529

‫موفتییەكی سعودی‬ ‫هەوڵی ئازادكردنی كچە‬ ‫ئێزدییەكان تێكدەدات‬

‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫“پارتی نەیتوانیوە رێگاچارەیەكی نەرم بخاتە بەردەم الیەنەكان”‬

‫چوار الیەنەكە بەشێوەیەكی بنبەست‬ ‫درێژكردنەوەی ویالیەتی بارزانی رەتناكەنەوە‬ ‫‪3‬‬

‫هەرێمی كوردستان لە قۆناغی دوەمی راپەڕینی ناوچەكە ئاگاداردەكرێتەوە‬

‫مەال بەختیار‪ :‬لە دوو دەهەدا‪ ،‬دوو دزی گەورە‬ ‫سزا نەدران‪ ،‬دوو خاوەن كۆمپانیای دەرمانی‬ ‫ئێكسپایەر‪ ،‬رسوا نەكران‬ ‫ناكرێت بەبێ چارەسەری قەیرانەكان‪ ،‬دیسان‬ ‫لە هەڵبژاردندا بەڵێنی چاكسازی بە خەڵك بدرێـتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لەسەروتاری ئەم ژمارەیەی "چاودێر"دا‪،‬‬ ‫باس لە قۆناغی دوەمــی راپەڕینی واڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست دەكات‌و پێیوایە‪ ،‬لەم قۆناغەدا هێزە دیموكراتەكان‬ ‫زیاتر هەلیان بۆ دەڕەخسێت‌و هێزە سەلەفییەكانیش بەرەو‬ ‫الوازی دەڕۆن‪ .‬ناوبراو ئەم گۆڕانكارییانەشی بەستۆتەوە بە‬ ‫كێشە ئابورییەكانی ناوچەكەو لەناویشیاندا تیشك دەخاتە‬ ‫سەر گرنگیی ریفۆرمی ئابوری‌و چارەسەری گەندەڵی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەبەشێكی ئەو ســەروتــارەدا‪ ،‬كە بە‬ ‫ناونیشانی "گەندەڵی‌و قۆناغی دوەمی راپەڕینی دیموکراسی"‬

‫نوسیویەتی‪ ،‬دەڵێت "چارەسەرنەكردنی گەندەڵییەكان‪،‬‬ ‫لەهەرێمی كوردستان لە دوو دەهەی رابوردوودا‪ ،‬هاوكات‪،‬‬ ‫سەرهەڵدانی تەنگ‌وچەڵەمەكانی تر لە دوو ساڵی رابوردودا‪،‬‬ ‫رادەی ناڕەزایی خەڵكی بەرزكردۆتەوە"‪ .‬زیاتر لەوبارەیەوە‬ ‫دەنوسێت " لە دوو دەهەدا‪ ،‬لەم كوردستانە‪ ،‬دوو دزی‬ ‫گەورە سزا نەدران‪ .‬دوو كاربەدەستی گەورە لێنەخران‪.‬‬ ‫دوو باندی دەستبەسەراگرتنی هەزاران دۆنمی ئەم واڵتە‪،‬‬ ‫نەگیران‪ .‬دوو خاوەن كۆمپانیای دەرمانی ئێكسپایەر‪،‬‬ ‫رسوا نەكران‪ .‬دوو بەرتیلخۆر‪ ،‬خاوەن كۆمپانیای نهێنی‪،‬‬ ‫بازرگانی بە شتومەكی ماوە بەسەرچوو‪ ،‬ژنكوژ‪ ،‬نەدرانە‬ ‫دادگای ئاشكرا"‪.‬‬

‫كورسیەكەی سەرۆكی هەرێم‬ ‫چۆتە ژووری هەواڵی میدیا‬ ‫جیهانییەكانەوە‬ ‫‪2‬‬

‫پرسی سەرۆكایەتیی هەرێم‪،‬‬ ‫سەنگی مەحەكی دیموكراسییە‬

‫شیڤان ئازاد‬ ‫پاریسیایەك لەنێو‬ ‫سەدان رۆشنبیردا‬ ‫‪4‬‬

‫جیهان‬ ‫بە ڕەنگی‬ ‫زەرد‬ ‫یادی بۆرخێس‬

‫ئیخوان‌و مێژوو‪...‬‬ ‫یەكگرتو و جورئەت‬ ‫ئاراس عەلی‬

‫گەندەڵی‌و ‪..‬‬ ‫قۆناغی دووەمی راپەڕینی‬ ‫دیموكراسی‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫چوار ساڵ بەسەر راپەڕینەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست (ناونراو بە بەهاری عەرەبی)‬ ‫تێپەڕی‪ .‬لەو ماوەیەدا‪ ،‬تابلۆیەكی شێواوی دۆخی واڵتەكان‪ ،‬دێنەبەرچاو‪ .‬تونسی‬ ‫لێدەركەیت‪ ،‬سەرەڕای ئازارو كێشەكانی‪ ،‬توانی بێتە سەر شاڕێی گۆڕانكاریەكان‪:‬‬ ‫هەڵبژاردنی تەندروست‌و دەستوری گەلپەسەندی مەدەنییان‪ ،‬سەرخست‪ .‬هەروەكو‬ ‫چۆن یەكەمین واڵتــی راپەڕیو بــوو‪ ،‬بەوشێوەیەش‪ ،‬یەكەم واڵتــی سەركەوتو‬ ‫بــوو‪ ،‬لە چنینەوەی بــەری راپەرینەكە‪ .‬باقی واڵتــە عەرەبیەكان‪ ،‬هەر واڵتێك‬ ‫بەجۆرێك‪ ،‬گیرۆدەی تێكچونی دۆخەكەیەتی‪ .‬شەڕی ناوخۆ لە یەمەن‌و لیبیا‪،‬‬ ‫دەوڵەتیان هەڵوەشاندەوە‪ .‬لە سوریادا‪ ،‬شەڕی هەمەچەشن‪ ،‬پێكهاتەكانی سوریای‬ ‫لێكهەڵوەشاند‪ .‬میسر‪ ،‬كەوتۆتە سەر رێگایەكی پێچاوپێچی مێژوویی‌و سەلەفیەكان‪،‬‬ ‫دەست لە بەرهەڵستیی توندوتیژ‪ ،‬هەڵناگرن‪ .‬عێراق‪ ،‬دەسەاڵتەكەی لەگرێژنە‬ ‫دەرچووە‪ .‬تەنانەت واڵتێكی وەكو توركیاش‪ ،‬كە دوچاری راپەڕینیش نەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كێشە سیاسیە چارەسەرنەكراوەكانی‪ ،‬بەشێوەیەكی تر‪ ،‬پەنگیانخواردو‪ ،‬ناچارە بە‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت‪ ،‬پێش لە تەقینەوەیان دەگرێت‪.‬‬ ‫هەر نوسەرێك بەقوڵیی مێژووی واڵتانی ناوچەكە بخوێنێتەوەو‪ ،‬روداوەكانی‬ ‫بیربخاتەوە‪ ،‬بەئاسانی بۆی دەردەكەوێت روداوە وروژاوەكانی ئێستای ئەم واڵتانە‪،‬‬ ‫جیاوازن لە رووداوە مێژووییەكانی واڵت بە واڵتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬لە سەدەی‬ ‫رابوردودا‪ ،‬ناوبەناو لەم‌و لەو واڵت‪ ،‬خۆپیشاندان‌و راپەڕین‪ ،‬تەقیونەتەوە‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫دیاریكردنی چارەنوسی سیاسی ئەو واڵتانە‪ ،‬راپەڕینی سەرجەمی ئەو واڵتانە‪ ،‬پێكڕا‪،‬‬ ‫روویاننەداوە‪ .‬ئەوە یەكەمینجارە‪ ،‬هاوكات لە چەندین واڵتدا‪ ،‬راپەڕین دەتەقێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە ئەمە‪ ،‬هۆی بابەتیی‌و هۆی تایبەتیشی هەیە‪ .‬لە سەدەی رابوردودا‪ ،‬كێشە‬ ‫ئابوری‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬لەیەك نەدەچون‪ .‬هەر واڵتێك‪ ،‬نوقمی پەژارەی‬ ‫سیاسی خۆی بووبوو‪ .‬ئەوەی جارجار كۆیدەكردنەوە‪ ،‬دروشمە زەقە جەماوەر‬ ‫فریودەرەدانی رزگاری فەلەستین بوو‪ .‬بەاڵم چارەكە سەدەیەكە‪ ،‬رزگاری فەلەستین‪،‬‬ ‫ستراتیژی هاوبەشی گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬نیە‪ .‬بەڵكو‪ ،‬كێشەی ژمارە یەكی‬ ‫دیموكراسی عەرەب‌و رۆژهەاڵتی ناوەراستیش‪ ،‬نیە‪.‬‬ ‫لەكۆتایی جەنگی ساردەوە‪ ،‬لەالیەكەوە كێشە ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیەكان‪،‬‬ ‫رەهەندی ناوكۆییان لەناوچەكەدا‪ ،‬هێناوەتەئاراوە‪ .‬گۆڕانكاریەكانی جیهانگیریش‪،‬‬ ‫سەبارەت بە دیموكراسی‌و ئــازادی‪ ،‬بۆتە باسێكی سەرەكی ناوچەكە‪ .‬كاتێكیش‬ ‫باسی دیموكراسی لەسەردەمی جیهانگیریدا‪ ،‬دەكەین‪ ،‬بەئاسانی هەستیپێدەكەین‪،‬‬ ‫كۆدەنگی خۆرسكی رای گشتی‪ ،‬لەناو گەلە جیاوازەكاندا‪ ،‬پێكدەهێنێت‪ .‬بنەمای‬ ‫ئەم كۆدەنگییە خۆرسكییەش‪ ،‬لەرووی سیاسییەوە‪ ،‬پەیوەستی كێشە ئابوریەكانی‬ ‫ئەم واڵتانەیە‪ .‬كاتێكیش كێشەی ئابوری‌و داخوازی سیاسی‌و دیموكراسی‪ ،‬كارلێك‬ ‫دەكەن‪ ،‬سەرەنجامێكی چاوەڕوانكراوە‪ ،‬راپەڕین لەناو چەندین واڵت‌و كۆمەڵدا‪،‬‬ ‫هاوكات سەرهەڵبدات‪.‬‬ ‫قۆناغی یەكەمی راپەڕینمان‪ ،‬بە شكستی زۆربەی راپەڕینەكان‪ ،‬گوزەراند‪ .‬بەاڵم‬ ‫شكست‪ ،‬زەمینە بۆ شكست نەخواردنی ئایندە خۆشدەكات‪ .‬چونكە جەماوەر‪،‬‬ ‫لەناو شكستەكانەوە‪ ،‬وانە مێژووییەكان فێردەبێت‪ .‬هەڵەكانی خۆی دەزانێت‪.‬‬ ‫باشتر لە حزب‌و سەركردەكان تێدەگات‪ .‬بۆیە وایدەبینین‪ ،‬سەرەڕای بوونی شەڕی‬ ‫ئەهلی‌و ناوخۆیی‪ ،‬لە سوریاو لیبیاو یەمەن‌و دۆخی نالەباری عێراقیش‪ ،‬بەرە بەرە‪،‬‬ ‫شكستەكان‪ ،‬زەمینەی سەرهەڵدانی قۆناغی دووەمی راپەڕینەكان‪ ،‬دەڕەخسێنن‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫كورسیەكەی سەرۆكایەتیی هەرێم چۆتە ژووری هەواڵی‬ ‫میدیا جیهانییەكانەوە‬

‫العالم‪:‬‬ ‫قەیرانی‬ ‫سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم ژیان و كاری‬ ‫توشی ئیفلیجی‬ ‫كردووە‬

‫ئاژانسەكان‪ ،‬بابان حەمە‪:‬‬

‫قەیرانی سەرۆكایەتیی هەرێم تەنها ناوخۆی‬ ‫كوردستانی بەخۆیەوە سەرقاڵنەكردوە‪،‬‬ ‫زۆرێك لە رۆژنامە بەناوبانگە عەرەبی‌و‬ ‫جیهانییەكان ژمارەیەكی نوێ باڵوناكەنەوە‪،‬‬ ‫هەرێمی‬ ‫ئەگەر راپۆرتێكی لەبارەی سەرۆكی‬ ‫تــۆڕی هەواڵی (العالم) لەراپۆرتێكیدا‬ ‫كوردستانەوە تێدا نەبێت‪.‬‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬كە قەیرانی پۆستی‬ ‫بەوەدەكەن‬ ‫ئاماژە‬ ‫هەندێك لەو میدیایانە‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‌و نەگەیشتن بەئاكامێك‬ ‫ئەو قەیرانەی لەسەر كورسییەكەی‬ ‫لەوبارەیەوە لەالیەن هێزو قەوارەكانی نێو‬ ‫دروست‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫پارلەمان‌و حزبە سیاسییەكانی هەرێمی‬ ‫زەمینە‬ ‫و‬ ‫جدیە»‬ ‫بووە «هەڕەشەیەكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەرێمی كوردستانی دوچاری‬ ‫دیكە‪.‬‬ ‫قەیرانی‬ ‫دروستكردنی‬ ‫خۆشدەكات بۆ‬ ‫قەیرانێكی تر كردووە‪ ،‬كە ئەویش بریتییە‬ ‫میدیاكانی جیهان‪ ،‬لەوەیش تێگەیشتوون كە لە خاوكردنەوەی رەوتی ژیان‌و الوازبوونی‬ ‫كورسیەكەی بارزانی بە حزبیكراوە‪ ،‬هێندەی جموجۆڵی كــارو دروستبوونی بۆشایی‬ ‫سەركردەی حزبەكان پێیەوە سەرقاڵن‬ ‫لــەبــوارە ئابوورییەكانی وەك هـــاوردەو‬ ‫هێندە‬ ‫و چارەسەری بۆ دەدۆزنەوە‪ ،‬نیو‬ ‫ناردەنی‌و ئیفلیجبوونی پرۆژە خزمەتگوزاری‌و‬ ‫بڕیارەكە لەدەست خەڵكدا نیەو ترسی‬ ‫خزمەتگوزارییە رۆژانەییەكانی خەڵك‪.‬‬ ‫پێشمەرگە‬ ‫گەورەش لەسەر دابەشبوونی‬ ‫ئەو ئاژانسە ئاماژەش بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬كە‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫قەیران‬ ‫هەیە بەهۆی كاریگەری ئەو‬ ‫لەئێستادا پارتی یەكەمی براوەی هەڵبژاردنە‬ ‫حزبییەكان‪.‬‬ ‫رەچاوكردنی بەرژەوەندییە‬ ‫پارلەمانییەكە‪ ،‬دووبارە دەیانەوێت بەهەرچ‬ ‫ناوەندێكی گرنگی توێژینەوەش ئاماژە‬ ‫شێوەیەك بێت سەرۆكی حزبەكەیان كە لە‬ ‫حزبییەكان‬ ‫بۆ ئەوەدەكات بەرژەوەندییە‬ ‫‪ 2005‬ەوە سەرۆكی هەرێمە‪ ،‬هەلێكی دیكەی‬ ‫و‬ ‫سوڵتانی‬ ‫سیستمی‬ ‫ئەوەنە زاڵن خەریكە‬ ‫بۆ بڕەخسێننەوە تا بۆ دووساڵی دیكە‬ ‫دیموكراسییەكەی‬ ‫بەپرۆسە‬ ‫بنەماڵەیی جێگە‬ ‫پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم وەربگرێتەوە‪..‬‬ ‫هەرێمی كوردستان لێژدەكات‌و جێی‬ ‫نارەزایەتی چوار حزبی دیكەیش‪ ،‬قەیرانەكەی‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫خستۆتە قۆناغێكی سەختترەوە‪.‬‬

‫‪:BBC‬‬ ‫كورسییەكە پاڵ بە‬ ‫دابەشبوونی هێزی‬ ‫پێشمەرگەوە دەنێت‬ ‫تۆڕی هەواڵی ‪ BBC‬یش لەراپۆرتێكیدا‬ ‫ئاماژە بۆ ئــەوەدەكــات كە ئەو قەیرانەی‬ ‫لەهەرێمی كوردستاندا لەنێوان حزب‌و الیەنە‬ ‫سیاسییەكان دروست بووە لەسەر پۆستی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم كە نزیكەی ‪ 10‬ساڵە‬ ‫مەسعود بارزانی‪ ،‬سەرۆكی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان لەسەری دانیشتووە‪ ،‬هۆكارێكی‬ ‫لۆجیكییە كە پاڵ بە تاكە شەڕكەری دژی‬ ‫تیرۆرو داعشەوە بنێت بۆ دوو بەرە دابەشبن‪.‬‬ ‫راپۆرتەكە ئەم هۆكارەی بۆ ئەو نمایشە‬ ‫گێڕایەوە كە ماوەی رابردوو هێزەكانی سەر‬ ‫بەپارتی دیموكراتی كوردستان لەهەولێر‬ ‫ئەنجامیانداو بە پەیامێكی روون‌و ئاشكرای‬ ‫وەسفدەكات بۆ كارتی فشار و دەرخستنی‬ ‫هێزو مەترسییەكان لەسەر كورسییەكەی‬ ‫ســەرۆك‌و هەر هەوڵێك كە هەڕەشەبێت‬ ‫لەوبارەیەوە‪.‬‬ ‫‪ BBC‬لەراپۆرتەكشیدا ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكات كە رەنگە ئەم قەیرانە سیاسییەی‬ ‫لەهەرێمدا دروست دەبێت كاریگەری نەرێنی‬ ‫بخاتە سەر پرۆسەی ناردنی نــەوت‌و ئەو‬ ‫كۆمپانیانەی هەرێم رێكەوتنی لەگەڵدا‬ ‫كــردوون بۆ دەرهێنان‌و نــاردن‌و فرۆشتنی‬ ‫نەوتی هەرێمی كوردستان‌و دەشڵێت ئەم‬ ‫قەیرانە درێژە بكێشێت‪ ،‬سومعەی پێشووی‬

‫هەرێم وەك زۆنێكی ئارام بۆ وەبەرهێنانی‬ ‫كەرتی نــەوت‪ ،‬لەدەست دەدات‌و قەیرانی‬ ‫دیكە چاوەڕێی هەرێم دەكات كە گەورەتر‬ ‫دەبن لەم قەیرانەی حاڵی حازر‪.‬‬ ‫هاوكات چارەسەری پرس‌و قەیرانەكەشی‬ ‫كردۆتە سەنگی مەحەك‪ ،‬بۆ هەنگاونانی‬ ‫هەرێم بەرەو دیموكراسی‪.‬‬

‫رۆژنامەی (الدستور)‪:‬‬ ‫پارتی پێداگری دەكات‬ ‫رۆژنامەی (الدستور) لەراپۆرتێكیدا ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكات كە پێكنەگەیشتن‌و جەدەلی‬ ‫دووروودرێـــــژی یاسایی لــەســەر قەیرانی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‌و دووری نێوان حزب‌و‬ ‫قەوارە سیاسییەكان لەسەرهەمان مەبەست‪،‬‬ ‫كارێكی وایكردووە كە هەرێم بەدۆخێكدا‬ ‫بەرێت كە خۆزگەی پێنەخوازرێت‪.‬‬ ‫رۆژنامەكە لەراپۆرتەكەیدا ئاماژە بۆ‬ ‫ئەوەشدەكات كە دانیشتنی یەكەمی پارلەمان‬ ‫لەژێر ناوی دانیشتنی نائاسایی بەڕێوە چوو‪،‬‬ ‫بەهۆی ملمالنێی الیەنە سیاسییەكان‌و دووری‬ ‫لێكتێگەیشتن‪ ،‬نەتوانرا رێژەی یاسایی بۆ‬ ‫هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‬ ‫ئەنجامبدرێت‌و دەشڵێت پارتی دیموكراتی‬ ‫كــوردســتــان هەرچۆنێكبێت بــەســازان‌و‬ ‫رێكەوتنی حزبەكان لــەدەرەوەی پارلەمان‬ ‫یاخود لەنێو پارلەمان‪ ،‬سەرۆكی حزبەكەیان‬ ‫سەربخەنەوە بۆسەر كورسی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‪.‬‬ ‫رۆژنامەكە ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات كە‬ ‫پارتی توانیوییەتی لەرێگەی ‪ 11‬كورسی‬

‫كۆتاكانەوە كە تایبەتە بەكەمە نەتەوایەتیی‬ ‫ئاینییەكان‪ ،‬وەك كلدان‌و سریان‌و مەسحیی‌و‬ ‫ئاشووری‌و توركمان‪ ،‬تەواوكردنی رێژەی‬ ‫یاسایی پارلەمان بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫یاساكانی تایبەت بەسەرۆكایەتی هەرێم‬ ‫بخاتە بارێكی زەحمەتەوە‪ ،‬بەمەش كورسی‬ ‫كــۆتــاكــان تـــەواو لــەبــەرژەوەنــدی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان كۆتایی هاتووە‪.‬‬

‫سیستمی سوڵتانی‪..‬‬ ‫لە جێگەی دیموكراسی‬ ‫ناوەندی (كارنیگی – بۆ توێژینەوەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست)‪ ،‬لەتوێژینەوەیەكیدا‬ ‫كە توێژەر كاوە حەسەن بەزمانی عەرەبی‬ ‫ئەنجامیداوە‪ ،‬باس لەوە دەكات كە هەرێمی‬ ‫كوردستان بــەراورد بەبەشەكانی دیكەی‬ ‫عیراق‌و دراوسێكان‪ ،‬بە گەورەترین قۆناغی‬ ‫گەشەسەندنی ئابوری‌و ئارامی‌و ئاسایشدا‬ ‫گــوزەر دەكـــات‪ ،‬بــەاڵم هەندێك لەپارتە‬ ‫سیاسییە بااڵدەستەكان دەیانەوێت لەبری‬ ‫سیستمی دیموكراسی‪ ،‬پەرە بە سیستمی‬ ‫سوڵتانی‌و بنەماڵەیی بـــدەن‪ ،‬كــە ئەو‬ ‫دینامیكییەتە‪ ،‬هەرێم بەرەو ناسەقەماگیری‌و‬ ‫دروستكردنی قەیرانی یەكلەدوایەك دەبات‪.‬‬ ‫تــوێــژیــنــەوەكــە پــەیــوەســت بــە پێڕۆ‬ ‫دیموكراسییەكان بــاس لــەوە دەكــات كە‬ ‫مــەســەلــەی هــەڵــبــژاردن‌و سەرۆكایەتی‌و‬ ‫دیاریكردنی ســەرۆك لەنێو حزبەكانەوە‪،‬‬ ‫شكڵێكی بنەماڵەیی‌و مەرجەعی هەیەو‬ ‫ئــەمــەش سیستمە دیموكراسییەكە كە‬ ‫بانگەشەی بۆ دەكرێت دەخاتە بارێكی‬ ‫ناهەموارەوە‪.‬‬

‫تەواوكاریی سەروتار‬

‫ئەگەر بێت‌و دوای چارەسەركردنی كێشە سیاسی‌و دەستوریەكان‪ ،‬دەستبەجێ‬ ‫حكومەت‌و پەرلەمان چاكسازیی نەکەن‪ ،‬ئەوا چاوەڕوانی‪ ..‬چاوەڕواننەكراو دەبین‬ ‫لەم دووەمین قۆناغەشدا‪ ،‬بێگومان‪،‬‬ ‫بــزوتــنــەوەی دیــمــوكــراس ـی‌و مــەدەنــی‪،‬‬ ‫باسكیان بەهێز‌و‪ ،‬هێزە سەلەفیەكانیش‪،‬‬ ‫بەژنیان الواز دەبێ‌‪.‬‬ ‫ئەگەر مێژووی شۆڕش‌و راپەرینەكانی‬ ‫رۆژئـــاوا‪ ،‬بخوێنینەوە‪ ،‬دەبینین كە لە‬ ‫هیچ واڵتێكی دیموكراسیدا‪ ،‬بــە یەك‬ ‫گــوژم‌و تـــەوژم‪ ،‬راپەڕینی دیموكراسی‬ ‫سەرنەكەوتووە‪ .‬بەڵكو دوای تاقیكردنەوەی‬ ‫چەندین راپەڕین‪ ،‬سەركەوتنی دیموكراسی‬ ‫بــەدیــهــاتــووە‪ .‬تــەنــانــەت نــاوەنــدەكــانــی‬ ‫راپەڕین‌و چەقی خۆپیشاندانەكانیش‪ ،‬لە‬ ‫یەك واڵتی رۆژئاوادا‪ ،‬نەگیرساوەتەوە‪ .‬لە‬ ‫پاریسەوە‪ ،‬بۆ ئیتاڵیا‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬بریتانیا‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬روسیا‪ ،‬جێگۆڕكێیان كردووە‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراستیش‪ ،‬لەهەمان مەشقی‬ ‫راپەڕیندایە‪ .‬لە قۆناغی یەكەمدا‪ ،‬تەنها‬ ‫تونس‪ ،‬سەركەوت‪ .‬بێگومان لە قۆناغی‬ ‫دووەمــــدا‪ ،‬بــە وشیاریەكی قوڵترەوە‪،‬‬ ‫راپەڕین بەرپا دەبێتەوەو سەركەوتنی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬فراوانتر بەدیدێنێ‌‪ .‬مەرجیش‬ ‫نییە ئەم راپەرینانە‪ ،‬لەناو هەمان ئەو‬ ‫واڵتــانــە رووبـــدات‪ ،‬كە لە چــوار ساڵی‬ ‫رابوردوو‪ ،‬شایەتی بووین‪ .‬نەخێر‪ ،‬واڵتی‬

‫تریش كاندیدن‪ ،‬ئەو رووداوەی چاوەڕوانی‬ ‫ناكەن‪ ،‬رووبــدات‪ .‬توركیا‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫واڵتانە‪ .‬ئەم واڵتە‪ ،‬لە قۆناغی یەكەمی‬ ‫راپەڕینەكاندا‪ ،‬بەهۆی ریفۆرمی ئابوری‌و‬ ‫بــەرزكــردنــی ئاستی بژێوی خەڵكەوە‪،‬‬ ‫خـــۆی پـــاراســـت‪ .‬بــــەاڵم ســاڵــەهــایــە‪،‬‬ ‫سیاسەتی توركیا‪ ،‬لەناوخۆدا‪ ،‬قەیران بە‬ ‫قەیران سپاردنە‪ .‬لەناوچەكەشدا‪ ،‬توركیا‬ ‫تەریككردنە‪ .‬عێراقیش‪ ،‬خەڵكەكەی‬ ‫دەگاتە تینیان‪ .‬حكومەتە مەزهەبیەكان‪،‬‬ ‫بەرهەڵستە مەزهەبیەكان‪ ،‬جەمسەربەندییە‬ ‫مەزهەبیەكان‪ ،‬خەریكە دەخزێنە بنبەست‪.‬‬ ‫لەناو خەڵكدا وشیاریەكی دیموكراسی‌و‬ ‫مەدەنی‪ ،‬بەهێزتر لەسەردەمی روخانی‬ ‫بەعس‪ ،‬بــوژاوەتــەوە‪ .‬ئەم واڵتــە ئەگەر‬ ‫داعـــــش‌و مــەتــرســیــەكــانــی نــەبــوایــە‪،‬‬ ‫خۆپیشاندانەكانی ئێستای دەگەیشتنە‬ ‫ئاستی راپەڕینێكی فراوانی كۆتاییپێهێنانی‬ ‫هەژمونی مەزهەبی‪ .‬بەاڵم‪ ،‬داعش‪ ،‬هێزێكی‬ ‫هێندە دڕندەو ترسناكە‪ ،‬خەڵك ناچارە‪ ،‬لە‬ ‫سنورێكی دیاریكراودا خۆپیشاندان بكات‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارانەی حكومەتی عێراقیش بۆ‬ ‫خۆپیشاندەران داویەتی‪ ،‬لەرادەی خۆیاندا‬ ‫باشن‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬ئەگەر بێتو پرۆژەیەك بۆ‬

‫گۆڕینی فەلسەفەی حوكمڕانیی‌و ژێرخانی‬ ‫ئابوری‪ ،‬پەسەند نەكرێت‪ ،‬بڕیارەكانی‬ ‫سەرەوە‪ ،‬هەر سەرەوە دەگۆڕێت‪ .‬پەیكەرەی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬وەكو خۆی دەهێڵێتەوە‪ .‬واڵتێك‪،‬‬ ‫زیاتر لە (‪ 300‬ملیار دۆالر)ی كردبێتە‬ ‫قوڕگی مارو مار خۆرەكان‪ ،‬واڵتی ئاوها‪،‬‬ ‫گەندەڵی پەرش‌و باڵو بوە بەناو هەموو‬ ‫داوودەزگاكان‌و زۆربەی بەرپرسانی بچوك‌و‬ ‫گەورەدا‪ .‬ئەم بەرپرسانە هەزاران سەرە‬ ‫مــارن‌و خوێنی ئابوری دەمــژن‪ .‬سەری‬ ‫پەنجایان پان بكرێتەوە‪ ،‬پێنج سەد سەری‬ ‫تر لەناو ئەو سیستەمە بەرهەمهێنەرەی‬ ‫گەندەڵیدا‪ ،‬سەردەردێنن‪ .‬بۆیە‪ ،‬رامان‬ ‫وایـــە‪ ،‬ت ــازە هــێــزە مــەزهــەبــیــەكــان‪ ،‬بە‬ ‫سڕكردنی هۆشی مەزهەبیی‌و بە هەندێك‬ ‫سزای یاسایی‪ ،‬ناتوانن پێش لە هوشیاری‬ ‫دیموكراسی خەڵكەكە‪ ،‬بگرن‪ .‬چونكە‪،‬‬ ‫جــەمــاوەر‪ ،‬بە ئــەزمــون بۆیدەركەوتوە‬ ‫چارەسەری كێشە ئابوریەكان‪ ،‬دانەبڕاوە‬ ‫لە چەشنی سیستەمەكەو‪ ،‬چەشنایەتی‬ ‫سیستەمەكەش‪ ،‬بەستراوە بە ریفۆرمی‬ ‫ئابوری‪ .‬تەنها سیستەمی دیموكراسی‌و‬ ‫ئازادییە مەدەنیەكان‪ ،‬دەتوانێ عێراق‬ ‫لە قۆناغی رابـــوردووەوە بگوازێتەوە بۆ‬

‫قۆناغێكی باشتری حوكمڕانی‪ .‬توانا‬ ‫خەفەكراوەكانی ســەدان هــەزار خــاوەن‬ ‫بــڕوانــامــەو داهــێــنــەر‪ ،‬بخاتە خزمەتی‬ ‫پێشكەوتنەوە‪ .‬وەكو تر‪ ،‬بەنجی ئابوری‪،‬‬ ‫شێرپەنجەی گەندەڵی‪ ،‬سڕ دەكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز لەناوی نابات‪ .‬بۆیە‪ ،‬عێراقیش‪،‬‬ ‫كەوتۆتە سەر رێگای مێژوویی قۆناغی‬ ‫دووەمی راپەڕینەكان‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬بــەدەر نییە لەو دۆخە‪.‬‬ ‫من قەد ناتوانم بڵێم‪ ،‬كوردستان هاوتای‬ ‫عێراق‪ ،‬یان واڵتانی تر‪ ،‬گەندەڵی تیایە‪.‬‬ ‫یان دەستكەوت‌و خزمەتی لەو واڵتانە‬ ‫كەمترە‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬ئــەو رادە گەندەڵیەی‬ ‫هەیە‪ ،‬زیان‌و ئازارەكانی‪ ،‬نكۆڵی لێناكرێت‪.‬‬ ‫خەڵكی الی ئێمە‪ ،‬بەم رادە گەندەڵیەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو كێشە ئابورییانەی موچەو‬ ‫كارەباو پەككەوتنی پــرۆژەكــان‪ ،‬حوكم‬ ‫لەسەر دەسەاڵتی كوردستان دەدات‪ .‬هیچ‬ ‫كەسێك نایەت بەراوردی رادەی گەندەڵی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە رادەی گەندەڵی عێراق‪ ،‬یان‬ ‫دەوروبەرمان‪ ،‬بكات‪ ،‬پاشان بڵێت‪ ،‬مادام‬ ‫گەندەڵیی كوردستان كەمترە‪ ،‬كەوابێ‌‬ ‫بەبێ‌ كاردانەوە رۆژگارەكە دەگوزەرێنن‪.‬‬ ‫نەخێر‪ ،‬دەبێت دڵنیابین‪ ،‬چارەسەرنەكردنی‬

‫گەندەڵییەكان‪ ،‬لە دوو دەهەی رابوردوودا‪،‬‬ ‫هاوكات‪ ،‬سەرهەڵدانی تەنگ‌وچەڵەمەكانی‬ ‫تــر لــە دوو ساڵی رابـــــوردودا‪ ،‬رادەی‬ ‫ناڕەزایی خەڵكی بەرزكردۆتەوە‪ .‬لە دوو‬ ‫دەهەدا‪ ،‬لەم كوردستانە‪ ،‬دوو دزی گەورە‬ ‫سزا نــەدران‪ .‬دوو كاربەدەستی گەورە‬ ‫لێنەخران‪ .‬دوو باندی دەستبەسەراگرتنی‬ ‫هەزاران دۆنمی ئەم واڵتە‪ ،‬نەگیران‪ .‬دوو‬ ‫خاوەن كۆمپانیای دەرمانی ئێكسپایەر‪،‬‬ ‫رســوا نەكران‪ .‬دوو بەرتیلخۆر‪ ،‬خاوەن‬ ‫كۆمپانیای نهێنی‪ ،‬بازرگانی بە شتومەكی‬ ‫ماوە بەسەرچوو‪ ،‬ژنكوژ‪ ،‬نەدرانە دادگای‬ ‫ئاشكرا‪ .‬ئــەو كۆمپانیایانەی لەبواری‬ ‫خـــانـــوبـــەرەدا‪ ،‬بــەهــەڵــەی سیاسەتی‬ ‫وەبەرهێنان ‪ %800‬قازانجیان كردو ئێستا‬ ‫بــەهــەمــان پـــارەی بــێ رێــســای ئابوری‬ ‫كۆكراوەوە‪ ،‬ناوبەناو بە منەتەوە یارمەتی‬ ‫شەهیدان دەدەن‪ ،‬لە دوو كۆمپانیایان‬ ‫نەپێچرایەوەو دەســت بەسەر قازانجی‬ ‫ناشەرعییان نەگیرا‪ .‬هەروەها‪ ،‬شەفافیەتی‬ ‫هــەنــاردەی نـــەوت‪ ،‬دڵنیایی الی رای‬ ‫گشتی دروستنەكردبێ‌‪ ،‬لە واڵتێكی وادا‪،‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬دەبێ‌ هاوكاتی چارەسەركردنی‬ ‫كێشە سیاسی‌و دەستوریەكان‪ ،‬بەزوترین‬

‫كات‪ ،‬ستراتیژی ریشەكێشكردنی گەندەڵی‪،‬‬ ‫گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی‪ ،‬كاراكردنی‬ ‫دەسەاڵتی چاودێری پەرلەمان‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫پێدانی زیاتری دەزگاكانی چاودێری دارایی‪،‬‬ ‫هــەروەهــا‪ ،‬پەیڕەوكردنی سەرەتاكانی‬ ‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەگەڵ بایەخدانێكی‬ ‫زۆر زیاتر بە تەنمیە‪ ،‬توانا زانستیەكان‌و‬ ‫گۆڕینی سیستەمی پــــەروەردە‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫دەبێت‪ ،‬خەمی راستەقینەی ئەم ئەركانە‬ ‫بخورێت‌و‪ ،‬وەكو دوو دەهەی حوكمڕانیی‬ ‫كابینەكانی پێشوو‪ ،‬كابینە بەڕێنەكرێت‌و‬ ‫لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردنیشدا‪ ،‬دیسان‬ ‫بەڵێنی چاكسازی بەخەڵك بدرێتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە كــە ل ــەوب ــاوەڕەدای ــن‪ ،‬قۆناغی‬ ‫دووەمــی راپەڕین‪ ،‬ناوچەكە دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا‪ ،‬پێمانوایە‪ ،‬بەدیهێنانی‬ ‫ئەو ئامانجانەی هاواڵتی‪ ،‬دوو دەهەیە‬ ‫چاوەڕوانی بەدیهێنانیانەو‪ ،‬ئەگەر بێت‌و‬ ‫دوای چارەسەركردنی كێشە سیاسی‌و‬ ‫دەســتــوریــەكــان‪ ،‬ئــەركــی دەستبەجێی‬ ‫حكومەت‌و پەرلەمان‪ ،‬ئەو پرۆژە ستراتیژیە‬ ‫چاكسازییە نەبێت‪ ،‬ئــەوا چــاوەڕوانــی‪..‬‬ ‫چاوەڕواننەكراو دەبین‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«پارتی نەیتوانیوە رێگا چارەیەكی نەرم بخاتە بەردەم الیەنەكان»‬

‫كۆبونەوە پێنج قۆڵییەكان بێ ئەنجام درێژەیان هەیە‬ ‫چوار الیەنەكە بەشێوەیەكی بنبەست درێژكردنەوەی ویالیەتی بارزانی رەتناكەنەوە‬ ‫چاودێر– تایبەت‪:‬‬ ‫دوێنێ چوارەم كۆبونەوەی پێنج قۆڵی‬ ‫لەسەر پرسی سەرۆکایەتیی هەرێم بەبێ‬ ‫ئەنجام كۆتایی هات‪ ،‬بەاڵم بەشێك‬ ‫لەئەندامانی كۆبونەوەكە ئاشكرایانكرد‬ ‫كە خاڵی هاوبەش لەنێوانیاندا هەیە‪.‬‬ ‫هاوكات چارەسەرنەكردنی كێشەكانیش‬ ‫كۆبونەوەكانی زیاتر‌و زیاتركردوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەو زانیارییانەی كە لەسەرچاوەیەكی‬ ‫باوەڕپێكراوەوە دەست «چاودێر‬ ‫«كەوتون‪ ،‬تائێستا بەرەی چوار الیەنەكە‌و‬ ‫بەرەی پارتی جەخت لەهەڵوێستەكانی‬ ‫خۆیان دەكەنەوە بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫پارتی نەیتوانیوە رێگەیەكی نەرم بۆ‬ ‫دەرچون لەقەیرانەكە بخاتە بەردەم‬ ‫الیەنەكان‪ .‬لەالیەكی دیكەشەوە سەبارەت‬ ‫بەدرێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتیی‬ ‫مەسعود بارزانی‪« ،‬چاودێر «‬ ‫لەكۆبونەوەكانەوە ئەو زانیارییانەی دەست‬ ‫كەوتوە كە هیچ یەكێك لەچوار الیەنەكە‬ ‫(یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتو)‬ ‫بەشێوەیەكی بنبەست درێژكردنەوەی‬ ‫ماوەی سەرۆكایەتیی مەسعود بارزانیان‬ ‫رەتنەكردۆتەوە‪.‬‬

‫پارتی نەرمی نانوێنێت‬ ‫بــەپــێــی ئـــەو زانــیــاریــیــانــەی دەســت‬ ‫«چــاودێــر» كەوتون‪ ،‬پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬تائێستا ئامادەنییە رێگەیەكی‬ ‫نەرم بۆ چارەسەركردنی پرسی ویالیەتی‬ ‫سەرۆكی هەرێم بدۆزێتەوە‪ ،‬واتــە پارتی‬ ‫نەیتوانیوە سازان دروستبكات‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫چــوار الیەنەكە ســورن لەسەر گەیشتن‬ ‫بە ســازان لەسەر ئــەو پرسە‌و لەنێوان‬ ‫خۆشیاندا لەسەر چۆنیەتی چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانەكە سازاون‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫پارتی رایگەیاندوە‪ ،‬كە ئامادەیی تێدایە‬ ‫بــۆ گفتوكردن لــەســەر دەســەاڵتــەكــانــی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫لەو هەمو كۆبونەوە پێنج قۆڵییەی نێوان‬ ‫الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬هەر ســورە لەسەر‬ ‫مانەوە‌ودرێژكردنەوەی ویالیەتی مەسعود‬ ‫بارزانی بە دەسەاڵتەكانی ئێستاشیەوە‪،‬‬ ‫هاوكاتیش ئامادەیی دەربــڕیــوە لەسەر‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم گفتوگۆبكات‪.‬‬ ‫ل ــەك ــۆب ــون ــەوە پــێــنــج قــۆڵــیــیــەكــان‬ ‫بەرەوپێشچونێكی ئەوتۆ بۆ چارەسەركردنی‬ ‫ئەو پرسە نەهاتۆتەدی‪ ،‬هەروەكو تائێستا‬ ‫چـــوار الیــەنــەكــە بەشێوەیەكی قەتعی‬

‫نــەیــانــوتــوە‪ ،‬كــە ئێمە درێــژكــردنــەوەی‬ ‫ویالیەتەكەی بارزانی قبوڵناكەین‪.‬‬ ‫ئەگەر‌و سیناریۆكان‬ ‫لە بارەی ئەگەری بەردەم الیەنەكانیش‬ ‫لە كاتی نەگەیشتن بە رێككەوتن لەسەر‬ ‫ئەو پرسە‪ ،‬ئەوەی تا ئێستا رونە تەنیا‬ ‫باسكردنی كشانەوەی بزوتنەوەی گۆڕانە‬ ‫لە حكومەت‪ ،‬ئەمەش دوای ئەوە دێت‪،‬‬ ‫كە لە دواكــۆبــونــەوەی هــەردو جڤاتی‬ ‫گشتی‌و جڤاتی نیشتمانیی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬وەك دو ئۆرگانی خاوەن بڕیاری‬ ‫بزوتنەوەكە سوربونی خۆیان لەسەر‬ ‫سیستمی پارلەمانی‌و كەمكردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم نیشانداوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هــەر بەپێی زانیارییەكان‪ ،‬لە‬ ‫هــەردو كۆبونەوەی جڤاتەكەی گۆڕاندا‬ ‫جەختكراوەتەوە‪ ،‬لەسەر (سێ) تەوەر‪،‬‬ ‫لەوانە دەبێت بزوتنەوەكە سازش لەسەر‬ ‫سیستمی پارلەمانی نەكات بۆ هەرێم‪،‬‬ ‫دەبێت سەرۆكی هەرێم لەناو پارلەمان‬ ‫هەڵبژێرێت‌و یــاســای سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێمیش هەمواربكرێتەوە‪ ،‬دەبێت وەفدی‬ ‫دانوستانی گۆڕان ئەو پرسانە وەك هێڵی‬ ‫سور لە گفتوگۆكانیدا سەیر بكات‪ ،‬و‬

‫لەگەڵ الیەنەكان لەسەر ئەو بنەمایانە‬ ‫رێككەوتن بكات‪.‬‬ ‫«رێككەوتنی نێوان الیەنە سیاسییەكان‬ ‫دەبێتە دەقێكی یاسایی»‬ ‫هەر سەبارەت بەم پرسە‪ ،‬مامۆستایەكی‬ ‫زانــســتــە سیاسییەكان بــە»چــاوێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬پرسی سەرۆكی هەرێم پرسێكی‬ ‫یاساییە پێش ئەوەی سیاسی بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت لەبیرمان بچێت‪ ،‬كە رێككەوتنی‬ ‫نێوان الیەنە سیاسییەكان دواتــر دەبێتە‬ ‫دەقێكی یاسایی‪ ،‬لــەبــەرئــەوە شتێكی‬ ‫ئاساییە‪ ،‬ئەگەر كار لەسەر ئەوە بكرێت‪،‬‬ ‫رێككەوتنی سیاسییەكان بكرێتە خاڵێكی‬ ‫یاسایی لەناو پارلەماندا‌و ئەوەش لەپێناوی‬ ‫زیاتر بەرجەستەكردن‌و پتەوكردنی پایەكانی‬ ‫دیموكراسی بێت‪ ،‬كە كوردستان لەئێستادا‬ ‫زۆر پێویستی بەوە هەیە‪.‬‬ ‫د‪.‬رێبوار كەریم مەحمود‪ ،‬مامۆستای زانكۆ‪،‬‬ ‫وتیشی «بەاڵم نابێت یاسایەك دابنێنین‪،‬‬ ‫كە دژی بنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫ئاشتییانەی دەسەاڵت بێت‪ ،‬لە هەمو جیهانی‬ ‫پێشكەوتوشدا هــەروایــە‪ ،‬سیاسییەكان‬ ‫رێكدەكەون‪ ،‬جا لەناو پارلەماندا بێت یاخود‬ ‫لە دەرەوەی پارلەمان»‪.‬‬

‫سامانە سروشتییەكان‌و دارایی‬ ‫شەڕە بەیاننامەیانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫لەگەڵ دواكەوتنی موچەی سێ مانگی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم‪ ،‬ناكۆكیی نێوان‬ ‫ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە‬ ‫سروشتییەكان‌و رێباز محەمەد‬ ‫وەزیری دارایی‌و ئابوری دەگاتە‬ ‫لوتكە‪ ،‬و لە چەند رۆژی رابردودا‬ ‫چەندین بەیاننامەیان لە دژی یەكتر‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬و یەكتر بە هۆكاری‬ ‫دواكەوتنی موچە تۆمەتباردەكەن‪.‬‬ ‫چاودێرانی سیاسیش پێیانوایە‪ ،‬كێشەو‬ ‫ملمالنێ سیاسییەكان لەناو كاروبارەكانی‬ ‫حكومەتدا رەنگی داوەتەوە‪.‬‬

‫لیژنەی دارایی‬ ‫(گۆڕان)‪:‬‬ ‫كێشەكە ئاشتی‬ ‫هەورامییەو راستگۆ‬ ‫نییە‬

‫بەرژەوەندیی حزب لەپێش هاواڵتییەوە‬ ‫سەرۆكی رێكخراوی گەشەپێدانی ئابوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬لە بنەڕەتدا‬ ‫كێشەكە لەوە دەستپێدەكات‪ ،‬كە شەفافییەت‬ ‫نییە لەسەر نــەوت‪ ،‬دامــەزراوەیــەكــمــان نییە‬ ‫هی نەوت بێت‪ ،‬یاسای ‪ 2007‬جێبەجێنەكرا‪،‬‬ ‫ئــەم یاسایەی ئەمساڵیش كــە دەرچـــو بۆ‬ ‫سندوقی داهاتەكانی نەوت‌و گاز ئەویش هەر‬ ‫جێبەجێنەكرا‪ ،‬هەر بوارێكی دارایی لێپرسینەوەو‬ ‫شەفافییەتی تێدانەبو لەوە باشتر نابێت‪.‬‬ ‫حیسام حەكیم بەرزنجی‪ ،‬وتیشی «ماوەیەكی‬ ‫زۆرە موچە دواكەوتوە‪ ،‬هەریەك لە وەزارەتەكان‬ ‫شتێك دەڵێن‪ ،‬ئیشەكانی ئەمانە لە كاروباری‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‌و دەوڵەت‌و حكومەت ناچێت»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬هــەر لەساڵی‬ ‫‪1991‬ەوە بەرژەوەندیی حزب لەپێش بەرژەوەندیی‬ ‫هــاواڵتــیــیــەوە بــوە‪ ،‬لــەســەرو بــەرژەوەنــدیــی‬ ‫حكومەتیشەوە بوە‪ ،‬لەبەرئەوە هاواڵتی لەم‬ ‫واڵتە دواین كەسە بیری لێدەكرێتەوە‪ ،‬موچە‬ ‫هەبێت یــان نا كێشە نییە‪ ،‬گرنگ ئەوەیە‬ ‫حزبەكان دەوڵەمەندبن‌و كاروباریان باش بێت‪،‬‬ ‫كۆمپانیایان هەبێت‪ ،‬الی ئێمە ئەوە ئامانجە‪،‬‬ ‫ئەم ملمالنێ سیاسییە كە دەكرێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە چوارچێوەی دیموكراسی‌و یاسا چارەسەر‬ ‫بكرایە‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬خەتای وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكانە‬ ‫پارلەمانتارێك لە لیژنەی دارایی لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە لە پشكی گۆڕانە‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بەشێكی ئەم ملمالنێیە پەیوەندی بەو‬ ‫گەندەڵییەوە هەیە‪ ،‬كە سااڵنێكە وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكانی تێوەگالوە‪ ،‬چ لەئاستی ناوخۆ‬ ‫یان لە رێگەی نەوتەوە‪ ،‬هەمو رۆژێك ‪ 167‬هەزار‬ ‫بەرمیل نەوت لە رێگەی تەنكەرەوە رەوانەی دەرەوە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬پارەكەی دیار نییە‪ 150 ،‬هەزار بەرمیل‬ ‫نەوت دەپاڵێورێت پارەكەی دیار نیە‪6/15 ،‬‬ ‫گرێبەستێك واژۆكراوەو بڕیار بوە هەمو مانگێك‬ ‫‪ 850‬ملیۆن دۆالر لە كاتی خۆیدا بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫كوردستان‌و موچەی پێبدرێت‪ ،‬نەدراوە‪ ،‬بۆیە تاكو‬ ‫ئەم وەزارەتی سامانە سروشتییانە بەمشێوەیە‬ ‫بەردەوام بێت‪ ،‬ئەم قەیرانەش دەبێ‪.‬‬ ‫عەلی حەمە ساڵح‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫ملمالنێیەكی سیاسی نییەو كێشەكە وەزارەتی‬ ‫سامانە سروشتییەكان دروستیكردوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئاشتی هەورامی كەسێكی راستگۆ نییە‪ ،‬ئەو تەنها‬ ‫ئیشی دەرهێنانی نەوتە‪ ،‬و دەبێت كۆمپانیایەك‬ ‫هەبێت بیفرۆشێ‌و سندوقی داهاتی نەوت‌و پارەكەی‬ ‫هەڵبگیرێت‪ ،‬بەاڵم وەزیر دەیەوێت خۆی هەموی‬ ‫بكات‪ ،‬لە ئێستادا بەردەوامین لە بەدواداچون بۆ‬

‫لیژنەی‬ ‫سامانە‬ ‫سروشتییەكان‬ ‫(پارتی)‪ :‬خەتای‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانە‬

‫چارەسەركردنی ئەو بابەتە‪ ،‬هیچ بڕیارێكی لەو‬ ‫شێوەیەش نییە‪ ،‬كە موچەی دو مانگ پێكەوە‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫پارتی‪ :‬خەتای گۆڕانە‬ ‫دڵشاد شەعبان جێگری سەرۆكی لیژنەی سامانە‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬كە لەسەر پشكی پارتییە‪ ،‬بە سایتی‬ ‫رەسمیی حزبەكەی راگەیاندوە‪ ،‬وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان ناچارە رێگای پێشو بەكاربێنێ‪ ،‬كە‬ ‫لە ئەڵمانیا بانكی هەرێم رەسیدی هەیە‪ ،‬پارەی لە‬ ‫رەسیدی بكڕ دەچێتە سەر رەسیدی هەرێم و‪ ،‬بانكی‬ ‫كوردستان لێرە پارەی پێویستی نییە‪ ،‬بۆیە ناچارە‬ ‫چــاوەڕوان بكات تاوەكو بە وەجبە دێت‪ ،‬دوێنێ‬ ‫‪١٧٠‬ملیۆن دۆالر چوەتە سەر حیسابی هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و‪ ،‬تا دو رۆژی دیكە ‪١٢٥‬ملیۆن دۆالری‬ ‫دیكە دێتە سەر حیساب‪ ،‬بەمشێوەیە دوادەكەوێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەگەر وەزیــری دارایــی كــاری خۆی كردبا‬ ‫رەسیدی بكڕ دەچوە سەر حیسابی هالك بانك‪،‬‬ ‫ئەو بانكەش دراوسێی ئێمەن‌و‪ ،‬پارەی نەختیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوكات راستەوخۆ پارەكە وەردەگیراو لە‬ ‫شوێنی ئەوەی بە ‪ ٢٠‬رۆژ ‪ ٨٥٠‬ملیۆن دۆالر بگات‪،‬‬ ‫بە هەفتەیەك وەریدەگرت‪ ،‬هۆكاری دواكەوتنی‬ ‫موچە سیاسییەو گــۆڕان بە ئەنقەست رێگەی‬ ‫نەداوە وەزیرەكەیان بچێت كارەكەی خۆی بكات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی موچە دوابكەوێت‪ ،‬وەزارەتــی سامانە‬ ‫سروشتییەكان‌و‪ ،‬پارتیشی پێ تاوانبار بكەن‪.‬‬

‫ناوبراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬كە هەر دەبێت الیەنە‬ ‫سیاسییەكان لەم ماوەیەدا بگەنە رێككەوتن‌و‬ ‫هەر دەشبێت نــاوەڕۆكــی رێككەوتنەكان‬ ‫دواتر بچێتە پارلەمان‪ ،‬چونكە ئێستا یاسای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم كاتی تەواوبوە‌و دەبێت‬ ‫یاسایەكی نوێ لەناو پارلەماندا دابڕێژرێتەوە‪.‬‬ ‫پارتی‪ :‬پڕۆژەی سازانەكەمان دەبەینە‬ ‫پارلەمان‬ ‫الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬ئەندامێكی لیژنەی‬ ‫دانوستانكاری پارتی‪ ،‬بۆ بەشی كوردی‬ ‫دەنگی ئەمەریكا ئــامــاژەی بــەوەكــردوە‪،‬‬ ‫الیەنەكان كۆكن لەسەر ئــەوەی پرسی‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم ئەوەندەی سیاسییە‪،‬‬ ‫كــە پێویستە لــە دەرەوەی پارلەمان‬ ‫چارەسەربكرێت‪ ،‬ئەوەندە پرسێكی یاسایی‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە پێمانوایە لەبەرئەوەی سیاسییە‪،‬‬ ‫با لەدەرەوەی پارلەمان لەبارەیەوە بسازێین‪،‬‬ ‫ئینجا پـــڕۆژەی ســازانــەكــەمــان بدەینە‬ ‫پارلەمان‌و لەوێ بە یاسایی بكرێت‪.‬‬ ‫دڵشاد شەهاب‪ ،‬وتوشیەشی «لێرەولەوێ‬ ‫ئەوەی پارتی پێشكەشی مێزی دانوستانی‬ ‫الیەنەكانی كــردوە‌و خراوەتەسەر پڕۆژە‬ ‫پێشنیازكراوەكانی دیــكــەی الیەنەكان‬ ‫كە لە پارلەمانیش گفتوگۆیان لەبارەوە‬

‫كراوە‪ ،‬راستە پڕۆژە نییە‪ ،‬چونكە پڕۆژە‬ ‫دەدرێتە پارلەمان‌و ئێمەیش مەبەستمان‬ ‫بوە وەرەقــەی سیاسیی خۆمان بخەینەڕو‬ ‫تــاپــێــكــەوە لــەبــارەیــانــەوە رێبكەوین‌و‬ ‫هەموی بكەینە پڕۆژەیەك‌و دواتر لە رێی‬ ‫فراكسیۆنەكانمانەوە لە پارلەمان گفتوگۆیان‬ ‫لەبارەوە بكرێ‌و بەرگی یاسایی بەبەردا‬ ‫بكرێ»‪.‬‬ ‫« سەرۆك لەنێو خەڵكەوە‬ ‫هەڵبژێردرێ»‬ ‫لەالیەكی دیــكــەوە‪ ،‬مەسرور بارزانی‪،‬‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی‌و كوڕی‬ ‫مەسعود بارزانی‪ ،‬دوێنێ بە كەناڵەكانی نزیك‬ ‫لەحزبەكەی راگەیاندوە‪ ،‬پارتی سورە لەسەر‬ ‫ئەوەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەنێو‬ ‫خەڵك هەڵبژێردرێت‌و «ئەگەر الیەنەكان‬ ‫نەگەنە رێككەوتن دەبێت بگەڕێینەوە بۆ رای‬ ‫خەڵك‪ ،‬كە چۆنێتیی هەڵبژاردنی سەرۆكی‬ ‫هەرێمی كوردستان دیاریبكەن»‪ .‬ئەم‬ ‫وتانەی ناوبراو لەكاتێكدایە كە لەكۆبونەوەی‬ ‫دوێنێی ئوتێلە پێنج ئەستێرەییەكەی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬الیەنە سیاسیەكان نەگەیشتنە‬ ‫ئەنجام‪ ،‬بەم پێیەش بێت هێشتا الیەنەكان‬ ‫دورن لەرێكەوتن‪.‬‬

‫موفتییەكی سعودی‬ ‫پالنی ئازادكردنی كچە‬ ‫ئێزدییەكان تێكدەدات‬

‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی وەزارەتی ئەوقاف بەرنامەیەكی‬ ‫دانابو‪ ،‬تا سەردانی چەند موفتیەكی جیهانی‬ ‫ئیسالمی بكەن‪ ،‬تاكو فەتوای شەرعی لەسەر‬ ‫چارەنوسی ئەو كچ‌و ژنە ئێزدییانە بدەن‪ ،‬كە‬ ‫لەالیەن داعشەوە بەناوی سەبایە براون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەوڵەكەی وەزارەتی ئەوقاف هەر زوو لەالیەن‬ ‫موفتیەكی سعودیەوە هەڵدەوەشێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ناوبراو پێش ئەوەی وەزارەت سەردانی بكەن‪،‬‬ ‫رایگەیاندبو‪ ،‬كە سەبایەی كچانی غەیرە مسوڵمان‬ ‫شەرعییە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری پەیوەندییەكان‌و پێكەوەژیانی‬ ‫ئاینەكان لە وەزارەتی ئەوقافی حكومەتی هەرێم‪،‬‬ ‫بۆ «چاودێر»ی ئاشكراكرد‪ ،‬بە واژۆی وەزیری‬ ‫ئەوقاف‌و لە رێگەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی‬ ‫هەرێم پرۆژەیەكمان بەرزكردەوە‪ ،‬تا سەردانی چەند‬ ‫گەورە مەرجەعێكی ئیسالمی لەواڵتانی ئیسالمی‬ ‫بكەین‌و تاوانی (سەبیكردن‌و بەجاریەكردن)ی‬ ‫كچانی كوردی ئێزدیان لەالیەن دەوڵەتی ئیسالمی‬

‫(داعــش)ەوە بۆ رونبكەینەوەو داوایــان لێبكەین‬ ‫فەتواو رونكردنەوەی شەرعی لەسەر ئەم بابەتە‬ ‫لە بەرژەوەندیی كچانی كــوردی ئێزدی بدەن‌و‬ ‫تەئكیدبكەنەوە كە ئەوەی داعش بە ناوی ئیسالم‌و‬ ‫دەقە پیرۆزەكانی قورئانەوە دەیكات نادروستە‪.‬‬ ‫مەریوان نەقشبەندی‪ ،‬وتیشی «بە سەدان كچی‬ ‫ئێزدی لەالیەن داعشەوە رفێنراوەو بەناوی قورئان‌و‬ ‫ئیسالم ئەو كارەیان لەگەڵدا دەكرێت»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئــامــاژەی بەوەشكرد‪ ،‬یەكەم كەس‬ ‫دەمانویست سەردانی بكەین‌و ئامادەكارییەكان تەواو‬ ‫ببو‪ ،‬شێخ صالح ئەلفەوەزان بو‪ ،‬بەاڵم فەتوایەكی‬ ‫ناوبراو لەوبارەیەوە رێگرییەكی گەورەی كرد‪.‬‬ ‫ئاشكراشیكرد‪ ،‬ئەم كەسێتییە سعودیە چەندین‬ ‫شوێنكەوتوی لە هەرێمی كوردستان هەیەو‬ ‫كتێبەكانی لە زۆر كتێبخانەو مزگەوتی ئەم واڵتە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ساڵح ئەلفەوەزان لەنوێترین فەتوایدا جەختی‬ ‫لەوەكردۆتەوە‪ ،‬كە سەبایەو بەكەنیزەكردنی كچان‌و‬ ‫ژنانی غەیرە مسوڵمان شەرعین‌و ئاینی ئیسالم رێی‬ ‫پێداون‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫رونكردنەوەی یاسایی‬

‫شیڤان ئازاد‬

‫بۆچی بڕیارەكەی‬ ‫ئەنجومەنی شورا‬ ‫یاسایی نییە؟‬

‫پاریسیایەك لەنێو سەدان رۆشنبیردا‬ ‫ئوسامە ئەنوەر‬ ‫هەفتەیەك بەر لەئێستا‪ ،‬لەنێو ئەو جەنجاڵی‌و‬ ‫كێشمەكێشی سیاسیی‌و رۆشنبیراندا لەسەر‬ ‫درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی‌و سەدان‬ ‫كێشە‌و گرفتی تردا‪ ،‬بینەری گرتە ڤیدیۆیەكی‬ ‫سێ‌ خولەكی دەبین تێیدا گەنجێكی زاراوە‬ ‫هەولێری دوای وتنی ناو و شوێنی كار‌و‬ ‫نیشتەجێبونی‪ ،‬تێیدا بەئاشكرا هەرچی‬ ‫لەدڵیەتی بەرامبەر سیستم‌و بارودۆخی‬ ‫سیاسی ئەم واڵتە دەریدەبڕێت‌و بوێرانە‬ ‫دەڵێ‌ كەوا ناترسێ‌ لەوەی رەخنەبارانی‬

‫پێی‪ ،‬ناتوانن‌و ناوێرن بیڵێن‪ .‬سەرەتای‬ ‫رونكردنەوە‌و بەكارهێنانی ئەم وشەیە‬ ‫بەمانا فراوانەكەی‪ ،‬دەتوانین بگەڕێینەوە‬ ‫بۆ كتێبەكەی فەیلەسوفی فەرەنسی‬ ‫میشێل فۆكۆ بەناوی (گوفتار‌و حەقیقەت‪:‬‬ ‫پرۆبلەماتیزەكردنی پاریسیا) كە كۆكراوەی‬ ‫چەند وتارێكی ریكۆردكراویەتی دەربارەی‬ ‫پاریسیا‪ ،‬لەوێوە دەتوانین لەمانا‌و رەچەڵەكی‬ ‫ئەم وشەیە تێبگەین‌و شیبكەینەوە‪.‬‬ ‫میشێل فۆكۆ‪ ،‬چەند سیفەتێكی گشتی‬ ‫دیاریكردوە تا گوتار‌و قسەی پاریسیایی پێ‬ ‫بناسرێتەوە‌و دەستنیشان بكرێ‪ ،‬چونكە‬

‫میشێل فۆكۆ‪ ،‬چەند سیفەتێكی‬ ‫گشتی دیاریكردوە تا گوتار‌و‬ ‫قسەی پاریسیایی پێ بناسرێتەوە‌و‬ ‫دەستنیشان بكرێ‪ ،‬چونكە بەبۆچونی‬ ‫ئەو زۆرێك لەقسەو باس هەن‬ ‫ئەگەرچی هەڵگری حەقیقەتیش بن‪،‬‬ ‫ئەوە پاریسیا نین‌و بەقسەیەكی‬ ‫خاوێن‌و دور لەكاریگەری‌و سەربەخۆ‬ ‫هەژمار ناكرێت‬ ‫ئەم حكومەتە‌و بەرپرسەكانی دەكات‪ .‬ئەم‬ ‫گەنجە ناوی (شیڤان ئازاد)ە‌و خەڵكی شاری‬ ‫هەولێرە‪ ،‬ئەوەی گرنگە لەمەدا زۆر لەمێژە‬ ‫تاكو ئێستا شاهێدی دەنگێكی ناڕەزایی‬ ‫نەبوین لەسەر ئەم بارودۆخە سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەی باڵی كێشاوە بەسەر هەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪ .‬بەجۆرێك دەتوانین بڵێین‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەم دەنگە نوێیەش هیچێكی‬ ‫هاوشێوەی‬ ‫پێشوتری‬ ‫لەدەنگەكانی‬ ‫(سەردەشت عوسمان)‌و زۆری تر ناچێ‪،‬‬ ‫ئەو دەنگەی ئەمجارە تەواو سەربەخۆیە‌و‬ ‫بێ‌ هیچ پاڵنەرێكی سیاسی‌و ئایدیۆلۆژییە‪،‬‬ ‫تەواو خاوێنە‌و لەسەرچاوەی كاردانەوەی‬ ‫خەڵكە‪ ،‬گەلە بۆ مەینەتیەكانیی‌و كارە‬ ‫نابەجێ‌‌و نامەعقوڵەكانی دەسەاڵتی كوردی‬ ‫لەدو دەیەی رابردودا‪.‬‬ ‫ئەو ڤیدیۆیەی شڤان ئازاد‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫پەیام‌و گوتارێكی پاریسیانەیە‪ .‬پاریسیا‬ ‫وشەیەكی یۆنانی كۆنە بەمانای «قسەیەكی‬ ‫بوێرانە» یان گوفتار‌و دەربڕینێكی ئازایانە‬ ‫دێت‪ ،‬بەكورتی بەمانای قسەو باسێك دێت‬ ‫كە كردنیان ئەستەمە‌و زۆر كەسی ئاسایی‬ ‫ناتوانێت بیانكات‪ ،‬ئەوەش لەبەرئەوەی‬ ‫كردنیان خاوەنەكەی دوچاری هەڕەشە‌و‬ ‫مەترسییەكی زۆر دەكاتەوە لەسەر‬ ‫ژیانی‌و‪ ،‬كردنیان پێویستی بەچاونەترسی‌و‬ ‫قارەمانێتی دەبێت‪ .‬ئەوەی گرنگبێت‬ ‫لێرەدا‪ ،‬ئەوەی ئەم قسە بوێر‌و ئازایانە‬ ‫دەكات ئامادەی ئەوەیە لەپێناویدا ژیانی‬ ‫خۆی بخاتە مەترسییەوە‌و دوچاری هەر‬ ‫شتێك بێتەوە لەئەنجامی قسەكانیدا‪،‬‬ ‫چونكە پاریسیا پەیوەندییەكی راستەوانەی‬ ‫بەهەندێك راستی (حەقیقەت)ەوە هەیە‬ ‫كە زۆرێك لەخەڵكی لەگەڵ ئاگەداربون‬

‫بەبۆچونی ئەو زۆرێك لەقسەو باس هەن‬ ‫ئەگەرچی هەڵگری حەقیقەتیش بن‪ ،‬ئەوە‬ ‫پاریسیا نین‌و بەقسەیەكی خاوێن‌و دور‬ ‫لەكاریگەری‌و سەربەخۆ هەژمار ناكرێت‪.‬‬ ‫سیفەتەكانی فۆكۆ چوارن‪ ،‬دەكرێ لێرەدا‬ ‫بەكورتی بیانخەینە رو‪ -1 :‬ئازایەتی‪،‬‬ ‫كەسی قسەكەر ئەوەی الی راستە‌و الی‬ ‫ئەو حەقیقەتە دەیڵێت‪ ،‬بەتەواوی دەیڵێت‌و‬ ‫هیچی ناشارێتەوە‪ ،‬لەكاتی قسەكردنیدا‬ ‫هیچ كون‌و كەلەبەرێكی تێناخات‌و بێ‌ بێنە‌و‬ ‫بەردە مەبەستەكەی خۆی دەگەیەنێ‌ كە‬ ‫بڕوای تەواوی پێیەتی‪ .‬ئەم جۆرە قسەكردنە‬ ‫جیاوازە لەگەڵ قسەكردنی هەراو هۆریا‌و‬ ‫قیرەقیری بێ بابەت كە دەشێت بڕێك‬ ‫لەحەقیقەت‌و ئازایەتیان تێدابێت‪ ،‬بەاڵم بێ‬ ‫مەبەست‌و ناڕێكە‪ -2 .‬مەترسی‌و چاوقایمی‪،‬‬ ‫لەم خاڵەدا پێویستە ئەو كەسەی پاریسیا‬ ‫دەكات‪ ،‬واتە قسەی بوێرانە دەكات‬ ‫دوچاری مەترسی بێتەوە لەبەرامبەریدا‪،‬‬ ‫واتە بۆ نمونە كاتێك دو هاوڕێ گفتوگۆی‬ ‫بابەتێك دەكەن یەكێكیان قسەیەك دەگات‬ ‫تەواو قەناعەتی پێیەتی‌و حەقیقەتە‪ ،‬ئەوە‬ ‫ناچێتە خانەی پاریسیاوە چونكە هیچ‬ ‫مەترسییەك نابینێ لەبەرامبەریدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك كەسێك‪ ،‬زانایەك یان فەیلەسوفێك‬ ‫رودەكاتە پادشایەك‌و چاوقایمانە پێی‬ ‫دەڵێت تۆ زاڵم‌و ستەمكاری! لەكاتێكدا‬ ‫تەواو قەناعەتی بەو حەقیقەتەیە كە‬ ‫دەیڵێت‌و باشیش دەزانێت دوای وتنی‬ ‫مەترسییەك دەچێتە سەر ژیانی‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئەو جۆرە قسەكردنە دەچێتە خانەی‬ ‫پاریسیاوە‪ -3 .‬رەخنە‪ ،‬بنچینەی سێیەم‬ ‫بریتییە لەرەخنە‪ ،‬بەو مانایەی زۆربەی جار‬ ‫پاریسیا جۆرە حەقیقەتێكی رەخنەییانەیە‪،‬‬

‫بەجۆرێك كەسی قسەكەر لەبارودۆخێكدا‬ ‫بێت بەهیچ جۆرێك لەبەرژەوەندی ئەودا‬ ‫نەبێت‪ ،‬بەاڵم لەهەمان كاتدا ئامادەی وتنی‬ ‫ئەو حەقیقەتە رەخنەییەیە‌و خاڵەكانی‬ ‫تریش لەم خاڵەوە دروست دەبن‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫ئەگەر وتنی حەقیقەتەكە رەخنەییانە‬ ‫نەبێت ئەوە قسەكەر ناچێتە دۆخێك كە‬ ‫هەڕەشە دروستبكات لەسەری‪ -4 .‬ئەرك‪،‬‬ ‫كەسی قسەكەر لەگەڵ ئەوەی كەسێكی‬ ‫بوێر‌و چاوقایم‌و بێ ترسە لەوەی دەیڵێت‪،‬‬ ‫لەهەمان كاتدا بەئەركی خۆی دەزانێت‬ ‫ئەوەی بەحەقیقەتی دەزانێت بیڵێت‪.‬‬ ‫بەو مانایەی كەسی قسەكەر‪ ،‬قسەكەری‬ ‫پاریسیا نابێت هیچ شتێك ببێتە پاڵنەر بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو حەقیقەتە بڵێت‪ ،‬بەڵكو خودی‬ ‫خۆی پێویستە بەئەركی بزانێت‌و بیڵێت‪.‬‬ ‫ئەوانەی سەرەوە گشتی ئەو خااڵنە بون‬ ‫كە بەبۆچونی فۆكۆ بنەما سەرەكییەكانی‬ ‫گوتە‌و گوفتاری بوێرانە (پاریسیا)ی لەسەر‬ ‫بونیاد دەنرێ‪ .‬مەریوان قانیع‪ ،‬لەكتێبەكەی‬ ‫بەناوی (فیكر‌و دونیا) لەبابەتێكدا ئاماژە‬ ‫بەپاریسیا دەكات لەژێر ناوی (پاریسیا‬ ‫یان قسەكردنی بوێرانە)‌و تێیدا هەمان‬ ‫دەستنیشانكردوە‬ ‫فۆكۆی‬ ‫خاڵەكانی‬ ‫وەك بنەما‌و پرەنسیپێك بۆ لێكدانەوە‌و‬ ‫جیاكردنەوەی قسەی پاریسیایی‌و هی تر‪.‬‬ ‫كێشە‌و جیاوازیمان لەگەڵ مەریوان قانیع‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬ئەو تەواوی ئەو بنەما‌و خااڵنەی‬ ‫بەبەرگی رۆشنبیر لەدونیای ئەمڕۆماندا‬ ‫داتاشیوە‪ ،‬ئەو پێی وایە گوتە‌و گوفتاری‬ ‫رۆشنبیر لەم سەردەمەدا هاوشانە لەگەڵ‬ ‫ئەو جۆرە گوتار‌و قسانەی پێی گوتراوە‬ ‫پاریسیا لەیۆنانی كۆندا‪ ،‬لەكاتێكدا ئەم‬ ‫لێكدانەوەیە زۆر تایبەتییانەیە‌و ناكرێت‬ ‫حەقبێژ‌و قسەكەری پاریسیا هەموكات‬ ‫لەچینی نوخبەو رۆشنبیردا بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەهەمو ماناكانیەوە‪ ،‬هاواڵتی‌و خەڵكی‬ ‫ئاسایی لەم سەردەمەدا دەتوانرێ‬

‫هێناوە‪ ،‬قسەكانی ئەو لەڤیدیۆكەدا كورت‬ ‫دەبێتەوە لە(لەسەردەشت عوسمان زیاتر‬ ‫نیم‪ ،‬وەرن من بگرن هەموتان ژمارە‌و‬ ‫ناونیشانم دەزانن‪ ،‬خەڵك لێتان بێزاربوە‪،‬‬ ‫باوكم دو برای شەهیدە لەسەر ئەو حیزبانە‪،‬‬ ‫ناموسی یەزیدیەكانتان برد هی ئێمە مەبەن‪،‬‬ ‫بەسە ئیتر غیرەتتان هەبی وازبێنن تا‪...‬‬ ‫هتد) چاونەترسی‌و بوێریی‌و بەئەركزانی‌و‬ ‫رەخنەداركردنی دەسەاڵت‌و حیزبەكانی‬ ‫هەرێم‪ ،‬هاومەبەستە لەگەڵ بنەماكانی‬ ‫پاریسیا‪ ،‬قسەكەر لێردا باش دەزانێت‬ ‫دوچاری هەڕەشە‌و مەترسی لەسەر ژیانی‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم كۆڵنادات لەرەخنەگرتن‬ ‫لەو دەسەاڵتە بێ‌ باك‌و فاشیلەی هەرێم‪،‬‬ ‫بەهەمو حیزبەكانەوە‌و لەم بارودۆخە‬ ‫نالەبارەش‪.‬‬ ‫وەك لەسەرەتادا ئاماژەم پێدا‪ ،‬گەرچی‬ ‫رەنگە ‌وتار‌و رەخنەی زۆرێك لەچاالكوان‌و‬ ‫نوسەرەكانی پێشوتر‪ ،‬تەنانەت شەهید‬ ‫(سەردەشت عوسمان)یش نەچێتە خانەی‬ ‫پاریسیا بەهۆی نوسین لەژێر پاڵنەر‌و‬ ‫فشارێكەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوا قسەو گوفتارەكانی‬ ‫شڤان ئازاد تەواو پاریسیانەیە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەم رۆژانەدا دەبینین زیاد لە‪ 2‬هەزار‬ ‫رۆشنبیر ئیمزای دوبارە هەڵبژاردنەوەی‬ ‫سەرۆكی هەرێم دەكەن بەڕێگای نایاسایی‌و‬ ‫داوای بەردەوامی لەو حاڵە دەكەن كە‬ ‫سەدانی وەك شڤان بەدەستییەوە دەناڵێنن‌و‬ ‫كەمیان بوێری ئەوەیان هەیە دەریببڕن‪،‬‬ ‫بەپێی بۆچونەكەی مەریوان قانیع بێت‬ ‫دەبوایە ئەو رۆشنبیرانە‪ ،‬هەموشیان نا‬ ‫كەمێكیان‪ ،‬كەمێكیان نا‪ ،‬دانەیەكیان‬ ‫قسەكەرێكی پاریسیا بوایە‪ ،‬بەاڵم ئەوەتا‬ ‫دەبینین هاواڵتییەكی سادە‪ ،‬ئەفسەر لەم‬ ‫حكومەتە‪ ،‬پاریسیانە حەقیقەتی حكومەت‌و‬ ‫بارودۆخی هاواڵتیان دەخاتەڕو لەنێو سەدان‬ ‫رۆشنبیردا‪.‬‬

‫ناكرێت حەقبێژ‌و قسەكەری‬ ‫پاریسیا هەموكات لەچینی نوخبەو‬ ‫رۆشنبیردا بێت‪ ،‬بەڵكو بەهەمو‬ ‫ماناكانیەوە‪ ،‬هاواڵتی‌و خەڵكی‬ ‫ئاسایی لەم سەردەمەدا دەتوانرێ‬ ‫قسەكەرێكی پاریسیایی بێت زۆر‬ ‫زیاتر لەرۆشنبیرێك‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەتەواوی لەئەمڕۆی كۆمەڵگای‬ ‫كوردی‌و لەتاكی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا دەبینرێ‬ ‫قسەكەرێكی پاریسیایی بێت زۆر زیاتر‬ ‫لەرۆشنبیرێك‪ ،‬ئەمەش بەتەواوی لەئەمڕۆی‬ ‫كۆمەڵگای كوردی‌و لەتاكی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا دەبینرێ‪ .‬شڤان ئازاد‬ ‫بەهەمو بنەماكانی پاریسیاوە حەقبێژە‬ ‫بەرامبەر ئەو دۆخە نالەبارەی دەسەاڵتی‬ ‫كوردی‌و حیزبی دەسەاڵتدار بەسەر گەلی‬

‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪Discourse and Truth: -1‬‬ ‫‪the Problematization of‬‬ ‫‪1983 – Parrhesia‬‬ ‫‪ -2‬فیكر‌و دونیا‪ ،‬بەرگی دوەم – مەریوان‬ ‫وریا قانیع – چاپخانەی ناوەندی ئەندێشە‬ ‫(‪)2013‬‬

‫چاودێر‬ ‫لەبەر ئەم پاساوە یاساییانەی خوارەوە ئەنجومەنی شورای‬ ‫هەرێم تایبەتمەندی (اختصاص)ی نییە لەو رایەی كە رایگەیاند‬ ‫دەربارەی پرسی سەرۆكایەتی هەرێم‪.‬‬ ‫‪-1‬بەپێی مادەی (‪)3‬ی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی‬ ‫كوردستان ژمارە (‪)14‬ی ساڵی ‪ 2008‬ئامانجەكانی ئەنجومەنی‬ ‫شورا تەنها بریتین لە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬تێڕوانین لەناكۆكیە كارگێڕییەكان‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬مسۆگەركردنی یەكڕیزی یاسادانان‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬یەكخستنی بنچینەی داڕشتنی یاسادانان‌و زاراوەو‬ ‫دەستەواژەی یاسایی‪.‬‬ ‫‪-2‬مادەی (‪ )9‬بڕگەی (یەكەم)ی یاسای ئەنجومەنی شورا‪ ،‬كە‬ ‫ئەنجومەنی ناوبراو لەم بڕیارەیدا پشتی پێبەستوە‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫ناداتە ئەم ئەنجومەنە بۆ تێڕوانین لەم پرسە‪ ،‬چونكە بڕگەی‬ ‫ناوبراو بەڕاشكاوانە دەڵێت‪« :‬دەربڕینی بیروڕا لەو مەسەالنەی‬ ‫كە وەزارەتەكان لەسەری ناكۆكن یان لەنێوان خۆیان‌و الیەنی‬ ‫نەبەستراوە بەوەزارەت‪.»..‬‬ ‫كەواتە دەسەاڵتی دەربڕینی بیروڕا تەنها لەو مەسەالنەیە كە‬ ‫وەزارەت یان الیەنی نەبەستراوە بەوەزارەت ناكۆكیان لەسەرە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم پرسە ناكۆكییە لەنێوان دو دەسەاڵت (پەرلەمان ‪+‬‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم) نەوەك دو وەزارەت‌و الیەنی نەبەستراوە‬ ‫بەوەزارەت‪.‬‬ ‫‪-3‬هەمان بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (‪)9‬ی یاسای ئەنجومەنی‬ ‫شورا‪ ،‬دەڵێت‪ ..« :‬ئەگەر الیەنەكانی پرسەكەش ناوبژیوانیان‬ ‫بەئەنجومەن سپارد دەب ‌ێ پابەند بن بەرایەكەوە»‪ ،‬واتە ئەگەر‬ ‫وەزارەتەكان پرسەكە بەئەنجومەن بسپێرن‪ .‬ئەوەی لێرە گرنگە‬ ‫بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (‪)10‬ی یاسای ناوبراو كە دەڵێت‪:‬‬ ‫«ناب ‌ێ جگە لەوەزیری تایبەتمەند یان سەرۆكی الیەنی پەیوەست‬ ‫نەبو بەوەزارەت كێشەكان بخرێنە بەردەمی ئەنجومەنەوە»‪ ،‬واتە‬ ‫هەتا ئەگەر پرسەكە پەیوەست بەوەزارەتێكیش بێت پێویستە‬ ‫وەزیری ئەم وەزارەتە پرسەكە بنێرێتە ئەنجومەنی شورا‪ ،‬كەچی‬ ‫لێرە‪ ،‬بێجگە لەوەی پەرلەمان وەزارەت نیە‪ ،‬بەڵكو دەسەاڵتێكی‬ ‫سەروی وەزارەتەوەو چاودێری وەزارەتیش دەكات‪.‬‬ ‫‪-4‬نوسراوی پەرلەمان بۆ ئەنجومەنی شورا لەالیەن سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان ئیمزا نەكراوە‪ ،‬ئەمەش گرفتێكی یاساییەو تێڕوانینی‬ ‫جیاوازی لەسەرە‪ ،‬كە پێویستە بەئیمزای سەرۆكی پەرلەمان بێت‬ ‫لەبەرئەوەی كەسی یەكەمی سەرۆكایەتی پەرلەمانە‪.‬‬ ‫‪-4‬لەبەر رۆشنایی دەقی مادەی (‪)8‬ی یاساكە‪ ،‬كاری ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری پێشكەشكردنی (المشورە القانونیە)یە بۆ الیەنە‬ ‫بااڵكان نەك رای مولزەم‪ ،‬چونكە جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێوان‬ ‫(المشورە) و (الرای)‪.‬‬ ‫لەبەر رۆشنایی ئەم خااڵنەی سەرەوە راگەیاندنی ئەم رایەی‬ ‫ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان یاسایی نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەدەرە لەتایبەتمەندی دەسەاڵتەكانیەتی (عدم االختصاص) و‬ ‫ئەو پرەنسیپەی دەڵێت (فاقد الشی الیعطیه)‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫هەرێمی كوردستان پالنی بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمی جوتیاران نییە‬

