524

‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق‪:‬‬

‫هیچ ئومێدێك‬ ‫بە رێككەوتنی هەولێرو‬ ‫بەغداد نەماوە‬

‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫لەئەگەری بنبەستی دانوستانەكاندا‬

‫"چاودێر" بژاردەكانی پارتی ئاشكرادەكات‬ ‫یەكێكیان هەڵوەشاندنەوەی حكومەتە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫سەرباری بەردەوامیی دیدار‌و گفتوگۆكردنی نێوان‬ ‫الیەنە سیاسییەكان بۆ گەیشتنە سازان‌و رێككەوتن‬ ‫لەسەر پرسی ویالیەتی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا ئەو الیەنانە نەگەیشتونەتە هیچ ئەنجامێك‪،‬‬ ‫ئەمەش لە كاتێكدایە كە كەمتر لە (‪ )40‬رۆژ ماوە‬ ‫لەبەردەمیاندا بۆ ئەوەی لە ‪20‬ی ئابی ئەمساڵدا‪،‬‬ ‫هەرێم نەكەوێتە بۆشایی یاساییەوە‪ .‬زانیارییەكانیش‬ ‫ئاشكرایدەكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوودا‬ ‫سەردان‌و گفتوگۆی الیەنەكان بەگەرمی دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫بەاڵم پێدەچێت تەنیا ئەو هەواڵنە خوالنەوە بێت‬ ‫لەنێو بازنەیەكی بۆشدا‪ ،‬چونكە تائێستا پارتی‬ ‫داكۆكى لەسەر درێژكردنەوەی دو ساڵ بۆ سەرۆكی‬ ‫هەرێم دەكات‪ ،‬الیەنەكانی دیكەش ئەوە رەتدەكەنەوە‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی لێكدانەوە و زانیارییەكانی "چاودێر"‬ ‫پــارتــی دیموكراتی كــوردســتــان‪ ،‬لــە ئــەگــەری بە‬ ‫ێ‬ ‫بنبەست گەیشتنی دانوستاندنەكاندا‪ ،‬خۆی بۆ س ‌‬ ‫ئەگەر ئامادەدەكات‪ ،‬ئەوانیش‪ ،‬پەنابردن بۆ دادگای‬ ‫تەمیز‪ ،‬یان بەدەستهێنانی (‪)1+50‬ی پارلەمان‪ ،‬یان‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی حكومەت‪.‬‬

‫كابینەی هەشتەم لەبەردەم ئەگەری هەڵوەشانەوەدا‬

‫نوام چۆمسكی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫توركیا لە دوڕیانی حكومەتی كوالیسیۆندا‪..‬‬

‫ئەمەریكا هیچ ویستێكی‬ ‫بۆ سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان نیە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫نوام چۆمسكی فەیلەسوف‌و زمانناسی‬ ‫نــاوداری جیهان‪ ،‬لە دیمانەیەكی تایبەتیدا‬ ‫لەگەڵ "چاودێر"‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫هیچ ویستێكی بەالی سەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا نیە‪ .‬لەسەر دۆسییەی نەوتیش‬ ‫دەڵێت "دڵنیام ئەگەر لەو رووەوە كێشەیەك‬ ‫بێتەپێشەوە ئەمەریكا پشتیوانی بەغداد‬ ‫دەكات"‪.‬‬ ‫چــۆمــســكــی‪ ،‬ل ــەب ــارەی بــونــی داعــش‌و‬ ‫هاوپەیمانیی دژ بەو دەوڵەتە تێرۆیستیە‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬داعش دەیەوێت ببێتە‬ ‫دەوڵەتێكی ئەمری واقیع لەو ناوچانەی لە‬ ‫عیراق‌و سوریا كۆنترۆڵیكردون‪ .‬دەشڵێت‬

‫ڕۆژوگرتنی كوردەواری‬ ‫سێ سەرنجی سۆسیۆلۆژی‬

‫لــەبــارەی ئــەو سێ بــژاردەیــەی بـــەردەم پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‪ ،‬شــوان ئەحمەد ئەندامی‬ ‫پارلەمانی ئەو حزبە لە پارلەمانی كوردستان بە‬ ‫"چــاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬ئەگەر الیەنەكان نەگەنە‬ ‫رێككەوتن‪ ،‬ئــەوا پەنابردنەبەر دادگــای تەمیز بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم كارێكی‬ ‫ئاساییە‪ ،‬هەرچەندە ئومدێدەوارین كە كار نەگاتە ئەو‬ ‫رادەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئەگەری هەڵوەشاندنەوەی كابینەی‬ ‫حكومەتیش‪ ،‬پارلەمانتارەكەی پارتی‪ ،‬وتی "هەر كاتێك‬ ‫سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەستلەكاربكێشێتەوە‪،‬‬ ‫كابینەی هەشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە‌و پێویست بەپارلەمان ناكات‌و‬ ‫پێویستە دواتر كابینەی نوێ پێكبهێنرێت"‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬شرۆڤەكارێكی سیاسی پێیوایە‪،‬‬ ‫پێویستە پارتی نەرمیی زیاتر بنوێنێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫دواجار لەو خاڵەدا بگاتە سازان‪ ،‬نەك لەسەر هەمان‬ ‫داوای ئێستای سوربێت‪ ،‬چونكە "ئــەو پرسە بە‬ ‫تەحەداكردن نابێت"‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫"ئەو واڵتە هەرێمییەی كە بەهێزەوە روبەڕوی‬ ‫داعش دەبێتەوە ئێرانە‪ .‬واڵتانی عەرەبی‬ ‫هەڵوێستێكی رونیان هەیە‪ ،‬سەرباری قسە‬ ‫دژەكانیشیان"‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئەگەری پارچەبونی عێراق‌و‬ ‫پرۆژەكانی كۆنگرێسی ئەمریكا بۆ ئەو‬ ‫دابەشبونە‪ ،‬چۆمسكی ئاماژە بەوەدەكات‬ ‫ێ پشتیوانی كۆنگرێس بۆ پارچەكردنی‬ ‫هەند ‌‬ ‫عیراق هەن‪ ،‬بەاڵم ئەوانە زۆر كاریگەرنین‪،‬‬ ‫ئەوەندەی من ئاگاداربم‪ ،‬پێنتاگۆن سیاسەتی‬ ‫كۆشكی سپی پەیڕەودەكات‪ ،‬كە مەبەست‬ ‫لێی پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عیراقە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪4‬دا دەخوێننەوە‬

‫نەوت‬

‫تۆپی پێی‬ ‫عیراقیش‬ ‫یەكالدەكاتەوە‬ ‫‪7+6‬‬

‫وریا بن‬ ‫ئەو بەورێکی سپییە‬

‫كورد سێ مەرجی‬ ‫بۆ ئاكپارتی هەیە‬ ‫ئەگەری دووبارەكردنەوەی‬ ‫هەڵبژاردن لەئارادایە‬

‫‪2‬‬

‫ئەدۆنیس‪:‬‬ ‫لەناو ملیار‌و‬ ‫نیوێك موسڵماندا‬ ‫تاكە بیرمەندێكی‬ ‫ئیسالمییان تێدا نییە‬ ‫‪4‬‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫هێشتا تەوافوق نەكراوەو تێگەیشتن‌و بەیەكەوە كاركردن نەخەمڵیوە‬

‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەدەردی خولی پێشوو دەچێت‬ ‫الیــەنــی پــەیــوەنــدیــدار نــەكــراوە بۆ‬ ‫ئــامــادەبــوون لــەبــەردەم ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگا‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬سەرتیپ جەوهەر‪:‬‬ ‫زیاتر لەساڵێك تێپەڕیوە بەسەر‬ ‫هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هەولێرو تائێستا تەوافوق نەكراوە‬ ‫لەسەر پێكهێنانی ئیدارەی خۆجێیی‬ ‫شارەكەو الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬پارتی‬ ‫بەهۆكاری رێگریكردن لەو تەوافوقە‬ ‫سیاسییە دەزانن‌و پێیانوایە نایەوێت‬ ‫پۆستەكانی پارێزگای هەولێر بداتە هیچ‬ ‫الیەنێكی سیاسی‪.‬‬ ‫هەیكەلی ئیداریی نییە!‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر پێكدێت‬ ‫لــە ‪ 30‬ئــەنــدام‌و دابــەشــبــووە بەسەر‬ ‫الیــەنــەكــان‪ ،‬مـــاوەی ساڵێك بەسەر‬ ‫هەڵبژاردنیان تێپەڕێوە‪ ،‬بەاڵم تائێستا‬ ‫هەیكەلی ئیداریی‌و یەكەی ژمێریارییان‬ ‫نییەو لــەالیــەن وەزارەتــــی دارایــیــەوە‬ ‫رەزامــەنــدی لەسەر هەیكەلی ئیداریی‬ ‫دیوانی ئەنجومەنی پارێزگا نەدراوە! بۆیە‬ ‫نەك ئیشوكاری خەڵك‪ ،‬بەڵكو ناتوانن‬ ‫ئیشوكاری ناو ئەنجومەنەكەی خۆیشیان‬ ‫راپەڕێنن‌و بۆ هەموو كاروبارێكی ئیداریی‌و‬ ‫كڕینی هەر كەلوپەلێك دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫دیــوانــی پارێزگای هەولێر لەكاتێكدا‬ ‫پێویستبوو ئەنجومەنی پــارێــزگــا‪،‬‬ ‫یەكەیەكی ئیداریی سەربەخۆ بێت‌و‬ ‫خاوەنی بودجەو خەرجی خۆی بێت!‬ ‫تائێستا ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‬ ‫یەك فەرمانبەری بۆ دانەمەزرێنراوە‪،‬‬ ‫بەڵكو چەند فەرمانبەرێكیان بەتەنسیب‬ ‫بــۆ گــواســتــونــەتــەوە كــە ژم ــارەی ــان‬ ‫لەپەنجەكانی دەســـت تێپەڕناكات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‬ ‫وەك ئەنجومەن لەساڵی ‪ 2005‬بوونی‬ ‫هەیەو دەبو النیكەم تائێستا خاوەنی‬ ‫رێكخستنێكی ئیداریی تایبەت بەخۆی‌و‬ ‫شوێنێكی دیاریكراوی خۆی بێت‪.‬‬ ‫ئەم باڵەخانەی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هەولێر تێیدا نیشتەجێكراوە‪ ،‬شیاو‬ ‫نییە بۆ كاروباری ئەنجومەنی پارێزگا‪،‬‬ ‫هۆڵی كۆبونەوەكانی ئەنجومەن لەپۆلی‬ ‫خوێندنگا دەچێت‌و ئەندامانی ئەنجومەن‬ ‫رەخنەی زۆریــان لەم بارودۆخە هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم وەك خۆیان دەڵێن پێدەچێت‬

‫ێ گەڕانەوە یان ئاگاداركردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بودجەی‬ ‫بەب ‌‬ ‫پەرەپێدانی پارێزگای هەولێر لە ‪ 2015/5/21‬لەالیەن وەزارەتی‬ ‫پالندانان رەوانەی وەزارەتی دارایی كراوە‪ ،‬ئەمەش پێشێلكردنێكی‬ ‫ئاشكرای یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكانە‬ ‫پۆستەكانی پارێزگای هەولێر لەدەرەوەی دەسەاڵتی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكە دیاریكراون‬ ‫بڕیارێكی پێشوەختە هەبێت بۆ سڕكردن‌و‬ ‫پەلوپۆخستنی ئەنجومەنەكە‪.‬‬ ‫لیستی زەرد لەئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هــەولــێــر بــەپــشــت بــەســتــن بــەدەنــگــی‬ ‫ێ‬ ‫(كــۆتــاكــان) لــە ‪ 2014/6/23‬بەب ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئاگاداركردنەوەی لیستەكانی دیكەو بەب ‌‬ ‫تەوافوقی سیاسی پارێزگاری هەڵبژارد‪،‬‬ ‫ئەم هەنگاوە یەكەم هەڵویستی ناڕەزایی‬ ‫لەالیەن لیستەكانی دیكە لێكەوتەوەو‬ ‫كۆبونەوەو بەیاننامەیان لەدژی لیستی‬ ‫زەرد دەركرد‪ ،‬بەوپێیەی بەبێ‌ تەوافوقی‬ ‫سیاسی ئەم هەنگاوەیانناوە‪.‬‬ ‫لەدەرەوەی ئەنجومەن بەڕێوەبەرەكان‬ ‫دانراون‬ ‫بەپێی یاسای ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫دەبـــوو تائێستا تـــەواوی بــەڕێــوبــەرە‬ ‫گشتییەكانی پارێزگای هەولێر لەالیەن‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاوە هەڵبژێردرانایەو‬

‫یەكالییان بكردایەتەوە‪ ،‬بــەاڵم دوای‬ ‫دەســتــبــەكــاربــونــی ئــەنــجــومــەنــەكــە‬ ‫بەماوەیەكی كەم‪ ،‬لــەدەرەوەی یاسای‬ ‫ێ پرسی‬ ‫ئەنجومەنی پــارێــزگــاو بــەبـ ‌‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگا‪ ،‬بەڕێوبەری گشتیی‬ ‫وەبەرهێنانی هەولێر لەالیەن حكومەتی‬ ‫هەرێم و بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران‬ ‫دامەزرێنرا‪ ،‬ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیــران ناڕەزایی لیستەكانی یەكێتی‌و‬ ‫گـــۆڕان‌و ئیسالمییەكانی لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا بەپێی مادەی شەشەم بەندی‬ ‫دوازدەهەم‪ ،‬ئەنجومەنی پارێزگا بەڕێوبەرە‬ ‫گشتییەكان كاندید دەكــات بۆ ئەوەی‬ ‫ێ كاندید یەكێكیان‬ ‫حكومەت لەنێوان س ‌‬ ‫هەڵبژێرێت‪ .‬دەتوانرێت لەڕێی دادگای‬ ‫ئیدارییەوە سكااڵ لەسەر دامەزراندنی‬ ‫بــەڕێــوبــەری گشتیی وەبــەرهــێــنــان‬ ‫تۆماربكرێت‌و بڕیارەكەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران هەڵبوەشێنرێتەوە بەاڵم تائێستا‬

‫هیچ لیستێك داوای تۆمارنەكردووە‪.‬‬ ‫دوابەدوای ئەم پێشێلكردنە‪ ،‬جارێكی‬ ‫دیكە قایمقامی قەزای مەخمور‌و قەزای‬ ‫دەشتی هەولێر كە سەربەپارێزگای‬ ‫هەولێرە بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای هەولێر گـــۆڕدراوە‪ ،‬لــەوەش‬ ‫واوەتــــر بەپێی یــاســای ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكان (‪ )2009‬ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫بودجەی پارێزگا تاوتوێدەكات‌و بڕیاری‬ ‫ێ گــەڕانــەوە یان‬ ‫لــێــدەدات‪ ،‬بــەاڵم بەب ‌‬ ‫ئاگاداركردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫بودجەی پەرەپێدانی پارێزگای هەولێر لە‬ ‫‪ 2015/5/21‬لەالیەن وەزارەتی پالندانان‬ ‫رەوانــــەی وەزارەتــــی دارایـــی كـــراوە‪،‬‬ ‫ئەمەش پێشێلكردنێكی ئاشكرای یاسای‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان ‪ 2009‬مــاددە‬ ‫شەش بڕگەی پێنج ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫بودجەی پارێزگا پەسند دەكات ئینجا‬ ‫بەرزیدەكاتەوە بۆ پارێزگار‪.‬‬

‫تەوافوق لەهەولێر نەكرا‬ ‫دوابەدوای دابەشكردنی پۆستەكانی‬ ‫پارێزگای سلێمانی بەتەوافوق‪ ،‬پرسی‬ ‫تەوافوقكردن لەپارێزگای هەولێریش‬ ‫هـــاتـــەگـــۆڕێ‪ ،‬بــــەاڵم جــگــە لـــەدوو‬ ‫بەدەردی خولی پێشوو دەچێت‬ ‫بەڕێوەبەری گشتیی (گەشتوگوزارو‬ ‫پــێــدەچــێــت نــیــەتــێــك هــەبــێــت بۆ‬ ‫ئاوەدانكردنەوە) كە دراون بەلیستی پەراوێزخستنی ئەنجومەنی پارێزگا‪،‬‬ ‫گـــۆڕان تائێستا الیــەنــەكــانــی دیكە هــــــەروەك چـــۆن خــولــی پــێــشــووی‬ ‫هیچ پۆستێكی ئیدارییان لەهەولێر ئەنجومەنی پارێزگا هیچ رۆڵێكیان‬ ‫وەرنــەگــرتــوە‪ ،‬ئــەم دوو پۆستەش نەگێڕاو دەستەوەستان مانەوەو پەكیان‬ ‫چەند رۆژێك بەرلە تێپەڕبوونی یەك كەوت‪ .‬هەندێك پێیانوایە ئەم خولەی‬ ‫ساڵ بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی ئەنجومەنی پارێزگا بـــەدەردی خولی‬ ‫پارێزگای هەولێرو گردبونەوەی الیەنە پێشوو دەچــێــت چونكە هێشتا نە‬ ‫سیاسییەكان لــەبــارەگــای یەكێتی دیموكراسی‌و نەگیانی بەیەكەوە ژیان‬ ‫نیشتیمانیی كــوردســتــان لەهەولێر شۆڕنەبۆتەوەو ئاسان نییە پارتی بەم‬ ‫فەرمانی دەستبەكاربونیان بۆ دەركرا‪ .‬تێگەیشتنەی ئێستای هیچ جومگەیەكی‬ ‫هـــەرچـــوار لــیــســتــی دیـــــاری نــاو دەســەاڵت رادەستی هیچ الیەك بكات‪.‬‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر (یەكێتی‌و ئەزموونی رابــردوو دەیسەلمێنێ‌ پارتی‬ ‫گۆڕان‌و یەكگرتوو‪ ،‬كۆمەڵ) رەخنە لە ئــامــادەی بــەیــەكــەوە كــاركــردن نییە‪،‬‬ ‫دابەشنەكردنی پۆستەكان دەگــرن‌و بەتایبەت كاتێك هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پێیانوایە پێكهێنانی ئیدارەی خۆجێیی ئەنجومەنی پارێزگا لــە ‪ 2013‬كــرا‪،‬‬ ‫لــەالیــەن یــەك حــزبــەوە كــە نیوەی ئامادەنەبوو لەگەڵ لیستی یەكێتی‬ ‫دەنگەكانی بەدەستنەهێناوەو لەڕێی نیشتیمانی كوردستان تەوافوق بكات‬ ‫كۆتا‪-‬وە دەنگدانی تێپەڕاندووە كارێكە بۆ دابەشكردنی پۆستەكانی پارێزگاو‬ ‫دژی دیموكراسی‌و بەیەكەوە ژیان‪.‬‬ ‫لەگەڵ لیستەكەی ئەسیل نوجێفی كە‬ ‫هەروەك بەپێی یاسا پێویستە لەگەڵ عەرەبی سوننەن هاوپەیمانێتی كردو‬ ‫دەستبەكاربونی ئەنجومەنی نوێی بەركەوتەی كــوردی وەرگــرت‪ ،‬لیستی‬ ‫پارێزگا هەردوو جێگری پارێزگار‌و هەموو یەكێتی نیشتیمانی كوردستانیش‬ ‫بەڕێوبەرە گشتیی‌و قایمقام‌و بەڕێوبەری ناچار لەئەنجومەنی پارێزگا بوون بە‬ ‫نــاحــیــیــەكــان لــەالیــەن ئەنجومەنی ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫پارێزگاوە هەڵبژێردرێن‪ ،‬بەاڵم تائێستا‬ ‫لەالیەكی دیكە تائێستا ئەنجومەنی‬ ‫جگە لە دوو بەڕێوبەری گشتیی كە پــارێــزگــای هــەولــێــر هــیــچ دروشــــم‌و‬ ‫دراوە بــەگــۆڕان هیچ بەڕێوبەرێكی لــۆگــۆیــەكــی تــایــبــەت بــەخــۆی نییەو‬ ‫گشتیی قایمقامێك هەڵنەبژێردراوە‪.‬‬ ‫لەنوسراوە رەسمییەكانیاندا لۆگۆی‬ ‫بەپێی یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان حكومەت بەكاردێنن‪ ،‬لەكاتێكدا هەریەك‬ ‫ساڵی ‪ ،2009‬كاری سەرەكی ئەنجومەنی لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‌و دهۆك‬ ‫پارێزگا چاودێریی كردنی كاروباری لۆگۆ و نیشانەی تایبەت بەخۆیان هەیەو‬ ‫ئیداریی‌و دەركردنی رێنمایی‌و بڕیار لەنوسراوە رەسمییەكانیاندا بەكاریدێنن‪.‬‬ ‫بــۆ بەڕێوبردنی كــاروبــاری ئیداریی بەكارهێنانی لۆگۆ و دروشمی حكومەت‬ ‫پارێزگا یان یەكەی ئیداریی‪ .‬تائێستا لەالیەن ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‬ ‫چــەنــدجــارێــك هــــەوڵ هـــەبـــووە بۆ لەگەڵ بنەماكانی یاسا یەكناگرێتەوە‪،‬‬ ‫بــەدواداچــوون‌و لێپێچینەوە لە چەند چونكە ئەنجومەنی پارێزگا ئەنجومەنێكی‬ ‫پرس‌و كەسێك بەاڵم بەقسەی چەند هــەڵــبــژێــردراوەو چەند دەسەاڵتێكی‬ ‫ئەندامانێكی ئەنجومەن لەلیستی سەوزو دیاریكراوی یاسادانانیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬هەوڵەكانیان فەرامۆشكراوەو حكومەت دەســەاڵتــی جێبەجێكردنەو‬ ‫نوسراوو داواكارییەكانیان ئاراستەی پەیوەندی بەئەنجومەنی پارێزگاوە نییە‪.‬‬

‫توركیا لە دوڕیانی حكومەتی كوالیسیۆندا‪..‬‬

‫كورد سێ مەرجی بۆ ئاكپارتی هەیەو‬ ‫ئەگەری دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنیش لەئارادایە‬ ‫راپۆرت _ هێژا دڵشاد‪:‬‬ ‫سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی رایگەیاند پێش‬ ‫جەژن گەڕی كۆبونەوەكانی لەگەڵ سێ‌‬ ‫پارتە سیاسییەكەی توركیا دەستپێدەكات‬ ‫بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫كوالیسیۆن‪ ،‬هەریەك لە پارتەكانیتریش‬ ‫مەرجی خۆیان بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫لەگەڵ ئاك پارتی وەك پارتی براوە‬ ‫راگەیاندووە‪ ،‬الی خۆشیەوە ئەحمەد‬ ‫داودئۆغلو رایگەیاند‪ :‬ئاك پارتی براوەی‬ ‫هەڵبژاردن بوە بەوەی ‪% 41‬ی دەنگەكانی‬ ‫هێناوە‪ ،‬ئەمەش مانای پشتیوانی گەلی‬ ‫توركیا دەكات بەاڵم بەو ئاستە نەبوە‬ ‫كە بەتەنها حكومەت پێكبهێنن‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە كە پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫كوالیسیۆن بەكارێكی قورس دادەنرێت‪،‬‬ ‫كە ئەمەش ئەگەری دووبارەكردنەوەی‬ ‫هەڵبژاردنی پارلەمان زیاتر دەكات‪.‬‬

‫مەرجی هەڵوەشاندنەوەی پرۆسەی‬ ‫ئاشتی‬ ‫(پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست)‬ ‫یش مەرجیان بۆ پێكهێنانی حكومەت‬ ‫لەگەڵ ئاك پارتی هەیەو دەیانەوێت‬ ‫ێ پڕۆسەی ئاشتی دیزاین‬ ‫سەرلەنو ‌‬ ‫بكرێتەوە‪..‬‬ ‫دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی پارتەكە‬ ‫مەرجی بۆ پێكهێنانی حكومەت لەگەڵ‬ ‫ئــاك پارتیدا ئــەوەیــە كە پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی فۆرمۆلە بكرێتەوە بەمەرجێك‬ ‫دیدار لەگەڵ هەریەك ئیمرالی‌و قەندیل‬ ‫سازنەكرێت‌و بەتەنها لەگەڵ نوێنەرانی‬ ‫پارلەماندا ئــەو پڕۆسەیە درێــژەی‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬هەروەها ئەو وەزیرانەی ئاك‬ ‫پارتی‪ ،‬كە لەساڵی پاردا بەدۆسیەی‬ ‫گەندەڵییەوە تێوەگالبون بدرێنە دادگا‬ ‫و لەگەڵ كەمكردنەوەی دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆككۆمار‪ ،‬لەچوارچێوەی رێزگرتن‬

‫لە یاساكان‌و پێشێلنەكردنی دەستوری‬ ‫توركیا‪.‬‬

‫كڵچدارئۆغلو رایگەیاند‪ :‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫بەشداریی لە كابینەی نوێی حكومەت‬ ‫بكەن لەگەڵ ئاكپارتیدا‪ ،‬ئەوا پۆستی‬ ‫یاریدەدەری سەرۆكوەزیران دەخوازن‬ ‫یــاخــود دوســـاڵ بــەدوســاڵ پۆستی‬ ‫سەرۆكوەزیرانیان دەوێت‪.‬‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش سەبارەت‬ ‫بەهەڵوێستی پارتەكەی لەئەگەری‬ ‫پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی‬ ‫توركیا وتی «ئێمە وەك هەدەپە سێ‌‬ ‫مەرجمان راگەیاندوە‪ ،‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫ێ ئەو مەرجانەی ئێمە‬ ‫حكومەتی نو ‌‬ ‫نەخاتە كارنامەوە‪ ،‬ئەوا پشتیوانی‬ ‫لەو حكومەتە ناكەن»‪ .‬دەمیرتاش‬ ‫ێ مەرجە‬ ‫وتیشی «پێمانوایە ئەو س ‌‬ ‫لەبەرژەوەندی گەالنی توركیا بێت‌و‬ ‫ئێمە كۆشش بۆ ئەوە دەكەین»‪.‬‬

‫كڵچدارئۆغلو‪ :‬توركیا پێویستی بە‬ ‫رێفۆرمێكی بنچینەییە‬ ‫سەرۆكی گشتیی پارتی كۆماری‬ ‫گەل‪ ،‬كە لەڕوی زۆرینەی كورسییەكانی‬ ‫پارلەمانەوە دوەم پارتی توركیایە‪،‬‬ ‫هەدەپە‪-‬یش مەرجی هەیە‬ ‫چەند مەرجێكی ئاشكراكرد سەبارەت‬ ‫ێ مەرجی‬ ‫هاوسەرۆكی هەدەپە س ‌‬ ‫بەپێكهێنانی حكومەتی كوالیسیۆن راگــەیــانــد بــۆئــەوەی پــارتــەكــەی لە‬ ‫لەگەڵ ئاك پارتیدا‪ ،‬گرنگترینیان پارلەمان پشتیوانی لەپێكهێنانی‬ ‫داوای پۆستی بـــااڵی حكومەت‌و كابینەی نــوێــی حكومەت بكەن‪،‬‬ ‫هەروەها چاكسازی لە ئۆرگانەكانی ئــەوانــەش بریتییە لــە بــەردەوامــی‬ ‫ئەگەری دوبارەكردنەوەی‬ ‫دەوڵەت دەكات‪.‬‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‪ ،‬هەروەها گرنگیدان‬ ‫هەڵبژاردن‬ ‫كەمال كڵچدارئۆغڵو‪ ،‬پێیوایە توركیا بــــەدادپــــەروەری ‌و دیــمــوكــراســی‪،‬‬ ‫گۆشەنوسێكی چاودێر‪ ،‬سەبارەت‬ ‫لەماوەی دەسەاڵتی ئاك پارتی زۆربەی راشیگەیاند بەشداریكردنیان لە بە لەبەر پێكهێنانی حكومەت‪ ،‬پێیوایە‬ ‫دەزگا فەرمییەكانی دەوڵەت بەحزبی كابینەی نوێی حكومەت بەدور زانی‌و زەحمەتە ئاك پارتی بتوانێت لەگەڵ‬ ‫ێ پارتە سیاسیەكەیتردا بسازێت‪،‬‬ ‫كــراون‪ ،‬هەربۆیە رێفۆرم‌و چاكسازی مانەوەیان وەك پارتێكی ئۆپۆزسیۆن س ‌‬ ‫بەپێویست دەزانێت‪.‬‬ ‫بەباش دەزانێت‪.‬‬ ‫لــەبــەرئــەوە ئــەگــەری ســەرلــەنــوێ‌‬

‫هەڵبژاردن بەهێز دەبێت‪.‬‬ ‫محەمەد ئیسماعیل‪ ،‬لە وتارەكەیدا‬ ‫لــە الپـــەڕە ‪ 9‬بــاوبــۆتــەوە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«ئەگەرەكانی پێكهێنانی حكومەت‬ ‫تادێت قورستر دەبێت‌و ئەردۆغان‪-‬‬ ‫یش حكومەتی كەمینەی پێقبوڵ نییە‬ ‫و لەبەرئەوە وادەبینرێت ئاك پارتی‬ ‫دوبارەكردنەوەی پڕۆسەی هەڵبژاردنی‬ ‫پێباشتر بێت»‪.‬‬ ‫هــەرلــەبــارەی دووبــارەكــردنــەوەی‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪ ،‬داودئۆغڵۆ سەرۆكی‬ ‫ئاكپارتی‌و راسپێردراو بۆ پێكهێنانی‬ ‫كابینەی نوێی حكومەت‪ ،‬وتی «ئاك‬ ‫پارتی ئامادەیە دوبــارە بەشداریی‬ ‫لــەهــەڵــبــژاردن بــكــاتــەوە‪ ،‬ناكرێت‬ ‫ێ حكومەت بمێنێتەوەو‬ ‫واڵتەكەمان بەب ‌‬ ‫ئیرادەی گەل پشتگوێ بخەین»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫لەئەگەری بنبەستى دانوستانەكان لەسەر پرسی سەرۆكی هەرێم‬

‫«چاودێر» بژاردەكانی پارتی ئاشكرادەكات‬ ‫یەكێكیان هەڵوەشاندنەوەی حكومەتە‬

‫‪,,‬‬ ‫‪,,‬‬ ‫‪,,‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫سەرباری بەردەوامیی دیدار‌و گفتوگۆكردنی‬ ‫نێوان الیەنە سیاسییەكان بۆ گەیشتنە‬ ‫سازان‌و رێككەوتن لەسەر پرسی ویالیەتی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‪ ،‬بەاڵم تائێستا ئەو الیەنانە‬ ‫نەگەیشتونەتە هیچ ئەنجامێك‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە كاتێكدایە كە كەمتر لە (‪ )40‬رۆژ‬ ‫ماوە لەبەردەمیاندا بۆ ئەوەی لە ‪20‬ی‬ ‫ئابی ئەمساڵدا‪ ،‬هەرێم نەكەوێتە بۆشایی‬ ‫یاساییەوە‪ .‬زانیارییەكانیش ئاشكرایدەكەن‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی ماوەی چەند رۆژێكە سەردان‌و‬ ‫گفتوگۆی الیەنەكان بەگەرمی دەستیپێكردوە‪،‬‬ ‫بەاڵم پێدەچێت تەنیا ئەو هەواڵنە خوالنەوە‬ ‫بێت لەنێو بازنەیەكی بۆشدا‪ ،‬چونكە تائێستا‬ ‫پارتی سورە لەسەر درێژكردنەوەی دو ساڵ‬ ‫بۆ سەرۆكی هەرێم‪ ،‬الیەنەكانی دیكەش ئەوە‬ ‫رەتدەكەنەوە‪ .‬شرۆڤەكارێكی سیاسییش‬ ‫پێیوایە‪ ،‬پێویستە ئەو حزبە نەرمیی زیاتر‬ ‫بنوێنێت‪ ،‬بۆ ئەوەی دواجار لەو خاڵەدا بگاتە‬ ‫سازان‪ ،‬نەك لەسەر هەمان داوای ئێستای‬ ‫سوربێت‪ ،‬چونكە «ئەو پرسە بە تەحەداكردن‬ ‫نابێت»‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬لە ئەگەری بە‬ ‫بنبەست گەیشتنی دانوستاندنەكان‪ ،‬خۆی بۆ‬ ‫س ‌ێ ئەگەر ئامادەدەكات‪ ،‬ئەوانیش‪ ،‬پەنابردن‬ ‫بۆ دادگای تەمیز‪ ،‬یان بەدەستهێنانی ( ‪)1+50‬‬ ‫ی پارلەمان‪ ،‬یان هەڵوەشاندنەوەی حكومەت‪.‬‬

‫خوالنەوە لەنێو بازنە‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر‬ ‫« كەوتون‪ ،‬گفتوگۆ‌و دانوستانی نێوان الیەنە‬ ‫سیاسییەكان كە تائێستا بەردەوامن لە نێو‬ ‫بازنەی بۆشدا دەخولێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫پارتی تەنیا یەك بژاردەی داوەتە حزبەكان‪،‬‬ ‫ئەویش تەنیا درێژكردنەوەی مــاوەی دو‬ ‫ساڵی تری سەرۆكایەتیی مەسعود بارزانییە‬ ‫بە هەمو دەسەاڵتەكانی ئێستایەوە‪.‬‬ ‫بژاردەكانی پارتی‬ ‫هەر بەپێی لێكدانەوە و زانیارییەكان‪،‬‬ ‫پارتی لەئەگەری نەگەیشتن بە رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ الیەنە سیاسییەكاندا‪ ،‬خــۆی بۆ‬ ‫(ســێ) ئەگەر ئــامــادەكــردوە‪ ،‬یەكەمیان‪:‬‬ ‫بابەتی پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم رادەستی‬ ‫دادگای تەمییزی هەرێمی كوردستان بكات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بڕیاری لەبارەوە بدات‪ ،‬دوەمیشیان‬ ‫ئەوەیە پارتی لە هەوڵی ئەوەدایە كە (‪)1+50‬‬ ‫ی پارلەمانی كوردستان بەدەستبێنێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لەوێ بە زۆرینە لە رێی بڕیارو‬ ‫پـــرۆژەوە تێیبپەڕێنێت‪ ،‬هــەروا ئەگەری‬ ‫سێیەمیش بریتیە لــەوەی كە حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش بە دەستلەكاركێشانەوەی سەرۆكی‬ ‫حكومەت نێچیرڤان بارزانی‪.‬‬

‫لە پارلەمانی كوردستان لە لیستی پارتی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەگەر الیەنەكان‬ ‫نەگەنە رێككەوتن‪ ،‬ئــەوا پەنابردنەبەر‬ ‫دادگای تەمییز بۆ یەكالكردنەوەی پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم كارێكی ئاساییە‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئومدێدەوارین كە كار نەگاتە ئەو‬ ‫رادەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەئەگەری هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫كابینەی حكومەتیش‪ ،‬شــوان ئەحمەد‪،‬‬ ‫وتی «هــەر كاتێك سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هەرێم دەستلەكاربكێشێتەوە‪ ،‬كابینەی‬ ‫هەشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە‌و پێویست بەپارلەمان‬ ‫نــاكــات‌و پێویستە دواتــر كابینەی نوێ‬ ‫پێكبهێنرێت»‪.‬‬

‫«وەك ‪30‬ی حوزەیران نییە»‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬شرۆڤەكارێكی سیاسی‬ ‫بۆ «چــاودێــر»‪ ،‬كە نەیویست ناوی‬ ‫ئاشكرابكرێت‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬ئێستا نە‬ ‫قۆناغی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی سەرۆكی‬ ‫هەرێمە‌و نە قۆناغی (‪)30‬ی حوزەیرانە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئێستا بــارودۆخــەكــە گــۆڕاوە‌و‬ ‫پێویستە لە روانگەی ئەو راستییانەوە‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬لەسەر‬ ‫بنەمای ئەو گۆڕانانە مامەڵەبكات‌و لە‬ ‫هەستیاریی بارودۆخەكە وردتر بێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە تەنیا ئەوە لە بەرژەوەندییەتی‪،‬‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی كابینە‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی لیژنەی یاسایی ئەو بابەتەش بەتەحەداكردن نابێت‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی پارتی‪:‬‬ ‫ئاساییە پرسی سەرۆكی هەرێم ببەینە دادگای تەمیز‬ ‫یەكێتی‪ :‬كۆبونەوەكانمان لەگەڵ الیەنەكاندا بۆ گەیشتن‬ ‫بە سازان بەردەوامدەبن‬ ‫شرۆڤەكارێكی سیاسی‪ :‬بارودۆخی ئێستا گۆڕاوە‌و دەبێت‬ ‫پارتیش لەسەر ئەو بنەمایە مامەڵەبكات‬

‫ئــەو شرۆڤەكارە‪ ،‬وتیشی «هێشتا‬ ‫دەرفــەت‌و كاتی ئەوە ماوە كە رێچكە‌و‬ ‫ئاڕاستەی گفتوگۆ‌و دانوستانی نێوان‬ ‫الیــەنــە سیاسییەكان لــە هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬زیاتر بچێتە پێشەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە پارتی كە خاوەنی پرسەكەیە‬ ‫نەرمیی زیاتر بنوێنێت‪ ،‬بۆ ئەوەی دواجار‬ ‫لەو خاڵەدا بگاتە سازان‪ ،‬نەك لەسەر‬ ‫هەمان داوای ئێستای داكۆكی بكات»‪.‬‬

‫ئومێد خۆشناو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫خوازیارین بەهەمو الیــەك یەكڕیزیی‬ ‫نیشتیمانی بپارێزین‪ ،‬چونكە پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم ئەوەندەی بابەتێكی‬ ‫یاساییە‪ ،‬دو هێندەش بابەتێكی سیاسیە‪،‬‬ ‫خوازیارین بەرگری لەم قۆناغە بكەین‪،‬‬ ‫هەر هەنگاوێك بەپێچەوانەوە بنرێت‬ ‫ئەوا ئەوكاتە وەك فراكسیۆنی پارتی‬ ‫هەڵوێست‌و قسەی ترمان دەبێت‪ ،‬هەمو‬ ‫دابەشكردنی پۆستەكانی نێوانمان‌و‬ ‫شێوازی ئێستای حكومڕانی كاریگەری‬ ‫دەبێت‌و رێككەوتنەكان دەكەونە ژێر‬ ‫پرسیارەوە‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬بایكۆتی لیژنەی یاسایی‬ ‫ناكەین‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫پــارتــی لــە پــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬تاكو ئێستا نە‬ ‫یەكێتی هەوڵی چی دەدات؟‬ ‫لیژنەی یاسایی نە سەرۆكایەتیی پارلەمان‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬وتەبێژی یەكێتی لە‬ ‫داوای كۆبونەوەیان نەكردوە تاكو راپۆرتی راگەیاندراوێكدا كە ماڵپەڕی رەسمیی‬ ‫هاوبەشی بۆ ئامادەبكەن‪ ،‬هیچ شتێكیش حــزبــەكــەی بــاویــكــردەوە‪ ،‬ئــامــاژەی‬ ‫نیە سەبارەت بەوەی ئەندامانی پارتی بەوەكردوە‪ ،‬لەم قۆناغە هەستیارەدا‌و‬ ‫لەو لیژنەیە كە لە كۆی (‪ )11‬ئەندام سەبارەت بە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم‪،‬‬ ‫سیانیان پارتین نەچوبێتنە كۆبونەوەوە‪ ،‬یەكێتی الیەنگری سازانی نیشتمانی‌و‬ ‫یان رێگریان كردبێت‪ ،‬هەر كاتێكیش سیاسی‌و تێگەیشتنێكی هاوبەشە‪ ،‬بۆ‬ ‫لیژنەكە كۆبونەوە بكات‪ ،‬ئەوا پێویستی ئەم مەبەستەش وەفدی مەكتەبی سیاسی‬ ‫بە رێكەوتن‌و سازان هەیە لەنێوان هێز‌و چەندین كۆبونەوەی لەگەڵ الیەنەكان‬ ‫الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬ئەگەر جارێكی ئەنجامداوە‌و بەردەوامیش دەبێت‪ .‬بۆ‬ ‫تر ‪23‬ی حــوزەیــران دوبارەبكەینەوە گەیشتن بە ســـازان‌و ئامادەیە هەمو‬ ‫هیچ مانایەك بۆ دروشم‌و كۆبونەوەكان توانایەكی خۆی بخاتەكار بۆ ئەوەی لەگەڵ‬ ‫ناهێڵرێتەوە‪ ،‬تەنیا پێویستمان بە الیەنە سیاسییەكان كۆببێتەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئەنجامی گفتوگۆ‌و دانوستانەكان هەیە‪.‬‬ ‫كارئاسانیی پێویستیش بكات بۆ ئەوەی‬

‫الیەنەكانی تریش بە كۆبونەوەو گفتوگۆ‬ ‫بگەنە رێككەوتنێكی هاوبەش بۆ ئەوەی‬ ‫ببێتە پاڵپشتێك بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫ئەركی پارلەمان لەم روەوە‪.‬‬ ‫یەكێتی دەنگۆیەك رەتدەكاتەوە‬ ‫هاوكات دوێنێ لە راگەیاندراوێكدا‪،‬‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ئاماژەی‬ ‫بــەوەكــردوە‪ ،‬پــاش ئـــەوەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی بــڕیــاریــدا‪ ،‬كە وەفــدی بااڵی‬ ‫گفتوگۆی یەكێتی‪ ،‬خــولــی دوەمــی‬ ‫گفتوگۆكانی‪ ،‬لەگەڵ سەرجەم هێزو‬ ‫الیــەنــە سیاسییەكانی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بەتایبەت بــۆ پرسی سەرۆكایەتی‌و‬ ‫دەستوری هەرێمی كوردستان‌و سازانی‬ ‫نیشتمانی دەستپێبكاتەوە‪ ،‬وەفدی بااڵی‬ ‫گفتوگۆ لەوپێناوەدا جگە لەكۆبونەوە‬ ‫لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا‪ ،‬كە رۆژی‬ ‫(‪ )2015/7/9‬بــەڕێــوەچــو‪ ،‬تائێستا‬ ‫داواكاری بۆ كۆبونەوە لەخولی دوەمیدا‪،‬‬ ‫ئاڕاستەی هیچ الیەكی دیكە نەكردوەو هەر‬ ‫دەنگۆیەك لەوبارەیەوە رەتدەكەینەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەش خــراوەتــەوەڕو‪ ،‬بۆ سازدانی‬ ‫هــەر كۆبونەوەیەك‪ ،‬بۆ درێژەپێدانی‬ ‫گفتوگۆكان‪ ،‬وەفــدی بــااڵی گفتوگۆ‪،‬‬ ‫بەپێی ئەركەكانی‌و ئامادەكردنی راپۆرتی‬ ‫پێویست بــۆ كــۆبــونــەوەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و ئەنجومەنی سەركردایەتی‪،‬‬ ‫بڕیارەكان جێبەجێدەكات‬

‫“هیچ ئومێدێك بەرێككەوتنی هەولێرو بەغداد نەماوە”‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان‪:‬‬ ‫دەبێت پرۆسەی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت لەژێر چاودێریی پارلەماندا بێت‬ ‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬ ‫رێككەوتنی نێوان هەولێرو بەغداد لەسەر‬ ‫داهاتی نەوت‪ ،‬ئەگەرچی بە رەسمی‬ ‫هەڵنەوەشاتەوە‪ ،‬بەاڵم هەنگاونانی حكومەتی‬ ‫هەرێم بە فرۆشتنی نەوت بەسەربەخۆ بەهۆی‬ ‫نەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمەوە‬ ‫رێككەوتنەكەی بەكرداری هەڵوەشاندەوە‪.‬‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬دەبێت حكومەت‬ ‫هەرێم كۆمەڵ ‌ێ مەرج جێبەجێبكات بۆ‬ ‫ئەوەی لە فرۆشتنی نەوتدا سەركەوتوبێت‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردستانیش داوادەكات‪،‬‬ ‫پرۆسەكە بە شەفافی بەڕێوەبچێت‌و لەژێر‬ ‫چاودێری پارلەماندا بێت‪.‬‬

‫بــــڕیــــاردەری لــیــژنــەی دارایـــــی لە‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق رایگەیاند‪،‬‬ ‫لە مانگی رابردودا هەرێم هەناردەی نەوتی‬ ‫كەمكردەوە لە رێگەی سۆمۆوە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زۆری بە سەربەخۆ فرۆشت‪ ،‬بەاڵم نازانین‬ ‫هۆكاری چی بو‪ ،‬كە هەرێم ئەوەی پێشتر‬ ‫رانەگەیاندبو‪.‬‬ ‫ئەحمەدی حاجی رەشید بۆ «چاودێر»‬ ‫وتیشی «فرۆشتنی نــەوت بە شێوەی‬ ‫سەربەخۆ كۆتایی بە رێككەوتنەكەی نێوان‬ ‫هەولێرو بەغداد هێناوە ‪ ،‬بەتایبەت ئەگەر‬ ‫بەغداد پاشەگەزنەبێتەوە لە نەناردنی‬ ‫پشكی هەرێم وەك لە بودجەدا هاتوە‪،‬‬ ‫چونكە حكومەتی هەرێم لە مانگی ئایار‬ ‫بەبڕی ‪ 750‬ملیۆن دۆالر نەوتی ناردوە‪،‬‬

‫كەچی بەغداد تەنها ‪ 450‬ملیۆن دۆالری‬ ‫رەوانــەكــردبــو‪ ،‬بۆیە باوەڕناكەم هەرێم‬ ‫جارێكیتر بگەڕێتەوە بۆ ئەو دۆخە‪ ،‬تاكو‬ ‫بەغداد پابەندنەب ‌ێ بە ناردنی شایستە‬ ‫داراییەكانی هەرێم»‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو‪ ،‬پشتگیری لــە فرۆشتنی‬ ‫سەربەخۆی نەوتی هەرێم دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە مەرجێ‪ ،‬ئەم پرۆسەیە شەفاف بێت‪،‬‬ ‫ناوی كۆمپانیا پشكدارەكان‌و رێژەی پشك‌و‬ ‫خاوەندارێتیی پشك‌و سەرجەم داهاتی‬ ‫نەوت‌و بڕی هەناردەو دەرهێنان‌و نرخی‬ ‫نەوت بۆ پارلەمان ئاشكرابكرێن‪.‬‬ ‫وتیشی «سیاسەتی دارایــی لەالیەن‬ ‫وەزارەتی داراییەوە سەرپەرشتی بكرێت‌و‬ ‫سااڵنە ستراتیجی بودجە دابڕێژرێت‌و لە‬

‫پارلەماندا دەنگی بۆ بدرێت بۆ پابەندی‬ ‫حكومەت بەو ستراتیجەوە‪ ،‬هاواڵتیانی‬ ‫هەرێم بەشداربكرێن لە پشكی كۆمپانیاكان‌و‬ ‫نەهێڵرێت حزبەكان پشكەكان قۆرخ‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫هیچ ئومێدێك نەماوە بۆ رێككەوتنی‬ ‫هەولێرو بەغداد‪ ،‬بۆ ئــەوەی پرۆسەی‬ ‫فرۆشتنی نــەوت بە شێوەی سەربەخۆ‬ ‫سەركەوتوبێت‪ ،‬حسابی ئەوە بكات‪ ،‬عیراق‬ ‫پەنادەباتە بەر سكااڵی یاسایی‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەرێم ئەوەی یەكالكردبێتەوە‪ ،‬كە لە روی‬ ‫یاساییەوە كێشەی بۆ دروستنەبێت‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی پارلەمانی‬

‫كــوردســتــان لــە فــراكــســیــۆنــی ســـەوز‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬هەرچەندە تاكو‬ ‫ئێستا حكومەتی هەرێم بە شێوەیەكی‬ ‫رەسمی راینەگەیاندوە‪ ،‬نەوت بە شێوەی‬ ‫ســەربــەخــۆ دەفــرۆشــرێ‌‪ ،‬بــەاڵم ئێستا‬ ‫بەشێكی كەمی نەوتەكەی لە رێگەی‬ ‫سۆمۆوە دەفرۆشێت‪ ،‬بۆیە لە ئێستادا‬ ‫رێككەوتنەكەی نێوان هەولێرو بەغداد‬ ‫هەڵوەشاوەتەوەو كاری پێناكرێ‌‪.‬‬ ‫تەالر لەتیف‪ ،‬بەپێویستیشی دەزانێ‌‪،‬‬ ‫كە پێویستە حكومەتی هەرێم لە بەرامبەر‬ ‫فرۆشتنی نــەوت بە شێوەی سەربەخۆ‬ ‫سەرجەم گرێبەست‌و شێوازی فرۆشتنەكەی‬ ‫لە ژێر چاودێریی پەرلەماندابێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئێستا سندوقی هەرێم بۆ داهاتەكانی‬

‫نەوت‌و گاز هەیە‪ ،‬پێویستە كاری پێبكرێ‌‌و‬ ‫پارەكەشی لەژێر چاودێریی پارلەماندا‬ ‫خەرجبكرێ‌‪.‬‬ ‫ل ــەب ــارەی ســەربــەخــۆیــی فرۆشتنی‬ ‫نــــەوت‪ ،‬ئــەرشــەد تــەهــا‪ ،‬مامۆستای‬ ‫كۆلێژی كارگێڕی‌و ئابوری لە زانكۆی‬ ‫سەالحەدین بۆ «چــاودێــر» پێیوایە‪،‬‬ ‫هەرچەندە پەیوەندییەكانی هەولێرو‬ ‫بــەغــداد بــەرەوتــێــكــچــون دەچــــێ‌‪ ،‬بە‬ ‫سەربەخۆفرۆشتنی نــەوتــی هــەرێــم بە‬ ‫سودی هەرێم دەشكێتەوە‪ ،‬ئەگەركۆمپانیا‬ ‫جیهانییەكان دان بە مافی هەرێم بنێن‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە هەنگاوی یەكەمی هەرێم‬ ‫بــۆ سەربەخۆبونی ئــابــوریــی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ئەمەریكا هیچ ویستێكی بەالی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا نیە‬ ‫نوام چۆمسكی‪ ،‬فەیلەسوف‌و بيرمەندى ناوداری جیهان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫نوام چۆمسكی فەیلەسوف‌و زمانناسی ناوداری‬ ‫جیهان‪ ،‬لە دیمانەیەكی تایبەتیدا لەگەڵ «چاودێر»‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەمەریكا هیچ ویستێكی بەالی‬ ‫سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا نیە‪ ،‬لەسەر‬ ‫دۆسییەی نەوتیش دڵنیام ئەگەر كێشەیەك‬ ‫بێتەپێشەوە ئەمەریكا پشتیوانی بەغداد دەكات‪.‬‬ ‫چۆمسكی‪ ،‬دەشڵێت «داعش دەیەوێت ببێتە‬ ‫دەوڵەتێكی ئەمری واقیع لەو ناوچانەی لە عیراق‌و‬ ‫سوریا كۆنترۆڵیكردون‪ .‬ئەو واڵتە هەرێمییەی كە‬ ‫بەهێزەوە روبەڕوی داعش دەبێتەوە ئێرانە‪ .‬واڵتانی‬ ‫عەرەبی هەڵوێستێكی رونیان هەیە‪ ،‬سەرباری قسە‬ ‫دژەكانیشیان»‪.‬‬

‫‪,,‬‬

‫لەسەرانسەری‬ ‫جیهانەوە‬ ‫پشتیوانییەك بۆ‬ ‫مافەكانی كورد‬ ‫هەیە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بە دكیۆمێنت من‬ ‫هیچ نابینم‬

‫سازدانی‪ :‬داستان ئاسۆ‬ ‫نوام چۆمسكی‬

‫چــاودێــر‪ :‬لــە دوای هاتنی داعـــش بۆ‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬پشتیوانی واڵتــان بە تایبەت‬ ‫ئەمەریكا بۆ كورد زیادیكردوە‪ ،‬بە بڕوای‬ ‫ئێوە ئەوە پشتیوانییە لە خواستەكانی گەلی‬ ‫كورد وەك سەربەخۆیی‌و مافی چارەنوس‪،‬‬ ‫یان پشتگیرییە لە شەڕی تێرۆر؟‬ ‫نوام چۆمسكی‪ :‬پێموایە ئەوە دژی داعشە‪.‬‬ ‫ئەمەریكا هیچ ویستێكی بەالی سەربەخۆیی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا نیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەمەریكا چۆن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫پرسی كــوردا دەكــات‪ ،‬ئایا وەك كیانێكی‬ ‫ســەربــەخــۆ دەبینێت‌و لــەگــەڵ دەوڵــەتــی‬ ‫كوردیدایە؟‬

‫نـــوام چــۆمــســكــی‪ :‬نــا مــن پێموانیە‪ ،‬ئاگاداربم‪ ،‬پێنتاگۆن سیاسەتی كۆشكی سپی‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەمەریكا هاوپەیمانی عیراق‌و پەیڕەودەكات‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬هەناردەكردنی نەوتی هەرێم‬ ‫توركیایە‪ ،‬هەردوكیشیان دژی سەربەخۆیی‬ ‫بۆ توركیا بەردەوامە‪ ،‬لە رێگەی حكومەتی‬ ‫كوردستانن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەمەریكا لە چوارچێوەی وەزارەتی عیراقەوە‪ ،‬بەاڵم بــەردەوام بەغداد بودجەی‬ ‫دەرەوەیدا عیراقی بە یەكپارچە دەبینی‪ ،‬بەاڵم هەرێم نانێرێت‪ ،‬ئەمەریكا بۆچونی چییە‬ ‫دەوترێت كۆنگرێس‌و پێنتاگۆن بە بیرۆكەی لەسەر ئابوریی هەرێم؟‬ ‫دابەشبونی عیراق بۆ سێ پارچە قایلبون‪،‬‬ ‫نوام چۆمسكی‪ :‬من هیچ بەڵگەیەكم نیە‪،‬‬ ‫بۆچی كۆشكی سپی دەیەوێت مامەڵ لەگەڵ بەاڵم دڵنیام ئەگەر كێشەیەك بێتەپێشەوە‬ ‫ئەمەریكا پشتیوانی بەغداد دەكات‪.‬‬ ‫عیراقێكی یەكگرتودا بكات؟‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچونی ئەمەریكا لەسەر رۆژئاوای‬ ‫نـــوام چۆمسكی‪ :‬هــەنــد ‌ێ پشتیوانی‬ ‫كۆنگرێس بۆ پارچەكردنی عیراق هەن‪ ،‬كوردستان چییە‪ ،‬ئایا دەیەوێت هەرێمێكی‬ ‫بەاڵم ئەوانە زۆر كاریگەرنین‪ ،‬ئەوەندەی من كــوردی لە رۆژئــاوا دروستبێت‪ ،‬یان وەك‬

‫توركیا دژایەتی دەكات؟‬ ‫نــوام چۆمسكی‪ :‬واشنتۆن بۆچونێكی‬ ‫دیـــاری دەربــــارەی رۆژئــــاوای كوردستان‬ ‫نیە‪ ،‬بەاڵم وادەردەكەوێت كە مەیلی بەالی‬ ‫سوریاییەكی یەكگرتودا هەیە‪ ،‬كە هاوتەریبی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی توركیای هاوپەیمانێتی‬ ‫سەبارەت بە هەرێمی كوردی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بۆچونی ئێوە لەسەر ئایندەی‬ ‫داعش چییە؟ بۆچی واڵتانی جیهان جددی‬ ‫نین لە بەرەنگاربونەوەی؟‬ ‫نــوام چۆمسكی‪ :‬ئــایــدیــای قبوڵكراو‌و‬ ‫قبوڵنەكراو گەورە دەبێت‪ ،‬داعش دەیەوێت‬ ‫ببێتە دەوڵەتێكی ئەمری واقیع لەو ناوچانەی‬

‫لە عــیــراق‌و سوریا كۆنترۆڵیكردون‪ .‬ئەو‬ ‫واڵتــە هەرێمییەی كە بەهێزەوە روبــەڕوی‬ ‫داعــش دەبێتەوە ئێرانە‪ .‬واڵتانی عەرەبی‬ ‫هەڵوێستێكی رونیان هەیە‪ ،‬سەرباری قسە‬ ‫دژەكانیشیان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا لە هەرێمی كوردستان‬ ‫چەند قەیرانێكی سیاسی‌و ئابوری لە ئارادان‪،‬‬ ‫وەك‪ :‬مــاوەی سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬پرسی‬ ‫دەستور‪ ،‬قەیرانی بودجە‪ ،‬و جەنگی دژ بە‬ ‫داعش‪ ،‬ئایا جیهان چۆن سەیری ئەم پرسانە‬ ‫دەكات‪ ،‬پێویستە كورد چۆن مامەڵە بكات؟‬ ‫نوام چۆمسكی‪ :‬ئەو بارودۆخێكی تایبەتە‬ ‫لــە مــێــژوی نــوێــی كــــورددا‪ .‬لــە دۆخێكی‬

‫شڵەقاوی لەم چەشنەدا پێشبینیی كەمترین‬ ‫متمانە دەكرێت‪ .‬لەسەرانسەری جیهانەوە‬ ‫پشتیوانییەك بۆ مافەكانی كــورد هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بە دۆكیۆمێنت من هیچ نابینم‪،‬‬ ‫كە بەشێكیان سەربازییە بۆ روبەڕوبونەوەی‬ ‫داعـــــش‪ .‬كــــورد دەت ــوان ــێ ــت دۆزەكـــــەی‬ ‫بەرەوپێشبەرێت پشتئەسور بەو پشتوانییە‬ ‫نێودەوڵەتییەی كە لێی دەكرێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەمە لە حاڵەتی تەرجومەكردنی بۆ واقیع‬ ‫ئــاســان نیە‪ .‬ســەربــاری هەمو ئەمانەش‬ ‫بەدەستهێنانی پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫داننانەكە ئاسان نابێت‪.‬‬

‫ئەدۆنیس‪ :‬لەناو ملیار‌و نیوێك موسڵماندا‬ ‫تاكە بیرمەندێكی ئیسالمییان تێدا نییە‬ ‫سازدانی‪ :‬رۆژنامەی السفیر‬ ‫و‪ .‬لەعەرەبییەوە‪ :‬تەڵعەت تاهیر‬ ‫ئ ــەدۆن ــی ــس شــاعــیــرو رونــاكــبــیــری‬ ‫گــەورەی عــەرەب‪ ،‬لە چاوپێكەوتنێكیدا‬ ‫لەگەڵ رۆژنــامــەی (السفیر)ی لوبنانی‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬زمانی یۆنانی كە ئەرستۆ‌و‬ ‫ئەفالتون پێیاندەنوسی مــرد‪ ،‬جگە لە‬ ‫چــەنــدیــن زمانیتریش كــە مـــردن‪ ،‬هیچ‬ ‫بەربەستێك نییە وا بكات زمانی عەرەبیش‬ ‫نەمرێت‪ ،‬كارەساتی گەورە لەوەدایە ئەو‬ ‫ئیسالمەی لەمڕۆدا شۆڕشی هێناوە بۆتە‬ ‫راكردن لە هەمو ئەزمونێكی مەزنی رۆحی‪،‬‬ ‫گـــۆڕاوە‌و تەنیا بۆتە دەســـەاڵت‪ ،‬ملیار‌و‬ ‫نیوێك موسڵمان لە گۆی زەویدا هەن‪ ،‬تاكە‬ ‫بیرمەندێكی ئیسالمییان تێدا نییە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ ،‬دەشڵێت «من سەرمسوڕماوە‬ ‫لە عــەرەب‪ ،‬چۆن واڵتێكی وەك توركیا‪:‬‬ ‫كە عوسمانییەكان بە درێژایی چوار سەدە‬ ‫عەرەبیان لە روی زمان‌و روناكبیریی‌و مێژو‬ ‫وێرانكرد‪ ،‬كەچی ئەوەتا سەركردەكانی‬ ‫عــەرەب لێیان دەپــاڕێــنــەوە‪ ،‬خراپتر لە‬ ‫مێژویەكی لەمشێوەیە نییە»‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‌و كۆتایی‬ ‫السفیر‪ :‬ئەوەی پەیوەستە بە شیعرەوە‪،‬‬ ‫هەڵوێستێكی نێگەتیڤانەت هەیە بۆ ئەو‬ ‫دۆخەی ئێستای شیعری عەرەبی هەیەتی؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬ســـەرەتـــا‪ ،‬ح ــەزدەك ــەم‬ ‫ئــەوە بیربێنمەوە‪ ،‬گەر كەسێك هەبێت‬ ‫لە ســەردەمــی نوێدا بۆ شاعیرانی نوێ‌‬ ‫باڵویكردبێتەوە‌و هانیدابن‪ :‬ئــەوە منم‪.‬‬ ‫بۆیە هەڵوێستم هەمیشە لەگەڵ هەمو‬ ‫تازەگەرییەك بوە‪ .‬ئەمەشم كردوە لەپێناو‬

‫شیعردا‪ ،‬لەپێناو هونەرەكانیتر‌و رۆماندا‬ ‫بوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئــەوەی چامەیەكی جوان‌و‬ ‫قوڵ لەبارەی (بۆ نمونە گوڵ) بنوسیت‪،‬‬ ‫لەسەرتە بایۆلۆژیا‌و مێژو ‌و زانستی ژینگە‬ ‫بناسیت‪ .‬ئێمەی عەرەب چامەیەك لە بارەی‬ ‫گوڵەوە دەنوسین كە دەشێت جوان بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هزرمان لە خودی گوڵەكە قەتیسماوە‪،‬‬ ‫لە پشتییەوە هیچ باكگراوندێكی مرۆیی‌و‬ ‫روناكبیری نابینی‪ ،‬چامەی شیعری پێویستە‬ ‫پانتاییەكی گــەورە بێت‪ ،‬لەسنورەكەیدا‬ ‫پێویستە خوێنەر هەست بكا ئەو چامەیە‬ ‫كراوەیە بەسەر هەمو ئاراستەكاندا‪ ،‬وەك‬ ‫رۆمان بێت‌و پێویستە لە دوتوێیدا شیعر‌و‬ ‫فەلسەفە‌و مێژو لەخۆبگرێت‪ .‬هەند ‌ێ‬ ‫شاعیر هەن شیعرەكانیان دەنوسن چاپی‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە دەچنە سەر سەكۆیش نازانن‬ ‫بیخوێننەوە (ئەمە تەحەممول ناكرێت)‪.‬‬ ‫دواتر لە یەكێكیان دەپرسیت موتەننەبیت‬ ‫خوێندۆتەوە؟ ئەبونەواس؟ پێدەكەنێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئەو زمانە نەخوێنێتەوە كە پێی‬ ‫دەنوسێت‌و جوانییەكانی نەناسێت‪ ،‬چۆن‬ ‫جوانیی نو ‌ێ بەرهەمدێنێت؟‬ ‫السفیر‪ :‬لەئێستادا گرنگترین بەرهەمی‬ ‫عەرەب كامەیە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬گرنگترین بەرهەمی عەرەبی لە‬ ‫ئێستا دا هونەری شێوەكارییە‪ ،‬لە شیعر‬ ‫گرنگتر بوە‪ ،‬زمانی شیعری پەرژینكراوە‪،‬‬ ‫هەند ‌ێ وشە هەن‪ ،‬كە چوە ناو چامەیەكی‬ ‫شیعری یان رۆمانێك‪ ،‬دەسەاڵتی چاودێری‬ ‫دیوان‌و رۆمانەكە قەدەغەدەكا‪ .‬تێگەیشتنی‬ ‫بــاوی ئاینی زمانی عــەرەبــی وێرانكرد‪،‬‬ ‫چونكە سنورداریكرد‪ ،‬بە بیانوی ئاینی‪،‬‬ ‫یان بە بیانوی شێواندنی زمان لە رێگەی‬ ‫بەكاربردنی هەند ‌ێ دەس ــت ــەواژەوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا عەرەبەكان لە كۆندا هیچ لەمپەر‌و‬

‫بەربەستێكیان نــەبــو‪ .‬وشــەی یۆنانی‌و‬ ‫فارسیان بەكاردەهێنا‌و دەیانكردنە عەرەبی‪.‬‬ ‫زمانی عەرەبی پڕە لە وشەی بیانی‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەمڕۆدا زمانی عەرەبی دەخنكێت‪ ،‬من ئەو‬ ‫نوسەرە عەرەبەم پ ‌ێ باشترە‪ ،‬كە بە زمانی‬ ‫عەوام دەنوسێت لەوە نوسەرەی بە زمانی‬ ‫شێوێندراوی عەرەبی دەنوسێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬بــەاڵم زمــان بە رێگەیەكی پڕ‬ ‫پێچوپەنا تێدەپەڕێت‌و گــۆڕان بەخۆیەوە‬ ‫دەبینێت‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەمە حاشاهەڵنەگرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێویستە مرۆڤ رێز لە ئامرازەكانی خۆی‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬ئایا زمانی عەرەبی دەمرێت؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬كەس نازانێت‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫زمــانــی یۆنانی كــە ئەرستۆ‌و ئەفالتون‬ ‫پێیاندەنوسی مــرد‪ ،‬جگە لــە چەندین‬ ‫زمانیتریش كە مردن‪ .‬هیچ بەربەستێك نییە‬ ‫وابكات زمانی عەرەبیش نەمرێت‪ ،‬كارەستی‬ ‫گــەورە لەوەدایە ئەو ئیسالمەی لەمڕۆدا‬ ‫شۆڕشی هێناوە بۆتە راكــردن لە هەمو‬ ‫ئەزمونێكی مەزنی رۆحی‪ ،‬گــۆڕاوە‌و تەنیا‬ ‫بۆتە دەســەاڵت‪ ،‬ملیار‌و نیوێك موسڵمان‬ ‫لە گۆی زەویــدا هــەن‪ ،‬تاكە بیرمەندێكی‬ ‫ئیسالمییان تێدا نییە‪ .‬زمانی عەرەبی‬ ‫لە قەیرانێكی گەورەدایە‪ ،‬ئەوەی منداڵی‬ ‫هەبێت لەو قەیرانە تێدەگا‌و بە باشی تێیدا‬ ‫دەژی‪ ،‬گرفتەكە لە خودی زمانی عەرەبیدا‬ ‫نییە‪ ،‬خۆی زمانێكی مەزنە‪ ،‬بەڵكو گرفتەكە‬ ‫لە شێوازی وانەوتنەوەیەتی‪ ،‬گرفتەكە‬ ‫روناكبیرییە‪ ،‬بەو مانایەی گرفتی زمانی‬ ‫عەرەبی لە دەرەوەی دێت‪ ،‬یەكەم هۆكاریش‬ ‫ئاینی ئیسالمە‪ :‬چونكە بە زمانێكی پیرۆز‬ ‫دەزانرێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬بــەاڵم پێشتریش ئــەو زمانە‬

‫سەردەمی هەستانەوە‌و داڕمانی بینیوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬سەردەمی هەستانەوە زمانی‬ ‫بــاوی زیندو كـــردەوە‪ ،‬كە زیندوێتی لە‬ ‫دەستدابو‪ ،‬كە شیعرییەتی لە دەستدابو‪.‬‬ ‫لە ئەحمەد شەوقییەوە تا دەگاتە حافز‬ ‫ئیبراهیم‪ :‬ئەمانە نمونە باو‌و كۆنەكانیان‬ ‫زیندوكردەوە‪ .‬ئەو نمونەیان زیندونەكردەوە‬ ‫كە لە سەدەی چوارەم‌و پێنجەمی كۆچی‬ ‫سەریهەڵدا‪ :‬كاتێك شاعیرەكان یاخیبون‪،‬‬ ‫یەكەمجار‪ ،‬لەسەر نمونەی عەرەبیی‪ ،‬لە‬ ‫بارەی هزر‌و بیروڕا‌و كێشەكانەوە نەدوان‪،‬‬ ‫بەڵكو دەستیانكرد بە قسەكردن لە بارەی‬ ‫چرا‌و كورسییەوە‪ ،‬واتا زمانێكی شیعریی‬ ‫زۆر جوانی شتەكانی رۆژانەیان دروستكرد‪،‬‬ ‫بوە ئــەوەی شیعر لە بــارەی شتەكانەوە‬ ‫بدوێت نەك بیرۆكەكان‪ ،‬لە جیاتی ئەوەیش‬ ‫كە بەم شێوازە بەردەوام بن بە داڕمانیان‬ ‫لەقەڵەمدا‪ ،‬لە كاتێكدا من وەك جوانترین‬ ‫سەردەمی شیعری عەرەبیی دەیبینم‪ .‬ئەمانە‬ ‫(شەوقی‌و حافز) شیعری باویان زیندوكردەوە‬ ‫وەك ئــەوەی لەسەر دەستی بوحتەری‌و‬ ‫ئەبوتەمام‌و موتەننەبی هاتەكایەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫سەردەمی خۆیدا جوان بون‪ ،‬بەاڵم زمانیان‬ ‫لە روی شیعرییەوە بەتاڵبۆتەوە‪ ،‬بۆیە من‬ ‫وادەبینم كە سەردەمی هەستانەوە بریتییە‬ ‫لە سەردەمی داڕمــان لە ئاستی زماندا‪،‬‬ ‫لەوەدەچێت لە بونیادی عەقڵی باودا شتێك‬ ‫هەبێت دژی هەمو نوێگەرییەك‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پەخشانەقەسیدەیش ئاوێتەی تامكردن‌و‬ ‫سەلیقەی ئەدەبیانەی عەرەب نەبو‪ ،‬هەندێ‌‬ ‫زانكۆ هەن ئێستاش رەتیدەكەنەوە‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬نەوەی ئێستا دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫كالكسیك‪ ،‬شیعری كێشدار دەنوسێت‪ ،‬چۆن‬ ‫ئەمە لێكدەدەیتەوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬مەزنترین شت لە شیعردا‬

‫ئەوەیە دەستنیشان ناكرێت‪ .‬ئەو كاتەی‬ ‫شیعرت دەستنیشانكرد‪ ،‬ئەوا دەیكوژیت‪.‬‬ ‫شــیــعــر دەتــوانــێــت هــەمــو فــۆرمــەكــان‬ ‫لەخۆبگرێت‪ .‬گرنگ ئەو بڵێسەیە كە لەو‬ ‫زمانەدایە شاعیر پێی دەنوسێت‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬خراپترین هونەر لەمڕۆدا چییە؟‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬وشــەی عــەرەبــی لەهەمو‬ ‫الیەنەكاندا شەكەتە‪ .‬بە گشتی هونەر‬ ‫چییە؟ ئەوەیە ناوی نو ‌ێ بدەیتە شتەكان‪،‬‬ ‫سەرلەنو ‌ێ ناو ببەخشیتە گەردون‪ .‬لەمڕۆدا‬ ‫وشە ناتوانێت ئەمە بكات‪ ،‬دەستەوەستانە‪.‬‬ ‫بــە هــۆكــارێــك یــان لـــەوەوەیـــە‪ ،‬یــان لە‬ ‫ئێمەیە‪ ،‬یان بەهۆی بــاری روناكبیریی‌و‬ ‫سیاسییەوەیە‪ .‬داڕمانێكی مــەزن هەیە‬ ‫وایكردوە وشە باڵەكانی بكرێت‪ ،‬لە توانایدا‬ ‫نەماوە پــرۆژەیــەك پێشكەش بكا‪ .‬ئەم‬ ‫دیاردەیە لە ئەورپایش هەیە‪ :‬دەكرێت لەوێ‌‬ ‫بیگەڕێنینەوە بۆ هۆكاری بااڵدەستبونی‬ ‫چاخی پیشەسازی‌و ئینتەرنێت‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەمانە بەرهەمی شیعریی الوازدەكـــەن‪.‬‬ ‫هەمان شتیش بۆ هەمو جیهان دەشێت‬ ‫كــە هــەنــد ‌ێ تــوخــم هــەن شــرۆڤــەی ئەم‬ ‫دیاردەیە دەكەن‪ ،‬بەاڵم لە جیهانی عەرەبیدا‬ ‫ئەمە چۆن لێكبدەینەوە؟ چۆن شرۆڤەی‬ ‫بكەین؟ نــە پیشەسازی‌و نــە تەكنیكە‬ ‫پێشكەوتوەكانمان هەیە‪ ،‬هێشتا كۆمەڵێكی‬ ‫شوانكارەیی‌و تایەفی‌و هۆزگەرین‪ .‬سەراپای‬ ‫ژیانمان گرفتە‪ ،‬پێشموایە ئــەوەی زیاتر‬ ‫ئازارماندەدا‪ ،‬ئەوەیە لە مێژوی روناكبیریی‬ ‫هاوچەرخماندا بــە راشــكــاوی روبـــەڕوی‬ ‫كێشەكان نەبوینەتەوە‪ ،‬ئەو كێشانەمان‬ ‫هەڵنەوەشاندۆتەوە‌و شرۆڤەمان نەكردوە‬ ‫تا تێیانبەگەین‪ .‬من سەرمسوڕماوە لە‬ ‫عــەرەب چۆن واڵتێكی وەك توركیا‪ :‬كە‬ ‫عوسمانییەكان بە درێژایی چــوار سەدە‬

‫عەرەبیان لە روی زمان‌و روناكبیریی‌و مێژو‬ ‫وێرانكرد‪ ،‬كەچی ئەوەتا سەركردەكانی‬ ‫عــەرەب لێیان دەپــاڕێــنــەوە‪ ،‬خراپتر لە‬ ‫مێژویەكی لەمشێوەیە نییە‪ ،‬كە وادەكات‬ ‫توركیا سەركردەیەك بێت لە سەركردەكانی‬ ‫شۆڕشی عــەرەبــی‪ .‬پێویستە هەمومان‬ ‫هاوكاربین تا كەموكوڕییەكە بدۆزینەوە‌و‬ ‫هەوڵی نەهێشتنی بدەین‪ ،‬ئەوەی بێدەنگی‬ ‫لێكراوە‪ ،‬گۆڕەپانی راستینەی نوسین‌و‬ ‫شیعرە‪ ،‬ئێمەیش پەنا لــەوە دەكەین كە‬ ‫بێدەنگی لێكراوە‌و زۆرتر‌و زۆرتر خۆمانی‬ ‫لێدەپارێزین‪.‬‬ ‫السفیر‪ :‬بەاڵم ئەوەی بێدەنگی لێكراوە‪،‬‬ ‫خەریكە پـــەردەی لەسەر رادەمــاڵــرێـت‌و‬ ‫دەناسرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬لە یــەك چــوارچــێــوەدا‪ .‬ژن‬ ‫بە ئــازادی باسی جەستەی خۆی دەكــات‪،‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەمــە بــە تەنیا بــەس نییە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت ئەو جەستەیەی لەبارەیەوە دەدوێ‌‬ ‫(جەستەیەكی روناكبیرییە)‪ ،‬لە كاتێكدا ئەو‬ ‫جەستەیەی دەبێت بتەقێتەوە‌و ئەفراندن‬ ‫بكا‪ ،‬جەستەی تایبەتی خۆیەتی‪ ،‬ناوەوەی‬ ‫جەستە‪ ،‬مێیینەیی‪ ،‬جەستەی راز‌و خەون‌و‬ ‫ئازادییەكان‪ ،‬بەشێوەیەك كە تۆ رۆمانێكی‬ ‫ژنێك یان پیاوێكت خوێندەوە لە یەك نەچن‪،‬‬ ‫جەستەیەكی دەستنیشانكراو بخوێنیتەوە‬ ‫بە گرفتی دەستنیشانكراوەوە‪ ،‬چونكە بەمە‬ ‫نوسەر ناچاردەبێت لە روناكبیریی گشتییەوە‬ ‫بچێتە تایبەتەوە‪ ،‬بچێتەوە ناو خودی خۆی‪.‬‬ ‫هیچ مرۆڤێك نییە ئەو خەونە ببینێت كە‬ ‫بەرامبەرەكەی بینیویەتی‪ ،‬گەر برایشی بێت‪،‬‬ ‫ئێمە تەنیا لە گشتییەكانەوە هاوبەشین‪ ،‬بۆیە‬ ‫هێشتا روناكبیریی‌و نوسینمان لە چوارچێوەی‬ ‫هاوبەشە گشتییەكانەوەیە‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫پێچەوانەی تەواوی داهێنانی تایبەتە‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كۆچی گەنجان لەنێو نەزمی جیهانیدا‬

‫‪,,‬‬

‫بابان ئەنوەر‬

‫چارەسەر‬ ‫لە شاخەوە بۆ‬ ‫شەقام!‬

‫پێشڕەو محەمەد‬

‫بەگشــتی ئەمڕۆ كۆچــی گەنجانی‬ ‫كــورد لــە نێــو دۆخــی قەیرانیــی‬ ‫ئەمڕۆی كوردســتاندا‪ ،‬بوەتە باســی‬ ‫میدیــاو خەڵــك‌و رایگشــتی‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەم باســكردنەدا غیابە‪ ،‬تێگەیشــتنە‬ ‫لەبارودۆخەكــە لەنێــو نەزمــی‬ ‫جیهانی‪ ،‬واتــا ئابوریی جیهانیدا‪ ،‬كە‬ ‫ئابورییەكی نیۆلیبراڵیستییەو لەسەر‬ ‫نەزۆككردنی هەمو ئەكتێكی رادیكاڵ‌و‬ ‫روبەڕوبوونەوەیەكــی شۆڕشــگێڕی‬ ‫وەستاوە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێمە دەمانەوێت لەم كورتە‬ ‫نوســینەدا بەچەند خاڵێك لەســەری‬ ‫بوەســتین‪ ،‬پێچەوانــەی ئــەم دیدگا‬ ‫عەوامانەیــە كــە بۆ كۆچــی گەنجان‬ ‫لەئارادایــە‪ ،‬هــەم لــەو دیدگایــەی‬ ‫پێیوایــە گەنجــان بــەدوای بەشــە‬ ‫ونبووەكــەی خۆیانــدا دەگەڕێــن‪،‬‬ ‫خەریكی خۆهاوشێوەكردنن‪ ،‬پاڵنەری‬ ‫سێكســی‌و هتد تادەگاتە تێگەیشتنی‬ ‫هەڵــە لــەوەی پێیوایــە ئەمانــە‬ ‫كۆمەڵێك گەنجی ناڕازین لەناو دۆخی‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬ ‫‪ .1‬پروپاگەنــدەو پارادۆكســی‬ ‫نیۆلیبڕاڵیزم‪ :‬لە نەزمی جیهانیدا‪ ،‬كە‬ ‫بریتییە لە ئابوریی نیۆلیبڕاڵیستی یان‬ ‫ســەرمایەداری‪ ،‬ئایدیۆلۆژیای ئازادیی‬ ‫تاك‌و فەردانییــەت‪ ،‬ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫زەقە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی هەیە نەك ئازادیی‬ ‫فــەردی‪ ،‬بەڵكــو داگیركردنی ئاگایی‬ ‫فــەردە لەالیەن پروپاگەنــدەوە‪ .‬ئایا‬ ‫كۆچی گەنجان چ پەیوەندییەكی بەم‬ ‫دیاریكردنــەی ئاگاییەوە هەیە؟ هەمو‬ ‫پروپاگەنــدەكان هەوڵێكــن لەالیــەن‬ ‫دەوڵــەت‌و الیەنــی پەیوەندیــدارەوە‬ ‫بــۆ هەیمەنەكــردن بەســەر ئاگایــی‬ ‫نەك فەردی‪ ،‬بەڵكو گشــتیدا‪ .‬ئەگەر‬ ‫داتایــەك وەربگرین ســااڵنە تەنها لە‬ ‫ئەمریــكا زیاتر لــە ‪ 150‬میلیار دۆالر‬ ‫بــۆ پروپاگەندەو لەدونیــادا زیاتر لە‬ ‫‪ 450‬میلیــار دۆالر‪ .‬بــەاڵم ئاخــۆ بــا‬ ‫بپرسین‪ ،‬كۆچكردنی گەنجان لەمڕۆدا‬ ‫بەرەو دەرەوە بەمەبەســتەوە لەالیەن‬ ‫ڕاگەیاندنــە ســێبەرەكان‌و راگەیاندنە‬ ‫رەســمییەكانەوە نەبــوو؟ ئایــا بــە‬ ‫مەبەســتەوە نەبوو ئــەم الیەنە زەق‬ ‫كرایەوە‪ ،‬تاكــو جارێكی دیكە كۆچی‬

‫‪,,‬‬

‫ئایا ئەمە رێككەوتنی ژێربەژێری ئابوریی هەرێمی‌و‬ ‫نێودەوڵەتیی نییە كە سنورەكان بەڕوی كۆچبەراندا دەكاتەوە؟‬ ‫تاكتیكی ئابوریی نەوت دەتوانێت ئەمە بەرهەم بهێنێت‬

‫‪5‬‬

‫گەنجان بكاتەوە بابەتێكی سروشتی‌و‬ ‫ئاسایی؟ بۆچی؟ بۆ پەرتەوازەكردن‌و‬ ‫بەفیڕۆدانــی وزەی روبەڕوبونــەوەی‬ ‫ئــەو گەنجانەی لەم نەزمــە ئابورییە‬ ‫ناڕازیبون‪ .‬ئەگەرچی پارادۆكسێكیش‬ ‫لــەم پروپاگەندەیەدا هەیە‪ :‬دەیەوێت‬ ‫لەروكەشــدا پێمــان بڵێــت‪ ،‬ئێــوە‬ ‫نابێــت كۆچ بكــەن‪ ،‬بــەاڵم زیاتر بۆ‬ ‫ســەپاندنی كۆچكردنەكەیــە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫ئــازادن بمێننەوە‪ ،‬بــەاڵم لەناوەوەدا‬ ‫ئیــش بــۆ ئــەوە دەكات كــە بڕۆن‪.‬‬ ‫ئێســتا پەیجەكانــی فەیســبوك كــە‬ ‫زۆربەیان سێبەری دەسەاڵتن‪ ،‬كۆچی‬ ‫گەنجانیان كردە بابەتێكی حەتمی‪.‬‬ ‫‪ .2‬لەنــاو میدیــای كوردیــدا‬ ‫(بەتایبەت میدیای ئینتەرنێتی)‪ ،‬كە‬ ‫وەك جۆرێك لە تارمایی وەهایە‪ ،‬بۆتە‬ ‫جێگرەوەی گوتاری رەسمی‪ ،‬واتە هەر‬ ‫خودی بە ناڕەسمی تەماشاكردنی ئەم‬ ‫میدیایە‪ ،‬هەلێكە بۆئەوەی كە پەیامە‬ ‫رەســمییەكان لێرەوە ئاڕاستەبكرێن‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆچی هێشــتا ناتوانین خاوەن‬ ‫پەیامەكانــی ئــەم میدیایــە ببینین؟‬ ‫ئەفســونی ئەم میدیایــە لێرەدایە كە‬ ‫پەیامە نێردراوەكان پەرت بوون‪ ،‬ئەم‬ ‫پەرتبونــە لە یەكگرتوییــەوە هاتوەو‬ ‫دیســان دەچێتــەوە بــۆ یەكگرتــن؛‬ ‫پەیامێك هەیە‪ ،‬بەشێوە رەسمییەكە‬ ‫كــە هــاوكات شــێوەیەكی پــەرت‬ ‫نەبووە ناتوانرێــت بنێردرێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫لەڕێگــەی كۆمەڵــە میدیۆمێكــەوە‬ ‫ئاڕاســتە دەكرێت‪ ،‬ئەم ئاڕاستەكردنە‬ ‫یەكســانە بــە پەرتبونــی پەیامەكەو‬ ‫دواجار تەماشاكردنی وەك پەیامێكی‬ ‫ناڕەسمی‪ .‬یەكگرتنەوەی ئەم پەیامە‬ ‫پاش پەرتبونەكەی بریتییە لەوكاتەی‬ ‫كــە دەگاتــە وەرگــرو كاریگەریــی‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫‪ .3‬كۆچكردنی دانیشتوانی هەرێمی‬ ‫كوردســتان (بەتایبــەت ئەوانــەی‬ ‫لەڕوی تەمەنەوە بە گەنج ناودەبرێن)‬ ‫دۆخێكــی بابەتیــی دەســتكردە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی لەســەر ئاســتی میللی‬ ‫كۆمەڵێــك راڤەكردنــی تێكەاڵو هەن‬ ‫كە ئەم كۆچە ئەكتێكی تاكەكەسییەو‬ ‫لەچوارچێوەی ماف‌و ئازادییەكاندایە‪،‬‬ ‫یاخــود دەرهاویشــتەی قەیرانــە‬ ‫ئاشــكراكان بێــت‪ ،‬هەمــو راڤەیەكی‬ ‫لەم جۆرە راڤەیەكی روكەشــییانەیە‪.‬‬ ‫گشــت ئەمانە هــۆكاری ڕاســتەوخۆ‬ ‫نیــن‪ ،‬بەڵكــو ئەمانــە خۆراكپێدەری‬ ‫مەبەســتێكی دیكــەن‪ .‬پێمانوایــە‬

‫پیشاندانی وێنەی قوربانیان‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی سیاسەتێكی سۆزگەرایی‬ ‫درۆزنانەیە لە راگەیاندنە‬ ‫رەسمییەكاندا‪ ،‬لە هەمانكاتدا‬ ‫بەديوێكی دیكەدا‪ ،‬هاندانی گەنجانە‬ ‫بۆ زیاتر چوونە دەرەوەو تاقیكردنەوەی‬ ‫چانسی دەرچوون لەبارودۆخەكە‪ .‬بێ هۆ‬ ‫نییە ئەم وتەیە گەنجانی تەنیوەتەوە‪،‬‬ ‫خۆ ئەگەر لێرەش بم هەر دەمرم‪ .‬ئەی‬ ‫بۆ لەبەهەشت نەمرم؟‬

