528

‫‪ 9‬هەزارو ‪ 700‬كەس‬ ‫‪ 35‬ملیۆن دۆالریان خستۆتە پرۆژەكەوە‬

‫كێشەی هاوپشكەكانی چاڤیالند‬ ‫دەدرێتە داواكاری گشتی‬

‫‪5‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪19‬ی ئاب چی رودەدات؟ چەندین سیناریۆ لەئارادان‬

‫گەر سازان نەكرێت‬ ‫رەنگە دوو سەرۆك خۆیان رابگەیەنن‬ ‫سەرچاوەیەكی یەكێتی‪:‬‬ ‫لەو كۆبونەوەیەی كە سەرۆكی‬ ‫هەرێم داوایكردوە‪ ،‬نابێـت پرسەكە‬ ‫بە زۆرینە یەكالبكرێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە حزبەكان هاوتای یەك نین‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دو رۆژ بۆ تەواوبوونی ویالیەتی مەسعود بارزانی‬ ‫ماوەو الیەنەكانیش بە سازان نەگەیشتون‪ ،‬بە پێی‬ ‫مادەی ‪15‬ی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێميش لە‬ ‫كاتی چۆڵبونی پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫پارلەمان ئەركەكانی دەگرێتەئەستۆو بەشێكی‬ ‫زۆری پارلەمانتارانیش جەخت لەسەر ئەم ئەگەرە‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم پارتی رەتیدەكاتەوەو پێیوایە‪،‬‬ ‫سەرۆكی هەرێم لە كارەكانی بەردەوامدەبێت‪ ،‬تاكو‬ ‫هەڵبژاردن دەكرێت‪ ،‬بەم پێیەش لە دوای ‪19‬ی‬ ‫ئابەوە هەرێم دو سەرۆكی دەبێت‪ ،‬كە رەنگە بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی ئەم پرسەش بابەتەكە روبەڕوی‬ ‫دادگا بكرێتەوە‪ .‬هاوكات رۆژی چوارشەممەی‬ ‫ئایندە پارلەمانی كوردستان كۆبونەوەی نائاسایی‬ ‫خۆی بۆ خوێندوەی دوەمی پــرۆژەی هەمواری‬ ‫یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫لە دواساتەكانی كۆتاییهاتنی ویالیەتەكەی‬ ‫بارزانی جارێكی تر جموجۆڵی گەیشتن بە سازان‬ ‫لەنێو حزبەكاندا دەستیپێكردەوەو مەسعود‬ ‫بارزانی‪ ،‬لەپەیامێكدا‪ ،‬بۆ دەربازبون لەم قەیرانە‬

‫داوای لەهەمو ئەو حزبانە (ئەوانەی مۆڵەتی‬ ‫یاساییان هەیە) كردوە‪ ،‬بەر لە ‪ 8/20‬كۆببنەوە‌و‬ ‫هەرچی بە باشی بزانن بۆ بەرژەوەندیی واڵتەكە‌و‬ ‫كۆتاییهێنان بە قەیرانەكە‪ ،‬بڕیاری لەسەر بدەن‪.‬‬ ‫لــە بــــارەی ئــەگــەری كــۆبــونــەوەی حزبە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬سەرچاوەیەك لە‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬بە "چــاودێــر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەگەر ئەو كۆبونەوەیەی ئەو حزب‌و‬ ‫الیانەنانە بۆ ئەوەبێت كە پرسی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێمی تێدا چارەسەربكرێت‪ ،‬ئەوا ناكرێت لەو‬ ‫كۆبونەوەیەدا بەپێی بنەمای زۆرینەو كەمینە‬ ‫بڕیار لەسەر ئەو پرسە بدرێت‪ ،‬چونكە حزبە‬ ‫بەشداربوەكانی ئەو كۆبونەوەیە بەپێی پێگەو‬ ‫كاریگەری‌و ژمارەی كورسییەكانیان لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان هاوتای یەكتری نین‪.‬‬ ‫ئەو سەرچاوەیە‪ ،‬ئەوەشی رونــكــردەوە‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە حزبە سەرەكییەكان لەسەر ئەو پرسە‬ ‫رێكبكەون‪ ،‬دواتریش بۆچونی حزبەكانی دیكە‬ ‫وەربگیرێت‌و رێزیان لێبگیرێت‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫قەیرانێكی دیكە بۆ سلێمانی‬ ‫دروستدەكات‬ ‫سلێمانی لە رۆژێكدا یەك ملیۆن لیتر نەوتی‬ ‫پێویستە‪ ،‬بەاڵم ‪ 300‬هەزار لیتری بۆ‬ ‫دەنێردرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫لەناو چەندین قەیرانی چارەسەرنەكراودا‪،‬‬ ‫وەزارەتـــی سامانە سروشتییەكان قەیرانێكی‬ ‫دیكە بۆ سلێمانی دروستدەكات‪ ،‬كە ئەویش‬ ‫دابینەكردنی نەوتی سپییە بۆ هاواڵتیانی ئەم‬ ‫شــارە‪ .‬بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"یش لە‬ ‫ئێستادا پارێزگای سلێمانی رۆژانە پێویستی بە‬ ‫ملیۆنێك لیتر نەوتی سپی هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی هەمو‬ ‫ماڵێك دوو بەرمیل نەوتی بەربكەوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رۆژانە تەنیا ‪300‬‬ ‫هەزار لیتر نەوتی سپی رەوانە دەكات‪.‬‬

‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی‌و‬ ‫وزە‌و سامانە سروشتییەكان لەئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫رۆژانــە پێویستمان بە نزیكەی ملیۆنێك لیتر‬ ‫نەوتی سپی هەیە‪ ،‬بۆ ئــەوەی بتوانین هەمو‬ ‫ماڵێك دو بەرمیل نەوت وەربگرێت‪ ،‬بەاڵم ئە‌وەی‬ ‫بەدەست ئەوان دەگات ‪ 300‬هەزار لیترە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەر بەو شێوەیە بڕوات ناتوانن بەرمیلێك نەوت‬ ‫دابینبكەین‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪5‬دا دەخوێننەوە‬

‫دوای ‪19‬ی مانگ‪ ،‬مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم دەبێت یان یوسف محەمەد؟‬

‫پارلەمانتارێك‪:‬‬ ‫پێمان دەڵێن وەسێتنامە بنوسن‬ ‫"چاودێر"‪ ،‬ناوەرۆكی نامە هەڕەشەئامێزەكان ئاشكرادەكات‬

‫دەرفەتی عەقاڵنی‬ ‫بۆ قەیرانی‬ ‫سەرۆكایەتی‬

‫پالتفۆرمی ئاشتی‬ ‫و دیموكراسی‬ ‫هێژا دڵشاد‬

‫چاودێر‬ ‫لە ناو ماڵەكەی‬ ‫دۆستۆیڤسكی‬

‫‪3‬‬

‫‪9‬‬

‫سیروان مەحمود‬

‫‪8‬‬

‫یەکگرتوی ئیسالمی لە قەیرانی‬ ‫سەرۆکایەتيی هەرێمدا رچەشکێنە؟‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریمان‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫عەبادی بەردەوامە لەچاكسازی‌و چەند بڕیارێكی نوێی دەركرد‬

‫«هەرێمی كوردستانیش پێویستی بە جورئەت‌و‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازی لەو چەشنە هەیە»‬ ‫راپۆرتی بابان حەمە‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی هەفتەی رابردو سەرۆك‬ ‫وەزیرانی عیراق حەیدەر ئەلعەبادی‬ ‫لەژێر فشاری خۆپیشاندەرانی‬ ‫پارێزگاكانی ناوەڕاست‌و باشوردا‬ ‫پرۆژەیەكی پێشكەش بەپارلەمانی‬ ‫عیراق كردو رایگەیاند كە كاری جیدی‬ ‫لەسەر ئەو پرۆژە چاكسازییە دەكرێت‪،‬‬ ‫هاوكات دوێنێش كۆمەڵێك چاكسازی‬ ‫نوێی راگەیاند كە خۆی دەبینێتەوە‬ ‫لەهەڵوەشاندنەوەو یەكخستنەوەی چەند‬ ‫وەزارەتێكی حكومەتەكەی‪ .‬هاوكات‬ ‫چاودێرانی سیاسیش پێیان وایە هەرێمی‬ ‫كوردستان پێویستی بە جورئەت‌و‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازی لەو چەشنەیە‪..‬‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردیش لەپارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬پێیوایە بەرپرسانی هەرێمی‬ ‫كوردستان باكیان بە ژیانی خەڵك و‬ ‫ئایندەی واڵت نیە‌و پیاوی دەوڵەت و‬ ‫دەوڵەتداری نین‪.‬‬ ‫خۆپیشاندەران باوەشیان بۆ كردەوە‬ ‫پرۆژەكەی سەرۆكوەزیرانی عیراق‪،‬‬ ‫هاوكاتە لەگەڵ دونیایەك كەموكورتی‬ ‫لەپرۆژەكانی خزمەتگوزرای پەیوەست‬ ‫بەخەڵكەوە‪ ،‬لە ئاو و كارەباو نەبوونی‬ ‫خزمەتگوزارییە رۆژانەییەكانی خەڵك‪..‬‬ ‫نزیكەی هەفتەیەك تێدەپەڕێت بەسەر‬ ‫خۆپیشاندنەكانی گۆڕەپانی تەحریر لە‬ ‫بەغدادو تائێستایش ئەو خۆپیشاندانە‬ ‫بەردەوامی هەیەو بەگوڕوتینێكی زۆرەوە‬ ‫رۆژ لەدوای رۆژ ژمارەی خۆپیشاندەران‬ ‫روو لەزیادبوون دەكــات‪ ،‬بــەاڵم دوای‬ ‫راگەیاندنی پرۆژەكەی سەرۆك وەزیرانی‬ ‫عیراق‪ ،‬حەیدەر ئەلعەبادی بۆ پارلەمانی‬ ‫عــیــراق‌و رایگشتی شەقامی عیراقی‪،‬‬ ‫خۆپیشاندەران پێشوازییەكی ئێجگار‬ ‫گــەرم‌و گــوڕ لــەو پــرۆژەیــە كــردو وەك‬ ‫بەدەنگەوەهاتنی خەڵكی خۆپیشاندەر‬

‫خۆپیشاندانەكانی بەغداد دەرگای چاكسازییان كردەوە‬

‫فەیسبوك باڵویكردۆتەوە‪ ،‬پێیوایە‬ ‫پێویستە لەهەرێمی كوردستانیشدا‬ ‫هەڵمەتێكی هاوشێوەی چاكسازیی‬ ‫سەرۆكوەزیرانی عیراق دەستپێكرێت‪،‬‬ ‫بەحوكمی ئەوەی زیاتر لە ‪ 20‬ساڵە‬ ‫پەتای گەندەڵی هەناوی حكومەتی‬ ‫هەرێم و حیزبەكان و تەواوی كایەی‬ ‫سیاسیی هەرێمی رەشهەڵگەڕاندوە‬ ‫و رۆژ بە رۆژ بەرژەوەندیی خەڵك‬ ‫دەهاڕێت‪.‬‬ ‫كـــاوە مــحــەمــەد دەشــڵــێــت‪ :‬ئەم‬ ‫خەمساردییەی دەسەاڵتدارانی هەرێم‬ ‫بەرامبەر چاكاسازیی و دڵگەرمی و‬ ‫سوربونیان لەسەر مانەوە لەسەر‬ ‫كــورســی‪ ،‬پێشبینی ئایندەیەكی‬ ‫نەخوازراویان لێ دەكرێت و پێماندەڵێت‬ ‫كــە ئــەوانــەی وا بــیــردەكــەنــەوە و‬ ‫باكیان بە ژیانی خەڵك و ئایندەی‬ ‫واڵت نیە‪ ،‬ئەوانە پیاوی دەوڵــەت و‬ ‫دەوڵەتداری نین و پێویستە ئەمڕۆ‬ ‫بەر لەسبەی سنور بۆ حەز و نەزعە‬ ‫مەترسیدارەكانیان دابنرێت و لەپێناوی‬ ‫بەرژەوەندیی خەڵكدا پرۆسەیەكی‬ ‫چاكسازیی هەمەالیەن بەڕێبخرێت كە‬ ‫لەچەسپاندنی سیستمی پەرلەمانی و‬ ‫رێگەگرتن لەسەرۆكی هەتا هەتایی و‬ ‫عەبادی لەو مەسەلەیە تێوەنەگالون‌و حوكمی ویراسی‪-‬ەوە دەستیپێبكرێت‪.‬‬ ‫هــیــچ شتێكیان لــەســەر نییە كە‬ ‫هەرێمیش پێویستی بەجورئەت‬ ‫واتــای كەمتەرخەمی‌و گەندەڵگاری‬ ‫هەیە‬ ‫بسەلمێنێت‪ ،‬بــەاڵم خــۆی لەخۆیدا‬ ‫چاودێرێكی سیاسیش پێیوایە بەو‬ ‫كەمكردنەوەی پۆستەكان كە بەشی‬ ‫كوردن‪ ،‬بەشێوەیەك لەشێوەكان گرژی پێیەی كە هەرێمی كوردستان خاوەنی‬ ‫ئیدارەیەكی هەرێمی‌و سەربەخۆیە‪،‬‬ ‫دروست دەكات‪.‬‬ ‫رەنگە بەشێوەیەكی قوڵ‌و راستەوخۆ‬ ‫پاكێجەكانی چاكسازی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫گەندەڵی هەرێمی كوردستانی‬ ‫عیراق‪ ،‬ئــەو كاریگەرییەی نەبێت‪،‬‬ ‫رەشكردۆتەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردیش لەپارلەمانی هەرچەندە هەرێمی كوردستان خاوەنی‬ ‫عیراق‪ ،‬لەوتارێكیدا كە لەالپەڕەی كێشەیەكی تایبەتە لەگەڵ حكومەتی‬ ‫تایبەتی خۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتی عیراقیدا كە ئەویش بریتییە لەكەیسی‬

‫پارلەمانتارێكی كورد لەبەغداد‪ :‬خەمساردی هەرێمی‬ ‫كوردستان بۆ چاكسازی‪ ،‬ئایندەیەكی نەخوازراوی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‬ ‫لەقەڵەمدرا‪ ،‬تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی‬ ‫كە رەوت‌و هــوتــاف‌و داواكارییەكانی‬ ‫خەڵكی خۆپیشاندەر‪ ،‬بە جێبەجێكردنی‬ ‫خاڵبەخاڵی پرۆژەكەی حەیدەر ئەلعەبادی‬ ‫كـــورت‌و چــڕ بـــۆوە‪ .‬بــەشــێــوەیــەك كە‬ ‫خۆپیشاندنەكان‌و رەوتی خۆپیشاندەران‬ ‫گــــۆڕا ب ــۆ پــشــتــگــیــری‌و پشتیوانی‬ ‫پــرۆژە نــوســراو و پێشكەشكراوەكەی‬ ‫سەرۆكوەزیرانی عیراق‪.‬‬ ‫كورد پشتیوانی تەواو بوو‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردیش لەپارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬باسلەوە دەكات كە پرۆژەكەی‬

‫سەرۆكوەزیرانی عیراق‪ ،‬هۆكارێك بوو‬ ‫بۆ رزگاركردنی حكومەتەكەی عەبادی‬ ‫لەو زنجیرە رەخنەو فشارەی رۆژانی‬ ‫پێشووی خۆپیشاندانەكانی گۆڕەپانی‬ ‫تەحریری‌و بەغدادو شارو شارۆچكەكانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫عەرەفات كەریم‪ ،‬باس لەوەشدەكات‬ ‫كە ئەوان وەك الیەنە كوردستانییەكان‪،‬‬ ‫پشتیوانی‌و پشتگیری تــەواوی پرۆژە‬ ‫چاكسازییەكەی عــەبــادی بــوون‪ ،‬لە‬ ‫بــەگــژداچــوونــەوەی گەندەڵی‌و دزی‌و‬ ‫فەسادی ئیداری‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كە‬ ‫هیچ وەزیرو بەرپرسێكی حكومەتەكەی‬

‫ناردنی بودجەو موچە‪.‬‬ ‫د‪.‬دڵــــشــــاد عـــومـــەر‪ ،‬نــوســەرو‬ ‫چاودێری سیاسی‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫باس لەوەشدەكات كە بەدڵنیاییەوە‬ ‫چاكسازیكردن لەدەسەاڵتی دادوەری‬ ‫عــیــراق‌و بــنــەبــڕكــردنــی گــەنــدەڵـی‌و‬ ‫لێپیچینەوە لەدزو جەردەكانی كەیسی‬ ‫نەوت‌و بەهەدەردانی پارەو سامانی‬ ‫گشتی عیراق‪ ..‬رەنگدانەوەی دەبێت‬ ‫لەسەر ئەو كێشانەی لەنێوان هەرێم‌و‬ ‫بــەغــداد مــاونــەتــەوەو هیچ نەبێت‬ ‫بەجۆرێك لەجۆرەكان چارەسەری‬ ‫دواخستنی موچەو بودجە دەكــات‪،‬‬ ‫جەختیش لەوە دەكاتەوە كە هەرێمی‬ ‫كوردستان پێویستی بە جورئەت‌و‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازی لەو چەشنەیە‪.‬‬ ‫هەفتەی رابــردو سەرۆكوەزیرانی‬ ‫عـــیـــراق‪ ،‬پاكێجێكی چــاكــســازی‬ ‫پێشكەش بە پارلەمانی عیراق كردو‬ ‫تێیدا بــەالبــردنــی جێگری پۆستە‬ ‫بااڵكانی حكومەت عیراقی (سەرۆكو‬ ‫سەرۆكوەزیران‌و سەرۆكی پارلەمان‌و‬ ‫وەزیــــرەكــــان) دەســـتـــی پــێــكــردو‬ ‫لەچاكسازییەكەشیدا هــاتــوە كە‬ ‫دەبێت گەندەڵكاران‌و راپێچی بەردەم‬ ‫دادگا بكرێن‌و ئەوەی رۆژێك لەرۆژان‬ ‫پشكی هەبووبێت لەبەهەدەردانی‬ ‫سامانی گشتی عــیــراق‪ ،‬گەندەڵی‬ ‫ئیداری‪ ،‬گەندەڵی كەیسی نــەوت‪..‬‬ ‫دادگایی بكرێن‌و دەسەاڵتی داوەری‬ ‫عیراقیش چاكسازی تـــەواوی تێدا‬ ‫بكرێت‌و دوور بخرێتەوە لەدەستی‬ ‫حزب‌و تائیفەو مەزهەب‪ ..‬جگە لەمە‬ ‫پــرۆژە چاكسازییەكەشی روبەرێكی‬ ‫فــراوانــی لــەچــاالكــردنــی وەزارەت‌و‬ ‫بــەرێــوەبــەرایــەتــیــیــە حكومییەكان‬ ‫دەگرێتەوەو ئەنجومەنی وەزیرانیشی‬ ‫سەرپشككردووە بۆ البردنی پارێزگارو‬ ‫بەرێوەبەرەگشتییەكان‪.‬‬

‫كانتۆنی جەزیرەو سلێمانی پەیوەندییەكانیان بەهێز دەكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫پێرێ ‪ 2015/8/15‬نوسینگەی‬ ‫نوێنەرایەتی كانتۆنی جەزیرەی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان لەشاری سلێمانی كرایەوە‪،‬‬ ‫نوێنەری كانتۆنەكانی رۆژئاواش‬ ‫لەهەرێمی كوردستان كردنەوەی ئەو‬ ‫نوێنەرایەتییە بەگرنگ وەسف دەكات بۆ‬ ‫زیاتر پتەوكردنی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫باشورو رۆژئاوای كوردستان‪ .‬هاوكات‬ ‫لەمیانەی كردنەوەی نوێنەرایەتییەكەدا‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬وتارێكی‬ ‫پێشكەشكردو تێیدا داوای لە واڵتان‬ ‫كرد كە بە فەڕمی كانتۆنەكانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بناسێنن‪.‬‬ ‫باشورو رۆژئاوا جیاوازییان نییە‬ ‫شێرزاد ئێزدی‪ ،‬نوێنەری كانتۆنەكانی‬ ‫رۆژئاوا لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬لە كردنەوەی‬ ‫نوێنەرایەتییەكەدا باسی لەوە كرد كە‬ ‫نوسینگەی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی‬ ‫رۆژئــــاوا‪ ،‬وەكـــو رەوشـــی دبلۆماسی‌و‬ ‫پەیوەندیی نوێنەرایەتی هاوشێوەی‬ ‫باڵوێزخانەكانی واڵتانی دەرەوەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان بارەگاو نوێنەرایەتی خۆیان وەك‬ ‫ئەوانەی دەرەوە ناناسێنن‌و ئەو بارەگاو‬ ‫نوێنەرایەتییەی كردویانەتەوە‪ ،‬لەواڵتی‬ ‫خۆیان كردویانەتەوەو هیچ جیاوازیەك‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫داوادەكەین واڵتان بەفەرمی‬ ‫كانتۆنەكان بناسێنن‬ ‫شێرزاد ئێزدی‪ ،‬نوێنەری‬ ‫كانتۆنەكان لەهەرێم‪:‬‬ ‫جیاوازیی لەنێوان باشورو رۆژئاوای‬ ‫كوردستاندا نییە‬

‫مەال بەختیار لەكردنەوەی نوێنەرایەتییەكەدا وتارێكی پێشكەشكرد‬ ‫لەنێوان پارێزگاكانی باشورو رۆژئــاوادا‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫نوێنەری خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی‬ ‫رۆژئــاوا لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬هیواشی‬ ‫خواست كە ئەو نوێنەرایەتییەی پێرێ لە‬ ‫سلێمانی كردویانەتەوە ببێتە سەرەتایەك‬ ‫بۆ پتەوكردن‌و بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫باشور‌و رۆژئاوا لە هەمو بوارو ئاستەكان‪،‬‬ ‫وتیشی خۆشەبەختانە لەهەردو دیوی‬ ‫رۆژئاواو باشوری كوردستان دو ئەزمونی‬ ‫دیموكراسی حكومڕانی كورد بەبەشداری‬ ‫هەمو پێكهاتەكان لەعەرەب‌و ئەرمەن‌و‬ ‫موسڵمان‌و مەسیحی هەن ‌وئەزمونێكی‬

‫دیموكراسی دەنەخشێنن‪.‬‬ ‫شــێــرزاد ئێزدی نەشیشاردەوە كە‬ ‫كــردنــەوەی نوسینگەكەیان ئەركێكی‬ ‫قورسە‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە كە یەكەمین‬ ‫نوێنەرایەتی دیموكراسی رۆژئـــاوا لە‬ ‫هەرێمی كوردستان كرایەوە‪ .‬سوپاسی‬ ‫هەمو الیەنە پەیوەندیدارەكانی كرد بۆ‬ ‫پشتگیری شۆرشی رۆژئــاوا‌و كردنەوەی‬ ‫نوێنەرایەتی رۆژئــاوا لەشاری سلێمانی‪،‬‬ ‫سوپاسی تایبەتی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستانیشی كرد كەلەسەرەتاوە دەست‬ ‫پێشخەربوە لەپشگیری شۆڕشی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫پشتگیری یەكێتی بۆ رۆژئاوا‬ ‫لــەمــیــانــەی كـــردنـــەوەی یەكەمین‬ ‫نوێنەرایەتی كانتۆنی جزیرە لەهەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وێڕای گەیاندنی پیرۆزبایی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ كانتۆنەكانی‬ ‫ڕۆژئــاوای كوردستان‪ ،‬داوایكرد واڵتانی‬ ‫جیهان بەفەرمی هاوشێوەی هەرێمی‬ ‫كوردستان دان بەمافەكانی گەلی كوردو‬ ‫كانتۆنەكانی ڕۆژئاوای كوردستاندا بنێن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەڕەخنەكانیش لەیەكێتی‌و‬ ‫لەقوڵكردنەوەی ناكۆكییەكانی ڕۆژئــاوا‪،‬‬

‫مەال بەختیار وتی‪ :‬یەكێتی خەباتیكردووە‬ ‫بــۆئــەوەی كێشەكان چارەسەربكرێن‪،‬‬ ‫نەك كێشەكان قوڵبكرێنەوە‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەسیاسەتی حزبەكەی بۆ پشتیوانیكردن‬ ‫لـــەڕۆژئـــاوای كــوردســتــان كــرد بــەوەی‬ ‫سیاسەتی پشتیوانیكردنی یەكێتی ڕاست‬ ‫دەرچوو‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار باسی لەوەشكرد كە‬ ‫سیاسەتی یەكێتی بەرامبەر كوردانی‬ ‫رۆژئاوا وایكرد‪ ،‬رۆژئاوا لەتەواوی واڵتاندا‬ ‫ببێتە ژمارەیەكی گەورە‪ ،‬لە واڵتانی زلهێزو‬ ‫ناتۆو تەنانەت یەكێتی ئەوروپاش‪ ،‬بەهیچ‬ ‫جۆرێكیش قبوڵی ناكەن كە توركیا شەڕی‬

‫داعــش ببەستێتەوە بەشەڕی پەكەكەو‬ ‫یەپەگەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپرسی ویالیەتی سەرۆكی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــانــیــش‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەســتــەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی وتی‪ :‬ئەگەرچی ئێمە لەباشوری‬ ‫كوردستان تایبەت بەدەستورو پرسی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم جیاوازیمان هەیە‪،‬‬ ‫ب ــەاڵم دەرچـــەی مــێــژووی لەپارلەمان‬ ‫پێشكەشكراوەو بــۆ ئـــەوەی بۆچونە‬ ‫جیاوازەكانیش كەمبكەینەوە‪ ،‬پێویستمان‬ ‫بەهیممەت‌و هەوڵ هەیە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫‪19‬ی ئاب چی رودەدات؟ چەندین سیناریۆ لەئارادان‬

‫گەر سازان نەكرێت‬ ‫رەنگە دوو سەرۆك خۆیان رابگەیەنن‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪::‬‬ ‫دو رۆژ بۆ تەواوبوونی ویالیەتی مەسعود‬ ‫بارزانی ماوەو الیەنەكانیش بە سازان‬ ‫نەگەیشتون‪ ،‬بە پێی مادەی ‪15‬ی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم ‪ 2005‬لە كاتی‬ ‫چۆڵبونی پۆستی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫پارلەمان ئەركەكانی دەگرێتەئەستۆو‬ ‫الیەنەكانیش پشتگیریدەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پارتی رەتیدەكاتەوەو پێیوایە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هەرێم لە كارەكانی بەردەوامدەبێت‪ ،‬تاكو‬ ‫هەڵبژاردن دەكرێت‪ ،‬بەم پێیەش لە دوای‬ ‫‪19‬ی ئابەوە هەرێم دو سەرۆكی دەبێت‪،‬‬ ‫كە رەنگە بۆ یەكالكردنەوەی ئەم پرسەش‬ ‫بابەتەكە روبەڕوی دادگا بكرێتەوە‪ .‬هاوكات‬ ‫رۆژی چوارشەممەی ئایندە پارلەمانی‬ ‫كوردستان كۆبونەوەی نائاسایی خۆی بۆ‬ ‫خوێندوەی دوەمی پرۆژەی هەمواری یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫مادەی ‪15‬و ‪16‬ی سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫بــەپــێــی مـــــاددەی (‪)16‬ی یــاســای‬ ‫ســەرۆكــایــەتــیــی هــەرێــم ‪ ،2005‬مــاوەی‬ ‫سەرۆكایەتیی هــەرێــم لــەم حاڵەتانەی‬ ‫خوارەوەدا بە بڕیارێك لەالیەن ئەنجومەنی‬ ‫نیشتیمانیی كــوردســتــانــەوە كۆتایی‬ ‫پێدەهێنرێت‪ ،‬لــەوانــە «یــەكــەم‪ /‬ئەگەر‬ ‫سەرۆكی هەرێم خۆی داوای ئەوە بكات‪،‬‬ ‫دوەم‪ /‬نەتوانێ لەبەر هەر هۆیەك بێت‬ ‫ئەرك‌و فەرمانەكانی هەڵسوڕێنێت‪ ،‬سێيەم‪/‬‬ ‫بــەالیــەنــی كــەمــەوە ســێ لــەســەر چــواری‬ ‫ئەندامانی پارلەمان لەدەنگدانێكی نهێنیدا‬ ‫لەكاری بخەن»‪.‬‬ ‫هــاوكــات بــە پێی مــــاددەی (‪)15‬ی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم‪« ،‬هەر كاتێك‬ ‫پۆستەكەی سەرۆكی هەرێم چۆڵ بو‪ ،‬دەكرێت‬ ‫سەرۆكی پارلەمان لە مــاوەی ‪ 60‬رۆژدا‬ ‫فەرمانەكانی سەرۆكی هەرێم جێبەجێبكات‪،‬‬ ‫تا هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت»‪.‬‬ ‫ئەم بڕگە یاساییانە لەالیەن چوارالیەنەكەوە‬ ‫تا رادەیەك پشتگیری دەكرێت‪ ،‬بەاڵم پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان ئەمە بە تەواوەتی‬ ‫رەتدەكاتەوەو بۆ ئەو مەبەستەش‪ ،‬پشت‬ ‫بەچەند یاسایەكی واڵتانی دیكە دەبەستێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە دوای ‪19‬ی مانگیشەوە‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫هەرێم درێژە بە كارەكانی بدات‪ .‬پێداگریی‬ ‫ئەم دوو بەرەیەش لەسەر بۆچونەكانیان‪،‬‬ ‫ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە‪ ،‬كە لە دوای ‪19‬ی‬ ‫ئابەوە بینەری دوو سەرۆكی هەرێم دەبین‪.‬‬

‫«هەڵبژاردنی پێشوەخت چارەسەری كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم ناكات»‬ ‫بەپێی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم دوای ‪19‬ی ئاب سەرۆكی پارلەمان‬ ‫شوێنی بارزانی دەگرێتەوە‪ ،‬پارتیش سورە لەسەر مانەوەی بارزانی‬ ‫كۆتاڕۆژی ویالیەتەكەی بارزانی‪ ،‬پارلەمان خوێندنەوەی دوەم بۆ پرۆژەی‬ ‫هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم دەكات‬ ‫لە دواساتەكاندا داوای كۆبونەوەی لوتكەی الیەنەكان دەكرێت‬ ‫«سەرۆكی پارلەمان دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆكی هەرێم وەردەگرێت»‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی یاسایی لە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬رێكارە‬ ‫یاساییەكان وەكو خۆی گیراونەتەبەر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كێشەكە ئەوەیە‪ ،‬كە پارتی‪ ،‬تاكو ئێستا هیچ‬ ‫پڕۆژەیەكی نییە‌و لە رێكارەكانی پارلەمان‬ ‫نەهاتۆتەپێشەوە‌و بەشداری كۆبونەوەی‬ ‫لیژنەی یاسایی نەكردوە‪ ،‬بایكۆتی دانیشتنی‬ ‫نائاسایی پارلەمانیش دەكــەن‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫پەیڕەوی ناوخۆ داوامــانــكــردوە‪ ،‬بــەاڵم لە‬ ‫‪19‬ی ئابەوە پۆستەكەی مەسعود بارزانی‬ ‫چۆڵدەبێت‌و بەپێی ماددەی (‪)15‬ی یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان سەرۆكی‬ ‫پارلەمان دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫گەشە دارا حەفید‪ ،‬وتیشی «كاتی‬ ‫خۆی تەواوی فراكسیۆنەكان لە دانانی ئەو‬ ‫یاسایەی سەرۆكایەتیی هەرێم بەشداربون‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پارتی بەكۆی دەنگ یاساكانی‬ ‫پەسەندكردوە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا مامەڵەی‬

‫یاسایی ناكات‪ ،‬ئەگەر توشی بۆشایی یاسایی‬ ‫بین‌و كۆمیسیۆنیش نەتوانێت هەڵبژاردن‬ ‫ئەنجامبدات‪ ،‬سەرۆكی هەرێمیش ناتوانێت‬ ‫ویالیەتی سێیەمی بــۆ درێژبكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە تەنیا چاوەڕێی سازانی نێوان الیەنە‬ ‫سیاسییەكانین‪ ،‬چونكە كــات لەبەردەم‬ ‫پارلەمان نەماوە‪ ،‬تا رێگری لەوە بكات دوای‬ ‫‪19‬ی ئاب بۆشایی یاسایی دروستنەبێت»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬دەبێت‬ ‫هەموان بەرپرسانە مامەڵە لەگەڵ ئەو‬ ‫بابەتەدا بكەن‌و ئەوەش سازان نییە‪ ،‬كە‬ ‫پارتی دەڵێت رستەی یەكەمم هەیە‌و دوەمم‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە تەنیا رێككەوتن چارەسەری‬ ‫كێشەكانی هەرێم‌و نەهێشتنی دڵەڕاوكێی‬ ‫خەڵك دەكات‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە هێرش سەردار‪ ،‬راوێژكاری‬ ‫یاسایی‪ ،‬بۆ «چــاودێــر» وتــی «لــەروی‬ ‫یاساییەوە دوای تــەواوبــونــی ویالیەتی‬ ‫دوەمــی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬پێویستە پێش‬ ‫تەواوبونی ئەو ویالیەتە پارلەمانی كوردستان‬ ‫چارەسەرێكی یاسایی بۆ ئەو بارودۆخە‬

‫بدۆزێتەوە‌و چەند سیناریۆیەكیش لەئارادایە‪ ،‬یەكێكبو لە رێچارەكانی مەسعود بارزانی‬ ‫لەوانە یەكەم‪ :‬دەكرێت هەمواری یاسای ســەرۆكــی هــەرێــم‪ ،‬كــە هەفتەی پێشو‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم بكاتەوە‪ ،‬یــان بۆ رایــگــەیــانــد‪،‬و یەكێتیش لــە پەیامێكی‬ ‫درێژكردنەوەی بۆ ماوەیەكی تر‪ ،‬دوەم‪ :‬پیرۆزبایی بەبۆنەی ساڵوەگەڕی دامەزراندنی‬ ‫رێگەبدرێت سەرۆكی هەرێم كاربەڕێكەربێت‪ ،‬پارتییەوە‪ ،‬جەختی لەو هەڵبژاردنە كردەوە‪،‬‬ ‫تاكو ئــەو كاتەی لــەمــاوەی مانگێكدا لە ئەگەر نەگەنە سازان‪.‬‬ ‫دەرچونی یاساكەوە‪ ،‬كە پێویستە سەرۆكی‬ ‫گەشە دارا پارلەمانتاری یەكێتی رایگەیاند‪،‬‬ ‫هەرێم ئیمزای لەسەربكات‌و كاروبارەكان لەبەرئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەخت بۆ‬ ‫رایی بكات‪ ،‬سێیەمیان سەرۆكی پارلەمان لە پارلەمانی كوردستانە‪ ،‬بۆیە ناتوانێت‬ ‫روی یاساییەوە دەتوانێت جێگەی ویالیەتی كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم چارەسەربكات‌و‬ ‫سەرۆكی هەرێم بگرێتەوە‪ ،‬تاكو لە ماوەی هــەر كاتێكیش ئــەو هەڵبژاردنە بكرێت‬ ‫‪ 60‬رۆژدا‪ ،‬كاروبارە یاساییەكان بە مەرجی بۆ پارلەمان‪ ،‬پێویستە بۆ سەرۆكایەتیی‬ ‫هەڵبژاردن بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫هەرێمیش بكرێت‪ ،‬بەاڵم كۆمیسیۆن پێشتر‬ ‫ئەو راوێژكارە‪ ،‬وتیشی «لەروی یاساییەوە رایگەیاندوە‪ ،‬كە ناتوانێت هەڵبژاردنەكە‬ ‫دانیشتی نائاسایی دەتوانێت چارەسەری بكات‪ ،‬وەك یەكێتیش ئامادەیی خۆمان‬ ‫كێشەكان بكات‪ ،‬بەاڵم لە روی سیاسییەوە دەربڕیوە‪ ،‬ئەگەر هەڵبژاردن بكرێت‪ ،‬ئێمەش‬ ‫چـــارەســـەری كێشەكە نــاكــات‌و رەنگە دەیكەین‪.‬‬ ‫قەیرانێكی دیكە دروستبكات‌و زیاتر دۆخەكە‬ ‫كوبونەوەی لوتكە‬ ‫ئاڵۆزبكات»‪.‬‬ ‫لە دواساتەكانی كۆتاییهاتنی ویالیەتەكەی‬ ‫بارزانی جارێكی تر جموجۆڵی گەیشتن بە‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت‬ ‫ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت سازان لەنێو حزبەكاندا دەستیپێكردەوەو‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬پێمان دەڵێن وەسێتنامە بنوسن‬

‫مــەســعــود ب ــارزان ــی‪ ،‬لەپەیامێكدا‪ ،‬بۆ‬ ‫دەربازبون لەم قەیرانە داوای لەهەمو ئەو‬ ‫حزبانە (ئەوانەی مۆڵەتی یاساییان هەیە)‬ ‫كردوە‪ ،‬بەر لە ‪ 8/20‬كۆببنەوە‌و هەرچی‬ ‫بە باشی بزانن بۆ بەرژەوەندیی واڵتەكە‌و‬ ‫كۆتاییهێنان بە قەیرانەكە‪ ،‬بڕیاری لەسەر‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫هاوكات كۆسرەت رەسوڵ عەلی‪ ،‬جێگری‬ ‫یەكەمی سكرتێری گشتیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و نەوشیروان مستەفا‪،‬‬ ‫رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان‌و عەلی‬ ‫باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمیی كوردستان‬ ‫كۆبونەوە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان كۆبونەوەكە بۆ‬ ‫تاوتوێكردنی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان بـــوە‪‌،‬و كــۆســرەت رەســوڵ‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬دۆخەكە ئــاڵــۆزەو پێویستە‬ ‫لەپێناو سازاندا پارتیش پــڕۆژەی خۆی‬ ‫سەبارەت بە هەمواری سەرۆكایەتیی هەرێم‬ ‫بخاتەڕو‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییەكان كۆسرەت رەسوڵ‬ ‫پێشنیاری بۆ نەوشیروان مستەفاو عەلی‬ ‫باپیر كردوە‪ ،‬پێش ‪ 8/20‬كۆبوونەوەی پێنج‬ ‫قۆڵی الیەنە سیاسییەكان ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫لە بــارەی ئەگەری كۆبونەوەی حزبە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬سەرچاوەیەك لە‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەگەر ئەو كۆبونەوەیەی ئەو‬ ‫حزب‌و الیانەنانە بۆ ئەوەبێت كە پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێمی تێدا چارەسەربكرێت‪،‬‬ ‫ئــەوا ناكرێت بەپێی بنەمای زۆرینەو‬ ‫كەمینە بڕیار لەسەر ئەو پرسە بدرێت لەو‬ ‫كۆبونەوەیەدا‪ ،‬چونكە حزبە بەشداربوەكانی‬ ‫ئەو كۆبونەوەیە بەپێی پێگەو كاریگەری‌و‬ ‫ژمـــارەی كورسییەكانیان لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان هاوتای یەكتری نین‪.‬‬ ‫ئەو سەرچاوەیە‪ ،‬ئەوەشی رونكردەوە‪،‬‬ ‫كە پێویستە حزبە سەرەكییەكان لەسەر‬ ‫ئەو پرسە رێكبكەون‪ ،‬دواتریش بۆچونی‬ ‫حزبەكانی دیكە وەربگیرێت‌و رێزیان‬ ‫لێبگیرێت‪.‬‬ ‫دانیشتنی نائاسایی‬ ‫هــەر لــەو چوارچێوەیەدا‪ ،‬پارلەمانی‬ ‫كوردستان لەسەر داوای ‪ 50‬پارلەمانتار‬ ‫بڕیاریداوە رۆژی چوارشەممە كۆبونەوەی‬ ‫نائاسایی پارلەمان بكرێت‪ ،‬بۆ ئەنجامانی‬ ‫خوێندنەوەی دوەم بۆ پرۆژەیاسای هەمواری‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‪ ،‬بەوپێیەی یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتو سورن لە سەر‬ ‫پرۆژەكانیان‪ ،‬بەاڵم پارتی رەتیدەكاتەوە‪.‬‬

‫«چاودێر»‪ ،‬ناوەرۆكی نامە هەڕەشەئامێزەكان ئاشكرادەكات ‪ ..‬هەڕەشەكان لە پارلەمانتارانەوە دەگەنە ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫ویالیەتی ســەرۆكــی هەرێم هەڕەشەكان‬ ‫هەولێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫زیــاتــردەبــن‪ ،‬ئــەمــەش ئــەوە دەگەیەنێ‌‪،‬‬ ‫عەقڵیەتی حزبی هێندە زاڵە‪ ،‬كە ناتوانن‬ ‫لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی كۆتاییهاتنی‬ ‫ویالیەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی بەرگەی سەرەتاییترین پرۆسەی دیموكراسی‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬زمانی هەڕەشەو سانسۆر‌و‬ ‫مونیرە عوسمان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی‬ ‫كوشتن دەست بەسەر شاری هەولێری‬ ‫«ئەم هەڕەشانە بەرنامەبۆداڕێژراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پایتەختدا دەگرێت‪‌،‬و لەماوەی چەند‬ ‫هیچ هەوڵ‌و هەڕەشەیەك سەرناگرێ‌‪ ،‬ئەمە‬ ‫رۆژی رابردودا هەڕەشە لە ژمارەیەك‬ ‫ئــەوە دەگەیەنێ‌‪ ،‬ئەو الیەنەی ئەنجامی‬ ‫پارلەمانتارو ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫دەدات‪ ،‬توشی ئیفالسی سیاسی بوە‪ ،‬هەمو‬ ‫هەولێر كراوە‪ ،‬هاوكات لەبازگەكانیش‬ ‫ئەو هەڕەشانەش دەزگایەكی لە پشتەوەیە‪،‬‬ ‫لەكاتی گەڕانەوەیان بۆ هەولێر‪ ،‬كێشە بۆ‬ ‫بە بەڵگەی ئەوەی یەك جۆر نامە بۆ ‪10‬‬ ‫پارلەمانتاران دروستكرا‪.‬‬ ‫ئەندامی پارلەمان بە یەكجار دێت‪ ،‬جگە‬ ‫«ئەو الیەنەی هەڕەشەكان دەكات‪ ،‬توشی لەنامە تایبەتییەكان كە ناوی پارلەمانتارەكە‬ ‫دەهێنن‪ ،‬ژمارەیەكی زۆریــش لەئەندامان‬ ‫ئیفالسی سیاسی بوە»‬ ‫ئەندامێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پارلەمان هەڕەشەیان لێكراوە»‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬هــەورامــان گەچێنەیی‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەگەڵ نزیكبونەوەی كۆتاییهاتنی‬

‫پارلەمانتاری فراكسیۆنی كــۆمــەڵ‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» وتی «پێویست بە رونكردنەوە‬ ‫ناكات لەسەر ئەو هەڕەشانە‪ ،‬چونكە ئێمە‬ ‫كاتێك هەڕەشەمان لێدەكرێ‌‪ ،‬بیرەنەوتمان‬ ‫داگیرنەكردوە‪ ،‬پارەی خەڵك‌و سامانی ئەم‬ ‫میللەتەمان ماوەی ‪ 23‬ساڵە نەخواردوە‪،‬‬ ‫زوڵــمــمــان لــە كــەس نــەكــردوەو كێشەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیشمان نییە‪ ،‬هەڕەشەش ئەگەر‬ ‫ئەو شتانەت‪ ،‬كردب ‌ێ لێت دەكرێ‌«‪.‬‬ ‫لـــە بـــــارەی ئـــــەوەی كـــ ‌ێ لــەپــشــت‬ ‫ئــەو هــەڕەشــانــەوەیــە‪ ،‬گەچێنەیی وتی‬ ‫«هــەڕەشــەكــان بــەنــاوی پارتی لە ئێمە‬ ‫دەكرێن‪ ،‬نامەكانیش الی ئێمە هەڵگیراون‪،‬‬ ‫تائێستاش سكااڵمان تۆمارنەكردوە»‪.‬‬ ‫ناوەرۆكی نامەكان چین؟‬ ‫مونیرە عوسمان‪ ،‬ئەندامی پارلەمانی‬ ‫كوردستان دەربــارەی ناوەرۆكی نامەكان‬

‫ئاشكرایكرد‪ ،‬نامەو هەڕەشەكان تائێستاش‬ ‫بەردەوامیان هەیە‪ ،‬دوایین نامەیان ئاماژە بۆ‬ ‫ئەوە دەكەن‪ ،‬كە ئێمە وەسیەتنامە بنوسین‪،‬‬ ‫چونكە دەمانكوژن‪ ،‬ئەمە شتێكی نو ‌ێ بوە‪،‬‬ ‫نامەكانی پێشوشیان ناوەرۆكەكەی بریتیبوە‬ ‫لەوە «ئەتان تۆپێنین‪ ،‬دەرتان دەكەین لە‬ ‫هەولێر»‪ ،‬لەگەڵ چەندین هەڕەشەی تر‪.‬‬ ‫هەورامان گەچێنەییش وتی «هەڕەشەی‬ ‫كوشتن‌و سوتاندنی ریــش‌و خنكاندن‌و‬ ‫سوتاندن لە نامەكان هاتوە‪ ،‬ژمارەكانیش‬ ‫زۆرن‪ ،‬كە هەڕەشەی پێدەكرێ‌‪ ،‬بۆ من بە دو‬ ‫ژمارە هاتوە‪ ،‬بەاڵم بۆ هاوڕێكانی تریشمان‬ ‫چوە»‪.‬‬ ‫دەستەی مافی مرۆڤ‪ :‬حكومەت‌و دەزگا‬ ‫ئەمنیەكان بەرپرسن‬ ‫وتــەبــێــژی دەســتــەی مــافــی م ــرۆڤ لە‬ ‫هەرێمی كوردستان سەبارەت بە هەڕەشەو‬

‫رێگرییەكانی بەردەم پارلەمانتاران رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئــەو كەسانەی بەرپرسن لە پاراستنی‬ ‫سەروگیانی هاواڵتیان حكومەت‌و دەزگا‬ ‫ئەمنییەكانن‪.‬‬ ‫محەمەد گۆمەشینی بــۆ «چــاودێــر»‬ ‫رونیشیكردەوە‪ ،‬هەركەسێك لە رێگەی‬ ‫ئامێرەكانی پەیوەندییەوە هەڕەشەی لێ‌‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬پێویستە كۆمپانیاكانی گەیاندن‬ ‫ئەركی خۆیان جێبەجێ بكەن‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫بەرپرسن‪ ،‬ئەوانەشی هەڕەشەیان لێدەكرێ‌‪،‬‬ ‫پێویستە سكااڵ تۆماربكەن‌و رێگای یاسا‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫هەڕەشە لەئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاش‬ ‫دەكرێت‬ ‫هەڕەشەكردن لە پارلەمانتارانەوە گەیشتە‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێریش‪،‬‬ ‫لەوبارەیەوە سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە‬

‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫كــە شــەوی رابـــردو هــەڕەشــە لــە خــۆی‌و‬ ‫بڕیاردەری فراكسیۆنەكەیان كراوە‪ ،‬داواش‬ ‫لە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‬ ‫دەكات‪ ،‬ئیجرائاتی یاسایی بگرێتەبەر‪.‬‬ ‫ســـەرۆكـــی فــراكــســیــۆنــی گـــــۆڕان‪،‬‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی وت «شــەوی رابــردو لە‬ ‫رێگەی ژمارە مۆبایلی (‪)07811695218‬‬ ‫هەڕەشە لەخۆی‌و (دلێر حسێن) بڕیاردەری‬ ‫فراكسیۆنەكەیان كراوە»‪.‬‬ ‫عەبدولڕەحمان موهەندیس‪ ،‬وتیشی‬ ‫«نامەیەكی قێزەونیان بۆ ناردوین لە یەك‬ ‫كاتدا‪ ،‬ئێمەش ئەمڕۆ یاداشتێكمان لەمبارەوە‬ ‫پێشكەشی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫هەولێر كردوە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئیجرائاتی بەپەلە‬ ‫بگرنەبەر‌و الیەنە پەیوەندیدارەكان ئاگادار‬ ‫بكرێنەوە»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئیسالم‌و دیاردەی كۆچكردن‬ ‫لەخۆرهەاڵتەوە بۆ خۆرئاوا‬

‫دانـــا زەنــدی‬

‫هێنانەكایەی ئەم بارودۆخە ناتەندروستە‬ ‫دەزانین‌و پێدەچێت بێهیواش بوبین‬ ‫هەاڵتن‌و‬ ‫بۆیە‬ ‫لەچارەسەركردنی‪،‬‬ ‫خۆدەربازكردن لەم گێژاوە بوەبەدیاردەیەكی‬ ‫زەقی ئەم كۆمەڵگایە‪ .‬بەاڵم ئەوەی جێگەی‬ ‫هەڵوێستەكردن‌و تێفكرینە لەم ساتەوەختەدا‪،‬‬ ‫بڕیارە‬ ‫ناوەندەكانی‬ ‫بیرنەكردنەوەی‬ ‫لەهۆكارەكانی هێنانەكایەی ئەم هۆكارە‬ ‫راستەوخۆیانە‪ .‬دیارە دەستنیشانكردنی‬ ‫هۆكاری هۆكارەكانیش كارێكی ئاسان نیە‬ ‫لەكۆمەڵگایەكی هەژار لەڕوی فكریەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەكۆمەڵگایەكی بەتاڵ لەبیر‌و فەلسەفە‪،‬‬ ‫فاكتەرە كلتوری‌و سیاسی‌و ئابوریەكان‬ ‫كە كارلێكی بەردەوام لەنێوانیاندا هەیە‪،‬‬ ‫كاریگەری نەرێنیان دەبێت بەسەر یەكترداو‬ ‫لەدەرئەنجامیشدا هۆكاری هۆكارە نەرێنیەكان‬ ‫دێنەكایەوە‪.‬‬

‫تەمەنێك‌و ئاستێك‪ ،‬زۆری هەلی كاركردن‬ ‫بەتایبەت بۆكەسانی شارەزاو پسپۆر)‪ .‬بۆیە‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا بەگشتی‌و بەتایبەتی‬ ‫لەعیراقدا‪ ،‬بەم هەرێمی كوردستانەی‬ ‫خۆشمانەوە‪ ،‬بەهۆی الوازی یاخود نەبونی ئەم‬ ‫فاكتەرانەی سەرەوە‪ ،‬دانیشتوانی ناوچەكە‪،‬‬ ‫لەبارودۆخێكی ئاساییدا ئارەزوی كۆچكردن‬ ‫دەكەن‪ ،‬چجا لەبارودۆخێكی پڕقەیران‌و شەڕ‌و‬ ‫ماڵوێرانی وەك ئێستا؟!‪.‬‬ ‫دیارە بۆ چارەسەركردنی هەر دیاردەیەكی‬ ‫ناتەندروست‪ ،‬دەبێت هۆكاری بنەڕەتی‬ ‫هاتنەكایەی ئەو دیاردەیە دەستنیشان‬ ‫بكرێت‪ .‬بەبۆچونی منیش‪ ،‬دیاریكردنی‬ ‫هۆكاری بنەڕەتی ئەم دیاردەی كۆچی‬ ‫بەكۆمەڵە بەمجۆرە دەبێت‪:‬‬ ‫كتێبەپیرۆزەكانی ئایینە ئیبراهیمیەكان كە‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستەوە سەریانهەڵداوەو‬

‫كێشمەكێشە لەنێوان هەردو ئاینزای‬ ‫پرۆتستانت‌و كاتۆلیك گەیشتە ترۆپكە‌و‬ ‫(شەڕی سی ساڵە)ی لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫لەئەنجامی ئەم شەڕە خوێناویەدا كە‬ ‫لەساڵی ‪‌1618‬وە هەتا ساڵی ‪1648‬‬ ‫سەرجەم هێزە ئەوروپاییەكانی ئەوسەردەمە‬ ‫تیایدا بەشداربون (بێجگە لەئینگلتەرا‌و‬ ‫روسیا)‪ ،‬هەندێك لەدەوڵەتانی ئەوروپا‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەئەڵمانیا‪ ،‬زیاتر لەنیوەی گەنجە‬ ‫نێرینەكانیان لەدەستداوە‪ .‬ئەم شەڕە سی‬ ‫ساڵیە ‌وەحشیگەریە‪ ،‬بەپەیمانی (مۆنستەر)‬ ‫راگیرا‌و لەنێوان الیەنە بەشەڕهاتوەكاندا‬ ‫پەیمانی ئاشتی (وێستفالیا) (‪Peace of‬‬ ‫‪‌)Westphalia‬واژۆكرا‪.‬‬ ‫بڕگەكانی پەیماننامەی (وێستفالیا) بەبنەمای‬ ‫دانانی یاسای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫ئەژماردەكرێت كە تیایدا سێ‌ بنەمای گرنگ‬ ‫خراوەتەڕو‪ ،‬بریتین لە‪:‬‬ ‫‪-1‬بنەمای ‌وابەستەگی نەتەوەیی‪ :‬مەبەست‬ ‫لەمەش‪ ،‬وابەستەیی گەالن‌و كەسەكانە‬ ‫بەرەگەزەوە (نەتەوە) نەك بەكڵێسەوە‪.‬‬ ‫دەبێت پەیوەندی كەسەكان بەكڵێسەوە‬ ‫تایبەت بێت‪‌،‬وەك پەیوەندبونی بەخواوە‪.‬‬ ‫‪-2‬بنەمای فەرمانڕەوایی‪ :‬واتە سەربەخۆیی‬ ‫تەواوی دەوڵەت لەبڕیارەكانیدا لەچوارچێوەی‬ ‫سنورە جوگرافیە دیاریكراوەكەیدا‪.‬‬ ‫‪-3‬بنەمای دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆی‬ ‫دەوڵەت‪ :‬ئەمەشیان واتە‪ ،‬هەر دەوڵەتێك‬ ‫مافی ئەوەی هەیە سەربەخۆبێت لەهەڵبژاردن‌و‬ ‫بڕیاردان لەسەر هەر سیستەمێكی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كلتوری‪...‬هتد بەبێ‌‬ ‫دەستێوەردانی دەرەكی)‪.‬‬

‫ئاشكراو بەڵگە نەویستە‪ ،‬ئەوەی ئێمەی مرۆڤ‬ ‫جیادەكاتەوە لەهەمو جۆرەكانی تری ئاژەاڵنی‬ ‫ئەم جیهانە‪ ،‬تایبەتمەندی هزری مرۆڤە كە‬ ‫لەئەنجامی ئەم تایبەتمەندیەوە توانای‬ ‫قسەكردنمان هەیە‪ ،‬توانای تۆماركردنی‬ ‫بیرەوەریەكانمان هەیە‪ ،‬توانای پالندانانمان‬ ‫هەیە بۆ ئایندەمان‌و‪..‬هتد‪ .‬هەر ئەم‬ ‫تایبەتمەندیە هزریەش توانای كۆنترۆڵكردنی‬ ‫ئەم هەسارەی زەویەی پێبەخشیوین‪ .‬دیارە‬ ‫بەهۆی هزرە گەشەكردوەكەمانەوە خۆمان‬ ‫بەگەورەی هەمو بونەوەرانی ئەم گۆی‬ ‫زەویە دەزانین‪ ،‬ئەمەش لەخەسڵەتێكی‬ ‫بایۆلۆژی سروشتیەوە سەرچاوەی گرتوە كە‬ ‫خەسڵەتێكی هاوبەشە لەگەاڵ سەرجەم روەك‌و‬ ‫گیانلەبەرانی تری ئەم سروشتە‪ ،‬ئەویش‬ ‫(ملمالنێكردنە لەپێناو مانەوە)‪ ،‬چونكە‬ ‫لەیاسای سروشتدا (مانەوە بۆ گونجاوترینە‪،‬‬ ‫یاخود بۆ بەهێزترینە)‪ .‬هەروەك داروین‬ ‫لەتیۆریە بەناوبانگەكەیدا ئاماژەی بۆكردوە‪.‬‬ ‫لەم وتارەمدا‪ ،‬پێمخۆشە لەسەر رۆشنایی ئەم‬ ‫لێكدانەوە خێرایەی سەرەوە‪ ،‬خوێندنەوەیەك‬ ‫بێجگە لەشەڕی سی ساڵە كە پەیمانی‬ ‫بۆ دیاردەیەكی زەقی هەنوكەیی كۆمەڵگاكەمان‬ ‫ئاشتی وێستفالیای هێنایەكایەوە‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫بكەم كە دیاردەی كۆچی بەكۆمەڵی كۆمەاڵنی‬ ‫كلتوریش لەئەوروپا كە لەسەدەی چواردەوە‬ ‫خەڵكی كوردستانە بەرەو هاندەران‪.‬‬ ‫هەتا سەدەی حەڤدەهەمی خایاند‌و ناسراوە‬ ‫لەم بارودۆخە تێكچڕژاوە ناسەقامگیرەی‬ ‫بە(رێنیسانس)‪ ،‬بوبەهۆی لەدایكبونی‬ ‫ئەم هەرێمەی لەمەڕخۆماندا‪ ،‬لەتۆڕە‬ ‫لەسەدەی‬ ‫رۆشەنگەری‬ ‫سەردەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكاندا‪ ،‬بەتایبەت لەفەیسبوك‪،‬‬ ‫گەلێك دید‌و بۆچون‌و كۆمێنتی جۆراوجۆری دیارە بۆ رونكردنەوەی ئەم لێكدانەوەیەی بەهەمو جیهاندا باڵوبونەتەوە‪ ،‬هەروەها هەژدەهەمدا‌و پاشان هەاڵیسانی شۆڕشی‬ ‫دژبەیەكمان بەرچاودەكەوێت‪ ،‬هەر گروپ‌و سەرەوە‪ ،‬دەبێت توخمەكانی ئەم هاوكێشەیە مێژوی كۆن‌و نوێشیان‪ ،‬گەواهی ئەوەدەدەن پیشەسازی لەسەدەی نۆزدەهەمدا‪.‬‬ ‫كە بنەماكانی ئەم ئایینانە لەگەڵ خەسڵەتە گشت ئەم شۆڕش‌و بزوتنەوە فكری‌و‬ ‫توێژێكی كۆمەڵگاكەمان بەبۆچونی خۆی‌و دیاری بكەین كە بەڕای من بەمجۆرەیە‪:‬‬ ‫بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی ئەم دیاردەیە ‪-1‬شنەبونی ئازادی راستەقینە بۆشایی بنچینەییەكانی مرۆڤدا ناگونجێن كە زانستیانە‪ ،‬بون بەهۆی پەراوێزخستنی ئایینی‬ ‫هەڵدەسەنگێنێت‌و لەالی خۆیەوە بڕیاری فكری دەهێنێتەكایەوە‪ ،‬پێچەوانەكەشی هەر گرنگترینی ئەم خەسڵەتانەش ئازادییە‪ .‬مەسیحی‌و دورخستنەوەی لەدەسەاڵت‌و‬ ‫یەكالكەرەوەی لەسەر دەدات‌و دیدی تایبەتی راستە‪ ،‬هەژاری فكر‌و فەلسەفەش هۆكارە بۆ دیارە من لێرەدا نامەوێت‌وردەكاری ئەو دانانی یاسای مەدەنی لەسەر بنەماكانی‬ ‫لەناوبردنی ئازادیی راستەقینەی تاكەكەسی مێژوە باسبكەم‪ ،‬چونكە پێموایە هەركەسێكی مافەكانی مرۆڤ‌و هێنانەكایەی كۆمەڵگایەكی‬ ‫خۆی دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫خوێنەوار زۆرتاكەم ئاشنای ئەو مێژوەیە‪ .‬پێشكەوتوی تەندروست لەكیشوەری ئەوروپا‪.‬‬ ‫گروپێك كە پێموایە زۆرینەی خەڵكی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫كوردستانن‪ ،‬لەگەڵ كۆچكردندان ئەگەر ‪-2‬نەبونی ئازادی راستەقینەی بیر‌و رادەربڕینی ئەم پرسیارەی خوارەوەش دەكەمە هەوێنی بۆیە جێیخۆیەتی لێرەدا ئاوڕێك لەمێژوی‬ ‫بۆیان بلوێت‪ ،‬بەاڵم كەبۆیان ناگونجێت ئەو بێسانسۆریش‪ ،‬هۆكارە بۆ زاڵبونی بیروڕای لێكدانەوە‌و شیكردنەوەیەكی كورت‌و خێرای كۆمەڵی رۆژهەاڵتی‪ ،‬ئیسالمی‪ ،‬لەمەڕخۆمان‬ ‫هەنگاوەبنێن‪ ،‬كۆچكردن بەدیاردەیەكی زۆرینەی كۆمەڵگا بەسەر كەمینەدا‪ ،‬دیارە ئەم بۆچونەی سەرەوەم كە بەپێویستی بدەینەوەو بزانین زانا‌و هونەرمەند‌و‬ ‫دەزانم لەم گوتارەمدا بۆ خوێنەرانی ئازیزم فەیلەسوف‌و بیرمەندەكانمان‪ ،‬بەئێستاشەوە‬ ‫ناتەندروست لەقەڵەمدەدەن‪ ،‬چونكە هەروەك ئەمەش توندڕەوی فكری دەهێنێتەبەرهەم‪.‬‬ ‫لەم زەمەنی عەولەمەیەدا‪ ،‬چیمان خستوەتە‬ ‫دەڵێن (دەمی بەترێكە ناگات دەڵێت ‪-3‬توندڕەویی فكری‌و زاڵبونی بیروڕای زۆرینە بیخەمەڕو‪.‬‬ ‫ترشە‪ .)!..‬گروپێكی تریش كە لەتوێژی بەسەر كەمینەدا‪ ،‬تیرۆری فكر‌و فەلسەفە بۆچی كۆچكردنی مرۆڤەكان زیاتر لەو سەر پاشخانی كلتوری‌و زانستی‌و هونەری‬ ‫دەوڵەتانەوەیە كە ئایینی فەرمیان ئیسالمە‪ ،‬كۆمەڵگای مرۆڤایەتی؟‪.‬‬ ‫دەسەاڵتداران‌و خواپێداوانەوە نزیكن‌و دەهێنێتەكایەوە‪.‬‬ ‫سودمەندن لەم گەندەڵی‌و بێسیستەمی‌و ‪-4‬تیرۆركردنی فكر‌و فەلسەفەش‪ ،‬هۆكارە بۆ بەرەو ئەو دەوڵەتانەیە كە ئایینی فەرمیان لەالی ئێمە هێشتا مزگەوتەكان گەورەترین‌و‬ ‫مەسیحیە؟ ئایا هۆكارەكە ئایینە؟ مەگەر زۆرترین ناوەندی رۆشنبیری‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫پاشاگەردانیەی ئەم هەرێمە‪ ،‬دژایەتی ئفلیجبونی جومگەكانی بیر لەكۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫ئەم دیاردە ناچاریەی كۆچكردنە دەكەن‌و ‪-5‬ئفلیجبونی جومگەكانی بیریش هۆكارە بۆ هەردو ئایینەكە هەمان سەرچاوەیان نیە؟ كۆمەڵگاكەمانن‪ ،‬مەالكان‌و گوتارخوێنی‬ ‫الفوگەزافی نیشتمانپەروەریش لێدەدەن‪ .‬هێنانەكایەی كۆمەڵگایەكی دواكەوتوی هەژار واتە (ئیسالم‌و مەسیحی) هەردوكیان مزگەوتەكان رێنیشاندەری زۆرینەی تاكەكانی‬ ‫ئاسمانین‌و باوەڕیان بەهەمان خوا هەیە‪ .‬كۆمەڵگان‪ ،‬بڵندگۆی مزگەوتەكان حەقبێژی‬ ‫گروپێكی تریش كە لەناچاری‌و بێدەرەتانیدا‪ ،‬لەڕوی فكرەوە‪.‬‬ ‫چاونەترسانە گەمە بەچارەنوسی خۆیان‌و ‪-6‬ئاشكرایە كۆمەڵگایەكی دواكەوتوی ئەی كەواتە هۆكاری ئەم جیاوازیە گەورەیە بێڕكابەرن‪ !!..‬پارتە سیاسیە دەسەاڵتدارە‬ ‫خێزانەكەیان دەكەن‌و رێگەی هاتونەهاتی هەژاریش لەڕوی فەلسەفە‌و فكرەوە‪ ،‬چیە لەنێوان كۆمەڵگای ئیسالم‌و كۆمەڵگای بەناو عەلمانیەكانیش بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫بەرژەوەندیە بەرتەسكە حزبیەكانیان‪،‬‬ ‫هاندەران دەگرنەبەر‪ ،‬بەم گوتەیە‌وەاڵمی زەمینەیەكی لەبارە بۆ بەرهەمهێنانی مەسیحی؟‬ ‫نیشتیمان پەروەرە تازەپیاكەوتەكان دەدەنەوە دكتاتۆری‌و نادادپەروەری كۆمەاڵیەتی‌و ئاشكرایە‪ ،‬لەڕوی پێشێلكردنی ئازادیەكانی پێشبڕكێ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی سۆز‌و‬ ‫(لەهەر شوێنێك بستێك خاكم هەبێت ئەوێ‌ سەرجەم نەخۆشیە فكری‌و كۆمەاڵیەتیەكان‪ .‬بیروباوەڕی تاكەكەسی‌و روبەڕوبونەوەی الیەنگری گروپ‌و پارتە ئیسالمیەكان‪!!..‬‬ ‫‪-7‬بۆیە هیچ جێگەی گومان‌و سەرسوڕمان نیە هەر بیروبۆچونێكی تازە‌و فەلسەفەیەكی هێشتا لەهۆڵی پەرلەمانەكەماندا مشتومڕی‬ ‫نیشتیمانی منە‪ ،‬بمبورە كوردستان)‪.‬‬ ‫جێگەی سەرنجە‪ ،‬لەم بارودۆخەدا خەڵكی لەكۆمەڵگایەكی ئاوا نەخۆش‌و ناتەندروستدا‪ ،‬نوێخوازی‌و زانستەنوێكان‪ ،‬ئایینی مەسیحی‌و توند دەكرێت بۆ دانانی دەستوری‬ ‫ئیسالم جیاوازیەكی ئەوتۆیان نیە‪ ،‬مێژوی هەرێمەكەمان لەسەر شەریعەتی ئیسالمی‪!!..‬‬ ‫ئەم هەرێمە كە لەوپەڕی بێهیواییەوە كۆچكردنی بەكۆمەڵ ببێت بەدیاردە‪.‬‬ ‫لەرێگەیەكی سەخت‌و دژواردا هەنگاو دەنێن لەبەرئەمەشە كۆچی بەكۆمەڵی خەڵكانی سەدەكانی ناوەڕاستیش كە كڵێسە حوكمڕان‌و كەواتە ئەی چۆن كۆچی بەكۆمەڵ بەرەو‬ ‫بەرەو هیوایەكی نادیار‪ ،‬گەیشتون بەو ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بەگشتی‌و بااڵدەستبوە لەئەوروپا‪ ،‬باشترین گەواهی ئەم دەوڵەتانی خۆرئاوا نەبێت بەدیاردەی زەقی‬ ‫كۆمەڵگاكەمان؟! هیوادارم ئەم شەڕی داعشە‬ ‫بڕوایەی كە ئیدی بێهودەیە باسی هۆكارەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی‪ ،‬زیاتر راستیەیە‪.‬‬ ‫هێنانەكایەی ئەم بارودۆخە نەخوازراوە بكەن‪ .‬بۆ واڵتە پێشكەوتوەكانی ئەوروپایە‪ .‬لەسەدەی چوارەمی زاینییەوە كە ئایینی كە لەوپەڕی ‌وەحشیگەریدایە‌و لەخۆرهەاڵتی‬ ‫توێژە پێشێلكراوەكەی ئەم كۆمەڵگایە كە گرنگترین فاكتەرە راستەوخۆكانیش كە مەسیحی بوبەئایینی دەوڵەتی رۆمانی‪ ،‬ناوەڕاستدا هەڵگیرساوە‪ ،‬هەروەك شەڕی‬ ‫مەسیحیەكان سی ساڵەی كیشوەری ئەوروپا‪ ،‬ببێت‬ ‫ئاینزا‬ ‫بونیان لەبەردەم هەڕەشەی لەناوچوندایە‪ ،‬بونە بەهۆكاری روتێكردنی كۆچبەران بۆ كێشمەكێشی‬ ‫وەك غەریزەیەكی سروشتی بونەوەربونی واڵتانی پێشكەوتوی خۆرئاوا بریتین لە(بونی دەستیپێكردوە‪ .‬هەرچەندە لەرواڵەتدا بەهەوێنی پەراوێزخستنی ئایین‌و بنیاتنانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬ملمالنێیەكی سەرسەختانەدەكەن دادپەروەری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئازادی رادەربڕین‌و كێشمەكێشەكان ئاینزایی بون‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵگایەكی پێشكەوتوی دور لەخوێنڕێژی‌و‬ ‫لەپێناو مانەوەدا‪ ،‬چونكە ئاشكرایە لەیاسای باوەڕبون بەهەر بیروبۆچونێكی ئایینی‌و لەڕاستیدا ملمالنێی سیاسی‌و پاوەنخوازی‌و دەمارگیری ئایدیۆلۆژی‌و ئایینی‌و هێنانەكایەی‬ ‫سروشتدا (مانەوە تەنها بۆ گونجاوترینە‪ ،‬تەنانەت بێباوەڕبونیش‪ ،‬پاراستنی مافەكانی بەرژەوەندیە تاكەكەسیەكانی میرەكانی كەشێكی پڕ لەئازادی لەناوچەكەدا‪.‬‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ئازادیە كۆمەاڵیەتیەكان بەهەمو ئەوسای هەرێمەكانی ئەوروپا بوە‪.‬‬ ‫یاخود بۆ بەهێزترینە‪.)!..‬‬ ‫پێموایە هەمومان هۆكارە راستەوخۆكانی شێوەكانیەوە‪ ،‬بونی هەلی خوێندن بۆ هەمو لەسەدەی حەڤدەهەمدا‪ ،‬ئەم ملمالنێ‌و‬

‫بۆچی كۆچكردنی مرۆڤەكان زیاتر لەو‬ ‫دەوڵەتانەوەیە كە ئایینی فەرمیان ئیسالمە‪،‬‬ ‫بەرەو ئەو دەوڵەتانەیە كە ئایینی فەرمیان‬ ‫مەسیحیە؟ ئایا هۆكارەكە ئایینە؟ مەگەر‬ ‫هەردو ئایینەكە هەمان سەرچاوەیان نیە؟ واتە‬ ‫(ئیسالم‌و مەسیحی) هەردوكیان ئاسمانین‌و‬ ‫باوەڕیان بەهەمان خوا هەیە‪ .‬ئەی كەواتە‬ ‫هۆكاری ئەم جیاوازیە گەورەیە چیە لەنێوان‬ ‫كۆمەڵگای ئیسالم‌و كۆمەڵگای مەسیحی؟‬