‫بەشێكی زۆری بەرهەمی جوتیاران فڕێدەدرێ‬

‫‪,,‬‬ ‫‪,,‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫تاكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫بازاڕێكی بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمی‬ ‫كشتوكاڵی جوتیاران دروستنەكردوەو‬ ‫هەوڵی بە پیشەسازیكردنی ئەو‬ ‫بەرهەمانە‌و هەناردەكرنیشی بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت نەداوە‪ ،‬ئەمەش بوەتەهۆی‬ ‫پەككەوتنی كەرتی كشتوكاڵ‌و دابەزینی‬ ‫ئاستی بەرهەمی كشتوكاڵی‪ .‬پسپۆڕێكی‬ ‫ئابوریش ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬ئەگەر پەرە‬ ‫بە بەرهەمی كشتوكاڵی بدرێت‪ ،‬كاریگەری‬ ‫لەسەر ئابوری دەبێت‌و داهاتی ناوخۆ‬ ‫زیاددەكات‪ .‬پارلەمانتارێكی لیژنەی‬ ‫كشتوكاڵ دەڵێت "حكومەت كەمتەرخەمە‬ ‫بەرامبەر كەرتی كشتوكاڵ"‪.‬‬ ‫نەبونی بازاڕ‬ ‫سااڵنە لەوەرزی هاوین‌و پایزدا بەرهەمی‬ ‫كشــتوكاڵی لەهەرێمی كوردســتان بەســەر‬ ‫یەكەوە پێ دەگات‌و نرخی زۆر دادەبەزێت‌و‬ ‫جوتیــار زیانــی بەردەكەوێــت‪ ،‬چونكــە تا‬ ‫ئێستا حكومەت كارگەیەكی نییە بۆ ئەوەی‬ ‫بەرهەمــی زیــادەی ناوخۆ بە پیشەســازی‬ ‫بــكات‌و بینێرێتــە دەرەوەی واڵت‪ ،‬یــان‬ ‫لــە كاتێكــی دیكــەدا لەناوخــۆ ســەرفی‬ ‫بــكات‪ ،‬ئەمە جیا لەبونــی بەرهەمی ناوخۆ‬ ‫هاوكات لەدەرەوەش بەرهەمی كشــتوكاڵی‬ ‫هاوردەدەكرێــت‪ ،‬كــە كاریگــەری لە ســەر‬ ‫بازاڕی ناوخۆ دەبێت‪.‬‬ ‫ئەحمــەد ئەمیــن‪ ،‬جوتیــار‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫"بەردەوام كێشــەی ئەوەمان هەیە‪ ،‬بازاڕێك‬ ‫نییــە بەرهەمەكانمانــی تێــدا بفرۆشــین‪،‬‬

‫ناچاریــن لــە عەلوەكە بەنرخێكــی هەرزان‬ ‫بیفرۆشــین‪ ،‬تەنهــا كــرێ ئۆتۆمبێلەكەمان‬ ‫بــۆ دەردەهێنێتەوە‪ ،‬هەندێ جاریش نیوەی‬ ‫بەربومەكەیان خەساردەبێت‌و فڕێیدەدەین"‪.‬‬ ‫كاریگەری لەسەر ئابوری واڵت دەبێت‬ ‫پســپۆڕێكی ئابوری‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫دروســتكردنی بازاڕێك بۆ ســاغكردنەوەی‬ ‫بەرهەمــە ناوخۆییــەكان پێویســتی‬ ‫بەسیاسەتێكی گشتگیر هەیە بۆ گەشەكردنی‬ ‫بەرهەمهێنان‪ ،‬چونكە بەو شــێوەیە نەبێت‪،‬‬ ‫ناتوانرێ بەرهەمی ناوخۆ زیادبكەیت‌و لەبازاڕ‬ ‫دا ســاغی بكەیتــەوە‪ ،‬پێویســتە حكومەت‬ ‫لەسەرەتاوە یارمەتی ئەو كەسانە بدات‪ ،‬كە‬ ‫بەرهەمهێنن‪ ،‬تا پارێزگاری لەبەرهەمبكات‌و‬ ‫پێداویستییەكانیان بۆ دابینبكات‪.‬‬ ‫د‪ .‬محەمەد رەئوف‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫ئەگەر بۆ ئەو بەرهەمە خۆماڵیانە لەناوخۆدا‬

‫بازاڕێــك هەبێــت بۆســاغكردنەوەیان‪،‬‬ ‫داهاتەكــەی دزەناكاتــە دەرەوە بۆ كڕینی‬ ‫بەرهەم لەدەرەوە‪ ،‬لەناوەوەی واڵت دەستی‬ ‫كار ئیشــی تێدادەكات‪ ،‬داهات زیاددەكات‌و‬ ‫ئــەو پارەیەی لەكڕینــی كەلوپەلی دەرەوە‬ ‫خەرجدەكرێــت‪ ،‬لەبەرهەمــی ناوخــۆدا‬ ‫خەرجدەكرێــت‪ ،‬لــەڕوی ئابورییــەوە‬ ‫كاریگەرییەكــی زۆر باش دروســتدەكات بۆ‬ ‫بەرزكردنەوەی داهاتی واڵت‪.‬‬ ‫پێویستە حكومەت پالنی تۆكمەی‬ ‫هەبێت‬ ‫ســەرۆكی یەكێتیــی جوتیــاران‪،‬‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬چەند ساڵە حكومەت پالن‬ ‫دادەنێــت‌و هیــچ جێبەجێنــاكات‪ ،‬چەندین‬ ‫پالنمــان داناوە‪ ،‬ئــەو ناوچانــەی تایبەتن‬ ‫بەمیوەهات‪ ،‬كارگەیەكی لێ دروستبكرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئــەوەی بكرێت بەمرەبــاو لەقتو بنرێن‌و‬

‫وەزارەتی كشتوكاڵ‪ :‬دوای پڕكردنەوەی‬ ‫پێویستی ناوخۆ پالنمان بۆ قتوبەندو‬ ‫بەبازاڕكردنی بەرهەمی جوتیاران هەیە‬ ‫"پێویستە لە ناوچە جیاوازەكان بە پێی‬ ‫بونی جۆری بەرهەم كارگەی پیشەسازی‬ ‫بۆ بەرهەمی جوتیاران بكرێـتەوە"‬

‫بخرێنەبــازاڕ‪ ،‬چونكــە زۆر كات‪ ،‬كــە‬ ‫میوەكــە دەهێننــە بازاڕ كرێی گواســتنەوە‬ ‫دەرناهێنێتەوە‪ ،‬یــان لەو ناوچانەی ئاژەڵی‬ ‫زۆرە‪ ،‬كارگــەی بەرهەمــە شــیرەمەنیەكان‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫خەســرەو شــەوكەت‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫لیژنەیەكــی بــە بازاڕكردنیــان دانــاوە لەم‬ ‫وەرزەدا‪ ،‬هەنــدێ لەبەرهەمەكان گومرگیان‬ ‫لەسەر داناوە‪ ،‬وەك شوتی‪ ،‬خەیار‪ ،‬تەماتەو‬ ‫هەنــار‪ ،‬بۆ ئەوەی هەنــدێ لەبەرهەمەكانی‬ ‫خۆمــان پارەبــكات‪ ،‬بونــی بازاڕێــك بــۆ‬ ‫ســاغكردنەوەی بەرهەمی جوتیاران زیاتر‬ ‫هانــی جوتیاران دەدات‪ ،‬كــە هەوڵبدەن بۆ‬ ‫چاندنی بەرهەمی زیاتر‪ ،‬ئەویش پێویســتی‬ ‫بەهاوكاری حكومەت هەیە‪.‬‬ ‫كشتوكاڵ پەراوێزخراوە‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە ئەندامێكــی لیژنەی‬

‫كشــتوكاڵ لەپارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬لەهەرێمی كوردستان‬ ‫كەرتــی كشــتوكاڵ پەراوێزخراوە‪ ،‬ســااڵنە‬ ‫بودجەیەكــی هێنــدە كەمی بــۆ دادەنرێت‪،‬‬ ‫بەدەیــان ســاڵی تر كەرتی كشــتوكاڵ بە‌و‬ ‫بودجەیــە ناگەشــێتەوە‪ ،‬لــەوەش خراپتــر‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬جوتیــار نائومێــد دەبێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫بەرهەمەكــەی پێــدەگات‌و بازاڕێك نییە بۆ‬ ‫ســاغكردنەوەی‪ ،‬ئەگــەر بەرهــەم هەبێت‌و‬ ‫بازاڕ نەبێت‪ ،‬جوتیار بەرهەمەكەی بەسەردا‬ ‫دەكەوێت‪.‬‬ ‫عەبدولڕەحمــان عەلــی‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫"چەندیــن جار قســەمان لەگــەڵ وەزارەت‬ ‫كــردوە‪ ،‬بازاڕكــردن یەكێكــە لەخاڵــە‬ ‫بەهێزەكانی بوژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ‪،‬‬ ‫بــەاڵم كاری وەك پێویســت بــۆ نەكــراوە‪،‬‬ ‫لەئێســتادا هەندێ كاری سەرەتایی كراوە‪،‬‬ ‫وەك هێنانــی بــەڕاد بــۆ ئــەو بەرهەمانەی‬

‫لــەوەرزی هاوینــدا زۆرن‪ ،‬بیخەنــە ناوی‌و‬ ‫لەزســتاندا بەكاربهێنرێنــەوە‪ ،‬لەجیاتــی‬ ‫ئەوەی لەدەرەوە هاوردە بكرێن‪.‬‬ ‫تاوبراو وتیشی "لەئێستادا چەندین كارگە‬ ‫داخراون بەهۆی ئەوەی نەیتوانیوە كێبركێ‬ ‫بەرهەمــی دەرەوە بــكات‪ ،‬لەگەڵ وەزارەتی‬ ‫بازرگانی ســەرقاڵی بوژاندنــەوەی هەندێ‬ ‫كارگەین‪ ،‬كە لەپێشتر لە كاركەوتون‪ ،‬وەك‬ ‫كارگەی دۆشاوی سیروان‪ ،‬شەربەتی هەنار‬ ‫لەناحیەی سیراون‪ ،‬ئەمە سەرەتایەكی باش‬ ‫دەبێــت بۆ هەمــو ناوچەكان‪ ،‬كــە بەپێی‬ ‫پێداویســتی بەرهەمەكان كارگە بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی راســتەوخۆ جۆرێك لەبازاڕكردن‬ ‫دروست ببێت لەهەرێمی كوردستان"‪.‬‬ ‫وەزارەتی كشتوكاڵ‪ :‬پالنمان هەیە‬ ‫وتەبێــژی وەزارەتــی كشــتوكاڵ‌و‬ ‫سەرچاوەكانی ئاو‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫گەنــم ‪ %150‬زیاتــر لەپێداویســتی خۆمان‬ ‫بەرهەمدەهێنین‪ ،‬پەتاتە ئەمساڵ ‪ 140‬هەزار‬ ‫تەن بەرهەمهاتوە‪ ،‬كە خۆمان پێویســتمان‬ ‫بەتەنهــا بە ‪ 70‬هەزار تەنە‪ ،‬ســاڵی رابردو‬ ‫نزیكــەی ‪ 100‬تــەن رەوانەی ســعودیە كرا‪،‬‬ ‫هەفتــەی رابردوش ‪ 100‬تەنی تــر رەوانەی‬ ‫ســعودیە كــراوە‪ ،‬ئەمســاڵیش لەوانەیە بۆ‬ ‫هەنارو ســێوو ترێ‌و تەماتەو پیاز‪ ،‬بگەینە‬ ‫ئــەو ئاســتەی جگــە لەپێداویســتی ناوخۆ‬ ‫رەوانەی دەرەوەشی بكەین بۆ بەبازاڕكردن‪.‬‬ ‫ئەنــوەر عومەر‪ ،‬جەختیلەوەشــكردەوە‪،‬‬ ‫پــان هەیــە‪ ،‬ئەگــەر پێداویســتی ناوخــۆ‬ ‫پڕبكرێتــەوە‪ ،‬بەروبومــەكان قوتوبەنــدو‬ ‫بەبازاڕ بكرێن‪ ،‬ئەگەر قەیرانی داراییش بوار‬ ‫بدات‪.‬‬

‫پارێزگای سلێمانی‪ :‬لەم هەفتەیەدا هەمو مۆڵەتەكان هەڵدەوەشێنینەوە‬

‫مۆڵەتی هاوردەكردنی بەنزین دەكەوێته بازاڕی رەشەوە‬ ‫بەنزینیان نەهێناوە‪ ،‬بۆیە لەم هەفتەیەشدا‬ ‫هەمو مۆڵەتــەكان دەوەســتێنرێ‌و دوبارە‬ ‫بەشێوازێكی نوێ مۆڵەتیان پێدەدرێتەوەو‬ ‫ئەوەی بەنزینیشی نەهێناوە جارێكی دیكە‬ ‫مۆڵەتی پێنادرێت‪.‬‬ ‫عەبدولخــاق محەمەد‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫ئەوانیــش بیســتویانە‪ ،‬كۆمپانیــا‬ ‫هەیــە لەبــازاڕی رەشــدا مۆڵەتەكــەی‬ ‫دەفرۆشێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەدەسەاڵتیاندا نییە‪،‬‬ ‫بیانكەنــە لیســتی رەشــەوە‪ ،‬بەڵكو ئەوە‬ ‫لەدەسەاڵتی وەزارەتی پالنداناندایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك پارێــزگای ســلێمانی جارێكــی دیكە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ ناكەن‪.‬‬

‫سلێمانی‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لەماوەی رابردودا بەهۆی دروستبونی‬ ‫قەیرانی داراییەوە قەیرانی بەنزینیش‬ ‫لەسلێمانی دروستبو‪ ،‬بۆ چارەسەری‬ ‫ئەمەش پارێزگای سلێمانی مۆڵەتی‬ ‫بە نۆ كۆمپانیادا بەنزین هاوردەبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنها چوار كۆمپانیا بەنزینیان‬ ‫هاوردەكرد‪ ،‬بەوتەی ئەندامێكی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‪،‬‬ ‫سێ‌ كۆمپانیا مۆڵەتەكەیان لە‬ ‫بازاڕی رەش دەفرۆشنەوە‌و بازرگانی‬ ‫پێوەدەكەن‪ ،‬ئەمەش نرخی بەنزین زیاتر‬ ‫بەرزدەكاتەوە‪ ،‬كە ئێستا نرخەكەی‬ ‫لەنێوان ‪ 800‬بۆ ‪ 1050‬دیناردایە‪،‬‬ ‫هاوكات بەڕێوەبەری كارگێڕی پارێزگای‬ ‫سلێمانی‪ ،‬دەڵێت "ئێمەش بیستومانە‪،‬‬ ‫كۆمپانیا هەیە مۆڵەتەكەی دەفرۆشێت‪،‬‬ ‫بۆیە لەم هەفتەیەدا تەواوی مۆڵەتەكان‬ ‫رادەوەستێنین‌و مۆڵەتی نوێ دەدرێتەوە‬ ‫بە كۆمپانیاكان‪ ،‬ئەوانەشی بەنزینیان‬ ‫نەهێناوە‪ ،‬مامەڵەیان لەگەڵ ناكەین"‪.‬‬ ‫بەنزینخانە حكومییەكان دەگۆڕێن بۆ‬ ‫بازرگانی‬ ‫سەرۆكی لیژنەی سامانە سروشتییەكان‬ ‫لەئەنجومەنــی پارێــزگای ســلێمانی‪،‬‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬دەسەاڵتی گۆڕینی‬ ‫بەنزینخانەی حكومی بۆ بازرگانی لەدەستی‬ ‫پارێــزگای ســلێمانیدایەو دوای ئــەوەی‬ ‫بەنزینخانەكــە گۆڕا بــۆ بازرگانی‪ ،‬بەنزین‬ ‫لــە حكومەت وەرناگرێت‌و پێویســتە خۆی‬ ‫بەنزیــن بۆخــۆی پەیدابــكات‌و بەنرخێكی‬ ‫گونجاو بیفرۆشێت‪.‬‬ ‫غالــب محەمــەد دەشــڵێت "خاوەنــی‬ ‫بەنزینخانەكانمــان بانگكــردوە‪ ،‬خۆیــان‬

‫سەرپشــكبون‪ ،‬كــە دەیانەوێــت ببنــە‬ ‫بەنزینخانــەی حكومــی یــان بازرگانــی‪،‬‬ ‫ئەوەشــی بۆتــە بازرگانــی كارینەكردۆتە‬ ‫ســەر بەنزینخانــە حكومییــەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫كێشــەكە لەڕێژەی بەنزیندایە‪ ،‬نەك رێژەی‬ ‫بەنزینخانــە‪ ،‬چونكــە ئەگــەر بەنزینمــان‬ ‫هەبێت‌و بیدەینە بەنزینخانە حكومییەكان‪،‬‬ ‫ئــەوا بــە دو بەنزینخانــە بەنزینــی هەمو‬ ‫سلێمانی دەدرێت‪ ،‬بەاڵم كێشەكە لەوەدایە‬ ‫بەنزینمان كەمــەو ناتوانین بەنزینی تەواو‬ ‫بۆ بەنزینخانە حكومییەكان دابینبكەین"‪.‬‬ ‫ملیۆنێك‌و ‪ 400‬هەزار لیتر‬ ‫بەپێــی ئامارێك لەپارێزگای ســلێمانی‪،‬‬ ‫كە دەســت "چاودێر" كەوتوە‪ ،‬لە سلێمانی‬ ‫‪ 23‬بەنزینخانــەی بازرگانــی بونیان هەیە‪،‬‬ ‫لەبەرامبــەردا ‪ 15‬بەنزینخانــەی حكومــی‬ ‫هەیە‪ ،‬كە رۆژانە تەنها ملیۆنێك‌و ‪ 400‬هەزار‬

‫لیتر بەنزین بەسەریاندا دابەشدەكرێت‪ ،‬هەر‬ ‫لەو بارەیــەوە غالب محەمەد‪ ،‬وتی "ئەگەر‬ ‫بیانتوانیایــە بەنزین بۆ هەمــو بەنزینخانە‬ ‫حكومییەكان بەڕێژەیەكی باش دابینبكەن‪،‬‬ ‫دەبــوو بەنزینخانە بازرگانییەكان دابخرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم كێشەیان ئەوەیە‪ ،‬ناتوانن رێژەیەكی‬ ‫زۆر بەرهەمبهێنــن تــا بیدەنــە بەنزینخانە‬ ‫حكومییەكان"‪.‬‬ ‫بازرگانی بە مۆڵەتی بەنزینەوە دەكرێت‬ ‫لەكۆبونەوەیەكــی بەرهەمەنەوتییەكان‌و‬ ‫جێگــری پارێــزگاری ســلێمانی‌و لیژنــەی‬ ‫پیشەســازی‌و وزەو بازرگانــی‌و ســەرچاوە‬ ‫سروشــتییەكان لەئەنجومەنــی پارێــزگای‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬بەهــۆی كەموكــوڕی لــەو‬ ‫گرێبەستانەی لەگەڵ كۆمپانیاكانی هێنانی‬ ‫بەنزین بۆ ســلێمانی كــراوە‪ ،‬بڕیاریانداوە‪،‬‬ ‫تاكــو ‪6‬ی ئەیلــول هەندێــك چاكســازی‌و‬

‫گۆڕانــكاری لە شــێوازی گرێبەســتەكاندا‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫لــەو بارەیــەوە غالــب محەمــەد‪ ،‬وتی‬ ‫"كۆمپانیا هەیە گرێبەســتی كردوە‪ ،‬كە ‪30‬‬ ‫ملیۆن تەن بەنزین بهێنێت‪ ،‬بەاڵم یەك لیتر‬ ‫بەنزین ناهێنێت‪ ،‬بەڵكو ئەو گرێبەســتەی‬ ‫لەگەڵ حكومەت كردویەتی‪ ،‬لەبازاڕی رەش‬ ‫دەیفرۆشێت‪ ،‬ئەم كۆمپانیایانەش پێویستە‬ ‫بخرێنە لیستی رەشەوە"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬نزیكەی ‪3‬‬ ‫كۆمپانیایان دۆزیوەتەوە لەبازاڕی ڕەشــدا‬ ‫بــۆ هەر تەنێــك بەنزین گرێبەســتەكەیان‬ ‫بــە ‪ 25‬بــۆ ‪ 50‬دۆالر دەفرۆشــن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتەهــۆی بەرزبونــەوەی نرخی بەنزین‪،‬‬ ‫بۆیە داوایانكردوەو دەیانەوێت گرێبەســت‬ ‫لەگــەڵ ئــەو كەســە بكــەن‪ ،‬كــە بەنزین‬ ‫دەهێنێــت‪ ،‬نــەك ئــەو كەســەی لەبازاڕی‬ ‫رەش گرێبەستەكەی دەفرۆشێت‪.‬‬

‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬ئەمەش سیاسەتێكی‬ ‫كۆنەو وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش‬ ‫هەر بەو شێوازە پێشتر گرێبەستی لەگەڵ‬ ‫كۆمپانیــادا كــردووە‪ ،‬وەزارەتی ســامانە‬ ‫سروشــتییەكان لە‪2007‬ەوە كۆمپانیایەكی‬ ‫لەو شێوەیەی نەخستۆتە لیستی رەشەوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش بەهــۆی ئــەوەی دەســتی خۆی‬ ‫تێدایە‪.‬‬ ‫مۆڵەتەكان هەڵدەوەشێنرێنەوە‬ ‫الیخۆشــیەوە بەڕێوەبــەری كارگێــڕی‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لەكاتی دروســتبونی قەیرانی سوتەمەنی‪،‬‬ ‫بانگهێشــتی ســەرجەم كۆمپانیاكانمــان‬ ‫كــردو لەنێوانیاندا نۆ كۆمپانیا ئامادەییان‬ ‫دەربــڕی‪ ،‬كــە بەنزیــن دەهێنــن‪ ،‬ئێمەش‬ ‫مۆڵەتمــان پێــدان‌و ڕێپێدانیــان وەرگرت‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــەو نــۆ كۆمپانیایــە تەنهــا چوار‬ ‫كۆمپانیــا پابەندبــون‌و ئەوانەی دیكە هیچ‬

‫لە دەسەاڵتی پارێزگاكانە‬ ‫هــاوكات ســەرۆكی لیژنــەی ســامانە‬ ‫سروشــتییەكان لەپارلەمانی كوردســتان‪،‬‬ ‫بە"چاوێر"ی راگەیاند‪ ،‬داوایان لەئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای سلێمانی كردوە‪ ،‬بەدواداچون بۆ‬ ‫ئەو پرســە بكەن‪ ،‬چونكە ئەوە لەســنوری‬ ‫دەســەاڵتی ئەواندایە‪ ،‬لەڕێگــەی ئەوانەوە‬ ‫بەدواداچــون بــۆ ئــەو پرســە دەكــەن‪،‬‬ ‫ئێســتاش چاوەڕێی وەاڵمی رەسمی ئەوان‬ ‫دەكەن لەراستی‌و دروستی ئەو هەوااڵنە‪.‬‬ ‫شــێركۆ جەودەت‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫پێویســتە كۆمپانیــاكان پابەندبــن بــەو‬ ‫گرێبەستەی بۆیان كراوەو هەر بەڵگەكیش‬ ‫هەیــە دەكرێت خەڵك یــان راگەیاندنەكان‬ ‫بیخەنــەڕو‪ ،‬بــۆ ئــەوەی چارەســەری ئەم‬ ‫مەســەلەیە بكرێــت‪ ،‬كێشــەكە لەچۆنێتی‬ ‫گرێبەســتەكاندایە‪ ،‬بۆیــە داوایــان كردوە‪،‬‬ ‫پێداچونەوە بەو ئەو گرێبەستانەدا بكرێت‪،‬‬ ‫چونكــە ئەگەر چاكســازی‌و رێكخســتنەوە‬ ‫لــەو گرێبەســتانە نەكرێــت‪ ،‬ئەمــە هــەر‬ ‫بەردەوامدەبێت‪.‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫«ئازادی‌و دیموكراسی‪..‬‬ ‫دو چەمكی درۆی شاخدارن»‪!..‬‬

‫ئەسعەد جەباری‬ ‫ئەم تایتڵەی ســەرەوە قســەی یەكێكبو‬ ‫لەخۆپیشاندەرانی خۆپیشاندانەكەی ئێوارەی‬ ‫رۆژی ‪21‬ی ئــاب لەپارێــزگای كەربــەال‪،‬‬ ‫خۆئەگەر ئەم ناونیشان‌و تایتڵە فەیلەسوفێك‬ ‫یان بیرمەندێك یاخود سیاســیەكی ناســراو‬ ‫بیوتابا هەرزو میدیاكانی ناوخۆ و ناوچەكەو‬ ‫جیهان دەیانقۆســتەوەو دەبو بەوێردی سەر‬ ‫زوبانی جەماوەر تا ئەندازەی ئەوەی قسەكە‬ ‫بۆهەمیشە بەنەمریی دەمایەوەو نەوە لەدوای‬ ‫نەوە دەوترا!‪.‬‬ ‫مــاوەی ســ ‌ێ هەفتەیــە لەگۆڕەپانــی‬ ‫«التحریــر»ی شــاری بەغــدای پایتەخــت‬ ‫جەماوەری تینــوی ئازادی‌و ســەرفرازی بۆ‬ ‫ناڕەزایی دەربڕین‌و بۆ پشتیوانی هەنگاوەكانی‬ ‫چاكســازی حەیدەر عەبادی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫عیراق كۆدەبنەوە بۆ ئەوەی داخوازییەكانیان‬ ‫بەئاشــكرا رابگەیەنــن‪ ،‬ئــەوەی دۆخەكەی‬ ‫گۆڕی‌و دەستپێشخەری كرد بەڕێز سیستانی‬ ‫گەورە مەرجەعی شیعەی عیراق لەدواهەمین‬ ‫لێدوانیدا بۆ چاكسازی‌و دادگاییكردنی هەمو‬ ‫ئەو كەسانەی دەســتیان هەیە لەگەندەڵی‌و‬ ‫دواخســتنی دەســكەوتەكانی گەالنی عیراق‬ ‫بدرێن بەدادگاو لەڕیشەوە هەڵكێشرێن وەكو‬ ‫پەیامێك‌وابــو بــۆ هەنگاوەكانــی عەبادی‌و‬ ‫جوڵەیەكیــش بخاتەنێــو خۆپیشــاندەرانی‬ ‫بەغدای پایتەخت‌و شارەكانەوە‪.‬‬ ‫هەر دوابەدوای ئەو لێدوانەی سیســتانی‬ ‫ســەرجەم پارێزگاكانــی باشــوری عیــراق‬ ‫كەوتنەخۆیان‌و خۆپیشــاندانی رۆژی هەینی‬ ‫رابردو بروســكەیەكی بەهێزبو بۆ ســەرجەم‬ ‫بەرپرســانی عیــراق كە لەرابردو بۆ ئێســتا‬

‫* ئازادی‌و دیموكراسی دو چەمكی درۆی‬ ‫وەكــو ســەرچاوەی گەندەڵــی رەوڕەوەی‬ ‫كاروانــی ئاوەدانــی‌و خزمەتكردنیــان بەرەو شاخدارن!‪.‬‬ ‫* ئــەوەی لەشــاری بەغدا كــراوە‪ ،‬هەر‬ ‫دواوەبردوە ئەوە جگەلەوەی كە بەرپرسانی‬ ‫ئــەم واڵتە لەئاســتی پێویســت نەبــون بۆ ئــەو خزمەتگوزاریانانــەن كە لەســەردەمی‬ ‫كایەكانی ژیان‪ ،‬بەڕێز سیســتانی بەئاشكرا «عەبدولكەریم قاسم» جێبەجێكراون!‪.‬‬ ‫* پارلەمانــی عیــراق‪ ،‬میللەتــی عیراقی‬ ‫ئەوەی باسكرد كە ئەگەر چاكسازی نەكرێ‌و‬ ‫تاوانباران‌و گەندەڵكاران نەدرێن بەدادگایەكی فرۆشت لەدنگەوە بۆ دەنگە!‪.‬‬ ‫* باگەندەڵــكاران بچنــەوە ئەودیــوی‬ ‫عادیالنە ئەوا دورنیە عیراق بەرەو دابەشبون‬ ‫هەنگاوبنێ‪ ،‬ئەم دەستەواژەیە»دابەشبون» سنور!‪.‬‬ ‫* لەشی عیراق چیتر بەرگە ناگرێ!‪.‬‬ ‫بــۆ یەكەمجــارە لەســەرزارو قســەكانی‬ ‫ئەمانــەو ســەدان دروشــمی جیاجیــای‬ ‫سیستانیەوە دەیبیستین‪ ،‬ئەمەش دیسانەوە‬ ‫ئــەو بــڕواو قەناعەتەیــە كــە مەرجەعــی هەڵواسراو بەدەستی خۆپیشاندەرانی شارو‬ ‫گەورەی شــیعە بەئاســانی وەكــو بانگەواز پارێزگاكانی» بەســڕە‪ ،‬زیقار‪ ،‬ئەلناســریە‪،‬‬ ‫رایناگەیەنــێ مەگــەر قەناعەتێكــی پتەوی دیالە‪ ،‬واســت‪ ،‬كەربــەال‪ ،‬دیوانیــە‪‌،‬و قەزاو‬ ‫مەرجــەع نەبێــت بەحەقیقەتــی ئاینــدەی ناحیەكان‪..‬هتــد»ی باشــور گوزارشــتێكی‬ ‫واڵت كــە ئێمە بمانەوێ‌و نەمانــەوێ عیراق راســتگۆیانەی خەڵكــی رەشــوڕوتی خێــر‬ ‫روەو ئــەو دابەشــبونە هەنگاودەنــێ‪ ،‬ئــەم لەخۆنەدیــوی عیراقــن كــە دەیــان ســاڵە‬ ‫دەستپێشــخەریەش نیشــانەیەكی گەشە بۆ دەناڵێنــن بەدەســت دیكتاتۆریــەت‌و‬ ‫دابەشبونێكی ئاشتیانەی كۆمەاڵنی خەڵكی زوڵموزۆری دەسەاڵتە یەك لەدوای یەكەكانی‬ ‫عیــراق وەك پێشــتر ســەلیم ئەلجبــوری مێــژوی عیراقی كــۆن‌و هاوچەرخــەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ســەرۆكی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عیــراق خۆپیشــاندەرانە بەبــێ جیــاوازی رژاونەتە‬ ‫لەلێدوانێكیــدا ئــەوەی وتبــو كە باشــترین سەرشەقامەكانی شارەكان‌و بەئاشكرا داوای‬ ‫چارەسەر بۆعیراق دابەشبونێكی ئاشتیانەیە چاكسازی دەكەن لەســەرۆكوەزیران‪ ،‬دیدی‬ ‫بەویســتی عیراقیەكان خۆیان‌و هەرئەمەش ئــەو خۆپیشــاندەرانە دیدێكــی گشــتگیرو‬ ‫داوایەیكی هەموانە‪ ،‬ئەوان هیچ شتێك نابینن‬ ‫برینەكان ساڕێژ ئەكات!!‪.‬‬ ‫ئەوەی مایەی تێڕامانە دروشم‌و تایتڵەكانی بەدرێژایی ‪12‬ســاڵی پاش پرۆسەی ئازادی‪،‬‬ ‫بەشێك لەخۆپیشــاندەرانە كە هەریەكەیان پێیانوایە ســەدامێك هەبو لەڕابردو‪ ،‬كەچی‬ ‫گوزارشــتی لەڕای تایبەتی خۆی ئەكرد‪ ،‬لەو ئێستا دەیان گەورە ســەدام‌و دەیان بچوكە‬ ‫دروشمانەشــدا‌واقیعی عیــراق دەخوێنیتەوە عودەی‌و قوسەی بونەتە دومەڵ لەسەر دڵی‬ ‫وەكو ئەوەی كە هەیە‪ ،‬ئەمەش بەشێكە لەو ئــەم میللەتە‪ ،‬خۆپیشــاندەران ئەوەشــیان‬ ‫نەشــاردەوە ئــەوان بــەدەم بانگەوازەكــەی‬ ‫دروشمانە‪:‬‬ ‫مەرجەعــی بااڵی شــیعە سەرشــەقامەكان‪،‬‬ ‫* بەڵی بۆ سەربەخۆیی دادگا!‪.‬‬ ‫* بەڵــی بۆ لەســێدارەدانی نوری مالكی هــەر ئــەوەش بو ئێــوارەی ‪21‬ی ئــاب زۆر‬ ‫عەفەویانــە جەماوەری شــارەكانی باشــور‬ ‫تاوانبار!‪.‬‬ ‫* بەڵــێ بــۆ دادگاییكردنــی ئەوانــەی بەســەدان هەزار كەس كــە مەزەندە دەكرێ‬ ‫لەسەرانســەری شــارەكان چەنــد ملیۆنێك‬ ‫بونەهۆی كەوتنی موسڵ!‪.‬‬ ‫* دەســت لەكاركێشــانەوەی پارێــزگای بەدەم ئەو بانگەوازەوە رۆیشــتبن‌و قســەی‬ ‫بەســڕەو ئەنجومەنــی پارێــزگا!‪ ..‬خۆیان كرد لەم هەفتەیەدا‪ ،‬ئەوەی ماوەتەوە‬ ‫ئەوەبو پەیامی ئەوان وەكو خۆپیشــاندەران‬ ‫خۆپیشاندەرانی بەسڕە‪.‬‬ ‫* بازرگانانی سیاسەت لەعیراقدا دەبێت ئاگادراكردنەوەیەك بو بۆ دەســەاڵتداران كە‬ ‫پەلــە بكەن لەجێبەجێكردنــی داواكاریەكان‬ ‫دادگایی بكرێن!‪.‬‬ ‫* هەڵوەشــاننەوەی پارلەمــان‌و دەنا هەفتەی ئایندە دورنیە خۆپیشاندەران‬ ‫روی كاروانی خۆپیشــاندەران وەرچەرخێنن‬ ‫ئەنجومەنەكانی پارێزگاكان!‪.‬‬

‫روەو ناوچــەی ســەزو لەوێش تەڕو وشــك‬ ‫بسوتێنن!‪.‬‬ ‫ئــەوەی بۆئێمــەی كــورد گرنگــە لــەم‬ ‫وروژاندنــەی ناوەڕاســت‌و باشــوری عیــراق‬ ‫وەرگرتنی پەنــدو ئامۆژگاریە لەدیمەنەكانی‬ ‫خواســتی خۆپیشــاندەران‌و زەبەالحــی‌و‬ ‫گەورەیــی روداوەكان كــە ئیلهامێكــن بــۆ‬ ‫وەرگرتنــی وانەیــەك كــە كاتــێ میللــەت‬ ‫هاتەدەنگ‌و شۆڕشــی ســپی خۆی راگەیاند‬ ‫هیــچ هێــزو ســەركردەیەك‌و ســمبولێك‬ ‫ناتوانێ لەئاســت شــەپۆلی پەنگخــواردوی‬ ‫رەقــی جەمــاوەر خۆیبگــرێ‪ ،‬بۆیــە ئەوەی‬ ‫لەناوەڕاســت‌و باشــوری عیــراق ئێســتا‬ ‫دەگوزەرێ باشــتر نیە لەوەی كە لەهەرێمی‬ ‫كوردســتان دراوســێی باشــور دەگوزەرێ‪،‬‬ ‫هەربۆیە پێویســتە بەزوترین كات سەركردە‬ ‫كالســیەكانی كوردستان بەخۆیاندا بچنەوەو‬ ‫ئەوانیــش بانگــەوازی چاكســازی بكــەن‬ ‫بەپێــی توانای خۆیان رێگاكانی چاكســازی‬ ‫لەخۆیانــەوە دەســتپێبكەن‪ ،‬خۆیــان‌و‬ ‫ماڵومناڵیــان دەســتهەڵگرن لەخنكاندنــی‬ ‫میللەت‪ ،‬ئەزمونی ‪24‬ســاڵی پــاش راپەڕین‬ ‫پێمان ئەڵێ سەركردایەتی كوردستان وەكو‬ ‫پێویســت ســەركەوتونەبون لەبەڕێوەبردنی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬قۆرخــكاری‌و‬ ‫خۆبەزلزانــی‌و دەستبەســەراگرتن بەســەر‬ ‫یاســاو رێســاكانی تایبــەت بەپاراســتنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانــی خۆیــان نیشــانەیەكی‬ ‫گەشەن كە لەم هەرێمەدا كەس نازانێ حزب‬ ‫حكومەتە یان حكومەت حزبە!‪.‬‬ ‫كێشــەكانی عیراق‌و كێشــەكانی هەرێمی‬ ‫كوردســتان جیاوازیــان نیــە لەجەوهــەردا‬ ‫لەئاســت گەندەڵی‌و قۆرخكاری بەرپرسان‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوەی جیاوازیــە لەعیــراق بەناوی‬ ‫«وەتنی»ەوە دلسۆزی خۆیان ئەفرۆشنەوە‬ ‫بەخەڵــك‪ ،‬لەكــن خۆیشــمان بەنــاوی‬ ‫«كوردایەتــی»ەوە هەمو شــتێكیان پێمان‬ ‫فرۆشــت تا ئەندازەی ئــەوەی خاوەنی هیچ‬ ‫بەهایەكــی مرۆڤانــەی خۆیشــمان نەبین!‪،‬‬ ‫حەیــف بۆتــۆ كوردســتان كــە ئــازادی‌و‬ ‫دیموكراســی دو چەمكی درۆی شاخداربون‬ ‫بەدەیان ساڵە مێشكمانی پێ فریوئەدەن بۆ‬ ‫راگرتنی كورسی دەسەاڵتیان!!‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫سازان! ‪ ..‬یاریكردن‬ ‫بە چارەنوسی میللەتێك‬ ‫ســازان بەرهەمی ئەقڵی خێڵە‪ ،‬لە كۆمەڵێكدا یاساو دەستوری‬ ‫هەبێت‪ ،‬بە پێی یاســا ڕەفتار دەكەن و لە كۆمەڵێكیشــدا دەستور‬ ‫نەبێت دیســان كۆمەڵێ پڕەنسیپی ئەخالقی و یاسایی هەیەو هیچ‬ ‫گروپێــك ناتوانێت ســوار ملــی كۆی كۆمەڵ ببێــت و دانەبەزێت‪،‬‬ ‫وەختێكیــش پێی بڵێی كاری تۆ تەواو بووە‪،‬هاوار بكات كە وەرن‬ ‫بۆ مانەوەی ئەم گروپە یان ئەم كەســایەتییە ســازان بكەین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئارام ئەحمەد‬ ‫كۆمەڵی زیندوو ئەمە عەیبەیەكی گەورەیە‪.‬‬ ‫كاتــی خۆی یەكێتی وپارتی لەگەڵ بەغــداد ڕێكەوتبوون كە با‬ ‫كێشــەی كەركوك بە ڕیفراندۆم چارەســەر بكەین‪ ،‬واتە شــارێكی كوردیان خســتبوە گرەوی‬ ‫دەنگدانی زۆرینەو كەمینە‪ ،‬لە كاتێكدا هیچ هێزو دەوڵەت و كەسێك ئامادە نییە ماڵی خۆی بخاتە‬ ‫مزایدەیەكی ئاواوە‪ ،‬ســەیرەكە لەوەیشــدایە تا بە ئێســتا تەنانەت نەیان توانی ئەوەش كرداریزە‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫بارزانــی وپارتــی زۆر بــاش دەزانــن‪ ،‬بــە پێــی هەمــوو مەنتقێــك مەســعود بارزانــی مافی‬ ‫خۆكاندیدكردنەوەو مافی ماوەدرێژكردنەوەی نییە‪ ،‬سەیرەكە لەوەدایە هەر بە پێی ئەویاسایانەی‬ ‫خۆیان دایانڕشــتوە كە ئەم مافەی نەماوە‪ ،‬لەبری ئەوەی بە وتارێك ماڵئاوایی لە پۆســتەكەی‬ ‫بكات و تەمەنای هەڵبژاردنێكی جوانی بێت بۆ كەسایەتیەكی ترو ئەوەی هیوای سەركەوتنی بۆ‬ ‫بخوازێت‪ ،‬كەچی دەڵێ وەرن لەگەڵم بســازێن ‪ ،‬ئاخر ســازانی بۆو لە پێناوی چیدا؟ سازانەكەی‬ ‫پارتیش تەنها یەك مانای هەیە‪ ،‬ئەویش با مەسعود بارزانی بمێنێتەوە بە هەمان ئەو دەسەاڵتانەی‬ ‫كە هەیبووە‪،‬ئەمەیش ئیتر مانایەك بۆ ئازادی‪ ،‬هەڵبژاردن‪ ،‬یاسا‪ ،‬ئەخالقی سیاسی ناهێڵێتەوەو‬ ‫تــەواو بێمانایــە‪ ،‬پاڕلەمان كە مەرجەعیەتــە و هەڵبژێردراوی كۆی كۆمەڵــگان‪ ،‬دەڵێن «ئەگەر‬ ‫ســبەینێ بڕیاریی یاســایش بدەن ئێمە كاری لەسەر ناكەین»‪ ،‬سەیرە! ئەوان كار لەسەر بڕیاری‬ ‫یاسایی پاڕلەمان ناكەن‪ ،‬بەاڵم بە نا یاسایی دەیانەوێت سەرۆكی هەرێم دووبارە بكەنەوەو هەموو‬ ‫الیەكیش قبوڵی بكات‪.‬‬ ‫لەوەیش سەیرتر ئەوەیە جگە لە پارتی‪ ،‬الیەنەكانی دژیش هەمان شیعاریان هەڵگرتوەو كوناو‬ ‫كــون دەڕۆن بــۆ كۆبونەوەو هەمویان داوای ســازان دەكەن‪ ،‬ئەمە لــە كاتێكدا دەبوو هەر یەكەم‬ ‫جارو بە یەك بەیان بۆچونی قاتعانەی خۆیان ڕابگەیاندایە كە دانیشتن بۆچی و لە پێناوی چیداو‬ ‫بۆ كام ســازان و خۆ گونجاندن؟ ســەرۆكی هەرێم دوو دەورەی تەواو كردوەو نیوو دەورەیشی بۆ‬ ‫درێژكراوەتەوەو ئیتر گفتوگۆ هەڵناگرێت‪،‬ئەم كۆبونەوەو دانیشتن و سازان سازانەیشیان ناو ناوە»‬ ‫بەرژەوەندی گشتی و شەڕی داعش هەیەو ئەزمەكان زۆرن»‪.‬‬ ‫دەبوو بەرلە وادەی تەواوی بوونی مەسعود بارزانی‪ ،‬خەڵكی و حیزبەكان بهاتنایەتە سەرشەقام‪،‬‬ ‫كە دەبێت سەرۆكی هەرێم دەست لە كار بكێشێتەوە‪ ،‬چونكە نەیتوانییەوە وەك سەرۆكی هەرێم‬ ‫بێالیەنی بپارێزێت‌و بچوكترین بەرهەمی پۆزەتیفی بۆ كۆمەڵگای كوردی نەبوە‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵگای‬ ‫لە ناو كۆمەڵێ ئەزمەدا داناوە كە ئەوسەری دیار نیە‪.‬‬ ‫دەبوو لە ســەرەتاوە هیچ یەكێك لەو حیزبانە داخلی كۆبونەوەیەك نەبونایە‪ ،‬لەســەر پرســی‬ ‫ســەرۆكایەتی هەرێم ومانەوەی مەســعود بارزانی‪ ،‬هەموو ئەو كۆبونەوانەو هەوڵدان بۆ ســازانێك‬ ‫كە ســەرۆك بەنایاسایی بهێڵێتەوە‪ ،‬گاڵتەجاڕییەو شــورەییەكی گەورەیشە‪ ،‬كۆمەڵگای كوردی‬ ‫زیاتر وەك دیوەخانی خێڵە بەراییەكان پیشان دەدات‪ ،‬نەك كۆمەڵگایەكی مەدەنی وسەردەمیانە‪.‬‬ ‫ئێستایش بۆ دوو ساڵی تر بیسازێنن؟ دیسان دوو ساڵی ئایندە هەمدیس دەبێت بیسازێننەوە‪،‬‬ ‫وەختێــك ئــاوا كۆمەڵــگا بە ســازان بەڕێوە دەبەن‪ ،‬ئیتر هەڵبژاردن و‪ ،‬دیموكراســی و یاســاو‪،‬‬ ‫دەستورو دادگاو دادوەرتان بۆچییە؟‬

‫دەوڵەت یان دابڕان؟‬

‫هیوا محەمەد‬ ‫نــەوت لەجیهانــدا زمانێــك یــان‬ ‫ناســنامەیەكی نەتەوەیی نیە‪ ،‬تەنها ئەوە‬ ‫نەبێــت كــە وەك كۆیلەیــەك لەنــاو دڵی‬ ‫زەوی دەردەهێندرێــت‌و دەفرۆشــرێت‪.‬‬ ‫لەم هەرێمەی ئێمەشــدا نــەوت لەڕیگەی‬ ‫توركیــاوە هــەرزان فرۆشــدەكرێت‬ ‫بەمەبەســتی رازیكردنــی ئــەو دوژمنــە‬ ‫سەرســەختە دێرینەی ئێســتا مۆدێڕنەی‬ ‫ســەر بەناتــۆ‌و واڵتێكــی وەك ئەمریكای‬ ‫لەپشــتە‪ ،‬ئەمــەش گوایــە پێــی دەبیــن‬ ‫بەدەوڵەت‪.‬‬ ‫دەمــان وت پێمــان خۆشــە توركیــا‬ ‫بچێتە ناو یەكێتــی ئەوروپاوە تا ئێمەش‬ ‫كێشەی كورد روبەڕوی ئەوروپا بكەینەوە‬ ‫بــەو پێیــەی واڵتێك لــەو واڵتانــەی كە‬ ‫كێشــەی كوردیــان هەیــە توركیایــە كە‬ ‫دەبێتە ئەندام لەو یەكێتیەدا‪ .‬بەاڵم ئەمە‬

‫تەنهــا بۆچونێكــی هەڵەبو چونكە شــەڕ‬ ‫لەناوجەرگــەی ئەوروپییەكاندا لەشــەڕی‬ ‫یەكەمــی جهیانیدا رویداوە‌و ئەو كات هیچ‬ ‫پەیوەســت بەكــورد نەبــوە‌و غافریلۆی‪،‬‬ ‫‌قوتابی سڕبی ئاگری تێبەرداوەو فرانكۆی‬ ‫ئیســپانیاش ئەگەرچی تەنها هۆكار نەبو‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكێــك لەفاكتەرە ســەرەكییەكان‬ ‫بولەشــەڕی جیهانی دوەمدا‪ .‬لەگۆڕەپانی‬ ‫ڕوداوەكان لەهەرێــم‌و ناوچەكــە لەماوەی‬ ‫‪ ٣٤‬ســاڵی رابــردودا كــە شــەڕی ئێران‌و‬ ‫عیراق بو هەرچی دەگوزەرێت نابێتە هۆی‬ ‫گۆڕانكاری ریشــەیی بۆ كــورد ئەگەرچی‬ ‫گەورەترین زیانی پێكەوتوە‪ .‬ئەوەش كەبۆ‬ ‫ئــەم هەرێمە هاتوەتەكایەوە تا ئێســتاش‬ ‫تەنهــا روداوێكــی ناوخــۆی عیراقە‌و هەر‬ ‫دەبێت لەم ناوخۆیەشدا چارەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫زۆر بەرنامــەی دابەشــكردنی عیــراق‬ ‫خرایەڕو‪ ،‬ئەمریكییــەكان كاتێك ئەوەیان‬ ‫باســكرد كە گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە‬ ‫ناتوانــن بەزەبری ئەو ســوپایەی هێنایان‬ ‫بــۆ گۆڕینــی دەســەاڵتی ســەدام عیراق‬ ‫بەیەكگرتویــی بهێڵنــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمــە‬ ‫خواســتی عیراقییــەكان بەتایبەت غەیرە‬ ‫كــوردەكان نەبــو‪ ،‬نــەك هــەر ئەوەندە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەدژیشی وەستانەوە‪ .‬ئەوەندەمان‬ ‫پێشــەكی نوســیوە بــۆ چونەناو باســی‬ ‫دەوڵەتی كوردی كــە هیچی نوێیان تیادا‬ ‫نەمــاوە‪ ،‬هەمــوان دەزانیــن دەوڵەتێــك‬ ‫مەنفــەزی هەناســەدانی نەبێــت خــۆی‬ ‫بەپێــوە ناگرێــت یان دەبێــت بەگۆچانی‬ ‫ســیحری ئەمریكا هەموان رازی بكات كە‬ ‫دانمان پیادا بنێــن‌و مامەڵەی دەوڵەتمان‬

‫لەگەڵ بكــەن ئەمەش كــە نابێت چونكە‬ ‫سیحرەكەش بونی نییە‪.‬‬ ‫خەڵكی بەســرە كاتێــك دەڵێن دەبینە‬ ‫هەرێمێكــی فیدڕاڵی لەبەر ئــەوە نیە كە‬ ‫دەیانەوێــت عیــراق دابەشــبكەن‪ ،‬ئەوان‬ ‫لەگــەڵ بەغدا هاو ئاییــن‌و زمان‌و تیرەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم تەنهــا هــۆكاری ئابــوری‌و دابەش‬ ‫نەكردنی خزمەتگوزارییەكانە بەیەكســانی‬ ‫بەســەریاندا وایــان لێــدەكات دەنگــی‬

‫‪,,‬‬

‫یــان دوركەتنــەوە‌و دابڕانمــان لەبەغــدا‬ ‫جیاوازە لەگەڵ بەشەكانی دیكەی عیراق‪،‬‬ ‫كێشەی ئێمە پەیوەستە بەواڵتانی دیكەی‬ ‫ناوچەكــە كــە هەمویان نەیــاری كوردن‌و‬ ‫لەگەڵ ئەوەدا نین دەوڵەتی خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫ئەگــەر توركیا نەهێڵێت نــەوت لەرێگەی‬ ‫ئەوەوە بفروشــین‪ ،‬ئەگەر ئێران بەهەمان‬ ‫شــێوە‌و بەغداش بەمافی ئێمەی نەزانێت‬ ‫ئەی لەكوێوە دەتوانین؟‬

‫ئەگەر هەرێم بكەینە دەوڵەت‌و بمان كەن‬ ‫بەگژ كوردانی پارچەكانی دیكەدا بەبیانوی‬ ‫پاراستنی سنورەكانی دەوڵەت‪ ،‬ئیدی ئەوە چ‬ ‫مانایەكی دەبێت؟‬

‫دروســتبونی هەرێمی جیایــان لێوە بێت‪.‬‬ ‫هەرێمــی ئێمــە كێشــەیەكی نەتەوەیــی‬ ‫لەپشــتە‌و خوێنیكــی زۆرمــان كەوتوەتە‬ ‫نێوان لەگەڵ نەتەوەی عەرەب لەم واڵتە‪،‬‬ ‫هــەروەك چــۆن خەڵكانێكــی زۆر لەئێمە‬ ‫رۆڵەیان كردوەتــە قوربانی الی ئەوانیش‬ ‫كــەم خێــزان هەیە كەســێكی لەشــەڕی‬ ‫ئێمــەدا نەكوژرابێت‪ .‬جیابونــەوەی ئێمە‬

‫ئەگــەر هەرێم بكەینە دەوڵــەت‌و بمان‬ ‫كەن بەگــژ كوردانــی پارچەكانی دیكەدا‬ ‫بەبیانوی پاراستنی سنورەكانی دەوڵەت‪،‬‬ ‫ئیــدی ئەوە چ مانایەكی دەبێت؟ ئاخر بە‬ ‫بەرچــاوی هەموانەوە شــەڕێكی گەورەی‬ ‫وێرانــكاری لەالیــەن ئیســرائیلییەكانەوە‬ ‫بەرامبــەر خەڵكــی مەدەنــی لەغــەززە‬ ‫دەكرێــت هۆكارەكــەی دەگەڕێتــەوە بــۆ‬

‫ئــەو موشــەكانەی كەتائیبەكان بەســەر‬ ‫ئیســرائیلدا دەیهاوێــژن‪ ،‬ئــەی ئەگــەر‬ ‫حزبێكــی كــوردی چەكــدار چاالكییەكی‬ ‫ئەنجامــدا‌و خۆیكــردەوە بەنــاو ســنوری‬ ‫دەســەاڵت‌و ئیــداری دەوڵەتۆكەكــەی‬ ‫ئێمــەدا‌و قینــی ئــەو دوژمنانــەی لەئێمە‬ ‫هەستاند دەبێت لەپەرچدانەوەی ئەوان چ‬ ‫وەاڵمێكمان هەبێت؟‬ ‫لەسەرەتای دەستپێكی قەیران‌و هاتنی‬ ‫داعش بــۆ ناوچەكــە پێموابــوە ئەمریكا‬ ‫بەڵێنەكانــی بــۆ كــورد سیاســی نیــن‌و‬ ‫تەنهــا ســەربازییەو دەیەوێت داعشــمان‬ ‫پێ الواز بكات‪ ،‬ئێســتاش ســورم لەسەر‬ ‫ئەم دەربڕینەو دوپاتیدەكەمەوە ئەمریكا‪،‬‬ ‫توركیــا لەخۆی ناكات بــۆ ئێمە دەكرێت‬ ‫شــتێك لەمەی ئێستا هەمانە زیاترمان بۆ‬ ‫دابین بــكات‌و بمانبەســتێت بەتوركیاوە‌و‬ ‫بمان كاتە دەســتكەالی دەستی ئەوان بۆ‬ ‫یەكالییكردنەوەی ملمالنێكان لەناوچەكە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەمەزیاتــر چاوەڕوانــی شــتی تر‬ ‫بین ئــەوە لەدەرگای گێلی سیاســی یان‬ ‫خۆهەڵواســین دەدەیــن‪ .‬ئەمریــكا باجی‬ ‫زۆری ئەوەیــداوە كــە لەگــەڵ ئێــران‌و‬ ‫بەرنامــە ئەتۆمییەكــەی رێكەوتن دەكات‬ ‫ئیدی چ مەجبــورە واڵتێكی دیكەی وەك‬ ‫توركیــا لەخۆی بــكات؟ هیچ هێمایەكیش‬ ‫لەتوركیاوە دیارنیە كە بۆنی ئەوەی لێبێت‬ ‫شــتێك بۆ كوردانی ئــەو واڵتە بكات‪ ،‬جا‬ ‫دەبێت چی لەگەڵ ئێمە بكات؟‬ ‫سیاســەتی ئەمــڕۆی ســەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‌و حكومەتیش ســەبارەت بە بەغدا‌و‬ ‫توركیــا زۆر بەڕونــی دیــارە‪ ،‬ئەویــش‬

‫دوركەوتنــەوەی حەوت هەنــگاو لەبەغداو‬ ‫نزیكبونــەوەی چەســپین بەتوركیاوەیــە‪.‬‬ ‫ئەمەش لەسیاســەتی پشــتگیری توركیا‬ ‫بۆ داعش‌و بێدەنگی هەرێم لەوە لەالیەك‌و‬ ‫پشــتگیری نەكردنی سەرۆكایەتی هەرێم‌و‬ ‫پارتیدا دەركەوت كــە رادەی نزیكبونەوە‬ ‫گەیشتوەتە پێكەوە لكان‪.‬‬ ‫بەغداد لەرێگەی عەبادییەوە كەوتوەتە‬ ‫چاكســازی‌و پێدەچێــت بەئازایەتییــەوە‬ ‫دەســتی بەم هەنگاوانــە كردبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەو لەالبردنــی جێگــرە كارتۆنییەكانــی‬ ‫هــەردو ســەرۆكایەتی‌و حكومەتــەوە‬ ‫دەستیپێكرد كە لەسەر ئەساسی تەوافق‌و‬ ‫رازیكردنی بێ بەرهەمەوە دانراون‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەم هەنگاوانە بگەنە مەبەست ئەوە بەغدا‬ ‫دەتوانــێ زیاتر خــۆی وەك حكومەتێكی‬ ‫موئەسەســاتی پیشــانبدات جــا ئەگــەر‬ ‫بەخۆشــی بێت یــان بەزۆر ئــەوە لەروی‬ ‫ئــەم هەرێمــەی ئێمــەدا دەوەســتێتەوە‌و‬ ‫كاتێكیش دانوســتان دەســتپێدەكات كە‬ ‫ئەوان موسڵیشــیان ئازاد كردوە‌و سوپای‬ ‫بەهێزیشــیان دامەزرانــدوە‪ ،‬ئایا ئەوكات‬ ‫چیمــان پێدەڵێــن لــەدوای دابڕانێكــی‬ ‫بــێ‌ ســەمەر؟ تــۆ بڵێــی بــەم وتەیــە‬ ‫دەســتپێبكەن‪ ( :‬لەپێناوی بەرژەوەندی‬ ‫خەڵك‌و نیشــتمان‌و بەخاتری هەستكردن‬ ‫بەمەترسی دەرەكی بڕیارماندا بایدەینەوە‬ ‫بــەالی بەغداد‌و هەموشــتان بڵێن عافیە‌و‬ ‫ماندو نەبن)‪ .‬ئەمەش دەبێتە الپەڕەیەكی‬ ‫دیكە لەمێژو‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫ئایهان بیلگەن‪ ،‬وتەبێژو پارلەمانتاری‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن‪ ،‬رایگەیاند‪:‬‬ ‫تەنها هەدەپە دەتوانێت واڵت لەدۆخی‬ ‫شــەڕ رزگـــار بــكــات‪ ،‬بــۆیــە پێویستە‬ ‫لــە هــەڵــبــژاردنــی پــێــشــوەخــت گشت‬ ‫ئازادیخوازان دەنگ بە هەدەپە بدات‪.‬‬

‫رەوشی ئێستای توركیا‬ ‫لە سااڵنی نەوەدەكان خراپترە‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬چاودێر‬

‫هودا كایا‪ ،‬پارلەمانتاری هەدەپە‬

‫پارلەمانتارێكی پارتی دیموكراتی‬ ‫گەالن(هەدەپە)‪ ،‬رایدەگەیەنێت میدیاكانی‬ ‫سەربە ئاك پارتی پڕوپەگاندەیەكی چەوت‬ ‫لەبەرامبەر پارتەكەیان و ئۆپەراسیۆنە‬ ‫سەربازییەكانی ئەم دواییە دەكەن‪ ،‬بەوەی‬ ‫ئەو تاوان و كۆمەڵكوژییەی ئەنجامی دەدەن‬ ‫الی رایگشتی بشارنەوەو بەشێوەیەكیتر‬ ‫روداوەكان نیشان بدەن دەربارەی روداوەكەی‬ ‫زارگەلی پەیامێك ئاڕاستەی بەرپرسانی توركیا‬ ‫دەكات و دەشڵێت «ئەوەی لەزارگەلی رویدا‬ ‫شەرمەزارییە بۆ ئەوانەی بانگەوازی داكۆكی‬ ‫لەئیسالم دەكەن» ‪.‬‬ ‫هودا كایا‪ ،‬نوێنەری ئەستەمبوڵ لەسەر لیستی‬ ‫هەدەپە‪ ،‬لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنی لە كەناڵی‬ ‫سامانیۆڵو تی ڤی‪ ،‬تیشك دەخاتەسەر چەند‬ ‫بابەتێكی گرنگ لەوانەش پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫و دەشڵێت «هەنگاوەكانی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫لەتوركیا بەئاگایی سەرۆككۆماری توركیا بوەو‬ ‫ئەوەی كۆتایی بەگفتۆكان هێناوە خودی‬ ‫ئەردۆغان بووە»‪.‬‬

‫لە ‪ 1960‬لە ئەستەمبوڵ لەدایك بووە‬ ‫پێشتر نوسەر و چاالكوانی مەدەنی بوە‬ ‫لە كودەتاكەی ‪ 1995‬دا بەهۆی ئەوەی‬ ‫سەرپۆش بوە ماوەیەكی زۆر زیندانی‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫خاوەنی چەند كتێبێكە لەسەر پرسەكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سۆسیۆلۆژی لە توركیا‬ ‫لەچەند رۆژنامەیەكی توركیا گۆشەنوس‬ ‫بووە‬ ‫ئەندامی كۆنگرەی ئیسالمییە‬ ‫ئێستا پارلەمانتاری هەدەپە یە‪.‬‬

‫*ئێوە یەكێك بون لەئەندامی شاندی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن كە بەمەبەستی بەدواداچون‬ ‫لەسەر بۆردومانكردنەكە سەردانتان بۆ گوندی‬ ‫زارگەلی كرد‪ ،‬دەكرێت پێمان بڵێن لەو ‌ێ چی‬ ‫رویدابو؟‬ ‫هودا كایا‪ :‬ئەوەی لە زارگەلی رویدا‪ ،‬هەمان‬ ‫روداو بوو وەك ئەوەی لە رۆبۆسكی‪ ،‬سوروچ و‬ ‫لە جزیرە رویدا‪ ،‬واتە زنجیرە كۆمەڵكوژییەكە بۆ‬ ‫سەر خەڵكی مەدەنی‪ ،‬دەبینین لەالیەن دەوڵەت‬ ‫و میدیاكانی نزیك ئاك پارتی‪ ،‬هەوڵێك هەیە‬ ‫بۆ شاردنەوەی ئەو كۆمەڵكوژییانە بۆئەوەی‬ ‫رایگشتیی توركیای پێهەڵبخڵەتێنن بەناوی‬ ‫لێدانی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە(پەكەكە)‪.‬‬ ‫زارگــەلــی یەكێكە لە كۆمەڵكوژییەكان بۆ‬ ‫سەر مرۆڤایەتی‪ ،‬سەردانی شاندی ئێمە بۆ‬ ‫زارگەلی بەمەبەستی ئامادەكردنی راپۆرتێك‬ ‫لەسەر قوربانی خەڵكی مەدەنی بو دواتریش‬ ‫ئاشكراكردنی راپۆرتەكە بۆ رایگشتی بەوەی‬ ‫توركیا كۆمەڵكوژیی كردووە‪ ،‬لەكاتێكدا رۆژنامە‬ ‫و میدیاكانی نزیك ئاك پارتی هەواڵی سەردانی‬ ‫شاندی ئێمە بۆ زارگەلییان بەشێوەیەكیتر‬ ‫باڵوكردەوە‪ ،‬بەوەی ئێمە مەبەستێكیترمان لەو‬ ‫سەردانە هەبێت‪ ،‬میدیاكانی توركیا كاریگەری‬ ‫خراپیان لەسەر هۆش و بیركردنەوەی رایگشتی‬ ‫لەتوركیا كــردووە‪ ،‬ئێمە نــاوی یەك‪-‬بەیەكی‬ ‫قوربانییەكانی زارگەلیمان لەالیەو بەڵگەی‬ ‫تەواوەتیمان لەراپۆرتەكەدا ئاماژەپێكردووە‪،‬‬ ‫لە راگەیەنراوێكدا بۆ چەند میدیایەكی توركیا‬ ‫ئاشكرامان كردو دۆسیەكە دەبەینە پارلەمان‬ ‫راپۆرتەكەمان بەزمانی كــوردی و عەرەبی و‬ ‫ئینگلیزی ئامادەكرد‪ .‬كات ‌ێ توركیا بۆردومانی‬ ‫زارگەلی كرد‪ ،‬لە میدیاو رۆژنامەكانی سەربە ئاك‬ ‫پارتی هەواڵی ئەوە باڵوكرایەوە گوایە ئەوانەی‬ ‫لەزارگەلی بونەتە قوربانی هاوالتی سڤیل نەبون‬ ‫و بەڵكو گەریالی پەكەكە بون‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫ئەم چەواشەكارییەی میدیای توركیا‪ ،‬ئێمە‬ ‫وەك هەدەپە بڕیارماندا شاندێك بەمەبەستی‬ ‫بەدواداچون لەسەر روداوەكە پێكبهێنین‪ ،‬پێمان‬ ‫وابو تەنها بەو شێوەیە دەتوانین وەاڵمی میدیای‬

‫ئەم شەڕە لە ئەستۆی كێیە‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫دەیانەوێت دەنگ و رۆڵی هەدەپە الوازبكەن‪.‬‬ ‫* پێتان وایە میدیاكانی توركیا لەم دۆخەدا‬ ‫چۆن و چ رۆڵێك دەگێڕن؟‬ ‫هودا كایا‪ :‬هەفتەی رابــردوو مێرد مناڵێك‬ ‫لە جولەمێرگ درایە بەر گولە لەالیەن هێزە‬

‫ئەوەی لەزارگەلی رویدا شەرمەزارییە‬ ‫بۆ ئەوانەی بانگەوازی داكۆكی لەئیسالم‬ ‫دەكەن‬ ‫موسوڵمانین و داكۆكی لە موسوڵمان دەكەین»‬ ‫لەزارگەلی هاواڵتی موسوڵمان كراوەتە ئامانجی‬ ‫بۆردومانكرن‪ .‬ئەمە تراژیدییەكی گەورەیە‪.‬‬ ‫*دۆخــــی تــوركــیــا بــەتــایــبــەتــی هەرێمە‬ ‫كوردییەكان بەرەو ئاڵۆزییەكی زۆر چوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫رۆڵی هەدەپە بۆ هێوەربونەوەی دۆخەكە چییە؟‬ ‫هــودا كایا‪ :‬پارلەمانتارەكانمان بــەردەوام‬ ‫دەچنە ئەو ناوچانەی شــەڕو گــرژی تێدایە‪،‬‬ ‫بەچەندین ئاستەم و زەحــمــەت رێگەمان‬ ‫پێدەدەن بچینە ئەو شوێنانەی پێكدادانی‬ ‫تێدایە‪ ،‬هەندێكمان شەو و رۆژی كردۆتە یەك‬ ‫و ناخەوێت‪ .‬ئێمە وەك هەدەپە لەپاڵ گەلی‬ ‫خۆمان دەبین و ئازارەكانی ئــەوان بەئازاری‬ ‫خۆمان دەزانین‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا تاقە پارتی‬ ‫سیاسی لەتوركیا كە بانگەواز بۆ ئاشتی‬ ‫دەكات‪ ،‬پارتی دیموكراتی گەالنە‪ ،‬دەبێت هەر‬ ‫تاكێكی بەویژدان و ئازادیخواز لەتوركیا‪ ،‬هەمان‬ ‫ویستی ئاشتی هەبێت‪ .‬داوادەكەین دەستبەجێ‌‬ ‫چەكەكان بێدەنگ بكرێن‪ ،‬ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫رابگیرێن‪ .‬زۆربــەی رایگشتی لەتوركیا داوای‬ ‫ئاشتی دەكەن‪ ،‬لێرەدا ئەوەی ئاشتی نەوێت و‬ ‫شەڕی هەڵگیرساندۆتەوە ئاك پارتی و رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغانە‪ ،‬رەوشــی سلۆپی‪ ،‬لیجە و‬ ‫سیلوان چـــواردەوری بەسوپا گەمارۆ دراوە‬ ‫كراوەتە دۆزەخ بۆ خەڵك‪ ،‬من وەك توركێك‬ ‫پارلەمانتارم لە هەدەپە و داوای ئاشتی بۆ‬ ‫گەالنی توركیا دەكەم‪ ،‬داكۆكی لەپرسی كورد‬ ‫بەڕێگەی ئاشتییانە دەكــەم‪ ،‬میدیای توركیا‬ ‫ناوێرن یەك پارلەمانتاری هەدەپە بۆ سەر‬ ‫شاشە بانگ بكەن‪ ،‬چونكە دەترسن و دەزانن‬

‫كەمال كڵچدارئۆغڵو سەرۆكی پارتی‬ ‫كۆماری گەل رایگەیاند‪ :‬بڕیارەكەی‬ ‫كــۆمــیــســیــۆن بــۆ ئــەنــجــامــدانــەوەی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬بڕیارێكی سەربەخۆ نەبوە‬ ‫بەڵكو بەویستی ئەردۆغان بوە‪.‬‬

‫ئــۆراڵ چەڵشالر نوسەرو گۆشەنوسی‬ ‫نــــاوداری تــوركــیــا دەڵــێــت «هــەدەپــە‬ ‫پارتێكی مەزنی پارلەمانی توركیایەو‬ ‫دەبێت توركیا دەرفـــەت بــدات رۆڵی‬ ‫ئاشتی خۆیان بۆ هێوەربونەوەی دۆخی‬ ‫توركیا بگێڕن»‪.‬‬

‫هودا كایا پارلەمانتاری هەدەپە‪:‬‬

‫‪,,‬‬

‫كڵچدارئۆغڵو‪ :‬بڕیارەكەی كۆمیسیۆن‬ ‫سەربەخۆ نەبووە‬

‫چەڵشالر‪ :‬دەبێت دەرفــەت بە‬ ‫هەدەپە بدرێت‬

‫ئایهان‪:‬‬ ‫تەنها هەدەپە چارەسەرە‬

‫چەواشەكاری توركیا بدەینەوە‪ .‬لەنێوان هەولێر‬ ‫و قەندیل سەدان دێ هەیە كە خەڵكی مەدەنی‬ ‫ناوچەكی تیا دەژی‪ ،‬زارگەلیش یەكێكە لەو‬ ‫دێیانە‪ ،‬لەزارگەلی هاواڵتی كورد موسوڵمانی‬ ‫سونە كراونەتە قوربانی‪ ،‬لەكاتێكدا رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغانی سەرۆككۆمار دەڵێت «ئێمە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەمنییەكانەوە‪ ،‬لەمیدیاكان ناوی ئەو مێرد مناڵە‬ ‫بە پەكەكە ناسرا‪ ،‬لەكاتێكدا خێزانی ئەو مێرد‬ ‫مناڵە هیچ الیەنگیرییەكیان نییە و مناڵەكەش‬ ‫كرێكاری فڕن بوە‪ ،‬میدیاكانی سەربە ئاك پارتی‬ ‫بەو شێوەیە پێشێلكاری و پڕوپەگاندەی چەوت‬ ‫دەكەن‪ ،‬تەنها تاوانی ئەو منداڵە ئەوە بوە كە‬ ‫كورد بوە‪ .‬دەتوانم بڵێم میدیای توركیا توانیوێتی‬ ‫رۆڵی خۆی لە ناشرینكردنی وێنای هەدەپە و‬ ‫پەكەكە بگێڕێت‪ .‬ئێمەش وەك هەدەپە بوینەتە‬ ‫قوربانی ئەو پڕوپاگەندە چەوتانە‪.‬‬ ‫*ئایا پڕۆسەی ئاشتی بەتەواوەتی كۆتایی‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئەگەر وایە هۆكارەكەی چییە؟‬ ‫لــەمــاوەی دو ساڵی رابــــردوی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتیدا‪ ،‬هەدەپە زۆرترین رۆڵی خۆی گێڕاوەو‬ ‫خۆی كردۆتە حەماڵی پڕۆسەكە تەنها بۆئەوەی‬ ‫بەچارەسەرێكی دیموكراتی و ئاشتییانە‬ ‫بگات‪ .‬تاقە ئەكتەری سیاسی لەو پڕۆسەیەدا‬ ‫هەدەپە بووە‪ .‬بەهەوڵی ئێمە پڕۆسەكە گەیشتە‬ ‫ئەوەی رێككەوتنی دۆڵمەباخچە(راگەیەنراوە‬ ‫هاوبەشەكەی ‪28‬ی شوبات لەنێوان شاندی‬ ‫ئیمراڵی هەدەپە و بەرپرسانی توركیا) بۆ‬ ‫رایگشتی توركیا ئاشكرا بكرێت‪ ،‬وابڕیار بو‬ ‫لەپاش هەفتەیەك بەسەر ئەو راگەیەنراوە‪،‬‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالن بانگەوازی بەستنی كۆنگرە‬ ‫بۆ پەكەكە بكات بۆئەوەی كۆتایی بەخەباتی‬ ‫چەكداری لەبەرامبەر توركیا بهێنن‪ ،‬چونكە‬ ‫ماوەیەك بو مەسەلەی چەك دانانی پەكەكە‬ ‫لە رۆژەڤــەدا بوو‪ ،‬هەمو ئەو هەنگاوەكانی لە‬ ‫پڕۆسەی ئاشتیدا نــراوە‪ ،‬بەئاگایی رەجەب‬ ‫تەیب ئــەردۆغــان بــووە‪ ،‬لەپاش راگەیەنراوە‬

‫هاوبەشییەكە ئەردۆغان وتی «لەدژی راگەیاندنە‬ ‫هاوبەشەكەم و ئەوە كارێكی دروست نییە»‪.‬‬ ‫ئەوەبو دەستبەج ‌ێ لەالیەن ئەردۆغانەوە مێزی‬ ‫گفتوگۆكان كۆتایی پێهات‪ .‬لەمانگی نیسانەوە‬ ‫هیچ هەنگاوێك لەسەر پڕۆسەی ئاشتی نەنراوە‪،‬‬ ‫سااڵنێكە دەوڵــەت لەگەڵ ئۆجەالن گفتوگۆ‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوەی ئێمە و ئۆجەالن داوامان دەكرد‪،‬‬ ‫ئەوەبو ئەو گفتوگۆیانە بۆ رایگشتی توركیا‬ ‫ئاشكرا بكرێت و بەفەرمیتر بكرێت‪ .‬تەنانەت‬ ‫دەرفەت بدرێت رۆژنامەنوسان و روناكبیران رۆڵ‬ ‫لەو گفتوگۆیانە بگێڕن‪ ،‬پارتە سیاسییەكانتر‬ ‫بەجۆرێك بەشداری لە پڕۆسەكە بكەن‪ .‬لەپاش‬ ‫ئەوەش رێگرییەكان لەسەر عەبدواڵ ئۆجەالن‬ ‫الببرێت و دەرفەت بدرێت ئۆجەالن چاوی بە‬ ‫پارێزەرەكانی بكەوێت و پڕۆسەكە گشتگیرتر‬ ‫بكرێـت‪ .‬ئێستا میدیاكانی سەر بە ئاك پارتی‬ ‫هۆكاری كۆتایی هێنان بە پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫دەخەنە سەرشانی ئێمە‪ .‬لێرەدا تاقە پارتی‬ ‫سیاسی هەبێت كۆتایی بەپڕۆسەی ئاشتی‬ ‫و گفتوگۆكان هێنابێت ئــەوە ئاك پارتی و‬ ‫ئەردۆغانە‪.‬‬ ‫*كــۆتــایــهــێــنــان بــەگــفــتــوگــۆكــان و‬ ‫هەڵگیرساندنەوەی شــەڕی نێوان پەكەكە و‬ ‫توركیا‪ ،‬پێتان وایە رەوشی توركیا بەرەو كوێ‌‬ ‫دەچێت؟‬ ‫هودا كایا‪ :‬رەوشی ئێستای توركیا لەسااڵنی‬ ‫نەوەدەكان زۆر خراپترە‪ ،‬تەرمی ژنێكی گەریال‬ ‫بەب ‌ێ پۆشاك لەسەر شەقامەكان فڕیدراو دواتر‬ ‫سوكایەتی بەتەرمەكەی كرا‪ .‬هیچ بنەمایەكی‬ ‫مرۆیی و ویژدانی سیاسی لەگەڵ ئەم كردەوە‬ ‫قێزەوەنەدانیە‪ .‬ئەوەی دەبێت لە روداوی تیرۆر‬ ‫خۆی بەدور بەدور بگرێـت هەدەپە نیە بەڵكو‬ ‫ئەردۆغانە واڵتی بەرەو ئەو گێژاوە بردووە‪.‬‬ ‫*راتان لەسەر ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت چییە؟‬ ‫هــودا كایا‪ :‬پڕوپەگاندەیەكی خــراپ دژبە‬ ‫هەدەپە هەیە‪ ،‬ئێستا ئاك پارتی و ئەردۆغان‬ ‫نایانەوێت حكومەتی هاوبەشی لەگەڵ هیچ‬ ‫الیەنێكدا پێكبهێنن‪ ،‬بەفشارو رێگری دەیانەوێت‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجامبدرێتەوە‪ ،‬ئامانج‬ ‫لەم هەڵبژاردنە ئەوەیە ئاك پارتی ‪ 400‬كورسی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ .‬دەبێت هەمو ئاشتیخوازێك‬ ‫لەدژی بەرەی ئاك پارتی بوەستێتەوە بەوەی‬ ‫ئــەوان شــەڕخــوازن‪ ،‬ئێمە درێــژە بەخەبات و‬ ‫سیاسەتی ئاشتیخوازانە دەدەین و ئامانج ئەوەیە‬ ‫رێژەی دەنگەكانمان بۆ ‪ %18‬بەرزبكەینەوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫لە توركیا چی‬ ‫دەگوزەرێت؟‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫لە توركیا زۆر شت گوزەرا و زۆری دیكەش ماوە بگوزەرێت‪ ،‬تەقینەوەكەی‬ ‫پەڕسوس كە بووە هۆی شەهیدبونی ‪ 33‬هاواڵتی‪ ،‬روداوێكی لەناكاو و‬ ‫بێبەرنامە نەبوو‪ ،‬پارێزەرانی دۆسیەكە ئاشكرایانكرد ئەوەی لەناو دۆسیەی‬ ‫لێكۆڵینەوەدا بەدیدەكرێت تەنها راپۆرتی پزیشكی دادوەری شەهیدەكانە‪،‬‬ ‫كەسوكاری شەهیدەكان داواكاریان پێشكەش كردووە كە لێكۆڵینەوە لە‬ ‫ئەنجامدەری كردەوەكە و پەیوەندییەكەی لەگەڵ رێكخراوی تیرۆرستی داعشدا‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەمە دەبوایە داواكاری گشتی پێشوتر ئەم كارانەی ئەنجامبدایە‪،‬‬ ‫بەهۆی ئــەوەی لە ‪ 2‬ی تشرینی یەكەمدا مــاوەی سنوربەزاندنی توركیا‬ ‫بۆ سوریا و عێراق كۆتایی دێت‪ ،‬چوار ڕۆژ لەمەوبەر وەزارەتــی دەرەوەی‬ ‫توركیا رەشنوسی سنوربەزاندنی عێراق و سوریای لەالیەن سوپاوە رەوانەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران كرد و ئەنجومەنەكەش سێ ڕۆژ لەمەوبەر واژۆی لەسەر كرد‬ ‫و رەوانەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كرد‪ .‬ساڵی پار لە رەشنوسەكەدا بیانوی‬ ‫سنوربەزاندنی توركیا بوونی داعش و پەكەكە بوو‪ ،‬ئەمساڵیش باس لەزیادبونی‬ ‫مەترسی ئاسایشی نیشتیمانی دەكرێت كە بێگومان مەبەست لە سەركەوتنی‬ ‫شەڕڤانانی یەپەگەیە‪ .‬ئەگەری زۆری هەیە دیسانەوەی پەرلەمانتارانی ئاك‬ ‫پارتی و مەهەپە لەبارەی سنوربەزاندنەوە هاوهەڵوێست بن‪ .‬ئەو ئۆپەراسیۆنە‬ ‫ئاسمانی و زەمینیانەی سوپای توركیا دژبە پارتی كرێكارانی كوردستان لە‬ ‫دەرەوە و ناوەوەی توركیا ئەنجامیان دەدا تائێستا كاریگەریەكی ئەوتۆی‬ ‫دروست نەكردووە‪ ،‬بەشێك لە الیەنگرانی پارتە بچوكەكانی توركیا پشتیوانی‬ ‫ئاك پارتی دەكەن‪ .‬بەرنامەیەكی دیكەی ئاك پارتی ئەوەیە كێشەی ئابوری‬ ‫بۆ توركیا دروستبكات و سەركەوتو بووە لە دابەزاندنی بەهای لیرە‪ ،‬بەمەش‬ ‫دەیەوێت ئەو پەیامە بگەیەنێت كە ئەگەر بەرنامە ئابورییەكانی ئەوان نەبێت‬ ‫توركیا توشی قەیران دەبێت‪ .‬ئەمەش هەڕەشەیەكی ترسناكە بۆ سەر ئابوری‬ ‫توركیا‪ ،‬سەرەنجام وەكو ئەوەی سەرۆككۆماری توركیا رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫پالنی بۆ داڕشتبوو‪ ،‬هەڵبژاردنی پێشوەخت لە توركیا ئەنجام دەدرێت و‬ ‫كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردن یەكی تشرینی دووەمی بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمان دیاریكرد‪.‬‬ ‫پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن وەكو كاردانەوەیەك ئەو بڕیارەیان بە هەڵەشەیی‬ ‫ناوبرد و بەالیانەوە بڕیارێكی نامۆ بوو‪ .‬هەدەپە زیاتر لە مانگێكە خۆی‬ ‫بۆ هەڵبژاردن ئامادەكردۆتەوە و لە هەڵبژاردنی پێشودا دروشمی «ئێمە‬ ‫بەرەو پەرلەمان» یان دەوتــەوە‪ ،‬بەاڵم لەم هەڵبژاردنەدا دروشمی «ئێمە‬ ‫بەرەو دەسەاڵت» بەكاردەهێنن‪ .‬لە توركیا تەنها پارتێك رەخنەی جددی لە‬ ‫حكومەت و ئاك پارتی دەگرێت هەدەپەیە‪ .‬رەخنە بەجێكانی هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپە سەاڵحەدین دەمیرتاش پێگەی پارتەكەی لە مەیدانی سیاسی توركیا‬ ‫بەرزكردۆتەوە‪ .‬هاوڕێیەكم بۆی گێڕامەوە كە یەكێك لە سیاسەتمەدارە‬ ‫شارەزاكان و ڕاوێژكاری جەهەپە لەبارەی دەمیرتاشەوە پێی وتوە‪ :‬ئەوەی‬ ‫دەمیرتاش لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بە ڕۆژێك دەیوت ئەوان بە ساڵێك بۆیان‬ ‫نەدەوترا‪ .‬لە پارێزگای شرناخ و شارۆچكەكانی سور و سیلڤانی سەربە ئامەد‬ ‫و چەند ناوچەیەكی دیكە‪ ،‬گەنجان و شارەوانی و چەند دامەزراوەیەكی دیكە‬ ‫«حكومەتی خۆجێی» یان ڕاگەیاند‪ .‬ئەم هەنگاوە كارێكە سەرەڕای ئەوەی‬ ‫خواستی هەموو كوردێكە بەاڵم نابێت بڕیاری سەربەخۆ بدرێت و كوردان‬ ‫بكەونە ناو ئەو داوە جوگرافیەی بەخواستی حكومەتە‪ ،‬چونكە لێكەوتەی‬ ‫خراپی دەبێت و دواجــار هەدەپە زیانی بەردەكەوێت و لەالیەن تورك و‬ ‫گەالنی دیكە بە دابەشكردنی توركیا تۆمەتباری دەكەن‪ ،‬چونكە یەكێك لە‬ ‫دروشمەكانی تورك ئەوەیە «نیشتیمان دابەش ناكرێت»‪ .‬یەكێك لە سەنتەرە‬ ‫بێالیەن و پرۆفیشناڵەكانی توركیا سەنتەری توێژینەوەی ‪ Andy-Ar‬ە‪،‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو ڕاپرسیەی ئەنجامیانداوە‪ ،‬لەئێستادا ‪ %18‬ی دەنگدەرانی توركیا‬ ‫هێشتا بڕیاریان نەداوە دەنگ بە كام پارتە دەدەن‪ %20 .‬ی دەنگدەرانی ئاك‬ ‫پارتی لەئێستادا بڕیاریان نەداوە دەنگ بە كام پارتە بدەن‪ .‬واتە ئاك پارتی‬ ‫كە لە هەڵبژاردندا نزیكەی ‪ %41‬دەنگەكانی مسۆگەركردبوو ئێستا ‪ %35‬ی‬ ‫مسۆگەری هەیە و بەپێی گۆڕانكاریەكان دەنگەكانی زیادوكەم دەكات‪.‬‬ ‫سەرهەڵدانەوەی پێكدادانەكان و لەباربردنی قۆناغی ئاشتی لە خۆرئاوای‬ ‫توركیا زیانی بە پەكەكە گەیاندووە‪ ،‬بەاڵم ئەو زیانە لە هەرێمی كوردی‬ ‫توركیا قەرەبووكراوەتەوە و دەنگی هەدەپە لە شارە كوردیەكان هەڵكشانی‬ ‫زیاتر بەخۆوە بینیوە‪ .‬هەر بەگوێرەی شیكاریەكەی ئەو سەنتەرە‪ ،‬هەدەپە‬ ‫لە ‪ 16‬پارێزگای هەرێمی كوردی لەپێشەوەی پارتەكانی دیكەیە‪ ،‬واتە دوو‬ ‫پارێزگای دیكەشی مسۆگەر كردووە‪ .‬پێشهاتە بەناویەكداچوەكانی توركیا و‬ ‫ئەو نائارامیەی پارێزگاكانی توركیای گرتۆتەوە دوای ئەنجامی هەڵبژاردنە‬ ‫پەرلەمانیەكەی تشرینی دووەم كۆتاییان دێت و ئاشتی و دیموكراسیش‬ ‫ئەو دوو بژاردەیە دەبن دواجار هەموو پارتەكان ناچاردەبن بیكەنە بەشێكی‬ ‫سەرەكی كارنامەكانیان‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‌‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫«چاودێر» ئاشكرایدەكات‬