‫دۆخێكی بابەتی (دروستكراو) نەوەك‬ ‫(سروشــتی) هاتۆتە ئــاراوە‪ ،‬جیاواز‬ ‫لــەو دۆخــە بابەتییــەی لە ئاســتی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و سیاســی‌و تەنانــەت‬ ‫رۆشــنبیریی كوردییدا باســدەكرێت‪.‬‬ ‫ئەوانــەی كاریــان لەســەر گەیاندنی‬ ‫پەیامەكــە دەكــرد‪ ،‬هەمــان ئەوانەن‬ ‫كە مەبەستێكی دیارییكراویان هەیەو‬ ‫ئــەو هۆكارانــەی باســمانكرد دەبنە‬ ‫خۆراكپێــدەری مەبەســتی خــاوەن‬ ‫پەیامەكــە‪ .‬خاوەن پەیامەكان هەمان‬ ‫ئەوانەن كە زەمینــەی ئەم كۆچەیان‬ ‫ســازكردووە‪ .‬ئەوە حــەزی گەنجێك‬

‫‪,,‬‬

‫زۆریــان هەمــان ئەو كەســانە بن كە‬ ‫باوەڕیــان بــەو بەهەشــتە نەبوو كە‬ ‫دەسەاڵت بانگەشەی بۆدەكردو ئەمان‬ ‫بــە دۆزەخ دەیانبینــی‪ .‬بــەاڵم پاش‬ ‫[دروســتكردنی] دۆزەخەكــە ئێســتا‬ ‫ئەمــان لەبــری دەســەاڵت بانگەشــە‬ ‫بۆ بونی بەهەشــت دەكــەن‌و داوا لە‬ ‫گەنجان دەكەن كۆچنەكەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر ئەوانەی هێشــتا سورن لەسەر‬ ‫بوونی دۆزەخە راســتەقینەكە (ئەمە‬ ‫نــا كــە دەســەاڵت دروســتیكردووە)‬ ‫بێدەنگكراون‌و بە كاریگەرییەكی دیكە‬ ‫داوای كۆچنەكردنی گەنجان دەكەن‪،‬‬ ‫ئەویــش بابەتە ناسیۆنالیســتیەكەیە‬ ‫كە خۆراكپێــدەری ئەمەش ئامادەیی‬ ‫هەیــە كە بریتییە لە شــەڕی داعش‪.‬‬ ‫ئــەم بۆچوونــە داوای كۆچنەكــردن‬ ‫دەكات بەو پێیەی واڵت پێویستی بە‬

‫ئەگەر ئامانج لە بەرهەمهێنان‬ ‫بریتیبوو لە هەناردەكردنی بەرهەم‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی نەوت لەمڕۆدا هەناردە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬هەم وەك كەرەستەی‬ ‫سەرەتایی‪ ،‬هەم وەك كەرەستەی‬ ‫ناوەندی‪ ،‬ئەوا راستەوخۆ لەگەڵیدا‬ ‫لێشاوی سامان دەڕواتە دەرەوەو‬ ‫لە قۆناغی داهاتوشدا دۆخێك‬ ‫دروستدەبێت كە ناڕاستەوخۆ ئەم‬ ‫ناردنەدەرەوەی سامانە دەبێتە‬ ‫هۆی ناردنە دەرەوەی كەسەكانیش‬ ‫لەگەڵیدا‬

‫نییە بۆ ســێكس كاتێــك كۆچدەكات‬ ‫لەكاتێكدا ئەمە رەوایە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬‫ئەم هۆكارەش هۆكارێكی سروشــتیی‬ ‫خودی گەنجان نییە‪ ،‬بەڵكو لەڕێگەی‬ ‫كاركردنــە ســەر ئاگایــی تاكــەوە‪،‬‬ ‫بەهــۆی كۆمەڵێك بانگەشــەكارەوە‪،‬‬ ‫ئــەم خواســتە چێنــدراوە‪ -‬بەڵكــو‬ ‫بریتییــە لــە تەســفییەكردنی‬ ‫كۆمەڵگــە لەڕێگــەی پەیوەندییــە‬ ‫نێودەوڵەتــی‌و بەرژەوەندییە ئابوری‌و‬ ‫حیزبییەكانەوە‪.‬‬ ‫‪ .4‬لە نمایشــكردنی بەهەشتەوە بۆ‬ ‫نمایشكردنی دۆزەخ‪.‬‬ ‫لە چەند ســاڵی رابردودا‪ ،‬لەســەر‬ ‫ئاســتێكی گشــتی كۆمەڵگــەو تاكی‬ ‫كــوردی ئــەو تێگەیشــتنە هەبو كە‬ ‫گوایە دەسەاڵتی كوردی بە بانگەشە‬ ‫درۆكانی (بەهەشت)ێكی سازكردووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە راســتیدا درۆدەكات‌و بــۆ‬ ‫چاوبەســتكردنی خەڵكــە‪ .‬بــەاڵم لە‬ ‫ئێســتادا دەســەاڵتی كــوردی كاری‬ ‫بــە نمایشــكردنی ئــەو بەهەشــتە‬ ‫نییــە‪ ،‬یاخــود دەكرێــت بڵێیــن ئەو‬ ‫بەهەشــتە كاریگەرییەكانی تەواوبوو‪،‬‬ ‫لــە ئێســتادا كاری بە نمایشــكردنی‬ ‫(دۆزەخ)ێكە‪ .‬لێرەدا دو دەســتكەوت‬ ‫بەدەســتدەهێنێت‪ ،‬یەكــەم؛ بــە‬ ‫خوڵقاندنی دۆزەخێك لە قەیرانەكان‪،‬‬ ‫كۆمەڵێكــی زۆری خەڵــك لــە بــری‬ ‫دەســەاڵت خەریكی دروستكردنەوەی‬ ‫بەهەشــتەكەن‪ ،‬ئەگەر زۆرە بەشێكی‬

‫بەرگرییە‪ .‬واتە بە كورتییەكەی واڵت‬ ‫لە مەترســی‌و جەنگدایــە‪ ،‬جەنگیش‬ ‫لــە چاالكییەكانی دۆزەخــەو دواجار‬ ‫ئەم بۆچوونــەش دەچێتەوە خزمەتی‬ ‫ئەو دۆزەخــەی دەســەاڵت وێناكانی‬ ‫پیشــاندەدات‪.‬‬ ‫دروســتبونیمان‬ ‫بــە كورتییەكــەی باوەڕهێنــان بــە‬ ‫بەدۆزەخبــوون‪ ،‬مەرجــی ســەرەكی‬ ‫كۆچكردنە‪.‬‬ ‫دەســتكەوتی دوەم لە بانگەشــەی‬ ‫بەدۆزەخبون‪ ،‬كە هاوكات ئایدیاكەی‬ ‫ئێمەیــە بریتییــە پاڵفتەكردنــی‬ ‫(تصفیــە) كۆمەڵگــە‪ .‬كێــن‬ ‫ئەوانــەی كۆچدەكەن؟ بێبەشــەكان‪،‬‬ ‫چەوســاوەكان‪ ،‬كە دواجار ئەمانە بە‬ ‫سروشــتی خۆیان هەڵگــری هێزێكی‬ ‫گــەورەی ناڕەزایەتییــن‪ .‬ئــەم هێزە‬ ‫ناڕەزایەتییــە هەمیشــە مەترســییە‬ ‫لەســەر دەســەاڵت‪ .‬ئێســتا هەلێكی‬ ‫زێڕینە تاوەكو ئەم هێزە ناڕەزایەتییە‬ ‫بخاتە دەرەوەی ســنوورەكانی خۆی‌و‬ ‫كارئاســانی بــۆ ئەم كۆچــە دەكات‌و‬ ‫تەنانەت واڵتە دۆستەكانیش هاوكاری‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫‪ .5‬سیاســەتی ئابوری‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫سیاســەتی بەرهەمهێنــان ئەگــەر‬ ‫ئامانــج لە بەرهەمهێنــان بریتیبوو لە‬ ‫هەناردەكردنــی بەرهەم‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫نــەوت لەمــڕۆدا هەنــاردە دەكرێــت‪،‬‬ ‫هــەم وەك كەرەســتەی ســەرەتایی‪،‬‬ ‫هــەم وەك كەرەســتەی ناوەنــدی‪،‬‬

‫ئــەوا راســتەوخۆ لەگەڵیدا لێشــاوی‬ ‫ســامان دەڕواتە دەرەوەو لە قۆناغی‬ ‫داهاتوشــدا دۆخێك دروستدەبێت كە‬ ‫ناڕاســتەوخۆ ئــەم ناردنــەدەرەوەی‬ ‫سامانە دەبێتە هۆی ناردنە دەرەوەی‬ ‫كەســەكانیش لەگەڵیــدا‪ .‬چونكــە‬ ‫جوڵەی ســامان بە چی ئاڕاستەیەكدا‬ ‫بێــت كۆچكردنیــش بەهەمــان‬ ‫ئاڕاستەدەبێت‪ ،‬واتە بەرهەمهێنان بۆ‬ ‫بــازاڕی دەرەكی‪ ،‬هەمیشــە دۆخێكی‬ ‫لەبــار بــۆ كۆچكــردن دەخولقێنێت‪.‬‬ ‫بۆیە بە دڵنیاییەوە ئەمەش بەشــێكە‬ ‫لەو ستراتیژییەی كە جێبەجیدەكرێت‬ ‫بــۆ هەڵدانە دەرەوەی بەشــێكی زۆر‬ ‫لە چینــی خــوارەوەی كۆمەڵگە‪ ،‬كە‬ ‫ئــەم چینــە ســتەملێكراوە لــە هەر‬ ‫كۆمەڵگەیەكــدا دەبێتــە داینەمــۆی‬ ‫هەر بزوتنەوەیەكی ناڕەزایەتی دژ بە‬ ‫سیستمەكە‪.‬‬ ‫‪ .6‬پارادۆكســەكانی سیاســەتی‬ ‫ســۆزگەرایی‪ :‬لەڕێــگای ناردنــەوەو‬ ‫هاوخەمــی وێنــەی قوربانیانــی‬ ‫كۆچبــەران‪ ،‬میدیــا دەیەوێــت‬ ‫سیاســەتێكی ســۆزگەرایی بگرێتــە‬ ‫بــەر بەرانبەر بــە قوربانیــان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێشــترو لەڕێــگای میدیاكانــی‬ ‫دیكــەوە سیاســەتی ناردنــەدەرەوەو‬ ‫پەرتەوازەكردنــی ناڕەزایــی‌و وزەی‬ ‫شۆڕشــگێڕی بەرەو دەرەوە ئاراستە‬ ‫دەكات‌و باشــیش دەزانێــت بەچونــە‬ ‫دەرەوەی ئــەم وزەیــە‪ ،‬هەم ژیانێكی‬ ‫لەســەرەتاوەو هــەم پەرتەوازەبوونی‬ ‫ئــەم وزەیەیــە‪ ،‬كەواتە ئــەوەی كۆچ‬ ‫دەكات پێشــتر دەســەاڵت ئــەم‬ ‫كۆچكردنــەی لە زەینیــدا چاندووەو‪،‬‬ ‫لەڕێگای پارادۆكســەوە سیاسەتێكی‬ ‫ســۆزگەراییش بەرانبەر بە كۆچبەران‬ ‫دەگرێتــە بــەر‪ .‬پیشــاندانی وێنــەی‬ ‫قوربانیان‪ ،‬جگە لەوەی سیاسەتێكی‬ ‫سۆزگەرایی درۆزنانەیە لە راگەیاندنە‬ ‫رەســمییەكاندا‪ ،‬لــە هەمانكاتــدا‬ ‫بەدوێكی دیكەدا‪ ،‬هاندانی گەنجانە بۆ‬ ‫زیاتر چوونە دەرەوەو تاقیكردنەوەی‬ ‫چانســی دەرچــوون لەبارودۆخەكــە‪.‬‬ ‫بــێ هــۆ نییە ئــەم وتەیــە گەنجانی‬ ‫تەنیوەتــەوە‪ ،‬خۆ ئەگــەر لێرەش بم‬ ‫هــەر دەمــرم‪ .‬ئــەی بۆ لەبەهەشــت‬ ‫نەمرم؟‬ ‫‪ .7‬یەكێكی دیكــە لە هۆكارەكانی‬ ‫ناردنــە دەرەوەی گەنجــان‪ ،‬هێنانــی‬ ‫بەلێشــاوی هێــزی كاری بیانییــە‪،‬‬ ‫یەكــەم ئەم هێزە هیچ مەترســییەكی‬ ‫بۆ سەر سیستمی سیاسی‪ ،‬ئابووری‌و‬ ‫بیرۆكراســیی واڵت نییە‪ ،‬دوەم كرێی‬ ‫كاری ئــەم هێــزە كەمترە لــە هێزی‬ ‫كاری ناوخۆیــی‪ ،‬دەركردنــی گەنجان‬ ‫بــۆ دەرەوە‪ ،‬لەڕێــگای ئایدیۆلۆژیــاو‬ ‫پروپاگەندەو دروستكردنی قەیرانەوە‪،‬‬ ‫هەمان رۆڵی هەیە‪ ،‬لەدو الوە‪ ،‬یەكەم‬ ‫مەترســیی نین بۆ ســەر شــێواندنی‬ ‫سیســتمی سیاســیی واڵتانی خاوەن‬ ‫پەیمــان‪ ،‬دو پەرتەوازەكردنــی وزەی‬ ‫ناڕەزایەتــی‌و كۆنتڕۆڵكردنی‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرچەنــد زیاتــر لــەدەرەوە بــن‪،‬‬ ‫بەپێچەوانــەی عەقڵیەتــە باوەكەوە‪،‬‬ ‫ئاسانتر كۆنتڕۆڵ دەكرێن‪.‬‬ ‫‪ .8‬با لــە كۆتاییدا بپرســین‪ :‬ئایا‬ ‫ئەمــە رێككەوتنی ژێربەژێری ئابوریی‬ ‫هەرێمــی‌و نێودەوڵەتیــی نییــە كــە‬ ‫ســنورەكان بــەڕوی كۆچبەرانــدا‬ ‫دەكاتــەوە؟ تاكتیكــی ئابوریی نەوت‬ ‫دەتوانێت ئەمە بەرهەم بهێنێت‪.‬‬

‫ئارام محەمەد غەریب‬ ‫دیموكراتــی‌و مامەڵــەی دیموكراتــی‬ ‫لــە نێــو بەڕێوەبەرایەتــی سیســتمە‬ ‫پەروەردەیەكــی‬ ‫دیموكراتییەكانــدا‬ ‫قوتابخانــە كۆمەاڵیەتیەكانــن كــە‬ ‫نــەوەكان‌و مندااڵنــی كۆمــەڵ وەك‬ ‫زمانــی زگماكــی فێری دەبن‌و لە شــیری‬ ‫مەمكی دایكیانــەوە دەتكێتە دەمی هەر‬ ‫ئەندامێكی ئەو كۆمەڵەی تێیدا پەروەردە‬ ‫دەبێــت‪ ،‬جێبەجێكــردن‌و بڕواكــردن بە‬ ‫وانــە دیموكراتییــەكان پێویســتە هــەر‬ ‫نەوەیەك لە زانســتە پەروەردەییەكانداو‬ ‫لە هەڵســوكەوتی باوانەوە لە ناو خێزاندا‬ ‫فێری ببن‪.‬‬ ‫ئەگەر گەلێك پاشــخانێكی دیموكراتی‬ ‫پێشــووتری نەبێت‪ ،‬پاش سەركەوتن لە‬ ‫شۆڕشــی شاخەوە گەڕابێتەوە یان پاشی‬ ‫چەندەها سەدە لە ژێر دەستی سیستمی‬ ‫رژێمێكــی دیكتاتــۆری رزگاری بووبێت‪،‬‬ ‫بەڕێوەبردنــی سیســتمی دیموكراتــی‬ ‫ماوەیەكی مێژوویی نەوەیەكی پێویستە‪،‬‬ ‫كە بتوانێت لەفێربوونی زمان‌و سیستەم‌و‬ ‫گفتوگــۆی دیموكراتــی تێبــگات‪ .‬بــەاڵم‬ ‫گۆڕانــی بارودۆخە خێرا سیاســییەكان‌و‬ ‫سەربازییەكانی ســەردەم‌و جیهانگیریش‬ ‫هۆیەكن بۆ گەشەی خەرمانی دیموكراسی‬ ‫لە ناو سیستمی گەلە تازە سەربەخۆكاندا‬ ‫بە شێویەكی خێراتر‪.‬‬ ‫پێشــی چەندەهــا ســاڵ لــە توركیادا‬ ‫كوردبــوون تــاوان بوو‪ ،‬زمــان‌و كلتوری‬ ‫كــوردو نەتەوەكانــی تــر قەدەغەبــوو‪،‬‬ ‫بــە زمانی شمشــێرو دادگای تووندڕەوی‬ ‫نەتەوەیــی وەاڵمــی هەمــوو مافێكــی‬ ‫تاكێكی كۆمەڵگابوو‪ ،‬سەردەمی گەشەی‬ ‫جیهانگیری‌و خەباتی درێژخایەنی شاخی‬ ‫پەكەكــەو دیســپلینی شۆڕشــگیرانەی‬ ‫ئــەو پارتە توانیــان توركیا لــە كودەتا‬ ‫ســەربازییەكانی یــەك لــەدوای یەكەوە‬ ‫بگەیەننــە هەڵبــژاردن‌و دەنگــدان‪ ،‬ئەمە‬ ‫وەك الیەنێــك‪ .‬جیهانگیــری لەگــەڵ‬ ‫الیەنــە خراپەكانــدا تۆی ئاواتخواســتنی‬ ‫سیســتمی دیموكراتــی بەجیهانــدا بژان‪.‬‬ ‫پێكــەوە ژیانــی فرەگەلــی‌و فرەكلتوری‬ ‫لــە ســەر نیشــتمانێكی ئــازاد بنەمــای‬ ‫بەختــەوەری مرۆڤایەتییەو پێكەوەژیانی‬ ‫مرۆڤە لە بنەمایەكی ژینگەیی هاوبەشــدا‬ ‫دیموكراتیــش زمانی گفتوگــۆو دیالۆگ‌و‬ ‫لێكتێگەیشــتنەلە سیســتمی دەوڵــەت‌و‬ ‫واڵتێكی هاوبەشدا‪.‬‬ ‫پاش گرتنــی ڕێبەری پەكەكە عەبدواڵ‬ ‫ئۆجەالن‪ ،‬سەرۆكی پارتی سەوزی ئەڵمانیا‬ ‫(ئۆزدەمیــر) بەخێرایــی هاتەگــۆو بــە‬ ‫دەوڵەتی توركیای ئەو كاتەی وت "ئێستا‬ ‫باشترین كاتە بۆ گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ‬ ‫گەلــی كورددا بــە رابەرایەتــی پەكەكە‪،‬‬ ‫هەمــو كەوتنێك دۆڕان نییە بگرە هەندێ‬ ‫كەوتن ســەركەوتنە‪ ،‬لەبــەر ئەوە داوا لە‬ ‫دەوڵەتی توركیا دەكەم كە بە ئاشــتیانە‬ ‫كێشــەی كــوردەكان چارەســەر بــكات"‬ ‫هەروەها لە تێكشكانی شۆڕشی ئەیلولدا‬ ‫ســاڵی ‪ 1975‬بەســەرۆكایەتی مســتەفا‬ ‫بارزانــی‪ .‬ســەرۆكی ئەو كاتــەی حیزبی‬ ‫بەعســی عەرەبــی ئیشتراكی(میشــێل‬ ‫عەفلەق) لــە بەغداد لە روانگۆیەكدا وتی‬ ‫"باشترین كاتە ماف بدەین بەكوردەكان‌و‬ ‫لەگەڵیــان رێكبكەوین لــە جیاتی ئەوەی‬ ‫بەدۆڕاو ســەیریان بكەین" بەاڵم سەدام‬ ‫دیكتاتــۆرە ترســنۆكەكە پێچەوانەكــەی‬ ‫بینی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫سازان لەسەر ئەم پرسە‬ ‫مێژوییە مەكەن‬

‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫ســازان چەمكێكــی پالســتیكی‬ ‫مەترســیدارە لەسیاســەتی كــوردی‌و‬ ‫ئێراقیــدا‪ ،‬چەمكێكــە بۆتــە مۆركــی‬ ‫نوخبەیەكــی سیاســی كەچیتر لەگەڵ‬ ‫بەرەوپێشــچونەكانی دونیا هەڵناكەن‪.‬‬ ‫ســازان كاتێــك باســدەكرێت كــە‬ ‫هۆشــمەندی سیاســی چیتر ناتوانێت‬ ‫لەئەمــڕۆی زیاتــر نەبینێــت‌و بیــر‬ ‫لەدواڕۆژی دور نەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەداخــەوە لەمــاوەی ئەم بیســت‌و‬ ‫پێنج ساڵەدا هەر كاتێك لەكوردستاندا‬ ‫بنەماكانــی خێڵ‌و خێڵكاری سیاســی‬ ‫لەهۆشمەندی سیاسی تەقلیدی بەهەمو‬ ‫رەنگەكانیەوە گرفتی تێكەوتبێت‪ ،‬هەر‬ ‫كاتێــك وێنەی ســەركردەی ئەبەدی‌و‬ ‫ســەرۆكی پێشــڕەو‌و رابەڕی گشــتی‌و‬ ‫فۆرمەكانی بەرەو درزبردن رۆیشتبێت‪،‬‬ ‫ســازانی سیاســی لەهەمــو الیەكەوە‌و‬ ‫هــەر جارەی بەناوێكــەوە پەنایبردۆتە‬ ‫بــەر ئــەم چەمكــە پالســتیكیە بــۆ‬ ‫پاراستنی كۆی ئەم كڵێشە تەقلیدیەی‬ ‫سیاسەت لەكوردستاندا‪ .‬دیارە ئەمەش‬ ‫هۆكارێكە بۆ چەقبەستنی هۆشمەندی‬ ‫سیاسی باشوری كوردستان بەبەراورد‬ ‫بەئەزمونی باكور‌و رۆژئاوای كوردستان‪.‬‬ ‫لەداهاتوشــدا بەرەوپیرچونــی دونیــا‬ ‫دەبینیــن لەمۆدێلــی رۆژئــاوا‌و باكــور‬ ‫لەبەرامبــەر چەقبەســتنی ئەزمونــی‬ ‫باشــور لەژێر دەستی حوكمی بنەماڵە‬ ‫سیاسیەكان‪.‬‬ ‫ئەو فۆرمە سەرۆكایەتیەی كەبەهاری‬ ‫عەرەبــی بەســەرداكرا‪ ،‬فۆرمێكــە‬ ‫دەرئەنجامە خوێناویەكانی لەناوچەكەدا‬ ‫دەبینین‪ ،‬ئیــدی نازانم بۆچی هەندێك‬ ‫هێزی نــاو پارتــی دیموكراتــی بەڕێز‬ ‫دەیانەوێــت ئــەم فۆرمە بەســەرچوە‬ ‫بەرجەســتەبكەن‪‌،‬و‬ ‫لەخۆیانــدا‬ ‫پارتــی بكەنــە نوێنــەری مۆدێلــی‬ ‫ســەرۆكایەتی بەســەرچوی ناوچەكــە‬ ‫كەجگــە لەكارەســات هیچیتــری لێوە‬ ‫بەرهەمنەهاتــوە؟ بــەڕای مــن‪ ،‬ئەمە‬ ‫غەدرلێكردنــە لەخــودی پارتی خۆی‌و‬ ‫هەم غەدرلێكردنیشە لەسەرۆك بارزانی‬ ‫خــۆی كاتێك درێــژە بەوالیەتی خۆی‬ ‫بدات‪ .‬بــەوەی ئەم هەنــگاوە رێگرتنە‬ ‫لەبــەردەم ئــەوەی پارتــی لەهەناوی‬ ‫خۆیــدا گەشــەبەخۆی بــدات‌و ببێتــە‬ ‫پارتێكــی كۆنزەرڤاتیڤــی نەتەوەیــی‬ ‫پایەئەســتور لەژیانــی پارلەمانــی‬ ‫مۆدێــرن‪ ،‬وەك نمونــەی هەمــو ئــەو‬ ‫پارتــە كۆنزەرڤاتیڤانــەی لەڕۆژئــاوادا‬ ‫كاردەكەن‌و دەسەاڵتی خۆیان لەژیانی‬ ‫پارلەمانــی‌و حكومەتێكــی مەدەنیــدا‬ ‫مومارەسە دەكەن‪ .‬بەدیوێكی دیكەشدا‬ ‫غەدرێكــە لەخودی ســەرۆك بارزانی‪،‬‬ ‫بــەوەی كادێرەكانی دەستپێشــخەری‬ ‫مێژویی دەستاودەستكردنی دەسەاڵتی‬ ‫لێدەســتێننەوە‪ ،‬ئەو شانسە مێژویەی‬ ‫لێدەســتێنن لەكاتــی دەســەاڵتی‬ ‫بەڕێزیدا‪ ،‬ببێتە سەرۆكێك سەاڵحیاتی‬ ‫خــۆی بــۆ ئــەم مۆدێلەتەرخانبكات‌و‬ ‫ببێتــە نمونــەی وەرچەرخانى مۆدێلی‬ ‫دەســەاڵت لەكوردســتاندا‪ .‬گــەر ئەمە‬ ‫روبدات‌وســەرۆك بارزانی خۆی قبوڵی‬ ‫تازەكردنــەوە نــەكات‪ ،‬ئــەوا بەڕێزی‌و‬ ‫پارتی لــەڕوی سیاســیەوە هەنگاوێك‬ ‫پێــش پارتەكانــی دیكــە دەكــەون‬

‫لەچاالكردنــەوەی ژیانــی پارلەمانــی‬ ‫لەكوردستاندا‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا پارتی‬ ‫مێژویەكی گەش بۆ خۆی دەباتەوە‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا بەڕێزانــم مێــژوی‬ ‫ســازانی سیاســی‪ ،‬مێژویەكــی رەش‌و‬ ‫ناشــرینە‪ ،‬هەر لەبەرئەوەشــە توشــی‬ ‫سەرســوڕمان دەبــم كاتێــك هەندێك‬ ‫لەسیاســیەكانی ئێمە دەبینم ئەوەندە‬ ‫بەگەرمیــەوە جەختــی لێوەدەكــەن‪،‬‬ ‫هــەر وەك ئــەوەی هەنگیــان لەكلۆرە‬ ‫داردا دۆزیبێتەوە‪ ،‬كەلەڕاســتیدا جگە‬ ‫لەدۆزینەوەی مار نەبێت هیچیتر نییە!‬ ‫بۆنمونــە لەئاوگوســتی ‪ ٢٠٠٣‬دا لیژنە‬ ‫بــۆ نوســینەوەی دەســتوری ئیراقــی‬ ‫دروســتكراو و لەئۆكتۆبــەری ‪ ٢٠٠٥‬دا‬ ‫لەبارێكی نائاساییدا خرایە دەنگدانەوە‌و‬ ‫لــە‪ ٢٠٠٦‬دا بــوە دەســتوری نەحس‌و‬ ‫نەگبەتی‌و پڕ كێشــە كەتائێستا ئیراق‬ ‫لەژێریدا دەناڵێنێت‪...‬لەم پڕۆســەیەدا‬

‫‪,,‬‬

‫دەزانێــت كردەی نایاســایی لەچەمكی‬ ‫ســازاندا جارێكێتر دەبێتەوە بەیاســا‌و‬ ‫شەرعیەتی یاســایی‌وەردەگرێت‪ ،‬نەك‬ ‫هەرئــەوە بەڵكو لەدەســتور‌و یاســادا‬ ‫بڕگەی بەشەرعیبونی بۆ دادەڕێژرێت‪،‬‬ ‫بەمــەش نەوەكانــی داهاتو هەمیشــە‬ ‫لەگرفتی ئەم دەســتورەدا دەمێننەوە‪،‬‬ ‫بەكورتــی ســازان لەســەر پڕنســیبە‬ ‫دیموكراســیەكان میراتیەكی رەشە بۆ‬ ‫نەوەی داهاتو‪.‬‬ ‫بەداخــەوە لەژێــر ناوی (ســازان)‬ ‫هەمــو هێــزە سیاســیە ئیراقیــەكان‬ ‫توانیــان بازهەڵبــدەن بەســەر‬ ‫دروســتبونی دەوڵەتێكی (سیكۆالری‬ ‫مەدەنــی) كەئایــن‌و دەوڵــەت بەجیا‪،‬‬ ‫هــەر یەكــەو كاری خــۆی بــكات‪،‬‬ ‫هــەم حكومــەت یاســادانەر‌و خــاوەن‬ ‫دەســەاڵتی راســتەقینە بێــت‌و هــەم‬ ‫ئاینیش لەمزگەوت‌و كڵێسا‌و پەرستگا‌و‬ ‫كەنیشــتەكانی كایــە رۆحانیــە گەورە‬ ‫میتافیزیكیەكــەی خــۆی بپارێزێــت‌و‬ ‫نەبێتــە رســتەی سیاســی ســەقەت‌و‬ ‫پتــرۆدۆالری هــەرزان‪ .‬دەســتورێك‬ ‫كەخەڵكــی ئێــراق بەجیــاوازی ئاین‌و‬

‫لەم بارەدا هەڵوەشاندنەوەی پارلەمان‬ ‫باشترین چارەسەری لۆجیكیە‪ ،‬مادامەكی‬ ‫ئەم دەزگایە هەر كاری تەسدیقی‬ ‫بڕیارەكانی سازانی مەكتەب سیاسی‌و‬ ‫مەكۆ‌و دیوەخانە سیاسیەكانە‪ ،‬ئیدی بۆچی‬ ‫دەبێت مانگانە هەشت سەد ملیۆن دیناری‬ ‫ئیراقی تەنها بەموچەی ئەندام پارلەمان‬ ‫لەخەزێنەی گشتی بەهەدەر بڕوات؟‬ ‫ئــەم ســازانە ســەیرەمان لەفۆرمــی‬ ‫نوسینەوەی دەستوری ئێراقیدا بینی‪،‬‬ ‫بەوەی ئاینی ئیســام كــرا بەبنەمای‬ ‫ســەرەكی یاســادانان‌و نەگۆڕەكانــی‬ ‫ئاینیان ســەپاند بەسەر پرنسیپەكانی‬ ‫دیموكراســی‪ ،‬گەر نەگــۆڕ هەبێت ئەوا‬ ‫دونیایەكی مەدەنی بونی نابێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫چۆلەكەیەكیــش تێیــدەگات‪ ،‬چجــای‬ ‫سیاســیەك! بــەم جێگیركردنــەوەی‬ ‫نەگۆڕەكانــی ئیســام لەدەســتوردا‌و‬ ‫بەچەســپاندنی هەژمونــی ئایــن‌و‬ ‫شیعەگەرایی‪ ،‬ئەم واڵتە زیاتر لەشەڕی‬ ‫ئاینی‌ومەزهەبیدا تێــوەگال‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫كەموفتــی بەغــدا داوای لەخەڵكــی‬ ‫بەغدا كرد ماســی ئاوی دیجلەو فورات‬ ‫راونەكەن‪ ،‬چونكە ماســیەكان تێربون‬ ‫لەخواردنی الشــەی كوژراوانی شــەڕی‬ ‫ئاینــی‌و مەزهەبــی‪ .‬بەداخــەوە كورد‬ ‫دەســتی لــەم ســازانەی دەســتوری‬ ‫ئێراقیدا هەبو‪ ،‬بەمەش لەكۆی ئیراقدا‬ ‫چەمكــی ســازان لەچەمكــی تــاوان‬ ‫نێزیكبۆتــەوە‪ ،‬تــاوان‌و ســازان لــەم‬ ‫ئەزمونەدا دودیوی یەك پارەن‪.‬‬ ‫بێپــەردە قســەبكەم‪ ،‬كەباســی‬ ‫ســازان دەكرێــت‪ ،‬لەیــادەوەری‬ ‫خەڵكــی ئــەم دەڤــەرەدا یەكســەر‬ ‫بــاس لەدزیەكــی گــەورە دەكرێــت‪،‬‬ ‫بەمانــای دەســتكەوتێكی حزبــی‬ ‫تایبــەت‪ ،‬دەســتكەوتێكی كەســی بۆ‬ ‫سەركردەیەك‌و بنەماڵەیەكی سیاسی!‬ ‫ئەمــە منداڵێكــی گوڵەبەڕۆژەفرۆشــی‬ ‫ســەر شــەقامەكان دەیزانێــت‪ ،‬تەنها‬ ‫هەندێك سیاســی نەبێت وەها دەزانن‬ ‫ئــەم پێچــە بەدەورەیــە سیاســەتە‌و‬ ‫یاریكردنە بەڕای گشتیەك كەلەڕاستیدا‬ ‫بونــی هەر نییــە‪ .‬گەر بونــی هەبوایە‬ ‫ئــەوا ســازان‌و تەنانــەت گفتوگۆشــی‬ ‫لەســەر والیەتــی ســەرۆك بارزانــی‬ ‫قبــوڵ نەدەبــو‪ .‬چونكــە هەمو كەس‬

‫مەزهەبیانەوە یەكســان بن لەبەرامبەر‬ ‫یاســایەك كەســەرچاوەكەی یاســای‬ ‫سروشــتی مافــی مرۆڤە‪ ،‬نــەك مافی‬ ‫خوادیی‪ ،‬ئیدی خوایەكی شیعە لەسەر‬ ‫خوایەكــی ســونە‌و خوایەكــی كــورد‬ ‫لەسەر خوایەكی توركمان!‬ ‫ئەم نوسینەوەی دەستوری ئێراقیە‬ ‫بــۆ رازیكردنــی الیەنی شــیعە لەدوای‬ ‫ساڵی ‪2003‬دا بەداخەوە كورد سازانی‬ ‫لەســەر كرد‪ ،‬ئەمە وەهایكرد كوردێك‬ ‫كەهەمــو تەمەنــی خەباتیكــردوە بــۆ‬ ‫ئازادی‪ ،‬شــەرەف‌و شــانازی ئەوەیان‬ ‫لەخۆیــان بســننەوە‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی‬ ‫ببــن بەفاكتەرێــك‌و پێشــەنگێك بــۆ‬ ‫ســونە‌و بــۆ توركمــان‌و مەســیحی‌و‬ ‫یەزیــدی‌و ســابیئە‌و زەردەشــتی‌و‬ ‫جولەكە‌و هەمو نەتەوە‌و مەزهەبەكانی‬ ‫دیكە‌و بەرگری لەئازادی مرۆڤ بكەن‪،‬‬ ‫بون بەپارێزەر‌و داڕێژەری دواكەتوترین‬ ‫دەســتور كەلەســەر بنەمــای ئایــن‌و‬ ‫مەزهەبیەت‌و یاسای جەعفەری بەڕێوە‬ ‫بچێت‪ .‬بەداخەوە كورد لەژێر ســایەی‬ ‫ســازاندا بون بەداڕێژەری دەستورێكی‬ ‫دواكەتو كەتاوەكو ئێستا گەالنی ئیراق‬ ‫پێوەی دەناڵێنن‪.‬‬ ‫وەفدی كوردی لەكاتی نوسینەوەی‬ ‫دەســتوری ئێراقیدا ئەوەندە شــلبون‬ ‫بــۆ ســازانكردن‪ ،‬تەنانــەت راپەڕینی‬ ‫كوردســتان كــە بەخوێنــی هەزارەها‬ ‫دروســتبو بو‪ ،‬لەدێباجەی یەكەمدا بە‬ ‫(ڕاپەڕینــی شــەعبانیە) پێناســەكرا!‬ ‫بەداخــەوە ئــەم (ســازانە رموزنــە)‪،‬‬ ‫كوردی كرد بەسازشــكارێكی ناشــرین‬ ‫لەپێنــاو چەنــد دەســتكەوتێكی‬ ‫كاتیــدا‪‌،‬وەهایكــرد الوازتریــن هێــزی‬ ‫مەزهەبی ئیراقی پان عەرەبی‪ ،‬پشــتی‬ ‫پێببەســتێت‌و پایەكانــی دەســەاڵتی‬ ‫خــۆی پێ قایمبــكات‪ .‬دوای چەندەها‬ ‫ســاڵ بینیمــان ســازان فریــای كورد‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫هەنگاوە یاساییەكانی دەوڵەتی‬ ‫ژمارە (‪)192‬‬ ‫نەكــەوت‌و بەدەســتێك جەعفــەری‌و‬ ‫بەدەستێك مالكی‌و ئێستاش عەبادی‌و‬ ‫لەداهاتوشدا ماف لەكورد دەستێننەوە‪،‬‬ ‫ئەوەمان بۆ دەركەوت ســازان هیچیتر‬ ‫نەبــو جگە لەدەســتكەوتێك بۆ چەند‬ ‫كەسیك‌و هیچیتر‪.‬‬ ‫ئەمــە جــارێ بــاس لــەو ئەقڵیەتە‬ ‫ســازانخوازە ناكــەم كە لەســەر ماڵی‬ ‫خۆیی سازشــی كــرد‌و ماڵــی كوردی‬ ‫كرد بەمادەی سەدوچل‌و جێگەناكۆك!‬ ‫ئاخر مرۆڤ لەســەر ماڵی داگیركراوی‬ ‫خۆی ســازان دەكات؟ یــان ماڵی منە‬ ‫یــان تــۆ داگیركەریت‌و تــەواو‪ ،‬ئیدی‬ ‫چۆن دەبێت داگیركەر بكەیتە شەریكە‬ ‫بــەش‌و شــەرعیەتی پێبەخشــیت ؟!‬ ‫ئەمــەش هەر لەژێر ســایەی ســازاندا‬ ‫رویدا‪.‬‬ ‫هــەر ئــەم ئەقڵیەتە سازشــكارە‌و‬ ‫ســازانخوازەیە ئێستا دەیەوێت فۆرمی‬ ‫دیكتاتۆریەت لەكوردســتاندا بەیاسایی‬ ‫بكاتــەوە‪ ،‬دەیەوێــت پارلەمــان بكاتە‬ ‫بەردەبــازی دیكاتۆریەتێكی دەمامكدار‬ ‫بەماسكی دیموكراسی‪ .‬دەیەوێت سازان‬ ‫لەســەر بەمەدەنیبونــی كۆمەڵگــەی‬ ‫كــوردی‌و پڕنســیبەكانی دیموكراتیەت‬ ‫بكات‪ ،‬دەیەوێت ســازان بكات لەســەر‬ ‫سيستێمی پارلەمانی‌و پارلەمان بكات‬ ‫بەقاوغێكــی بەتــاڵ‌و بەفەرمانگــەی‬ ‫تەســدیقكردنی بڕیارەكانــی دەرەوەی‬ ‫پارلەمان‪.‬‬ ‫گەر ســازان هەبێت ئیدی پارلەمان‬ ‫بۆچی باشــە؟ گەر پارلەمــان هەبێت‬ ‫كەواتــە بۆچــی ســازان؟ ئەی باشــە‬ ‫بۆچی لەڕێگەی پڕۆژە‌و هێنان‌و بردنی‬ ‫دیموكراســیانەی نێــو پارلەمانــەوە‬ ‫ســازان تەعبیر لەخۆی نــەكات؟ گەر‬ ‫مەكتەبــی سیاســیەكان لــەدەرەوەی‬ ‫پارلەمــان ســازان بكــەن‪ ،‬كەواتــە‬ ‫هەڵبــژاردن مانــای چــی؟! بۆچی من‬ ‫زۆرینــەی تۆم قبــوڵ بێت وەك پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‪ ،‬بۆچی تۆ ئێستا‬ ‫زۆرینــەی پارلەمانــی نێــوان یەكێتی‌و‬ ‫گــۆڕان‌و یەكگرتــو و شــیوعیەكانت‬ ‫لەپارلەماندا قبوڵ نییە؟! یاخود ئەمە‬ ‫دیموكراســیەتیەكەی ئەنوەر ســاداتە‬ ‫كەگوتویەتی ؛ دیموكراسیەت كەڵبەی‬ ‫هەیە !‬ ‫گەر سازان هەبێت بەڕێزانی گۆڕان‌و‬ ‫یەكێتی نیشــتمانی ئیــدی بۆچی هەر‬ ‫دەســتوریش لەمەكتەب سیاســیەكان‬ ‫نانوســنەوە‌و ئــەو كاتــەی ئێســتا‬ ‫لەكێشەی موچەی خەڵكدا سەرفبكەن‬ ‫باشــتر نییە! خــۆ جارێ لــەم بارەدا‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی پارلەمان باشترین‬ ‫چارەســەری لۆجیكیــە‪ ،‬مادامەكــی‬ ‫ئــەم دەزگایــە هــەر كاری تەســدیقی‬ ‫بڕیارەكانی ســازانی مەكتەب سیاسی‌و‬ ‫مەكۆ‌و دیوەخانە سیاســیەكانە‪ ،‬ئیدی‬ ‫بۆچــی دەبێت مانگانە هەشــت ســەد‬ ‫ملیۆن دیناری ئیراقی تەنها بەموچەی‬ ‫ئەنــدام پارلەمان لەخەزێنەی گشــتی‬ ‫بەهەدەر بڕوات؟‬ ‫لەدواجــاردا دەڵێــم؛ سیاســەتی‬ ‫كــوردی‌و سیاســی كــوردی بەداخەوە‬ ‫ئەوەیــان ‌ونكــردوە كــە پێیدەڵیــن‬ ‫سیاســەت‪ .‬ئەوەی كەهەیە‌و ماوەتەوە‬ ‫تەنهــا مامەڵەكردنــە لێــرەو لــەوێ‬ ‫لەگــەڵ ئــەم هێز‌و ئــەم الیــەن‌و ئەم‬ ‫حكومەتــە‪ .‬لەبەرئــەوە ســەیر نییە‪،‬‬ ‫بیســت ســاڵ لەمەوبــەر لەئەمــڕۆ‬ ‫باشــتر بێت‌و ئەمرۆش لەبیســت ساڵ‬ ‫خراپتر‪ .‬بەكورتــی‌و بەكوردی پێموایە‬ ‫درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆك بارزانی‬ ‫بــۆ تەنها یەك هەفتــەش بێت‪ ،‬مانای‬ ‫شــەرعیەتدانە بەنایاســایی بەنــاوی‬ ‫یاساوە‪ .‬مانای سەرەتایەكی تاریكە بۆ‬ ‫نەوەكانی داهاتو‪ ،‬تكایە سازان لەسەر‬ ‫ئەم پرسە مێژوییە مەكەن ‪...‬‬

‫لوقمان مستەفا صالح‬ ‫لەمێــژوی كورددا گەلێــك رێككەوتن‌و پەیماننامــەی ژێر بەژێر‌و ئاشــكرا‌و بەرژەوەندیخوازانە‬ ‫لەنێوان داگیركەرانی كوردســتان‌و هێز‌و دەوڵەتە زلهێزەكانی ناوچە‌و جیهان دژبەنەتەوەی كورد‬ ‫بەگشــتی هاتۆتە ئاراوە كە زۆربەی ئەو هاوپەیمانییە لەراســتیدا داپڵۆســین‌و سەركوتی بزاڤی‬ ‫رزگاریخوازیی كورد‌و لەهێندێك بڕگەی زەمەنی بۆ پاكتاو‌و جینۆسایدی رەگەزیش بوە‪.‬‬ ‫رێككەوتننامــەی «لــۆزان» لەســاڵی ‪1923‬ز‪ ،‬لەمێــژوی هاوچەرخدا لەنێــوان توركیای تازە‬ ‫بەدەسەاڵتگەیشــتو‌و زلهێزەكانی ئەو ســەردەمی (بریتانیا‌و فەرانسە) واژۆ كرا‪ .‬ئەوەی كە لەم‬ ‫رێككەوتنــەدا رویــدا‪ ،‬جارێكی تر فریوخواردنی رێبەرانی كــورد بو بە بەڵێنییەكانی تورك وەك‬ ‫(مســتەفا كەمال)‌و (عیســمەت ئینی ئۆنو)‌و كە زۆر بەسانایی توانیان بەدانی هێندێك بەڵێنی‬ ‫الوەكــی رێبەرانی كــورد بخەڵەتێنن‌و ئەم رێككەوتنە پرۆژەی زلهێــزەكان‌و دەوڵەتانی داگیركەر‬ ‫لەو ســەردەمەدا كە پاش شۆڕشــی ‪1914‬ز روســیا‌و كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی لەســاڵی‬ ‫‪1918‬ز‌و دواتر دابەشــكردنی ناوچەكانی پێشــوی ئیمپراتوری عوسمانی واڵتانی شكستخواردوی‬ ‫جەنگــی یەكەمی جیهانی لەنێو خۆیاندا دابەشــكرد بەیەكێك لــەروداوە گرینگەكانی دادەنرێت‪،‬‬ ‫پەیمانی لۆزان جگە لەئێران‌و توركیا‪ ،‬عیراق‌و ســوریاش بون بەخاوەنی ناشــەرعی دو بەشی تر‬ ‫لەكوردستان‪.‬‬ ‫تاهەنوكــە بزاڤی رزگاریی خوازی كورد لەخەباتدایەو خوێنی لێدەچۆرێ‪ ،‬بەردەوام لەهەوڵ‌و‬ ‫چاوەروانی ئەوەدابوە كە نەتەوەیەكگرتوەكان وەك نەتەوەیەكی زیندو ســتەم لێكراو بیناسێت‌و‬ ‫ســود لەو بڕیارو هاوكاریانەی نەتەوەیەكگرتوەكان وەرگرێت كە لەساڵی ‪ ١٩٥٠‬كۆمەڵەی گشتی‬ ‫نەتــەوە یەكگرتــوەكان كە داوای لەلیژنەی مافی مرۆڤ كرد كە راســپاردە ســەبارەت بەرێگەو‬ ‫شێوازی جێبەجێكردنی مافی چارەنوس دەستنیشانبكات‪.‬‬ ‫لە‪ ١٩٥٢/١٢/١٦‬بڕیاری (‪ )٦٢٧‬ســەبارەت بەمافی چارەنوس دەرچو‪ ،‬داوا لەواڵتانی ئەندام‬ ‫لەرێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان كرا كە ئەو مافە بۆ گەل‌و نەتەوەكانی دیكە بسەلمێنن‌و رێزی‬ ‫لێبگرن‪ .‬لە‪ 1960/1/14‬بڕیاری ‪ ١٥١٤‬ســەبارەت بەســەربەخۆیی نەتــەوە‌و واڵتە داگیركراوەكان‬ ‫دەرچو‪.‬‬ ‫ئیدی لەوكاتەوە تا ئەمڕۆ دەیان بڕیارو راسپاردەی دیكە سەبارەت بەمافی چارەنوس لەالیەن‬ ‫رێكخــراوی نەتەوەیەكگرتوەكانــەوە دەرچون‪ ،‬ئەوەش پشــتیوانی‌و هاندەرێكی باش بوە بۆ ئەو‬ ‫نەتــەوەو واڵتانــەی كە داگیركراون یــان بەزۆرەكی بەواڵتانی دیكەوە لكێنــدراون‪ ،‬بەاڵم دەكرێ‬ ‫بڵێین كە لەدوای ‪ ١٩٩٠‬دا كاركردنی ئەو مافە لەزۆر شوێنی جیهاندا بەرچاوتر بوە‪ ،‬لەو رێیەوە‬ ‫دەیان گەل‌و واڵت بەسەربەخۆیی گەیشتون‪ .‬دوایین نمونەش باشوری سودان بو كە لەوماوەیەی‬ ‫پێشودا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ ناسرا‌و بو بەئەندام لەرێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان ‪ .‬پرسی‬ ‫دروســتكردنی دەوڵەت تەنها بەدەســتێك یان تەنها كەسێكی دیاری كراو ناكرێت‪ ،‬بەڵكو دەبێ‬ ‫هەماهەنگی‌و هاوسەنگی دروست بكرێت لەسەر ئاستی نێوخۆ‌و دەرەوە‪ ،‬باشترین ئەزمونیش لەو‬ ‫قۆناغەدا كە كورد دەتوانێت سودی لێ ببینێت ئەزمونی جولەكەكانە بۆ دروستكردنی دەوڵەت‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لەهەر كەســێك بپرســیت دەڵێت هۆڵۆكۆست پرۆســەی كۆمەڵكوژیی جولەكەكان كە‬ ‫شــەش ملیۆن جولەكەی تێدا بو بەقوربانی‪ ،‬هۆكاری ســەرەكی پشتگیریی نێودەوڵەتیی بوە بۆ‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتەكەیان‪ ،‬زۆر جار ئێمەی كوردیش دەڵێین ئێمەش هەڵەبجە‌و ئەنفالمان هەیە‌و‬ ‫دەتوانیــن بیكەینە هۆكارێك بۆئەوەی جارێكی تر جینۆســاید نەكرێینــەوە‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەكە‬ ‫لێرەدایــە كــە بۆچــی ئێمە ناتوانین بــەو هۆكارەوە ببینە دەوڵەت‌و ســەربەخۆبین؟ ســتراتیژ‌و‬ ‫ئەزمونی دروستكردنی دەوڵەتی جولەكە لەم ڕوەوە جێگای تێروانین‌و خوێندنەوەیە‪.‬‬ ‫(تیــۆدۆر هێرتــزل) لەســاڵی ‪١٨٩٧‬دا لــەوەدا ســەركەوت زۆربــەی گــروپ‌و رێكخراوەكانی‬ ‫جولەكە لەشــاری بازل لەسویسرادا كۆبكاتەوە‌و پڕۆژەی دروســتكردنی دەوڵەتێكی جولەكەیان‬ ‫لەگەڵدا گەاڵڵەبكات‪ .‬هێرتزل لەیاداشــتنامەی بیرەوەرییەكانیدا دەنوسێت «لەبازل من دەوڵەتی‬ ‫جولەكــەم دامەزرانــد‪ ،‬بەاڵم من ئەگەر بەدەنگی بەرز ئەمە بڵێــم هەمو دونیا گاڵتەم پێدەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەدڵنیاییــەوە پەنجــا ســاڵی تر هەمو كەســێك ئــەم دەوڵەتە دەبینێــت»‪ .‬رێك پەنجا‬ ‫ســاڵ دواتر‌و لەساڵی ‪١٩٤٧‬دا پێشــبینییەكەی هێرتزل هاتەدی‌و نەتەوە یەكگرتوەكان دەوڵەتی‬ ‫ئیســرائیلی تازەدامەزراویــان لەفەلەســتیندا وەك ئەنــدام قبوڵكرد‪ ،‬بەاڵم لەمــاوەی ئەو پەنجا‬ ‫ســاڵەدا جولەكەكان هەمو شــتێكیان كرد بۆ دروســتكردنی ئــەو دەوڵەتــە‪ ،‬لەناردنی هەزاران‬ ‫هەزار جولەكەی ئەوروپییەوە بۆ فەلەســتین‪ ،‬لەكڕینی چەك‌و حەشــاردانی‪ ،‬لەكڕینی زەوییەوە‬ ‫لەعەرەبــەكان‪ ،‬لەدروســتكردنی پەیوەندی پتــەو لەگەڵ هێزە گەورەكانی دونیادا‌و لەهەموشــی‬ ‫گرنگتر رێگرتن لەدروستبونی هەمو دابەشبونێكی نەتەوەیی‌و ناوەكی‪ ،‬یان رێگرتن لەتەقینەوەی‬ ‫ئەو دابەشبونانە‌و گەیشتنیان بەپەالماردانی یەكتری‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەزمونی ئەو واڵتانەی كە هاوشێوەی هەرێمی كوردستانن‌وئێستا سەربەخۆن‌و ئەندامن‬ ‫لەرێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ ئێمە گرنگە سودیان لێوەرگرین خوێندنەوەی وردی بۆبكەین‬ ‫‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا بۆ گەیشــتن بەســەربەخۆیی كوردســتان لەگەڵ هەمو هەوڵە سیاسی‬ ‫جۆرەكانی تری خەبات كردندا پێویستە لەئێستادائەم هەنگاوە دبلۆماسی‌و یاساییانە بنرێت‪:‬‬ ‫لەروی كاری دبلۆماســی‌و یاســاییەوە فشــار بخرێتە ســەرنەتەوە یەكگرتوەكان بەمەبەستی‬‫هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامە شومەكەی لۆزان ‪ -‬داواكردن بۆجێبەجێكردنی ئەو مادە یاساییەی‬ ‫بڕیاری ‪ ١٥١٤‬ساڵی ‪ 1960‬سەبارەت بەسەربەخۆیی نەتەوە‌و واڵتە داگیركراوەكان كە دەرچوبو‪.‬‬ ‫دەرخستن‌و ئیبراز كردنی سەرجەم بڕگەو مادەكانی جاڕنامەی مافی مرۆڤ وەك بەرگریكارێك‬‫لەنەتەوەیەكی ســتەم دیدەی دەستی چەوســێنەران‌وداگیركەرانی ‪ -‬بەفەرمی ناساندنی باشوری‬ ‫كوردســتان وەك دەســەاڵتێكی ســەربەخۆمامەڵەی لەتەكــدا بكرێــت تابەفەرمی ســەربەخۆیی‬ ‫رادەگەێنێــت ‪ -‬لەژێــر چاودێری نەتەوەیەكگرتوەكاندا ریفراندۆم بۆ ســەربەخۆیی ئەنجام بدرێت‬ ‫ رەزامەندی‌وپشــتگیری بەریتانیــا‌و فەرەنســا لەهەمــو دەوڵەتان زیاترگرنگتــرە چونكە ئەوان‬‫دەســتێكی بااڵیان هەبوە لەدابەشــكردنی كوردستان ‪ -‬دڵنەوایی كردنی دراوسێكانی هاوسنوری‬ ‫كوردســتان كە ســەربەخۆیی كوردستان نابێتە جێی مەترســی بۆ ئەوان‌و ئایندەی ناوچەكەش‬ ‫لەمەترســی شــەڕو ئاشــوب دوردەكەوێتەوە‪ .‬ئەم هەنگاوە دبلۆماسی‌و یاسایی یانەی كەباسمان‬ ‫كرد‌و هەروەها ئەزمونی گەالن كە گەیشــتون بەســەربەخۆیی‪ ،‬لەگەڵ سەرجەم هەوڵەكانی تری‬ ‫ســەركردایەتی سیاســی گەلەكەمان وادەكات هیوامان زۆر بێت‌و نزیك بینەوە لەبەدەســتهێنانی‬ ‫دەوڵەتی ژمارە (‪)١٩٢‬ی دانپیانراوی نەتەوەیەكگرتوەكان‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫مەرجمان بۆ حكومەت هەیە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی هەدەپە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەكابینەی نوێی حكومەتی توركیا‬ ‫سێ‌ مەرجیان داوەت ــە بەرپرسانی توركیا‬ ‫ئەویش‪ ،‬دیموكراسی‪ ،‬دادپـــەروەی‌و ئاشتی‬ ‫وتیشی «پشتیوانی لەپێكهێنانی كابینەی نوێ‬ ‫دەكەین بەو مەرجانەی ئێمە دامانناوە»‪.‬‬

‫هاوسەرۆكی پەیەدە‪ :‬سیاسەتی‬ ‫توركیا بەرامبەر سوریا هەڵەیە‬

‫سەرۆكی جەهەپە‪ :‬سیستمی توركیا‬ ‫پێویستی بەگۆڕانە‬

‫ئاسیا عەبدواڵ هاوسەرۆكی پەیەدە دەڵێت‬ ‫«ئێمە بەشێكین لە سوریایەكی دیموكرات‪،‬‬ ‫سیاسەتی توركیا لــەدژی پێكهاتەی كــوردو‬ ‫دیموكراسی دەوەستێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە‬ ‫توركیا لەو سیاسەتەی پاشگەزبێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەمە لەبەرژەوەندیی هیچ الیەك نییە»‪.‬‬

‫كــەمــال كڵچدارئۆغلو ســەرۆكــی گشتیی‬ ‫جەهەپە دەڵێت «لەماوەی دەسەاڵتی ئاك‬ ‫پارتیدا زۆربەی ئۆرگانەكانی دەوڵەت بە‬ ‫حیزبی كراون ئەمەش سیستمی توركیای‬ ‫تــێــكــداوەو دەبــێــت لــەكــابــیــنــەی نــوێــدا‬ ‫گۆڕانكاری تێدا بكرێت»‪.‬‬

‫پرسی كورد لە كابینەی نوێی‬ ‫حكومەتی توركیا‬

‫محەمەد ئیسماعیل‬ ‫دوای مــانــگــێــك تــێــپــەڕبــون بــەســەر‬ ‫راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی‬ ‫توركیا‪ ،‬سەرۆككۆماری توركیا رەجــەب‬ ‫تەیب ئــەردۆغــان‪ ،‬ئەحمەد داودئۆغلوی‬ ‫سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی لە پەرلەمان‬ ‫بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت‬ ‫راسپارد‪ .‬داودئۆغڵوش لەمیانەی لێدوانێكیدا‬ ‫بۆ رۆژنامەی سەباحی نزیك لە پارتەكەی‬ ‫رایــگــەیــانــد‪ :‬ب ــەر لــە جـــەژن واتـــە ئــەم‬ ‫هەفتەیە‪ ،‬دەســت بەگەڕی كۆبونەوەكان‬ ‫لەگەڵ سەرۆكی پارتەكاندا ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫داودئــۆغــڵــو‪ ،‬لە وتەكانیدا بەجۆرێك لە‬

‫جۆرەكان‪ ،‬بێمنەتی ئاك پارتیی بەرانبەر‬ ‫بە پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن دەربڕی سەبارەت‬ ‫بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت‪،‬‬ ‫ئەمەش هەم نیگەرانی الی پارتی كۆماری‬ ‫گــەل (جەهەپە) و دروستكرد و پارتی‬ ‫بزاڤی نەتەوەپەرست (مەهەپە)ی ناچار كرد‬ ‫هەنگاوێك بۆ دواوە هەڵگرێت‪.‬‬ ‫ئەگەرەكانی بەردەم پێكهێنانی حكومەت‬ ‫تادێت قورستر دەبێت و ئاماژە بۆ ئەنجامدانی‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكرێت‪ .‬داودئۆغڵو‪،‬‬ ‫هاوپەیمانیەتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی‬ ‫گەالن(هەدەپە) یاخود وەرگرتنی هاریكاری‬ ‫لەو پارتە و دروستبونی ئۆپۆزسیۆنیكی‬ ‫بەهێزی جەهەپە و مەهەپە رەتدەكاتەوە‪،‬‬ ‫خــۆی لەخۆیدا ئەردۆغانیش حكومەتی‬ ‫كەمینەی قبوڵ نییە و ئەنجامدانەوەی‬ ‫هەڵبژاردنی پێباشترە‪ ،‬كەوایە پێكهێنانی‬ ‫حكومەت لە نێوان ئاك پارتی و هەدەپە‪،‬‬ ‫ئەگەرێكی دورە و چاوەڕوان ناكرێت ئەنجام‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬جەهەپە و ئاك پارتی‬ ‫لەسەر چەند خاڵێكی جیاواز وەستاون‬ ‫كە نزیك بونەوەیان مەحاڵە‪ .‬ئاك پارتی‬ ‫نیگەرانە لەفرە دەنگییەكانی جەهەپە‪،‬‬ ‫جەهەپەش كارەكانی ئاك پارتی بەخاڵی‬ ‫لە ئاسایش ناوزەد دەكات‪ ،‬بەاڵم هیچ كام‬ ‫لەو دوو حیزبە ناتوانن لەم خاڵە جیاوازانەدا‬ ‫متمانە بــدەن بە یەكتری‪ ،‬چونكە ئاك‬ ‫پارتی لەبەر هەڵوێستی هاواڵتیانی توركیا‬

‫ناچارە بەشێك لەكارەكانی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان و رێبەرەكەی عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‬ ‫بەنهێنی بەڕێوە ببات‪ .‬جەهەپەش‪ ،‬لەدوای‬ ‫مستەفا كەمال ئەتاتوركەوە نەیتوانیوە‬ ‫یەكدەنگی لــە ریــزەكــانــیــدا بپارێزێت‪.‬‬ ‫هەرچەندە پێكهێنانی كابینەی حكومەت‬ ‫لەنێوان ئاكەپە و جەهەپە بە ئەگەرێكی دور‬ ‫بزانرێت‪ ،‬چونكە ئەم دوو پارتە ركابەری‬ ‫یەكترین‌و دژی یەكتری كاردەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمان كاتیشدا زۆرترین قسەی لەسەر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬چونكە هەردووكیان دەستورێكی‬ ‫نوێ و دیموكراتیان بۆ توركیا دەوێت‪ .‬كە‬ ‫ئەمەش یەكێكە لەخاڵە هاوبەشە هەرە‬ ‫گرنگەكان‪.‬‬ ‫بابەتی گۆڕینی سیستمی سەرۆكایەتی‪،‬‬ ‫یەكێكیترە لە تەگەرەكانی بەردەم پێكهێنانی‬ ‫كابینەی نوێی حكومەت‪ .‬ئەو پەیامەی‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش لە بەردەم الیەنگرانی‬ ‫پارتەكەیدا بە ئەردۆغانی گەیاند كاتێك‬ ‫دەیگوت «ناتكەین بە سەرۆك» دەریخست‬ ‫كە خەونی ئەردۆغان بۆ بون بە سوڵتانی‬ ‫دەوڵەتی توركیا خەونێكی كاتییە و ناگات‬ ‫بە ئەنجام‪ .‬دوای تێپەڕاندنی بەربەستی‬ ‫سەدا دەی بــەردەم پارتەكان بۆ گەیشتن‬ ‫بە پەرلەمان لە الیەن هەدەپەوە‪ ،‬ئەردۆغان‬ ‫دڵنیابوەوە لەكۆتاییهاتنی خەونەكەی‪.‬‬ ‫هەربۆیە بە ناڕاستەوخۆ پشتگیری لە‬ ‫ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن دەكات‪.‬‬

‫پێكهێنانی كابینەی حكومەت لەگەڵ‬ ‫پــارتــی بــزوتــنــەوەی نــەتــەوەپــەرســتــی‬ ‫توركیا(مەهەپە)ش ئەگەرێكی دورە‪،‬‬ ‫چونكە ســەرەڕای ئــەوەی كە ‪٨٠‬كورسی‬ ‫پەرلەمانی بەدەستهێناوە‪ ،‬بەهۆی هەستی‬ ‫“نەتەوەپەرستیی”یەوە خۆی بە یەكەم‬ ‫پارتی توركیا و نوێنەری سەرجەم توركەكان‬ ‫دەزانێت‪ ،‬هەروەك خولیای ئەوە كەوتوەتە‬ ‫سەر دەسەاڵتدارانی ئەو پارتە كە ئاكەپە و‬ ‫جەهەپە هاوپەیمانیی بكەن و ئەویش ببێتە‬ ‫پارتی گەورە ئۆپۆزسیۆنی توركیا‪.‬‬ ‫ئەوەی كە گرنگە و زۆر قسەی لەسەر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬چارەنوسی قۆناغی چارەسەری‬ ‫پرسی كـــوردە كــە چــی لێدێت‪ ،‬چونكە‬ ‫سیناریۆ جیاوازەكانی پێكهێنانی كابینەی‬ ‫نوێی حكومەت‪ ،‬كاریگەری راستەوخۆی‬ ‫لەسەر قۆناغی چــارەســەریـی‌و پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی دەبێت‪ .‬ئەگەر هەدەپە دەنگ بدات‬ ‫بە حكومەتی كەمینە‪ ،‬داهاتوی قۆناغی‬ ‫چارەسەر زۆر جیاواز دەبێت لــەوەی كە‬ ‫ئاكەپە لەگەڵ جەهەپە هاوپەیمانییەتی‬ ‫پێكهێنانی‬ ‫هـــــەروەك‬ ‫پێكبهێنێت‪.‬‬ ‫هاوپەیمانییەتی لەگەڵ جەهەپە زۆر جیاواز‬ ‫دەبێت بۆ پرسی كورد وەك لە قبوڵكردنی‬ ‫مەرجەكانی مەهەپە‪ ،‬واتە هەر هەنگاوێك‬ ‫لە پێكهێنانی كابینەی حكومەتدا‪ ،‬خاڵێك‬ ‫لەسەر قۆناغی چارەسەر دادەنێت‪ .‬ئەو‬ ‫خاڵەش پەیوەندی بەو الیەنەوە هەیە كە‬ ‫ئاك پارتی لەگەڵیدا رێكدەكەوێت‪.‬‬

‫چی لەئۆپەراسیۆنەكانی سەر داعش‬ ‫تێدەگەین؟‬

‫روشەن چەكر‬ ‫دوێنێ لە ئەستەمبول هێزە ئەمنییەكان‬ ‫ئۆپەراسیۆنیان بۆ چەند ئەدرەسێكی داعش‬ ‫كرد‪ .‬لەهەمانكاتدا لەشارەكانی مەرسین‪،‬‬ ‫ئورفە و كۆجەیلی‪-‬یش ئۆپەراسیۆن كرا‪.‬‬ ‫ئامانج لەو ئۆپەراسیۆنانە دەستگیركردنی‬ ‫داعش بو‪ ،‬لەپێش ماوەیەك لەمەوبەر لە‬ ‫ئیزمیر ئۆپەراسیۆنی پۆلیسی بۆ سەر‬ ‫داعش كراو لەمیدیاكان ئەوە راگەیەنرا‬ ‫كە ژمارەیەكی زۆر كەس دەستگیراون‬

‫بەتۆمەتی ئەوەی بازرگانی بەهاتوچۆی‬ ‫كەسانی داعــش دەكـــەن لەسەرخاڵی‬ ‫ێ‬ ‫سنوری نێوان ئەو واڵتەو سوریا‪ .‬كات ‌‬ ‫سەیری هەمو ئەمانە دەكەین دەتوانین‬ ‫بڵێن لە ئێستادا هێزە ئەمنییەكان رێگەی‬ ‫توندیان گرتۆتەبەر و مەسەلەی داعش‪-‬یان‬ ‫كردۆتە رۆژەڤەی خۆیان‪ ،‬بەشێوەیەك كە‬ ‫لەماوەی رابردودا بەو جۆرە نەبینراوە‪.‬‬ ‫ئـــــەوەی جــێــی ســـەرنـــج بــێــت ئــەو‬ ‫پرسیارەیە كە ئایا بۆچی لە ئێستادا ئەم‬ ‫ئۆپەراسیۆنانە ئەنجام دەدرێت‪ ،‬دەتوانم‬ ‫لەو بــارەیــەوە ئاماژە بە چەند خاڵێك‬ ‫بدەم‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬توركیا یەك لەو واڵتانەیە كە‬ ‫داعش بەكاردەهێنێت بۆئەوەی بچێتە ناو‬ ‫خاكی عیراق‌و سوریاوە‪ ،‬بەو هۆیەشەوە‬ ‫چەند گروپێك لەناو توركیا هــەن كە‬ ‫هاوكاری داعش دەكەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ژمارەیەكی بەرچاوی هاواڵتی‬ ‫توركیا چونەتە ریزی داعشەوە‪ ،‬ئەوانەش‬ ‫ناوبەناو لەسنورەكانەوە دزە دەكــەن‌و‬ ‫دێنەوە ناو توركیا‌و دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬توركیا بۆ داعــش‪ ،‬لــەڕووی‬ ‫لۆجیستیكەوە ماناو پێگەیەكی گرنگی‬ ‫خۆی هەیە‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫چـــوارەم‪ :‬ئــەوانــەی باسم لێوەكرد‪ ،‬ئەم ئۆپەراسیۆنە بۆ ئەوەیە رێگری لە‬ ‫هۆكارێك بــون بــۆئــەوەی رایگشتیی‌و هەر هێرشێكی داعش لەناو توركیا بگرێت‪.‬‬ ‫نێودەوڵەتان بۆچونیان وابێت كە ئەنقەرە‬ ‫بێگومان لێرە بەدواوە پێموانییە ئەم‬ ‫بەپێی پێویست روبەڕووی داعش نابێتەوە‪ ،‬ئۆپەراسیۆنانە بەشێوەیەكی سیستمی‬ ‫پێدەچێت ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنانە بەڕێوەبچێت‪ ،‬لەوانەیە بەشێوەیەكی كاتی‬ ‫بۆ ئەوە بێت كە وەاڵمێك بۆ ئەو بۆچونە یــان رێككەوت بێت‪ .‬بــۆئــەوەی بزانین‬ ‫نەگەتیڤانە بداتەوە‪.‬‬ ‫كامەیانە پێویستە مــاوەیــەك چــاوەڕێ‬ ‫پێنجەم‪ :‬ئیتر داعش لەناو خاكی توركیا بكەین‪ ،‬لەكاتێكدا داعش سااڵنێكی زۆرە‬ ‫چاالكی ئەنجامدەدات‪ ،‬بۆ نمونە لەكاتی لەناو توركیا شانەی نوستوی هەیە و‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردنی پارلەمانی توركیا‪ ،‬بەشێوەیەكی بەهێز خۆی رێكخستووە‪،‬‬ ‫داعش لە مەرسین‌و ئەدەنە بارەگای هەدەپە بــاوەڕ ناكەم ئەم جۆرە ئۆپەراسیۆنانە‬ ‫ی تەقاندەوە‪ ،‬هەروەها لە تەقینەوەكەی كاریگەری تــەواوی لەسەر زیانی داعش‬ ‫كە لەكۆبونەوە جەماوەرییەكەی ئامەد هەبێت‪ ،‬لەئەنجامدا دەبێت چاوەڕێی ئەوە‬ ‫رویــدا‪ ،‬دەركـــەوت داعــش لەپشتی ئەو بكەین ئەم ئۆپەراسیۆنانەی سەر داعش‬ ‫كارە تیرۆریستییەوە بووە‪ .‬لەبەرئەوەشە تاكەی درێــژەی هەبێت‌و ئەنجامی چی‬ ‫لەئێستادا توركیا ناتوانێت بڵێین داعش دەبێت‪ .‬لێرەدا پرسیارێكی زۆر گرنگ دێتە‬ ‫مەترسی‌و پەیوەندیی بە ئێمەوە نییە‪.‬‬ ‫بەرچاومان ئەویش ئەوەیە ئایا داعش‬ ‫شەشەم‪ :‬لەئێستادا توركیا لەسەر لەبەرامبەر ئەو ئۆپەراسیۆنانەدا هیچ‬ ‫سنوری سوریا هێزێكی زۆری باڵوكردۆتەوە‪ ،‬كاردانەوەیەكی دەبێت یاخود نا؟ یاخود‬ ‫بەرپرسان ئەوەیان راگەیاندووە كە لەدژی چ جۆرە رێگەیەك دەگرێتەبەر‪.‬‬ ‫داعش جوڵەیان بەو هێزانە كردووە نەوەك‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫پــەیــەدە‪ ،‬ئەگەر بێت‌و سوپای توركیا‬ ‫رۆژنامەی خەبەرتورك‬ ‫بچێتەناو خاكی سوریا و روبەڕووی داعش‬ ‫‪2015/7/11‬‬ ‫بێتەوە‪ ،‬ئــەوا ئەوكات داعــش شەڕەكە‬ ‫دەباتە ناو خاكی توركیاوە‪ ،‬لەبەرئەوە‬

‫تەنها یەپەگە هێزی‬ ‫رەوای رۆژئاوایە‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫هەموو الیەن و تاكێكى كورد لەهەر چوارپارچەی كوردستان‬ ‫ئاگادارن كە لەڕۆژئاوای كوردستان هێزێكی رەوا كە ناوی یەكینەكانی‬ ‫پاراستنی گەل(یەپەگە) و لەپاڵ ئەویش یەكینەكانی پاراستنی‬ ‫ژن(یەپەژە)‪ ،‬هەیە جگەلەمەش هەندێ‌ الیەنی دیكەی سەربازیش‬ ‫لە رۆژئاوا هەن لەوانە بوركان ئەلفورات و شورەشگەرەكانی رەقا‬ ‫و بەرەی كوردەكان كە هەموویان لەژێر سەرۆكایەتی فەرماندەیی‬ ‫گشتیی یەكینەكانی پارستنی گەل یەپەگەدان و ئەمەش هیچ‬ ‫كێشەیەكی دروست ناكات لەبەرئەوەی سەرۆكایەتی لەشكرگەی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان یەكە و یەپەگە یە‪.‬‬ ‫یەپەگە لەساڵی ‪ 2011‬دەســت بەئامادەباشی خۆی كردوە‬ ‫بەدەستپێشخەری كۆمەلێك لە شەڕەڤانانی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫كە پێشتر لە نێو رێزەكانی گەریالكانی هەپەگە دابون وەك شەهید‬ ‫خەبات دێرك و ژەنەراڵ سەرلەشگەری گشتیی یەپەگەی ئێستا‬ ‫سیپان حەموو و فەرماندەر پۆالت جان و فەرماندەر جوان ئیبراهیم‬ ‫و شەهیدی یەپەژە ژیندا یوسف وبەوشێوەی هێزەكانی یەپەگەیان‬ ‫راگەیاندوە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای دامەزراندی یەپەگە هیچ حزب و الیەنێكی كوردی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان رازی نەبوو بە دامەزراندنی یەپەگە جگە لە‬ ‫پەیەدە و سكرتێری پارتی یەكێتی دیموكراتی كورد رێزدار شێخ‬ ‫ئاڵی وەك كەسایەتێكی سیاسەتمەداری دێرینی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫رازیبوو‪ ،‬بەاڵم الیەنەكانی دیكە كە سەر بە ئەنجومەنی نیشتمانی‬ ‫كورد لە سوریا بەشێكیان ناڕازیبون و بە شەبیحەی بەشار ئەسەد‬ ‫لەقەڵمیان دەدان و رێكالمیان بۆ سیاسەتی سوپای ئازادی سوریا‬ ‫دەكرد‪ ،‬كە ئەمڕۆدا داعش و بەرەی نوسرەی لێدروست بووە‪.‬‬ ‫بەاڵم لــەدوای سەركەوتنەكانی یەك لــەدوای یەكی هێزەكانی‬ ‫یەپەگە لە سەر هێزەكانی رژیم لە شێخ مەقصود و ئەشرەفیەی‬ ‫حەلەب و هەروەها لە سەرێكانی و عەفرین و كۆبانی و كانتونی‬ ‫جــەزیــرەش یەپەگە بەسەر تێرویستان سەركەوتنی گــەورەی‬ ‫تۆماركردوە ‪،‬ئێستا یەپەگە بۆتە هێزێكی شەرعی لە رۆژئاوای‬ ‫كوردستان و زۆربەی واڵتانی جیهان دانیان پێداناوە بەو هێزەو‬ ‫بەچاوێكی گەورە لەبەرخۆدان و سەركەوتنەكانی دەڕوانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە الیەنەكانی ئەنجومەنی كوردی كە لە ‪ 12‬حیزب تەنها ‪4‬‬ ‫حیزبی تێدا ماوە و ئەوانەی دیكە هەمویان یەپەگە وەك هێزێكی‬ ‫شەرعی لەڕۆژئاوای كوردستان دەزانن‪.‬‬ ‫لەدوای تێپەڕبونی چوار ساڵ‪ ،‬ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی لە‬ ‫سوریا هەندێك لە پێشمەرگەكانی كە خەڵكی رۆژئاوای كوردستانن‬ ‫لە ئەستوی خۆیان گرتووە و داوای ناردنی بۆ رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەمەش لە كاتێك كە ئەردۆغان هەڕەشەی داگیركردنی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان دەكات و پشتیوانی لە داعش و بەرەی نوسرە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بۆیە چاودێرانی سیاسی رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬پێیانوایە تەنها‬ ‫مانەوەی یەپەگە وەك تاقە هێزی رۆژئــاوای كوردستان بەس‬ ‫بێت‌و ناردنی پێشمەرگەی ڕۆژئــاوا بۆ ڕۆژئــاوای كوردستان بە‬ ‫مەترسیدارترین هەنگاو لە سەر ئاسایشی نەتەوەیی كوردستان‬ ‫دەزانن بۆیە لەگەڵ ئەوە نین ئەو هێزە لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫جێگیربێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبێت بڕیار لەالیەن هێزەكانی یەپەگەوە بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەوان هێزی شەرعی و خاوەنی ئەركی پاراستنی رۆژئــاوای‬ ‫كوردستانە و بەرخودانی چــوار ساڵی لــەدژی بــەرەی نوسرەو‬ ‫داعش و رژێمی سوریا نیشانەی ئەو شەرعیەتەیە و دەبێت هەر‬ ‫هێزێكی دیكە بە بڕیاری یەپەگە بچێتە رۆژئاوای كوردستان لەژێر‬ ‫فەرمانداریەتی یەپەگە بن‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەمڕۆ یەپەگە ئەندامی‬ ‫ژوری ئۆپەراسیۆنەكانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتییە و یەكەمین‬ ‫هێزە لەڕۆژئاوای كوردستان و سوریا كە راستەوخۆ لەگەڵ ئەمریكا‬ ‫هاوپەیمانن لە شەڕی دژبە تێرۆر‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )524‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫توێژینەوەیەكی زانستی‪:‬‬

‫جەنگ سەرەكیترین هۆكارە بۆ خەمۆكيی تاكی كورد‬ ‫لەعیراق‌و ئێران‪ ،‬ژنانی كورد زیاتر لەنەتەوەكانی دیكە خۆكوشتن ئەنجام دەدەن‬

‫چاودێر‪ BBC -‬فارسی‪:‬‬ ‫یەكێك لە پرۆفیسۆرە ناودارەكانی‬ ‫بواری سەالمەتی دەرونی لەئێران‬ ‫بەهاوكاری لەگەڵ زانكۆیەكی سودیدی‌و‬ ‫وەزارەتی تەندروستی ئێران‪ ،‬توێژینەوە‬ ‫لەسەر باڵوی نەخۆشییە دەرونیەكان‬ ‫لەواڵتانی ئێران‌و عیراق دەكەن‌و‬ ‫تیایدا ئاشكرا دەبێت‪ ،‬كە كوردانی‬ ‫ئەو دوو واڵتە زیاتر لەنەتەوەكانی‬ ‫دیكە دوچاری نەخۆشییە دەرونیەكان‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬هاوكات ئەوەشی تێدا ئاشكرا‬ ‫كراوە‪ ،‬كە جەنگ سەرەكیترین هۆكارە‬ ‫بۆ باڵوی ئەو نەخۆشیانە‪.‬‬ ‫بەپێی بنەماكان‌و داتاكانی رێكخراوی‬ ‫تەندروستیی جیهانی‪ ،‬خەمۆكی یەكێكە‬ ‫لەو پێج نەخۆشییە سەرەكییەی كە‬ ‫شێوازی ژیانی مرۆڤ لەتەواوی واڵتانی‬ ‫جیهان دەردەخات‪ ،‬خەمۆكی بەهۆی‬

‫گۆڕانكاریی لەشێوەی ژیانی تاك‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی راستەوخۆش كۆمەڵ‬ ‫دەخاتە ژێر كاریگەریی خۆیەوە‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەو هۆكارە سەركیانەش كە دەبێتە‬ ‫هۆی خۆكوشتن لەتەواوی كۆمەڵەكانی‬ ‫جیهاندا‪.‬‬ ‫لەعیراق‌و ئێران‪ ،‬ژنانی كورد زیاتر لە‬ ‫گروپ‌و نەتەوەكانی دیكە خۆكوشتن‬ ‫ئەنجامدەدەن‪ ،‬بەپێی ئەو داتاو‬ ‫زانیارییانەی كە باڵوكراونەتەوە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ژنانی كورد لەرێگەی خۆسوتاندنەوە‬ ‫كردەی خۆكوشتن ئەنجامدەدەن‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش لەزۆربەی حاڵەتەكاندا بەزویی‬ ‫ژیانی كەسەكە كۆتایی نایەت‌و بەڵكو‬ ‫بەئازارو دەردی زۆرەوە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی بەهۆی دەستێوەردانەكانی‬ ‫وەزارەتی تەندروستیی ئێرانەوە‪ ،‬رێژەی‬ ‫خۆكوشتنی ژنانی كورد لەئیالم‌و چەند‬ ‫شارێكی دیكەی كوردنشین كەمبۆتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا رێژەی خۆكوشتن لەزۆربەی‬ ‫ناوچە كوردنشینەكانی عیراق‌و ئێران‬

‫لەبەرزترین ئاستدایە‪.‬‬ ‫مەعسومە‬ ‫كە‬ ‫لەتوێژینەوەیەكدا‬ ‫سەالمەتی‬ ‫پرۆفیسۆری‬ ‫دژمان‪،‬‬ ‫دەرونی‌و هاوكارەكانی‪ ،‬بەهاوبەشی‬ ‫خێرخوازی‌و‬ ‫پەیمانگای‬ ‫لەگەڵ‬ ‫توانابەخشی ئێران‪ ،‬هاوكات بەیارمەتی‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی وەزارەتی تەندروستی‬ ‫ئێران‌و زانكۆی كارۆلینسكای سوید‪،‬‬ ‫ئەنجامیانداوە‪ ،‬تێدا ژنان‌و پیاوانی كورد‬ ‫لەتوێژینەوەكەدا بەشدارییان كردوەو‬ ‫بەشداربوانیش سەرەكیترین هۆكاری‬ ‫خەمۆكییان بۆ جەنگ گەڕاندۆتەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هیچ یەكێك لەنەتەوەكانی‬ ‫فارس‌و تورك كە بەشداربون‬ ‫لەتوێژینەوەكەدا‪ ،‬ئاماژەیان بە جەنگ‬ ‫نەكردوە وەك هۆكارێك بۆ خەمۆكی‪.‬‬ ‫جەنگ لەزۆربەی حاڵتەكاندا بەمانای‬ ‫لەدەستدانی كەسانی خۆشەویست‌و‬ ‫نەوەكانە‪ ،‬بەمانای لەدەستدانی ماڵ‌و‬ ‫حاڵ‌و شوێنی نیشتەجێبونە‪ ،‬بەمانای‬ ‫لێدانی روحی (تروما)‌و دەستدرێژی‌و‬

‫توندوتیژیی بۆیە ئەزمون كردنی ئەو‬ ‫بارودۆخ‌و حاڵەتانە ئەگەری خەمۆكی‌و‬ ‫نەخۆشییە دەرونییەكانی دیكە بەرەو‬ ‫سەرەوە دەبات‪.‬‬ ‫رێكخراوی تەندروستی جیهانی‪ ،‬جەنگی‬ ‫بەیەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی‬ ‫توشبون بەنەخۆشیە دەرنوییەكان‬ ‫لەكۆمەڵی مرۆڤایەتیدا ناساندوە‪،‬‬ ‫زۆرینەی توێژینەوەكان كە لەو‬ ‫ناوچانەدا ئەنجامدراون‪ ،‬كە جەنگیان‬ ‫تێیدا رویداوە‪ ،‬ئەوە ئاشكرادەكەن‪،‬‬ ‫لەو ناوچانەدا نەك بەتەنیا خەمۆكی‬ ‫نەخۆشییە‬ ‫بەڵكو‬ ‫بەرباڵوە‪،‬‬ ‫دەرونییەكانی دیكەی وەكو قەلەقی یان‬ ‫راڕایی گشتی (‪ )GAD‬یان راڕایی‬ ‫دوای روداو (‪)PTSD‬یش زۆر دەبن‪.‬‬ ‫لەسەر بنەمای توێژنەوەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەنجامە هاتۆتە بون‪ ،‬كە سااڵنی‬ ‫دورودرێژی جەنگ‪ ،‬نەك بەتەنیا‬ ‫هۆكارە بۆ زیادبونی قەلەقیی گشتی‌و‬ ‫قەلەقی دوای روداو‪ ،‬بەڵكو یەكێك‬

‫لەهۆكارەكانی بونی خەمۆكی لەناو‬ ‫پیاوان‌و بەتایبەت ژنانی كورد‪ ،‬لەوەش‬ ‫واوەتر كەمیی پارێزگاریی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫خزمەتگوزاری تەندروستی‌و كەمیی‬ ‫دەرمان‌و نەبونی چاودێریی توانابەخش‪،‬‬ ‫كارگەریی نەخۆشییە دەرونییەكانی‬ ‫جەنگی لەسەر تاكی كورد زیاتر‬ ‫كردوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫بەكەمە نەتەوەكانی عیراق‌و ئێران‬ ‫دەستنیشانكراون واتا كورد‪ ،‬كەمترین‬ ‫توانایان خراوەتە بەردەست‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش خۆی لەنەبونی داهاتی باش‌و‬ ‫بڕوانامەو تەندروستی‌و خۆشگوزەرانی‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬تەنانەت لەكاتی نەبونی‬ ‫جەنگیشدا‪ ،‬ئەمان دەست‌و پەنجەیان‬ ‫لەگەڵ نەخۆشییە دەرونییەكاندا نەرم‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ئەمانەش ئەوە دەخەنە رو‪ ،‬كە كوردانی‬ ‫عیراق‌و ئێران‌و سوریاو توركیا‪ ،‬كە‬ ‫بەناونیشانی كەمە نەتەوەكان لەو‬ ‫واڵتانە ناسێنراون‪ ،‬ژیانیان بەنایەكسانی‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و هەژاری بەسەردەبەن‪ ،‬ئەم‬ ‫خاڵەش باشتر ئەوەمان تێدەگەینێت كە‬ ‫بۆچی لەناو ئەم نەتەوەیەدا نەخۆشییە‬ ‫دەرونیەكان زۆرن‪.‬‬ ‫كوردانی عیراق‌و ئێران ساڵەهای‬ ‫ساڵە بەدەست ئەو نابەرابەرییانەوە‬ ‫نااڵندویانە‪ ،‬جەنگی عیراق‌و ئێرانیش‬ ‫بۆ ئەوان كێشەو گرفتەكانیانی زیاتر‬ ‫كرد‪ ،‬تەنانەت لەالیەن سەدامەوە‬ ‫هەم لەهەڵەبجەو ناوچەكانی تری‬ ‫كوردستانی عیراق هەم لەئێرانیش‬ ‫نمونەی كوردانی شاری سەردەشت‬ ‫كیمیایارانكران‌و بەهۆیەوە هەزاران‬ ‫كەس گیانیان لەدەستداو هەزارانیش‬ ‫توشی برینداریی جەستەیی‌و دەرونی‬ ‫بونەوە‪ ،‬هەروەها لەم دواییانەشدا‬ ‫توندوتیژی‌و دڕندەییەكانی داعش بوە‬ ‫هۆی دژواری ژیان كوردانی عیراق‌و‬ ‫سوریاو زیاتر لەپێشتر خۆیان لەبەردەم‬ ‫نەخۆشییە دەرونییەكاندا بینیەوە‪.‬‬

