532

‫لەكەنیزەكی داعشەوە‬ ‫بۆ باوەشی شەڕڤانێك‬

‫‪10‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫جارێكی دیكە دانوستان درێژكرایەوە‬

‫گۆڕان‪ :‬هەرچەندە كۆبونەوەكان بێ ئەنجامن‬ ‫بەاڵم دەرگای گفتوگۆ داناخەین‬ ‫یەكێـتی‪:‬‬ ‫نەگەینە سازان‬ ‫چارەسەر‬ ‫هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەختە‬ ‫چاوێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ حەوتەمین كۆبونەوەی‬ ‫پێنج قۆڵی ئەنجامدرا‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫كۆبونەوەكانی پێشتر ئەنجامێكی‬ ‫یــەكــاكــەرەوەی لــێــنــەكــەوتــەوە‪،‬‬ ‫بـــڕیـــاریـــش درا رۆژی پێنج‬ ‫شەممەی داهاتو كۆبونەوەیەكی‬ ‫دیــكــە بــەڕێــوەبــچــێــت‪ .‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانیش‪ ،‬ئەندامانی وەفدی‬ ‫یەكێتی لەكۆبونەوەكەدا پێشنیازی‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەختیان كردوە‪،‬‬ ‫ئەم بــژاردەیــەش بەچارەسەرێكی‬ ‫دۆخەكە دەزانن‪ ،‬ئەگەر رۆژی پێنج‬ ‫شەممە نەگەنە رێككەوتن‪.‬‬ ‫الیــخــۆشــیــەوە ئــاســۆ مەحمود‬ ‫باژێڕوانی سلێمانیی بزوتنەوەی‬ ‫گـــۆڕان‪ ،‬دەڵێت "گـــۆڕان دەرگــای‬ ‫گفتوگۆ دانـــاخـــات و بایکۆتی‬ ‫کۆبونەوەکان ناکات"‪.‬‬ ‫لــــەبــــارەی درێــژەكــێــشــانــی‬ ‫كـــۆبـــونـــەوەكـــانـــیـــش‪ ،‬نـــاوبـــراو‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬هەرچەندە‬

‫بەم شێوەیەی ئێستا‪ ،‬كۆبونەوەكان‬ ‫ناگەنە ئەنجام‪ ،‬بەاڵم بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان بڕیاری نەداوە‪ ،‬بایكۆتی ئەو‬ ‫كۆبونەوانە بكات‌‪.‬‬ ‫ئــــەو بـــاژێـــڕوانـــەی گــــۆڕان‪،‬‬ ‫راشــیــگــەیــانــد‪ ،‬ئــــەوەی ئێستا‬ ‫شــەرعــیــەتــی نــەمــاوە ویــایــەتــی‬ ‫سەرۆكی هەرێمە‪ ،‬لەبەرئەوە ئەگەر‬ ‫بڕیار بێت هەڵبژاردن بۆ شتێك‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەوا سەرۆكی هەرێمە نەك‬ ‫پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬واتە كارێكی‬ ‫خراپ دەبێت لەپێشدا دەست ببەین‬ ‫بۆ پارلەمان‌و حكومەت‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫وەك گۆڕان بڕیارمان داوە هەتاوەكو‬ ‫الیەنەكان داوای كۆبونەوە بكەن‬ ‫ئێمە بایكۆتی ناكەین‪ ،‬دەزانین كە‬ ‫ئەگەر بەم شێوازەی ئێستا بڕوات‬ ‫بێ ئەنجامە‪ ،‬بەاڵم نامانەوێت هیچ‬ ‫دەرگایەكی گفتوگۆكردن دابخرێت‪.‬‬

‫رۆژانە نزیکەی‬

‫‪100‬‬

‫هاواڵتیی هەرێم‬ ‫كۆچدەكەن‬

‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫مەال بەختیار‬ ‫لە چاوپێكەوتنێكی‬ ‫كەناڵی (‪)NRT‬دا‬

‫بڕیارە ئەمڕۆ دوو شەممە سەعات ‪ 7‬ی ئێوارە‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬ببێتە‬ ‫میوانی بەرنامەی "تاوتوێ" ی كەناڵی ‪‌ NRT‬و تێیدا چەندین‬ ‫پرسی تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و عیراق‌و ناوچەكە تاوتوێ‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ئەم چاوپێكەوتنەی مەال بەختیار لەكاتێكدایە كە ناوبراو ماوەی‬ ‫سێ ساڵە لەكەناڵی (‪ )NRT‬چاوپێكەوتنی ئەنجام نەداوە‪.‬‬

‫كێ یاساكانی پارلەمان ئیمزا دەكات‬ ‫سكرتێری پارلەمان‪:‬‬

‫هەر كاتێك یاسایەكمان پەسەندكرد‬ ‫خوا گەورەیە چۆن‌و لە كوێ ئیمزای دەكەین‬ ‫هەر بۆ خۆشیی‬ ‫لەسەر ئینتەرنێتم‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫پاولۆ کۆیلۆدا‬

‫؟‬

‫‪4‬‬

‫چۆن ژاك دێریدا‬ ‫(‪11‬ی سێپتەمبەر)ی‬ ‫خوێندەوە؟‬ ‫جیوفانا بورادوری‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫هەواڵ و راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ناردنی سوپای روسیا بۆ سوریا هەموو هاوكێشە‬ ‫سیاسییەكان دەگۆڕێت‬ ‫بەرپرسێكی پێشووی ‪:CIA‬‬ ‫ملمالنێیەكی مسۆگەر لەنێوان‬ ‫هاوپەیمانانی دژی تێرۆر و روسیا‬ ‫دەستپێدەكات‬ ‫الڤرۆڤـ‪:‬‬

‫ئێمەش بۆ جەنگی دژی تێرۆر‬ ‫هاتووین‬ ‫ئۆباما‪:‬‬

‫پەنابردن بۆ روسیا‬ ‫مانای سەرەمەرگی ئەسەدە‬

‫نەخشەی ناردنی دوو کەشتیی سوپای روسیا بۆ کەناراوەکانی الزقیەی سوریا‬

‫نیازی روسیا روون نییەو پێویستە روسیا‬ ‫ئەو نیازە روون بكاتەوە‪ ،‬ئایا بۆ شەڕی‬ ‫دژ بەتێرۆر و كۆمەڵە توندڕەوەكان دێتە‬ ‫سوریا‪ ،‬یاخود تەنها بۆ پارێزگاریكردنی‬ ‫رژێمەكەی ئەسەدە؟‬

‫ئاژانسەکان ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫ناردنی سوپای روسیا بۆ ناوخاكی سوریا‪،‬‬ ‫لێشاوێك لێدوان‌و هەڵوێستی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫لەپێش هەمووشیانەوە ئەمەریكی بەدوای‬ ‫خۆیدا هێنا‪ .‬راپۆرتێكی (‪)CNN‬یش‬ ‫لەزاری بەرپرسێكی پێشوی ‪ CIA‬ەوە‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هێنانە پێشەوەی‬ ‫هێزی سەربازی بۆ نێو خاكی سوریا‪ ،‬هەموو‬ ‫هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكە دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫كۆلۆنێڵ (سیدیریك لیتۆن) ئاماژە بۆ‬ ‫ئەوەش دەكات كە بەشێوەیەكی ریشەیی‬ ‫حساباتی ناوچەكەو هاوكێشە سیاسی‌و‬ ‫ئەمنییەكان دەگۆڕێت‌و ملمالنێیەكی مسۆگەر‬ ‫لەنێوان هاوپەیمانانی دژی تێرۆر و روسیا‬ ‫دەستپێدەكات‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی هەردوو حكومەتی روسیاو‬ ‫سوریا‪ ،‬بە فەرمی دابەزینی هێزی سەربازی‬ ‫دەریایی روسیای لەخاكی سوریا دوپاتكردەوە‪،‬‬ ‫گرژییە سیاسییە نێودەوڵەتییەكان‌و هەندێك‬ ‫واڵتانی رۆژئاواو ئەمەریكا بەتایبەتی‪ ،‬چووە‬ ‫نێو قۆناغێكی هەستیارترەوە‪.‬‬ ‫هەفتەی رابــردو دوو كەشتی زەبەالحی‬ ‫سەربازی روسی لەكەناراوەكانی الزقییەی‬ ‫سوریا‪( ،‬كە شوێنی سەرەكی بەشار ئەسەدو‬ ‫رژێمەكەیەتی) هاتنە نێو خاكی سوریاوە‪،‬‬ ‫ئەو دوو كەشتییە هەڵگری چەندین موشەك‬ ‫هەڵگرو ناقیلەو چەك و تەقەمەنی بووەو‬ ‫هاوكات زیاتر لە ‪ 200‬سەربازی دەریایی‬ ‫روسی (كە هاوشێوەی مارێنزی ئەمەریكییە)‪،‬‬ ‫لەسەری دابەزیون‌و دەیان تانك‌و زرێپۆش‌و‬

‫ناقیلەی موشەكهەڵگر دابەزیونەتە نێو خاكی‬ ‫سوریاوەو هاوكات پێنج شەممەی رابردوش‬ ‫چوارهەمین فڕۆكەی بارهەڵگری جۆری‬ ‫(ئــەنــتــۆزۆف) لە فڕۆكەخانەی (ئەسەد‬ ‫ئەلباسل) چــەك‌و پێداویستی سەربازی‬ ‫گەورەی داگرتوە‪.‬‬ ‫روسەكان ئامانجیان هێشتنەوەی ئەسەدە‬ ‫ئێستا ئەوە روون بۆتەوە كە چوارساڵی‬ ‫رابــردو بۆ روسیا بەس نەبووە كە تەنها‬ ‫بە چــەك‌و ناردنی تەقەمەنی بۆ سوریا‬ ‫لەبەندەری تەرتووسەوە هاوكاری رژێمەكەی‬ ‫ئەسەد بكات‪ ،‬چونكە ئێستا بەتەواوەتی ئەوە‬ ‫ئاشكرا بووە كە شەڕكەرەكانی حكومەتەكەی‬ ‫بەشار ئەسەد داوێتییە كەمی‌و لەحاڵەتێكی‬ ‫زۆر شپرزدایە‪ ،‬بۆیە روسیا پشتگیری‌و‬ ‫شەڕكەرەكانی ئێران‌و حزبوڵاڵی لوبنانی‬

‫میلیشیا شیعەكانی عیراق‌و هێزە شیعەكانی‬ ‫ئەفغان بە (بەس) نازانێت‪ ،‬چونكە لەئێستادا‬ ‫رژێمەكەی ئەسەد تەنهاو تەنها الزقییەی‬ ‫بەدەستەوە مــاوەتــەوەو قاعیدەو داعش‌و‬ ‫نوسڕە بەشی هــەرە فــراوانــی سوریایان‬ ‫بەدەستەوەیەو لەئێستادا كەوتنی رژێمەكەی‬ ‫ئەسەد لەهەمووكات مەترسیدارو ئەگەرێكی‬ ‫نەخوازراوە بۆ روسیا‪ ..‬ئەمە جگە لە بەشە‬ ‫خاكە كوردییەكەی بەدەست شەڕڤانانی‬ ‫یەپەگەوەیە‪ .‬بۆیە هێنانی هێزەكانی روسیا‪،‬‬ ‫ویستێكی بێكۆتای حكومەتەكەی (پۆتن)ە‬ ‫بۆ بەپێوە راوەستانی ئەسەدو فراوانكردنی‬ ‫بااڵنسی حسابەكەی لەناوچەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪.‬‬ ‫كۆشكی سپی ترسی لێنیشت‬ ‫سەرۆكی ئەمەریكا دوابـــەدوای هاتنی‬

‫دەگێڕێت لە ئارامی جیهان‌و ناكرێت رۆڵی‬ ‫تەریك بكرێت‪.‬‬

‫كەشتیگەل‌و سەربازانی روسیا بۆ نێو خاكی‬ ‫سوریا‪ ،‬رایگەیاند كە ئەمەریكا بەردەوام‬ ‫دەبێت لەوەی روسیا ئاگاداربكاتەوە كە‬ ‫ئـــەوەی دەیــكــات جگە لەشكست هیچ‬ ‫سوپای ئازاد‪ :‬سوریا ئەكەینە گۆڕستانی‬ ‫بەرهەمێكی نابێت‪.‬‬ ‫روسەكان‬ ‫باراك ئۆباما دەشڵێت‪ :‬پەنابردنە بەر‬ ‫وتەبێژێك بــەنــاوی دەســتــەی ئەركانی‬ ‫روسیا لەالیەن رژێمەكەی بەشار ئەسەدەوە‪،‬‬ ‫سوپای سوریای ئــازاد‪ ،‬رایدەگەیەنێت كە‬ ‫وەزیری دەرەوەی سوریا‪ :‬ئێمەش‬ ‫مانای سەرەمەرگی ئەو رژێمەیە‪.‬‬ ‫سوریا دەكەینە گۆڕستانی ڕوسەكان‪.‬‬ ‫هاوپەیمانییەكین لەو جۆرەی ئێوە‬ ‫بەپێی راپۆرتە هەواڵگرییەكان كە بۆ‬ ‫عەقید مستەفا فەرحات‪ ،‬راشیدەگەیەنێت‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی حەیاتی‬ ‫رۆژنامەكانی ئەمەریكا دزەیــان كــردوە‪ ،‬چاپی لەندەن‪ ،‬ڤالدیمێر پۆتنی سەرۆكی كە هاتنی روسیا مەرگەساتی گەورەتر بۆ‬ ‫هەمان رۆژ دەزگــای هەواڵگری ئەمەریكا روسیا‪ ،‬بەداوایەكی فەرمی بەشار ئەسەد خەڵكی سوریا دەهێنێت‌و داواش لە واڵتانی‬ ‫سەرۆكی ئەمەریكای ئاگاداركردۆتەوە كە ئەو كــارەی كــردوە‪ .‬چونكە ‪29‬ی مانگی كەنداو و توركیاو كۆمەڵی نێوەدەوڵەتی‬ ‫دوو كەشتیگەلی زەبەالحی روسیاو زیاتر لە رابردو‪ ،‬لەدوا كۆبوونەوەی نێوان وەزیری دەكات سنورێك بۆ روسەكان دابنێن‪.‬‬ ‫‪ 200‬سەربازی دەریایی روسی‌و دەیان تانك‌و دەرەوەی سوریا (وەلید موعەلیم) لەگەڵ‬ ‫زرێپۆش‌و ناقیلەی موشەكهەڵگر دابەزیونەتە هەرەیەكە لە هاوتا روسییەكەی (سێرغی‬ ‫مێركڵ لەناڵەكەی داو لە بزمارەكەش!‬ ‫نێو خاكی سوریاوەو هاوكات پێنج شەممەی الڤــرۆڤ) و سەرۆكی روسیادا‪ ،‬ئاماژەیان‬ ‫ئەنجێال مێركڵ‪ ،‬راوێــژكــاری ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫رابردوش چوارهەمین فڕۆكەی بارهەڵگری بەكاركردن بە (پەیمانی هاوڕێیەتی ساڵی لەلێدوانێكدا سەبارەت بەو گرژییە سیاسییەی‬ ‫جۆری (ئەنتۆزۆف) لە فرۆكەكانی (ئەسەد ‪ )1980‬كردووە‪ ،‬مەعەلیم راشیگەیاندووە كە نێوان روسیاو ئەمەریكاو ویستی چارەسەری‬ ‫ئەلباسل) چــەك‌و پێداویستی سەربازی روسیا ئامادەی پشتیوانی تەواوی سەبازی‌و بارودۆخەكە دەڵێت‪ :‬گرنگە دانوستان‌و‬ ‫گەورەی داگرتوە‪.‬‬ ‫سیاسی‌و ئابوری سوریایە‪ .‬دەشڵێت «چۆن هاوكاری لەگەڵ روسیادا بكرێت وەك بەشێك‬ ‫هاوپەیمانی رۆژئــاوایـی‌و ئەمەریكی دژی لەچارەسەری ئەو بارودۆخەی لە سوریاو‬ ‫تێرۆر هەیە‪ ،‬ئێمەش هاوپەیمانێتییەكین لەو ناوچەكەدا رودەدات لەروانگەی تێرۆرو ئەو‬ ‫الڤرۆڤـ‪ :‬بۆشەڕ هاتوین‬ ‫لێدوانەكەی ئۆباما‪ ،‬پەیوەندی تەلەفۆنی جۆرەی ئێوەو بۆ هەمان مەبەست»‪.‬‬ ‫كارەساتە مرۆییەی لەناوچەكەدا روو دەدات‪.‬‬ ‫مێركڵ دەشڵێت‪ :‬بەچاوێكی جیاوازەوە‬ ‫نێوان هەردوو وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاو‬ ‫سەیری ئەو تاوانكارییە دەكەین كە بەشار‬ ‫روسیای ب ــەدوای خۆیدا هێنا‪ .‬سێرغی‬ ‫ئەسەد خەونی دێرین دێنێتەوە دی‬ ‫سەرۆكی سوریا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئەسەد لەسوریا ئەنجامی داوە بەراورد بەو‬ ‫الڤـــرۆڤ لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا‬ ‫لەگەڵ جۆن كێری‪ ،‬باسی لەوە كردوە كە كە جیهان لەدوای روخانی یەكێتی سۆڤێتی تاوانە تۆقێنەرانەی داعش كردونی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێت هەموومان دژی ئیسالمیی توندڕەو جارانەوە جۆرێك لەبااڵنسی لەدەست داوە‪ ،‬وادەڕوانیین كە روسیا دەكرێت بەشێك بێت‬ ‫و تێرۆر هاوهەڵوێست بین‌و هەڵوێستی بۆیە هاتنی سوپای روسیا بۆ سوریاو لەو چارەسەرە‪ ،‬نەك دیبڕین‌و لە هاوكێشەكان‬ ‫روسیاش رونەو هەر لەوبارەیەوەیەو هەرگیز هەندێك ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬وەدەربنرێت‪ ،‬رەنگە بكرێت هۆكارێك بێت‬ ‫روســیــاش لــە پڕچەككردنی حكومەتی پپێشوازی لێكراوەو بگرە زۆریش گرنگە‪ .‬بۆ واستنەوەو لەناوبردنی چەكە كیمیایی‌و‬ ‫سوریا نەترساوە‪ .‬جۆن كیریش وتوێتی‪ :‬بەشار ئەسەد دەشڵێت‪ :‬روسیا رۆڵی گرنگ قەدەغەكراوەكانی رژێمەكەی ئەسەد‪.‬‬

‫كێ یاسا پەسەندكراوەكانی پارلەمان ئیمزا دەكات؟‬ ‫سكرتێری پارلەمان‪ :‬هەر كاتێك یاسایەكمان پەسەندكرد‪ ،‬خوا گەورەیە چۆن‌و لە كوێ ئیمزای دەكەین‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬ئەو پرۆژانە خراونەتە بەرنامەی كارەوە كە پێویستیان بە ئیمزای سەرۆكی هەرێم نییە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بــەهــۆی ئـــەوەی هێشتا الیەنەكان‬ ‫نــەگــەیــشــتــونــەتــە رێــكــەوتــنــێــك بۆ‬ ‫درێــژكــردنــەوەی وادەی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم‌و وادەكەش لە ‪19‬ی ئابدا كۆتایی‬ ‫هــات‌و ســەرۆك‌و سكرتێری پارلەمانی‬ ‫كوردستانیش پێشتر ئەوەیان راگەیاندبو‪،‬‬ ‫كە سەرۆكی هەرێم شەرعیەتی نەماوە‪،‬‬

‫ب ــەاڵم پرسیار ئــەوەیــە ئــایــا لەكاتی‬ ‫پەسەندكردنی پرۆژە یاساكانی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئــەو یاسایانە دەنێردرێن‬ ‫بۆ مەسعود بارزانی تاوەكو ئیمزایان‬ ‫لەسەر بكات؟ لەوبارەیەشەوە سكرتێری‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬لەدوای دەسپێكردنەوەی خولی‬ ‫پایزەی پارلەمانی كوردستانەوە هیچ‬

‫یاسایەكمان پەسەند نەكردوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫بینێرین بۆ سەرۆكی هەرێم‌و دەشڵێت‬ ‫«هەر كاتێك یاسایەكمان پەسەندكرد‪،‬‬ ‫خــوا گــەورەیــە چــۆن‌و لە كــوێ ئیمزای‬ ‫دەكەین»‪.‬‬ ‫بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان‬ ‫لەكاتی پەسەندكردنی هــەر یاسایەك‬ ‫لەپارلەمان دەبێت بنێردرێت بۆ سەرۆكی‬

‫هەرێم تا ئیمزای لەسەر بكات‪ ،‬لە ئەگەری‬ ‫ئیمزانەكردنی هەریاسایەك دوای ‪ 15‬ڕۆژ‬ ‫لەالیەن سەرۆكی هەرێمەوە‪ ،‬ڕاستەوخۆ‬ ‫بە ئیمزاكردن حساب دەكرێت ‪.‬‬ ‫فەخرەدین قادر سكرتێری پەرلەمانی‬ ‫كوردستان بە «چاودێر»ی وت «تائێستا‬ ‫پــەرلــەمــان هیچ یاسایەكی پەسەند‬ ‫نــەكــردووە‪ ،‬تابینێریت بۆ ئیمزاكردن‬

‫لەسەرۆكایەتی هەرێم»‪ .‬وتیشی «با‬ ‫یاسایەك پەسەند بكەین خواگەورەیە‬ ‫چۆن و لەكوێ‌ ئیمزای دەكەین»‪.‬‬ ‫لــەالیــەكــی دیــكــەوە مــریــەم سەمەد‬ ‫پەرلەمانتاری پەرلەمانی كوردستان‬ ‫بە «چــاودێــر»ی راگەیاند‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫پەرلەمانی كوردستان ئەو پرۆژانە دەخاتە‬ ‫بەرنامەی كارەوە كەپێویستی بە ئیمزای‬

‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان نیە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی» لەدانیشتنی داهاتوودا‬ ‫پەرلەمان پەیڕەوی ناوخۆ دەخاتە گفتوگۆ‬ ‫كە ‪ 150‬مــاددەیــە و ماوەیەكی زۆری‬ ‫دەوێت بۆ پەسەندكردنی‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫پەسەندیش بكرێت پێویستی بە ئیمزای‬ ‫سەرۆكی هەرێم نابێت»‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫جارێكی دیكە دانوستان درێژكرایەوە‬

‫‪3‬‬

‫گۆڕان‪ :‬كۆبونەوەكان بێ ئەنجامن‪ ،‬بەاڵم دەرگای گفتوگۆ داناخەین‬ ‫یەكێـتی‪ :‬نەگەینە سازان چارەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە‬ ‫پاكردنەوەی تۆماری دەنگدەران‌و راهێنان‬ ‫لەسەر شێوازی هەڵبژاردنێكی مۆدێرن‌و‬ ‫پێشكەوتو‪.‬‬ ‫الیخۆشیانەوە‪ ،‬ســـەرۆك‌و ئەندامانی‬ ‫كۆمیسیۆن‪ ،‬باسیان لەهەنگاو كارەكانی‬ ‫كۆمیسیۆن كرد‌و ئەوەشیان خستەڕو‪ ،‬ئەگەر‬ ‫گرفتەكانیان بۆ چارسەر بكرێت لەئایندەدا‬ ‫دەتوانن هەڵبژاردنێكی خاوێن‌و سەركەوتو‬ ‫لەكوردستان ئەنجام بدەن‪.‬‬

‫چاوێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوێن ‌ێ حەوتەمین كۆبونەوەی پێنج قۆڵی‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬بەاڵم وەك كۆبونەوەكانی پێشتر‬ ‫ئەنجامێكی یەكالكەرەوەی لێنەكەوتەوە‪،‬‬ ‫بڕیاریش درا رۆژی پێنج شەممەی داهاتو‬ ‫كۆبونەوەیەكی دیكە ئەنجام بدرێت‪ .‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانیش‪ ،‬ئەندامانی وەفدی یەكێتی‬ ‫لەكۆبونەوەكەدا پێشنیازی هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەختیان كردوە‪ ،‬ئەم بژاردەیەش‬ ‫بەچارەسەرێكی دۆخەكە دەزانن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رۆژی پێنج شەممە نەگەنە رێككەوتن‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە ئاسۆ مەحمود باژێڕوانی‬ ‫سلێمانیی بزوتنەوەی گۆڕان ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫پێویستە پێش هەڵبژاردنی پێشوەختی‬ ‫پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬كێشەی سەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم چارەسەربكرێت‪.‬‬ ‫لەبارەی درێژەكێشانی كۆبونەوەكانیش‪،‬‬ ‫ناوبراو بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫لەمشێوەیەی ئێستای كۆبونەوەكان ناگەنە‬ ‫ئەنجام‪ ،‬بەاڵم بزوتنەوەی گــۆڕان بڕیاری‬ ‫نــەداوە‪ ،‬بایكۆتی ئەو كۆبونەوانە بكات‌و‬ ‫دەرگای گفتوگۆ داناخات‪.‬‬ ‫دوای كــۆبــونــەوەی پێنج قۆڵیەكانی‬ ‫دوێنێ یەك شەممە‪ ،‬فوئاد حسێن سەرۆكی‬ ‫دیوانی سەرۆكایەتیی هەرێم لە كۆنگرەیەكی‬ ‫رۆژنامەنوسیدا وتی «لەكۆبونەوەكەدا چەند‬ ‫پێشنیارێكی نوێ خراونەتەڕو‪ ،‬الیەنەكان‬ ‫لەنێوخۆیاندا گفتوگۆیان لەبارەوە دەكەن‪،‬‬ ‫پێنج شەممەی داهاتوش جارێكی دیكە‬ ‫كۆدەبنەوە»‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی چوار الیەنەكە نەكرا!‬ ‫«چاودێر» لەژمارەی رابردویدا بەپشت‬ ‫بەستن بەو زانیارییانەی دەستی كەوتبون‪،‬‬

‫حەوتەمین کۆبونەوەی پێنجقۆڵی لە هەولێر‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬بڕیاربو هەفتەی رابردو پێش دەستپێشخەرییەكەوە رابگەیەنن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆبونەوەی پێنج قۆڵی‪ ،‬هەر چوار الیەنی بارزان ‌ی ئەو كارە ‌ی نەكرد‪ ،‬بۆیە بۆچونی‬ ‫(یەكێتی‌و گـــۆڕان‌و كــۆمــەڵ‌و یەكگرتو) یەكێتی لەگەڵ هەڵبژاردنی پێشوەختە‪.‬‬ ‫وتیشی ‌«لەكۆبونەوە ‌ی پێنجقۆڵیدا‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەك ئەنجام بدەن‌و تیایدا گفتوگۆ‬ ‫لەسەر پێشنیازی نوێ بكەن‌و بەبژاردەیەكی وەفـــد ‌ی یەكێت ‌ی هەڵوێست ‌ی یەكێت ‌ی‬ ‫نــوێــوە بچنە كــۆبــونــەوەكــە‪ ،‬بـــەاڵم ئەو رادەگەیەنێت‌و بەرەسمی ‌ی داوا ‌ی هەڵبژاردنی‌‬ ‫پێشوەخت دەكات»‪.‬‬ ‫كۆبونەوەیە نەكرا‪.‬‬ ‫هاوكات هەردوێن ‌ێ ئەندامانی وەفدەكەی‬ ‫یەكێتی جەختیان لەوەكردەوە‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫«یەكێتی لەگەڵ هەڵبژاردنی‬ ‫تاكو پێنج شەممە نەگەنە سازان‪ ،‬ئەوە‬ ‫پێشوەختە»‬ ‫دوێنێش مــەال بەختیار لێپرسراوی باشترین رێگەچارە هەڵبژاردنی پێشوەختە‪.‬‬ ‫دەســتــەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسیی‬ ‫یەکێتی‪ ،‬بەمیدیاكانی راگەیاند‪ ،‬چاوەڕوانبون‬ ‫مەرجەكانی كۆمسیۆن‬ ‫بارزان ‌ی دەستپێشخەری ‌ی بكات‌و هەرچوار‬ ‫پــرســی ئــەنــجــامــدانــی هــەڵــبــژاردنــی‬ ‫الیەنەكە كۆببنەوە‌و هەڵوێست لەبارەی‌ پێشوەخت دوای ئەوە دێت‪ ،‬كە هەفتەی‬

‫رابـــردو لەكۆبونەوەی نێوان دەستەی‬ ‫سەرۆكایەتی پارلەمانی كوردستان‌و‬ ‫كــۆمــیــســیــۆنــی بـــــااڵی ســەربــەخــۆی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‌و راپرسی هەرێم‪ ،‬باس‬ ‫لەكێشەكانی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكان‬ ‫كــرا‌و بــڕیــاردرا پارلەمان بــەدواداچــون‌و‬ ‫چارەسەریی گرفت‌و كێشەكانیان بكات‌و‬ ‫كۆمیسیۆنیش ئامادەسازیی بكەن بۆ‬ ‫ئەگەری هەڵبژاردنی پێشوەخت‌و راپرسی‬ ‫لەهەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫لەو كۆبونەوەیەدا د‪.‬یوسف محەمەد‬ ‫سەرۆكی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬داوایكرد‬ ‫لەكۆمیسیۆن ئامادەسازیی بكات بۆ ئەوەی‬ ‫لەداهاتودا هەڵبژاردنی پاك‌و بێ كێشە‬ ‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬ئەویش بە هەنگاونان بۆ‬

‫گۆڕان‪ :‬بایكۆتی كۆبونەوەكان ناكەین‬ ‫باژێروانی سلێمانی بزوتنەوەی گۆڕان‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬درێژەكێشان‌و‬ ‫بــەردەوامــی كۆبونەوەكان بەبێ ئەنجام‬ ‫لــەزیــانــی خــەڵــكـە‌و پــڕۆســەی سیاسی‌و‬ ‫ژیانی هاواڵتیان لەهەرێمی كوردستان‬ ‫بەتەواوەتی پەكی كەوتوە‪ ،‬هەمو مەلەفەكان‬ ‫بەستراوەتەوە بە پرسی ویالیەتی سەرۆكی‬ ‫هــەرێــم‪ ،‬ســەرۆكــی ئەنجومەنی وەزیـــران‬ ‫وەك پێوست كاروبارەكان راناپەڕێنێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی سەرقاڵی پرسی سەرۆكایەتییە‪،‬‬ ‫مەكتەبی سیاسیی حزبەكانیش بەهەمانشێوە‬ ‫كارەكانیان بەستۆتەوە بــەو پرسەوە‪،‬‬ ‫بێ موچەیی‌و بێ بــازاڕی گــەورە بەرۆكی‬ ‫خەڵكی گرتوە‪ ،‬بۆیە هەمو ئەمانە لەزیانی‬ ‫خەڵك تەواودەبێت‌و بڕواشم نییە بەم جۆرە‬ ‫لەكۆبونەوە‌و بەم جــۆرە دانوستانە هیچ‬ ‫ئەنجامێكی لێ بەرهەم بێت‪.‬‬ ‫ئاسۆ مەحمود‪ ،‬وتیشی «ئەوەی ئێستا‬ ‫شەرعیەتی نــەمــاوە ویالیەتی سەرۆكی‬ ‫هەرێمە‪ ،‬لــەبــەرئــەوە ئــەگــەر بــڕیــار بێت‬ ‫هەڵبژاردن بۆ شتێك بكرێت‪ ،‬ئەوا سەرۆكی‬ ‫هەرێمە نەك پارلەمان‌و حكومەت‪ ،‬واتە‬ ‫كارێكی خراپ دەبێت لەپێشدا دەست ببەین‬ ‫بۆ پارلەمان‌و حكومەت»‪.‬‬

‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪ ،‬وەك گۆڕان‬ ‫بڕیارمان داوە هەتاوەكو الیەنەكان داوای‬ ‫كۆبونەوە بكەن ئێمە بایكۆتی ناكەین‪،‬‬ ‫دەزانین كە ئەگەر بەم شێوازەی ئێستا‬ ‫بڕوات بێ ئەنجامە‪ ،‬بەاڵم نامانەوێت هیچ‬ ‫دەرگایەكی گفتوگۆكردن دابخرێت‪.‬‬ ‫«با بگەڕێینەوە بۆ پارلەمان»‬ ‫هەرلەوبارەیەوە سەرۆكی فراكسیونی‬ ‫یــەكــگــرتــو دەڵــێــت «ئـــەولـــەویـــەت الی‬ ‫پارتی مانەوەی بارزانیـیە لەپۆستەكەیدا‬ ‫لەبەرامبەردا ئەولەویەتیش الی ئێمە گۆڕینی‬ ‫سیستمی حكومڕانیە»‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ ،‬لەپەڕەی تایبەتی خۆی‬ ‫لەفەیسبوك نوسیوێتی «خاڵی سەرەكی‬ ‫لەبەرەو پێشچونی دانوستانەكان‌و سەرەتای‬ ‫چارەسەكردنی كێشەكان بریتییە لەوەی‬ ‫پارتی جگە لەمەسعود بارزانی‪ ،‬كاندیدێكی‬ ‫تر پێشكەش بكەن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی‬ ‫هــەرێــم‪ ،‬چونكە مــانــەوەی لەپۆستەكەی‬ ‫كێشەی سەرەكیەو ئەو كێشانەی تر كە هەن‬ ‫شتی الوەكین‌و هۆكاری ناڕازیبونی ئێمە بە‬ ‫مانەوەی كاك مەسعود بریتیە لەچەسپاندنی‬ ‫سەروەری یاسا»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاشكراشیكرد‪ :‬ئێمە پرسیارمان‬ ‫لــەبــرادەرانــی پــارتــی كــرد لەگفتوگۆكان‬ ‫سەبارەت بەوەی ئەگەر رازیبوین بە مانەوەی‬ ‫بارزانی بۆ ئەم دو ساڵە ئایا دواتر داوای‬ ‫ناكەنەوە بۆ دو خولی تر‪ ،‬هەتا ساڵی ‪2025،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە وەاڵمێكی نەرێنیان داینەوە‪،‬‬ ‫ئەگەریش رۆژی یەكشەممە نەگەینە ئەنجام‬ ‫پێم باشە وەكو یەكگرتو رایبگەیەنین هۆكاری‬ ‫بەبنبەست گەیشتنی كۆبونەوەكان ك ‌ێ بوەو‬ ‫چی بــوەو پێویستە ئیتر بگەڕێینەوە بۆ‬ ‫پارلەمان‪.‬‬

‫لیژنەی دارایی راپۆرتی كەمكردنەوەی موچەی پلەبااڵكان ئامادەدەكات‬ ‫بەپێی پرۆژەكە موچەی پلە بااڵكان ‪ 15%‬بۆ ‪ 50%‬كەمدەكرێنەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام محەمەد و ستار‪:‬‬ ‫دوای خۆپیشاندانێك بۆ بەردەم پارلەمانی‬ ‫كوردستان‌و هەڵمەتی دادپەروەری‬ ‫لەموچە‪ ،‬یاداشتێكی ئاراستەی پارلەمانی‬ ‫كوردستان كرد بۆ ئەوەی دادپەروەری‬ ‫لەموچە بهێنرێتە كایەوەو ئەمەش وایكرد‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی پارلەمان بێتە سەرخەت‌و‬ ‫جارێكی تر ئەو پرۆژانەی پێشكەش‬ ‫كراون لەبارەی كەمكردنەوەی موچەی‬ ‫پلە بااڵو تایبەتەكان‌و داوا لەلیژنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان بكات راپۆرتی خۆیانی‬ ‫لەسەر بنوسن‪ ،‬كە خوێندنەوەی یەكەمیان‬ ‫بۆ كراوە‪ .‬پارلەمانتارێكش ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫پەسەندكردنی ئەو پرۆژە یاسایانە‬ ‫پارەیەكی زۆر بۆ حكومەت دەگێڕێتەوەو‬ ‫فەرمانبەرانیش سودی زۆر دەكەن‪.‬‬ ‫یاداشتەكەی هەڵمەتی دادپەروەری‬ ‫بــەگــوێــرەی یــاداشــتــی ئــەو گــروپــەی‬ ‫چاالكوانان بەناوی هەڵمەتی دادپــەروەری‬ ‫لەموچە‪ ،‬حەوت داواكاری ئاراستەی الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان كرد بۆ چاكسازیكردن‌و‬ ‫كەمكردنەوەی موچەی پلەبااڵو تایبەتەكان‪،‬‬ ‫لەیەكەم داواكاریشدا هاتوە‪ ،‬كە جیاوازی‬ ‫مــوچــە لــە نــێــوان بــەرزتــری ـن‌و كەمترین‬ ‫موچە لە كوردستان لــەدەرەوەی پێوەرە‬ ‫نێودەوڵەتییەكانە‪ ،‬بۆ كەمكردنەوەی ئەم‬ ‫جیاوازییە داواكــاریــن موچەی سەرۆكی‬ ‫هەرێم‪ ،‬وەزیــرو پەرلەمانتاران‌و دادوەرانــی‬ ‫ئەنجومەنی دادوەری بۆ نیوەی ئێستا‬

‫كەمبكرێتەوە‪ ،‬خانەنشینی پەرلەمانتارو‬ ‫وەزیرو سەرجەم پلەبااڵكان رێكبخرێتەوەو‬ ‫بەپێی رێنوێنی خانەنشینی رێكبخرێت‪،‬‬ ‫ئەوانەی خزمەتی گشتی‌و تەمەنیان لەخوار‬ ‫تەمەنی خانەنشینییەوەیە بگەڕێندرێنەوە بۆ‬ ‫سەر كارەكانیان‌و ئەوەی كاری نییە كاری‬ ‫بۆ بدۆزرێتەوە‪ ،‬ئەوانەشی خانەنشیندەكرێن‬ ‫سنورێك بۆ موچەكانیان دیاریبكرێت‪ ،‬كە‬ ‫بەرزترین موچەی خانەنشینی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان لە ‪ 3‬ملیۆن تێنەپەڕێت‪.‬‬ ‫هــەروەهــا تێیدا هاتوە‪ ،‬ئــەوانــەی هیچ‬ ‫خزمەتێكی گشتیان نییەو خانەنشینكراون‬ ‫لەدەرەوەی یاساو رێنوێنی‌و هەندێكیشیان‬ ‫بە پلەی بەرز‪ ،‬وەكو بندیوارەكان كاریان‬ ‫بە پێی شهادەو توانایی بۆ بدۆزرێتەوەو‬ ‫خانەنشینییەكەیان هەڵوەشێتەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئەو بڕە پارەیەی لە فرۆشتنی‬ ‫نەوتی كوردستان بۆ خەرجی سیادی دەچێت‬ ‫بۆ بەغداد ببڕدرێت‪ ،‬خەڵكی كوردستان‬ ‫بــاری گرانی ئــەو خەرجییە قورسە‪ ،‬كە‬ ‫بەشی زۆری لە گەندەڵی سەرفدەكرێت‬ ‫هەڵنەگرێت‌و سنورێك بۆ دامەزراندنی‬ ‫راوێژكارو پلەی بااڵ لەسەر بنچینەی حیزبی‬ ‫دابندرێت‪ ،‬دامەزراندنیش بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫رێژەی هــەژاری بێت لە كوردستان‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوانە بگرێتەوە‪ ،‬خانەوادەكەیان سەرچاوەی‬ ‫بژێوییان نییە لە موچەو زەویی كشتوكاڵی‌و‬ ‫پـــرۆژەی ئــابــوری‪ ،‬بە پلەی یەكەم ئەو‬ ‫خــانــەوادانــە بگرێتەوە كرێچین‌و كەسی‬ ‫بەخێوكەریان نییە‪.‬‬

‫الیخۆشیەوە بەگوێرەی ڕاگەیەنراوێكی‬ ‫نووسینگەی سەرۆكی پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بە چاكسازی‌و دادپــەروەریــی‬ ‫لە موچەی فەرمانبەراندا‪ ،‬كە وێنەیەكی‬ ‫دەست «چاودێر» كەوتوە‪ ،‬تێیدا ئاماژە‬ ‫بۆ ئــەوەكــراوە‪ ،‬دەستەی سەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمانی كــوردســتــان لیژنەی دارایــی‬ ‫راســپــاردووە لەوبارەیە راپۆرتی تایبەت‬ ‫ئامادەبكات‪ ،‬بۆ ئەوەی بە زووترین كات‬ ‫سیستەمی دادپەروەریی لە نێوان موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان پەیڕەو‬ ‫بكرێت‌و چاكسازییەكی بنەڕەتی لە سیستمی‬ ‫موچەی سەرجەم فەرمانبەراندا بكرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت كە لەئێستادا چــوار پــڕۆژەی‬ ‫تایبەت لە لیژنەی دارایی پارلەمانە‪ ،‬دەكرێت‬

‫یەك پڕۆژەو دواتر موچەو دەرماڵەی هەر‬ ‫سێ سەرۆكایەتی‌و سەرجەم پلە تایبەتەكان‬ ‫كەم دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫لیژنەی دارایی راپۆرت ئامادەدەكات‬ ‫سەرۆكی لیژنەی دارایــی لە پارلەمانی‬ ‫كــوردســتــان ئاشكرایكرد‪ ،‬ئێستا كاتی‬ ‫ئەوەیە مووچەكان رێكبخرێنەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ناكرێت خانەنشینێك پــارەیــەكــی زۆر‬ ‫وەربگرێت‌و یەكێكی دیكەش زۆر كەمتر لەم‪،‬‬ ‫مەبەستیشمان لەوەدا ئەوەیە ئەو زیادەیەی‬ ‫لەم رێكخستنەوەیەدا دەمێنێتەوە‪ ،‬بخرێتە‬ ‫سەر موچەی پێشمەرگەو خانەنشینان‪.‬‬ ‫عیزەت سابیر بۆ «چــاودێــر» وتیشی‬ ‫«ئێمە رۆژی چوارشەممە راپۆرتی خۆمان‬

‫پێشكەشدەكەین‪ ،‬ئــەوەش دوای ئەوە‬ ‫دێت‪ ،‬كە تاوتوێی بابەتەكە كراوە‪ ،‬بۆیە تا‬ ‫مانگێكی تر كارەكانی ئەم پێداچوونەوەیە‬ ‫كــۆتــایــیــان دێـــت‌و بــڕیــارەكــە دەچێتە‬ ‫خانەی جێبەجێكردنەوە‪ ،‬بــەم پێیەش‬ ‫رێــژەی رێكخستنەوەی موچەش ‪%15‬ی‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬تا دەگاتە ‪%50‬ی موچەی‬ ‫پلەبااڵكان كەمدەكرێتەوە‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە ئەندامێكی دیكەی لیژنەی‬ ‫دارایــی‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەم یاسایانەی تایبەت بەچاكسازی موچە‬ ‫دەربچن‪ ،‬لەبەر ئەوەی راپۆرتمان لەسەری‬ ‫ئامادەنەكردوە‪ ،‬نازانین رێژەكەی چەند‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬بەاڵم پارەیەكی باش دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫حكومەت‪ ،‬هەروەها خەڵكیش سود دەكات‬ ‫لەم یاسایانە‪ ،‬كە بژێویان باشتر دەبێ‌‪.‬‬ ‫شــیــرن حــوســنــی‪ ،‬وتــیــشــی «جگە‬ ‫لــەكــەمــكــردنــەوەی مــوچــەی پلەبااڵكان‌و‬ ‫بەرزكرنەوەی ئاستی بژێوی فەرمانبەران‬ ‫پرۆژەی تریش پێشكەشكراون‪ ،‬كە تایبەتە‬ ‫بــە نەهێشتنی دو موچەیی لەهەرێم‪،‬‬ ‫لەگەڵ خانەنشینان‪ ،‬كە سودمان لەیاسای‬ ‫خانەنشینی بەغداد وەرگــرتــوە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەگوێرەی یاسای یەكگرتوی خانەنشینی‬ ‫بەغداد كەمترین موچە ‪ 400‬هــەزار دینار‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬كە ئێستا موچە هەیە ‪ 150‬یان ‪200‬‬ ‫هەزار دینار‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستەش ئەمڕۆ دو‬ ‫شەممە كۆدەبینەوە وەك لیژنە لەسەر یاسای‬ ‫چاكسازی موچە‪ ،‬سەرۆكی حكومەتیش‬ ‫باسی لــەوەكــردوە‪ ،‬كە چاكسازی ئەنجام‬

‫دەدرێ‌‪ ،‬ئێمەش بەیاسا ئەو چاكسازیانە‬ ‫رێكدەخەین‪.‬‬ ‫دەب ‌ێ یاسای سۆشیال دەربكر ‌ێ‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی كــاروبــاری یاسایی‬ ‫سەبارەت بەهەوڵەكانی چاكسازی موچە‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬پێویستە سەرۆكی لیژنەكان‬ ‫بانگهێشتی ئەندامان بكەن بۆ ئەنجامدانی‬ ‫كۆبونەوەی هاوبەش بۆ تاوتو ‌ێ كردن‌و‬ ‫نوسینەوەی راپۆرت لەسەر ئەو پرۆژانەی‬ ‫تایبەت بەچاكسازی موچە بەشێوەیەك‬ ‫جــیــاوازی موچە بــەم شێوەیەی ئێستا‬ ‫نەمێنێ‌‌و ســەرجــەم سەرۆكایەتییەكانی‬ ‫هەرێمیش بگرێتەوە‪.‬‬ ‫تــەالر لەتیف‪ ،‬بۆ «چــاودێــر» وتیشی‬ ‫«دەب ‌ێ ئاستی بژێوی خەڵك دیاریبكرێ‌‪،‬‬ ‫چونكە تائێستا هێڵی هەژاری لەهەرێم نییەو‬ ‫نازانر ‌ێ پێوستی خێزانێك چەندە بۆ ئەوەی‬ ‫بەموچەكەی ماوەی مانگێك پێی بژی‪ ،‬بۆیە‬ ‫پرۆژەی ترمان هەیە زۆر گرنگە‪ ،‬كە پرۆژەی‬ ‫سۆشیالە بۆ هاوكاری خێزانەكان ئەگەر‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان داوا لەلیژنەكان‬ ‫بكات‪ ،‬كاری لەسەر بكەن كە هاوكارییەكی‬ ‫باش دەب ‌ێ بۆ سەرجەم خێزانەكان‌و ئەوانەی‬ ‫دانەمەزراون یاخود ب ‌ێ كارن‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫بەناوی حكومەتی بنكەفراوان‌و قەیرانی‬ ‫دارایی تاوەكو ئێستا ئەو پرۆژە كاری لەسەر‬ ‫نەكراوە‪ ،‬لەكاتێكدا ئاراستەی ‪ 8‬لیژنەی‬ ‫پەیوەندیدار كراوە»‪.‬‬

