه‬ ‫پزیشــکه‌کان پێیان ڕاگه‌یاند ک ‌ه تووشــی‬ ‫نه‌خۆشــیی ســیل بووه‌‪ ،‬له‌وکاته‌شــه‌و‌ه‬ ‫شــێوازی ژیانــی چێخــۆف گۆرانــکاری‬ ‫به‌ســه‌رداهات‪ ،‬پاش مردنی باوکی ساڵی‬ ‫‪ 1898‬پارچه‌یه‌ک زه‌وی له‌شــاری یاڵتای‬ ‫نیمچه‌دوورگــه‌ی کریم ده‌کڕێت و ده‌یکات‬ ‫بــ ‌ه خانــوو شــوێنی نیشــته‌جێبوونی و‬ ‫له‌گه‌ڵ دایکی و خوشک و براکانیدا له‌وێ‬ ‫نیشته‌جێ ده‌بن‪ ،‬کاته‌کانی زیاتر به‌کاری‬ ‫باخچــ ‌ه و نووســینه‌و‌ه به‌ســه‌رده‌بات‬ ‫لــ ‌ه یاڵتــا‪ ،‬هه‌رله‌وماوه‌یه‌دا نووســه‌رانی‬ ‫گه‌وره‌ی وه‌کو لیۆ ته‌ڵســتۆی و ماکســیم‬ ‫گۆڕکی ســه‌ردانی ده‌کــه‌ن و ماوه‌ک الی‬ ‫ده‌مێننــه‌وه‌‪ ،‬ســاڵی ‪ 1900‬ســه‌ره‌ڕای‬ ‫نه‌خۆشیه‌که‌یشــی دوان له‌هه‌ر‌ه شــاکار‌ه‬ ‫شــانۆیه‌کانی (سێ خوشــک و باخچه‌ی‬ ‫گێالس) ده‌نووســێته‌وه‌‪ ،‬ساڵی ‪1901‬یش‬ ‫له‌گــه‌ڵ خانمــ ‌ه ئه‌کته‌ری رووســی ئۆلگا‬ ‫کنێپه‌ردا ژیانی خێزانی پێک ده‌هێنێت‪.‬‬

‫چێخۆف پێی وا بوو ‌ه ک ‌ه پێویست ب ‌ه پۆزشهێنانه‌و ‌ه‬ ‫ناکات بۆ خوێنه‌ر کاتێک ب ‌ه باشی تێناگات‬ ‫به‌دواو‌ه چی ده‌ســت ده‌کــه‌وت ده‌یدا ب ‌ه‬ ‫بلێتــی شــانۆ‪ ،‬شــوێنی سه‌رنجڕاکیشــی‬ ‫چێخــۆف لــ ‌ه هۆڵــی شــانۆدا ریــزی‬ ‫کورســییه‌کانی دواوه‌ بوو‪ ،‬چونک ‌ه نرخی‬ ‫بلیتیــان هه‌رزانتر بوو‪ ،‬ل ‌ه نامه‌یه‌کیدا ک ‌ه‬ ‫مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ساڵی ‪1892‬‬ ‫چێخۆف له‌باسی منداڵیی خۆیدا ده‌ڵێت‬ ‫«کاتێــک مــن و خوشــک و براکانــم ل ‌ه‬ ‫که‌نیس ‌ه سرود‌ه ئاینییه‌کانمان ده‌خوێند‪،‬‬ ‫خه‌ڵکی به‌جۆشــه‌و‌ه سه‌یریان ده‌کردین و‬

‫ئیره‌ییان ب ‌ه که‌ســوکارماندا ده‌برد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌و ســاتانه‌دا خۆمان هه‌ســتمان ده‌کرد‬ ‫کــ ‌ه ســزا دراوین و ئه‌مه‌مــان ب ‌ه زۆر پێ‬ ‫ده‌که‌ن‪».‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1876‬باوکی چێخۆف به‌هۆی‬ ‫قــه‌رزی زۆره‌و‌ه توشــی مایه‌پوچــی‬ ‫ده‌بێــت و روو ده‌کاتــ ‌ه شــاری مۆســکۆ‬ ‫له‌گــه‌ڵ دایکــی چێخــۆف و دوان لــ ‌ه برا‬ ‫گه‌وره‌کانیدا (ئه‌لێکســانده‌ر و نیکۆالی)‪،‬‬ ‫چێخۆف ســێ ســاڵی دیک ‌ه ل ‌ه تاگانڕۆگ‬

‫هه‌ژاریانــدا‪ .‬هــه‌ر له‌کاتــی خوێندکاریدا‬ ‫چێخۆف ده‌ســتی کرد بــ ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫نووســینه‌کانی (ســێرڤانتس‪ -‬تورگێنێڤ‬ ‫– شــۆبنهاوه‌ر)‪ ...‬تــاد‪ ،‬ســاڵی ‪1879‬‬ ‫خوێندنــی ئاماده‌یــی تــه‌وا ده‌کات و‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه زانکۆی پزیشکی مۆسکۆو‌ه‬ ‫ده‌کات و ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه الی خێزانه‌که‌ی‪.‬‬ ‫لــ ‌ه مۆســکۆ به‌داهاتــی ئــه‌و وتــار و‬ ‫چیرۆکانــه‌ی ل ‌ه ڕۆژنامه‌کانی ئه‌وشــاره‌دا‬ ‫باڵوی ده‌کــرده‌و‌ه هــاوکاری خێزانه‌که‌ی‬ ‫ده‌کــرد‪ ،‬ورد‌ه ورد‌ه نووســینه‌کانی‬ ‫که‌ســایه‌تیی چێخۆفیــان ده‌رده‌خســت‬ ‫ل ‌ه نێو شــه‌قامی ئه‌دیبان و نووســه‌رانی‬ ‫ڕووسیادا‪ ،‬ساڵی ‪ 1884‬کۆلێژی پزیشکی‬ ‫تــه‌واو کــرد ک ‌ه خۆی کاری پزیشــکی ب ‌ه‬ ‫پیشــه‌ی ســه‌ره‌کیی خۆی داده‌نــا و له‌و‬ ‫ڕێگه‌یه‌شــه‌و‌ه هه‌ندێــک داهاتی ده‌ســت‬ ‫ده‌کــه‌وت له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ی هه‌ژارانــی بێ‬ ‫به‌رامبه‌ر چاره‌سه‌ر ده‌کرد‪ ،‬ساڵی ‪1887‬‬ ‫له‌پای کۆمه‌ڵــ ‌ه کورته‌چیرۆکێک خه‌اڵتی‬ ‫(پوشــکین)ی پێبه‌خشــرا له‌به‌رامبــه‌ر‬ ‫باشــترین داهێنانــی ئه‌ده‌بــی و هونه‌ری‬ ‫بااڵدا‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1890‬ل ‌ه گه‌شتێکی دورودرێژدا‬ ‫هه‌ندێکجار ب ‌ه شه‌مه‌نه‌فه‌ر و هه‌ندێکجاریش‬ ‫بــ ‌ه ئه‌ســپی عه‌ره‌بانه‌دار بــۆ ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ڕووســیا و ب ‌ه دیاریکراوییش بۆ دوورگه‌ی‬ ‫ســاخالین (کۆڵۆنیالیزمی ســزادراوان)‪،‬‬ ‫ل ‌ه ســێ مانگــی مانه‌وه‌یدا لــ ‌ه دورگه‌ک ‌ه‬ ‫چــاوی به‌هه‌زاران به‌ندکراو کەوت و وه‌کو‬ ‫پزیشک هه‌وڵی چاره‌سه‌رکردنیشی داون‪،‬‬ ‫دواتر ئه‌و نامانه‌ی که‌له‌ســه‌ر ســه‌فه‌ری‬ ‫ســاخالین بۆ ماریای خوشک ‌ه بچوکه‌که‌ی‬ ‫نووســیو‌ه به‌شــێکن لــ ‌ه شــاکاره‌کانی‬ ‫چێخۆف‪.‬‬

‫ده‌مێنێته‌و‌ه بــۆ ته‌واوکردنی خوێندن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫پێناو دابینکردنی پاره‌ی خوێندنه‌که‌شیدا‬ ‫چه‌ند کارێکی کردوو‌ه وه‌ک وانه‌وتنه‌وه‌ی‬ ‫تایبه‌تی و ڕاوکردنی باڵند‌ه و فرۆشــتنی‬ ‫و نووسینی کورته‌چیرۆک بۆ ڕۆژنامه‌کان‪،‬‬ ‫له‌هه‌مــان کاتــدا هــه‌ر پاره‌یه‌کــی تــری‬ ‫زیاده‌یشــی ده‌ســتبکه‌وتای ‌ه ده‌ینــارده‌و‌ه‬ ‫بــۆ خێزانه‌کــه‌ی ل ‌ه مۆســکۆ له‌گه‌ڵ نام ‌ه‬ ‫سه‌رنجڕاکێشــانه‌کانیدا بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ی‬ ‫وره‌ی خێزانه‌کــه‌ی له‌و کات ‌ه ســه‌ختانه‌ی‬

‫کۆتا ڕۆژه‌کانی ژیانی چێخۆف‬ ‫مانگــی مای ســاڵی ‪ 1904‬نه‌خۆشــیی‬ ‫سیل زیاتر کاریگه‌ری له‌سه‌ر ته‌ندروستیی‬ ‫چێخــۆف دانابــوو‪ ،‬ســه‌ره‌تای مانگــی‬ ‫حوزه‌یرانــی هه‌مان ســاڵ بــۆ وه‌رگرتنی‬ ‫چاره‌ســه‌ر له‌گــه‌ڵ ئۆلــگای هاوســه‌ریدا‬ ‫روو لــ ‌ه ئه‌ڵمانیا ده‌که‌ن‪ ،‬لــ ‌ه نامه‌یه‌کیدا‬ ‫بــۆ ماریــای خوشــکی باســی که‌شــی‬ ‫نه‌خۆشخانه‌ک ‌ه و ئه‌وخواردنانه‌ی ده‌یخوات‬ ‫و باشــتربوونی بــاری ته‌ندروستیشــی‬ ‫ده‌کات‪ ،‬دواتــر ئۆلــگای هاوســه‌ری لــ ‌ه‬ ‫نووســینه‌کانیدا باســی دواڕۆژی ژیانــی‬ ‫چێخــۆف ده‌کات ‪ 1904-7-15‬کاتێــک ب ‌ه‬ ‫هێمنی له‌ســه‌ر قه‌ڕه‌وێڵه‌ی نه‌خۆشخانه‌ی‬ ‫شــاری بادنوایله‌ری ئه‌ڵمانی و ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫‪ 44‬ساڵیدا کۆچی دوای ده‌کات‪ ،‬دواتریش‬ ‫ته‌رمه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێنرێته‌و‌ه بۆ مۆســکۆ و‬ ‫له‌ گۆڕستانی نۆڤۆدیڤیشی ئه‌و شار‌ه و ل ‌ه‬ ‫نزیک گۆڕی باوکیدا به‌خاک ده‌سپێرێت‪.‬‬ ‫چێخۆف ل ‌ه نێوان ســااڵنی ‪ 1881‬تاکو‬ ‫ســاتی مردنی چوار شــاکاری شــانۆنام ‌ه‬ ‫(مام ‌ه ڤانیا– ســێ خوشــک– باخچه‌ی‬ ‫گێــاس– باڵنده‌ی نــه‌وره‌س) و چوارد‌ه‬ ‫کاری شــانۆیی دیک ‌ه و ‪ 22‬چیرۆکی درێژ‬ ‫و و ده‌یــان کورته‌چیرۆکی دیکه‌و وتاری‬ ‫ل ‌ه دوای خۆی جێ هێشتوون‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪3‬‬

‫سەرەتا چێخۆف هەبوو‬

‫««‬

‫تەنیا چلوچوار ساڵ‬

‫بەختیار حەمەسوور‬ ‫بۆ ڕێزلێنان لە جەالل تەقی‬ ‫دەستپێک‬ ‫نووســەری فەرەنســی «ڤێــر کــۆر»‬ ‫لــە گوتــاری «کاریگەریــی چێخۆف»دا‬ ‫دەڵێت‪« :‬تەنانەت ئەو نووسەرانەیش کە‬ ‫بەرهەمەکانی چێخۆفیان نەخوێندووەتەوە‪،‬‬ ‫بــە چێخــۆف کاریگەرن‪ ».‬پاشــان ناوی‬ ‫نووســەرانێک دەهێنێــت کە ڕاســتەوخۆ‬ ‫کەوتوونەتــە ژێر کاریگــەری چێخۆفەوە‬ ‫و کاریگــەری ئەوانیش درێژ بووەتەوە بۆ‬ ‫سەر نووسەرانی ئێستا و داهاتوو‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫ئێمــە لە بەردەم ئەزموونێکی ناوازەداین‪،‬‬ ‫تەنیا ڕێیەک بۆ ناســینی ئەم ئەزموونە‪،‬‬ ‫خوێندنەوەیەتی‪ .‬ئەنتۆن چێخۆف لە پاڵ‬ ‫ئیــدگار ئاالن پۆ و گی‪ .‬دی‪ .‬موپاســان‪،‬‬ ‫بە ســێ کۆڵەکەی گرنگی کورتەچیرۆکی‬ ‫مۆدێــرن دەژمێردرێــن‪ .‬چێخۆف خاوەنی‬ ‫ســەبک و تایبەتمەنــدی خۆیەتــی‪ ،‬بۆیە‬ ‫وەک قوتابخانەیەک چــاوی لێ دەکرێت‪.‬‬ ‫تەماشــاکە؛ ئەو لە ساڵی ‪١٩٠٤‬دا ئێمەی‬ ‫بەجێ هێشــتووە‪ ،‬بەاڵم بە ئێستایشــەوە‬ ‫کاریگەری لەسەر چیرۆکنووسان درێژەی‬ ‫هەیــە و دەبێــت‪ .‬ئــەوەی وایکــردووە‬ ‫چیرۆکەکانــی چێخۆف نەمر بن‪ ،‬نزیکیانە‬ ‫لە ژیانــی ڕۆژانەی هەموومانەوە‪ ،‬هەرکام‬ ‫لە چیرۆکەکانی دەخوێنیتەوە‪ ،‬وێنەیەکی‬ ‫ڕوون و ئاشــکرات لــە چەپەکتریــن و‬ ‫تاریکتریــن پەراوێــز و ســووچی ژیــان‬ ‫پیشــان دەدات‪ .‬یەکێک لە تایبەتمەندییە‬ ‫ســەرەکییەکانی چێخــۆف بێالیەنیەتی‪.‬‬ ‫ئــەو وەک تەماشــاچییەک دەمانخاتــە‬ ‫بەردەم دیمەنەکان و بڕیاری یەکالکەرەوە‬ ‫بۆ خۆمان بەجێ دەهێڵێت‪ .‬خوێنەرەرەوە‬ ‫بەردەوام دەرفەتی ئەوەی هەیە بگەڕێتەوە‬ ‫ســەر نووسراوەکانی چێخۆف و دیقەتیان‬ ‫لێ بگرێت‪ ،‬تا لــەو گاریگەرییە فراوانەی‬ ‫چێخۆف‪ ،‬بە نموونە لەسەر ژانرێکی وەک‬ ‫کورتەچیرۆک هەیەتی‪ ،‬بگات‪.‬‬ ‫چیرۆکی بێ گەاڵڵە‬ ‫یەکەمین دەســتکەوتێک لە چیخۆفەوە‬ ‫بــە ئێمــە دەگات‪ ،‬بــێ ڕووداو‪ ،‬یــان بێ‬ ‫بەســەرهاتە لــە گێڕانــەوەدا‪ .‬ئەگــەر‬ ‫پێشــتر لە چیرۆکی کالســیکدا ڕێســای‪:‬‬ ‫(ســەرەتا‪ ،‬ناوەڕاست «گرێ»‪ ،‬کۆتایی)‬ ‫هەبێت‪ ،‬چیتر الی چێخۆف ئەم ڕێســایە‬ ‫نامێنێت‪ ،‬ئەو ڕاســتەخۆ لە بێ ڕووداوی‪،‬‬ ‫چیرۆکەکان دەخولقێنێت‪ .‬لە ناوەڕاست‪،‬‬ ‫یــان کۆتایییــەوە دەســت بــە گێڕانەوە‬ ‫دەکات‪ .‬بە کورتترین وشــە دەچێتە سەر‬ ‫ئەســڵی بابەت‪ .‬جووڵە چیرۆک دروســت‬ ‫دەکات‪ .‬جووڵە شکڵ بە چیرۆک دەدات‪،‬‬ ‫چیرۆکەکانی چێخۆف بزۆک و ڕیتمدارن‪.‬‬ ‫خوێنــەر تووشــی سەرســوڕمان دەبێــت‬ ‫کاتێــک دەبینێت لــەو بابەتە ســووک و‬ ‫هەرزانانــە‪ ،‬ئەو هەمــوو چیرۆکە چاکانە‬ ‫نووســراون‪ .‬ئــەوەی چیرۆکــەکان وەک‬ ‫چیرۆکــی چێخۆفــی مانیڤێســت دەکەن‪،‬‬ ‫ئــەو کەمڕەنگــی و بــێ ڕووداویەیــە کە‬ ‫تــا ڕادەیەکــی زۆر حاڵەتێکــی عەینــی‬ ‫الی خوێنەر دروســت دەکات‪ .‬هەمیشــە‬ ‫هێڵێکی ســەرەکی هەیــە‪ ،‬بەاڵم چێخۆف‬ ‫بــە دوای ئــەم هێڵــەدا نــاڕوات‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بــە دوای کۆمەڵــك فــەرع و پەلوپــۆی‬ ‫تــردا دەڕوات‪ ،‬بــە جۆرێک زۆر جار هێڵە‬ ‫ســەرەکییەکە دەبێــت بە ســێبەری ئەو‬ ‫فــەرع و پەلوپۆیانــە‪ .‬ئــەو دەچێــت لە‬ ‫شــوێنێکی ترەوە‪ ،‬کۆمەڵێک باســی تر و‬ ‫کارەکتەری تر دەهێنێت و هێڵی سەرەکی‬

‫دەبێت بە حاشــییە و بەالڕێیــدا دەبات‪.‬‬ ‫ئەم شــێوازە لە تەکنیک هەر زوو دەگاتە‬ ‫دەســت چیرۆکنووســە گەورەکانی وەک‬ ‫ئێرنیست هەمنگوەی‪ ،‬کاترین مانیسفێڵد‪،‬‬ ‫ڕیمۆنــد کارڤــەر‪ ،‬ئالیــس مۆنــرۆ‪ ،‬جان‬ ‫چیڤــەر‪ ،‬جــان ئەپیدایــک و توبیــاس‬ ‫ووڵــف و‪ ...‬کاریگەری چێخۆف لەســەر‬ ‫ئەم نووســەرانە هێندە زۆرە‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫پاشــگری چێخۆف بۆ بەشــێکیان دەبێت‬ ‫بە نازناو‪.‬‬ ‫کورتنووسین و چڕبوونەوە‬ ‫تایبەتمەندییــە‬ ‫لــە‬ ‫یەکێــک‬ ‫ســەرەکییەکانی چێخۆف ڕســتە کورت و‬ ‫بچکۆلەکانیەتــی‪ .‬چێخــۆف چ لە چیرۆک‬ ‫و شانۆنامەکانیشــیدا‪ ،‬پەیــڕەوی لــە‪:‬‬ ‫کەمتریــن دەربڕیــن لــە پێنــاو زۆرترین‬ ‫پیشــانداندا کــردووە‪« :‬گەنــج بــوون‪،‬‬ ‫حەزیــان لــە یــەک کــرد‪ ،‬زەماوەندیــان‬ ‫گێــڕا‪ ،‬بەختەوەر نەبوون‪ ».‬و بەو جۆرە‪.‬‬ ‫زمان لە ئاســتێکی سادە و هەندێک جار‬ ‫هاوشان بە شیعرییەتێکی ناسک بەردەوام‬ ‫دەبێــت‪ ،‬بەکارهێنانــی وێناکردنــەوەی‬ ‫سروشت و شیکردنەوەی دیمەنەکان وەک‬ ‫باگراوندێــک‪ ،‬یەکێکی ترە لــە کوالێتییە‬ ‫سەرنجڕاکێشــەکانی چێخــۆف‪ .‬لــە‬ ‫چیرۆکەکانی چێخۆفدا کەمترین وەســف‬ ‫دەبینیت‪ ،‬دەستپێکی چیرۆک کورتە‪ .‬بێ‬ ‫ڕازاندنەوە‪ .‬لە (ئامۆژگاری بۆ نووســەرە‬ ‫گەنجــەکان)دا دەڵێــت‪« :‬کورتکردنــەوە‬ ‫و البردن نووســین ناشــێوێنن‪ .‬الستیکی‬ ‫لێکنەکێشاوە لە هیی لێکنەکێشاوە باشتر‬ ‫نووسین ناکوژێنێتەوە‪ ».‬ئەم کورتنووسی‬ ‫و چڕنووسینە الی چێخۆف‪ ،‬سەرەتایەک‬ ‫بوو بــۆ دەرکەوتنــی ئەدەبــی مینیماڵ‪.‬‬ ‫دروشــمی ســەرەکیی مینیماڵــەکان‪:‬‬ ‫«کەمیــش زۆرە‪« ،».‬بچووک‪ ،‬جوانە‪».‬‬ ‫لەم جۆرە ئەدەبەدا زووم دەخرێتە ســەر‬ ‫شــتێکی بچکۆلە و ناچیز‪ ،‬لە ڕووبەرێکی‬ ‫کەمــدا‪ .‬زۆر جەخــت لەســەر البردنــی‬ ‫دەســتپێک و ئــەو دەربڕینانە دەکرێتەوە‬ ‫کــە دەبنە هــۆی گەرمداهاتنــی چیرۆک‪،‬‬ ‫چونکــە چیرۆکــی ئەمڕۆیــی پێویســتی‬ ‫بــە گەرمداهاتــن نییــە‪ ،‬بەڵکــوو دەبێت‬ ‫ڕاستەوخۆ دڵی بابەت بپێکێت‪ .‬زۆرێک لە‬ ‫ڕەخنەگران دەستپێکی چیرۆکی مینیماڵ‬ ‫دەبەنەوە سەر چێخۆف‪.‬‬ ‫کارەکتەرەکان‬ ‫کارەکتەرەکانــی چێخــۆف کەســانی‬ ‫ئاســایین‪ .‬کەســانێکن هیــچ هالەیەکــی‬ ‫لەتوانابــەر و ئەفســانەیییان بە دەورەوە‬ ‫نییــە‪ .‬تــەواو زەمینین‪ .‬کەســانێکن زۆر‬ ‫ئاســایی‪ ،‬بانگەشــەی گەورەیــان نییــە‪،‬‬ ‫بــە دەردی خۆیانەوە موبتــەالن‪ .‬هێنری‬ ‫ترۆیــا‪ ،‬کــە جوانترین کتێبی لــە بارەی‬ ‫چێخۆفــەوە نووســیوە‪ ،‬دەڵێــت‪« :‬ئەم‬ ‫بەرهەمانە سەرجەمیان پانۆرامایەک پێک‬ ‫دەهێنن کە لە ژیانی ڕووســیادا شــێوەی‬ ‫نییە‪ .‬هەموو چینە کۆمەاڵیەتییەکانی ناو‬ ‫کۆمەڵگەی ڕووسی‪ ،‬هەر لە جووتیارەوە تا‬ ‫قەشە‪ ،‬لە مامۆستای زانکۆوە تا مەیتەر‪،‬‬ ‫لە قوتابییەوە تا بازرگان‪ ،‬هەموویان لەم‬ ‫کۆمیدیا ئینسانییەدا جێیان کراوەتەوە‪».‬‬ ‫چێخۆف‪ ،‬بە نیگا و ڕوانینێکی ڕیالیستی‬ ‫تەماشای دونیا و کارەکتەرەکانی دەکات‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی شــێوازی فۆڕماڵیستەکان‪،‬‬ ‫ئەمەیــش داهێنــان و تێپەڕانێک بوو لەو‬ ‫ســەردەمەدا‪ .‬کەســایەتییەکانی چێخۆف‬ ‫نازنــاو یــان شــۆرەتیان نییــە‪ .‬تەنیا بە‬ ‫ناوێک لە کەســانی تر جیــا دەکرێنەوە‪،‬‬ ‫وەک ئــەوەی بوونێکــی بەرجەســتەیان‬ ‫نەبێــت‪ .‬وەک تارمایی لــەم قوژبنەوە بۆ‬ ‫ئــەو قوژبــن دێــن و دەڕۆن‪ .‬لە دۆخێکی‬ ‫لــەرزۆک و پرمەترســیدا دەژین‪ .‬لەســەر‬ ‫دووڕیانی گومــان و نائارامیــدان‪ .‬بڕوانە‬ ‫کافکا چەند سوودمەند بووە لە چێخۆف‪.‬‬ ‫لــە کەســایەتیپێدان بە کارەکتــەرەکان‪،‬‬ ‫چێخــۆف جەخــت لەســەر وردبینــی‬ ‫و حاڵەتــی دەروونــی کارەکتــەرەکان‬

‫ئەمــە هەمــان ڕســتە بەناوبانگەکــەی‬ ‫چێخۆف خۆیەتی کە دەڵێت‪« :‬ئەگەر لە‬ ‫چیرۆکــدا دەمانچەیەک هەبوو‪ ،‬دەبێت لە‬ ‫شوێنێکی چیرۆکەکەدا بتەقێنرێت‪ ».‬ئەو‬ ‫تاکەڕۆبڵــە‪ ،‬گوللەی ئــەو چیرۆکە و زۆر‬ ‫چیرۆکی چێخۆفە و ڕێک لەو شوێنەی کە‬ ‫دەبێت بتەقێنرێت‪ ،‬دەتەقێنرێت‪.‬‬

‫دەکاتــەوە‪ ،‬تا ئەوەی خۆی بە بارودۆخی‬ ‫دەوروبەرەوە سەرقاڵ بکات‪ .‬بەشێکی زۆر‬ ‫لە کارەکتەرەکانی چێخۆف کەسانی گێل‬ ‫و گەمژەن‪ ،‬بێ ئەوەی ئاگایییان بەرامبەر‬ ‫بــە گێلــی و گەمژەیــی خۆیــان هەبێت‪:‬‬ ‫چیرۆکی «مەرگی کارمەندێک»‪ .‬چێخۆف‬ ‫بێ ئەوەی پێت بڵێت‪ ،‬تێدەگەی‪ ،‬چونکە‬ ‫ئــەو لێزانە لە هونەری پیشــانداندا‪ .‬وێنە‬ ‫چیرۆکی خۆش‬ ‫دەگرێت‪ .‬پاشان بۆ خۆی لە دوورەوە لەو‬ ‫تەنــز‪ ،‬بەشــێکی ســەرەکی لــە‬ ‫کارە دەڕوانێــت کە کردوویەتی‪ :‬چیرۆکی‬ ‫چیرۆکەکانــی چێخۆف پێــک دەهێنێت‪.‬‬ ‫«گەمژە»‪.‬‬ ‫بوونــی ئاژەڵ الی چێخــۆف و پێدانی ئــەو هەمیشــە لەنــاو گێڕانەوەیەکــی‬ ‫زیاد لە وەزیفەی بەکارهێنان (بە تایبەت تراژیدیــدا‪ ،‬هونــەری تەنــز فەرامــۆش‬ ‫ئەســپ)‪ ،‬وەسوەســەمان دەکات بڵێین؛ نــاکات‪ .‬مەحاڵە چیرۆکێکــی بخوێنیتەوە‬ ‫ئاژەڵ تەنیا کارەکتەرێکی بەکارهێن نییە‪ .‬و پێنەکەنیــت‪ .‬هەڵبــەت کاتێــک وردتر‬ ‫لــەو کاتەدا کە ئیتر ئینســانییەت بەهای دەڕوانیــت‪ ،‬هێشــتا پێکەنینەکە بەســەر‬ ‫نامێنێت‪ ،‬شــکۆی مرۆڤبوون دەکەوێت و لێوتــەوە وشــک نەبووەتــەوە‪ ،‬چینێــک‬ ‫ورد دەبێــت‪ ،‬دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ الی خەمــی لەســەر نیشــتووە‪ .‬چێخــۆف لە‬ ‫ئاژەڵــەکان و ئــازاری خۆمانیان بۆ باس نامەیەکــدا بــۆ هاوڕێیەکی دەنووســێت‪:‬‬ ‫«دوور لــە ناوبانگــی نووســین‪ ،‬ژیانــم‬ ‫بکەین‪ :‬چیرۆکی «ماتەم»‪.‬‬ ‫پــڕە لــە بێــزاری و هیچ چێژێکــی نییە‪.‬‬ ‫پــڕە لە خــەم و پــەژارە‪ ،‬بــەاڵم لەگەڵ‬ ‫شوێنی شیاوی کامێرا‬ ‫واقیعی مەوجوود لە ئەدەبیاتدا هەرگیز ئەوەیشــدا توانیومــە لــەو شــوێنانەی‬ ‫بە دەســتلێنەدراوی نامێنێتەوە‪ .‬نووسەر نوقمــی تاریکــی و ناخۆشــین‪ ،‬خۆشــی‬ ‫بــەردەوام خیانــەت بەو واقیعــە دەکات بدۆزمــەوە‪ ،‬ئەویش نووســینە‪ ».‬یەکێک‬ ‫لە پێنــاو هونەرییبوونی کارەکەیدا‪ .‬واتە لە شــارەزاییەکانی چێخۆف بۆ دەربڕینی‬ ‫دەتوانین بڵێین واقیعی ناو چیرۆک‪ ،‬واقیعی تەنــزە بەردەوامەکانــی‪ ،‬ڕووخســاری‬ ‫دەســتێلدراوی مەوجوودە‪ .‬چێخۆف‪ ،‬کە کەســەکانە‪ .‬ئەو‪ ،‬ڕووخسارناســێکی بێ‬ ‫بەردەوام لە نزیکترین واقیعی دەوروبەری وێنەیــە و بە لێزانییەکی زۆرەوە حاڵەتی‬ ‫خــۆی کەڵکــی وەرگرتووە‪ ،‬هەمــان ئەو تەنزاوی ڕووخســارەکان دەنووســێتەوە‪.‬‬ ‫واقیعــە مەوجوودە ناگێڕێتــەوە‪ ،‬بەڵکوو نووســین الی چێخۆف بێ زۆر لەخۆکردن‬ ‫بە کامێرایەکی تایبەت و لە گۆشــەیەکی و لەکۆڵکردنەوەیــە‪ ،‬بۆیــە سروشــتی و‬ ‫گونجاوەوە دەپەرژێتە ســەر نەخشاندنی بــێ هیچ ڕایەڵێــک دەتوانیــن پەیوەندی‬ ‫وێنــە و ڕووداو و کەســایەتییەکان‪ .‬بــە لەگەڵــدا بگریــن‪ .‬دەتوانین بۆ بەشــێکی‬ ‫دەســتەوەگرتنی کامێــرا‪ ،‬یەکێکــە لــە زۆر لــە چیرۆکەکانی چێخۆف دەربڕینی‪:‬‬ ‫تەکنیکــە ســەرەکییەکانی چیــرۆک و «کۆتایی خۆش‪ ،‬یــان چیرۆکی خۆش»‬ ‫نەزانینــی ئــەم تەکنیکــە کارێکی ســانا بەکار بهێنین‪.‬‬ ‫دەکات بــە کارێکــی نەلــواو‪ .‬دیقــەت لە‬ ‫پیشەی پزیشکی ڕەنگدانەوەیەکی تۆخی‬ ‫دیالۆگ‬ ‫چیرۆکــی «خانــم و ســەگەکەی» بدە‪.‬‬ ‫کۆتایییەک بۆ دەستپێکردنەوە‬ ‫وەک پێشــتر ئاماژەی پێ کرا نەبوونی لــە ســەرجەم نووســراوەکانیدا هەیــە‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنــی ئەو گۆشــەیەی چێخۆف بۆ‬ ‫بــە گشــتی ئەزموونــی چێخــۆف‬ ‫ئــەو چیرۆکــەی هەڵبــژاردووە‪ ،‬کارێکــی ڕووداو یــان بەســەرهات‪ ،‬یەکێکــە لــە بــە جۆرێک کــەم چیرۆک و شــانۆنامەی‬ ‫تەواو هاوســەنگ و هارمۆنیی پێکهناوە‪ ،‬دەســتکەوتە گرنگەکانــی چێخۆف‪ .‬هەر هەیــە کارەکتەری پزیشــکی تێدا نەبێت‪ :‬ئەزموونێکە دەبێت وەک پڕۆژە وەریبگرین‬ ‫بــە گۆڕینــی شــوێنی کامێرا و گۆشــەی ئــەم خاڵــە توانایەکی تر لــە ئەدەبیاتی چیرۆکــی «قاوشــی ژمــارە شــەش»‪ .‬و بیخوێنینــەوە‪ .‬ئەزموونێک بۆ فێربوون‬ ‫گێڕانەوە‪ ،‬ڕەوتی ئەم چیرۆکە دەشێوێت‪ :‬چێخۆفــدا بە ئێمە دەناســینێت؛ ئەویش چێخــۆف لــە نامەیەکــدا بــۆ ســۆرینی و چێژوەرگرتن‪ .‬دنیای چێخۆف دنیایەکی‬ ‫کامێــرا لە کەنار زەریایەک جێگیر کراوە‪ ،‬دیالۆگــە‪ .‬نووســینی دیالــۆگ کارێکــی هاوڕێــی دەنووســێت‪« :‬ســۆرینی ئازیز! کــپ و بێدەنگــە‪ ،‬دوور لە هــاوار و قیژە‬ ‫وێنەی پیاوێــک دەگرێت سەروســەودای ســەخت و ئاڵــۆزە‪ .‬دیالۆگ لــە چیرۆکدا نووســیوت ‌ه هه‌وڵ نه‌ده‌م بــ ‌ه تیرێک دوو و الاڵنــەوە‪ .‬هــەر چیرۆکێکــی چێخــۆف‬ ‫لەگــەڵ ژنانــدا خۆشــە‪ ،‬لــە بەرامبەردا‪ ،‬ســەرلەنوێ داڕشــتنەوەی هەمــان ئــەو نیشــان بپێکــم و واز ل ‌ه کاری پزیشــکی وێنەیەکی بچووکە لە ژیان‪ ،‬لە گۆشەیەکی‬ ‫ژنێکــی تەنیــای لەبــار و ورووژێنــەر بە قســەکردنەیە ئێمە ڕۆژانە لەگەڵ یەکتردا بهێنــم‪ .‬بــه‌اڵم ب ‌ه بۆچوونی مــن‪ ،‬ئه‌وه‌ی دیاریکــراوەوە‪ .‬خەڵکانێــک دەبینیــن بە‬ ‫ســەگێکەوە بە بــەردەم پیاوەکەدا تێپەڕ دەیکەیــن‪ .‬واتــە دەبێــت دووبــارە ئــەو دوو کارم هه‌بێــت‪ ،‬هــه‌م بڕوابه‌خۆبوونــم گوڵی ســەر ســنگی خوێناوییــەوە‪ ،‬بزە‬ ‫دەبێــت‪ .‬هــەر چیرۆکێــک لــە چێخــۆف دەربڕینانــە دابڕژێنینــەوە و دیالــۆگ زیــاد ده‌کات‪ ،‬هــه‌م خۆشحاڵتریشــم دەکــەن‪ ،‬بزەیەکــی ساردوســڕ‪« .‬ڤانکا‪،‬‬ ‫دەگریت‪ ،‬هەمان ئەو وریایی و لێهاتووییە بەرهــەم بهێنیــن‪ ،‬چونکــە لــە هونەری ده‌کات‪ .‬پزیشــکی هاوسه‌ری فه‌رمیی من ‌ه ئازیــز‪ ،‬ئەلبووم و ڕەبەنێکی ڕەشــپۆش‪،‬‬ ‫دەبینیتەوە و بەوپەڕی ئاگایییەوە مامەڵە دیالۆگــدا‪ ،‬دەبێــت کاتێک وشــەکان بەر و ئه‌ده‌بیات خۆشه‌ویســته‌که‌مه‌‪ .‬شــه‌وان ژنی گەڕۆک و جۆزیف‪ »...‬ئەم چیرۆکانە‬ ‫یــەک دەکــەون‪ ،‬شــتێکی تــازە بەرهەم کاتێک ل ‌ه ده‌ســتی یه‌کێکان جاڕز ده‌بم‪ ،‬بۆ ئەوە نەنووسراون یەکجار بخوێنرێنەوە‬ ‫لەگەڵ شوێنی کامێرادا دەکات‪.‬‬ ‫بێت‪ :‬پرســیار‪ .‬لە ژیانی ئاســاییدا ئێمە ده‌ڕۆم ‌ه الی ئه‌وه‌ی تریان‪ .‬ده‌زانم تۆزێک و تەواو‪ .‬نەخێر‪ ،‬ئەمانە چیرۆکی تەمەنن‪.‬‬ ‫گفتوگۆ دەکەین و وشەکانمان وەک تۆپی خه‌یاڵــم تێکه‌ڵوپێکــه‌ڵ ده‌کات‪ ،‬بــه‌اڵم وەک تۆلســتۆی دەڵێــت‪« :‬چیــرۆک و‬ ‫ڕۆبڵ‬ ‫یەکێــک لــە ئیــدە ســەرەکییەکانی تێنســت بەر یەک دەکەون‪« :‬چۆنیت؟» زۆریش بێزارکه‌ر نییه‌‪ .‬به‌ده‌ر له‌مه‌‪ ،‬له‌به‌ر شــانۆنامەکانی چێخۆف لە جوملەی ئەو‬ ‫چیرۆکــی چێخــۆف‪ ،‬دراوە‪ .‬ڕۆبــڵ‪ ،‬یان «باشیت‪ ...».‬بەاڵم لە دیالۆگدا قسەیەک بێوه‌فایییه‌کــه‌ی من‪ ،‬ئه‌وان هیچ شــتێک کارە دەگمەنانەن‪ ،‬ئینســان حەز دەکات‬ ‫کوبیــک‪ ،‬دراوی ڕووســی‪ ،‬بە شــێوازێک ڕێخۆشــکەرە بۆ پرســیار و قســەی تر‪ :‬ل ‌ه ده‌ســت ناده‌ن‪ ،‬گومانم له‌وه‌ هه‌ی ‌ه ک ‌ه دووبــارە بیانخوێنێتــەوە‪ ».‬چێخــۆف لە‬ ‫لــە چیرۆکەکانی چێخۆفــدا دەردەکەون‪ ،‬کچەکــە گوتی‪« :‬بــۆ درەنگ کەوتیت؟» ئه‌گه‌ر کاری پزیشکیم نه‌کردای ‌ه بمتوانیای ‌ه سەرەتای گەنجیدا تووشی نەخۆشی سیل‬ ‫کۆمەکمــان دەکــەن بــۆ تێگەیشــتن لە کوڕەکە تەماشای کچەکەی کرد و گوتی‪ :‬شــانۆیییه‌ک یان چیرۆکێک بنووســم‪ ».‬دەبێت و خوێن هەڵدەهێنێتەوە‪ .‬ڕۆژبەڕۆژ‬ ‫گوزەران و دیاریکردنی ئاستی کەسەکان‪« .‬بۆ ســەعات چەندە؟» لە چیرۆکەکانی پزیشکەکانی چێخۆف یان کەسانی وشک سێبەری ئەم نەخۆشییە لەسەری تۆختر‬ ‫هــەر زوو دەزانیــن حاڵــی گیرفانــی چێخۆفــدا دیالــۆگ بــەم مانایــە و بگرە و بێڕەحم و ساردن‪ ،‬یان کەسانێکن لەژێر و داپۆشــەرتر دەبێــت‪ .‬تــا دواجــار لــە‬ ‫کارەکتــەرەکان چۆنــە و چەندیــان پارە گرنگتریــش بوونــی هەیــە‪ :‬چیرۆکەکان ئازاردا دەتلێنەوە‪ :‬چیرۆکی «دوژمنان»‪ .‬شــوێنێکدا مەرگ دەگات و هەموو شتێک‬ ‫تێدایە‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشــدا ڕۆڵی دراو الی هێنــدە نــزم و تەنکــن‪ ،‬تەنیا ئــەو کاتە چێخۆف لە شوێنێکی تردا بۆ ئۆسکلۆلکی تاریــک دادەهێنێــت‪ .‬ئۆلــگا کنیپــەری‬ ‫چێخۆف لەوە دەرچووە کە تەنیا گوزارشت لــە زەینــی خوێنەردا شــکڵ دەگرن‪ ،‬کە هاوڕێــی دەنووســێت‪« :‬ســەرلەبەیانی هاوسەری‪ ،‬لە یاداشتی دواڕۆژی چێخۆفدا‬ ‫بێــت لە دیاریکردنی ڕەوشــی ئابووری و دووبارە و چەندبارە دەیانخوێنینەوە‪ .‬ئەم دەســتم بە نووســینی چیرۆکەکــە کرد‪ ،‬دەنووسێت‪« :‬پارچەسەهۆڵێکم نایە سەر‬ ‫جیاکردنــی چیننەکان‪ ،‬بەڵکوو دراو وەک چیرۆکانــە ئەگەر مانایان هەبێت‪ ،‬ئەوا لە بیرۆکەکــەی خراپ نەبوو‪ ،‬ســەرەتاکەیم دڵــی‪ ،‬زۆر بــە بێهێــزی جووڵەیەکی کرد‬ ‫چوارچێوەیەکی فۆڕمیک و لە هەمانکاتدا پەراوێــزی دیالۆگی کەســایەتییەکاندایە‪ ،‬بــاش هێنــا‪ ،‬بەاڵم گرفت لــەوەدا بوو بە و پارچەســەهۆڵەکەی البرد‪ .‬بە زەحمەت‬ ‫ڕیتمــی‪ ،‬چیــرۆک دەخاتــە ســەرپێ‪ .‬لە کە زۆرجار قســەیەکی ئەوتۆیان نییە بۆ پچڕپچڕی نووسیم؛ چونکە پاش الپەڕەی لــە ورتەورتەکەی تێگەیشــتم کە گوتی‪:‬‬ ‫چیرۆکی «ناسیاوێکی دەستودڵ‌ئاوا»دا‪ ،‬گوتــن‪ .‬ئەوان زۆرترین مەســرەفی قســە یەکەم خێزانی ئا‪ .‬دیمترۆڤ بۆ ڕاچێتەی «دڵی خاڵی سەهۆڵی ناوێت‪ »».‬پاشان‬ ‫کارەکتەرەکە یەک ڕۆبڵی پێیە و بە دوای دەکەن و کەمترین تێگەیشتنیان لە یەکتر دەرمــان هــات‪ ،‬پــاش الپــەڕەی دووەم لــە دوادێڕەکانی هەمان یاداشــتدا ئۆلگا‬ ‫دۆســتێکی دەســتودڵ باشــدا دەگەڕێت هەیــە‪ .‬بڕوانــە ئێرنســت هەمنگــوەی لە برووسکەیەکی «شێخیل»م پێگەیشت کە دەنووسێت‪« :‬تەنیا ئەوەندەم پێکرا بڕۆم‬ ‫تــا هەندێــک پــارەی لــێ قەرز بــکات‪ ،‬چیرۆکی «بکوژەکان»دا چەند ســوودی نەخۆشــە و ناچار بووم بچم چارەسەری بــۆ الی‪ ،‬خۆم بەســەر تەختەخەوەکەیدا‬ ‫بکــەم‪ ،‬پاش الپەڕەی ســێیەم نانیان بۆ بــدەم و بانگــی بکــەم‪ ،‬بەاڵم ئــەو ئیتر‬ ‫چیرۆکەکە لە باشــترین حاڵەتدا دەڕواتە لەم الیەنەی چێخۆف وەرگرتووە‪.‬‬ ‫هێنام‪ ...‬خۆت دەزانی نووسینی پچڕپچڕ هەناســەی تێنەگــەڕا‪ ،‬وەک منداڵێکــی‬ ‫پێشــەوە و بەردەوامــە‪ ،‬یەکێــک لــەو‬ ‫وەک دڵەکوتــەی دەمنــادەم وایە‪ ».‬ئەم هێــور چاوەکانی چوونە خەو‪ ».‬چێخۆف‬ ‫پزیشکەکان‬ ‫خااڵنــەی یارمەتیدەری ئــەم چیرۆکەیە‪،‬‬ ‫چێخــۆف لــە پــاڵ کاری نووســیندا بەراوردە بەراوردێکی تەواو چێخۆفیانەیە‪ ،‬هەمیشــە وا هەســتی دەکــرد؛ کۆتایــی‬ ‫بوونــی ئــەو تاکەڕۆبڵەیــە لــە گیرفانی‬ ‫کارەکتەرەکــەدا‪ ،‬کــە بووە بــە فۆڕمێک پزیشــکێکی ســەرکەوتوو و لەخۆبــردوو چونکــە تەنیــا کەســێک دەتوانێت وەها هێشــتا زۆر زۆر دوورە و لــە هەمــووی‬ ‫بــۆ چیرۆکەکــە و لە هەمانکاتــدا ڕیتمی بــووە‪ .‬بــەردەوام خزمەتــی کەســانی بەراوردێــک بــکات کــە لە هەمــان کاتدا ناخۆشتر و ئاڵۆزتر تەنیا سەرەتایە‪.‬‬ ‫گونجــاوی چیرۆکەکەیشــی پاراســتووە‪ .‬دەوروبەری و بەتایبەت هەژارانی کردووە‪ .‬نووسەر و پزیشکیش بێت‪.‬‬

‫کارەکتەرەکانی چێخۆف کەسانی‬ ‫ئاسایین‪ .‬هیچ هالەیەکی لەتوانابەر و‬ ‫ئەفسانەیییان بە دەورەوە نییە‪ .‬تەواو‬ ‫زەمینین‪ .‬کەسانێکن زۆر ئاسایی‪،‬‬ ‫بانگەشەی گەورەیان نییە‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫چێخۆف‬

‫ته‌نیا ئوروستوكراتییه‌كان ده‌زانن ڕۆمان چۆن ده‌نووسرێت‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌ووف بێگه‌رد‬

‫چێــژی خوێندنــه‌وه‌ی ژیــان نامــه‌ی‬ ‫چێخــۆف «‪ »1904-1860‬كه‌متــر نییــ ‌ه‬ ‫ل ‌ه خوێندنــه‌وه‌ی خــودی به‌رهه‌مه‌كانی‪،‬‬ ‫بۆیــ ‌ه ڕای «جوزیــف فرانــك» وایــ ‌ه‬ ‫ئه‌وانــه‌ی ژیاننامه‌ی چێخۆف ده‌نووســن‬ ‫به‌ختــه‌وه‌رن‪ ،‬چونكــ ‌ه كاتــی خۆیــان ل ‌ه‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی ژیانــی مرۆڤێكــدا ب ‌ه فیڕۆ‬ ‫نــاده‌ن كــ ‌ه لــ ‌ه كۆتاییدا زۆریــان خۆش‬ ‫نه‌وێــت‪ .‬لێ چه‌نــد‌ه ئه‌م باری ســه‌رنج ‌ه‬ ‫لــ ‌ه بــاره‌ی چێخۆفــه‌و‌ه ڕاســت بێــت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌یــش وه‌ك (روزامونــد بارتلیت)‬ ‫ده‌ڵێــت‪ ،‬چێخــۆف ب ‌ه ئاســانی به‌ســه‌ر‬ ‫خه‌ڵكانــی تردا نه‌كراوه‌تــه‌وه‌‪« :‬ناتوانین‬ ‫زۆر بــ ‌ه ئاســانی بچینــ ‌ه ناو كه‌ســایه‌تی‬ ‫چێخۆفــه‌و‌ه ل ‌ه ڕێگای په‌یوه‌ندییه‌كانیه‌و‌ه‬ ‫له‌گــه‌ڵ خه‌ڵكانی تــردا‪ ،‬چونك ‌ه چێخۆف‬ ‫كه‌ســێكی ئاڵۆزو ڕاڕا بــوو»ه‌‪ .‬بێگوكان‬ ‫ئه‌م ‌ه بۆچوونی كه‌ســانی تریشــه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌و مانایه‌ نی ‌ه كه‌ چێخۆف مرۆڤێكی زۆر‬ ‫خۆشه‌ویست‌و گه‌وره‌ نه‌بووبێت‪.‬‬ ‫لــ ‌ه ســاڵی ‪1892‬دا ف‪ .‬تیخونوف ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه نووســه‌رانی گۆڤارێك بــوو‪ ،‬داوای ل ‌ه‬ ‫چێخــۆف كرد كورته‌یه‌ك ل ‌ه ژیانی خۆی‌و‬ ‫وێنه‌یه‌كــی فوتوگرافی بداتــێ‪ ،‬چێخۆف‬ ‫ئه‌مه‌ی بۆ نووسی‪:‬‬ ‫«ئایا تۆ پێویســتیت ب ‌ه ژیاننامه‌ی من‬ ‫هه‌یــه‌؟ كه‌وات ‌ه فه‌رموو‪ ،‬ســاڵی ‪ 1860‬ل ‌ه‬ ‫تاگانروگ له‌دایك بووم‪ 1879 ،‬خوێندنی‬ ‫تاگانڕوگــم ته‌واوكرد‪ 1884 ،‬ل ‌ه مۆســكۆ‬ ‫كۆلیــژی پزیشــكیم ته‌واوكــرد‪1888 ،‬‬ ‫خه‌اڵتــی پۆشــكینم وه‌رگــرت‪1891 ،‬‬ ‫گه‌شــتێكم بــ ‌ه ســیبریادا بــۆ دوورگه‌ی‬ ‫ســخالین كرد‪ ،‬ب ‌ه ڕێی ده‌ریادا گه‌ڕامه‌وه‌‪،‬‬ ‫‪ 1891‬گه‌شــتی ئه‌وروپام كرد‪ ،‬شــه‌رابی‬ ‫هــه‌ر‌ه چاكم خــوارده‌وه‌و گوێچكه‌ماســی‬ ‫باشیشــم خوارد‪ ،‬لــ ‌ه ‪1892‬دا له‌گه‌ڵ ف‪.‬‬ ‫تیخونوفــدا پیاســه‌م كــرد دوای ئاهه‌نگ‬ ‫گێــڕان بــ ‌ه جه‌ژنــی نــاوی شــیگلوفی‬ ‫نووسه‌ره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ‪1879‬دا ل ‌ه سكیروسیادا‬ ‫ده‌ســتم بــ ‌ه نووســین كــرد‪ ،‬كۆمه‌ڵــ ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌كانــم بریتیــن لــه‌‪« :‬چیرۆكــی‬ ‫جۆراوجۆر‪ ،‬شه‌فه‌ق‪ ،‬چیرۆك‪ ،‬خه‌مه‌كانی‬ ‫خه‌ڵكی‌و كورت ‌ه ڕۆمانی « مه یداندارى»‬ ‫هه‌ندێــك تاوانیشــم كــردوو‌ه لــه‌ دنیای‬ ‫درامــادا‪ ،‬وه‌لــێ تاوانێكــی مامناوه‌ندیه‌‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانــم وه‌رگێڕاونه‌ت ‌ه ســه‌ر هه‌موو‬ ‫زمانــه‌كان بێجگــ ‌ه لــ ‌ه زمانــی بێگانــه‌‪،‬‬ ‫به‌هه‌رحــاڵ‪ ،‬پێــش ماوه‌یــه‌ك كراونه‌تــ ‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانــی‪ ،‬هه‌روه‌هــا چیــك‌و ســربیه‌كان‬ ‫خۆشــیان لێــم دێــت‪ .‬فه‌ره‌نســیه‌كانیش‬ ‫ده‌مخوێننه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی سیانز‌ه ساڵیدا‬ ‫ده‌ركم ب ‌ه نهێنی خۆشه‌ویستی كرد‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوڕێكانمــدا په‌یوه‌ندیم یه‌كجار چاكه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫پزیشك‌و نووســه‌ران‪ ،‬ژنم نه‌هێناوه‌‪ ،‬پێم‬ ‫خۆشــ ‌ه موچه‌یه‌كی خانه‌نشینیم هه‌بێت‪،‬‬ ‫خــۆم بــ ‌ه پزیشــكیه‌و‌ه ســه‌رقاڵ ده‌كه‌م‬ ‫تــا ئه‌و ڕاده‌یــه‌ی ب ‌ه ته‌مام ئــه‌م هاوین ‌ه‬ ‫توێكاریی چه‌ند جه‌ســته‌یه‌ك بكه‌م‪ .‬ئه‌م‬ ‫كاره‌م نزیكــه‌ی دوو ســێ ســاڵ ‌ه تاقــی‬ ‫نه‌كردۆته‌وه‌‪ .‬له‌نێو نووسه‌راندا تولستویم‬ ‫زۆر ال په‌ســه‌نده‌‪ ،‬ل ‌ه نێو پزیشكانیشــدا‬ ‫زاخاریــن‪ .‬به‌هه‌رحــاڵ‪ ،‬هه‌مــوو ئه‌مانــ ‌ه‬ ‫وڕێنه‌ن‪ ،‬تۆ خۆت چیت ده‌وێت بینووسه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پێویستیت ب ‌ه هه‌قیقه‌تێك هه‌بوو‪،‬‬ ‫په‌نا به‌ره‌ به‌ر شتێكی شاعیری»‪.‬‬ ‫دوای سه‌روبنكردنی ئارشیفی سۆڤیه‌ت‪،‬‬ ‫په‌رد‌ه له‌ســه‌ر هه‌ندێك الیه‌نــی نادیاری‬ ‫ژیانــی ســۆزایه‌تی‌و سێكســی چێخــۆف‬ ‫الدرا‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌و زانیاری ‌ه تازانه‌ی ژیانی‬ ‫چێخۆف لــ ‌ه هه‌ندێك بڕگــه‌و په‌ڕه‌گرافی‬ ‫البراوی ناو نام ‌ه باڵوكراوه‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫حوكمی ســۆڤیه‌ته‌‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ گومانیان‬ ‫لێده‌كرێت‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم ئه‌م ‌ه هیچــی وا ل ‌ه مه‌ســه‌له‌ك ‌ه‬ ‫ناگۆڕێــت‪ .‬چونكــ ‌ه چێخــۆف ترســی ل ‌ه‬ ‫به‌دناوی نه‌بووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشــدا ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫چوارچێــوه‌ی په‌یوه‌ندی ‌ه ســۆزداریه‌كه‌یدا‬ ‫زۆر لیبرال ژیاوه‌‪ ،‬چونك ‌ه زۆرباش ئه‌وه‌ی‬