‫‪4‬‬

‫كاكەیی یارسانی‌و‬ ‫كاكەیی ئیسالمی!‬ ‫رەجەب كاكەیی‬ ‫رەنگە الی خوێنەران سەیر بێت ناونیشانی بابەتەكە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە وا خەریكە ئەمە دەبێتە راستییەكی حاشاهەڵنەگر‬ ‫دیارە مێژوی یارسانییەكان لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەتایبەت‬ ‫لەكوردستان كە جێ‌‌و زێدی خۆیانە هەمو مێژوناسان‌و بەتایبەت‬ ‫كوردناسان دەزانن یارسانییەكان كێن‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە لیژنە‬ ‫‪ 21‬كەسیەكەی نوسینەوەی دەستوری كوردستانى عیراق ئەو‬ ‫راستیە نازانن بۆیە‌واخەریكە ئەم ناونیشانە دەبێتە راستییەكی‬ ‫حاشاهەڵنەگر‪.‬‬ ‫ئەگەر لەسەرەتای دروستبونی دەوڵەتی عیراقی ساڵی ‪ 1921‬ئێمە‬ ‫لەبیر نەكراباین ئێستا ئەوەندە ئێمە تەقەالی ئەم شوێن و ئەو‬ ‫شوێنمان نەدەكرد بۆ ئەوەی ناومان لەدەستوری (كوردستان‬ ‫ عیراق) بنوسرێت هەر‌وەها مافە فەرهەنگی‌و كلتوریەكانمان‬‫بچەسپێت‪ .‬كەسانێكیش لەترسا نەیاندەوت ئێمەی كاكەیی‬ ‫ئیسالمین! بەاڵم من ئەوەم پ ‌ێ سەیرە لیژنەی ناوبراو تەنیا‬ ‫لەموجامەلە زیاتر هیچیان نەكردوە بەرامبەر بەهەردو گروپە‬ ‫كاكەییەكە‪ ،‬چونكە سەرەتا گروپێكمان كە من خۆم یەكێكبوم‬ ‫چوین سەردانی سەرۆكی پارلەمان‌و سەرجەم فراكسیۆنەكانمان‬ ‫كرد‌و یاداشتێكمان پێشكەشیان كرد‪ ،‬بەاڵم دوای ئێمە گروپێكی‬ ‫تر چون سەردانی لیژنەی نوسینەوەی دەستوریان كرد وتیان‬ ‫ئێمەی كاكەیی ئیسالمین من پێم سەیر بو یەكێك لەئەندامانی‬ ‫لیژنەكە پێیانی وتبو ئیمزا كۆبكەنەوە بۆ ئەوەی بیسەلمینن كە‬ ‫كاكەیی ئیسالمە! بۆیە ئەو گروپە زۆر بەخێرایی دەستیان كردە‬ ‫ئیمزا كۆكردنەوە بەخەڵكیان وت ئەوەی ئیمزا نەكا ئیسالمبونی‬ ‫خۆی نەسلمێن ‌ێ لەئایندەدا ئیسالمییە توندڕەوەكان دەمانكوژن‬ ‫بۆیە باشتروایە ئیمزا بكەن با بە(كافر) پێناسەمان نەكەن‪..‬‬ ‫بەڕاستی زۆر سەیرە ئینسان بەئیمزا ئەبێت بەموسڵمان!! دوای‬ ‫سەردانەكەی ئەو گروپە (كاكەییە موسڵمانە)كە‪ .‬ئێمەیش بۆ‬ ‫ئەوەی بزانین لیژنەی نوسینەوەی دەستور بەتەواوی چۆن ناوی‬ ‫كاكەیی ئەهێنن لەناو مادە‌و بڕگەكانی دەستور كە ئێمە بەئاواتین‬ ‫مافەكانمان بپارێزرێت‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە بەڕێز (فەرهاد‬ ‫سەنگاوی)یش هات لەگەڵمان وتی منیش خۆم بەنوێنەری‬ ‫یارسانییەكان دەزانم چاومانكەوت بەلیژنەی ناوبراو و سەرۆكی‬ ‫كاتی لیژنەكە بەڕێز (سیروان زەهاوی)‪ ،‬بەاڵم هیچ وەاڵمێكی‬ ‫ئەوتۆمان دەس نەكەوت تەنیا لەقسەی (خواكەریمە) نەب ‌ێ بەاڵم‬ ‫هەند ‌ێ ئاماژەكرا بۆ ئەوەی بەتێكەڵی ناوی ئایین‌و ئایینزاكان‬ ‫ئەنوسن وتیان ئێوە ئیتر ئازادن كەی بتانەوێ بڵێن ئیسالمین‬ ‫یان ئیسالم نین بەپێی كات‌و ویستی خۆتان !! ئەمە كارێكی‬ ‫خراپە ناكرێت دەستور قسەی لێڵ‌و ناڕونی تێدا بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەب ‌ێ هەمو مادەكان یەكالكەرەوە بێت دەب ‌ێ ئایین دیار بێت‌و‬ ‫ئایینزا دیار بێت بەڕونی بنوسرێن‪ .‬دوای سەردانەكەی ئێمە‬ ‫بەچەند رۆژێك لەبەرنامەی دوجار بیركەرەوە لەكەناڵی (‪)nrt‬‬ ‫كە دو بەڕێزی ئەندامی لیژنەی نوسینەوەی دەستور ئامادەیبون‬ ‫لەگەڵ دو بەڕێزی تر كە یەكێكیان كاك (فەرهاد سەنگاوی) بو‬ ‫لەدرێژەی گفتوگۆی ناو بەرنامەكە بەرێز (دانا دارا) ئاشكرای‬ ‫كرد وتی كاكەییەكان (‪ )000،80‬ئیمزایان هێناوە پێشكەشی‬ ‫لیژنەكەیان كردوە دوپاتی ئەكەنەوە كە موسڵمانن واتە ئایینیان‬ ‫ئیسالمی پیرۆزە! ئەو قسانەی (دانا دارا) دوای داكۆكیكردنی‬ ‫بەرێز (فەرهاد سەنگاوی) بو لەسەر پرسی كاكەییەكان بو‬ ‫لەناو بەرنامەكە من‌و دو بەرێز رۆژی دوای بەرنامەكە چوین‬ ‫یاداشتێكمان پێشكەشی سەرۆكی كاتی لیژنەكە كردو داوامان‬ ‫لەبەرێز (دانا دارا) ئەو ژمارە خەیاڵیەی ئیمزاگەلەمان بدات ‌ێ بۆ‬ ‫ئەوەی بزانین تا چەندە دروستن‪ ،‬بەاڵم تائێستا كە ئێوەی خوێنەر‬ ‫ئەم بابەتە ئەخوێننەوە وەاڵممان نەدراوەتەوە لەالیەن لیژنەی‬ ‫نوسینەوەی دەستورەوە‪ ،‬چونكە ئەزانم یەك ئیمزا نەگەیشتبوە‬ ‫الیان بەاڵم ئیتر ئەوە خۆی نیشانەی دەرگا وااڵبونی برایانی‬ ‫ئیسالمە بۆ ئەو گروپە بۆ ئەوەی هەمو كاكەیی تێكڕا بەئیسالم‬ ‫بكەن بەدەستور بەاڵم بەباوەڕ نە!! چونكە ئەمە وەك گۆڕینی‬ ‫نەتەوەیی بو لەسەردەمی بەعس لەكۆتایی نەوەدەكانی سەدەی‬ ‫رابردو‪ .‬ئایینی ئیسالمی پیرۆز پێویستی بەئیمزا نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەب ‌ێ سەرەتا باوەڕی پێ بینی هەروەها بنەماكانی جێبەجێبكەی‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم نارونیەی ئەندامانی لیژنەی ناوبراو بەراستی جێی‬ ‫گومانە‪ ..‬ئەگەر من ئەندامی لیژنەی نوسینەوەی دەستور بم‬ ‫زۆر بەهێمنی وەاڵمی ئەو كاكەییە بەناو ئیسالمییانە ئەدەمەوە‬ ‫ئەڵێم ( ئێوە موسڵمانن دەستورەكە مافی زۆرینەی دانیشتوانی‬ ‫كوردستانی پاراستوە) ئێوەیش وەك ئەو هەمو موسڵمانەی‬ ‫كوردستان بۆ خۆتان ئازادن بۆ كام تەكییەو كام مزگەوت ئەڕۆن‬ ‫بەاڵم دەب ‌ێ رێز لەئایینەكانی تر بگرن كە (مەسیحی‪ ،‬ئیزیدی‪،‬‬ ‫كاكەیی‌و زەردەشتی)ن‪ ..‬دواتر ئێمە یارسانی هیچ مەترسییەك‬ ‫نین بۆ كەمكردنەوەی هیچ ئاینێكی ئەم كوردستانە كەس ناكەین‬ ‫بەیارسانی‪ ،‬بەڵكو خەڵكێكی زۆر بون بەموسڵمان كەسیش رێگری‬ ‫نەكردوە لێیان‪ .‬بەاڵم بەداخەوە ئەم گوێ نەگرتنە ئەنجامەكەی‬ ‫دروستبونی دوبەرەكی لێئەكەوێتەوە لەناو كاكەیی دەبنە (كاكەیی‬ ‫یارسانی‌و كاكەیی ئیسالمی) ئەوێش بەبۆنەی پەراوێزخستنی‬ ‫كاكەیی لەجومگەكانی بڕیاردان دەكرا ئەو لیژنەیە كە بەناو ‪21‬‬ ‫كەسە‪ ،‬بەاڵم تائێستا ‪ 20‬كەسە با ‪21‬یەكەمین كەسی كاكەیی‬ ‫بوایە ئیتر ئەوان ئێستا بەرپرسیار نەدەبون لەپرسی كاكەییەكان‪،‬‬ ‫چونكە ئەوی دەیبینین بەراستی پەراوێزكردنی پێكهاتەكانە‬ ‫بەگشتی كاكەییە بەتایبەت هەروەها سڕینەوەی مێژوی هەزاران‬ ‫ساڵەی كوردە‪ .‬بەدەستی ئەندامانی لیژنەی نوسینەوەی دەستورە‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫قەیرانی نەوتی سپی بۆ سلێمانی دروستدەكات‬ ‫سلێمانی لە رۆژێكدا یەك ملیۆن لیتر نەوتی پێویستە‪ ،‬بەاڵم ‪ 300‬هەزار لیتری بۆ دەنێردرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ساڵی پار زستان هات‌و بڕایەوە‪،‬‬ ‫تاكە بەرمیلێك نەوت دابەشكرا‪ ،‬وا‬ ‫بۆ ئەم هاوینەش دابەشكردنی نەوت‬ ‫دەستیپێكردوە‪ ،‬بەاڵم بەم شێوەی‬ ‫ئێستا بڕوات تاكو بەهاری داهاتو‪ ،‬ماڵی‬ ‫بەرمیلێك نەوتی بەرناكەوێت‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆر بەخاوی دابەش دەكرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫هاواڵتیان پەنا بۆ بازاڕی رەش دەبەن‬ ‫بۆ ئامادەكاری زستان‪ ،‬چونكە بە تەمای‬ ‫نەوتەكەی حكومەت بن‪ ،‬ئەم زستانە‬ ‫رەق دەبنەوە‪ .‬بە پێی زانیارییەكانیش‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی‬ ‫هەرێمیش‪ ،‬قەیرانی سوتەمەنی بۆ‬ ‫سلێمانی دروستدەكات‌و زۆر كەمتر لەبڕی‬ ‫پێویست نەوتی بۆ سلێمانی دەنێرێت‪.‬‬ ‫سەرۆكی لیژنەی پیشەسازی‌و سامانە‬ ‫سروشتییەكانی پارێزگای سلێمانیش‪،‬‬ ‫دەڵێت "بۆ ئەوەی ماڵی دو بەرمیل نەوتی‬ ‫بەربكەوێت‪ ،‬سلێمانی رۆژانە پێویستی‬ ‫بەملیۆنێك لیتر نەوت هەیە‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫‪ 300‬هەزار لیتر دێت"‪ .‬سەرۆكی لیژنەی‬ ‫سامانە سروشتییەكانی پارلەمانیش‪،‬‬ ‫ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬بەردەوام لەسەر خەتین‬ ‫لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بۆ‬ ‫چارەسەر كردنی ئەو گرفتە"‪.‬‬

‫ئەو مەبەستە‪.‬‬ ‫شــێركۆ جەودەت‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫تائێســتا حكومــەت نەیتوانیوە‪ ،‬بگاتە‬ ‫ئــەو ئاســتەی زەمانەتی نــەوت بكات‬ ‫بــۆ هاواڵتیــان‪ ،‬ترســی هاواڵتیانیش‬ ‫لەگرانبونــی نــەوت رەوایــە‪ ،‬وەكــو‬ ‫نوێنــەری هاواڵتیان بەردەوام فشــارو‬ ‫هەوڵــەكان چڕتردەكەینــەوە‪ ،‬وەكــو‬ ‫سااڵنی رابردو نەبێت‪ ،‬لەگەڵ وەزارەت‬ ‫لەسەر خەتین بۆ ئەوە بەگەرەنتیەوە‪،‬‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەم دابەشكردنی نەوتە‬ ‫بەســەر هاواڵتیــان بكــەن‪ ،‬داوایــان‬ ‫لــەوەزارەت كــردو پــان‌و بەرنامــەی‬ ‫خۆیان بنێــرن‪ ،‬بۆ ئەوی چۆن و كەی‬ ‫دابەشبكرێ‪.‬‬ ‫دەبێت لەخەمی زســتاندا بین‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئامادەكاری دەكەن بۆ زستان‬ ‫ســامان عەلــی‪ ،‬تەمــەن ‪ 50‬ســاڵ‪ ،‬وەك ساڵی رابردومان لێ بەسەر نەیەت‪،‬‬ ‫ئامــاژە بەوەدەكات‪ ،‬هیــچ رەوا نییە‪ ،‬كە بەرمیلێك نەوتمان بــەدو هێندەی نرخی‬ ‫بەو شــێوەیە نەوتیان پێدەدەن‪ ،‬ئەوەندە خۆی كڕیوە"‪.‬‬ ‫بەچكــە چكــە دابەشــدەكرێت نازانرێت‪،‬‬ ‫ئێســتا نەوتی كەیان پێدەدرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ترسی هاواڵتیان لە گرانبونی نەوت‬ ‫نزیكــەی مانگێكــە فۆرمەكەیان پێدراوە‪،‬‬ ‫رەوایە‬ ‫تائێستا نەوتیان وەرنەگرتوە‪.‬‬ ‫ســەرۆكی لیژنــەی ســامانە‬ ‫لەپارلەمانــی‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "هــەر لەئێســتاوە سروشــتییەكان‬

‫كوردســتان‪ ،‬بە"چاودێــر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫بــەردەوام داوایــان لەحكومــەت‬ ‫كــردوە‪ ،‬پێــش وەرزی زســتان نەوت‬ ‫دابەشــكرابێت بەســەر هاواڵتیانــدا‪،‬‬ ‫پار ســاڵیش زســتان تەواوبو‪ ،‬هێشتا‬ ‫نەوتەكــە تەواو دابــەش نەكراوە‪ ،‬ئەم‬ ‫ســاڵیش بەهەمانشــێوە دەبــێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەســەر خەت دەبین لەگەڵ وەزارەتی‬ ‫سامانە سروشــتییەكان‌و حكومەت بۆ‬

‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫خەریكی هەڕاجكردنی نەوتی‬ ‫كوردستانە‬ ‫ســەرۆكی لیژنەی پیشەسازی وزە‌و‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان لەئەنجومەنی‬ ‫پارێــزگای ســلێمانی‪ ،‬بە"چاودێــر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬رۆژانــە پێویســتمان بــە‬ ‫نزیكــەی ملیۆنێــك لیتر نەوتی ســپی‬ ‫هەیــە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانین هەمو ماڵێك‬ ‫دو بەرمیــل نــەوت وەربگرێــت‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئــە‌وەی بەدەســت ئــەوان دەگات ‪300‬‬ ‫هەزار لیترە‪ ،‬ئەگەر بەو شێوەیە بڕوات‬ ‫ناتوانن بەرمیلێك نەوت دابینبكەین‪.‬‬ ‫غالــب محەمەد‪ ،‬دەشــڵێت "بۆ هەر‬ ‫ماڵێــك نوســراویان كــردوە‪ ،‬بەرهەمە‬ ‫نەوتییەكان‌و الیەنە پەیوەندیدارەكانیان‬ ‫ئاگاداركردۆتــەوە‪ ،‬كــە دەبێــت نەوت‬ ‫دابینبكرێــت‪ ،‬لەبەرئــەوەی نەوتــی‬ ‫تــەواو دەســت بەرهەمــە نەوتییەكان‬ ‫ناكەوێت‪ ،‬دابەشی بكات‪ ،‬ئەگەرنا هیچ‬ ‫كێشەیەك لەمیكانزم نییەو رێگەی زۆر‬ ‫هەیە بۆدابەشكردن"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬لەبــەر‬ ‫ئــەوەی پااڵوگــەی پێویســت لــە‬ ‫پارێــزگای ســلێمانی نییــەو وەزیــری‬ ‫سامانەسروشــتییەكان هیــچ پالنێكــی‬ ‫نەبوە‪ ،‬بۆ ئەوەی هیچ نەبێت‪ ،‬وزەكەی‬ ‫ســەربەخۆ بــكات‪ ،‬رۆژانــە چەندیــن‬ ‫بەرمیــل نــەوت بەهــەڕاج دەدرێتــە‬ ‫واڵتانی دەرەوە‪ ،‬بەاڵم ناتوانین نەوت‌و‬ ‫گازو بەنزینــی خۆمــان دابینبكەیــن‪،‬‬ ‫یــان نرخەكــەی دابەزێنیــن‪ ،‬وەزارەت‬ ‫ئەوەنــدەی خەریكــی هەڕاجكردنــی‬ ‫نەوتــی هەرێــم بــوە‪ ،‬كارێكــی وای‬ ‫نەكردوە‪ ،‬چوار پااڵوگەی باش بهێنێتە‬ ‫هەرێم‪.‬‬

‫بەبیانوی شەڕی داعشەوە‪ ،‬پارەی پشكەكان دابەشنەكراوە‬

‫كێشەی هاوپشكەكانی چاڤیالند رادەستی داواكاری‬ ‫گشتی دەكرێت‬ ‫سلێمانی‪ -‬نزار جەزا‬ ‫لەدوای دروستبونی ناڕەزایی‌و‬ ‫سكااڵكردنی خاوەن پشكەكانی پڕۆژەی‬ ‫گەشتیاری چاڤیالند‪ ،‬لیژنەیەكی تایبەت‬ ‫لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‬ ‫بەدواداچونی بۆ ئەو مەسەلەیە كرد‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا بۆی دەركەوت لەگەڵ ئەوەی‬ ‫داهاتی ساڵی ‪ 2014‬دابەشنەكراوە‪،‬‬ ‫نزیكەی ‪ 2‬ملیار دینار لەداهاتی‬ ‫ساڵی ‪ 2013‬لەخاوەن پشكەكان‬ ‫شاردراوەتەوە‪ .‬ئەندامێكی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای سلێمانیش دەڵێت‪":‬راپۆرتێك‬ ‫لەسەر كەموكوڕییەكانی پڕۆژەی‬ ‫چاڤیالند بەسەرجەم بەڵگەكانییەوە‬ ‫رادەستی داواكاری گشتی دەكرێت"‪.‬‬ ‫خاوەن پشكێكیش‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫لەهەر واڵتێكدا پێویستە حكومەت‬ ‫پشتی هاواڵتی بێت‪ ،‬بەاڵم لەكوردستان‬ ‫بەو شێوەیە نییە‌و تائێستا هیچ‬ ‫هەڵوێستی نەبووە"‪.‬‬ ‫ئەنجومەن بەدوای كێشەی خاوەن‬ ‫پشكەكانەوەیە‬ ‫سەرۆكی لیژنەی سكااڵ‌و بەدواداچون‌و‬ ‫دەســتپاكی لەئەنجومەنــی پارێــزگای‬ ‫ســلێمانی بــە "چاودێــر"ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫ئەنجومــەن نوســراو ئاڕاســتەی الیەنــی‬ ‫پەیوەندیــدار دەكات‪ ،‬بۆ ئەوەی پڕۆژەی‬ ‫چاڤیالند بچێتــە بۆرســەی عیراقییەوەو‬ ‫لەهەوڵی هەماهەنگیدایە لەگەڵ كۆمەڵێك‬ ‫پارێزەر‌و یاســاناس‪ ،‬بۆ ئەوەی رێگەیەك‬ ‫بدۆزرێتەوە ئەنجومەنی پارێزگا بتوانێت‪،‬‬ ‫راستەوخۆ تەداخول لەئیستحقاقی خاوەن‬ ‫پشــكەكان بكات‪ ،‬چونكە ئەمە شــتێكی‬ ‫یاساییە‪.‬‬

‫‪,,‬‬

‫نوێنەری خاوەن پشكەكان‪:‬‬ ‫‪ 9‬هەزار‌و ‪ 700‬كەس بەبەهای‬ ‫‪ 35‬ملیۆن دۆالر پشكیان لەو‬ ‫پڕۆژەیەدا كڕیوە‬ ‫ئەنــوەر شــەهید تاهیــر‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــدا‪ ،‬كەیســی چاڤیالند بەبەڵگەوە‬ ‫رادەســتی داواكاری گســتی دەكرێــت‌و‬ ‫لەئەنجومــەن گرنگــی پێدەدرێــت‌و‬ ‫لیژنەیەكــی تایبــەت لەهەوڵدا دەبێت‪ ،‬تا‬ ‫ماف بۆ خاوەن پشكەكان دەگەڕێنرێتەوە‌و‬ ‫كۆمپانیــای چاڤــی ئــەو بەڵێنانــە‬ ‫جێبەجێدەكات‪ ،‬كە بەخەڵك‌و حكومەتی‬ ‫داوە‌و زیادەڕەوییەكان الدەبات"‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫میدیاكانــەوە فێــڵ لەخەڵــك كــراوە‌و‬ ‫لەڕێگــەی ڕیكالمــەوە خەڵــك توشــی‬ ‫چەواشــەكاری بــووە‪ ،‬بۆیــە نزیكەی ‪10‬‬ ‫هەزار كەس‪ ،‬پشكی لەو پڕۆژەیە كڕیوە‪.‬‬ ‫شەڕی داعش كراوەتە بیانو‬ ‫فەرهــاد محەمــەد‪ ،‬یەكێكە لەو خاوەن‬ ‫پشكانەی پڕۆژەی چاڤیالند‪ ،‬بە"چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬پێشــتر‪ ،‬كە ریكالم بۆ پڕۆژەی‬ ‫چاڤیالنــد كــرا‪ ،‬بەشــێوەیەك باســی‬ ‫لێوەدەكرا‪ ،‬لەماوەیەكی كەمدا قازانجێكی‬

‫زۆر دەكرێــت‪ ،‬بــەاڵم بــەو شــێوەیە‬ ‫دەرنەچو‪ ،‬بە بڕی ‪ 2‬ملیۆن دینار پشــكی‬ ‫كڕیــوە‪ ،‬بەاڵم لە ســاڵی ‪2013‬ەوە تەنها‬ ‫نزیكەی ملیۆنێــك دیناری وەرگرتوە‪ ،‬كە‬ ‫هی ‪ 7‬مانگ بوە‌و‪ ،‬داهاتی ســاڵی ‪2014‬و‬ ‫‪ 8‬مانگی ‪ 2015‬تا ئێســتا دابەشــنەكراوە‬ ‫بەبیانوی شــەڕی داعش‪ ،‬ئەمەش پاساو‬ ‫نییــە‪ ،‬چونكە شــەڕی داعــش وایكردوە‪،‬‬ ‫ئاوارەیەكــی زۆر رو لەهەرێــم بكەن‪ ،‬كە‬ ‫ئێســتا دەبینرێــت بەردەوام ئــەو ئاوارە‬ ‫عەرەبانە سەردانی چاڤیالند دەكەن‪.‬‬ ‫ئەو خاوەن پشــكە دەشــڵێت "یەكەم‬ ‫جــار‪ ،‬كە پــارەی پشــكەكەمان وەرگرت‬ ‫لەســەر ئــەو نوســراوەی پێمانــدرا‪،‬‬ ‫دڵنیاییمان پێدرابوو‪،‬لەســاڵی ‪ 2014‬ئەو‬ ‫پارەیــەی پێماندەدرێــت دەبێتــە چــوار‬ ‫ئەوەندەی ئێستا وەرمانگرتوە‪ ،‬بەاڵم نەك‬ ‫نەبــو بەچوار ئەوەندە‪ ،‬بەڵكو هەر پێمان‬ ‫نەدرا‌و بەڵێنەكەشــیان نەبردەسەر‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئێستا لەكڕینی ئەو پشكە پەشیمانم"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــدا‪ ،‬لــەم‬

‫مەســەالنەدا پێویســتە حكومەت پشتی‬ ‫هاواڵتــی بێــت‌و بەوردی ئــاگاداری مافی‬ ‫هاواڵتــی بێت‪ ،‬بــەاڵم لەكوردســتان بەو‬ ‫شــێوەیە نییە‪ ،‬تائێســتا هیچ هەڵوێستی‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫نەجــات رەشــید‪ ،‬خــاوەن پشــكێكی‬ ‫دیكەیە‪ ،‬بەبڕی ‪ 25‬ملیۆن دینار پشــكی‬ ‫كڕیوە‌و وەك نوێنەری خاوەن پشكەكانی‬ ‫پڕۆژەی چاڤیالند‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ماوەی ‪ 4‬ســاڵە پارەیان بۆ ئەم پڕۆژەیە‬ ‫داوە و لــە مانگــی ‪5‬ی ســاڵی ‪2013‬ەوە‬ ‫پڕۆژەكــە كراوەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم پــارەی ‪7‬‬ ‫مانگ دابەشــكراوە‌و حســاب بــۆ خەڵك‬ ‫نەكراوە‌و حســاباتی بەتەواوی نەكردوەو‬ ‫تەنانــەت ئــەو لیژنەیــەی سەرپەرشــتی‬ ‫داهاتــی پڕۆژەكــە دەكات نوێنەرێكــی‬ ‫خاوەن پشكەكانی تێدا نییە‪.‬‬ ‫نوێنەرەكە‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬هانایان‬ ‫بۆ داواكاری گشــتی‌و ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫بــردوە‪ ،‬داوای مافــی خۆیــان كــردوە‪،‬‬

‫ئەوانیش بەدواداچونیان بۆ ئەو مەسەلەیە‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ 9 ،‬هەزار‌و ‪ 700‬كەس‬ ‫پشــكیان لەو پڕۆژەیــەدا كڕیوە بەبەهای‬ ‫‪ 35‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫چاڤیالند پابەندی رێككەوتنەكەی‬ ‫نەبوە لەگەڵ حكومەت‬ ‫بەپێــی راپۆرتێــك لەئەنجومەنــی‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬كە لیژنەی هونەری‌و‬ ‫وەبەرهێنــان ئامــادەی كــردوە لەســەر‬ ‫گرفتەكانی پڕۆژەی چاڤیالند‌و‪ ،‬وێنەیەكی‬ ‫دەست "چاودێر" كەوتووە‪ ،‬تێیدا بەچەند‬ ‫خاڵێك باس لەوەكــراوە‪ ،‬تاوەری كارەبا‬ ‫بەنــاو پڕۆژەكەدا دەڕوات‪ ،‬كە مەترســی‬ ‫لەســەر ســەردانكەرانی پڕۆژەكــە هەیە‪،‬‬ ‫بــڕی ‪ 3‬ملیــۆن دۆالر لەداهاتــی گشــتی‬ ‫خــاوەن پشــكەكانی چاڤیالنــد بڕیوە بۆ‬ ‫البردنی ئەو تاوەرانــە لەماوەی ‪ 5‬مانگی‬ ‫سەرەتای كردنەوەی پڕۆژەكە‪ ،‬بەاڵم تاكو‬

‫ئێستا ئەو تاوەرانە النەبراون‪.‬‬ ‫لەڕاپۆرتــی لیژنەكــەدا‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بەوەشــدراوە‪ ،‬زەوی پڕۆژەكــە‪ ،‬كــە هی‬ ‫وەبەرهێنانــی ســلێمانییە‪ 4 ،‬دۆنم زەوی‬ ‫فرۆشــتووە بەبەهــای ‪ 6‬ملیــار دینــار‪،‬‬ ‫هەروەها باس لەوەكراوە‪ ،‬زەوی پڕۆژەكە‬ ‫هی شــارەوانی ســلێمانییە‌و تەنها شوێن‬ ‫زەوی یارییــەكان هــی پڕۆژەكەیــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەبەرچاوی خەڵــك‌و حكومەتەوە‬ ‫لەكەناڵەكانی راگەیاندنەوە دەوترێت‪ ،‬كە‬ ‫زەوییەكە لەســەر خاوەن پشكەكان تاپۆ‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫لەبەشــێكی تری راپۆرتەكــەدا‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەشــدراوە‪ ،‬ئــەم پڕۆژەیە لەبۆرســەی‬ ‫بەغــداد تۆمــار نەكــراوە‪ ،‬لەكاتێكدا هیچ‬ ‫رێگرییەك نییە لەوەی خۆی تۆماربكات‪،‬‬ ‫بۆیە پێویســتە خۆی تۆماربــكات‪ ،‬باس‬ ‫لەوەشــكراوە‪ ،‬پاككردنەوەی ناو پڕۆژەكە‬ ‫دەبــو لەڕێگەی تەنــدەرەوە بوایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دامەزراندنــی ئــەو كەســانە لەڕێگــەی‬ ‫پەیوەندی كەسییەوە بووە‪.‬‬ ‫هەروەها بــاس لەوەشــكراوە‪ ،‬داهاتی‬ ‫ســاڵی ‪ 2014‬بەبیانــوی شــەڕی داعــش‬ ‫بەسەر هاوپشكەكانی پڕۆژەی چاڤیالنددا‬ ‫دابــەش نەكــراوە‪ ،‬لەســاڵی ‪2013‬دا‬ ‫بەهاوپشــكەكان وتــراوە‪ ،‬داهاتــی ئــەو‬ ‫ســاڵەیان زیاتر لــە‪ 4‬ملیار دینــار بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم داهاتی راســتەقینەی ‪ 6‬ملیار دینار‬ ‫زیاتــر بــوە‪ ،‬واتــە ‪ 2‬ملیار دینــار زیاتر‬ ‫شــاردراوەتەوە لە هاوپشكەكانی پڕۆژەی‬ ‫چاڤیالند‪.‬‬ ‫بەمەبەستی ئامادەكردنی ئەم راپۆرتە‬ ‫"چاودێر" هەوڵیدا پەیوەندی بەبەرپرسانی‬ ‫كۆمپانیــای نالیــا‌و چاڤــی بــكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچكامیان بەردەست نەبون‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫دەرفەتی عەقاڵنی بۆ چارەسەری‬ ‫قەیرانی سەرۆكایەتی‬

‫سیروان مەحمود‬ ‫وەك پەتــا‌و عورفێكــی بــەردەوام‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردســتان هەمیشــە لەكەشی‬ ‫بارگرژی‌و زنجیرە قەیرانە بەردەوامەكاندا‬ ‫دەژی بەبێ ئەوەی چارەسەری بنەڕەتیان‬ ‫بۆ بدۆزرێنــەوە‪ ،‬ئەمەش دەرئەنجامێكی‬ ‫لۆژیكییە لەنەبونی دەستور‌و كارنەكردن‬ ‫بەو یاســایانەی لەبەر دەســتدایە‪ ،‬ئەم‬ ‫رەوشــەش ناســەقامگیری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫هەڵكشــان‌و داكشــانی دەرونــی‬ ‫هاواڵتــی لێكەوتوەتــەوە‪ ،‬رەنگدانــەوە‬ ‫خراپەكانیشی لەژیانی رۆژانەی خەڵكیدا‬ ‫بەرجەستەكراوە‪.‬‬ ‫لەنەبــون یــان فەرامۆشــكردنی‬ ‫خوێندنــەوەی بابەتی بۆ گرفت‌و قەیرانە‬ ‫بەردەوامەكان‪ ،‬لەزاڵبونی نەفەسی سۆز‌و‬ ‫دەمارگرژی دۆگمــای حزبی‌و كاریگەری‬ ‫كاریزمای كەســایەتیەكان‪ ،‬ئــەوا دیدی‬ ‫عەقاڵنی بۆ هەڵســەنگاندنی بابەتەكانی‬ ‫قەیرانــەكان بەئامانجــی دۆزینــەوەی‬ ‫چارەسەر بۆیان ون دەبن‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫كانســی هەڵچونــی ناعەقاڵنــی جێگای‬ ‫پێدەگرێت‌و كەشی دۆزینەوەی رێگاكانی‬ ‫چارەســەر بەرتەســك دەبێتــەوە‪،‬‬

‫لەئەنجامیشــدا خۆمــان لەڕێــڕەوی‬ ‫تونێلێكــی داخراودا دەبینینەوە‌و لەیەك‬ ‫تێنەگەیشــتن‌و قەبــوڵ نەكردنی یەكتر‬ ‫دەبێتەوە زادەی گفتوگۆی رۆژانەمان چ‬ ‫لەالی سیاسەتمەداران‌و چ لەشەقام‪ ،‬كە‬ ‫بەدرێژایی مێژوی خەباتی شــاخ‌و شــار‪،‬‬ ‫كارلێكەر‌و فاكتەری نێگەتیڤی سەرەكی‬ ‫بوە لەســەر متمانــە‌و ئاســاییبونەوەی‬ ‫راســتەقینەی پەیوەنــدی تەندروســت‬ ‫لەنێوان الیەنە سیاســییەكان‌و ریزەكانی‬ ‫گەلەكەمان بەگشتی‪.‬‬ ‫ســازان‌و بڕیــاردان لەســەر درێــژە‬ ‫پێدان یان نەدان بەماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫ســەرۆكی هەرێــم‪ ،‬دوا قەیرانــی جیدی‬ ‫هەرێممانە كە مشــتومڕ‌و دڵەراوكێیەكی‬ ‫خراپــی هێناوەتــە ئــاراوە‌و زەرەری‬ ‫گەیانــدوە بەئاســتی بڕوابونــی الیەنــە‬ ‫سیاســیەكان بەیەكتــر‌و رەنگدانــەوەی‬ ‫خراپیشــی لەشــەقامدا بــەدوای‬ ‫خۆیــدا هێنــاوە‪ ،‬بەئەندازەیــەك كــە‬ ‫خوێندنەوەیەكــی ناگەشــبین دەكرێ بۆ‬ ‫ئایندەی پرۆسە سیاسی‌و ئیداری هەرێم‪.‬‬ ‫مێژویانــەی‬ ‫خوێندنەوەیەكــی‬ ‫‌واقعبینانــەی دور لەهەســتی ســۆز‌و‬ ‫خواســتی تاكە كەســی بۆ هاوشــێوەی‬ ‫ئــەم جــۆرە قەیرانانــە‪ ،‬دەمانگەیەنێتە‬ ‫هەڵســەنگاندنێكی عەقاڵنــی بــۆ‬ ‫قەبوڵكردنــی كێشــەكە وەك پرســێكی‬ ‫چارەنوسســاز پەیوەســت بەئێســتا‌و‬ ‫ئاینــدەی هەرێــم‌و نزیكمــان دەكاتەوە‬ ‫لەهەوڵی پراگماتی بۆ چارەســەركردنی‪،‬‬ ‫كــە ئەگــەر پێــی نەگەین‪ ،‬ئــەوا هەمو‬ ‫هاواڵتیــەك‌و سیاســەتمەدارێك بــاش‬ ‫دەزانێ رێڕەوی تونێلە داخراوەكە بەرەو‬ ‫كوێمان دەبات‪.‬‬

‫لەمێژومانــدا هەمیشــە ئەو راســتیە‬ ‫بەرجەســتە كــراوە كــە لەزۆربــەی‬ ‫قەیرانــە سیاســی‌و چەكداریەكانــدا‪،‬‬ ‫چەنــد فاكتەرێكــی هاوبــەش هــەن كە‬ ‫كاریــان كــردوە لەســەر دروســت بون‌و‬ ‫تەشــەنەكردن‌و پاشان چارەسەریشیان‪،‬‬ ‫گرنگترینیان‪:‬‬ ‫‪.١‬رۆڵی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫‪.٢‬پێگەی سیاسی هێزە ناكۆكەكان‪.‬‬ ‫‪.٣‬توانا دارایی‌وســەربازیەكانی الیەنە‬ ‫ناكۆكەكان‪.‬‬ ‫‪.٤‬كارەكتــەری كەســایەتیەكانی نێو‬ ‫قەیرانەكە‪.‬‬ ‫‪.٥‬دۆخــی سیاســی‌و ســەربازی‬ ‫گۆڕەپانی ناوخۆ‌و دەوروپشت‪.‬‬ ‫‪.٦‬ئاستی پڕجۆشــكردنی جەماوەری‬ ‫هێــزە سیاســیەكان‪ ،‬كــە هەمیشــە‬ ‫گوێڕایەڵیانن‪.‬‬ ‫ئــەم خاڵە ســەرەكیانە‪ ،‬شایســتەی‬ ‫ئــەوەن كە سیاســەتمەداران‌و الیەنەكان‬ ‫بــەوردی دیراســەی بكــەن كاتێــك‬ ‫بەرنامەی چارەســەر دادەڕێژن‪ ،‬هەڵبەتا‬ ‫بــاش دركیشــی پێدەكــەن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پێویســتی بەقەبوڵكردنێكــی جیدیتــرە‬ ‫بۆ ئــەوەی لــەو روانگەیەوە پرســەكان‬ ‫باشــتر بخوێندرێتــەوە‌و بەرنامەكانــی‬ ‫چارەسەریش‌واقیعیتربن‪.‬‬ ‫ئێمــە وەك خەڵكانێكــی لیبــرال‌و‬ ‫سكۆالریزم‪ ،‬هەمیشە بڕوامان بەوە هەیە‪،‬‬ ‫كە لەهیــچ دۆخێكدا الیەنــە ناكۆكەكان‬ ‫ناتوانــن ســەد دەر ســەد داواكاری‌و‬ ‫دەستكەوت‌و خواســتە رەواكانیان بێننە‬ ‫دی‪ ،‬هەر بۆیە خوێندنەوەی گشــتگیری‬ ‫سیاســی‌و كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬كارلیكــەرە‬ ‫ئابــوری‌و كەلتوریەكان كە بەشــێكن لەو‬

‫خااڵنــە‪ ،‬دەمانگەیەنێتــە دۆزینــەوەی‬ ‫چارەســەری عەقاڵنــی‪ ،‬كــە دەشــڵێین‬ ‫عەقاڵنــی واتــا واقعــی‪ ،‬بــەدەر لــەوە‌و‬ ‫بەپێــی ئەزمونەكانــی رابردومــان‪ ،‬ئەوا‬ ‫قەیرانــەكان نــەك چارەســەر نەكــراون‬ ‫بەڵكو تەشــەنەیان كردوە‌و بوەتە مایەی‬ ‫ئــەوەی كە ئەوەشــی بەدەســت هاتوە‬ ‫دوچاری مەترسی فەوتانن بێت‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە بەربەســتی یاســایی هەیە‬ ‫بــۆ تازەكردنــەوەی والیەتــی ســەرۆك‪،‬‬ ‫هەوادارانــی ســەرۆكیش دەڵێــن ئــەم‬ ‫بابەتــە یاســایی‌و سیاســیە‪ ،‬واتــا داوا‬ ‫دەكــەن بەســازان چارەســەر بكرێــت‪،‬‬ ‫هەموان هاوڕان لەســەر ئەم داواكارییە‪،‬‬ ‫دەمێنێتەوە بپرســین پەنا ببرێت بەر چ‬ ‫ســازانێك كە هەمو كۆك بن لەســەری‌و‬ ‫زەرەر بەئەزمونی حوكمرانی دیموكراسی‬ ‫نەگەیەنێت؟‪.‬‬ ‫بێگومــان قەبــارە‌و گرنگــی بابەتەكە‬ ‫ســازانی عەقاڵنــی دەخوازێ‪ ،‬ســوربون‬ ‫لەســەر دەســتەاڵتی رەهایــی‌و هاتنــە‬ ‫دی خواســتەكانی تاكــە كەســی یــان‬ ‫پێداگرتنــەوە لەســەر داواكارییەكانــی‬ ‫بــەرەی ئەوبەر بــەدەر لەسازشــكردنی‬ ‫دوالیەنە‪ ،‬نامانگەیەنێتە چارەسەر‪.‬‬ ‫پێمــان وایە‪ ،‬گــەر هەمــو دەرگاكان‬ ‫داخران‪ ،‬دەشــێ‌ بەچارەســەرێكی كاتی‬ ‫یان ئەوەی لەعورفی یاســایی‌و سیاســی‬ ‫پێیدەوترێــت ئینتقالی ئــەم دۆخەی پ ‌ێ‬ ‫ســڕ بكرێت‪ ،‬لەژێر سێبەریدا كات دیاری‬ ‫بكرێــت بــۆ دۆزینــەوەی چارەســەری‬ ‫بنەرەتی‪ ،‬هەڵبەتە ئەمەش ویست‌و بڕوا‌و‬ ‫لێزانینی پێویســتە‪ ،‬كە اللەی خەڵكانی‬ ‫عەقاڵنی بەدی دەكرێن‪.‬‬

‫دیسانەوە دابەشكردنی عیراق لەكوێی‬ ‫ئەجێندای سیاسەتی ئەمریكیدایە؟‬

‫مەشخەڵ كەوڵۆسی‬ ‫لەپرســی دابەشــكردنی عیــراق‌و‪ ،‬ئەو‬ ‫لێدوانانــەی كــە بەرپرســانی ئەمریــكا‬ ‫ناوەناوە دەیدەن لەبارەیەوە‪ ،‬یەك تێبینی‬ ‫زۆر بەزەقی خۆی دەســەپێنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫وادەكات خوێندنــەوەكان‪ ،‬مشــتومڕەكان‬ ‫لەســەر ئەو كەیســە بەجۆرێك لەتەمومژ‬ ‫بســپێردرێن‪ .‬ئەویش ئەوەیە بەرپرســانی‬ ‫ئەمریكا هەمیشە بەرلەوەی بگەنە پۆستی‬ ‫فەرمی»وەك جۆزیف بایدن» یان لەدوای‬ ‫ئەوەی خانەنشــین دەكرێن»وەك ژەنراڵ‬ ‫ئۆدێرنــۆ» باســی دابەشــكردنی عیــراق‬ ‫دەكەن‪ .‬بــەاڵم كاتێ لەپۆســتی فەرمیدا‬ ‫بن‪ ،‬ئەو پرسە رەتدەكەنەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەش زۆرێك لەچاودێــران‌و ناوەندە‬ ‫ئەكادیمییەكانــی بەتوندی دابەشــكردوە‪،‬‬ ‫بەشــیكیان دەڵێن‪ :‬ئەگەر ئەمریكا لەگەڵ‬ ‫دابەشــكردنی عیراقدایە‪ ،‬بۆچی بەفەرمی‬ ‫كاری بۆناكات‪ ،‬بۆچی هەمیشــە بەفەرمی‬ ‫ئەوە رەتدەكاتەوە؟‬ ‫ئــەم پرســیارانە كــە زیاتــر گومانــن‬ ‫لەهەڵوێســتی راســتەقینەی ئەمریــكا‬ ‫سەبارەت بەو پرســە‪ ،‬لەجێی خۆیاندان‪،‬‬ ‫بەبــڕوای من بــۆ دۆزینەوەی ســەرەداوی‬

‫هەڵوێســتی راســتەقینەی ئەمریــكا لــەو‬ ‫بارەیەوە‪ ،‬ئەوەیە لەســیاقی ئەو لێدوانانە‬ ‫تێبگەین‪ ،‬كە من پێموایە‪ ،‬بۆیە هەمیشــە‬ ‫بەرپرسەكانی ئەمریكا لەسیاقی نافەرمیدا‬ ‫لەو بابەتــە دەدوێن‪ ،‬چونكــە دەیانەوێت‬ ‫سروشــتی لێدوانــەكان بچێتــە قاڵبــی‬ ‫«راوێژ»ەوە‪ ،‬لە «بڕیار» دەربچێت‪.‬‬ ‫بەمانایەكــی تــر‪ :‬ئەمریكییــەكان‬ ‫دەیانەوێــت بەعیراقییــەكان بڵێــن‪ ،‬كــە‬ ‫بۆخۆتان باشــترە عیــراق دابەش بكەن‪،‬‬ ‫ئــەوە وەكو راوێژێك‪ ،‬یان راســپاردەیەك‬ ‫پێشــكەش دەكەن‪ ..‬ئازادیی بڕیاردانیش‬ ‫بــۆ خەڵكی عیراق خۆیان بەجێ دەهێڵن‪.‬‬ ‫بــەاڵم كاتێــك ژەنــراڵ «ئۆدێرنــۆ»‬ ‫لــەدوای چەنــد ســاڵێكی دورودرێــژ‬ ‫لەسەرپەرشــتیكردنی دۆســیەی عیــراق‬ ‫لەپەنتاگــۆن دێت‌ودەڵێــت‪ :‬تاكــە رێگای‬ ‫چارەســەر بــۆ عیــراق ئەوەیــە دابــەش‬ ‫بكرێــت‪ ،‬بێگۆمان لەئاگاییــەوە وادەڵێت‌و‬ ‫ئــەو راســپاردەیە‪ ،‬دوای چەندیــن ســاڵ‬ ‫لەئەزمــون‌و تاقیكاری پێشكەشــی الیەنە‬ ‫عیراقییــەكان دەكات‪ .‬ئــەو دەشــزانێت‪،‬‬ ‫فیعلەن دابەشكردنەكە دەبێتە چارەسەر‪،‬‬ ‫بۆ ئەمریكاش دەبێتە چارەسەر‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫راسپاردەیە دەدات‪.‬‬ ‫دەنــا ئەمریكای فەرمی‪ ،‬نایەوێت ببێتە‬ ‫خاوەنی ســابیقەی لەتكردنی واڵتان‪ .‬ئەو‬ ‫بڕیارە ئەبێ خەڵك خۆی بیدات‪ .‬بەكورتی‌و‬ ‫بەكوردی‪ :‬ئەوەندەی تێبینی لێدوانەكان‌و‬ ‫چوارچێوەی هاتنە پێشــەوەیان دەكەین‪،‬‬ ‫تێدەگەین ئەمریكا به فەرمی نایەوێت ئەو‬ ‫ئیحراجییە لەمەحفەلــە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫بۆخــۆی دروســتبكات‪ ،‬كەبەكــردەوە‬ ‫عیراق دابەشــبكات‪ .‬بەاڵم هەمیشــە ئەو‬ ‫راســپاردەیە بەعیراقییــەكان دەدات‪،‬‬ ‫كەباشترین چارەسەر دابەشكردنە‪ ...‬ئیتر‬ ‫هەڵبژاردنی بڕیار بۆ خەڵكی عیراقە‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫كوتانی دەهۆڵی دو ئیدارەیی‌و‬ ‫شەڕی ناوخۆ‬ ‫ێ سەرو‬ ‫هێشتا قەتماغەی برینەكانمان ساڕێژ نەبون‪ ،‬كەسە ب ‌‬ ‫شوێنەكانمان شــوێن بزرن‪ ،‬تا رادەیەكی كەمیش ئاسەواری دو‬ ‫ئیدارەیی هەرماوە بەسەر ئەم هەرێمەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا خەریكە نزیكــی دو دەیە بەڕێ دەكەین لەجەنگی‬ ‫نەگریســی ناوخۆو‪ 10 ،‬ساڵیشــە خاوەن یەك حكومەتین‪ ،‬لەم‬ ‫كاتــەدا دەنگــە نەشــازەكان‪ ،‬كەوتونەتــەوە چڕینــی ئاوازێكی‬ ‫نەشوان ئەحمەد‬ ‫ناخــۆش بەگوێــی خەڵكــی باشــوری كوردســتان‌و‪ ،‬زەنگی دو‬ ‫ئیدەرایی‌و شەڕی نەگریسی ناوخۆ لێ دەدەن‪.‬‬ ‫كــورد لەپــاش پرۆســەی ئــازادی عێــراق لەســاڵی ‪ ،2003‬هەنگاوێكی گەورەی ناو‪ ،‬تا‬ ‫رادەیەكی زۆریش لەســەر ئاستی جیهان ســەرجەم ئەو كارەسات‌و ماڵوێرانیانەی كە بەسەر‬ ‫باشــوردا هات‪ ،‬هەر لە»ئەنفال‪ ،‬كیمیاباران‪ ،‬تەعریب‌و داگرتنی دێهاتەكان» بەرەوپێشــچو‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك كە هەندێك لەواڵتانی زلهێزی جیهان ئەو كارەساتانەیان بەجینۆساید ناساند‪.‬‬ ‫ئێستا كە هێزی پێشمەرگە زیاتر لەهەزار كیلۆمەتر لەسەنگەری بەرگرییە هەر لەخانەقین‌و‬ ‫جەلەوالوە تا دەگاتە شــنگال‌و كۆبانێ‪ ،‬بەســەدان رۆڵەی جوامێرو گەنج‌و الوی ئەم هەرێمە‬ ‫لەپێناوی پاراستنی شەرەف‌و ناموسی ئێمە شەهیدو برینداربون‌و‪ ،‬دژ بەدڕەندەترین رێكخراوی‬ ‫تیرۆرستی دەجەنگن‪.‬‬ ‫بەردەر لەهەمو ئەو كێشەو هاشو هوشانەی لەبارەی دو ئیدارەیی‌و شەڕی ناوخۆ دەكرێت‪،‬‬ ‫باشوری كوردستان روبەڕوی چەندین قەیرانی قوڵ بوەتەوە هەر لەبێ موچەیی تا دەگاتە نەبونی‬ ‫كارەباو ئاو و نەبونی خزمەتگوزارییە ســەرەتاییەكان‪ ،‬لەوانیش زەقتر‪ ،‬كێشەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمە‪ ،‬كە هەمو ئەو هەڕەشەو ترس‌و تۆقاندنەی لەناو جەماوەر لێ كەوتوەتەوە‪.‬‬ ‫چیتر خەڵكی ئەم هەرێمە‪ ،‬قبوڵی ئەوەی نییە بگەڕێتەوە چوار گۆشــەی یەكەم‌و‪ ،‬ســاڵ‬ ‫بەساڵ ئاوات بەپار بخوازێت‪ ،‬خەڵك‪ ،‬ئێستا سەرەڕای بەرگەگرتن‌و قبوڵكردنی بێ موچەیی‌و‬ ‫نەبونی كارەبا‪ ،‬قبوڵی ئەوە ناكات چیتر دەنگە نەشازەكان بخوێنن بەئاوازی سااڵنی شەڕی‬ ‫ناوخۆ دەهۆڵی دوبەرەكی بكوتن‪.‬‬ ‫ئێســتاش كاتێك لە‪20‬ی ئاب نزیك دەبینەوە‪ ،‬ناكرێت وا لەجەماوەر بكرێت دەست لەسەر‬ ‫دڵ بێت‌و لەخۆی ئامان نەبێت‪ ،‬بیر لەوە بكاتەوەو بڵێت‪ ،‬تۆ بڵێی جارێكی تر ئاوارەی واڵتان‬ ‫نەبین؟‬ ‫بەرپرسی گەورە‪ ،‬گەورە بەهەڵوێست‌و كردار نەك بەپۆست‌و ناوی قەبە‌و بێ ناوەرۆك ئەو‬ ‫بەرپرسەیە كە واڵت‌و خەڵكی خۆی بەرەو ئارامی دەبات‌و لەپێناوی قوربانی دەدات‪ ،‬ئێستاش‬ ‫كە لەم دۆخەداین ســەرۆكی هەرێم بەرپرسیارێتی گەورەی لەئەستۆیە‪ ،‬كە دەبێ بیسەلمێنێ‬ ‫دەیەوێ ســەركردایەتی گەلەكەی بكات بەرەو ئارامی‌و ئاسودەیی‪ .‬ئەگەر سەرۆكەكانی دونیا‬ ‫قوربانییان دابێت كە لەپۆست دوركەوتونەتەوە‪ ،‬ئەوا سەرۆكی هەرێم ئەو قوربانیەشی ناوێ‬ ‫چونكە دو ســاڵە ماوەكەی كۆتایی هاتوە‪ .‬تەنیا پێویســتی بەوەیە هەڵوێســتێكی جیاوازی‬ ‫هەبێت لەوەی هەیە‌و خۆی جیابكاتەوە لەكەســانی دی كە لەپێناو مانەوەدا دەنگی ئازادیان‬ ‫خنكاندوە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا‪ ،‬ئەركی كاربەدەســتانی ئەم هەرێمەیە بەر لەســازان‌و دۆزینەوە رێگە چارەكان‪،‬‬ ‫دڵنیایــی بدەنــە هاواڵتیان‌و دەنگە نەشــازەكان دەم كوت بكەن‌و‪ ،‬هەمــوان پێكەوە لەپێناو‬ ‫ئەم هەرێمەو خوێنی شــەهیدان‪ ،‬لەپێناو هێشــتنەوەی ئارامی‌و ئاسایشی شارەكان‪ ،‬لەپێناو‬ ‫گەیاندنی هەرێم بەسیستمێكی دیموكراسی‪ ،‬بیر لەرێككەوتن بكەنەوە‪ ،‬نەك لەبەر خاتری كێ‬ ‫زۆری بەردەكەوێت‌و كێ كەم‪ .‬دوبارە ئاوازی دو ئیدارەیی‌و شەڕی ناوخۆمان بۆ بچڕنەوە‪.‬‬

‫چــوارەم‪ :‬لەعیراقــدا چەقــی ئیتنیكی‌و‬ ‫كەوایە پێویســتە هێزە سیاســییەكانی هەنوكەیــی‌و دەرونییەكــەی‪ ،‬ئاســەواری ئەوەیە كە لەدیپلۆماسیەتی ئەمریكییەكاندا‬ ‫عیراق‪ ،‬خۆیان بڕیار بدەن‌و ئەو ئیحراجییە لەســەر جوگرافیــای مرۆیــی‌و سیاســی‌و لەســەرەتای پرۆسەی رزگاری عیراقەوە ناو مەزهەبی دروست بوە‪ .‬واتە هەندەسەگیری‬ ‫لەكۆڵــی ئەمریكییــەكان بكەنــەوە كــە عیمرانی عیراق داناوە‪ ،‬ناوچە ســوننیەكان نرابو «دابەشــبونی خودی»‪ .‬واتە دابەش كۆمەاڵیەتی جیاواز هەیە‪ .‬شیعە لەناوچەی‬ ‫عیراقییــان بــۆ دابەشــبكات‪ .‬لەكاتێكــدا بەتــەواوی وێران بــون‌و سیاســەتی زەوی بونی پێكهاتەكان لەناو خۆیاندا بەشــێوەی خــۆی‪ ،‬ســوننە لەناوچــەی خــۆی‪ ،‬كــورد‬ ‫لەناوچەی خۆی‪ .‬دابەشــبونەكە ئاسانترە‪،‬‬ ‫مــاوەی نزیكــەی ‪ 13‬ســاڵە نەیانتوانیوە ســوتاویان لەســەردا پێــڕەو كــراوە‪ ،‬بۆیە ئۆتۆماتیكی‬ ‫سێیەم‪ :‬مامەڵەی ساردی ئەمریكا لەگەڵ زەمینەكەی لەبارتــرە‪ ،‬چونكە پێكداچونی‬ ‫پێكــەوە ئــەو «عیراقــی نوێ»یــە زەمینــەی ســەرلەنوێ ئاوەدانكردنەوەیان‪،‬‬ ‫دروســتبكەن كە لەســەرەتای پرۆســەی لەچارەكــی یەكەمــی ئــەم ســەدەیەدا تیرۆری داعش‪ ،‬هەمو جارێ جەخت كردنەوە كۆمەاڵیەتــی نابێتە بەربەســتی وێناكردنی‬ ‫رزگاركردنی عیراقەوە بانگەشەی بۆدەكرا‪ .‬ئەستەمە‪ .‬لەڕوی جوگرافیای مرۆییشەوە‪ ،‬لەوەی شــەڕی داعش ‪ 10‬ساڵ دەخایەنێت‪ ،‬ســنورەكان‪ .‬دیــارە ئــەوەش لەئەنجامــی‬ ‫پرســیار ئەوەیە‪ :‬ئایا ‪ 13‬ساڵ ئەزمون‬ ‫دەرهاویشتەكانی رزگاركردنی عیراقە‪.‬‬ ‫كردن‪ ،‬بەس نیە بۆ ئەوەی بڕیار لەســەر‬ ‫پێنجــەم‪ :‬بونیــەی سیاســی ناوچەكــە‪،‬‬ ‫شــێوە ژیانێكــی تــر‪ ،‬ســیغەیەكی تر بۆ‬ ‫واڵتانــی دەروبــەری عیراق الوازە‪ ،‬توشــی‬ ‫پەیوەنــدی پێكهاتەكانی عیــراق بدرێت‪،‬‬ ‫زەمیــن لــەرزەی بونیەوی قوڵی سیاســی‌و‬ ‫لەكاتێكدا كە سیناریۆی یەكەم‪ ،‬كەبریتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بون‪ ،‬ناتوانن بەربگرن بەدابەش‬ ‫بــو لەدروســتكردنی عیراقێكــی نــوێ‬ ‫بونی نەخشەی ناوچەكە‪.‬‬ ‫شكستیهێناوە؟‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬خەڵكی ناوچەكانی جیاجیاكانی‬ ‫عیراقیــش‪ ،‬خۆیــان تاڕادەیەكــی زۆر لــەو‬ ‫ئەركی بڕیاردان لەو بارەشــەوە ســوكتر‬ ‫فۆرمــە دەوڵەتییەی عیــراق بێ ئومێدبون‪،‬‬ ‫دەبێت ئەگەر ســەرنجبدەین لەم پێداراوانە‬ ‫بۆیــە لێــرەو لــەوێ داوای بەهەرێــم بون‌و‬ ‫كــە پێموایــە هەریــەك لــەوان ئامــاژەی‬ ‫بچڕاندنــی زنجیــرەی هەرەمی دەســتەاڵتی‬ ‫رون ئــەدات لەســەر ئــەوەی ســەرلەنوێ‬ ‫سیاسی عیراق دەكەن‪.‬‬ ‫دروستكردنەوەی عیراق جۆرێكە لەئەستەم‪،‬‬ ‫ئەمانــەو چەندیــن خاڵــی تــر‪ ،‬رەنگــە‬ ‫النیكەم لەچارەكی یەكەمی ئەم سەدەیەدا‪،‬‬ ‫تێگەیشــتنێك بخوڵقێنن‪ ،‬كــە عیراق وەك‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫یــەك دەوڵــەت مانــەوەی مەحاڵــە‪ ،‬بۆیە‬ ‫یەكــەم‪ :‬دۆزینــەوەی ژمارەیەكــی زۆر‬ ‫ئۆدێرنــۆ‪ ،‬كاتێ بەئەزمون ئــەو ئەنجامەی‬ ‫بیــرە نەوتــی دەســت لێنــەدراو‪ ،‬لەناوچە‬ ‫لــەال گەاڵلەدەبێت‪ ،‬لەشــێوەی راســپاردە‪،‬‬ ‫جیاجیاكانــی عیراقدا‪ ،‬كە هێشــتا ســنورو‬ ‫پێشكەشــی عیراقییەكانــی دەكات وڕێگەی‬ ‫پشكی واڵتانی زلهێز لەو سەرچاوانە دیاری‬ ‫بڕیاردانــی راســتیان بۆ كــورت ئەكاتەوە‪.‬‬ ‫نەكــراوە‪ ،‬واتە ســەرزەمینی ئــەو ژێرخانە‬ ‫رێگەكەیــان پیشــان ئــەدات‌و دەڵێــت‪:‬‬ ‫نەوتییــە‪ ،‬دەبێتە جێگــەی ملمالنێ‌و بگرەو‬ ‫دابەشكردنی عیراق تاكە چارەسەرە‪ ...‬ئیتر‬ ‫بــەردەی زۆر كــە رەنگــە دواجــار هەمــان‬ ‫ئەوە عیراقیەكانن كە لەڕوی ســتراتیژییەوە‬ ‫ســیناریۆی دروســتكردنی واڵتانی كەنداوی‬ ‫كوێــرن لەرانبــەر بینینــی پێــدراوەكان‌و‬ ‫لێبكەوێتەوە‪ .‬كەسەرەتای سەدەی رابردودا‬ ‫رویدا‪ ،‬واتە نەوتی زۆر‪ ،‬ئەوەندەی فاكتەری شەڕی داعش دابەشــبونی سوننەو شیعەی هیــچ نیــە جگــە لەهەوڵێكی ئەمریــكا بۆ خۆیان بــێ ئاگادەكان‌و‪ ،‬بــەردەوام خۆیان‬ ‫لێكترازانــی جوگرافیــای سیاســی عیــراق بەســەر ناوچەكانــی خۆیانــدا كردۆتــە فەراهــەم كردنی كاتی پێویســت بۆ ئەوەی لەڕاستیەكە گێل دەكەن‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمریــكای فەرمی نایــەوێ ببێتە‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە واڵتانی زلهێز پشكی خۆیان تەحسیل حاسڵ‪ .‬نەشیعە لەناوچەی سونن نەخشەی ئێستای عیراق قاڵب بگرێت‪ .‬واتە‬ ‫لەو سامانە بۆ دیاری نەكراوە‪ ،‬نیو ئەوەندە ئەژی نە سوننەش لەناوچەی شیعە‪ .‬بەڵكو ناوچە ســوننی‌و شــیعییەكان‌و كوردستان‪ ،‬خاوەنــی پێشــینەیەكی لــەو شــێوەیە‪.‬‬ ‫فاكتەری ئۆقرەیی ئەو جوگرافیایە نابێت‪ .‬بەشــێوەی ئۆتۆماتیكــی ئــەو دو پێكهاتە بەوشــێوەی ســنورەی ئێســتایانەوە قاڵب لەمێژوی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكاندا‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬شــەڕی داعــش جگەلەڕەهەنــدە كۆمەاڵیەتییــەی عیــراق دابــەش بــون‪ ..‬بگرن‪.‬‬

‫‪,,‬‬

‫ئەمریكا به فەرمی نایەوێت‬ ‫ئەو ئیحراجییە لەمەحفەلە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان بۆخۆی دروستبكات‪،‬‬ ‫كەبەكردەوە عیراق دابەشبكات‪.‬‬ ‫بەاڵم هەمیشە ئەو راسپاردەیە‬ ‫بەعیراقییەكان دەدات‪ ،‬كەباشترین‬ ‫چارەسەر دابەشكردنە‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫داودئۆغڵو‪ :‬كار بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت دەكەین‬ ‫ئەحمەد داودئۆغڵو‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا دەڵێت «پێناچێت لەگەڵ هیچ‬ ‫الیــەنــێــك بــۆ پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫هاوبەشی رێكبكەوین‪ ،‬بۆیە كــار بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكەین»‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫یوكسەكداغ‪:‬‬ ‫ئاشتیخوازان سەردەكەون‬ ‫فیگەن یــوكــســەكــداغ‪ ،‬هــاوســەرۆكــی‬ ‫پارتی دیموكراتی گــەالن‪ ،‬رایگەیاند‪:‬‬ ‫بەپشتیوانی ئاشتیخوازان لەهەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەختدا سەردەكەوین و شكست‬ ‫بەئاك پارتی وسیاسەتی شەڕ دەهێنین‪.‬‬

‫پالتفۆرمی ئاشتی و دیموكراسی‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫زیاتر لە دو مانگە هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانی لەتوركیا ئەنجامدراوەو‬ ‫الیەنەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫هــاوبــەشــی نەگەیشتونەتە هیچ‬ ‫رێككەوتنێك‪ ،‬دوا وادەی یاسای بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەت ‪ 23‬ی مانگە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەوكات بڕیار لەسەر‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت دەدرێــت‪،‬‬ ‫لەدوا كۆبونەوەی پارتی كۆماری گەل‬ ‫و ئاك پارتی سەبارەت بەپێكهێنانی‬ ‫حكومەتی هاوبەشی هیچ ئەنجامێكی‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەمەش ئەگەری پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی هاوبەشی كەمبۆتەوەو‬ ‫پێشبینی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت دەكرێت‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫مــاوەی مانگێكە توركیا شەڕێكی‬ ‫ســـەربـــازی‪ ،‬سیاسی و میدیایی‬ ‫دژبـــە هــەدەپــە دەســتــپــێــكــردووە‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی‬

‫پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە)‪،‬‬ ‫رایــگــەیــانــد پــارتــەكــەیــان بەنیازە‬ ‫بەستراتیژییەكی نوێوە خــۆی بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت ئامادەبكات‪،‬‬ ‫ئـــەوەش لــەڕێــگــەی دروستكردنی‬ ‫پالتفۆرمێكەوە لــەژێــر دروشــمــی‬ ‫«بلۆكی ئاشتی و دیموكراسی»‬ ‫دەبــێــت‪ .‬ئامانج لــەم پالتفۆرمە‪،‬‬ ‫كۆكردنەوەی بــەرەی ئاشتیخوازان‬ ‫و ئازادیخوازانی توركیایە‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستەش دەمیرتاش لە ئەستەمبوڵ‬ ‫یــەكــەم كــۆبــونــەوەی پالتفۆرمی‬ ‫جـــەمـــاوەری ســازكــردو بــۆئــەوەی‬ ‫پەیامی ئاشتی بەگشت گەالنی‬ ‫توركیا بگەیەنێت لەم هەفتەیەدا‬ ‫لــە ئیزمیرو شارەكانیتر درێــژە‬ ‫بەكۆبونەوە جەماوەرییەكان دەدات‪،‬‬ ‫دیارە ئەوەى لەپشت ئەم ستراتیژییە‬ ‫نوێیەوە بێت دو هۆكاری سەرەكییە‪،‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لە ‪ 7‬ی حوزەیران هەدەپە‬ ‫سەركەوتنی گــەورەی هێنا بەوەی‬ ‫رێژەی كورسییەكانی بۆ دو ئەوەندەو‬ ‫نیو زیادیكرد‪ ،‬ئەمەش مانای ئەوەبو‬ ‫زۆر بەسەركەوتویی پەیامی ئاشتی‬ ‫خۆی بەگەالنی توركیا بگەیەنێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەستپێكردنەوەی شەڕی‬ ‫نێوان توركیا و پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان(پەكەكە)‪ ،‬بەمەش توركیا‬ ‫بەسەر دو بەرەدا دابەش بوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەرەی ئاشتیخوازان كە لەئێستادا‬ ‫هەدەپە رابەڕایەتی دەكات‪ ،‬ئەویتر‬ ‫بەرەی شەڕە كە ئاك پارتی درێژە بەو‬ ‫سیاسەتە دەدات‪ .‬لێرەدا راگەیاندنی‬ ‫ئــەم ستراتیژییە نوێیەی هەدەپە‬ ‫گرنگییەكی خــۆی هەیە‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫ئەوەیە ئیتر كورد لە باكور خۆی بۆ‬ ‫ئاشتی و خەباتی سیاسی دیموكراتی‬

‫یەكالكردۆتەوە‪ ،‬لەم دۆخە ئاڵۆزەی‬ ‫ئێستادا‪ ،‬وتەكانی هاوسەرۆكەكانی‬ ‫هەدەپە جەخت لەئاشتی دەكەنەوەو‬ ‫بانگەوازی بێدەنگكردنی چەكەكان‬ ‫دەكەن‪ .‬لەكاتێكدایە ئۆپەراسیۆنی‬

‫‪,,‬‬

‫كەجەكە لەڕێگەی پەیامەكانییەوە‬ ‫هێشتا ئومێدێكی بۆ ئاشتی هەیە‬ ‫و جــەخــت لەدەستپێكردنەوەی‬ ‫قۆناغی دانوستان و گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالن سەرۆكی پەكەكە‬

‫له ‪%80‬ی رایگشتی پشتیوانی لەئاشتی‬ ‫دەكەن كە دەبێتە هەوێن و چانسێكی‬ ‫بەهێز بۆ سەركەوتنی گەورەی هەدەپە و‬ ‫بەپشتیوانی بەرەی ئاشتیخوازان‪ ،‬بەرەی‬ ‫شەڕ هەڵدەتەكێت‬ ‫پۆلیسی لــەســەرتــاســەری توركیا‬ ‫دژ بە سیاسی و چاالكوانی كورد‬ ‫دەستیپێكردوەو تائێستا نزیكەی‬ ‫‪ 1400‬كەس دەستگیركراون‪ ،‬پەیامی‬ ‫هەدەپە لەسەر سوربونی بۆ ئاشتی‬ ‫زۆر مانادارە‪.‬‬ ‫هاوكات هەڵوێستی كۆما جڤاكێن‬ ‫كــوردســتــان(كــەجــەكــە) نابێت‬ ‫ێ بخرێت‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫پشتگو ‌‬ ‫ماوەی دو هەفتە بەبەردەوامی فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی توركیا لەجۆری ئێف‬ ‫‪ ،16‬بۆردومانی ناوچەكانی قەندیلی‬ ‫كــرد‪ ،‬تائێستا كەجەكە بەفەرمی‬ ‫شەڕی دژبە توركیا دەستپێنەكردووە‪،‬‬ ‫ێ پێكدادان و چاالكی لەناو‬ ‫هەند ‌‬ ‫خاكی باكوری كوردستانیش بوە‪،‬‬

‫دەكـــاتـــەوەو دۆخـــی هــەدەپــەشــی‬ ‫لەچاوگرتوە بــەوەی سەركەوتنی‬ ‫ئەوانیش بەدەستكەوتی خۆیان و‬ ‫گەلی كوردە لەباكور دادەنێت‪.‬‬ ‫وادەبینرێت حكومەتە كاتییەكەی‬ ‫ئـــاك پــارتــی و ســەرۆكــكــۆمــاری‬ ‫تــوركــیــا‪ ،‬درێــــژە بەسیاسەتی‬ ‫شــەڕ بـــدات‪ ،‬ئــەردۆغــان پێیوایە‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجامبدرێت‬ ‫و بەسیاسەتی شــەڕ دەنــگــدەری‬ ‫موحافزكار و نەتەوەپەرستی لەیەك‬ ‫بەرگدا كۆبكاتەوە تاكو سەركەوتن‬ ‫بۆ ئاك پارتی بەدەستبهێنێتەوە‪،‬‬ ‫شكستی ئاك پارتی لەهەڵبژاردنی‬ ‫‪ 7‬ی حوزەیران بــەوەی نەتوانێت‬ ‫بەتەنها دەسەاڵت بگرێتەوە دەست‪،‬‬

‫وایــكــرد ئ ــاك پــارتــی درێــــژە بە‬ ‫سیاسەتی شەڕ بداتەوەو پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی پەكبخات‪ ،‬بەدورنییە ئەگەر‬ ‫هەدەپە سەربكەوتایەو ئاك پارتی‬ ‫بەشتی ئەوەی بهێنایەتەوە بەتەنها‬ ‫بێتەوە بە حكومەت‪ ،‬ئەوا بەجۆرێك‬ ‫درێـــژەی بــە پــڕۆســەی ئاشتی و‬ ‫گفتوگۆكان لەگەڵ ئۆجەالن دەدا‪،‬‬ ‫ئەوەشمان بیرنەچێت دەنگی كورد‬ ‫یەكالكەرەوە بو بۆئەوەی ئاك پارتی‬ ‫سەرنەكەوێت‪ ،‬ئەگەر هەڵبژاردنیش‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬ئــەوا پێناچێت دەنگی‬ ‫ئەو كوردانەی لە ئاك پارتییەوە بۆ‬ ‫هەدەپە چوە‪ ،‬جارێكیتر بگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئــاك پارتی‪ ،‬بــەوەی لەناوخۆ‬ ‫ســیــاســەتــی شـــەڕی گــرتــۆتــەبــەر‬ ‫هــەروەهــا لەسیاسەتی دەرەوەی ــدا‬ ‫لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان رۆڵێكی‬ ‫ئێكجار نەگەتیڤی هەیە‪.‬‬ ‫دوا لێدوانی دەمیرتاش سەبارەت‬ ‫بـــەوەی هــەڵــبــژاردنــی پێشوەخت‬ ‫بكرێتەوە وتــی «كـــار بــۆ ئــەوە‬ ‫دەكەین ‪ %18‬بۆ ‪%20‬ی دەنگەكان‬ ‫بەدەستبهێنین»‪ .‬ئــەم لێدوانەی‬ ‫دەمیرتاش لەپاش وتەكانی ئایهان‬ ‫بیلگەن وتەبێژی هەدەپە بو كە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬نزیكەی ‪ 80‬رێكخراو و‬ ‫سەندیكا‪ ،‬چەند پارتێكی سیاسی‬ ‫بچوك بــەشــداری لــە پالتفۆرمی‬ ‫ئاشتی دەكەن»‪ .‬لەكاتێكدا ‪%80‬ی‬ ‫رایگشتی لــەتــوركــیــا پشتیوانی‬ ‫لەئاشتی دەكــەن ئەمەش دەبێتە‬ ‫هــەوێــن و چانسێكی بەهێز بۆ‬ ‫سەركەوتنی گـــەورەی هــەدەپــە و‬ ‫بەپشتیوانی بەرەی ئاشتیخوازان‪،‬‬ ‫بەرەی شەڕ هەڵدەتەكێت‪.‬‬

‫دەمیرتاش‪ ،‬وێنەیەك لە سێبەری ئۆجەالن‬

‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫ســەرئــەنــجــام چـــوار پــارتــی‬ ‫سەركەوتوی هەڵبژاردنەكەی ‪7‬ی‬ ‫حوزەیران لەتوركیا‪ ،‬نەیانتوانی‬ ‫ڕۆلــی مێژووی خۆیان بنووێنن‪،‬‬ ‫كە ئــەو واڵتــە بە ئاڕاستەیەكی‬ ‫سەردەمیانەتر ببەن و پەرلەمان‬ ‫بكەنە هەوێنی دیــمــوكــراســی و‬ ‫بەیەكەوە ژیانی پەڕاوێكی نوێ‪،‬‬ ‫بــەاڵم هــەر یــەك لــەو پارتانەش‬ ‫هــۆكــاری خــۆیــان هەیە ‪.‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەی دیدارەكانی ئاك پارتی بۆ‬

‫گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت‬ ‫بــەردەوامــە‪ ،‬بــەاڵم تــاوەكــو ئەم‬ ‫نوسینە هیچ لەو سندوقە رەشە‬ ‫دەرنەكەوتووە كە دڵخۆشكەر بێت‬ ‫بۆ خەڵكی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫دەســـتـــپـــێـــكـــردنـــەوەی شــەڕ‬ ‫لەالیەن حكومەتی توركیاوە دژ‬ ‫بەبزوتنەوەی كــورد لە باكور و‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬قەیرانەكانی‬ ‫لــەنــاوخــۆی ئـــەو واڵتـــە قوڵتر‬ ‫كردۆتەوەو كاردانەوەی بۆ دەرەوە‬ ‫لە قوڵبونەوەی كێشەكان زیاتر‬ ‫كــردوە‪ ،‬بەتایبەت لــەڕوی ئابوری‬ ‫و دیبلۆماسییەوە‪ .‬ســەرەڕای ئەو‬ ‫دۆخەی كە لەئارادایە‪ ،‬لە ئەگەری‬ ‫پێك نەهاتنی حكومەت‪ ،‬مایەی‬ ‫سەرنجە كە لەزمانی سیاسەتی‬ ‫هــەریــەك لــەو پــارتــە سیاسیانە‬ ‫زمانێكی سەرابی بەدی دەكرێت‪،‬‬ ‫كە حساب بۆ دەنگدانی داهاتوو‬ ‫دەكەن ‪.‬‬ ‫كێ ئامادەكاری بۆ ئەو قۆناغە‬ ‫هــەیــە؟ تائێستا ئــەوەی دیــارو‬ ‫بەرچاوە ئەوەیە كە ئاك پارتی‬ ‫دۆخــی ئەو واڵتــەی وەك سااڵنی‬ ‫نەوەدەكان گەڕاندۆتەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خۆشیدا دەسەاڵتەكانی سەرۆك‬