‫كاریگەرییە مەترسیدارەكانی كۆچی گەنجان‬ ‫هێزی كار رێگەی مەرگ دەگرێتەبەر‪ ،‬چەندین خێزان هەڵدەوەشێنەوە‌و هاوسەرگیریش كەمدەبێتەوە‬ ‫چاوێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫كۆچی گەنجان ڕۆژ دوای ڕۆژ ڕو‬ ‫لەزیادبونەوە‌و زیانە ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دەرونییەكانیش لەسەر كۆمەڵ‌و خێزان‌و‬ ‫تاكەكەش دەردەكەوێـت‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫ئەو گەنجانەی كۆچدەكەن‪ ،‬ژیانیان‬ ‫لەمەترسی ڕێگای مەرگدایە‪ ،‬هەروەك‬ ‫دەرونناسێك دەڵێت‪ »:‬ئەم كۆچەی گەنج‬ ‫دەیكات گۆڕینی دۆزەخ بەدۆزەخە»‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫باس لەوەدەكات‪ ،‬هاوسەرگیری گەنجان‬ ‫دوادەكەوێت‌و ئەوەی هاوسەرگیریشی‬ ‫كردووە توشی تەاڵق یان الدان دەبن‪.‬‬ ‫كاریگەریی كۆچی گەنجان‬ ‫ئیدریس ڕەمەزان‪ ،‬پسپۆڕی ئابوری‌و‬ ‫مامۆستا لەزانكۆی سەاڵحەدین‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە‌و كاریگەرییە ئابورییەی بەهۆی كۆچی‬ ‫گەنجانەوە دروستدەبێت لەسەر واڵت‌و‬ ‫خێزان‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬كۆچی‬ ‫گەنجان دەبێتە هۆی كەمبونەوەی داهاتی‬ ‫واڵت‪ ،‬چونكە گەنجەكان داینەمۆی‬ ‫كاركردنن لەهەر واڵتێكدا‪ ،‬ئەگەر دەرفەتی‬ ‫كاریان بۆ بڕەخسێت‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫ئەگەر ئەو گەنجە لەكوردستان كاربكات‬ ‫داهاتێك بۆ خێزانەكەی دابیندەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك دەچێتە دەرەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫توشی مەرگەسات‌و كێشەدەبێت‪ ،‬داهاتی‬ ‫خێزانەكەشی كەمدەكات‪.‬‬ ‫سەاڵحەدین‪،‬‬ ‫زانكۆی‬ ‫مامۆستاكەی‬ ‫قاچاخچییەكان بەمافیا ناودەبات‪ ،‬كە پارە‬ ‫لەگەنجان وەردەگرن‌و دەیانبەن بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی» ئەگەر گەنجان پەنا بۆ‬ ‫چونەدەرەوە نەبەن‌و هۆشیاربن‌و تەواو‬ ‫پەروەردەكرابن‪ ،‬مافیا دروستنابێت‌و پارەش‬ ‫بەفیڕۆ ناچێت‌و لەسەر حسابی گەنجان ئەو‬ ‫مافیایانە گەورەنابن»‪.‬‬ ‫خێزانەكان هەڵدەوەشێنەوە‬ ‫الی خۆیشیەوە دكتۆر سامان سیوەیلی‪،‬‬ ‫پسپۆڕی دەرونی‌و بەرپرسی سەنتەری‬ ‫ڕاوێژكاری خێزانی‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫كۆچی گەنج كاریگەریی لەسەر كۆمەڵ‌و‬ ‫خێزان هەیە‪ ،‬چونكە ئەوانەی كۆچ دەكەن‬ ‫زۆربەیان گەنجن‌و گەنجیش داینەمۆی هەمو‬

‫كچانی كوردستان دروستدەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هاوسەرگیری كوڕەكان‌و كچەكانیش‬ ‫دوادەكەوێت‪ ،‬ئەمەش كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫دەرونی دەبێت‪ ،‬بەهۆی ئەوەی ئەم گەنجانە‬ ‫ماوەیەكی زۆریان پێدەچێت تادەگەڕێنەوە‬ ‫كوردستان‌و هاوسەرگیریی لەگەڵ كچێكی‬ ‫كورددا دەكەن یان ڕەنگە كوڕەكە هەر‬ ‫لەدەرەوە هاوسەرگیری بكات‪.‬‬ ‫پەروین حەسەن‪ ،‬وتیشی» ئەو كۆچەی‬ ‫لە‪2015‬وە دەستی پێكردوە كاریگەری خراپی‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە ئەم گەنجانە هێزی كارن‌و‬ ‫تواناكانیان نامێنێت‪ ،‬هەندێكیان لەدەرەوەش‬ ‫ناتوانن تواناكانیان بەكاربخەن‪ ،‬بۆیە توشی‬ ‫نەخۆشی دەرونی دەبن»‪.‬‬ ‫ئەو خانمە‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬هەندێك لەو‬ ‫كەسانەی كۆچدەكەن‪ ،‬ژن‌و منداڵیان هەیە‪،‬‬ ‫لەم كاتەشدا ژنەكە دوردەبێت لەهەست‌و‬ ‫خۆشەویستی هاوسەرەكەی‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەوە منداڵەكە دوردەبێت لەسۆزی‬ ‫خۆشەویستی باوكی‪ ،‬بۆیە هەندێك جار‬ ‫هۆكاری كۆچی گەنجان‬ ‫دەبێتە هۆی دروستبونی تەاڵق‪ ،‬یان الدان دەرباز محەمەد‪ ،‬وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی‬ ‫دروستدەبێت‪.‬‬ ‫عیراق‪ ،‬بەئاشكرا لەنوسینێكدا‪ ،‬كەلەپەڕەی‬ ‫جەختی لەوەشكردەوە‪ ،‬پێویستە هەمو تایبەتی خۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دامەزراوە فەرمییەكانی حكومەت‌و پەرلەمان‌و فەیسبوك باڵویكردۆتەوە‪ ،‬هۆكاری ئەم‬ ‫ڕێكخراوەكان كار لەسەر ئەم دۆسیەیە بكەن‌و كۆچەی گەنجان دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەم‬ ‫حكومەت رێگە لەم كۆچە بگرێت‪.‬‬ ‫دوو خاڵە‪:‬‬ ‫بارودۆخی خراپی عێراق‌و‬ ‫‪ -1‬‬ ‫كوردستان بە تایبەت دوای دەستپێكردنی‬ ‫ئامارەكان مەترسیدارن‬ ‫ئامانج عەبدوڵاڵ‪ ،‬بەرپرسی فیدراسیۆنی شەڕی داعش‪ ،‬هۆی نائارامی‌و‬ ‫عیراق‪ ،‬ناسەقامگیری ئەمنی‌و هەروەها ناڕوونی‬ ‫پەنابەرانی‬ ‫سەرتاسەری‬ ‫بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند‪ ،‬مانگانە ‪ 250‬ئایندەی سیاسی‪ ،‬سەرباری هەاڵوسانی‬ ‫بۆ ‪ 300‬گەنجی كورد كۆچ دەكەن‪ ،‬ئەم قەیرانە داراییەكان دۆخێكی دەروونی‬ ‫ڕێژەیەش بەردەوام لەبەرزبونەوەدایە‪ ،‬هەر كۆمەاڵیەتی شڵەژاوی الی بەشێك لە‬ ‫لەم چەند مانگەشدا ‪ 40‬بۆ ‪ 50‬گەنج گیانیان گەنجان دروستكردوە‪ ،‬وای لەهەندێك لەو‬ ‫لەدەستداوە بەهۆی روداوی شاحینە یان لە گەنجانە كردوە رێگەی هەندەران بگرنە‬ ‫دەریاكاندا بونەتە خۆراكی قرش‌و حوتەكان‪ .‬بەر‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك قەیران بەرۆكی‬ ‫ناوبراو وتیشی» لەهەفتەی ڕابردودا لەدەریای ‪ -2‬‬ ‫ئیجە كە دەكەوێتە نێوان واڵتی توركیا‌و یۆنان خەڵكی گرتوە لەسەروی هەمویانەوە‬ ‫كەشتییەك نقومبوو‪ ،‬تائێستا ‪ 15‬كەسیان گەندەڵی‌و بێكاری (بەتایبەت گەنجان)‌و‬ ‫كێشەی‬ ‫نیشتەجێبون‪،‬‬ ‫لێ خنكاوە‌و تەرمەكانیان نەدۆزراوەتەوە‪ ،‬قەیرانی‬ ‫ئەم ڕوداوانە ئەوە دەسەلمێنێت كە ڕێگاكانی تەندروستی‌و پەروەردەیی ناعەدالەتی‬ ‫كۆچكردن سەخت‌و دژوارن‌و ڕێگەی مەرگە»‪ .‬كۆمەاڵیەتی لەدابەشكردنی دەستكەوت‌و‬ ‫هاواڵتیان‪،‬‬ ‫بەسەر‬ ‫ئیمتیازاتەكان‬ ‫ماوەی زیاتر لە ‪ 10‬ساڵە ئەم قەیرانانە‬ ‫داوای كۆبونەوەی بە پەلە لەپەرلەمان‬ ‫نەگەیشتوەتە چارەسەر تەواو بەڵكو‬ ‫دەكرێت‬ ‫ئێڤار ئیبراهیم‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی هەندێكیان زیادیكردوە‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەنوسراوێكیدا كەئاڕاستەی‬

‫سەرۆكایەتی پەرلەمانی كردووە‌و وێنەیەكی‬ ‫دەست «چاودێر» كەوتووە‪ ،‬داوا دەكات‬ ‫بەپەلە پەرلەمانی كوردستان دانیشتنێكی‬ ‫نائاسایی سازبدات‪ ،‬سەبارەت بە كۆچی‬ ‫گەنجان‪ ،‬چونكە لە ماوەی ڕابردودا پۆل‬ ‫پۆل گەنجان كۆچیانكردووە‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫روی ئەمنی قەومییەوە مەترسی لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان دروستدەكات‪،‬‬ ‫جگە لەوە لەرێگا توشی خنكان‌و مردن‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬وەك ئەوەی كە لە چەند رۆژی‬ ‫رابردودا ‪ ١٢‬هاواڵتی هەرێمی كوردستان‬ ‫خنكان‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكردووە‪ ،‬لەكاتێكدا هاواڵتیان‌و‬ ‫گەنجان كوردستان جێدەهێڵن‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەش ئاوارەی عەرەب دێنە هەرێم‪،‬‬ ‫ئەمەش جارێكیتر مەترسیە بۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان بەگشتی پێویستی بە‬ ‫رێگە چارەیەكی گونجاوی خیرا هەیە‪.‬‬

‫بەرپرسی سەنتەری راوێژكاری خێزانی‪ :‬كۆچی گەنجان چەندین‬ ‫خێزان هەڵدەوەشێنێتەوە‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنی بااڵی كاروباری خانمان‪ :‬پێویستە هەمو‬ ‫دامەزراوە فەرمییەكانی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ڕێكخراوەكان ڕێگە‬ ‫لەم كۆچە بگرن‬ ‫بەرپرسی فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عیراق‪ :‬مانگانە‬ ‫‪ 250‬بۆ ‪ 300‬گەنجی كورد كۆچ دەكەن‪ ،‬ئەم ڕێژەیەش بەردەوام‬ ‫لەبەرزبونەوەدایە‬ ‫گۆڕانكارییەكە لەكۆمەڵدا‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫كاریگەریی لەسەر خێزانیش هەیە‌و دەبێتە‬ ‫هۆی هەڵوەشانەوەیان‪.‬‬ ‫پسپۆڕە دەرونیەكە زیاتر رونیكردەوە‪،‬‬ ‫ئەم كۆچە كێشەی ئابوری بەدوادادێت‪،‬‬ ‫بۆ نمونە ئەگەر گەنجێك خێزانداربێت یان‬ ‫كوڕی گەورەی ماڵ بێت‪ ،‬رەنگە بتوانێت‬ ‫یارمەتی ماڵەوەی بدات‪ ،‬بەاڵم كاتێك كۆچ‬ ‫دەكات‪ ،‬هەم سەفەرەكەی پارەی تێدەچێت‬ ‫هەم ئەگەر پەناهەندەیی وەرنەگرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫دۆخە ئابورییەكە خراپتر‌و بەردوام دەبێت‪،‬‬

‫دەرئەنجام رەنگە ئەو خێزانە هەڵبوەشێتەوە كە بە سەدان كەسی كورد لە ئەوروپا توشی‬ ‫یان توشی الدان ببن‌و باجی ئەو بارودۆخە نەخۆشی‌و گرفتی دەرونی قورس بوون‌و‬ ‫بەسەدان‌و هەزاران خێزان هەڵوەشاونەتەوە‌و‬ ‫خراپە بدەن‪.‬‬ ‫ناوبراو رونیدەكاتەوە‪ ،‬ئەگەر گەنجە سەدان گەنج ئالودەی مادەی هۆشبەر بوون‪.‬‬ ‫كۆچكەرەكان كوردستان بەدۆزەخ بچوێنن‪،‬‬ ‫ئەوا ئەمەی ئێستا دەیكەن گۆڕینی دۆزەخ‬ ‫كاریگەریی دەرونی لەسەر كچان‌و كوڕان‬ ‫بەدۆزەخە‪ ،‬بۆیە ئەم گۆڕانە هیچ ئەنجامێكی‬ ‫دادەنێت‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنی بااڵی كاروباری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫توێژەری‬ ‫ئەو دەرونناسە ماوەی چەند ساڵێك خانمان‌و‬ ‫لەئەوروپا ژیاوە‪ ،‬بۆیە بەپێ ئەزمونی ژیانی بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬كۆچی گەنجان‬ ‫خۆی كە لەدەرەوە بووە‪ ،‬بۆیدەركەوتووە كاریگەری دەرونی لەسەر كوڕان‌و هەم‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )5٢4‬دو شةممة ‪2015/7/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نەتەوە یەكگرتوەكان‪ ،‬ئاماری مەترسیداری جگەرە رادەگەیەنێ‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫مەترسیدار دەخــاتــەڕو‪ ،‬هەوڵی‬ ‫چاودێر‪ -‬نەبەرد گەرمیانی‪:‬‬ ‫لەپێناو رزگــاركــردنــی ژیانی ئــەوەش دەدات كە بــاج لەسەر‬ ‫مــــرۆڤ‌و كـــۆكـــردنـــەوەی پــارە هەر پاكەتێكی جگەرە بۆ ‪%75‬‬ ‫بـــۆ بــەهــێــزكــردنــی سیستمی بەرزبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەخەماڵندنی ئەم رێكخراوە‪،‬‬ ‫تەندروستی‪ ،‬رێكخراوی تەندروستی‬ ‫ێ هەمو شەش چركە جارێك بەهۆی‬ ‫جیهانیی رایدەگەیەنێت‪ ،‬دەب ‌‬ ‫حكومەتەكانی سەرانسەری جیهان‪ ،‬جگەرەكێشانەوە كەسێك گیان‬ ‫باجی جگەرەو بەرهەمەكانی توتن لــەدەســتــدەدات‪ ،‬كــە یەكسانە‬ ‫بەشەش ملیۆن كەس لەساڵێكدا‪.‬‬ ‫زیاد بكەن‪.‬‬ ‫لەو باوەڕەشدان ئەم ژمارەیە‬ ‫رێكخراوەكە لەراپۆرتەكەیدا كە‬ ‫ناوی «نەخۆشی توتنی جیهانیی لەساڵی ‪ 2030‬دا‪ ،‬بەزر ببێتەوە بۆ‬ ‫‪ »2015‬لێنراوە‪ ،‬كۆمەڵێك ئاماری هەشت ملیۆن مرۆڤ‪.‬‬

‫بەدو بزنەوە‬ ‫ریكالم بۆ‬ ‫شیرەكەیان‬ ‫دەكەن‬

‫مەرجی وەرگرتنی فەرمانبەر‪،‬‬ ‫ماچكردنی تیمساحە!‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بۆ ئەوەی بەبێ‌ هیچ تەكنەلۆژیایەك‪ ،‬ریكالم بۆ بەبازاڕخستنی كارەكەیان‬ ‫بكەن‌و بڕوا بەموشتەریەكانیان بهێنن كە شیرەكەیان فرێشەـ ژن‌و پیاوێكی‬ ‫چینی بڕیاریاندا‪ ،‬لەگەڵ دو بزندا بەناو شاری شیان‪-‬ی قەرەباڵغنیشیندا بگەڕێن‌و‬ ‫راستەوخۆ شیری فرێش بەموشتەریەكانیان بفرۆشن‪ ،‬كە نرخی هەر بتڵە شیرێك‬ ‫بە‪ 10‬یوانە‪.‬‬ ‫ئەو ژن‌و مێردە لەگەڕانەكەیاندا توانییان سەرنجی زۆرێك لەخەڵكیی بەالی‬ ‫خۆیاندا رابكێشن‪ ،‬لەلێدوانێكیشدا بۆ میدیاكان‪ ،‬ئەم دو هاوسەرە رایانگەیاند‪،‬‬ ‫دانیشتوانی شاری شیان‪ ،‬گرنگی‌و تایبەتی زۆر بەخواردنەوەی شیری بزن‬ ‫دەدەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر شیرەكە فرێش بێت‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-١‬نوسەرێكی ناودارە لەبواری تەنزدا‪.‬‬ ‫‪-١‬دو جۆر باڵندەن‪.‬‬ ‫‪-٢‬روەكێكە‪ ،‬بەشێكە لەروخسار «پ»‪.‬‬ ‫‪-٢‬كـــاس‪ ،‬جــۆرە بەرگێكە‪ ،‬نیوەی‬ ‫‪-٣‬ژمارەیەكە‪ ،‬ژنە گۆرانیبێژێكی فارسە‪ ،‬سایە‪.‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-٣‬نیوەی مارس‪ ،‬روبارێكە‪ ،‬بەرگێكە‪.‬‬ ‫‪-٤‬زۆر «پ»‪ ،‬بەشێكە لە لەش‪ ،‬فێڵ‪.‬‬ ‫‪-٤‬پاشماوەیەكی دێرینە لەعیراق‪،‬‬ ‫‪-٥‬بۆ میللەت خراپە‪.‬‬ ‫بەسوریا دەوترا‪ ،‬ئاو دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-٦‬نیوەی كارا‪ ،‬درەختێكە‪ ،‬نیوەی سواڵ‪.‬‬ ‫‪-٥‬بۆ هەمومان باشە‪ ،‬بێز‪.‬‬ ‫‪-٧‬ناوێكی عەرەبیە‪ ،‬دوان لەرەش‪ ،‬جۆرە‬ ‫‪-٦‬پیتێك‪ +‬بۆ هەڵهێنانە‪ ،‬نیوەی‬ ‫چەكێكە‪.‬‬ ‫ناوك‪.‬‬ ‫‪-٨‬بارانی لەپڕ» پ»‪ ،‬لەژێر ئاوەوە د ‌ێ‬ ‫‪-٧‬ئەكتەرێكی نــــاوداری جیهانیە‬ ‫«پ» ‪ +‬پیتێك‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫«پ»‪ ،‬كێشانەیەكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-٩‬دوان لەسمڵ‪ ،‬نیوەی هێما‪ ،‬كینە‪ ،‬دانە‬ ‫‪-٨‬قلـێ‌ لەهێشو‪ ،‬مانگەشەو دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫لەشیشە گۆشتێك‪.‬‬ ‫‪-٩‬لــەتــبــو‪ ،‬تامێكە «پ»‪ ،‬نیوەی‬ ‫‪-١٠‬گلەیی‌و ئومێد‪.‬‬ ‫قاسە‪.‬‬ ‫‪-١١‬وشەی میوەیەكە‪ ،‬سابون دەیناسێ‌‪،‬‬ ‫‪-١٠‬رویدا «پ»‪ ،‬میوەیەكە‪ ،‬زویر‪.‬‬ ‫دراوێكی بیانیە‪.‬‬ ‫‪-١١‬كەسی قێزەون‪ ،‬وەك یەكن‪ ،‬دوان‬ ‫‪-١٢‬خۆزگە ژنی ئەهێنا‪ ،‬نیوەی فاتە‪ ،‬لەسەر‪.‬‬ ‫ئەدر ‌ێ لەگۆشت‪.‬‬ ‫‪-١٢‬پیتێك ‪ +‬سەركردەیەكی جیهانی بو‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كۆمپانیایەكی چینی‪ ،‬مەرجێكی نوێی بۆ‬ ‫وەرگرتنی فەرمانبەرەكانی زیاد كردوە‪ ،‬كە بەالی‬ ‫هەندێكیانەوە وەك مردنی پێشوەختە ناسراوە‪،‬‬ ‫ئەویش مەرجی ماچكردنی تیسماحێكی زیندوە‪،‬‬ ‫ئەم بڕیارەی كۆمپانیاكە بۆ سەلماندنی ئازایەتی‌و‬ ‫بوێری‌و توانای كەسەكە دانــراوە تا بتوانێت‬ ‫ێ ترس راپەڕێنێت‪.‬‬ ‫كارەكانی بەباشی‌و بەب ‌‬ ‫كۆمپانیا چین‪-‬یەكە لەشاری گوانجۆی هەرێمی‬ ‫گوانگدونگەو لەبوارەكانی بەرهەمهێنانی گۆشتی‬ ‫تیمساحدا كاردەكات‪ .‬لەدواین ریكالمیشدا بۆ‬ ‫وەرگرتنی فەرمانبەری نوێ‌‪ ،‬ئەم بڕیارەی وەك‬ ‫مەرجێكی بنەڕەتی جێگركردوە‪ .‬چاوپێكەوتنی‬ ‫فەرمانبەرەكانیش لەسەر شەقام‌و بەئاشكرا‬ ‫ئەنجام دەدرێت بەهێنانی تیمساحێك‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئەو كەسە بتوانێت بچەمێتەوەو تیمساحەكە ماچ‬ ‫بكات‪.‬‬

‫مەشق بەپزیشكە قەڵەوەكان بكەن‬ ‫رێوشوێنی توند بگیرێتە بەر بەرامبەر‬ ‫ئـــەو پزیشكە قــەڵــەوانــە‪ ،‬چونكە‬ ‫بونەتە نمونەیەكی خراپی كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫داوای لــەدەزگــاكــەش كــردوە سااڵنە‬ ‫تاقیكردنەوەی خــۆی ئەنجامبدات‌و‬ ‫مەرجی كێش‌و لەشێكی تەندروست‬ ‫بەسەر پزیشكەكاندا بسەپێنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫پزیشكانەشی كێشی زیادەی لەشیان‬ ‫ێ بكرێت‪،‬‬ ‫هەیە مەشق‌و راهێنانیان پ ‌‬ ‫هەر پزیشكێكیش سەرپێچی بكات‪،‬‬ ‫لێپێچینەوەی لەگەڵدا بكرێت تاكو‬ ‫ساتەوەختی پابەندبونی‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ دڵـــت گــــەورە بێت‪،‬‬ ‫هــاوڕێــكــانــت فــەرامــۆش‬ ‫مەكە‪ ،‬بەچاوی بێڕێزییەوە‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫مــــەڕوانــــە‪ ،‬ئــــەو جێی‬ ‫متمانەتە‪.‬‬

‫ـ ســـەفـــەرێـــك دێــتــە‬ ‫رێت‌و سەركەوتو دەبیت‪،‬‬ ‫نـــهـــێـــنـــی الی كـــەس‬ ‫مــەدركــێــنــە‪ ،‬عاجزییەك‬ ‫لە خۆ شە و یستە كە تە و ە‬ ‫رودەدات‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ كارێك كە دەزانی هی تۆ‬ ‫نیە مەیكە‪ ،‬هەواڵی كارێكی‬ ‫ســەركــەوتــو دەبیستیت‪،‬‬ ‫بــاســی دەوڵــەمــەنــدی بۆ‬ ‫خۆشەویستەكەت مەكە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ لــەگــەڵ ك ــارك ــردن‌و‬ ‫خــاوەن كارەكەتدا سارد‬ ‫مەبە‪ ،‬توڕەبون باش نیە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫كــەســێــك بەخیلیت پ ‌‬ ‫دەبات وریابە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیاكانی نەرویج راپۆرت‌و داتایەكی پۆلیسی واڵتەیان باڵوكردەوە‪ ،‬كە تەنها‬ ‫لەساڵی ‪ 2014‬دا‪ ،‬پۆلیسی نەرویج دو فیشەكی تەقاندوە‌و هیچ كام لەو فیشەكانەش‬ ‫بریندارو كوشتنی لـێ‌ نەكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكۆی بەكارهێنانی چەك لەنێوان سااڵنی ‪ 2002‬بۆ ‪ 2014‬دا هاتوە‪،‬‬ ‫پۆلیسی نەرویج تەنها ‪ 42‬جار چەكی بەكارهێناوە كە ئەمەش كەمترین ژمارەیە‬ ‫لەماوەی ئەو ‪ 12‬ساڵەداو لەكۆی ئەو ‪ 42‬جارەش تەنها دو كەس بەچەكی پۆلیس‬ ‫كوژراوە لەساڵەكانی ‪ 2005‬و ‪ ،2006‬لەراپۆرتەكەشدا ئاماژە بەوە دراوە تەنانەت لەساڵی‬ ‫‪2011‬و لەساتەوەختی هێرشە تیرۆریستیەكەی سەر كۆمەڵگەی الوان لەدورگەی ئۆتایا‌و‬ ‫چەند دامەزراوەیەكی حكومی پۆلیس تەنها یەك فیشەكی تەقاندوە‪.‬‬

‫زۆرێـــك لەبەڵێننامە یاساییەكانی‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ێ بكات‪،‬‬ ‫لەپێناو كــەمــكــردنــەوەی رۆتین‌و هــاواڵتــیــانــی تــێــدا جێبەج ‌‬ ‫زو رێكخستنی مامەڵە یاساییەكانی بڕیاریشە بەمەبەستی هۆشیاركردنەوەو‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬ئیمارەی ئەبو زەبی هەستا رۆشنبیركردنی خوێندكاران‌و هاواڵتیان‬ ‫بەدروستكردنی دادگایەكی گــەڕۆك بەبوارەكانی یاسا‪ ،‬سەردانی خوێندنگەو‬ ‫لەناو ئیمارەی ئەبو زەبیدا‪ .‬ئەمەش زانكۆ شوێنەكانی نیشتەجێبون بكات‪،‬‬ ‫یەكەم دادگای گەڕۆكە لەجیهاندا‪ ،‬بڕی لەناو ئەم پاسەدا جگە لەهۆڵی دادگا‌و‬ ‫تێچوی ‪ 1.6‬ملیۆن درهەمی ئیماراتیە‪ .‬بونی دادنــوس‌و چەندین بەشی تری‬ ‫دادگا گەڕۆكەكە بریتیە لەپاسێكی گرنگ هۆڵێكیش لەخۆدەگرێت كە‬ ‫گەورەو بەرزیەكەی چوار مەترو نیوەو‪ ،‬لەرێی سێ‌ شاشەوە چەندین فیلمی‬ ‫درێژیەكەی ‪ 14‬مــەتــرەو‪ ،‬پانیەكەی بەسودی تێدا نمایشدەكرێت‪.‬‬ ‫دومەترو نیوە‪ ،‬جگە لەوەی لەتوانایدایە‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ‬ ‫ـ گـــرەو لــەســەر شت ‌‬ ‫مــەكــە كـــە بـــێ‌ ســـودە‪،‬‬ ‫ب ــەراب ــردوت ــدا بــچــۆرەوەو‬ ‫هەڵەكانت راســتــكــەرەوە‪،‬‬ ‫كات بەفیڕۆدان خراپە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ێ مەكە‬ ‫ـ بــڕوا بەكەسـ ‌‬ ‫كــەچــاك نایناسی‪ ،‬پــارە‬ ‫بــەفــیــڕۆدان نەخۆشییە‪،‬‬ ‫ێ الی‬ ‫وریـــابـــە هــەمــوشــت ـ ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت مەڵـێ‌‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫نەرویج لەساڵێكدا تەنها دو فیشەكی تەقاندوە‬

‫دادگای گەڕۆكیش سەریهەڵدا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫بـــاویـــكـــردەوە‪ ،‬ســتــیــڤ مــیــلــەری‬ ‫پێشكەشكاری تەلەفزیۆنی‌و شارەزای‬ ‫بــواری كەمكردنەوەی كێشی لەش‪،‬‬ ‫داوایـــەكـــی پــێــشــكــەش بـــەدەزگـــای‬ ‫تــەنــدروســتــی نیشتمانی بریتانی‬ ‫كردوە‪ ،‬داوا لەو دەزگا تەندروستییە‬ ‫دەكات‪ ،‬سەرجەم پزیشكە قەڵەوەكان‬ ‫لەكارەكانیان دوربــخــاتــەوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫چــارەســەری كێشی خــۆیــان نەكەن‬ ‫نەگەڕێندرێنەوە سەر كارەكانیان‪.‬‬ ‫میلەر داوای لــەدەزگــاكــە كــردوە‪،‬‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «شا» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «شا» ‪ 40‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬شالیار‪ ،‬شان‪ ،‬شادمان‪ ،‬شارۆچكە ‪...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬ئازاد ئەبو بەكر‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ خۆ بەزلزانین كاری‬ ‫مــــرۆڤ نــیــە‪ ،‬تــەمــەڵــی‬ ‫وەالوەنــێ‌‌و گــورج بــەرەوە‪،‬‬ ‫عــەیــبــە نــیــە گـــەر پــرس‬ ‫بەخۆشەویستەكەت بكەی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ێ زوە بۆ هەستان‬ ‫ـ جار ‌‬ ‫بــەكــاری گــــەورە‪ ،‬پرس‬ ‫چاكترین رێگە چارەیە‪،‬‬ ‫دڵت مەدە بەكەسێكی تر‬ ‫كە خۆشەویستت هەبێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ێ هیالكی‬ ‫ـ هەمو كــار ‌‬ ‫پــێــویــســتــە‪ ،‬مــۆنــكــردن‌و‬ ‫جنێودان لەجوانی مرۆڤ‬ ‫كــەمــدەكــاتــەوە‪ ،‬دڵپیسی‬ ‫نائومدێی بەدواوەیە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ هەفتەیەكی سەركەوتو‬ ‫ێ‬ ‫بەڕێدەكەی‪ ،‬لەگەڵ هاوڕ ‌‬ ‫نوێیەكەتدا بەختەوەر دەبی‪،‬‬ ‫ێ قسەی الوەكی‬ ‫ێ هەند ‌‬ ‫ناب ‌‬ ‫ێ بكا‪.‬‬ ‫كارت ت ‌‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ خــو بەشتێكەوە‬ ‫مــەگــرە ســـودی نەبێ‌‪،‬‬ ‫پــارەیــەكــی بــاش دێتە‬ ‫دەستت‪ ،‬كەسێك دێتە‬ ‫نــاو ژیــانــتــەوەو ژیانت‬ ‫دەگۆڕێ‌‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ وریــابــە‪ ،‬لــەكــەش‌و‬ ‫هــەوای ئــەم ماوەیە بێ‌‬ ‫خـــەم مــەبــە‪ ،‬كەسێك‬ ‫هەواڵێكی خۆشت پێ‌‬ ‫رادەگـــەیـــەنـــێ‌‪ ،‬رۆژە‬ ‫خۆشەكان نزیكدەبنەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (524) 13-7-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫«ژیان لەسنور» لە كەناڵی (‪ )NHK‬ى یابانی نیشاندەدرێ‌‬

‫مندااڵنی كۆبانێ‌‌و شەنگال دەچنە یابان‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫فیلمی دۆكیۆمێنتاری «ژیان لەسنور»‪،‬‬ ‫كە لەدەرهێنانی هەشت منداڵی كۆبانێ‌‌و‬ ‫شنگالە‪ ،‬لــەتــەلــەفــزیــۆی (‪)NHK‬‬ ‫یابانی نیشاندراو سەرسامیی‌و ئەشق‌و‬ ‫لـــەڕادەبـــەدەری‬ ‫خۆشەویستییەكی‬ ‫بەیابانییەكان بەخشی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئەم فیلمە دوای رزگاركردنی كۆبان ‌‬ ‫لەدەستی تیرۆریستانی داعش لەالیەن ئەم‬ ‫مندااڵنەوە هاتوەتە بەرهەم‌و تەلەفزیۆنی‬ ‫یابانی لەبەرنامەیەكی تایبەتدا كە نزیكەی‬ ‫دو كاتژمێری خایاند‪ ،‬نیشاندرا‪.‬‬ ‫دوای نمایشكردنی فیلمەكە‪ ،‬یابانیەكان‬ ‫بۆیاندەركەوت كە نەتەوەی كورد تا چ‬ ‫رادەیەك بەهێزن‪ ،‬لەكاتێكدا منداڵەكانیان‬

‫ئـــەم هــەمــو ژان‌و تــراژیــدیــایــانــەیــان‬ ‫بەسەرداهاتوە‪ .‬ئــەم مندااڵنە مــاوەی‬ ‫دو مانگ لەالیەن راوێــژكــاران‌و گروپی‬ ‫دەرهێنەرانەوە خولەكانی فێركاری‌و‬ ‫سینەمایان تێپەڕاندوەو پاشان لەنێویاندا‬ ‫چەندین منداڵ دەستنیشانكراون‌و وەك‬ ‫دەرهــێــنــەری بچكۆلە هــەشــت فیلمی‬ ‫دێكیۆمێنتاریان بەرهەمهێناوە‪ ،‬ماوەی‬ ‫ســەرجــەم فیلمەكانیش ‪ 72‬خولەكەو‬ ‫لەالیەن كۆمپانیای (مژ فیلم)‌و بەرێنوێنی‬ ‫«بەهمەنی قوبادی» بەرهەم هاتوە‪.‬‬ ‫هــەر بــەم بــۆنــەیــەوە‪« ،‬بەهمەنی‬ ‫قوبادی» سەردانی یابانی كردو لەگەڵ‬ ‫كەناڵی (‪ )NHK‬سەبارەت بەم فیلمە‬ ‫چاوپێكەوتنی لەگەڵدا ئەنجامدرا‪.‬‬

‫«زەوی ونبوان» بەم نزیكانە نمایشدەكرێ‌‬ ‫هەوراز محەمەد‪ :‬سەرباری نەبونی بودجە‪ ،‬خۆبەخشانە كاردەكەین‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیارە لەئایندەیەكی نزیكدا كورتە‬ ‫فیلمی «زەوی ونبوان» نمایشبكرێ‌‌و‬ ‫دواتر لەفێستیڤاڵە جیانیەكان بەشدار‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫ئەم كورتە فیلمە ماوەكەی تەنیا ‪12‬‬ ‫خولەكەو هونەرمەند هــەوراز محەمەد‬ ‫نوسیویەتی‌و كاری دەرهێنانی بۆ كردوە‪:‬‬ ‫فیلمەكە باس لەگەڕانی پیاوێك دەكات‬ ‫بەناوی «ئــادەم» و دوای كۆڕەوەكە‬ ‫بەدوای خانەوادەكەیدا دەگەڕێ‌‪ ،‬رۆژێك‬ ‫ئادەم لەسەر سنور لەبەردەم پاسدارێكدا‬ ‫دەگری‪ ،‬پاسدار دەپرسی بۆچی دەگری‪،‬‬ ‫ێ ژنــەكــەم‌و چــوار منداڵم‬ ‫ئەمیش دەڵ ـ ‌‬ ‫لێونبوە‪ ،‬پاسدار پێدەكەنی‌و دەڵـێ‌‪،‬‬ ‫كاكە تۆ خۆت ونبویت‪ ،‬ئێستا ئەوان‬

‫ێ نەك پێنج‬ ‫ێ وندەب ‌‬ ‫بەیەكەوەن‪ ،‬كەس ‌‬ ‫كەس‪.‬‬ ‫دوای ‪ 24‬ساڵ بەسەر ئەو روداوەدا‬ ‫ێ‬ ‫ئــادەم تاكو ئێستایش هــەر دەگــەڕ ‌‬ ‫ێ لەرادیۆ دەگرێ‌‌و پرسار‬ ‫بــەردەوام گو ‌‬ ‫لەهەمو كەسێ‌ دەكات‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم كــارە هــەوراز مەحەد‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬وەستانی‬ ‫پـــڕۆژە هــونــەریــەكــان بــەهــۆی نەبونی‬ ‫بــودجــەوە‪ ،‬یەكێكە لەهۆكارەكان بۆ‬ ‫ێ هیواكردنی بینەر‪،‬‬ ‫الوازبونی كولتورو ب ‌‬ ‫ئێمە بڕیارماندا لەگەڵ ستافەكەماندا‬ ‫نەوەستین‌و بەهیممەتی «مــام پۆاڵ»‬ ‫بــودجــەیــەكــی كــەمــمــان دابــیــنــكــرد‪،‬‬ ‫هەموشمان خۆبەخشانە كاردەكەین‌و‬ ‫ێ فیلم زۆر پێداویستی بۆ‬ ‫كۆمپانیای خاو ‌‬ ‫دابینكردوین‪.‬‬

‫فیلمی «من سامی»م‪ ،‬لەناو پێنج هەزار فیلمدا هەڵبژێردراوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫بــڕیــارە رۆژانــــی ‪،2015/8/9-4‬‬ ‫فیلمی «من سامی»م‪ ،‬كە لەنوسین‌و‬ ‫دەرهێنانی هونەرمەندی كورد «كەی‬ ‫بەهار»ەو دانیشتوی بریتانیایە‪ ،‬لەناو‬ ‫پێنج ه ــەزار فیلمی هــەڵــبــژێــردراودا‬ ‫لەفێستیڤاڵی رۆد ئایلەند لەئەمریكا‬ ‫بەشداری بكات‪.‬‬

‫ئەم فێستیڤاڵە باوەڕپێكراوەو گەر‬ ‫فیلمێك خــەاڵت بباتەوە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫لەكێبڕكێدا بۆ خەاڵتی ئۆسكار بەشدار‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫تاكو ئێستا فیلمی «من سامی»م‪،‬‬ ‫لــە ‪ 55‬فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیدا‬ ‫بەشداربوەو ‪ 23‬خەاڵتی بەدەستهێناوە‬ ‫كە ‪ 12‬جاریان خەاڵتی باشترین فیلم‬ ‫بوە‪.‬‬

‫«كەی بەهار» دەرهێنەری ئەم فیلمە‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئەمە یەكەم فیلمی فیكشنی منە‪،‬‬ ‫بەخۆبەخشی بەرهەمهاتوە‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئـــەم ســەركــەوتــنــەشــمــان لــەســەرو‬ ‫چاوەڕوانی ئێمەوەیە‪ ،‬بەتایبەت بەهۆی‬ ‫ئەو نواندنە لێهاتوەی كــوردەوە وەك‬ ‫گەلێكی پاڵەوان‌و لێهاتو – و كارەكتەری‬

‫سەرنجڕاكێش‪ ،‬نــەك وەك كەسێكی‬ ‫بێتواناو سواڵكەرو هیچ پێنەكراو‪ ،‬تا‬ ‫سۆزی بینەر رابكێشین‪ ،‬لەڕاستیدا ئەمە‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی زۆربەی بینەرانی‬ ‫جیهان سڵت لێبكەنەوە‪ ،‬چونكە بینەر‬ ‫ێ لــەتــۆوە فێربێ‌‪ ،‬تــۆ ببیت‬ ‫ئــەیــەو ‌‬ ‫بەنمونەی مرۆڤی كۆڵنەدەرو تێكۆشەر‪،‬‬ ‫لەهەمو بوارەكانی كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری‌و‬ ‫نەریت‌و سیاسەت‪.‬‬

‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬

‫جولەكەكانی كوردستان لەژیانی خێزانییاندا‬ ‫نوێنەرانی میللەتی جولەكە لەكوردستاندا‪ ،‬كرداری هاتنی جولەكە بۆ سەر ئەو خاكانەی ئێران كە‬ ‫كوردیان تێدا نیشتەجێبون‪ ،‬لەنێوان هەردو روبارەكەو ئاسیای بچوك‪ ،‬كە بەدو شەپۆل دەستیان‬ ‫بەهاتن كرد‪ ،‬شەپۆلی یەكەم پەیوەندار بو بەوێرانكردنی بابل‪ ،‬دوەمیان راستەوخۆ لەدوای داگیركردنی‬ ‫فەلەستینەوە هات‪ ،‬جولەكە هەرگیز لەباڵوبونەوەی ئاینەكەیاندا فراوانبونیان نەبوە‪ ،‬هۆكاری ئەمەش‬ ‫سروشتی بنچینەیی‌و ئاینی توندو چڕی خۆیان بوە‪ ،‬جولەكەكان بەئاشتی لەگەڵ سەرجەم دراوسێكاندا‬ ‫ژیاون‌و هەوڵیانداوە تایەفەكەیان بەیەكگرتویی بهێڵنەوە‪ ،‬لەكوردستاندا پارێزگاری لەتایەفەی جولەكە‬ ‫لەهەریەك لەناوچەكانی بانەی كوردستان‌و بۆكانی باكوری رۆژئاوای ئێران كرا‪ ،‬جولەكەكان لەچەندین‬ ‫الدێدا دەژین‌و بەشێكی دانیشتوانی ئەم ناوچانە پێكدێنن‪ ،‬ئەگەرچی بەشێكی زۆریان كۆچیان كرد بۆ‬ ‫ناوچەی تر لەئیسرائیل‪.‬‬

‫بەكامێرای ڤ‪.‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی‬

‫بودجە‪..‬‬ ‫كێشەی سیاسی‬ ‫نەك تەكنیكی‬ ‫هیوا محەمەد‬ ‫عیراقی ئێستا‪ ،‬وەك شوشەی شكاو وایە‌و بەسیكۆتینی برێمەر پێكەوە نوسێندراوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە لەدوای كشانەوەی ئەمریكا لەعیراق‪ ،‬كێشەكان سەریان هەڵدایەوە‪ .‬هەمو ئەو‬ ‫كێشانەی كە خۆی لەماددەی ‪ ١٤٠‬دا دەبینییەوە گەیشتنە بن بەست‪.‬‬ ‫مالیكی هەوڵیدا بەهێز هەرێم بێدەنگ بكات‪ ،‬بەاڵم نەیتوانی‪ ،‬لەبەر ئەوە پەنای بردە‬ ‫بەر بەكارهێنانی كارتی ئابوری بەبڕینی بودجە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی هەرێمیش دەكرێت بوترێت تا رادەیــەك بوە هۆی تێكچونی‬ ‫پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغداد‌و بڕینی بودجە‪ ،‬ئەویش بەهۆی پتەوبونی پەیوەندی‬ ‫هەرێم لەگەڵ توركیاو واژۆ كردنی رێكەوتنی بازرگانی‌و نەوت لەگەڵ هەرێم‪ .‬ئێمە لەم‬ ‫هەرێمەدا نەمانتوانی لەڕێگەی سیاسەتێكی ئابوری باشەوە لەگەڵ بەغداد پەیوەندی‬ ‫ئاسایی درێژە پێبدەین ئەمە لەكاتێكدا ئامادەییشمان بۆ بونە دەوڵەت تیادا نییە‪ ،‬وەك‬ ‫دەڵێن رەنگە ببینە كوردی هەردو جەژن لەدەستچو‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی كە زۆرێك لەسیاسەتمەدارانی ناو حكومەتەكەی بەغداد میانڕەون‬ ‫لەبەرامبەر كورد‪ ،‬نمونەی عەبادی خۆی‌و عادل عەبدولمەهدی‌و هاوكات لەگەڵ ئەوەش كە‬ ‫سەرۆككۆمار‌و وەزیری دارایی‌و جێگری سەرۆكی وەزیران‌و جێگری سەرۆكی پەرلەمان‌و‬ ‫هەندێ وەزیری دیكەش كوردن‪ ،‬بەاڵم ناتوانن كێشەی ئابوری هەرێم لەگەڵ بەغداد‬ ‫چارەسەر بكەن لەبەر سێ هۆكار‪ ،‬یەكەمیان سیاسییە‌و بەغداد دەیەوێت رێگر بێت‬ ‫لەبەردەم هەڵكشانی هەرێم‌و ترسی جیابونەوەی هەیە‪ ،‬دوەمیان نەبونی متمانەیە كە‬ ‫هەردوال پابەند بكات‌و نەیانخاتە بازنەی بیر كردنەوە لەپالنگێڕی‪ ،‬نمونەی ئەمەش‬ ‫گیرانی موسڵە لەالیەن داعشەوە كە تیایدا هەرێم‌و بەغداد یەكتریان بەكەمتەرخەم‬ ‫تاوانبار دەكرد‪ ،‬ئێستاش بەغداد پێیوایە كە بەهۆی ئەو پەیوەندییە بەهێزەی هەرێم‬ ‫لەگەڵ توركیای سەرچاوەی هاوكاری داعش هەیەتی ئەوە دەكرێت هەرێم چاوی خۆی‬ ‫داخستبێت تا گیرانی موسڵ نەبینێت‌و زیان لەمالكی‌و حكومەتەكەی بكەوێت‪ .‬سێهەم‬ ‫كارتێكەری نێودەوڵەتی‌و هەرێمی لەسەر بڕیاری سیاسی بەغدادو هەرێم هەیە‌و زۆر جار‬ ‫لەبەرژەوەندی دەرەوە هەڵوێست وەردەگرن‪.‬‬ ‫هەرێم كاتێك نەوت دەفروشێت دەبێت پابەند بێت بەو بڕەوە كە قسەیان لەسەر كردوە‌و‬ ‫لەكاتی خۆشیدا بینێرێت دەنا بەغداد پابەندی بەڵێنەكانی نابێت‪ ،‬چونكە ئەم رێكەوتنی‬ ‫فروشتنی نەوتە دابڕانێكی دروستكردوە لەگەڵ ئەو بڕە بودجەیەی كە لەپەرلەمانی‬ ‫عیراقدا بریاری لەسەر دراوە‌و ‪ %١٧‬ی هەرێم تەرخان كراوە‪.‬‬ ‫دەبێت الی خەڵك رۆشن بێت كە بۆچی بەغداد ئەو بڕە پارە پێویستە نادات بەهەرێم‪،‬‬ ‫ئەگەر هەرێم ئەو بڕە بەرمیلەی قسەیان لەسەر كردوە بەبەردەوام بینێرێت؟ نابێت هەرێم‬ ‫خەڵكەكەی بكاتە قوربانی سیاسەتی كایەكردن‌و چونە ژێر باری سیاسەتی توركیا‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی نەوت لەوێوە دەڕوات‪.‬‬ ‫بەغداد دەزانێت كە هەرێم ناتوانیت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی شتێك بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرێم واڵتێكی سەربەخۆ نییە‌و بەئاسانی ناتوانێت ئابوری ئازادی خۆی هەبێت‪ ،‬ئەو‬ ‫واڵتانەش كە گوێ بەو یاسا نێودەوڵەتیانە نەدەن‌و مامەڵە لەگەڵ هەرێم بكەن‪ ،‬ئەوە‬ ‫هەر لەتوركیاوە تا ئەو واڵتەی نەوتی لێدەكڕێت بەفەڕمی نابێت‌و نرخی نەوتەكەش‬ ‫بەهەرزانتر دەفرۆشرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر نەوت فرۆشتن لەرێگەی توركیاوە دەبێتە هۆی گەشەكردنی سیاسی هەرێم‌و‬ ‫بەرەو خۆناساندنی وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ‪ ،‬ئەوە دەكرێت بڵێین باشە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫سوربون لەسەر فرۆشتنی نەوت تەنها بەمەبەستی وەستانەوە لەڕوی بەغداد بێت‌و وەك‬ ‫عینادی كردن‪ ،‬ئەوە قەیرانەكانی ناوخۆی هەرێم بەرەو زیاتر دەبات‌و خەڵكیش بێ هیواو‬ ‫بێزار دەكات (ئەمەش خواستی توركیایە)‪.‬‬ ‫ئیران پاڵپشتی تەواوی عیراقە لەهەمو مەسەلەكانداو رەنگە باشتر بێت كە هەرێم‬ ‫لەڕێگەی ئیرانەوە نەوت بفروشێت‪ .‬هەناردەكردنی نەوت لەڕێگەی ئیرانەوە زۆر ئاسانترو‬ ‫پارێزراوترو كورتترە تا ئەوەی دەگاتە بەندەری جیهان‪ .‬جائایا هەرێم دەیەوێت نەوت‬ ‫بفرۆشێت‌و بگات بەئابوری سەربەخۆ كە لێرەوە زۆر شتی دیكە بەدەستدەهێنێ‪ ،‬یان‬ ‫گەمە لەگەڵ روداوەكان دەكات‌و درێژە بەپەیوەندییە شەخسیەكان دەدات‪ ،‬بەاڵم هیچی‬ ‫لێ شین نابێت‪ ،‬لەكاتێكدا كە عیراق لەبارودۆخێكی سەختی ئابوری‌و شەڕدایە‌و بەرەو‬ ‫خراپتریش دەچێت‪.‬‬

‫ئەكتەرە بەتواناكەی‬ ‫سینەمای عەرەبی‌و جیهانیی‬ ‫كۆچی دوایی كرد‬ ‫چاودێر‪ -‬مەرزیە زۆردار‪:‬‬ ‫هــونــەرمــەنــدی نــــاودارو ئەستێرەی‬ ‫سینەمای عەرەبی «عومەر شەریف»‪،‬‬ ‫كە بەیەكێك لەبەناوبانگترین ئەكتەری‬ ‫سینەمای عەرەبی ناوزەد دەكرێ‌‌و دواتر‬ ‫دەبێتە یەكێك لەسەرنجڕاكێشترین‬ ‫ئەكتەری سینەمای جیهانیی لەتەمەنی‬ ‫‪ 83‬ساڵیدا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫ناوی تەواوی «عومەر شەریف میشیل‬ ‫دیعتری شلهوب»ە‪ ،‬لە ‪1932/4/10‬‬ ‫لەئەسەكەندەریەو لەخێزانێكی لوبنانی‬ ‫لەدایكبوە‪ ،‬باوكی یەكێك بوە لەبازرگانە‬ ‫بــەنــاوبــانــگــەكــان‪ ،‬دایكیشی بەیەك ‌ێ‬ ‫لەژنە ناودارەكانی ناو كۆمەڵی میسری‬

‫ناسراوەو میوانداری زۆرێك لەكەسایەتیە‬ ‫بــەنــاوبــانــگــەكــانــی واڵت ــەك ــەی ك ــردوە‬ ‫لەنێویشیاندا مەلیك فاروق‪.‬‬ ‫لەزانكۆی قاهیرە بەپلەی بەكالۆریۆس‬ ‫لەزانستەكانی بیركاری‌و فیزیا بڕوانامەی‬ ‫بەدەستهێناوە‪ ،‬بەاڵم هیواو ئاواتەكانی زۆر‬ ‫لەوە زیاتر بوە‪ ،‬ئارەزوی سەرەكی ئەوە‬ ‫بوە ببێتە ئەكتەر‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫روی لەخوێندنی هونەر كرد لە»ئەكادیمی‬ ‫پادشایەتی بۆ دراما» لەشاری لەندەن‪.‬‬ ‫یەكەم دەركەوتنی لەفیلمی سینەمایی‬ ‫«صراع فی وادی» دا بوە ساڵی ‪1954‬‬ ‫لەگەڵ فاتن حەمامە رۆڵی بینیوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە ‪ 116‬كاری هونەریدا رۆڵی گێڕاوە‪.‬‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬ ‫بابەکر دڕەیی ‪ /‬چاوپێکەوتن‬ ‫ڕەفیق سابیر ‪ /‬هایکو‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫عەبدولموتەلیب عەبدواڵ ‪ /‬وتار‬ ‫ڕەووف بێگەرد ‪ /‬وەرگێڕان‬

‫ذمارة (‪ )465‬دووشةممة ‪ 201٥/7/13‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ئەراڤیند ئەدیگا‬

‫ئەراڤیند ئەدیگا‪ ،‬تەنیا چل ساڵیەتی‬

‫شااڵو حەبیبە‬ ‫«بەوری سپی» ناوی یەکەمین ڕۆمانی‬ ‫ئەراڤیند ئەدیگایە‪ ،‬کە نووسەرێکی‬ ‫هیندی‪-‬ئوستورالییە‪ .‬ئەو بەم ڕۆمانە‪،‬‬ ‫خەاڵتی ئەدەبیی مــەن بــووکــەری بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٨‬بردەوە‪ .‬ئەدیگا‪ ،‬لە ڕۆمانی‬ ‫«بەوری سپی»ـدا پەرژاوەتە سەر ئەو‬ ‫درزە قووڵەی لە نێوان دەوڵەمەندان‬ ‫و هەژاراندا هەیە و پێشی وایە ئەوە‬

‫گرینگترین بابەتە لە هیندستاندا بوونی دەکات بۆ دەهلی نیو‪ ،‬خانەوادەکەی‬ ‫هەبێت‪ .‬کۆی ڕۆمانەکەیشی بە هەوڵێک دەکات بە قوربانیی ئامانج و خەونە‬ ‫بۆ بەیانکردنی دەنگی چینی مەزنی شەخسییەکانی‪ .‬بــالــرام سەرەنجام‬ ‫پلەنزمی کۆمەڵگەی واڵتەکەی دەزانێت‪ .‬بــە جــۆرێــک لــە گەندەڵی و فەساد‬ ‫ڕۆمانی «بــەوری سپی» چیرۆکی و دۆرزنــیــدا ڕۆ دەچێت‪ ،‬کە دەبێتە‬ ‫کوڕیژگەیەکی گوندیی بە ناوی «بالرام کەسێکی تاوانکار و پڕوپووچ‪.‬‬ ‫ئەراڤیند ئــەدیــگــا‪ ،‬لــە نــووســەرە‬ ‫هاکڤای» دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە باوکی سااڵن‬ ‫گالیسکەکێش بووە‪ ،‬بەاڵم ئەو لە بری هەرە تازەکانی جیهانە و تەنیا چل‬ ‫ئــەوەی ڕێی باوکی درێــژە پێ بدات‪ ،‬ساڵی تەمەنە‪ .‬ئەو ‪٢٣‬ـی ئۆکتۆبەری‬ ‫دەببێتە شۆفێری تایبەتی پیاوێکی ‪ ١٩٧٣‬لە هیند لە دایــک بــووە‪ .‬لە‬ ‫دەوڵــەمــەنــد‪ .‬ئــەو پــاش ئــەوەی کۆچ ئوستورالیا گەورە بووە و لە ئێستادا‬

‫بەوری سپی‪ ،‬یەکەمین ڕۆمانی ئەدیگایە‬

‫لە بۆمبای دەژی‪ .‬ئەو لە زانکۆکانی‬ ‫کۆڵۆمبیا و ئۆکسفۆرد خوێندوویەتی و‬ ‫ڕۆژنامەنووسی کۆنی گۆڤاری «تایم»‬ ‫بووە لە هیندستان‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «بــەوری سپی» لە یەک‬ ‫کاتدا‪ ،‬لە بەریتانیا و هیندستانیشدا‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٨‬ـدا‪ ،‬باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫ئەراڤیند ئەدیگا‪ ،‬لە ڕووی تەمەنەوە‪،‬‬ ‫دووەم نــووســەری الوە کە تاوەکوو‬ ‫ئێستا توانیبێتی خەاڵتی مەن بووکەر‬ ‫وەربگرێت‪ .‬ئەو لە کاتی بردنەوەی‬

‫خەاڵتەکەدا ‪ ٣٣‬ساڵی بوو‪ .‬بێن ئەکری‪،‬‬ ‫لە ‪١٩٩١‬ـدا بۆ ڕۆمانی «ڕێگای قاتی»‬ ‫ئەم خەاڵتەی بردەوە و ‪ ٣٢‬ساڵی بوو‪.‬‬ ‫مــایــکــل پــۆرتــیــلــۆ‪ ،‬کــە لــە کاتی‬ ‫براوەبوونی ڕۆمانی «بەوری سپی»ـدا‪،‬‬ ‫سەرۆکی کۆمیتەی داوەرانی مەن بووکەر‬ ‫بووە‪ ،‬گوتوویەتی‪« :‬ئەم ڕۆمانە خۆی‬ ‫لە مەکبێسەوە نزیک دەکاتەوە‪ .‬داوەران‬ ‫بۆیە ئەم ڕۆمانەیان هەڵبژارد‪ ،‬چونکە‬ ‫هەم شۆکت دەکات هەم سەرگەرم‪».‬‬ ‫ئەراڤیند ئەدیگا سەبارەت بە «بەوری‬

‫سپی» دەڵێت‪« :‬ڕۆمانەکەم لێوانلێوە‬ ‫لە توندوتیژی‪ .‬من باسی مرۆڤگەلێک‬ ‫دەکەم‪ ،‬کاتێک ئێوە سەفەر دەکەن بۆ‬ ‫هیندستان‪ ،‬ئەوان دەبینن‪».‬‬ ‫ئەراڤیند ئەدیگا‪ ،‬بە تەنزەوە سەبارەت‬ ‫بەوەی کە بڕی پارەی خەاڵتەکەی چی‬ ‫لێ کردووە‪ ،‬ئاماژەی بەوە داوە کە بەر‬ ‫لە هەر شتێک دەبوو بە دوای بانکێکدا‬ ‫بگەڕێم تا پارەکەمی لێ دابنێم‪ .‬دیارە‬ ‫ئاماژەی تەنزئامێزی نووسەر بۆ قەیرانی‬ ‫داراییی ئەو واڵتەیە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫من باشتر لە تۆ داهاتوو دەناسم‬

‫نامەی ئەڵدۆس هەکسلی بۆ جۆرج ئۆرێل‬

‫شیعرى‬ ‫شته‌كان‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬شیالن ڕه‌شید‬ ‫لــ ‌ه ئۆكتۆبه‌رى ‪1949‬ـــدا چه‌ند مانگێك‬ ‫دواى باڵوبوونه‌وه‌ى ڕۆمانى ‪ ،1984‬ئۆروێل‬ ‫نامه‌یه‌كــى بــ ‌ه ده‌ســت ده‌گات لــ ‌ه الیه‌ن‬ ‫نووسه‌ر و فه‌یله‌سووف و مامۆستاى خۆى‪،‬‬ ‫ئه‌ڵدۆس هه‌كسلییەوە‪ ،‬ئه‌و نووسه‌ره‌ى ك ‌ه‬ ‫پێش ‪ 17‬ساڵ ڕۆمانێكى نزیك و هاوڕه‌نگى‬ ‫‪1984‬ى ئۆروێلى باڵوكردبووه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه باره‌ى‬ ‫داهاتوویەكــى دیســتۆپى‪ ،‬ب ‌ه ناونیشــانى‬ ‫«جیهانــى تازه‌ى بوێر‪ ».‬نامه‌ك ‌ه ســه‌ره‌تا‬ ‫ب ‌ه وه‌سفكردن و ستاییش ده‌ست پێده‌كات‬ ‫و دواتر ده‌چێت ‌ه قوواڵیى ئه‌و مه‌ســه‌النه‌ى‬ ‫ك ‌ه ئۆروێل باسى كردوون ل ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ىدا‪،‬‬ ‫ئینجــا بازده‌دا بــۆ نامه‌یه‌ك ك ‌ه ده‌خوازێت‬ ‫هــه‌ردوو ڕۆمانه‌كــ ‌ه بــ ‌ه یه‌كتــر بــه‌راورد‬ ‫بــكات‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه شــێوازێكى ناڕاســته‌وخۆ‬ ‫و وردبینانه‌‪ .‬هــه‌ر بۆی ‌ه هه‌ندێك ڕه‌خنه‌گر‬ ‫واى ده‌بینن ك ‌ه هه‌كســلى ب ‌ه شــاراوه‌یى و‬ ‫لێزانان ‌ه ده‌یه‌وێت ئۆروێل تۆمه‌تبار بكات ب ‌ه‬ ‫دووپاتكردنه‌وه‌ى بیر و ئه‌ندێشه‌كانى خۆى‬ ‫ل ‌ه باره‌ى داهاتوویەكى دیستۆپییەوە‪.‬‬ ‫هه‌ندێكــى دیكه‌یــش واى ده‌بینــن كــ ‌ه‬ ‫هه‌كســلى له‌و نامه‌یــه‌دا گه‌ره‌كیه‌تى ئه‌و‌ه‬ ‫بــ ‌ه ئۆروێــل بڵێت كــ ‌ه ســه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى‬ ‫ڕۆمانه‌كــه‌ت لــ ‌ه ڕووى بیناى ئه‌ندێشــ ‌ه و‬ ‫فیكــر لــ ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ى من نزیكــه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫بدركێنــى ك ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ى من ل ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ى‬ ‫تۆ (‪ )1984‬زۆر ڕوونتر و واقیعانه‌تره‌‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ى جێــى ســه‌رنج ‌ه ئه‌وه‌یــ ‌ه كــ ‌ه‬ ‫پێشــووتر لــ ‌ه ســاڵى ‪ 1946‬ئۆروێــل لــ ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كیــدا بۆ ڕۆمانــى «ئێمه‌«ى‬ ‫«یه‌ڤگه‌نى زه‌میاتین» ده‌ڵێت‪ :‬یه‌كه‌م شت‬ ‫ك ‌ه خوێنه‌ر ل ‌ه باره‌ى ڕۆمانى «ئێمه‌«ـه‌و‌ه‬ ‫هه‌ســتى پێده‌كات و ب ‌ه ڕاستییه‌ك ده‌گات‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێشووتر ب ‌ه هیچ جۆرێك باس نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌یــ ‌ه كــ ‌ه هه‌كســلى به‌شــێكى فیكره‌ى‬ ‫ڕۆمانى جیهانى تــازه‌ى بوێرى له‌م ڕۆمان ‌ه‬ ‫(وات ‌ه ڕۆمانــى ئێمه‌) وه‌رگرتووه‌‪ .‬هه‌ر له‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌یــه‌دا ئۆروێــل پێداگــر و وردتر‬ ‫باس له‌م له‌یه‌كچوون و جیاوازییان ‌ه ده‌كات‬ ‫كــ ‌ه ل ‌ه نێــوان هه‌ردوو ڕۆمانــى «ئێمه‌«ى‬ ‫زه‌میاتیــن و «جیهانــى تــازه‌ى بوێــر»ى‬ ‫«هه‌كسلى» هه‌ن‪.‬‬ ‫له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا ئــه‌وه‌ى ڕه‌خنه‌گــران‬ ‫تێبینى ده‌كه‌ن ئه‌و ڕاســتییه‌ی ‌ه كه‌ ڕۆمانى‬ ‫‪ 1984‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا زیاتر ل ‌ه ڕۆمانى «ئێمه‌«‬ ‫و ڕۆمانى «سروود»ی ئاین ڕانده‌و‌ه نزیكه‌‪.‬‬ ‫وێڕاى ئه‌وه‌ى كــ ‌ه جیهانى هه‌ردوو ڕۆمانى‬ ‫«‪ »1984‬و «جیهانــى تازه‌ى بوێر» زۆر‬ ‫له‌یه‌كتره‌و‌ه نزیكن‪.‬‬ ‫هه‌كســلى له‌و نامه‌یــه‌دا چه‌ند‌ه ده‌یه‌وێ‬ ‫به‌راوردكارییــه‌ك له‌نێوان ڕۆمانه‌كه‌ى خۆى‬ ‫و ئۆروێلــدا بــكات‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌یــش ب ‌ه قوڵى‬ ‫بــاس لــه‌و دنیایــ ‌ه ده‌كات كــ ‌ه به‌ڕێوه‌یــ ‌ه‬ ‫و ئــه‌وان لــ ‌ه ڕۆمانه‌كانیانــدا پێشــبینیان‬ ‫كردووه‌‪ .‬ئــه‌و نامه‌ی ‌ه له‌و ڕووه‌وه‌ش گرنگ ‌ه‬ ‫كــ ‌ه ڕۆماننووســێك ده‌یه‌وێــت فیكــر‌ه و‬ ‫ئه‌ندێشــه‌ى خۆى و ڕۆماننووســێكى تر ب ‌ه‬ ‫نامه‌ بخاته‌ به‌رچاو و ڕاڤه‌یشى بكات‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫جــان كۆهین ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا (خلیســكان ل ‌ه زمانى شــیعریدا) باس ل ‌ه‬ ‫الدان و خلیســكانى زمانه‌وانــى لــ ‌ه شــیعردا ده‌كات وه‌ك كۆڵه‌كه‌یه‌گــى‬ ‫سه‌ره‌كى ب ‌ه شیعر بوونى هه‌ر تێكستێك‪ ،‬به‌و مانایاى ئه‌وه‌ى ل ‌ه زمان و‬ ‫ئاخاوتندا ڕێگه‌ى پێنادرێ‪ ،‬ئه‌وا ل ‌ه شــیعردا ده‌بێت ‌ه توخمێكى سه‌ره‌كى‪،‬‬ ‫زمانى شیعرى بۆى هه‌ی ‌ه ل ‌ه مۆراڵى زمان و ئاخاوتندا ده‌ربچێت‪ ،‬ل ‌ه زماندا‬ ‫به‌رد ته‌نیا واتاى به‌رد ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شیعردا ئاسۆى لێكدانه‌وه‌ى‬ ‫بێسنووره‌‪ .‬ل ‌ه ئاخاوتندا ناتوانرێت بگوترێت خۆڵم فڕ كرد‪ ،‬یان ئه‌ستێره‌م‬ ‫خوارده‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شــیعردا ئه‌و ڕێســای ‌ه ب ‌ه ئاســانى ده‌شــكێندرێت ‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ی ‌ه ئازادى ته‌واوى به‌خشــیوه‌ت ‌ه شیعر ب ‌ه مه‌رجى به‌رهه‌مهێنانى چێژ‬ ‫و ســتاتیكا‪ ،‬ئه‌وى لێره‌دا پێم سه‌یر‌ه و كه‌س ئاماژه‌ى پێنه‌داوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫شــاعیرێكى وه‌كو عه‌بدولاڵ گۆران به‌بێ ئه‌وه‌ى ل ‌ه زۆربه‌ى شــیعره‌كانیدا‬ ‫خلیســكان ل ‌ه زماندا ئه‌نجام بدا‪ :‬شیعرى پڕ چێژ و ستاتیكاى نووسیوه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت زۆر جار ئه‌و نیمچ ‌ه ئازادیه‌ى ل ‌ه ئاخاوتنیشــدا هه‌ی ‌ه پێویســتى‬ ‫پێنیی ‌ه و ئاوڕى لێ ناداته‌وه‌‪ .‬ســه‌دان دێڕ‌ه شــیعرى هه‌ی ‌ه ل ‌ه ئاخاوتنیش‬ ‫بێ بێگرێترن‪ ،‬كه‌چى نكۆڵى له‌ شیعر بوونیان ناكرێ‪:‬‬ ‫(بــ ‌ه ئاســمانه‌و‌ه ئه‌ســتێره‌م دیوه‌‪ /‬جــاد‌ه چۆڵ و ســێبه‌ر بوو كاتى‬ ‫به‌یانى‪ /‬زۆر قژى زه‌رد ســه‌رنجى راكێشاوم‪ /‬هتد ‪ ،)..‬ب ‌ه گه‌ڕانێكى كه‌م‬ ‫ل ‌ه دیوانه‌كه‌یدا ســه‌دان ڕســته‌ى له‌م شــێو‌ه ده‌ســت ده‌كه‌وێ‪ ،‬كه‌ به‌بێ‬ ‫بوونى الدان و خلیسكان ل ‌ه زمان و ئاخاوتندا‪ ،‬گۆران توانیویه‌تى شیعر و‬ ‫شیعریه‌ت به‌رهه‌م بێنێت‪ ،‬ئه‌ویش به‌بێ گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ئه‌و كۆڵه‌گ ‌ه گرنگه‌ى‬ ‫مێژووى شیعر كه‌ بریتییه‌ ل ‌ه خلیسكانى زمان ‪.‬‬

‫هه‌ندێک واى ده‌بینن ك ‌ه هه‌كسلى له‌م نامه‌یه‌دا گه‌ره‌كیه‌تى ئه‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئۆروێل بڵێت ك ‌ه سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ڕۆمانه‌كه‌ت ل ‌ه ڕووى بیناى‬ ‫ئه‌ندێش ‌ه و فیكر ل ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ى من نزیكه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش بدركێنێ ك ‌ه‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌ى من ل ‌ه ڕۆمانه‌كه‌ى تۆ (‪ )1984‬زۆر ڕوونتر و واقیعانه‌تره‌‬

‫باشــتر بێت له‌ســه‌ر ئه‌و بابه‌تان ‌ه بدوێم ك ‌ه هیــچ بایه‌خێك بــ ‌ه دۆزینه‌وه‌كانى بره‌ید و‬ ‫كتێبه‌ك ‌ه كاریان له‌سه‌ر ده‌كات‪.‬دوا شۆڕش ئیسده‌یل و ئه‌وانى دی بدات‪.‬‬ ‫به‌شــێكى به‌هــۆى ئــه‌و ماته‌ریالیزمــ ‌ه‬ ‫؟ ئاماژ‌ه ســه‌ره‌تاییه‌كانى فه‌لســه‌فه‌ى دوا‬ ‫شۆڕش‪ .‬ئه‌و شۆڕشه‌ى ك ‌ه ده‌ڕوات ‌ه ئه‌ودیو زاڵ ‌ه و به‌شــێكیش به‌هۆى ئه‌و ڕێزگرتنه‌ى‬ ‫سیاســه‌ت و ئابووریــى و‪ ،‬هه‌ڵگه‌ڕانــه‌وه‌ى كــ ‌ه لــ ‌ه بره‌ودایــه‌‪ ،‬پیاوانــى زانســتیى و‬ ‫ســایكۆلۆژیا و فیسیۆلۆژیاى تاكى كردۆت ‌ه فه‌یله‌ســووفه‌كانى ســه‌ده‌ى ‪ 19‬ئاماده‌یــى‬ ‫ئامانــج ل ‌ه بیره‌كانى (مارك دى ســاد) دا ئه‌وه‌یان تێدا نه‌بوو‌ه تاوه‌كو پشكنین بكه‌ن‬ ‫ده‌بینرێتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌و پیــاوه‌ى خــۆى وه‌ك بۆ ڕاستیی ‌ه نامۆكان ل ‌ه باره‌ى سایكۆلۆژیاى‬ ‫درێژه‌پێده‌ر و به‌دیهێنه‌رى بیرى رۆبه‌سپیه‌ر پیــاو‌ه كاراكانــى سیاســه‌ت و ســه‌رباز و‬ ‫ڕایت وود‪ ،‬كالیفۆرنیا‬ ‫و بابــۆف ده‌بینــى‪ .‬فه‌لســه‌فه‌ى حوكمــى ئه‌فســه‌رانى پۆلیــس بــۆ كاركردنیــان ل ‌ه‬ ‫‪ 21‬ئۆكتۆبه‌رى ‪1949‬‬ ‫كه‌مین ‌ه لــ ‌ه ڕۆمانى ‪ 1984‬دا ســادیزمێك ‌ه بوارى حوكمڕانییدا‪ .‬ل ‌ه سایه‌ى نه‌فامیی باو‬ ‫به‌ڕێز ئۆروێلى ئازیز‬ ‫ك ‌ه گه‌یشــتۆت ‌ه ئه‌و ده‌ره‌نجامــ ‌ه لۆژیكییه‌‪ ،‬و باپیرانمانه‌و‌ه گه‌یشــتنى دوا شــۆڕش بۆ‬ ‫میهره‌بانییــت نوانــد كــ ‌ه داوات لــ ‌ه لــ ‌ه ڕێگه‌ى ڕۆیشــتن بۆ ئه‌ودیو ســێكس و ماوه‌ى پێنج تا شــه‌ش نه‌وه‌ دوا كه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫وه‌شــانخانه‌كه‌ت كردبــوو كۆپییــه‌ك لــ ‌ه ڕه‌تكردنه‌وه‌ى‪ .‬ســه‌باره‌ت بــه‌وه‌ى ك ‌ه ئایا خۆشــبه‌ختییه‌كى تــر لــه‌و‌ه دابــوو فرۆید‬ ‫كتێبه‌كه‌تــم بۆ بنێرن‪ .‬كتێبه‌ك ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ڕه‌فتارى پۆستاڵى سه‌ر رووخسار هه‌میش ‌ه نه‌یتوانــى بــ ‌ه ســه‌ركه‌وتوویى هیپنۆتیزم‬ ‫گه‌یشــت‪ ،‬من ســه‌رقاڵى كارێــك بووم ك ‌ه بــه‌رده‌وام ده‌بێــت یان نــا؟ ئه‌مه‌یان زیاتر (خه‌واندنــى موگناتیســیى) جــێ ب ‌ه جێ‬ ‫پێویســتى بــ ‌ه خوێندنــه‌و‌ه و به‌كارهێنانى گوماناوییــه‌‪ .‬ڕاى تایبه‌تى خۆم ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه بــكات‪ .‬ئه‌مــه‌ش به‌كارهێنانــى خه‌واندنى‬ ‫ســه‌رچاوه‌گه‌لێكى زۆر بــوو‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى حوكمى ئۆلیگارشــى ڕێگاى كه‌متر سه‌خت موگناتیسیى ب ‌ه الیه‌نى كه‌مه‌و‌ه چل ساڵێك‬ ‫چاوه‌كانــم الوازبــوون و خوێندنــه‌وه‌م و وێرانكــه‌ر ده‌دۆزێتـــه‌و‌ه بــۆ حوكمكردن دوا خســت‪ .‬بــه‌اڵم ل ‌ه ئێســتادا شــیكارى‬ ‫سنوورداربووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه پێویستبوو ماوه‌یه‌كى و تێركردنــى ئــاره‌زووى ده‌ســه‌اڵت‪...‬ئه‌م ده‌روونیــى به‌ســتراوه‌ته‌و‌ه بــ ‌ه خه‌واندنى‬ ‫زۆر چاوه‌ڕێ بكه‌م‪ ،‬تا ده‌رفه‌تێكم دۆزییه‌و‌ه ڕێگایه‌نه‌یــش هه‌مان ئه‌و ڕێگایانه‌ن ك ‌ه من موگناتیســییه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌م خه‌واندنه‌یــش بــ ‌ه‬ ‫لــ ‌ه جیهانى تازه‌ى بوێــردا وێنام كردوون‪ .‬هــۆى به‌كارهێنانى ده‌رمانى باربیتوره‌یتس‬ ‫بۆ خوێندنه‌وه‌ى ‪.1984‬‬ ‫هــاوڕام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ك ‌ه ڕه‌خنه‌گره‌كان ئه‌م ماوه‌ی ‌ه ده‌رفه‌تى ئه‌وه‌م هه‌بوو كه‌مێك ئاســانبووه‌‪ .‬بــ ‌ه جۆرێكى وا كــ ‌ه ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌بــاره‌ى كتێبه‌كــه‌و‌ه نووســیویانه‌‪ .‬بۆی ‌ه لــ ‌ه مێــژووى هیپنۆتیــزم و ماگنێتیزمــى یاخیتریــن و سه‌ركه‌شــترین نه‌خۆشــیش‬ ‫چیتــر پێویســت نــاكات هیــچ لــ ‌ه باره‌ى ئاژه‌اڵن ورد ببمه‌وه‌‪ ،‬تاسام به‌وه‌ى ك ‌ه سه‌د ده‌بات ‌ه حاڵه‌تى خه‌وتن‪.‬‬ ‫پێموایــ ‌ه ســه‌ركرده‌كانى جیهــان دواى‬ ‫جوانیى و گرنگى كتێبه‌كه‌و‌ه بپه‌یڤم‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه و په‌نجا ســاڵ ‌ه جیهان ڕه‌تى كردۆته‌و‌ه ك ‌ه‬

‫چه‌نــد نه‌وه‌یــه‌ك بۆیــان ڕوون ده‌بێتــه‌و‌ه‬ ‫كــه‌ ڕاهێنان و فێركردنــى كۆرپ ‌ه و منداڵ‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها خه‌واندنى موگناتیســیى باشترین‬ ‫ئامرازن بۆ حوكمكــردن ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ندینخانــ ‌ه و یانه‌كان‪ .‬بــه‌م جۆر‌ه حه‌زى‬ ‫ده‌سه‌اڵت ب ‌ه ته‌واوى تێر ده‌بێت ك ‌ه خه‌ڵك‬ ‫ڕابهێنیت حزمه‌تكردن و كه‌وتنه‌سه‌رچۆكیان‬ ‫خۆشــبوێت‪ ،‬نه‌وه‌ك ب ‌ه شــه‌ق گوێڕایه‌ڵیان‬ ‫بكه‌یت‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستى من ئه‌وه‌ی ‌ه بڵێم وا هه‌ستده‌كه‌م‬ ‫ئه‌و كابووسه‌ى ‪ 1984‬چاره‌نووسى ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫بگۆڕێت بۆ كابووســى دنیایه‌ك هاوشێوه‌ى‬ ‫ئــه‌و دنیایه‌ى من ل ‌ه ڕۆمانى جیهانى تازه‌ى‬ ‫بوێردا ئه‌ندێشــه‌م كردبوو‪ .‬ئه‌م گۆڕانه‌یش‬ ‫لــ ‌ه ئه‌نجامــى هه‌ســتكردن ب ‌ه پێویســتى‬ ‫كارایــى درووســت ده‌بێـــت‪ .‬هــاوكات‪،‬‬ ‫بێگومــان گه‌لێــك جه‌نگــى بایۆلۆجــى و‬ ‫ئه‌تۆمی –یش هه‌ڵده‌گیرســێن‪ .‬ل ‌ه حاڵه‌تى‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یشــدا خه‌ونى ســامناكتر ب ‌ه‬ ‫جه‌نگــى دیكه‌و‌ه ده‌بینین كــ ‌ه به‌ ده‌گمه‌ن‬ ‫خه‌یاڵیشمان كردوون‪.‬‬ ‫دووبار‌ه سوپاس بۆ كتێبه‌كه‌‬ ‫دڵسۆزت‬ ‫ئه‌ڵدۆس هه‌كسلى‬

‫‪2‬‬ ‫ئه‌وه‌ندى له‌باره‌ى شیعره‌كانى گۆرانه‌و‌ه نووسرابێت و من خوێندبێتمه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌موویان به‌رهه‌مى شیعریى گۆران وه‌ك فۆتۆگرافه‌رێك پێناسه‌ ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ى ره‌گه‌ز و توخمه‌كانى ئه‌و ئاراسته‌ی ‌ه شرۆڤ ‌ه بكه‌ن ‪ .‬پێشموای ‌ه‬ ‫ئه‌مــ ‌ه ته‌مبه‌ڵتریــن كار‌ه كرابێت‪ ،‬چونك ‌ه وێناى كردنى گۆران ته‌نیا وه‌ك‬ ‫فۆتۆگرافه‌رێكى سروشــت‪ ،‬له‌كۆڵ خۆكردنــه‌وه‌ى گه‌ڕان و وردبوونه‌وه‌یه‌‪:‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه كه‌ســێك بڵێیت باشــ ‌ه یان خراپــه‌‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ى دیتێڵ و‬ ‫ورده‌كارییه‌كانى ئه‌و باشــ ‌ه و خراپه‌یه‌ى ده‌ستنیشــان بكه‌یت ‪ .‬ڕاســت ‌ه‬ ‫گۆران هێزى وێناكردنى سروشتى به‌هێزه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه پشت ئه‌و كاره‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫گواستنه‌وه‌یه‌كى جۆریی هه‌ی ‌ه بۆ شیعرى كوردى‪ :‬پێش گۆران (ته‌نانه‌ت‬ ‫دواى ئه‌ویــش لــ ‌ه نمونه‌ى شــێركۆ بێكه‌س و عه‌بدولاڵ په‌شــێو و له‌تیف‬ ‫هه‌ڵمــه‌ت)‪ ،‬شــیعرى كوردى‪ :‬شــیعرى بیــروڕا بوو‪ ،‬ســه‌كۆیه‌ك بوو‌ه بۆ‬ ‫هــاوار‪ ،‬بۆچوون و هه‌ڵوێســت بوو ‪ .‬شــاعیر بێالیه‌ن نه‌بــوو به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫سروشت‪ :‬شێركۆ بێكه‌س ل ‌ه شیعردا به‌رد دێنێ‪ ،‬دار دێنێ‪ :‬به‌اڵم له‌سه‌ر‬ ‫جوانى دار و به‌رد ناوه‌ســتێ‪ ،‬به‌ڵكو ده‌یكات ‌ه ئامرازێك بۆ گه‌یشــتن به‌و‬ ‫ئامانجه‌ى هه‌ڵوێســتى ده‌یخوازێت‪ ،‬په‌شێویش هه‌روه‌ها كه‌مترین شیعرى‬ ‫بۆ شــته‌كان نووســیوه‌‪ ،‬به‌رهه‌مه‌كانى الیه‌نگرن‪ ،‬ته‌ره‌فگیرن ‪ .‬گۆران بێ‬ ‫الیه‌ن ‌ه (ته‌نانه‌ت ئه‌و كاته‌ى ده‌بێت ‌ه الیه‌نگیر و ده‌یه‌وێت هه‌ڵوێست تۆمار‬ ‫بكات خراپترین شیعر ده‌نووسێت‪ ،‬وه‌ك تێكسته‌كانى‪ :‬چوارده‌ى ته‌مووز‪،‬‬ ‫الوكى ســوور بۆ كۆریاى ئازا‪ ،‬رێگاى لینین‪ ،‬بۆ ســه‌ربازى جمهووریمان‪،‬‬ ‫هتد ‪ )..‬ل ‌ه گۆرانه‌و‌ه ســه‌ره‌تاكانى شــیعرى شــت ده‌ســتپێده‌كا‪ ،‬پێشتر‬ ‫و له‌گــه‌ڵ ئه‌ویشــدا شــیعره‌كانى قانــع و حه‌ریــق و حه‌مــدى و نارى و‬ ‫ئه‌سیرى هه‌ر وه‌ك شیعرى بیروڕا ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬مه‌ترسى شیعرى هه‌ڵوێست‬ ‫له‌وه‌دایــ ‌ه ته‌ره‌فگیــره‌‪ :‬واتا به‌شــێك له‌گه‌ڵیدان و به‌شــێكیش ل ‌ه خه‌ڵك‬ ‫دژى ده‌وه‌ســتنه‌وه‌‪ ،‬جــار بوو‌ه هه‌ندێ شــیعرى هه‌ڵوێســت و بیروڕا ب ‌ه‬ ‫پێــى تێپه‌ڕبوونــى كات هیــچ نرخێكــى ئه‌فراندنیــان نه‌مــاو‌ه و بوونه‌ت ‌ه‬ ‫دیكۆمێنتێكى مێژوویى و كۆمه‌اڵیه‌تى ڕووت‪ :‬وه‌ك هه‌ندێ ل ‌ه شیعره‌كانى‬ ‫فایه‌ق بێكه‌س له‌باره‌ى الدانى په‌چ ‌ه و ده‌رپه‌ڕاندنى ئینگلیزه‌وه‌‪ .‬چاكه‌ى‬ ‫گۆران له‌ســه‌ر شــیعرى تازه‌ى كوردى ته‌نیا گه‌ڕانه‌و‌ه نه‌بوو‌ه بۆ كێشــى‬ ‫خۆماڵى و نووســینى شیعرى ئازاد‪ ،‬به‌ڵكو په‌ڕیوه‌ته‌و‌ه هێنانه‌دى ڕامانى‬ ‫نوێ بۆ شته‌كان‪ :‬گۆران له‌سه‌ر به‌رد ده‌وه‌ستێ و نایشێوێنێت‪ ،‬سروشت‬ ‫خــۆى ده‌بێت ‌ه ئامراز و هه‌ر خۆیشــى ده‌بێت ‌ه ئامانــج ‪ .‬دیدى بۆ جوانى‪،‬‬ ‫دیدێكــى بێالیه‌نه‌ و گۆران ب ‌ه قه‌د مه‌وداى خوێنه‌ره‌كانى ل ‌ه شــته‌كانه‌و‌ه‬ ‫نزیك ‌ه و هه‌ر هێنده‌ى ئه‌وانیش دووره‌‪ .‬شته‌كان ل ‌ه شیعرى پێش گۆراندا‬ ‫بوونیــان به‌و شــێوه‌ی ‌ه نه‌بوو ببن ‌ه چه‌ق و ســه‌نته‌رى بینیــن و تێڕامان‪،‬‬ ‫پێش گۆران شــته‌كان له‌ناو تێكســتدا ته‌نیا ل ‌ه خزمه‌تى دروســت كردنى‬ ‫مانا بوون‪ ،‬ل ‌ه شێوه‌ى خشتێك ده‌چوون دیوارى هه‌ڵوێستى پێ بچنرێت ‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫به‌ڵگه‌یــه‌ك نییــ ‌ه كــه‌وا گــۆران بــ ‌ه ئاگاییه‌و‌ه شــیعرى ل ‌ه بیــروڕاو‌ه‬ ‫گواســتبێته‌و‌ه بۆ شــیعرى شــته‌كان‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه به‌ڵگ ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫كــه‌وا ئه‌ویــش ختۆكه‌ى مانا و هه‌ڵوێســتى هه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌و شــیعر‌ه خراپ ‌ه‬ ‫سیاسیانه‌ى شایه‌تن‪ ،‬له‌مه‌دا زۆر ل ‌ه به‌در شاكر سه‌یاب ده‌چێت‪ ،‬سه‌یابیش‬ ‫ل ‌ه سیاسه‌تدا زۆر ساویلك ‌ه ده‌هات ‌ه به‌رچاو‪ ،‬كاتێ كتێبه‌كه‌ى ده‌خوێنیته‌و‌ه‬ ‫(مــن شــیوعی بووم) ئینجــا ده‌زانیت به‌س له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بۆت ‌ه شــیوعى‬ ‫چونك ‌ه ویســتوویه‌تى له‌به‌رى خه‌ڵكى زه‌حمه‌تكێشــدا بێت‪ ،‬ســاویلك ‌ه و‬ ‫رۆمانســییان ‌ه ل ‌ه سیاســه‌ت و شۆڕشــى ڕووانیوه‌‪ ،‬ك ‌ه دواتــر ڕووبه‌ڕووى‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌كانى سیاسه‌ت و سیاسه‌تمه‌داران بۆته‌وه‌‪ ،‬چه‌ند به‌سته‌زمانان ‌ه‬ ‫دان ب ‌ه ســاویلكه‌یی خۆیدا ده‌نێت‪ ،‬گۆرانیش هه‌ر به‌و ســتایل ‌ه رۆمانســى‬ ‫و ســاویلكه‌یی ‌ه بۆت ‌ه الیه‌نگیرى شــیوعى و شۆڕشه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا‬ ‫هه‌ڵوێستییان به‌ده‌ر نه‌بوو‌ه له‌وه‌ى زانیوییان ‌ه شیوعیه‌كان ده‌توانن شاعیر‬ ‫دروست بكه‌ن و شاعیر نغرۆ بكه‌ن ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫وێنە هەموو شتێکە‬