‫ده‌زانی ك ‌ه مرۆڤ دوو جۆر‌ه ژیانی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌ره‌وه‌و نــاوه‌وه‌‪ .‬یــان وه‌ك ل ‌ه چیرۆك ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كه‌یــدا «خانــم‌و ســه‌گه‌كه‌ی»‬ ‫ده‌ریبڕیــوه‌و ناوی لێناوه‌‪ :‬توێكڵ‌و كاكڵ‪.‬‬ ‫لــ ‌ه چیرۆكه‌كــه‌دا گــوروف لــ ‌ه كۆتایــی‬ ‫گه‌شتێكی هاوینه‌دا ل ‌ه ئانا جیاده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێتــه‌و‌ه بۆ مۆســكۆ بــۆ الى ژیانی‬ ‫خێزانیه‌كه‌ی ك ‌ه خاڵی ‌ه ل ‌ه خۆیشه‌ویستی‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ده‌زانێت ناتوانێت ئانــا فه‌رامۆش‬ ‫بكات‪ .‬بۆی ‌ه ده‌ڕوات بۆ ئه‌و شــاره‌ی ئاناو‬ ‫مێرده‌كه‌ی تیــا ده‌ژین‪ ،‬ئانــا مێرده‌كه‌ی‬ ‫خــۆی خــۆش ناوێت‪ .‬گــوروف ب ‌ه نهێنی‬ ‫هه‌مــوو مانگێــك لــ ‌ه ئوتێلێكی مۆســكۆ‬ ‫له‌گــه‌ڵ ئانــادا پێكده‌گــه‌ن‪ .‬ئانــا بــه‌و‌ه‬ ‫پاكان ‌ه الی مێرده‌كه‌ی ده‌كات ك ‌ه چوونی‬ ‫مۆسكۆی بۆ الی پزیشكێكی تایبه‌تیه‌‪.‬‬ ‫ســه‌رله‌به‌یانیه‌ك كــ ‌ه گــوروف بــه‌ره‌و‬ ‫ئوتێله‌كــ ‌ه ده‌چێت‪ ،‬بیر له‌و حاڵه‌ی خۆی‬ ‫ده‌كاتــه‌وه‌‪ :‬ئه‌و ل ‌ه دوو جــۆره‌ ژیاندایه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێكیــان الی هه‌ر كه‌ســێك ك ‌ه بیه‌وێت‬ ‫بیزانێت ئاشــكراو دیاره‌‪ ،‬ئــه‌م ژیان ‌ه پڕ‌ه‬ ‫لــ ‌ه ڕاســتیی ڕێژه‌یی‌و فێڵــی ڕێژه‌یی‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ته‌واویی وه‌ك ژیانی هاوڕێ‌و دۆســته‌كانی‬ ‫خــۆی‪ .‬ژیانه‌كــه‌ی دی لــ ‌ه نهێنیدایــه‌‪..‬‬ ‫هه‌موو ئه‌وه‌ی گه‌وهه‌ری ژیانی پێكدێنێت‬ ‫(كاكڵه‌كه‌ی) ل ‌ه خه‌ڵك شاراوه‌ته‌وه‌‪ .‬گشت‬ ‫ئه‌و شــتانه‌یش ك ‌ه ژیان ‌ه ســاخته‌كه‌یه‌تی‬ ‫بــ ‌ه ده‌ره‌وه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌یش هه‌موو كه‌ســێك‬ ‫ده‌گرێتــه‌وه‌‪ .‬ده‌ڵێــن چیرۆكــی «خانم‌و‬ ‫ســه‌گه‌كه‌ی» نیمچــ ‌ه به‌دواداچوونێكــی‬ ‫چێخۆف ‌ه له‌سه‌ر ڕۆمانی «ئاناكارنینا»یان‬ ‫به‌رگــری كردنــه‌ لــ ‌ه خۆشه‌ویســتیه‌كی‬ ‫قه‌ده‌غه‌كــراو به‌رانبــه‌ر بــ ‌ه هه‌ڵوێســتی‬ ‫تولســتوی ك ‌ه تاوانباركردنــی ئه‌و جۆر‌ه‬ ‫خۆشه‌ویســتیه‌یه‌‪ ،‬بێگومــان بــه‌راورد ل ‌ه‬ ‫نێــوان چیرۆكه‌كــه‌ی چێخۆفــدا ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫دیمه‌نێكــی ژیانــی وه‌رگرتــووه‌‪ ،‬له‌گــه‌ڵ‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌ی تولســتویدا ناكرێت ك ‌ه لێوان‬ ‫لێو‌ه ب ‌ه ژیان‌و له‌ســه‌ر هه‌موو ئاســته‌كان‬ ‫ته‌ژیــه‌ ب ‌ه بزاوت‌و چاالكی‪ ،‬لێره‌دا هه‌ردوو‬ ‫كاراكته‌ره‌كه‌ی چێخۆف بێ تایبه‌تمه‌ندین‪.‬‬ ‫زیاتر ل ‌ه پاڵه‌وانی ناو چیرۆكێكی ڕه‌مزیی‬ ‫ده‌چن‪ ،‬ئه‌گــه‌ر به‌راوردیان بكه‌یت له‌گه‌ڵ‬ ‫ئــه‌و پاڵه‌وانی ناو ڕۆمانانــه‌دا ك ‌ه ڕه‌وتی‬ ‫ژیــان ده‌گــۆڕن‪ .‬ئه‌وه‌ی چێخــۆف زۆری‬ ‫بایه‌خ پێنه‌داو‌ه وه‌ك تولستوی مه‌به‌ستی‬ ‫بــووه‌‪ .‬ئه‌ویــش بابه‌تــی زینایــ ‌ه وه‌ك‬ ‫دیارده‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫چیرۆكی «خانم‌و سه‌گه‌كه‌ی» چێخۆف‬ ‫جه‌خته‌ له‌سه‌ر دووفاقیه‌تی ژیانی گوروف‪،‬‬ ‫یان ژیانی هه‌ر كه‌ســێكی تر‪ ،‬ده‌شــبێت‬ ‫وه‌ك ڕه‌مــزی نهێنیه‌كانی ناوه‌وه‌ی مرۆڤ‬ ‫بخوێنرێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم جوانیی خۆشه‌ویستی‬ ‫نهێنی ل ‌ه نێوان هــه‌ردوو ئه‌كته‌ری پیاوو‬ ‫ژندا ل ‌ه شاردنه‌وه‌كه‌یایه‌تی‪ .‬به‌اڵم كه‌مێك‬ ‫پێده‌چێــت ئه‌مــ ‌ه له‌گــه‌ڵ بیروبــاوه‌ڕی‬ ‫چێخۆفــدا بــاش نه‌یه‌تــه‌وه‌‪ ،‬یــان لــ ‌ه‬ ‫ڕووكه‌شدا دژ به‌ یه‌كدی بن‪ :‬ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه‬ ‫چێخۆف جه‌خت له‌ســه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كات ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ر شــتێكی دی زیاتر ڕقی ل ‌ه درۆیه‌‪.‬‬ ‫كه‌چــی چیرۆكــی «خانم‌و ســه‌گه‌كه‌ی»‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌م موفاره‌قه‌یــ ‌ه ڕاوه‌ســتاوه‌‪:‬‬ ‫پیاوێــك فێڵ ل ‌ه ژنه‌كــه‌ی ده‌كات‪ .‬ژنێك‬ ‫مێرده‌كه‌ی ده‌خه‌ڵه‌تێنێــت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌یش‬ ‫خاڵی ســه‌ره‌كیی هه‌ست ‌ه ڕاسته‌قینه‌كانی‬ ‫مرۆڤه‌‪ .‬به‌اڵم الیه‌نی هه‌ر‌ه جیاوازو گرنگ‬ ‫له‌م چیرۆكــه‌دا‪ ،‬ئه‌و نهێنیه‌یــ ‌ه ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه بــه‌رده‌م خوێنه‌ردا ئاشــكرا ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌یــش مه‌زنــی ئه‌ده‌بــه‌‪ ،‬لــ ‌ه كاری‬ ‫ئه‌ده‌بیــدا هه‌قیقه‌ته‌كان ب ‌ه ڕووت‌و قووتی‬ ‫ده‌رده‌كــه‌ون‪ ،‬بۆیــ ‌ه ئه‌گــه‌ر په‌ڕگیــری‌و‬ ‫خه‌ڵــوه‌ت بــ ‌ه نرختریــن تایبه‌تمه‌ندیه‌تی‬ ‫مــرۆڤ بێــت‪ ،‬ل ‌ه ڕۆمــان‌و چیرۆكــدا ئه‌و‬ ‫ڕه‌گــه‌ز‌ه نامێنێت‪ .‬كاراكته‌ری ناو چیرۆك‬ ‫بوونه‌وه‌رێكــ ‌ه ناتوانێت هیــچ ل ‌ه خوێنه‌ر‬ ‫بشــارێته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه نووسه‌ر ئه‌و هه‌قه‌ی‬ ‫ناداتــێ‪ .‬ئێمــ ‌ه ل ‌ه ژیانــی ڕاســته‌قینه‌دا‬ ‫نهێنی‌و شــت ‌ه شــاراوه‌كانی كــه‌س ته‌واو‬ ‫ب ‌ه ئاشــكرایی نابینیــن وه‌ك ل ‌ه چیرۆك‌و‬ ‫ڕۆمــان‌و ته‌نانه‌ت شــانۆگه‌ریدا هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ژیانــی ڕاســته‌قینه‌ی ئێمــه‌دا په‌رده‌یه‌ك‬

‫هه‌یــه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه نێــوان خۆمان‌و هه‌ر‌ه‬ ‫نزیكترین كه‌سماندا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه نێوان ئێمه‌و‬ ‫پاڵه‌وانه‌كانی ناو چیرۆكدا هیچ پێویســت‬ ‫به‌و په‌رده‌ی ‌ه نــاكات‪ ،‬له‌و‌ه ده‌چێت ئه‌م ‌ه‬ ‫الی چێخــۆف زۆر ب ‌ه گــرێ‌و گۆڵتر بێت‪.‬‬ ‫ئه‌و ناتوانێت بۆ هه‌میشــ ‌ه مافی ته‌ریكی‬ ‫ل ‌ه پاڵه‌وانه‌كانی بســێنێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه شانۆنامه‌كانیدا‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫هه‌میشه‌ چێخۆف زیاتر دڵی الی چیرۆكی‬ ‫كورت بووه‌و نووســینی چیرۆكی ل ‌ه شانۆ‬ ‫پێ باشــتر بووه‌‪ .‬جارێك ب ‌ه ســوفورینی‬ ‫باڵوكه‌ره‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی ده‌ڵێت‪« :‬من‬ ‫بۆ ئه‌و‌ه دروســت نه‌بووم شــانۆ بنووسم‪،‬‬ ‫به‌ختــم لێــی نیه‌‪ ،‬بــه‌اڵم لێــی نیگه‌ران‬ ‫نیم‪ ،‬هه‌میشــ ‌ه ده‌توانم چیرۆك بنووسم‪،‬‬ ‫له‌و بواره‌دا هه‌ســت بــه‌و‌ه ده‌كه‌م ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئازادیه‌كــی ته‌واوه‌و‌ه كاره‌كه‌م به‌جێدێنم‪،‬‬ ‫وه‌لێ ل ‌ه نووســینی شانۆدا ب ‌ه ته‌نگ دێم‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و‌ه وای ‌ه یه‌كێك له‌ســه‌ر شانمه‌و‌ه‬ ‫چاوی ل ‌ه نووسینه‌كه‌م بڕیبێت»‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه نووسینی كورت ‌ه چیرۆكیشدا‪ ،‬چێخۆف‬ ‫كاتێك ك ‌ه ناوبانگی ده‌ركرد هه‌ستی وابوو‬ ‫ك ‌ه تا ڕاده‌یه‌ك ئازادیه‌كه‌ی پێشێل كراوه‌‪.‬‬ ‫واتا له‌به‌رچاوی خه‌ڵكیی ڕووتكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫ڕۆمان چۆن ده‌نووسرێت‪ ،‬به‌اڵم هاوواڵتی‬ ‫ئاسایی وه‌ك من‌و تۆ نایزانین‪ ،‬وه‌لێ ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه دروســتكردنی ســنووقێك بۆ هێالنه‌ی‬ ‫باڵنــد‌ه كاره‌كــ ‌ه ده‌گۆڕێــت‪ .‬ده‌توانیــن‬ ‫ئه‌مه‌یــان بكه‌ین‪ ،‬پێش دوو ڕۆژ شــتێكی‬ ‫جوانــم بینی‪ ،‬ســێ نهــۆم بــوو‪ ،‬دوانز‌ه‬ ‫كونــی بچووكــی تیابــوو‪ ،‬كتێبخانه‌یه‌ك‌و‬ ‫لــ ‌ه ژێریــدا چێشــتخانه‌یه‌ك‪ ،‬بانتیونێكی‬ ‫ڕاســت‌و دروســت‪ ،‬لــ ‌ه دروســتكردنی‬ ‫ڕۆمانیشــدا‪ ،‬ده‌بێت تۆ یاســای هاوتایی‌و‬ ‫هاوســه‌نگی «التناڤــر والتــوازن» بــ ‌ه‬ ‫چاكی بزانیت‪ .‬ڕۆمان زیاتر ل ‌ه كۆشــكێك‬ ‫ده‌چێــت ك ‌ه خوێنــه‌ر تیا بحه‌ســێته‌وه‌‪،‬‬ ‫نــه‌ك مۆزه‌خانه‌یه‌ك ك ‌ه تیایــدا واقت وڕ‬ ‫بمێنێــت یــان بێتاقه‌تــت بــكات‪ .‬ده‌بێت‬ ‫هه‌ندێــك جاریــش ده‌رفه‌ت بــ ‌ه خوێنه‌ر‬ ‫بدرێــت بۆئــه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌ســت نووســه‌رو‬ ‫كاراكته‌ره‌كانــی ڕزگار بێــت‪ :‬وه‌ســفێكی‬ ‫دیمه‌ن ‌ه سروشــتیه‌كان‪ ،‬یــان ڕووداوێكی‬ ‫ئاســوده‌به‌خش‌و دڵخۆشكه‌ر‪ ،‬پاڵه‌وانێكی‬ ‫نــوێ‪ ،‬ده‌موچاوی تازه‌‪ ،‬ده‌شــێت ئه‌مان ‌ه‬ ‫كه‌ڵكیان هه‌بێــت‪ ،‬چه‌ند جارێك ئه‌مانه‌م‬ ‫ب ‌ه گۆركی وتووه‌‪ ،‬لێ گوێی لێنه‌گرتووم‪،‬‬ ‫ئــه‌و لووت بــه‌رزه‌‪ ،‬به‌اڵم تفــت‌و تاڵ نی ‌ه‬

‫موڵكداریه‌كــی موروزوفدا كــ ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه مه‌سه‌ل ‌ه ناوه‌رۆكی سیاسی كاره‌كانیه‌تی‪.‬‬ ‫ناوچــه‌ی ئۆڕاڵــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌و شــوێنه‌ی وه‌لــێ ئه‌م ‌ه چ جــۆر‌ه سیاســه‌تێكه‌؟ بۆ‬ ‫درامای «ســێ خوشــكه‌كه‌«ی چێخۆفی پێشــه‌و‌ه بــێ دووڵی‌و بێ ترســان! ئه‌م ‌ه‬ ‫لێنووسراوه‌‪ .‬له‌وێ موزوروفی ده‌وڵه‌مه‌ند سیاســه‌ت نیه‌‪ .‬بۆ پێشه‌و‌ه به‌ره‌و كوێ؟‬ ‫خاوه‌نــی زه‌وی زۆرو كارگــه‌ی كیمیــاوی كــه‌س ناتوانێت وه‌اڵمــت بداته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تۆ‬ ‫هه‌بــوو‪ .‬موزوروف كه‌ســایه‌تی ڕوكفله‌ری جه‌ماوه‌رت به‌ره‌وپێشــه‌و‌ه جۆشدا ده‌بێت‬ ‫ئه‌مریكیمــان وه‌بیردێنێتــه‌وه‌‪ .‬بایه‌خــی ئامانجێكــی ڕوونــت ل ‌ه پێش چــاو بێت‪،‬‬ ‫بــ ‌ه هونه‌ر ده‌داو یارمه‌تی شۆڕشــگێڕانی ئامانــج‌و ڕێگایه‌ك بــۆ به‌دیهێنانی‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫لــ ‌ه بابه‌تــی گۆركــی ده‌دا‪ ،‬چێخۆفــی ئازایه‌تیه‌كی كوێران ‌ه شــت ل ‌ه سیاســه‌ت‬ ‫بــۆ حه‌ســانه‌و‌ه بردۆتــ ‌ه موڵكه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬به‌دی ناهێنێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه نه‌ك ته‌نیا هه‌ســت‬ ‫هه‌موو ئاماده‌گیه‌ك كراو‌ه بۆ پێشــوازیی ب ‌ه لێپرسینه‌و‌ه نه‌كردنه‌‪ ،‬به‌ڵكو مه‌ترسی‬ ‫مــوروزوف‌و میوانه‌كــه‌ی‪ .‬ك ‌ه مــوزوروف زۆری هه‌یــه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی بۆ كه‌ســانێكی‬ ‫لــ ‌ه گالیســكه‌ك ‌ه داده‌به‌زێــت بــ ‌ه گوێــی وه‌ك تۆ»‪.‬‬ ‫تیخونــوف ده‌ڵێت ئه‌م قســان ‌ه بۆ من‬ ‫تخونوفــدا ده‌چرپێنێــت‪« :‬میوانێكــم‬ ‫بــۆ هێناویــت» یه‌كســه‌ر دوای ئه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه زۆر كتوپــڕ بــوون‌و ته‌نانــه‌ت ده‌مــم ب ‌ه‬ ‫هه‌مان گالیســكه‌وه‌‪ ،‬پیاوێكــی بااڵبه‌رزو چــا گه‌رمه‌ك ‌ه ســووتا‪ .‬پاشــان چێخۆف‬ ‫له‌ســه‌رخۆ داده‌به‌زێــت‪ ،‬كه‌مه‌كێــك بــ ‌ه تووڕه‌ییــه‌و‌ه ده‌ســتی پێكــرده‌وه‌‪:‬‬ ‫چه‌ماوه‌تــه‌وه‌و كاڵوێكــی نــووك تیــژی «پێكه‌نینــی ده‌ریــا‪ ،‬بێگومــان تــۆ ئه‌م‬ ‫له‌ســه‌رداو به‌دله‌یه‌كی ڕه‌شــی له‌به‌ردایه‌‪ ،‬دســه‌ته‌واژه‌یه‌ت ال خۆشــه‌!‪ .‬بــه‌اڵم‬ ‫ده‌موچــاوی مانــدوو دیــاره‌‪ ،‬ڕیشــی ب ‌ه پێكه‌نینی ده‌ریا چۆنه‌‪ ،‬ده‌ریا پێناكه‌نێت‪،‬‬ ‫هــۆی تۆزو خــۆڵ‌و ڕێگاو‌ه خۆڵه‌مێشــی نایشــگری‪ ،‬ده‌گرمێنێــت‪ ،‬شــه‌پۆله‌كانی‬ ‫ده‌نوێنێــت‪ ،‬كه‌مۆڵه‌یه‌كی كانزایی شــێو‌ه پێكدا ده‌ده‌ن‪ ،‬ده‌دره‌وشێنه‌وه‌‪ ،‬ته‌ماشای‬ ‫شــه‌ش پاڵو ك ‌ه له‌ناو كیفێكی پێسته‌دای ‌ه تۆلستۆی بكه‌‪ :‬الی ئه‌و خۆرهه‌ڵدێت‌و ئاوا‬ ‫ب ‌ه شــانیا هاتۆته‌ خوارێ‪ .‬هێشــتا چه‌ند ده‌بێــت‪ ..‬باڵنده‌كانــی ده‌خوێنن‪ ،‬كه‌س‬ ‫هه‌نگاوێكیــان لــ ‌ه به‌ینا مابــوو ك ‌ه كۆك ‌ه ناگــری (لــ ‌ه ده‌قــ ‌ه ئینگلیزیه‌كــه‌دا به‌م‬ ‫بــۆ ماوه‌یه‌كــی درێــژ گرتــی‪ ،‬كــ ‌ه ته‌واو جۆر‌ه نووســراوه‌‪ .‬بڵێی مه‌به‌ســتی ئه‌و‌ه‬ ‫بــوو ســه‌ری كه‌مۆڵه‌كــه‌ی كــرده‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه بێت ك ‌ه هیچ شــتێك پێناكه‌نێت؟) له‌وێدا‬ ‫دوودڵیــه‌و‌ه لێیــان دووركه‌وتــه‌وه‌‪ ،‬تفــ ‌ه ن ‌ه گریان هه‌یه‌و نــ ‌ه پێكه‌نین‪ ،‬گرنگترین‬ ‫لینج‌و سووره‌كه‌ی كرد‌ه ناو كه‌مۆڵه‌كه‌وه‌‪ ،‬شت ساده‌ییه‌«‬ ‫وه‌لێ چێخۆف وه‌ك نووســه‌ر ل ‌ه خۆی‬ ‫پاشــان ب ‌ه هێمنی ده‌ســت ‌ه ته‌ڕه‌كه‌ی بۆ‬ ‫تیخونــوف درێژكرد‪ ،‬بــاری چاویلكه‌كه‌ی ڕازی نه‌بــووه‌‪ ،‬ڕه‌نگــ ‌ه ل ‌ه بــه‌ر خاكیه‌تی‬ ‫ســه‌ر لووتی چاك كردو ناوچاوانی لێكدا‪ ،‬یــان قه‌ناعه‌تــه‌و‌ه بێــت (الی چێخــۆف‬ ‫ته‌ماشــایه‌كی ڕووبــار‌ه قووڵه‌كــه‌ی كرد‪ ،‬نووســه‌ری نموونه‌یــی ئــه‌و كه‌ســه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫بــ ‌ه ده‌نگێك ك ‌ه كۆكه‌كــ ‌ه كرخی كردبوو ئاستی تولستویدا بێت)‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1889‬كه‌ ل ‌ه لوتكه‌ی به‌خته‌وه‌ریدا‬ ‫وتی‪« :‬له‌و‌ه ده‌چێت ڕووباره‌ك ‌ه پڕبێت ل ‌ه‬ ‫ماسی كه‌راكی» ئه‌و میوان ‌ه چێخۆف بوو‪ .‬بوو‪ ،‬چونك ‌ه وه‌ك نووسه‌رێكی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫له‌ تۆلســتوی بڕوانه‌‪ ..‬گرنگترین شــت ناوی لێنرا نووسی‪« :‬ل ‌ه دوامه‌و‌ه چیایه‌ك‬ ‫هه‌ڵــ ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه ته‌ن الپه‌ڕه‌ی نووســراو‪،‬‬ ‫ساده‌ییه‌‬ ‫تیخونــوف باســی ئــه‌و‌ه ده‌كات كاتێ خه‌اڵتێكــی ئه‌كادیمــی‪ ،‬ســه‌ركه‌وتنێكی‬ ‫ژورێكیــان لــ ‌ه پاڵ ژووره‌كــه‌ی خۆیدا بۆ كتوپڕ‪ ،‬وه‌ك ســه‌ركه‌وتنه‌كه‌ی بوتومكین‬ ‫حه‌ســانه‌و‌ه داو‌ه بــ ‌ه چێخــۆف‪ ،‬چه‌نــد (ئــه‌و كه‌ســه‌ی ‌ه كــ ‌ه نزیــك بــووه‌ لــ ‌ه‬ ‫ئازاری به‌ده‌ســت كۆكینه‌و‌ه دیوه‌‪ .‬ئه‌وسا كاترینــی دووه‌مــی ئیمپراتــۆره‌وه‌)‬ ‫تیخونــوف قوتابــی په‌یمانــگای كانــزا له‌گــه‌ڵ ئه‌مانه‌یشــدا‪ ،‬بــڕوام وا نی ‌ه تاق ‌ه‬ ‫بــووه‌‪ .‬بــۆ دۆزینــه‌وه‌ی ڕێــژه‌ی خه‌ڵووز دێڕێكم نووســیبێت به‌هایه‌كــی ئه‌ده‌بیی‬ ‫لــ ‌ه موڵكداریه‌تیه‌كــه‌ی موروزوفــدا لــێ ڕاســته‌قینه‌ی تیــا بێت‪ .‬پێم خۆشــ ‌ه بۆ‬ ‫وردبوونــه‌وه‌ی خاكه‌كــه‌ی ئه‌وێــی پــێ ماوه‌ی پێنج ســاڵێك ل ‌ه شــوێنێكدا خۆم‬ ‫ســپێراوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم مــوروزوف داوای لــ ‌ه حه‌شــار بده‌م تا شــتێكی تاز‌ه بنووسم‪،‬‬ ‫مــن ل ‌ه ســه‌رم ‌ه فێربــم‪ ،‬هه‌موو شــتێك‬ ‫لــ ‌ه ســه‌ره‌تاو‌ه ده‌ســتپێبكه‌م‪ ،‬من وه‌ك‬ ‫نووسه‌ر خۆم به‌ نه‌زان ده‌زانم»‪.‬‬ ‫ئه‌مــ ‌ه پێــش نووســینی شــانۆگه‌ری ‌ه‬ ‫گرنگه‌كانیه‌تــی‪ ،‬خــاڵ ڤانیــا‪ ،‬ســێ‬ ‫خوشــكه‌كه‌‪ ،‬باخی گێــاس‪ ،‬بڵێی دوای‬ ‫ئه‌وان ‌ه هه‌ســتی ب ‌ه هاتنــه‌دی خولیاكانی‬ ‫كردبێــت؟ ده‌شــێت بڵێیــن دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫دیدێكی نوێی بۆ هونه‌ری دراما پێشكه‌ش‬ ‫كــرد‪ .‬بــه‌وه‌ی وازی لــ ‌ه میلودرامــاو‪،‬‬ ‫ته‌نانــه‌ت درامایــش هێنــاو‪ ،‬ته‌كنیكــی‬ ‫«ناشــانۆ»ی داهێنــا‪ ،‬وه‌ك خۆی ناوی‬ ‫لێنــا‪ ،‬بــه‌وه‌ی وه‌ك خودی ژیــان په‌نای‬ ‫بــرد‌ه به‌ر ســاده‌ییه‌كی ڕه‌ها ل ‌ه گفتوگۆو‬ ‫نواندندا‪ ،‬چێخۆف ل ‌ه كار‌ه شانۆییه‌كانیدا‬ ‫تیخونــوف كــردوو‌ه هاوده‌مــی چێخۆف ده‌یویســت وێنای «ژیانی ڕاســته‌قینه‌«‬ ‫بــكات چونك ‌ه خۆی ســه‌رقاڵی كاروباری بــكات‪ ،‬وه‌ك خــۆی ده‌ڵێــت‪« :‬ده‌بێــت‬ ‫موڵكه‌كه‌یه‌تــی‪ ،‬ئێــوار‌ه چێخــۆف داوای شــانۆ بــ ‌ه شــێوه‌یه‌ك بنووســرێت وه‌ك‬ ‫لــ ‌ه تیخونــوف كرد كــ ‌ه بچێتــ ‌ه الی‌و ل ‌ه ئــه‌وه‌ی خه‌ڵكه‌ك ‌ه بێن‪ ،‬بڕۆن‪ ،‬نان بخۆن‪.‬‬ ‫شانشــینه‌كه‌دا چایه‌ك پێكه‌و‌ه بخۆنه‌وه‌‪ ،‬لــ ‌ه كه‌ش‌و هــه‌وا بدوێن‌و یــاری كاغه‌زێن‬ ‫دوای هه‌ندێــك قســه‌ی ئاســایی‪ ،‬بــاس بكــه‌ن‪ ،‬ده‌بێت ژیــان وه‌ك خــۆی بێت‪،‬‬ ‫هاتــ ‌ه ســه‌ر گۆركــی‪ .‬وه‌ك تیخونــوف خه‌ڵكه‌كه‌یــش هه‌روا‪ ،‬نه‌ك زۆر ل ‌ه خۆیان‬ ‫ده‌ڵێت باســێكی له‌بار بــوو‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و بكه‌ن‪ ..‬له‌سه‌ر شانۆ ده‌بێت هه‌موو شتێك‬ ‫ده‌یزانی چێخۆف سه‌رســام ‌ه ب ‌ه گۆركی‌و ب ‌ه هه‌مان ئاڵۆزی‌و ساده‌ییه‌و‌ه بێت ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ڕێــزی الی هه‌یه‌‪ .‬بۆیــ ‌ه تیخونوف زۆر ب ‌ه خــودی ژیاندا هه‌یه‌« ئه‌م ‌ه بــ ‌ه تایبه‌تی‬ ‫شــان‌و باڵی گۆركیــدا هه‌ڵده‌ڵێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شانۆگه‌ریه‌كانی دوایی چێخۆفدا ڕه‌چاو‬ ‫چێخــۆف وه‌ك یه‌كێــك پێــی بــ ‌ه قاچیا كراون‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه شانۆگه‌ری «باخی‬ ‫نابێت ب ‌ه ئه‌ده‌بێكی ســارده‌و‌ه قسه‌كانی گێــاس»دا هه‌مــوو شــانۆكانی خاڵــی‬ ‫پێده‌بڕێــت‌و ده‌ڵێــت‪« :‬ببه‌خشــه‌‪ ،‬لــ ‌ه نه‌بوون ل ‌ه «فێڵ ‌ه كۆنه‌كانی پیشــه‌« بۆ‬ ‫نهێنی ئه‌م شــه‌یداییه‌ی تــۆ تێناگه‌م‪ ،‬ل ‌ه نموون ‌ه وه‌ك به‌كارهێنانی ده‌مانچه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ڕاســتیدا شــه‌یدایی زۆربــه‌ی الوه‌كان ب ‌ه ل ‌ه دواییدا ده‌ستبه‌رداری شتی وروژێنه‌رو‬ ‫گۆركی‪ ،‬گۆركی به‌هره‌مه‌نده‌‪ ،‬هیچ گومان باری دراماتیكی بوو‪.‬‬ ‫لــه‌وه‌دا نیه‌‪ ،‬به‌اڵم تا ئێســتا فێر نه‌بوو‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬الحیا‌ه ‪2005/7/26‬‬ ‫‌ڵێیت‬ ‫چۆن بنووســێت‪ .‬مــن ده‌زانم تۆ ده‬ ‫نووسینی‪ :‬علی الشوك‬

‫ڕه‌نگ ‌ه زۆر ل ‌ه خوێنه‌ران پرسیاری ئه‌و ‌ه بكه‌ن‬ ‫ك ‌ه بۆ چێخۆف ڕۆمانی نه‌نووسیوه‌‪ .‬ئەو لە‬ ‫تەمەنی بیستودووساڵیدا گوتوویەتی‪« :‬ته‌نیا‬ ‫ئوروستوكراتییه‌كان ده‌زانن ڕۆمان چۆن ده‌نووسرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هاوواڵتی ئاسایی وه‌ك من‌و تۆ نایزانین»‬ ‫به‌و مانایه‌ی ك ‌ه نووســه‌ری گوم ناو‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌وانــه‌ی هێشــتا ڕووناكیــان نه‌خراوه‌ت ‌ه‬ ‫ســه‌ر‪ ،‬ده‌توانێت پیــاده‌ی ئازادیی خۆی‬ ‫بــكات‌و‪ ،‬پاڵه‌وانه‌كانی زیاد ل ‌ه كه‌ســانی‬ ‫دی له‌ ته‌ریكیدا نه‌هێڵێت‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه زۆر ل ‌ه خوێنه‌ران پرسیاری ئه‌و‌ه‬ ‫بكه‌ن ك ‌ه بۆ چێخۆف ڕۆمانی نه‌نووسیوه‌‪.‬‬ ‫لــ ‌ه كاتێكــدا كــ ‌ه لــ ‌ه چیرۆكی كــورت‌و‬ ‫شانۆنووسیدا داهێنه‌ر بووه‌؟ پێش چه‌ند‬ ‫ســاڵێك وتارێكی نووســه‌ری ســۆڤیه‌تی‬ ‫ئه‌لكسانده‌ر تیخونوفم ب ‌ه ناوی «دیدارێك‬ ‫له‌گــه‌ڵ چێخۆفــدا» خوێنــده‌وه‌و زۆر‬ ‫سه‌رنجی ڕاكێشــام‪ ،‬تیخونوف له‌و وتار‌ه‬ ‫خۆشه‌یدا جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و‌ه ده‌كات ك ‌ه‬ ‫چێخۆف له‌و دیــداره‌دا ك ‌ه له‌ حوزه‌یرانی‬ ‫ســاڵی ‪ 1902‬له‌گه‌ڵیــدا كردوویه‌تــی‬ ‫(ئه‌وســا ته‌مه‌نی تیخونوف بیســت‌و دوو‬ ‫ســاڵ بووه‌) له‌ســه‌ر ئــه‌و‌ه ســوور بوو‌ه‬ ‫كــه‌‪« :‬ته‌نیا ئوروســتوكراتیه‌كان ده‌زانن‬

‫وه‌ك ناوه‌كه‌ی (گۆركی ب ‌ه زمانی ڕووسی‬ ‫واتا «تاڵ»)‪.‬‬ ‫تۆ بڵێــی كاتێك ك ‌ه چێخــۆف ده‌ڵێت‬ ‫ته‌نیــا ئوروســتوكراتیه‌كان ده‌زانن ڕۆمان‬ ‫بنووســن مه‌به‌ستی ل ‌ه تولستوی نه‌بێت؟‬ ‫ئــه‌ی ڕۆمــان نووســه‌كانی تــر چــۆن‪،‬‬ ‫وه‌ك دوستویفســكی‌و بلزاك‌و ســتانداڵ‌و‬ ‫خوشــكانی برونتــی‌و جیــن ئوســتن‌و‬ ‫دیكنــزو هی تریش‪ ..‬گومــان له‌وه‌دا نی ‌ه‬ ‫كــ ‌ه ڕۆمان به‌رهه‌می كۆمه‌ڵگای بۆرژوازی‬ ‫(ســه‌رمایه‌داری)یه‌‪ ،‬بۆرژوازیه‌تیــش لــ ‌ه‬ ‫ئامێزی ئورســتوكراتیه‌تدا پێگه‌یشتووه‌‪.‬‬ ‫تۆ بڵێــی چێخۆف تا ڕاده‌یــه‌ك ئامانجی‬ ‫نه‌پێكابێــت؟ به‌هه‌رحــاڵ قســ ‌ه له‌ســه‌ر‬ ‫هونه‌ری ڕۆمان نووسین بۆ ئه‌وان ‌ه جێدێڵم‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه من باشتری لێده‌زانن‌و‪ ،‬ده‌گه‌ڕێمه‌و‌ه‬ ‫سه‌ر دیمانه‌كه‌ی تیخونوف‌و چێخۆف‪.‬‬ ‫الو‪،‬‬ ‫تیخونوفــی‬ ‫ئه‌لكســانده‌ر‬ ‫ئه‌ندازیارێكــی تازه‌پێگیه‌شــتوو بــوو ل ‌ه‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪5‬‬

‫نیشتمانی خەیااڵویی یوکناپاتۆفا‬

‫««‬

‫واڵتی بەڕێز فۆکنەر‬ ‫ڤەن ئوکانەر‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا شێخە‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫ولیــەم فۆکنەر قوتابیەکــی هەژار بوو‪.‬‬ ‫دوای پۆلــی دەیەم بــۆ دۆزینەوەی کارێک‬ ‫لە بانک باپیرەی جێهێشــت‪ .‬کتیبی زۆری‬ ‫خویندەوە و شــێعری گــوت‪ .‬هەروەها لە‬ ‫شــێوەکاریدا شانسی خۆی تاقی کردەوە‪.‬‬ ‫گەنجێکــی ئاڵۆزخــوو بــوو و لەبەرچاوی‬ ‫دانیشــتوانی ئۆکســفۆرد هێنــدی وەك‬ ‫مەتەڵێکی شــاراوە بوو‪ .‬لە ســالی ‪١٩١٤‬‬ ‫لەگــەل راوێژکارێکــی مافناســی الو بــە‬ ‫ناوی «فیل ســتون» یەکتریان ناســی و‬ ‫ئــەم هاوڕێیەتیە دەرفەتی بــاس و یەکتر‬ ‫دواندنی لە بواری ئەدەب دا بۆ ڕەخســاند‬ ‫و یارمەتیــی دا لەگــەل کەســانێکی وەک‬ ‫کۆنــراد ئیکــەن‪ ،‬رابــەرت فراســت‪ ،‬ئەزرا‬ ‫پاوند شــروود ئەندرســن‌ ئاشــنا بێت کە‬ ‫تازە لە جهیانی ئەدەبدا ناویان دەردەکرد‪.‬‬ ‫لــە بــەر ئــەوەی فۆکنەر بەژنــی کورت و‬ ‫کێشــی کــەم بوو‪(،‬بەژنــی ‪١٥٥‬ســانتی‬ ‫مەتر) لە ســوپای ویالیەتە یەکگرتووکاندا‬ ‫وەرنەگیــرا‪ ،‬بەاڵم توانی وەک خوێندکاری‬ ‫کۆلیــژی ئەفســەری لــە یەکــەی فڕینــی‬ ‫پاشــایەتی لــە تۆرنتــۆی کەنــەدا نــاوی‬ ‫بنووســێت‪ .‬لە ‪٢٢‬ی دیســەمبەری ‪١٩١٨‬‬ ‫لــە رۆژی ئێزندانی کۆتاییــدا پلەی مالزم‬ ‫یەکەمی پێــدرا‪ .‬فۆکنەریش وەک زۆربەی‬ ‫نووســەرانی هاوچاخی خــۆی هەم زەینی‬ ‫لەگــەڵ ڕووداوەکان و هــەم لەگــەل‬ ‫ئاکامەکانــی جەنگــی جیهانیــی یەکەم لە‬ ‫ملمالنــێ دابــوو‪ .‬کتێبەکانــی ســەرەتای‬ ‫نووســینی و هەروەها کتیبی دواتری واتە‬ ‫حیکایەت‪ ،‬ئەم بابەتانەیان لەخۆ گرتبوو‪.‬‬ ‫چونکە کۆنە سەرباز بوو‪ ،‬ئیزنیان پێدا‬ ‫لە زانکۆی می‌سی‌سی‌پی ناوی بنووسیت‪.‬‬ ‫لــەوێ زمانەکانی ئینگلیزی‪ ،‬ســپانیایی و‬ ‫فەرەنســی خوێند‪ ،‬بــەاڵم تەنیا بۆ ماوەی‬ ‫ســاڵێکی خوێنــدن بــە تــەواوی لــەوێ‬ ‫مایــەوە‪ .‬هیندێــک لە نووســینەکانی کە‬ ‫بــۆ باڵوکراوەکانی خوێندکارانــی دەنارد‪،‬‬ ‫وا پێشــان دەدات الوێکــی قســەخۆش‬ ‫و ســاتیرنووس بــوو کــە خــۆی وەک‬ ‫هونەرمەنــد یان تەنزنــووس نەدەزانی‪ .‬لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکی شــاری نیویورک کارێکی‬ ‫بــۆ خــۆی دۆزییــەو‪ ،‬بــەاڵم زۆر لــەوێ‬ ‫نەمایــەوە و خێرا گەڕایەووە ئۆکســفۆرد‪.‬‬ ‫لــە مــاوەی دووســاڵدا کاری جۆراوجۆری‬ ‫وەک دارتاشــی‪ ،‬رەنــگ کــردن خانــوو و‬ ‫باڵەخانەی کرد و دواتر بوو بە ســەرۆکی‬ ‫پۆســتەی زانکــۆ‪ .‬ئەوەنــدەی نەخایانــد‬ ‫دەســتی لەم کارە کێشــایەوە و لە نامەی‬ ‫دەســت‌ لەکارکێشــانەوەیدا نووســی‪»:‬‬ ‫نەفەرینی خوا لە من بێت ئەگەر خوێڕیانە‬ ‫گوێ‌لەمســتی فەرمانی کەســانی وابووم‬ ‫کــە دوو ســەنت دەدەن و پوولێکــی‬ ‫پۆســتە دەکڕن‪ ».‬هەر ئەم ساڵە‪-١٩٢٤-‬‬ ‫کۆمەڵە شێعری الساییکردنەوەی «فارنی‬ ‫مەڕمەڕین» ی باڵو کرایەوە و ئستوون بۆ‬ ‫باڵوکردنەوەی ئەم کتێبە یارمەتیی داریی‬ ‫دابوو‪.‬‬ ‫فۆکنــەر تەمــای گــرت لەرێگــەی‬ ‫«نیوئوورلئانز»‌‌ـــەوە بچێتــە ئەوروپــا‪.‬‬ ‫بــەاڵم کاتێــک گەیشــتە نیوئوورلئانز‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەی شــەش مانگ لەوێ مایەوە‪ .‬چەند‬ ‫گەاڵڵەیەکــی بــە نــاوی « ئاوێنەکانــی‬ ‫شــەقامی چارتەرز» بۆ تایمــز‪ -‬پیکایۆن‬ ‫نووســی و چەند بابەتێکیشــی بۆ «دابڵ‬ ‫دیلــەر» نــارد کــە گۆڤارێکــی بچووکــی‬ ‫گرینــگ بــوو‪ .‬هەروەهــا نێوانــی لەگــەڵ‬ ‫شــروود ئەندرسۆن خۆش کرد کە ئەوکات‬ ‫خۆشەویســتترین نووســەری ئامریکایــی‬ ‫بــوو‪ .‬لەوکاتــەدا یەکەمیــن رۆمانــی بــە‬ ‫ناوی «مووچەی نانەســک» نووســی کە‬ ‫ئەندرسۆن بۆ باڵوکردنەوەی یارمەتیدەری‬ ‫بــوو‪ .‬پیچەوانــەی دژایەتیــی لە ئــاکار و‬ ‫ڕەوشــتدا کە هێندیک جــار تێکهەڵچوونی‬ ‫لێدەکەوتــەوە و وێــڕای ئەمــە کە فۆکنەر‬ ‫لــە کتێبەکەیدا چەنــد گەاڵڵەیەکی ویالیم‬ ‫ســپراتلینگی بە ناوی شــروود ئەندرسۆن‬

‫و دووتۆمــە ناودارەکانــی دیکــە لە قاڵبی‬ ‫ســاتیردا و بە شێوازی شروود ئەندرسۆن‬ ‫نووســیبوو کــە یەکێــک لــە هاوڕێیــان‬ ‫ئورلئانزیــی بــوو‪ ،‬بــەاڵم هاوڕێیەتییــان‬ ‫هــەروا بەردەوام مایەوە‪ .‬لــە ئەم کتێبەدا‬ ‫گەاڵڵەیەکــی شــێوەکاری لــە فۆکنــەر و‬ ‫سپراتلینگ بەرچاو دەکەوێت کە لە پشت‬ ‫مێزێک دانیشتوون و خەریکی کێشانەوەی‬ ‫وێنەن‪ ،‬دەنووسن و دەخۆنەوە‪ .‬تابلۆیەک‬ ‫بــە دیوارەکەوەیە و لەســەری نووســراوە‬ ‫«بژی هونەر»‪ .‬لە ژێر کورســیی فۆکنەر‬ ‫سێ بوتڵی مل‌درێژی عارەقی گەنمەشامی‬ ‫دانــدراون‪ .‬لە جوونــی ‪١٩٢٥‬دا فۆکنەر و‬ ‫ســپاتلینگ سواری کەشــتیەکی بارهەڵگر‬ ‫بــوون و چوونــە ئیتالیــا و لەوێوە بە پێ‬ ‫بەرەو ئەڵمانیا و فەرەنسا رۆیشتن‪.‬‬ ‫فۆکنــەر بــۆ چــاپ و باڵوکردنــەوەی‬ ‫کتێبەکــەی « مووچــەی بە نانەســک»‪،‬‬ ‫رۆمانێــک کە بە ئاگادارییــەوە وردەکارانا‬ ‫باســی لە « «نەوەی ونبــوو» کردبوو‪،‬‬ ‫لە مارسی ‪١٩٢٦‬دا گەڕایەوە نیویۆرک‪ .‬لە‬ ‫شێوازی نوویسنی ئەم رۆمانەدا قەرزداری‬ ‫ســیوینبەرن و بیدزلی یان بەشــێوەیەکی‬ ‫گشــتی‌تر بڵێیــن قــەرزداری نەریتــی‬ ‫کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەیەمە‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەشێک وەک بەڵگە‪ « :‬بادەیەکی دیکەیان‬ ‫خــواردەوە‪ .‬مۆســیقا لە تاریکیــدا لە ژێر‬ ‫هاودەنگیی کپ و زێڕینی ئەستێرەکان‪ ،‬بە‬ ‫نێو گەاڵ تازەکانــدا دڵەکوتەی بوو‪.‬چڕای‬ ‫هەیــوان کوواژبــۆوە و ماڵەکە لە بەرانبەر‬ ‫ئاســماندا دێوەزمەئاســا دەهاتە بەرچاو‪:‬‬ ‫گابەردێک کە شەپۆلی دارەکانی دەشکاند‬ ‫و وێرانــەی ئەم شــکانە تــا بێکۆتایی بە‬ ‫هەڵواســراوی دەمایەوە‪ :‬و ئەســتێرەکان‬ ‫تاکــە شــاخیلکەی زێڕیــن بــوون کــە لە‬ ‫نێــوان مێرغوزارەکانــدا بــە نەبیســتراوی‬ ‫دەیانحیالنــد و نووکــە ســمی تیــژ و‬ ‫سەهۆڵئاســایان بە ترووسکەترووســکەوە‬ ‫دەکوتا‪ .‬ئاســمان زۆر دوور و زۆر خەمین‪،‬‬ ‫لوشکهاوێژیی تاکە شــاخیلکە زێرینەکانی‬ ‫دیتبوو کە لە خۆرئاوابوونەوە تا کازیوەی‬ ‫بەیــان بە بێدەنگــی دەیانحیالنــد‪ .‬ئەوی‬ ‫دیتبــوو‪ -‬لەشــی لەبەریــەک کێشــاوەی‬ ‫لــە ســەر ســک ڕاکشــاو و ڕووت وەک‬ ‫گۆمیلکەیەکی باریک‪ »...‬نەریتی کۆتایی‬ ‫ســەدەی نۆزدەیەم‪ ،‬هیچکات لە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتــووەکان خــۆی دانڕشــت‪ ،‬مەگەر‬ ‫بگوترێــت لــە شــێعری ڤاالس ســتیۆنزدا‬ ‫کامڵ بــوو‪ .‬بــەاڵم ئەمریکا نووســەرێکی‬ ‫الوی وەک فۆکنەر دەسکەوتی بوو کە دیار‬ ‫بوو ئەم نووسەرە الوەی خاوەن بەهرەیە‪.‬‬ ‫موچەی بە نانەسک بەرەوڕووی پێشوازیی‬ ‫رەخنەگــران بــۆوە و باڵوکەرەوەکــەی‬ ‫گرێبەستێکی بۆ رۆمانی دوویەمی فۆکنەر‬ ‫نووسی‪ .‬فۆکنەر بۆ نووسینی گرێبەستەکە‬ ‫ڕۆیشتە پاسکۆال‪ ،‬می‌سی‌سی‌پی‪.‬‬ ‫بەســەرهاتی پێشــکەکان کە لەســاڵی‬ ‫‪١٩٢٧‬بــاو کرایــەوە‪ ،‬لــە نیوئورلئانــز‬ ‫روودەدات‪ .‬پێشــکەکان ئەوەنــدەی بۆمان‬ ‫بلوێت بڵێین بێوەرۆکێکی هەیە کە دەڵێت‬ ‫کــردەوە لە گوتــن گرینگتــرە و هەروەها‬ ‫ئــەوەی بــە کــردەوە هەنــگاو دەنێت لەو‬ ‫کەسەی قسە دەکات گرینگترە‪ .‬رۆمانێکە‬ ‫بــە ســاتیری تاڵــەوە‪ ،‬بــەاڵم زۆربــەی‬ ‫ســاتیرەکانی لە نەرمی و نیانی بێبەرین‪.‬‬ ‫یەکێک لە کەســایەتییەکانی واتە داوسۆن‬ ‫ڤیرچایلــد‪ ،‬لە بەر حیکایەتەکانی شــروود‬ ‫ئەندرســونەوە گیراوەتــەوە و یەکێــک لە‬ ‫بەشــە سەرنجڕاکێشــانی دیکــەی کتێبکە‬ ‫زنجیــرەی « حیکایەتــی شــاخدار»ە‬ ‫کــە فۆکنــەر دواتر گوتــی بــە یارمەتیی‬ ‫ئەندرســۆن ڕێکیخستووە‪ .‬پێشکەکان زۆر‬ ‫کەمتر لە مووچەی نانەسک پێشوازیی لێ‌‬ ‫کرا‪.‬‬ ‫ســارتووریس (‪ )١٩٢٩‬یارمەتیــی‬ ‫فۆکنەری دا شوێنی شیاوی نووسەر بوونی‬