‫دیالۆگ‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫رۆژانە ‪ 100‬كەسی هەرێم لەتوركیاوە بەرەو ئەوروپا كۆچدەكەن‬ ‫دەشتی جەمال‪ ،‬سەرۆكی فیدراسیۆنی سەرتاسەری پەنابەرانی عیراق‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫سازدانی‪ :‬نزار جەزا‬ ‫سەرۆكی فیدراسیۆنی سەرتاسەری‬ ‫پەنابەرانی عیراق‪ ،‬ڕایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫بەتەنها لەدەریای ناوەڕاستدا نزیكەی‬ ‫‪ 3‬هەزار‌و ‪ 700‬كەس گیانیان‬ ‫لەدەستداوە‪ ،‬ئەمە جگە گیان‬ ‫لەداستانی پەنابەران لەدەریاكانی‬ ‫دیكە‪ ،‬بەاڵم ئەمانە راچڵەكێنەر‬ ‫نەبوون بەهێندەی مەرگی ئایالن‬ ‫كە زۆربەی واڵتانی هێنایە دەنگ‪،‬‬ ‫بۆیە هاتنە دەنگی واڵتان و‬ ‫كردنەوەی دەرگای سنورەكانیان‬ ‫بەروی پەنابەراندا دەرئەنجامی ئەم‬ ‫فشارەیە نەك بەهۆی ئینسانیبونی‬ ‫حكومەتەكانی ئەوروپا بێت‪.‬‬ ‫دەشتی جەمال‪ ،‬لەم دیالۆگەیدا لەگەڵ‬ ‫«چاودێر» ئاشكرایدەكات‪ ،‬ڕۆژانە‬ ‫نزیكەی ‪ 100‬كەسی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەتوركیا چاوەڕێدەكەن بەرەو واڵتانی‬ ‫ئەوروپا بەڕێبكەون‌و ئەم ڕێژەیەش‬ ‫بەردەوام روی لەزیادبونە‪.‬‬

‫وەرگرتنی پەنابەران‌و پێدانی مافی‬ ‫لەهەر‬ ‫پاراستنیان‬ ‫پەنابەرێتی‌و‬ ‫نەژادپەرستانە‪،‬‬ ‫دەستدرێژییەكی‬ ‫هەروەها ئێستا لەتوركیا ڕێنوێنی هەمو‬ ‫پەنابەران دەكەین بۆئەوەی نەكەونە‬ ‫بەردەم ئەو باندانەی بازرگانی بەالشەی‬ ‫مرۆڤەوە دەكەن‌و دەیانسپێرن بەشاحینە‬ ‫و ڕێگای مەرگ‪ ،‬هاوكات زیاتر لە‪90‬‬ ‫هەزار ئیمزامان كۆكردۆتەوە‪ ،‬ئەگەریش‬ ‫گەیشتە ‪ 100‬هەزار ئیمزا ئەم مەسەلەیە‬ ‫دەگاتە پەرلەمانی بەریتانیا‪ ،‬هەروەها‬ ‫نامەیەكی هەشت خاڵیمان نوسیوە‌و‬ ‫دراوە بەنەتەوە یەكگرتووەكان هەروەها‬ ‫داوامان لەكۆنسوڵی ئەڵمانیا لەهەولێر‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەم نامەیە بگەیەنێتە‬ ‫یەكێتی ئەوروپا‪ ،‬لەم نامەیەدا داوامان‬ ‫كردووە دەستهەڵبگرن لەدەستوەردان‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و باكوری‬ ‫ئەفریقا‌و سزای ئەو واڵتانە بدرێت‬ ‫كە هاوكاری داعشیان كردووە‌و مافی‬ ‫پەنابەران بپارێزن‌و هاوكاری ئەو‬ ‫ڕێكخراوانە بكرێت كە كار بۆ مافەكانی‬ ‫خەڵك دەكەن‌و نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫چاالكیەكانیان چڕتر بكەنەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬چیتان بۆ ڕەوشی پەنابەرانی‬ ‫كوردستان‌و عیراق كردووە لەعیراق‌و‬ ‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا واڵتانی دنیا‬ ‫جیهانیش؟‬ ‫دەشتی جەمال‪ :‬وەك رێكخراوێكی دەرگای سنوریان بەروی رێژەیەكی‬ ‫جیهانی كە لەزۆربەی واڵتانی جیهان زۆری پەنابەراندا كردۆتەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫هەیە‪،‬‬ ‫نوسینگەمان‬ ‫بەشێكین خوێندنەوەی ئێوە بۆ ئەمە چییە؟‬ ‫لەو كەمپینە جیهانییەی دنیای دەشتی جەمال‪ :‬ئەمە بەرهەمی‬ ‫شارستانیەتی ئەمڕۆ‪ ،‬كە لەزۆر واڵت كۆمەڵێك كێشەو گیروگرفت‌و شەڕ‌و‬ ‫فشار دروست دەكرێت بۆ كردنەوەی پشێوی كۆمەاڵیەتی پێشووە كە‬ ‫دەرگای سنورەكان بەڕوی پەنابەراندا‌و دروستبوە‪ ،‬هەروەها مەرگی ئایالن‬

‫هاتنە دەنگی واڵتان‌و‬ ‫كردنەوەی دەرگای سنورەكانیان‬ ‫بەروی پەنابەراندا دەرئەنجامی‬ ‫فشارەكانە‬ ‫ویژدانی هەمو دنیای راچڵەكاند‪ ،‬ئەم‬ ‫هاوكاری‌و بەخێرهاتنەی واڵتانیش‬ ‫لەژێر فشاری ئەو تراژیدیایە كە‬ ‫چەند مانگە درێژەی هەیە‌و بەپێ‬ ‫ئامارەكانیش بەتەنها لەدەریای‬ ‫ناوەڕاستدا نزیكەی ‪3‬هەزار‌و ‪700‬‬ ‫كەس گیانیان لەدەستداوە‪ ،‬ئەمە جگە‬

‫گیانلەداستانی پەنابەران لەدەریاكانی‬ ‫دیكە‪ ،‬بەاڵم ئەمانە راچڵەكێنەر نەبوون‬ ‫بەهێندەی مەرگی ئایالن كە زۆربەی‬ ‫واڵتانی هێنایە دەنگ‪ ،‬بۆیە هاتنە‬ ‫دەنگی واڵتان و كردنەوەی دەرگای‬ ‫سنورەكانیان بەروی پەنابەراندا‬ ‫دەرئەنجامی ئەم فشارەیە نەك بەهۆی‬

‫ئینسانیبونی حكومەتەكانی ئەوروپا كوردەی لەناو ئەو شاحینەیەی كە ‪71‬‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫كەسی تێدا خنكابوو‪ ،‬گەڕێندراونەتەوە‪،‬‬ ‫كەسوكاری ئەوانەی دیكەش لەڕێگەی‬ ‫چاودێر‪ :‬مامەڵەی واڵتان لەگەڵ خاچی سوری نێودەوڵەتییەوە داوای‬ ‫وەرگرتنەوەی تەرمەكانیان كردووە‪،‬‬ ‫پەنابەراندا بەچی شێوازێكە؟‬ ‫دەشتی جەمال‪ :‬واڵتی هەنگاریا هەندێكیشیان ونبون كە دیارنییە كە‬ ‫كە وێستگەی دووەمی پەنابەرانە مردون یان نا‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی لەواڵتی توركیا‌و یۆنان‬ ‫بەڕێدەكەون‪ ،‬ڕوبەڕوی سەرزەنشتی چاودێر‪ :‬كاریگەری ئەم كۆچەی گەنجان‬ ‫گەورە بۆتەوە‪ ،‬چونكە زۆر لەپەنابەران لەسەر هەرێمی كوردستان چییە؟‬ ‫دەكرێت كەلەكەمپەكاندا بمێننەوە‌و دەشتی جەمال‪ :‬حكومەت لەم كۆچەی‬ ‫هەڵوێستی نەژادپەرستانەیان هەیە‪ ،‬گەنجان بەرپرسیارە‌و هەمو خەڵكی‬ ‫بەاڵم ئەمانە ناگەن بەو بەخێرهاتنە كوردستان ناتوانێت كۆچبكات‌و ئەمە‬ ‫گەورەیەی كە لەواڵتانی جیهان بۆ دەبێتە بەاڵیەك بۆ خەڵكی كوردستان‪،‬‬ ‫پەنابەران دەكرێت‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە یەخەی ئەو كەسانەی‬ ‫ناو حكومەت رابوەشێنرێت‌و وەاڵمی‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا رێژەی كۆچكردووان ئەم مەسەلەیە بدەنەوە‪.‬‬ ‫لەهەرێمی كوردستان چۆنە؟‬ ‫دەشتی جەمال‪ :‬بەپێی ئەو ئامارانەی چاودێر‪ :‬پێویستە حكومەت‌و الیەنە‬ ‫بۆ‬ ‫چیبكەن‬ ‫دەستمان كەوتون لەسەرو ‪ 11‬پەیوەندیدارەكان‬ ‫هەزار هاواڵتی كورد بەرەو واڵتان كەمكردنەوە ڕێژەی كۆچكردووان؟‬ ‫كۆچیانكردووە‪ ،‬هەروەها ڕۆژانە دەشتی جەمال‪ :‬حكومەت پێویستە‬ ‫نزیكەی ‪ 100‬كەسی هەرێمی كوردستان بەرپرسیارێی خۆی لەم مەسەلەیە‬ ‫لەتوركیا چاوەڕێدەكەن بەرەو واڵتانی پیشانبدات‌و ئەو هۆكارانەی وا لەخەڵك‬ ‫ئەوروپا بەڕێبكەون‌و ئەم ڕێژەیەش دەكات كۆچبكات نەیهێڵێت‪ ،‬خەڵك‬ ‫بەردەوام روی لەزیادبونە‪ ،‬هەروەها ئازادی‌و ئاسایش‌و بیمەی بێكاری‌و‬ ‫نزیكەی ‪ 35‬كەس دیارنەماون یان ئاو‌و كارەبا‌و خزمەتگوزاری‌و موچەی‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫دەوێت‪ ،‬چارەنوسی خەڵك نادیارە‪،‬‬ ‫ئەمانە كۆمەڵێك داواكاری سەرەتاییە‬ ‫چاودێر‪:‬چیتانكردووە بۆ گێڕانەوەی و پێموایە دەبێت خەڵك بمێنێتەوە‌و‬ ‫تەرمی كۆچكردووەكان بۆ هەرێمی حكومەت بڕوات‪.‬‬ ‫كوردستان؟‬ ‫دەشتی جەمال‪ :‬تەرمی ئەو دوو كەسە‬

‫پەرلەمانتارانی كوردستان ترسنۆكانە كار لەسەر پرسی ژن دەكەن‬ ‫رێگا رەئوف‪ ،‬نوسەر و كۆمەڵناس‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫سازدانی‪ :‬ژوان ئەحمەد‬ ‫بەشی دووەم و كۆتایی‬ ‫لەتەوەرێكی دیكەی ئەم دیالۆگەدا لەگەڵ‬ ‫نوسەر‌و چاالكوانی ژنان‪ ،‬رێگا رەئوف‬ ‫كە تایبەتە بەپرسی ژنان لەكوردستان‪،‬‬ ‫ناوبراو رەخنەی زۆر لەرێكخراوەكانی ژنان‌و‬ ‫هەرێمی كوردستان دەگرێت‌و جەختیش‬ ‫لەوەدەكاتەوە كە كۆمەڵگای كوردس‬ ‫پێویستی بەشۆڕشێكی كلتوری سیاسی‬ ‫ژنان هەیە‪.‬‬ ‫لەبەشێكی دیكەی ئەو دیالۆگەدا‬ ‫لەگەڵ رادیۆی «مەدەنیەت»‌و‬ ‫رۆژنامەی «چاودێر»‪ ،‬ناوبراو ئاماژە‬ ‫بەكاریگەرییەكانی ئایین لەسەر دۆخی‬ ‫ژنانی كوردستان دەكات‌و پێشیوایە‬ ‫پەرلەمانتاران ترسنۆكانە كار لەسەر‬ ‫پرسی ژنان دەكەن‪.‬‬ ‫* پێتوایە ئەوانەی كە ویژدانیان ئازادە‬ ‫لەناو پەرلەمانی كوردستاندا بوونیان نییە‪،‬‬ ‫بۆیە بابەتی ژنیش لەڕووە پەرلەمانییەكەی‬ ‫تائێستا نەچۆتە سەر ڕێچكەی خۆی؟‬ ‫رێگا رەئوف‪ :‬یەكەم ترسە لەكۆمەڵگە‬ ‫لەبەر ئەوەی بەیانی پێیان نەڵێن دەنگیان‬ ‫بەالبردنی فرە ژنی داوە‪ ،‬ئەوە زۆر‬ ‫ترسنۆكانەیەو لەگەڵ كاری پەرلەمانیدا‬ ‫نایەتەوە‪ ،‬ئەگەر دەترسی مەبە بەئەندام‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬ئەگەر دەترسی باسی ئازادی‌و‬ ‫یەكسانی ژن‌و پیاو مەكە‪ ،‬وەرە جار ‌ێ‬ ‫سیستمەكە بگۆڕە بیكە بەسیستمێكی‬ ‫یەكسانی‪ ،‬ئەو كاتە بەپڕۆسە یاساییەكانی‬ ‫تر زیاد دەكەی‪ ،‬بەاڵم هیچ كام لەمانە نیە‪،‬‬ ‫بەبڕوای من بزوتنەوەی ژنان لەكوردستان‬ ‫یان باسكردن لەیەكسانی ژن‌و پیاو دەبێت‬ ‫بەشێوەی فشار بێت‪ ،‬چونكە تائێستا‬

‫هیچ نەكراوە‪ ،‬خاڵێكی تر ئەوەیە هەست‬ ‫دەكەی ئەزمونەكانی سوید كۆپی كراوە‬ ‫بەلەبەرچاونەگرتنی سەد ساڵ لەئەزمون‪،‬‬ ‫لەالیەك دەڵێن ئاڵوگۆڕ لەبزوتنەوەی‬ ‫ژنان كاتی دەوێت‪ ،‬لەالیەكی تریش هیچ‬ ‫سیستمیك بۆ بزوتنەوەی ژنان نیە‪ ،‬لێرە‬ ‫ڕێكخراوی ژنان هەیە پارە لەبودجەی‬ ‫دەوڵەت‌و حزبەكان وەردەگرێت‪ ،‬تۆ‬ ‫ڕێكخراوەكەت ئازاد نیە چۆن دەتوانی‬ ‫نوێنەرایەتی ئازادیی ژنان بكەی‪ ،‬واتە‬ ‫هەموو ئەو رێكخراوانەی ژنان كە ئێستا‬ ‫هەن زۆربەی زۆری بودجە وەردەگرن‪،‬‬ ‫كاتێكیش بودجە وەردەگرن ناچار دەبن‬ ‫ملكەچ بن بەداب‌و نەریتی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫حزبی‌و خێزانی‪ ،‬كەواتە هیچ بۆ ژنان‬ ‫نەمایەوە‪ ،‬من مەبەستم ئەوە نیە‪ ،‬هەر‬ ‫دەبێت بەخۆبەخشی بمێنێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫الیەنی دارایی یەكێكە لەسەرەكیترین كار‬ ‫كە بیكەی بۆ ئازادیی ژنان‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫وەك ڕێكخراوێكی ژنان لەئابووریدا ئازاد‬ ‫نەبیت‪ ،‬ناشتوانیت ئازاد بیت لەقسە‌و‬ ‫كاركردندا‪ ،‬یەكێك لەپایە سەرەكیەكانی‬ ‫ئاڵوگۆڕی كۆمەڵگەی ئەوروپی ئەوەبوو كە‬ ‫ژن ئابووری سەربەخۆی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫* ئێستا لەحزبە سیاسییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان ‪ ،‬لەناو حزبە عەلمانیەكان‌و‬ ‫لەژنان‬ ‫رێژەیەك‬ ‫ئیسالمییەكانیش‬ ‫سەركەوتون بۆ سەركردایەتی‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسی ئەم حزبانە‪ ،‬ئەوە چ كاریگەرییەكی‬ ‫هەبووە لەسەر بزوتنەوەی ژنان‌و پرسی ژن‬ ‫لەهەرێمی كوردستان؟‬ ‫رێگا رەئوف‪ :‬كاریگەری هەبووە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫ئەوەیە كە ژن دەبینی لەو شوێنانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫من چی لە ژنێك بكەم كە ئەندام پەرلەمانە‌و‬ ‫باس لەئازادی ژن دەكات‌و لەرەمەزاندا یەك‬ ‫سەرپۆش دەدا بەسەریدا‪.‬‬

‫سادە لەرەمەزاندا لەبەر ئەوەی بەشێك‬ ‫لەكۆمەڵگە بەرۆژووە‪ ،‬ناچارم لەدەرەوە‬ ‫نان نەخۆم یان ناچارم نیو كاتژمێر‬ ‫بگەڕێم تاچێشتخانەیەك دەدۆزمەوە‌و نان‬ ‫دەخۆم لەبەر خاتری ئەوەی كەسێكی تر‬ ‫بەڕۆژووە‪ ،‬كەس ناڵێت تۆ بەرۆژوو مەبە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوە بێڕێزییە بەمن پێم دەڵێی نان‬ ‫مەخۆ‪.‬‬

‫شۆڕشێكی كلتوری سیاسی‬ ‫ژنان پێویستە‬ ‫ئایین دزەی كردۆتە ناو‬ ‫كلتور‌و خێزان‌و یاسا‌و تەنانەت‬ ‫یاسا كۆمەاڵیەتیەكانیش كە‬ ‫نەنوسراون‬ ‫* پێتوانیە ئەوە ڕێزگرتن بێت لەهەستی‬ ‫زۆرینەی خەڵك؟‬ ‫رێگا رەئوف‪ :‬ئەوە بێڕێزییە بەرامبەر بەمن‬ ‫كە پێم دەڵێت بەرگری لەئازادی ژنان‬ ‫دەكەم‪ ،‬ئەگەر ئەو لەالیەكەوە پێی وابێت‬

‫ڕێز بۆ زۆرینەی كۆمەڵگە دادەنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆرینەیەكیش هەیە كە پێی خۆش نیە‬ ‫ئەو سەرپۆشە دەكات‪ ،‬كەواتە هەمیشە تۆ‬ ‫لەتەرازوویەكدای زۆرینە ڕێزی بۆ دادەنرێت‌و‬ ‫كەمینە بێڕێزی پێدەكرێت‪ ،‬نمونەیەكی زۆر‬

‫رێگا رەئوف‪ :‬زۆر راستە‪ ،‬ئەگەر دایكم‬ ‫بەو جۆرە پەروەردەم نەكات كە كۆمەڵگە‬ ‫ویستویەتی‪ ،‬ئەی كێ‌ پەروەردەی كردووم‪،‬‬ ‫تائێستا بۆ ژنە گەنجەكانیش وایە‪ ،‬هەندێك‬ ‫جار تووشی شۆك دەبم كە ژنێك موالیدی‬ ‫هەشتایە لەدایكم زۆر خراپتر بیردەكاتەوە‪،‬‬ ‫لە هەمو دنیاشدا وایە بەو پێیەی كە‬ ‫ژن پەروەردەی منداڵ دەكات كلتوری‬ ‫كۆمەاڵیەتی ژن دەیگوێزێتەوە ئەوە شتێكە‬ ‫نكوڵی لێناكرێت‪ ،‬بۆیە زۆر گرنگە ژن لەوە‬ ‫تێبگات ئەگەر دەتەوێت ئاڵوگۆڕ لەژیانی‬ ‫خۆت‌و كچەكەت بكەی‪ ،‬دەبێت لە خۆتەوە‬ ‫دەستپێبكەی‪.‬‬

‫* بۆچی هەموو بابەتەكان پەیوەست‬ ‫دەكەیتەوە بەئایینەوە‪ ،‬بۆ باس لەوە‬ ‫نەكەین كلتور‌و خێزان‌و كۆمەڵگە‌و‬ ‫پەروەردەش كاریگەری لەسەر پرسی ژنان‬ ‫هەیە؟‬ ‫رێگا رەئوف‪ :‬بێگومان قسەكەت زۆر * چی بكرێت بۆ ئەوەی بزوتنەوەی‬ ‫راستە‪ ،‬بەاڵم من بۆیە پەیوەستی ژنان لەو كێشانە ڕزگار بكرێت‌و رەگەزی‬ ‫دەكەم بەئایینەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئاین مێینە ببێتە داینەمۆیەك بۆ گەشەپێدانی‬ ‫دزەی كردۆتە ناو كلتور‌و خێزان‌و یاسا‌و كۆمەاڵیەتی؟‬ ‫تەنانەت یاسا كۆمەاڵیەتیەكانیش كە رێگا رەئوف‪ :‬شۆڕشی كلتوری‬ ‫نەنوسراون‪ ،‬لەناو خێزاندا بەروانگەیەكی سیاسی ژنانمان پێویستە‪ ،‬لەتاكەوە‬ ‫ئاینی بیردەكەینەوە‪ ،‬بۆتە كلتورێكی دەبێت دەستپێبكات‪ ،‬ئەگەر من لەناو‬ ‫دواكەوتویی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رێكخراوەكان دەوروبەرەكەی خۆمدا نیشانی نەدەم كە‬ ‫كار لەسەر ئەو خاڵە ناكەن‪ ،‬بۆیە كێشەی ئازادی واتای چیە‪ ،‬ناتوانم بۆ كۆمەڵگەشی‬ ‫من ئەوەیە لەگەڵ ڕێكخراوەكاندا‪ ،‬باس باس بكەم‪ ،‬ئەگەر ژنان باوەڕیان‬ ‫لەخێزان دەكەن‪ ،‬بەاڵم باس لەوە ناكەن بەیەكسانی‌و بزوتنەوەی ژنان هەیە‪،‬‬ ‫خێزان لەچییەوە هاتووە‪ ،‬خێزان لەوەوە دەبێت لەماڵەوەش بەو جۆرە هەڵسوكەوت‬ ‫هاتووە كە یاسا دەڵێت دەبێت تۆ خێزان بكەن‌و نەڵێن «ئازادیم قبوڵە‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫بیت‪ ،‬یاسا ناڵێت خێزان دەتوانێت شێوازی تۆ‌و كچەكەی خۆم نا»‪ ،‬ئێستا هەموو‬ ‫جۆراوجۆری هەبێت‪ ،‬یاسا دەڵێت لەدوای بزوتنەوەی ژنان تەنها هەڕەشەی ئەوەیان‬ ‫دامودەزگا دەوڵەتییەكان لەهەموو شتێك لێبكە كە رەسمیان باڵو دەكەیتەوە‬ ‫گەورەتر خێزانە‪ ،‬خێزان هەرشتێكی ووت راستەوخۆ پاشەكشە دەكەن‪ ،‬ئەو جۆرە‬ ‫دەسەاڵتی هەیە‪.‬‬ ‫هەڕەشانە لەهەموو كاتێكدا هەبووە‪،‬‬ ‫من پێم وایە ئەو شۆڕشە دەبێت لەناو‬ ‫* واتە پێتوایە بزوتنەوەی ژنان‌و بزوتنەوەی ژناندا بكرێت‪ ،‬ئەگەر ئەو‬ ‫فیمینیستی لەكوردستان بۆخۆیان بەشێكن شۆڕشە ئەو عەقڵیەتەی كە بااڵدەستە‬ ‫لەو گرفتانەی كە ڕووبەرووی تاكەكانی بەسەر بزوتنەوەی ژناندا لە كوردستاندا‬ ‫ژنانی ئەوروپاشی لێ بەدەر نیە‪.‬‬ ‫كۆمەڵ دەبنەوە وەكو مێینە؟‬

‫ه‬ ‫چ‬ ‫د‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫تائێستا ‪ 50‬بۆ ‪ 60‬حاڵەت تۆماركراون‬

‫نەخۆشییەكی مەترسیدار لەناو ئاوارەكاندا‬ ‫باڵودەبێتەوە‬

‫وتەبێژی تەندروستیی‪ :‬رێوشوێنی تایبەت بۆ رێگری لە تەشەنەكردنی ئەو نەخۆشییە گیراوەتە بەر‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‬ ‫هاتنی بە شەپۆلی ئاوارە عەرەبەكان‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان چەندین‬ ‫كاریگەری خراپی دروستكردوە‪ ،‬لە‬ ‫نوێترین پێشهاتیشدا گواستنەوەی‬ ‫جۆرە نەخۆشییەكی پێستە‪ ،‬كە بەهۆی‬ ‫مێشولەیەكەوە دەگوازرێتەوە‪ .‬وەزارەتی‬ ‫تەندروستی‌و الیەنە پەیوەندیدارەكانیش‬ ‫ئاماژە بەوەدەكەن‪ ،‬كە رێوشوێنیان بۆ‬ ‫پێشگرتن بەنەخۆشییەكە گرتۆتەبەر‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێك لەلیژنەی تەندروستیی‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬بەپێی ئامارەكان تائێستا‬ ‫‪ 50‬بۆ ‪ 60‬كەس توشی ئەو نەخۆشییە‬ ‫بون‪ .‬وتەبێژی وەزارەتی تەندروستیی‬ ‫حكومەتی هەرێمیش‪ ،‬دەڵێت "رێوشوێنی‬ ‫تایبەتی گیراوەتە بەر لەرشاندن‌و‬ ‫قەاڵچۆكردنی مێروەكەو دەرمانی‬ ‫پێویستیش بۆ نەخۆشەكان دابینكراوە"‪.‬‬ ‫‪ 50‬بۆ ‪ 60‬حاڵەت هەیە‬ ‫جێگری ســەرۆكی لیژنەی تەندروستی‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە" چاودێر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬نەخۆشــییەكی پێست‪ ،‬كە پێی‬ ‫دەوترێت ئیلیشــیما لە كەمپی ئاوارەكانی‬ ‫قۆرەتو لە گەرمیــان باڵوبۆتەوە‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش پەیوەندیمان بە بەڕێوەبەری‬ ‫تەندروستی گەریمانەوە كردوە‪ ،‬ئەوانیش‬

‫ئاماژەیــان بــەوە داوە‪ ،‬بــۆ ڕێگــری‬ ‫لەباڵوبونــەوەی ئــەو نەخۆشــییە چەنــد‬ ‫تیمێكیان ناردوە‪ ،‬بۆ ڕشاندنی كەمپەكان‌و‬ ‫دەوروبــەری‪ ،‬بەپێی ئامارەكان ‪ 50‬بۆ ‪60‬‬ ‫حاڵەتی نەخۆشــی ئیلیشــمیا هەیە‪ ،‬كە‬ ‫بە عەرەبی (حبەتی بەغدادی) پێدەڵێن‪،‬‬ ‫كە لەناو ئاوارە عەرەبەكاندا باڵوبۆتەوە‪.‬‬ ‫مریەم ســەمەد‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬ئەو‬

‫نەخۆشــییە لەنــاو ئــاوارە عەرەبەكانــدا‬ ‫بــەزۆری هەیە‪ ،‬مەڵبەندی تەندروســتیی‬ ‫گەرمیــان لەهەوڵی ئەوەدان چارەســەری‬ ‫پێویســت بــۆ ئــەو نەخۆشــییە بكــەن‪،‬‬ ‫پێداویســتییان ناردوە بــۆ كەمپەكان بۆ‬ ‫ئەوەی دڵنیابینەوە لەو كێشــانەی هەیە‪،‬‬ ‫لــەو كەمپــە تاچەنــد چارەســەریان بــۆ‬ ‫كراوە‪ ،‬وەكو لیژنەی تەندروســتی بڕیارە‬

‫بەم نزیكانە ســەردانی كەمپی ئاوارەكان‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫رێوشوێنی پێویست گیراوەتەبەر‬ ‫الی خۆشــیەوە‪ ،‬وتەبێــژی وەزارەتی‬ ‫تەندروســتیی حكومەتــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئاماژە بــەوەدەكات‪ ،‬زیاتر‬ ‫لەســاڵێكە خەریكــن بۆ پێشــگرتن لە‬

‫دەستدرێژیی بۆ سەر ناوچە‬ ‫شوێنەوارییەكان لە چەند‬ ‫بەڵگەنامەیەكدا‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لەهەمو سوچێكی كوردستان‬ ‫دەستدرێژی دەكرێتە سەر‬ ‫شوێنەوارەكان‌و لەناودەبرێن‌و‬ ‫حكومەتیش دەستی لەبەشێك لەو‬ ‫پێشێلكاریانە هەیە‪ ،‬بەپێی دەیان‬ ‫دیكۆمێنت هەریەكە لە مەزاری (وسو‬ ‫رەحمان) (رەبان بۆیا)ی لەشەقاڵوە‬ ‫لەسەر تایفەی كلدان تاپۆكراوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە پێچەوانەی هەمو یاساو رێسایەكی‬ ‫ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتییە‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ‬ ‫شوێنەوار موڵكی مرۆڤایەتییەو دەب ‌‬ ‫بەهەمو شێوەیەك بپارێزرێت‪ ،‬نەك تاپۆ‬ ‫بكرێت‪ .‬ئەم دیكۆمێنتانە ئەگەرچی‬ ‫تازە نین‪ ،‬بەاڵم بابەتەكە گرنگی خۆی‬ ‫هەر هەیە‪ ،‬چونكە دوای چەندین ساڵ‬ ‫هێشتا دەستدرێژی دەكرێتە سەر‬ ‫شوێنەوارەكان‪.‬‬ ‫مــەزاری (وســو رەحمــان) (رەبــان‬ ‫بۆیا) شــوێنێكی پیرۆزە الی موسڵمانان‌و‬ ‫مەســیحییەكانی كوردســتان‌و ســەردانی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬ناكرێــت بەنــاوی گروپێكــی‬ ‫دیاریكــراوەوە بكرێت‪ ،‬بەڵكو ســامانێكی‬ ‫نیشتیمانییەو پێویستە لەالیەك بپارێزرێت‬ ‫لە دەستكاریكردن‪ ،‬لەالیەكی دیكە بكرێتە‬ ‫ێ‬ ‫شوێنێكی گەشــتیاریی بۆ هەمووان بەب ‌‬ ‫رەچاوی ئاینی و نەتەوەیی‪.‬‬

‫لەالیەكــی دیكــە ئاســایش پارچــەی‬ ‫شــوێنەواریی دەستبەســەردا دەگرێــت‌و‬ ‫دیــار نییــە دەگەڕێنرێتــەوە فەرمانگەی‬ ‫شــوێنەوار یان نا‪ ،‬چونكە دەیان نوسراو‬ ‫كراوە بۆ گیڕانەوەیان‪.‬‬ ‫لەالیەكــی دیكــە زانكــۆی جیهــان‬ ‫شــوێنەوارێكی خستۆتە ســنوری خۆی‌و‬

‫داگیــری كردووە‪ ،‬بەپێــی دیكۆمێنتەكان‬ ‫زانكــۆی جیهــان گردێكــی شــوێنەواری‬ ‫خســتۆتە ناو ســیاجی زانكــۆو هەریەكە‬ ‫لەدەســتەی وەبەرهێنــان‌و فەرمانگــەی‬ ‫شــوێنەواری هەولێــر داوای البردنــی‬ ‫ئــەو دیــوارە دەكــەن‪ ،‬ئەمــە لەكاتێكدا‬ ‫بەهــۆی ئەو دیوارەوە زیانــی گەورە بەو‬

‫شوێنەوارییە كەوتوە‪.‬‬ ‫بەڵگەنامەكانــی ئێســتا خراونەتــەڕوو‬ ‫بــژاردەی ئــەو دیكۆمێنتانەیــە‪ ،‬كــە‬ ‫بەردەســتن‌و لەبــەر نەبوونــی دەرفەت‌و‬ ‫شــوێن لــە رۆژنامــەدا نایانخەینــەڕوو‪،‬‬ ‫بەڵكــو تەنهــا ئەوانــە خراونەتــەڕو‪ ،‬كە‬ ‫شیكردنەوەی پێویست نییە‪.‬‬

‫باڵبونەوەی ئەم نەوخۆشییە بە رشاندنی‬ ‫دەرمان لەو شــوێنانەو‪ ،‬پێدانی دەرمان‬ ‫بەنەخۆشــەكان‪ ،‬هەروەها قەاڵچۆكردنی‬ ‫مێروەكە‪ ،‬كە ئەمە جۆرە مێشــولەیەكی‬ ‫تایبەتــە‪ ،‬پێدەوترێــت ‪sand flay‬‬ ‫لەرێگەی ئەو مێشولەیەوە نەخۆشییەكە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬خاڵــس قــادر‪ ،‬جەختــی لەوەش‬ ‫كــردەوە‪ ،‬كۆنتڕۆڵكردنــی ئــەو‬ ‫مێشولەیەمان دەســتپێكردوە‪ ،‬چەندین‬ ‫جار هەڵمەتی رشــاندنمان لەو شوێنانە‬ ‫كــردوە‪ ،‬كە مەترســی لێیــە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئــەو شــوێنانەش‪ ،‬كــە پێشــمەرگەی‬ ‫لێیــە‪ ،‬تیممــان ناردوە بۆ ســەالمەتی‬ ‫پێشــمەرگەكان‪ ،‬هەروەهــا دەســتمان‬ ‫كردوە بە باڵوكردنەوەی هۆشــیاری لەو‬ ‫شوێنانە‪ ،‬دابینكردنی دەرمانی پێویست‬ ‫دژی نەخۆشــییەكە‪ ،‬كــە دەرزییەكــە‬ ‫بــۆ چارەســەر پێیــان دراوە‪ ،‬لەالیــەن‬ ‫پزیشكی پســپۆڕەوە چارەســەریان بۆ‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی "ئەم مێشــوالنەش‬ ‫زیاتر لەناوچەكانی گەرمیان‌و خانەقین‌و‬ ‫جەولەال هەیە‪ ،‬لەگەڵ هاتنی ئەو ئاوارە‬ ‫عەرەبانە لەناوچەكانی خۆیانەوە هاتون‬ ‫مێشــولەكە پێــوەی داون‪ ،‬دواتــر كــە‬ ‫هاتونەتــە ئێــرە نەخۆشــییەكەیان لێ‬ ‫دەركەوتوە"‪.‬‬

‫بەهیچ شێوەیەك لەسلێمانی‬ ‫باڵونەبۆتەوە‬ ‫هاوكات بەڕێوەبەری كۆچ‌و كۆچبەرانی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬دەڵێت "تاوەكو ئێســتا ئەم‬ ‫جۆرە نەخۆشییە لەكەمپەكانی سلێمانی‬ ‫بەهیــچ شــێوەیەك باڵونەبۆتــەوە‪،‬‬ ‫لەیەكــەم رۆژی هاتنــی ئــاوارەكان بۆ‬ ‫پارێــزگای ســلێمانی ژوری فریاكەوتنی‬ ‫بەپەلــە دروســتكراوە‪ ،‬كــە ســەرجەم‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییــەكان لەخۆدەگرێــت‪،‬‬ ‫هەفتانە راپۆرتی خۆیان دەدەن لەسەر‬ ‫هەركێشەیەك لەكەمپەكان روبدات"‪.‬‬ ‫عوسمان مســتەفا‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫بــۆ باڵوبونــەوەی هــەر نەخۆشــییەك‬ ‫لــەم كەمپانــە‪ ،‬رێكخــراوی تایبەتــی‬ ‫تەندروســتییان هەیــە‪ ،‬فەرمانگــەی‬ ‫تەندروســتیی ســلێمانی شــان بەشانی‬ ‫ئــەو رێكخراوانــە دێنــە ســەر خــەت‪،‬‬ ‫بــۆ چارەســەری هــەر نەخۆشــییەك‪،‬‬ ‫رێگــەو شــوێنی تایبــەت بــۆ هــەر‬ ‫حاڵەتێكــی لەنــاوكاو دەگیرێتەبــەر‬ ‫بەپاڵپشــتی پزیشــك‌و پســپۆڕی‬ ‫تایبــەت بەنەخۆشــییەكان‌و فەرمانگەی‬ ‫تەندروســتیی ســلێمانی‪ ،‬لەگشــت‬ ‫كەمپەكان ئەنبواڵنــس‌و بنكەی تایبەت‬ ‫هەیە بۆ هەر نەخۆشییەك‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫وای دابنێن كە دوو خوداتان هەیە!‬

‫هیوا محەمەد‬ ‫ێ دێرینەكانی‬ ‫بۆدرێــژەدان بەملمالنــ ‌‬ ‫نێــوان هــەردو مەزهەبــی ســەرەكی‬ ‫ئیســام‪ ،‬بــۆ بەجێگەیاندنــی ئــەو‬ ‫پەیامانــەی ئیمامەكانــی هــەردوال‬ ‫رایانگەیاندوە بۆ شــوێنكەوتوەكانیان‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی ئــەو ئــاوەی رشــتویانە‬ ‫بــاش پێیلێخــەن‪ ،‬دەبینیــن چۆن لەم‬ ‫سەردەمە پێشــكەوتوەی تەكنولۆژیادا‬ ‫ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‌و كەنداو‬ ‫ێ دێت تینی‬ ‫كراوەتە بارودخانەو هەرك ‌‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫لەتونس خەڵكی هاتنە سەرشەقام‌و‬ ‫توانیــان هــەر بەچەپڵــەو هوهــا‬ ‫رژێمەكەیــان بگــۆڕن‌و ســەرۆكی واڵت‬ ‫وەدەرنێــن چونكە ئەمان كێشــەكەیان‬ ‫لەســەر الوازی دیموكراسی‌و یەكسانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و فەسادی ئیداری گەندەڵی‬ ‫بــو‪ ،‬بــەاڵم لەســوریادا ئەگەرچــی‬ ‫چوارســاڵ رەتیكــردوە لەبەرخــۆدان‌و‬ ‫قوربانیــدان‌و وێرانبون كەچی هێشــتا‬ ‫ئەگەر زۆرە بۆ گێڕانەوەی بارودۆخەكە‬ ‫بۆ خاڵی دەستپێك‌و هیچمان لەهیچ‪.‬‬ ‫سوریا واڵتێكی زیندوی وەك ئێرانی‬ ‫لەپشــتە‌و لەنزیــك خۆشــیوە بەدەیان‬ ‫هەزار میلیشــیای حزبوڵاڵ لەسوریەكان‬ ‫زیاترداكۆكی لەپێناوی مانەوەی بەشار‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئێران لەپێنــاوی فراوانكردنی‬ ‫نفوسی خۆی لەســوریادا كە دراوسێی‬ ‫ئیســرائیلە نایەوێت ئەو رژێمە بكەوێت‬ ‫گەرچــی رای گشــتی ئێرانیەكانیــش‬ ‫دەزانــن كــە ئــەوەی بەشــار دەیكات‬ ‫بەرامبەر خەڵكەكەی هیچ دیكاتۆرێكی‬

‫دیكەی ناوچەكە نەیكردوە‪.‬‬ ‫بەشــار خــۆی خوڵقێنــەری ئــەو‬ ‫بارودۆخەیــە‪ ،‬توركیــاش بۆئــەوەی‬ ‫ریزەكانــی ئۆپۆزســیون تێكبدات هات‬ ‫ئەم داعشــییانەی دروســتكرد‪ ،‬ئێستا‬ ‫وەك دەڵێــن لەنێوانیانــدا هیچیــان‬ ‫ساحێبی خۆیان ناناسن‌و نازانن زادەی‬ ‫كێــن؟ لەپاكســتان لەباشــور شــیعە‬ ‫دەتەقێننەوە لەباكور سوننە‪ ،‬لەیەمەن‬ ‫ئێــران دەیباتەوە لەعیراق هەڕەشــەی‬ ‫داعــش لەبەغدا نزیكدەبێتــەوەو ئێران‬ ‫ێ ئەمە تەنهــا كەمترین‬ ‫بەئــاگا دەهێن ‌‬ ‫نمونــەی دەرئەنجامــی ناكۆكیــە‬ ‫مەزهەبیەكانی ناو ئایینی ئیسالمە‪.‬‬ ‫داعش وەك گروپێكی تیروریســتی‬ ‫ئیســامی ســەلەفی ســوننە مەزهەب‬ ‫هاتە ناوچەكە‌و ئەم گۆبەندەی نایەوە‌و‬ ‫دیسانەوە خستیەوە ژێر گڕو شەڕ‌و ملی‬ ‫كێشــا بەرەو نزیك بەغــدا‌و بەهەزاران‬ ‫كەســی شــیعەی كــردە ئامانجــی‬ ‫ســەربڕین‪ ،‬ئێران خێراو بێ پرس هاتە‬ ‫ناوەوە و هێزی بــەكار هێنا بۆ رێگری‬ ‫لەكشــانی داعــش‪ ،‬هــەروەك خۆیــان‬ ‫وتیان ئەگەر ئەوان نەبونایە هەولێریش‬ ‫دەگیــرا نــەك بەغــداد‪ .‬هاوپەیمانــی‬ ‫نێودەوڵەتی دروستبو بۆ لێدانی داعش‬ ‫بەشــار ئەســەد‌و شــیعەكانی دیكــەی‬ ‫ناوچەكە بەئێران‌و عیراق‌و حوسیەكانی‬ ‫یەمەنیشــەوە ســەرچۆپی ئاهەنگــی‬ ‫لێدانی سوننەكانی ناو داعشیان گرت‪،‬‬ ‫ئێــران ئەمــەی بەهەلزانی هەڵكشــانی‬ ‫حوســییەكانی خســتەگەڕ‌و لەم سەرو‬ ‫بەنــدە دا‌وای لێكــردن كــە دەســەاڵت‬ ‫بگرنەدەســت لەیەمەن‌و ئەو حكومەتە‬ ‫باڵوە پێبكــەن‪ ،‬ئەم هەنگاوانەی ئێران‬ ‫كە خۆی بەســەركەوتنی ســتراتیژی‌و‬ ‫پــان بۆ دانــدراوی دەزانێــت هاوكات‬ ‫بــو لەگــەڵ نزیــك بونــەوەی ئیــران‌و‬ ‫واڵتانی ‪ ١+٥‬لەكێشــەی ئەتۆمی ئێران‌و‬ ‫البردنــی ئابڵوقەی ئابوری لەســەری‪،‬‬ ‫بەاڵم چــۆن دەڵێــن هەندێجــار پیاوە‬ ‫سیاســیەكان لەئەنجامــی زۆر بــەرەو‬ ‫سەر هەڵكشان توشی هەڵەدەبن‌و پەلە‬ ‫دەكــەن لەیەكالییكردنــەوە‌و پێیان‌وایە‬

‫رێگرێك نابێــت لەبەر دەمیان‪ ،‬واڵتانی‬ ‫كەنداو نیگەرانبون لەم هەڵسوكەوتەی‬ ‫ئیــران‌و چەند جارێكیــش دەریان بڕی‬ ‫بــەاڵم ئێران گوێی نەدایە هیچ كام لەو‬ ‫ناڕەزایەتیانە‪.‬‬ ‫حوســیەكان شــاری ســەنعایان‬ ‫گرت‌و ســەرۆكی ئەو واڵتەیان خســتە‬ ‫ژێــر مانــەوەی زۆرە ملێــوە‪ ،‬ســوپای‬ ‫ئــەو واڵتــەو ســەرانی بــەرەو عەدەن‬ ‫كشــانەوە‪ ،‬عەدەنیشیان راگەیاند وەك‬ ‫پایتەخــت‪ ،‬هەوڵی ئەوەیاندا كە لەگەڵ‬ ‫حوســیەكان بكەونــە دانوســتانەوە‌و‬ ‫چارەسەری ئاشتیانە دابنێن‌و بەشداری‬ ‫حكومــەت بن‪ ،‬دیســان بەلــوت بەرزی‬ ‫سیاســی حوســیەكان‌و پشــتەكانیان‬ ‫ئەمەیــان رەتكــردەوەو رازی نەبــون‬ ‫ئــەوان لەعەدەن‌و ئەمان لەســەنعا بن‪،‬‬ ‫بەڵكو هێرشــیان كردو بــەرەو عەدەن‬ ‫چون‪ ،‬لێرەوە ســەبری كەنداو لێی رژاو‬ ‫مەترسی حوسیەكان‌و سەركەوتنەكانی‬ ‫شــیعە چــرای ســوری هەڵكــرد بۆیە‬ ‫لەبەرەبەیانی ‪ ٢٠١٥/٣/٢٦‬بە بەشداری‬ ‫‪ 10‬واڵت‌و سەرپەرشتی سعودیە لەڕێگەی‬ ‫هێرشــی ئاســمانییەوە كەوتنە لێدانی‬ ‫حوســییەكان لەیەمــەن‌و لەئێستاشــدا‬ ‫جگە لــە لەشكركێشــی‌و پڕكردنەوەی‬ ‫شــوێنە بۆشــە ســتراتیژییەكان هیــچ‬ ‫چارەســەرێكی سیاسی بۆ ئەو كێشەیە‬ ‫بەدەست نەهاتوە‪.‬‬ ‫ئێرانیــش لەگــەڵ ئــەوەی بەفەرمی‬ ‫داوای وەستانی ئەو هێرشە ئاسمانییانە‬ ‫دەكات‌و دژی دەوەســتێت خەمیــش‬ ‫دایگرتوە‌و پێدەچێت ئەمجارەیان ئەوان‬ ‫بكەونە شینەوە‌و سوننەكانی كەنداویش‬ ‫بەتوركیا‌و قەتەریشەوە بكەونە سەمای‬ ‫سەركەوتنی كاتی‪.‬‬ ‫ئەو حزبە ئیسالمیانە هەمیشە سود‬ ‫لەچەند شــتێكی خەڵكــی واڵتەكەیان‬ ‫دەبینن بۆ ئەوەی دوای خۆیانی بخەن‌و‬ ‫بیان كەنە ســوتەمەنی ئەو شــەڕانەی‬ ‫كــە هەڵیــان دەگیرســێنن‪ ،‬لەوانــە‬ ‫بەكارهێنانــی ئــەو شــتانەیەكە لەنــاو‬ ‫ئایینەكەدا هەیە وەك وشــەی ئەڵاڵهو‬ ‫ئەكبــەر‪ ،‬یاحســێن‌و یامەهــدی‌و یــا‬