‫مادە هۆشبەرەكان چۆن دەبرێنە زیندانەكانەوە؟‬ ‫ئاسایشی سلێمانی لەمانگێكدا دوو باندی مادە هۆشبەرەكان دەستگیر دەكات‬ ‫دۆسیەی بۆ كراوەتەوە‌و بۆ لێكۆڵینەوەیش‬ ‫رەوانەی ئاسایش كراوەتەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬كەسی ئێرانی‬ ‫هەبووە مادە هۆشبەرەكەی لەدەرەوە بەڕێگەی‬ ‫كەپسول یان پێچراوە بەمادەی تایبەت‬ ‫دەخوارد‪ ،‬دواتر بەمەبەستی سەردانیكردنی‬ ‫زیندانییەك دەهاتە ژورەوە لە تەوالێتەكان‬ ‫لەڕێگەی پیساییەوە دایدەنا دواتر دەیدا بە‬ ‫زیندانییەكان‪ ،‬بەاڵم دەستگیركراو روبەڕووی‬ ‫دادگا كراوەیەوە‪.‬‬ ‫بەڕێوەبەری چاكسازی گەورانی سلێمانی‪،‬‬ ‫وتیشی «لەئێستادا كە هاتوینەتە بینا‬ ‫نوێیەكەی چاكسازی گەوران كەمتر كێشەی‬ ‫لەو جۆرەمان روبەڕوو دەبێتەوە‪ ،‬چونكە بیناكە‬ ‫نوێیە‌و زیاتر پارێزراوترەو رێگەی نوێمان‬ ‫گرتۆتەبەر بۆ نەهێشتنی ئەم حاڵەتانە»‪.‬‬

‫سلێمانی‪ -‬نزار جەزا‬ ‫بەپێی ئامارو زانیاریەكان رێژەی بەكارهێنانی‬ ‫مادەی هۆشبەر لەشارەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان بەرەو هەڵكشان دەڕوات‪،‬‬ ‫توێژەرانیش ئەم دیاردەیە بەهۆكارێكی‬ ‫سەرەكی دەزانن بۆ هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫خێزان‌و سەرهەڵدانی چەندین كێشەی‬ ‫دیكەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هاوكات بەپێی ئەو‬ ‫زانیاریانەی دەست «چاودێر» كەوتون‪،‬‬ ‫لەناو زیندانەكانیشدا مادەی هۆشبەر بەكار‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬لەم راپۆرتەیشدا « چاودێر»‬ ‫چۆنیەتی بردنە ژورەوەی مادە هۆشبەرەكان‬ ‫بۆ ناو زیندان ئاشكرا دەكات‪.‬‬ ‫‪ 60‬بازرگان‌و بەكارهێنەر دەستگیر دەكرێن‬ ‫بەپێی ئامارێكی ئاسایشی سلێمانی‪ ،‬كەدەست‬ ‫«چاودێر» كەوتووە‪ ،‬لە هەشت مانگی ڕابردودا‬ ‫نزیكەی ‪ 60‬كەس بە تۆمەتی بازرگانی‌و‬ ‫بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەستگیركراون‌و‬ ‫ڕەوانەی دادگا كراون‪ ،‬ئەو كەسانەی‬ ‫دەستگیریش كراون تەنها خەڵكی ناوشاری‬ ‫سلێمانی نین‪ ،‬بەڵكو هەریەكەو خەڵكی‬ ‫شوێنێكەو هەندێكیان خەڵكی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستانن‪ ،‬هەروەها لەساڵی ‪ 2014‬نزیكەی‬ ‫‪ 100‬كەسی دیكەیش بەتۆمەتی بازرگانیكردن‌و‬ ‫بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر دەستگیر كراون‪.‬‬ ‫جۆرەكانی مادەی هۆشبەر‬ ‫مادە هۆشبەرەكان بریتین لە تلیاك‪،‬‬ ‫حەشیش‪ ،‬هێرۆین‪ ،‬كۆكاین‪ ،‬كراگ‌و شیشە‪،‬‬ ‫چەند جۆرێكی دیكە‪ ،‬كە شیشە یەكێكە لە‬ ‫هەرە ماددە مەترسیدارەكان‌و كاریگەرییەكی‬ ‫زۆری لەسەر بیركردنەوەی مرۆڤ دەبێت‪،‬‬ ‫چونكە بەتایبەت لە تاقیگە كیمیاییەكاندا‬ ‫دروستدەكرێت‪ ،‬ئەمەش ئێستا لە كوردستان‬ ‫بونی هەیە‌و بەكاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫لەزیندانەكاندا چی دەگوزەرێت ؟‬ ‫بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەزیندانەكانیشدا‬ ‫هەستی پێدەكرێت‌و لەكاتی بردنە ژورەوەی‬ ‫مادەی هۆشبەر بۆ چاكسازییەكان‬ ‫دەستی بەسەردا دەگیرێت‌و هەندێكجاریش‬ ‫ئەمە كۆنتڕۆڵ ناكرێت‌و بەنهێنی لەناو‬

‫‪,,‬‬

‫بەڕێوەبەری چاكسازی گەورانی‬ ‫سلێمانی‪ :‬زیندانی هەبووە‬ ‫مادەی هۆشبەری بەكارهێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دۆسیەی بۆ كراوەتەوە‌و بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوەیش رەوانەی ئاسایش‬ ‫كراوەتەوە‬

‫‪%80‬ی توێژینەوەكەی لەسەر ماددەی‬ ‫هۆشبەرە‬ ‫دكتۆر لوقمان سیوەیلی‪ ،‬سەرۆكی بەشی‬ ‫كاری كۆمەاڵیەتی لەزانكۆی سلێمانی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند‪ ،‬جێگەی تێرامان‬ ‫نییە كە زیندانییەكان لەناو زینداندا ماددەی‬ ‫هۆشبەر بەكار بهێنن‪ ،‬چونكە پێشتر‬ ‫بەكاریانهێناوە‌و هەندێكی دیكە بەهۆی‬ ‫چاولێكەرییەوە لەناو زیندانەكان بەكاریدێنن‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە كەشوهەوای ناو زیندان كە‬ ‫ماوەیەكی دور‌و درێژ لەناو زیندان دەمێننەوە‌و‬ ‫ڕۆژانی دور ودرێژی ناو زیندان كۆتایی نایەت‪،‬‬ ‫كەس هەیە لەناو زیندان وتویەتی «ساڵێك‬ ‫سزام بۆ زیادبكەن بەس پارچەیەك لەو حەپەم‬ ‫بدەنێ»‪ ،‬ئەمەش بەهۆی ئەوەی ئەو حەپانە‬ ‫خەولێكەر‌و بێهۆشكەرن‪.‬‬ ‫ئەو مامۆستای زانكۆیە زیاتر ‪%80‬ی‬ ‫توێژینەوەكەی لەسەر ماددەی هۆشبەر لەناو‬ ‫زینداندا كردووە‪ ،‬دەڵێت «هەفتانە‌و رۆژانە‬ ‫لەكاتی پشكنیندا ماددەی هۆشبەر لەناو‬ ‫زیندانەكانی هەرێم‌و جیهانیش دەستیان‬ ‫بەسەردا دەگیرێت‪ ،‬كە لەڕێگەی كەسوكاری‬ ‫زیندانییەكەوە یان بەبازرگانی دێتە ناو‬ ‫زیندانەكەوە»‪.‬‬

‫چاكسازییەكانی كوردستاندا بەكاردەهێنرێت‪ ،‬هەیە‌و كاریگەریی خراپی بۆ جەستە‌و مێشك‌و‬ ‫هەر لەو بارەیەوە كاروان حەمە فەرەج‪ ،‬كە الیەنی كەسێتی‌و كۆمەاڵیەتی‌و دەرونی هەیە‪.‬‬ ‫توێژەری دەرونییە توێژینەوەیەكی لەچەند‬ ‫چۆن دەبرێنە ناو زیندانەكان ؟‬ ‫ساڵی رابردودا لەوباریەوەوە ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫كە وێنەیەكی دەست «چاودێر» كەوتووە‪ ،‬شێركۆ عارف حەمە‪ ،‬بەڕێوەبەری چاكسازی‬ ‫چەند نهێنیەك لەسەر بەكارهێنانی مادە گەورانی سلێمانی‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫هۆشبەرەكان لەالیەن زیندانیەكانەوە ئاشكرا تاكو ئێستا چەند كەسێك بەمەبەستی‬ ‫بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر لەناو‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫توێژینەوەكە لەسەر ‪ 50‬زیندانی ئەنجامدراوە‪ ،‬چاكسازییەكەیان دەستگیركراون‪ ،‬هەندێكی‬ ‫كە لەئەنجامدا دەركەوتووە‪ ،‬بەڕێژەی ‪ %72‬دیكەیش بەڕێگەی جیاواز ئەو مادانەیان بۆ‬ ‫زیندانییەكان زانیارییان هەیە دەربارەی هێناونەتە ناو زیندانیەكان‪ ،‬ئەوانەیش دەستگیر‬ ‫هەبون‌و بەكارهێنان‌و بازرگانیكردن‌و هێنانی كراون‌و بەبڕیاری دادوەر سزادراون‪ ،‬سزاكەیش‬ ‫ئەو ماددانە بۆ ناو زیندان‪ ،‬هەروەها ‪%88‬ی لە سێ ساڵەوە تا ‪ 15‬ساڵ هەیە‪ ،‬لەناوەوەش ئاسایشی سلێمانی دوو باند دەستگیر دەكات‬ ‫زیندانییەكان پێیانوایە ئەو ماددانە زیانیان زیندانی هەبووە بەكاری هێناوە دەستگیركراوە عەمید جەالل ئەمین‪ ،‬بەڕێوەبەری بەشی‬

‫نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەكان لەئاسایشی‬ ‫سلێمانی بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند‪ ،‬سەرەتا‬ ‫هەوڵدەدەن سەرچاوەی ئەو باندانە بدۆزنەوە‪،‬‬ ‫كە بازرگانی بەمادەی هۆشبەرەوە دەكەن‪،‬‬ ‫دەواتر دەستگیریان دەكەن‪ ،‬پاش ئەوە لە‬ ‫لێكۆڵینەوەكاندا دەردەكەوێت چەند ئەندامی‬ ‫دیكەیان لەگەڵە‌و هەوڵی دەستگیركردنی‬ ‫ئەوانیش دەدرێت‪ ،‬بەاڵم هەندێكجار دوای‬ ‫ئەوەی بەپێی تاوانەكەیان دادوەر سزایان‬ ‫دەدات‪ ،‬ئەو كەسانە دوای سزاكەشیان جارێكی‬ ‫دیكە دەچنەوە سەر تاوانی پێشویان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان وەك ئاسایش بەردەوام لەهەوڵدان‌و‬ ‫ئەركی خۆیان جێبەجێدەكەن‌و دەستگیریان‬ ‫دەكەنەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬هەر سەرە‬ ‫داوێكیان دەستبكەوێت لەسەر بەكارهێنان‌و‬ ‫بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر‪ ،‬هەوڵدەدەن‬ ‫بەزوترین كات ئەو كەسانە دەستگیربكەن‪،‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەشدا لەنوێترین هەنگاویاندا‬ ‫توانیویانە لەسەرەتای مانگی حەوتەوە تاكو‬ ‫‪12‬ی ‪ 8‬دوو باندی بەكارهێنان‌و بازرگانیكردنی‬ ‫ماددە هۆشبەرەكان دەستگیربكەن كە‬ ‫ژمارەیان ‪ 12‬كەسبووە‪ ،‬دوو كەسیشیان‬ ‫ئافرەتبون‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانییەوە‪ ،‬هەروەها لەڕوی‬ ‫هەستە سۆزدارییەكانییەوە الواز دەبێت‌و‬ ‫توشی خەمۆكی‌و قەلەقی دەبێـت‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەوە زیانی ئابوری هەیە كە پارەیەكی زۆر‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی بڕێكی كەم لەو ماددەیە‬ ‫سەرف دەكات كە ئەمەش دوبارە ماڵوێرانی‬ ‫بەدوادا دێت‪.‬‬

‫جۆری سزاكان بەپێی یاسا‬ ‫بەپێی یاسای سزادانی عێراقی‪ ،‬بازرگانی‬ ‫ماددە هۆشبەرەكان‪ ،‬سزادەدرێت بەزیندانی‬ ‫لە س ‌ێ ساڵ بۆ ‪ 15‬ساڵ‪ ،‬لە ‪ 15‬ساڵەوە‬ ‫دەستپێدەكات تا حوكمی هەتایی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سزای بەكارهێنەران لەشەش مانگ‬ ‫تاساڵێك‌و لەساڵێكەو تا س ‌ێ ساڵ زیندانی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەگەڵ غەرامە بەبڕێك پارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەرێمی كوردستان تاكو ئێستا یاسایەكی‬ ‫تایبەت بەماددە هۆشبەركان نییە‌و ئەو‬ ‫یاسایەش پێویستی بەهەمواركردنەوە هەیە‪،‬‬ ‫هەروەك ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ ،‬ئەندامی لیژنەی‬ ‫كاروباری یاسایی لە پەرلەمانی كوردستان‬ ‫بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند‪« ،‬ئەو یاسایە لە‬ ‫ساڵی ‪ 1969‬نوسراوە‪ ،‬هەرچەندە ئەو یاسایە‪،‬‬ ‫یاسایەكی چڕ‌و پڕ‌و تەواوە‪ ،‬بەاڵم بەشێك لە‬ ‫سزاكان‪ ،‬كە دیاریكراون بۆ تاوانەكان دەبێت‬ ‫لەگەڵ قۆناغی ئەمڕۆدا بگونجێت‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫شیرازەی كۆمەڵ‌و خێزان تێكدەدات‬ ‫هێمن ئەحمەد‪ ،‬توێژەری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ببێتە هۆی دوركەتنەوەی خەڵك لە تاوان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەم ماوەیە لەبەرئەوە پێویستی بە هەمواركردنەوە‬ ‫لەمیدیاكانەوە دەبیستین كە رۆژانە هەیە‪ ،‬بەاڵم كاتی پێویستە»‪.‬‬ ‫كەسانێكی زۆر دەستگیر دەكرێن بەتۆمەتی‬ ‫بازرگانیكردن یان بەكارهێنانی مادە‬ ‫پێویستە یاساكە هەموار بكرێتەوە‬ ‫هۆشبەرەكان‪ ،‬ئەمەش كاریگەریی خراپی ئاسۆ هاشم‪ ،‬پارێزەری ڕاوێژكار‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫لەسەر شیرازەی كۆمەڵ‌و خێزان‌و خودی ڕاگەیاند‪ ،‬ئەو كەسانە بەپێی یاسای سزادانی‬ ‫بەكارهێنەرەكەش دەبێت‪ ،‬بەشێوەیەك عیراقی سزا دەدرێن‪ ،‬حاڵەتەكانیش جیاوازە‌و‬ ‫دەبێتە هۆی هەڵوەشانەوەی خێزان‌و سزای كەساكان جیاوازە بەشێوەیەك ئەگەر‬ ‫كەسوكار‌و ئەگەر هاوسەرگیریی كردبێت كەسێك بازرگانی بكات‪ ،‬توندترین سزای هەیە‬ ‫بەتایبەت هاوسەر‌و منداڵەكانی‪ ،‬توشی كە هەندێك جار سزای لەسێدارەدانی دەبێت‪،‬‬ ‫داڕمانێكی دەرونی دەبن لەناو كۆمەڵدا‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی سزای لەسێدارەدان‬ ‫چونكە خەڵكانی دەوروبەر بەچاوێكی كەم لەكوردستان جێبەجێنابێت‪ ،‬بۆیە ئەو سزایە‬ ‫سەیریان دەكەن‌و توشی تانەو تەشەری دەگۆڕێت بۆ حوكمی ئەبەد‪ ،‬ئەم یاسایەش‬ ‫كۆمەڵ دەبنەوە‪.‬‬ ‫پێویستە هەموار بكرێتەوە بەشێوەیەك كە‬ ‫توێژەرەكە زیاتر ڕونی كردەوە‪ ،‬جگە لەوەی سزاكەی توندتربێت‪ ،‬چونكە ئەمە كۆمەڵ‬ ‫كاریگەرییەكی خراپی لەسەر خودی خۆی بەرەو الدان‌و هەڵدێر دەبات‌و زیانێكی زۆری‬ ‫هەیە لەڕوی جەستەیی‌و دەرونی پەیوەندییە لەسەر مرۆڤایەتی هەیە‪.‬‬

‫لەمساڵدا رێژەی پەنابەران لەئەڵمانیا دەگاتە ‪ 800‬هەزار‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫هەركە وەزیری ناوخۆی ئەڵمانی تۆماس‬ ‫دیمیزیر ئاشكرایكرد كە واڵتەكەی‬ ‫چاوەڕێی وەرگرتنی ‪ 800‬هەزار داواكاری‬ ‫پەنابەر بۆ ساڵی ‪ 2015‬دەكات‪،‬‬ ‫یەكسەر دەنگی بەرپرسە لۆكاڵیەكان‬ ‫لە ویالیەتەكاندا بەرزبۆوە بۆ داواكاری‬ ‫لەحكومەتی ئیتحادی بۆ هاوكاریی زیاتر‬ ‫بۆ روبەڕوبونەوەی ئەم ژمارەیە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی وەزیری ناوخۆی ئەڵمانیا‬ ‫تۆماس دیمیزیر رایگەیاند‪ ،‬واڵتەكەی‬ ‫چاوەڕێی پێشوازیكردنی ژمارەیەكی‬ ‫(قیاسی) دەكات‪ ،‬لەوانەی داوای پەنابەرێتی‬ ‫دەكەن‪ ،‬رەنگە بگاتە ‪ 800‬هەزار مرۆڤ‬ ‫لەماوەی ئەمساڵدا ‪ ،2015‬ژنە سەرۆكی‬ ‫وەزیرانی ویالیەتی باكوری راین ویتسفالیا‪،‬‬ ‫هنالورا كرافت‪ ،‬داوای لەحكومەتی ئیتحادی‬ ‫كرد‪ ،‬بەڕاگەیاندنی قەبارەی ئەو یارمەتیە‬ ‫داراییانەی كە میكانیزمی دابەشكردنی‬ ‫پەنابەران‌و یارمەتیەكان بەخێراترین كاتی‬ ‫مومكین بۆ روبەڕووبونەوەی شەپۆلی‬ ‫چاوەڕوانكراوی پەنابەران دیاریدەكەن‪.‬‬

‫وەزیر بە پشتبەستن بە ئامارە نوێیەكان‬ ‫وتی «پێویستە چاوەڕێی گەیشتنی ‪800‬‬ ‫هەزار پەنابەر بكەین»‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬ئەمە بەتەحەدایەك بۆ‬ ‫هەموان دێتە هەژمار»‪.‬‬ ‫كۆنگرەیەكی‬ ‫لەمیانی‬ ‫هەروەها‬ ‫ئەمە‬ ‫رونیكردەوە‪،‬‬ ‫رۆژنامەنوسیدا‬ ‫تێی‬ ‫راستەقینەیە‌و‬ ‫تەحەدایەكی‬ ‫دەپەڕێنین»‪ .‬بەاڵم بارودۆخەكە لەكۆنترۆڵ‬ ‫دەرنەچوە لەئەڵمانیادا سەرەڕای ئەوەی‬ ‫كە پێویستە لەسەر واڵتەكەی پەنابەران‬ ‫وەربگرێت‪.‬‬ ‫هەروەك وەزیری ئەڵمانی كۆمسیۆنی‬ ‫ئەوروپی داوای گرتنەبەری ئیجرائاتی كرد‬ ‫دەرهەق بەدەوڵەتانی ئەندام لەیەكێتیەكەدا‬ ‫كە رێز لە پابەندیەكانیان ناگرن لەبواری‬ ‫وەرگرتنی كۆچبەراندا‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬پێویستە لەسەر‬ ‫كۆمسیۆنی ئەوروپی بكەوێتە جوڵە‬ ‫سەبارەت بەو دەوڵەتانەی ئەندام‪ ،‬كە ڕێز‬ ‫لە ئەركەكانیان ناگرن»‪.‬‬ ‫هەروەها دیمیزیر هۆشداریدا لەوەی ئەڵمانیا‬ ‫بەشێوەیەكی بەردەوام‌و بەتەنیا توانای‬ ‫پێشوازیكردنی نیە‪ ،‬وەكئەوەی لەئێستادا‬

‫هەیە‪ ،‬لەدەوروبەری ‪%40‬ی پەنابەران‌و‬ ‫خوازیارانی پەنابەرێتی لە ئەوروپادا»‬ ‫وەزیر پێشی وایە كە « كە پەسندكراو‬ ‫نیە‌و نەنگیشە بۆ ئەوروپا» ئاماری ئەم‬ ‫ژمارە گەورەیە لەداواكارانی پەنابەران‬ ‫لەدەوڵەتانی بەلقان وەك ئەلبانیاو‬ ‫كۆسۆڤۆ‌و سربیا كەهیچ هەلێكیان نیە‪،‬‬ ‫بۆ قەبوڵكردنی داواكانیان‪.‬‬ ‫باسی ئەوەشدەكات‪ ،‬لەماوەی حەوت مانگی‬ ‫یەكەمی ئەمساڵدا ئەڵمانیان یەكەمین‬ ‫ئاراستەی تۆماركردن لەیەكێتی ئەوروپادا‬ ‫بۆ داواكارانی پەنابەرێتی ‪ ،‬واتە بەوەی كە‬ ‫زیاترە لە ‪ 200‬هەزار داوا بۆ پەنابەرێتی‪،‬‬ ‫واتە پتر لە دوو ئەوەندەی ژمارەی ساڵی‬ ‫رابردوو‪ ،‬زیاتر لەكۆی ساڵی ‪،2014‬‬ ‫بەگوێرەی ژمارەكانی وەزارەتی ناوخۆ‪.‬‬ ‫بەپێی زانیاریەكان‪ ،‬یەكێك لەهۆكارە‬ ‫سەرەكیەكانی بەرزبونەوەی رێژەی‬ ‫داواكاری پەنابەران بۆ ئەڵمانیا دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەو بارودۆخەی كەناوچەی كە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‌و بەتایبەت سوریاو عیراق هاتۆتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬چونكە ئامارەكان ئاشكرایدەكان كە‬ ‫پەنابەرانی كوردو ئاوارەی سوریا رێژەیەكی‬ ‫زۆری ئەو پەنابەرانە پێكدەهێنن‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )529‬دو شةممة ‪2015/8/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ناچاربون پەنا بەرنە بەر تەلەفریك‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەهۆی پێگەی جوگرافی البــازی‬ ‫پایتەختی پولیڤیا‪ ،‬بەتایبەت ئەو‬ ‫بــەرزیــو نزمییەی هەیەتی لەسەر‬ ‫روبـــەری زەویــەكــەی‪ ،‬لــەگــەڵ چڕی‬ ‫رێژەی دانیشتوانەكەی‪ ،‬ئاستەنگێكی‬ ‫زۆریــان دروســتــكــردوە بۆ هاتوچۆی‬ ‫ئۆتۆمبیل‪ ،‬بەتایبەتی پاس‌و تاكسی‪،‬‬ ‫هەروەها بەهۆی بــەرزی جێگاكانی‪،‬‬ ‫زۆرجار پاس و تاكسی زۆر بەناڕەحەت‬ ‫دەگەنە ئەو شوێنەی نەفەرەكان بۆی‬ ‫دەچن‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە‬ ‫حكومەتی پۆلیڤیا هەستاوە بەدانانی‬ ‫گــەورەتــریــن پــرۆگــرامــی تەلەفریك‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫بەدرێژایی ‪ 10‬كیلۆمەتر‪ ،‬كە دەڕوانێتە‬ ‫سەر زۆرێك لەباڵەخانە مێژوییەكانی‬ ‫البــازی پایتەخت‪ ،‬بەتایبەت بەسەر‬ ‫ئەو ناوچە قەرەباڵغانەو زۆرێك لەرێگا‬ ‫سەختەكاندا‪ .‬ئەمەش بوەتە هۆی‬ ‫ئاسانكردنی جموجوڵ‌و هاتوچۆكردنی‬ ‫شەقامەكان‪ ،‬لەئێستادا حكومەت‬ ‫بەنیازە بــەشــەش قۆناغی جیاجیا‬ ‫چەند تەلەفریكێكی تر دروستبكات‬ ‫بەدرێژای ‪ 30‬كیلۆمەتر‪ ،‬كە دەتوانێت‬ ‫لەماوەی سەعاتێكدا ‪ 27‬هەزار نەفەر‬ ‫بگوازێتەوە‪.‬‬

‫لەچین هەڵمەتی‬

‫جلوبەرگی فسفۆری بەسەر‬ ‫لەشفرۆشەكاندا دەسەپێنرێت‬

‫پاككردنەوەی پێگە‬ ‫ئەلكترۆنیەكان‬ ‫دەستیپێكرد‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پێگەی ئەلكیترۆنی شینخوای چین باڵویكردەوە‪ ،‬لەپرۆسەیەكدا كە نزیكەی شەش مانگ‬ ‫دەخایەنێت‪ ،‬دەزگا ئەمنیەكانی چین هەستان بەدەستگیركردنی نزیكەی ‪ 15‬هەزار تۆمەتبار‪،‬‬ ‫كە دەستیان هەیە لەتاوانكارییەكانی پێگە ئەلیكترۆنیەكان‪ ،‬وەك باڵوكردنەوەی بەدرەوشتی‌و‬ ‫شێوازەكانی قومارو تەشهیر و فێڵكردن‌و ‪..‬هتد‪.‬‬ ‫ئەم هەڵمەتە نیشتمانییەی دەزگا ئەمنیەكان كەماوەیەكە بانگەشەی بۆ دەكرێت‪ ،‬مەبەست‬ ‫لێی پاككردنەوەی تۆڕەكانی ئینتەرنێتە لەو باندانە‪ ،‬لەباڵوكراوەیەكی وەزارەتی ئاسایشی گشتی‬ ‫چین‪-‬دا هاتوە‪ ،‬تائێستا لێكۆڵینەوە لە ‪ 7400‬كەیسدا كراوەو حكومەت بەردەوام دەبێت تاكو‬ ‫بنبڕكردنی ئەم كارە قێزەونانە‪ .‬هەر لەباڵوكراوەكەدا هاتوە تائێستا لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ‬ ‫نزیكەی ‪ 65‬پێگەی ئەلیكترۆنی كردوە‪.‬‬

‫‪ 5600‬پەڕاوی‬ ‫قورئانی‬ ‫ساختە‪،‬‬ ‫دەستی‬ ‫بەسەردا‬ ‫دەگیرێ‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی عوكاز ئۆنالین‪-‬ی سعودیە‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬چەند یەكەیەكی پۆلیسی‬ ‫سعودیە‪ ،‬لەكارێكی هەواڵگریدا‪ ،‬توانییان‬ ‫دەستبگرن بــەســەر نزیكەی ‪5600‬‬ ‫پەڕاوی قورئانی ساختە‪ ،‬كە لەناو ‪108‬‬ ‫كارتۆندا هەڵگیراوەو بكەرانی كارەكە‬ ‫بەنیازبون بیبەنە ناو شــاری مەكەو‬ ‫بەسەر چەند مزگەوتێكدا دابەشیكەن‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دەزگـــا ئەمنیەكان باس‬

‫لەوەیش دەكەن‪ ،‬ئەم ژمارە لەقورئانی‬ ‫ساختە‪ ،‬لەئۆتۆمبێلێكی جۆری داینا كە‬ ‫لەشاری جدەوە هاتوە دەستی بەسەردا‬ ‫گیراوەو شۆفێری ئەو ئۆتۆمبیلەش‬ ‫هەڵگری رەگەزنامەی عەرەبییە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا دەزگاكە هیچ ئاماژەیەكی بەوە‬ ‫نەداوە‪ ،‬ئایا ئەم ژمارە زۆرە لەپەڕاوی‬ ‫قورئان لەناو واڵتی سعودیە چاپكراون‪،‬‬ ‫یان لەواڵتێكی ترەوە هێنراونەتە ناو‬ ‫سعودیە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ توڕەبون‌و دەنگەدەنگ‪،‬‬ ‫خویەكی ناشرینی مرۆڤە‪،‬‬ ‫هەوڵمەدە بــەزۆر كارێك‬ ‫بــكــەی كــەهــی تــۆ نییە‪،‬‬ ‫خــۆشــەویــســتــی وەفـــای‬ ‫دەوێ‌‪.‬‬

‫ێ‬ ‫ـ هــــەمــــو مـــرۆڤـــ ‌‬ ‫بەهیالكبون ئاواتی دێتە‬ ‫دی‪ ،‬دیارییەك لەرێدایە‪،‬‬ ‫ێ لـــەگـــەڵ‬ ‫دەمــــەقــــاڵــــ ‌‬ ‫خۆشەویستەكەتدا مەكە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ پارەی سپی بۆ رۆژی‬ ‫رەش‪ ،‬كات بەفیڕۆ مەدەو‬ ‫زیــادە مەسرەفیش مەكە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا رێز هەیەو‬ ‫وەفا‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ێ‬ ‫ـ كەسانێك دەیانەو ‌‬ ‫نـــاوت بــزڕێــنــن‪ ،‬گوێیان‬ ‫مــەدەرێ‌‪ ،‬بــڕوا بەخۆبون‬ ‫سیفەتێكی جوان‌و پیرۆزی‬ ‫مرۆڤە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ مەرج نییە هەمو كارێك‬ ‫سەركەوتنی بــەدواوە بێ‌‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ كۆڵبدەی‪ ،‬كەم ‌‬ ‫بەاڵم ناب ‌‬ ‫زویـــری لەخۆشەویستیدا‬ ‫دروســــتــــدەبــــێ‌‪ ،‬بـــەاڵم‬ ‫باشدەبێ‌‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ غرور مەبەو خۆت بەزل‬ ‫مەزانە‪ ،‬مۆنی وەالوە نێ‌‌و‬ ‫دڵت بۆ ژیان بكەرەوە‪ ،‬پۆز‬ ‫بەسەر خۆشەویستەكەتدا‬ ‫لێمەدە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لــەتــۆكــیــۆی پــایــتــەخــتــی یــابــان‪،‬‬ ‫كافتریای مارەكان بــەڕوی هاواڵتیاندا‬ ‫كرایەوە‪ ،‬كافتریاكە بۆ ئەو كەسانەیە‬ ‫مەرجی ئازایەتیان تێدایەو لەگیانلەبەرە‬ ‫خشۆكەكان ناترسن‪ ،‬بەرپرسی كافتریاكە‬ ‫دەڵــێــت‪ ،‬توانیومانە كەشوهەوایەك‬ ‫دروستبكەین‌و كە هەركەسێك بێتە ئێرە‬ ‫دەتوانێت لەناو مارەكاندا بەئازادی هاتوچۆ‬ ‫بكات‪ ،‬ئەم كافتریایە نزیكەی ‪ 35‬ماری‬

‫تێدایە كە هەڵگری هیچ جۆرە ژەهرێك‬ ‫نین‪ ،‬میوانەكان دەتوانن بۆ خوارندنەوەی‬ ‫كوپێك قاوە‪ ،‬یان شیر لەسەر مێزەكانیان‬ ‫هاوڕێی ماری ناو قەفەزە شوشەكان بن‪.‬‬ ‫نرخی خواردنەوەیەكیش هەشت دۆالرەو‬ ‫ئەگەر میوانەكان بیانەوێت مارەكان بگرن‬ ‫بەدەستیانەوە‪ ،‬ئەوا پێنج دۆالری تریان‬ ‫لێوەردەگیرێت‪ .‬ئەم كافتریایە كەسانی‬ ‫دڵناسك‌و ترسنۆك ناتوان هاتوچۆی‬ ‫بــكــەن‪ ،‬ب ــەاڵم توانیویەتی سەرنجی‬

‫گەشتیارێكی زۆر بەالی خۆیدا رابكێشت‬ ‫بەتایەبتی كچە خوێندكارەكان‪.‬‬ ‫هیسامیتسو خــاوەنــی كافتریاكە‬ ‫دەڵێت‪ :‬دەمەوێت هاوكاری خەڵك بین‬ ‫تاكو لــەم گیانلەبەر تێبگەن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا مار ناوبانگێكی خراپی هەیە‪،‬‬ ‫وتیشی‪ ،‬زۆر پارێزگاری لەژینگە دەكەم‪،‬‬ ‫بەاڵم دەمەوێت لەرێگەی ئەم كافتریایەوە‬ ‫چەندین الیەنی شــاراوەی گیانلەبەران‬ ‫بەخاڵكی بناسێنم‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیــلــی تەلەگرافی بریتانی بــاویــكــردەوە‪،‬‬ ‫شارۆچكەی سپینودای ئیتالیا لەباشوری شــاری میالنۆ‪،‬‬ ‫بەمەبەستی پاراستنی گیانیان لەروداوەكانی هاتوچۆ‌و زوتر‬ ‫ناسینەوەیان‪ ،‬مەرجی لەبەركردنی جلوبەرگی فسفۆڕیی‬ ‫بەسەر كچە لەشفرۆشەكاندا دەسەپێنێت‪ ،‬جێگری شارەوانی‬ ‫سپینودا دەڵێت‪ ،‬ئەو جلوبەرگە بۆ ئەوەیە تا ئەو لەشفرۆشانە‬ ‫لەهاواڵتی ئاسایی جیابكرێنەوە‪ ،‬كاتێك تا درەنگانی شەو‬ ‫لەسەر شەقامەكانن‪.‬‬ ‫لوتشیانو سینیجاجلیا‪ ،‬جێگری شارەوانی سپینودا وتیشی‪،‬‬ ‫لەكاتی سەرپێچیكردنی بڕیارەكەدا ئەو كچانە بەبڕی ‪ 500‬یۆرۆ‬ ‫غەرامە دەكرێن‪ ،‬بۆیە پێویستە وەك كرێكاری سەرشەقامەكان‬ ‫لەگەڵ ئەو خانمانەدا مامەڵە بكرێت‌و لەشەودا جلوبەرگی‬ ‫فسفۆڕییان لەبەردا بێت‪ ،‬بۆ ئــەوەی پارێزراوبن لــەروداوی‬ ‫هاتوچۆ‪ .‬چاوەڕوانیشدەكرێت بڕیارەكە لەسەرەتای مانگی‬ ‫داهاتوەوە جێبەجێبكرێت‪.‬‬ ‫رۆژنامەكە رونیكردۆتەوە ئامانجی سەرەكی شارەوانی‬ ‫سپینودا لــەم كــارە هانگاونانە بۆكەمكردنەوەی كاری‬ ‫لەشفرۆشی‌و رۆیشتنیانە بۆ جێگایەكیتر‪ ،‬بەتایبەتی كچانێكی‬ ‫زۆری ئەوروپای رۆژهەاڵتی‌و ئەفریقا لەسەر لێواری شۆستەكانی‬ ‫شاری رۆماو میالنۆ‪ ،‬تا درەنگانێكی شەو دەمێننەوەو ئەم‬ ‫ژمارەیەش لەكەشوهەوای هاوینەدا ژمارەیان زۆرتر دەبێت‪.‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬خۆشەویستی‪ ،‬ئاگر هەیەتی‪ ،‬زۆرجار‬ ‫دێتە دی‪.‬‬ ‫‪-2‬مــاڵــی وەرزشـــكـــاران‪ ،‬وەك یەكن‪،‬‬ ‫گەڕەكێكی كۆنی سلێمانییە‪.‬‬ ‫‪-3‬خـــڕەو لینجەو بــەدرەخــتــەوەیــە ‪+‬‬ ‫میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-4‬ناوێكی پیاوانەیە «پ»‪ ،‬پیسایی‬ ‫باڵندە‪.‬‬ ‫‪-5‬پێگەیشت «پ»‪ ،‬بەشێكە لەلەشی‬ ‫گیانلەبەر‪ ،‬دو دانە «پ»‪.‬‬ ‫‪-6‬ژێر «پ»‪ ،‬جۆرە چەكێكە‪ ،‬دەپۆشرێ‌‪.‬‬ ‫‪-7‬میهرەجانێكی جیهانیە‪ ،‬رەنگێكە‬ ‫«پ»‪ ،‬نەخێر «پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬باخی ترێ‌‪.‬‬ ‫‪-9‬گۆرانیبێژێكی كۆچكردوی كوردە‪.‬‬ ‫‪-10‬مرۆڤ‪ ،‬شازە بۆ زەاڵتە‪ ،‬كەسی بەدە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬دوان لــەبــەز‪ ،‬درەخـــت هەیەتی‪،‬‬ ‫لەسینەما هەبو «پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬درۆ‪ ،‬گوندێكە لەشارباژێڕ‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬شاعیرێكی كۆچكردوی كوردە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی هانا‪ ،‬بەرگێكە‪ ،‬تایبەتە بەئاو‪.‬‬ ‫‪-3‬شــارۆچــكــەیــەكــە لــەكــوردســتــان‪،‬‬ ‫بازاڕێكە لەسلێمانی‪.‬‬ ‫‪-4‬رەگەزەكەی بچوكە‪ ،‬تایبەتە بەلێنانی‬ ‫خواردن‪ ،‬نیوەی قەشە‪.‬‬ ‫‪-5‬دواین بەرگ‪ ،‬شاگردی سایەق «پ»‪.‬‬ ‫‪-6‬گوندێكی بەناوبانگە‪ ،‬بۆ هاتوچۆیە‪.‬‬ ‫‪-7‬رەنگێكە‪ ،‬روەكێكە‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-8‬دیانەتێكە «پ»‪ ،‬ئەوەشێنرێ‌ ‪+‬‬ ‫كانزایەكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬چیایەكە لەكوردستان‪ ،‬خەیاری‬ ‫بچوك‪.‬‬ ‫‪-10‬چوو ‪ +‬باڵندەیەكە‪ ،‬بەچكەی بو‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬تەنیشت «پ»‪ ،‬ســـەرە‪ ،‬خێرا‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬یاریچییەكی بەناوبانگی ریــال‬ ‫مەدرید بو‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫مەرجی‬ ‫ئازایەتیت‬ ‫تیا نەبێ‌‪،‬‬ ‫ناچیتە الی‬ ‫مارەكان‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «با» كە وتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «با» ‪ 45‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆنمونە‪ :‬باینجان‪ ،‬باش‪ ،‬باڕەش‪ ،‬بامێ‌‪...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬رەحمان وەستا ئەحمەد‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ‬ ‫ـ مــــــرۆڤ نـــاتـــوانـــ ‌‬ ‫بــەتــەنــیــا بـــژی‪ ،‬تێكەڵی‬ ‫خەڵكیی ببەو راوبۆچونت‬ ‫دەربــڕە‪ ،‬خۆشەویستەكەت‬ ‫دیارییەكت دەداتێ‌‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە هەفتەی‬ ‫بـــەخـــتـــەو كــەمــێــكــیــش‬ ‫پـــشـــو بـــــــدە‪ ،‬بـــــاری‬ ‫دارایــیــت بــاشــدەبـێ‌‪ ،‬دڵ‬ ‫لەخۆشەویستەكەت پیس‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ێ‬ ‫ـ پـــڕۆژەیـــەكـــی نــو ‌‬ ‫لەرێدایە‪ ،‬ژیانت ئاسودە‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬دەبوژێیتەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا باسی‬ ‫رابردو مەكە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ كەسێك مــژدەیــەكــت‬ ‫دەداتــــــــێ‌‌و ســەفــەرێــك‬ ‫دێتە رێــت‪ ،‬وریــای زیــادە‬ ‫ێ‬ ‫مـــەســـرەفـــی بــــە‪ ،‬شت ‌‬ ‫ێ‬ ‫بەخۆشەویستەكەت مەڵ ‌‬ ‫دڵگران بێت‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ێ‬ ‫ـ كاتی ئــەوەت ناب ‌‬ ‫سەفەر بكەیت‪ ،‬دوایخە‪،‬‬ ‫دیــاریــیــەكــت بــۆ دێ‌‌و‬ ‫پــێــی دەگــەشــێــیــتــەوە‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستەكەت توڕە‬ ‫مەبە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ بــەخــەیــاڵ مــەژی‪،‬‬ ‫لەكارەكانتا سست مەبە‪،‬‬ ‫قسەی ناشرین بەكەس‬ ‫مــەڵ ـێ‌‪ ،‬لــەگــەڵ كەسە‬ ‫نزیكەكاندا توڕە مەبە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (529) 24-8-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نابێ‌!‬

‫ێ وا‬ ‫‌‬

‫ناب‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل‪:‬‬ ‫هــەردو هونەرمەندی گۆرانیبێژ ساالر‬ ‫مەحمودو عەتا ئەحمەد‪ ،‬ماوەی ساڵێكە‬ ‫پێكەوە لەبواری گۆرانیدا كاردەكەن‌و‬ ‫بەنیازیشن لەنوێترین كاریاندا گۆرانییەك‬

‫ێ وانابێ‌« بەئەنجام بگەیەنن‬ ‫بەناوی «ناب ‌‬ ‫كە ئەمە پێنجەمین كاریانە بەیەكەوە‬ ‫وتویانە لــەوانــە‪ :‬رۆژبـــاش‪ ،‬پرسیار‪،‬‬ ‫ئەمشەو‪..‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم بــەرهــەمــە نوێیەیان‬

‫االر وا‬

‫تاو س‬

‫عە‬

‫هونەرمەند عەتا ئەحمەد دەڵ ـێ‌‪ :‬ئەم‬ ‫بەرهەمە نوێیەمان پێنجەمین كارمانە‪،‬‬ ‫ئاوازو هۆنراوەكەی هی خۆمەو موزیكی‬ ‫گۆرانیەكەش لەالیەن عەلی شەریفزادەو‬ ‫ئەفشین شكورەوە كــراوە‪ ،‬بــەاڵم تاكو‬

‫دەڵێن‬

‫ئێستا كاری وێنەگرتنمان بۆ نەكردوە‪،‬‬ ‫ئومێدەوارم بەم نزیكانە ئەو بەرهەمە‬ ‫باڵوببێتەوەو بتوانین گوێگران شادكەین‌و‬ ‫رەزامەندییان لەسەری هەبێت‪.‬‬

‫«بزوتنەوەی بەها»‬ ‫خۆبەخشانە كار بۆ‬ ‫هونەرو رۆشنبیری دەكات‬ ‫یەكەمین‬ ‫«سی دی»‬ ‫باڵودەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬نەشمیل یاسین‪:‬‬ ‫هونەرمەندی الو «ئەحمەد خەلیل» خاوەنی‬ ‫سێ‌ بەرهەمی گۆرانییەو سەركەوتوانە كارەكانی‬ ‫بەئەنجام گەیاندوە ئەوانیش گۆرانی‪« :‬ساقی»‪،‬‬ ‫«چاوەڕوانی»‪ ،‬لەگەڵ گۆرانییەك بۆ پێشمەرگە كە‬ ‫داهاتی خۆی بۆ ئەو بەرهەمە سەرفكردوەو لەالیەن‬ ‫ستافێكی لێهاتوەوە كارەكانی بۆ كراوە‪ .‬لەئێستاشدا‬ ‫سەرقاڵی «‪»CD‬ییەكی نوێیە‪ ،‬كە یەكەمین كاری‬ ‫لەو جۆرەیەتی‪.‬‬ ‫«ئەحمەد خەلیل» بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئەم‬ ‫«سی دی» یەم یەكەمین كاری منە بەوشێوەیە كە‬ ‫باڵوبكرێتەوە‪ ،‬پێكهاتوە لە ‪ 11‬تراك‪ ،‬كە گۆرانی‬

‫خاو لەخۆ دەگرێت‌و هــۆنــراوەی زۆربەشیان هی‬ ‫شاعیر «بەڵێن سەنگاوی»یەو هۆنراوەیەكیشیان‬ ‫هی «هەكار حسێن»ە‪ ،‬موزیكی ئەم «سی دی»یە‬ ‫لەتوركیا كراوەو كاری دەنگیش لێرە لەالیەن «عەلی‬ ‫شەریفزادە»ەوە لەستۆدیۆی میترۆنۆم‪-‬ەوە بۆیكراوە‪.‬‬ ‫ســەرجــەم ئــاوازەكــانــیــش وەرگـــیـــراوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەشێوەیەكی نوێتر دانراونەتەوە‪ ،‬ئومێدەوارم گەر‬ ‫گرفتێك نەیەتە پێش ئەوا لەجەژنی قورباندا باڵویان‬ ‫دەكەمەوە‪ ،‬یەكێك لەو گۆرانیانەش «ئاشقت بوم»ی‬ ‫هونەرمەند ئیبراهیم تاتلیسس‪-‬ە‪ ،‬گۆرانییەكی تریش‬ ‫كە «نیگا»یە بەنیازم كلیپی بۆ ئەنجام بدەم‌و‬ ‫نیشان بدرێ‌‪.‬‬

‫ێ لەكاری هونەریدا‬ ‫ئەزمونێكی نو ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫«جۆشدان بەدوكەڵ»‪ ،‬شێوازێكی دێرینی گڕدانە‬ ‫لەسەر گڵێنەی جۆشدراو‪ ،‬بەمەبەستی گۆڕینی‬ ‫روكــارەكــە بۆ روبەرێكی دیزاینكراو بەدوكەڵ‌و‬ ‫ئاسەوارەكانی‪ ،‬سانایی ئــەم تەكنیكە بەتەنها‬ ‫دەروازەی بیركردنەوەو هزری هونەرمەند وااڵ ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو هاندەرە بۆ داهێنانی زیاترو بەدەستهێنانی‬ ‫ئەزمونی سەنگین‌و بەبڕشت‪ .‬سەبارەت بەم پڕۆژە‬ ‫نوێیە هونەرمەند «مەریوان جەالل» خاوەنی بیرۆكەی‬ ‫«جۆشدان بەدوكەڵ» بە»چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫لەمێژە دەمویست ئەم پڕۆژە هونەرییە لەگەڵ هەندێ‌‬ ‫لەهونەرمەندان بەئەنجام بگەیەنم‪ ،‬یەكەمین هاندەری‬

‫سەرەكیشم بۆ ئەم كارە وەرگێڕانی ئەو كتێبە بو‬ ‫كە تایبەتە بەهونەری سیرامیك‌و «ئەلتەرناتیڤی‬ ‫كـــــوورە»ەوە‪ ،‬پــاشــان بیرم لەمە كـــردەوە كە‬ ‫لەگەڕانەوەمدا كۆمەڵێك قوڕی جیاواز بهێنمەوە تا‬ ‫هونەرمەندان زیاتر بەرچاورۆشنییان هەب ‌ێ لەجۆری‬ ‫قوڕو كاریگەریی جیاوازی قوڕ لەكاتی كاركردنداو‬ ‫دواتر جیاوازییەكانی ببینن‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئەم كارە‬ ‫نەكرا‪ .‬دواتر پەیوەندیم بەمامۆستا قادر میرخانەوە‬ ‫كردو خۆشحاڵی خۆی نیشانداو بەهاوكاری هەردو‬ ‫هونەرمەند نزارو سۆزەخان‪ ،‬چەند كارێكی هونەریمان‬ ‫بەقوڕی ئێرە ئەنجامدا‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫«بزوتنەوەی بەها» لەسەرەتای ساڵی ‪ ،2015‬بۆ دابینكردنی‬ ‫ماف‌و ئازادی رۆشنبیران‌و هونەرمەندان‌و بەرهەمەكانیان دامەزراوە‪،‬‬ ‫ئەم بزوتنەوەیە لە ‪ 2015/3/21‬لەشاری كفری یەكەمین چاالكیی‬ ‫خۆیان بەئەنجام گەیاندوە‪ ،‬بیرۆكەو دامەزراندنی لەالیەن هەردو‬ ‫هونەرمەندی بــواری سینەما «حسێن زاریــن» و «تەحسین‬ ‫فایەق»ەوە گەالڵە بوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەدامەزراندنی ئەم بزوتنەوە رۆشنبیرییە «تەحسین‬ ‫فایەق» بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬لەم بزوتنەوە هونەری‌و‬ ‫رۆشنبیرییەدا كاركردن خۆبەخشەو هیچ بەرپرسیارێتییەكی‬ ‫تایبەتی تێدا نییە‪ ،‬لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكی تۆكمەی بازنەیی كۆمان دەكاتەوە‪ ،‬تا خزمەت‬ ‫بەڕەوشی هونەرو فەرهەنگ‌و هونەرمەندان‌و رۆشنبیرانی كوردستان‬ ‫بكات بەبێ‌ جیاوازی ئایین‪ ،‬ئایدیا‪ ،‬رەگەز‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەكارو چاالكییەكانیش تەحسین فایەق وتی‪:‬‬ ‫دەرەنجامی سیمینارو كۆبونەوەكانمان‪ ،‬چاالكیی خۆبەخشی‌و‬ ‫سینەمای هاوینەی لێكەوتەوە‪ ،‬كە لەمانگی رەمەزاندا شەوانە‬ ‫لەزۆربەی شارو شارۆچكەكاندا زیاتر لە «‪ »50‬فیلمی بەڵگەنامەیی‌و‬ ‫كورتە فیلمان نمایشكردوە‪.‬‬ ‫پڕۆژەی ئایندەشمان كە بڕیارە لەدیداری یەكەمدا بۆ هونەرو‬ ‫فەرهەنگ لەمانیفێستێكدا رابگەیەنرێت‪ ،‬كە چەند ڤیدیۆ ئارتێكە‪،‬‬ ‫لەزۆربەی شارو شارۆچكەكان بەرهەم دەهێنرێت‪ ،‬بەاڵم تائێستا‬ ‫كاتمان بۆ دیاری نەكردوە‪.‬‬

‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬ ‫ژنانی كورد خەریكی دروستكردنی‬ ‫رایەخن‪ ،‬سەرەتای سەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫واڵتی فارس‬

‫بەكامێرای د‪ .‬ئێرماكۆڤ‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری‬ ‫كوردی لەچاوی توێژەرانی روسی‬

‫دەنگێك دێت‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬ ‫دەنگێك دێت‪ ،‬دەنگێك دڵی كۆمەڵگەیە‪ ،‬ترپەی ماندویی‌و بێزارییە‪ ،‬ئێمەی هاواڵتی‬ ‫گوێمان لێیەتی‪ ،‬چونكە بەشێكە لەدەنگی ماندویی خۆمان‪ ،‬بەاڵم ترسناكە سیاسییەكان‌و‬ ‫دەسەاڵتداران گوێیان لێ نییە‪ .‬گوێرەقبونی دەسەاڵتداران لەم ساتەوەختانەدا خەتەرناكە‪،‬‬ ‫چونكە ئەو دەنگە دەبێت بەئاگر‪ ،‬ئاگرێك «بوعەزیز»لەتونس كردیەوەو زۆرینەی واڵتانی‬ ‫عەرەبی گرتەوە‪.‬‬ ‫ئەو دەنگەی لەكۆمەڵگەی عەرەبیدا‪ ،‬دەسەاڵتداران نەیانبیست‪ ،‬دەنگێك بو زیاد لەنیو‬ ‫سەدەبو نوزەی دەهات‪ ،‬بەاڵم بەناوی ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و روبەڕوبونەوەی ئیسرائیل‌و‬ ‫زۆرشتیترەوە خەفە دەكرا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم قۆناغەیش ئەگەرچی هۆكاری گوێنەگرتنی دەسەاڵتداران هەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قۆناغێكە یەك دەنگ وننابێت‌و دەكرێت كەسێك بەتەنها قسەی دڵی كۆمەڵگە بكات‪،‬‬ ‫ئاگرێكی بچوك هەموان بسوتێنێت‪!.‬‬ ‫دنیای كراوەی ئەمڕۆ‪ ،‬لەڕێی تەكنەلۆژیاوە كۆمەڵگەی تاكی دروستكردوە‪ ،‬واتە چیتر تاك‬ ‫لەچاوەڕێی كۆمەڵگەو كاری جەماوەرییدا نییە‪ ،‬ئیتر دەكرێت تاكێك ئاڕاستەی كۆمەڵگەو‬ ‫جەماوەر بكات‪ .‬چەند رۆژی رابردو «شڤان ئازاد»ی گەنجی هەولێری‪ ،‬توڕەبونی خۆی‬ ‫دەربڕی‪ ،‬توڕەبونێك وشەكانی هەرچی‌و هەرچۆنبن‪ ،‬بەاڵم توڕەیی كۆمەڵگەیەكە‪ ،‬توڕەیی‬ ‫ئەم گەنجە هەر زو بو بەجەماوەر‪ ،‬بو بەكۆمەڵگەی توڕە‪.‬‬ ‫دەبێت بپرسین‪ ،‬چی وادەكات گەنجێك كامێرای مۆبایلەكەی بكاتەوەو ئازادو نەترسانە‬ ‫روبكاتە هەموان‌و بڵی «بێمنەتم بمكوژن»‪ .‬ئەم دەنگە دەنگی گەنجێكی الدەرنییە‪،‬‬ ‫كەمێك گوێ بگرن‪ ،‬تێدەگەن دەنگی كۆمەڵگەیە‪ ،‬شڤان بگرن‌و دادگایی بكەن‪ ،‬نەك‬ ‫چارەسەر نییە‪ ،‬بەڵكو توڕەتركردن‌و بێمنەتكردنی كۆمەڵگەیەكە‪ .‬ئەم دەنگە دادگایی‬ ‫ناكرێت‪ ،‬ئەوەی دەبێت دادگایی بكرێت ئەو گوێ رەقبوەی دەسەاڵتدارانە‪ ،‬كەدەبو زو‬ ‫گوێیان لەدەنگی ماندوی ئینسانی ئەم واڵتە بێت‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەم دەنگەی نەكردوە بەئاگرەكەی بوعەزیزی تونسی‪ ،‬كۆمەڵێك هۆكارە كە‬ ‫لەكاڵبونەوەدان‪ ،‬وشیارییەك دروستبوە كە كۆمەڵگە تێدەگات‪ ،‬هاتنی داعش‌و ناكۆكی‬ ‫لەگەڵ بەغداد‌و وەهمی دوژمن‪ ،‬هۆكاری راست نین‪ .‬بەپێچەوانەوە ناعەدالەتی‌و بێ‬ ‫سیستەمی‌و تاكڕەوی‌و گەندەڵی تاسەر ئیسقان‪ ،‬ئێسقانی ئینسانی ئەم واڵتەی شكاندوە‪.‬‬ ‫ئەو ڤیدیۆیانەی باڵودەبنەوە لەتۆڕەكۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬بۆ پێكەنین نین‪ ،‬كاتێك ئەم‬ ‫كەسانە بێ ترس ڤیدیۆ دەكەنەوە‪ ،‬قسەدەكەن‪ ،‬تەنها نمونەیەكی خراپی كۆمەڵگەنین‪،‬‬ ‫بەڵكو نمونەیەكی بەدەنگ هاتون‪ .‬هەمیشە تراژیدیا لەگەڵ خۆیدا بەشێك لەكۆمیدیای‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬كۆمەڵگەی ئێمە قۆناغێكی تراژیدی دەژی‪ ،‬ئەوەی هەیە ئەو كۆمیدیایەیە‬ ‫كە تەواوكەری كارەساتەكەیە‪.‬‬ ‫شڤان ئــازاد‪ ،‬دادگایی مەکەن‪ ،‬بەڵکو ‌ گوێ رادێــرن لەماندویی ئەم كۆمەڵگەیە‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەیەك لەسایەی ناعەدالەتی ئێوە‪ ،‬گەنجەكانی بەرەو خۆراوا‪ ،‬بەرەو ژیانێكی‬ ‫نادیار كۆچ دەكەن‪ ،‬ئێستا كۆچی كورد وەك كۆچی سورییەكان سەیردەكرێت‪ .‬بۆیە‬ ‫شڤانەكان یەك‌و دو نین‪ ،‬هەزارانن‪ ،‬ئەو بێدەنگ دەكەن هەزارانیتر لەڤیدیۆكانەوە دێنە‬ ‫سەر شەقامەكان‪ ،‬بەوە چارەسەری هیچ ناكرێت‪ ،‬ئەوە بكەن بەدەرفەت‌و ویژدانی خۆتان‬ ‫دادگایی بكەن كە ئینسانێكتان گەیاندۆتە ئەو رادەیە لەتوڕەیی‌و بێمنەتی‪.‬‬ ‫كۆمەڵگە لەم ساتانەدا لەگەڵ توڕەیی‌و بێمنەتی دەژی‪ ،‬چونكە هیوایەكی ئەوتۆی‬ ‫نەماوە‪ ،‬بۆیە بوعەزیزێكی كوردیش هەیە‪ ،‬گڕی تێبەردا‪ ،‬ئەوكات چارەسەر نامێنێت‪،‬‬ ‫چارەسەر ئەوەیە بێنەوە ناو كۆمەڵگە‪ ،‬لەدوای هەڵبژاردنەوە هیچتان گوێتان لەدەنگی‬ ‫شەقام‌و ئینسانی ئەم واڵتە نەبوە‪ ،‬ئەگەرنا گوێتان لەدەنگی ئەو هەزاران شڤانە بێت‬ ‫ئەبەد لەسەر كورسییەكانتان دانانیشن‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬

‫هاوڕێیانی شەقامی جمهوری‬ ‫كتێبێكی قەوارە گەورەیەو لەدو‬ ‫توێی (‪ )360‬الپەڕەدا بەچاپ‬ ‫گەیەنرا‪ ،‬ئەم كتێبە ئازاد ئەحمەد‬ ‫ئەسوەد ئامادەی كردوەو باس‬ ‫لەئەزمونی نوسەرانی كەركوك‬ ‫دەكات لەنێوان شارو تاراوگەدا‪،‬‬ ‫گێڕانەوەو بیرەوەری‬ ‫ئەو نوسەرانەی‬ ‫شاری كەركوك‬ ‫كە ئێستاكە‬ ‫لەژیاندا ماون‪.‬‬ ‫لەم كتێبەدا سەرباری‬ ‫بیرەوەری‌و یاداشتەكان‬ ‫پاشكۆیەكی وێنەییشی لەخۆگرتوە‬ ‫كە مێژویان دەگەڕێتەوە بۆ سااڵنی‬ ‫رابردو‪.‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫حسێن عارفتان‬ ‫بیر دەهێنێتەوە‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫ذمارة (‪ )470‬دووشةممة ‪ 201٥/8/24‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫جیهان بە ڕەنگی زەرد‬ ‫یادی خۆرخێ لویس بۆرخێس‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫خــۆرخــێ لویس بــۆرخــێــس‪ ،‬نــووســەرێــک کە‬ ‫جیهانی بــە زەردیــــی دەبــیــنــی‪ ،‬ڕێ ــک وەک‬ ‫ڕەنگی لم‪ ،‬ئەمڕۆ‪١١٦ ،٢٠١٥/٨/٢٤ ،‬ـساڵەی‬ ‫ی ــادی لەدایکبوونیەتی‪ .‬بــۆرخــێــس ‪ ٨٦‬ساڵ‬ ‫دەرفەتی ئــەوەی هەبوو سەیری ئەم جیهانە و‬ ‫حەکایەتەکانی بکات و لە پەیوەندییە وردەکانی‬ ‫نێوانیان ورد ببێتەوە‪ .‬ئەو بە چاوی زەین دنیای‬ ‫دەبینی و باشتر لە ئێمە وێنای دەکرد‪.‬‬ ‫بۆرخێس دەڵێت‪« :‬هێندێک ڕەخنەی توند و‬ ‫لێدەر سەبارەت بە بەرهەمەکانی من نووسراون‪،‬‬ ‫هەر جارێک کە دەیانخوێنمەوە دەڵێم ئۆ‌هـ خوایە‪،‬‬ ‫ئەگەر خۆم بمنووسینایە زۆر خراپتر و توندتر‬ ‫دەمنووسین‪ .‬کەواتە با هێندێک باسی الوەکان‬ ‫بکەین‪ :‬با بیر لە بەرهەمەکەیان بکەنەوە نەک‬ ‫باڵوکردنەوەی‪ .‬لە بەچاپگەیاندنی کتێبەکەیان‬ ‫پەلەیان نەبێت و خوێنەر لە بیر نەکەن‪ .‬ئەگەر‬ ‫چــیــرۆک دەنــووســن‪ ،‬بــا شتێک نەنووسن کە‬ ‫ناتوانن باش خەیاڵی بکەن‪ .‬تەنیا با بپەرژێنە‬ ‫ســەر ڕاستەقینەیەک کە ڕەهەند و دیدێکی‬ ‫داهــێــنــەرانــە بــە خــەیــاڵــیــان دەدات‪ ،‬نــەک ئەو‬ ‫شتەی تەنیا مایەی سەرسامی بێت و بەس‪.‬‬ ‫ئەگەر بمەوێت تەنیا یــەک کەموکوڕی لە‬ ‫بەرهەمێکدا دەستنیشان بکەم‪ ،‬ئەو شتە خۆنواندن‬ ‫و سینگدەرپەڕاندنە‪ .‬نووسراوێک کە لە هەر‬ ‫الپــەڕەیــەکــیــدا جگە لــە وەســف و چواندنەکان‬ ‫شتێکی تــری نەبێت‪ ،‬لە سەرسامیی بەتاڵی‬ ‫خوێنەردا کورت دەبێتەوە‪ .‬خوێنەر نابێت قودرەت‬ ‫و لێهاتووییی نووسەر هەست پێ بکات‪ .‬نووسەر‬ ‫بەبێ ئــەوەی هەبوونی خۆی بسەپێنێت دەبێت‬ ‫نــووســراوەکــەی جــوان و بەهێز بێت‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫نووسراوێکدا هەستت بــەوە کرد زۆرلەخۆکردن‬ ‫هەیە‪ ،‬گومانت لە نووسەرەکەی هەبێت‪».‬‬ ‫بۆرخێس لە گوتەیەکی ســەمــەرەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫«زۆر جار چوومەتە کتێبفرۆشییەکەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫زۆر حەزم کردووە کتێبێک بکڕم کە سەرنجی‬ ‫ڕاکێشاوم‪ .‬چووەتە دڵمەوە کە ئەو کتێبە بکڕم‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــە داخ ــەوە کــە نەمتوانیوە‪ ،‬چونکە لە‬ ‫ماڵەوە نوسخەیەکەم هەبووە‪ ».‬هەروەها ئاماژە‬ ‫بەوە دەکات‪« :‬هەڵەیە ئەگەر نووسەرێک وا بیر‬ ‫بکاتەوە کە ئەدەبیات تەنیا بۆ ئەوەیە خوێنەر‬ ‫سەرسام بکەیت‪».‬‬ ‫بــە بــۆنــەی ئــەم ی ــادە تــایــبــەتــەوە‪ ،‬فــەرمــوون‬ ‫نووسینێکی بۆرخێس بخوێننەوە‪.‬‬ ‫دیوار‌و كتێب‬

‫(لە ئەرشیفی ڕەخنەی چاودێرەوە)‬

‫بۆرخێس‬ ‫وه‌رگێڕانی لە عەرەبی و ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن‬

‫له‌م چه‌ند ڕۆژه‌ی پێشوودا ئه‌وه‌م خوێنده‌و‌ه‬ ‫ئه‌و پیاوه‌ی ك ‌ه فه‌رمانی ب ‌ه دروستكردنی‬ ‫دیوار‌ه بێكۆتایییه‌كه‌ی چین كردووه‌‪ ،‬خودی‬ ‫ئیمراتۆری یه‌كه‌م شی هانگ تی بووه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پیاوه‌ی ك ‌ه فه‌رمانی دا هه‌رچی كتێبێك پێش‬ ‫ئه‌و نووسراوه‌‪ ،‬بسووتێنرێت‪ .‬ئه‌م دوو پرۆسەیە‌‪،‬‬ ‫پێنجسه‌د یان شه‌شسه‌د فرسه‌خ گابه‌رد بۆ‬ ‫به‌رگرتن ل ‌ه به‌ربه‌رییه‌كان ‌و ڕه‌تكردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ڕیشه‌ییی مێژوو‪ ،‬ب ‌ه مانایه‌كی تر ڕابردوو‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫فه‌رمانی یه‌ك كه‌س بوو‌ه و ته‌عبیریش بوون‬ ‫ل ‌ه كه‌سێتیی ئیمپراتۆر‪ .‬ده‌مه‌وێت بڵێم ئه‌م‬ ‫حه‌قیقه‌ت ‌ه ل ‌ه یه‌ك كاتدا سه‌رنجی ڕاكیشا ‌م‬ ‫و بێزاریشی كــردم‪ .‬ئامانجی ئه‌م نووسین ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ ل ‌ه هۆكاره‌كانی ئه‌و هه‌ڵچوونه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه ڕووی مێژوویییه‌و‌ه هیچ نهێنییه‌ك نیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ردوو پرۆسه‌كه‌دا‪ .‬شی هانگ تی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می جه‌نگه‌كانی هانیباڵدا ژیاوه‌‪ ،‬هێرشی‬ ‫كرد‌ه سه‌ر شه‌ش شانشینه‌كه ‌‌و سیسته‌می‬ ‫ده‌ره‌به‌گایه‌تیی له‌ناو برد‪ .‬دیواری دروست كرد‪،‬‬ ‫چونك ‌ه دیوار وه‌ك به‌رگری وایه‌‪ ،‬كتێبه‌كانی‬ ‫سووتاندن‪ ،‬چونك ‌ه به‌رهه‌ڵستكاره‌كانی به‬ ‫‌هۆیه‌و‌ه په‌سنی ئیمپراتۆره‌كانی پێش ئه‌ویان‬ ‫ده‌كرد‪ .‬سووتاندنی كتێب ‌و بونیادنانی قه‌اڵ‬ ‫ل ‌ه ئیش ‌ه ئاسایییه‌كانی ئیمپراتۆره‌كانن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ته‌نیا شتێك ك ‌ه بۆ شی هانگ تی نائاسایییه‌‪،‬‬ ‫ئ ـه‌و ســتــانــدارده‌یـ ‌ه كـه‌ كــاری پــێ ك ــردووه‌‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ئه‌م ‌ه ڕای پسپۆڕانی كاروباری‬ ‫چینه‌‪ ،‬به‌اڵم پێم وای ‌ه ئه‌م دوو ئیش ‌ه ته‌نیا‬ ‫زیاده‌ڕه‌وییه‌ك نین ل ‌ه ئیش ‌ه ئاسایییه‌كاندا‪.‬‬ ‫ده‌كرێت باخێك یان بێستانێك په‌رژین بكرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئیمپراتۆرێك نا‪ .‬ئاسان نیی ‌ه نه‌ته‌و‌ه‬ ‫نه‌ریتییه‌كان ناچار بكه‌یت نكۆڵی ل ‌ه یاده‌وه‌ریی‬ ‫ڕابردوو‌ه ئه‌فسانه‌یی یان ڕاسته‌قینه‌كه‌ی بكات‪.‬‬ ‫چین مێژوویه‌كی سێهه‌زارساڵیی هه‌یه‌‪ .‬له‌ناو‬ ‫ئه‌م مێژوو‌ه سێهه‌زارساڵییه‌دا كه‌سانی وه‌ك‬ ‫ئیمپراتۆری زه‌رد‪ ،‬شانگ تزو كۆنفۆشیۆس ‌و‬ ‫الو تزو هه‌ن‪ ،‬كاتێك ك ‌ه شی هانگ تی فه‌رمانی‬ ‫كرد ئه‌و سه‌ره‌تای مێژوو بێت‪.‬‬ ‫شی هانگ تی دایكی خۆی دوور خسته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ داوێنپیس بوو‪ .‬به‌اڵم موحافیزكاره‌كان‬ ‫له‌م دادپـه‌روه‌ریــیـه‌ی شی هانگ تیدا ته‌نیا‬ ‫بێبه‌زه‌یییان بینییه‌وه‌‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ئه‌و ویستبێتی‬ ‫كتێب ‌ه یاسایییه‌كان له‌ناو ببات‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫تۆمه‌تباریان كـــردووه‌‪ ،‬ره‌نــگـ ‌ه ویستبێتی‬ ‫هه‌موو ڕابردوو بسڕێته‌و‌ه ل ‌ه پێناو سڕینه‌وه‌ی‬ ‫ته‌نیا یاده‌وه‌رییه‌كدا ك ‌ه یــاده‌وه‌ریــی دایك ‌ه‬ ‫ناشرینه‌كه‌یه‌تی (وه‌ك یه‌هوددی پاشا ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناو كوشتنی منداڵێكدا فه‌رمانی كرد هه‌موو‬ ‫منداڵه‌كان بكوژرێن‪ ).‬ئه‌م خه‌ماڵندن ‌ه ل ‌ه جێی‬ ‫خۆیدایه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ مه‌سه‌له‌ی دیواره‌كه‌ هیچ‬ ‫سوودێكی لێ وه‌رناگرین‪ ،‬ك ‌ه ڕوویه‌كی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌فسانه‌كه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه ڕای مێژوونووسان‪ ،‬شی‬ ‫هانگ تی باسكردنی وشه‌ی مردنی قه‌ده‌غه‬ ‫‌كرد ‌و ب ‌ه شوێن ده‌رمانی نه‌مریدا گه‌ڕا‪ .‬خۆی‬ ‫ل ‌ه كۆشكێكی سیمبولیدا دابڕی‪ ،‬ك ‌ه ژماره‌ی‬ ‫ژووره‌كانی ب ‌ه قه‌د ژماره‌ی ڕۆژه‌كانی ساڵ بوو‪.‬‬ ‫ئه‌م فاكتان ‌ه ده‌یسه‌لمێنن ك ‌ه دیوار ل ‌ه شوێند‌ا‬ ‫و ئاگر ل ‌ه كاتدا دوو به‌ربه‌ستی جادوویین بۆ‬ ‫ڕێگرتن ل ‌ه مه‌رگ‪ .‬سپینۆزا نووسیویه‌تی هه‌موو‬ ‫شتێك ل ‌ه بوونی خۆیدا درێــژ‌ه ده‌كێشێت‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئیپراتۆر ‌و حه‌كیمه‌كانی پێیان وا‬ ‫بووبێت نه‌مری ل ‌ه ئاسماندایه ‌‌و گه‌نده‌ڵی‬ ‫ناتوانێت دز‌ه بكات ‌ه ناو فه‌زایه‌كی داخراوه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئیمپراتۆر ویستبێتی سه‌ره‌تایه‌كی نوێ‬ ‫بۆ زه‌مــه‌ن دابمه‌زرێنێت ‌و خــۆی نــاو بنێت‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ڕاستی ببێت ب ‌ه یه‌كه‌م‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه نــاوی هانگ تیی ل ‌ه خۆی نابێت بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ته‌ماهی له‌گه‌ڵ ئیمپراتۆری ئه‌فسانه‌ییی‬ ‫هانگ تیدا بكات‪ ،‬ك ‌ه نووسین ‌و قیبله‌نوومای‬ ‫داهێنا‪ .‬ئه‌مه‌ی دوایییان‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كتێبی‬ ‫سرووته‌كان باسی ده‌كات‪ ،‬شته‌كانی ب ‌ه ناوی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ی خۆیانه‌و‌ه ناو نا‪ .‬شی هانگ تی ل ‌ه‬ ‫چه‌ند ده‌ستنووسێكدا ك ‌ه هێشتا ماون‪ ،‬شانازیی‬ ‫به‌وه‌و‌ه ده‌كات ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می حوكمڕانیی‬ ‫ئــه‌ودا شته‌كان نــاوی گونجاوی خۆیان لێ‬ ‫نرا‪ .‬ئه‌و خه‌ونی ب ‌ه دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫پشتاوپشتی نه‌مره‌و‌ه بینی ‌و فه‌رمانی كرد‬ ‫ده‌بێت جێگره‌كانی نازناوی ئیمپراتۆری دووه‌م‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆری سێیه‌م‪ ،‬ئیمپراتۆری چواره‌م‪ ...‬ل ‌ه‬ ‫خۆیان بنێن‪.‬‬ ‫باسی پالنێكی جادووییم كــرد‪ ،‬ده‌شێت‬