‫بدۆزێتەوە‪ .‬دوای نووســینی ئــەم رۆمانە‬ ‫بوو کە ئەمەی دۆزیەوە»نووسین کارێکی‬ ‫زۆر ناســکە‪ ،‬ئەم توانایەت پێ‌دەبەخشێت‬ ‫مرۆڤــەکان لەســەر پاشــوویان ڕابگــری‬ ‫و ســێبەری درێــژ بخەیــە ســەر زەوی‪».‬‬ ‫ســاتۆریس ڕاپۆرتێکی ناڕەخنەگرانەیە لە‬ ‫ئەفســانەی ســاتۆریس(یان فۆکنەر) کە‬ ‫دێــت و دەگاتە ئەم جیلــەی فۆکنەرتێیدا‬ ‫دەژێت و نێوەندی ســەرنج لەوێدا بایاردی‬ ‫الوە کە کۆنەسەربازێکی سەردەمی جەنگە‪.‬‬ ‫ئــەو یەکێــک لــەو الوانەیە کــە گروتروود‬ ‫ســتاین « ناویان دەێت «جیلی ونبوو»‪،‬‬ ‫بــەاڵم میراتی باشــووریش بیــر و زەینی‬ ‫بە خۆیەوە ســەرقاڵ دەکات‪ .‬ســارتۆریس‬ ‫بــۆ بەشــێکی زۆری چیرۆکەکانی دواتری‬ ‫فۆکنــەر وەک ســەرچاوەیە و فۆکنــەر بە‬ ‫نووسینی ســارتۆریس رێگەیەکی گرتەبەر‬ ‫کــە بڕیاربوو ببیتــە بەردەوامترین بابەتی‬ ‫ســەرەکی بۆ ئــەو‪ ،‬یانی دیتن و هەســت‬ ‫کــردن بــە ئابڕوو و شــەرەف و بەزەیی و‬ ‫پەستی‪.‬‬ ‫فۆکنــەر وێڕای نووســینی ســاتۆریس‪،‬‬ ‫کاری لەســەر تووڕەیــی و دەمەقاڵێــش‬ ‫دەکــرد‪ .‬ئــەم دوو رۆمانــە بــە مــەودای‬ ‫چەندمانــگ لەدوای یەکتر بــاو بوونەوە‪.‬‬ ‫سارتۆریس کۆتایی قۆناخی فێرکارییەکەی‬ ‫پێشــاندەات و تووڕەیی و دەمەقاڵێ کاری‬ ‫نووسەرێکی گەورەیە‪.‬‬ ‫فۆکنــەر لە جوونی ‪ ١٩٢٩‬لەگەڵ ســتل‬ ‫ئولدهــەم ژیانــی هاوبەشــی پێکهێنــا و‬ ‫لەمەودوا خۆی ڕێکخســت و کەوتە ســەر‬ ‫کاری نووســین‪ .‬لە قۆناخێکی دە ساڵیدا‬ ‫بەشــی زۆری ئــەو کتێبانــەی نووســی‬ ‫و بــاوی کردنــەوە کــە وەک بەرهەمــە‬ ‫گەورەکانی ناسراون‪ .‬چەند جارێک سەری‬ ‫لە هۆلیڤوود دا و چەند فیلمنامەی نووسی‬ ‫و چەنــد جــار رۆیشــتە نیویــۆرک‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زیاتــر لە ئۆکســفۆرد مایــەوە‪« .‬هەرێم»‬ ‫ناوبانگی بۆ بەرهــەم هێنا‪ .‬بەاڵم هاندانی‬ ‫رەخنەگرانــی وردە وردە بەدەســت هات‪.‬‬ ‫لەوپەڕی سەرســوڕماندا فەرەنســاییەکان‬ ‫خێراتــر و بەرباڵوتــر لــە ئەمریکاییەکان‬ ‫هەســتیان بە هێزی فۆکنــەر کرد‪.‬ئەندرێ‬ ‫مالرۆ پێشــەکیەکی بۆ «هەرێم»نووســی‬ ‫و ژان پۆل ســاتر بابەتێکی رەخنەگرانەی‬

‫درێژی لەبــارەی بەرهەمەکانی فۆکنەرەوە‬ ‫نووســی‪ .‬لــە ‪١٩٤٦‬کــە مولکــم کاڤێلــی‬ ‫کتێبــە شــوێندانەرەکەی واتــە کومەڵــە‬ ‫بەرهەمــی رێکوپێکــی فۆکنــەری بــاو‬ ‫کردەوە‪،‬هەمــوو کتێبەکانی فۆکنەر بەالوە‬ ‫نرابــوون و کەمتریــن رەخنــەی جددی لە‬ ‫ســەر بەرهەمەکانــی نووســرابوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫لــە ‪١٩٤٦‬دا لێکۆڵینەوەیەکــی بایەخــدار‬ ‫دەســتی پێکرد و ئێستا کەمتر گۆڤارێکی‬ ‫رەخنەیــی یان لێکۆڵینــەوە دەبینرێت کە‬ ‫بابەت لە دوای بابەت لەبارەی فۆکنەرەوە‬ ‫باڵونەکاتەوە‪ .‬لە ‪١٩٥٠‬دا خەاڵتی ئەدەبیی‬ ‫نۆبڵــی پێ درا‪ .‬فۆکنــەر لەگەڵ کچەکەی‬ ‫رۆیشــتە ســوید و وتارێکی خوێندەوە کە‬ ‫ناوونیشــانی جهیانیــی بەدەســت هێنــا‪.‬‬ ‫دوای ئەوە خەاڵتی زۆری بەدەســت هێنا‪.‬‬ ‫بــۆ وێنــە خەاڵتی پۆلیتنزەر بۆ «شــار»‬ ‫و خەاڵتــی دوای مردنی بۆ «تااڵنچیان»‪.‬‬ ‫فۆکنەر ســەردانی واڵتانــی ئەوروپایی بە‬ ‫تایبەت فەرەنســای کرد‪ .‬لە ســاڵی ‪١٩٥٥‬‬ ‫چەنــد هەفتەیەکــی لە ژاپــۆن تێپەڕاند و‬ ‫جاربەجــار لــە کۆبوونــەوە گشــتیەکانی‬ ‫ویالیەتــە یەکگرتووەکانــدا دەردەکــەوت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٥٧‬نووسەرێک بوو دانیشتووی‬ ‫زانکــۆی ڤێرجینیا‪ .‬لە ‪٦‬ی ژوئەی ‪،١٩٦٢‬‬ ‫ســێ هەفتە دوای ئەوەی لە ســەر ئەسپ‬ ‫کەوتــە خــواروە‪ ،‬بــە هــۆی دڵوەســتان‬ ‫لــە ئۆکســفۆرد می‌سی‌ســی‌پی جهیانــی‬ ‫جێهێشت‪.‬‬ ‫کتێبەکانــی فۆکنــەر بەتایبــەت لــە‬ ‫چاپــی بــە نرخــی کەمــدا هــەروا بــاو‬ ‫دەبنەوە‪« .‬شــینگێڕی بــۆ راهیبەیەک»‪،‬‬ ‫لەبــەر هێندێک لــە فیلمــە تەلەڤزیونی و‬ ‫ســینەماییەکانەوە گیراوەیــە و لە برادۆی‬ ‫کرا بە شــانۆنامە و لە زۆربەی شارەکانی‬ ‫ئەورپا وەک شانۆ پێشان درا‪ .‬لە فەرەنسا‬ ‫ئەلبێر کامۆ لەبــەری گرتەوە‪ .‬پێچەوانەی‬ ‫ئەوەی کە خوێنەران دەنگی دژایەتی بەرز‬ ‫دەکەنــەوە‪ ،‬جاروبار رەخنەگران هەســت‬ ‫دەکەن ئەو بە قورســی دەنووســێت و لە‬ ‫درێژدادڕیــدا ســنوور ناناســێت و مانا لە‬ ‫نووســینەکانیدا خــۆ بەدەســتەوە نادات‬ ‫و تێگەیشــتن لــە نووســینەکانی دژوارە‪.‬‬ ‫فۆکنــەر وەک یەکێــک لــە نووســەرە‬ ‫گەورەکانــی ئەمریــکا دانــی پێنــراوە‪.‬‬

‫الیەنگرانی فۆکنەر‪ ،‬هێندیک جار بانگەشە‬ ‫دەکەن دژبەرانی هەســت بە بلیمەتبوونی‬ ‫ناکــەن و لــە بایەخــی کــەم دەکەنەوە و‬ ‫دژبەرانیشــی هێندیــک جار دەڵێن قســە‬ ‫قەڵەوەکانــی فۆکنــەر بەرچــاوی ئەوانی‬ ‫گرتووە‪ .‬راســتییەکانی ئەم دوو بۆچوونە‬ ‫شاراوەن‪.‬‬ ‫رابــەرت پن ڤــارن لە نووســینێکدا کە‬ ‫ســەرەتا لە ‪١٩٤٦‬دا باڵوکرایەوە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«ولیــەم فۆکنەر نۆزدە کتێبی نووســیوە‬ ‫کــە لــە بــواری پانتایــی شــوێن‌دانان و‬ ‫قورسایی فەلسەفی و رەسەنایەتیی شێواز‬ ‫و جۆراوجۆریــی پەروەردەی کەســایەتی‪،‬‬ ‫ساتیر و تەوژمی تراژیکەوە‪ ،‬لە سەردەم و‬ ‫واڵتی ئێمە بێهاوتان‪ .‬بەم ناساندنەوە دەبێ‬ ‫ئەمەشمان لەبەرچاو بێت کە بەرهەمەکانی‬ ‫فۆکنــەر کەموکوڕیــی زۆریشــیان تێدایە‪.‬‬ ‫هێندێــک جــار تەوژمــی تراژیــک دەبێتە‬ ‫شــێوازێک لــە دەربڕینــی هەستناســکیی‬ ‫رووت‪ .‬لێهاتوویی فەننی نووســین دەبێتە‬ ‫هــۆی پێچەڵپــووچ بــوون و قورســایی‬ ‫فەلســەفیانە دەگاتــە شــێواویی زەیــن و‬ ‫هۆش‪ .‬ئیــزن بدەن هەمــووی ئەمەمان ال‬ ‫ئاســایی بێت‪ ،‬چونە فۆکنەر نووسەرێکی‬ ‫ناڕێــک و پێکــە‪ .‬ئــەم ناڕێکوپێکییــە لە‬ ‫الیەنێکەوە نیشانەی سەرزیندوویی‪ ،‬مەیل‬ ‫بۆ بەرەو مەترســی چوون‪ ،‬تاقیرکەنەوەی‬ ‫شــوێن‌دانانی نوێ و دۆزینــەوە تازەکانی‬ ‫دەستمایە و شێوازە‪ ».‬ڤارن ناڕاستەوخۆ‬ ‫دەڵێــت‪ ،‬الیەنگرانی فۆکنــەر کاتێک ئەمە‬ ‫قبــوڵ ناکەن کە بەربەســتەکانی هێندێک‬ ‫جــار لەگەڵ گەورەترین دەســتکەوتەکانی‬ ‫وەک ماشــەرێکی تێکهــااڵو تێکەڵی یەکتر‬ ‫بوونــە‪ ،‬ئەم کارەیان لە خزمەت فۆکنەردا‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫کەســانێکی کــەم لــە رەخنەگرانــی‬ ‫فۆکنەریــش هەوڵیــان داوە ناوەرۆکــی‬ ‫نووســینەکانی لــە قاڵــب بــدەن‪ .‬بۆوێنە‬ ‫کاتێک ئــەو «زەنگیــن‌زادەکان»ی پێش‬ ‫جەنگــی ناوخــۆ و پاشــماوەکانی پــێ لە‬ ‫گروپەکانــی دیکــەی کۆمەڵگەی باشــوور‬ ‫لەســەرترە‪ ،‬یــان دژی جیلــوەی ژیانــی‬ ‫ئەم ســەردەمەیە و تەنیا ناشــرینیەکانی‬ ‫ژیانی پیشەســازی و ماشــێنی دەبینێت‪.‬‬ ‫هــەر کەســێک رۆمانەکانــی فۆکنــەر بــە‬ ‫تەرتیبی بەدوای یەکدانووســینی مێژوویی‬ ‫لێکبداتــەوە و گەاڵڵەکیان کورت بکاتەوە‬ ‫و ناوەرۆکیــان لێکبداتــەوە‪ ،‬تێــداگات‬ ‫راپۆرتێکی گشــتیی لەم جۆرە لە راستیدا‬ ‫بێ کەڵک دەبێت‪.‬‬ ‫رەخنەگرانی‪ ،‬نووسەرانێکی وەک رابەرت‬ ‫فراســت‪ ،‬ڤــاالس ســتیونز یان ئێرنســت‬ ‫هەمنگــوەی دەتوانن وتارێکــی دوور دریژ‬ ‫بنووســن و بە دوای ناوەرۆکی بەردەوامدا‬ ‫بچن‪ .‬الی هەرکام لەم نووسەرانە لە یەکەم‬ ‫کتێبیانەوە تا کتێبی کۆتاییان هاوشێوەیی‬ ‫بابەت و روانین بەرچاو دەکەوێت‪.‬بەاڵم لە‬ ‫بــارەی فۆکنــەرەوە ئەم بۆچوونە راســت‬ ‫نیــە‪ .‬پێچەوانەی هێنری جمیس و رابەرت‬ ‫پــن ڤارن کە لــە کتێبەکانیانــدا بە دوای‬ ‫بابەتێکی فەلســەفیی گرینگدا چوونە‪ ،‬لە‬ ‫بەرهەمەکانــی فۆکنەردا ئەم جۆرە بابەتە‬ ‫فەلســفییە بەرچــاو ناکەوێــت‪ .‬دەکــرێ‬ ‫بڵێین فۆکنەر لە بەشــێک لە واڵتدا دەژیا‬ ‫کــە خۆپارێزیــی ســەدەی نۆزدەهەمیانە‬ ‫زیاتــر لــە شــوێنەکانی دیکــەی ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکان زینــدوو مابۆوە و هێندێک‬ ‫جــار ئــەم خۆپارێزیانــە لــە گــەڵ ئــەم‬ ‫بۆچوونانــەی فۆکنەر لە بارەی ســەدەی‬ ‫بیســتەمەوە هەیبوون‪ ،‬نەدەسازان‪ .‬بەاڵم‬ ‫تەنانــەت ئــەم دژایەتــی و نەســازانەش‬ ‫ناوەرۆکــی زاڵ و ســەرکیی هــەرکام لــە‬ ‫رۆمانەکانی نییە‪ .‬رەنگە باشــترین ریگای‬ ‫گشتاندنی ناوەرۆکەکانی فۆکنەر ئەوە بێت‬ ‫کە بڵێین ئەو الیەنە باشە سەرەتاییەکانی‬ ‫ئایینی مەســیحی وەردەگرێت‪ ،‬بەمەرجێک‬

‫جاروبار ڕەخنەگران هەست دەکەن فۆکنەر بە قورسی دەنووسێت و لە‬ ‫درێژدادڕیدا سنوور ناناسێت و مانا لە نووسینەکانیدا خۆ بەدەستەوە نادات‬

‫خێــرا ئەمەی لێزیــاد بکەین کــە زۆربەی‬ ‫مەســیحیە عادەتیەکان هێندێک لە شێواز‬ ‫و رەفتارەکان کە گۆیا فۆکنەر لە هێندێک‬ ‫لــە رۆمانەکانیــدا بانگشــەی بۆکــردن و‬ ‫الیەنگرییــان لــێ دەکات‪ ،‬بــە کوفراوی و‬ ‫تەنانەت شــەڕخوازانە لــە قەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫شــێواز و دروستی و دادمەندانەی نووسین‬ ‫لە بارەی رێبازی ئەو‪ -‬کە لەم نووســینەدا‬ ‫هەوڵــی بۆ دەدەیــن‪ -‬ئەمەیە کە بەرهەمە‬ ‫گەورەکانی یەک بە یەک لەبەر چاو بگرین‪،‬‬ ‫بەســەرهاتی رۆمانەکانی کورت بکەینەوە‪،‬‬ ‫ناورۆکەکان دەســتە دەستە بکەین و وەک‬ ‫ئــەوەی فۆکنــەر ئافرێنەرێکــی گرینگــە‪،‬‬ ‫شێوازی گێرانەوەی شی بکەینەوە‪.‬‬ ‫فۆکنەر ســەردەمێک گوتی‪ ،‬هەموو هێز‬ ‫و توانــای خۆی لە نووســینی تووڕەیی و‬ ‫دەمەقاڵێدا خســتووەتەکار‪ .‬بەشێکی زۆر‬ ‫لە ستایشــکارانی لە سەر ئەم بڕوایەن کە‬ ‫ئەمە باشــترین رۆمانــی ئەوە و یەکێک لە‬ ‫گەورەترین رۆمانەکانی سەدەی بیستەمە‪.‬‬ ‫بێگومــان ئەمــە کارێکــە کــە ســەرێتیی‬ ‫پێیەوە دیارە و تەنانەت بلیمتانەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێندێک لە دژایەتییــە رەخنەگرانەکان لە‬ ‫بــارەی ئــەوەی فۆکنەر دەیهەویســت لەم‬ ‫کتێبەدا بیڵێت‪ ،‬لە جێگەی خۆیان دان‪.‬‬ ‫ئاشــکرایە کــە توورەیــی و دەمەقاڵێ‬ ‫رۆمانێکــی «نوێ»یــە‪ .‬رۆمانێکــە کە لە‬ ‫گــەڵ نەریتــی ئەمپرسیونیســتیی هینری‬ ‫جیمــس‪ ،‬جۆزێــف کۆنــراد‪ ،‬ســتیون‬ ‫کریــن‪ ،‬فــۆرد مەدۆکس فــۆرد و جەمیس‬ ‫مۆیســی نەریتخواز کــە دەیگوت‪ « :‬ژیان‬ ‫ناگێڕێتەوە‪ ،‬بەڵکوو لەســەر مێشکی ئێمە‬ ‫شــوێن دادەنێــت‪ ».‬ئــەم بۆچوونــە پێی‬ ‫وابــوو کــە رۆمانــووس ئیــزن دەدات یان‬ ‫دەیهــەوێ ئیــزن بــدات چیرۆکەکە خۆی‬ ‫بگێڕدرێتەوە و ئەو دەســتی تێوەرنەدات‪.‬‬ ‫( فۆکنــەر قســەکردن لەگــەڵ خۆیــدا‪،‬‬ ‫شــەپۆلی هــۆش و واژە تێکەاڵوکانــی بە‬ ‫تایبەت قەرزداری جۆیســە‪ ).‬لەم دۆخەدا‬ ‫فۆکنەر هێندێک جار دەست تێوەردەدات‪،‬‬ ‫بەاڵم بــە مانایەکی تایبــەت‪ :‬ئەو دەنگی‬ ‫رەوانبێژیــی خــۆی و هاودەنگی‪ ،‬بە قەرز‬ ‫دەداتە کەســایەتیاکان‪ .‬بۆ وێنە کۆئنتین‬ ‫کامپۆســن کــە بــە شــێوەی ئاســایی‬ ‫بیرۆکەکانی تێکەڵ و ئاشــوفتە و تەنانەت‬ ‫شــێتانە پێشــان دەدرێــت‪ ،‬لە نــاکاو بە‬ ‫زمانێکی تــەواو جیاواز چەند ســەفەرێک‬ ‫بە شــەمەندەفەر بیــر دەهێنێتە کە لەودا‬ ‫لــە پەنجەرە پیرەپیاوێکی رەش بە قاچی‬ ‫کــراوە لــە تەنیشــی ئێســترێکی بچووک‬ ‫دیترابوو‪ .‬ئەم بەشە بەم جۆرەیە‪:‬‬ ‫پاشان شەمەندەفەر دەستی بە جوواڵن‬ ‫لە هــەوای ســارددا کرد‪ ،‬لــە پەنجەرەوە‬ ‫بــەرەو دەرەوە نەویــم و ســەیری دواوەم‬ ‫کرد‪ .‬لە تەنیشت ئێسترەکە کەروێشکێکی‬ ‫کــزی مردەڵــە وێســتابوو‪ ،‬هەردووکیــان‬ ‫شــپرزە و بێ‌جووڵــە و بێ ســەبر بوون‪.‬‬ ‫شــەمەندەفەر لەســەر پێــچ‪ ،‬پێچایەوە و‬ ‫مەکینەکــەی کورت و قــورس پرفە پرفی‬ ‫دەکــرد و بــەم جۆرە ئــەوان بــە ئارامی‬ ‫لەبەرچــاو ون بــوون‪ .‬بــەو چۆنایەتیــی‬ ‫شپرزەیی و ســەبری بێسەرەتا و ئارامیی‬ ‫بێ‌جووڵــە‪ :‬ئەو تێکەاڵویــەی بێ‌توانایییە‬ ‫مندااڵنەیە و حازریی ئامادە و ئەرخەیینیی‬ ‫دژوازانە نوێن کە مرۆڤە خۆشەویستەکانی‬ ‫لــە دەرەوەی جەغــزی عەقــڵ دەپارێزێت‬ ‫و الیەنگریییــان لێــدەکات و بــەردەوام‬ ‫هەڵیاندەڵووشــێ و بە هۆی کەرەســتەی‬ ‫زۆر ئاشــکراتر لەوەی بتوانــی ناوی بنێی‬ ‫فریــودان‪ ،‬لــە ژێر بــاری بەرپرســاریەتی‬ ‫و ئەرکــداری خــۆی دەرداوێــت و کاتێک‬ ‫کاتــی دزی و خــۆ بەگێل زانیــن بکەوێتە‬ ‫داوەوە‪ ،‬بــە جۆرێک لە هاندانی بی ڕیا و‬ ‫پڕشــۆر بەرەوڕووی سەرکەوتوو دەبێتەوە‬ ‫کــە نەجیب زادەیــەک لەبەرانبەر حەریفی‬ ‫سەرکەوتوو لە خەباتێکی دادپەروەرانەدا‪،‬‬ ‫ڕەچاوی دەکات‪ .‬چاوپۆشینی تاسەبارانە و‬ ‫قورس و قایم لە بەرانبەر زێدەخوازییەکانی‬ ‫خەڵکی ســپی پێســتدا وەک چاوپۆشــی‬ ‫باوەگەورەکانە لــە بەرانبەر مندااڵنی بزۆز‬ ‫و ئازاردەری پیاوان لەبیرم کردووە و ئێوە‬ ‫بەمانەوەی زیاد بکەن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫نایادەوەریی‬ ‫ئەندرێ مالرۆ‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫لە مانگی یولی ساڵی ‪ ١٩٣٦‬دا کاتێک‬ ‫کــە ژەنەراڵ فرانکــۆ یاخیبوونی خۆی لە‬ ‫حکومەتی کۆماری ئیســپانیا ڕادەگەیەنێ‬ ‫و شەڕی ناوخۆ لەو واڵتەدا هەڵدەگیرسێ‪،‬‬ ‫مالرۆ خۆبەخشانە دەچێتە ڕیزی سوپای‬ ‫کۆماریخوازەکانــەوە و هێــزی ئاســمانی‬ ‫ئیســپانیا (کــە فڕۆکــە جەنگییەکانــی‬ ‫لەژێــر دەســتی فرانکۆدان) بــە فڕۆکەی‬ ‫مەدەنــی و چەنــد فڕۆکەیەکــی کۆن کە‬ ‫لــە فەڕەنســا و واڵتانــی تــر کــڕدراوە‪،‬‬ ‫رێــک دەخاتــەوە و فەرماندەیــی هێــزی‬ ‫ئاسمانیی نێودەوڵەتیی؛ کە خودی خۆی‬ ‫دامەزرێنەریەتــی‪ ،‬بە دەســتەوە دەگرێ‬ ‫و بــەر بــە فرانکۆ بــۆ پێشــڕەوی کردن‬ ‫بەرەو مەدرید دەگرێ‪ .‬وی شەســتوپێنج‬ ‫ئەرکی ئاســمانیی جێبەجــێ دەکا و دوو‬ ‫جــار برینــدار دەبێت‪ .‬لە ســاڵی ‪١٩٣٧‬‬ ‫دا بــە مەبەســتی کۆکردنــەوەی پیتــاک‬ ‫بــۆ کۆماریخــوازەکان بۆ چەنــد واڵتێک؛‬ ‫لەوانە ویالیەتــە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‬ ‫دەچێــت و لــە شــارەجۆراوجۆرەکاندا‬ ‫نوتــق دەدا‪ .‬هەمــان ســاڵ‪ ،‬یەکێــک لە‬ ‫شــاکارەکانی خۆی بە نــاوی ‹›ئومێد››‬ ‫کە لە گەرمەی شەڕی ناوخۆی ئیسپانیادا‬ ‫نووســیویەتی‪ ،‬باڵودەکاتەوە‪ .‬پاشــان بۆ‬ ‫ئیســپانیا دەگەڕێتــەوە و لەچوارچێوەی‬ ‫بەردەوامیــی چاالکییــە جەنگییەکانــدا‪،‬‬ ‫دەست دەکا بە دروستکردنی فیلمێک کە‬ ‫لە ڕۆمانی ‹›ئومێــد›› ەوە هەڵگۆزراوە‪.‬‬ ‫نمایشــی ئــەو فیلمە کــە وێنەگرتنەکەی‬ ‫بەهۆی بۆردومانــی فڕۆکەکانی ئیتاڵیا و‬ ‫پاشــان پیشــڕەویی هێزەکانی فرانکۆوە‪،‬‬ ‫بە تەواونەکراویی دەمێنێتەوە‪ ،‬دوو ســاڵ‬ ‫دواتــر بــە فەرمانــی دەوڵەتــی ئەوکاتی‬ ‫فەڕەنســا‪ ،‬کە ئەڵقەلەگوێی ئەڵمانەکانە‪،‬‬ ‫فیلمەکە قەدەغە دەکرێت‪ .‬ئەم فیلمە کە‬ ‫ئەڵمانەکان بە درێژایی سااڵنی جەنگ لە‬ ‫دووی دۆزینــەوە و ســەرەونگوم کردنــی‬ ‫بوون‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٤٥‬دا بۆ یەکەمین جار‬ ‫دەچێتە ســەر شاشە‪ .‬دوو ساڵ دواتر لە‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نمایش‬ ‫دەکــرێ و ئەگەرچی جێگەی پەســەندی‬ ‫هەمــوو خەڵک نابێت‪ ،‬بەاڵم جیمز ئاگی‪،‬‬ ‫ڕەخنەگری گەورەی سینەما‪ ،‬لە بارەیەوە‬ ‫دەنووســێت‪ ››:‬ئەگەر هۆمیرۆس زیندوو‬ ‫بوایــە ئەوا دانی بــەوەدا دەنا ئەم فیلمە‬ ‫تاقــە کاری هونەریی ســەردەمی ئێمەیە‬ ‫کــە دەکــرێ لەگــەڵ ئەلیادەکــەی ئەودا‬ ‫لەبەرامبەر یەکدیدا دابنرێن‪››.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٩٣٩‬دا دواییــن بنکەی‬ ‫بەرگریــی دژە فاشــییەت لــە ئیســپانیا‬ ‫تێکوپێــک دەشــکێت‪ .‬مالــرۆ کــە تــا‬ ‫دوایین ســات وەفــادار بــە ئامانجەکانی‬ ‫ئیســپانیا ماوەتــەوە‪ ،‬لەوە بــەدوا خۆی‬ ‫لــە پابەندێتیــی کۆمۆنیســتەکان ئــازاد‬ ‫دەکا و ئیــدی بێدەنگییکــردن لە ئاســت‬ ‫تاوانــە دڵتەزێنەکانــی دەورانی ســتالین‬ ‫و ڕێکەوتننامــەی ئەڵمانیا و ســۆڤێت لە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٣٩‬دا؛ بــە ڕەوا نازانێ و وردە‬ ‫وردە ناڕەزایەتی خــۆی بەرامبەر پێگەی‬ ‫یەکێتی سۆڤێت ئاشکرا دەکا‪.‬‬ ‫لــە ســەرەتای جەنگــی جیهانیــی‬ ‫دووەمــدا (ســیپتامبەری ‪)١٩٣٩‬‬ ‫مالــرۆ دەچێتــە نێــو ڕیزەکانی ســوپای‬ ‫فەڕەنســاوە‪ .‬ســاڵی ‪ ١٩٤٠‬لــە ناوچــی‬ ‫فالندەر (باکوری خۆرهەاڵتی فەڕەنســا)‬ ‫بەشداری ‹›داســتانی تانکەکان›› دەکا‪،‬‬ ‫تانکەکــەی ئــەو دەکەوێتە نێــو چاڵێکی‬ ‫قووڵەوە؛ چەند ســەعاتێک لەگەڵ مردندا‬ ‫شــەڕی دەســتەویەخە دەکا و جارێــک‬ ‫تــر چەمکــی ‹›گەڕانــەوە بــۆ زەوی››‬ ‫ئەزمــوون دەکاتــەوە (ئــەم ڕووداوە کە‬ ‫لە هەستیارترین ســاتەکانی ژیانی مالرۆ‬ ‫و جوانتریــن نووســینەکانی و دەشــێ‬ ‫جوانتریــن نووســینەکانی دونیاش بێت‪،‬‬ ‫لە فەسڵی دووەمی بەشی ‹›وەسوەسەی‬

‫خۆرئــاوا›› ی ئــەم کتێبــەدا هاتــووە)‪.‬‬ ‫پاشــان ئەڵمانەکان بە دیلی دەگرن و لە‬ ‫مانگی نۆڤەمبەردا لە ئۆردوگای دیلەکان‬ ‫هەڵدێــت‪ .‬ئــەو کاتە ماوەیــەک دەبێ لە‬ ‫کالرا جیابۆتەوە و هەنووکە لە چاوەڕوانی‬ ‫بڕیــاری جیابوونەوەکــەدا‪ ،‬لەگەڵ ژۆزێت‬ ‫کلۆتیس‪ ٦‬ی ژنی دووەمیدا بۆ باشــووری‬ ‫فەڕەنســا دەڕوا و بــۆ پەیوەنــدی گرتن‬ ‫بــە هێزی ئاســمانی (فەڕەنســای ئازاد)‬ ‫ــــەوە‪ ،‬نامە بۆ ژەنــەراڵ دیگۆڵ‪ ،‬کە لە‬ ‫لەندەن بووە‪ ،‬دەنووســێ‪ ،‬بەاڵم نامەکەی‬ ‫بــە هۆکارێــک کە لــەم کتێبەدا ئاشــکرا‬ ‫کراوە‪ ،‬وەاڵم نادرێتەوە‪ .‬مالرۆ ســەرقاڵی‬ ‫نووســینی کتێبەکانــی ‹›دەروونناســی‬ ‫هونەر›› و ‹›شــەڕ لەگەڵ فریشــتەدا››‬ ‫و هەروەهــا نامەیەک لەبارەی لۆرانســی‬ ‫عارەبســتانەوە دەبێت‪ .‬لە ســاڵی ‪١٩٤٣‬‬ ‫دا ئەڵمانەکان دەســت بەســەر کتێبخانە‬ ‫و نووســراوەکانیدا دەگرن و دەسنووسی‬ ‫‹› شــەڕ لەگەڵ فریشتەدا›› لەناودەبەن‪.‬‬ ‫لــە توێژینەوەیــەک لەبــارەی لۆرانســی‬ ‫عارەبســتانەوە کــە تەنها فەســڵێکی بە‬ ‫نــاوی ‹›ئایــا ئەمە بوو؟›› نووســیوە و‬ ‫لــە کتێبــی ‹› شــەڕ لەگەڵ فریشــتە››‬ ‫شــدا‪ ،‬کە پێشتر تەنها بەرگێکی بە ناوی‬ ‫‹›دارگوێزەکانــی ئاڵتیببــورگ›› (کــە‬ ‫تێکەڵەیەکە لە ڕۆمــان و یادەوەریی) لێ‬ ‫نووســیوە و لە سویســرا چــاپ کردووە‪،‬‬ ‫ڕزگاریان دەبێ و بەر ئەو شااڵوە ناکەون‪.‬‬ ‫مالــرۆ لــە ســاڵی ‪ ١٩٤٢‬دا بــە ناوی‬ ‫خــوازراوی ڤینســان بێــرژێ (نــاوی‬ ‫پاڵەوانەکــەی کتێبــی ‹›دارگوێزەکانــی‬ ‫ئاڵتینبــورگ››)‪ ،‬ئیــش لەگــەڵ بزاڤــی‬ ‫نهێنیــی بەرگــری فەڕەنســادا دەکا و لە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٤٣‬دا بــە فەرمیــی پەیوەندی‬ ‫بــەو بزاڤــەوە دەکا و لەگــەڵ دوو هەزار‬ ‫پارتیزانــدا‪ ،‬بریــگاردی ئالــزاس – لورن‬ ‫ڕۆدەنــێ و دەبێتــە ڕابــەری تەفگــەری‬ ‫بەرگریــی لــە سەرانســەری باشــووری‬ ‫خۆرئاوای فەڕەنســادا‪ .‬لە ســاڵی ‪١٩٤٤‬‬ ‫لەگــەڵ پارتیزانەکانیــدا هێــرش دەکەنە‬ ‫ســەر سوپای داس ڕایش کە لە بەرامبەر‬ ‫هێزی هاوپەیماناندا لە پاشەکشــێ دایە‪،‬‬ ‫مالــرۆ لەو هێرشــەدا برینــدار دەبێ و بە‬ ‫دیــل دەگیرێ‪ ،‬لە شــاری تولوز دەیدەنە‬ ‫دەســت گیســتاپو (پۆلیســی سیاســی‬ ‫ئەڵمانیــای نازی) و ئەشــکەنجە دەدرێ‪.‬‬ ‫(لــەم کتێبــەدا بە دوورو درێژیی باســی‬ ‫ئــەم ڕووداوە دەکا)‪ .‬دوای ئــەوەی‬ ‫ئەڵمانــەکان تۆلــۆز جێدێڵن‪ ،‬لــە زیندان‬ ‫ئــازاد دەکرێ و لەگەڵ بریگاردی ئاڵزاس‬ ‫– لورن دا و هاوڕێ لەگەڵ سوپای یەکی‬ ‫(فەڕەنســای ئــازاد) دا‪ ،‬بــەرەو شــەڕی‬ ‫ئاشــکرا و ڕووبەڕوو دەڕوا‪ ،‬شاری دانمار‬ ‫ئــازاد دەکەن و تا نزیکی کۆتایی جەنگی‬ ‫جیهانیی دووەم (بەهاری ســاڵی ‪)١٩٤٥‬‬ ‫لــە بــەرەی ئالزاس درێژە بە شــەڕ دژی‬ ‫ئەڵمانەکان دەدات‪.‬‬ ‫لــە بەرایی مانگی ئۆگۆســتی ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٤٥‬دا مالــرۆ بــۆ یەکەمیــن جــار بــە‬ ‫دیــداری ژەنــەراڵ دیگــۆڵ دەگا و ئیدی‬ ‫ئــەو دوانە یەکدییان دەچێتە دڵەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دیدارە لە زەمەنێکــدا ڕوودەدا کە مالرۆ‪،‬‬ ‫شۆڕشــگێڕی پێشــوو‪ ،‬دوای ئاگایــی لە‬ ‫توندڕەوییەکانی ســتالینیزم و نائومێدیی‬ ‫لــە ڕێکەوتننامــەی نێــوان ئەڵمانیــا و‬ ‫ســۆڤێت‪ ،‬باوەڕی بە بەهاگەلی نەتەوەیی‬ ‫و ســوننەتیی هێناوە‪ .‬لــەوە بەدوا ژیانی‬ ‫خــۆی بــە ‹›دیگۆڵییــەت›› ەوە ڕایــەڵ‬ ‫دەکا و تــا کۆتایــی ژیانــی بەرامبــەری‬ ‫وەفــادار دەمێنێتــەوە و هــەوڵ دەدا ئەو‬

‫شــتە جێبەجێ بکا کە لە زوبانی یەکێک‬ ‫لــە پاڵەوانەکانــی ڕۆمانــی ‹›ئومێــد››‬ ‫ــــەوە گوتوویەتــی‪ ››:‬دەبــێ کــردار بە‬ ‫پێوانــەی کــردار بپێورێــت‪ .‬ئەندێشــەی‬ ‫سیاسی بریتییە لە بەراوردکردنی شتێکی‬ ‫بەرجەستە لەگەڵ شــتێکی بەرجەستەی‬ ‫تــردا‪ .‬یــان دەبێــت لەگەڵ ئێمــەدا بیت‬ ‫یاخــود لەگــەڵ فرانکــۆدا‪ .‬هەڵبژاردنــی‬ ‫ئێــوە هەڵبژاردنی ئــەم ڕێکخراو یان ئەو‬ ‫ڕێکخراوەیــە؛ نــەک هەڵبــژاردن لەنێوان‬ ‫ئــەم ڕێکخــراوە و فاڵنــە خــەون یــان‬ ‫ئــارەزووەدا‪ ››.‬مالــرۆ بــڕوای وایــە کــە‬ ‫تەنهــا هێزگەلــی بەرجەســتە و واقیعــی‬ ‫لە فەڕەنســا هەن و لە بەرامبەریشــیاندا‬ ‫تەنهــا تواناگەلی کردەگــی دیگۆڵیەت و‬ ‫کۆمۆنیــزم هــەن (بــە ڕای ئــەو پارت و‬ ‫گروپەکانی تر ناچیزە و مندااڵنە وەپێش‬ ‫چــاو دێن)‪ .‬پاشــان مالرۆ دەســبەرداری‬ ‫کۆمۆنیزم دەبێ کە لەو ســااڵنەی دواییدا‬ ‫تەنهــا لــە یەک ڕوخســار زیاتــری نابێ؛‬ ‫ئەویش (ستالینیزم) دەبێ وئیدی الیەنی‬ ‫دیگــۆڵ دەگــرێ‪ .‬لــە ‪ ٢١‬ی ئۆکتۆبەری‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٤٥‬دا‪ ،‬دیگــۆڵ بــە دەنگدانی‬ ‫ئەنجومەنــی نوێــی نوێنەرانی فەڕەنســا‬ ‫بە ســەرۆک وەزیــران هەڵدەبژێــردرێ و‬ ‫مالــرۆ بە ڕاوێــژکاری هونەری و پاشــان‬ ‫بە وەزیری کولتوور دەستنیشــانی دەکا‪.‬‬ ‫بەاڵم وەزارەتەکەی بڕ ناکا‪ :‬دیگۆڵ لە ‪٢٥‬‬ ‫ی ژانویەی ســاڵی ‪ ١٩٤٦‬دا دەست لەکار‬ ‫دەکێشێتەوە‪.‬‬ ‫مالرۆ کە ژنی دووەمی لە ساڵی ‪١٩٤٤‬‬ ‫دا لە ڕووداوێکدا گیانی لە دەســت داوە‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٤٨‬دا لەگەڵ مادلین‪ ،‬بێوەی‬ ‫ڕۆاڵن‪ -‬ی برایدا‪ ،‬هاوسەرگیرییی دەکا‪.‬‬ ‫دیگــۆڵ لە ئەپریلی ســاڵی ‪ ١٩٤٧‬دا‬ ‫حزبێک بە ناوی ‹›گردبوونەوەی خەڵکی‬ ‫فەڕەنســا›› دادەمەزرێنێت‪ .‬مالرۆ دەبێتە‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنــی جێبەجێــکاری‬ ‫ئــەو حیزبــە و ئەگەرچی دیگۆل پێشــتر‬ ‫ئــاگاداری کردوەتــەوە کە‪››:‬بــە هەڵەدا‬ ‫نەچێت‪ ،‬فەرەنسا چیدی شۆڕشی ناوێت‪،‬‬ ‫ســەردەمی شــۆڕش بەســەر چــووە ‹›‬ ‫کەچــی مالرۆ هەوڵ دەدا ‹›گردبوونەوەی‬ ‫خەڵکی فەڕەنســا›› لە شێوەی حزبێکی‬ ‫شۆڕشگێڕدا ڕۆبنێ‪ .‬بەاڵم نائومێد دەبێت‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی باڵــی ڕاســت بە کــردەوە‬ ‫جڵــەوی حــزب بــە دەســتەوە دەگرێ و‬ ‫لە شــێوەی حزبێکی موحافیــزەکار و لە‬ ‫هەڵبژاردنەکانــی ســاڵی ‪ ١٩٥١‬دا‪ ،‬مالرۆ‬ ‫دەکاتە کاندیدی خۆی بۆ ئەنجومەن‪ .‬مالرۆ‬ ‫تەســلیم نابێ و لە حزب دەکشێتەوە‪ .‬لە‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٥٣‬دا خودی دیگۆل ئەندامانی‬ ‫حزب لە کۆتی وابەســتەبوون ئازاد دەکا‬ ‫و ‹›گردبوونەوەی خەڵکی فەڕەنسا›› بە‬ ‫شێوەیەکی پراکتیکیی هەڵدەوەشێتەوە‪.‬‬ ‫لــە مــاوەی کەنارەگیریــی دیگۆڵ لە‬ ‫حکومــەت‪ ،‬مالڕۆ زۆرترین کاتی خۆی بۆ‬ ‫بینینی دونیا و نووسین تەرخان دەکا‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٢‬دا ڕێگەی خۆرهەاڵت دەگرێتە‬ ‫بــەر و هەمدیــس بــۆ بینینی ئاســەوارە‬ ‫هونەرییەکانی گریکالند و میســر دەڕوا و‬ ‫لەوێوە بۆ جاری چــوارەم‪ ،‬بەرەو ئێران‪،‬‬ ‫بەرەو واڵتێک دەچێت‪ ،‬کە کولتوورەکەی‬ ‫لەگەڵ کولتووری هیند دا‪ ،‬بە گەورەترین‬ ‫کولتوورەکانــی جیهــان هەژمــار دەکا‪.‬‬ ‫هاوڕێکانی بیســت ســاڵ لەوەبەری خۆی‬ ‫دەدۆزێتــەوە و ئاســەوارە هونەرییەکانی‬ ‫ئێــران‪ ،‬بــە تایبەتــی خانووبــەرە‬ ‫مێژووییەکانــی ئەســفەهان بــە وردی‬ ‫دەپشکنێ و یاداشت دەنووسێ‪ . ٧‬دوای‬ ‫سەفەرێکی کورت بۆ ئەمریکا‪ ،‬بۆ فەڕەنسا‬

‫دەگەڕێتەوە‪ .‬بۆ هەمیشە نووسینی ڕۆمان‬ ‫دەنێتە الوە و نووســینەکانی ســەبارەت‬ ‫بــە فەلســەفەی هونــەر کۆدەکاتــەوە‪:‬‬ ‫‹›دەروونناســی هونــەر (لــە ‪– ١٩٤٨‬‬ ‫‪›‹ ،››)١٩٥٠‬دەنگەکانــی بێدەنگیی (لە‬ ‫‪›‹ ،››)١٩٥١‬مــۆزەی خەیاڵیــی هونەری‬ ‫پەیکەرســازیی لە جیهانــدا (لە ‪–١٩٥٣‬‬ ‫‪›‹ ،››)١٩٥٥‬دۆنایدۆنــی خــوداکان (لە‬ ‫‪ )١٩٥٧‬باڵودەکاتــەوە‪ .‬مالــرۆ لە ڕێگەی‬ ‫ئاســەوارە هونەرییەکانــی جیهانــەوە‪،‬‬ ‫دەکەوێتــە بیرکردنەوە لە مرۆڤ و مێژوو‬ ‫و بەهاکانــی ژیــان‪ .‬خۆرئاوا بــە بەراورد‬ ‫بە کیشــوەرەکانی تر بە خــاوەن بەهای‬ ‫تایبــەت دەزانێ‪ ،‬کە لە ئایندەشــدا وەک‬ ‫ڕابــردوو دەبــێ بەرگرییــان لێبــکا‪ .‬ئەو‬ ‫بەهایانــە بریتییــن لــە‪ :‬ڕۆشــنگەریی‪،‬‬ ‫برایەتــی‪ ،‬پێداویســتیی بەردەوامیــی‬ ‫مێژوویی‪ .‬مالرۆ گوشراوی بیروباوەڕەکانی‬ ‫خۆی دەربارەی ئاســەوارە هونەرییەکانی‬ ‫جیهــان و فەلســەفەی هونــەر‪ ،‬لــە زۆر‬ ‫الپەڕەی ئەم کتێبەدا خستوونەتە ڕوو‪.‬‬ ‫ژەنەراڵ دیگۆڵ لە مانگی یونی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٥٨‬دا هەمدیــس وەک ســەرۆک وەزیر‬ ‫و لــە دیســامبەری هەمــان ســاڵدا وەک‬ ‫سەرکۆماری فەڕانســە جڵەوی دەسەاڵت‬ ‫بە دەســتەوە دەگرێتەوە و مالرۆش وەک‬ ‫وەزیــری کاروبــاری کولتووریــی دەچێتە‬ ‫حکومەتەکەیــەوە‪ .‬ئەمجارە نەک هەر بە‬ ‫تەنهــا باڵی چەپ‪ ،‬بەڵکو باڵی ڕاســتیش‬ ‫مالــرۆ دەدەنە بــەر ڕەخنــەی توند‪ .‬لەو‬ ‫کاتــەدا بەرخۆدانی ســەربەخۆییخوازانی‬ ‫جەزاییر گەییشــتووەتە ترۆپک و دیگۆل‬ ‫بڕیــار دەدا ســەربەخۆیی بداتە جەزاییر‪.‬‬ ‫بەاڵم باڵی ڕاســت و ســوپای فەڕەنســا‬ ‫کــە بەو بڕیارە ناڕازیین‪ ،‬دەســت دەدەنە‬ ‫ئەشکەنجەدانی تێکۆشــەرانی جەزاییریی‬ ‫و کوشــتنی نەیارانی خۆیان‪ .‬مالرۆ چەند‬ ‫مانگێــک لەوەوبــەر‪ ،‬لە ئەپریلی ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٥٨‬دا‪ ،‬هــاوڕێ لەگەڵ چەند کەس لە‬ ‫گەورەترین نووسەرانی فەڕەنسادا (روژێ‬ ‫مارتــن دوگار‪ ،‬فرانســوا موریــاک و ژان‬ ‫پۆل ســارتەر) نامەیەکی کراوە بۆ (ڕینە‬ ‫کوتی) ســەرکۆماری ئەوکاتی فەڕەنســا؛‬ ‫باڵودەکەنــەوە و بــە تونــدی ناڕەزایەتی‬ ‫بەرامبــەر هەبوونــی ئەشــکەنجەدان لــە‬ ‫جەزاییــر دەردەبڕن‪ .‬باڵی ڕاســت بڕیاری‬ ‫کوشتنی مالرۆ و دیگۆل دەدات‪ .‬لە ‪ ٧‬ی‬ ‫فۆریــەی ‪ ١٩٦٢‬دا بۆمبێک لە ماڵەکەیدا‬ ‫دادەنێــن‪ ،‬بــەاڵم مالــرۆ لــە تەقینەوەکە‬ ‫ســەالمەت دەبــێ‪( .‬دیگــۆل‪ -‬یــش تــا‬ ‫ڕادەیــەک هــەر لەوکاتەدا لــە هەوڵێکی‬ ‫کوشــتن ڕزگاری بــووە)‪ .‬دواجار مەرامی‬ ‫سوپای نهێنیی و یاخیبوونی ژەنەراڵەکان‬ ‫تێکدەشــکێ و جەزاییر بە ســەربەخۆیی‬ ‫دەگات‪ .‬مالــرۆ لــە وەزارەتــی کاروباری‬ ‫کولتووریــی چەند هەنگاوێــک دەهاوێت‪:‬‬ ‫دامەزراندنــی ‹›خانەکانــی کولتــوور››‪،‬‬ ‫نۆژەنکردنــەوەی شــانۆ حکومییــەکان‪،‬‬ ‫گۆڕینی فۆرمی مۆزەخانەکان‪ ،‬پێکهێنانی‬ ‫هۆڵگەلی پێشــانگەی ئاسەواری هونەری‬ ‫و کولتووریــی لــە فەڕەنســا و دەرەوەی‬ ‫فەڕەنســا‪ ،‬بە تایبەتی دەستپێداهێنانەوە‬ ‫و نۆژەنکردنــەوەی ســاختومانی‬ ‫خانووبــەرەی مێژوویــی‪ .‬بــەاڵم ئەرکــی‬ ‫ئــەو تەنها بــە کاروبــاری کولتوورییەوە‬ ‫ســنووربەند نابێت‪ ،‬بەڵکــو دیگۆڵ چەند‬ ‫ئەرکێکی سیاسیی گرینگیشی لە واڵتانی‬ ‫دەرەوە پــێ دەســپێرێت‪ ،‬لەوانــە دیدار‬ ‫لەگــەڵ ســیدار ســنگور‪ ،‬ئیمە ســیزەر‪،‬‬ ‫جەواهــر اللنەهرۆ‪ ،‬چو ئینالی‪ ،‬ماوتســی‬ ‫تونــگ و ئەوانی تر (باســی ئەو دیدارانە‬

‫لەم کتێبەدا هەن)‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ،١٩٦٥‬دوای هەســتانەوە‬ ‫لە نەخۆشــیی‪ ،‬بە مۆڵەتی پزیشــکەکان‬ ‫بــە کەشــتی دەســت دەکات بە ســەفەر‬ ‫و لەمیانــەی ئــەو ســەفەرە زەریاییــەدا‬ ‫بــۆ خۆرهەاڵتــی دوور‪ ،‬کەڵکەڵــەی‬ ‫نووســینەوەی یادەوەرییەکانی دەکەوێتە‬ ‫بــن ســەر (دیــدار لەگەڵ چــو ئینالی و‬ ‫ماوتســی تونگ لــە کۆتایــی هەمان ئەو‬ ‫ســەفەرەدا دەڕەخســێت‪ ).‬ئیــدی مارلۆ‬ ‫دەســت بــە نووســینی ‹›نایادەوەریی››‬ ‫دەکا و لــە گەڕانەوەیــدا بــۆ فەڕەنســا؛‬ ‫درێــژە بە نووســینەوەی دەدا و کتیبەکە‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٦٧‬دا باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫مالــرۆ کە تــا ئەو کاتە تــا ڕادەیەک‬ ‫هەمیشــە لە پێشەوەی بزاڤە کۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاســییەکانەوە بووە‪ ،‬دەشێ بەهۆی‬ ‫جەختکردنــەوەی دیگۆڵ لەســەر ئەوەی‬ ‫کــە ‹›فەڕەنســا چیــدی پێویســتی بــە‬ ‫شــۆڕش نییــە›› و هەروەهــا ڕەنگبــێ‬ ‫بەهــۆی دوورکەوتنــەوەی لــە گەنجــان‬ ‫(بەهــۆی مردنی دوو کــوڕی گەنجییەوە‬ ‫کە لە دێڕەکانی دوایی ئەم پێشــەکییەدا‬ ‫باســی دەکەیــن)‪ ،‬ناتوانــێ هەســت بــە‬ ‫قەیرانی ناوەکی کۆمەڵگەی فەڕەنســایی‬ ‫و ڕاپەڕینــە چاوەڕوانکراوەکــەی گەنجان‬ ‫بــکات‪ .‬لــە ڕاپەڕینەکــەی مانگــی مەی‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٦٨‬دا کە لەمیانەیدا قوتابیان‬ ‫و پاشــان کرێکارانی پاریس ڕادەپەڕن و‬ ‫بە دواشیدا‪ ،‬ســاڵی دواتر‪ ،‬دیگۆل ناچار‬ ‫بە دەســت لەکار کێشانەوە دەبێ‪ ،‬مالرۆ‬ ‫لە بــەرەی دژ‪ ،‬لە پاڵ دیگۆڵ دا دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەو ڕاپەڕینە بە ‹›خەونی شــاعیرانە››‬ ‫یــان ‹›خەیاڵــی خــاو›› کە ناونیشــانی‬ ‫یەکێک لە بەشــەکانی ڕۆمانی ‹›ئومێد››‬ ‫ە‪ ،‬تاوانبــار دەکا و دەڵێ‪ ››:‬ناتوانرێ بە‬ ‫خەیاڵپاڵویی حکومەت بکرێت‪ .‬دەسەاڵت‬ ‫بــە خەیاڵپاڵویی بە دەســتەوە ناگیرێت‪،‬‬ ‫بەڵکــو بــە هێزگەلــی شــێوەگرتوو بــە‬ ‫دەســتەوە دەگیرێت‪ .‬سیاســەت بە حەز‬ ‫و ئــارەزوو ناکرێــت‪ ،‬بەڵکــو بــە کــردار‬ ‫دەکرێــت‪ ››.‬هاوکاتیش ئــەو ڕاپەڕینە بە‬ ‫نیشانەی قەیرانی شارستانێتی خۆرئاوا و‬ ‫کۆتایی قۆناخێکی بێ پێشینە لە مێژووی‬ ‫جیهاندا دەزانێت‪ :‬قۆناخێکی شارستانیی‬ ‫کــە لــە ‪ ١٤٥٠‬تــا ‪ ١٩٥٠‬دەخایەنێت‪ .‬لە‬ ‫هەژموونــی وردە وردەی ئەوروپا بەســەر‬ ‫جیهانەوە تا ڕزگاربوونی چین و هیندستان‬ ‫لــە کۆتوبەندی ئیســتیعمار‪ .‬بەاڵم مالڕۆ‬ ‫لــە هەمــان ســاتی پێشــبینی کــردن و‬

‫مالرۆ هەمیشە پیاوی کردار بووە نەک خەیاڵ‪ ،‬دوای تێپەڕینی تافی‬ ‫خەیاڵپاڵوێتیی هەرزەکاریی و «گەمەگەل»ی هونەریی شێلگیر و ئازایانە‪،‬‬ ‫پێ دەنێتە گۆڕەپانی ڕووداوە گەورەکانەوە‬