‫دیدارێک لەگەڵ ئەلیخاندرۆ زامبرا‬ ‫چیلی و شــوێنەکەی لــە جیهانی نامەدا‪.‬‬ ‫ئــەو لە الیــەن جونــۆت دیــاز و دانیێل‬ ‫ئاالرکۆنەوە ڕێزی لێ نراوە‪ .‬بەناوبانگترین‬ ‫ڕۆمانی ((بۆنســای))‪ ،‬بــراوەی ‪٢٠٠٦‬ی‬ ‫خەاڵتــی ڕەخنەگرانــی چیلــی بــووە و‬ ‫شۆرتلیســتی ‪٢٠٠٩‬ی خەاڵتــی باشــترین‬ ‫کتێبــی وەرگێــڕدراو بــووە‪ .‬ئۆهـــ‪ ،‬لــە‬ ‫‪٢٠١١‬شدا نووسەر و دەرهێنەر کریستیان‬ ‫خیمێنێز بــە هەمان نــاوەوە ڕۆمانەکەی‬ ‫کردووەتــە فیلم‪ .‬ئەم شــاکارانە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫کاری تریدا‪ ،‬ئەویــان وەک هونەرمەندێک‬ ‫چەســپاندووە‪ ،‬کە بەهرەکانــی بەردەوام‬ ‫پاڵ بــە ســنوورەکانی چیرۆکگێڕانەوەی‬ ‫کاریگەرەوە دەنێن‪.‬‬

‫تــۆ دەبێــت ئەلیخانــدرۆ زامبــرا‬ ‫بخوێنیتەوە‪ ،‬یەکێک لە نووســەرە گەنجە‬ ‫هەرەگەرموگوڕەکانــی ئەمریــکای التین‪.‬‬ ‫ئــەو ســەبارەت بــە چۆنێتی نووســین و‬ ‫هــۆکاری کورتیــی کتێبەکانــی و کردنی‬ ‫کارەکەی بە فیلم‪ ،‬قســە بۆ خوان ڤیداڵ‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ئەلیخاندرۆ زامبرا دەنووسێت «خوانی‬ ‫ئازیز‪ ،‬هەموو شتێک باش دێتە بەرگوێ‪.‬‬ ‫دەتوانــم بە ئینگلیزییــە الوازەکەم وەاڵم‬ ‫بدەمــەوە‪ .‬بێگومــان پێــم باشــترە بــە‬ ‫ئیســپانی بنووســم و باســی خۆم بکەم‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەڵێن بێت باشــترین هەوڵی خۆم‬ ‫بــدەم‪ .‬ڕەنگــە تــۆ بتوانیــت باقییەکەی‬ ‫وەربگێڕیت؟ من ئێســتا دەڕۆم بۆ چیلی‬

‫تۆ بە شیعر نووسین دەستت پێ کرد‪،‬‬ ‫دروستە؟‬ ‫بەڵێ‪ ،‬وا دەستم پێ کرد‪ .‬لە تەمەنێکدا‬ ‫منداڵ بووم بە سرووشتی شیعرم بۆ هات‪.‬‬

‫چیرۆکی ڕاستەقینەدا نەکێشم‪ .‬وەک زۆر‬ ‫لە نووسەرانی نەوەکەم‪ ،‬هەر بە پێویستی‬ ‫نابینــم ئــەم چەشــنە تەعبیرانــە پۆلێن‬ ‫بکرێــن‪ .‬بۆ من‪ ،‬ئەوە گرنگــە بەیەکیاندا‬ ‫بتوێنمەوە و چۆن بیانەوێت وا بێنە ژیان‪.‬‬ ‫بەس بەڵێ‪ ،‬من بە ئەنقەســت زۆر بایەخ‬ ‫بــە ڕیتــم دەدەم‪ .‬بە قووڵــی گرنگی بە‬ ‫چڕی و داڕشــتنی ئەو هەستە میوزیکییە‬ ‫لە هەموو دێڕێکدا دەدەم‪ ،‬ئیتر لە ڕۆماندا‬ ‫بێت یان لە شیعردا‪.‬‬ ‫کاتێک دەستم کرد بە کارکردن لەسەر‬ ‫بۆنســای‪ ،‬لە ڕاســتیدا خۆم ساز نەدابوو‬ ‫ڕۆمــان بنووســم‪ .‬هــەر هێنــدەم دەزانی‬ ‫کتێبێــک هەیــە دەمویســت و پێویســت‬ ‫بوو بینووســم‪ .‬پێشوەخت ناونیشانەکەم‬ ‫هەبــوو‪ .‬چەند وێنەیەکیشــم لــە خەیاڵدا‬ ‫هەبوو –پیاوێکی گەنج ئاگاداریی دارێکی‬ ‫بۆنســای دەکات‪ ،‬دەجەنگێــت بۆ ئەوەی‬ ‫فۆڕمێکــی تایبەتی بداتــێ و بێدەنگ کار‬

‫خەڵک هەمیشــە دەیانەوێــت لەبارەی‬ ‫«ژیانــی نووســەر»ەوە بزانــن‪ .‬ڕۆژێکی‬ ‫ئاسایی تۆ چۆناییە؟‬ ‫ڕاســتی‪ ،‬هەموو بەیانییەک دەنووسم‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەمــوو وەخت چیرۆکــی خەیاڵی‬ ‫نا –یادداشــتێکم هەیە چەند ساڵە هەڵم‬ ‫گرتــووە و عادەتــەن لەوێوە دەســت پێ‬ ‫دەکەم‪ .‬چێژ لەو ئازادییە ڕەهایە دەبینم لە‬ ‫ســەرەتای هەموو ڕۆژێکدایە‪ .‬هەستەکانم‬ ‫لەســەر ئەوە دەژین‪ ،‬وابزانم‪ .‬دوای ئەوە‬ ‫دەخوێنمــەوە یــان وانــە دەڵێمــەوە یان‬ ‫بەردەوام دەبم لە نووســین‪ .‬حەز دەکەم‬ ‫لە یەک کاتدا لەسەر چوار یان پێنج کتێب‬ ‫کار بکــەم – چیرۆکی خەیاڵی‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫ڕاستەقینە‪ ،‬شیعر‪ .‬دەزانم هەندێک لەوانە‬ ‫وەک پێویســت کتێــب نین و ناشــبن بە‬ ‫شتێک «بخوێنرێنەوە» یان چاپ بکرێن‪،‬‬ ‫بەس جارجارێک شتێک دەردەکەوێت کە‬ ‫من بــە شــایانی باڵوکردنــەوەی دەزانم‪.‬‬

‫و دەتوانیــن دوای پێنــج ڕۆژی تر قســە‬ ‫بکەین‪».‬‬ ‫لــە چەنــد دەیــەی ڕابــردوودا‪ ،‬چیلی‬ ‫هەندێک لە باشترین و شازترین بەرهەمە‬ ‫ئەدەبییەکانی بۆ جیهان بەرهەم هێناوە‪.‬‬ ‫هەر لە چیرۆکە بریندارکەرەکانی ئیزابێل‬ ‫ئەلەنــدە و ڕۆبێرتــۆ بۆالنۆوە تا شــیعرە‬ ‫بەهێزەکانی پابلۆ نیرۆدا‪ ،‬نەتەوەی چیلی‬ ‫مۆرکێکــی بۆ خۆی دروســت کردووە کە‬ ‫ناســڕدرێتەوە‪ .‬ئەلیخانــدرۆ زامبــرا‪ ،‬بــە‬ ‫یەکێک لە باشترین ڕۆماننووسە گەنجەکانی‬ ‫گرانتا بە زمانی ئیســپانی هەڵبژێردراوە‪،‬‬ ‫هەر هێندە نییە زیادەی خســتبێتە سەر‬ ‫میراتییە هەمەچەشــنەکەی‪ ،‬بەڵکوو ئەو‬ ‫ڕابەریی نەوەیەک دەکات‪.‬‬ ‫لەگەڵ سێ ڕۆمانیدا کە تا ئەمڕۆ چاپ‬ ‫کــراون و وەرگێــڕدراون بــۆ ئینگلیــزی‪،‬‬ ‫زامبــرا بووەتە ســەرچاوەی شــانازی بۆ‬

‫زۆریشم دەخوێندەوە‪ .‬خۆشبەختانە‪ ،‬من‬ ‫لەگــەڵ گەورەبوونمــدا بــە ڕووی زۆر لە‬ ‫شــاعیرە چاکەکانی چیلیدا وااڵ بووم؛ بە‬ ‫تایبەتــی‪ ،‬خۆرخێ تەیێر‪ ،‬ئینریکێ لین و‬ ‫گۆنزالۆ میالن‪ .‬بە دڵنییایشــەوە نیکانۆر‬ ‫پارای دژەشــاعیر‪ .‬ئەوان هەموویان یەک‬ ‫لە یەک جیاوازبوون‪ ،‬کە من خۆشــم لەوە‬ ‫دەهــات‪ .‬هەروەها مــن کارەکانــی ئێزرا‬ ‫پاوەند و ڕۆبێرت کریلی ڕایانکێشابووم‪.‬‬ ‫کەی بوو زیاتر بایەخت دا بە چیرۆکی‬ ‫خەیاڵــی؟ کتێبەکانــی تــۆ زۆرجار وەک‬ ‫پەخشانەشــیعر دەخوێنرێنــەوە‪ .‬ئایا تۆ‬ ‫ئاگایانە هەوڵ دەدەیت ئەو سەرەولێژییە‬ ‫شیعرییەیان بدەیتێ؟‬ ‫ئەو جۆرە شــیعرانەی من دەمنووسین‬ ‫لــە پەخشــانەوە دوور نەبــوون‪.‬‬ ‫لەهەرحاڵێکیشدا‪ ،‬من هەوڵ دەدەم هێڵی‬ ‫جیاکــەرەوە لە نێوان چیرۆکی خەیاڵی و‬

‫لەســەر خولیاکەی دەکات‪ .‬هەمان شــت‬ ‫لەگەڵ ((ژیانی تایبەتی درەختەکان)) دا‬ ‫ڕوویدا‪ .‬عادەتەن سەرەتا ناونیشانەکان و‬ ‫چەند وێنەیەک دێنە مێشکمەوە‪ .‬وێنەکە‬ ‫دەبێــت ســەرنجم ڕابکێشــێت‪ .‬وێنەکــە‬ ‫هەموو شتێکە‪.‬‬ ‫باســی میوزیکــت کــرد‪ .‬فۆڕمــە‬ ‫جیاوازەکانی هونەر‪ ،‬وەک فیلم و میوزیک‬ ‫چ ڕۆڵێک لە کاری تۆدا دەبینن؟‬ ‫ڕۆڵێکــی ســەرەکی دەبینــن‪ .‬کتێبــە‬ ‫تازەکــەم –((بەڵگەنامەکانــم)) کــە‬ ‫هێشــتا نەکراوەتــە ئینگلیــزی‪ -‬لــە ‪١١‬‬ ‫کورتەچیــرۆک پێکهاتــووە و یەکێکیــان‬ ‫بەشــێکی لە ســایمۆن & گارفەنکڵ‪-‬ەوە‬ ‫ئیلهامی وەرگرتــووە‪ .‬هەروەها کارەکانی‬ ‫لیــۆ کینتیرۆســی چیلــی و کینکس بەرز‬ ‫دەنرخێنــم‪ .‬میوزیــک زۆر گرنگە بۆ من‪.‬‬ ‫فیلمیش هەروەها‪.‬‬

‫پیاســە دەکــەم و زۆر گوێ لــە میوزیک‬ ‫دەگرم‪ ،‬ســەردانی هاوڕێکانم لە سانتیاگۆ‬ ‫یان هەر کوێیەکــی تر دەکەم‪ .‬ئاگاداریی‬ ‫سەگەکەم و پشیلەکەم دەکەم‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫هەندێجــار پێم وایە پشــیلەکە ئاگاداریی‬ ‫من دەکات‪.‬‬ ‫جونــۆت دیاز بۆنســای بــە «لێدەری‬ ‫کوشــندە» نــاو دەبــات‪ .‬ئــەو وەهــای‬ ‫وەســف دەکات کە «ناســک و ســەیر و‬ ‫ســەرەنجامی ئازاربەخشــی عەشــقێکی‬ ‫ناکامی شکستخواردوو لە چیلیە‪ ،‬لە نێوان‬ ‫ئەو جــۆرە خەڵکە خۆ بــە زیرەکزانەدا‪،‬‬ ‫کە لە جێدا ســەبارەت بە گرنگی پرۆست‬ ‫قســە دەکەن‪ ».‬من حەز دەکەم بزانم تۆ‬ ‫چۆن بیر لە پرۆســت دەکەیتــەوە‪ ،‬کەوا‬ ‫لە کارەکەتدا ئەوت هێناوەتەوە‪ .‬تۆ کەی‬ ‫پەیت بە نووسینەکانی ئەو برد؟‬ ‫مــن کاتێک ‪ ١٩‬یان ‪ ٢٠‬ســاڵ بووم بە‬ ‫پرۆستم زانی‪ .‬هەر لە زۆر سەرەتاکەیەوە‬ ‫بــێ ئەنــدازە چێژم لێ بینی‪ .‬شــتێک لە‬ ‫خوێندنەوەیدا هەبوو‪ ،‬بە خەیاڵی من‪ ،‬کە‬ ‫ئێجگار دڵمی وابەســتە کردبوو‪ ،‬جۆرێک‬ ‫بێچارەیــی لە پەخشــانەکەیدا هەبوو‪ ،‬کە‬ ‫ســەرنجی منی بردبوو‪ .‬جاروبار بەشێکم‬ ‫دەبینیــەوە و زیاتــرم لــێ دەخوێندەوە‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەک‪ ،‬دەســتم بــە هەر حەوت‬ ‫بەرگەکــەی ((لــە گــەڕان بــۆ زەمەنی‬ ‫لەدەســتچوودا)) ڕاگەیشــت‪ .‬لەوکاتــە‬ ‫بــەدواوە هــەر بەرگــەکان دەکەمــەوە‬ ‫و بــە دەنگــی بــەرز لــە ژوورەکەمــدا‬ ‫دەیانخوێنمــەوە‪ ،‬بەو شــێوازەی خەڵکی‬ ‫ئینجیل دەخوێننەوە‪.‬‬

‫دەیلی بیست‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە ژوان جەالل‬

‫لە شوێنێک خوێندمەوە کە تۆ سەرەتا‬ ‫لــەوە تێنەگەیشــتبوویت بۆنســای چۆن‬ ‫دەشــێت بکرێتــە فیلم‪ .‬چی لــە ڕوئیای‬ ‫کریســتیان خیمێنزدا هەیە‪ ،‬کە بڕوای بە‬ ‫تۆ هێنا ئەوە شتێکە دەشێ بکرێت؟‬ ‫ڕاســتی‪ ،‬مــن یەکەمیــن فیلمــی ئەوم‬ ‫بینــی‪« ،‬فێڵــی بینین»‪ ،‬بۆیــە دەمزانی‬ ‫ئەو بەهرەی هەیە و خاوەنی شــێوازێکی‬

‫دەڕۆم‪ .‬بــۆ مــن ئەوە گرنگە ســەدایەکی‬ ‫دروســتی هەبێت کاتێــک بە دەنگی بەرز‬ ‫بخوێنرێتــەوە‪ .‬وەک خوێنــەر‪ ،‬مــن زوو‬ ‫بێتاقەت دەبــم‪ .‬الپەڕەی یەکەمەکان زۆر‬ ‫دەخوێنمــەوە‪ ،‬یەکــەم پەرەگرافــەکان و‬ ‫یەکەم دێــڕەکان‪ ،‬بەر لــەوەی بڕیاربدەم‬ ‫بــەردەوام بم یان نا‪ .‬جار هەیە دەشــێت‬ ‫قایلبوونم لەســەر ئەوەی چی بخوێنمەوە‬

‫من قەت بیر لە ژمارەی الپەڕەکان‬ ‫ناکەمەوە‪ ،‬بە هیچ جۆرێک‪ .‬من تەنیا‬ ‫شوێنی ئەو وێنانە دەکەوم کە دەمەوێت‬ ‫بیانپشکنم و لەوێوە دەڕۆم بزانم‬ ‫چۆن دەردەچێت‪ .‬تەنێک ڕەشنووس‬ ‫دەنووسم و ئەو تێبینییە سەرپێیانە‬ ‫دەنووسمەوە‪ ،‬کە پێم وایە ڕەنگە‬ ‫سوودیان هەبێت‬

‫من هەوڵ دەدەم هێڵی جیاکەرەوە لە نێوان چیرۆکی‬ ‫خەیاڵی و چیرۆکی ڕاستەقینەدا نەکێشم‪ .‬وەک زۆر لە‬ ‫نووسەرانی نەوەکەم‪ ،‬هەر بە پێویستی نابینم ئەم‬ ‫چەشنە تەعبیرانە پۆلێن بکرێن‪ .‬بۆ من‪ ،‬ئەوە گرنگە‬ ‫بەیەکیاندا بتوێنمەوە و چۆن بیانەوێت وا بێنە ژیان‬

‫ئۆرجیناڵــە‪ .‬لەگــەڵ ئەوەی بــە کارێکی‬ ‫ســەخت هاتە پێشــچاو‪ ،‬من متمانەم بە‬ ‫ڕوئیــای ئەو کرد‪ .‬هەروەها شــانازیم کرد‬ ‫بــەوەی ئەو ویســتی شــتێک لــە نۆڤێال‬ ‫بچکۆلەکــەی مــن بــکات‪ .‬گومانــی خۆم‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم دواجار ئەو ســەلماندی من‬ ‫هەڵە بــووم‪ .‬بۆ یەکەمجــار فیلمەکەم لە‬ ‫فیستیڤاڵی فیلمی کان بینی و زۆر کاری‬ ‫تێکردم‪ .‬بە دڵنیاییەوە فیلمەکە جیاوازە‬ ‫لــە کتێبەکە و من چێژم لــەو جیاوازییە‬ ‫بینی‪.‬‬ ‫نۆڤێالکانــت‪ ،‬ئەگەرچــی زۆرینەیــان‬ ‫تــا ڕادەیــەک کورتــن‪ ،‬بەاڵم ئــەو هێزی‬ ‫پتــەوی ئــەو نۆڤێالیانەیــان تێدایە‪ ،‬کە‬ ‫زۆر گەورەتــر و درێژتــرن‪(( .‬ڕێگاکانی‬ ‫گەڕانــەوە بۆ ماڵ)) کەمێک لە بۆنســای‬ ‫و ژیانــی تایبەتــی درەختــەکان درێژتــر‬ ‫بــوو‪ ،‬بــەس زۆر نا‪ .‬ڕوونــی بکەرەوە تۆ‬ ‫چۆن لەگەڵ بیرۆکەی فۆڕم لە کارەکانتدا‬ ‫مامەڵە دەکەیت‪ .‬ئایا تۆ خۆت وا دەکەیت‬ ‫کتێبــی کورت بنووســیت یــان خۆیان وا‬ ‫دێنە دەرێ؟‬ ‫مــن قەت بیر لــە ژمارەی الپــەڕەکان‬ ‫ناکەمــەوە‪ ،‬بــە هیچ جۆرێک‪ .‬مــن تەنیا‬ ‫شــوێنی ئەو وێنانە دەکەوم کە دەمەوێت‬ ‫بیانپشــکنم و لەوێــوە دەڕۆم بزانم چۆن‬ ‫دەردەچێت‪ .‬تەنێک ڕەشنووس دەنووسم‬ ‫و ئەو تێبینییە سەرپێیانە دەنووسمەوە‪،‬‬ ‫کە پێم وایە ڕەنگە سوودیان هەبێت‪ .‬من‬ ‫لەســەر ڕســتە کار دەکەم‪ ،‬دێــڕ بە دێر‬

‫زەحمــەت بێــت‪ .‬عادەتــەن ڕۆمانی درێژ‬ ‫هەڵدەبژێــرم‪ ،‬کــە زۆر لەوانــەی خــۆم‬ ‫درێژتــرن‪ .‬بەس ڕاســتییەکەی‪ ،‬هەندێک‬ ‫لە کتێبە خۆشەویســتەکانی من نۆڤێالن‪،‬‬ ‫بۆیە وای دادەنێم کارەکانی من ئۆرگانیکی‬ ‫بەو جۆرە هاوشــێوە دێنە دەرێ‪ .‬بۆ من‪،‬‬ ‫ســتراکتۆری کتێبەکانــم هــەر جارێک لە‬ ‫جارێکی تر جیاوازن‪ .‬پێم وایە ڕۆمانەکانم‬ ‫زۆر جیاوازن لە یەکتر‪.‬‬ ‫چیلــی ڕۆڵێکــی زۆر گرنــگ لــە‬ ‫نووســینەکانی تۆدا دەبینێت‪ .‬تەقریبەن‬ ‫بۆ خۆی وەک کارەکتەرێک دەردەکەوێت؛‬ ‫ڕابردووی و ئێســتای‪ .‬خۆشەویســتی تۆ‬ ‫بۆ واڵتەکەت بە دڵنیاییەوە دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫پەیوەندی تۆ لەگەڵ چیلیدا چۆن فۆڕمی‬ ‫داوە بە نووسینەکانت؟‬ ‫ئەوە زۆر سرووشتییە‪ .‬چیلی شوێنێکە‬ ‫مــن هەمیشــە ویســتوومە تێیبگــەم‪.‬‬ ‫شــوێنێکە مــن لە هــەر شــوێنێکی تری‬ ‫دنیــا زیاتر بایەخی پێ دەدەم‪ .‬یانی‪ ،‬من‬ ‫لێرە دەژیــم و کار دەکەم‪ .‬ئەو خەڵکەی‬ ‫بــۆ من لە هەمــووان گرنگترن لێرەن‪ .‬من‬ ‫خەیاڵێکی فراوانم نییە‪ ،‬بەڕاســتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زاکیرەیەکی باشم هەیە – و زاکیرەیەکی‬ ‫باشــی الئیرادییە‪ .‬تەنانەت کە دەمەوێت‬ ‫بیر لە شتێکی جیاواز بکەمەوە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫دواجار ئەو شــوێن و خەڵکانەی خۆشــم‬ ‫دەوێــن ڕێــی خۆیــان بــۆ نــاو کارەکەم‬ ‫دەگرنە بەر‪ .‬ناتوانم لەوە هەڵێم‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫««‬ ‫‪ ١٠‬فیلمی ئۆسترالیا كه‌ ناوبانگی جیهانییان ده‌ركرد‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫لۆك باكمستر‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مسته‌فا زاهیدی‬ ‫پیشه‌ســازیی فیلمــی ئۆســترالیا لــه‌ بازاڕێكــدا ك ‌ه‬ ‫لێوانلێو بوو‌ه ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه سینه‌مایی ‌ه بیانییه‌كان‪ ،‬هه‌موو‬ ‫كات به‌شوێن ئه‌وه‌وه‌ بووه‌ رێگایه‌كی نوێ بدۆزێته‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى سه‌رنجی بینه‌ر بۆالى خۆى رابكێشێت و بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ توانیویه‌تی كۆمه‌ڵێك به‌رهه‌می سه‌رنجڕاكێش‬ ‫و گرینگ به‌رهه‌م بهێنێت‪ .‬ل ‌ه فێستیڤاڵی فیلمی سیدنی‬ ‫كــ ‌ه هه‌فته‌ی یه‌كه‌می مانگی جوون به‌ڕێوه‌ چوو‪ ،‬وێڕای‬ ‫ژماره‌یه‌ك ل ‌ه فیلم ‌ه بیانییه‌كان ل ‌ه واڵت ‌ه جیاوازه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌ك ل ‌ه فیلمه‌ گرینگه‌ ئۆســترالیاییه‌كان ك ‌ه هێشتا‬ ‫كاریگه‌رییــان هه‌ی ‌ه له‌ ســه‌ر ره‌وتی فیلمســازی دونیا‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژێردران و نمایش كران‪.‬‬ ‫له‌ شــه‌ڕكه‌ر‌ه چه‌رم پۆشه‌كانی جاده‌وه‌ بگر‌ه تا ئه‌و‬ ‫گۆرانیبێژانــه‌ى جلی ره‌گه‌زی به‌رامبه‌ریان له‌به‌ر ئه‌كرد‪،‬‬ ‫ئــه‌م بابه‌ت ‌ه ده‌یهه‌وێت تیشــك بخاته‌ ســه‌ر د‌ه دان ‌ه ل ‌ه‬ ‫فیلمــه‌ ئۆســترالیاییه‌كان كه‌ كاریگه‌رییان بوو‌ه له‌ســه‌ر‬ ‫سینه‌مای دونیا‪.‬‬ ‫چیرۆكی تاقم و ده‌سته‌ى كێلی ‪1906‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫(‪)The Story of the Kelly Gang‬‬ ‫یه‌كــه‌م فیلمــی درێژى چیــرۆك ئامێزی ســینه‌ما ل ‌ه‬ ‫ئه‌مریــكا و ســتۆدیۆكانی هۆلیــوود به‌رهــه‌م نه‌هات ك ‌ه‬ ‫لــ ‌ه ده‌یه‌ى دووهه‌می ســه‌ده‌ى بیســته‌مدا كاری خۆیان‬ ‫ده‌ســتپێكرد‪ .‬ل ‌ه فه‌رانســه‌ش به‌رهه‌م نه‌هات كه‌ برایانی‬ ‫لۆمێر یه‌كــه‌م وێنه‌ى جووڵه‌داریان نمایش كرد‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫لــه‌ ئۆســترالیا و لــه‌ شــاری مێلبــۆرن ك ‌ه لــ ‌ه مێژووی‬ ‫ســینه‌مادا نه‌ناســراوه‌‪ ،‬له‌ الیــه‌ن بنه‌ماڵــه‌ی (تێتس)‬ ‫ه‌و‌ه كه‌ ســه‌رقاڵى كاری پیشه‌ســازی نمایشكردن بوون‬ ‫به‌رهه‌م هات‪.‬‬ ‫چارلــز تێتــس وه‌ك ده‌رهێنــه‌ر و براكانی (جۆن‪ 9‬و‬ ‫(نۆین) وه‌ك به‌رهه‌م هێنه‌ر‪ ،‬ده‌ســتیان كرد ب ‌ه به‌رهه‌م‬ ‫هێنانی فیلمێك له‌ ســه‌ر چیرۆكی راســته‌قینه‌ى تاقم و‬ ‫ده‌سته‌ى كێلی ك ‌ه ئه‌و كات ل ‌ه تاقم و ده‌ست ‌ه خراپكار و‬ ‫شه‌ڕخوازه‌كانی ئۆسترالیا بوون‪ .‬ئه‌م فیلم ‌ه ب ‌ه له‌به‌رچاو‬ ‫گرتنــی توانــا ته‌كنیكییه‌كانــی ئه‌و ســه‌رده‌م شــتێكى‬ ‫چاوه‌ڕوان نه‌كراو بوو‪ .‬زیاتر ل ‌ه هه‌زار و دووســه‌د مه‌تر‬ ‫حه‌ڵقه‌ى فیلم به‌كار برا و ماوه‌ی فیلمه‌كه‌ زیاتر ل ‌ه یه‌ك‬ ‫كاتژمێره‌‪.‬‬ ‫فیلمی « چیرۆكی تاقم و ده‌ســته‌ى كێلی» چیرۆكی‬ ‫قاره‌مانێكــى خه‌ڵكییــه‌ كــه‌ دژ بــه‌ سیســته‌می زاڵ‬ ‫ده‌وه‌ســتێته‌وه‌و یه‌كێكه‌ له‌و تێم و بابه‌ت ‌ه سینماییانه‌ى‬ ‫كــه‌ لــه‌و كاتــه‌وه‌ تا ئێســتا زۆر جــار ده‌رهێنــه‌ره‌كان‬ ‫گه‌ڕاونه‌تــه‌وه‌ ســه‌ری و ئــه‌م بابه‌ته‌یــان بــۆ كاركردن‬ ‫هه‌ڵبژاردووه‌‪ .‬پێكهاته‌ى الیه‌ن ‌ه ته‌كنیكییه‌كانی فیلمه‌ك ‌ه‬ ‫و بونیادی چیرۆك گیڕانه‌وه‌ى ئه‌م فیلمه‌‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه یه‌كه‌م‬ ‫ســاڵه‌كانی ســینه‌ماو‌ه پێگه‌یه‌كی تایبه‌تی به‌خشــی ب ‌ه‬ ‫پیشه‌ســازی ســینه‌مای ئۆســترالیا و بــ ‌ه تایبه‌ت وزه‌و‬ ‫داهێنان ل ‌ه سینه‌مای ئۆسترالیادا‪.‬‬ ‫‪ -2‬كرۆكۆدایل داندیی ‪1986‬‬ ‫‪Crocodile Dunde‬‬ ‫ســاڵى ‪ 1984‬پــۆل هــۆگان‪ ،‬ئه‌كتــه‌ر و‬ ‫كۆمێدیــه‌ن(‪)Comedian‬ی ئۆســترالیایی لــ ‌ه‬ ‫گه‌ردشــێكى پڕووپاگه‌نده‌یی ده‌وری دونیادا به‌شــداری‬ ‫كرد‪ ،‬ئه‌م گه‌ردش ‌ه ژیانی تیكه‌ڵ ب ‌ه سروشتی ئۆسترالیا‬ ‫ب ‌ه وێنا ده‌كێشێت‪ ،‬شوێنێك كه‌ مرۆڤه‌كان ل ‌ه سروشتدا‬ ‫ده‌ژیــن و تێكه‌ڵــن بــ ‌ه ژیانی وه‌حشــی و ده‌ســتكاری‬ ‫نه‌كراوی ده‌ورووبه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو ســاڵ دواتــر پیتــه‌ر فایمــه‌ن‪ ،‬ده‌رهێنــه‌رى‬ ‫ئۆســترالیایی له‌ســه‌ر بنه‌مای ناوه‌رۆكی ئه‌م گه‌ردشــ ‌ه‬ ‫پڕووپاگه‌نده‌ییه‌ فیلمێكى كۆمێدی دروســتكرد ب ‌ه ناوی‬ ‫«كرۆكۆدایــل داندیــی» كــ ‌ه كه‌ســایه‌تی و ئه‌كتــه‌رى‬ ‫ســه‌ره‌كی ئه‌م فیلم ‌ه پیاوێك بوو كه‌ وه‌ك تارزان ده‌ژیا‬ ‫و «پۆل هۆگان» ئه‌و ده‌وره‌ى گێڕا‪ .‬ئه‌م پیاو‌ه ك ‌ه وه‌ك‬ ‫تارزان له‌ ناو سروشــتدا ده‌ژى عاشقی رۆژنامه‌نووسێكى‬ ‫ئه‌مریكی ئه‌بێت و دوای ئه‌وه‌ى ده‌چێت ‌ه نیۆیۆرك هه‌وڵ‬ ‫ده‌دات له‌ گه‌ڵ ستایلی ژیانی ئه‌وێدا خۆى بگونجێنێت‪.‬‬ ‫ئــه‌م كه‌ســایه‌تیی ‌ه به‌هێــزه‌ بــ ‌ه كاڵو و كه‌وایه‌كی ل ‌ه‬ ‫چــه‌رم دروســتكراوه‌ كــه‌ تایبه‌تــه‌ بــه‌ شــوان ‌ه گاكانی‬ ‫ئۆســترالیا‪ ،‬كێردێكــى گه‌وره‌ى ل ‌ه كه‌مه‌ری به‌ســتووه‌و‬ ‫كه‌ســایه‌تییه‌كی ساویلكه‌ی گوندی هه‌یه‌ زۆر زوو چوو‌ه‬ ‫دڵی بینه‌ره‌كانه‌وه‌و بوو ب ‌ه كه‌سایه‌تییه‌كی خۆشه‌ویست‬ ‫و فیلمه‌كه‌ له‌ هه‌موو دونیا به‌شــێوه‌ی به‌رچاو فرۆشــی‬ ‫هه‌بــوو‪ .‬بــۆ وێنه‌ ســاڵى ‪ 1986‬له‌ رووی فرۆشــه‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫سینه‌ماكانی ئه‌مریكا دوای فیلمی «تاپ گان» ل ‌ه پله‌ى‬ ‫دووهه‌مدا بوو‪.‬‬ ‫ئێســتاش كه‌ ئێســته‌ی ‌ه ئه‌م فیلم ‌ه له‌بــارى بازرگانی‬ ‫و فرۆشــه‌وه‌ ســه‌ركه‌وتووترین فیلمــی ئۆســترالیا بوو‌ه‬ ‫لــه‌ ناوخــۆ و ده‌ره‌وه‌ى ئــه‌و واڵته‌و چ بــاش چ خراپ‪،‬‬ ‫كاریگه‌رى بوو‌ه له‌سه‌ر جۆرى روانینی دونیا بۆ خه‌ڵكى‬ ‫ئۆســترالیا و وه‌ها ئۆسترالیاییه‌كانی به‌ دونیا ده‌ناساند‬ ‫ك ‌ه خه‌ڵكانێكى ساویلكه‌ن كه‌ شاریان نه‌بینیووه‌‪.‬‬

‫نزیك ده‌ ســاڵى خایانــد‪ 32 .‬وێنه‌هه‌ڵگرى جیاواز وه‌ك‬ ‫وێنه‌گــر لــه‌م فیلمه‌دا به‌شــداریان كرد و بــۆ وه‌رگرتنی‬ ‫ده‌نگ مایكرۆفۆنێكى بچووك به‌ســترا ب ‌ه سه‌ر ئه‌كته‌رى‬ ‫سه‌ره‌كی فیلمه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫بــه‌م شــێوه‌یه‌ (بــاب كــوڕه‌ شــه‌یتانه‌كه‌) هه‌نــدێ‬ ‫تایبه‌تمه‌نــدی هه‌بــوو كه‌ زۆر زوو لــه‌و فیلمانه‌دا كه‌ ب ‌ه‬ ‫ستایلی (كاڵت) به‌رهه‌م ده‌هێنران كه‌ڵكى لێ وه‌رگیرا‪.‬‬ ‫به‌اڵم یه‌كه‌مجار كه‌ نمایش كرا داهێنان و ده‌ستكه‌وت ‌ه‬ ‫ته‌كنیكییه‌كانی (رادۆلف دی هێر)ی ده‌رهێنه‌ر سه‌رنجی‬ ‫بینه‌ر و ره‌خنه‌گرانی رانه‌كێشا‪ ،‬به‌ڵكوو ئه‌وه‌ى سه‌رنجی‬ ‫هه‌مووانــی راكێشــا ئــه‌و شــتانه‌بوو كــه‌ لــ ‌ه چیرۆكی‬ ‫فیلمه‌كه‌دا بوون و وه‌ك شتێكى نامۆ ده‌رده‌كه‌وتن‪.‬‬ ‫چیرۆكــی فیلمه‌كه‌ بــاس ل ‌ه هه‌ڵســووكه‌وت و ژیانی‬ ‫پیاوێك ده‌كات كه‌ مه‌نگۆل ‌ه و ‪ 35‬ساڵى یه‌كه‌می ژیانی‬ ‫لــ ‌ه الیه‌ن دایكییــه‌وه‌ له‌ ئاپارتمانێكــى بچووك زیندانی‬ ‫كــراوه‌‪ .‬به‌هۆى شــێتییه‌تییه‌كی راده‌بــه‌ده‌ره‌وه‌ دایكی‬ ‫و خۆشه‌ویســته‌كه‌ى دایكــی بــه‌ وه‌ره‌قه‌ى پالســتیكی‬ ‫ده‌كوژێت و دواتر پشیل ‌ه ماڵییه‌كه‌ش ئه‌كوژێت‪.‬‬ ‫ژماره‌یــه‌ك لــه‌ الیه‌نگرانــی مافی ئاژه‌اڵن لــ ‌ه ئیتالیا‬ ‫به‌هــۆى ئــه‌و دیمه‌نه‌و‌ه كه‌ پشــیله‌كه‌ ســه‌ر ده‌بڕدرێت‬ ‫هه‌وڵیاندا كه‌مپه‌ینێك رێك بخه‌ن ك ‌ه حه‌سار بخه‌نه‌ سه‌ر‬ ‫كااڵ ئۆســترالیاییه‌كان و ل ‌ه به‌ریتانیاش چه‌ند دیمه‌نێكى‬ ‫ئــه‌م فیلم ‌ه ك ‌ه بــه‌ پێی یاســای چۆنییه‌تی به‌شــداری‬ ‫پێكردنی ئاژه‌اڵن ل ‌ه سینه‌مادا ك ‌ه ساڵی ‪ 1937‬په‌سه‌ند‬ ‫كراوه‌‪ ،‬به‌ ناشیاو ده‌زانرا سانسۆر كرا‪.‬‬

‫‪ -3‬به‌سه‌رهاته‌كانی پریسیال‪ ،‬شاژنی بیابان ‪1994‬‬ ‫‪The Adventures of Priscilla,‬‬ ‫‪Queen of the Desert‬‬ ‫فیلمه‌كه‌ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زۆر ساده‌ به‌رهه‌م هاتووه‌و باس‬ ‫له‌ پرسی هۆمۆسێكشواڵه‌كان(‪ )Homosexuals‬و‬ ‫ترانسكشواله‌كان ئه‌كات‪.‬‬ ‫له‌م فیلمه‌دا ك ‌ه ستیڤن ئێلیوت ده‌رهێنه‌ری فیلمه‌كه‌یه‌‪،‬‬ ‫(ترانس ســتێمپ) ئه‌كته‌رى به‌ریتانیایی ده‌ورى ژنێكی‬ ‫ترانسكشــواڵ ئه‌گێڕێــت كه‌ له‌گــه‌ڵ دوو ئه‌كته‌رى پیاو‬ ‫كــه‌ به‌ جلــی ژنانه‌و‌ه ده‌ور ده‌گێــڕن (هۆگۆ ڤیۆینگ و‬ ‫گای پیێرس)‪ ،‬ئاشــنا ده‌بێت و پێكه‌و‌ه ده‌ســت ده‌كه‌ن‬ ‫به‌ ســه‌فه‌ر كردن و ئه‌م سه‌فه‌ر‌ه زه‌مینه‌ى چیرۆكه‌كانی‬ ‫فیلمه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫پریســیال كه‌ســایه‌تی و ئه‌كته‌رى سه‌ره‌كی فیلمه‌كه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه روویه‌كی كراوه‌و‌ه ك ‌ه به‌رده‌وام خه‌ریكی گاڵـته‌كردن ‌ه‬ ‫و زیاتــر لــ ‌ه هه‌مــووان وا ده‌كات به‌ خــۆى پێ بكه‌نن‪،‬‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كی شاد و ده‌م ب ‌ه پێكه‌نینی هه‌ی ‌ه و له‌برى‬ ‫ئه‌وه‌ى بیــر له‌ جۆرى روانینی بــاوی كۆمه‌ڵگا بكاته‌و‌ه‬ ‫بۆ خه‌ڵك‪ ،‬زیاتر بیرى ل ‌ه كه‌ســایه‌تی و هه‌ڵســووكه‌وتی‬ ‫كه‌سه‌كان ده‌كرده‌وه‌و به‌م شێوه‌ی ‌ه جۆرى روانینی باوی‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئه‌و ســه‌رده‌می بۆ ترانسێكشواڵه‌كان ئه‌برد‌ه‬ ‫ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م فیلم ‌ه له‌ هه‌مانكاتدا ب ‌ه باسكردن ل ‌ه ژنێكى‬ ‫فیلیپینی و به‌وێنا كێشــانی ئه‌و كه‌ســایه‌تیی ‌ه ره‌خنه‌ى‬ ‫هاتــه‌ ســه‌ر به‌وه‌ى كــه‌ روانینێكى ره‌گه‌زپه‌ره‌ســتانه‌ى‬ ‫تێدایه‌‪.‬‬ ‫مۆســیقای فیلمه‌ك ‌ه یه‌كێك بوو له‌ ســه‌ركه‌وتووترین‬ ‫نمایشــ ‌ه مووزیكاڵــه‌كان و ئێســته‌ش كــه‌ ئێســته‌ی ‌ه‬ ‫لــ ‌ه به‌شــێكى زۆر لــه‌ شــانۆكاندا لــه‌و مووزیكه‌ كه‌ڵك‬ ‫وه‌رده‌گیردرێــت‪( .‬تیــم چیــل) و (لیــزی گاردنێر) ب ‌ه‬ ‫شــێوه‌یه‌كی زۆر ســاده‌ و بــ ‌ه نرخێكــى زۆر كه‌م جل و‬ ‫به‌رگی ئه‌كته‌ره‌كانیان دیزاین كرد‪ ،‬به‌اڵم جۆرى ره‌فتاری‬ ‫كه‌ســایه‌تی و ئه‌كته‌ره‌كانی ئه‌م فیلم ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫جل و به‌رگه‌دا ده‌هاته‌وه‌و خه‌اڵتی ئۆسكارى بۆ باشترین‬ ‫دیزاینی جل و به‌رگ پێبه‌خشرا‪.‬‬ ‫‪ -4‬مه‌كسی شێت ‪1979‬‬ ‫«فریشته‌ شــه‌یتانییه‌كان»دایه‌‪ .‬چیرۆكی راسته‌قینه‌ى‬ ‫‪Mad Max‬‬ ‫ژنێــك بــه‌ ناوی (لینــدی چێمبرلیــن) و منداڵه‌كه‌ى ب ‌ه‬ ‫نوێترین به‌ش له‌ زنجیر‌ه فیلمه‌كانی «مه‌كسی شێت» ناوی «ئازاریا) ك ‌ه ساڵى ‪ 1980‬ل ‌ه پاركێك له‌ باكوورى‬ ‫له‌ ده‌رهێنانی جۆرج میله‌ر له‌ ژێر ناوی «مه‌كسی شێت‪ :‬ئۆســترالیا بێســه‌رو شــوێن بــوو و ئــه‌م فیلمــ ‌ه ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫جــاده‌ى تووڕه‌یــی» فیلمێكــى پڕفرۆشــه‌ كــ ‌ه به‌رهه‌م ده‌رهێنانــی «فرێــد شپیســی»‌ه بوو به‌ هــۆى ئه‌وه‌ى‬ ‫هێنانه‌كــه‌ى ‪ 150‬میلیــۆن دۆالری تێچوو‌ه و ل ‌ه زومره‌ى كــه‌ ســه‌رنجی كۆمه‌ڵــگای ئۆســترالیا بۆ ئــه‌و رووداو‌ه‬ ‫باشترین فیلمه‌ ئه‌كشنه‌كانی ده‌یه‌ى رابردوودایه‌‪.‬‬ ‫رابكێشــێت و ببێت ب ‌ه بابه‌تێك كه‌ سۆز و عاتیفه‌ى زۆر‬ ‫بــه‌اڵم یه‌كه‌م فیلــم له‌م زنجیر‌ه فیلمه‌ ســاڵى ‪ 1979‬كه‌س رابكێشــێت‪ .‬ئه‌م فیلم ‌ه ل ‌ه ئه‌مریكا و به‌ریتانیا ل ‌ه‬ ‫نمایــش كــرا و ســه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی جــۆرج میله‌ره‌و ژێرناوی «هاوارێك له‌ تاریكیدا» باڵو كرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ده‌رهێنه‌ر و بوو ب ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى «مل گیپســۆن»‬ ‫مریــل ســتریپ بــ ‌ه ده‌ورگێــڕان لــه‌م فیلمــه‌دا كــ ‌ه‬ ‫ناوبانگــی نێونه‌ته‌وه‌یی په‌یدا بــكات‪ .‬ئه‌م فیلمان ‌ه به‌و‌ه به‌رامبه‌ره‌كــه‌ى «ســێم نیــل» ئه‌كته‌رى ئۆســترالیایی‬ ‫ناوبانگیــان هه‌یــه‌ كــه‌ تیچوویه‌كــی كه‌میــان هه‌یــ ‌ه و بــوو‪ ،‬به‌ شــێوه‌یه‌كی سه‌رســوورهێنه‌ر ده‌ورى «لیندی‬ ‫‪ -7‬ئه‌نیشتاینی گه‌نج ‪1988‬‬ ‫دیمه‌نه‌كانی فیلمه‌كه‌ داهێنانیان تێدایه‌‪.‬‬ ‫چێمبرلین»ی گێڕا كه‌ ســه‌ره‌تا به‌وه‌ تاوانبار كرابوو ك ‌ه‬ ‫‪Young Einstein‬‬ ‫یه‌كــه‌م فیلــم جۆرج میلــ ‌ه له‌ بارى شــێوه‌ى به‌رهه‌م منداڵه‌كه‌ى كوشتووه‌‪ ،‬به‌اڵم دواتر ب ‌ه بێ گوناه ناسرا‪.‬‬ ‫چیرۆكی ســه‌ركه‌وتن و ناوبانگ په‌یداكردنی كوت‌وپڕ‬ ‫هێنانــه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك وێنه‌گرتــن لــ ‌ه به‌رزاییه‌وه‌ تا ئاســتی‬ ‫مریل ســتریپ به‌هــۆى ده‌ورگێڕانی لــه‌م فیلمه‌دا بۆ ئه‌كته‌رێكى ئۆســترالیایی ب ‌ه ناوی «یاهوو سرییس» ‪،‬‬ ‫زه‌وی و چۆنییه‌تــی به‌وێناكێشــانی ورده‌كارییه‌كانــی جاری هه‌شــته‌م بــوو به‌ پاڵێــوراوی وه‌رگرتنی خه‌اڵتی رێــك ب ‌ه قه‌د نــاوی ئه‌م ئه‌كته‌ر و ده‌رهێنه‌ره‌ ســه‌یر و‬ ‫جووڵه‌ی ماشــێن‪ ،‬له‌بــارى ته‌كنیكییــه‌وه‌ زۆر گرینگه‌‪ ،‬ئۆســكار بۆ باشــترین ئه‌كته‌رى ژن‪ ،‬به‌اڵم له‌م ســاڵه‌دا سه‌رنجڕاكێشه‌‪.‬‬ ‫كه‌چــی تێچووی ئه‌م فیلم ‌ه نزیك ب ‌ه ‪ 350‬هه‌زار دۆالری خه‌اڵتی ئۆسكار بۆ باشترین ئه‌كته‌رى ژن درای ‌ه (جوودی‬ ‫فیلمی «ئه‌نیشتاینی گه‌نج» ك ‌ه بوو ب ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى‬

‫ناوبانگتریــن به‌رهه‌مــه‌ ســینه‌ماییه‌كانی ئۆســترالیا ل ‌ه‬ ‫خودی ئۆســترالیا و لــ ‌ه هه‌مانكاتدا یه‌كێك ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫دیاره‌كانــی شــه‌پۆلی نوێی ســینه‌مای ئــه‌م واڵته‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌یــه‌ لــه‌ رێــگای به‌وێنا كێشــانی زۆر جوان و‬ ‫هونه‌رییانه‌و‌ه و به‌ده‌ســت هێنانی سه‌ركه‌وتنی هونه‌رى‬ ‫به‌رچــاو ل ‌ه ده‌یــه‌ى ‪ 1970‬بوو به‌هۆى زیندوو بوونه‌وه‌ى‬ ‫پیشه‌ســازی ســینه‌مایی ئۆســترالیا و ناوبانگــی ئــه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌ (شــه‌پۆلی نوێی ســینه‌مای ئۆسترالیا) ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت له‌ فێســتیڤال ‌ه گرینگه‌كانی ســینه‌ماییدا‪ ،‬له‌وان ‌ه‬ ‫فێستیڤاڵی (كه‌ن) ده‌ركه‌وت‪.‬‬

‫فیلمی بابدووک‌ له‌ ئۆسترالیا زۆر ڕه‌خنه‌ى پۆزه‌تیڤی له‌سه‌ر نووسرا‪،‬‬ ‫به‌اڵم كاتی فرۆش به‌ ئه‌سته‌م ‪ 200‬هه‌زار دۆالری فرۆش هه‌بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا سه‌ركه‌وتنی به‌رچاوی به‌ده‌ست هێنا‬ ‫ئۆسترالیاییه‌ كه‌ بۆ ئه‌م فیلمه‌ تێچوویه‌كی زۆر كه‌مه‌‪.‬‬ ‫حه‌قده‌ســتی ژماره‌یه‌ك له‌و كه‌ســانه‌ى لــه‌م فیلمه‌دا‬ ‫به‌شــدارن ئه‌و‌ه بووه‌ كــ ‌ه بیره‌یان پێــدراو‌ه بیخۆنه‌وه‌و‬ ‫ژماره‌یــه‌ك له‌ دیمه‌نه‌كان‪ ،‬بۆ وێنه‌ ئــه‌و دیمه‌نانه‌ى ك ‌ه‬ ‫خێراییه‌كی نائاسایی هه‌یه‌‪ ،‬بێ ئیزن گرتن و ب ‌ه شێوه‌ى‬ ‫قاچاخ به‌رهه‌م هاتووه‌‪.‬‬ ‫توخمــ ‌ه رواڵه‌تییــه‌كان و ده‌ركه‌وتنــی كه‌ســایه‌تی‬ ‫«مه‌كسی شێت» به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌رنجڕاكێش وای كرد‬ ‫ك ‌ه هه‌موو به‌رهه‌م هێنه‌رانی فیلم ‌ه ئه‌كشــنه‌كان ئێره‌یی‬ ‫بــه‌م كاره‌ ببــه‌ن‪ .‬ئه‌م فیلمــه‌ دوای ئه‌وه‌ى فرۆشــێكى‬ ‫ســه‌ركه‌وتوانه‌ى هه‌بوو و له‌ دونیــا ‪ 100‬میلیۆنی فرۆش‬ ‫هه‌بــوو ‪ ،‬بوو به‌ پڕفرۆشــترین فیلمی چیــرۆك ئامێزى‬ ‫مێژووی ســینه‌ما تا ســاڵى ‪ .1999‬ساڵى ‪ 1999‬فیلمی‬ ‫«پرۆژه‌ى ســێحرباز بلێر» ئه‌م ركۆرده‌ى شكاند و بوو‬ ‫به‌ پڕفرۆشترین فیلمی چیرۆك ئامێزی دونیا‪.‬‬

‫فاستێر) به‌هۆى ده‌ورگێڕانی له‌ فیلمی (تاوانبار)دا‪.‬‬

‫‪ -6‬سه‌یران له‌ هێنگینگ رۆك ‪1975‬‬ ‫‪Picnic at Hanging Rock‬‬ ‫ته‌نانــه‌ت تا ب ‌ه ئه‌مڕۆش پرســیار ده‌كرێت ده‌رباره‌ى‬ ‫راســتی ئه‌م فیلم ‌ه جوان و سه‌رنجڕاكێش ‌ه له‌ ده‌رهێنانی‬ ‫«پیتر ڤیر» ك ‌ه چیرۆكی ون بوونی ژماره‌یه‌ك قوتابی‪،‬‬ ‫قوتابخانه‌یه‌ك ل ‌ه كاتی گه‌شتێكى زانستیاندا ل ‌ه شوێنێك‬ ‫ب ‌ه ناوی (مه‌زارى مێسدۆن ویكتۆریا) ده‌گێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وێنه‌گرتنــی ئه‌م فیلم ‌ه به‌ شــێوه‌ی سوریالیســتییه‌و‬ ‫ســه‌ره‌تا نووســینێك نمایش ئه‌كات كه‌ نووســراو‌ه ئه‌م‬ ‫كچــه‌ قوتابیان ‌ه بێ ئه‌وه‌ى هیچ شــتێك له‌ دوای خۆیان‬ ‫جێ بهێڵن بێ سه‌رو شوێن بوون‪.‬‬ ‫فیلمی (ســه‌یران ل ‌ه هێنگینگ رۆك) و ئه‌و رۆمانه‌ى‬ ‫ئــه‌م فیلمــه‌ى له‌ رووه‌وه‌ دروســت كراوه‌ بــ ‌ه ته‌واوه‌تی‬ ‫خه‌یاڵــی و فه‌نتازیاییــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئــه‌و شــوێنه‌ى كــ ‌ه وا‬ ‫‪ -5‬فریشت ‌ه شه‌یتانییه‌كان ‪1988‬‬ ‫ده‌ركه‌وتــووه‌ ئــه‌م رووداو‌ه له‌وێــدا روویــداوه‌ بــوو‌ه ب ‌ه‬ ‫‪Evil Angels‬‬ ‫شــوێنێكى گه‌شــتیاری نێونه‌ته‌وه‌یــی و كۆمه‌ڵێــك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى ئه‌م رســته‌ی ‌ه «دینگو منداڵه‌كه‌شــی ئه‌فســانه‌و حیكایه‌ت له‌ســه‌ر ئه‌م چیرۆكه‌ دروستكراو‌ه‬ ‫دزیم» بێت ‌ه به‌ زارتا فیلم دۆســتان و هۆگرانی ســینه‌ما كه‌ ئێستاش هه‌ر ده‌گێڕدرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لــ ‌ه هه‌مــوو دونیا پێت ئه‌ڵێــن ئه‌م رســته‌ی ‌ه ل ‌ه فیلمی‬ ‫ئــه‌م فیلمــ ‌ه یه‌كێكــه‌ لــ ‌ه خوشه‌ویســتترین و بــ ‌ه‬

‫(یاهوو ســرییس) ناوبانگی جیهانی ده‌ربكات‪ ،‬فیلمێكى‬ ‫كۆمێدیی ‌ه ب ‌ه شــێوه‌یه‌كی جیــاواز له‌وه‌ى كه‌بوو‌ه و له‌م‬ ‫فیلمه‌دا فیزیازان و داهێنه‌رى ناودار (ئه‌نیشــتاین) وه‌ها‬ ‫ده‌ناســێنێك ك ‌ه كه‌مانچه‌ژه‌نێك ‌ه خه‌ڵكى (تاسمانی) ك ‌ه‬ ‫بڕیــار ده‌ده‌دات گه‌ردیلــه‌ى كه‌ربۆناتــی بیره‌كه‌ى خۆى‬ ‫ئانالیز بكات‪.‬‬ ‫یاهــوو ســرییس كه‌ بــه‌ر لــه‌م فیلمــ ‌ه رێزۆمه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچــاوی له‌بارى به‌رهــه‌م هێنانی فیلمــه‌و‌ه نه‌بوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شــێوه‌یه‌ك توانــی چه‌ند میلیۆن دۆالر كــۆ بكاته‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫تێچووی ئه‌م فیلم ‌ه بوو ك ‌ه خۆى ئه‌كته‌ر و ده‌رهێنه‌ر و‬ ‫به‌رهه‌م هێنه‌رى فیلمه‌ك ‌ه بوو‪.‬‬ ‫دوای ســه‌ركه‌وتنی به‌رچــاو و بــێ وێنــه‌ى فیلمــی‬ ‫(ئه‌نیشــتاینی گه‌نج» یاهوو ســرییس چوو‌ه ئه‌مریكا و‬ ‫لــه‌وێ بوو به‌ روخســارێكی دیار لــه‌ میدیاكاندا‪ .‬وێنه‌ى‬ ‫یاهوو ســرییس له‌ گۆڤارى تایــم باڵو كرایه‌وه‌و زۆر زوو‬ ‫لــ ‌ه كه‌ناڵــى ‪ MTV‬وه‌ك پێشه‌شــكاری به‌رنامه‌یــه‌ك‬ ‫ده‌ركه‌وت‪.‬‬ ‫‪ -8‬باب‪ ،‬كوڕ‌ه شه‌یتانه‌ك ‌ه ‪1993‬‬ ‫‪Bad Boy Bubb‬‬ ‫نووســین و پێداچوونــه‌وه‌ى فیلمنامــه‌ى ئــه‌م فیلم ‌ه‬

‫‪ -9‬سامسۆن و ده‌لیل ‌ه ‪2009‬‬ ‫‪Samson and Delilah‬‬ ‫به‌رگری كردن له‌ مافی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى ك ‌ه ئۆسترالیایی‬ ‫ره‌ســه‌نن له‌ ده‌ره‌وه‌ى ئۆسترالیا بابه‌تێك نیی ‌ه گرینگی‬ ‫زۆرى پێدرابێــت‪ .‬بــه‌اڵم ئــه‌م فیلم ‌ه كه‌ یه‌كــه‌م فیلمی‬ ‫درێــژى (ڤاریــك تۆرنتــۆن) بــه‌ شــێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر‬ ‫و بــێ به‌زه‌ییانه‌‪ ،‬به‌ داڕشــتنێكى ریالیســتی و تراژیك‬ ‫باس ل ‌ه ژیانی خه‌ڵكانی ره‌ســه‌نی ئۆســترالیا ده‌كات ل ‌ه‬ ‫بیابانه‌كانی ناوه‌ندی ئه‌م واڵته‌‪ .‬ئه‌م فیلمه‌ ســاڵى ‪2009‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ى خست ‌ه روو‪.‬‬ ‫فیلمــی «سامســۆن و ده‌لیلــه‌« ل ‌ه به‌شــی (جۆرى‬ ‫روانینــی تایبــه‌ت)ی فێســتیڤاڵی كه‌ندا نمایــش كرا و‬ ‫خه‌اڵتــی كامێرای زێڕینی بــرده‌وه‌و بوو ب ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى‬ ‫ره‌خنه‌گران بینه‌ران پێشوازی لێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌كرێت ئه‌م فیلم ‌ه ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه گرینگه‌كانی‬ ‫ســینه‌مای هاوچــه‌رخ بزانیــن‪ ،‬هه‌رچه‌نــد فیلمێكى تاڵ‬ ‫و تراژیكــه‌‪ .‬ئــه‌م فیلمــ ‌ه په‌یوه‌نــدی خۆشه‌ویســتی و‬ ‫ســۆزدارى دوو تــازه‌الوی ‪ 14‬ســاڵه‌ بــه‌ شــێوه‌یه‌كی‬ ‫كاریگه‌ر و ســه‌رنجڕاكێش به‌وێنا ده‌كێشێت ‪ .‬هه‌رچه‌ند‬ ‫بــه‌ درێژایی فیلمه‌كه‌ په‌یوه‌نــدی دوو ئه‌كته‌ره‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتــر په‌یوه‌ندییه‌ك نییه‌ دیالۆگــی له‌گه‌ڵ بێت و هیچ‬ ‫دیالۆگێكیان نییه‌ به‌یه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -10‬بابدووك ‪2014‬‬ ‫‪The Babadook‬‬ ‫بینــه‌ره‌ ئۆســترالیاییه‌كان كــ ‌ه به‌رده‌وام لــ ‌ه به‌رده‌م‬ ‫شــه‌پۆلی به‌رچاوی ســینه‌مای بیانییــدان و لێورێژبوون‬ ‫له‌ ســه‌یركردنی ســینه‌مای بینای‪ ،‬بۆ پشتیوانیكردن ل ‌ه‬ ‫سینه‌مای ناوخۆیی تاو نا تاون‪.‬‬ ‫ئــه‌م جــۆر‌ه روانین ‌ه ده‌ربــاره‌ى فیلمــی (بابدووك)‬ ‫یه‌كه‌م فیلم له‌ نووســین و ده‌رهێنانی (جێنیفه‌ر كێنت)‬ ‫دا به‌شــێوه‌ى به‌رچــاو دیاربــوو‪ .‬چیرۆكــی ئــه‌م فیلم ‌ه‬ ‫ترســێنه‌ر و هه‌ژێنه‌ره‌ زیندووبوونه‌وه‌ى كه‌ســایه‌تییه‌كی‬ ‫كتێبــ ‌ه چیرۆكه‌كانی مندااڵنه‌ كــه‌ دایكێك و منداڵه‌كانی‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌ ئه‌دات‪.‬‬ ‫ئــه‌م فیلمه‌ لــه‌ ئۆســترالیا زۆر ره‌خنــه‌ى پۆزه‌تیڤی‬ ‫له‌ســه‌ر نووســرا‪ ،‬بــه‌اڵم كاتــی فــرۆش بــ ‌ه ئه‌ســته‌م‬ ‫‪ 200‬هــه‌زار دۆالری فــرۆش هه‌بــوو‪ .‬بــه‌اڵم له‌ ئاســتی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییــدا ســه‌ركه‌وتنی به‌رچاوی به‌ده‌ســت هێنا‪.‬‬ ‫بینه‌رانــی فه‌رانســه‌ویی‪ ،‬ئه‌مریكایــی و به‌ریتانیایی ب ‌ه‬ ‫سه‌رســووڕمانه‌وه‌ پێشوازییان له‌م فیلمه‌ كرد و فرۆشی‬ ‫ئــه‌م فیلمه‌ لــ ‌ه یه‌كه‌م رۆژه‌كانی نمایشــیدا ل ‌ه به‌ریتانیا‬ ‫دوو به‌رابــه‌رى ســه‌رجه‌م فرۆشــی ئــه‌م فیلمه‌بــوو ل ‌ه‬ ‫سینه‌ماكانی ئۆسترالیا‪.‬‬ ‫پێشوازی كردنی الیه‌نگرانی فیلمی ترسناك ل ‌ه فیلمی‬ ‫(بابدۆك) ئه‌م فیلمه‌ى وه‌ك به‌رهه‌مێكى كالسیكی ژانری‬ ‫ترســناك ل ‌ه دونیا ناساند‪ .‬ستیڤن كینگ‪ ،‬چیرۆكنووس‬ ‫و رۆماننووســی ئه‌مریكایی ك ‌ه به‌و‌ه به‌ناوبانگ ‌ه چیرۆكی‬ ‫ترســناك ئه‌نووســێت‪ ،‬ده‌رباره‌ى ئه‌م فیلم ‌ه ئه‌ڵێت ‪»:‬‬ ‫ئه‌م فیلم ‌ه فێلمێك ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌تی ترســێنه‌ره‌« و ڤیلیام‬ ‫فرید كین ده‌رهێنه‌رى فیلمی (جن گیر) دانی به‌وه‌دا نا‬ ‫كــه‌ ‪ »:‬هیچكات فیلمێكــى نه‌بینیوو‌ه به‌قه‌د ئه‌م فیلم ‌ه‬ ‫ترسناك بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪http://www.bbc.com/persian/‬‬ ‫_‪arts/2015/06/150622_l51_australian‬‬ ‫‪movies_cinema‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆمان و فیلم‬ ‫ئێسقانه دڵنشینه‌کان‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬ ‫له ڕۆژێکی هێمنی مانگی پێنجی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨١‬دا‪ ،‬کچێکــی گه‌نجــی ژیکه‌ڵــه به‬ ‫ئه‌ســپایی به ڕێگای ئاسایی خۆیدا له‌ناو‬ ‫پارکێــک ده‌روات و ده‌یه‌وێــت بچێتــه‌وه‬ ‫ماڵه‌وه‪ .‬له ڕێگا تووشی پیاوێک ده‌بێت‪.‬‬ ‫پیاوه‌کــه ژیکه‌ڵه‌یــی و ته‌نیایی کچه‌که و‬ ‫چۆڵیــی ده‌وروبه‌ر به فرســه‌ت ده‌زانێت‪،‬‬ ‫بۆیه په‌الماری کچه‌که ده‌دات‪ ،‬ڕاپێچی ناو‬ ‫گونجــی ژێر پردێکــی ده‌کات‪ ،‬به تۆپزی‬ ‫سێکســی لــه دوواوه له‌گه‌ڵــدا ده‌کات‪،‬‬ ‫ئــازاری فیزیکــی ده‌دات و لێی ده‌دات و‬ ‫ئینجا دووای ئه‌وه‌ی میزی پێدا ده‌کات به‬ ‫نیمچه بێهۆشی و تۆقیوی جێی ده‌هێڵێت‪.‬‬ ‫ئه‌و کچه ژیکه‌ڵه‌یه جگه له ڕۆماننووســی‬ ‫به‌تووانای ئه‌مریک' ئالیس سێبۆڵد' که‌سی‬ ‫تــر نییــه‪ .‬ئه‌و کچه ســااڵنێک دوواتر که‬ ‫ڕۆمانه جوانه‌کانی ده‌نووسێت و له ڕێگای‬ ‫یــاده‌وه‌ری و نووســین و چاوپێکه‌وتن و‬ ‫هه‌ڤپه‌یڤینه‌کانیــه‌وه ســه‌رنجمان بۆ ئه‌و‬ ‫کاره‌ساته تایبه‌تییه‌ی خۆی ڕاده‌کێشێت‪.‬‬ ‫دووای ئه‌وه‌ی پۆلیس شکست ده‌هێنێت‬ ‫له دۆزینه‌وه‌ی کابرای ده‌ستدرێژیکه‌ر‪ ،‬به‬ ‫ئالیــس ســیبۆڵد ده‌ڵێن که ئــه‌و به‌ختی‬ ‫هه‌بووه کــه نه‌کوژراوه چونکه که‌ســانی‬ ‫دی هه‌م ده‌ســترێژی سێکســیان کراوه‌ته‬ ‫ســه‌ر و هــه‌م کــوژراون‪ .‬چه‌نــد مانگێک‬ ‫دوواتــر کاتێــک ســێبۆڵد بــه ڕێگایه‌کدا‬ ‫ده‌ڕوات له پڕ چاوی ده‌که‌وێته ســه‌ر ئه‌و‬ ‫پیاوه‌ی پێشتر ده‌ستدرێژی کردۆته سه‌ر‪،‬‬ ‫بۆیه یه‌کســه‌ر په‌یوه‌ندی به پۆلیســه‌وه‬ ‫ده‌کات‪ .‬کابــرا ده‌گیرێــت و تاوانه‌کــه‌ی‬ ‫به‌سه‌ردا ساغ ده‌بێته‌وه و حوکم ده‌درێت‪.‬‬ ‫سێبۆڵد سااڵنێک دوواتر و به دیاریکراوی‬ ‫له ســاڵی ‪ ١٩٩٩‬دا یاده‌وه‌ریه‌کانی خۆی‬ ‫لــه کتێبێکــدا بــاو ده‌کاته‌وه بــه ناوی‬ ‫'به‌به‌خــت' و تیایــدا چیرۆکــی تراژیــدی‬ ‫خۆیمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‪.‬‬ ‫ئالیــس ســێبۆڵد دووای ســااڵنێکی‬ ‫ســه‌ختی کارکــردن لــه کافــێ و‬ ‫ڕیســتۆرانته‌کان و چه‌نــدان هه‌وڵــی‬ ‫شکســتخواردوو بــۆ بــوون به نووســه‌ر‪،‬‬ ‫ســاڵی ‪ ١٩٩٩‬و له ڕێگه‌ی باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫یاده‌وه‌ریه‌کانییــه‌وه 'به‌به‌خت' ســه‌رنجی‬

‫خوێنــه‌ران و ڕه‌خنه‌گــران بــۆ خــۆی‬ ‫ڕاده‌کێشــێت‪ .‬دوواتر ڕۆمانه‌که‌ی به‌ناوی‬ ‫'ئێســقانه دڵنشــینه‌کان' ســاڵی ‪ ٢٠٠٢‬و‬ ‫ئینجــا ڕۆمانه‌کــه‌ی تری به‌نــاوی 'مانگه‬ ‫به‌نزیکه‌ییه‌کــه' ‪ ٢٠٠٧‬و کــه له‌وێشــدا‬ ‫چیرۆکی کوشــتن و ئازار و فه‌رامۆشی و‬ ‫نیگه‌رانیمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‪.‬‬ ‫ئێســقانه دڵنشــێنه‌کان هــه‌م به‌هۆی‬ ‫ئاســتی ئیســتاتیکی و نرخــی ئه‌ده‌بیی‬ ‫ڕۆمانه‌کــه‪ ،‬هه‌م بــۆ نیمچه‌هاوشــێوه‌یی‬ ‫ڕووداو‌ه ترۆما‌ئامێزه‌کانــی نــاوی له‌گــه‌ڵ‬ ‫چیرۆکــی ده‌ســتدرێژی بــۆ ســه‌رخۆی‪،‬‬ ‫یه‌کێکه لــه‌و ڕۆمانانه‌ی که خوێنه‌رانێکی‬ ‫زۆری لــه ده‌وری خــۆی کۆکردۆتــه‌وه و‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی ره‌خنه‌‌یــی زۆری ده‌ربــاره‬ ‫نووســراوه‪ .‬به‌اڵم ئــه‌وه‌ی زیاتر ناوبانگی‬ ‫بۆ په‌یدا ده‌کات ئه‌و کاته‌یه که له ساڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٩‬دا لــه الیــه‌ن پیتــه‌ر جاکســۆنی‬ ‫ده‌رهێنه‌ره‌وه ده‌کرێت به فیلم‪.‬‬ ‫ئالیــس ســیبۆڵد له ڕۆمانی 'ئێســقانه‬ ‫دڵنشــینه‌کان' دا باسی ســوزی سالمون‬ ‫ده‌کات که کیژۆڵه‌یه‌کی چووارده ســااڵنه‬ ‫و ئێواره‌یــه‌ک لــه رێگــه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی له‬

‫هارڤی ده‌ستدرێژی سێکسی ده‌کاته سه‌ر‬ ‫منداڵه‌کــه و ئینجا ده‌یکوژێت‪ ،‬دوواتر بۆ‬ ‫شــوێنبزکردنی تاوانه‌که له‌شی منداڵه‌که‬ ‫پارچه‌پارچــه ده‌کات و ده‌یشــارێته‌وه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له ده‌رفه‌تێکدا فڕێیان بدات‪.‬‬ ‫جاک‪ ،‬باکی سوزی‪ ،‬که خۆشه‌ویستیه‌کی‬ ‫قووڵــی بۆ منداڵه‌کانــی هه‌یه و هه‌روه‌ها‬ ‫دایکــی ســوزیش‪ ،‬ئه‌بیگه‌یــڵ‪ ،‬نایانه‌وێت‬ ‫باوه‌ر به مردنی کچه‌که‌یان بێنن و چونکه‬ ‫هیــچ به‌ڵگه‌یــه‌ک نییــه له‌ســه‌ر مردنــی‬ ‫ته‌نیــا هێنــده هه‌یــه کــه دیــار نه‌ماوه‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم ڕۆژێــک ســه‌گێکی ماڵه دراوســێ‬ ‫ئێسقانێکی ئانیشکی سوزی ده‌دۆزێته‌وه‪،‬‬ ‫ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات جاکی باوکی ســوزی‬ ‫گومان له جۆرج هارڤی دراوسێیان بکات‪.‬‬ ‫ســه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ی پۆلیــس لێکۆڵینه‌وه‬ ‫له‌گــه‌ڵ جــۆرج هارڤــی ده‌کــه‌ن بــه‌اڵم‬ ‫به‌هــۆی نه‌بوونــی به‌ڵگــه‌وه ناتووانــن‬ ‫بیگــرن ‪ .‬باوکی ســوزی هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی‬ ‫نییــه بــه‌اڵم هه‌ســتێکی ناوه‌کــی پێــی‬ ‫ده‌ڵێت که جۆرج بکــوژی منداڵه‌که‌یه‌تی‬ ‫ئــه‌وه‌ش بارودۆخێکی ده‌روونــی دژوار و‬ ‫هیستیریی بۆ دروست ده‌کات‪ ،‬کاتێکیش‬

‫و دێتــه خه‌ونی باوکیــه‌وه‪ .‬ئه‌مه‌ش هه‌م‬ ‫بــۆ خوێنــه‌ر هه‌م بــۆ بینــه‌ری فیلمه‌که‬ ‫یه‌کێکه له پڕژانترین به‌شه‌کان که به‌هۆی‬ ‫نه‌بوونی هیچ شــایه‌تێک به‌سه‌ر ڕووداوی‬ ‫کوشــتنه‌که‌وه ســوزی بچکۆالنــه ناچاره‬ ‫خــۆی رووداوه‌که‌مــان بــۆ بگێڕێتــه‌وه‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌یــه و لــه ڕێــگای گێڕانــه‌وه‌ی‬ ‫سوزیه‌وه به‌چه‌ندان قوربانی تره‌وه ئاشنا‬ ‫ده‌بین له به‌هه‌شــت که ئه‌وانیش قوربانی‬ ‫ده‌ســتی جۆرج هارڤین‪ ،‬ئه‌و قوربانیانه‌ی‬ ‫ده‌ســتدرێژیان کراوه‌تــه ســه‌ر و دوواتــر‬ ‫کوژراون و ڕۆحه‌کانیان به‌ره‌و به‌هه‌شــت‬ ‫فڕیوه‪.‬‬ ‫ڕای ســینگ وا ده‌زانێت ســێکس له‌گه‌ڵ‬ ‫لیندزی که خوشــکی ســوزیه ئه‌ویش سوزی ده‌کات نه‌ک ڕۆس‪.‬‬ ‫وه‌کــو باوکی گومانــی له جۆرج هه‌یه که‬ ‫ســااڵنێک دوواتــر جــۆرج ده‌گه‌ڕێته‌وه‬ ‫خوشکه‌که‌ی کوشــتبێت‪ ،‬بۆیه ڕۆژێک به ئــه‌و نــاوه‌و ده‌بینێــت قوتابخانه‌کــه که‬ ‫دزیــه‌وه خۆی به ماڵــی جۆرجدا ده‌کات ســوزی تیایدا خوێندکار بوو فراوان بووه‬ ‫و لــه‌وێ نه‌خشــه‌ی ئه‌و کونــه‌ی به‌رچاو و ئه‌و کونه‌شــی گرتۆتــه‌وه که ئه‌و له‌ناو‬ ‫ده‌که‌وێــت کــه جــۆرج له‌نــاو کێڵگــه‌ی کێڵگــه‌ی گه‌نمه‌شــامیه‌که‌دا چێیکردبوو‪.‬‬ ‫گه‌نمه‌شــامیه‌که‌دا دروستی کردووه‪ .‬ئیتر لینــدزی خوشــکی ســوزی له‌گــه‌ڵ‬ ‫وورده وورده به‌ڵگــه ده‌ســت ده‌که‌وێــت ســاموێل منداڵێکیان ده‌بێــت‪ .‬ئه‌بیگه‌یڵ‬ ‫له‌ســه‌ر تاوانه‌کانــی جــۆرج‪ .‬لینــدزی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه الی جــاک هه‌رچه‌نــده زۆر‬ ‫ســااڵنیک دوواتــر له‌گــه‌ڵ ســاموێڵی دره‌نگه بۆ ئــه‌وه‪ .‬جۆرج به‌هۆی که‌وتنی‬

‫ئه‌م ڕۆمانه ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬له‌الیه‌ن ده‌رهێنه‌ری به توانای نیوزله‌ندی پیته‌ر‬ ‫جاکسۆن کراوه به فیلم‪ .‬شیاوی باسه پیته‌ر جاکسۆن به‌رهه‌مهێنه‌ری چه‌ندان‬ ‫فیلمه له‌ناویاندا‪ ،‬کینگ کۆنگ‪ ،‬خوداوه‌ندی ئه‌نگوستیله‌کان‬ ‫قوتابخانه به‌ناو کێڵگه‌‌کی گه‌نمه‌شــامیدا‬ ‫ده‌گه‌ڕێتــه‌وه ماڵــه‌وه‪ .‬له‌نــاو کیڵگه‌که‌دا‬ ‫تووشی جۆرج هارڤی ده‌بێت که پیاوێکه‬ ‫له ناوه‌ڕاســتی ســیه‌کانی ته‌مه‌نیدا و له‬ ‫نزیک ماڵی ســوزیه‌وه ده‌ژیت‪ .‬ئه‌و پیاوه‬ ‫که پیاوێکی ته‌نیا ته‌ریک و دووره‌په‌رێزه‬ ‫بژێوی ژیانی خۆی له ڕێگه‌ی دروستکردنی‬ ‫خانووچکه‌ی مندااڵنه‌وه مسۆگه‌ر ده‌کات‪،‬‬ ‫داوا له ســوزی ده‌کات که له‌گه‌ڵیا بچێته‬ ‫ناو کونێکی ژێرعه‌رد که دروستی کردووه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ندێک که‌ره‌ســ ‌ه و وورده‌واڵه‬ ‫و کاری ده‌ســتی خــۆی پیشــان بــدات‪.‬‬ ‫ســوزی به دوودڵیه‌وه ڕازی ده‌بێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌یشــتنی بۆ نــاو کونه‌که جۆرج‬

‫پۆلیــس ئاگاداری ده‌کات که ئیتر به‌هۆی‬ ‫نه‌بوونی سه‌ره‌داوی ڕووداوه‌که‌وه که‌یسی‬ ‫لێکۆڵینــه‌وه‌کان داده‌خــه‌ن هێنــده‌ی تر‬ ‫ده‌هری ده‌بێت‪ .‬جاک و ڕه‌نجی به‌رده‌وامی‬ ‫ئــه‌و بــۆ دۆزینــه‌وه‌ی بکــوژی کچه‌که‌ی‬ ‫هه‌لومه‌رجێکی سه‌خت بۆ خێزانه‌که دێنێته‬ ‫ئاراوه‪ ،‬به‌راده‌یــه‌ک په‌یوه‌ندی ئه‌وله‌گه‌ل‬ ‫ئه‌بیگه‌یڵــی ژنی بــه‌ره‌و داڕمــان ده‌بات‬ ‫تا ئــه‌و جێگایه‌ی ئه‌بیگه‌یــل له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ژیانی خێزانی خۆی په‌یوه‌ندی ســۆزداری‬ ‫داده‌مه‌زرێنێت‪ .‬لــه ڕۆمانه‌که‌دا‪ ،‬دیاره له‬ ‫فیلمه‌که‌شــدا زۆر به جووانی و ســۆزێکی‬ ‫یه‌کجــار خه‌مناکــه‌وه ڕۆحــی ســوزی له‬ ‫به‌هه‌شته‌وه چاودێری ڕووداوه‌کان ده‌کات‬

‫دۆســتیدا ئه‌ڵقه‌ی ده‌زگیرانی ده‌گۆڕنه‌وه‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ته سوزی له به‌هه‌شته‌وه چاودێری‬ ‫ئــه‌و ڕووداوانــه ده‌کات‪ ،‬هــه‌م چاودێری‬ ‫په‌یوه‌ندی خوشکه‌که‌یی و ساموێڵ‪ ،‬هه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندی ڕای سینگ له‌گه‌ڵ ڕوس (ڕای‬ ‫ســینگ هاوپۆلی ســوزی بوو و حه‌زی له‬ ‫سوزی بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها بڕیار بوو به‌یه‌که‌وه‬ ‫بچنه ژووان به‌اڵم دیارنه‌مانی ســوزی ئه‌و‬ ‫پالنــه تێــک ده‌دات)‪ .‬ڕۆحی ســوزی به‬ ‫شــێوازی جۆراوجۆر و له‌کاتــی جیاوازدا‬ ‫دێتــه‌وه ناو ژیانی ئــه‌و دووانه‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌یه‌کێک له‌و جارانــه‌دا کاراکته‌ری ڕوس‬ ‫و ســوزی به‌ڕاده‌یــه‌ک به‌یه‌کداده‌چن و له‬ ‫دیمه‌نێکی پڕئه‌فســووندا تێکه‌ڵ ده‌بن که‬

‫پارچــ ‌ه چلــووره‌ی ســه‌هۆڵین به‌ســه‌ریا‬ ‫قاچــی هه‌ڵده‌خلیســکێت و ده‌که‌وێته ناو‬ ‫خه‌ره‌ندێکــه‌وه و ده‌مرێت‪ .‬ئیتر لێره‌وه‌یه‬ ‫کــه ســوزی و تارمایــی ســوزی واز لــه‬ ‫خێزانه‌کــه و بــه دیاریکــراوی لــه باوکی‬ ‫ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئالیس سێبۆڵد زۆر زیره‌کانه کۆتایی به‬ ‫ڕووداوه‌کانــی ڕۆمانه‌که هێناوه به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌وه‌دا کــه جۆرج به‌شــێوه‌یه‌ک ده‌مرێت‬ ‫کــه ده‌ســتی هیچ کــه‌س لــه ئه‌ندامانی‬ ‫خێزانی زی تێدا نییه‪ ،‬ســه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی‬ ‫جاک ڕه‌نجێکی زۆر ده‌دات بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫به‌ڵگه له‌ســه‌ر تاوانباری جۆرج‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫لــه یه‌کێک لــه ڕووداوه‌کانــی ڕۆمانه‌که‌دا‬

‫هه‌وڵــی کوشــتنی که‌ســێک ده‌دات کــه‬ ‫به‌هه‌ڵــه وا ده‌زانێــت جۆرجــه‪ ،‬به‌اڵم له‬ ‫ڕاســتیدا یه‌کێک له هاوڕێکانی سوزیه که‬ ‫له‌وکاتــه‌دا له‌ناو کێڵگه‌ی گه‌نمه‌شــامیدا‬ ‫له‌گــه‌ڵ دولبه‌ره‌که‌یــدا ژووانــی هه‌یــه‪.‬‬ ‫لێره‌وه مردنی جۆرج هیچ جۆره هه‌ســتی‬ ‫تۆڵه‌یــه‌ک الی خوێنــه‌ر‪ -‬هه‌ڵبه‌تــه الی‬ ‫بنه‌رانــی فیلمه‌کــه‌ش‪ -‬ناجوڵێنێــت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو مردنه‌که‌ی ده‌بێته نیشــانه‌یه‌ک له‬ ‫دادپه‌روه‌ری سروشتیی‪.‬‬ ‫ئــه‌م ڕۆمانــه ســاڵی ‪ ٢٠٠٩‬له‌الیــه‌ن‬ ‫ده‌رهێنــه‌ری بــه تووانــای نیوزله‌نــدی‬ ‫پیته‌ر جاکســۆن کراوه به فیلم‪ .‬شــیاوی‬ ‫باســه پیتــه‌ر جاکســۆن به‌رهه‌مهێنه‌ری‬ ‫چه‌نــدان فیلمــه له‌ناویانــدا‪ ،‬کینــگ‬ ‫کۆنــگ‪ ،‬خوداوه‌نــدی ئه‌نگوســتیله‌کان‪:‬‬ ‫هاوڕێیه‌تی ئه‌نگوســتیله‌که‪ ،‬خوداوه‌ندی‬ ‫ئه‌نگوســتیله‌کان‪ :‬دوو تاوه‌ره‌کــه‪،‬‬ ‫خوداوه‌دی ئه‌نگوســتیله‌کان‪ :‬گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫پاشــا‪ .‬ڕاشێڵ وه‌یسز ڕۆڵی دایکی سوزی‬ ‫ده‌بینێــت و هه‌روه‌هــا ئه‌کتــه‌ری گه‌نجی‬ ‫به‌تووانــا ســۆیرس ڕۆنان ڕۆڵی ســوزی‬ ‫ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئــه‌م ڕۆمانــه‪ ،‬هه‌ڵبه‌ته ئــه‌م فیلمه‌ش‬ ‫یه‌کێکــه لــه کاره ئه‌ده‌بــی و هونه‌ریــه‬ ‫جوانه‌کان که ســه‌رنجمان بــۆ تراژیدیای‬ ‫تاوانی کوشــتن و ده‌ســتدرێژی سێکسی‬ ‫ڕاده‌کێشــێت‪ ،‬هه‌روه‌هــا ســه‌رنجمان بۆ‬ ‫ئاکامه مه‌رگباره‌کانی ئه‌و جۆره له تاوان‬ ‫راده‌کێشــێت‪ .‬ســوزی له ڕۆمانه‌که‌دا‪ ،‬وه‬ ‫لــه فیلمه‌که‌شــدا به شــێوه‌یه‌کی یه‌کجار‬ ‫خه‌منــاک ده‌ڵێــت‪' :‬بکوژه‌کــه‌م هه‌مــوو‬ ‫شــتێکی ده‌زانی‪ ،‬ته‌نیا ئه‌وه‌ی نه‌ده‌زانی‬ ‫که باوکم چه‌نده منی خۆش ده‌ویست'‪.‬‬