‫كــۆمــارو حكومەتیشی تێكەڵ‬ ‫بەیەكتر كردوەو سوپای واڵتیشی‬ ‫بەڕاگەیاندنی شەڕ گرفتار كرد‪.‬‬ ‫هــەنــدێــك لـــە شــیــكــەرەوە‬ ‫سیاسییەكان پێیانوایە كە ئەو‬ ‫هــەنــگــاوەی حكومەتی كــار بە‬ ‫رێــكــەری تــوركــیــا دوو هــۆكــاری‬ ‫هەبێت‪ ،‬خاڵی یەكەم كاتیە بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەختە لە پێناو‬ ‫بەدەستخستنی دەنگی بەشێك‬ ‫لە دەنگەرە توندڕەوەكان‪ ،‬خاڵی‬ ‫دووەم پیشاندانی توركیایە وەك‬ ‫واڵتێكی زلهێزی خــاوەن سوپا‪،‬‬ ‫كە لەیەك كاتدا جەنگی دوو بەرە‬ ‫دەكــات كە جیهانیان بەخۆیان‬ ‫ســەرقــاڵ و ســەرســام كـــردوە‪،‬‬ ‫كە پەكەكە و داعشن ‪ ،‬كە ئەم‬ ‫خاڵە بۆ هەر هێزێك لە ناوچەكە‬ ‫پێوانە‌ی بەبوونی هێزو بەشداری‬ ‫دەستكەوتی ئایندەی دەبێت‪،‬‬ ‫هەندێك لە سیاسیەكانی نێوخۆو‬ ‫دەرەوەی توركیا دەڵێن ئاك پارتی‬ ‫قومارێكی مەترسیدار دەكــات و‬ ‫ئەو پارتە ڕێگە راستەكەی خۆی‬ ‫ونكردووە‪ ،‬كە لەهەڵبژاردنەكانیتر‬ ‫پێی ســەركــەوتــوو بــووە‪ .‬پارتی‬ ‫كۆماری گەل‪ ،‬كە دوەمین پارتی‬

‫گەورەی نێو پەرلەمانی توركیایە‪،‬‬ ‫بە ئاماژەكردن بەو گەندەڵییەی‬ ‫كە لەنێو حكومەتی توركیا لە‬ ‫سەردەمی تاكڕەوی دەسەاڵتدارێتی‬ ‫ئاك پارتی هەبووە‪ ،‬داخوازییەكانی‬ ‫بەشداری و پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫هاوبەشیان وابەستەی لێپرسینەوەو‬ ‫ویستنی چەند وەزارەتێكی گرنگ‬ ‫كــردووە‪ ،‬لە ئەگەری پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی نوێدا‪ ،‬لەدەركەوتنی وەك‬ ‫كەشێكی سایكلۆن یازیانەی كە لە‬ ‫سێ سێگۆشەی زەوی روودەدات‬ ‫بێتە ئاراوە‪ ،‬ئەگەرنا گۆڕانكاریەكی‬ ‫كەم و چاوەڕوانی ئەو چانسەن كە‬ ‫دەنگدەر پێیان بداتەوە وەك پارتی‬ ‫دایك لە مێژوی سیاسی كۆماری‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫پــــــــارتــــــــی بــــــزاڤــــــی‬ ‫نــەتــەوەپــەرســت(مــەهــەپــە)‪ ،‬كە‬ ‫خاوەنی سیاسەتێكی داتاشراوی‬ ‫روتــــە لــەگــۆڕەپــانــی سیاسی‪،‬‬ ‫بــەتــایــبــەت ســەبــارەت بەپرسە‬ ‫گرنگەكانی توركیا لە سەرویاندا‬ ‫پرسی كورد و قوبرس و ئەندامبون‬ ‫لەیەكێتی ئــەوروپــاو هتد‪ ..‬ئەم‬ ‫پارتە سنوری دەنگەكانی دیارەو‬ ‫لـــەمـــاوەی دوو دەیــــەی دوایـــی‬

‫گۆڕانكاریەكی ئەوتۆی بەسەردا‬ ‫نــەهــاتــوەو چــــاوەڕوانــــی لــەوە‬ ‫نوێتریشی لێناكرێت‪ ،‬بێهێزبونی‬ ‫ئــەو پارتە پێویستیەكی گرنگە‬ ‫بۆ گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە‬ ‫توركیایەك كە لە ئایندەدا ببێتە‬ ‫واڵتێكی دیموكرات و سەردەمیانە‪.‬‬ ‫پــارتــی دیــمــوكــراتــی گـــەالن‪،‬‬ ‫پارتەكەی سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫وێــنــەیــەكــی جـــوان لــە سێبەری‬ ‫فەلسەفەی ئۆجەالن‪ ،‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەو ئاڵۆزی و دۆخەی لە توركیا‬ ‫بــەرامــبــەر بــە بــزوتــنــەوەی كــورد‬ ‫هاتۆتە ئــاراوە‪ ،‬لەدەستپێكردنی‬ ‫شــەڕو هەڵمەتی دەستگیركردنی‬ ‫كــادیــرو ئەندامانی ئــەو پارتە‪،‬‬ ‫ئــەوان ســورن لەسەر سیاسەتی‬ ‫ئاشتیخوازی كە لەهەڵبژاردنی‬ ‫پێشوو پێی سەركەوتو بوون‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەپێی زۆرێك لەو راپرسیانەی كە‬ ‫لە ئەگەری ئەنجامدانی هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەختە ئەوا هەدەپە بەربەست‬ ‫دەرباز دەكات‪ ،‬زۆربەی ئەنجامەكان‬ ‫ئەوە نیشان دەدەن كەوا ‪ ،‬كشانی‬ ‫جەماوەری هەدەپە نیشانەی ئەوەیە‬ ‫ئیتر هەدەپە خەمی دەربازكردنی‬ ‫بەربەستی هەڵبژاردنی نەماوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫قەرەیاڵن‪ :‬توركیا شكستی بەپڕۆسەی‬ ‫ئاشتی هێناوە‬ ‫مـــوراد قــەرەیــان‪ ،‬ئــەنــدامــی كۆنسەی‬ ‫كەجەكە رایگەیاند‪ :‬حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫سێ‌ ساڵە دەستی دەستی بەپڕۆسەی‬ ‫ئاشتییەوە دەكات و دواتر كۆتایی پێهێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە جەخت لەدەستپێكردوەنەی‬ ‫گفتوگۆكان دەكەینەوە‪.‬‬

‫رۆژئاوای‬ ‫كوردستان و دۆخی‬ ‫توركمانەكان‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫لە رۆژئاوای كوردستان و سوریا بەگشتی‪ ،‬ژمارەی‬ ‫توركمانەكان ‪ 100‬هــەزار بۆ ‪ 200‬هــەزار كەسن‪ ،‬كە‬ ‫لە حومس و حەلەب و ناوچەی باب و ئــازاز كە‬ ‫دەكەوێت نێوان كۆبانی و عەفرین حــەوت گوندی‬ ‫توركمانی هەیە و زیاتر لە ‪ 100‬گوندی كوردی هەیە و‬ ‫ژمارەی توركمانەكان بە گشتی لەڕۆژئاوای كوردستان‬ ‫و سوریا زۆر كەمن كە ‪ 200‬هەزار تێپەڕ ناكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوری بۆئەوەی كە توركیا لێیان رازی‬ ‫بێت توركمان دەكەن بە نەتەوەیەكی سەرەكی لەگەڵ‬ ‫نەتەوەی عەرەب و بە پلەی دوەمین لە دوای عەرەب‬ ‫هەڵدەسەنگێن‪.‬‬ ‫هەڵویستی الیەنەكانی كورد لەمەر جموجوڵەكانی‬ ‫توركمانەكان بــەداخــەوە هەتا ئیمڕۆش ئەنجومەنی‬ ‫نیشتمانی كوردی هەڵویستی خۆی لەبارەی توركمانەكان‬ ‫ئاشكرای نەكردوە و بێدەنگی ئەوان نیشانەی رەزامەندی‬ ‫ئــەوانــە‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی كە ئــەوان ئەندامی ئیتیالفی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا و سەرۆكی ئیتیالفیش خالد خوجە‬ ‫توركمانە و ئەندامی فەرمی ئاك پارتییە و توركیاش‬ ‫پشتیوانی تەواو لە چەكدارە توركمانەكان دەكات و چەند‬ ‫كەتیبەیەكی سەربازی هەیە بۆ داگیركردنی ناوچەكانی‬ ‫جەرابلۆس‪-‬باب‪-‬ئازاز و مونبیج كە دەكەوێتە نیوان‬ ‫كۆبانی و عەفرین لەڕۆژئاوای كوردستان‪.‬‬ ‫ئەو الیەنە كوردییەی كە هەڵویستی هەیە بزوتنەوەی‬ ‫جڤاكی دیموكراتیكە( تەڤدەمە) هەر لە سەرەتایی‬ ‫دەستپێكردنی شوڕشی گەالنی سوریا رایگەیاندوە‬ ‫كە توركیا دەیەوێت رۆژئــاوای كوردستان بەبیانوی‬ ‫توركمانەكان داگیر بكات و ئەگەر دەرفەتی هەبێت‬ ‫بیكاتە قوبروسێكی تر‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریا بەرگری لە سیاسەتەكانی توركیا دەكرد و خۆیان‬ ‫رادەستی توركیا كردوە و لەدژی دۆزی گەلی كورد لە‬ ‫ڕۆژئاوای كوردستان پیالن و پڕۆژەكانی دژایەتی كردوە‪،‬‬ ‫وەك ئاشكرایە كە توركیا بە بیانوی دروستكردنی‬ ‫ناوچەیەكی تایبەتی دژەفڕین بۆ حەوانەوەی پەنابەرانی‬ ‫سوریا كــاری پیالنگێڕی خۆی جێ‌ بەجێ‌ دەكــات و‬ ‫چەكدارانی سوپای ئازادی تیا جێگر بكات‪ ،‬ئەمریكاش‬ ‫هۆشداریی داوە بە توركیا كە دەستێوەردانی بۆ نێو‬ ‫كاروباری رۆژئــاوای كوردستان و یەپەگە و پەیەدە‬ ‫نەكات‪.‬‬ ‫ئێستا پیالنێك هەیە لە ئــارادا‪ ،‬كە بەرەی نوسرە‬ ‫و داعــش خۆیان لە ناوچەكانی بەر سنوری توركیا‬ ‫بكشێنەوە و رادەستی ئەحرار ئەلشام و ئارتیشی ئیسالم‬ ‫و بــەرەی شامییە بكرێت بــەاڵم وەك دیــارە كە ئەو‬ ‫الیەنەیش سەر بە ڕێكخراوی ئەلقاعیدەی تێروریستن‪.‬‬ ‫ئەوەی كە لە بەرژەوەندی گەلی كورد و گەالنی سوریا‬ ‫بێت توركیا رێگەی پێ‌ نادات و كێشە و ئاڵوزییەكان بۆ‬ ‫دروست دەكات‪ .‬رەوشی رۆژئاوای كوردستان زۆر ئاڵۆزە‬ ‫لەبەر ئەوەی ‪ 900‬كیلومەتری هاوسنوری توركیایە و لە‬ ‫باشوریشەوە هەر گروپە تێرۆریستەكانی داعش و بەرەی‬ ‫نوسرە و ئەحراری ئەلشامە‪.‬‬ ‫رۆژئــاوای كوردستان پێویستی بە هاوكاری الیەنە‬ ‫كوردستانییەكان هەیە و پەكەكە و یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان بە شێوەیەكی راستەوخۆ هاوكارن و دەبێت‬ ‫هەموو الیەنەكانی دیكەی كورد لە هەر چوار پارچەی‬ ‫كوردستان خاوەنی هەمان هەڵوێست و هاوكاریبن بۆ‬ ‫ئەوەی كە پیالنی بە توركمان بونی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫سەرنەگرێت‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‌‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫لەدهۆك هاوسەرگیریی لەگەڵ‬ ‫پەنابەرەكاندا زياد دەبێت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫گۆڕانی كەلتوری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و قەیرانی‬ ‫ئیزدیواجیەت‬ ‫هەستى مەحمود‬

‫دهۆك‪-‬عەبدولڕەحمان بامەڕنی‪:‬‬ ‫بەو پێیەی شاری دهۆك لەئێستادا زۆرترین‬ ‫رێژەی پەنابەران‌و ئاوارەكانی تێدایە بۆیە‬ ‫هاوسەرگیریی نێوان هاواڵتیانی شارەكەو‬ ‫پەنابەرەكان لەئاستێكی بەرزدایە‪،‬‬ ‫شارەزایانی یاساییش باس لەوە دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫لەڕوی یاساییەوە ئەم جۆرە هاوسەرگیرییانە‬ ‫هیچ كێشەیەكیان نیە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫باس لەكێشەی جیاوازی كلتوری دەكرێت‪.‬‬

‫زۆرلێكردنێكی تێدا نەبووە‪ ،‬بەڵكو بەویستی‬ ‫هەردوال بوە»‪.‬‬ ‫هاواڵتییەكە وتیشی» ژنەكەم چەند ساڵێكە‬ ‫كۆچی دوایی كردوە‪ ،‬دوای كۆچەكەی‬ ‫ویستومە كەسێكی دیكە بۆ هاوسەری ژیانم‬ ‫هەڵبژێرم‌و داوای چەندین كچی خەڵكی دهۆكم‬ ‫كرد‪ ،‬بەاڵم كەسیان زەواجیان لەگەڵمدا نەكرد‪،‬‬ ‫بەبیانوی ئەوەی كە دوو زارۆكم هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جارێك چومە داوای كچێكی ئاوارەی خەڵكی‬ ‫سوریا‪ ،‬تەنانەت پێشم وت كە خێزانەكەم‬ ‫كۆچی دوایی كردووە‪ ،‬دوو زارۆكم هەیە‪،‬‬ ‫شوی پێكردم‌و ئێستایش ژیانمان خۆشەو‬ ‫هیچ كێشەیەكمان نییە»‪.‬‬

‫هاوسەرگیری لەگەڵ كچێكی ئاوارە دەكات‬ ‫عارف محەمەد‪ ،‬هاواڵتیەكی شاری دهۆكە‌و‬ ‫ماوەی دوو ساڵە هاوسەرگیریی لەگەڵ كچێكی‬ ‫ئاوارەی سوریادا كردوە‪ ،‬بۆ «چاودێر» باسی‬ ‫پڕۆسەكە سەركەوتووە‬ ‫لەوەكرد‪ ،‬كە هاوسەرگیریی لەگەڵ كچێكی سەبارەت بەحاڵەتی هەمان شێوە‪ ،‬رەشید‬ ‫ئاوارەدا كردوە‪ ،‬پرۆسەكەیش هیچ جۆرە محەمەد‪ ،‬تەمەن ‪ 38‬ساڵ‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬

‫راگەیاند‪ ،‬دوای ئەوەی راوێژی بەكەسوكارو‬ ‫هاوڕێكانی كرد‪ ،‬چووەتە داوای كچێكی‬ ‫ئاوارەی رۆژئاوای كوردستان‪.‬‬ ‫باسی لەوەیشكرد‪ ،‬لەپێشتردا چەندین‬ ‫گەنج‌و هاواڵتی دیكەی بینیوە كە پرۆسەی‬ ‫هاوسەرگیرییان لەگەڵ كچانی ئاوارەدا كردوە‪،‬‬ ‫پرۆسەكەیش سەركەوتوبوە‪ ،‬بۆیە ئەویش بێ‌‬ ‫ترس چۆتە ئەو پرۆسەیەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو دەڵێت‪ ،‬لەگەڵ هاوسەرەكەمدا‬ ‫هیچ كێشەیەمان نییە‪ ،‬بەاڵم هەندێك لەو‬ ‫كوردانەی لەگەڵ ژن‌و كچانی ئاوارەدا چونەتە‬ ‫پرۆسەی هاوسەرگیرییەوە كێشەیان هەیە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی تا رادەیەك كەلتورەكان جیاوازن‌و‬ ‫لەالیەكی تریشەوە لێكتێنەگەیشتن هەیە»‪.‬‬

‫كە ئێستا لە دهۆك نیشتەجێیە‌و ئاگادارە‬ ‫لەڕەوشی ئاوارەكانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دەبێت كار لە سەر‬ ‫دروستكردنی ناسنامە بۆ ئاوارەكان بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر كەسێك بیەوێت هاوسەرگیریی‬ ‫بكات‪ ،‬گرێبەستی هاوسەرگیریی بۆ دروست‬ ‫ناكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی‪ ،‬لەماوەی رابردودا پرۆسەی‬ ‫هاوسەرگیریی نێوان ئاوارەو دانیشتوانی‬ ‫شارەكانی هەرێم زۆر بو‪ ،‬بەاڵم ئێستا رێژەكە‬ ‫بەرەو كەمی دەچێت ئەوەیش بەهۆی ئەوەی‬ ‫لەئێستادا ئاوارەكان دەتوانن بێنە ناو شار‌و‬ ‫ژیان‌و گوزەرانیان باشتر بوە»‪.‬‬

‫پرۆسەكە كێشەی یاسایی نیە‬ ‫الی خۆیشیەوە پارێزەر سەرح عەبدولكەریم‪،‬‬ ‫بۆ «چاودێر» رونیدەكاتەوە‪ ،‬هیچ رێگریەك‬ ‫لە دروستبونی گرێبەستی هاوشێوەی ئەم‬ ‫جۆرە هاوسەرگیرییانە نیە‪ ،‬ئەگەر پرۆسەكە‬ ‫بە رەزامەندی هەردو تەرەف بێت‪.‬‬ ‫وتیشی‪ ،‬لە دوای گرێبەستی هاوسەرگیریی‬ ‫ئەو ژنە مافی هەیە داوای رەگەزنامەی‬ ‫عیراقی بكات‌و دەبێتە خاوەن رەگەزنامەی‬ ‫كێشەی گریبەستی هاوسەرگیریی‬ ‫رەشاد بێجرمانی‪ ،‬نوسەرو خەڵكی قامشلۆ عیراقی»‪.‬‬

‫بەهۆی بێزاربون لەملمالنێ‌ سیاسیەكان‬

‫بەشێكی زۆری بەكارهێنەرانی‬ ‫سۆشیال میدیا روو لەبابەتە تەرفیهی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان دەكەن‬ ‫بابەتی تەرفیهی وەكو هونەرو خێزانی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بدرێت‪ ،‬تەنها سیاسەت‌و‬ ‫الیەنەكانی دیگە گرنگ نیە‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئێمە خۆمان لەوشتانە دور بخەینەوە كە‬ ‫ئاستی دڵەڕاوكێمان بەرزدەكاتەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەو قەیرانە سیاسیانەی‬ ‫لەكوردستاندا هەن‪ ،‬تۆڕە كۆمەاڵییەكانیش‬ ‫پڕبون لەزمانی ملمالنێی توندو تەشهیر‬ ‫ئامێز‪ ،‬بۆیە ئەمەیش وایكردوە‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكی زۆری بەكارهێنەرانی سۆسیال‬ ‫میدیا روو لەو بابەتە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫تەرفیهیانە بكەن‪.‬‬ ‫گرنگی بابەتە تەرفیهیەكان‬ ‫ئاكار ئازاد‪ ،‬خوێندكاری زانكۆ‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬رۆژانە بەردەوام لەهەمو بەهەزرەها الیكی هەیە‪ ،‬چونكە خەڵكی‬ ‫شوێنێك باسی سیاسەت‌و خراپی باری زۆر حەز بەو جۆرە شتانە دەكەن‪،‬‬ ‫ئابوریی كێشەی كۆمەاڵیەتی دەكرێت‪ ،‬لەئێستادا خەڵك هەموی مێشكی پڕبوە‬ ‫بەتەواوی بێزار بوە لەودۆخە‪ ،‬هەربۆیە لەو بابەتانەی كە روژانە دەبیسترێن‬ ‫كاتێك دەچێتە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان هەر لەبابەتی سیاسیەوە كۆمەاڵیەتی‬ ‫زیاتر گرنگی بەباتە تەرفیهیەكان دەدات‪ ،‬ئابوریەوە‪ ،‬كە حكومەت خۆی پێ‬ ‫بۆئەوەی مێشكی ئارام بێتەوە‪.‬‬ ‫چارەسەر ناكرێت‪ ،‬تابگات بەوەی‬ ‫لەسەر‬ ‫كاتانەی‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی‪ ،‬ئەو‬ ‫بتوانن لەرێگەی ئەم تۆڕەكۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫گۆران‬ ‫باڵوكردنەوەی‬ ‫فەیسبوكم جگە لە‬ ‫چارەسەری بكەن‌و باسی بكەن‪.‬‬ ‫گفتوگۆكردن‬ ‫خۆش‬ ‫نوكتە‌و قسەی‬ ‫شێوازێك لەقسەكردنی نازانستی‬ ‫لەگەڵ هاوڕێكانم هیچ شتێكی تر ناكەم‪ ،‬باڵودەكەنەوە‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتیەكانیش تەنها بۆئەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫بەكاردەهێنم»‪.‬‬ ‫تۆڕە‬ ‫بەكارهێنەرانی‬ ‫ناكرێت‬ ‫باس‬ ‫دیكەیە‬ ‫گەنجێكی‬ ‫كەریم‪،‬‬ ‫شااڵو‬ ‫كۆمەاڵتیەكان تەنها باسی سیاسەت‬ ‫لەوە دەكات‪ ،‬خاوەنی پەیجێكی نوكتەو بكەن‪ ،‬ژیانی ئەوان چەندین شتی تری‬ ‫قسەی خۆش‌و گۆرانی‌و هونەرییە كە وەك الیەنی كۆمەاڵیەتی پەروەردەی‬

‫ئابوریی‌و رۆشنبیری تێدایە‪ ،‬چونكە‬ ‫كاتێك هەر تۆڕێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەكەیتەوە ژمارەیەك لەقسەو باس هەیە‬ ‫لەسەر سیاسەت‌و تواج لێدان لەیەكتری‬ ‫بەبێ فلتەر‪ ،‬ئەوەش كاریگەریی لەسەر‬ ‫بۆچۆن‌و الیەنی سایكۆلۆژی تاك دەكات‪،‬‬ ‫خودی تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان شێوازێك‬ ‫لەقسەكردنی نازانستی باڵودەكەنەوە‬ ‫لەسەر هەمو الیەنەكانی ژیان‪.‬‬ ‫جەختی‬ ‫ئەحمەد‪،‬‬ ‫چۆمان‬ ‫لەوەشكردەوە‪ ،‬ئەو كێشە سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و خزمەتگوزارییەی لە واڵتدا‬ ‫هەیە‪ ،‬قسەكردن لەسەر ئەو بابەتە هیچ‬ ‫دەرئەنجامێكی نەبێت‪ ،‬جگە لەبێزاركردن‌و‬ ‫دڵتەنگی‌و دڵەڕاوكێ‌ هیچ سودێكی نیە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت لەپاڵ ئەوەشدا گرنگی بە‬

‫راگەیاندنی بێ‌ كۆنترۆڵ‬ ‫مامۆستایەكی زانكۆ‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬ ‫بەكارهێنەرانی فەیسبووك تواناكانیان‬ ‫جیاوازن‌و مەرج نییە هەموویان كەسانی‬ ‫پرۆفیشناڵ‌و بە ئەزموون بن‪ ،‬واتا هەر‬ ‫بەكارهێنەرێك بەپێی ئاستی هۆشیاری‬ ‫خۆی بابەت باڵودەكاتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئامرازە تەكنەلۆژییەكانیش بەهۆشیارانە‬ ‫بەكارنایەت لەالیەن بەكارهێنەرانەوە‪،‬‬ ‫هەر پۆستێك باڵوبكرێتەوە یان‬ ‫شەیری بابەتی كەسانیتر بكرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەپێی یاساكانی رۆژنامەگەری‌و خراپ‬ ‫بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیی‪،‬‬ ‫بەرپرسیارێتی یاسایی دەكەوێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫كارزان محەمەد‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫هەر گەنجێك بەپێی ئاستی رۆشنبیری‌و‬ ‫زانستی خۆی‪ ،‬فەیسبووك بەكاردەهێنێ‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی ئاسانی لە باڵوبوونەوەی‬ ‫بابەت‌و نەبوونی فلتەری زانستی‪ ،‬الوازی‬ ‫بە بابەتەكانەوە دەبینرێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫زۆریشن ئەو گەنجانەی كە خاوەنی‬ ‫پەیجی زانستی‌و هونەری‌و رووناكبیری‬ ‫ئەوتۆن كە خزمەتی بەرچاویان كردووە‪.‬‬

‫وەرچەرخانی گەورە لەو كۆمەڵگایانەدا رودەدات كە لەگۆڕانكارییەوە دورن‬ ‫یان نامۆن بە گۆڕانكاریی گەورەو راستەقینەو كاریگەر‪ ،‬واتە وەرچەرخانی‬ ‫گەورە لەكۆمەڵگە ترادسیۆنالە دواكەوتوەكاندا رودەدات‪ ،‬لەكاتێكدا ئەو جۆرە‬ ‫گۆڕانكاریانەی لەكۆمەڵگە پێشكەوتو مۆدێرنەكاندا رودەدەن رادیكاڵ نین‪،‬‬ ‫لەو سۆنگەیەوە كە ئەوان ئەو ئاستەیان لەگۆڕانكاریی تێپەڕاندوە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫گۆڕان لەو جۆرە كۆمەڵگا پێشكەوتوانەدا ئەو جۆرە نامۆییەی لێناكەوێتەوە كە‬ ‫لەكۆمەڵگا تەقلیدییەكان دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫گرنگترین خاڵ لەم نێوەندەدا ئاماژەی پێبكرێت‪ ،‬گۆڕانكارییە لەتێڕوانینی ئاینیدا‪،‬‬ ‫كە هاوڕێیە بەگۆڕانكاریی لەكەلتوری كۆنخوازانەی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬مەبەست لێرەدا‬ ‫ئەوەیە كە مادامەكی واڵتە مۆدێرنەكان قۆناغی تەقلیدییان لەتێگەیشتن لەئاین‌و‬ ‫ئاینداریی بڕیوە‪ ،‬بەخوێندنەوەی زانستیی‌و بابەتیی لەمڕوەوە ئاشنابون‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫موقەدەسی كەلتوری كۆمەاڵیەتیشیان تێپەڕاندوە‪ ،‬بەگوزارشتێكی دیكە‪ :‬مانەوەی‬ ‫موقەدەسی كۆمەاڵیەتی بەردەوام هاوڕێ‌‌و هاوكاتە بەمانەوەی موقەدەسی ئاینیی‬ ‫بەمانا كۆنزەرڤاتیڤەكەی‪ ،‬مەبەست لەموقەدەسی ئاینیی بەمانا نێگەتیڤەكەی‪ ،‬ئەو‬ ‫جۆرەیە لەموقەدەس كە بازنەكەی زۆر فراوانكراوە لەالیەن مرۆڤەكانەوە‪ ،‬سنوری‬ ‫ئاسایی خۆی بەتەواویی تێپەڕاندوە‪ ،‬چەندین بابەتی ناموقەدەس‌و نائاینیی‬ ‫هێناوەتە ناو بازنەی موقەدەس‌و ئاینەوە‪ ،‬كەواتە كێشەكە لەبونی موقەدەسدا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لەو دەسەاڵتە رەهاو بێسنورەیدایە كە زیانی بەخودی موقەدەس‬ ‫خۆی گەیاندوە‪.‬‬ ‫ئەگەر پڕۆسەی رودانی گۆڕانكاریی لەژیانی كۆمەڵگەو مرۆڤەكاندا دیاردەیەكی‬ ‫حەتمی بێت‪ ،‬ئەوا لەم سەردەمەی ئێستاماندا حەتمیەتەكەی گەلێك رونترە‪،‬‬ ‫گەیشتۆتە رادەیەك كە تەنانەت كۆمەڵگە تەقلیدییەكانیش بەجۆرێك لەجۆرەكان‬ ‫ناچاری دانپێدانانی بن‪ ،‬ئەمەش وەك دیارە بۆ هەژمونی تەكنەلۆژیای زانیاریی‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە پرۆسەی گڵۆبالیزەیشنی بەدوای خۆیدا هێناوە‪ ،‬كۆی‬ ‫كۆمەڵگەكانی كردووە بەهاوسێی یەكتر‪ ،‬بەڵكو بووە بەهۆی ئەوەی مرۆڤ‬ ‫لەژورەكەی خۆیدا توانای پەیوەندیكردن بەهەمو كون‌و قوژبنێكی ئەم سەرزەوییە‬ ‫فراوان‌و بەرینە پەیدا بكات‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا مایەی سەرنجە ئەوەیە كە لەپاڵ داننان بەم حەتمیەتەشدا‬ ‫هێشتا سەرسامیی بەرامبەر گۆڕانكاریی‌و نكۆڵیكردن لێی لەئەقڵیەتی كۆمەڵگە‬ ‫ترادسیۆنانەكاندا بەجۆرێك لەجۆرەكان هەر ئامادەیی هەیە‪ ،‬ئەوان دەزانن دەبێت‬ ‫بگۆڕدرێن‌و گۆڕانكاریی چارەنوسیانە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا توانای دەستبەرداربونیان‬ ‫نیە لەچەند بابەتێك لەكەلتوری كۆنی كۆمەاڵیەتی كە بەموقەدەسی دەزانن‌و‬ ‫گۆڕانكاریی تێیاندا بەمەحاڵ دەبینن! بێئاگا لەوەی كە گۆڕانكاریی لەبنەڕەتدا‬ ‫بەڕیشەكێشكردن‌و هەڵتەكاندنی ئەم موقەدەسانەوە بەندە‪ ،‬بۆ ئەوەی چیتر مرۆڤ‬ ‫ئەقڵ‌و ئیرادەو بڕیارو ئازادییەكانی فەرامۆش نەكرێن‪.‬‬ ‫چۆن دەكرێت باوەڕمان بەگۆڕانكاریی وەرچەرخان هەبێت‪ ،‬بەوپەڕی‬ ‫قەناعەتیشەوە بەرگری لەوە بكەین كە كولتورو دابی كۆمەاڵیەتیمان موقەدەسەو‬ ‫ناكرێت دەستبەرداری بین‪ ،‬نەك تەنیا بەو بیانوەوە كە ژیانی كۆمەاڵیەتیمانی‬ ‫لەسەر بەندە‪ ،‬بەڵكو بەوپێیەی بەموقەدەسەكانی ئاین‌و بنەما جێگیرەكانی باوەڕو‬ ‫ئەخالقی ئاینییەوە بەندە!‬ ‫بەاڵم بەوپێیەی كە وەرچەرخان مسۆگەرو ناچارییە وەك ئاماژەمان پێدا‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەمومان بەجۆرێك لەجۆرەكان تەسلیمی دەبین‪ ،‬تەسلیمبونیش بەگۆڕانكاریی‌و‬ ‫مانەوە لەموقەدەسدا بەشێوەیەكی سروشتی دو كەرتبونی كەسێتیی‪ ،‬دوفاقیبونی‬ ‫رەفتار‪ ،‬ئیزدیواجیەتی ئەخالقیی‌و ئەقڵیی لێدەكەوێتەوە‪ ،‬لێرەشەوەیە كە‬ ‫ئێمە گەرچی ئاشقی ئازادیین‪ ،‬بەاڵم ناچاریشین پارێزگاریی لەكۆتوبەندەكانی‬ ‫كۆیالیەتی‪ ،‬دیوارو زیندانەكانی ئەقڵ‌و ئیرادەمان بكەین!‬ ‫شەیدای دیموكراسین‪ ،‬گاڵتەش بەكۆمەڵگەی مەدەنیی دەكەین! دان بەدەستوری‬ ‫مەدەنیدا دەنێین بەومەرجەی بڕیارە ئاینییە نابنەڕەتیی‌و ناجێگیرە مێژوییەكان‬ ‫وەكخۆیان بمێننەوەو شەریعەت سەروەر بێت! بەتاسەوەین بۆ نوێگەریی‌و‬ ‫لەگەڵیشیدا بێزو بەكۆنەپەرستییەوە دەكەین! دەمانەو ‌ێ لەئێستادا بژین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەبیركردنەوەی هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە! هەمیشە لەسەر حەرامبونی بینینی‬ ‫ئافرەت‌و سەیركردنی دەكەوینە مشتومڕەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كە دڵداریش بۆتە‬ ‫قەدەرمان! هەموان لەدوای نوێژو خواپەرستی‪ ،‬دەكەونە قسەكردن لەگەڵ كەپڵ‌و‬ ‫خۆشەویستەكانیان‪ ،‬كەچی لەسەر نادروستیی دەنگی ئافرەت بەردەوام لەشەڕو‬ ‫گەنگەشەداین!‬ ‫باس لەحەرامبونی خۆشەویستیی دەكەین‪ ،‬شەو لەگەڵ فەیسبوك‌و ڤایبەردا‬ ‫رۆژدەكەینەوە! گشتمان بەناچاریی لەگەڵ رەگەزی بەرامبەردا هاوڕێیەتی دەكەین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوەستان لەدژی تێكەڵبونی كوڕو كچ لەزانكۆو خوێندنگاكاندا كەمتەرخەمیی‬ ‫ناكەین! لەسوێندخواردن بەدرۆ ناكەوین‪ ،‬بەردەوامیش باس لەبێئەخالقیی مرۆڤە‬ ‫راستگۆكانی خۆرئاوا دەكەین! ئاخۆ لەپاڵ بون بە كەلتوری درۆزنیدا‪ ،‬باسكردن‬ ‫لەئەخالق بكەوێتە كوێوە؟ لەگەڵ رەتكردنەوەی ئەوانی دیكەدا هەڵوێستی‬ ‫هیومانیستانە دەب ‌ێ چی بەسەربێت؟‬ ‫لەڕاستیدا بونی ئەم ئیزدیواجیەتە باجی كەلتورێكە كە كەوتۆتە سەر رێگای‬ ‫گۆڕانكارییەكی ناچاریی‪ ،‬گۆڕانكارییەك كە گەرچی بەزۆریی لەتوێكڵ‌و روكەشدایەو‬ ‫زۆر كەم بەكاكڵ‌و جەوهەر ئاشنا بوە‪ ،‬لەوكاتەشدا كە لەپڕێكدا ئەودیوی توێكڵەكە‬ ‫دەبینین‪ ،‬گەشتێكی خێراو كاتیی بەجەوهەردا دەكەین‪ ،‬یەكسەر دەگەڕێینەوە بۆ‬ ‫توێكڵەكە! نەوەك لەدۆخی تێپەڕاندنی روكەشدا قواڵیی جەوهەر بمانخنكێنێت!‬ ‫لەو روەوە كە ئێمە گۆڕانكاریی بەپێویست دەزانین‪ ،‬بەاڵم بەو مەرجە بەالی بابەتە‬ ‫هەستیارەكانماندا نەچێت‪ ،‬واتە مەیلی گۆڕانخوازیی‌و ترس لەتێپەڕاندنی كێشەی‬ ‫گەورەی ئێمەیە!‪.‬‬ ‫بەتاسەوەین بۆ نوێگەریی‌و لەگەڵیشیدا بێزو بەكۆنەپەرستییەوە دەكەین!‬ ‫دەمانەو ‌ێ لەئێستادا بژین‪ ،‬بەاڵم بەبیركردنەوەی هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە!‬ ‫هەمیشە لەسەر حەرامبونی بینینی ئافرەت‌و سەیركردنی دەكەوینە مشتومڕەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا كە دڵداریش بۆتە قەدەرمان! هەموان لەدوای نوێژو خواپەرستی‪،‬‬ ‫دەكەونە قسەكردن لەگەڵ كەپڵ‌و خۆشەویستەكانیان‪ ،‬كەچی لەسەر نادروستیی‬ ‫دەنگی ئافرەت بەردەوام لەشەڕو گەنگەشەداین!‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )528‬دو شةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەتەمەنترین دوانەی رەبەن‪ ،‬ئامۆژگاریی گەنجان دەكەن‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنـــامـــەی لــوســواری بەلجیكی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بەتەمەنترین دوانــەی‬ ‫رەبـــەن‪ ،‬كــە تەمەنیان ‪ 102‬ساڵە‪،‬‬ ‫ئامۆژگاری گەنجان دەكەن وەك ئەوان‬ ‫بەڕەبەنی نەمێننەوەو ژن بهێنن‪ ،‬پیتەرو‬ ‫پۆلۆس النجیرۆك دوانەیەكی رەبەنی‬ ‫بەلجیك‪-‬ین‪ ،‬بۆ رۆژنــامــەی لوسوار‬ ‫رایانگەیاند‪ ،‬نهێنی تەمەندرێژی ئێمە‪،‬‬ ‫تەنها ئەوەیە بەردەوام‌و بەشێوەیەكی‬ ‫مامناوەند خــواردن‌و خواردنەوەمان‬ ‫خــواردۆتــەوە‪ .‬پۆلۆسیش ئامۆژگاری‬ ‫گەنجان دەكــات‪ ،‬هاوسەرگیری بكەن‬ ‫لەگەڵ ئەو كەسەی خۆشیان دەوێت‌و‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫نەوە بخەنەوە‪.‬‬ ‫پیتەرو پــۆلــۆس بــاس لەرەبەنی‬ ‫خۆیان دەكەن‪ ،‬كە بەهیچ شێوەیەك‬ ‫هاوسەرگیرییان نــەكــردوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫تەنها بەهۆی ئەوەی كاتێك گەنج بون‬ ‫هەر جارەی بەبیانویەك نەیانتوانیوە‬ ‫هاوسەرگیری بكەن‪ .‬تاكو تەمەنیان‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬ئەم دو دوانەیە لەدایكبوی‬ ‫‪-1913‬ەن‌و هەمو تەمەنیان بەیەكەوە‬ ‫ێ ساڵە ئەم‬ ‫ژیــاون‪ ،‬بەاڵم ماوەی سـ ‌‬ ‫دوانــە رەبــەنــە ماڵیان جێهێشتوەو‬ ‫لەخانەیەكی بەسااڵچوانی رۆژهەاڵتی‬ ‫بەلجیكا دەژین‪.‬‬

‫پیرە پشیلە‬ ‫حەزی‬ ‫لەپەنیرە‬

‫بەهۆی نەچونی منداڵەكانیان بۆ‬ ‫خوێندن‪ ،‬باوكان روبەڕوی دادگا دەبنەوە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬هەردوكیان ئەخورێن‌و خواردنیش نین‬ ‫‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-2‬دوان لەزەڵم‪ ،‬قسەی بێلەزەت «پ»‪،‬‬ ‫نادیار‪.‬‬ ‫‪-3‬كاری دەمە‪ ،‬لەیەكچو‪.‬‬ ‫‪-4‬نــیــوەی شــیــاو‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‪،‬‬ ‫روخسار‪.‬‬ ‫‪-5‬چــیــایــەكــە لــەكــوردســتــان «پ»‪،‬‬ ‫لەمامدایە‪ ،‬كاری دەمە‪.‬‬ ‫‪-6‬گەردەلولێكی جیهانیە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-7‬فشیشی هەیە‪ ،‬دوان لەشەن‪ ،‬كونكردنی‬ ‫جوانكارییە «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬باڵندەیەكە‪ ،‬خەیاڵ‪ ،‬گوریس‪.‬‬ ‫‪-9‬رەشی بێ‌ سەر‪ ،‬عاشقێك بو «پ»‪،‬‬ ‫تەنیشت‪.‬‬ ‫‪-10‬رەنگێكە‪ ،‬واڵتێكە لەئەمریكا «پ»‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬قسە‪ ،‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬سیاسەتمەدارێكی جیهانییە‪ ،‬حەیاتە‬ ‫بۆ ناو نۆك‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫فەرهەنگی گینس بۆ ژمارە پێوانەییەكان رایگەیاند‪ ،‬بەتەمەنترین پشیلە لەویالیەتی ئوریگۆن‪-‬ی‬ ‫ئەمەریكا دەژی‌و زۆر ئالودەی پەنیری جۆری شیدەرو راوكردنی مشكە‪ ،‬گینس راشیگەیاند‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫ئەو پشیلەیە بە بەتەمەنترین گیانلەبەری ماڵی دادەنرێت‌و ناوی كوردوری‪-‬ە‪ ،‬لەناوچەی سیسترزی‬ ‫الدێنشینی ویالیەتی ئۆریگونی ئەمەریكا دەژی‌و تەمەنی ‪ 26‬ساڵ زیاترە‪ ،‬زۆربەی كاتەكانی‬ ‫لەدەرەوەی ماڵەوە بەسەردەبات‌و لەتەمەنی حەوت ساڵییەوە لەالی خاوەنەكەی ئاشلی رید ئۆكرا‬ ‫دەژی‪ .‬لەلێدوانێكیدا بۆ میدیاكان رید ئوكرا رایگەیاند‪ ،‬نهێنی تەمەندرێژی ئەم پشیلەیە ئەوەیە‪،‬‬ ‫وازم لێهێناوە بەئازادی خۆی بژی‌و راوی خۆی بكات‪ ،‬لەگەڵ هەستكردنی بەژیان لەكەشوهەوایەكی‬ ‫پڕ لەخۆشەویستیدا‪.‬‬ ‫كریستن ئوت وتەبێژی فەرهەنگەگەش رایگەیاند‪ ،‬پێدەچێت لەشوێنێكی تری ئەم دنیایە‬ ‫پشیلەیەكی تر هەبێت لەكوردوری بەتەمەنتر بێت‪ ،‬بەاڵم پێویستە ئەوەی دەیەوێت ئەم نازناوە‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەڵگەی سەلمێنەری هەبێت‪ ،‬وەك وێنەی ڤیدیۆیی بەدرێژایی تەمەنی‬ ‫گیانلەبەرەكە‪ ،‬لەگەڵ چەند شاهیدێكیش‪.‬‬

‫لەبەر گرانیی‬ ‫مەراسیمی ناشتن‪،‬‬ ‫مردوەكان دەسوتێنن‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەراپۆرتێكدا‪ ،‬رۆژنامەی گاردیان‬ ‫باس لەمردن دەكات‌و دەڵێت‪ ،‬دەزانین‬ ‫رۆژانە بارودۆخی ژیان چەند گرانبوەو‬ ‫بــەردەوام لەزیادبوندایە‪ ،‬بــەاڵم ئەی‬ ‫مـــردن؟ راپــۆرتــەكــە بــاس لەتێچوی‬ ‫مەراسیمی ناشتنی مـــردو دەكــات‬ ‫لەجیهاندا كە لەزیاد بوندایە‪ ،‬خێزانەكان‬ ‫تەنها پارە بۆ ژیان پەیداناكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بۆ مردنیش‪ ،‬بۆیە لەئێستادا زۆرێك‬ ‫لــەبــەر گــرانــی مەراسیمی ناشتنی‬ ‫مردوەكان پەنا بۆ سوتاندنیان دەبەن‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬لەگەڵ ئەوەدا یابان ‪%98‬ی‬ ‫مردوەكانیان دەسوتێنن‪ ،‬بەاڵم تێچوی‬ ‫مەراسیمەكە لەنێوان ‪ 1600‬دۆالر بۆ‬ ‫‪ 80500‬دۆالرە‪ .‬لەنیویۆركیش لەبەر‬

‫گرانی نرخی زەوی‪ ،‬تەنها یەك شوێن‬ ‫بــۆ ناشتنی مــردویــەك بــڕی ‪10000‬‬ ‫دۆالری تێدەچێت‪ ،‬بۆیە زۆربەی كەس‬ ‫مردوەكانیان دەسوتێنن‪ .‬لەتۆرینتۆی‬ ‫كەنەدا مەراسیمی ناشتنی مردویەك‬ ‫‪ 15000‬دۆالری دەوێت‪ ،‬بەاڵم سوتاندن‬ ‫‪ 1400‬دۆالرە‪ .‬زۆربـــەی مردوەكانی‬ ‫جیهان لەچین‪-‬ە‪ ،‬چــاوەڕوان دەكرێت‬ ‫رێژەكەی لە ‪ 2017‬بگاتە ‪ 10‬ملیۆن‌و‬ ‫نیو‪ .‬مەراسیمی ناشتنی مردویەك‬ ‫نزیكەی ‪ 7000‬دۆالرە‪ .‬لەرۆماش ئەم‬ ‫بــڕە دەگــاتــە نزیكەی ‪ 7600‬دۆالر‪،‬‬ ‫بەاڵم لەمۆسكۆ لەبەر ئەوەی حكومەت‬ ‫هاوكاری كۆمپانیاكانی ناشتنی مردو‬ ‫دەكات بڕەكەی لە ‪ 160‬دۆالر بۆ ‪850‬‬ ‫دۆالرە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ یـــەك الیــەنــە بــڕیــار‬ ‫ێ‬ ‫مـــەدە‪ ،‬پــڕۆژەیــەكــی نو ‌‬ ‫دێتە رێت‪ ،‬ئەوەندە خۆت‬ ‫بەزل مەزانەو بەشانو باڵی‬ ‫خۆتدا هەڵمەدە‪.‬‬

‫ـ هەرچی چو‪ ،‬چو‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئەوەیە لەمەودوا وریا بیت‪،‬‬ ‫رێزگرتن لەسیفەتی جوانی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬بەخۆشەویستەكەت‬ ‫ێ درۆ ئەكەی‪.‬‬ ‫مەڵ ‌‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ ناتوانی بۆ هەمو كارێك‬ ‫بڵێی دەتوانم‪ ،‬ژیریی بۆ‬ ‫هەمو كەس پێویستە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەفتەیە بەخت یاوەرتەو‬ ‫خۆشییەك دێتە رێت‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ هـــەمـــو نــهــێــنــیــەك‬ ‫مەدركێنە‪ ،‬كــارێــك لێی‬ ‫ورد بەرەوە ئەوسا بیكە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا هەڵەشە‬ ‫مەبەو ژیریی بەكاربێنە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫دوای ئـــەوەی تۆمەتباركرا‬ ‫بەهەڵخەڵەتاندنی هاواڵتیان‪ ،‬دەزگا‬ ‫ئەمنیەكانی ویالیەتی بنسلڤانیای‬ ‫ئــەمــەریــكــا‪ ،‬شــاجــوانــی ‪2015‬ی‬ ‫دەستگیركرد‪،‬‬ ‫ویالیەتەكەیان‬ ‫براندی لی ویفرگایتس شاجوانی‬ ‫بــنــســلــڤــانــیــا‪ ،‬بــەمــەبــەســتــی‬ ‫كۆكردنەوەی برێك پارە رایگەیاند‪،‬‬

‫كە توشی نەخۆشی شێرپەنجە‬ ‫بــوەو هەستاوە بەتاشینی قژی‬ ‫خۆی‌و لەرێگەی كەسێكی نزیك‬ ‫لەخۆی بەمەبەستی چارەسەر‬ ‫براوەتە نەخۆشخانە‪ .‬بەاڵم دوای‬ ‫پشكنینەكان دەركــەوت براندی‬ ‫تەنها بۆ بەدەستهێنانی پارە‬ ‫هەستاوە بەم كارە‪.‬‬ ‫ل ــەالی ــەن خ ــۆی ــەوە لیژنەی‬

‫كارەكانی‬ ‫سەرپەرشتیكردنی‬ ‫دەســتــنــیــشــانــكــردنــی شــاجــوان‬ ‫لەبنسلڤانیا‪ ،‬تاجی شاجوانیان‬ ‫لــەبــرانــدی ســەنــدۆتــەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫براندی لەبەندیخانەیەو پێویستی‬ ‫بەبڕی ‪ 150‬هەزار دۆالرە بۆئەوەی‬ ‫وەك بارمتەیەك بیداتە دادگــاو‬ ‫بێتە دەرەوە تا رۆژی دادگایی‬ ‫كردنەكەی‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئامارێكی فەڕمی‪ ،‬هەزاران باوك لەبریتانیا بەهۆی نەچونی‬ ‫منداڵەكانیان بۆ خوێندنگە روبەڕوی دادگاكان كراونەتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارەكان ئەو ژمارەیە بەردەوام لەزیادبوندایە‪ .‬بەپێی‬ ‫سزای دیاریكراویش ئەو باوكانەی منداڵەكانیان بەنەهاتو‬ ‫ئەژماركراون بۆ خوێندنگە‪ ،‬روبەڕوی سزای دارایی‌و بەندكردن‬ ‫دەبنەوە‪.‬‬ ‫ئەم لێپرسینەوەیە لەئەنجامی هەڵمەتێكی گەورەدا هاتوە‬ ‫كە سااڵنە هــەزاران منداڵ واز لەخوێندن دەهێنن‪ ،‬تەنها‬ ‫لەساڵی ‪2014‬دا دادگــا ‪ 16430‬كەسی بۆ ئــەو مەبەستە‬ ‫بانگهێشتكردوە‪ ،‬كە سەركەوتونەبون لەسەر ئەو گەرەنتیەی‬ ‫داویانە بەخوێندنگەكان‪ ،‬بەوەی منداڵەكانیان بخوێندن‪ .‬ئەم‬ ‫ژمارەیەش لەساڵی ‪ 2013‬دا ‪ 13128‬كەس بوە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری یەكێك لەخوێندگەكانیش رایگەیاند‪ ،‬رەنگە‬ ‫ئاسان نەبێت لەسەر بەخێوكەر گەرەنتی ئەوە بدات منداڵەكەیان‬ ‫دەچێتە خوێندنگە یان نا‪ ،‬بەتایبەتی مێرد منداڵەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆ ئەوان ئەو بەرپرسیارێتییەیان لەسەرە لەمنداڵەكانیان‬ ‫بپێچنەوەو سەردانی خوێندگەكان بكەن‌و لەگەڵ ئیدارەی‬ ‫خوێندنگەكان چارەسەرێك بۆ ئەم كێشانە بدۆزنەوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬جۆرە شلەیەكە‪ ،‬سەمای عەرەب‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬داگیركردن‪ ،‬بەناوبانگ‪.‬‬ ‫‪-3‬جــۆرە قوڕاوێكە «پ»‪ ،‬پاكی‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬پشت‪ ،‬دوان لەمەڕ‪.‬‬ ‫‪-5‬فش‪ ،‬لەمانادایە‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی كــەون‪ ،‬هەنارەو داماوی‬ ‫ئەكەن «پ»‪.‬‬ ‫‪-7‬نیوەی خەسو‪ ،‬بەشێكە لەدەم ‪+‬‬ ‫هەمو میللەتێ‌ هەیەتی‪.‬‬ ‫‪-8‬نەوە دوای نەوە «پ»‪ ،‬لەگەڵ‪.‬‬ ‫‪-9‬دێرین‪ ،‬نیوەی سوری‪.‬‬ ‫‪-10‬واڵتێكە لەئەمریكا «پ»‪ ،‬بەسەر‬ ‫دداندا دێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكی خۆڕسكە‪ ،‬یانەیەكی‬ ‫ئیسپانییە‪.‬‬ ‫‪-12‬جۆرە وەرزشێكە‪ ،‬گۆرانیبێژێكی‬ ‫فارسە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ مرۆڤی گــەورە ئەوەیە‬ ‫كە هەڵەی كرد دانی پێدا‬ ‫بنێ‌‌و پەشیمان بێتەوە‪،‬‬ ‫مۆنیی مەنوێنە‪ ،‬كەسێك‬ ‫مژدەیەكت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ كــــەلــــوی بــەخــتــت‬ ‫لــەدرەوشــانــەوەدایــە‪ ،‬باری‬ ‫داراییت باشدەبێ‌‪ ،‬سەفەرێك‬ ‫دڵـــی خــۆشــەویــســتــەكــەت‬ ‫ئاسودە دەكات‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫شاجوانی‬ ‫‪2015‬‬ ‫دەستگیر‬ ‫دەكرێ‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «ڕو» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «ڕو» ‪ 35‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬رومەت‪ ،‬روناك‪ ،‬روبار‪ ،‬روت ‪ .....‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬ئەحمەد حەمە عەلی یارە‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ بەقسەی كەسی‬ ‫ـ گو ‌‬ ‫گـــەمـــژەو نــەخــوێــنــدەوار‬ ‫مـــەدە‪ ،‬ئاستی كــارەكــەت‬ ‫بــــەرزتــــر دەبــــــێ‌‪ ،‬رێــز‬ ‫لەخۆشەویستەكەت بگرە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫بەگومان مــەژی‪ ،‬خۆت‬ ‫لەكارێك هەڵمەقورتێنە‬ ‫هی تۆ نییە‪ ،‬خەیاڵ وەالوە‬ ‫نــێــو هــەســتــت بــۆ ژیــان‬ ‫بكەرەوە‪ ،‬سەركەوتوی‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ قسەی البەالو هەلەق‌و ـ هــەمــو پــڕۆژەیــەك‬ ‫مەلەق زیانت پێدەگەیەنێ‌‪ ،‬كۆششی دەوێ‌‪ ،‬هەمو‬ ‫كات بەفیڕۆ مــەدە‪ ،‬كاری رێــگــەیــەك هــەنــگــاوی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬ســەبــر بــگــرەو‬ ‫ئەمڕۆ مەخەرە سبەینێ‌‪.‬‬ ‫هـــەواڵـــێـــكـــی خـــۆش‬ ‫لەڕێگەدایە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ تا ئەتوانی گوێڕایەڵ بە‪،‬‬ ‫ئەم رۆژانە بەخت یاوەرتە‪،‬‬ ‫توڕە مەبەو ئاگات لەباری‬ ‫تــەنــدروســتــیــت بــێ‌‪ ،‬روت‬ ‫لەخۆشییە‪.‬‬

‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ رێـــــزگـــــرتـــــن‬ ‫بــەخــتــەوەریــیــە‪ ،‬هیواو‬ ‫خۆزگەكانت دێنە دی‪،‬‬ ‫ئەوەندە بیر لەو شتانە‬ ‫مــەكــەرەوە كــە درەنــگ‬ ‫دەگەنە جێ‌‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (528) 17-8-2015‬‬

‫دەرهێنەرێكی كورد فیلمێكی‬ ‫ئەكشن بەرهەمدەهێنێت‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل یاسین‪:‬‬ ‫هونەرمەندی الو «بــڕوا تەها تەیفور»‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لەو دەرهێنەرە گەنجانەی كە چەندین كاری ناوازەو‬ ‫جوانی بەئەنجام گەیاندوەو سەركەوتوانە كارەكانی‬ ‫خۆی رایــی كــردوەو كــاری دەرهێنانی بۆ چەندین‬ ‫گۆرانیبێژ بەئەنجام گەیاندوە لەوانە‪ :‬سامان عومەر‪،‬‬ ‫شێنێ‌‪ ،‬باخان‪ ،‬لەگەڵ چوار كلیپ بۆ شەریف قەیران‌و‬ ‫زۆری تر‪.‬‬ ‫هونەرمەند بڕوا تەها بە»چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫ئەگەر دەرهێنەر ئەكادیمیی بێت‪ ،‬ئەمە بۆ هەند ‌‬ ‫كار سودی هەیە‪ ،‬ئەكادیمیی بون مەرج نییە‪ ،‬خۆ‬ ‫بەهمەنی قوبادی ئەكادیمی نەبو‪ ،‬لەسەرەتادا وێنەگر‬ ‫بو‪ ،‬دواتر دەستی كرد بەكاری دەرهێنان‌و ناوبانگێكی‬ ‫باشی پەیداكردو توانی چەندین خەاڵت بەدەست‬ ‫بهێنێ‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی كە گۆرانی «ناتوانم»ی سامان‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫كورتە فیلمی «یاری ژیان» كە لەسیناریۆو‬ ‫دەرهێنانی بچوكترین كچە دەرهێنەری كورد‬ ‫«ئەژین كــاوە»یــە‪ ،‬گــوزارشــت لەئالودەبون‬ ‫بەمەیخواردنەوەو قوماركردن دەكات‌و پیشاندانی‬ ‫سایكۆلۆژیای ئەو تاكانەیە كە لەژیاندا بەردەوام‬ ‫لەحاڵەتی دەرونــی شــڵــەژاودان‪ ،‬هەریەك لە‪:‬‬ ‫سەركۆ كەمال‪ ،‬هانی جەلیل‪ ،‬ســەردار قادر‪،‬‬

‫فلتەری‬ ‫پارلەمان‬

‫عومەر ئەوی ناساندوە «بڕوا» وتی‪ :‬راستە گۆرانی‬ ‫«ناتوانم»ی سامان عومەر كە كاری دەرهێنان‌و‬ ‫وێنەگرتنم بۆ كردوە منی ناساند‪ ،‬بەاڵم من لەساڵی‬ ‫‪-2010‬ەوە كاری دەرهێنانم بۆ زۆر گۆرانی تر كردوە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەكاری كلیپ بۆ گــۆرانـی‌و كاركردن‬ ‫لەدرامادا وتی‪ :‬كارەكان جیاوازن‪ ،‬دەتوانی بەچەند‬ ‫رۆژێك كلیپ بۆ گۆرانی بكەیت‪ ،‬بەاڵم دراما رەنگە‬ ‫چەند مانگێكی بوێت‪ ،‬بۆ لەمەودوا كاری كلیپ بۆ‬ ‫گۆرانی كەم دەكــەم‪ .‬لەئێستادا كــاری دەرهێنان‬ ‫بۆ فیلمێكی سینەمابی دەكەم بەناوی «زە بێست‬ ‫ێ لەسەر‬ ‫وایــف» كە فیلمێكی ئەكشنەو دەمــەو ‌‬ ‫ئاستی جیهانیش نمایشی بكەم‪ ،‬هەریەك لەسامان‬ ‫ئەشكەوت‌و سەحەر عەبدوڵاڵ شاجوانی كەسایەتی‌و‬ ‫چەند ئەكتەرێكی ئەڵمانی‌و توركی‌و ئیسپانی‌و‬ ‫ئەمریكی رۆڵی تێدا دەبینن‪ ،‬بڕیاریشە ‪%70‬ی فیلمەكە‬ ‫لەكوردستانی كاری وێنەگرتنی بۆ ئەنجام بدەم‪.‬‬

‫«یاری ژیان» بەشداری‬ ‫فێستیڤاڵی پۆرتۆریكۆ دەكات‬ ‫كــۆژیــن كـــاوە‪ ،‬ئــەریــوان قاسم‪،‬‬ ‫شیروان عەبدوڵاڵ‪ ،‬رۆڵــی تێدا‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم كــارە‪ ،‬ئەژین‬ ‫كاوە بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫هەڵبژاردنی كــاری دەرهێنان‪،‬‬ ‫كــارێــكــی ئــاســان نــەبــو بــۆ من‪،‬‬ ‫بــەاڵم حــەزو ئـــارەزوم بــو‪ ،‬بۆیە‬ ‫بــەخــۆشــحــاڵــیــیــەوە دەڵــێــم كە‬ ‫تـــاڕادەیـــەكـــی بـــاش تــوانــیــومــە‬ ‫سەركەوم‌و توانای باشم هەیە لەرۆڵ‬ ‫بینین‌و كــاری وێنەگرتن‪ ،‬ئەمانە‬ ‫پاڵنەرمبون بۆئەوەی كاری دەرهێنان‬ ‫بەئەنجام بگەیەنم‪.‬‬ ‫دەربـــارەی كورتە فیلمەكەیش وتــی‪ :‬ئەم‬ ‫كورتە فیلمە ئەمساڵ بەرهەمم هێناوەو نیشانی‬ ‫بینەرانم داوەو دواتر ناردومە بۆ فێستیڤاڵی‬ ‫«پۆرتۆریكۆ» لەئەمریكا‪ ،‬لەو فێستیڤاڵەدا‬ ‫لەكۆی ‪ 461‬كورتە فیلم تەنیا ‪ 108‬كورتە فیلم‬ ‫وەرگیراون كە فیلمەكەی منیشی تێدایە‪.‬‬ ‫ێ ساڵیدا رۆڵی‬ ‫«ئەژین كاوە» لەتەمەنی س ‌‬ ‫لەفیلمی «تەنها دەنگی با»دا بینیوەو ماوەیەكی‬ ‫زۆریشە وەك فۆتۆگرافەر كاردەكات‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫‪ 11‬رۆژ لەكۆبانی‬ ‫كارزان عەلی‪ :‬مەبەستم‬ ‫ناساندنی قارەمانەكانی‬ ‫كۆبانییە بەجیهان‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رێكخراوی‬ ‫بەسپۆنسەری‬ ‫جــیــهــانــیــی ‪ ،aida‬ماڵی‬ ‫هونەری سەالم‪ ،‬رۆژانــی ‪-16‬‬ ‫‪ 2015/8/17‬لەگەلەری ئازاد‬ ‫شەوقی‪ ،‬پیشانگەی تایبەتی‬ ‫فۆتۆ بۆ فۆتۆگرافەر «كارزان‬ ‫عەلی» دەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئـــەم پیشانگەیە پێشتر‬ ‫لەخانەقین‌و لەهۆڵی سەالم‬ ‫كرابوەوەو ‪ 30‬وێنەی ناوازەی‬ ‫فۆتۆی لەخۆگرتبو‪.‬‬ ‫هونەرمەندی فۆتۆگرافەر كــارزان عەلی بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬مەبەستم لەكردنەوەی ئەم پیشانگەیەم ئەوەیە كە‬ ‫ئازایەتی‌و جوامێری‌و خۆڕاگری قارەمانەكانی كۆبانی بگەیەنم‬ ‫بەجیهان‪ ،‬بۆیە حەزیشم كرد ئەو ناونیشانە هەڵبژێرم «‪ 11‬رۆژ‬ ‫لەكۆبانی» چونكە ‪ 11‬رۆژ لەكاتی بەرگریدا لەو شارە مامەوە‪،‬‬ ‫تا پەیامەكەی كۆبانی بگەیەنم بەجیهان‪.‬‬

‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬

‫ئەمەریكییەكان گوتەیەكی بەناوبانگیان هەیە‪ ،‬دەڵێن‪ ،‬بۆیە حوشتر وا خوارو خێچ‬ ‫و ناڕێك دەرچو‪ ،‬چونكە دیزاینەكەی درا بەلیژنە!‬ ‫من نازانم! لەبەر ئەوەی كە ناژمێردرێت! ئاخۆ چەند هەزار لیژنە دەرحەقی‬ ‫پۆخڵەوات‌و قەیران‌و كێشەكانی ئەو ئەزمونە ناڕێكەی كوردستان‪ ،‬كە لەماوەی ‪24‬‬ ‫ێ ئەنجام خەوێنراون‌و‬ ‫ساڵی تەمەنی حكومڕانیدا پێكهێنراون‌و دروستكراون‪ ،‬دوایش ب ‌‬ ‫پەكخران!‬ ‫هەر بۆیە تاكو ئێستا نابێت عەنتیكە تەماشا بكرێ‪ ،‬كە هەرچی سێكتەر‌و الیەنی‬ ‫ئەم حكومەتی هەرێمە بگری‪ ،‬لەخواریی حوشتر خوارترو لەناڕێكی ئەو ناڕێكترە!‬ ‫با ئێستا ئاڵوگۆڕێك بەو گوزارشتەی ئەمەریكییەكان بكەین‌و بڵێین‪:‬‬ ‫گەلۆ بنواڕن‪ ..‬بۆ زیاتر لەكەداركردنی هەرچی یاساو دەزگای شەرعی ئەم هەرێمە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە لیژنە‌و حزب بۆی خوار نەكرا‌و بۆی نەشێوێنرا‪ ،‬بەلێشاوی مۆدە‌و مۆدێلی‬ ‫(پڕۆژەی) گروپ‌و حزبە سیاسییەكان لەئێستادا ماندوی لەكەداركردن‌و خوارتركردنی‬ ‫ئەم ئەزمونەن!‬ ‫ئاخر دەزگاكانی پارلەمان‪ ،‬حكومەت‪ ،‬قەزا‪ ،‬كە بەحەق نوێنەرو نمایندەی گەل‬ ‫بن‪ ،‬كەوا بەدروشم هەموتان وائەخوازن‌و وائەڵێن‪ ،‬چ كۆمیدیایەكە‪ ،‬پێمان بڵێن ئەو‬ ‫یاساو رێكارانەی كە هەر خۆتان داتان ناون‪ ،‬بڕواتان پێی نەبێت؟ یان بێژن چ خێرو‬ ‫خێراتە نەگبەتی نەبێت بەپڕۆژەو گوتاری حزبی‌و سواغی دەن؟!‪.‬‬ ‫باشە ئەگەر پارلەمان‌و یاسا لەوە دەستكورترن كە پێیان رەوا نەبینرێ پرسێكی‬ ‫روتی یاسایی وەك پرسی هەمواری یاسایەك‪ ،‬یاخود سەرۆكایەتی هەرێم بەالیەكدا‬ ‫بخات‪ ،‬ئایە زەرور نییە‌و ئاسایی نیە خۆ ئەگەر یاسایش نەبێت‪ ،‬شەهامەت بنوێنن‬ ‫جارێكی تریش لەبری پارلەمان مەكتەبی سیاسی‌و لەبری یاسا گوتار رێكەوتنی‬ ‫حزبی بكەنەوە مەرجەع‌و سەنتەری بڕیار‌و شەقێك بەئاشكرا لەهەرچی یاساو‬ ‫گوزارشتە دیموكراتییەكان هەیە هەڵبدەن‪ ،‬ئیعالنی رەوایەتی شۆڕشگێڕیتان بكەن‌و‬ ‫راستگۆیانە‌و بێ لۆچ پێمان بڵێن ئەوە حوكمی ئەبەدی ئێمەیە‌و ئاسمان بێتە زەوی‪،‬‬ ‫یان زەوی بچێتە ئاسمان‪ ،‬تەسلیمی حەلی یاساو‪ ،‬یان سازش لەسەر تاموچێژ‌و‬ ‫شیرینی كورسی ناكەین‌و ددان بەمیكانزمی دیموكراتیدا نانێین!‬ ‫چونكە ئەمە راستگۆترین كارێكە بۆ ئــەوەی ئیتر كەس زاتی ئەوە نەكات‬ ‫بەخەیاڵێكی مەدەنی باس لەدەستاودەستكردنی دەسەاڵت‌و سەروەریبونی یاساو‬ ‫مەرجەعبونی پارلەمان بكات!‬ ‫بۆ ئەوەی دورنەكەومەوە‪ ،‬پێویستە ئەو خاڵە وەك نەگۆڕێك مامەڵە بكرێ‪ ،‬كە‬ ‫هەرچی پڕۆژەیەك هەیە ئەگەر لەڕێگای فراكسیۆن‌و بەفلتەری پارلەماندا رێنەكات‪،‬‬ ‫ئەوا بێپەردە ئەچێتە خزمەتی ئیدامەدان بەدۆخی خۆچەسپێنی‌و خەستكردنەوەی‬ ‫جارێكی تری ئەو مۆدێلی حزبۆكراتییەی كە بۆتە رێگرێكی گەورە لەبەردەم كاروانی‬ ‫پێشكەوتن‌و بەدەزگایكردن‌و بەنیشتمانیكردنی دامەزراوە شەرعییەكانی خەڵكی‬ ‫كوردستان‪ .‬ئەڵبەت ئێمە‌و مانان‌وشیارین بەوە لەئێستادا بەچ دۆخێكی سیاسی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی ترسناكدا رێئەكەین‌و دەیشزانین خەتەرەكانی نەسازان‌و پێكەوە‬ ‫نەبونی هێزە سیاسییەكان بەرەو كام لە‌وێرانییەكمان دەبەن‪ ،‬ئەوەش ئەزانین‬ ‫كە بەدیموكراتیەتی كتێب‌و خەیاڵ‌و حەزی میسالی مومكین نیە مامەڵە بكرێ‪،‬‬ ‫بەاڵم نابێت هیچ پێشنیازو موبادەرەیەك بچێتە خزمەتی نیازو خواستی كەسیی‌و‬ ‫حزبیی‪ ،‬یاخود ئەوە بەمانای تەریككردنی ئەرك‌و مەهامی پارلەمان‌و لەمومارەسە‬ ‫خستنی ئەو ئەركە پیرۆزە بێت‪ ،‬كە پارلەمان پیشەییانە ئێستا مومارەسەی ئەكات‌و‬ ‫دەستیداوەتێ!‪.‬‬

‫ێ زمان‬ ‫نوسینەكانی بەس ‌‬ ‫باڵودەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫خێزانێكی كوردی لەگوندی داتمۆ لەنزیك‬ ‫نشینگە ژێرزەمینەكەیان‬ ‫‪ ،1931‬باشوری قەفقاز‬ ‫بەكامێرای ڤ‪ .‬ف‪ .‬مینۆڕسكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری‬ ‫كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی‬

‫نوسەرو رۆژنامەنوس‌و هۆزانڤان فەرمان‬ ‫هــیــدایــەت‪ ،‬وەك یەكێك لــەتــوێــژەرە‬ ‫گەنجەكان كە خاوەنی چەند پەرتوكی‬ ‫توێژینەوەی فكرییە‪ ،‬لەتازەترین كاری‬ ‫خۆیدا چاپكردنی شیعرەكانیەتی بەهەر‬ ‫ێ زمانی كوردی‌و عەرەبی‌و فەڕەنسی‪،‬‬ ‫س‌‬ ‫پێشتر شیعرەكانی بەزمانی عەرەبی‬ ‫نوسیوەو دواتــر هەر خۆیشی كردونی‬ ‫بەكوردی‌و مامۆستایەكیش بەناوی «سەنا‬ ‫بن عەلی» لەزانكۆی تونس وەریگێڕاوەتە‬ ‫سەر زمانی فەڕەنسی‌و بڕیارە بەم نزیكانە‬ ‫بەچاپی بگەیەنێت‪.‬‬ ‫فــەرمــان هیدایەت بــە «چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬ئەم كارەم بۆ ناساندنی بیرو كورد بەمرۆڤایەتی‪ ،‬تا زۆرتر بزانن كورد‬ ‫جیهانبینی كــوردە بەجیهان‪ ،‬هەوڵی خاوەنی چ پەیامێكی ناوازەی جوانیی‌و‬ ‫زۆرتر ئەدەم لەپێناو ناساندنی فەرهەنگی خۆشەویستیی‌و مرۆڤدۆستییە‪.‬‬

‫سەبارەت بە‬ ‫بیلی کۆڵینس‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫الپەڕە (‪)٨ - ٣‬‬

‫ذمارة (‪ )469‬دووشةممة ‪ 201٥/8/17‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر لە ناو ماڵەكەی‬ ‫دۆستۆیڤسكی لە سەنتپیترەزبوورگ‬ ‫ڕووسیا ‪ -‬ڕاوێژ كامەران‬ ‫ڕوسیا هەرچەندە لە ئێستادا بەهۆی‬ ‫سسیستمی حوكومڕانییەكەیەوە ئازادیەكی‬ ‫تــەواوەتــی نییەو واڵتەكە تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر دیكتاتۆریە‪ ،‬بەاڵم خەڵكەكەی زۆر‬ ‫شانازی بە نووسەرەكانیانەوە دەكەن‬ ‫و بەشێكی زۆری پاركەكانی شــاری‬ ‫مۆسكۆی پایتەختی ئەو واڵتەو شاری‬ ‫سەنتپیترەزبوورگ كە دووەم گرنگترین‬ ‫شاری ئەو واڵتەیە‪ ،‬بە پەیكەر و ناوی‬ ‫نووسەرەكان ڕازێــنــدراوەتــەوە‪ ،‬یەكێك‬ ‫لە بەناوبانگترین مۆزەخانەكانی شاری‬ ‫مــۆزەخــانــەی‬ ‫سەنتپیترەزبوورگیش‬ ‫دۆستۆیڤسكییە كە لە ناوەندی شارەكەدا‬ ‫و لە قاتی خ ــوارەوەی شوقەیەكدایەو‬ ‫ڕۆژان ــە گەشتیارانێكی زۆر سەردانی‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫شاری سەنتپیترەسبوورگ كەوتۆتە‬ ‫باكوری خۆرئاوای ڕووسیاوەو هاوسنوورە‬ ‫لەگەڵ واڵتی فینالندادا‪ ،‬ئەم شارە بە‬ ‫خۆشترین ناوچەی ڕووسیا ناودەبرێت كە‬ ‫سااڵنە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر گەشتیار‬ ‫سەردانی دەكەن‪ ،‬شارەكە بە مۆزەخانەو‬ ‫پــردە قەشەنگەكانی بەناوبانگە كە‬ ‫شــەوانــە پــردەكــان بــۆ تێپەڕبوونی‬ ‫كەشتییە گەورەكان لە ڕووباری نیفاوە بۆ‬ ‫كەنداوی فینالند دەكرێنەوە‪ ،‬ئەم شارە‬ ‫لە سەرەتادا ناوی سەنتپیترەسبوورگ‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم دواتر كرایە پیتەر و پاشان‬ ‫لە ساڵی ‪ 1924‬تا ساڵی ‪ 1991‬ناوی‬ ‫لینینگراد بــوو‪ ،‬بــەاڵم دواتــر ناوەكەی‬ ‫كرایەوە بە سەنتپیترەزبوورگ‪.‬‬ ‫بەهۆی كۆنی مێژوو و گرنگیەكەیەوە‪،‬‬

‫کتێبخانەکەی دۆستۆیڤسکی‬

‫لەم شارەدا بە سەدان مۆزەخانەی ناوازە‬ ‫هەیە كە بەشێكی زۆریــان مۆزەخانەی‬ ‫نــووســەر و شاعیرە بەناوبانگەكانی‬ ‫ڕووسیان‪ ،‬لە نێویشیاندا مۆزەخانەكانی‬ ‫هــەر یەكە لە نــووســەران ئەلێكساندر‬ ‫پوشكین و درژاوین و نیكوالی نكراسوف‬ ‫و خانمە شاعیر ئــانــا ئاخماتۆڤا و‬ ‫ڤالدیمیر نابۆكۆڤ و میخاییل زوشنكو‬ ‫و جوزف برودسكی و دەیان نووسەر و‬ ‫هونەرمەندی بەناوبانگی دیكەی ڕووس‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬یەكێكیش لە گرنگترین‬ ‫و پــڕ سەردانكەرترین مــۆزەخــانــە لە‬ ‫شارەكەدا ماڵەكەی دۆستۆیڤسكییە كە‬ ‫كراوەتە مۆزەخانە‪.‬‬ ‫مۆزەخانەی دۆستۆیڤسكی كەوتۆتە‬ ‫شەقامێكی دێرین و قەشەنگی شارەكەوە‬ ‫و بۆ یەكەمجاریش لە ‪ 12‬نۆڤەمبەری‬ ‫‪ 1971‬كراوەتەوە‪ ،‬دۆستۆیڤسكی لە ماوەی‬ ‫ژیانیدا ‪ 2‬جار لەو شوقەیەدا ژیاوە كە‬ ‫ئێستا كراوەتە مۆزەخانە بۆی‪ ،‬یەكەمجار‬