‫گریمانی ئــه‌وه‌ش بكه‌ین ك ‌ه دروستكردنی‬ ‫‌كه و سووتاندنی كتێبه‌كان هاوكاتی‬ ‫دیواره ‌‌‬ ‫ی ـه‌كــدی نــه‌بــوون‪ .‬بــه‌م شــێــوه‌یـه‌‪ ،‬ب ـ ‌ه پێی‬ ‫ئـه‌و ڕێكخستنه‌ی هه‌ڵی ده‌بژێرین‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫پاشایه‌كمان ده‌بێت ك ‌ه ده‌ستی ب ‌ه وێرانكردن‬ ‫كردووه‌‪ ،‬پاشان ب ‌ه مه‌به‌ستی خۆپاراستن وازی‬ ‫لێ هێناوه‌‪ ،‬یان وێنه‌ی پاشایه‌كمان هه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫وه‌هم ڕزگاری بووه ‌و هه‌موو ئه‌و شتان ‌ه وێران‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه پێشتر به‌رگریی لێ ده‌كردن‪ .‬هه‌ردوو‬ ‫خه‌ماڵندنه‌ك ‌ه دراماتیكین‪ ،‬به‌اڵم تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی‬ ‫من ده‌زانم‪ ،‬هیچیان حه‌قیقه‌تێكی مێژوویییان‬ ‫له‌ناو خۆیاندا هه‌ڵنه‌گرتووه‌‪ .‬هێربه‌رت ئالن‬ ‫گلیس‪ ،‬پسپۆڕی مێژووی چین ده‌گێڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كتێبی بشاردایه‌ته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ئاسنی گه‌رم‬ ‫داخ ده‌كرا ‌و هه‌تا ڕۆژی مردنی حوكمی كاری‬ ‫زۆره‌ملێی ل ‌ه دیوار‌ه بێكۆتایییه‌كه‌دا به‌سه‌ردا‬ ‫ده‌درا‪ .‬ئه‌م گێڕانه‌وه‌ی ‌ه پاڵپشتی ته‌ئویلێكی تر‬ ‫ت و ڕێگای پێ ده‌دات‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه دیواره‌ك ‌ه‬ ‫ده‌كا ‌‬ ‫میتافۆرێك بووبێت‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه شی هانگ تی‬ ‫حوكمی كــاری به‌سه‌ر ئ ـه‌وان ـه‌دا دابێت ك ‌ه‬ ‫ڕابردوویان په‌رستووه‌‪ ،‬كارێك ك ‌ه ب ‌ه هه‌مان‬ ‫ئه‌ندازه‌ی ڕابردوو گه‌وره‌‪ ،‬گه‌مژان ‌ه و بێكه‌ڵكه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌نــگ ـ ‌ه شــی هــانــگ تــی وه‌ك تـه‌حـه‌دایـه‌ك‬ ‫دیواره‌كه‌ی دروست كردبێت‌و به‌م شێوه‌ی ‌ه بیری‬ ‫كردبێته‌وه‌‪« :‬مرۆڤ ڕابردووی خۆش ده‌وێت‪،‬‬ ‫منیش به‌رامبه‌ر به‌م خۆشه‌ویستییه‌ هیچم ل ‌ه‬ ‫ده‌ست نایه‌ت‪ ،‬جه‌الده‌كانیشم ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه‬ ‫هیچیان پێ ناكرێت‪ .‬به‌اڵم ڕۆژگارێك كه‌سێك‬ ‫دێت ‌و به‌و شێوه‌یه‌ هه‌ست ده‌كــات‪ ،‬ك ‌ه من‬ ‫هه‌ست ده‌كه‌م‪ .‬دیواره‌ك ‌ه ده‌ڕووخێنێت وه‌ك‬ ‫چۆن من كتێبه‌كانم سووتاندن‪ ،‬یاده‌وه‌رییه‌كانم‬ ‫ده‌سڕێته‌وه‌‌و ده‌بێت ب ‌ه تارمایی‌ و ئاوێنه‌ی من‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆی بزانێت‪ ».‬ڕه‌نگ ‌ه شی هانگ‬ ‫تی له‌به‌ر ئه‌و‌ه ئیمپراتۆرییه‌ته‌كه‌ی دیواربه‌ند‬ ‫كردبێت‪ ،‬چونك ‌ه دركی ب ‌ه الوازییه‌كه‌ی كردووه‌‪،‬‬ ‫كتیبه‌كانی سوتاندبن له‌به‌ر ئــه‌وه‌ی دركی‬ ‫كردوو‌ه كتێبی پیرۆزن‪ ،‬یان ئه‌و كتێبان ‌ه ئه‌و‬ ‫شتان ‌ه فێری مرۆڤ ده‌كه‌ن ك ‌ه هه‌موو گه‌ردوون‬ ‫یاخود ویژدانی مرۆڤایه‌تی فێریان ده‌بن‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫سووتاندنی كتێبخانه‌كا ‌ن و دروستكردنی‬ ‫دیواره‌ك ‌ه دوو پرۆس ‌ه بن‌و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی نهێنی‬ ‫یه‌كدی ڕه‌ت بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ساته و بۆ هه‌میش ‌ه‬ ‫دیوار‌ه سه‌خته‌ك ‌ه ك ‌ه له‌م ‌‌‬ ‫تارماییی خۆی به‌سه‌ر هه‌موو واڵتدا ده‌سه‌پێنیت‬ ‫‌و من نایبینم‪ ،‬تارماییی ئیمپراتۆرێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫فه‌رمانی ب ‌ه نه‌ته‌وه‌كان كــردوو‌ه ڕابــردووی‬ ‫خۆیان بسووتێنن‪ .‬خودی ئه‌م ئایدیایه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئێم ‌ه دروست ده‌كات‪ ،‬نه‌ك‬ ‫خه‌ماڵندنه‌كان‪ .‬ده‌شێت فه‌زیڵه‌ت ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫له‌ دژیه‌كیی نێوان ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‌و وێرانكردندا‬ ‫بێت‪ ،‬له‌سه‌ر ئاستێكی فراواندا‪ .‬ب ‌ه گشتاندنی‬ ‫مه‌سه‌له‌كه‌ی پێشوو ده‌توانین ئه‌نجامگیریی‬ ‫ئه‌و‌ه بكه‌ین ك ‌ه فه‌زیڵه‌تی هه‌ر پراكسیسێك‬ ‫ل ‌ه خــودی پراكسیسه‌ك ‌ه خۆیدای ‌ه ن ـه‌ك ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ڕۆكێكی خه‌یاڵیدا‪ .‬ئه‌مه‌ش تیۆره‌كه‌ی‬ ‫بندیتۆ كرۆچ ‌ه پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌‪ .‬پاته‌ر ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1877‬ـدا گوتوویه‌تی‪ ،‬هه‌موو هونه‌ره‌كان‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ن السایی مۆسیقا بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه فۆرمێك هیچی تر نییه‌‪ .‬مۆسیقا‪،‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬ئه‌فسانه‌‪ ،‬ئه‌و ڕووخسارانه‌ی ك ‌ه‬ ‫زه‌مه‌ن پێكی هێناون‪ ،‬ئاوابوون (زه‌رده‌په‌ڕ)ی‬ ‫دیاریكراو و شوێنی دیاریكراو‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه‬ ‫هه‌وڵ ده‌ده‌ن شتێكمان پێ بڵێن‪ ،‬یان شتێكیان‬ ‫پێ گوتووین‪ ،‬ك ‌ه نابێت خۆمانی لێ ببوێرین‪،‬‬ ‫یان ده‌یانه‌وێت شتێكمان پێ بڵێن‪ :‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ڕوو ده‌دات ‌و هێشتا ڕووی نـه‌داوه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫حه‌قیقه‌تێكی ئیستاتیكی بێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫هاتن بۆ ئەمەریکا بە فریوی وێنەیەک‬

‫سەبارەت بە بوودای ناو هەورەبانەکە‬ ‫ئەلیدا بێکەرۆگ‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬

‫ئەمەریکایە‪ ،‬وامان بە خۆمان دەگوت‪ ،‬هیچ‬ ‫پێویســت ناکات نیگــەران بین‪ .‬بەاڵم هەڵە‬ ‫بووین‪».‬‬ ‫«بــوودای ناو هەورەبانەکە» بە دیوێکدا‬ ‫پێشــەکییەکە بــۆ کتێبەکــەی پێشــووتری‬ ‫ئۆتسوکا‪ ،‬بە خستنەڕووی ڕاهاتنی سەختی‬ ‫نەوەیــەک لــە ژنــی جووتیــار و خزمەتکار‬ ‫و کرێــکاری جلشــۆرگە و دوکانــدار کــە‬ ‫مێردەکانیــان پێزانینیــان بۆیــان نییــە و‬ ‫منداڵەکانیان شــەرم لە ئینگلیزییە ناتەواو‬ ‫و لە نەریتە بێگانەکانیان دەکەن‪ .‬کۆرســی‬ ‫گێڕەرەوەکانــی ئۆتســوکا ڕیخۆشــکەرە تا‬ ‫لــە هەمانکاتدا لــە جیــاوازی و لێکچوویی‬ ‫کۆششــی ئــەو ژنانــە بــۆ دەربازبــوون لە‬ ‫گومخانــەی ژیانــی کۆچبــەران تێبگەیــن‪.‬‬ ‫هــەر بەشــێکی ڕۆمانەکــە هەنگاوێک زیاتر‬ ‫دووریــان دەخاتەوە‪ ،‬لە کەشــتییەکەوە بۆ‬ ‫کێڵگە یان دوکان یان شوێنی خزمەتکاری‪،‬‬ ‫لــە منداڵبوونەوە بۆ بینینــی منداڵەکانیان‬ ‫کــە گــەورە دەبن و دەڕۆن‪ ،‬لــە گوێڕایەڵی‬ ‫کوێرانــەی مێــرد و خاوەنکارەوە بۆ پشــت‬ ‫بەخۆبەســتنی بەرچاوڕوونانــە‪ ،‬ئەڵبــەت‬ ‫زۆرجــار وەک پێویســتییەک نــەک وەکــو‬ ‫بژاردەیــەک‪ .‬کاتێــک خێزانەکانیــان کەمتر‬ ‫مۆرکی ژاپۆنیبوونیان پێوە دەمێنێت و پتر‬ ‫بــە ئەمەریکایــی دەبن‪ ،‬ژنــەکان وردەوردە‬ ‫هاوســەنگییەکی نــوێ دروســتدەکەن‪،‬‬ ‫هاوســەنگییەک کە لــە بەشــێکدا بە ناوی‬ ‫«ناپاکەکان» تێکدەشکێت‪ ،‬کە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ڕاگواســتنی زۆرەمللێــی ژاپۆنییەکان لە‬ ‫سەردەمی جەنگی جیهانی دووەمدا‪.‬‬ ‫شێوازی نووسینی ئۆتسوکا پتر لە شیعر‬ ‫نزیکی دەکاتەوە‪ ،‬بەاڵم شیعرێک‪ ،‬جیاواز لە‬ ‫هۆنینــەوەی نازک وەک دەڵێت «دەربارەی‬ ‫تێپەڕینــی پاییز شــیعری کورتــی خەمگین‬ ‫بنووسین کە بە تەواوی حەڤدە بڕگە بوو‪».‬‬ ‫بەریەککەوتنی بەپەلە و تاڕادەیەکی زۆریش‬ ‫وەحشیگەرانە لە «شــەوی یەکەم»دا هیچ‬ ‫وەهمێکی لەوجۆرە ناهێڵێتەوە‪« :‬ئەو شەوە‬ ‫مێــردە نوێیەکانمــان بە خێرایی ســوارمان‬ ‫بوون‪ ....‬سوارمان بوون هەرچەندە گازمان‬ ‫لــێ گرتــن‪ .‬ســوارمان بــوون هەرچەنــدە‬ ‫لێمانــدان‪ .‬ســوارمان بــوون هەرچەنــدە‬ ‫ئیهانەمان کردن‪ ....‬هاواری یارمەتیمان کرد‬ ‫(کەس نەهات)‪ ....‬بە وریایییەوە سوارمان‬ ‫بوون وەک ئەوەی بترســن لەوەی بشکێین‪.‬‬ ‫تــۆ زۆر بچکۆلەیــت‪ .‬بــە ســاردی بەاڵم بە‬ ‫لێزانییــەوە ســوارمان بوون— لــە ماوەی‬

‫لــە هونــەری ســومیی ژاپۆنیــدا‪ ،‬بــە‬ ‫لێدانــی فڵچە مەرەکەب لــە پارچە کاغەزی‬ ‫برنــج دەدرێــت‪ ،‬ئــەم گەمــەی تاریکــی و‬ ‫ڕوونییــە تەنیا وێنە نانەخشــێنێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەســتەکانیش‪ ،‬تەنیــا ڕووکــەش پیشــان‬ ‫نادات‪ ،‬بەڵکو جەوهەری ئەوەش کە تێیدایە‪.‬‬ ‫لەم هونەرەدا ســادەیی هێڵــەکان مەرجە‪،‬‬ ‫وردەکاریــی زۆر و زەبەنــد ڕەتدەکرێتەوە‪.‬‬ ‫جولی ئۆتســوکا‪ ،‬هەرچەنــدە لە کالیفۆرنیا‬ ‫لــە دایک بووە و تێیدا گــەورە بووە و هەر‬ ‫لەوێش وەک نیگارکێشــێک لە ترادســیۆنی‬ ‫ڕۆژئاواییدا ڕاهێنانی پێکراوە‪ ،‬بەاڵم وا دیارە‬ ‫بــە تەواوی لەگەڵ ڕۆحی هونەری ســومیدا‬ ‫سازە‪ .‬ئۆتسوکا پێیوایە وەک نیگارکێشێک‬ ‫شکســتی هێناوە‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە هەڵەی ئەو‬ ‫تەنیــا هەڵبژاردنــی ناوەندێکــی نادروســت‬ ‫بێت‪ .‬بەڵگەش بۆ ئەوە سااڵنێک لەمەوپێش‬ ‫دەرکــەوت‪ ،‬ماوەیەکــی زۆر دوای ئــەوەی‬ ‫هونەری نیگارکێشــیی بە هونەری نووسین‬ ‫گۆڕییەوە‪ ،‬ئەوەش بە باڵوکردنەوە یەکەمین‬ ‫ڕۆمانــی‪« ،‬کاتێک ئیمپراتۆر خوایی بوو»‪،‬‬ ‫پۆرترێتێکــی کورتبــڕ بەاڵم قووڵــی ژیانی‬ ‫ڕۆژانــەی خێزانێکــی ئەمەریکی‪-‬ژاپۆنی لە‬ ‫ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا‪ ،‬لە ماڵەوە‬ ‫و لە کامپی دەستبەسەرکردندا‪ .‬ئەمجارەش‬ ‫بە ڕۆمانێکی ترەوە دەردەکەوێتەوە‪ ،‬دیسان‬ ‫تەکنیکێکــی مینیماڵــی بەکاردەهێنێت کە‬ ‫یارمەتیــدەرە بــە هەمان شــێوەی پێشــوو‬ ‫ناســراو بێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەمەیــان زۆر زۆر‬ ‫گشتگیرترە‪.‬‬ ‫وەک ڕۆمانەکــەی پێشــووی‪« ،‬بــوودای‬ ‫نــاو هەورەبانەکــە»ش زنجیرەیــەک‬ ‫گێڕانــەوەی هاوپەیوەســت وااڵدەکات‪ ،‬کــە‬ ‫هەندێکیــان لــە پەرەگرافێــک درێژتر نین‪.‬‬ ‫لــە کاتێکدا کــە وا دەردەکەوێت مەودایەک‬ ‫لە نێــوان کارەکتەرەکاندا بهێڵێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چیرۆکەکانیــان بە عاتیفەیەکــی بەهێزەوە‬ ‫پێکــەوە گــرێ دەدات‪ .‬کەســایەتییە‬ ‫ســەرەکییەکانی یەکەمین کتێبی ئۆتسوکا‪،‬‬ ‫دایکێــک و منداڵەکانــی کــە تەنیــا وەک‬ ‫«کوڕەکــە» و «کچەکــە» و «ژنەکــە»‬ ‫دەناســرێن‪ ،‬چیرۆکەکەیــان لــەو کاتەوەی‬ ‫لــە ماڵــەوەن لــە بێرکلی هەتــا دەبرێن بۆ‬ ‫کامپەکان لە بیابانی یوتا و پاشان جارێکی‬ ‫تریش بۆ ماڵەوە دەگەڕێندرێنەوە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫دەبێــت‪ .‬لەگــەڵ دەســتپێکردنی زنجیرەی‬ ‫ڕووداوەکاندا‪ ،‬ئەو پرسیارانەی کردوویانن و‬ ‫ئەو ســەرنجانەی داویانــن و ئەو وەهمانەی‬ ‫ســازاندوویانن‪ ،‬پەیوەندییەکی قووڵ لەگەڵ‬ ‫خوێنەردا دروست دەکەن‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە ڕۆمانە نوێیەکەی ئۆتســوکادا‬ ‫ژمارەیەکــی زۆر نــاو هەیــە‪ ،‬ئەمجارەیــان‬ ‫کەســایەتییەکان پێکهاتــوون لــە هەمــوو‬ ‫خێزانەکان‪ .‬ئەو دەنگەی لێرەدا قسەمان بۆ‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەو «ئێمە»یەی ژنە ژاپۆنییەکانە‬ ‫کە پاش جەنگی جیهانی یەکەم گەیشــتنە‬ ‫کالیفۆرنیــا‪ ،‬زۆربەیان گەنــج و بێئەزموون‪،‬‬ ‫زۆریــان وێنــەی ئــەو پیاوانەیــان پێ بوو‬ ‫کــە ڕازی بووبــوون شــوویان پــێ بکــەن‪ ،‬بیســت چرکەدا هەموو بەرگریت لە دەســت‬ ‫بەبــێ ئــەوەی بــە ڕاســتی بینیبێتیــان‪ :‬دەدەیت— ئیتر دەمانزانی پێش ئێمە زۆری‬ ‫«لەســەر کەشــتییەکە نەماندەزانی کاتێک تری کردووە‪ .‬ســوارمان بوون کاتێک بەبێ‬ ‫بــۆ یەکەمجــار مێردەکانمــان دەبینین هیچ کاردانەوە تەماشای بنمیچەکەمان دەکرد و‬ ‫بیرۆکەیەکمــان نییــە لــەوەی ئــەوان کێن‪ .‬چاوەڕێ بووین تەواو ببێت‪ ،‬نەماندەزانی کە‬ ‫نەماندەزانــی کە کۆمەڵێــک پیاو بە کاڵوی تا چەندین ساڵ تەواو نابێت‪».‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا ئەو مێردە نوێیانە تاکە‬ ‫چنــراو و چاکەتی دڕاوی ڕەشــەوە لەســەر‬ ‫شۆســتەکە چاوەڕوانمــان دەبــن هیــچ لینکی ژنەکانە لەگەڵ دونیا لەدەستچووەکەی‬ ‫لێکچوونێکیــان نابێت لەگــەڵ پیاوە گەنجە واڵتی خۆیاندا‪ .‬هەندێکیان پیشــانی دەدەن‬ ‫قۆزەکانــی ناو وێنەکانــدا‪ .‬نەماندەزانی کە کــە خۆشەویســت و میهرەبانن‪ ،‬هەموویان‪،‬‬ ‫ئەو وێنانەی بۆمان نێردرابوون هیی بیســت تەنانــەت دڵڕەقەکانیــش‪ ،‬دیــدگای خۆیان‬ ‫ساڵ پێشــتر بوون‪ ....‬نەماندەزانی کاتێک دەخەنــەڕوو لەبــارەی نەریتــی نامــۆی‬ ‫بــۆ یەکەمجــار گوێمــان لــە نــاوی خۆمان ئەمەریکییەکانــەوە کە داهاتوویان لەســەر‬ ‫دەبێــت لــە شۆســتەکەوە بانــگ دەکرێت بەنــدە‪« :‬بۆچــی بــەردەوام دەیانقیڕانــد؟‬ ‫یەکێکمان دەســت دەخاتە سەر چاوەکانی هەر بەڕاســتی قاپوقاچاخیــان بە دیوارەوە‬ ‫و پشــتی لێ دەکات— دەمەوێت بڕۆمەوە هەڵدەواســی نــەک وێنــە؟ ئــەی هەمــوو‬ ‫بۆ ماڵەوە— بەاڵم ئەوانی ترمان ســەرمان دەرگەکانیــان قوفڵــی پێوە بــوو؟ ئەی لە‬ ‫دادەخەیــن و چمکی کیمۆنۆکانمان دەگرین ماڵیشــەوە پێالویان لە پــێ دەکرد؟ ‪. . .‬‬ ‫و لە ســەکۆکەوە دادەبەزیــن و لەو ڕۆژەدا چەنــد خودایــان هەبوو؟ ئەی ئەوە ڕاســت‬ ‫کە هێشــتا گەرمە دەڕۆینە خوارەوە‪ .‬ئەمە بــوو کە لەنــاو مانگــدا وێنــەی پیاوێکیان‬

‫گالێری‬ ‫میوزیگ‬ ‫دیاری قەرەداغی‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬

‫دەبینــی نــەک کەروێشــک؟ لــە پرســەدا‬ ‫گۆشتی مانگایان لێ دەنا؟ شیری مانگایان‬ ‫دەخوارد؟ ئــەی ئەو بۆنە؟ ئەوە بۆنی چی‬ ‫بــوو؟ «بۆگەنــی پەنیــرە» مێردەکانمــان‬ ‫بۆیان ڕوون دەکردینەوە‪».‬‬ ‫ڕۆمانەکــەی ئۆتســوکا پڕە لە ســکێچی‬ ‫وەســفیی زیندووکــەرەوەی یــادگاری (ژنە‬ ‫جووتیــار و منداڵەکانیان کە وەک «توتکە‬ ‫ســەگ لەســەر تەختــەی دارینــی بــە کا‬ ‫داپۆشــراو» خەوتوون)‪ ،‬پڕە لە ددانپێنانی‬

‫ســەرکەوتوو بووە لە سەرنجڕاکێشانمان بۆ‬ ‫ژیانــی ناجێگیری ژن و دایکە ژاپۆنییەکان‪.‬‬ ‫ئێمە حەوســەڵەی ئــەم بارگرانییــە بێباک‬ ‫و نەناســراوانەمان نییە‪ .‬ئێمــە دەمانەوێت‬ ‫بــەدوای ئــەو ژنانــەدا بچیــن کــە کاتــی‬ ‫دابڕینیشــیان لە ماڵ و حاڵیان هەر ناویان‬ ‫دەهێنرێت‪:‬‬ ‫«کییۆنــۆ کە ڕۆیشــت کێڵگەکەی ســەر‬ ‫ڕێگای وایت ڕۆدی بەجێهێشــت و دڵنیابوو‬ ‫کــە بــە هــۆی تاوانێکــەوە ســزا دەدرێت‬

‫ڕۆمانەکەی ئۆتسوکا پڕە لە سکێچی وەسفیی زیندووکەرەوەی یادگاری‬ ‫(ژنە جووتیار و منداڵەکانیان کە وەک «توتکە سەگ لەسەر تەختەی‬ ‫دارینی بە کا داپۆشراو» خەوتوون)‪ ،‬پڕە لە ددانپێنانی دوودڵ لە‬ ‫ئاشکراکردندا‬ ‫دوودڵ لــە ئاشــکراکردندا (خزمەتــکاری‬ ‫ناومــاڵ کــە «بــۆ جارێــک هەســتمان بە‬ ‫خۆمــان دەکــرد‪ ».‬کاتێــک «ماڵەکــە‬ ‫هەمــوو چۆڵ بوو‪ .‬بێدەنــگ‪ .‬دەبوو بە هی‬ ‫ئێمــە‪ ،)».‬بۆیــە بێهیواکەرە کــە لەپڕ ئەو‬ ‫پەیوەندییە ببچڕێــت – کاتێک لە نزیکەوە‬ ‫دەبینیــت ئــەو «ئێمە»یــەی گێــڕەرەوە‬ ‫دەگۆڕێــت بــۆ ئەمەریکاییەکان کە باســی‬ ‫دیارنەمانی دراوسێ و کرێکارە ژاپۆنییەکان‬ ‫دەکــەن لەســەروبەندی جەنگــی جیهانــی‬ ‫دووەمدا‪ .‬بە ناپاکــی و («پێماندەگوترێت‬ ‫ژاپۆنییــەکان لەســەر داوای ســەرۆک بــە‬ ‫ویســتی خۆیان جێیانهێشتووین‪ ،‬بەبێ زۆر‬ ‫لێکردن»)‪ ،‬تەنانەت بە کەمتەرخەمیشــەوە‬ ‫(«بــە تێپەڕبوونــی کات دەبینیــن پتــر‬ ‫بــە دەمی ڕابــردوو باســیان دەکەین»)‪ ،‬وا‬ ‫دادەنرێت ئەم دەنگە بێباکە مەبەســت لێی‬ ‫پیشــاندانی جیاوازییەکــی زەق بێت لەگەڵ‬ ‫ئــەو بیرکردنەوە بەئاگا و شــلۆقەی کە لە‬ ‫پێشییەوە هاتوون‪ .‬بەاڵم ئۆتسوکا بە باشی‬

‫کە لــە ژیانــی ڕابــردوودا ئەنجامــی داوە‪.‬‬ ‫‹دەبێــت پێم بــە جاڵجاڵۆکەیەکدا نابێت‪›.‬‬ ‫سێتسوکۆ ماڵەکەی لە گریدڵی بەجێهێشت‬ ‫پــاش کوشــتنی هەمــوو مریشــکەکانی لە‬ ‫حەوشــەی پشــتەوە‪ .‬چیێ کــە گلێندەیڵی‬ ‫بەجێهێشت هێشتا بە حەسرەتی میسوزوی‬ ‫کچــە گەورەیــەوە بــوو ‪ ....‬فومیکــۆ لــە‬ ‫میوانخانەیەک بوو لە کۆرتالند کە ڕۆیشــت‬ ‫داوای لێبوردنــی لە هەمــووان کرد بۆ هەر‬ ‫هەڵەیــەک کە ڕەنگە کردبێتــی‪ ....‬هاروکۆ‬ ‫کــە ڕۆیشــت بوودایەکــی دەم بەپێکەنینی‬ ‫بچووکی مسی لە سووچێکی هەورەبانەکەدا‬ ‫بەجێهێشــت‪ ،‬کــە هەتــا ئەمڕۆیــش لەوێدا‬ ‫پێدەکەنێت‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪h t t p : / / w w w . n y t i m e s .‬‬ ‫‪com/2011/08/28/books/review/‬‬ ‫‪the-buddha-in-the-attic-by-julie‬‬‫‪otsuka-book-review.html?%3Cbr%20‬‬ ‫‪/%3Eadxnnl=1&adxnnlx=1311785799‬‬‫‪xkTdvUTNK07aUIy+bIGiJg&_r=0‬‬

‫له‌و‌ه دڵنیام ك ‌ه یه‌كێك ل ‌ه خاڵه‌ سه‌ركییه‌كان بۆ به‌ره‌وپێشچوونی‬ ‫هونه‌ر و ب ‌ه تایبه‌ت هونه‌ری میوزیك ل ‌ه كوردستاندا‪ ،‬به‌ره‌وپێشه‌وه‌چوونی‬ ‫بواری خوێندنی زانســتی هونه‌ر‌ه ل ‌ه خوێندنگا و ناوه‌ند و قوتابخان ‌ه‬ ‫بنه‌ڕەتییــه‌كان و لــ ‌ه په‌یمانــگاو كۆلێــژه‌كان و وه‌رگرتنــی بڕوانام ‌ه‬ ‫به‌رزه‌كانــ ‌ه ل ‌ه بواره‌كه‌دا‪ ،‬ســه‌رباری به‌ره‌وپێشــه‌وه‌چونی بواره‌كه‌ش‬ ‫كــ ‌ه هونه‌ری میوزیكه‌‪ ،‬هاوكاتیش كۆمه‌ڵگایه‌كی پڕ چێژ و ئاماد‌ه بۆ‬ ‫وه‌رگرتنی هونه‌ری میوزیك درووست ده‌بێت‪ ..‬نه‌وه‌یه‌كی ته‌ندروستی‬ ‫ناســك و دوور ل ‌ه توندوتیژی و دوور ل ‌ه باســ ‌ه زبره‌كانی سیاسه‌ت و‬ ‫بازرگانی گه‌ش ‌ه ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕۆحی پێكه‌و‌ه ژیان و ئینتمابوون‬ ‫ێ ل ‌ه زه‌ین و ویژدانی كه‌سه‌كان‪،‬‬ ‫بۆ جوانیی‪ ،‬هه‌موو جوانییه‌ك ده‌ساز ‌‬ ‫گرنگی ئه‌م ره‌وت و باســ ‌ه له‌وه‌دای ‌ه ك ‌ه ده‌ست پێ بكرێ‌‪ ،‬نه‌‌ك باس‬ ‫ێ ك ‌ه چ هۆكارێك هه‌بوون بۆ نه‌بوون و بۆشایی له‌ پێشترو‬ ‫له‌و‌ه بكر ‌‬ ‫ئێستادا‪ ،‬چونك ‌ه زۆرێكمان ل ‌ه دوورو نزیك له‌و هۆكار و كێشان ‌ه دوواو‌ه‬ ‫كــ ‌ه بۆچی ل ‌ه ڕاســتایی په‌روه‌رده‌یی ئێمــه‌دا جێگایه‌ك بۆ فێربوونی‬ ‫هونه‌ر‌ه جوانه‌كان نه‌ماوه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا فێرگه‌و سه‌رجه‌می قۆناغه‌كانی‬ ‫خوێندن‪ ،‬پانتاییه‌كی دیار‌ه بۆ گشــت زانســته‌كانی تر‪ ،‬گرنگ ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫ده‌ســت پێ بكه‌یــن‪ ،‬ب ‌ه بۆچوونی تایبه‌تی ئه‌م باسه‌شــم پێویســت ‌ه‬ ‫ده‌ســتپێكه‌كە لــه‌ پــه‌روه‌رده‌ی منداڵه‌و‌ه بێت‪ ،‬وات ‌ه لــ ‌ه قۆناغه‌كانی‬ ‫باخچه‌ی ســاوایان تا ده‌گات ‌ه په‌یمانگا و كۆلێژ‌ه تایبه‌ته‌كانی هونه‌ر‪،‬‬ ‫چونكــ ‌ه به‌ڕاســتی چۆن ل ‌ه ســه‌ره‌تادا فێری زانســته‌كانی فیزیك و‬ ‫ماتماتیك وكیمیك ‪..‬هتد ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ‌ه پاشخانێك‪ ،‬تا ئه‌و‬ ‫فێرخوازه‌ی ده‌چێت ‌ه كۆلێژێكی تایبه‌ت به‌و بوارانه‌ توانا و ده‌سه‌اڵت و‬ ‫النی كه‌م زانیاری هه‌بێت‪ ،‬هه‌ر ئاواش ‌ه بۆ میوزیك و هونه‌ره‌كانی تر‪.‬‬ ‫بارێكــی ئاســایی ‌ه نه‌وه‌یــه‌ك كه‌ ل ‌ه ئێســتادا گه‌ور‌ه بــوو‌ه كه‌متر‬ ‫دۆستی میوزیك بێت‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه منداڵیدا وانه‌ی هونه‌ریی ال فه‌رامۆش‬ ‫كــراوه‌‪ ،‬نه‌وه‌یه‌ك ل ‌ه فێربوونــی چێژی هونه‌ر و په‌روه‌رده‌ی هونه‌ریی‬ ‫بێبه‌ش كراوه‌‪ ،‬ل ‌ه سیســتمی ئه‌وســای په‌روه‌رده‌دا جێگای زۆرینه‌ی‬ ‫وانــ ‌ه زانســتی و ئه‌ده‌بییــه‌كان ببۆو‌ه كه‌چی ل ‌ه خشــته‌ی هه‌فتانه‌ی‬ ‫قوتابخانه‌دا گرنگترین دوو وان ‌ه فه‌رمۆشــكرابوو ك ‌ه هونه‌ر و وه‌رزش‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫لێكدانــه‌وه‌ی كه‌مچێژی و كه‌نارگرتنی هونه‌ر به‌گشــتی و هونه‌ری‬ ‫میوزیك به‌تایبه‌تی له‌نێوماندا به‌شــێكی بۆ ئه‌و بار‌ه ده‌گه‌ڕایه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫نه‌ویســتراو نه‌توانــراو نه‌كــرا فێری ئــه‌و حه‌زه‌مان بكــه‌ن له‌نێو ئه‌و‬ ‫پۆالنه‌ی ك ‌ه ڕۆڵه‌ی كوردی لێبوو ببوە مۆته‌یه‌كی قورس و تائێستاشی‬ ‫له‌گه‌ڵدا بێت خه‌ون ب ‌ه تاقیكردنه‌و‌ه بێ له‌زه‌ته‌كان و لێدان ‌ه تونده‌كان‬ ‫و كورسیی ‌ه ڕه‌ق و ته‌ق و پۆل ‌ه سارد و داڕووخاوه‌كان ده‌بینن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر له‌و كاته‌دا ده‌یان فاكته‌ری ســه‌ره‌كی هه‌بن و ل ‌ه ئێستاشدا‬ ‫باســكردنیان ببێت ‌ه به‌دیهات و جوینــه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر له‌م كات‌و له‌م‬ ‫ســه‌رده‌مه‌دا هه‌مان قه‌یران و هه‌مان دووباره‌كردنه‌وه‌ی ســته‌می ئه‌و‬ ‫مێژوو‌ه بۆ وانه‌ی هونه‌ر و جدیه‌ت ل ‌ه مه‌یدانی په‌روه‌رده‌ی هونه‌ریی و‬ ‫هونه‌ری میوزیك بۆ خۆی ده‌بێت ‌ه پرسیارێكی پڕگومان و ته‌مومژاویی‬ ‫به‌ڕووی به‌رپرسانی ئه‌م بواره‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێگای باس و تێڕامان ‌ه زۆرێك ل ‌ه كۆنفرانس ‌ه په‌روه‌رده‌ییه‌كان‬ ‫ك ‌ه ســاز ده‌كرێن پشــكی شێر ل ‌ه باســوخواس به‌ر ڕه‌هه‌نده‌كانی تر‬ ‫ده‌كه‌وێت و زۆر به‌ كه‌می به‌ر ئه‌م بواره‌ ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫له‌مڕۆژانه‌دا هاوڕێیه‌كی میوزیســیانم نیشــته‌جێی واڵتی ســوید‌ه و‬ ‫هه‌ڵگــری بڕوانامه‌یه‌كــی بــه‌رز‌ه ل ‌ه بــواری میوزیكدا لــه‌و واڵته‌دا ب ‌ه‬ ‫ســه‌ردانێكی بۆ ســلێمانی باسی له‌و‌ه كرد كه‌ ئاماده‌یی ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬ ‫بــ ‌ه زووتریــن كات چه‌ندین كه‌ســی پســپۆڕ و دكتۆر و شــاره‌زا له‌و‬ ‫بواره‌دا له‌گه‌ڵ خۆیدا بهێنێته‌و‌ه بۆ به‌ســتنی كۆنفرانسێكی زانستی‪،‬‬ ‫ب ‌ه به‌شــداری هه‌موو الیه‌ن ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌م بواره‌‪ ،‬ڕاســته‌وخۆ‬ ‫ئه‌و‌ه ب ‌ه مێشكمدا هات‪ ،‬ئه‌مه‌ پردێكی جوان درووست ده‌كات له‌نێوان‬ ‫دوو وه‌زاره‌تدا ك ‌ه ئه‌وانیش (ڕۆشــنبیری) و (په‌روه‌رده‌)یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ڕوویه‌كی باشــی ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه خه‌رجی ده‌كه‌وێت ‌ه ســه‌ر‬ ‫گیرفانــی هه‌ردووالیــه‌ن ك ‌ه ب ‌ه باشــی ده‌ره‌قه‌تی دێــن‪ ،‬نه‌وه‌یه‌كیش‬ ‫چاوه‌ڕوانی ده‌ستبه‌كاربوونتانه‌‪.‬‬ ‫په‌روه‌رده‌ی جوانناســی ل ‌ه قۆناغ ‌ه به‌راییه‌كانــی ژیانی منداڵدا ب ‌ه‬ ‫گرنگییــه‌و‌ه ته‌ماشــ ‌ه ده‌كرێت و لــ ‌ه واڵت ‌ه پێشــكه‌وتووه‌كانی دنیادا‬ ‫رووبه‌رێكــی زۆر بــۆ ئــه‌م الیه‌ن ‌ه ته‌رخــان كراوه‌‪ ،‬گه‌یشــتونه‌ت ‌ه ئه‌و‬ ‫ێ چه‌مكی جوانیی یان هه‌ستكردن و بیركردنه‌وه‌و‬ ‫بڕوایه‌ش ك ‌ه ژیان ب ‌‬ ‫دیدگا بۆ جوانیی و رێكخســتن‪ ،‬لــه‌ قاوغێكی به‌تاڵ ده‌چێت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫له‌ســه‌ر ئــه‌و‌ه كۆكن كــ ‌ه جوڵه‌و گۆرانــی و میوزیك وێنه‌كێشــان و‬ ‫شــانۆو بواره‌كانی تر ئه‌م هونه‌ر‌ه جوانانــه‌‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی خۆراكێكی‬ ‫رۆحییــه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا تازه‌بوونه‌وه‌ی وزه‌و دۆزینه‌وه‌ی ده‌روون و‬ ‫وابه‌ست ‌ه بوونی منداڵه‌كه‌ی ‌ه ب ‌ه شوێن و ناوچه‌كه‌یه‌تی ك ‌ه ژیانی تێدا‬ ‫ده‌گوزه‌رێ‌‪ ،‬هاوكاتیش پێكه‌وه‌ژیان فێر ده‌بێ و ل ‌ه گۆشه‌گیریی دوور‬ ‫ده‌كه‌ونــه‌و‌ه و فێری سیســته‌م و رێزگرتن و جۆرێك ل ‌ه رێكخســتنی‬ ‫ژیان ده‌بن‪.‬‬ ‫گــه‌ر ئه‌مان ‌ه و زۆری تریش ده‌رهاویشــته‌یه‌كی جوانی قۆناغه‌كانی‬ ‫گه‌شه‌ی مرۆڤ بن ب ‌ه هۆی هونه‌ر‌ه جوانه‌كانه‌وه‌‪ ،‬گه‌ر ل ‌ه رێگه‌ی ئه‌م‬ ‫جوانناســییه‌و‌ه چێژی مرۆڤ جوانتــر كه‌ین و ژیان ره‌نگینتر بكه‌ین‪،‬‬ ‫ئینسان كامڵترو ڕاقی تر بێ‌‪ ،‬ئیتر بۆ ده‌بێت ئێمه‌ی كورد ل ‌ه پالنی‬ ‫ئێســتا و ئاینده‌مانــدا‪ ،‬منــداڵ و گه‌نج و مرۆڤی كــورد له‌م جوانی و‬ ‫هونه‌ره‌ له‌ خوێندنگا و سیسه‌ته‌می په‌روه‌رده‌ماندا بێبه‌ش بكه‌ین؟‬

‫««‬ ‫«سەرەتا خۆم کرد بەناو مێژووی تیرۆردا»‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫‪3‬‬

‫چاوپێکه‌وتنی هه‌فته‌نامه‌ی شپیگێڵی ئه‌ڵمانی له‌گه‌ڵ ڕۆماننووسی به‌ریتانی هیالری مانتڵ‬ ‫سازدانی‪ :‬کریستۆڤ شویرمان‬ ‫وه‌رگێڕانی له ئینگلیزییه‌وه‪:‬‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬ ‫به‌شی یه‌که‌م‬

‫شــپیگێڵ‪ :‬خانمی مانتڵ‪ ،‬بۆچی ڕقت‬ ‫له مارگرێت تاتچه‌ره؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬ڕقم لێیه‌تــی؟ دڵنیا‬ ‫نیم ڕقم لێی بێت‪ .‬خانمی تاتچه‌ر بۆ من‬ ‫وه‌ک ئه‌رگومێنتێکــی ڕاگــوزه‌ر بوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫ماشــێنیک بوو بــۆ پارادۆکس و دژوازی‬ ‫و وه‌کــو درامایه‌کی ســێ ئه‌کتــی وابوو‬ ‫لــه خۆیــدا‪ .‬ئه‌مــه وا ده‌کات مــن باش‬ ‫بینرخێنــم وه‌ک نووســه‌رێک‪ ،‬کاتێــک‬ ‫کاراکته‌رێک هه‌یه که وه‌ک دیاریه‌ک وایه‬ ‫ده‌تووانیــت بیخه‌یته ڕۆمانه‌وه‪ ،‬ڕه‌فتارت‬ ‫به‌رامبه‌ری زۆر ڕاڕا ده‌بێت‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ؛ ناونیشــانی کورتــه‬ ‫چیرۆکه‌کــه‌ت‪‹ ،‬تیرۆرکردنــی مارگرێــت‬ ‫تاتچه‌ر‪ ›،‬زۆر ڕاڕا ده‌رناکه‌وێت‪.‬‬ ‫هیالری مانتڵ‪ :‬من له کورته چیرۆکدا‬ ‫زۆر بایه‌خ به‌وه ده‌ده‌م که هه‌ستی کاتی‬ ‫نووسینه‌که به‌رجه‌ســته بکه‌م‪ ،‬که ئه‌مه‬ ‫زۆر ســه‌رنج ڕاکێــش بوو بــۆم‪ ،‬چونکه‬ ‫بــۆ من تاتچــه‌ر وا ده‌رده‌که‌وت که وه‌ک‬ ‫که‌ســێک جیــاواز بوو له سیاســه‌ت‪ .‬له‬ ‫زۆر ڕووه‌وه‪ ،‬مه‌ســه‌له‌که وا ده‌رده‌که‌وت‬ ‫کــه که‌ســێتی ئه‌و یاخود که‌ســێتی ئه‌و‬ ‫له‌به‌رچــاوی ئه‌وانــی تــر بێــت‪ .‬ئه‌مــه‬ ‫خه‌ڵکی ئیستیفزاز کرد هه‌ستی په‌ڕگیری‬ ‫توندوتیژی ته‌قانده‌وه‪ .‬وه‌ک نووســه‌ری‬ ‫ڕۆمان‪ ،‬تۆ ده‌ته‌وێت بزانیت بۆ‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌مه‌قاڵه‌که‌یــه که کاراکتــه‌ره‌کان له‌نێو‬ ‫چیرۆکه‌که‌مدا هه‌یانه‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬چیرۆکه‌که‌ت مشــتومڕێکی‬ ‫بچووکی له به‌ریتانیا دروست کرد‪ .‬ده‌یلی‬ ‫ته‌له‌گراف کشــایه‌وه لــه باڵوکردنه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫لــۆرد تیــم بێــڵ داوای لــه پۆلیس کرد‬ ‫لێکۆڵینــه‌وه بــکات‪ .‬هه‌روه‌ها وه‌زیرێکی‬ ‫پێشــووی ســه‌رده‌می تاتچــه‌ر وتی ئه‌و‬ ‫پارچه‌یه‌ی تۆ نیشــانت داوه ‹نه‌خۆشانه‬ ‫و الده‌ره›‪ .‬بریندار بوویت به‌و کاردانه‌وه‬ ‫توندانه؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬که‌یفــم پێهــات‪ .‬من‬ ‫ئامــاده‌ بــووم‪ ،‬بــه‌اڵم هێنانه‌نــاوه‌وه‌ی‬ ‫پۆلیــس بــۆ لێکۆڵینــه‌وه لــه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫‌هه‌موو ئه‌و شتانه‌وه بوو که من پالنم بۆ‬ ‫دانابــوو یاخود ئاواته‌خــوواز بووم بۆی‪،‬‬ ‫چونکه هه‌ر یه‌کسه‌ر مه‌سخه‌ره‌ی ئه‌وانی‬ ‫خســته ڕوو‪ .‬ئــه‌و خه‌ڵکــه نازانن چۆن‬ ‫ڕۆمان بخوێننه‌وه‪ ،‬ئه‌وانه به‌شــێوه‌یه‌کی‬ ‫پرۆفێشــناڵ په‌ســت بــوون‪ .‬نازانــم‬ ‫کاردانه‌وه‌کــه بــه هه‌مان شــێوه ده‌بوو‬ ‫ئه‌گــه‌ر نووســه‌رێکی پیــاوی لــه بابه‌ت‬ ‫مارتیــن ئه‌میــس یاخود ئیــان مه‌کیوان‬ ‫ئــه‌وه‌ی باڵوکردبووایــه‌وه‪ .‬پێویســتم به‬ ‫به‌رگریکــردن نییه‪ ،‬به‌اڵم ئــه‌وه‌ی لێیان‬ ‫ده‌پرســم ئه‌مه‌یــه‪ :‬پێــت وایــه خانمــی‬ ‫تاتچــه‌ر دوور بوو له‌وه‌ی بابه‌تی ناکۆکی‬ ‫و مشــتومڕ بێــت؟ پێــت وای خانمــی‬ ‫تاتچــه‌ر هێنده به ته‌نــگ ڕای خه‌ڵکه‌وه‬ ‫بوو؟ پێت وایه ئه‌و په‌کی به‌وه ده‌که‌وت‬ ‫ڕقیــان لێی بێت؟ بۆ من وا ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫کــه‪ ،‬ئه‌وان ئه‌و ژنــه به‌هێزه‌یان کردۆته‬ ‫قاره‌مانــی خۆیان‪ ،‬بــه‌اڵم ته‌نگه‌تاوبوون‬ ‫به ڕای ژنێکی تر‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬باشه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه تۆ‬ ‫بۆچی ده‌رباره‌ی تاتچه‌ر نووسیت؟‬ ‫هیالری مانتــڵ‪ :‬وه‌کو گێڕه‌ره‌وه‌که له‬ ‫چیرۆکه‌که‌دا‪ ،‬من له سااڵنی هه‌شتاکان له‬ ‫ویندسۆر ده‌ژیام‪ ،‬له ژوورێکی نووستندا‬ ‫که به‌سه‌ر باخچه‌کانی نه‌خۆشخانه‌یه‌کدا‬ ‫ده‌یڕووانی (تێبینی‪ :‬ئه‌و نه‌خۆشخانه‌یه‌ی‬ ‫تاتچه‌ر نه‌شته‌رگه‌ری چاوی تێدا ئه‌نجام‬ ‫داوه)‪ .‬من ئه‌وم بینی له نه‌خۆشــخانه‌که‬ ‫هاته ده‌رێ‪ ،‬به هێواشــی به‌ناو پزیشــک‬ ‫و په‌رســتاراندا ڕێیده‌کــرد کــه ڕیزیــان‬ ‫به‌ســتبوو‪ .‬هاتبوو سوپاســی هه‌موویان‬ ‫بــکات‪ .‬من ئه‌وه‌م زۆر به ڕوونی بینی‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬ساته‌وه‌ختێکی ئایدیال بوو‬

‫بۆ هه‌وڵی تێرۆرکردن؟‬ ‫هیالری مانتڵ‪ :‬یه‌کسه‌ر بیرم کرده‌وه‪:‬‬ ‫ئه‌مــه چیرۆکێکــه‪ .‬تاتچــه‌ر هه‌ڵگــری‬ ‫ئه‌فسانه‌گه‌ل بوو‪ ،‬یه‌کێک له‌و ئه‌فسانانه‬ ‫هه‌ڵرتنــی به‌ریتانیــا بــوو لــه زرێکــه‌ی‬ ‫خۆیــدا‪ .‬ئــه‌و‪ ،‬ئــه‌و ئه‌فســانانه‌ی لــه‬ ‫کاراکته‌ری خۆیدا هه‌ڵگرتبوو‪ ،‬به هه‌مان‬ ‫شــێوه‌یه‌ی شــازاده دایانا‪ .‬هیچ کامیان‬ ‫ئاگاداری ئه‌وه نه‌بوون‪ ،‬یاخود هۆشــیان‬ ‫لــه‌وه نه‌بوو‪ .‬تاتچه‌ر یه‌کــه‌م ژن بوو له‬ ‫داونینــگ ســتریت – بنکــه‌ی ســه‌رۆک‬ ‫وه‌زیرانــی به‌ریتانیا و‪.‬ک‪ -‬به‌اڵم الســایی‬ ‫پیاوی ده‌کــرده‌وه‪ .‬کاتێک ئه‌وه ده‌ڵێم‪،‬‬ ‫وه‌ک نوکته دێته به‌رچاو‪ ،‬به‌اڵم پێم وایه‬ ‫مارگرێت تاتچه‌ر کێشه‌ی گه‌وره‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫تێگه‌یشــتن و هه‌ڵکــردن له‌گــه‌ڵ ژنێتی‬ ‫خۆی هه‌بوو‪.‬‬ ‫شــپگێڵ‪ :‬بــه‌اڵم جانتاکــه‌ی ده‌ســتی‬ ‫گه‌له‌ک ژنانه بوو‪ ،‬وانه‌بوو؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬ده‌یهێنــا و ده‌یبــرد‬ ‫وه‌ک ئــه‌وه‌ی ئه‌ندامێکــی زاوزێ بێــت‬ ‫لــه ده‌ره‌وه بێت‪ -.‬مه‌به‌ســتی ئه‌وه‌یه وا‬ ‫مامه‌ڵــه‌ی له‌گه‌ڵ جانتا ژنانه‌که‌ی ده‌کرد‬ ‫که نه‌زانێــت چی لێبکات و وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ندامی زاوزێی دیار بێت‪ .‬و‪.‬ک‪-‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬ئایا ڕیسکه‌ بۆ نووسه‌رێکی‬ ‫ڕۆمانــی مێژوویــی‪ ،‬ده‌ربــاره‌ی ئێســتا‬ ‫بنووسێت؟‬ ‫هیــاری مانتڵ‪ :‬لــه‌ڕووی هونه‌ریه‌وه‪،‬‬ ‫ته‌حــه‌دا –مه‌یدانخووازییه‌کانــی ڕۆمانی‬ ‫مێژوویی زۆر لــه‌وه گه‌وره‌تره‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫شانســی ئــه‌وه‌ی له‌الیه‌ن جه‌مــاوه‌ره‌وه‬ ‫خــراپ به‌کاربهێنرێــت به‌شــێوه‌یه‌ک‬ ‫سه‌رســوڕهێن به‌رزتــره‪ .‬کتێبه‌کانــم‪،‬‬ ‫به‌دیاریکــراوی ‹هۆڵــی گــورگ‪ ›،‬زۆر‬ ‫که‌ســی دڵگــران کــرد که پێیــان وابوو‬ ‫مــن شــتی بــه‌د و خراپــم بــۆ ‹تۆماس‬ ‫مــۆر› هه‌ڵبه‌ســتووه‪ .‬ئه‌و قه‌دیســێکه و‬ ‫گه‌له‌ک جاران وه‌ک قاره‌مان پێشــکه‌ش‬ ‫کــراوه‪ ،‬وه‌لــێ هه‌ڵبه‌تــه مــن هیــچ‬ ‫شــتێکم بۆ ئه‌و دروســت نه‌کــردووه که‬ ‫بــۆ گێڕانه‌وه‌کــه یه‌کالییکــه‌ره‌وه بێــت‪.‬‬ ‫مــن ئــه‌وه‌م هه‌ڵنه‌به‌ســتووه کــه ئــه‌و‬ ‫کتێبه‌کانی ‹لۆسه‌ر›ی قه‌ده‌غه کردووه‪،‬‬ ‫پرۆتســتانته‌کانی چه‌وســاندۆته‌وه و‬ ‫‹هه‌رته‌قه‌چیــه‌کان› لــه ســه‌رده‌می‬ ‫ڕاوێــژکاری ئــه‌ودا بــه ســتوونه‌کانه‌وه‬ ‫ئاگــردراون‪ .‬من ته‌نیا خۆڵ و خاشــاکم‬ ‫له‌بــن پایه‌ی په‌یکه‌ره‌کــه‌ی تۆماس مۆر‬ ‫البردووه‪ .‬خه‌ڵکانێک هه‌ن که‌یفیان به‌وه‬ ‫نایات وێنه‌ی جه‌ماوه‌رییان بله‌قێنرێت‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬چــۆن ئــه‌و کاراکته‌رانــه‬ ‫ده‌دۆزیته‌وه که ده‌رباره‌یان ده‌نووسیت؟‬ ‫هیالری مانتڵ‪ :‬من که‌یفم به خه‌ڵکانێک‬ ‫دێت کــه که‌س نازانێت له کوێوه دێن و‬ ‫به‌ختی خۆیــان و چیرۆکی خۆیان تاقی‬ ‫ده‌که‌نــه‌وه‪ .‬ئاره‌زوومه‌نــدی ئــه‌وه نیــم‬ ‫ده‌ربــاره‌ی ئه‌و خه‌ڵکانه بنووســم که به‬ ‫مه‌زنــی و به‌ختی باشــه‌وه له‌دایکبوون‪،‬‬ ‫وه‌کو هینری هه‌شته‌م‪ .‬تۆماس کرۆموێڵ‬ ‫وه‌ک غه‌ریبێک ده‌ستی پێکرد و گه‌یشته‬ ‫ناو جه‌رگه‌ی ده‌ستڕۆیشتووان‪ .‬پێویست‬ ‫ناکات تۆ ده‌روونناسێکی کارامه بیت بۆ‬ ‫ئــه‌وه‌ی وێنای ئه‌و شــته بکه‌یت که من‬ ‫ده‌یکه‌م‪ .‬من ئاره‌زومه‌ندی خه‌ڵکانێکم که‬ ‫ده‌تووانم چیرۆکه‌که‌یــان بۆ ڕایه‌ڵ بکه‌م‬ ‫و هه‌روه‌هــا له دیوی ناوه‌وه ده‌رباره‌یان‬ ‫ده‌زانم‪ .‬نووسه‌ران ئاوا کار ده‌که‌ن‪ .‬ئێمه‬ ‫شــتێک له‌ناو ژیانی خۆماندا ده‌دۆزینه‌وه‬

‫کــه بــه‌ره‌و کاراکته‌رێک یــان بارودۆخی‬ ‫دیاریکراو ئاراسته‌‌مان ده‌که‌ن که تیایدا‬ ‫ده‌ڵێین‪ ،‬ده‌ستگیرم ده‌بێت‪.‬‬ ‫شپیگێڵ‪ :‬کۆرموێڵ که‌ره‌سته‌ی ته‌واوی‬ ‫ســێ کتێبی دایتێ‪.‬چی وا که‌مه‌ندکێشت‬ ‫ده‌کات ده‌رباره‌ی ئه‌و پیاوه؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬مــن پیاوێکــم‬ ‫هه‌ڵبژاردووه که به‌ڕاســتی له سێنته‌ری‬ ‫هه‌موو شتێکه (له سه‌رده‌می تیۆدۆردا)‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم عاده‌ته‌ن وه‌کو ســێبه‌رێکی ڕه‌ش‬ ‫نیشــاندراوه‪ .‬کتێبه‌کانــی کۆرموێــل‬ ‫وه‌رچه‌رخانێکــی گه‌وره‌ن بۆ من‪ ،‬چونکه‬ ‫ئه‌وه منــم گۆڕه‌پانی ناوه‌نــدی مێژووی‬ ‫ئینگلیــز داگیــر ده‌کــه‌م‪ .‬کاتێــک الوتر‬ ‫بــووم‪ ،‬خــۆم وه‌ک په‌راوێــزی هه‌مــوو‬ ‫پــرۆژه‌ی ئه‌ده‌بــی ده‌زانــی وه هه‌روه‌ها‬ ‫خــۆم وا دانه‌ده‌نــا کــه ئیدیعایه‌کــی‬ ‫ڕاشــکاوم ده‌رباره‌ی ئینگلیزبوونی خۆم‬ ‫هه‌بێــت‪ .‬یه‌که‌میــن کتێبی من ده‌رباره‌ی‬ ‫شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی بوو‪ ،‬ئینجا ده‌رباره‌ی‬ ‫ئایرله‌ندا نووسیم و کتێبێکیش ده‌رباره‌ی‬ ‫ده‌عه‌جانه‌کانی جیهانی ژێره‌وه‌ی له‌نده‌ن‪.‬‬ ‫ئینجا‪ ،‬به‌ره‌به‌ره‪ ،‬وه‌ک که‌ســێک ڕێگای‬ ‫خــۆی به‌ناو ڕێوێڵکه‌یه‌کــدا ده‌گرێته‌به‌ر‪،‬‬ ‫مــن خۆم به‌ناو مێژووی تیۆدۆر دا کرد‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬لــه‌م ســااڵنه‌ی دوواییــدا‪،‬‬ ‫تــۆ خــۆت بوویتــه به‌شــێکی گرنگ له‬ ‫ده‌ســته‌بژێری کولتووریــی به‌ریتانــی‪.‬‬ ‫ئێستا ده‌تووانی پاشــایه‌تی له نزیکه‌وه‬ ‫ببوغزێنیت‪.‬‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬کاتێــک خه‌اڵتــی‬ ‫شــاهانه‌ی ئیمپراتۆریــای به‌ریتانیــم‬ ‫له‌الیه‌ن شاژن ئه‌لیزابێسه‌وه پێ به‌خشرا‬ ‫(ســاڵی ‪ ،)٢٠٠٦‬چوومــه کۆشــکی‬ ‫بوکینگهــام و ســه‌دان که‌ســی لێبــوو‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌کی زۆری کوڕانی زۆر الوی لێبوو‬

‫کــه ده‌تگووت تازه ســه‌ریان لــه هێلکه‬ ‫جووقاوه‪ ،‬سه‌ربازانێک که مه‌دالیایان بۆ‬ ‫کاری ڕاسته‌قینه پێدرابوو‪ .‬ڕیسکیان به‬ ‫ژیانــی خۆیانه‌وه کردبوو‪ .‬ته‌واو هه‌ســت‬ ‫و شــعوور بزوێن بوو‪ .‬خه‌ڵکانی وه‌ک من‬ ‫هه‌ســتمان کرد که ئێمــه ده‌بێت یه‌کڕێ‬ ‫بڕۆین‪.‬‬ ‫شپیگێڵ‪ :‬له لێکچه‌رێکدا چه‌ندساڵێک‬ ‫دوواتر‪ ،‬خێزانی شــاهانه‌ت به پانداکان‪-‬‬ ‫پانــدا جۆرێکی ئاژه‌ڵه له خێزانی وورچ‪،‬‬ ‫ژماره‌یان ئێستا له دنیادا زۆر که‌م ماوه‪.‬‬ ‫و‪.‬ک‪ -‬هه‌ندێــک که‌س لــه به‌ریتانیا تۆان‬ ‫وه‌ک سپڵه‌یه‌ک تۆمه‌تبار کرد‪.‬‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬بــه‌اڵم بۆچــی؟‬ ‫هه‌مــووان پانداکانیــان خــۆش ده‌وێت!‬ ‫خه‌ڵــک مه‌ســره‌فێکی زۆر ده‌کات بــۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی پانداکان له ئارامیدا بن و سک‌وزا‬ ‫بکــه‌ن و زیاد بــن‪ .‬ئه‌وه وه‌ک ئه‌وه نییه‬ ‫کــه مــن پێشــنیاری هه‌ڵوه‌شــانه‌وه‌ی‬ ‫خێزانی شاهانه‌ یاخود داوای له داردانی‬ ‫پانداکانم کردبێت‪ .‬ڕاســتیه‌که‌ی ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ته‪ ،‬که ئه‌و شانازی و شه‌ره‌فه هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندی به شاژن و خێزانی شاهانه‌وه‬ ‫نییه‪ .‬پێشنیاری ناوه‌کانیش – مه‌به‌ستی‬ ‫پێشــنیاری ئــه‌و ناوانــه‌ی کــه خه‌اڵتی‬ ‫شــاهانه‌یان پێده‌درێــت و‪.‬ک‪ -‬له‌الیــه‌ن‬ ‫ڕێکخراوه‌ هونــه‌ری و ئه‌ده‌بیه‌کانه‌وه بۆ‬ ‫کۆمیتــه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ره‌کانه‌وه کراوه‪ ،‬اته‬ ‫له‌الیه‌ن خێزانی شــاهانه‌وه نه‌کراوه‪ .‬من‬ ‫بــڕوا ناکــه‌م خێزانی شــاهانه زۆر گوێی‬ ‫بده‌نێ‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬له ســاڵی ‪ ،٢٠١٣‬تۆ گوتت‬ ‫دوچێــس که‌یــت –دوچێــس پله‌یه‌کــی‬ ‫ئه‌ریستۆکراتیه که ژنانێک هه‌یانه که ژن‬ ‫یاخــود بێوه‌ژنی دۆقێکن یاخود هه‌ندێک‬ ‫ژن ئــه‌و پله‌یان هه‌یــه به‌بێ ئه‌وه‌ی ژنی‬

‫من که‌یفم به خه‌ڵکانێک دێت که که‌س نازانێت له‬ ‫کوێوه دێن و به‌ختی خۆیان و چیرۆکی خۆیان تاقی‬ ‫ده‌که‌نه‌وه‪ .‬ئاره‌زوومه‌ندی ئه‌وه نیم ده‌رباره‌ی ئه‌و‬ ‫خه‌ڵکانه بنووسم که به مه‌زنی و به‌ختی باشه‌وه‬ ‫له‌دایکبوون‬

‫هه‌نووکه‌ییــه‌کان نووســیومه و ده‌زانــم‬ ‫نامــه‌ی پڕئیهانــه بۆ سه‌رنووســه‌ره‌کان‬ ‫هه‌میشــه هه‌بووه‪ ،‬نــه‌ک هه‌ر ئه‌وه بگره‬ ‫نامــه‌ی زۆر بێله‌زه‌ت‪ .‬ئــه‌وه ئه‌نته‌رنێته‬ ‫ئه‌و کاره‌ی زۆر ئاسانتر کردووه‪ .‬کاتێک‬ ‫بیر له‌و هه‌موو بیماریه قووڵه ده‌که‌یته‌وه‬ ‫که هه‌یه‪ ،‬به‌ڕاستی تۆقێنه‌ره‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬ئایــا خه‌ڵــک هه‌ســتیان‬ ‫بــه ئیهانه کــردووه‪ ،‬چونکــه ڕه‌خنه له‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تی گیراوه؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬خــۆ هه‌ر مه‌ســه‌له‬ ‫بنه‌ماڵــه‌ی پاشــایه‌تی نییــه‪ .‬لــه‌م‬ ‫دوواییانــه‌دا پیاوێک زیندانی کرا چونکه‬ ‫هه‌ڕه‌شــه‌ی ده‌ســت درێژی سێکســی له‬ ‫ئه‌ندامێکــی په‌رله‌مان کردبــوو‪ ،‬چونکه‬ ‫ئه‌و ژنــه ئه‌نــدام په‌رله‌مانــه که‌مپه‌ینی‬ ‫بــۆ ئــه‌وه کردبــوو کــه وێنــه‌ی ‹جه‌ین‬ ‫ئۆســتین› بخرێته ســه‌ر پاره‌ی کاغه‌زی‬ ‫‪ ١٠‬پاوه‌نــدی‪ .‬تــۆ نازانیــت چــی وا له‌و‬ ‫خهلکــه ده‌کات وا بکــه‌ن‪ .‬بــۆ هه‌ندێک‪،‬‬ ‫هــه‌ر ئاماده‌یــی ژنان له ژیانی گشــتیدا‬ ‫به‌ســه وایان لێبکات وا بکــه‌ن‪ ،‬ژنانێک‬ ‫بوێرن هه‌ر یه‌ک قسه بکه‌ن‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬ئایا ته‌نیــا مۆنارکی یاخود‬ ‫سیســته‌می پاشــایه‌تیه ئــه‌م واڵتــه‌ی‬ ‫پێکه‌وه به‌ستۆته‌وه؟‬ ‫هیــاری مانتڵ‪ :‬زیاتر شــاژن خۆی‪.‬‬ ‫مــن ســاڵی ‪ ١٩٥٢‬له‌دایکبــووم‪ ،‬ســاڵی‬ ‫هاتنه ســه‌ر عــه‌رش‪ -‬واته ئه‌و ســاڵه‌ی‬ ‫شــاژنه ئیلیزابێــس بــووه بــه شــاژنی‬ ‫به‌یتانیا و‪.‬ک‪ -‬نــه‌وه‌ی من و گه‌نجتریش‬ ‫لــه مــن زۆر به قووڵی هه‌ســت به ئازار‬ ‫ده‌که‌یــن ئه‌گــه‌ر شــاژن بمرێــت‪ .‬لــه‌م‬ ‫هه‌سته سایکۆلۆجیه‌وه‪ ،‬شاژن به‌رده‌وام‬ ‫ده‌به‌خشــێت‪ ،‬بــه‌اڵم مۆنارکــی وه‌ک‬ ‫ده‌زگایــه‌ک‪ ،‬پێــم وانیه گرنگــی مابێت‪.‬‬ ‫خه‌ڵــک چاوه‌ڕوانی ئه‌وه لــه من ده‌کات‬ ‫که کۆماریی بم و داوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی‬ ‫مۆنارکــی بکــه‌م‪ .‬به‌اڵم پێم وایه شــتی‬ ‫گرنــگ هه‌یــه قســه‌ی له‌بــاره‌وه بکه‌م‪.‬‬ ‫مۆنارکــی لــه لیســتی خــوواره‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫شتانه‌یه‪.‬‬

‫دۆقێــک بن‪ -‬به بزه پالســتیکیه‌که‌یه‌وه‪،‬‬ ‫‹ ده‌ســتکرد و میکانیکی ده‌رده‌که‌وێت‪،‬‬ ‫تــه‌واو جیــاوازه لــه بزه‌کــه‌ی شــازاده‬ ‫دایانــا که غه‌مــزه و ناز و بێهه‌وســاریه‬ ‫ســۆزداریه‌که‌ی لــه هه‌مــوو ئاماژه‌یه‌کدا‬ ‫ده‌رده‌کــه‌وت‪ ›.‬ئه‌مه ڕه‌نگ بێت ڕاســت‬ ‫بێت‪ ،‬به‌اڵم پێت وانیه تۆزێک توند بوو؟‬ ‫هیالری مانتڵ‪ :‬شــازاده دایانا مردووه‬ ‫و له‌ودیــو ته‌شــهیره‌وه‌یه و دوچێســی‬ ‫کامبریجیش خانمێکی الوی ڕۆشــنبیره‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێــک بێت‪ ،‬به ئه‌گــه‌ری زۆر ئه‌و‬ ‫بایه‌خی به‌و په‌ره‌گرافانه‌ی من داوه‪ ،‬که‬ ‫داوا له ڕاگه‌یاندن ده‌که‌م که ئه‌وه له‌به‌ر‬ ‫چــاو بگرن که ئه‌و مرۆڤــه و بووکه‌ڵه‌ی‬ ‫پالســتیکی دروســتکراوی ئــه‌وان نییــه‬ ‫هه‌رچۆنێک بیانه‌وێت به‌کاری بهێنن‪ .‬له‌و‬ ‫کاتــه‌وه‪ ،‬دووگیــان بــوو‪ ،‬منداڵی بوو و‬ ‫ئێستا دیسانه‌وه دووگیانه‪ .‬له ئێستاشدا‬ ‫فۆکه‌سی ڕاگه‌یاندن شتێکی جوان نییه‪.‬‬ ‫هه‌رشــتێک مــن ‌هۆشــیاریم دا لــه‌دژی‬ ‫ڕوویدا‪ .‬بڕوا ناکه‌م له دایاناوه فێربووبن‪-‬‬ ‫مانتڵ مه‌به‌ستی ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنه و‬ ‫ڕه‌خنه‌یــان لێده‌گرێــت و‪.‬ک‪ . -‬مامه‌ڵه‌ی‬ ‫ئه‌و وه‌ک مــرۆڤ ناکه‌ن‪ .‬پێم وایه ته‌واو‬ ‫له‌ســه‌ر هه‌قــم لــه خستنه‌ژێرپرســیاری‬ ‫ڕاگه‌یاندنــه‌وه ئینجــا ئــه‌وه ڕه‌فتارێکی‬ ‫ئاقڵمه‌ندانه بێت یان نا!‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬هه‌رچۆنێــک بێــت‪ ،‬دووای‬ ‫ئــه‌وه ســه‌رۆک وه‌زیــران وتی تــۆ ‹ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی نادروست و به ته‌واوی هه‌ڵه‌یت›‪.‬‬ ‫هیــاری مانتڵ‪ :‬ئــه‌و نادروســت بوو‬ ‫لــه‌وه‌ی په‌لــه‌ی کــرد له‌ســه‌ر بابه‌تێک‬ ‫کۆمێنــت بــدات کــه هیچــی ده‌ربــاره‬ ‫نازانێــت‪ .‬ئه‌وه‌ی ئــه‌و شــتێکی ئاقاڵنه‬ ‫نه‌بوو‪.‬‬ ‫شــپیگێڵ‪ :‬ئایــا دێبه‌یتــی گشــتی له‬ ‫به‌ریتانیــا لــه چه‌نــد ده‌یه‌ی ڕابــردوودا‬ ‫ئاستی نزم بۆته‌وه؟‬ ‫هیــاری مانتــڵ‪ :‬کوالیتــی گووتــاری‬ ‫گشــتی‪ ،‬نزمــه‪ .‬مه‌یلێــک هه‌یــه لــه‬ ‫ئێســتادا له‌م واڵتــه‌دا بــۆ ئیهانه‌کردن‪.‬‬ ‫وا ده‌رده‌که‌وێــت بووبێــت بــه خولیــا و‬ ‫ئاره‌زوو بــۆ هه‌ندێک که‌س که چاوه‌ڕێی‬ ‫سه‌رجاوه‪:‬‬ ‫که‌ســێک بکــه‌ن ڕای خــۆی بــدات و به ‪h t t p : / / w w w . s p i e g e l . d e /‬‬ ‫دڵیــان نه‌بێــت و ئینجا بــه توندووتیژی ‪international/zeitgeist/hilary-‬‬ ‫کاردانه‌وه‌یــان هه‌بێــت‪ .‬میزاجێکــی ‪mantel-in-an-interview-with-‬‬ ‫که‌ڵه‌گاییانــه‌ هه‌یــه‪ .‬پێموایه ئه‌نته‌رنێت ‪s p i e g e l - o n - t h e - b r i t a i n - o f-‬‬ ‫‪today-a-1002263.html‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کــی به‌مــه‌وه هه‌یه‪ .‬من وه‌ک‬ ‫ڕۆژنامه‌نووســێک‪ ،‬ده‌ربــاره‌ی پرســه‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫پیتەر هانتكە‬ ‫نووسەری ئێوارەکان‬ ‫و چەمكــەكان بوو‪ ،‬توانی لە پەرەپێدانی‬ ‫توانســتە زاتییەكانیدا یارمەتی گاســپار‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬پێشڕەو حسێن‬ ‫بــدات‪« :‬لــەو كاتــەوەی دەتوانم قســە‬ ‫بكەم‪ ،‬ئیتر دەتوانم شتەكانیش لەشوێنی‬ ‫پیتــەر هانتکە(‪ )١‬لە ‪ 6‬ســێپتامبەری خۆیان دابنێمەوە»‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1942‬لە باشووری نەمسا لەدایك‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1970‬دا‪ ،‬دەزگای چــاپ و‬ ‫بــووە‪ .‬پاش وەرگرتنی بڕوانامەی دیپلۆم‬ ‫لــە ئامادەییەكی گراتــس‪ ،‬لەبواری مافدا باڵوكردنەوەی ئوســتریان‪ ،‬كتێبێكی ئەم‬ ‫دەســتی بــە خوێندن کــردووە‪ .‬ســاڵی نوســەرەی‪ ،‬بەناونیشــانی «گۆڵچــی لە‬ ‫‪ 1966‬لــە كۆبونەوەی فەرمی گروپی ‪ 47‬خاڵــی پەنارتــی دەترســێت»ی چاپ و‬ ‫دا‪ ،‬ئەندامــە بەناوبانگەكانی ئەو گروپەی باڵوكــردەوە و ناونیشــانەكەی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بە تێنەگەیشــتن لە مانای راســتەقینەی لــە بیرەوەری ئەو كەسانەیشــدا مایەوە‪،‬‬ ‫ئەدەبیــات مەحكــوم كرد‪ .‬پاشــانیش لە كــە لــە زومــڕەی خوێنەرەكانــی ئــەو‬ ‫وتارێكدا بەناوی «ئەدەبیاتی رۆمانتیك» نوسەرەیش نەبوون‪ .‬هانتكە لەم كتێبەدا‬ ‫ئەو تیۆرییەی سارتەری رەت كردەوە كە بەســەرهاتی «جۆزێف بلــوخ» ی فیتەر‬ ‫جەختــی لــە بەرپرســیاریەتی و ئەدەبی و گۆڵچی پێشــووی فوتبــاڵ دەگێڕێتەوە‬ ‫بەرپرســیار دەكردەوە‪ .‬یەكەمین رۆمانی كــە پــاش لەدەســتدانی كارەكــەی‪،‬‬ ‫ێ هیــچ ئەنگێــزەو پێشــینەیەك و‬ ‫هانتكــە «هەنگــە ســوورەكان‪ »1966 ،‬بەبــ ‌‬ ‫و یەكەمین شــانۆنامەی «تاوانباركردنی لەخۆیــەوە ژنە بلیتفرۆشــێكی ســینەما‬ ‫بینەر» ە‪ .‬هانتكە نوســەرێكی نوێگەرایە دەكوژێــت‪ .‬هەرچەنــدە لــەالی بینەران‪،‬‬ ‫و دەكرێــت ئــەم نوێگەراییە لــە ناوەخن پێشــوەخت ئەوە روونە كە رەنگە دۆخی‬ ‫و شــێوەی دەربڕینــی ئــەم نوســەرەدا لــە رووی دەرونییــەوە بلــوخ پەشــێواو‬ ‫ببینینــەوە‪ .‬رەخنەگرێك نووســیویەتی‪ :‬بووبێت‪ .‬هانتكە ئــەم چیرۆكە بەرواڵەت‬ ‫ئــەم بیتڵە(‪ )٢‬شــەرمنە‪ ،‬لــە گۆڕەپانی پۆلیســییە بەشــێوەیەك دەنووســێتەوە‬ ‫كــە بەپێچەوانــەی بەرچاوڕوونی بینەران‬ ‫ئەدەبیاتدا بۆخۆی ئانارشیستێكە‪.‬‬ ‫هەركەسێك وێنەیەکی تازەی ببینێـت‪ ،‬بكەوێتــەوە‪ .‬الی ئــەو نوســەرە‪ ،‬خودی‬ ‫زۆر بە ئاستەم دەتوانێت هیچ نیشانەیەكی «کــردار» روویەکــی لێبڕاوانــەی نییە‪،‬‬ ‫پیربــوون لــە روخســار و قیافەیــدا بەڵکــو ئــەوەی گرنگــە «کاردانەوە» ی‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬گــەر بەتەواوەتی كەچەڵیش تاوانبارەکەیــە‪ .‬گۆڕانکاریــی دەروونــی‬ ‫بووبێت و توكی بەســەرەوە نەمابێت‪ .‬لە و بەدوایــدا گۆڕانکاریــی رواڵەتــی بلوخ‪.‬‬ ‫وێنە تازەكانیــدا بەپێچەوانەی جارانەوە‪ ،‬هانتکە لێرەدا جۆرە نمونەیەکی گێڕانەوە‬ ‫بزەیــەك دەبینین‪ ،‬كە بــەزۆر هەولێداوە بنیــاد دەنێت‪ ،‬کە بە چەند جیاوازییەک‪،‬‬ ‫دۆســتانە بنوێنێــت‪ .‬پیتــەر هانتكــە لــە بەرهەمەکانی دواتریــدا دەیبینینەوە‪.‬‬ ‫پێبەپێی زەمەن رێی بڕیوە و دەتوانین لە پڕۆتاگۆنیســتی خــود لەبەرچاو ناگرێت‪،‬‬ ‫بەرهەمەكانیشــیدا هەست بەم گوزەشتی ئیتــر شــتومەک و شــوێنەکان مانــای‬ ‫زەمەنــە بكەین‪ .‬هێشــتا نووســینەكانی تایبەتی خۆیان هەیــە‪ ،‬کە لە جیهانێکی‬ ‫پــڕن لە چەمكی یاخیگەرانە‪ ،‬كە مەرجی بەگوڕی ئاڵۆزدا دەردەکەون‪ .‬دەرکەوتن و‬ ‫یەكەمین سەركەوتنەكانی هانتكە بوون‪ .‬دواجاریش کەوتنــی ئەدەبەکەی هانتکە‪،‬‬ ‫هانتكە بە نووســینی «تاوانباركردنی لەسەر چوار چەمکی سەرەکی راوەستاوە‪:‬‬ ‫بینــەر»‪ ،‬توانــی جوواڵنەوەیــەك لــە کۆچ‪ ،‬گەیشتنە مەخسەد و بەختەوەریی‪.‬‬ ‫ئەدەبیاتــی ئەڵمانیــادا درووســت بكات‪ .‬تەنانەت پێدەچێت ئەم چەمکانە رەوشی‬ ‫ئــەم جوواڵنەوەیــە بــە هیــچ جۆرێــک کارکرنیشــی دروست بکەن‪ .‬ئەوەتا خۆی‬ ‫ســوكایەتی كردن نییە بــە بینەر‪ ،‬بەڵكو دەڵێت‪ :‬تەنیا بە دووبارەکردنەوە دەتوانم‬ ‫لە ڕاســتیدا ناڕەزاییەكە لــە دژی نەزانی بــە تەواوەتی تێبگــەم و دووبارەکردنەوە‬ ‫و عەوامگەرایــی؛ لــە چوارچێــوەی دژە الی هانتکە واتا پەنابردن بۆ سرووشــت‪،‬‬ ‫درامێكدا‪ ،‬كە سەرتاپای بنەماكانی نمایش دەستنیشــانکردنی شوناســی ئــەو‬ ‫و بینیــن تێكدەشــكێنێت و بینەر لەدژی بەشــانەی کەرەســتەی ســەقامگیریی‬ ‫فرەبێژییــە نمایشــییەكان دەوروژێنێــت‪ .‬یەکەیەکــی گشــتیین و بیناکردنــی ئــەو‬ ‫ئەم نووسەرە الوە‪ ،‬لەكاتی خڕبوونەوەی‬ ‫«گروپــی ‪ »47‬لە زانكۆی پریســێنتۆن‪،‬‬ ‫بەخێرایی ســەرنجی هەمووانی راكێشــا‪،‬‬ ‫لەپڕ بە بازێكی گەورە‪ ،‬شێوازی دەربڕینی‬ ‫نیوریالیستەكانی خستە ژێر پرسیارەوە‪:‬‬ ‫«هەســتم كــرد جــۆرە شــێوازێكی‬ ‫دەربڕیــن هەژمونــی خــۆی بەســەر‬ ‫پەخشــانی هاوچەرخــی ئەڵمانیــادا‬ ‫ســەپاندووە‪ .‬خەڵكی عەوام‪ ،‬لە وەســفی‬ ‫ئەدەبیدا بــەدوای نەمرییدا دەگەڕێن‪ ،‬كە‬ ‫بەپێی پێكهاتەكەی‪ ،‬ئاســانترین شێوەی‬ ‫ئەفراندنی ئەدەبییە‪».‬‬ ‫کــە دەبینێــت رێگاكانــی تازەگەریــی‬ ‫داخــراون‪ ،‬نووســەرێك تەنیــا دەتوانێت‬ ‫بپەرژێتە سەر وەسف كردنی وردەكارییە‬ ‫ئەدەبییەكان‪ .‬ئیتر قۆناغێكی چەقبەستوو‬ ‫بەرۆكــی ئەدەبی ئەڵمانی دەگرێت و ئەم جۆرە کاراکتەرانەی تەنیا پەیوەســت بە‬ ‫زاراوە گاڵتەجاڕەی «نیوریالیزم» دەبێتە شــێوەی تایبەتی ژیانیان بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەمانــە دووبارەکردنەوەی راســتەقینەن‪:‬‬ ‫وێردی سەرزمان‪.‬‬ ‫ساڵێك پاش ئەمە‪ ،‬شانۆنامەیەكیتری‪ ،‬نزیــک بوونەوە لە جەوهــەری دیاردەکان‬ ‫بەنــاوی «گاســپار»‪ ،‬لــە فرانكفۆرت و لەڕێگــەی نووســینەوە‪ .‬ئــەوە تەنیــا‬ ‫ئۆبــر هاوزن دەخرێتە ســەر شــانۆ‪ .‬ئەم کەســایەتییەکانی هانتکە نیین بەردەوام‬ ‫شــانۆنامەیە سەرباری ئەو چاوەڕوانییەی لــە ســەفەردان بەڵکــو ئەویــش زۆربەی‬ ‫جێیدەهێشــت‪ ،‬تەمەنی بە ســەفەرەوە دەباتە ســەر‪ .‬لە‬ ‫ناونیشــانەكەی‬ ‫بەســەرهاتی «گاســپار هــاوەرز» مناڵە ســاڵی ‪ ١٩٨٧‬دا چەنــد هەفتەیــەک لــە‬ ‫ئۆتیزمــە بەناوبانگەكــە نەبــوو‪ .‬هانتكە ژاپــۆن بەســەردەبات‪ .‬ســەفەر الی ئەو‬ ‫لــەم شــانۆنامەیەدا دەیوویســت بــاس خاڵــی کۆتایی یان خولگــەی بازنەیەکی‬ ‫لــەوە بــكات چــۆن ئــەوەی بێبەشــە لە ئەدەبــی عەزم و راگەیشــتن نییە‪ .‬خۆی‬ ‫هەرجــۆرە پەیوەنــدی و گوێگرێــک‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ســەفەری من بۆ ئەوەیە هەنگاو‬ ‫دەتوانێت لەرێگەی وتاربێژییەوە قســەی بەســەر شــوێنی جیــاوازدا هەڵبێنمەوە‪.‬‬ ‫دڵــی خــۆی بــكات‪ .‬لەراستیشــدا‪ ،‬ئەوە بۆ نموونە پیــادەکان دەتوانن لە پرێنس‬ ‫حەقیەقەتی پەیوەندیی نێوان شمەكەكان بەســەر شۆســتەدا بگەنە ئەو شــوێنەی‬