‫نیشتمانی خەیااڵویی یوکناپاتۆفا‬

‫واڵتی بەڕێز فۆکنەر‬ ‫ڤەن ئوکانەر‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬مستەفا شێخە‬ ‫بەشی سێیەم‪ -‬کۆتایی‬ ‫دەنگــی زماندرێژییەکانــی فۆکنــەر‬ ‫لــە هەمــوو کتێبەکانــی دوای تووڕەیــی‬ ‫و دەمەقاڵێــدا بــەم جــۆرە خــۆی‬ ‫تێهەڵدەقوتێنێــت‪ .‬بــەاڵم لە ســەرەتادا‬ ‫کەســایەتییەکان بــە شــێوازی تایبەتی‬ ‫خۆیان قسە دەکەن‪ .‬بەنجی‪ ،‬کەسایەتیی‬ ‫بێ‌عەقــڵ بــەم جــۆرە شــایەتی گەمەی‬ ‫گۆڵفــە‪« :‬بــە نێــوان پەرژینەکــەدا‪ ،‬لە‬ ‫نێو کەشــی پێچەڵپێچی گــوڵ‪ ،‬دەمدیتن‬ ‫کــە لێــدەدەن‪ .‬دەهاتن بــۆالی ئااڵ و من‬ ‫چومە نزیک پەرژین‪ .‬الســتەر لە تەنیشت‬ ‫دارەگوڵ چیمەنی دەدۆزی‪ .‬ئااڵیان هێنایە‬ ‫دەرەوە و هــەروا لێیــان دەدا‪ ».‬هەمــوو‬ ‫بیری بەنجی‪ ،‬پەیوەندیی بە هەســتەکان‬ ‫و بۆنــەکان و خواردنەکان یان شــێوازی‬ ‫دەنگەکانەوە هەیە‪ .‬کاتی رابردوو و کاتی‬ ‫ئێســتا لــە زەینیدا تێکــەڵ دەکەونە باڵ‬ ‫یــەک و تێکەڵ دەبن‪ .‬هەرگیــز بە قوڵی‬ ‫بیر ناکاتەوە یان نەخشە ناکێشێت‪ -‬تەنیا‬ ‫هەست پێدەکات‪ .‬بیر و گوفتاری جیسۆن‬ ‫کامپســۆن بــەردەوام تێکــەاڵوی توانج و‬

‫دەربڕی ساتیرێکی تاڵ و بێ هیوایی ئەوە‪:‬‬ ‫«شــەو خۆشــم بە دایکم گوت و چوومە‬ ‫ژوورەکەی خۆم و ســندوقیکم دەرهێنا و‬ ‫جارێکــی دیکە پارەکــەم ئەژمارد‪.‬دەنگی‬ ‫ئێختــە گای زلــی ئەمریاکییم دەبیســت‬ ‫کــە وەک کارگەی ڕەندەکێشــان پرخەی‬ ‫دەهات‪ .‬لە شــوێنێکدا خوێندبوومەوە کە‬ ‫ئەو کارە بەسەر پیاوان دەهێنن تا ئەوان‬ ‫دەنگی ژنانەیــان لێوە بێت‪ .‬بەاڵم رەنگە‬ ‫ئــەو نەیدەزانــی کە چ بەاڵیەکی بەســەر‬ ‫هێنــاوە‪ .‬پێموانییە کــە تەنانت دەیزانی‬ ‫دەیهەویســت چ کارێــک بــکات‪ ،‬یــان بۆ‬ ‫چــی بەڕێــز بورگس بە تیرەکــی پەرژین‬ ‫لەسەری دا و ناردیە دەرەوە‪ ».‬لە هەموو‬ ‫شوێنێکی تووڕەیی و دەمەقاڵێدا خوێنەر‬ ‫دەبنینێت‪ ،‬دەبیسێت و ئەزموون دەکات‪،‬‬ ‫چ مندااڵنی بچووکی کامپســم‪ ،‬ئاکارباشی‬ ‫و لەســەرخۆیی دیلســی‪ ،‬رێوڕەســمی‬ ‫وتاربێژیــی ئایینیــی رەشپێســتان کە بە‬ ‫شــکۆوە بەڕێوە دەچێت و چ دەنگی سم‬ ‫کوبینی لە مەیدانی شاردا‪.‬‬ ‫ئەوچیرۆکی ســەرەکییەی لە تووڕەیی‬ ‫و دەمەقاڵێــدا دەگێڕدرێتــەوە‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫توانــەوەی خێزانێکــە‪ .‬خانــەوادە‪ ،‬چەند‬ ‫ژەنــەڕاڵ‪ ،‬قایمقامێــک و جوتیارانــی‬ ‫دەوڵەمەند لە ناوخۆیدا هەبووە‪ .‬ئەوانەی‬

‫خاونــی مڵکی کامپســن مایــل بوونە‪ .‬لە‬ ‫رۆژژمێرێکــی بەماڵەییدا کە کۆمەڵەیەکی‬ ‫رێک و پێکە لە فۆکنەرەوە ئامادە کراوە‪.‬‬ ‫فۆکنــەر لــە ‪١٦٩٩‬وە تــا ‪ ١٩٤٥‬بەدوای‬ ‫مێــژووی بنەماڵەی کامپســن دا دەچێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم رۆمانەکــەدا تەنیا لــە‪٢‬ی جوونت‬ ‫‪١٩١٠‬تــا ‪٨‬ی ئەپریلــی ‪ ١٩٢٨‬لەخــۆی‬ ‫دەگرێــت و پێمان دەڵێــت ئاخرین جیلی‬ ‫بنەماڵە چی بەسەر دێت‪ .‬بەڕێز کامپسن‬ ‫پارێزەرکی هۆشــمەندە‪ ،‬بــەاڵم گیرۆدەی‬ ‫کحولە و زەینی خانمی کامپســن بەردوام‬ ‫بــە ئابڕوو‪ ،‬شــانازیە ڕەنــگ تێکچووکان‬ ‫و سەرشــۆڕییەکانی ئێســتا‪ ،‬وەک کورە‬ ‫گێژەکەی و برا نەشیاوەکەیەوە خەریکە‪.‬‬ ‫کەندیــس‪ ،‬کووینتین‪ ،‬جیس و بنجیش لە‬ ‫منداڵیدا دەبینرن و لە تەمەنی بلووغدا‪.‬‬ ‫کوئنتین لە کەمبەریج‪ ،‬ماسا چوسێت‪،‬‬ ‫دەبینرێــت کە ئامادەی خۆکوشــتنە‪ :‬بە‬ ‫خێزانەکــەی و بە تایبەت بیــر لە زینای‬ ‫کندیــس لە گەڵ داڵتن ئیمز و پێکهێنانی‬ ‫ژیانی هاوسەری لە گەڵ سیدنی هەربێرت‬ ‫هێــد دەکاتــەوە‪ .‬ئەزموونی ئــەو رۆژەی‬ ‫(‪٢‬ی ژووئەنــی ‪ )١٩١٠‬بــە چەشــنێکی‬ ‫سێبەرئاســا شوێن لەســەربیرەوەریەکان‬ ‫و بــە تایبــەت هەوەســە ناکامەکــەی بۆ‬ ‫نەجاتــی خــۆی کەندیــس بــە پانتایــی‬

‫ڕادەکات‪ .‬جیســن نــە دەتوانــێ‬ ‫بیاندۆزێتــەوە و نــە دەتوانــێ پارەکەی‬ ‫وەربگرێتەوە‪ -‬دەستەوستانی و بێتوانایی‬ ‫ئەو بەگشــتی لە تاقەت بەدەرە‪ .‬جیســن‬ ‫سەنت‪ ،‬بنەماکان و شەرافەت دەخاتە بەر‬ ‫تەوژمی سەرزەنشت کردنەوە‪.‬‬

‫بــێ مانای کاتــدا تێدەپەڕێت‪ .‬لە پشــت‬ ‫هەوەســی زینا لەگەڵ کندیس ئەم هەموو‬ ‫هیوایــە شــارادرابۆوە کــە بە هــۆی ئەم‬ ‫جــۆرە کارە خوا تــا بێ کۆتایــی ئەوان‬ ‫بخاتــە دۆزەخەوە‪ .‬بەاڵم باوکی گوتبووی‬ ‫کچێنی یەکێک لــە دۆزراوەکانی ئایدیالی‬ ‫مرۆڤە و باســکردن لەبــارەی زینا لەگەڵ‬ ‫لــە ڕاســتیدا دیلســی‪ ،‬پیرەژنێکــی و تــاوان دا خزمایەتیــی هەیــە‪ .‬ئەگــەر‬ ‫کەسە حەرامکراوەکان تەنیا ڕێگەیەکە بۆ‬ ‫پێدانی ئەم گرینگیەتیە کە نە خۆی و نە رەشپێســتی شایســتە‪ ،‬خەمخــۆر و تووڕەیــی و دەمەقاڵێ لــە بنەڕەتدا وەک‬ ‫ئەو و نە هیچکەســی دیکە ئیدی ناتوانێ بەرپرســە کــە لە رێک و پێکــی و بنەما چیرۆکــی کۆئینتــن بناســین‪( ،‬بێگومان‬ ‫دەســتی پێــی بــگات‪ .‬کوئنتینیش وای ڕەوشــتیەکاندا پێشــان دەدات کــە بــە داکۆکیەکــی الینگرانــە و یەکالیــەن‬ ‫بۆدەچێــت کە کەســێک خۆشــی ناوێت‪ ،‬خانــەوادەی کامپســن‪ ،‬ناڕاســتەوخۆ بینیــەوە) ئــەم رۆمانــە دەبێتــە گەڕان‬ ‫جگــە لــە کــە کندیــس‪ .‬جارێکــی دیکە لەبەرابەر ئەودا پێداچوونەوەیان لەســەر بەدوای قارەمانێکی ئەمڕۆیی بۆ دۆزینەوە‬ ‫دەکرێت‪.‬ئەو یەکێک لــە لەبیرنەکراوترین مانــای ســەرەکیی ژیــان‪ -‬قارەمانێک کە‬ ‫دەڵێت‪« :‬من دایکم نیە»‬ ‫بەگشــتی جوانیناســێکی هەســتیارە‪.‬‬ ‫جیســۆنی چــوارەم‪ ،‬بــرای کۆئینتین‪ ،‬کەسایەتیەکانی فۆکنەرە‪.‬‬ ‫فۆکنــەر گوتوویەتــی تووڕەیــی و هەروەها دەتوانین وەک تێشــکانی ئەوین‬ ‫کاتێــک گــەورە دەبێ‪ ،‬لە فرۆشــگەیەکی‬ ‫پێداویســتیە کانزاییەکانــی مااڵنــدا کار دەمەقاڵێ «پاکیی لەدەســت چوو»ـــە‪ .‬لە نێو خێزانێک و نەبوونی ئامانج بەرزی‬ ‫دەکات و کاغــەزی بایەخــدار دەکڕێــت و دەبــێ ئــەوە زیاد بکرێت کــە ئەم کتێبە و رێزگرتنــی بەرانبــەر بزانرێــت‪ .‬ئەمــە‬ ‫دەفرۆشــێتەوە و بە رێکو پێکی پارەیەک هەروەهــا کورتــە مێــژووی بنەماڵەیەکی چیۆکێکی باشــووریە‪ .‬ئەمــە چیرۆکێکی‬ ‫کــە کەندیس داینــاوە بــۆ بەخێوکردنی دووربینــە کــە زیاتر لە رابــردوودا دژێن‪ .‬ســەدەی بیســتەمە و لە ئەم روانگەیەوە‬ ‫کچە ناشــەرعییەکەی کە ناوی کۆئنتینە بــەم جــۆرە تووڕەیــی و دەمەقاڵــی کــە گێرانــەوەی داکەوتنــی بنەماڵەیەکە‬ ‫بنێرێــت‪ ،‬لێــی دەدزرێــت‪ .‬کچەکــە کــە دەرێــژەی ماڵــی حــەوت هەیوانــی وەک چیرۆکــە زۆرەکانی کۆن لە ئەدەبی‬ ‫جیســن ســەبارەت بــە ئــەو پەســت و هاتورنــە‪ .‬هەروەهــا دەکــرێ ئــەو وەک خۆرئاوا دا‪.‬‬ ‫هێندێک جاریــش بێڕەحم بووە‪ ،‬هێندێک دەرێــژەی برایانــی کارامــازۆف بزانرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫لەپارەکــەی لــێ دەدزێــت و لــە گــەڵ یەکێــک لــە رەخنەگــران گوتوویەتی کە‬ ‫کەسێکدا کە لە کەرنەڤاڵدا دایمەزراندووە کۆئینتیــن لەگەڵ راســکۆلنیکۆفی ســزا ‪http://www.dibache.com/‬‬

‫‪text.asp?cat=38&id=2774‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫ماسک‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫بیرۆکــەی دامەزراندنی شــانۆیەک‪ ،‬کە‬ ‫گوزارشــت لە بیــری نەتەوەیــەک بکات‪،‬‬ ‫زۆر کۆنترە لەو تەوژمە ناشونالیزمیانەی‬ ‫لــە ســااڵنی ‪ ١٨٠٠‬دەکانــی ئەوروپــادا‬ ‫ســەریان هەڵداوە‪ .‬چەمکــی نەتەوایەتی‬ ‫شــتێک بووە گوزارشــتی لــە ئەدەبێکی‬ ‫بااڵ‪ ،‬بــە تایبەتیش لە ئاســتێکی بەرزی‬ ‫زمان کردووە و وەکوو هێز و پێناســێکی‬ ‫نەتەوایەتــی هەژمــار کــراوە‪ .‬شــانۆیش‬ ‫هــەر لــە دێرینەوە لــە زۆربــەی واڵتانی‬ ‫ئەوروپــادا‪ ،‬وەک فۆرمــی شــانۆیەکی‬ ‫میللیــی گەڕاون و هەموو ســنوورەکانیان‬ ‫بەزاندوە و شانۆیان بە زمانەکانی خۆیان‬ ‫نەمایــش کــردووە‪ .‬بــۆ نموونــە گروپــە‬ ‫ئیتالییــەکان‪ ،‬کــە کۆمیدیاکانیــان وەک‬ ‫بەشــێکی گرینگــی کلتووری لــە زۆربەی‬ ‫واڵتە ئەوروپییەکاندا پێشــکەش دەکرد‪،‬‬ ‫شــانۆیەکی نەتەوایەتییــان خوڵقاندبوو‪،‬‬ ‫هــەر لەم شــانۆ نەتەوایەتییەشــەوە هزر‬ ‫و بیرۆکــەی شــانۆیەکی ســەقامگیر‪،‬‬ ‫خانووبەرەیەکی گەورەی شانۆیی‪ ،‬وەکوو‬ ‫دەنگێکــی گرینگی کلتــووری و هونەری‪،‬‬ ‫کە دەوڵەت دروســتی کردبێت‪ ،‬دروســت‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫یەکــەم شــانۆی نەتەوایەتیــش‪ ،‬کــە‬ ‫لەســەر بنەماکانی ئەم مۆدێلە دروســت‬ ‫بــووە‪ ،‬کۆمیدیای فرانسیســە لە پاریس‪،‬‬ ‫شــا لودڤیکی چواردە لە ســاڵی ‪١٦٨٠‬دا‬ ‫ئــەم بڕیــارە دەردەکات‪ .‬ناونانــی‬ ‫شــانۆکەیش بــە کۆمیدیــای فرانســیس‬ ‫شــتێکی ڕێکەوت نەبووە‪ ،‬شــانۆکەی شا‬ ‫لودڤیکی چواردە دەبێت ئەو شوێنە بێت‪،‬‬ ‫کە زمانی فەرەنسی وەک زمانێکی فەرمی‬ ‫و ڕۆژانــە بــۆ هەمــوو گەلــی فەرەنســی‬ ‫تیادا بەرجەســتە بکرێت‪ .‬بۆیە‪ ،‬ڕۆڵێکی‬ ‫گــەورەی لــە بــە ســتاندارکردنی زمانی‬ ‫فەرەنســیدا گێــڕاوە‪ .‬ئەکتەرەکانــی ئەم‬ ‫شانۆیە‪ ،‬بەوپەری دیقەتەوە لەنێو گروپە‬ ‫شانۆییەکانی ئەوسای پاریس دەستبەکار‬ ‫بــوون‪ ،‬هەڵبژێــردراون‪ ،‬لــە ناویشــیاندا‬ ‫ئەکتەرەکانــی مۆلییــر‪ ،‬کە حەوت ســاڵ‬ ‫لەوەبــەر لــە گروپەکــەی خۆیــدا کــۆی‬ ‫کردبوونەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫شانۆی نەتەوایەتی‬

‫لــە ســاڵەکانی ‪١٦٠٠‬ەکاندا فەرەنســا‬ ‫واڵتێکی گــەورە و بەهێز بووە‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەوڵەت دوای شەڕی ئاین و تێکشکاندنی‬ ‫ڕاپەڕینــی دەرەبەگــەکان بــە تــەواوی‬ ‫سەقامگیری بەخۆوە گرتبوو‪ ،‬دامەزراندنی‬ ‫شــانۆیەکی دەوڵەتیــش پێویســتییەکی‬ ‫ئــەو گەشــە کلتــووری و ژیارییــەی ئەو‬ ‫دەمــە دەبێــت‪ .‬هەر لەم قۆناخەیشــدا‪،‬‬ ‫ئەدەبــی درامی فەرەنســی گەیشــتبووە‬ ‫ئاســتی ترۆپــک‪ ،‬کۆرنــی‪ ،‬مۆلییــر و‬ ‫ڕاســین‪ ،‬نەک تەنهــا ئەدەبێکــی بەرزی‬ ‫درامییــان خوڵقاندبوو‪ ،‬بەڵکــو برەوێکی‬ ‫گەورەیشیان بە زمانی فەرەنسی بەخشی‬ ‫بــوو‪ .‬دامەزراندنی کۆمیدیای فرانســیس‬ ‫دووپات کردنەوە و پێداگرییەکی بەهێزی‬ ‫ئەو گۆڕانکاری و گەشەیە بوو‪.‬‬ ‫ســەد ســاڵ دواتــر‪ ،‬تەقەالیەکــی لەم‬ ‫شــێوەیە‪ ،‬بەاڵم ســنووردارتر لە ســوێد‪،‬‬ ‫لەالیەن شاگۆستافی سێیەمەوە دەدرێت‪.‬‬ ‫دامەزراندنی شــانۆی پادشــایەتی سوێد‬ ‫لە ســاڵی ‪١٧٨٨‬دا هەمان هــزر و دیدی‬ ‫شــانۆی نەتەوایەتــی فەرەنســی هەبوو؛‬ ‫شــانۆیەک بۆ زمانی ســوێدی و هاندانی‬ ‫شانۆنامەنووســانی خۆماڵــی‪ .‬شــانۆی‬ ‫پادشــایەتی و ئەکادیمیــای ســوێدی‬ ‫ڕۆڵێکــی گەورەیان لە دەســتەبەرکردنی‬ ‫زمانێکــی فەرمی و ســتانداری ســوێدیدا‬ ‫هەبــووە‪ .‬ســتریندبێرگ لــە ســاڵی‬ ‫‪١٨٨٢‬دا لــە ڕۆمانــی (مەملەکەتی نوێ)‬ ‫دا بەشــێوەیەکی تەنزئامێز باسی شانۆی‬ ‫پادشــایەتی دەکات‪ ،‬ســتریندبێرگ دە‬ ‫ساڵ لەوەبەر دراما نەتەوەییە گەورەکەی‬ ‫(ئوستاد ئولۆف) سەبارەت بە ریفۆرم و‬ ‫بونیادنانی واڵت لە ساڵەکانی ‪١٥٠٠‬ەکاندا‬ ‫دەنێرێــت بۆ ئەم شــانۆ پادشــایەتییە و‬ ‫دوای هەموو هەوڵەکانی‪ ،‬ئوستاد ئۆلۆف‪،‬‬ ‫جار لە دوای جار ڕەت دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێــگای ئاماژە بۆ کردنە‪ ،‬هەر‬ ‫لــە جەژنەکانــی دیۆنســیۆس و شــانۆی‬ ‫دێرینــی گرێکییــەوە‪ ،‬بەشــێوەیەکی‬ ‫پراکتیکی شانۆیەکی نەتەوایەتی هەبووە‪.‬‬ ‫ئەو ڤیســتیڤاڵە ســااڵنەیە‪ ،‬ئەو دەقانەی‬ ‫تیــا نەمایــش دەکــرا‪ ،‬لــە میتۆلۆژیــای‬ ‫گرێکییــەوە وەردەگیــران و بنەمایەکــی‬ ‫هاوبەشــی بۆ هەمــوو بینــەران هەبووە‪.‬‬ ‫ئەوەی شــانۆی نەتەوایەتی فەرەنســی و‬

‫لە واڵتێکی وەک بەریتانیا‪ ،‬مەسەلەی شانۆی نەتەوایەتی ئەو بەهایەی نەبووە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوان شەکسپیر وەک مێنۆمێنتێکی نەتەوایەتی‪ ،‬بەهایەکی زیاتری لە‬ ‫دامەزراندنی شانۆیەکی نەتەوایەتی گێڕاوە تا دواتر لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫ڕابردوودا شانۆی نەتەوایەتیی ئینگلیزی لە لەندەن دادەمەزرێت‬ ‫سوێدیش لە شانۆی یۆنان جیادەکاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەیە شــانۆی گرێکی لە میتۆلۆژیاکانی‬ ‫خۆیانەوە کاریان کردووە‪ ،‬بەاڵم فەرەنسی‬ ‫و سوێدییەکان لەسەر دیدە ئایندەییەکان‬ ‫و بیرەوەرییە نوێیە هاوبەشەکانی خۆیان‬ ‫پرۆژە شانۆییەکانیان بەرجەستە کردووە‪.‬‬ ‫لە ئەڵمانیا لە سااڵنی ‪١٧٠٠‬ەکاندا جۆرە‬ ‫شانۆیەکی بۆرژوازی‪ ،‬کە دیدی شانۆیەکی‬ ‫نەتەوایەتــی هەڵگرتــوە‪ ،‬دەردەکەوێــت‪.‬‬ ‫لــە ئەڵمانیا ئیدیالێکــی هاوواڵتی بوون‪،‬‬ ‫هەستی بەرپرسیارێتی و بەشداریکردن لە‬ ‫پرســەکانی کۆمەڵدا‪ ،‬دەبێتە بنەمایەکی‬ ‫گرینگی ئەو شانۆ نەتەوایەتییەی شایانی‬ ‫بینینە‪ .‬شــانۆ جێــگای ڕووبەرووبوونەوە‬ ‫و کۆبوونەوەیــە بۆ تاووتۆێکردنی پرســە‬ ‫هەنووکەییــەکان و بەرپرســیارێتی‪،‬‬ ‫ئــەم هزرانەیــش چەمــک و تێروانینێکی‬ ‫نەتەوایەتی و ئەرســتۆکراتییان هەبووە و‬ ‫شــانۆیش ئامڕازێکی بە بەهای ئەو ڕۆحە‬ ‫نەتەوایەتییە بووە‪ .‬بەاڵم شــانۆیەکی لەم‬ ‫چەشــنە هەرگیز ناچێتە بواری کردەیی و‬

‫جێبەجێکردنــەوە و زیاتر دەبێتە وەهم و‬ ‫دیدێکی ئیتۆپی بۆ ڕۆڵی کلتوور‪.‬‬ ‫لە روانگەی هەمان دیدەوە‪ ،‬لە ساڵەکانی‬ ‫‪١٨٠٠‬ەکانــدا جۆرێــک لــە خوڵقاندنــی‬ ‫هەســتێکی هاوبەشــی نەتەوایەتــی‪ ،‬کە‬ ‫شــانۆیش ڕۆڵێکی گرینگــی تیا هەبووە‪،‬‬ ‫هاتۆتە ئــاراوە‪ ،‬نموونەکیش لەم تەوژمە‬ ‫شــانۆی نەتەوایەتــی نەرویــژە‪ ،‬کــە لــە‬ ‫ساڵی ‪١٨٩٩‬دا دەکرێتەوە‪ .‬نەرویژییەکان‬ ‫ئەم شــانۆیەیان بۆ شانۆنامەنووســەکەی‬ ‫خۆیــان (هێنریــک ئیبســن) و نەوەکانی‬ ‫دوای ئــەو دادەمەزرێنــن و بــە ماڵێکــی‬ ‫گرینگی نەتەوایەتیشیان زانیوە‪.‬‬ ‫شــانۆی نەتەوایەتــی چیکۆســلۆڤاکیا‬ ‫لــە ســاڵی ‪١٨٨٣‬دا لــە پــراگ‪ ،‬دوای‬ ‫تەقەالیەکــی بێوچان بۆ ئەوەی بە زمانی‬ ‫خۆیان هونەری شــانۆ پێشــکەش بکەن‪،‬‬ ‫دادەمەزرێت‪ .‬زمانی ئەڵمانی زمانی فەرمی‬ ‫ئــەم واڵتــە دەبێت‪ ،‬زمانــی چیکی تەنها‬ ‫خەڵکی و بــۆرژوا بچووکــەکان بەکاریان‬ ‫هێناوە‪ ،‬چونکە ئەم واڵتە لەژێر دەسەاڵتی‬

‫واڵتــی نەمســادا بووە‪ .‬هــەر لەبەر ئەوە‬ ‫پرسی شانۆ دەبێتە شۆرشێکی کلتووری‪،‬‬ ‫بە تایبەتیش لە ڕووی زمانەوە؛ شانۆ لەم‬ ‫دەروازەیەوە دەبێتە پالتفۆرمێکی فەرمی‬ ‫و نەتەوایەتی‪ .‬هەموو وزەکانی دەسەاڵت‬ ‫و ئۆپۆزســیۆن‪ ،‬هاوواڵتیــان و رۆشــنبیر‬ ‫و چینە هۆشــیارەکە‪ ،‬شــانۆنامەنووس‪،‬‬ ‫ریژیســۆر‪ ،‬ئەکتــەر‪ ،‬رەخنەگــر‪،‬‬ ‫تیۆریســتەکان‪ ،‬مێژوونووســان بەشێکی‬ ‫گرینــگ بــوون لــەو شــانۆ نەتەوەییــە‪.‬‬ ‫لەبــەر ئــەوەی شــانۆی چێکۆســلۆڤاکی‬ ‫تەنهــا دەقی شانۆنامەنووســە ئەڵمانی و‬ ‫نەمســاوییەکانیان تیا پێشــکەش کراوە‪،‬‬ ‫یەکێک لە کارە سەرەکییە سەرەتاییەکانی‬ ‫شــانۆ نەتەوایەتییەکەیان ئــەوە دەبێت‪،‬‬ ‫بەهەمــوو شــێوەیەک رێپۆرتوارێکــی‬ ‫خۆماڵــی ئامادەبکەن‪ .‬تەنانــەت بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە پێشبڕکێ و پاداشت و چەندین‬ ‫ئامــڕازی تریان بەکارهێنــاوە‪ .‬بزووتنەوە‬ ‫نەتەوایەتییەکــەی چێکۆســلۆڤاکیا‪ ،‬لــە‬ ‫ســاڵی ‪١٨٠٠‬ەکانــدا بــە یارمەتی شــانۆ‬

‫««‬ ‫توانیوویانــە دامــودەزگا فەرمییەکان بۆ‬ ‫بــوارە کلتــووری و سیاسییەکانیشــیان‬ ‫دابمەزرێنــن‪ ،‬تەنانەت بەرلــەوەی قەوارە‬ ‫نەتەوەییەکیشیان هەبووبێت‪ .‬پراگ دوای‬ ‫یەکەم شــەری جیهانی دەبێتە پایتەختی‬ ‫واڵتی چیکۆسلۆڤیاکیایەکی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە واڵتێکــی وەک بەریتانیــا‪،‬‬ ‫مەســەلەی شــانۆی نەتەوایەتــی ئــەو‬ ‫بەهایــەی نەبــووە‪ ،‬بۆ ئەوان شەکســپیر‬ ‫وەک مێنۆمێنتێکی نەتەوایەتی‪ ،‬بەهایەکی‬ ‫زیاتــری لــە دامەزراندنــی شــانۆیەکی‬ ‫نەتەوایەتی گێڕاوە تا دواتر لە ناوەڕاستی‬ ‫ســەدەی ڕابــردوودا شــانۆی نەتەوایەتی‬ ‫ئینگلیزی لە لەندەن دادەمەزرێت‪.‬‬ ‫(شــانۆی ئەڵمانی) لە بەرلین ڕۆڵێکی‬ ‫گــەورەی گێــڕاوە و دەکرێــت ئەمــرۆ بە‬ ‫هەمــوو پێوەرێک بە شــانۆی نەتەوایەتی‬ ‫ئەڵمانــی هەژمــار بکرێت‪ .‬ئەم شــانۆیە‬ ‫لە کۆتاییەکانــی ‪١٨٠٠‬ەکاندا کراوەتەوە‪،‬‬ ‫لــەم شــانۆیەدا‪ ،‬کــە لەوەبــەر ماکــس‬ ‫ڕاینهــارت کاری تیــا کــردووە‪ ،‬دەقــی‬ ‫شانۆنامەنووســەئەڵمانییەکان‪ :‬لێسینگ‪،‬‬ ‫گۆتــە‪ ،‬شــیللەر‪ ،‬بویشــنەر‪ ،‬هاوپتمان و‬ ‫برێشت نەمایش دەکرێت و بە بەردەوامی‬ ‫لە ڕێپۆرتوارەکانیاندایە‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫بیرکردنــەوە لە دامەزراندنی شــانۆیەکی‬ ‫نەتەوایەتــی لە ئەڵمانیــا هێندە جێگای‬ ‫ســەرنج نەبــووە و ئــەو گرینگییەی پێ‬ ‫نــەدراوە؛ ئەمەیــش لەوانەیــە بــە پلەی‬ ‫یەکــەم بگەڕێتــەوە بــۆ پێگــە و ڕۆڵــی‬ ‫کلتوور و زمانی ئەڵمانی‪ ،‬وەک یەکەیەکی‬ ‫بەهێزی پێناســە و هەستی نەتەوایەتی‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە شــتێکی بەڵگە نەویستیشە‪،‬‬ ‫کە شانۆکە بە (شانۆی ئەڵمانی) ئاماژەی‬ ‫بۆ دەکرێت‪ ،‬چونکە زمانە ئەڵمانییەکە و‬ ‫بەهــا کلتوورییە فــرە مەوداکەی‪ ،‬هەموو‬ ‫چەمکــە نەتەوەییەکانــی گەلــی ئەڵمانی‬ ‫لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫شــانۆی نەتەوایەتی‪ ،‬لە ســتراکتور و‬ ‫بنەمــا هونــەری و ئێســتاتیکییەکانەوە‪،‬‬ ‫دیدێکی بە دامەزراویکردنی شــانۆیە‪ ،‬کە‬ ‫پێناسەی چەمکە کۆمەاڵیەتی و سیاسیی‬ ‫و هونەری و زمانەوانییەکان‪ ،‬بەشێوەیەک‬ ‫دەکات هەمــوو (نەتــەوە) لەژێر چەتری‬ ‫ئەو بەها هونەرییەدا کۆدەکاتەوە‪.‬‬

‫نایادەوەریی‬ ‫ئەندرێ مالرۆ‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬دالوەر قەرەداغی‬ ‫بەشی سێیەم‪ -‬کۆتایی‬ ‫مالــرۆ پیاوێکــی گــەورە دەبــێ و‬ ‫هەرگیز خۆی فریو نەدەدا‪ .‬خۆبەخشــانە‬ ‫پێــی دەنایــە هەمــوو ئــەو ڕێگایانــەوە‬ ‫کــە کــە دەیتوانــی تیایانــدا گەورەیــی‬ ‫خــۆی ئەزمــوون بکات‪ .‬ئەگــەر بە دوای‬ ‫خۆشــبەختییدا گەڕابا‪ ،‬ئەوا بە ئاســانی‬ ‫دەیتوانــی لە ئامادەگی و ئەقڵی لێوڕێژی‬ ‫خــۆی وەبەرهێنــان بــکا و وەک گۆتــە‬ ‫بڵــێ‪ ››:‬من خۆم ناناســم و خواش نەکا‬ ‫خۆم بناســم››‪ .‬بەاڵم مالڕۆ لە پێشوازی‬ ‫کردنی ئەو خەتەرە (خەتەری خۆناسین)‬ ‫زەندەقــی ناچێت‪ .‬دەیــەوێ قووڵ خۆی‬ ‫بناسێ و بە ژیان و کتێبەکانی بیسەلمێنێ‬ ‫کــە ئینســان ئەگــەر لــە دووی ئامانجی‬ ‫گەورە و لە هەمان کاتیشــدا هاوبەش لە‬ ‫پێشــهاتەکانی زەمانــەدا بێــت‪ ،‬دەتوانێ‬ ‫لــە خۆی تێپەڕێنێ‪ .‬لــەم ڕووەوە چونکە‬ ‫بــە ژیانی دەنووســێ‪ ،‬نایــەوێ لە بارەی‬ ‫ژیانییەوە بنووســێ‪ .‬لە کارەکانیدا کە بە‬ ‫تەواوی ژیاننامــەی خۆیین‪ ،‬ڕووداوەکانی‬ ‫ژیانــی دەخاتە پــاڵ خەڵکانــی تر و بە‬ ‫دەگمەن وشەی ‹›من›› بەکاردێنێ‪.‬‬ ‫تەنهــا وانەیــەک کە مالــرۆ دەیەوێ‬ ‫بیداتــە ئەوانی تر – ئەگەرچی هەمیشــە‬

‫ڕقــی لــە وانــەدان بووە – ئــەوە دەبێ‪:‬‬ ‫مرۆڤــەکان لەو مەزنییەی کە تیایاندایە و‬ ‫لێی خافڵن‪ ،‬وەئاگا بهێنێتەوە‪.‬‬

‫کەســە نزیکەکانی هەمیشە لە بەسۆترین‬ ‫ڕووداوەکانــی ژیانی دەبن‪ .‬لە جێگەیەکی‬ ‫تری ئەم کتێبەدا دەڵێ‪››:‬دەشــێ مرۆڤ‬ ‫تەنهــا کاتێک باوەڕ بە مــردن بهێنێ کە‬ ‫هاوڕێکــەی لــە پاڵیــدا دەپێکــرێ‪ ››.‬لە‬ ‫ســەراپای ژیانی ئــەودا مردن هەمیشــە‬ ‫باڵی بەســەر ســەریەوە لێکــداوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەک بڵێــی لە بری خودی ئەو‪ ،‬خانەوادە‬

‫مالرۆ و چەمکی مردن‬ ‫مــرۆڤ تاقــە بوونەوەرە کــە دەزانێت‬ ‫دەمرێ‪ .‬ئەم خودئاگاییە لە مردن؛ کرۆکی‬ ‫سەرەکی هەموو کارەکانی مالرۆ پێکدێنێ‬ ‫و دەشبێتە وەسوەسەی سەراپای ژیانی‪.‬‬ ‫بە بڕوای ئــەو ‹›ئەوە مردنە کە ژیان لە‬ ‫شێوەی چارەنووســدا دەردێنێ›› و هەر‬ ‫کەســێک بەو پێگەیەی کە لــە بەرامبەر‬ ‫مردندا وەریدەگرێ‪ ،‬خۆی دەناسێنێ‪ .‬زۆر‬ ‫لە پاڵەوانانی ڕۆمانەکانی مالرۆ؛ لە پێناو‬ ‫ڕزگاربوون لەو وەسوەســەیە بە پەلە بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونــەوەی مــەرگ دەڕۆن‪ ،‬وەک‬ ‫بڵێی خودی ئەمیش بە پێشــوازی کردن‬ ‫لە مەترسییەکان‪ ،‬پێشوازیی لە مەرگ بکا‬ ‫و چەندین جار بە شــێوەی پەرجووئاســا‬ ‫لێی ڕزگار دەبێ‪ .‬لە یەکەمین الپەڕەکانی و هاوڕێکانــی بــردوون و کردوونیەتییــە‬ ‫ئــەم کتێبــەدا دەڵــێ‪ ››:‬ئینســانێک کە ئامانج‪ :‬وەک باسمان کرد هەردوو باپیرە‬ ‫لــەم کتێبــەدا دەیدۆزیتەوە ئینســانێکە و باوکــی‪ ،‬خۆیــان دەکــوژن‪( .‬مالرۆ لە‬ ‫خــۆی لەگەڵ پرســگەلێکدا دێنێتەوە کە زوبانــی یەکێــک لە کەســێتییەکانی ئەم‬ ‫کــە مــردن ســەبارەت بە مانــای جیهان کتێبــەوە دەڵێ‪ ››:‬خۆکوشــتن شــتێکی‬ ‫دەیخاتەڕوو‪ ››.‬لەگەڵ هەموو ئەوەشــدا‪ ،‬بۆماوەییە‪)››.‬‬ ‫دوو بــرای گەنجتــری بــە ناوەکانــی‬ ‫مالــرۆ لــە مەرگی خــۆی نەدەترســا‪››:‬‬ ‫قســە لە کوشــتن ناکەم‪ .‬بۆ کەسێک کە ڕۆالن و کلــود‪ ،‬کــە لــە تەفگــەری‬ ‫لــە ئازایەتیی بەهرەمەند بێت پرســیاری نهێنیــی ‹›بەرگریی فەڕەنســا›› دا دژی‬ ‫وا نــاکا‪ ››.....‬بــەاڵم مردنــی هاوڕێ و ئەڵمانەکان دەجەنگان‪ ،‬لە مانگی مارسی‬

‫ســاڵی ‪ ١٩٤٤‬دا هەردووکیان بە مەودای‬ ‫چەنــد ڕۆژێــک دوور لەیــەک‪ ،‬دەســگیر‬ ‫دەکرێــن و بۆ ئۆردوگاکانــی ئەڵمانەکان‬ ‫دەبرێــن‪ .‬زانیارییەکــی ورد لــە بــارەی‬ ‫مەرگی (کلود)ــــەوە لەبەردەستدا نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕۆالن کە ئومێد هەبوو بە زیندوویی‬ ‫مابێــت‪ ،‬لــە دواییــن ڕۆژەکانــی جەنگی‬ ‫جیهانیی دووەمدا بە دڵتەزێنترین شــێوە‬

‫و پاشــان لــە ‹›تەفگــەری بەرگریی››ی‬ ‫فەڕەنساشدا شانبەشانی یەک دەجەنگن‪.‬‬ ‫مارشال لە ساڵی ‪ ١٩٤٤‬دا لە کاتی جەنگ‬ ‫و هەاڵتنــدا لــە ئەڵمانــەکان‪ ،‬دەکوژرێ‪.‬‬ ‫تەرمەکەی بە شــەو لە گۆڕســتانی کورز‬ ‫بــە خاک دەســپێردرێ‪ .‬وێنــەی ئەو ژنە‬ ‫ڕەشپۆشانەی گۆڕستانی کورز‪ ،‬کە مالرۆ‬ ‫چەندیــن جــار کێشــاونی‪ ،‬هەمیشــە لە‬

‫تەنها وانەیەک کە مالرۆ دەیەوێ بیداتە ئەوانی‬ ‫تر– ئەگەرچی هەمیشە ڕقی لە وانەدان بووە– ئەوە‬ ‫دەبێ‪ :‬مرۆڤەکان لەو مەزنییەی کە تیایاندایە و لێی‬ ‫خافڵن‪ ،‬وەئاگا بهێنێتەوە‬ ‫دەکوژرێت‪.‬‬ ‫مالــرۆ زۆر لە هاوڕێکانی لە شــەڕی‬ ‫ناوخۆی ئیسپانیا و پاشان لە ‹›تەفگەریی‬ ‫بەرگریــی›› دا دەکوژرێــن‪ .‬یەکێــک لــە‬ ‫بەوەفاتریــن ئــەو هاوڕێیانــەی ‹›ڕیمون‬ ‫مارشال›› ـــە‪ ،‬کە یەکەم جار لە جەنگی‬ ‫ناخۆی ئیســپانیادا بە یەک ئاشــنا دەبن‬ ‫(هەمان ئەو کەســەیە کە بە ناوی گاردە‬ ‫لــە شــێوەی یەکێــک لــە پاڵەوانەکانــی‬ ‫ڕۆمانــی ‹›ئومێــد›› دا خوڵقاندوویەتی)‬

‫یادەوەرییدا ئەودا بووە‪.‬‬ ‫چەنــد کەســێک لــە هاوڕێیانــی‬ ‫تافــی گەنجیی مالــرۆ خۆیــان دەکوژن‪.‬‬ ‫یەکێــک لەوانــە ‹›ئادی دی پــرون›› ی‬ ‫نووســەری هۆڵەندییــە کە مالــرۆ کتێبی‬ ‫‹›چارەنووسی مرۆڤ›› ی پێشکەش بەو‬ ‫دەکا و ئەویــش ڕۆمانی ‹›دوورگەیەک لە‬ ‫ئۆقیانووسی ئارام›› بە مالرۆ دەبەخشێ‪.‬‬ ‫یەکێــک لەو هاوڕێیانەی تری مالرۆ؛ دریۆ‬ ‫ال روشێل‪ ،‬نووسەری گەورەی فەڕەنسییە‬

‫کە ئەگەرچی مەیلی فاشیانەی دەبێ و لە‬ ‫شەڕی ناوخۆی ئیسپانیادا الیەنی فرانکۆ‬ ‫دەگرێ (ڕۆمانەکەی ئەو کە ناوی ‹›ژیل››‬ ‫و تیایدا بەرگری لە فاشیییەکانی ئیسپانیا‬ ‫دەکات‪ ،‬لەگــەڵ ڕۆمانی ‹›ئومێد›› دا لە‬ ‫یەک کاتــدا باڵوبووەتەوە)؛ بــەاڵم مالرۆ‬ ‫لەبــەر یادەوەرییەکانی تافــی گەنجیی و‬ ‫بەهۆی بەهــای ئەدەبیــی کارەکانییەوە‪،‬‬ ‫ئەوی خۆشــدەوێ و ڕێــزی دەگرێ و زۆر‬ ‫خەفــەت بە دەســت تێکەڵکردنی لەگەڵ‬ ‫نازییەکاندا دەخوا‪ .‬دریو جارێک لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٤٤‬دا هەوڵێکــی ناکامــی خۆکوشــتن‬ ‫دەدا و دواجار لە مانگی مارســی ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٤٥‬دا‪ ،‬دوای ئــەوەی مالــرۆ دەکاتــە‬ ‫وەکیلــی کار و دەستنووســەکانی‪ ،‬خۆی‬ ‫دەکوژێ (لە وەســێتنامەکەیدا داوا دەکا‬ ‫کــە جگــە لــە مالــرۆ و یەکێکــی تر لە‬ ‫هاوڕێکانی‪ ،‬هیچ کەســێکی تر بەشــداری‬ ‫لــە بــە خاکســپاردنیدا نــەکا)‪ .‬مالــرۆ‬ ‫دەستنووسەکانی ئەو هاوڕێیەی بە وردیی‬ ‫و دڵسۆزانە کۆدەکاتەوە و چاپیان دەکا‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫ئەنتۆنیۆ تابوكی‬

‫بەسەركردنەوەیەكی دیكەی فێرناندۆپێسوا‬ ‫نزار ئاگری‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫نووسەری ئیتاڵی «ئەنتۆنیۆ تابوكی»‪،‬‬ ‫خەریكــی خوێندنــی فەلســەفە دەبێــت‬ ‫لەپاریــس‪ .‬لەوێــداو بەڕێكــەوت بەســەر‬ ‫دەقێكــی وەرگێــڕدراو بۆســەر زمانــی‬ ‫فەرەنســی دەكەوێــت‪ ،‬بەنــاوی (دوكانی‬ ‫توتن) كەلەالیەن نوســەرێكی نەناســراوی‬ ‫پرتوگالیەوە نوسراوەو نوسەرەكەش ناوی‬ ‫«فێرناندۆپێسوا» دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەوە یەكەمجاردەبێــت «تابوكــی»‬ ‫ئەونــاوەی بەرگــوێ‌ دەكەوێــت‪ .‬ئیتــر‬ ‫لــەو ڕۆژە بــەدواوە‪ ،‬بەهیــچ كلۆجێــك‬ ‫ئەو نــاوەی لێنابێتــەوە‪ .‬بۆخاتــری ئەو‪،‬‬ ‫خــۆی فێــری پرتوگالــی دەكات ‌و لــەو‬ ‫هەوڵەشیدا سەركەوتوودەبێت‌و وای لێدێت‬ ‫پێــی بنوســێت‪« .‬سانشــۆ بانشــا» بــۆ‬ ‫«دۆنكیشۆت» چۆن بوو‪« ،‬تابوكی»یش‬ ‫بــۆ «پێســوا» بەوشــێوەیەی لێدێــت‪..‬‬ ‫واتە وەك ســێبەر بەدوایەوە دەبێت‌و لێی‬ ‫نابێتەوە‪.‬‬

‫ئەم كتێبــەی چوار لێكچەر لەخۆدەگرێت‌و‬ ‫ســاڵی ‪ ،1994‬لــە پەیمانــگای بــااڵ بــۆ‬ ‫لێكۆڵینــەوە كۆمەاڵیەتیــەكان لەپاریــس‬ ‫پێشكەشــی كردون‪ .‬لەڕێی ئــەو كتێبەوە‬ ‫«تابوكــی» لەهەوڵــی ئەوەدایە نیشــانی‬ ‫بــدات كــە تــا چ ڕادەیــەك‪« ،‬پێســوا»‬ ‫گوزارشــتی لــە ناخــی مرۆڤــی هاوچەرخ‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫«پێســوا» بەشــێوەیەكی ســەیر‬ ‫دەربایســی ئەو پەیوەندییەبوو كە مرۆڤی‬ ‫بەزەمەنەوە گــرێ‌ دەداو ئەو دەرگیربوونە‬ ‫نۆســتالۆژیە نــەك هــەر لەگــەڵ ئــەوەی‬ ‫ڕۆیشــتوەو تێپەڕیــووە‪ ،‬بەڵكــو لەگــەڵ‬ ‫ئــەوەی لــەم چركەســاتەی ئێستاشــدا‬ ‫دەگوزەرێت‪ .‬ئاخر ســاتەوەختی ئێســتا‪،‬‬ ‫جگــە لە ڕابردویەك كە هێشــتا نەهاتووە‬ ‫شتێكی ترنییە‪.‬‬ ‫پرسی خولیاو تا سەكردن الی ئەو‪ ،‬تەنها‬ ‫لە ســۆراخكردنی سەردەمی ڕابردودا نیە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەربارەی ســاتەوەختی ئێستاشە‪.‬‬ ‫واتە تاسەكردنی ئەو شتانە نییە كە بوون‬ ‫‌و ڕابوردن‪ ،‬بەڵكو تاســەكردنی ئەوانەشە‬ ‫كــە ڕەنگەببن‪« .‬پێســوا» كارەكتەرێكی‬

‫لەشوالر و جل‌ و بەرگ‌و هەڵسوكەوتیانەوە‪،‬‬ ‫قوت ڕاوەستاون‪ .‬بەوجۆرە بوومە خاوەنی‬ ‫هاوڕێ‌ گەلێــك كە هەرگیز نەمبینی بوون‌‬ ‫و بەهیچ جۆرێك بونیان نەبوو)‪.‬‬ ‫«؛پێســوا» وەك هەمــوو مرۆڤێكــی‬ ‫دیكــە‪ ،‬تەمەنــی هــاوڕێ‌ تازەكانی دیاری‬ ‫دەكات‌و ژیاننامەیــان دەبێــت‌و وایــان‬ ‫لێدەكات بنوســن‌ و ســەفەربكەن‌و عاشق‬ ‫بن‌و دڵخۆش‌ و خەمیگینیش بن‪ .‬لەوەش‬ ‫زیاتر خۆشــیان دەیانتوانــی‪ ،‬كارەكتەری‬ ‫تازەی دیكە بخولقێنن‪.‬‬ ‫بەمجــۆرە خەیاڵدانــی «پێســوا»‬ ‫هەســارەیەك بوو بۆخۆی‪ .‬ئەو خەیاڵدان‪-‬‬ ‫هەســارەیەش ئامادەبــوو‪ ،‬پێشــوازی لە‬ ‫حەشــاماتێكی بێشــوماری مــرۆڤ بكات‪.‬‬ ‫ئــەوەش خەیاڵدانــی نوســەرێكە كــە‬ ‫بەردەوام‌ و یەك بینە‪ ،‬خەریكی ئەفراندان‬ ‫‌و خوڵقاندنە‪.‬‬ ‫ڕیكاردۆ ڕییس‪:‬‬ ‫بۆنمونــە «ڕیــكاردۆ ڕییــس»‬ ‫بۆخــۆی كارەكتەرێكــی ئەندێشــەكراوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەهەمانكاتــدا كارەكتەرێكــی‬ ‫ئەندێشەكاریشە‪ .‬ئەم كارەكتەرە بەرهەمی‬

‫مێزێكی بەرزو گورزەیەك الپەڕەی ســپیم‬ ‫هێناو وەك پیشەی هەموو جارێكم‪ ،‬بەپێوە‬ ‫دەستم بەنوسین كرد‪ .‬بەجۆرێك لەمەستی‌و‬ ‫سەرخۆشیەوە كەنەمتوانی سەرچاوەكەی‬ ‫بزانم‪ ،‬ســی قەسیدەی ســەیر و سەمەرەم‬ ‫نوسی‪ .‬ئەوە بەڕۆژێكی سەركەوتوو دەزانم‬ ‫لەهەمــوو ژیانمدا‌و دەمزانی ئەوەم هەرگیز‬ ‫دەســگیرنابێتەوە‪ .‬ناونیشــانی شــوانی‬ ‫مەڕەكانم بۆ قەسیدەكە هەڵبژارد‪ .‬ئەوەی‬ ‫دوای ئەوە نوســیم پەیوەنــدی بەتارمایی‬ ‫كەســێكی دیەوە هەبوو كــە لەناخمدابوو‪،‬‬ ‫بۆیــە دەســت بەجــێ‌ نــاوی ئەلبرتــۆ‬ ‫كابیــرۆم پێبەخشــی‪ ...‬بمبەخشــن لەبێ‌‬ ‫سەروبەری ئەم دەستەواژەیە‪ :‬ئەو گەورە‌و‬ ‫مامۆســتایەم لەناخمدا سەریهەڵدا‪ .‬پاشان‬ ‫الپەڕەیەكــی دیكــەم هێناو دەســتبەجێ‌‬ ‫دەســتم بەنوســینی شــەش قەســیدەی‬ ‫دیكــە كردکــە تەعبیــری لــە كارەكتەری‬ ‫ڕاستەقینەی فێرناندۆ پێسوا دەكرد)‪.‬‬ ‫ئــەوە گەڕانەوەبــوو لــە «فێرنانــدۆ‬ ‫پێسوا»وە بۆ « ئەلبرتۆ كاییرۆ»‌و پاشان‬ ‫جارێكی دی گەڕانەوە بۆ الی «پێسوا»ی‬ ‫تەنهاو بێكەس‪ ..‬یان چاكتروایە بڵێم ئەوە‬

‫«پێسوا» زۆر بەوی دییەوە سەرقاڵ بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوی دییش هەرخۆی بوو‬ ‫لەڕێی «فێرناندۆ پێسوا»وە «ئەنتۆنیۆ‬ ‫تابوكی» داخڵ بە جیهانی ئەدەب دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەو «پێســوا» هەرتەنها نوســەرێكی‬ ‫مەزن نەبوو‪ ،‬بەڵكو مامۆســتا و ڕێبەریش‬ ‫بوو‪« .‬تابوكی» ســەرجەم بەرهەمەكانی‬ ‫«پێسوا»ی تەرجەمەكردووە‪ .‬شتێك نییە‬ ‫نەیكردبــێ‌‪( :‬هەمــوو كتێبەكانی‪ ،‬تەواوی‬ ‫دەســتەواژەو ڕســتەو تەنانــەت هەمــوو‬ ‫وشەكان)‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە بــەوەش دڵــی ئاوناخواتەوەو‬ ‫دەســت دەكات بەوتار نوسین‪ ،‬دەربارەی‬ ‫ژیانــی «فێرنانــدۆ پێســوا»‌و كتێبەكانی‬ ‫‌و پێشكەشــكردنی چەندیــن لێكچــەر‪،‬‬ ‫بەمەبەســتی تاوتوێكردنی تێكستەكانی‌و‬ ‫خستنەڕووی بیروبۆچونەكانی‪.‬‬ ‫هەروەهــا تێكســتێكی قەشــەنگیش‬ ‫بەنــاوی (وڕێنــە)وە دەنوســێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫كورتــە ڕۆمانێكــەو بــاس لە ســێ‌ ڕۆژی‬ ‫كۆتایــی ژیانــی «فێرنانــدۆ پێســوا»‬ ‫دەكات‪ .‬لە نەخۆشــخانەیەكدا «پێســوا»‬ ‫پێشوازی لەنوسەرە خەنیمەكانی دەكات‪،‬‬ ‫ئەو نوســەرانەی خۆی دروستی كردوون‪،‬‬ ‫بۆئەوەی دواقسە و باسیان لەگەڵدابكات‪.‬‬ ‫جگــە لــەو كتێبــە «تابوكــی» لــە‬ ‫كتێبێكــی دیكــەدا بەنــاوی (الحنین ألی‬ ‫الممكــن) كەبەزمانــی فەرەنســی چاپــی‬ ‫كــردووە‪ ،‬بەشــێوازێكی دیكە «پێســوا»‬ ‫بەسەردەكاتەوە‪ .‬شایەنی باسە لەبنەڕەتدا‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫ورد و خــاش‌و دادڕاو و بزربــوو‪ ،‬لەنێــو‬ ‫شــوێنكاتدا‪ .‬لەیەككاتــدا لەئێســتاو لــە‬ ‫ڕابردوشــدا دەژیــاو ژیانی خــۆی‌و ژیانی‬ ‫ئەوانی دیكەشی‪ ،‬لەهەموو ئان‌ و ساتێكدا‬ ‫دەگوزەراند‪.‬‬ ‫بــڕواو متمانــەی بەهیچ شــتێك نەبوو‪،‬‬ ‫تەنانــەت خودی خۆیشــی‪ .‬دڵنیــا نەبوو‬ ‫لــەوەی ئایــا خــۆی ئەوكارەكتــەرە‬ ‫ئەدەبیانــەی دروســت كــردووە‪ ،‬یاخــود‬ ‫ئــەوان ئەمیان خوڵقانــدووە‪ .‬كێ‌ واقعیەو‬ ‫كێ‌ ئەندێشــەكراوە‪( :‬فێرناندۆپێسوا یان‬ ‫ڕیكاردۆڕییس یاخود ئەلفارۆدی كامبۆس‌و‬ ‫ئەلبرتــۆ كاییرۆ یان بێرناندۆ ســواریس‌ و‬ ‫ئەنتۆنیۆ مۆرا؟)‪.‬‬ ‫«پێســوا» زۆر بەوی دییەوە ســەرقاڵ‬ ‫بــوو‪ ،‬بەاڵم ئــەوی دییــش هەرخۆی بوو‪.‬‬ ‫خــۆی ئــەوی دی بــو‪ ،‬نــەك بــۆ ئەوانی‬ ‫دی‪ ،‬بەڵكــو بۆخودی خۆیشــی‪ .‬لەناخیدا‬ ‫كەســێكی دی هەبوو‪ ،‬نەخێر كەسانی دی‬ ‫هەبــوون‌و هەریەكەشــیان ژیــان‌ و خەون‬ ‫‌و خۆزگــە و ئێــش‌ و ئــازار‌و پیشــە و‬ ‫ماڵباتــی خۆیــان هەبوو‪ .‬هەمــوو پێكەوە‬ ‫دەژیان‌و لە مشــتومڕدابوون‌و لەناوخۆیاندا‬ ‫بیروبۆچونیان دەگۆڕیەوە‪.‬‬ ‫ئــەو خۆی دروســتی كردبــوون‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫هــەرزوو لێــی جیابوونەوە (نــاوم لێنان‌و‬ ‫مێژوشــم بۆیــەك بەیەكیــان دروســت‬ ‫كرد‪،‬كەچی هەرزوو لەبەردەممدا بەســیماو‬

‫هێزێكــی لەڕادەبــەدەری ئەندێشــەی‬ ‫ئەفرێنەرانــەی «فێرنــادۆ پێســوا» بوو‪،‬‬ ‫كەچــی ئۆتۆنۆمی وەردەگرێــت‌و دەبێتە‬ ‫ئەفرێنــەر و داهێنــەر‌و ســەربەخۆیانە‬ ‫كاری خــۆی دەكات‪ .‬هەمــوو ئەم شــتانە‬ ‫لەدووتوێــی كتێبێكــدا ڕویــان دەدا‪ .‬ئەوە‬ ‫بۆخۆی هەســارەیەكی ناكۆتابوو‪ ،‬چونكە‬ ‫وشەكان كۆتاییان بۆ نییە‪.‬‬ ‫بــەالی «پێســوا»وە ژیــان كتێبــەو‬ ‫مــرۆڤ كتێبەو گــەردون كتێبــە‪ .‬كتێب‪:‬‬ ‫(توانــای تێگەیشــتنێكی باشــم هەبــوو‪،‬‬ ‫یەكەمیــن زادی ئەدەبیم خوێندنەوەی ئەو‬ ‫ڕۆمانــی ســوارچاكی‌ و سەركێشــیانەبوو‬ ‫كــە بەردەســتم دەكەوتــن‪ .‬حــەزم بــەو‬ ‫كتێبانەبــوو كــە بۆ مندااڵن دەنوســران‌و‬ ‫باســیان لە ڕوداوگەلێكی كاریگەر دەكرد‪.‬‬ ‫ژیانــی پێرفێكــت ‌و ئاســایی ســەرنجی‬ ‫ڕانەدەكێشــام‪ .‬ئارەزووم لەو شتانە نەبوو‬ ‫كــە واقیعــی‌ و بەردەســت بــوون‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەرۆشی شت گەلێك بووم كەمەحاڵ بوون‬ ‫‌و بەئەقڵدا نەدەچوون)‪.‬‬ ‫«تابوكی» باس لــەوە دەكات كەچۆن‬ ‫«پێســوا» هەندێ‌ لەچامە شیعریەكانی‪،‬‬ ‫لەدۆخێكی شــڵەژاو و تاداردا نووسیووە‪.‬‬ ‫زۆرجــار وەك كەســێكی شــێتۆكە‬ ‫دەردەكەوت‌و وەك ئەوەی لەهۆش خۆیدا‬ ‫نەبێت‌ و وڕێنەبكات‪ ،‬قسەی دەكرد‪.‬‬ ‫ئەوەتــا دەنوســێت‪( :‬چومــە بــەردەم‬

‫پەرچەكــرداری «فێرناندۆ پێســوا» بوو‪،‬‬ ‫دژ بــە خەنیمە ئەندێشــەكراوەكانی وەك‬ ‫«ئەلبرتۆ كاییرۆ»‪.‬‬ ‫لەشــوێنێكی دیكەدا دەڵێت‪( :‬ڕیكاردۆ‬ ‫ڕییسم لەبتە ســاختەكارەكەی ڕاپسكاندو‬ ‫پەیم بەناوەكەی بردو پاشان لەگەڵ خۆی‬ ‫ئاشتم كردەوە‪ ،‬چونكە لەو قۆناغەدا خۆم‬ ‫بەفیعلی دەمبینی‪ .‬كەچی لەپڕێكداو وەك‬ ‫هاودژێكــی ڕیكاردۆ رییــس كارەكتەرێكی‬ ‫نــوێ‌ لەناخمــدا ســەری دەرهێنــا‪ .‬بۆیە‬ ‫دەســتبەجێ‌ دەســتم بۆ ڕۆنیۆكــەم بردو‬ ‫یەك بینە‌و بێ‌ وەستان‪ ،‬چامەیەكی دیكەم‬ ‫نوســی‪ .‬ئەڵبــەت ناوێكم بۆ قەســیدەكەو‬ ‫بۆخاوەنی قەسیدەكەش دۆزیەوە)‪.‬‬ ‫«پێســوا» بۆئەوەی دڵسۆزی گومان‌ و‬ ‫ڕاڕاییەكانی نوســین بێت‪ ،‬دەبوو سنور و‬ ‫دیوارەكانی خــود داڕمێنێ‌‌و بەیەكجارەكی‬ ‫بیگەڕێنێتــەوە بــۆ كایــەی ئەندێشــە و‬ ‫فانتازیا‪ .‬خۆشــی بــەالی خۆیەوە هەرگیز‬ ‫كەســێكی ڕاســتەقینەنەبووە‪ ،‬هــەروەك‬ ‫چۆن ئەو كارەكتەرانەی خوڵقاندنی‪ ،‬جگە‬ ‫لە فۆرمەلەكردنێكــی مەجازی كەناچنەوە‬ ‫ســەر خودێكــی تایبــەت و دیاریكــراو‪،‬‬ ‫شتێكی دیكە نەبوون‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫پاشكۆی (أفاق)ی ڕۆژنامەی (الحیاة)‪.‬‬

‫گالێریی‬ ‫میوزیک‬ ‫دیاری قەرەداغی‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬

‫سه‌رکێشــی ل ‌ه هونه‌ردا ب ‌ه ڕێکه‌وت نابێ‪ ..‬ب ‌ه دیوێکی تردا سه‌رکێشــی مانای‬ ‫تــر وه‌رده‌گــرێ‪ ،‬ئه‌ویــش جودابوون ل ‌ه شــێوازی باو‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌و شــێوازه‌ی‬ ‫ی که‌له‌دواجاردا خۆت ڕازی نه‌کا‌ت و زۆرینه‌ش بخاته‌‬ ‫به‌رباڵو و زۆرین ‌ه به‌ڕێکه‌ر‌ه ‌‬ ‫سه‌مایه‌کی چه‌قبه‌ستوو ل ‌ه بازنه‌یه‌کی تاریک و ته‌سکی وه‌ستاودا‪ ،‬بۆ گۆڕینی ئه‌م‬ ‫بار‌ه و به‌ر ل ‌ه دۆزینه‌وی فۆرمی تازه‌‪ ،‬پێویســت ‌ه بڕیار بده‌ی ســه‌رکێش بیت نه‌ک‬ ‫ترسنۆک‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه سه‌رکێشیدا ڕۆح ئازا و ئازاد ده‌بێ‪ ،‬ل ‌ه سه‌رکێشیدا ده‌توانی‬ ‫ده‌ستکاری ڕه‌نگه‌کان بکه‌ی و ده‌نگه‌کان ب ‌ه چه‌شنێک ئاوێزان بکه‌ی ک ‌ه ل ‌ه فۆرمی‬ ‫باودا ونه‪ .‬سه‌رکێشی کوڕی مه‌عریفه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه پشت مرۆڤ ‌ه سه‌رکێشه‌کانه‌و‌ه ئاگایی‬ ‫هه‌یــ ‌ه و که‌متر ل ‌ه کۆمه‌ڵگای ســه‌ره‌تاییدا ده‌رئه‌که‌وێ و ب ‌ه عه‌قڵی خورافیاتیش‬ ‫ته‌با نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو ب ‌ه پێجه‌وانه‌و‌ه هه‌میش ‌ه پێیه‌کانی ب ‌ه واقیعه‌وه به‌ستراوه‌و هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه ڕه‌خنه‌شی ل ‌ه واقیع ‌ه و ده‌یه‌وێ بیگۆڕێ‪ .‬سه‌ركێشه‌کانی دنیای هونه‌ر وره‌د‬ ‫ورد‌ه هێند‌ه فکریان ڕوون ده‌بێته‌و‌ه ک ‌ه نزیک ده‌که‌ونه‌و‌ه ل ‌ه جه‌دلێکی وجودی و‬ ‫ده‌که‌ون ‌ه بانگه‌شه‌ی بوونی کۆمه‌ڵگایه‌کی مرۆیی دوور ل ‌ه پیرۆزکردن؛ پیرۆزکردنی‬ ‫که‌سه‌کان‪ ..‬فۆرمه‌کان‪ ..‬ئایدیاکان ‪ ..‬بێڕوراکان‪..‬ئه‌زموونه‌کان‪ ..‬شۆڕشه‌کان‪ ..‬تا‬ ‫دوایی‪ .‬گرنگترین فۆرم ل ‌ه الی ســه‌رکێش و یاخییه‌ک ئه‌و فۆرمه‌ی ‌ه ک ‌ه هه‌ســت‬ ‫ده‌کات خــۆی دروســتکه‌رێتی نــه‌ک بوونی فۆرمه ئۆرجیناڵییه‌‌ک ‌ه ئه‌و دروســت‬ ‫بــکات ئه‌مه‌ش له‌و سروشــته‌ی مرۆڤه‌و‌ه ســه‌رچاوه‌ی گرتوو‌ه کــ ‌ه نایه‌وێ بێت ‌ه‬ ‫رکێفی هێز‌ه ده‌رەکییه‌کانی چوارده‌وری‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مه‌ش جودای ‌ه ل ‌ه چه‌مکی شــۆڕش‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه شۆڕشــکردندا ئه‌وه‌ی ده‌بینرێ بیرۆک ‌ه و ئایدیایه‌ک بزوێنه‌رو دروســتکه‌رو‬ ‫گه‌شــ ‌ه پێده‌ری شۆڕشــه‌که‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم الی یاخی و سه‌رکێشه‌کان ئه‌زموون ده‌بێت ‌ه‬ ‫ده‌ستپێکی بزاوته‌ک ‌ه و پاشان ب ‌ه بیرۆکه‌کانی ده‌گات‪.‬‬ ‫‌رکێشێکه زوو ده‌ناسرێنه‌و‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫خه‌سڵه‌ته‌کانی ئه‌م به‌رهه‌مانه ک ‌ه زاده‌ی یاخی و سه‬ ‫به‌اڵم دره‌نگ قبوڵ ده‌کرێن‪ ،‬زوو ده‌بێت ‌ه چه‌خماخ ‌ه بۆ مێشــکی خودی داهێنه‌ر‪،‬‬ ‫به‌اڵم دره‌نگ جێبه‌جێ ده‌کرێ‪ ،‬هه‌میش ‌ه کار ل ‌ه ورده‌کارییه‌کان ده‌کرێ وچه‌مکی‬ ‫گشــتکاری داوا نییــه‌‪ ..‬واتــ ‌ه هونه‌رمه‌نــد لــ ‌ه (خصوصیــات) کارده‌کات نــه‌ک‬ ‫له‌(عمومیات)دا‪.‬‬ ‫به‌رجه‌ســته‌كردنی عه‌قڵــی ئیبداعی و فیكری لــه‌الی هونه‌رمه‌ندانی گۆرانی و‬ ‫میوزیكــی كــوردی و خســتن ‌ه ڕووی په‌یامی مه‌عریفی ڕه‌نگ ‌ه ئه‌وند‌ه په‌یوه‌ســت‬ ‫نه‌بێــت بــه‌گۆڕینی مێژووه‌كان و هاتن ‌ه كایه‌ی زه‌مه‌نێــك ب ‌ه زه‌مه‌نێكی تر‪ .‬وات ‌ه‬ ‫گۆڕان ‌ه مێژووییه‌كان ته‌نها جیاوازی زه‌مه‌نه‌كان ‌ه كه‌دروستی كردوون‪ ،‬نه‌ك تواناو‬ ‫به‌رجه‌سته‌یی‌و كارایی كه‌سی نێو بواره‌كان‪.‬‬ ‫نــه‌وه‌ی هونه‌ریــی ئێم ‌ه ل ‌ه ڕابــردوودا‪ ،‬نه‌وه‌ی ناســاندن و هه‌ڵگــری چه‌مكی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی بوون‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ی خه‌سڵه‌تی به‌ره‌نگاریی‌و به‌یانكردنی زما ‌ن و كولتوور‬ ‫میلۆدی كوردی بوون ئه‌وند‌ه گرنگیان نه‌داو‌ه ب ‌ه فۆرمێكی هونه‌ریی ئاســتبه‌رز‌و‬ ‫ب ‌ه ده‌رخســتنی نرخی جوانكاریی ل ‌ه ڕوو‌ه ته‌كنیكــی و ئه‌كادیمییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫وا ده‌كات ک ‌ه ل ‌ه ئێستاماندا ئه‌وان به‌و‌ه بناسینه‌و‌ه ك ‌ه گوتاره‌کانیان حه‌ماسی و‬ ‫خیتابی بێت هه‌وڵدان بێ بۆ كپ نه‌كردنی ده‌نگی كوردیبوون‪.‬‬ ‫بــ ‌ه بۆچونــی مــن خاڵــی وه‌رچه‌رخان لــ ‌ه فۆرمه‌و‌ه ده‌ســت پــێ ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هونه‌رمه‌نــدی یاخــی لــ ‌ه فۆرمی باو کار بــکات بۆ دۆزینه‌وه‌ی میانــی تازه‌‪ ..‬بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی په‌یوندی تازه‌ی هێڵ ‌ه هونه‌رییه‌کان‪ ..‬بۆ میکسکردنی ده‌نگ ‌ه نامۆکان‪..‬‬ ‫تێكشکاندنی نه‌ریت ‌ه ب ‌ه زۆر ستانداردکراوه‌کان له‌الیه‌ن هونه‌رمه‌ندانی پێشوومان‪..‬‬ ‫‌یاڵه و ل ‌ه دووتوێی‬ ‫چونکــ ‌ه ده‌بێ له‌و‌ه بگه‌ین ک ‌ه هونــه‌ر گه‌وره‌ترین ڕووبه‌ری خه ‌‌‬ ‫هه‌زاران فۆرمی دروســتکراودا به‌رجه‌ســت ‌ه ده‌کرێ و هه‌مووشــیان ل ‌ه ژێر سای ‌ه و‬ ‫سێبه‌ری ئه‌کادیمیستی و توانا هونه‌رییه‌کاندا ده‌جوڵێ و دروست ده‌کرێ‪ ،‬که‌وات ‌ه‬ ‫بــ ‌ه ته‌نهــا خه‌یاڵ و ب ‌ه ته‌نها فــۆرم کار ناکات‪ ،‬گه‌ر توانــای هونه‌ریی له‌وپه‌ڕی‬ ‫ئه‌کادیمی بووندا نه‌بینرێ‪.‬‬ ‫هه‌میش ‌ه وتوم ‌ه گۆرانی و كه‌سی ب ‌ه كاربه‌ری گۆرانی‪ ،‬كه‌سێك نیی ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫هه‌مــوو ئــه‌و ته‌نگه‌ژان ‌ه بێت‪ ،‬لــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ســنور‌ه مه‌عریفیان ‌ه بێت‪ ،‬له‌نێو‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا كه‌سێك نیی ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت خوڵقابێت بۆ هونه‌ر‪ ،‬به‌ڵكوو كه‌سێك ‌ه‬ ‫یان خۆرسك په‌روه‌رد‌ه بوو‌ه ئه‌ویش ل ‌ه ئه‌نجامی موماره‌سه‌ی ڕۆژان ‌ه خه‌ریكی ئه‌م‬ ‫‌وه‬ ‫كاره‌یه‌‪ ،‬یان كه‌سێك ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامی بێئاگایی جه‌ماوه‌ره‌وه که‌م ئاستی هونه‌رییانه ‌‌‬ ‫دروســت بووه‌‪ ،‬یان كه‌سێك ‌ه به‌رهه‌مێكت ده‌داتێ نازانێ ئه‌و به‌رهه‌م ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫كوێی کردووه‌‪ ،‬لێره‌دا ده‌بێت بپرسین ئایا ئه‌م هونه‌ر‌ه ده‌چێت ‌ه ژێر ڕاڤه‌یه‌که‌و‌ه كه‬ ‫‌من و تۆ پێی بگه‌ین و بڵێین ئه‌م ‌ه سنووربه‌زێنه‌؟ ئه‌م به‌رهه‌م ‌ه هونه‌رێك ‌ه به‌ده‌ر‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌موو ئه‌و كای ‌ه مه‌عریفیانه‌ی ك ‌ه ب ‌ه چوارده‌وریدا خه‌مڵیوه‌؟ هونه‌رێك ‌ه زاده‌ی‬ ‫فكرو ڕۆشنبیریی كه‌سی به‌رهه‌مهێنه‌ره؟‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ســنووری جوگرافیاکان ببه‌زێنی‪ ،‬پێویســت ‌ه سنووری بیرکردنه‌وه‌ت‬ ‫بشــکێنی و بێســنووری بکه‌ی تاهونه‌ر باڵنده‌یه‌کی ئازادو به‌رزه‌فڕ بێ و به‌ســه‌ر‬ ‫زۆرترین ڕووبه‌ره‌کاندا‪ .‬ل ‌ه گۆشــه‌یه‌کی ته‌ســکی کوردبونه‌و‌ه بپه‌ڕێره‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بتوانین ئامێرێکی (دوو زه‌له‌) یا (بلوێر) بخرێت ‌ه نێو فۆرمێکی ئۆرکێسترالییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ناکرێ بۆ ئه‌به‌د ئ ‌ه‌و ئامێر‌ه میوزیکیان ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌یه‌کی ڕووبه‌ر تەسک و لۆکاڵدا‬ ‫بژه‌نن و تواناکانیان بشارێنه‌وه‌‪ ..‬خۆ ئه‌م قسه‌یه‌ش بۆ هه‌موو به‌ش ‌ه ده‌نگییه‌کانی‬ ‫تــر ته‌واو‌ه ل ‌ه لێدانی چه‌پڵه‌یه‌کی ناوچــه‌ی هه‌ورامان بگر‌ه تا ده‌گات ‌ه ئه‌و فۆرم ‌ه‬ ‫ده‌روێشییه‌ی ک ‌ه زۆر ب ‌ه ساد‌ه و ساکاری ل ‌ه نێو ته‌کێ و خانه‌قاکاندا ده‌یانبیستین‪.‬‬ ‫وه‌ک لــ ‌ه ســه‌ره‌تای نووســینه‌که‌مدا ئامــاژه‌م پێ کــرد‪ ،‬یه‌کێک لــ ‌ه دیارترین‬ ‫خه‌ســڵه‌ته‌کانی یاخیبــوون و سه‌رکێشــیکردن‪ ،‬ئازاد بوونی خه‌یــاڵ و ئازابوونی‬ ‫بڕیاره‌‪.‬‬ ‫ک ‌ه هه‌میش ‌ه سوپاسگوزاری کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی داخراو بین ک ‌ه بمانه‌وێ بیکه‌ینه‌و‌ه‬ ‫بــه‌رووی دنیا و چانســی بیرکردنه‌وه‌ی تازه‌و دروســتکردنی کاری نوێ زیاترمان‬ ‫‌که زۆرتر ده‌کا‪ ،‬بۆ هێنان ‌ه‬ ‫ده‌داتــێ‌‪ ،‬هه‌روه‌ها په‌رچه‌کرداریش بۆ بــار‌ه ته‌قلیدییه ‌‌‬ ‫ناوه‌وه‌ی داهێنان و خوڵقاندنی به‌رهه‌می نوێ‪ ..‬ئه‌گینا ئه‌و ڕووبه‌ر‌ه ب ‌ه گرانتر ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگا پێشــه‌که‌وتووەکان چنگ ده‌که‌وێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی له‌وێشــدا هه‌ر به‌رده‌وام و‬ ‫گه‌ڕۆک و یاخی و سه‌ركێشن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )4٦٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/١٣‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫م‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی نییە‬

‫هەرگیز‪ ..‬مردن كۆتایی نییە‬ ‫مردن سەرەتای دەستپێكە‬ ‫سەرەتای وەرزێكی نوێ‬ ‫دەستپێكی جوتبوونێكە لەگەڵ گەردەكانی خۆتدا‪!..‬‬ ‫ئەها سەیركە‪..‬‬ ‫ئەوە منم کە هەناسەكانم ڕادەگرم‬ ‫گەلە گورگێك‪ ،‬بەر دەدەمە گۆشتی سووری سییەكانم‬ ‫چنگی ڕەشی دەڵەدێوێك‪ ،‬گیر دەکەم لە گەرووی گیانم!‬ ‫ئەها سەیركە‬ ‫من چەندە جوان خۆم دەشۆم و‬ ‫كفنێك بۆ خۆم چێ دەكەم و‬ ‫لە تابووتی چركەیەكدا ڕادەكشێم و‬ ‫تەرمم لەسەر شان دەنێم و‬ ‫بۆ گۆڕێكی چۆڵ دەگەڕێم!‬ ‫لێرە هەموو شتێك باشە‬ ‫كە سپێدە بەسەردا دێت‬ ‫خوێندن و قووقەی كەڵەشێڕێك‪،‬‬ ‫جووكەجووكی جووجەڵەیەك‪،‬‬ ‫گارەگاری مریشكێكى هێلكەكەر‪،‬‬ ‫حەپەی سەگێكی بە هەیبەت‪،‬‬ ‫مژدەی هەڵهاتنی خۆرم‪..‬‬ ‫لە پشت ئەو كێوانەوە بە ها‌نكەهانكەوە بۆ دەهێنن!‬ ‫نانی به‌يانى من لێرە‬ ‫نانی زەردی هەقیقەت و‬ ‫پەنیری سوێری پرسیار و‬ ‫مورەبای گوڵی هەیبەت و‬ ‫پیاڵەیەك فرمێسكی خودایە!‬

‫شنە‬

‫بیرم چوو بڵێم‪ ،‬بمبورە‬ ‫لە دەشتایی گۆڕەكەمدا‬ ‫هەر لە پاڵ ئەو زەوییە پڕ لە گەنمانەوە‬ ‫خانوویەكی گڵینی یەك ژوورم هەیە‬ ‫حەوشەكەی بەقەد ئاسمان فراوانە!‬ ‫كە نیوەڕوان خۆر سۆزی خۆی دەپرژێنێ و‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد‬

‫بە سەری پەنجەی ئاڵتوونی خۆی‪..‬‬ ‫دەست بەسەری دۆینەكانم‪،‬‬ ‫قەیسییەكانم‪،‬‬ ‫هەنجیرە دڵتەڕەكانم‪،‬‬ ‫ترێ هەردەم مەستەكانم دادێنێت‪،‬‬ ‫ناولەپی بەسەر پێستەی شینی حەیوانەكانی ڕەوانمدا‬ ‫بە ناسكی‪ ..‬هێور هێور دەخشێنێ‬ ‫منیش‪ ..‬ناچار دەبم بە كۆیلەی یەك بە یەكی ئەو تیشكانە‬ ‫شاگەشكە دەبم و دەقیژێنم‬ ‫دەڵێم وەرن‪ :‬ئەم مردنە چەندە جوانە!‬ ‫دەمە و ئێوارەش‪..‬‬ ‫لە نێو ئەو گوڵجاڕانەدا‬ ‫پرچەكانم دەدەمە دەست شنەبایەك‬ ‫پێاڵوە سورمەییەكانم هەلدەدەمە ناو گۆماوێك‬ ‫دامێنی عەزییە سوورەكەم پڕ دەكەم لە بەیبوون‬ ‫سی پەڕە و‪..‬‬ ‫وێنجەی بێ ئۆقرەی قەراغ ئاوێك‬ ‫چەشنی ئاسكێك هەڵدەقونێم‪ ،‬ڕادەكەم و‪..‬‬ ‫سووكتر دەبم‬ ‫سووك و سووك و سووكتر دەبم‬ ‫هەست بە بوونی خودا دەكەم‬ ‫كە دەبینم‪ ،‬لەو وێنجەزارەدا‬ ‫گایەك لە لەوەڕین بەردەوامە‬ ‫مانگایەكی چڵێس و بەڵەک‪..‬‬ ‫لە زەردایی كێڵگەیەكی گوڵەبەڕۆژەی سەركەشدا‬ ‫خەریكی لستنەوەی گوڵە بەڕۆژەیەكی كاڵە‬ ‫ڕادەكەم و ڕادەكەم و ڕادەكەم‬ ‫لە ژێر ئەو دار هەنجیرەدا‪..‬‬ ‫شوانێكی خەوتوو دەبینم‪..‬‬ ‫بەردێكی تێدەتەقێنم‪..‬‬ ‫پێدەكەنم‪..‬‬ ‫هاوار دەكەم‪:‬‬ ‫ئای چەند خۆشە تەمەنی تۆ‪..‬‬ ‫لەم خەوەدا بەسەربچێت و‪..‬‬ ‫مەڕەكانت لە قەدپاڵی ئەو كێوانە‬ ‫بە ئازادی گژوگیای «تەوحید» تام بكەن!‬ ‫لەسەر ئەو ڕێگا خۆاڵوییانە‬

‫لە كەناری ئەو جۆگانە‬ ‫ژنێك دەبینم مەستی مەست‬ ‫چاوی پڕ لە شەرابی خەست‬ ‫دارسێوێكی بەدوای خۆیدا ڕادەكێشا‬ ‫دەمگوت‪ :‬ئەوە بۆ كوێ دەیبەیت؟‬ ‫لەژێر لێوەوە دەیچرپاند‪:‬‬ ‫ئای خودایە‪ ..‬من چەندە كاڵفام بووم‬ ‫دەبووایە زووتر ئەم دارەم بردبا!‬ ‫عەیامێكە كە «نیوتن» چاوەڕوانی سەرخەوێكە!‬ ‫لەو الشەوە‪ ..‬هەر لە الی خۆر هەاڵتەوە‬ ‫لە تەنیشت ئەو كێڵگانەوە‬ ‫تراكتەرێكی لە كاركەوتوو‪ ،‬وێران‪ ..‬مردوو‬ ‫دەستەو ئەژنۆ دانیشتووە و فرمێسك لە چاوی دەچۆڕێت‬ ‫بە یادی ساڵی ڕابردوو‬ ‫بە یادی ئەو جووتانەی چوون‬ ‫بوغزێك دەخاتە نێو گەرووم‬ ‫تراكتەرى بێ خەرماشە و بێ گاسن و لە كاركەوتوو!‬ ‫لێرە هەموو شتێك باشە‬ ‫ئێوارانیش‬ ‫گەڕانەوەی ڕانەمەڕەکان؛ بۆ گەوڕەكان‬ ‫گەڕانەوەی مریشكەكان بۆ كۆلیتە قوڕینەكان‬ ‫بۆنی فۆسفۆری شقارتە و ئاگردان و مەنجەڵەكان‬ ‫وردە وردە دەمبەنەوە سەر كرۆكی بی كرۆكم!‬ ‫مردن كۆتایی نییە‬ ‫مردن سەرەتای دەستپێكە‬ ‫سەرەتای فڕینە بەرەو ئاسۆ پرتەقاڵییەكانی بوون‬ ‫سەرەتای پیاسەكردن بە كۆاڵنێكدا و‬ ‫وتنی گۆرانيى»جادەچۆڵ و سێبەر بوو»‬ ‫سەرەتای دروستبوونی ڕەنگەكان‬ ‫دروستبوونی زەوی و‪..‬‬ ‫ئاسمان و‪..‬‬ ‫ئینسان!‬ ‫لێرە هەموو شتێك باشە‪..‬‬ ‫تەنیا تۆ بە ئەو بڵێ‌‪:‬‬ ‫كە‪....................................‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪2٥6‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥6‬دوشةممة ‪2015/٧/13‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ترس لە دەستبڕین هەر الی دز نییە!‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫ئــەو ڕستەیەی کــە لــە دەمــی کاک‬ ‫خــلــیــل ئــیــبــراهــیــم دەرچــــــوو‪ ،‬وەك‬ ‫ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی یەکگرتووی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬کە باسی دەستبڕین کرا وەك‬ ‫سزایەکی تووند و نەگونجاو‪ ،‬لە جیاتی‬ ‫ڕەواندنەوەی گومانەکان و ترسەکان وەك‬ ‫هەر سەلەفیەکی دەقپەرست رەپ و ڕەق‬ ‫گووتی‪ :‬دەستبڕین سزایەکی خودایە‪،‬‬ ‫تەنها ئەو کەسانە دەترسن لە دەستبڕین‬ ‫کە دز بن! لە دەیــان کتێبی ئیسالمی‬ ‫و وتار گوێم لێبوە‪ ،‬هێندە داهێنەرانە‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫کێشەکە ئەوە نیە الی کەسانێك نابێت‬ ‫دەستبڕین هەبێت چونکە دەسەاڵتدارەکان‬ ‫ڕزگاریان دەبێت و دەستی هەزارەکان‬ ‫بــەبــردرێــت! کێشەکە پرەنسیپە‪ .‬بە‬ ‫واتایەکی تر کێشەکە هەر پەیوەست نییە‬ ‫بە دەستبڕین‪ ،‬بەڵکو هەموو سزاکانی‬ ‫ئیسالم و قــورئــان دەگــرێــتــەوە‪ .‬یانی‬ ‫ئەگەر دەستبڕین هەبوو‪ ،‬دەبێت دەست‬ ‫و پێش پیکەوە لە بن هەنگلەوە ببڕین‬ ‫وەك سزای موحارەبەی خوا و پێغەمبەر‪،‬‬ ‫و ســزای جەڵدە لێدان لە زیناکەر لە‬ ‫بەرچاوی خەڵك و چەندین ســزای تر‬ ‫بەپێی قورئان‪.‬‬ ‫ئەگەر بێینە سەر سونە‪ ،‬ئەوە دەبێت‬ ‫زیناکەرانی ژندار و مێرددار ڕەجم بکرێن‪،‬‬ ‫هەروەها دەبێت کاری نێربازی(بكەر و‬ ‫بەركارەكانی) بکوژرێن و بسوتێنرێن‪،‬‬ ‫یان لە بەرزترین بینایەی شار فڕێدەرێنە‬ ‫خوارەوە و سوتان بە زیندوی و خنکاندن‬ ‫و چەندین سزای تر لە سونە و فیقهدا‬ ‫هاتوە‪.‬‬ ‫جارێکیتریش باسی ئــەوەم کــردوە‪،‬‬ ‫ئیخوان بە گشتی لە ژێر وتاری تەشریعی‬ ‫و عەقیدی سەلەفیەت رزگاری نەبووە‪،‬‬ ‫بەردەوام چارەسەرەکانی ئەوان دەبینن‬ ‫بــۆ کۆمەڵگای هــاوچــەرخ‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫ڕەخنەیان لێدەگریت بە خۆیان دێنەوە‬ ‫و دەزانن چ هەڵەیەکیان کردوە‪ ،‬دیسان‬ ‫هــەوڵــی خــۆ ڕزگـــارکـــردن دەدەن لە‬ ‫هەڵەکان‪ ،‬بە هێنانەوەی عوزر و بیانوو‪.‬‬ ‫بەاڵم کە بە بێ خۆ ئامادەکردن قسە‬ ‫دەکەن‪ ،‬ئەو شتە دەڵێن کە لە دڵیاندایە‪.‬‬