‫بۆ ماوەیەكی كــورت لە ساڵی ‪1846‬‬ ‫و دواینجاریش لە ئۆكتۆبەری ‪1878‬‬ ‫تا كاتی مردنی لە جەنیوەری ‪،1881‬‬ ‫جگە لەوەی بەشێكی زۆر لە كارەكانی‬ ‫لــەم مــاڵــەدا نــووســیــوە بەتایبەتیش‬ ‫رۆمانەكانی ‪ The Double‬و ‪The‬‬ ‫‪.Brothers Karamazov‬‬ ‫كردنەوەی ئەم مۆزەخانەیە لە شاری‬ ‫سەنتپیترەسبوورگ لە كاتێكدایە كە‬ ‫پێشتر و لە ساڵی ‪ 1928‬مۆزەخانەیەكی‬ ‫دیكە لە شــاری مۆسكۆی پایتەختی‬ ‫ڕووسیا بەناوی مۆزەخانەی دۆستۆیڤسكی‬ ‫كرابوویەوە‪ ،‬لەو ماڵەدا كە نووسەر ژیانی‬ ‫منداڵی تێدا بەسەر بردووە‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫و بە پشتوانی خانەوادەی نووسەر‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪ 1971‬مۆزەخانە سەرەكیەكەی لە‬ ‫سەنتپیترەسبوورگ كرایەوە‪.‬‬ ‫مــۆزەخــانــەكــە لــە ئێستادا كــراوە‬ ‫ێ بــەشــەوە‪ ،‬بەشی یــەكــەم كە‬ ‫بــە سـ ‌‬ ‫بەشی سەرەكیشە‪ ،‬ئــەو شوقەیەیە‬

‫دەروازەی مۆزەخانەی دۆستۆیڤسکی‬

‫كــە دۆســتــۆیــڤــســكــی تــێــیــدا ژیــــاوە‪،‬‬ ‫شوقەكە بە هەمان شێوەی جــاران و‬ ‫بە پشتبەستن بە یـــادەوەری هاوسەر‬ ‫و هاوڕێكانی دۆستۆیڤسكی جارێكی‬ ‫دیكە ڕێكخراوەتەوە‪ ،‬بەشێكی زۆری‬ ‫كەرەستەكانیش لە الیەن كوڕەزایەكی‬ ‫ێ‬ ‫دۆســتــۆیــڤــســكــی بـــەنـــاوی ئــەنــدر ‌‬ ‫ڤیۆدرۆچیڤ دۆستۆیڤسكی (‪- 1908‬‬ ‫‪)1968‬ــــەوە هەڵگیرابوو‪ ،‬شوقەكە لە‬ ‫ناوەوە لە ‪ 6‬ژوور و هۆڵێكی گەورە كە‬ ‫كتێبخانەكەی دۆستۆیڤسكییە پێكهاتووە‪،‬‬ ‫ژورەكانیش هەر یەكەو كراون بە چەند‬ ‫بەشێكەوەو شێوازی ژیان و گوزەرانی‬ ‫ئەو نووسەرە نیشان دەدەن‪.‬‬ ‫یەكێك لە ژوورەكان ژووری نانخواردنی‬ ‫دۆستۆیڤسكی و خانەوادەكەی بووە كە‬ ‫زیاتر ئــێــواران لــەوێــدا كۆبوونەتەوەو‬ ‫نــانــیــان خـــــواردووە‪ ،‬بــە پێی وتــەی‬ ‫خــانــەوادەكــەی‪ ،‬ڕۆژانـــە لــە كاتژمێر‬ ‫‪6‬ـی ئێوارە تا كاژمێر ‪ 7‬لەو ژوورەدا‬

‫مێزی نووسینی دۆستۆیڤسکی‬

‫هەموو ئەندامانی خێزان بۆ نانخواردن‬ ‫كۆبوونەتەوە‪ ،‬پاشانیش دۆستۆیڤسكی‬ ‫لە كاتژمێر ‪ 8‬بۆ پیاسەكردن چۆتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬كاتی كاركردنی ئەم نووسەرەش‬ ‫لەسەر كارەكانی لە نێوان ‪ 11‬شەو تا ‪6‬‬ ‫بەرەبەیاندا بووە بەو پێیەی تەنها لەو‬ ‫كاتەدا ماڵەكە بێدەنگ بووە‪.‬‬ ‫شوێنی كاركردنی دۆستۆیڤسكی لە‬ ‫ژوورێكی تایبەتی ماڵەكەیدا بووە كە‬ ‫ئێستا وەك خــۆی هێڵدراوەتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ژوورەكــــەدا مێزو و كورسیەك هەیە‬ ‫كــە قــەڵــەم و بۆكسێكی پێداویستی‬ ‫تەندروستی و جزدانەكەی دۆستۆیڤسكی‬ ‫لەسەر دانـــدراوە‪ ،‬ئەمە جگە لە حبر‬ ‫و كــۆمــەڵــێــك وەرەقـــــەی نووسینی‬ ‫ئــەو ســەردەمــە‪ ،‬كتێبخانەیەكیش لە‬ ‫ژوورەكەدایە كە بەشێك لەو كتێبانەی‬ ‫تێدا نمایشكراوە كە نووسەر هەیبووە‪.‬‬ ‫بەشێكی دیكەی مۆزەخانەكە بەشی‬ ‫كارە ئەدەبییەكانە‪ ،‬كە تێیدا ئەو كارە‬

‫ئەدەبی و هونەریانە نماییش كراوە كە‬ ‫دۆستۆیڤسكی ئەنجامیداون‪ ،‬مۆزەخانەكە‬ ‫لە سەرەتای دروستبوونیەوە تا ئێستا‬ ‫بـــەردەوام زیاتر دەوڵــەمــەنــد دەكرێت‬ ‫و ئێستاش نزیكەی ‪ 24000‬پۆستەر‬ ‫و وەرەقـــەی نووسین و شانۆگەری و‬ ‫كارە ئەدەبییەكانی دۆستۆیڤسكی تێدا‬ ‫هەڵگیراوەو بەشێكی زۆریــشــیــان بۆ‬ ‫سەردانكەران نماییش كراون‪.‬‬ ‫بەشێكی دیكەی مۆزەخانەكەش هۆڵی‬ ‫نماییشە‪ ،‬كە سااڵنەش لە مۆزەخانەكەدا‬ ‫و لە ساڵڕۆژی لەدایكبوونی دۆستۆیڤسكی‬ ‫لە ‪ 11‬نۆڤەمبەر‪ ،‬ڤیستیڤاڵی ئەدەبی‬ ‫گــەورە لە ژێر ناوی (دۆستۆیڤسكی و‬ ‫كولتووری جیهانی) ئەنجام دەدرێــت و‬ ‫نووسەر و ئەدەبدۆستێكی زۆر لە تەواوی‬ ‫جیهانەوە ئامادەی مەراسیمەكە دەبن و‬ ‫ڕۆژنامەیەكیش لەسەر ژیان و كارەكانی‬ ‫ئەو نووسەرە بەو ناوەوە چاپ دەكرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ئەلتەڵیانی‬

‫كای ناو‬ ‫تابلۆكان‬

‫شوناسی گێڕانەوەكاریی تونس‬ ‫گەیالن محمد‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫پەیوەندیەكــی لێكنەبچــڕاو هەیــە‬ ‫لەنێــوان ڕۆمــان و مێــژوودا‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫دەكــرێ بڵێیــن (ڕۆمــان) نزیكتریــن‬ ‫ژانەری ئەدەبییە لە بابەتی مێژووەوە‪،‬‬ ‫ئــەوەی ئــەم دووالیەنــە كۆدەكاتەوە‬ ‫ئامــڕازی گێڕانەوەكارییە‪ ،‬واتە ڕۆمان‬ ‫و مێــژوو هەردووكیــان پشــت بــە‬ ‫ناوەندگیری گێڕانەوەكاری دەبەســتن‬ ‫لــە فۆرمــی زمانــدا بــۆر ێكخســتنی‬ ‫زەمەن و وێناكان بەپێی سیستەمێكی‬ ‫دیاریكــراو‪ ،‬بــەاڵم ئەوەی كــە ڕۆمان‬ ‫جیا دەكاتــەوە لە مێژوو‪ ،‬سروشــتی‬ ‫خەیاڵییــە لە شــێوازی گێڕانەوەكاری‬ ‫ڕۆماندا‪ ،‬ئەمەجگــە لەوەی پەیوەندی‬ ‫نێوان (خوێنــەرو مێژوونووس‪ ،‬زیاتر‬ ‫ێ بەســتراتیژیەتی‬ ‫پشــت دەبەســت ‌‬ ‫قایلكردن و بەڵگەو بەڵگاندن‪ ،‬هەروەها‬ ‫ێ ڕەخنــەو‬ ‫بابەتــی مێژوویــی دەكــر ‌‬ ‫ێ لەكاتێكدا‬ ‫پێداچوونــەوەی بۆ بكــر ‌‬

‫گێڕانــەوەكاری خەیاڵــی بریتییــە لە‬ ‫ئامادەكردنێكــی ڕووداوێكی ڕابردووە‬ ‫بەخەیاڵ و پەیوەندی نێوان خوێنەرو‬ ‫ڕۆماننوســیش وەستاوە لەسەر بوونی‬ ‫تەبایی لەنێوان جیهانی دەقی خەیاڵی‬ ‫و جیهانــی واقیعــی خوینــەر ) ‪1‬‬ ‫كاتێك ڕۆماننووس ســوود لە ڕووداوە‬ ‫ێ بۆ بنیاتنانی‬ ‫مێژووییەكان وەردەگر ‌‬ ‫پــڕۆژەی گێڕانەوەكارییەكــەی‪ ،‬ئەوە‬ ‫ێ بەســەریدا كە مێــژوو وەك‬ ‫ناســەپ ‌‬ ‫خــۆی بگێڕێتــەوە بــە هەمــوو ئــەو‬ ‫ێ هــەر‬ ‫وردودرشــتانەی كــە دەكــر ‌‬ ‫ڕووداوێكی مێژوویــی لەخۆی بگرێت‪،‬‬ ‫چونكــە وەزیفەی (ڕۆمان) بەر لەهەر‬ ‫شت وەزیفەیەكی هونەری ستاتیكییە‪.‬‬ ‫عبدالرحمــن مونیــف دەڵێــت‪:‬‬ ‫(ڕۆمــان وەك ئەوەی من لێی تێبگەم‬ ‫و بینووســم ئامڕازێكــی مەعریفــی‬ ‫چێژبەخشــی ســتاتیكییە‪ ،‬وامــان لێ‬ ‫دەكات باشــتر دركــو هەســت بكەین‬ ‫بــە هەموو ئەوەی لــە چواردەورمانە)‬ ‫(‪ )2‬هەروەهــا جۆرج لــۆكاش الیەنە‬ ‫گرنگەكانــی ڕۆمانــی مێژوویی دیاری‬ ‫دەكات و بــاس لــەوە دەكات كــە‬ ‫(ئەوەی گرنگە لــە ڕۆمانی مێژووییدا‬ ‫گێڕانــەوەی ڕووداوە گەورەكان نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو بەئاگاهێنانەوەی ئەو كەسانەیە‬ ‫كەلــەو ڕووداوانــەدا دەركەوتــوون‪،‬‬ ‫هەروەها ئەوەی گرنگە گەڕانەوەیە بۆ‬ ‫ئەو پاڵنەرە مرۆیی و كۆمەاڵیەتیانەی‬ ‫كــە وای لــێ كــردوون لــە واقیعێكی‬ ‫مێژووییــدا هەڵســوكەوت بكەن و بیر‬ ‫بكەنــەوە) (‪ )3‬لێــرەوە دەردەكەوێت‬ ‫كــە ڕۆماننــووس ماتریاڵێكی خام لە‬

‫ێ لەپاڵئ ەوەیشــدا‬ ‫مێــژوو وەردەگــر ‌‬ ‫ێ كەســایەتی و ڕووداو‬ ‫كۆمەڵــ ‌‬ ‫ســەرباری ئــەوە دەخاتــەوە كە وەك‬ ‫بابەتێكــی مێژوویی لەبەر دەســتدایە‬ ‫و نایەوێت شــتێكیش پێشكەش بكات‬ ‫ێ ڕاســتی مێژوویی‬ ‫پێچەوانەی كۆمەڵ ‌‬ ‫بێت‪ ،‬جونكە وەك عبدالرحمن مونیف‬ ‫دەڵێــت‪ ،‬گرنگی ڕۆمــان لەوەدایە كە‬ ‫مێژوویەكی پەراوێزخراو دەخاتە ڕوو‪،‬‬ ‫ئەمە بەدەر لە فراوانی فەزای ڕۆمان و‬ ‫نەسڵەمینەوەی نووسەر لە تێپەڕاندنی‬ ‫تابــۆكان كە مەحاڵە لەهــەر بوارێكی‬ ‫كەی هونەریدا بە ئاســانی باسی لێوە‬ ‫بكرێ‌‪.‬‬ ‫دكتــۆر عبداللــه إبراهیــم‪ ،‬بــۆ‬ ‫تێپەڕاندنــی حاڵەتــی دوالیزمەیــی‬ ‫نێــوان ڕۆمــان و مێژوو‪ ،‬پێشــنیاری‬ ‫(خەیاڵكــردی مێژوویــی) دەكات‪،‬‬ ‫وەك ئەڵتەرناتیڤێكــی زاراوەی‬ ‫ڕۆمانــی مێژوویــی دەڵێت مەبەســت‬ ‫مێژوویــی)‬ ‫لە(خەیاڵكــردی‬ ‫ماتریاڵێكــی مێژووییە كــە لە ڕێگەی‬ ‫گێڕانەوەكارییــەوە جێگــەی خــۆی‬ ‫دەگرێــت و دابــڕاوە لــە وەزیفــەی‬

‫تاڕادەیەك شوناســی نووســەر یاخود‬ ‫ئەو فەزایەی كارەكتــەرو ڕووداوەكان‬ ‫لەخــۆ دەگرێــت ڕوون دەبێتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫شــێوازی دەڕبڕینــە زیاتــر ڕۆژئاوای‬ ‫عەرەبی بەكاری دەهێنێ‌‪ ،‬نووســەری‬ ‫ئەم ڕۆمانــە (شــكری ئەلمەبخوتە)‪،‬‬ ‫یەكــەم جــارە بــە كردەیــی نزیــك‬ ‫دەبێتەوە لە تاقیكردنەوەی نووسینی‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬ئەگەرچــی وەك ئەكادیمیەك‬ ‫بــەردەوام نزیك بووە لــە بابەتەكانی‬ ‫زمانەوانــی و گێڕانــەوەكاری‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پێــش (ئەلتاڵیانی) هیچ ئەزموونێكی‬ ‫نووسینی لەگەڵ ڕۆماندا نەبووە‪ ،‬ئەم‬ ‫كارەی (شــكری ئەلمەبخوت) خەاڵتی‬ ‫بووكــەری (‪)2015‬ـــی وەرگرتــووە‪.‬‬ ‫وەك نووســەر خــۆی دەڵێت‪ ،‬ناكرێت‬ ‫(ئەلتاڵیانــی) لە یــەك الیەندا كورت‬ ‫بكرێتــەوە‪ ،‬ڕاســتە بابەتی سیاســی‬ ‫و هەژموونــی دەســەاڵتی ســتەمكار‬ ‫بەســەر هەمــوو كایــە كۆمەاڵیەتــی‬ ‫و چاالكیەكییــە ڕۆشــنبیرییەكان‬ ‫بەتایبەتیــش ڕۆژنامەگــەری بەشــێك‬ ‫لەپانتایــی ڕۆمانەكە دیــاری دەكات‪،‬‬ ‫ئەمــە جگە لــە باســكردنی ملمالنێی‬

‫دیكۆمێنتــاری و وەســفی‪ ،‬زیاتــر‬ ‫وەزیفەكەی ستاتیكی و سمبولگەراییە‪.‬‬ ‫ئــەو ڕۆمانــەی كــە لێرەدا باســی‬ ‫ێ‬ ‫دەكەیــن پێكهاتەیەكــە لــە كۆمەڵــ ‌‬ ‫ێ كە‬ ‫كەســایەتی خەیاڵی و ڕووداوگەل ‌‬ ‫كۆمەڵگەی تونســی پێیدا تێپەڕیووە‪،‬‬ ‫واتە شــێوازێكە لە گێڕانەوەكاریی كە‬ ‫نزیكــە لەوەی پۆل ڕیكۆڕ پێی دەڵێت‬ ‫چەمكی (شوناســی گێڕانــەوەكاری)‪.‬‬ ‫مەبەســت لــەو چەقەیــە كــە تێیــدا‬ ‫یەكتــر بڕین و تێكچــڕژان و ئاڵوگۆڕو‬ ‫ئاوێتەبــوون ڕوودەدات لەنێــوان‬ ‫خەیــاڵ و مێــژوودا لــە ڕێگــەی‬ ‫گێڕانەوەكارییەوە) (‪ )4‬ئەگەر سەرەتا‬ ‫ێ لە ئاســتانەی ناونیشــانەوە‬ ‫بمانەو ‌‬ ‫داخڵــی ڕۆمانەكــە بیــن‪ ،‬دەبینیــن‬ ‫ناونشــینانەكە تەنهــا یــەك وشــەیە‬ ‫(ئەلتاڵیانی)‪ ،‬واتە كەسێكی ئیتاڵی‪،‬‬ ‫دیــارە بــە خوێندنــەوەی ناونیشــان‬

‫ڕەوتــە سیاســییەكان و گەندەڵــی و‬ ‫زەبروزەنگــی دەزگا ئەمنییــەكان‪،‬‬ ‫ێ لەخانەی‬ ‫لەگــەڵ ئەوەیشــدا ناكــر ‌‬ ‫ڕۆمانــی سیاســیدا دابنــرێ‌‪ ،‬چونكە‬ ‫لەپــاڵ هەمــوو ئەوانــەدا بــاس لــە‬ ‫ێ كێشــەی كۆمەاڵیەتــی و‬ ‫كۆمەڵــ ‌‬ ‫جیاوازی نێوان شارو گوندو مەسەلەی‬ ‫فكری و ئیرۆســی و خــودی مرۆڤیش‬ ‫دەكات‪ .‬پێشــتر ئاماژەمــان كــرد‬ ‫بەوەی ناونیشــانی كارەكە تاڕادەیەك‬ ‫یارمەتیــدەرە بــۆ ئــەوەی خوێنــەر‬ ‫ێ‬ ‫تێگەیشتنێكی ال دروست بێت و بزان ‌‬ ‫باس لە كەســایەتییەك دەكات و هەر‬ ‫ئــەو كەســایەتییە دەبێتە تــەوەرەی‬ ‫سەرەكی ڕووداوەكانی ڕۆمانەكە‪.‬‬ ‫باشــتر وایە بە باســكردنی توخمی‬ ‫كارەكتەر دەست پێ بكەین‪ ،‬زیاتریش‬ ‫ێ بە كارەكتەری سەرەكی‪،‬‬ ‫گرنگی بدر ‌‬ ‫هــەر لــەو چوارچێوەیوشــدا باس لە‬

‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫‪1‬‬ ‫تۆ خەتاباریت ڕۆژهەاڵت‪ ،‬باوكەكانت لەسەرچی‬ ‫شەڕیانە؟‬ ‫خــۆ باپیریــان تەنیــا خوێنــی بــە میراتیــی‬ ‫جێهێشتووە‪،‬‬ ‫ئێمەش نەوەی وریا نەبووین‪:‬‬ ‫كای ســەری ئەوانمــان بــە گوڵەگەنم خســتە‬ ‫تابلۆكانەوە‪.‬‬

‫بونیــادی شــوێنی و زەمانی و ئاماژە‬ ‫ێ بــە گرنگــی فۆرم و شــێوازی‬ ‫بكــر ‌‬ ‫دەربڕینــی زمانەوانی لە دەرخســتنی‬ ‫ئاســتی كارەكتــەرو سروشــتی‬ ‫ژینگەكەیان‪.‬‬

‫(ئەلتەڵیانی ) یان عبدالناصر‬ ‫یەكێكە لە كارەكتەرە سەرەكیەكان‬ ‫و خوێنــەر لــە ڕێگــەی چاودێــری‬ ‫گەشــەكردن و بەرەوپێشــچوونییەوە‬ ‫بــە كۆی ئەو ڕووداوانە ئاشــنا دەبێت‬ ‫كــە تونس پێیدا ڕۆیشــتووە‪ ،‬ڕواڵەت‬ ‫و پێكهاتــەی فیكــری (ئەلتەڵیانــی)‬ ‫گرێــدراوە بەسروشــتی گەشــەكردنی‬ ‫ملمالنێكانــی كۆمەڵگــەی تونســەوە‪،‬‬ ‫واتــە مێــژووی ژیانــی ئەلتاڵیانــی و‬ ‫مێــژووی قوناغی دوای ســەربەخۆیی‬ ‫كۆمەڵگەی تونس لەســەر یەك هێڵن‪،‬‬ ‫لێرەوە ئەلتاڵیانی وەك كارەكتەرێكی‬ ‫بنەڕەتی دەردەكەوێــت‪ .‬گرنگیپێدانی‬ ‫خوێنــەرو تێگەیشــتن لــەو‪ ،‬واتــە‬ ‫تێگەیشــتن لەو تێزەی كــە ڕۆمانەكە‬ ‫دەیەوێت بیخاتــەڕوو‪ .‬ئەم كارەكتەرە‬ ‫لــە چەند گۆشــەیەكەوە دەبینرێ‌‪ ،‬لە‬ ‫گۆشەی ئەندامانی خانەوادەكەیەوە كە‬

‫ێ كەسایەتی خەیاڵی و‬ ‫پێكهاتەیەكە لە كۆمەڵ ‌‬ ‫ێ كە كۆمەڵگەی تونسی پێیدا تێپەڕیووە‪،‬‬ ‫ڕووداوگەل ‌‬ ‫واتە شێوازێكە لە گێڕانەوەكاریی كە نزیكە‬ ‫لەوەی پۆل ڕیكۆڕ پێی دەڵێت چەمكی (شوناسی‬ ‫گێڕانەوەكاری)‬

‫تاڕادەیــەك ناچونیەكــی لەتێڕوانیاندا‬ ‫هەیە بۆ ئەم كارەكتەرە‪ ،‬هەریەكەو بە‬ ‫جۆرێك دەیبینێت‪ ،‬هەروەها لە فەزای‬ ‫زانكۆدا وەك خەباتگێڕێكی چەپڕەوی‬ ‫ڕێكخراوێكــی خوێندكاریــی دێتــە‬ ‫بەرچاو‪ ،‬لە دڵسۆزیدا بۆ مەبدەئەكەی‬ ‫كــەس پێــی نــاگات‪ ،‬لــە بەرامبەردا‬ ‫لــە وێنــەی كوڕێكــی كەشخەیشــدا‬ ‫ێ كە بۆتە جێگەی ســەرمامی‬ ‫دەبینر ‌‬ ‫هەموو كچێــك‪ ،‬هیچ قۆناغێكی ژیانی‬ ‫ئــەم كارەكتــەرە بــەدەر نەبــووە لە‬ ‫كاریگەری مێینە لەسەری‪ ،‬لە قۆناغی‬ ‫هەرزەكاریــدا (الالجنینــە) دەرگای‬ ‫بــۆ وااڵ دەكات بــە ڕووی جیهانــی‬ ‫جەســتەو هونەرەكانــی جەســتەدا‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی (ئەلتەڵیانی) ئارەزووە‬ ‫كانــی پەراوێز ناخات‪ ،‬بەاڵم جیاكاری‬ ‫دەكات لەنێــوان ژیانــی تایبەتــی و‬ ‫كاری ڕیكخراوەییــدا‪ ،‬ئەمەیــش وای‬ ‫لێ كردووە زیاتر ســەرنجڕاكێش بێت‪،‬‬ ‫زۆربــەی كەســایەتیەكانی ڕۆمانەكــە‬ ‫(صالح الدیــن‪ ،‬الالجنینە‪ ،‬نجال‪ ،‬ریم‬ ‫‪ ،‬ئەنجلیــكا ‪ ،‬نجــم الدیــن ‪ ،‬جعفــر‪،‬‬ ‫ســی عوســمان‪ ،‬عبدالحمیــد ‪ ،‬بــوك‬ ‫علی ) لە بازنەی (عبدالناصر)ـــدان‪،‬‬ ‫الیەنێــك یاخــود بەشــێك لــە ژیانی‬ ‫ئەو دەردەخەن‪ ،‬تەنانەت كەســایەتی‬ ‫گێڕەرەوەیــش كــە هەندێجــار ڕاناوی‬ ‫كەســی یەكەمی تاك بــەكار دێنێت‪،‬‬ ‫لــەو خولگەیــە دەرناچێت و لەســەر‬ ‫زاری ئــەوەوە وێنەیەكــی ڕۆشــنی‬ ‫(ئەلتەڵیانــی) دەبینیــن‪ ،‬دەڵێــت‪:‬‬ ‫(تەڵیانی وەك ڕووبارێكی بەخوڕ وایە‬ ‫ێ و هیچ‬ ‫خۆی ڕێڕەوی خۆی هەڵدەكەن ‌‬ ‫ێ )(‪ )5‬لە ڕێگەی‬ ‫شتێك نایوەســتین ‌‬ ‫شێوازی پەیوەندیی ئەم كارەكتەرەوە‬ ‫لەگەڵ كارەكتەرەكانــی دیكەدا تەواو‬ ‫ئاشــنای خــودی ئــەو كارەكتــەرەو‬ ‫ئاســتی گرنگــی كارەكتەرەكانــی‬ ‫دیكەیــش دەبیــن‪ ،‬بۆنموونــە (بوك‬ ‫علــی) كــە كەســێتییەكی الوەكــی‬ ‫ڕۆمانەكەیــە‪ ،‬قۆناغــی ســەردەمی‬ ‫منداڵــی هەتــا هــەرزەكاری تەڵیانی‬ ‫دەخاتــە ڕوو (ص�لاح الدیــن) بــرای‬ ‫ئەلتەڵیانییە‪ ،‬بەشێك لەالیەنی فیكری‬ ‫تەڵیانی دەردەخات (شــیخ عەالیلی)‬ ‫كــە هــەر لــە ســەرەتای ڕۆمانەكەدا‬ ‫دەردەكەوێــت‪ ،‬بــەاڵم كاریگــەری‬ ‫قوڵی لەســەر كارەكتەری ئەلتەڵیانی‬ ‫دەرناكەوێت تا كۆتایــی ڕووداوەكان‪،‬‬ ‫پاشان الی خوێنەر ئاشكرا دەبێت ئەو‬ ‫كەسایەتییە برینێكی قوڵی لەدەرونی‬ ‫(ئەلتەڵیانیدا) بەجێ هێشتووە‪.‬‬ ‫ثةراو َيزةكان‪:‬‬ ‫‪-1‬فلس��فة الس��رد كؤمة َل َيك لة تو َيذةران ل‬ ‫‪ 93‬منشورات االختالف بريوت ضاثى ‪2014‬‬ ‫‪-2‬الكاتب واملنفي عبدالرمحن منيف ل ‪43‬‬ ‫املركز الثقافى العربي ضاثى س َييةم ‪2001‬‬ ‫‪-3‬الرواي��ة التأرخيي��ة ج��ورج ل��وكاش ‪.‬وة‬ ‫رطيِان��ى دكتور صاحل جواد كاظم ل ‪ 46‬بغداد‬ ‫َ‬ ‫‪1978‬‬ ‫‪-4‬التخي��ل التأرخيى عب��داهلل ابراهيم ل ‪6‬‬ ‫املوسسة العربية للدراسات والنشر ‪2011‬‬ ‫‪-5‬الطليانى شكرى املبخوت ل ‪ 46‬ضاثى‬ ‫ضوارةم ‪ 2015‬دار الفارابى بريوت‬

‫‪2‬‬ ‫ئــەو كاروانی مێژووە‪ ،‬پێشــتر هــەر دەهات و‬ ‫دەچوو‪،‬‬ ‫لە دەرزی و دەزوو دەچوو‪:‬‬ ‫لە باكورەوە بۆ باشــوور‪ ،‬لــە ڕۆژهەاڵتەوە بۆ‬ ‫ڕۆژئاوا‪،‬‬ ‫سنووری دەدوریەوە و برینی پینە دەكرد‪:‬‬ ‫ئێســتا حەملەدارەكەی‪ ،‬چــوار پارچەكەی لێ‬ ‫بۆتە چوار پای سیسەم و‬ ‫لەسەریدا پاڵكەوتووە‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ێ دەگاتە ئاڵتوونی‬ ‫بــە قەلغانی تەنەكەوە‪ ،‬كــ ‌‬ ‫خۆر ؟‬ ‫گەر ئەو هەموو حەكیم و حیكمەتەمان هەیە‪:‬‬ ‫ێ ڕۆژگارمان‬ ‫ئــەی بــە قســە و هەناســەی كــ ‌‬ ‫ژەنگی گرتووە ؟‬ ‫‪4‬‬ ‫خوێنەر‪ ،‬باخچە و سەربازگە دەناسێتەوە‪:‬‬ ‫ێ خانم) و‬ ‫ێ ( كێ‌ بە گوڵ دەڵ ‌‬ ‫دەزان ‌‬ ‫كێیش‪ ،‬مانا لە ئەبجەدیەتی ڕادەكا و‬ ‫پارچــەی جامانــە‪ ،‬وا بەســەر تەلبەنــدی‬ ‫وشەكانیەوە‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫مێژووی ئێمە پەیوەندی بە ژیانەوە نییە‪:‬‬ ‫نمونەی ناوێ‌‪ ( ..‬بەاڵم با بڵێین شەنگال)‬ ‫ێ بمریت‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی نەمر بیت‪ ،‬یەكەم شت دەب ‌‬ ‫‪6‬‬ ‫باوكمان ژنێكی دیكەی هێنا‪،‬‬ ‫تــارای جەمەدانییە و موعتەری نەوتاوی لەژێر‬ ‫باڵ داوە‪،‬‬ ‫بووە حوشترەوانی كوڕەكانی هاجەر و‬ ‫ئێمە و دایكمانی الی كانیەكی وشك جێهێشت‪:‬‬ ‫ئیســماعیلی هەمــوو كێردەكانین و كەســیش‬ ‫بەرانێك نانێرێ‌‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫ئــەو هەمــوو چیایەمــان هەبــوو‪ ،‬موســایەك‬ ‫نەچووە سەری‪.‬‬ ‫ئــەو هەموو الفــاوە هات و نوحێــك دەربازی‬ ‫نەكردین‪.‬‬ ‫ئەو هەموو شاعیرە و ئاگرێكمان پێنەدزرا‪.‬‬ ‫پشــتمان لــە پشــتمان كــرد و خەریكــی‬ ‫دروستكردنی قامچی بووین‪.‬‬ ‫سكمان بە پێمان نەسووتا‪:‬‬ ‫بەدیــار پارچــەی شــكاوی ئــەو پلیكانەیــە‬ ‫دانیشتووین‪،‬‬ ‫كە بڕیار بوو بەرەو فیردەوسمان ببا‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ێ‬ ‫دوای ئــەو هەمــوو نایەكســانیە‪ ،‬زمان نایەو ‌‬ ‫باوەڕكا‪:‬‬ ‫كــە ڕۆژبەڕۆژ بیانــووی بێدەنگ بــوون زۆرتر‬ ‫دەبێ‌‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫ئەگەر ئاواز شایەتی بۆ تێكست بدا‪،‬‬ ‫ئەوسا تێدەگەین‪:‬‬ ‫لە مێژوومان‪ ،‬سالم مەقامی عەجەمی داهێنا‪،‬‬ ‫كوردی مەقامی هیجران و‬ ‫نالییش حیجاز‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ئیتر خامۆش نابم‬

‫سەبارەت بە سێ شیعری بیلی کۆڵینس کە ژوان جەالل وەریگێڕاون‬ ‫شااڵو حەبیبە‬

‫ژوان جــەالل ســێ شــیعری بیلــی‬ ‫کۆڵینســی وەرگێڕاوە‪ ،‬کە ســێ نموونەی‬ ‫بەرجەستەن لە شیعری ئەو شاعیرە‪ ،‬کە‬ ‫بە چاوێکی دیکەوە دەڕوانێتە شــتەکانی‬ ‫دەوروبەرمــان و هەندێک جار گاڵتەبازانە‬

‫دەنووســێت و هێندێــک جاریــش خاڵی‬ ‫زۆر ورد لــە پەیوندییەکانــی ئێمــەدا‬ ‫دەدۆزێتــەوە‪ .‬لێــرەدا بــە کورتی لە هەر‬ ‫سێ شیعرەکە دەدوێین‪.‬‬ ‫ئەشقی وێڵ‬ ‫تیرەکەتت خۆش بوێت‬ ‫لە ئەشــقی وێڵدا‪ ،‬مرۆڤێکی ترساو‪ -‬لە‬ ‫هەمــوو ئــازار و بەرکەوتنەکانی ئەشــق‪-‬‬ ‫دەبینیــن‪ .‬ئەو مرۆڤێکە پــێ دەچێت لە‬ ‫ئەشــقی مرۆڤــەکان هەڵهاتبێــت و ڕووی‬ ‫کردبێتــە جۆرێکــی تر لە خۆشویســتن‪.‬‬ ‫هەر بو نموونە خۆشویســتنی مشــکێکی‬ ‫تۆپیو‪ ،‬بینینی ژنێک لەودیو پەنجەرەوە‪،‬‬ ‫تەماشاکردنی سابوونێک‪ ،‬فیڕنەگولەیەک‪،‬‬ ‫یان قاپێک گۆشتاو و هەڵمەکەی‪ .‬ئەمانە‬ ‫ئەو شــتە ڕۆژانەیییانەن کــە مرۆڤی نێو‬ ‫شــیعرەکە خۆشــیانی دەوێــت‪ .‬زۆر پێ‬ ‫دەچێــت تــازە لــە ئەڤینێــک دابڕابێــت‬ ‫و وێــران بووبێــت‪ ،‬چونکــە ترســاوە لە‬ ‫«دەرگابەیەکدادان» و «برووســکەیەکی‬ ‫تاوناتــاوی ئــازار‪ ».‬بێگومــان ئــەوەی‬

‫مرۆڤێکــی خــۆش بوێــت هەمــوو ئــەم‬ ‫ترسانەی تووش دەبێت کە لە شیعرەکەدا‬ ‫ئاماژەیــان بــۆ کــراوە‪ ،‬بــۆ هەڵهاتن لەم‬ ‫ئازارە دەبێت پەنا ببەینە بەر شــتەکانی‬ ‫دەوروبەر‪ .‬بەاڵم نزیکەی هەمیشــە تیری‬ ‫داهاتــوو بە ڕێوەیــە‪ .‬ئەم تیرە لە هەمان‬ ‫مرۆڤەوە دێت کە ماوەیەکە لێی دابڕاویت‬ ‫و ئــەو گۆڕاوە و تۆ بــڕوای پێ ناکەیت‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتا دەرفەتــی ئەوە مــاوە کە‬ ‫ئەشق ببێتەوە بە دارپرتەقاڵێکی بچکۆلە‪.‬‬ ‫پرتەقاڵییش ڕەنگی دڵخوازی ئێمەیە‪.‬‬ ‫من سەگێکم‬ ‫وەڕینم ببیستە‬ ‫لــە شــیعری «هۆیەکی تر بــۆ ئەوەی‬

‫من لــە ماڵەوە تفەنگم نییە»ـــدا‪ ،‬ڕووی‬ ‫ڕاستەقینەی بیلی کۆڵینس دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫کە ڕوویەکی گاڵتەبازانەیە‪ .‬لێرەدا وەڕینی‬ ‫ســەگ و دەنگــی میوزیــک گەمەیەکیان‬ ‫لەگەڵ کراوە و ڕێک ئا ئەمەیە تەنزەکەی‬ ‫کۆڵینــس‪ ،‬چونکە ئــەوەی میوزیکەکەی‬ ‫ژەنــدووە‪ ،‬بیتهۆڤنــە‪ .‬هەتــا کۆڵینــس‬ ‫لــەوە زیاتریــش دەڕوات و ئــەم ســەگە‬ ‫بە چەشــنێک دەناســێنێت کە ئەو بووە‬ ‫بیتهۆڤنی کردووەتە ئەو بلیمەتە‪ .‬ئەمەش‬ ‫جۆرێــک لە گەڕانەوەیە بۆ ڕەســەنێتی و‬ ‫بنەمــای دەنــگ لــە سرووشــتدا‪ .‬هەمان‬ ‫قســەکەی ئەرســتۆ بێــت لەوانەیــە‪ ،‬کە‬ ‫دەیگوت‪ :‬هونەرەکان الســاییی سرووشت‬ ‫دەکەنەوە‪.‬‬

‫من خامۆش بووم‬ ‫بە زرمەیەک ئەوەم زانی‬ ‫ســەبارەت بە شــیعری «خامۆشــی»‬ ‫دەبێــت بڵێــم‪ ،‬هێندێــک جــار لــە کاتی‬ ‫خوێندنــەوەی بیلــی کۆڵینســدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئــەو دێــڕەی بدۆزیتەوە کە شــیعرەکەی‬ ‫لەســەر بنیاد ناوە‪ .‬لە شــیعری ئەشــقی‬ ‫وێڵــدا‪« ،‬تیــری داهاتــوو» کــە گوتمان‬ ‫هەمــان تیرێکە کە پێشــتر لێمان دراوە‪،‬‬ ‫ڕێــک ئــەو دێڕەیە کــە شــیعرەکە پێک‬ ‫دەهێنێــت‪ .‬خۆشویســتنی شــتەکانی‬ ‫دەوروبــەر زەمینەیەکە بــۆ ئەم دێڕە‪ .‬لە‬ ‫شــیعری «هۆیەکی تر بــۆ ئەوەی من لە‬ ‫ماڵــەوە تفەنگــم نییە»ـــدا‪ ،‬ئــەوەی کە‬

‫«سەرەتا ئەو سەگە بوو بیتهۆڤنی کردە‬ ‫بلیمەتێکی داهێنەر» خاڵی تێگەیشــتنە‬ ‫لە نێوان دەنگێک کە لە سرووشتەوە دێت‬ ‫و هاوکات میوزیکێک کە هی بیتهۆڤنە‪ .‬لە‬ ‫شیعری «خامۆشی»یشدا دەبێت سەرنج‬ ‫بدەینە ئەم دێڕە‪« :‬تۆ هەڵدەســتی و بێ‬ ‫الکردنــەوە دەڕۆیت‪ ».‬جا ڕێــک ئەمەیە‬ ‫کــە خامۆشــییەکان بــە دوای خۆیــدا‬ ‫دەهێنێــت‪ .‬لەوانەیــە ئــەم خامۆشــییە‬ ‫دۆخــی شــیعری یەکەمــی خوڵقاندبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم خامۆشــییە هەمیشە پێویستی‬ ‫بە زرمەیەکە‪ ،‬پێویســتی بە چەشنێک لە‬ ‫تۆقاندنە‪ ،‬تا ببێتەوە بە سۆز و میهرەبانی‬ ‫و کەســەکان ئیتر بێ الکردنەوە نەڕۆن و‬ ‫بگەڕێنەوە بۆ الی یەکتر‪.‬‬

‫بیلی کۆڵینس‬ ‫شاعیری پەسەندی‬ ‫ئەمەریکا‬ ‫وۆڵ ستریت جۆرناڵ‬ ‫ئا‪ .‬و وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ژوان جەالل‬

‫هەر یەک لە شــیعرەکان لــە دەفتەرێکی‬ ‫یادداشــتی ڕۆژانەدا دەنووسێت و زۆرجار‬ ‫چــوار یان پێنج جار بەر لە تەواوبوونیان‬ ‫دەســتکارییان دەکاتەوە‪« .‬بەڕاستی من‬ ‫دانەدانە شیعر دەنووسم‪ ».‬ئەو گوتی‪.‬‬ ‫ئەو تاکە شــیعرانە خێــرا کۆ دەبنەوە‬ ‫و دواهەمیــن کتێبــی «ئەشــقی وێــڵ‪»،‬‬ ‫تێکەڵکردنــی ‪ ٥٠‬شــیعری تازەیە لەگەڵ‬ ‫نزیکەی سەت شــیعری هەڵبژاردەی تردا‬ ‫لــە دەیــەی ڕابردووەوە و ڕانــدۆم هاوس‬ ‫چاپی کردووە‪.‬‬

‫پ‪ :‬تۆ ئەم شیعرانەت چۆن هەڵبژارد؟‬ ‫بیلی کۆڵینس‪ :‬ئەم شــیعرانە لە کۆڕە‬ ‫گشتییەکاندا بەردەوام تاقی کراونەتەوە‪ ،‬فــەرز بکەیــت‪ .‬هەر کــە تــۆ نەمەتێکی‬ ‫بۆیــە وا تێدەگــەم ئــەو شــیعرانەی فەڕمیت لەسەر خۆت فەرز کرد‪ ،‬ئەوکات‬ ‫بیلــی کۆڵینــس‪ ،‬خاوەنــی نازنــاوی ئامادەبووانی کۆڕەکان حەزی پێ دەکەن‪ ،‬شــیعرەکە پاڵــی دەنێتــەوە‪ .‬پێــم وایە‬ ‫شــیعری باش زۆربــەی کات دەرەنجامی‬ ‫مەلیکــی شــاعیرانی ئەمەریکایــە و شتێکی باشییان تێدا هەیە‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە زۆرانبازییەن لەگەڵ فۆڕمدا‪.‬‬ ‫شــیعرەکانی بوونەتە خۆراکی خەڵکێکی‬ ‫پ‪ :‬سەرنجڕاکێشــە کــە تۆ «ئەشــقی‬ ‫زۆر‪ ،‬هــەر لە «بیــڵ میورەی»ـــەوە تا‬ ‫پ‪ :‬تــۆ چــۆن گەشــەت بــەو دەنگــە‬ ‫منداڵی ســێ سااڵن شــیعرەکانی ئەویان وێــڵ» وەک ناونیشــان هەڵدەبژێریــت‪،‬‬ ‫گوتووەتــەوە‪ .‬وەک یەکێک لەو شــاعیرە لــە کاتێکــدا ئــەو شــیعرە یەکێــک لــە شیعرییە گاڵتەبازانەیە دا؟‬ ‫بیلــی کۆڵینــس‪ :‬کاتێک مــن کوڕێکی‬ ‫دەگمەنانەی کۆڕەکانی عەشاماتێکی زۆر هەرەکۆنەکانتە لەناو ئەمانەدا‪.‬‬ ‫بیلــی کۆڵینــس‪ :‬مــن هەوڵــم دا گەنــج بــووم‪ ،‬تێگەیشــتبووم کە شــیعر‬ ‫لە خۆیان کۆ دەکەنەوە‪ ،‬مستەر کۆڵینس‬ ‫ئارەزوومەندانێکــی یەکجار زۆری هەن بۆ ناونیشــانێک بدۆزمەوە کە جوان بێت بۆ دوو شــتە‪ -‬تێگەیشــتنی زەحمەتە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خوێندنەوەی شــیعر لە شــوێنی گشتیدا‪ .‬سەر بەرگ‪ .‬هەروەها‪ ،‬پێم وایە «ئەشقی دەتوانــی لــەوە تێبگەیــت کــە شــاعیر‬ ‫شــیعرەکانی ئەو تێگەیشــتنیان ئاســانە وێــڵ» گرنگییەکــی ئیپســتمۆلۆجیی بۆ بەدبەختە‪ .‬بۆیە ئەوکات بۆ ماوەیەک من‬ ‫و زۆر جــار پێکەنینهێنــن‪ ،‬هەروەهــا لە من هەیە‪ ،‬چونکە پێشــنیاری شێوازێکی ئەو شیعرانەم دەنووسی کە تێگەیشتنیان‬ ‫شــیعرەکانیدا لە بارەی هەموو شتێکەوە ڕوانینمــان لە دنیا بۆ دەکات‪ .‬شــیعرەکە ســەخت بوو‪ ،‬تەنانەت بۆ خۆشــم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێفکریــوە‪ ،‬لــە ســاو و خواحافیزییەوە جیاوازیکردنێکە لە نێوان عەشــق بۆ ئەو بۆنی بەدبەختییان دەدا‪ .‬جا هەتا دەستم‬ ‫تــا دەگاتــە مرۆڤایەتــی‪ .‬لە ‪١٩٩٩‬ـــدا‪ ،‬شــتانەی لە دنیادا هەن وەک سرووشت‪ ،‬نەکــرد بە خوێندنەوەی شــاعیرانی وەک‬ ‫کارەکەی لە زانکۆی پیتسبۆرگ پرێسەوە یــان ژنەبەرگدروویــەک لــە جامخانــەی‬ ‫گواســتەوە بۆ چاپخانەی ڕاندۆم هاوس‪ ،‬دووکانێکــی بەرگــدروودا‪[ ،‬و] ئەشــقی‬ ‫کە ڕێککەوتن سێ کتێبی بە بڕەپارەیەکی ڕۆمانتیکــی‪ ،‬کــە دەتوانێــت بگرەوبەردە‬ ‫شەش‌ژمارەیی بۆ چاپ بکەن‪ ،‬کە ئەوەش و دڵشــکێنەر بێــت‪ .‬ئەو شــیعرە الیەنی‬ ‫شــتێکی نەبیســتراوە لە دنیای شــیعردا ئەشــقی بێئامانــج دەگرێــت‪ ،‬عەشــقێک‬ ‫شــاعیرێک بــە بڕەپارەیەکــی وەهــا کار کــە خۆنەویســتانەترە‪ ،‬کە بە ســادەیی‬ ‫بکات‪ .‬ئێســتا ڕاندۆم هاوس لە ملیۆنێک ئەشــقێکە بۆ شــتەکانی دەوروبەری هەر‬ ‫زیاتر کۆپی کتێبەکانی شاعیری لە پرنت یەکێکمان‪.‬‬ ‫داوە‪.‬‬ ‫مستەر کۆڵینس دەڵێت‪« :‬بەاڵم من کە‬ ‫پ‪ :‬لەنــاو کارە تازەکانــدا‪ ،‬تۆ لەگەڵ‬ ‫دەنووسم‪ ،‬قەت بیر لە فرۆش و هۆڵە پڕ لە فۆڕمە شیعرییەکاندا یاری دەکەیت‪ ،‬وەک‬ ‫فیڵیپ الرکین و کێنیت کۆچ‪ ،‬نەمزانی کە‬ ‫خەڵکەکان ناکەمەوە‪ .‬نە فەیسبووک و نە ڤیڵەنێڵس‪ ،‬سۆنێت و هایکو‪.‬‬ ‫بیلی کۆڵینس‪ :‬مــن مەیلێکی زۆرم بۆ ئەم گاڵتەبازییەی لەو سااڵنەدا سەرکوتم‬ ‫تویتەریشم نییە‪ ،‬ئەوە شتێکە پەیوەندیی‬ ‫بــە نەوەکانەوە هەیــە‪ .‬پارچەکاخەزێک‪ ،‬ئیمکانییەتــی قەیدوبەندکراو لە شــیعردا دەکرد‪ ،‬لە ڕاستیدا دەتوانرێت لە شیعردا‬ ‫بۆ من‪ ،‬پتەوترین ئامرازی پەیوەندییە‪ ».‬هەیــە‪ ،‬بەوەی تۆ فۆرمێک لەســەر خۆت باڵو بکرێتەوە‪.‬‬

‫پ‪ :‬چــۆن ئــەو گاڵتەبازییــە دەخەیتە‬ ‫شیعرەوە؟‬ ‫بیلی کۆڵینس‪ :‬من کاتێک دەنووســم‪،‬‬ ‫لە هەوڵی ئــەوەدا نیم گاڵتەباز بم‪ .‬ئەوە‬ ‫شــێوازی منــە بــۆ تەماشــاکردنی دنیا‪.‬‬ ‫تێگەیشــتم کە شــتێکی زۆر ڕاســتەقینە‬ ‫لــە گاڵتەبازیــدا هەیــە‪ ،‬چونکــە هەموو‬ ‫کــەس دەتوانێــت خــۆی وا نیشــان بدا‬ ‫کــە جددییــە‪ ،‬بــەاڵم ناتوانیــت خــۆت‬ ‫وا نیشــان بدەیــت کــە گاڵتەبازیــت‪ .‬تۆ‬ ‫دەبیتە هــۆی کاردانەوەیەکی الئیرادی لە‬ ‫خەڵکی تردا ئەگــەر پێبکەنن‪ ،‬ئیتر ڕێک‬ ‫دەزانیــت قۆشــمەچێتییەکەت تا چەندە‬ ‫سەرکەوتووە‪ ،‬لە کاتێکدا تۆ نازانیت خۆ‬ ‫بە جددی نیشاندانت چەندە سەرکەوتووە‪.‬‬ ‫پێم وا نییە هەرگیز شیعرێکم نووسیبێت‪،‬‬

‫پ‪ :‬ئایــا بــۆ ئــەوەی بنووســیت‬ ‫گوێکەڕکــردن لــە شــەعبیەتی خــۆت‬ ‫ئەستەمە؟‬ ‫بیلــی کۆڵینــس‪ :‬ناڕەحەتــی لــە‬ ‫پەیداکردنــی شــوێنێکی بێدەنگــدا زیاتر‬ ‫وەک ئەم بەیانییە وایە‪ ،‬من لە بەشــێکی‬ ‫چەپەکــی ماڵەکــەدا خۆم حەشــار داوە‬ ‫و زەالمێــک ئەوەتــا ماڵەکــە بە ســۆندە‬ ‫دەشوات‪ .‬ئەوانە زیاتر ئەو ناڕەحەتییانەن‬ ‫کــە مــن دەمەوێت خۆمیان لــێ بە دوور‬ ‫بگــرم‪ .‬من چێــژ لە شــیعرخوێندنەوە بۆ‬ ‫خەڵک دەبینم و لــەوەدا کە هەزار کەس‬ ‫چەپڵــەت بۆ لــێ دەدەن‪ ،‬خرۆشــانێکی‬ ‫ســەر تەختی شانۆ هەیە کە ئەکتەرەکان‬ ‫هەســتی پــێ دەکــەن‪ .‬مــن منداڵێکــی‬ ‫تاقانــەم بۆیە دەتوانم هەرچیی بایەخێکم‬

‫تێگەیشتبووم کە شیعر دوو شتە‪ -‬تێگەیشتنی‬ ‫زەحمەتە‪ ،‬بەاڵم دەتوانی لەوە تێبگەیت کە شاعیر‬ ‫بەدبەختە‬ ‫کــە مەبەســت لێــی تەنیــا گاڵتەبــازی پــێ بدرێــت وەری بگــرم [پێدەکەنێت‪].‬‬ ‫بووبێت‪ .‬شــیعرم نووسیوە بە گاڵتەبازی بەاڵم ئەوە زۆر بەش بەشە‪.‬‬ ‫دەســتی پێ کردووە و زۆرجار گۆڕاوە بۆ‬ ‫شتێکی جددیتر‪.‬‬ ‫پ‪ :‬بۆچی کتێبەکــەت بە «ناوەکان»‬

‫کۆتایــی پێ هێنــا‪ ،‬کە تۆ بۆ ڕێزگرتن لە‬ ‫قوربانیانی ‪ ١١/٩‬نووسیوتە؟‬ ‫بیلــی کۆڵینــس‪ :‬مــن کــە بوومــە‬ ‫مەلیکــی شــاعیران داوام لــێ کــرا ئــەم‬ ‫شــیعرە بۆ یەکەمین ســاڵیادی هێرشــە‬ ‫تێرۆریســتییەکان بنووسم و لە کۆنگرێس‬ ‫خوێندمــەوە‪ .‬لــەو کاتەوە چەنــد کتێبم‬ ‫دەرچــوون و هــەر بڕیــارم دابــوو ئــەوە‬ ‫نەخەمە هیــچ کتێبێکەوە‪ .‬نەمویســتبوو‬ ‫بــەوەی ئــەوە فــڕێ بدەمــە کتێبێکــی‬ ‫شــیعریی هەمەچەشــنەوە‪ ،‬ئــاو بکەمــە‬ ‫ناوی یــان بێڕێزیی پێ بکــەم‪ .‬بەاڵم کە‬ ‫هاتــە ســەر کتێبێکــی ئاما گــەورە‪ ،‬من‬ ‫زۆرانم لەگەڵ ئەوەدا گرتبوو‪ ،‬ئێ‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەیخەمە ئەمەوە‪ ،‬ئەو شــیعرە هەرگیز لە‬ ‫کتێبدا نابینرێت‪ .‬گوتم با لەوێدا داینێین‪.‬‬ ‫ویســتم جیــای بکەمــەوە‪ -‬نەمدەویســت‬ ‫هەروا فڕێی بدەمە نێوان ئەو شیعرانەوە‪،‬‬ ‫کــە لە بــارەی نانخواردن لە ڕســتۆرانی‬ ‫چینی یان شتی واوەن‪ .‬لە کۆتایییەکەیدا‬ ‫داماننا‪.‬‬ ‫بیلی کۆڵینس‪ -‬بە پێی نیو یۆرک تایمز‬ ‫هەرەناودارترین شــاعیری ئەمەریکایە‪ -‬لە‬ ‫‪١٩٤١‬دا لــە نیو یۆرک ســیتی لــە دایک‬ ‫بووە‪ ،‬پرۆفیســۆر و شــاعیر و نووســەر‬ ‫و ئەنتۆلۆجیســتە‪ ،‬زیاتــر لە ‪ ١٥‬خەاڵتی‬ ‫جیاوازی بۆ شیعرەکانی پێ بەخشراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.wsj.com/articles/‬‬ ‫‪SB1000142405270230441020‬‬ ‫‪4579139580834465224‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫‪4‬‬

‫(دوكانی توتن)ی فێرناندۆ پێسوا‬

‫««‬

‫گەمەی ژیان‌و شیعر‌و ماسكەكان‬ ‫دێــت‪ ،‬هەموویــان لەیــەك چوارچێــوەدا‬ ‫كۆدەكاتــەوە‪ .‬بەجۆرێكیــان لێــدەكات‬ ‫هەموویان لەیەك كاتدا لەشێوازی یاریەكدا‬ ‫یــان لەفۆرمــی تابلۆیەكــی كوبیزمدابــن‬ ‫ێ‬ ‫كەتیایدا‪ ،‬كارەكتەرە سەرەكیەكە‪ ،‬لەس ‌‬ ‫ڕەهەندەوە وێناكرابێت‪.‬‬ ‫ت و ڕۆڵێكی تایبەتی‬ ‫دواتر شــاعیر دێ ‌‬ ‫بەهــەر كارەكتەرێــك دەبەخشــێت لــە‬ ‫قەســیدەیەكدا‪ .‬بۆنمونــە ئەركی شــوانی‬ ‫مێگەل بە «ئەلبرتۆ كاریۆ» دەســپێرێت‬ ‫‌و دەیكاتــە ئاغــای «ڕیــكاردۆ ڕییــس»‬ ‫ش و الواز‬ ‫كــەوەك كارەكتەرێكــی نەخــۆ ‌‬ ‫نیشــانی دەدات‪ .‬ئــەو ســۆناتایانەی‬ ‫ئــەو دەیاننوســێت‪ ،‬بــواری ئــەوە بــە‬ ‫«پێســوا» دەدەن چی لەناخیدایە هەڵی‬ ‫ڕێژێــت‌و بگاتــە پــاك‌و بێگەردیەكــی‬ ‫تــەواو ڕۆمانتیكیانــە‪ .‬ئەمــە یەكێكە لەو‬ ‫بۆچونانــەی زۆرێــك لــە پێسواناســان‬ ‫تەئكیدی لێدەكەنەوە‪.‬‬ ‫ســێیەم كارەكتــەر كــە «ئەلفــارۆ‬ ‫دی كامبــۆس»ە‪« ،‬پێســوا» ژیانێكــی‬ ‫ێ عەتــا دەكات‬ ‫ڕون ‌و دیاركــراوی پــ ‌‬ ‫و ڕۆژی پانــزەی ئۆكتۆبــەری ســاڵی‬ ‫‪ 1890‬دەكاتــە ڕۆژی لەدایكبونــی‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەی ئەندازیاریی دەریایی لە گالســكۆ‬ ‫دەخوێنێت‪ ،‬سەردانی واڵتانی خۆرهەاڵتی‬

‫ئیبراهیم ئەلعەریس‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫هەمووشــتێك لــە شــاعیری پرتوگالی‬ ‫«فێرنانــدۆ پێســوا» چاوەڕواندەكــرا‪،‬‬ ‫تەنهــا ئەوەنەبێــت كەنــاوی (دوكانــی‬ ‫توتــن) لەیەكێك لە دیوانە شــیعریەكانی‬ ‫بنێت‪ .‬شــایەنی باســە ئەو دیوانە ساڵی‬ ‫‪ 1933‬چاپكراوەو ناوەكەشــی لەدرێژتری ‌ن‬ ‫و قەشــەنگترین چامــەی نــاو دیوانــە‬ ‫شیعریەكە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪« 1928‬پێسوا» ئەو قەسیدەیە‬ ‫دەنوســێت‌و لەهەمان ساڵدا لەڕۆژنامەی‬ ‫(برسنســا»دا باڵوی دەكاتەوە‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫پێنــچ ســاڵ دواتــر و لەگــەڵ كۆمەڵــە‬ ‫شــێعرێكی دیدا‪ ،‬لــە بەرگێكــدا چاپیان‬ ‫دەكات‪ .‬وابــۆ چارەكــە ســەدەیەك‬ ‫دەچێت‪« ،‬پێســوا» لە ناوەندە شــیعری‬ ‫‌و ئەدەبیەكانــی دنیــادا‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫بەرفــراوان نێوبانگــی دەركــردووەو وەك‬ ‫شاعیرێك ناسراوە‪ ،‬بەاڵم وەك شاعیرێكی‬ ‫ئاســایی نا‪ ،‬بەڵكو وەك یەكێك لەســەیر‬ ‫و سەمەرەترین ئەو شاعیرانەی لەسەدەی‬ ‫بیستەمدا ژیاون‪.‬‬ ‫بێگومــان ئــەو ســەیر و ســەمەریەش‬ ‫لەشــیعرەكانیەوە ســەرچاوە ناگرێــت‬ ‫(شــیعرێك كە پۆلێن ناكرێت‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫زیاتــر و زۆرتــر لــە ســوریالیزمەوە‬ ‫نزیكە)‪ ،‬بەڵكو پەیوەنــدی بەكارەكتەری‬ ‫خۆیــەوە هەیــە‪ ،‬ئــەو كارەكتەرە ســەیر‬ ‫و عەنتیكەیــەی‪ ،‬وەهــا دیــارە وەك‬ ‫ئــەوەی بــە بەردەوامــی لەســۆراخی‬ ‫خۆیدا‌بووبێــت و بەدوای خۆیدا گەڕابێت‪.‬‬ ‫هەمیشــە لەهەوڵــی شــوێن پێهەڵگرتنی‬ ‫ناســنامەیەكدابوبێت (ناســنامەیەكی‬ ‫ڕاستەقینە یان ناسنامەیەكی خواستە)‪.‬‬ ‫وەك ئەوەی «پێسوا» لەگەڵ خۆیدا‌و‬ ‫بەتایبەتیش لەشیعرەكانیدا‪ ،‬بەردەوام ئەو‬ ‫پرســیارە بكات‪( :‬من كێم؟ ئاخۆ دەبێت‬ ‫مــن كێبــم؟)‪ .‬بێگومــان زۆر زەحمەتــە‬ ‫مەزنــدەی ئەوەبكەیــن كــە «پێســوا»‬ ‫زانیبێتــی چــۆن چۆنی لە شــیعرەكانیدا‬ ‫یاخــود لە ژیانیدا‪ ،‬وەاڵمی ئەو پرســیارە‬ ‫دەداتــەوە‪ .‬بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا‬ ‫زانیویەتی چۆن دەبێتە شــتێكی تایبەت‬ ‫‌و دیاریكراو (دەبێتە شــاعیری شوناســە‬ ‫پەنهان‌و نادیارەكان)‪ .‬ڕەنگە زیاد لە هەر‬ ‫سیفەتێكی دیكە‪ ،‬پڕاوپڕ ئەوەی بەسەردا‬ ‫بسەپێت‪ ،‬بەوپێیەی تەنها‌و تەنها دەكرێت‬ ‫لەژێر ئەو تایتڵەدا پۆلێن بكرێت‪.‬‬ ‫ئێمــە گەربێتو بمانەوێت ســەربوردەی‬ ‫«پێسوا» لەگەڵ شیعرو هەروەها لەگەڵ‬ ‫ژیانیشــدا چڕكەینەوەو لەتاكە وشەیەكدا‬ ‫ێ زیــادو و كەم‬ ‫كۆیبكەینــەوە‪ ،‬ئــەوا بــ ‌‬ ‫(دەمامك) ئەو وشەیە دەبێت‪.‬‬ ‫«پێســوا» بۆخۆی پیاوێكی شــەرم ‌ن‬ ‫و پەرتــەوازەو خەیاڵڕۆشــتووبووە بــە‬ ‫بەردەوامــی‪ .‬ڕەنگە لەبەر ئــەو هۆكارەو‬ ‫هەروەهــا لەبەرئــەوەی ڕەهەنــدی‬ ‫گەمەكارێكــی گەورەشــی تێدابــووە‪،‬‬ ‫ئەســتەم بــووە ســەردەمەكەی لێــی‬ ‫تێبگات‪ .‬بۆیە وای بەچاك زانیووە لەڕێی‬ ‫ك و ناوی خواســتراو‌ و ئەو‬ ‫دەیان دەمام ‌‬ ‫كارەكتەرانــەی خــۆی دروســتی دەكرد ‌ن‬ ‫و بەناویانــەوە شــیعر و نوســینەكانی‬ ‫باڵودەكردەوە‪ ،‬خۆی بەدنیا بناسێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم خۆ ئەو هەربەوەوە دانەدەكەوت‪،‬‬ ‫بەڵكــو دەهــات ژیاننامــەی تایبەتــی‬ ‫بۆهەریــەك لــەو كارەكتەرانەی دروســت‬ ‫دەكــردو هەریەكەیانی دەكــردە خاوەنی‬ ‫ڕۆژی لەدایك بوو ‌ن و هەروەها ڕۆژی مرد ‌ن‬ ‫و لەدنیادەرچونیانیشــی دەنوســیەوە‪.‬‬ ‫وەك ئــەوەی ئەوانــە كارەكتەرگەلێكــی‬ ‫ڕاستەقینەبن‌و هەر بەڕاستی ژیان بكەن‪.‬‬ ‫لێرەوە ســەیرنابێت بەالمانەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫یەكێــك لــەو توێــژەرە پرتوگالیانــەی‬ ‫لەهەوڵــی ئەوەدابــووە مێــژووی ژیانــی‬ ‫«پێســوا» بنوســێتەوەو بەرهەمەكانــی‬

‫دا‌و لەتــەواوی قەســیدەكانی دیكــەی‬ ‫ئــەو دیوانەدا بۆخۆیی دروســت دەكات‪،‬‬ ‫دەتوانیــن چیتــر بــاس لــە ژیاننامــەی‬ ‫شــاعیرێك بكەین‪ ،‬جیاوازە لەوەی خۆی‬ ‫داویەتیە پااڵ كارەكتەرە خەنیمەكانی؟‬ ‫ڕاســتیەكەی توێــژەرا ‌ن و ڕەخنەگران‬ ‫كاتێكی زۆریان ویســت‪ ،‬تاتوانیان لەڕێی‬ ‫نوســینەكانییەوە دەســتیان بە وێنەیەك‬ ‫بــگات كــە دواجار كــەم تــازۆر‪ ،‬لەوێنە‬ ‫ڕاستەقینەكەی «پێسوا» خۆیەوە نزیك‬ ‫بێــت‪ .‬ئــەو وێنەیــەش پێمــان دەڵێــت‪:‬‬ ‫(ســاڵی ‪ 1888‬لــە لیشــبۆن لەدایــك‬ ‫بــووەو هەرلەوێشــدا دوای چــل‌و حەوت‬ ‫ســاڵ ‪ 1935‬كۆچی دوایی كردووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫قۆناغــی منداڵــی لە باشــوری ئەفریقاوە‬ ‫بەسەردەبات‪ .‬چونکە دوای مردنی باوكی‬ ‫دایكــی شــوودەكاتەوەو ڕوودەكەنــە ئەو‬ ‫ێ لەشــاری داربــن بازرگانی‬ ‫واڵتە‪ .‬لــەو ‌‬ ‫ێ‌و زۆر‬ ‫‌و ئەدەبــی ئینگلیــزی دەخوێنــ ‌‬ ‫بەچاكی فێری زمانــی ئینگلیزی دەبێت‪.‬‬ ‫دواتــرو لەتەمەنــی حەڤــدە ســاڵیدا‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ پرتوگال‪.‬‬ ‫ێ‌و چەندین كار‬ ‫واز لــە خوێندن دێنــ ‌‬ ‫و پیشــەی جیاجیــا تاقــی دەكاتەوە‪ ،‬تا‬ ‫دواجــار لە كۆمپانیایەكی بازرگانیدا وەك‬ ‫وەرگێــڕ دادەمەزرێت‪ .‬لەبواری شــیعر و‬

‫ن و ڕەخنەگران‬ ‫ڕاستییەكەی توێژەرا ‌‬ ‫كاتێكی زۆریان ویست‪ ،‬تا توانیان لە‬ ‫ڕێی نووسینەكانییەوە دەستیان بە‬ ‫وێنەیەك بگات كە دواجار كەمتازۆر‪،‬‬ ‫لە وێنە ڕاستەقینەكەی «پێسوا»‬ ‫خۆیەوە نزیك بێت‬

‫ن و شیزۆفرینیایەی‬ ‫ئەڵبەتە ئەو دۆخی دابەشبوو ‌‬ ‫ن‬ ‫پێسوای تێدا بووە‪ ،‬درێژكراوەی دۆخی پەرتبوو ‌‬ ‫ی و‬ ‫و شیزۆفرینیای سەردەمەكەمانە‪ .‬بەدبەخت ‌‬ ‫ێ دوودڵی سیاچارەیی‬ ‫نەهامەتییەكانی «پێسوا»ش‪ ،‬ب ‌‬ ‫ڕۆژگارەكەمانە‬ ‫كۆبكاتــەوە‪ ،‬پێمان بڵێت‪( :‬مەحاڵە هیچ‬ ‫لێكۆڵیارێك پڕكێشــی ئەوەبــكات گوایە‬ ‫ێ كە ‌م‬ ‫تــەواوی بەرهەمەكانی پێســوای ب ‌‬ ‫و كــوڕی كۆكردۆتەوە‪ ،‬ئــەو بەرهەمانەی‬ ‫لەچەندین گۆڤا‌ر و ڕۆژنامەو دەستنوســدا‬ ‫هــەن‌و دەیان ناوی جیاجیان لەســەرە)‪.‬‬ ‫بەاڵم ســەرەڕای ئەوەش‪ ،‬ئێمە گەر تەنها‬ ‫حوكــم لەســەر ئەو شــیعر و تێكســتانە‬ ‫بدەیــن كە بەناوی «پێســوا» خۆیەوەن‬ ‫‌و دەدرێتەپــاڵ ئــەو‪ ،‬ئــەوا دەتوانیــن‬ ‫بەشــاعیرێكی گــەورە و مەزنــی بدەینــە‬ ‫قەڵەم‪.‬‬ ‫ئەڵبەتــە ئــەو دۆخــی دابەشــبون‌و‬ ‫شــیزۆفرینیایەی ئــەوی تێدابــووە‪،‬‬ ‫درێژكــراوەی دۆخــی پــەرت بــوو ‌ن و‬ ‫ی‬ ‫شیزۆفرینیای سەردەمەكەمانە‪ .‬بەدبەخت ‌‬

‫ێ‬ ‫و نەهامەتیەكانــی «پێســوا»ش‪ ،‬بــ ‌‬ ‫دوودڵی سیاچارەیی ڕۆژگارەكەمانە‪.‬‬ ‫لەم كۆنتێكستەدا ڕەنگە دیوانە شیعری‬ ‫(دوكانی توتن)‌و چامەسەرەكیەكەی ئەو‬ ‫دیوانــە‪ ،‬بەچاكتریــن شــێوە گوزارشــت‬ ‫لەبــوون‌و ژیــان‌و نێگەرانیەكانــی‪ ،‬ئەو‬ ‫كارەكتەرە شیعریە بكات‪.‬‬ ‫لە (دوكانی توتن)دا «پێسوا» لەڕێی‬ ‫ێ‬ ‫ێ كارەكتەری جیاجیاو ســ ‌‬ ‫دۆخــی ســ ‌‬ ‫دەمامكی جیاوازە‪ ،‬خۆی نمایش دەكات‌و‬ ‫لەڕێــی ئەوانــەوە پرســیار لە شوناســی‬ ‫تایبەتــی خــۆی دەكات‪ .‬بەدرێژایــی‬ ‫ئــەو چامەیــەو چەند چامەیەكــی دیكە‪،‬‬ ‫ێ خەنیمەوە‪،‬‬ ‫«پێســوا» لەڕێــی ئەوســ ‌‬ ‫هەوڵی ئەوەدەدات دەســتی بەناسنامەی‬ ‫خۆی ڕابگات‪.‬‬

‫ئەڵبەت شاعیر لەوێدا هەرتەنها ئەدگاری‬ ‫ئەوكارەكتەرانەمــان بۆ وێناناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ناویشیان پێدەبەخشێت‪« :‬ئەلبرتۆ كایرۆ‬ ‫س و ئەلفارۆدیكامپــۆس»‌و‬ ‫‌و ڕیكاردۆڕیــ ‌‬ ‫لەڕێی ئەو كارەكتەرانەشەوە جار لەدوای‬ ‫جار‪ ،‬بەشــێوەیەكی زۆر قوڵتر و فراوانتر‬ ‫پرســیار لەناسنامەی خۆی دەكات‪ .‬بیری‬ ‫ئەوەشــی ناچێت كەدەبێت جار لەدواجار‬ ‫ئۆغرتر و ســەنگینتربێت‪ ،‬واتە لەبەردەم‬ ‫هەركارەكتەرێكیانــدا زیاتــر و زۆرتــر‬ ‫دەستەو سانتربێت‪.‬‬ ‫ێ كارەكتــەرە بۆخۆیــان یــەك‬ ‫ئەوســ ‌‬ ‫ت و دابەش‬ ‫كەســن‪ ،‬بــەاڵم پــەرت پــەر ‌‬ ‫بــوون‪ .‬ســەرەتا هەرەیەكەیــان ژیانــی‬ ‫تایبەتــی‌و ســەربەخۆی خۆیــان دەژین‪.‬‬ ‫كەچــی دواتر و لەگەمەیەكــی ژێربەژێردا‬

‫دوور دەكات‌و لەوێشــەوە بەتەمبەڵــی‌و‬ ‫بێزاریەكــی زۆرەوە دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەوە‬ ‫ئــەوە كەدەڵێــت‪( :‬مــن دەڕۆم بۆئەوەی‬ ‫ئەفیــون پەیداكــەم‪ ،‬ئــەو ئەفیونــەی‬ ‫شەرەفی خۆرهەاڵتە)‪.‬‬ ‫كارەكتــەری «دی كامبــۆس» تــەواو‬ ‫پێچەوانــەی دوو كارەكتەرەكەی دیكەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەت لــەڕووی نوســینەوە‪ .‬بۆنمونە‬ ‫ێ جار‬ ‫نوسینەكانی «دی كامبۆس» هەند ‌‬ ‫ێ جاریش‪،‬‬ ‫گەرم‌و گوڕو پڕتاســەیەو هەند ‌‬ ‫ســەردەبات بــۆ وەســفكردنی دەرەكی‌و‬ ‫باس لەشــتە ڕۆژانەكان دەكات‌و ئەوەش‬ ‫بەگرنگترین خەسڵەتی ئەو ئەژماردەكرێت‬ ‫‌و بێزاریەكــی زۆر بەوشــەكانیەوە دیارە‪.‬‬ ‫هەربۆیــە هەمیشــە گوزارشــتكردنی لــە‬ ‫خۆی‪ ،‬گوزارشــتێكی پوچگەراو نائارام‌و‬ ‫پڕ لەڕاڕاییە‪.‬‬ ‫تۆبڵێــی ئەمــە تەعبیركــردن نەبێــت‬ ‫لەخــودی «پێســوا» خــۆی‌و هەوڵێــك‬ ‫نەبوبێــت‪ ،‬بۆئــەوەی وەاڵمــی دەربارەی‬ ‫شوناســی خــۆی دەســگیربێت؟ ئێمــە‬ ‫لەمە دڵنیانین‪ ،‬چونكە «پێســوا» وەها‬ ‫ســەیری «دی كامبــۆس» دەكات وەك‬ ‫ئەوەی هەڵگری دووكارەكتەری دیكە بێت‬ ‫پێكەوە‪ ،‬ئەوانیش كارەكتەری ســەردار و‬ ‫كۆیلەیە‪ .‬نەك بۆ گونجاندنیان بەیەكەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو بۆخاتری هێنانە ئارای كارەكتەری‬ ‫ســێیەم‪ .‬وەك ئەوەی لێرەداو لەشــیعردا‬ ‫بەشێوەیەكی ئەندێشەیی‪ ،‬شایەدی بینیی‬ ‫دیالەكتیكی هیگڵــی بین‪( :‬تێز و ئەنتی‬ ‫تێز و سەنتێز)‪.‬‬ ‫ێ ڕەهەندییەی‬ ‫لەئاســت ئــەو وێنە ســ ‌‬ ‫«پێســوا» لە چامــەی (دوكانی توتن)‬