‫ڕاگەیاندنی مەرگی ئەم شارســتانێتییەدا‬ ‫‪ ،‬نایــەوێ شــاهیدی نەمانیشــی بێــت و‬ ‫هەوڵ دەدا بە پشتبەستن بە هێزی گەل؛‬ ‫بەهاگەلی نوێی بۆ بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫لــە ئاپریلی ســاڵی ‪ ١٩٦٩‬دا ژەنەراڵ‬ ‫دیگــۆڵ و بــە دوای ئەویشــدا مارلــۆ‬ ‫دەکشــێنەوە و مالرۆ تــا کۆتایی تەمەنی‬ ‫(‪ )١٩٧٦‬درێــژە بــە نووســینەوەی‬ ‫یادەوەرییەکانــی دەدا‪›‹ .‬خســتنی‬ ‫داربــەڕووەکان›› (لــە ســاڵی ‪،)١٩٧١‬‬ ‫‹›نوتقەکانی پرسە›› (لە ساڵی ‪،)١٩٧١‬‬ ‫‹›ئەلیعــازر›› (لــە ســاڵی ‪،)١٩٧٦‬‬ ‫‹›گوریــس و مشــکەکان›› (لــە ســاڵی‬ ‫‪ )١٩٧٦‬و هەروەهــا چەند توێژینەوەیەک‬ ‫لەبــارەی هونەر و ئەدەبیات دەنووســێ‪.‬‬ ‫شــایانی گوتنــە کــە مالــڕۆ لــە تەمەنی‬ ‫حەفتا ساڵییدا داوا دەکا لەگەڵ گروپێک‬ ‫لە تێکۆشەرانی بەنگالدیشدا دژی سوپای‬ ‫پاکستان بجەنگێت‪.‬‬ ‫ئەمــە بــوو کورتەیــەک لەبــارەی‬ ‫ڕووداوەکانــی ژیــان و کارەکانــی مالــڕۆ‬ ‫بــە پێی بەیەکدواهاتنــی زەمەنیی‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەم کتێبەی بەردەســتاندا نە هەموو ئەو‬ ‫ڕووداوانــە بــاس کــراون و نــە ڕەچاوی‬ ‫یــەک بەدوای یەکدا هاتنە زەمەنییەکەش‬ ‫کراوە‪( .‬لەم بارەیەوە قســەی تریشــمان‬ ‫دەبێت)‪.‬‬ ‫مالرۆ هەمیشە پیاوی کردار بووە نەک‬ ‫خەیــاڵ‪ ،‬وەک بینیمــان‪ ،‬دوای تێپەڕینی‬ ‫تافــی خەیاڵپاڵوێتیــی هەرزەکاریــی و‬ ‫‹›گەمەگــەل››ی هونەریــی شــێلگیر و‬ ‫ئازایانــە‪ ،‬پێ دەنێتــە گۆڕەپانی ڕووداوە‬ ‫گەورەکانــەوە‪ .‬بــە بڕوای ئــەو لە هەژدە‬ ‫ســاڵییەوە تا بیست ســاڵیی‪ ،‬ژیان وەک‬ ‫بازاڕێکە کە دەتوانرێ بەهای لێ بکڕدرێ‪،‬‬ ‫نــەک بە پــارە‪ ،‬بەڵکو بە کــردار‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زوربــەی خەڵک هیچ لەو بازاڕە ناکڕن››‪.‬‬ ‫خــودی ئەو لــەو بازاڕەدا‪ ،‬بــە چاوانێکی‬ ‫کــراوەوە‪ ،‬بەهاگەلــی زۆر دەکڕێ‪ ،‬خۆی‬ ‫فڕێ دەداتە ناو ئاگرەکانی مێژووەوە‪ ،‬تا‬ ‫مۆخی ئێســکی دەســووتێ و وەک بڵێی‬ ‫هەموو جارێک واقی وڕدەمێنێ لەوەی کە‬ ‫هێشــتا بــە زیندوویی ماوە و تــا دوایین‬ ‫سات بەردەوام تاقە پرسیارە بنەڕەتییەکە‬ ‫دەکا‪ :‬ئایــا ژیــان چ مانەیەکــی هەیــە و‬ ‫ئەگەر هەیەتی چییە؟ بە تێڕوانینی ئەو‪،‬‬ ‫قوتابخانــە فەلســەفی و سیاســییەکان‪،‬‬ ‫دامــودەزگای داخــراو و کەمتەرخەمــن‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی هەموو دەیانــەوێ وەاڵمێک‬ ‫بۆ ئەو پرســیارە بدۆزنەوە‪ ،‬بەاڵم ناوێرن‬ ‫خــودی پرســیارەکە بکەن‪ .‬بــەو هۆکارە‬ ‫کاری هونەری و ئەدەبیی لە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫سیاســیی بــە باشــتر دەزانــێ‪ .‬وەک‬ ‫ئــەوەی ‹› مەزنیــی ژمارەیــەک مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەکی نهێنیئامێز ببنە شایەتحاڵ‬ ‫بەســەر مەزنیی هەمــوو مرۆڤەکانەوە‪››.‬‬ ‫کەواتــە با هەوڵ بدەیــن گەورە بین‪ .‬ئەو‬ ‫دەیگوت‪ ››:‬شــتێکی ناشــرینە کە مرۆڤ‬ ‫لەمیانەی شــتە خەراپەکانییەوە حوکمی‬ ‫بەسەردا بدرێ‪».‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫پێشینەی مێژوویی «مارا‪ -‬ساد»‬ ‫پیتەر وایس‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬پێشڕەو حسێن‬ ‫مارکی دو ساد ‪ ،‬تەنانەت پێش ئەوەی‬ ‫لە قەاڵی «وێنسان» و باستیلی پاریس‪،‬‬ ‫زیندانی بکرێت‪ ،‬لە شــوێنی نیشــتەجێی‬ ‫خــۆی لە «الکۆســتێ» دەقی شــانۆیی‬ ‫دەنووسی‪ .‬لە تەمەنی سی و سێ تا چل‬ ‫ساڵی زیندانی‪ ،‬جگە لە هەندێک پەخشان‪،‬‬ ‫حەڤدە دەقی شانۆیی نووسی‪ .‬لە سااڵنی‬ ‫دواتــری ژیانیشــیدا دوانــزە تراژیدیــا‪،‬‬ ‫کۆمیدیا‪ ،‬ئۆپێرا و نمایشی تاک پەردەیی‬ ‫هۆنییــەوە‪ .‬لە ناو ئەم بەرهەمانەشــیدا‪،‬‬ ‫تەنیا «چارەڕەشــییەکانی هەرزەکاریی»‬ ‫لە ماوەی سااڵنی ئازادی ئەم نووسەرەدا‬ ‫‪ ١٧٩٠‬تــا ‪ -١٨٠١‬خرایە ســەر شــانۆ و‬‫یەکســەر ریسوا کرا و دواجاریش کۆتایی‬ ‫بە نمایش کردنی هێنرا‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٨٠١‬ەوە تا ئــەو کاتەی‬ ‫لــە ســاڵی ‪ ١٨١٤‬دا لــە نەخۆشــخانەی‬ ‫دەروونی شــارنتۆن کۆچی دوایی دەکات‪،‬‬ ‫بە زیندانی دەمێنێتەوە‪ .‬لە نەخۆشــخانە‬ ‫ماوەیەک دەرفەتی ئەوەی بۆ دەڕەخسێت‬ ‫بە نەخۆشــەکان نمایــش بەرهەم بهێنێت‬ ‫و خۆیشــی رۆڵی تیادا بگێڕێت‪ .‬شارنتۆن‬ ‫(بــە پێــی وەســفی ج‪ .‬ل‪ .‬کاســپەر لە‬ ‫بەرهەمەکەیدا بە نــاوی «تایبەتمەندییە‬ ‫پزیشکییەکانی فەرەنسا»‪ ،‬چاپی ‪،١٨٢٢‬‬ ‫الیپزیــک) وەک دامەزراوەیەک چاودێریی‬ ‫خەڵکانــی دێوانــە یــان ئەو کەســانەی‬ ‫دەکــرد‪ ،‬کە کۆمەڵــگا رەفتارەکانیانی بە‬ ‫پەســەند نەدەزانــی‪ .‬لەم شــوێنەدا‪ ،‬ئەو‬ ‫تاوانبارانەیــش دەستبەســەر بــوون‪ ،‬کە‬ ‫دادگایی کردنیان لە دادگا گشــتیەکاندا‪،‬‬ ‫پێچەوانــەی خواســتی جەمــاوەر بــوو‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانەیشــی وا بە تاوانی سیاسی‬ ‫قورس یان پیالنگێڕیی سزادرابوون‪.‬‬ ‫لــە کۆڕوکۆبوونــەوە تایبەتییەکانــی‬ ‫پاریســدا‪ ،‬بینینی نمایشــەکانی ســاد لە‬ ‫«حەشــارگەی دەرکراوە ئەخالقییەکانی‬ ‫کۆمەڵــگای مەدەنــی» چێژێکــی نایابی‬ ‫هەبووە‪ .‬هەڵبەتە ئەگەری ئەوە هەیە ئەم‬ ‫نمایشــە ئاماتۆرییانە‪ ،‬زیاتر پشــتیان بە‬ ‫دیالۆگ و ستایلە زاڵەکەی ساد بەستبێت‪:‬‬ ‫سەرتاپای بەرهەمە شانۆییەکانی هاوتای‬ ‫بوێریی و شــیعریەتی دیالۆگەکانی نیین‪.‬‬ ‫کەچی لە کتێبی «گفتوگۆی قەشە و ئەو‬ ‫کەسەی لە سەرەمەرگدایە» و بە تایبەتی‬ ‫لە فەلسەفە لە ژووری نووستندا‪ ،‬چەندین‬ ‫دیالۆگــی فەیلەســوفانە و شــرۆڤەکارانە‬ ‫دەبینیــن‪ ،‬کــە لەســەر زەمینەیەکــی‬ ‫زیادەڕەوانــەی جەســتەیی روو دەدات و‬ ‫ئەمەیش تێگەیشتنی روونی ئەو بەرامبەر‬ ‫بە نمایش دەردەبڕێت‪ .‬شــێوەی دیداریی‬ ‫یان وێنەیی بیروڕاکانی‪ ،‬لە زۆربەی رۆمانە‬ ‫وەسفگەراکاندا‪ ،‬کە ئیتر زۆر واقیعگەرا و‬ ‫ریالیستین‪ ،‬بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬ ‫بەرکەوتنــی ســاد و مارا‪ ،‬کــە بابەتی‬ ‫ئەم تێکســتەیە‪ ،‬ســەرلەبەر خەیاڵییە و‬ ‫تەنیا پشــتی بەو حەقیقەتە بەستووە کە‬ ‫ساد لە مەراسیمی بەخاکسپاردنی مارادا‪،‬‬ ‫وتەیەکــی پێشــکەش کــردووە‪ .‬تەنانەت‬ ‫لــەم وتارەشــیدا‪ ،‬دیــدگای واقیعــی ئەم‬ ‫نوسەرە بەرامبەر بە مارا جێگەی گەلێک‬ ‫پرســیارە‪ ،‬لەبەر ئەوەی تەنیا لە پێناوی‬ ‫پاراســتنی گیانــی خۆیــدا ئــەو وتارەی‬ ‫پیشــکەش کــرد؛ ئاخر لەو ســەردەمەدا‬ ‫پێگــەی لــە مەترســیدا بــووە و ناوی لە‬ ‫لیستی موسافیرەکانی گیۆتیندا‪.‬‬ ‫ئەوەی هانیدام ساد و مارا رووبەڕووی‬ ‫یەکتــر بکەمــەوە‪ ،‬بەرهەڵســتی نێــوان‬ ‫تاکگەرایــی زیادەڕەوانــە و شۆڕشــی‬ ‫کۆمەاڵیەتــی و سیاســییە‪ .‬تەنانــەت‬ ‫ســادیش شۆڕشــی بــە پێویســتییەک‬ ‫دەزانی‪ :‬چ جای بەرهەمەکانی شۆڕشێکی‬ ‫یەکگرتــووە لــە دژی چینــی گەندەڵــی‬ ‫دەســەاڵتدار‪ .‬بــەاڵم ئەو خۆی لە شــێوە‬ ‫توندویــژە باوەکان بــەدوور گرت و وەک‬ ‫هەوادارەکانــی مۆدێڕنیتــەی رێگــەی‬ ‫ســێهەم‪ ،‬لە هەڵبژاردنــی یەکێک لەو دوو‬

‫رێگا چارە باوە‪ ،‬دوو دڵ بوو‪ .‬کە ســاڵی‬ ‫‪ ١٧٩٠‬لــە زیندان ئــازاد دەکرێت‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ئەنــدام و خزمەتــکاری «شــورا» و لــە‬ ‫بەشی پەیوەندییەکاندا‪ ،‬پۆستێکی فەرمی‬ ‫وەردەگرێــت کــە سەرپەرشــتی کردنــی‬ ‫نەخۆشــخانەکانە‪ .‬تەنانــەت بۆ ماوەیەک‬ ‫وەک دادوەریــش کاری کــردووە‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ســااڵنی درێژخایەنی زیندان کاریگەرییان‬ ‫لەسەر جێهێشــتبوو‪ :‬ئەوەبوو بە نامۆیی‬ ‫ژیا و بەســتنی پەیوەندی و دۆســتایەتی‬ ‫لەگەڵ خەڵکیدا بە ئاستەم بینییەوە‪.‬‬ ‫بانگەشــەی ئــەم نووســەرە‪ ،‬لەســەر‬ ‫بنەمــای خۆڕاگــری بەرامبــەر بــە‬ ‫زۆردارییەکانی حکومەتی پێشوو‪ ،‬ناتوانین‬ ‫وەک شــایەتییەک لەســەر فیــداکاری و‬ ‫پاڵەوانییەکانــی‪ ،‬بــە جــددی وەربگرین‪،‬‬ ‫چونکــە خــۆی بــە تاوانی ناهاوســەنگی‬ ‫سێکســی‪ ،‬زیندانــی کرابوو‪ ،‬نــەک لەبەر‬ ‫هۆکاری سیاســی‪ .‬ئام زیادەڕەوییانە‪ ،‬لە‬ ‫نووســینەکانیدا‪ ،‬جارێکیتر بوونەوە هۆی‬ ‫کەوتنی لە ناو حکومەتە تازەکەیشدا‪.‬‬ ‫بە شورشــگێڕ بینینی خۆی‪ ،‬دەتوانین‬ ‫لەو نامەیەدا ببینینەوە کە ســاڵی ‪١٧٨٣‬‬ ‫لە زیندانەوە بۆ هاوسەرەکەی نووسی‪:‬‬ ‫«باســی ئــەوە دەکەیــت کــە مــن‬ ‫بیروڕایەکی ناپەسەندم هەیە‪ .‬ئەم قسەیە‬ ‫مانای چییە؟ ئەوەی وادەزانێت دەتوانێت‬ ‫بیروڕاکانــی بەســەر کەســێکی تــردا‬ ‫بســەپێنێت‪ ،‬پاک دێوانەیــە‪ .‬بیروڕاکانی‬ ‫مــن دەرهاوێژتــەی ئەندیشــەکانی منن‪،‬‬ ‫بەشــێکن لە ژیانم‪ .‬لــە توانای مندا نییە‬ ‫بیانگۆڕم‪ ،‬تەنانەت گەر هێزی ئەوەیشــم‬ ‫هەبــا‪ ،‬بۆچی دەبوو بیگۆڕم‪ .‬ئەم شــێوە‬ ‫بیروڕایــەی تۆ تۆمەتباری دەکەیت‪ ،‬تاکە‬ ‫مایەی ئاســودەیی منە؛ ئەمە ســەرجەم‬ ‫زامەکانــی زیندانــم ســاڕێژ دەکات؛ چی‬ ‫تــام و لــەزەت و چێــژی ئــەم جیهانەیە‬ ‫فەراهەمی دەکات و الی من بەها و نرخی‬ ‫لــە خودی ژیان زیاتــرە‪ .‬ئەوە بیروڕاکانم‬ ‫نییــن دەبنە هــۆی چارەڕەشــیم‪ ،‬بەڵکو‬ ‫شێوەی بیروڕای خەڵکییە‪».‬‬ ‫زۆر ئاســتەمە ســاد بــە خزمەتــکاری‬ ‫بەرژەوەندییــە گشــتیەکان ببینیــن‪ .‬ئەو‬ ‫هەســتی دەکــرد پێویســتە دیدگایەکــی‬ ‫ریاکارانــە هەڵبژێرێــت‪ .‬لــە الیەکــەوە‪،‬‬

‫بەرکەوتنی ساد و مارا‪ ،‬کە بابەتی ئەم تێکستەیە‪،‬‬ ‫سەرلەبەر خەیاڵییە و تەنیا پشتی بەو حەقیقەتە‬ ‫بەستووە کە ساد لە مەراسیمی بەخاکسپاردنی مارادا‪،‬‬ ‫وتەیەکی پێشکەش کردووە‪ .‬تەنانەت لەم وتارەشیدا‪،‬‬ ‫دیدگای واقیعی ئەم نوسەرە بەرامبەر بە مارا جێگەی‬ ‫گەلێک پرسیارە‪ ،‬لەبەر ئەوەی تەنیا لە پێناوی پاراستنی‬ ‫گیانی خۆیدا ئەو وتارەی پیشکەش کرد‬ ‫سەبارەت بە ریفۆڕمی بنەڕەتی و ریشەیی‬ ‫هــاوڕای مــارا یــە و لە الیەکیتریشــەوە‪،‬‬ ‫هەســت بــە ئیســتیبداد و دەوڵەتی تاک‬ ‫حیزبــی دەکات‪ .‬دیدگاکانــی دەربــارەی‬ ‫دابەشــکردنی یەکســان و دادپەروەرانەی‬ ‫ســامانە دونیاییــەکان نەگەیشــتە ئــەو‬ ‫ئاســتەی دەست لە ســەروەت و سامانی‬ ‫تایبەتــی خۆی هەڵبگرێــت و ئەو کاتەی‬ ‫دەست بە ســەر الکۆستێدا گیرا – پاش‬ ‫سوتاندن و بەتااڵن بردنی – هەروەها بە‬ ‫ئاسانی کۆڵی نەدا‪.‬‬ ‫تێکستەکانی دوا هەوڵ و پەلەقاژێکانی‬

‫ئەم نووسەرەن بۆ بەستنەوەی پەیوەندی‬ ‫لەگــەڵ مرۆڤایەتــی‪ ،‬بەاڵم بــە تێپەڕینی‬ ‫تەمــەن‪ ،‬تا دەهات زیاتر بەنــاو تەنیایی‬ ‫و گۆشــەگیرییدا رۆدەچوو‪ .‬پزیشــکێکی‬ ‫شــارنتۆن دەنووســێت‪« :‬زۆر جــار لــە‬ ‫رارەوەکانی نزیک ژورەکەی خۆی دەمبینی‬ ‫بەتەنیــا پیاســەی دەکرد‪ .‬لەســەرخۆ و‬ ‫ســەنگین بــە جلوبەرگێکی ســاکارەوە‪،‬‬ ‫هەنگاوی دەنــا‪ .‬هەرگیز نەمبینی لەتەک‬ ‫یەکێــک قســە بکات‪ .‬هەمــوو جارێک کە‬ ‫بە تەنیشــتیدا تێدەپەڕیم ساڵوم لێدەکرد‬ ‫و لە حاڵیم دەپرســی‪ ،‬کەچی ئەو هێندە‬

‫ســارد و فەرمی ســاوی دەدامــەوە‪ ،‬کە‬ ‫مەحاڵ بوو بیر لەوە بکەمەوە قســەیتری‬ ‫لەگەڵ بکەم‪».‬‬ ‫رووبەڕووکردنــەوەی مــارا و ســاد لــە‬ ‫دوا ســاتەکانی ژیانیانــدا‪ ،‬لــە داهێنانی‬ ‫خۆمــە‪ ،‬بەجۆرێک کە وێنەی مارا لەتەک‬ ‫ئــەم زەمەنــەدا حەقیقــی و راســتەقینە‬ ‫دەنوێنێت‪.‬‬ ‫نەخۆشــییە پێســتیی دەروونییەکەی‬ ‫مــارا‪ ،‬لــە دوا ســاڵەکانی ژیانیــدا‬ ‫(میراتی ســەردەمانی خۆحەشــاردان لە‬ ‫سەردابەکانی شۆڕشــدا) ناچاری کردبوو‬

‫ماوەیەکــی زۆر لەنــاو قوومەیەکــی پــڕ‬ ‫ئاوی ســاردا‪ ،‬خوران و ئاڵۆشــی لەشــی‬ ‫دامرکێنێتــەوە‪ .‬لــە ســیانزەی تەمووزی‬ ‫‪ ١٧٩٣‬دا‪ ،‬شــارلۆت کۆردێ دوای ئەوەی‬ ‫ســێ جار لــە دەرگای دا‪ ،‬خــۆی کرد بە‬ ‫ماڵەکــەی مارادا و لەناو قوومەکەیدا دایە‬ ‫بەر زەبری خەنجەر‪.‬‬ ‫دیالۆگەکانی مــارا بە درێژایی نمایش‪،‬‬ ‫لە روانگەی مانا و زۆرجار تەنانەت وشــە‬ ‫بە وشــەی‪ ،‬هەمــان ئەو وشــانەن کە لە‬ ‫نووســینەکانی بــە یــادگار ماونەتــەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی دەربــارەی قۆناغــە جیاوازەکانی‬

‫ژیانــی لــەم دەقەدا نووســراوە‪ ،‬بەڵگە و‬ ‫دیکۆمێنتی لەســەرە‪ .‬لە تەمەنی شــانزە‬ ‫ســاڵییەوە ماڵــی باوکــی جێدەهێڵێــت‪،‬‬ ‫دەســت بــە خوێنــدن دەکات لــە بواری‬ ‫پزیشــکیدا‪ ،‬ماوەیەک لە بەڕیتانیا دەژی‬ ‫و ناوبانگێکی گەورە لە بواری پزیشــکیدا‬ ‫بەدەست دەهێنێت‪ ،‬هەرچەندە سەرباری‬ ‫شــانازییەکانی ئــەو بــوارە‪ ،‬بــۆ خــۆی‬ ‫زانایەک بوو کە بەهەڵە لێی تێگەیشــتن‪.‬‬ ‫دواتر دەچێتە ریزی خزمەتکارانی شۆڕش‬ ‫و بە داری رەخنەکانــی دەکەوێتە گیانی‬ ‫کۆمەڵــگا و لەبــەر کەلەرەقــی و بیــروڕا‬ ‫تووندوتیژەکانــی دەبێتــە قەزاوەگێــڕی‬ ‫زۆربەی ئاژاوەکان‪.‬‬ ‫لە ســەرەتاکانی ســەدەی بیســتەمدا‪،‬‬ ‫نووســەرانی وەک رۆزبــرۆی‪ ،‬باکــس و‬ ‫گووت شــاڵک‪ ،‬لە دیدگای تاک ئاڕاستەی‬ ‫مارا تێگەیشــتن و ســەرنجی هەمووانیان‬ ‫بــۆ بنەمــا سیاســی و زانســتییەکانی‬ ‫راکێشــایەوە‪ .‬مێژونووســە بۆرژواکانــی‬ ‫ســەدەی نۆزدەهەم‪ ،‬هیچ کەسایەتییەکی‬ ‫شۆڕشــگێڕی فەڕەنســایان ئەوەنــدەی‬ ‫مــارا بــە خوێنڕێــژ و بێــزەون وەســف‬ ‫نەکردووە‪ .‬هەڵبەتە ئەمەیش زۆر جێگەی‬ ‫سەرســوڕمان نییە‪ ،‬چونکە دواجار ئەوە‬ ‫بیروڕاکانی ماران مارکســیزم دەخەنەوە‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە ئــەو کاتەی هێــرش دەکاتە‬ ‫سەر ئیســتیبداد و دەنووسێت‪« :‬دەبێت‬ ‫وشــەی ئیســتیبداد لــە فەرهەنگنامــەی‬ ‫ئێمەدا بسڕێتەوە‪ .‬وەڕس و بێزارم لەوەی‬ ‫پەیوەندی بە ستەمکار و کۆیلەوە هەیە»‬ ‫بیروڕاکانی زیاتر لە ســتەم و ئیســتیبداد‬ ‫نزیک دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لــە روانگــەی مۆدێڕنێتــەوە‪ ،‬دەبێــت‬ ‫ئەوەمــان لەیــاد بێت مــارا یەکێک بووە‬ ‫لەوانــەی دەســتی لــە کێشــانی وێنــەی‬ ‫سۆشــیالیزمدا هەبــووە و تا ئێســتایش‬ ‫زۆر کــەس لەو بیروبــاوەڕە توندویژانەی‬ ‫تێنەگەیشــتوون کــە ســەبارەت بــە‬ ‫چاکســازیی و ریفۆڕمی ریشەیی خاوەنی‬ ‫بووە یان هێشــتا کاتیــان نەهاتووە‪ .‬لەم‬ ‫شــانۆنامەیەدا‪ ،‬ژاک رۆی کۆنــە قەشــەم‬ ‫لە ئاســتی مــارادا دانــاوە‪ ،‬دەڵێن گوایە‬ ‫لــە هاندانــی جەمــاوەر و ئاشــتیخوازیی‬ ‫گەرموگوڕانــەدا‪ ،‬تەنانــەت لــە مارایــش‬ ‫بەتینوتاوتــر بــووە‪ .‬ئــەو حەقیقەتــەم‬ ‫لەبەرچــاو نەگرتــووە کــە لــە ئەنجامی‬ ‫شــێتی دەرئەنجامــی ئەشــکەنجە‪ ،‬کــە‬ ‫لەرێــی خۆی بــەدەری کردبــوو‪ ،‬مارا لە‬ ‫دواهەمین رۆژەکانی ژیانیدا پشــتی لە رۆ‬ ‫کردووە‪ ،‬رۆ‪ ،‬یەکێکە لە سەرنجڕاکێشترین‬ ‫کەســایەتیەکانی شۆڕشی فەرەنسا و لەم‬ ‫شانۆنامەیەدا رۆڵی منی بااڵ و پاڵەوانێکی‬ ‫کەماڵگــەرا دەنوێنێت کە دەبێتە پێوەری‬ ‫بیروباوەڕەکانی مارا‪.‬‬ ‫هەروەهــا بــۆ وێناکردنــی دۆپــرێ ی‬ ‫یاریدەری پارتی راســتڕەوی ژیرۆندیست‪،‬‬ ‫بیرێکــی ئازادانــەم بەکارهێنــاوە‪ .‬لــەم‬ ‫شانۆنامەیەدا‪ ،‬رۆڵی نیشتیمانپەروەرێکی‬ ‫پارێــزکار‪ ،‬وەکو هەزاران هــەزار خەڵکی‬ ‫هاوچەشــنی‪ ،‬پــێ راســپێردراوە‪ .‬ئــەو‬ ‫ناچارە رۆڵی مەعشــوقی شارلۆت کۆردێ‬ ‫یــش بگێڕێت‪ ،‬ئەو رۆڵــەی لە حەقیقەتدا‬ ‫موڵکــی م‪ .‬تۆرنلــی بــوو‪ ،‬ئەو کەســەی‬ ‫کێنی بە نیازی پەیوەندی کردن بە ریزی‬ ‫خانەدانــەکان لە کوبلنس جێهێشــت‪ .‬بە‬ ‫سڕێنەوەی ئەو کەسایەتییە بە ئاڕاستەی‬ ‫رۆحیەتی شۆڕش جوواڵمەوە؛ لە بارگرژی‬ ‫ســەردەمانی شۆڕشــدا‪ ،‬کەس لە تۆمەت‬ ‫لێــدان و ناوزڕاندنــدا وردبیــن نەبوو‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە دۆپرێی داماو‪ ،‬کە شۆڕشگێڕەکان‬ ‫لــە کێن‪ ،‬شــارلۆت کۆردێیان پێشــکەش‬ ‫کردبــوو‪ ،‬ناچار بوو ســەری خۆی لەبری‬ ‫چاوپێکەوتنێکی کورتیان ببەخشێت‪.‬‬ ‫لــە حەقیقەتــدا شــارلۆت کــۆردێ‪،‬‬ ‫کەســی لــە رازەکەیــدا بەشــدار نەکرد‪.‬‬ ‫ئەو کە هونەری گۆشــەگیریی و دەســت‬ ‫لەخۆبەردانی ژیانی لە دونیا بێزراوەکانی‬ ‫دەناســی‪ ،‬خــۆی بەتەنیا رێگــەی خۆی‬ ‫بــڕی و وەک ژاندارک و جودێتی ئینجیل‪،‬‬ ‫وێنای پاکیزەیەکی جێهێشت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٤‬دووشه‌ممه‌ ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪8‬‬

‫مه‌رگى كاربه‌ده‌ستێك‬ ‫ئەنتۆن چێخۆف‬ ‫و‪ .‬لە ڕووسییەوە‪ :‬هێمن تاهیر‬ ‫ئێواره‌یه‌كــى خــۆش‌و دڵگیــر كارگێــرى‬ ‫كه‌شــخه‌و شۆخوشــه‌نگ‪ ،‬ئیڤــان دیمیتریــچ‬ ‫چڕڤیكــۆڤ‪ ،‬له‌ســه‌ر كورســییه‌ك لــ ‌ه ریــزى‬ ‫دووه‌مــدا دانیشــت‌و به‌دووربیــن ته‌ماشــاى‬ ‫ئۆپێــراى كۆمیــدى «زه‌نگــى كۆرنیڤیلــى»‬ ‫ده‌كــرد‪ .‬ده‌یڕوانــى‌و وه‌هاى هه‌ســتده‌كرد ك ‌ه‬ ‫لــ ‌ه ترۆپكى ئاســووده‌گیدایه‌‪ .‬بــه‌اڵم له‌پڕ‪...‬‬ ‫لــ ‌ه كورته‌چیرۆكــدا گه‌لێ جار ئێم ‌ه تووشــى‬ ‫ئه‌م وشــه‌ى «له‌پڕ»ـــ ‌ه دێین‪ .‬راســتى هه‌ق‬ ‫بــ ‌ه نووســه‌رانه‌‪ ،‬ده‌ى ئاخر ژیان سه‌رشــار‌ه‬ ‫به‌و پێشــهاتانه‌ى له‌پڕ ده‌قه‌ومێن‌و دێن ‌ه ئارا!‬ ‫له‌پــڕ نێوچاوانــى چرچ كــرد و چه‌ند لوچێك‬ ‫له‌ســه‌ر ڕووخســارى ده‌ركه‌وتن‪ ،‬پێڵووه‌كانى‬ ‫داكه‌وتــ ‌ن و چاویان داپۆشــى‪ ،‬له‌هه‌ناســه‌دان‬ ‫كــه‌وت‪ ...‬دووربینه‌كه‌ى له‌ســه‌ر چــاوى الدا‪،‬‬ ‫نه‌ختــێ چه‌مییه‌وه‌‪ ..‬پــژم!!!* وه‌ك ده‌بینن‬ ‫دۆســتان‪ ،‬جه‌نابیــان پژمین‪ .‬مــرۆڤ‪ ،‬ئه‌وجا‬ ‫هه‌ركه‌ســێك بێت‪ ،‬ل ‌ه هیچ شــوێنێك به‌رى ب ‌ه‬ ‫پژمــ ‌ه پێناگیرێت‪ .‬پژمیــن دووچارى هه‌مووان‬ ‫دێت‪ ،‬پیاوان ده‌پژمن‪ ،‬به‌رپرســانى پۆلیســى‬ ‫شــار ده‌پژمــن‪ ،‬ته‌نانــه‌ت هه‌نــدێ كات روو‬ ‫ده‌دات راوێــژكار‌ه نهێنییه‌كانیــش ده‌پژمــن‪.‬‬ ‫هه‌موو ده‌پژمین‪ .‬چڕڤیكۆڤ كه‌مێك شــڵه‌ژا‪،‬‬ ‫به‌ده‌سته‌ســڕ ڕووخســارى ســڕیه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫كه‌ســێكى نه‌جیــب ئاوڕێكــى ل ‌ه ته‌نیشــت‌و‬ ‫ده‌وروبــه‌رى خۆى دایه‌وه‌‪ ،‬نه‌بادا ب ‌ه پژمه‌كه‌ى‬ ‫كه‌ســێكى ل ‌ه نزیكییــه‌و‌ه نیگــه‌ران كردبێت؟‬ ‫ئه‌وكات حه‌تم ده‌بوو هه‌ســتى شــه‌رمه‌نده‌یى‬ ‫دایگرێت‪ .‬بینى‪ ،‬پیره‌مێردێك ك ‌ه ل ‌ه پێشده‌مى‬ ‫‌و له‌بان كورسییه‌كانى ریزى یه‌كه‌م دانیشتبوو‪،‬‬ ‫سه‌رقاڵ ‌ه ب ‌ه سڕینه‌وه‌ى سه‌رى ساف‌و كه‌چه‌ ‌ڵ‬ ‫و شــان‌وملیه‌وه‌و له‌به‌ر خۆیه‌و‌ه بۆڵه‌ى دێت‪.‬‬ ‫چڕڤیكۆڤ واى بینى كــ ‌ه پیره‌مێرد ژه‌نه‌راڵى‬ ‫مه‌ده‌نــى بریزژاڵه‌ڤ بێــت‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و كابرایه‌ى‬ ‫وه‌ك باســیان ده‌كــرد ل ‌ه وه‌زاره‌تــى رێگاوبان‬ ‫كاروبارى به‌ڕێوه‌ده‌برد‪.‬‬ ‫«—چڕڤیكــۆڤ الى خۆیــه‌و‌ه بیــرى‬ ‫ده‌كــرده‌وه‌! پــرژه‌ى پژمه‌كه‌مــى به‌ركــه‌وت‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم كابرا خۆ به‌رپرســى من نییــه‌‪ ،‬نامۆی ‌ه‬ ‫پێــم‪ ،‬وه‌لێ هه‌رچۆنێك بێــت مایه‌ى نه‌نگییه‌‪.‬‬ ‫پێویسته‌ بڕۆم‌و داواى لێبوردن بكه‌م»‬ ‫چڕڤیكــۆڤ ئه‌ها‪-‬یه‌كــى بــۆ كرد‪ ،‬الشــه‌ى‬ ‫خۆى بۆ پێشــه‌و‌ه درێژكردو چپاندى به‌گوێى‬ ‫ژه‌نه‌ڕاڵدا‪:‬‬ ‫جه‌نا‪.....‬پــرژه‌ى‬ ‫ببه‌خشــن‬ ‫ ‬‫پژمه‌كه‌تــان به‌ركه‌وت‪...‬كارێكــى ئه‌نقه‌ســت‬ ‫نه‌بوو‪....‬‬ ‫چ نییه‌‪ ،‬گوێ مه‌ده‌رێ‬ ‫ ‬‫تــكا ئه‌كه‌م بمبــورن‪ .‬بزانن ك ‌ه من‬ ‫ ‬‫حه‌زم ب ‌ه كارى وه‌ها نه‌بوو!‬ ‫ئاخ‪ ،‬تــكا ئه‌كه‌م دابنیشــن‪ ،‬بهێڵن‬ ‫ ‬‫گوێبگرین!‬ ‫چڕڤیكــۆڤ نه‌ختێــك ته‌ریقبوویــه‌وه‌‪،‬‬ ‫خه‌نده‌یه‌كى گێالن ‌ه كه‌وت ‌ه ســه‌ر روخســارى‌و‬ ‫دیســانه‌و‌ه كه‌وتــه‌و‌ه ته‌ماشــاى شــانۆكه‌‪.‬‬ ‫ته‌ماشــاى ده‌كــرد‪ ،‬وه‌لــێ چیتر هه‌ســتى ب ‌ه‬ ‫ئاســووده‌گى نه‌ده‌كــرد‪ .‬نائارامــى كه‌وتــ ‌ه‬ ‫وێزه‌یى‌و حه‌وســه‌ڵه‌ى نه‌هێشــت‪ .‬له‌پشــووى‬ ‫نێوان نیوه‌ى یه‌كه‌م‌و دووه‌مى شانۆكه‌دا خۆى‬

‫گه‌یانده‌و‌ه بریزژاڵه‌ڤ‪ ،‬نه‌ختێ به‌ده‌ورو به‌ریدا‬ ‫هاتوو چوو‪ ،‬له‌كاتێكدا ده‌یویست شه‌رمگرتنى‬ ‫بشارێته‌وه‌ له‌به‌ر خۆیه‌وه‌ ده‌یگووت‪:‬‬ ‫پــرژه‌ى پژمه‌كه‌متــان به‌ركــه‌وت‬ ‫ ‬‫جه‌نا‪ ...‬بمبه‌خشــن‪ ...‬خۆ مــن‪ ....‬نه‌ئه‌وه‌ى‬ ‫بمه‌وێ‪....‬‬ ‫ئــاه‪ ،‬به‌ســیكه‌ن‪ ...‬مــن خــۆ بیرم‬ ‫ ‬‫چووبوویــه‌وه‌‪ ،‬كه‌چــى ئێــوه‌ هــه‌ر كاى كۆن‬ ‫به‌بــا ده‌كه‌ن! – ژه‌نه‌ڕاڵ ئه‌مه‌ى گووت‌و لێوى‬ ‫خواره‌وه‌ى نه‌ختێك جواڵند‪.‬‬ ‫«ده‌ڵــێ له‌بیــرم كردبــوو‪ ،‬كه‌چــى چاوانى‬ ‫كینه‌یــان لێده‌بارێ—چڕڤیكــۆڤ الى‬ ‫خۆیــه‌و‌ه بیــرى ده‌كرده‌وه‌و بــ ‌ه دڕدۆنگییه‌و‌ه‬ ‫چــاوى بڕیبوویــ ‌ه ژه‌نه‌راڵ‪—.‬حه‌وســه‌ڵه‌ى‬ ‫قسه‌كردنیشــى نییــه‌‪ .‬به‌اڵم من چــارم نییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌شــێ بــۆى رونبكه‌مه‌و‌ه ك ‌ه مــن حه‌زم به‌و‬ ‫كار‌ه نه‌بوو‪ ...‬ئه‌و‌ه یاســاى سروشــته‌‪ ،‬ئاخر‬ ‫نه‌كا وه‌ها بیربكاته‌و‌ه من ویستم تفى لێبكه‌م‪.‬‬ ‫ده‌ى ئێســتاش وه‌ها بیرنه‌كاته‌وه‌‪ ،‬پاشتر هه‌ر‬ ‫دێت ‌ه سه‌ر ئه‌م بڕوایه‌!‪»..‬‬ ‫كاتێــك گه‌شــته‌و‌ه مــاڵ‪ ،‬چڕڤیكــۆڤ ئه‌م‬ ‫رووداو‌ه شــه‌رمهێنه‌ى بۆ خێزانه‌كه‌ى باسكرد‪.‬‬ ‫ژنه‌كه‌ى‪ ،‬به‌و چه‌شــنه‌ى ئــه‌و ده‌یبینى‪ ،‬گه‌لێ‬ ‫ســاده‌گۆیان ‌ه ل ‌ه قه‌وماوه‌كه‌ى روانى; ســه‌ره‌تا‬ ‫ته‌نهــا حه‌په‌ســا‪ ،‬به‌اڵم پاشــان‪ ،‬كاتێك بۆى‬ ‫روونبوویه‌و‌ه ك ‌ه جه‌نابــى ژه‌نه‌ڕاڵ بریزژاڵه‌ڤ‬ ‫«نامۆیه‌«‪ ،‬هێمنبوویه‌وه‌و ترسه‌كه‌ى نه‌ما‪.‬‬ ‫هه‌رچــى چۆنێــك بێت بــڕۆو داواى‬ ‫ ‬‫لێبوردنــى لێبكه‌—ژنه‌كه‌ى ئه‌مه‌ى گووت—‬ ‫نه‌كا وه‌ها بیربكاته‌و‌ه تۆ له‌ناو خه‌ڵكدا تواناى‬ ‫جڵه‌وكردنى خۆتت نییه‌‪.‬‬ ‫ده‌ى منیــش خــۆ هه‌ر ئــه‌م كاره‌م‬ ‫ ‬‫ئه‌نجامــدا! داواى لێبوردنــم كــرد‪ ،‬كه‌چى ئه‌و‬ ‫كابرایه‌كــى ســه‌یره‌‪ ...‬چ وشــه‌یه‌كى باشــى‬ ‫له‌زار ده‌رنه‌هات‪ .‬با ئه‌و‌ه بوه‌ســتێ ك ‌ه بوارى‬ ‫ئاخاوتنى هه‌ر نه‌بوو‪.‬‬ ‫بــۆ رۆژى دواتــر چڕڤیكــۆڤ به‌رگێكــى‬ ‫یه‌كچینى نوێى كاربه‌ده‌ستانه‌ى پۆشى‪ ،‬پرچى‬ ‫كورتكرده‌وه‌و هات بۆ الى بریزژاڵه‌ڤ تا حاڵى‬ ‫خۆى روونبكاته‌وه‌‪...‬وه‌ختێك رۆشــت ‌ه دیوانى‬ ‫ژه‌نه‌ڕاڵ‪ ،‬دى گه‌لــێ داواكار هاتوون ‌ه دیده‌نى‪،‬‬ ‫له‌نابه‌یــن جه‌نابى ژه‌نه‌راڵ‌و ئــه‌و داواكارانه‌ى‬ ‫هاتبوون ‌ه دیارى‪ ،‬له‌حاڵێكدا ژه‌نه‌راڵ پرۆسه‌ى‬ ‫وه‌رگرتنــى داواكارییه‌كانــى ده‌ســتپێكردبوو‪،‬‬ ‫پاش ئه‌وه‌ى چه‌ند كه‌ســێكى به‌ڕێكرد‪ ،‬سه‌رى‬ ‫هه‌ڵبڕى چاوى ب ‌ه چڕڤیكۆڤ كه‌وت‪.‬‬ ‫دوێنــێ لــ ‌ه «ئــه‌ركادى» ئه‌گــه‌ر‬ ‫ ‬‫به‌بیرتــان بێــت جه‌نا‪—...‬كارگێــڕى ناوبراو‬ ‫ده‌ستى كرد به‌ گێڕانه‌وه‌‪،‬‬ ‫مــن پژمیــم‪ ...‬بێمه‌به‌ســت پرژه‌ى‬ ‫ ‬‫پژمه‌كه‌م به‌ر ئێوه‌ كه‌وت‪ ...‬ببوو‪...‬‬ ‫خــوا ده‌یزانــێ شــایه‌نى گوێپێدان‬ ‫ ‬‫نییه‌!—ژه‌نه‌راڵ روویكرد‌ه داواكارى پاشــترو‬ ‫پرسى‪ :‬بڵێ بزانم ئێوه‌ پێویستتان به‌ چییه‌؟‬ ‫«ناخوازێــت قســه‌بكات!—چڕڤیكۆڤ الى‬ ‫خۆیــه‌و‌ه بیرى ده‌كــرده‌وه‌و ره‌نگى ب ‌ه رووه‌و‌ه‬ ‫نه‌مابــوو‪ .‬كابــرا قه‌ڵــس ده‌بێــت‪ ...‬كه‌واتــ ‌ه‬ ‫ناشــێت ئه‌م بارودۆخ ‌ه به‌مجــۆر‌ه لێگه‌ڕێم‪....‬‬ ‫من ده‌بێت بابه‌ته‌كه‌ى بۆ شیبكه‌مه‌وه‌‪»...‬‬ ‫وه‌ختێكــى ژه‌نه‌ڕاڵ گفتوگــۆى له‌ته‌ك كۆتا‬ ‫داواكار دوای پێهێنــا‪ ،‬راســت به‌ئاراســته‌ى‬ ‫به‌شه‌كانى ناوه‌وه‌ى بیناك ‌ه كه‌وته‌ڕێ‪ ،‬هه‌رچى‬ ‫چڕڤیكۆڤ‪-‬یشــ ‌ه به‌شــوێنى كــه‌وت‌و له‌بــه‌ر‬ ‫خۆیه‌و‌ه گرمه‌ى ده‌هات‪:‬‬ ‫جه‌نــا‪ !...‬ئه‌گه‌ره‌كــه‌ى من غیره‌ت‬ ‫‪ -‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد‬

‫به‌خــۆ ده‌ده‌م ئارامــى جه‌نابتــان بشــێوێنم‪،‬‬ ‫ئــه‌و‌ه چــۆن پێتان بڵێــم‪ ،‬ته‌نها ل ‌ه هه‌ســتى‬ ‫په‌ژیوانیمه‌وه‌یه‌!‪....‬به‌مه‌به‌ســت خه‌ریكى ئه‌م‬ ‫كاره‌ نیم‪ ،‬تكائه‌كه‌م ئاگادارى ئه‌م خاڵه‌ بن!‬ ‫ژه‌نه‌راڵ نێوچاوانى گرژ كردو ده‌ســتى وه‌ك‬ ‫هێماى بێزارى راوه‌شاند‬ ‫ژه‌نــه‌راڵ وه‌ختێــك چــوو‌ه ژوورێ‌و‬ ‫ ‬‫ده‌ركه‌كه‌ى قایمكرد گووتى‪ :‬ئاغاى نه‌جیبزاد‌ه‬ ‫ئێوه‌ ده‌ڵێى شۆخیمان پێده‌كه‌ن!‬ ‫«—چڕڤیكۆڤ الى خۆیه‌و‌ه بیرى ده‌كرده‌و‌ه‬ ‫باش ‌ه چ گاڵته‌جاڕییه‌ك لێر‌ه له‌گۆڕێی ‌ه مه‌گه‌ر؟‬ ‫ئه‌ســقه‌زا چ شتێك نه‌قه‌وماو‌ه مایه‌ى پێكه‌نین‬ ‫بێــت! ده‌ى ژه‌نه‌راڵ كــ ‌ه ناتوانێــت تێبگات!‬ ‫منیش چیدى له‌پێشــده‌م ئه‌م كابرا الفلێده‌ر‌ه‬ ‫داواى لێبووردن ناكه‌م! ئه‌والتر چێ! نامه‌یه‌كى‬ ‫بۆ ده‌نووســم‌و ته‌واو‪ ،‬وه‌لێ چیتر ناچم ‌ه الى‪،‬‬ ‫ئه‌یسپێرم به‌خوا‪ ،‬چیتر ناچم ‌ه الى!»‬ ‫وه‌ختێكــى رووه‌و مــاڵ هه‌نــگاوى ده‌نــا‪،‬‬

‫ئــه‌م بیرۆكان ‌ه له‌ســه‌رى چڕڤیكۆڤدا ده‌هاتن‌و‬ ‫ده‌چــوون‪ .‬نامــه‌ى بــۆ ژه‌نــه‌راڵ نه‌نوســى‪.‬‬ ‫بیركرده‌وه‌‪ ،‬سه‌رى هێناو سه‌رى برد‪ ،‬هه‌رچى‬ ‫كردو نه‌كــرد نه‌یتوانى ئه‌و نامه‌ی ‌ه بۆ ژه‌نه‌راڵ‬ ‫یاداشــت بــكات‪ .‬بۆی ‌ه ناچار بۆ رۆژى پاشــتر‬ ‫خۆى هه‌ستا‌و رۆشت ‌ه الى ژه‌نه‌راڵ مه‌سه‌له‌كه‌ى‬ ‫بۆ باسبكات‪.‬‬ ‫وه‌ختێكــى ژه‌نــه‌راڵ به‌ســیماى‬ ‫ ‬‫پرسیاركردنه‌و‌ه ســه‌رى به‌ڕوویدا هه‌ڵبڕى—‬ ‫چڕڤیكۆڤ ئه‌مه‌ى له‌بــه‌ر خۆیه‌و‌ه گووت‪ ،‬من‬ ‫دوێنــێ هاتمــ ‌ه خزمه‌تتــان جه‌نا‪...‬تا نه‌ختێ‬ ‫له‌كاتتــان بگــرم‪ ،‬ن ‌ه بۆئــه‌وه‌ى پێبكه‌نم وه‌ك‬ ‫جه‌نابتان فه‌رمووتان‪ .‬به‌ڵك ‌ه من داواى لێبوردنم‬ ‫كرد له‌پــاى ئه‌و پژمه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك پرژه‌ى به‌ر‬ ‫ئێو‌ه كه‌وت‪ ،‬ســه‌باره‌ت بــ ‌ه پێكه‌نین من هه‌ر‬ ‫بیریشم نه‌كردبوویه‌وه‌‪ ،‬بۆ مه‌گه‌ر بوێرى ئه‌وه‌م‬ ‫هه‌ی ‌ه پێبكه‌نم؟ خۆ ئه‌گه‌ر پێبكه‌نین‪ ،‬ئه‌وكات‬ ‫ئیدى رێز ل ‌ه كه‌سى به‌رابه‌ر ناگرین ده‌ى‪...‬‬

‫««‬ ‫چیرۆک‬

‫ژه‌نــه‌راڵ چاوى په‌ڕیبووی ‌ه ســه‌رى‌و‬ ‫ ‬‫هۆشــى الى خــۆى نه‌مابوو‪ ،‬له‌پــڕ قیڕاندى‪:‬‬ ‫وونبه‌ له‌به‌رچاوم!!‬ ‫چى؟ چڕڤیكۆڤ به‌چپه‌و‌ه پرســى‪،‬‬ ‫ ‬‫له‌ترسان هۆشى به‌خۆیه‌وه‌ نه‌مابوو‪.‬‬ ‫ژه‌نــه‌راڵ توونــد پێــى كێشــا بــ ‌ه‬ ‫ ‬‫زه‌وییه‌كــه‌داو دووبــار‌ه هــاوارى كــرد‪ :‬وونب ‌ه‬ ‫له‌به‌رچاوم!‬ ‫ژانــى پچڕانــى ئه‌ندامێكــى نــاو ســكى‬ ‫چڕڤیكۆڤــى بێقــه‌رار كرد‪ .‬به‌بــێ ئه‌وه‌ى هیچ‬ ‫ببینێ‪ ،‬هیچ ببیستێ به‌له‌تردان خۆى گه‌یاند‌ه‬ ‫ده‌رگاى ژووره‌كــه‌‪ ،‬چوو‌ه ده‌رێ‌و به‌شــه‌قامدا‬ ‫كه‌وتــ ‌ه الره‌الر‪ ...‬ده‌مێكى گه‌شــته‌و‌ه ماڵ بێ‬ ‫ئــه‌وه‌ى به‌رگــ ‌ه یه‌كچینه‌كه‌ى له‌بــه‌ر داماڵێت‬ ‫له‌سه‌ر قه‌نه‌فه‌كه‌ى راكشاو‪ ...‬مرد‪.‬‬ ‫*(لێــر‌ه من كۆك ‌ه یان كۆكینم به‌كارنه‌هێناو‌ه به‌وپێیه‌ى‬ ‫ئه‌و وشه‌ی ‌ه پتر بۆ بارى نه‌خۆشین شیاوه‌‪ .‬و‪.‬ك‪).‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪2٥٥‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫دەستور و عەلمانیەت‬ ‫عەزیز رەئوف‬ ‫چ دەستورێكمان هەبێت؟ ئەم ترسە‬ ‫چییە الی زۆرێك لە تاكەكانی كۆمەڵ‬ ‫دروستبووە لەوەی كە دەستور ئیسالمی‬ ‫بێت یان عەلمانی و مەترسییەكانی‬ ‫نوسینەوەی دەستور لەسەر بنەمای‬ ‫ئاینی ئیسالم چ عەیبێتی و دەستورێكی‬ ‫عەلمانیمان هەبێت كە هیچ ئاین و‬ ‫ئایدۆلۆژیا و مەزهەبێک بەسەر ئەوی‬ ‫تردا زاڵنەكات‪ ،‬چ كێشەیە؟‬ ‫دەســتــور گــەمــەی مــنــدااڵن نیە وا‬ ‫بەسانایی قسەی لەسەر بكرێت و پیاوی‬ ‫مەزنیشی دەوێت بۆ نوسینەوەی‪ ،‬نەك‬ ‫بكرێتە جۆرێك لە تەسفیەی حیسابی‬ ‫نێوان هێزەكان و هەریەك بیەوێت بە‬ ‫دید و تێڕوانینی خۆیان بەرگ بە بەری‬ ‫ئەم دەستورەدا بدورن و خۆشبەختانە‬ ‫هێشتا نەگەیشتونەتە ئەنجامێك كە‬ ‫من هەر لەسەرەتاوە پێم وابوو دەبوو‬ ‫نوسینەوەی دەستور هەڵبگیرێت بۆ‬ ‫سەردەم و نەوەیەكی تر‪ ،‬نەك ئەم هێزە‬ ‫كوردیانەی كە هەڵگری دید و تێڕوانینی‬ ‫عەقاڵنی نین بۆ كۆمەڵگە و پێم وایە‬ ‫تاوانە دەستور بدرێتە دەستی ئەم‬ ‫نوێنەرانەی حزب كە مەترسی ئەوەی لێ‬ ‫دەكرێت لە ئایندەدا سەریەشەی گەورە‬ ‫بۆ منداڵەكانمان دروستبكەن‪.‬‬ ‫دەستورێكی عەلمانی و بێالیەن‬ ‫و خاڵی لە دەستی هــەر ئایدۆلۆژیا‬ ‫و مەزهەب و ئاینێكی دیاریكراو بۆ‬ ‫كۆمەڵگەی ئێمە‪ ،‬پێداویستییەكە كە‬ ‫هیچ گومانێك هەڵناگرێت كۆمەڵگە و‬ ‫تاكەكانی لە توندڕەوی و سەپاندن و‬ ‫دیكاتۆریەت دەپارێزێت‪.‬‬ ‫من دەزانم قسەكردن لەسەر ئەوەی‬ ‫دەستورێكی عەلمانیمان هەبێت بۆ‬ ‫بەشێك لە هێزە دینیەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫ئێمە قورسە‪ ،‬بەاڵم بە چەندین پێوەر‬ ‫پێویستی بــەم نێوچاوان گرژكردنە‬ ‫نیە‪ ،‬چونكە كە ئەوان دەڵێن لە سەدا‬ ‫نــەوەد و پێنجی هەرێمی كوردستان‬ ‫موسوڵمانن‪ ،‬كەچی خۆیان ناتوانن‬