‫محەمەد‌و ئەم شتانە لەسەر ئااڵكانیان‬ ‫بۆ ئــەوەی خەڵكەكــە بەدیتینی دوای‬ ‫بكــەون پێیانوابێت كــە ئەگەر كوژران‬ ‫ئــەوە شــەهیدی داكۆكیكردنــن لــەو‬ ‫ئااڵیە لەوانە داعشیەكان‌و حوسییەكان‬ ‫بەنمونە‪.‬‬ ‫پێشــتر ئێــران بەدروشــمی‬ ‫«نەشــەرقی‌و نــە غەربــی‌و جمهــوری‬ ‫ئیســامی» دواتــر نوســینی وشــەی‬ ‫«اللــە اكبــر» لەســەر ئــااڵی عیــراق‬ ‫لەالیــەن ســەدامی مرۆڤكــوژەوە‪،‬‬ ‫بەكارهێنانــی ئــەو وشــانە لەالیــەن‬ ‫حزبــە ئیســامیەكانی كوردســتان‌و‬ ‫ئەوەی داعش كە لەســەر ئــەو پارچە‬ ‫پــەڕۆ رەشــە نوســیویەتی‌و ئەوانەش‬ ‫كــە بەپاشوپێشــی حوســیەكانەوەیە‬ ‫لەمردن بۆ ئیســرائیل‌و ئەمریكا‌و «اللە‬ ‫اكبــر»‪ ،‬ئەمانە هــەر بەردەوامدەبن تا‬ ‫ئەقڵیەتــی خەڵكانــی شــوێنكەوتوی‬ ‫ئیســام بەمجۆرە بیربكەنەوە‌و سوربن‬ ‫لەسەر كۆتاییهێنان بەیەكتر‌و درێژەدان‬ ‫بەو خوێنــەی لەنێوانیانــدا هەیە‪ ،‬یان‬ ‫ئەوانەی لەم سەردەمە ژیرێتییەدا تازە‬ ‫بەتــازە دوای بیروبــاوەڕی كەســێكی‬ ‫وەك ساڵەح ئەلفوزانی موفتی سعودیە‬ ‫دەكەون‌و لەمزگەوتەكانی كوردســتاندا‬ ‫تەكبیر بۆ بیــرە چەپەڵەكانی دەكەن‌و‬ ‫كتێبەكانی دەخەنە بەردەســتی الوانی‬ ‫كاڵفام‪.‬‬ ‫ئیسالمیەكان دەبێت هەستی مرۆڤ‬ ‫دۆســتی بكەنە ئــااڵی پەیڕەوكردنیان‬ ‫بــۆ ئایینەكــە‌و لەوێشــەوە بڕوانــن بۆ‬ ‫خواپەرســتی‪ ،‬چونكە ناكرێت لەســەر‬ ‫كێشــەیەك بەیەك شــێواز بــەردەوام‬ ‫بــن كە لە‪ ١٤٣٤‬ســاڵ پێش ئێســتادا‬ ‫رویداوە ئەویش بەفەتــح‌و رزگاركردنی‬ ‫ئــەم واڵت‌و گرتنــەوەی ئــەم شــار‌و‬ ‫لەدەستدانی ئەو شار‌و هەمو جارێكیش‬ ‫دەیان هەزار كەس ببنە قوربانی‪ ،‬وەرن‬ ‫بەهەردو مەزهەبەوە وابزانن دو خواتان‬ ‫هەیە یــان دوو پێغەمبەر‪ ،‬ئایینەكەتان‬ ‫بكەنە دۆســتی یەكتر‌و ئاشــتی بخەنە‬ ‫نــاو خەڵــك‌و بەهەمــوان لەخزمەتــی‬ ‫مرۆڤایەتیدا بن‪.‬‬

‫خەونی پێگەیشتنی حكومەتی ساوا !‬

‫دانــا زەنــدی‬ ‫ئەگــەر باســی مێــژوی زۆر كــۆن‬ ‫نەكەیــن‪ ،‬لەپەیماننامەكانی ســایكس‪-‬‬ ‫پیكۆ لەســاڵی ‪‌1916‬و سیڤەر لەساڵی‬ ‫‪‌1920‬و پەیماننامەی لۆزانیش لەســاڵی‬ ‫‪ ،1923‬هێزەكانــی هاوپەیمانی میراتی‬ ‫ئیمپراتــۆری عوســمانیان لەنێــوان‬ ‫خۆیانــدا بەشــكرد‌و خاكــی كوردانیش‬ ‫لەچوارچێــوەی ئــەو پرۆســەیەدا‬ ‫دابەشكرا بەســەر چوار دەوڵەتی تازە‬ ‫پێكهاتــوی ناوچەكە‪ ،‬هــەر لەوكاتەوە‬ ‫هەتا ئێســتا نزیكەی سەدەیەكە گەلی‬ ‫كــورد لەخەباتدایە بۆ بەدەســتهێنانی‬ ‫مافی چــارەی خۆنوســین‌و پێكهێنانی‬ ‫دەوڵەتێكی ســەربەخۆ لەســەر خاكی‬ ‫باوباپیرانی‪.‬‬ ‫بەمجــۆرە‪ ،‬لەئەنجامــی خەباتــی‬ ‫یــەك ســەدەی گەلــی كــورد‪ ،‬توانــرا‬ ‫لەچوارچێوەی حكومەتێكی خۆجێییدا‪،‬‬ ‫قەوارەیەكی سیاســی نیمچە سەربەخۆ‬ ‫لەباشــوری كوردســتاندا بۆگەلی كورد‬ ‫دابمەزرێت بەناوی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫بێگومــان ئــەم قــەوارە سیاســیە‪،‬‬ ‫روداوێكــی مێژویــی هیوابەخشــبو بۆ‬

‫هەمو گەلی كــورد لەهەرچوار پارچەی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬چونكــە هەوێنێكبــو بــۆ‬ ‫هێنانەكایــەی دەوڵەتــی ســەربەخۆی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫هەرلەمێژوی دروستبونی پەرلەمان‌و‬ ‫حكومەتــی هەرێمــی كوردســتانەوە‪،‬‬ ‫لەســەرەتاكانی نەوەتەكانــی ســەدەی‬ ‫رابــردوەوە‪ ،‬گەلــی كــورد شــێوازێكی‬ ‫نوێی لەبەرخودان گرتەبەر كە جیاوازبو‬ ‫لەخەباتی چەكدارانەی سەردەمی شاخ‪.‬‬ ‫لەچوارچێوەی ئەم خەباتە نوێیەشدا بۆ‬ ‫خۆبەڕێوەبــردن تەنها پشــت بەداهاتی‬ ‫ناوخــۆی كوردســتان‌و بەپســپۆرانی‬ ‫ئیداری‌و هونەری‌و هێزی كاری ناوخۆی‬ ‫كوردستان بەسترابو‪ .‬بۆیە سەركەوتنی‬ ‫ئــەم ئەزمونــە نوێیــە پێویســتی‬ ‫بەخەباتێكــی هەمەالیەنەی ســەرجەم‬ ‫چیــن‌و توێژەكانی گەلی كــورد هەبو‪،‬‬ ‫دیارە كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستانیش‪،‬‬ ‫وەك هەمیشــە‪ ،‬خۆنەویســتانە‬ ‫بەگیانێكی شۆڕشگێڕانەوە‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫ســك هەڵگوشینیان پیادەكرد‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەوسا دەوترا حكومەتەكەمان ساوایە‪.‬‬ ‫پــاش چەنــد ســاڵێكی تریــش‬ ‫لەخۆڕاگــری خەڵكــی كوردســتان‪،‬‬ ‫حكومەتەكەمــان‬ ‫بەوهیوایــەی‬ ‫قۆناغــی ســاوابونەكەی تێپەڕێنێــت‌و‬ ‫پێبگات‪ ،‬پاشــان هەمومان لەســایەیدا‬ ‫بحەســێینەوەو پشــویەك بدەیــن‌و‬ ‫دواڕۆژێكی پڕشــنگندار‌و خۆشگوزەران‬ ‫بــۆ نــەوەی نــوێ‌‌و گەنجانــی ئــەم‬ ‫كوردســتانە دەســتەبەربكەین‪ ،‬هێشتا‬ ‫هەر ســنگ فــراوان بوین كــە دەگوترا‬ ‫«هێشتا حكومەتەكەمان ساوایە»‪.‬‬ ‫لەپــاش پرۆســەی ئــازادی عیراق‪،‬‬

‫لەســاڵی ‪‌2003‬وە حكومەتــی هەرێــم‬ ‫هەنگاوێكــی گــەورەی نــاو قۆناغێكی‬ ‫گەورەی بڕی‪ ،‬بێگومان ئەمەش مایەی‬ ‫خۆشــحاڵی گەلــی كوردســتان بــو‪،‬‬ ‫گوتمان ئیدی حكومەتەكەمان قۆناغی‬ ‫ســاوابون دەبڕێت‌و پێدەگات‪ ،‬ئێمەش‬ ‫دەگەینە هیواو ئامانجە دێرینەكانمان‌و‬ ‫ناوچــە كوردســتانیە دابڕاوەكانیــش‬ ‫دەگەڕێنــەوە بــۆ ســەرهەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــەاڵم ئەمــەش هەندێك‬ ‫كات‌و خەباتی تری دەوێت‪ ،‬هەمیســان‬ ‫گوتمــان قەیچێكە‪ ،‬باپشــو درێژتربین‬ ‫بۆئەوەی حكومەتەكەمان تەندروســت‬ ‫پەروەردەبێت‪.‬‬ ‫پــاش ‪ 12‬ســاڵ لەپێگەیشــتن‬ ‫بەداهاتێكــی زۆر گــەورە‌و ئابوریەكــی‬ ‫بەهێــزەوە‪ ،‬شــوكر حكومەتەكەمــان‬ ‫قۆناغی ساوابونی بڕی‌و هەرزەكاریشی‬ ‫تێپەڕانــد‪ .‬بــەاڵم ئایــا گەلــی كــورد‬ ‫لەباشــوری كوردســتاندا گەیشــت‬ ‫بەهیــواو ئامانجــە دور‌و نزیكەكانی‪..‬؟‬ ‫ئایــا خاكە داگیركراوەكانــی دەرەوەی‬ ‫هەرێم گەڕانەوە ســەر سنوری هەرێمی‬ ‫كوردســتان‪..‬؟ ئایــا كۆمەاڵنی خەڵكی‬ ‫كوردســتان گەیشــتن بەخەونەكانیــان‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و‬ ‫لەدادپــەروەری‬ ‫خۆشــگوزەرانی‌و ژیانێكــی ئاســودە‌و‬ ‫ســەربەرزانە لــەروی كۆمەاڵیەتــی‌و‬ ‫ئابــوری‌و سیاســیەوە‪..‬؟ بێگومــان‬ ‫نەخێر!‬ ‫مەخابــن دەرئەنجامەكان پێچەوانەی‬ ‫ویســتی خەڵكــی كوردســتان بــون‬ ‫كەلەپێناویــا ســەروماڵیان بەخشــی‪،‬‬ ‫ســەرجەم هیواكانــی گــەل تاســان‪،‬‬ ‫ئامانجەكان زیندەچاڵكران‪ ،‬لەئەنجامی‬

‫گەندەڵــی لەڕادەبــەدەری حكومەتــە‬ ‫پێگەیشــتوەكەمان‪ ،‬چینــی مــام‬ ‫ناوەنــد لەكۆمەڵــی كــوردەواری نەما‪،‬‬ ‫دەوڵەمەندبــون‌و‬ ‫كاسەلێســەكان‬ ‫خــاوەن هەڵوێســتەكانیش هــەژار‪،‬‬ ‫دادپــەروەری كۆمەاڵیەتی پێشــئەوەی‬ ‫بێتەدنیــاوە بەكۆرپەلەیــی لەباربــرا‪،‬‬ ‫پارتــە شۆڕشــگێرەكان كەهیــوای‬ ‫گەلبــون‪ ،‬دەســتبەرداری مێــژوە‬ ‫پڕلەسەروەریەكەیان بون‪ ،‬كەسایەتی‌و‬ ‫گروپــە چاوچنــۆك‌و خۆپەرســتەكان‬ ‫مێــژوە پڕلەخیانەتكارییەكەیــان بۆبو‬ ‫بەمەدالیای شەرەف‌و خەبات‪ ،‬لەگێژاوی‬ ‫سیســتەمێكی دیموكراســی ســاختەو‬ ‫فریوداندا‪ ،‬دەنگە ئازادەكان كاریگەری‬ ‫شۆرشــگێڕانەیان لەدەســتدا‪ .‬تــام‌و‬ ‫چێژی ســەرمایە‌و دەســەاڵت‌و شەوانی‬ ‫ســوری پڕلەكەیفوســەفا‌و پیاهەڵدانی‬ ‫سیســتەمی‬ ‫ماســتاوچییەكان‪،‬‬ ‫دیكتاتۆری كرد بەتایتڵی نوێی خەباتی‬ ‫رزگاریخوازی گەلی كورد!‬ ‫دیــارە گشــت ئەمانــە مشــتێكن‬ ‫لەخــەرواری نائومێــدی جەمــاوەری‬ ‫پانوبەرینــی ئــەم كوردســتانە‪،‬‬ ‫مشــتێكن لەخــەرواری هۆكارەكانــی‬ ‫كۆچــی بەكۆمەڵــی گەنجانــی ئــەم‬ ‫گەلەستەمدیدەیە‪ .‬فاكتەری راستەوخۆ‬ ‫و ناڕاستەوخۆن بۆ كاڵبونەوەو لەناودانی‬ ‫هەســتی نەتەوەیی‌و نیشتیمانپەروەری‬ ‫لەهــزر‌و دەرونی هەرتاكێكی‌وشــیاری‬ ‫ئەم گەلە‪ .‬كەواتە ئەی چۆن ئەم گەلی‬ ‫كوردە دڵخۆشــبێت بەم پێگەیشتنەی‬ ‫حكومەتــە ســاواكەی؟ ئــەی چــۆن‬ ‫نەڵێت سەد بریا هەرســاوابوایە‌و قەت‬ ‫پێنەگەیشتایە؟!‬

‫گرنگ فڕینە‬ ‫نەك بۆكوێ فڕین!‬ ‫سەرنجێكی كورت دەربارەی كۆچ‬ ‫هەمــو بەیانیەك كە لەخەو هەڵئەســم‪ ،‬ئەڵێــی هەنگاو بۆ ناو‬ ‫ئاگــری جەهەنــم دەنێــم‪ ،‬ئەوەندە وەیــان‌و وێرانــم‪ ،‬وێرانە دڵ‬ ‫خۆشی خۆی بەمن ئەداتەوە‪.‬‬ ‫هەمــو ئێوارانێكیش كاتــێ‌ رۆژ بارگە ئەپێچێتەوەو ئاوا دەبێ‌‪،‬‬ ‫هەســت ئەكەم ئەو رۆژەم بەفیڕۆچوە‪ ،‬وەلـــێ‌ ئاسمانێ‌ بۆ فڕین‬ ‫هەیــە‪ .‬وەختێــك دو تەنــی رەق بەریەك دەكــەون‪ ،‬كاردانەوەو‬ ‫هەڵبەزینەوەو وردوخاشــبون روئەداو هەپــرون بەهەپرون ئەبن‪،‬‬ ‫رێــك وەكــو من‌و نیشــتمان! ئەمە ئیتــر قەدەری ئێمــە بو‪ ،‬من‬ ‫ئارام ئەحمەد‬ ‫ێ‬ ‫فڕینم ئەویســت‌و ئەو ئاســمانی نەبو بۆ فڕین‪ ،‬یان هەیبو وەلـــ ‌‬ ‫كێویەكان زەوتیان كرد‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫زۆرم بەخشــی بەنیشــتمان‌و ئەوهیچی پێنەبەخشــیم‪ ،‬تەنانەت بســتێ‌ لەخۆی نەدام ‌‬ ‫پێیەكانمی لەسەردانێم‪ ،‬ئێستا لەنیشتمانێكم كە هی من نییە‪ ،‬هەمو شتێكی پێبەخشیوم‬ ‫بەبێ‌ ئەوەی هیچم پێ‌ بەخشیبێ‌‪ ،‬ئەمەیە هاوكێشەی پیاوێكی وەدەرنراوی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫كوردایەتــی‪ ،‬كە وایانكرد‪ ،‬ســەد بــاڵ بۆ فڕین پەیدا بكەم‌و هەزار قــاچ بۆ راكردن پەیدا‬ ‫بكەم لەزێدی خۆم‪.‬‬ ‫ئەگەر لەنیشــتمان ئاســمانێ‌ بۆ فڕین نەبو‪ ،‬دنیا فراوانەو بڕۆ بۆ ئەو جێگایە كە فڕینی‬ ‫لێیــە‪ ،‬بــا فڕینەكەیش بەرەو ئاگری جەهەنەم‌و بەفیڕۆچونــی رۆژەكان بێت‪ .‬گرنگ فڕینە‬ ‫نەك بۆ كوێ فڕین!‬ ‫پێشــمەرگە ســنگی خۆی بەگوللەوە دەنێت‌و لەسەرشاشــەی تیڤی ئەگری كە ناوێرێ‬ ‫بچێتــەوە بۆ ماڵــەوە لەبەر خاوەن خانو‪ ،‬ئاخر چوارمانگە كرێــی خانوی نەداوە‪ ،‬كەچی‬ ‫پێی ئەڵێن نیشــتمان پێویســتی پێتە‪ ،‬دەی خۆتبدە بەكوشت‪ ،‬وای لەو نیشتمانە‪ ،‬خۆتی‬ ‫لەســەر بدە بەكوشــت‪ ،‬وەلـــێ‌ نان‌و ئاوت نەبێت و ژن‌و منداڵەكەت كۆاڵن‌و شەقامەكانی‬ ‫نیشــتمانیش وەریــان نەگرن‪ ،‬ئەوانەیشــی حوكمرانی ئەكەن خوێــن لەپەنجەیان نەیەت‌و‬ ‫خاوەنــی ســەدان ملیــاردو ژیانی شــاهانە بــن! تێناگەم‪ ..‬بۆ ئــەم نیشــتمانە تەنها هی‬ ‫هەژارانە؟‬ ‫گەنجێــك خوێندنــی تەواو كــردوەو ســااڵنێكە دینارێــك لەگیرفانیدا نییــەو گەنجێتی‬ ‫خــۆی بەخۆڕایی ئەپێچێتەوەو پیر ئەبێت‪ ،‬كەچــی دزە گەورەكان‌و منداڵەكانیان ئیدعای‬ ‫نیشــتمانپەروەری ئەكەن‪ ،‬بەئاشــكرا ناڵێن هەژارەكان خۆتانبدەن بەكوشت بۆ پاراستنی‬ ‫ئێمەو سامان‌و ژیانی ئێمە‪ ،‬ئاخر ئەگەر وابڵین كەسیان بۆ گەمژە ناكرێ‪ ،‬وەلـــێ‌ بەناوی‬ ‫نیشتمانەوە ئاسانە‪.‬‬ ‫ئــەوە كاری مــن نییە بەخەڵــك بڵێم مەڕۆن یان بڕۆن‪ ،‬تەنهــا ئەڵێم‪ ،‬لەهەر جێگایەك‬ ‫ئازادی هەبو‪ ،‬لەهەر جێگایەك كەرامەت‌و ئابڕویی ئینســانیت پارێزراو بو‪ ،‬بڕۆ بۆ ئەوێ‪،‬‬ ‫كام ئاســمان مــەودا ئەدا بــە بەرزاییەكانیدا بفڕی بڕۆ بۆ ئەوێ‪ ،‬ئەوێ نیشــتمانی تۆیە‪.‬‬ ‫ئاخــر وەك وتم‪ ،‬گرنگ فڕینە نەك بۆ كوێ فڕین!‬

‫سعودیە‪..‬‬ ‫قیبلەی دڵڕەقی!‬

‫جەمال پیرە‬ ‫یەكێــك لــەو فاكتــە سیاســییانەی‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاســتدا هەیەو پێویستە‬ ‫هەمو الیەك بیزانــێ‌ ئەوەیە كە عەقڵیەتی‬ ‫سیاسی عەرەبی ســعودی ئێستا بەیەكێك‬ ‫لەدواكەوتوترین عەقڵیەتەكانی ســەرزەمین‬ ‫دادەنرێــت‌و بەتەواوەتــی هەژمونــی خۆی‬ ‫بەســەر ناوچەكەدا سەپاندوە‪ ،‬عەقڵیەتێك‬ ‫نە توانای ریفۆرمی هەیە‪ ،‬نە لەبەرنامەیدایە‬ ‫خۆی لەگەڵ دنیای نوێدا بگونجێنێ!‬ ‫دیــارە ئیدارەدانــی ئــەم عەقڵیەتــە‬ ‫دەســەاڵتەكەی بنەماڵــەی ئالســعودە‪ ،‬كە‬ ‫بەســود وەرگرتن لەپێگەی ئایینی ئیسالم‬ ‫بەردەوامــی بەخــۆی دەدات‌و مەرامــە‬ ‫گاڵوە سیاســییەكانی دێنێتــە دی‪ ،‬واڵتێك‬ ‫تێكــڕای ئەندامانی بنەماڵەی دەســەاڵتدار‬ ‫لەلوتكــەی رەفاهیــەت‌و خۆشــگوزەرانی‬ ‫دور لەپرەنســیپەكانی ئیســام ژیــان‬ ‫بەســەردەبەن‪ ،‬وەك لەتەممــوزی رابردودا‬ ‫گەشــتەكەیانمان بینــی لەكەنــار دەریــاو‬

‫هاوینەهەواری رێڤێرای باشوری فەڕەنسا!‬ ‫بنەماڵەیــەك واڵتەكەیــان كردۆتــە‬ ‫ســەنتەری باڵوكردنــەوەی فیكــری‬ ‫توندڕەویــی‌و هــاوكاری هــەرە گــەورەی‬ ‫گروپ‌و رێكخراوە تیرۆریستییەكان! واڵتێك‬ ‫كــە هــەر لەســەرەتای دەســتبەكاربونی‬ ‫ئــەم بنەماڵەیــەدا تا ئەم ســاتەوەختەش‬ ‫تاســەر ئێســقان مەزهەبی‌و دژە جیاوازی!‬ ‫مەملەكەتێك بــوار بەتەنها پنتێكی بچوكی‬ ‫ریفۆرم نادات! دەســەاڵتێك دەستی لەگەڵ‬ ‫هەمــو ئــەو ناوەندانــەدا تێكەڵكــردوە كە‬ ‫ســەرچاوەی نانەوەی ئاژاوەن یاخود بەزۆر‬ ‫دەســەاڵتی خۆیــان بەســەر گەلەكانیانــدا‬ ‫سەپاندوە!‬ ‫گومانمــان لــەوەدا نییــە ئەگــەر لەبەر‬ ‫ئــەوە نەبــێ ئەم واڵتــە ســەنتەر‌و چەقی‬ ‫ئایینی ئیسالمەو شــوێنە پیرۆزەكانی ئەم‬ ‫ئایینــەی لەخۆ وەگرتوە‪ ،‬كەس ســەردانی‬ ‫نــاكات! بێجگە لــەوەی دەمێكە رونبۆتەوە‬ ‫دەســەاڵتدارانی ئــەم مەملەكەتــە ئەوەندە‬ ‫دڵــڕەق‌و خۆپەرســتن‪ ،‬كە ئەگــەر تەواوی‬ ‫موســڵمانانی جیهان ئــاوارەو دەربەدەر بن‬ ‫ئامــادە نیــن تەنهــا یەك تاقــە كەس الی‬ ‫خۆیان بحەوێننەوە!‬ ‫حەقــە ئەوانــەی پێشــتر پێیانوابــوە‬ ‫ســعودیە فریادرەســە لێــرەوە دوای‬ ‫ئاشــكرابونی دەستی گاڵوی ئەم بنەماڵەیە‬ ‫بایی ئەوەندە تێگەیشتبێ‌ بەناوی ئایینەوە‬ ‫نەكەوێتە داوی پیاهەڵدان‌و ستایشــكردنی‬ ‫ئەم دەسەاڵتە گەندەڵە دژە ئینسانە!‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫ئۆراڵ چەڵشالر‪ :‬توركیا سیاسەتی‬ ‫دوفاقی پەیڕەودەكات‬ ‫ئ ــۆراڵ چەڵشالر نــوســەرو گۆشەنوسی‬ ‫توركیا دەڵێت «توركیا قەتڵوعامی لە‬ ‫جزیرە ئەنجامداوە ئەمەش سیاسەتی‬ ‫دوفاقی لەواڵتدا پەیڕەو دەكات لەدژی‬ ‫كــورد‪ ،‬ئەمەش چــارەســەری پرس كورد‬ ‫قورستر دەكات»‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫یەپەگە‪ :‬واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫مەشق بە یەپەگە دەكەن‬

‫سەری یڵدز‪:‬‬ ‫جزیرە سەردەكەوێت‬

‫جیڤان ئیبرایم بەرپرسی ئاسایشی یەپەگە‬ ‫رایگەیاند‪ :‬لەالیەن واڵتانی رۆژئاواوە هاوكاری‬ ‫و مەشقی سەربازی بە گەریالكانی یەپەگە‬ ‫دەكــرێــت و تائێستاش ‪ 450‬گــەریــا مەشق‬ ‫پێكراون‪ .‬راشیگەیاند مەشقەكان بەمەبەستی‬ ‫روبەڕوبونەوەی شەڕی داعش دەكرێن‪.‬‬

‫فەیسەڵ سەری یڵدز‪ ،‬پارلەمانتاری پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن رایگەیاند‪ :‬هێزەئەمنییەكان‬ ‫هێزیان لەبەرامبەر خەڵكی مەدنی لە جزیرە‬ ‫بەكارهێناوەو نزیكەی ‪ 20‬هاواڵتی مەدەنی‬ ‫بونەتە قوربانی‪ ،‬بەاڵم گەلی كورد لەبەرخودان‬ ‫بەردەوامن و جزیرە سەردەكەوێت‪.‬‬

‫سری سورەییا ئۆندەر‪:‬‬

‫ئەگەر ئاك پارتی ئاشتی بخوازێت‪ ،‬ئەوا لە ‪24‬‬ ‫سەعاتدا پڕۆسەی دانوستان دەستپێدەكەین‬

‫‪9‬‬

‫شەڕی باكوری‬ ‫كوردستان بەرەو كوێ؟‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬چاودێر‬ ‫ئەندامێكی شاندی ئیمڕاڵی و پارلەمانتاری‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە)‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت بەفەرمانی وەزیری ناوخۆ و‬ ‫دو وەزیری تری ئاك پارتی شارۆچكەی‬ ‫جزیرە گەمارۆ دراوە‪ .‬سری سورییا‬ ‫ئۆندەر نوێنەری ئەنقەرە لەسەر لیستی‬ ‫هەدەپە‪ ،‬لە دیدارێكیدا لە رۆژنامەی تەرەف‬ ‫باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دەڵێت «ئەگەر حكومەتی‬ ‫توركیا رازیبونی خۆی لەسەر ئاشتی‬ ‫دەرببڕێت‪ ،‬ئەوا لەماوەی ‪ 24‬كاتژمێردا‬ ‫پڕۆسەی دانوستان دەستپێدەكەین»‪.‬‬ ‫ئۆندەر راشیدەگەیەنێت‪ ،‬لە هەڵبژاردنی‬ ‫ئایندە ئاك پارتی چانسی باشی نابێت و‬ ‫هەربۆیە لە ئێستادا پرسێكی قوڵ لەناو‬ ‫پارتەكەدا هەیە‪ ،‬بەوەی دەیانەوێت ئەحمەد‬ ‫داودئۆغڵو سەرۆكی گشتی ئاك پارتی‬ ‫لەناو پارتەكەیدا تەسفیە بكەن و ئەوانەشی‬ ‫لەپڕۆسەی ئاشتیدا رۆڵیان گێڕاوە تەسفیە‬ ‫دەکرێن‪.‬‬ ‫* هۆكارەكانی دەستپێكردنەوەی دۆخی‬ ‫شەڕ لە توركیا بۆچی دەگەڕێتەوە؟‬ ‫ســری ســورەیــیــا ئــۆنــدەر‪ :‬سیاسەتی‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا ئەوەیە تەسفییەی‬ ‫ئەندامانی ناو ئاك پارتی بكات كە لەناو‬ ‫راگەیەنراوەكەی ‪ 28‬ی شوباتدا رۆڵیان‬ ‫گێڕاوە‪ ،‬تەنانەت هەوڵێك هەیە بۆئەوەی‬ ‫ئەحمەد داودئۆغڵو الواز بكەن و كەسێكیتر‬ ‫بهێنە جێی ئەو‪ ،‬تەنانەت میدیاكانی ئاك‬ ‫پــارتــی كــار لــەســەر الوازك ــردن ــی پێگەی‬ ‫ێ لەناو‬ ‫داودئۆغڵو دەكەن‪ .‬پڕۆسەیەكی نو ‌‬ ‫ئاك پارتی دەستیپێكردوە‪ ،‬ئەویش سیاسەتی‬ ‫شەڕەو ئەوانەی پێشتر لە پڕۆسەی ئاشتیدا‬ ‫رۆڵیان گێڕاوە‪ ،‬ئێستا یەك بەیەك تەسفیە‬ ‫دەكرێن‪ .‬ئەو ئەندامانەی لە بانگەوازەكەی‬ ‫‪28‬ی شوباتدا رۆڵیان گێڕاو و بەباشیان‬

‫سری سورەییا ئۆندەر‪:‬‬ ‫هێژا دڵشاد‬

‫لە ‪ 1962‬لە ئەدیەمان لەدایك بووە‬ ‫بەشی زانستە سیاسیەكانی لە‬ ‫زانكۆی ئەنقەرە تەواو كردوە‬ ‫پێشتر نوسەر بوەو كاری‬ ‫دەرهێنانی سینەمایی كردووە‬ ‫خاوەنی ‪ 9‬فلیمی سینەماییە‪ .‬وەك‬ ‫ئەكتەرو سیناریست و دەرهێنەر‬ ‫رۆڵی گێڕاوە‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی ‪ 2011‬و ‪2015‬‬ ‫وەك پارلەمانتاری هەدەپە‬ ‫هەڵبژێردراوە‬

‫“بەم سیاسەتەی ئێستاوە لە هەڵبژاردنی ئایندە‬ ‫شکستی گەورەتر روبەڕوی ئاک پارتی دەبێتەوە”‬ ‫زانیوە‪ ،‬هەمویان تەسفیە دەكرێن‪ .‬ئەمەش بۆ پێدەدرێت‪ .‬ئەگەر بێت و ئاك پارتی لەم‬ ‫ئەوەیە پڕۆسەكە نەگات بە ئەنجامێك لەگەڵ سیاسەتەی ئێستای بــەردەوام بێت‪ ،‬بەدور‬ ‫نییە هەتا دوو ساڵیتر رایگشتی توركیا‬ ‫ئێمەداو شەڕی سەربازی درێژەی هەبێت‪.‬‬ ‫ئەمجارە ئاك پارتی تەسفیە بكات‪ .‬ئەوكات‬ ‫ێ بێتەكایەوە كە رێگری لە‬ ‫* پێتان وایە چۆن پڕۆسەی ئاشتی بەرەو دەسەاڵتێكی نو ‌‬ ‫خوێنڕشتنی مناڵی هەژار بگرێت‪.‬‬ ‫پێش دەچێت؟‬ ‫سری سورەییا ئۆندەر‪ :‬دۆخەكە زۆر‬ ‫* بەم دۆخــەوە هەڵبژاردنی پێشوەخت‬ ‫ناجێگیرو گــرژبــووە‪ ،‬بـــەوەی دەســەاڵتــی‬ ‫جێبەجێكردن لە پارێزگار سەندراوەتەوەو بە ئەنجامبدرێت‪ ،‬چــاوەڕێــی چ ئەنجامێك‬ ‫دەسەاڵتی سەرباز دراوە‪ .‬ئەمە كۆمەڵكوژییەی دەكەیت؟‬ ‫سری سورەییا ئۆندەر‪ :‬پێموانییە ئەم‬ ‫بێوێنە دەهێنێتەكایەوە بەوەی لەئێستادا ئەم‬ ‫مەسەلەیە لە رێگەی سەربازییەوە درێژەی سیاسەتەی ئێستا دەنــگ بۆ ئــاك پارتی‬

‫بهێنێت‪ ،‬ئەگەر دەنگی ئاك پارتی بەرەو‬ ‫زیــادبــون بوایە‪ ،‬ئــەوا ئــاك پارتی بابەتی‬ ‫تەسفییەكردنی داودئۆغڵوی لە رۆژەڤــەدا‬ ‫نەدەبوو‪ ،‬لە پارلەمان س ‌ێ پارتی سیاسی‬ ‫هەیە كە ناتوان لەسەر روداوەكـــان بڕیار‬ ‫بــدەن‪ ،‬دەكــرا دەرفــەت بدرایە تاكو گشت‬ ‫پارتەكان رۆڵی خۆیان بۆ پڕۆسی ئاشتی‬ ‫بگێڕابایە‪ ،‬ئاك پارتی رەوشی واڵتی بەرەو‬ ‫نادیموكراسی و نادادپەرەوەی بردوەو بەفشار‬ ‫دەیەوێت هەڵبژاردن ئەنجامدبرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەم سیاسەتەوە شكستی گەورەتر روبەڕووی‬ ‫ئاك پارتی دەبێتەوە‪.‬‬

‫هۆكارەكانی كۆچی دانیشتوانی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫وێرانیە نەدۆزراوەتەوە‪ ،‬نائارامی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان بۆتە هۆكاری كۆچكردن و‬ ‫ئاوارەبونی ‪ 11‬ملیۆن كەس لەنێو سوریا‬ ‫كە زیاتر لە ‪ 3‬ملیۆنیش بۆ دەرەوەی‬ ‫سوریا كۆچیان كردوە‪.‬‬ ‫هەر چەندە ئەم دیــاردە مەترسیدارە‬ ‫زیاتر لە سێ‌ ساڵ هەیە و بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫روداوی خنكانی ئاالنی كۆچبەرانی سوریا‬ ‫و رۆژئاوای كوردستان بە هەموو دونیای‬ ‫ناساند و هەموو واڵتەكانی ئەوروپای ناچار‬ ‫كرد كە كۆبونەوەی یەك لە دوای یەك‬ ‫ببەستن بۆ ئەوەی رێز لە پەنابەران بگیرێت‬ ‫و چارەسەری گونجاوی بۆ دابنرێت‪.‬‬ ‫وێنەی ئاالنی فریشتە‪ ،‬ویژدانی هەموو‬ ‫هۆزان عفرینی‬ ‫مرۆڤێكی هەژاند و هەموو كەس و الیەن و‬ ‫حكومەتە جیاجیاكانی نێودەوڵەتی ناچاری‬ ‫كرد بێنە دەنگ و كۆبونەوەی واڵتانی‬ ‫یەكێتی ئــەوروپــاش كاریگەری روداوی‬ ‫زیاتر لە پێنج ساڵە لە واڵتی سوریا و‬ ‫تراژیدیای ئاالن بوە و ئەمەش بوتە هۆی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان شەڕ و جەنگێكی ب ‌‬ ‫ێ‬ ‫كە واڵتانی ئەوروپا بڕیار بدەن كە ژمارەی‬ ‫وێنە هەیە و تائێستاش هیچ چارەسەرێك‬ ‫پەنابەرانی سوریا بە سەر خۆیاندا دابەش‬ ‫بــۆ وەستاندنی ئــەو شــەڕ و جەنگ و‬ ‫بكەن و ئەو ئاڵۆزیانەی ئێستاش هەیە‬

‫چارەسەر بكرێن و مافی پەنابەران بدرێت‪.‬‬ ‫لە سەرەتاوە ئەڵمانیا خاوەنداریتی لە‬ ‫پەنابەرانی كردوە و بە تایبەتی ئەنجیال‬ ‫مێركل راوێژكاری دەوڵەتی ئەلمانیا بە‬ ‫شێوەیەكی زۆر بە هێز پشتیوانی واڵتەكەی‬ ‫بۆ پەنابەرانی سوریا و رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەربڕیوە‪.‬‬ ‫لەو بارەیەوە چاودێرانی سیاسی دوو‬ ‫بۆچونیان هەیە‪ ،‬یەكەمیان‪ :‬پێیانوایە كە‬ ‫ئەوروپا بڕیارێكی ناڕەوای داوە بۆ ئەوەی‬ ‫خەڵكی سوری لە واڵتی خۆیاندا نەمێنن‬ ‫و ئەمە بەسیاسەتێكی خراپ وەسفدەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم دیدێكیتری چاودێران دەڵێن بڕیاری‬ ‫ئەوروپا و ئەڵمانیا خزمەتی خەڵكی سوریا‬ ‫و كوردەكان دەكــەن‪ ،‬بۆ ئــەوەی كە لە‬ ‫داهاتوو بگەڕێنەوە بۆ واڵتی خۆیان كە‬ ‫فێری شتی جوانتربون و ئەزمونی باشتر‬ ‫الیەن دروستبوە و بەو شێوەیە دەتوانن‬ ‫خزمەتی واڵتی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫هەندێك لە چاودێرانی دیكەش پێانوایە‬ ‫ئەو بڕیارە لە خزمەتی توركیادایە كە‬ ‫توركیا خۆی لە پەنابەرانی سوریا رزگار‬

‫دەكـــات و دەســتــی توركیا لــە ناردنی‬ ‫خەڵكدا هەیە بۆ ئەوروپا و بازرگانی بە‬ ‫خەڵكی سوریا و كــورد دەكـــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك هەندێك لەو پەنابەرانەش ئاشكرای‬ ‫دەكــەن كە رێگەخۆشكردن لە بــەردەم‬ ‫پەنابەران بۆ ئەورپا هیچ خزمەتێك بە‬ ‫مرۆڤایەتی ناكات‪ ،‬بەڵكو پێویستە كێشە‬ ‫سەرەكیەكانی نێو خودی سوریا چارەسەر‬ ‫بكەن بۆ ئەوەی كە بە یەكجاری ئاڵۆزی و‬ ‫كێشەكانی ناوخۆییەكانی سوریا چارەسەر‬ ‫بكرێن تاوەكو خەڵك بە ئارامی بژی‪.‬‬ ‫خەڵكانی پەنابەر دەڵێن ئێمە لە دەستی‬ ‫رژێــم و بــەرەی نوسرە و داعــش واڵتی‬ ‫خۆمان جێدەهێڵین بۆ ئەوەی مناڵەكانی‬ ‫خۆمان بپارێزین و داهــاتــوی ئەوانیش‬ ‫وەك هی خۆمان نەبێت‪ .‬ئەمەش هۆكاری‬ ‫سەرەكی كۆچكردنی خەڵكی سوریایە كە‬ ‫نا ئارامی و نەبونی ئابوری و شەڕ و جەنگ‬ ‫و دەستەاڵتدارانی وەك میر و مەلیك و‬ ‫دیكتاتۆرە چەكدارەكانی رژێم و گروپە‬ ‫توندڕەوەكان ژیانی خەڵكیان كردووە بە‬ ‫دۆزەخ‪.‬‬

‫گەمارۆدانی شارۆچكەی جزیرەی باكوری كوردستان لەالیەن هێزە‬ ‫ئەمنییەكانی توركیاوە‪ ،‬بەجۆرێك دۆخی باكوری كوردستانی ئاڵۆز كردووە كە‬ ‫چاودێران و رۆژنامەنوسانی توركیا بەهاوشێوەی كۆبانی دووەمی ناودەبەن‪ ،‬لە‬ ‫جزیرە ‪ 120‬هەزار كەس دەژی‪ ،‬گەمارۆدانی ئەو شارۆچكەیە بۆ ماوەی ‪ 10‬رۆژ‬ ‫و راگەیاندنی باری نائاسایی زەنگێكی مەترسیدارە بۆ هەڵگیرساندنی شەڕی‬ ‫ناوخۆ لەباكوری كوردستان‪ ،‬جزیرە سەربە پارێزگای شرناخەو بەو هۆیەشەوە‬ ‫چەند ناوچەیەكی ئەم پارێزگایە كەوتۆتەبەر مەترسی شەڕو باری نائاسایی‬ ‫تیا راگەیەنراوە‪ ،‬ئەمەش كاریگەریی لەسەر ژیانی ئاسایی نیو ملیۆن هاواڵتی‬ ‫ناوچەكە كردووە‪ ،‬زیانێكی مادی زۆرو گیانی لێكەوتۆتەوە‪ .‬رێكخراوی مافی‬ ‫مرۆڤ لە توركیا راگەیاند تاكو ‪ 10‬ی ئەم مانگە ‪ 14‬هاواڵتی مەدەنی لە جزیرە‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫لە پایزی ‪ ،2013‬گەشتێكم بۆ چەند ناوچەیەكی باكوری كوردستان‬ ‫سازكرد‪ ،‬یەكەم وێستگەم شرناخ بو‪ ،‬سەرسام بوم بەسەختی شاخەكانی و‬ ‫جوانی سروشتی و بەپیتی خاكەكەی‪ ،‬لەچەند دیوارێكی كۆاڵنەكانی شرناغ‬ ‫بژی پەكەكە یان بژی یەپەگە نوسرابو‪ ،‬لەشرناغ هەستی نەتەوەیی بااڵترە‬ ‫لەچاو هەند ‌ێ لەپارێزگاكانیتری باكوری كوردستان‪ ،‬دەتوانین وەك نمونە‬ ‫باسی هەڵبژاردنی پارلەمانی ‪ 7‬ی حوزەیران بكەین كە پارتی دیموكراتی‬ ‫گەالن(هەدەپە) ‪ %85.4‬دەنگەكانی ئەم پارێزگایەی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫لەپاش هەڵگیرساندنەوەی شەڕ لەنێوان پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫(پەكەكە) و سوپای توركیا‪ ،‬كە دوو مانگی تێپەڕاندووە‪ ،‬باری نائاسایی‬ ‫لە دەیان قەزاو ناحیە راگەیەنراوە‪ ،‬هێزێكی زۆر جێگیركراوە لەو ناوچانە‪،‬‬ ‫رۆژانە شەڕو پێكدادانێكی قورس رودەدات‪ ،‬لەالیەكیترەوە بە بەردەوامی فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی توركیا بۆردومانی قەندیل دەكات‪ ،‬راستییەكی حاشاهەڵنەگر‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە بۆ توركیا قەندیل مەترسی یەكەم نییە‪ ،‬بەڵكو ناوخۆی‬ ‫توركیا (باكوری كوردستان) وەك مەترسی یەكەم دەبینرێت بۆ توركیا‪،‬‬ ‫بەهۆی بونی گەریالكانی پەكەكە لەچەند هەرێمێكی باكور‪ ،‬لەمیدیاكان بینیمان‬ ‫چەند و چۆن چاالكی ئەنجام دەدەن‪ ،‬كاردانەوەی لەسەر ژیانی سیاسی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەو واڵتەدا دروستكردووە‪.‬‬ ‫رۆڵی پارتی دیموكراتی گەالن‪ ،‬لێرەدا زۆر گرنگ و جێی هەڵسەنگاندنە‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی هەدەپە و لەگەڵ شاندنی پارلەمانتارانی‬ ‫بەمەبەستی رێگرتن لە كوشتارێكی گەورە لە شارۆچكەكە‪ ،‬بەهۆی رێگری‬ ‫لەچونی بۆ جزیرە‪ ،‬دەیان كیلۆمەتر بەپ ‌ێ بەڕێكەوت‪ ،‬ئەمە بوە هەواڵی چەندین‬ ‫ئاژانسی جیهانی و ناوخۆیی توركیا‪ ،‬دەمیرتاش رایگەیاند بڕیاری گەمارۆدانی‬ ‫جزیرە لەالیەن توركیاوە‪ ،‬بڕیارێكی مەترسیدار بۆ هەڵگیرساندی جەنگی‬ ‫ناوخۆیی و دروستكردنی جەمسەرگیری لەنێوان تورك و كورد وەسفكرد‪.‬‬ ‫سەرەڕای بانگەوازەكانی هەریەك لە قەندیل و هەدەپە بۆ دەستپێكردنەوەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‪ ،‬تائێستا لەالیەن توركیاوە هیچ هەوڵێك بۆ ئاشتی و‬ ‫هێوەربونەوەی دۆخەكە نەبوە‪ ،‬بگرە تادێت گرژییەكان بەرەو كشان دەچێت‪،‬‬ ‫بەمەش وادەبینرێت حكومەتی ئاك پارتی‪ ،‬لەئێستادا ئامادەكاری زیاتری بۆ‬ ‫جەنگ هەیە نەوەك بۆ ئاشتی‪ ،‬ئاك پارتی پێیوایە بەم سیاسەتەی ئێستای‬ ‫دەتوانێت بەئامانجەكانی بگات‪ ،‬هەركاتێكیش بەرژەوەندیی لەبێدەنگ بونی‬ ‫چەكەكان بێت‪ ،‬دەتوانێت شەڕ رابگرێت‪ ،‬عەبدول قادر سەلڤی‪ ،‬گۆشەنوس‬ ‫لە رۆژنامەی یەنی شەفەك دەڵێت «ئەگەر بێت و توركیا ئاشتی بوێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئەوكات دەرفــەت دەدات عەبدواڵ ئۆجەالن رۆڵی خۆی بۆ ئاشتی و‬ ‫سەقامگیری بگێڕت»‪ .‬ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت توركیا ئامادەكاری‬ ‫بۆ شەڕێكی قورس هەیە و كاردانەوە هەمو ئەمانە لەسەر پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫بابەتێكی پەیوەستدارە بەگشت الیەنەكان لەتوركیا و چارەسەری پرسی كورد‬ ‫نەك دوادەخات بەڵكو ئاڵۆزتر دەكات‪ ،‬شەڕی ئەمجارە ئەگەر بەمشێوەیە‬ ‫درێژە بكێشێت پێدەچێت زۆر لەوە قورستر بێت كە چاوەڕێی لێوەدەكرێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئێستا دڵی جزیرە و كۆبان ‌ێ بۆ برینەكانی ئازادی پێكەوە لێدەدات‪،‬‬ ‫ئەوكات سارێژبونەوەی ئەم برینە گرانتربێت‪ ،‬هەرچەند هەدەپە هەوڵەكانی‬ ‫بۆ هێوەربونەوەی دۆخەكە بدات‪ ،‬سیاسەتی توركیا لە قوڵبونەوەی ئەم‬ ‫جەمسەرگیرییەو درێژەپێدانی شەڕ خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬بێگومان كاردانەوەی‬ ‫ئەم شەڕە لە هەڵبژاردنی پیشوەخت یەكالكەرەوە دەبێت بۆ سیاسەتی‬ ‫ئایندەی توركیا ئەگەر بێت و الیەنەكان نەگەڕێنەوە بۆ سەر مێزی گفتوگۆ‬ ‫ئەوكات رایگشتی لەتوركیا دەتوانن دەنگ بە پارتێك نەدەن واڵتی بەرەو‬ ‫جەنگێكی قورس و ناسەقامگیر دەبات‪ ،‬چانسی ئەو پارتانە زیاتر دەكات كە‬ ‫ئاشتی‪-‬یان دەوێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/9/14‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‌‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫سۆشیال میدیا دەبێتە جێگەی بایەخی سیاسییەكان‬ ‫هەندێجار فەیسبوک تەشویش بۆ بڕیاری سیاسییەکان دروستدەکات‬