‫ئــەوەش لەبەر نەبوونی خوێندنەوەی‬ ‫تایبەت بە خۆیانە بۆ مەنهەجی عەقیدی‬ ‫تەشریعی‪.‬‬ ‫بە نیسبەت ڕەفتارکردن لەگەڵ ئەو‬ ‫دەقانەی سزادان کە ئاماژەمان پێکرد‪،‬‬ ‫هەر کەسە و بە جۆرێك دەیەوێت خۆی‬ ‫لە ئیحراجی ئەو سزایانە رزگار بکات‪.‬‬ ‫تەنها سەلەفیەکان بەبێ گوێدانە هیچ‬ ‫ئیعتیباراتێکی سەردەم دەست بەو سزا‬ ‫و دەقانە دەگرن‪ ،‬بەوپەڕی خۆشحاڵیەوە‬ ‫جێبەجێ دەکەن‪ ،‬بێ گوێدانە سەردەم‬ ‫و زەمەن و گۆڕانی ژینگەی سارستانی‬ ‫و عەقڵی‪ .‬کەسانێکیش هــەن وەك‬ ‫قورئانیەکان [کــە تەنها بــاوەڕیــان بە‬ ‫دەقەکانی قورئانە بە تەئویلی خۆیان]‬ ‫وەك پێشەی هەمیشەییان نکوڵی دەکەن‬ ‫لەوەی ئەو ئایەتە بە مانای دەستبڕین‬ ‫بێتەوە‪:‬‬ ‫ُ‬ ‫السا ِر َق ُة َفا ْق َط ُعواْ َأ ْي ِد َي ُه َما‬ ‫و‬ ‫ِق‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫الس‬ ‫َ َّ‬ ‫« َو َّ‬ ‫َج َزاء ِ َبا َك َس َبا َن َكاالً ِّمنَ ِّ‬ ‫الل َواللُّ َعزِيزٌ‬ ‫َح ِكي ٌم(‪ ») )38‬ألمائده)‬ ‫هەر لەو وشەیەش واناکەن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە مەسەلەی «ملك الیمین‪-‬كەنیزە» و‬ ‫شتیتریش بە پێچەوانەی هەموو زانستی‬ ‫تەفسیر و حەدیس و عەرەبی دەڵین‪:‬‬ ‫«َ ا ْق َط ُعواْ َأ ْي ِد َي ُه َما» مانای دەستیان ببڕن‬ ‫نییە‪ ،‬گوایە وشــەی (قطع) بە مانای‬ ‫تری زۆر هاتوە‪ ،‬بە مانای ڕێگەگرتن‬ ‫و نەهێشتن! بەوە خەنی بوونە کە لە‬ ‫ّ‬ ‫«وقطعن‬ ‫ســورەتــی یوسف دا هــاتــوە‪:‬‬ ‫أيديهن‪ ،‬وقلن َ‬ ‫ّ‬ ‫حاش هلل ما هذا بشراً ْإن هذا‬ ‫ٌ‬ ‫إال َملك كريم» (یوسف‪)31:‬‬ ‫کاتێ خانمەکان یوسف یــان دیت‬ ‫دەستیان بــڕی لەبەر جوانی یوسف‪،‬‬ ‫گووتیان ناشێت ئەوە مرۆڤ بێت‪!...‬‬ ‫دەڵێن خۆ ژنەکان دەستیان لێنەکردەوە‬ ‫بە دیتنی یوسف؟! کــەوابــوو (قطع)‬ ‫مانای بڕینی لێکجوداکەرەوە ناگەیەنێ!‬ ‫ئەو بەڵگەیە و بەڵگەی تریش زۆر لەوە‬ ‫الوازترن خۆیان بگرن بەرامبەر ئەو ئایەتە‬ ‫ڕاشکاوەی دەستبڕین‪ .‬لە کوردیش بە‬ ‫بڕینی لێك جوداکەرەوە و بڕینی دەست‬ ‫وەك زامدار کردن هەر دەڵێن دەستبڕین‪.‬‬ ‫لە عەرەبیش هەروایە‪..‬بێگومان وشە‬ ‫زۆرجار لە سیاقی قسە مانای دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫بەاڵم زانایانی زمانی عەرەبی هەر خۆیان‬ ‫ئاماژەیان بۆ ئەو مانایانە کردوە‪.‬‬

‫رەچــاوکــردنــی بـــەرژەوەنـــدی گشتی‬ ‫مــوســڵــمــانــان‪ ،‬کــە نــەجــمــەدیــن تۆفی‬ ‫دۆزیــەوە‪ ،‬هەروەها بۆ نەسخی زەمەنی‬ ‫کە ئێمە لە وتارێکی سەربەخۆدا باسمان‬ ‫کردوە‪ .‬دەنا ماقول نییە موسڵمانانی‬ ‫جیهان شــەرم لە باسی دەستبڕین و‬ ‫کۆیالیەتی و ڕەجمکردن بکەن‪ ،‬خودا‬ ‫نەزانێت ڕۆژێکی وا بەسەر جیهاندا دێت‬ ‫کە ئــەو چەند ئەحکامە مەرحەلیانە‬ ‫ئیحراج بۆ موسلمانان دروست دەکات!‬

‫هەروەها دەڵێن زانایانی وەك بوخاری‬ ‫و موسلیم و زەمەخشەری و ترمزی و‬ ‫(ابو داود)و (النسائی) عەرەب نەبوون و‬ ‫لە مانای(َا ْق َط ُعواْ َأ ْي ِد َي ُه َما) تینەگەیشتوون‬ ‫وەك عەرەبێك؟!‬ ‫بــاشــە ئــەی شافیعی و مالیک و‬ ‫ئەحمەدی کــوڕی حەنبەل خۆ عەرەب‬ ‫بوون هەر واش تێگەیشتوون؟!‬ ‫ڕاستیەکەی من هەموو ئیجتیهادێکی‬ ‫قورئانیەکان ڕەت ناکەمەوە‪ ،‬زۆر بیروڕای‬ ‫جوانیشیان هەیە لە دووبارە تێگەیشتنەوە‬ ‫لە قورئاندا‪ ،‬بەاڵم ڕەتکردنەوەی مانای‬ ‫بەدیهی و کە هەموو سەرچاوە و مێژوو‬ ‫و واقیع کە لەسەری ڕێککەوتوون ئاسان‬ ‫نییە‪ .‬من تێیان دەگەم ئەو ئیحڕاجیە‬ ‫لەبەر ڕوحی سەردەم‪ ،‬پێشان موسڵمانان‬ ‫بەر لە سەد ساڵیش هەستیان بە هیچ‬ ‫ئیحراجیەك نەدەکرد وەك داعشیەکانی‬ ‫ئیستاش چونکە لە دەرەوەی مێژوون‪،‬‬ ‫باسی دەستبڕین وسەربڕین و ڕەجمکردنی‬ ‫زیناکەر و ئەو سزا توندانە بکەن‪ ،‬چونکە‬

‫سەردەمەکە لێیانی قبوڵ دەکرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچیتر زۆر لەو ئەحکامانەی کە بەڕای‬ ‫من لە ئەساسدا وەك مەرحەلی هاتوون‬ ‫و وەك وەاڵمدانەوەی داخوازیەکانی ئەو‬ ‫کات و سەردەمە‪ ،‬وەاڵمی دروست نین‬ ‫بۆ چارەسەری کێشەکانی ئەو سەردەمە‪.‬‬ ‫لە واڵتان ئەوەی دەستێکی بڕاو بێت‬ ‫یان پێیەك‪ ،‬دەوڵەت هەموو مەسروفاتی‬ ‫خۆی و منداڵەکانی دەکێشێت‪ ،‬با لە‬ ‫کاتی دزینیش وای بەسەر هاتبێت!‬ ‫ئەگەر دەستی دز ببرابایە بەخێرایی‪،‬‬ ‫ئەوە دەستی زەرقاوی و عەنتەر زەوابری‬ ‫و حــەتــاب و زۆر لــە ســەرکــردەکــانــی‬ ‫جیهادی سەلەفی دەبوایە ببرایە‪ ،‬چونکە‬ ‫ڕابردوویان زۆر پیس بوو لە تاواندا! بەڵکو‬ ‫لەو بــاوەڕەدا بووم زۆر لە شەڕکەرانی‬ ‫داعشیش دەبوایە بێ دەست بان‪ ،‬کە‬ ‫کاتی خۆی خەڵکی دز و جەردە و بێ‬ ‫رەوشت بوون‪ ،‬بە کاریگەری سۆزداری‬ ‫هاتونەتە ناو ئیسالمێکی گونجاو لەگەڵ‬ ‫ئاڕاستەی توندوتیژیان!‬

‫ئیخوان و هەر جەماعەت و گروپێکی ئیسالمی سیاسی دەبێ بزانن‪،‬‬ ‫کە دەسەاڵتیان بەسەر شوێنێك شکا‪ ،‬و ئەو ڕۆژەی بەبێ منەت‬ ‫ئەو سزایانەیان جێبەجێ کرد‪ ،‬ئەوە جیهانیش هەمووی بە زۆربەی‬ ‫موسڵمانانیشەوە لێیان بێ منەت دەبن و دژایەتیان دەکرێت‬

‫عاتیفە ساالریی‌و عەقڵكوژیی‬ ‫ئیسالمگەرا لەپرسی دەستووردا‬ ‫‪2‬‬

‫توانا ئەكرەم‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم‬ ‫‪4‬‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫جاریکیتر دووبارەی دەکەینەوە‬ ‫وەك دەزانین قورئان لە ‪ ٢٣‬ساڵدا‬ ‫دابەزیوە‪ ١٣ ،‬ساڵی لە مەککە‪ ،‬و ‪١٠‬‬ ‫ساڵی مەدینە‪ ،‬لەو دەساڵەی مەدینەدا‬ ‫کە ئایەتەکانی ئەحکام و معامالت‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬چەندین ئایەت بە ڕای زۆربەی‬ ‫زانایانی ئیسالم نەسخ کراوەتەوە لە‬ ‫پێناو گــۆڕانــی واقیعدا و هێنانەدی‬ ‫بەرژەوەندی موسڵمانان‪ ،‬ماقوڵ نییە بە‬ ‫درێژایی هەزار و چوارسەد ساڵ هەموو‬ ‫ئەحکامەکان وەك خۆی بمێنێتەوە!‬ ‫ئایە مەرجە تەنها پێغەمبەر لە ژیاندا‬ ‫بێت تا نەسخ ڕووبـــدات‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری ئەو ئایەتانەی کە‬ ‫باس لە نەسخبوونی دەکرێت‪ ،‬دەقێکی‬ ‫ڕوون و ئاشکرای لەسەردا نەهاتووە‬ ‫کە لە زەمەنی پێغەمبەر [د‪.‬خ] نەسخ‬ ‫کراوەتەوە‪ ،‬زیاتر ڕای ئەسحابە و ئیمام‬ ‫و فەقیهە گــەورەکــانــی پــاش وەفاتی‬ ‫پیغەمبەرە؟! کە نەسخ پاش وەفاتی‬ ‫پێغەمبەر [د‪.‬خ] بڕیاری لەسەر دراوە‪،‬‬ ‫ئەی بۆ تەنها کە نۆرەی سەردەمی ئیمە‬ ‫هات گووتیان نابیت دەست بۆ نەسخ‬ ‫ببرێت؟!‬ ‫بــەڕای ئیمە هێشتنەوەی هەندێك‬ ‫کێشەی زۆر هەستیار بەبێ چارەسەرێکی‬ ‫برەر و یەکالیی کەرەوە‪ ،‬ئەگەر باوەڕمان‬ ‫بە بێ سنووری زانستی خوا هەبێت بە‬ ‫رابردوو و ئێستا و ئاییندە‪ ،‬دەگەینە ئەو‬ ‫راستیەی کە خودا پرسگەلێکی وەك بۆ‬ ‫نموونە کۆیالیەتی و سزا توندەکانی وەك‬ ‫ڕەجم و دەستبرین و هتد‪ ،‬بۆ بژاردە و‬ ‫هەل و مەرجی موسڵمانانی جێهێشتووە‬ ‫بە پێی میکانیزمی جۆراوجۆری وەک‪،‬‬

‫لە واڵتان ئەوەی‬ ‫دەستێکی براو‬ ‫بێت یان پێیەك‪،‬‬ ‫دەوڵەت هەموو‬ ‫مەسروفاتی‬ ‫خۆیی و‬ ‫منداڵەکانی‬ ‫دەکێشێت‪ ،‬با لە‬ ‫کاتی دزینیش‬ ‫وای بەسەر‬ ‫هاتبێت!‬ ‫ئیخوان و هەر جەماعەت و گروپێکی‬ ‫ئیسالمی سیاسی دەبــێ بــزانــن‪ ،‬کە‬ ‫دەسەاڵتیان بەسەر شوێنێك شکا‪ ،‬و‬ ‫ئەو ڕۆژەی بەبێ منەت ئەو سزایانەیان‬ ‫جێبەجێ کرد‪ ،‬ئەوە جیهانیش هەمووی‬ ‫بــە زۆربـــەی موسڵمانانیشەوە لێیان‬ ‫بێ منەت دەبن و دژایەتیان دەکرێت‪.‬‬ ‫بۆیە چاکترە ئەو باسانە بۆ سورپرایز‬ ‫و شەقی بەخت بەجێ نەهێڵن‪ ،‬باشترە‬ ‫توێژینەوەی وردی لەسەر بکەن‪ .‬ترسی‬ ‫خەڵك لە دەستبڕین و سەربڕین و پێ‬ ‫بڕین لەبەر ئەوە نیە ئەوەی لەو سزایانە‬ ‫دەترسێت دزە یان تاوانبارە‪ ،‬بەڵکو لەبەر‬ ‫تووندی سزاکانە‪ ،‬کە هیچ جانسێکیتر‬ ‫نادەنە تاوانبارەکە بۆ گەڕانەوە لەو ڕێگا‬ ‫خراپەدا‪ .‬ملیۆنەها یاسازان و ڕۆشنبیر‬ ‫و بیرمەند لە دنیادا دژی ئەو جۆرە‬ ‫سزایانەن‪ ،‬ماقوڵە هەمووی دژ بن؟!‬

‫سەرمایەداریی خۆرهەاڵتی یان‬ ‫سەرمایەداریی كارەسات؟‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬

‫‪36‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫عاتیفە ساالریی‌و عەقڵكوژیی ئیسالمگەرا لەپرسی دەستووردا‬ ‫توانا ئەكرەم‬ ‫میدیای ئیسالمییەكان بەتوندی‬ ‫بەربووەتە شوناسی سیاسی ئەزموونی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و بۆ رای گشتی دونیا‬ ‫ئەوە روندەكاتەوە كە دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫كوردستان دژ بە ئایین‌و برەنسیپە‬ ‫سەرەكییەكانی ئایینی ئیسالمە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ لەخزمەتی‬ ‫پــرۆژەی داعشدا كار دەكــات‌و عاتیفەی‬ ‫الوانـــی جــواڵنــدووە بــۆ شیرینكردنی‬ ‫گوتاریی داعش‌و ئەوە پشتڕاستدەكاتەوە‬ ‫كە ئــەوان كــورد بە دوور لە ئیسالم‌و‬ ‫نەیاری ئیسالم دەزانن‪ .‬ئەوان پاشئەوەی‬ ‫گوتاری بانگەوازخوازیان چوە خزمەت‬ ‫داعش‌و بەسەدان گەنجی ئەم واڵتەیان‬ ‫بێزارو بریندار كرد بە ئەوینداری واڵتی‬ ‫خۆیان‌و لەسەنگەری داعشدا خوێنیان دژ‬ ‫بەنەتەوەكەی خۆیان رشت‪ ،‬لەم بەزمەدا‬ ‫شكستیان هێناو ئێستە بــە بەزمی‬ ‫دەستورێكی ئیسالمی وەختە جارێكی تر‬ ‫یاری بەسۆزو عاتیفەی خەڵكی موسڵمانی‬ ‫كورد بكەن‌و قەبارەی بچوكی خۆیان بە‬ ‫خۆئااڵندن بە دەستوری ئیسالمییەوە‬ ‫گەورە بكەن‌و خۆیان بكەن بە خاوەنی‬ ‫ئایدیای موسڵمانییەتی خەڵكی كورد‪.‬‬ ‫دیسان ئیسالمییەكان بەربوونەتە‬ ‫وێــزەی عەقڵ‌و بوونەتەوە كەواسووری‬ ‫بـــەر لــەشــكــری ســـۆزو ســەراســیــمــای‬ ‫وێناگەلێكی شێواو شەرمهاوەری مێژوو‪.‬‬ ‫شەرمهاوەر لەپرسی قڕكردنی مرۆڤ‌و‬ ‫قەڵسكردنی مـــاف‌و بندەستكردنی‬ ‫ئیرادەو كوشتن‌و سەربڕیندا‪ .‬هەمووان‬ ‫ئاگادارین ئــەوڕۆ پرسی دەستورێكی‬ ‫سێكیۆالرو پێشكەوتوو‪ ،‬لە بنەما هەرە‬ ‫سەرەكییەكانی دەستپێكی ئەزموونی‬ ‫دەوڵەتداریی كوردییە‪ .‬بەشێكی بەرین‬ ‫لە ئاریشەكانمان وابەستەیە بە پرسی‬ ‫دەستورەوە‪ .‬گرەنتی سومعەو سیماو‬ ‫ێ لەسەر‬ ‫ســۆنــگــەی تێڕوانینی دەر ‌‬ ‫نەتەوەكەمان وابەستەیە بە چییەتی‌و‬ ‫چۆنیەتی دەســتــورمــانــەوە‪ .‬ئایندەی‬ ‫ئـــازادی‌و ئامانج‌و ئــابــوری‌و ئەخالقی‬ ‫فەرهەنگیمان وابەستەیە بــە پرسی‬ ‫دەستوورەوە‪ .‬ئەوە لە ئەولەوییەتی كاری‬ ‫تەوژمە رۆشنبیرییەكەمان‌و حزب‌و هێزە‬ ‫دڵسۆزەكانی نەتەوەكەمانە‪ .‬لەم میانەدا‬ ‫لەهەمووكات زیاتر ئەجێندا غەیان‌و‬ ‫غەریبەكانی دەرێ‌ دەستیان وەرداوەتە‬ ‫سەر ئەم پرسە زیندووەی دەستوور‪.‬‬ ‫لــەهــەمــوكــات زیــاتــر دەرەوەو پــرۆژە‬ ‫دەرەكییەكانی نەیارانی كوردو تارمایی‬ ‫دەستوورەكانیان لە خەمی ئــەوەدان‬ ‫دەســتــورێــكــی عەقڵكوژ‌و نــاوچــەیـی‌و‬ ‫نیپۆتیزمگەرا ‌و خێڵ ســاالرو رادیكاڵ‬ ‫ببەخشنە ئەم ئەزموونەی هەرێمەكە‪.‬‬ ‫لەهەموان زیاتر هێزە دەرەكییەكان‬ ‫مژوڵی قەڵسكردی هەناسەی ئــازادی‌و‬ ‫قەمتخستنە بەر رەوتی پێشكەوتنخوازی‬ ‫هەرێمەكەن‪ .‬بەبوونی دەستوورێكی‬ ‫پێشكەوتووخواز‪ ،‬تۆرەمەیەكی ئازادی‌و‬ ‫تۆنێكی دەنگی رەواو راستەقینە لە‬ ‫رۆژهەاڵتدا پێدادەبێت‪ ،‬هەربۆیە تارمایی‬ ‫دەستوورە تاریكەكانی دەورو بەرمان‬ ‫جگە لە پێشگرتن لە وەهــا پێناوێك‬ ‫هیچ بەدیلێكی دیكەیان پێنییە‪ .‬ئەو‬ ‫ئاوە لێڵ ‌و لێشاوە لۆژیك كــوژەی لە‬ ‫رۆژهەاڵتدایە زادەی زۆنگاوی كەلتورو‬ ‫فەرهەنگێكی رادیكاڵەو لەسەدەكانی‬ ‫پێشووەوە خۆی خزاندووەتە نێوچەكەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە لە سەهەندی ئەو تارماییانەدا‬ ‫خەڵك بندەست‌و ئازادی زەلیل‌و ئیمان‬ ‫الواز بـــووە بــە بــەهــای مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫هەوێنی زۆرێـــك لــە دەســتــوورەكــانــی‬ ‫رۆژهـــەاڵت‪ ،‬هەوێنێكی ئیسالمگەرایەو‬ ‫ئاوێنەیەكی بێچەندو چوونی فەرهەنگ‌و‬ ‫فەنی سەدەكانی رابــردووەو بەتەواوی‬ ‫تێكڕای دەســتــوورەكــانــی رۆژهـــەاڵت‬ ‫بێجگە لە ئیسرائیل ژەهراوین بەتیری‬ ‫بەندو مادەكانی سەدەكانی رابردوو‪ .‬ئەم‬ ‫تارماییە لە بەشێكی بەرینی ئەفریقاوە‬ ‫درێژدەبێتەوە تا ئاسیای ناوەڕاست‌و‬ ‫رۆژهــەاڵتــی دوور درێــژەی هەیە‪ .‬ئەم‬

‫چانسەی كە لە هیمەت‌و هێزی خەباتی‬ ‫رزگــاری خــوازی كــوردەوە سەرچاوەی‬ ‫گــرتــووە‪ ،‬چـــوون لــەهــەمــووان زیاتر‬ ‫دەرك بە پەالماری ئەو نەزم‌و نواڕینە‬ ‫دەستورییە دواكەوتووییە كراوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بزووتنەوەی نەتەوایەتی كورد شتێكی‬ ‫سروشتییە لــەهــەمــوان زیــاتــر دەركــی‬ ‫بــەو فشارە كردبێت‌و لەكاردانەوەیدا‬ ‫دەستورێكی پیشكەوتووخواز بووبێتە‬ ‫ئەجێنداو خولیای خەڵكە بندەستەكەی‪.‬‬ ‫ئەوڕۆ لە درێژایی زیاد لە بیست ساڵ‬ ‫ئــەزمــوونــی حــوكــمــداریــی كـــوردی لە‬ ‫باشووری كوردستان‪ ،‬چەند فاكتەرێكی‬ ‫بنچینەیی هەن كە مكوڕمان بكات لەسەر‬ ‫ئــەو بنەما چەسپاوەی كە پێویستە‬ ‫دەستورێكی سێكیۆالرو لیبراڵ بكەینە‬ ‫مەرجی مانەوەمان‪.‬‬ ‫فاكتەری یەكەم‬ ‫كــــاردانــــەوەی ســەدەگــەلــێــك لە‬ ‫بندەستی نەتەوەییمان ‪ ،‬ئاتاجی ئێمەی‬ ‫بۆ دەستورێكی كــراوەو عەقڵ دۆست‬ ‫لەهەموو نەتەوەكانی تر زێدەتر كردووە‪.‬‬ ‫چوون كورد وەك نەتەوەیەكی بندەست‪،‬‬ ‫هاوتەریب بە پەڕاگەندەی جووەكانی‬ ‫دونیا‪ ،‬وانیش پەڕاگەندەو خاكەسار‬ ‫ك ــراون‌و جینۆسایدە رەق‌و زبرەكانی‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی بەشێكیان بەسەر‬ ‫نەتەوەی كوردا هاتوون‪ .‬ئەوڕۆكەیشی‬ ‫لەگەڵدا بێت كورد لە بەرامبەر ئیرادەی‬ ‫دەســتــورێــكــی كــۆنــخــوازدا مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدەكرێت‌و ئەتك دەكرێت‌و الوانی‬ ‫ســەردەبــڕێـن‌و خــاك‌و ئــاوی دەدزرێــت‪.‬‬ ‫جـــووەكـــان زنــجــیــرەیــەك تــراژیــدیــای‬ ‫لەخاكهەڵكەندن‌و بندەستكردنیان لە‬

‫دەكەنەوەو مەچەكی بەهێزی وەستاندنی‬ ‫گۆڕانكارییە كۆنخوازیەكانی ئەردۆگان‬ ‫بوون كە دەیهەوێت لە دەستووری ئەو‬ ‫واڵتەدا بیكات‪ .‬هاوكات ئامادەیی كورد لە‬ ‫پرۆسەی دێموكراتی توركیادا فاكتەریی‬ ‫سەرەكی نێزیكبوونەوەی توركیایە لە‬ ‫یەكێتی ئــەوروپــا كە یەكەمین واڵتی‬ ‫ئیسالمی پەلدەگرێت بۆ نێو دنیای ماف‌و‬ ‫ئازادی‌و ئابووری خۆرئاواو بۆ هەوەڵجار‬

‫مێژوو ئەوڕۆ لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا‬ ‫ماونەتەوە‪ .‬لەبەرئەوە زەمینەی ئازادیی‌و‬ ‫كەشی پێكەوەژیانی تایبەتمەندییەكانی‬ ‫كــوردســتــان ئــــەوە دەخـــوازێـــت كە‬ ‫دەستورێكی كراوەو ئازادیگەرای بۆ بێتە‬ ‫پێشێ‌‪.‬‬ ‫فاكتەری سێهەم‬ ‫بــوونــی دەســتــورێــكــی ســیــكــۆالرو‬ ‫پێویستییەكی‬ ‫پــێــشــكــەوتــووخــواز‬

‫رزگاردەكات لە كۆت‌و بەندو بەرژەوەندی‬ ‫پیاوانی ئایینی‪ .‬ئەوڕۆ ئیسالمگەراكان‬ ‫لەم پرسەدا هەوڵی تــەواو دەدەن بۆ‬ ‫پشتكردنە لۆژیك‌و واقیع‌و دیسانەوە‬ ‫كــارتــە ساختەو سەراسیمادارەكانی‬ ‫وروژاندنی سۆزو عاتیفە بەكاردەهێننەوە‪.‬‬ ‫ئەگین لە ئامادەیی عەقڵدا تێدەگەین كە‬ ‫نەلەمێژووی مرۆڤایەتیدا‌و نە لە ئێستاشدا‬ ‫دەستورێكی ئیسالمیمان نییە كە مافی‬

‫مانادان بەوەی ئیسالم تاكە سەرچاوەی یاسادانان بێت لەدەستووردا‪،‬‬ ‫شوێنكردنەوەیە بۆ ئەو پرۆژە دەرەكییەی‪ ،‬كەدەیەوێت ئەزمونی‬ ‫سیاسیی كوردستان بكاتە ئەزمونێكی تاكڕەو‌و بوار بۆ فرەیی ئایینی‌و‬ ‫نەژادیی لە كۆمەڵگەی كوردیدا نەهێڵێتەوە‬ ‫رابردوودا بەسەردا هاتووە‪ .‬هەر لەپێش‬ ‫ســەردەمــی زاینییەوە ئــەوان كۆیلەی‬ ‫نەتەوە مەزهەبگەراكانی ئاشووری‌و دواتر‬ ‫كلدانی‌و بابلی بوونە‌و هاوكات لەسەردەمی‬ ‫ئیسالم‌و دواتــریــش چەپۆكی مۆدێرنە‬ ‫بــەرســەری وان كـــەوت‌و هۆڵەكۆست‬ ‫بەبااڵیاندا بڕا‪ .‬هەر بۆیە هەوانتە نییە‬ ‫ئــەوان لە رژهەاڵتێكی پــان‌و بەریندا‬ ‫دەستیان گرتووە بە كەوای دەستووری‬ ‫لیبراڵ‌و پێشكەوتووخوازییەوە‪ ،‬چوون‬ ‫نەهامەتییەكانیان لە تەسكبینی عەقڵ‌و‬ ‫رادیــكــاڵــی ئایینی دەوروبــەریــانــەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتبوو‪ .‬هەربۆیە هیچ سەیر‬ ‫نییە كە كوردەكانیش هەمان ئاتاجبوون‬ ‫رووی لێناون‪ .‬چوون زیاد لەهەموو نەتەوە‬ ‫بندەستەكانی تر بندەسترو كۆیلەتری‬ ‫مەكرو مەیلی پاوانخوازی ئایینی‌و ئایدیای‬ ‫تاریك بوون‪ .‬كورد لەخۆوە نییە ئەورۆ‬ ‫بووەتە سەرمەشقی رووبەڕووبوونەوەی‬ ‫ئایدیا تــاریـك‌و تەریكەكان‌و تەراتێن‬ ‫بــە تــیــرۆر دەكــــات‌و تــــەواوی دونــیــا‬ ‫شاهێدی ئــەوە دەدەن كە كوردەكان‬ ‫باشترین‌و سەركەوتووترین هێزن بۆ‬ ‫رووبەڕوبوونەوەی تێرۆری نێو نەتەوەیی‬ ‫داعش‌و هاوكەیفەكانیان‪ .‬هەربۆیە ئەمرۆ‬ ‫تەوژمی ئازادیخوازی لە ناوچەكەدا زیاتر‬ ‫لەهەمووان لەتەك كــوردانــدا سازانی‬ ‫كردووە‪ .‬ئەوەتا لە كوردستانی خۆرئاوادا‬ ‫وێڕای تانەو گلەیی هێزە كۆنخوازەكان‌و‬ ‫هاتوو هـــاوڕای ئیسالمییەكانی ئێرە‬ ‫‪ ،‬ئـــەوان زیــنــدوتــری ـن‌و خاوێنترین‌و‬ ‫پێشكەوتووترین دەستوریان بەخشییە‬ ‫كانتۆنە رزگاركراو ئازادیدۆستەكانیان‪.‬‬ ‫هــاوكــات لە كوردستانی باكووریشدا‬ ‫هەمووان دەزانین لە دووا هەڵبژاردنەكانی‬ ‫توركیادا كــوردەكــان چلۆن دەنگیان‬ ‫بەخشییە ئەو نوێنەرانەی كە پێداگریی‬ ‫لــە ســیــكــۆالریــبــوون‌و ئـــازادی توركیا‬

‫بوخارو بــەردی رایكاڵی لەسەر سەری‬ ‫الدەبات‪.‬‬ ‫فاكتەری دووەم‬ ‫كوردستان شوێنی پێكەوەژیانی ئاینی‌و‬ ‫نەتەوەییەو لەمێژە مەرجەعی رۆشنبیری‬ ‫كوردیی بریتییە لە مەرجەعێكی پلۆراڵ‌و‬ ‫فرەیی هەم لە نەزمی ئاینیدا فرە خوایی‬ ‫بــووە‌و هەمیش لە رووی نەتەوەییەوە‬ ‫هەرگیز دەرگــای لەبەردەم بیرو هێزو‬ ‫رەگــەزی جیادا كڵۆم نــەداوە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫دەكرێت بڵێین دێرینترین ئاینەكانی‬

‫واقیعی‌و لۆژیكیی‌و بەركەناركردنی‬ ‫پـــرۆژەی دەرەكــیــی‌و دەســتــێــوەردان‌و‬ ‫تاریكییەكانی رابـــردو دانــە دواوەی‬ ‫مەكری دونیاویستی‌و بەرژەوەندخوازی‌و‬ ‫هێزی سیۆكراتی ئیسالمگەراكانە‪،‬‬ ‫كە بەشێكی گچكەی ئەم كۆمەڵگەیە‬ ‫پێكدەهێنن‪ .‬هاوكات خواستێكی لەم‬ ‫جــۆرە ئیدی ئایین دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫قاڵبە رەســەن‌و سروشتییەكەی‌و ئایین‬ ‫رزگاردەكات لە كۆت‌و بەندی دەوڵەت‌و‬ ‫سیاسەت‌و بەپێچەوانەیشەوە دەوڵەت‬

‫بوونی دەستورێكی سیكۆالرو‬ ‫پێشكەوتووخواز پێویستییەكی‬ ‫واقیعی‌و لۆژیكیی‌و بەركەناركردنی‬ ‫پرۆژەی دەرەكیی‌و دەستێوەردان‌و‬ ‫تاریكییەكانی رابردو دانە‬ ‫دواوەی مەكری دونیاویستی‌و‬ ‫بەرژەوەندخوازی‌و هێزی سیۆكراتی‬ ‫ئیسالمگەراكانە‪ ،‬كە بەشێكی‬ ‫گچكەی ئەم كۆمەڵگەیە‬ ‫پێكدەهێنن‬

‫مرۆڤی پاراستبێت‪ .‬گەر بەهەر كامێك‬ ‫لــەوان بڵێیت كامەیە ئــەو دەستوورە‬ ‫ئیسالمییەی كە رێ لە خزمخزمێنەو‬ ‫نیپۆتیزم دەگرێت‪ ،‬ناتوانێت دەستووری‬ ‫راشــیــدیــنــەكــانــت پــێــبــڵــێــت‪ ،‬چــوون‬ ‫لەسەردەمی راشیدینەكاندا دەزانین هەر‬ ‫بەو دەستوورە چ گۆڤەندێك لە جەنگی‬ ‫جەمەل‌و سەفیندا خوڵقاو چۆن هەزاران‬ ‫هــاوەڵــی پێغەمبەر لــەســەر الچوونی‬ ‫والییەك‌و دانانی یەكێكی تر لەشوێنی‬ ‫خوێنیان رژا‪.‬‬ ‫ئــــەوەی نــزیــكــتــریــن كتێبەكانی‬ ‫ئیسالمییەكانی خوێندبێتەوە لە زەهەبی‌و‬ ‫تەبەری‌و ئیبن كەسیرو ئیبن ئەسیرو‬ ‫مــەســعــودی‌و شەهرستانی تێدەگات‬ ‫لەسایەی ئەو دەستوورە ئاینییەدا چ‬ ‫ئەتكێك بە مەوالی‌و عەجەم‌و ناعەرەب‬ ‫كـــراوەو چ ژنفرۆشی‌و خــاك فرۆشی‌و‬ ‫كوشت‌و كوشتارێك هەبووەو چۆن رێ‬ ‫لە خەوبینین گیراوەو چلۆن وێنەكانی‬ ‫ێ‬ ‫بــزووتــنــەوەی تاڵیبان‌و داعشمان ب ‌‬ ‫پەڕاندنی یەك لەقتە پێدەڵێن‪.‬‬ ‫ێ هەر لەسایەی ئەو دەستورەدا‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫ئــەدیــان‌و هــۆزو تیرەی تــری ناعەرەب‬ ‫شوێنیان پێ لێژكراوەو خنكێنراون‪،‬‬ ‫هەموومان ئاگاداری ئەو دەردەیــن كە‬ ‫بە بەنو قورەیزەو بەن‌و نەزیرو خەیبەر‬ ‫براو چۆن جووەكان پیاوانیان سەردەبراو‬ ‫ژنانیان وەك كۆیلە دەدرا بە هاوەاڵن‪.‬‬ ‫چونكە دەســتــورێــكــی وەهـــا ئایینی‬ ‫بەكارهێنا لەسیاسەتداو ئایینی بەستەوە‬ ‫بە كۆت‌و بەندی دەوڵەتدارییەوە‪ ،‬ئەگین‬ ‫ئاینداری گەر ئەوە بوایە كە پێغەمبەر‬ ‫وەك پەیامێكی ئینسانی هێنای بۆ‬ ‫دەستپاكی‌و بۆ ئەخالق‌و بۆ ویــژدان‌و‬ ‫بۆ نەرم‌و نیانی‌و بوژانەوەی رۆح ئەوە‬ ‫بەتەواوی لە دەستورە سیكیۆالرەكانی‬ ‫ێ لە هیچ‬ ‫ئەوڕۆدا شوێنی دەبێتەوە‪ ،‬وەل ‌‬

‫دەستورێكی رابـــردووی ئیسالمیدا بە‬ ‫دەستووری مەدینەشەوە ناتوانین ئەو‬ ‫رەهەندە پێشكەتووخوازییە بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫ئــەوڕۆ ئیسالمییەكان نموونەیەكیان‬ ‫لەسەر دەستوری سیۆكراتی پێنییە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم بــۆخــۆیــان ســـەدان دەســتــوری‬ ‫سیكۆالری پێشكەوتوخوازیان پێیە‬ ‫كە شوێنی هــەزاران كەسی وەك مەال‬ ‫كرێكاری كردووەتەوە‪ ،‬ئەو دەستورەی‬ ‫كە خــودی مەال كرێكار لە سەردەمی‬ ‫خۆیدا كۆسەیەكی ببینیایە بە جورمی‬ ‫ێ ریشی دەیكوشت‪ .‬ئەوە واقیعێكەو‬ ‫ب‌‬ ‫پێداگری ئیسالمییەكان لەسەر ئەم‬ ‫واقیعە لە خەمخۆری ئایینی نەتەوەی‬ ‫كوردا نییە‪ ،‬چوون ئەوان لەمەزەندەی‬ ‫وروژانـــی هەستی ئاینیدا گەرەكیانە‬ ‫حەجمی بچوكی خۆیان گــەورە بكەن‪،‬‬ ‫ئەگین هەڵبژاردنەكان پێیان وتین بوون‌و‬ ‫سەنگی ئەوانەی كە دەستوری ئیسالمی‌و‬ ‫میتۆدی ئیسالمییان گەرەكە چەندەو‬ ‫لەبەرامبەریشدا ئەو هێزە نەتەوەیی‌و‬ ‫لیبرااڵنەی كە پێداگریی لەدەستووری‬ ‫پێشكەتوخوازو سێكیۆالر دەكــەن‌و‬ ‫میتۆدیان الئیكە بۆمان روون بوویەوە كە‬ ‫هەر ئەوان زۆرینەی زۆرن لەم واڵتەدان‬ ‫هەربۆیە ئــەوە بۆخۆی راپرسییەكی‬ ‫حاشا هەڵنەگرە‪ .‬لەالیەكی تریشەوە‬ ‫هەر لە پێودانگی ئەم وروژاندنەی سۆزو‬ ‫عاتیفەی ئاینداریی خەڵكدا كە میدیای‬ ‫ێ گەرەكیانە‬ ‫ئیسالمیەكان دەستیان داوەت ‌‬ ‫بڵێن دەستوری ئیسالمی جیاوازە لە‬ ‫دەوڵەتی ئایینی‌و سیۆكراتی‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەمە پێچەوانەی لۆژیكە‪ ،‬چوون دەوڵەتی‬ ‫ئایینی بە دەستووری ئایینی دەبێتە‬ ‫دەوڵەتێكی ئایینی‪ ،‬بەسەپاندی رێ‌و‬ ‫شوێنە ئاینییەكان لە دەستووری ئاییندا‬ ‫بۆمان روندەبێتەوە چ واڵتێك ئاینییەو‬ ‫چ واڵتێكیش سێكیۆالر‪ .‬مانادان بەوەی‬ ‫ئیسالم تاكە سەرچاوەی یاسادانان بێت‬ ‫لەدەستووردا‪ ،‬شوێنكردنەوەیە بۆ ئەو‬ ‫پرۆژە دەرەكییەی‪ ،‬كەدەیەوێت ئەزمونی‬ ‫سیاسیی كوردستان بكاتە ئەزمونێكی‬ ‫تاكڕەو‌و بوار بۆ فرەیی ئایینی‌و نەژادیی‬ ‫لە كۆمەڵگەی كوردیدا نەهێڵێتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫نەزمە بەهادانە بە رەوایــەتــی داعش‌و‬ ‫ئــەتــواری داعــش‌و وروژانــدنــی خەڵكی‬ ‫ســادەی ئایندارە بۆ ئاشتكردنەوەیان‬ ‫بە نەزمی داعش لە حوكمڕانیدا‪ .‬ئەم‬ ‫پرسەی ئەوان كە لەمیدیادا وروژاندوویانە‬ ‫بــۆ ب ــەرژەوەن ــدی خــۆیــان لەالیەكەوە‬ ‫زاڵكردنی ئیرادەی كەمی خۆیانە بەسەر‬ ‫ئیرادەی دەرەكیدا كە سوور دەزانن ئەوە‬ ‫ناتوانن بپێكن‪ ،‬بەاڵم ئامانجی ئەمان لەم‬ ‫وروژاندنەدا ناڕاستەوخۆ دەچێتە گیرفانی‬ ‫داعــشــەوە‪ ،‬چــوون بــەم كــارەیــان نمای‬ ‫دژایەتی دەسەاڵتی كــوردی دەكــەن بۆ‬ ‫ئیسالم‌و بەوەش الوانێكی سەوداسەری‬ ‫هەرزەیی‌و عاتیفەی ئاینی والێدەكەن‬ ‫بچنە نێو سەنگەری دوژمنانی كوردەوەو‬ ‫بانگەشەكانی وان پشتراستدەكەنەوە كە‬ ‫بۆ رای گشتی واڵتانی ئیسالمی دەهۆڵی‬ ‫بۆ دەكوتن‌و كورد بە دوور لە ئایین‌و‬ ‫باوەر پیشان دەدەن‪..‬‬ ‫لەبەرئەوە پــرۆژەی ئیسالمیەكان لە‬ ‫پێداگریی لە دەستورێكی ئیسالمیدا‬ ‫پرۆژەیەكە هاوتەریبە بە روانگەی غەیانی‬ ‫دەرێ‌‌و گەرەكیانە لەم پێناوەدا رێ لە‬ ‫ئاراستەی پێشكەتوخوازی كورد بگرن‌و‬ ‫چاوییان بەوە هەڵنایەت لە كوردستاندا‬ ‫دەستورێك هەبێت كە مایەی شانازی‬ ‫نەتەوەی كورد بێت بۆ واڵتانی دونیا‬ ‫كە دەستوری رێزگیراو لە مافی مرۆڤ‌و‬ ‫فرەیی‌و ئازادییەكان بێت‌و هەمووان بە‬ ‫ئیسالمی‌و چــەپ‌و سێكیۆالرەوە لەو‬ ‫دەستورەدا شوێنیان بێتەوەو نومایانی‬ ‫نیازی نیشتیمانپەروەریی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫هــەربــۆیــە مــاوەتــەوە بڵێین كــە لەم‬ ‫مەیدانەدا پێویستە هۆشیاری بدرێت‬ ‫بەو نەریتەی كە هەمیشە ئایینی وەك‬ ‫چەكێك بۆ خۆڵكردنە چــاوی خەڵك‬ ‫بەكارهێناوەو مەبەستە تایبەتەكانی‬ ‫خــۆی بەسەر بــۆچــوون‌و بــەرژەوەنــدی‬ ‫گشتیدا سەپاندووە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫بزوتنەوە ئیسالمییەكان‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫شیکارییەکی کوردەواری‪،‬‬ ‫وەک کۆمەڵی مسوڵمان‬ ‫عەلی حوسێن کەریمی‬

‫مدحت قالدە‬ ‫لە عەرەبیەوە‪ :‬سەریاس سەمین‬ ‫ێ ڕۆژدا دەسكەوت‬ ‫لە ماوەی تەنها س ‌‬ ‫و بەرهەمی گروپە ئیسالمییەكان لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتدا ئەنجامدانی چوار كردەوەی‬ ‫تیرۆریستی بوو‪ ،‬یەكەمیان لە مۆزەخانەی‬ ‫«باردو» لە تونس كە «‪ »22‬كوژراوی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬دوەمــیــان تەقاندنەوەی‬ ‫مزگەوتێك لە ڕۆژی جومعەو لە كاتی‬ ‫نوێژدا لە سەنعا كە «‪ »140‬كوژراوی‬ ‫لێكەوتەوەو‪ ،‬سێهەمیان سەربڕینی‬ ‫«‪ »18‬پێشمەرگەو‪ ،‬چوارەمیان لێدان‬

‫بزوتنەوەی برایانی موسڵمان دامەزرێنرا‪،‬‬ ‫بــەو ئــومــێــدەی پــــرۆژەی خەالفەتی‬ ‫ئیسالمی و ئەوەی پێش چەند ساڵێك‬ ‫كۆتایی هاتبوو زیندووبكرێتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫لەو كاتەوە بزوتنەوە ئیسالمییەكان بە‬ ‫چەندین تایبەتمەندی لە یەكتر جیاوازن‪.‬‬ ‫گــروپــی ئیخوان موسلمین دایكی‬ ‫ســەرجــەمــی ڕێــكــخــراوە ئیسالمییە‬ ‫ڕادیكاڵەكانە لە جیهانداو‪ ،‬ڕێگەی دژە‬ ‫دین و دژە سروشت بەكاردەهێنن بۆ‬ ‫وەدیهێنانی ئـــەوەی كــە پێیان وایــە‬ ‫خــودایــیــە‪ ،‬ئــەمــانــە چــەنــد گروپێكن‬ ‫و بــەســەر چــەنــد گروپێكی دیــكــەدا‬ ‫دابەشبون‪ ،‬ئیخوان موسلمین گروپە‬

‫بێنەژمار‪ ،‬كات و خەرجیەكی زۆریش‬ ‫بۆ ئــەوە تــەرخــان دەكــەن كە لەسەر‬ ‫ئیسالم نەیەنە ئەژمار‪« ،‬ئەزهەر» و‬ ‫سەركردەكانیان لە هەوڵدان ئەوە بۆ‬ ‫واڵتانی ڕۆژئــاوا ڕوونبكەنەوە كە ناوی‬ ‫«دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام» بۆ‬ ‫داعش بەكار نەهێنن‪ ،‬سەیرو سەمەرەیە‬ ‫سەركۆنەی كارەكانیان دەكەن و بە كافر‬ ‫ناویان نابەن و‪ ،‬بایەخ بە پیشاندانیان‬ ‫ئەدەن و بە نەخۆشەكانیان نا!‬ ‫ئەم گروپانە ئەوەیان سەلماندووە كە‬ ‫الوازیی لە جیهانی ئیسالمیدا هەیەو لە‬ ‫نێو دامەزراوە دینیەكانیاندا‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ناتوانن ئیسالمێكی هاوچەرخ و نوێخواز‬

‫ئەم بزوتنەوانە بە هزری سەلەفی و كۆن‬ ‫ێ و مۆدێرنیان بە‬ ‫دەژین و چەكی نو ‌‬

‫دەستەوەیە‪ ،‬ناتوانن پێكەوە هەڵبكەن و‬

‫دابەشبوون لەنێوخۆیاندا لە سیما هەرە‬

‫سەرەكیەكانیانەو هەر گروپێكی نوێیان‬

‫سەرهەڵدەدەن شەڕەنگێزو توندوتیژو دژە‬ ‫مرۆیی تر دەبن‬

‫و سوتاندنی بیركۆڵێكن «نەخۆشی‬ ‫دەروونی» لە ئەفغانستان‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا زۆرێك لە پیاوانی دین و‬ ‫سیاسییەكانیان دژی ئەوە بوون ئەو كارانە‬ ‫بدرێنە پاڵ بزوتنەوە ئیسالمییەكان‪،‬‬ ‫واقیع پێمان ئەڵێت كە ئیسالمین‪،‬‬ ‫چون ڕاڤــەی ئیسالمی بۆ كارەكانیان‬ ‫دەكەن و ئامانجیان جێبەجێكردنی كاری‬ ‫پێشینەكانە «السلف»‪.‬‬ ‫لەو كاتەوەی ئیسالمی سیاسی دەرگیرە‬ ‫لە ئــاژاوەی گــەورە‪ ،‬جیهانی ئیسالمی‬ ‫دابەش بووە بەسەر سوننەو شیعەدا‪،‬‬ ‫سەیر ئەوەیە هەر بزوتنەوەیەك لەم‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمیانە جەخت دەكەنەوەو‬ ‫خۆیان بە خاوەنی ڕاستەقینەی ئیسالم‬ ‫دەزانن‪ ،‬بەڵكو ئەوان دەستەی ڕزگاربون‬ ‫و ئەوانی دی كوشندەن‪ .‬لە سەردەمی‬ ‫نوێدا ڕۆڵی ڕاستەقینەی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لە واڵتانی نوێدا سەری هەڵداو لە ساڵی‬ ‫‪ 1928‬لەسەر دەستی «حەسەن بەننا»‬

‫بەرهەمبهێنن‪ ،‬پشت بە كوشتن و تیرۆر‬ ‫نەبەستێت و بزوتنەوەیەكی گونجاو بۆ‬ ‫ئاشتیی جیهانی بەرهەمبهێنن‪.‬‬ ‫لــەوەش سەیرتر ئەوەیە تا ئێستا‬ ‫هەندێك بــاوەڕیــان وایــە ئـــەوەی كە‬ ‫دەگوزەرێت پیالنێكە بۆ تێكدانی وێنەی‬ ‫«ئیسالم»‪ ،‬لە كاتێكدا ئــەوەی ئەم‬ ‫وێنەیەمان پیشاندەدات دوژمنانی دین‬ ‫نین‪ ،‬هێندەی شوێنكەوتوانی دینن‪.‬‬ ‫گروپە تیرۆریستییەكان گەواهیدەری‬ ‫شكستی پیاوانی دیــن و دامـــەزراوە‬ ‫دینیەكانن و‪ ،‬بەڵگەیەكی زیندوشن بۆ‬ ‫دەستدرێژی و ڕەفتارە دڕنــدەكــان بە‬ ‫درێژایی مێژوو‪« ،‬ئەتاتورك» و «حبیب‬ ‫بورقیبە» دوو نمونە بــۆ ئــەوانــەی‬ ‫دەیانەوێت لە میراتی تیرۆرو سادی و‬ ‫توڕەیی ڕزگاریان ببێت‪.‬‬

‫تیرۆریستییەكانی تری جیهانی لێوە‬ ‫هاتوونەتە دەرەوەو قاعیدەش داعشی‬ ‫لــێــهــاتــۆتــەدەرەوە‪ .‬ئەمانە س ــادی و‬ ‫ێ‬ ‫تینون بە خوێن و هەر گروپێكیان ل ‌‬ ‫جیادەبێتەوە خوێناوی و شەڕەنگێزترن‪.‬‬ ‫ناپاكیی نیشتمانی لە سیماكانیانە‪،‬‬ ‫ئیخوان ئینگلیز دای مەزراندو قاعیدەش‬ ‫ئەمەریكا‪« ،‬دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق‬ ‫و شــام»یــش واڵتــانــی ڕۆژئـــاواو واڵتە‬ ‫عەرەبییەكان دروستیان كــردووە‪ .‬ئەم‬ ‫بزوتنەوانە بە هــزری سەلەفی و كۆن‬ ‫ێ و مۆدێرنیان بە‬ ‫دەژیــن و چەكی نو ‌‬ ‫دەستەوەیە‪ ،‬ناتوانن پێكەوە هەڵبكەن و‬ ‫دابەشبوون لەنێوخۆیاندا لە سیما هەرە‬ ‫سەرەكیەكانیانەو هەر گروپێكی نوێیان‬ ‫سەرهەڵدەدەن شەڕەنگێزو توندوتیژو‬ ‫دژە مرۆیی تر دەبن‪.‬‬ ‫لــە كــاتــێــكــدا جــیــهــانــی ئیسالمی‬ ‫هــەوڵــدەدات دژایەتی ئــەوە بكات ئەم ‪h t t p : / / e l a p h . c o m / We b /‬‬ ‫گروپە تیرۆریستانە لەسەر ئیسالم‬ ‫‪opinion/2015/3/993793.html‬‬

‫هاتنی ئیسالم لە نیمچە دوورگــەی عەرەبی و دواتر‬ ‫باڵوبونەوەی بە زۆربەی واڵتانی ئاسیا و ئەفریقا‪ ،‬بوە‬ ‫بە بەشێک لە شارەستانیەتی زۆربەی واڵتانی ناوچەکە ‪.‬‬ ‫دەکرێت بڵێین لە دوای هاتنی ئیسالمەوە‪ ،‬بۆ ناوچە‬ ‫کوردییەکان‪ ،‬سەرەتای لەناوچونی دابونەریتی کۆمەڵگاکە‬ ‫بوبێت ‪.‬بــەو پێیەی کە ئاینی ئیسالم پێداگیرییەکی‬ ‫تەواو دەکات لەسەر ئەوەی ئاین دەبێت زۆربەی بنمیچ و‬ ‫الیەنەکانی کۆی کۆمەڵ بگرێتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت هەروەک لە دەقەکانی ئیسالمدا ئاماژەی بۆ‬ ‫کراوە‪ ،‬دەبێت ئاین بچێتە ناخی ناوەوەی هەر تاکێک‪.‬‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئەو ئاینەیە کە ڕێژەی لەسەدا حەفتا و هەشتای‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە ئیسالم تەنها یەک ڕێژە قەبوڵدەکات کە‬ ‫ئەویش لەسەداسەدە ‪.‬‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئەو ئاینەیە دەبێت تاک و کۆمەڵ بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی ڕێژەی سەد لە سەدی کۆی دەقەکانی ئیسالم‬ ‫جێبەجێبکەن ‪.‬‬ ‫گەرنا مسوڵمانێکی تــەواو نین و دەکەونە ڕێگەی‬ ‫مونافیقان ‪.‬‬ ‫لــە ئیسالمیشدا ســزای مونافیق‪ ،‬زۆر زیــاتــرە لە‬ ‫نامسوڵمانان‪ .‬هەروەک لە قورئاندا هاتوە دۆزەخی ژێری‬ ‫ژێرەوەیان بۆ ئامادەکراوە (بە ڕاستی ئەوانەی بێباوەڕبون‬ ‫لە خاوەن کتێبەکان و موشریک و هاوەڵگەڕان‪ ،‬دەخرێتە‬ ‫ناو ئاگری دۆزەخــەوە‪ ،‬بە نەمری تیایدا بۆ هەمیشە‬ ‫دەمێننەوە‪ ،‬هەر ئەوانە تاوانبارتین و خراپترینی مرۆڤی‬ ‫سەر گۆی زەوین)‪( .‬سورەتی االنبیاء؛ ئایەتی پێنج)‪.‬‬ ‫هــەروەک لەم ئایەتەی ســەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە‪،‬‬ ‫ئەمانە خراپترین مرۆڤی سەر گۆی زەوین ‪.‬‬ ‫دەکرێت ئەم ئایەتە بۆ زۆرێک لە خەڵکی ناو هەر‬ ‫کۆمەڵگایەکی مسوڵمان بەکاربهێنرێت‪ ،‬لــە الیــەن‬ ‫کەسایەتییە دیندار و ئیسالمییە توندڕەوەکانەوە‪ .‬لە‬ ‫کاتێکدا گەر فیکر و ئایدیۆلۆژی تەواوی الیەنێکی ئیسالمی‬ ‫سیاسی جێبەجێنەکەیت‪ ،‬یاخود کار بۆ الیەنێکی سیکۆالر‬ ‫بکەیت ‪.‬‬

‫لە سەربازە دڵسۆزەکانی ئیسالم‪ .‬تەنانەت نەتەوەی بە‬ ‫تەواوی ونکرد‪ ،‬بۆیە لەسەر دەمی خەالفەتەکانی ئیسالم‬ ‫و سەردەمی عوسمانییەکاندا نەیتوانیوە هیچ ویالیەتێکی‬ ‫تایبەت بە خۆشی هەبێت‪.‬‬ ‫زۆربەی سەردار و والیەکانی ناوچە کوردییەکان غەیرە‬ ‫کورد بون‪ .‬لێرەوە کورد‪ ،‬بەتەواوی هێزی خۆی بونی لە‬ ‫دەست دا ‪.‬‬ ‫دواتر خوێندن و خوێندەواری بە ڕێژەی لە سەدا سەد‬ ‫گوازرایەوە بۆ مزگەوت لە دەقەکانی قورئان و حەدیسەوە‬ ‫فێری خوێندن و نوسین دەبون‪ .‬بۆیە زۆربەی نوسەران و‬ ‫شاعیرانی سەردەمی کۆن زمانی نوسینیان عەرەبی بوە‪.‬‬ ‫نەک عەرەبەکان‪ ،‬بەڵکو مەالو کەسایەتییە دیندار و‬ ‫خوێندەوارانی کوردیش پێیان وابوە کە کۆی کۆمەڵگای‬ ‫کوردی کۆمەڵگایەکی نەزان و نە شارەزایە لە ئیسالم‪،‬‬ ‫چونکە بەشێوەیەکی راستەوخۆ لە دەقە عەرەبیەکان‬ ‫تێناگات‪ ،‬وەک قورئان و حەدیس و کتابە شەرعیەکانی‬ ‫تری نوسەرە ناسراوە عەرەبەکانی تر ‪.‬‬ ‫زۆربەی مەالکانی ناوچە کوردییەکان پێیان وابوە و‬ ‫تا ئێستاشی لەگەڵ بێت‪ ،‬کە تاکی کورد دەبێت زۆر بە‬ ‫جدی کار لەسەر ئەوە بکات بۆ ئەوەی بتوانێت دەقە‬ ‫عەرەبیەکان وەک عەرەبێک بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەگەر نا تاوانبار‬ ‫دەبێت ‪.‬‬ ‫تەنانەت خوێندنی دوعاکانیش دەبێت بەزمانی عەرەبی‬ ‫بێت‪ ،‬چونکە خێری زیاترە و ئەگەری قەبوڵ بونی زۆرترە‬ ‫‪.‬‬ ‫دەکرێت لێرەوە ئەوە بڵێین ئەوەی بە نەگۆڕی ماوەتەوە‬ ‫دەقە دینیەکانن‪ ،‬بە زمانی عەرەبی و ئەوەی گۆڕاوە‬ ‫کۆمەڵگای کوردییە‪ .‬کەواتە لێرەوە دەتوانین بڵێین‬ ‫کۆمەڵگای کوردی بە ڕێژەیەکی بەرچاو بوەتە بەشێک‬ ‫لە شارەستانیەتی ئیسالم‪ ،‬نەوە دوای نەوە بڕوا بەوە‬ ‫دەهێنێت رێگای راستەقینە لەو شوێنە دەستپێدەکات‬ ‫کە ناوی مزگەوت و دەقە دینیەکانی ئیسالمن‪ .‬بەاڵم‬ ‫زۆربەی تاکی کورد لە گشت بەشەکان زمانی عەرەبی‬ ‫نازانن‪ .‬تەنانەت پێیان وایە پێویستیان بە فێربونی زمانی‬ ‫عەرەبی نیە‪ ،‬و قورئانیشی نەخوێندوە‪ .‬کە گرینگترین‬ ‫دەقە لە دینی ئیسالمدا تەنانەت شارەزایانی ئیسالم‬

‫ئیسالم‪ ،‬ئەو ئاینەیە کە ڕێژەی لەسەدا حەفتا‬ ‫و هەشتای نییە‪ ،‬چونکە ئیسالم تەنها یەک‬ ‫ڕێژە قەبوڵدەکات کە ئەویش لەسەداسەدە ‪.‬‬ ‫ئیسالم‪ ،‬ئەو ئاینەیە دەبێت تاک و کۆمەڵ‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی ڕێژەی سەد لە سەدی‬ ‫کۆی دەقەکانی جێبەجێبکەن‬ ‫بۆیە ئیسالم‪ ،‬بەتەواوی مانا‪ ،‬ئەو ئاینەیە کە کار لە‬ ‫سەر فەتح و جیهاد دەکات‪.‬‬ ‫نەهێشتنەوەی بۆشاییەک بۆ فیکر و ئایدیای تاک‪ ،‬زۆر‬ ‫جار ئەرکەکە قورستر دەکات‪ .‬ڕۆچون بە ناخی فیکر و‬ ‫دەقە دینیەکانی ئیسالم‪ ،‬دەبێتە هۆکار بۆ ئەوەی بەرگی‬ ‫ڕابردوو فڕێبدەی‪.‬‬ ‫هەروەک هەمومان دەزانین ئیسالم ئەو دینەیە کە زیاتر‬ ‫کار لە سەر دەقە نەگۆڕەکان دەکات‪ ،‬بۆ ئەوەی نەوەکانی‬ ‫لەسەر پەروەردەبکات‪ .‬دەبێت لەوە تێبگەین ئاینی ئیسالم‬ ‫لە دوورگــەی عەرەبیەوە هاتوە‪ .‬کاتێک دەگەڕێینەوە‬ ‫سەر دین‪ ،‬دەبێت بگەڕێینەوە سەر دەقەکانی قورئان‬ ‫و حەدیس‪ ،‬کە ئەویش لە کۆمەڵگایەکی خێڵەکییەوە‬ ‫هاتۆتەکایەوە ‪.‬‬ ‫هەروەک لە قورئاندا ئاماژە بە حوشتر کراوە‪« :‬کاتێک‬ ‫حوشترانی ئاوس کە تەمەنی باڕداریان دەمانگە گوێیان‬ ‫پێنادرێت» بێگومان ئەو حوشترانە الی عــەرەب زۆر‬ ‫نازدارن‪.‬‬ ‫ئــەم ئایەتە بــاس لــە حوشتر دەکـــات‪ ،‬لــە ناوچە‬ ‫عەرەبیەکاندا حشتر باوترین گیانلەبەرە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫سعودیە‪ .‬بــەاڵم لە کوردستان کەم کەس هەیە هەر‬ ‫حوشتری بینیبێت‪ .‬بۆچی باسی کەوی نەدەکرد یاخود‬ ‫باسی گیاندارێکی نەدەکرد کە لەم ناوچەیە نەبوە؟ خۆ‬ ‫خودا گشت گیانلەبەرانی دروستکردوە‪.‬‬ ‫دوای باڵوبونەوەی ئیسالم‪ ،‬لە ناو زۆربەی کۆمەڵگاکانی‬ ‫ئاسیا و ئەفریقا‪ ،‬کۆمەڵگای کوردیش بو بە بەشێک لەم‬ ‫شارەستانیەتە کە پێی دەگوترێت شارەستانیەتی ئیسالم‬ ‫یاخود مسوڵمانان ‪.‬‬ ‫دواتر هێدی هێدی کۆمەڵگای کوردی بوە بە یەکێک‬

‫دیندارە ئیسالمییەکان بە کەتەلۆگی گشت مرۆڤایەتی‬ ‫وێنای دەکەن‪ .‬بەاڵم تاکی کورد‪ ،‬ئەو تاکەی کە پێی وایە‬ ‫ئیسالم دینی راستەقینەی ئەوە‪ ،‬بەاڵم زۆر نەگەراوەتەوە‬ ‫سەر دەقە دینیەکان بە زمانی عەرەبی ‪.‬‬ ‫ئەمە لە کۆمەڵگایەکی سیکۆالر و گۆمەڵگایەکی‬ ‫کراوەدا دەکرێ هیچ جەدەلێکی لەسەر نەبێ‪ ،‬بەاڵم دینێک‬ ‫کە لە ناو دەقە نەگۆڕەکانەوە هەمو رۆژێک رێگای نوێ‬ ‫هەڵدەبژێرێت‪ ،‬وەک تاوان و گومڕابون سەیردەکرێت ‪.‬‬ ‫ئەمە لە ناو عەرەبزمانەکان گەیشتۆتە حاڵەتێک کە‬ ‫گاڵتە و گاڵتەجاڕی لە سەر دروستبکرێت ‪.‬‬ ‫هــەروەک لەگرتە ڤیدیۆیەکدا کە مەالیەک ژنێک‬ ‫لە کورێکی کورد مارە دەکــات‪ ،‬کە کوڕە کوردەکە وا‬ ‫پیشاندەدرێ کە هیچ لە زمانی عەرەبی تێناگات‪ ،‬کۆی‬ ‫دەقەکە بە پێچەوانەوە دەڵێ ‪.‬‬ ‫لەم ڤیدیۆ گاڵتەجاڕییەدا کە تەنها کورد وەک میللەتێکی‬ ‫نەزان پیشان نەدراوە‪ ،‬بەڵکو ئەم ڤیدیۆیە مانای ئەوە‬ ‫دەدات کە کوردەکان ژنەکانیشیان بە پرۆسەیەکی تەواو‬ ‫ئەنجامنەداوە‪ ،‬کەواتە ژنەکانیان بەتەواوی حەاڵڵیان‬ ‫نین‪ ،‬چونکە لە دەقەکان و زمانی عەرەبی تێناگەن و‬ ‫ناتوانن دەقە دینیەکان وەک خۆی جێبەجێبکەن‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆکارێک کە پرۆسەی ژن مارەکردنەکە‪،‬‬ ‫لەالین خوداوە قەبوڵنەکرێ‪ ،‬چونکە دەبێت پرۆسەکە‬ ‫بە زمانی عەرەبی ئەنجامبدرێت و دەقەکانیش بە زمانی‬ ‫عەرەبی بخوێنرێنەوە‪ .‬کەواتە لە چاوی عەرەبە ئیسالمییە‬ ‫جیهادییەکانەوە گشت کورد زۆڵە بۆیە هێرشی قڕکردنیان‬ ‫سەدان ساڵە لە الیەن عەرەبە ئیسالمییە شۆڤینیەکانەوە‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫بــەردەوام دەبم لەسەر بەراوردکردنی‬ ‫دەقـــی پــــرۆژەی دەســتــوری هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬و بەتایبەتی (مافەکان و‬ ‫ئازادیەکان) ی ناو ئەو دەستورە‪ ،‬بە‬ ‫پێوەری «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‪،‬‬ ‫کە بەپێی مـــاددەی (‪ )٦‬ی پــرۆژەی‬ ‫دەستورەکە کراوەتە پێوەری یەکەم بۆ‬ ‫یاسادانان‪.‬‬ ‫ئازادیی ڕادەربڕین‬ ‫لە خاڵی (دەیەم) ی ماددەی (‪)١٩‬‬ ‫(کەرامەت و ژیان و ئازادی) ـدا‪ ،‬وتراوە‪:‬‬ ‫«هەمو کەس مافی ئازادیی دەربڕینی‬ ‫هەیە و پێویستە ئازادیی ڕۆژنامەنوسی‬ ‫و هۆیەکانی ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن و‬ ‫فرەالیەنییان مسۆگەر بــکــرێ‪ .»..‬کە‬ ‫ئەمەش لە ماددەی (‪ )٣٠‬ی دەستوری‬ ‫عێراقەوە وەرگیراوە کە دەڵێت‪َ « :‬ت ْك ُف ُل‬ ‫ال��دول� ُة‪ ...‬أوال‪ :‬حري َة التعبري عن الرأي‬ ‫بكل الوسائل‪ ،‬ثانيا‪ :‬حري َة الصحافة‬ ‫والطباعة واإلعالن واإلعالم والنشر‪ ،‬ثالثا‪:‬‬ ‫حري َة االجتماع والتظاهر السلمي‪ ،‬و ُت َن َّظ ُم‬ ‫بقانون»‪.‬‬ ‫جا ئایا ئازادیی ڕادەربڕین بەم ڕەهاییە‬ ‫لەگەڵ «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‬ ‫دەگونجێن؟ بۆ نمونە‪ :‬ئایا هاواڵتیان‬ ‫دەتوانن ناڕەزایی دەرببڕن لە یاسایەکی‬ ‫ئیسالمیی وەکو بڕینی دەست کە سزای‬ ‫تاوانی دزیــە لە ئیسالمدا‪ ،‬یان وەکو‬ ‫کوشتنی ئەو موسوڵمانەی وازی لە ئایینی‬ ‫ئیسالم هێناوە؟ یان خۆپێشاندان بکەن‬ ‫دژی حوکمی کوشتنەوە «قصاص»‬ ‫وەکو سزای تاوانی کوشتن و داوا بکەن‬ ‫حوکمی لەسێ‌دارەدان نەمێنێت و بکرێت‬ ‫بە زیندانی؟ یان بۆ نمونە ژنان ناڕەزایی‬ ‫دەرببڕن بەرامبەر هەندێک جیاکاری‬ ‫و مــاف‌خــواردن بەرامبەر ژن لە یاسا‬ ‫ئیسالمیەکاندا؟ یان ڕوناکبیرەکان و‬ ‫سێکیوالریستەکان بیروڕای خۆیان لەسەر‬ ‫یاسای ئیسالمی دەرببڕن و مشت‌ومڕ‬ ‫بکەن لەسەر ئەوەی چۆن یاسای ئایینی‬ ‫و مەزهەبی بۆ کۆمەڵگای هاوچەرخ و‬ ‫دەوڵەتی نوێ گونجاو نیە؟ ئایا بەپێی‬ ‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم ڕازی‌نەبون‬ ‫بە یاسا ئیسالمیەکان حوکمی چیە؟!‬ ‫ئەوەی ئێمە ـ وەکو شارەزا لە ئیسالم و‬ ‫یاسای ئیسالمی ـ دەیزانین لەم بارەیەوە؛‬ ‫ئەمەیە کە بەپێی بـــاوەڕی ئیسالمی‬ ‫ڕازی‌نەبون بە یەک یاسای ئیسالمی (کە‬ ‫ئەو یاسایە بەپێی دەقــی «قەطعى»‬ ‫سەلمابێت و یەکدەنگیی لەسەر بێت)؛‬ ‫بەسە بۆ ئەوەی بە دەرچون و بێباوەڕی‬ ‫«کفر» بە ئیسالم دابنرێت‪ .‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫هەر ڕازی‌نەبون بە حوکمی بڕینی دەست‬ ‫بۆ سزادانی تاوانی دزی و گۆڕینی بە‬ ‫یاسایەکی تر و سزایەکی تر؛ دەرچونە لە‬ ‫چوارچێوەی حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪،‬‬ ‫و بەڵکو ڕازی‌نەبونە بە یاسای ئیسالمی‬ ‫و دەرچــونــە لە ئیسالم! لە کاتێکدا‬ ‫هەمیشە لە یاسای عێراقی و کوردستانیدا‬ ‫ئەوە کراوە و بۆ تاوانی دزی سزای تر‬ ‫(بەندکردن) دانراوە لەبریی ئەو یاسایەی‬ ‫کە لە دەقی قورئاندا هاتوە‪.‬‬ ‫وەکــو لە بەشی پێشویشدا باسمان‬ ‫کرد؛ لە ئیسالمدا کۆدەنگی «ئیجماع»‬ ‫هــەبــوە لــەســەر ئـــەوەی موسوڵمانی‬ ‫وازهێناو لە ئیسالم حوکمی کوشتنە‪،‬‬ ‫و ئەمە لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالمە‬ ‫(ئەگەر دو فیقهزانی کوفەیی‪ :‬سوفیانی‬ ‫ثەوری‪ ،‬و ئیبراهیمی نەخەعی‪ ،‬لە کاتی‬ ‫خۆیاندا بیروڕای جیاوازیان لەمە هەبوە؛‬ ‫تەنها ئەوەیە کە کەسەکە هەتاهەتایە‬ ‫داوای «تەوبە» ی لێ دەکرێت نەک‬ ‫سێ ڕۆژ یان سی ڕۆژ و ئینجا بکوژرێت‪،‬‬ ‫یانی بەالی ئەم دوانەیشەوە کەسەکە‬ ‫هەر دەستبەسەرە و بەند دەکرێت بەاڵم‬ ‫کوشتنی هــەر دوا دەخــرێــت و هەمو‬

‫ڕۆژێک داوای گەڕانەوەی لێ دەکرێت!)‪.‬‬ ‫ئەمە بۆ کەسێک وازهێنانی لە ئیسالم‬ ‫سەلمابێت و بەسەریدا ساخ بوبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەی بۆ کەسانێک کە نەک هەر وازیان‬ ‫هێناوە‪ ،‬بەڵکو ڕای خۆیشیان دەرببڕن‬ ‫و لە ڕێگەی «ڕۆژنامەنوسی و هۆیەکانی‬ ‫ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن»ـەوە ڕای خۆیان‬ ‫دەربارەی ئیسالم ئاشکرا بکەن و ڕونی‬ ‫بکەنەوە بۆچی وازیان لە ئیسالم هێناوە‬ ‫و چ تێبینی و ڕەخنەیەکیان لە ئیسالم‬ ‫هەیە؟! بێ گومان ئەمە لە ئیسالمدا‬ ‫لە «زیندیق» خراپتر مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫دەکــرێــت‪« ،‬زنــدیــق» ئــەوەیــە بــاوەڕی‬ ‫بە ئیسالم نیە بەاڵم دەیشارێتەوە کە‬ ‫بــاوەڕی پێی نیە‪ ،‬ئەی ئەگەر کەسێک‬ ‫ـ بەچکە مــوســوڵــمــان ‪Muslim-‬‬ ‫‪ born‬ـێک یان کۆنە موسوڵمان ‪Ex-‬‬ ‫‪ Muslim‬ـێک ـ بــاوەڕی بە ئیسالم‬ ‫نەبێت و لە ڕێگەی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامە‬ ‫و مینبەرە ئازادەکانەوە ڕای‌بگەیەنێت و‬ ‫فیکری خۆی بۆ خەڵک ڕون بکاتەوە؛‬ ‫دەبــێــت لــە چــوارچــێــوەی «حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» ـــدا چیی لێ‬ ‫بەسەر بهێنرێت؟! ئەی چۆن لە چەند‬

‫بێت)‪ .‬بەاڵم سەرباری ئەمانەش؛ دیسان‬ ‫ئەم بڕگەیەش دەکرێت لەگەڵ هەندێک‬ ‫حوکمی نەگۆڕی ئیسالمدا نەگونجاو بێت‪:‬‬ ‫بۆ نمونە‪:‬‬ ‫ـ لە ئیسالمدا تا ڕادەی سوکایەتی‬ ‫ڕەخنە لە ئایینەکانی تر دەگیرێت‪.‬‬ ‫بــۆ نــمــونــە‪ :‬لــە قــورئــانــدا دەربــــارەی‬ ‫مەککەییەکان کە ئایینیان ئایینێکی‬ ‫فرەپەرستی بوە و سەرەتا ویستویانە‬ ‫لەسەر ئایینی خۆیان بمێننەوە‪ ،‬هاتوە‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەوانە وەکو ئاژەڵ وان ـ یانی‬ ‫وەکو ئاژەڵ نابیستن و نافامن ـ و بەڵکو‬ ‫خراپتریشن‪« :‬إ ِْن ُه ْم إَِّل َك ْ َ‬ ‫ال ْن َعا ِم َب ْل ُه ْم‬ ‫َأ َض ُّل َسب ً‬ ‫ِيل» (الفرقان‪ .)44 :‬هەروەها لە‬ ‫پێناسەیەکیدا بۆ یەهودیەکان دەڵێت‪:‬‬ ‫« َم ْن َل َع َن ُه اللَُّ َو َغ ِض َب َع َل ْي ِه َو َج َع َل ِم ْن ُه ُم‬ ‫الْ ِق َر َد َة َو ْ َ‬ ‫ال َنازِي َر‪( »..‬المائدة‪ ،)60 :‬واتە‪:‬‬ ‫«ئەوانەی خوا نەفرەتی لێ کردون و ڕقی‬ ‫لێ هەڵ‌گرتون و لێیانی کردوە بە مەیمون‬ ‫و بەراز»! لە «تەفسیر»ەکاندا هاتوە کە‬ ‫دوای هاتنی ئەم دەقە موسوڵمانەکان بە‬ ‫یەهودیەکانیان دەوت‪« :‬یا إخوان القردة‬ ‫والخنازیر!»!! و هەتا ئێستەش ئەم‬ ‫دەربڕینە شوێنەواری لەسەر پەروەردە و‬

‫«جیهادی هێرشبەری» هەیە («جهاد‬ ‫الطلب»)‪ ،‬کە بریتیە لە هێرش‌کردن‬ ‫بــۆســەر نــاوچــەیــەک کــە خەڵکەکەی‬ ‫موسوڵمان نین‪ ،‬بۆ ئەوەی یان موسوڵمان‬ ‫ببن یان ملکەچ ببن و سەرانە بدەن یان‬ ‫شەڕیان لەگەڵ بکرێت و دەسکەوت و‬ ‫کۆیلەیان لێ دەست بخرێت‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫جیهادە‪ ،‬بە پێوەری یاسای نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫بە «تێرۆر» لە قەڵەم دەدرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫«تــێــرۆر» بریتیە لــە «ئەنجام‌دانی‬ ‫توندوتیژیی ڕێکخراو‪ ،‬یان هەڕەشەکردن‬ ‫بەو توندوتیژیە‪ ،‬بۆ ناچارکردنی الیەنی‬ ‫بەرامبەر بە هەڵوێستێک و بۆ هێنانەدیی‬ ‫ئامانجێک»‪ .‬ئەم حاڵەتەش لەو جۆرە‬ ‫جیهادەدا بەرجەستە دەبێت‪ .‬ئەم یاسایە‬ ‫لــە ئیسالمدا چەندین دەقــی قورئان‬ ‫بانگەشەی بۆ دەکەن‪ ،‬وەکو ئەو دەقانەی‬ ‫ئاماژەیان بۆ کرا‪ ،‬هەروەها وەکو‪َ « :‬قا ِتلُوا‬ ‫الَّذِينَ َل يُ ْؤ ِم ُنونَ ب َّ ِ‬ ‫ِالل َو َل بِالْ َي ْو ِم ْال ِخرِ‪...‬‬ ‫اب َح َّتى يُ ْع ُطوا ِْ‬ ‫ال ْز َيةَ‬ ‫ِمنَ الَّذِينَ ُأو ُتوا الْ ِك َت َ‬ ‫َع� ْ‬ ‫�ن َي� ٍد َو ُه � ْم َص��ا ِغ � ُرونَ » (التوبة‪،)29 :‬‬ ‫« َو َقا ِتلُو ُه ْم َح َّتى َل َت ُكونَ ِف ْت َن ٌة َو َي ُكونَ الد ُ‬ ‫ِّين‬ ‫َِّ ِ‬ ‫ل» (البقرة‪ )193 :‬و « َو َقا ِتلُو ُه ْم َح َّتى َل‬ ‫َّ‬ ‫ُّ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِّين كل ُه ِ ِ‬ ‫َتكونَ ِف ْت َنة َو َيكونَ الد ُ‬ ‫ل» (األنفال‪:‬‬

‫لە یاسای عێراقی و کوردستانیدا سزای (بڕینی دەست) بۆ تاوانی دزی‬ ‫کە لە دەقی قورئاندا هاتوە و لە «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‬ ‫ـە‪ ،‬الدراوە و سزای تر ـ کە بەندکردنە ـ دانراوە لەبریی ئەو یاسایەی‬ ‫کە لە دەقی قورئاندا هاتوە‪ .‬ئایا دوای چەسپاندنی ئەم دەستورە ئەو‬ ‫سزایە دەکرێتەوە بە حوکمە نەگۆڕەکەی ئیسالم؟!‬ ‫ماددەیەکی دەســتــوردا باسی ئازادیی‬ ‫ویژدان و ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی‬ ‫ئایینداریی دەکرێت و لە ماددەیەکی تردا‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» دەکرێت‬ ‫بە پێوەر؟! ئەمە چ دەستورێکە کە خۆی‬ ‫لەگەڵ خۆیدا ناکۆکە؟! ئەمە هەر کۆپیی‬ ‫دەستوری ئەو عێراقەیە کە مەزهەبی و‬ ‫«طائیفی»ـە و خێڵەکی و عەشائیریە و‬ ‫دەیەوێت «دیموقراطى»ـیش بێت! ئیتر‬ ‫ئەمە لە دەستوریشدا ڕەنگە دەداتەوە‪.‬‬ ‫ئینجا خاڵی (دەیەم) ی ماددەی (‪)١٩‬‬ ‫بەردەوام دەبێت و سنورەکانی ئازادیی‬ ‫ڕادەربــڕیــن دیــاری دەکــات و دەڵێت‪:‬‬ ‫«بــەاڵم ئەم مافە توانج و تەشەر‪ ،‬و‬ ‫دەست‌درێژی بۆسەر مافی خەڵكی دیکە‪،‬‬ ‫و سوکایەتی بە پیرۆزیە ئایینیەکان‪ ،‬و‬ ‫هــان‌دان بۆ توندوتیژی‪ ،‬و برەوپێدانی‬ ‫ڕق و کینە لەنێو پێکهاتنەکانی گەلی‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬ناگرێتەوە»‪ .‬هەرچەند‬ ‫داڕشــتــنــی ئ ــەم «ئــیــســتــیــدراک» ـە‬ ‫کێشەی تێدایە‪« :‬توانج و تەشەر»‬ ‫وەرگێڕانێکی سەرنەکەوتو و هەڵەیە‬ ‫ئــەگــەر مەبەست چەمکی «تشهیر»‬ ‫بــێــت‪« .‬تــوانــج و تــەشــەر» دەکــرێــت‬ ‫ڕەخنەیەکیش بگرێتەوە ئەگەر بڕێک‬ ‫«تەنز» ی تێدا بێت و بە «تەوس»‬ ‫ـەوە بێت (لە کاتێکدا «تەشهیر» بە‬ ‫کوردی دەبێتە «ناوزڕاندن» و بریتیە لە‬ ‫لەقاودانی قسەیەک دەربارەی کەسێک ـ‬ ‫کەسێکی بەرجەستە یان مەعنەوی ـ کە‬ ‫کەرامەت و ناو و «سومعە» ی کەسەکە‬ ‫بریندار و لەکەدار بکات‪ .‬بە ئینگلیزی‬ ‫پێی دەوتــرێــت ‪ Defamation‬کە‬ ‫دەقــاودەق بە واتای تۆمەتبارکردنە بە‬ ‫شتێکی ئابڕوبەر)‪ .‬هەروەها دەستەواژەی‬ ‫«دەس ـت‌درێــژی بۆسەر مافی خەڵكی‬ ‫دیکە» ڕون نیە و لێکدانەوەی زۆر‬ ‫هەڵ‌دەگرێت‪ .‬هەروەها «سوکایەتی»‬ ‫یش ـ ئەگەر ڕون نەکرێتەوە ـ چەمکێکی‬ ‫الستیکیە و الی ئــیــســامــیــەکــان و‬ ‫مەالکان هەمو ڕەخنەیەکیش لە ئایین‬ ‫بە سوکایەتی لە قەڵەم دەدرێــت (لە‬ ‫کاتێکدا «سوکایەتی» ‪ Insult‬بریتیە‬ ‫لە وتنی جوێن و قسەی ناشیرین و‬ ‫هەرچی سوک‌کردن «إهانة» ی تێدا‬

‫زمانی گفت‌وگۆی مرۆڤی موسوڵمان هەیە‬ ‫بەرامبەر یەهود و خەڵکانی تریش‪.‬‬ ‫ـ لە ئیسالمدا هان‌دان بۆ توندوتیژی‬ ‫بەرامبەر «غەیرەدینان» هەیە‪ ،‬دەقی‬ ‫قــورئــانــە کــە ـ بــۆ نمونە ـ فــەرمــان‬ ‫بــە موسوڵمان دەکـــات لــەگــەڵ «نــا‪-‬‬ ‫موسوڵمان» توند بێت‪َ « :‬ي َاأيُّ َها َّ‬ ‫ب‬ ‫الن ِ ُّ‬ ‫َجا ِه ِد الْ ُك َّفا َر َو ُْ‬ ‫ال َنا ِف ِق َ‬ ‫ني َوا ْغلُ ْظ َع َل ْي ِه ْم»‬ ‫(التوبة‪ ،)73 :‬واتــە‪« :‬زۆر بۆ نا‪-‬‬ ‫موسوڵمانەکان و دوڕوەکان بهێنە و توند‬ ‫و زبر بە بەرامبەریان»‪ .‬هەروەها دەڵێت‪:‬‬ ‫« َي َاأيُّ َها الَّذِينَ آ َم ُنوا َقا ِتلُوا الَّذِينَ َيلُو َن ُك ْم‬ ‫ِمنَ الْ ُك َّفا ِر َولْ َيجِ دُوا ِفي ُك ْم ِغ ْل َظ ًة» (التوبة‪:‬‬ ‫‪ ،)123‬واتە‪« :‬موسوڵمانان! شەڕ بکەن‬ ‫لەگەڵ ئەو نا‪-‬موسوڵمانانەی لێتانەوە‬ ‫نزیکترن و با توندی و زبرییەکتان لێ‬ ‫ببینن»‪ ،‬یانی‪ :‬پێویستە موسوڵمانان‬ ‫بە شەڕ لەگەڵ نا‪-‬موسوڵمانانی دراوسێ‬ ‫و هاونیشتمانی دەست پێ بکەن ئینجا‬ ‫لەگەڵ ئەوانەی دورن! و فەرمان دەدات‬ ‫کە توندی و ڕەقی بنوێنن بەرامبەریان‪.‬‬ ‫ئێستەش شتێکی ئاشکرایە کە هەر‬ ‫موسوڵمانێک زۆر باوەڕدار بێت؛ بە دەست‬ ‫خۆی نیە و پەروەردە «ئیمانی»ـەکەی‬ ‫وای لێ دەکــات توندە بەرامبەر نا‪-‬‬ ‫مــوســوڵــمــان و ڕق و کــیــنــەی هەیە‬ ‫بەرامبەری‪ ،‬چونکە «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» بۆ خۆیان هان‌دانیان تێدایە بۆ‬ ‫توندوتیژی و برەوپێدانی ڕق و کینەیان‬ ‫تێدایە بەرامبەر هەمو ئەوانەی موسوڵمان‬ ‫نین‪.‬‬ ‫ـ هەر لەم بارەیەوە لە ئیسالمدا یاسای‬