‫لەسەدا بیستی دەنگەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردی بەدەستبێنن‪ .‬لەالیەكی تریشەوە‬ ‫لەوپەڕی نەخوێندەوارییانەوە وا دەزانن‬ ‫عەلمانیەت دژایەتی دینە‪ ،‬بێئاگا لەوەی‬ ‫سیستەمێكی عەلمانی مافی سەرجەم‬ ‫ئاین و ئایدۆلۆژیاكان دەپارێزێت‪،‬‬ ‫وەك ئـــەوەی لــە زۆرێـــك لــە واڵتانی‬ ‫ئەوروپا و خۆرئاوا پەیڕەودەكرێت و‬ ‫زۆرێك لە گەنجانی موسوڵمان ڕێگەی‬ ‫هات و نەهات دەگرنە بەر‪ ،‬تا بگەنە‬ ‫ئەو بەهەشتەی كە ناوی عەلمانیەتی‬ ‫خۆرئاوایە‪.‬‬ ‫بەشێكی ئەم ناحاڵیبوونەی زۆرێك‬ ‫لــە ئیسالمییەكانی ئێمە لـــەوەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت كە ئەوان عەلمانیەت‬ ‫یەكساندەكەن بە كوفر و بێدینی و‬ ‫دەسەاڵتی تاكڕەوی و دەسەاڵتی عەلمانی‬ ‫لەناوچەكەدا یەكساندەكەن بە بەعسی‬ ‫ئێراق و شام و عەبدولناسر و موبارەك‬ ‫لە میسر و زۆرێــك لەسەركردەكانی‬ ‫ناوچەكە بە عەلمانیەت وێنادەكەن‪،‬‬ ‫الی ئەم بەڕێزانە هەركەس عەمامەی‬ ‫نەپۆشی و ئیلتیزامی دینی نەبوو ئەوا‬ ‫عەلمانیە‪ ،‬بەدیوەكەی تریشدا ڕەنگە‬ ‫بەشێكی ترسی عەلمانیەكان لە ئیسالم‬ ‫یەكسان دەكرێت بە دەسەاڵتی گروپی‬ ‫ئەلقاعیدە لە ئەفغانستان و ئیخوان‬ ‫لە میسر و داعــش و چەندین گروپی‬ ‫توندڕەوی تر كە بە دەق و فەرموودە‬ ‫كردەوەی توندوتیژی ئەنجامدەدەن‪.‬‬ ‫ئەم دوو دیدە جیاوازە لە كۆمەڵگەدا‬ ‫پێمان دەڵێت كە تا ئێستا گفتوگۆیەكی‬ ‫عەقاڵنی لەسەر دین و عەلمانیەت لە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیدا دروستنەبووە و‬ ‫بەشێكی زۆری ئەو ئیسالمیانەی كە‬ ‫دژایەتی سیستەی عەلمانیەت دەكەن‪،‬‬ ‫لە چەمكی عەلمانیەت نەگەیشتبن و‬ ‫لەمسی ئەو سیستەمەیان نەكردبێت‪.‬‬ ‫بــەدیــوەكــەی تریشدا بەشێكی ئەو‬ ‫عەلمانیانەی لە كۆمەڵگەی كوردیدا‬ ‫بانگەشەی عەلمانیەت دەكەن‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫بە دیدێكی تــەواو چەپ و ئایدۆلۆژی‬ ‫تەماشای عەلمانیەت بكەن‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەمــە نــاحــەقــی بــەشــێــك لە‬

‫دەستورێكی عەلمانی و بێالیەن و خاڵی لە دەستی هەر ئایدۆلۆژیا و‬ ‫مەزهەب و ئاینێكی دیاریكراو بۆ كۆمەڵگەی ئێمە‪ ،‬پێداویستییەكە‬ ‫كە هیچ گومانێك هەڵناگرێت كۆمەڵگە و تاكەكانی لە توندڕەوی و‬ ‫سەپاندن و دیكاتۆریەت دەپارێزێت‪.‬‬

‫ئەمڕۆ داعش لە هەمو‬ ‫كاتێك بەهێزترە‬ ‫‪3‬‬

‫هاوژین ئەبوبەكر‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم‬ ‫‪4‬‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫ئیسالمییەكان نــاگــرم بـــەوەی كە‬ ‫كتێبخانەی كــوردی تــەواو خاڵییە لە‬ ‫كتێبی جدی لەسەر عەلمانیەت‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمە نەقسی بەشێكی زۆری ئەو‬ ‫كەسانە دەبینم كە خۆیان بە عەلمانی‬ ‫دەزانن و نایەن بە شێوەیەكی تیۆری‬ ‫و عــەقــانــی چــەنــدیــن كتێبی جدی‬ ‫لــەم بـــوارەدا فڕێبدەنە كتێبخانەی‬ ‫كــوردیــیــەوە‪ .‬دەستەوەستانبوون لە‬ ‫خوێندنەوەی جدی بۆ عەلمانیەت ئەو‬ ‫ئیشكالەی دروستكردووە كە بەشێك‬

‫لە خەڵك بترسن لەوەی بڵێین دەبێت‬ ‫دەستورێكی عەلمانیمان هەبێت‪.‬‬ ‫من پێم وایە ئێمە دەبێت دەستورێكی‬ ‫عەلمانیمان هەبێت‪ .‬هەزمكردنی ئەم‬ ‫قسەیە بۆ ئیسالمییەكان قورسە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە پەیوەندی بە ڕای منەوە نییە و‬ ‫زیاد لە ئەزموونێكی عەلمانیمان هەیە لە‬ ‫خۆرئاوا مافەكانی دینی تێدا پارێزراوە‬ ‫و زیــاد لــە ئەزموونێكی دەســەاڵتــی‬ ‫ئیسالمیمان هەیە كە ئاینەكان‪ ،‬بە‬ ‫ئاینی ئیسالمیشەوە‪ ،‬تێدا ئەتككراوە‪.‬‬

‫پڕۆژەی خیالفەت لە‬ ‫خەیاڵەوە بۆ واقیع‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫ئیسالمگەرایی كوردی‪ ...‬جیهانێكی دژ بەیەك لەنێوخۆدا‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫بۆچی لە كوردستاندا چەند حزبێكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی بوونیان هەیە‌و لەنێو‬ ‫هــەر حزبێك لــەو حزبانەشدا ناكۆكی‬ ‫قــوڵ بــوونــی هــەیــە؟ بــۆ نموونە لەم‬ ‫رۆژانەی دواییدا بەتەواوی هەست بەوە‬ ‫كرا یەكگرتووەكانی ناوچەیەك جیاوازن‬ ‫لە یەكگرتووەكانی ناوچەیەكی تر‪.‬‬ ‫یان یەكگرتووەكانی نزیك لە سنورێك‬ ‫گــرێــدراوی ســنــورەكــەن‌و ئــەوانــی دی‬ ‫گــرێــدراوی سنوری هامسای خۆیانن‪.‬‬ ‫بۆ ملمالنێیەكی سیاسی ئەوە شتێكی‬ ‫نۆرماڵە‪ ،‬بــەاڵم لەسەر بــەڕەی دیندا‬ ‫سنورێكی قەدەغە كــراوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی باڵباڵێنی تێدایەو‬ ‫لەدوای دوایین كۆنگرەشیان باڵەكان زیاتر‬ ‫كرانەوەو بەرووی نەیاریەتی یەكتریدا زیاتر‬ ‫دەنگیان هەڵبڕی‪ .‬لەبنچینەوە كۆمەڵ‬ ‫لەسەر بنەمای تاكتیك‌و سیاسەتی عەلی‬ ‫باپیر بۆ پشت شكاندنی بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی چەندین هێزو كوتلەی لەخۆ‬ ‫ێ‬ ‫گرد كــردەوە‪ .‬لەوانە نەهزەكانی بەب ‌‬ ‫ســەركــردەكــەیــان كەمەنكێشكرد واتە‬ ‫مەالسدیق‌و چەند كەسێكی لێدەركە‬ ‫هەموویانی هاوردە ناو كۆمەڵ‪ ،‬هاوردنیان‬ ‫بەو نیازە بوو بەالیەنی كەمەوە بیانكاتە‬ ‫جێگر بەاڵم دەستی بەدەستی پێكردن‬ ‫تا لە كۆنگرەی سێدا پولێكی پێوەنان‌و‬ ‫لەخۆكاندیدكردن ســاردو سڕی كردن‌و‬ ‫بەتەواوی رۆژنامەیەكیان هەبوو بەناوی‬ ‫كۆمەڵ‌و دواتــر بەناوی بەیانەوە پێی‬ ‫داخستن‌و تەنانەت بەرپرسی راگەیاندنیش‬ ‫كە تۆفیق كەریم بوو نەك هەر الیبرد‬ ‫بەڵكو راگەیاندنی نەهێاڵو رەپتی كرد‬ ‫بەخۆیەوەو نەیهێشت خۆشی كاندید‬ ‫كــاتــەوەو نەشیهێاڵ بۆ هیچ پۆستێك‬ ‫كاندید بێت لەحكومەتدا‪.‬‬ ‫عەلی باپیر مرۆیەكی ژیــاو لەسەر‬ ‫كۆنەقین‌و خــۆ بەپیرۆز زان‌و خۆش‬ ‫ژیــانــەو بـــەدوی نــازو نیعمەت‌و جلی‬ ‫جوان‌و باڵەخانەو ماشینی جوانەوەیەو‬ ‫مــەیــلــی ســـــۆزداری‌و هــاوســەرگــیــریــی‬ ‫فرەیەو لەو بەرگە زاهیدییە تەنها خۆی‬ ‫نومایان دەكــات‌و لەدیوی واقیعدا یەك‬ ‫هەنگاوی بەپێ نەناوە‪ .‬خواردنەكانی‌و‬ ‫دەرچونەكانی‌و سەردانەكانی‌و كوڕو‬ ‫زاواكــانــی لەئاستێكی بــااڵدا دانــاون‪.‬‬ ‫بۆنموونە عەبدو ستار كەپیاوێكی نێو‬ ‫بــزووتــنــەوە بــوو لــەزەمــەنــی كۆمەڵدا‬ ‫دەركــەوت هەر لەو كاتەی كە یەكێك‬ ‫لە كیژەكانی عەلی باپیری پێدەدرێت‬ ‫ئیدی دەبێتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫دەبێتە پەرلەمانتارو دەبێتە وەزیــر‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە جیاوازییەكانی ناوكۆمەڵ‬ ‫هۆكاریان فرەیە بۆ ئەوەی تەشەنە بكەن‪.‬‬ ‫چوون لەواقیعی ناو دووایین كۆنگرەدا‬ ‫بــەروونــی هــەمــوو ئــەوانــە دەركــەوتــن‪.‬‬ ‫بۆنموونە دەنگی ناڕەزایی لەسەر ئەتواری‬ ‫عەلی باپیر زۆر بەرز دەبنەوە‪.‬‬ ‫كەس نیە نكوڵی لەپێداگری عەلی‬ ‫باپیر بكات بۆ هەوڵی جوداكردنەوەی‬ ‫كوڕو كچ‌و هەوڵی رێكخستنەكانی كۆمەڵ‬ ‫بۆ دورخستنەوەی الوان لە ئاهەنگی‬ ‫تێكەڵ‌و سەماو هەڵپەڕكێ‌و گۆرانی‌و‬ ‫دروستكردنی ژینگەیەكی وشك‌و مۆن‬ ‫لە زانكۆكاندا‪ ،‬ئەوە بەرنامەی كۆمەڵە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم رەوایەتییە لەنێو خۆیدا كورتی‬ ‫هێناوەو یەكێك لەو هۆیانەی كە الوانی‬ ‫كۆمەڵی دڵكرمێ‌‌و توڕەكرد باڵوبوونەوەی‬ ‫وێنەی زارۆكانی عەلی باپیرە لەتەك‬ ‫هــــاوڕێ‌‌و هاوپیشە ســفــورەكــانــیــان‌و‬ ‫دەرچــوون‌و گەشتەكانیان‌و خوێندنیان‬ ‫لە زانكۆبااڵكانی دەرێدا‪ .‬رەنگە هەموو‬ ‫ئەو ئەتوارانە شتانێكی نۆرماڵبن بەاڵم‬ ‫بەنیسبەت كــادیــرو الوانــی كۆمەڵەوە‬ ‫نۆرماڵ نــەبــوون‪ .‬ئەندامێكی هــەژاری‬ ‫خــانــەوادەیــەكــی هـــەژاری دانــەمــەزراو‬ ‫كە بینینی پاژنەی پیرەژنێك ئــازاری‬ ‫دەروونــــی پــێــدەدا چــلــۆن تەقەبولی‬ ‫وێنەكانی وان دەكــات ‪ .‬ئــەوە رەنگە‬ ‫شتێكی زۆر نۆرماڵ بێت‌و لــەدەرەوەی‬ ‫شكاندنی بەهاكانی ئەخالقەوە نەبێت‌و‬

‫دیمەنی دانیشتنێکی سەرکردایەتی یەکگرتوو‬

‫دەكرێت لــەرووی ئــادابــەوە كێشەیەك‬ ‫نەبێت بەاڵم لەرووی ئەو تۆنە دیندارییە‬ ‫سیاسییەی كــۆمــەڵــەوەو بــۆ خۆیان‬ ‫كێشەیەكی مەزنە‪.‬لەبەر ئەوە ئەتواری‬ ‫عەلی باپیرو پارادۆكسی كارەكانی‌و‬ ‫خەمی ئەو بۆ رەفاهییەت‌و رەونەقی‬ ‫دنیاگەرایی‌و لوتەالبوونی ئەندامانی‬ ‫خوارەوە لەگەڵ ئەو نەزمەدا هۆكارێكی‬ ‫گەورەی ناكۆكییەكانە‪ .‬جیاواز لە باڵێكی‬

‫لــەبــەرامــبــەردا وابــەســتــەبــوونــی عەلی‬ ‫باپیر بە كۆمەك‌و ستراتیژیی سیاسیی‬ ‫ئێرانەوە‪ .‬جگە لەمانەش تایبەتمەندی‬ ‫كــەســایــەتـی‌و رەفــتــاری دەرونــیــانــەی‬ ‫هــەریــەكــەیــان كـــاریـــگـــەری لــەســەر‬ ‫نەسازانی پەیوەندییەكەیان‌و درێژەدان‬ ‫بەناكۆكییەكانی نێوانیان هەبوو‪ .‬عەلی‬ ‫باپیر كەسێكی ئــەغــەوات مەسلەك‬ ‫پشتدەرییە بەمانا كالسیكییەكەی‪،‬‬

‫بەعسەوەو لە خــورمــاڵــەوە بۆ گوڵپ‬ ‫رۆشتوەتەوە‪ ،‬زۆرجار خەڵكی خورماڵ‬ ‫ئەبو عەبدواڵی شافعیان دیوە مامەڵەی‬ ‫شوتی كردووەو لەبندەستیدا الرە الر ملی‬ ‫رێی گرتووە‪ .‬مەالكرێكار بۆخۆی دیواری‬ ‫دەچنی‌و پەرەمێزی تاو دەداو سەرەی‬ ‫نانی دەگـــرت‌و شۆرباكەی دەخـــواردو‬ ‫هەرگیزیش لە خانوێكدا نەژیاوە سازتر‬ ‫بێت لە هی پێشمەرگەیەكی‪ ،‬دەگێڕنەوە‬

‫ێ تۆنی‬ ‫عەلی باپیر تەنانەت نایەو ‌‬ ‫دەنگیشی ئاسایی بێت بەجۆرێك لە‬ ‫جــۆرەكــان قــەڵــەوی دەكـــات‪ .‬ئــەو لەم‬ ‫ئەتەكێتەیدا لەتەك خــانــەوادەی مەال‬ ‫عەلی هــەر زوو دەرگــیــر بــوو‪ .‬چــوون‬ ‫ئەوانیش سەنگی بنەماڵەكەیان بەتایبەت‬ ‫كوڕانی مەال عەلی جۆرێك لە غروری‬ ‫پێدابوون‌و لە هەندێك لە كــاروبــاردا‬ ‫نەیان دەپەرژا پرس‌و جۆ بەشورا بكەن‌و‬

‫ئایین لەكاتێكدا پەلیكێشاوە بۆ گروپ‌و فیرقەی جیاواز‪ ،‬كەسیاسەت‬ ‫فەرمانڕەوا بووبێت‪ ،‬نەك ئەو قورئان‌و سووننەتەی هەریەك‬ ‫لەكۆمەڵ‌و یەكگرتوو لەئێستادا كردوویانەتە مەرجەعی خۆیان‌و‬ ‫لەسەری هەڵوێستە‌و گرەو دەكەن‬ ‫جیهادی توندی سەلەفی بە ســەرداری‬ ‫دڵشاد گەرمیانی‌و نەهزە كۆنەكانی‬ ‫نــاو كــۆمــەڵ خــودی كــۆمــەڵ گرفتاری‬ ‫نیپۆتیزم‌و خزمخزمێنەی ناو كۆمەڵە‪.‬‬ ‫چوون گوێنەگرتنی سەركردایەتی كۆمەڵ‬ ‫بۆ زیاد لە پەنجا كادێری پێشكەوتوو‬ ‫لەوەی كە عەبدوستار نەكرێتە وەزیرو‬ ‫پۆستەكانی حكومەت لەسەر بنەمای‬ ‫بروانامەو لێهاتوویی بێت لەتمەیەكی‬ ‫گەورەی لە شۆرەتی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫دا‪ .‬كۆمەڵ لە ئاستانەدا چاكسازی نەكردو‬ ‫ێ باك بوو ‪ ،‬چوون دیسان‬ ‫عەلی باپیر ب ‌‬ ‫لەسەر دەنگە ناڕەزاییەكانی ناو كۆمەڵ‬ ‫دژ بە مەكتەب سیاسیبوونی عەبدو‬ ‫ستار گوێی نەگرتەوەو بەڵكو گوێیشی‬ ‫نەگرت كە جێگرێك هەبێت‌و گوێیشی‬ ‫نەگرت كە لەسەر بنەمای میتۆدی پێشوو‬ ‫پێشەوایەك هەبێت‌و مەهزەلە بە پێگەی‬ ‫شێخی بەرزنجی نەكرێت‪.‬‬ ‫ئەدی عەلی باپیر لەگەڵ بنەماڵەی‬ ‫مەال عەلی بۆچی شێواو ئێستە پێوەندیان‬ ‫چۆنە؟‬ ‫پــێــوەنــدی ئــــەوان‪ ،‬لەشیكارێكی‬ ‫زانستیدا ناتوانرێت پاساوێكی زانستی‬ ‫بۆ بدۆزرێتەوەو دەرهاویشتەیەك شرۆڤە‬ ‫بكرێت كەبۆچی شێواوە‪ ،‬جگەلەوەی‬ ‫كــەوەك لەپرسیاری هــەوەڵــدا باسكرا‬ ‫رەهــەنــدێــكــی دەرەكــــی شــك دەبــرێــت‬ ‫لەشێواندنی پەیوەندییەكەدا‪ ،‬ئەویش‬ ‫وابەستەبوونی بنەماڵەی مــەال عەلی‬ ‫وەك دەســەاڵتــداری نێو بزووتنەوە بە‬ ‫عەرەبگەرای ئیسالمخوازی سوننەوەو‬

‫ێ ئەتەكێتی‬ ‫بــوونــی خــۆی لــە كۆمەڵ ‌‬ ‫پــیــاوســاالری بەحتدا دەبینێتەوە كە‬ ‫روكەشكراوە بە مۆركێكی ئایندارانە‪ ،‬واتە‬ ‫وەك ئەمیرەكانی تر سادە ناژی‌و سادە‬ ‫هەڵسوكەوت ناكات‪ .‬بوونی حیمایەكانی‬ ‫چـــواردەوری نــەش‌و نمای رۆحــی زیاد‬ ‫دەكــــەن‪ .‬كەلەشوێنێك دادەبــەزێــت‬ ‫پێی خۆشە ریزێك لەپێشەوەدا هاتبن‬ ‫بەپیرییەوەو پێشوازی بكەن‪ ،‬عەشقی‬ ‫فەرشی ســورو راخــەری پێشوازییەوە‬ ‫هەرگیز پێشمەرگە یان بەقەولی زوو‬ ‫وتەنیان موجاهیدێك نــاژی‪ .‬زۆرجــار‬ ‫ئەمیرەكان مەال كرێكاریان بینیوە خۆی‬ ‫هەڵواسیوە بە ئیڤا شڕەیەكی سەردەمی‬

‫كە خێزانەكەی لە تەك ژنانەی ئاوارەی‬ ‫ئــۆردوگــای دزڵــیــدا بەیانیان دەچــوو‬ ‫بۆ تەپاڵەو قــالــۆرەی گوڵەبەرۆژە تا‬ ‫شیوێكی پێساز كات‪ .‬ئەم ئەتەكێتە بۆ‬ ‫سیاسییەكی ئیسالمی كە بەناوی دینەوە‬ ‫كاردەكات رەنگە پەیامی خۆی هەبێت‌و‬ ‫ێ‬ ‫مــەغــزای سیاسی جێهێاڵبێت‪ ،‬وەلـ ‌‬ ‫بۆ عەلی باپیر گوێ بەم بەزم‌و بالۆرە‬ ‫نەدەدرا‪ .‬عەلی باپیر تەنانەت وێنەكانی‬ ‫بــاو بــبــوونــەوە كــە لەشوێنی یەكەم‬ ‫دادەنــیــشـت‌و شێخ محەمەد بەرزنجی‬ ‫بەو تەمەنەوە لەپاڵ دەستیا دەبوو یان‬ ‫زۆرجــار پیش مێزەرەبەسەرە پیرەكان‬ ‫دەكەوت بۆ نوێژ خوێندن‪.‬‬

‫عەبدوستار مەجید‪ ،‬كەپیاوێكی نێو‬ ‫بزووتنەوە بوو لەزەمەنی كۆمەڵدا‬ ‫دەركەوت‪ ،‬هەر لەوكاتەی‪،‬‬ ‫كەبووە زاوای عەلی باپیر‪ ،‬ئیدی‬ ‫دەبێتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫دواتر پەرلەمانتارو دواتریش وەزیر‬

‫ئەتەكێتی حزبییان زۆر رەچاو نەدەكرد‪.‬‬ ‫بەو حاڵەشەوە ئەوان بڕوایان بەجێگری‬ ‫ێ هێشتا عەلی باپیر‬ ‫رابەر هەبوون وەل ‌‬ ‫نایهەوێت كــەس جێگری بێت‪ .‬ئــەوان‬ ‫بەفیعلی لە رابــوونــەكــەدا دیــار بــوون‌و‬ ‫پەیوەندییەكانیان بەرین بوو خانەوادەیان‬ ‫ێ خانەوادەی‬ ‫بەرچاو‌و تێكۆشەربوو‪ ،‬وەل ‌‬ ‫عەلی باپیر بــەوان بـــەراورد ناكرێت‪.‬‬ ‫عەلی باپیر دەیەویست بەهەمان ئاوازی‬ ‫وان بخوێنێت‌و هەمان جەنگی ئەوانی‬ ‫دەكــرد‪ .‬ئەم رەوشــە دەرونییەی عەلی‬ ‫باپیر پەلی كێشا بۆ خــەون‌و خەیاڵی‬ ‫كورسی‌و خەت خەتێن‌و جیاكردنەوەی‬ ‫بــارەگــاو فیتنەو غەیبەتی یەكتری‪،‬‬ ‫بەجۆرێك عەلی باپیر هەرزوو لەژێرەوە‬ ‫دەستەكەی خــۆی جــوداكــردبــوونــەوەو‬ ‫گفتی لە دەرەوە وەك حزبەكان‌و وەك‬ ‫واڵتە هەرێمییەكان وەرگرتبوو‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بــەزوویــی بــڕیــاری جــیــابــوونــەوەی دا‪.‬‬ ‫ئــەوەی عەلی باپیر كــردی چــاوەڕوان‬ ‫نەكراو بوو لەالی خانەوادەی مەال عەلی‬ ‫چوون ئەوان بەبەرنامە نەبوون‪ ،‬ئەوان‬ ‫هــەر لەسەر نەمەتی عــەشــایــەری‌و بە‬ ‫ئاوازی پەیوەندی خزمایەتی‌و رۆحییەتی‬ ‫مــەالیــانــەوە دەجــواڵنــەوە بــەاڵم عەلی‬ ‫باپیر بەخشكەیی بەڕەكەی لەژێر پێیان‬ ‫دەرهێنان‌و دۆست‌و ئەحباب‌و نزیكەكانی‬ ‫لێكردن‪ .‬رووداوی جودابوونەوەكە هێند‬ ‫مــەال عەلی هەڵەبجەی توشی شۆك‬ ‫كردبوو بەجۆرێك یەكێك لەنزیكەكانی‬ ‫دەیگێڕایەوە كە ئەو ئێوارەی هەواڵیان‬ ‫دا بە مــەال عەلی هەڵەبجە كە عەلی‬

‫باپیر جــودا بــووەتــەوە ئــەوا ئــەو لە‬ ‫ێ‬ ‫مەراق‌و دڕدۆنگی‌و حەپەساندا تا سوبح ‌‬ ‫خــەو نــەچــووە چــاوان ـی‌و بەحەوشەی‬ ‫بارەگاكەیداو دەستی لەپشتەوە گرێدابوو‬ ‫ئەهات‌و دەچوو‪ .‬لە ئێستادا عەلی باپیر‬ ‫مامەڵەی لەتەك خانەوادەی مەال عەلیدا‬ ‫نەسازەو سوچەكەش لەهەردوو الوەیە‪.‬‬ ‫عەلی باپیر بــەچــاوی ســوك‌و كەم‬ ‫تــەمــاشــای وانـــدەكـــات‌و بــە دۆڕاویـــان‬ ‫لەقەڵەم دەدات‌و حزبەكەی وان بە‬ ‫هاوشانی حزبەكەی خۆی نازانێت‌و لە‬ ‫ێ باس لە پارتە‬ ‫لێدوان‌و گوفتاریدا وەخت ‌‬ ‫ئیسالمییەكان دەكات ئاماژە بەناوی وان‬ ‫ناكات‪ .‬لەبەرامبەردا وانیش بوغزی ئەو‬ ‫رەوشەی كەبەسەریاندا هات لەئەستۆی‬ ‫عەلی باپیر دەزانن‌و لەبۆنەو بابەتەكاندا‬ ‫بــەغــەیــان نـــاوی دەبــــەن‌و لــەبــوونـی‌و‬ ‫دڵسۆزی ئەو كەم دەكەنەوەو بەئاشكرا‬ ‫ێ بۆ حەڵكی‬ ‫لــەدیــدارەكــانــدا دەیــانــەو ‌‬ ‫بسەڵمێنن كــە عەلی باپیر غەیانەو‬ ‫بەكرێگیراوەو كەسێكی نیشتمانپەروەر‬ ‫نییە هەروەك چۆن بینیمان لەكەناڵێكی‬ ‫تەلەفزیۆنیدا كوڕێكی مەال عەلی دەستی‬ ‫نا بەقورئاندا كە عەلی باپیر پەیوەندی‬ ‫لەتەك ســەدامــدا هــەبــووە‪ .‬ئــەم یەكتر‬ ‫دواندنە بەرق‌و تۆڵە لەهەردووال بوونی‬ ‫هەیەو پەیوەندییەكانیان لەئێستادا‬ ‫ساز نییەو دژی یەكترین‪ .‬دیارە هەموو‬ ‫بابەتەكەیش لەسەر مەنسەب كورسی‌و‬ ‫مــەكــانــەتــی سیاسییە ئــەگــەر نــا بە‬ ‫ماوەیەكی كەم پێش جودابوونەوە ئەو‬ ‫كەسەی كە عەلی باپیر بە هۆكاری‬ ‫خراپبوونی رابوونی ئیسالمی نێو دەبرد‬ ‫بــۆخــۆی‌و بەنامەی خــۆی بانگهێشتی‬ ‫كـــردەوەو ئامادەیی دەربـــڕی بــوو كە‬ ‫ێ ئەوان‬ ‫خزمایەتیان لەتەكدا بكات‪ .‬وەل ‌‬ ‫واتە بنەماڵەی مەال عەلی ئەوەیان دایە‬ ‫دوواوەو دواجار رەوشەكە سەری كێشا بۆ‬ ‫جودابوونەوە‪ .‬واتە عەلی باپیر لە رووی‬ ‫نێزیكبوونەوەی خزمایەتیدا گەرەكی بوو‬ ‫ببێتە دارای دەسەاڵتی هەوەڵ بەاڵم بۆی‬ ‫نەلواو لەرێگەی جودابوونەوەوە كورسی‬ ‫هەوەڵی بۆخۆی داتاشی‌و بووبە ئەمیرو‬ ‫مورادی ئەم قۆناغەی حاسڵ بوو‪ .‬ئەمە‬ ‫بۆخۆی رەهەندێك هەڵدەگرێت كە پێمان‬ ‫دەڵێت ئەو غایەلەكەی شتێكی تر بووە‪.‬‬ ‫چوون ئەو ئەتوارەی مەال عەلی دەینواند‬ ‫ئەم بۆخۆی ئێستە دەینوێنێت‪ .‬تەنانەت‬ ‫لە دەستگیر بوون لەمەنسەب‌و كورسیدا‪،‬‬ ‫الی هەموو كەس روونە كە كوڕێكی مەال‬ ‫عەلی‌و خودی مەال عەلی خۆیشی تاوەكو‬ ‫ئێستە پۆستی وەزیرو ئەندام پەرلەمانیان‬ ‫بۆخۆیان نەپچڕاندووە لەكاتێكدا باش‬ ‫دەتوانن‪ ،‬بۆنموونە دەتوانن لەبری ئەوەی‬ ‫ێ بدەن وەك‬ ‫پۆستێك بە ئەحمەد وەرت ‌‬ ‫پەرلەمانتار یان وەك شــوان قــەاڵدزێ‬ ‫ئەوە بۆ ئیحسان یان مونیرە بێت كە‬ ‫لـــەرووی ئــەداو نــاســراوی‌و لێزانییەوە‬ ‫دەكرێت بەدەستی بێنن بەاڵم ئەوەیان‬ ‫نەكرد تەنانەت پێش جودابوونەوەش‬ ‫كە بزووتنەوە لە كابینەكاندا دەبــوو‬ ‫خــانــەوادەی مەال عەلی لە پۆستەكان‬ ‫بەدوور دەبوون‪ .‬بەاڵم عەلی باپیر یەكەم‬ ‫پۆستی پەرلەمانی بۆخۆی پچراندو‬ ‫دواتر بۆ زاواو كەسە نزیكەكانی‪ .‬لێرەدا‬ ‫ناكرێت دڵسۆزی بۆ خانەوادەی مەال‬ ‫عەلی بسەلمێنرێت بەنەكردنی وەها‬ ‫كارێت بۆی هەیە بۆخۆیان مەیلی وەها‬ ‫كارێكیان نەبێت بەاڵم عەلی باپیر گەر‬ ‫ئەوەی كردبێتە پاساو كە كردوویەتی‬ ‫ئەوە لــەوان دوورەو بۆخۆی دەیكاتن‪.‬‬ ‫هێنانەوەی ئەم نموونانە لەسەر ناكۆكییە‬ ‫نێوخۆییەكانی پارتە ئیسالمییەكان‬ ‫راستییەكمان پێدەڵێت كە ئەوان وابەستە‬ ‫بەچ تەرزێكی ئایندارین‪ ،‬لەمێژوودا زۆر بە‬ ‫زەقی‌و زیندوویی ئەو راستییە دەبینین‬ ‫كە ئایین لەكاتێكدا پەلیكێشاوە بۆ‬ ‫گــروپ‌و فیرقەی جــیــاواز‪ ،‬كەسیاسەت‬ ‫فەرمانڕەوا بووبێت‪ ،‬نەك ئەو قورئان‌و‬ ‫سووننەتەی هەریەك لەكۆمەڵ‌و یەكگرتوو‬ ‫لەئێستادا كردوویانەتە مەرجەعی خۆیان‌و‬ ‫لەسەری هەڵوێستە‌و گرەو دەكەن‌و پەلە‬ ‫پروزێیەكی رووكەش نیشان دەدەن بۆ‬ ‫بەرەو بەهەشتی دونیا چوون‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ئەمڕۆ داعش لە هەمو كاتێك بەهێزترە‬

‫مەترسییەکانی‬ ‫گوتاری ئاینی‬

‫هیوا ڕەسوڵ‬ ‫هــەمــوو دینێك كۆمەڵێك ســۆزو هەستی تایبەت بە‬ ‫باوەڕدارەكانی دەبەخشێت‪ ،‬مرۆڤی باوەڕدار هەستی ئینتیمای‬ ‫بە گروپێكی باوەڕداری وەكخۆی دەبەخشێت و دەیبەستێتەوە‬ ‫بە كۆمەڵێك ئینسانی دیكەوە كە وەكخۆی هەمان باوەڕو دید‬ ‫و دونیابینیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئاین بوبێت بە بەشێك لە ژیانی كۆمەڵێك كەس بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی ژیان‪ ،‬جا ئەم ئاینە لە ڕێی كلتورەوە بوبێت یا‬ ‫هەرشێوازێكی دی‪ ،‬لەمەوە یەكێك لە كارەكتەرە سەرەكییەكان‬ ‫بۆ شیكردنەوەی ئاین بوونی پیاوانی ئاینین‪.‬‬ ‫لە تێڕوانین و شیكردنەوەی پیاوانی ئایندا‪ ،‬ئاین تاكە‬ ‫سەرچاوەی هەموو الیەنەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتی و سیاسی‬ ‫و ئابووری و یاساییە‪ ،‬لە كاتێكدا دەبیندرێت وەزارەتەكەیان‬ ‫زۆرترین گەندەڵیی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری و‬ ‫یاسایی تێدایە‪ ،‬بێگومان پیاوانی ئاینی دەكەونە بەر تەوژمی‬ ‫بەرپرسیاریەتییەكی گەورەوە‪ .‬لە ڕێی ئەم بەرپرسیارەتیەوە‪،‬‬ ‫بەژدارن لە هەموو ئەو ناعەدالەتیەی لە كوردستاندا هەیە‪،‬‬ ‫چونكە پیاوانی ئاینی لە ڕێی بەحزبیبونیانەوە نەیانتوانیوە بە‬ ‫شێوەیەكی تەندروست ئاین شیبكەنەوە‪ ،‬لە كاتێكدا زۆرترین‬ ‫ختابیان هەبووە‪ .‬تەنانەت نەیان توانیوە لە ماوەی بیست‬ ‫ساڵی ڕابردوو یەكڕیزیی لە نێوان خۆیاندا دەستەبەربكەن بۆ‬ ‫ئەوەی ببنە بەشێكی دیارو بەرچاو و تەندروست بۆ كۆمەڵ‪،‬‬ ‫لە ڕێی بەحزبیبونیانەوە نەیانتوانیوە یەك تەفسیر بۆ دەق و‬ ‫بۆ كۆمەڵ بەرهەمبێنن‪ .‬پێویستە پەرلەمان و حكومەتی هەرێم‬ ‫بە زوترین كات چاوێك بە وەزارەتی ئەقاف و مزگەوتەكاندا‬ ‫بخشێنێتەوە‪ ،‬كە مینبەرەكان و مزگەوتەكان بونەتە قورسترین‬

‫كاتی ئەوە هاتوە بە هەندێک لە‬ ‫هاوژین ئەبوبەكر‬

‫پیاوانی ئاین بوترێت كارتی ئێوە‬

‫ئەم ئایدۆلۆجیا داعشییانە‪ ،‬گەشەكردنی ئایدۆلۆجیای‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪-‬عەرەبی فاشیزمیی مەزهەبگەرایی‬ ‫شكستخواردوە لەبەردەم شارستانییەتدا و لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەم ئایدۆلۆجیایە زەمینەیەكی رۆشنبیریی ئاینی‬ ‫و ئایدۆلۆجی پتەوی هەیە و تەبەنی كراوە و بەردەوام‬ ‫باڵودەبێتەوە‬

‫پاش تێپەڕبونی ساڵێك بەسەر هاتنی‬ ‫داعش بۆ عێراق و داگیركردنی بەشێكی زۆری‬ ‫ئەو واڵتە‪ ،‬والیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‬ ‫و هاوپەیمانەكانی‪ ،‬بە ئــوردون و واڵتانی‬ ‫خەلیجیشەوە‪ ،‬بە فرۆكە لە داعش دەدەن و‬ ‫بە لۆجیستی و مەعنەویش یارمەتی حكومەتی‬ ‫عێراقی و كوردیش دەدەن دژی داعش‪ ،‬كەچی‬ ‫لە زەمیندا‪ ،‬لە عێراق و سوریا و لە چەندین‬ ‫شوێندا‪ ،‬داعش لە جەنگدایە و روبەروبونەوە‬ ‫و پەالمارەكانی بەردەوامن و تەنانەت فراوانتر‬ ‫و هەمەجۆرتریش دەبن‪.‬‬ ‫لە یەك رۆژدا‪ ،‬رۆژی هەینی ‪،2015/6 /26‬‬ ‫ێ واڵتی جیاوازدا‪ ،‬سێ‌ كردەی‬ ‫توانی لە س ‌‬ ‫تیرۆریستی جیاواز ئەنجامبدات؛ تەقینەوە‬ ‫خۆكوژییەكەی نــاو مزگەوتێكی شیعە لە‬ ‫كوێت‪ ،‬پەالمارە تیرۆریستییەكەی تونس و‬ ‫پەالمارەكەی فەرەنسا بۆ سەر كارگەیەكی هەمو ناوچەكانی تری سوریا و ئێراقیش هەر بەردەوام باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم واقیعەی كە هەیە و نكوڵی لێناكرێت‬ ‫كیمیاوی‪ .‬هەر لەو مــاوەی ئەو هەفتەشدا لە پێشڕەویدایە و شار و ناوچە و گەڕەكی‬ ‫ئەوەیە كە داعش وەكو لۆجیستی و پەالمار‬ ‫ێ دەخاتە سەر خەالفەتەكەی‪.‬‬ ‫بۆمبێك بــە بەرپرسێكی بــااڵی میسری نو ‌‬ ‫تەقێنرایەوە و كوژرا‪ .‬تازەترین هێرشیش‪ ،‬ئەو‬ ‫لە روی ئایدۆلۆجیشەوە‪ ،‬ئەم ئایدۆلۆجیا و باڵوبونەوە و پەلوپۆی تــازە و مۆدیلی‬ ‫هێرش و پەالمارە فراوانەن كە لە «سینا» داعشییانە‪ ،‬گەشەكردنی ئایدۆلۆجیای تازەی پەالمارەكان‪ ،‬لەو كاتەوەی كە خۆی‬ ‫هەن و بەردەوامن‪ ،‬كە تەنها پەالماری خۆكوژی ئیسالمی ســیــاســی‪-‬عــەرەبــی فاشیزمیی راگەیاندوە زۆر بەهێزترە‪ .‬بەهەمان شێوە‬ ‫و تەقینەوە نین‪ ،‬بەڵكو جەنگێكی فراوانە و مەزهەبگەرایی شكستخواردوە لەبەردەم داعش توانای ئەوەی هەیە كە فراوانتربێت و‬ ‫ئەوەی كە بە فەرمی راگەێنراوە نزیكی ‪ 100‬شارستانییەتدا و لەناوچەكەدا‪ .‬ئەمڕۆ ئەم پەلبهاوێت‪ ،‬نەكو لە ئێراق و سوریا‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫سەربازی میسری و ‪ 100‬داعش‪ ،‬كە بەناوی ئایدۆلۆجیایە زەمینەیەكی رۆشنبیریی ئاینی نەیجیریا و میسر و تونس و خەلیج و تەنانەت‬ ‫(جیش مــقــدس)ەوە خۆیان راگــەیــانــدوە‪ ،‬و ئایدۆلۆجی پتەوی هەیە و تەبەنی كراوە و لە ئەوروپاش الیەنگر و دڵسۆز و كەسانی‬ ‫كــــوژراون‪ .‬لــە نەیجیریاش میلیشیاكانی‬ ‫بۆكۆحەرام بـــەردەوام لە كوشتوبڕدان و‬ ‫هەر لەو هەفتەیەشدا زیاتر لە ‪ 200‬كەسیان‬ ‫ێ الدێدا‪ .‬ئەمە جگە لەو جەنگ‬ ‫كوشتوە لە س ‌‬ ‫و پەالمارە فــراوان و روبەروانەی رۆژانــە و‬ ‫شەوانە لە ئێراق و سوریا بەرامبەر سوپای‬ ‫ئێراق و سوریا و پێشمەرگە و هەمو میلیشیا‬ ‫و الیەنەكانی دیكە ئەنجامی دەدات‪ .‬یەمەن‬ ‫و زۆرێك ناوچەی دیكەش لە كواڵندان و بەو‬ ‫ئاراستە رێدەكەن‪.‬‬ ‫وەكو لە ناوەندە جیهانییەكانیش ئاماژەی‬ ‫پێدەكەن‪ ،‬رۆژانـــە تەنها لە سنورەكانی‬ ‫توركیاوە زیاتر لە ‪ 100‬كەس دەچنە نێو‬ ‫داعش‪ ،‬كە زۆرینەیان لە ئەوروپا و واڵتانی‬ ‫دورەوە و لە رەگەزە جیاوازەكانن‪ .‬جگە لە‬ ‫ناوچە كوردییەكان لە ئێراق و سوریا‪ ،‬لە‬

‫هەیە كە ئامادەن خۆیان بتەقێننەوە و تاكو‬ ‫ێ ئــەوەی بیناسن‪،‬‬ ‫دوا فیشەك خەڵك بەب ‌‬ ‫ێ ئەوەی ئاین و ناسنامەی بزانن‪ ،‬بكوژن‬ ‫بەب ‌‬ ‫و ببڕن؟!‬ ‫ێ دەگــات و دیــاردەی‬ ‫ئــەم دۆخــە بەكو ‌‬ ‫داعشیزم ســەرەڕای ئەو هەمو هێرشانەی‬ ‫دەكرێتە سەریان بۆچی لە فراوانبوندایە؟ ئەم‬ ‫پرسیارە زۆربــەی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە‬ ‫لە وەاڵم و شرۆڤەكردنیدان و رەهەندەكانی‬ ‫لێكدەدەنەوە‪.‬‬

‫داعش توانای ئەوەی هەیە كە فراوانتربێت و پەلبهاوێت‪،‬‬ ‫نەكو لە ئێراق و سوریا‪ ،‬بەڵكو لە نەیجیریا و میسر‬ ‫و تونس و خەلیج و تەنانەت لە ئەوروپاش الیەنگر و‬ ‫دڵسۆز و كەسانی هەیە كە ئامادەن خۆیان بتەقێننەوە‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئەوەی بناسن‪ ،‬بەب ‌‬ ‫و تاكو دوا فیشەك خەڵك بەب ‌‬ ‫ئەوەی ئاین و ناسنامەی بزانن‪ ،‬بكوژن و ببڕن‬

‫بۆ بازرگانی و خۆدەوڵەمەندكردن‬ ‫لە سەر گیرفانی حكومەت و‬ ‫هاواڵتیان بەسەرچووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوە ئێوە بوون بە درێژایی‬ ‫بیست ساڵی ڕابردوو نەتان توانی‬ ‫گوتارێک بەرهەمبێنن کە تەبابێت‬ ‫لەگەڵ بنەما دیموكراسییەکاندا‬ ‫جەنگی ئاینی بۆ بەرهەمهێنانی مرۆڤی داعشی و هاوشێوەی‬ ‫داعش‪ ،‬بەاڵم ئەم جارەیان بە میكانزم و شێوازی جیاوازەوە‪،‬‬ ‫ئەویش لە ڕێی سۆزەوە هێواش هێواش تونڕەویی لەناو گەنج‬ ‫و الواندا چەكەرەپێدەکەن‪.‬‬ ‫هەموو ئەو بێڕێزییانەی بەرامبەر بە موقەدەساتی مرۆڤ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەڕێی تیرۆری ئەقڵییەوە‪ ،‬لەكاتێكدا پیاوانی‬ ‫ئاین وەك ئەركێكی نیشتیمانی‪ ،‬تەنانەت نەیان توانیویەتی‬ ‫گردبونەوەیەكی نــاڕەزایــی دەربــڕن دژی ئەو بێڕێزیانەی‬ ‫كە بە موقەدەساتی كورد و قەڵەمە پیرۆزەكانی نوسەران‬ ‫دەكرێت‪ .‬نەیان توانیوە ئاین لە ڕێی ڕیفۆرم و شیكردنەوەیەكی‬ ‫تەندروست لە كۆمەڵ بگەیەنن‪ ،‬بۆیە كاتی ئەوە هاتوە بە‬ ‫هەندێک لە پیاوانی ئاین بوترێت كارتی ئێوە بۆ بازرگانی‬ ‫و خۆدەوڵەمەندكردن لە سەر گیرفانی حكومەت و هاواڵتیان‬ ‫بەسەرچووە‪ ،‬چونكە ئەوە ئێوە بوون بە درێژایی بیست ساڵی‬ ‫ڕابردوو نەتان توانی گوتارێک بەرهەمبێنن کە تەبابێت لەگەڵ‬ ‫بنەما دیموكراسییەکاندا‪ ،‬لێگەڕێن با ئاین لە ڕێی كۆمەڵێك‬ ‫كەسانی ئەكادیمییەوە ڕیفۆرمێكی ئاینی تەندروست بەبااڵی‬ ‫دیموكراسی و یەكسانی بۆ كۆمەڵ دەستەبەربكەن‪.‬‬ ‫ئــێــوە بــون لــەڕێــی بــە حزبیکردنی ئــایــن و خیتابە‬ ‫ئاگرینەكانتانەوە بەشێكی دیارو بەرچاو لە سەروەرنەبونی‬ ‫یاساو بیڕێزی بەرامبەر ئازادییەکانتان بەرهەمهێنا‪ ،‬لە بەر ئەوە‬ ‫كاتی ئێوە تەواو بەسەرچووە‪ ،‬لێگەڕێن با كۆمەڵێك كەسی تر‬ ‫بە ئەقڵیەتێكی تازەو و دیموكراسیانە ئاین بگەڕێننەوە بۆ ناو‬ ‫خودی ئینسان و ئەركەكە جێبەجێبكەن بۆ دروستكردنی دیدی‬ ‫ئاین بۆ تاك و دیموكراسی بۆ هەمووان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫توندوتیژی لەناو خێزاندا‬ ‫ماددەی (‪ )٢٧‬بە ناونیشانی «فێرکردن‬ ‫و خــێــزان»‪ ،‬لە خاڵی (پێنجەم) ـدا‬ ‫دەڵێت‪« :‬هەمو شێوەیەکی جیاکاری و‬ ‫توندوتیژی و ناهەقی لەنێو کۆمەڵگا و‬ ‫قوتابخانە و خێزاندا قەدەغە دەکرێ»‪ ،‬کە‬ ‫لە خاڵی (چوارەم) ی ماددەی (‪ )٢٩‬ی‬ ‫دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە کە دەڵێت‪:‬‬ ‫«تمنع كل أشغال العنف والتعسف في‬ ‫األســرة والمدرسة والمجتمع»‪ .‬ڕاستە‬ ‫ڕەنگە هەمو ڕابــەرە ئایینیەکانیش لەم‬ ‫دروشمانە بدەن بە ڕوی خەڵكدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایا بەڕاستی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫هەمو جۆرە جیاکاری و توندوتیژییەکیان‬ ‫لەناو ـ بۆ نمونە ـ خێزاندا قەدەغە‬ ‫کردوە؟ یان بەپێچەوانەوە هەندێک یاسا و‬ ‫ڕێسایان داناوە کە جیاکاری و توندوتیژی‬ ‫لەناو خێزاندا دروســت دەکــەن؟! ئێمە‬ ‫دەبینین لە قورئاندا ڕێگە بە لێدانی ژن‬ ‫دراوە‪ :‬دەڵێت (ڕوی دەمی لە پیاوانە!)‪:‬‬ ‫ئــەگــەر ژنەکانتان گــوێــڕایــەڵ نەبون؛‬ ‫ئامۆژگارییان بکەن و جێگەیان لێ جیا‬ ‫بکەنەوە و لێیان بدەن‪َ « :‬و َّ‬ ‫الل ِتي َتَا ُفونَ‬ ‫ُن ِف ْ َ‬ ‫ُن َوا ْه ُج ُروه َّ‬ ‫ُن َف ِع ُظوه َّ‬ ‫نُ ُشو َزه َّ‬ ‫ال َضاجِ ِع‬ ‫َو ْ‬ ‫اض ِربُوه َّ‬ ‫ُن» (النساء‪ ،)34 :‬بەپێی ئەم‬ ‫دەقە چارەسەری نەگونجانی ژن لەگەڵ‬ ‫پیاوەکەی بەوە دەبێت سەرەتا پیاوەکە‬ ‫ئامۆژگاریی بکات‪ ،‬ئینجا (ئەگەر ئەوە‬ ‫سودی نەبو) جێگەی خەوتنی لێ جیا‬ ‫بکاتەوە (پەیوەندیی لەگەڵ ببڕێت)‪،‬‬ ‫ئینجا (ئەگەر ئەوەش سودی نەبو) لێی‬ ‫بــدات‪ .‬ئەمەش لە حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬ئــەوەتــا لــە دەقــی قورئاندا‬ ‫هاتوە‪ .‬لە کاتێکدا ئەمە ڕەوایی‌دانە بە‬ ‫جیاکاری و توندوتیژی لە خێزاندا‪ .‬بنەما‬ ‫و پاساوی ئەم حوکمەش لە قورئاندا‬ ‫جیاکارییەکە لەنێوان ژن و پیاودا کە‬ ‫لە ئیسالمدا وەکو بنەمایەکی سەرەکی‬ ‫وایە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە کە پیاو سەرداری‬ ‫خێزانە و سەرپەرشتیارە بەسەر ژنەوە و‬ ‫ژن دەبێت گوێڕایەڵی بێت‪ ،‬ئەوەش ئەو‬ ‫حوکمە نەگۆڕەیە کە هەمان ئەو دەقەی‬ ‫چارەسەری لێدان بۆ کێشەکانی ژن و‬ ‫مێرد دادەنــێــت؛ لە ســەرەتــاوە دەڵێت‪:‬‬ ‫«الر َجا ُل َق َّوا ُمونَ َع َلى ِّ‬ ‫الن َساءِ» (النساء‪:‬‬ ‫ِّ‬ ‫سەرپەرشت‬ ‫‪ ،)34‬واتــە‪« :‬پــیــاوان‬ ‫و فــەرمــانــدارن بەسەر ژنــانــەوە» یان‬ ‫«پــەروەردە و سەرپەرشتیی ژنانیان لە‬ ‫دەستدایە»‪ ،‬ئەمەش بنەمایەکی جیاکاریە‬ ‫کە ڕەنگ‌دانەوەی لە بیرکردنەوەی مرۆڤی‬ ‫موسوڵمان و هەمو یاسا و ڕێسا خێزانی‬ ‫و کۆمەاڵیەتیەکانی ئیسالمدا هەیە‪.‬‬ ‫کاتێکیش پاساو و بنچینەی سروشتی‬ ‫بۆ ئەم جیاکاریە دەهێنێتەوە؛ ـ هەر لە‬ ‫هەمان دەقدا دوای ئەوە ـ دەڵێت‪َ ِ « :‬با‬ ‫َُّ‬ ‫ض َو ِ َبا َأ ْن َف ُقوا‬ ‫َف َّض َل الل َب ْع َض ُه ْم َع َلى َب ْع ٍ‬ ‫ِم ْن َأ ْم َو ِ ِ‬ ‫ال ْم» (النساء‪ ،)34 :‬واتە‪ :‬بەو‬ ‫پێیەی کە خوا پلەی گــەورەتــری داوە‬ ‫بە پیاو لە چاو ژن‪ ،‬و بەو پێیەی کە‬ ‫پــیــاوان مــەســرەفــی خــێــزان دەکێشن‪.‬‬ ‫واتە دو پاسا و بنچینەی بۆ ئەو بنەما‬ ‫جیاکاریە داناوە‪ :‬یەکەمیان ئەوەیە گوایە‬ ‫پیاو لە عەقڵ و بڕیاردان و شارەزایی و‬ ‫توانا و هێزدا لە ژن زیاترە‪ ،‬و دوەمیشیان‬ ‫ئەوەیە کە پیاو مەسرەف‌کێشانی خێزانی‬ ‫لەسەرە‪ .‬کە ئیسالم و دەقە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ خۆیان ئەم چەمک و بیرکردنەوانە‬ ‫دەربارەی جیاوازیی ژن و پیاو برەو پێ‬ ‫دەدەن‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬هەر قورئان بۆ خۆی‬ ‫شایەتیی دو ژن بەرامبەری شایەتیی یەک‬ ‫اس َت ْش ِهدُوا َشهِي َد ْينِ ِم ْن‬ ‫پیاو دادەنێت‪َ « :‬و ْ‬ ‫ي َف َر ُج ٌل َوا ْم َر َأ َتانِ‬ ‫ر َِجالِ ُك ْم َفإ ِْن َ ْل َي ُكو َنا َر ُج َل ْ ِ‬ ‫م ْن َت ْر َض ْونَ ِمنَ ُّ‬ ‫الش َهدَا ِء َأ ْن َت ِض َّل إ ِْحدَا ُه َما‬ ‫ِ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َف ُتذك َر إ ِْحدَا ُه َما الخ َرى» (البقرة‪،)282 :‬‬ ‫هەر وەکو لە میراتیشدا میراتی مێ نیوەی‬ ‫میراتی نێری بۆ دانراوە‪« :‬لِ َّ‬ ‫لذ َك ِر ِم ْث ُل َح ِّظ‬ ‫ُْ‬ ‫ي» (النساء‪ ،)١٧٦ ،11 :‬هەر لەسەر‬ ‫ال ْن َث َي ْ ِ‬