‫‪,,‬‬

‫چاودێر‪ -‬هێمن لەتیف‪:‬‬

‫ئیسماعیل گەاڵڵی‪ :‬هەندێك لە حزبە‬ ‫سیاسییەكان سۆشیال میدیا ناشرین دەکەن‬

‫كاردانەوە خێراكانی ناو تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بە تایبەت‬ ‫تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك‪،‬‬ ‫كاریگەریی كردۆدتە سەر بڕیارە‬ ‫سیاسییەكان‌و تەنانەت هەندێك جار‬ ‫سیاسیەكان لە ترسی كاردانەوەی‬ ‫ئەم تۆڕە كۆمەاڵیەتییانە ناتوانن‬ ‫بیروبۆچونەكانیان لەسەر روداوە‬ ‫سیاسییەكان بخەنە روو‪ .‬بە بۆچونی‬ ‫شارەزایانی بواری سۆشیال میدیاش‪،‬‬ ‫ئەو خاسیەتانەی ئەم میدیایە هەیەتی‪،‬‬ ‫زۆر جار بۆتە تەشویشێك بۆ سەر‬ ‫بڕیارە سیاسییەكان‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لەپاڵیشیدا سودی خۆی هەبوە بۆ‬ ‫دروستبونی رایگشتی لەسەر روداوەكان‪.‬‬

‫‪,,‬‬

‫پەنا بۆ فەیسبوك دەبەن؟‬ ‫تاژان دڵشاد‪ ،‬خاوەن بڕوانامەی ماستەر‬ ‫لەسۆشیال میدیاو مامۆستای زانكۆ‪،‬‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬لەتۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی فەیسبوكدا سەرجەم‬ ‫چین‌و توێژەكانی كۆمەڵ بەشدارن‌و لەو‬ ‫رێگەیەشەوە دەتوانن بێ‌ سانسۆر ئەوەی لەو رێگەیەوە كاری لەسەر دەكەن‪ ،‬باڵوكردنەوەی پەیامەكانی دیاریكراوە‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬سروشتییە كاتێك‬ ‫لەالیەن گەاڵڵە بوە باڵوی بكەنەوە‪ ،‬وەك ئەوەیش بەزوترین كات كاریگەری وەك فەیسبوك نیە راستەوخۆ پەیامەكە بەرپرس‌و سیاسییەكان پەنا بۆ‬ ‫ئەوەی لەئێستادا دەبینرێت كە بەرپرس‌و جێدەهێڵێت‪ ،‬كاریگەرییەكەیش دەكرێت بگات»‪.‬‬ ‫سۆشیال میدیا ببەن‌و پەیامەكانیان‬ ‫سیاسییەكان بەشێك لەبۆچونەكانیان بە دو بەشەوە یەكەمیان دەبێتە هۆی‬ ‫لەو رێگەوە بگەیەنن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ئەوەی كە بەالیەنی باشدا بۆ كەسەكەو‬ ‫ناسروشتییە ئەوەیە كە هەندێك لە‬ ‫بۆچی بەكارهێنانی سۆشیال میدیا‬ ‫لەو تۆڕەدا باڵودەكەنەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «باڵوكردنەوەی پەیامی سیاسییەكان دەشكێتەوە‪ ،‬دوەمیشیان‬ ‫حزبە سیاسییەكان دەیانەوێت سۆشیال‬ ‫ناسروشتییە؟‬ ‫سیاسی‌و بەرپرسەكان دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەری خراپ‪ ،‬لەناو خەڵك‌و ئیسماعیل گەاڵڵی‪ ،‬چاالكی بواری میدیا ناشیرین بكەن‪ ،‬ئەوەش لەڕێگەی‬ ‫ئەوەی كە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك حزبەكاندا دروستدەكات‪.‬‬ ‫سۆشیال میدیا‌و ئەندامی خولی پێشوی دامەزراندنی خەڵكەوە بەوەی كاتێك‬ ‫لەگەیاندندا خێرایە‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە شارەزاكەی بواری سۆشیال میدیاش پارلەمانی كوردستان‪ ،‬لەفراكسیۆنی موچە‌و پێداویستیان بۆ دابیندەكات بۆ‬ ‫كاریگەری لەسەر تاكەكانی كۆمەڵ‌و باڵوكردنەوەی پەیامی بەرپرسەكان گۆڕان‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئەوەی بەگژ خەڵكیدا بچنەوە‪.‬‬ ‫لەفەیسبوك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە باڵوكردنەوەی پەیام لە تۆڕی‬ ‫بەرپرسەكانیش دروستدەكات»‪.‬‬ ‫ئەو مامۆستایەی زانكۆ باس لەوانەیە لەكەناڵە فەرمیەكەی خۆیەوە كۆمەاڵیەتیی (فەیسبوك)دا بۆ‬ ‫سۆشیال میدیا بە لێدوانی فەرمی‬ ‫لەوەیشدەكات‪ :‬هەندێك لەبەرپرسەكان نەتوانێت بەو شێوەیەی كە دەیەوێت ئەوە دەگەڕێتەوە كە بینەرو خوێنەری‬ ‫ئەژمار ناكرێت‬ ‫كاتێك بیانەوێت بابەتێكی سیاسی لەناو پەیامەكەی بگەیەنێت‌و سنورداردەكرێت‪ ،‬بێ‌ سنوری هەیە‪ ،‬وەك رۆژنامەو كاروان ئەنوەر‪ ،‬سەرۆكی لقی سلێمانیی‬ ‫خەڵكدا بجوڵێنن‌و بڕوایان پێبهێنن ئەوا بۆیە پەنا بۆ ئەو تۆڕە دەبات‪ ،‬لەالیەكی سایت‌و گۆڤار نیە كەسانێكی دیاریكراو سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان‪،‬‬ ‫تریشەوە تەلەڤزیۆن‌و رادیۆ كاتی موتابەعەی بكەن‪.‬‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬لەجیهاندا‬

‫تاژان دڵشاد‪ ،‬ماستەر لەسۆشیال‬ ‫میدیا‪ :‬هەندێك لەبەرپرسەكان كاتێك‬ ‫بیانەوێت بابەتێكی سیاسی لەناو‬ ‫خەڵكدا بجوڵێنن‌و بڕوایان پێبهێنن‬ ‫ئەوا لەڕێگەی سۆشیال میدیاوە كاری‬ ‫لەسەر دەكەن‬ ‫سۆشیال میدیا بەكەناڵی راگەیاندن‬ ‫پەیامێكیش‬ ‫هەر‬ ‫ئەژمارناكرێت‪،‬‬ ‫لەالیەن بەرپرسان‌و كاربەدەستانەوە‬ ‫لەو رێگەیەوە باڵوبكرێتەوە بە لێدوانی‬ ‫فەرمی ئەژمارناكرێت‪ ،‬بەڵكو دەچێتە‬ ‫خانەی رای تایبەتەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو رونیشیدەكاتەوە‪ ،‬هەندێك‬ ‫ئەوەوە‬ ‫لەڕوانگەی‬ ‫لەبەرپرسان‬ ‫پەیامەكانیان لەو كەنااڵنە باڵودەكەنەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی دوچاری لێپرسینەوەی یاسایی‬ ‫نەبن‪ ،‬لەالیەكیتریشەوە لەدادگاكانی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا سۆشیال میدیا بە‬ ‫یاسای خراپبەكارهێنانی هۆكارەكانی‬ ‫پەیوەندیكردن دادگای دەكرێن‪.‬‬ ‫سەرۆكی لقی سلێمانیی سەندیكای‬

‫رۆژنامەنوسان دەشڵێت «هەندێك‬ ‫لەالیەن‌و بەرپرسەكان تۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫فەیسبوك وەك رێگەی دوەم بەكاردەهێنن‌و‬ ‫رای خۆیانی تێكەڵ دەكات‪ ،‬لەكەناڵی‬ ‫فەرمیش دوردەكەونەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەرپرسیارێتیەكە لەخۆیان‌و حزبەكەیان‬ ‫دوربخەنەوە»‪.‬‬ ‫كاروان ئەنوەر‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‪:‬‬ ‫لەسەرەتادا فەیسبوك وەك تۆڕێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بۆ خزم‌و كەسەكان‌و‬ ‫هاوڕێیان دروستكرا‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫لەڕۆژهەتی ناوەڕاست سۆشیال میدیا بۆ‬ ‫سیاسەت بەكاردێت‌و ئەو شۆڕشانەی كە‬ ‫لەواڵتانی عەرەبی رویاندا بە سۆشیال‬ ‫میدیا كراون‪.‬‬

‫(ڤیان)ی ئێزدی‬ ‫لەكەنیزەكی داعشەوە بۆ باوەشی شەڕڤانێك‬ ‫چاودێر‪ -‬میدیاکان‪:‬‬ ‫سەرەڕای ئەو كاولكارییەی ژیاری عیراقیی‬ ‫لەسەر دەستی داعش توشی بو‪ ،‬ئەم‬ ‫ژیارەی خاوەن ناوبانگێكی جیهانییە‪،‬‬ ‫گەنجینەگەلێك لەخۆدەگرێت‪ ،‬لەسەر‬ ‫دەستی رەگەزەكانی داعش بوە مایەی‬ ‫گاڵتەجاڕیی‪ ،‬سەرەڕای ئەو زیانانەش كە‬ ‫لەم ژیارەی داوە‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیوە هەست‌و‬ ‫نەستی الوانی كوڕو كچی عیراق كۆتایی پ ‌ێ‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ئەو كچە گەنجانەی القەدەكرێن‬ ‫لەالیەن رەگەزەكانی داعشەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەدڵنیاییەوە نەیانتوانیوە خۆشەویستی‬ ‫بكوژن‪.‬‬ ‫لەمیانی ئەو چیرۆكانەی خۆشەویستییەوە‬ ‫كە خاكی عیراق لەزەمەنی داعشدا‬ ‫لەخۆیاندەگرێت‪ ،‬چیرۆكێكی خۆشەویستییە‬ ‫كە دڵی كیژێكی ئێزدی كردوە بەماڵ‪،‬‬ ‫«ڤیان میرزا» كە كەوتۆتە ژێر چنگی‬ ‫وێرانكاران‪ ،‬و پێشتر بۆتە نێچیری‬ ‫توندوتیژترین دورخستنەوەی سێكسیانەو‬ ‫دڕندەترینیان‪.‬‬ ‫چیرۆكی ئەم خۆشەویستییە بەهێزە‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمجار دەگەڕێتەوە بۆ ئەوكاتەی‬ ‫تەمەنی ڤیان ‪ 20‬بەهار دەبێت‌و چاوی‬ ‫دەكەوێتە سەر الوێك (عەلی) كە دو ساڵ‬

‫لەخۆی گەورەترە‪ ،‬ئەم الوە جەنگاوەرێكی‬ ‫یەكینەكانی پاراستنی (شەنگال) دەبێت‌و‬ ‫نەبەردانە هەوڵی ئازادكردنی دەدا لەدەستی‬

‫چەتەكانی «داعش» بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫سەیرو سەرسوڕهێن‪.‬‬ ‫ئەو الوە (عەلی)‪ ،‬دەچێتە داخوازیی ڤیان‪،‬‬

‫جەستەیی لەئەڵمانیا پێدەدرێت‪ ،‬لەمیانی‬ ‫بەرنامەی رزگاركردنی خانمە كوردە‬ ‫ئێزدییە رزگاربوەكان لەكۆیلەیی‪.‬‬ ‫سەبارەت بەچیرۆكەكەی (ڤیان)یش لەگەڵ‬ ‫دڕندەیی داعشدا‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ئابی ساڵی‬ ‫رابردو‪ ،‬كاتێك تاوانباران لەگوندی (حردان)‬ ‫ی سەر بەشارەدێی سنون لەباكوری چیای‬ ‫شەنگال هەوڵی دەستبەسەركردنی دەدەن‪،‬‬ ‫بەهاوەڵی (خناف)ی خوشكی‪ ،‬كاتێك وەك‬ ‫كەنیزەكێك روبەڕوی كۆیلەیی دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەزۆرە ملـێ‌‌و لەسەر دەستی ئەو چەتانە‬ ‫دەهێنرێتە ناو ئیسالمەوە‪.‬‬ ‫عەلی دەڵێت «ڤیانی خۆشەویستی‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ رەقە لەسوریاو دوای‬ ‫حەوت رۆژیش دەگەڕێنرێتەوە بۆ باكوری‬ ‫عیراق‌و بۆ موسڵ بەدیاریكراوی‪ ،‬بارەگای‬ ‫دیاری رێكخراوەكە‪ ،‬بۆئەوەی بخرێتە پاڵ‬ ‫‪ 500‬كچ و ژنەوە كە هەموان كراون بەكۆیلە‪،‬‬ ‫و بۆ داوەتی القەكردنی سەرانی رێكخراوەكە‬ ‫بەند دەكرێت»‪.‬‬ ‫بەاڵم لەماوەی بەندكردنیاندا فێڵێك بەدڵی‬ ‫ڤیاندا دێت‪ ،‬بەچەتەكان دەڵێت ئەو شوی‬ ‫دوای ئەوەی لەئازادكردنیدا لەدەستی كردوەو خاوەنی منداڵێكی چكۆلەی ونبوە‪،‬‬ ‫چەتەكانی داعش بەشداریی دەكات‪ ،‬دوای بۆئەوەی لەكۆیلەێتییەكە دەرباز ببێت‪ ،‬و‬ ‫ئەوەی ڤیانیش چارەسەری دەرونیی‌و بەموعجیزەیەك دەرباز دەبێت پاش ئەوەی‬ ‫بەزەحمەت بڕوای پێیدەهێنرێت‪ ،‬دوای‬

‫پێنج رۆژ لەگواستنەوەی لەبەردەستی‬ ‫داعشەكانەوە‪ ،‬كچە كۆیلەكە بۆ (تل بنات)‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ ،‬كە گوندێكی سەر بەشەنگالە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی ‪ 20‬رۆژ لەگەڵ خوشكەكە‌و كوڕو‬ ‫كچە مامەكانیدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دوای گواستنەوەش لەزیندانەكانی داعشەوە‪،‬‬ ‫ڤیان لەگەڵ ‪25‬ی دیكە لەو رفێنراوانەی‬ ‫لەگەڵیدا بون دەتوانێت هەڵبێت‪ ،‬كە‬ ‫عەلی لەوكاتەدا دۆشكە بەكاردەهێنێت‬ ‫بۆ رۆشنكردنەوەی رێگا بۆ گەیشتن‬ ‫بەچیای شەنگال‌و بەردەم دڵخوازەكەی كە‬ ‫گەیشتۆتە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫كاتێكیش دەگاتە شوێنی ئاسایش‌و دڵنیا‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمیی دەگەن بەیەك‪ ،‬دوای‬ ‫ئەم پەیوەندییەش‪ ،‬عەلی‌و ڤیان بەسەر ئەو‬ ‫نەریت‌و بیروباوەڕانەی كۆمەڵی عیراقیدا‬ ‫زاڵدەبن كە ئاوێتەی روانینە بەدەكانی‬ ‫دەبنەوە سەبارەت بەئافرەتی رفێنراو‬ ‫یاخود القەكراو‪ ،‬كە زۆرجاریش كوشتنیان‬ ‫بەئەنجام دەگات بەپاڵنەری «البردنی‬ ‫نەنگی»‪ ،‬بۆئەوەی دو دڵدارەكە جوانترین‬ ‫چیرۆكی دڵداری لەسەر ناوچەوانی ئەو‬ ‫مێژوە تۆماربكەن كە قڕكردنی ئێزدیان‌و‬ ‫بەكۆیلەكردنی ژنان‌و كچانی بەخۆیەوە‬ ‫بینیوە‪.‬‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )532‬دو شةممة ‪2015/٩/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەسااڵچوانی تەمەن ‪ 100‬ساڵیی لەزیادبوندان‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫وەزارەتـــــی تــەنــدروســتــی یــابــان‪،‬‬ ‫بەبۆنەی نزیكبونەوەی وادەی رۆژی‬ ‫رێزگرتنی بــەســااڵچــوان‪ ،‬ئامارێكی‬ ‫تــایــبــەتــی ســــەبــــارەت بـــەرێـــژەی‬ ‫بەسااڵچوانی واڵتەكەی باڵوكردۆتەوەو‬ ‫تێیدا هاتوە‪ ،‬كە تەمەنی ئەو كەسانەی‬ ‫‪ 100‬ســاڵــیــان تــێــپــەڕانــدوە رۆژانـــە‬ ‫لەزیادبوندایە‪ ،‬ئەمەش ژمارەیەكی‬ ‫پێوانەییە بــەدرێــژایــی ‪ 45‬ساڵی‬ ‫رابردو لەیابان‪ ،‬لەراپۆرتەكەدا هاتوە‬ ‫ژمارەی ئەوانەی تەمەنیان ‪ 100‬ساڵی‬ ‫تێپەڕاندوە ‪ 61568‬كەسەو ژمارەیان‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫‪ %7-4‬بە بـــەراورد بەساڵی رابــردو‬ ‫زیادیكردوە‪ ،‬راپۆرتەكە رونیكردۆتەوە‪،‬‬ ‫لە ‪1963‬دا تەنها ‪ 153‬كەس تەمەنیان‬ ‫‪ 100‬ســاڵ بــوە‪ ،‬لــە ‪ 1983‬دا ئەم‬ ‫ژمارەیە بۆتە ‪ 1000‬كەس‪ ،‬لە ‪1998‬‬ ‫بۆتە ‪ 10‬هەزار كەس‪ ،‬لە ‪2008‬دا بۆتە‬ ‫‪ 30‬هەزار كەس‪ .‬جێی ئاماژەیە رێژەی‬ ‫ژنان لەناو ئەم بەسااڵچوانەدا ‪%87‬‬ ‫پێكدەهێنێت‌و بەتەمەنترین ژنیش‬ ‫تێیدا تەمەنی ‪ 115‬ساڵەو لەتۆكیۆی‬ ‫پایتەخت دەژی‪ ،‬بەتەمەنترین پیاویش‬ ‫یاسوتارو كویدی‪-‬ە تەمەنی ‪ 112‬ساڵە‌و‬ ‫لەشاری ناجویا دەژی‪.‬‬

‫فڕۆكەیەكی‬ ‫كۆن‬ ‫دەكرێتە‬ ‫میوانخانە‬

‫تاكسی پەمەیی تەنیا‬ ‫بۆ خانمانە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬یاریچییەكی تۆپی پێی جیهانییە‪.‬‬ ‫‪-2‬دوان لەبەز‪ ،‬بچۆ‪ ،‬پرسیارە «پ»‪.‬‬ ‫‪-3‬خـــەڵـــوز ئــەیــنــاس ـێ‌‪ ،‬واڵتێكی‬ ‫ئەوروپایە‪.‬‬ ‫‪-4‬ساردو‪ ، ...‬خواردنێكە‪ ،‬كاس‪.‬‬ ‫‪-5‬مۆبایل ئەیناسێ‌‪ ،‬نیوەی مایە‪،‬‬ ‫خەیاڵ‪.‬‬ ‫‪-6‬جۆرە چەكێكە ‪ +‬هەق‪.‬‬ ‫‪-7‬چــەتــر بــەتــێــكــەاڵوی‪ ،‬نەخێر‪،‬‬ ‫بەشێكە لەلەش‪.‬‬ ‫‪-8‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪ ،‬بۆ پێوانەیە‪،‬‬ ‫رەنگێكە «پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی تراك‪ ،‬ناوێكی پیاوانەیە‬ ‫«پ»‪ ،‬دوان لەبەن‪.‬‬ ‫ێ كلك‪ ،‬ناوێكی كچانەیە‪،‬‬ ‫‪-10‬راستی ب ‌‬ ‫شارێكی كوردییە‪.‬‬ ‫‪-11‬رەنگێكە‪ ،‬نیوەی لەفە‪ ،‬چۆنی‬ ‫بەبیانی‪.‬‬ ‫ێ الی هەیە‪ ،‬شارۆچكەیەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬س ‌‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬جوان یوسو پیاوێكی تەمەن ‪ 54‬ساڵی ئەمەریكیە‪،‬‬ ‫فڕۆكەیەكی بیۆنیگ ‪ 727‬كە لە ساڵی ‪ 1968‬دروستكراوە‪ ،‬دەكاتە میوانخانە‪ .‬درێژی فرۆكەكە‬ ‫ێ‬ ‫‪ 38‬مەترە‪ ،‬جوان سەرەتا كۆشكەكەی كردبوە كۆشكێك بەناوی ‪Little Trump‬و لەسـ ‌‬ ‫ژوری نوستن‌و هۆڵێكی پێشوازی میوان‌و مەتبەخ‌و موشتەمەالت پێكهاتبو‪ ،‬بەاڵم بەهۆی زۆری‬ ‫میوانەكان‌و گەشتیاران كە سەردانی كۆشكەكەی دەكەن‪ ،‬جوان بیر لەوە دەكاتەوە فڕۆكەكەی‬ ‫بكاتە میوانخانە‪ .‬جێی وەبیر هێنانەوەیە ئەم فرشۆكەیە لەساڵی ‪ 1993‬خانەنشینكراوەو بەبڕی‬ ‫‪ 30‬هەزار دۆالر كڕدراوە‪.‬‬

‫خانمی یەكەمی فڕەنسا دەبێتە ریكالم‬ ‫بۆ ئۆتۆمبێلی فۆرد‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫بــاویــكــردەوە‪ ،‬كۆمپانیای فــۆردی‬ ‫ئەمەریكی‪ ،‬بۆندێكی لەگەڵ كارال برۆنی‬ ‫خانمی یەكەمی ســەرۆكــی پێشوی‬ ‫فرەنسا ســاركــۆزی ئیمزاكردوە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێتە ریكالم‌و نمایشكاری فرۆشی‬ ‫ئۆتۆمبێلی فۆرد لەفرەنسا‪ ،‬كۆمپانیای‬ ‫فــۆرد‪ ،‬بەهۆی بونی كۆمپانیاكانی‬ ‫بیجۆو رینۆو سیتروین‪-‬ی دروستكردنی‬ ‫ئۆتۆمبێل‪ ،‬بەردەوام لەپێشبڕكێیەكی‬ ‫توندایە‪ ،‬ئــەم هــۆكــارەش وایــكــردوە‬ ‫لەكۆمپانیای ناوبراو‪ ،‬برونی بۆ ئەم‬

‫كارە دیاریبكات‌و فرەنسییەكان رازیی‬ ‫بكات ئۆتۆمبێلی فۆرد بكڕن‪ ،‬چونكە‬ ‫لەساڵی رابــردودا فرۆشی فۆرد تەنها‬ ‫‪ %4‬بوە‪ ،‬ئەمەش بەجیاواز لەئۆتۆمبیلی‬ ‫بیجۆ و سیتروین رێژەكەی ‪ %30‬بوەو‬ ‫رینۆ ‪ %26‬بــوە‪ ،‬كۆمپانیای فــۆرد‬ ‫رونیكردۆتەوە‪ ،‬خانمی فرەنسا پێشتر‬ ‫گۆانیبێژو نمایشكاری جلوبەرگ بوەو‬ ‫شارەزایەكی بــواری ریكالمە‌و ساتی‬ ‫هاوسەرگیریەكەشی لەگەڵ سارۆكۆزی‬ ‫دەنگۆیەكی زۆری میدیا لۆكاڵی‌و‬ ‫جیهانیەكانی لێكەوتەوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ لــەهــیــچ شــتــێــكــدا‬ ‫هــەوڵــی تــۆڵــەكــردنــەوە‬ ‫مــــــەدە‪ ،‬بــەگــومــانــەوە‬ ‫هــاوڕێــیــەتــی مەبەستە‪،‬‬ ‫فێڵكردن لەخۆشەویستیدا‬ ‫نەخۆشییە‪.‬‬

‫ـ ســەفــەرێــك تـــەواوی‬ ‫ژیــانــت دەگـــۆڕێ‌‪ ،‬سوكە‬ ‫نەخۆشییەكت هەیەو لەم‬ ‫هەفتەیەدا نامێنێ‌‪ ،‬لەهیچ‬ ‫كارێكدا راڕا مەبە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ باری داراییت باشدەبێ‌‪،‬‬ ‫خەمێك دێتە رێــت بەاڵم‬ ‫ئاسایی دەبێتەوە‪ ،‬تاتەواو‬ ‫دڵنیا نەبی خۆشەویستی‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ێ بەرنامەی‬ ‫ـ هەمو شت ‌‬ ‫ئەوێ‌‪ ،‬بیركردنەوەی تەواو‬ ‫ســەركــەوتــنــی لــەدوایــە‪،‬‬ ‫دڵگۆڕین لەخۆشەویستیدا‬ ‫هەڵەشەیی ناوێ‌‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ئــەوكــاتــانــەی شــەرم‬ ‫ێ جــورئــەت‬ ‫ئــەكــەی‪ ،‬ئــەبـ ‌‬ ‫پــەیــدا كـــەی‪ ،‬لەكارێكدا‬ ‫ێ كە سور بزانیت‬ ‫هەڵمەدەر ‌‬ ‫كاری تۆ نییە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ێ‬ ‫ـ هـــەمـــو پــرســیــار ‌‬ ‫وەاڵمــێــكــی هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫وەاڵمێك كە پڕ بەپرسیارەكە‬ ‫بێت‪ ،‬لەخۆشەویستیدا هەتا‬ ‫كەم بڵێی سەردەكەوی‪.‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاشكرایە هەركەسێك بەپێی‬ ‫توانا‪ ،‬لەكاتی یادی لەدایكبوندا‪،‬‬ ‫ئاهەنگ ساز دەكات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كێكێك بۆ ئــەو یــادە ئامادە‬ ‫دەكـــات‪ ،‬بۆ ئــەم مەبەستەو‬ ‫لەیادی لەدایكبونی ئەندامێكی‬ ‫خــانــەوادەكــەیــان‪ ،‬خێزانێكی‬ ‫ئیماراتی بڕی ‪ 75‬ملیۆن دۆالر‬ ‫تەرخاندەكات بۆ دروستكردنی‬ ‫كێكێك‪ ،‬كە بەگرانبەهاترین‬

‫كێك لەجیهاندا دادەنرێت‪.‬‬ ‫نەخشەسازو دروستكەری‬ ‫كێكی جیهانیی دیبی وینام‪-‬ی‬ ‫تــەمــەن ‪ 33‬ســـاڵ‪ ،‬خــاوەنــی‬ ‫بیرۆكەی ئەم كێكە رایگەیاند‪،‬‬ ‫كێكەكە لەچەندین كەسایەتی‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬كە جلوبەرگیان‬ ‫لــەبــەردایــەو پێالو و جانتای‬ ‫دەستی‌و مۆبایلیان پێیە لەگەڵ‬ ‫چەندین شتومەكی تر‪ ،‬درێژی‬ ‫كێكەكە شــەش پێیەو ‪450‬‬

‫كیلۆیەو بەماوەی ‪ 1100‬سەعات‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬لەپێكهاتەكەیدا‬ ‫‪ 60‬كیلۆ شوكوالتەو ‪ 120‬كیلۆ‬ ‫شەكر هەیە‪ ،‬بەزیاتر لە ‪80‬‬ ‫رەنگی جۆراوجۆر رازێنراوەتەوە‪،‬‬ ‫لەوانە ‪ 5.2‬قیرات لەئەڵماسی‬ ‫پەمەیی‪ 6.4 ،‬قیرات ئەڵماسی‬ ‫زەرد‪ 15 ،‬پــارچــە ئەڵماسی‬ ‫سپی‪ ،‬كە بڕەكەی دەگاتە ‪46‬‬ ‫ملیۆن دۆالر‪ ،‬لەگەڵ ‪ 4000‬هەزار‬ ‫بەردی بەنرخی رەنگاو رەنگ‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەهۆی رێژەی زۆری دەستدرێژییەكانی سەر خانمانی میسر‪،‬‬ ‫كۆمپانیای (بینك تاكسی) لەقاهیرەی پایتەختی میسر‪،‬‬ ‫لەنوێترین كاری خزمەتگوزاریی بــواری هاتوچۆدا‪ ،‬هەستا‬ ‫بەدروستكردنی ئۆتۆمبێلی تاكسی كرێی تایبەت بەخانمان‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلەكە رەنگی پەمەییەو تایبەتە بەگواستنەوەی خانمان‪.‬‬ ‫تاكسیە پەمەییەكانی قاهیرە‪ ،‬تەنها ژنان شۆفێری دەكەن‌و‬ ‫پێویستە لەكاتی شۆفێریشدا جلوبەرگی پەمەیی لەبەربكەن‪،‬‬ ‫تەنانەت رەنــگــی نینۆكەكانیشیان پەمەیی بێت‪ .‬ئەم‬ ‫خزمەتگوزارییە تەنها لەپێناو سەالمەتی ژناندا دروستكراوە‪،‬‬ ‫تاوەكو بتوانن بەئارامیی هاتوچۆ بكەن‪ .‬ریم فەوزی‪ ،‬خاوەنی‬ ‫كۆمپانیاكە رایگەیاند‪ ،‬پێویستە شۆفێری ئەم ئۆتۆمبێالنە‬ ‫خاوەنی بڕوانامەی زانكۆ بن‌و جگە لەزمانی دایك‪ ،‬زمانێكی تر‬ ‫بزانن‪ ،‬وتیشی ئەم شۆفێرانە مەشقی تایبەتی بواری دەرونی‌و‬ ‫فریاگوزارییە سەرەتاییەكان‌و ئاشناكردنیان بەیاساكانی‬ ‫هاتوچۆ بۆ وەرگرتنی مۆڵەتی شۆفێرییان پێدەكرێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫لەپێناو سەالمەتی سەرنشینەكانیانە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬حەزی لەخواردنە‪ ،‬درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-2‬پیتێك ‪ +‬درەختێكە‪ ،‬داستانێكی‬ ‫شۆڕشە‪.‬‬ ‫‪-3‬پێداویستی ماڵە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گەیشت‪ ،‬نیوەی شۆڕش‪.‬‬ ‫‪-5‬جوان‌و سپۆرت‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬ژمارەیەكە‪ ،‬باڵندەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬نیوەی چوار‪ ،‬سەوزەیەكە‪.‬‬ ‫‪-8‬گەرمكەرەوەیە‪ ،‬سیان لەكەرە‪.‬‬ ‫‪-9‬میوەیەكە‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-10‬الساری‪ ،‬ئەكرێ‌ بەخواردنەوە‪.‬‬ ‫‪-11‬خــــــوای جـــوانـــی‪ ،‬پیتێك ‪+‬‬ ‫خواردنێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬پیتێك ‪ +‬لەت‪ ،‬بێدەنگبە‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫كێكێك‬ ‫نرخەكەی‬ ‫‪ 75‬ملیۆن‬ ‫دۆالرە‬

‫‪11‬‬

‫ێ وشەی «كێ‌» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫لەوشەی «كێ‌« ‪ 25‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫وشەكەوە؟ بۆنمونە‪ :‬كێك‪ ،‬كێشانە‪ ،‬كێوەڕەش ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬جەمال رەفعەت میرزا‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ نــیــیــە نـــاوی‬ ‫ـ شــتــ ‌‬ ‫نەگبەتی بێت‪ ،‬تەمەڵ‌و‬ ‫نەزانەكان شوێنی دەكەون‪،‬‬ ‫باوەڕ بەخۆبون هەمو دەم‬ ‫سەركەوتنی بەدواوەیە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ كە توشی زیانبوی‪،‬‬ ‫بــیــر لــەســەركــەوتــنــیــش‬ ‫بـــكـــەرەوە‪ ،‬هــەمــو دەم‬ ‫تـــاڵ‌و شــیــریــن لەیەكتر‬ ‫جودان‪ ،‬لەخۆشەویستیشدا‬ ‫هەروایە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ترس پێناسە ناكرێ‌‪،‬‬ ‫ێ كە تاوانێك‬ ‫ئەوكاتانە نەب ‌‬ ‫ئــەنــجــامــبــدەی‪ ،‬وریــابــە‬ ‫ێ‬ ‫گەلـ ‌‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫بڕگەی تاڵ هەیە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ هـــەفـــتـــەیـــەكـــی پــڕ‬ ‫لەبەختیاری دێتە رێــت‪،‬‬ ‫فرمێسك دەزێــتــە چــاوت‬ ‫بـــەاڵم لــەخــۆشــیــدا‪ ،‬دڵــت‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫نەگۆڕێت‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ وریــابــە‪ ،‬لەخۆتەوە‬ ‫كــارێــك مــەگــرە دەســت‬ ‫كــە شــارەزایــیــت لێی‬ ‫نـــیـــە‪ ،‬پـــێـــداگـــر بــە‬ ‫لەسەر خۆشەویستییە‬ ‫نوێیەكەت‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ هـــــــەردەم بـــزەو‬ ‫ێ نەتۆرێ‌‪ ،‬تۆ‬ ‫خەندەت لـ ‌‬ ‫مرۆڤێكی خۆشەویستیت‪،‬‬ ‫لــەخــۆشــەویــســتــیــدا‬ ‫جـــوانـــتـــریـــن دیــــاری‬ ‫گوێگرتنە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (532) 14-9-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫هۆگر حەمەساڵح‬ ‫یەكەمی راگەیاندن و‬ ‫زانستە مرۆڤایەتیەكان‬

‫سوریالیەتی‬ ‫سیاسی!‬

‫رۆژنامەنوس هۆگر حەمەساڵح پلەی یەكەمی لەسەر ئاستی‬ ‫بەشی راگەیاندن و تەواوی بەشەكانی دیكەی سكوڵی زانستە‬ ‫مرۆڤایەتیەكانی زانكۆی سلێمانی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫بەوبۆنەوەیە‪ ،‬پیرۆزبایی لەهاوكارمان هۆگر حەمەساڵح دەكەین‬ ‫و بەهیواین بتوانێت سەركەوتنی زیاتر لەبوارە ئەكادیمیەكەیدا‬ ‫بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫رۆژنامەی «چاودێر»‬

‫سەرپەرشتیاری گروپی كچانی گرافیك‪:‬‬

‫بەردەوام كاردەكەین لەپێناو بەدەستهێنانی مافەكانی ژنان‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫گروپی كچانی گرافیك‪ ،‬لە ‪ 2012/9/24‬دا دامــەزراوە‪ ،‬لەڕێگەی كارە‬ ‫هونەرییەكانیانەوە بــەردەوام لەهەوڵ‌و چاالكیدایە بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافەكانی ژنان‪ ،‬گەرچی ئەمڕۆی كوردستان بەبارودۆخێكی ناهەمواردا‬ ‫تێدەپەڕێ‌‪ ،‬بەاڵم ئەم گروپە بەردەوامە لەكارو چاالكییەكانیدا‪.‬‬ ‫«خۆشی شەوقی» سەرپەرشتیاری ئەم گروپە بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لەماوەی ئەم چەند ساڵەی رابردودا چەندین كارو چاالكیی سەركەوتومان‬ ‫بەئەنجام گەیاندوە لەوانە‪ :‬راپەڕە بۆ مافاكانت‪ ،‬پڕۆژەی دەرونە ئاوارەكان‪،‬‬ ‫ئازادی منی ژن ئازادی مرۆڤایەتی‪ ،‬رەنگەكان لەبینینی خانماندا‪84 ،‬‬ ‫شێوەكار سلێمانی رەنگڕێژ دەكەن‪.‬‬ ‫ئەم خانمە ئاماژەی بەئەندامانی گروپ داو وتی‪ :‬لەئێستادا لەشەش‬ ‫ئەندام پێكهاتوین ئەوانیش‪ :‬هاژان سەالم‪ ،‬رێژوان ویژدان‪ ،‬تاژان ئەكرەم‪،‬‬ ‫رێناس جەالل‪ ،‬ئەژین قاسم‪ ،‬ئاڤێستا ئایار‪.‬‬ ‫دەربارەی بارودۆخی ئەمڕۆی كوردستان‌و كاریگەریی لەسەر گروپەكەیان‌و‬ ‫كاری ئایندەیشیان‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪ :‬بمانەوێ‌‌و نەمانەو ‌ێ بارودۆخی‬ ‫ئەمڕۆی كوردستان كاریگەریی خۆی هەیە لەسەر گروپەكەمان‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬ ‫بەردەوام ئەبین لەسەر كارو چاالكییەكانمان‌و هەرگیز كۆڵ نادەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەئێستادا بۆماوەیەك كارەكانمان راگرتوە‪ ،‬تا بتوانین لەداهاتودا كاری‬ ‫باشترو گۆڕانكاری نو ‌ێ نمایش بكەین‪.‬‬

‫"وەرزی‬ ‫كەركەدەن"‬ ‫لە ‪ 29‬سینەمای‬ ‫بەرازیل‬ ‫نمایشدەكرێ‌‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫دواین بەرهەمی دەرهێنەرو سینەماكاری‬ ‫كورد "وەرزی كەركەدەن"ی بەهمەنی‬ ‫قوبادی‪ ،‬پاش نمایشكردنی لەزۆربەی‬ ‫سینەما جیهانییەكان‌و بەشداریكردنی‬ ‫جــۆراوجــۆرەكــانــداو‬ ‫لەفێستیڤاڵە‬ ‫بەدەستهێنانی چەندین خەاڵتی گرنگیی‬ ‫نــێــودەوڵــەتــی‪ ،‬لەئێستادا لــەالیــەن‬ ‫كۆمپانیای ب ــاوك ــەرەوەی بەرازیلی‬ ‫"ئایمۆویژن" داوەتكراوەو لە ‪ 29‬سینەمای‬

‫شارەكانی ســاوپــاولــۆو ریۆدۆجانیرۆ‬ ‫چـــوە ســـەر پــــەردەی سینەماكان‌و‬ ‫پێشوازییەكی لــەرادەبــەدەری لێكراو‬ ‫لەدەزگا رۆشنبیریەكانی ئەو واڵتەشدا‬ ‫رەنگدانەوەیەكی لەرادەبەدەری هەیەو‬ ‫ێ مانگ درێژەی‬ ‫بڕیاریشە بۆماوەی س ‌‬ ‫هەبێ‌‪.‬‬ ‫كۆمپانیای "ئایمۆویژن" لەراپۆرتێكیدا‬ ‫رایــگــەیــانــد‪" ،‬وەرزی كـــەركـــەدەن"‬ ‫پێشوازییەكی یەكجار باشی لێكراوەو‬

‫«نیاندەرتاڵ» تابلۆكانی ئایالن لەخۆدەگرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ ،2015/9/16-14‬لەهۆڵی نیاندەرتاڵ‪-‬ی‬ ‫گەلەری شانەدەر لەهەولێر‪ ،‬بەناونیشانی «ئایالن‬ ‫كوردی» پیشانگەی هاوبەشیی هونەرمەندان‪ :‬دژوار‬ ‫ئیبراهیمن بەشدار نوری‪ ،‬عەلی شێخۆ‪ ،‬ئاالن عەلی‪،‬‬ ‫كارزان عومەر‪ ،‬رەنجدەر عەبدوڵاڵ‪ ،‬هاوكار رسكن‪،‬‬ ‫مەریوان عومەر‪ ،‬ئەحمەد سەالح‪ ،‬دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم پیشانگەیە بەچەندین شێوەو هونەری جیاجیا‬ ‫نمایشدەكرێ‌ لەوانە‪:‬‬ ‫تابلۆ‪ ،‬فۆتۆ تابلۆ‪ ،‬دیجیتاڵ ئارت‪ ،‬كاریكاتۆر‪،‬‬ ‫ئینستاڵەیش‪.‬‬ ‫هونەرمەند كــارزان عومەر یەكێك لەبەشدارانی‬ ‫پێشانگەكە بــە «چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬ئەم‬ ‫پیشانگەیە بەهۆی رودانــی خنكانی ئایالنەوە‬ ‫دەكــرێــتــەوە‪ ،‬مــن وەك بــەشــداربــویــەك بەتەنیا‬ ‫تابلۆیەك بەشداریم كردوە كە لەرێگەی گەلەریی‬ ‫پاركی شــانــدەرەوە داوام لێكراوە‪ ،‬تابلۆكەیشم‬ ‫كاریگەریی هەبوەو سنوری واڵتانی بڕیوەو لەزۆربەی‬ ‫میدیا جیهانییەكان‌و ماڵپەڕەكانەوە نیشاندراوە‪،‬‬ ‫بەهیوام كە زیاتر نیشانبدرێ‌‌و خەڵكیی لەخەم‌و‬ ‫ژان‌و ئاوارەیی زیاتر تێبگەن‪.‬‬

‫لــەرۆژنــامــەو گــۆڤــارەكــانــی بــەرازیــلــدا‬ ‫زۆرێك وتارو رەخنەی پۆزەتیڤی لەسەر‬ ‫نوسراوەو بڕیاریشە لەشارەكانی تری‬ ‫ئەم واڵتەدا نیشانبدرێ‌‪.‬‬ ‫كۆمپانیای "وایــلــد بــانــچ"یــش كە‬ ‫مافی بــاوكــردنــەوەی جیهانیی ئەم‬ ‫فیلمەی لەئەستۆدایە رایگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫لەداهاتویەكی نزیكدا بەشێوەیەكی تەواو‬ ‫بەرباڵو ئــەم فیلمە لەچەندین واڵتی‬ ‫ئەوروپا نمایشدەكات‪.‬‬

‫هاوڕێ‌ توانا مێرگەسەری‬

‫نێوان‌و مەودای رێبازێكی ئەدەبیی وەك سوریالیزم‪ ،‬ئینجا نزیكایەتی لەگەڵ زانستی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬ئەوەندەی ئاسمان‌و رێسمانە‪ ،‬بڕوام وانییە بەتەلسكۆبیش رایەڵەیەك‬ ‫بدۆزیتەوە ئەم دو كایە جیاوازە بەیەكەوە گرێیدا‪ ،‬چونكە ئــەدەب بەگشتی‪،‬‬ ‫سەروكاری لەگەڵ خەیاڵ‌و دنیای ناوەوەی ئینسانە‪ ،‬كەچی سیاسەت دەرگیری‬ ‫كێشە راستەوخۆ‌و بەرهەست (ماتەر)ەكانیەتی‪ ،‬دنیا بەچاویلكەی ئەدەب بەجۆرو‬ ‫جیاوازی ژانەرەكانی جۆرێك لەمیسالیەت‌و نامومكین ئەكاتە كااڵی كڕیارەكانی‪،‬‬ ‫بەاڵم سیاسەت‪ ،‬لەگەڵ واقیعدا مامەڵە ئەكات‪ .‬بۆئەوەی هەڵە حاڵیبونێك رونەدا‪،‬‬ ‫لێرە كۆنكرێتی ئەڵێین سیاسەت نەك رێبازەكان‪ ،‬ئایدیاكان كە لەرێگای سیاسەتەوە‬ ‫تەرجەمەی واقیع ئەكرێن‪ ،‬لەنمونەی ئایدۆلۆژییەكانی كە موژدەی چێكردنی كەمتر‬ ‫لەبەهەشتێكیان لەڕێگای سیاسەت غایەتی سوڵتەگەرا وەك میكانیزم بۆ مورید‌و‬ ‫ئیماندارانیان نەئەدا! قسە لێرەدا داوەریكردن نییە‪ ،‬ئاخۆ كایەی سیاسەت گرنگترە‪،‬‬ ‫یان دونیای ئەدەب؟ ئەدەب دنیا جوان ئەكات‪ ،‬یان سیاسەت؟ ئەو جەدەلە لەكۆن‬ ‫كۆنترە ئەمە رێك گرەو و ئەگەری ئەو سەفسەتەیە بو‪ ،‬ئاخۆ هێلكەو مریشك كامیان‬ ‫خالقی ئەوی ترن! نا لێرە بابەتەكە سەتحی ترە‪ ،‬من بڕوای تەواوم بەوە هەیە كە لەو‬ ‫شوێنەی ئەدەب ئیش ئەكات سیاسەت قێزەونە‪ ،‬لەو شوێنەی زانست پشكنین ئەكات‬ ‫فەلسەفە دەستە پاچەیە‪ .‬كەوایە باس لەوەزیفەو كایە جیاوازەكانی مەعریفەیە‪.‬‬ ‫بنۆڕن رۆژئــاوا دوای رێنیسانس‌و رۆشنگەری‌و هــەروا پرۆسەی ئاینسازی‌و‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬چۆن ئەدەب ئۆتۆنۆمیبونی خۆی بەیانكرد‪ ،‬كۆمەڵناسی‬ ‫ماڵی لەفەلسەفە جیاكردەوە‪ ،‬سیاسەتیش وەدەرنرا‪ ،‬زانست لەهەمویان عەجول‬ ‫تر هەیمەنەی كرد‪ ،‬ئەوا كایەكان بونە خاوەن سنوری خۆیان ئەگەرچی زۆرجار‬ ‫هەریەكێ‌ لەوكایانە بێ‌ روخسەت سنورەكانی یەكتری ئەبەزێنن‪ ،‬تەفائول ئەكەن‪،‬‬ ‫چەمك لەیەكتر قەرز ئەكەن‪ ،‬بەاڵم كتومت ناتوانن وەزیفەی یەكتری ببینن‪.‬‬ ‫ێ دان بەو راستییەدا بێنین‪ ،‬لێرە‬ ‫ئێستا بۆئەوەی بابەتەكە خۆماڵی كەین‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ئەداكردنی سیاسەت بەمیتۆد‌و تێرمی ئەدەبی ئاخێنراوە‪ ،‬بەرهەڵستكاریی‌و‬ ‫پرۆسەی رەخنەسازی وەك ئاكتێكی سیاسی بەچەمكی زەاڵتەیی سەر رێگا خراوە!‬ ‫سیاسەت بەنەفەسی سوریالییەت‌و رۆمانسییەت بۆتە تێڕامان لەواقیعی دۆخی‬ ‫سیاسی ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی! كە سەرەنجام مەنتقی سەد یان سفر لەسیاسەت‌و‬ ‫دانوستاندا كردۆتە شا نەریتی ئەكتەرو هێزە ركابەرەكان‪ ،‬ئەو ترادسیۆنە كە زیان‬ ‫بەپرۆسەی قۆناغبەندی‌و پرۆسەی پێشڤەچون ئەگەیەنێت‪ ،‬ئێوە تیلە چاوێك‬ ‫بدەن‌و لێكەوتەكان ببینن كە چۆن پوچگەرایەك بۆتە خو كە ئینتیماكردن بۆ‬ ‫نیشتمان ئیلتیزامكردن بەكۆمەڵێك بەهاو بەرگری‌و تێكۆشان بەگەمژەیی‌و پڕوپوچی‬ ‫هەڕاج ئەكات! دیارە ئەو سوریالییەتە سیاسییە بەردێك بو‪ ،‬ئۆپۆزیسیۆنی پێشو‬ ‫خستیە گۆمەوە‪ ،‬من لەئێستادا زانایەك شكنابەم بیدۆزێتەوە! چجای دەریبێنێ‌!‬ ‫مومكین نییە خەیاڵ‌و رۆمانسییەت‌و مەنەلۆگی ئەدەبی ببنە پێوەر‌و میكانیزمی‬ ‫سیاسەتكردن‪ ،‬ئاخر كاری سیاسی ملمالنێ‌‌و پڕۆژەی رەق‌و راكێشانی زۆرترین‬ ‫دەستكەوت‌و كەمترین بەخشینە‪ ،‬نەك ناسكیی‌و ناوازەیی دەق‌و خەون‌و بانگەشەی‬ ‫تەرجەمەكردنی یۆتۆپیا‌و هێنانە ئارای سەروی واقیع!‪.‬‬