‫‪ ،)39‬و « َو َقا ِتلُوا ُْ‬ ‫ني َك َّ‬ ‫ال ْش ِر ِك َ‬ ‫اف ًة َك َما‬ ‫يُ َقا ِتلُو َن ُك ْم َك َّ‬ ‫اف ًة» (التوبة‪ ،)36 :‬و وەکو‬ ‫(التوبة‪ )٥ :‬و (التوبة‪ )١٤ :‬و (التوبة‪:‬‬ ‫‪ )٤١‬و (األنفال‪ .)٦٠ :‬ئینجا دوایی لەناو‬ ‫موسوڵماناندا ئــەم یاسایە کۆدەنگی‬ ‫«إجــمــاع» ی فیقهزانەکان هەبوە‬ ‫لەسەری کە «فەڕزی کیفایە» یە واتە‬ ‫دەبێت کۆمەڵێک موسوڵمان جێبەجێی‬ ‫بــکــەن ئــەگــەرنــا هــەمــو موسوڵمانان‬ ‫گوناهبار دەبن‪ ،‬تەنها هەندێکیان نەبێت‬ ‫کە وتویانە نەخێر «فەڕزی عەین» ـە‪،‬‬ ‫واتە‪ :‬هەمو موسوڵمانێک دەبێت ـ بەالی‬ ‫کەمەوە ـ جارێک لە تەمەنیدا بەشداریی‬ ‫ئەو جیهادە بکات‪ ،‬و هەندێکی تریش‬ ‫وتویانە‪« :‬سوننەت» ـە‪ ،‬کە سوننەتیش‬ ‫نابێت بــەتــەواوی وازی لێ بهێنرێت و‬ ‫کوێر بکرێتەوە (لەم بارەیەوە؛ باش وایە‬ ‫خوێنەر بگەڕێتەوە بۆ لێکۆڵینەوەیەکم‬ ‫بە ناوی «جیهاد و غه‌زو ل ‌ه ئیسالمدا‪:‬‬ ‫چمكێك ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمیی جیهاد‬ ‫و غه‌زو»)‪.‬‬ ‫ـ هەر لە بارەی هاندان بۆ توندوتیژی‬ ‫و برەوپێدانی ڕق و کینەوە لەنێوان‬ ‫پێکهاتەکاندا؛ لە نەگۆڕەکانی ئیسالمدا‬ ‫بـــاوەڕی «وەالء و بـــەڕاء» هەیە کە‬ ‫دەیکاتە ئــەرکــی ســەر شانی مرۆڤی‬ ‫موسوڵمان تەنها موسوڵمانی خۆش‬ ‫بوێت و نا‪-‬موسوڵمانی خۆش نەوێت‬ ‫و ڕقی لێیان بێت‪ .‬ئەم بنەمایەش لە‬ ‫دەقــی قورئاندا هاتوە کە ـ بۆ نمونە‬ ‫ـ دەڵێت‪َ :‬‬ ‫تُ��د َق ْو ًما يُ ْؤ ِم ُنونَ ب َّ ِ‬ ‫ِالل‬ ‫«ل َ ِ‬ ‫اد َّ َ‬ ‫الل َو َر ُسول ُهَ‬ ‫َوالْ َي ْو ِم ْال ِخ ِر يُ َوادُّونَ َم ْن َح َّ‬

‫َو َل ْو َكانُوا آ َبا َء ُه ْم َأ ْو َأ ْب َنا َء ُه ْم َأ ْو إ ِْخ َوا َن ُه ْم‬ ‫ري َت ُه ْم» (المجادلة‪ ،)22 :‬واتە‪:‬‬ ‫َأ ْو َع ِش َ‬ ‫کەسانێک کە خۆیان بە موسوڵمان بزانن‬ ‫و باوەڕیان بە «الله» و ڕۆژی دوایی‬ ‫هەیە ناکرێت دۆستایەتیی کەسانێک‬ ‫بکەن کە پێچەوانەی خوا و پێغەمبەر بن‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەوانە باوک و کوڕیش بن‬ ‫یان برایش بن یان خزم و عەشیرەتیش‬ ‫بن! هەمان باوەڕ لە گەلێک دەقی تری‬ ‫قورئاندا دوپات کراوەتەوە‪ ،‬وەکو (آل‬ ‫عمران‪ )٢٨ :‬و (النساء‪)١٤٤ ،١٣٩ ،٨٩ :‬‬ ‫و (المائدة‪ )٥٧ ،٥١ :‬و (التوبة‪،)٢٣ :‬‬ ‫ئیتر لە باوەڕ و «عەقیدە» ی ئیسالمیدا‬ ‫کراوەتە بنەمایەک و موسوڵمانی لەسەر‬ ‫پــــەروەردە دەکــرێــت کــە دەبــێــت نا‪-‬‬ ‫موسوڵمانی خۆش نەوێت و دۆستایەتیی‬ ‫نەکات و بەرژەوەندەیی ڕەچاو نەکات‪ .‬کە‬ ‫ئەمەش «هان‌دان بۆ توندوتیژی» ـە و‬ ‫«و برەوپێدانی ڕق و کینە» یە «لەنێو‬ ‫پێکهاتنەکانـدا»‪.‬‬ ‫ئازادیی هونەر و ئەدەب و‬ ‫توێژینەوەی زانستی‬ ‫لە مــاددەی (پــازدەهــەم) ی هەمان‬ ‫مـــاددەی (‪( )١٩‬کــەرامــەت و ژیــان و‬ ‫ئـــازادی) ـــدا‪ ،‬هاتوە کــە‪« :‬هــونــەر و‬ ‫ئەدەب و توێژینەوەی زانستی لە هەمو‬ ‫کــۆت و بەندێک ئـــازادە‪ ،‬و پێویستە‬ ‫ئازادیی ئەکادیمی بۆ توێژینەوەی زانستی‬ ‫دەستەبەر بکرێ‪ .»..‬بەرامبەری ئەمە لە‬ ‫دەستوری عێراقدا مــاددەی (‪)34‬ە کە‬ ‫شجع‬ ‫لە خاڵی (سێیەم) ـیدا دەڵێت‪ُ « :‬ت ِّ‬ ‫َ‬ ‫العلمي لألغراض السلمية مبا‬ ‫البحث‬ ‫الدول ُة‬ ‫َّ‬ ‫خيدم اإلنسانية‪ ،‬و َتر َعى التفوقَ واإلبداعَ‬ ‫َ‬ ‫وخمتلف مظاهر النبوغ»‪ .‬لێرەدا‬ ‫واالبتكا َر‬ ‫ڕەشنوسی دەستوری هەرێم باشتر دیارە‪،‬‬ ‫ئــەوەش چونکە بابەتەکەی لە بەشی‬ ‫«مــافــەکــان» ـــەوە گواستوەتەوە بۆ‬ ‫بەشی «ئازادیەکان» و باسی «هونەر‬ ‫و ئەدەب» یشی بۆ زیاد کردوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا پرسیارەکەی ئێمە ئەمەیە‪ :‬ئایا‬ ‫بەڕاستی توێژینەوەی زانستی لە هەمو‬ ‫کۆت و بەندێک ئــازادە؟ ئایا واڵتێكی‬ ‫ئیسالمی (کە ئیسالم ئایینی ڕەسمیی‬ ‫بێت یان سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانی‬ ‫بێت) دەبینین توێژینەوەی زانستیی لە‬ ‫زانستە کۆمەاڵیەتیەکاندا ئازاد کردبێت؟‬ ‫ئــەی ئەگەر توێژینەوەیەکی زانستی‬ ‫لەگەڵ نەگۆڕێکی ئیسالم پێچەوانە‬ ‫بــو؟ بۆ نمونە‪ :‬من لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫زانستی دەکەم لەسەر یاسا ئایینیەکانی‬ ‫تایبەت بە ئیسالم‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬یاساکانی‬ ‫سزادان لە ئیسالمدا‪ ،‬و بە لێکۆڵینەوەی‬ ‫مــەیــدانــی و تــیــۆری دەیسەلمێنم کە‬ ‫هەندێک لەو یاسایانە گونجاو نین و‬ ‫بۆ جێبەجێ‌کردن نابن و بە کەڵکی‬ ‫کۆمەڵگای نوێ و سیستەمی نوێ نایەن‪.‬‬ ‫ئایا توێژینەوەیەکی لەم شێوەیە ئازادە؟‬ ‫ئەی واڵتێکی ئیسالمی هەیە هونەر‬ ‫و ئــەدەب تێیدا ئــازاد بێت؟ لە واڵتی‬ ‫ئێمەدا کە هێشتا نەکراوە بە ئیسالمی‬ ‫و «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» هێشتا‬ ‫نەکراون بە پێوەری یاسادانان‪ ،‬هونەر‬ ‫و ئــەدەب وەکــو پێویست ئــازاد نیە‪.‬‬ ‫نمونەیەکی نزیک‪ :‬بەرنامەیەکی هونەری‬ ‫بە نمایشێک ناشیرینیی تێرۆریستەکانی‬ ‫داعش خۆیان و دیمەن و سەر و ڕیشیان‬ ‫بۆ خەڵک دەرخست‪ .‬بینیمان مەالکانی‬ ‫(یەکێتیی زانایان) هاتنە دەنگ و وتیان‬

‫بەپێی ئەم دەستورە‪ ،‬بە هیچ شێوەیەک ناکرێت ئازادی و سەربەستیی مرۆڤ‬ ‫زەوت بکرێت و بکرێتە کۆیلە‪ .‬بەاڵم ئەمە پێچەوانەی یەکێکە لە «حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» بەپێی دەقی قورئان و حەدیث و بە کۆدەنگی‬ ‫«إجماع» ی زانایانی ئایینیی ئیسالم‪ ،‬کە دروستە مرۆڤی موسوڵمان کۆیلەی‬ ‫هەبێت و لە دەسکەوتی جەنگیش کۆیلەی دەست بکەوێت! هێشتا‬ ‫دەیانەوێت «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» بکەنە پێوەر بۆ یاسادانان!!‬

‫ئەوە سوکایەتیە بە ئیسالم و بە ڕیش کە‬ ‫«سوننەت» ی پێغەمبەری ئیسالمە و‬ ‫سیمای مرۆڤی موسوڵمانە! [کە زانراوە لە‬ ‫باوەڕی ئیسالمیدا گاڵتەکردن بەم شتانە‬ ‫بە «کوفر» دادەنرێت‪ ،‬ئەگەر مەبەست‬ ‫گاڵتەکردن بێت بە سیمای ئیسالمی]‪،‬‬ ‫و گەلێک کــاری ئەدەبی و هونەرییان‬ ‫دادگایی کرد‪ ..‬ئێستەش هەر ئەمانەن‬ ‫داوای پێوەری «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» دەکەن بۆ دەستور‪.‬‬ ‫ئازادیی مرۆڤ و‬ ‫قەدەغەکردنی کۆیالیەتی‬ ‫لە خاڵی (یەکەم) و (دوەم) ی هەمان‬ ‫مــاددەی (‪ )١٩‬ـــدا بنەمای کەرامەت‬ ‫و ئــازادیــی مــرۆڤ چەسپێنراوە‪ ،‬کە‬ ‫(یەکەم) دەڵێت‪« :‬کەرامەتی مرۆڤ‬ ‫پارێزراوە‪ ،»..‬و (دوەم) دەڵێت‪« :‬هەمو‬ ‫کەس مافی ژیان و ئازادیی هەیە‪ ،‬و بە‬ ‫یاسا نەبێ؛ نابێ هیچ کەس لێیان بێبەش‬ ‫بــکــرێ‪ .»..‬ئەمە بەرامبەری مــاددەی‬ ‫(‪ )٣٧‬ی دەستوری عێراقە‪ ،‬کە ڕونتر‬ ‫کۆیالیەتی قەدەغە دەکات‪ ،‬و لە لقی (أ)‬ ‫ی خاڵی (یەکەم) یدا دەڵێت‪« :‬حرية‬ ‫اإلنسان وكرامته مصونة»‪ ،‬لە خاڵی‬ ‫(سێیەم) یشدا دەڵێت‪« :‬يحرم العمل‬ ‫القسري‪ ،‬والعبودية وتجارة العبيد‪.»..‬‬ ‫لێرەدا مەبەستمان کۆیالیەتیە‪ ،‬کە بەپێی‬ ‫یاسای هــاوچــەرخ و دەقــی دەستوری‬ ‫عــێــراق و واتـــای پـــرۆژەی دەســتــوری‬ ‫هەرێم قەدەغەیە و تاوانێکی گەورەیە‪،‬‬ ‫و بە هیچ شێوەیەک ناکرێت ئــازادی و‬ ‫سەربەستیی مــرۆڤ زەوت بکرێت و‬ ‫بکرێتە کۆیلە‪ .‬بەاڵم ئەمە پێچەوانەی‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» ـە!‬ ‫یەکێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪،‬‬ ‫کە بە دەقــی قورئان و حەدیث و بە‬ ‫کۆدەنگی «إجماع» ی زانایانی ئایینیی‬ ‫ئیسالم چەسپێنراوە و تا ئێستەش وەکو‬ ‫خۆی لە کتێبە فیقهیەکاندا دەخوێنرێت‪،‬‬ ‫کە دروستە مرۆڤی موسوڵمان کۆیلەی‬ ‫هەبێت و کۆیلە ڕابگرێت (لە ژن و لە‬ ‫پیاو‪ ،‬لە منداڵ و لە گــەورە)‪ ،‬بیکڕێت‬ ‫و بیفرۆشێت و بازرگانیی پێوە بکات‪ ،‬و‬ ‫بازاڕی بۆ بکاتەوە‪ ..‬ئەمە بە کڕین‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە لە ڕێگەی «جیهاد» ەوە‪،‬‬ ‫واتە جەنگ لەگەڵ نا‪-‬موسوڵمانان‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوەی ئامادە نابن موسوڵمان ببن و‬ ‫ئامادە نابن ملکەچی دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫ببن و «سەرانە» بدەن و ئیتر بەرگری‬ ‫لە نیشتمانی خۆیان دەکــەن‪ ،‬کە ئیتر‬ ‫شەڕ لەگەڵ «شەڕکەر» یان دەکرێت‬ ‫تا دەکوژرێن یان دیل دەکرێت‪ ،‬دوای‬ ‫شەڕیش «شەڕنەکەر» یان ـ بەتایبەتی‬ ‫ژن و منداڵ ـ بە تااڵنی دەبرێن و دەکرێنە‬ ‫کۆیلە‪ ،‬جا ئیتر یــان دابــەش دەکرێن‬ ‫بەسەر جەنگاوەرانی دەوڵەتی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫یان لە بازاڕ بە تاک و بە کۆ دەفرۆشرێن‬ ‫و بە پارەکەیان چەک و پێداویستیی تر‬ ‫دەکڕرێت بۆ دەوڵەتی ئیسالمی‪ .‬بەڵێ!‬ ‫ئەمە (دەسکەوتنی کۆیلە لە دەسکەوتی‬ ‫جەنگ) یەکێکە لە «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» ـە و سێ دەقی ڕونی قورئان‬ ‫ئاماژەیان بۆ کــردوە‪( :‬األحــزاب‪،٢٦ :‬‬ ‫‪ )٢٧‬و (األحــــزاب‪ )٥٠ :‬و (النساء‪:‬‬ ‫‪ ،)٢٤‬و دەقگەلێکی زۆروزەبــەنــدیــش‬ ‫لە فەرمودە «حدیث» ئاماژەیان بۆ‬ ‫کردوە‪ ،‬و کۆدەنگی «ئیجماع» ی هەمو‬ ‫«ئوممەت» ی ئیسالمیشی لەسەرە‬ ‫(لــەم بــارەیــەوە؛ خوێنەر دەتوانێت‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ لێکۆڵینەوەیەکم بە ناوی‬ ‫«بەتااڵنی‌بردن و بەکۆیلەکردنی ژن و‬ ‫منداڵی ناموسوڵمان لە ئیسالمدا»)‪،‬‬ ‫تەنها لەم سەردەمەدا دوای سەرکەوتنی‬ ‫سیستەمی کۆمەاڵیەتیی نوێ کردویانە‬ ‫بە ژێرەوە و بێدەنگەیان لێ کردوە‪ ،‬و‬ ‫جارێکی تریش «دەوڵەتی ئیسالمی» ی‬ ‫داعش زیندوی کردەوەو نمونەی زیندوی‬ ‫پێشانی جیهان دا‪.‬‬ ‫هــێــشــتــا دەیـــانـــەوێـــت «حــوکــمــە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» بکەنە پێوەر بۆ‬ ‫یاسادانان!!‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫وەاڵمێكی درەنگوەخت بۆ كورتە وەاڵمەكەی مامۆستا عەلی باپیر‬ ‫ن‪ .‬مامۆستا پێشڕەو*‬ ‫سەرەتا پێویستە ئاماژە بەوە بدەم‬ ‫كە ناتێگەیشتنێكی رون‌و ئاشكرا هەیە‬ ‫یاخود ناحاڵیبونێكی رون‌و ئاشكرا هەیە‬ ‫لەالی سەرجەم ئیسالمیەكان بەتوندڕەو‬ ‫و میانەڕەو فەندەمێنتالیست‌و خودی‬ ‫مامۆستا عەلی باپیریشەوە دەربــارەی‬ ‫چەمكی عەلمانیەت سەبارەت بەئایین‌و‬ ‫باوەڕو مەزهەبەكان‪.‬‬ ‫عەلمانیەت لــەچــەمـك‌و تێڕوانینی‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬واتا دژایەتیكردنی ئاینەكان‪،‬‬ ‫بەكورتی لەالی ئیسالمیەكان عەلمانیەت‬ ‫یەكسانە بەخوانەناسی‌و كوفرو ئیلحاد‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم شێواندنی عەلمانیەتە بێگومان‬ ‫لەو الیەنانەوە دێت كە لەعەلمانیەت‬ ‫دەتــرس ـن‌و لێی تۆقیون‪ ،‬فەزڵی ئەم‬ ‫شێوانن‌و بەدحاڵیبونە لەعەلمانیەت‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ (ســیــد ق��ط��ب) كە‬ ‫ناحاڵیبونێكی دروســتــكــرد‪ ،‬كاتێك‬ ‫كــە بــاس لەملمالنێی نــێــوان زانــاكــان‬ ‫دەكـــات دژ بەكڵێسە لەچەرخەكانی‬ ‫نــاوەڕاســتــدا‪ .‬لەراستیدا عەلمانیەت‬ ‫بەمانای جیاكردنەوەی ئاین لەدەوڵەتە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەمانای جیاكردنەوەی ئایین نیە‬ ‫لەكۆمەڵگە‪ ،‬بەمانای پەراوێزخستن‌و‬ ‫سڕینەوەی رۆڵی ئایین نیە‪ .‬عەلمانیەت‬ ‫نــە مــەزهــەبــەو نــە ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫دیاریكراوە تا جێگەی ئایین بگرێتەوە‪،‬‬ ‫‌وەزیفەی عەلمانیەتیش ئەوە نیە خودا‬ ‫لەدڵی مرۆڤەكاندا دەربێنێت‌و بیانكات‬ ‫ێ دیـــن‪ .‬عەلمانیەت‬ ‫بەمەخلوقی ب ـ ‌‬ ‫بــەرهــەمــی مــۆدێــرنــەیــەو وەزیــفــەی‬ ‫مۆدێرنەش هێنانی زیاد لەكایەیەكە بۆ‬ ‫كۆمەڵگە‌و‪ ،‬عەلمانیەتیش لەمۆدێرنەدا‬ ‫دەخوازێت ئایین وەك سەرجەم كایەكانی‬ ‫تر بونی هەبێت نەك دەستبخاتە هەمو‬ ‫كایەكانەوە‪ ،‬یان خۆی لەسەرو هەمو‬ ‫كایەكانەوە ببینێت‪ .‬لــێــرەوە دەبێت‬ ‫ئیسالمیەكان ئــەو راستیە بزانن كە‬ ‫هەرگیز عەلمانیەت بەدیلی ئاین نیەو‬ ‫ئەوەی وا تێبگات عەلمانیەت بریتی بێت‬ ‫ێ دینی‌و كوشتنی دین‪ ،‬لەبێئاگاییەكی‬ ‫لەب ‌‬ ‫كوشندەدا دەژیت‪ ،‬وەزیفەی عەلمانیەت‬ ‫نیە جێگرەوە بێت بۆ هیچ ئایدیۆلۆژیاو‬ ‫هیچ مەزهەبێكی دیاریكراو‪ .‬كەواتە نا‬ ‫حاڵیبونێكی رون‌و ئاشكرا هەیە الی‬ ‫ئیسالمیەكان لەكوردستاندا كە پێیان‬ ‫وایە عەلمانیەت واتە بێدینی یان هەوڵدان‬ ‫بۆ كوشتنی دین لەكۆمەڵگەدا‪ ،‬لەمەش‬ ‫كوشندەتر ئەوەیە دیدێك هەبێت پێ‌ی‬ ‫رەوا بێت عەلمانیەت هەر لەسەرەتاوە‬ ‫كە لەدنیای مەسحیەتدا سەرهەڵدەدات‬ ‫بۆ ئــەوە هاتوە ئایین پەراوێز بخات‌و‬ ‫لەكۆمەڵگە دەری بنێت‪ .‬سیكۆالرەكان‬ ‫لەئاینی مەسیحیەتدا دەڵێن دەسەاڵت بۆ‬ ‫قەیسەرو كەنیسەش بۆ مەسیح‪ ،‬دروست‬ ‫ئــەم دێــڕە بۆكۆمەڵگەی ئیسالمیش‬ ‫گونجاوە‪ ،‬دەسەاڵت بۆ ئەوەی سیاسەت‌و‬ ‫مزگەوتیش بــۆ ئـــەوەی خواپەرستی‬ ‫دەكات‪( .‬لەنێوان عەلمانیەت‌و ئیسالمی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬عەزیز رەئوف‪)...‬‬ ‫كــەواتــە عەلمانیەت بەپێچەوانەی‬ ‫ئیسالمیەكانەوە زەمینەی گەشەكردنی‬ ‫ئایین‌و بڕوا ئەخولقێنێ‌‪ ،‬ئایین لەسایەی‬ ‫عەلمانیەتدا گەشەی كــردوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دابینكەری ئازادیەكانە بەئازادی ئاینی‌و‬ ‫بڕوا و مەزهەبەوە‪ .‬ئەگەر ئیسالمیەكان بۆ‬ ‫نمونە پێیانوایە كە كۆمەڵگەی ئەمریكی‬ ‫كۆمەڵگەیەكی مەسیحییە‌و ئاینی‬ ‫مەسیحی ئاینی رەسمی ئەو واڵتەیە زۆر‬ ‫هەڵەن‪ ،‬ئەمەریكا واڵتێكی لیبڕاڵە هیچ‬ ‫ئایین‌و مەزهەبێك بەرەسمی ناناسێ‌‌و‬ ‫بەاڵم ئازادی بۆ هەمو ئایین‌و مەزهەبەكان‬ ‫دابینكراوە بەئاینی ئیسالمیشەوە‪،‬‬ ‫گــەورەتــریــن مــزگــەوت لەواشنتۆنە‪،‬‬ ‫نەك هەر ئــەوە ئەگەر پــارەت هەبێت‬ ‫كڵێسایەك كە بیناكەی كۆنبوە‌و لەالیەن‬ ‫كەنسڵی ئەو ناوچەیەوە بڕیاری روخاندنی‬ ‫درابێت ئەتوانی زەویەكەی بكڕی‌و لەسەر‬ ‫داروپەردوی كڵێساكە مزگەوتێك دروست‬ ‫بكەیت‪ ،‬هەرێمی سكۆتلەندەی بەریتانیا‬ ‫كە زۆربەیان كاسۆلیكمەزهەبی توندڕەون‌و‬ ‫تا ئەم سااڵنەی دوایی ئاشنا نەبوبون‬

‫بەخەڵكانی پەناهەندەو بێگانەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا لەگەورەترین شــاری هەرێمەكە‬ ‫كەشاری گالسكۆیە گەورەترین مزگەوت‬ ‫هەیە ‪ .‬ئایین كاری دیندارەكانەو ئەركی‬ ‫دەوڵەتیش مسۆگەركردنی ئازادییە بۆ‬ ‫هــەمــوان‪ ،‬بیرمەندی گــەورەی عــەرەب‬ ‫(جــاد عبدالكریم جوباعی) دەڵێت‪:‬‬ ‫كۆمەڵگەی مــەدەنــی نــە لـــەدورو نە‬ ‫لەنزیكەوە دژ نابێت لەگەڵ ئاینەكاندا‪،‬‬ ‫دامەزراوەی ئایینی یەكێكە لەدامەزراوە‬ ‫گرنگەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی‪ ،‬ئایین‬ ‫تەنیا كایەیەكەو هەمو كایەكانی نیەو‬ ‫ێ ئایین تێچین بكات لەكاروباری‬ ‫ناب ‌‬ ‫دەوڵەتداری‌و حوكمڕانی‌و پێویستە ئایین‬ ‫لەسیاسەت‌و زانست‌و ئەدەب‌و هونەر جیا‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەمڕۆ لەعەلمانیەت زۆر دەترسێ‌‪،‬‬ ‫بزوتنەوە ئوسوڵیە ئیسالمیەكانن لەبەر‬ ‫دو هۆ‪ :‬یەكەمیان گوایە ئیسالم پێویستی‬ ‫بەگۆڕینە‪ ،‬چونكە كتێبێك‌و شەریعەتێكی‬ ‫ێ تــاك‌و كۆمەڵ‬ ‫چەسپاوی هەیە‪ ،‬دەبـ ‌‬ ‫لەهەركوێیەك بن بەو پێیە حكومڕانی‬ ‫بكرێت‌و بەسەر هەمو تاك‌و ئەتنیكەكانی‬ ‫كۆمەڵگادا بسەپێنرێت‪ ،‬دوەم‪ :‬گوایە‬ ‫عەلمانیەت زادەی منداڵدانی رۆژئاوایی‬ ‫مەسیحیەتەو بۆ چاكسازی كۆمەڵگەی‬ ‫مەسیحیەت دروســتــبــوەو پــەیــدابــوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەڕای ئەوان عەلمانیەت بەكەڵكی‬ ‫كۆمەڵگە ئیسالمیەكان نایەت (ئاشنابون‬ ‫بەسیكۆالریزم‪ ،‬ئایدیا‪.)....‬‬ ‫هەر سەبارەت بەم پرسە گرنگە زانای‬ ‫ریفۆرمخوازی ئیسالمی (عبدالرحمن‬ ‫كواكبی) دەڵێت‪ :‬میللەتە زیندوەكان‬ ‫هەتا كاروباری ئایینیان لەكاروباری ژیان‬ ‫جیانەكردەوە پێش نەكەوتن‪ ،‬ئەحمەد‬ ‫ئەمینیش دەڵــێــت‪ :‬بەسیاسەتكردنی‬ ‫ئایین كارەساتە هەم بۆ سیاسەت‌و هەم‬ ‫بۆ ئایین‪ ،‬هەروەها محەمەد عەبدەش‬ ‫دەڵێت‪ :‬نە لەسیاسەتدا ئاین هەیە‌و نە‬ ‫لەئاینیشدا سیاسەت‪.‬‬ ‫ئــێــســتــا بـــا بــێــیــنــە ســـەر كــورتــە‬ ‫وەاڵمەكەی عەلی باپیر لەمەڕ كۆنفرانسی‬ ‫دامــەزرانــدنــی رێكخراوی (دابـــڕان) كە‬ ‫بەرپەرچی كاك مەال بەختیار دەداتەوە‬ ‫بەوەی مەرج نیە هەمو دەوڵەتێك یان‬ ‫رێكخراوێك كە دیموكراتی بو پێویستیشە‬ ‫عەلمانی بێت یان بەپێچەوانەوە رژێم‬ ‫گەلێكبون عەلمانیشبون بەاڵم دیموكرات‬ ‫نەبون‌و دیكتاتۆر‌و ستەمكاربون‪ ،‬نمونە‬ ‫بەرێژمەكانی هیتلەرو مۆسۆلۆنیی‌و‬ ‫ستالین‪ ..‬دەهێنێتەوە‪ .‬ئــەم وتەیەی‬ ‫عەلی باپیر هیچ بنەمایەكی زانستی نیە‬ ‫ێ عەلمانیەت‬ ‫چونكە دیموكراسی بەب ‌‬ ‫نــابــێــت‪ ،‬دیــمــوكــراس‌و عەلمانی یان‬ ‫پێكەوە دەبن یان نابن‪ ،‬هەروەكو زاناو‬ ‫بیرمەندی ئەڵمانی (یورگن هابرماس)‬ ‫دەڵێت‪ :‬بنەمای سەرەكی عەلمانیبون‬ ‫دیموكراسیەتە‪ ،‬مەرجی سەختی سەرەكی‬ ‫سیكۆالریزم دیموكراسیەتە‪.‬‬ ‫دیموكراسیەت لەلولەی تفەنگ‌و ژێر‬ ‫چەپۆكی ئاین‌و مەزهەبگەرایی نایەتە‬ ‫ئــاراوە‪ ،‬دیموكراسی تێزێكە رێژەیی‌و‬ ‫نسبیەتی نیە‪ ،‬یان هەیە یان نیە‪ ،‬كێشەی‬ ‫مامۆستا عەلی باپیر لەوەدایە كە پێیوایە‬ ‫هەر رژێمێك ئیسالمی نەبو عەلمانییە‪،‬‬ ‫ئــەمــەش هــەڵــەیــەكــی زەقـــە چونكە‬ ‫عەلمانیەت یەكێكە لەپایە سەرەكیەكانی‬ ‫مۆدێرنە‪ .‬عەلمانیەت بزوتنەوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیە بایەخ بەكاروباری سەر زەوی‬ ‫دەدات پتر لەوەی كە بایەخ بەكاروباری‬ ‫ئاخیرەت بــدات‪ .‬لەدەوڵەتی عەلمانیدا‬ ‫ئەوەی هاواڵتیان پێكەوە كۆدەكاتەوە‬ ‫ئایین یاخود ئاینزا نیە‪ ،‬بەڵكو پەیمانی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــیــە‪ ،‬بــەمــجــۆرە دەوڵــەتــی‬ ‫عەلمانی شەرعیەتی خۆی لەپەیمانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەوە وەردەگرێت نەك لەئایین‪،‬‬

‫كەواتە دیموكراسی‌و عەلمانی روی یەك‬ ‫ێ یەكتر‬ ‫دراون‌و تەواوكەری یەكترن‌و ب ‌‬ ‫نابن نەك ئەوەی مامۆستا عەلی باپیر‬ ‫ێ كە گوایە دیموكراسیەت پەكی‬ ‫دەیڵـ ‌‬ ‫نەكەوتوە لەسەر عەلمانیەت‪.‬‬ ‫لــەدرێــژەی قسەكانیدا مامۆستای‬ ‫ێ ئیسالم هیچ كێشەیەكی‬ ‫ناوبراو دەڵـ ‌‬ ‫لەگەڵ دیموكراسیەت نیەو ئاینی ئیسالم‬ ‫ئاینێكی دیموكرات‌و یەكسان‌و لیبراڵ‌و‬ ‫دادپــەروەرە‪ ،‬لەراستیدا ‌وانیە سروشتی‬ ‫ئاینەكان وابوە لەهیچ شوێنێكی دنیادا‪،‬‬ ‫هیچ ئاینێك نادۆزیتەوە كە مێژویەكی‬ ‫رەشـــی نــەبــێــت لــــــەزۆرداری‌و زوڵـــم‌و‬ ‫چەوسانەوەو كۆیالیەتی‪ ،‬مەسیحیەت دوا‬ ‫بەدوای خۆی چەند زەمەنێكی لەتاریكی‬ ‫بـــردە ســەر تاگەیشتە ســەردەمــانــی‬ ‫رۆشنگەری‌و دوا بەدوای ئەوش رۆژگاری‬ ‫رێنیسانس‪ ،‬لەكوێی ئایندا بەتایبەتی‬ ‫ئاینی ئیسالم دیموكراسی بەدی دەكەیت‪،‬‬ ‫ێ بەهیچ پرسیارو‌وەاڵمێك نادات‬ ‫ئایین ر ‌‬ ‫رێگە نادات بپرسین جگە لەو پرسیارانەی‬ ‫كە یان خۆی بۆت دیــاری دەكــات یان‬ ‫خــۆی كەرەسەكانی ئــەو پرسیارانەت‬ ‫دەخــاتــە بــەردەســت‪ ،‬لەراستیدا هیچ‬ ‫ئاینێك نیە بەئاینی ئیسالمیشەوە‬ ‫قسە لەپاوانكردنی حەقیقەت نەكات‌و‬ ‫ئاینەكانی تر بەهەڵەیان لەخۆی بەكەمتر‬ ‫نەزانێت‪ .‬هیچ ئاینێك نیە لەدونیادا‬ ‫دیموكراسیخواز بێت‌و رێزی جیاوازی‌و‬ ‫یەكسانی‌و ئــازادی هەموان وەك یەك‬ ‫بگرێت‪ ،‬هیچ ئاینێك نیە جیهان تەسلیم‬ ‫بەپیاوانی ئاین نەكات‌و گروپێك بەرهەم‬ ‫نەهێنێت كە خۆیان بەنوێنەری خواوەند‬ ‫نەزانن‌و لەسەر بنەمای ئەم نوێنەرایەتیە‬ ‫گریمانە كراوەش حوكم بەسەر ئازادی‌و‬ ‫ژیــان‌و بونی كەسەكانی تــردا نــەدەن‪.‬‬ ‫(ئایدیۆلۆژیای ئایین‪ ،‬ڕێبازی نوێ‌‪ ،‬بابان‬ ‫حەمە‪.)....‬‬ ‫ئـــەی ئـــەگـــەر ئــیــســام ئـــەوەنـــدە‬ ‫دیموكراسیە بۆچی زانــای بەناوبانگی‬ ‫ئیسالمی پاكستانی دەڵـــ ـێ‌‪ :‬لەهەر‬ ‫ێ ئیسالمی‬ ‫ێ لەو ‌‬ ‫ێ دیموكراسی هەب ‌‬ ‫شوێن ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ نیە‪ ،‬لەهەر شوێنێكیش ئیسالم هەب ‌‬ ‫لـ ‌‬ ‫ێ جێگای دیموكراسی نابێتەوە (ئەبو‬ ‫لەو ‌‬ ‫ئەعالی مەودودی)‪ .‬ئەی ئەگەر ئیسالم‬ ‫ئەوەندە دیموكراسیخوازە بۆچی قبوڵی‬ ‫ریفۆرم‌و چاكسازی ناكات وەكو ئەوەی‬ ‫لەئەوروپادا لەئاینی مەسیحیدا لەسەر‬ ‫دەستی مارتن لۆسەرو جۆن كاڵفن كرا‪.‬‬ ‫لەبەشێكی تــری كورتە ‌وەاڵمەكەی‬ ‫مامۆستادا ئــامــاژە بــەوە دەكـــات كە‬ ‫لەئیسالمدا ئازادی رادەربڕین‌و بیروباوەڕو‬ ‫هــەڵــبــژاردن‌و پــرســو راو راوێــژكــردن‬ ‫بەرقەراربوە‪ ،‬بەاڵم روداوە مێژوییەكان‬ ‫لەمێژوی ئیسالمدا پێچەوانەی ئەم رایەی‬ ‫مامۆستامان پـێ‌ دەڵـــ ـێ‌ن‪ ،‬ئیسالم‌و‬ ‫كتێبە پــیــرۆزەكــەی‌و فــەرمــودەكــانــی‬ ‫پێغەمبەرەكەی دەقی نەگۆڕن‌و قابیلی‬ ‫هیچ رایەكی جیاوازو تەفسیرو تەئویل‬ ‫نین‌و ئەوانە هێڵی سورن‌و موسوڵمانان‬ ‫تەنیا لەسەریانە وەكو خۆی بیڵێنەوەو‬ ‫ێ بــەج ـێ‌ی بــكــەن‌و مــەجــالــی هیچ‬ ‫جـ ‌‬ ‫جــۆرە ریفۆرم‌و چاكسازییەك نــادرێ‌‌و‬ ‫هــەر كەسێك لــەو بــارەیــەوە رایەكی‬ ‫تری هەبێت بەكافرو مولحیدو زەندیق‌و‬ ‫ێ ئەگەر‬ ‫ێ بڕوا فەتوای لەسەر ئــەدر ‌‬ ‫ب‌‬ ‫لەباشترین حاڵەتدا سەریشی بەشمشێرو‬ ‫قەمە نەپەڕێنن‪ .‬هەمو ئەو جواڵنەوە‬ ‫ناڕەزاییانەو راپەڕینانەو یاخیبوانە كە‬ ‫رویانداوە دژی دەسەاڵتی رەهای خەلیفەو‬ ‫دەســەاڵتــدارانــی ئیسالم‌و تێكەڵكردنی‬ ‫ئاین‌و دەسەاڵت‌و دەوڵەت بوە بەیەكتر‪،‬‬ ‫نیشانەی نەبونی ئازادی بیروڕا دەربڕین‌و‬ ‫دیموكراتیەت بوە لەم ئاینەدا‪ ،‬هەر بۆ‬ ‫نمونە جواڵنەوەكانی‪ :‬قەرمەتیەكان ‪-871‬‬ ‫‪976‬ز‪ ،‬موعتەزیلە‪900-700‬ز‪ ،‬ئیخوان‬

‫ئەلسەفا ‪1000-900‬ز‪ ،‬جواڵنەوەكەی ئەبو‬ ‫موسلیمی خۆراسانی لــە‪ 127‬كۆچی‬ ‫‪ ،‬هــەروەهــا بزوتنەوەكانی خــەواریـج‌و‬ ‫زەندەقەو شعوبیە كە هەمویان ‪ ،‬راپەڕیون‬ ‫دژی دەسەاڵتی خەلیفەو فەرمانڕەوایانی‬ ‫تۆتالیتاری ئیسالمی‪ ،‬ئەگەر لەئیسالمدا‬ ‫ئازادی بیروراو رادەربڕین بەركەماڵ بوە‬ ‫وەكو مامۆستا بانگەشەی بۆ دەكات‪،‬‬ ‫ئــەی بۆچی رێگە ن ــەدراوە بەكەسانی‬ ‫كراوەو ریفۆرمخوازی وەكو (عبدالرحمن‬ ‫كواكبی‌و جەمالەدینی ئەفغانی‌و حەلالج‌و‬ ‫ئــەبــو موسلیمی خــۆراســان ـی‌و رفاعە‬ ‫تەهتاوی‌و محەمەد عەبدە د‪ .‬عەلی‬ ‫عەبدولرەزاق‌و نەسر حامد ئەبو زەیدو‬ ‫ئەمین ئەلخولی‌و عەفیف ئەفزەرو ئەحمەد‬ ‫ئەمین‌و ئەمین رەیحانی‌و زۆری تر) كە‬ ‫داوای تازەكردنەوەو نوێخوازیانكردوە‬ ‫لەم ئاینەداو داوای جیاكردنەوەی ئاین‌و‬ ‫داواكــاری چاكسازی‌و ریفۆرمكردن بون‬ ‫ێ لەگەڵ‬ ‫لەئایندا بەجۆرێك كە بگونج ‌‬ ‫رۆحی سەردەم‌و تازەگەریدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ێ نەدراوەتە راو بیرو‬ ‫راستیە نەك هەر گو ‌‬ ‫بۆچونەكانیان بەڵكو بەالدەرو مورتەدو‬ ‫ئیلحادو تاوانباركراون‌و هەندێكیشیان‬ ‫ســـەریـــان پـــــەڕانـــــدون‪( ،‬مـــێـــزەرە‬ ‫لیبراڵەكان‪ ،‬د‪ .‬رفعت ئەلسەعید‪ ،‬مەال‬ ‫ئازادیخوازەكان‪.)....‬‬ ‫یەكێك لەسیما گرنگ‌و بگرە رۆحی‬ ‫دیــمــوكــراتــیــەت هــەڵــبــژاردنــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پرسیار ئەوەیە لەكوێی ئیسالم‌و لەچ‬ ‫ســـەردەم‌و قۆناغێكدا؟ كــام خەلیفە‌و‬ ‫دەســـەاڵتـــداری ئیسالم بەهەڵبژاردن‬ ‫هــاتــۆتــە ســـــەردەســـــەاڵت؟ كاتێك‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم كــۆچــی دوایــی‬ ‫دەكات‪ ،‬هێشتا تەرمەكەی لەمزگەوتەو‬ ‫كــفـن‌و دفــن نــەكــراوە موسوڵمانان‌و‬ ‫ســەركــردایــەتــیــەكــانــیــان دەك ــەون ــە‬ ‫ناكۆكی‌و ملمالنێوە لەسەر دەســەاڵت‌و‬ ‫جێگرەوەی پێغەمبەر هەرچەندە پێشتر‬ ‫لە(غدیرخم) بەیعەت بەعەلی كراوە كە‬ ‫جێنشینی پێغەمبەر بێت لەبەر ئەوەی‬ ‫یەكێكە لەئەندامانی (اهــل البیت)‬ ‫بەاڵم لەروداوێكی تەم‌ومژاویدا بەیعەت‬ ‫بەئەبوبەكر ئــەدرێ‌‌و تەنانەت كاتێك‬ ‫عەلی ناڕازی ئەبێت‪ ،‬هەڕەشەی ئەوەی‬ ‫ێ دەكەن ئەگەر بەیعەت بەئەبوبەكر‬ ‫لـ ‌‬ ‫نــەدا ئــەوا خانوەكەی بەسەر خۆیی‌و‬ ‫فاتیمەی خێزانیدا‌وێران‌و خاپور ئەكەن‪،‬‬ ‫كام هەڵبژاردنی دیموكراتی كراوە بۆ هیچ‬ ‫یەكێك لەخەلیفەكانی راشدین‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫دەسەاڵت كەوتە دەست بەنی ئومەیە‪،‬‬ ‫مەعاویەی كوڕی ئەبو سوفیان خەالفەتی‬ ‫كردە ویراسی‌و پشتاوپشت‪ ،‬خەلیفەكانی‬ ‫عەباسی‌و عوسمانی‌و سەفەویی‌و فاتیمی‌و‬ ‫ئەوانی تریش هەمویان بەبێ هەڵبژاردن‌و‬ ‫پرس‌وڕا دانراون یان كودێتایان كردوەو‬ ‫یان پشتاوپشت خەالفەتیان بۆماوەتەوە‪.‬‬ ‫لەبەشێكی تــری كورتە وەاڵمەكەی‬ ‫مامۆستا عــەلــی بــاپــیــردا هــاتــوە كە‬ ‫ئیسالم جیهادی كــردوە بەاڵم جیهادی‬ ‫دیفاعی بوەو جیهادی هجومی نەبوە‪،‬‬ ‫ێ پێش هەمو شتێك جیهادیەت‬ ‫جــار ‌‬ ‫یــان جیهادیزم لــەســەرەتــای ســەدری‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬واتا لەسەردەمی پێغەمبەری‬ ‫ئیسالمەوە پەیدابوەو هەبوە‪ ،‬هەموشی‬ ‫جیهادی هێرش‌و هجومی‌و داگیركردن‬ ‫بوە‪ ،‬پێغەمبەر‌و یاوەرەكانی جیهادیان‬ ‫داهــێــنــاوە‌و موسوڵمانانیش بۆماوەی‬ ‫هـــەزار‌و چــوار ســەد ســاڵ هــەر كاتێك‬ ‫دەسەاڵت‌و توانایان هەبو بێت ئەم كارەیان‬ ‫بەشێوەیەك لەشێوەكان جێبەجێكردوە‪.‬‬ ‫گرتن‌و داگیركردنی میزۆپۆتامیاو ئێران‌و‬ ‫كوردستان‌و شام‌و تا دەگاتە قەفقاسیا‌و‬ ‫ئاسیای ناوەڕاست لەرۆژهەاڵتەوە‪ ،‬لەم‬ ‫الشەوە لەمیسرەوە تا مەغریب تا دەگاتە‬ ‫ئەندەلوس لــەرۆژئــاواو تادیوارەكانی‬

‫ڤــیــەنــاش لــەئــەوروپــا هــەمــو بەهێزی‬ ‫پاڵنەری جیهادیزم ئەنجام دراوە‪ .‬مێژوی‬ ‫ئیسالم مێژویەكی خوێناوی‌و توندوتیژو‬ ‫شەڕو داگیركردن‌و تااڵن‌و بڕۆ ئەنفال‌و‬ ‫جینۆساید بوە‪ ،‬هەر كەسێك شاراەزای‬ ‫میژوی ئیسالمیش نەبێت تەنیا سەیری‬ ‫فیلمی (الرسالە) بكات كە روداوەكانی‬ ‫سەردەمی پێغەمبەر دەگێڕێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫فیلمی (القادسیە) كــە روداوەكــانــی‬ ‫داگیكردنی مێزوپۆتامیاو روخاندنی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ساسانیەكان دەگێڕێتەوەن‬ ‫هەردو فیلمەكەش سیناریۆو دەرهێنانی‌و‬ ‫پەخشكردنیان لەالیەن موسوڵمانانەوە‬ ‫نــوســراون‪( .‬كوردستانی نــوێ‌‪ ،‬ژمــارە‬ ‫‪ ،6670‬جیهان دوای روداوەكەی شارلی‬ ‫ئیبدۆ‪)...‬‬ ‫ێ بۆچی‬ ‫ێ پێمان بڵـ ‌‬ ‫مامۆستا ئەتوان ‌‬ ‫ئــەبــوعــوبــەیــدەی جـــەراح لــەشــارەزور‬ ‫ێ كــوژراوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەگوندی عەبابەیلـ ‌‬ ‫جیهادی دیفاعی بوە لەئیسالم ئەبوایە‬ ‫لەنیمچە دورگەی عەرەب بكوژرایە بەاڵم‬ ‫كە لەكوردستان كوژراوە مانای‌وایە ئەم‬ ‫پیاوە ئەنفالچی بوە‌و هاتوە خوشك‌و‬ ‫دایكمان ئەنفال بكات‌و واڵتەكەمان داگیر‬ ‫بكات‌و سەروەت‌و سامانی بەتااڵن بەرێ‌‪،‬‬ ‫من ئەپرسم چی ئەم پیاوەی گەیاندۆتە‬ ‫عەبابەیلی هەڵەبجە‌و شارەزور لەنیمچە‬ ‫دورگەی عەرەبەوە‪ ،‬ئەی ئەمە جیهادی‬ ‫هجومی‌و داگیكردن‌و تــااڵن‌و ئەنفال‌و‬ ‫جینۆساید نیە چیە؟‬ ‫لەبەشێكی تری ‌وەاڵمەكەی مامۆستا‬ ‫عەلی باپیردا باسی ئەوەی كردوە كە‬ ‫توندوتیژی توندڕەوی لەئاینی ئیسالمدا‬ ‫نەبوەو نیە‪ ،‬گلەیی ئــەوە دەكــات كە‬ ‫بۆچی تــونــدڕەوی‌و هەڵەكانی گروپە‬ ‫توندڕەوەكانی وەكو داعش‌و نمونەكانی‬ ‫ێ‬ ‫لەسەر ئیسالم حساب بكرێت‪ ،‬جار ‌‬ ‫پێش ئـــەوەی بــاســی داعـــش‌و گروپە‬ ‫توندرەوەكان بكەین‪ ،‬پێویستە بڵێین‬ ‫كە سەرەتا مێژوی ئاینی ئیسالم پڕە‬ ‫لەتوندوتیژی‌و تیرۆر و تۆقاندن‌و كوشتن‌و‬ ‫داگیركردنی‌و بەتااڵن بردنی سەروەت‌و‬ ‫سامانی خەڵكی‪.‬‬ ‫تۆ سەیر بكە لەچوار خەلیفەی راشدین‬ ‫سیانیان كـــوژراوە لــەســەردەســەاڵت ‌و‬ ‫خــەالفــەت‪ ،‬یــەزیــدی كــوڕی مەعاویەی‬ ‫خەلیفەی موسوڵمانان لەسەر دەسەاڵت‌و‬ ‫نفوز حسێنی كــوڕی عەلی‌و حەفتا‌و‬ ‫دو نەفەر‌و ژن‌و مناڵیان سەر دەبڕن‌و‬ ‫پێشتریش بەدەست ئــەوان حەسەنی‬ ‫ێ لەالیەن‬ ‫كوڕی عەلی زەهرخوارد ئەكر ‌‬ ‫ژنــەكــەیــەوە‪ ،‬هــەر بۆیە مــێــژوی ئاین‬ ‫بەگشتی‌و ئیسالم بەتایبەتی مێژویەكی‬ ‫خوێناوییەو پڕە لەناكۆكی‌و توندوتیژی‌و‬ ‫شەڕو كوشتن‌و داگیركردن‌و ماڵوێرانی‪،‬‬ ‫زۆرێــــك لــەخــولــەفــاكــانــی ئــەمــەوی‌و‬ ‫عەباسی‌و عوسمانی لەسەر ناكۆكی‌و‬ ‫ملمالنێی دەسەاڵت‌و خەالفەت خەڵتانی‬ ‫خوێنكراون‌و تیرۆركراون‪ ،‬ئەمە بێجگە‬ ‫لــەوەی كە هــەر دەنگێكی نــاڕەزای ـی‌و‬ ‫گلەیی‌و رەخنەگرتن بە سەرپەڕاندن‌و‬ ‫تیرۆرو كوشتن كۆتایی هاتوە‪.‬‬ ‫ســــەبــــارەت بــــەداعــــش‌و گــروپــە‬ ‫توندڕەوەكانیش ئەوە ئەسڵ‌و ناوەۆكی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬ئیسالم بەنوكی ڕم‌و شمشێرو‬ ‫ترس‌و تۆقاندن‌و سەربڕین باڵوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫كورتترین پێناسەی ئیسالم ئەوەیە‬ ‫كەشمشێر زائــیــدەن قــورئــان‪ ،‬بــەزۆرو‬ ‫كوشتن‌و سەربڕین‌و داگیركردن‌و تااڵن‌و‬ ‫ئــەنــفــال‌و جــیــنــۆســایــدكــردن ئیسالم‬ ‫گەیشتۆتە دەرگــای ئــەوروپــاو باكوری‬ ‫ئەفریقیا‌و رۆژهەاڵتی ئاسیاو ئاسیای‬ ‫ناوەند‪ ،‬من دەپرسم لەباب‌و باپیرانی‬ ‫گــەورەی ئێمە چون بۆ‌واڵتی سعودیەو‬ ‫داوایــان كرد قبوڵمان بكەن بەئیسالم‌و‬ ‫هاتوین ببین بەموسوڵمان؟ یان بەزۆری‬

‫عەلمانیەت بەپێچەوانەی ئیسالمیەكانەوە زەمینەی گەشەكردنی ئایین‌و‬ ‫بڕوا ئەخولقێنێ‌‪ ،‬ئایین لەسایەی عەلمانیەتدا گەشەی كردوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دابینكەری ئازادیەكانە بەئازادی ئاینی‌و بڕوا و مەزهەبەوە‬

‫زۆردارەكی‌و جەورو ستەم‌وازیان لەئاینی‬ ‫ێ هێناون‌و بەزۆری زۆردارەكی‬ ‫خۆیان پ ‌‬ ‫ئاینی ئیسالمیان بەسەردا سەپاندون‪.‬‬ ‫(تــونــدوتــیــژی‌و پــیــرۆزی‌و سێكس لە‬ ‫میتۆلۆژیای ئیسالمیدا‪ ،‬تركی عەلی‬ ‫ئەلرەبیعۆ‪)....‬‬ ‫لەزۆرێك لەدیاردەو رواڵەتەكانی‌وەك‬ ‫(ژن‪ ،‬كــۆیــلــە‪ ،‬گـــۆرانـــی مۆسیقا‪،‬‬ ‫حــیــجــاب‪ ،‬جــیــهــاد‪ ،‬ئــەشــكــەنــجــەدان‪،‬‬ ‫سیغەكردن‪ ،‬رەوشــت‪...‬هــتــد) ئیسالم‬ ‫دیــدێـك‌و تێڕوانینێكی دواكــەوتــوانــەو‬ ‫كۆنەپەرستانەی هەیە‪ .‬ئاینی ئیسالم‬ ‫بــەچــاوی ســو ســەیــری ژن‌و رۆڵــی ژن‬ ‫دەكات‪ ،‬ژن دەكاتە كۆیلی پیاو‪ ،‬دو ژن‬ ‫بەیەك شاهید ئەژمار دەكات‪ ،‬لەمیراتدا‬ ‫ژن نیوەی پیاو ‌وەرئــەگــرێ‌‪ ،‬رێگەی‬ ‫بەپیاو داوە چەند ژنێك بهێنێ‌‌و زۆر‬ ‫جیاوازی تر‪ ،‬لەئیسالمدا مۆسیقا‌و گۆرانی‬ ‫حەرام كراوە‪ ،‬سیغەیان زەواجی موتعە‬ ‫یان ژن هێنانی كاتی الی سوننەكان‬ ‫حەرامەو الی شیعەكان حەاڵڵە‌و رایان‬ ‫وایە كە زەواجی موتعە خێرێكی ئێجگار‬ ‫گەورەیە كە بكرێ‌‌و پشتیان بەقسەی‬ ‫ئیمامەكانیان بەستوە‪ ،‬الی ئیسالم‬ ‫رەوشــت تەنیا پەیوەندی بەمەسەلە‬ ‫رۆحی‌و ئاینی‌و شورەیی ئافرەتەوە هەیە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا رەوشــت بەشێكە لەكەلتورو‬ ‫پەیوەندی بەئاینەوە نیە و الی مرۆڤێكی‬ ‫رۆژئاوایی رەوشت نیشتمانە‪ ،‬ئیشكردنە‪،‬‬ ‫دڵــســۆزیــیــە‪ .‬ســــزادان‌و تــونــدوتــیــژی‌و‬ ‫ئەشكەنجەدان لەئیسالمدا مێژویەكی‬ ‫دورو درێــژی هەیە‪ ،‬هەمو جۆرەكانی‬ ‫ئەشكەنجەدان لەسەردەمی پێغەمبەرو‬ ‫ئەسحابەكان‌و خەلیفەكانی راشیدین‌و‬ ‫خولەفای ئەمەوی‌و عەباسی‌و عوسمانیدا‬ ‫بەكارهاتوە‪ .‬جیهادیەت لەسەرەتای‬ ‫ســەدری ئیسالمەوە‪ ،‬واتا لەسەردەمی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالمەوە پــەیــدا بــوە‌و‬ ‫هەیە‪ ،‬پێغەمبەرو یاوەرەكانی جیهادیان‬ ‫داهێناوەو هەموشی جیهادی هجومی‌و‬ ‫هێرشكردن‌و داگیركردن‌و تااڵنی‌و ئەنفال‬ ‫بوە‪ .‬لەئاینی ئیسالمدا بەهیچ ئایەت‌و‬ ‫سورەت‌و فەرمودەیەك كویلەكردنی مرۆڤ‬ ‫قەدەغە نەكراوە‪ ،‬بگرە دەسەاڵتداران‌و‬ ‫فەرمانڕەوایانی ئیسالمی پێشبڕكێیان‬ ‫كــردوە لەزۆرترین كۆیلەو كەنیزەك‌و‬ ‫بەكارهێنانیان بۆخزمەتی خۆیان‪.‬‬ ‫ئــەوەنــدەی فــەرمــانــڕەوایــانــی ئیسالم‬ ‫توندوتیژی‌و شــەرو خوێنرشتن لەسەر‬ ‫دەســەاڵت كردویانە‌و بــرەویــان پێداوە‬ ‫بەجۆرێك لەهیچ سەردەم‌و دەوڵەتێكی‬ ‫تردا وینەی نەبوە‪ .‬هەر بۆیە مێژوی ئاین‬ ‫مێژویەكی خوێناویەو پڕە لەناكۆكی‌و‬ ‫توندوتیژی‌و شەڕو كوشتن‌و ماڵ وێرانی‌و‬ ‫داگیركردن‌و بردنی ســەروەت‌و سامانی‬ ‫خەڵكی بەتااڵن‪( .‬پێكهاتەی چینایەتی‬ ‫كۆمەڵگای ئیسالم‪ ،‬كۆمەڵگا لەسایەی‬ ‫دەوڵــەتــی خــەالفــەتــدا‪ ،‬فــوئــاد مەجید‬ ‫میسری‪)...‬‬ ‫ماوەتەوە بڵێین ئایین شتی شەخسی‬ ‫مرۆڤەكانەو قابیلی تێكەڵكردن نیە لەگەڵ‬ ‫ێ لەدەوڵەت جیا‬ ‫كۆمەڵگاداو ئایین دەب ‌‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬وەكو سەعد زەغلول وتویەتی‬ ‫ئایین بۆ یەزدان‌و نیشتمان بۆ هەموان‪،‬‬ ‫میللەتە زیــنــدوەكــان هەتا كــاروبــاری‬ ‫ئاینیان لەكاروباری ژیان جیانەكردەوە‬ ‫ێ بۆ دروشمی ئایین‬ ‫پێش نەكەوتن‪ ،‬بەڵـ ‌‬ ‫بۆتاك‌و دیموكراسیش بۆ هەموان‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫بۆ نوسنی ئەم بابەتە سود لەم سەرچاوانەی‬ ‫خوارەوە وەرگیراوە‪:‬‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ئایین‪ ،‬بابان حەمە‪ ،‬گۆڤاری رێبازی‬‫ێ ژمارە ‪ ،55‬هاوینی ‪ ، 2012‬مەكتەبی ر ێكخستنی‬ ‫نو ‌‬ ‫ی‪.‬ن‪.‬ك‪.‬‬ ‫ئاشنابون بەسیكۆالریزم‪ ،‬گۆڤاری ئایدیا ژمارە ‪،21‬‬‫كۆمەڵێك نوسەر‪ ،‬ئایدیا‪ ،‬سلێمانی‪.2013 ،‬‬ ‫توندوتیژی‌و پــیــرۆزی‌و سێكس لەمیتۆلۆژیای‬‫ئیسالمیدا‪ ،‬تركی علی ئەلرەبیع‪‌ ،‬وەرگێڕانی ئاوات‬ ‫محمد‪ 2007 ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫كۆمەڵگا لەسایەی دەوڵەتی خەالفەتدا‪ ،‬پێكهاتەی‬‫چینایەتی كۆمەڵگەی ئیسالم‪ ،‬بەشی سێیەم‪ ،‬فوئاد‬ ‫مەجید میسری‪ ،‬چاپی دوەم ‪ 2000 ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫جیهان دوای روداوەكانی شارلی ئیبدۆ‪ ،‬د‪ .‬شێركۆ‬‫كرمانج‪ ،‬كوردستانی نوێ‌‪ ،‬ژمارە ‪ 6670‬لە‪.2015/5/4‬‬ ‫لەنێوان عەلمانیەت‌و ئیسالمی سیاسیدا‪ ،‬عەزیز‬‫رەئوف‪ ،‬كوردستانی نوێ‌ ‪.2015/6‬‬ ‫مێزەرە لیبراڵەكان‪ ،‬د‪ .‬رفعت السعید‪ ،‬وەرگێڕانی‪،‬‬‫حسین عوسمان نێرگسەجاڕی‪ ،‬مەال ئازادیخوازەكان‬ ‫ل‪.140-23‬‬ ‫*ماستەر لــەبــواری بــەرێــوەبــردن‌و گەشەكردنی‬ ‫دامودەزگاكانی كۆمەڵگای مەدەنی لەزانكۆی‬ ‫‪London metropolitan University‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫سەرمایەداریی خۆرهەاڵتی یان سەرمایەداریی كارەسات؟‬ ‫وەاڵمێك بۆ وتارەكەى كاك بەختیار عەلی بەناوی «كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی»‬

‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫‪II‬‬ ‫نەك كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی‬ ‫قەیرانە ئابوورییەكان یــەك بــەدوای‬ ‫یەكدا جیهانی سەرمایەداری دەتەنن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرمایەداریی جیهانی‪ ،‬لە قورسترین و‬ ‫قەیرانیترین بارودۆخی مێژویی خۆیدا‪ ،‬لە‬ ‫فێڵێكەوە بۆ فێڵێكی دیكە و لە فۆرمێكی‬ ‫پراكتیكییەوە بــەرەو فۆرمێكی دیكەى‬ ‫پراكتیكی دەچێت‪ ،‬بەبێ ئەوەى شوناسی‬ ‫خــۆی لــەدەســت بــدات‪ .‬كەچی زۆرێــك لە‬ ‫پۆستماركسیستەكان لەسەر ئەو بۆچوونەن‬ ‫كە سەرمایەداریی الواز بووە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫نەك هەر الواز نەبووە‪ ،‬بەڵكو ئەوە گوتاری‬ ‫ڕەخــنــەى ڕادیــكــاڵــە دەركـــی بــارودۆخــی‬ ‫سەرمایەداری و جوڵە دینامیكییەكەى ناكات‪،‬‬ ‫و خۆى لەنێو تیۆرییەكی ئایدیالیستیی‬ ‫و خەیاڵییانەدا نــقــوم دەكــــات‪ .‬و لەم‬ ‫دەركنەكردنەوەشەوە‪ ،‬كە پێیانوایە خۆبەخۆ‬ ‫سەرمایەداریی لەپەلوپۆ دەكەوێت‪ ،‬ئەوا تەنها‬ ‫خەریكی بەرهەمهێنانی تێزی پڕ لە خەیاڵی و‬ ‫دوور لە واقیعی سەرمایەدارین‪ ،‬زۆرێكی دیكە‬ ‫لە پۆستماركسیستەكان‪ ،‬ئەنارشیستەكان‪،‬‬ ‫ئۆتۆنۆمیستەكان‪ ،‬و هتد وەك مایكڵ هارت‪،‬‬ ‫ئەنتۆنیۆ نێگری‪ ،‬و جۆن هالۆوەى‪ ،‬هیچ‬ ‫باوەڕێكییان بە دروستكردنی ستراتیژیی‬ ‫شۆڕشگێڕی نییە و پێیانوایە سەرمایەداریی‬ ‫جیهانی دەگۆڕێت بەبێ ئەوەى بیر لەگرتنە‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەتیش بكەینەوە‪ .‬هەر لەبەر‬ ‫ئــەمــەش لــەگــەڵ زاڵــبــوونــی نیۆلیبراڵیزم‬ ‫(لەتیۆری و پراكتیكدا) و خانەنشینبوونی‬ ‫ماتریالیزمی مێژوویی و چینی كرێكار‪،‬‬ ‫پۆستماركسیزم یــان چــەپــی ڕادیــكــاڵ‬ ‫دەردەكەوێت و دەبێت بە مۆدی ڕۆشنبیرانەى‬ ‫دونــیــای ئــەمــڕۆ‪ .‬هــەر لــەبــەر ئــەمــەش و‬ ‫بەهۆى الوازیــی گوتاری چەپی ڕادیكاڵ و‬ ‫پۆستماركسیستییەوە‪ ،‬ژمارەیەكی گەورەى‬ ‫ڕێكخراوە كۆمەاڵیەتییەكان دەركەوتوون‪ ،‬كە‬ ‫خاوەن ئایدیۆلۆژیی و پەیوەندیی و ڕۆڵ و‬ ‫نەخشەی خۆیانن و ڕاستەوخۆ دژ بە تیۆریی‬ ‫و پراكتیكی ماركسیستی دەوەستنەوە‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێكخراوانە كە لە زۆربەى بوارەكاندا خۆیان‬ ‫وەك ڕێكخراوی ناحكومی دەناسێنن یان‬ ‫وەك سەنتەری لێكۆڵینەوە سەربەخۆكان‬ ‫دەردەكـــەون‪ ،‬بانگەشەیەكی تــەواویــان بۆ‬ ‫جۆرێك لە ئایدیۆلۆژیا و مۆدێلی سیاسیی‬ ‫كـــردووە كە تــەواو لەگەڵ نیۆلییراڵیزم‬ ‫و تــەواوكــردنــی پالنی ئــەم سیستەمەدا‬ ‫دەگونجێت‪ .‬بەهەرحاڵ لەبەشی دیكەدا‬ ‫دەگەڕێینەوە سەر پەیوەندیی ئەم ڕێكخراوانە‬ ‫بە ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتییەوە‪ .‬ئەوەى لێرەدا‬ ‫گرنگە شتێكە‪ :‬ئــەوەى كاك بەختیار لە‬ ‫وتارەكەیدا بەناوی كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی‬ ‫باسیكردووە‪ ،‬سەرمایەداریی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیاییە‪.‬‬ ‫یەكێك لــەو كــارەســاتــانــەى سۆڤێت‬ ‫بەدوای خۆیدا هێنای‪ ،‬بێگومان ئەكادیمیای‬ ‫سۆڤێتی بوو بۆ لێكۆڵینەوەى ڕۆژهەاڵتی و‬ ‫زاڵبوونی ئایدیۆلۆژیای ستالینیستی بەسەر‬ ‫ئەم دەزگــای لێكۆڵینەوەیەدا‪ ،‬وایكرد بۆ‬ ‫ساڵەهای ساڵ ئەو تێڕوانینە زاڵ ببێت‪،‬‬ ‫كە مۆدێلی بەرهەمهێنانی خۆرهەاڵتی یان‬ ‫ئاسیایی فیودالییە و جۆرێك لە زاڵكردنی‬ ‫حەتمییەتی ڕوودانــی شۆڕشی بۆرژوازیی‬ ‫وەك پێشمەرجی شۆڕشی سۆسیالیستی‪،‬‬ ‫بوو بە مۆدێلی بااڵدەست‪ .‬ئەو بیرمەندانەى‬

‫تەنانەت چەپی ڕادیكاڵیش بێت‪ .‬ئێمە‬ ‫نەك خاوەن گەشەى دەستكرد نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەرگیز گەشەى سروشتیمان نەبووە‪ ،‬من‬ ‫ئێستاش نازانم گەشەى سروشتی چییە؟‬ ‫ئایا گەشەى سروشتی ئەوەیە سەرمایەداریی‬ ‫ئــەم قۆناغانەى نەبڕیوە لە خۆرهەاڵت؟‬ ‫ئەگەر وابێت‪ ،‬ئەم تێگەیشتنە سەرتاپا‬ ‫تێگەیشتنێكی داروینیستیی مەترسیدارە‬ ‫و بناغەیەكی لیبڕاڵییە‪ .‬ئەم گەشەكردنە‬ ‫سروشتییەش لەنێو دڵــی تیۆرییەكەى‬ ‫داروینەوە دەرهــات و بوو بە پاساوێك تا‬ ‫غــەرب هەیمەنەى خــۆی بەسەر تــەواوی‬ ‫جیهانی ئاسیایی و خۆرهەاڵتیدا بسەپێنێت‪.‬‬ ‫بــە دەربــڕیــنــێــكــی دیــكــە‪ ،‬ئــەم تیۆرییە‬ ‫بەكارهێنرا تاكو هەم هەیمەنەى خۆرئاوا‬ ‫كۆى جیهان و هەم هەیمەنەى سەرمایەداریی‬ ‫لیسەفایەر (یاخود بەمانایەكی دیكە دەستی‬ ‫نادیاری ئادەم سمیت)ی بكاتە پاساوێك بۆ‬ ‫نێو خودی كۆمەڵگای خۆرئاواییش‪ .‬هەر‬ ‫ئەم پاساوەی گەشەكردنە سروشتییەش‬ ‫هاوتایە لەگەڵ «دەستی نادیار»ی سمیتی و‬

‫و ڕووبـــــەڕووی چ شتێك بــوویــتــەتــەوە‪،‬‬ ‫و لــە چ دەوڵــەتــێــك دایــت و چ چینێك‬ ‫بەرانبەر بە یەكتری وەستاون‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫بڵێین كوردستانی پێش‪-‬سەرمایەداریی‪،‬‬ ‫فیودالیستی بووە یان مۆدێلی بەرهەمهێنانی‬ ‫ئاسیاییە ئەوا ئەركی جیاوازی شۆڕشگێڕیمان‬ ‫بەرانبەر بە دۆخەكە دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫بێیت و تەنها چەند تێزێك كۆپی بكەیتەوە‬ ‫و بیسەپێنیت بەسەر كۆمەڵگای خۆتدا بێ‬ ‫ئەوەى لەبارودۆخەكەى تێبگەیت‪ ،‬لە دوو الوە‬ ‫زیانی دەبێت‪ ،‬یەكەم هەمان ئەو بیرۆكانەى‬ ‫لیبراڵیستەكان دەسەلمێت كە پێیانوایە‬ ‫ماركس یاسایەكی حەتمی بۆ هەموو كۆمەڵگا‬ ‫جیاوازەكان هەیە و لەالیەكی دیكەوە وزەى‬ ‫شۆڕشگێڕییش لەبەین دەچێت و ئەمە زیاتر‬ ‫لە ستالینەوە نزیكە نەك لە ماركس‪.‬‬ ‫قــۆنــاغــەكــانــی گــەشــەكــردنــیــش تێزی‬ ‫ستالینە‪ ،‬واتــا ئەو پاساوە داروینیست‪-‬‬ ‫ستالینیستییەى پێیوایە كۆمەڵگا مرۆییەكان‬ ‫دەبێت چــوار قۆناغەكە ببڕن (كۆمۆنەى‬ ‫سەرەتایی‪ ،‬قۆناغی كۆیلەداری‪ ،‬فیودالیستی‬

‫بــەدواى ئەم تێزەیش كەوتوون‪ ،‬تا ئەمڕۆ‬ ‫بــڕدەكــەن و هـــەزاران نــاو لە كۆمەڵگای‬ ‫ئاسیایی یان خۆرهەاڵتی دەنێن و بێ ئەوەى‬ ‫ئاگایان لەخۆیان بێت لەژێر هەژموونی‬ ‫ئەم ئایدیۆلۆژییەى ستالین دان و كەچی‬ ‫لە فۆڕماڵدا دژ بە هەموو كردەوەیەكی‬ ‫ستالینیستی دەوەستنەوە‪ .‬لەقەڵەمدانی‬ ‫كۆمەڵگای ئاسیایی وەك كۆمەڵگای فیودالی‬ ‫و یان ئەوەى ئەم دوواییانە كاك بەختیار‬ ‫زەقی كردووەتەوە‪ ،‬بەقوڵی دەكەوێتە نێو‬ ‫ئەم خانەى ئایدیۆلۆژییەوە‪.‬‬ ‫بــــەاڵم ئ ــەگ ــەر ئـــاوڕێـــك ل ــە كتێبی‬ ‫گروندریسەى ماركس بدەینەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لێكۆڵینەوە لە چاپتەری «پۆلێنبەندییە‬ ‫ئــابــووری‪-‬كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەكــانــی پێش‪-‬‬ ‫سەرمایەداری»‪ ،‬بكەین‪ ،‬تێدەگەین ماركس‬ ‫هــەرگــیــز نــایــەوێــت یــاســایــەكــی گشتگیر‬ ‫بەسەر هەموو كۆمەڵگاكاندا بسەپێنێت‬ ‫كە ستالین دەیویست و هەروەها لیبڕاڵ‪-‬‬ ‫سەرمایەدارەكانیش بەتانەوە سوكایەتییان‬ ‫پێدەكرد و بەیەك تێز هەموویان بخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش پێچەوانەى ئەو بۆچوونە عەوامانە‬ ‫كاك بەختیار عەلی تەنها كەسێكە لەسەر بنەماى كولتووری‬ ‫و باوانەیە‪ ،‬كە دەڵێن ماركس بەبێ ئەوەى‬ ‫لە كۆمەڵگا ئاسیاییەكان تێگەیشتبێت‪،‬‬ ‫باسی سەرمایەداری دەكات نەك بنەمایەكی ئابووری‪-‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫تێزەكانی بۆ كۆمەڵگای غەربی‪ ،‬بەسەر‬ ‫خۆرهەاڵتیشدا ســەپــانــدووە‪ .‬بێ ئاگایی‬ ‫ماركسیستەكان و چەپە ڕادیكاڵەكانی ملمالنێ بۆ مانەوەى داروین و هەردووكیان لە و ســەرمــایــەداری) بــۆ ئـــەوەى بگەن بە پێیان بڵێین توێژی دیاریكراو‪ ،‬بــەاڵم لە‬ ‫ئەمڕۆ‪ ،‬بە مەبەستەوە بووبێت یــان بێ سەنتێزێكی ئایدیۆلۆژیانەدا كۆبوونەتەوە‪ ،‬كە سۆسیالیزم‪ ،‬چونكە هەر لەسەرەتاوە ڕوونە فۆرمی مامۆستا‪ ،‬فەرمانبەر‪ ،‬خوێندكار‪،‬‬ ‫مەبەست‪ ،‬یەكێكە لەگرنگترین دەركەوتەكانی ئەمڕۆ بە داروینیزمی كۆمەاڵیەتی ناسراوە‪ .‬ئــەو ستراتیژییانەى مۆدێلی ئەوروپایی كــارگــێــڕیــیــەكــان‪ ،‬ســەنــدیــكــاكــان و هتد‬ ‫هەژاریی فیكری ئەم ئاراستەیە بۆ تیۆریی ئایا پاساوهێنانەوە بۆ گەشەی سروشتی‪ ،‬گواستنەوە لە فیودالیزمەوە بۆ سەرمایەداری بەرهەمهێنراونەتەوە‪.‬‬ ‫بــێــمــانــابــوونــی دابــەشــكــردنــی‬ ‫‪ .4‬‬ ‫ماركسیستیی مــۆدێــلــی بەرهەمهێنانی كــە لەنێو دڵــی دارویــنــەوە دەرهــاتــووە‪ ،‬و مۆدێلەكانی یەكێتیی چینەكان دەكەنە‬ ‫ئاسیایی‪ .‬بۆیە ئەگەر كاك بەختیاریش كە نەبووەتە پاساو بۆ «ڕاسیزم» و بەرزتری بنەمای شیكارییەكەى خۆیان‪ ،‬لەسەرەتاوە شار و دێ (بەو مانا غەربییەى لە شاردا‬ ‫زیاتر سەر بە میراتی چەپی ڕادیكاڵ و ڕەگــەزی؟ ئەگەر سەیری لیستی فاشیست هەڵەن‪ .‬فەرامۆشكردنی ئەم تێزەی ماركسیش وردەبــۆرژوازی و بۆرژوازی هەن و چاالكیی‬ ‫هاوكات پۆستمۆدێرنیستیی وەك ژیژەك‪ ،‬یان ڕاسیستەكان بكەین‪« :‬بێكەڵكەكان» جگە لەوەى تێزێكی ستالینیستییە‪ ،‬هاوكات بازرگانیان هەیە) جیاوازە‪ ،‬ئێرە سەنتڕاڵیتەى‬ ‫دولــۆز‪ ،‬بۆدریار‪ ،‬تەقریبەن بادیۆ‪ ،‬و هتد (دوازە ویالیەتی ئەمریکا لە ساڵی ‪ 1907‬پاساوێكیشە بۆ سەنتڕاڵیزمی سۆسیالیستی سەربازیی و بیرۆكراسییە‪.‬‬ ‫خەسڵەتی خولگەیی (واتــا‬ ‫‪ .5‬‬ ‫ئاگاداریی ئەم تێزەی مۆدێلی ئاسیاییە و ‪ 1915‬چەند یاسایەكی لەم چەشنەیان و هەروەها گێڕانی ڕۆڵێكی دژەشۆڕشگێڕیشە‪.‬‬ ‫بوونایە‪ ،‬نەدەكەوتنە هەڵەى كوشندەوە دەركرد) تاكو دەگاتە هەوڵی نازییەكان بۆ بەرهەمهێنانەوەى ئەم تێزە بێ ئاگابێت زۆربــەى كات خۆى بەرهەم دەهێنێتەوە)‬ ‫بۆ خوێندنەوەى كۆمەڵگای خۆرهەاڵتی و «پاكسازی»ی ئەوروپا و خاوێنكردنەوەى لە یان بەئاگاوە‪ ،‬لەالیەن چەپە ڕادیكاڵەكانی هەرچەند جاری واهەیە باش پەرەدەسەنێت‬ ‫ناونانێك كە تا ئێستا هەر لە ماركسەوە جولەكەكان‪ ،‬گولەكان و تایپ و جۆرەكانی ئەمڕۆوە كە وەك پۆستماركسیزم ناسراون‪ ،‬و پاشان دادەڕمێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە دەربارەى‬ ‫تاكو ستیڤان میزارۆش و تۆنی كلیف و هتد دیكەى پاساوی بایۆلۆژیانە‪ ،‬و ئەم تیۆرییەش ئەكتێكی سەرتاپا ستالینیستییە‪ ،‬ئەگەرچی مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیاییە نەك تەواوی‬ ‫بەخەیاڵیش بیریان لێنەكردۆتەوە‪ ،‬بەڵكو لەڕێگای گەشەی سروشتییەوە تا ئەمڕۆ لە فۆرماڵیشدا دژ بەهەموو ئایدیایەكی كۆمەڵگاكان‪.‬‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی لەسەر‬ ‫هەموویان لەنێو نەزمی سەرمایەى جیهانیدا‪ ،‬نفوزی خۆى پاراستووە و لەڕێگای پاساوی ستالینیستین‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە ئەم تێزەى مۆدێلی دەرهێنانی زیادەبەها لەڕێگای سیاسیی و‬ ‫لە سەرمایەداریی دەوڵەتی و بازاڕی ئازاد جیاوازییە جەوهەرییە عەقڵییەكانەوە یان‬ ‫هۆشەكییەكانەوە پاساو بۆ جیاوازیی و بەرهەمهێنانی ئاسیایی‪ ،‬پێش ماركسیش بەشێوەى زەبر و بەشێوەى سەپاندن ئیش‬ ‫دەكۆڵنەوە‪.‬‬ ‫تێنەگەیشتن لە مۆدێلی بەرهەمهێنانی نایەكسانییە كۆمەاڵیەتییەكانیش دەهێنێتەوە بــاســكــراوە‪ ،‬بـــەاڵم زیــاتــر بــۆ پــاســاوی دەكــات و هەر لێرەشەوە دەكرێت لە دین‬ ‫ئاسیایی زۆرێــك لە لێكۆڵەر و نووسەری هەم لە خۆرئاوای خۆشبەخت و گەشەی كۆلۆنیالیستی و ئیمپریالیستیی بــووە تێبگەین كە چۆن وەك ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫ماركسیست و چەپە تازەكانی گەیاندووە سروشتی و هەم لە خۆرهەاڵتی بەربەر و كە هەمیشە خۆرهەاڵت وەك ناوچەیەكی گــەورە لەناو ئەم مۆدێلە بەرهەمهێنانەدا‬ ‫بە تێگەیشتنێكی مۆدێلی داروینیستیی گەشەى دەستكرددا! دەزگای ستالینیستی بەربەرستان و وەحشیگەریی سەیركراوە و گرنگییەكی تـــەواو وەردەگ ــرێ ــت‪ ،‬لەبەر‬ ‫ستالینیی پەرەسەندن‪ ،‬واتا بە زەرووری لەناوچووە هەم لەڕووسیا و هەم لەدەرەوەى ئاسیا وەك النكەى ئایین و دواكەوتوویی ئــەمــەش گــەورەتــریــن ئایینە ئاسمانی و‬ ‫هەموو كۆمەڵگا مرۆییەكان لە كۆمۆنەى ڕووســیــا‪ ،‬كەچی ئایدیۆلۆژیاكەى هێشتا دانــــراوە‪ ،‬تاكو لــەم ڕێــگــایــەوە پرۆسەى زەوینییەكان لەم ناوچانەدا سەرهەڵدەدەن‬ ‫بەشارستانیكردنی ئاسیا (بــەڕواڵــەت) و كە سەر بە مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایین‪،‬‬ ‫سەرەتاییەوە بۆ كۆمەڵگای كۆیلەداری و زیندووە و كاری خۆى دەكات‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ماركس ســەرەتــا لە كتێبی داگیركردنی ســەرچــاوە سروشتییەكانی لەبەر ئــەوەى خــاوەن جۆرێك هەڕەمی و‬ ‫پاشان فیودالیستی و دواتــر گەیشتن بە‬ ‫سەرمایەداریی‪ ،‬كە پێشمەرجی شۆڕشی ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانیدا تێڕوانینی بۆ ئــەم واڵتانە ببێتە شتێكی سروشتی‪ ،‬و بیرۆكراسیی لەچەشنی دەوڵەتین‪ ،‬و چونكە‬ ‫سۆسیالیستییە‪ ،‬دەبێت ئەم ڕەوتە ببڕن‪ ،‬كۆمەڵگاكان جۆرێك لە گەشەكردن بوو لە هەمیشە بە سوكاییەتییەوە لە ستەمكاریی چینمان نییە‪ ،‬بۆیە هیچ شەڕێك لەنێو توێژە‬ ‫ئەمەش بەتایبەت لە كۆمەڵگای خۆرهەاڵتیی مۆدێلی بەرهەمهێنانی كۆن (سیستەمی خۆرهەاڵتی ڕوانــراوە‪ ،‬وەك ئاسیایەكی بێ جیاوازەكانی كۆمەڵگادا ڕوونادات‪ ،‬دەكرێت‬ ‫هــاوچــەرخــدا‪ ،‬لــەالیــەن چەپە سونەتی و كۆیلەداری)‪ ،‬فیودالیزم و سەرمایەداریی مێژوو و بێ ڕیشە سەیركراوە‪ .‬بۆیە زیاتر بڵێین ئێمە توێژێكی وەهامان نییە بەمانایەك‬ ‫ڕادیكاڵەكانەوە زۆربەى كات ئەمە باسكراوە‪ .‬وەك پێشمەرجی سۆسیالیزم یان ئەوەى ئەمە ڕوانگەیەكی ڕاسیستییانەى وەردەگرت‪ .‬پێیبگوترێت توێژ‪ ،‬لێرەشەوە دەبینین لەم‬ ‫الی زۆربــــەى ئ ــەم نــووســەرانــە هێشتا خۆى پێیدەگوت سۆسیالیزمی زانستی‪ ،‬بەاڵم ماركس بە دانانی ئەم مۆدێلە بونیادە ناوچەیەدا دیموكراسی سەرهەڵنادات‪.‬‬ ‫ناسینی مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیاییش‬ ‫كۆمەڵگای ئاسیایی لە قۆناغی فیودالیستیی و نامەكان و بەڵگەكانیش پیشانی دەدەن ئابووریی‪-‬كۆمەاڵیەتییەكان دەكاتە بنەمای‬ ‫دایــە و هاوردەكردنی سەرمایەداریش بۆ كە ئەم دیدگایەش زیاتر بۆ ئەوروپا بووە‪ ،‬شیكارییەكەى خۆى و لە مەسەلە كولتووری كۆمەكمان پێدەكات هەموو ئەو گۆڕانكارییانە‬ ‫ئەم ناوچانە‪ ،‬هەموویانی بەو دەرەنجامە بەاڵم لە قۆناغی دواتــردا‪ ،‬ماركس جۆرێك و ڕەگەزییەكان دەترازێت و تەنانەت ڕەخنەى بناسین كە لە خۆرهەاڵتدا ڕوویــانــداوە‪،‬‬ ‫گەیاندووە‪ ،‬كە نەك سۆسیالیزم‪ ،‬بەڵكو پەشیمانی لەم دیدگایە زەق دەكاتەوە‪ ،‬و توندیشی لێدەگرێت‪ .‬هەر لەبەر ئەمەش لێرەوە دەتوانین تێبگەین كە چۆن لەناو‬ ‫دڕندایەتی بەرهەمهێناوە‪ ،‬و بەم دواییانەش دەڵێت مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی ماركس بە تیۆریی مۆدێلی بەرهەمهێنانی دڵــی ئــەم كۆمەڵگایانەوە سەرمایەداریی‬ ‫كورتە نووسینە ئینتەرنێتییەكەى كاك جــیــاوازە لە مۆدێلی بەرهەمهێنانی كۆن ئاسیایی وەاڵمــێــكــی تــــەواوی بــۆ تێزی سەریهەڵداوە‪ ،‬كاتێكیش سەرمایەداریی لەم‬ ‫بەختیار بەڵگەیە لەسەر ئــەم قسانەى یان فیودالی لە ئەوروپا و ئەم مۆدێالنەش خۆرهەاڵتی بێ مێژوو دایەوە كە نەك تەنها ناوچەیەدا جیاوازیی هەیە‪ ،‬بەهۆى ئەوەیە‬ ‫من‪ ،‬ئەوەتا خۆى لەسەر وەحشیگەرایی زۆرجار خۆیان بەرهەمدەهێننەوە‪ .‬تەنانەت دوور بوو لە هەموو جۆرە دەمارگیرییەك كە جوڵەكەى جیاوازیی هەیە لەگەڵ جوڵەى‬ ‫كەپیتالیزمە خۆرهەاڵتییە داتاشراوەكەى ئــەو وەحشیگەراییەى لــە خۆرهەاڵتیش و مەبەستێكی شــاراوە‪ ،‬بەڵكو لێدانێكی سەرمایەداریی لە خۆرئاوا‪ ،‬چونكە لە مۆدێلی‬ ‫خۆى دەڵێت‪« :‬گەر کەپیتالیزمی خۆرئاوایی هەیە‪ ،‬ڕیشەكەى دەگەڕێتەوە بۆ ئەم مۆدێلە گەورەش بوو لە پاساوی كۆلۆنیالیستی و بەرهەمهێنانی ئاسیاسییەوە هاتووە بۆ‬ ‫ئیمپریالیستی‪ ،‬یان بەرزتری خۆرئاوا بەسەر مۆدێلی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری‪ ،‬نەك‬ ‫بــە ڕویــەکــیــدا ھاوش ــان ــی لــەدایــکــبــوونــی بەرهەمهێنانە‪.‬‬ ‫بــۆ ئـــەوەى ستراتیژیی شۆڕشگێڕی خــۆرهــەاڵتــدا‪ .‬لێرەدا دەمــەوێــت بەكورتی ئەو گەشەكردنەی لە كۆمۆنەى سەرەتاییەوە‬ ‫فەردییەت بێت‪ ،‬کەپیتالیزمی خۆرھەاڵتی‬ ‫تواندنەوەی زۆرەملێی ئینسانە لە گاڕان بەدیبێت تۆ دەبێت بزانیت لە چ دۆخێكدایت مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی باس بكەم‪ .‬هەیە تادەگاتە كەپیتالیزم لەغەرب وەك‬ ‫و ھۆردووەکاندا»‪ .‬ئەمەش بەهۆی ئەوەوە‬ ‫دروســت بــووە كە بەپێی وتــەى نووسەر‪،‬‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی لەسەر دەرهێنانی زیادەبەها‬ ‫لــە ڕۆژهـــــەاڵت ســەرمــایــەداریــی خ ــاوەن‬ ‫گەشەیەكی سروشتی نــەبــووە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەڕێگای سیاسیی و بەشێوەى زەبر و بەشێوەى سەپاندن ئیش‬ ‫ئەگەر بێین شیكاریی گوتار بۆ ئەم زاراوە‬ ‫مەترسیدارە لیبڕاڵییە بكەین‪ ،‬ئەوا دەكرێت‬ ‫دەكات و هەر لێرەشەوە دەكرێت لە دین تێبگەین كە چۆن‬ ‫بڵێین ئــەم تێگەیشتنەى كــاك بەختیار‬ ‫سەرتاپا تێگەیشتنی لیبڕاڵییە و بناغە‬ ‫وەك ئایدیۆلۆژیایەكی گەورە لەناو ئەم مۆدێلە بەرهەمهێنانەدا‬ ‫فیكرییەكانیشی‪ ،‬بناغەى لیبڕاڵیستییانەن‬ ‫گرنگییەكی تەواو وەردەگرێت‬ ‫وەك لــەوەى تێگەیشتنی ماركسیستی و‬ ‫تایبەتمەندییەكانی مۆدێلی‬ ‫بەرهەمهێنانی ئاسیایی‬ ‫نەبوونی چینایەتی‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫‪ .1‬‬ ‫ئەمەش شۆڕشی دژە ستەمكاریی ئاسیایی‬ ‫لە بنچینەوە ناتوانێت شۆڕشێكی چینایەتی‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی‬ ‫ئەگەری دۆزیــنــەوەى چینە سەربەخۆكان‬ ‫لەناو دەبــات‪ .‬خەڵك لەم مۆدێلەدا تەنها‬ ‫وەك حەشاماتێكی تاكەكەسەكان سەر‬ ‫بە دەوڵەتی ئاسیایین‪ .‬چونكە بۆ ئەوەى‬ ‫هەمیشە داهــات و زیــادەبــەهــا لەدەستی‬ ‫دەوڵەتدا بمێنێتەوە‪ ،‬دەوڵەت لەسەرەتاوە‬ ‫ڕێگری دەكات لە سەرهەڵدانی چینەكان‪.‬‬ ‫جوڵەى كەم لەنێوان ئەوانەى‬ ‫‪ .2‬‬ ‫دەسەاڵتیان بەدەستەوەیە‪ .‬واتا دابەشكردنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی لەنێوان شار و الدێدا دروست‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫وردەبـــۆرژوازیـــی بەگشتی لەم‬ ‫‪ .3‬‬ ‫مۆدێلەدا بەشێكە لە دەزگــای دەوڵەتی‪،‬‬ ‫هــــەروەك ئــەمــڕۆ ئــەگــەرچــی ناتوانین‬