‫دەیانەوێــت‪ .‬لەوێندەر مــرۆڤ دەتوانێت‬ ‫جــوان ببینێت و پاک ببیســتێت‪ .‬هەموو‬ ‫کەســێک پەنجەرە و دەاڵقە یان یەک دوو‬ ‫دیمەنــی تایبەتــی خۆی هەیــە‪ .‬هانتکە‬ ‫هەرگیز خۆی بە نەریتی چیرۆکە باوەکان‬ ‫کــۆت نەکــرد‪ .‬هــەر لەبــەر ئەوەیشــە‪،‬‬ ‫بەرهەمەکانــی لــە روانگــەی جیاوازیــی‬ ‫روکاری چیرۆکــەوە‪ ،‬الی زۆربەی خەڵکی‬ ‫بێمانا دەکەونەوە‪ .‬بەهەرحاڵ رەنگە ئەمە‬ ‫تاکــە هــۆکاری ئەوەبێت‪ ،‬کە لە ئاســت‬ ‫ئــەو چاوەڕوانییانەی هەمانە بێهیوا بین‪.‬‬ ‫ئاخــر ئێمە بەدوای چیرۆکــی وروژێنەری‬ ‫لەوانەی تریلەر یان بەسەرهاتی دڵدارییدا‬ ‫دەگەڕێیــن‪ .‬هەڵبەتــە نابێــت چــاو لەو‬ ‫راســتیەیش بپۆشــین‪ ،‬کە ئەم نووسەرە‬ ‫جێگەی ســەرنجی کۆمەڵێــک رەخنەگری‬ ‫ئەدەبییــە‪ .‬بە بۆچوونی ئــەوان‪ ،‬هانتکە‬ ‫ئــەو میوانــە ئازیزەیە کــە هاتنی بوێری‬ ‫ئــەوەی پێ بەخشــیون مەرگــی هونەری‬ ‫چیرۆکبێژیــی رابگەیەنــن‪ .‬هانتکــە ئــەم‬ ‫شینەی دەمێکە گێڕاوە‪ .‬بەڵگەی ئەمەیش‬ ‫ئەوەیــە کە گەر ئەمــڕۆ تاکە یەک ئەدبی‬ ‫زینــدوو لەســەر ئەم خاکە بــە زیندوویی‬ ‫مابێتــەوە‪ ،‬بەرهەمەکانــی هانتکەیــە‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە دەبێت ئەوەیــش رابگەیەنین‬ ‫کــە «ژنە چەپ دەســتەکە» یەکێکە لە‬ ‫بەرهەمە الوازەکانی‪ ،‬لەبەرئەوەی زیاد لە‬ ‫پێویست پشت بە دیالۆگ بەستراوە‪ .‬ئەو‬ ‫شــێوازەی هەرگیز نەیتوانی سەرکەوتنی‬ ‫تیــادا بەدەســت بهێنێت‪ .‬ئــەم بۆچوونە‬ ‫شانۆنامەکانی « رێگە درێژە بازنەییەکە‪،‬‬ ‫‪ »١٩٨١‬و «شانۆنامەی پرسیار و وەاڵم‪،‬‬ ‫‪ »١٩٨٩‬دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دەتوانین هــەر ناوێکی لێ بنێین بەاڵم‬ ‫ناتوانین بە درامانووسی بزانین‪ .‬هەرچەندە‬ ‫رەنگــە ئەم قســەیە بۆ ئەو خۆش نەبێت‬ ‫بــەاڵم پەخشــانە شــیعرەکانی‪ ،‬لەوانــە‬ ‫(رێگــە درێــژە بازنەییەکە)‪ ،‬کە لەســەر‬ ‫تــەوەرەی گێرمەوکێشــەیەکی خێزانــی‬ ‫لەســەر میراتی بــاوک دەخولێتەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫نییە جگە لە موناجاتێکی خۆهەڵکێشانە‪.‬‬ ‫شوناسی خوازەئاســای هۆنراوەکانی‪ ،‬لە‬ ‫توڕەترین راسپاردەی شێوە رۆحانییانەی‬ ‫کاراکتەرەکانیــدا‪ ،‬بــە دووبارەکردنەوەی‬ ‫ئــەم فرمانــە‪« :‬چاوەڕێــی جەنگێکیتــر‬ ‫مەکــەن‪ ...‬تەماشــایەکی نیشــتیمان‬ ‫بکەن‪ ...‬دەســت لە بێهودەیی هەڵگرن»‬ ‫دەردەکەوێت‪ .‬هێشتا ئەم پرسیارە ماوە‪،‬‬

‫هانتکــە نایەوێت وێنــای رووداوە باوە‬ ‫واقیعییەکان بکێشــێت‪ ،‬بەڵکو بەباشــی‬ ‫دەزانێت بپەرژێتە ســەر پرســی ناوەکی‬ ‫کارەکتەرەکانی‪ .‬خــراپ لێکدانەوەی ئەو‬ ‫تەکنیکــەی هانتکــە لــە بەرهەمەکانیــدا‬ ‫چێــی دەکات‪ ،‬مەترســی هەڵتەکانــدن و‬ ‫رەتکردنــەوەی زمانناســی مۆدێڕنــی لێ‬ ‫دەکەوێتەوە‪ .‬تا ئەو ئاســتەی کە خوێنەر‬ ‫ناچــار دەبێــت لــە رێگــەی ئاڵۆزکانــی‬ ‫ناســکی بینــای مانــا جیاوازەکانــەوە‪،‬‬ ‫لــە پــرس و پەیامەکــە تێبــگات‪ .‬گــەر‬ ‫پێشــتر بەرهەمەکانی مەترســی راونانی‬ ‫خوێنەریــان بــەدواوە بووبێــت‪ ،‬ئەمــڕۆ‬ ‫تەنانــەت دەتوانــن وەڕس و بێزاریشــی‬ ‫بکــەن‪ .‬لــە تازەتریــن چاوپێکەوتنیــدا‬ ‫لەگــەڵ گۆڤاری ســتێرن‪ ،‬لــەم بارەیەوە‬ ‫قســەی کردووە‪ .‬لە هەمان کاتیشــداو لە‬ ‫دواهەمین کتێبی ئەدۆڵف هســلینگەردا‪،‬‬ ‫بەناوی «تافی الوی نووسەرێک»جەخت‬ ‫لــەم بۆچوونــە کراوەتەوە‪ .‬بــە پێی ئەو‬ ‫پارامەترە بەردەســتانەی دەڵێن بەرهەمە‬ ‫سەرەتاییەکانی هانتکە‪ ،‬بە گەڕان بەدوای‬ ‫وشــەی گونجاو و بەو ئەشقە شێتانەیەی‬ ‫بۆ وەسف کردن تیایاندایە‪ ،‬بوونەتە هۆی‬ ‫ئەوەی لە ئێستادا بەئاسانی نووسینەکانی‬ ‫بناســینەوە‪ .‬مۆنیــکای زڕخوشــکی‪ ،‬بە‬ ‫ترســەوە باســی بیرەوەرییەک دەکات و‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫«قۆناغــی نووســینە گرژەکانــی‪،‬‬ ‫لــە ماڵەکــەی گریفنــدا تێدەپەڕێنێــت‪.‬‬ ‫ئەوکاتەی وەک باوکساالرێک بنەماڵەکەی‬ ‫ناچار دەکرد لــە هەڵگرتنی باری ئازار و‬ ‫نیگەرانــی و ئەشــکەنجەکانی کارەکەیدا‪،‬‬ ‫بەشــداری بکــەن‪ .‬هەندێجــار نەگبەتــی‬ ‫نەهاتنی ســرووش‪ ،‬متمانــە بەخۆبوونی‬

‫هانتكە بە نووسینی «تاوانباركردنی بینەر»‪ ،‬توانی‬ ‫جوواڵنەوەیەك لە ئەدەبیاتی ئەڵمانیادا درووست‬ ‫بكات‪ .‬ئەم جوواڵنەوەیە بە هیچ جۆرێک سوكایەتی‬ ‫كردن نییە بە بینەر‪ ،‬بەڵكو لە ڕاستیدا ناڕەزاییەكە‬ ‫لە دژی نەزانی و عەوامگەرایی‬ ‫کە ئایا هانتکە بە پەخشانە شانۆییەکانی‬ ‫دەیەوێــت چ پەیامێــک رابگەیەنێــت‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێــت ئەمانە توڕەیی و قینی‬ ‫مــرۆڤ زیاتــر دەوروژێنــن تا ســتایش و‬ ‫پیاهەڵــدان‪ .‬ئــەم بۆچوونــە هەندێک لە‬ ‫رۆمــان و چیرۆکەکانیشــی دەگرێتــەوە‪.‬‬ ‫هانتکــە دیســانەوە بــە تێڕامانێکــی‬ ‫قووڵتــرەوە دەپەرژێتە ســەر لەقاڵبدانی‬ ‫گوزارشتە شــیعرییەکانی‪ .‬لە «دیباچەی‬ ‫قەڵەم»دا دەنووسێت‪:‬‬ ‫«ئەوەی دەینووسم کاتێک شەرعیەتی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بتوانم بە ئاسانی جیهانیان تیادا‬ ‫دووبــارە بکەمەوە‪ .‬کــە توانیم جیهان بە‬ ‫ئاســانی دووبارە بکەمەوە ئەوسا دەتوانم‬ ‫جەخــت لــە شــەرعیەتی بەرهەمەکــەم‬ ‫بکەمەوە‪».‬‬

‫تەواو وێران دەکرد‪ .‬گیانەاڵی دۆزینەوەی‬ ‫وشــەیەک‪ ،‬چەندین ســەعاتی دەخایاند‪.‬‬ ‫تەنیــا نیوەشــەوان‪ ،‬ئەویــش لەکاتــی‬ ‫خواردنەوەی شتێکدا دەبینرا‪».‬‬ ‫هانتکــە‪ ،‬لــە بەردەســتی زڕباوکێکدا‬ ‫گــەورە بــوو‪ ،‬کە بــەردەوام بە مەســتی‬ ‫دەکەوتە لێدانی‪ ،‬پەیوەندیی لەگەڵ دایکی‬ ‫زۆر نزیک و دۆســتانە بــوو‪ .‬ئەو دایکەی‬ ‫لــە چیرۆکــی (چارەڕەشــی هەڵبژێرە)دا‬ ‫وێنەی کێشاوە‪.‬‬ ‫چیرۆکەکانی وەســفی بەسەرهاتەکانی‬ ‫ژیانی خۆی بوون‪ .‬ئەوەبوو لە سەرەتاوە‬ ‫خواســتی بوو لەســەر خۆی قســە بکات‬ ‫و هەناوی خۆی هەڵڕێژێت‪ .‬خوێندنەوەی‬ ‫هەر کتێبێک‪ ،‬ئەم تایبەتمەندیەی بەهێزتر‬ ‫دەکــرد تــا دواجــار ئەزموونەکانیشــی‬

‫گەشــەیان دەســەند‪ .‬ئــەوەی خوێنەری‬ ‫هانتکــە بێــت‪ ،‬بــە خوێندنــەوەی هــەر‬ ‫کتێبێکــی نوێــی هانتکــە‪ ،‬زیاتــر لــە‬ ‫کەســایەتی راســتەقینەی ئــەو نزیــک‬ ‫دەبێتــەوە و زیاتر دەیناســێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫گــەر هەوڵی ئەوەیش بــدات کە خۆی لە‬ ‫پشت کارەکتەرەکانیەوە بشارێتەوە‪:‬‬ ‫«گەر دەتەوێت باســی هەمووشــتێکی‬ ‫کەســێک بکــەی‪ ،‬باســی هیــچ مەکە‪».‬‬ ‫دەکرێــت ئەم رســتەیە بکەینــە تەوەرەو‬ ‫دروشــمی ســەرجەم بەرهەمەکانــی‪.‬‬ ‫ئەوەی دواجــار دەکرێت لە بەرهەمەکانی‬ ‫نووســەرێکی وەک هانتکەدا‪ ،‬بەو ناسکی‬ ‫زمانناســی و وردبینــی و وەسواســەوە‪،‬‬ ‫چنگمــان بکەوێــت‪ ،‬بینینــی بەتااڵییــە‬ ‫رۆحییــەکان و زۆرجــار دڵتەنگییەکانــە‪.‬‬ ‫بــەو مەرجــەی جــوان ســەرنجی قواڵیی‬ ‫کارەکانــی بدەیــن‪ .‬لــە کتێبــی (دنیای‬ ‫ناوەکــی دنیای دەرەکــی دنیای دەروون‪،‬‬ ‫‪ )١٩٦٩‬دەنووسێت‪:‬‬ ‫«نــە کەســێکی خەیاڵپــاوم نــە‬ ‫زاهیدێکی گۆشەنشین و نە گۆشەگیرێکی‬ ‫بەتەکەبــوور»‪ .‬دەبێــت ئــەم قســەیەی‬ ‫هانتکــە بــۆ ئەوکەســانە بکەیتــە وەاڵم‬ ‫کە دەڵێن هانتکە نووســەرێکی سیاســی‬ ‫نییــە‪ .‬خەڵکــی نیشــتیمانەکەی هانتکە‬ ‫خاوەنی دوو زمان و بە زاراوەی سالڤی و‬ ‫نەمسایی دەدوێن‪ ،‬بەاڵم هانتکە سەرباری‬ ‫شارەزایی تەواوی لە زمانی سالڤیدا بەاڵم‬ ‫خــۆی بــە نەتــەوەی ســاڤ نەدەزانی‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە ئێســتا وەک بێگانەیــەک لە‬ ‫سلۆڤینیا دەژی‪.‬‬ ‫هانتکــە لــە بەرهەمەکانــی ئــەم‬ ‫دواییەیــدا‪ ،‬لەوانەیــش (شــەکەتی‪،‬‬ ‫‪( ،)١٩٨٩‬گرامافــۆن‪ )١٩٩٠ ،‬و (رۆژێکی‬ ‫سەرکەوتووانە‪ )١٩٩١ ،‬لە هەوڵی ئەوەدایە‬ ‫ئازادانەتر لــە جاران خۆی دەرببڕێت‪ .‬لە‬ ‫«شەکەتی»دا دەڵێت‪:‬‬ ‫ســەرەتا شــەکەتییم بــە الوازییەکی‬ ‫جەســتەیی دەبینییــەوە‪ ،‬وەک ئــەوەی‬ ‫ئیتر لــە تواناتدا نەبێــت پەنجە تووتەت‬ ‫بجوڵێنــی یــان لەتواناتــدا نەبێــت چاو‬ ‫هەڵبێنی‪».‬‬ ‫لێــرەدا هەوڵــی ئــەوە دەدات جــۆرە‬ ‫جیاوازەکانی ماندوویی مرۆڤ وێنا بکات‪.‬‬ ‫مانــدوو بوون لــە ژیانی هاوســەریەتی و‬ ‫شەکەتی دەرئەنجامی کاری رۆژانە‪:‬‬ ‫« شــەکەتی بــۆ مرۆڤێکی گۆشــەگیر‬ ‫خێــر و بەرەکەتــە‪ ،‬تــا شەونشــینی و‬ ‫شــەکەتی فیلیپ مارلۆ لەتاو کێشــەکانی‬ ‫زیاتری دەخایاندا‪ ،‬وشیارتر دەبوو‪ .‬ئەوە‬ ‫کۆڵنەدان و ماندبوونەکانی ئۆدیسە بوون‬ ‫کە دڵــی نائۆزیکایــان بۆ بەدەســتهێنا‪.‬‬ ‫هەوڵ و ماندوبوون مرۆڤ گەنج دەکاتەوە‬ ‫و دەبێتــە هــۆی ئــەوەی بــەردەوام بــە‬ ‫گەنجــی بمێنێتەوە‪ .‬حەســانەوەی دوای‬ ‫شــەکەتی‪ ،‬چەند دڵنشــینە‪ »...‬هانتکە‬ ‫بــە نووســینی «شــەکەتی» و بەرهەمە‬ ‫ئەزموونییەکانــی دواتــری‪ ،‬دەکرێت وەک‬ ‫مامۆســتایەکی شــارەزای زمان تەماشــا‬ ‫بکرێــت‪ .‬لــەم بەرهەمانــەدا‪ ،‬خەیــاڵ و‬ ‫وێناندنەکانی نووســەر بە جۆرێک خۆیان‬ ‫دەنوێنــن وەک بڵێــی وێنەیەکی ئەبەدی‬ ‫بــن و پێویســتیان بــە وەســفی زیاتــر‬ ‫نەبێــت‪ .‬تەنانــەت «گرامافــۆن» کە بە‬ ‫رواڵــەت کەشــێکی نابــاوی تیادایە‪ ،‬بەم‬ ‫شــێوەیە نووســراوە‪ .‬ئــەو پەخشــانەی‬

‫لەســەر بنەمای رامانی قووڵ نووســراوە‪.‬‬ ‫لەم بەرهەمەدا‪ ،‬ســوورە لەســەر ئەوەی‬ ‫شــوێن پێی گرامافۆنەکان بگرێتە بەر تا‬ ‫ئەوکاتەی شــوێنێک بدۆزێتەوە لەوێندەر‬ ‫مۆزیکی بیتڵزەکان [ئایا جارێکیتر جیهان‬ ‫ئەوینداری وەهای دەســت دەکەوێتەوە؟]‬ ‫دەنگــی دڵــی تافــی الوی بێــت‪ .‬هانتکە‬ ‫زۆر هێمــن و لەســەرخۆ چیرۆکــی‬ ‫گەڕانەکانــی دەگێڕێتەوە بەدوای شــوێن‬ ‫پێــی رابردوودا‪ .‬ئەم بەرهەمە یەک خاڵی‬ ‫زیادەی تیا نییە‪ ،‬نە نزایەک نە ســرووتی‬ ‫ستایشــێک‪ .‬پەیوەندی هانتکە و جیهان‪،‬‬ ‫پەیوەندییەکی هێمنانەیە‪ .‬دەتوانین ئەمە‬ ‫زۆر بــە روونــی لە دواهەمیــن بەرهەمیدا‬ ‫ببینینــەوە‪( .‬رۆژێکــی ســەرکەوتووانە)‬ ‫ی ئــەم نووســەرە‪ ،‬ئەتمۆســفێرێک‬ ‫هەڵدەبژێرێت کە پێشــتر لــە (دیباچەی‬ ‫قەڵــەم) دا بــەکاری هێنابــوو‪ .‬مەزنترین‬ ‫چرکەســاتی رۆژێکمان‪ ،‬ئەو ســاتەیە کە‬ ‫مرۆڤ لە ناخی خۆیدا هەست بە مەیلێکی‬ ‫نامــۆی ئەڤیندارانــە دەکات‪ ،‬پێویســتی‬ ‫جوڵەیەکی پێشــڕەوانە‪ .‬هانتکە نایەوێت‬ ‫وێنای ئەم چرکەســاتە کورتەی دڵخۆشی‬ ‫بــکات‪ ،‬بەڵکو ئامانجی پێشکەشــکردنی‬ ‫وێنەی حەوانەوە و ژیانێکی ئارامە‪ .‬خاڵی‬ ‫دەستپێکی بەرهەمەکەی وێنەیەکی ویلیام‬ ‫هۆگارتــە‪ .‬هێڵێک بەناوی «هێڵی جوانی‬ ‫و ناســکی» پالێتی نیگارکێشەکە دەکات‬ ‫بە دوو بەشــەوە‪ .‬وێنەی کۆتەرە دارێک‪،‬‬ ‫ســەرەتا دەبێت شــوێن زامی مشــارەکە‬ ‫بدۆزینەوە‪ .‬گەر مشــارەکە ئەوەندە قووڵ‬ ‫بە جەستەی دارەکەدا رۆبچێت ددانەکانی‬ ‫نوقم بن‪ ،‬لەوکاتەدا لەناکاو یەکەمین تاڵە‬ ‫بریســکەی هەتاو لە ئاســمانی سەحەردا‬ ‫دەدرەوشــێتەوە‪ .‬کاتێک دەتوانین بڵێین‬ ‫رۆژەکەمان ســەرکەوتووانە تێپەڕاندووە‪،‬‬ ‫رێگە بدەین شتەکان خۆڕسکانە روو بدەن‬ ‫نەک بەرنامەی پێشوازییان دابڕێژین‪:‬‬ ‫«ئــەو لێگــەڕا هەمــووان لــەو دیــو‬ ‫پەنجەرەکەوە بژین و بڕژێن‪»...‬‬ ‫پەیامــی نووســینەکانی هانتکــە‬ ‫سەبارەت بە بینینی شەفافتری شتەکان‪،‬‬ ‫لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی تێگەیشتنی‬ ‫بەردەنــگ وەســتاوە‪ ،‬لەمــەڕ ناوەخنــی‬ ‫بابەتەکــەی‪ .‬ئــەم شــێوازی دەربڕینەی‬ ‫هانتکە دەرهاویشــتەی زەینێکی وشیارە‪،‬‬ ‫پــێ بەســەر گشــت نموونــە باوەکانــی‬ ‫چیرۆکــدا دەنێت‪ .‬هانتکــە لەوباوەڕەدایە‬ ‫ئەمانە دەستەوسانن لە دەربڕینی دیدگای‬ ‫نوێ سەبارەت بە بابەتە هەنوکەییەکان‪.‬‬ ‫ئەوەتــا لە (رۆژێکی ســەرکەوتووانە) دا‬ ‫زیاتــر لە بەرهەمەکانیتــری‪ ،‬بەر زمانێک‬ ‫دەکەوێــت کــە راســتەوخۆ لــە رێگــەی‬ ‫چیرۆکەوە لەدایک دەبێت‪ .‬ئەم نووسەرە‬ ‫نەمســاییە‪ ،‬وێنای چرکەســاتی راچەنین‬ ‫و جوانییەکانمــان بــۆ دەکێشــێت‪ .‬بــە‬ ‫دڵناییــەوە مافی خۆیەتی چەندین ســاڵ‬ ‫لەمەوبــەر و لــە «دیباجــەی قەڵەم‪ :‬دا‬ ‫دەنووســێت‪« :‬من جوانی لە نووســیندا‬ ‫کەشف دەکەم‪».‬‬ ‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫‪-١‬بــە ئەڵمانــی‪:))Peter Handke :‬‬ ‫لەدایکبووی گریفن لە کارنتۆن‪٦ ،‬ی دیســامبەری‬ ‫‪.١٩٤٢‬‬ ‫‪-٢‬بیتڵــزەکان ( ‪ )the beatles‬گرۆپێکی‬ ‫مۆســیقی رۆکــی بەریتانــی خەڵکــی لیڤەرپــوڵ‬ ‫بوون کە لە شەســتەکاندا بەناوبانگترین گرووپی‬ ‫مۆدێڕنی مۆسیقی بوون‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫‪5‬‬

‫بیرەوەرییەكانی ئانا گریگۆریڤنا‬

‫««‬

‫خێزانی ڕۆماننووس دۆستۆیڤسكی‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪:‬‬ ‫نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫پێشەكیی وەرگێڕی كوردی‪:‬‬ ‫رۆماننووســی روســی فیــۆدۆر‬ ‫دۆستوێڤســكی (‪ )1881-1821‬یەكێكــە‬ ‫لــە رۆماننوســە ناودارەكانــی ســەدەی‬ ‫نۆزدەهــەم كە تا ئەمرۆش رۆمانەكانی لە‬ ‫ئاستی ئەدەبیاتی دنیادا دەخوێنرێنەوەو‬ ‫لەســەری دەنوســرێن‪ ،‬دۆستوێڤســكی‬ ‫چەندین رۆمانی درێژو كورتی نوسیوە بەاڵم‬ ‫پتر بە دوو شاكاری ناودار دەناسرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوانیش بریتین لە هەردوو رۆمانی "تاوان‬ ‫و ســزا" و "برایانــی كارامــازۆڤ" كە بۆ‬ ‫ســەرجەم زمانەكانی دنیا وەرگێڕدراون‪،‬‬ ‫وەك خێزانەكــەی لــە بیرەوەریەكانیــدا‬ ‫دەنوســێت لە كۆتاییەكانی ژیانیدا بیری‬ ‫لــەوە دەكردەوە رۆمانێكــی قەبەو گەورە‬ ‫بنووســێت بــە ناونیشــانی "حیكایەتــی‬ ‫گوناهكارێكی گەورە" بەاڵم مەرگ رێگەی‬ ‫نەدا دوا رۆمانی تەواو بكات‪.‬‬ ‫ئانــا گریگۆریڤنــا ژنــی دووەمــی‬ ‫دۆستوێڤسكییە‪ ،‬لەپاش مردنی مێردەكەی‬ ‫بیــر لــەوە دەكاتــەوە بیرەوەرییەكانــی‬ ‫ژیانی هاوســەرییان بنووســێتەوە‪ ،‬خۆی‬ ‫ێ پێشــتر بەهیچ جۆرێــك بیرم لەوە‬ ‫دەڵ ‌‬ ‫نەكردبۆوە بیرەوەری بنووسمەوە چونكە‬ ‫مــن لە بنەڕەتدا نووســەر نیم و بەهرەی‬ ‫ئەدەبیشــم نییــە‪ ،‬بــەاڵم كاتێــك بیــرم‬ ‫لەژیانی هەردووكمان دەكردەوەو بیرم لەو‬ ‫ناوبانگە گەورەیە دەكردەوە كە مێردەكەم‬ ‫هەیبــوو‪ ،‬ناوبانگێــك ســنوورەكانی‬ ‫روسیایشــی تێپەڕانــد‪ ،‬هەروەهــا كاتێك‬ ‫بیرەوەرییەكانــی مێردەكەمم خوێندەوە‪،‬‬ ‫پێــم بــاش بــوو هەنــدێ‌ الیەنــی گرنگ‬

‫هەیە پێویســتە بیاننوسمەوەو ئەو الیەنە دەكــەم كە هــەم كتێبەكەی بــە عەرەبی‬ ‫شــاراوانەش شایســتەی ئــەوەن خەڵكی پێشــكەش كردم و هەم هانی دام بیكەم‬ ‫بە كوردی‪ .‬ئەم كتێبە لە ساڵی ‪ 2015‬لە‬ ‫ئاگاداریان بێت‪.‬‬ ‫ئانــا بۆ ماوەی پێنج ســاڵ ســەرقاڵی دار المدی چاپكراوە‪.‬‬ ‫نووســینەوەی ئــەم بیرەوەرییانــە بــوو‪،‬‬ ‫بیرەوەرییەكانی ئانا گریگۆریڤنا‬ ‫كەچی ســەرباری ئەو مــاوە دوورودرێژە‪،‬‬ ‫خێزانی دۆستوێڤسكی‬ ‫بیرەوەرییەكان كورت و كەمن‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫هیــچ رۆژێــك بیــرم لــە نووســینی‬ ‫ئانــا زۆر بەكورتــی ئــەو بیرەوەرییانــە‬ ‫دەگێڕێتەوەو لەهیچ وێستگەیەكی ژیانیاندا بیرەوەرییەكان نەكردبــۆوە‪ ،‬من بەهرەی‬ ‫ناوەســتێت و بەخێرایــی تێدەپەڕێــت‪ ،‬ئەدەبیم نییە‪ ،‬بەدرێژایی ژیانم ســەرقاڵی‬ ‫بــەاڵم زانیاریی گرنگ و بەســوودی تیایە ئامادەكردنــی بەرهەمەكانــی مێــردە‬ ‫دەربارەی ژیانی دۆستوێڤسكی كە شایانی كۆچكردووەكەم –دۆستوێڤســكی‪ -‬بووم‪،‬‬ ‫خوێندنەوەو وەرگێڕانە‪ ،‬بۆیە دەستم كرد كاتــم بۆ هیچ شــتێكی تر نەبــوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫بــە وەرگێڕانــی بیرەوەوەرییەكانــی ئانا لەســاڵی ‪1910‬دا تەندروســتیم تێكچوو‪،‬‬ ‫گریگۆریڤنــا و هــەوڵ دەدەیــن لێرەدا بە ئیــدی كەســانی دیم راســپارد بــەدوای‬ ‫زنجیــرە باڵوی بكەینەوەو پێشــوەختیش چاپكردنــی بەرهەمەكانــی مێردەكەمەوە‬ ‫سوپاســی هاوڕێــی ئازیزم ســامی هادی بن و ئاگاداری بن‪ ،‬دوور لە پیترسبۆرگی‬

‫پایتەخــت ژیانێكــی تەنهاو گۆشــەگیرم‬ ‫هەڵبژارد‪ .‬بــەاڵم دەبوو ئەو هەموو كاتی‬ ‫بێكاری و بۆشاییەم بە شتێك پڕ بكەمەوە‪،‬‬ ‫دەنا تەمەنم درێژ نابێت‪ ،‬دەســتم كرد بە‬ ‫خوێندنــەوەی بیرەوەرییەكانی مێردەكەم‬ ‫و هەروەهــا بیرەوەرییەكانــی خــۆم‪،‬‬ ‫ێ تەفاســیلیان تیایە‬ ‫بینیــم ئەمانە هەند ‌‬ ‫شایســتەی ئــەوەن خەڵكــی بیانزانێت‪،‬‬ ‫ئیدی بۆ ماوەی پێنج ســاڵ ‪1916-1911‬‬ ‫خەریكی ئامادەكردن و داڕشتنەوەی ئەم‬ ‫بیرەوەرییانە بووم‪.‬‬ ‫كەنیســەی قەدیــس ئەلیكســاندەر‬ ‫نیڤســكی لــە پیترســبۆرگ شــوێنێكی‬ ‫تایبەتیی لەناخی مندا هەیە‪ ،‬گۆڕســتانی‬ ‫ئــەم كەنیســەیە بەســەر گــۆڕی مێردی‬ ‫خوالێخۆش بووم فیۆدۆر دۆستوێڤســكیدا‬ ‫دەچەمێتــەوە‪ ،‬ئەگــەر رۆژی منیش هات‬

‫لەسەرەتادا وێنای دۆستوێڤسكیم بە پیاوێكی پیر دەكرد‬ ‫كە بە قەدەر تەمەنی باوكم بێت‪ ،‬كەسێكی گرژومۆن و‬ ‫توڕە وەك زۆر كەس لەو باوەڕەدا بوون‪ ،‬من لە كاتی‬ ‫خۆیدا گەیشتمە شوێنی دیدارەكە‪ ،‬ئەو لە شوقەیەكی‬ ‫ئاسایی ئاپارتمانێكی گەورەدا دەژیا كەسانی بازرگان و‬ ‫ێ بوون‪ ،‬یەكسەر‬ ‫فرۆشیارو پیشەوەری تیادا نیشتەج ‌‬ ‫ئەو ئاپارتمانەم بیر كەوتەوە كە راسكۆلینكۆفی‬ ‫قارەمانی رۆمانی «تاوان و سزا»ی تیادا دەژیا‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆمانــی تاوانەکەی کۆلینی‪ ،‬لە نووســینی ڕۆماننووســی ئەڵمانی «فێردیناند‬ ‫ڤۆن شیراخ»ـە‪ ،‬لەالیەن «ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ» لە ئەڵمانیەوە وەرگێراوەتە سەر‬ ‫زمانی کوردی‪.‬‬ ‫شــیراخ یەکێکە لە نووســەرە نوێکانی ئەڵمانیا و گوزارشــت لە ئەدەبی نوێی‬ ‫ئەڵمانی دەکات‪ ،‬لە ســاڵی ‪ 1964‬لە شــاری میونخ لەدایک بووە ئێســتاش وەکو‬ ‫پارێزەرێک و نووســەرێکی ئازاد لە شــاری بەرلین دەژی‪ ،‬شیراخ لە ڕووی شێواز‬ ‫و نووسینەوە‪ ،‬لە نەوەی پێشوو جیاوازە‪ .‬ئەم رۆمانە لە ساڵی ‪ 2013‬بە زمانی‬ ‫ئەڵمانــی باڵوکرایــەوەو تــا ماوەیەکی زۆریش لە لیســتی کتێبە پڕ فرۆشــەکانی‬ ‫ئەڵمانیادا بووە‪ .‬نووســەر هەوڵیداوە لە ڕێگەی ئەم ڕۆمانەوە‪ ،‬بە شــێوازی فالش‬ ‫باگ بگەڕێتەوە بۆ سااڵنی جەنگی دووەمی جیهانی و داگیرکردنی ئیتالیا لەالیەن‬ ‫ئەڵمانیــەوە ‪ ،‬لەهەمانکاتیشــدا تاوانــە قێــزەون و نامرۆیەکانــی ئەڵمانیەکان لە‬ ‫ئیتالیادا دەردەخات‪ .‬جگە لەوەش نووســەر ڕەخنەی توند ئاڕاســتەی یاساکانی‬ ‫ئەڵمانیا دەکات‪ ،‬چونکە بە شــێوەیەک لە شــێوەکانی بەرگری لە تاوانبارەکانی‬ ‫سەردەمی نازیەتی ئەڵمانی دەکات ‪.‬‬ ‫کۆلینی کە کۆچبەرێکی ئیتالیە ماوەی ‪ 35‬ســاڵ لە ئەڵمانیادا لە کارگەیەکدا‬ ‫کاریکــردووە‪ ،‬کە خاوەنەکەی» هانس مایەر» پێشــتر ئەفســەرێکی پلە بااڵی‬ ‫نازیەکان بووە لە ئیتالیا‪ .‬مایەر باوکی کۆلینی کوشتوەو ماڵەکەیانی سووتاندوەو‬ ‫بــە دیار چاوی کۆلینیشــەوە‪ ،‬خوشــکەکەی القە کرووە‪ ،‬هەموو ئــەم تاوانانە لە‬ ‫ناخــی کۆلینیــدا دەمێنێتەوە‪ .‬کاتێک گەورە دەبێت ‪ ،‬دێتە ئەڵمانیا و ســەرەتا‬ ‫کۆلینــی دەیەوێــت لەڕێگەی یاســاوە داوای مافی خۆی بکات بەاڵم ســەرکەوتوو‬ ‫نابێت‪ ،‬بۆیە دواجار بڕیار دەدات ‪ ،‬مایەر بکوژێت‪.‬‬ ‫شــیراخ لەم ڕۆمانەدا بە دوای عەدالەتدا دەگەڕێت و لەهەمانکاتیشــدا دەیەوێت‬ ‫دادگایی مێژووی ئەڵمانیا بکات بەتایبەتی قۆناغی نازیەت‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە ئەم ڕۆمانە بۆ زیاتر لە ‪ ٣٢‬زمانی جیهانی وەرگێڕاوە‪ ،‬لەبارەی‬ ‫ئەم ڕۆمانەوە‪ ،‬ڕۆژنامەی گاردیانی بەریتانی نوسیویەتی ‪ ( :‬ئەم ڕۆمانە گوزارشت‬ ‫لەو هەست بەتاوانە دەکات‪ ،‬کەلە ناخی زۆرێک لە نەوە نوێکەی ئەڵمانیدا هەیە‪) .‬‬ ‫گۆڤار فۆکوســی ئەڵمانی نوســیویەتی ‪ ( :‬ئەم رۆمانە خۆشبەختییەکی گەورەیە‬ ‫بۆ ئەدەبی ئەڵمانی‪ ).‬گۆڤاری سیســێرۆی ئەدەبیش دەڵێت‪ ( :‬زۆر بە توانا و‬ ‫وردییەوە کاری تێدا کردووە‪).‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم لە سلێمانی چاپ کراوەو‬ ‫ئێستاش لە کتێبخانەکاندا دەست دەکەوێت‪.‬‬

‫ڕۆمانی تاوانەکەی‬ ‫کۆلینی چاپکرا‬

‫هیــوادارم بەتەنیشــتی ئــەوەوە بنێژرێم‪،‬‬ ‫ئینجــا من لە ســیی مانگی ئابی ســاڵی‬ ‫‪ 1846‬لەدایك بووم لەكاتی جەژنی قەدیس‬ ‫نیڤســكی لەنێو شــوقە گەورەكەماندا كە‬ ‫بریتــی بوو لــە یانــزە ژوور و دەیڕوانیە‬ ‫گۆڕەپانی كەنیســەكە‪ .‬ماڵەكەی ئێمە پڕ‬ ‫بــوو لە میــوان كە لە نهۆمــی دووەمەوە‬ ‫بــە خۆشــحاڵییەوە تەماشــای مەوكیبی‬ ‫ئاهەنگی ئەو جەژنەیان لە گۆڕەپانەكەدا‬ ‫دەكــرد‪ .‬دایكــە هــەرە جوانەكــەم‪ ،‬كــە‬ ‫دواتــر ئەمەم بۆ دەركــەوت‪ ،‬بەردەوام بە‬ ‫خۆشییەوە خزمەتی دەكردن‪ ،‬لەناكاو ژان‬ ‫گرتی‪ ،‬پاش چەند كاتژمێرێك من رووناكیم‬ ‫بینی‪ ،‬میوانــەكان هەواڵــی لەدایكبوونی‬ ‫منیــان بە هــاواری خۆشــی و پێكدادانی‬ ‫پێكــەكان پێشــوازی كــرد‪ ،‬پێشــبینیی‬ ‫ئایندەیەكــی گــەش و بەختەوەریــان بۆ‬ ‫كــردم‪ ،‬چونكــە خەڵكانێكــی زۆر كــەم‬ ‫وارێدەكەوێت لەم چەشنە بۆنە خۆشانەدا‬ ‫لەدایك بن‪ ،‬هەرواش بوو‪ ،‬ســەرباری ئەو‬ ‫هەموو ئازارو ناخۆشــی و ئاســتەنگانەی‬ ‫دواتــر رووبــەڕووم بوونەوە‪ ،‬بــەاڵم خۆم‬ ‫وادەبینــم كە زۆر بەختەوەرم‪ ،‬وای نابینم‬ ‫ژیانێكی لەمە باشتر دەژیام‪.‬‬ ‫ژیانــی منداڵیــم لەگــەڵ براكــەم و‬ ‫خوشــكەكەمدا بەهێمنــی بەســەر بــرد‪،‬‬ ‫لەنێــو ســۆزی دایكــە بــە رەچەڵــەك‬ ‫ســویدییەكەمان و باوكــە روســیی‬ ‫بەرەچەڵــەك ئۆكرانییەكەمــان ژیایــن‪،‬‬ ‫خوێندنی ســەرەتاییم لە قوتابخانەیەكدا‬ ‫تــەواو كرد كــە هەمــوو وانەكانی‪ ،‬جگە‬ ‫لــە وانــەی ئاییــن‪ ،‬بــە زمانــی ئەڵمانی‬ ‫بــوون‪ ،‬ئــەم زمانــەش زۆر ســوودی‬ ‫پێگەیاندم بەتایبەتی ئەو سااڵنەی لەگەڵ‬ ‫مێردەكەمدا لە واڵتانی دەرەوە بەسەرمان‬ ‫بــرد‪ .‬پەیوەندیــم كــرد بــە پەیمانگــەی‬ ‫پەروەردە‪ ،‬بەاڵم تەواوم نەكرد‪ ،‬لەســاڵی‬ ‫‪ 1866‬بە پێداگــری و زۆرلێكردنی باوكم‬ ‫چوومــە خولی كورتكارییەوە‪ ،‬وەك بڵێی‬ ‫باوكــم عــەڕاف و پێشــبینیكار بووبێــت‬ ‫و غەیبــی خوێندبێتــەوەو زانیبێتــی من‬ ‫بەهۆی ئەم پیشــەیەوە بەختەوەر دەبم‪.‬‬ ‫مامۆستاكەم لە خولەكەدا پێی راگەیاندم‬ ‫كە دۆستوێڤســكیی نووســەر بۆ كەسێك‬ ‫دەگەڕێــت شــارەزا بێــت لــە كورتكاری‬ ‫تــا رۆمانــە نوێیەكــەی (قومارچــی)‬ ‫ی بــۆ بنووســێتەوە كــە نزیكــەی دوو‬ ‫ســەد الپەڕەیەو كرێكــەی پەنجا رۆبڵە‪.‬‬ ‫مامۆستاكەم منی بۆ ئەو ئەركە هەڵبژارد‪.‬‬ ‫لەخۆشــیدا دڵــم كەوتــە لێدانــی خێرا‪،‬‬ ‫مــن ئەوســا وەك هەمو كچانی ســااڵنی‬

‫شەستەكان بۆ ســەربەخۆیی تێدەكۆشام‬ ‫و بۆ كارێك دەگەڕام وام لێبكات پشت بە‬ ‫خۆم ببەســتم و متمانەم بەخۆم هەبێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەمە دەرفەتێكی دەگمەنیشــە‬ ‫كە نووسەرێك بناسم یەكێكە لە نووسەرە‬ ‫هەرە ئازیزەكان لەالی باوكم‪ ،‬من خۆیشم‬ ‫زۆر سەرســامی بــووم‪ ،‬كاتێــك رۆمانــی‬ ‫(بیرەوەرییەكانــی ماڵــی مــردووان)م‬ ‫دەخوێندەوە دەگریام‪.‬‬ ‫لەســەرەتادا وێنای دۆستوێڤســكیم بە‬ ‫پیاوێكی پیر دەكرد كە بە قەدەر تەمەنی‬ ‫باوكــم بێت‪ ،‬كەســێكی گرژومۆن و توڕە‬ ‫وەك زۆر كەس لەو باوەڕەدا بوون‪ ،‬من لە‬ ‫كاتی خۆیدا گەیشــتمە شوێنی دیدارەكە‪،‬‬ ‫ئەو لە شــوقەیەكی ئاسایی ئاپارتمانێكی‬ ‫گــەورەدا دەژیــا كەســانی بــازرگان و‬ ‫ێ‬ ‫فرۆشــیارو پیشــەوەری تیادا نیشــتەج ‌‬ ‫بــوون‪ ،‬یەكســەر ئــەو ئاپارتمانــەم بیر‬ ‫كەوتــەوە كــە راســكۆلینكۆفی قارەمانی‬ ‫رۆمانی "تاوان و سزا"ی تیادا دەژیا‪.‬‬ ‫ئۆفیســەكەی بەریــن و فراوان بوو‪ ،‬دو‬ ‫پەنجــەرەی هەبوو لــە رۆژانی خۆرەتاودا‬ ‫رۆشــناییان دەدایەوە‪ ،‬بەاڵم جگە لەمانە‬ ‫كەشــوهەوای شــوێنەكە مەیلەو تاریك و‬ ‫قــورس بوو‪ .‬كاتێك بــۆ یەكەمجار بینیم‬ ‫وام بــە خەیاڵــدا هــات كــە ئــەم پیاوە‬ ‫بەڕاســتی پیــرە‪ ،‬بەاڵم هەر كە قســەی‬ ‫بــۆ كردم ئیــدی تەمەنی بچــووك بۆوەو‬ ‫پێــم وابوو تەمەنــی دەوروبەری ســی و‬ ‫پێنج ســاڵێكە‪ .‬بــەژن و بااڵیەكی رێك و‬ ‫لەشێكی گونجاوی هەبوو‪ ،‬قژی سوورێكی‬ ‫رەش بــاوی كراوە بوو كــە بەالی زەرددا‬ ‫دەچوو‪ ،‬بەجوانی رۆنی لێدابوو و بەڕێكی‬ ‫شــانەی كردبوو‪ ،‬بەاڵم روخســاری وەك‬ ‫روخســاری نەخــۆش زەرد هەڵگەڕابــوو‪،‬‬ ‫پاڵتۆیەكی شــینی مەیلــەو كۆنی لەبەردا‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم كراســەكەی زۆر سپی و جوان‬ ‫بوو بە یەخەیەكی رێك و بەرجەســتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوەی دووچاری سەرســوڕمانی‬ ‫كــردم چاوەكانی بوو‪ ،‬چونكە زۆر جیاواز‬ ‫بــوون‪ ،‬چاوێكیان قاوەییەكــی كاڵ بوو‪،‬‬ ‫چاوەكــەی تریــان گلێنەیەكــی بەرینــی‬ ‫هەبــوو كــە هەموو چاوی داگیــر كردبوو‬ ‫و هەمەڕەنــگ بــوو‪ ،‬ئەمــە وای كردبــوو‬ ‫نیگاكانــی جۆرە لوغزێك بــن‪ .‬جارێكیان‬ ‫دۆستوێڤســكی لــە تەمەنێكــی زوودا فێ‬ ‫دەیگرێت و بەردەبێتەوەو چاوی راســتی‬ ‫خوێنــی تێدەزێت‪ ،‬دكتــۆر ئەترۆبینی بۆ‬ ‫دەنووســێت‪ ،‬ئەویــش ئەوەنــدە بەكاری‬ ‫هێنابــوو ئیــدی بیلبیلــەی چــاوی بــەو‬ ‫ئەندازەیە بەرین ببوو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫شاری ئیتالۆ كالڤینۆ‬ ‫ڕەبیع جابر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫ســاڵی ‪ 1972‬ئیتالــۆ كاڤینۆ (شــارە‬ ‫نادیــارەكان) چــاپ دەكات‪ .‬بەرلــەوەو‬ ‫لەســاڵی ‪ 1959‬بەیارمەتی (دامەزراوەی‬ ‫فۆرد) ســەردانی واڵتــە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریــكا دەكات‪ .‬لەمــاوەی مانــەوەی‬ ‫لەوێــدا‪ ،‬چەندیــن نامــە بۆدۆســت‌و‬ ‫هاوڕێیانی لە ئیتاڵیا دەنێرێت‪ .‬ئەو نامانە‬ ‫لەهەمان كاتدا‪ ،‬ڕۆژانە یاداشــتن‌و بەشی‬ ‫گــەورەو گرنگی ئەو كتێبــە پێكدێنن كە‬ ‫بەنــاوی ‪ Hermlt inparls‬لەپاریس‬ ‫باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ســەفەرەی كالڤینــۆ بــۆ ئەمریــكا‬ ‫دەســكەوتێكی گەورەیــە‪ .‬ســەروەختێك‬ ‫ئەو شتانە دەخوێنینەوە كە ساڵی ‪1959‬‬ ‫دەربارەی نیویۆرك نوسیوییەتی‪ ،‬پەی بە‬ ‫ڕەگوڕیشــەی كتێبی (شــارەنادیارەكان)‬ ‫دەبەین‪ ،‬ئەو كتێبەی ســیانزە ساڵ دوای‬ ‫ئەو سەفەرەی باڵوی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫خوێنــەر كاتێــك باس‌وخواســی‬ ‫ئــەو ســەردانەی كالڤینــۆ بــۆ ئەمریــكا‬ ‫دەخوێنێتــەوە‪ ،‬ئــەوەی ســەرنجی‬ ‫ڕادەكێشــێت ئەوەیە كەئەو نوسەرە بەچ‬ ‫زەینێكــی زیندووەوە‪ ،‬وێنەی دیمەنەكانی‬ ‫ێ‬ ‫ئەو سەفەرەی گرتووە‪ .‬پیاوێك هەرشت ‌‬ ‫ببینێ‌‪ ،‬پەلكێشی دەكاتە ناخی خۆیەوە‪.‬‬ ‫دووچاوی زیتی ڕەش‌و مێشكێكی چست‌و‬ ‫چاالك‪.‬‬ ‫دوای چەند ساڵێك ئەو سەفەرە دەبێتە‬ ‫باعیســی نوسینی (شــارە نادیارەكان)‪.‬‬ ‫ســەفەرە دێرینەكەی ماركــۆ پۆلۆش بۆ‬ ‫واڵتــی چیــن‪ ،‬كاریگــەری خۆی بەســەر‬ ‫ێ لەهەموو ئەو‬ ‫ئــەو دەقــەوە هەیە‪ .‬وەلــ ‌‬ ‫چیرۆك‌و بەســەرهاتانەی لــە كتێبەكەی‬ ‫كالڤینــۆدا ماركۆپۆلــۆ بــۆ كۆبالی خانی‬ ‫دەگێڕێتــەوە‪ ،‬نیویــۆرك بەشــێوەیەكی‬ ‫نهێنی‌و ئاشكرا ئامادەیە‪.‬‬ ‫نیویــۆرك ‌و هەروەهــا پاریســیش‬

‫كەبەدرێژایــی ســااڵنێكی زۆر كردبوویــە‬ ‫مــاڵ‌و نیشــتمانی خۆی‪ ،‬بــۆ كالڤینۆ چ‬ ‫مانایەكیــان هەبــوو؟ ئەی شــاری ڕۆماو‬ ‫تۆریــن بــۆ ئەوچــی بوون؟ئایــا كالڤینۆ‬ ‫ێ بــووە‪ ،‬یاخود‬ ‫لەو شــارانەدا نیشــتەج ‌‬ ‫نیشــتەجێی نــاو ســەرو مێشــكی خۆی‬ ‫بووە؟‬ ‫كاڤینــۆ لــە ‪ 19‬ســێپتەمبەری ‪1985‬‬ ‫بەخوێــن بەربــوون لەمێشــكیدا كۆچــی‬ ‫دوایكــرد‪ .‬مانگێــك بەرلــەو ڕوداوە‬ ‫لەشاری ســیڤلیەی ئیســپانیا‪ ،‬چاوی بە‬ ‫خۆرخەلویــس بۆرخیــس ‪1986 -1899‬‬ ‫دەكەوێت‪ .‬لە كۆنگرەیەكدا یەك دەبینن‪،‬‬ ‫بۆ ئەدەبی فانتازی سازكرابوو‪.‬‬ ‫دەتوانیــن مەزەنــدەی ئــەو گفتوگۆیە‬ ‫بكەین كە لەنێوانیاندا ڕویداوە؟ بۆرخیس‬ ‫كــە بەبیســت‌و چــوار ســاڵ لــە كالڤینۆ‬ ‫ێ وتــووە كاتێــك‬ ‫گەورەتــرە‪ ،‬چــی پــ ‌‬ ‫بینیویەتی؟ بەدوو چاوی نابیناوە‪ ،‬چۆنی‬ ‫ناسیووە؟ تۆبڵێی وتبێتی بەبێدەنگیەكەت‬ ‫ناســیومیتەوە؟ بەو بێدەنگییەی لە كۆتا‬

‫دەكات‪ ،‬كاتێــك لــە ‪ 30‬ئایــاری ‪1974‬‬ ‫وتارێكی دورودرێژی لەبارەوە دەنووسێت‬ ‫‌و لــە (نیویۆرك ڕیڤیو ئۆف بۆكس)ـــدا‬ ‫باڵوی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم پانــزە ســاڵ بەرلــەو ناوبانــگ‬ ‫دەركردنــەی لــە ئەمریــكادا‪ ،‬كالڤینــۆ‬ ‫لەڕۆمــاوە دەچێــت بــۆ نیویــۆرك‪ ،‬وەك‬ ‫یەكێــك لــە دیارتریــن ئــەو نوســەرە‬ ‫ئیتاڵیانــەی لــە ژیانــدا مــاون‪ .‬بەنــاو‬ ‫نیویۆركدا دەسوڕێتەوەو كەس نایناسێت‪.‬‬ ‫كتومــت ئــەوەش خواســتی ئەوبــووە‪:‬‬ ‫(نادیاربێت‌و كەس نەیناسێت)‪.‬‬ ‫كالڤینــۆ لەدایكبــوی ســاڵی ‪‌1923‬و‬ ‫یەكەمیــن ڕۆمانی (ڕێگابــەرەو هێالنەی‬ ‫جاڵجاڵۆكــە)ی‪ ،‬پێــش تەمەنی بیســت‌و‬ ‫چوار ســاڵی باڵوكردۆتەوە‪ .‬ئــەو ڕۆمانە‬ ‫بەبیســت ڕۆژ لە مانگــی كانونی یەكەمی‬ ‫ساڵی ‪ 1946‬تەواودەكات‪ .‬ڕۆبەرت لویس‬ ‫ستیڤنســۆنیش ‪ 1894 -1850‬ڕەشنوسی‬ ‫یەكەمی (دكتۆر جیكڵ‌و میســتە هاید)ی‬ ‫لە سیانزە ڕۆژدا نوسی‪ .‬پاشان وتویەتی‬

‫بەناوی ڤیكۆنت مێداردۆوە كە لەشــەڕداو‬ ‫بــە بۆمبارانــی توركــەكان جەســتەی‬ ‫دەبێــت بە دوولەتەوە‪ ،‬لەتێكیان باشــی‌و‬ ‫جوانیەكانیەتــی‌و لەتەكــەی دیكــەش‬ ‫هەڵگــری شــەڕانگێزی‌و دزێویەكانیەتی‪.‬‬ ‫كالڤینۆ چیرۆكەكەی ستیڤنسۆن دووبارە‬ ‫دەكاتــەوە‪ ،‬وەك چــۆن ستیڤنســۆن‬ ‫پەرەگرافێكــی لەســفری خەڵقكردنــی‬ ‫تەوراتی دووبارەكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ڤیكۆنتی دوولەتبوو لەگەڵ بارۆنی سەر‬ ‫درەختەكان ‪1957‬و ســوارچاكێكی نەبوو‬ ‫‪ ،1959‬ســێینەیەكی نائاسایی پێكدێنن‪.‬‬ ‫معن مســتەفا حەســون بەشــی یەكەمی‬ ‫وەك خــۆی وەرگێــڕراوە‪ ،‬بــەاڵم دووەم‬ ‫بەشــی كردووە بــە بارۆنی هەڵواســراو‪،‬‬ ‫ســێیەم بەشیشی بەناوی ســوارچاكێكی‬ ‫بزر چاپكردووە‪.‬‬ ‫لــە بارۆنــی ســەر درەختەكانــدا‪،‬‬ ‫بەســەرهاتی پیاوێــك دەخوێنینــەوە‬ ‫ێ دێڵێ‌‌و دەڕوات بۆ ســەر‬ ‫ســەرزەوی ج ‌‬ ‫لــق‌و پۆپی دارەكان‪ ،‬تالــە بەرزایدا بژی‪.‬‬

‫ناوبانگی كالڤینۆ لە ئەمریكا تەنها لە ساڵی ‪ 1974‬دەست‬ ‫پێ دەكات‪ .‬ئەو ناوبانگەش گۆر ڤیدال بۆی درووست‬ ‫دەكات‪ ،‬كاتێك لە ‪ 30‬ئایاری ‪ 1974‬وتارێكی دورودرێژی‬ ‫لەبارەوە دەنووسێت ‌و لە «نیویۆرك ڕیڤیو ئۆف‬ ‫بۆكس»ـدا باڵوی دەكاتەوە‬ ‫ســاڵەكانی ژیانیدا‪ ،‬بوو بووە خەسڵەتی‬ ‫كالڤینۆ‪.‬‬ ‫ناوبانگــی كالڤینــۆ لە ئەمریــكا تەنها‬ ‫لە ســاڵی ‪ 1974‬دەست پێ دەكات‪ .‬ئەو‬ ‫ناوبانگــەش گــۆر ڤیدال بۆی درووســت‬

‫بۆئــەوەی كەمێك لە مــرۆڤ بەدووربێت‪.‬‬ ‫ئەو چیرۆكە لەخەودا بینیووە‪.‬‬ ‫چ پەیوەندییەك لەنێوان ستیڤنســۆن‌و ئەم مســتیكە لە كالڤینــۆ دەچێت‪ ،‬دوای‬ ‫وازهێنانی لەپارتی كۆمۆنستی ئیتاڵی لە‬ ‫كالڤینۆدا هەیە؟‬ ‫لــە ڤیكۆنتــی دوولەتبــوودا (‪ ،)1951‬ســاڵی ‪1956‬دا‪ .‬هەروەها لە كارەكتەری‬ ‫كالڤینــۆ بــاس لــە خانەدانێــك دەكات ســەرەكی ڕۆمانــی كۆتــری پاتریــك‬

‫زۆســكێندو لــە ژمارەیەكــی بێشــوماری‬ ‫كارەكتــەرە تەنهــاو گۆشــەگیرەكانی‬ ‫ڕۆمانگەلێكی دیكەش دەچێت‪.‬‬ ‫بۆچی كالڤینۆ لەدوا ساڵەكانی ژیانیدا‪،‬‬ ‫تــەواو خــۆی گۆشــەگیركرد؟لە ڕۆمانی‬ ‫(مســیۆ پالۆمــار)دا ‪ ،1983‬كالڤینــۆ‬ ‫ژیاننامــەی بونەوەرێكــی لــە ڕادەبەدەر‬ ‫ناســك‌و بیرتیــژو زیرەك دەنوســێتەوە‪.‬‬ ‫ژیاننامەیــەك بەوەســیەتنامە دەچێــت‌و‬ ‫بــەوە كۆتایی دێت كابــرا ئامادەیە مردن‬ ‫قبــوڵ بكات‪ ،‬بەاڵم پێشــیوایە دەتوانێت‬ ‫ئــەو مردنــە دوابخــات‪ .‬ئــەو مەرگــە بە‬ ‫بیركردنــەوە‪ ،‬لەچركــە بەچركــەی ژیانی‬ ‫خــۆی دوادەخات‪ .‬بیركردنــەوە لە چركە‬ ‫بە چركەی ژیان‪ ،‬وەك ئەوە وایە كەسێك‬ ‫گژوگیــای مێرگێــك ئەژماربــكات‪ ،‬یــان‬ ‫وەك ئــەوەی یەكێك بێت‌و شــەپۆلەكانی‬ ‫دەریا لەیەكــدی جیابكاتەوە‪ .‬ئایا لەوەدا‬

‫سەركەوتوودەبێت؟‬ ‫كتێبــی (مســیۆ پالۆمــار) بەمەرگــی‬ ‫پالۆمــار كۆتایی دێــت‪ .‬كابــرا لەناكاودا‬ ‫ســەردەنێتەوە‪ .‬چەندیــن ڕۆژ لەناوجێــدا‬ ‫نامێنێتەوە‪ ،‬خوێن لە كەلەسەری بچۆڕێ‌‌و‬ ‫مێشكی پەكی بكەوێت‌و لەسەرخۆ بمرێت‪.‬‬ ‫مسیۆ پالۆمار لەچاوتروكانێكدا دەمرێت‪.‬‬ ‫كالڤینۆ دوای ئەو‪ ،‬ماوەیەكی كەم دەژی‪.‬‬ ‫بۆرخیسی پیرەمێردیش ساڵێك دوای ئەو‬ ‫سەردەنێتەوە‪.‬‬ ‫كالڤینۆ لەگۆشەگیری‌و بۆرخیسیش لە‬ ‫دنیا ئەنگوســتەچاوەكەی خۆیدا‪ ،‬تۆبڵێی‬ ‫لەكوێدا بەیەك بگەن؟‬ ‫لەو شانشینەی خەیاڵدا بەیەك دەگەن‬ ‫كــە هاملێــت باســیدەكات‪ .‬نیویۆركــی‬ ‫كالڤینۆ دانیماركی شكسپیرە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫پاشكۆی (أفاق)ی ڕۆژنامەی (الحیاة)‪.‬‬

‫ئەلتەڵیانی‬

‫شوناسی گێڕانەوەكاریی تونس‬ ‫گەیالن محەمەد‬ ‫‪٢-2‬‬ ‫زینە‬ ‫بایــەخ و گرنگــی ئــەم كارەكتــەرە لە‬ ‫بونیــادی ڕووداو و بەســەرهاتەكانی‬ ‫ڕۆمانەكە لــە (ئەلتەڵیانی) كەمتر نییە‪،‬‬ ‫بــە پێچەوانــەی تەڵیانییــەوە (زینــە)‬ ‫كەســێكی گوندنشــینەو ڕەچەڵەكێكــی‬ ‫ئەمازیغــی هەیــە‪ ،‬خۆی نــاوی (ئەنروز)‬ ‫ە و ڕوویەكــی دیكەی پێكهاتەی مێژووی‬ ‫گەشــەكردنی كۆمەڵگەی تونس پیشــان‬ ‫دەدات بەتایبەتــی لــەوەی پەیوەندیدارە‬ ‫بــە ســوودمەندبوونی ژنــان لــەو ڕێكارو‬ ‫یاســایانەی كە (حەبیــب بورقیبە) دوای‬ ‫ســەربەخۆیی تونــس وەك بنەمایەكــی‬ ‫دەستووری چەســپاندی‪ .‬ئەم كارەكتەرە‬ ‫هەر لە سەرتاوە تاوەكو كۆتایی ڕۆمانەكە‬ ‫ئامادەیی هەیە و سەرەتا خوێنەر ئاشنای‬ ‫ناوی زینــە دەبێت لەســەر زاری یەكێك‬ ‫لە خانەوادەی عبدالناصرەوە‪ ،‬پاشــان لە‬ ‫فەزای كۆلێجی إبریل‪-‬ی بەشــی فەلسەفە‬ ‫وەك خوێندكارێكــی زرنــگ و چــاالك‬ ‫ێ و دەبێتە جێگەی سەرســامی‬ ‫دەبینــر ‌‬ ‫مامۆستاكانز باوكی وەسفی دەكات بەوەی‬ ‫(كچی بورقیبە)یە‪ ،‬ئەمەیش ئاماژەیە بۆ‬ ‫ئەوەی ســودی وەرگرتــووە لە كرانەوەی‬ ‫كۆمەڵگــەی تونس و ڕەخســاندنی هەلی‬ ‫خوێندن بۆ گوندنشــینەكان لە سەردەمی‬ ‫بورقیبەدا‪.‬‬ ‫هەندێــك جــار گێــڕەرەوە بــاس لــە‬

‫ڕواڵــەت و پێكهاتــەی شــكڵی ئــەم‬ ‫كارەكتــەرە دەكات‪ ،‬بــەاڵم وەســفكردنی‬ ‫الیەنی ڕواڵەتی دانەبڕاوە لە دەرخســتنی‬ ‫الیەنــی زیرەكــی و ڕۆشــنبیری فراوانــی‬ ‫ئــەم كارەكتــەرە‪ ،‬بــە جۆریــك زۆرجار‬ ‫گرنگیپێــدان بــۆ الیەنــی دووەمــە‪ ،‬لــەو‬ ‫ئاستەدا وێنای دەكات كە بەردەوام ڕەخنە‬ ‫لــە هەموو ڕەوتە سیاســییەكان دەگرێت‬ ‫لــە ڕەوتــە دینییەكانــەوە تاكــو ڕەوتــە‬ ‫چەپــەكان‪ ،‬ڕەخنە لە الوازی هۆشــیاری‬ ‫خوێنــدكاری دەگرێت‪ ،‬لێكدانەوی فیكری‬ ‫كاریگــەر دەكات بــۆ كێشــەكان‪ .‬خودی‬ ‫(عبدالناص��ر) كــە دیارترین ڕۆشــنبیری‬ ‫چەپە لەناو هێــزە خویندكارییەكاندا‪ ،‬لە‬ ‫زینەوە ئاســۆی بیركردنەوەی دەكرێتەوە‬ ‫بــە ڕووی كۆمەڵێك كەســایەتی فیكری‪،‬‬ ‫وەك (روزا لوكســمبۆرغ‪ ،‬كار كــورش‪،‬‬ ‫بانكــوك‪ ،‬عەفیــف ئەلئەخزەر‪ ،‬مســتەفا‬ ‫خەیاتــی‪ ،‬ئاالن تورین‪ ،‬حەنــا ئەرێنت ‪،‬‬ ‫پیربیــدرو)‪ .‬شــێوازی بیركردنەوەی ئەم‬ ‫كارەكتەرە هەموو ڕەوتە سیاســییەكانی‬ ‫فــەزای زانكۆ دەپەشــۆكێنێت بەتایبەتی‬ ‫چەپــڕەوەكان‪ ،‬وەك گێــڕەرەوە دەڵێت‪،‬‬ ‫نەیاندەتوانی شــوێنێكی بــۆ بدۆزنەوە لە‬ ‫نەخشــەی فكردا‪ ،‬ئەو ستالین و هیتلەرو‬ ‫ســەركردەكانی شۆڕشــی ئێرانی لە یەك‬ ‫خانەدا دادەنا‪ ،‬چونكە مشــتومڕی لەگەڵ‬ ‫چەپــڕەوەكان دەكرد و بە هەمان شــێوە‬ ‫ڕووبەڕووی ڕەوتــە دینییەكان دەبووەوە‪،‬‬ ‫دەیوت (ئەو شۆڕشەی فیكرێكی كلساوی‬ ‫لەپشــتیەوەیەتی دیكتاتۆرێكــی بــودەڵ‬ ‫بەرهــەم دەهێنێت)(‪ )1‬بەیەكگەیشــتنی‬ ‫(زینــە) و تەڵیانــی و یەكترناســنیان‬

‫زیاتــر ڕیتمــی گێڕانــەوەكاری خێراتــر‬ ‫دەكات‪ ،‬زۆرجــار گێڕەرەوە لە گرتەیەكدا‬ ‫دیالۆگــی ئــەم دوو كارەكتــەرە پیشــان‬ ‫ێ هیچ كۆمێنتێك‪ ،‬واتە گوتاری‬ ‫دەدات بــ ‌‬ ‫گێڕانەوەكاریەكــە دەبێتــە گوتارێكــی‬ ‫ڕاســتەوخۆ‪ .‬زینە نهێنیەكی قوڵی ژیانی‬ ‫ێ بۆ عبدالناص��ر‪ ،‬پێی دەڵێت‬ ‫دەدركێنــ ‌‬ ‫لەالیەن یەكێك لە كەســە نزیكەكانییەوە‬ ‫دەســتدرێژی سێسكی كراوەتە سەر‪ ،‬ئەو‬ ‫نهێنییەی تەنانەت بە دایكیشی نەوتووە‪،‬‬ ‫لێــرەدا (تەڵیانــی) بە جۆرێــك وەاڵمی‬ ‫ێ‬ ‫دەداتــەوە كــە دەالالتەكــەی دەرناكەو ‌‬ ‫تاكو كۆتایی ڕۆمانەكە‪.‬‬ ‫پێی دەڵێت (من و تۆ پێوستە مێژووی‬ ‫جەســتەمان جارێكی كە بنووسینەوە بە‬ ‫ئیرادەمــان‪ ،‬بەهێــزی ڕۆحمــان‪ ،‬زینە تۆ‬ ‫بەهێــزی و من ئاســۆ بەفراوانی دەبینم)‬ ‫(‪ )2‬چــۆن بە بەیەكگەیشــتنی (زینە) و‬ ‫(تەڵیانــی) ڕۆمانەكە دەچێتە ئاســتێكی‬ ‫جیــاوازەوە و ڕووداوەكان چڕتر دەبنەوە‪،‬‬ ‫بەهەمــان شــێوە جیابوونەوەیشــیان‬ ‫تێگەیشــتن بــۆ الیەنەكانــی ئــەو دوو‬ ‫كارەكتــەرە فراوانتــر دەكات‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ێ لە تونس‬ ‫(زینە) هەســت دەكات ناتوان ‌‬ ‫بمێنێتــەوە‪ ،‬چونكە ئــەو ژینگەیە ئەگەر‬ ‫لــە ڕوویەكــەوە ژینگــەی گەشــەكردن و‬ ‫پێگەیشــتنی فكــری و مەعریفــی ئــەو‬ ‫بووبێــت‪ ،‬ئــەوا لــە ڕویەكــی دیكــەوە‬ ‫ێ بیرەوەری‬ ‫ژینگەیەكە بــەردەوام كۆمەڵ ‌‬ ‫بەســوێی بیردێنێتــەوە‪ ،‬لەبــەر ئــەوە‬ ‫دەچێتە فەڕەنسا و لەگەڵ ئەو توێژەرەدا‬ ‫ژیــان درووســت دەكات كە لــە مەكتەبی‬ ‫شــاردیغول دەیناســێت‪( /‬تەڵیانیــش)‬

‫هەوڵ دەدات بۆشایی ژیانی بەشێوازێكی‬ ‫بۆهیمیانە چارەســەر بكات‪ ،‬تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر گوشەگیر دەبێت و وێنەی چەپڕەوی‬ ‫و شۆڕشگێڕی لە ڕواڵەتیدا كاڵ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫زیاتر لــەو ڕوەدا دەبینرێــت ك ەبەدوای‬ ‫حەزەكانیدا دەڕوات‪.‬‬ ‫هەمــوو وتارێكــی گێڕانــەوەكاری لــە‬ ‫دوو بەش پێك دێت‪ ،‬بەشــێكیان بابەتی‬ ‫گێڕانەوەكارییــە‪ ،‬ئــەوی دیكەیان فۆرمی‬ ‫گێڕانەوەكارییــە‪ ،‬مەرجیــش نییە ئەوەی‬ ‫لەبەردەســتدایە بەهەمــان ڕێكخســتنی‬ ‫زەمەنــی بگوازرێتــەوە بــۆ شــكڵی‬ ‫گێڕانەوەكاری‪ ،‬زۆرجار پابەندبوون بەدی‬ ‫ناكرێ‌‪.‬‬ ‫زەمەنی كۆرنۆلۆجی لەم كارەدا سەرەتا‬ ‫بــە مردنی باوكی (تەڵیانی) دەســت پێ‬ ‫دەكات‪ ،‬لە ســاڵی ‪1990‬پاشان بەشێوەی‬ ‫فــاش بــاك گێــڕەرەوە ‪nartuar‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ باســكردنی ئەو وێســتگە‬ ‫زەمەنیانەی كە كاریگەری لەســەر تونس‬ ‫هەبووە وەك گەڕانەوەی بۆرقیبە لە مەنفا‬ ‫ێ ڕووداوەكانی‬ ‫یــان ئــەوەی پێی دەوتــر ‌‬ ‫نانی ‪ 1984‬و ڕووداوەكانی كۆلێجی ئاداب‬ ‫‪ ،1982‬البردنــی بۆرقیبــە لە دەســەاڵت‬ ‫لــە ســاڵی ‪1987‬دا ئــەو گۆڕانكاریانەی‬ ‫بەدوایدا دێت لە هەموو ئاستەكاندا‪.‬‬ ‫جگە لــە گرنگیدان بە توخمی زەمەن‪،‬‬ ‫خوێنەر لە ڕێگەی ئەم ڕۆمانەوە ئاشــنای‬ ‫جوگرافیــای تونــس دەبێــت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫(تونــس)ی پایتەخــت‪ .‬ئەم لــە ڕێگەی‬ ‫ئاماژەكــردن بە شــوێنەكان كــە خوێنەر‬ ‫هەست دەكات پەیوەندیەكی دیالەكتیكی‬ ‫هەیە لەنێوان كارەكتەرو توخمی شوێندا‪،‬‬

‫بــەردەوام لەگەڵ جوڵەی كارەكتەرەكاندا‬ ‫باس لە چوارچێوەی شوێنی دەكرێت وەك‬ ‫گەڕەكی (بــاب الجدید) ناوچەی (باردۆ)‬ ‫(ئەلزەهرونــی) (سوســە) (قەیــرەوان)‬ ‫(حمامــات)‪ ،‬ئەم تەكنیكەیــش وادەكات‬ ‫كارەكــە واقیعیانە بێتــە بەرچاو‪ ،‬لە پاڵ‬ ‫بەكارهێنانــی زمانــی پــاراوی عەرەبیــدا‬ ‫كۆمەڵێــك دەبڕین و زاراوە بەكاردێت كە‬ ‫تایبەتە بە زاری تونسی وەك (ئەدباش‪،‬‬ ‫سفساری‪ ،‬جویغنغ ‪ ،‬پێشگری سی‪،‬بوك)‬ ‫واتــە حاڵەتێــك لە فرەیــی زماندا بەدی‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬بێگومــان شــێوازی دەربڕینــی‬ ‫كارەكتــەرەكان كەرەســتەیەكە بــۆ‬ ‫دەرخستنی شێوازی بیركردنەوە و پێگەو‬ ‫ئاســۆی فكریان‪ ،‬لێــرەدا دەتوانین بڵێین‬ ‫هەموو كارەكتەرێك فەرهەنگێكی تایبەتی‬ ‫خۆی‪ ،‬هەیە كاتێك (صالح الدین) لەگەڵ‬

‫ێ‬ ‫تەڵیانــی قســە دەكات دەڵێــت‪ ،‬دەبــ ‌‬ ‫بەردەوام سەیری نیوەی پڕی پەرداخەكە‬ ‫بكــەی‪ ،‬ئەم دەربڕینــە دەری دەخات كە‬ ‫ئەو كەســێكی پراگماتیكییــە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫شــێوازی ژیانــی ڕۆژئــاوا لــە ڕەفتاریدا‬ ‫دەردەكەوێ‌‪ ،‬بەگشتی ئەم ڕۆمانە ڕوماڵی‬ ‫مێــژووی تونــس دەكات زۆر بــە وردی و‬ ‫بە ئەنــدازە كەســایەتییەكان رێكخراوە‪،‬‬ ‫بــە جۆرێــك كارەكتــەرەكان بەیەكەوەن‬ ‫هەریەكــەو لــە ئاســتێكەوە الیەنێــك لە‬ ‫گوتاری ڕۆمانەكە تەواو دەكات‪ ،‬شێوازی‬ ‫گێڕانەوەكاریش تێیدا جۆاروجۆرە‪ ،‬لە زۆر‬ ‫بەشیشدا تەوزیفكردنی تەكنیكی دیالۆگ‬ ‫گوژم دەدات بە ڕیتمی گێڕانەوەكاری‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ -1‬الطليانی شكری المبخوت‪ ،‬ال ‪71‬‬ ‫‪ -2‬هەمان سەرچاوە ال ‪113‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫دۆست و دوژمن‬ ‫میالن کۆندێرا‬ ‫و‪.‬لە عەرەبییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫لە ســەرەتای حەفتاکانــدا‪ ،‬ئەوکاتەی‬ ‫واڵتەکەمان (مەبەستی چیکۆسلۆڤاکیایە)‬ ‫لەالیەن ڕوسیاوە داگیرکرابوو‪ .‬ڕۆژێک من‬ ‫و هاوســەرەکەم کە پێکەوە لەســەر کار‬ ‫البرابووین و تەندروســتیمان باش نەبوو‪،‬‬ ‫چووین بــۆ کلینیکی پزیشــکێکی گەورە‬ ‫لــە نەخۆشــخانەیەکی دەوروبەری پراگ‪.‬‬ ‫پزیشــکەکە جوولەکەیەکی بەتەمەن بوو‬ ‫کــە ئێمــە پێمــان دەوت حەکیــم‪ ،‬ناوی‬ ‫پڕۆفیســۆر ســماهیل و دۆســتی هەموو‬ ‫ئۆپۆزســیۆنەکان بوو‪ .‬لــەوێ چاومان بە‬ ‫(ا) کەوت کە ڕۆژنامەنووسێکی دەرکراوی‬ ‫وەک خۆمــان وابــوو‪ .‬ئەوییش وەک ئێمە‬ ‫نەخۆشــبوو‪ .‬هەرچوارمــان ماوەیەکــی‬ ‫زۆرمــان بــە خۆشــی و زۆربڵێیــەوە‬ ‫بەسەربرد‪.‬‬ ‫لــە گەڕانەوەدا ســواری ماشــینەکەی‬ ‫(ا) بوویــن و کەوتــە بــاس کردنــی‬ ‫بوهومیــل هەرابــاڵ‪ .‬هەرابــاڵ ئەوســا‬ ‫گەورەترین نووسەری زیندوی چیک بوو‪.‬‬ ‫حــەزی بێ ســنوور و زۆر ئــارەزووی لە‬ ‫ئەزموونــی میللی بوو‪( .‬ڕۆمانەکانی پڕن‬ ‫لــە کاراکتــەری زۆر ئاســایی) خوێنەری‬ ‫کتێبەکانی زۆر و خۆیشــی خۆشەویســت‬ ‫بــوو (هەمــوو گەنجــە ســینەماییە تازە‬ ‫پێگەیشــتووەکانی چیک پێی سەرســام‬ ‫و بە رابــەری گەورەی خۆیانیان دەزانی)‬ ‫هەرابــاڵ هیــچ خولیایەکــی سیاســەتی‬ ‫نەبوو‪ .‬ئەمەیش لەالیەن دەستەاڵدارانەوە‬ ‫(کــە دەبوو هەمووشــتێک سیاســەتاوی‬ ‫بێت) هەڵوێستێکی نادروست بوو‪ .‬بایەخ‬ ‫نەدانی بە سیاســەت لەو ڕوانگەیەوە بوو‬ ‫کە گاڵتەی بە دنیایەک دەهات ئایدیۆلۆژیا‬ ‫گەندەڵی کردبێت‪ .‬بۆیە بۆ ماوەیەکی زۆر‬ ‫گوێی پێ نەدەدرا‪( .‬چونکە نەیاندەتوانی‬ ‫لــە بۆنــە فەرمیەکانــدا بــەکاری بهێنن)‬ ‫بــەاڵم دەســتەاڵتداران‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی‬ ‫هەرابــاڵ گوێــی بــە هیــچ سیاســەتێک‬ ‫نــەدەدا (هەرگیــز ناڕەزایــی بەرانبــەر‬ ‫بــە ڕژێمەکەیــش دەرنەدەبــڕی) لەکاتی‬ ‫داگیرکردنی واڵت لەالیەن ڕوســەکانەوە‪،‬‬ ‫لێــی گــەڕان و دەســتیان بــۆ نەبــرد‪.‬‬ ‫ئەوییش توانــی هەرچۆنێک بوە هەندێک‬ ‫لە کتێبەکانی باڵوبکاتەوە‪.‬‬ ‫(ا) بە حەماسەتەوە جوێنی بە هەراباڵ‬ ‫دەدا کــە چۆن دەبێــت لەکاتێکدا هاوڕێ‬ ‫نووســەرەکانی قەدەغەی نووسینیان لێ‬ ‫کــراوە ئــەو بەرهەم باڵوبکاتــەوە؟ گوایا‬ ‫بەم کارەی پشــتگیریی لــە ڕژێم دەکات‬ ‫و تەنانــەت وشــەیەکی ناڕەزایی بەرانبەر‬ ‫دەســەاڵت دەرنەبڕیــوە‪ ،‬بۆیــە ڕەفتاری‬ ‫ناشیرین و پشتیوانی داگیرکەرە‪.‬‬ ‫منییــش بە هەمــان حەماســەتی ئەو‬ ‫وەاڵمم دایەوە وتم‪ :‬قسەیەکی هیچە باسی‬ ‫پشتگیریی ئەو لە ڕژێم بکرێت‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫ڕۆحی بەرهەمەکانی هەراباڵ بە خەیاڵ و‬ ‫گاڵتەجاڕیەکانــی دژ بەو بیرکردنەوەیەیە‬ ‫کــە فەرمانڕەواییمــان دەکات و دەیەوێت‬ ‫بــە گەمارۆکانی هەناســەمان لێ ببڕێت‪.‬‬ ‫ئــەو دنیایــەی دەتوانیــن هەراباڵــی تیا‬ ‫بخوێنینــەوە جیاوازیەکی گەورەی لەگەڵ‬ ‫ئــەو دنیایەدا هەیە کــە دەنگی هەراباڵی‬ ‫تیا نەبیسرێت‪ .‬تاقە کتێبێکی هەراباڵ کە‬ ‫ڕاژە بــە خەڵک و ئازادیی بیرکردنەوەیان‬ ‫دەکات‪ ،‬لەو راژەیە گەورەترە کە ئێمە بە‬ ‫بــزاوت و نارەزاییەکانمان دەری دەبڕین!‬ ‫زۆری نەبــرد هــەر لەنــاو ماشــینەکەدا‬ ‫گفتوگۆکەمان سەری کێشایە ناو شەڕێکی‬ ‫ڕقاویەوە‪.‬‬ ‫کە دوایی بە سەرســامیەوە بیرم لەوە‬ ‫کــردەوە کە لەنێوان مــن و (‪ )١‬ڕویدا و‬ ‫ئەو ڕقەی (ڕاســت گۆیانە و بەرانبەر بە‬ ‫یەکتر) هەمانبوو‪ ،‬بە خۆمم وت‪" :‬لە یەکتر‬ ‫گەیشــتنی الی پزیشکەکەمان ڕەوتەنی و‬ ‫بەرهەمی بارودۆخێکی مێژوویی تایبەتیی‬ ‫بوو کــە هەردووکمــان تیایدا ســتەم لێ‬ ‫کراوبووین‪ .‬بەاڵم لەم الوە جیاوازیەکەمان‬ ‫ســەنتراڵ و پەیوەندیی بــەو بارودۆخەوە‬ ‫نەبوو‪ .‬جیاوازیەکە لەنێوان ئەوانەدابوو کە‬ ‫یەکێکیان بەرەنگاربوونەوەی سیاســی لە‬