‫ئەم بنەمایانەشەوە کە قورئان بۆ خۆی‬ ‫دایاندەنێت؛ پێی وایە پیاو بە سروشتی‬ ‫خۆیان ـ یان بە ویستێکی خوایی ـ پلەی‬ ‫زیاترە و سەرداری ماڵ و خێزانیشە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە هەندێک لە ڕاڤەکارەکانی قورئان‬ ‫بابەتی شایەتی و مارەییش دەکەنە‬ ‫بەشێک لە «پلەی گەورە» («فضل»)‬ ‫ی پیاو لــەچــاو ژن‪ ،‬ســەربــاری عەقڵ‬ ‫و شارەزایی و هێز و توانای بڕیاردان‪،‬‬ ‫هەتا «جیهاد» یش دەخەنە سەر ئەو‬ ‫لیستە بەو پێیەی لە ئیسالمدا پیاو جیهاد‬ ‫دەکات نەک ژن‪ ،‬یان بەگشتی پیاو جەنگ‬ ‫و خزمەتی سەربازی دەکات (کە ئەمەش‬ ‫هەر کولتور دروستی کردوە و سیستەمی‬ ‫سەربازیی نوێ ئامادەیی ژنیشی تێدایە)‪.‬‬ ‫جگە لــەوەش؛ لە دەقــی فــەرمــودەدا‬ ‫ڕێگە دراوە بە لێدانی منداڵ لەسەر‬ ‫نوێژ‪ ،‬کاتێک گەیشتە تەمەنی دە ساڵ‬ ‫ِالص َل ِة‬ ‫و نوێژی نەکرد‪ُ « :‬م ُروا َأ ْب َنا َء ُك ْم ب َّ‬ ‫ني‪َ ،‬و ْ‬ ‫لِ َس ْب ِع ِس ِن َ‬ ‫اض� ِربُ��و ُه� ْم َع َل ْي َها لِ َع ْش ِر‬ ‫ِس ِن َ‬ ‫ني» (بە فەرمودەیەکی «صهحیح»‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬گێڕانەوەی‪ :‬ئەحمەد‪ ،‬ئەبو‬ ‫داوود‪ ،‬بەیهەقی‪ ،‬بـــەززار‪ ،‬حاکیم‪ ،‬و‬ ‫هەندێکی تر)‪ .‬هەرچەند ڕەنگە ئەمە بە‬ ‫«حوکمێکی نەگۆڕ» ی ئیسالم دانەنرێت‪،‬‬

‫ئیسالمیدا یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪.‬‬ ‫ئیتر چــۆن دەڵــێــت نابێت یاسایەک‬ ‫دەربچێت ناکۆک بێت لەگەڵ حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم؟!‬ ‫ـ یەکێکی تر لە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫ئەوەیە کە دەوڵەت «زەکات» لە خەڵکی‬ ‫موسوڵمان کۆ دەکاتەوە (ئەوانەی کە‬ ‫ماڵ و سامانێکیان هەیە کە «زەکات»‬ ‫ی دەکەوێتە سەر‪ ،‬بەپێی جۆر و بڕی‬ ‫دیــاریــکــراو)‪ ،‬بــە ڕادەیــــەک کــە ئەگەر‬ ‫خەڵکانێک زەکات نەدەن؛ هێز دەکرێتە‬ ‫ســەریــان و بە یاخی و هەڵگەڕاوە لە‬ ‫قەڵەم دەدرێن‪ ،‬و بەزۆر و بە هێز لێیان‬ ‫دەسەنرێت‪ .‬ئەمەش یەکێکە لە بنەما‬ ‫هەرە سەرەکی و نەگۆڕەکانی ئیسالم‪ .‬لە‬ ‫ئیسالمدا سەندنی زەکات و کۆکردنەوەی‬ ‫فرمانی دەوڵەتە‪.‬‬ ‫تەنها بۆ نمونە و بۆ دڵنیایی لەم‬ ‫بنەما نەگۆڕەی ئیسالم؛ ئیمام (ئیبن‬ ‫ئــەل‌قــەط��ط��ان)‪ ،‬لــە کتێبی «اإلقــنــاع‬ ‫فــي مسائل اإلجــمــاع» ـــدا‪ ،‬کــە هەمو‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» ی تێدا‬ ‫کۆکردوەتەوە‪ ،‬ئەو حوکمانەی ئیسالم کە‬ ‫جێی یەک‌دەنگیی موسوڵمانان بون‪ ،‬چەند‬ ‫کۆدەنگی «ئیجماع» ێکی موسوڵمانان‬

‫والنشر‪ ،‬الطبعة األوىل‪ .2004 ،‬جـ‪ ،١ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ ،193‬املسألة رقم (‪.])١٠٧٧-١٠٧٥‬‬ ‫ئیتر بەم شێوەیە لە ئیسالمدا دەوڵەت‬ ‫بــۆ خــۆی «زەکــــات» وەردەگـــرێـــت و‬ ‫سەرپەرشتیی دەکات (هەرچەند ئەوەش‬ ‫لــە ئیسالمدا بــە دروســـت دانـــراوە کە‬ ‫«ئیمام» فەرمان بدات و موسوڵمان بۆ‬ ‫خۆی زەکاتەکە بە یاسا و ڕێسای بڕیاردار‬ ‫دەربکات و لە شوێنی خۆی بیبەخشێت‬ ‫[ئەمەش کۆدەنگیی لەسەر بوە‪ ،‬بڕوانه‪:‬‬ ‫ابن القطان‪ ،‬اإلقناع في مسائل اإلجماع‪.‬‬ ‫جـ‪ ،١ .‬ص‪ ،19٤ .‬المسألة رقم (‪.])١٠٨١‬‬ ‫یانی مەرج نیە هەمو کاتێک «ئیمام» ـ‬ ‫یانی سەرۆکی موسوڵمانان ـ ڕاستەوخۆ‬ ‫وەری‌بگرێت‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە ئەگەر‬ ‫جێبەجێ نەکرا؛ دەبێت «ئیمام» سور‬ ‫بێت لەسەر جێبەجێ‌کردنی‪ ،‬ئەگەر بگاتە‬ ‫ڕادەی بەکارهێنانی هێز و سەندنی بە‬ ‫زۆر)‪.‬‬ ‫ئیتر ئەمە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسالمە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە یاسای نوێدا باجی لەو شێوەیە‬ ‫نیە و «زەکات» پەیوەندیی بە دەوڵەتەوە‬ ‫نیە و دەوڵەت داوای ناکات‪ ،‬و خەڵکی‬ ‫موسوڵمان خۆیان بە ئازادیی خۆیان‬ ‫ئەوانەی دەیانەوێت «زەکات» ی خۆیان‬

‫قبوڵ‌کردنی مرۆڤی نا‪-‬موسوڵمان لەژێر سایەی‬ ‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالمدا سنور و یاسا و‬ ‫ڕێسای خۆیی هەیە‪ ،‬و بەو ڕەهاییە نیە کە لە‬ ‫دەقی ڕەشنوسی دەستوری هەرێمدا هاتوە‬ ‫بەو پێیەی بە دەقێکی «موتەواتیر»‬ ‫نەگەیشتوە‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە بەشێکە‬ ‫لەو یاسا ئیسالمیانەی مرۆڤی موسوڵمانی‬ ‫ڕەسەنخوازیان لەسەر پەروەردە دەبێت‪،‬‬ ‫و ئەگەر ئیسالم سەرچاوەیەکی سەرەکیی‬ ‫یــاســادانــان بــێــت؛ کــەواتــە پــاســاو و‬ ‫بنچینەیەکی یاسایی هەیە بۆ ئەم جۆرە‬ ‫توندوتیژیە لەناو خێزاندا‪.‬‬ ‫باجە ئایینیەکان‬ ‫لە ماددەی (‪ )١٣‬ـدا هاتوە‪« :‬ڕێگە‬ ‫نادرێ بە دانانی یان هەموارکردنی یان‬ ‫لێخۆشبونی هیچ ڕەسم یان باجێک لە‬ ‫هەرێمی کوردستاندا‪ ،‬بەبێ ڕەزامەندیی‬ ‫پەرلەمانی کوردستان و پەسەندکردنی‬ ‫بە یاسایەک»‪ .‬کە ئەمەش لە خاڵی‬ ‫(یەکەم) ی ماددەی (‪ )28‬ی دەستوری‬ ‫عێراق وەرگیراوە کە دەڵێت‪« :‬ال ُتف َرض‬ ‫الضرائب والرسوم‪ ،‬وال ُتعدَّل‪ ،‬وال ُت َبى‪ ،‬وال‬ ‫يُعفى منها‪ ،‬إال بقانون»‪ .‬کەواتە جگە لەو‬ ‫باجانەی لە یاسادا هەن یان دەکرێت بە‬ ‫یاسایەک یان هەموارکردنەوەیەک دابنرێن؛‬ ‫باجێکی تــر نیە‪ .‬کــە ئــەمــەش لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێک حوکمی نــەگــۆڕی ئیسالمدا‬ ‫ناتەبایە‪ ،‬چونکە‪:‬‬ ‫ـ یەکێک لە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪ ،‬کە‬ ‫لە دەقی قورئاندا چەسپێنراوە؛ ئەوەیە‬ ‫«ئەهلی کیتاب» (واتە شوێنکەوتوانی‬ ‫ئایینە «ئاسمانی» ـەکانی تر‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫یەهودیەت و مەسیحیەت)‪ ،‬بە مەرجی‬ ‫دانی سەرانە «جزیة» یەک لە کۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیدا قبوڵ دەکــرێــن و پەیمانی‬ ‫پارێزرانی سەر و ماڵیان پێ دەدرێت لەگەڵ‬ ‫ئەوەی لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا لە یاسای نوێدا (لەوانەش‬ ‫یاسا عێراقیەکان و هــەمــوارکــردنــەوە‬ ‫کوردستانیەکانیشیان) باجی لەو شێوەیە‬ ‫نیە و هەر ناشکرێت دابنرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫ـ بۆ نمونە ـ مەسیحیەکانیش هیچیان‬ ‫کەمتر نیە لە هاواڵتیانی تــری وەکو‬ ‫موسوڵمانان و هاواڵتیی پلەدو نین و هەر‬ ‫بەپێی دەستوریش ماف و ئازادیی تەواوی‬ ‫ئایینداریی خۆیان هەیە‪ .‬لە کاتێکدا‬ ‫سەندنی سەرانە لێیان بەرامبەری ڕێگەدان‬ ‫بــە بــون و مــانــەوەیــان لــە کۆمەڵگای‬

‫لەو بــارەیــەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬لەم چەند‬ ‫خاڵەدا‪:‬‬ ‫ـ لەناو موسوڵماناندا «ئیمام» ـ واتە‬ ‫خەلیفە یــان ســەرۆکــی موسوڵمانان ـ‬ ‫بۆی هەیە «زەکــات» بسەنێت لەوانەی‬ ‫لەسەریان پێویست بوە (بە دان‌پێدانانی‬ ‫خــۆیــان یــان بــە شایەتی‌‌دانی خەڵکی‬ ‫تــر لــەســەریــان کــە ئــەوەنــدە سامانی‬ ‫زەکات‌لێ‌کەوتویان هەیە)‪ ،‬جا ئەوەی‬ ‫ئامادە نەبێت بیدات و بەرگریی کرد و‬ ‫بەشەڕ هات بۆ ئــەوەی نەیدات؛ شەڕی‬ ‫لەگەڵ دەکرێت (یانی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫بە هێز ڕوبــەڕوی دەبێتەوە)‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫کـــوژرا؛ ئــەوە خوێنەکەی هـــەدەرە و‬ ‫زەکاتەکە لە سامانەکەی دەردەکرێت «وال‬ ‫خالف أن لإلمام طلب الزكاة وأخذها ممن‬ ‫أقر بها أو شهد (بها) عليه‪ ،‬فمن منعها‬ ‫وقاتل دونها قوتل‪ ،‬فإن قتل فدمه هدر‬ ‫وتؤخذ من ماله»‪.‬‬ ‫ـ نــــەدانــــی زەکـــــــات‪ ،‬لـــە ڕوی‬ ‫نکولی‌لێ‌کردنەوە (لـــەوەی ئەرکێکی‬ ‫مــوســوڵــمــانــە)؛ بــە یــەک‌دەنــگــی بە‬ ‫هەڵ‌گەڕانەوە «ردة» دادەنرێت «ومنع‬ ‫الزكاة جحدًا هلا ردة بإمجاع»‪.‬‬ ‫ـ «ئوممەت» بە کۆی دەنگ لەسەر‬ ‫ئــەوەن کە دەبێت شــەڕ لەگەڵ ئەوانە‬ ‫(ئەو موسوڵمانانە) بکرێت کە ئامادە نین‬ ‫زەکات بدەن «واألمة مجمعة على قتال‬ ‫مانعي الزكاة»‪[ .‬بۆ ئەم چەند خاڵە؛‬ ‫بڕوانە‪ :‬ابن القطان (‪ 628‬ک‪ .‬م��ردوە)‪،‬‬ ‫اإلقناع يف مسائل اإلمجاع‪ .‬حتقيق‪ :‬حسن‬ ‫فوزي الصعيدي‪ .‬الفاروق احلديثة للطباعة‬

‫دەدەن‪ .‬ئیتر چۆن یاسادانەر پێی وایە‬ ‫نابێت یاسایەک هەبێت کە لەگەڵ حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمدا نەگونجێت؟!‬ ‫ئازادیی ئایینداری‬ ‫لە مــاددەی (‪ )١٩‬ـدا‪ ،‬بە ناونیشانی‬ ‫«کەرامەت و ژیان و ئازادی»‪ ،‬لە خاڵی‬ ‫(نۆیەم) ـیدا دەڵێت‪« :‬زۆر لێ‌کردن لە‬ ‫ئاییندا نیە‪ ،‬و هەمو کەس مافی ئازادیی‬ ‫ئایین و بیروباوەڕ و هزر و ویژدانی هەیە‪،‬‬ ‫و حکومەتی هەرێم ئازادیی موسوڵمان و‬ ‫مەسیحی و ئێزدی و کەسانی دییش لە‬ ‫بەجێ‌گەیاندنی ڕ‌ێ‌وڕەسمی خواپەرستی‬ ‫و داب‌ونەریتە ئایینیەکاندا دەستەبەر‬ ‫دەکا‪ .»..‬کە ئەمەش لە ماددەی (‪ )٤٢‬و‬ ‫(‪ )٤٣‬ی دەستوری عێراقەوە وەرگیراوە‪،‬‬ ‫کە ماددەی (‪ )٤٢‬دەڵێت‪« :‬لكل فرد حرية‬ ‫الفكر والضمري والعقيدة»‪ ،‬و ماددەی (‪)٤٣‬‬ ‫یش خاڵی (یەکەم) ی دەڵێت‪« :‬أتباع كل‬ ‫مذهب أحرا ٌر يف‪ :‬أ‪ -‬ممارسة الشعائر‬ ‫ٍ‬ ‫دين أو ٍ‬ ‫الدينية‪ ...‬ب‪ -‬إدارة األوق��اف وشؤونها‬ ‫ومؤسساتها الدينية‪ ،‬وينظم ذلك بقانون»‪،‬‬ ‫خاڵی (دوەم)یشی دەڵێت‪« :‬تكفل الدولة‬ ‫حرية العبادة ومحاية أماكنها»‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئایا ئازادیی ئایینەکان بەم‬ ‫شێوەیە لــەگــەڵ نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫دەگونجێت؟!‬ ‫بــێ گــومــان؛ نــەخــێــر! لــە حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمدا؛ ئــەوەی ئایینی‬ ‫جــیــاوازە؛ ئازادیی تــەواوی نیە‪ ،‬و بەو‬ ‫مەرجە قبوڵ دەکــرێــت لە کۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیدا کە ملکەچی دەرببڕێت بۆ‬

‫دەسەاڵتی ئیسالمی‪ ،‬و ئەم ملکەچیەش‬ ‫بەوە دەبێت سااڵنە سەرانە «جیزیە»‬ ‫بــدات‪ ،‬بەپێی دەقــی قورئان‪َ « :‬قا ِتلُوا‬ ‫الَّذِينَ َل يُ ْؤ ِم ُنونَ ب َّ ِ‬ ‫ِالل َو َل بِالْ َي ْو ِم ْال ِخ ِر َو َل‬ ‫ي ِّر ُمونَ َما َح َّر َم اللَُّ َو َر ُسولُ ُه َو َل َيدِي ُنونَ‬ ‫َُ‬ ‫ِدينَ ْ َ‬ ‫اب‪َ ،‬ح َّتى‬ ‫ال ِّق‪ِ ،‬منَ الَّذِينَ ُأو ُتوا الْ ِك َت َ‬ ‫ال � ْز َي � َة َع� ْ‬ ‫�ن َي � ٍد َوهُ�� ْم َص��ا ِغ � ُرونَ »‬ ‫يُ ْع ُطوا ْ ِ‬ ‫(التوبة‪ .)29 :‬ئەمە ئەگەر لە «ئەهلی‬ ‫کیتاب» بون‪ ،‬واتە لە بابەتی یەهودی‬ ‫و مەسیحی (و ـ ڕەنگە ـ زەردەشتی)‬ ‫ـەکان بــون‪ .‬ئەگەر لە شوێنکەوتوانی‬ ‫ئەو ئایینانە بون کە نامۆن بە ئایینە‬ ‫ئیبراهیمیەکان‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەی‬ ‫بە «بتپەرست» یــان «فرەپەرست»‬ ‫ئاماژەیان بۆ دەکرێت [دەقی ڕەشنوسەکە‬ ‫جگە کە «موسوڵمان» و «مەسیحی»‬ ‫و «ئێزدی»؛ دەســتــەواژەی «کەسانی‬ ‫دییش» زیاد دەکات بۆ ئەو پێکهاتانەی‬ ‫کە ئازادیی « بەجێ‌گەیاندنی ڕ‌ێ‌وڕەسمی‬ ‫خواپەرستی و داب‌ونەریتە ئایینیەکان»‬ ‫دابین دەکات بۆیان‪ ،‬کە ئەمە لیستەکە‬ ‫بە کراوەیی دەهێڵێتەوە]؛ ئەوانە بەپێی‬ ‫هەندێک ڕێبازی ئیسالمی بە سەندنی‬ ‫سەرانە لێیان دەستیان لێ هەڵ‌دەگیرێت‪،‬‬ ‫ئەگەرنا بەپێی هەندێک ڕێبازی تر دەبێت‬ ‫یان موسوڵمان ببن یان کوشتار دەکرێن‪.‬‬ ‫جا ئەگەر ئــەوانــە عــەرەب بــون؛ ئەوا‬ ‫زۆرینە لەسەر ئەوەن کە سەرانەیان لێ‬ ‫وەرناگیرێت و هەر دەبێت موسوڵمان ببن‬ ‫یان کوشتار دەکرێن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر عەرەب‬ ‫نەبن؛ هەندێک رێباز لەسەر ئەوەن کە‬ ‫بە سەرانە دەستیان لێ هەڵ‌دەگیرێت‪.‬‬ ‫بــەم شێوەیە ڕێــگــەدان بــە بونیان و‬ ‫مانەوەیان لەسەر ئایینی خۆیان مەرج‌دارە‬ ‫و ئازادیی تەواویان نیە‪ .‬ئەمە سەرباری‬ ‫ئەوەی ئەوانەی کە ئایینیان جیاوازە و‬ ‫بەپێی یاسای ئیسالمی لە کۆمەڵگادا‬ ‫قبوڵ دەکــرێــن؛ ئــازادیــی تــەواویــان نیە‬ ‫لە بەجێ‌هێنانی ڕێ‌وڕەســمــی ئایینیی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬و بەپێی یاسای ئیسالمی نابێت‬ ‫پەرستگای نوێ (وەکــو کلێسای نوێ)‬ ‫دروست بکەن‪ ،‬ئەمە ئەگەر ئەوان پێشتر‬ ‫لە شارەکەدا هەبون و شارەکە کۆنتر بو‬ ‫لە ئیسالم‪ ،‬بەاڵم ئەگەر شارەکە دەسەاڵتی‬ ‫ئیسالمی دروستی کردبو (وەکو بەصرە و‬ ‫کوفە و بەغداد‪ ..‬و وەکو شاری سلێمانیی‬ ‫خۆیشمان کــە دوای هاتنی ئیسالم‬ ‫دروس ــت کـــراوە)؛ ئــەوا بەپێی یاسای‬ ‫ئیسالمی هەر نابێت هیچ پەرستگایەکی‬ ‫نا‪-‬ئیسالمیی تێدا هەبێت (لەسەر ئەمە‬ ‫کۆدەنگییەک هەیە لەناو زانایانی ئایینیی‬ ‫ئیسالمدا)‪ .‬ئیتر ئەگەر شارەکە کۆنتر‬ ‫بو و شوێنکەوتوانی ئەو ئایینانەی تر‬ ‫پێشتر لە شارەکەدا هەبون؛ ئــەوە دو‬ ‫حاڵەتە‪ :‬ئەگەر ئیسالم لە کاتی خۆیدا‬ ‫بە جەنگ شارەکەی گرتبو؛ ئەوا نابێت‬ ‫هیچ پەرستگایەکی نوێ دروست بکەن‪،‬‬ ‫ئەو پەرستگایانەش کە پێشتر هەبون؛ دو‬ ‫ڕێباز هەیە لە ئیسالمدا‪ :‬ڕێبازێک دەڵێت‪:‬‬ ‫دروستە ئەو پەرستگا کۆنانە بمێننەوە‪،‬‬ ‫ڕێبازێکیش دەڵێت‪ :‬دەبێت ئەوانەش‬ ‫بڕوخێنرێن! ئیتر ئەوە لە چوارچێوەی‬ ‫بڕیاری سەرۆکی موسوڵماناندا دەبێت‪:‬‬ ‫دەتوانێت ڕێگەیان پێ بدات و دەشتوانێت‬ ‫بڕیار بدات بڕوخێنرێن یان هەندێکیان‬ ‫بڕوخێنرێن و هەندێکیان بهێڵرێنەوە‪،‬‬ ‫بەپێی بەرژەوەندیی ئیسالم و موسوڵمانان‪.‬‬ ‫حاڵەتی دوەمیش ئەوەیە ئیسالم کاتی‬ ‫خۆی ئەو شــارەی بە ڕێکەوتن لەگەڵ‬

‫کاتێک «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» دەکرێتە‬ ‫پێوەر بۆ یاسا؛ کێشە و نەگونجان و دژیەکیی زۆر‬ ‫دروست دەبێت‪ .‬یاسادانەری نوێ ناتوانێت یاسایەک‬ ‫بۆ کۆمەڵگای نوێ و دەوڵەتی نوێ دابڕێژێت ئەگەر‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» بکاتە پێوەر‬

‫خەڵکەکەی گرتبێت‪ ،‬ئەو کاتە بە دو شێوە‬ ‫دەبێت‪ :‬ئەگەر ڕێکەوتنەکە لەسەر ئەوە‬ ‫بوبێت کە شارەکە شاری خۆیانە و باج‬ ‫و خەراج دەدەن بە دەوڵەتی ئیسالمی؛‬ ‫ئەوا بۆیان هەیە پەرستگای نوێ دروست‬ ‫بکەن‪ ،‬ئەگەریش ڕێکەوتنەکە لەسەر ئەوە‬ ‫بێت کە شارەکە ڕاستەوخۆ ملکەچە بۆ‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمی و سەرانە دەدەن؛‬ ‫ئــەو کاتە بەپێی ڕێکەوتنەکە مامەڵە‬ ‫دەکرێت لەگەڵ مانەوە و نەمانەوەی‬ ‫پەرستگاکاندا‪ ،‬یانی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫بۆی هەیە مەرجی ئەوەیان بۆ دابنێت‬ ‫پەرستگاکانیان بڕوخێنێت و نەهێڵێت‬ ‫پەرستگای نوێیش دروست بکەن‪[ .‬بۆ ئەم‬ ‫وردەکاریەی یاسای ئیسالمی دەربارەی‬ ‫پەرستگای ئایینە جیاوازەکان؛ بڕوانە‪ :‬ابن‬ ‫قيم الجوزية‪ ،‬أحكام أهل الذمة‪ .‬تحقیق‪:‬‬ ‫يوسف بن أحمد البكري‪ ،‬شاكر بن توفيق‬ ‫العاروري‪ .‬الدمام‪ :‬رمادى للنشر‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ .1997 ،‬فصل‪ :‬مآل معابد أهل الذمة‪.‬‬ ‫جـ‪ ،٣ .‬ص‌ص‪١١٩٠ .‬ـ ‪.]١٢٢٠‬‬ ‫ئینجا ئەگەر ئەو گروپە ئایینیە لەو‬ ‫گروپانە بون کە لە ئیسالم الیــان‌داوە و‬ ‫پێشتر بەشێک بون لە موسوڵمانان و‬ ‫لەسەر بنچینەی ئیسالم ئایینێکی تریان‬ ‫دروست کردوە (وەکو بابی و بەهایی‪،‬‬ ‫و قــادیــانــی‪ ،‬و دەڕەزی‪ ،‬و عــەلــەوی‪،‬‬ ‫و ـ ڕەنگە ـ یەزیدی)؛ ئــەوا لە یاسای‬ ‫ئیسالمیدا بە «هەڵگەڕاوە» دادەنرێن‬ ‫و دەوڵەتی ئیسالمی بە هیچ شێوەیەک‬ ‫ڕێگە بە بونیان نادات و بە زەبری هێز و‬ ‫شەڕ یان ناچاری ئیسالمیان دەکاتەوە یان‬ ‫دەیانبڕێنێتەوە‪.‬‬ ‫با لــەوەش بگەڕێین کە لە حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمدا بە هیچ شێوەیەک‬ ‫ڕێگە نادرێت بە بونی مرۆڤی بێ‌ئایین‬ ‫لەناو کۆمەڵگای ئیسالمیدا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەگەر پێشتر موسوڵمان بوبێت یان لە‬ ‫بنەچەیەکی موسوڵمان بوبێت‪ ،‬و حوکمی‬ ‫نەگۆڕی ئیسالم لەم بارەیەوە ئەوەیە کە‬ ‫دەکوژرێت‪ ،‬ئەگەر هەر نەگەڕایەوە بۆ‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫بــەم شــێــوەیــە قــبــوڵ‌کــردنــی مرۆڤی‬ ‫نا‪-‬موسوڵمان لــەژێــر ســایــەی حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم سنور و یاسا و‬ ‫ڕێسای خۆیی هەیە‪ ،‬و بەو ڕەهاییە نیە‬ ‫کە لە دەقی ڕەشنوسەکەدا هاتوە‪ .‬کاتێک‬ ‫دەقی ڕەشنوسەکە دەڵێت‪« :‬هەمو کەس‬ ‫مافی ئازادیی ئایین و بیروباوەڕ و هزر‬ ‫و ویژدانی هەیە»؛ ئەمە لەگەڵ حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالمدا تەبا نیە‪ ،‬هەر بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالمە‬ ‫کە موسوڵمان بۆی نیە واز لە ئیسالم‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئەگەر لەسەری ساخ ببێتەوە کە‬ ‫وازی لە ئیسالم هێناوە؛ ئەوە دەکوژرێت‬ ‫(دوای ئەوەی بۆ ماوەی ‪ ٣‬ـ یان ‪ ٣٠‬ـ ڕۆژ‬ ‫داوای لێ دەکرێت بگەڕێتەوە)‪ .‬ئەمەش‬ ‫لە ئیسالمدا کۆدەنگیی لەسەر بوە‪،‬‬ ‫تەنها ئەوە نەبێت لە (سوفیانی ثەوری)‬ ‫و (ئیبراهیمی نەخەعی) ـەوە هاتوە کە‬ ‫هەر داوای گەڕانەوەی لێ دەکرێت هەتا‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬و کوشتنی هەر دوا دەخرێت‬ ‫بە هیوای ئەوەی بگەڕێتەوە! ئەم یاسای‬ ‫کوشتنی هەڵ‌گەڕاوەیە بە شێوەیەک لە‬ ‫یاسا و بیرکردنەوەی ئیسالمیدا چەسپیوە‬ ‫کە هەتا ئێستەش لە یاسای گەلێک واڵتی‬ ‫عەرەبیدا هەیە‪ ،‬و لە «یاسای یەک‌گرتوی‬ ‫سزادان» ی عەرەبیدا ماددەیەکە‪ ،‬یانی‬ ‫کۆدەنگیی دادگا عەرەبیەکانی لەسەرە!‬ ‫ئەوانەش کە لە بنەڕەتەوە ئایینیان‬ ‫جیاواز بوە؛ باسمان کرد کە ئازادیەکەیان‬ ‫سنور و ڕێسا و یاسای خۆیی هەیە و بەو‬ ‫ڕەهاییە نیە کە لە ڕەشنوسەکەدا بڕیار‬ ‫دراوە‪.‬‬ ‫بـــەم شــێــوەیــە کــاتــێــک «حــوکــمــە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» دەکرێتە پێوەر‬ ‫بۆ یاسا؛ ئەو هەمو کێشە و نەگونجان و‬ ‫دژیەکیە دروست دەبێت‪ .‬یاسادانەری نوێ‬ ‫ناتوانێت یاسایەک بۆ کۆمەڵگای نوێ و‬ ‫دەوڵەتی نوێ دابڕێژێت ئەگەر «حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» بکاتە پێوەر‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫ئازادیی بیروباوەڕ لەنێوان ئاین‌و فەلسەفەدا‬ ‫ئاینی ئیسالم وەك نمونە‬

‫خەسرەو مەحمود‬ ‫گەرچی ئاین‌و فەلسەفە لەهەندێك‬ ‫روەوە لەیەكدەچن‪ ،‬بۆ نمونە هەردوكیان‬ ‫بــاس لەبونی خـــوداو نەمریی گیان‌و‬ ‫ئــەخــاق‌و بــەخــتــەوەریــی‌و هەندێك‬ ‫بابەتی دیكە دەكــەن‪ .‬بەاڵم لەهەندێك‬ ‫رەهەندیشەوە تــەواو جیاوازو ناكۆك‌و‬ ‫نــاتــەبــان‪ ،‬بێگومان جــیــاوازیــی ئاین‬ ‫لەفەلسەفەش لێرەوە سەرچاوەی گرتوە‪،‬‬ ‫‌واتە ئاین بۆیە لەفەلسەفە وەك كایەیەكی‬ ‫سەربەخۆ جیاوازە‪ ،‬بەو مانایەی لەبەر‬ ‫ئەوەشە كە دو كایەو بابەتی سەربەخۆن‬ ‫چونكە لەهەندێك بابەتی جەوهەریی‌و‬ ‫بنەڕەتیدا لەیەكتر جیاوازن‪.‬‬ ‫یەكێك لەو بابەتانەش كە سەرەكیترین‬ ‫بــابــەتــە ســـەبـــارەت بـــەجـــیـــاوازی‌و‬ ‫جیابونەوەیان لەیەكتر‪ ،‬بریتیە لەئازادیی‬ ‫بــیــروبــاوەڕ‪ ،‬و قــەنــاعــەتــی فیكریی‌و‬ ‫جیهانبینی مرۆڤ سەبارەت بەتێگەیشتن‬ ‫لەبابەتی ئازادیی‪ ،‬و تێڕوانین بەرامبەر‬ ‫بەبابەتە چارەنوسسازە ئەنتۆلۆژیەكان‪.‬‬ ‫ئازادیی لەئایندا‬ ‫هــەرچــەنــدە لەئایینی ئیسالمداو‬ ‫لەقورئاندا وەك كتێبی سەرەكیی ئەو‬ ‫ئاینە‪ ،‬چەند دەقێك‪ ،‬واتە چەند ئایەتێك‬ ‫بونیان هەیە كە گوزارشت لەئازادیی‬ ‫ئاینی‌و ئــازادیــی بــیــروبــاوەڕی مــرۆڤ‬ ‫دەكەن‪ ،‬واتە جەخت لەسەر ئەوە دەكەن‬ ‫كە مرۆڤ ئــازادە هەر ئاینێك پەیڕەو‬ ‫دەكات‌و هەر جۆرە تێڕوانینێكی بەرامبەر‬ ‫بەئاین‌و خوداو ئەو جۆرە بابەتانە دەبێت‪،‬‬ ‫لەنمونەی ئایەتەكانی‪:‬‬ ‫‪-1‬الاكـــراه فی الدین‪ :‬واتــە زۆكــردن‬ ‫لەئایندا نیە‪ .‬سورەتی ئەلبەقەڕە‪.‬‬ ‫‪-2‬فمن شا‌ء فلیۆمن ومن شا‌ء فلیكفر‪:‬‬ ‫هەر كەسێك دەیەوێت بابڕوا بهێنێت‌و‬ ‫هەركەسێكیش دەیــەوێــت با بێباوەڕ‬ ‫بێت‪ .‬واتە ئیرادەكە لەدەستی خۆیدایەو‬ ‫لــەمــڕوەوە خـــاوەن ویــس ـت‌و ئــازادیــی‬ ‫بیروباوەڕی خۆیەتی‪.‬‬ ‫‪-3‬لكم دینكم ولی دین‪ :‬ئێوە ئاینی‬ ‫خۆتان هەیەو منیش ئاینی خۆم هەیە‪،‬‬ ‫واتە با ئێوە ئاینی خۆتان بۆ خۆتان بێت‌و‬ ‫منیش ئاینی خۆم هی خۆمە‪ ،‬كەواتە‬ ‫هــەردوالمــان ئــازادیــن لەشوێنكەوتن‌و‬ ‫باوەڕبون بەئاینەكەی خۆمان‪.‬‬ ‫‪-4‬لــەهــەنــدێــك ئــایــەتــی دیــكــەشــدا‬ ‫پێداگیریی لەسەر ئەوە كراوەتەوە كە‬ ‫هیدایەت‌و بونی باوەڕو ئاینداریی كاری‬ ‫خودایەو هەر ئەو بڕیاری لەسەر دەدات‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە سروشتی‬ ‫ئیرادەو ویستی خودا بەشێوەیەكە كە‬ ‫هەندێك لەمرۆڤەكان‌و لەبەندەكان بڕوادارو‬ ‫ئایندار دەردەچن‌و هەندێكی دیكەشیان‬ ‫بێباوەڕو بێئاین ‪ .‬كەواتە سروشتی ژیان‌و‬ ‫ئاینداریی هەر لەسەر ئەم جیاوازییە‬ ‫بنیاتنراوە‪‌،‬و ئەم جیاوازییە مەسەلەیەكی‬ ‫حەتمی‌و مسۆگەرە‪.‬‬ ‫ئــەوەی مایەی سەرنجە ئەوەیە كە‬ ‫لەهەمانكاتدا چەند ئایەتێكیش بەدی‬ ‫دەكرێن كە دژی ئازادیی ئاینداریی‌و‬ ‫ئــازادیــی بـــاوەڕو رادەربــڕیــنــن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تەنیا ئاینی ئیسالم بەئاینی راستەقینە‬ ‫دادەنێن‌و‪ ،‬ئاینەكانی دیكە بەگومڕایی‌و‬ ‫سەرلێشێوان‌و الدان‌و بەدبەختی ناوزەد‬ ‫دەكەن‪ .‬لەنمونەی ئەمجۆرە ئایەتانەش‪:‬‬ ‫‪-1‬ان الــدیــن عــنــدالــلــه االســــام‪:‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئــایــن الی خــوا تەنیا‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬واتە ئاینەكانی دیكە مایەی‬ ‫قەبوڵكردن نین‪ .‬سورەتی ا‌ل عمران‪.‬‬ ‫‪-2‬ومن یبتغ غیر االسالم دینا فلن یقبل‬ ‫منه‪‌( :‬ال عمران)‪ ،‬واتە‪ :‬وەهەر كەسێك‬ ‫جگە لەئیسالم وەك دین داوا بكات ئەوا‬ ‫لێی قەبوڵناكرێت‪ .‬بەو مانایەی بەهیچ‬ ‫شێوەیەك دروست نیە جگە لەئیسالم‪،‬‬ ‫بڕوامان بەئاینێكی دیكە هەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لێمان قەبوڵناكرێت‪ ،‬واتە رەتدەكرێتەوەو‬ ‫پەسەند ناكرێت‪.‬‬

‫فەلسەفە بریتیە لەو پرسیارانەی کە هەرگیز ئەگەری وەاڵمدانەوەیان نیە‪ ،‬ئایین بریتییە لەو وەاڵمانەی کە هەرگیز ئەگەری پرسیارکردن لەبارەیانەوە بونی نیە‬

‫‪-3‬ماذا بعد الحق اال الضالل؟!‪ :‬ئایا‬ ‫جگە لەگومڕایی چیتر هەیە لــەدوای‬ ‫بونی هــەقــەوە لــێــرەدا قــورئــان ئاینی‬ ‫ئیسالمی بــە(حــق)‌و راستی دان ــاوەو‪،‬‬ ‫ئاین‌و بیروباوەڕو بۆچونەكانی دیكەی‬ ‫بــە (ض�ل�ال) واتــە گــومــڕایـی‌و الدان‌و‬ ‫سەرلێشوان داناوە‪.‬‬ ‫‪ -4‬ان شر الدواب عندالله الذین كفروا‪:‬‬ ‫خراپترین ئاژەڵ الی خودا ئەوانەن كە‬ ‫بێباوەڕبون‪ .‬لێرەدا دەبینین نەك هەر‬ ‫مرۆڤ بەچونەدەرەوەی لەئاینی ئیسالم‬ ‫بەمرۆڤیكی یاخی‌و الدەر دادەنرێت‪ ،‬نەك‬ ‫هەر دەچێتە ئاستی ئاژەڵەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەچێتە پلەی خوارترین‌و نزمترین جۆری‬ ‫ئاژەڵ‪ .‬واتە ئاژەڵێك چەند بەدو بێزراو‬ ‫بێت‪ ،‬چەند ئاستی ئەقڵیی الوازو كەم‬ ‫بێت‪ ،‬هێشتا ناگات بەنەزانیی‌و گێلیی‬ ‫كەسی بێباوەڕ‪ ،‬بەسوكیی و بەنزمی ئەو‬ ‫كەسە لەروی بەهای مرۆییەوە‪.‬‬ ‫ئازادیی بیروباوەڕو رادەربڕین‬ ‫لەفەلسەفەدا‬ ‫‪-1‬گــرنــگــتــریــن خ ــاڵ كــە فەلسەفە‬ ‫لەكایە مەعریفییەكانی دیكەو لەئاینیش‬ ‫جــیــادەكــاتــەوە‪ ،‬جەختكردنەوەیەتی‬ ‫لەسەر ئازادیی بیروباوڕو بیركردنەوەو‬ ‫رادەربڕین‪ .‬بەڵكو لەبنەڕەتدا فەلسەفە‬ ‫لــەســەر پرسیارو گــومــان دامــــەزراوە‪،‬‬ ‫پرسیاریش پرسیاری دیكە بەدوای خۆیدا‬ ‫دێنێت‌و گومانیش گومانی دیكە دێنێت‌و‬ ‫بەمشێوەیە پرسیارو گومان بۆ هەمیشە‬ ‫بــەردەوام دەبــن‪ ،‬كەواتە هیچ وەاڵمێك‬ ‫نیە یەكالكەرەوەو وەاڵمی دڵنیاكەر‪ ،‬هیچ‬ ‫وەاڵمێك نیە رێگا لەبەردەم پرسیاردا‬ ‫دابــخــات‪ .‬لــەو روەوە كــە مادامەكیی‬ ‫فەلسەفە لەسەر بیركردنەوەی بەردەوام‌و‬ ‫رەخــنــەكــردنــی بــــەردەوام دامــــەزراوە‪،‬‬ ‫كەواتە دەبێت پرسیارو گومان‌و گەڕان‬ ‫بــەردەوامــبــن‪ ،‬بۆ ئــەوەی بیركردنەوە‬ ‫نەوەستێت‌و داهێنانی ئەقڵیی كۆتایی‬ ‫نەیەت‪‌،‬و مرۆڤ ئەقڵی نەوەستێت‌و دۆگما‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫‪-2‬لەئایندا كۆمەڵێك بــابــەت هەن‬

‫كــە بــەتــەواویــی یەكالییكراونەتەوە‪،‬‬ ‫واتــە یەقین‌و دڵنیایی لەبارەیانەوە‬ ‫لەسەداسەد كۆتاییهاتوە‪ ،‬نابێت پرسیار‬ ‫لەبارەیانەوە بكرێت‪ ،‬ناشێت گومان‌و‬ ‫پێداچونەوە لەگەڵیاندا بەئەنجام بكات‌و‬ ‫روبدات‪ .‬لەكاتێكدا وەك ئاماژەمانپێكرد‬ ‫لــەفــەلــســەفــەدا بــەپــێــچــەوانــەوەیــە‪،‬‬ ‫لەفەلسەفەدا هیچ شتێك دڵنیایی‬ ‫تــەواو نابەخشێت‪ .‬هەمو یەقینەكان‬ ‫مایەی پرسیار لێكردن‌و خستنە بەردەم‬ ‫نەشتەری رەخنەن‪.‬‬

‫كۆمەڵێك بابەتیش لەم ئاینەدا بۆیەكجاریی‬ ‫دیــاریــكــراون‌و بــڕاونــەتــەوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەفەلسەفەدا‪ ،‬هیچ بیركردنەوەیەكی‬ ‫فەلسەفیی بەكۆتا دانــانــرێــت‪ ،‬هیچ‬ ‫ئایدیاو رێبازێكی فەلسەفیی‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫گــەشــەكــردویــش بــێــت چــونــكــە وەك‬ ‫ئاماژەمانپێكرد‪ ،‬بیركردنەوە‌و پرسیارو‬ ‫گومان لەفەلسەفەدا بەردەوامن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبنەڕەتدا فەلسەفە بەم بەردەوامییە‬ ‫جیادەكرێتەوەو دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫‪-5‬لــەفــەلــســەفــەدا مــــرۆڤ‌و بــڕیــارو‬

‫لەسەر یاخیبون دامــەزراوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە ئایین لەسەر تەسلیمبون دامەزراوە‪.‬‬ ‫یاخیبون دەرەنجام‌و شوێنەواری پرسیارو‬ ‫گــومــان‌و گــەڕانــی بــەردەوامــە‪ ،‬سیمای‬ ‫داهــێــنــان‌و ئــازادیــیــە‪ .‬بــەاڵم لەئایندا‬ ‫تەسلیمبون رێگرە لەپرسیارو گەڕان‌و‬ ‫بیركردنەوەو داهێنان‪.‬‬ ‫ئایین لــەســەر دەق بــەنــدە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫فەلسەفە لەسەر ئەقڵ وەستاوە دەق‬ ‫جێگیرە‪ ،‬بـــەاڵم ئــەقــڵ لەداهێنانی‬ ‫بەردەوامدایە‪ .‬دەقی ئاینی پیرۆزە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئاین بەگشتی‪ ،‬بەئاینی ئیسالمیشەوە‪ ،‬ئەوكاتە دەبێتە خاوەنی‬ ‫ئازادیی‪ ،‬كە بەرەو فەلسەفە هەنگاو بنێت‪ ،‬بەرەو ئەو‬ ‫ئازادییەی لەفیكری فەلسەفیدا بونی هەیە‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫ئازادیی ئەقڵیی‌و رۆحیی لەبنەڕەتدا موڵكی فەلسەفەیە‬ ‫‪-3‬لەئایندا راستیی رەها هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫راستیەك كە لەو بەوالوە راستی دیكە‬ ‫بونی نیە‪ ،‬حەقیقەت هەر ئەوەیە كە‬ ‫ئاین‌و دەقەكانی باسیدەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كە لەفەلسەفەدا (راستیی رەها) واتە‬ ‫حەقیقەتی موتڵەق بونی نیە‪ ،‬حەقیقەت‬ ‫جێگای پرسیارو گومانە‪ ،‬هەر ئاینەو هەر‬ ‫فیكرو فەلسەفەیەك بەشێك لەحەقیقەتی‬ ‫الیــە‪ .‬گەیشتن بەحەقیقەت كۆتایی‬ ‫نەهاتوە‌و‪ ،‬حەقیقەت دیارینەكراوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مرۆڤ بــەردەوام لەهەوڵی گەیشتندایە‬ ‫بەحقیقەتی زیاترو جیاواز تر‪.‬‬ ‫‪-4‬لەئایندا (جــیــاوازیــی) لەبابەتە‬ ‫بنەڕەتیەكاندا‪ ،‬قەبوڵناكرێت‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫فەلسەفە لــەســەر بناغەی جیاوازیی‬ ‫دامــەزراوە‪ .‬لەئاینە ئاسمانیەكاندا ئاین‬ ‫بەئاینی ئیسالم كۆتایی دێت‪ ،‬واتە كۆتا‬ ‫ئاینە‪ ،‬كۆمەڵێك حەقیقەتیش‪ ،‬یاخود‬

‫بیركردنەوەكانی لەسەنتەردان‪ ،‬واتە‬ ‫مرۆڤ‌و بیروباوەڕو ئازادییەكانی یاخود‬ ‫بەها بااڵكانی لەهەمو شتێكیتر گرنگترن‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لەئایندا ئاین‌و خــوداو‬ ‫حەقیقەتە ئاینیەكان سەنتەرن واتە‬ ‫مرۆڤ دەبێت هەندێكجار دەستبەرداری‬ ‫ماف‌و ئازادی‌و ئازادیی بیركردنەوەی خۆی‬ ‫بێت لەپێناو خوداو بڕیارە ئاینیەكاندا‪.‬‬ ‫لــەفــەلــســەفــەدا دەبــێــت هەموشتێك‬ ‫لەخزمەت مرۆڤدا بێت‪ ،‬بەاڵم لەئایندا‬ ‫هەموشتێك لەخزمەت ئایندایە بەخودی‬ ‫مرۆڤ خۆیشیەوە‪ ،‬كاتێك كە لەئایندا‬ ‫بابەتێك باسكراوەو یەكالییكراوەتەوە‪،‬‬ ‫واتە حوكم‌و بڕیارو یاسایەكی شەرعیی‬ ‫كۆتاییپێهاتوە‪ ،‬ئیدی مرۆڤ بۆی نیە هیچ‬ ‫بڵێت‪ ،‬بیركردنەوەو ئازادیی رادەربڕین‬ ‫دەوەســتــێــت‪ ،‬بــەڵــكــو مـــرۆڤ تەنیا‬ ‫تەسلیمبونی لەسەرە‪ .‬واتــە فەلسەفە‬

‫لەفەلسەفەدا تەنیا ئەقڵی مرۆڤ پیرۆزە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی تەنیا ئەو شتە پیرۆزە كە‬ ‫لەخزمەت مرۆڤو ئازادیی‌و بەختەوەری‌و‬ ‫داهێنانەكانیدا بێت‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم بڕیارانە لەسەر ئاین‪‌،‬و‬ ‫ئەمجۆرە هەڵوێستانەی ئاین‌و دەقەكانی‬ ‫كە ئاماژەمانپێكردن‪ ،‬هەرگیز ئەوە‬ ‫ناگەیەنن كە ئازادیی ئەقڵ‌و ئیجتیهادی‬ ‫ئەقڵیی لەئاین‌و لەئیسالمدا بەتایبەت‪،‬‬ ‫بەیەكجاری بونی نەبێت‪ ،‬بەڵكو مەبەست‬ ‫لێرەدا ئاینە بەمانا باو و بااڵدەستەكەی‪،‬‬ ‫هــــەروەهــــا مــەبــەســت لــــەو جـــۆرە‬ ‫خوێندنەوەیە بۆ ئاین كە دەقگەرایە‪،‬‬ ‫واتە بەڕادەیەك پەیوەستە بەدەقەوە كە‬ ‫ئەقڵ‌و ئازادییەكانی لەسەر حسابی دەق‌و‬ ‫بڕیارەكانی فەرامۆشدەكات‌و دەخاتە‬ ‫الوە‪ .‬وەكئەوەی ئەمڕۆ لەسەر ئاستی‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا بەگشتی ئامادەیە‪،‬‬

‫كەواتە وەكچۆن دەشێت ئاین لەدۆخی ئازادیی‌و كرانەوەیدا بەرەو‬ ‫فەلسەفە هەنگاو بنێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا ئەگەری ئەوەش هەبوەو‬ ‫هەیە كە فەلسەفەش لەكاتی داخران‌و نائازادبونیدا روەو هەڵوێستە‬ ‫نێگەتیڤەكانی ئاین بچێت‬