‫تەنیایی‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫شیعرێکی شاعیری‬ ‫فەڕەنسی‪ ،‬المارتین‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬د‪.‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫ذمارة (‪ )473‬دووشةممة ‪ 201٥/9/14‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫وەرگێڕانی ڕۆمانی «کەشتیی تاریک»ـی شێرکۆ فەتاح کۆتایی هاتووە‬

‫نووسەر لە پێشەکیی چاپە کوردییەکەدا‪:‬‬

‫ئەم ڕۆمانە سەبارەت بە کوردستان شتی بە خوێنەری ئەڵمان بەخشی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«کەشتیی تاریک»‪ ،‬ڕۆمانی نووسەر‬ ‫و ڕۆماننووسی بەناوبانگی ئەڵمان و‬ ‫بە ڕەچەڵەک کورد‪« ،‬شێرکۆ فەتاح»‪،‬‬ ‫لەالیەن «پێشەوا فەتاح»ـی وەرگێڕەوە‬ ‫کراوە بە کوردی و لە ئێستاشدا کاری‬ ‫وەرگێڕانی ڕۆمانەکە تەواو بووە‪.‬‬ ‫شێرکۆ فــه‌تــاح‪ ،‬کـــوڕی باوکێکی‬ ‫کــوردی خەڵکی سلێمانی و دایکێکی‬ ‫ئه‌ڵمانه‌‪ ،‬هەروەها برازای ڕۆماننووس و‬ ‫ڕووناکبیری کۆچکردووی کورد‪ ،‬ئیبراهیم‬ ‫ئەحمەدە‪ .‬سه‌ره‌تای منداڵی ل ‌ه ئه‌ڵمانیای‬ ‫شه‌رقی به‌سه‌ر بــردووه‌‪ ،‬له‌و نێوه‌نده‌دا‬ ‫چه‌ند جارێک له‌گه‌ڵ باوکیدا سه‌ردانی‬ ‫عێراقی کردووه و بۆ ماوه‌ی درێژخایه‌ن‬ ‫مــاوه‌تــه‌وه‌‪ .‬ساڵی ‪ 1975‬ب ـ ‌ه خــاو و‬ ‫‌وه بۆ نه‌مسا و‬ ‫خێزانه‌و‌ه گواستویانه‌ته ‌‌‬ ‫دواجار بۆ ڕۆژئاوای به‌رلین‪ .‬فه‌تاح له‌وێ‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه و مێژووی هونه‌ری خوێندووه‌‪.‬‬ ‫له‌و زه‌مه‌نه‌شدا چه‌ند جارێک سه‌ردانی‬ ‫کوردستانی کردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئەو نووسەرە ئێستا پێنج ڕۆمــان و‬ ‫کتێبێکی چیرۆکی باڵوکردووه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫سه‌رسنوور (ڕۆمان ‪)2001‬‬ ‫دۆنی (چیرۆک ‪)2002‬‬ ‫مامەچکۆ ‌ل (ڕۆمان ‪)2004‬‬ ‫که‌شتیی تاریک (ڕۆمان ‪)2008‬‬ ‫نیشتیمانێکی سپی (ڕۆمان ‪)2011‬‬ ‫دواهەمین شوێن (ڕۆمان ‪)٢٠١٤‬‬ ‫نــاوەڕۆکــی ســەرجــەمــی کتێبەکانی‬ ‫شێرکۆ فەتاح‪ ،‬پەیوەستن بە عێراق و‬ ‫کوردستانەوە‪ ،‬بــەاڵم وەک ڕەخنەگرە‬ ‫ئەڵمانەکان باسیان کـــردووە‪ ،‬فەتاح‬ ‫لــەنــێــوان کـــولـــتـــووری ئــەڵــمــانــی و‬ ‫کولتوورەکەی خۆیدا کارلێکێکی ئەدەبیی‬ ‫جوانی کردووە‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆماننووسە‪ ،‬بۆ پێشەکی چاپە‬

‫کوردییەکەی ڕۆمانی «کەشتیی تاریک»‪،‬‬ ‫پێشەکییەکی نووسیوە و ڕەخنەی چاودێر‬ ‫پێشەکییەکە وەک خۆی باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫پێشەکیی چاپە کوردییەکە‬ ‫مــن ئــەم کتێبەم بــە زمــانــی ئەڵمانی‬ ‫نــووســیــووە و ســاڵــی ‪ ٢٠٠٨‬لــە ئەڵمانیا‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ .‬حیکایەتەکە بۆ خەڵک و‬ ‫خوێنەری ئەوروپییە‪ ،‬لەبەرئەوە زۆرێک‬ ‫لەو ڕووداوانــەی کە لە نیوەی یەکەمی‬ ‫کتێبەکەدا وەســفــکــراون‪ ،‬وەک شتێکی‬ ‫ئاشنا دەکەونە بەرچاوی خوێنەری کورد‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە لەو ســەردەمــەدا لە ئەوروپا‬ ‫زۆرێــک لە خەڵکی زانیاریەکی تەنها‬ ‫کەمیان لەسەر ئەو ناوچەیە هەبوو‪ ،‬کە‬ ‫حیکایەتەکە تیایدا ڕوودەدات‪.‬‬ ‫پــاڵــەوانــی ڕۆمــانــەکــە نــاوی کەریمە‪.‬‬ ‫من نەمویست لەناو کارەکتەری کەریمدا‬ ‫کــوردێــکــی نــمــوونــەیــی نــیــشــان بــکــەم‪،‬‬ ‫توندڕەوێکی دینیی نموونەییش نــا‪ .‬بۆ‬ ‫من مەسەلە ئەوە بوو‪ ،‬وەسفی مرۆڤێک‬ ‫بــکــەم‪ ،‬کــە لــەژێــر هەلومەرجی دژواردا‬ ‫ه ــەوڵ دەدات بــەخــتــەوەری بــدۆزێــتــەوە‪.‬‬ ‫مەبەستم بووە هەڵەکانی ڕوون دەربکەون‪،‬‬ ‫بەبێ ئــەوەی مــرۆڤ بتوانێت بەئاسانی‬ ‫لەڕووی ئەخالقییەوە مەحکومی بکات‪.‬‬ ‫مەبەستم بووە کەریم کارەکتەرێکی ناخ‬ ‫نــاکــۆک بێت‪ ،‬بەجۆرێک کــە خوێنەر‬ ‫ناچار بێت بیر لە چارەنووسی بکاتەوە‪.‬‬ ‫نیوەی دووهەمی ڕۆمانەکە لە ئەڵمانیا‬ ‫بەرگی ڕۆمانی کەشتیی تاریک (دوانموونە نییە)‬ ‫شێرکۆ فەتاح ‪ -‬پێشەوا فەتاح (وەرگێڕی ڕۆمانەکە)‬ ‫دەگوزەرێت لە شاری بەرلین‪ .‬لەبەرئەوەش‬ ‫بەسەرهاتەکانی پاڵەوانەکەم لەوێ زۆر بە‬ ‫کەریمی پاڵەوانی من کێشەی خۆی ڕووی لە ئەوروپا کــردووە سەرنجڕاکێش مرۆڤ چاوەڕوانی کردووە‪ .‬منداڵەکانت‬ ‫وردی وەسف دەکەم‪ ،‬چونکە لە کوردستان هەیە‪ ،‬یەکێک لە هۆکارەکانیش ئەوەیە‪ ،‬دەمێنێتەوە‪ ،‬کێشەی خۆگونجاندنە‪ .‬باوکی لە کولتوور و زمانێکی نامۆدا گەورە دەبن‬ ‫کوڕی گەنجی زۆرم بینیون‪ ،‬کە خەونیان کــە ناتوانێت خــۆی لــە ڕابـــردوو ڕزگــار من خۆی ئەوەی بەسەر هاتووە و زۆرجار و لە دایک و باوکانیان دوور دەکەونەوە‪،‬‬ ‫ئــەوە بــووە بــڕۆن بۆ ئەڵمانیا‪ .‬منیش لە بــکــات‪ .‬ئــەم تاکە چــارەنــووســە بێگومان باسی کــردووە‪ :‬مــرۆڤ شتێک لــەداوی دابونەریتەکانیش دەخرێنە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬ ‫خۆمم دەپرسی‪ ،‬ئاخۆ چی ڕووبدات گەر ترشوخوێی ئەدەبیی ک ــراوە‪ ،‬لــێــرەدا باس خۆی بەجێ دەهێڵێت‪ ،‬ژیان هەرگیز وەک هــەمــوو ئ ــەم شــتــانــە س ــەر ب ــەو گەشتە‬ ‫بەڕاستی بگەنە ئەوێ؟ خەونەکەیان دێتە باسی ڕۆمانێکە‪ .‬بەاڵم ئــەوەی لەڕووی پێشووی لێ نایەتەوە‪ ،‬و لەوانەشە ئەزموونی گەورەیەن‪ ،‬کە ئەو کوڕە گەنجانە خەونی‬ ‫دی؟‬ ‫ئــەو لــێــشــاوە پــەنــاهــەنــدەیــەوە‪ ،‬کــە ئێستا غەریبایەتی زۆر لــەوە بەهێزتر بێت‪ ،‬کە پێوە دەبینن‪ .‬ئەم ڕۆمانە شتێکی لەسەر‬

‫تێپەڕینی ژنێک بە زەینی نووسەردا‬ ‫«نەمری»ـی میالن کوندێرا بە کوردی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«نەمریی» ڕۆمانێکی میالن کوندێرایە‪،‬‬ ‫کە لە ساڵی ‪١٩٨٨‬ـدا بە چیکی نووسراوە‬ ‫و ساڵی ‪ ١٩٩٠‬بۆ یەکەمجار بە زمانی‬ ‫فەرەنسی باڵو کراوەتەوە‪ .‬ئەم ڕۆمانە لە‬ ‫الیەن عەتا نەهایییەوە کراوە بە کوردی و‬ ‫دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‪ ،‬چاپ و‬ ‫باڵوی کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمــانــی «نــەمــریــی»‪ ،‬بە بـــەراورد بە‬ ‫کتێبەکانی دیکەی کوندێرا‪ ،‬کە زیاتر‬ ‫تێهزرینە سیاسییەکان دەخــەنــە ڕوو؛‬

‫نێوەڕۆکێکی فەلسەفیتر و قووڵتری‬ ‫هەیە و واتاگەلێکی جیهانیتری لە خۆیدا‬ ‫هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫کەسایەتیی سەرەکیی ڕۆمانەکە ژنێکە‬ ‫بە ناوی ئەگنس‪ ،‬کە لە تەماشای جووڵەی‬ ‫بەڕێکەوتی ژنێکی بەتەمەن لە زەینی‬ ‫نووسەرێک بە ناوی میالن کوندێرادا‪ ،‬دێتە‬ ‫بوون‪ .‬لە کانگای کەسایەتییەکی وەهاوە‪،‬‬ ‫کوندێرا دەگاتە واتای نەمری‪.‬‬ ‫«نەمریی» ڕۆمانێکی سەرنجڕاکێشی‬ ‫نووسەرێکە کە بە شێوازێکی بێئەندازە قووڵ‬ ‫دەنووسێت‪ .‬خوێنەر بەرەو شوێنێک دەبات‬ ‫کە خۆی دەیەوێت و تەنیا بەو شێوازەش‬

‫کــە نــووســەر خــۆی پــەســەنــدی بکات‪ .‬سەرسام دەبین‪ ،‬هەست داماندەگرێت‪،‬‬ ‫یەکێکە لەو دەگمەن ڕۆمانانەی بە هەرجار خەمگین دەبین و هاوکات چێژ وەردەگرین‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «نەمریی»‪ ،‬حیکایەتی ئەندێشە‬ ‫خوێندنەوەی‪ ،‬سەبارەت بە بابەتگەلی وەک‪:‬‬ ‫«خــود‪ ،‬بــوون‪ ،‬ژیــان‪ ،‬مــەرگ‪ ،‬خواوەند‪ ،‬و تــوێــژیــنــەوەیــەکــە دەربـــــارەی مــرۆڤ‪،‬‬ ‫نەمری و هتد‪ »...‬بیرکردنەوەی نوێت بۆ تەنیایی‪ ،‬نامۆبوون و دەردەکانی ئینسان‬ ‫دروســت دەبێت‪ .‬هــەروەهــا ســەبــارەت بە لەنێو کۆمەڵدا‪ .‬نووسینی ئەم ڕۆمانە بە‬ ‫هێندێک باسی سەردەمیتر دەخوێنیتەوە‪ ،‬جۆرێکە‪ ،‬وەک نووسەر خۆی دەڵێت‪« :‬نە‬ ‫وەک‪« :‬ئــابــووری‪ ،‬فەرهەنگ‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬پەلەی تێدایە و نە هێندەش چڕ و قورسە‬ ‫ڕەگــەز‪ ،‬هونەر و ژینگە‪ ».‬ئەم بابەتانە کە تێگەیشتن لێی دژوار بێت‪ ».‬سەرەڕای‬ ‫لە کتێبێکی وشکوبرینگی تیۆریدا نیین‪ ،‬ئەوەی ڕۆمانەکە هەڵگڕی نێوەڕۆکێکی هزری‬ ‫بەڵکوو لە ڕۆمانێکی چێژبەخشی میالن و فەلسەفییە‪ ،‬بەاڵم ئەندێشەکانی لە قاڵبی‬ ‫چیرۆک و بە شێوەیەکی تەنزئامێز و بە‬ ‫کوندێرادان‪.‬‬ ‫بە خوێندنەوەی ڕۆمــانــی «نــەمــری»‪ ،‬جددییەتێکی وشیارانەوە خستوونەتە ڕوو‪.‬‬

‫کــوردســتــان بــۆ زۆرێ ــک لــە خوێنەرانی‬ ‫ئــەڵــمــان زم ــان گــێــڕاوەتــەوە‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫هــیــوادارم بــۆ خوێنەرانی کوردستانیش‬ ‫شتێک لەسەر ئەڵمانیا باس بکات‪ ،‬کە‬ ‫هێشتا نەیانبیستووە‪.‬‬ ‫بەرلین‪ ،‬سێپتێمبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫شێرکۆ فەتاح‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫هەر بۆ خۆشی لەسەر ئینتەرنێتم‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ پاولۆ کۆیلۆدا‬

‫مێژووی‬ ‫بێكەلێن‬ ‫ته‌لعه‌ت تاهیر‬

‫دوو هه‌فته‌ جارێک ده‌ینووسێت‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژیوار جەوهەر‬ ‫* بەرێز کۆیلۆ‪ ،‬ئایا تۆ حەزدەکەیت پرد‬ ‫لە نێوان کەلتورەکاندا دروستبکەیت؟‬ ‫‪ +‬وەک نوســەرێک تۆ پێویستە حەزت لە‬ ‫کەلتوری جیاواز و باکگڕاوندی جیاواز بێت‪.‬‬ ‫نابێت تۆ تەنھا دەربارەی گوندەکەی خۆت‬ ‫بنوســیت‪ .‬تــۆ دەبێت کەمێک لــە کلتور و‬ ‫نەریتەکانی گوندەکەی خۆت پیشان بدەیت‪،‬‬ ‫ھەروەھا لــە گوندەکانــی دیکەش تێبگەیت‪.‬‬ ‫ھەروەک تۆڵستۆی دەڵێت‪ ،‬ھەرشتێک کە لە‬ ‫گوندێک ڕوودەدات‪ ،‬لە تەواوی شــوێنەکانی‬ ‫دیکەش ڕوودەدات‪.‬‬ ‫* تــۆ لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا پەروەردە و‬ ‫گەورە کراویت؟‬ ‫‪ +‬لــە کاتی منداڵیمــدا کۆمەڵێ بیرۆکە و‬ ‫کلتوری جیاواز کاریگەریان لێکردووم – ھی‬ ‫عــەرەب‪ ،‬جولەکــە‪ ،‬ئەمەریکــی – وە بەم‬ ‫شــێوەیە حەزو خولیام بۆیان دروست بوو‪.‬‬ ‫ئێمــە ئــەو میوزیکەمان ھەڵنەبــژاردووە کە‬ ‫گەرەکمانــە گوێی لێ بگرین‪ ،‬بەبێ گەڕانەوە‬ ‫بۆ بیــروڕای ئەوانی دیکە‪ .‬ئێمە شــتێکمان‬ ‫ھەڵبژاردووە‪ ،‬کە لەوانەیە بە دڵی تۆ بێ یان‬ ‫لەوانەشە بەدڵت نەبێ‪ .‬من کاتێ دەنووسم‪،‬‬ ‫دەبینم کە ئەم بیرۆکەیە خۆی بەرجەســتە‬ ‫دەکات‪ .‬ئینجا من ئارەزوومەند دەبم‪.‬‬

‫ئەوەی دەست بە نووسین بکەیت؟‬ ‫‪ +‬ئەمە ڕاستە بۆ دەستکردن بە نووسینی‬ ‫کتێبێــک‪ .‬گــەر بگەڕێینــەوە بــۆ کتێبــی‬ ‫(دیدەنییەکــە)‪ ،‬یەکەمین کتێبم لە ســاڵی‬ ‫‪ .١٩٨٧‬لە دوای ئەوەوە دڵنیانەبووم لەوەی‬ ‫کــە ئایا دەبــوو کتێبەکە بنووســم یان نا‪،‬‬ ‫من لە ســاتێکی پڕ لــە دوودڵیدا بووم‪ .‬من‬ ‫لــە مەدرید بــووم و گوتم‪ »،‬ئەگــەر ئەمرۆ‬ ‫پەڕێکی ســپی ببینم‪ ،‬ئەوا نیشانەی ئەوەیە‬ ‫کە دەبێت بنووسم‪».‬‬

‫نێــوان کلتوورەکانــدا بونیــات دەنێیت‪ -‬لە‬ ‫تــۆڕی کۆمەاڵیەتــی فەیســبوک ‪ ٢٠‬ملیــۆن‬ ‫ھەوادارت ھەیــە‪ ٩ ،‬ملیــۆن شــوێنکەوتوو‬ ‫لــە تــۆری کۆمەاڵیەتی توویتــەر و لە ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ەوە لــە ماڵپــەڕە تاکەکەســییەکەت شــت‬ ‫دەنوســیت‪ .‬بۆچی ئەوەندە چاالکیت لەسەر‬ ‫ئینەتەرنێت؟‬ ‫‪ +‬ئەمە پالتفۆڕمێکی نوێیە و منیش وەک‬ ‫نووسەرێک دەبێ ئەو پالتفۆڕمانە بدۆزەمەوە‬ ‫کــە دەتوانرێت ئەم پڕۆســەی نووســینەی‬ ‫تێــدا بەکاربێــت‪ .‬ئینتەرنێتیش یەکێکە لەم‬ ‫پالتفۆڕمانە‪ .‬لەم ڕۆژگارەدا خەڵکان بەھۆی‬ ‫* بــەاڵم چــی ئەگــەر تــۆ بیرۆکەیەکی‬ ‫ئینتەرنێتــەوە‪ ،‬زێدەتــر دەخوێننــەوە و گرنگت ھەبوو وە تۆش بەڕاســتی دەتەوێت‬ ‫دەنووسن‪ .‬ھەربۆیە ئەم جیھانە دیجیتاڵییە دەســتبکەیت بە نووســین‪ ،‬وەلــێ ناتوانیت‬ ‫ڕێگایەکــە بۆ ئەوەی گــوێ لە خوێنەرەکانم پەڕەی سپی بدۆزیتەوە؟‬ ‫بگرم و بەركەوتنــم ھەبێت لەگەڵیان‪ .‬ئەمە‬ ‫‪ +‬نەخێــر‪ ،‬تۆ زۆر بە ئاســایی پەڕەیەکی‬ ‫ڕێگایەکــە بۆ ئەوان بۆئەوەی بتوانن دەنگی ســپی دەدۆزیتــەوە‪ .‬کێشــەکەی ئەوەیە لە‬ ‫خۆیــان و ڕاو ســەرنجەکانیان بگەێنــن‪ .‬من مانگــی جانیــوەری یــان دواتــردا پەڕێــک‬ ‫حەزدەکــەم ڕوبــەڕوی زمــان بکرێمــەوە‪ ،‬بدۆزیتــەوە‪ .‬بەاڵم ئەوە دەکرێــت ڕووبدات‪.‬‬

‫* بەاڵم بەم شێوازی بیرکردنەوەشتەوە‪،‬‬ ‫ھێشــتا کەســایەتیت بەشــێوەیەکی بەرچاو‬ ‫بەرجەستەیە لە کارەکانتدا‪.‬‬ ‫‪ +‬مــن زۆر لــە کارەکانمــدا بوونــم ھەیە‬ ‫و بەشــێوەیەک لــە شــێوەکان کارەکانــم‬ ‫دەربڕینێکــی ڕۆحــی منن‪ ،‬بــەاڵم لە ھەمان‬ ‫کاتدا من ڕام وایە کە نووســەرێک ناتوانێت‬ ‫لە پڕێکدا و یەکســەر دەســت بە نووســین‬ ‫بــکات‪ .‬دوو جــۆر نووســین بوونــی ھەیە‪:‬‬ ‫یەکێکیــان وەکو پروســت کە لــە ژورەکەی‬ ‫خۆی نەدەھاتە دەرەوە و شــاکاری (گەڕان‬ ‫بەدوای کاتی بەســەرچوودا) ی نووسی‪ .‬وە‬ ‫جۆرەکــەی دیکــەش وەک ھێمینگــوای کە‬ ‫لەو ساتەوەی من پەڕە سپیەکەم دۆزییەوە‪ ،‬چێژی خۆشییەکانی ژیانی کرد و شاکاریشی‬ ‫دەســتم کرد بە نووســین‪ .‬بــەاڵم ئەمە ھیچ نووسی‪.‬‬ ‫پەیوەندییەکــی بــە ناوەڕۆکــی کتێبەکەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو پەیوەندی بە کتێبەکە خۆیەوە‬ ‫* بابەتی ســەرەکی ڕۆمانــی کیمیاگەر‪،‬‬ ‫ھەیە‪.‬‬ ‫کــە ناودارتریــن کتێبــی تۆیــە‪ ،‬ئەوەیە کە‬ ‫تــاک دەبێت لە ژیانیدا بــەدوای خەونەکانی‬ ‫* ئایا تۆ نیشــانەیەکی ھاوشێوەت ھەیە بکەوێــت‪ .‬ئایــا ژیانــی تــۆ لــەم تیۆرییەدا‬ ‫کــە پێتدەڵێ کە دەبــێ کتێبەکەی لەبارەی مانایەکی تەواوەتیت پێدەبەخشــێ‪ ،‬یان تۆ‬ ‫تا ئێستاش بەدوای شتێکدا دەگەڕێیت؟‬ ‫چییەوە بێ‪ ،‬یان تۆ پێشتر بڕیارت داوە؟‬ ‫‪ +‬واتایەکــی تەواوەتی دەبەخشــێت‪ ،‬زۆر‬ ‫‪ +‬بەدڵنیاییەوە من کەســێکم فزوڵیەتێکی‬ ‫زۆرم ھەیە دەربارەی زانینی ئەوەی کە چی ڕونــە‪ ،‬بــەاڵم ئەوە گرنگ نییــە کە من لێی‬ ‫ڕودەدات لەم جیھانــەدا و وە بابەتگەلێکی تێدەگــەم یان نــا‪ .‬کەواتە لێرەدا کێشــەکە‬ ‫زۆر ھەن کــە دەتوانیــت لەبارەیانــەوە وەاڵمدانــەوەی پرســیارەکان نییــە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بنوســیت‪ ،‬تۆ خەڵکی زۆر ناوازە دەبینیت‪ .‬بەجێھێشتنی باســەکانە‪ ،‬بە کراوەیی‪ .‬بەم‬ ‫بــەاڵم ئایدیایەک بوونــی ھەیە و بەبێ ھییچ واتایــە نا کــە لەوانەیە ڕۆژێک تۆ وەاڵمێکت‬ ‫لۆجیکێک سەردەردەھێنێت‪ .‬ئەوە کتێبە کە بۆیان ھەبێ‪ ،‬یان لەوانەیە ھیچ بەرســڤێکت‬ ‫یەکــەم جــار لەناو دڵمدا دەنوســرێ‪ ،‬پێش نەبێت‪ .‬تــەنھا ژیانی خۆت بژی‪ ،‬ئەوە بکە‬ ‫ئەوەی بخرێتە ناو ڕســتەکانەوە‪ .‬کەواتە من کە پێویستە بیکەیت‪ ،‬ئەو شتە بکە کە زۆر‬ ‫ھەڵنابژێرم‪ .‬زۆر بەسادەیی‪ ،‬ئەوە کتێبەکەیە بەپەرۆشیت ئەنجامی بدەیت‪.‬‬ ‫کە من ھەڵدەبژێرێ‪.‬‬ ‫سەرچاوە ‪The Talks‬‬ ‫* کەواتە تۆ بۆ مەبەستێک نانوسیت؟‬

‫من زۆر لە کارەکانمدا بوونم ھەیە و‬ ‫بە شێوەیەک لە شێوەکان کارەکانم‬ ‫دەربڕینێکی ڕۆحی منن‬ ‫ھەربۆیــە دەســتم کــردووە بــە نووســین‬ ‫بــۆ ماڵپــەڕە تاکەکەســییەکەم کــە خەڵک‬ ‫دەتوانێت الی خۆی ھەڵیبگرێت و باڵویشــی‬ ‫بکاتــەوە‪ .‬ھیــچ مەبەســتێکی بازرگانــی و‬ ‫ڕێکالمی لە پشــتەوە نییــە‪ .‬ئەمە تەنھا بۆ‬ ‫خۆشــییە‪ ،‬وەک ئەنجامدانی شتێکە کە زۆر‬ ‫چێــژ لە ئەنجامدانی دەبینی‪ .‬من نووســینم‬ ‫ھەیــە تــەنھا بــۆ ئینتەرنێت و لەوێشــەوە‬ ‫باڵویان دەکەمەوە‪ .‬من زۆر چێژ لەوە دەبینم‬ ‫کــە خوێنەرەکانــم ســەرنجەکانیان لەســەر‬ ‫نووسینەکانم دەنووسن‪.‬‬

‫* تــۆ پێتوایــە کــە ئێمــە لە ئێســتادا‬ ‫پــردی زیاترمــان ھەیــە لە نێــوان کلتوورە‬ ‫جیاوازەکاندا‪ ،‬یان لە ڕابردوودا؟‬ ‫‪ +‬ئــەوەی مــن دەیبینم ئەمڕۆکــە ئەوەیە‬ ‫کە لە ئێســتادا پــردەکان ھەموو دەڕوخێن‪.‬‬ ‫پێدەچێــت چــی دی ھیــچ کەســێک توانای‬ ‫تێگەشــتنی لەوانی دیکە نەبێت‪ .‬وە من پێم‬ ‫وایــە کە ئەمــە ئەرکی منــە وەک مرۆڤێک‪،‬‬ ‫وەک کەســێک کە ھەوڵــدەدات – وەک ھەر‬ ‫مرۆیەکــی دی کە بیر لە دۆخی ئەم جیھانە‬ ‫دەکاتــەوە‪ -‬بۆ ئەوەی کە گرنگی پەیوەندی‬ ‫ئــەم فرەکەلتوورییــە گەشــە پێبــدات‪.‬‬ ‫* ئایــا ئەمــە نەبۆتــە کێشــە بــۆت کە‬ ‫ھەتــا تاقــە پردێــک مابێــت‪ ،‬ھیچ شــتێک دەوڵەمەندی لە زانیاریدا‪ ،‬توانای باوەڕکردن‬ ‫لەدەستنەچووە‪ .‬بەاڵم لەو ساتەوەی کە تۆ و متمانەکردن کەمتر دەکاتەوە؟‬ ‫تەنانــەت نەتوانیــت چی دی لــە چیرۆک و‬ ‫‪ +‬دڵنیانیــم دەربــارەی ئەمــە‪ .‬پێــم وایە‬ ‫میوزیکــی کلتورەکانی دیکە تێبگەیت‪ ،‬ئێمە چەندە زێدەتر زانیاری بەدەســت بھێنیت‪،‬‬ ‫نامــۆ دەبین بەیەکدی و بارودۆخەکەش زۆر ھێندە باشــتر دکاری زانیاری بۆ مەبەســتی‬ ‫ئاڵۆز و سەخت دەبێت‪.‬‬ ‫تایبەتی خۆت بەدەست بھێنیت‪.‬‬ ‫* ئایــا ئەمــە ڕاســتە کــە تۆ ھەمیشــە‬ ‫* باشــە‪ ،‬دەبێت بڵێم کــە تۆ بە بوونت‬ ‫لــە نــاو تــۆڕە کۆمەاڵیەتییــەکان‪ ،‬پــرد لە بــەدوای پەڕێکــی ســپیدا دەگەڕێیت پێش‬

‫ من بۆ ئەوە دەنووســم چون پێویســتم‬‫بەوەیە بیرکردنەوەکانم لەگەڵ خوێنەرەکانم‬ ‫بەش بکەم‪ .‬من نازانم ئەگەر کتێبەکان ئەم‬ ‫دنیایــە دەکەنە شــوێنێکی باشــتر یان نا‪.‬‬ ‫مــن بۆ ئــەم ئامانجە نانووســم‪ .‬ئەوەی من‬ ‫دەیزانم ئەوەیە کە من خوێنەرەکانم دەبینم‬ ‫کە بارستاییەکی ڕەخنەگرانە دروستدەکەن‪،‬‬ ‫ســەرئەنجام ھەر ھیچ نەبێت ئێمە دەتوانین‬ ‫بە شــیوازێکی جودا لەم جیھانە تێبگەین‪.‬‬ ‫تۆ پێویســتە خــۆت بگۆڕیت‪ .‬ئەو ســاتەی‬ ‫خودی خۆت دەگۆڕیت‪ ،‬ئەوا تۆ ھەنگاوێکی‬ ‫مەزنــت نــاوە‪ .‬وە ئەوەش ھەر ئەو شــتەیە‬ ‫کــە من دەیکەم‪ .‬کتێبەکــە زۆر گرنگترە لە‬ ‫نووسەرەکە‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫یەكێــك لــە گرفتە ســەرەكییەكانی ئەدەبیاتی ئێمــە‪ ،‬ئەوە بووە‬ ‫كــە هاوتــا و هاوتەریبی واقیعمان بووە‪ ،‬تەنانــەت زۆر جار لە خوار‬ ‫ێ كێشەی بۆ مرۆڤەكان كردووە‪.‬‬ ‫واقعیش داوای ژیانێكی ئاسوودە و ب ‌‬ ‫مــن لەوە دەگــەم ئەدەبیاتی كوردی زادەی نەتەوەیەكی ژێردەســت‬ ‫بووە و ویســتوویەتی هەر هیچ نەبێت كەمترین بەهای مرۆڤبوون بە‬ ‫نەتەوەكــەی ڕەوا ببینرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەم ڕەوتە لەخوار ژیانەی ئەدەب‬ ‫بۆتە مایەی نەبوونی یاخی بوون و تازەگەری‪ ،‬ئەوەیش بەناوی یاخی‬ ‫بوون و تازەگەرییەوە بانگەشەی بۆ كراوە بێجگە لە كۆپی كردنێكی‬ ‫دنیابینی ئەدەبیاتی توركی و فارسی و عەرەبی زیاتر نەبووە (ئەوە‬ ‫گۆران و شیعری توركی‪ ،‬ئەوە ڕوانگە و بەیاننامەی شـــــیعریی ‪69‬‬ ‫ی عێــراق‪ ،‬هتد) بۆیە هەمیشــە ئەدیبی كــورد گرێی پڕ كردنەوەی‬ ‫كەلێنێكــی كتێبخانــەی هەبــووە‪ ،‬لە مــاوەی چل ســاڵی ڕابردوودا‬ ‫زۆربەی دیباجە و پێشــەكی كتێبــەكان باس لەو ئومێدە دەكەن كە‬ ‫بەرهەمەكانیان كەلێنێك لە كتێبخانەی كوردی پڕ بكاتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەو گریمانەیە دەســەلمێنێت چەندە ئەدیبی كورد خولیای تەبابوون‬ ‫و هاوتەریــب بوونی لەگەڵ باو و ناســرا و زانراوی كۆمەڵگادا هەیە‪،‬‬ ‫نەك یاخی نابێت بەڵكو ســوود بەخشــە‪ ،‬نەك تازەگەر نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە بەرەی زانراودایە‪ .‬ئەدەبی باش و نوێ‌‪ :‬ئەوەیە كەلێن لە دنیابینی‬ ‫و ژیانبینیدا دروست بكا‪ ،‬كەلێن بخاتە ناو كتێبخانەوە‪ ،‬نەك كەلێن‬ ‫پڕبكاتەوە‪ ،‬ئەمەش دەرهاویشتەی ئەو ڕوانینە نا دروستەی كوردە بۆ‬ ‫ئەدەبیات‪ :‬كورد ئەدەب وەك چارەسەر دەبینێت‪ ،‬لە كاتێكدا ئەدەب‬ ‫خــۆی گرفتــە‪ .‬ئێمە لە ئەدەبیاتەوە چارەســەر بۆ گرفتە سیاســی‬ ‫و كۆمەاڵیەتییــەكان دەدۆزینــەوە (یان بە شــوێنیدا دەگەڕێین) لە‬ ‫كاتێكــدا ئــەدەب لە هەموو مێژوودا گرفتی بۆ داب و نەریت و زانراو‬ ‫و باوی كۆمەڵگا و نەتەوە ناوەتەوە‪ .‬لە هەموو دنیادا‪ :‬ئەدەب زیانی‬ ‫هەیــە بۆ ئەو شــتانەی دەیزانین‪ ،‬بەس الی كورد ئەدەب‪ :‬ســوودی‬ ‫هەیە بۆ ئەو شتانەی نایزانین‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫كــەم كەســم بینیوە حەز بــە خوێندنــەوەی بیــرەوەری نەكات‪،‬‬ ‫بیرەوەری گوشینی ئەزموونە و لە دوو توێی كتێبێكدا هەموو ژیانی‬ ‫نووســەرت دەســتدەكەوێ‌‪ ،‬بە تایبەتی گەر نووســەرەكەی ناوازە و‬ ‫كاریگــەر بووبێــت لە ژیانی ئەدەبی و كۆمەاڵیەتی و سیاســیدا ‪ .‬بە‬ ‫داخەوە كورد لەمەشدا هەر هەژار و دەستكورتە‪ :‬بەاڵم خۆزگە كارەكە‬ ‫هەر لە هەژاریی و دەسكورتی دەمایەوە‪ ،‬بەڵكو پەڕیوەتە ئاقارێكیتر‬ ‫ێ بیرەوەرییەكانی‬ ‫كــە نەهامەتییەكەی زۆر گەورەترە‪ .‬خوێنــەر كات ‌‬ ‫غاندی یان نیلســۆن ماندێال‪ ،‬پاپلۆ نیرۆدا‪ ،‬گارســیا ماركیز‪ ،‬كامۆ‪،‬‬ ‫تۆنی بلێر‪ ،‬هەنری كیســینجەر‪ ،‬هتد دەخوێنێتەوە هەست بەوە ناكا‬ ‫ئەو كەســانە خۆیان بە چەقی دنیا زانیبێــت‪ ،‬خۆیان بە زیرەكترین‬ ‫مەخلووقــی مێــژوو زانیبێت‪ ،‬خۆیان بەوە زانیبێــت گەردوون لەوانە‬ ‫دەســتی پێكردووە و لەوانیشەوە كۆتایی دێت (خۆ ئەگەر ئاواشیان‬ ‫ێ بیــرەوەری ئەدیب و‬ ‫كردبــا زۆر ناهەقیــان نەبــوو) ‪ ،‬بــەاڵم كاتــ ‌‬ ‫سیاسی و كەسایەتییە كۆمەاڵیەتیەكانی كورد دەخوێنیتەوە‪ :‬سەرت‬ ‫ێ چــۆن دەكرێــت ئەو كەســانە كــە زادەی كۆمەڵگایەكی‬ ‫دەســوڕم ‌‬ ‫دواكەتــوو و ژێردەســتە بن و هێندەش خۆیان بــە عەبقەری زەمان‬ ‫ێ هاوتای دەهــر بزانن؟ بیرەوەرییە كوردییــەكان (تاك و تەرا‬ ‫و بــ ‌‬ ‫نەبێــت) لــە الپەڕەی یەكەمەوە تــا دووایین دێڕ هێنانــەوەی نمونە‬ ‫و بەڵگــە و شــایەتییە بــۆ پاكی و دڵســۆزی و زیرەكی خۆیان (لە‬ ‫هەموو كاتێكیشــدا شــایەتەكان مردوون) ‪ ،‬لە ســەرەتای ژیانییەوە‬ ‫باوكی شــایەتی بۆ عەبقەرییەتی دەدا‪ ،‬دواتر مامۆســتای سەرەتایی‬ ‫شایەتی بۆ زوو دەرخكردنی دەدا‪ ،‬دواتر مامۆستای ناوەندی شایەتی‬ ‫بــۆ قــۆڵ و بــازووی دەدا‪ ،‬دواتر مامۆســتای ئامادەیی شــایەتی بۆ‬ ‫خوێندنــەوەی كتێبەكانــی دەدا‪ ،‬دواتر مامۆســتای زانكۆ شــایەتی‬ ‫نیشــتیمان پەروەری دەدا‪ ،‬هەندێكیشــیان پەڕیونەتەوە مۆســكۆ و‬ ‫ســان بترسبۆرگ و ئەوروپای شــەرقیی جاران و شایەتی بیانیی بۆ‬ ‫زیرەكییان دەهێننەوە (شــایەتەكان ناوی ســەیریان هەیە كە نازانم‬ ‫چۆن پێیان لەبەر كراوە) ‪.‬‬ ‫ێ هەڵە و كەموكوڕیەی بیرەوەرییە كوردییەكان‪،‬‬ ‫ئەم پێرفێكت و ب ‌‬ ‫زادەی نەهامەتییەكی گەورەترە‪ ،‬كورد خۆی نەتەوەیەكە ڕووبەڕووی‬ ‫مێــژوی خۆی نابێتــەوە‪ ،‬كەمترین گــەڕان بە كتێبەكانــی مێژوو لە‬ ‫خوێندنگاكاندا ئەوە دەســەلمێنێت كە كورد قەت هەڵە و نوقســانی‬ ‫نەبــووە‪ ،‬لەوێــدا هەموو باپیرانمــان‪ ،‬هەموو ســەركردەكان‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمیــر و ئەمارەتــەكان پەپوولــە بوون‪ ،‬هەموومــان پەپوولە بووین‬ ‫و بە شــەمعی قاجاری و عوســمانییەكانەوە سووتاین‪ .‬لە مێژووماندا‬ ‫نــە هەڵەمان هەبووە و نە خیانەتمان كردووە‪ ،‬بۆیە دەبینین كاتێك‬ ‫ێ‬ ‫ێ خەوش و بــێ‌ هەڵە و ب ‌‬ ‫كوردێــك یــادەوەری دەنووســێتەوە بــ ‌‬ ‫نســكۆترین بوونەوەری مێژووی ئێمەیە‪ ،‬نەك شــایەنی گلەیی نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو گلەیی لە ئێمە دەكات كە وەك پێویســت قەدرمان نەزانیوە‪،‬‬ ‫خۆ هەندێك لەو بیرەوەرییانە بە ئاشكرا دەڵێن كە شایەتە بیانییەكان‬ ‫گوتوویانــە مەخابــن تۆ كوردیت دەنا پلە و پێگەت شایســتەی زۆر‬ ‫لــەوە زیاترە‪ ،‬لە هەموو بیرەوەرییەكانی كەســایەتییە جیهانییەكان‬ ‫وەك خوێنەرێك شــت وەردەگریت‪ ،‬تەنیا لە بیرەوەرییە كوردییەكان‬ ‫دەبێت دنیایەك پێزانین و شــوكر و تەقدیر ببەخشــیتە شــیرینی و‬ ‫شەهامەتی نووسەرەكەی‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ڕۆمان و خەیاڵ‬ ‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫(‪)3-2‬‬ ‫دوا شەوی دابەزینی عیسا (‪)١‬‬ ‫هەر چوار الپەڕە دوای دەســتپێکردنی‬ ‫گێڕانەوەکە کات و شــوێنی ڕۆمانەکەمان‬ ‫بــۆ دەر دەکەوێت‪ :‬ئێوارەی ‹کرســمس›‬ ‫کاتــە و کەمپێکــی پەنابەرانیــش لــە‬ ‫‹قوتبی باکوور› شــوێنە‪ .‬دواتر دەزانین‬ ‫کــە عیســا لــە ‪ ١٩٩٧‬دادەبەزێتە ســەر‬ ‫زەوی و میوانــی گێرەڕەوەیــە‪ .‬هەر ئەم‬ ‫ساڵەش ساڵی دەســتپێکردنی نووسینی‬ ‫کتێبەکەیە و ئەمەش هەر ئەم ساڵەیە کە‬ ‫شێرزاد حەسەن لە فینالند پەنابەرە‪ .‬ئایا‬ ‫ئەمــە دەتوانێت هێمایەک بێت بۆ ئەوەی‬ ‫بەســەرهاتەکە هــی خــودی نووســەرە؟‬ ‫هێندێک ئاماژەی ڕاســتەوخۆی گێرەڕەوە‬ ‫گومانی وێکچوویی بەســەرهاتەکە لەگەڵ‬ ‫ژیانی نووسەری ڕۆمانەکە بەهێز دەکەن‪.‬‬ ‫بــۆ نموونــە کاتێــک گێــرەڕەوە باســی‬ ‫نەخۆشــیی دایکــی دەکات و بــە عیســا‬ ‫دەڵێــت کــە تەمەنی ‪ ٤٦‬ســاڵە‪ ،‬واتا دە‬ ‫ســاڵ گەورەتــر لە عیســا‪ ،‬ئــەو کاتەی‬ ‫هەڵیداوەســن (‪ ،)١١٦‬ئەگــەر مــرۆڤ‬ ‫نووسەر بناسێت و بە شێوەیەکی نەریتی‬ ‫لــە کارتێکەریی ژیانی نووســەر لەســەر‬ ‫بەرهەمەکــەدا بکۆڵێتــەوە دەزانێت ئەوە‬ ‫دروســت تەمەنــی نووســەرە لــە کاتــی‬ ‫ڕوودانی گێڕانەوەکەدا‪ .‬بەاڵم ئەم ڕاستییە‬ ‫ســەرەڕای واقعیبوونی هیــچ یارمەتییەک‬ ‫بــە تایبەتمەندیــی ژانرییانــەی بەرهــەم‬ ‫نادات‪ .‬ڕاڤەکردنی بەرهەم دواجار دەبێت‬ ‫ئــەو کارتێکەرییــە بێت کە دەق لەســەر‬ ‫خوێنەرەوەیەکی دیاریکــراودا دایدەنێت‪،‬‬ ‫بەدەر لەوەی کێ قسە دەکات و کێ چی‬ ‫دەڵێت‪ .‬ئەمە دروســت ئەو دەرسەیە کە‬ ‫ئێمــە لە ڕۆالن بارت فێری بووینە کاتێک‬ ‫بە خوێندنەوەی وردی ســارازینی بالزاک‬ ‫دێتە سەر ئەو باوەڕە کە ئەوە گرنگ نییە‬ ‫کــێ خاوەنی قســە کراوەکانی ناو دەقە‪،‬‬ ‫گرنــگ دواجار خوێنەرەوەیە و ڕاڤەی ئەو‬ ‫لە دەق‪)٢( .‬‬ ‫لەبــەر ئــەوەی دوا شــەوی دابەزینی‬ ‫عیســا گفتوگۆیەکــی درێــژە لەگــەڵ‬ ‫مرۆڤێکــی مێژوویــی و ئامــاژەی ڕوونــی‬ ‫بــە موعجیزەکانی عیســای پێغەمبەر لە‬ ‫ســەردەمانێکی کۆندا تێدایە‪ ،‬خوێنەرەوە‬ ‫ختۆکە دەدرێت کە دەقەکە وەک ڕۆمانێکی‬ ‫مێژوویی (‪ )historical‬ببینێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫وردبوونەوە لە زەمەنی گێڕانەوەکە و ئەو‬ ‫ڕاســتییە کە ئەوە عیســایە کــە دوای لە‬ ‫خاچدرانی هێنراوەتەوە زەمەنی ئێســتا‪،‬‬ ‫ناتوانێت ناولێنانێکی لەم چەشــنە پاساو‬ ‫بــدات‪ .‬لەڕاســتیدا دواشــەوی دابەزینــی‬ ‫عیســا نــەک لــە ڕابردوویەکــی دووری‬ ‫دیاریکراو‪ ،‬بەڵکو لە ســەردەمی ئێستادا‬ ‫ڕوو دەدات‪ .‬جگــە لــە چەنــد دیمەنێکی‬ ‫ســەرەتای گێڕانەوەکــە و ســاتەوەختی‬ ‫گیاندانــی عیســا لەســەر خاچەکەیــدا و‬ ‫گفتوگــۆی کورتی دوو کەســەکەی تر کە‬ ‫لــە تەنیشــتی لە خــاچ دراون‪ ،‬هەوڵێکی‬ ‫ئەوتۆ بۆ وێناکردنی ســەردەمانی ڕابردوو‬ ‫و مێژوویــی لــە ڕۆمانەکــەدا نابیندرێت‪.‬‬ ‫ئەوە پێوەندیی بەســەرهاتی کەسایەتییە‬ ‫مێژووییەکە‪ ،‬واتا عیسا‪ ،‬لەگەڵ سەردەمی‬ ‫خۆیدا نییە کە بووەتە هەوێنی سەرەکیی‬ ‫باس و خواســتی ڕۆمانەکە‪ ،‬بەڵکو ئەمە‬ ‫کاراکتێــرە بێناوەکــەی ڕۆمانەکەیــە کە‬ ‫هەلومەرجی ســەردەمی ئێســتا دەخاتە‬ ‫ژێــر بــاس و خواســتی وردی خۆی‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە‪ ،‬سەرەڕای هەبوونی تۆوگەلی‬ ‫مێژوویی لــەم ڕۆمانەدا‪ ،‬ناکرێت “ڕۆمانی‬ ‫مێژوویی” ببێتە ناســنامەی ئەم ڕۆمانە‪.‬‬ ‫ڕەنگــە بە هۆی ئەوەی کە بەشــیکی زۆر‬ ‫لــە بــاس و خواســتەکانی ئــەم ڕۆمانــە‬ ‫ئاوڕدانەوەی هەستیناســانەن لە پرســی‬ ‫بوون و ئامانجی ژیان و خەونی فریادڕەس‪،‬‬ ‫مرۆڤ بتوانێت وەک ڕۆمانێکی فەلسەفی‬ ‫(‪ ) philosophical‬پێناســەی‬ ‫بــکات‪ .‬بە هەمان شــێوە‪ ،‬هەر لەبەر ئەو‬