‫ئەوەی زیاد لە هەرشتێک لە دادگا ستالینییەکاندا تووشی شۆکی کردم‪،‬‬ ‫ئەو ڕەزامەندییە ساردە بوو کە دەسەاڵتدارە کۆمونیستەکان بەرانبەر‬ ‫بە کوشتنی هاوڕێکانیان دەریان دەبڕی‬ ‫ژیانی ڕاســتەقینە زۆر بەچاکتر دەزانێت‪،‬‬ ‫واتا چاکتر لە هونەر و لە ئایدیا‪ ،‬الکەی تر‬ ‫وای دەبینێت کە سیاسەت واتە ڕاژەکردن‬ ‫بە ژیانی ڕاســتەقینە‪ ،‬واتا سیاســەت لە‬ ‫خزمەتــی هونــەر و فیکردا بێــت‪ .‬ڕەنگە‬ ‫هــەردوو هەڵوێســتەکە پێکــەوە ڕەوابن‪،‬‬ ‫بەاڵم سازش لەنێوانیاندا مەحاڵە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی پاییزی ســاڵی ‪ ١٩٦٨‬دوو‬ ‫هەفتەم لە پارییس بەســەربرد‪ .‬دوو سێ‬ ‫جــار شانســی قســەکردنی زۆرم لەگەڵ‬ ‫ئەراگۆندا هەبوو‪ .‬ئەوســا لە ئاپارتمانێک‬ ‫دا بــوو لەســەر شــەقامی فارینــس‪ .‬من‬ ‫شــتێکی وام نــەوت کە جێی باســکردن‬ ‫بێــت‪ ،‬نــا‪ ،‬من تەنیــا گوێم لــێ دەگرت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەیــش کــە من یاداشــتی ڕۆژانە‬

‫نانووســمەوە‪ ،‬یادەوەریەکانــم دەربارەی‬ ‫چاوپێکەوتنەکانی ئەراگۆنهەروا دەڕوات‪.‬‬ ‫بێجگە لە دوو بابەت کە زۆرم ال ماونەتەوە‬ ‫هیچم لە قســەکانی ال نیە‪ .‬گەلێک باسی‬ ‫ئەنــدرێ بریتونی بۆ کردم کە لە کۆتایی‬ ‫ژیانیا زۆر لێی نزیک بوە‪ .‬پاشــان باسی‬ ‫هونــەری ڕۆمانــی بۆ کــردم‪ .‬تەنانەت لە‬ ‫پێشــەکیی ڕۆمانەکەمدا (گاڵتە) (پێش‬ ‫مانگێک لــە دیدارەکەمان نووســیبووی)‬ ‫جوان لەسەر هونەری ڕۆمانی نووسیبوو‪.‬‬ ‫بەگشتی‪( :‬ڕۆمان وەک نان لە پێویستیە‬ ‫ســەرەکیەکانی مرۆڤــە) لــەو دیــدارەدا‪،‬‬ ‫زۆر جەختــی لــێ کــردم کــە بــەردەوام‬ ‫بەرگریــی (لــەم هونــەرە) بکــەم‪ ،‬ئــەم‬ ‫هونەرە "بێ نرخە" وەک لە پێشەکیەکەدا‬

‫نووســیویەتی‪ .‬ئەم دەســتەواژەیەم وەک‬ ‫ناونیشــانێک بــۆ فەســڵێکی کتێبەکــەم‬ ‫(هونەری ڕۆمان) بەکارهێنا‪.‬‬ ‫لە دیدارەکەماندا هەستم بەوەیش کرد‬ ‫کە هۆی ســەرەکیی دابڕانــی ئەراگۆن لە‬ ‫ســوریالیەکان سیاسی نەبوە (هەواداریی‬ ‫ئەو بۆ پارتی کۆمۆنیســت) بەڵکوو لەبەر‬ ‫هۆیەکی ســتاتیکی بوە (دڵســۆزیی ئەو‬ ‫بۆ ڕۆمــان‪ ،‬ئەو هونەرەی ســوریالیەکان‬ ‫بــە "بێ نــرخ" تەماشــایان کــردوە) پێ‬ ‫دەچێــت من لــەو دوالیزمە گەیشــتبم کە‬ ‫لــە ژیانیدا هەبوو‪ :‬خۆشەویســتیی زۆری‬ ‫بۆ هونەری ڕۆمان‪( .‬ڕەنگە سەرەکیترین‬ ‫بــواری بلیمەتیەکەی بێــت) و هاوڕێیەتی‬ ‫لەگــەڵ بریتۆنــدا‪( .‬من ئێســتا دەزانم‪:‬‬

‫لەم سەردەمەدا کە هەمووشتێک کۆتایی‬ ‫هاتووە‪ ،‬برینە هەرە ئازاراویەکە بەرهەمی‬ ‫هاوڕێیەتیەکی درز تێ بوە‪ .‬هیچ شــتێک‬ ‫لــەوە گەوجانەترنیــە کــە لــە پێنــاوی‬ ‫سیاســەتدا قورابنیــی بــە هاوڕییەتــی‬ ‫بدەیت‪ .‬من شــانازیی بــەوەوە دەکەم کە‬ ‫هەرگیــز ئەو کارەم نەکردوە‪ .‬من ڕێزم لە‬ ‫میتران گرت چونکە بەردەوام دڵسۆز بوو‬ ‫بۆ هــاوڕێ کۆنەکانی‪ .‬هەر لەبەرئەوەیش‬ ‫بوو کە لە دوا قۆناغەکانی ژیانیدا هێرشی‬ ‫زۆر توندی دەکرایە ســەر‪ .‬ئەو دڵسۆزیە‬ ‫ڕەسەنایەتی ئەو دەردەخات)‪.‬‬ ‫دوای حەوت ساڵ لە دیدارەکەم لەگەڵ‬ ‫ئەراگۆن‪ ،‬ئیمی سیزیرم ناسی کە لەدوای‬ ‫جەنگەوە ڕاستەوخۆ ئاشنای شیعرەکانی‬

‫بــووم‪ ،‬ئەوەیــش لەڕێــی وەرگێڕانێکــی‬ ‫چیکیــەوە کــە لە گۆڤــاری پێشــڕەواندا‬ ‫باڵوکرابوەوە (هەر هەمان گۆڤار میلوزی‬ ‫پێ ناســاندم) پاشان سیزیرم لە کارگەی‬ ‫ویلفریدوالمی شێوەکار لە پارییس ناسی‪.‬‬ ‫ئیمــی ســیزیر کــە گەنجێکی چــاالک و‬ ‫ســەرنج ڕاکێش بــوو پرســیارێکی زۆری‬ ‫لێ کــردم یەکەمیان‪( :‬کوندیــرا‪ ،‬نیزفال‬ ‫دەناسیت؟‬ ‫ بێگومــان‪ ،‬بــەاڵم ئــەی تــۆ چــۆن‬‫ناســیوتە؟‪ .‬لەڕاســتیا ئەو نەیناسیبوو‪،‬‬ ‫بەڵکوو ئەندرێ بریتوون زۆر باسی ئەوی‬ ‫بــۆ کردبــوو‪ .‬بەپێی بۆچوونی پێشــتری‬ ‫خۆیشــم‪ ،‬بریتون وەک پیاوێکی ســەخت‬ ‫گیــر نەیدەتوانــی بە خراپــە زیاتر ناوی‬ ‫فیتزنیــزالف بێنێت چونکــە پێش چەند‬ ‫ســاڵێک لە گروپی ســوریالیە چیکیەکان‬ ‫جیابووەبوەوە‪ .‬ئەوییش (تاڕادەیەک وەک‬ ‫ئەراگۆن) بە قســەی پارتی کۆمونیســتی‬ ‫کردبوو‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشدا‪ ،‬سیزیر دڵنیای‬ ‫کردم کە بریتون‪ ،‬کاتێک لە ســاڵی ‪١٩٤٠‬‬ ‫لــە مارتینک نیشــتەجێ بــوە‪ ،‬بە چاکە‬ ‫باســی نیزفاڵی کردوە‪ .‬من قسەکانیم پێ‬ ‫خۆشــبوو‪ ،‬چونکــە ئەوەی لەبیــرم بێت‬ ‫نیزفالییش هەمیشە بە خۆشەویستییەوە‬ ‫باسی لە بریتون دەکرد‪.‬‬ ‫ئــەوەی زیاد لە هەرشــتێک لــە دادگا‬ ‫ستالینیەکاندا توشــی شۆکی کردم‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕەزامەندیە ســاردەبوو کە دەســەاڵتدارە‬ ‫کۆمونیســتەکان بەرانبــەر بە کوشــتنی‬ ‫هاوڕێکانیــان دەریــان دەبــڕی‪ .‬چونکــە‬ ‫هەمــوو ئەوانە هــاوڕێ بوون‪ .‬مەبەســتم‬ ‫ئەوەیــە ئــەوان وەک هاوڕییەکــی گیانی‬ ‫بەگیانــی یەکتریــان ناســیوە‪ ،‬لەکاتــی‬ ‫ناخــۆش و دەربەدەری و چەوســانەوە و‬ ‫ملمالنێی درێژیی سیاسیدا پێکەوە ژیاون‪.‬‬ ‫ئەمانە چۆن توانیویانە بەو شێوازە هەرە‬ ‫ناخۆشــە قوربانیی بــە هاوڕییەتیەکەیان‬ ‫بدەن؟‬ ‫بــەاڵم ئایــا ئــەوە چ هاوڕێیەتیــەک‬ ‫بوە؟ لــە چیکۆســلۆڤاکیا پەیوەندیەکی‬ ‫مرۆڤایەتیانــە هەیــە‪ ،‬بــە زمانــی‬ ‫چیکــی پێــی دەوترێــت "‪soudruh‬‬ ‫‪ :)(soudruzstvi‬هەڤاڵ" مەبەســت‬ ‫"هاوڕێیەتــی هەڤااڵنەیــە" واتــا ئــەو‬ ‫هاوسۆزیەی هەموو ئەوانە کۆدەکاتەوە کە‬ ‫لە یەک ملمالنێی سیاســیدان‪ .‬ئەوکاتەی‬ ‫لەخۆبووردنــە هاوبەشــەکە لــە پێنــاوی‬ ‫مەســەلەکەیدا نامێنێت‪ ،‬هاوسۆزیەکەیش‬ ‫تەواودەبێــت‪ .‬بــەاڵم ئــەو هاوڕییەتیەی‬ ‫لەپێنــاوی قازانجێکــدا کــە لە ســەرووی‬ ‫هاوڕێیەتیەوەیە‪ ،‬ئەوە چ پەیوەندیەکی بە‬ ‫هاوڕییەتیەوە نیە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی ئێمەدا فێری ئەوە بووین‬ ‫هاوڕییەتی بخەینە خزمەتی ئەو شــتەوە‬ ‫کــە پێمــان دەوت بیروبــاوەڕ‪ .‬ئەمەمان‬ ‫بە شــانازی دەزانی کە ســەقام گیریەکی‬ ‫ئەخالقیــە‪ .‬لەڕاســتیا پێویســتە مــرۆ‬ ‫تێگەیشتنێکی گەورەی هەبێت بۆ ئەوەی‬ ‫بزانێــت ئــەو بیروبــاوەڕەی بەرگریی لێ‬ ‫دەکات جگە لە گریمانەیەکی هەڵبژاردەی‬ ‫خۆی چی تر نیە‪ .‬ئەوەیش‪ ،‬بە زەرورەت‪،‬‬ ‫کامڵ نیە‪ .‬لەوانەیشــە کاتیی بێت‪ .‬تەنیا‬ ‫ئەوانەی ئاســۆی بیرکردنەوەیان تەسکە‬ ‫دەتوانن وای دابنێن کە بیر و باوەڕەکەیان‬ ‫هەقیقەتە‪ .‬بە پێچەوانەی ئەو دڵســۆزیە‬ ‫مندااڵنەیــە بــۆ قەناعــەت‪ .‬دڵســۆزی بۆ‬ ‫هــاوڕێ فەزیلەتە‪ .‬ڕەنگە تاکە فەزیلەت و‬ ‫دوا فەزیلەتیش بێت‪.‬‬ ‫مــن تەماشــای وێنەیەکی ڕونی شــار‬ ‫دەکــەم بە پاڵ هایدیگــەرەوە‪ .‬یەکێکیان‬ ‫بــەوە ناســراوە کــە بەربەرەکانێــی‬ ‫داگیرکەرە ئەڵمانەکانی کردوە‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫ســەرکۆنەی ئــەوی تــر دەکرێــت کە لە‬ ‫هەندێــک لــە چرکەســاتەکانی ژیانیــدا‬ ‫هاوســۆزی نازیــە تــازە پێگەیشــتوەکە‬ ‫بــوە‪ .‬مێــژووی وێنەکە دەگەڕێتــەوە بۆ‬ ‫ســااڵنی دوای جەنــگ‪ .‬هەردووکیــان لە‬ ‫پشتەوە دەبینین کە یەکی شەپقەیەکیان‬ ‫لەســەردایە‪ .‬یەکێکیــان درێــژ و ئەویتر‬ ‫کورتە‪ ،‬بەناو سروشتا دەگەڕێن‪ .‬من ئەم‬ ‫وێنەیەم زۆر خۆش دەوێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬کتێبی (لقاء) میالن کۆندێرا‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )470‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/8/24‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫دەستەکانی تۆ‬

‫دواهەمین هایکوی ژاپۆنین‬ ‫با قژی تۆ دەناسێتەوە‬ ‫با‬ ‫لەسەر دەستەکانی من هەڵی کردووە‬ ‫●‬

‫دەبمە باڵکۆنێک‬ ‫بۆ دانیشتنەکانی تۆ‬ ‫بە دەستەکانت‬ ‫دووردوورەکانم‬ ‫نیشان بدە‬

‫دەستی تۆ‬ ‫نەخشەی جیهانە‬ ‫جیهانم لێ مەشارەوە‬ ‫●‬

‫کە بەفری تازە دەبارێت‬ ‫ئەڤینی تۆ‬ ‫پاڵتۆی منە‬ ‫دەستەکانت‬ ‫حەکایەتی شەوە دوورودرێژەکانن‬ ‫دەبێت بیانگێڕمەوە‬ ‫لە ڕووبار نییە‬ ‫کە دەدوێم‬ ‫دەستی تۆیە‬ ‫لەم شەودا‬ ‫بە هەزار پەنجە‬ ‫خەریکە دەدوێت‬

‫●‬

‫لەپی تۆ‬ ‫نەخشەی جیهانە‬ ‫گرینگ نییە‬ ‫لە هەر کوێ ون ببم‬ ‫دەستی گەرمی تۆ‬ ‫دواهەمین پشیلەی‬ ‫بێ پەنای‬ ‫ئەم شەقامەی‬ ‫الواندەوە‬ ‫کە من بووم‬

‫●‬

‫دەستی تۆم گرت‬ ‫شەقام بوو بە زەریا‬ ‫من بە ماسی‬ ‫●‬

‫●‬

‫لە پێناو خۆشویستنی تۆدا‬ ‫فرمێسک‬ ‫ئەگەرێکی بچکۆلەیە‬ ‫دەبێت بخنکێم‬

‫من ون بووم‬ ‫دەستی تۆ شاری نیشان دام‬

‫●‬

‫دەستی تۆ بەر نادەم‬ ‫دەستی تۆ ئیمانی منە‬ ‫●‬

‫پشیلەیەک‬ ‫بەناو ئوتۆمبیلەکاندا دێت و دەچێت‬ ‫ئەمە پەپوولە نییە‬ ‫پشیلەیە‬ ‫ئەمە با نییە‬ ‫دەستەکانی تۆیە‬ ‫ئەمە پاز نییە‬ ‫ئەمە منم‬ ‫ئەمە شیعرە‬ ‫شەقام نییە‬ ‫●‬ ‫وەک دواهەمین سەرنشینی کەشتییەکی‬ ‫تێکشکاو‬ ‫خەریکە نوقم دەبم‬ ‫وەک دواهەمین پۆشاکفرۆشیی‬ ‫شەقامێکی تەسک و تاریک‬ ‫خەریکە دەکوژێمەوە‬ ‫وەک ئوتۆمبیلێکی نیوەشەو‬ ‫خەریکە بەرەو هەڵدێر دەچم‬ ‫وەک ئاسکێکی دەرپەڕیو لە تاو خەم‬ ‫خەریکە دەبمە نێچیر‬ ‫من کێم بەبێ تۆ؟‬ ‫نوقمبوو‬ ‫کوژاوە‬ ‫هەڵدێراو‬ ‫ڕاوکراو‬ ‫●‬

‫بە چاوی تۆ‬ ‫تەماشای جیهان دەکەم‬ ‫مرۆڤەکان ون دەبن‬

‫شااڵو حەبیبە‬ ‫بۆ ژوان‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫●‬ ‫وەک هایکویەکی ژاپۆنی‬ ‫تۆم خۆش دەوێ و‬ ‫پەپوولەیەک‬ ‫بەناو ئوتۆمبیلەکاندا دەبێتە گۆرانی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪261‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )261‬دوشةممة ‪2015/8/24‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئیخوان‌و مێژوو‪ ...‬یەكگرتو و جورئەت‬ ‫ئاراس عەلی‬ ‫دانیشتنەكەی رۆژی (‪ )2015/8/19‬پەرلەمان ‌و‬ ‫تەواو نەبوونی رێژەی یاسایی بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫یــاســای ســەرۆكــایــەتــی هــەرێــم‪ ،‬ســەبــارەت بە‬ ‫ئیسالمییەكان قسە زۆر هەڵدەگرێت‪ ،‬ئەوەی ئیشی‬ ‫ئێمە بێت بەدەر لە رەهەندە سیاسییەكەی‌و ئەو‬ ‫جــەدەلــەی كە لەگۆڕەپانی سیاسیی باشووری‬ ‫كوردستاندا لەوبارەوە هەیە‪ ،‬گرنگە لەسەر ئەو دیوەی‬ ‫قسە بكەین‪ ،‬كە بریتیی بوو لە ئامادەنەبوونی ‪5‬‬ ‫لەپەرلەمانتارانی یەكگرتوو‪ ،‬لەكاتێكدا جاری پێشوو‬ ‫لە دانیشتنی یەكەمی( ‪ )2015/7/23‬ئامادەبوون‌و‬ ‫خۆیان لەبنەڕەتەوە پرۆژەیان بۆ هەمواری یاساكە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫هەڵوێستە مێژووییەكانی ئیخوان وەك دایكی‬ ‫سیاسیی یەكگرتوو‬ ‫ئیخوان وەك دایكی سیاسی یەكگرتوو‪ ،‬كە‬ ‫تائێستاش ئیلهامبەخشی سیاسیی ‌و ئاینی‬ ‫یەكگرتووە‪ ،‬هەمیشە بەوە لەمێژوودا دەناسرێتەوە‪،‬‬ ‫كە جورئەتی گۆڕینی رەوتــی مێژووی نەبووە ‌و‬ ‫چركەساتە هەستیار و گرنگەكانی لەدەستداوە ‌و‬ ‫نەیتوانیوە لەسودی خۆی‌و كۆمەڵگە تەوزیفیان بكات‬ ‫‌و بەوەش كارەساتی ماڵوێنراكەری لێكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر تەماشای رووداوە سیاسییەكانی ساڵی‬ ‫‪ 1968‬لەعێراقدا بكەین‪ ،‬كە سیستمی حوكمڕانی‬ ‫تێكچووبوو‪ ،‬بەعسییەكان رووخان لەجاری یەكەمدا‬ ‫‌و درەفەتێكی گرنگ هاتە پێشەوە بۆ ئیخوان‬ ‫موسلیمین‪ ،‬كە تاكە پارتی بەهێزی ئەو قۆناغە‬ ‫بوون ‌و لەو سوپادا بەسەدان ئەفسەر ‌و خەڵكی‬ ‫پلە بەرزیان هەبوو‪ ،‬دەیانتوانی بە ئاسانی جڵەوی‬ ‫حوكمڕانی بگرنە دەست‪ ،‬بەاڵم لەبەر بێ جورئەتی‬ ‫سیاسیی ئەوەیان نەكرد ‌و عێراقیان رادەستی‬ ‫بەعسییەكان كرد‪ ،‬كە بۆ جاری دووەم هاتنە سەر‬ ‫تەخستی دەسەاڵت‌و ئەو تراژیدیا‌و ماڵوێرانییەیان‬ ‫دروستكرد‪ ،‬كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا تۆماركراوە‪.‬‬

‫نێو رابوونی ئیسالمییەوە راگەیەنرا‪ ،‬یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمیی ئێستا‪ ،‬كە ئەوكات ناویان هێلی یەكی‬ ‫ئیخوان بوو بەسەركردایەتی سەالحەدین محەمەد‬ ‫بەهادینی ئەمینداری پێشووی ئەو پارتە نەك‬ ‫هەر پشتیوانیان نەكرد‪ ،‬سەرەتا زۆر هەوڵیاندا‬ ‫پەشیمانیان بكەنەوە‌و تەنانەت كاتێك ئەوە سەری‬ ‫نەگرت نێوبراو رۆشتە ئیمارات ‌و نامەی (نوعمان‬ ‫سامەڕائی) بەرپرسی ئیخوانی جیهانی ئەوكاتەی بۆ‬ ‫مامۆستا مەال عوسمان عەبولعەزیز هێنا‪ ،‬كە پابەندی‬ ‫بڕیارەكە بێت ‌و بزوتنەوەی ئیسالمی رانەگەیەنێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی كە پارتێكی ئیسالمیی چەكدار دەبوو‬ ‫دژی رژێمی بەعسی رووخاو‪ ،‬بۆیە مەال عوسمان نەك‬ ‫نامەكەی قبوڵ نەكرد‪ ،‬بەڵكو وتی‪»:‬ناوی خواكەی‬ ‫لێبكەنەوە با بیخەمە ژێر پێم»‪.‬‬ ‫كاتێكیش ئیسالمییەكان بەشداری هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی ساڵی ‪1992‬ی كوردستانیان كرد‪ ،‬وەك‬ ‫هەڵوێستەكەی رۆژی (‪ )2015/8/19‬پەرلەمان بۆ‬ ‫دانیشتنی دووەم‪ ،‬دەنگیان بەلیستەكەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ سەرۆكایەتی دەنگیان بەمەسعود بارزانی دا‪،‬‬ ‫نــەك مــەال عوسمان‪ ،‬كە كاندیدی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم بوون‪ .‬جگە لەوەش كاتێك كە بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی كەوتە شــەڕی نێوخۆوە‪ ،‬هێڵی یەكی‬ ‫ئیخوان‪ ،‬كە یەكگرتووی ئێستان‪ ،‬نەك پشتیوانی‬ ‫ئەوانیان نەكرد‪ ،‬بەڵكو كاتێك بزوتنەوە ژمارەیەك‬ ‫زۆر لەسەركردایەتی‌و پێشمەرگەكانی لەشەڕی‬ ‫نێوخۆدا كوژران‌و سەركردایەتییەكەیان لەنێوچەی‬ ‫پشدەر‌و راپەڕین گیرا‪ ،‬ئەوان باشترین دەرفەتیان‬ ‫قۆزیەوە‌و لەسەر شین‌و تازیە‌و ئەو دۆخەی ئەوان‬ ‫خۆیان لــــەرۆژی(‪ )1994/2/6‬راگەیاند‪ ،‬هەم بۆ‬ ‫دادۆشینی ئەو پارتە لەئەندام ‌و پێشمەرگەكانیان‪،‬‬ ‫بەتایبەت كە بزوتنەوە لەدۆخێكی خراپی سیاسیی‬ ‫‌و كۆمەاڵیەتیی‌و داراییدا بوون‪ ،‬چونكە یەكگرتوو‬ ‫بەپارەی رابیتە ‌و زەكــات ‌و سەدەقەی واڵتانی‬ ‫كەنداو دەستیكردبوو بەچنینەوەی ئەندام ‌و كادیر‬ ‫و پێشمەرگەكانی بزوتنەوە‪ .‬هەروەها زۆر دوور‬ ‫نەڕۆین‪ ،‬لەهەڵبژاردنەكانی پێشووی پارێزگاكاندا‬ ‫كاتێك بــزوتــنــەوەی گــۆڕان زۆریــنــەی پارێزگای‬

‫یەكگرتو جورئەت‪ ...‬هەڵوێستەكانی مێژوو‬ ‫ئەو وێستگە مێژووییانە لەبەردەم یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمیدا زۆربــوون‪ ،‬تا بتوانێ بەكردار پەیام ‌و‬ ‫دروشــم ‌و بانگەشەكانی خۆی بەرجەستە بكات‬ ‫‌و ئەو رۆڵە راستەفینەیە بگێڕێت‪ ،‬كەهەواداران‬ ‫‌و ئەندامان ‌و بنكەی جەماوەریان دەیخوازێت‪.‬‬ ‫بەرلەوەی بێینە سەر مێژووی زۆر تــازە‪ ،‬بەر‬ ‫لەراپەڕین ‌و كاتێك یەكگرتوو لەژێر ناوی هێڵی‬ ‫یەكی ئیخوان لەكوردستان‌و عێراقدا كاری سیاسیی‬ ‫دەكرد‌و لەقۆناغی خۆسڕكردندا بوون‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫بەهیچ شێوەیەك بەشداری خەباتی رزگاریخوازیی سلێمانی هێنا لە لیستەكانیتر‪ ،‬ملمالنێ لەنێوان‬ ‫كوردیی نەكردبوو‪ ،‬هاوكات دژی هەر جواڵنەوەیەكی كاندیدی یەكێتی‌و گۆڕاندا هەبوون لەبەرئەوەی‬ ‫چەكداریش بوو‪ ،‬كە سیمایەكی ئیسالمیی‌و ئاینی هەردووال نیوە زۆرینە نەبوون‪ ،‬كارەكە كەوتە سەر‬ ‫پێوە بێت‪ ،‬چونكە ئــەوە دەبــووە هۆی جاڕدانی یەكرتووی ئیسالمی كە یەكالیی بكاتەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫شكستی پرۆژەكەیان‪ ،‬چونكە لەعێراقێكی خوێناوی لەگەڵ كۆمەڵی ئیسالمیی‪ ،‬بۆیە ئەوەیان نەكرد‬ ‫‌و لەكوردستانێكی داگیركراودا هیچ خەباتێكی بێ ‌و بۆ وەرگرتنی پۆست ‌و خۆدزینەوە لەپرۆسەی‬ ‫چەك گرەنتی سەركەوتنی نەبوو‪ ،‬سەرباری ئەوەی دیموكراسی كوردستان نەیانتوانی هەڵوێست بنوێنن‬ ‫دەبــووە هۆی ئاشكرابوونی نهێنی راگرتنی كاری ‌و بەبیانووی سواوی چەندین ساڵەیان خۆیان دەرباز‬ ‫سیاسییان‪ ،‬كە لەبەر خاتری بەعسییەكان‌و لەالیەن كرد‪.‬‬ ‫ئیخوانی جیهانی لەمیسرەوە بێ هیچ پاساوێك رایان‬ ‫خۆدزینەوە لەدانیشتنەكەی (‪ )2015/8/19‬وەك‬ ‫گرتبوو‪ ،‬خۆشیان سڕكردبوو‪.‬‬ ‫نوێترین بێ جورئەتی یەكگرتوو‬ ‫بەڵگەی راستی ئــەم قسانەش ئــەوەبــوو‪ ،‬كە‬ ‫دیارترین هەڵوێستی خۆدزینەوەی یەكگرتوو‪،‬‬ ‫كاتێك بزوتنەوەی ئیسالمی لە كامپی ئاوارەكان‬ ‫لەئێران لەالیەن هەندێ مەال ‌و كەسایەتی ئاینی بریتی بوو لەئامادەنەبوونی ‪ 5‬لەپەرلەمانتارەكانیان‬

‫زنجیرەیەک‬ ‫چاوپێکەوتن‬ ‫لەسەر‬ ‫داعش‬

‫حاجی كاروانی پارلەمانتاریان لەبەرنامەی پانۆرامای كەناڵی نالیا بەراشكاوی وتی‪ :‬سەركردایەتی یەكگرتوو حیكمەتی هەیە‪ ،‬بەاڵم جورئەتی نییە‬

‫لە دانیشتنی دووەمی پەرلەمان بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬كە هیچ پاساوێك‬ ‫هەڵناگرێت‪ ،‬ئەگەرچی دوای دانیشتنی یەكەم‬ ‫ئامادەبوون‪ ،‬ئەم هەڵوێستەی یەكگرتوو تەواو‬ ‫شەقامی سیاسیی كوردستانی تووشی نائومێدی كرد‬ ‫لە خۆی‪ ،‬چونكە ئەم هێزە بنی زمان‌و سەری زمانی‬ ‫گۆڕانكاریی‌و دیموكراسیزەكردن بوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫كە دێتە سەر هەڵوێستی كرداریی‌و یەكالكەرەوە‬ ‫بەبیانوی ناواقیعی‌و جیاواز خۆی ئەدزێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەر ترساندن‌و تۆقاندن‌و سوتاندنی بارەگا ‌و‬ ‫كوشتنی ئەندامەكانیان پیشتر پاساوی هەبوو بێت‬ ‫لەالیەن پارتییەوە‪ ،‬ئەوا ئەمجارە هیچ پاساوێك‬ ‫هەڵناگرێت‪ ،‬كە گوایە شــەڕی براكوژی دووبــارە‬ ‫ئەبێتەوە ‌و كوردستان تێك ئەچێت‪ ،‬چونكە‬

‫مانگ‌و ئەو دووفاقیەی پارلەمانتارەكانی یەكگرتوو‬ ‫بۆ دابەشبوون بۆ نیوە بەنیوە‪ ،‬جگە لە بێ جورئەتی‬ ‫فێڵی سیاسیی‌و هەوڵی خۆڵكردنە چاوی جەماوەری‬ ‫كوردستان شتێكیتر نەبوو‪ ،‬چونكە دەستەكەیان‬ ‫كەشف بــوو‪ ،‬ئەگەرچ یەك دووو پارلەمانتاریان‬ ‫بەجورئەت بــوون‌و خــاوەن بەڵێنی خۆیان بوون‬ ‫بۆ بەشداریی‌و كردیان‪ ،‬بەاڵم ئەمە لەو راستیە‬ ‫كەمناكاتەوە‪ ،‬كە نەبوونی جورئەت لەئیخوانی‬ ‫دایكیانەوە بۆیان ماوەتەوە ‌و تاكۆتایی دونیاش‬ ‫تەركی نادەن‪ ،‬وەك حاجی كاروانی پارلەمانتاریان‬ ‫لەبەرنامەی پانۆرامای كەناڵی نالیا بەراشكاوی‬ ‫وتی‪ :‬سەركردایەتی یەكگرتوو حیكمەتی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم جورئەتی نییە»‪ .‬هــەروەك ئەم هەڵوێست‬ ‫‌و خۆدزینەوەیە جگە لەوەی ناڕاستگۆییان بوو‬

‫هەڵوێستی ‪19‬ی مانگ‌و ئەو دووفاقیەی پارلەمانتارەكانی یەكگرتوو‬ ‫بۆ دابەشبوون بۆ نیوە بەنیوە‪ ،‬جگە لە بێ جورئەتی و فێڵی سیاسیی‌و‬ ‫هەوڵی خۆڵكردنە چاوی جەماوەری كوردستان شتێكیتر نەبوو‬

‫ئاین لێرە لەسەر کورسی‬ ‫دادوەر دانیشتوە‬

‫‪2‬‬

‫بەختیار کەریم‬

‫ئەمجارە سێ هێزی سەرەكی دیكە‪ ،‬كە یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‌و كۆمەڵ لەسەر خەت بوون‌و خاوەن پرۆژە‬ ‫بــوون لەگەڵ یەكگرتوودا بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی‌و بە پەرلەمانیكردنی سیستێمی‬ ‫حوكمڕانی‌و كۆتایی‌و دیموكراسیتركردنی كوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكگرتوو ئەمەی نەكرد‪ ،‬هەر دوای دانیشتنی‬ ‫یــەكــەم عەلی قــەرەداغــی بــە ئیعازی ئیخوانی‬ ‫جیهانی‌و سووننە ‌و ئاكەپەی توركیا هاتەوە‬ ‫كوردستان ‌و ریسكەی كردەوە بەخوری‌و بەئاشكرا‬ ‫پشتیوانی مانەوەی بارزانی‌و بەردەوامی سیستێمی‬ ‫سەرۆكایەتیی‌و دژایەتی پرۆژەكانی خۆیان‌و سێ‬ ‫الیەنەكەی تری كرد ‌و هەر ئەویش بوو فشاری‬ ‫لەسەركردایەتی یەكگرتوو كرد‪ ،‬كە یان بێالیەن بێت‬ ‫یان لەبەری پارتیدا بمێنێتەوە‪ ،‬بۆیە هەڵوێستی ‪19‬ی‬

‫تێكەڵكردنی دین و سیاسەت یەكێكە‬ ‫لە کێشە هەرە دیارەكانی ئێستای‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی‬

‫‪3‬‬

‫عەزیز ڕەئووف‬

‫لــەبــەردەم پەیامی دینداریی ‌و ئیسالمییاندا ‌و‬ ‫بەرپرسیارن لەبەردەم خواو جەماوەردا‪ ،‬هاوكات‬ ‫هۆكارێكی سەرەكی دەبێت بۆ قەزەمتر بوونەوەی‬ ‫سیاسیی رۆژ لــــەدوای رۆژ ‌و هــەڵــبــژاردن تا‬ ‫هەڵبژاردنێكی تر‪ ،‬چونكە ئەم پارتە لەبنەڕەتەوە‬ ‫جگە لەدوكانی سیاسی‌و رێكخراوی خێرخوازیی‌و‬ ‫دەعــەوی پەیام‌و پرۆژەیەكیتری بۆ گۆڕانكاریی‌و‬ ‫سەركردایەتیكردنی كۆمەڵگە پێنییە ‌و مێژوو وەك‬ ‫هەڵوێستەكانی پێشوویان رەحمیان پێناكات‌و‬ ‫باجەكەی لەدەنگداندا دەدەن‌و كوردەواریش لەخۆڕا‬ ‫نەیووتووە‪ :‬گیا لەسەر ینجی خۆی ئەڕوێتەوە»‪،‬‬ ‫بۆیە ئیخوان لەدروستبوونەوە نەیوانیووە رەوتی‬ ‫مێژوو بگۆڕێت‪ ،‬بۆیە هیچیش چاوەڕێ لەیەركگرتووی‬ ‫نەوەكەیان ناكرێت‪.‬‬

‫پـــــاش تــێــپــەڕبــونــی‬ ‫زیاتر لە ساڵێک بەسەر‬ ‫هــێــرشــەکــانــی دەوڵــەتــی‬ ‫ئ ــی ــس ــام ــی(داع ــش) بۆ‬ ‫ســــــەر نــــاوچــــەکــــە بــە‬ ‫گ ــش ــت ــی و ه ــەرێ ــم ــی‬ ‫کوردستان بەتایبەتی‪،‬‬ ‫(ڕوانــگــەوڕەخــنــە) چەند‬ ‫تیۆلۆگ و ئەکادێمستێکی‬ ‫ئــەوروپــی و ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫دەدوێــــــنــــــێــــــت‪ ،‬ئــــەم‬ ‫ئەکادێمیستانە ڕاستەوخۆ‬ ‫لــەســەر پرسی داعــش و‬ ‫مەترسییەکانی و چۆنێتی‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی دەدوێن‪.‬‬ ‫هـــەرەهـــا بــەشــێــوەیــکــی‬ ‫مـــــەعـــــرفـــــی الیــــەنــــە‬ ‫شــــاراوەکــــانــــی داعـ ــش‬ ‫دەکــەن بە بابەتێک بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوە و گفتوگۆ‪.‬‬ ‫لە ژمــارەی داهاتوەوە‬ ‫ئەو چاوپێکەوتنانە بە‬ ‫زنجیرە دەبینن‪.‬‬

‫بە كۆیلەكردنی ئافرەت لەالیەن‬ ‫وەهابیەتەوە‬ ‫محەمەد هەریری‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫چەند سەرنجێک لەسەر تێڕوانینی (مەریوان وریا قانیع)‬ ‫بۆ (عەلمانیەت یان دیموکراسی؟)‬ ‫بەختیار کەریم‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫لــەمــیــانــەی ئـــەو گــفــتــوگــۆیــانــەی‬ ‫لەسەر شوناسی ئاینیی یان نائاینیی‬ ‫دەستوری هەرێمی کوردستان دەکرێت‪،‬‬ ‫نووسەر (مەریوان وریــا قانیع) چەند‬ ‫بەشدارییەکی لەم گفتوگۆیانەدا کردوە‬ ‫کە جێی سەرنجن‪ .‬نووسینە تازەکانی‬ ‫کاک مەریوان لەسەر ئەم بابەتە زیاتر‬ ‫لە «فــەرمــان»ی ڕۆشنبیریی دەچــن‪،‬‬ ‫کە پێمان دەڵێت چی قبوڵ بکەین و‬ ‫دژی چی بین! نووسەر دەڵێت ئەوانەی‬ ‫«کۆمەڵناسی ئاین»یان خویندبێتەوە‬ ‫دەزانن کە ئەم گفتوگۆیانە بەو شێوەیە‬ ‫کۆتاییان هــاتــوە کــە کــاک مــەریــوان‬ ‫پێشنیازی دەکـــات‪ .‬ئــەویــش مەرگی‬ ‫عەلمانیەتە وەک ئایدۆلۆجیا‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەم بانگەشەیەی مەرگی عەلمانیەت تازە‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم کێشەی نووسەر لەوەدایە کە‬ ‫پاش ئەوەی بانگەشەی مەرگی عەلمانیەت‬ ‫دەدات بە گوێماندا‪ ،‬ئەو پێشنیازەی‬ ‫پێشکەشی دەکات خودی عەلمانیەتە‪،‬‬ ‫ب ــەاڵم بەناوێکی تــر‪ .‬وات ــە کێشەکە‬ ‫کورتدەکاتەوە بۆ کێشەی ناونان‪ ،‬نەک‬ ‫جەوهەری عەلمانیەت و حوکمی ئاینیی‪.‬‬ ‫بۆ نمونە ئەمە ئەو ڕێگەچارەیە کە کاک‬ ‫مەریوان بە گونجاوترینی دەزانێت بۆ‬ ‫ڕزگابوون لە ڕێگەچارەی یان ئیسالمی‬ ‫یان عەلمانی‪:‬‬ ‫«خاڵی هه‌رەسەرەکیی‌و جەوهه‌ریی‬ ‫لــەدروســســتــکــردنــی دیــمــوکــراســیــەت‌و‬ ‫پاراستنی ئازادیی دینیدا ئەوەیە دین‬ ‫لــەدەوڵــەت جیابکرێتەوە‪ .‬بــەاڵم ئایا‬ ‫ئەم جیاکردنەوە بەچ مانایەک؟ لەڕوی‬ ‫تیورییەوە باشترین چارەسەر ئەوەیە‬ ‫دەوڵەت دینی نەبێت‪ ،‬چونکە دەوڵەت‬ ‫ڕوبەرێکی هاوبەشە لەنێوان «هه‌مو»‬ ‫ئەندامانی کۆمەڵگادا‪ ،‬بەدیندارو بێدین‌و‬ ‫دژەدین‌و هه‌ڵگرانی باوەڕە جیاوازەکانی‬ ‫ترەوە‪ .‬دەوڵەت دەوڵەتی «هه‌موانە»و‬ ‫مــوڵــکــی ھیــــچ «زۆریــــنــــەیــــەک»ی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی‌و فەرهه‌نگیی‌و سیاسیی‌و‬ ‫دینیی نییە‪».‬‬ ‫ئەمە لەوانەیە پێناسەیەکی نایاببێت‬ ‫بۆ عەلمانیەت کە دوو شــارەزای ئەم‬ ‫بــوارە لەسەری ناکۆکنەبن‪ .‬تەنانەت‬ ‫تووندڕەوترین عەلمانی کوردستان کە‬ ‫ئاین بە بەاڵیەکی کۆمەاڵیەتی دەزانێت‪،‬‬ ‫بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە ئەم پێناسەیە‬ ‫قبووڵدەکات‪ .‬هاوکات ئیسالمییەکان ئەم‬ ‫پێناسەیە بۆ عەلمانیەت قبوڵدەکەن و‬ ‫بەئاشکرا دژی ئەم جۆرە ڕێکخستنەی‬ ‫دەوڵــەتــن‪ .‬کــەواتــە ئــەمــە پێناسەی‬ ‫عەلمانیەتە‪ ،‬ئیتر ناوبردنی بە شتی تر‬ ‫لە جەوهەرەکەی ناگۆڕێت و ڕوننییە‬ ‫هۆکاری ئەم دژایەتیکردنەی وشەکە و‬ ‫لەئامێزگرتنی ناوەڕۆکەکەی چییە!‬ ‫لێرەدا بە کورتی باسی ئەو گفتوگۆ‬ ‫ئەکادیمییانە دەکەین کە الی ئێمە بەهەڵە‬ ‫وەک «مەرگی عەلمانیەت» باسدەکرێن‪.‬‬ ‫پاشان دەچینە سەر ئەو گرفتانەی لە‬ ‫نووسینەکانی «کاک مەریوان»دا هەن‪،‬‬ ‫بەتایەتی تێکەڵکردنی ئەو دوو چەمکەی‬ ‫خۆی داوای جیاکردنەوەیان دەکــات‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا پێشنیازێک دەخەینەڕوو‬ ‫کە تەبایە لەگەڵ پێشنیازەکانی کاک‬ ‫مــەریــوان‪ ،‬بـــەاڵم بــەبــێ سڵکردنەوە‬ ‫لە بەکارهێنانی چەمکەکان بەناوی‬ ‫خۆیانەوە!‬ ‫مەرگی عەلمانیەت؟‬ ‫لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای‬ ‫ســەدەی بیستەمدا‪ ،‬بەشێکی زۆر لە‬

‫بیریارە کاریگەرەکان لەو بڕوایەدا بوون‬ ‫کە ئاین ئەو ڕۆڵ و بایەخەی نامێنێت‬ ‫کە لە سەدەکانی ناوەڕاست و سەرەتای‬ ‫سەردەمی مۆدێرندا هەیبووە‪ .‬بیریارە‬ ‫نــاســراوەکــانــی وەک مــارکــس‪ ،‬فرۆید‪،‬‬ ‫دۆرکهایم و ماکس وێبەر لە تێڕوانینە‬ ‫جیاوازەکانیاندا بۆ ڕەوتی ڕووداوەکانی‬ ‫ســەردەمــی مــۆدێــرن‪ ،‬پێشبینی ئەم‬ ‫الوازبـــوونـــەی ڕۆڵـــی ئاینیان دەکــرد‬ ‫لــە ژیــانــی تــایــبــەت و گشتیدا‪ .‬ئەم‬ ‫تێڕوانینە لە ئەدەبیاتی ئەم بــوارەدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە بواری کۆمەڵناسی ئایندا‪،‬‬ ‫ناسراوە بە «تێزی بەعەلمانیکردن»‬ ‫(‪،)Secularisation Thesis‬‬ ‫کە هەندێک جار بە تیۆری بەعەلمانیکردن‬ ‫نــاودەبــرێــت‪ .‬ئێستا تــاڕادەیــەکــی زۆر‬ ‫کۆدەنگیی هەیە لەناو تیۆریزانانی ئەم‬ ‫بـــوارەدا کە ڕۆڵــی ئاین بــەو شێوەیە‬ ‫کــزنــەبــوو کــە تــێــزی بەعەلمانیکردن‬ ‫پێشبینی دەکرد‪ ،‬بەڵکو بەپێچەوانەوە‬ ‫ئــایــن لــە هــەنــدێــک نــاوچــەی جیهان‬ ‫ئەزموونی گەڕانەوەیەکی توندوتیژ و‬ ‫بەربەریی دەکات‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )2000‬هەردوو کۆمەڵناسی‬ ‫ئاین (رۆدنی ستارک) و (رۆجەر فینک)‬ ‫لە توێژینەوەیەکی هاوبەشدا بەڵگەی‬ ‫بەهێزبوونی ئاین لە زۆر ناوچەی جیهان‪،‬‬ ‫بە خۆرئاواوە‪ ،‬دەخەنەڕوو و لەکۆتایدا‬ ‫پێشنیازدەکەن کە ئیتر کاتی ئەوەیە‬ ‫تێزی بەعەلمانیکردن لەگۆڕبنێین‪.‬‬ ‫بــڕوانــە (‪Stark, Rodney,‬‬ ‫‪and Finke, Roger, Acts‬‬ ‫‪of Faith , University‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪California‬‬ ‫‪Press,‬‬ ‫‪.)79 .p ,2000 ,Berkeley‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەوەی لە گۆڕنرا عەلمانیەت‬ ‫نەبوو‪ ،‬وەک ڕوانگەیەک بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫دەوڵـــــەت بــەشــێــوەیــەکــی بــێــایــەن‪،‬‬ ‫بەڵکو تێزی بەعەلمانیکردن بوو‪ .‬ئەم‬ ‫لەگۆڕنانەش لەوەوە سەرچاوەی گرتوە‬ ‫کە بەشێکی زۆر لە بیریاران تا ناوەڕاستی‬ ‫سەدەی بیستەم‪ ،‬لەو بڕوایەدابوون کە‬ ‫لەسایەی پــرۆســەی مۆدێرنیزەبوونی‬ ‫ژیــــان‪ ،‬پـــرۆســـەی بــەعــەلــمــانــیــکــردن‬ ‫پێچەوانە نابێتەوە (‪)irreversible‬‬ ‫و ئاین بـــەردەوام دەبێت لە داکشان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا نەک تەنها گومان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ترسیش هەیە لە پێچەوانەبوونەوەی‬ ‫پرۆسەی بەعەلمانیکردن و گەڕانەوەی‬ ‫ئاین و تێڕوانینی تــونــدڕەوانــەی ئاین‬ ‫کە کاریگەریی گــەورەی دەبێت لەسەر‬ ‫بواری حوکمڕانی‪ .‬تەنانەت لە واڵتانی‬ ‫ناوچەکەی ئێمە کە بەعەلمانیکردن‬ ‫بەشێوەیەکی ئەوتۆ دەستیپینەکردوە‪،‬‬ ‫حوکمی ئاینیی هەیە و هەوڵیش هەیە‬ ‫بۆ بونیاتنانی حوکمی ئاینیی زیاتر لە‬ ‫دەوڵەتەکانی تری ئەم ناوچەیە‪.‬‬ ‫پــرســیــارەکــە بــۆ خــۆرئــاوایــەک کە‬ ‫پــرۆســەی بەعەلمانیکردن گەیشتۆتە‬ ‫لوتکە‪ ،‬جیاوازە وەک لە پرسیارەکە‬ ‫بۆ ئێمە کە پرۆسەی بەعەلمانیکردن‬ ‫دەستیپێنەکردوە و تاکە یەک ئەزموونی‬ ‫عەلمانیەتی ڕاستەقینە لەم ناوچەیەی‬ ‫ئێمە نەبووە و نییە‪ ،‬جگە لە تورکیا‬ ‫کە تایبەتمەندی و گرفتی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫لە خۆرئاوا کایەی دەوڵەتداری‪ ،‬زانست‪،‬‬ ‫پەروەردە‪ ،‬دادوەریی بگرە زۆربەی بوارە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان بەعەلمانیکراون و لەژێر‬

‫هەژموونی ئاین ڕزگارکراون‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ناکرێت هەمان پرسیارەکانی گفتوگۆکەی‬ ‫(یــۆرگــن هــابــرمــاز) لــەگــەڵ پیاوێکی‬ ‫ئاینیی وەک (جــۆزێــف ڕاتزینگەر)‪،‬‬ ‫بــۆ هــەلــومــەرجــی ئێمە گونجاوبێت‪،‬‬ ‫چونکە پرسیارەکانی ئــەو گفتوگۆیە‬ ‫لەسایەی هەلومەرجی ئەوروپای سەدەی‬ ‫بیستویەکەمدا دەکرێت‪ ،‬ئەو هەلومەرجەی‬ ‫کڵێسا نەک فرەیی قبوڵکردوە‪ ،‬بەڵکو زۆر‬ ‫بەئارامیییەوە وەک بەشدارێکی ئاسایی‬ ‫و یەکسان مامەڵەدەکات لە گفتۆگانی‬ ‫ئەم فرەییەدا‪ .‬لە خۆرئاوا پرسیارەکە‬ ‫ئــەوەیــە‪ :‬لە پرسەکانی حوکمڕانی و‬ ‫دادەوریدا ئایا ڕەوایە گوێ لە تێڕوانینی‬ ‫ئاینەکان بگرین؟ ئایا مەترسییەکانی‬ ‫فــراوانــکــردنــی مـــــەودای بــەشــداریــی‬ ‫ئاینەکان لــە فـــەزای گشتیدا چین؟‬ ‫لێرە لە سەدەی بیستویەکەمی ئێمەدا‪،‬‬ ‫ئەم جــۆرە پرسیارانە تووشی هەڵەی‬ ‫گەورەمان دەکــات‪ ،‬لەڕاستیدا لەوانەیە‬ ‫پرسیارەکانی سەدەی پانزە و شانزەی‬ ‫ئەوروپا و گفتۆگۆکانی ئەو سەردەمە‬ ‫بۆ هەلومەرجی ئێمە گونجاوتربن! لێرە‬ ‫دەســەاڵتــی ئاین دەکشێت بۆ هەموو‬ ‫بوارەکانی ژیان و هەموو کایە هزرییەکان‪،‬‬ ‫ئاین بڕیار لە ڕەوایەتی زانست دەدات و‬ ‫ئاین نەخشەڕێژی پەروەردەی ئێمەیە‪ .‬لە‬ ‫هەلومەرجێکی لەم جــۆرەدا‪ ،‬پرسیاری‬ ‫ئەوەی ئایا ئێمە لە سەردەمی پۆست‪-‬‬ ‫سیکوالردا دەژین پرسیارێکی گەمژانەیە‬ ‫و تەنها بە دەرئەنجامی گەمژانەمان‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬لەکاتێکدا لە خۆرئاوا ئاین لە‬ ‫پەراوێزی کۆمەڵگەوە کار بۆ فراوانکردنی‬ ‫بەشدارییەکانی دەکات لە فەزای گشتیدا‪،‬‬ ‫ئاین لە قەفەزی تۆمەتبارەوە بەرگری‬ ‫لــە خــۆی و لــە ڕۆڵــی خــۆی دەکــات‪،‬‬ ‫الی ئێمە ئاین سەروەرە بەسەر فەزای‬ ‫گشتییەوە‪ ،‬ئەوە ئاینە پانتایی بەشداری‬ ‫نابەخشێت بە جیهانبیینییەکانی تر بۆ‬ ‫بەشداریکردن لە فەزای گشتی‪ .‬ئاین لێرە‬ ‫لەسەر کورسی دادوەر دانیشتوە و ئێمە‬ ‫هەموومان دەبێت بەرگری لەخۆمان بکەین‬ ‫و کردار و بڕیارەکانمان بە تەرازوەکانی‬ ‫ئەو بپێوین‪.‬‬

‫گەڕانەوەی ئاین لە قۆناغی (پۆست‪-‬‬ ‫سیکوالر)دا‬ ‫وەک لە ســـەرەوە ئــامــاژەمــان پێدا‬ ‫ناجۆریی و ناتەباییەکی گــەورە هەیە‬ ‫لەنێوان هەلومەرجی ئێمە و خۆرئاوادا‪،‬‬ ‫هەموو شوبهاندنێک ئەگەر بەوریاییەوە‬ ‫نەبێت‪ ،‬دەمانگەیەنێت بە دەرئەنجامی‬ ‫چەوت‪ .‬لێرەوە زۆر گرنگە تیشکبخەینە‬ ‫س ــەر چــەمــکــی پــۆســت‪-‬ســیــکــوالر کە‬ ‫هەندێک لە نووسەرانی ئێمە دەیــدەن‬ ‫بە دار و دیواردا و بەشێوەیەک بۆ ئاین‬ ‫دەپاڕێنەوە‪ ،‬کە هەمومان بەزەییمان‬ ‫بە دەستەوسانی و زوڵملێکراویی ئایندا‬ ‫بێتەوە‪ ،‬کەچی لە واقیعدا ئەوە ئاینە‬ ‫زوڵم لە خۆی و لە ئێمەش دەکات!‬ ‫ئێمە ئــەوەنــدە بەهەڵە لە چەمکی‬ ‫پۆست‪-‬سیکوالر تێیگەیشتووین کە‬ ‫هــەر جــۆرە گفتوگۆیەکی تــری ئێمە‬ ‫لەسەر عەلمانیەت بەالڕێدا ڕۆیشتووە‪.‬‬ ‫قۆناغی پۆست‪-‬سیکوالر ئەو قۆناغەیە‬ ‫کە دەکەوێتە دوای ڕەتکردنەوەی تێزی‬ ‫بەعەلمانیکردن‪ ،‬واتــە پــاش ئــەوەی‬ ‫گومانی گەورە لەسەر ڕەوایەتی تێزی‬

‫بەعەلمانیکردن دروســتــبــوو‪ ،‬قۆناغی‬ ‫پۆست‪-‬سێکوالر دەستپێدەکات‪ .‬ئەم‬ ‫قۆناغە قۆناغی دووبارە پێناسەکردنەوە‬ ‫و لــەخــۆڕامــانــێــکــی تــیــۆریــیــە‪ ،‬نــەک‬ ‫کۆتایی عەلمانیەت‪ ،‬وەک هەندێک‬ ‫بەڕێز پێشنیازی دەکــەن‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫ئەم قۆناغە قۆناغێکی مێژوویی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو تەنها وەرچەرخانێکی تیۆریی‬ ‫و دانوستانکردنەوەیە لەسەر چەمکی‬ ‫عەلمانیەت‪ .‬هیچ کــام لــەوانــەی لەم‬ ‫دیبەیتانەدا بەشدارییان کردوە باسیان‬ ‫لــە کــۆتــایــی عــەلــمــانــیــەت نــەکــردوە‪،‬‬ ‫بەڵکو هەموان کۆکن لەسەر گرنگیی‬ ‫پێناسەکردنەوەی عەلمانیەت و گرنگیدانی‬ ‫زیاتر بە ئاین و ڕۆڵی ئاین لە دەوڵەتی‬ ‫عەلمانیدا‪ .‬پرسیارەکە چیتر ئەوە نییە‬ ‫کە لە هەلومەرجی مۆدێرنیزەبوونی‬ ‫کۆمەڵگەکاندا‪ ،‬ئــایــن بـــەرەو نەمان‬ ‫دەچێت‪ ،‬بەڵکو پرسیارەکە ئەوەیە ئایا‬ ‫دەکرێت ئەم مۆدێرنیزەبوونەی کۆمەڵگە‬ ‫بە بەشداریی ئاین بەردەوام بێت؟‬ ‫سەرچاوەیەکی نایاب کە ساڵی ‪2014‬‬ ‫بــاوکــراوەتــە و کۆمەڵێک ئەکادیمی‬ ‫ناسراوی جیهانی بەشدارییان تێداکردوە‪،‬‬ ‫(‪Secularisations‬‬ ‫کتێبی‬ ‫‪and‬‬ ‫‪Their‬‬ ‫‪Debates:‬‬ ‫‪Perspectives‬‬ ‫‪on‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Return of Religion in the‬‬ ‫‪.)Contemporary‬‬ ‫‪West‬‬ ‫یەکێک لە نووسەرانی ئەم کتێبە (وەین‬ ‫هەدسن) دەڵێت‪ :‬لە قۆناغی پۆست‪-‬‬ ‫سێکوالردا مەرجی سەرەکیی عەلمانیەتی‬ ‫دەوڵــەتــە‪ ،‬ئەمەش ڕێخۆشدەکات بۆ‬ ‫بەشداریی یەکسانی هەموو ئاینەکان لە‬ ‫فەزای گشتیدا‪ .‬لەم قۆناغەدا پرۆسەیەکی‬ ‫دووالیــەنــە دەستپێدەکات‪ ،‬کە الیەنی‬ ‫یەکەم بریتییە لە ئازادکردنی ڕۆحانیەت‬ ‫و ئاینداری لەو بەعەلمانیکردنەی لە دوو‬ ‫سەدەی ڕابوردودا ئەزمونکراون‪ ،‬الیەنی‬ ‫دووەم پێویستە لە هەندێک جومگەی‬ ‫گرنگدا بەعەلمانیکردن بــرەوی زیاتری‬ ‫پێبدرێت‪ .‬ئەگەر لەم قۆناغەدا بڕیاربێت‬ ‫ئاینەکان بەشداریی یەکسانیان پێبدرێت‬ ‫لەگەڵ هەموو دید و جیهانبییەکان بۆ‬ ‫دانوستان و گفتوگۆ لەسەر ئایندەی‬ ‫کۆمەڵگە و دەوڵـــەت‪ ،‬ئــەوا پێویستە‬ ‫بوارەکانی وەک پـــەروەردە و زانست‬ ‫بپارێزرێن لە دەســتــوەردانــی ئاینی و‬ ‫نابێت بڕواکانی هیچ ئاینێک لە قوتابخانە‬ ‫گشتییەکاندا فێربکرێن‪.‬‬ ‫فەیلەسوفی هــۆڵــەنــدی (‪Paul‬‬ ‫‪ )Cliteur‬ســاڵــی ‪ 2010‬کتێبێکی‬ ‫گرنگی نووسیوە بەناونیشانی (‪The‬‬ ‫‪Secular‬‬ ‫‪Outlook:‬‬ ‫‪In‬‬ ‫‪Defence of Moral and‬‬ ‫‪ .)Political Secularism‬لەم‬ ‫کتێبەدا باس لە قۆناغی پۆست‪-‬سیکوالر‬ ‫دەکــات و دەڵێت چیتر بیرۆکەکانی‬ ‫عەلمانیەت بێ نەیار و ڕەخنە تێپەڕنابن‬ ‫و لە دوو الیــەنــەوە ڕەخنە ئاراستەی‬ ‫عەلمانیەت دەکــرێــت‪ :‬یەکەم لەالیەن‬ ‫ئــەوانــەوە کە لەسەر بنەمای ئاینیی‬ ‫پێداگری دەکەن لەسەر ڕۆڵی زیاتری ئاین‬ ‫لە فەزای گشتی و کاریگەریی زیاتری ئاین‬ ‫لەسەر دەوڵــەت‪ .‬دووەم ئەو الیەنانەن‬ ‫کە لەسەر بنەمای نائاینیی‪ ،‬داوادەکەن‬ ‫بایەخی زیاتر بە ئاین بدرێت و بانگەشەی‬ ‫فرەکولتوریی (‪)Multiculturalism‬‬

‫دەکەن‪ .‬ڕوونە کە ڕەخنەگرانی دووەم‪،‬‬ ‫زیاتر ئــەو چــەپ و لیبرااڵنەن کە لە‬ ‫خــۆرئــاوا داوای مافی کولتوری زیاتر‬ ‫دەکەن بۆ پەیڕەوانی ئیسالم و ئاینەکانی‬ ‫تری دەرەوەی خۆرئاوا‪ .‬گرنگیی ئەم‬ ‫دیبەیتە لــەوەدایــە کە لەسەر بنەمای‬ ‫فــرەیــی داوای نــوێــنــەرایــەتــی ئاینە‬ ‫پەراوێزخراوەکان دەکات‪ ،‬ئەم فرەییەش‬ ‫تەنها لەو کۆمەڵگانەدا بەدیهاتووە کە‬ ‫دەوڵەت بێالیەنە بەرامبەر بە ئاینەکان و‬ ‫هیچ ئاینێک ئیمتیازی نییە‪ .‬ڕەخنەگرانی‬ ‫یەکەم ئەوانەن کە داوای ڕۆڵی زیاتری ئاین‬ ‫دەکەن لە کاروباری گشتی و دەوڵەتدا‪،‬‬ ‫بەبیانوی ئــەوەی گۆشەنیگای ئــەوان‬ ‫گرنگیی پێنادرێت و تێڕوانینەکانیان وەک‬ ‫تێڕوانینی ناعەقاڵنی ڕەتدەکرێنەوە‪ .‬لەم‬ ‫ناوکۆییەدا لە خۆرئاوا و لەسایەی ئەو‬ ‫فرەییەی عەلمانیەت بەرهەمهێنەری بووە‪،‬‬ ‫ئەم جۆرە گفتوگۆیانە لە کات و شوێنی‬ ‫شیاودا دەکرێن‪ .‬بەاڵم بەکارهێنانی هەر‬ ‫یەکێک لەم جــۆرە ڕەخنانە الی ئێمە‬ ‫هیچ بایەخێکی نییە‪ ،‬یەکەم لەبەرئەوەی‬ ‫عەلمانیەت نییە و دووەم لەبەرئەوەی‬ ‫الی ئێمە فرەیی ئاینی بوونی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئــەوەی هەیە هەموو ئاینەکان‬ ‫لەژێر ڕەحمی گوتارەکانی ئاینێکی‬ ‫دیاریکراودان‪.‬‬ ‫بەکورتی قۆناغی پۆست‪-‬سیکوالر‬ ‫ئاماژە نییە بۆ کۆتایی عەلمانیەت‪،‬‬ ‫بەڵکو بۆ کۆتایی تێزی بەعەلمانیکردن‪.‬‬ ‫لە قۆناغی پۆست‪-‬سیکوالردا دەکرێت‬ ‫کەسێک لەیەک کاتدا ئاینیی و عەلمانی‬ ‫بێت‪ ،‬عەلمانی بێت و بڕوای بە کۆتایی‬ ‫ئاین نەبێت‪ .‬دەکرێت کەسێک بڕوای بە‬ ‫دەوڵەتێکی عەلمانی هەبێت کە ئاین‬ ‫ڕۆڵی هەیە لە فەزای گشتی و کاروباری‬ ‫دەوڵەتدا‪ ،‬بەاڵم بەبێ ئەوەی هیچ ئاینێک‬ ‫ئیمتیازی ئــەوەی پێبدرێت کە بکرێتە‬ ‫ســەرچــاوەی یــاســادانــان‪ .‬لــە قۆناغی‬ ‫پۆست‪-‬سیکوالردا عەلمانیەت پێشمەرجە‬ ‫بۆ بێالیەنی دەوڵەت‪ ،‬بەبێ عەلمانیەت‬ ‫دەوڵــەت نەدەتوانێت دیموکراسی بێت‬ ‫و نــەدەتــوانــێــت زەمینەیەکی فرەیی‬ ‫بۆ ئازادیی و پێکەوەژیانی یەکسانی‬ ‫ئاینەکان دروستبکات‪.‬‬

‫عەلمانیەت چییە؟‬ ‫نووسەری بەریتانی (جۆرج هۆڵیئۆک‬ ‫‪ )1906-1817‬داهــێــنــەری چەمکی‬ ‫عەلمانیەت (‪ )Secularism‬بەم‬ ‫شێوەیە یەکەم پێناسەی ئەم چەمکە‬ ‫دەکات‪« :‬شێوازێکی ژیانە بۆ ئەوانەی‬ ‫کــە حــوکــمــی ئــایــن قــبــووڵــنــاکــەن‪».‬‬ ‫هــەر لــە یــەکــەم پێناسەوە دی ــارە کە‬ ‫عەلمانیەت دژایەتیکردنی ئاین نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو دژایەتیکردنی سەپاندنی شێوە‬ ‫ژیـــان‪ ،‬جیهانبینی و بــیــرکــردنــەوەی‬ ‫ئاینییە بەسەر کۆی کایەکانی ژیانی‬ ‫مرۆڤدا‪ .‬لەڕاستیدا هۆکاری داتاشینی‬ ‫ئەم چەمکە لەالیەن (هۆڵیئۆک)ەوە بۆ‬ ‫جیاکردنەوەی ئەوانەبوو کە بڕوایان بە‬ ‫حوکمی ئاینی نەبوو لەوانەی کە بێبڕوان‬ ‫یان دژی ئاینن‪ ،‬ئامانجی سەرەکیی لە‬ ‫چێکردنی ئەم چەمکە‪ ،‬جێکردنەوەی‬ ‫نەیارە جیاوازەکانی حوکمی ئاینە لەژێر‬ ‫یەک چەمکدا‪ ،‬کە دەکرێت ئەم نەیارانە‬ ‫کەسانی بــڕواداریــان تێدابێت‪ .‬مرۆڤی‬ ‫عەلمانی کەسێکە کە بــەدوای وەاڵمی‬

‫پۆست‪-‬سکوالریزم بۆ خۆرئاوایەک کە پرۆسەی بەعەلمانیکردن‬ ‫گەیشتۆتە لوتکە‪ ،‬جیاوازە وەک الی ئێمە‪ ،‬کە پرۆسەی‬ ‫بەعەلمانیکردن دەستیپێنەکردوە و تاکە یەک ئەزموونی عەلمانیەتی‬ ‫ڕاستەقینە لەم ناوچەیەی ئێمە نەبووە و نییە‬

‫نائاینیدا وێڵە بۆ پرسیارەکانی‪ ،‬عەوداڵی‬ ‫ڕێگەچارەی نائاینییە بۆ گرفتەکانی‪.‬‬ ‫عەلمانیەت ئایدۆلۆجیا نییە هاوشێوەی‬ ‫سۆشیالیزم و لیبرالیزم‪ ،‬چونکە بە‬ ‫کورتی عەلمانیەت چوارچێوەبەندی‬ ‫ناکات‪ ،‬پرنسیپی چەقبەستوو و وەاڵمی‬ ‫حازربەدەست و ڕێگەچارەی ئامادەی‬ ‫نییە بۆ هەموو کێشەکان‪ .‬وەک چۆن‬ ‫ژیانی ئاینی دەکرێت ســەدان فــۆرم و‬ ‫دەرکەوتەی هەبێت‪ ،‬ژیانی نائاینییش‬ ‫بەهەمان شێوە بەپێی هەلومەرج و کات‬ ‫و شوێن دەگۆڕێت‪ .‬ئەم هەمەڕەنگییە لە‬ ‫ئەزموونەکانی عەلمانیەتدا ڕەنگدانەوەی‬ ‫هەبووە‪ ،‬هیچ ئەزموونێکی عەلمانیەت‬ ‫هاوشێوەی هیچ ئەزموونێکی تر نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم بنەمای سەرەکیی جیاکردنەوەی‬ ‫ئاین و دەوڵەتە لەیەکتر‪ .‬کەواتە دەکرێت‬ ‫چەندین ئایدۆلۆژیای عەلمانیەتمان هەبێت‪،‬‬ ‫وەک چۆن چەندین ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬ ‫یان سۆشیالیستیمان هەیە‪ .‬عەلمانیەت‬ ‫زەمینەسازی دەکات بۆ کۆمەڵگەیەکی‬ ‫فرەیی و یەکسان‪ ،‬کۆمەڵگەیەک کە هیچ‬ ‫ئاینێک قۆرخی ڕاستیی نەکردوە‪ .‬تەنها‬ ‫لەم جۆرە کۆمەڵگانەدا دەتوانین باسی‬ ‫چەمکەکانی فرەیی ئاینیی‪ ،‬ئازادیی‬ ‫ئاینیی و پێکەوەژیانی یەکسانی ئاینەکان‬ ‫بکەین‪ .‬لە هەموو ئەمانەش گرنگتر تەنها‬ ‫لەم جۆرە کۆمەڵگەیەدا دەتوانین باسی‬ ‫دیموکراسی بکەین‪.‬‬ ‫کــاک مــەریــوان جەخت لــە گرنگیی‬ ‫ج ــی ــاک ــاری ل ــەن ــێ ــوان عــەلــمــانــیــەت‬ ‫(‪ )Secularism‬و بەعەلمانیکردن‬ ‫(‪ )Secularisation‬دەکاتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫خۆی دەکەوێتەوە هەمان هەڵەوە کاتێک‬ ‫پێناسەی عەلمانیەت وەک ئایدۆلۆژیا‬ ‫دەکــات‪ .‬لەالیەکەوە باس لەو بەڵگانە‬ ‫دەکــات کە پشتگیری گەڕانەوەی ئاین‬ ‫و شکستخواردنی تێزی بەعەلمانیکردن‬ ‫دەکــەن‪ ،‬لەالیەکی تــرەوە عەلمانیەت‬ ‫کورتدەکاتەوە بۆ ئایدۆلۆجیایەک کە‬ ‫لە هەوڵی بەتایبەتکردنی ئایندایە‪.‬‬ ‫ئەمەش تێکەڵکردنەوەی عەلمانیەت و‬ ‫تێزی بەعەلمانیکردنە‪ .‬ئەمڕۆ ژمارەیەکی‬ ‫بەرچاو لە دەوڵــەتــە عەلمانیایەکانی‬ ‫جیهان باشترین مەودای ئازادیی یەکسانی‬ ‫ئاینییان فەراهەمکردوە بۆ پەیڕەوانی‬ ‫هەموو ئاینەکان‪ ،‬ئەمەش ئاماژەیە‬ ‫بۆ ئــەوەی کە عەلمانیەت لەم واڵتانە‬ ‫سەرکەوتوو بووە لە بەخۆداچوونەوە و‬ ‫دووبارە خۆداڕشتنەوە‪.‬‬ ‫هـــۆکـــاری ســەرەکــیــی ئـــەم هەڵە‬ ‫تێگەیشتنە تەنها ســنــووردار نییە‬ ‫بــۆ نــووســەرانــی ئێمە‪ .‬لــەو کتێبەی‬ ‫(‪ )Paul Cliteur‬کە لــەســەرەوە‬ ‫ئاماژەمان پێدا‪ ،‬نووسەر دەڵێت بەشێکی‬ ‫هەڵەتێگەیشتنەکە بەهۆی تێکەڵکردنی‬ ‫تێزی بەعەلمانیکردن و عەلمانیەتەوە‬ ‫دروستبووە‪ ،‬ئەم تێکەڵکردنەش بۆتە‬ ‫هۆی تێکەڵکردنی دیبەتە جیاوازەکان‪.‬‬ ‫نووسەر بۆ ڕاستکردنەوەی ئەمە دەڵێت‬ ‫جیانەکردنەوەی دوو جۆر لە دیبەیت‬ ‫لەسەر عەلمانیەت گرنگە‪ :‬یەکەم ئەو‬ ‫دیبەیتەی کۆمەڵناسەکانە کە زیاتر‬ ‫ڕەخنەگرانە تاوتوێی تێزی بەعەلمانیکردن‬ ‫و پەیوەندی لەگەڵ مۆدێرنە دەکــەن‪،‬‬ ‫بایەخی تایبەتی ئەمانە کاریگەریی‬ ‫ئاینە لەسەر ئایندەی عەلمانیەت‪ ،‬وەک‬ ‫پرنسیپی بێالیەنیی دەوڵــەت‪ .‬دووەم‬ ‫ئەو یاساناس و فەیلەسوفانەی یاسا و‬ ‫ئەخالقن کە بایەخدەدەن بە عەلمانیەت‬ ‫وەک چــەردەیــەک پرنسیپ کــە هیچ‬ ‫دەوڵەتێکی دیموکرات لەم سەردەمەدا‬ ‫ناتوانێت دەستبەرداری ببێت‪ .‬ئەوەی‬ ‫گرنگە کە هیچ کام لە بەشدارانی ئەم‬ ‫دیبەیتە کۆمەاڵیەتی و یاساییانە‪،‬‬ ‫باس لە ئاوابوونی عەلمانیەت ناکەن‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە هەموویان پێداگری لەسەر‬ ‫عەلمانیەت دەکــەن وەک زەمینەیەک‬ ‫بۆ بەردەوامبوون لە ژیانێکی فرەیی و‬ ‫دیموکراسی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫عه‌لمانیه‌ت له‌نێوان فه‌لسه‌فه‌ و مێژودا‬ ‫پڕۆفایل‪ :‬فیلیپ گۆدین‬ ‫* فه‌یله‌سوفێکی فه‌ره‌نسیییه‌ و‬ ‫به‌رپرس ‌ه له‌ توێژینه‌و ‌ه له‌ ئه‌نستوتی‬ ‫ئه‌وروپی بۆ زانسته‌ ئاینیه‌کان‪.‬‬ ‫* له‌م ماوه‌یه‌دا کتێبێکی به‌ناوی‬ ‫«بـــه‌ره‌و عه‌لمانیه‌تێکی زیــره‌ك»‬ ‫بــاوکــرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م کتێبه‌ ده‌یبه‌تێکی‬ ‫گرنگی له‌ نێو کێڵگه‌ی زانستی و‬ ‫ڕۆشنبیریی فه‌ره‌نسیدا وروژاند‪.‬‬

‫فلیپ گۆدین‬ ‫لەفەرنسییەوە‪ :‬د‪ .‬عادل باخەوان‬ ‫بەشی چوارم و کۆتایی‬ ‫با ئێم ‌ه له‌م پرسیارانه‌و‌ه ده‌ستپێبکه‌ین‪:‬‬ ‫وش ـه‌ی «الیسیتێ‪/‬عه‌لمانیه‌ت» ل ‌ه زمانی‬ ‫فه‌ره‌نسیدا چیده‌گه‌یه‌نێت؟ ئێم ‌ه چۆن له‌و‬ ‫ڕێکه‌وتن ‌ه وه‌همیی ‌ه تێبگه‌ین ک ‌ه گوای ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م وشه‌ی ‌ه هه‌یه‌؟ چۆن پارادۆکسه‌کانی ئه‌م‬ ‫پرسه‌ لێکبده‌ینه‌وه‌؟‬ ‫عه‌لمانیه‌ت‪ ،‬هــه‌ر ل ـه‌س ـه‌ره‌تــاو‌ه به‌پێی‬ ‫ئیتیمۆلۆژیاکه‌ی‪ ،‬بریتیی ‌ه ل ـه‌و شته‌ی ک ‌ه‬ ‫ڕه‌هه‌ندێکی جه‌ماوه‌ریی هه‌ی ‌ه و به‌گژ هه‌موو‬ ‫فۆڕمه‌کانی گردبونه‌وه‌ی نوخبه‌ویدا ده‌چێت و‬ ‫هه‌ر جیاکارییه‌ك له‌نێوان مرۆڤه‌کاندا ده‌خات ‌ه‬ ‫په‌راوێز‌ه و وه‌ك بێ به‌ها ته‌ماشای ده‌کات‪.‬‬ ‫له‌م مانا گشتییه‌دا‪ ،‬عه‌لمانیه‌ت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ڕوبه‌ر‌ه گشتییه‌کانی هاواڵتیان ڕێکده‌خات‪ ،‬هیچ‬ ‫جیاوازییه‌ك قبوڵناکات‪.‬‬ ‫به‌م مانایه‌‪ ،‬ڕۆحی عه‌لمانیه‌ت تائێستاش‬ ‫به‌زیندویی له‌نێوماندایه‌‪ .‬ڕۆحی عه‌لمانیه‌ت ئه‌و‬ ‫ئایدیاله‌ی ‌ه ک ‌ه جاڕنامه‌ی مافه‌کانی مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1789‬دا وه‌ك مانیفێستێك ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫به‌شه‌ریه‌تی به‌خشی‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه دنیایه‌کدا ده‌ژین ک ‌ه چه‌ند خه‌ون‬ ‫به‌یه‌کسانییه‌و‌ه ئاماده‌یه‌‪ ،‬هێنده‌ش خه‌ون‬ ‫ب ‌ه نایه‌کسانییه‌و‌ه ئاماده‌یه‌‪ .‬ل ‌ه دنیایه‌کدا‬ ‫ده‌ژین ک ‌ه چه‌ندین گروپ‪ ،‬ئاینی و نائاینی‪،‬‬ ‫خه‌ون به‌وه‌و‌ه ده‌بینن ک ‌ه خۆیان وه‌ك جیاواز‬ ‫ل ‌ه جه‌ماوه‌ر بخه‌ن ‌ه سه‌ر شانۆکان و خۆیان‬ ‫پێناسه‌بکه‌ن‪ .‬ئایدیالی عه‌لمانیه‌ت لێره‌ی ‌ه‬ ‫ی ڕێگا له‌م گروپان ‌ه بگرێت و نه‌هه‌ێڵێت‬ ‫بۆئه‌و‌ه ‌‬ ‫خه‌ونه‌کانیان ببن به‌ واقیع‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه عه‌لمانیه‌ت وه‌ك ئایدیالی سیاسی‪،‬‬ ‫بــه‌رده‌وام و به‌بێ وه‌ستان په‌نا ده‌بات ‌ه به‌ر‬ ‫قوتابخان ‌ه و پرۆگرام ‌ه په‌روه‌رده‌ییه‌که‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وابڕیاره‌‪ ،‬نه‌وه‌ له‌دوای نه‌وه‪ ‌،‬له‌سه‌ر فیکری‬ ‫یه‌کسانیی نێوان مرۆڤه‌کان دروستبکات‬ ‫و نایه‌کسانیی نێوانیان‪ ،‬وه‌ك فاکتێکی‬ ‫ن ـه‌فــره‌تــلــێــکــراو‪ ،‬بناسێنێت‪ .‬پــرۆگــرامــی‬ ‫پــه‌روه‌رده‌یــی قوتابخانه‌کانی جمهوریه‌ت‬ ‫ئامانجیان ئه‌وه‌ی ‌ه که‌ نایه‌کسانی ببه‌ستنه‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه نادادیه‌و‌ه ‪ :‬نادادی یه‌کسان ‌ه ب ‌ه نایه‌کسانی‪،‬‬ ‫وه‌ك نایه‌کسانی یه‌کسانه‌ به‌نادادی‪.‬‬ ‫پێناسه‌کردنی عه‌لمانیه‌ت به‌مشێوه‌ی ‌ه ئه‌و‬ ‫هه‌سته‌مان الدروســتــده‌کــات ک ‌ه عه‌لمانیه‌ت‬ ‫که‌مترین په‌یوه‌ندیی ب ‌ه ئاینه‌کانه‌و‌ه هه‌ی ‌ه و‬

‫پێش هه‌موو شتێك‪ ،‬منی یه‌کسان به‌هه‌موو‬ ‫ئه‌وانی دیکه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو دۆخێکدا‪.‬‬ ‫تا ئێر‌ه من وه‌اڵمــی یه‌که‌مم بۆ پرسیاری‬ ‫عه‌لمانیه‌ت چیی ‌ه پێشکه‌شکرد‪ .‬لێره‌به‌دواو‌ه‬ ‫باس ل ‌ه پرسێکی دیک ‌ه ده‌که‌م ک ‌ه پێم وای ‌ه‬ ‫به‌ته‌مێك ل ‌ه ناڕونی داپۆشراو‌ه و هه‌موو ئه‌و‬ ‫گفتوگۆیانه‌ی ک ‌ه ئه‌مڕۆ له‌سه‌ر عه‌لمانه‌یه‌ت ل ‌ه‬ ‫واڵتێکی وه‌ك فه‌ره‌نسادا به‌رقه‌رار‌ه ل ‌ه ژێر ئه‌م‬ ‫ته‌م ‌ه ناڕونه‌دایه‌‪ .‬ئێم ‌ه باس له‌ چی ده‌که‌ین؟‬ ‫باس ل ‌ه عه‌لمانیه‌ت وه‌ك بنه‌مای بێالیه‌نانه‌ی‬ ‫ده‌وڵـه‌ت له‌به‌رامبه‌ر ئاینه‌کاندا یان باس ل ‌ه‬ ‫عه‌لمانیه‌ت وه‌ك ئایدۆلۆژیایه‌کی گشتگیر‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه ئازادکردنی مرۆڤایه‌تی ل ‌ه کۆی‬ ‫جه‌بره‌کان ؟ ئه‌م ‌ه ئه‌و ناڕونییه‌ی ‌ه ک ‌ه ئاماژه‌م‬ ‫پێدا‪.‬‬ ‫بــێــگــومــان لــ ‌ه فــه‌ره‌نــســادا عه‌لمانیه‌ت‬ ‫مێژوویه‌کی هه‌ی ‌ه و ئه‌م مێژووه‌ش تا ئاستێکی‬ ‫بـــه‌رز جێپه‌نجه‌ی که‌نیسه‌ی کاتۆلیکیی‬ ‫به‌سه‌ره‌وه‌یە‪ .‬هه‌ر ل ‌ه فلیپی چوارهه‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫تا ده‌گات ‌ه جه‌نگی ئاینه‌کان‪ ،‬شۆڕشی ساڵی‬