‫دیارە ئەم دەقگەراییە چەندین كێشەو‬ ‫قەیرانی گەورەو ترسناكی دیكەی بەدوای‬ ‫خۆیدا هێناوە‪ ،‬لەنمونەی بەپیرۆزدانانی‬ ‫زانایان‌و تەقدیسكردنی مێژو و‪ ،‬دانانی‬ ‫(فەرمودە) بەم هەمو كێشەو ناكۆكی‌و‬ ‫جیاوازیی‌و قەیرانانەیەوە كە هەیەتی‪،‬‬ ‫بەدەقی وەحیی‌و هاوشێوەو یەكسان‬ ‫بەقورئان‪ ،‬لەگەڵ بەپیرۆزدانانی هاوەاڵن‌و‬ ‫تابیعین‌و شوێنكەوتوانی تابیعین‪..‬‬ ‫ئەم دۆخە دەقگەرا نێگەتیڤ‌و پاسیڤە‬ ‫بۆتە هۆی داخستنی دەرگای ئیجتیهادو‬ ‫رێگرتن لەتەفسیری تازە بۆ قورئان‌و‬ ‫فەرمودەو مێژو‌و كەسێتیە ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫ئەگەرنا ئاشكرایە كە لەدۆخی ئازادیی‬ ‫ئەقڵدا لەبەرامبەر ئاین‪ ،‬ئێمە خاوەنی‬ ‫فەیلەسوفە ئیسالمیەكان‌و سۆفییە‬ ‫مەزنەكان‪‌،‬و شاعیرە یاخییەكان‌و بیریارە‬ ‫ئەقاڵنیەكانین‪ ،‬بەاڵم وەك باسمانكرد‪،‬‬ ‫بەداخەوە لەمڕۆدا ئەم مرۆڤە مەزنانە‬ ‫نەك هەر قەبوڵناكرێن‪ ،‬بەڵكو تەكفیر‬ ‫دەكرێن‪‌،‬و نەك تەنیا لەبازنەی ئاینی‬ ‫ئیسالم بەڵكو لەبازنەی ئاینداریی‌و‬ ‫مرۆڤگەراییش دەكرێنە دەرەوە‪‌،‬و تا‬ ‫ئەوپەڕی سوكایەتییان پێدەكرێت‪ ،‬واتە‬ ‫لەخوێندنەوەو تێگەیشتنە تەقلیدیە‬ ‫باوەكەی ئاینی ئیسالم لەمڕۆدا‪ ،‬ئەمانە‬ ‫نەفیكراو و دانپیانەنراو و بــێــزراو و‬ ‫لەرێالدراون!‬ ‫ئاین بەگشتی‪ ،‬بەئاینی ئیسالمیشەوە‪،‬‬ ‫ئەوكاتە دەبێتە خاوەنی ئازادیی‪ ،‬كە‬ ‫بــەرەو فەلسەفە هەنگاو بنێت‪ ،‬بەرەو‬ ‫ئــەو ئازادییەی لەفیكری فەلسەفیدا‬ ‫بــونــی هــەیــە‪ ،‬بــەو مــانــایــەی ئــازادیــی‬ ‫ئەقڵیی‌و رۆحیی لەبنەڕەتدا موڵكی‬ ‫فەلسەفەیە‪ ،‬لەبەرامبەریشدا دەقگەرایی‌و‬ ‫كڕكەوتن لەسەر تەفسیرو تێگەیشتنێكی‬ ‫دیاریكراو بــۆدەق‌و بابەتەكان لــەروی‬ ‫ســتــراكــتــۆرەوە هەڵوێستی ئایینین‪،‬‬ ‫تــەنــانــەت گــەر فەلسەفەش لەدۆخی‬ ‫دۆگمابونی خۆیدا بەرەو رویان بچێت‪:‬‬ ‫كەواتە وەكچۆن دەشێت ئاین لەدۆخی‬ ‫ئــازادیـی‌و كرانەوەیدا بــەرەو فەلسەفە‬ ‫هەنگاو بنێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا ئەگەری‬ ‫ئــەوەش هەبوەو هەیە كە فەلسەفەش‬ ‫لەكاتی داخـــران‌و نائازادبونیدا روەو‬ ‫هەڵوێستە نێگەتیڤەكانی ئاین بچێت‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت كە دەبێت‬ ‫ئــــەوەی ســەرەنــجــام ســـــەروەر بێت‬ ‫تەنیا عەقڵ‌و ئازادییەكانی‌و مــرۆڤ‌و‬ ‫بەهاكانی بێت‪ ،‬نەك دەقی ئایینی یان‬ ‫فەلسەفیی ئەم هەڵوێستەش هەرگیز‬ ‫مــانــای بــەســوكــســەیــركــردن‌و بەهەند‬ ‫نەگرتنی ئاین یان فەلسەفە نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەست ئەوەیە كە ئەم دوانە (ئاین‌و‬ ‫فەلسەفە)‪ ،‬لەبنەڕەتدا لەپێناو مرۆڤدا‬ ‫هاتون‌و هــەن‪ ،‬لەبەر ئــەوە هەركاتێك‬ ‫لەوەكەوتن كە خزمەت بەمرۆڤ بكەن‪‌،‬و‬ ‫لەخودی خۆیانداو دابڕاو لەمرۆڤ بون‬ ‫بەئامانج‪ ،‬ئەوا بەدڵنیاییەوە دەبنە هۆی‬ ‫پێشێلكردنی مرۆڤ‌و بەهاو مافەكانی‪‌،‬و‬ ‫ئازادیی ئەقلو رۆح‌و بایەخەكانیان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەهەمانكاتیشدا دەبێت ئاگاداری‬ ‫ئەوەبین كە ئێمە تەنیا ئەو كاتە دەگەین‬ ‫بەئاینێك یاخود جۆرێك لەخوێندنەوە‬ ‫بۆ ئاین كە خزمەت بەمرۆڤ بكات‪ ،‬كە‬ ‫ئێمەش هەوڵی خزمەتكردنمان بەئاین‬ ‫دابێت‪ ،‬خزمەتكردن لێرەدا مەبەست‬ ‫الیەنە تیۆرییەكەیەتی‪ ،‬وەك هەوڵدان‬ ‫بۆ لێكتێگەیشتن‌و لێكۆڵینەوەو ناسینی‬ ‫راستەقینە‪ .‬ســەبــارەت بەفەلسەفەش‬ ‫بەهەمانشێوە‪ ،‬ئەوكاتە لەفەلسەفە‬ ‫بــەهــرەمــەنــد دەبــیــن كــە لەپێناویدا‬ ‫هەوڵبدەین‌و ماندوببین‪ ،‬بۆ ئەوەی بزانین‬ ‫كەی‌و چۆن‌و بۆچی دۆگما دەبێت‪‌،‬و لەوە‬ ‫دەچێتە دەرەوە كە خزمەت بەمرۆڤ‌و بەها‬ ‫بااڵكانی بكات‪ ،‬واتە لەهەمو حاڵەتێكدا‬ ‫ئەوە هەر خۆمانین پێوەرو بڕیاردەرو‬ ‫دیاریكەری چارەنوس‪ .‬تەنیا خۆمانین كە‬ ‫راڤەكارو ئاراستەكاری فەلسەفەو ئاین‌و‬ ‫هەمو دیاردەو چاالكیەكی دیكەش لەبون‌و‬ ‫ژیانی مرۆڤەكاندا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫سەرمایەداریی خۆرهەاڵتی یان سەرمایەداریی كارەسات؟‬ ‫وەاڵمێك بۆ وتارەكەى كاك بەختیار عەلی بەناوی «كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی»‬

‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫‪I‬‬ ‫مۆدێلەكانی ڕەخنە‬ ‫ئەمڕۆ ئینسانییەت لە سەردەمێكدا‬ ‫دەژیــت‪ ،‬كارەسات و قەیرانی ناكۆتا و‬ ‫هەمیشەیی‪ ،‬شوناسە سەرەكییەكەیەتی‪.‬‬ ‫كارەسات‪ ،‬قەیرانی ناكۆتایی و قەیرانی‬ ‫نەزمی سەرمایە‪ ،‬شوناسی كۆمەڵێك‬ ‫دیــــاردەى تایبەتمەندن بــە ژیــان لەم‬ ‫دوایــیــانــەدا‪ .‬هــەر لــە بــەرزبــوونــەوەى‬ ‫هەژارییەكی مەترسیدار و دابەزینی كۆى‬ ‫بەرهەمهێنانی نــاوخــۆیــی و زاڵبوونی‬ ‫ئابووریی مەترسیداریی نیۆلیبراڵی – كە‬ ‫یۆنانی ئەمڕۆ نموونەیەكی بەرچاوی ئەم‬ ‫قەیرانە دروستكراوەیە لەالیەن سێگۆشەى‬ ‫كۆمیسیۆنی ئەوروپا‪ ،‬بانكی سەنتڕاڵی‬ ‫ئەوروپا و بانكی دراوی نێودەوڵەتی و‬ ‫تەنانەت ئەو پارە زۆرەى ترۆیكا داویەتی‬ ‫بە یۆنان‪ ،‬زۆرینەیەكی موتڵەقی چووەتەوە‬ ‫بانكە تایبەتەكان و بەشێكی زۆر كەمی‬ ‫بۆ یۆنان مــاوەتــەوە و لەبنەڕەتدا ئەم‬ ‫پارەیەش بۆ خودی یۆنان دانراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك قــەرز بۆ فشارخستنە سەر یۆنان‬ ‫دانـــراوە‪ ،‬تاكو بۆ ئەبەد لەناو لۆژیكی‬ ‫بــەهــای ئــاڵــوگــۆڕی كــااڵیــی و بازرگانی‬ ‫ئازاد و ئابووریی نیۆلیبڕاڵیدا بێمێنتەوە‪،‬‬ ‫كە ئەم ئابوورییەش بێگومان جگە لە‬ ‫زیندووكردنەوەى دەسەاڵتی چینایەتی‪،‬‬ ‫هیچ ڕۆڵێكی دیكەى نەبووە و خەڵكی‬ ‫شەكەت و ماندوو و هەژار كــردووە – و‬ ‫دەگمەنبوونی سەرچاوە سروشتییەكانەوە‬ ‫بیگرە تادەگاتە پیسبوونی ژینگە‪ ،‬نەمانی‬ ‫سەوزایی و دارستانەكان‪ ،‬لەناوچوونی‬ ‫باڵندە و پەلەوەر و ئاژەڵەكان‪ ،‬سەرهەڵدانی‬ ‫ئیمپریالیزمی نوێی ئابووریی مەترسیدار‪،‬‬ ‫دروستكردنی داعــش و پشتیوانیكردنی‬ ‫لـــەالیـــەن دەوڵــــەتــــە ســـەرمـــایـــەدارە‬ ‫گەورەكانەوە‪ ،‬سەرهەڵدانی دەسەاڵتێكی‬ ‫گەورەى چینایەتی‪ ،‬جەنگی بێ ئەژمار‪،‬‬ ‫زاڵكردنی سیاسەتی بەڕێوەبەرایەتی بەسەر‬ ‫كۆى ژیاندا و بە بیرۆكاتیكردنی كۆى‬ ‫پەیوەندییەكانی ژیان و كردنیان بە كااڵ و‬ ‫هتد‪ ،‬هەموویان شوناسی ئەم سەردەمەن‪،‬‬ ‫ســەردەمــی ســەرهــەڵــدانــی ئــەو شتەى‬ ‫نۆوامی كالین پێیدەڵێت «سەرمایەداریی‬ ‫كارەسات»‪.‬‬ ‫ئایا سەرمایەداریی كابوسێكی شومە‬ ‫بــەســەر ژیــانــی مــرۆڤــایــەتــیــدا؟ ئــایــا تا‬ ‫ئەمڕۆ مرۆڤایەتی هەوڵیداوە لەم كابوسە‬ ‫شومە خــۆى ڕزگـــار بــكــات؟ ئــەى ئایا‬ ‫ئەم سەرمایەدارییە كارەساتە بریتییە‬ ‫لــە كــابــوســی شــومــی ســەرمــایــەداریــی؟‬ ‫سەرمایە بە كورتكردنەوەى ئینسان و‬ ‫بەالڕێدابردنی ئەو بۆ بەشێك لە «تێچوونی‬ ‫بەرهەمهێنان» و «هێزی كاری زەرووری»‬ ‫تەنانەت دەتوانێت وەك هەر كااڵیەكی‬ ‫دیكە وەك «كاری شایستەى خستنەڕوو‬ ‫بۆ بازاڕ» ڕەفتار لەگەڵ كاری زیندوودا‬ ‫بــكــات و بیكات بــە پاشكۆى حوكمە‬ ‫لەئینسانخراوەكانی جەبری ئابووری‪ .‬بۆیە‬ ‫مــرۆڤ لەنێو ئــەم نەزمی سەرمایەیەدا‬ ‫ئەندامێكی پاسیڤ و گوێڕایەڵی لۆژیكی‬ ‫ئاڵوگۆڕ و دەستاودەستكردنی سەرمایە‬ ‫و كااڵکان و بەهۆى ئەركەكانی لۆژیكی‬ ‫كاڵأیی‪-‬ئابووریی سەرمایەوە دابەشكراون‬ ‫بەسەر سێ چینی جیاوازدا و هەر چینێك‬ ‫بە وەرگرتنی كــرێ (چینی كرێكار)‪،‬‬ ‫قازانج (چینی سەرمایەدار)‪ ،‬یان كرێ‬ ‫(چینی خــاوەن كارگە و زەوی) خۆى‬ ‫بەرهەم دەهێنێتەوە‪ .‬كەواتە كۆمەڵگای‬ ‫ئەمڕۆی سەرمایەداریی وەك ئامێرێك وایە‬ ‫پێكهاتووە لەو فەردە ئینسانییانەى كە‬ ‫كااڵكان بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬لەم‬

‫ئامێرەشدا كااڵ و پارە دەبنە نێوانگریی‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی نێوان‬ ‫سوبێكتە ئینسانییەكان‪ .‬لەم كۆمەڵگایانەدا‬ ‫بەجۆرێك لۆژیكی بەشتكردنی كااڵیی‬ ‫بااڵدەستە‪.‬‬ ‫ئێستا سەرمایەداریی لە قۆناغێكی‬ ‫دیكەدایە كە ئێرنست مەندڵ ناوی ناوە‬ ‫«سەرمایەداریی دوایین» و ناوەكەى دیكەى‬ ‫هەمان «سەرمایەداریی كارەسات»ـە‪ .‬ئەم‬ ‫سەرمایەدارییەش وەك سیستەمێك كە‬ ‫لەسەر جیاكردنەوەى هێزی ئابووریی لە‬ ‫هێزی سیاسیی وەستاوە‪ ،‬و لە هەلومەرجی‬ ‫ئاساییدا لەسەر چەوساندنەوەى ئابووریی‬ ‫هێزی كار و كردنی بە پاشكۆى سەرمایە‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬نەك تەنها هەر درێژە بەژیانی‬ ‫خــۆى دەدات و بە ئاسانی كۆنتڕۆڵی‬ ‫ناڕەزایەتی و داواكارییەكانی خەڵك دەكات‬ ‫لە سیستەمە بۆرژوازییە پەرلەمانییەكەى‬ ‫ئەمڕۆدا‪ ،‬تەنانەت دەتوانێت لە بەرەبەیانی‬ ‫شۆڕشیشدا بەنێو درزەكانی كۆمەڵگادا‬ ‫بچێت و وەك دەعبا و دێوێكی حەوت ڕۆح‬ ‫بگەڕێتەوە و ژیانی خۆى تازە بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم تیۆرییەى جیاكردنەوەى ئابوورییش‬ ‫لە بواری سیاسیی و كۆمەاڵیەتیی لەژێر‬ ‫هەیمەنەى سیستەمی سەرمایەداریدا‬ ‫بەگشتی وەك ئایدیالێكی نۆرماتیڤ و‬ ‫بەهادار سەیر دەكرێت و ئەم جیابوونەوەیە‬ ‫لەنێو ئەم گروپە چاالكییە ئابوورییانەدا‬ ‫بەهێزتر دەكرێت كە ئەمڕۆ ئابووریناسان‬ ‫پێیەوە سەرقاڵن‪ .‬ڕۆبــەرت ئەلبریتۆن‬ ‫پێیوایە دەستكەوتی گــەورەى ماركس‬ ‫تێگەیشتنی ئەو بوو لە بەشتبوون یان‬ ‫بەدەربڕینێكی دیكە تێگەیشتن بوو لەم‬ ‫خاڵە كە سەرمایە چــۆن بەشێوەیەكی‬ ‫دووانەیی و پارادۆكسیكەڵ بوونەوەرێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و هەروەها دژە كۆمەاڵیەتیییە‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییە چونكە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی‬ ‫لەنێو حاكمییەتی یاسای بەها و لۆژیكی‬ ‫كااڵیی نێو نەزمێكی كۆمەاڵیەتیی جیهانیدا‬ ‫یەكدەخات و دژەكۆمەاڵیەتییە چونكە‬ ‫لەڕێگای دروستكردنی جیاوازییە بەرچاو و‬ ‫بەرفراوانەكانەوە واتا لەڕێگای دروستكردنی‬ ‫بەرانبەرێتییە چینایەتیی و جوگرافیی و‬ ‫ئابوورییەكانەوە بۆ ئەو الیەنە دەكشێت و‬ ‫هەنگاودەنێت‪ .‬كەواتە سەرمایە شتێك نییە‬ ‫جگە لەپەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی نێوان‬ ‫ئینسانەكان كە لە هەلومەرجە دیاریكراوە‬ ‫مێژووییەكاندا بــووە بــە دەسەاڵتێكی‬ ‫بااڵدەست بەسەر ئینسانەكاندا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئابووریناسە بۆرژوازییەكان كە ئاگایان لە‬ ‫تایبەتمەندیی كۆمەاڵیەتیی ئابووریی نییە‪،‬‬ ‫بە تیۆریزەكردن دەربارەى ئابووری وەك‬ ‫مەیدانێكی دژەكۆمەاڵیەتیی‪ ،‬بە ئامرازە‬ ‫چەندایەتی و تەكنیكییەكانەوە لەگەڵ ئەم‬ ‫الیەنەدا خەریك دەبــن‪ ،‬وەك بڵێیت لە‬ ‫بنچینەدا هەرگیز دەركی بەهای مەسرەفی‬ ‫و بەهای نائابووریی پەیوەندییەكان ناكەن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی من نامەوێت لەم نووسینەدا‬ ‫پــێــنــاســەى ســەرمــایــەداریــی بــكــەم و‬ ‫ئەمە ئیشی من نییە‪ ،‬چونكە هــەر لە‬ ‫ماركسەوە تاكو ستیڤان میزارۆش زۆر‬ ‫بەقوڵی و بە وردی هەموو ڕەهەندەكانی‬ ‫ئیشكردنی سەرمایەدارییان دیاریكردووە‬ ‫و تەنانەت ئەو شتەى ئەمڕۆ میزارۆش‬ ‫پێیدەڵێت بونیادی سیستەمی سەرمایە‪،‬‬ ‫بریتییە لە میتابۆلیزمێكی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫هەڕەشەیەكی لەڕادەبەدەر گەورەیە لەسەر‬ ‫داهاتوو و مانەوەى مرۆڤایەتی لەسەر‬ ‫زەوی‪ .‬و ئەمەش نەزمێكی جیهانییە‪.‬‬ ‫وەك میزارۆش پێیوایە ئەمڕۆ سیستەمی‬ ‫سەرمایە چیتر لە گۆشەیەكی بچووكی‬ ‫سەرزەویدا قەتیس نییە‪ ،‬بەڵكو گەیشتووە‬ ‫بە «هەیمەنەیەكی جیهانی» و بەسەر‬ ‫هەموو دونیادا و (بەشێوەیەكی بەرفراوان‬ ‫بەسەر كۆى هەسارەكەدا) بااڵدەست بووە‪،‬‬ ‫ئەویش لەكاتێكدا ڕووبەڕووی «خوالنەوەى‬ ‫بەسەرچوون»(‪)Expiration Cycle‬‬ ‫بووەتەوە‪ .‬ئەمەش هەمان ئەو شتەیە كە‬ ‫میزارۆش پێیدەڵێت «قەیرانی بونیادی‬ ‫سەرمایە» (‪structural crisis of‬‬ ‫‪ .)capital‬قەیرانی بونیادی سەرمایەش‬ ‫لەم فاكتەوە سەرهەڵدەدات كە «ئەگەر‬ ‫سیستەمێكی جیهانی سەرتاپا دژ بە‬ ‫ناوكی خودی بونیادەكە بووەستێتەوە‪،‬‬ ‫دەتوانێت زۆر مەترسیدار و وێرانكەر‬ ‫بێت»‪ .‬سیستەمی سەرمایە لە تەواوی‬ ‫فۆرمەكانیدا بە سێ جۆری دابڕان یان درز‬ ‫دیاریدەكرێت‪ )1 :‬درزی نێوان بەرهەمهێنان‬

‫و كــۆنــتــڕۆڵــكــردنــی‪ )2 ،‬درزی نێوان‬ ‫بەرهەمهێنان و مەسرەفكردن‪ ،‬و ‪ )3‬درزی‬ ‫نێوان بەرهەمهێنان و خوالنەوەى كااڵكان‬ ‫لەئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا‪ .‬دواجار‪،‬‬ ‫سیستەمی سەرمایە‪ ،‬وەك میزارۆش دەڵێت‪،‬‬ ‫سیستەمێكە بە زەرووری لە «سەنتەر‬ ‫ڕادەكــــات» و بەشە ئەنتاگۆنیست و‬ ‫ناسەنتەرییەكانی سەر بە هەموو شوێنێكدا‬ ‫دەكێشێ‪ ،‬كەواتە ئەمە نەزمی سەرمایەیە‬ ‫لە سەرتاسەری جیهاندا بااڵدەستە و‬ ‫یاساكانی لە هەموو شوێنێكدا یەكێكن نەك‬ ‫ئەوەى خاوەن نەزمێكی سەرمایەى جیاواز‬ ‫بین یان سەرمایەدارییەكمان هەبێت بە‬ ‫یاسای سەرتاپا جیاوازەوە‪ ،‬ئەوەى هەیە‬ ‫و لە خاڵ و پنتەكانی جیهاندا جیاوازە‪،‬‬ ‫میكانیزمەكانی ئیشكردنی سەرمایەیە‬ ‫كە جــیــاوازە‪ ،‬بۆ نموونە لە ڕۆژهــەاڵت‬ ‫ئــەوە دەزگاكانی سەركوتی دەوڵــەت و‬ ‫دەزگــا ئایدیۆلۆژییەكانی دەوڵــەتــن كە‬ ‫بەرگێكی ڕۆژهەاڵتییان هەیە‪ ،‬بەاڵم دواجار‬ ‫هەموویان لەناو نەزمی جیهانیدان‪ ،‬واتا‬ ‫نەزمی سەرمایە‪ .‬ئەمەش دەریدەخات هەر‬ ‫بەتەنها خەسڵەتی وێرانكەری سیستەم نا‪،‬‬ ‫بەڵكو خەسڵەتی كۆنتڕۆڵنەكراویشی ڕوون‬ ‫بــووەتــەوە‪ .‬بۆیە وەك میزارۆش دەڵێت‬ ‫وێرانەكانی سەرمایەداریی‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫بەرفراوان‪ ،‬بەتەواوی جیهاندا باڵوبوونەتەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەگرنگترین دەركەوتەكانیشی‪،‬‬ ‫«یەكسانیی گەشەكردووی ئاستەكانی‬ ‫چــەوســانــدنــەوەیــە وەك ئاراستەیەكی‬ ‫سەرتاسەریی لە گەشەكردنی سەرمایەى‬ ‫جیهانیدا»‪ .‬بەڵكو ئەوەى من دەمەوێت لە‬ ‫بەشەكانی نووسینەدا لەسەری بووەستم‪،‬‬ ‫قسەكردنە لەسەر وتارەكەى كاك بەختیار‬ ‫عەلی بەناوی «كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی»‬ ‫كە لەم چەند ڕۆژەى ڕابردوودا لە ڕۆژنامەى‬ ‫باس باڵوی كردووەتەوە و دەمەوێت خاڵە‬ ‫الواز و هەروەها هەڵەكانی ئەم نووسینەى‬ ‫كاك بەختیار بۆ خوێنەر دەربخەم‪ ،‬كە‬ ‫جگە لە زمانە بەالغی و ئەدەبییەكەى‪،‬‬ ‫هاوكات گەلێك كێشەى بنچینەیی لەناو‬ ‫ئەم نووسینەدا هەیە‪.‬‬ ‫لــێــرەوە دەمــەوێــت لەسەر ئــەو خاڵە‬ ‫بووەستم كە لەسەر نەناسینی واقیع‬ ‫بەندە‪ ،‬ئەگەر كەسێك دوژمنەكەى خۆى‬ ‫نەناسێت و بە هەستێكی سۆزدارییانە و‬ ‫جۆش و خرۆشەوە ڕووبەڕووی دوژمنەكەى‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬بێگومان جگە لــە شكست‪،‬‬ ‫هیچی دیكەى بــەدوادا نایەت و تەنانەت‬ ‫زیانێكی گــەورە بە داهاتووی خەڵكیش‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬ناسینی دوژمن (لێرەدا دوژمن‬ ‫بۆ سەرمایەداری بەكاردەهێنم)‪ ،‬قورسترە‬ ‫لە لەناوبردنی‪ ،‬سەرمایەدارییش كە ئەمڕۆ‬ ‫دوژمــنــی سەرسەختی ئینسانییەتە و‬ ‫هەڕەشە لە داهاتووی مرۆڤایەتی دەكات‪،‬‬ ‫بۆ ڕووبــەڕووبــوونــەوە و لێدانی‪ ،‬دەبێت‬ ‫بە باشی میكانیزمەكانی ئیشكردنی و‬ ‫هەروەها جەوهەری سیستەمەكە بناسیت‪،‬‬ ‫نەك لەڕێگای زمانی بەالغی و عاتیفییەوە‬ ‫ڕووبــــەڕووی ببیتەوە‪ .‬ئــەوەى لەمڕۆدا‬ ‫زەرووریــیــە دژایەتی سەرمایەداریی پێ‬ ‫بكرێت‪ ،‬گەمەى زمانەوانی و تێگەیشتنی‬ ‫كــولــتــووریــی نییە بــۆ ســەرمــایــەداری‪،‬‬ ‫بەڵكو بوونی ستراتیژیی شۆڕشگێڕانەیە؛‬ ‫سەرمایەداریی بووەتە هەڕەشەیەكی گەورە‬ ‫بۆ سەر هەسارەى زەوی‪ ،‬بــەاڵم لەبری‬ ‫ئەوەى هێرش بۆ سەر سیستەمەكە بكرێت‪،‬‬ ‫هەموو بزووتنەوە ڕادیكاڵەكانیش تەنها لە‬ ‫ئاستی بەرگریدا ماونەتەوە‪ ،‬سۆڤێتیش‬ ‫لەم لۆژیكە بەدەر نییە‪ ،‬نەهات بونیادی‬ ‫نەزمی سەرمایە لەناوبەرێت‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫سەرمایەداریی لەناوچەیەكی جوگرافیدا‬ ‫ڕووخان و ئەمەش بووە هۆى گەڕانەوەى‬ ‫ســەرمــایــەداریــی؛ تەنانەت كۆنترین و‬ ‫ناكاراترین پــڕۆژەى وردەبۆرژوازییانەى‬

‫یەكێتیی هــەمــوو چینەكان‪ ،‬ئاشتیی‬ ‫نەتەوەیی و بەرفراوانكردنی مافەكانی مرۆڤ‬ ‫و ‪ ...‬وەك تاكە ڕێگای ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫سەیر دەكرێت‪ .‬بەپێچەوانەى ڕەخنەگرانی‬ ‫بێ حاڵ و پــەرتــەوازەى ئەمڕۆی دنیای‬ ‫فەزای سایبریك و ئینتەرنێت و ستوونی‬ ‫ڕۆژنامەوانی‪ ،‬كورتە مێژووی گەورەترین و‬ ‫بەهێزترین بزووتنەوەى دژە سەرمایەداری‬ ‫– واتــا سۆسیالیزم – فێرمان دەكــات‬ ‫كە لە بەرانبەر بە گشتێتیی دەسەاڵتدار‬ ‫و بەهێزی نەزمی سەرمایەدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫سەركەوتنە گەورەكانی وەك كۆمۆنەى‬ ‫پاریس و شۆڕشی ئۆكتۆبەریش چەندە‬ ‫ناسك و شلۆق بوون چ بگات بە ڕەخنەى‬ ‫فەیسبوكی و یەكتر ئەحمەقكردن لەڕێگای‬ ‫هێنانەوەى تێزی فیكری و دەروونشیكاری‬ ‫و پــۆســتــمــۆدێــرنــیــســتــی و ســتــوونــی‬ ‫ڕۆژنامەوانیی وردەبۆرژوازیی لە مەیدانەكان‬ ‫و شەقامەكانی شارەكاندا و دڵخۆشبوون بە‬ ‫واڵ ستریت و هتد‪ .‬مەبەست لەم قسانەش‬ ‫بێئومێد بوون نییە‪ ،‬بەڵكو ڕەخنەگرتنە‬ ‫لەو مۆدێالنەى ڕەخنە لە سەرمایەداریی و‬ ‫نەزمی سەرمایە دەگرن‪ ،‬كە لە خۆرئاوادا‬ ‫بەگشتی شكستیان هێناوە‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫ئەگەر ڕێگاچارەیەك بۆ دەربازكردنی‬ ‫ئینسانییەت و هەسارەى زەوی لەدەستی‬ ‫چاوچنۆكیی سیستەمی سەرمایەداری و‬ ‫كەڵەكەكردنی لــەڕادەبــەدەری سامان و‬ ‫سەرمایە هەبێت‪ ،‬تەنها بوونی ڕێكخراو و‬ ‫ستراتیژیی شۆڕشگێڕانەیە لە سەرتاسەری‬ ‫جیهاندا‪ ،‬ئەمەیە ڕێگای ڕاستەقینەى‬ ‫خەبات‪ ،‬نەك ئەو بەرهەڵستییە فەردییەى‬ ‫لەنێو بیری پۆستمۆدێرنیزمەوە هاتووە و‬ ‫دواجــار بەرهەڵستییەكی نــەزۆك بووە و‬ ‫هیچیدی‪ .‬نموونەى ئەم شكستانەش واڵ‬ ‫ستریت و بەهاری عەرەبی‪ ،‬یاخیبوونی‬ ‫گەنجانی بریتانیی زستانی ‪ ،2011‬گەزی‬ ‫پارك لە توركیا‪ ،‬و هتد دەریدەخات كە‬ ‫نەبوونی ئەم ستراتیژییە شۆڕشگێڕییە‬ ‫كارەكە بەكوێ دەگەیەنێت‪ .‬ئەرێ بەهاری‬ ‫عــەرەبــی گەیشتە كـــوێ؟ گــەڕانــەوەى‬ ‫سەركوتی دەوڵەتی نەبوو لەئاستێكی‬ ‫دڕندانەتردا؟ كــوان الوە توڕەكانی واڵ‬ ‫ستریت؟ ئایا ڕەخــنــەى ڕۆمانسی ئەم‬ ‫سیستەمە زەبەالحە دەڕووخێنێت؟‬ ‫یەكێكیش لەو بیرمەندانەى بەقوڵی‬ ‫تیۆریزەى چەمكی بەرهەڵستی كردووە‪،‬‬ ‫بێگومان میشێل فوكۆیە و لە كتێبی مێژووی‬ ‫سێكسوالیتەدا دەنــووســێــت‪« :‬لــە هەر‬ ‫شوێنێك دەسەاڵت هەبێت‪ ،‬بەرهەڵستیش‬ ‫هەیە و بەم حاڵەشەوە‪ ،‬یان وردتر لەمە‪،‬‬ ‫بەرهەڵستیی هەرگیز شوێنەكەى لە‬ ‫دەرەوەى دەســەاڵت نییە‪ .‬بوونی ئەوانە‬ ‫[پەیوەندییەكانی دەسەاڵت] بەستراوەتەوە‬

‫بە ژمارەى خاڵەكانی بەرهەڵستییەوە ‪...‬‬ ‫كەواتە شوێنێكی تاقانە بۆ ‘سەرپێچیی‬ ‫گەورە‘[چەمكێكی هێربەرت ماركوزە لە‬ ‫كتێبی مرۆڤی تاكڕەهەند‪-‬جەختكردن‬ ‫لەمنەوە]‪ ،‬ڕۆحییەتی پێداهەڵشاخان‪،‬‬ ‫ســەرچــاوەى كــۆى یاخیبوونەكان‪ ،‬یان‬ ‫یــاســای پــەتــیــی شــۆڕشــگــێــڕی بــوونــی‬ ‫نییە‪ .‬بەڵكو الیــەنــە تایبەتییەكانی‬ ‫بەرهەڵستیی هەن‪ ...‬ئەم بەرهەڵستییانە‬ ‫لە پەیوەندییەكانی دەســەاڵتــدا‪ ،‬هەمان‬ ‫ئەویدیكەن و لە پەیوەندیدا بە دەسەاڵتەوە‬ ‫كورتناكرێنەوە»‪.‬‬ ‫بــەاڵم با بپرسین‪ ،‬ئایا بەرهەڵستیی‬ ‫ڕاستڕەوەكان لە بەرانبەر بە دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵەتدا وەك بەرهەڵستیی ماركسیستەكان‬ ‫یان ئانارشیستەكان وایە؟‬ ‫ئایا بەرهەڵستیی فەندەمێنتاڵیستەكان‬ ‫لە بەرانبەر بە ئیمپریالیزمی خۆرئاوادا‪،‬‬ ‫هەمان ئەو بەرهەڵستییەیە كە بزووتنەوە‬ ‫ڕزگاریخوازە نەتەوەییەكان دەیكەن؟‬ ‫ئەى ئایا ئەو ژنە فەندەمێنتالیستانەى‬ ‫لە ساڵی ‪2007‬دا دەستیان بەسەر مزگەوتی‬ ‫سووردا گرتن لە ئیسالم ئابادی پاكستاندا‪،‬‬ ‫تاكو سەركوتیی ئازادیی دەربڕین بكەن‪،‬‬ ‫وەك فیمینیستە سۆسیالیستەكانی وەك‬ ‫میاللە یوسفزای لە هەمان كۆمەڵگادان‬ ‫كە تاكگەلێك بە سیاسەتە هاوشێوەكانی‬ ‫گروپی یەكەم لەم ساڵدا ویستییان تیرۆری‬ ‫بكەن؟ بــەاڵم بە كورتی لەم میانەیەدا‬ ‫ئایدیای بەرهەڵستیی كە فوكۆ تیۆریزەى‬ ‫كردووە‪ ،‬ناتوانێت جیاوازیی لەنێوان جۆرە‬ ‫جیاوازەكانی بەرهەڵستیی كۆنەپارێزانە‬ ‫یان ڕزگاریخوازانە لە بەرانبەر بە دەسەاڵتدا‬ ‫بكات‪ .‬ئەم شیكارییانە ئەو شتە نابینن كە‬ ‫سەرمایەداریی هەرچەند كاتێك دەیەوێت‬ ‫بگات بە سوودی زیاتر و كەڵەكەكردنی‬ ‫زیاتری سامان‪ ،‬تووشی كێشە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئ ــەوا زۆر هێرشبەرتر و بــێ پــەرواتــر‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەمەش هێندەى الوازی گوتارە‬ ‫ڕەخنەییەكان لەبەرانبەر بە هەژموونی‬ ‫سەرمایەدا دەردەخات‪ ،‬هیچ كۆمەكێكمان‬ ‫پێ ناكات بۆ دەربازبوون لەم سیستەمە‬ ‫و خەباتكردن دژ بە نەزمی جیهانیی‬ ‫سەرمایە‪.‬‬ ‫ئەى دەبێت چۆن ڕووبــەڕوو ببینەوە؟‬ ‫ستیڤان میزارۆش جۆرێك لە ڕادیكاڵیزمی‬ ‫شۆڕشگێڕیی بزووتنەوە كۆمەاڵیەتی‪/‬‬ ‫چینایەتییەكان زەق دەكــاتــەوە؛ ئەو‬ ‫پــێــداگــریــی لــەســەر ئـــەوە دەكــــات كە‬ ‫سەرمایە «گەورەترین دەسەاڵتی دەرە‪-‬‬ ‫پەرلەمانییە» و لەم ڕووەوە تەنها دەكرێت‬ ‫بە شێوەیەكی ڕادیــكــاڵ و شۆڕشگێڕی‬ ‫ڕووبـــەڕووی ببینەوە؛ بە «سیاسەتێك‬ ‫بــتــوانــێــت دەرەقـــەتـــی هــێــزە دەرە‪-‬‬

‫ئەمڕۆ ڕەخنەگرتن لە دیوە ئایدیۆلۆژیی و سەركوتكەرەكانی‬ ‫سەرمایەداریی‪ ،‬دوایین خۆى بووە بە مۆدی ڕۆشنبیرانەی چەپ و‬ ‫ژێستی نمایشی‪ ،‬بەاڵم هەموویان لەسەر ئەم حوكمە بۆرژوازییە‬ ‫ڕێككەوتوون كە شۆڕشی بنچینەیی و سەردەمساز دژ بە‬ ‫حاكمییەتی یاسای بەها و سیستەمی سەرمایە‪ ،‬هەم كۆتایی‬ ‫پێهاتووە و هەم مەترسیداریشە‬

‫پەرلەمانییەكانی سەرمایە و میكانیزمە‬ ‫جەنگییەكانی بــێــت»‪ .‬ئــەمــەش واتــا‬ ‫دروستكردنی بزووتنەوەیەكی شۆڕشگێری‬ ‫دەرە‪-‬پــەرلــەمــانــی كــە بتوانێت دژ بە‬ ‫كۆنتڕۆڵی سەرمایە بەسەر بەرهەمهێنان‪،‬‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی و هەروەها دەوڵەتیشدا‬ ‫بووەستێتەوە‪ .‬میزارۆش لێرەدا لە هەموو‬ ‫ئەكت و بەرهەڵستییە نمایشییەكانی‬ ‫چەپی ڕادیكاڵی ئەمڕۆ تێدەپەڕێت (كە‬ ‫دڵ بە ڕووداوگەلێكی وەك واڵ ستریت‬ ‫و هاوشێوەكانی خــۆش دەكـــەن بەبێ‬ ‫ئەوەى هیچ دەركێكی واقیع و ئابووریی‬ ‫سیاسیی و میكانیزمەكانی ئیشكردنی‬ ‫ئــەم ئــابــووریــیــەیــان هــەبــێــت) دەگــات‬ ‫بەوەى بنووسێت‪« :‬وەرگرتنی ئەمجۆرە‬ ‫هەڵوێستە تەنها و تەنها تێگەیشتنێكی‬ ‫سەرەتایی و ساویلكانەى بۆ جەوهەری‬ ‫«كۆمەڵگای مەدەنی» لێدەكەوێتەوە‪:‬‬ ‫ئــاراســتــەیــەكــی ســەرتــاپــا ناڕەخنەیی‬ ‫دەرهەق بە ژمارەى بەرفراوانی ‪NGO‬‬ ‫(ڕێكخراوە ناحكومییەكان)ی دەبێت و‬ ‫دیــارە تــوانــای هیچ پێوەكەوەبوونێكی‬ ‫بەختەوەر و شایستانەى لەگەڵ ڕێكخراوە‬ ‫دەوڵەتییە الواز و بااڵدەستەكاندا نابێت‪.‬‬ ‫ئەم ڕێكخراوانەیش بێگومان بوونی دارایی‬ ‫خۆیان لە دەوڵەت وەردەگرن»‪.‬‬ ‫ئــەگــەرچــی ئــەمــڕۆ ڕەخــنــەگــرتــن لە‬ ‫دیــوە ئایدیۆلۆژیی و سەركوتكەرەكانی‬ ‫سەرمایەداریی دوایین خۆى بووە بە مۆدی‬ ‫ڕۆشنبیرانەی چەپ و ژێستی نمایشی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموویان لەسەر ئەم حوكمە بۆرژوازییە‬ ‫ڕێككەوتوون كە شۆڕشی بنچینەیی و‬ ‫سەردەمساز دژ بە حاكمییەتی یاسای‬ ‫بەها و سیستەمی سەرمایە‪ ،‬هەم كۆتایی‬ ‫پێهاتووە و هەم مەترسیداریشە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە ڕووبەڕووبوونەوە و دژایەتیكردن و‬ ‫بەرهەڵستی بە تەكنیكی بەالغی و گەمەى‬ ‫زمــانــەوانــی‪ ،‬یاخود خەباتی سایبریك‬ ‫و فەیسبووكی لە بەرانبەر بە نەزمی‬ ‫وێرانكەری سیستەمی سەرمایەدا‪ ،‬جگە‬ ‫لە بەفیڕۆدانی وزەى شۆڕشگێڕیی‪ ،‬هیچ‬ ‫ئاكامێكی دیكەى نابێت‪ .‬ئایا ئەم ڕەخنانە‬ ‫زیاتر لە ئایدیالیزمێكی زمانناسی یاخود‬ ‫ئەگەر لە بەرژەوەندیی ئەوانیشدا قسە‬ ‫بكەین‪ ،‬ماتریالیزمێكی میكانیكی ناچن؟‬ ‫سەرمایەداریی بەهۆى زاتــی خۆیەوە‬ ‫هەموو ئەو شتانەى لە بەرانبەریدا وەك‬ ‫ڕەخــنــە و بەربەستێك دەوەســتــنــەوە‪،‬‬ ‫دەیانخاتە خزمەتی لۆژیكی بەهای ئاڵوگۆڕ و‬ ‫بەكااڵییكردنەوە‪ ،‬و ڕەهەندێكی فیتیشیزمی‬ ‫كااڵیی و جوانیناسییان پێدەبەخشێت‪ ،‬یان‬ ‫لەوەدا سەركەوتوو بووە ڕەخنە تەنها لە‬ ‫ئاستی ڕەخنەى وردەبۆرژوازیی و زمانی‬ ‫بەالغیدا بهێڵێتەوە‪ ،‬خۆ ئەگەر ڕێگا بە‬ ‫هاتنە مەیدانی خەڵكیش بدات‪ ،‬بێگومانە‬ ‫لەوەى ئەم هاتنە مەیدانە بەهیچ شوێنێك‬ ‫نــاگــات‪ ،‬چونكە لەپێشەوە ئاگاداریی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە ئەم هاتنە مەیدانە خاوەن‬ ‫هیچ ستراتیژێك نییە‪ ،‬لەبەر ئەوە‪ ،‬تایپە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی ئەمڕۆی چەپی ڕادیكاڵ‬ ‫و تیۆریی (كە دەركی بــارودۆخ و واقیع‬ ‫ناكەن) زیاتر لەوەى سەرقاڵی داڕشتنی‬ ‫ستراتیژیی شۆڕشگێڕی بن‪ ،‬خوازیار و‬ ‫عاشقی ئامادەیی شاعیرانە و ڕیتۆریك و‬ ‫ڕۆمانتیسیزمی شۆڕشگێڕیی حەشاماتی‬ ‫خەڵكن لە شەقامەكان و مەیدانەكانی شاردا‬ ‫كە یان بە خواست و داواكــاری لە ئاغا‬ ‫بۆرژوازییەكانیان بۆ دانپێدانان بە ژێرپێی‬ ‫ڕەمزیی خۆیان كۆتایی دێت‪ ،‬یان دەگات‬ ‫بەڕێگای یاخیبوونی كوێرانە و توندوتیژیی‬ ‫بێ ئامانج‪ ،‬كە تەنها و تەنها وەك پێشتریش‬ ‫بــاســمــكــرد‪ ،‬وزە و ئــەنــرژیــی شۆڕشی‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك بەفیڕۆ دەدات‪ .‬یان لە‬ ‫باشترین و ئارامترین حاڵەتدا خوێنەری‬ ‫مەسرەفكار لەئاستی تیۆریدا دروســت‬ ‫دەكات كە دڵ بە ڕیزكردنی جوانیناسانە‬ ‫و بەالغیی وشەكان خۆشدەكات‪ .‬هەموو‬ ‫ئەمانە لەوەوە هاتوون كە چیتر باوەڕمان‬ ‫بە ستراتیژیی شۆڕشگێڕیی ڕێكخراو كە‬ ‫سەرتاپای جیهان بگرێتەوە‪ ،‬نەماوە‪ .‬ئیتر‬ ‫كاتی ئەوە نییە لەم مۆدێلە دەربچین؟‬ ‫چیتر خــەریــكــی جوانیناسانەكردنی‬ ‫پەیوەندییە بەكااڵییبووەكانی ژیانی‬ ‫ڕۆژانە نەبین؟ لە بەشی دواتــردا وەاڵمی‬ ‫ئەم پرسیارانە دەدەمــەوە و دێمە سەر‬ ‫وردەكاریی وتارەكەى كاك بەختیار و بە‬ ‫چەند خاڵێك الوازی و هەڵەكانی وتارەكە‬ ‫دیاریدەكەم‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫شۆڕشی پاسكیل‬ ‫‪٧‬‬ ‫ئه‌‌گه‌ر ئوتۆمبیل ته‌كنه‌لۆجیایه‌كی زۆر‬ ‫خێراتری داهێنابێت‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵیشیدا‪،‬‬ ‫داخــراوی و دواییش ته‌مه‌ڵی جه‌سته‌ی‬ ‫دروســتــكــردوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم پاسكیڵ ڕووی‬ ‫ئه‌وكاراكته‌رانه‌ی نی ‌ه به‌وشێوه‌یه‪ .‬كاتێك‬ ‫له‌سه‌ر پاسكیڵ ده‌بین‪ ،‬دیار‌ه ئاماده‌ین‬ ‫بــڕۆیــن بۆشوێنێك‪ ،‬ئیتر ئه‌وشوێن ‌ه‬ ‫چه‌ند دوور یان چه‌ند نزیك بێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئــه‌وه‌ی ده‌یزانین ئـه‌وه‌یـ ‌ه ك ‌ه ده‌بێت‬ ‫به‌شی خــواره‌وه‌ی جه‌سته‌مان بمانبات‬ ‫بۆ ئه‌وشوێنه‌ی ده‌مانه‌وێت بۆی بچین‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر پاسكیڵ ده‌رده‌كه‌وین و كاریش‬ ‫ده‌كه‌ین‪ ،‬له‌الیه‌كه‌و‌ه خۆشه‌و ئازادیشین‌‪.‬‬

‫مه‌جید عه‌زیز‬ ‫پاسكیلێك بــكــڕه‌‪ ،‬ئ ـه‌گ ـه‌ربــژیــت‪،‬‬ ‫به‌دڵنیاییه‌وه‌ لێی په‌شیمان نابیته‌وه‌‪.‬‬ ‫مارك تووه‌ین‬ ‫‪١‬‬ ‫پاسكیڵ به‌رهه‌می ته‌كنه‌لۆجیایه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ته‌كنه‌لۆجیایه‌كی وایــه ‌له‌گه‌ڵ‬ ‫كات و سه‌رده‌می خۆیدایه‌تی به‌هه‌موو‬ ‫شێوه‌یه‌ك‪ .‬بوونی پاسكیل ئه‌مه‌ند‌ه‬ ‫گوونجاوه‌‪ ،‬وه‌كــو هیچ زیــادو كه‌مێكی‬ ‫نه‌بێت وایـــ ‌ه ل ـه‌خــۆیــدا‪ .‬به‌مانایه‌كی‬ ‫تر‪ ,‬پاسكیڵ بۆت ‌ه پێداویستیيه‌كی وا‬ ‫كۆمه‌ڵێك كاردانه‌وه‌ی باش و به‌سودی‬ ‫ب ‌هر‌هه‌مهێناوه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی به‌رهه‌می‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی میكانیكی و مۆدێرنه‌یه‌‪.‬‬ ‫پێموای ‌ه پاسكیل به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك‬ ‫ته‌كنه‌لۆجیایه‌كی به‌سووده‌و‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌گه‌ڵ ئــه‌وه‌ی بـه‌ســوود‌ه خۆشيیه‌كی‬ ‫جه‌وهه‌ريی هه‌ی ‌ه بۆ دونــیــای مــرۆڤ‪.‬‬ ‫وشــه‌ی (خــۆشــی) ڕه‌نگ ‌ه مانا زۆرتــر‬ ‫هه‌ڵبگرێت لــێــره‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر مانایه‌كی‬ ‫ساده‌شی هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم خۆشی هه‌رگیز‬ ‫لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ژیانی ئێمه‌دا نیه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ده‌توانم بڵێم‪ ،‬داهێنانێكی به‌مشێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك نی ‌ه ته‌نیا به‌كااڵكردنی شتێك‬ ‫داهێنانێ ‌‬ ‫یان ئامرازێك بێت‌‪ ،‬به‌ڵكو داهێنانێك ‌ه‬ ‫مێژوویه‌كی درێـــژی هه‌ی ‌ه له‌مێژووی‬ ‫داهێنانه‌كانی تردا‪.‬‬ ‫به‌الی منه‌وه‌‪ ،‬پاسكیڵ داهێنانێكی وای ‌ه‬ ‫ك ‌ه هه‌میش ‌ه مرۆڤ بیری ئه‌وه‌ده‌خاته‌و‌ه‬ ‫قاچی هه‌یه‌‪ .‬داهێنانێك ‌ه وروژانی هۆش‬ ‫و جه‌سته‌ی له‌گه‌ڵدایه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌پێناو‬ ‫خوودی به‌سروشتیكردن و ڕیفۆرمكردنی‬ ‫مرۆڤایه‌تیدایه له‌دید‌ه جه‌سته‌ییه‌كه‌یه‌وه‌‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی له‌گه‌ڵ گۆڕانی زۆرو زۆربوونی‬ ‫كۆمپانیاگه‌وره‌كان‪ ,‬جیهان وای لێهاتو‌ه‬ ‫هه‌مووشتێك ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ خوودی‬ ‫مــرۆڤ و به‌شه‌كانی جه‌سته‌ی مرۆڤدا‬ ‫وه‌كو كااڵی لێبێت و مه‌رامی ئه‌وه‌بێت‬ ‫ل ـه‌بــازاڕه‌كــانــدا بفرۆشرێت بــۆ قازانج‬ ‫به‌ته‌نیا‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫بوونو به‌كارهێنانی پاسكیڵ وه‌كو‬ ‫ئامرازێكی وه‌رزشــكــردن‪ ،‬وه‌ه ـه‌روه‌هــا‬ ‫له‌هه‌ندێ شاری گه‌وره‌و قه‌ره‌باڵغی وه‌كو‬ ‫نیۆرك یان له‌نده‌ن‪،‬له‌بری ئۆتۆمبیلیش‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت بۆ گواستنه‌وه‌ی نامه‌و‬ ‫شتی لـه‌وجــۆره‌‪ .‬به‌وشێوه‌ی ‌ه پاسكیڵ‬ ‫ده‌تــوانــێــت مـــرۆڤ ل ـه‌س ـه‌رش ـه‌قــامــی‬ ‫ده‌به‌نگیو ته‌مه‌ڵی البه‌رێتو ته‌نانه‌ت‬

‫ته‌مه‌ڵبوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌نده‌ده‌سته‌مۆكراوه‌و‬ ‫وایــلــێــهــاتــو‌ه بــیــری ده‌چــێــت قاچی‬ ‫هـه‌یـه‌‪ .‬به‌گشتی قسانبكه‌م لــێــره‌دا‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كه‌ی ڕێژه‌یی هه‌مووشتێك له‌ناو‬ ‫كۆمپیوته‌رو گه‌یمه‌كاندا ده‌كرێت‪ ،‬وه‌كو‬ ‫خوێندنو دڵداریو سۆسیالبون‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫وایكردو‌ه هه‌میش ‌ه له‌ناوه‌وه‌بین و دونیای‬ ‫ده‌ره‌و‌ه بوونی نه‌مێنێت‪ .‬بۆنموونه‌‪،‬‬ ‫مرۆڤ له‌ئه‌مه‌ریكا ئه‌مه‌نده‌ی داده‌نیشێت‬ ‫چــاره‌كــی ئــه‌وه‌نــد‌ه ل ـه‌س ـه‌رپــێ نیه‌و‬ ‫قاچه‌كانی به‌كارناهێنێت‪ .‬بیرمان نه‌چێت‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبیلیش دانیشتنی ئه‌مه‌نده‌ی تر‬ ‫ئاسانتركردوه ‌و مرۆڤی والێكردو‌ه بیری‬ ‫جیاواز هه‌ڵده‌گرێت و ده‌به‌خشێت‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫بچێت قاچی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دیدێكی نیه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی له‌گه‌ڵ دونیای‬ ‫مۆدێرنو به‌سه‌نته‌ركردنی عه‌قڵ‪ ،‬هه‌موو‬ ‫‪٣‬‬ ‫هــاتــنــی پــاســكــیــڵ یـــان شــۆڕشــی ئاژه‌ڵه‌كان و هه‌روه‌ها سروشتیش وه‌كو‬ ‫ته‌كنه‌لۆجیای داهێنانی پاسكیڵ‪ ،‬ته‌نیا جــۆر‌ه پێشانگاو مۆزه‌خانه‌و هه‌روه‌ها‬ ‫جێگای ئه‌سپ ناگرێته‌وه‌‪ ،‬یان نه‌گرتۆته‌وه‌‪ ،‬باخچه‌یه‌كی ئاژه‌اڵنی لێدێت‪.‬‬ ‫پاسكیل له‌نێوانی هه‌ردووكیاندایه‪،‬‬ ‫پێشموای ‌ه تێگه‌شتن له‌پاسكیل وه‌كو‬ ‫خــۆی هاتنێك نی ‌ه بۆدژایه‌تی كردنی وات ‌ه دونیای ئه‌سپو دونیای ئۆتۆمبیل‌‪.‬‬ ‫ئه‌سپ به‌وشێوه‌یه‌‪ .‬به‌الی منه‌وه‌‪ ،‬دونیای پاسكیڵ‪ ،‬جۆر‌ه سه‌ربه‌خۆییه‌كی خۆی‬ ‫پاسكیڵ جۆره‌ تێكه‌اڵوكردنێكه‌له‌دونیای ه ـه‌ی ـه‌و‪ ،‬ڕادیــكــاڵ نیه به‌وشێوه‌یه‌ی‬ ‫به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك به‌كارهێنانی مرۆڤ‬