‫فەلسەفە و خوداناسیدا‪ ،‬دەست بەنوسین‬ ‫دەكات‌و چەند دەقێكیش بۆســەر زمانی‬ ‫پرتوگالــی وەردەگێڕێت‪ .‬ئەمــەش زیاتر‬ ‫دەیخاتە ســەركەڵكەڵەی پرسیاركردن لە‬ ‫شوناسی ڕاستەقینەی خۆی‌و ناچاركردنی‬ ‫بە پەنابردن بۆ دەمامك پۆشین‪.‬‬ ‫هاوكات ئەوە هانی دەدات بۆ نوســینی‬ ‫تێكست گەلێكی بێشومار‪ ،‬بەاڵم لەهەمان‬ ‫كاتــدا هەســت بەشــیزۆفرینیایەكی قوڵ‬ ‫دەكات كەنزیكــی دەكاتــەوە لەشــێت‬ ‫بــوون‪ .‬بەتایبــەت ئەوكاتانــەی خــۆی‬ ‫وەک جولەكەیــەك هاتۆتەپێــش چــاو‬ ‫کەلەســەردەمی دادگاكانــی پشــكنیندا‬ ‫ســزادەدرێت‪ .‬ڕەنگــە ئــەم هەســتەی‬ ‫دواییــان وایلێكردبێــت‪ ،‬لەســاڵی ‪1917‬‬ ‫چامەیــەك بنوســێت ‌و بانگەشــە بــۆ‬ ‫سەرهەڵدانی فاشیزم بكات لە پرتوگالدا‪.‬‬ ‫تو‬ ‫لەو كاتە بەدواوە لەنوســین ناوەستێ ‌‬ ‫ێ لــە بەرهەمەكانی‬ ‫بەپــارەی خۆی هەند ‌‬ ‫چــاپ دەكات‪ .‬ئەڵبەتــە شــۆڕەت‌ و‬ ‫نێوبانــگ پەیداكردنی لە جیهاندا كەمێك‬ ‫دوادەكەوێــت‪ ،‬بەاڵم دواجــار هەوادارێكی‬ ‫زۆری بــۆ پەیدادەبێت‌و دەســت دەكەن‬ ‫بەخوێندنەوەو تاوتوێكردنی بەرهەمەكانی‪.‬‬ ‫یان لــە ڕۆژنامەو چاپكراوەكاندا دەكەونە‬ ‫ســۆراخی ئــەو تێكســتانەی‪ ،‬بەچەندین‬ ‫ناوی جیاجیای خواستراوەوە نوسیونی)‪.‬‬ ‫ژیــان‌و نوســین بــەالی « فێرنانــدۆ‬ ‫پێسوا»وە‪ ،‬یەك یاری بوون‪.‬‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬پاشــكۆی (أفــكار)ی ڕۆژنامــەی‬ ‫(الحیاة)‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫سەبارەت بە‪:‬‬

‫ڕاگوێزانی ژاپۆنییە ئەمەریکاییەکان لە سەردەمی جەنگی جیهانیی دووەمدا‬ ‫و‪ :‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫وتووێژێکی ڕادیۆیی بە بەشــداریی ژنە‬ ‫ڕۆماننووسی ژاپۆنی بە ڕەگەز ئەمریکایی‬ ‫‹›جولی ئوتسوکا››‬ ‫ریچارد‪ :‬با بۆ سەر ناوی ڕۆژنامەوانەکان‬ ‫ناوێکی تریش زیاد بکەین‪ ،‬ئەویش دوکتۆر‬ ‫ســووس*‪ -‬ــــە‪ ،‬کــە کاریکاتوریســتی‬ ‫گۆڤاری پی ئێم بووە‪...‬‬ ‫میدیــاکاران‪ ،‬بــە لیپمان‪-‬یشــەوە‪،‬‬ ‫شــێتگیر بــوون‪ ،‬دەیانگوت ئێمە شــتی‬ ‫وامان نەکــردووە‪ .‬لیپمان دەیگوت گوایە‬ ‫بۆ بەرژەوەندی و پاراستنی ژاپۆنییەکان‬ ‫ڕاگوێزانەکــەی پەســەن داوە‪ ،‬بــەاڵم بۆ‬ ‫ئەوەی ڕاستی بزانیت هەر ئەوەندە بەسە‬ ‫کە قسەکانی ئەو سەردەمەی بخوێنیتەوە‪.‬‬ ‫هەمــوو دانیشــتوانی کەنــاری ڕۆژئاوا لە‬ ‫ژاپۆنییەکان ترســاون‪ .‬ڕەگەزپەرســتی و‬ ‫چاوچنۆکیش هۆکار بوون‪ ،‬سپیپێستەکان‬ ‫زەوی و ماڵی ژاپۆنییەکانیان دەویســت و‬ ‫دەســتیانکەوت‪ .‬چونکە حیسابی بانکیی‬ ‫ژاپۆنییــەکان ڕاگیرا و چیتر نەیاندەتوانی‬ ‫پــارەی موڵکانەکانیــان بــدەن و لێیــان‬ ‫دەسەندرانەوە‪ .‬خودی سەرۆک ڕۆزەڤێڵت‬ ‫خــۆی ڕەگەزپەسرســت بــووە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پێیوابــووە شــکڵی کەللـــەی ســەری‬ ‫ژاپۆنییەکان وایکــردووە کە توندڕەو بن‪،‬‬ ‫پێیوابووە دوو هەزار ســاڵی تری دەوێت‬ ‫تا ئاستی ژیاری و هۆشیارییان بە ئاستی‬

‫سپیپێســتەکان بــگات‪ .‬لیپمــان و ئێرڵ‬ ‫واڕن ئامۆژگاریکــەری ڕۆزەڤێڵــت بــوون‬ ‫–واڕن کــە پارێزەری گشــتیی ویالیەتی‬ ‫کالیفۆرنیــا بووە‪ ،‬داهێنــەری ئەو تیۆرە‬ ‫بووە کــە مادامەکــی ژاپۆنییــەکان هیچ‬ ‫کارێکــی خەراپیــان لە خاکــی ئەمەریکا‬ ‫یان لە ویالیەتــی هاوایی نەکردووە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئــەوە مانای وایە پالنێکــی گەورەیان بۆ‬ ‫ئەنجامدانــی تەقینەوەیەکی گەورە لە بن‬ ‫سەردایە‪.‬‬ ‫تــۆم‪ :‬دەمــەوێ لەبــارەی هەنــدێ‬ ‫کەســایەتی ترەوە پرســیارت لــێ بکەم‪.‬‬ ‫ئێالنــۆر ڕۆزەڤێڵت ســەردانی کامپەکانی‬ ‫کرد بوو‪ ،‬بێگومان هەر چەند ساڵیک دوای‬ ‫ئەوە ئێلەنۆر هێزی پاڵنەر بوو لە پشــت‬ ‫ڕاگەیاندنی مافی مرۆڤی جیهانییەوە‪ .‬چی‬ ‫لەبــارەی بۆچوونی ئەوەوە تێگەیشــتیت‬ ‫سەبارەت بە کامپەکان؟‬

‫خۆرئاوای ئەمەریــکا کردووە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئەوکاتــە هەموو ژاپۆنییەکانی ناو ســوپا‬ ‫بــە فەرمــی نێردرابوونە ماڵــەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەر ئیشــمان پێیانبووایە وەک وەرگێڕ و‬ ‫شــتی تر بانگ دەکرانەوە بۆ ناو ســوپا‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەو ڕۆژەی ڕۆزەڤێڵــت دەچێــت‬ ‫بــۆ ســەردان‪ ،‬هەمــوو ژاپۆنییەکانی ناو‬ ‫ســوپا کۆدەکەنــەوە و نزیکــەی دە میل‬ ‫لــە دووری کامپەکەوە لە فڕۆکەخانەیەک‬ ‫لــە ژێر چاودێریــدا دایاندەنێن بۆ ئەوەی‬ ‫نە ســەرۆک ئەوان ببینێت و نە ئەوانیش‬ ‫سەرۆک ببینن‪.‬‬ ‫تــۆم‪ :‬جولی‪ ،‬ژاپۆنییە ئەمەریکییەکان‬ ‫تــا چانــد ســاڵیکیش دوای تەواوبوونی‬ ‫جەنــگ و گەڕانەوەیان بۆ نــاو ماڵەکانی‬ ‫خۆیــان‪ ،‬ڕووبــەڕووی چەندین جۆر ڕق و هەندێک لە ژاپۆنییەکان دەترسان لەوەی‬ ‫کینــە و حوکمی پێشــوەختە بوونەتەوە‪ ،‬کامپەکان جێبهێڵن و بێنەوە ناو شارەکان‬ ‫وەک بڵێــی دۆخەکــە لە شــەوو ڕۆژێکد – هەندێکیــان ڕووبــەڕووی توندوتیــژی‬ ‫و تەقەلێکــردن دەبوونــەوە‪ .‬بۆ هەندێک‬ ‫خێزان هاتنەوە ناو ماڵ و دەســتکردنەوە‬ ‫بە ژیان لە سەری سااڵنەوە زۆر ئەستەمتر‬ ‫بوو لە گوزەرانی ناو کامپەکان‪.‬‬ ‫زۆربەیان تەنانەت ماڵیشــیان نەمابوو‬ ‫تــا بۆی بگەڕێنەوە‪ ،‬چونکــە ژاپۆنیەکان‬ ‫چیــدی بۆیان نەبــوو خاوەنی موڵک بن‪.‬‬ ‫زۆربەیان دوای گەڕانەوە دیسان لە کامپی‬ ‫کاتییدا دەژیان‪ .‬زۆرێکیان بە هۆی هەژاری‬ ‫ئاسایی نەبووبێتەوە؟‬ ‫جولــی‪ :‬نەخێــر‪ ،‬لــە ڕاســتیدا ئــەو و بێپارەییــەوە وێران بــوون‪ .‬خێزانەکەی‬ ‫هەســتەی کە دژ بە ژاپۆنییەکان هەبوو‪ ،‬ئێمــە لــەو ڕووەوە تا ڕاددەیــەک بەخت‬ ‫دوای جەنــگ تۆختــر بــووەوە‪ .‬دوای یاوەریان بووە‪ ،‬چونکە توانیویانە بێنەوە‬ ‫جەنگ ڕاپۆرتی ئەشــکەنجەدانی سەربازە نــاو مــاڵ و حاڵــی خۆیــان‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەمەریکاییــەکان لەالیــەن ژاپۆنییەکانی ماڵەکەیــان وێــران کرابــوو‪ .‬باپیــرم لە‬ ‫ژاپۆنــەوە بوونــە بابەتیڕۆژنامــەکان‪ .‬تەندروســتییەکی خەراپــدا بووە و نەنکم‬

‫دوای جەنگ هەموو شت پێچەوانە‬ ‫بووەتەوە‬ ‫ڕیچارد‪ :‬ســاڵی ‪ ،١٩٤٣‬ڕۆژی ئیستەر‪،‬‬ ‫ئێالنۆر ڕۆزەڤێڵت ســەردانی سێ کامپی‬ ‫کــرد‪ .‬لــە ســتوونەکەی خۆیــدا کــە بە‬ ‫نــاوی «ڕۆژەکــەم» هەیبوو‪ ،‬باســی لەو‬ ‫ســەردانانەی کــردووە‪ .‬لە هەمــان ڕۆژدا‬ ‫هاوســەرەکەی‪ ،‬ســەرۆک ڕۆزەڤێڵــت‪،‬‬ ‫ســەردانی ســێ بنکــەی ســەربازیی لــە‬

‫ژاپۆنییــەکان بــوو‪ .‬نەیاندەویســت وەک‬ ‫قوربانــی تەماشــا بکرێــن‪ .‬چەندین جار‬ ‫ئادەمــز چووە بۆ وێنەگرتنــی خێزانێکی‬ ‫شەش کەسیی کە لە کابینەیەکی مقەبادا‬ ‫ژیــاون‪ ،‬بــەاڵم کاتێک ئەو گەیشــتووەتە‬ ‫الیان بینیویەتی بە جوانترین شێوە و لە‬ ‫باشترین جلوبەرگەکانیاندا خۆیان گۆڕیوە‬ ‫و لەبــەردەم کامپەکــەدا ســەربەرزانە‬ ‫دانیشــتوون‪ ،‬ئیــدی ئەوەش ئــەو وێنانە‬ ‫بووە کە سوپا لێگەڕاوە باڵوبکرێنەوە‪.‬‬ ‫ئــەو هەوڵیشــیداوە ئــەو وێنانــە لــە‬ ‫کتێبێکــدا کــۆ بکاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم دواجار‬ ‫ئەوەش سانسۆر کرا‪ .‬سەرباریی ناسراویی‬ ‫ئادەمــز وەک فۆتۆگرافــەر‪ ،‬کتێبەکــەی‬ ‫ســەرکەوتوو نەبــوو‪ ،‬چونکــە ئەمەریکا‬ ‫ئامادە نەبوو بڕوا بەوە بکا کە ڕوو دەدا‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫* دوکتــۆر ســووس‪ :‬ثیــۆدۆر‬ ‫ســووس گایــزڵ‪ ،‬ناســراو بــە دوکتــۆر‬ ‫ســووس‪ ،‬نووســەری کتێبــی منــدااڵن‬ ‫و کارتیکاتۆریســتێکی ئەمەریکییــە‪.‬‬ ‫کتێبەکانــی گوزارشــت لــە یەکســانیی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و تاکگەرایی و ئۆریجیناڵیتی‬ ‫دەکــەن‪ .‬یەکێــک لــە کتێبــە هــەرە‬ ‫بەناوبانگەکانــی بــە نــاوی (‌‪Horton‬‬ ‫‪ )Hears a Who‬و کراوەتــە فیلمی‬ ‫ئەنیمەیشن‪.‬‬

‫کارەکەرێنی مااڵنی کردووە‪.‬‬ ‫تــۆم‪ :‬بــە شــەرتێ باپیــرەت پێــش‬ ‫جەنگەکــە خــاوەن کارێکی بــاش و دیار‬ ‫بووە!‬ ‫جولــی‪ :‬بەڵــێ‪ ،‬ژیانێکی زۆر باشــیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەاڵم دوای جەنگ هەموو شــت‬ ‫پێچەوانــە بووەتــەوە‪ .‬دوای گەڕانــەوەی‬ ‫بــۆ کالیفۆرنیا‪ ،‬باپیرم ســێ جار جەڵتە‬ ‫لێی داوە‪ .‬نەنکم تا ‪ ٣٠‬ســاڵ دواتر کاری‬ ‫کــردووە و منداڵەکانــی وەبــەر خوێندن‬ ‫ناون و توانیویشــیانە زانکۆ تەواو بکەن‪.‬‬ ‫ئەو ســاڵەی دایکم لە کامپ دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫دەچێتــە پۆلــی یەکــی ناوەنــدی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچــکام لە هاوڕێکانی لێی ناپرســن ئەو‬ ‫چەند ســاڵەی پێشــوو لە کوێ بووە‪ .‬بە‬ ‫مەرجێ ئەمانە هاوڕێی سەردەمی باخچەی‬ ‫ساوایانی بوون‪ .‬بۆیە بێدەنگییەکی تەواو‬ ‫دەوری ونبوونەکەیانی داوە‪.‬‬ ‫تــۆم‪ :‬ڕیچــارد‪ ،‬مــن لــە جوامێرێــک‬ ‫ئەگەڕێــم لێــرەدا‪ ،‬چەنــد ئەمەریکاییەک‬ ‫کە لەو ســەرودەمەدا دەنگیــان بۆ مافی‬ ‫ژاپۆنییــەکان هەڵبڕیبــێ‪ .‬تــۆ لەبــارەی‬ ‫ئــەو وێنەگرە ناســراوە‪ ،‬ئانســڵ ئادەمز‪-‬‬ ‫ەوە‪ ،‬نووســیوتە کــە ویســتویەتی لــە‬ ‫ڕێــی وێنەگرتنــەوە ژیانــی کامپــەکان‬ ‫بکاتــە دۆکیومێنــت‪ .‬ئــەرێ ئادەمز چی‬ ‫بەسەرهات؟‬ ‫ڕیچارد‪ :‬هەم ئەویش و هەم دۆرۆســی‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‪:‬‬ ‫النگ‪ ،‬کە ئەمیش هێندەی ئادەمز ناودارە‪،‬‬ ‫ڕادیۆی (‪)NPR‬‬ ‫دووچاری دوو کێشــە هاتن‪ .‬کێشەیەکیان‬ ‫بەرنامەی دایان ڕێملە ڕۆژی ‪ ١٢‬ی مای ‪٢٠١٥‬‬ ‫ئــەوە بــوو هەرچــی لــە کامپەکانــەوە‬ ‫(ڕاگوێزانــی ژاپۆنییــە ئەمەریکاییــەکان لــە‬ ‫دەردەچــوو‪ ،‬لەالیەن ســوپاوە سانســۆر سەردەمی چەنگی جیهانیی دووەم)‬ ‫‪www.thedianerehmshow.org‬‬ ‫دەکــرا‪ .‬کێشــەکەی تــر نەفســبەرزیی‬

‫لە ئاشوبەوە تا شانۆی بەڵگەنامەیی‬ ‫ئاوڕدانەوەیەک لە بەرهەمەکانی پیتەر وایس‬ ‫جام جم آنالين‪:‬‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬پێشڕەو حسێن‬ ‫ئــەوەی موڵکی تاکــە دەڤەرێک نەبێت‬ ‫هاواڵتییەکــی جیهانییــە‪ ،‬ئــەوەی ئەمڕۆ‬ ‫لــە جیهانــدا روودەدات پەیوەنــدی بــە‬ ‫منــەوە هەیە‪ ،‬چونکــە دانیشــتووی ئەم‬ ‫ســەرزەمینەم‪ ،‬لە راستیدا من لەو کونجە‬ ‫بچوکــەی شــوێنی نیشــتەجێم ناژیــم‪،‬‬ ‫کەواتــە هەمــوو رووداوەکانم بــۆ گرنگە‪.‬‬ ‫راڤەکردنــی ئــەم قســەیە دەتوانێــت بە‬ ‫ئاســانی رەنگدانــەوەی دیــدگای وایــس‬ ‫بێــت لە پانتایی شــانۆدا‪ ،‬بە واتایەکیتر‪،‬‬ ‫ئــەم نووســەرە ئەڵمانییــە بــاوەڕی بــە‬ ‫جــۆرە قوتابخانەیەکی شــانۆیی هەیە کە‬ ‫ســەرەکیترین کەرەســتەکانی نووسینی‪،‬‬ ‫رووداوە هاوچەرخەکانــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی‬ ‫لەم بــوارەدا جێگەی ســەرنجە شــێوەی‬ ‫بەرکەوتنی وایســە لەگەڵ بیرۆکە‪ ،‬رووداو‬ ‫و جۆری پێشــکەش کردنــی‪ .‬واتا هەمان‬ ‫ئــەو جۆرە نمایشــییەی لە بواری شــانۆ‬ ‫و چوارچێــوە جوانیناســیەکەدا پێــی‬ ‫دەگوترێت نمایشی بەڵگەنامەیی‪ .‬دەکرێت‬ ‫بــه ئاوڕدانــەوە لــە رووداوەکانــی ئــەو‬ ‫سەردەمەی تیایدا ژیاوە‪ ،‬لە بەرهەمەکانی‬ ‫پیتــەر وایــس و شــانۆ تایبەتەکــەی‬ ‫تێبگەین؛ هەڵگیرســانی جەنگی یەکەم و‬ ‫دووهەم و لێکەوتە جیاوازەکانی (کوشتار‬ ‫و وێرانــی‪ ،‬بــێ متمانەیی و بــێ باوەڕیی‬ ‫تووندڕەوانــە) کاردانــەوەی رووناکبیرانی‬ ‫بوارە هونەرییەکانی لێکەوتەوە‪ .‬گەاڵڵەی‬ ‫ئــەم کاردانەوەیــە‪ ،‬تەنیا لەناو گووتار و‬ ‫بەیاننامەکاندا خۆی نەنواند بەڵکو زۆربەی‬ ‫کات لە فۆڕمێکی هونەریدا پێشکەش کرا‪،‬‬ ‫ئەمــە جگە لەو کارانەی بەناوی ریالیزمی‬ ‫رەخنەکارانــەوە پێشــکەش دەکــران‬ ‫(رۆمانــی ماڵئــاوا چەک‪ ،‬بــەری رۆژئاوا‬ ‫ئارامــە یــان شــانۆنامەی تفەنگەکانــی‬

‫خاتوو کارار‪ ،‬مردنی دێوەرەیەک) رۆحێک‬ ‫لــە هەنــاوی بەرهەمــە هونەرییەکانــدا‬ ‫گنگڵــی دەدا‪ ،‬که لــە رووبەڕووبوونەوەی‬ ‫توخمــی واقیعــدا‪ ،‬لەپێــش واقعیگەرایی‬ ‫رەخنەکارانــەوە هەنــگاوی دەنــا‪،‬‬ ‫گرنگتریــن نموونــەی ئــەم رۆحیەتــە‪،‬‬ ‫نیــگای دیکۆمێنتاریانــە و بابەتیانەیە بۆ‬ ‫پرسەکان‪ .‬جان دوس پاسوسی نووسەری‬ ‫ئەمریکــی‪ ،‬بۆ یەکەم جار ئەم شــێوازەی‬ ‫لــە زەمینــەی ئەدەبــدا بەکارهێنــاوە و‬ ‫رۆمانی یو ئێس ئای‪ ،‬بەپێزترین نموونەی‬ ‫کارکردنــی ئەم نووســەرەیە لەم بوارەدا‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبواری ئەدەبیاتی شانۆ و پانتایی‬ ‫نمایشــدا‪ ،‬بەکارهێنانــی واقیعگەرایــی‬ ‫دیکۆمێنتارییانــە‪ ،‬زیاتــر پەیــڕەو کراوە‬ ‫و لــەدوای ئەزموونــە ســەرەتاییەکانی‬ ‫مەیرهۆلــد و پیســکاتۆرەوە (کــه تەنیا‬ ‫نمایشــی دەگرتەوە)‪ ،‬بێرتۆڵد برێشت بە‬ ‫کونجکۆڵکردنی وردبینانەتری ئەم پرسە‪،‬‬ ‫توانــی لــەڕووی تیۆرییــەوە رەهەنــد و‬ ‫کاراییەکانی نیگای داستانی شیبکاتەوە‪ .‬بناغەی گەاڵڵەیەک دادەڕێژێت که لەســەر‬ ‫ئــەم شــێوه کارکرکردنە لە نێــو نەوەی چوار بنەمای سەرەکی راوەستاوە‪:‬‬ ‫شەســتەکانی نووســەراندا تەجەالی کرد‪،‬‬ ‫ئەلــف ) پشتبەســتن بــه واقیــع وەک‬ ‫که بەرجەســتەترین ســیمای ئەو نەوەیە بیرۆکەی ناوەکی چیرۆک‪.‬‬ ‫پیتەر وایســە‪ .‬بەرهەمە ســەرەتاییەکانی‬ ‫ب ) باوەڕهێنــان بــە مێــژوو وەک‬ ‫ئــەم نووســەرە ئەڵمانییە (شــانۆنامەی زەمینەیەکی بابەتی و کاریگەر‪.‬‬ ‫شــەوێک بەدیــار میوانەکانــەوە‪ ،‬بــورج)‬ ‫ج ) خولقاندنی پەیوەندییەکی ئەقاڵنی‬ ‫پەلکێش بوونییەتی بۆ پێشــکەش کردنی لەنێوان رابردوو و هەنوکەدا‪.‬‬ ‫دیــدگا‪ ،‬ناوەخنێکــی میتــا واقیعگەرایی‪،‬‬ ‫د ) پشتبەســتن و راوەســتان لەســەر‬ ‫کــە تاڕادەیــەک هاوشــێوەی کافکایــە‪ ،‬وشــیاریی بینــەر و دروســتکردنی‬ ‫هەرچەنــدە هەڵبژاردنــی بابــەت لەالیەن پەیوەندییەکی هەســتەوەر و ســۆزدارانە‬ ‫وایسەوە دەرخەری مەیلی ئەم نووسەرەیە لەگەڵ وەرگر‪.‬‬ ‫بۆ داڕشــتنی شــێوازێک‪ ،‬کە لە بەرهەمی‬ ‫پیتەر وایس لەسەر بنەمای یەکەم‪ ،‬ئەم‬ ‫دواتریــدا دەردەکەوێــت‪ .‬شــانۆنامەی بەرهەمانەی نووسیوە‪:‬‬ ‫«ماراســاد‪ ،»1963 ،‬درێژەپێدانــی ئەو‬ ‫الف ) ماراساد‪ ،‬که گێڕانەوەی بەشێکی‬ ‫پڕۆسێسەیە که وایس پاش چەندین ساڵ ژیانی ژان پۆل مارا (سیمای بەرجستەی‬ ‫گــەڕان و لێکۆڵینــەوە بەدەســتی هێناوە شۆرشــی فەرەنســا) و مارکی دوســادی‬ ‫و بــەردەوام وردەکاری زیاتــری لەســەر نووسەری فەرەنسییە‪.‬‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەو لە ماراساد‪ -‬دا تۆتالیتی یان‬ ‫ب ) شــانۆنامەی «لێپێچینــەوە»‪ ،‬که‬

‫حیکایەتــی دادگایــی کردنی بەرپرســانی‬ ‫گرتووخانەی ئاشۆیتســە‪ ،‬لە سەردەمانی‬ ‫جەنگی دووهەمدا‪.‬‬ ‫ج ) شــانۆنامەی «ئــاوازی ئەڵماســی‬ ‫تانیان»‪ ،‬که راپۆرتێکە لەسەر ئەفریقا و‬ ‫ئەو رووداوانەی لە ئەنگۆال روویاندا‪.‬‬ ‫د ) شــانۆنامەی «دەربارەی ڤێتنام»‪،‬‬ ‫که چیرۆکــی ئامادەبوونی ئەمریکاییەکان‬ ‫و سوپای فەرەنسا دەگێڕێتەوە لە ڤێتنام‪.‬‬ ‫و ) شــانۆنامەی «هۆڵدرلیــن»‪،‬‬ ‫کــه شــیکردنەوەی ‪ 72‬ســاڵی تەمەنــی‬ ‫هۆڵدرلینــی شــاعیرو غەزەلنووســی‬ ‫ئەڵمانییە و شــانۆنامەی «ترۆتســکی لە‬ ‫مەنفا»‪ ،‬که لە تەمەنی پەنجا ساڵی پیتر‬ ‫وایسدا چاپکراوە و بیرۆکەکەی‪ ،‬داستانی‬ ‫مەرگی لیۆن ترۆتســکی ( تیۆریســیەنی‬ ‫شۆڕشی روسیا) لە مەکسیکە‪.‬‬ ‫وایس لەســەر بنەمای دووهەم‪ ،‬مێژوو‪،‬‬ ‫دەپەرژێتە ســەر ئــەو بابەتانەی که هەر‬

‫یەکیــان قۆناغێکی مێژوویان خولقاندووە‪:‬‬ ‫شۆرشــی فەرەنســا‪ ،‬جەنگــی دووهــەم‪،‬‬ ‫گێرمەوکێشەکانی سەرمایەداریی‪ ،‬ئەدەب‬ ‫و شۆڕشی رووسیا‪.‬‬ ‫بــەاڵم لەســەر بنەمــای ســێهەم و‬ ‫چــوارەم‪ ،‬شــانۆنامەکانی پیتــەر وایــس‬ ‫پەیڕەوی چەمکە دەاللییەکان نیین‪ ،‬بگرە‬ ‫دەگەڕێنــەوە ســەر ســتاتیکای ئامادەیی‬ ‫بینەر و ســەرچاوەی ئــەم ئامادەییە‪ .‬لە‬ ‫هەنــاوی ئــەو داب و نەریتــە شــانۆییەدا‬ ‫کــه پیتەر وایس بــاوەڕی پێیەتی (وەکو‬ ‫مەیرهۆڵد‪ ،‬پیســکاتۆر و بێرتۆڵد برێشت)‬ ‫بینــەر‪ ،‬تەنیــا کاری تەماشــاکردن نییە‪،‬‬ ‫بەڵکــو چەشــنی چاودێرێکــی وشــیار‬ ‫و بەئــاگا‪ ،‬کاردانــەوە دەنوێنێــت‪ ،‬ئــەم‬ ‫کاردانەوەیــە لــە روانگــەی وایســەوە نه‬ ‫هەســتەوەر و ســۆزدارانە‪ ،‬بەڵکو دەبێت‬ ‫لەســەر بناغەیەکــی ئەقاڵنــی بێــت‪.‬‬ ‫لەراســتیدا و بەپێــی شوناســی شــانۆی‬

‫بەڵگەنامەیی‪ ،‬بێمانایە وایس کار لەسەر‬ ‫تــەوەری ســەرگەرمی و ئەفســانەبێژیی‬ ‫بکات‪ ،‬چونکە ئەو بەدوای پێشکەشکردنی‬ ‫رەخنەیەکی شــیکاریی و کونجکۆڵییەکی‬ ‫مێژووییەوەیــە‪ .‬ئەوەتــا وایــس‪ ،‬بەپێــی‬ ‫پێداویســتییە دەاللییــەکان و کارایــی‬ ‫شــانۆی بەڵگەنامەیــی‪ ،‬فۆتــۆ و فیلــم و‬ ‫ســاید بەکارناهێنێت‪ ،‬چونکــە دەیەوێت‬ ‫تۆتالیتــی بابەتییانەی بەرهەم و چیرۆکە‬ ‫الوەکی و شــاراوەکانی‪ ،‬بەشــێوەیەک بۆ‬ ‫بینــەر بگوێزێتــەوە ئەنگێــزەی غەریزیی‬ ‫بینەر بهەژێنێــت‪ ،‬زەمینەی باوەڕپێهێنان‬ ‫و رەوتــی پەیوەندیــی بینــەر لەتــەک‬ ‫ناوەخنــی بەرهــەم‪ ،‬دەســتەبەر و بەگەڕ‬ ‫بخــات‪ .‬بــە واتایەکیتــر و لــە روانگــەی‬ ‫وایســەوە‪ ،‬رووبەڕووبوونەوەی وشــیاریی‬ ‫بینەر لەگەڵ ئەندێشەی دەق‪ ،‬نەشونمای‬ ‫زەینــی بینەر و ئاگایی بینەر بەرامبەر به‬ ‫سەردەمەکەی‪ ،‬لێدەکەوێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ماسک‬ ‫باوک درامایەکی ناتورالیزمی خودگەرا‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫ســتریندبێرگ‪ ،‬کــە لەســاڵی ‪١٨٨٧‬دا‬ ‫شــانۆنامەی (بــاوک) لــە شــۆپنهامن‬ ‫دەبینێت‪ ،‬تووشــی حەپەســان دێت و بە‬ ‫ڕوونــی پەیوەندییە خێزانییەکەی خۆی و‬ ‫(سیری فۆن ئێســن)ی دێتە بەرچاو‪ .‬بۆ‬ ‫یەکەمجار بەشێوەیەکی کردەیی و لەسەر‬ ‫شــانۆ ســەیری ئەو دیمەنانە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫لە ژیانی خۆیــدا ڕوویان داوە‪ ،‬گوێی لەو‬ ‫دیالۆگانــە دەبێت‪ ،‬کــە لەژیانی ڕۆژانە و‬ ‫هاوســەرگیریی خۆیــەوە ســەرچاوەیان‬ ‫وەرگرتووە و خۆی و سیری لەسەر شانۆ‬ ‫لە شەڕێکی دژواردا دەبینێت‪.‬‬ ‫ستریندبێرگ ئەم دەقەی بە شێوازێکی‬ ‫ناتورالیزم نووســیوە و لە نامەیەکیشــدا‬ ‫دەڵێت‪( :‬شانۆگەریی باوک بەرجەستەی‬ ‫درامایەکــی ســەردەمە‪ ،‬مۆرکێکــی نامۆ‬ ‫لەخــۆ دەگرێــت‪ .‬نامۆیــە لەبــەر ئەوەی‬ ‫ملمالنێ لەنێــوان ڕۆحدایە نەک پاڵەوان‪،‬‬ ‫لەبــەر ئــەوەی جەنگی بیروبــاوەڕە نەک‬ ‫خەنجــەر‪ .‬ئەدیبەکانــی فەڕەنســا تــا‬ ‫ئێســتا دەگەڕێن بۆ شــێوازێکی دروست‪،‬‬

‫بــەاڵم من دۆزیمــەوە) ناتورالیزمیش الی‬ ‫ســتریندبێرگ هەمان ئــەو ناتورالیزمییە‬ ‫نییــە‪ ،‬کــە (ئەمیــل زۆال) بانگەشــەی‬ ‫بــۆ دەکــرد‪ ،‬بەڵکــو ناتورالیزمییەکــەی‬ ‫ســتریندبێرگ دیــدی ژیــان و پرۆگرامی‬ ‫ژیان خۆیەتــی‪ ،‬نەک وەک زۆال ڕێبازێکی‬ ‫ئەدەبــی و کلتــووری بێــت‪ .‬بۆیــە‪،‬‬ ‫(بــاوک) درامایــەک نییــە ئێســتاتیکا و‬ ‫پرنســیپەکانی ناتورالیــزم‪ ،‬وەک ڕێبــاز‬ ‫و دیدێکــی شــانۆیی بەرجەســتە بکات‪.‬‬ ‫بــۆ نموونــە‪ ،‬ئەگــەر ناتورالیزمییەکــەی‬ ‫زۆال زەمینەیەکــی فیســۆلۆگی و بنەمــا‬ ‫کۆمەاڵیەتییــەکان لەخۆبگرێت‪ ،‬ئەوا الی‬ ‫ســتریندبێرگ چەمکێکــی خوودگــەرا و‬ ‫ســیکۆلۆژی بنەماکانی پێــک دەهێنێت‪.‬‬ ‫جگــە لەمەیــش شــانۆنامەی (بــاوک)‬ ‫کارکردنی ســتریندبێرگە لە مەسەلەکانی‬ ‫پرســی ژن و کێشــەی نێوان ژن و پیاو‪،‬‬ ‫ئــەم پرۆســەیەیش لــە چیرۆکەکانــی‬ ‫(ژنومێردایەتــی)ەوە دەســت پێــدەکات‬ ‫و لــە (باوک)دا دەگاتە ئاســتی ترۆپک‪.‬‬ ‫ســتریندبێرگ شــانۆنامەی باوک لەساڵی‬ ‫‪١٨٨٧‬دا‪ ،‬تەنهــا بــە چەنــد هەفتەیــەک‬ ‫دەنووســێت‪ ،‬هەر لە ســاڵی ‪١٨٨٧‬یشدا‬

‫لە ســوێد چاپکراوە و لەساڵی ‪١٨٨٨‬دا‪،‬‬ ‫لەوەرگێڕانــی ســتریندبێرگ خــۆی بــە‬ ‫فەرەنســی باڵو کراوەتەوە‪ .‬شــانۆنامەی‬ ‫(بــاوک) دەبێتــە ئامڕازێکــی گرینگــی‬ ‫پەیوەندیــش لەنێــوان ســتریندبێرگ و‬ ‫نیتشــەدا‪ ،‬نیتشــە بــاوک بە فەڕەنســی‬ ‫دەخوێندێتــەوە و بەگەرمــی ستایشــی‬ ‫دەکات و لــەم ڕێگایــەوە دەبنە هاوڕێ و‬ ‫دەکەونە گفتوگۆ و نامە گۆڕینەوە‪.‬‬ ‫ستریندبێرگ لە ڕووی دراماتۆرگییەوە‬ ‫پرنسیپ و ڕێسا کالسیکییەکان (یەکەی‬ ‫کات و شــوێن و ڕووداو) لــەم دەقــەدا‬ ‫بەکاردەهێنێــت و و لــە ئەریســتۆ و‬ ‫کالسیکی فەرەنســی نزیک دەبێتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونــە ڕووداوەکان لــە شــەو و ڕۆژێکدا‬ ‫ڕوودەدەن‪ ،‬شــوێنیش هەمــان شــوێنە‪.‬‬ ‫دراماکە لە شــەوی یەکەم ڕۆژدا دەســت‬ ‫پــێ دەکات‪ ،‬بەشــی دووەم لــە شــەوی‬ ‫داهاتوودا‪ ،‬بەشــی ســێیەمیش لە شەوی‬ ‫ڕۆژی دوایدا‪ .‬هەروەها تەنها یەک یەکەی‬ ‫ڕووداو‪ ،‬ملمالنێــی نێــوان الورا و کاپتــن‬ ‫چیرۆکــی شــانۆنامەکە پێــک دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئــەم ملمالنێیەیــش بــە ســێ قۆناخــدا‬ ‫تێدەپەرێت‪ ،‬کە دابەش بووە بەسەر هەر‬

‫ستریندبێرگ لە ڕووی دراماتۆرگییەوە پرنسیپ و ڕێسا‬ ‫کالسیکییەکان (یەکەی کات و شوێن و ڕووداو) لەم‬ ‫دەقەدا بەکاردەهێنێت و و لە ئەریستۆ و کالسیکی‬ ‫فەرەنسی نزیک دەبێتەوە‪ ،‬بۆ نموونە ڕووداوەکان لە‬ ‫شەو و ڕۆژێکدا ڕوودەدەن‪ ،‬شوێنیش هەمان شوێنە‬

‫ســێ پەردەی شــانۆنامەکەدا‪ :‬لەبەشــی هێز و ئاڕاســتەدا‪ ،‬واتــە (الورا و کاپتن)‬ ‫یەکەمدا کێشــەکە دەردەکەوێت‪ ،‬لەبەشی دەتەقێتــەوە‪ ،‬لەبەشــی سێیەمیشــدا‬ ‫دووەمــدا لەنێــوان دوو دژی یەکســان لە دەگەینــە ئەنجامەکانــی ئــەو شــەڕە و‬ ‫کەوتنی کاپتن‪.‬‬ ‫کاپتن‪ ،‬کە کارەکتەری ســەرەکیی ئەم‬ ‫شــانۆنامەییەیە‪ ،‬لــە پــەردەی یەکەمــدا‬ ‫وەک کەســێکی بەهێــز دەردەکەوێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە دوا دیمەندا وەکوو کەســێکی‬ ‫بێهێز و بێئیرادە و بەزیو خۆی ڕادەستی‬ ‫چارەنــووس دەکات‪ .‬کاپتن کچێکی هەیە‬ ‫بێرتــا و ژنەکەیشــی الورای نــاوە‪ .‬الورا‬ ‫ئافرەتێکی هۆشیار و بەهێزە و الیەنێکی‬ ‫گرینگی کێشە و ملمالنێکانی ئەم شەڕی‬ ‫بیروباوەر و گیانەیە‪ ،‬وەک ســتریندبێرگ‬ ‫ئامــاژەی بــۆ کــردووە‪ .‬الورا دەیەوێــت‬ ‫بێرتــا ببێت بــە وێنەکێــش و بڕوانامەی‬ ‫هونەری بەدەســت بهێنێــت‪ ،‬کاپتن یەک‬ ‫الیەنانــە بڕیــاری داوە کچەکــەی ببێــت‬ ‫بــە مامۆســتا و ژیانێکی ئاســایی بژی‪.‬‬ ‫الورا بــە پێچەوانەی کاپتنــەوە دەیەوێت‬ ‫بێرتا ســەر بــە چینێکی بــەرزی کۆمەڵ‬ ‫بێــت و ژیانێکــی ئەرســتۆکراتیانە بژی‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــی ئــەم دوو بۆچوونــەوە‪،‬‬ ‫کێشــەیەکی قووڵ لەنێوان ئەم خێزانەدا‬ ‫ڕوودەدات و هەموو هاوســەرگیرییەکەیان‬ ‫دەخاتە مەترســییەوە‪ .‬کاپتــن دەیەوێت‬ ‫وەک باوکێــک و گەورەی مــاڵ ئەو بڕیار‬ ‫بــدات‪ ،‬الورایــش هەموو چەکێــک بەکار‬ ‫دەهێنیــت بۆ ئەوەی قســەی مێردەکەی‬ ‫نەچێتــە ســەر و بــۆ ئەم مەبەســتەیش‬ ‫شــەڕێکی دەروونی لەگەڵ کاپتن دەکات‪.‬‬ ‫بــۆ نموونــە‪ ،‬الورا گومان لــە باوکایەتی‬ ‫بێرتــا لــەالی کاپتنــی مێردی دروســت‬ ‫دەکات‪ ،‬کاپتنیــش کە پیاوەتی دەخرێتە‬ ‫ژێر گۆمانەوە هەست و هۆشی لە دەست‬ ‫دەدات و لــە بارێکــی دەروونــی خراپــدا‬ ‫دەژی‪ .‬لە ڕەوشــێکی نالەباری دەروونیدا‬ ‫چرایــەک بە داگیرســاوی دەگرێتە الورا‪،‬‬ ‫بەمەیش هەموو شتێک لە دەست دەدات‪.‬‬ ‫الورا دەتوانێــت دەرگای لەســەر دابخات‬ ‫و دەســتبگرێت بەســەر دارایــی کاپتــن‬ ‫و هەمــوو ماڵەکەیشــدا‪ .‬لــە دوا بەشــی‬ ‫شانۆنامەکەیشــدا‪ ،‬بــە بەڵگە و لەســەر‬ ‫داواکاری پزیشــک‪ ،‬کاپتن بەند دەکەن و‬ ‫لە کراسێکی فەقیانە درێژی شێتخانەکاندا‬ ‫قۆڵبەســتی دەکــەن‪ .‬لە کۆتایشــدا الورا‬

‫جیاوازیش لەنێوان الورا لە باوک و کارەکتەری نورا لە ماڵی بووکەڵەی ئیبسن دا‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫الورا ژیانێکی تر لە دەرەوەی هاوسەرگیرییەکەیاندا بۆ خۆی نابینێت‪ ،‬بە تایبەتی خاوەنی هیچ‬ ‫ئابوورییەکی تایبەت بەخۆی نییە‪ ،‬تەنها ڕێگایش ئەوەیە دەست بگرێت بەسەر پارەکانی مێردەکەیدا‬

‫ســەرکەوتووە‪ ،‬ئــەو شــەڕی مێشــک و‬ ‫دەســەاڵتی کــردووە و لەم شەڕەیشــدا‪،‬‬ ‫کــە ئەو بە هیچ جۆرێــک چاوەڕوانی ئەو‬ ‫ئەنجامە کارەساتئاساییەی لێ نەکردووە‪،‬‬ ‫بەسەرکەوتوویی لێی دێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫جیاوازیــش لەنێــوان الورا لــە بــاوک‬ ‫و کارەکتــەری نــورا لە ماڵــی بووکەڵەی‬ ‫ئیبســن دا‪ ،‬ئەوەیــە الورا ژیانێکــی تــر‬ ‫لــە دەرەوەی هاوســەرگیرییەکەیاندا بــۆ‬ ‫خــۆی نابینێــت‪ ،‬بــە تایبەتــی خاوەنی‬ ‫هیچ ئابوورییەکــی تایبەت بەخۆی نییە‪،‬‬ ‫تەنهــا ڕێگایــش ئەوەیــە دەســت بگرێت‬ ‫بەســەر پارەکانــی مێردەکەیــدا‪ ،‬جــا بە‬ ‫هەر ڕێگایــەک بووە‪ .‬ئەمەیش ئەو الیەنە‬ ‫هۆشیارەی ئەم کارەکتەرە ئافرەتەیە‪ ،‬کە‬ ‫ســتریندبێرگ بە وردی دروستی کردووە؛‬ ‫الورا دەیەوێــت خۆی لە مێردەکەی ڕزگار‬ ‫بکات و دەســت بەسەر پارەکانیدا بگرێت‬ ‫و بە سەربەستی بژی‪.‬‬ ‫کارەکتەری کاپتــن هێمایەکی بەهێزی‬ ‫ســتریندبێرگە و بەشــێکە لە بیوگرافیای‬ ‫خــۆی‪ ،‬کێشــە و ملمالنێکانــی نێوان ژن‬ ‫و پیــاو‪ ،‬لەنێوان ئەو حــەزەی دەیەوێت‬ ‫بەســەر هەموو نەژادی ژندا سەربکەوێت‬ ‫و بەتــەواوی ملکەچــی خۆیانــی بــکات‪،‬‬ ‫بەشــێکی گرینگی ئــەم شــانۆنامەیەیە‪.‬‬ ‫لــەم ڕووەیشــەوە ســتریندبێرگ هێنــدە‬ ‫ژیان و شــیعر‪ ،‬واقیــع و خەیاڵی تێکەاڵو‬ ‫کردووە‪ ،‬کە گرانــە لەیەک جیابکرێنەوە‪.‬‬ ‫چۆنییەتی بیرکردنەوە‪ ،‬بەدگومانییەکەی‬ ‫لە هەموو شــتێک‪ ،‬نائارامی‪ ،‬نادڵنییایی‪،‬‬ ‫تەنگەژەکانــی ژیانــی خێزانــی و ئــەو‬ ‫شتانەیشــی لە نامەکانیدا باسی کردوون‪،‬‬ ‫دەروازە و ســەرچاوەیەکی گرینــگ و‬ ‫سەرەکین بۆ شانۆنامەی (باوک)‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیشــدا (بــاوک) تەنها گوزارشــتێک‬ ‫نەبووە لە قەیران و کێشــەکانی ناوەوەی‬ ‫ســتریندبێرگ‪ ،‬بەڵکو دەقێکی شانۆیی و‬ ‫شاکارێکی درامی بەرزە‪.‬‬ ‫تێبینی‬ ‫ئەم دەقە گرینگەی ستریندبێرگ ئێستا‬ ‫لــە بەردەســتدایە و دالوەر قەرەداغی لە‬ ‫ســوێدییەوە کردوویەتی بــە کوردی و لە‬ ‫دەزگای چاپ و پەخشــی ســەردەم باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫‪7‬‬

‫ده‌رباره‌ی ڕۆمانه‌که‌ی ‹دۆمینیۆن›‬

‫««‬

‫هه‌ڤپه‌یڤین له‌گه‌ڵ سی جه‌ی سانسۆمدا‬ ‫ئه‌ڵمانه‌کان شاردرایه‌وه‪.‬‬ ‫ئێریــن‪ :‬ده‌زانــم ئه‌مــڕۆ هــه‌ر چه‌نــد‬ ‫و‪ .‬له ئینگلیزییه‌وه‪ :‬ماردین ئیبراهیم‬ ‫ده‌قه‌یــه‌ک کاتی به‌تاڵت هه‌یه‪ ،‬که‌واته با‬ ‫هه‌ڤپه‌یڤین له‌گه‌ڵ ســی جه‌ی سانسۆم چه‌ند پرسیارێک ده‌ست پێبکه‌ین‪.‬‬ ‫جیهانــی ئازاد (ئه‌مه‌ریــکا و به‌ریتانیا‬ ‫و ووتووێژکــردن ده‌ربــاره‌ی ڕۆمانه‌کــه‌ی‬ ‫‹دۆمینیــۆن›‪ -‬دۆمینیۆن جۆره یارییه‌کی و ‪ ).....‬کاردانه‌وه‌یــان چــۆن ده‌بێــت‬ ‫کاغــه‌زه (و‪.‬ک‪ )،‬کــه ســه‌باره‌ت بــه ئه‌گــه‌ر مێدیا مۆنۆپــۆل کرابووایه و ڕای‬ ‫داگیــرکاری نــازی لــه ئه‌وروپــا‪ ،‬مێدیــا ئازاد بوونی نه‌بووایه؟ پێت وایه هێشــتا‬ ‫لــه جه‌نگــی جیهانــی دووه‌م و چه‌رچــڵ کاریگه‌ری له‌سه‌ر خه‌ڵک داده‌نا‪ ،‬بۆ نمونه‬ ‫با بڵێین خه‌ڵکی وواڵتی چین؟‬ ‫نووسیویه‌تی‪.‬‬ ‫ســی جه‌ی سانســۆم‪ :‬بۆ میدیا ته‌واو‬ ‫کریســتۆڤه‌ر جــۆن سانســۆم ناســراو‬ ‫بــه ســی جــه‌ی سانســۆم نووســه‌رێکی ئــازاده؟ هه‌ندێک جــار گومــان ده‌که‌م؛‬ ‫هاوچه‌رخــی به‌ریتانیــه و له ســکۆتله‌ندا به‌ریتانیــا هــه‌ر نه‌یــکات کــه به‌الیه‌نــی‬ ‫لــه ســاڵی ‪ ١٩٥٣‬له‌دایکبووه‪ .‬ســانێک که‌مه‌وه ڕۆژنامــه گه‌وره‌کانی ئێمه دیدی‬ ‫پارێــزه‌ر بووه و ئێســتا کاری ســه‌ره‌کی خاوه‌نه‌کانیــان په‌رچ ده‌که‌نه‌وه‪ ،‬هی لۆرد‬ ‫ئه‌و نووسینه‪ .‬نووســه‌رێکی پڕکاره و له هارمســۆرس و ڕوپێــرت مــه‌ردۆخ‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬و چه‌ندان ‹ڕۆمانی مێژوویی› ڕاسته و زۆر گرنگه که دیده پێچه‌وانه‌کان‬ ‫باڵوکردۆتــه‌وه کــه ناوه‌رۆکه‌کانیان زیاتر له‌الی ده‌وڵه‌ت یاســاغ نین‪ .‬له نووسینی‬ ‫پۆلیســیه و تیایدا کــرداری تاوان تێمای ‹دۆمینــه‌‹دا ئــه‌وه‌ی منــی که‌مه‌ندکێش‬ ‫ســه‌ره‌کیه‪ .‬سانســۆم به زنجیره ڕۆمانی کــرد ئه‌وه‌یه کــه داخورانــی به‌ره‌به‌ره‌ی‬ ‫‹ماســیۆ شــاردله‌یک› ده‌ســتی پێکرد و ئــازادی ده‌کرێــت خراپترین په‌تــا بێت‪-‬‬ ‫تا ئێســتا شــه‌ش به‌شــی باڵوکردۆته‌وه وه لــه به‌ریتانیای به‌دیــل ی کتێبه‌که‌م‪-‬‬ ‫به ناوه‌کانی (شــیبوونه‌وه ‪ ،٢٠٠٣‬ئاگری به‌ریتانیــای ناو ڕۆمانه‌کــه و‪.‬ک‪ -‬تا دێت‬ ‫تــۆخ ‪ ،٢٠٠٤‬ســه‌روه‌ری ‪ ،٢٠٠٦‬ســروش ڕای دژ به‌ره‌بــه‌ره یاســاغ ده‌کرێــت‪،‬‬ ‫‪ ،٢٠٠٨‬هارتســتۆن ‪ ،٢٠١٠‬ماتــه‌م ‪ ٢٠١٤‬وه‌ک ئــه‌وه‌ی لــه ڕوســیای ‹پووتین› دا‬ ‫) هه‌روه‌هــا ڕۆمانــی ‹زســتانی مه‌درید› ده‌رده‌که‌وێــت‪ .‬وه دانیشــتووان له‌گه‌ڵیدا‬ ‫‪ ٢٠٠٦‬و ‹دۆمینیــۆن› ‪ .٢٠١٢‬به‌شــی ڕادێــن‪ ،‬وه‌ک ئــه‌وه‌ی له والتــی ‹چین›‬ ‫زۆری ڕووداوه‌کانــی نــاو ڕۆمانه‌کانــی نــه‌وه دووای نــه‌وه له‌گه‌ڵیــدا ڕاهاتوون‪،‬‬ ‫سانســۆم له سه‌ده‌ی شانزه‌دا ڕوو ده‌ده‌ن جگــه له چه‌ند ڕۆحێکی بوێر نه‌بێت‪ .‬پێم‬ ‫و باســی چه‌نــد تاوانێکــی نهێنی ده‌کات وایه هه‌میشــه ڕیســکه له هه‌ر شــوێنێک‬ ‫کــه له‌ســه‌رده‌می هینــری هه‌شــته‌مدا بیت‪ .‬بۆ نمونــه‪ ،‬ئه‌نته‌رنێت‪ ،‬خه‌ڵکانێک‬ ‫ڕوو ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌ڵبه‌تــه ڕووداوه‌کان وه‌ک نیشــانه‌ی ئازادی مه‌دح و ســه‌نای‬ ‫رووداوی ئه‌ندێشــه‌کراون‪ .‬لــه دووانــزه ده‌کــه‌ن‪ ،‬پێم وایه ئه‌وه ته‌واو هه‌ڵه‌یه‪ :‬بۆ‬ ‫ســاڵی ڕابردوودا سانســۆم تووانیویه‌تی ڕژێمی ئۆتۆریتاری‪ ،‬وه‌کو ‹چین›‪ ،‬ئاسانه‬ ‫ســه‌رنجی خوێنه‌رانێکی زۆر به‌الی خۆیدا ئــه‌و بیروڕایانه بوه‌ســتێنێت که حه‌زیان‬ ‫ڕابکێشــێت‪ .‬ئه‌م چاوپێکه‌وتنه که ساڵی پێ ناکات‪.‬‬ ‫ئیرین‪ :‬به‌ره‌ڤانــی به‌ریتانیا له ڕۆمانی‬ ‫پار ئه‌نجامــدراوه ده‌ربــاره‌ی دوواهه‌مین‬ ‫دۆمینیۆن دا دووای به‌ره‌ڤانی فه‌ره‌نســی‬ ‫ڕۆمانی ئه‌وه به‌ناوی ‹دۆمینیۆن›‪.‬‬ ‫ســاو ســی جه‌ی! ئۆه چه‌نــد مایه‌ی هاتــووه‪ .‬ئایــا هیــچ بزووتنه‌وه‌یه‌کــی‬ ‫خۆشــحاڵیه لێره‌یت لــه ‹زه هووک ئۆف به‌رهه‌ڵســتی لــ ‌ه نه‌ته‌وه‌کانــی دی‬ ‫زه بــووک›! تــۆ کتێبگــه‌ل ده‌نووســیت هه‌بووه کــه له الیه‌ن ڕایخی ســێیه‌مه‌وه‬

‫دروســت کردووه له نێــوان به‌ریتانیه‌کان‬ ‫و گرووپــه به‌رهه‌ڵســتکاره‌کانی دی‪.‬‬ ‫ئه‌ندامه‌کانیــان‪ ،‬هــه‌روه‌ک ئه‌ندامه‌کانــی‬ ‫به‌ره‌ڤانیــی به‌ریتانیــی جۆراوجــۆرن‪،‬‬ ‫هه‌ر لــه پارێــزکاره نه‌ریتییه‌کانه‌وه تاکۆ‬ ‫کۆمۆنیست و سۆسیالیسته‌کان‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کاراکته‌ره‌کانی ناو کتێبه‌که‌ت‬ ‫‹دۆمینیــۆن›‪ ،‬وا ده‌رده‌که‌ون که‌ســێتیی‬ ‫ده‌گمــه‌ن و تایبه‌تیان هه‌بێــت‪ .‬هیچ له‌و‬ ‫کاراکته‌رانه له‌ســه‌ر خه‌ڵکانی ڕاسته‌قینه‬

‫سه‌ختترین کاراکته‌ر بۆ من گیونته‌ر هۆس بوو‪،‬‬ ‫مرۆڤڕاوکه‌ره‌که‌ی گێستاپۆ‪ .‬زۆر ئاسان بوو کۆمه‌ڵه‬ ‫خه‌سڵه‌تگه‌لی ناسراوی نازی بنووسم‪ ،‬به‌اڵم ویستم‬ ‫به قووڵی به‌رجه‌سته‌ی بکه‌م‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌و بابه‌تانــه‌ی که دڵخــووازی‬ ‫منن و من به‌قــه‌د فراوانی مێژوو زه‌وق و‬ ‫ســه‌لیق ‌ه و بابه‌تی دڵخووازم هه‌ن‪ .‬من ب ‌ه‬ ‫ڕوونی وانه‌کانی زانکۆم له‌بیره ده‌رباره‌ی‬ ‫هۆڵۆکۆســت‪ .‬وه‌ک میدیاکارێکیش‪ ،‬هه‌ر‬ ‫لــ ‌ه کاتــی زانکۆوه چێــژم لــه‌و کتێبانه‬ ‫وه‌رگرتــووه کــه باســی ئه‌و ســه‌رده‌مه‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬وه بۆ من زۆر سه‌رنجڕاکیشیشــه‬ ‫که مێدیا و پڕوپاگه‌نده ڕۆڵی بینیوه‪.‬‬ ‫ســی جه‌ی سانسۆم‪ :‬خۆشــحام داوام‬ ‫کــراوه لێره بم‪ .‬هه‌ر وه‌ک ڕۆمانه‌کانم من‬ ‫هه‌موو ژیانم بایه‌خم هه‌بووه بۆ هۆکاره‌کان‪،‬‬ ‫ڕووداوه‌کان و ده‌رئه‌نجامه‌کانــی جه‌نگــی‬ ‫جیهانــی دووه‌م‪ .‬مــن ســاڵی ‪١٩٥٢‬‬ ‫له‌دایکبــووم‪ ،‬چه‌ند ســاڵێکی که‌م دووای‬ ‫جه‌نگه‌که‌‪ ،‬که باوکم به‌شــداربووه تیایدا‪،‬‬ ‫که‌واته وه‌کو زۆربه‌ی که‌سانی نه‌وه‌ی من‬ ‫چیرۆکی ئه‌و جه‌نگه له ئێسقانه‌کانمدایه‪.‬‬ ‫وه ئه‌و جه‌نگه فۆرم و شێوازی ئه‌وروپای‬ ‫دیاریکرد‪ .‬ئــه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به مێدیاوه‬ ‫هه‌بــوو له‌بابه‌تی ڕادیۆ و ڕۆژنامه‪ ،‬ئه‌وانه‬ ‫ئامرازگه‌لی ده‌ســتی ڕژێمه تۆتالیتاره‌کان‬ ‫بــوون‪ ،‬هــه‌ر بۆ نمونــه هۆڵۆکۆســت له‬

‫کۆنترۆڵکرابــوون و کاریگه‌ری هه‌بووبێت‬ ‫له‌ســه‌ر به‌رهه‌ڵســتکاره به‌ریتانییــه‌کان‬ ‫کــه له دژی ده‌ســه‌اڵتی ئه‌ڵمان به‌ســه‌ر‬ ‫به‌ریتانیای گه‌وره‌وه بوون؟‬ ‫سی جه‌ی سانســۆم‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬له هه‌موو‬ ‫ئه‌وانــی دیــدا به ئه‌نــدازه‌ی جیــاواز‪ .‬له‬ ‫پۆڵه‌نــدا و ڕووســیا بــه ڕێژه‌یه‌کــی زۆر‬ ‫لــه دێهاتــه‌کان پارتیزانــه‌کان خۆیــان‬ ‫حه‌شــاردابوو به‌درێژایــی ئــه‌و ســااڵنه‌ی‬ ‫وواڵتان له جه‌نگدا بوون‪ ،‬شه‌ڕیان ده‌کرد‪.‬‬ ‫له ئه‌وروپای خۆرئاوا که زیاتر شاریی بوو‬ ‫و له‌به‌ر ئه‌وه ئاســانتر بــوو بۆ نازیه‌کان‬ ‫کۆنترۆڵــی بکه‌ن‪ ،‬دیــاره زه‌حمه‌تتر بوو‬ ‫بــه‌اڵم لــه هه‌مــوو وواڵتانــی ئه‌وروپــای‬ ‫خۆرئاواشــدا بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵستکاری‬ ‫هه‌بوو که هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جه‌نگ دژی‬ ‫ئه‌ڵمانیا بــۆووه‪ ،‬به‌ره‌به‌ره زیاتر خه‌ڵک‬ ‫پێیانه‌وه په‌یوه‌ســت ده‌بوون بۆ دژایه‌تی‬ ‫ئه‌ڵمانه‌کان‪ .‬فه‌ڕه‌نســا گه‌وره‌ترین وواڵتی‬ ‫ئه‌وروپای خۆرئاوا بوو که داگیربکرێت‪ ،‬که‬ ‫ڕێژه‌ی دانیشتووانی هاوشێوه‌ی به‌ریتانیا‬ ‫بوو‪ ،‬بۆیــه نزیکترین هاوته‌ریبیی له‌گه‌ڵدا‬ ‫هه‌یــه‪ ،‬وه مــن لــه کتێبه‌کــه‌دا ڕایه‌ڵه‌م‬

‫بنیادنــراون که تۆ بیانناســیت یاخود له‬ ‫توێ‪2‬ژینه‌وه‌ی مێژوودا به‌ریان که‌وتبیت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬نه‌خێــر‪ ،‬کاراکته‌ره‌کانــی نــاو‬ ‫ڕۆمانه‌کــه هه‌موویــان تــه‌واو کاراکته‌ری‬ ‫ئه‌ندێشــه‌کراون؛ هه‌ڵبه‌تــه ئه‌زموونــی‬ ‫خه‌ڵکانــی مێژوویی ڕاســته‌قینه‌ی دووای‬ ‫ســااڵنی ‪ ١٩٤٠‬هه‌یــه لــه کتێبه‌کــه‌دا‪،‬‬

‫ئه‌زموونــی ئه‌وان پێش ئه‌و ســاڵه وه‌کو‬ ‫خــۆی هێڵدراوه‌تــه‌وه‪ .‬بگه‌ڕێینــه‌وه بــۆ‬ ‫کاره‌کته‌ره‌کانــی ڕۆمانه‌کــه‪ ،‬یه‌کێــک له‬ ‫گه‌وره‌تریــن مه‌ترســیه‌کان له نووســینی‬ ‫ڕۆمانی سیاســی‪ ،‬وه بــه تایبه‌ت ڕۆمانی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬خۆ الدانه لــه بیروڕا باوه‌کان‪.‬‬ ‫دیــاره کاراکتــه‌ره‌کان لــه کتێبه‌کــه‌دا‬ ‫وه‌ک چــۆن له هــه‌ر کتێبێکــی دیدا یان‬ ‫لــه ژیانــی ڕاســته‌قینه‌دا‪ ،‬به‌پێــی چین‪،‬‬ ‫په‌روه‌رده و کلتووری نه‌ته‌وه‌یی شــکڵیان‬ ‫پێدراوه‪ .‬باوای دانێم بۆ نمونه کاراکته‌ری‬ ‫‹بێــن› نوێنه‌رایه‌تی الیه‌نی کۆمۆنیســت‬ ‫ده‌کات لــه بزووتنه‌وه‌ی به‌رهه‌ڵســتکاری‬ ‫ئه‌ندێشــه‌کراودا‪ ،‬له‌کاتێکــدا ‹کــۆڵ‬ ‫بــرووک› نوێنه‌رایه‌تی الیه‌نی کۆنه‌پارێزی‬ ‫نه‌ریتیــی هه‌مان بزووتنه‌وه ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌وڵمداوه هــه‌ر یه‌که‌یان که‌ســێتییه‌کی‬ ‫جیاوازیان پێبدرێت‪.‬‬ ‫ســه‌ختترین کاراکته‌ر بۆ مــن گیونته‌ر‬ ‫هــۆس بوو‪ ،‬مرۆڤڕاوکه‌ره‌که‌ی گێســتاپۆ‪.‬‬ ‫زۆر ئاســان بــوو کۆمه‌ڵه خه‌ســڵه‌تگه‌لی‬ ‫ناســراوی نازی بنووســم‪ ،‬به‌اڵم ویســتم‬ ‫بــه قووڵــی به‌رجه‌ســته‌ی بکــه‌م بۆیــه‬ ‫هه‌ندێــک خه‌ســڵه‌تی پۆلیســی نهێنــی‬ ‫مۆدێرنــم پێبه‌خشــی‪ -‬له‌گــه‌ڵ ژیانێکــی‬ ‫تایبه‌تــی جه‌‌نجــاڵ و شــێواو‪ ،‬خــاوه‌ن‬ ‫رابردوویه‌کی تراژیدی‪ ،‬ته‌مه‌نی مامناوه‌ند‬ ‫و ناڕێــک و پێــک به‌اڵم پڕ لــه مکوڕی و‬ ‫به‌رده‌وامــی‪ -‬ئیتر کۆیله‌ی زۆربه‌ی الیه‌نه‬ ‫شــه‌رانگێزه‌کانی فه‌لســه‌فه‌ی نازیــزم‪.‬‬ ‫به‌داخه‌وه خه‌ڵکانی واهی هه‌بوون‪.‬‬ ‫پرســیار‪ :‬لــه کۆتابه‌شــدا‪ ،‬ئــه‌وه‌ت‬ ‫دیاریکــردووه کــه چه‌رچل له پرۆســه‌ی‬

‫کاری سیاسیدا گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‪.‬‬ ‫ئایا ڕووداوه‌کانــی ژیانی خۆی کاریگه‌ری‬ ‫داناوه له‌ســه‌ری یاخود زۆر به ســاده‌یی‬ ‫خی گۆڕیوه بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ رای گشتیدا‬ ‫بێته‌وه؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ئــۆه‪ ،‬ڕووداوه‌کانــی ژیانــی‬ ‫خــۆی‪ .‬چه‌رچــڵ پیاوێکــی خــاوه‌ن‬ ‫تمــووح بــووه‪ ،‬بــه‌اڵم که‌ســێکیش بووه‬ ‫بــه دووای ئه‌ســتێره‌ی خــۆی که‌وتووه‪،‬‬ ‫پیاوێکــی ‹حیزبی› نه‌بــووه‪ ،‬که ئه‌وه‌ش‬ ‫ده‌ریده‌خات که بۆچی له ژیانی پیشــه‌یی‬ ‫خۆیدا دووجار حیزبی گۆڕیوه و که‌وتۆته‬ ‫دژبه‌ری هێڵی حیزب‪ ،‬که خه‌ڵکانی ته‌واو‬ ‫پیشه‌په‌رســت کاری وا ناکــه‌ن‪ .‬کاتێــک‬ ‫بۆچوونێکی گه‌اڵڵه کردووه زۆر ســه‌خت‬ ‫بووه‪ ،‬به‌اڵم موســته‌حیل نه‌بووه بگۆڕێت‬ ‫بۆ بۆســه‌ر ئه‌و ڕایه‪ ،‬کــه بۆ زۆر خه‌ڵکه‬ ‫ئــه‌و بووچوونــه زۆر شــێتانه بــووه‪ ،‬له‬ ‫هه‌مووی گرنگتر پێداگری و ئیراده‌ی ئه‌و‬ ‫بــۆ پاراســتنی ئیمپراتۆریای به‌ریتانی و‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی هیندستان له‌ژێر داگیرکاریدا‬ ‫به‌ده‌ســت لێنه‌دراوی مایــه‌وه‪ .‬ئه‌و هه‌ڵه‬ ‫بوو له‌مه‌دا و له‌زۆر شتی دیکه‌شدا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه خســتنه‌ڕووی مه‌ترسی نازیزم بۆ سه‌ر‬ ‫به‌ریتانیا و جیهان ئه‌و ته‌واو ڕاســت بوو‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نــده دیــد و بۆچوونه‌کانــی ئه‌وی‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر دیدی بــاو و زاڵی حیزبه‌که‌ی‬ ‫خۆی دانا تاکو ساڵی ‪.١٩٣٩‬‬ ‫پرســیار‪ :‬دوواجــار‪ ،‬کامانــه‌ن‬ ‫دڵخووازترین ســه‌رده‌مه زه‌مه‌نیه‌کانی تۆ‬ ‫بــۆ خوێندنــه‌وه یاخــود توێژینــه‌وه؟ تا‬ ‫ده‌رباره‌ی بنووسیت؟ وه بۆچی؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬هه‌موو که‌ســێک ســه‌رده‌مگه‌لی‬

‫کاراکته‌ره‌کانی ناو ڕۆمانی «دۆمینیۆن» هه‌موویان‬ ‫ته‌واو کاراکته‌ری ئه‌ندێشه‌کراون؛ هه‌ڵبه‌ته ئه‌زموونی‬ ‫خه‌ڵکانی مێژوویی ڕاسته‌قینه‌ی دووای سااڵنی ‪١٩٤٠‬‬ ‫هه‌یه له کتێبه‌که‌دا‪ ،‬ئه‌زموونی ئه‌وان پێش ئه‌و ساڵه‬ ‫وه‌کو خۆی هێڵدراوه‌ته‌وه‬

‫دڵخــووازی خۆی هه‌یه‪ .‬کــه‌س ده‌زانێت‬ ‫بــۆ؟ مــن هه‌میشــه نوقمــی هه‌ندێــک‬ ‫ســه‌رده‌م و شوێن بووم‪ ،‬وه‌کو ئینگالندی‬ ‫تیودۆر (پێش ئه‌وه‌ی هێنده بناســرێت)‬ ‫– ســه‌رده‌می تیــۆدۆر ئــه‌و ماوه‌یه‌یــه‬ ‫کــه ده‌که‌وێته کۆتایی ســه‌ده‌ی پانزه و‬ ‫سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی شانزه‪ .‬و‪.‬ک‪ -‬و شه‌ڕی‬ ‫ناوخۆی ئیسپانیا‪ .‬هه‌روه‌ها ڕوسیا‪ ،‬بیرم‬ ‫کردۆتــه‌وه کتێبێــک بنووســم ده‌رباره‌ی‬ ‫ڕوسیا له ماوه‌ی جه‌نگی جیهانی دووه‌مدا‪،‬‬ ‫وه‌لــێ پێــم وایه ته‌ندروســتی خراپی من‬ ‫ڕه‌نگــه ئه‌م کاره که‌مێک ئه‌ســته‌م بکات‬ ‫له ئێستادا‪.‬‬ ‫هــه‌روا بێتــه‌وه مــن ئاره‌زوومه‌ندم‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونــه ‪ ،‬لــه مێژووی جه‌نگــی ناوخۆی‬ ‫ئه‌مریکا‪ ،‬لــه کاتێکدا هه‌ندێک ســه‌رده‌م‬ ‫و جێــگا هــه‌ن وه‌کــو ڕۆمــای دێریــن و‬ ‫گریــک هیــچ مه‌یلم بۆیان نییــه‪ -‬هه‌ردوو‬ ‫ئه‌و شارســتانێتییه له‌ســه‌ر پاوانخووازی‬ ‫و کۆیالیه‌تــی بنیادنــراون‪ .‬من ده‌رباره‌ی‬ ‫ماوه‌گه‌لی دیاریکراوی مێژووی ده‌نووســم‬ ‫زۆر به‌ســاده‌یی چونکه زۆر مه‌یلم لێیانه‪،‬‬ ‫وه ده‌رباره‌یان ده‌نووسم چونکه یارمه‌تیم‬ ‫ده‌دات ‹بچمــه ناویــان› به‌شــێوه‌یه‌کی‬ ‫ئه‌ندێشــه‌کراو‪ -‬ئــه‌وه‌ش ده‌زانــم بۆ زۆر‬ ‫له مێژوونووســان‪ ،‬ڕۆمانــی مێژوویی‪ ،‬وه‬ ‫به تایبه‌تــی ڕۆمانی مێژوویــی به‌دیل بۆ‬ ‫مێــژووی ڕاســته‌قینه بــه قــه‌ده‌ر تلیاک‬ ‫سومعه‌ی خراپه‪.‬‬ ‫ئێریــن‪ :‬زۆر ســوپاس بــۆ ئــه‌م‬ ‫چاوپێکه‌وتنــه؛ خۆشــحاڵم بــه بینینت‪.‬‬ ‫به‌ختێکــی بــاش بۆ تــۆ له‌گــه‌ڵ ڕۆمانی‬ ‫‹دۆمینیــۆن› و کتێبه‌کانــی تــرت! بــه‬ ‫تاســه‌وه‌م بتووانم چه‌نــدان کتێبی تۆ له‬ ‫ئاینده‌دا بخوێنمه‌وه‪.‬‬ ‫سی جه‌ی سانسۆم‪ :‬با‌شه‪ ،‬من خه‌ریکم‬ ‫ڕه‌شنووســی یه‌که‌م کتێبێکی تازه ته‌واو‬ ‫ده‌کــه‌م‪ ،‬کتێبێکــی تــری تیــۆدۆری که‬ ‫ڕووداوه‌کانی له دووا مانگه‌کانی سه‌رده‌می‬ ‫هینری هه‌شــته‌مدا ڕوو ده‌ده‌ن‪ .‬له کۆتای‬ ‫‪ ٢٠١٤‬یاخــود ‪ ٢٠١٥‬باڵوده‌بێتــه‌وه‪،‬‬ ‫هیــوادارم‪ .‬ســواس بۆ ئــه‌م ده‌رفه‌ته له‬ ‫‹هووک ئۆف ئه بووک›‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪:‬‬ ‫‪https://hookofabook.‬‬ ‫‪wordpress.com/2014/03/11/‬‬ ‫‪interview-with-british-author‬‬‫‪c-j-sansom-about-nazis‬‬‫‪occupying-europe-media-in‬‬‫‪wwii-and-churchill/‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )469‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/17‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫ئەگەر‬ ‫بگەڕێیتەوە‬ ‫دەبمە‬ ‫دارپرتەقاڵێکی‬ ‫بچکۆلە‬ ‫بیلی کۆڵینس‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان جەالل‬