‫تایبەتمەندییــە و ئەوەی کە الیەنە ڕۆحی و لــە هەمان کاتیشــدا پێی ناخۆش نییە‬ ‫و دەروونییەکانی کاراکتێرێکی بێناو بەاڵم خوێنــەرەوە لێرەولەوێ وا هەســت بکات‬ ‫خاوەن پرســیار زەق دەکاتەوە‪ ،‬دەکرێت کــە “کەمال” هێندێــک وێکچوویی لەگەڵ‬ ‫وەک ڕۆمانی بیر یاخۆ ئیدەش (‪ novel‬ئورهاندا هەیە‪)٣(.‬‬ ‫‪ )of ideas‬نــاوزەد بکرێــت‪ .‬هەڵبەت‬ ‫تێکنیکی گێڕانەوە‬ ‫لــە ڕوانگەیەکــی گێڕانەوەناســییەوە‬ ‫تێکنیکــی گێڕانــەوە یــەک لــە خاڵە‬ ‫بێنێویــی‬ ‫(‪،)narratology‬‬ ‫کاراکتێرەکــە گوزارە لە چەقبەســتوویی ســەرەکییەکانی ســەرکەوتوویی ڕۆمانە‪.‬‬ ‫کەســایەتی و مەرگەســاتی تاکبڕوایی لە لەڕاســتیدا بەدەر لەوەی ڕۆمانێک باسی‬ ‫چــی دەکات ئەوە تێکنیکــی گێڕانەوەیە‬ ‫کۆمەڵگەی کوردیدا دەکات‪.‬‬ ‫هــەر لــە ســەرەتای ڕۆمانەکــەدا کــە لە پلــەی یەکەمــدا زەین و هۆشــی‬ ‫تاکبێژییەک لە ڕۆانگەی یەکەم کەســەوە خوێنەرەوە دەکات بە بەستێنی تەراتێنی‬ ‫بــاس لــە ســەرەتاکانی ژیانــی خــۆی ڕووداوەکانــی نــاو ڕۆمانەکــە‪ .‬تێکنیکی‬ ‫دەکات و دەڵێــت هــەر لە ســەرەتاوە لە دەکارهاتوو لە ڕۆمانە ســەرکەوتووەکانی‬ ‫‹قەڵەبالغی› ترساوە‪ .‬هەر وەک هەمیشە جیهانــدا نیشــان دەدات کــە چــؤن لــە‬ ‫پرســیار دوای پرســیار ئاراســتەی خۆی تەمەنی چوارســەد ساڵەی ڕۆماندا پرسی‬ ‫دەکات و وەڕەزیی و ماندوویی و تەنانەت تێکنیک بــەردەوام لە ناوەندی ســرنجی‬ ‫گۆشــەگیریی دەورەی مناڵییشــی وەک ڕۆماننووسان و ڕەخنەگراندا بووە‪.‬‬ ‫لە ئێوارەیەکی کریسمەسدا بەسەرهاتی‬ ‫پێشــینەیەک بۆ دوورەپەرێزیی ئێستای‪،‬‬ ‫دەستنیشــان دەکات‪ .‬تــرس پێکهێنەری کابرایــەک دەبیســین کە لــە ژوورەکەی‬ ‫تۆوی سەرەکیی کەســایەتی گێرەڕەوەی دانیشــتووە و شــەڕاب دەخواتــەوە‪ .‬بە‬ ‫ئــەم ڕۆمانەیە کــە خوێنــەرەوە هەرگیز خەیــاڵ لەگەڵ عیســا لەدایــک دەبێت و‬ ‫نــاوی نازانێت‪ .‬بەاڵم ئــەم پیاوە تەریک لەگــەڵ ئــەو لە خــاچ دەدرێــت‪ .‬هەر لە‬ ‫و ترســنۆکە‪ ،‬تواناییەکی بەرچاوی هەیە سەرەتاوە دەردی غوربەت و بۆنی غەریبی‬ ‫و ئەویش توانایــی ‹ڕاکردنە› کە هۆکارە وەک تایبەتمەندییەکــی کااراکتێرەکــەی‬ ‫ســەرەکییەکی دڵخۆشــیی ئــەوە بــەو ئێمە باســی لێــوە دەکرێت و کۆمەڵگە و‬ ‫ڕاستییەک کە دەزانێت ‹مریەم›ی ‹هاوزا بنەماڵــە وەک دوو فاکتــۆری کارتێکەری‬ ‫و دراوســێی› دەیبینێــت کــە ئــەو چۆن کەســایەتیی مرۆڤــەکان ئاماژەیــان‬ ‫ڕادەکات و چەپڵــەی بــۆ لێــدەدات‪ .‬هەر پێدەدرێــت‪ .‬دەربەدەری و بێڕیشــەیی و‬ ‫لێرەوە هاوکێشی عیسا و دوانەی هەمبەر‪ /‬جووڵــەی بــەردەوام لە شــوێنێکەوە بۆ‬ ‫دایــک‪ /‬ئەڤین دێتــە نــاو گێڕانەوەکە و شــوێنێکی تر گێرەڕەوە بێناوەکەی ئێمە‬ ‫خوێنەرەوە چــاوەڕوان دەبێت “مریەم”ی لە هەبوونــی ناســنامەیەیەکیش بێبەش‬ ‫گێــرەڕەوەی ڕۆمانەکــە ڕۆڵێک لە ڕەوتی دەکــەن‪ .)١٦( .‬ئــەم مرۆڤــە پەنابەر و‬ ‫بــێ بنجوبنەوانــە بــە خەیــاڵ دەبێت بە‬ ‫گێڕانەوەکەدا بگێڕێت‪.‬‬ ‫هــاوزاد و هاوهەناســەی عیســا‪)٢١( .‬‬ ‫دەســتپێکی ڕۆمانەکــە و پێوەندیــی هەر بۆیەشــە بە پەیامە ئینســانییەکانی‬ ‫ڕاســتەوخۆی بــە ژیانــی گێــرەڕەوەوە عیساوە دەنازێت و دەبێت بە پەیامبەری‬ ‫ژیاننامەنووســی خۆشەویستی و لێبوردەیی و مێهرەبانی‪.‬‬ ‫لــە‬ ‫جۆرێــک‬ ‫(‪ )autobiography‬لــە زەینــی ئەو لەگەڵ مەسیحدا دەچێتە سەر خاچ و‬ ‫خوێنــەرەوەدا زەق دەکاتــەوە‪ .‬ئەگــەر ئێشی پڕئازاری خوێن لەبەرچوونی لەگەڵ‬ ‫لەســەر بەرگــی کتێبەکــە نەنووســرابا دەچێژێــت‪ )٢٥( .‬گفتوگــۆی خەیاڵیــی‬ ‫‹ڕۆمــان› و ئێمــە ئەم بەســەرهاتە وەک عیســا و گێرەڕەوە لەسەر خاچدا دەبێت‬ ‫ژیاننامەی نووســەر بخوێنینــەوە‪ ،‬چێژ‪ ،‬بــە حیکایەتــی هەموو ئــەو گێڕانەوانەی‬ ‫ڕامان‪ ،‬تێگەیشتن و پرسیارەکان‪ ،‬هەموو لەســەر عیسا بیســتراون‪ .‬بەاڵم کاتێکی‬ ‫ڕەهەند و تایبەتمەندیی تر پەیدا دەکەن‪ .‬گێرەڕەوە خۆی بە عیسا دەناسێنێت دوو‬ ‫ئیتر بــە نیشــانەی ڕووبەرگــی کتێبەکە شتی سرنجڕاکێش خۆیان لە قاو دەدەن‪:‬‬ ‫و دەســتپێکی گێڕانەوەکــە‪ ،‬خوێنەرەوە ڕۆژگارێکی گیرەڕەوە ‹مریەم›ێکی خۆش‬ ‫دەزانێــت لەگــەڵ گێڕانەوەیەکی خەیاڵی ویســتووە و ئەویش بــە بیانووی ئەڤینی‬ ‫ڕووبــەڕووە‪ ،‬نــەک ژیاننامەی کەســێکی عیســاوە ژیانــی ڕاهیبەیی هەڵبــژاردووە‬ ‫دیاریکــراو‪ .‬لێرەوە بــە دواوە دۆزینەوەی و گێــرەڕەوە هەناسەســاردەکەی ئێمەی‬ ‫هەر چەشــنە وێکچووییەک لەنێوان ژیانی بەجــێ هیشــتووە (‪ .)٢٨‬هەروەهــا ئەو‬ ‫نووســەر‪/‬گێرەڕەوە و گێڕانەوەکە دەبێتە بە عیســا دەڵێت کە کــوردە و مەینەتی‬

‫بخاتــەوە و بــۆ نموونــە پێــی بڵێت کە‬ ‫ئەو چــۆن لەدایک بــووە و پێوەندیی بە‬ ‫دایکییــەوە چۆن بووە‪ .‬کێشــەکە ئەوەیە‬ ‫دواجار وەاڵمی هەموو گریمانەکان هەر لە‬ ‫خودی گێرەڕەوەوە دەبیسین و عیسا لەوە‬ ‫کــەم ئاگاترە کە بزانێت چی بووە و چی‬ ‫لەسەر گوتراوە و هێندێک جار دەکەوێتە‬ ‫ژێــر کارتێکەریی گومانەکانــی گیرەڕەوە‬ ‫و لــەوەی بــۆ نموونــە کــێ باوکییەتی‪،‬‬ ‫دەکەوێتــە گومانەوە‪ .‬گێــرەڕەوە هەموو‬ ‫تیــۆری و گریمانەکانــی ســەبارەت بــە‬ ‫پێوەندییەکانــی مەریەم لەگــەڵ پیاوانی‬ ‫ســەردەم بۆ عیسا باس دەکات‪ .‬هەر بەم‬ ‫شــێوەیەش هەموو بۆچوونەکان لەســەر‬ ‫چلۆنایەتــی و ئاســتی پێوەندییەکانــی‬ ‫عیســا و مەریەمــی مەجدەلی بۆ عیســا‬ ‫دەگێڕێتــەوە‪ .‬گێڕانەوەیەکــی هاوتەریبی‬ ‫ئەڤین و سۆزداریی عیسا کە گێرەڕەوە بە‬ ‫جوانی بۆ عیسای دەگێڕێتەوە پێوەندیی‬ ‫خۆیەتــی لەگــەڵ کچێکــی مەســیحی بە‬ ‫نــاوی مریــەم‪ .‬ئــەم گێڕانەوەیــە گرفتە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانــی کۆمەڵگەی گێرەڕەوە‬ ‫دەردەخــات کە دوای نزیکــەی دووهەزار‬ ‫ســاڵ گۆڕانکارییەکــی ئەتــوۆی بەســەر‬ ‫نەهاتــووە‪ .‬لــەم پیوەندییــەدا هەســتی‬ ‫جینســی و ئازارەکانــی پەروەردەیەکــی‬ ‫دواکەوتــوو لــە کۆمەڵگەی گێــرەڕەوەدا‬ ‫ئەوپەڕی نەریتپارێزیی خۆیان دەردەخەن‪.‬‬ ‫گێرەڕەوەی دوا شەوی دابەزینی عیسا‬ ‫بە گشــتی مرۆڤێکی ڕەشــبینە و پێیوایە‬ ‫هیــچ جوانــی و خێــر و موحیبەتێک لەم‬ ‫جیهانــەدا نەمــاوە‪ .)٥٠( .‬باســی نێوان‬ ‫عیســا و گێرەڕەوە لەســەر تەوەری هیوا‬

‫گێرەڕەوەی دوا شەوی دابەزینی عیسا بە گشتی‬ ‫مرۆڤێکی ڕەشبینە و پێیوایە هیچ جوانی و خێر و‬ ‫موحیبەتێک لەم جیهانەدا نەماوە‬ ‫هــۆکاری چێژی زیاتــری خوێنەرەوە‪ .‬بە‬ ‫واتایەکی تر خوێنەرەوە باوەڕی هێناوە کە‬ ‫ئەو گێڕانەوەیە زادەی خەیاڵی نووســەرە‬ ‫نەک ژیانی تایبەتیی ئەو‪ .‬سەرەڕای باوەڕ‬ ‫بــەم ڕاســتییە‪ ،‬خوێنەرەوە بــە گوێرەی‬ ‫جۆرێــک لــە کونجکۆڵیــی مرۆڤانە حەز‬ ‫دەکات بزانێــت ئایا دەتوانێت شــوێنپێی‬ ‫ژیــان و بەســەرهاتی تایبەتیی نووســەر‬ ‫لــەم بەرهەمــەدا بدۆزێتەوە‪ .‬لەڕاســتیدا‬ ‫جووڵــەی بەردەوامی زەینــی خوێنەرەوە‬ ‫بە شــوێن ئەوەدا کە لە کوێ شــوێنپێی‬ ‫ژیانی نووســەر و بەسەرهاتی کاراکتێری‬ ‫ڕۆمانێکــی دیاریکــراو دەبینێتــەوە‪،‬‬ ‫ئــەو چێــژە بێوێنەیەیــە کــە مــرۆڤ لە‬ ‫خوێندنــەوەی ڕۆمــان وەریدەگرێــت‪.‬‬ ‫ئامــاژەی ئورهــان پاموک بــەو دیاردەیە‬ ‫نیشــاندەدات کــە پێوەندیــی خەیــاڵ و‬ ‫واقیــع لــە گێڕانــەوەدا دیاردەیەکی زۆر‬ ‫گرنگــە هــەم بــۆ نووســەر و هەمیش بۆ‬ ‫خوێنەرەوە‪ .‬هەر وەک پاموک دەڵێت ئەو‬ ‫“کەمال”ی ڕۆمانی مۆزەی بێگوناهی نییە‬

‫نەتەوەیەکی بەم ناوەی بۆ دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫لــە بەشــی یەکەمــی خەیااڵتــی‬ ‫گێــرەڕەوە و بــوون لەگــەڵ عیســادا‪،‬‬ ‫جاروبارە گەڕانەوەیەک بۆ ئێســتا هەیە‪.‬‬ ‫گەڕانەوەیەک کە هێندەی چاوترووکانێکە‬ ‫و هــەر بەشــی خواردەنــەوەی قومێکــی‬ ‫تر شــەڕاب دەکات و هەمدیســان دونیای‬ ‫خەیــااڵت و هاوئــازاری لەگــەل عیســا‬ ‫بەردەوام دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لــە هەنگامەی ڕاگۆڕینــەوە و دەردی‬ ‫دڵــی عیســا و گێــرەڕەوەدا خەیااڵتــی‬ ‫بەرزەفڕانەی گێرەڕەوە بۆ نزیکیی زیاتری‬ ‫عیسا و خۆی دەســتەودامێنی خەونێکی‬ ‫سورڕێئالیســتانە دەبێــت و دارەکەی بەر‬ ‫دەرگای ژوورەکــەی دەبێت بە پەیژەیەک‬ ‫کە بەرەو ئاســمان هەڵکشاوە و پیاوێکی‬ ‫نوورانــی هێدیهێــدی بــەرەو خــوارەوە‬ ‫هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫گێــرەڕەوە پــڕ لە گومانەکــەی ئێمە‬ ‫تۆوی ڕەشبینیی خۆی دەچێنێ و دەڵێی‬ ‫بەرپرسە لەوەی کە شتەکان وەبیر عیسا‬

‫و ترس‪ ،‬گوناه‪ ،‬مریەمی مەجدەلی‪ ،‬ژیان‪،‬‬ ‫پەیام‪ ،‬فریادڕەس و ‪ ...‬بە دوور و درێژی‬ ‫بەردەوام دەبێت‪ .‬لەم باسانەدا سەردەمی‬ ‫مناڵیی عیســا و پێوەندیی لەگەڵ دایکی‬ ‫و یوســفی دارتاش و جووڵەی بەردەوامی‬ ‫ئەم خێزانە و خۆشــاردنەوەیان لەدەست‬ ‫پیاوانــی شــا ئاماژەیــان پــێ دەکرێت‪.‬‬ ‫گێــرەڕەوە زانیاریــی زۆری لەســەر ژیان‬ ‫و بەســەرهاتی عیسا هەیە و سەرچاوەی‬ ‫جۆراجــۆری لەم بــارەوە خوێندووەتەوە‪.‬‬ ‫بەالم نابێ لەبیرمان بچێت ئەوە زانیاریی‬ ‫ئێنســیکۆلپێدیایی نییــە کــە دەبێتــە‬ ‫هۆکاری ســەرکەوتنی ڕۆمانێک کە بەر لە‬ ‫هەر شــتێک گێڕانەوەیەکە لەسەر بنەمای‬ ‫کۆمەڵێــک تێکنیکــی هونــەری و دواجار‬ ‫جێی متمانە بۆ خوێنەرەوە‪.‬‬ ‫گێــرەڕەوە هــەر لە تافــی الوێتییەوە‬ ‫حــەزی لە کچێکی مەســیحی کــردووە و‬ ‫چونکە كچە بووەتە ڕاهیبەی عیســا‪ ،‬ئەو‬ ‫بــەردەوام خەونی بە عیســاوە بینیوە و‬

‫بە خەون قســەی لەگەڵ عیســا کردووە‪.‬‬ ‫هــەر ئەمــەش وەک خەونێکــی دوور و‬ ‫درێــژ ســێبەرێکی چــڕی بەســەر هەموو‬ ‫گێڕانەوەکــەدا کێشــاوە و ســنوورەکانی‬ ‫نێــوان خــەون و بێــداری زۆر جــار ڵێڵ‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫دایکــی گێــرەڕەوەش نــاوی مریەمە‪.‬‬ ‫یەکەم حەزی گەورەشــی نــاوی مریەمە‪.‬‬ ‫دایکی عیســا و خۆشەویستەکەشــی هەر‬ ‫ناویان مریەمە‪ .‬ئەمــە گەمەیەکی جوانی‬ ‫ڕێکەوتەکانــە و خەیــاڵ و واقیــع لێــرە‬ ‫زۆر دەســتەولەمالنی یەکتر بوونە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەو زانیارییــە گرنگانە بــە تێکنیکێکی‬ ‫ناڕاســتەوخۆی گێڕانەوەیــی ناگەنــە‬ ‫خوێنــەرەوە‪ ،‬بەڵکــو گێــرەڕەوە هــەر‬ ‫ڕاســت و ڕەوان ئەم شتانە دەدرکێنێت و‬ ‫مەجالی گێڕانەوەکە نادات کە بە هێندێک‬ ‫دااڵنی پێویســتدا تێپەڕ بــن و دواتر ببن‬ ‫بە کەرەســەی هەڵێنجانــی خوێنەرەوەی‬ ‫وردبین و ژیر لە ڕەوتی خوێندنەوەدا‪.‬‬ ‫تێکنیکــی گێڕانــەوە لە گۆشــەنیگای‬ ‫یەکــەم کەســەوە کــە تێیدا گێــرەڕەوە‬ ‫بۆخۆی الیەنێکی دیالۆگە لەگەڵ کەسێکی‬ ‫تــر‪ ،‬دەبێتــە هــۆی تێکچوونی بااڵنســی‬ ‫گێڕانــەوە و گواســتنەوەی دیالۆگــەکان‪.‬‬ ‫ئاخــر لێرەدا گێــرەڕەوە هــەم الیەنێکی‬ ‫گفتوگۆیــە و هەمیــش زیاتر لــەوەی کە‬ ‫شارەزای الیەنی بەرامبەری بێت شارەزای‬ ‫خۆیەتــی و باســەکان لــە بەرژەوەندیی‬ ‫خۆیدا دەشکێنێتەوە‪ .‬ڕەنگە بە هەڵکەوت‬ ‫نەبێت زۆرجار ئــەوە گێرەڕەوە پەنابەرە‬ ‫کوردە بیدەرەتانەکەی ئێمەیە کە بەسەر‬ ‫‹مەســیحای فریادڕەس›دا سەردەکەوێت‬ ‫و الیەنــی زەینیبوونی باســەکان لەســەر‬ ‫ژیان و بەســەرهاتی عیسادا تا ئەوپەڕی‬ ‫خوێندنــەوە و هەڵێنجانــی لیبرالییانــە‬ ‫پەلکێش دەکرێن‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا ئــەو ڕۆمانــە نموونەیەکی‬ ‫باشــە بۆ ســەلماندنی لــە ئارادانەبوونی‬ ‫هیچ مانایەکــی کۆتایی بۆ دەقێک‪ .‬ئەمە‬ ‫دەتوانێــت وەک خاڵێکــی ئەرێنــی بــۆ‬ ‫ڕۆمانەکە حیسێب بکرێت‪ ،‬بەاڵم جیاوازیی‬ ‫بێکۆتایــی ماناکان و خوێندنــەوەکان لە‬ ‫گێڕانەوەیــەک‪ ،‬لــە تەڵــەی زمــان ڕزگار‬ ‫ناکرێت و وشــەکان و شــێوازی چنینیان‬ ‫بــە دوای یەکتــردا حــەزی جوانیخوازیی‬ ‫خوێنــەرەوە دەڕووشــێنن و حەســرەتی‬ ‫گوێبیســتبوونی وشــەکان لــە فەزایەکی‬ ‫هێمن و سرووشتیدا لە دڵی خوینەرەوەدا‬ ‫دەهێڵنــەوە‪ .‬خوێنــەرەوە نازانێــت ئەم‬ ‫پەنابــەرە چۆنە و شــێوەی چی دەدات‪.‬‬ ‫ئەگەر وێناکردنی عیسا لەبەر هۆکارگەلی‬ ‫ئوستورەیی (‪ )mythical‬و ئەفسانەیی‬ ‫(‪ )legend‬و بینینــی و بیســراوی و‬ ‫دەقییانە‪ ،‬بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬بۆ مرۆڤ‬ ‫ئاسان بێت و خوێنەرەوە زەینی خۆی بە‬ ‫شــێوەیەک لە شێوەکانی عیسا ڕابێنێت‪،‬‬ ‫ئــەوە هەرگیــز ئادرێســێک بۆ شــێوە و‬ ‫شــکڵی گێرەڕەوە شک نابات‪ .‬کوردبوون‬ ‫و پەنابەربــوون زۆر لــەوە گشــتیترن‬ ‫پێوەندییــەک لەنێــوان خوینــەرەوە و‬ ‫کاراکتێــری ســەرەکیی ڕۆمانەکــە ســاز‬

‫بکــەن‪ .‬خوێنــەرەوە لە بیســتنی باس و‬ ‫خواســتی زیاد لە پێویســت درێژکراوەی‬ ‫نێوان عیســا و گێرەڕەوە کۆنجکۆڵەکەدا‬ ‫بەردەوام تووشی پرسیارگەلێک دەبێت کە‬ ‫چاوەڕوانیی وەاڵموەرگرتنەوەیان هەرگیز‬ ‫کۆتاییــان نایەت‪‹ .‬مەرگی شــاعیرانە› و‬ ‫‹سۆزی ئیماندارانە› دەتوانن لە دەقێکی‬ ‫شــیعریدا وەک شــوبهاندن و ئیســتیعارە‬ ‫دەکار بێــن‪ ،‬بەاڵم لە گیڕانەوەی ڕۆمانیدا‬ ‫چــاوەڕێ دەکرێــت کــە گفتوگــۆکان‬ ‫بنەمایەکــی کۆنکرێت و دیاریان هەبێت و‬ ‫ڕەهەنــدی واقعبینیان لــە کورتی نەدات‪.‬‬ ‫ئەگەر مەجالێکی یەکسانی قسەکردن بۆ‬ ‫عیسا ڕەخسا بوایە و گێرەڕەوە هێندە لە‬ ‫جیاتی ئەویش وەاڵمی پرسیارەکانی خۆی‬ ‫نەدابایــەوە‪ ،‬دەکــرا دواجــار خوێنەرەوە‬ ‫لەنێــوان الیەنــی زەمینــی و ئاســمانیی‬ ‫عیســادا ســەرەدەرییەکی کردبوایــە‪.‬‬ ‫هێندێکجار عیسا هێندە ناشارەزا و بێئاگا‬ ‫دەردەکەوێــت کــە مــرۆڤ دەخاتە یادی‬ ‫خوێندکارە تەمبەڵ و دەرسنەخوێنەکانی‬ ‫پــۆل‪ .‬عیســایەک کە تەنانــەت ئاگای لە‬ ‫پێغەمبەرەکانــی پێش خۆی نییە و دەبێ‬ ‫گێرەڕەوە لە زۆر شت ئاگاداری کاتەوە‪.‬‬ ‫دووپاتکردنــەوەی هێندێــک ڕســتە‬ ‫و ڕاســتی لــە گێڕانــەوەدا ئەگــەر لــە‬ ‫خزمەت ناســاندن و دەرخســتنی الیەنی‬ ‫کاراکتێرییانــەدا نەبێــت‪ ،‬تەنیــا بــاری‬ ‫گێڕانەوەکــە قــورس و خوێنــەرەوە‬ ‫وەڕەز دەکات‪ .‬زۆرجــاران وێکچوویــی‬ ‫بۆچوونەکانــی گێرەڕەوە و عیســا حەز و‬ ‫بڕســتی خوێندنەوە لە خوێنەرەوە دەبڕن‬ ‫و تایبەتمەندیی دیالۆگییانەی گێڕانەوەکە‬ ‫خەوشــدار دەکــەن‪ .‬بەشــە جیاوازەکانی‬ ‫ڕۆمانەکــە بە ســێ ئەســتێرە لــە یەکتر‬ ‫جیــا دەکرێنەوە‪ .‬بەاڵم لە ڕاســتیدا ئەم‬ ‫ئەســتێرانە هیــچ کارکردێکییــان نییە و‬ ‫هەمدیســان پاشماوەی گێڕانەوەکە بە بێ‬ ‫گوێــدان بە ئەســتێرەکان و بــە بێ هیچ‬ ‫مەودا و جیاوازییەک بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫پەراوێز و سەرچاوەکانی ئەم بەشە‬ ‫‪ /١‬هەموو ئاماژەکانی ئەم نووســینە کە لەناو‬ ‫دەقەکــەدا خراونەتــە نــاو پەراوێز‪ ،‬بــەم چاپەی‬ ‫خوارەوەی ئەم ڕۆمانەیە‪:‬‬ ‫شێرزاد‪ ،‬حەسەن‪ ،‬دوا شەوی دابەزینی عیسا‪،‬‬ ‫سلێمانی‪ :‬غەزەلنووس‪.٢٠١٥ ،‬‬ ‫‪ /٢‬ڕۆالن بــارت لــە مەرگــی نووســەردا و‬ ‫شــیکردنەوەی ئــەو دەنگــەی لەپشــت قســەی‬ ‫کاراکتێرەکانی ســارازیندا هەیە‪ ،‬باس لە دژواریی‬ ‫دوا بڕیار لەســەر دەنگی ڕاستەقینەی پشت هەر‬ ‫دەربڕینێک لە دەقدا دەکات‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Barthes, Roland, ‘The death‬‬ ‫‪of the author’, in Philip Rice‬‬ ‫‪and Patricia Waugh (eds.),‬‬ ‫‪Modern Literary Theory: A‬‬ ‫‪Reader, Third Edition, London:‬‬ ‫‪.Arnold, pp. 118-122، 1997‬‬ ‫‪ /٣‬ئورهــان پامــوک لە کۆمەڵــە وانەیەک کە‬ ‫لــە زانکۆی هارڤارد پێشکەشــی کردوون و دواتر‬ ‫لــە کتێبێکدا بی زمانی ئینگلیســی چاپ و باڵوی‬ ‫کردوونەوە‪ ،‬زۆر لەسەر تێکنیکی ڕۆمان بە گشتی‬ ‫و پێوەندیــی خەیــاڵ و واقیــع بەتایبەتی قســە‬ ‫دەکات‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫‪Pamuk, Orhan, and Nazim‬‬ ‫‪Dikbaş. The Naive and‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Sentimental‬‬ ‫‪Novelist.‬‬ ‫‪Cambridge, MA: Harvard UP,‬‬ ‫‪.2010‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫ئەدەب و کۆمەڵگا‬ ‫سوبها سارکار‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ئاراز ئەحمەد محەمەد‬ ‫ئەدەبــی ســەردەمێکی دیادیکــراو و‬ ‫پێکهاتەیــی کۆمەاڵیەتییەکەیی بەردەوام‬ ‫لەگــەڵ یەکــدا لــە کارلێکــدان‪ .‬ئــەدەب‬ ‫کاردەکاتە سەر کۆمەڵگا؛ کۆمەڵگاش لە‬ ‫ئەدەبدا ڕەنگدەداتەوە‪ .‬بەم شێوەیە و لە‬ ‫هەمو زمانەکاندا و لە گشت سەردەمێکدا‬ ‫کارلێکــی نزیــک لــە نێــوان ئــەدەب و‬ ‫کۆمەڵگادا هەبوە‪.‬‬ ‫ئەدەبــی هەر چاخێــک ناتوانێت خۆی‬ ‫لــە دیمەنــی کۆمەاڵیەتــی قوتــار بکات‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوە ئــەدەب بــە وێنەدانــەوەی‬ ‫قۆناغــی کۆمەڵگای ئەو ماوەیە دادەنرێت‬ ‫کە تیایدا بەرهەم هاتوە‪.‬‬ ‫شــاعیر‪ ،‬شــانۆنووس‪ ،‬ڕۆماننــووس و‬ ‫گوتارنووس هەموویان بەرهەمی سەردەمی‬ ‫خۆیانن و سەردەمەکەشــیان بەئاشکرایی‬ ‫و بــە ڕونی لە نێو نوســراوەکانیاندا وێنە‬ ‫دەکرێــن‪ .‬ئەوە هیچ گومانێکی تێدا نییە‪،‬‬ ‫هــەروەک دەبینرێــت‪ .‬هەربۆیــە ئێســتا‬ ‫ئاوڕێــک لە هــەردوو ئەدەبی ئینگلیزی و‬ ‫هیندی دەدەینەوە‪.‬‬ ‫جێفری چۆســەر‪ ،‬کە بە باوکی شیعری‬ ‫ئینگلیــزی ناوزەند دەکرێت‪ ،‬لەڕاســتیدا‬ ‫گەشەســەندن و باشــتربون ئەدەبــی‬ ‫ئینگلیزی لە فۆڕم و زماندا لە چۆسەرەوە‬ ‫دەســت پێــدەکات‪ .‬ناســراوترین کاری‬ ‫ئەدەبی کە چۆســەری پێدەناســرێتەوە‪،‬‬ ‫پێشــەکی چیرۆکەکانــی کانتەربێــری و‬ ‫چیرۆکەکانی کانتەربێرییە‪.‬‬ ‫هەمو ئەو کاراکتەرانەی لەو چیرۆکانەدا‬ ‫دروســتکراون ڕەنگدانــەوەی ئەو جۆرەی‬ ‫خەڵکــن کــە لــە ســەردەمی چۆســەردا‬ ‫ژیاون‪ .‬لەکاتێکدا چۆســەر وێنەدەرەوەی‬ ‫ئەو کاراکتەرانە و جۆرەکانیانە‪ -‬چۆســەر‬ ‫بەدروســتی و ڕەســەنانە بە چیرۆکبێژی‬ ‫ســەردەمەکەی خــۆی دادەنرێــت‪.‬‬ ‫کاراکتەرەکانی چۆســەر ئاخۆ سوارچاک‪،‬‬ ‫ســەرۆکی پەرســتگای ژنــان‪ ،‬ڕەبــەن‪،‬‬ ‫ڕەبەنــە قەڵەوەکــە‪ ،‬دەریاوانەکە‪ ،‬کوێخا‬ ‫یان قەشــەیەک بێت‪ ،‬هەمویان بەڕاســتی‬ ‫نوێنەرانــی ئــەو جۆرانــەی کاراکتــەری‬ ‫کۆمەڵــگان کــە لــەو ســەردەمەدا لــە‬ ‫حەقیقەتــدا هەبــون‪ .‬چۆســەر وێنەکێش‬ ‫و ڕەخنەگــری کۆمەڵــگای ســەردەمی‬ ‫خۆیەتی‪.‬‬ ‫ویلیــام شەیکســپیری مەزنتریــن‬ ‫شانۆنوســی زمانــی ئینگلیــزی و یەکێک‬ ‫لــە گەورەتریــن شانۆنوســەکانی گشــت‬ ‫زمانەکانــی جیهــان لــە شــانۆکانیدا‬ ‫«تارمایــی»‪« ،‬جادۆگــەر»‪« ،‬گــەورە‬ ‫پیاوانی پاشــا» و «گەمژە»ی دەهێنایە‬ ‫ئاراوە بۆ خۆشنودی ئامادەبوانی شانۆکە‬ ‫و وەک بەشێکیش لە کۆمەڵگای ئینگلیزی‬ ‫لەو سەردەمەدا‪.‬‬ ‫هــەر ئەوەشــە وا دەکات ئــەوەی‬ ‫ســەبارەت بە شەیکســپیر وتراوە بەدەر‬ ‫لە ســێ «یەکێتییە» ئاساییەکەی کات‪،‬‬ ‫شــوێن و ڕووداو لە شــانۆدا‪ ،‬شەیکسپیر‬ ‫چوارەم یەکێتی هێنایە ئاراوە کە ئەویش‬ ‫«یەکێتییــە لەگەڵ خەڵک»‪ .‬ئەو گوتارە‬ ‫ڕونی دەکاتەوە کە شەیکسپیر کاریگەری‬ ‫کۆمەڵگاکــەی خــۆی لەســەر بــوە و لە‬ ‫شــانۆنامەکانیدا‪ -‬هەرچەنــدە هیچ جۆرە‬ ‫پەیامێک یان فەلسەفەیەکی گۆ نەکردوە‪-‬‬ ‫بەاڵم هەر لەبەرئەوەیە کە هەمیشە چاکە‬ ‫بەسەر خراپەدا سەرکەوتوە‪.‬‬ ‫ئــەو پەیامــی ســەرکەوتنی چاکــە‬ ‫بەســەر خراپەدا پێویســتترین پەیام بوە‬ ‫لــە ســەردەمی شەیکســپیردا بەتایبەت‬ ‫دوای ئــەو هەمو ڕووداوانەی کە پێشــتر‬ ‫ڕویاندابــو؛ وەک کوشــتنی هێنــری‬ ‫هەشــتەم‪ -‬دواتر حکوڕانــی ماری تیودەر‬ ‫کە فەرمانڕەوایەکــی تاکڕەو و لەخۆبایی‬ ‫و تونــدڕەو بــو‪ ،‬پاشــانیش ســەردەمی‬ ‫حکومڕانی شاژنە ئیلیزابێثی میهرەبان‪.‬‬ ‫پاشا چۆن بێت خەڵکیش بەوشێوەیەن‪-‬‬ ‫وتەیەکــی دێریــن بــەاڵم ڕاســتە و‬

‫شەیکســپیریش هەندێکجــار گاڵتەجارانە‬ ‫و هەندێکجــاری تریــش خەمبارانــە و‬ ‫فەیلەسوفیانە ڕەنگدانەوەی ئەو وتەیە لە‬ ‫شانۆنامەکانیدا بەدیدەکرێت‪.‬‬ ‫هەڵتونیــش بەهەمان شــێوە بەرهەمی‬ ‫ســەردەمی خۆیەتی‪ .‬هەڵتۆن بەڕاســتی‬ ‫کەســێکی پیوریتانــی و بــە خەســتی‬ ‫پیاوێکــی ئاینــی بــوو‪ ،‬ئەوشــتەی کــە‬ ‫بەخشی بەسەردەمەکەی خۆی شەڕکردن‬ ‫بوو لەگەڵ باوەڕ و بێباوەڕ‪ -‬واتە‪ ،‬پەیامی‬ ‫سەرکەوتنی خوداوند بەسەر شەیتاندا‪.‬‬ ‫ســەدەی هەژدە بە نیســبەت ئەدەبی‬ ‫ئینگلیزییــەوە بەرهەمــی ڕاســتەقینەی‬ ‫خۆیەتــی‪ .‬دوای گەڕانــەوەی چارلســی‬ ‫دووەم کە لەگەڵ خۆی هەمو ئەو شتانەی‬ ‫هێنایــەوە کــە لــە ســەروبەندی دوورە‬ ‫واڵتیــدا لــە فەرنســا چێــژی لێبینیبوو‪،‬‬ ‫دیمەنــی کۆمەاڵیەتی ســەرەلێژبویەوە بۆ‬ ‫خراپەکاری و مۆڵەت خواســتن و ئەدەبی‬ ‫ئەو سەردەمەیش ڕەنگدانەوەی هەمو ئەو‬ ‫ڕووداوانە بوو کە لە کۆمەڵگادا ڕویدەدا‪.‬‬ ‫شــیعرەکەی ئەلیکســەندەر پــۆپ بــە‬ ‫ناونیشــانی «دەســت درێــژی بۆ ســەر‬ ‫قفڵەکە» ڕەنگدانەوەی ئابڕوبەرانەی چینە‬ ‫بەرزەکەی کۆمەڵگایە‪ ،‬لە هەمانکاتیشــدا‬ ‫تەنزێکــی بەهێــز بوو ســەبارەت بە هەر‬ ‫شــتێک کــە ئەگــەر زیــادەڕەوی تێــدا‬ ‫بکرێــت‪ ،‬ئــەوا بــۆ کۆمەڵــگاش خــراپ‬ ‫دەبێت‪ .‬هەربۆیە‪ ،‬پۆپ وێنەدەرەوەیەکی‬ ‫ڕاستکەرەوەیە بۆ سەردەمەکەی خۆی‪.‬‬ ‫بــە هەمــان پێودانگیش ئەدیســۆن و‬ ‫ستیلی ڕەنگدەرەوەی سەردەمی خۆیانن‪.‬‬ ‫بەلزاک‪ ،‬زۆاڵ و ماوپاســانت لە فەرەنســا‬ ‫کاریگەرییــان لەســەر ویلیــام ویچەرلــی‬ ‫شــانۆنوس هەبوە‪ ،‬پاشانیش کاریگەریان‬ ‫لەســەر گفتوگــۆ و شانۆنامەنوســەکانی‬ ‫ســەردەمی گەڕانــەوە کــە ڕۆچوبــون لە‬ ‫باســکردنی جیاوازی کۆمەاڵیەتی هەبوە‪،‬‬ ‫بــەم شــێوەیە ئــەدەب ڕەنگدانــەوەی‬ ‫سەردەمەکەی خۆیەتی‪.‬‬ ‫شۆڕشــی فەرەنســی‪ ،‬کە لەسەر بنەما‬ ‫ســەرەکییەکانی یەکســانی‪ ،‬برایەتــی و‬ ‫ئــازادی نەخشــەڕێژ کرابــو‪ ،‬ڕوداوێکــی‬ ‫مەزنــی سیاســی و کۆمەاڵیەتــی بوو لە‬

‫دەوت بەســەر شــکۆیی ئیمپراتــۆردا‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکــدا شــیعرەکانی لەســەر سروشــت‬ ‫کاریگەر بون بە پێشــکەوتنی زانستی لە‬ ‫کۆتایی ســەدەیی نوزدەیەمدا‪ .‬تێنیسۆن‬ ‫هاوشــێوەی ۆردزۆرث وەک «قەشــەی‬ ‫سروشــت» نەمایــەوە‪ ،‬چونکــە هەر کە‬ ‫زانست گەشەبسێنێت‪ ،‬ئاین دەپوکێتەوە‪.‬‬ ‫چارلــس دیکنــز دیــوی دواوەوەی‬ ‫شۆڕشــی پیشەســازی بینــی‪ -‬هــەژار‬ ‫هەژارتــر و دەوڵەمەنــد دەوڵەمەندتــر‪-‬‬ ‫ئازارەکانــی هەژاران فەرامۆشــکرابوون و‬ ‫هەمــو ڕۆمانەکانیشــی ڕەنگدانەوەی ئەو‬

‫هەمو مرۆڤایەتی گەیاندوە‪.‬‬

‫بە هەمان شێوەش لە ئەدەبی هیندیدا‪،‬‬ ‫کاتێــک پریتیڤی ڕاج جۆهــان پاڵەوانانە‬ ‫ســەردەمی بەراوردکردنــی ئاشــتی‬ ‫دەجەنگێت شانبەشــانی موحەمەد گۆری‬ ‫چاندراباردی کە شاعیرێکی جەنگاوەرە و کۆمەاڵیەتیــش بــوە هۆکاری ناســاندنی‬ ‫گۆرانی بەسەر ســەرکەوتنەکانی جەنگدا ژمارەیــەک شــاعیر کە ســەرقاڵ بون بە‬ ‫دەچڕێــت بۆ پاڵەوانەکــەی لە «پریتیڤی دڵخۆشــکردنی خاوەنکارەکانیانــەوە و ‪-‬‬ ‫ڕاج ڕاســۆ» دا‪ .‬پاشــانیش باکتــی کال‪ -‬پاشــاکان‪ -‬وەکو گەورە پیاوانی پاشــا و‬ ‫ســەردەمی باکتــی‪ -‬کــە واڵت و گــەل گۆرانــی بێژ مامەڵەیان دەکرد‪ .‬شــیعری‬ ‫دەکەونە ژێر حکومڕانی ئیسالم‪ ،‬سەرەڕای ئــەم شــاعیرانە لێوڕێــژە لە باســکردنی‬ ‫ناکۆکییەکانیش لە سەر بنەمایی باوەڕ و یارییەکانی ســەربازی کە تیایدا کریشــنا‬ ‫دەبــو بە ڕادا‪ ،‬هەروەها گۆپیس‪ -‬گۆپیس‬ ‫ئاین‪.‬‬ ‫وێنەی کاراکتەرێکی ڕســواکراوە‪ -‬شایانی‬ ‫ئەوەنەبــو کــە وەکــو ئەوانی تــر مەزن‬ ‫بێــت‪ .‬ئــەم جۆرانە لــە شــیعر تەنها بۆ‬ ‫خۆشــنودکردنی خاوەنــکارەکان‪ ،‬کــە‬ ‫پێکهاتبــون لــە پاشــا بــە عــەزرەت و‬ ‫حەزۆکــەکان‪ ،‬دەنوســران‪ .‬بەم شــێوەیە‬ ‫دیمەنــی کۆمەاڵیەتــی لــە نێــو ئەدەبدا‬ ‫ڕەنگیدەدایەوە‪.‬‬

‫ئەوەی سەبارەت بە شەیکسپیر وتراوە‬ ‫بەدەر لە سێ «یەکێتییە» ئاساییەکەی‬ ‫کات‪ ،‬شوێن و ڕووداو لە شانۆدا‪ ،‬شەیکسپیر‬ ‫چوارەم یەکێتی هێنایە ئاراوە کە ئەویش‬ ‫«یەکێتییە لەگەڵ خەڵک»‬ ‫ئەوروپادا‪ .‬هەمو ئەو بنەما ســەرەکییانە چەرمەسەریانە بوو‪.‬‬ ‫و شۆڕشــەکە کاریگەرییان لەســەر کۆی‬ ‫ئەوروپــا و ئینگلتــەرە هەبــوو‪ ،‬تەنانەت‬ ‫جەنگــی یەکەمــی جیهانــی (‪-١٩١٤‬‬ ‫هەمــو شــاعیرانی ئینگلیــز نەیانتوانــی ‪ )١٩١٩‬بــوە هــۆکاری دروســت بوونــی‬ ‫خۆیــان لەژێــر ئــەو کاریگەرییــە دەرباز کۆمەڵێــک کــە بە شــکۆیی شــەڕەکە و‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫مەردایەتی و قوربانی لەپێناو نیشتیماندا‬ ‫گۆرانیان دەوت‪ ،‬پاشــانیش هاتنە کایەی‬ ‫ویلیــام ۆردزۆرث بە ڕەهەندی مڕۆیی شیعر و شــانۆنامەی دوای شەڕ‪ .‬بیرنارد‬ ‫شۆڕشــەکە سەرســام بوو بە تایبەت لە شۆی شــانۆنوس بە تەنزە بەهێزەکانیدا‬ ‫قۆناغەکانــی ســەرەتادا‪ ،‬بــەاڵم دواتــر دەناســرێتەوە؛ ئــەوەش لە شــانۆنامەی‬ ‫الیەنی خوێناوی و توندوتیژی شۆڕشەکە «چەک و پیاو» دا بە کونکردنی باڵۆنی‬ ‫بێئومێدیان کرد و ئەمەش لە شیعرەکانیدا (میزەاڵن) رۆمانتیســیزم لە پەیوەســت‬ ‫ڕەنگیداوەتــەوە بــە تایبەت لە شــیعری بــە قارەمانــی شــەڕ و خۆشەویســتی‬ ‫«شــیعری مــرۆڤ» و شــیعرەکانی تری دەردەکەوێــت‪ .‬جــۆرج ئیلیۆتیــش لــە‬ ‫دواتردا‪ .‬پێرسی شێلیش سەرسام بوو بە شیعرە بە ناوبانگەکەیدا بە ناوی «خاکی‬ ‫«ڕۆحی» شۆڕشگێڕی شۆرشەکە و لۆرد وێرانە» دێتە ســەر ســەکۆی ئەدەب بە‬ ‫بایرۆنیش بە ڕۆحە شەڕانییەکەی‪.‬‬ ‫مەبەستی مامەڵە کردن لەگەڵ بێئومێدی‬ ‫ڕاستەقینەی‬ ‫ئەلفرێد تێنیسۆن نوێنەری‬ ‫ســەراتاپاگیری ئەو ســەردەمە و ئەدەبی‬ ‫ســەردەمی شــاژنە ڤیکتۆریایە و گۆرانی ئینگلیزی‪.‬‬

‫دواتریــش کابیــر هاتــە مەیدانــە‬ ‫ئەدەبییەکەوە و بانگەشەی دژە دەمارگیری‬ ‫دەکرد و کونی کردە باڵۆنە ئاوساوەکەی‬ ‫پڕوپــوچ پەرســتی و دینــداری کوێرانە‪،‬‬ ‫پاشــانیش ڕاچڵەکاندنــی هەردو «مەال»‬ ‫و «قەشــە (پاندیــت)»ەکان و ڕێــگای‬ ‫خوداوەندی پێ نیشــاندان‪ .‬توڵســیدایش‬ ‫کۆمەڵــگای هیندی بەو شــێوەیە دەبینی‬ ‫کــە دابەشــی دوو بەرە بــووە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫«شــایڤاس» و ڤایشــناڤاس»‪ ،‬پاشــان‬ ‫ڕێــگای خۆشەویســتی و برایەتی و ڕێزی‬ ‫هاوبەشــی بــۆ هەمــو خوداوەنــدەکان‬ ‫نیشــاندان‪ .‬دواتریــش نمونەیــی بااڵیــی‬ ‫کــوڕ‪ ،‬بــرا‪ ،‬ژن و کەســی وەفــاداری‬ ‫پێشــکەش کــردن‪ .‬ســەرکەوتنی ڕام‪،‬‬ ‫کە بەرجەســتەبونی خوداوەندە بەســەر‬ ‫ڕاڤانــدا‪ ،‬وانەکانــی هەتاوەکــو ڕۆژگاری‬ ‫ئەمڕۆ پیرۆز ڕادەگیرێن‪ .‬لە کاتێکدا ڕاڤان‬ ‫ســیمبولی نەگریســیی وەک وانەیەک بە‬