‫پاسكیڵ وه‌كو ئه‌سپ ده‌توانێ جه‌سته‌ی مرۆڤ‬ ‫له‌سه‌ر‌به‌رزایی خۆیه‌وه‌ وه‌كو مۆزه‌خانه‌یه‌كی‬ ‫سروشتی پیشانبدات و نمایشبكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئۆتۆمۆبیل ناتوانێت ئه‌مه‌بكات‬

‫ئه‌گه‌ر باس له‌عه‌داله‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی و كراوه‌یی‬ ‫كۆمه‌ڵ بكه‌ین‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه بینینی كچان و ژنان له‌سه‌ر‬ ‫پاسكیڵ و ماتۆڕه‌كان باشترین نموون ‌ه بێت بۆ‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‬ ‫ئاڵته‌رنه‌تیڤێكیش بێت له‌به‌رده‌م جیهانی‬ ‫ئۆتۆمبیلدا‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی پاسكیڵ له‌ناو جیهانی‬ ‫خــێــراو دیجیتیاڵو بــیــری قــازانــجــدا‪،‬‬ ‫بۆنموون ‌ه ل ‌ه كۆمڵگایه‌كی مووشه‌خۆری‬ ‫وه‌كــو ئه‌مریكا‪ ،‬به‌هه‌هوموشێوه‌یه‌ك‬ ‫وروژانـــو ڕه‌خنه‌ی ‌ه له‌هه‌لوومه‌رجێكی‬ ‫وا سیسته‌می ته‌مه‌ڵی كۆنسیومه‌ریزم‬ ‫بۆكه‌سه‌كانی درووســتــكــردوه‌‌‪ .‬كاتێك‬ ‫مرۆڤایه‌تی له‌بیری ده‌چێت قاچی هه‌بێت‬ ‫بۆبه‌كارهێنان‪ ،‬پاسكیڵ دێتو مرۆڤایه‌تی‬ ‫به‌ئاگادێنێته‌و‌ه له‌قاچه‌كانی‪ .‬بیرچوونی‬ ‫قاچ‪ ،‬ته‌نیا بیرنه‌كردنه‌وه ‌ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بیرچوونی جه‌سته‌و ڕێزنه‌گرتنی‬ ‫جه‌سته‌شه‌ به‌هه‌مووشێوه‌یه‌ك‌‪.‬‬ ‫لـــــه‌دونـــــیـــــای مـــــۆدێـــــرنـــــدا‪،‬‬ ‫ب ـه‌پــێــچ ـه‌وان ـه‌ی ســروشــتــه‌وه‌‪ ،‬مــرۆڤ‬

‫سروشت و ده‌ستكردێتی‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه بكات ‌ه ڕۆبــۆت یان مرۆڤ بگه‌ڕێنێته‌و‌ه‬ ‫وه‌كو ئامرازێك ده‌توانێت پێویست بێت‪ ،‬ناوسروشت‌ هه‌تاهه‌تایه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها خۆشیيه‌كی ئێجگار زیادیش‬ ‫‪٤‬‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا بهێنێت‪.‬‬ ‫پــاســكــیــڵ بێجگ ‌ه لــــه‌وه‌ی مــرۆڤ‬ ‫به‌اڵم خوێندنه‌وه‌و تێگه‌شتن له‌هاتن و‬ ‫بوونی ئۆتۆمۆبیل ده‌توانێت ناوكۆییه‌كی به‌هێزده‌كات وه‌كو باوه‌ڕكردن به‌خۆی‬ ‫وامــان له‌ل ادروســت بكات گــرژی بێت لــه‌بــه‌رده‌م پــڕۆژه‌یــوه‌رزشــكــردن‪‌،‬یــان‬ ‫له‌گه‌ڵ دونیای ئه‌سپدا‪ .‬ئه‌گه‌رچی‪ ،‬وادێت چوون ‌ه سه‌ركار له‌ڕێگای قاچه‌كانیه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌گه‌ڵ هاتنی ئۆتۆمبیلدا‪ ،‬ئه‌سپ له‌هه‌مانكاتیشدا جـه‌ســتـه‌ی مــرۆڤ‬ ‫له‌كاركردن بكه‌وێت‪ ،‬ب ـه‌الم له‌هه‌مان جوانده‌كات‪ .‬یان باشتربڵێین جه‌سته‌ی‬ ‫كاتیشدا ئه‌سپ بۆخۆی ده‌حه‌وێته‌وه‌و مــرۆڤ جوانتر ده‌كـــات‪ .‬ئیتر لێره‌دا‬ ‫دواجاریش ده‌بێت ‌ه شوێنی ناومۆزه‌خانه‌ی هه‌رچۆنێك له‌جوانی مــرۆڤ بڕوانین‪،‬‬ ‫ئاژه‌اڵنو چینی بااڵده‌ست‪ .‬به‌مه‌بێت دونیای دیــار‌ه هه‌رگیز ناتوانین لـــه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫مۆدێرن و ته‌كنه‌لۆجیا ده‌توانێت هه‌موو جــوانــی جه‌سته‌و‌ه ته‌ماشای بكه‌ینو‬ ‫شتێك بكات به‌ئامرازو زانیاری به‌اڵم بیخوێنینه‌وه‪ .‬لــێــره‌دا مانای جوانی‬ ‫ته‌مه‌ڵی و پاسیڤیبوونیش به‌رهه‌مبهێنێت‪ .‬ج ـه‌ســت ـه‌‪ ،‬ته‌نیا لــه‌ڕوانــگــه‌و نیگای‬ ‫دواجــار‪ ،‬وش ـه‌ی حـه‌وانـه‌و‌ه زۆر مانای جه‌سته‌وه‌ی ‌ه وه‌كو جه‌سته‌یه‌كی ئاسایی‪.‬‬

‫وات ـ ‌ه فۆرمی جه‌ست ‌ه له‌ناوكۆیی ‌ه زۆر‬ ‫ته‌ندروستو سروشتیه‌كه‌یدامه‌شقی ژیانی‬ ‫خۆی ده‌كات به‌بێ تێكچوونی‪ .‬چوونك ‌ه‬ ‫له‌دونیای دیجیتاڵ و خێراو ته‌مه‌ڵبوونی‬ ‫جه‌سته‌دا‪ ،‬خــوودی جه‌ست ‌ه له‌فۆرمی‬ ‫خــۆی چــۆت ـه‌ده‌ره‌و‌ه و دیفۆرم كــراوه‪.‬‬ ‫ده‌ركه‌وتنی جه‌ست ‌ه به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك‬ ‫شێوێندراوه‌‌‪.‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫پاسكیڵ وه‌كـــو ئ ـه‌ســپ ده‌تــوانــێ‬ ‫جه‌سته‌ی مرۆڤ له‌سه‌ر ‌به‌رزایی خۆیه‌و‌ه‬ ‫وه‌كو مۆزه‌خانه‌یه‌كی سروشتی پیشانبدات‬ ‫و نمایشبكات‪ ،‬بـــه‌اڵم ئۆتۆمۆبیل‬ ‫ناتوانێت ئه‌مه‌بكات‪ .‬له‌م جیاوازیانه‌دا‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێل ‌ه زۆر گران به‌هاكانیش چه‌ند‬ ‫هێزوگوڕ بده‌ن به‌چینایه‌تی ئه‌وكه‌سانه‌ی‬ ‫شــتــووم ـه‌ك پ ـه‌رســتــن‪ ،‬ئه‌واهه‌میش ‌ه‬ ‫لــه‌نــاوه‌وه‌ی ئۆتۆمبێلدان و ئه‌مه‌ند‌ه‬ ‫ئازادنین وه‌كو له‌ده‌ره‌وه‌بن‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئۆتۆمبێل هه‌میش ‌ه به‌هێزی ئه‌سپ‬ ‫بــه‌راوردكــراوه‌‪ .‬بـه‌اڵم ده‌بینین‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌سپ به‌جوانی ده‌رده‌كـه‌وێــت‬ ‫و ده‌بیندرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئۆتۆمبیل ‌ه زۆر‬ ‫زۆر گران به‌هاكانیش ك ‌ه سه‌قفه‌كانیان‬ ‫هه‌ڵده‌درێته‌وه(كۆنڤێرته‌بڵ)‌‪ ،‬هه‌رناتوانن‬ ‫به‌وكاره‌ هه‌ڵبسن‪.‬‬ ‫ی ڕێك و‬ ‫مرۆڤ له‌سه‌ر پاسكیل‪ ،‬جه‌سته‌ ‌‬ ‫قیت ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬هه‌روه‌ها جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫چاالكیشه‌‪ ،‬چوونك ‌ه كارده‌كات‪ .‬له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌سپیش به‌هه‌مان شێوه ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وچاالكیه‌ی نیه‌‌‪ .‬هه‌روه‌ها پاسكیڵ‬ ‫و ئه‌سپیش مــرۆڤ له‌ناو چوارچێوه‌دا‬ ‫دانانێن وه‌كو ئۆتۆمبیل‪ ،‬به‌ڵكو چاوی‬ ‫مرۆڤ له‌سه‌ر ئه‌سپ و پاسكیڵیش(له‌ناو‬ ‫شــوێــنــدا)ب ـه‌ئــازاديــی ـه‌و‌ه ده‌بینێت و‬ ‫ده‌گه‌ڕێت به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ په‌نجه‌ره‌و‬ ‫دیوارێكی هه‌بێت‪ .‬زیاتر ل ـه‌و‌ه بڵێم‪،‬‬ ‫دونیای به‌كارهێنانی پاسیكل و ئه‌سپ‬ ‫سروشتی ترن له‌ته‌كنه‌لۆجیای ئۆتۆمبیل‬ ‫و به‌رهه‌می ته‌مه‌ڵی نین‪ .‬مرۆڤ له‌ناو‬

‫ئۆتۆمبیلدا‪ ،‬هه‌رهه‌ستده‌كات له‌ده‌ره‌وه‌دا‬ ‫نی ‌ه به‌وشێوه‌یه‌‪ ،‬چوونك ‌ه ده‌رگــاكــا ‌ن‬ ‫له‌سه‌رخۆی و ئه‌وانی دیكه‌ش داده‌خات‪،‬‬ ‫ئیتر په‌نجه‌ره‌و دیــوار دروستده‌كات‪.‬‬ ‫پاسكیڵ نه‌په‌نجه‌ره‌و نه‌دیوارو نه‌ده‌رگای‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مر به‌سه‌ر جه‌سته‌دا ده‌كات‬ ‫كاربكات و پایده‌ر لێبدات‪ .‬پاسكیڵ مرۆڤ‬ ‫به‌هێزده‌كات و‪ ،‬هه‌وره‌ها وریای ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫چی له‌ناو ئه‌وكاته‌دا ڕووده‌دات كه‌به‌ناویدا‬ ‫تێپه‌ڕده‌بێت‪.‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫بــۆچــی ژن لــــه‌زۆر كۆمه‌ڵگاكاندا‬ ‫ده‌ركه‌وتنیان له‌سه‌ر ئه‌سپو پاسكیڵ‬ ‫حـــه‌رام و تــابــوه‌؟ لـه‌دونــیــای هه‌ستو‬ ‫هزری داخــراودا‪ ،‬ژن وه‌كو جه‌سته‌یه‌ك‬ ‫زۆر جــیــاواز ل ـه‌پــیــاو ده‌بــیــنــرێــت و‬ ‫ته‌ماشاده‌كرێت‪ .‬ته‌نانه‌ت دروستكردنی‬ ‫ژن له‌ئاین ‌ه ئاسمانیه‌كانیشدا له‌خوودی‬ ‫ماده‌ی پیاو دروستكراوه‌‪ ،‬وات ‌ه ده‌بێت‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی و ئازاد نه‌بێت وه‌كو خۆی‪،‬‬ ‫چوونك ‌ه به‌ومانایه ‌بێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫له‌خۆی دروســت نه‌كراوه‌(وه‌كو پیاو)‬ ‫ده‌بێت هه‌میش ‌ه سه‌رچاوه‌و خاوه‌نێكی‬ ‫هه‌بێت‌‪ .‬له‌زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگا داخراوه‌كاندا‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبیل تاوه‌كو ڕاده‌یه‌ك ئاسایی كراو‌ه‬ ‫بــۆژنــان‪ ،‬ب ـه‌الم ده‌بینین به‌كارهێنانی‬ ‫پاسكیل جێگای سه‌رنج و تابوو سزایه‌‌‌‌‪.‬‬ ‫یان مایه‌ی وروژان و شه‌ڕێكی زۆر‌ه یان‬ ‫قه‌ده‌غه‌كردنێكی كتوپڕه‌‌‪.‬ئه‌م نۆرمه‌ی‬ ‫ی‬ ‫مێژوویه‌كی دورودرێژی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌نده‌ ‌‬ ‫سروشتی كراو‌ه هیچ یاساوڕێسایه‌كیشی‬ ‫ناوێت ك ‌ه ژن له‌ناو ئۆتۆمبێلدا بێت‪،‬‬ ‫چوونك ‌ه پاسكیڵ ته‌كنه‌لۆجیایه‌ك ‌ه‬ ‫پێش ئۆتۆمبیلیش‪ ،‬به‌اڵم ده‌بینین ژن‬ ‫ده‌توانێت ئۆتۆمبێل به‌كاربهێنێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نه‌توانێت له‌سه‌ر پاسكیڵ ببیندرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر باس له‌عه‌داله‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫كراوه‌یی كۆمه‌ڵگابكه‌ین‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه بینینی‬ ‫كچان و ژنان له‌سه‌ر پاسكیڵ و ماتۆڕه‌كان‬ ‫باشترین نموون ‌ه بێت بۆ هه‌ڵسه‌نگاندن‌‪.‬‬

‫‪٨‬‬ ‫بۆنموونه‌‪ ،‬پاسكیڵ تــاوه‌كــو بڵێی‬ ‫ئازادتره‌‌‪ ،‬چوونك ‌ه باوه‌ڕی به‌په‌نجه‌ره‌و‬ ‫دیــوار نی ‌ه وه‌كو ئۆتۆمبیل‪ .‬هه‌روه‌ها‪،‬‬ ‫هـــه‌رئـــه‌مـــه‌نـــده‌ی زانــیــمــان خــۆمــان‬ ‫مه‌شینه‌ك ‌ه لێده‌خوڕین‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك وه‌كو‬ ‫ئۆتۆمبێل‪ ،‬به‌ڵكو جه‌سته‌مان ده‌یبات‬ ‫به‌ڕێو‌ه به‌هۆی كاركردنی قاچ و به‌شی‬ ‫خـــواره‌وه‌ی جه‌سته‌وه‌‪ ،‬ئیتر بوونمان‬ ‫زیاتر مانای ئــازادی خۆی ده‌بینێته‌و‌ه‬ ‫له‌كاتی خۆشی ئـــه‌وه‌ی بــه‌ئــازادی و‬ ‫به‌كاركردنی جه‌سته‌مانه‌و‌ه به‌ندین‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه ‌ده‌یسله‌مێنێ‪ ،‬جه‌سته‌مان زیندوو‬ ‫چاالكه‌و‪ ،‬دواییش ڕه‌نگ ‌ه داوای وزه‌مان‬ ‫لێبكات(خۆراك)‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش بیرۆكه‌یه‌كی‬ ‫تری تێربوونی جه‌سته‌مان فێرده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ڕاستیدا مووسته‌حه‌قی ئه‌وه‌ین خۆراك‬ ‫بده‌ین به‌جه‌سته‌مان‪ ،‬چوونك ‌ه له‌ئه‌زموونی‬ ‫كاركردنو ماندووبونداین‪ .‬سروشتی‬ ‫كاركردنو ماندوبونی جه‌ست ‌ه خۆراكمان‬ ‫وه‌كــو پێداویستیه‌ك بیرده‌خاته‌وه‌‪،‬‬ ‫نه‌وه‌كو ته‌نیا بیرله‌خواردن بكه‌ینه‌و‌ه‬ ‫وه‌كو خۆی‪.‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫پاسكیڵ وه‌كــو ئامرازێك ده‌توانێت‬ ‫ل ـه‌ده‌ســت كۆمپیوته‌رو گه‌یمو یاری ‌ه‬ ‫ئه‌لیكترۆنیه‌كان ڕزگارمان بكات‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بۆ كاتێكی دیاریكراویش بێت‪.‬‬ ‫پاسكیڵ له‌دونیای زۆری كۆمپیوته‌رو‪،‬‬ ‫ئامراز‌ه زۆره‌كــان و‪ ،‬خواردنێكی زۆری‬ ‫بێبه‌مه‌ست بۆجه‌سته‌و‪ ،‬بێزاربوونێكی‬ ‫ده‌روونـــی و‪ ،‬پاسیڤبوون و كۆتایی‬ ‫شۆڕشه‌كاندا‪ ،‬جۆر‌ه شۆڕشێك ‌ه له‌خوودی‬ ‫تاكه‌كه‌سو گروپیشدا‪ .‬چوونك ‌ه پاسكیڵ‬ ‫ده‌تــوانــێــت لــه‌بــه‌رده‌م زۆر شته‌كاندا‬ ‫وه‌كــو ئاڵته‌رنه‌ته‌ڤێك بوه‌ستێته‌و‌ه‬ ‫بۆبه‌كارهێنان‪.‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫پاسكيڵ بااڵنسی نێوان سه‌رده‌می‬ ‫كۆن و نوێیه به‌جۆرێك له‌جۆره‌كان‪.‬‬ ‫نۆستۆڵجیای ئه‌سپ ‌ه له‌تایه‌كانیداو جۆر‌ه‬ ‫‌كه به‌رامبه‌ر ته‌مه‌ڵی و ئۆتۆمۆبیل‌‪.‬‬ ‫گرژیه ‌‌‬ ‫پاسكيڵ زه‌قبوونه‌وه‌ی ‌ه له‌نێوان دونیای‬ ‫ئه‌سپ سواری و ته‌مه‌ڵی ناو دونیای‬ ‫ئۆتۆمۆبێلدا‪ ،‬لێره‌و‌ه له‌وه‌ده‌گه‌ین ك ‌ه‬ ‫پاسیكڵ وشــیــاری و بیرخستنه‌وه‌ی‬ ‫جه‌سته‌ی ‌ه به‌هه‌مووشێوه‌یه‌ك‪ .‬له‌الیه‌كه‌و‌ه‬ ‫جه‌ست ‌ه چووستوچاالك ده‌كات بۆ ژیانو‪،‬‬ ‫لـه‌الیـه‌كــی تــریــشـه‌و‌ه هێزی ئــیــراده‌ی‬ ‫ده‌ده‌تـــێ بــۆكــردنــی‪ ،‬ئـه‌مـه‌ش توانای‬ ‫بڕیاره‌كان به‌هێزده‌كات وه‌كــو جۆر‌ه‬ ‫مرۆڤێك خاوه‌نی خۆیه‌تیو‪ ،‬هزروهه‌ستی‬ ‫نه‌كڕدراوه‌و نه‌شۆردراوه‌ته‌وه‌‌‌‪ .‬له‌الیه‌كی‬ ‫تریشه‌وه‌‪ ،‬پاسكیڵ ده‌توانێت چاومان‬ ‫زیاتر فێری كردنه‌وه‌و ته‌ماشاكردن بكات‬ ‫به‌ناوشه‌قامه‌گشتیه‌كانی‬ ‫له‌وكاتانه‌ی‬ ‫شــارێــكــدا ده‌ڕۆیـــــن‪ .‬دورســتــكــردنــی‬ ‫هه‌ستی وه‌كو چاالكی و هێزی ئیراد‌ه‬ ‫بۆهزرو جه‌سته‌‪ ،‬به‌جه‌وهه‌ری شۆڕشی‬ ‫پاسكیله‌و‌ه ده‌به‌ستینه‌وه‌‪ ،‬بێجگه‌له‌وه‌ی‬ ‫پاسكیڵ م ــرۆڤ ئــازادان ـه‌تــر داده‌ن ــێ‬ ‫چوونك ‌ه ده‌رگــاو په‌نجه‌ره‌ی نی ‌ه وه‌كو‬ ‫ئۆتۆمبیل‪ .‬خراپترین و بێزارترین ڕۆژی‬ ‫پاسكیڵ لێخوڕین ڕه‌نگ ‌ه له‌هه‌موو ڕۆژێكی‬ ‫سه‌ركاركردن خۆشتربێت‌‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٥‬دوشةممة ‪2015/٧/٦‬‬

‫پڕۆژەی خیالفەت لە خەیاڵەوە بۆ واقیع‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫دوابـــــەدوای ئــەو دۆخـــە شــپــرزە و‬ ‫نالەبارەی ڕێکخراوی قاعیدە و دواتریش‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی ئەبوبەکری بەغدادی‪،‬‬ ‫بەسەر ناوچەی ڕۆژهەاڵتیان سەپاند‪،‬‬ ‫سەبارەت بە ئەگەری گەڕانەوەی حوکمی‬ ‫خیالفەت و پراکتیزەکردنی شەریعەت‬ ‫لەفۆرمە هەرە ڕادیكاڵەکەیدا‪ ،‬پرسگەلێکی‬ ‫زۆر هاتنەئاراوە‪ .‬پرسیاری گرنگ لێرەدا‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ئایا ئەگەری گەڕانەوەی خیالفەت‬ ‫و چەسپاندنی حوکمی شەریعەت لەهەر‬ ‫فۆرمێکیدا بێت‪ ،‬ئەگەرێکی نزیك و‬ ‫بەهێزە؟ ئەو گریمانەیەی کە دەڵێت‬ ‫نەخێر مەحاڵە هیچ هێزێکی ئیسالمی‬ ‫بتوانێت جارێکی دی حوکمی شەریعەت‬ ‫پیادەبکاتەوە‪ ،‬لەسەر چ بنەمایەك‬ ‫تێزەکەی خۆیان دادەڕێــژن‪ ،‬بنەمایەكی‬ ‫واقیعیی فیکری و هێزی جەماوەری هەیە‪،‬‬ ‫یا بە بیانۆی ئەوەی کە شەریعەت لەگەڵ‬ ‫واقیعدا ناگونجێت‪ ،‬بۆیە گەڕاندنەوەشی‬ ‫مەحاڵە؟!‬ ‫لەو نوسینەدا‪ ،‬هــەوڵــدەدەم‪ ،‬لەسەر‬ ‫بنەمای میتۆدێکی واقیعیانەی کە ئەمڕۆ‬ ‫لەسەر گۆڕەپانی واڵتانی ئیسالمییدا‬ ‫دەیبینین‪ ،‬بەراوردێك لەنێوان ئەو دوو‬ ‫تێزەدا بکەم‪ ،‬لەنێوان ئەو تێزەی کە‬ ‫پێی وایــە ئیسالمییەکان‪ ،‬لــەو پەڕی‬ ‫ڕادیکاڵییانەوە کە دەوڵەتی ئیسالمییە‪،‬‬ ‫تا دەگاتە ئەو پەڕی میانەڕەویان کە‬ ‫ئیخوان موسلیمینە‪ ،‬لە هەڵكشاندان‬ ‫و زوو یــا درەنـــگ هــەژمــوونــی خۆیان‬ ‫بــەســەر واقــیــعــی واڵتــانــی ئیسالمیدا‬ ‫دەسەپێنن‪ ،‬لەگەڵ ئەو تێزەی کە پێی‬ ‫وایە؛ ئیسالمییەکان لە پاشەکشێدان و‬ ‫ناتوانن نە لە ئایندەیەکی نزیك و لە‬ ‫دووریشەوە‪ ،‬ئامانجەکانیان بەدیبێنن‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەش بە شێوەیەکی خێرا‬ ‫ئاماژە بە واقیعی ئەو هێزانە دەکەم‪.‬‬ ‫ڕۆژی ‪٢١‬ی مانگی شەشی ‪،٢٠١٥‬‬ ‫ڕێپێوانێکی زیاتر لە دوو هەزار کەسی‬ ‫هەوادارانی حزبی تەحریری ئیسالمی لە‬ ‫ئیستەمبۆڵ لەسایەی حەزە ئیسالمۆ‪/‬‬ ‫ناسیۆنالیستگەراکەی سەرۆکی تورکیا‪،‬‬ ‫رەجـــەب تــەیــب ئـــەردۆگـــان‪ ،‬لەپێناو‬ ‫داواکـــردنـــی گــەڕانــدنــەوەی خیالفەت‬ ‫بەڕێوەچوو‪ .‬وێــڕای ئــەوەش ئەو حزبە‬ ‫ئێستا بەشێوەیەکی فەرمی لە تونس‬ ‫کار بۆ گــەڕانــەوەی خیالفەت دەکــات‪،‬‬ ‫لــەزۆربــەی واڵتەکانیش و تەنانەت لە‬ ‫واڵتانی ئەوروپاش‪ ،‬ئامادەگیان هەیە‬ ‫و بەبێ دەنگی و هات و هــاوار کاری‬ ‫خۆیان دەکەن‪ .‬لە ئێستاشدا ڕێکخراوی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی ئەبووبەکری بەغدادی‬ ‫پانتاییەکی زۆری هـــەردوو دەوڵەتی‬ ‫سوریا و ئێراقی بۆخۆی دابــڕیــوە و‬ ‫خیالفەتی ئیسالمی لەسەر ئەو پانتاییە‬ ‫فراوانە ڕاگەیاندووە‪ ،‬کە بەپێی هەندێك‬ ‫ســەرچــاوە بــەقــەد ڕووبـــەری ئێستای‬ ‫دەوڵەتی بەریتانیا دەبێت‪ ،‬جگە لەوەش‬ ‫ئەو ڕێکخراوە لەڕێی بۆکۆ حەرامەوە‬ ‫لە نایجیریا‪ ،‬چاد و مالی بارستاییەکی‬ ‫گەورەی پێکهێناوە‪ ،‬هەروەها دەستیان‬ ‫بەسەر دوو شاری گەورەی لیبیادا گرتووە‬ ‫و چاالکی بەرچاویشیان لە چەند واڵتێکی‬ ‫دی وەکو یەمەن و هەرێمی سینای میسر‬ ‫و لوبنان و تونس و جەزائیردا هەن‪.‬‬ ‫ســـەرەڕای هەموو ئـــەوەش‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫هەر شوێنێکی ویستبێتیان دەستیان‬ ‫پێگەیشتووە و کاری تیرۆر و تۆقاندنیان‬ ‫تیادا ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫لە ئەفگانستانیش‪ ،‬ڕێکخراوی تاڵیبان‪،‬‬ ‫کە گوروپێکی ئایدیۆلۆژیی مەزهەبی‬ ‫حەنەفی نزیك لە سەلەفیی جیهادیین‬ ‫ڕووبەڕێکی زۆر فــراوانــی ئــەو واڵتــەی‬ ‫لەژێر کۆنترۆڵ دایــە و هەستیارترین‬ ‫دامــەزراوەکــانــی دەوڵــەت لەناو خودی‬ ‫کابوولی پێتەخت بەئامانج دەگــرن‪.‬‬ ‫ڕێــکــخــراوی تاڵیبان لــە پاکستانیش‬ ‫هەژموونێکی تــەواوی میلیتاری بەسەر‬ ‫ناوچە خێڵەکییەکان و هەژموونی فیکری‬ ‫بەسەر دامــەزراوە دینیەکانی پاکستاندا‬ ‫هەیە‪ .‬ڕێکخراوی تاڵیبان لە ساڵی ‪١٩٩٦‬‬ ‫تا ساڵی ‪ ٢٠٠١‬توانی حوکمی تەواوی‬

‫ئەفگانستان بگرێتەدەست و ئیمارەتی‬ ‫ئەفگانستان لەسەر مۆدێلی خیالفەت و‬ ‫پراکتیزەکردنی شەریعەت دابمەزرێنێت‪،‬‬ ‫کە جیاوازییەکی جــەوهــەری گــەورەی‬ ‫لەگەڵ مۆدێلەکەی ڕێکخراوی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی بەغدادی دا نەبوو‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی قاعیدەش‪ ،‬تا هەنوکە لە‬ ‫چیاکانی ئەفگانستان‪ ،‬شان بەشانی‬ ‫تالیبان بەهێزەوە ئامادەیە‪ .‬ئێستا لە‬ ‫سوریاش‪ ،‬لە فۆرمی “بەرەی نوسرەدا”‬ ‫چاالکییەکانی خــۆی ئــەنــجــامــدەدات‪،‬‬ ‫ئەوانیش بەشێکی زۆری ســـەرزەوی‬ ‫سوریایان لەژێردەستدایە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئامادەبوونێکی زۆر بەهێزیان لە یەمەن و‬ ‫ئەفگانستان و جەزائیر هەیە‪ .‬ڕێکخراوی‬ ‫“الوانی ئیسالمی سۆماڵیش” کە بەهێزەوە‬ ‫لە سۆماڵ ئامادەن و ڕووبەرێکی فراوانی‬ ‫ئەو واڵتەیان گلداوەتەوە‪ ،‬خۆیان وەکو‬ ‫بەشێك لە ڕێکخراوی قاعیدە دەناسێنن‪.‬‬ ‫ڕێکخراوی قاعیدەش بەهەمان شێوە‬ ‫کار بۆ گەڕاندنەوەی خیالفەت دەکات و‬ ‫تەنانەت ئااڵکەشیان لە ئااڵی ڕێکخراوی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی جیاواز نییە‪.‬‬ ‫جگە لــەهــەمــوو ئــەو ئــامــادەبــوونــە‬ ‫سەربازی و کۆمەاڵیەتی و ئابوورییەی‬ ‫ئەو هێـزانە لە پانتاییەکی زۆری ئەو‬ ‫واڵتانەی ســەرەوە کە ناومان هێنان‪،‬‬ ‫ئامادەبونێکی فیکریی زۆر بەهێزیشیان‬ ‫لــە تــــەواوی واڵتـــە ئیسالمییەکان و‬ ‫تەنانەت لەناو ڕەوەنــدی ئیسالمی لە‬ ‫واڵتە ئەوروپیەکاندا هەیە‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫ئەو کۆدانەی کە ئەو گروپە توندڕەوانە‬ ‫بەکاری دێنن لە جۆری دژایەتیکردنی‬ ‫ڕۆژئــــاوا‪ ،‬پــیــادەکــردنــی شــەریــعــەت و‬ ‫گەڕاندنەوەی خیالفەت لەناو توێژێکی‬ ‫زۆری گەالنی مسوڵمان‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫الوان لە حاڵەت و دیاردەیەکی داخراو‬ ‫و ڕێزپەڕەوە تێپەڕیوە‪ ،‬بۆ دیاردەیەکی‬ ‫بەرباڵوی جەماوەری و سڵنەکردنەوە لە‬ ‫باسکردنی و کارکردن بۆ بڕەوپێدانی‪.‬‬ ‫لە تەنیشت ئەو ئامادەبوونە بەهێزەی‬ ‫هەر سێ ڕێکخراوی سەرەکی؛ دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ڕێکخراوی قاعیدە و تاڵیبــان‪،‬‬ ‫بزووتنەوە ئیسالمییەکانیش بەهەموو‬ ‫باڵەکانیانەوە‪ ،‬باڵی ئیخوانی موسلیمین‬ ‫کە ئامادەبوونێکی فراوانیان لە زۆربەی‬ ‫واڵتە ئیسالمییەکاندا هەیە‪ ،‬دەستەاڵتی‬ ‫ڕەهایان لە کەرتی غەززەی فەلەستین و‬ ‫کۆماری سوداندا هەیە‪ ،‬لەدوای بەهاری‬ ‫عەرەبی لەمیسر‪ ،‬توانیان بۆ ماوەی ساڵێك‬ ‫و بە دەنگی خەڵك و لە پڕۆسەیەکی‬ ‫دیموکراتیدا‪ ،‬حوکمی میسر بگرنەدەست‪،‬‬ ‫لە ئێستادا بەهێزەوە لە دامەزراوەکانی‬ ‫تونس ئامادەن‪ ،‬لە مەغریب و تورکیا‬ ‫و چەند شوێنێکی دی لەدەستەاڵتدا‬ ‫بەشدارن‪ .‬جگە لــەوەش ئامادەییەکی‬ ‫ڕێخراوەیی بەهێزیان لە تەواوی واڵتانی‬ ‫ئیسالمیدا هەیە‪ .‬لەتەنیشت بزووتنەوەی‬ ‫ئیخوان موسلیمینەوە‪ ،‬بزووتنەوەی‬ ‫سەلەفیەت بەهەمان شێوە لەتەواوی‬ ‫واڵتانی ئیسالمیدا ئامادەن‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫سعودیەی عەرەبیدا دەستەاڵتێکی فیکری‬ ‫ڕەهــەیــان بەسەر هەموو جومگەکانی‬ ‫ئــەو واڵتـــەدا ســەپــانــدووە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫گەورەترین پێکهاتەی ئیسالمی لە میسر‬ ‫سەلەفییەکانن لە بۆتەی جەماعەتی نور‬ ‫دا‪ .‬ئەو بزووتنەوەیە خۆی لەدوو باڵی‬ ‫سەرەکیدا دەبینێتەوە‪ ،‬کە یەکەمینیان‬ ‫سەلەفیەتی جیهادییە کە ڕێکخراوی‬ ‫قاعیدە و دەوڵەتی ئیسالمی و تاڵیبان‬ ‫پــێــڕەوی لــێــدەکــەن‪ ،‬دووەمــیــشــیــان‬ ‫سەلەفیەتی مەدخەلی یا بانگخوازین‪ ،‬کە‬

‫هەژموونێکی فراوانیان بەسەر زۆربەی‬ ‫ئیسالمییەکانی واڵتــانــی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆدا‪،‬‬ ‫هەیە و لە کوردستانیش لە هەڵكشاندان‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش بەچاوپۆشین لە چاالکییە‬ ‫فیکری و میدیاییەکانیان لــەالیــەن‬ ‫حزبەکانی دەســتــەاڵتــەوە‪ .‬لەتەنیشت‬ ‫هەموو ئەوانەش هێزێکی دیکەی ئیسالمی‬ ‫لــەزۆرێــك لە واڵتەکاندا ئــامــادەن‪ ،‬کە‬ ‫هەڵگری تێكەڵییەکن لەنێوان سەلەفیەت‬ ‫و باوەڕبوون بە جیهاد و بەشداریکردن‬ ‫لە دەستەاڵتی ئەو واڵتانەی کە تیایاندا‬ ‫دەژین‪ ،‬لەوانەش هێزێکی وەکو کۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی لــە کــوردســتــان‪ ،‬جەماعەی‬ ‫ئیسالمی لە پاکستان‪ ،‬دادوگەشەپێدان‬ ‫لە تورکیا و چەندین هێزی دی لەو جۆرە‪.‬‬ ‫ڕیزکردنی ئەم ئامادەبوونەی ڕێکخراوە‬

‫وەکو دین و کولتور و ئەخالق‪ .‬ئەگەر‬ ‫حزبی تەحریر‪ ،‬ڕێکخراوی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬قاعیدە و تالیبان پێیان وابێت‬ ‫سەپاندنی مۆدێلی خیالفەت بەهێز؛‬ ‫ئەرکی سەرشانی هەموو مسوڵمانانە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئامانجی بزووتنەوەی ئیخوان موسلیمین‬ ‫گەیشتنە بــە ئــامــانــجــی سەپاندنی‬ ‫هەژموونی کۆمەڵگایەكی لێوانلێو لە‬ ‫ئەخالقی دینی و سەروەریی دەقەکانی‬ ‫شەریعەت و بەالنی کەمەوە جێکردنەوەی‬ ‫وەکو سەرچاوەی یەکەم و سەرەکی لە‬ ‫قانونەکانی واڵتدا‪ ،‬ئەمەش لەڕێی دەعوە‬ ‫و ڕۆشــنبیرکردنی خەڵك بەڕێگای ئاشتی‬ ‫و گرتنەبەری ئامرازە دیموکراسییەکان‬ ‫و دامەزراوکانی دەوڵەت‪ ،‬وەکو ئەوەی‬ ‫ئێستا لــە پەرلەمانی کوردستانیش‬ ‫دەگوزەرێت‪ .‬ئامانجی سەلەفییەکانیش‬

‫هێزە فیکری و ئایدیۆلۆژیانەی واڵتە‬ ‫عەرەبیەکانیان تەنیوە و ڕێ بە هێزە‬ ‫ئیسالمییەکان چۆڵدەکەن و ناهێلن‬ ‫لەوە زیاتر بچنە پێشەوە؟! کوان ئەو‬ ‫هێزە فیکری و ئایدیۆلۆژیانەی کە لە‬ ‫باشووری کوردستانیش بۆشایی فیکری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی ئیسالمیەکان پڕدەکەنەوە‬ ‫و ناهێڵن گەشەبکەن؟!‬ ‫لــەڕاســتــیــدا بــۆ ســەلــمــانــدنــی ئــەو‬ ‫تێزەی کە پێی وایە ئیسالمییەکان لە‬ ‫پاشەکشەدان‪ ،‬هیچ داتایەکی ورد و‬ ‫زانستیمان لەبەر دەستدا نییە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بەرامبەر ئەو تێزەدا‪ ،‬واقیعی هەژموونی‬ ‫فــیــکــری و ســیــاســی و کــۆمــەاڵیــەتــی‬ ‫ئیسالمییەکان‪ ،‬بەهیچ پێوەرێك نە‬ ‫نکوڵی لێ دەکرێت و نە دەشتوانین‬ ‫خۆی لێ گێلبکەین‪ .‬لەو ڕووەشــەوە‪،‬‬

‫لە نەمانی هێزە مەدەنی و سیاسییە چاالکەکانی کۆمەڵگا‪ ،‬کە هەڵگری فیکرێکی نیشتمانی و ستراتیژیەتێکی‬ ‫ڕۆشنی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری و ئابووری ئایندەی واڵت بن‪ ،‬ئیسالمییەکان‪ ،‬ئەو بۆشاییەیان زیرەکانە و چاالکانە‬ ‫پڕ کردۆتەوە و لەچەند سەنگەرێکەوە‪ ،‬لەو پەڕی توندڕۆییەوە تا ئەو پەڕی میانەرۆیی‪ ،‬لە هێزە میلیشیاییە‬ ‫چەکدارەکانیانەوە تا دەگاتە حزبە سیاسییەکانیان‪ ،‬بەرەو یەك ئامانج‪ ،‬کە ئەویش سەپاندنی شەریعەتە‪ ،‬بە ئەگەری‬ ‫مۆدێلی بەغدادیشەوە‪ ،‬لە ئاساییترین دۆخدا دروستکردنی دونیایەکی لێوانلێو لە ئەخالقی دینی و حەاڵڵ و حەرامەوە‪،‬‬ ‫هەوڵ و هەنگاوەکانیان چڕ کردوونەتەوە‪ .‬بۆیە هەموو ئاماژەکان ئەوەمان پێ دەڵێن‪ ،‬لەوەها دۆخێکدا‪ ،‬پێمان‬ ‫خۆش بێت یا ناخۆش‪ ،‬ئەوان خاوەنی ئایندەی دوور یا نزیکی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریکان‬ ‫ئیسالمییەکان لەو واڵتانەی کە زۆرینەی‬ ‫دانیشتوانیان مسوڵمانن‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫زانینی ئەو پانتاییە فراوانەیە کە لەژێر‬ ‫هەژموونی ڕاستەقینەی ســەربــازی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئــابــووری و تەنانەت‬ ‫پەروەردەیی ئەو ڕێکخراوانە دایــە‪ ،‬بە‬ ‫هەبوونی چەندین دەزگـــای گــەورەی‬ ‫ڕاگــەیــانــدن و چــاپــکــردن و نــاوەنــدی‬ ‫ڕۆشنبیری و تەنانەت بانکی ئیسالمی‬ ‫و ڕێــکــخــراوی گـــەورەی خــێــرخــوازی و‬ ‫‪...‬تــاد‪ .‬ئامانجی هەموو ئەو ڕێکخراو‬ ‫و حزب و پێکهاتانە ئەگەر لە ڕواڵەتی‬ ‫دەرەوەیـــشـــدا زۆر جــیــاواز و لەیەك‬ ‫دووربــن‪ ،‬بەاڵم لە ستراتیژ و ئایندەی‬ ‫درێژخایەندا یەكدەگرنەوە‪ ،‬هەموویان‬ ‫بەپێی مۆدێلی تایبەت بەخۆیان و‬ ‫تێڕوانینیان بۆ دەقەکان‪ ،‬کاری ئیسالمی‬ ‫دەکەن‪ .‬هەمووشیان دەیانەوێت ئیسالم‬ ‫سەرکەوێت‪ ،‬بەمانای هەیمەنەی ئیسالم‬

‫لە ئاکامدا گەڕاندنەوە و جێبەجێکردنی‬ ‫شەریعەتە بەڕێی دەعوە و بانگکردنی‬ ‫خــەڵــك‪ .‬ئـــەوە ڕاســتــە کــە هەندێك‬ ‫لەو ڕێکخراوانە‪ ،‬بەتایبەتیش ئیخوان‬ ‫موسلیمین و هاوشێوەکانی‪ ،‬لەڕواڵەتدا‬ ‫وازیــان لە چەمکی خیالفەت هێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەش ڕاستە کە ئەوانەش شەو‬ ‫و ڕۆژ لەیەکدی گرێدەدەنەوە لەپێناو‬ ‫دروستکردنی کۆمەڵگایەکی دیندار‪،‬‬ ‫دونیایەكی لێوانلێو لە ئەخالقی دینی و‬ ‫حەاڵڵ و حەرامەوە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەو هەموو هێزە ئیسالمییە‬ ‫سەلەفییە ڕادیکاڵی و میانەڕەوەدا‪ ،‬کە‬ ‫بەشێوەیەکی بەرچاو‪ ،‬لە هەشتاکانەوە‪،‬‬ ‫لە هەڵکشاندان و ئێستا لە قۆناغێکی‬ ‫زێڕینی سەپاندنی هەژموونی فیکری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی و تەنانەت لەزۆر شوێن‬ ‫سەپاندنی هــەژمــوونــی شەریعەتیش‬ ‫دان‪ ،‬ئـــەوە مـــاوە بڵێین کـــوان ئەو‬

‫ئەوەی کە ئیسالمییەکانی لە سنوورێکی‬ ‫دیاریکراودا پاشەکشەپێکردووە و ئەو‬ ‫تەوژمەی ڕاگرتووە‪ ،‬لۆژیکی هێزە نەك‬ ‫پێچەوانەکەی‪ .‬ئەو دەستەاڵتانەن کە‬ ‫بە بەکارهێنانی تەواوی دامەزراوەکانی‬ ‫دەوڵـــەت‪ ،‬هــەر لــە هێزە ســەربــازی و‬ ‫ئەمنییەکانەوە‪ ،‬لە نموونەی جەنگی دژ‬ ‫بە داعــش‪ ،‬تا دەگاتە دامەزراوەکانی‬ ‫هەواڵگری و ماکینەی ئــابــووری ئەو‬ ‫واڵتانە‪ ،‬بەپشتیوانی ماددی و مەعنەوی‬ ‫واڵتانی ڕۆژئاوا‪ ،‬هەوڵی سنووردارکردنی‬ ‫ئــەو هــێــزانــە دەدەن‪ ،‬بـــەاڵم تــا ئەو‬ ‫چرکەساتەش نەیانتوانیوە سنوورێکی‬ ‫یەکالکەرەوە بۆ ئەو هێزە میلیتاری و‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتییە ئیسالمییانە‬ ‫دابنێن‪ .‬لەبەرامبەر هێزی دەوڵەت‪ ،‬کوان‬ ‫ئەو حزب و بزووتنەوە فیکری و سیاسی‬ ‫و کۆمەاڵیەتییانەی کــە کــار لەسەر‬ ‫کۆمەڵگا و گروپە کۆمەاڵیەتییەکان‬

‫مەنهەجی پەروەردەی ئیسالمی‪ ،‬بەدەیان خوێندنگای ئیسالمی‪ ،‬کۆلێژەکانی‬ ‫شەریعەت و بە سەدان قوتابخانەی ناڕەسمی سەر بە هێزە ئیسالمییەکان‪،‬‬ ‫هەموو ئەوانە ڕۆژانە گەشەیەکی ڕاستەوخۆ بەهەڵکشانی رەسیدی‬ ‫ئیسالمییەکان دەدەن و ئەو تێزەی کە پێی وایە ئیسالمییەکان بەرەو پاشەکشە‬ ‫دەڕۆن‪ ،‬بەپێی زانیارییەکانی من هیچ بنەمایەکی واقیعی و زانستی نییە‬

‫دەکــەن و دەیانەوێت کۆمەڵگا لەسەر‬ ‫بنەمایەکی دی‪ ،‬بنەمای مەدەنی‪ ،‬جگە لە‬ ‫بنەما دینییەکان‪ ،‬دابمەزرێننەوە؟! کوان‬ ‫تەنانەت ئەو هێزانەش کە دەیانەوێت‬ ‫دەوڵەت و دامودەزگاکانی دەوڵەت لەسەر‬ ‫بنەمای سێکوالریزم ڕیفۆرمبکەن و‬ ‫ئاراستەی کۆمەڵگا بەرەو کۆمەڵگایەکی‬ ‫مەدەنی بەرن؟!‬ ‫ئـــەوەی لەبەرچاومانە‪ ،‬ژمــارەیــەك‬ ‫حزبی بێ فیکر و هەڵگری ژمارەیەك‬ ‫ناوی قەبە و نــاوەرۆك بەتاڵ‪ ،‬جڵەوی‬ ‫سیاسی ئەو واڵتانەیان گرتۆتەدەست‪،‬‬ ‫هەر لە حیزبە دیموکراتییەکانەوە‪ ،‬تا‬ ‫دەگاتە سۆسیالیست و ناسیۆنالیست‬ ‫و نیشتمانییەکان‪ ،‬لەو پەڕی ڕاستەوە‬ ‫تا دەگاتە ئــەو پــەڕی چــەپ‪ ،‬کە زۆر‬ ‫دەگمەنە حیزبێکی چەپی بەهێز لە‬ ‫واڵتە ئیسالمییەکان بدۆزینەوە و خۆی‬ ‫بە ئەلتەرناتیڤی ئایدیۆلۆژی ئەمڕۆی‬ ‫واقیعی کۆمەاڵیەتی و سیاسی ئەو‬ ‫واڵتانە بخاتە سەر شانۆ‪ .‬ڕاستە زۆرێك‬ ‫لەو حیزبانە جڵەوی حوکم و دەستەاڵتی‬ ‫ئەو واڵتانەیان لەژێر دەست دایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەش ڕاستە؛ ئەو هەژموونەی کە ئەو‬ ‫حزب و گروپانە هەیانە‪ ،‬تەنها و تەنها‬ ‫هێزی سەربازیی و قانونیی ئەو واڵتانەیە‬ ‫کــە حوکمی دەکـــەن‪ ،‬ب ــەاڵم تـــەواوی‬ ‫کۆمەڵگا لەسەر ئاستی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ڕاگەیاندنەوە بۆ گروپە ئیسالمییەکان‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش سەلەفیەکان‪ ،‬وازی لێ‬ ‫هێندراوە‪ .‬گروپە ئیسالمییەکان لە کاتی‬ ‫ئێستاماندا تاکە هێزی ئایدیۆلۆژی و‬ ‫عەقائیدین کە لەسەر هەموو ئاستە‬ ‫فیکریی و سیاسی و پەروەردەییدا کاری‬ ‫ڕێکخراوەیی و ڕۆشنبیرکردنی ئەندامانیان‬ ‫بە فیکری ئیسالمی دەکەن‪ .‬جگە لەوەش‬ ‫ژینگەیەکی ئەخالقی و سۆز و عاتیفی زاڵ‬ ‫و ساز بەسەر پێکهاتە کۆمەاڵیەتییەکاندا‬ ‫زاڵە و زۆر بە ئاسانی دەتوانن الوانی‬ ‫ئــەو پێکهاتانە بۆخۆیان ڕابکێشن‪.‬‬ ‫مزگەوتەکان بەبێ هەموو ملمالنێیەك‬ ‫سەرچاوەی پێگەیاندن و سازاندنی منداڵ‬ ‫و گەنجانی مسوڵمانان بەرەو دینداری‬ ‫بردن و پاشانیش بەرەو ئایدیۆلۆژیای‬ ‫ئیسالمی‪ .‬تــەنــانــەت لــەســەر ئاستی‬ ‫رەسمیی واڵتدا‪ ،‬مەنهەجی پــەروەردەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بەدەیان خوێندنگای ئیسالمی‪،‬‬ ‫کۆلێژەکانی شەریعەت و بە ســەدان‬ ‫قوتابخانەی ناڕەسمی ســەر بە هێزە‬ ‫ئیسالمییەکان‪ ،‬هەموو ئەوانە ڕۆژانــە‬ ‫گەشەیەکی ڕاستەوخۆ بەهەڵکشانی‬ ‫رەسیدی ئیسالمییەکان دەدەن و ئەو‬ ‫تێزەی کە پێی وایە ئیسالمییەکان بەرەو‬ ‫پاشەکشە دەڕۆن‪ ،‬بەپێی زانیارییەکانی‬ ‫من هیچ بنەمایەکی واقیعی و زانستی‬ ‫نییە‪ .‬تەنانەت لەو هەلومەرجە ترسناکەی‬ ‫کــە دەوڵــەتــی ئیسالمی ئەبوبەکری‬ ‫بەغدادی پێڕەوی لێ دەکات‪ ،‬لە کوشتن‬ ‫و بڕین و لەناوبردن‪ ،‬بەبێ دەنگی لەناو‬ ‫هەموو ئەو هێزە ئیسالمیانەدا‪ ،‬لەڕێی‬ ‫ئــەو کتێبە سەلەفیانەی کــە ڕۆژانــە‬ ‫دەستاودەستیان پێدەکرێت‪ ،‬شەرعیەتی‬ ‫ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫بەکورتی‪ ،‬لە نەمانی هێزە مەدەنی‬ ‫و سیاسییە چاالکەکانی کۆمەڵگا‪،‬‬ ‫کــە هەڵگری فیکرێکی نیشتمانی و‬ ‫ستراتیژیەتێکی ڕۆشنی پەروەردەیی و‬ ‫ڕۆشنبیری و ئابووری ئایندەی واڵت بن‪،‬‬ ‫ئیسالمییەکان‪ ،‬ئەو بۆشاییەیان زیرەکانە‬ ‫و چاالکانە پڕ کــردۆتــەوە و لەچەند‬ ‫سەنگەرێکەوە‪ ،‬لەو پەڕی توندڕۆییەوە تا‬ ‫ئەو پەڕی میانەرۆیی‪ ،‬لە هێزە میلیشیاییە‬ ‫چەکدارەکانیانەوە تا دەگــاتــە حزبە‬ ‫سیاسییەکانیان‪ ،‬بەرەو یەك ئامانج‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش سەپاندنی شەریعەتە‪ ،‬بە ئەگەری‬ ‫مۆدێلی بەغدادیشەوە‪ ،‬لە ئاساییترین‬ ‫دۆخدا دروستکردنی دونیایەکی لێوانلێو‬ ‫لە ئەخالقی دینی و حەاڵڵ و حەرامەوە‪،‬‬ ‫هەوڵ و هەنگاوەکانیان چڕ کردوونەتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە هەموو ئاماژەکان ئــەوەمــان پێ‬ ‫دەڵێن‪ ،‬لەوەها دۆخێکدا‪ ،‬پێمان خۆش‬ ‫بێت یا ناخۆش‪ ،‬ئەوان خاوەنی ئایندەی‬ ‫دوور یا نزیکی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و‬ ‫باکووری ئەفریکان‪.‬‬