‫ئەشقی وێڵ‬ ‫ئەم بەیانییە کە بە درێژاییی کەناری دەریاچەکە پیاسەم دەکرد‬ ‫ئاشقی فیڕنەگولەیەک بووم‬ ‫دواتریش مشکێک‬ ‫پشیلەکە لەژێر مێزی نانخواردنەکەدا فڕێی دابوو‬ ‫لە سێبەری ئێوارەیەکی پاییزیدا‬ ‫ئاشقی ژنەبەرگدروویەک بووم‬ ‫قنج لەسەر مەکینەکەی لە پەنجەرەی بەرگدروویەکدا‪،‬‬ ‫دواتریش قاپێک گۆشتاو‪،‬‬ ‫هەڵمێک هەڵدەستا وەک دووکەڵی جەنگێک لە دەریادا‪.‬‬ ‫ئەمە باشترین شێوازی ئەشقە‪ ،‬بیرم کردەوە‪،‬‬ ‫بێ پاداشت‪ ،‬بێ دیاری‪،‬‬ ‫یان قسەی سارد‪ ،‬یان گومان‪،‬‬ ‫یان بێدەنگیی سەر تەلەفۆن‪.‬‬ ‫ئەشقی کەستەنە‪،‬‬ ‫شەپقەی جاز و دەستێک لەسەر سووکانەکە‪.‬‬ ‫بێ ئارەزووی جووتبوون‪ ،‬بێ دەرگابەیەکدادان‪-‬‬ ‫ئەشقی دارپرتەقاڵێکی بچکۆلە‪،‬‬ ‫کراسی سپیی پاک‪ ،‬دووشی ئێوارەیەکی گەرم‪،‬‬ ‫ئەو ڕێگا خێرایەی کە فلۆریدا دووکەرت دەکات‪.‬‬ ‫بێ چاوەڕوانی‪ ،‬بێ ڕاڕایی‪ ،‬بێ کینە‪،‬‬ ‫جگە لە برووسکەیەکی تاوناتاوی ئازار‬

‫لە مەیدانێکدا بەسەر سێپاکەی خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئامادە بۆ تیری داهاتوو‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی مشکەکەم بە کلکی هەڵگرت‬ ‫بردمە سەر بارستایییەک گەاڵ لە دارستانەکەدا‬ ‫خۆم لەبەر سنگی گەرماوەکەدا بینییەوە‬ ‫بە سۆزەوە چاوم لە سابوونەکە بڕیبوو‪،‬‬ ‫هێندە ئارام و نەرم‬ ‫هێندە ڕاحەت لە قاپی سابوونە سەوزە کاڵەکەدا‪.‬‬ ‫دەمتوانی هەست بە خۆم بکەم دیسان ئاشق دەبم‬ ‫کە هەستم بە هەڵسووڕانەوەی لە دەستە تەڕەکانمدا کرد و‬ ‫بۆنی چاران چەقیلە و بەرد هاتە لووتم‪.‬‬

‫هۆیەکی تر بۆ ئەوەی من لە ماڵەوە تفەنگم نییە‬ ‫سەگی دراوسێکەمان لە وەڕین ناکەوێت‪،‬‬ ‫بە هەمان ئەو بەرزی و ڕیتمە دەوەڕێت‬ ‫کە هەر جارێ ئەوان لە ماڵ دەڕۆن ئەم دەوەڕێت‬ ‫دیارە لەگەڵ ڕۆشتنیاندا پێی دەکەن‪.‬‬ ‫سەگی دراوسێکەمان لە وەڕین ناکەوێت‪،‬‬ ‫من پەنجەرەکانی ماڵەکە دادەخەم‬ ‫سیمفۆنییەکی بیتهۆڤنیش دەخەمە سەری و هەموو دەنگەکەی‬ ‫دەدەمێ‬ ‫بەاڵم هێشتا بە دەمهەڵبەستراوییش لەژێر میوزیکەکەوە گوێم‬ ‫لێیەتی‪،‬‬ ‫دەوەڕێت‪ ،‬دەوەڕێت‪ ،‬دەوەڕێت‪،‬‬

‫بۆ ئەو فیڕنەگولەیەی هێالنەکەی چێ کردووە‬ ‫لەسەر لقێکی نزمی شۆڕ بەسەر ئاوەکەدا‬ ‫بۆ مشکە تۆپیوەکەش‪،‬‬ ‫هێشتا قاتە قاوەیییە کاڵەکەی لەبەردایە‪.‬‬

‫جا ئێستا دەیبینم لەناو ئۆرکێستراکەدا دانیشتووە‪،‬‬ ‫بە بڕوابەخۆبوونێکەوە سەری بڵند کردووە دەڵێی بتهۆڤن‬ ‫بەشێکیشی بۆ حەپەی سەگ تێ کردووە‪.‬‬

‫بەاڵم دڵی من هەمیشە ڕاگیرە‬

‫کاتێک سەرەنجام قەوانەکە تەواو دەبێت ئەو هێشتا هەر دەوەڕێت‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫لە بەشی زوڕنالێدان دانیشتووە و دەوەڕێت‪،‬‬ ‫چاو لەسەر ئەو ڕابەری ئۆرکێسترایە ناجووڵێنێت‬ ‫کە بە دارەکەی کەیفی دەداتێ‬ ‫لە کاتێکدا میوزیکژەنەکانی تر بە بێدەنگیی‬ ‫ڕێزپیشاندانەوە گوێیان بۆ ئەو سۆڵۆ بەناوبانگەی سەگە وەڕیوەکە‬ ‫گرتووە‪،‬‬ ‫ئەو دوائاوازەی کۆتایی نایە و سەرەتا ئەوە بوو‬ ‫بیتهۆڤنی کردە بلیمەتێکی داهێنەر‪.‬‬

‫خامۆشی‬ ‫خامۆشی هەیە ناکاو دەکەوێتە قەرەباڵغییەکەوە‬ ‫بەسەر یاریزانێکەوە لە یاریگاکەدا جووڵەی لێ بڕاوە‪،‬‬ ‫خامۆشیی گوڵەئۆرکیدیش هەیە‪.‬‬ ‫خامۆشیی گوڵدانێک لە کەوتنەخوارەوەیدا‬ ‫بەر لەوەی بیدات بە زەویدا‪،‬‬ ‫خامۆشیی قایش کاتێک زرمە لە منداڵەکە هەڵناسێنێت‪.‬‬ ‫خامۆشیی کوپ و ئاوەکەی ناوی‪،‬‬ ‫خامۆشیی مانگ‪،‬‬ ‫خامۆشیی ڕۆژ دوور لە دەنگەدەنگی خۆر‪.‬‬ ‫خامۆشیی ئەو کاتەی تۆ بە سنگمەوە دەنێم‪،‬‬ ‫خامۆشیی پەنجەرەی الی سەرمان‪،‬‬ ‫ئەو خامۆشییەش کە تۆ هەڵدەستی و بێ الکردنەوە دەڕۆیت‪.‬‬ ‫خامۆشیی لەم بەیانییەشدا هەیە‬ ‫کە من بە قەڵەمەکەم شێواندم‪،‬‬ ‫خامۆشییەک بە درێژاییی شەو سەر یەک نیشتووە‬ ‫وەک بەفر لە تاریکاییی ماڵەکەدا ببارێت‪-‬‬ ‫ئەو خامۆشییەی بەر لەوەی من وشەیەکم نووسی و‬ ‫ئەم خامۆشییە ناخۆشترەی ئێستاش‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪260‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫یەکگرتوی ئیسالمی‬ ‫لە قەیرانی سەرۆکایەتی هەرێمدا ڕچەشکێنە؟‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریمان‬ ‫‪ ٢٣‬ی حوزەیران‪ ،‬پەڕلەمانی کوردستان‪ ،‬مێژویەکی‬ ‫تۆمارکرد کە ئەمە یەکەمجارە پەڕلەمان بەدڵی پارتی‬ ‫دیمۆکراتی کوردستان بیرناکاتەوە‪ ،‬لەو ڕۆژەدا چوار‬ ‫حزبی براوەی هەڵبژاردن(یەکێتی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬کۆمەڵ‪،‬‬ ‫یەکگرتوو)‪ ،‬ویستیان پرسی سەرۆکی هەرێم لە‬ ‫پەڕلەمان یەکالییبکرێتەوە‪ ،‬پارتی دیمۆکراتی‬ ‫کوردستان و هەندێک حزبی کەمە نەتەوەیی و‬ ‫دینی‪ ،‬بە دڵخوازی پارتی دەجوڵێنەوە‪ .‬ئێستا لە‬ ‫کوردستان دوو بەرە دیارە‪ ،‬بەرەی پارتی‪ ،‬کە داوای‬ ‫دانانەوەی بەڕێز بەرزانی دەکات بۆ دوو ساڵی تر و‬

‫پاشکۆیەک نەک وەک هێزێکی سیاسیی ڕچەشکێن‪.‬‬ ‫لە پێکهێنانی کابینەی بنکەفراوانیشدا‪ ،‬ئەم هێزە‬ ‫شانسی ئەوەی لەبەردەمدا بوو کە بەشداری نەکات‬ ‫و وەک تاکە هێزی کاریگەر لــەدەرەوەی کابینەی‬ ‫حکومەت بمێنێتەوە‪ .‬لەجێی ئەوە لە پەڕلەمانەوە‬ ‫کاری بەو (دە) ئەندام پەڕلەمانە بکردایە کە هەی‬ ‫بوو‪ ،‬ئەم ڕچەشکێنیەشی لەدەستدا‪.‬‬ ‫لەم قەیرانەی سەرۆکایەتی هەرێمدا‪ ،‬یەکگرتوو‬ ‫دەی تونی ببێت بە ڕێگەی سێهەم و ســەر بە‬ ‫هیچ الیــەک نەبوایە‪ ،‬بــەاڵم یەکگرتو لە ئێستادا‬ ‫لەهەموان زیاتر لە دودڵیدایە و نەی توانیوە خۆی‬ ‫بۆ الیەکیان یەکالیی بکاتەوە‪ ،‬یان ببێت بەچاوی‬ ‫سێیەم‪ .‬ئەگەر یەکگرتوو هەر لە سەرەتای ئەم‬

‫یەکگرتو خاوەنی جەماوەرێکە؛ کێشەی قووڵی‬ ‫هەیە لەدروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ‬ ‫پارتی دیمۆکراتی کوردستان‪ ،‬کێشەی دەرونیی‬ ‫هەیە لە نزیکبوەنەوە لەو هێزە‪ ،‬بە ئەگەری‬ ‫هاتنەدەرەوەی لە هاوپەیمانییەکەی ‪٢٣‬ی‬ ‫حوزەیران‪ ،‬ڕێژەیەکی زۆری ئەو جەماوەرەی خۆی‬ ‫لەدەستدەدات کە بەم شێوەیە بیردەکەنەوە‬ ‫دواتریش لەگەڵ هەڵبژاردنی پەڕلەمانی کوردستان‪،‬‬ ‫سەرۆکی هەرێمیش هەڵدەبژێردرێتەوە‪ .‬بەرەی دوەم‬ ‫بەرەی ‪٢٣‬ی حوزەیرانی پەڕلەمانی کوردستانە‪ ،‬ئەم‬ ‫بەرەیە پێناچێت بەرەیەکی تۆکمە بێت و کێشە و‬ ‫دودڵیی زۆر لەنێویاندا هەستی پێدەکرێت‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫هەردوو جێگری یەکەم و دوەمی سکرتێری گشتی‬ ‫یەکێتی دیدیان زیاتر لە پارتییەوە نزیکە تا بەرەی‬ ‫‪٢٣‬ی حوزەیران‪ ،‬هەروەها یەکگرتوی ئیسالمیش‬ ‫بەبۆنەی ئەم پرسەوە‪ ،‬کێشەی ناوچەگەرێتی کەوتە‬ ‫ڕۆژەڤەوە و دەڤەری بادینان و زۆرێک لە مەکتەب‬ ‫سیاسییەکانی دڵیان بۆ پڕۆژەکەی پارتی لێدەدات‬ ‫و هەر خەرکی باسکردنی سازانن‪.‬‬ ‫یەکگرتوی ئیسالمی‪ ،‬تا ئێستا لە ملمالنێ‬ ‫سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا‪ ،‬ئاراستەیەکی‬ ‫سەربەخۆی خۆیی نەبوە‪ ،‬هەمیشە وەک پاشکۆیەکی‬ ‫هێزەکانی تر دەرکەوتوە‪ ،‬هەر بۆ نمونە؛ لەپێش‬ ‫ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان دروستببێت‪ ،‬ئەم هێزە‬ ‫زۆرترین شانسی ئــەوەی لەبەردەمدا بوو ببێتە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێکی کاراو و ئەو بۆشاییەی کە بزوتنەوی‬ ‫گۆڕان پڕی کردەوە‪ ،‬ئەم دەی توانی پڕی بکاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرکردەکانی یەکگرتوو‪ ،‬پێیان وا بوو‪ ،‬هێشتا‬ ‫کاتی ئەوە نەهاتوە لە کوردستاندا ئۆپۆزسیۆن‬ ‫دروستببێت‪ .‬کاتێکیش بزوتنەوەی گٶڕان دروستبوو‬ ‫و بــرەوی بە مۆدێلی ئۆپۆزسیۆن دا؛ ئەمانیش‬ ‫سۆزیان بۆ بەرەی ئۆپۆزسیۆن جواڵ‪ ،‬بەاڵم وەک‬

‫‪3‬‬

‫ناوچەی سلێمانی و ئەوەی هەولێریشیان‪ ،‬بەدڵی‬ ‫جەماوەرکەی سلێمانیان دەکــرد و دەنگیان بە‬ ‫پڕۆژەکەی ‪٢٣‬ی حوزەیران دەدا‪ .‬بەم کارە یەکگرتوو‬ ‫دەبوو بە هێزێک کە تیۆرێزەی ئەوە بکات ئەوان‬ ‫بەکاملی ڕاحەت‪ ،‬هەموو ئیرادەیەک دەگێڕنەوە بۆ‬ ‫ئەندام پەڕلەمانەکانیان‪ .‬لەم کاتەشدا لە مەترسی‬ ‫تۆخبونەوەی ناوچەگەرێتی دەربازیان دەبــوو و‬ ‫ئیخوانە موخەزرەمێک و دامەزرێنەرێکی وەک‬ ‫دیندارنەجمان دۆسکیان لەدەستنەدەدا و مەترسیی‬ ‫دوکەرتبونیشیان لەخۆیان نەدەکرد‪ .‬لەسلێمانی و‬

‫ئەم مۆدێلە لە ئێراق تاقیکراوەتەوە و فاشلترین‬ ‫سیستمی بەڕێوەبردن بوە‪ .‬ملمالنێ ئەو ملمالنێیەیە‬ ‫دیــدی نوێ و سیستمی نوێی بەڕێوەبردن و لە‬ ‫ئەنجامیشدا دەموچاوی نوێ بخوڵقێنێ‪ ،‬ئەوەی ئەم‬ ‫دۆخە بەتەواوی دەشڵەقێنێ‪ ،‬سازان نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫نەسازانە‪ ،‬سازان دۆخێکی دکتاتۆری وەک گۆمێکی‬ ‫مەنگ و لێخن دروستدەکات کە هەموو گەندەڵی‬ ‫و گەندەڵکارێک دادەپۆشێت‪ ،‬بۆیە ڕاستە ئەم‬ ‫ملمالنێیەی ئێستا نیگەرانیی دروستدەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئایندەسازیی باشتری لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتوە‪،‬‬

‫یەکگرتوی ئیسالمی‪ ،‬لەدەرەوی سازانەوە‪ ،‬دەی توانی ببێت بە خاوەنی‬ ‫پڕۆژەی خۆی‪( ،‬پڕۆژەی گێڕانەوەی ئیرادە بۆ ئەندام پەڕلەمان)‪ ،‬پڕۆژەیەک‬ ‫کە دەیتوانی دنیابینییەکی نوێ بداتە ئەندام پەڕلەمان‪ ،‬پڕۆژەیەک کە‬ ‫دەستی حزبی لە بینەقاقای ئەندام پەرلەمان الببردایە‪ ،‬بەس هەرگیز‪ ،‬ئەم‬ ‫حزبە بەم مۆدێلە سەرکردانەوە‪ ،‬ناتوانێت ئەوە بکات و ببێتە ڕچەشکێن‬ ‫پرسەدا‪ ،‬ئەندام پەڕلەمانەکانی بەتەواوی ئیرادەو‬ ‫ماناوە؛ سەرپشکبکردایە لەسەر ئەوەی کە ئەوان‬ ‫ئازادن لەگەڵ کام بەردا دەبن‪ ،‬مەکتەبی سیاسی‬ ‫ئەو حزبە‪ ،‬بەیاننامەیەکی دەربکردایە و تێیدا ئەوەی‬ ‫ڕونبکردایەتەوە‪ ،‬ئەوان هەموو ئیرادەیەک دەگێرنەوە‬ ‫بۆ پەڕلەمان و ئەندام پەڕلەمانەکانی سەرپشکدەکات‬ ‫لەو پرسەدا‪ ،‬ئەوا دەیان توانی ئاراستەیەکی تر‪ ،‬کە‬ ‫سەر بە دوو ئاراستەکەی تر نەبێت‪ ،‬بنەخشێنن‪،‬‬ ‫واتــە دەیــان توانی ڕچەشکێن بــن‪ .‬لــەو کاتەدا‬ ‫یەکگرتوو زیرەکانە دەی توانی بادینیەکانی دەنگ‬ ‫بە پرۆژەکەی پارتی بدەن و ئەندام پەڕلەمانەکانی‬

‫گه‌ر عه‌لمانیه‌ت هه‌مان ڕۆڵی ئاین‬ ‫ببینێت‪ ،‬ئیدی ده‌بێت له‌ویش بترسین‬ ‫شه‌نتال دولسۆل‬

‫زنجیرەیەک‬ ‫چاوپێکەوتن‬ ‫لەسەر‬ ‫داعس‬

‫هەولێریش‪ ،‬یەکگرتو خاوەنی جەماوەرێکە؛ کێشەی‬ ‫قووڵی هەیە لەدروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ‬ ‫پارتی دیمۆکراتی کوردستان‪ ،‬کێشەی دەرونیی هەیە‬ ‫لە نزیکبوەنەوە لەو هێزە‪ ،‬بە ئەگەری هاتنەدەرەوەی‬ ‫لە هاوپەیمانییەکەی ‪٢٣‬ی حوزەیران‪ ،‬ڕێژەیەکی‬ ‫زۆری ئەو جەماوەرەی خۆی لەدەستدەدات کە بەم‬ ‫شێوەیە بیردەکەنەوە‪.‬‬ ‫سازان زاراوەیەکی کشاوی و بێنێوەرۆکە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫هەمان پەیوەندیی ستراتیژیی پێشتری یەکێتی و‬ ‫پارتی ناوبنێین سازان‪ ،‬دەکرێت تەوافقەکەی بەغدای‬ ‫پێکهاتە مەزهەبی و نەتەوییەکان ناوبنێین سازان‪،‬‬

‫حەدیسی قودسیی بریتییە لەو‬ ‫دەقەی كە خاوەنەكەی خودایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدەمی پەیامبەرەوە دەگێڕدرێتەوە‬

‫‪6‬‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫ئایندەسازییەک کە ڕەنگە هێزی نوێ لەکوردستاندا‬ ‫بخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫یەکگرتوی ئیسالمی‪ ،‬لەدەرەوی سازانەوە‪ ،‬دەی‬ ‫توانی ببێت بە خاوەنی پڕۆژەی خۆی‪( ،‬پڕۆژەی‬ ‫گێڕانەوەی ئیرادە بۆ ئەندام پەڕلەمان)‪ ،‬پڕۆژەیەک‬ ‫کە دەیتوانی دنیابینییەکی نــوێ بداتە ئەندام‬ ‫پەڕلەمان‪ ،‬پڕۆژەیەک کە دەستی حزبی لە بینەقاقای‬ ‫ئەندام پەرلەمان الببردایە‪ ،‬بەس هەرگیز‪ ،‬ئەم حزبە‬ ‫بەم مۆدێلە سەرکردانەوە‪ ،‬ناتوانێت ئەوە بکات و‬ ‫ببێتە ڕچەشکێن‪.‬‬

‫پـــــاش تــێــپــەڕبــونــی‬ ‫زیاتر لە ساڵێک بەسەر‬ ‫هــێــرشــەکــانــی دەوڵــەتــی‬ ‫ئ ــی ــس ــام ــی(داع ــش) بۆ‬ ‫ســــــەر نــــاوچــــەکــــە بــە‬ ‫گ ــش ــت ــی و ه ــەرێ ــم ــی‬ ‫کوردستان بەتایبەتی‪،‬‬ ‫(ڕوانــگــەوڕەخــنــە) چەند‬ ‫تیۆلۆگ و ئەکادێمستێکی‬ ‫ئــەوروپــی و ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫دەدوێــــــنــــــێــــــت‪ ،‬ئــــەم‬ ‫ئەکادێمیستانە ڕاستەوخۆ‬ ‫لــەســەر پرسی داعــش و‬ ‫مەترسییەکانی و چۆنێتی‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی دەدوێن‪.‬‬ ‫هـــەرەهـــا بــەشــێــوەیــکــی‬ ‫مـــــەعـــــرفـــــی الیــــەنــــە‬ ‫شــــاراوەکــــانــــی داعـ ــش‬ ‫دەکــەن بە بابەتێک بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوە و گفتوگۆ‪.‬‬

‫پیتر بێرگێر و چارلز دەیویس و‬ ‫پرسی ئایین‬ ‫خالید عەلیزادە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫هەموو روگەكانی ئیسالمی سیاسی دەچنەوە سەر تیرۆر‬ ‫«بە ڕەقە‌و موسڵبوونی نەرم‌و نیانییەكانی ژیان لەدوور مەودای ئیسالمگەرادا»‬

‫زانا ئەكرەم‬ ‫بــەگــشــتــی گــــەر دروســـتـــبـــوون‌و‬ ‫نەشونماكردنی هەرپارتێكی سیاسیی‬ ‫ئیسالمی وەربــگــریــن كــە لــەســەدەی‬ ‫رابــــــردووەوە هــاتــوونــەتــە نێو گەمە‬ ‫سیاسییەكانی رۆژهــەاڵتــی ناوینەوە‪،‬‬ ‫تێدەگەین كە تەواوی وان وابەستەن بە‬ ‫ئاسۆیەكەوە‪ ،‬كە لە زیهنیەتی هەمیاندا‬ ‫چێنراوە‪ .‬بەتایبەتی ئەم وەك یەكبوونە‬ ‫لەنێو بزووتنەوەی ئیسالمگەرای كوردیدا‬ ‫رەنگی داوەتەوە‪ ،‬بەتایبەتی تر گەر قسە‬ ‫لەسەر جیاوازی ئیسالمییەكان بكەین‬ ‫لەنێو یەكتریدا وشكی كەرەستەو بەڵگە‬ ‫گەلێكی الواز دەبین‌و لە جیاوازییەكانیاندا‬ ‫دەمێنینەوە‪ .‬چوون‬ ‫بە برسییەتی‬ ‫لەهەموو ئەو جیاوازییانەی كە هەیانە‬ ‫ێ لە جیاوازی رووكەشدا بەهرەمەند‬ ‫تەن ‌‬ ‫دەبــیــن‪ ،‬بۆنموونە لە جــیــاوازی ریش‬ ‫هێشتەوەدا یاخۆ لە جیاوازی چۆنییەتی‬ ‫دەستگرتنی كاتی نوێژدا‌و چۆنییەتی‬ ‫سیواك رادان لەدەمدا یان لە جیاوازی‬ ‫تەسك‌و بەرینی جل‌و بەرگدا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بابەتە جەوهەرییەكاندا كــە ئایدیا‬ ‫سیاسییەكەیان پەلكێش دەكــات بۆ‬ ‫داهاتوو یان بۆ دواخاڵ كەچاویان لێیەتی‬ ‫یــەك هــەواریــان مەبەستە‪ .‬هـــەواری‬ ‫مەبەستاوی ئیسالمییەكان تەنها مەبەست‬ ‫لێی پــیــادەكــردنــی شــەریــعــەت نییە‪،‬‬ ‫پیادەكردنی شەریعەت بە هەوێن‌و هیوای‬ ‫سیاسەت‌و بە وابەستەبوون بە تێكستە‬ ‫مــــردووەكــــانــــەوەو بـــە ســەپــانــدنــی‬ ‫سەردەمەكانی رابـــردوو‪ ،‬ئــەوە لەالی‬ ‫هەمووان نەك هەر پیرۆزە بەڵكو شوێنی‬ ‫مشتومڕ نییە‪ .‬ئیسالمیە سیاسییەكان‬ ‫وەك ئیسالمییە فەلسەفی‌و مەعنەوی‌و‬ ‫سۆفیگەرییەكان نین‪ .‬ئەوان جیاوازیان‬ ‫ف ــرەی ــە‪ ،‬بــۆ نــمــوونــە لــە تــەریــقــەتــە‬ ‫شێخایەتییەكاندا كە ئیسالمی رۆحی‌و‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی یـــان ئیسالمی میللی‬ ‫دەیجواڵندن جیاوازی جەوهەری بەدی‬ ‫دەكــرا‪ ،‬بــەاڵم لە رووكــەشــدا یەك شت‬ ‫دەبینرا‪ .‬ئیسالمی سیاسی بە پێچەوانەوە‬ ‫جیاوازییەكانیان رووكەشەو لەناوەڕۆكدا‬ ‫یەك شتن‪ .‬هەوانتە نیە كە كۆڵەرانی‬ ‫خــۆرئــاوا سڵ لە هەموو تەڤگەرێكی‬ ‫ئیسالمی دەكەنەوە‪ .‬ئەوان تاوەكو ئێستە‬ ‫لەناوەندی بڕیاردا تەنها بۆچونێكیشیان‬ ‫لــەســەر ئـــەوە نــەبــووە كــە بــە چــاوی‬ ‫جیاوازەوە سەیری ئیسالمێكی سیاسی‬ ‫بكەن‌و ئیسالمەكەی تر لەبەرامبەردا‬ ‫بەچاوێكی تر ببینن‪ .‬بڕیاری ئەوان لە‬ ‫قواڵیی لۆژیكەوە هاتووەو لە خوێندنەوەی‬ ‫توراسی رۆژهەاڵتناسەكانیانەوە هەڵیان‬ ‫گۆزیوە‪ ،‬كە لەسەر پرسیی ئیسالمگەرایی‬ ‫وەســــتــــاون‪ .‬ئــیــســامــیــیــەكــان لە‬ ‫هەڵوێستەكانیان لەسەر تــەواوی ئەو‬ ‫چەمكانەی كە لە حەوزەی هاواڵتیبوون‌و‬ ‫هیومانیستیدا دەســوڕێــنــەوە یــەك‬ ‫هەڵوێستە‪ .‬لەسەر پرسی ئازادی‪ ،‬لەسەر‬ ‫فرەیی ئیتنی‌و كەلتوری‪ ،‬لەسەر دۆزی‬ ‫ژن‌و ژیانی كۆمەاڵیەتی‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫خــۆرئــاوایــیــەكــان وەخــت ـێ‌ بەشێك لە‬ ‫فەیلەسوفەكانی خۆرئاوا لەوانە میشیل‬ ‫فۆكۆو ژان فرانسۆ لیوتارو هتد پرۆژەی‬ ‫پۆست مــۆدێــرنــەیــان بــەردایــە وێــزەی‬ ‫نەرێنییەكانی مۆدێرنە‪ ،‬بە فەلسەفەو بە‬ ‫ملمالنێی عەقڵ دوجەمسەریان دروست‬ ‫كرد‪ ،‬وەختێك لە كۆمەڵگەی خۆرئاوادا‬ ‫خراپیەكانی مــۆدێــرنــە نــاویــان زڕاو‬ ‫ئــەكــادیــمــیــەكــان خــواســتــی بــەخــۆدا‬ ‫چــونــەوەیــان كــرد ‪ ،‬وەك پرۆژەیەكی‬ ‫ئینسانی‌و وەك بـــەرەو پێشچوون‌و‬ ‫مەسارگرتنی رەوشی تەندروستی عەقڵ‬ ‫تەماشایان دەكـــرد‪ ،‬بــەاڵم رەخنەی‬ ‫ئیسالمیەكان لە مۆدێرنە‪ ،‬رەخنەی‬ ‫بابەتی نەبوو‪ ،‬هــەروەك چۆن پۆست‬ ‫مــۆدێــرنــەكــان بــابــەتــیــانــە دەدوان‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكان رەخنەو رێبازیان رێبازی‬ ‫سڕینەوە بوو‪ .‬بۆ نموونە گەنجێك گەر‬

‫هەمان دروشم و ئااڵی داعش بەدەست ئەندامانی ئیسالمییەوە‬

‫لەخۆرئاوا بیخوێندایە متمانەی ئەخالقی‬ ‫لێدەسەنرایەوە‪ .‬بۆ نموونە گەنجێ گەر‬ ‫پۆشاكێك یــان لەفزێكی خۆرئاوایی‬ ‫بەكاربهێنایە قەسدی كوشتن ئاراستەی‬ ‫دەكرا‪ .‬گونجاندن لە ئەدای ئیسالمییەكان‬ ‫نییەو هەڵوێستەكانیان هەڵوێستی‬ ‫ســڕیــنــەوەو مامەڵە نــەكــردنــە لەتەك‬ ‫بەرامبەر‪ .‬كەواتە ئیسالمییەكان تەنها لە‬ ‫دووا هەواردا ئەجێنداكانیان وەك یەك‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لە ئامرازەكانی گەیشتن بەو‬ ‫هەواری مەبەستەشیاندا وەك یەكی فرە‬ ‫دەبینرێت‪ .‬گەر تەماشای كۆمەڵگەی‬ ‫كــوردی بكەین‪ ،‬دەزانین كە لە دوای‬ ‫راپەڕینەوە ئیسالمی سیاسی دیاردەیەكی‬ ‫نێو گەمە دیموكراتییەكەی هەرێمە‪ .‬ئەو‬ ‫هێزانەی كە هەن بە كۆمەڵ‌و یەكگرتوو‬ ‫بزووتنەوەوە دەزانین كە لە هەڵوێستا‬ ‫چەند لەیەكەوە نزیكن‪ ،‬لەوەسیلەی‬ ‫كاركردنی خزبایەتیاندا چەندە رەنگیان‬ ‫لەیەك دەكات‪ .‬هەڵوێستیان لەبەرامبەر‬ ‫بە خۆرئاوا‪ ،‬هەڵوێستیان بەرامبەر بە‬ ‫ئازادی كۆمەاڵیەتی‌و شوناسی نەتەوەیی‪،‬‬ ‫ێ حیجابی‪،‬‬ ‫هەڵوێستیان بەرامبەر بە ب ‌‬ ‫هەڵوێستیان بــەرامــبــەر بــە ئــەدەب‌و‬ ‫گۆرانی‌و مۆسیقا‪ .‬هەموو ئەمانە ئەو‬ ‫راستییەیان پێ ئاشنا كردین كە ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە كوردستان لە هەڵوێستەكانیاندا‬ ‫یەكن‪ ،‬واتە لە ئامرازی كاركردندا یەكن‪.‬‬ ‫بۆیە لەم شرۆڤەیەدا ئەوە دەخەینەڕوو‬ ‫كە ئیسالمی سیاسیی دەمارێكی توندەو‬ ‫لەكایەی دیموكراسیدا مامەڵەكردن‬ ‫لــەگــەڵــیــدا دەبــێــت بــە نەفەسێكی‬ ‫خــۆرئــاوایــانــە بــێــت‪ .‬نــەفــەســێــك كە‬ ‫شوناسیان لەپێشچاو بگیرێت‌و گەمەی‬ ‫دیموكراسی نەبێتە خانەیەك كە ماری‬ ‫ســڕبــووی نێو میتۆدەكانیان گــەرم‬ ‫بكاتەوە‪ .‬چوون وەك چۆن لەسەرەتاوە‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی ئەزموونی عەمەلی‌و‬ ‫كردارەكی بینرا‌و ئێستە لە ئەزموونی‬ ‫تــیــۆریــدایــە‪ .‬واتــە چــۆن لــەســەرەتــاوە‬ ‫كۆمەڵێكمان بینی لە ویالیەتی هەوراماندا‬ ‫پڕ بە پێستی ئــەتــواری داعــش بوو‪،‬‬ ‫هەنگاوی دووەمــی ئەو ئەتوار داعشیە‬ ‫ئێستە لەنێو گەمەی دیموكراسیدایە‪،‬‬

‫واتــە كۆمەڵ ‌و بزووتنەوە ئەزموونی‬ ‫كــردارەكــیــان پێش ئەزموونی تیۆری‬ ‫خست‪ .‬ئەویش ژینگەو ژیانی سیاسی‬ ‫دەرفەتەكەی بەو شێوە خستەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫یەكگرتوو بەپێچەوانەوە رێكخراوانەتر و‬ ‫حزبیانەتر و مەكراوی تر كار دەكات‌و‬ ‫هێشتا لە ئەزموونی تیۆریدایەو كرداری‬ ‫ئەویش لە قۆناغی كردارەكیدا هیچی‬ ‫جوداتر نییە لەو قۆناغەی كە بە ئاشكرا‬ ‫كــۆمــەڵ‌و بــزووتــنــەوەو ئەنسار جــاڕی‬ ‫جیهادیان بۆ دابــوو‪ .‬چوون لە میتۆدو‬ ‫كارو بەرنامەی یەكگرتوودا ئەگەریش‬

‫لەنەوەدو دوهەزاردا قاعیدە بە فەتواكانی‬ ‫موفتییەكانی نەك الوانی جۆش دەدا بۆ‬ ‫خۆ تەقاندنەوە‪ ،‬ژنێك كە لەپرەنسیپیاندا‬ ‫ئەركی منداڵخستنەوەیە‪ ،‬لەپێناو رەوگەی‬ ‫سیاسیاندا فەتوایان دا كە پێویستە‬ ‫وانیش خۆیان بتەقێننەوەو چەندین ژن‬ ‫ناونوسكران بۆ ئــەو پرسەو بەپشت‬ ‫بەستن بە ئەزموونی خانمەكانی دەوری‬ ‫پێغەمبەر چەندین بوخاری‌و موسلمیان‬ ‫ێ پەڕاندنی‬ ‫كــردە بەڵگە‪ .‬ئــەوەتــا بـ ‌‬ ‫دیمەنێك لــەو هەڵوێستە داعشیەی‬ ‫قاعیدە‪ ،‬لە هەفتەی رابردوودا حەماسی‬

‫قوتب‌و دەیانكرد بەكوردی‪ .‬ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە گەڵ رەخسانی دۆزو دونیای‬ ‫بەهاریی ئایدیایاندا تێكڕا دەبن بەیەك‌و‬ ‫یەك شتن‪ .‬زیندوترین نموونە میسری‬ ‫عەرەبییە‪ .‬لەمیسردا وەختێك ئیخوان‬ ‫بەئاشكرا هێزی خۆی هێنایە پێشێ‌و‬ ‫دەستی گەیشتە كورسی‪ ،‬سەلەفییە‬ ‫الجەماعەكان كە نێویان كۆمەڵەی نور‬ ‫بوو‪ ،‬كە ئیمانیان بە سیاسەت‌و كورسی‬ ‫نەبوو‪ ،‬هێندەی ماكیاڤیلی ئەوینداری‬ ‫سیاسەت بوون‌و قۆڵیان لەقۆڵی كورسی‌و‬ ‫ێ كە ئیخوان پراكتیكی‬ ‫دەسەاڵت نا‪ ،‬وەل ‌‬ ‫بناژۆیی خــۆی نیشاندا‌و قەدەغەكراو‬ ‫سەركردەكانی بەندكران‪ ،‬ئیدی كۆمەڵەی‬ ‫نور بوویەوە بە گروپە الجەماعەكەی‬ ‫جاران‪ .‬لێرەدا بە خێرایی چەند خاڵێك‬ ‫لەسەر تایبەتمەندی‌و جیاوازی نێوان‬ ‫كـــۆمـــەڵ‌و یــەكــگــرتــووی ئیسالمی‬ ‫دەخــەیــنــەڕوو كــە دیــســانــەوە نیشانی‬ ‫دەدەیـــن ئــەو جیاوازییانە جــیــاوازی‬ ‫جەوەری نین‌و لەناوەڕۆكدا هاوهەڵوێست‌و‬ ‫تەبان لەسەر ئەو دەمارە توندەی كە لە‬ ‫رەگی ملی هەموو ئیسالمێكی سیاسیدایەو‬ ‫لە زەمەن‌و زۆنی سیاسی‌و دەسەاڵتداریی‬ ‫ێ دەجوڵێت هەموو‬ ‫كاتی خۆیدا بەچەشن ‌‬ ‫ژیان لەپێشچاوی خەڵكیدا دەكەنە رەقەو‬ ‫موسڵ‌و حەویجە‪ .‬نهێنییەكانی پشت‬ ‫ێ‬ ‫جیاوازیان ئەو دوو هێزەی كە تا دوێن ‌‬ ‫بوو تۆنی دەنگیشیان جیاواز بوو‪ ،‬ریش‌و‬ ‫ســیــواك‌و پۆشاكیشیان بەئاشكرا‬ ‫جــیــاوازبــوو‪ .‬كــۆمــەڵ‌و یەكگرتوو لە‬ ‫سەرەتاوە لــەرووی میتۆدەوە لەچەند‬ ‫شتێكی سەرەكیدا جیاواز بوون‪ .‬لەوانە‬ ‫یــەكــگــرتــوو بــە پارتێكی بانگخوازو‬ ‫ریفۆرمخوازو دوور لە وەسیلەی چەك‬

‫لەقۆناغێكدا كەسێكی وەك هەژاری موكریانی‬ ‫كاتێك كتێبی شەرەفنامەی دەكرد بە كوردی‪،‬‬ ‫خوێنەوار‌و سەركردەكانی ئیسالمگەرا ئااڵبوونە‬ ‫كتێبی مەشخەڵی رێی سەید قوتب‌و دەیانكرد‬ ‫بەكوردی‬ ‫راستەوخۆ وابەستەی ئیخوان نەبێت‪،‬‬ ‫ئەوا كۆپییەكی لەبەر گیراوی ئیخوانە‪.‬‬ ‫مــەگــەر ســەیــد قــوت ـب‌و پێش ئەویش‬ ‫حەسەن بەنا هەوێنی پەیامەكانی ئەم‬ ‫مەدرەسەیە نین؟ بــەاڵم خۆ هەر لەو‬ ‫مەدرەسەیەوە یەحیا عەیاشەكان لەدایك‬ ‫دەبن‌و یەكەمین مزگێنی بەهەشت دەدەن‬ ‫بەگوێی ئەوانەدا كە خۆیان دەتەقێنەوە‪.‬‬ ‫بە دەیان رێكخراوی ئیسالمی هەن‪ ،‬كە‬ ‫نــەك وەك یەكگرتوو ناڕاستەوخۆ لە‬ ‫كایەی ئیخواندا مەلە دەكــات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫راستەوخۆ لقی ئیخوانن‌و قوتابخانەی‬ ‫جیهادیان لەبرەودایەو دنیایان بەسەر‬ ‫رەوا‌و نــاڕەوادا دابەشكردووە‪ .‬وەختێك‬

‫نەوەی ئیخوان بڕیاری چێكردنی هێزی‬ ‫چەكداری ژنان دەدات‪ .‬واتە ئەوان لە‬ ‫قۆناغی كــردارەكــی ئیخواندان‪ ،‬ئەو‬ ‫قــۆنــاغــەی یــەكــگــرتــووەكــان هێشتا‬ ‫لەچاوەڕوانی داهاتنیدان‪ .‬ئیدی چۆن‬ ‫جیاواز بن‪ ،‬ئەوو سەید قوتبەی كە تاك‬ ‫بەتاكی یەكگرتوەكان سوێند بەسەری‬ ‫دەخۆن‪ ،‬پێش ئەوان مەال كرێكاری بناژۆو‬ ‫جیهادی كتێبەكانی وەرگێڕایە سەر زمانی‬ ‫كــوردی‪ .‬لەقۆناغێكدا كەسێكی وەك‬ ‫هــــەژاری مــوكــریــانــی كــاتــێــك كتێبی‬ ‫شــەرەفــنــامــەی دەكــــرد بــە كـــوردی‪،‬‬ ‫خوێنەوار‌و سەركردەكانی ئیسالمگەرا‬ ‫ئااڵبوونە كتێبی مەشخەڵی رێی سەید‬

‫نێوی ئاشناببوو‪ .‬واتە یەكگرتوو بڕوای‬ ‫بەخەباتی چەكداری نەبوو‪ ،‬هــەروەك‬ ‫ئەوەی لە میتۆدەكەیدا هاتووە پارتێكی‬ ‫ریفرمخوازی كــوردی ئیسالمییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی پارتێكی جیهادی‌و‬ ‫چـــەكـــدارو ئــیــســامــی بــــوو‪ .‬كــۆمــەڵ‬ ‫لەئێستاشدا بڕوای بەخەباتی چەكداری‬ ‫هەیە لەپێناو ئامانجەكانیدا‪ .‬كۆی هەردوو‬ ‫حزبەكە وەك ئەوەی لەمیتۆدیاندا هاتووە‬ ‫ئامانجیان بریتییە نییە لە مافە رەواكانی‬ ‫خەڵك بەڵكو ئامانجیان ئامانجێكی‬ ‫ئایدیۆلۆژییە كە بریتییە لە چەسپاندنی‬ ‫شەریعەت‪ ،‬كۆمەڵ لە هــەوەڵــەوە بە‬ ‫وەسیلەی چەكداری‌و یەكگرتووش بە‬

‫دەیان رێكخراوی ئیسالمی هەن‪ ،‬كە نەك وەك یەكگرتوو‬ ‫ناڕاستەوخۆ لە كایەی ئیخواندا مەلە دەكەن‪ ،‬بەڵكو راستەوخۆ لقی‬ ‫ئیخوانن‌و قوتابخانەی جیهادیان لەبرەودایەو دنیایان بەسەر رەوا‌و‬ ‫ناڕەوادا دابەشكردووە‬

‫وەسیلەی بانگەوازو سیاسەتی ئیسالمی‪.‬‬ ‫ئەوە تەنها خاڵی جەوهەری‌و راگەیەنراوی‬ ‫جیاوازی ئەم دوو هێزە بوو‪ .‬ئەم دوو‬ ‫هێزە كە ریشەی هەردووالیان خۆی لە‬ ‫رێكخستنە شاراوەكانی ئیخوانی عەرەبی‬ ‫ئیسالمگەرادا دەبینێتەوە‪ .‬بەاڵم دواتر‬ ‫جیاوازییەكان زیاتر دەركەوتن‪ ،‬دەركەوت‬ ‫مـــەدرەســـەی ســیــاس ـی‌و مــەرجــەعــی‬ ‫رۆشــنــبــیــری هـــــەردوو ال جـــیـــاوازەو‬ ‫هەریەكەیان هــەوســاری لەدەستێكی‬ ‫دەرەكیدایە‪ .‬بۆنموونە یەكگرتوو لەرووی‬ ‫هزری‌و مێژووی‌و سیاسی‌و فەلسەفییەوە‬ ‫رێكوپێك كـــوڕی شــەرعــی ئیخوانە‪،‬‬ ‫تـــەنـــانـــەت لـــە ویــكــیــپــیــدیــای هــەر‬ ‫خوێندنەوەیەكی ئیخوانی جیهانیدا بە‬ ‫ئاشكرا یەكگرتوو بە لقێكی ئیخوان‬ ‫ناوزەد كراوەو ئاماژەی پێدراوە هەروەك‬ ‫چۆن ئەو ئیخوانانەی لە مەراكیش یان‬ ‫عەمان‌و سەنعاو دیمەشقدا هەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫راســتــە جیهادی بــوونــی كــۆمــەڵ ئەو‬ ‫راستییە كەمناكاتەوە كە لەنێو لقەكانی‬ ‫ئیخواندا جیهادیش بوونیان هەیەو‬ ‫چاالكن‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵ مەساری مێژوویی‬ ‫خۆی گۆڕیوەو نێزیكی سنورەكانی لە‬ ‫ئێرانەوە شەنكردنی سیاسەتی خۆی‬ ‫داوەتە دەست بیری سیاسی شیعەكان‌و‬ ‫لەژێر كاریگەری‌و كارلێكراوی هزری‬ ‫سیاسی‌و تەسدیری شۆڕشی خومەینیدا‬ ‫دەسوڕێتەوە‪ .‬كەواتە مەرجەعی ئاراستە‬ ‫كردنی ئەم دوو هێزە سیاسییە جیاوازەو‬ ‫هەریەكەیان لە كانییەكدا هەڵدەقوڵێن‌و‬ ‫ئــایــنــدەی ئەجێندایان بــۆ نێو یەك‬ ‫ئەجێندای جــاڕدراوە‪ .‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫جیاوازییەكی ئەو تۆ لەنێوان ئەم دوو‬ ‫هێزەدا نییە‪ .‬بەجۆرێك بۆ هەرتاكێكی‬ ‫موسڵمان ئەو پرسیارە دروست بووە كە‬ ‫ئایا گەر دوو پارتی ئیسالمین‌و یەكجۆر‬ ‫سیاسەت دەكـــەن‌و لــە یــەك ژینگەی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و ئــابــووری‌و كەلتوریدا‬ ‫مــاونــەتــەوە بۆچی نابنە یــەك پارتی‬ ‫سیاسی‌و بۆچی دو بەرەی جیاوازن‪ .‬ئەم‬ ‫پرسیارە فرە لەجێی خۆیدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نهێنییەكانی پشت جیاوازیان واناڵێن‪.‬‬ ‫ێ بوو تۆنی‬ ‫ئەو دوو هێزەی كە تا دوێن ‌‬ ‫دەنگیشیان جیاواز بوو‪ ،‬ریش‌و سیواك‌و‬ ‫پۆشاكیشیان بەئاشكرا جیاوازبوو‪.‬‬ ‫تەنانەت لەپشتی ســەری یەكتریشدا‬ ‫نوێژیان نەدەكردو تانەیان لە ئیمانی‬ ‫یەكتری دەدا‪ ،‬ئێستە دروســت دەڵێی‬ ‫سێوێكن كــراون بە دوولــەتــەوە‪ .‬چوون‬ ‫جیاوازییەك لەنێوان ریشی محەمەد‬ ‫حەكیم‌و محەمەد فەرەجدا نییەو وتارو‬ ‫لێدوانەكان‌و جۆری جل‌و بەرگیشیان وەك‬ ‫ێ دابەزیوەو‬ ‫یەكە‪ .‬كەواتە نەئایەتێكی نو ‌‬ ‫ێ كەشف كراوە‪ .‬بەڵكو‬ ‫نە حەدیسێكی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫بەژەوەندی نوێ‌‌و سازانی شەخسی نو ‌‬ ‫ســەریــهــەڵــداوە‪ .‬سازانێك لــە جەنگی‬ ‫ناوخۆدا جیاوازی لەنێوان هیچ پارتێكی‬ ‫عەلمانیدا نــەدەكــرا‪ .‬بۆنموونە كاتێك‬ ‫بزووتنەوە لەتەك یەكیەتیدا لەجەنگدا‬ ‫بوو لەو نێوەندەدا هەڵیان كوتایە سەر‬ ‫گوڵەخانەی كاكە حەمەو تەنانەت مەڕو‬ ‫مـــــــااڵت‌و قـــەلـــی كـــڕكـــەوتـــوویـــان‬ ‫بەهێلكەكانییەوە بەتااڵنبرد‪ .‬چوون ئەوان‬ ‫سۆسیالیستیشیان بە عەلمانی‌و بە بەرەی‬ ‫كوفر دەزانی‪ .‬بەاڵم رەوشەكە وای لێهات‬ ‫كە موزیعەكانی كۆمەڵ لەمیدیای خۆیاندا‬ ‫شیعرو پەخشانیان بەبااڵی كاكە حەمەدا‬ ‫دەوت‪ .‬لەبەرئەوە جیاوازییەكان هەرزوو‬ ‫بەرژەوەندی‌و كورسی نزیكیان دەكاتەوەو‬ ‫تێكچوونی ئەو بەرژەوەندیانەش كۆمەڵ‬ ‫دەكاتەوە موجاهیدە چەك لەشانەكەی‬ ‫جــــاران‌و لــە گـــردی گـــۆدا پــاســەوانــی‬ ‫پێدەكاتەوە‪ ،‬هــەروەك چــۆن ژینگەی‬ ‫بەرژەوەندییەكان لە عەماندا ئیخوانی‬ ‫دیـــزداشـــە لــەبــەر گــــەورە دەكــــات‌و‬ ‫لەفەلەستیندا حەماسێك دەهێنێتە‬ ‫بــەرهــەم كە سوێند بە ســەری یەحیا‬ ‫عــەیــاش دەخـــــوات‌و یــەكــەم نــەزمــی‬ ‫خۆتەقاندنەوە لەوەوە فێر دەبێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫عه‌لمانیه‌تی هه‌تککراو‬ ‫شه‌نتال دولسۆل‬ ‫لەفەرنسییەوە‪ :‬د‪ .‬عادل باخەوان‬

‫پڕۆفایل‪ :‬شه‌نتال دولسۆل‪،‬‬ ‫* ژن ـه‌ فه‌یله‌سوفی فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ند له‌ فیکری سیاسیدا‪ ،‬یه‌کێکه‌‬ ‫له‌و فه‌یله‌سوفانه‌ی که‌ ده‌خرێنه‌ خانه‌ی‬ ‫لیبرالیزمی موحافزکارەوه‌‪.‬‬ ‫* شه‌نتال له‌یه‌ك کاتدا هه‌فتانه‌‬ ‫بۆ ڕۆژنامه‌ی لۆفیگار و هه‌فته‌نامه‌ی‬ ‫ڤالۆر ئه‌کتیول ده‌نوسێت و خۆی وه‌ك‬ ‫فه‌یله‌سوفێکی ئیماندار ده‌ناسێنێت‪.‬‬

‫قــســەکــردن لــەســەر عەلمانیەت و‬ ‫ئــایــن‪ ،‬ڕزگــاربــون لـــەوەی عەلمانیەت‬ ‫نابێت بەهەمان مۆدێلی ئاینەوە بێتەوە‬ ‫گۆڕەپانەکە بەڵکو وەک دنیابینیەکی‬ ‫ڕیژەیی و دور لە موقەدەسکردن دەێتە‬ ‫ڕۆژەڤــەوە‪ ،‬هەروەها عەلمانییەت نابێت‬ ‫هەمان ڕۆڵی پێشوتری ئاین ببینێت‪،‬‬ ‫چونکە لــەم ســاتــەدا خۆشی دەبێتە‬ ‫مەترسی‪ ،‬ژنە فەیلەسوفی فەڕەنسی‬ ‫(شه‌نتال دولــســۆل)‪ ،‬ئــەم پرسانە و‬ ‫چەندین پرسی دی دەوروژێنێت‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫ل ‌ه ئــه‌وروپــادا‪ ،‬ح ـه‌وت س ـه‌د‌ه پێش‬ ‫گه‌یشتنی مه‌سیح‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی سیاسی‬ ‫ل ‌ه ده‌س ـه‌اڵتــی ئاینی جیاکراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وروپا چاوه‌ڕوانی گه‌شتنی مه‌سیحیه‌تی‬ ‫نه‌کردوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت و ئاین ل ‌ه‬ ‫یه‌کتری جیابکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫کــرده‌ی به‌عه‌لمانیکردنی ده‌س ـه‌اڵت‪،‬‬ ‫پرۆسێسێکی تایبه‌ته‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی ک ‌ه‬ ‫به‌دیوێکیدا‪ ،‬جگ ‌ه له‌ کولتوری فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫له‌هیچ کولتورێکی دیکه‌دا بونی نیی ‌ه و‬ ‫به‌دیوێکی دیکه‌شدا‪ ،‬ڕه‌گوڕیشه‌کانی‬ ‫ده‌چنه‌و‌ه سه‌ر ڕۆحی گرێك (ئیغریقی)‬ ‫و ڕۆحی مه‌سیحی‪.‬‬ ‫وه‌ك هـــه‌ر م ـه‌یــدانــێــکــی دیــکــ ‌ه و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌فسوناوی‪ ،‬لێره‌شدا‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر پرسی عه‌لمانیه‌ت‪ ،‬دیسانه‌و‌ه‬ ‫ڕۆحـــی (گــرێــك) پێش مه‌سیحیه‌ت‬ ‫ده‌که‌وێت و هه‌لومه‌رجی ده‌رکه‌وتنیشی‬ ‫ئاماده‌ده‌کات‪ .‬من پێم وای ‌ه مێژووی یه‌که‌م‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی سیاسه‌ت و موقه‌ده‌س‬ ‫له‌یه‌کتری ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ حه‌وت سه‌د‌ه‬ ‫پێش له‌دایکبوونی مه‌سیح‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫لـ ‌ه چرکه‌ساتی دروستبوونی ڕژێمی‬ ‫(ئه‌رکۆنتا) ل ‌ه ئه‌سینادا‪ .‬له‌و قۆناغ ‌ه‬ ‫مێژووییه‌دا ئه‌ریستۆکراته‌کان هاتن و‬ ‫ڕژێمی پاشایه‌تیان ل ‌ه ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی‬ ‫خاڵیکرده‌و‌ه و له‌جێگاکه‌یدا ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫سیاسیان دانــا‪ ،‬که‌ ڕوبــه‌ری خــۆی ل ‌ه‬ ‫ڕوبــه‌ری شت ‌ه ئاینییه‌کان جیاکرده‌و‌ه‬ ‫و ب ‌ه سه‌ربه‌خۆیی جواڵنه‌و‌ه و کشانی‬ ‫خۆی به‌نێو شاردا خسته‌کار‪ .‬له‌نێو ئه‌م‬ ‫ڕژێم ‌ه نوێیه‌دا‪ ،‬پاشا هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم هه‌موو‬ ‫شه‌رعییه‌ت ‌ه سیاسیه‌کانی لێسه‌نرابوو‌ه و‬ ‫ته‌نها شه‌رعییه‌ت و وه‌زیف ‌ه ئاینیه‌کانی‬ ‫له‌ده‌ستدا مابوو‪.‬‬ ‫له‌نێو ئه‌م ڕژێم ‌ه نوێیه‌دا‪ ،‬حه‌وت سه‌د‌ه‬ ‫پێش مه‌سیح‪ ،‬ئه‌ریستۆکراته‌کان ئیداره‌ی‬ ‫فاکت ‌ه سیاسیه‌کانیان ده‌کرد و پاشاش‬ ‫ئیداره‌ی فاکت ‌ه ئاینیه‌کانی ده‌کرد‪ .‬لێره‌و‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای مێژویه‌کی تاقان ‌ه دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫مێژوویه‌ك ک ‌ه تا ئـه‌م چرکه‌ساته‌ش‪،‬‬ ‫ئێم ‌ه ناچار ب ‌ه گفتوگۆ له‌سه‌ر پرس ‌ه‬ ‫سه‌ره‌کیه‌که‌ی ده‌کات ک ‌ه ل ‌ه ئێستادا ناوی‬ ‫ده‌نێین عه‌لمانیه‌ت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی ڕاکێشانی سرنجی ئێمە ‌‬ ‫مۆدێرنه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه لـه‌م مۆدێله‌دا‪،‬‬ ‫ن ‌ه مودیره‌کانی فاکت ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫گومانیان ده‌خسته‌ س ـه‌ر ده‌سـه‌اڵتــی‬ ‫مودیره‌کانی فاکته‌ ئاینییه‌کان‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫مودیری فاکت ‌ه ئاینییه‌کانیش گومانیان‬ ‫ده‌خست ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی مودیره‌کانی‬ ‫فاکت ‌ه سیاسییه‌کان‪ .‬له‌نێو ئه‌م ڕژێمه‌دا‪،‬‬ ‫ئه‌ریستۆکراته‌کان ده‌سه‌اڵتی سیاسیان‬ ‫وه‌ك چاالکییه‌کی مرۆیی پێناسه‌ده‌کرد‬ ‫و پێیان وابوو ک ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕوبه‌ری‬ ‫جواڵنه‌وه‌ی سه‌رزه‌ویه‌؛ نه‌ك ئاسمان ئیدی‬ ‫هیچ پێویستناکات ک ‌ه موقه‌ده‌س بێت و‬ ‫چوارچێوه‌کانی بۆ ده‌ستنیشانبکات‪.‬‬ ‫لێره ‌به‌دواو‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی ده‌بێت‬ ‫ب ‌ه وه‌اڵمدانه‌وه‌ی شت ‌ه هه‌میشه‌ییه‌کانی‬ ‫ژیانی ڕۆژانـه‌‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی بانگه‌شه‌ی‬ ‫هه‌رسکردنیان بۆ هه‌میش ‌ه بکات‪.‬‬ ‫ئه‌م نمونه‌ی ‌ه ده‌ریده‌خات ک ‌ه ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫خاکی سروشتی عه‌لمانیه‌ت‪ ،‬چاوه‌ڕوانی‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌کردو‌ه ک ‌ه مه‌سیحیه‌ت بگات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ک ‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی و ئاینی‬ ‫له‌یه‌ك جیابکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ڕاسته‌‪ ،‬به‌اڵم‬

‫گوزارشت ‌ه ئاینییه‌کان ب ‌ه که‌بتبوون‬ ‫ده‌سپێرێت و ئیمان ‌ه ئاینییه‌کان وه‌ك‬ ‫پاشماوه‌ی زبڵدانی مێژوو ته‌ماشاده‌کات‪.‬‬ ‫ل ـه‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬عه‌لمانیه‌تی فه‌ره‌نسی‬ ‫گـــومـــان لـــه‌هـــه‌مـــوو ئــیــمــان ـه‌کــانــی‬ ‫دیکه‌ش ده‌کــات‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ئیمان ب ‌ه‬ ‫نیشتمانپه‌روه‌ری ! عه‌لمانیه‌تی فه‌ره‌نسی‬ ‫ڕقی له‌ ئیمان ‌ه ب ‌ه ڕه‌هایی‪.‬‬ ‫ئــه‌م عه‌لمانیه‌ت ‌ه ده‌یــه‌وێــت تاک ‌ه‬ ‫مه‌شخه‌ڵی ڕێگا بێت‪ ،‬تاک ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫شه‌رعیه‌تبه‌خشین بێت‪ ،‬تاک ‌ه ڕوبه‌ری‬ ‫جواڵنه‌وه ‌بێت و هه‌موو شتێك له‌وه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستپێبکات و لـه‌ودا کۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم له‌ڕاستیدا عه‌لمانیه‌ت نابێت‬ ‫ئه‌م ‌ه بێت و ناتوانێت ب ـه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامبێت‪ ،‬چونک ‌ه له‌بناغه‌دا هیچ نیی ‌ه‬

‫من پێم وای ‌ه‬ ‫مێژووی یه‌که‌م‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی‬ ‫سیاسه‌ت و‬ ‫موقه‌ده‌س‬ ‫له‌یه‌کتری‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ حه‌وت‬ ‫سه‌د ‌ه پێش‬ ‫له‌دایکبوونی‬ ‫مه‌سیح‬ ‫ئێمه‌ ده‌توانین عه‌لمانیه‌ت وه‌ك فه‌تحێکی گه‌وره‌ی مرۆڤایه‌تی ببینین؛‬ ‫چونک ‌ه سنوره‌کان له‌یه‌كجیاده‌کاته‌و ‌ه و ڕێ ل ‌ه زیاده‌ره‌وی الیه‌نه‌کان‬ ‫ده‌گرێت و ده‌رگا له‌سه‌ر پێکه‌و ‌ه ژیان ده‌کاته‌وه‌‬ ‫ئـــه‌وه‌ش ڕاســتـ ‌ه کـ ‌ه لـه‌گـه‌ڵ گه‌شتنی‬ ‫مه‌سیحیه‌تدا‪ ،‬ل ‌ه ئوروپا شتێك به‌ناوی‬ ‫سیاسه‌تی به‌عه‌لمانیکراوی خۆبیناکار‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی ئاین‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌کی په‌تی و‬ ‫ڕوتوقوت سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه هیچ له‌به‌ها و نرخی ئاین‬ ‫و ئاینداری که‌مبکاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫خۆی له‌خۆیدا مه‌رجی سه‌ره‌کی و بااڵی‬ ‫هه‌لومه‌رجێک ‌ه ک ‌ه له‌پێناوی ئازادییه‌کان‬ ‫و لــه‌ســه‌ر پرانسیپی ئــازادیــی ـه‌کــان‬ ‫دامه‌زرابێت‪ .‬له‌هه‌مانکاتدا ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه‬ ‫ڕێــده‌دات ب ـه‌وه‌ی ک ‌ه عه‌لمانیه‌ت وه‌ك‬ ‫چـه‌مــك‪ ،‬وه‌ك بابه‌تێکی ته‌نزیرکراو‬ ‫خۆیمان پێبناسێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی ئه‌نگلۆفۆنه‌کان ناویده‌نێن‬ ‫«سێکیوالریزاسیۆن»‪ ،‬ئێمه‌ی فرانکۆفۆن‬ ‫ناودیده‌نێین «الیسیتێ»‪ .‬ئه‌م ناونان ‌ه‬

‫فه‌ره‌نسیی ‌ه خۆی ل ‌ه خۆیدا بێ گوناهنیه‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه له‌کاتێکدا واڵتانی دیک ‌ه ته‌نها‬ ‫چاودێریی ئاینیان ده‌کــرد و ته‌نانه‌ت‬ ‫دانیشیان پیادا ده‌نــا‪ ،‬ل ‌ه فه‌ره‌نسای‬ ‫ڕۆشنگه‌ری دژ ب ‌ه ئایندا‪ ،‬هه‌موو تیره‌کان‬ ‫ڕاسته‌وخۆ ئاڕاسته‌ی ئاین ده‌کــران و‬ ‫وه‌ك دوژمــنــی ژمـــار‌ه یه‌کی ده‌وڵــه‌ت‬ ‫ته‌ماشاده‌کرا‪.‬‬ ‫بێهوده‌نی ‌ه ک ـ ‌ه فه‌ره‌نسییه‌کانی‬ ‫س ـه‌رده‌مــی ڕۆشــنــگـه‌ری پێیان وابــوو‬ ‫ک ـ ‌ه «الیسیتێ» بریتی ‌ه ل ـ ‌ه کــرده‌ی‬ ‫«سکوالریزاسیۆن»ی نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫ڕێگای «ئیلحاد»‪ .‬فه‌ره‌نسییه‌کان ل ‌ه‬ ‫چرکه‌ساتێكدا ڕوده‌که‌ن ‌ه «الیسیتێ» ک ‌ه‬ ‫تیایدا ئیمان ب ‌ه پێشکه‌وتن جێگای هه‌موو‬ ‫ئیمان ‌ه ئاینیه‌کانی دیک ‌ه ده‌گرێته‌و‌ه و‬ ‫فه‌ره‌نسییه‌کان پێیان وای ـ ‌ه ک ‌ه چه‌ند‬

‫کۆمه‌ڵگا پێشبکه‌وێت‪ ،‬هێنده‌ش خۆری ل ‌ه هه‌موو الیه‌ك بکات‪ .‬یه‌ك سه‌د‌ه دواتر‪،‬‬ ‫فه‌یله‌سوفێکی دیکه‌ی فه‌ره‌نسی‪ ،‬ڕێجیس‬ ‫ئاینه‌کان ڕوو له‌ ئاوابون ده‌کات‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ واده‌کــات ک ‌ه تائێستای دوب ــرێ‪ ،‬لـه‌الیـه‌ن ڕۆژنــام ـه‌ی لۆمۆندی‬ ‫‪ 2015‬ه‌ش‪ ،‬کۆمه‌ڵگای فه‌ره‌نسی ب ‌ه فه‌ره‌نسییه‌و‌ه ناچارده‌کرێت به‌وه‌ی ک ‌ه‬ ‫حه‌زه‌ره‌و‌ه له‌گه‌ڵ ئایندا‪ ،‬هه‌موو ئاینێکدا داوای لێبوردن بکات‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫مامه‌ڵده‌کات و هه‌موو ئه‌و ڕه‌مزانه‌ی ک ‌ه که‌ ل ‌ه که‌نیسه‌یه‌کدا کوڕه‌که‌ی هه‌مان‬ ‫بۆنی ئاینداریان لێدێت‪ ،‬وه‌ك جۆرێك ل ‌ه بانگی ئاینی ب ‌ه گوێیدا دراوه‌‪( .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌کردن بۆ سه‌ر جمهوریه‌ت ده‌بینن‪ .‬زمانی فه‌ره‌نسیدا پێیده‌وترێت باتێم‪،‬‬ ‫ل ‌ه عه‌ره‌بیدا پێیده‌وترێت معموديە‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫با لێره‌دا دوو نمونه‌تان بۆ بێنمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ،1901‬ژان ژۆرێـــس (جــان کوردیدا ده‌کرێت ب ‌ه بانگدان ب ‌ه گوێدا‬ ‫جۆرێس)‪ ،‬باوکی گه‌وره‌ی سۆسیالیزمی ناویبه‌رین‪ .‬ئه‌م ‌ه کرده‌یه‌کی ئاینی ‌ه ک ‌ه‬ ‫فـه‌ره‌نــســی‪ ،‬به‌توندی ده‌کـه‌وێــتـ ‌ه به‌ر قه‌شه‌یه‌ك ئاوده‌کات ب ‌ه سه‌ری مناڵه‌که‌دا‬ ‫ڕه‌خنه‌ی سۆسیالیسته‌کانه‌وه‌‪ ،‬ته‌نها له‌به‌ر و له‌م ڕێگایه‌وه‌ پێی ده‌ڵێت ک ‌ه ئیدی‬ ‫ئه‌وه‌ی ک ‌ه کچه‌که‌ی ل ‌ه که‌نیسه‌یه‌کدا و داخڵبو‌ه ب ‌ه ژیانی مه‌یسحی‪ ،‬دروست وه‌ك‬ ‫له‌الیه‌ن قه‌شه‌یه‌که‌و‌ه «بانگی ئاینی» ب ‌ه بانگدانی ئیسالمی ب ‌ه گوێی مناڵێکدا)‪.‬‬ ‫ئه‌م عه‌لمانیه‌ت ‌ه فه‌ره‌نسیی ‌ه هاوار بۆ‬ ‫گوێیدا درا‪ .‬ژان ژۆرێس ناچارکرا به‌وه‌ی‬ ‫که‌ بابه‌تێك باڵوبکاته‌و‌ه و داوای لێبوردن ئازادیی فیکر ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم له‌هه‌مانکاتدا‬

‫بۆ دورخستنه‌وه‌ی مۆنۆپۆلی گشتگیرانه‌ی ئاین‪ ،‬عه‌لمانیه‌ت وه‌اڵمێکی‬ ‫ته‌ندروسته‌‪ ،‬به‌مه‌رجێك نه‌بێت ب ‌ه تاکه‌ حه‌قیقه‌ت له‌ژیانی مرۆڤه‌کاندا‪،‬‬ ‫به‌مه‌رجێك ک ‌ه وه‌ك میکانیزم نه‌ك وه‌ك ئامانج بمێنێته‌وه‌‬

‫که‌ره‌سه‌یه‌ك نه‌بێت‪ ،‬میکانیزمێك نه‌بێت‬ ‫بۆ جیاکردنه‌وه‌ی ڕوبه‌ری سیاسه‌ت ل ‌ه‬ ‫روبه‌ری ئاین‪ .‬شه‌حنکردنی عه‌لمانیه‌ت‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬له‌کۆتاییدا ب ‌ه زیانی خودی‬ ‫عه‌لمانیه‌ت ته‌واوده‌بێت‪.‬‬ ‫بێگومان گومانکردن ل ‌ه ئاین کارێکی‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ژموون به‌سه‌ر هه‌موو‬ ‫ڕوبه‌ره‌کاندا نه‌کات‪ .‬بۆ دورخستنه‌وه‌ی‬ ‫مۆنۆپۆلی گشتگیرانه‌ی ئاین‪ ،‬عه‌لمانیه‌ت‬ ‫وه‌اڵمێکی ته‌ندروسته‌‪ ،‬به‌مه‌رجێك نه‌بێت‬ ‫ب ‌ه تاک ‌ه حه‌قیقه‌ت له‌ژیانی مرۆڤه‌کاندا‪،‬‬ ‫به‌مه‌رجێك ک ‌ه وه‌ك میکانیزم نه‌ك‬ ‫وه‌ك ئامانج بمێنێته‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه بۆ له‌ئاین‬ ‫ده‌ترسین؟ له‌به‌رئه‌وه‌ی ک ‌ه ده‌خوازێت‬ ‫ببێت ب ‌ه گــه‌ده‌ی هه‌رسکه‌ری هه‌موو‬ ‫شته‌کان‪ .‬گه‌ر عه‌لمانیه‌ت هه‌مان ڕۆڵی‬ ‫ئاین ببینێت‪ ،‬ئیدی ده‌بــێــت له‌ویش‬ ‫بترسین‪.‬‬ ‫به‌ڵێ ئێم ‌ه ده‌توانین عه‌لمانیه‌ت وه‌ك‬ ‫فه‌تحێکی گـه‌وره‌ی مرۆڤایه‌تی ببینین؛‬ ‫چونک ‌ه سنوره‌کان له‌یه‌كجیاده‌کاته‌و‌ه و‬ ‫ڕێ ل ‌ه زیاده‌ره‌وی الیه‌نه‌کان ده‌گرێت و‬ ‫ده‌رگا له‌سه‌ر پێکه‌و‌ه ژیان ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫گرفته‌ک ‌ه لــه‌وه‌دایــ ‌ه کـ ‌ه عه‌لمانیه‌تی‬ ‫ئێمه‌ی فه‌ره‌نسی‪ ،‬ده‌یه‌وێت جێگای ئاین‬ ‫بگرێته‌و‌ه و هه‌موو ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ی ک ‌ه‬ ‫تا دوێنێ ل ‌ه ئاینه‌و‌ه سه‌رچاوه‌یان ده‌گرت‪،‬‬ ‫لێره‌به‌دواو‌ه له‌وه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه بگرن‪ .‬وات ‌ه‬ ‫عه‌لمانیه‌تی فه‌ره‌نسی ده‌یه‌وێت ئاین ل ‌ه‬ ‫ته‌واوی ماناکانی ڕوتبکاته‌و‌ه و بیانخات ‌ه‬ ‫چــوارچــێــوه‌کــانــی خــۆی ـه‌و‌ه و لــێــره‌و‌ه‬ ‫کولتورێك ل ‌ه لێبورده‌یی دروستبکات‬ ‫ک ‌ه هه‌موو شتێک ‌ه ته‌نها لێبورده‌یی‬ ‫نه‌بێت‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ی ‌ه وام لێده‌کات ک ‌ه‬ ‫بڵێم‪ :‬عه‌لمانیه‌تی فه‌ره‌نسی کارگه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی جه‌نگێکی بێکۆتای ‌ه‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر ئایندا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی هەشتەم‬ ‫ئایا دەکرێت شەریعەت «سەرچاوەی‬ ‫سەرەکی» ی یاسادانان بێت؟‬ ‫لە ماددەی (‪ )٦‬ی ڕەشنوسی دەستوری‬ ‫هــەرێــم‪ ،‬دوای ئــەوەی باسی ناسنامەی‬ ‫ئیسالمیی زۆریــنــە دەک ــات؛ لەسەر ئەم‬ ‫بنەمایەوە دەڵێت «بنەماکانی شەریعەتی‬ ‫ئــیــســام ســەرچــاوەیــەکــی ســەرەکــیــی‬ ‫یــاســادانــن»‪ ،‬کــە بــێ گــومــان ئــەمــە لە‬ ‫مــاددەی (‪ )٢‬ی «المبادئ األساسیة»‬ ‫ی دەســتــوری کــۆمــاری عــێــراقــەوە‪ ،‬لقی‬ ‫(یــەکــەم) ی ئــەو مــاددەیــە‪ ،‬وەرگــیــراوە‪،‬‬ ‫کە دەڵێت‪« :‬اإلس�ل�ام‪ ...‬مصد ٌر أساس‬ ‫للتشريع»‪ .‬دەستەواژەی «مصد ٌر أساس»‬ ‫لە کوردیەکەدا کراوەتە «سەرچاوەیەکی‬ ‫سەرەکی»‪ .‬هەندێک لێرەدا دڵی خۆیان‬ ‫(یان دڵی خەڵک!) بەوە خۆش دەکەن کە‬ ‫دەقەکە دەڵێت «سەرچاوەیەکی‪ ،»..‬و گوایە‬ ‫ئەمە یانی ئیسالم یەکێکە لە «سەرچاوە‬ ‫سەرەکیەکان»(!) و سەرچاوەی سەرەکیی‬ ‫تر هەن! ئەمەش تەنها خراپ‌حاڵی‌بونە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا کە وترا «سەرچاوەی سەرەکی»؛‬ ‫ئیتر کەواتە یەک سەرچاوەیە کە سەرەکیە‪،‬‬ ‫وەگەرنا ئەگەر چەند سەرچاوەیەک بون؛‬ ‫کەواتە ئیتر هیچیان سەرەکی نین [و ئەو‬ ‫نەناسراوکردن «تنکیر» و تاک‌کردنەی‬ ‫لــە دەســتــەواژەی «م��ص��د ٌر أس ��اس» ـە‬ ‫عەرەبیەکە و «سەرچاوەیەکی سەرەکی»‬ ‫ـە کوردیەکەدا هاتوە؛ بۆ ئەو مەبەستە نیە‬ ‫کە ئەم سەرچاوە سەرەکیەکە یەکێکە لە‬ ‫چەندێک و سەرچاوەی سەرەکیی تریش‬ ‫هەن! بەڵکو ئەو نەناسراوکردن و تاک‌کردنە‬ ‫لەبەر ئەوەیە کە دەستەواژەی «مصد ٌر»‬ ‫(= «سەرچاوەیەکی‪« )»..‬خەبەر» ە‬ ‫لە «موبتەدەئـ» ـێک‪ ،‬واتە «گــوزارە»‬ ‫ی «نیهاد» ێکە بە زاراوەی ڕێزمانی‬ ‫کوردی‪ ،‬و لە ڕوی ڕێزمانیەوە وا هاتوە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا دەشکرا بوترێت «اإلســام‪ ...‬هو‬ ‫املصدر األساس للتشريع» (= «ئیسالم‬ ‫سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانە») بەبێ‬ ‫جیاوازییەکی ئەوتۆ کە کاریگەریی هەبێت]‪.‬‬ ‫بەم پێیە؛ داڕێژەری ئەم بڕگەیەی ماددەی‬ ‫(‪ )٦‬ـ بەدوای داڕێــژەری ماددەی (‪ )٢‬ی‬ ‫دەستوری عێراقدا ـ ویستویەتی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی «ســەرچــاوە سەرەکیەکە» ی‬ ‫یــاســادانــان بێت‪ ،‬و ســەرچــاوەکــانــی تر‬ ‫«سەرچاوە الوەکیەکان» بن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەمە دەکرێت؟ یان تەنها لە‬ ‫دروشمێکی بۆش و بەتاڵەوە نزیکە؟‬ ‫ئەم دروشمە لەگەڵ واقیعی یاسادانانی‬ ‫عێراقی (و کوردستانی) ـدا ناگونجێت‪ .‬لە‬ ‫ڕاستیدا شەریعەتی ئیسالمی تەنها یەکێکە‬ ‫لە ســەرچــاوە الوەکیەکانی یاسادانانی‬ ‫عێراقی‪ .‬و ئەم واقیعەش بە دروشمێک و‬ ‫دێڕێک ناسڕێتەوە‪ ،‬ڕستەیەک ناتوانێت‬ ‫مێژوی یاسادانانی عێراقی بسڕێتەوە‪ .‬مەگەر‬ ‫حیزبە ئایینیەکانی عێراق (کە لەژێر سایە و‬ ‫سێبەریاندا دەستوری عێراق نوسراوەتەوە)‬ ‫بیانەوێت عێراق بکەن بە دەوڵەتی ئایینی‪-‬‬ ‫مەزهەبیی ڕوت‪ .‬لە بەشەکانی پێشویشدا‬ ‫نمونەی زۆرمان باس کرد لەو حاڵەتانەی‬ ‫کە لە یاسا عێراقیەکاندا (بەتایبەتی یاسای‬ ‫سزاکان و یاسای باری کەسێتی) لەگەڵ‬ ‫یاساکانی شەریعەتی ئیسالمی ناکۆکن‪،‬‬ ‫و ئەمە لە چاکسازی و هەموارکردنەکاندا‬ ‫ڕونتر دەبێتەوە [هەر بۆ نمونە‪ :‬باسمان‬ ‫کرد کە لە یاسای باری کەسێتیدا سەرەتا‬ ‫مەرجی باڵغ‌بون «بلوغ» کراوە بە مەرجی‬ ‫شیاوی بۆ هاوسەرگیری (دوای مەرجی‬ ‫ژیــری)‪ ،‬کە ئەم مەرجی «بلوغ» ـەیش‬ ‫تەنها لەگەڵ فەتوای تەنها سێ فیقهزانی‬ ‫ئیسالمیی کۆن (ابن شبرمة‪ ،‬عثمان البتي‪،‬‬ ‫أبو بكر األصم) دەگونجێت و ئیتر هەمو‬ ‫فیقهزانەکانی تری ئیسالم ئەو مەرجەش‬ ‫دانانێن (بۆ عەقدێکی هاوسەرگیری کە‬ ‫باوکی کچەکە یان کوڕەکە بڕیاری لەسەر‬ ‫بدات‪ ،‬ئەگەر پێی وا بێت «مەصلهحەت»‬ ‫ی منداڵەکەی خۆیی تێدایە!)‪ ..‬بەاڵم دوایی‬ ‫لە هەموارکردنەوەکەدا ئەو مەرجە کراوە بە‬ ‫مەرجی تەمەنی ‪ ١٨‬ساڵی‪ ،‬کە بەم شێوەیە‬ ‫بەتەواوی پێچەوانەی شەریعەتی ئیسالمیە‪،‬‬ ‫کە یەکێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫ئەمەیە کە هیچ تەمەنێک دیاری‌نەکراوە بۆ‬ ‫عەقدی هاوسەرگیری و مارەکردن‪ ،‬مەگەر‬