‫ده‌ناسێنێت‪ ،‬ئاواش عه‌لمانیه‌ت ڕه‌هه‌ندێکی‬ ‫یونیڤێرسال‪/‬که‌ونی به‌خۆی ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه دۆخێکی ناڕون و ئاڵۆزی وادا‪ ،‬ته‌واوی‬ ‫ئه‌کته‌ر‌ه جــیــاوازه‌کــان ده‌تــوانــن خۆیان ب ‌ه‬ ‫خاوه‌نی یاسای ساڵی ‪ 1905‬سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫عه‌لمانیه‌ت بزانن؛ چونک ‌ه به‌شێك ته‌نها وه‌ك‬ ‫بنه‌مای بێالیه‌نکردنی ده‌وڵـــه‌ت ته‌ماشای‬ ‫ده‌که‌ن و به‌شێکی دیکه‌ش وه‌ك ئایدۆلۆژیای‬ ‫ڕزگاریی به‌شه‌ریه‌ت له‌ جه‌بره‌کان‪ ،‬ب ‌ه جه‌بری‬ ‫ئاینیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫بـــه‌اڵم ل ـ ‌ه ڕاســتــیــدا شته‌کان زۆر له‌م ‌ه‬ ‫ئاڵۆزترن‪ .‬که‌منین ئه‌وانه‌ی ک ‌ه پێیان وای ‌ه‬ ‫یاسای ساڵی ‪ 1905‬ل ‌ه فه‌ره‌نسادا‪ ،‬سه‌رکه‌وتنی‬ ‫به‌ره‌ی عه‌لمانیه‌ت ‌ه به‌سه‌ر به‌ره‌ی ئاینداره‌کاندا‪،‬‬ ‫له‌کاتێکدا ئه‌م ‌ه زۆر ل ‌ه واقیعه‌و‌ه دووره‌‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئه‌وه‌ی ک ‌ه یاسای ساڵی ‪ 1905‬ده‌یکات‬ ‫(ک ‌ه به‌هیچ شێوه‌یه‌ك وشـه‌ی عه‌لمانیه‌ت‪/‬‬ ‫الیسیتێ ل ‌ه یاساکه‌دا نیه‌) به‌یه‌کگه‌یاندنی ئه‌م‬ ‫دووبه‌ره‌یه‌ی ‌ه نه‌ك سه‌رکه‌وتنی الیه‌ك به‌سه‌ر‬ ‫الیه‌کی دیکه‌دا‪ .‬ل ‌ه یاساکه‌دا‪ ،‬پێش باسکرندی‬

‫ڕۆحی عه‌لمانیه‌ت‬ ‫تائێستاش‬ ‫به‌زیندویی‬ ‫له‌نێوماندایه‌‪.‬‬ ‫ڕۆحی عه‌لمانیه‌ت‬ ‫ئه‌و ئایدیاله‌ی ‌ه‬ ‫ک ‌ه جاڕنامه‌ی‬ ‫مافه‌کانی مرۆڤ‪,‬‬ ‫وه‌ك مانیفێستێك‪،‬‬ ‫به‌ ته‌واوی‬ ‫به‌شه‌ریه‌تی به‌خشی‬

‫نوخب ‌ه ئاینییه‌کان و ب ‌ه په‌راوێزسپرادنی خودی‬ ‫ئاینه‌کان !‬ ‫ئاڵۆزیه‌کی دیکه‌ی پرسی عه‌لمانیه‌ت و‬ ‫یاسای ساڵی ‪ 1905‬له‌و شته‌دای ‌ه ک ‌ه ده‌کرێت‬ ‫ناویبنێین دۆخــی مــێــژوویــی‪ .‬گرفته‌کانی‬ ‫ئه‌مڕۆی ‪ 2015‬هه‌مان ئه‌و گرفتانه‌ی ساڵی‬ ‫‪ 1905‬نین‪ .‬ل ‌ه ‪ 1905‬دا ئێم ‌ه فه‌ره‌نسایه‌کمان‬ ‫هه‌ی ‌ه ک ‌ه زۆرینه‌ی ڕه‌های الدێنشین ‌ه و ‪%80‬‬ ‫جه‌ماوه‌ره‌که‌ی کاتۆلیکن و ته‌نها دوو ورد‌ه‬ ‫گــروپــی ئاینی دیک ‌ه هــه‌ن کـه‌ جوله‌ک ‌ه و‬ ‫پرۆتستانته‌کانن‪ .‬ل ‌ه ئه‌مڕۆی ‪ 2015‬دا‪ ،‬کاتۆلیک ‌ه‬ ‫پابه‌نده‌کان که‌مینه‌یه‌کی نوێن‪ ،‬چونک ‌ه زیاتر‬ ‫ل ‌ه ‪ %50‬فه‌ره‌نسییه‌کان خۆیان وه‌ك بێ دین‬ ‫پێناسه‌ده‌که‌ن و ئیسالمیش ڕۆژ لــه‌دوای‬ ‫ڕۆژ زیاتر ده‌رده‌که‌وێت‪ :‬پۆشاکی ئیسالمی‪،‬‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی ده‌وڵــه‌ت ل ‌ه ئاین‪ ،‬بــاس ل ‌ه خواردنی ئیسالمی‪ ،‬په‌یوه‌ندیی موسوڵمانان ب ‌ه‬ ‫ئازادیی په‌ره‌ستن و ئازادیی ویژدان ده‌کرێت‪ .‬واڵتی یه‌که‌میانه‌وه‌‪ ،‬نه‌بونی فیکرێکی ئیسالمی‬ ‫لـه‌وه‌ش زیاتر‪ ،‬لێره‌به‌دواو‌ه ده‌وڵ ـه‌ت به‌پێی ئه‌وروپی‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه و چه‌ندانی دیکه‌ش‬ ‫یاسا ناچارده‌کرێت ک ‌ه بوجه‌ی خزمه‌تکردن و پرسیاری نوێی ئێستای عه‌لمانیه‌تن که‌ده‌بێت‬ ‫پاراستنی که‌نیسه‌کان بگرێت ‌ه ئه‌ستۆی خۆی‪ ،‬وه‌اڵمیان بداته‌وه‌‪ ،‬ئەم دۆخ ‌ە ل ‌ه ساڵی ‪1905‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه سه‌دان ملیۆن ئیرۆ مه‌زه‌ند‌ه ده‌کرێت‪ .‬دا بونیان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫بێهوده‌نی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه ئه‌مڕۆدا که‌نیسه‌ی کاتۆلیکی‬ ‫ڕاســتــه‌ لــه‌ فـــه‌ره‌نـــســـادا‪ ،‬یـــاده‌وه‌ریـــی‬ ‫یه‌که‌م الیه‌نگری هه‌ر‌ه به‌هێزی عه‌لمانیه‌تی ده‌سته‌جه‌معی لێوانلێو‌ه له‌و مانایانه‌ی ک ‌ه‬ ‫فه‌ره‌نسییه‌‪ ،‬چونک ‌ه ده‌زانێت چه‌ند له‌ڕوی هه‌میش ‌ه «ئاین» و «جه‌نگی ناوخۆ» به‌یه‌که‌و‌ه‬ ‫ماددییه‌وه‌ که‌ڵکی له‌م پرانسیپه‌ وه‌رگرتوه‌‪.‬‬ ‫ده‌به‌ستنه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه نابێت وامان لێبکات‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ـ‬ ‫‌ی‬ ‫ئــه‌وه‌ی جێی پرسیار و وردکــردنـه‌وه‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه جیهانێکی خه‌یاڵکراوی عه‌لمانیدا بژین‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌موو ده‌سکه‌وتانه‌ی وه‌ك ئه‌وه‌ی ک ‌ه تائێستاش فه‌ره‌نسا هه‌ر ل ‌ه‬ ‫که‌نیس ‌ه له‌سایه‌ی به‌رهه‌مهێنانی یاسای ساڵی قۆناغی ‪ 1905‬دا بێت و وه‌اڵمی جه‌بر و پرسیار‬ ‫‪ 1905‬دا‪ ،‬زۆربه‌ی فه‌ره‌نسییه‌کان پێیان وای ‌ه و داواکارییه‌کانی ئێستا و ئێره‌ی کۆمه‌ڵگا‬ ‫ک ‌ه کــاری یه‌که‌می ئه‌م یاسای ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه نه‌ده‌ینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌شێکی زۆریان په‌یوه‌ندیان ب ‌ه‬ ‫که‌بتکردنی فاکت ‌ه ئاینییه‌کان و لغاوکردنی ئیسالم و موسوڵمانانه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬

‫عه‌لمانیه‌ت ده‌بێت به‌ یه‌کسانی ته‌واوی هاواڵتییه‌کان‬ ‫له‌به‌رده‌م یاسادا ببینێت؛ یاسایه‌ك ک ‌ه گوزارشته‌ ل ‌ه‬ ‫ئیراده‌ی گشتی و گه‌ره‌نتی ‌ه بۆ ئازادیی ویژدان و ئازادیی‬ ‫په‌ره‌ستن و هه‌موو ئازادییه‌کانی دیکه‌ی مرۆڤه‌کان‬ ‫زۆرترین په‌یوه‌ندیی ب ‌ه فاکت ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی‬ ‫دیکه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئێم ‌ه ده‌توانین دورتر بڕۆین و‬ ‫ته‌نانه‌ت ڕه‌گوڕیشه‌کانی سه‌ربه‌خۆبوونی فاکت ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کان ل ‌ه فاکت ‌ه ئاینییه‌کان له‌نێو خودی‬ ‫ئایندا بدۆزینه‌وه‌؛ که‌منین ئه‌و بیرمه‌ندانه‌ی ک ‌ه‬ ‫باس ل ‌ه مه‌سیحیه‌ت وه‌ك ئاینی چونه‌ده‌ره‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه ئاین ده‌کـــه‌ن‪ .‬به‌ گوزارشتێکی دیکه‌‪،‬‬ ‫عه‌لمانیه‌ت وه‌ك ئایدیالێکی فه‌لسه‌فی و‬ ‫سیاسی‪ ،‬چ ل ‌ه ئه‌مڕۆدا و چ ل ‌ه ڕابــوردودا‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه و به‌جۆرێك ل ‌ه جۆره‌کان لکاو‌ه ب ‌ه‬ ‫چه‌مک ‌ه ئاینییه‌کانه‌وه‌‪ ،‬جا چ وه‌ك ته‌ماهیکردن‬ ‫چ وه‌ك به‌ریه‌ککه‌وتن‪ .‬متمان ‌ه ب ‌ه که‌سی تاك‪،‬‬ ‫نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی ک ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵکو وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫ک ‌ه ده‌بێت هه‌بێت (ڕۆسۆ‪ ،‬کانت)‪ ،‬هه‌میش ‌ه ب ‌ه‬ ‫زنجیره‌یه‌ك ل ‌ه یاسا هاوڕێیه‌تی کراوه‌‪ .‬بێگومان‬ ‫به‌بێ ئه‌م یاسایان ‌ه ئازادیی هیچنیی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫فه‌وزایه‌کی گه‌وره‌ نه‌بێت‪ .‬ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌یه‌کی‬ ‫ئاوادای ‌ه که‌ عه‌لمانیه‌ت ده‌بێت ب ‌ه یه‌کسانی‬ ‫ته‌واوی هاواڵتییه‌کان له‌به‌رده‌م یاسادا ببینێت؛‬ ‫یاسایه‌ك ک ‌ه گوزارشت ‌ه له‌ ئیراده‌ی گشتی و‬ ‫گه‌ره‌نتی ‌ه بۆ ئازادیی ویژدان و ئازادیی په‌ره‌ستن‬ ‫و هه‌موو ئازادییه‌کانی دیکه‌ی مرۆڤه‌کان‪.‬‬ ‫به‌زمانێکی ساده‌تر‪ :‬عه‌لمانیه‌ت بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌لماندنی که‌ونیی منی مرۆڤ وه‌ك هاواڵتی‬

‫‪ ،1789‬ملمالنێی ه ـه‌ردوو فه‌ره‌نسای ئاینی‬ ‫و عه‌لمانی ل ‌ه ساڵی ‪ 1905‬دا‪ ،‬په‌نجه‌مۆری‬ ‫که‌نیس ‌ه له‌سه‌ر الپه‌ڕه‌کانی ئه‌م مێژوه هە‌ن‪،‬‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌ك ک ‌ه ده‌توانین بڵێین‪ :‬عه‌لمانیه‌ت ل ‌ه‬ ‫مناڵدانی کاتۆلیسیسمه‌وه‌ هاتوه‌ته‌ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ عه‌لمانیه‌تی فه‌ره‌نسی‪ ،‬ل ‌ه ساته‌وه‌ختی‬ ‫هاتنه‌ده‌ره‌وه‌یه‌و‌ه له‌م مناڵدانه‌‪ ،‬تا ئێستاش‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دوو ئاستدا کاریکردوه‌‪ .‬ل ‌ه ئاستێکدا ب ‌ه هه‌موو‬ ‫تواناکانییه‌و‌ه دژایه‌تی کاتۆلیسیسمی کردو‌ه و‬ ‫ویستویه‌تی تۆبه‌ی پێدابدات و ب ‌ه په‌راوێزه‌کانی‬ ‫بسپێرێت‪ .‬له‌ئاستێکی دیکه‌شدا‪ ،‬به‌هه‌موو‬ ‫تواناکانییه‌وه‌ ویستویه‌تی له‌سه‌ر هه‌مان‬ ‫مۆدێلی کاتۆلیسیسم وێنه‌ی خۆی بکێشێت و‬ ‫وه‌ك ئه‌و به‌نێو کۆمه‌ڵگادا بکشێت و له‌گه‌ڵ‬ ‫دنیادا مامه‌ڵه‌بکات؛ به‌و مانایه‌ی وه‌ك چۆن‬ ‫کاتۆلیسیسم خۆی ب ‌ه ئاینی ته‌واوی به‌شه‌ریه‌ت‬

‫عه‌لمانیه‌ت بریتییه‌ ل ‌ه سه‌لماندنی که‌ونیی منی مرۆڤ‬ ‫وه‌ك هاواڵتی پێش هه‌موو شتێك‪ ،‬منی یه‌کسان‬ ‫به‌هه‌موو ئه‌وانی دیکه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو دۆخێکدا‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫دین و حزب‪ ،‬دین و‬ ‫پارلەمان‬ ‫لە كۆبوونەوەی حزبە كوردستانییەكان بۆ مەسەلەی‬ ‫قەیرانی سیستەمی سەرۆكایەتی‪ ،‬پارتە ئیسالمییەكان‬ ‫كۆبوونەوەكەیان بۆ ماوەی یەك كاتژمێر جێهێشتووە تاكو‬ ‫بەشداری لە نوێژی هەینی دا بكەن‪ .‬ئەم كردەیە ڕەنگە‬ ‫زۆر ئاسایی دەربكەوێـت و بەنسبەت موسوڵمانانەوە‬ ‫ڕەنگە وەك ئەركێكی دینی بەرز بنرخێنرێت‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫چوون و نەچوونی ئەم بەڕێزانە بۆ نوێژی هەینی هیچی‬ ‫لە ئەنجامی كۆبوونەوەكە نەگۆڕیبێت‪ ،‬بەاڵم ئەم كردەیە‬ ‫دەبێت بە شێوەیەكی تر ببینین و وەك هەر هەوڵێكی‬ ‫برایانی ئیسالمی بۆ بەئیسالمكردنەوەی كۆمەڵگە لەالیەك‬ ‫و بەئاشكرا كردەی ئەم هێزانە بەم شێوەیە دەبینین كە‬ ‫ئایین زۆر لە سیاسەت پێویستترە و كێشە دینییەكان‬ ‫لە كێشە دنیاییەكانمان پێویستترن‪ .‬تێكەڵكردنی دین‬ ‫و سیاسەت یەكێكە لە کێشە هەرە دیارەكانی ئێستای‬ ‫كۆمەڵگەی كوردی‪ .‬بەكارهێنانی دین بۆ ڕەخنەگرتن و‬ ‫بوون بە بەدیلی هێزە دنیاویستەكان یان سێكوالرەكان‬ ‫قورسترین كردەی ئەم هێزە دینیانەیە‪ .‬ئەم كردەیەی‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان بەوەی كە لەنێوان دین و‬ ‫دنیادا تێكەڵەیەكی گەورەیان دروستكردووە‪ ،‬لەنێوان‬ ‫سیاسەت و شەریعەت‪ ،‬لەنێوان مزگەوت و پارلەماندا‪،‬‬ ‫دۆخێكی دروستكردوە كە ئەم هێزە دینیانە لەنێوان دین‬ ‫و سیاسەتدا تەواو شەكەت بن و نە دەتوانن سیاسەت‬ ‫بكەن بەشێوەیەكی عەقاڵنی؛ نەدەشتوانن تەقوا‬ ‫بكەن شێوازێكی ڕۆحی‪ .‬ئەمەش دۆخێكی بۆ ئەم برا‬ ‫موسوڵمانانە دروستكردووە كە زۆرجار ڕێگەی پارلەمان‬ ‫بگرن و لەوكاتەش كە لە سیاسەت بێئومێددەبن ڕێگەی‬ ‫مزگەوت دەگرنەبەر و پشتدەكەنە داخوازییەكانی‬ ‫خەڵك‪ .‬ئەم دۆخە لۆدێكی تەواو ئیشكالئامێزی بۆ هێزە‬ ‫دینیەكان دروستكردوە‪ ،‬دۆخێك كە نەدەتوانن ببن بە‬ ‫موسوڵمانێكی چاك نە دەتوانن ببن بە سیاسییەكی‬ ‫چاك‪ .‬یەكێك لە دەركەوتەكانی كۆمەڵگەی كوردی كە‬ ‫بەتەواوی هەستی پێدەكەین؛ ئەوەیە كە كۆمەڵگەی‬ ‫كــوردی لە ئێستادا كێشەی سیاسەتی هەیە نەك‬ ‫دین‪ .‬كێشەی بەڕێوەبردنی هەیە نەك تەقوا‪ ،‬قەیرانی‬ ‫حوكمڕانی هەیە نەك ئیمانداری‪ .‬خۆسەرقاڵكردن بە‬ ‫كێشە دینییەكانەوە هیچ نییە جگە لە دەستەوەسانبونی‬ ‫ئەم هێزانە لەمەڕ سیاسەت بە تێگەیشتنێكی عەقاڵنی‪،‬‬ ‫لەمەڕ بەڕێوەبردن و حوكمڕانی‪ .‬لە شاشەی یەكێك‬ ‫لە تەلەفزیۆنە ئیسالمییەكانەوە مەالیەكی پارلەمانتار‬ ‫لەبەردەم هەوادارەكانیدا دەڵێ‪ :‬برایان خەمی ئەو دنیاتان‬ ‫هەبێت‪ ،‬نەك ئەم دنیا‪ .‬ئەم دەربڕینە تەواو دەربڕینێكی‬ ‫بێئومێدكەرە بەوەی كە ئیشی پارلەمان سەرقاڵبوونە‬ ‫بە كێشە دنیاییەكانەوە؛ نەك كێشە ئاسمانییەكان‪.‬‬ ‫سیاسییەكانمان بەر لە هەر شت كە دەچنە پارلەمان‬ ‫ئیشیان سەرقاڵبوونە بە كێشە دنیاییەكانەوە؛ نەك‬ ‫كێشە ئاسمانییەكان‪ .‬نوێنەرێك لەنێوان كێشە ئاسمانی و‬ ‫زەمینیەكانەوە جیاكاریی نەكات شایەنی نوێنەرایەتیكردن‬ ‫نییە‪ .‬وەزیفەی سەرەكیی نوێنەری گەل هیچ نییە جگە لە‬ ‫كێشە زەمینییەكان و وازهێنان لە كێشە ئاسمانییەكان‬ ‫بۆ پیاوانی ئاینی بۆ خۆیان و دید و تێڕوانینەكانیان‪ .‬با‬ ‫بچینەوە سەر ئەسڵی نوكتەكە‪ :‬جێهێشتنی كۆبونەوەی‬ ‫حزبە كوردستانییەكان بۆ مەسەلەی نوێژی جەماعەت‪،‬‬ ‫ڕێك سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە كە پیاوانی ئاینی‪ ،‬ئاین‬ ‫وەك دەركەوتەیەك وێنادەكەن بۆ چوونە ناو سیاسەت‬ ‫و دواجــار دەستەوەستان بەرامبەر كێشە سیاسی و‬ ‫هەنوكەییەكان‪ .‬ئاین دەكەنە قەڵغانێك بۆ چوونە ناو‬ ‫دامەزراوە مۆدێرنەكان و دواجار دەستەوەستان بەرامبەر‬ ‫كێشەكانی خەڵك و بێدەسەاڵت بەرامبەر بە قەیران و‬ ‫پێشهاتە سیاسییەكان‪ .‬تێكەڵكردنی دین و سیاسەت‬ ‫یەكێكە لە بــەاڵ گەورەكانی دنیای ئەمڕۆمان‪ ،‬ئەم‬ ‫دەركەوتەیە زەمەنێك دەخوڵقێنێت نە دین دەچێتەوە‬ ‫شوێن خــۆی و نــە سیاسەت بەمانا عەقاڵنیەكەی‬ ‫مومارەسەردەكرێت‪ .‬بەمەش دۆخێك دەبینین كە‬ ‫پیاوانی ئاینی لە پێشهات و قەیرانە سیاسییەكاندا‬ ‫بەتەواوی دەموچاوی ڕاستەقینەی خۆیان دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەو ماسكەی ئەم هێزانە دادەماڵرێت كە لەنێوان دین‬ ‫و سیاسەتدا ئاڵۆزییان دروستكردوە و نە مومارەسەی‬ ‫دین دەكــەن‪ ،‬نە سیاسەت‪ .‬ئەمەش هیچ نییە جگە‬ ‫لە دەستەوەسانی ئەم هێزانە بەرامبەر بە قەیران و‬ ‫پێشهاتەكان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی نۆیەم و کۆتایی‬ ‫ئیسالم وەکو «تاکە سەرچاوە» ی‬ ‫یاسادانان؟!!‬ ‫لە بەشی پێشو ڕونمان کــردەوە کە‬ ‫ئــەوەی دەستوری عێراق و ـ بەدوایدا‬ ‫ـ ڕەشنوسی دەستوری هەرێم داوایــان‬ ‫کــردوە کە ئیسالم (یاخود بنەماکانی‬ ‫شــەریــعــەتــی ئیسالمی) ســەرچــاوەی‬ ‫سەرەکی «مصدر أساس» ی یاسادانان‬ ‫بێت؛ وەکــو هەڵەیەکی یاسایی وایە‬ ‫ونەگونجاوە لەگەڵ یاسای عێراقی و‬ ‫واقیعی یاسادانانی عێراقی‪ ..‬چونکە‬ ‫خوێندکارێکی سادەی یاسایش دەزانێت‬ ‫کە سەرچاوەی سەرەکیی یاسادانانی‬ ‫عێراقی خودی یاسا «تشریع» ـە‪ ،‬و‬ ‫ئیتر (عورف) و (بنەماکانی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی) و (ڕێساکانی دادپەروەری) ـ‬ ‫بەم ڕێک‌خستن «ترتیب» ـە ـ سەرچاوە‬ ‫الوەکــیــەکــانــی یــاســادانــانــن‪ .‬بــۆ ئەم‬ ‫بنەمایانەی شەریعەتی ئیسالمییش دو‬ ‫مەرجی هەیە‪ :‬یەکەمیان ئەمەیە کە ئەو‬ ‫یاسا و بنەما (و ڕێباز و فەتوا) یانەی‬ ‫شەریعەت هەڵ‌دەبژێررێن کە زیاتر لەگەڵ‬ ‫دەقی یاسا عێراقیەکاندا دەگونجێن و‬ ‫لەگەڵیان هەماهەنگن‪ .‬دوەم مەرجیش‬ ‫ئەمەیە‪ :‬دەبێت ئەو سودبینینە لە فیقهی‬ ‫ئیسالمی بەبێ خۆبەستنەوە بێت بە‬ ‫ڕێبازێکی فیقهیی دیاریکراوی ئیسالمەوە‬ ‫(کە ئەمەیان مەرجێکی سەرەکیە بۆ‬ ‫هەر هەوڵێکی بەیاساکردن «تقنین» ی‬ ‫شەریعەت و فیقهی ئیسالمی خۆیشی)‪.‬‬ ‫ئەوەشمان لە یاد نەچێت کە (عورف)‬ ‫سەرچاوەیەکی لەپێشترە لە یاسادانانی‬ ‫عێراقیدا لە چاو شەریعەت‪ ،‬یانی لە‬ ‫حاڵەتی نەبونی دەقێکی یاسایی عێراقیدا‬ ‫(کە بە دەق یان مەفهوم حوکمی کار‬ ‫و مامەڵەیەکی تێدا ببینرێتەوە)؛ ئینجا‬ ‫دادوەر پەنا دەبــات بۆ عــورف‪ ،‬ئەگەر‬ ‫عورفێکی وایــش نەبو کە مەرجەکانی‬ ‫بونی بە «عــورف» ی تێدا بێت و بۆ‬ ‫ڕونکردنەوەی باری یاسایی ئەو کار و‬ ‫مامەڵەیە ســودی لێ ببینرێت؛ ئینجا‬ ‫پەنا دەبرێت بۆ بنەماکانی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ئەویش لەگەڵ ئەو دو مەرجەدا‬ ‫کە پێشتر باسم کردن‪.‬‬ ‫ئەمانە هەمویان لە دەقی «یاسای‬ ‫مەدەنی» (القانون المدني) ی عێراقیی‬ ‫ژمـــارە (‪ )٤١‬ی ســاڵــی (‪ )١٩٥١‬دا‬ ‫چەسپێنراون (خاڵی ‪ ١‬و ‪ ٢‬ی ماددەی‬ ‫‪ ،)١‬و هەتا ئێستەش لە عێراق و هەرێمدا‬ ‫بەم شێوەیە لە یاسا و دادگاکاندا کار‬ ‫بەڕێوە دەچێت‪ .‬و بەشێکن لەو زانیاریە‬ ‫بنەڕەتیانەی کە هەر خوێندکارێکی یاسا‬ ‫(هەتا لە ئامادەییش!) دەبێت بیانزانێت‪.‬‬ ‫بە شێوەیەک ئەگەر خوێندکارێک لە‬ ‫ژماردنی چوار سەرچاوە ڕەسمیەکەی‬ ‫یاساداناندا لەبریی (دەقەکانی یاسادانان‪،‬‬ ‫ئینجا عورف‪ ،‬ئینجا بنەماکانی شەریعەت‪،‬‬ ‫ئینجا ڕێساکانی دادپەروەری) هەڵە بکات‬ ‫و لە تاقیکردنەوەدا ـ بۆ نمونە ـ بنوسێت‬ ‫(بنەماکانی شەریعەت‪ ،‬ئینجا دەقەکانی‬ ‫یاسادانان‪ ،‬ئینجا عــورف‪)...‬؛ ئەوە لە‬ ‫وانەی یاسادا دەکەوێت!‬ ‫ئـــەی چـــۆن ئـــەوانـــەی دەســتــوری‬ ‫عێراقیان داڕشتوە بنەماکانی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمییان بە ســەرچــاوەی سەرەکی‬ ‫دانــاوە؟ چۆن هەڵەیەکیان کــردوە کە‬ ‫خوێندکارێکی ئامادەیی وانەی یاسایش‬ ‫نابێت بیکات؟! وەاڵم‪ :‬بە چاولێکەریی‬ ‫دەستوری دەوڵەتە ئیسالمیەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬دەستوری ميصر (دەرچوی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧١‬و هەموارکراوی ساڵی ‪ ،)١٩٨٠‬کە‬ ‫مــاددەی ‪ ٢‬ی دەڵێت‪« :‬ئیسالم دینی‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬و بنەماکانی شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫ســەرچــاوەی سەرەکیی یاسادانانن»‪،‬‬

‫و دەستوری قەتەر (دەرچــوی ساڵی‬ ‫‪ )١٩٧٢‬کە دەڵێت‪« :‬قەتەر دەوڵەتێکی‬ ‫عەرەبیی سەربەخۆی خاوەن سەروەریە‪،‬‬ ‫دینەکەی ئیسالمە‪ ،‬و شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫سەرچاوە سەرەکیەکەی یاساکەیەتی»‪،‬‬ ‫و دەستوری کوەیت (دەرچــوی ساڵی‬ ‫‪ )١٩٦٢‬لە ماددەی ‪ ٢‬ـیدا دەڵێت‪« :‬دینی‬ ‫دەوڵەت ئیسالمە‪ ،‬و شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە»‪.‬‬ ‫دەســتــوری ســوریــا (دەرچــــوی ساڵی‬ ‫‪ )١٩٧٣‬کە دەڵێت‪« :‬دینی سەرۆکی‬ ‫کــۆمــار ئیسالمە‪ ،‬و فیقهی ئیسالمی‬ ‫سەرچاوەیەکی سەرەکیی یاسادانانە»‪.‬‬ ‫و دەستوری «ئیمارات» ی عەرەبیی‬ ‫یەکگرتو (دەرچــوی ساڵی ‪ )١٩٧١‬کە‬ ‫ماددەی ‪ ٧‬ی دەڵێت‪« :‬ئیسالم ئایینی‬ ‫ڕەسمیی یەکگرتنەکەیە‪ ،‬و شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی ســەرچــاوەیــەکــی سەرەکیی‬ ‫یاسادانانە تێیدا»‪ .‬و دەستوری بەحرەین‬ ‫(دەرچوی ساڵی ‪ )١٩٧٣‬کە ماددەی ‪٢‬‬ ‫ی دەڵێت‪« :‬دینی دەوڵــەت ئیسالمە‪،‬‬ ‫و شەریعەتی ئیسالمی سەرچاوەیەکی‬ ‫سەرەکیی یــاســادانــانــە»‪ .‬لە عێراقی‬ ‫نـــوێ(!) یشدا کــە کۆمەڵێک حیزب‬ ‫و تەوژمی ئایینی‪-‬مەزهەبی زاڵ بون‬ ‫بەسەریدا؛ عەقڵیەتی داڕێژەری دەستور‬ ‫چوەتەوە سەر ئەو دەوڵەتە ئیسالمیانە‬ ‫و چاویان لە دەستوری ئەو دەوڵەتە‬ ‫ئیسالمیانە کــردوە (کە خۆی دەبوایە‬ ‫چاویان لە دەستور و یاسای ئەو دەوڵەتانە‬ ‫بکردایە کە لە یاساداناندا نزیکن لە‬ ‫یاسادانانی عێراقیەوە)‪ ،‬و ئەمە شتێکی‬ ‫چاوەڕوانکراو بو لە سایەی هەژمونی ئەو‬ ‫حیزب و تەوژمە ئایینیانەوە بەسەر هەمو‬ ‫چارەنوس و ئاییندەی عێراقەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫یاسادانانی عێراقی لە واقعیدا وەکو‬ ‫یاسای ئەو دەوڵەتە ئیسالمیانە لەسەر‬ ‫بنەمای شەریعەت بوایە و بە کردەیی‬ ‫یاسا هەمان شەریعەتی ئیسالمی بوایە؛‬ ‫ئەو کاتە دەگونجا بوترێت شەریعەتی‬ ‫ئــیــســامــی ســـەرچـــاوەی ســەرەکــیــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم چــۆن مــاددەیــەک لە دەستوری‬ ‫دەوڵەتانێکی ئیسالمی دەخــوازرێــت‬ ‫بۆ وەصفى یاسای عێراقی لە کاتێکدا‬ ‫جــیــاوازە لە یاسای ئــەو واڵتانە و لە‬ ‫بنەڕەتدا ئەوەندە پابەندی شەریعەت‬ ‫نیە و لە دادوەرییشدا وەکو سەرچاوەی‬ ‫الوەکــــی مــامــەڵــە لــەگــەڵ شــەریــعــەت‬ ‫دەکرێت؟! هەتا ئەگەر گریمان یاسایەک‬ ‫ڕێک بەپێی شەریعەت دابڕێژرێت؛ هێشتا‬ ‫ئەم یاسایە (کە بێ گومان هەڵ‌بژاردنی‬ ‫ڕێبازێک یان چەند ڕێبازێکی دیاریکراوە‬ ‫لە فیقهی ئیسالمیدا) سەرچاوەی سەرەکی‬ ‫دەبێت و ناونیشانە پان‌وپۆڕ و ناڕونەکە‬ ‫(شەریعەتی ئیسالمی) دەبێتەوە بە‬ ‫سەرچاوەی الوەکی کە لە کاتی نەبونی‬ ‫دەقی یاساییدا پەنای بۆ دەبرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەی ئــەو کەسانەی کە ڕەشنوسی‬ ‫دەســتــوری هەرێمیان داڕشــتــوە چۆن‬ ‫ئــەو هەڵەیەیان کــردوە و بنەماکانی‬ ‫شــەریــعــەتــی ئیسالمییان کـــردوە بە‬ ‫ســەرچــاوەی سەرەکیی یــاســادانــان و‬ ‫خودی یاسایان کردوە بە سەرچاوەیەکی‬ ‫الوەکــی؟! وەاڵم‪ :‬بە الساییکردنەوەی‬ ‫دەقی دەستوری عێراق! بەبێ ئەوەی‬ ‫هیچ ناچار بن بەو دەقەوە پابەند بن‪.‬‬ ‫تۆ بڵێیت هەر نەیانزانیبێت کە ئەوە‬ ‫پێچەوانەی «یاسای مەدەنیی عێراقی»‬ ‫و هەمو واقیع و مێژوی یاسادانانی‬ ‫عێراقی‪/‬کوردستانیە؟! تۆ بڵێیت ئەمانە‬ ‫لەوە نەگەیشتبن کە لەژێر سایەی ئەو‬ ‫دروشــمــەدا ئیتر دادوەرانـــی دادگاکان‬ ‫یەکەم سەرپشکی و «ئیختیار»یان‬ ‫گــەڕان دەبێت بە دوای حوکمی هەر‬ ‫کار و مامەڵەیەکدا لە دەق و بنەماکانی‬ ‫شەریعەتدا‪ ،‬ئینجا کە لە شەریعەتدا هیچی‬ ‫لەسەر نەبو؛ ئینجا بۆیان هەیە سود‬ ‫ببینن لە یاسایەکی دانــراو «وضعي»‬ ‫ی دەرچــو یان عورفێک؟!! یانی هەر‬ ‫بەڕاستی بڵێیت لــەوە نەگەیشتبن کە‬ ‫کاریگەریی واقیعی و کردەیی دروشمی‬

‫«سەرەکیبونی بنەماکانی شەریعەت‬ ‫وەکــو سەرچاوەی یاسادانان» لەسەر‬ ‫ڕەوت و کــاری یاسادانان و دادوەری‬ ‫چی دەبێت؟! ئەگەر نەیانزانیبێت و هەر‬ ‫ئاوا تێیان‌پەڕاندبێت؛ ئەوە کێشەیەکی‬ ‫گــەورەیــە (و مــانــای وایــە لــە ئاستی‬ ‫کارەکەدا نەبون)‪ ،‬ئەگەریش زانیبێتیان‬ ‫و ویستبێتیان بەو شێوەیە بێت؛ ئەوە‬ ‫کێشەیەکی گەورەترە‪.‬‬ ‫جا ئەمانە لە بەشی پێشودا تیشکمان‬ ‫خستنە ســەر‪ .‬بــەاڵم لێرەدا ئاماژە بە‬ ‫هەندێک لێدوانی هەندێک لە ئیسالمیەکان‬ ‫دەدەم‪ ،‬کە لەوە زیاتریش داوا دەکەن‪.‬‬ ‫زۆر جار مرۆڤ ئامانجێکی دیاریکراوی‬ ‫هەیە و داواکارییەکەی تا ڕادەیەکی‬ ‫دیاریکراوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی ئامانجەکە‬ ‫و داواکاریەکەی پارێزراو و مسۆگەر بێت؛‬ ‫زیاتر دەڵێت و زیاتر داوا دەکات (وەکو‬ ‫ئــەو شۆفێری تاکسیەی داوای زۆرتــر‬ ‫دەکات بۆ ئەوەی کرێ «هەق»ـەکەی‬ ‫خۆی مسۆگەر بێت! یان ئەو سیاسیەی‬ ‫داواکاریی زۆرتر دەخاتە بەردەست الیەنی‬ ‫ڕکابەر بۆ ئەوەی داواکاریە بنەڕەتیەکەی‬ ‫و دەسکەوتە بنەڕەتیەکەی خۆی مسۆگەر‬ ‫بێت!)‪ .‬جا هەر لەم بابەتە؛ ئیسالمیەکان‬ ‫جاروبار دەدەن بە گوێی خەڵکدا کە‪:‬‬ ‫ئێمە خۆمان دەمــانــەوێــت شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی «تاکە سەرچاوە» («املصدر‬ ‫الوحيد») ی یــاســادانــان بێت! بەاڵم‬ ‫ـ وەکو بڵێن ـ قەیدێ ناکات با تەنها‬ ‫«سەرچاوەی سەرەکی» بێت! [ئەمە ـ‬ ‫بۆ نمونە ـ لێدوانی (دانا دارا حسێن)‬ ‫بو‪ ،‬کە یاساناسیشە و ئەندامی لیژنەی‬ ‫دەستوریشە وەکــو نوێنەری کۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی]‪ ،‬وەکــو جــۆرە «ســـازان»‬

‫ئیتر کار بە عورف دەکرێت‪ ،‬و ئەگەر‬ ‫ئەمەش نەبو؛ ئیتر کار بە بنەمایەکی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمی دەکرێت‪ ..‬ئەمەش‬ ‫ڕونە کە مانای وایە هیچ سەرچاوەیەکی‬ ‫یاسادانان ناتوانێت گشتگیر بێت و‬ ‫«حوکم» ی هەمو شتێکی تێدا بێت‪ ،‬و‬ ‫هەر بۆیە هیچ سەرچاوەیەکیش ناتوانێت‬ ‫تاکە سەرچاوە بێت‪ ..‬بۆ هیچ کاتێک‬ ‫دەوڵەتە ئیسالمیەکان توانیویانە تەنها‬ ‫بە شەریعەت دەوڵەت و کۆمەڵگا بەڕێوە‬ ‫ببەن؟! یــان بۆ گەلێک بابەت ناچار‬ ‫بون بە ناوی دەســەاڵت و کاربەدەست‬ ‫«ولي األمر» و «سلطان» ـەوە یاسا‬ ‫دەربکەن!؟ هەتا ئەگەر گریمان دادگایەکی‬ ‫شەرعییش دامەزرێت؛ دەتوانێت بۆ هەمو‬ ‫ماف و ئەرک و کێشە و کار و مامەڵەکان‬ ‫لــە شــەریــعــەت یــاســا دەربــهــێــنــێــت؟‬ ‫دەوڵەتێکی ئیسالمیی وەکــو سعودیە‬ ‫کە یاساکەی هــەر هەمان شەریعەتی‬ ‫ئیسالمیە؛ توانیویەتی شەریعەت بکاتە‬ ‫«تاکە سەرچاوە» و هەر بە بنەماکانی‬ ‫شەریعەت واڵت بەڕێوە ببات؟ یان پەیتا‪-‬‬ ‫پەیتا شــای سعودیە وەکــو فەرمانی‬ ‫شاهی یاسا دەردەکات و دوای ئەوەش‬ ‫ســود لە عــورف دەبینرێت!؟ ئەوەتا‬ ‫لە سعودیەش شەریعەت سەرچاوەی‬ ‫سەرەکیە ـ نەک تاکە سەرچاوە ـ و یاسا‬ ‫دەرچوەکان و عورف ـ بەم ڕێک‌خستنە‬ ‫ـ سەرچاوە الوەکیەکانن‪ ..‬یانی بەڕاستی‬ ‫ئیسالمیەکانی کوردستان و نوێنەرەکانیان‬ ‫لــە پــارلــەمــان و لیژنەی دەســتــور بە‬ ‫ئ ــەن ــدازەی ئــەو دەوڵــەتــە ئیسالمیە‬ ‫خێڵەکیە بنەماڵەییەی سعودیەش عەقڵی‬ ‫یاسادانانیان نیە؟! ئەگەر وا بێت؛ ئەمە‬ ‫«خەلەل» ـێکی گەورەیە‪ ،‬ئەگەر وایش‬

‫ئایینی خۆیان دابمەزرێنن و پەیڕەوی لە‬ ‫حوکمەکانی تایبەت بە باری کەسێتیان‬ ‫بکەن کە بە یاسا دیار دەکرێن‪ ،‬و دادگای‬ ‫ماددە کەسیەکانیش لێیان دەڕوانێت‪ ،‬و‬ ‫حوکمەکانی ئەم یاسایانەی پێوەندییان‬ ‫بە ماددە کەسییەکانی ئەوانەوە ھەیە‪،‬‬ ‫ھەتـــا بــە یــاســایــەک ھەمــواردەکــرێــن‪،‬‬ ‫یــان ھەڵدەوەشێنرێنەوە‪ ،‬کاریان پێ‬ ‫دەکــرێــت»‪ .‬وەکــو زۆربــەی هــەرەزۆری‬ ‫ماددەکانی تریش؛ ئەم ماددەیەش لە‬ ‫ماددەیەکی هاوشێوەی دەقی دەستوری‬ ‫عێراقەوە وەرگیراوە‪ ،‬کە لە بەشی دوەم‬ ‫(ئازادیەکان) ـدا ماددەی (‪ )٤١‬ـە‪ ،‬کە‬ ‫دەڵێت‪« :‬العراقيون أح��را ٌر يف االلتزام‬ ‫بأحواهلم الشخصية‪ ،‬حسب دياناتهم أو‬ ‫مذاهبهم أو معتقداتهم أو اختياراتهم‪،‬‬ ‫بقانون»‪.‬‬ ‫ويُ َن َّظم ذلك‬ ‫ٍ‬ ‫بەگشتی؛ ئەم یاسایە ڕەوایەتی‌دانە‬ ‫بە یاسای جیاواز بۆ پێکهاتە و تائیفە‬ ‫ئایینیەکان‪ ،‬و بنچینەیەک دادەنێت بۆ‬ ‫جیاکاری و یەکسان‌نەبونی هاواڵتیان‬ ‫لە بەرامبەر یاسادا‪ .‬هەر وەکو یاسای‬ ‫دەوڵەتە ئایینیەکان کە شوێنکەوتوانی‬ ‫هەر ئایینێک بەپێی یاسای ئایینەکەی‬ ‫خۆیان مامەڵەیان ڕێک دەخرا‪ .‬و ئەمە‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی بیر دەخاتەوە کە‬ ‫تێیدا یاسای کەمینەکان جیا بو کە‬ ‫کــار بە سیستەمێکی دادوەری دەکــرا‬ ‫کە پێی دەوترا «ملت» |میللەت|‪ ،‬یان‬ ‫پێی دەوترێت «نیزامی میلەلی» (النظام‬ ‫لي)‪ ،‬ئەمەش واتــە شوانکەوتوانی‬ ‫ا ِمل َل ّ‬ ‫هەمو ئایین «ملة» ـەکان دادگای ئایینی‬ ‫و مەزهەبیی سەربەخۆی خۆیان هەبو‪..‬‬ ‫ڕەنگە ئەم ماددەیە چارەسەرێک دابنێت‬ ‫بۆ ئەو حاڵەتەی کە یاسای عێراقیی باری‬

‫ئەگەر خوێندکارێک لە ژماردنی چوار سەرچاوە‬ ‫ڕەسمیەکەی یاساداناندا لەبریی (دەقەکانی‬ ‫یاسادانان‪ ،‬ئینجا عورف‪ ،‬ئینجا بنەماکانی شەریعەت‪،‬‬ ‫ئینجا ڕێساکانی دادپەروەری) هەڵە بکات و لە‬ ‫تاقیکردنەوەدا ـ بۆ نمونە ـ بنوسێت (بنەماکانی‬ ‫شەریعەت‪ ،‬ئینجا دەقەکانی یاسادانان‪ ،‬ئینجا‬ ‫عورف‪)...‬؛ ئەوە لە وانەی یاسادا دەکەوێت!‬ ‫ێــک! و گــوایــە ئـــەوان س ــورن لەسەر نەبێت و داواکاریی «تاکە سەرچاوە»‬ ‫ئــەوەی یاسا و دەستورێکی مەدەنی تەنها شەڕی «سەرچاوەی سەرەکی»‬ ‫بێت و گوایە ئامانجیان دەوڵەتێکی بێت؛ ئەمەش هێشتا چەواشەکاری و‬ ‫ئایینی نیە! و ئیتر کابرای «عەلمانی» بەهەڵەدابردنی خەڵکە‪.‬‬ ‫قــەرزار دەکەنەوە و وای حاڵی دەکەن‬ ‫کە ئەوان «تەنازول»ـێکیان پێشکەش‬ ‫یاسایەک بۆ جیاکاری و تائیفە ئایینیەکان‬ ‫کردوە کە هەلێکە و دەبێت بقۆزرێتەوە‬ ‫و نا‪-‬یەکسانی هاواڵتیان لەبەرامبەر یاسادا‬ ‫و «نرخیشی بزانرێت»! لە کاتێکدا‬ ‫کــێــشــەیــەکــی ت ــر ل ــە کێشەکانی‬ ‫داواکـــاریـــی واقــیــعــی و ڕاستەقینەی پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‪،‬‬ ‫ئیسالمیەکان هەر ئەوەیە کە شەریعەت ئەمەیە کە لە بەشی سێیەمدا (مافە‬ ‫سەرچاوەی سەرەکیی یاسادادان بێت‪ ،‬نــەتــەوەیــی و ئایینیەکانی پێکهاتە‬ ‫و هەمو مرۆڤێکی ژیر دەزانێت تەنها جۆراوجۆرەکانی هەرێمی کوردستان‪/‬‬ ‫ئەمە داواکاریە واقیعیەکەیە بۆ الیەنە عێراق) ـدا‪ ،‬ماددەی (‪ ،)٣٠‬هەیە‪ ،‬کە‬ ‫ئیسالمیەکان‪ ،‬چونکە هیچ کاتێک و لە خاڵی (یــەکــەم) ی دەڵــێــت‪« :‬نابێت‬ ‫هیچ یاسایەکدا یەک سەرچاوە ناتوانێت حوکمەکانی باری کەسێتیی پەیڕەوانی‬ ‫ببێتە تــاکــە ســەرچــاوە‪ ،‬بەتایبەتی ئایینێک لەسەر پەیڕەوانی ئایینێکی‬ ‫بۆ سەرچاوەیەکی وەکــو شەریعەتی دیکەدا بسەپێندرێن» [بــەم شێوەیە‬ ‫ئیسالمی کە ناتوانێت هەمو الیەنی ژیانی کە لە الیەنی زمانییشەوە داڕشتنەکەی‬ ‫هــاوچــەرخ بگرێتەوە‪ ..‬لە یاسادانانی کێشەی تێدایە!]‪ ،‬و خاڵی (دوەم) ـیشی‬ ‫عێراقی خۆیشیدا ـ کە چەندە گشتگیرتر دەڵێت‪« :‬پەیڕەوانی ئایین و ئایینزاکانی‬ ‫و وردتریشە لە شەریعەتی ئیسالمی ـ ناموسوڵمان وەک مەسیحی و ئێزدیەکان‬ ‫وتـــراوە‪ :‬ئەگەر دەقــی یاسایی نەبو؛ وھیــدیــکــە‪ ،‬بــۆیــان ھەیــە ئەنجوومەنی‬

‫کەسێتی لە بنەڕەتدا ڕەچاوی شەریعەتی‬ ‫ئیسالمیی تێدا کراوە و بۆ ژیانی مرۆڤی‬ ‫موسوڵمان بیری لێ کراوەتەوە‪ ،‬و بەم‬ ‫شێوەیە تــەواو گونجاو نیە بۆ ژیان و‬ ‫باری کەسێتیی ئەو هاواڵتیانەی سەر‬ ‫بە ئایینی تر یــان ڕێبازی ئیسالمیی‬ ‫جیاوازن لە ڕێبازی زۆرینە‪ .‬بۆیە ڕەنگە‬ ‫بتوانین بڵێین ئــەم مــاددەیــە وەکــو‬ ‫ڕێگەچارەیەکی کاتی و ناچاری پەنای‬ ‫بۆ براوە‪ .‬بەاڵم ئێمە دەزانین پاڵنەر و‬ ‫ڕەگ‌وڕیشەی ڕاستەقینەی ئەم ماددەیە‬ ‫لە دەستوری عێراقدا چیە‪ :‬ئامانجەکە‬ ‫ـ وا دەردەکەوێت ـ کردنەوەی دەروازە‬ ‫بوە بۆ جیاکردنەوەی دادگا شەرعیەکان‬ ‫لەسەر بنەمای ڕێبازە ئیسالمیەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئــەوەی وەکــو چۆن ڕژێمی (ئەوقاف)‬ ‫و بەڕێوەبردنەکانی ئەوقافیان دابەش‬ ‫کردوە و ئیتر «دیوانی وەقفی سوننی»‬ ‫و «دیوانی وەقفی شیعی» هــەن؛ بە‬ ‫هەمان شێوە بتوانن بۆ یاساکانی باری‬ ‫کەسێتی ـ کە زۆر پەیوەستن بە ژیانی‬ ‫تاکەکانەوە و تێکەاڵوی و پەیوەندیە‬

‫کۆمەاڵیەتیەکانیانەوە ـ دادگای شەرعیی‬ ‫شیعەیی و سوننەیی جیا بکەنەوە‪..‬‬ ‫کە هەر وایش بو‪ ،‬ئەوە بو هەر لەسەر‬ ‫ئــەم بنەمایەوە لە عێراقدا شیعەکان‬ ‫پــرۆژە یاسای جــیــاوازیــان بۆ خۆیان‬ ‫داڕشــت‪ ،‬بەتایبەتی لە بــواری یاسای‬ ‫باری کەسێتیدا‪ .‬ئەمەش سیاسەتێکی‬ ‫ئەو بارستە سیاسی‪-‬مەزهەبیانەیە بۆ‬ ‫جیاکردنەوە و دابەشکردنی خەڵکەکانیان‬ ‫و وابــەســتــەکــردنــیــان بــە دەســەاڵتــی‬ ‫دادوەریــی مەزهەبیی خۆیانەوە‪ .‬ئیتر‬ ‫هەمو شتێک لە عێراقدا بــەرەو ئەم‬ ‫دابەش‌بون و شەڕوشۆر و سەنگەرگیریە‬ ‫مەزهەبیە دەچێت‪ ،‬و بێ گومان ئەمەش‬ ‫لە داڕشتنی دەســتــوردا کاریگەری و‬ ‫دەرکەوتنی هەبوە‪ .‬دوایی لە داڕشتنی‬ ‫ڕەشنوسی دەستوری هەرێمیشدا السایی‬ ‫ئەم پاڵنەرە مەزهەبیە کراوەتەوە!‬ ‫لە ڕاستیدا بونی ئەم جیاکردنەوەیەی‬ ‫یاسا و دادگا لەسەر بنەمای ئایینی و‬ ‫مەزهەبی؛ تــەواو پێچەوانەیە لەگەڵ‬ ‫خودی دەستور (یەکسانیی هاواڵتیان‬ ‫بەرامبەر یاسا) و لەگەڵ بنەماکانی‬ ‫دیمۆکراسی‪ ،‬و لەگەڵ بنەماکانی یاسای‬ ‫نوێ خۆیشی کە بنەمایەکی سەرەکیی‬ ‫بریتیە لەوەی بەسەر هەمو هاواڵتیاندا‬ ‫جێبەجێ دەبێت‪ .‬ئەمە تەنها لە حاڵەتی‬ ‫بونی ویالیەت و هەرێمی جیاوازدا ڕێگەی‬ ‫پێ دەدرێت‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬دەکرێت یاساکانی‬ ‫هەرێم جیاوازییان هەبێت لە یاساکانی‬ ‫بەشەکانی تــری عــێــراق‪ ،‬بــەاڵم یەک‬ ‫هەرێمی وەکو کوردستان یاسا و دادگای‬ ‫جیاوازی تێدا هەبێت لەسەر بنەمای‬ ‫جیاوازیی ئایین و ڕێبازی ئایینی؛ ئەمە‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی بنەما سەرەکیەکانی‬ ‫یاسا خۆیەتی‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ئەم ماف‌پێدانە با ئایینەکان‬ ‫و ڕێبازە ئایینیەکان دەبێت لە دەرەوەی‬ ‫یاسا و دادگا بێت‪ ،‬یانی دەکرێت ئایین‬ ‫و ئایینزا جــیــاوازەکــان «ئەنجومەنی‬ ‫ئایینی» ی خۆیان هەبێت کە بایەخ‬ ‫بدات بە کێشە و داواکاری و بەڕێوەبردنی‬ ‫شوێنکەوتوانی خــۆیــان (کــە ئەمە‬ ‫بەتایبەتی بۆ کەمینەکان پێویستریشە)‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم ئەنجومەنە دەبێت پێش یاسا‬ ‫نەکەوێت و خۆیشی جێی یاسا نەگرێتەوە‬ ‫و نەبێتە هۆی دروستبونی یاسای جیاواز‪.‬‬ ‫و ئەگەریش هەندێک لە یاساکانی باری‬ ‫کەسێتی لەگەڵ یاسای ئایینیی کەمینە‬ ‫ئایینیەکان ناکۆک بــن؛ ئەمە دیــارە‬ ‫لەبەر ئەوەیە لە بنەڕەتدا لە یاساداناندا‬ ‫ڕەچاوی ئایینێک کراوە‪ ،‬کە ئەمە دەکرێت‬ ‫بەشێکی لە ڕێگەی هەموارکردنەوە چارە‬ ‫بکرێت‪ ،‬و بەشێکیشی دەبێت کەمینە‬ ‫ئایینیەکان خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن‪،‬‬ ‫ئەگەر بابەتەکە تەنها جیاوازییەکی‬ ‫ڕواڵەتیە و ستەم و ماف‌خواردنێکی لێ‬ ‫نابێتەوە‪ ،‬چونکە لە ڕاستیدا مەرج نیە‬ ‫یاسا لەگەڵ یاسای ئایینێک بەتەواوی‬ ‫بگونجێت چ جـــای ئــــەوەی لــەگــەڵ‬ ‫یاساگەلی ئایینە جیاوازەکان بگونجێت‪.‬‬ ‫بۆیە دیسان پێویست ناکات لە دەستوردا‬ ‫ماددەیەک بچەسپێنرێت کە سەربکێشێت‬ ‫بۆ فرەیی یاسا و جیاکردنەوەی دادگا و‬ ‫دروستکردنی دادگای ئایینی و مەزهەبی‪.‬‬ ‫دەبێت یاسا لەو جیاوازی و دابەشبونانە‬ ‫بانتر و زاڵتر بێت‪.‬‬ ‫لێرەدا کۆتایی بەم زنجیرەیە دەهێنم‪،‬‬ ‫و لێرەوە بە خوێنەرانیشی ڕادەگەیەنم‬ ‫کە بابەتەکە بە ئەڵقەکانیەوە هەموی‬ ‫دەبێتە کتێبێک بە هەمان ناو «حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم و پرۆژەی دەستوری‬ ‫هەرێمی کوردستان»‪ ،‬لەگەڵ پاشکۆیەک‬ ‫کــە لیستێک دەبــێــت لــە (حوکمە‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم لە بواری «فیقهی‬ ‫موعامەالت» ـــدا)‪ ،‬بۆ ئــەوەی خەڵک‬ ‫بەگشتی بزانن «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» سەبارەت بە یاسادانان چی و‬ ‫چی دەگرێتەوە‪ ،‬و بزانن دەنگ بۆ چی‬ ‫دەدەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫داعش لە ئیسالمە یان لە كەلەپورەكەی !؟‬ ‫سامان عوسمان سیوەیلی‬ ‫كاتێك ئاینە ئاسمانیەكان هاتن لەگەڵ‬ ‫خۆیاندا بەزەییان بۆ مرۆڤایەتی هێنا بەاڵم‬ ‫مــرۆڤ بەو غەریزە ستەمكارییەوە توانی‬ ‫بیانقۆزێتەوە و بۆ ئەو مەبەستە بەكاریان‬ ‫بێنێت كە پێچەوانەی وویستە میهرەبانیەكانی‬ ‫یەزدانن‪ ،‬وەك چۆن لە سەدەكانی ناڤیندا‬ ‫دادگاكانی پشكنینی كەنیسە تەنگی بە مرۆڤە‬ ‫ئازادیخوازەكان هەڵچنی‪ ،‬قەشە(برۆنۆ) بە‬ ‫زیندویی سوتێنرا چونكە دژ بەوكەلەپوورە‬ ‫وەستایەوە كە دەیگوت( زەوی سەنتەری‬ ‫گەردوونە) ئەمە لەكاتێكدا نەمەسیح ئەم‬ ‫قسەیەی كــردووە نەلە ئینجلیەكانیش دا‬ ‫هاوشێوەی هەیە‪ ،‬بەوشێوەیە بەدرێژایی‬ ‫دەسەدە مرۆڤی رۆشنگەر لەئەوروپا كەوتە‬ ‫بەر چەپۆكی هاوڕەگەزە ستەمكارەكانەوە‪،‬‬ ‫ئــەم بــارودۆخــە نــالــەبــارە هــەر بــە تەنیا‬ ‫رووبەرووی ئاینی مەسیحی نەبوەوە بەڵكو بە‬ ‫هەمان شێوە لەدوای سەد ساڵ نەمانی سروش‬ ‫وپێغەمبەرایەتی ئاینی ئیسالمیش بەهەمان‬ ‫كێشەوە تێوەگال بە جۆرێك كەلەپورەكان‬ ‫جێگایان بەدەقەكان لێژكرد كە زیاتر خواستو‬ ‫ئــارەزووی مرۆڤەكانی تیادا بــەدی دەكــرا‪،‬‬ ‫ئــەوەی كە لــێــرەدا مەبەستمانە لەسەری‬ ‫بدوێین ئەو كەلەپوورە فیقهیانەیە كە لەناو‬ ‫كتێبە زەردباوەكانی سەدەكانی ر ابووردوودا‬ ‫نوسراونەتەوەوە و ئەمرۆ تیرۆریستانی داعش‬ ‫و هاوشێوەكانی كردویانەتە سەرچاوە بۆ كارە‬ ‫نامرۆڤایەتیەكانیان‪ ،‬بەاڵم دەبێت سەرەتا‬ ‫ئەوە لەبەرچاوبگرین كە( قسەكردن لەسەر‬ ‫فیقهی ئیسالمیی جــیــاوازە لە قسەكردن‬ ‫لەسەر خودی ئاینی ئیسالم) فیقهی ئیسالمی‬ ‫ڕاڤــە و بۆچوونی مرۆڤەكانی پێشینە بۆ‬ ‫دەقەكانی قورئانی وەك ئــەو گوتارانەی‬ ‫ێ دەردەكــەون و پشت‬ ‫كە ئێستا لێرەولەو ‌‬ ‫ئەستوورن بە كەلەپوورەكان هەرچەندە ئەم‬ ‫كەلەپوورە فیقهیانە چەند سەدەیەكە چەقیان‬ ‫بەستووە كەچی بەجۆرێك سەیر دەكرێن‬ ‫وەك ئەوەی كە ئاینبن ئەوەش تێكەڵبوون‬ ‫و تێكچونیان بۆ ئەم سەردەمە هێناوەتەدی‬ ‫بــە تایبەتی ئــەوبــابــەتــانــەی كــە مرۆڤی‬ ‫ئێستایان سەرقاڵ كردوە و پەیوەندیدارن‬ ‫بەسیاسەتەوە ‪ ،‬تاكو ئێستا هیچ بابەتێك‬ ‫نــەبــووە بــەئــەنــدازەی كـــارە دزێــوەكــانــی‬ ‫رێكخراوی تیرۆریستی بــەنــاو( دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی لەشام و عێراق‪ -‬داعش)‪ ،‬بووبێتە‬ ‫جێگای لێدوان و دەنگدانەوە بەشێوەیەك‬ ‫ئاسمانی هەموو میدیاكانی بەبیستراو وبینراو‬ ‫و نوسراوەوە داگیركردووە ‪ ،‬هەموو ئەمانەش‬ ‫چەندین پرسیاری وەك ئەوەی ئەو هێزە چۆن‬ ‫سەریان هەڵدا‪ ،‬لە كوێوە سەرچاوە دەگرن چ‬ ‫گوتارێكانی پێیە بەدوای خۆیاندا دەهێنن‪،‬‬ ‫بۆ قسەكردن لەسەر داعش دوو ئاراستەی‬ ‫لێكتر جیاواز لەئارادایە ئاراستەی یەكەمیان‬ ‫پێی وایە داعش رۆحی ئیسالمە و هەموو‬ ‫ئەو كردەوە قێزەونانەی وەك بەكۆمەڵكوشتن‬ ‫و سوتاندنی دیل و دیمەنە ناشیرینەكانی‬ ‫سەربڕین كە لە تــۆڕە كۆمەاڵیەتیەكاندا‬ ‫نمایشی دەكەن جێبەجێكردنی رێنماییەكانی‬ ‫ئاینی ئیسالمە ‪ ،‬ئاراستەكەی تریش كە زیاتر‬ ‫موسڵمانەعیرفانیەكان لە خۆدەگرێت پێیان‬ ‫وایە ئیسالم لە كردەوە ناپەسەندەكانی ئەوان‬ ‫بێبەریە وئەوەی ئەوان دەیڵێن و بە كردەوەش‬ ‫ئەنجامی دەگەیەنن هیچ پایەیەكی لە ئایینی‬ ‫ئیسالمدا نیە‪ ،‬لێرەدا ئێمە كارمان بەوە نیە‬ ‫داخۆ داعش چۆن دروستكراوە ئەوانەی لە‬ ‫پشتیانەوەن كێن؟‪.‬‬ ‫گومانی تێدانیە داعش ئیسالمی سیاسییە‬ ‫و ئەوانیش لەو ڕەوتەدا مێژوویەكی تایبەت‬ ‫بــە خــۆیــان هەیە بەڵكو دەمــانــەوێــت لە‬ ‫كردەوەكانی ئەو رێكخراوە بەشەركوژە بدوێین‬ ‫و شرۆڤەی ئــەوە بكەین كە تاچ ئاستێك‬ ‫ســوودیــان لــەو كــەلــەپــوورەی رابـــووردووی‬ ‫ئیسالم وەرگرتووە‪،‬لەراستی دا داعــش و‬ ‫هاوشێوەكانی وەكــو بۆكۆحەرام شتێكی‬

‫لەم ڕوانگەیەشەوە سەرۆكی كۆڕبەندی‬ ‫تازەیان لەبواری فیقهدا دروســت نەكردوە‬ ‫ێ دەكەن كە هەیە‪ ،‬هــزری ئیسالمی كوردستان دكتۆر محمد‬ ‫بەڵكو هەر ئەوە جێبەج ‌‬ ‫بۆنمونە ئەوەی لەبەرامبەر ئێزدیەكان كردیان شریف دەڵێت( گوتاری سەلەفی گوتاری‬ ‫حوكمی هەندێك فوقەهای لەسەرە‪ ،‬كە پێیان فیقهی ئیسالمە بــەاڵم ئیشكالیەتی ئەو‬ ‫وایە دەبێت ببنە موسڵمان یاخود دەبێت فیقهە ئەوەیە‪ ،‬كە ئەوانەی بانگەشەی ئەوە‬ ‫بكوژرێن پێش ئەوەی داعش بوونی هەبێت دەكــەن كەلەسەر قورئان و فەرمودەكانی‬ ‫فیقهیەكە لە ئارادابووە بەپێی ئەوفیقهەی پێغەمبەر(د‪.‬خ) كاردەكەن بەاڵم لەراستی دا‬ ‫‪ ،‬كە لەكەپووری سوونە و شیعە دا رەنگی سەلەفیەكان هەندێك فەرموودە دەكەنە بنەما‬ ‫داوەتەوە هیچ كەسێك لەسەر گۆی زەوی كەسەلمێنراوە فەرموودەی پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬ ‫مافی ژیانی نیە جا ئەو كەسە كریستیان بێت نین بەاڵم لە كتێبی فەرموودەكان هەرماون‬ ‫یان جولەكە یاخود زەردەشتی و بودی گەر و فەرموودەكانیش كێشەیان لەسەرە لەبەر‬ ‫نەبێتـە ئیسالم خوێنی حەاڵڵە‪ ،‬لەسەدەكانی ئــەوەی لەسەردەمی خەالفەتی ئەمەوی دا‬ ‫رابــووردووشــدا خەالفەتی عوسمانی لەسەر تاكو ئێستاش كۆمەڵێك خەڵك هاتوون‬ ‫ێ سڕینەوەی بــۆ بــەرژەوەنــدی سیاسی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەمان بنەمای فیقهی هەوڵ ‌‬ ‫ئیزدیەكانیاندا زۆریشیان جینۆسایدكردن كۆمەڵێك وتــەیــان بــەنــاوی فــەرمــوودەی‬ ‫دروستكردووەوسەلمێنراوە‬ ‫ئەم رەوشــە درێــژەی كێشاوە تاكو ئەمرۆ پێغەمبەرەوە‬ ‫وەك دەبینین گــروپــە رادیكالییە بەناو ئەوانە فەرموودەنین بۆ نمونە لەسەردەمی‬ ‫ئیسالمییەكان كاتێك خەڵك دەكوژن سوود ئومەوییەكاندا لەبەر ئــەوەی كەلە مەككە‬ ‫لەهەمان كەلەپوور وەردەگــرن و ئەو فتوا و مەدینە زوبێدیەكان كەیفیان بە معاویە‬ ‫كۆنانە بەكاردەهێنن كە لە كتێبە فیقهیەكاندا نەدەهات‪ ،‬ئومەویەكان باڵویانكردەوە كە گوایە‬ ‫بونیان هەیە ‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا لە قورئان پێغەمبەر فەرموویەتی( ئاین لە شامە ولەهیچ‬ ‫و فەرموودە راستەكانی پێغەمبەردا(د‪.‬خ) شوێنێك ئاین نامێنێت لە شام هەردەمێنێت)‪،‬‬

‫لەناوەندە رۆشنبیری و زانستی یەكاندا‬ ‫بەهەند وەردەگــریــن و خــاوەنــی سەنگی‬ ‫خۆیەتی لەناو تیۆریستە تازەكاندا ناوبراو لەم‬ ‫بارەیەوە دەڵێت( گوتاری فیقهی سەلەفی لە‬ ‫رێگەی مزگەوتەكانەوە گەورەترین كاریگەری‬ ‫لەسەر تــەواوی خەڵك هەیە لەبەر ئەوەی‬ ‫لە كتێبخانەی هەرمزگەوتێك كتێبی ئومی‬ ‫ئیمامی شافیعی و موەتەئی ئیمامی مالیك‬ ‫بونیان هەیە‪ ،‬هەموو ئەو شتانەی ئەمرۆ‬ ‫تیرۆریستان ئەنجامی دەدەن لەو كتێبانەدا‬ ‫نووسراونەتەوە‪ ،‬هەروەها گوتاری بانگخوازە‬ ‫دەعەوییەكانیش دیسان گــوتــاری فیقهە‬ ‫ئەوانیش لە قوژبن و هەندێك شوێندا خەڵك‬ ‫كۆدەكەنەوە بەحساب بانگخوازی بۆ ئیسالم‬ ‫دەكەن بەاڵم بانگخوازی بۆ فیقهی ئیسالمی‬ ‫دەك ــەن كەبەرلە ‪ 1300‬ســاڵ لەمەوپێش‬ ‫دانــراون لەو كتێبانەدا بەشێكی تایبەت بە‬ ‫چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ كۆیلەدا هەیە‬ ‫كە ئێستا شەرم دەكرێت باسی كۆیالیەتی‬ ‫بكەیت وەك بە(السبایا و الغنائم) هاتووە‪.‬‬ ‫هەرلەسەر ئەم بنەمایە تیرۆریستانی وەك‬ ‫داعــش و بۆكۆحەرام تاوانە گەورەكانیان‬

‫داعش مۆدێلێکی ئیسالمی سیاسییە‬

‫جیهاد و هەڵوێستێكی عەقائیدی نیە واتە دژ‬ ‫بە خەڵكانی باوەڕ جیاوازناكرێت بەتایبەتی‬ ‫كەسانێك لەماڵی خۆیاندا دانیشتبن و هیچ‬ ‫زیانێكیان نەبێت‪ ،‬بەڵكو جیهاد هەاڵوێستێكی‬ ‫ئەخالقیە و دژ بەستەمكارەكان ئەگەر ئەو‬ ‫ستەمە موسوڵمانیش بیكات‪ ،‬بیرمەندی‬ ‫گەورەی فارس( عبدالكریم سروش) سەبارەت‬ ‫بەوفیقهانەی كە رووبــەرێــكــی فراوانیان‬ ‫لــەكــەلــەپــووری ئیسالمدا داگــیــركــردووە‬ ‫دەڵێت(فیقهی ئیسالمی قسەی فوقەهایە و‬ ‫دوای سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای راشدین‬ ‫سەری هەڵدا واتە نزیكەی سەد ساڵ دوای‬ ‫ئــەوەی ئیسالم قۆناغی بونیاتی ناسنامە‬ ‫تەواو دەكات و ئومەی ئیسالمی بەتەواوی‬ ‫دەردەكــەوێــت و ئیسالم شێوازی دەوڵــەت‬ ‫وەردەگرێت بۆ رێكخستنی كاری ئەو دەوڵەتە‬ ‫فوقەهای ئیسالم بەپێی خوێندنەوەی ئەوكاتە‬ ‫بۆ قورئان و سوننەت فیقهی ئیسالمیان‬ ‫دارشــتــووە‪ ،‬واتــە ئــەم فیقهە تێگەیشتنی‬ ‫خەڵكانی زیاتر لە ‪ 1300‬ساڵ لەمەوەبەرە‬ ‫ناكرێت هەمووی بۆ ئەم سەردەمە بەكار بێت‪،‬‬ ‫ئەمەی كە زیاتر ئەو فیقهانەی ئالۆزكردووە و‬ ‫كردونیەتە بارگرانی كەلەكەبوونی ئەو هەموو‬ ‫فەرموودە دروستكراوانە یە ‪ ،‬كە كراونەتە‬ ‫بنەما بۆ داڕشتنی فیقهەكۆنەكان‪.‬‬

‫ئێستاش داعش هە ئەوە دەڵێن بەداخەوە‬ ‫ئــەم فــەرمــودە دروستكراوانە هــەرمــاون و‬ ‫دەخوێندرێن ‪ ،‬ئەمەش كێشەی گەورەی‬ ‫دروستكردوەو ژینگەی بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫توندوتیژی لە ئیسالمدا ڕەخساندووە)جیهانی‬ ‫ئیسالمی بەشێوەیەكی گشتی ماوەی چەند‬ ‫سەدەیەكە جۆرێك لە راوەستان ودواكەوتن‬ ‫رووی تێكردووە هۆكاری سەرەكیش بۆ ئەم‬ ‫چەقبەستنەی ئیسالم نەبوون و داخرانی‬ ‫پرۆسەی ئیجتهادە بەرامبەر ئەو گۆرانكاریانەی‬ ‫بــــەردەوام ژیــانــی مرۆڤایەتی دەگــرنــەوە‬ ‫بێگومان ئەم گۆرانكاریانەش لەچوارچێوەی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمدا پێویستیان بە فیقهی‬ ‫ێ هەیە‪ ،‬ئەم ئەركەش‬ ‫نوێ و فیكری نو ‌‬ ‫لە هەنگاوی یەكەمدا دەكەوێتە شەر شانی‬ ‫مەرجەعەكانی فیكری ئیسالمی لەئەزهەر و‬ ‫نەجەف و هەموومەرجەعەكانی تری ئایینی‬ ‫هەرلە مامۆستای مزگەوتەكانەوە تاكو‬ ‫بانگخوازەكانیش ئــەم بەرپرسیارێتیە لە‬ ‫ئەستۆ دەگرن و دەبێت لە پێناوی چاكسازی‬ ‫دا هەموو سۆزدارییەك بۆ كۆنەویستی بەالوە‬ ‫بنێن‪ ،‬جێگای خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بە‬ ‫هەڵوێستی مامۆستای زانكۆ لە فەرەنسا و‬ ‫سەرۆكی كۆمەڵەی فەلسەفەی میسری(د‪.‬‬ ‫حسن حەنەفی) بكەین ‪ ،‬كە گوتارەكانی‬

‫بەئەنجام دەگەیەنن‪ ،‬هەرچەندە لە دەیەكانی‬ ‫رابووردو دا چەندین كەسایەتی ئەكادیمی و‬ ‫پێشكەوتنخوازی وەك محمد عبدە و جمال‬ ‫الدین ئەفغانی و علی عبدالرازق و دكتۆر علی‬ ‫وەردی هاتنە مەیدانەوە و ویستیان چاكسازی‬ ‫لە بوارەكانی ئاینی و كۆمەاڵیەتی ئەوسای‬ ‫كۆمەڵگەی ئیسالمی بەئەنجام بگەیەنن‬ ‫بەاڵم بەهۆی دواكەوتوویی كۆمەڵگەكانیان‬ ‫و موقەلیدیان بۆ فیقهەكۆنەكان نەیانتوانی‬ ‫درێــژە بەو ڕەووتــە بدەن بگرە وزۆریشیان‬ ‫وەك( فەرەج فۆدە) تەكفیركران و لەالیەن‬ ‫فەندەمێنتااڵیزمەكانەوە كەوتنە بەر شااڵوی‬ ‫تیرۆركردن‪ ،‬جێگای داخە تاكو ئێستاش هیچ‬ ‫هیوایەك بۆ ئەو چاكسازی و راستكردنەوەیە‬ ‫لە واڵتانی ئیسالمی دا لەئارادا نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانەوە لە واڵتێكی وەك سعودیە‬ ‫كەسەرچاوەی سەرهەڵدانی ئیسالمە هێشتا‬ ‫بۆ بەرژەوەندی بنەماڵەی پادشایەتی ئال‬ ‫سعود بــرەو بە فیكری وەهــابــی دەدرێــت‬ ‫و مــزگــەوتــەكــانــیــان كــردۆتــە ســەنــتــەری‬ ‫باڵوكردنەوەی ئەو فیكرانەی كە رێكخراوە‬ ‫تیرۆریستیەكان كردویانەتە مەرجەع ئەمەش‬ ‫گەورەترین فاكتەرە بۆ ئــەوەی وواڵتانی‬ ‫عەرەبی ببنە دیارترین بەرهەم هێنەری تیرۆر‪.‬‬

‫گوتاری بانگخوازە دەعەوییەكانیش دیسان گوتاری فیقهە‪،‬‬ ‫ئەوانیش لە قوژبن و هەندێك شوێندا خەڵك كۆدەكەنەوەو‬ ‫بەحساب بانگخوازی بۆ ئیسالم دەكەن‪ ،‬بەاڵم بانگخوازی بۆ‬ ‫فیقهی ئیسالمی دەكەن كەبەرلە ‪ 1300‬ساڵ لەمەوپێش دانراون‬