‫پێشمەرجی سۆسیالیزم و پاشان كۆمەڵگای‬ ‫كۆمۆنیستی‪.‬‬ ‫لـــە خـــۆرهـــەاڵتـــیـــشـــدا زۆرێــــــك لە‬ ‫تایبەتمەندییەكانی خۆى پاراستووە چونكە‬ ‫بەكاری ئیشكردنی دەزگاكانی سەرمایەداریی‬ ‫دێــت لــەم نــاوچــانــەدا‪ ،‬وەك مەسەلەى‬ ‫ئایدیۆلۆژیا و سەركوت‪ ،‬ئەمانە ڕیشەى‬ ‫كۆنیان هەیە‪ ،‬بەاڵم بەرهەمهاتوونەتەوە‪.‬‬ ‫وەك لە سەرەتادا ئاودێری تایبەتمەندیی‬ ‫سەرەكیی ئەم مۆدێلەیە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنانی ئاسیایی خێڵەكی بێت‬ ‫ئەوا لەم بەینەدا زەوی هاوبەشە بەاڵم ئەوەى‬ ‫كێشەى لەسەرە ئاوەكەیە‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫ڕێكخراوێك یان دامەزراوەیەكی گەورەتر لە‬ ‫خێزان و عەشیرەت و خێڵ ڕۆڵی ڕێكخستنی‬ ‫ئەم دەگێڕێت كە لەمڕۆدا دەوڵەتە و لێرەشەوە‬ ‫سەرمایەداریی دەوڵەتی دروست دەبێت‪ .‬واتا‬ ‫هەمان ئەو سەرمایەدارییەى حزب و دەوڵەت‬ ‫لە پشتییەوە وەستاون و سەرمایەدارەكانیش‬ ‫لە هەمانكاتدا‪ ،‬دەوڵەتدار و سیاسییەكانن‪،‬‬ ‫كە ئەمە كەمتر لە سەرمایەداریی خۆرئاواییدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬چونكە میكانیزم و دەزگاكانی‬ ‫ئیشكردنی نەزمی سەرمایە لە خۆرهەاڵت و‬ ‫خۆرئاوا جیاوازن‪.‬‬ ‫ئەم بەشەى نووسینەكە بۆ ئەوە بوو بڵێم‬ ‫ئەوەى كاك بەختیار بەهەڵە ناوی دەنێت‬ ‫كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی‪ ،‬هەم هەڵەیەكی‬ ‫كوشندەیە و هەم تێنەگەیشتنیشە لەو شتەى‬ ‫لەسەرەوە باسمكرد‪ ،‬و بەكورتی دەكرێت‬ ‫بڵێین سەرمایەداریی سیستەمێكی جیهانییە‪،‬‬ ‫كاتێكیش دەگوترێت سەرمایەداریی چینی‬ ‫یــان ســەرمــایــەداریــی تــوركــی‪ ،‬مەبەست‬ ‫لــەوە نییە بڵێین لــەو شوێنانە یاسای‬ ‫جیاواز هەبێت‪ ،‬بەڵكو مەبەستمان ئەوەیە‬ ‫لــەو شــوێــنــەى ئــەو چینەى دەســەاڵتــی‬ ‫بەدەستەوەیە سەرمایەداریی توركی نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو جۆرێكە لە سەنتڕاڵیزمی دەوڵەتی كە‬ ‫ئیش بەم سەرمایەدارییە دەكات و زیادەبەها‬ ‫الی خۆى گل دەداتەوە‪ .‬هەروەها ئەوانەى‬ ‫هەر لە ماركسەوە تا ستیڤان میزارۆش‪،‬‬ ‫كەڤین ئەندرسن‪ ،‬ڕۆبەرت ئەلبریتۆن‪ ،‬دەیڤد‬ ‫هــارڤــەى‪ ،‬تۆنی كلیف‪ ،‬كریس هارمەن‪،‬‬ ‫هۆبسباوم‪ ،‬و هتد وەك نەزمێكی جیهانی‬ ‫بــاســی ســەرمــایــەداری دەكـــەن‪ ،‬هــەر لە‬ ‫سۆماڵەوە تاكو سوید‪ ،‬لە بەنگالدشەوە‬ ‫تاكو ئەمریكا‪ .‬كەواتە دەكرێت بڵێین كاك‬ ‫بەختیار عەلی تەنها كەسێكە لەسەر بنەماى‬ ‫كولتووری باسی ســەرمــایــەداری دەكــات‬ ‫نــەك بنەمایەكی ئابووری‪-‬كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئەوەى كاك بەختیار باسی دەكات بەناوی‬ ‫كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی‪ ،‬سەرمایەدارییە‬ ‫وەك ئەكتێكی كــولــتــووری (خــۆرهــەاڵت‬ ‫خاوەنی دەوڵەتی ستەمكار و زەبر و زەنگە)‪،‬‬ ‫نەك مۆدێلێكی بەرهەمهێنان‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫مۆدێلی بەرهەمهێنان لە سەرمایەداریی‬ ‫بستێنینەوە‪ ،‬جگە لەكۆمەڵێك خەیااڵتی‬ ‫ئەدەبی هیچیدیكە نامێنێتەوە‪ .‬بۆیە ئەگەر‬ ‫كاك بەختیار یەكەم كەسیشە تێرمێكی‬ ‫وەها گەورە و مەترسیدار بەرزدەكاتەوە‪،‬‬ ‫النیكەم دەبێت لە فۆرمی كتێبێكدا دنیایەك‬ ‫بەڵگەى مێژوویی و ئابووری‪-‬كۆمەاڵیەتیی لە‬ ‫كۆمەڵگا ئاسیاییەكاندا بهێنێتەوە هەروەك‬ ‫من لەم مۆدێلەى بەرهەمهێنانی ئاسیاییدا‬ ‫باسمكردووە و هــەروەهــا قەناعەت بەم‬ ‫گەشەكردنە ستالینیستییەش بهێنێت كە‬ ‫هێندەى زیانی بە شۆڕشی گەالنی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫گەیاندووە‪ ،‬هەرگیز كۆمەكی بەوە نەكردووە‬ ‫ئەو خەڵكە چەوسێنراوەیە كە تا ئەمڕۆش‬ ‫دەچــەوســێــنــرێــتــەوە‪ ،‬لــە كــۆت و بەندی‬ ‫نەزمی سەرمایە ڕزگــار بكات‪ .‬كاتێكیش‬ ‫كتێبێكی وەها بنووسرێت‪ ،‬نووسەر ناچار‬ ‫دەبێت ڕووبـــەڕووی دیبەیت و مشتومڕ و‬ ‫سیمینار و چاوپێكەوتن ببێتەوە‪ ،‬ئەوسا‬ ‫لە ڕووبەڕووبوونەوەیەكی گشتیدا لەگەڵ‬ ‫ئەو تیۆرییانەى تا ئێستا بەرهەم هاتوون‪،‬‬ ‫دەردەكەوێت تێزەكەى كاك بەختیار تاكوێ‬ ‫بڕدەكات‪ .‬لە بەشی داهاتوودا بە وردی كار‬ ‫لەسەر چەند تێگەیشتنێكی هەڵەى كاك‬ ‫بەختیار دەكــەم دەربـــارەى چەمكەكانی‬ ‫مەسرەف‪ ،‬كرێكار‪ ،‬سەرباز‪ ،‬پارە و سامان‪،‬‬ ‫و مەسەلەى دەروونی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫به‌ربه‌ريه‌تى گشتگير و ‪...‬‬ ‫(ده‌قى سيمينارێكى تايبه‌ت)‬

‫موراد فه‌رهادپور‬ ‫و‪ :‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫باسه‌كه‌م ب ‌ه هه‌ندێك زاراو‌ه و ده‌ربڕينى‬ ‫بێمانا و ڕێوێڵكه‌رى وه‌ك (سه‌رمايه‌داريى‬ ‫بێ جڵه‌و)‪( ،‬سه‌رمايه‌داريى نيوليبراڵى‬ ‫بێ جڵه‌و)‪( ،‬نيوليبراڵيزمى تاچه‌ريى بێ‬ ‫جڵه‌و) و‪ ...‬ده‌ست پێده‌كه‌م‪ .‬ڕێوێڵكه‌رن‬ ‫چونك ‌ه ده‌مانخه‌نه ئه‌و هه‌ڵه‌يه‌و‌ه ك ‌ه گوايا‬ ‫سه‌رمايه‌داريى ده‌سته‌مۆ و جڵه‌وداريش‬ ‫بــوونــى ه ـه‌يــه‪ ،‬وه‌ك بڵێى جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫(نيوليبراڵيزم) و (به‌جيهانيبوون)‬ ‫ئاينده‌يه‌كى تريش هه‌يه‌‪ ،‬وه‌ك بڵێى‬ ‫ئه‌گه‌رى گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ سااڵنى شه‌ست و‬ ‫حه‌فتا له‌ئارادا ماوه‌‪ .‬ئه‌وه‌تا به‌و جۆره‌ى‬ ‫ك ـ ‌ه ماركسيش پێشبينيى كــردبــوو‪،‬‬ ‫كێش ‌ه سه‌ره‌كييه‌كه‌‪ ،‬زات و جه‌وهه‌رى‬ ‫س ـه‌رمــاي ـه‌دارى خۆيه‌تى‪ .‬جه‌و‌هه‌رێك‬ ‫ك ‌ه به‌شێوه‌يه‌كى مێژوويى دێته‌دى و‬ ‫له‌شێوه‌ى ڕيترۆئه‌كتيڤ و پاشه‌وپاشدا‬ ‫پێشگريمانه‌كانى خۆى درووست ده‌كات‬ ‫و داده‌نێت‪ .‬سه‌رمايه‌دارى ل ‌ه سه‌رده‌مى‬ ‫ماركسدا وه‌كــو ئـه‌مــڕۆ ن ـه‌بــوو‪ ،‬بـه‌اڵم‬ ‫مادامه‌كێ سه‌رنجى ماركس چووبوو‌ه‬ ‫س ـه‌ر زاتــى ج ـه‌وه ـه‌رى سـه‌رمــايـه‌دارى‬ ‫ئ ـه‌وا ب ـه‌ت ـه‌واوى ده‌يتوانى پێشبينيى‬ ‫س ـه‌رمــاي ـه‌داريــى ئــه‌مــڕۆش بــكــات ك ‌ه‬ ‫چۆنچۆنى هه‌لومه‌رجه‌كانى ڕابـــردوو‬ ‫وه‌كو پێشگريمانه‌ى خۆى داده‌هێنێت‬ ‫و درووست ده‌كات‪ .‬لێره‌دا سه‌روكارمان‬ ‫له‌گه‌ڵ مێژووييبوونى جه‌وهه‌رداي ‌ه ب ‌ه مانا‬ ‫هيگڵييه‌كه‌ى‪ .‬بۆي ‌ه له‌به‌ر هه‌مان هۆ‪،‬‬ ‫زاراوه‌ى سه‌رمايه‌داريى جڵه‌وبڕ‪[ ،‬ماناى]‬ ‫ئه‌م جه‌وهه‌ر‌ه ده‌شێوێنێت‪ .‬ل ‌ه درێژه‌ى‬ ‫باسه‌كه‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م له‌ڕێگه‌ى چه‌ند‬ ‫نمونه‌يه‌كه‌و‌ه بێمانايى ئـه‌م زاراوه‌يــ ‌ه‬ ‫بخه‌م ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫يه‌كێك ل ‌ه نمون ‌ه ه ـه‌ر‌ه ڕوونـه‌كــان‪،‬‬ ‫بارودۆخى ئه‌مڕۆى يۆنانه‌؛ وه‌ك بڵێى‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه سياسه‌ت ‌ه سه‌ركوتكه‌ر‌ه بێ‬ ‫جڵه‌وه‌كان‪ ،‬هيچ ئه‌ڵته‌رناتيڤێكى تر‬ ‫بوونى نيه‌‪ .‬ئه‌م هه‌لومه‌رج ‌ه ل ‌ه جه‌وهه‌رى‬ ‫سيسته‌مه‌ك ‌ه خۆيه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ده‌گرێت‪.‬‬ ‫گه‌رچى له‌ڕواڵه‌تدا به‌ره‌نجامى هه‌وڵه‌كانى‬ ‫كه‌سانێكى وه‌ك «مێركڵ»ـه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ـه‌پــێــچ ـه‌وان ـه‌ى ڕواڵــه‌تــه‌كــه‌يــانــه‌وه‌‪،‬‬ ‫جياوازييه‌كيان له‌گه‌ڵ يه‌كتردا نيه‌‪.‬‬ ‫به‌هۆى نمونه‌يه‌كى وه‌ك يۆنانه‌و‌ه به‌باشى‬ ‫ده‌توانين لــه‌و‌ه تێبگه‌ين ك ‌ه ئ ـه‌وه‌ى‬ ‫له‌به‌رده‌ستمانداي ‌ه هيچ ني ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫نيوليبراڵيزمى به‌جيهانيبوو و‪ ،‬هه‌روه‌هاه‬ ‫به‌رده‌وامى و به‌ره‌وپێشچوونيشى‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫سيفه‌ت و ئاوه‌ڵناوى وه‌ك بێ جڵه‌و و‬

‫ني ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى وشه‌يه‌كى بخه‌ين ‌ه سه‌ر[و‬ ‫بڵێين سه‌رمايه‌داريى فاڵن و فيسار‪.]...‬‬ ‫چ بڵێين واقيع يان بڵێين سه‌رمايه‌دارى و‬ ‫نيوليبراڵيزم و به‌جيهانيبوون و چ بڵێين‬ ‫به‌ربه‌ريه‌ت‪ ،‬هه‌مووى هـه‌ر يه‌كێكه‌ و‬ ‫هاومانا و موراديفى يه‌كترن و به‌شێوه‌ى‬ ‫جياجيا ته‌عبير له‌و بارودۆخ ‌ه ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ تيايداين‪ .‬بۆ سه‌لماندنى ئه‌م باسه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانين ئاماژ‌ه بۆ سوريا بكه‌ين ك ‌ه‬ ‫هه‌موو اليه‌ن ‌ه ده‌رگير و به‌شداربووه‌كان‪،‬‬ ‫ل ‌ه شێوه‌ى شه‌ڕكردنياندا مانايه‌كى‬ ‫تازه‌يان به‌خشيوه‌ت ‌ه به‌ربه‌ريه‌ت؛ ديار‌ه‬ ‫كۆبانێى لێده‌رچێت ك ـ ‌ه لــه‌درێــژه‌دا‬ ‫ده‌چـــمـــه‌و‌ه ســــه‌رى‪ .‬جـه‌خــتــكــردنـه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌‪ ،‬ته‌نيا له‌به‌ر‬ ‫ئـه‌و‌ه ني ‌ه ك ‌ه زيــاد ل ‌ه ‪200‬هــه‌زار كه‌س‬ ‫له‌ سوريا به‌هۆى بۆمبى كيميايى يان‬ ‫تۆپه‌ڵه‌بۆمب[‪ ]Cluster bomb‬و‬ ‫ببۆمبى به‌رميلييه‌وه[‪]barrel bomb‬‬ ‫كورژاون‪ ،‬به‌ڵكو له‌به‌ر ئاساييكردنه‌وه‌ى‬ ‫مه‌سه‌له‌ى كوشت و بڕه‌‪ .‬ئه‌م ڕووداو‌ه‬ ‫هێند‌ه دووبـــار‌ه بــۆتـه‌و‌ه و ميدياكان‬ ‫باسيان كردووة ك ‌ه خه‌ڵكى دونيا وه‌كو‬ ‫هه‌واڵێكى ڕۆژان ‌ه و پێشبينيى كه‌شوهه‌وا‬ ‫مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن؛ مامه‌ڵه‌يه‌ك ك ‌ه‬ ‫ده‌ريده‌خات به‌ربه‌ريه‌ت ل ‌ه كار‌ه به‌ربه‌رى‬ ‫و داعشئاساكان زياتر‪ ،‬تێكه‌ڵه‌يه‌كى‬ ‫جيهانييه‌؛ له‌ جيهانێكدا ك ‌ه هاوكات‬ ‫ل ‌ه گۆش ‌ه و كه‌نارێكيدا ل ‌ه ميديته‌ران ‌ه‬ ‫‪ 700‬كه‌س نوقم ده‌بن و ده‌خنكێن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫گۆشه‌يه‌كى تريشدا ل ‌ه يابان بۆ مردنى‬ ‫پشيله‌يه‌ك‪ ،‬ل ـ ‌ه ئاستێكى فــراوانــدا‬ ‫به‌ئاماده‌بوونى سـه‌رۆك شاره‌وانى كێ‬ ‫و كێ پرس ‌ه ده‌گێڕن‪ .‬ديوى به‌ڕواڵه‌ت‬ ‫شارستانيانه‌ى ئـه‌م جــۆر‌ه مامه‌اڵنه‌‪،‬‬ ‫پتر به‌ربه‌ريه‌تى جيهان ده‌خــات ـه‌ڕوو‬ ‫تاكو كوشتنى ڕووت و ئاگرتێبه‌ردان و‬ ‫سه‌ربڕين ك ‌ه ل ‌ه كۆى مێژووى مرۆڤايه‌تيدا‬ ‫هه‌ر هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم جياوازييه‌كى هه‌يه‌‪:‬‬ ‫ل ـ ‌ه ڕابـــــردوودا ئه‌نته‌رنێت و په‌يج ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان بوونيان نه‌بوو تاكو‬ ‫تيايدا به‌ربه‌رييه‌ت شه‌ير بكه‌ن‪.‬‬ ‫هــه‌ڵــبــژاردنــه‌كــه‌ى ئێم ‌ه لـه‌نــێــوان‬ ‫ب ـه‌رب ـه‌ري ـه‌ت و شارستانيه‌تدا نيه‪،‬‬ ‫چونك ‌ه تازه‌ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ كه‌وتۆت ‌ه‬ ‫ڕابــردوومــانــه‌وه‌‪ .‬هـه‌مــوو سيسته‌م و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كان به‌يه‌ك ڕێــژ‌ه ده‌رگير و‬ ‫ده‌سته‌ويه‌خه‌ى ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌ن و له‌م‬ ‫ڕووه‌و‌ه ڕۆڵــى نكۆڵى ل ‌ه ئايدۆلۆژيادا‬ ‫ده‌رده‌كـه‌وێــت‪ .‬ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌ هه‌موو‬ ‫جێيه‌كى گــرتــۆت ـه‌و‌ه و هه‌مووانيش‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬نكۆڵيى ئايدۆلۆژى‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫كۆتايى ئايدۆلۆژيا و كۆتايى سياسه‌تدا‬

‫کۆڕێکی فەرهاد پور لە دەرەوەی ئێران‬

‫ب ‌ه ڕووتــدا‪ .‬ئه‌و دوانــى و دواليزمانه‌ى‬ ‫ك ‌ه سه‌ره‌نجام ب ‌ه دوانييه‌كى درۆيينه‌ى‬ ‫جيهانى يه‌كه‌م و جيهانى سێيه‌م‪ ،‬يان‬ ‫چه‌پ و ڕاست و هتد ده‌گه‌ن و وزه‌يه‌كى‬ ‫بێهوده‌يان تيا خه‌رج كراوه‌ و ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ڕۆڵ و كاركردى بونيادى و فۆرماڵى‬ ‫ئــايــدۆلــۆژيــا ل ـه‌ نــاوه‌ڕۆكــه‌كــه‌ى [ئ ـه‌و‬ ‫ئايدۆلۆژيايه‌] گرنگتره‌‪ .‬كێشه‌ك ‌ه ئه‌و‌ه‬ ‫ني ‌ه كۆمپانياكانى نه‌وت به‌رپرسيارێتيى‬ ‫گه‌رمكردنى زه‌وى ناگرن ‌ه ئه‌ستۆى خۆيان‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌يان ناوه‌ڕۆكى ئايدۆلۆژيايه‌‪[ ،‬به‌اڵم]‬ ‫له‌و‌ه گرنگتر فۆرمه‌كه‌يه‌تى‪ .‬بۆنمونه‌‪:‬‬ ‫ده‌فرێك ئاو بێنن ‌ه به‌رچاوى خۆتان ك ‌ه‬ ‫ته‌نێكى تێده‌خه‌ن‪ .‬گرنگ ني ‌ه ئه‌م ته‌ن ‌ه‬ ‫له‌ جنسى ئاسن ‌ه يان زێڕ‪ ،‬به‌ڵكو قه‌بار‌ه‬ ‫و شێوه‌ى ته‌نه‌ك ‌ه و ڕێژه‌ى شه‌پۆله‌ك ‌ه و‬ ‫گۆڕانى ڕووى ئاوه‌ك ‌ه گرنگه‌‪ .‬ئايدۆلۆژيا‬ ‫له‌ فه‌زاى گوفتارى‪/‬شه‌فه‌ويدا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬ ‫ڕێگر له‌به‌رده‌م خستنه‌ڕووى زۆر پرسياردا‬ ‫و ئه‌مه‌ش له‌و‌ه گرنگتر‌ه ك ‌ه ته‌نيا ب ‌ه‬ ‫وه‌اڵمــى پرسيار‌ه باو و به‌رده‌سته‌كان‬ ‫بيبڕينه‌وه‌‪ .‬ئه‌و مشتومڕانه‌ى ك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى ئه‌م دوانييان ‌ه ل ‌ه گفتوگۆكاندا‬ ‫درووســت ده‌بێت‪ ،‬ئه‌گه‌رى هه‌ر جۆر‌ه‬ ‫ڕاديكاڵيزمێك پوچه‌ڵ ده‌كاته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫هه‌ر بانگه‌شه‌يه‌ك بخرێته‌ڕوو ئيدى ئه‌ويتر‬ ‫بـه‌هــۆى نمونه‌يه‌كه‌و‌ه پێچه‌وانه‌كه‌ى‬

‫له‌ هه‌رجێيه‌كدا گه‌ردێك كه‌رامه‌ت و ڕاستگۆيى‬ ‫و به‌رهه‌ڵستى ببينين‪ ،‬ئه‌وا ئه‌م به‌رهه‌ڵستييه‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫خه‌باتێك دژى سه‌رمايه‌دارى‬ ‫له‌ده‌ستده‌رچوو شتێكى ئه‌وتۆ ناخه‌ن ‌ه‬ ‫سـه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه وێنه‌يه‌كى‬ ‫درۆيين ‌ه ك ‌ه گوايا سه‌رمايه‌داريى جڵه‌ودار‬ ‫و كۆنترۆڵكراويش بوونى هه‌يه‌‪ .‬گه‌ر‬ ‫پێمانوابێت ئه‌م زاراوه‌يـ ‌ه بێماناي ‌ه ئه‌وا‬ ‫پێشبينييه‌كه‌ى «ڕۆزا لۆكسۆمبۆرگ»‬ ‫ده‌سه‌لمێت و دێــتــه‌دى‪ :‬مرۆڤايه‌تى‬ ‫ل ـه‌ب ـه‌رده‌م هه‌ڵبژاردنێكداي ‌ه له‌نێوان‬ ‫سۆسياليزم و به‌ربه‌رييه‌تدا‪ .‬دۆخى‬ ‫هه‌نوكه‌ى جيهان نه‌ك هه‌ر ئه‌م قسه‌ي ‌ه‬ ‫پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌نگاوێكيش‬ ‫ده‌چێت ‌ه پێشه‌و‌ه و ئه‌وه‌مان پيشانده‌دات‬ ‫كه‌‪ :‬مادام ئه‌مڕۆ سۆسياليزم بوونى ني ‌ه‬ ‫بۆي ‌ه مرۆڤايه‌تى به‌ربه‌ريه‌تى هه‌ڵبژاردوو‌ه‬ ‫و ده‌شبينين ك ‌ه دۆخى هه‌نوكه‌مان هيچ‬ ‫ني ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه بـه‌ربـه‌ريـه‌ت‪ .‬هـه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ي ‌ه ك ‌ه هيچ هۆكار و بيانوويه‌ك‬

‫جيايه‌‪ .‬نكۆڵى به‌و ماناي ‌ه دێت ك ‌ه بژارد‌ه‬ ‫يان هه‌ڵبژاردنێك بوونى ني ‌ه و هه‌موومان‬ ‫به‌ربه‌ريه‌تمان قبوڵ كردووه‌‪ .‬ئيدى هه‌م‬ ‫به‌نيسبه‌ت سرووشتى دووه‌مينه‌و‌ه و‬ ‫هه‌م به‌نيسبه‌ت سرووشتى ناوه‌وه‌شه‌وه‌‪.‬‬ ‫هێند‌ه به‌س ‌ه چاوێك ب ‌ه ڕۆژنام ‌ه دياره‌كانى‬ ‫دونيادا بخشێنيت تا تێبگه‌يت چۆنچۆنى‬ ‫دوو جه‌مسه‌رى درۆزنى بۆ درووست بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌رك ‌ه كه‌سێك هێرشى ئه‌مريكا بۆسه‌ر‬ ‫عێراق ڕه‌خن ‌ه ده‌كــات‪ ،‬ئيتر ئه‌ويتر ل ‌ه‬ ‫وه‌اڵمدا‪ ،‬شته‌ك ‌ه وه‌ك به‌رگرى ل ‌ه سه‌دام‬ ‫لێكده‌داته‌وه‌؛ يان سه‌باره‌ت ب ‌ه ليبيا وه‌ك‬ ‫اليه‌نگرى ل ‌ه ليبيا ته‌فسيرى ده‌كات‪ .‬يان‬ ‫گه‌ر ئاماژ‌ه بۆ هه‌ڵگيرساندنى جه‌نگ‬ ‫بكه‌ين له‌اليه‌ن ئه‌مريكاو‌ه ل ‌ه ڤێتنامه‌و‌ه‬ ‫تا ئه‌مڕۆ‪ ،‬ئه‌وا جه‌نگى جيهانى دووه‌م‬ ‫و هاوپه‌يمانى دژى فاشيزم ده‌ده‌ن ـه‌و‌ه‬

‫ده‌سه‌لمێنێت و ناتوانيت هيچ ڕێگايه‌كى‬ ‫سێيه‌م بدۆزيته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ درێژه‌ى ئه‌م دوانيي ‌ه درۆزنانه‌دا‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه وشـه‌ى ڕاديكاڵيزم ده‌گــۆڕدرێــت بۆ‬ ‫ڕاديكاڵيزاسيۆن يان ڕاديكاڵكردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ ناوێك ك ‌ه تيايدا به‌چك ‌ه مسوڵمان ‌ه‬ ‫ئه‌وروپييه‌كان ده‌چن ‌ه پاڵ داعش‪ .‬له‌م‬ ‫ڕووه‌وه‌‪ ،‬وشه‌ى «ڕاديكاڵ» له‌ژێر ئه‌م‬ ‫دابه‌شكاريي ‌ه درۆيينانه‌و‌ه له‌شێوه‌ى‬ ‫فۆرماڵێكى له‌ده‌ستچوودايه‌‪ .‬پشتبه‌ستن‬ ‫ب ‌ه به‌ربه‌ريه‌ت و گشتگيربوونى شتێكى‬ ‫ناچارى و زه‌رووريي ‌ه و هه‌ر شێوازێكى‬ ‫سياسه‌تى ڕاديكاڵى خه‌ڵك پێويست ‌ه‬ ‫بتوانێت لـه‌وێــو‌ه ده‌ســت پێبكات ك ‌ه‬ ‫هــه‌مــوان ده‌رگــيــر و ده‌ســت ـه‌وي ـه‌خ ـ ‌ه‬ ‫بكاته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌دا و‪،‬‬ ‫ده‌بێت خاڵى ده‌سپێكه‌كه‌ى بريتى بێت‬

‫ل ‌ه گه‌ردوونيبوونى ئـه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌؛‬ ‫گه‌رنا له‌م دووانييانه‌دا قه‌تيس ده‌بێت‬ ‫و قسه‌كه‌ى ده‌بێت ‌ه قسه‌يه‌كى تايبه‌ت‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر گرووپێكى تردا و سه‌ره‌نجام‬ ‫» كۆتايى دێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه «ڕێژه‌ييكردنه‌وه ‌‬ ‫ده‌بێت ڕاديكاڵيزم ئ ـه‌و‌ه قبوڵ بكات‬ ‫ك ‌ه هه‌ڵبژاردنى نێوان سۆسياليزم و‬ ‫ب ـه‌رب ـه‌ري ـه‌ت كـه‌وتــۆتـ ‌ه پشتمانه‌و‌ه و‬ ‫هه‌موومان ده‌سته‌ويه‌خه‌ى به‌ربه‌ريه‌ت‬ ‫بووينه‌ته‌وه‪ .‬ده‌بێت ئه‌م ‌ه وه‌ك مه‌رجى‬ ‫ي ـه‌ك ـه‌م دابنێيت و ل ـ ‌ه هـه‌ڵــبــژاردنـ ‌ه‬ ‫سياسييه‌كاندا ناوى هه‌موو ده‌ركه‌وت ‌ه‬ ‫و ڕواڵه‌ته‌كانى بهێنيت‪ .‬ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ت ‌ه‬ ‫هه‌م ل ‌ه سيسته‌مدا بوونى هه‌يه و هه‌م ل ‌ه‬ ‫كه‌سه‌كانيشدا‪ .‬ل ‌ه ساڵى ‪ 2008‬ك ‌ه قه‌يرانى‬ ‫ئابورى و دارايــى ڕوويــدا بزووتنه‌وه‌ى‬ ‫«واڵ ستريت» ل ‌ه به‌رامبه‌ريدا ڕوويدا‪.‬‬ ‫له ‪ %99‬ل ‌ه‬ ‫درووشمه‌كه‌ى بريتى بوو ‌‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ‪1%‬ـى سه‌رمايه‌داران و خاوه‌ن‬ ‫بانكه‌كان و نوخبه‌كاندا‪ .‬ئــاالن باديۆ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ى پيشانداين ك ‌ه ئه‌م درووشــم و‬ ‫شێوازه‌ى خه‌بات‪ ،‬هه‌م ل ـه‌ڕووى ئامار‬ ‫و هه‌م ل ـه‌ڕووى سياسييه‌و‌ه هه‌ڵ ‌ه بوو‬ ‫و له‌به‌ر هه‌مان هۆش شكستى هێنا‪.‬‬ ‫دووانه‌ى ‪ 99%‬و ‪ 1%‬دوانه‌يه‌كى درۆيينه‌ي ‌ه‬ ‫چونك ‌ه ئه‌م ‪1%‬ــ ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆى ئه‌وه‌ى‬ ‫ك ‌ه ده‌ستتێوه‌ردان و به‌شداريى ‪99%‬ــه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه قه‌يرانه‌كه‌دا نه‌بينرێت‪ .‬له‌و ساڵه‌دا‬ ‫ده‌يانوت ده‌توانين به‌م شێواز‌ه فشارى‬ ‫سه‌ر خاوه‌ن بانكه‌كان زياد بكه‌ين‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م شێواز‌ه بريتى بوو ل ‌ه پاشه‌كشێى‬ ‫سياسه‌ت به‌ره‌و ئه‌خالق‪ .‬چونك ‌ه به‌بێ‬ ‫ئه‌وه‌ى سيسته‌م گۆڕانى به‌سه‌ردا بێت‪،‬‬ ‫ڤيترين و جامخانه‌كه‌ى گۆڕانى به‌سه‌ردا‬ ‫دێــت‪ .‬سه‌ير ئـه‌وه‌يـ ‌ه ل ‌ه تـــه‌واوى ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌دا‪ ،‬ده‌وڵه‌ته‌كان نزيكه‌ى ‪ 800‬مليار‬ ‫دۆالريان ل ‌ه دارايى خه‌ڵك دا ب ‌ه خاوه‌ن‬ ‫بانكه‌كان تاكو به‌ر ب ‌ه مايه‌پوچبوون و‬ ‫ئيفالسيان بگرن‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ته‌نيا ئازادكردن و جواڵن به‌ره‌و سه‌رمايه‌ى‬ ‫دارايـــى كـ ‌ه مــاركــس وه‌ك جـه‌وهـه‌رى‬ ‫سه‌رمايه‌دارى خستبوويه‌ڕوو هه‌ر درێژه‌ى‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو ديــو‌ه ئه‌خالقييه‌كه‌شى‬ ‫نه‌گه‌يشت ‌ه جێيه‌كى ئه‌وتۆ و سه‌ره‌نجام‬ ‫خاوه‌ن بانكه‌كان زياده‌يان خست ‌ه سه‌ر‬ ‫ئيمتيازات و پاداشته‌كانى خۆيان ل ‌ه‬ ‫سه‌روه‌ختى قه‌يرانه‌كه‌دا‪ .‬كه‌وات ‌ه ديوى‬ ‫ئه‌خالقى ناتوانێت شتێكى ئه‌وتۆ چار‌ه‬ ‫بكات و ڕۆڵێكى كــارا بگێڕێت‪ .‬بۆي ‌ه‬ ‫هه‌م سيسته‌م خۆى به‌رجه‌سته‌بوونى‬ ‫به‌ربه‌ريه‌ت ‌ه و هه‌م كه‌سانێكى وه‌ك مێركڵ‬ ‫و بوش و بڕياره‌كانيان‪ .‬ئه‌مان ‌ه دژى‬ ‫يه‌كتر نين[دژيه‌ك نين]‪ .‬چونك ‌ه هه‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌ناوى ئه‌وه‌داي ‌ه ك ‌ه نوخبه‌كان ده‌توانن‬ ‫هه‌ندێك بڕياربده‌ن ك ‌ه ده‌زانــن به‌هۆى‬

‫ئه‌و بڕياره‌وه‌‪ ،‬هه‌زاران كه‌س ده‌كوژرێن‪.‬‬ ‫ك ـه‌وات ـ ‌ه وه‌ســتــان ـه‌وه‌ى ڕووت له‌سه‌ر‬ ‫به‌ربه‌ريه‌تى داعشئاسا به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫يه‌كاليه‌ن ‌ه هه‌ڵه‌ي ‌ه و پێوييست ‌ه ئه‌م دووان ‌ه‬ ‫وه‌ك دوو ڕووى يه‌ك دراو ببينين‪ .‬مادام‬ ‫ى نوخبه‌كان‬ ‫سيسته‌مه‌ك ‌ه ب ‌هر‌به‌ريي ‌ه ئيد ‌‬ ‫بڕيارگه‌لێكى له‌م جۆر‌ه ده‌ده‌ن چونك ‌ه‬ ‫نوخبه‌كان په‌يوه‌ندييان ب ‌ه قه‌يرانى ژينگ ‌ه‬ ‫و هه‌ڵگيرساندنى جه‌نگ و هتده‌و‌ه هه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌ربه‌رييه‌ت سيسته‌مه‌ك ‌ه ده‌كات ‌ه شتێكى‬ ‫گشتگير و هه‌موان تيايدا به‌شدار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ده‌تــوانــيــن لـ ‌ه د‌ه ساڵى ڕابـــردوودا‬ ‫ئه‌م كێشه‌ي ‌ه ل ‌ه ئێرانيشدا ببينين‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چۆنچۆنى گه‌شه‌ى سه‌رمايه‌دارى له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى ڕێساكانى بانكى جيهانى و‬ ‫ڕێكخراو‌ه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان زۆرترين‬ ‫زه‌رب ‌ه و زيانى گه‌ياندۆت ‌ه ژينگه‌ى ئێم ‌ه و‬ ‫«بێ ئاوى» يه‌كێكه‌ ل ‌ه ده‌ره‌نجامه‌كانى‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه چه‌ند ساڵى ڕابردوودا به‌پێى‬ ‫ئامار‌ه ڕه‌سمييه‌كان ل ‌ه سااڵنى ‪ 2012‬و‬ ‫‪ 2013‬و ‪2014‬دا گه‌شه‌ى ئابوريى ئێران‬ ‫سالب چــوار و پێنج بــوو‌ه ل ‌ه سـه‌ددا‪.‬‬ ‫ه ـه‌ر ل ـه‌م ســااڵن ـه‌دا و ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه‬ ‫ئابڵوقه‌ى فراوانى بانكى و پيشه‌سازى‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬سااڵن ‌ه ‪ 20‬تا ‪ 30‬هه‌زار جۆرى‬ ‫‪ Maserati‬و‪ Porsche‬هاتوونه‌ت ‌ه‬ ‫نــاو ئێرانه‌وه‌‪ ،‬ئـه‌و ئۆتۆمبێالنه‌ى ك ‌ه‬ ‫به‌نزينێكى زۆر ده‌خۆن و نرخێكى زۆر‬ ‫و زه‌به‌نديان له‌سه‌ره‌‪ .‬له‌ال‌يه‌كى تره‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مساڵ ل ‌ه ئێران دواى ‪ 8‬ساڵ مۆڵه‌ت‬ ‫دراي ‌ه كرێكاران ڕێپێوان بكه‌ن و ناواخنى‬ ‫يه‌كێك له‌و درووشمانه‌ى ك ‌ه له‌تاران‬ ‫‌وه جێى سه‌رنجه‌‪ :‬ئه‌وه‌يان‬ ‫به‌رزكرابووه ‌‌‬ ‫ب ‌ه خاوه‌ن كاره‌كانيان ده‌وت كه‌ شه‌رم و‬ ‫ئابڕوويان هه‌بێت و كرێكار‌ه ئه‌فغانييه‌كان‬ ‫ده‌ربكه‌ن‪ .‬هه‌ڵبژاردنى نێوان به‌ربه‌ريه‌ت‬ ‫و سۆسياليزم‪ ،‬كه‌وتۆت ‌ه پشتمانه‌و‌ه و‬ ‫ئێمه‌ تاز‌ه به‌ربه‌ريه‌تمان هه‌ڵبژاردوو‌ه‬ ‫و ئه‌مه‌ش هه‌موو سيسته‌م و ده‌ست ‌ه‬ ‫و تاقمه‌كان ل ‌ه جيهاندا ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌و ياسايه‌و‌ه ك ‌ه ده‌ڵێت‬ ‫له‌سه‌ر‬ ‫پێشگريمانه‌كان‬ ‫پێويست ‌ه‬ ‫«بێگوناهى» داڕێژين‪ ،‬كه‌چى ده‌بێت‬ ‫گريمانه‌ك ‌ه له‌سه‌ر بێجڵه‌وى و به‌ربه‌ريه‌تى‬ ‫دۆخـــ ‌ه بــااڵده‌ســتــه‌كــ ‌ه بــكـه‌يــن تاكو‬ ‫پێچه‌وانه‌كه‌ى بسه‌لمێت‪ .‬ئه‌م كێشه‌ي ‌ه‬ ‫به‌نيسبه‌ت ه ـه‌مــوو ده‌س ـه‌اڵت ـه‌كــان و‬ ‫نوخبه‌كان و چينه‌كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانيشه‌و‌ه‬ ‫هه‌ر درووسته‌‪ .‬هه‌موومان ل ‌ه جێيه‌كدا‬ ‫به‌ر ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ت ‌ه ده‌كه‌وين و گه‌ر‬ ‫له‌وێو‌ه ده‌ست پێنه‌كه‌ين ئه‌وا ناتوانين‬ ‫ل ‌ه گشتێتيى(كليت)ـه‌و‌ه به‌ره‌و گشتى‬ ‫كۆنكرێتى(كل ان��ض��م��امــى) بــڕۆيــن‪.‬‬ ‫ده‌توانين جياوازيى نێوان ئه‌م ديدگاي ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕێژه‌گه‌رايى پۆستمۆدێرندا به‌م‬

‫جۆر‌ه ده‌ربخه‌ين‪ :‬سه‌ره‌تا ڕه‌شبينييه‌كه‌ى‬ ‫من هيچ په‌يوه‌ندييه‌كى ب ‌ه شــادى و‬ ‫بێباكيي ‌ه پۆستمۆدێرنه‌كه‌و‌ه نيه‌‪ .‬دووه‌م‪،‬‬ ‫كاتێك باس ل ‌ه نكۆڵيى ئايدۆلۆژى ده‌كه‌م‬ ‫مه‌به‌ستم ته‌نينه‌و‌ه و په‌ره‌سه‌ندنى‬ ‫به‌ربه‌ريه‌ت ‌ه بۆ هه‌موو جێيه‌ك‪ ،‬مه‌به‌ستم‬ ‫بێمانابوونى ناوه‌كان و ئه‌و سيمبواڵنه‌ش ‌ه‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ڕابردوودا مانايان هه‌بوو‪ ،‬بۆنمون ‌ه‬ ‫«ڕاديكاڵيزم»‪ .‬ئه‌م نكۆڵيي ‌ه ب ‌ه ماناى‬ ‫كۆتايى سياسه‌ت نــايـه‌ت به‌ڵكو ب ‌ه‬ ‫ماناى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ي ‌ه له‌گه‌ڵ دوان ‌ه‬ ‫و دواليزمى «سيسته‌م» و «نوخبه»دا‬ ‫ك ‌ه ده‌ست له‌ناو ده‌ستى يه‌ك به‌ربه‌ريه‌ت‬ ‫ده‌كه‌ن ‌ه شتێكى گشتگير‪ .‬كاتێك باس‬ ‫ل ‌ه به‌ربه‌ريه‌ت ده‌كه‌ين وه‌ك «گشت‪-‬‬ ‫كل»ێكى يونيڤێرساڵى و گه‌ردوونى‪،‬‬ ‫ئـــه‌وا ‌ده‌تــوانــيــن وه‌ك ئــاوارتـه‌يـه‌كــى‬ ‫پێكهێنه‌ر(استثنا) سـه‌يــرى بكه‌ين‪.‬‬ ‫هه‌ميش ‌ه هه‌ر گشتێك‪ ،‬ئاوارته‌يه‌كى هه‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه به‌هۆى ده‌ركردنيه‌و‌ه خۆى درووست‬ ‫«گشت»ـه هه‌رگيز كامڵ‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌كات و ئه‌م‬ ‫و ته‌واو نيه‌‪ .‬به‌ڕواڵه‌تدا واديار‌ه ك ‌ه ئه‌م‬ ‫باسه‌‪ ،‬ئاوارت ‌ه ده‌كات ‌ه شتێكى ڕێژه‌يى‪،‬‬ ‫وات ‌ه هه‌موو شتێك ده‌توانێت ڕۆڵى ئاوارت ‌ه‬ ‫بگێڕێت و «گشت» هه‌ميش ‌ه ناته‌واوه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم باسه‌كه‌ى من پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌يه‌‪.‬‬ ‫به‌بۆچوونى من «گشت» ته‌واو بوو‌ه و‬ ‫هه‌موومان به‌ناو به‌ربه‌ريه‌تدا ڕۆچووين ‌ه‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه هه‌ناوى ئه‌م به‌ربه‌ريه‌ته‌وه‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه ئاوارت ‌ه سه‌رده‌رده‌هێنێت و‪ ،‬مادام‬ ‫سه‌رمايه‌دارى بـه‌تـه‌واوى خۆى له‌گه‌ڵ‬ ‫جه‌وهه‌ره‌كه‌ى خۆيدا كردۆت ‌ه يه‌كێك‬ ‫ئيدى ئ ـه‌م به‌ربه‌ريه‌ت ‌ه بۆت ‌ه شتێكى‬ ‫هه‌موه‌كى و گشتگير‪ .‬كه‌وات ‌ه هه‌ركه‌سێك‬ ‫و هه‌ر گرووپێك ل ‌ه هه‌ر جێيه‌كدا خه‌بات‬ ‫و كــۆڵــن ـه‌دان بــۆ شـــه‌ره‌ف و شكۆ و‬ ‫زه‌ڕه‌يه‌ك ڕاستگۆيى و ئابڕوو بكات دژ‬ ‫بـه‌م زه‌لكاو و خۆفرۆشيي ‌ه جيهانيي ‌ه‬ ‫ك ‌ه ناويانناو‌ه مه‌سره‌فگه‌رايى‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫كۆڵنه‌دان و خه‌باتى كــردووه‌؛ چونك ‌ه‬ ‫شارستانيه‌ت و به‌ربه‌ريه‌ت بۆت ‌ه يه‌كێك‪.‬‬ ‫له‌م ڕووه‌وه‌‪ ،‬وه‌ستانه‌و‌ه و به‌رهه‌ڵستى ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ريدا نه‌ك ته‌نيا ده‌بێته‌ وه‌ستانه‌و‌ه‬ ‫و به‌رهه‌ڵستى ب ‌ه ڕووى سه‌رمايه‌داريدا‬ ‫به‌ڵكو [هاوكات] په‌الماردانيشێتى‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نمونه‌ى كۆبانێدا‪ ،‬به‌ڕوونى ده‌توانين ئه‌م‬ ‫جۆر‌ه وه‌ستانه‌و‌ه و به‌رهه‌ڵستيي ‌ه ببينين‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه بتوانين لێره‌دا وته‌كه‌ى واڵته‌ر‬ ‫بنيامين به‌پێچه‌وانه‌و‌ه بخوێنينه‌وه‌‪:‬‬ ‫ه ـه‌مــوو به‌ڵگ ‌ه و دۆكيۆمێنته‌كانى‬ ‫شارستانيه‌ت‪ ،‬به‌ڵگ ‌ه و دۆكيۆمێنتى‬ ‫به‌ربه‌ريه‌تن و‪[ ،‬ده‌توانين] شته‌ك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى به‌ربه‌ريه‌ت گريمان ‌ه بكه‌ين‪ :‬چونك ‌ه‬ ‫هه‌موو شتێك گــۆڕاوه‌ بۆ به‌ربه‌ريه‌ت‬ ‫و دڕنــده‌يــى‪ .‬ل ‌ه هه‌رجێيه‌كدا گه‌ردێك‬ ‫كه‌رامه‌ت و ڕاستگۆيى و به‌رهه‌ڵستى‬ ‫ببينين‪ ،‬ئه‌وا ئه‌م به‌رهه‌ڵستيي ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫خه‌باتێك دژى ســه‌رمــايــه‌دارى‪ .‬ئه‌م‬ ‫كێشه‌ي ‌ه ده‌توانێت خه‌باتكارانى كۆبانێ‬ ‫ببه‌ستێته‌و‌ه بــه‌و ك ـه‌ســان ـه‌و‌ه ك ـ ‌ه ل ‌ه‬ ‫يۆنان و ئسپانيا له‌ڕێگه‌ى سندووقى‬ ‫ده‌نگدانه‌و‌ه خه‌بات ده‌كه‌ن‪ ،‬بيبه‌ستێته‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه ته‌نه‌كه‌نشين و گه‌وڕنشينه‌كانى هند و‬ ‫چينه‌وه‌‪ ،‬بيبه‌ستێته‌و‌ه ب ‌ه بزووتنه‌وه‌كانى‬ ‫سه‌رشه‌قامه‌و‌ه ل ‌ه له‌نده‌ن و پاريس‪ .‬له‌و‬ ‫ڕووه‌و‌ه ك ‌ه سه‌رمايه‌دارى به‌ربه‌ريه‌تى‬ ‫كردۆت ‌ه شتێكى يه‌كڕه‌نگ و يه‌كده‌ست‪،‬‬ ‫بۆيه‌ پاش ماوه‌يه‌ك ئيدى ئه‌م فۆرمان ‌ه‬ ‫يه‌كتر ده‌دۆزنــــــه‌وه‌‪ .‬بـــه‌اڵم مەسەل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كييه‌ك ‌ه هـه‌ر ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه لۆكاچ‬ ‫وتوويه‌تى‪ :‬تيۆر به‌هۆى پشتبه‌ستن ب ‌ه‬ ‫«ڕێكخستن و ته‌نزيمات»ـه‌و‌ه ده‌توانێت‬ ‫ديوێكى عه‌مه‌لى و كرده‌كى وه‌ربگرێت و‬ ‫له‌م ڕێگايه‌و‌ه ده‌توانين تيۆر و پراكتيك‬ ‫پێكه‌و‌ه ببه‌ستينه‌وه‌‪ .‬لـه‌م اليه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه باسوخواس و گفتوگۆ تيۆرييه‌كان‬ ‫زياتر‪ ،‬گرنگيدان و حه‌ساسيه‌تى سياسى‬ ‫ده‌رهه‌ق به‌م فۆرمانه‌ى خه‌بات گرنگه‌‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ڕۆژنامه‌ى «شرق»‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )2٥٦‬دوشةممة ‪2015/٧/١٣‬‬

‫حه‌اڵڵ و حه‌رام وه‌ك چه‌كێكی سیاسی الی ئیخوان‬ ‫محەمەد کەمال‬ ‫ح ـه‌اڵڵ و حــه‌رام وه‌ك چه‌مكێك ل ‌ه‬ ‫فیقهی ئیسالمیدا زۆر جێگای ئیجتیهادو‬ ‫گۆڕانكارییه‌‪ ،‬هه‌تا ئه‌و ڕاده‌ی ك ‌ه بنه‌مایه‌ك‬ ‫ل ‌ه فیقهی ئیسالمیدا سه‌لمێنراو‌ه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"الضرورات تبيح احملظورات" ب ‌ه واتای‬ ‫پێویستی ‌ه زه‌روریــه‌ك ــان حه‌رامه‌كان‬ ‫حه‌اڵڵده‌كه‌ن تا ئێر‌ه كێش ‌ه نیه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه مــرۆڤ یاسای تایبه‌تی بۆ‬ ‫حاڵه‌ت ‌ه تایبه‌ته‌كان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم كێش ‌ه‬ ‫له‌وێدای ‌ه ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئاینخوازدا‬ ‫ئه‌م چه‌مك ‌ه ئاینی ‌ه بۆ مه‌رامی سیاسی‬ ‫به‌كاربێت‪ ،‬برایانی موسوڵمان (االخوان‬ ‫المسلمون) ده‌ورێكی به‌رچاویان هه‌بو‌ه‬ ‫له‌به‌كارهێنانی ئاین بۆ مه‌رامی سیاسی‬ ‫خۆیان له‌چه‌ند حاڵه‌تێكدا ده‌توانین ئه‌م‬ ‫ئیددیعایه‌ پشتڕاستبكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫یوسف قه‌ره‌زاوی ك ‌ه موفتی و ئیمامی‬ ‫ڕۆحیی ئیخوانه‌؛ زۆر جار له‌سه‌ر ئه‌م په‌ت ‌ه‬ ‫یاریی كردوه‌‪ ،‬له‌وه‌ی الی هه‌ندێك خه‌ڵك‬

‫وه‌ك فه‌قیهێكی موعاسیر ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ڕاستیدا ته‌نها ب ‌ه ئاوازی سیاسی‬ ‫ئیخوان ده‌خوێنێت‪.‬‬ ‫له‌سه‌روده‌می شه‌ڕی لیبیادا قه‌ره‌زاوی‬ ‫فتوای دا ڕه‌وای ‌ه پشت ب ‌ه ناتۆ ببه‌سترێت‬ ‫بۆ له‌ناوبردنی قه‌زافی ل ‌ه به‌رنامه‌ی‬ ‫شۆڕش فیتنی ‌ه یان ڕه‌حمه‌ت‌‪ ،‬ل ‌ه ‪١٦‬ی‬ ‫‌خشكرا‪ ،‬دواتر‬ ‫‌‌‬ ‫نۆی ‪ ٢٠١١‬لەجەزیرە په‬ ‫هه‌ندێ ڕاگه‌یاندنی دژ ب ‌ه ئیخوان ناوی‬ ‫قه‌ره‌زاویان نا موفتی ناتۆ‪.‬‬ ‫ڕۆژنـــامـــه‌ی قــودســی عــه‌ره‌ب ــی ل ‌ه‬ ‫بــــه‌رواری ‪٢٩‬ی ‪٤‬ی ‪ ٢٠١٣‬وتارێكی‬ ‫هه‌ینی قه‌ره‌زاوی باڵوكرده‌و‌ه ك ‌ه داوا ل ‌ه‬ ‫ئه‌مریكا ده‌كــات هاوكاریی سورییه‌كان‬ ‫بكات دژی به‌شار ئه‌سه‌د‪ ،‬ته‌نها له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌شار له‌به‌ره‌ی ئیخوان نیه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫دوای دروستبونی داعش و دروستبونی‬ ‫هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی ق ـه‌ره‌زاوی ل ‌ه‬ ‫تویته‌ر به‌ڕه‌وای نه‌بینی به‌شداری له‌و هاو‬ ‫په‌یمانیه‌ته‌دا بكرێت دژی داعش كه‌ل ‌ه‬ ‫بـه‌رواری ‪ ١٣‬ی ‪٩‬ی ‪ ٢٠١٤‬ل ‌ه تویتێكدا‬ ‫بــاوی كــرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫داعــش تا ڕادایــه‌ك خزمه‌ت به‌ته‌یاری‬ ‫سونه‌ی ئیسالمی ده‌كه‌ن دژ ب ‌ه تایه‌فه‌ی‬ ‫شیعه‪.‬‬ ‫لــه‌ كــۆب ـه‌نــدی ئینقالبی میسردا‬ ‫هه‌مو دنیابینی چــۆن ئیخوان باسی‬ ‫شه‌رعیه‌تیان ده‌كــرد ل ‌ه میسرو دژی‬ ‫ئینقالبی سیسی بــون‪ ،‬هه‌تا محه‌مه‌د‬

‫یوسف قه‌ره‌زاوی ك ‌ه موفتی و ئیمامی ڕۆحیی ئیخوانه‌؛‬ ‫زۆر جار له‌سه‌ر ئه‌م په‌ته‌ یاریی كردوه‌‪ ،‬له‌وه‌ی‬ ‫الی هه‌ندێك خه‌ڵك وه‌ك فه‌قیهێكی موعاسیر‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ڕاستیدا ته‌نها ب ‌ه ئاوازی‬ ‫سیاسیی ئیخوان ده‌خوێنێت‬ ‫به‌دیعی مــورشــیــدی ئیخوان وتــی ل ‌ه‬ ‫بــه‌رواری ‪٢٥‬ی ‪ ٧‬ی‪ ٢٠١٣‬ك ‌ه البردنی‬ ‫مورسی له ڕوخاندنی كه‌عب ‌ه گه‌وره‌تره‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه لیبیا ئیخوانه‌كان له‌ ئینتیخاباتی ‪٢٠١٣‬‬ ‫نه‌یان توانی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ستبێنن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه هه‌ستان ب ‌ه ئینقیالب به‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫شه‌رعیه‌ته‌ی ك ‌ه ل ‌ه مسیر په‌رستشی بۆ‬ ‫ده‌كـه‌ن و ته‌رابلوس و داموده‌زگاكانی‬ ‫حكومه‌تیان به‌زۆری جه‌ك كۆنترۆڵكرد‪،‬‬ ‫هه‌تا له‌و دوایی ‌ه فرۆكه‌خانه‌ی (سرت)‬ ‫یان ته‌سلیم ب ‌ه داعش كرد‪ ،‬ك ‌ه سه‌رۆكی‬ ‫په‌رله‌مانی لیبیا وتی (فه‌جری لیبیا)‬ ‫ده‌موچاوێكی تری داعشن‪ .‬گه‌ر دیقه‌ت‬ ‫بدرێت هه‌مو واڵتانی دونیا ب ‌ه خۆویستان ‌ه‬ ‫ل ‌ه هاوپه‌یمانێتی دژ‌ه داعش به‌شدارن‪،‬‬ ‫به‌اڵم توركیا به‌شداری نه‌كرد ك ‌ه ده‌یتوانی‬ ‫ده‌وری گ ـه‌وره‌ی هه‌بێت له‌و ماوه‌یه‌ش‬

‫دیار‌ه ك ‌ه سیاسه‌تی ڕه‌سمیی توركیا ب ‌ه‬ ‫هه‌وای ئیخوانولموسلیمین ده‌خوێنێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه فتواكه‌ی قه‌ره‌زاوی و ده‌وری توركیا‬ ‫دو شتی سوتفه‌ نین!‬ ‫یه‌كگرتوی ئیسالمی كوردیش به‌ده‌ر‬ ‫نی ‌ه ل ـه‌م گـه‌مـه‌ی حــه‌اڵڵ و حـه‌رامـه‌و‬ ‫به‌كارهێنانی ئاین ك ‌ه سه‌یریان بكه‌یت‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا شیعاراتی‬ ‫ئیسالمی و باسی ئــه‌وه ‌ده‌كـــه‌ن ك ‌ه‬ ‫ده‌نگدان شه‌هاده‌ته‌و سزای قیامه‌تی ل ‌ه‬ ‫دوایه‌‪ ،‬له‌دوای هه‌ڵبژاردنیش فوده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه چه‌مكه‌كانی دیموكراسی و ده‌وڵه‌تی‬ ‫مه‌ده‌نیدا‪ .‬له‌سه‌روبه‌ندی قه‌رزكردنی‬ ‫پــار‌ه ل ـه‌الی ـه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه وه‌ی ك ‌ه پێی دەوترێت سو له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی پێشتر باسمان كرد ل ‌ه فیقهی‬ ‫ئیسالمیدا شت ‌ه زه‌رورییه‌كان حه‌رامه‌كان‬

‫حه‌اڵڵده‌كه‌ن‪ ،‬خۆ گه‌ر قه‌رزه‌كه‌ش حه‌رام‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وا زه‌روره‌تی كوردوستان حه‌اڵڵی‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم مه‌ال كاروانی یه‌كگرتو ‌و‬ ‫چاالكه‌‌كانیان ل ‌ه تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‬ ‫بــاســی حـه‌رامــبــونــی قـــه‌رز‌ده‌كـــه‌ن ك ‌ه‬ ‫ده‌یانه‌وێ ل ‌ه ڕوی ئاینیه‌و‌ه بۆ مه‌رامی‬ ‫سیاسی دژایه‌تی حكومه‌ت و یه‌كێتی و‬ ‫پارتی و گۆڕان بكه‌ن‪ ،‬وای نیشانبده‌ن‬ ‫ئه‌وان حیزبانێكی عه‌لمانی و دژه‌ دینن!‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه قه‌ره‌زاوی خۆی‬ ‫وه‌ك موفتی ئیخوان سه‌رۆكی لیژنه‌ی‬ ‫ئیفتای ئه‌وروپی ل ‌ه فه‌توای ده‌وره‌ی‬ ‫چواره‌می ‪٣١‬ی ‪١٠‬ی ‪ ١٩٩٩‬دا فتوای‬ ‫هه‌ی ‌ه كه‌ قه‌رزكردن بۆ زه‌روره‌ت ل ‌ه بانكی‬ ‫ڕیبه‌وی حه‌اڵڵ ‌ه‌و یه‌كگرتوی ئیسالمی‬ ‫خۆشی پێشتر ب ‌ه سوی له‌سه‌دا ‪ ٩‬قه‌رزی‬ ‫له‌به‌ناكی ڕافیده‌ین وه‌رگرتو‌ه بۆ كاری‬

‫حیزبی‪ ،‬ب ‌ه ناوی مه‌ال عوزێره‌و‌ه و حه‌اڵڵ‬ ‫بوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێستا بۆ حكومه‌ت حه‌رامه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیاش له‌م گه‌م ‌ه‬ ‫به‌ده‌ر نه‌بو عه‌لی قه‌ره‌داغی ل ‌ه وتارێكی‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ‪٢٦‬ی ‪٤‬ی ‪ ٢٠١٥‬دا باڵوبویه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌نازۆڵی توركی ك ‌ه ل ‌ه دیــار به‌كر‬ ‫دابوی‪ ،‬ده‌ڵێت ئه‌وانه‌ی دژایه‌تی توركیا‬ ‫ده‌كه‌ن كه ‌مه‌به‌ستی ئۆردۆغان دوژمنی‬ ‫ئیسالمن‪ ،‬به‌واتای دژایه‌تی ئۆردۆگان‬ ‫سزای قیامه‌تی ل ‌ه دوای ـه‌‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا‬ ‫به‌ڕونی دیــار‌ه ك ‌ه ئیخوان و یه‌كگرتو‬ ‫چۆن بۆ كاری سیاسی خۆیان ئاین و‬ ‫چه‌مكه‌كانی به‌كارده‌هێن‪ ،‬ل ‌ه خااڵنه‌ی‬ ‫سه‌ره‌وه‌دا ك ‌ه ڕونكرانه‌وه‌‪..‬‬

‫ڕۆژوگرتنی كوردەواری‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫خۆراك و خواردەمەنییەكان سەرچاوەی‬ ‫سەرەكیی مانەوەو بەردەوامیی پێدانی‬ ‫ژیــانــی مــرۆڤــن‪ ،‬ئـــەوەش بــە پــێــدان و‬ ‫بەخشینی وزەو خـــۆراك بــە لــەش و‬ ‫خــانــەكــانــی‪ ،‬تــاوەكــو بــە شێوەیەكی‬ ‫ڕێكوپێك ئەو مرۆڤە ڕۆژانی تەمەنی لەم‬ ‫سەر زەویە بەڕێبكات‪ .‬پاشان خۆراك ئەو‬ ‫بابەتە پڕبایەخ و گرنگەیە كە شایەنیەتی‬ ‫هــەردەم مــرۆڤ ئاگای لێبێت و چاوی‬ ‫لێی بێت‪ ،‬بەو پێیەی كە ژیانی ئەوی‬ ‫لەسەر وەستاوە‪ ،‬بەهەر گۆڕانكارییەكی‬ ‫ئەرێنی یان نەرێنی لە خۆراكی ژیانی‬ ‫ئــەو مرۆڤە بــەو ئاراستەیەدا دەبــات‪.‬‬ ‫وتراوە لەكوردەواریدا « خواردن تەنها‬ ‫هێزە پــڕكــردن نــیــە؟!»‪ ،‬بەڵكو چی‬ ‫خواردن و چۆن خواردن و كەی خواردن‬ ‫لەو پرسە گرنگانەن كە پەیوەستن بە‬ ‫ژیان و مانەوەی ئەو مرۆڤەی كە خوا‬ ‫بــە بــەرێــزتــریــن درووســتــكــراوی خۆی‬ ‫ناوی بردووە‪ .‬چونكە خۆراك و مامەڵە‬ ‫لەگەڵكردنی وەك خواردن ڕاستەوخۆ و‬ ‫ناراستەوخۆ كاریگەری و شوێنەوار لەسەر‬ ‫تەندروستیی مرۆڤ دادەنێت‪ .‬بێگومان‬ ‫پرسی تەندرووستیش ئەو پرسەیە پرسیار‬ ‫لە سەر ژیان و جۆری مامەڵەو پەیوەندی‬ ‫و جۆری ژیانكردنی مرۆڤ دادەنێت‪.‬‬ ‫ئــێــمــە مــەبــەســتــمــانــە پــەنــجــە‬ ‫لــەســەردیــاردەیــەكــی نەگەتیڤی نــاو‬ ‫كـــوردەواری دابنێین‪ ،‬ئەویش پــرس و‬ ‫دیـــاردەی زۆرخـــۆری و خــراپــخــۆری و‬ ‫بەهەڵە بەكاربردنی خۆراكە لە ژەمەكانی‬ ‫خواردندا‪ ،‬كە بەدیاردەی نەریتی خراپی‬ ‫خۆراكیی باسی لێوەدەكرێت كە بێگومان‬ ‫ئەوەش ڕاستەوخۆ ئیمڕۆ پەیوەستكراوە‬ ‫و تۆخكراوەتەوە لەمانگێكی تایبەتدا كە‬ ‫مانگی ڕەمەزانە‪ ،‬واتە ئەم خوونەریتە‬ ‫خۆراكییە پەیوەستە بە پەرستش و‬ ‫ڕوكنێكی ئاینیەوە‪ ،‬ئەویش ڕۆژوی مانگی‬ ‫ڕەمــەزانــە‪ .‬كە پێم باشە لێرەدا چەند‬ ‫سەرنجێكی سۆسیۆلۆجی لەمەڕ ئەم‬ ‫بابەتە بخەمەڕوو‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ڕەمەزان ناوی یەكێكە لەو مانگە‬ ‫عەرەبیانەی كە لەساڵی كۆچیدا بوونی‬

‫هەیە‪ ،‬ڕۆژوگرتن تیایدا لەسەر موسڵمانان‬ ‫وەك ئەركێكی ئاینی بە پێی دەقی‬ ‫قورئانی پیرۆز‪ ،‬دیاریكراوە‪ ،‬بەمانا دەبێت‬ ‫ئەوانەی وابەستەیی و ئاینداریكردنیان‬ ‫بــە ئیسالمەوە هــەیــەو كــــردووە‪ ،‬بەو‬ ‫مەرج و ڕێو شوێنانەی كە شەرعناسان‬ ‫(الفقها‌ء) بۆ شوێنكەوتوانی ئەو ئاینەیان‬ ‫دیاریكردووە ڕۆژووی تیابگرن‪ .‬وابەستەیی‬ ‫موسڵمانان بە دەم ئەم ئەركە ئاینیەوە(‬ ‫واتە ڕۆژوگرتن و پەرستشكردن) بە پێی‬ ‫شوێن و كات و مرۆڤەكان ڕوخسارەكانی‬ ‫دەگۆرێت‪ ،‬نمونەی پێش و پاشی بینینی‬ ‫مانگ بۆ دەستپێكردنی ڕەمەزان و جەژنی‬ ‫ڕەمەزان‪ ،‬و كاتی پارشێو و ڕۆژوشكاندن‬ ‫و جۆری بەدەمەوە چوون و تێكەڵبوونی‬ ‫نەریت و كلتووری كۆمەڵگە جیاوازەكان‬ ‫لەگەڵ مەراسیم و پەرستشییەكانی مانگی‬ ‫ڕەمەزان‪ ،‬هەموو ئەمانە سیماو ڕوخساری‬ ‫ئەو پەرستشە لە سەر ئاینداریكردنی‬ ‫مرۆڤەكان جێدەهێڵن‪.‬‬ ‫كــوردەواری لە پەرستشی ڕۆژوگرتندا‬ ‫جــۆرێــك لــە وابەستەیی بــە كلتووری‬ ‫هەڵەی خۆراكی عەرەبیەوە گرتووە‪،‬‬ ‫بەناوی ئەوەی گوایە لە فەرموودەو وتەی‬ ‫پیاوە ئایندارە ئیسالمەكانەوە هاتووە‬ ‫كە چــۆن مامەڵەیان لەگەڵ ڕەمــەزان‬ ‫كردووە‪ ،‬هەروەها چۆن مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫ژەمەخۆراكەكان و جۆری خواردنەكان‬ ‫و بەكاربردنیان لە كاتی ڕۆژوو شكاندن‬ ‫و ژەمــی ئێواران و هەروەها پارشێوو‬ ‫ژەمـــی دەستپێكردنی ڕۆژوگــرتــنــەكــە‬ ‫ك ــردووە‪ .‬كە بێگومان لە سەرنجدانی‬ ‫وردا تێدەگەیت كە ئەم الساییە نەریتیە‬ ‫خــۆراكــیــیــە ئ ــەوەن ــدە شوێنكەوتەی‬ ‫كلتووری عەرەبیە نیوئەوەندە مانای‬ ‫ئاینی نیە و شوێنكەوتنی دەقی ئاینی‬ ‫نیە و پەیوەست نیە بەپەرستشەكەوە‬ ‫كە بریتیە لە ڕۆژوگــرتــن‪ .‬چونكە ئاین‬

‫سێ سەرنجی سۆسیۆلۆژی‬

‫باسی لە پەرستشەكە كردوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەقە ئاینیەكان مەبەستی پەرستشەكەو‬ ‫شوێنكاتی پەرستشەكە زیاتر لەسەری‬ ‫وەســتــاون‪ ،‬پاشان شەرعناسان وەك‬ ‫ڕوكنی پەرستش باسیان لێوە كردووە‪،‬‬ ‫هەرچی باسی خۆراك و ژەمەخواردن چۆن‬ ‫خواردنە ئەمە لەدەرەوەی پەرستشەكەیەو‬ ‫پێش و پاشی دوای پەرستشەكەیە‪،‬‬ ‫گواستنەوەی جــۆری ژەمەخوراكەكان‬ ‫نموونەی خورماو جۆری شیرینیەكان و‬ ‫چەند خواردنیان گواستنەوەیان بۆ ناو‬ ‫كلتووری كــوردەواری هیچ پەیوەندیەكی‬ ‫بــە كـــوردەواریـــەوە نیەو پــاشــان هیچ‬ ‫پەیوەندیەكی بە كرۆكی پەرستشەكەوە‬ ‫نیە‪ .‬كە ئێمە دەمانەوێت لێرەدا زیاتر‬ ‫لەسەر خۆراك بوەستین‪ .‬گومانی تێدانیە‬ ‫كە ڕۆژوو بۆخۆی سوودی تەندرووستی‬ ‫باشی هەیە‪ ،‬كەس تائیمرۆ ئینكاری لەوە‬ ‫ناكات كە ڕۆژوو لە ڕووی جەستەیی و‬ ‫فەسلەجیەوە بۆ مرۆڤە تەندروستەكان و‬ ‫تەنانەت هەندێك لە نەخۆشەكان ئەوانەی‬ ‫كە بەهۆی زیــادەرەویــان لە خۆراكەوە‬ ‫تووشی نەخۆشی وەك قەڵەوی و چەوریی‬ ‫خوێن و لەو بابەتانە بوون سوودی هەیە‪.‬‬ ‫بــەاڵم بــە شێوازێك كــە پەرستشەكە‬ ‫(ڕۆژوگـــرتـــنـــەكـــە) تــەنــدرووســتــانــە‬ ‫جێبەجێبكرێت‪ ،‬نەك پاش ڕۆژوگرتنەكە‬ ‫ڕۆژووەكە لە سودەكانی خاڵیبكرێتەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬زۆریـــنـــەی لێكۆڵینەوە‬ ‫تەندرووستییەكان جــەخــت لــە سەر‬ ‫ڕاستییەك دەكــەنــەوە كــە باڵوترین‬ ‫و زۆرتـــریـــن نــەخــۆشــی كـــە ئیمڕۆ‬ ‫لەنێو مرۆڤەكاندا هــەن و كاریگەریی‬ ‫نەرێنی تەندروستیان دانـــاوە لەسەر‬ ‫كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی ئەو نەخۆشیانەن‬ ‫كــە لــە خـــواردن و ژەم ــە خواردنییە‬ ‫ناتەندروستییەكان و خوونەریتە خواردنە‬ ‫نەرێنیەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە‪.‬‬

‫لەوالشەوە كاتێك كە مانگی ڕەمەزان دێت‬ ‫و پرسی ڕۆژوگرتن دێتە پێشەوە هەر لە‬ ‫مەالیەك و مامۆستایەكی ئاینیەوە بیگرە‬ ‫تا كەناڵەكانی ڕاگەیاندن لە هەموالوە‬ ‫باس لە بایەخی ڕۆژوو وەك پرسێكی‬ ‫تەندرووستی دەكەن و پیایدا هەڵدەدەن‬ ‫و واپیشانی دەدەن كە ئیتر ڕەمەزان هات‬ ‫و بەم ڕۆژوگرتنە ئیتر مرۆڤەكان ئیتر‬ ‫ڕزگاردەكات لە نەخۆشییەكان و مرۆڤە‬ ‫ڕۆژوگــرەكــان لە ناتەندرووستییەوە بۆ‬ ‫تەندرووستییەكی باش گوزەرپێدەكات‪...‬‬ ‫وای لێدەكەن ئیتر وادەزانی ڕۆژوو تەنها‬ ‫وەك پرسێكی تەندرووستی و ماتریاڵی‬ ‫جەستەیی و فەسلەجی هاتوەو نەك‬ ‫وەك پەرستش و بەجێگەیاندنی ئەركێكی‬ ‫ئاینی‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا كە بەحاڵەتەكەدا‬ ‫ورددەبیتەوە دەبینی ئەمە زۆر دوورە‬ ‫لــەڕاســتــیــەوە‪ ،‬ئـــەوەی مــەالو دكتۆرو‬ ‫بانگەوازكەرەكانی ڕۆژوو وەك ئەم بابەتە‬ ‫الف و گەزافی بۆ لێدەدەن‪ ،‬لەواقیعدا‬ ‫شتێك نیە بەناوی ئەو حەقیقەتە كە ئەوان‬ ‫باسی لێوەدەكەن‪ ،‬بەڵكو پێچەوانەكەی‬ ‫لــە كــۆمــەڵــگــەدا دیــــارە‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫پەرستشە بە جۆرێك تێكەڵی كلتورێكی‬ ‫سەقەتی خـــواردن و خــوو نەریتێكی‬ ‫ناتەندووست و نەرێنی بووە‪ ،‬مانایەكی‬ ‫بۆ خۆیشی نەهێشتوەتەوە نەك سوود‬ ‫دەسكەوتە تەندرووستییەكانی! بۆیە لە‬ ‫ڕووی تەندرووستیەوە تەماشەدەكەین‪،‬‬ ‫هیچ گۆڕانكارییەك ڕوونـــادات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێچەوانەكەشی دەبینیتەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫بابایەكی موسڵمانی ورگ زلی فرەخۆر‬ ‫نەیتوانیوە ژەمە خۆراكە لەدەستچوەكەی‬ ‫نیوەڕۆ بە خــۆراك و خواردنی شەوی‬ ‫ڕەمــەزان پڕ نەكاتەوە‪ ،‬زیاتر لە پێش‬ ‫ڕەمــــەزان نــەخــوات‪ ،‬واتـــە خـــۆدان لە‬ ‫خــۆراكــی زیاتر كـــردووە‪ ،‬نــەك خۆی‬ ‫گرتبێتەوە‪ ،‬هەربۆیە كەم كەس دەبینی‬

‫بڵێت‪« :‬مــن لــەم ڕەمــەزانــەدا بەهۆی‬ ‫ڕۆژوگرتنەوە چەند كیلۆم كەمكردووە!!»‬ ‫بەڵكو پێچەوانەی ئەمە زۆر بەرچاوە‪،‬‬ ‫واتــە زیاتربوونی كێشی لەش و زیاتر‬ ‫كۆبوونەوەی چــەوری خوێن و ‪...‬هتد‬ ‫لە ڕەمەزاندا بەهۆی ئەو خۆراكە زۆرەی‬ ‫كەدەخورێت و كۆكردنەوەی ئەو هەموو‬ ‫چەوریە لەسەر سفرەكان بەكاربردنی‬ ‫ئەو هەموو شیرینی و خواردنە غازیانەو‬ ‫جۆری شەربەتانە كە دەخورێنەوە ئیتر‬ ‫مانایەك بۆ ئەو خۆگورتنەوە لە خواردن‬ ‫لە الیەن ئایندارەكانەوەو ڕۆژوگرانەوە‬ ‫هیچ واقیعیەتی نامێنێ‌‪ ،‬بۆیە ڕۆژوگرتنی‬ ‫لەم شێوەی ئیمڕۆ نەوسنی و زۆرخۆری‬ ‫عاشقی بۆ خــواردن زیاتر دەكــات الی‬ ‫موسڵمانی ئێمە نەك بێزران و خۆگرتنەوە‬ ‫لە خواردن‪.‬‬ ‫لــێــرەوە جێی خۆیەتی بوترێت كە‬ ‫« پیاهەڵدەرانی ڕۆژوگرتن لــەوەی كە‬ ‫فاكتەرێكە بۆ تەندروستی باش و بۆ‬ ‫گــورج و گۆڵی و سوكو سۆڵی لەش‪،‬‬ ‫درووستكردنی كەسێكی هاوسەنگ لە‬ ‫ڕووی دەروونــی و كۆمەاڵیەتی و لەش‬ ‫والریەوە‪ ،‬لە واقیعدا هیچی نابینیتەوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە مانایەك بۆ ئەو باسكردنەی‬ ‫ڕۆژوو وەك پارێزەرێكی جەستەیی و‬ ‫پێبەخشێكی وزەو تواناو تەندرووست‬ ‫بە الیەنی فسیۆلۆجی مرۆڤ لە واقیعدا‬ ‫بوونی نیە‪ .‬بەڵكو ڕەمەزانی زۆرینەی‬ ‫موسڵمانان لــە واقیعدا و بەتایبەت‬ ‫لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بەرهەمهێنەری‬ ‫كەسانێكی خەواڵوو تەمەڵ و بێگیان و‬ ‫ماندوو نائارام و توڕە و بێبەرهەم و بخۆر‬ ‫دێتە بەرچاو»‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬لە لۆژیك و تێفكرینی ئاینیدا‬ ‫مرۆڤ هەڵگری دوو ڕەهەندی جەستەیی‬ ‫و گیانەییە‪ ،‬هەرچی بەشی گیانەكی‬ ‫مــرۆڤــە‪ ،‬بەشی مەعنەویەتی مرۆڤەو‬

‫كوردەواری لە پەرستشی ڕۆژوگرتندا جۆرێك لە وابەستەیی بە كلتووری هەڵەی‬ ‫خۆراكی عەرەبیەوە گرتووە‪ ،‬بەناوی ئەوەی گوایە لە فەرموودەو وتەی پیاوە‬ ‫ئایندارە ئیسالمەكانەوە هاتووە‬

‫بزوێنەرو بەشی هەمیشە زیندوو سەرداری‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬بەختەوەری و خۆشی و گشت‬ ‫ماناكانی بوون لەوەوە سەرچاوەدەگرن‬ ‫و دەبێت لەوێوەش واتابگرن‪ .‬هەرچی‬ ‫جەستەو لەش و الری مرۆڤیشە بەشە‬ ‫ماتریاڵیەكەی مــرۆڤــەو میكانیزمی‬ ‫جوڵەو ڕەفتارو مانابەخش و سێبەری‬ ‫گیانەكیی مرۆڤە لەم سەرگۆی زەمینە‪،‬‬ ‫ئەم دووبەشەی مرۆڤ بە پێی لۆژیك و‬ ‫تێفكرینی ئاینی پێویستیان بە پەروەردەو‬ ‫ڕاهێنان و بەرخودان و ڕەنجكێشان هەیە‬ ‫بۆ مانەوەیان‪ .‬هەردەم فەزڵ و بایەخی‬ ‫گیانەكی بەسەر الیەنی جەستەیی دا‬ ‫پێویستییەك و بە ئەركێك زانــراوە‪،‬‬ ‫دواجار هەڵسوڕاندنی وەك خزمەتكارێكی‬ ‫ئەرێنی و باش بۆ بەشی گیانەكی بە‬ ‫ئەرك زانراوەو جەختی لەسەركراوەتەوە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم بــەلــەبــەرچــاوگــرتــنــی مــانــی و‬ ‫هێشتنەوەی ‪ .‬پەرستشییە ئاینیەكان و‬ ‫تقوساتی تایبەتی لەالیەن ئاینیەكانەوە و‬ ‫ڕاهێنانە جەستەیی و كارە زوهدیەكانی‬ ‫شوێنكەوتوانی ئاین و ڕێچكە ئاینیەكان‬ ‫بە درێژایی مێژووی ئاینیەكان لەو ڕێو‬ ‫شوێنانە بوون كە جەستە بخەنە خزمەتی‬ ‫بەشی گیانەكی مــرۆڤــەوە‪ ،‬ســەرداری‬ ‫بەشی گیانەكی مرۆڤ الی مرۆڤ بەسەر‬ ‫ڕەفتارو جموجوڵ و كارەكانی مرۆڤەوە‬ ‫كەم و ئاوانەبێت ‪.‬‬ ‫ڕۆژوگرتن بەیەكێك لەو پەرستشانە‬ ‫دادەنرێت كە تیایدا هەوڵی لەقاڵبدانی‬ ‫چــێــژە ســەركــەش و بــەردەوامــەكــانــی‬ ‫جەستەو ڕاهێنانێكی پەرستشیانەی‬ ‫جەستەو دوورخستنەوەی لەش و الر‬ ‫بۆماوەیەكی دیاریكراو لەو پێویستیە‬ ‫خۆراكی و فسیۆلۆجیانەی كەجەستە‬ ‫گەرەكینی‪.‬ئەوەش بە ئامانجی زاڵكردن‬ ‫و گێڕانەوەی سەرداری تەواو بۆ بەشی‬ ‫مەعنەویەت الی مر‌وڤ دەستەبەربێت و‬ ‫بەشی ماتریاڵی مرۆڤ وەك میكانیزمێكی‬ ‫ئاسوودەیی ڕۆح و خزمەتكارێكی ملكەچ‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا بۆ پاڵپشتی‬ ‫ئــەوەی كە پێشتر باسمان كرد ئەوەی‬ ‫تیا نابینیتەوەو لە مانای سەرەكی ڕۆژوو‬ ‫خاڵیە‪ ،‬ئەو ئامانجەی كە لەلۆژیكی ئاینیدا‬ ‫هاتووە بۆ ڕۆژوو فەلسەفەی ڕۆژوو ون و‬ ‫بەركەنارە‪.‬‬