‫دوابــەدوای ئــەوەش‪ ،‬ســەردەمی‬ ‫مۆدێرنە دێــت‪ .‬بەریتانییەکان حکومڕانی‬ ‫هیندستانیان دەکرد و چینی کۆمەاڵیەتیش‬ ‫لــە هیندســتاندا هەبــون کــە نزیک بون‬ ‫لــە فەرمانڕەواکانــەوە‪ ،‬هەروەهــا چینی‬ ‫کۆمەاڵیەتیــش هەبو ئازاریان دەچێشــت‬ ‫لەســەر دەستی بەرپرسان و ئەوانەی کە‬ ‫بەدەســتەبژێری کۆمەڵگا نــاو دەهێنران‪.‬‬ ‫هەروەها چینــی کۆمەاڵیەتی وەک چینی‬ ‫بــااڵ و چینــی ســتەملێکراوان‪ ،‬چینــی‬ ‫ئیمپریالیســت و چینی ناسیۆنالیستەکان‬ ‫دروســت دەکــران‪ .‬پرێم چانــدی گەورە‬ ‫ڕۆماننــوس لــە ڕۆمانەکانیــدا شــەڕی‬ ‫چینەکانــی دەخســتەڕوو‪ ،‬لەبەرئەوە ئەو‬ ‫خســتنەڕوویە نــەک تەنهــا ڕەنگدانەوەی‬ ‫کۆمەڵگایی سەردەمەکەی خۆیەتی بەڵکو‬ ‫وانەیەکیــش پێشــکەش دەکات‪ .‬هەمــو‬ ‫ڕۆمان و کورتــە چیرۆکەکانی پرێم چاند‬ ‫وانەیەک دەبەخشن‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئەوانــەش‪ ،‬بهارتێنــدو‬ ‫هاریشــچاندرای شــاعیری پێشــەنگی‬ ‫ســەردەمی مۆدێرن و ئەقڵگەری هەیە کە‬ ‫سەرکەوتوانە وێنەی ئەو چینە کۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئاینیانەی کێشاوە‪ ،‬بەمەش شیعرەکانی‬ ‫ڕەنگدانــەوەی دیمەنــی کۆمەاڵیەتی ئەو‬ ‫سەردەمەیە و پەیامێکیشی بۆ چاکسازی‬ ‫تێدایە‪.‬‬ ‫دیمەنەکــە بــەم شــێوەیە بــەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬مایتیلی ســاران گوپتا‪ ،‬شاعیری‬ ‫ســەردەمی گانــدی بــە شــان و باڵــی‬ ‫ڕام‪ ،‬شــکۆی خوداوەنــدی بودا‪ ،‬شــکۆی‬

‫پاڵەوانــە ئەفســانەییەکاندا هەڵیــداوە و‬ ‫ڕەشە خەڵکی بێدارکردۆتەوە و هانیداون‬ ‫لەمەڕ پەیوەندی دڵسۆزانەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫چاوکراوەبن‪ .‬لەســەردەمی سەرکردایەتی‬ ‫غاندیدا هەستی وچۆشــی نەتەوایەتی لە‬ ‫نێو دەمارەکان و سایکۆلۆجیایی خەڵکدا‬ ‫قوڵپی دەدا‪ ،‬بەهەمان شێوەش نوسەران‬ ‫و شــاعیران گۆرانیان بەسەر نیشتیمانی‬ ‫دێرین و کلتورەکەیدا دەنوسی و دەچڕی‪.‬‬ ‫شــاعیرانی وەک جای ســانکەر ڕاســاد و‬ ‫ڕامداری سینگ دینکار؛ ڕۆماننوسانی وەک‬ ‫دارمڤیر شریالل شوکال‪ ،‬سەرنجیان لەسەر‬ ‫نایەکسانی و الســەنگی چڕکردبوەوە کە‬ ‫هــۆکاری تاعونی دیمەنە کۆمەاڵیەتییەکە‬ ‫بــوو‪ .‬ئــەم ڕۆماننــوس و شــاعیرانە لــە‬ ‫ڕێگەی بیرکردنەوەی قوڵ و هەندێجاریش‬ ‫شــێوازی نوســینی بــەرزی تەنزئامێــز‬ ‫دەردی کۆمەاڵیەتی و سیاسیان دەهێنایە‬ ‫بەرچاوی خەڵک کە لەو ســەردەمەدا ئەو‬ ‫نەوەیــە پێیدا تێپەردەبــون‪ .‬ئەم هێنانە‬ ‫بەرچاوە ڕاســتەقینەیە مەبەستێکی تێدا‬ ‫بــو‪ ،‬ئەویــش بیدارکردنــەوەی ویژدانــی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لە پەیوەســت بەو کێشانەی‬ ‫کە خەڵکیان توشی فەلەکەت کرد بوو‪.‬‬ ‫کەوابو ئەدەب لەالیەکەوە بەدەستێکی‬ ‫چاودێریکردنــی ڕەنگدانــەوەی سروشــتە‬ ‫بــەوەی ڕەنگدانەوەی هەمــو نەریتەکان‪،‬‬ ‫خواســتە باوەکان و مەیلەکانە‪ ،‬لەالیەکی‬ ‫تریشەوە پەنچەی هۆشداری بەمەبەستی‬ ‫پارێــزگاری کردن لە هەمو ئەو شــتانەی‬ ‫کە دژ بە بەها بنەڕەتییەکانی ژیانن بەرز‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەدەب و کۆمەڵــگا بەیەکــەوە‬ ‫ماونەتەوە و بە لێکئــااڵوی دەمێننەوە و‬ ‫هەتاوەکو زیاتریــش بەیەکەوە بمێننەوە؛‬ ‫ئــەوا بناغــەکان زیاتــر قایمتــر دەبن بۆ‬ ‫گەشەکردنی بەردەوام؛ گەشەکردنێک کە‬ ‫بەباشــی ڕێکخراوە لەگــەڵ هێنانە ئارایی‬ ‫پەیڕەوێکی دروستی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئــەدەب دەبێــت بە ڕۆڵی خــۆی وەک‬ ‫ڕەنگدەرەوەیەک و وەک ڕاستکەرەوەیەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی هەســتێت‪ ،‬پاشــان کۆمەڵگا‬ ‫ببێتــە هۆی نیگا بەخشــین بــە ئەدیبان‬ ‫بەمەبەســتی ئامادەکردنیان بەئاڕاستەی‬ ‫ئەو ئەرکەی لەســەر شــانیانە لــە پێناو‬ ‫چاکەی گشتی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.‬‬ ‫‪shareyouressays.com/84036/‬‬ ‫‪essay-on-literature-and-societ‬‬

‫««‬ ‫«پێشکەشکردنی شانۆیی دواهەمین هەناری دونیا لە سیانزە دیمەندا»‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫‪5‬‬

‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ برایم پشت کوهی شانۆکار‬ ‫سازدانی مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫برایــم پشــت کوهــی‪ ،‬له‌دایکبــووی‬ ‫‪1976‬ـــی شــاری به‌نده‌ر عه‌باسه‌‪ ،‬زیاتر‬ ‫ل ‌ه بیســت شــانۆنامه‌ی نووسیوه‌و کاری‬ ‫ده‌رهێنانــی بۆ کۆمەڵێــک ده‌قی جیهانی‬ ‫کــردوو‌ه و کارنامه‌که‌شــی ژماره‌یەکــی‬ ‫به‌رچــاو ئیقتیباســی تیــا ده‌بینرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دیارترینیان چه‌ند شــاکارێکی جیهانییه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ریمۆن کارڤه‌ره‌و‌ه تا کۆمیدیای ئیالهی‬ ‫دانته‌‪ .‬زیاتر ل ‌ه د‌ه ساڵ ‌ه گروپی شانۆیی‬ ‫تــی توکــی دامه‌زرانــدووه‌‪ ،‬کــ ‌ه هه‌مــوو‬ ‫ئه‌کته‌ره‌کانی گروپەک ‌ە په‌رورده‌ی ده‌ستی‬ ‫خۆییــن‪ ،‬زیاتــر با‌یه‌خ بــ ‌ه کاری جادویی‬ ‫ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫پشــت کوهــی‪ ،‬تــا ئێســتا چەندیــن‬ ‫خه‌اڵتــی لــ ‌ه فێســتیڤاڵی نێونه‌ته‌وه‌یی‬

‫شــیعر بە بەردەوامی‪ ،‬نــەك هەر منی بە‬ ‫شاكارەكانی دونیا ئاشنا كرد‪ ،‬بەڵكو وای‬ ‫ێ‬ ‫كــرد لەگەڵیاندا بژیم‪ .‬ئەم بابەتە دەكر ‌‬ ‫جیــاوازی مــن بێت لەگــەڵ دەرهێنەرانی‬ ‫تردا‪.‬‬ ‫لەبیرمــە چەنــد ســاڵێك لەمەوپێــش‬ ‫چیرۆكێكــم نووســی بــوو‪ ،‬ئەبوتورابــی‬ ‫خوســرەوی كــە یەكێكــە لە نووســەرە‬ ‫ناودارەكانــی ئێــران‪ ،‬پێــی وتــم واز لــە‬ ‫شــانۆ بێنەو هەموو تەركیزت بخەرە سەر‬ ‫چیرۆكنووسین‪ ،‬تۆ دەبیت بە نووسەرێكی‬ ‫گەورە‪ ،‬بەاڵم خۆشەویســتی من بۆ شانۆ‬ ‫بــووە ڕێگــر لەبــەردەم ئەوەدا كــە ببمە‬ ‫چیرۆكنــووس ‌و واز لــە شــانۆ بهێنــم‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی ڕۆمــان زۆر دەخوێنمــەوەو‬ ‫ســااڵنێكی زۆریــش وانــەی ڕەگەزەكانی‬ ‫چیرۆكــم وتوەتــەوە‪ ،‬زۆر بــە باشــی دەنگدانەوەیەكــی زۆر هەبــوو لە ئێرانداو‬ ‫ڕەگەزەكانــی چیــرۆ ‌‬ ‫ك و ڕۆماننووســین زۆری لەسەر نووسراو ڕەخنەگران زۆر بە‬ ‫دەناســم‪ .‬گەر بمەو ‌‬ ‫ێ كۆبەندییەك بكەم بایەخەوە باسیان كرد‪.‬‬ ‫ێ بڵێم‬ ‫بــۆ وەاڵمــی پرســیارەكەت‪ ،‬دەبــ ‌‬ ‫گرنگ ئەوەیە مرۆڤ بیر لەوە بكاتەوە‬

‫دواهەمین هەناری دونیا جگە لەوەی خەیاڵێكی زۆر‬ ‫ت و دەگمەنی هەیە كە من زۆر حەزم‬ ‫بەهێز و تایبە ‌‬ ‫لێیەتی‪ ،‬خاوەن جوانی و وردەكارییەكی زۆرەو ئاستێكی‬ ‫قوڵی كاركردنی ئینسانی تیایە‬ ‫فه‌جــرو فێســتیڤاڵی زانکۆکانــی جیهان‬ ‫و فێســتیڤاڵی پارێزگاکانــی ئێرانــدا‬ ‫وه‌رگرتــووە‪‌ ،‬به‌شــداری فێســتیڤاڵی‬ ‫ئه‌ڤینیۆنی فه‌ڕه‌نساو فێسیڤاڵی مۆسکۆ و‬ ‫پۆڵه‌نداو فێستیڤاڵی ئه‌یره‌وانی کردووه‌‪.‬‬ ‫ئــەو دەرهێنــەرە‪ ،‬ڕۆمانــی دواهەمین‬ ‫هەناری دونیاـــی نووسەر و ڕۆماننووسی‬ ‫کــورد‪ ،‬بەختیــار عەلــی کــردووە بــە‬ ‫کارێکی شــانۆیی و لــەم چاوپێکەوتنەدا‬ ‫وردەکارییەکانی ئەو کارە دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬گروپی شــانۆیی تی‬ ‫تــوك چــۆن‌و بۆچی ڕۆمانــی دواهەمین‬ ‫هەناری دونیــای هەڵبژارد بۆ كاركردن‌و‬ ‫هێنانە سەر تەختەی شانۆ؟ چی شتێكی‬ ‫ئــەم ڕۆمانــە زیاتر ســەرنجی ڕاكێشــان‬ ‫‌و كاریگــەری لەســەر دانــان‪ ،‬الیەنــی‬ ‫دراماتیكی ڕۆمانەكە چۆن هەڵدەسەنگێن ‌ن‬ ‫و ڕوانینتــان بــۆ ئەم الیەنــەو تواناكانی‬ ‫چۆنە؟‬ ‫برایــم پشــت کوهــی‪ :‬بــا بــە‬ ‫پێشەكییەكەوە بچمە ســەر وەاڵمەكەت‪،‬‬ ‫تێڕوانینــی ئێمە لە گروپی شــانۆیی تی‬ ‫توكدا هەر لەســەرەتاوە تێڕوانینێك بووە‬ ‫بــۆ ڕەســەنایەتی‌و ئەســاڵەتی شــانۆ‪.‬‬ ‫بــەدەردی گرۆتۆفســكی دەڵێــت‪ ،‬جادو‬ ‫چنــگ وەردانە لە ڕۆحــی كۆنی بینەران‪.‬‬ ‫بەڕای من شانۆ مدیۆمێكە تەواو جیاوازە‬ ‫لــە ســینەماو تەلەفزیــۆن‪ ،‬كەواتــە ئەو‬ ‫كارانەی لەتاو ڕیاڵبوونی زۆریان دەكەونە‬ ‫نــاو ئەو داوە تێناگەم‌و دەركیان ناكەم‪.‬‬ ‫كەواتە ئەم ڕوانینــە‪ ،‬خودبەخود چی لە‬ ‫نووسینی دەقداو چی لە هەڵبژاردنی دیدو‬ ‫ڕوانینی ئێمە دەردەخات‪.‬‬ ‫هــەر لە ســەرەتاوە یەكێك لــە حەزو‬ ‫ئارەزوەكانــی من شــیعر و چیرۆك بووە‬ ‫كاتــێ‌‪ ،‬تەمەنم یانزە ســاڵ بــوو ڕۆمانی‬ ‫عاشقانەو سوریالیستی ئەمیر ئەرسەالنی‬ ‫ڕۆمیــم خوێنــدەوە‪ .‬هەر لەو سااڵنەشــدا‬ ‫كلیــل‌و دمنــەم خوێنــدەوە‪ .‬ئێســتا كە‬ ‫بیردەكەمــەوە‪ ،‬ئــەو كتێبانــە كاریگەری‬ ‫زۆریان لەســەر داناوم‪ ،‬بەتایبەت لەسەر‬ ‫دروســتبوونی ئــەو ڕوانینــەم و هەروەها‬ ‫بەسەر نیگای هونەریم‪ .‬خەیاڵ گەورەترین‬ ‫ێ‬ ‫توانایــە كــە لە مرۆڤــدا هەیــە‪ ،‬نامەو ‌‬ ‫لــە باســە ســەرەكییەكە دووركەومەوە‪.‬‬ ‫كو‬ ‫دەبێــت بڵێــم خوێندنــەوەی چیــرۆ ‌‬ ‫ڕۆمان بەشــێوەیەكی جددی ‌و نووسینی‬

‫هەڵبــژارد كــە بیهێنیتــە ســەر تەختەی‬ ‫شــانۆ‪ ،‬تایبەتمەندییــە دراماتیكییەكانی‬ ‫ئەم ڕۆمانە لەچیدا دەبینیتەوە‪ ،‬دواهەمین‬ ‫هەنــاری دونیــا ڕۆمانێكــی جادوویــی‪،‬‬ ‫دژەشــەڕ و زۆر مرۆیی و لــە هەمانكاتدا‬ ‫زۆر شــاعیرانەیە و ڕۆچوونێكــی قوڵــی‬ ‫بەنــاو ئســتورەكانی ڕۆژهەاڵتــدا تێدایە‪،‬‬ ‫ئایــا هەموو ئــەم تایبەتمەندییانە یان بە‬ ‫مانایەكی تر ئــەو تایبەتمەندییانەی تۆی‬ ‫ناچاركــرد ئــەم كارە بۆ ســەر تەختەی‬ ‫شانۆ بگوازیتەوە‪ ،‬چی بوون؟‬ ‫برایم پشــت کوهی‪ :‬دواهەمین هەناری‬ ‫دونیا جگە لەوەی خەیاڵێكی زۆر بەهێزو‬ ‫ت و دەگمەنی‪ ،‬هەیە كە من زۆر حەزم‬ ‫تایبە ‌‬ ‫لێیەتی‪ ،‬خــاوەن جوانی و وردەكارییەكی‬

‫وێرانكارییەكانی دوای شەڕی نیشانداوە‪،‬‬ ‫لەبارەی عەشــق‌ و هێزە جادوییەكەیەوە‪،‬‬ ‫لەبــارەی هــەژاری ‌و نەگبەتــی ‌و‬ ‫فەالكەتەكەیــەوە‪ ،‬لەبــارەی هاوڕێیەتــی‬ ‫تو‬ ‫‌و خۆشەویســتی ئەبەدی‌و دەســەاڵ ‌‬ ‫تەنیاییــەوە زۆر بەجوانی كاری كردووە‪.‬‬ ‫دواهەمین هەنــاری دونیا ته‌نیا ڕۆمانێکی‬ ‫كوردی نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی نووســەرەكەی‬ ‫زۆر بەباشــی توانیوێتی پرسی كۆمەڵگەو‬ ‫ژینگەكــەی بەگشــتی بە جیهانــی بكات‬ ‫‌و بیكاتــە بەرهەمێــك كە پرســی هەموو‬ ‫خەڵكی دونیایە‪ .‬دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫سەد ساڵ تەنیایی كوردییە‪ .‬چڕبونەوەی‬ ‫خەیا ‌ڵ و جوانی پەخشــانی شــاعیرانەی‬ ‫ڕۆمانەكەی‪ ،‬پڕ لە ئازاربوونی ئەم ڕۆمانە‬ ‫منــی وا لــێ كــرد تا ئــەو ڕادەیــەی من‬ ‫دوایین شانۆنامەی خۆم بخەمەالوەو بڕۆم‬ ‫كار لەســەر ڕۆمانــی دواهەمیــن هەناری‬ ‫دونیا بكــەم‪ .‬یەكێك لە هۆكارەكانی ئەو‬ ‫پێشــوازییە زۆرەش لە ڕۆمانی دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا لە ئێراندا‪ ،‬هەر ئەوانەیە كە‬ ‫ئاماژەم پێ كردن‪ ،‬لەم ســااڵنەی دواییدا‬ ‫چەند ڕۆمانێكــی ئێرانی مۆڵەتی چاپیان‬ ‫ێ لەبــەر هــۆكاری جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫نەدراوەتــ ‌‬ ‫بــۆ نموونــە (كۆڵۆنیل)ـــی مەحمــود‬ ‫دەوڵەتئابادی لە ئێراندا نەیان هێشــتوە‬ ‫چاپ بێــت‌و خوێنــەری ئێرانــی تینوی‬ ‫دەقێكــە كە قواڵیــی ڕۆحــی هەڵكۆڵێ‌‪،‬‬ ‫ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا هەر ئەم‬ ‫كارە دەكات لــە خوێنەر‪ .‬دیــارە دەبێت‬ ‫ئــەوەش بڵێــم وەرگێڕانــە باشــەكەش‬

‫دراماتۆرگــی هەر بەرهەمێكــدا بڕوام بەو‬ ‫وتەیەی ڕەخنەگری بەناوبانگی پۆڵەندی‪،‬‬ ‫یــان كات هەیــە كە دەڵــێ‌‪ ،‬دراماتۆرگی‬ ‫دەســتدرێژیكردنە سەر دەقی سەرەكییە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەســتدرێژیكردنێكی هــاوڕا لەگەڵ‬ ‫هەســتدا‪ .‬لەڕاســتیدا من‌و ئەكتەرەكانی‬ ‫گروپی شانۆیی تی توك‪ ،‬لەدوای چەندین‬ ‫كۆبوونــەوەی دوورودرێــژ و شــیكاری‬ ‫دەســتەجەمعی ورد‪ ،‬ســیانزە دیمەنمــان‬ ‫لــە ڕۆمانەكە هەڵبــژارد كــە قابیلییەتی‬ ‫ئەوەی هەبێت بێتە ســەر تەختەی شانۆ‬ ‫و الیەنی تەســویری‌و دراماتیكی بەهێزی‬ ‫ێ زیاتر باوەڕم‬ ‫هەیــە‪ .‬من لە هەموو شــت ‌‬ ‫بەوە هەیە ڕۆحی بەرهەمەكە بپارێزرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بڕواشــم بــەوە نییە ڕۆمــان وەك‬ ‫خــۆی كاری تیــا بكرێت‪ .‬دیــارە من گەر‬ ‫ێ ڕۆمانەكە وەك خۆی بهێنمە سەر‬ ‫بمەو ‌‬ ‫تەختەی شانۆ‪ ،‬زۆر ماندوكەرو هیالکكەر‬ ‫دەبێــت‪ ،‬بەدڵنیاییــەوە لــەو حاڵەتــەدا‬ ‫ڕووبەڕووی شكســت دەبێتــەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫جــادوی وشــە لەســەر تەختــەی شــانۆ‬ ‫دەمرێــت‪ ،‬دەرهێنەرێكــی بــاش دەبێــت‬ ‫ێ بۆ جادوی‬ ‫بتوانێت جادوی وشــە بگۆڕ ‌‬ ‫فــەزا‪ .‬كەواتە لەگەڵ ڕێزماندا بۆ بەختیار‬ ‫عەلی‪ ،‬ئێوە هەم دواهەمین هەنار لەســەر‬ ‫تەختــەی شــانۆ دەبینــن هــەم نایبینن‪،‬‬ ‫لەڕاســتیدا ئەوەی لەسەر تەختەی شانۆ‬ ‫دەیبینــن گێڕانــەوەی ئیبراهیــم پشــت‬ ‫كوهییــە لە ڕۆمانــی دواهەمیــن هەناری‬ ‫دونیا‪ ،‬لە ڕۆمانێكی شــاكار و زۆر مەزنی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی‪ .‬زۆر حــەز دەكــەم خــودی‬

‫ســەرەتا حەزو ئــارەزوی ئێمە لە گروپی‬ ‫تــی توكــدا بــووە هــۆكاری هەڵبژاردنی‬ ‫ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬دووەم‪،‬‬ ‫ئاشنابوون‌و پسپۆڕبوونی من لە هونەری‬ ‫چیرۆكنووسین‌و ڕۆماننووسین‪.‬‬ ‫ئــەو توانایــەی لــە ئێمــەدا هەیــە بۆ‬ ‫خولقاندنــی بەرهەمی نوێ‌‪ ،‬وای کرد پەنا‬ ‫بــۆ ڕۆمان ببەین‪ .‬لــەم نێوانەدا حەزمان‬ ‫نەكــرد وەك ئــەو ڕەوتــە بــاوە زاڵــەی‬ ‫هەیــەو هەمووی پەنــا بۆ نمایشــكردنی‬ ‫بەرهەمــی كالســیك دەبات‌و زۆربەشــی‬ ‫الســایكردنەوەیە لــە یەكتــر‪ ،‬پەنــا بــۆ‬ ‫بەرهەمە كالسیكییەكان بەرین‪ .‬هەمیشە‬ ‫ویســتومانە لــە دەرەوەی ڕه‌وتی باو بین‬ ‫و دوای يەوتە الساییکەرەوه‌كان نەكەوی ‌ن‬ ‫و بەپێچەوانەی ئاراســتەی ئــاوەوە مەلە‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئیقتیباس كارێكی‬ ‫زۆر ئەســتەم و پــڕ لە كێشــەیە و كاری‬ ‫هەمــوو دەرهێنــەر و دراماتۆرگێك نییە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە كارنامەی تــۆدا چەنــد كاری‬ ‫ئیقتیباســی ســەركەوتوو دەبینرێــت‪،‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی كاركردنی تۆ لە بواری‬ ‫ئیقتیباســدا و دەســتبردن بــۆ شــاكارە‬ ‫ئەدەبییــەكان چییــە‪ ،‬لەنــاو ئــەم دەقە‬ ‫ئەدەبییــە مەزنانەدا بەدوای چ شــتێكی‬ ‫کاستی شانۆیی دواهەمین هەناری دونیا‬ ‫تایبەتدا دەگەڕێیت بۆ بە شانۆكردنیان‪.‬‬ ‫برایم پشت کوهی‪ :‬دیارە بۆ ئیقتیباس‬ ‫ێ بزانێت دەستپێشخەر بێت لە نوێگەرایی‌و هەوڵ زۆرەو ئاستێكی قوڵی كاركردنی ئینسانی هۆكارێك بوو بۆ ئەو پێشــوازییە زۆرەی‬ ‫لــە ڕۆمانێــك‪ ،‬دراماتۆرگ دەبــ ‌‬ ‫كام دیمەن بۆ شــانۆ گونجاوە‪ .‬بۆ نموونە بــدات یەكەم بێــت لــە ئاڤانگاردبووندا‪ ،‬تیایــە‪ .‬بەختیــار عەلــی لــەم رۆمانــەدا كە لێی كرا‪.‬‬ ‫ئەو بەشــانەی كە وشــە ڕۆڵی ســەرەكی ئەوكاتــە ئیتــر ناترســێت‌‪ ،‬بەڵكــو ئــەم وەك پزیشــكێكی نەشــتەرگەریی‪ ،‬لەناو‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬لــە دراماتۆرگــی‬ ‫هەیــە تیایــدا بەشــێوەیەكە ڕەگــەزی پڕۆسەیە خۆی دەبێتە كێشەو قەلەقێكی چینوتوێژەكانــی كۆمەڵگەكەیدا توێكاری‬ ‫ش و ئەزموونێكی زۆر تایبەت‌و دەكات ‌و توێژەرێكــی وردو كاریگــەری ڕۆمانی دواهەمیــن هەناری دونیادا چەند‬ ‫زمــان ئەولەوییەتی یەكەمــەو باری زمان چێژبەخــ ‌‬ ‫ێ ئــەوەی تووشــی لەســەدی ناو ڕۆمانەكــە ئامادە دەكرێ‌و‬ ‫رۆڵی ســەرەكی‌و بونیــادی هەیە تیایدا‪ ،‬پڕ لە جۆشوخرۆش‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەكەیەتــی بــ ‌‬ ‫بەدڵنیاییــەوە ئەمانــە بــە كەڵكی ســەر‬ ‫ێ بێتە سەر تەختەی شانۆ؟‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬چــۆن و بۆچــی دەمارگیــری بێــت‌و نزیــك بێتــەوە لــە دەتوان ‌‬ ‫برایــم پشــت کوهــی‪ :‬مــن لــەكاری‬ ‫تەختەی شــانۆ نایەن‪ .‬من چەندین ساڵ ڕۆمانــی دواهەمیــن هەنــاری دونیــات هەســتگەرایی‪ .‬زۆر بەجوانی وێنای شەڕو‬ ‫لەمەوێش ڕۆمانی (وەك ئاو بۆ شكۆالت)ـم‬ ‫خوێندەوەو فەزای ڕیالیزمی جادوییەكەی‬ ‫زۆر ســەرنجڕاكێش بوو بەالمەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫قوتابییەكانمــدا كــە زۆربەیــان كچ بوون‬ ‫بڕیار بوو شانۆییەك ئامادە بكەین‪ ،‬چەند‬ ‫كەســێكیان (ماڵەكەی بەرنارد ئالبا)یان‬ ‫پێشــنیاز كرد‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو دەقە لە‬ ‫ئێراندا زۆر كاری لەســەر كراوە‪ ،‬كەوتمە‬ ‫بیری ڕۆمانی (ئاو وەك شــكۆالت)‪ ،‬ئێمە‬ ‫بــۆ یەكەمجــار ئــەو ڕۆمانەمــان ئامادە‬ ‫كــردو هێنامانە ســەر تەختەی شــانۆ و‬

‫دواهەمین هەناری دونیا ته‌نیا ڕۆمانێکی كوردی نییە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی نووسەرەكەی زۆر بەباشی توانیوێتی‬ ‫پرسی كۆمەڵگەو ژینگەكەی بەگشتی بە جیهانی بكات‬ ‫‌و بیكاتە بەرهەمێك كە پرسی هەموو خەڵكی دونیایە‬

‫بەختیــار عەلی نمایشــەكەمان ببینێت‌و‬ ‫غافڵگیر بێت‪.‬‬ ‫كەواتە هیوادارم ئــەوە ڕوونبووبێتەوە‬ ‫كــە من خــودی ڕۆمانەكە ناهێنمە ســەر‬ ‫تەختەی شــانۆ‪ ،‬بەڵكو نیگاو ڕوانینم بۆ‬ ‫ڕۆمانی دواهەمین هەناری دونیا دەهێنمە‬ ‫ســەر تەختەی شــانۆ‪ .‬شــیعری كوردی‬ ‫لەگەڵ مۆســیقای باشوری ئێراندا تێكەڵ‬ ‫دەكەم‪ ،‬جلوبەرگیش بەهەمان شێوە‪ .‬من‬ ‫پێشتر كاری لەو شێوەم لەگەڵ مەكبێسی‬ ‫شكســپیردا كردووە‪ ،‬كۆمیدیــای ئیالهی‬ ‫دانتیێ و ڕۆمانی وەك ئاو بۆ شــكۆالت‌و‬ ‫«لوراسكوییول»ـــی مەكسیكی كردووە‪،‬‬ ‫دیارە ئەنجامی كارەكانیشم سەرنجڕاكێش‬ ‫‌و كاریگــەر و جێگای بایەخی رەخنەگران‬ ‫‌و بینەرانی هوشــیار بووە‪ .‬زۆر ستاییش‬ ‫كــراوەو لە چەندین فێســتیڤاڵی گەورەی‬ ‫جیهانیــدا بەشــداریمان كــردووە‪ .‬دڵنیام‬ ‫لەسەركەوتنی ئەم كارەشم‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ماسک‬

‫مارا ‪ -‬ساد‬ ‫دانا ڕەئووف‬

‫ناونیشــانی هیــچ دەقێکــی شــانۆیی‬ ‫هێندەی (چەوســانەوە و کوشــتنی مارا‬ ‫لەالیــەن نەخۆشــەکانی بیمارســتانی‬ ‫چارنتــن‪ ،‬کە لە ژێر چاودێری مارکیز دی‬ ‫ساد نەمایشکراوە)ی پیتەر ڤایس( ‪-١٩١٦‬‬ ‫‪)١٩٨٢‬درێژتر نییە‪ ،‬کە دواتر لە ناچاریدا‬ ‫بۆ (مارا – ســاد) کورتکراوەتەوە و هەر‬ ‫بەو ناویشەوە ناسراوە‪ .‬ئەم شانۆنامەیە‪،‬‬ ‫کــە بۆ یەکەمجــار لە ســاڵی ‪١٩٦٤‬دا لە‬ ‫بەرلین و لەســەر شانۆی شیلەر نەمایش‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬ناوبانگــی ڤایــس بــە هەموو‬ ‫ئەوروپادا بــاو دەکاتــەوە‪ .‬دواتر پیتەر‬ ‫بروک هەمان شــانۆنامە‪ ،‬لە نەمایشــێکی‬ ‫ناوازەی گەورەدا‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٦٦‬لەسەر‬ ‫شــانۆی ئالدویــک لــە لەنــدەن نەمایش‬ ‫دەکات‪ ،‬بەم شــێوەیەیش مارا – ســاد و‬ ‫ڤایس دەبنە دوو ناوی لێک جیانەکراوەی‬ ‫جیهانی‪ .‬ئەم شانۆنامەیە چ لە ڕووی فۆرم‬ ‫و چ لە ڕووی ناوەڕۆکەوە‪ ،‬شــتێکی نوێ‬ ‫و جیاواز دەبێت و دەروازەیەکی بەرین بە‬ ‫ڕووی پرۆســە ئەزموونگەرییەکەی ڕەوتی‬ ‫شانۆی ئەوروپیدا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە ڤایس لە ســاڵی ‪١٩٣٩‬وە‪،‬‬ ‫وەک پەناهەندە لە ســوێد دەگیرسێتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــارا – ســاد بە زمانــی ئەڵمانی‬ ‫دەنووســێت‪ .‬ڤایــس دوای دەســەاڵتی‬ ‫هیتلەر‪ ،‬لەگەڵ خێزانەکەیان بەرەو لەندەن‬ ‫هەڵدێن‪ ،‬دواتر لەوێش نامێننەوە و دەچنە‬ ‫پــراگ‪ ،‬بــەاڵم دوا وێســتگەی ڤایــس لە‬ ‫ســوێد و شاری ستۆکهۆڵم دەبێت‪ .‬ڤایس‬ ‫بەر لە نووســینی ئەم شانۆنامەیە‪ ،‬وەک‬ ‫هونەرمەندێکی فــرە بەهرە‪ :‬وێنەکێش و‬ ‫ریژیسۆری فیلم ناسرابوو‪ ،‬بەاڵم لەپڕ مارا‬ ‫– ســاد کردی بە یەکێــک لە گەورەترین‬

‫شانۆنامەنووسەکانی دونیا‪ .‬دەقەکەیش‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەکی شــانۆ لەناو شانۆدا باسی‬ ‫نووســەری فەڕەنســی مارکیز دی ساد و‬ ‫ژان پــۆل مارای شۆڕشــگێر دەکات‪ :‬دی‬ ‫ساد کەسێکی خودگەرا و نووسەرێکی بێ‬ ‫ئابــڕو‪ ،‬مارایش شۆڕشــگێڕێک‪ ،‬کە تەنها‬ ‫بڕوای بە هێز و خوێن ڕشتنە بۆ گەیشتن‬ ‫بە پرنسیپە شۆڕشگێرییەکانی‪ .‬دەقەکەی‬ ‫ڤایــس لــەو بیمارســتانەوە دەســت پێ‬ ‫دەکات‪ ،‬کە دی ساد وەک بەندکراو ژیانی‬ ‫تیــا دەباتــە ســەر؛ مارکیز دی ســاد لە‬ ‫ساڵی ‪١٨٠٩‬دا ڕەزامەندی کاربەدەستانی‬ ‫بیمارســتانەکە وەردەگرێــت تــا لەگــەڵ‬ ‫نەخۆشەکانی چارنتن نەمایشێک سەبارەت‬ ‫بە کوشــتنی ژان پۆل مارا‪ ،‬کە لە ساڵی‬ ‫‪١٧٩٣‬دا دەکوژرێــت‪ ،‬پێشــکەش بکات‪.‬‬ ‫بەرێوبەری بیمارستانەکە و خێزانەکەی و‬ ‫کارمەندەکانی‪ ،‬وەک بینەری نەمایشەکە‪،‬‬ ‫لــە ســوچێکی شــانۆکەدا‪ ،‬دادەنیشــن‪.‬‬ ‫ڕووداوکانی دەقەکەیش لە کوشتنی مارا‪،‬‬ ‫لەالیەن شارلۆت کۆردی‪-‬یەوە سەرچاوەی‬ ‫وەرگرتــووە‪ ،‬کــە لە ڕاســتیدا لە ســاڵی‬ ‫‪١٧٩٣‬دا ڕوویداوە‪.‬‬ ‫ڤایس بــە تەکنیکێکی تایبەتی چەمک‬ ‫و بیرۆکــەی شــانۆی برێشــت‪ ،‬ئارتــۆ و‬ ‫هەروەها نووســەری ئیتاڵــی بیراندیلۆی‬ ‫تێکــەاڵو کــردووە و بــەم شــێوەیەیش‬ ‫شانۆیەکی سەراپاگیر و مۆدێرنی دروست‬ ‫کــردووە‪ ،‬کــە بنەمــا و ســتراکتورێکی‬ ‫سیاســیی فرە مــەودا لەخۆدەگرێت‪ .‬دی‬ ‫ســاد لەم دەقەی ڤایســدا چەندین ڕۆڵی‬ ‫هەیــە؛ نووســەری ئــەو دەقەیــە‪ ،‬کە لە‬ ‫بیمارســتانی چارنتن نەمایــش دەکرێت‪،‬‬ ‫ریژیســۆری نەمایشــەکەیە‪ ،‬ئەکتــەرە و‬ ‫هاوکات دی ســاد خۆشییەتی‪ .‬ڤایس بۆ‬ ‫نووســینی مارا – ساد شیعر و پەخشان‬ ‫تێکــەاڵو دەکات‪ ،‬گۆرانــی و هونــەری‬

‫پانتۆمایــم بــەکار دەهێنێــت و لەنێــوان‬ ‫زمانێکــی ئەدەبی بــەرز و زمانێکی تری‬ ‫ساکاری ژیانی ڕۆژانەدا‪ ،‬دێت و دەچێت‪.‬‬ ‫یەکێــک لە بنەما ســەرکەوتووەکانی ئەم‬ ‫دەقــە ئەوەیــە‪ ،‬کــە ڤایــس توانیویەتی‬ ‫مۆتیڤــە دژ بەیەکەکانی برێشــت و ئارتۆ‬ ‫لە یەکەیەکی تــری هونەریدا کۆبکاتەوە‪.‬‬ ‫شــانۆ داســتانییەکەی برێشــت و بنەما‬ ‫فێرگەییە سیاســییەکەی‪ ،‬لەگەڵ چەمکە‬ ‫فیزیکی و دیــدە میتافیزیکییەکەی ئارتۆ‬ ‫تێکــەاڵو بــکات‪ .‬مارا – ســاد چەندە لە‬ ‫برێشــت و ئارتــۆوە نزیکــە‪ ،‬هێندەیــش‬

‫ڤایس بۆ نووسینی مارا – ساد شیعر و پەخشان تێکەاڵو‬ ‫دەکات‪ ،‬گۆرانی و هونەری پانتۆمایم بەکار دەهێنێت و‬ ‫لەنێوان زمانێکی ئەدەبی بەرز و زمانێکی تری ساکاری‬ ‫ژیانی ڕۆژانەدا‪ ،‬دێت و دەچێت‬ ‫جیاوازە و لە هەردوو بنەما شانۆییەکانی‬ ‫برێشــت و ئارتــۆ‪ ،‬بــەاڵم بەشــێوەیەکی‬ ‫جیاواز پێک هاتووە‪.‬‬ ‫وەک لەوەبــەر ئاماژەمــان بۆ کردووە‪،‬‬ ‫ڤایس بــۆ نووســینی ئەم شــانۆنامەیە‪،‬‬ ‫گەڕاوەتــەوە بۆ ســەر کۆمەڵــێ ڕووداوی‬ ‫مێژوویــی‪ ،‬ئاوڕی لە بەڵگەنامە و ڕاپۆرت‬ ‫و کتێبــی مێژوویی داوەتەوە و ســوودی‬ ‫لــێ وەرگرتــوون‪ .‬بەاڵم مارا – ســاد بە‬ ‫کارێکــی مێژوویــی و دۆکیومێنتــاری‬ ‫هەژمــار ناکرێــت و لەنێو ئەو ســەرچاوە‬

‫و کەرەستە بەکارهێنراوانەوە‪ ،‬شاکارێکی‬ ‫گەورەی لەنێو مێژووی شــانۆی جیهانیدا‬ ‫خوڵقانــدووە‪ .‬ڤایــس‪ ،‬هەرچەنــدە ســێ‬ ‫کارەکتەری لە مێژووەوە وەرگرتووە (دی‬ ‫ســاد‪ ،‬مارا و کۆردی) بەاڵم نەیوویستوە‬ ‫مێــژوو بگێڕێتەوە‪ ،‬بەڵکــو لەناو مێژوودا‬ ‫و بــە یارمەتی دۆکیومێنــت و بەڵگەنامە‬ ‫مێژووییــەکان درامایەکــی جیــاوازی وای‬ ‫نووســیوە‪ ،‬کــە بتوانێت نەخشــەیەک بۆ‬ ‫بیــری مرۆڤایەتــی بکێشــێت‪ .‬ڤایس ئەو‬ ‫ســێ کارەکتــەرە ڕاســتەقینە مێژووییە‬ ‫دەکاتە بنەما و هەڵوێســتەیەکی گرینگی‬

‫هاوچەرخ و بەرجەســتەی دیدێکی نوێ و‬ ‫هونەرییان دەکات‪ ،‬بەمەیش مێژوو‪ ،‬واقیع‬ ‫و شانۆ دەکاتە پالتفۆرمێکی ڕەهەندئامێز‬ ‫و ئێستاتیکایەکی جیاوازی جیهانی شانۆ‪.‬‬ ‫گرینگــی دەقەکــەی ڤایــس لەوەدایە‪،‬‬ ‫کــە توانیویەتــی بەڵگەنامــە و ڕووداوە‬ ‫ڕاســتەقینەکانی مێــژوو لەبۆتــەی چەند‬ ‫کێشــەیەکی هەمیشــە هەنووکەیــدا‬ ‫بەرجەستە بکات و مەودایەکی ئایندەگەری‬ ‫و هەمیشــە زیندووی پێ ببەخشــێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونــە چەمکە توندوتیژەکانی شــۆڕش‬ ‫بەســتراونەتەوە بــە گفتوگۆ و دیدی مارا‬

‫و سادیشــەوە‪ ،‬بۆ سروشت و مەرجەکانی‬ ‫مرۆڤ و پرســە ڕامیارییە هەمە چەشن و‬ ‫فرە مەوداکانەوە‪ .‬توندوتیژی‪ ،‬کێ ڕاستە‬ ‫و کــێ هەڵەیــە‪ ،‬چارەســەرکردنی مێژوو‬ ‫لەســەر شــانۆ‪ ،‬شــانۆی دوکیومێنتــاری‬ ‫و بەســتنەوەی چەمکــە دژ بەیەکــەکان‪،‬‬ ‫خانــە گرینگەکانــی مــارا – ســاد پێک‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬هاوکات چارەســەرە سیاسیی‬ ‫و هونەرییەکانــی ڤایــس‪ ،‬لــە زەمەنێکی‬ ‫پڕ لە سیاســەتێکی دژە مەودادا دەخاتە‬ ‫ڕوو‪ .‬پیتــەر بــرووک ســەبارەت بەم دژە‬ ‫جەمسەرانە‪ ،‬لەم شــانۆنامەیەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫(‪ /.../‬هەموو شــتێک لە جێگای خۆیدا‬ ‫بەهــۆی دژەکەیەوە دانــراوە‪ :‬جیددی لە‬ ‫ڕێــگای کۆمیدییــەوە‪ ،‬پایەبــەرزەکان لە‬ ‫ڕێــگای میللییــەوە‪ ،‬ئەدەبــی لــە ڕێگای‬ ‫بازاڕییــەوە‪ ،‬ڕۆشــنبیری لــە ڕێــگای‬ ‫جەســتەوە‪ .‬ئەمانەیش بەهۆی وێنەکانی‬ ‫تەختــەی شــانۆوە ژیانیــان دەکرێت بە‬ ‫بەردا)‬ ‫مارا – ســاد لە وەرگێڕانی شێرزاد حەسەن و‬ ‫لــە زنجیرەی شــانۆی بیانی‪ ،‬ژمــارە ‪٤‬ی دەزگای‬ ‫ئاراس‪ ،‬لە ساڵی ‪٢٠٠٧‬دا باڵو کراوەتەوە‪.‬‬

‫كاریگەرییەكانی ڤیرژینیا وۆڵف و خاتوو دالوای‬

‫لەسەر دونیای پاش خۆیان‬ ‫ئەرسەالن ئەردەاڵنی‬ ‫كــەم كەس هەیــە ســەرودەری لەگەاڵ‬ ‫دونیــای كتێب و خوێندنــەوەدا هەبێت و‬ ‫ڤیرژینیــا وۆڵــف و شــاكارە مەزنەكەیی‬ ‫(خاتــوو دالــوای) نەناســیبێت و‬ ‫نەخوێندبێتــەوە‪ ،‬یان النیكەم لەبارەیەوە‬ ‫نەخوێندبێتــەوە‪( .‬خاتــوو دالــوای) بــە‬ ‫یەكێك لە رۆمانە هەرە مەزنەكانی جیهان‬ ‫هەژمــار دەكرێت و زۆر جــار ناوی لەپااڵ‬ ‫نــاوی رۆمانە نەمرەكانــی وەك (تاوان و‬ ‫سزا)ـــی دۆستۆیڤســكی و (ســەد سااڵ‬ ‫تەنیایی)ـــی ماركیــزو چەندیــن رۆمانی‬ ‫نەمری تردا دێت‪ .‬ئەم رۆمانە بۆ سەرجەم‬ ‫زمانــە زیندوەكانی دونیــا وەرگێڕدراوەو‬ ‫گەلێك كاریگەری لەسەر دونیای ئەدەبیی‬ ‫پاش خۆی بەجێهێشتوە‪.‬‬ ‫رۆمانــی (خاتــوو دالــوای) ‪Mrs.‬‬ ‫‪ Dalloway‬شــاكارێكی ژنــە‬ ‫رۆماننوســی بریتانــی (ڤیرژینیا وۆڵف)‬ ‫ـــە‪ ،‬لــە ســاڵی ‪ 1925‬بەرهــەم هاتووە‪.‬‬ ‫رۆمانەكە بە تەكنیكــی (رەوتی ئاگایی)‬ ‫‪Stream of consciousness‬‬ ‫نووســراوەتەوە‪ ،‬لەســەر دوو كورتــە‬ ‫چیرۆكی تری خودی ڤیرژینیا هەڵچنراوە‬ ‫بەنــاوی (خاتــوو دالــوای لە شــەقامی‬ ‫بۆنــد) و (ســەرۆك وەزیــران)‪ .‬بەهــۆی‬ ‫ئــەو لێكچوونــەی لەنێوان ئــەم رۆمانە و‬ ‫رۆمانــی (جێمــس جویس ئۆلیســیەس)‬ ‫ـــدا هەیە لــە رووی بونیادو شــێوازەوە‪،‬‬ ‫رەخنەگــران وایدەبینــن ئــەوەی یەكــەم‬ ‫وەاڵمێكــە بــۆ ئــەوەی دووەم‪ .‬ئەمڕۆكە‬ ‫رۆمانــی (خاتــوو دالوای) بــە یەكێك لە‬