‫لەفرانسیس‬ ‫فۆكۆیاماوە بۆ‬ ‫ساموئێل هنتنگتۆن‬ ‫محەمەد ئەركۆن‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫دوای داڕمــانــی بــەرەی كۆمۆنیزم‌و دیــواری بەرلین‪ ،‬لە‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دوو دەنگ یان دوو بیرمەند‬ ‫بەدیاركەوتن كە تیۆریزەیان بۆ ئەو ڕوداوە گەورەیە دەكردو‬ ‫ێ‬ ‫لەهەوڵی ئەوەدابوون‪ ،‬ماناو ئاماژەكانی ئەو ڕوداوە تاوتو ‌‬ ‫بكەن‪ .‬یەكەمیان فرانسیس فۆكۆیامای خاوەنی كتێبی كۆتایی‬ ‫مێژوو ‌و دواین مرۆڤ بوو‪ ،‬دووەمیشیان ساموئیل هنتنگتۆنی‬ ‫خاوەنی كتێبی پێكدادانی شارستانیەتەكان بوو‪.‬‬ ‫یەكەمیان پێیوایە شكستی كۆمۆنیزم سەركەوتنە بۆ كەمپی‬ ‫لیبرالیزمی دیموكراسی خۆرئاوایی‌و بــەڕای ئەو‪ ،‬لیبرالیزم‬ ‫دواین مۆدێل ‌و چاكترین مۆدێلە بۆ بەڕێوەبردنی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫دووەمیشیان پێیوایە جگە لە كلتوری خــۆرئــاوا‪ ،‬تــەواوی‬ ‫ێ سەودان‌و بە ئاشكرا دژ بە مۆدێ ‌ل و بەها‬ ‫كلتورەكانی دیكە ب ‌‬ ‫ژیاریەكانی خۆرئاوان‪.‬‬ ‫بەم پێیە فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی پەڕگیر‪ ،‬بۆ خۆرئاوا‬ ‫دەبێتە دوژمنی ژمــارەیــەك‪ .‬بەمەش لــەڕووی مەترسیەوە‪،‬‬ ‫لەدوای بەرپابونی جەنگی یەكەمی كەنداوەوە‪ ،‬شوێنی مەترسی‬ ‫كۆمۆنیزم دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لــەدوای یانزەی سێپتەمبەرەوە‪ ،‬خــۆرئــاوا بــاس لە دوو‬ ‫جەمسەرگیری دەكات‪ ،‬لەنێوان بەرەی چاكەو بەرەی خراپەدا‪.‬‬ ‫بێگومان لەو جەمسەربەندیەشدا خۆی لەسەربەرەی چاكە‬ ‫حیساب دەكات‌و ئەوەی بیرچۆتەوە كەبەدرێژایی دووسەدە‪،‬‬ ‫واتە لەسەرەتای كۆلۆنیالیزمەوە تا ئەمڕۆ‪ ،‬سیاسەتەكانی‬ ‫چییان كردووە‪.‬‬ ‫ئــەمــە بەنیسبەت بـــەرەی خـــۆرئـــاواوە‌و ســەبــارەت بە‬ ‫ی و واڵتانی‬ ‫بەرەكەی دیكەش (واتە بەرەی جیهانی ئیسالم ‌‬ ‫عەرەبی)‪ ،‬دەبینین ئەو ڕژێمانەی لەدوای قۆناغی بزوتنەوەی‬ ‫ڕزگاریخوازیەوە حوكمڕانن‪ ،‬تا ئێستاش بەشێوەیەكی ئایدیۆلۆژی‬ ‫(گــەر بەشێوەیەكی دیماگۆگیش نەبێت)‪ ،‬ڕق ‌و توڕەیی‬ ‫جەماوەر بەرامبەر بەخراپەكاریەكانی قۆناغی كۆلۆنیالیزم ‌و‬ ‫قۆناغە نوێیەكانی هەژمونگەرێتی دواتر‪ ،‬بەخراپترین شێوە‬ ‫بەكاردەهێن ‌ن و سودی لێدەبینن‪.‬‬ ‫ئەمەش بواری ئەوەیان بۆ دەڕەخسێنێ‌‪ ،‬تا كەموكوڕیەكانی‬ ‫ێ چەند و چونی ماوەی ئەو‬ ‫بەڕێوەبردنی واڵت‌و شكستی ب ‌‬ ‫شەست ساڵەی دوای سەربەخۆبوونی پێبشارێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم تۆمەتباركردن ‌و تۆمەتباركردنە پێچەوانەیە‪ ،‬دەرگا‬ ‫بەڕووی هەموو هەوڵێكدا دادەخەن بەمەبەستی فۆرمەالكردنی‬ ‫ێ كە ئێمە بەدیبلۆماسیەتی خۆپارێزی‬ ‫دیبلۆماسیەتێكی نو ‌‬ ‫ناوزەدی دەكەین‪ .‬ئەوەش بەمانای چارەسەركردنی كێشەكان‪،‬‬ ‫بەرلەسەرهەڵدان‌و تەقینەوەیان‪.‬‬ ‫ش و پەالمارەكانی‬ ‫لەهەلومەرجێكی وادا ڕوداوێكی وەك هێر ‌‬ ‫یانزەی سێپتەمبەر‪ ،‬نابێتە بابەتێك بۆ مشتومڕێكی جیدی ‌و‬ ‫هێمنانە‪ ،‬لەپێناو دەستنیشانكردنی ئەوانەی بەرپرسیارن لێی‪،‬‬ ‫ئیدی لەم یان لەو بەرەی دیكەبێت‪.‬‬ ‫گومانی تێدانیە بەرپرسیاریەتیەكی مێژوویی هەیە لەمەڕ هێرش‬ ‫‌و پەالمارەكانی یانزەی سێپتەمبەر و ئەو بەرپرسیاریەتیەش‪،‬‬ ‫دەكەوێتە سەرشانی هەردووالیەنی نەیار و بەشەڕهاتوو‪ .‬جیهانی‬ ‫ئیسالمی یاخود توندڕەوی ئیسالمی بەتەنها بەرپرسیارێتی ئەو‬ ‫ی‬ ‫كارەی ناكەوێتە ئەستۆ‪ ،‬بەپێچەوانەی ئەوەی میدیای خۆرئاوای ‌‬ ‫و زۆرێك لەڕۆشنبیرە كورت بینەكان باسی دەكەن‪ .‬ئەڵبەت لەو‬ ‫ڕوداوە‪ ،‬سیاسەتی ناقۆاڵی خۆرئاواش بەرپرسە‪.‬‬ ‫ئاشكرایە خێر و بێری دنیاو بەتایبەت خێر و بێری ناوچەی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬لەژێر هەژمونی خۆرئاوادایەو دەستی‬ ‫بەسەرداگرتووە‪ .‬ئێمە كە ئەمە دەڵێین‪ ،‬بۆئەوەنییە بەهیچ‬ ‫جۆرێک پاساو بۆ تاوانەكانی یانزەی سێپتەمبەر بهێنینەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو تەنها دەمانەوێت لەهۆكارەكانی تێبگەین‪.‬‬ ‫گەر بەم شێوەیەش دەست پێبكەین‪ ،‬دەتوانین هەموو ئەو‬ ‫ی و دوژمنكاریانە تێپەڕێنین كە لە تەقینەوەكانی یانزەی‬ ‫گرژ ‌‬ ‫سێپتەمبەردا چڕبووەوە‪ .‬بەاڵم جەخار كرانەوە بەسەر هەقیقەتی‬ ‫بابەتی‌و ئەو پرسە هەستیارانەدا‪ ،‬هــەروەك قسەو نوسینی‬ ‫سەركاغەز دەمێنێتەوەو هیچی تر‪ .‬واتــە وەك بۆچونێكی‬ ‫ئایدیالی‪ -‬یۆتۆبی كر ‌چ و كاڵ دەمێنێتەوە كە بەدیهێنانی‬ ‫ئەستەم بێت‪ .‬چونكە ئەنگێزەی نەتەوەپەرستی‌و دەمارگیری‬ ‫ت و‬ ‫ئایینی‪ ،‬هەمووجێیەكی تەنیووەو مرۆڤەكان جۆش دەدا ‌‬ ‫دوژمنایەتیەكان قوڵتردەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم مەسەالنە زۆر بەئاسانی گەمە بەهەست‌و نەستی خەڵك‬ ‫دەكات‌و دنەی جەماوەر دەدات‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئاشكراشە خەڵكی كەپڕبوون ‌و تەقینەوە‪ ،‬كەس ناتوان ‌‬ ‫ت و تەڕ و وشك پێكەوە دەسوتێن‌‪ .‬كەئەمەش‬ ‫بەریان پێبگرێ ‌‬ ‫باس دەكەین تا ئێستا كلیلێك شك نابەین بۆتێگەیشتن‬ ‫ڤ و كردنەوەی كۆدە‬ ‫ێ سەر و بەرەكانی مرۆ ‌‬ ‫لەهەڵچونە ب ‌‬ ‫تەلیسماویەكانی‪ .‬چونكە تائێستا سینتاکسێکی باوەڕپێكراو‬ ‫دروســت نەبووە‪ ،‬بۆ كردنەوەی كۆدو تەلیسمی هەڵچو ‌ن و‬ ‫سەرشێتیەكانی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫محمد أركون‪ :‬تحریر الوعي اإلسالمي‪ -‬دار الطليعة‪ ،‬بیروت‪ -‬ص ص‬ ‫‪.239 ،238‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫چواردە تێز دەربارەى فاشیزمی ئەبەدی‬ ‫ئەمبێرتۆ ئیكۆ‬ ‫و‪ .‬پێشڕەو محەمەد‬ ‫بەشی دووەم و كۆتایی‬ ‫‪ .11‬لەم ڕوانگەیەوە هەموو كەسێك‬ ‫بۆیە پــــەروەردە دەبــێــت تــا ببێت بە‬ ‫پــاڵــەوانــێــك‪ .‬لــە هــەمــوو سیستەمە‬ ‫ئەفسانەییەكاندا پاڵەوان بوونەوەرێكی‬ ‫ئـــاوارتـــەیـــە‪ ،‬بــــەاڵم لـــە فــاشــیــزمــی‬ ‫ئەبەدیدا پاڵەوانخوازی ڕێسایە‪ .‬ئەم‬ ‫پاڵەوانپەرستییە پەیوەندییەكی بەهێزی‬ ‫لەگەڵ نەریتی مەرگدا هەیە‪ .‬ڕێكەوت‬ ‫نییە‪ ،‬كاتێك دروشمی فاالنژەكان بژی‬ ‫مەرگ (‪ )Viva la Muerte‬بوو‪.‬‬ ‫لە كۆمەڵگا نافاشیستییەكاندا بەخەڵكی‬ ‫ئاسایی دەڵێن مەرگ شتێكی ناخۆشە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت سەرفرازانەش ڕووبەڕووی‬ ‫ببنەوە؛ بە بـــاوەڕداران دەڵێن مەرگ‬ ‫ترسناكە‪ ،‬بەاڵم ڕێگەیەكە بۆ گەیشتن‬ ‫بە بەختەوەریی ئەودونیا‪ .‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫پاڵەوانی فاشیزمی ئــەبــەدی لە حەز‬ ‫و گڕوتینی مەرگێكی پــاڵــەوانــانــەدا‬ ‫دەســوتــێــت‪ ،‬مەرگێك وەك باشترین‬ ‫پاداشت بۆ ژیانێكی پاڵەوانانە بانگەشەى‬ ‫بۆ دەكرێت‪ .‬پاڵەوانی فاشیزمی ئەبەدی‬ ‫بێ قەراری مردنە و لەم بێ قەرارییەشدا‬ ‫جــارەهــای جــار ئەوانیدیكەیش بــەرەو‬ ‫خۆشبەختیی مەرگ ئاراستە دەكات‪.‬‬ ‫‪ .12‬لــەبــەر ئــــەوەى هـــەم جەنگ‬ ‫بـــەردەوامـــە و هــەم پاڵەوانپەرستی‬ ‫هەدووكیان یاریگەلێكی دژوارن‪ ،‬ئەوا‬ ‫فاشیستە ئەبەدییەكان ئیرادەى دەسەاڵت‬ ‫بۆ بابەتە سێكسوالەكان دەگوازنەوە‪.‬‬ ‫ئەمە ڕیــشــەى نیشاندانی دەســەاڵتــی‬ ‫پــیــاوانــە (‪)mschismo‬یــــــە (كە‬ ‫هەم سوكایەتی بە ژنان دەكات و هەم‬ ‫بەرگەنەگرتن و مەحكومكردنی خوونەریتە‬ ‫سێكسییە ناشەرعییەكان‪ ،‬هەر لە ڕەبەنی‬ ‫یان بێ هاوسەرییەوە بیگرە تا دەگاتە‬ ‫هۆمۆسێكسوالیتە)‪ .‬تا ئــەو جێیەى‬ ‫تەنانەت پەیوەندیی سێكسیش یارییەكی‬ ‫دژوارە‪ ،‬ئــەوا پــاڵــەوانــی فاشیستیی‬ ‫ئەبەدی مەیلی بۆ یاریكردن هەیە بە‬ ‫ئامرازە جەنگییەكانەوە – و ئەم كارەش‬ ‫دەگۆڕێت بۆ یارییەك‪ ،‬بــەاڵم بە زڕە‬ ‫فالووسییەكانەوە‪.‬‬ ‫‪ .13‬فاشیزمی ئــەبــەدی پشت بە‬ ‫پۆپۆلیزمێكی هەڵبژێردراو دەبەستێت‪،‬‬ ‫بە مانایەك‪ ،‬پۆپۆلیزمێكی چۆنایەتی‪.‬‬ ‫لە دیمۆكراسیدا‪ ،‬هاوواڵتیان خــاوەن‬ ‫مافی تاكەكەسین‪ ،‬بەاڵم هاوواڵتی وەك‬ ‫گشتێك تەنها لە ڕوانگەى چەندایەتییەوە‬ ‫دەتــوانــن كاریگەری لەسەر سیاسەت‬ ‫دابنێن – لــە دیمۆكراسیدا دەبێت‬ ‫پەیڕەوی لە بڕیارەكانی زۆرینە بكرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لە فاشیزمی ئەبەدیدا تاكەكان وەك‬ ‫تاكێك خاوەن هیچ مافێك نین‪ ،‬و وەك‬ ‫چۆنایەتییەك لە «خەڵك» دەڕوانرێت‪،‬‬ ‫واتــا بوونەوەرێكی یەكپارچە‪ ،‬كە لە‬ ‫«ئیرادەى هاوبەش»دا دەردەكەوێت‪ .‬تا‬ ‫ئەو شوێنەى هیچ چەندایەتییەكی گەورەى‬ ‫ئینسانەكان ناتوانن خاوەن ئیرادەیەكی‬ ‫هاوبەش بن‪ ،‬ئەوا پێشەوا وایدەبینێت‪ ،‬كە‬ ‫موفەسیر و لێكدەرەوەى داواكارییەكانی‬ ‫ئەوانە‪ .‬كاتێك هاوواڵتییان دەسەاڵتی‬ ‫هەبوونی نوێنەری خۆیان لەدەستداوە‪،‬‬ ‫ئــەوا چیتر ناتوانن دەســت بۆ كــار و‬ ‫پراكتیكێك ببەن؛ تەنها بۆ ئەوە بانگ‬ ‫دەكرێن تاوەكو ڕۆڵی «خەڵك» ببینن‪.‬‬ ‫لەم ڕووەوە‪ ،‬خەڵك شتێك نییە جگە‬ ‫لە دروستكراوێكی نمایشی‪ .‬بۆ هەبوونی‬ ‫نموونەیەكی باشی پۆپۆلیزمی چۆنایەتی‪،‬‬ ‫چیتر پێویستمان بە مەیدانی ڤینسیا لە‬

‫لە هەموو سیستەمە ئەفسانەییەكاندا پاڵەوان بوونەوەرێكی ئاوارتەیە‪ ،‬بەاڵم لە فاشیزمی ئەبەدیدا پاڵەوانخوازی ڕێسایە‬

‫ڕۆم یــان ستادیۆمی نۆرنبێرگ نییە‪.‬‬ ‫پێویستە دواتر چاوەڕوانی پۆپۆلیزمی‬ ‫تەلەڤزیۆنی و ئینتەرنێتی بین‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫پەرچەكرداری سۆزمەندانەى گروپێكی‬ ‫هەڵبژێردراو لە هاوواڵتییان دەتوانن‬ ‫لەبری «دەنگی خەڵك» جێكەوت بن و‬ ‫جێبگرن‪.‬‬ ‫فاشیزمی ئەبەدی بەهۆى پۆپۆلیزمە‬ ‫چۆنایەتییەكەیەوە دەبێت دژ بە حكومەتە‬ ‫«داڕوخاو و گەندەڵە» پەرلەمانییەكان‬ ‫بوەستێت‪ .‬یەكێك لە سەرەتاییترین‬ ‫ئەو ڕستانەى مۆسۆلینی لە پەرلەمانی‬ ‫ئیتاڵیادا گوتی ئەوە بوو‪ ،‬كە «دەمتوانی‬ ‫ئەم شوێنە بكەم بە بێدەنگترین كەمپی‬ ‫كاتی یەكە سەربازییەكانم» – «یەكە‬ ‫سەربازییەكان» یەكێك بــوو لە لقە‬ ‫الوەكییەكانی لەشكری (لژیۆن)ی ڕۆم‪.‬‬ ‫ڕاستییەكەت بــوێــت‪ ،‬ئــەو بــە زوویــی‬ ‫شوێنێكی باشتری بۆ جێگیركردنی یەكە‬ ‫سەربازییەكانی دۆزییەوە‪ ،‬بەاڵم پاش‬ ‫ماوەیەك پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە‪.‬‬ ‫هەركاتێك سیاسەتمەدارێك بە بیانووی‬ ‫ئەوەى پەرلەمان چیتر نوێنەری «دەنگی‬ ‫خــەڵــك» نییە‪ ،‬دەكــرێــت گــومــان لە‬ ‫پەرلەمان بكرێت‪ ،‬ئەوا دەشێت دەنگی‬ ‫پێی فاشیزم بە ئاسانی ببیسترێت‪.‬‬ ‫‪ .14‬فاشیزمی ئەبەدی بە نیوسپیكێك‬ ‫(زمانێكی نوێ) قسە دەكات‪ .‬نیوسپیك‬ ‫داهــێــنــراوی ئــۆروێــڵ بــوو لــە ڕۆمانی‬ ‫‪1984‬دا‪ :‬زمــانــی فــەرمــی ئینگساك‪،‬‬ ‫سۆسیالیزمی ئینگلیزی‪ .‬بەاڵم هەندێك‬ ‫لە ڕەگەزەكانی فاشیزمی ئەبەدی لە‬ ‫فۆرمە جیاوازەكانی دیكتاتۆریشدا هەن‪.‬‬ ‫هەموو كتێبە مەنهەجییەكانی نازییەكان‬ ‫یان فاشیستەكان زاراوەگەلێكی الواز‬ ‫و سینتاكس و ڕێــزمــانــی سەرەتایی‬ ‫بەكاردەهێنن تــاوەكــو ئــامــرازەكــانــی‬

‫بەڵگەهێنانەوەى نـــاڕوون و ئاڵۆزی‬ ‫ڕەخــنــەیــی ســـنـــووردار بــكــەن‪ .‬بــەاڵم‬ ‫پێویستە ئــامــادە بــیــن بــۆ ئـــەوەى‬ ‫جۆرەكانی نیوسپیك بناسێنین‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر فۆرمێكی ڕووكەشییانەى سادە‬ ‫و مێزگردی تەلەڤزیۆنی بازاڕییانەش‬ ‫بەخۆیەوە بگرێت‪.‬‬ ‫بەرەبەیانی ‪27‬ی تەموزی ‪،1943‬‬ ‫ڕاپۆرتە ڕادیۆییەكان ڕایانگەیاند فاشیزم‬ ‫لەنێو چووە و مۆسۆلینی دەستگیركراوە‪.‬‬ ‫كاتێك دایكم ناردمی ڕۆژنامە بكڕم‪ ،‬لە‬

‫مەسیحی‪ ،‬حزبی كۆمۆنیست‪ ،‬حزبی‬ ‫سۆسیالیست‪ ،‬حزبی كار و حزبی لیبراڵ‪.‬‬ ‫تا ئەو كاتە هەستم دەكــرد لە هەر‬ ‫واڵتێكدا تەنها یەك حزب هەیە و لە‬ ‫ئیتالیاش حزبی ناسیۆنال فاشیست‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆژە تێگەیشتم لە واڵتــی ئێمەدا‬ ‫چەندین حزب دەیانتوانی لەو یەكەیەدا‬ ‫چاالكی بنوێنن‪ ،‬و لەبەر ئەوەى منداڵێكی‬ ‫یــانــزەســااڵنــەى زیـــرەك بـــووم‪ ،‬خێرا‬ ‫تێگەیشتم‪ ،‬كە ناشێت ئەم هەموو حزبە لە‬ ‫شەوێكدا بێنە دنیاوە و دەبێت ماوەیەكی‬

‫«ئــازادی» و «دیكتاتۆری» دەكەوتم‪.‬‬ ‫ئەمە بۆ من دووبارە لەدایكبوونەوە بوو‪:‬‬ ‫من بەهۆى ئەم زاراوە تــازانــەوە وەك‬ ‫ئینسانێكی ئازادی خۆرئاوایی پێم خستە‬ ‫نێو جیهانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەبێت وریابین تا مانای ئەم‬ ‫زاراوانە دووبارە لەبیر نەچنەوە‪ .‬فاشیزمی‬ ‫ئەبەدی هێشتا بەدەوروخولی ئێمەدا‬ ‫دەسوڕێتەوە‪ ،‬هەندێكجار لە جلوبەرگێكی‬ ‫شەخسیدا‪ .‬ئەگەر كەسێك پێی دەخستە‬ ‫ســەر ســەكــۆى شــانــۆى جیهان و بە‬

‫هەموو كتێبە مەنهەجییەكانی نازییەكان یان‬ ‫فاشیستەكان زاراوەگەلێكی الواز و سینتاكس‬ ‫و ڕێزمانی سەرەتایی بەكاردەهێنن تاوەكو‬ ‫ئامرازەكانی بەڵگەهێنانەوەى ناڕوون و ئاڵۆزی‬ ‫ڕەخنەیی سنووردار بكەن‬ ‫نزیكترین دوكانی ڕۆژنامەفرۆشییەكە‬ ‫بینیم ڕۆژنــامــەكــان گەلێك سەردێڕی‬ ‫جیاوازیان هەیە‪ .‬پاشان لە سەردێڕی‬ ‫هــەواڵــەكــانــەوە تێگەیشتم‪ ،‬كــە هەر‬ ‫ڕۆژنامەیەك قسەگەلێكی جیاواز دەكات‪.‬‬ ‫هەر لەخۆمەوە یەكێكیانم هەڵگرت و لە‬ ‫الپەڕەى یەكەمدا ڕاگەیاندنێكم بینی‪ ،‬كە‬ ‫ئیمزای پێنج یان شەش حزبی سیاسیی‬ ‫بەسەرەوە بوو – وەك حزبی دیمۆكراسیی‬

‫درێژ بێت بە شێوەی ڕێكخستنی نهێنی و‬ ‫ژێرزەمینی چاالكیان ئەنجام دابێت‪.‬‬ ‫ئەو بەیاننامەیەى لە الپەڕەى یەكەمی‬ ‫ڕۆژنــامــەكــەدا چــاپ بــووبــوو مــوژدەى‬ ‫كۆتایی دیكتاتۆریەت و گــەڕانــەوەى‬ ‫ئــازادی دەبەخشی‪ :‬ئازادیی دەربڕین‪،‬‬ ‫ئازادیی چاپەمەنی‪ ،‬ئازادیی كۆبوونەوە و‬ ‫ڕێكخستنی سیاسیی‪ .‬یەكەمین جار بوو‬ ‫بە درێژایی ژیانم بەر زاراوەگەلێكی وەك‬

‫ڕاشكاوی دەیگوت «دەمەوێت دووبارە‬ ‫ئاشڤیتز زیندوو بكەمەوە‪ ،‬دەمەوێت‬ ‫دووبــارە جل ڕەشەكان لە مەیدانەكانی‬ ‫ئیتالیادا دەربكەونەوە و ڕیز ببەستن»‪،‬‬ ‫كارەكەى ئێمە ئاسانتر دەبــوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژیان بەمجۆرەش سادە نییە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫فاشیزمی ئەبەدی لە سادەترین و بێ‬ ‫ڕازاندنەوەی جلوبەرگەكان بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەركی ئێمە البردنی ماسكەكەیە لەسەر‬

‫لەوانەیە فاشیزمی ئەبەدی لە سادەترین و بێ ڕازاندنەوەی جلوبەرگەكان‬ ‫بگەڕێتەوە‪ .‬ئەركی ئێمە البردنی ماسكەكەیە لەسەر دەموچاوی ئەم‬ ‫فاشیزمە و بە پەنجە ئاماژەكردن بۆ تاكەتاكەى نیشانە تازەكانی –‬ ‫ئەویش هەموو ڕۆژێك و لە هەموو پنتێكی ئەم جیهانەدا‬

‫دەموچاوی ئەم فاشیزمە و بە پەنجە‬ ‫ئــامــاژەكــردن بــە تاكەتاكەى نیشانە‬ ‫تازەكانییەتی – ئەویش هەموو ڕۆژێك و‬ ‫لە هەموو پنتێكی ئەم جیهانەدا‪ .‬بەجێیە‬ ‫قسەكانی فرانكلین ڕۆزڤیلت لە ‪4‬ی‬ ‫نۆڤەمبەری ‪1938‬دا بەیاد بهێنینەوە‪:‬‬ ‫جــورئــەتــی گــوتــنــی ئـــەم قــســە پڕ‬ ‫دەردیــســەریــیــە بــەخــۆم دەدەم‪ ،‬كە‬ ‫ئــەگــەر دیمۆكراسیی ئەمەریكا وەك‬ ‫هێزێكی زیندوو بەرەو پێشەوە نەچێت‬ ‫و ڕۆژ و شەو هەوڵنەدات بە ئامرازە‬ ‫ئاشتیئامێزەكان ژیانی هاوواڵتییانی ئێمە‬ ‫باش نەكات‪ ،‬ئەوا فاشیزم لە واڵتی ئێمە‬ ‫دەسەاڵت بەدەستەوە دەگرێت‪.‬‬ ‫ئــــازادی و ڕزگـــاربـــوون پەیامێكی‬ ‫بێ پایانە‪ .‬ڕێگەم بــدەن قسەكەم بە‬ ‫شیعرێكی فرانكۆ فۆرتینی [شاعیر‪،‬‬ ‫وەرگێڕ و ڕۆشنبیری ماركسیستی ئیتالی‪،‬‬ ‫كە لە ساڵى ‪ 1994‬كۆچی دوایی كرد]‬ ‫كۆتایی پێبهێنم‪:‬‬ ‫لە سەر پاردەی پردەکە‬ ‫سەری کوژراوەکان‬ ‫لە دەمیانەوە ئاوێك دەچێت بەرەو‬ ‫جۆگەکە‬ ‫لە سەر شۆستەی بەردچنی بازاڕ‬ ‫نینۆکی پەنجەی شەهیدانی شار‬ ‫ددانی شکاوی شەهیدانی شار‬ ‫لە سەر گیای وشک پەرژوباڵون‬ ‫قەپاڵ لە هەوا گرتوو‬ ‫قەپاڵ لە بەرد گرتوو‬ ‫لەشمان چیدی لەشی مرۆڤ نییە‬ ‫قەپاڵ لە هەواو لە بەرد دەگرین‬ ‫دڵمان چیدی دڵی مرۆڤ نییە‬ ‫بەاڵم ئێمە کتێبی چاوی مردووەکانمان‬ ‫خوێندوەتەوە‬ ‫ئێمە ئـــازادی دەکــەیــنــەوە میوانی‬ ‫فەرشی خاک‬ ‫مشتی مردووەکان‬ ‫توند و بە قەد‬ ‫ئەو خەاڵتی دادەی گرتوە‬ ‫چاوەرێی ئێمە دەکات‬ ‫لە سایتی تێزی یانزە وەرگیراوە و كراوە بە‬ ‫كوردی‬ ‫‪http://www.thesis11.com/‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫عه‌شقى شۆڕشگێڕانه‌‬

‫‪7‬‬

‫گفتوگۆيه‌كى سالڤۆى ژيژه‌ك ده‌رباره‌ى «قه‌ديس پۆڵس»‬ ‫(‪)2-1‬‬

‫پرسيار‪ :‬به‌و دواييه‌‪ ،‬نوسينه‌كانى‬ ‫قه‌ش ‌ه پۆڵس بۆ تۆ و هه‌ندێك بيريارى‬ ‫تــرى وه‌ك ئـــاالن بــاديــۆ و جۆرجيۆ‬ ‫ئاگامبێن بۆت ‌ه سه‌نگى مه‌حه‌كى فيكرى‬ ‫ڕاديكاڵ‪[ ،‬فيكرێك ك ‌ه به‌دواى گۆڕينى‬ ‫ڕيــش ـه‌يــى دۆخـــى بــااڵده‌ســتــه‌وه‌يــه‌]‪.‬‬ ‫واده‌رده‌ك ـه‌وێــت تۆ ل ‌ه نام ‌ه و نوسين ‌ه‬ ‫به‌جێماوه‌كانى پۆڵسدا‪ ،‬بۆ په‌يڕه‌و و‬ ‫پرۆگرامێكى شۆڕشگێڕان ‌ه ده‌گه‌ڕێيت؛‬ ‫هه‌وڵه‌كه‌شى له‌پێناوى دامـه‌زرانــدنــى‬ ‫جڤات و جه‌ماعه‌تى بــاوه‌ڕدارانــدا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫باشترين نمونه‌ى ستراكتۆر و شوێنه‌وارى‬ ‫كــرده‌ي ـه‌كــى ڕه‌ســه‌نــى شۆڕشگێڕان ‌ه‬ ‫داده‌نێيت‪ .‬ل ‌ه ديدى باديۆوه‌‪ ،‬بونياد و‬ ‫ستراكتۆرێكى گشته‌كى و گه‌ردوونى‬ ‫ده‌خاته‌ڕوو[(په‌يامێك ك ‌ه خۆى له‌خۆيدا‬ ‫بانگهێشتى هه‌موان ده‌كات)]‪ ،‬به‌اڵم چۆن‬ ‫ده‌توانين جموجوڵه‌كه‌ى پۆڵس سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه دامه‌زراندنى مه‌سيحيه‌ت جيابكه‌ينه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه خه‌سڵه‌ت ‌ه تايبه‌تييه‌كانى مه‌سيحيه‌ت؟‬ ‫ئه‌و ده‌رسانه‌ى ل ‌ه پۆڵسه‌و‌ه فێرى ده‌بين‪،‬‬ ‫تا چه‌ن ‌د گشتگير و گڵۆباڵن؟ يان به‌و‬ ‫جۆره‌ى فۆرم ل ‌ه ناوه‌ڕۆك جياده‌كه‌ينه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌كرێت يان ده‌بێت ئه‌و ده‌رسان ‌ه ل ‌ه‬ ‫دۆخ ‌ه تايبه‌ت و به‌شه‌كييه‌كه‌ى خۆيان‪،‬‬ ‫ل ‌ه مێژووى مه‌سيحييه‌ت خۆى دابڕنين؟‬ ‫يــان ئايا خه‌سڵه‌ت ‌ه تايبه‌تييه‌كانى‬ ‫مه‌سيحييه‌ت خـــۆى‪ ،‬ب ـه‌جــۆرێــك ل ‌ه‬ ‫جۆره‌كان په‌يوه‌ستن به‌م جموجوڵه‌وه‌؟‬ ‫ژي ــژه‌ك‪ :‬گه‌رچى هێجگار ستايشى‬ ‫كتێبه‌كه‌ى بــاديــۆ ده‌كــه‌م[ســه‌بــاره‌ت‬ ‫ب ‌ه پۆڵس‪ ،‬ب ـه‌نــاوى‪ :‬قه‌ش ‌ه پۆڵس و‬ ‫لۆژيكى حـه‌قــيــقـه‌ت]‪ ،‬بـــه‌اڵم كێشه‌م‬ ‫له‌گه‌ڵيدا ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه باديۆ ته‌نيا چوار‬ ‫ڕووداو و پــانــتــايــى(‪)procedure‬‬ ‫له‌به‌رچاوده‌گرێت بۆ حه‌قيقه‌ت‪ :‬زانست‪،‬‬ ‫هونه‌ر‪ ،‬سياسه‌ت‪ ،‬عه‌شق(به‌م پێيه‌‪،‬‬ ‫كارى فه‌لسه‌ف ‌ه ب ‌ه پشكنين و لێكۆڵينه‌و‌ه‬ ‫له‌م كاي ‌ه و پانتاييانه‌دا ده‌زانێت‪.)...‬‬ ‫مه‌سه‌له‌ك ‌ه ئه‌وه‌ي ‌ه ئه‌و نمون ‌ه بااڵيه‌ى‬ ‫ده‌يهێنێته‌و‌ه بــۆ ڕووداو و پانتايى‬ ‫حه‌قيقه‌ت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌يه‌كى شاراو‌ه له‌ جۆرێك‬ ‫"بــانــگــهــێــشــت"‪-interpellation‬ـــى‬ ‫دينييه‌و‌ه مۆدێله‌كه‌ى خۆى وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫بۆي ‌ه جێى سه‌رسوڕمان ني ‌ه باشترين‬ ‫نمونه‌ى ئه‌مه‌‪ ،‬ڕووداوێكى دينى بێت!‬

‫ئاوڕدانه‌وه‌يه‌ك له‌‬ ‫ئاڵتۆسێر‬

‫عمر مهیبل‬ ‫و‪ .‬هەڵۆ محەمەد‬

‫و‪ .‬وه‌ليد عومه‌ر‬

‫وته‌يه‌ك‪:‬‬ ‫ق ـ ـه‌ش ـ ـه‌ پــــۆڵــــس‪ ،‬يــــاخــــود قـ ـه‌دي ــس‬ ‫پۆڵس(‪ ،)Saint Paul‬ل ‌ه بانگخواز‌ه‬ ‫هـ ـه‌ر‌ه سـه‌ره‌تــايــيـه‌كــانــى مه‌سيحيه‌ت ‌ه ك ‌ه‬ ‫ڕاسته‌وخۆ و ڕووبـه‌ڕوو مه‌سيحى نه‌ديوه‌‪.‬‬ ‫پۆڵس‪ ،‬سه‌ره‌تا جوله‌كه‌يه‌كى ده‌مارگير بوو‪،‬‬ ‫پاشان شه‌وێك ل ـه‌دواى موكاشه‌فه‌يه‌كه‌و‌ه‬ ‫خــۆى ت ـه‌رخــان ده‌ك ــات بــۆ بــاوكــردن ـه‌وه‌ى‬ ‫مه‌سحييه‌ت‪ .‬موكاشه‌فه‌يه‌ك ك ‌ه له‌ڕێگاى‬ ‫ئۆرشه‌ليمى نزيكى ديمه‌شقدا‪ ،‬ئه‌زموونى‬ ‫ده‌كــات‪ :‬له‌وێدا ده‌نگێك به‌ناو‌ه عيبره‌كه‌ى‬ ‫خۆى بانگى ده‌كات و پێى ده‌ڵێت‪« ،‬شائول‪،‬‬ ‫شائول بۆچى ئه‌وه‌ند‌ه عه‌زێتم ده‌ده‌ى؟»‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م ده‌نــگــه‌‪ ،‬ده‌نــگــى عيساى مه‌سيحه‌‪.‬‬ ‫لـه‌م چركه‌يه‌و‌ه پۆڵس تا سێ ڕۆژ كوێر‬ ‫و نابينا ده‌بــێــت و پــاشــان كـه‌ســێــك الى‬ ‫مـه‌ســيــحـه‌و‌ه دێ ــت و چــاكــى ده‌ك ــاتـ ـه‌و‌ه و‬ ‫فه‌رمانى پێده‌كات په‌يامه‌كه‌ى باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫لــێــره‌و‌ه پــۆڵــس ديــنــى جــولـه‌كـ ‌ه پشتگوێ‬ ‫ده‌خ ــات و ڕوو لـ ‌ه مه‌سيحيه‌ت ده‌كــات‪،‬‬ ‫ئــه‌م چــركـه‌ســاتـه‌ ف ـ ـه‌ردى و به‌شه‌كييه‌‪،‬‬ ‫په‌يامێكى ده‌سته‌جه‌معى و گشته‌كى و‬ ‫يونيڤێرساڵى لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬يونيڤێرساڵيزم‬ ‫و گه‌ردوونگه‌رايى‪ ،‬ل ‌ه سه‌رنجڕاكێشترين‬ ‫خه‌م و خه‌ونه‌كانى ماركسيزميش ‌ه كه ل ‌ه‬ ‫پۆڵسيشدا بـه‌دى ده‌كرێت‪ .‬پۆڵس ب ‌ه زۆر‬ ‫ناوچ ‌ه و نه‌ته‌وه‌ى جياجيادا ده‌سوڕێته‌و‌ه و‬ ‫په‌يام ‌ه گه‌ردوونيه‌كه‌ى باڵوده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‪،‬‬ ‫ل ‌ه ساڵى ‪67‬ى زاينييدا ده‌كوژرێت[و]‪‌ .‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫(‪)2-٢‬‬

‫به‌اڵم شتێكى پارادۆكسه‌‪ ،‬ك ‌ه دين له‌وێدا‬ ‫هيچ محه‌لێكى ل ‌ه ئيعرابدا نيه‌‪ .‬خۆشت‬ ‫ده‌زانيت ته‌نزه‌ك ‌ه له‌وێداي ‌ه بااڵترين نمون ‌ه‬ ‫ك ‌ه هه‌وڵده‌دات ستراكتۆرى سه‌ره‌كيى‬ ‫ڕووداوى حه‌قيقه‌تى پێ ته‌فسير بكات‪،‬‬ ‫فڕى به‌سه‌ر ڕووداوى حه‌قيقه‌ته‌وه‌ نيه‌‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ ئــه‌وه‌ى باديۆ ده‌يكات‪،‬‬ ‫هه‌ر ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه هايدگه‌ريش كردوويه‌تى‪-‬‬ ‫حه‌كايه‌ته‌ك ‌ه دوور و درێـــژه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫ئاگادارين هايدگه‌ريش له‌سه‌ره‌تاو‌ه ب ‌ه‬ ‫گ ـه‌ڕان ـه‌و‌ه بۆ پۆڵس ده‌ستى پێكرد‪.‬‬ ‫پێمواي ‌ه هايدگه‌ر خۆى ده‌ســتـه‌واژه‌ى‬ ‫(ئاماژه‌پێدانى فــۆرمــاڵ‪formales‬‬ ‫‪)-anzeigen‬ـــــى به‌كارده‌هێنا[[ل ‌ه‬ ‫سيسته‌مى زاراوه‌يى هايدگه‌ردا به‌گشتى‬ ‫زاراوه‌ى "فۆرماڵ" ده‌كه‌وێت ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫زاراوه‌ى "كۆنكرێتى"ـه‌و‌ه و موراديفى‬ ‫"به‌تاڵ" و "ئه‌بستراكت"ـه‌]]‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫بتوانين ئه‌م ئايديايه ب ‌ه زمانى هايدگه‌ر و‬ ‫به‌م شێوه‌ي ‌ه داڕێژينه‌وه‌‪ :‬ئه‌زموونى دينى‬ ‫ئه‌زموونێكى ئۆنتيكه‌[[ئه‌زموونێكى ته‌واو‬ ‫ئاماد‌ه ك ‌ه له‌سه‌ر فاكت ‌ه ئه‌زموونييه‌كان‬ ‫به‌ند‌ه و په‌يوه‌ندييه‌كى ئـه‌وتــۆى ب ‌ه‬ ‫ســتــراكــتــۆرى گشتى و نــاچــاره‌كــيــى‬ ‫پێشينيى بوونه‌و‌ه نيه‌]] و له‌ڕاستيدا هيچ‬ ‫جۆر‌ه پاي ‌ه و پێگه‌يه‌كى ترانسێندێنتاڵى‬ ‫نيه[[ك ‌ه بكه‌وێت ‌ه سه‌رووى ئه‌زموونه‌وه‌]‌]‬ ‫و هتد‪ ،‬سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش ستراكتۆرێكى‬ ‫فۆرماڵى تيا ده‌دۆزينه‌و‌ه ك ‌ه ده‌توانين‬ ‫بيگشتێنين و لـ ‌ه سياق ‌ه تايبه‌ت و‬ ‫به‌شه‌كييه‌كه‌ى خۆى دايڕنين و بيخه‌ين ‌ه‬ ‫قاڵبى ترانسێدێنتاڵێكى پێشينييه‌وه‌؛‬ ‫به‌اڵم وه‌ك ئێوه‌ش وتتا‌ن ئه‌و پرسياره‌ى‬ ‫بــێــوه‌اڵم مــاوه‌تــه‌و‌ه ئ ـه‌وه‌ي ـه‌ كـ ‌ه چۆن‬ ‫ده‌توانين هه‌روا به‌ساده‌يى ئه‌م ستراكتۆر‌ه‬ ‫دابڕنين و بيگشتێنين و ديسانيش بڵێين‬ ‫ئه‌م ‌ه چه‌مكێكى ئيمپريكى و ئه‌زموونييه‌؟‬ ‫بۆچى ئه‌م ستراكتۆره‌ هه‌ڵده‌بژێرين؟‬ ‫دووه‌مين خاڵ كه‌ ده‌مه‌وێت لێره‌شدا‬ ‫باسى بكه‌م و‪ ،‬پێمواي ‌ه هۆكارى ئه‌وه‌ى‬ ‫بادي ‌ۆ ئه‌زموونى دينى و كايه‌ى دين‬ ‫ناهێنێت ‌ه نــاو پانتايى حه‌قيقه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫هه‌وڵمداو‌ه ل ‌ه يه‌كێك ل ‌ه به‌ش ‌ه دوور و‬ ‫درێژه‌كانى كتێبى (سوبێكتى ختوكاوى)‬ ‫دا ڕوون بكه‌مه‌و‌ه ك ‌ه ته‌رخانم كردوو‌ه‬ ‫س پۆڵس‌‪ ،‬ئه‌مه بۆ‬ ‫بۆ باديۆ و قه‌دي ‌‬ ‫م ‌ن پرسێكى سه‌ره‌كييه‌‪ ،‬پرسى نه‌فێتى‬ ‫و نێگه‌تيڤيته‌‪ ،‬ئـه‌ويــش ئ ـه‌و كاته‌ى‬ ‫كـ ‌ه بـ ‌ه مــانــاى مــردن دێــت‪ .‬بــاديــۆ ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌كه‌يدا بۆ پۆڵس‪ ،‬ئه‌وه‌مان‬ ‫به‌گوێدا ده‌چپێنێت ك ‌ه مه‌رگى مه‌سيح‬ ‫ب ‌ه الى ئ ـه‌وه‌و‌ه هيچ مانايه‌كى زاتى و‬ ‫جه‌وهه‌ريى نيه‌‪ -‬ته‌نيا كاي ‌ه و پانتايى بۆ‬ ‫ڕووداوى حه‌قيقه‌ت ئاماد‌ه ده‌كات و هيچى‬ ‫تر‪ .‬گوايا تاكه شتى گرنگ‪ ،‬هه‌ستانه‌و‌ه و‬

‫زيــنــدووبــوونـه‌وه‌ى دواى مردنه‌‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫پ ـه‌يــوه‌نــديــى ب ـ ‌ه مـه‌سـه‌لـه‌يـه‌كــى زۆر‬ ‫ئاڵۆزى فه‌لسه‌فى‪/‬تيۆلۆژييه‌و‌ه هه‌يه‌‪...‬‬ ‫كاتێك ئيشه‌كانى باديۆ ده‌خوێنيته‌و‌ه‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئه‌و خاڵ ‌ه سه‌رنجتان ڕاكێشێت‬ ‫ك ‌ه باديۆ ده‌رهه‌ق ب ‌ه مه‌سه‌له‌ى مه‌رگ‬ ‫و فانيبوون(‪ ،)finitude‬جۆرێك ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵستيى فيترى و غه‌ريزى ده‌نوێنێت‪.‬‬ ‫الى ئـــه‌و‪ ،‬مـــه‌رگ و فــانــيــبــوون(يــان‬ ‫كۆتاييهاتن)‪ ،‬ئاژه‌ڵێتى(‪)animality‬‬ ‫و له‌م جۆر‌ه بوونانه‌‪ ،‬بوون‪-‬به‌ره‌و‪-‬مه‌رگ‬ ‫[[ـــى هــايــدگ ـه‌رى]]‪ ،‬پاڵنه‌رى مـه‌رگ‬ ‫بايه‌خێكى ئه‌وتۆى نيه‌‪ -‬به‌تايبه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫زاراوه‌يـــه‌ى كۆتايى ك ‌ه جــاروبــار وه‌ها‬ ‫به‌كاريدێنێت وه‌ك بڵێى هيچ هه‌قێكى‬ ‫به‌سه‌ر ديو‌ه تيۆرى و چه‌مكييه‌كانييه‌و‌ه‬ ‫نيه‌؛ ك ‌ه بــاس ل ‌ه (پاڵنه‌رى م ـه‌رگ‪،‬‬ ‫ك ـه‌وتــن[‪)]decadence‬يــش ده‌كات‬ ‫ئيدى واده‌زانيت له‌به‌رده‌م نوسينه‌كانى‬ ‫يه‌كێك ل ‌ه ماركسيي ‌ه ليبراڵ ‌ه ساد‌ه‬ ‫و گه‌شبينه‌كانى س ـه‌ره‌تــاى س ـه‌ده‌ى‬ ‫بيسته‌مدايت‪ .‬ب ‌ه الى منه‌و‌ه هه‌موو ئه‌مان ‌ه‬ ‫به‌جۆرێك ل ‌ه جــۆره‌كــان په‌يوه‌ندييان‬ ‫پێكه‌و‌ه هه‌يه‌‪ .‬خۆ ڕاست ‌ه منيش پۆڵس‬ ‫وه‌ك مۆدێلێك وه‌رده‌گـــرم‪ ،‬واتـ ‌ه وه‌ك‬ ‫بونيادێكى فــۆرمــاڵ ك ‌ه ده‌توانين بۆ‬ ‫ته‌نزيماتى كۆمه‌ڵ ‌ه و تاقم ‌ه ڕزگاريخواز‌ه‬ ‫شۆڕشگێڕييه‌كان ســودى لێوه‌رگرين‪،‬‬ ‫به‌اڵم سه‌ره‌ڕاى ئه‌م ‌ه من ده‌مه‌وێت ئه‌م‬ ‫بونياد‌ه له‌سه‌ر زه‌مينه‌ى ناوه‌ڕۆكيكى‬ ‫تايبه‌تيى مه‌سيحى داكوتم ك ‌ه به‌ته‌واوى‬ ‫ته‌ركيز ده‌خات ‌ه سه‌ر مردنى مه‌سيح‪،‬‬ ‫مــردن ـه‌ك ـه‌ى و زيــنــدووبــوون ـه‌وه‌ك ـه‌ى‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌وڵ ده‌ده‌م ئه‌م دوو ماناي ‌ه‬ ‫بكه‌م ‌ه يه‌كێك‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و بيرۆكه‌يه‌ى ك ‌ه‬ ‫پێى واي ‌ه زيندووبوونه‌وه‌ له‌دواى مردنه‌و‌ه‬ ‫دێت‪ ،‬ئه‌و ئايديايه‌ى ك ‌ه گوايا هه‌ردووكيان‬ ‫ڕووداوى ڕيوايى و حه‌كايه‌تئاسان‪ .‬ئه‌مه‌‪،‬‬ ‫هاوئاستى حه‌كايه‌تئاساى ئه‌و شته‌ي ‌ه گه‌ر‬ ‫هيگڵ بواي ‌ه پێى ده‌وت(نواندنه‌وه‌كان‌‪،‬‬ ‫به‌فيعلى‬ ‫‪.)vorstellungen‬‬ ‫هه‌ردوو ڕووداوه‌ك ـ ‌ه يه‌كده‌گرن و ده‌بن ‌ه‬ ‫يـه‌كــێــك‪ .‬ب ـ ‌ه ده‌ربــڕيــنــێــكــى تــر‪ ،‬گه‌ر‬ ‫هيگڵييان ‌ه مه‌رگى مه‌سيح بخوێنينه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئـــه‌وا [م ـه‌رگــى مه‌سيح] بريتييه ل ‌ه‬ ‫نه‌مانى ن ـه‌مــان‪ ،‬يــاخــود ديارنه‌مانى‬ ‫ديـــارنـــه‌مـــان(‪disappearance‬‬ ‫‪ ،)of disappearance‬ئه‌مه‌ش‬ ‫پێشوه‌خت له‌خۆيدا ده‌بێت ‌ه يه‌كێتى و‬ ‫يه‌كبوونێكى نوێ‪‌ .‬‬ ‫ئه‌وه‌ى سه‌رنجم ڕاده‌كێشێت ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫كـ ‌ه چــۆن مـه‌رگــى مه‌سيح ل ـه‌م باسه‌‬ ‫كۆن ‌ه وه‌ڕزكـه‌ر‌ه جيابكه‌مه‌وه‌‪ -‬هه‌روه‌ها‬ ‫ماترياڵيست ‌ه كۆنه‌كانى ڕه‌خنه‌گرانى‬ ‫مه‌سيحى حه‌زده‌كه‌ن ئاماژ‌ه به‌و‌ه بكه‌ن‪:‬‬

‫" ئاخر چ شتێكى تاز‌ه و جێسه‌رنج له‌م‬ ‫مه‌سه‌له‌يه‌دا هه‌يه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫مردن ‌ه قوربانيده‌ره‌تا ‌ن ل ‌ه هه‌موو دين ‌ه‬ ‫شيركئامێز و پاگانه‌كانى دونياشدا‬ ‫نه‌بينيوه‌‌؟ هه‌ى هه‌ى‪ ،‬خۆ نه‌تانديوه‌"‪.‬‬ ‫بونيادى مه‌رگه‌كه‌ى مه‌سيح به‌ته‌واوى‬ ‫جــيــاواز‌ه ل ـه‌گ ـه‌ڵ ه ـه‌مــوو ئــه‌وانــه‌دا‪،‬‬ ‫ب ـه‌و م ـه‌رج ـه‌ى بـــه‌وردى بيخوێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫تـه‌نــانـه‌ت ل ـ ‌ه ڕووكـه‌شــتــريــن ئاستدا‪،‬‬ ‫ئـــه‌وه‌ى لـــه‌دواى م ـه‌رگــى مه‌سيحه‌و‌ه‬ ‫هه‌مان ‌ه بريتيي ‌ه ل ‌ه "روح القدوس" ك ‌ه‬ ‫به‌ته‌واوى جياي ‌ه ل ‌ه [ده‌سكه‌وته‌كانى]‬ ‫دين و كۆمه‌ڵگاكانى پێشوو‪ .‬بۆنمونه‌‪،‬‬ ‫ئـــه‌وه‌ى لـ ‌ه [[ئــوســتــوره‌كــانــى ميسرى‬ ‫كۆندا و سـه‌بــاره‌ت ب ‌ه خــواوه‌نــدى ژن‬ ‫هه‌يه‌]]‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئيزيس(‪ )isis‬و هتددا‬ ‫ده‌يبينن‪ ،‬بريتيي ‌ه ل ‌ه لۆژيكى وه‌ڕزكه‌رى‬ ‫ئه‌و ئه‌فسانانه‌ى ڕووداوه‌كانيان به‌پێى‬ ‫كاتێكى بازنه‌يي ‌ه و‪ ،‬خـــوداى تێدا‬ ‫ده‌مرێت‪...‬وه‌ك خۆشتان ده‌زانن دواتر‬ ‫هه‌موو شتێك تێك و پێك ده‌چێت‪ ،‬دار‬ ‫و بـه‌رد له‌به‌ريه‌ك هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه و‬ ‫خه‌ڵك مشه‌وه‌ش ده‌ب ‌ن و‪ ،‬دواتر قه‌قنه‌س‬ ‫دێت و ديسان شته‌كان ده‌چنه‌و‌ه جێى‬ ‫خۆيان و ڕێك ده‌بــن ـه‌وه[[‪phoenix‬‬ ‫يان قه‌قنه‌س‪ ،‬ئه‌و باڵنده‌يه‌ي ‌ه ك ‌ه ئاگر‬ ‫لـ ‌ه خــۆى بــــه‌رده‌دات و پــاشــان له‌ناو‬ ‫خۆڵه‌مێشى خۆيه‌و‌ه له‌دايكده‌بێته‌وه‌]‌]‪.‬‬ ‫سه‌ير ني ‌ه ك ‌ه ئه‌م چه‌شن ‌ه [تێگه‌شتنه‌‌]‬ ‫هێند‌ه هه‌مه‌په‌سه‌ند و عه‌وامانه‌يه‌‪،‬‬ ‫هه‌مان ڕوانين و تێگه‌يشتن ده‌رهه‌ق ب ‌ه‬ ‫شێرشا(‪)Lion King‬يش هه‌ر هه‌يه‌‪،‬‬ ‫له‌وێشدا به‌هه‌مان شكڵ و شێوه‌ى هاملێت‬ ‫ديسان پاشا ده‌مرێت‪ ،‬كوڕه‌ك ‌ه ده‌رهه‌ق‬ ‫ب ‌ه [ڕۆحى باوك] وه‌فــادار ده‌مێنێته‌وه‬ ‫و‪ ،‬مه‌مله‌كه‌ته‌كه‌ى ڕزگـــارده‌كـــات و‬ ‫هتد‪...‬مه‌سيحيه‌ت هيچ په‌يوه‌ندييه‌كى‬ ‫ى‬ ‫به‌م شتانه‌و‌ه نيه‌‪ .‬ئه‌م بابه‌ت ‌ه تووش ‌‬ ‫باسێكى ترمان ده‌كات‪ .‬له‌اليه‌كه‌وه‌‪ ،‬باديۆ‬ ‫ده‌بينين ك ‌ه له‌ ته‌فسيره‌كه‌ى خۆيدا بۆ‬ ‫ده‌روونــشــيــكــارى(پــاڵــن ـه‌رى مـــه‌رگ)‪،‬‬ ‫به‌ته‌واوى ده‌خات ‌ه الوه‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه ديدى‬ ‫منه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ه ـه‌وڵــده‌ده‌م ل ‌ه ئيشه‌كه‌ى‬ ‫ى‬ ‫خۆمدا ڕوونى بكه‌مه‌و‌ه ناكۆكى و ته‌ناقوز ‌‬ ‫ڕواڵه‌تيى ئه‌و شته‌ي ‌ه ك ‌ه گه‌ر به‌وردييه‌كى‬ ‫‌وه فرۆيد بخوێنيته‌و‌ه ئه‌وا پاڵنه‌رى‬ ‫زياتره ‌‌‬ ‫مه‌رگ چه‌مكێكى زۆر پارادۆكسه‌‪ .‬به‌بڕواى‬ ‫من‪ ،‬پاڵنه‌رى مه‌رگ هه‌ر ل ‌ه بنچينه‌و‌ه‬ ‫ته‌فسيرێكى فرۆيديي ‌ه بۆ زاراوه‌ى نه‌مرى‬ ‫و نه‌مردن(‪ .) )immortality‬وه‌كچۆن‬ ‫الكانيش ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه پاڵنه‌رى‬ ‫مه‌رگ بچوكترين نزيكايه‌تيى ني ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫پره‌نسيپى نێروانادا‪ ،‬ك ‌ه به‌و هۆيه‌و‌ه‬ ‫هه‌موو شتێك ئــاره‌زووى له‌ناوچوون و‬ ‫عه‌ده‌م ده‌كات و هتد‪.‬‬

‫به‌بڕواى من‪ ،‬پاڵنه‌رى مه‌رگ هه‌ر له‌ بنچينه‌وه‌ ته‌فسيرێكى‬ ‫فرۆيدييه‌ بۆ زاراوه‌ى نه‌مرى‬

‫بەتێروانینی گــارودی باسەکانی ئاڵتۆسێر (تیۆرێکی ناهيومانيستين)‪،‬‬ ‫وای دەبینیت هەڵەن لەو بۆچوونانەی کە ئازادی تێگەیشتنی (زانست)‪،‬‬ ‫لەتوانایدایە چارەسەری بنەما و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬تێگەیشتنی زیاتر‬ ‫لە سەر سەرپشککردنی هەڵبژاردە هيوامنيستييةكان بەدەست بێنێت‪ ،‬بەم‬ ‫جۆرە(دیوێکی کارا) هەڵدەوەشێتەوە لە مەعریفە‪ ،‬کە کاتێک مارکس لەسەری‬ ‫سوور بوو کە بەو چرکە سوبێكتيڤه‌ى دەشوبهاند‪.‬‬ ‫درووستبوونی ئەم ئاراستە فیکرییە دۆگماییە‪ ،‬مارکسییەتی لە‬ ‫جوڵە خست‪ ،‬کاریگەريیشی لەسەر ئەو ڕۆحە زیندووە کرد‪ ،‬کاتێک فه‌لسەفەی‬ ‫دێرینی کالسیکی ئەڵمانییان دابڕاند‪.‬‬ ‫زیاتر ئەم باوەرە دۆگماییانە‪ ،‬لە دید و تێڕوانینە مێژوویەکان پەناهەنده‌ن‪،‬‬ ‫بەو مانایەی کە شــاراوەن لە کۆنسێپت‪ ،‬نەک بۆ مــرۆڤ‪ .‬کاتێک مێژوو‬ ‫لەدەرەوەی ئیرادەی مرۆڤ دەگاتە ئامانج و ئەوانەی (هەڵدەگەڕێنەوە تەنها‬ ‫بارگاوین به پەیوەنديی بەرهەمی‪ ،‬ئەخالقیش لەکەدار دەکات لەو مومارەسەیە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەکی گشتی ئەمانە خاڵین لە هەر چەشنە مانایەک)‪.‬‬ ‫ئاڵتۆسێر دەیویست مارکسیزم لەو وەهمە ئایدیۆلۆژی و تەمومژاوييانەی‬ ‫کە نوقمی تەنگ و چەڵەمە و دەسکورتيی تیۆری بوون ڕزگار بکات‪ ،‬هەوڵيدا‬ ‫لە خستنەڕووی چوارچێوەی زانستی و میتۆديدا کە فيکری مارکسی لە‬ ‫فەترەی دووهەم لەسەر دامەزرا‪ ،‬هەروەک ئاڵتۆسێر مەبەستی بوو فەلسەفەی‬ ‫مارکسيی فەڕەنسی پراکتیزە بکات‪ ،‬هەروەها تێڕوانین و گوتارە فەڕەنسیيەکان‬ ‫زیاتر دەوڵەمەند بکات‪ ،‬کاتێک گومانئامێزبوو مشتومڕی سیاسەت و ملمالنێی‬ ‫ئایدیۆلۆژی لێبکەوێتەوە‪.‬‬ ‫هەر دەبوو ئەو دیدوبۆچوونە رەخنەییانەی کە ڕووبــەڕووی ئاڵتۆسێر لە‬ ‫الیەن فەیلەسوفه «هيومانيسته‌كان» دەبۆوە ڕووبدات‪ .‬هەڵبەت ئێمە ناتوانین‬ ‫نکۆڵی لەو به‌ها مەعریفیيە گەورانە بکەین کە لەدەوری ئاڵتۆسێر ده‌سوڕانه‌و‌ه‬ ‫بۆ زەفەربردن‪ ،‬کە کاریگەريی لەسەر مارکسیزم دانا‪ ،‬هەروەها بووە هۆی‬ ‫دۆزینەوەی چەندین ورتەورتی سواو کە پەنهان بوون لەو جۆرە ملمالنێیانەدا‪.‬‬ ‫سەیر نییە چونکه ئەم نەزمە مەعریفیيە مەزنانە ڕێگه‌خۆشکەرن بۆ ئەو‬ ‫نمونانەی کە زەمینەی دیبەیت و گفتوگۆ خۆشدەکەن کاتێک ئاراستەی‬ ‫ڕێگای ئەو هه‌موو‌ه ناکۆکیيه دەبێتەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها قابیلی تێڕامانن بۆ فرە‬ ‫خوێندنەوەیان‪.‬‬ ‫ژانرەکانی ئەدەب و ئایدۆلۆژیا‪:‬‬ ‫ئەگەر لەدیدی مارکسه‌و‌ه ئایدۆلۆژیا خاوەن سرووشتێکی وەهمی و تەمومژاوی‬ ‫و ساختەکاری بێت‪ ،‬ئەوا لەدیدی ئاڵتۆسێره‌و‌ه وەزیفەیەکی کردەکییە‪ ،‬ئاسان‬ ‫نییە دەستی لێ هەڵگريت‪.‬‬ ‫دیــدی ئاڵتۆسێر لــەسـه‌ر ئـــەدەب دیدێکە کــە (کۆمەڵێك پێکهاتەی‬ ‫السایيکەرەوەن) لە فیگەر و‪ ،‬ئوستورە و‪ ،‬فیکر و‪ ،‬خەياڵ‪ ،‬بەو شێوەی‬ ‫مەزەندە کراوە‪ ،‬کە چێژبەخشە لە نێو کۆمەڵگاکان بەهەبوونی ئەم جۆرە‬ ‫ئەدەبیاتەی کە لە پێگەی مێژوودا هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم بە دیوێکی تردا ئەو ئەدەبە ڕه‌فز دەکرێتەوە کە شێوەیەک بێت لە‬ ‫شێوەکانی ئایدۆلۆژیا‪ ،‬داینێت لەخەرەندێک لە نێوان ئایدیۆلۆژیا و مەعریفەی‬ ‫زانستی‪.‬‬ ‫تەنانەت کردەی ئەدەبيی بەپێزو باشیش‪ ،‬تێڕوانینێکی هاوڕێک بۆ واقیع‬ ‫پێشناخات‪ ،‬یاخود ئەدەب لەیەک گۆشەنیگای ئایدۆلۆژیاوە سەیر ناکرێت‬ ‫یان سەنته‌رێکی دیاریکراوی هەبێت بۆ ناسینەوەیان‪ .‬کردەی هونەری باش‬ ‫ناگوازریتەوە بۆ ئایدیۆلۆژیا‪ ،‬بەڵکو دەکەوێتە مەودایەک لە نێوانیان ‪.‬‬ ‫خەێاڵ و ئەندیشەی جوانیش بەس نییە بۆ مانا بەخشین بە جیهان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پێشێلکردنێكيش ‌ه ده‌رهه‌ق ب ‌ه ماسککردنی پەیوه‌نديیمان لەگەڵ جیهاندا‪ ،‬بە‬ ‫وتەی ڕامان سلدن دامرکاندنیشە‪.‬‬ ‫قوتابخان ‌ه ئاڵتۆسێرییەکان بەم چەشنە ئەدەب لێکدەدەنەوە‪ ،‬کە ئەدەب‬ ‫مومارەسەی شێوەیەک لە جوانییە شاراوەکان دەکات‪ ،‬هه‌روه‌ها دەری دێنن‬ ‫لەو ئابڕووچوونانەی کە چوونەتە پاڵ ئایدۆلۆژیا و هەروەها دەرخستنیان‬ ‫لەساختەکاری و تەناقوزەکان‪ ،‬بەڵکو دەیگوازنەوە بۆ تەعبیرێکی تر لە‬ ‫تەواوه‌تی و یەکگرتنیان‪.‬‬ ‫ئاڵتۆسێر دەرچوو لەنزیکبوونەوەی ئەو جیاوازيیانەی کە پەیوەند بە ژێرخان‬ ‫و سەرخان بوون‪ ،‬کە کاتێک ئەو پرسیارە تەقلیديیانەی بەسەر تێدەپەری لەسەر‬ ‫پەیوەنديی حەتميی نێوان ئەو دوو ژێرخانەدا‪(( ،‬لێرەدا چەند پلەبەندیيەک‬ ‫هەن لەو رەهه‌ندانەی کە كاریگەريیان لەسەر ئابوری هەیە کە شانسێک بە‬ ‫هەندێک مۆتیڤی ژێرخان و سەرخان دەدا‪ ،‬گرینگترینیان ئەدەب و هونەرە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەم مۆتێڤانە لە چرکەساتێکی مێژوویشدا سودێکی باشیش وەدەست‬ ‫دەخەن کە ڕۆڵ و کاریگەری لەسەر خودی ئابوريیش دادەنێن)‪.‬‬ ‫ئا بەو شێوە ئاڵتۆسێر دەبێتە پێشنیاری دیدوو بۆ چوونە دینامیکیەکەی‬ ‫لە پرۆسەی داهێناندا‪ ،‬دوورکەوتەوە لەو پێشنیارییە مارکسییە بەردینانەی کە‬ ‫زیندانێک بوون بۆ هونەر لە بۆتەی هێزی ئابوری و ملمالنێی چینایەتیدا‪.‬‬ ‫بە گشتی قوتابخانه‌ى ئاڵتۆسێری توانی بەفیعلی قوواڵييه‌كى گرنگ‬ ‫بکاته‌و‌ه لەو باسە تیۆریيانەی کە شوێنێکی گرنگ لە ڕووبەری فيکری فەڕه‌نسا‬ ‫داگیردەکەن‪ ،‬کە کۆمەکێکی تایبەت بوون بەو تەوژمە فیکریە فەلسەفیيە بێ‬ ‫هاوتایانە لە پەنجا و شەستەکاندا‪ ،‬هەڵبەتە ملمالنێ توندەکان گەواهیدەری ئەوە‬ ‫بوون کە شۆڕشێکی خوێندکاران لە ساڵی ‪ ١٩٦٨‬درووست بوو‪ ،‬کە ڕوویەکی‬ ‫دیاری ئەومەشخەڵە بوون‪ ،‬بێگومان ئەو شۆرشە کاریگەری لەسەر ئەزمەی‬ ‫فيکری فەرەنسی دانا کە بووە هۆی تەنگوچەڵەمەی بیروباوەڕە بنچینەییەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم لەهەمان کات بناغەی دانا لە قواڵیی ئەو ملمالنێیەی نێوان مارکسیزمی‬ ‫بونگەرایی و بونگەرایی بینچینەیی ‪....‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ - ١ :‬عمر مهيبل‪ ،‬البنيوية يف الفكر الفلسفي املعاصر‪ ،‬ديوان املطبوعات املركزية‪،‬‬ ‫اجلزائر‪،١٩٩١ ،‬ص‪.180‬‬

‫ذمارة (‪ )260‬دوشةممة ‪2015/8/17‬‬

‫‪8‬‬

‫بە كۆیلەكردنی ئافرەت لەالیەن وەهابیەتەوە‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫ئافرةت ل��ةالي وةهابيةت ديل و بيَ‬ ‫كةرامةتة‪ ،‬لة ه��ةردوو حالةتي ديلي و‬ ‫ئ��ازادي‪ ،‬مةبةست لة ئ��ازادي بة ماناي‬ ‫ث َيضةوانةي كؤياليةتي‪ ،‬نةك ئ��ازادي بة‬ ‫ضةمكة فةلسةيف و مرؤييةكةي‪.‬‬ ‫داعش لة زؤر ِروةوة كؤثيةكي كتوميت‬ ‫ئيسالم َيكي م َيذوويي و وةهابيةتة‪ ،‬لة‬ ‫ِرةفتاري زبري‪ ،‬لة تةكفريكردني خةلَك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫موسلماناني دةرةوةي‬ ‫لة دذايةتي هةموو‬ ‫بازنةي خؤيان‪ ،‬لة سةرب ِريين خةلَك‪ ،‬و‬ ‫لة طوماني ِرةش كردن لة هةموو خةلَك‪،‬‬ ‫تةنها شت َيك ئةطةر كةم َيك ج َيطاي طومان‬ ‫ب َيت دةرب��ارةي وةهابيةت ئةوةية ئاية‪:‬‬ ‫وةهابيةت وةك داع��ش ذن��ان و كضاني‬ ‫خةلَكيان بة كؤيلة دةبرد!‬ ‫ئةطةر سةمل َيندرا وايان دةكرد‪ ،‬كةوابوو‬ ‫وةهابيةت كة ئةم ِرؤ مةزهةبي ِرةمسي‬ ‫َولت َيكي وةك سعوديةية‪ ،‬زؤر نةطريسرتة‬ ‫و نةطريسرت بووة لة داعش‪ ،‬ئةو كاتةش‬ ‫دةب َيت خةلَك هيضيرت نةلَ َي لة داعش‬ ‫خراثرت نةهاتووة‪ .‬ضونكة داعش ئةطةر‬ ‫كضان و ذناني يةزيدي بة كؤيلة كردب َيت‪،‬‬ ‫بةوةي كة دين َيكي غةيري ئيسالم بن‪ ،‬يان‬ ‫[كافر] بن‪ ،‬ئةوة وةهابيةت ذناني خودي‬ ‫َ‬ ‫موسلماناني جةزيرةي موبارةكي عةرةبي‬ ‫سةبي و كؤيلة كردوة! وةك دةزانني هيض‬ ‫دينيرت لة جةزيرة نيية لة غةيري ئيسالم!‬ ‫دانةرةكاني م َيذووي وةهابيةت وةك‬ ‫ئينب بشر لة [ع��ن��وان اجمل��د يف تاريخ‬ ‫النجد] ه��ةم��وو شت َيكي زؤر ئاشكرا‬ ‫طووتوة‪َ ،‬‬ ‫بةلم لة باسكردني ضارةنووسي‬ ‫َ‬ ‫ئافرةت و مندالةكاندا زؤر بة ش َيوةيةكي‬ ‫طوماناوي و ل َي َل ثةردةثؤشي دةكات! بؤ‬ ‫منوونة كة باسي َ‬ ‫هةلةت و َ‬ ‫هيشةكاني لة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫شكري وةهابيةت دةكات‪ ،‬دةلي لة ِرؤذي‬ ‫َ‬ ‫موسلمانان َ‬ ‫هيشيان كردة سةر‬ ‫فالندا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫موشريكةكاني فالنة شار و الدي‪ ،‬و تييان‬ ‫كةوتن و هةموويان ق ِركردن‪ ،‬دةستيان‬ ‫طرت بةسةر غةنيمةت و دةست كةوت َيكي‬ ‫زؤر! ئةوة ضةند منونةيةكة‪:‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫باسي ده��ام ناو َيك دةك��ات دةليت‪:‬‬ ‫يةكةم ئاماذةي دوذمنايةتي َ‬ ‫هيشكردني‬ ‫بوو بؤ سةر مةنفوحة كة هاتبوونة ناو ئةو‬ ‫دينةوة! ياني ديين وةهابيةت «فاول ما‬ ‫ظهر من عداوته انة عدا علي اهل املنفوحة‪،‬‬ ‫وهم قد دخلوا يف هذا الدين» ل ‪ .[٥٠‬ئينب‬ ‫دةواس دؤ ِرا لةطةل ئةوانةي لةطةلَي بوون‪،‬‬ ‫َ‬ ‫موسلمانانيش دوايان كةوتن] «انهزم‬ ‫و‬ ‫ابن دواس ومن معه و املسلمون يف اثرهم»‬ ‫ل ‪ .[٥٢‬ت َييدا شة ِري بةتني ِروويدا‪ ،‬كة‬ ‫َ‬ ‫موسلمانان‬ ‫شة ِر َيكي مةزن بوو لة ن َيوان‬ ‫و خةلَكي سةرمةدا] «وفيها جرت وقعة‬ ‫البطني وهي وقعة عظيمة بني املسلمني و‬ ‫اهل الثرمدا» ل ‪٥٨‬‬ ‫ئةوةي كة مرؤظ دةخاتة بريكردنةوة‬ ‫ئةوةية كة ضارةنووسي ئةو س��ةدان و‬ ‫هةزاران ذنان و كضاني ثياوة [موشريكة]‬ ‫كوذراوةكان ضي بوو؟ بؤ م َيذوونووساني‬ ‫وةهابيةت ديزة بةدةرخونةي دةكةن؟!‬ ‫ئةطةر ثياوان موشريك بن و لةناو بربدر َين‪،‬‬ ‫ئةطةر ك��ةل وث��ةل و مالَيان بة ت� َ‬ ‫�الن‬ ‫بردراب َيت‪ ،‬باشة ضؤن ئةو ذن و كضانةيان‬ ‫ب��وارد لة حوكمي موشريكي؟! ئةطةر‬ ‫لة س��ةردةم��ي ئةمةويةكان كة ه َيشتا‬ ‫سةحابةيةكي زؤروزةوةن��د لة ه��ةردووال‬ ‫مابوون‪ ،‬كاتيَ َ‬ ‫هيشيان كرد و مةدينةيان‬ ‫طرت‪ ،‬لةشكري ئومةويةكان دةستيان لة‬ ‫كض و ذناني سةحابة نةثاراست‪ ،‬كة ئةو‬ ‫كاتة هيض اليةكيان ئةويرتي ثيَ كافريش‬ ‫َ‬ ‫دةت��ةوي ئةو لةشكرة بةدةوية‬ ‫نةبوو‪،‬‬ ‫ئةعرابية ق َيزةونة بيَ سةليقةكةي حممدي‬ ‫كو ِري عةبدةلوةهاب‪ ،‬دةست بثار َيزن لةو‬ ‫َ‬ ‫مندال و كضانةي كة مابوونةوة‪،‬‬ ‫ذن و‬ ‫َ‬ ‫سةرطةرداني دةشت وكيوان ببوون‪ ،‬كة‬ ‫بة موشريك وكافريشيانيان دةزان��ي‪ ،‬بة‬ ‫شايةدي ن��ووس��ةري [عنوان اجمل��د يف‬ ‫تاريخ النجد]!؟‬ ‫ئةو تريؤرستانةي داعش لة سةردةمي‬ ‫تةكنؤلؤذياي زانياريةوة‪ ،‬بة بةر ضاوي‬ ‫هةموو دنيا كارة ق َيزةون و د ِرندةكانيان‬

‫دةكةن بة دةنط و و َينة‪ ،‬ئةو دةوارنشني‬ ‫و ئةعرابية دةروون ثيس و بةدوة ضاو‬ ‫برسي و شةهوانيانة‪ ،‬تؤ َبل َيى ضاويان‬ ‫َ‬ ‫مندال‬ ‫ثؤشيب َيت لة هةزاران كضؤلَة وذن و‬ ‫لةو دةشت و ك َيوة؟!‬ ‫نةخي دةستيان نةثاراستوة‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلم‬ ‫يان لةبةر هةستياري بابةتةكة نةو َيراون‬ ‫باسي بكةن‪ ،‬كة من ئةوة بة دوور دةزامن‪،‬‬ ‫ضونكة ه َيندة هةستيار نةبوون و نني!‬ ‫يانيش باسيان كردوة َ‬ ‫بةلم لة سةردةمي‬ ‫ضاثكردني كت َيبة كؤنة م َيذووييةكاني‬ ‫م َيذووي وةهابيةت دةكر َيت ئةو زانياريانة‬ ‫البرابن‪ ،‬تا ئيحراجي بؤ دةولَةتي سعودية‬ ‫دروس��ت نةكةن كة ثار َيزةري دةعوةي‬ ‫وةهابيةتة! ئ َيستاش كةميك ئاماذة ماوة‬ ‫بؤ ئةو زانياريانة بؤ منونة‪ ،‬لة بابةت َيكدا‬ ‫لة [عنوان اجملد يف تاريخ النجد] بةناوي‬ ‫(عهد االمام سعود بن عبدالعزيز) كة لة‬ ‫‪ ١٢٢٩‬هيجري مردوة‪ ،‬دةلَ َيت‪ « :‬وذكر لي‬ ‫رجل كان عندهم يف القصر يعلم القرآن‪...‬‬ ‫وملك من اخليل العتاق الفا و اربعمائة‬ ‫ف��رس‪ ،‬يغزو معة ستمائة ف��رس‪ ،‬قال‪:‬‬ ‫ومماليكه الف ومائتني الذكور و النساء»‬ ‫ثياو َيكي َ‬ ‫فيكةري قورئاني ناو كؤشكي‬ ‫سعودي كو ِري عبد العزيز باسي سامان‬ ‫و مولَكةكاني ئيمام سعودي بؤ كردوة و‬ ‫دةلَ َيت ‪ ١٤٠٠‬ئةسثي هةية و هةروةها ‪١٢٠٠‬‬ ‫كؤيلةي نري وم َيي هةية! ل‪[ ، ٢٥٢‬عنوان‬ ‫اجملد يف تاريخ النجد] عثمان بن عبداهلل‬ ‫بن بشر‪ ،‬الطبعة الرابعة ‪ ١٤٠٢‬هـ ‪ ١٩٨٢ -‬م‬ ‫الرياض‪ ،‬مطبوعات دارة امللك عبدالعزيز‪.‬‬ ‫باشة ئ��ةو مةليكة بةدةويية كة لة‬

‫ترسي دةولَ��ةت��ي عومساني و ميسري‬ ‫نة دةو َي���را س��ةري لة غةيري جةزيرة‬ ‫بةرزكاتةوة‪ ،‬لةو سةردةمة كة بازرطاني‬ ‫كؤيلة زؤر بةر تةسك ببوةوة‪ ،‬و فتوحاتي‬ ‫موبارةكي ئيسالميش راوةستا بوو‪ ،‬ئةو‬ ‫هةموو كؤيلةيةي لة َ‬ ‫كوي ب��وو؟! ئةوة‬ ‫َ‬ ‫مندال و كضانة بوون‬ ‫ب َيطومان ئةو ذن و‬ ‫َ‬ ‫كة ثياوةكانيان دةك��وش�تن‪ .‬بيطومان‬ ‫هةر مالَ َيكيش لةو َ‬ ‫مالنةي جةنطاوةرة‬ ‫وةهابيةكان دوو س َييةك كؤيلةي ت َيدابووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةلم لةبةر نةبووني ميديا و راطةياندني‬ ‫لةو ِرؤذة بابةتةكة هةمووي شاردراوةتةوة‬ ‫و كةس ث َيي نةزانيوة‪.‬‬ ‫ئةطةر بضينة سةر طةواهي ئةوانةي‬ ‫ناحةز بوون بة وةهابيةت وةك موفيت‬ ‫شافيعيةكاني مةككة‪( ،‬السيد أمحد بن‬ ‫زيين دحالن) لة كت َييب (فتنة الوهابية)‬ ‫دةلَ َيت‪ « :‬وقتلوا من اخلالئق ما ال حيصون‬ ‫واستباحوا أمواهلم وسبوا نساءهم «‬ ‫[خةلَك َيكي لة ذمار نةهاتوويان كوشت‪،‬‬ ‫و مالَيان َ‬ ‫تالن كردن و ئافرةتانيان سةبي‬ ‫كردن] ل ‪.٣‬‬ ‫سةير لةوةداية مةال و زانا دينيةكان‬ ‫ه��ةر دةوي���ان بكةنةوة دةلَ َ‬ ‫�ي�ن ئيسالم‬ ‫دي�ن�ي ف��ي�ترةت و س��روش��ت��ة‪ ،‬كةضي‬ ‫َ‬ ‫قبول‬ ‫ن��ازامن ض��ؤن فيرتةت و سروشت‬ ‫دةك��ات ذن و كضي خةلَك َيك جاروبار‬ ‫ناسراويش بن‪ ،‬و بكاتة مولَكي خؤي و‬ ‫دةستدر َيذي س َيكسيان بكاتة سةر؟!‬ ‫هةتا سةحابيةكانيش فيرتةتيان دذي ئةو‬ ‫كارة بوو‪ ،‬هةستيان بة ئيحراجي كردوة‬ ‫كات َيك ث َييان وتراوة ئةو ذن و كضانةتان‬

‫پرسیار لە هەر موسڵمانێكی ئاسایی‬ ‫و زانا دەكەیت هەست بە ئیحراجی‬ ‫دەكات دەربارەی موڵكی یەمین‪،‬‬ ‫هەتا هەندێكیان لە ئیحراجیان‬ ‫نكوڵی لە سەرتاسەری عەبدایەتی‬ ‫وسەبایە دەكەن! كەوابوو‬ ‫كامەیان فیترەت تێكدانە؟!‬ ‫بؤ َ‬ ‫حةللَة! لة سةحيحي موسليم لة [باب‬ ‫جواز وطء املسبية بعد االسترباء وإن كان‬ ‫هلا زوج انفسخ نكاحها بالسيب ] بةشي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئافرةتي‬ ‫جائيزي س َيكسكردن‬ ‫سةبيكراو ثاش ثاكبونةوةي رةمحي‪ ،‬و‬ ‫هةلَوةشانةوةي زةواجي سةبيكراوةكة و‬ ‫بة سةبي كردني!‬ ‫(حدثنا عبيد اهلل بن عمر بن ميسرة‬ ‫القواريري حدثنا يزيد بن زري��ع حدثنا‬ ‫سعيد بن أبي عروبة عن قتادة عن صاحل‬ ‫أبي اخلليل عن أبي علقمة اهلامشي عن‬

‫أبي سعيد اخل��دري أن رس��ول اهلل صلي‬ ‫اهلل عليه وسلم يوم حنني بعث جيشا إلي‬ ‫أوطاس فلقوا عدوا فقاتلوهم فظهروا عليهم‬ ‫وأصابوا هلم سبايا فكأن ناسا من أصحاب‬ ‫رسول اهلل صلي اهلل عليه وسلم حترجوا من‬ ‫غشيانهن من أجل أزواجهن من املشركني‬ ‫فأنزل اهلل عز وجل يف ذلك واحملصنات من‬ ‫النساء إال ما ملكت أميانكم أي فهن لكم‬ ‫حالل إذا انقضت عدتهن وحدثنا أبو بكر‪...‬‬ ‫حدث أن أبا سعيد اخلدري حدثهم أن نيب‬ ‫اهلل صلي اهلل عليه وسلم بعث يوم حنني‬

‫داعش لە زۆر ڕوەوە كۆپیەكی كتومتی ئیسالمێكی مێژوویی و‬ ‫وەهابیەتە‪ ،‬لە ڕەفتاری زبری‪ ،‬لە تەكفیركردنی خەڵك‪ ،‬لە دژایەتی هەموو‬ ‫موسڵمانانی دەرەوەی بازنەی خۆیان‪ ،‬لە سەربڕینی خەڵك‪ ،‬و لە گومانی‬ ‫ڕەش كردن لە هەموو خەڵك‪ ،‬تەنها شتێك ئەگەر كەمێك جێگای‬ ‫گومان بێت دەربارەی وەهابیەت ئەوەیە ئایە‪ :‬وەهابیەت وەك داعش‬ ‫ژنان و كچانی خەڵكیان بە كۆیلە دەبرد!‬

‫سرية مبعين حديث يزيد بن زريع غري أنه‬ ‫قال إال ما ملكت أميانكم منهن فحالل لكم‬ ‫ومل يذكر إذا انقضت عدتهن ‪ ...‬املكتبة‬ ‫االسالمية‬ ‫‪http ://library.islamweb.‬‬ ‫‪net /newlibrary /display‬‬ ‫?‪_book.php‬‬ ‫‪idfrom‬‬ ‫‪=4346&idto =4348&bk_no‬‬ ‫‪=53&ID =647‬‬ ‫[ث� َي��غ��ةم��ب��ةر ِرؤذي ش���ة ِري حنني‬ ‫لةشكريكي ن��اردوة بؤ سةر ئةوتاس كة‬ ‫ِروب���ة ِرووي دوذمنان بونةوة و سةريان‬ ‫ك��ةوت��وون‪ ،‬ضةندين ئافرةتيان ديلكرد‬ ‫و ضنط ك��ةوت‪ ،‬وةك َبل َيي كةسان َيك لة‬ ‫ئةسحابي ث َيغةمبةر‪ ،‬هةستيان بة ئيحراجي‬ ‫كرد لةطةلَيان جووت بن لةبةر َ‬ ‫ميدةكانيان‬ ‫لة موشريكةكان‪ ،‬خوداش ئةو ئايةتةي بؤ‬ ‫ناردنة خوارةوة‪ [:‬واحملصنات من النساء‬ ‫إال ما ملكت أميانكم ] واتة ئةو مولَكي‬ ‫يةمينانة َ‬ ‫حةللَن بؤ ئ َيوة ئةطةر عيدةيان‬ ‫َ‬ ‫بةسةرضوو‪،،،‬لة ِريوايةتي دووةمدا دةل َيت‬ ‫هةر ضاوة ِر َيي عيدةشي ناو َيت!]‬ ‫ديارة ئةطةر ئةو ِريوايةتة ِراست بيت‬ ‫كة لة كت َيب َيكة بة س َييةم سةرضاوةي‬ ‫َ‬ ‫دةذميدر َيت ثاش قورئان‬ ‫ِراسيت ئيسالم‬ ‫و بوخاري‪ ،‬ئ��ةوة ئةسحابةكان ذن��ان و‬ ‫كضاني دؤست و ناسياوة موشريكةكانيان‬ ‫دةست كةوتووة‪ ،‬فيرتةتيان دذي ئةوة‬ ‫ب��وة دةس��ت��در َي��ذي س َيكسيان بكةنة‬ ‫سةر‪َ ،‬‬ ‫بةلم لة ذ َير فةرمايشيت قورئان و‬ ‫َ‬ ‫ث َيغةمبةر فيرتةتيان طؤ ِريوة‪ ،‬بؤ حالةت َيك‬ ‫كة جووت بوون و دةستدر َيذي كردنة سةر‬ ‫ئافرةتاني خةلَكي غةيرة ئيسالم بب َيتة‬ ‫شت َيكي ئاسايي‪ ،‬وةك ئةو ثياوة عةرةبةي‬ ‫دةستدر َيذي كردبووة سةر كضة يةزيديةك‪،‬‬ ‫س��ةرةراي ئ��ةوةي هاوسيَ و ب��ةردةوام‬ ‫م َيواني مالَيان و هاو ِر َيي نزيكي باوكي بوو!‬ ‫ئ َيستاش سةرة ِراي ئةو هةموو توراسة لة‬ ‫حةديس و تةفسري و فيقه ه َيشتا فيرتةتي‬ ‫َ‬ ‫موسلمانان‪ ،‬هةتا بةش َيكي لة‬ ‫زؤرب��ةي‬ ‫سةلةفيةكانيش دذي ئةو دةستدر َيذي‬ ‫كردنة سةر نامووسي ئافرةتاني خةلَكة!‬ ‫َ‬ ‫موسلمان َيكي ئاسايي و‬ ‫ثرسيار لة هةر‬ ‫زانا دةكةيت هةست بة ئيحراجي دةكات‬ ‫دةربارةي مولَكي يةمني‪ ،‬هةتا هةند َيكيان‬ ‫لة ئيحراجيان نكولَي لة سةرتاسةري‬ ‫عةبدايةتي وسةباية دةك��ةن! كةوابوو‬ ‫كامةيان فيرتةت ت َيكدانة؟!‬