‫تەنها مــەرجــی «بــلــوغ» ئەمیش تەنها‬ ‫الی سێ فیقهزانی کۆن‪ .‬بەاڵم لە واڵتانی‬ ‫موسوڵماننشینیشدا بەناچاری ئەم بابەتە‬ ‫چارەسەر کراوە و تەمەنێک دیاری کراوە‪،‬‬ ‫و ئەمەش لەگەڵ شەریعەت گونجێنراوە‬ ‫بەو پێیەی کە کاربەدەست «ولي األمر»‬ ‫بۆی هەیە بەپێی بەرژەوەندی «حەاڵڵ»‬ ‫ێک تەسک بکاتەوە یان قەدەغەی بکات‪،‬‬ ‫وەکــو قەدەغەی یاسایی و دنیایی نەک‬ ‫«حـــەرام» ی ئایینی‪ .‬ئەمە سەبارەت‬ ‫بە هاوسەرگیری وەکــو «عەقد»‪ .‬وەکو‬ ‫ئەنجامدانی سێکسیش؛ ئیسالم تەنها ئەو‬ ‫مەرجەی دانــاوە کە کچەکە توانای ئەو‬ ‫کارەی هەبێت و «تەحەممول» ی بکات!‬ ‫واتــە «بــۆی هەڵ‌بگیرێت»!! ئەگەرچی‬ ‫خــوار تەمەنی ‪ ٩‬ساڵییش بێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫هیچ تەمەنێکی دیــاری‌کــراو دەستنیشان‬ ‫نــەکــراوە وەکــو مەرجێک‪ ..‬ئەمە بەالی‬ ‫زۆرینەی ڕێبازەکانەوە (ئەبو حەنیفە‪،‬‬ ‫مالیک‪ ،‬شافیعی)‪ ،‬و ئەمە لە ئیسالمدا‬ ‫ڕێبازە پەسەندەکەیە‪ ،‬بەاڵم بەالی ئیمام‬ ‫(ئەحمەد) و هەندێکی ترەوە تەمەنی ‪٩‬‬ ‫ساڵی دیاری کراوە‪ ،‬یانی ئیتر لەو تەمەنەوە‬ ‫کچەکە دەدرێــت بە پیاوەکەی سێکسی‬ ‫لــەگــەڵ بــکــات!]‪ ،‬و لــە هــەمــوارکــردنــەوە‬ ‫کوردستانیەکانیشدا ڕونتریشە‪.‬‬ ‫ئینجا بــا بــزانــیــن لــە چــوارچــێــوەی‬ ‫یاسادانانی عێراقیدا ڕێی تێ دەچێت (هەر‬ ‫بە ڕێ‌تێ‌چون) ئیسالم‪ ،‬یان شەریعەتی‬ ‫ئــیــســامــی‪« ،‬ســـەرچـــاوەی ســەرەکــی»‬ ‫(«مصدر أساس») ی یاسادانان بێت‪ ،‬و‬ ‫سەرچاوەکانی تر «سەرچاوەی الوەکی»‬ ‫(«مصدر ثانوي») بن؟!‬ ‫لە ڕاستیدا شتێكی زانــراوە کە لەناو‬ ‫ســەرچــاوە ڕەســمــیــەکــانــدا‪ ،‬ســەرچــاوەی‬ ‫ڕەسمیی یەکەم و سەرچاوەی سەرەکی‬ ‫«أســــاس» و بــنــەڕەتــی «أص��ل��ي» ی‬ ‫یاسادانانی عێراقی؛ خودی «یاسادانان»‬ ‫(«التشریع») ی عێراقیە‪ .‬بە شێوەیەک کە‬ ‫ماددەیەک‪ ،‬یاسا «تشریع» ێک‪ ،‬لە یاسادا‬ ‫هەبو؛ ئیتر نە دەکرێت بە پێچەوانەی ئەوە‬ ‫کار بکرێت‪ ،‬و نە دەکرێت یاسایەکیش‬ ‫دەربکرێت کە لەگەڵی نەگونجێت‪ .‬مەگەر‬ ‫لە حاڵەتێکدا گۆڕانکارییەک بەسەر تێڕوانین‬ ‫و دیدی یاسادانەردا بێت و بخوازرێت ئەو‬ ‫یاسایە «هەموار» («تعدیل») بکرێت‪ ،‬بە‬ ‫یاسایەکی تر کە مەبەست لێی گونجاندن‬ ‫و چاککردنی یاسای پێشوە‪ .‬لەم کارەیشدا‬ ‫دیــســان یاسادانانی عێراقی و بنچینە‬ ‫و چوارچێوە فیکریەکەی ســەرچــاوە و‬ ‫«مــەڕجــیــع» ـــە و دەبــێــت لــەگــەڵ ئەو‬ ‫چوارچێوەیەدا تەبا بێت‪ .‬ئینجا لە حاڵەتی‬ ‫غیابی دەقێکی یاسادانان «نص تشریعي»‬ ‫ـدا‪ ،‬کە دەسەاڵتی دادوەری بۆ بابەت و‬ ‫کێشەیەک دەقێکی یاسایی نابینێتەوە؛‬ ‫ئینجا کـــاری دەســـەاڵتـــی یــاســادانــانــە‬ ‫کــە پــرۆژەیــاســایــەک گــەاڵڵــە بکات و بە‬ ‫زۆرینە پەسەندی بکات و بخرێتە بواری‬ ‫جێبەجێ‌کردنەوە‪ ،‬ئەمەش دیسان دەبێت‬ ‫لەگەڵ چوارچێوەی یاساداناندا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەتا ئەو کاتە کراوە و پەسەند کراوە و‬ ‫کــاری پێ کـــراوە‪ ،‬بگونجێت‪ ،‬و لەسەر‬ ‫بنەمای بنچینەکانی یاسادانان بێت‪ .‬لە‬ ‫کۆتاییدا هەر یاسادانانی عێراقی سەرچاوەی‬ ‫یەکەم و سەرەکیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە الوەکی «ثانوي» و یەدەگ‬ ‫«احتیاطي» ـەکانی یاسادانانی عێراقییش‪،‬‬ ‫ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬عــورف «العرف»‪ .‬کە بریتیە لەو‬ ‫ڕێ‌وشــوێــن و داب‌ونەریتە دامــەزراوانــەی‬ ‫هەڵس‌وکەوت و مامەڵەکردن کە لە کۆمەڵگادا‬ ‫بەگشتی و هەمیشەیی پەیڕەوی دەکرێن‪ ،‬و‬ ‫وەکو یاسای نەنوسراویان لێ هاتوە و الدان‬ ‫لێیان وەکو کاری نایاسایی و نەگونجاو‬ ‫بۆی دەڕوانرێت‪ .‬ئەمەش سەرچاوەیەکی‬ ‫یاسادانانە‪ ،‬کە الوەکیە لە چاو سەرچاوە‬ ‫سەرەکیەکە کە خودی یاسادانانی عێراقیە‪.‬‬ ‫بــۆیــە وەک ــو ســەرچــاوەیــەک س ــودی لێ‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬بە مەرجێک لەگەڵ چوارچێوەی‬ ‫گشتیی یاسا و ڕێسا سەرەکیەکانی دەوڵەت‬ ‫و سروشتی مــرۆڤ و عەقڵ بگونجێن‪.‬‬ ‫ئینجا ئیتر ئــەم عورفە جــاری وا هەیە‬ ‫وەکو یارمەتیدەر و ڕونکەرەوە لە یاسادا‬ ‫ســودی لێ دەبینرێت‪ ،‬بۆ ڕونکردنەوەی‬ ‫بڕ و چۆنێتیی هەندێک شت‪ ،‬و جاری وا‬ ‫هەیە وەکو تەواوکەر سودی لێ دەبینرێت‪،‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬لە بابەتێکی الوەکیدا دادوەر‬ ‫دەقێکی یاسایی نابینێتەوە‪ ،‬بۆیە پەنا‬

‫دەباتە بەر «عــورف» کە لە کۆمەڵگادا‬ ‫ڕەچاو دەکرێت و پەسەندە و خەڵک پێی‬ ‫ڕازیــە‪ .‬و دەشگونجێت عورف شێوەیەکی‬ ‫جیاوازی جێبەجێ‌کردنی یاسا پێشان بدات‪،‬‬ ‫و ڕەنگە لەگەڵ دەقی یاساکەدا نەگونجێت‪،‬‬ ‫بەاڵم یاساکە بۆ خۆی دان دەنێت بەوەدا‬ ‫کە ئەگەر عورف شتێکی تر بو؛ کار بەوە‬ ‫دەکرێت (ئەمانەش زیاتر بۆ دیاریکردنی‬ ‫چۆنێتی و بڕی هەندێک شتن)‪ .‬بە هەر‬ ‫حاڵ؛ گرنگ ئەوەیە عورف لە یاسادانانی‬ ‫عێراقیدا سەرچاوەی یەکەمە لە سەرچاوە‬ ‫الوەکی و یەدەگەکانی یاسادانان‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بنەماکانی شەریعەتی ئیسالمی‪،‬‬ ‫سەرچاوەی دوەمن لە سەرچاوە الوەکیەکانی‬ ‫یاسادانانی عێراقی‪ .‬دوای عورف دێت! هەر‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬ئەگەر لە عورفدا سزای کارێک‬ ‫«غــەرامــە» یەک بێت‪ ،‬و لە شەریعەتدا‬ ‫سزایەکی قورسی نەگونجاو بێت؛ سزا‬ ‫عورفیەکە پەسەند کراوە و کاری پێ کراوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ڕێساکانی دادپــــەروەری «قواعد‬ ‫العدالة»‪ ،‬کە بریتین لە کۆمەڵێک ڕێسای‬ ‫سروشتیی پەیوەست بە ڕێز و کەرامەتی‬ ‫مــرۆڤ و مافە سروشتیەکانیەوە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەک کە مرۆڤەکان لە یاساکاندا بە‬ ‫یەکسانی مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و وەکو‬ ‫یەک مافیان هەبێت (دادپەروەری لە خۆیدا‬ ‫ئەم یەکسانیی مافەیە)‪ .‬ئەمانە کۆمەڵێک‬ ‫یاسا و ڕێسای سروشتین کە مــرۆڤ لە‬ ‫سایەی گەشەکردنی عەقڵی و کۆمەاڵیەتیی‬ ‫خۆیدا پێیان گەیشتوە‪ ،‬و هەر بۆیە لە‬ ‫کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر‪ ،‬و لە‬ ‫قۆناغ و ڕۆژگارێکەوە بۆ هی تر‪ ،‬و لە کۆمەڵ‬ ‫و گروپ و کەسێکەوە بۆ هی تر‪ ،‬دەگۆڕێن‬ ‫و ڕێژەیی «نسبي» ـن‪ ،‬یانی ڕێکەوتنێکی‬ ‫گشتی هەیە لەسەریان‪ ،‬بەاڵم ڕادە و بڕیان‬ ‫لە جێبەجێ‌کردندا دەگۆڕێت (بۆ نمونە‪:‬‬ ‫لەنێوان چین و توێژ و تائیفە جیاوازەکاندا‬ ‫جیاوازی دەکرێت‪ ،‬یان لەنێوان هاواڵتی‬ ‫و بێگانەدا‪ ،‬یــان لەنێوان هاوپەیمان و‬ ‫دوژمندا)‪ .‬و لە ڕاستیدا ئەم ڕێسا و یاسایانە‬ ‫دەبێت بانتر و بەرزتر و زاڵتر بن بەسەر‬ ‫بڕیار و حوکمی دادوەرەکــان و دەسەاڵتی‬

‫هەمیشە هــەر خــودی یاسا ســەرچــاوەی‬ ‫یەکەم و سەرەکیە‪ ،‬دوای ئەوە سەرچاوە‬ ‫الوەکیەکان دێــن‪ ،‬ئەوانیش هەمیشە لە‬ ‫یاسادانانی عێراقی و کوردستانیدا عورف‬ ‫پێش شەریعەت بوە‪ ،‬و شەریعەت دوای‬ ‫عورف هاتوە‪ .‬واتە هەر بە واقیعی ئیسالم‬ ‫سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان نیە‪ .‬ئیتر‬ ‫ڕستەی «بنەماکانی شەریعەتی ئیسالم‬ ‫سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانن» چۆن‬ ‫جێی دەبێتەوە؟! مەگەر بە هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫هەمو یاسادانانی عێراقی و کوردستانی‪ ،‬و‬ ‫دامەزراندنەوەی لەسەر بنەمای شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬و ئینجا ئیتر هەندێک یاسای‬ ‫نوێ و عــورف و رێساکانی دادپــەروەری‬ ‫سەرچاوەی الوەکــی دەبــن‪ .‬ئەمەش یانی‬ ‫گۆڕینی عێراق! و کردنی بە دەوڵەتێکی‬ ‫ئایینی لە بابەتی سعودیە‪ .‬کە لە سعودیە‬ ‫هەتا ئێستەش (یاسا) نیە‪ ،‬یاسایەکی‬ ‫نوێی دانراو نیە‪ ،‬و شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫سەرەکیە (کە ئەمە یانی سەرچاوەکانی‬ ‫یاسادانانی ئیسالمی‪ ،‬کە لەمانە قورئان‬ ‫و ئینجا سوننەت و ئینجا ئیجماع ـ بەم‬ ‫ڕێکخستنە ـ سەرچاوەی سەرەکین [ئیتر‬ ‫قورئان سەرچاوەی یەکەمە‪ ،‬و سوننەت‬ ‫و ئینجا ئیجماع سەرچاوەی تەواوکەر و‬ ‫ڕونکەرەوەن]‪ ،‬و ئینجا «قیاس» و ئینجا‬ ‫«مەصالیحی مــوڕســەلــە» ســەرچــاوەی‬ ‫الوەکین‪ ،‬ئەمەش یانی لە ڕێگەی ئیجتیهادی‬ ‫فیقهزانە موسوڵمانەکانەوە)‪ ،‬و ئینجا ئیتر‬ ‫یاسادانان سەرچاوەی الوەکیی یەکەمە‪،‬‬ ‫کە بریتیە لەو یاسا و مەرسوم و فەرمانە‬ ‫شاهیانەی شای سعودیە دەریان دەکات‪،‬‬ ‫دوای ئەوەش عورف سەرچاوەی الوەکیی‬ ‫دوەمــە‪ .‬و ئیتر ئەگەر یاسا لە سعودیە‬ ‫بنوسرێتەوە (کە ئەو بڕیارە ساڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫ڕاگەیەنرا)؛ نوسینەوەی هەمان شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی دەبێت‪ ،‬چونکە یاسا سەرەکیەکان‬ ‫(ســــزادان‪ ،‬بــاری کەسێتی‪ ،‬ئــابــوری و‬ ‫مامەڵە بازرگانیەکان‪ )..‬هەمان بنەماکانی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمین‪ ،‬دەمێنێتەوە هەندێک‬ ‫یاسای الوەکــی کە شای سعودیە بڕیاری‬ ‫تێدا دەدات و وەکو یاسا دەردەچێت‪ ،‬و‬

‫بنەماکانی شەریعەتی ئیسالمی کردوە و‬ ‫سودی بینیوە لە فیقهی ئیسالمی‪ .‬وەکو‬ ‫پێشتریش ڕاڤەم کرد؛ یاسادانان‪ ،‬یاخود‬ ‫ـ بڵێین ـ یاسا‪ ،‬ســەرچــاوەی سەرەکیی‬ ‫یاسادانان (و دادوەری) ی عێراقیە‪ ،‬و‬ ‫شەریعەت یەکێکە لە سەرچاوە الوەکیەکانی‬ ‫یــاســادانــان‪ .‬ئــەمــەش تەنها ڕستەیەکی‬ ‫نوسراو و دروشمێک نیە‪ ،‬بەڵکو واقیعێکە‬ ‫هەمو یاسادانانی عێراقی و کوردستانیی‬ ‫ڕەنگڕێژ کــردوە‪ ،‬بە شێوەیەک گۆڕینی‬ ‫ڕاستەقینەی ئەم ڕیزبەندیەی سەرچاوەکانی‬ ‫یاسادانان (وەکو ئەوەی شەریعەت بکرێتە‬ ‫سەرچاوەی سەرەکی)؛ یانی گۆڕینی هەمو‬ ‫سیستەمی یاسایی عێراقی‪/‬کوردستانی‪ ،‬و‬ ‫دەبێت سەرلەنوێ یاساکان بەپێی شەریعەت‬ ‫دابڕێژرێنەوە (و لە بەشەکانی پێشودا و لە‬ ‫سەرەتای ئەم بەشەشدا هەندێک نمونەمان‬ ‫هێنایەوە لەم یاسایانەی شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫کە دەبنە بەدیل و جێگرەوەی یاسا عێراقی‬ ‫و کوردستانیەکان)‪ .‬ئینجا ئەو کاتە دەکرێت‬ ‫شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت‪ ،‬و ـ‬ ‫بۆ نمونە ـ یاسادانان و عورف سەرچاوەی‬ ‫الوەکی بن‪.‬‬ ‫و لە ڕاستییشدا کاتێک ســەرەتــا لە‬ ‫دەستوری عێراقدا بەو شێوەیە شەریعەت‬ ‫کراوە بە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان‪،‬‬ ‫و ئینجا لە ڕەشنوسی دەستوری هەرێمیشدا‬ ‫نەزانانە السایی ئەمە کــراوەتــەوە؛ ئەمە‬ ‫دوای ئەوە بوە کە لە سەرەتای ماددەکەی‬ ‫دەستوری عێراقدا بڕیار دراوە کە «ئیسالم‬ ‫ئایینی ڕەسمیە»‪ .‬بۆیە ئەنجام و ئاکامێکی‬ ‫سروشتیە بۆ دەستوری عێراق (عێراقی‬ ‫حیزبە ئایینیە‪-‬مەهەبیە دیکتاتۆرەکان) کە‬ ‫دوای ئەوە بڕیار بدات شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫ســەرەکــی بــێــت‪ .‬بـــەاڵم بــۆ ڕەشنوسی‬ ‫دەســتــوری هەرێم کە وەکــو نەیتوانیوە‬ ‫ڕەسمی‌بونی ئایینی ئیسالم لە هەرێمدا‬ ‫بچەسپێنێت (لەو ڕوەوە کە ئیسالم ئایینی‬ ‫هەمو هەرێم نیە و چەند ئایین و ئایینزایەکی‬ ‫تریش بونیان هەیە)؛ دەبوایە لەگەڵ الدانی‬ ‫ڕەسمی‌بونی ئایینی ئیسالمدا سەرەکی‌بونی‬ ‫شەریعەتیشی وەکو سەرچاوەی یاسادانان‬

‫سەرەکی‌بونی بنەماکانی شەریعەت وەکو سەرچاوەی یاسادانان‬ ‫لە هەرێمدا؛ تەنها دروشمێکە‪ ،‬و ئەم دروشمەش لەگەڵ واقیعی‬ ‫یاسادانانی عێراقی (و کوردستانی) ـدا ناگونجێت‪ .‬لە ڕاستیدا‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی تەنها یەکێکە لە سەرچاوە الوەکیەکانی‬ ‫یاسادانانی عێراقی‪ .‬و ئەم واقیعەش بە دروشمێک و دێڕێک‬ ‫ناسڕێتەوە‪ ،‬ڕستەیەک ناتوانێت مێژوی یاسادانانی عێراقی بسڕێتەوە‬ ‫دادوەریدا‪ .‬ئەوانە ویژدانی کۆمەڵگای مرۆڤ‬ ‫دەنوێنن‪ .‬و پێشکەوتنی تێروانین بۆ ئەم‬ ‫ڕێسایانەی دادپــەروەری؛ دەتوانێت ببێتە‬ ‫نیشاندەری پێشکەوتنی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫جـــا ئــــەم ســــەرچــــاوەیــــەش وەکـــو‬ ‫سەرچاوەیەکی الوەکی سودی لێ دەبینرێت‪،‬‬ ‫هەم لەالیەن دەسەاڵتی دادوەریــەوە (لە‬ ‫حاڵەتێکدا کە دەقی یاسایی نەبینرێتەوە‪،‬‬ ‫و بە پێوانەش بۆسەر دەقێکی یاسایی‬ ‫حوکمی کێشەکە نەبینرێتەوە)‪ ،‬و هەمیش‬ ‫لە الیەن دەسەاڵتی یاسادانانیشەوە وەکو‬ ‫باکگراوندێکی فیکری ڕۆڵ دەبینێت‪ .‬و لە‬ ‫ڕاستیدا دەبێت هەوڵ بدرێت لە یاسادانانی‬ ‫عێراقیدا و لەناو سەرچاوە الوەکیەکانی‬ ‫یاساداناندا سەرچاوەی یەکەم و سەرەکی‬ ‫بێت‪ ،‬و پێش «عورف» و «شەریعەت»‬ ‫بخرێت‪ ،‬چونکە هەمیشە لەو دوانە مرۆڤانەتر‬ ‫و فراوانتر و مرۆڤخوازترە‪ .‬واتە‪ :‬رێساکانی‬ ‫دادپــەروەری‪ ،‬ئینجا عورف‪ ،‬ئینجا فیقهی‬ ‫ئیسالمی‪ .‬باشتر وایە بەم شێوەیە بێت‪.‬‬ ‫ئێستە کە لە ڕەشنوسی دەستوری‬ ‫هەرێمدا داوا کــراوە ئیسالم سەرچاوەی‬ ‫سەرەکیی یاسادانانی کوردستانی بێت؛‬ ‫ئەمە یانی چــی؟ یانی دەبــێــت ئیسالم‬ ‫لەپێش خــودی یاسا و ئینجا عــورف و‬ ‫ئینجا یاساکانی دادپەروەریەوە بێت! کە‬ ‫ئەمە بەالی کەمەوە؛ ناڕاستە و وا نیە‪:‬‬

‫لەگەڵ عورف بۆ هەندێک بابەتی الوەکیتر‪.‬‬ ‫ئەمە بارودۆخی واڵتێکە کە لەوێ بنەماکانی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی سەرچاوەی سەرەکین‪.‬‬ ‫بەکورتی‪ :‬ئەگەر شەریعەت بنەمای‬ ‫سەرەکیی یــاســادانــان بێت؛ ئەمە یانی‬ ‫«یاسا» بونی نیە‪ ،‬بەڵکو «شەریعەت»‬ ‫بونی هەیە‪ .‬چونکە کە شەریعەت بونی هەبو؛‬ ‫مانای وایە پێویست بە یاسا و داڕشتنی‬ ‫یاسا ناکات‪ .‬ئەوە فیقهی ئیسالمی حازرە‪ ،‬و‬ ‫ڕێبازێکی فیقهییش لە واڵتدا باوە و پەیڕەو‬ ‫دەکرێت‪ ،‬لەگەڵ هەندێک «ئیجتیهاد» دا‪،‬‬ ‫ئیتر ئامادەیە بۆ جێبەجێ‌کردن‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان لە واڵتێکی وەکو‬ ‫سعودیە؛ هەر کۆمەڵێک مەالی فیقهزانی‬ ‫«موجتەهید» ن‪ .‬بنەماکانی شەریعەتیش‬ ‫زۆربەی یاسا سەرەکیەکان دەگرنەوە و لە‬ ‫خۆ دەگرن‪ ،‬دەمێنێتەوە هەندێک بابەتی‬ ‫الوەکی و بەتایبەتی ئیمتیازاتی دام‌ودەزگا و‬ ‫دامەزراوە حکومیەکان کە بە یاسای تایبەتی‬ ‫لەالیەن دەسەاڵتی یەکەمەوە دەردەچن‪.‬‬ ‫ئــەم بــارودۆخــەی لــە واڵتێکی وەکــو‬ ‫سعودیە هەیە کە شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫سەرەکیی یاسادانانە؛ زۆر دورە لە سروشت‬ ‫و مێژو و واقیعی یاسادانانی عێراقیەوە‪.‬‬ ‫یاسادانانی عێراقی هــەر لە ســەرەتــاوە‬ ‫یاسایەکی نوێ و سەربەخۆ بوە‪ ،‬و وەکو‬ ‫سەرچاوەیەکی الوەکــی مامەڵەی لەگەڵ‬

‫البــدایــە‪ .‬ئــەگــەر ئایینی ئیسالم تەنها‬ ‫ناسنامەی ئایینیی زۆرینەی دانیشتوانی‬ ‫هەرێم بێت و ئایینی ڕەسمی نەبێت؛ کەواتە‬ ‫ـ بە چاوپۆشین لە هەر شتێکی تریش ـ‬ ‫ناگونجێت شەریعەتی ئیسالم و یاسادانانی‬ ‫ئیسالمی سەرچاوەی سەرەکی بێت و یاسا‬ ‫سەرچاوەیەکی الوەکی بێت!‬ ‫بە داخەوە‪ ،‬هەمو الیەنێکی شارستانی‬ ‫و کولتوری‪ ،‬لە عەرەب و دەقی عەرەبیەوە‬ ‫وەردەگرین‪ ،‬و ئەویش بە خوێندنەوەی هەڵە‬ ‫و نەگونجاویشەوە‪.‬‬ ‫داواکاریی ئیسالمیەکان‬ ‫ئیسالمیەکان‪ ،‬کە سورن لەسەر دروشمی‬ ‫«شەریعەت سەرچاوەی سەرەکی بێت»؛ بۆ‬ ‫خۆیان دەڵێن ئێمە دەستورێکمان دەوێت‬ ‫و داوای دەکەین و پەسەندی دەکەین کە‬ ‫«واقیعی» بێت و لەگەڵ واقیعی کۆمەڵگا‬ ‫و دەوڵــەت بگونجێت‪ .‬بەاڵم دیارە نازانن‬ ‫کــە ئــەو دروشــمــەی س ــورن لــەســەری و‬ ‫ئەو داواکاریە کە شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫سەرەکیی یــاســادانــان بێت؛ تـــەواو نا‪-‬‬ ‫واقیعیە و لــەگــەڵ واقیعی یاسادانانی‬ ‫عێراقی و کوردستانیدا نەگونجاوە‪ .‬هەر‬ ‫لە ئیسالمیەکان خۆیان دەپــرســم‪ :‬ئایا‬ ‫ئەو یاسایانەی لە عێراق و کوردستاندا‬ ‫کاریان پێ دەکرێت؛ شەریعەت سەرچاوەی‬

‫سەرەکییانە؟ ئایا لەو یاسایانەدا الدان نیە‬ ‫لە بنەماکانی شەریعەت؟ خۆیشیان دەزانن‬ ‫کە لەو یاسایانەدا بە شێوەیەکی سەرەکی‬ ‫ڕەچاوی شەریعەتی ئیسالمی نەکراوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئیسالمیەکان پێیان وایــە سەرەکی‌بونی‬ ‫بنەماکانی شەریعەت وەکــو سەرچاوەی‬ ‫یاسادانان داوایەکی واقیعیە؛ نمونەیەکیان‬ ‫بۆ دەهێنمەوە‪ ،‬کە خۆیان زۆر جار وەکو‬ ‫نمونە دەیهێننەوە بۆ پێویستیی بونی فلتەر‬ ‫و پێوەری «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‬ ‫لە یاساداناندا‪ .‬ئەویش بابەتی حوکمی‬ ‫هاوڕەگەزبازیە‪ ،‬بەتایبەتی نێربازی‪ .‬حوکمی‬ ‫ئەم کردەوە سێکسیە لە ئیسالمدا دەگاتە‬ ‫کوشتن (بە شێوەی جۆراوجۆر‪ ،‬بەپێی‬ ‫فەتوای جۆراوجۆر)‪ ،‬بەاڵم ئێستە لە یاسای‬ ‫عێراقی و کوردستانیدا ئەو کردەوەیە هیچ‬ ‫سزایەکی نیە (تەنها لە حاڵەتی زۆرلێ‌کردن‬ ‫و «ئيغتيصاب»‪ ،‬و حاڵەتی بچوکیی‬ ‫والێ‌کراو ـ لە ‪ ١٨‬ساڵ کەمتر بێت ـ‪ ،‬سزای‬ ‫لەسەرە‪ ،‬ئەگەرنا بۆ دو نێری تەمەندار و بە‬ ‫خواستی خۆیان؛ لە یاسادا هیچ سزایەکی‬ ‫نیە)‪ .‬جا بە ئیسالمیەکان دەڵێم‪ :‬بەشداریی‬ ‫ئێوە لە دام‌ودەزگایەکدا کە ئەوە یاساکەی‬ ‫بێت؛ بۆ ئێوە وەکو ئیسالمی چ شانازییەکی‬ ‫تێدایە؟! ئینجا ئیتر بۆچی پێتان وایە‬ ‫داوایەکی واقیعیە شەریعەت ـ و حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ـ سەرچاوەی سەرەکی بێت؟‬ ‫بۆچی پێتان وایە یاسا لەگەڵ شەریعەت‬ ‫ئەوەندە تەبایە بە ڕادەیەکی شەریعەت‬ ‫ســەرچــاوەی سەرەکیی یاسادانان بێت؟‬ ‫ئەوەی کە ئێوە زۆر شانازیی پێوە دەکەن‬ ‫و بە پاساوێکی گرنگی بونی خۆتان و‬ ‫داواکاریە ئیسالمیەکانی خۆتانی دەزانن؛‬ ‫نایاسایی‌بونی نێربازیە‪ ،‬ئەویش ئەوەتا لە‬ ‫یاسادا نایاسایی نیە (بەو واتایەی سزای‬ ‫لەسەر نیە)‪ ،‬و ئەمە واقیعەکەیە‪ .‬هێشتا‬ ‫پێتان وایە داواکەتان زۆر واقیعیە؟!‬ ‫ئینجا ئیتر ئایا داواکاریی «شەریعەت‬ ‫ســـەرچـــاوەی س ــەرەک ــی بــێــت» تەنها‬ ‫دروشمێکە و بۆ ڕازی‌کردنی ویژدانی ئایینیی‬ ‫ئیسالمیەکان و پیاوانی ئایینیە؟ یان‬ ‫ڕستەیەکە و لە دەستوردا دەیخەوێنن بۆ‬ ‫ئەوەی دوایی زیندوی بکەنەوە و وردە‪-‬وردە‬ ‫بە هەموارکردن و پرۆژەیاسا یاسای عێراقی‬ ‫و کوردستانی بگۆڕن بە یاسای ئیسالمی‬ ‫و بیگونجێنن لەگەڵ شەریعەتی ئیسالمی؟‬ ‫یان داواکارییەکی واقیعیی ئەوانە بۆ ئەوەی‬ ‫دوای چەسپاندنی لە دەستوردا ئیتر دەست‬ ‫بکەن بە گونجاندنی یاسا لەگەڵ شەریعەت‬ ‫و داڕشتنەوەی یاساکان لەسەر بنەمای‬ ‫شەریعەت؟‬ ‫بە بــڕوای من؛ داواکاریەکە هەمو ئەم‬ ‫الیەنانەی هەیە‪:‬‬ ‫ـ هـــەم دروشــمــێــکــە لــە ڕێــگــەیــەوە‬ ‫ئیسالمیەکان خۆیان و جەماوەریان دڵنیا‬ ‫دەکەنەوە کە پێگەی ئیسالم لە دەستوردا‬ ‫پارێزراوە و ئاییندەی ئیسالم دامــەزراو و‬ ‫ڕونــە (بەبێ ئــەوەی بەڕونی بزانرێت لە‬ ‫الیەنی عەمەلیەوە ئەمە چۆن دەبێت‪..‬‬ ‫چونکە لێرەدا بابەتەکە بابەتێکی دەرونیە‬ ‫و تەنها بۆ دڵنیایی و دڵنیاکردنەوە و‬ ‫ڕەزامەندییەکی دەرونی و «ئیمانی» ـە)‪.‬‬ ‫ـ و هەم داوێکە لە دەستوردا دەینێنەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئــەوەی لە داهاتویەکدا کە ـ هیوایان‬ ‫وایە ـ زۆرینەیەکی پارلەمانییان هەبێت‬ ‫بتوانن وردە‪-‬وردە یاسای کوردستانی‬ ‫لەگەڵ بنەماکانی شەریعەت بگونجێنن‪،‬‬ ‫و ئەو کاتە مادەم «بنەماکانی شەریعەت‬ ‫سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانان بن»؛ ئیتر‬ ‫نەخشەکەیان لە دەستوردا دابین کراوە‪ .‬تا‬ ‫لە کۆتاییدا بتوانن شەریعەت بە واقیعی‬ ‫بکەن بە سەرچاوەی سەرەکی‪ ،‬مەرج نیە بە‬ ‫مۆدێلە سعودیەکە بێت‪ ،‬بەڵکو بە مۆدێلێکی‬ ‫بەڕواڵەت نوێ و هاوچەرخ‪.‬‬ ‫ـ و هەم بۆ هەندێک بابەت داواکارییەکی‬ ‫واقیعی و کردەیی ئیسالمیەکانە‪ ،‬کە لە‬ ‫داهاتویەکی نزیکدا بتوانن دەست بکەن‬ ‫بــە گونجاندنی هــەنــدێــک یــاســا لەگەڵ‬ ‫بنەماکانی شەریعەت‪ .‬و لە ڕاستیدا زۆر جار‬ ‫ئیسالمیەکان‪ ،‬لە ڕێگەی نوێنەرەکانیانەوە‬ ‫لە پارلەمان‪ ،‬هەوڵیان داوە پرۆژەیاسای وا‬ ‫بخەنە ڕو و هەوڵ بدەن بۆ پەسەندکردنی کە‬ ‫مۆرکی ئایینیی ڕونیان پێوە بوە و یاسای‬ ‫ئایینی بون و ویستویانە بیچەسپێنن‪.‬‬ ‫لێرەوە ڕونە ئەم داواکاریە چەندە بۆ‬ ‫ئیسالمیەکان گرنگە‪ ،‬و چەندیش بێ‌ئاگاییە‬ ‫الیەنە نا‪-‬ئیسالمیەکان بەشدار بن لەم‬ ‫داواکاریەدا و هەمان دروشم بەرز بکەنەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫فەرمودەی قودسی‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫لەپاڵ دەقی قورئاندا چەندین دەق‬ ‫بەناوی دەقی فەرمودەی پەیامبەرەوە‬ ‫بونیان هەیە‪ ،‬ئەوانیش بەجۆرێك لەوەحی‬ ‫دادەنــرێــن‪ ،‬كە جیاوازییەكەیان تەنیا‬ ‫ئەوەیە كە لەدەمی پەیامبەرەوە هاتون‪،‬‬ ‫واتە راستەخۆ لەخودا خۆیەوە نەهاتون‪،‬‬ ‫و لەناو كتێبە تایبەتەكەی خودا خۆیدا‬ ‫كە قورئانە بونیان نیە‪ .‬ئێمە سەبارەت‬ ‫بەدابەشكردنی وەحی خودایی بۆ ئەم دو‬ ‫جۆرە‪ ،‬واتە بۆ قورئان‌و فەرمودە بەگشتی‪،‬‬ ‫لەسیاقی ئەم وتارەماندا هیچ شتێك‬ ‫ناڵێین‪ ،‬بەڵكو ئەوەی لێرەدا مەبەستمانە‬ ‫تیشكی بخەینە سەر بریتیە لەجۆرێكی‬ ‫دیكە لەوەحی‪ ،‬كە گەرچی دەقی قورئان‬ ‫نییەو فەرمودەیشە‪ ،‬بەاڵم هەر دەخرێتە‬ ‫پاڵ خودا خۆی‪ ،‬بەو مانایەی لەالیەن‬ ‫پەیامبەر خۆیەوەو لەریزی دەقەكانی‬ ‫فەرمودەداو لــەدەرەوەی دەقی قورئان‬ ‫جۆرێك لەدەق جیاكراوەتەوە كە پەیامبەر‬ ‫دەیــداتــە پــاڵ خـــودا‪‌،‬و دەڵــێــت خــودا‬ ‫دەفەرموێت! لەكاتێكدا كە لەقورئانیشدا‬ ‫بونی نییەو لەناو دەقەكانی فەرمودەدا‬ ‫تۆماركراون!! حەدیسی قودسیی بریتییە‬ ‫لەو دەقەی كە خاوەنەكەی خودایە بەاڵم‬ ‫لەدەمی پەیامبەرەوە دەگێڕدرێتەوەو‬ ‫باس دەكرێت‪.‬‬ ‫دەبــێــت هــۆكــاری بــونــی حەدیسی‬ ‫قودسیی لەپاڵ فەرمودەكانی دیكەی‬ ‫پەیامبەردا چی بێت؟ بۆچی ئەمجۆرە‬ ‫لەفەرمودە جیاكراوەتەوەو ئەم ناو و‬ ‫تایبەتمەندییەی پێ‌ بەخشراوە؟!‬ ‫پێش هەموشتێك ناونانی ئەمجۆرە‬ ‫لــەفــەرمــودە بە(حەدیسی قودسیی)‬ ‫مایەی پرسیارو سەرسوڕمانە! لەو روەوە‬ ‫كە وەك دیارە مانای (الحدیث القدسي)‬ ‫فەرمودەی پیرۆزە‪ ،‬یاخود فەرمودەی‬ ‫خاوەن پیرۆزیی‪ ،‬كە ئەم ناونانە بەئاشكرا‬ ‫ئەوەمان پێدەڵێت كە فەرمودەكانی دیكە‬ ‫پیرۆز نین (قدسي) نین‪ ،‬یاخود النیكەم‬ ‫بەراود بەفەرمودەی قودسیی‪ ،‬زۆر پیرۆز‬ ‫نین‪ ،‬یاخود پیرۆزییەكەیان ناگاتە ئەم‬ ‫ئاستە! لەكاتێكدا كە ئەگەر ئێمە رازیبین‬ ‫بەوەی كە وەحی قورئان‌و وەحی پەیامبەر‬ ‫(واتــە فــەرمــودە) بــەوە جیابكرێنەوە‬ ‫كە قــورئــان خوێندنەوەكەی بەپیرۆز‬ ‫دادەنرێت‌و دەقەكەشی موعجیزەیە‪ ،‬ئەی‬ ‫گوایا فەرمودەی قودسیی وەك جۆرێكی‬ ‫دیكە لەوەحیی چۆن جیابكەینەوە؟!‬ ‫لەكاتێكدا كە نەخوێندنەوەكەی خێری‬ ‫هەیەو نەدەقەكەشی بەالغەتێكی بااڵی‬ ‫هەیە! كەواتە ئەم جیاكردنەوەیە بۆ؟!‬ ‫ئەمجۆرە لەفەرمودەو لەوەحی بۆ؟!‬ ‫دكتۆر سوبحی ساڵح دەڵێت‪ :‬پەیامبەر‬ ‫بۆیە ئەمجۆرە لــەفــەرمــودەی هێناوە‬ ‫(بــۆ ئــەوەی ئاماژە بكات بــەوەی كە‬ ‫تاكە كاری ئەو لەو جۆرە فەرمودانەدا‬ ‫گێڕانەوەیە لەخوداوە بەشێوازێك كە‬ ‫بەئاشكرا لەشێوازی قورئان جیاوازە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا بۆن‌و بەرامەیەكی‬ ‫لەجیهانی پیرۆزەوە تێدایە‪ ،‬لەگەڵ نورێك‬ ‫لەجیهانی غەیبەوە‌و هەیبەت‌و شكۆیەك‬ ‫لەخاوەنی شكۆ و رێزەوە (كەخودایە)‪،‬‬ ‫ئا ئەمانەن فەرمودە قودسییەكان‪ ،‬كە‬ ‫بە (ئیالهیی‌و رەببانی)ش ناوزەد دەكرێن‬ ‫(واتە بەخودایی)(‪.)1‬‬ ‫ئــەم نــوســەرە ئــاگــای لــەوەنــیــە كە‬ ‫ئــەم قسانەی ئــەوە دەگەیەنێت كە‬ ‫فەرمودەكانی دیكەی پەیامبەر لەم‬ ‫تایبەتمەندییانەوە دورن كە ئەم باسی‬ ‫كـــردون‪ ،‬لەنمونەی‪ :‬بــۆن‌و بــەرامــەی‬ ‫جیهانی پیرۆز‪ ،‬نور لەجیهانی غەیبەوە‪،‬‬ ‫هەیبەت‌و شكۆ لەخوداوە!! ئەی ئەگەر‬ ‫فەرمودەكانی دیكەی پەیامبەر خاوەنی‬ ‫ئەم تایبەتمەندییانە نەبن چۆن دەچنە‬ ‫ریزی وەحییەوە؟!! گوایا پیرۆزییەكانیان‬ ‫لەكوێوەو لەچییەوە دەخوازن؟!!!‬ ‫ئەگەر ئێمە ئەوەمان قەبوڵ بێت كە‬ ‫فەرمودەكانی پەیامبەر بەگشتی الوازو‬ ‫هەڵبەستراویشیان تێدا بێت گەرچی‬ ‫(وحی)یشن‪ ،‬بەاڵم چۆن دەبێت الوازو‬ ‫هەڵبەستراو لەفورمودە قودسیەكانیشدا‬ ‫بونیان هەبێت؟‬

‫ئەم ناونانە بەئاشكرا ئەوەمان پێدەڵێت كە فەرمودەكانی دیكە‬ ‫پیرۆز نین (قدسي) نین‬ ‫(مناع القطان) لەخاڵە جیاكەرەوەكانی‬ ‫فــەرمــودەی قودسی لەدەقی قورئان‪،‬‬ ‫دەڵـــێـــت‪ :‬قــورئــانــی پــیــرۆز هــەمــوی‬ ‫بــە(تــەواتــر) نەقڵكراوە‪ ،‬كە (قطعي‬ ‫ال��ث��ب��وت)ە‪ ،‬لەكاتێكدا كــە فــەرمــودە‬ ‫قودسیەكان زۆربەیان ئەخباری ئاحادن‪‌،‬و‬ ‫(ظنية ال��ث��ب��وت)ن‪ ،‬هــەروەهــا دەشێت‬ ‫فەرمودەی قودسیی سەحیح بێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫حەسەنیش بێت‪ ،‬لەوانەشە الوازیــش‬ ‫بێت»(‪ )2‬لێرەدا دەپرسین‪ :‬چۆن دەبێت‬ ‫گوتەی خودا الوازو هەڵبەستراوی تێدا‬ ‫بێت ؟! چۆن دەبێت بەهەمان شێوەی‬ ‫فەرمودەكانی تر بگێڕدرێنەوەو بگەن‬ ‫پێمان؟ بۆ دەبێت هــەر لەناو هەمان‬ ‫كتێبەكانی فــەرمــودەدا بـن‌و بەهەمان‬ ‫رێبازو میتۆد بگێڕدرێنەوە؟!‬ ‫دكتۆر حەسەن حەنەفیی دەڵێت‪:‬‬ ‫«هەندێك لەو فەرمودە (قودسیانە)‬ ‫بـــەجـــۆرێـــك درێـــــژ دەبــــنــــەوە كە‬ ‫لەبەركردنیان لەالیەن یادگە (ذاك��رة)‬ ‫ی هەر گێڕەرەوەیەكەوە لەبەركردن‌و‬ ‫گــێــڕدرانــەوەی ســەخــت بــێــت‪ .‬كتێبە‬ ‫نوسراوەكانی فــەرمــودە قودسیەكان‬ ‫لــەدانــانــی زانــایــانــی دوایــیــنــن نــەك‬ ‫پێشینەكان‪ .‬هــەروەهــا پێشكەوتن‌و‬ ‫پەرەسەندنی فەرمودە لەمێژودا وەك‬

‫ژیاننامە (سیرة) ملكەچی بەپیرۆزكردنی‬ ‫بــــــەردەوام دەبـــێـــت‪‌،‬و بەگۆڕینیش‬ ‫لەمرۆییەوە بۆ خودایی‪‌،‬و لەهەستەوە بۆ‬ ‫خەیاڵ‪)3(»..‬‬ ‫دواتــر دەڵێت بریتین لەگوتەگەلێك‬ ‫كە ئاماژە بۆ بیروباوەڕەكانی گروپە‬ ‫ئیسالمیەكان‌و نا ئیسالمیەكان دەكەن‬ ‫بەگوزارشتی زانایانی كەالم‌و مێژونوسانی‬ ‫گروپەكان‪ ..‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە‬ ‫هەندێكیان هەڵبەستراون لەبەر ئەوەی‬ ‫خودا یان جبریل یاخود پەیامبەر قسە‬ ‫لەروداوگەلێك ناكەن كە دوات ـر‌و دوای‬ ‫مەرگی پەیامبەر رویاندابێت»(‪.)4‬‬ ‫ئــەوەی بەئاشكرا دیــارە ئەوەیە كە‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانی هێنانەئارای‬ ‫ئەمجۆرە لەفەرمودەو ناونانیشی بەم‬ ‫نـــاوە‪ ،‬بریتیە لــەزیــادكــردنــی ژمــارەی‬ ‫فەرمودەكان‪‌،‬و سەرنجراكێشانی زیاتری‬ ‫خەڵكی بەجۆرێكی دیكە لەفەرمودە‪‌،‬و‬ ‫سەرقاڵكردنی زیــاتــری موسوڵمانان‬ ‫بەدەقەكانی فەرمودەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا سەبارەت بەدەق‌و بابەتی‬ ‫فەرمودەكان مایەی سەرنجە ئەوەیە كە‬ ‫زۆرێكیان سیفەتی هاندان بۆ خواپەرستی‌و‬ ‫شیرینكردنیەتی‬ ‫خۆشەویستكردن‌و‬ ‫الی موسوڵمانان‪ ،‬كە ئەمجۆرە دەقانە‬ ‫بەڕونی دیارن كە زیاتر لەدەقی سۆفیی‌و‬

‫زاهیدو پیاوچاكان دەچن‪ ،‬لەمەش بەو‬ ‫الوە بەڵكو زۆرێــك لەوتەو دەقــی زانا‬ ‫سۆفییە موسوڵمانەكان هەیە كە لەم‬ ‫دەقانە بەهێزترو كاریگەرتن‪ ،‬لەروی‬ ‫ئاستی داڕشتنەوە‪‌ ،‬و لەروی بەهێزیی‬ ‫ماناو ناوەرۆكیشەوە! هەر كەسێكیش‬ ‫كەمترین ئاشنایەتیی بەوتەی هەندێك‬ ‫لەزاناو سۆفییەكان هەبێت بەئاشكرا ئەم‬ ‫راستییەی بۆ دەردەكەوێت!‬ ‫لێرەدا دەپرسین‪ :‬چۆن دەبێت وتەی‬ ‫زانایان بەهێزترو مانادارتر بن لەوتەگەلێك‬ ‫كە لەناوەرۆكدا هی خودا بن‌و لەزمانی‬ ‫پەیامبەریشەوە هاتبن؟! لەكاتێكدا كە‬ ‫دەبێت خودا سەرچاوەی سەرەكیی مانا‬ ‫بێت‪‌،‬و پەیامبەریش لەهەمو بەندەكانی‬ ‫رەوانبێژتر بێت؟!‬ ‫ئەمانە هەموی لەپاڵ ئەوەشدا كە‬ ‫زۆرێــك لــەو فــەرمــودە قودسیانە باس‬ ‫لەبابەتگەلێكی ئەفسانەیی دەكــەن كە‬ ‫نەك تەنیا ئاستی بیركردنەوەی مرۆڤی‬ ‫ئــەم ســەردەمــە پێی قــەبــوڵ ناكرێن‪،‬‬ ‫بەڵكو لەراستیدا دەبوایە موسوڵمانانیش‬ ‫هەرگیز قەبوڵی نەكەن! یاخود النیكەم‌و‬ ‫لەناچاریدا هەوڵی تەئویلكردنیان بدەن!‬ ‫دەبــــێــــت ئـــــــەوەش بــڵــێــیــن كــە‬ ‫ئەمجۆرە فەرمودانە بەزۆریی ‌واعیزو‬ ‫خەتیبەكان دەیانڵێنەوە‪‌،‬و لەبابەتی‬

‫چیرۆكبێژانیشەوە نزیكن‪ ،‬یەكێك لەو‬ ‫نوسەرە ئیسالمیە نوێیانەی فەرمودە‬ ‫ێ بەرگدا كۆكردۆتەوە‬ ‫قودسیەكانی لەسـ ‌‬ ‫راشكاوانە دەڵێت لەبەر ئەوەی دەزانین‬ ‫فەرمودە قودسیەكان بەزۆریی واعیزو‬ ‫وتاربێژەكان بەكاریاندەهێنن بەهۆی‬ ‫خۆشەویستیی خەڵكی گشتیەوە بۆ‬ ‫ئەو فەرمودانەو روتێكردنیان‪ ،‬سوربوین‬ ‫لەسەر ئەوەی ئەوەندەی لەتواناماندا بێت‬ ‫سەرچاوەی هەمو فەرمودەیەك‌و پلەكەی‬ ‫رونبكەینەوە‪.)5(»..‬‬ ‫چەند فەرمودەیەكی قودسی وەك‬ ‫نمونە‪:‬‬ ‫‪-1‬خــودا مۆڵەتی پێداوم كە باسی‬ ‫كەڵەشێرێك بكەم كە پێیەكانی لەزەوین‌و‬ ‫ملیشی لەژێر عەرشدا نوشتاوەتەوەو‬ ‫دەڵــێــت‪ :‬بێگەردیی بۆتۆ ئــای چەند‬ ‫مەزنیت پەروەردگارمان ! گوتی‪ :‬ئەویش‬ ‫وەاڵمــی داوەتـــەوە‪ :‬ئەمە نازانێت ئەو‬ ‫ێ بخوات»(‪.)6‬‬ ‫كەسەی بەدرۆ سوێندم پ ‌‬ ‫‪-2‬خودا كەڵەشێرێكی هەیە باڵەكانی‬ ‫بـــەزەبـــەرجـــەدو مـــروارویـــی‌و یــاقــوت‬ ‫رازێــنــراونــەوە‪ ،‬باڵێكی لەخۆرهەاڵت‌و‬ ‫باڵێكی لەخۆرئاوایە‪‌ ،‬و قاچەكانیشی‬ ‫لەزەمینی خـــوارووە‪ ،‬سەریشی لەژێر‬ ‫عەرشدا نوشتاوەتەوە‪ ،‬كە بەرەبەیان‬

‫چۆن دەبێت وتەی زانایان بەهێزترو مانادارتر بن لەوتەگەلێك‬ ‫كە لەناوەرۆكدا هی خودا بن‌و لەزمانی پەیامبەریشەوە هاتبن؟!‬ ‫لەكاتێكدا كە دەبێت خودا سەرچاوەی سەرەكیی مانا بێت‪‌،‬و‬ ‫پەیامبەریش لەهەمو بەندەكانی رەوانبێژتر بێت؟!‬

‫دێت باڵەكانی لەیەكدەدات‌و لەپاشاندا‬ ‫(سبوح ق��دوس ربنا اهلل ال اله‬ ‫دەڵێت‬ ‫ُّ‬ ‫غريه) لەو كاتەدا كەڵەشێرەكە باڵەكانی‬ ‫رادەوەشێنێت‌و هاوار دەكات‪ ،‬كاتێك كە‬ ‫رۆژی دوایــی دێت خــودا پێی دەڵێت‪:‬‬ ‫باڵەكانت بهێنەرەوە یەك‪‌ ،‬و دەنگیشت‬ ‫نزم بكەرەوە‪ ،‬ئیدی هەرچی دانیشتوانی‬ ‫ئاسمانەكان‌و زەوییە دەزانن كە قیامەت‬ ‫نزیكبۆتەوە»(‪.)7‬‬ ‫‪-3‬حەرامكردنی وێنەكێشان لەفەرمودە‬ ‫قودسیەكاندا هاتوە ئەی عائیشە‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسانەی كە توندترین سزا دەدەرێــن‬ ‫لەالیەن خوداوە لەرۆژی قیامەتدا‪ ،‬ئەوانەن‬ ‫كە بیانەوێت وەك دروستكراوەكانی خوا‬ ‫دروست بكەن‌و السایی بكەنەوە»(‪.)8‬‬ ‫‪-4‬خــــوای گــــەورە رۆژی عــەرەفــە‬ ‫پەیمانی لەپشتی ئادەم وەرگرتوە‪ ،‬و چ‬ ‫نەوەیەك كە لەپشتی ئادەم دەكەوێتەوە‬ ‫دەریهێناوەو لەنێوان هــەردو دەستیدا‬ ‫وەك مــێــرولــەی ورد هەڵیڕشتون‌و‬ ‫پەرشوباڵوی كردونەتەوە‪ ،‬پاشان قسەی‬ ‫پێشوەختی لەگەڵدا كردون‌و پێی وتون‬ ‫«الست بربكم ؟ قالوا بلى» واتە‪( :‬ئایا‬ ‫من پەروەردگاری ئێوە نیم؟ ئەوانیش‬ ‫وتیان»بەڵـێ‌«(‪.)9‬‬ ‫‪-5‬خوای گەورە ئادەمی دروستكردوە‬ ‫لەمشتێك خــۆڵ كە لەهەمو زەویــەوە‬ ‫وەریگرتوە‪ ،‬هەر بۆیە نەوەو وەچەكانی‬ ‫ئادەمیش بەپێی ئەو زەوییەی كە لێی‬ ‫دروستبون هاتون‌و پەیدابون‪ ،‬تیایاندایە‬ ‫سورەو هەیانە سپییەو هەیانە رەشەو‬ ‫هەشیانە لەم نێوەندەدایە‪ ،‬هەروەها‬ ‫تیایاندایە نەرمونیان‌و لەسەرخۆیەو‬ ‫هەشیانە توڕەو توندوتیژەو هەیانە پیس‌و‬ ‫خراپە‌و هەشیانە پاك‌و باشەو هەشیانە‬ ‫لەو نێوەندەدایە) (‪.)10‬‬ ‫‪-6‬رۆژی قیامەت خودا ئاسمانەكان‬ ‫دەپێچێتەوە‪ ،‬پاشان بەدەستی راستی‬ ‫دەیانگرێت‪ ،‬پاشان دەفەرموێت‪ :‬منم‬ ‫پادشا‪ ،‬زۆرداران لەكوێن؟ خۆبەزلزانەكان‬ ‫لەكوێت؟ پاشان زەویەكان دەپێچێتەوە‪،‬‬ ‫پــاشــان دەیــانــگــرێــت)‪ ،‬ابــن العال (كە‬ ‫یەكێكە لەگێڕەرەوەكانی فەرمودەكە)‬ ‫وتـــی‪ :‬بــەدەســتــەكــەی تـــری‪ ،‬پاشان‬ ‫دەفەرموێت‪( :‬منم پادشا‪ ،‬زۆرداران‬ ‫لەكوێن‪ ،‬خۆبەزلزانەكان لەكوێن؟»(‪.)11‬‬ ‫‪-7‬یەكەم شت كە خوا دروستی كرد‬ ‫قەڵەم بو‪ ،‬پێی فەرمو‪ :‬بنوسە‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫چی بنوسم؟ فەرموی‪ :‬قەدەر بنوسە‪،‬‬ ‫ئــەوەی كە بوەو ئــەوەی كە دەبێت بۆ‬ ‫هەتا هەتا»‪.)12(.‬‬ ‫‪-8‬هــــەورە بــروســكــە فریشتەیەكە‬ ‫ێ سپێردراوە‪،‬‬ ‫لەفریشتەكان‪ ،‬هەوری پ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ لـ ‌‬ ‫قامچی ئاگرینی پێیە‪ ،‬هەوری پ ‌‬ ‫دەخوڕێت بەرەو هەر شوێنێك كە خوای‬ ‫گەورە بیەوێت»‪.)13(.‬‬ ‫ێ پاساوی ئەمجۆرە فەرمودانە‬ ‫دەبـ ‌‬ ‫چی بێت لەم سەردەمەی ئێستاماندا؟!‬ ‫الی زانــایــانــێــكــی مــوســوڵــمــان كە‬ ‫تەنانەت تەئویلیشیان قەبوڵ نییەو‬ ‫باوەڕیان بەمەجاز نییە‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫قورئانەكەشیان بە بەالغەتەوە بەندە‌و‬ ‫میتافۆڕ پایەو راگریەتی! زانایانێك كە‬ ‫پێیانوایە كتێبە پیرۆزەكەیان لەبەرزترین‬ ‫ئاستی رەوانبێژیدایە‪ ،‬بــەاڵم مەجازو‬ ‫تەئویل قەبوڵ ناكات‪ ،‬پەیامبەرەكەشیان‬ ‫نمونەی نــاوازەی عەرەبی زمانپاراوە‪،‬‬ ‫كەچی دروست نیەو حەرامە فەرمودەكانی‬ ‫تەئویل بكرێن!‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫د‪ .‬صبحى الصاحل‪ ،‬علوم احلديث‪ ،‬منشورات ذوي‬‫القربى‪ ،1428 ،‬ص‪.11‬‬ ‫‪-2‬مناع القطان‪ ،‬مباحث يف علوم القرآن‪ ،‬مؤسسة‬ ‫الرسالة‪ ،‬ط‪ ،1998 ،35‬ص‪.24‬‬ ‫‪-3‬د‪ .‬حسن حنفي‪ ،‬علوم احلديث‪ ،‬مكتبة مدبولي‪،‬‬ ‫‪ ،2013‬ص‪.380‬‬ ‫‪-4‬هەمان سەرچاوەو الەپەڕە‪.‬‬ ‫‪-5‬عصام الصبابطي‪ ،‬جامع األحاديث القدسية‪ ،‬دار‬ ‫احلديث‪ ،‬القاهرة‪ ،2004 ،‬اجلزء االول‪ ،‬ص‪.10‬‬ ‫‪-6‬هەمان ســەرچــاوە‪ ،‬ل‪ ،334‬هەروەها بروانە‪:‬‬ ‫فەرمودە قودسیەكان لە (صحيح اجلامع الصغري)دا‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی (حممد ناصرالدين االلباني)‪ ،‬وەرگێڕان‌و‬ ‫ێ محەمەد ئەمین‪ ،‬ل‪.6‬‬ ‫لێكدانەوەی هاوڕ ‌‬ ‫‪-7‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.337‬‬ ‫‪-8‬فەرمودە قودسیەكان لە (صحيح اجلامع الصغري)‬ ‫دا‪ ،‬ئامادەكردنی (مركز دراس��ات عربية للتحقيق‬ ‫النصوص)‪ ،‬لێكۆڵینەوەی فــەرمــودەكــان (حممد‬ ‫ێ‬ ‫ناصرالدين االلباني)‪ ،‬وەرگێڕان‌و لێكدانەوەی‪ :‬هاوڕ ‌‬ ‫محەمەد ئەمین‪ ،‬بەیروت‪ ،2008 ،‬ل‪.7‬‬ ‫‪-9‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.15-14‬‬ ‫‪-10‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.16‬‬ ‫‪-11‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.43‬‬ ‫‪-12‬هەمان سەرچاوە‪.45 ،‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫چواردە تێز دەربارەى فاشیزمی ئەبەدی‬ ‫ئەمبێرتۆ ئیكۆ‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫فــاشــیــزم بــــووە بــە زاراوەیـــەكـــی‬ ‫فرەمەبەست‪ ،‬هەرچەند دەكرێت یەكێك‬ ‫یان چەند تایبەتمەندییەكی ڕژێمێكی‬ ‫فاشیستی الببەین‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەر بە‬ ‫فاشیستی بزانین‪ .‬ئیپمریالیزم لە فاشیزم‬ ‫جیابكەرەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا «فرانكۆ و‬ ‫باڵكان»ت هەیە‪ .‬كۆلۆنیالیزمیشی لێ‬ ‫الببە‪ ،‬بەاڵم هێشتا گروپی فاشیستیی‬ ‫ئوستاش(‪)Ustashes‬ت لە بالكان‬ ‫هەیە‪ .‬هەروەها باس لە دژایەتیكردنێكی‬ ‫ڕادیكااڵنەى سەرمایەداری بكە لەالیەن‬ ‫فاشیزمی ئیتاڵیاییەوە (كــە هەرگیز‬ ‫گرنگییەكی بۆ مۆسۆلینی نەبوو)‪ ،‬كەچی‬ ‫هێشتا ئەزرا پاوەندت هەیە‪ .‬جۆرێك لە‬ ‫ڕێبازی ئەفسانەیی سەلتیكی و عرفانی‬ ‫پشت بەستوو بە جامی پیرۆزیش زیاد‬ ‫بكە (كــە تــەواو نامۆیە بە فاشیزمی‬ ‫ڕەســمــی)‪ ،‬بــەاڵم هــەروەهــا یەكێك لە‬ ‫خۆشەویستترین بانگەشەكارانی ئایینی‬ ‫فاشیست‪« ،‬یولیوس ئیڤوال»ت هەیە‪.‬‬ ‫بـــەاڵم‪ ،‬ســەربــارى ئــەم ناڕوونییە‪،‬‬ ‫بەبۆچوونی من دەكرێت لیستێك لەو‬ ‫تایبەتمەندییانە ئــامــادە بكەین‪ ،‬كە‬ ‫جەوهەری ئەو شتەیە‪ ،‬كە من پێیدەڵێم‬ ‫‪ Ur-Fascism‬یـــان فاشیزمی‬ ‫ئەبەدی‪ .‬ناكرێت ئەم تایبەتمەندییانە‬ ‫لەنێو سیستەمێكدا ئۆرگانیزە بكەین؛‬ ‫زۆربەیان بەیەكتری ناكۆكن‪ ،‬و لەگەڵ‬ ‫جەوهەری جۆرەكانی دیكەدا ستەمكار‬ ‫یان دەمارگیرن‪ .‬بەاڵم تەنها ئەوەندە‬ ‫بەسە یەكێك لەم تایبەتمەندییانە هەبێت‬ ‫تاوەكو ڕێگە بۆ ئەوە بكرێتەوە فاشیزم‬ ‫لە دەوروبەرماندا دروست ببێت‪.‬‬ ‫‪ .1‬یەكەمین تایبەتمەندیی فاشیزمی‬ ‫ئــەبــەدی ڕێــبــازی نــەریــتــە‪ .‬هەڵبەت‬ ‫نەریتگەرایی تەمەنێكی دوورودرێژتری لە‬ ‫فاشیزم هەیە‪ .‬نەریتگەرایی بیركردنەوەى‬ ‫جەوهەری دژەشۆڕشگێڕی و كاتۆلیكیی‬ ‫دواى شۆڕشی فەڕەنسییە‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەرهەمهاتنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬ ‫هێلنی دواتر وەك پەرچەكردارێك بەرانبەر‬ ‫بە عەقاڵنییەتی كالسیكی یۆنانی‪ .‬لە‬ ‫مەڵبەندی مەدیترانەدا‪ ،‬خەڵكانێك بە‬ ‫گەلێك دینی جۆراوجۆرەوە (كە ئایینی‬ ‫فــەرمــی ڕۆمـــای كــۆن زۆریــنــەیــانــی بە‬ ‫لێبوردەییانەوە قبوڵكردبوو) دەستیانكرد‬ ‫بە خەیاڵپاڵوی دەربـــارەى جۆرێك لە‬ ‫وەحــی یان ئیلهامی ئاسمانی‪ ،‬كە لە‬ ‫بەرەبەیانی مێژوودا بۆ مرۆڤ دابەزیبوو‪.‬‬ ‫ئەم ئیلهامە ئاسمانییە‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫عارفە نەریتگەراكان‪ ،‬بۆ ماوەیەكی‬ ‫دوورودرێــــژ لــەژێــر ســەرپــۆشــی زمانە‬ ‫فەرامۆشكراوەكانەوە حەشاردرابوو – لە‬ ‫هیرۆگلیفی میسری‪ ،‬لە پیتی ئەلفابێتی‬ ‫سەلتیكی‪ ،‬لەو تۆمارانەى پەیوەست‬ ‫بوون بە ئایینە بێ ناوە ئاسیاییەكان‪.‬‬ ‫ئەم كولتوورە تازەیە بە ناچاری بریتییە‬ ‫لە جۆرێك تەبایی و پێكەوەگونجان‬ ‫(‪ .)syncretistic‬تەباییخوازی وەك‬ ‫فەرهەنگی زمانەوانی دەیڵێت تەنها‬ ‫«تێكەڵكردن و پێكەوە گونجانی فۆرمە‬ ‫جیاوازەكانی بیروباوەڕ یان سروت (یان‬

‫پراكتیز)» نییە؛ دەبێت تەباكردنێكی‬ ‫بەم ئاوایە دژەكان لەخۆیدا كۆبكاتەوە‬ ‫و قبوڵیان بكات‪ .‬هەریەكێك لە پەیامە‬ ‫سەرەكییەكان بەهرەیەكی گــەورەى‬ ‫حیكمەتی هەڵگرتووە‪ ،‬و هەركاتێك‬ ‫دەربكەوێت ئەم پەیامانە شتگەلێكی‬ ‫جیاواز یان دژیەك دەڵێن‪ ،‬بەو هۆیەوەیە‪،‬‬ ‫كە هەمووان بە زمانی تەمسیل (چواندن)‬ ‫ئاماژە بە حەقیقەتێكی ئەزەلی دەكەن‪.‬‬ ‫دواجــار‪ ،‬فێربوون نابێتە مایەى هیچ‬ ‫پێشكەوتنێك‪ .‬حەقیقەت جارێك و بۆ‬ ‫هەمیشە گوتراوە‪ ،‬و ئێمەش تەنها و‬ ‫تەنها دەتوانین درێژە بە تەفسیركردنی‬ ‫پەیامە ناڕوونەكانی بدەین‪.‬‬ ‫تەنها ئەوەندە بەسە سەیری پەیڕەو‬ ‫و پرۆگرامەكانی هەر بزووتنەوەیەكی‬ ‫فاشیستی بكەیت بۆ ئەوەى بیرمەندە‬ ‫نەریتگەراییەكانی ببینیتەوە‪ .‬مەخزەنە‬ ‫نهێنییەكانی مەعریفەی نازییەكان‪،‬‬ ‫بۆ دروستكردنی تەباییخوازی و شتی‬ ‫ڕەمـــزاوی‪ ،‬ڕەگــەزە نەریتگەراییەكانی‬ ‫بەكاردەهێنا‪ .‬دیارترین و تیۆریكترین‬ ‫ســەرچــاوەى تیۆرییەكانی ڕاستگەرای‬ ‫نوێی ئیتاڵی‪ ،‬یولیوس ئیڤۆال‪ ،‬ئەفسانەى‬ ‫جامی مــوقــەدەس لەگەڵ پرۆتۆكۆلی‬ ‫خاخامە سەهیۆنییەكان‪ ،‬و كیمیاگەری‬ ‫لەگەڵ ئیمپراتۆری موقەدەسی ڕۆمی‬ ‫و ژەرمانی‪ ،‬ئاوێتە دەكات‪ .‬خودی ئەم‬ ‫واقیعییەتە بەڵگەیەكی یەكالییكەرەوەیە‬ ‫لەسەر تەباییخوازی‪ ،‬كە ڕاستگەرایی‬ ‫ئیتاڵی بۆ نیشاندانی سینەفراوانیی‬ ‫خۆى دواجــار پرۆگرامەكانی پەیڕەو و‬ ‫پرۆگرامەكەى خۆى بەو ئاراستەیەدا برد‬

‫یەكێك لە دیارترین تایبەتمەندییەكانی فاشیزمی ئەبەدی گەڕانەوە بوو بۆ چینی مامناوەندیی هیوابڕاو و بێئومێد‬

‫ستایشكردنەكەى بۆ مۆدێرنیزم تەنها‬ ‫ماسكێك بوو بۆ جۆرێك لە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫پشت بەست بە خوێن و زەوی (‪Blut‬‬ ‫‪ .)und Boden‬ڕەتــكــردنــەوەى‬ ‫جیهانی مۆدێرن بەرگی دژایەتیكردنی‬ ‫شێوەژیانی لە سیستەمی سەرمایەداریدا‬ ‫بــەبــەردا كــرا‪ ،‬بــەاڵم هێشتا كەڵكەڵە‬ ‫سەرەكییەكەى‪ ،‬ڕەتكردنەوەى ڕۆحی‬ ‫شۆڕشی ‪1789‬ی فەڕەنسا (و هەڵبەت‬ ‫شۆڕشی ‪1774‬ی ئەمەریكا) بوو‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە ڕۆشنگەری‪ ،‬یان سەردەمی‬ ‫عــەقــڵ‪ ،‬ســەرەتــای كەوتنی ئینسانی‬ ‫مۆدێرنە‪ .‬بەم مانایە‪ ،‬دەكرێت فاشیزمی‬ ‫ئەبەدی بە دژەعەقڵ پێناسە بكرێت‪.‬‬

‫رەسمی فاشیست هەمیشە بە تۆمەتی‬ ‫خیانەتكردن لە بەها نەریتییەكان‪،‬‬ ‫هێرشیان دەكردە سەر كولتووری مۆدێرن‬ ‫و ڕۆشنبیرە لیبراڵەكان‪.‬‬ ‫‪ .4‬هیچ بــاوەڕێــكــی تەباییخوازی‬ ‫ناتوانێت لەگەڵ شیكاری و لێكدانەوەى‬ ‫ڕەخنەییدا بگونجێت‪ .‬ڕۆحی ڕەخنەیی‬ ‫جیاوازی دادەنێت و جیاوازیدانانیش‬ ‫یەكێكە لە نیشانەكانی مۆدێرنیزم‪ .‬لە‬ ‫كولتووری مۆدێرندا‪ ،‬كۆمەڵەى زانستی‬ ‫وەك شێوەیەك بۆ بەرەوپێشچوونی‬ ‫زانست پێشوازی لە جــیــاوازی بیروڕا‬ ‫دەكـــات‪ .‬بــەاڵم جــیــاوازی بــیــروڕا الی‬ ‫فاشیزمی ئەبەدی نیشانەی خیانەتە‪.‬‬

‫فێربوون نابێتە مایەى هیچ پێشكەوتنێك‪.‬‬ ‫حەقیقەت جارێك و بۆ هەمیشە گوتراوە‪،‬‬ ‫و ئێمەش تەنها و تەنها دەتوانین درێژە بە‬ ‫تەفسیركردنی پەیامە ناڕوونەكانی بدەین‬ ‫تاوەكو كارەكانی ژۆزێف دومایستەر‪ ،‬ڕێنە‬ ‫گنۆن و ئەنتۆنیۆ گرامشیش بگرێتەخۆى‪.‬‬ ‫ئەگەر لە كتێبفرۆشییەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫بە دواى ئەو ڕەفــانــەدا بگەڕێیت‪ ،‬كە‬ ‫ناوونیشانی ڕۆژگـــاری نــوێ (‪New‬‬ ‫‪)Age‬یــان بەسەرەوەیە‪ ،‬تەنانەت بەر‬ ‫نــاوی سانت ئۆگۆستینیش دەكەویت‪،‬‬ ‫كە من تا ئــەو شوێنە ئــاگــادارم ئەو‬ ‫فاشیست نــەبــووە‪ .‬بــەاڵم تێكەڵكردن‬ ‫و ئاوێتەكردنی سانت ئۆگۆستین بە‬ ‫ئەفسانە سەلتیكییەكانەوە – ئەمەیە‬ ‫نیشانەى نەخۆشی فاشیزمی ئەبەدی‪.‬‬ ‫‪ .2‬جەوهەری نەریتگەرایی بریتییە‬ ‫لــە ڕەتــكــردنــەوەى مــۆدێــرنــیــزم‪ .‬هەم‬ ‫فاشیستەكان و هەم نازییەكان عاشقی‬ ‫تەكنەلۆژیا بـــوون‪ ،‬بــەاڵم بیرمەندە‬ ‫نەریتگەراكان بە گشتی تەكنەلۆژیا‬ ‫وەك نەفیكردنی بەها مەعنەوییەكان‬ ‫ڕەتدەكەنەوە‪ .‬بەاڵم تەنانەت سەربارى‬ ‫ئەوەى نازیزم شانازی بە دەستكەوتە‬ ‫پیشەسازییەكانی خــۆیــەوە دەكــرد‪،‬‬

‫‪ .3‬دژەعــەقــڵ (یــان دژایەتیكردنی‬ ‫عەقڵ)یش پەیوەندیی بە ڕێبازی سروت و‬ ‫پراكتیكەوە بۆ پراكتیك هەیە‪ .‬پراكتیك‪،‬‬ ‫كە لەخۆیدا وەك شتێكی جوان سەیر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬پێویستە لە پێشەوە‪ ،‬یان بەبێ‬ ‫هەر وردبوونەوەیەكی پێشتر‪ ،‬ئەنجام‬ ‫بدرێت‪ .‬بیركردنەوە بریتییە لە فۆرمێكی‬ ‫خەساندن و لەپیاوخستن‪ .‬كەواتە تا‬ ‫ئەو شوێنەى كولتوور لەگەڵ ئاراستە‬ ‫ڕەخنەییەكاندا بەیەك بزانرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫گومانهەڵگرە‪ .‬بێ متمانەیی سەبارەت‬ ‫بە جیهانی ڕۆشنبیران هەمیشە یەكێك‬ ‫بووە لە نیشانەكانی فاشیزمی ئەبەدی‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەو وتەیەی دەدرێتە پاڵ‬ ‫هێرمان گورینگ [دامەزرێنەری گشتاپۆ]‬ ‫(«كاتێك نــاوی كولتوور دەبیستم‬ ‫دەستم بۆ چەكەكەم دەبەم») تا دەگاتە‬ ‫گوزارشتە دووبارەكانی وەك «ڕۆشنبیرانی‬ ‫شكستخواردوو»‪« ،‬كۆلكەڕۆشنبیر»‪،‬‬ ‫«پۆزلێدەرە بێكەڵكەكان»‪« ،‬زانكۆكان‬ ‫النـــەى چــەپــەكــانــن»‪ .‬ڕۆشنبیرانی‬

‫‪ .5‬ئــیــنــجــا‪ ،‬جـــیـــاوازی بــۆچــوون‬ ‫نیشانەیەكی پلۆرالیتی و فرەگەراییە‪.‬‬ ‫فاشیزمی ئەبەدی بە سوودوەرگرتن و‬ ‫پەنابردنە بەر ترس و بیمی سروشتی‬ ‫بەسەر جیاوازییەكاندا سەردەكەوێت و‬ ‫بــەدواى هاوبۆچوونیدا دەگەڕێت‪ .‬هەر‬ ‫بــزووتــنــەوەیــەك‪ ،‬كە گەلێك ڕەگــەزی‬ ‫ئاراستە و مەیلە فاشیستییەكانی تێدا‬ ‫بێت‪ ،‬ئــەوا گلەیی لــە هــەمــوو جــۆرە‬ ‫لەكاردەرچوونێكی ئەوانیدیكە دەكات‪.‬‬ ‫كەواتە فاشیزمی ئەبەدی بەم مانایە‬ ‫ڕەگەزپەرستانەیە (ڕاسیستیانەیە)‪.‬‬ ‫‪ .6‬فاشیزمی ئەبەدی لە نائومێدیی‬ ‫تاك یان كۆمەڵەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫لــەم ڕووەوە‪ ،‬یەكێك لــە دیــارتــریــن‬ ‫تایبەتمەندییەكانی فاشیزمی ئەبەدی‬ ‫گــەڕانــەوە بوو بۆ چینی مامناوەندیی‬ ‫هــیــوابــڕاو و بێئومێد‪ ،‬ئــەو چینەى‬ ‫دووچاری قەیرانی ئابووری یان هەستی‬ ‫سووكایەتیپێكردنی سیاسیی هاتبوو‪ ،‬و‬ ‫لە سترێس و فشاری گروپە كۆمەاڵیەتییە‬

‫نزمترەكان دەتــرســا‪ .‬لــەو ڕۆژگـــارەى‬ ‫ئێمەدا‪ ،‬كە «پرۆلیتارە» كۆنەكان وردە‬ ‫وردە دەبن بە وردەبــۆرژوا (و لۆمپەنی‬ ‫پرۆلیتارەكان بەگشتی دەچنە دەرەوەى‬ ‫شانۆی سیاسییەوە)‪ ،‬ئــەوا فاشیزمی‬ ‫بەیانی الیەنگرانی خۆى لەنێو ئەم زۆرینە‬ ‫تازەیەدا پەیدا دەكات‪.‬‬ ‫‪ .7‬فاشیزمی ئەبەدی بەو خەڵكانە‬ ‫دەڵێت تاقە ئیمتیازی ئەوان هاوبەشترین‬ ‫ئیمتیازی ئەوانە‪ ،‬ئەو خەڵكانەى هەست‬ ‫دەكــەن مەحرومكراون لە شوناسێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ڕوون و ئــاشــكــرا‪ :،‬واتــا‬ ‫لەدایكبوون لە واڵتێكی تاكدا‪ .‬و ئەمەش‬ ‫بنەڕەتی ناسیۆنالیزمە‪ .‬سەرباری ئەمە‪،‬‬ ‫تەنها ئەو كەسانەى دەتوانن شوناسێك‬ ‫بۆ نەتەوە بەدیبهێنن‪ ،‬دوژمنەكانیانن‪.‬‬ ‫كـــەواتـــە ڕیــشــەى ســایــكــۆلــۆژیــانــەى‬ ‫فاشیزمی ئەبەدی هەمان نیگەرانیی‬ ‫وەسوەسەئامێزە لەگەڵ نەخشەیەكی‬ ‫پیالنگێڕیدا‪ ،‬لەوانەیشە پیالنگێڕییەكی‬ ‫نێودەوڵەتی بێت‪ .‬پێویستە الیەنگران‬ ‫هەست بكەن لەنێو ئابڵوقەى دوژمن دان‪.‬‬ ‫ئاسانترین ڕێگەش بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەى پیالنگڕی ئەوەیە‪ ،‬كە دۆخی‬ ‫ترسان لەبێگانە دروست بكرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫پێویستە پیالنگێڕی لە ناوەوەشدا بێت‪:‬‬ ‫بەگشتی جولەكەكان باشترین ئامانجن‪،‬‬ ‫چونكە ئــەو ئیمتیازەیان هــەیــە‪ ،‬كە‬ ‫لەنێو ئەو یەكەیە و دەرەوەش دان‪ .‬لە‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬لە كتێبی پیت رۆبینسندا‪،‬‬ ‫سیستەمی نــوێــی جیهانی‪ ،‬دەشێت‬ ‫نیشانەى دیاری ئەم وەهمی پیالنگێڕییە‬ ‫بدۆزیتەوە‪ ،‬بەاڵم وەك دواجار بینیمان‪،‬‬ ‫گەلێك نموونەى دیكەیش هەن‪.‬‬ ‫‪ .8‬دەبێت الیەنگران لە بەرانبەر‬ ‫بە خــۆڕازانــدنــەوە و دەسەاڵتنواندنی‬ ‫دوژمـــنـــەكـــانـــیـــانـــدا هـــەســـت بــە‬ ‫سوكایەتیپێكردن بكەن‪ .‬كاتێك منداڵ‬ ‫بووم پێیان گوتبووم بیر لەوە بكەمەوە‪،‬‬ ‫كە پیاوانی ئینگلیزی پێنج جــار لە‬ ‫رۆژێكدا نان دەخــۆن‪ .‬ئــەوان زیاتر لە‬ ‫ئیتاڵییە هەژارەكان‪ ،‬بەاڵم ئابڕومەندانە‬ ‫نان دەخــۆن‪ .‬جولەكەكان دەوڵەمەندن‬ ‫و لە ڕێگاى تۆڕێكی شاراوەوە هاوكاری‬ ‫و كۆمەك بە یەكتری دەگەیەنن‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبێت الیەنگران ڕازی بن‪ ،‬كە دەتوانن‬ ‫چۆك بە دوژمندا بدەن‪ .‬فاشیستەكان‬

‫نوخبەگەرایی یەكێكە لە ڕەهەندە دیارەكانی هەر ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫كۆنەپارێز‪ ،‬چونكە نوخبەگەرایی لە بنج و بناوانییەوە‬ ‫ئەریستۆكراتانەیە‪ ،‬و نوخبەگەرایی ئەریستۆكراتی و سیستەمخواز‬ ‫سوكایەتییەكی دڕندانە بە الوازەكان دەكات‬

‫بە گۆڕینی بەردەوامی وتەزاكانی خۆیان‪،‬‬ ‫دوژمنان لەو یەكەیەدا لەڕادەبەدەر بەهێز‬ ‫و لــەڕادەبــەدەر الواز‪ ،‬نیشان دەدەن‪.‬‬ ‫حكومەتە فاشیستییەكان مەحكومن بە‬ ‫شكستهێنان لە جەنگەكاندا‪ ،‬چونكە لە‬ ‫بنەڕەتدا ناتوانن هەڵسەنگاندن بۆ عەیبی‬ ‫هێزەكانی دوژمن بكەن‪.‬‬ ‫‪ .9‬لــە فــاشــیــزمــی ئــەبــەدیــدا هیچ‬ ‫ملمالنێیەك بۆ ژیان بوونی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئــەوە ژیــان بۆ ملمالنێكردن‪ .‬كەواتە‬ ‫ئاشتیخوازی‪ ،‬پیالنگێڕان و كەین و بەینە‬ ‫لەگەڵ دوژمندا‪ .‬ئەمە خراپە‪ ،‬چونكە‬ ‫ژیانی جەنگ بــەردەوامــە‪ .‬بــەاڵم ئەمە‬ ‫جۆرێكە لە بیروباوەڕی ئەرمەگیدۆن‬ ‫(جەنگی ئاخیرزەمان)‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫دەبێت دوژمن تێكبشكێنرێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫نەبەردێكی كۆتایی بوونی هەبێت‪ ،‬دواى‬ ‫ئــەوە بزووتنەوەى فاشیزم كۆنترۆڵی‬ ‫كــاروبــارەكــان بــەدەســتــەوە دەگــرێــت‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم «ڕێگەچارەى كۆتایی»یە‬ ‫قۆناغی ئاشتی دواتــر لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫سەردەمی زێڕین‪ ،‬كە لەدژایەتیكردندا‬ ‫لــەگــەڵ ڕێبەرایەتیی جەنگ درێــژەى‬ ‫هەیە‪ .‬هیچ ڕێبەرێكی فاشیستی تا‬ ‫ئێستا لە چارەسەری ئەم گێروكێشەیەدا‬ ‫سەركەوتوو نەبووە‪.‬‬ ‫‪ .10‬نــوخــبــەگــەرایــی یەكێكە لە‬ ‫ڕەهەندە دیارەكانی هەر ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫كۆنەپارێز‪ ،‬چونكە نوخبەگەرایی لە‬ ‫بنج و بناوانییەوە ئەریستۆكراتانەیە‪،‬‬ ‫و نــوخــبــەگــەرایــی ئەریستۆكراتی و‬ ‫سیستەمخواز سوكایەتییەكی دڕندانە‬ ‫بە الوازەكان دەكات‪ .‬فاشیزمی ئەبەدی‬ ‫تەنها دەتوانێت بەرگری لە جۆرێكی‬ ‫نوخبەگەرایی جــەمــاوەری و عەوامانە‬ ‫بكات‪ .‬هــەر هاوواڵتییەك پەیوەیستە‬ ‫بە باشترین خەڵكی دنیاوە‪ ،‬ئەندامانی‬ ‫حزب لە باشترین هاوواڵتیانن و هەر‬ ‫هاوواڵتییەك دەتوانێت (یان دەبێت)‬ ‫ئــەنــدامــی حــزب بێت‪ .‬بــەاڵم ناكرێت‬ ‫دەربارەى پاتریسیەن قسە بكەیت بەبێ‬ ‫پەلبیەن‪ .‬لە ڕاستیدا پێشەوا بەو زانینەى‬ ‫دەربارەى ئەوە هەیەتی‪ ،‬كە دەسەاڵتەكەى‬ ‫بەرهەمی پرۆسە دیموكراتییەكان نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو بەرهەمی داگیركردنی دەسەاڵتە‬ ‫بە زۆرداری‪ ،‬لەو میانەدا دەزانێت‪ ،‬كە‬ ‫زۆردارییەكەیشی پشتی بە جەماوەری‬ ‫الواز بەستووە؛ جەماوەر هێندە الوازن‪،‬‬ ‫كە پێویستیان بە حاكمێك هەیە و‬ ‫ئەو حاكمەش شایستەى ئەوانە‪ .‬وەك‬ ‫گروپ بەشێوەیەكی هیرارشیی ڕێكخراوە‬ ‫(گونجاو لەگەڵ نموونەی سەربازی)‬ ‫ئەوا هەر فەرماندەیەك سوكایەتی بە‬ ‫ڕیزبەندیی خــوارەوەى خۆى دەكــات و‬ ‫ئەوانیش بە نۆرەى خۆیان سوكایەتی‬ ‫بەوانەى خوارەوەتر دەكەن‪ .‬ئەم شتەش‬ ‫هەستی نوخبەگەرایی جەماوەری بەهێز‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪7‬‬

‫عمر مهیبل‬ ‫و‪ .‬هەڵۆ محەمەد‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫لویس ئاڵتۆسێر(‪،)L.Alhtusser‬‬ ‫بــە یــەکــێــک لــە هـــەرە گــرنــگــتــریــن و‬ ‫جیددیترین ڕەخنەگرانی نێو کایەی‬ ‫فەلسەفی دادەنــرێــت‪ ،‬کە فه‌ڕەنسا لە‬ ‫نیوەی دووهــەمــی ســەدەی بیستەمدا‬ ‫بەخۆیەوە بینیویەتی‪ ،‬شــان بەشانی‬ ‫میشێل فۆکۆ و(‪،) M.Foucault‬‬ ‫جــاک دێــریــداو‪)J.Derrida( ،‬جــــاک‬ ‫الکان‪.))J.Lacan‬‬ ‫ئاڵتۆسێر بەو هەوڵە تیۆرییە بێ‬ ‫هاوتایانە ناسرابوو‪ ،‬کە ئامانجی بوو‬ ‫مارکسیزم رێــک و تۆکمە بکاتەوە‪،‬‬ ‫دووبارە بیخاتەوە ژێرباری خوێندنەوەی‬ ‫بنچینەیی‪ ،‬دووریشیخاتەوە لەو ڕێچکە‬ ‫ئایدیا گشتگیریانەی کە بۆ خوێندنەوەی‬ ‫مارکس هەبوو‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئاڵتۆسێرهیچ چەشنە‬ ‫پێشبرکێیەکی میتۆديی نەبووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بەناوی لوسیان‬ ‫هاونیشتیمانيیەکی‬ ‫سیباغ (‪ )L.Sebag‬لە ملمالنێی‬ ‫دابـــووە‪ .‬کە جیاواز بــوو لە بۆچوونە‬ ‫ڕادیکاڵەکان‪ ،‬هەرئەمەش وای کرد ببێتە‬ ‫هــۆی وەدەرنــانــی لــە حزبی شیوعيی‬ ‫فەڕەنسی لە ساڵی ‪١٩٦٥‬دا‪.‬‬ ‫لەگرنگترین ئەو بابەتانەی کە سیباغ‬ ‫خستییەڕوو‪ ،‬لە دووبارە خوێندنەوەی‬ ‫مــارکــس بــەدیــدێــکــی بنچینەیی و ‪،‬‬ ‫نکۆلیکردن لەو باوەرە حەتمییەی کە لە‬ ‫تیۆریی مارکس‪-‬دا هەن‪ ،‬هه‌روه‌ها گرنگی بونياد و ستراکتۆرەکان‪ ،‬لە زەمینەی‬ ‫و بایەخنەدان بەو فاکتەرە ئابوورییانەی دۆزینەوەی ئەو بونیادە شاراوانەی کە لە‬ ‫کە لە بزاڤی مێژوویيدا هەنووکەیین‪ ،‬سیستەمە هەیکەلیەکاندا هەن فەراهەم‬ ‫سەرباری ئەو دانپێیانانەی کە بەدەوری دەکەن‪ ،‬لەبری تەنها بەسبوونی تێروانینە‬ ‫سیستەمی ئایدیۆلۆژین لە (فيکر‪ ،‬ئاین‪ ،‬فەلسەفیەکان ‪.‬‬ ‫بە تێڕوانینی ئاڵتۆسێر خوێندنەوەی‬ ‫ڕۆشنبیری) لە بزاڤی مێژووییدا‪.‬‬ ‫ئاڵتۆسێر خوێندنەوەيه‌كی گرنگ و راست و تەندرووستانە کە دیوە زۆر و‬ ‫جیاوازی بۆ خوێندنەوەی مارکس داهێنا‪ ،‬زەوەندەکانی «سەرمایە» دەستنیشان‬ ‫کە بریتی بــوون لــە (خوێندنەوەی بکات‪ ،‬تەنها خوێندنەوەی فەلسەفییە‪،‬‬ ‫سەرمایە و) ‪( L.Sebag‬لە پێناو ئەمە لەکاتێکدا ئەو خوێندنەوانەی بۆ‬ ‫کتێبی «سەرمایە» لە دیدی ئابوريناسان‬ ‫مارکسدا ) ‪.Pour Marx‬‬ ‫بە دیدی «عومەر موهەیبل»‪ ،‬هۆکاری و مێژوونوسانه‌وه‌ هــەبــووە‪ ،‬تەنها لە‬ ‫ئاڵتۆسێر بۆ خوێندنەوەی ئەو ئاراستە گۆشەنیگای ئــابــووری و مێژوویيه‌وه‌‬ ‫فیکرییە‪ ،‬لە دوو پاڵنەرەوە سەرچاوە بــووە‪ ،‬تەنانەت هیچ چەشنە هــەوڵ و‬ ‫خوێندنەویەکی فەلسەفیيش بوونی‬ ‫دەگرێت‪:‬‬ ‫‪-١‬هەستکردن بە کەموکوڕيی تیۆریی نەبووە کە فەیلەسوف و تيۆريسته‌كان‬ ‫فەلسەفەی مارکس لە فەڕەنسا‪ ،‬بە دەرک بە شێوازو تیۆرە جەوهەرييەکەی‬ ‫هۆکاری ڕووکردنە مارکسییە فەرنسییەکان بکەن‪.‬‬ ‫خــوێــنــدنــەوی» ســەرمــایــە « لە‬ ‫زیاتر بە ئاراستەی سیاسیدا‪.‬‬ ‫‪ -٢‬بــەرپــەرچــدانــەوەی ئــەو تێرمە گــۆشــەنــیــگــای فــەلــســەفــەوە‪ ،‬واتـــە‬ ‫مرۆییانەی کە هەندێک لە مارکسییە پرسیارکردن لەو پێگانەی کە دونیای‬ ‫فەرەنسییەکان بانگەشەیان بۆ دەکرد‪ ،‬مێژووی مەعریفە داگیریکردوون ‪.‬‬ ‫لێرەدا ئاڵتوسێر کۆمەڵێك پرسیاری‬ ‫نموونەی لە(ڕۆجيه‌ گارودی) کە ئاڵتۆسێر‬ ‫پێی وابوو خوێندنەوەکانی دەستکورتن و پوخت و چڕ دەخاتەڕوو و دەڵێت‪((:‬ئایا‬ ‫تێروتەسەل نین بۆ فیکری مارکسیزم‪ ،‬سەرمایە بەرهەمی ئایدیۆلۆژییە لەنێوان‬ ‫کۆی بەرهەمە ئایدۆلۆژەکانی تردا؟ ئایا‬ ‫بازدانە لەسەر فۆرمە زانستیەکەی‪.‬‬ ‫خوێندنەوەی میتۆدیی بۆ «سەرمایه‌«‪ :‬ئــەوە دووبـــارە بونیادنانەوەی هێگڵە‬ ‫ت ــی ــۆرەک ــەی ئــاڵــتــۆســێــر‪ ،‬ب ــەوە لە ئابوريی کالسیکیدا؟ کە لە الیەن‬ ‫دەناسرێتەوە کە لە تیۆرە بنچینەيیەکانی گووتارە ئه‌نترۆپۆلۆژييه‌کانه‌وه‌ هەوڵى‬ ‫ڕۆچــوونــە بــەقــواڵیــی هێزی بونیادە سەپاندنی بۆ دەدرا کە زیاتر لە نوسەرە‬ ‫زانستیەکاندا‪ ،‬تا گەیشتە ئەوشوێنەی‪ ،‬فەلسه‌فیيە الوه‌کان دەردەکەوتن‪ ،‬یاخود‬ ‫ئاراستەی فیکری مارکس بۆ دوقۆناغی گەیشتن بەو خواست و تموحانەی کە‬ ‫لە نموونەی(( پرسی یەهودیەت)) لە‬ ‫مەزن دابەش بکات‪:‬‬ ‫قۆناغی الوێــتــی‪ :‬کە تیایدا کەوتە پانێڵە نووسراوەکانی ‪٤٤٨١‬دا هەبووە‪.‬‬ ‫ئــایــا «ســەرمــایــە» تەنها بریتییە‬ ‫ژێرکاریگەريی فەلسەفەی کالسیکی‬ ‫ئەڵمانييه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها قۆناغی کامڵبوون لــە تــەواوکــردنــی ئــابــوريــی سیاسيی‬ ‫چوونە نێو تەمەن‪ ،‬کە مارکسی لەگەڵ کالسیکی کە مارکس بە کۆنسێپت و‬ ‫ڕابردووە بیروباوەرە ئایدیاڵەکەی دابڕاند‪ ،‬بابەتیانە بە میرات بۆی مابۆوە؟ یان‬ ‫بۆ ئەوەی بەڕوونی لە فۆرمە زانستیەکەی «سەرمایە» جیادەبێتەوە بەو ئابورییە‬ ‫نزیکیخاتەوە‪ .‬رەنگە زیاتر بەڕوونيیش لە سیاسییەی کە تەنها بابەت ومیتۆد و‬ ‫جەدەلەکانی لە هيگڵەوە هەڵهێنجراون؟‬ ‫پەرتوکی «سه‌رمايه‌«دا دەرکەوێت‪.‬‬ ‫لــەمــیــانــەی ئـــەم دوو قــۆنــاغــەدا‬ ‫پێدەچێت مــارکــس گەیشتبێتە ئەو‬ ‫ئامانجە ئه‌پيستمیۆلۆژيیەی‪ ،‬کە دونیای‬ ‫مەعریفە بخاتە پرۆسەی ئایدیۆلۆژی‬ ‫و هيومانيزمه‌وه‌‪ ،‬بۆ پرۆسەی زانستی‬ ‫تــیــۆری‪ ،‬هەڵبەتە لــەژێــر کاریگەريی‬ ‫بۆ هۆشیاريیەکی‬ ‫هیگڵ‪-‬فۆيه‌رباخدا‬ ‫ڕەسەن و ناوازە‪ ،‬مارکس پێی وابوو ئەم‬ ‫جۆرە هەواڵنە گریمانەیەکی گرنگ بۆ‬ ‫خوێندنەوەی کایەکان و‪ ،‬خوێندنەوەی‬

‫بوون بەو هێزە هونەرییە بڵندانەی کە‬ ‫لە ستراکتۆرە بنچینەییەکاندا لە ئارادا‬ ‫بــوون ‪ ،‬بــەاڵم دواجـــار لەژێر چەتری‬ ‫کۆنزەرڤاتیزمدا مانەوە‪ .‬بەتایبەتی لە‬ ‫ڕێــوڕەوە نا مرۆیيه‌کاندا‪ .‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئەو کەسانەوه‌‪ ،‬هەندێک لەوان توانییان‬ ‫بەشێک لەو میتۆدە بەدەست بێنن((‬ ‫لە پێناو زۆترین هێزی راڤــەکــردن بۆ‬ ‫مارکسیزم))‪.‬‬ ‫هاوشێوەی ئاڵتۆسێر لەسەر ڕێچکەی‬ ‫ئەو میتۆدە‪ ،‬لە نموونەی (بیارماشری)‬ ‫و ‪( ،P.Macheris‬فرانس فرینی)و‬ ‫‪( F,Vernier‬رینیە و ئیتین بالیبار)‪،‬‬ ‫(تیری ئیگڵتۆن) بـــوون‪ .‬ئاڵتۆسێر‬ ‫بــەرەنــگــاری ئــەو نه‌ريته‌ هێگڵییە–‬ ‫مارکسییە بۆوە کە لەسەر دەستی لۆكاچ‬ ‫و(هینری لوفیفر)وە ‪H.Lefbve‬‬ ‫و بــەتــایــبــەتــی الی (گ ــۆڵ ــدمــه‌ن)‬ ‫‪ I.Goldman‬دامــەزرێــنــدرابــوون‪،‬‬ ‫کەلەسەروبەندی پەنجا و شەسته‌کان‬ ‫لە فەڕەنسا دەسەاڵتیان گرتە دەست‬ ‫و تیایدا بانگەشه‌ی ئاراستەی فيکری‬ ‫فەلسەفيی بۆ خستنەڕووی ڕەهەندی‬ ‫هيومانيزم و مرۆڤگەرایی لە مارکسیزمدا‬ ‫دەکــرد‪.‬هــه‌روه‌هــا گـــارودی پێشەنگی‬ ‫ئەو ئاراستەیە بوو‪ ،‬کە لەو کۆتاییانە‬ ‫دەرکەوت و ڕەهەندە ئاراستەفیکرییەکانی‬ ‫لە مارکسیزمدا خاوەن فۆرمێکی کالسیکی‬ ‫ئەڵمانییە لە نموونەی (هێگڵ و‪ ،‬کانت و‪،‬‬ ‫فیختە)‪ .‬ئاڵتۆسێر بە هیچ شێوەیەک ئەو‬ ‫ئاراستە فکرییەی قەبووڵ نەبوو‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پێی وابوو‪ ،‬ئەو تێگەیشتنە ئایدیۆلۆژيیانە‬ ‫پێشێلكردنى مارکسن لەو قۆناغانەی‬ ‫کە تیۆرییە تازە پێگەیيوەکەی درووست‬ ‫یاخود وەرچەرخانێکی ئه‌پیستمۆلۆژیی ببوو‪ ،‬کاتیک لێکترازانی دونیای مەعریفییە‬ ‫ڕاستەقینەیە لە بابەت و تــیــۆرە و لەگەڵ فەلسەفەی هيومانيزم و تێگەیشتنە‬ ‫ئایدیۆلۆژیاکان؛ وەک‪ :‬مرۆڤ و نامۆبوون‪،‬‬ ‫میتۆدەوە ))‪.‬‬ ‫خـــوێـــنـــدنـــەوەی شــایــســتــە بــۆ گۆڕینیان بە تێگەیشتنی ڕەوتێکی تازە‬ ‫تــێــکــســتــەکــانــی مـــارکـــس لـــە دیـــدی و نــوێ لــە بنیادنانی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئــاڵــتــۆســێــره‌وه‌(خــوێــنــدنــەوەیــەکــی پەیوەندیە کۆمەاڵیەتییەکاندا‪.‬‬ ‫بــەبــاوەڕی ئاڵتۆسێر تێگەیشتنی‬ ‫سه‌مپتۆماڵ و نيشانه‌ييه‌) [‪Lecture‬‬ ‫‪]Sympthomale‬کـــــــە وادەکـــات «ماهيەتی هيومانيزم» کۆنسێپتێکی‬ ‫شوێنپێی ئەو ڕێچکانە دەستنیشانکات ئایدیۆلۆژيیە‪ ،‬بۆ ئەو ساتانە دەگەڕێتەوە‬ ‫کە لە گوتارەکانی مارکسدا بە سپیێتی و کە لە باوەری مارکسدا هەبوون‪ ،‬تەنانەت‬ ‫کونج و کەلەبەر ماوەتەوە‪ ،‬ئەو شوێنانەی دەستیشی لێ هەڵگرت تەنيا لەبەر ئەو‬ ‫وەکــو پێویست بەبێدەنگی قسەیان تێکەڵکردنەی کە لە فۆرمە زانستیە‬ ‫لەبارەوە نەکراوە‪( ،‬وەک بڵێی مارکس نوێیەکەدا هەبوو‪.‬‬ ‫هەروەک ئاڵتۆسێر وای دەبینێت‪ ،‬ئەو‬ ‫هەردەم بێدەنگ بووبێت)‪ .‬بەکورتییەکەی‬ ‫بــە مــەزەنــدەی ئاڵتۆسیر ئــەم جــۆره تێگەیشتنە هەاڵنەی الی مارکسیەکان‬ ‫خويندنەوە و ڕیسێرچانە لە گوتاری هەن‪ ،‬گوزارشتن لە خاوه‌ن «ئاراستەی‬ ‫ناهۆشیاری و بێدەنگی و پارادۆکسی فيکری مێژووگەرایی» کە ئەویش لە‬ ‫ڕزگــارکــەرن‪ ،‬هەڵبەت خوێندنەوەیەکی قۆناغی دووهەمن بەو مانایەی خاوەن‬ ‫شیکاری و بــەرهــەمــدارت بۆ فەراهەم مۆدێلێکی پارادۆکسی مرۆڤگەرایی و‬ ‫مێژووگەرایین‪.‬‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫لێرەدا ئاڵتۆسێر پۆزش بۆ كۆنيى‬ ‫بەبۆچوونی ئاڵتۆسێر ئــەم جۆرە‬ ‫خوێندنه‌وانە بەدەر نین لە کەموکوڕی‪ ،‬مــارکــس دەهێنێتەوە و دەڵــێــت‪ :‬لە‬ ‫بەڵکو زۆر زیاتر لەوە پێویست دەکات سوبێکت و‪ ،‬تاکگەرایی و‪ ،‬ماهیەت و‪،‬‬ ‫مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬مارکسیزم هەڵناقوڵیت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەرحەق بەهەڵەکانی بدرێت‪.‬‬ ‫ئاڵتۆسێر دەڵــێــت‪ :‬لە سەروبەندی مارکسیزم لە شــێــوازی بەرهەمهێنان‬ ‫زەمانی فرۆیدەوە دەستمان بەگرنگيی و پەیوەندییەوە‪ ،‬یاخود لە ژێرخانی‬ ‫گوێگرتن و گوتارەکان کرد‪ ،‬دەستپێشخەر کۆمەاڵیەتیەوە هەڵدەقوڵێت‪.‬‬ ‫هەڵبەت تاک بەرهەمی پەیوەندییە‬ ‫بووین لە پرسیار کردن لەو مەبەستانه‌ی‬ ‫هەن‪ ،‬بریارماندا لە هەوڵ و دۆزینەوەی کۆمەاڵیەتییەکانە‪ ،‬نــەک خــودی ئەو‬ ‫مێژوو بێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەو گوتارە ناخودئاگا و ناهۆشیاریانە بین درووســتــکــەری‬ ‫چینایەتییەکان تەمسیلی‬ ‫ملمالنێ‬ ‫کە لە ئارادان‪.‬‬ ‫مارکسی الو‪ ،‬بـــەردەوام لە هەوڵی شێوەیەک لە ملمالنێی نێوان بنیادی‬ ‫پرۆسەی خوێندنەوەی جیهان بــووە‪ ،‬پەیوەندییە دەرەکییەکان لە ئیرادەی‬ ‫هــەر ئــەویــش نـــاوەڕۆکـــی کایەکانی مرۆڤی ئـــازاددا دەکـــەن‪ ،‬مــێــژووش بۆ‬ ‫پشکنیوە و‪ ،‬هاوکات لە دۆزینەوەی دواجار کارلێکە لەنێوان هێز و هەیکەلی‬ ‫ناوەڕۆکی جەوهەريی جیهانی مێژوویی و سیستمە بنچینەییەکانی قاڕه‌ييه‌وه‌‪ ،‬نەک‬ ‫هيومانيزم و‪ ،‬بەرهەمە ئابوورییە سیاسی بەرهەمی فيعليى مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫و بێوێنەییانەش بووە‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪‌:‬‬ ‫ڕەخنەی ئاراستەی فيکری هيومانيزم_‬ ‫((عمر مهیبل )) النبیوة فی الفکر الفلسفي‬ ‫مێژوویی‪:‬‬ ‫املعاصر ‪ ،‬دیوان املطبوعات ‪.‬‬ ‫مارکسیيە فەڕەنسییەکان زۆر سەرسام‬ ‫ص ‪١٨٠ .‬‬

‫ئاڵتۆسێر پۆزش بۆ كۆنيى مارکس دەهێنێتەوە و دەڵێت‪ :‬لە‬ ‫سوبێکت و‪ ،‬تاکگەرایی و‪ ،‬ماهیەت و‪ ،‬مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬مارکسیزم‬ ‫هەڵناقوڵیت‪ ،‬بەڵکو مارکسیزم لە شێوازی بەرهەمهێنان و‬ ‫پەیوەندییەوە‪ ،‬یاخود لە ژێرخانی کۆمەاڵیەتیەوە هەڵدەقوڵێت‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫ئاوڕدانه‌وه‌يه‌ك ل ‌ه ئاڵتۆسێر‬

‫كؤنت َيكست‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫پاڵەوانی تراژیدی‪ :‬سەرۆک بە‬ ‫فالوسيکی گەورەوە‬ ‫(‪)١‬‬ ‫ئەوەی سەرنجێکی کورت لە دۆخی بنبەستی سیاسيی هەریمی کوردستان بدات‪،‬‬ ‫زۆر سانا جەنگێک بەدی دەکات کە جەنگی نێوان (گوایە) مۆدێلی جیاجیای‬ ‫فەرمانڕەوایەتیە‪ ،‬واتە ملمالنێیەکی سەخت و دژوار لەسەر ئەوەی کە داخۆ ئەکتەر‬ ‫یان ستراکتور‪ ،‬سەرۆک یان دەزگا‪ ،‬کامیان سیستمەکەمان بۆ بەڕێوە ببەن باشترە!‬ ‫هەر بۆیە لەهەر کاتێکی تر زیاتر‪ ،‬بوونی باوەڕ بە پاڵەوان‪ ،‬ئومێدهەڵچنین لەسەر‬ ‫یەک تاکە پاڵەوان‪ ،‬خۆدانە دەست بڕیارەکانی پاڵەوانێکی تاقوتەنیای بانزەمینی‬ ‫و خورافی (دامەزرێنەری دەوڵەتی کوردی بۆ نمونە وەک لە نمایشکردنەوەی‬ ‫بارزانی دا دەبینرێت)‪ ،‬گوتار و خولیا و دواجــار بیرکردنەوەی زۆربــەی زۆری‬ ‫چین و توێژەکانی کۆمەڵگەیان داگیرکردووە‪ ،‬لەهەمووشیان بەرچاوتر‪ ،‬نوخبەکان‪،‬‬ ‫ڕۆشنبیر و خاوەنبڕوانامە و پیاوانی ئایینی‪‌.‬حەزێکی زۆر و عەشقێکی بێ وێنە بۆ‬ ‫بوونی یەک پاڵەوان و هەڵبژاردنەوەی‪ ،‬بۆ بینینی تەواوی تاکەکانی کۆمەڵگەیەک‬ ‫وەک خەسیو و خەماڵندنی تەنها یەک کەس (سەرۆک) وەک تاقە پیاوی شایستە‪،‬‬ ‫لەهەناوی خۆیدا دەربڕی جۆرێک لە سایکۆلۆژی و میراتی کولتوریە کە پێم باشە‬ ‫لەبەر ڕۆشنایی توێژینەوە سایکۆلۆژیيەکاندا بۆ فیگەری ئەفسانەیی‪ ،‬بۆ پاڵەوان‬ ‫بە مانا خورافیە ڕزگارکەرە یەکالییکەرەوەکە‪ ،‬چەند سەرنجێکی لەسەر بنوسم‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم کارەش بەشێوەیەکی سەرەکی پەنا دەبەمە بەر تێزەی سەرەکی دەروونناسی‬ ‫نەرویجی (پاوڵ مۆخنیس)‪ ،‬کە پڕۆفیسۆری بواری سایکۆلۆژیای دامەزراوەکانیشە‪.‬‬ ‫مۆخنێس لە کتێبەکەیدا بە ناونیشانی (پاڵەوانەکان‪ ،‬جادوگەرەکان‪ ،‬سۆزانیەکان)‬ ‫زۆر بە وردی تیشک دەخاتە سەر تێمای پاڵەوان‪ ،‬تا هەرچی زیاترە گرنگی‪ ،‬ڕۆڵ و‬ ‫پایەی پاڵەوان لەهەریەکە لە خێزان و دەوڵەت و تەواوی دەزگا و دامەزراوەکاندا‪،‬‬ ‫شیبکاتەوە‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەیش‪ ،‬دەگەڕیتەوە بۆ ئەفسانەی گریکی وەک نمونەیەکی‬ ‫تەواوی حەز و ئارەزووە غەریزییەکانی مرۆڤ کە لە ڕێی فانتازیاوە وەسفدەکرێن‪.‬‬ ‫یان وەک ئەوەی کە یۆنگ پێی وابوو‪ ،‬شیکارکردنی ئەفسانە شاڕێیە بۆ چوونەوە‬ ‫سەر غەریزە سەرەتاییەکانی خودی مرۆیی‪.‬‬ ‫موخنیس بۆ قسەکردن لە سەر پاڵەوان پشت بە وەسفەکەی (پاول ڕادین)ی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیست دەبەستێت کە پێی وایە پاڵەوان لە چەند فۆرم و قۆناغێکی‬ ‫جیاوازدا دەردەکەوێت‪ ،‬کە تایبەتمەندترینەکانیان بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ /1‬قۆناغی ئاژەڵی‪ :‬لێرەدا پاڵەوان زیاتر وەک ئاژەڵ یان وەک مناڵی بچووک‬ ‫وایە‪ ،‬بێباک و بێهەستە‪ ،‬ئەوەی بۆی گرنگە زیاتر ڕازیکردن و تێرکردنی غەریزە‬ ‫و پێویستیە سەرەتاییەکانی خۆیەتی‪ .‬هەرچەندە وەک ئاژەڵ مامەڵەدەکات و لە‬ ‫ئاژەڵیش دەچێت‪ ،‬بەاڵم ناتوانیت بە پاڵەوان لە قەڵەمی نەدەین‪ ،‬چونکە هەموو‬ ‫ئەو شتانەی دەستدەکەوێت کە بە دوایاندا دەگەڕێت و ئارەزوویان دەکات‪ .‬هەربۆیە‬ ‫دەتوانین بڵێین کە ئەمە زیاتر کۆرپەلە و بێچویەکی گشتاڵتی پاڵەوانە‪.‬‬ ‫‪ /2‬قۆناغی ئاژەڵمرۆیی‪ :‬لەم چەشنەیاندا پاڵەوان زیاتر سیمای ئاژەڵی هەیە‬ ‫بەاڵم سیفاتە ئاژەڵییەکانی وردە وردە بەرەو نەمان دەڕوات و دەبێتە بەشێک لە‬ ‫کەلتوری مرۆڤ‪ .‬بە پێچەوانەی قۆناغی ئاژەڵییەوە‪ ،‬لەم قۆناغەدا‪ ،‬ئیدی دەروون‬ ‫دەبێتە بەشێکی گرنگ و پێکهێنەری پاڵەوان‪.‬‬ ‫‪ /3‬قۆناغی مرۆیی‪ :‬لەم قۆناغەیاندا پاڵەوان دەبێتە ئەو ئارکیتایپ و نمونەیەی‬ ‫کە ئێمە پێی ئاشناین و لە ئەفسانەی پاڵەوانه‌کاندا دەیبینین‪ ،‬پاڵەوان بەتەواوی‬ ‫لە دۆخە ئاژەڵییەکەی ڕزگاری بووە و بۆتە مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەر هێزو توانای‬ ‫خۆی لە خواوەندەکانەوە وەردەگرێت‪.‬‬ ‫‪ /4‬قۆناغی تراژیدی‪ :‬کۆتایی ئەو قۆناغەیە کە خواوەندەکان دەستبەرداری‬ ‫پاڵەوان دەبن‪ ,‬چیتر سۆز و هێزی خۆیانی پێ نابەخشن و بەجێی دەهێڵن بۆ‬ ‫خۆی‪ ،‬ئەمەش پاڵەوانی تراژیدییە‪ ،‬چونکە بە بێ پارێزەرەکانی‪ ،‬ناتوانێت هەموو‬ ‫ئەو گەورەیی و سەرکەوتنانەی کە دەیخوازێت‪ ،‬بە دەستیان بهێنێت و بۆ خۆیان‬ ‫جۆر بکات‪.‬‬ ‫بەاڵم کێشەکە لەوێوە دەست پێدەکات کە پاڵەوان ناتوانێت سنورێک بۆ‬ ‫گەورەبوونی خۆی دابنێت‪ ،‬گەڕانی بەردەوامی بۆ خۆمەزنکردن و خۆبەخودازانین‪،‬‬ ‫وای لێ دەکات توشی ئەو دۆخە بێت کە گریکیەکان بە (هایبریس) واتە (دێوانەیی‬ ‫مەزنبوون) ناویان بردووه‪ .‬عەوداڵبوونی بەردەوامی پاڵەوان بۆ مەزنبوون‪ ،‬بۆ خۆ‬ ‫بە گەورە زانی و تاکە فریادڕەسی‪ ،‬پاڵەوان‬ ‫بەرەوە داڕمان و شکست دەبەن‪ ،‬بەاڵم شکست‬ ‫وەک پاڵەوانێک نا‪ ،‬بەڵکو وەک کەسێكی‬ ‫دۆڕاو‪ ،‬وەک گەمژەیەک و نەازنيک‪.‬‬ ‫گەر پاڵەوانی ئەفسانەکان ئەو کەسانە‬ ‫بــن کــە ئــامــادەن تــــەواوی ژیــانــی خۆیان‬ ‫بــبــەخــشــن بـــەوانـــی تــر تــا وەکـــو ئـــەوان‬ ‫خــۆشــگــوزەران خۆشبەخت بــن‪ ،‬ئــەوا هەر‬ ‫بە سەرکەوتنیان‪ ،‬دەستبەجێ لەم ڕۆڵــەدا‬ ‫دەگۆڕێن و دەبنە کەسێک کە پێشتر نەبوون‪،‬‬ ‫کەسێکی گــەورەتــر و مەزنتر‪ ،‬کەسێک بە‬ ‫فالوسێکی گــــەورەوە کــە چیتر خــۆی لە‬ ‫ئاستی مرۆڤ و لە سەر زەویدا نابینێت‪ .‬ئەم‬ ‫دۆخە لە گۆڕانی پاڵەوان (گوستاڤ یۆنگ) بە‬ ‫(دووبارەلەدایکبوونەوە) ناوی دەبات‪ .‬لەبەشی‬ ‫دووەمــی ئەم نووسینەدا ڕۆشنایی دەخەمە‬ ‫سەر لێکدژی و پێکدادانی ئەم چەشنە دید‬ ‫و بۆچوونە جیاوازانەپاڵەوانانە لەناو یەک‬ ‫کــارەکــتــەردا کە ســەرۆکــی چــاوەڕوانــکــراوی‬ ‫هەرێمی کوردستانە‪،‬‬

‫یۆنگ پێی وابوو‪،‬‬ ‫شیکارکردنی‬ ‫ئەفسانە شاڕێیە‬ ‫بۆ چوونەوە‬ ‫سەر غەریزە‬ ‫سەرەتاییەکانی‬ ‫خودی مرۆیی‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫پیتر بێرگێر و چارلز دەیویس و پرسی ئایین‬ ‫خالید عەلیزادە‬ ‫ماستەری كۆمەڵناسی‬ ‫پیتر بێرگێر پرسی ئایین‬

‫پێشەكی‬ ‫بێرگێر لە ژێر كاریگەری روانگەی‬ ‫زەقكراوەیی كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬هەلومەرجی‬ ‫ئایین و ئایینداری و هۆگری ئایینی لە‬ ‫واڵتانی تازەپێگەشتودا دەخاتە بەر باس‬ ‫و لێكدانەوە‪ ،‬بێرگێر پێی وایە‪ ،‬هاوكات‬ ‫لەگەڵ گەشە‌سەندنی دامەزراوەی مودێڕن‬ ‫(دەوڵــەت‪ ،‬ئابووری‪ ،‬زانكۆ و ‪ )...‬لە‬ ‫واڵتانی تازەپێگەشتودا تەنیا پێوەندی‬ ‫دامــــەزراوەی ئایین لەگەڵ دامـــەزراوە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی دیكەدا رووب ــەڕووی‬ ‫گۆڕانكاری دەبێتەوە‪ ،‬بەڵكو لە ئاكامی‬ ‫سەرهەڵدانی ئاگایی مودێڕن لە ئەنجامی‬ ‫پەرەسەندنی دامــــەزراوەی مــودێــرن‌‪،‬‬ ‫ئایین بەگشتی و شێوازی ئایینداری بە‬ ‫تایبەتی‪ ،‬ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای نەریتی و ئایین‬ ‫بێرگێر سەرەتا لە كتێبی سایەوانی‬ ‫پــیــرۆزدا (‪ )1967‬و دواتـــر لەگەڵ‬ ‫چەند كەسێكی دیكە لە كتێبی زەینی‬ ‫پــەرتــەوازەدا‪ :‬نوێبوونەوە و ئاگایی‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بــە ڕەوتـــی گــەشــە و نوێ‬ ‫بوونەوە لە واڵتانی تازەپێگەشتودا ‪ ،‬ئەم‬ ‫روانگە‌یە پەرەپێدەدات‪ .‬لەم تێڕوانینەدا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگا وەكو بەرهەمی دیالكتیكی نێوان‬ ‫واقعییەتی عەینی (بەرچاو) و مانای‬ ‫زەینی پێناسە دەكرێت‪ .‬واتە پێوەندی‬ ‫دوو قۆڵی نێوان واقعییەتی دەرەكــی‬ ‫(ئەو دامەزراوانەی تاك لەگەڵی رووبەڕوو‬ ‫دەبــێــتــەوە) و ئــەو شتە لــەژێــر نــاوی‬ ‫ئاگاییدا تاك لەم رووبــەروو بونەوەدا‬ ‫بە دەستی دەهێنێت‪ .‬بە مانایەكی دیكە‬ ‫لەم تێروانینەدا فاكتەری ئاگایی رۆڵ و‬ ‫دەوری سەرەكی دەگێڕیت و واقعییەتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لە گشتیەتی خۆیدا خاوەن‬ ‫تایبەتمەندی ئاگاییە و ئەركی كۆمەڵناسی‬ ‫مەعریفەت دروست كردنی پێوەندی نێوان‬ ‫پێكهاتەی ئاگایی لەگەڵ دامەزراوە و ئەو‬ ‫رەوتە جێكەوتوانەدایە‪( .‬تەوەسولی و‬ ‫موڕشدی‪96 :1385 ،‬‬ ‫بە بــاوەڕی بێرگێر و الكمەن‪ ،‬هەر‬ ‫كۆمەڵگایێك پێویستی بە رەوتێك هەیە‬ ‫كە بتوانێت ئەو مانایانەی كە پێشتر‬ ‫لە ناوخۆی دامــەزراوە جۆربەجۆرەكاندا‬ ‫بەرهەم هاتووە‪ ،‬لە كۆیێكی رێك و پێك‬ ‫و بەرباڵو‌تردا كۆبكاتەوە و مانایێكی‬ ‫یەكسانی پــێ ببەخشێت‪ .‬بێرگێر و‬ ‫الكمەن ئەم رەوتە لە ژێر ناوی رەوتی‬ ‫پاساوهێنانەوەدا دەخەنە بــەر باس‪.‬‬ ‫رەوتێك كه ئاستی جۆراوجۆری هەیە‬ ‫و دەتوانێ هەموو رەهەندە جیاوازەكانی‬ ‫ژیان بارگاویی و رەنگڕێژ بكات (هەمان‬ ‫سەرچاوه‪99 :‬‬ ‫بــە بـــاوەڕی بێرگێر لــە كۆمەڵگای‬ ‫نەریتیدا ئایین رۆڵی سایەوانی پێرۆز‬ ‫دەگێریت و رێكوپێكی (نەزم) سرووشتی‬ ‫و كومەاڵیەتی گرێ ئەدات بە رێكوپێكی‬ ‫ئاسمانی و پێرۆزەوە و لەم رێگەوەژیان‬ ‫مانادار دەكات‪ .‬لە وەها هەلومەرجێكدا‪،‬‬ ‫ئایین جێگە و پێگە‌یەكی بەرزی هەیە‬ ‫و راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر‬ ‫هەموو كردەوەیەكی ئێمە كاریگەری‬

‫هەیە و هەموو كردەوەیەكی ئێمە هێما‬ ‫و پێناسە ئایینییەكان پەسەند دەكەن و‬ ‫ئەگەر كەسێك بە پێچەوانەی ئەم رەوتە‬ ‫هەلسوكەوت بكات‪ ،‬دەكەوێتە پەڕاوێزی‬ ‫كۆمەڵگا‌وە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای مودێرن و ئایین‬ ‫بێرگێر پێیوایە لە ئاكامی رەوتــی‬ ‫‌دابــەشــكــردنــی بــەربــاوی ئیشوكار و‬ ‫پسپۆرانەبوونی كار و بار لە كۆمەڵگای‬ ‫هــاوچــەرخــدا‪ ،‬هــەروەهــا سەرهەڵدانی‬ ‫دامــــەزراوە و پێكهاتەی كومەاڵیەتی‬ ‫نـــوێ‪ ،‬فــرەڕەهــەنــدیــی شــێــوازی ژیــان‬ ‫ســەرهــەڵــئــەدات‪ .‬بــە مانایێكی دیكە‬ ‫لە ئاكامی ئــەم فرەچەشنی شیوازی‬ ‫ژیانە‪ ،‬ئەركی نەریتی ئایین رووبەڕووی‬ ‫مەترسی جیدی دەبێتەوە (بێرگێڕ‪،‬‬ ‫‪ .)73 :1381‬واتە لەم قۆناغە بەدوا‪،‬‬ ‫بەشە جیاوازەكانی كۆمەڵگا و ئەزموونە‬ ‫جیاوازەكانی تاك دەكەونە ژێر سیستمی‬ ‫مانایی جــیــاواز و گەلێك جــار دژ بە‬ ‫یەكەوە و ئایین وەكو رابردوو ناتوانێت‬ ‫هــەمــوو ئــەم مانا جــیــاوازانــە لــە ژێر‬ ‫چەترێكی گشتی هێمایی بەرباڵو‌دا كۆ‬ ‫بكاتەوە‪ .‬سەرەڕای ئەم شتانە‪ ،‬هەندێ‬ ‫جار مانا و بیر و باوەڕە ئایینیەكان لە‬ ‫ناخی تاكدا رووبەڕووی پرسیار و گومان‬ ‫دەبنەوە و تاك لە ژیانی رۆژانەدا لەگەڵ‬ ‫كەسانێك رووبەڕوو دەبێتەوە كە خاوەنی‬ ‫شێوە ژیانی جیاوازان و زۆر جار‪ ،‬نە‬ ‫تەنیا هێما و پێناسە و بیرو بۆچوونە‬

‫ئایین لە واقعییەت بەهۆی نەبوونی‬ ‫پەسندی بــەردەوامــی پانتایی گشتی‪،‬‬ ‫تایبەتمەندی مسۆگەری (قەتعی بوونی)‬ ‫خۆی دەدۆڕێنێت و دەبێتە بابەتێكی‬ ‫هەڵبژێردراو‪ .‬سەرهەڵدانی ئەم بارودۆخە‬ ‫سەبارەت بە ئایین لە پانتایی گشتیدا‪،‬‬ ‫دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی خوێندوە و‬ ‫راڤەی جیاواز سەبارەت بە ئایین (بازاری‬ ‫ئایین) و لە ئاستی ئاگایی زەینی تاكدا‪،‬‬ ‫دەبێتە هــۆی سەرهەڵدانی شێوازی‬ ‫جیاوازی ئایینداری (بێرگێر‪:1381 ،‬‬ ‫‪ .)88‬لە ئەنجامدا رۆڵ و كاریگەری‬ ‫ئایین الواز دەبێت‪ .‬بە باوەڕی بێڕگێر‪،‬‬ ‫ئەم هەلومەرجە مەترسی جیددی لەسەر‬ ‫ئایین دروست دەكات‪ ،‬بەاڵم نابێتە هۆی‬ ‫لە ناو چوونی ئایین‪ ،‬بەڵكوو دەبێتە‬ ‫هۆی سەرهەڵدان و دروستبوونی «بازاڕی‬ ‫ئایین»‪ ،‬واتــە فرەچەشنی شیوازی‬ ‫ژیان لە سەر چۆنیەتی باوەڕی ئایینی‬ ‫كاریگەری هەیە‪ ،‬نەك لەسەر چییەتی‬ ‫ئایین (كاستێلز‪.)١٣٨٥:١٩٢،‬‬ ‫پوختەی رەوتـــی گۆڕانكارییەكان‬ ‫بەمجۆریە‪:‬‬ ‫دابەشكردنی كۆمەاڵیەتی ئیش و كار‬ ‫فرەچەشنی شێوازی ژیانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەربازبوونی ئایین لە پانتایی گشتی‬ ‫بەرەو بواری تایبەتی و شەخسی‬ ‫سەرهەڵدانی خوێندنەوە و ڕاڤــەی‬ ‫جیاواز لە ئایین و شێوازی جیاوازی‬ ‫ئایینداری‪.‬‬

‫كۆمەڵگای مودێڕن بەرهەمی‬ ‫كردەوەی ئینسانە و لە كۆمەڵگای‬ ‫رابردوودا ئایین لە رێگەی بە پیرۆز‬ ‫نیشاندانی رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بووەتە هۆی پاراستنی رێكوپێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و جۆرێك لە پێداوێستی‬ ‫درۆزنانەی بۆ كومەڵگا‌ داتاشیوە‬ ‫ئایینییەكان پەسەند نــاكــەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دژایەتی و نكۆڵیشی لیدەكەن (هەمان‬ ‫سەرچاوه‪.)100( :‬‬ ‫یەكەمین ئاسەوار و دەركەوتەی ئەم‬ ‫بارودۆخە‪ ،‬دەبێتە هۆی دەركردنی ئایین‬ ‫لە پانتایی گشتی بۆ بواری تایبەتی و‬ ‫شەخسی تاكەكان‪ ،‬لە ئەنجامدا رۆڵی‬ ‫ئایین كاڵ دەبێتەوە و جێگەی خۆی‬ ‫ئــەدا بە هەندێ ئایدیۆلۆژیا مەدەنی‪،‬‬ ‫كە بێبەرییە لە ناوەرۆكی ئایینی‪ .‬لەم‬ ‫هەلومەرجەدا‪ ،‬رۆڵی ئایین لە پانتایی‬ ‫گشتیدا الواز دەبێت‪ ،‬بــەاڵم ســەرەڕای‬ ‫هەموو ئەم شتانە‪ ،‬رۆڵی ئایین لە بەشی‬ ‫تایبەتی تاكەكەندا و بە تایبەت لە بواری‬ ‫ژیانی بنەماڵەدا زۆر بەهێز دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لــە وەهـــا بــارودۆخــێــكــدا پێناسەی‬

‫چارلز دەیویس و ئایین‬ ‫پێشەكی‬ ‫چارلز دەیویس لە كتێبی ئایین و‬ ‫دروستكردنی كۆمەڵگا‌دا‪ ،‬مەبەستی‬ ‫سەرەكی خۆی دەخاتەروو و دەیەوێت‬ ‫پێوەندی نێوان ئایین و كۆمەڵگا تاوتوێ‬ ‫بكات‪ .‬دەیــویــس توێژینەوەكەی بەم‬ ‫پرسیارە گرینگە دەست پێدەكات‪ :‬ئایا‬ ‫كۆمەڵگا بەرهەمی كردەوەی ئینسانییە؟‬ ‫پرسیارێك كە تایبەتمەندی سەرەكی‬ ‫ســەردەمــی مــودێــڕن دەخـــاتـــەڕوو‪ .‬بۆ‬ ‫روونكردنەوەی ئەم پرسیارە سەرەتا‬ ‫پرسیار لە مانای مودێڕنیتە و كاركردی‬ ‫ئایین لە بە‌ستێنی مودێڕند‌ا دەخاتە‬ ‫بەرباس و لێكدانەوە (دەیویس‪:1387 ،‬‬ ‫‪.)47‬‬

‫دەیــویــس پــێــی وایـــە كــۆمــەڵــگــا و‬ ‫رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی واقعییەتێكی‬ ‫پێشوەخت و لە پێشدا داڕێــژاو نییە و‬ ‫ئایین وەكــو شێوەیەك لە كــردەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەبــێ لــەم بەستێنەدا‬ ‫لێكدانەوەی بۆ بكرێت‪ .‬هەر بۆیە لەگەڵ‬ ‫كەسانێك وەكو مارسل گوشە دەكەوێتە‬ ‫رووبەڕووبونەوە‪ ،‬چونكە گوشە پێی وایە‬ ‫رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی واقعییەتێكی لە‬ ‫پێشدا دارێژراوە و هیچ جۆرە پێوەندیكی‬ ‫بە داهێنان و كـــردەوەی ئینسانەوە‬ ‫نییە‪ ،‬لە هەمانكاتدا لەگەڵ بۆچوونی‬ ‫ئەنگر هاوڕایە‪ ،‬كە پێی وایە كۆمەڵگای‬ ‫مودێڕن بەرهەمی كردەوەی ئینسانە و لە‬ ‫كۆمەڵگای رابردوودا ئایین لە رێگەی بە‬ ‫پیرۆز نیشاندانی رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بــووەتــە هــۆی پاراستنی رێكوپێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و جۆرێك لە پێداوێستی‬ ‫درۆزنانەی بۆ كومەڵگا‌ داتاشیوە (هەمان‬ ‫سەرچاوه‪.)24 :‬‬

‫‪.)31‬‬ ‫بە وتەی دەیویس‪ ،‬كومەڵگای پێرۆز‬ ‫تا كاتێك مودێڕنیتە سەری هەڵنەدابوو‪،‬‬ ‫كۆمەڵگایێكی پێرۆزی نەریتی بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫هاوكات لەگەڵ سەرهەڵدانی مودێڕنیتە‪،‬‬ ‫جۆرێك لە كومەڵگا لە دژایەتی لەگەڵ‬ ‫مودێڕنیتە سەر هەڵئەدات كە دەیویس‬ ‫كۆمەڵگا‌ی پێرۆزی پەرچەكرداری پێ‬ ‫دەڵێت‪ .‬كومەڵگای پێرۆزی نەریتی‪،‬‬ ‫كۆمەڵگایێكی یەكپارچە و پاوانكراوە‪،‬‬ ‫چونكە هێشتا جیاوازیێكی راستەقینە‬ ‫لە نێوان رەهایی ســەرچــاوەی گشتی‬ ‫رێكوپێكی و رێژەخوازی كولتوری‌ سەری‬ ‫هەڵنەداوە‪ ،‬بــەاڵم كومەڵگای پیرۆزی‬ ‫پــەرچــەكــردار لــە دوای سەرهەڵدانی‬ ‫رەوتــی هەڵوەشاندنەوەی یەكپارچەیی‬ ‫و پەرەسەندنی روانینی رێــژەخــوازی‬

‫سیكیوالر وەكــو كۆمەڵگای پیرۆزی‬ ‫نەریتی‪ ،‬تووشی جۆرێك لە رەهایی‬ ‫بوەتەوە‪ .‬دەیویس پێی وایە بۆ ئەوەی‬ ‫كە نەكەوینە دوای ئەم دوو بــژاردەوە‪،‬‬ ‫واتە كۆمەڵگای پیرۆزی پەرچەكردار و‬ ‫كۆمەڵگای سیكیۆالرەوە‪ ،‬لە هەمان كاتدا‬ ‫ئایین لە هەموو رەهەندە جیاوازە‌كانی‬ ‫كۆمەڵگادا بەشداری چاالكانەی هەبێت‪،‬‬ ‫دەبێ چ رێگە چارەیەك بگرینە بەر؟ بە‬ ‫باوەڕی ناوبراو‪ ،‬دەبێ مژاری بەشداری‬ ‫ئایین لە بواری سیاسی و كۆمەاڵیەتیدا‬ ‫سەر لە نوێ پێناسە بكرێت‪ .‬واتە دەبێ‬ ‫ئایین لە بابەتێكی بان ئینسانی‪ ،‬رەها و‬ ‫پیرۆزەوە‪ ،‬دابەزێت بۆ بابەتێكی ئینسانی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی و رێــژەیــی كە بەرهەمی‬ ‫ئینسانە و لــە رێــگــەی پراكسیسەوە‬ ‫بەرهەم هاتووە‪ .‬بە بۆچوونی دەیویس‬

‫چارلز دەیویس بە پێی ئەم‬ ‫خوێندنەوە و لێكدانەوە بۆ‬ ‫كومەڵگا‪ ،‬واتە چۆنیەتی رێكخستن‬ ‫و مانا بەخشین بە كۆمەڵگا و‬ ‫رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كۆمەڵگا‬ ‫بەسەر سێ جۆری‪ ،‬كومەڵگای‬ ‫پێرۆز‪ ،‬سیكیۆالر و پلۆڕاڵ و‬ ‫فرەرەهەنددا دا‌بەش دەكات‬

‫چارلز دەیویس ‪(:‬كۆمەڵگای نەریتی‪،‬‬ ‫سیكیوالر و پلۆڕاڵ)‬ ‫چارلز دەیویس بە پێی ئەم خوێندنەوە‬ ‫و لێكدانەوە بۆ كومەڵگا‪ ،‬واتە چۆنیەتی‬ ‫رێكخستن و مانا بەخشین بە كۆمەڵگا و‬ ‫رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كۆمەڵگا بەسەر‬ ‫سێ جۆری‪ ،‬كومەڵگای پێرۆز‪ ،‬سیكیۆالر‬ ‫و پلۆڕاڵ و فرەرەهەنددا دا‌بەش دەكات‪.‬‬ ‫دەیویس پێی وایــە لە هــەر یــەك لەم‬ ‫كۆمەڵگایانەدا‪ ،‬پێوەندی نێوان ئایین و‬ ‫سیاسەت تا رادەیەكی زۆر جیاوازە و‬ ‫هەر كومەڵگایێك خاوەن تایبەتمەندی‬ ‫و جیاوازی خۆیەتی‪ .‬ناوبراو پێی وایە‬ ‫كۆمەڵگای پێروز بە سەر دوو جۆری‬ ‫پیرۆزی نەریتی و پەرچە كرداردا دا‌بە‌ش‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەگەرچی ئەم دوو كومەڵگایە‬ ‫لــەگــەڵ یـــەك هــەنــدێ جــیــاوازیــیــان‬ ‫هەیە‪ ،‬بــەاڵم بەگشتی خــاوەن هەندێ‬ ‫تایبەتمەندی گشتی وەكــو یەكپارچە‬ ‫و پــاوانــكــراو‪ ،‬بـــاوەڕ بــەســەرچ ـا‌وەی‬ ‫ئاسمانی و خــودایــی رێكوپێكی بە‬ ‫پێچەوانە‌ی كۆمەڵگای سیكیوالر‪ ،‬نكۆڵی كــولــتــووری‪ ،‬بــە شــێــوەی دەستكرد و‬ ‫و رەتكردنەوەی فاكتەری داهێنان و ناشیانە لە هەوڵی یەكپارچەكردن و‬ ‫كردەوەی ئینسانی‪ ،‬رەنگدانەوەی رەهایی پاوانكردنی رێك‌وپێكی كۆمەاڵیەتیدایە‬ ‫ئەمری خودایی لە فۆڕمی جەستەیی‪ ،‬و لە ئاكامی رەچاوكردنی ئەم رێبازەدا‪،‬‬ ‫مێژوویی و دامـــەزراوەیـــی بەشێوەی توندوتیژی و نالێبوردەیی دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫جۆرێك لە رێكوپێكی كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬ئــەم جــۆرە كۆمەڵگایە تــەنــانــەت بە‬ ‫بەگشتی كۆمەڵگای پێروز‪ ،‬كۆمەڵگایێكی بـــەراورد لــەگــەڵ كومەڵگای پیرۆزی‬ ‫یەكپارچەیە‪ ،‬چونكە بۆ چارەسەركردنی نەریتی‪ ،‬نالێبوردەتر و داخــراوتــرە‪.‬‬ ‫كێشەی رێكوپێكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بێجگە بــەبــاوەڕی دەیــویــس باشترین نموونە‬ ‫لەیەك رێگەچارە‪ ،‬هیچ رێگە چارەیەكی لەم پێوەندییەدا ئێرانی دوای شۆڕشە‬ ‫تر بە فەرمی ناناسێت و وتووێژی ئەقاڵنی و پێی وایە هەوڵدان بۆ دامەزراندن و‬ ‫ســەبــارەت بە كۆمەڵگا و رێكوپێكی جێگیركردنی كۆمەڵگای یەكپارچە‬ ‫كومەاڵیەتی رەت دەكاتەوە‪ .‬هەروەها و پاوانكراو بە تایبەت لە سەردەمی‬ ‫ئەم كۆمەڵگایە كۆمەڵگایێكی پاوانخوازە‪ ،‬ئەمڕۆدا‪ ،‬هەوڵێكی لە بنەڕەتدا نەزۆك‬ ‫چونكە ناتوانێت بە بێ دژایەتی و ناكۆكی و دواكەوتووانەیە و كۆمەڵگا ئیدیعای‬ ‫لەگەڵ ئیدیعای خۆیدا‪ ،‬مەشروعییەت و رەهایی و پیرۆزی ئەمری سیاسی رەت‬ ‫رەوایــی كۆمەڵگاكانی دیكە بە فەرمی دەكــاتــەوە و لەگەڵ هــرۆژم و شــااڵ‌وی‬ ‫بناسێت‪ .‬كۆمەڵگا پیرۆزەكان بەردەوام ئایین بۆ بواری سیاسەت و كۆمەڵگا‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ یەك پێوەندیی شەڕاشۆیانەیان بەرهەمی ئەقاڵنییەت و تەوافقی تاكە‪،‬‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر بەراستی بكرێت باس لە دەكەوێتە رووبەڕووبونەوە‪ .‬لە ئاكامدا‬ ‫پێوەندی بكەین‪ .‬ئەم جۆرە كۆمەڵگایانە دیویس پرسیارێك دەخــاتــە روو‪ ،‬لە‬ ‫ێ خستنی سەردەمی ئەمڕۆدا چ پێوەندێك لە نێوان‬ ‫بەردەوام لە بارودۆخی پشت‌گو ‌‬ ‫دوو الیەنە یــان دابــڕان لەگەڵ یەكدا ئایین و سیاسەتدا شیاو و گونجاوترە؟‬ ‫دەژین‌‪ ،‬یان پەنا بۆ شەڕ و توندوتیژی ئایا بۆ دەرباز بوون لەم بارودۆخە باشتر‬ ‫دەبــەن تاكو بتوانن یەكتری ناچار بە وایە روو بكەینە سیستمێكی سیكیۆالر؟‬ ‫گۆڕانی ئایین ‌یان خۆ بەدەستەوەدان واڵمـــی دەیــویــس ل ــەم پــێــوەنــدیــیــەدا‬ ‫بكەن (اینگلهارت و رونالدو‪32 :١٣٨٩ ،‬ـ نەرێنییە‪ ،‬چونكە پێی وایــە روانگەی‬

‫دەیویس پێی وایە لەم سەردەمەدا‪ ،‬دەبێ داوكاریی سەرەكی ئایینداران‬ ‫جێگیركردن و دامەزراندنی كۆمەڵگای پلۆڕاڵ بێت‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫كۆمەڵگایە بە بەراورد لەگەڵ جۆرەكانی دیكەی كۆمەڵگا‪ ،‬هەلو‬ ‫دەرەتانی گونجاو و لە بارتر بۆ بەشداریی كومەاڵیەتی ئایین دەڕخسێنیت‪ ،‬بە‬ ‫مەرجێك ئایین وەكو بابەتێكی خودایی‪ ،‬پیرۆز و رەها خۆی پێناسە نەكات‬

‫باشترین چارەسەر و بژاردە‪ ،‬كۆمەڵگای‬ ‫فرەڕەهەند و پلۆڕاڵە‪ .‬ناوبراو پێی وایە لە‬ ‫كۆمەڵگای سیكیۆالردا وەكو كۆمەڵگای‬ ‫پیرۆز‪ ،‬داخــواز و دەربڕینەكان فۆڕمی‬ ‫رەها بە خۆیانەوە دەگرن و پێیان وایە‬ ‫دەبێ ئایین توڕ بدرێتە دەرەوەی بواری‬ ‫گشتییەوە‪ ،‬بەاڵم لە كۆمەڵگای فرەچەشن‬ ‫و پــلــوڕاڵــدا‪ ،‬هیچ جــۆرە ئیدیعایێكی‬ ‫رەهایی پێشوەخت بوونی نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم كۆمەڵگاییە بەرهەمی پێوەندی و‬ ‫یەكیەتی هەڵقواڵو لە جیاوازییەوەیە و‬ ‫لە رێگەی وتووێژ و دانووستاندنەوە لە‬ ‫خۆی پارێزگاری دەكات‪ ،‬بە پێچەوانەی‬ ‫كۆمەڵگای یەكپارچە كە لە رێگەی هێز و‬ ‫توندوتیژییەوە لە خۆی پارێزگاری دەكات‬ ‫(‪:‬باربیه‪ ٩٧: ١٣٨٩،‬ـ‪.)٨2‬‬ ‫دەیویس پێی وایە لەم سەردەمەدا‪،‬‬ ‫دەبێ داوكاری سەرەكی ئایینداران جێگیر‬ ‫كردن و دامەزراندنی كۆمەڵگای پلۆڕاڵ‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە ئەم كۆمەڵگایە بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ جۆرەكانی دیكەی كۆمەڵگا‪ ،‬هەلو‬ ‫دەرەتانی گونجاو و لە بارتر بۆ بەشداری‬ ‫كومەاڵیەتی ئایین دەڕخسێنیت‪ ،‬بە‬ ‫مەرجێك ئایین وەكو بابەتێكی خودایی‪،‬‬ ‫پیرۆز و رەها خۆی پێناسە نەكات‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫ـ بــرگــر‪ ،‬پیتر و دیــگــران (‪ ،)1381‬ژهن‬ ‫بی‌خانمان (نوسازی و ‌اگاهی)‪ ،‬ترجمه‪ :‬محمد‬ ‫ساوجی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر نی‬ ‫ـ توسلی و مرشدی‪ ،‬غالمعباس و ابو الفضل‬ ‫(‪ ،)1385‬بررسی سطح دینداری و گرایش‌های‬ ‫دینی دانشجویان‪ ،‬مجله جامعەشناسی ایران‪،‬‬ ‫دوره هفتم‪ ،‬شماره ‪4‬‬ ‫ـ كاستلز‪ ،‬مانوئل (‪ ،)1385‬عصر اطالعات‬ ‫(جلد دوم)‪ ،‬ترجمه‪ :‬حسن چاوشیان‪ ،‬تهران‪،‬‬ ‫نشر طرح نو‪ ،‬چاپ پنجم‬ ‫ـ اینگلهارت و نوریس‪ ،‬رونالدو‪ ،‬پیپا (‪)1389‬‬ ‫مقدس و عرفی‌شدن (دین و سیاست در جهان)‬ ‫ترجمه‪ :‬مریم وتر‪ ،‬انتشارات كویر‪ ،‬چاپ دوم‬ ‫ـ باربیه‪ ،‬موریس (‪ )1389‬دین و سیاست‪،‬‬ ‫ترجمه‪ :‬امیر رچایی‪ ،‬تهران‪ ،‬قصیدە سرا‪ ،‬چاپ‬ ‫دوم‬ ‫ـ دیویس‪ ،‬چارلز (‪ ،)1387‬دین و ساختن‬ ‫جامعه‪ ،‬مترجمان‪ :‬حسن محدثی و حسین باب‬ ‫الحوائجی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر یادێ‌وران‪ ،‬چاپ اول‬