‫رۆمانە هەرە گرنگەكانی سەدەی بیستەم‬ ‫دێتــە هەژمــارو دەروازەیەكــی گرنگە بۆ‬ ‫تێگەشــتن لــە وێژەی ڤیرژینیــا وۆڵف و‬ ‫رەوتی ئاگایی‪.‬‬ ‫چیرۆكــی ســەرەكی نێــو رۆمانەكــە‬ ‫یــەك رۆژ لە ژیانی كاراكتەری ســەرەكی‬ ‫(كالریســا دالــوای)‪ ،‬لەپــاش جەنگــی‬ ‫جیهانی یەكەم لە ئینگلترا‪ ،‬دەگێڕیتەوە‪.‬‬ ‫كالریســا ســەرگەرمی ئامادەكاریــە بــۆ‬ ‫ســازدانی ئاهەنگێــك لــە ماڵەكەیدا‪ ،‬بە‬ ‫بەكارهێنانــی چیرۆكخوێنێكی دەرەكی و‬ ‫ئاشــنا بــە ناخی كەســەكان و ناوەڕۆكی‬ ‫شــتەكان‪ ،‬رۆمانەكە بەنێــو كاتدا دێت و‬ ‫دەڕوات‪ ،‬بەنێو بیرۆهۆشی كەسایەتیەكاندا‬ ‫هاتوچــۆ دەكات‪ ،‬تــا وێنەیەكــی گەورەو‬ ‫تەواوی نەك تەنها ژیانی كالریسا دالوای‬ ‫بەڵكو كۆمەڵگــەی پاش جەنگی جیهانی‬ ‫یەكەم نیشان بدات‪.‬‬ ‫پــاش زیاتر لــە نیو ســەدە‪( ،‬مایكاڵ‬ ‫كنینگهــام) لــە رۆمانێكیــدا بەنــاوی‬ ‫(كاژێــرەكان)‪ ،‬دووبــارە رۆمانی (خاتوو‬ ‫دالوای)ـــی وێناكــردەوە‪ ،‬كاراكتــەری‬ ‫كالریســا دالوای و خودی ڤیرژینیا وۆڵفی‬ ‫ێ ژن و‬ ‫ێ زیندوكــردەوە‪ .‬ســ ‌‬ ‫ســەرلەنو ‌‬ ‫ێ قۆناغی مێژوویی جیــاوازو رووداوی‬ ‫ســ ‌‬ ‫رۆمانێــك كــە لــە ســەرەتای ســەدەی‬ ‫بیســتەمدا نووســراوەتەوە‪ ،‬بابەتــی نێو‬ ‫رۆمانەكــەی مایــكاڵ كنینگهامــە‪ .‬هــەر‬ ‫بەچەشــنی رۆمانەكەی وۆڵف دیســان لە‬ ‫رۆمانەكــەی كنینگهامیــش گەمــەی كات‬ ‫بەدی دەكرێت‪ ،‬رۆمانەكە دابەشــبووە بۆ‬ ‫ێ كاتی جوداو لە هەر یەكیاندا‬ ‫ســەر ســ ‌‬ ‫كەسایەتییەكی ســەرەكی رۆاڵ دەبینێت‪،‬‬ ‫لە ســەرەتادا بە زەمەنی ڤیرژینیا وۆڵف‬

‫دەســتپێدەكات كە دەكەوێتــە چارەگەی‬ ‫یەكەمــی ســەدەی رابــردو‪ ،‬پاشــان‬ ‫زەمەنی ژنە ســاالرەیەك كە خوێنەرێكی‬ ‫سەرســەختی وۆڵفە و ناوی كالریسایە و‬ ‫لە نەوەدەكانی ســەدەی رابردودا دەژی‪،‬‬ ‫دواتر دەگەڕێتەوە ناوەڕاستەكانی سەدەی‬ ‫بیســتەم بۆ الی كەســایەتی ســێهەم كە‬ ‫ئەویــش دیســان خوێنەرێكــی وۆڵفــە و‬ ‫سەرگەرمی خوێندنەوەی رۆمانی (خاتوو‬ ‫دالوای)ـــیە‪ .‬كنینگهــام بــە هەڵبژاردنی‬ ‫رۆمانــی (خاتــوو دالــوای) بەتایبــەت‬ ‫كەسایەتی (كالریسا دالوای) هەواڵئەدات‬ ‫دەرگا لەسەر كەسایەتی ئاڵۆزی ڤیرژینیا‬ ‫ێ دەروونیەكانــی‬ ‫وۆڵــف وااڵكات و گــر ‌‬ ‫بخاتەروو‪.‬‬ ‫ڤیرژینیا وۆڵف بە یەكێك لە گرنگترین‬ ‫جیاوازی نییە لەگەاڵ ناوەرۆكی رۆمانەكەو‬ ‫دواتر لە ســاڵی ‪ 2002‬لەســەر دەستی زیادەیەكی ئەوتۆی ســەربار نەكردوە‪ .‬لە كەســایەتیە ئەدەبیەكانــی بریتانیــا لــە‬ ‫دەرهێنــەر (ســتیڤن داڵــدری) رۆمانــی دەســتپێكی فیلمەكــەدا فیرژینیــا وۆڵف چارەگــەی یەكەمــی ســەدەی بیســتەم‬ ‫(كاژێرەكان) لەژێر هەمان ناونیشــان كرا بەخێرایــی لەماڵەكــەی خــۆی دێتەدەرو دادەنرێــت‪ ،‬وەك یەكێــك لــە گرنگترین‬ ‫بــە فیلــم‪ ،‬كە بە یەكێك لــە فیلمە هەرە بەنێــو دارســتانەكەدا بــەرەو روبارەكەی نوێگەرانــی ئەدەبــی ئینگلیزی تەماشــا‬ ‫دڵرفێنەكانی دونیای ســینەما دادەنرێت؛ نزیــك ماڵیــان دەڕوات‪ ،‬لەپااڵ ئەمەشــدا دەكرێــت‪ ،‬جگــە لــەوەش یەكێكــە لــە‬ ‫تێیدا نیكۆاڵ كیدمان رۆڵی ڤیرژینیا وۆڵف گوێمــان لەدەنگیەتی‪ ،‬نامــەی ماڵئاوایی ڕابــەران و داهێنەرانــی رەوتــی ئاگایی‪.‬‬ ‫و لۆرا براون رۆڵی جولیان مۆر دەبینێت‪ ،‬دەخوێنێتــەوە كــە بــۆ مێردەكەیــی بەرهەمەكانــی بەوە جیادەكرێنەوە كە بە‬ ‫مێریاڵ ســترێپیش هەســتاوە بــە گێڕانی نووســیوە‪ ،‬پاشــان خــۆی دەخاتــە نێو زمانێكــی پاراو و ژانرێكی هەســت بزوێن‬ ‫نووسراونەتەوە‪ .‬پاش ملمالنێكی سەخت‬ ‫رۆڵی كالریســا فۆن‪ .‬سیناریۆی فیلمەكە روبارەكەوەو خۆی دەكوژێت‪.‬‬

‫ڤیرژینیا وۆڵف بە یەكێك لە گرنگترین كەسایەتیە‬ ‫ئەدەبیەكانی بریتانیا لە چارەگەی یەكەمی سەدەی‬ ‫بیستەم دادەنرێت‬

‫و تاقــەت پڕوكێــن لەگــەاڵ نائومێــدی و‬ ‫تەنگــەژە دەروونیەكانی‪ ،‬ســەرئەنجام لە‬ ‫‪ 18‬ئیپریلی ‪ 1941‬خۆی فڕێدەداتە روباری‬ ‫(ئــاوس) و بــە خۆكوشــتن كۆتایــی بە‬ ‫ژیانی دێنێت‪ .‬لە نامەی خۆكوشتنەكەیدا‬ ‫بۆ مێردەكەیی نووسیوە‪:‬‬ ‫ئازیــزم‪ ،‬مــن دڵنیــام شــێت دەبــم‪،‬‬ ‫بۆیــە پێموانییــە بتوانیــن دووبــارە بەو‬ ‫كاتــە ناهەموارانــەدا تێپەڕینــەوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫پێشــموانییە ئەمجارەیان چــاك ببمەوە‪.‬‬ ‫ماوەیەكــە دەنگەدەنــگ دەبیســتم و‬ ‫توانــای تەركیزیشــم نەمــاوە‪ .‬بۆیە‪ ،‬چی‬ ‫بەبــاش دەزانــم دەیكەم‪ .‬تۆ بە راســتی‬ ‫خۆشــبەختیەكی گەورەت پێ‌بەخشــیم و‬ ‫لــەو باوەڕەدا نیم هیچ كەس هێندەی من‬ ‫و تۆ هەســتی بە خۆشبەختی كردبێ‌‪ ،‬تا‬ ‫ئیتر ئەم نەخۆشــیە سامناكەم توشبوو‪.‬‬ ‫چیدی توانای بەرگریم نەماوەو دەشــزانم‬ ‫ێ من ژیانێكی‬ ‫ێ تێكــدەدەم‪ ،‬بەب ‌‬ ‫ژیانت ل ‌‬ ‫باشــترت دەبــێ‌‪ .‬مــن لــەوە دڵنیــام‪،‬‬ ‫دەبینیت؟ تەنانەت ناشــتوانم ئەم نامەیە‬ ‫بەشــێوەیەكی بــاش بنووســم‪ ،‬ناتوانــم‬ ‫ێ بڵێم‬ ‫بیشــخوێنمەوە‪ .‬بە كورتی دەمەو ‌‬ ‫من قەرزاری تۆم بۆ ئەو خۆشــبەختیەی‬ ‫پێــت بەخشــیم‪ ،‬تــۆ بــۆ مــن زۆر باش‬ ‫بوویــت و ئــارام بوویــت لەهەمبــەرم‪،‬‬ ‫هەموو كەســێكیش ئەمە دەزانێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫كەســێك هەبێــت بتوانێــت رزگارم بكات‬ ‫ئەوە تۆیت‪ .‬هەموو شــتێكم لەدەستداوە‬ ‫جگە لــە بڕوابوونم بەوەی تۆ كەســێكی‬ ‫باشــیت‪ .‬چیتــر ناتوانم بــەردەوام بم لە‬ ‫تێكدانــی ژیانت‪ ،‬لەو بڕوایەشــدا نیم هیچ‬ ‫كەســێك هێنــدەی من و تۆ هەســتی بە‬ ‫بەختەوەری كردبێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫‪7‬‬

‫بیرەوەرییەكانی ئانا گریگۆریڤنا‬

‫««‬

‫خێزانی ڕۆماننووس دۆستۆیڤسكی‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪:‬‬ ‫نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫لــە بەرلیــن دوو ڕۆژمان لە كەشــێكی‬ ‫باراناوی و تەمومژدا بەســەر برد‪ ،‬پاشان‬ ‫چووین بۆ شــاری درســدن‪ .‬بڕیارمان دا‬ ‫پتــر لــە مانگێكی تیــادا بمێنینــەوە تا‬ ‫دۆستوێڤســكی بتوانێــت لێكۆڵینــەوە‬ ‫ئاڵۆزەكــەی لەرەخنــەی ئەدەبیــدا تەواو‬ ‫بــكات‪ .‬دۆستوێڤســكی هــەر لەبنەڕەتدا‬ ‫درســدنی خۆشدەویست بەهۆی پیشانگە‬ ‫ناودارەكــەی و باخچــە قەشــەنگ و پــڕ‬ ‫لــە گوڵزارەكانی‪ .‬بــۆ چەندین كاتژمێری‬ ‫دوورودرێژ لەبەرامبەر تابلۆی «پاكیزەی‬ ‫سیســتین»ی رافائێلدا دەوەســتا كە بە‬ ‫یەكێــك لەدیــاردە بڵندەكانــی بلیمەتیی‬ ‫مــرۆڤ دەژمێردرێت‪ .‬ناوی ئــەم تابلۆیە‬ ‫لەچەندیــن كاری دۆستوێڤســكیدا بــە‬ ‫تابلــۆی «پاكیــزەی رافائێــل» هاتووە‪،‬‬ ‫بەتایبەتــی لەرۆمانــی (تــاوان و ســزا)‬ ‫دا‪ .‬دواتر لە فلۆرەنســە سەرســام بوو بە‬ ‫تابلــۆ ناودارەكەی تــری رافائێل بەناوی‬ ‫«یوحەننــای مەعمــەدان لــە بیابــان»‪،‬‬ ‫لەشــاری بازلیشــدا بــۆ ماوەیەكــی درێژ‬ ‫لەبەرامبەر تابلۆی «یەســوعی مردوو»ی‬ ‫هونەرمەنــد هانــز هۆڵبــن وەســتا كــە‬ ‫هەســتێكی تێكشــكێنەری دژواری لــە‬ ‫دەروونــی دۆستوێڤســكیدا جێهێشــت و‬ ‫ئــەم هەســتەش لــە رۆمانــی (گێــل)دا‬ ‫رەنگی داوەتەوە‪ .‬هەروەها بەشــێوەیەكی‬ ‫تایبەتیش تابلۆكانی تیتســیان و مۆریلیۆ‬ ‫و رامبرانت و ڤان دایك‪-‬ی دەنرخاند‪.‬‬ ‫لە درسدن‪ ،‬دۆستوێڤسكی كەوتە سەر‬ ‫خوێندنەوەی ئەلیكســاندەر هێرتســن كە‬ ‫یەكێكــە لەو بیرمەندە قووڵە رووســانەی‬ ‫كاریگەرییەكــی گەورەی لەســەر ئەدەبی‬ ‫ئــەودا هەبوو‪ .‬لەكاتی بێكاری و دەســت‬ ‫ێ شــتەوە‬ ‫بەتاڵیشــدا خــۆی بەهەنــد ‌‬ ‫خەریــك دەكرد كە حەزی لــێ دەكردن‪،‬‬ ‫بــۆ نموونــە رۆژانــە ماســییەكی تازەی‬ ‫بــرژاوی لەچێشــتخانەیەكدا دەخوارد كە‬ ‫دەیڕوانییــە رووباری ئیلبــا‪ ،‬لە باخچەی‬ ‫گرۆســین گاردن پیاســەی دەكرد كە لە‬ ‫ئوتێلەكەوە حــەوت كیلۆمەتر دوور بوو‪،‬‬ ‫تەنانەت لە كەشــوهەوای باراناویشدا ئەو‬ ‫پیاســەیەی هەر دەكرد‪ .‬لــەو باخچەیەدا‬ ‫چێشــتخانەیەكی لێبوو‪ ،‬تیپی مۆســیقای‬ ‫ئــەو چێشــتخانەیە جۆرەهــا میوزیكــی‬ ‫دەژەنــی‪ .‬ئەگەرچی دۆستوێڤســكی زۆر‬ ‫شــارەزای هونەرەكانــی میوزیــك نەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم چێــژی لە ســیمفۆنیاكانی مۆزارت‬ ‫و بیتهۆڤــن و رۆســینی وەردەگــرت‪،‬‬ ‫بــەاڵم حەزی لــە ریچارد فاگنــەر نەبوو‪،‬‬ ‫لەوانەیــە لەبەر ئەوە بێ دۆستوێڤســكی‬ ‫لەســەر مۆسیقای كالســیكیی رووسی و‬ ‫رۆمانسیەتی گلینكا پەروەردە بووبێت‪.‬‬ ‫زۆرجــار لــە ئێوارەكۆڕەكانمانــدا‬ ‫دەربــارەی چەندیــن بابــەت گفتوگۆمان‬ ‫دەكــرد‪ ،‬لــەم گفتوگۆیانەشــدا ناكۆكییە‬ ‫فكرییەكانمــان دەردەكەوتــن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە مەســەلەی فێمینیزم و كێشەی ژنان‪.‬‬ ‫مــن بەپێــی تەمەن و ئارەزووم ســەر بە‬ ‫نەوەی شەســتەكان بووم كــە ئافرەتانی‬ ‫ئــەو نەوەیە پتــر مەیلــی ئازادیخوازی و‬ ‫رەتكردنەوەیــان هەبوو‪ ،‬دۆستوێڤســكی‬ ‫حــەزی لەو جــۆرە ئافرەتانــە نەبوو كە‬ ‫مێینەیــی خۆیــان فەرامــۆش كردبــوو‬ ‫و هەمــوو شــتێكیان رەت دەكــردەوە‪،‬‬ ‫لەراســتیدا قێــزی لــە «نێرینەیــی» و‬ ‫زبرییــان دەبــۆوە‪ .‬من پێــم ناخۆش بوو‬ ‫كــە لــە گفتوگۆكانماندا نكوڵیــی دەكرد‬ ‫لە خۆڕاگریــی ئافرەتانی نەوەكەی من و‬ ‫خەباتیان بۆ گەیشــتن بە ئامانجەكانیان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەســااڵنی حەفتاكاندا هەڵوێســتی‬ ‫بەرامبەر بە ژن بەتەواوی گۆڕا بەتایبەتی‬ ‫ئــەو كاتــەی چەندیــن ژنــی رۆشــنبیرو‬ ‫بەتوانــا لە گۆڕەپانەكــەدا دەركەوتن كە‬

‫بە دیدێكی ورد تەماشای ژیانیان دەكرد‪،‬‬ ‫لەو كاتانەدا دۆستوێڤسكی لە گۆڤارەكەی‬ ‫خۆیــدا (رۆژمێــری نوســەرێك) جەختی‬ ‫لــەوە دەكرد كــە «هیوایەكــی زۆری بە‬ ‫ژنانی رووســیا هەیە ئەوانەی پتر جدی و‬ ‫راستگۆو خۆبەختكارن و بەدوای راستیدا‬ ‫دەگەڕێن» وەك خۆی نووسیویەتی‪.‬‬ ‫لــە درســدن شــتێكی وا بــاو بــۆوە‬ ‫كــە ئیمپراتــۆری رووســیا لەكاتــی‬ ‫ســەردانیكردنی پیشــانگەی نێودەوڵەتی‬ ‫لە پاریس‪ ،‬رووبەڕووی هەوڵی تیرۆركردن‬ ‫بۆتــەوە‪ ،‬تیرۆریســتێكی بەڕەچەڵــەك‬ ‫پۆڵۆنی چەند فیشەكێكی پێوە ناوە‪ .‬ئەم‬ ‫هەواڵە بروســكە ئاســا كاری كردە سەر‬ ‫دەروونی دۆستوێڤســكی‪ ،‬ئەو سەرســام‬ ‫بــوو بە ئەلیكســاندەری دووەمــی تزاری‬ ‫رووســیا كە كۆیالیەتی هەڵوەشــاندەوەو‬ ‫جوتیارانی ئازاد كردو دەستی كردبوو بە‬ ‫چاكسازی‪ .‬پاشان دۆستوێڤسكی بەگشتی‬ ‫زۆر الیەنگــری سیســتمی پاشــایەتی‬ ‫بوو‪ ،‬بانگەشــەی یەكێتیــی گەلی دەكرد‬ ‫لەگەڵ «تزاری ئازادیخواز»و رۆشــنگەر‪.‬‬ ‫ئەمــە جگە لەوەی قــەرزاری ئیمپراتۆری‬ ‫ئێســتایە كە هەمو مافــە مەدەنییەكانی‬ ‫وەك خانەدانێكی رەســەن بۆ گەڕاندەوە‪،‬‬ ‫تــزار (واتە قەیســەر) لەكاتی وەرگرتنی‬ ‫عــەرش و فەرمانڕەوایەتیــدا رێگــەی‬ ‫بــە دۆستوێڤســكی دا بگەڕێتــەوە بــۆ‬ ‫پیتەرســبۆرگ كەپێشــتر لەژێر مانەوەی‬ ‫زۆرەملێدا بوو لە سبیریا‪.‬‬ ‫ئێمــە بەپەلــە چووینــە قونســڵیەی‬ ‫رووسیا لە درسدن تا ئامادەبوونی خۆمان‬ ‫و رەتكردنــەوەی ئەو كارە قێزەونە تۆمار‬ ‫بكەین‪ ،‬دۆستوێڤســكی رەنگی تیا نەماو‬ ‫لەحاڵەتــی شــڵەژانێكی دەروونیی زۆردا‬ ‫بــوو‪ ،‬تەنانــەت بەجــۆرە راكردنێكــەوە‬ ‫بەرەو قونسڵییەی رووسی دەرۆیشت‪ ،‬من‬ ‫لەوە دەترسام دیســان تووشی فێلێهاتن‬ ‫بێتــەوە‪ .‬رێــك بۆ ئەو شــەوە فێیلێهات‪.‬‬ ‫خۆشــبەختانە هەوڵــی تیرۆركردنی تزار‬ ‫فەشــەلی هێنا‪ ،‬بــەاڵم مێردەكەم هەر بە‬ ‫ئازارو خەمباری مایــەوە‪ .‬ئەمە دووەمین‬ ‫هەوڵی تیرۆركردنی تزارە كەزۆر بەالیەوە‬ ‫ئازیــزەو رێزی دەگرێت‪ ،‬ئەمە مانای وایە‬ ‫ریشــەی داوی پیالنگێــڕی لــەدژی تــزار‬ ‫قووڵ بۆتەوە‪.‬‬ ‫دۆخی مێردەكەم ئارام بۆوەو دەســتی‬ ‫كــردەوە بە نوســینی وتــارە درێژەكەی‬ ‫دەربارەی بیلینسكی‪ .‬ئەم نووسینە زۆری‬ ‫ئازار دەدا بەهۆی ئاڵۆزییەكەیەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پێنــج جــار بابەتەكــەی داڕشــتۆتەوەو‬ ‫كەچی بەو شــێوەیە دەرنەچوو كە خۆی‬ ‫لێی رازی بێت‪ .‬ئەو دەیویست بەڕاشكاوی‬ ‫بۆچوونی راســتگۆیانەی خۆی سەبارەت‬ ‫بــەم رەخنەگــرە گەورەیــە دەرببڕێت كە‬ ‫بەهرەیەكــی رەخنەیــی جوانــی هەبوو‪،‬‬ ‫دان بەوەشــدا دەنێت كــە كەوتبووە ژێر‬ ‫كاریگەریی ئەم رەخنەگرەوەو پێزانینی بۆ‬ ‫هاندانە بەردەوامەكانی هەیە كە بیلینسكی‬ ‫لەســەرەتای نووســین و لەكاتی گەنجیی‬ ‫دۆستوێڤســكیدا هانــی داوە‪ .‬تەنانــەت‬ ‫دەڵێ‌‪»:‬ئەوســا رێنوێنییەكانی ئەوم زۆر‬ ‫ێ دەكــرد»‪ .‬كەچــی‬ ‫بەجوانــی جێبەجــ ‌‬ ‫دواتر بیلینســكی گــۆڕاو هەڵوێســتێكی‬ ‫دوژمنكارانــەی بەرامبەر دۆستوێڤســكی‬ ‫گرتەبــەر‪ .‬مێردەكــەم نەیدەتوانــی لــەو‬ ‫تــەوس و گاڵتەپێكردنانــەی بیلینســكی‬ ‫بــە بــاوەڕە ئاینیەكانــی دۆستوێڤســكی‬ ‫خــۆش بێت‪ ،‬ئەمە جگە لــەوەی چەندین‬ ‫ناكۆكیــی فكرییــان هەبــوو‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫لەسەر مەسەلەی سۆشــیالیزم و ئاتیزم‪،‬‬ ‫لەوانەیــە پەیوەندیی خراپــی نێوان ئەم‬ ‫دوو هاوڕێیــە لەبنەڕەتــدا بگەڕێتــەوە بۆ‬ ‫ێ لە‬ ‫ئــەو فیتنــەو دووزمانییــەی هەنــد ‌‬ ‫«هاوڕێكانیــان» دەیانكــرد‪ ،‬ئەوانــەی‬ ‫لەســەرەتادا قورســاییەكیان بۆ بەهرەی‬ ‫دۆستوێڤســكی دادەنــا‪ ،‬بــەاڵم دواتــر‬ ‫نەمانزانــی بــۆ لێی هەڵگەڕانــەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ نیكراسۆڤ و تۆرگنیڤ‬ ‫بەتایبەتی تێكچوو‪ ،‬پاشان كەس نەیزانی‬ ‫وتارەكــەی دۆستوێڤســكی دەربــارەی‬

‫بیلینســكی چیــی لێهــات و‪ ..‬ون بــوو‪.‬‬ ‫دۆستوێڤســكی ئەو وتارەی لە درسدنەوە‬ ‫بۆ مۆسكۆ ناردبوو‪ ،‬دوای پێنج ساڵ ئینجا‬ ‫زانیمان ون بووە‪ ،‬هۆكاری ونبوونەكەشی‬ ‫ئەوەیــە كــە وتارەكە كەوتبووە دەســت‬ ‫مایكۆڤی شــاعیر‪ ،‬ئەمیش بە راشــكاوی‬ ‫بۆ دۆستوێڤســكیی نووسی كە ئەم وتارە‬ ‫بەكەڵكــی باڵوكردنــەوە نایــەت تەنها بۆ‬ ‫بیرەەریەەكانی پاش مردن بەكەڵك دێت‪.‬‬ ‫ێ هەفتە مانەوەمان لە درسدن‪،‬‬ ‫پاش س ‌‬ ‫لەنــاكاو مێردەكەم بە ڕاشــكاوی باســی‬ ‫گازینۆكانــی قوماركردنــی هێنایە ئاراوە‪،‬‬ ‫وتــی ئەگــەر لێــرە بەتەنها بومایــە ئەوا‬ ‫ێ دوودڵی خۆم تێدەخســت‪ .‬دواتر ئەم‬ ‫ب‌‬ ‫بابەتەی چەنــد جارێك دووپات كردەوەو‬ ‫منیش وام بەباش زانی نەبمە بەربەســت‬ ‫لــەو رێگەیەی هەڵیبژاردووە‪ .‬پێشــنیارم‬ ‫كــرد بچێــت بۆ هامبــۆرگ‪ ،‬لەســەرەتادا‬ ‫رەتیكــردەوە‪ ،‬بــەاڵم دواتــر رازی بــوو‬ ‫چونكــە زۆری ئــارەزوو لێبوو «چانســی‬ ‫خۆی تاقی بكاتەوە»‪.‬‬ ‫ێ رۆژ بەســەر‬ ‫هــەر كــە دووســ ‌‬ ‫ســەفەركردنیدا بــۆ هامبــۆرگ تێپەڕی‪،‬‬ ‫چەندین نامەم لەوەوە پێگەیشــت باســی‬ ‫زیــان و دۆڕانەكانی خۆی دەكات و داوای‬ ‫ێ پارەی دیكەم‬ ‫پارە دەكات‪ ،‬منیش هەند ‌‬ ‫بۆ ناردو ئەویشــی دۆڕانــد‪ ،‬چەندین جار‬ ‫ئەمە دووبــارە بۆوە‪ ،‬ئیدی بــە گیرفانی‬ ‫خاڵــی گەڕایــەوە بــۆ درســدن‪ ،‬كاتێــك‬ ‫مــن دڵنەواییم كــرد بۆ ئــەوەی خەفەت‬ ‫نەخوات‪ ،‬زۆر دڵی خۆش بوو‪ .‬من لەترسی‬ ‫تەندروستیی ئەو‪ ،‬ئەو هەڵوێستەم نواند‪،‬‬ ‫چونكە گەشــتە فاشیلەكەی بۆ هامبۆرگ‬ ‫بەرادەیەكــی زۆر كاری كردە ســەر باری‬ ‫دەروونــی‪ ،‬ئــەو هــۆكاری دۆڕاندنەكــەی‬ ‫گەڕاندەوە بــۆ پەلەكردن و ئەزمونكردنی‬ ‫ێ شێوازی نوێ‌‪ ،‬لەكاتێكدا دەرفەتی‬ ‫هەند ‌‬ ‫دەوڵەمەندبــوون زۆر نزیــك بــوو‪ .‬ئیدی‬ ‫ێ بــكات كە بۆ‬ ‫هەوڵــی دا قەناعەتــم پــ ‌‬ ‫جاری داهاتوو رێگەیەكی تر دەگرێتەبەرو‬ ‫بەمسۆگەری ئەمجارە دەیباتەوە‪.‬‬ ‫ێ باش بوو تەنهــا بۆ ماوەی‬ ‫وامــان پ ‌‬ ‫دوو هەفتــە لــە بــادن بمێنینــەوە‪ ،‬تــا‬ ‫جارێكــی دی چانســی خــۆی لەقوماردا‬ ‫تاقی بكاتەوە‪ .‬حەواڵەیەكمان لە گۆڤاری‬ ‫بەشــیرەوە بــۆ هاتبــوو‪ ،‬بــە ناچــاری‬ ‫بەهەســتێكەوە درســدنمان بەجێهێشــت‬ ‫ێ خێر بێــت‪ .‬پێنج هەفتەی‬ ‫كــە لەوەناچ ‌‬ ‫ناخــۆش و پــڕ لــە مۆتەكەمان لــە بادن‬ ‫بەسەر برد كە مێردەكەمیان بەزنجیرێكی‬ ‫ئاســنینەوە كۆت كردبوو‪ .‬حیساباتەكانی‬ ‫بۆ بردنەوە راســت دەبوو ئەگەر پیاوێكی‬ ‫ئینگلیــز یــان ئەڵمانیــی هێمــن و بــە‬ ‫ئەعســابێكی ساردەوە جێبەجێی بكردایە‬ ‫نەك دۆستوێڤسكییەكی تووڕە كە هەموو‬ ‫سنوورەكانی بەزاندبوو‪ .‬پاش هەفتەیەك‬ ‫هەرچی پارەمان هەبــوو دۆڕاندی‪ .‬ناچار‬ ‫بووین شــتەكانمان لە گازینۆكەدا بخەینە‬ ‫رەهنــەوە‪ ،‬تەنانــەت دیاریــی ئاهەنگــی‬ ‫هاوسەرگیرییەكەش‪.‬‬ ‫جارێكیــان هاتــەوەو كیســێكی پڕ لە‬ ‫پارەی پێبوو‪ ،‬دواجار چانس یاوەری بوو‪،‬‬

‫بەاڵم هەر وازی نەهێناو دیســان هەمووی حاڵەتێــك ئیتر رێگەیــەك نەدەما پارەی‬ ‫ێ دەســت بكەوێــت‪ ،‬خەمێكــی زۆر‬ ‫دۆڕانــد‪ .‬من ئێســتا بەراشــكاوی دەیڵێم پــ ‌‬ ‫ێ جــار بەكوڵ‬ ‫هەموو هەڵسوكەوتە چارەنووسسازەكانی دایدەگــرت و بگــرە هەند ‌‬ ‫ئــەوم بــە ئەعســابێكی ســاردەوە دەگریــا‪ ،‬لەبەرامبەرمــدا دەكەوتە ســەر‬ ‫وەردەگــرت‪ ،‬چونكە بەئیرادەو خواســتی چــۆك وداوای لێخۆشــبوونی لێدەكــردم‬ ‫خۆمــان ئــەو شــتەمان بەســەر خۆماندا كــە بووەتە مایەی ئــەو هەموو ئازارە بۆ‬ ‫هێنــا‪ ،‬دڵنیا بــووم دۆستوێڤســكی هیچ من‪ ،‬منیش هەوڵم دەدا هێوری بكەمەوەو‬ ‫دەســتكەوتێكی نابێــت و پاڕانەوەكانــی پەنــام بۆ هەموو رێگەیــەك دەبرد تا واز‬ ‫منیش بــۆ وازهێنانی لەیاریی قومار هیچ لە قومار بهێنێت‪.‬‬ ‫بەهــۆی بێپارەییــەوە گەڕاینــەوە بــۆ‬ ‫ســودێكی نابێت‪ .‬لەســەرەتادا پێم سەیر‬ ‫ێ رۆیشــتن‪ ،‬بەنێــو قەاڵو‬ ‫بــوو ئەم پیاوە بەو هەمــوو ئازایەتییەوە وەرزشــی بەپــ ‌‬ ‫بەرگەی ئازارەكانــی زیندان و نەفیكردن كۆشــكە دێرینەكانــی بادنــدا دەگەڕاین‪،‬‬ ‫و لەســێدارەدانی گرتــووە كــە زۆر نزیك هەموو گەڕانێكیشمان یەك رۆژی تەواوی‬ ‫بوو لەســێدارە بدرێت‪ ،‬هەروەها بەرگەی دەخایاند‪ .‬كاتێكیــش حەواڵەی پارەمان‬ ‫ێ كۆتایی‬ ‫كاری ســەخت و مەرگی برا گەورەكەی و پێدەگەیشت‪ ،‬گەڕانەكانمان بەپ ‌‬ ‫ژنی یەكەمی گرتووە‪ ،‬كەچی ناتوانێت واز دەهــات و ژیانی خــۆش و دڵنیایی تەواو‬ ‫لەو سەركێشــی و جەربەزەییانە بهێنێت‪ .‬دەبــوو و مۆتەكەی قوماركردن دەســتی‬ ‫مــن پێم وابــوو ئــەم كارانە شایســتەی پێدەكــردەوە‪ ،‬لەم شارەشــدا ناســیاو و‬ ‫شوێنگە و كەسایەتیی ئەو نین‪ ،‬زەحمەت هاوڕێمــان نەبــوو‪ .‬جارێكیــان بەرێكەوت‬ ‫بــوو بۆ من دان بەو ســیفەتە ناشــیرین نوســەری رووســی ئیڤان گۆنچارۆڤ‪-‬مان‬ ‫و ئابڕوبەرەیــدا بنێــم‪ ،‬بــەاڵم هــەر زوو بینــی‪ ،‬رواڵەت و شــێوەوی قســەكردنیم‬ ‫تێگەیشــتم ئەمــە تەنها الوازیــی ئیرادە بەدڵ نەبــوو‪ ،‬لە فەرمانبەرێكی ئاســایی‬ ‫نییــە‪ ،‬بەڵكو ئەمە نەخۆشــییەكە چاری میری دەچوو‪ .‬جارێكی تر دۆستوێڤسكی‬ ‫ێ مــن ســەردانیی ماڵــی ئیڤــان‬ ‫ێ لەو دۆزەخە‪ .‬بەبــ ‌‬ ‫نییە تەنها بە هەڵهاتن نەب ‌‬ ‫كاتێــك دۆستوێڤســكی دەكەوتــە تۆرگنێــڤ‪-‬ی كــرد كە ئەوســا لــە بادن‬

‫كاتێك دۆستۆیڤسكی دەكەوتە حاڵەتێك ئیتر‬ ‫ێ دەست بكەوێت‪ ،‬خەمێكی‬ ‫ڕێگەیەك نەدەما پارەی پ ‌‬ ‫ێ جار بەكوڵ دەگریا‪ ،‬لە‬ ‫زۆر دایدەگرت و بگرە هەند ‌‬ ‫بەرامبەرمدا دەكەوتە سەر چۆك و داوای لێخۆشبوونی‬ ‫لێ دەكردم كە بووەتە مایەی ئەو هەموو ئازارە بۆ من‪،‬‬ ‫منیش هەوڵم دەدا هێوری بكەمەوەو پەنام بۆ هەموو‬ ‫ڕێگەیەك دەبرد تا واز لە قومار بهێنێت‬

‫ێ بوو‪ ،‬بە هەڵچوونێكی زۆرەوە‬ ‫نیشــتەج ‌‬ ‫گەڕایەوە‪.‬‬ ‫دواجــار لــە دۆزەخی بادنــەوە بەرەو‬ ‫ێ‬ ‫بەهەشــتی ژنێــڤ هەڵهاتیــن‪ .‬لــەو ‌‬ ‫ێ گــرت‬ ‫شــوقەیەكی ئاســاییمان بەكــر ‌‬ ‫دوای ئــەوەی لەســەر خراپیــی گوزەران‬ ‫راهاتبوویــن‪ ،‬گەڕاینــەوە بــۆ ژیانێكــی‬ ‫سیســتماتیك و رێكوپێك‪ :‬دۆستوێڤسكی‬ ‫بەشــەو دەنووســێت و بــەرۆژ درەنــگ‬ ‫لەخــەو هەڵدەســتێت‪ ،‬هەروەكــو لــە‬ ‫پیتەرســبۆرگ راهاتبــوو كاتژمێر یانزەی‬ ‫بەیانی لەخەو هەڵدەستا‪ .‬دوای بەرچایی‬ ‫دەســتی دەكردەوە بــە كاركردن‪ ،‬منیش‬ ‫وەك دكتۆرەكــە پێــی وتــم دەچــووم‬ ‫بــۆ گــەڕان «ســكم هەبــوو»‪ ،‬كاتژمێر‬ ‫ســێی پــاش نیــوەرۆش لەیەكێــك لــە‬ ‫چێشــتخانەكاندا نانمان دەخواردو پاشان‬ ‫منــی دەگەیاندەوە بۆ ماڵەوە‪ ،‬خۆیشــی‬ ‫دەچــووە قاوەخانەیــەك بۆ مــاوەی دوو‬ ‫سەعات خەریكی خوێندنەوەی رۆژنامەی‬ ‫رووســی و بیانی دەبوو‪ .‬سەعات حەوتی‬ ‫ئێــوارەش وەك هەمیشــە بــۆ ماوەیەكی‬ ‫زۆر پیاســەمان دەكــرد‪ ،‬دوای ئــەوە‬ ‫ێ‬ ‫دۆستوێڤســكی بەرهەمێكــی تــازەی پ ‌‬ ‫دەنووســیمەوە‪ ،‬یاخود كتێبی فەرەنسیی‬ ‫دەخوێندەوە‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 1868‬جارێكــی تــر رۆمانی‬ ‫«بێنەوایــان»ی ڤیكتــۆر هۆگــۆی‬ ‫خوێنــدەوە‪ ،‬پتــر سەرســام بــوو بــە‬ ‫بەلــزاك و جۆرج ســاند‪ ،‬دۆستوێڤســكی‬ ‫رۆمانــی «ئوگیلی گرانــدە»ی وەرگێڕایە‬ ‫ســەر زمانــی رووســی‪ ،‬ئەدەبــی بەلزاك‬ ‫لەكارەكانی دۆستوێڤسكیدا دەنگدانەوەی‬ ‫هەبــوو‪ ،‬لێرەدا لێكچوونێك هەیە لەنێوان‬ ‫قارەمانەكانی «بابە گۆریو» و «تاوان و‬ ‫ســزا»دا‪ ،‬هەروەها لەنێوان قارەمانەكانی‬ ‫رۆمانی «مەیخانەی ســوور» و «برایانی‬ ‫كارامــازۆڤ»‪ .‬دۆستوێڤســكی لەســاڵی‬ ‫‪1844‬دا چیرۆكــی «دواكــەس لــە‬ ‫نــەژادی ئایینەكــەم»ی جــۆرج ســاندی‬ ‫كــرد بە رووســی‪ ،‬ئەم خانمە نووســەرە‬ ‫كاریگەرییەكــی گەورەی لە ســەرەتاكانی‬ ‫ژیانی ئەدەبیی دۆستوێڤسكیدا هەبوو‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )47٣‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/9/١٤‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫بێبار‬ ‫ئانتون چیخۆف‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫ئەچۆمیلۆڤــی ئەفســەری پۆلیس‪ ،‬بــە پاڵتاوە‬ ‫تازەکەی بەری و بەستۆکەیەکی دەستیەوە‪ ،‬بەناو‬ ‫بــازاڕدا تێ دەپەڕی‪ .‬پاســەوانێکی قژ خەنەییش‬ ‫کە بێژنگێکی پڕ لە ترێ مارانەی دەس بەســەردا‬ ‫گیــراوی هــەڵ گرتبوو‪ ،‬لــە دوایەوە دەڕۆیشــت‪.‬‬ ‫بێدەنگیەکــی کــڕ ئــەو نــاوەی داگرتبــوو‪ ،‬نــاو‬ ‫بازاڕەکــەش کش و مات و کەســی تیا نەدەبینرا‪.‬‬ ‫دەرگای کراوەی دوکان و مەیخانەکان‪ ،‬وەک دەمی‬ ‫برســی‪ ،‬بە خــەم و پەژارەیەکی زۆرەوە لە دنیای‬ ‫خــودا ڕامابــوون‪ .‬لە پــاڵ دەرگاکانــدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫دەروزەکەرێــک نەدەبینــرا‪ .‬لەپــڕا دەنگێک هاتە‬ ‫گوێ هاواری دەکرد‪:‬‬ ‫ نەفرەتیی‪ ،‬گازم لێ دەگریت؟ کوڕینە نەهێڵن‬‫دەرچێت! تازە ئەو ڕۆژانە گوزەشت‪ ،‬ئیتر گازگرتن‬ ‫قەدەغەیە! کوڕینە بیگرن‪ ...‬ئاهای‪ ...‬بیگرن!‬ ‫هەر لەو کاتەدا قروســکەی ســەگێک بەرگوێی‬ ‫ئەچۆمیلــۆڤ کــەوت‪ ،‬ئاوڕی بۆ الیــەک دایەوە و‬ ‫ســەگێکی بینــی‪ ،‬ســەگەکە لــە ئەمبــاری داری‬ ‫پیچوگینــی بازرگانــەوە دەهاتــەدەرێ‪ ،‬وێــڵ و‬ ‫سەرگەردان لەسەر سێ قاچ بە هەڵبەزودابەز ڕای‬ ‫دەکرد‪ .‬پیاوێکیش بە کراســی چیتی دەق دراو و‬ ‫هێلەکــی دوگمەکراوەوە بەدوای ســەگەکەوە بوو‪.‬‬ ‫کابــرا هــەر بــەدەم ڕاکردنەوە خۆی بۆ پێشــەوە‬ ‫چەماندبــوەوە‪ .‬خــۆی خســت و هــەردوو قاچی‬ ‫ســەگەکەىگرت‪ .‬قروســکەی ســەگ و هــاواری‬ ‫خەڵکەکــە کــە دەیــان وت‪« :‬نەهێڵــن بــڕوات»‬ ‫دیســانەوە دەگاتەوە گوێ‪ .‬لەناو دووکانەکانەوە‪،‬‬ ‫دەم و چــاوی خەواڵــوو سەردەکێشــن و دوای‬ ‫چرکەســاتێک‪ ،‬کۆمەڵێــک‪ ،‬وەک لەپــڕا لەوێــدا‬ ‫هەڵتۆقیبــن‪ ،‬لــە پاڵ ئەنبــاری دارەکــە ئاپوورە‬ ‫دەبەستن‪.‬‬ ‫پاســەوانەکە ڕوو لــە ئەفســەرەکە دەکات و‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫ قوربان‪ ،‬پێ دەچێت شتێک قەومابێت‪.‬‬‫ئەچۆمیلۆڤ نیــوە چەرخەڵەیەک بەالی چەپدا‬ ‫دەکات و بەرەو الی خەڵکەکە دەچێت‪ .‬لەبەردەم‬ ‫دەرگای ئەنبارەکە‪ ،‬ئەو پیاوەی باســمان کرد‪ ،‬بە‬ ‫هێلەکــە دوگمەکراوەکانیەوە دەبینرێت‪ .‬دەســتی‬ ‫ڕاســتی بەرزکردۆتــەوە و پەنجــە خوێناویەکــەی‬ ‫پیشانی خەڵک دەدات‪ .‬هاوارکردنەکەی لە نیمچە‬ ‫سەرخۆش دەچێت کە دەڵێت‪« :‬بزانە چۆن تۆڵەی‬ ‫لێ دەکەمەوە‪ ،‬نەفرەتیی!» پەنجە خوێناویەکەی‬ ‫لــە هەڵکردنــی ئــااڵی ســەرکەوتن دەچێــت‪.‬‬ ‫ئەفســەرەکە لێــی دەڕوانێت‪ .‬بیــری دەکەوێتەوە‬ ‫کــە ئەمــە فریوکینــی زەڕەنگــەری بەناوبانگــە‪.‬‬ ‫ئەوەیش کە ئەم ئاڵۆزیەی دروســت کردوە توولە‬ ‫تانجیەکــی ســپیە کە لمۆزێکی درێــژی پێوەیە و‬ ‫پەڵەیەکــی زەردییش بە پشــتیەوەیە‪ .‬ســەگەکە‬ ‫هەردوو دەســتی کردبوەوە و لەشی دەلەرزی‪ ،‬لە‬ ‫ناوەڕاســتی ئەڵقەی خەڵکەکەدا لەســەر زەویەکە‬ ‫دانیشــتبوو‪ .‬چاوە پڕ لە فرمێســکەکانی چیرۆکی‬ ‫خەم و ترسێکی زۆریان دەگێڕایەوە‪.‬‬ ‫ئەچۆمیلوڤ ڕیزی خەڵکەکەی بڕی و پرسی‪:‬‬ ‫ ئەمــە چیە؟ بۆ کۆبوونەتــەوە؟ بۆ لێرە؟‪...‬‬‫ئــەی تــۆ پەنجەت بــۆ وای لێ هاتــوە؟ کێ بوو‬ ‫هاواری کرد؟‬ ‫خریوکیــن کە دەکۆکی و دەســتی بە دەمیەوە‬ ‫گرتبوو وتی‪:‬‬ ‫ قوربــان‪ ،‬من بــە ڕێگای خۆمدا دەڕۆیشــتم‪،‬‬‫هەقیشــم بەســەر کەســەوە نەبوو‪ .‬لەگەڵ میتری‬ ‫میتریــچ قســەمان لەســەر نرخــی دار دەکــرد‪.‬‬ ‫لەپــڕا ئــەم ئاژەڵە نەفرەتیــە‪ ،‬هەر لــە خۆیەوە‬ ‫پــڕی دامێ و پەنجەی دەســتی گەســتم‪ .‬ببوورە‬ ‫قوربــان‪ ...‬من کابرایەکی کرێکارم‪ ،‬کارەکانیشــم‬ ‫چاک دەکــەم‪ ...‬دەبێت قەرەبوو بکرێمەوە‪ ،‬ئاخر‬ ‫دەکرێــت هەفتەیەک نەتوانم پەنجەم بجووڵێنم‪...‬‬ ‫ئاخر چ یاسایەک ڕێگا بەم ئاژەڵە دەدات؟ ئەگەر‬ ‫مەسەلەکە هەروا بڕوات و هەر گیاندارێک هەستێت‬ ‫و گاز بگرێــت‪ ،‬کەواتە چاکتر وایە تا زوە گۆڕێک‬ ‫بۆ خۆمان هەڵبکەنین‪.‬‬ ‫ئەچومیلوڤ کۆیەکی بۆ کرد‪ ،‬برۆی بەرزکردەوە‬ ‫و دڵکارانە وتی‪:‬‬ ‫ هــوم‪ ...‬زۆرچاکە‪ ،‬ســەگەکە هــی کێیە؟ من‬‫ناهێڵم هەروا بڕوات‪ ،‬ئەمە یانی چی؟ سەگەکانیان‬

‫بەناو کۆاڵن و شــەقامدا بەرەاڵ بکەن و ئیتر چی‬ ‫دەبێــت بــا ببێت! دەبێــت لەوانــە بپێچێنەوە کە‬ ‫حــەز بە جێبەجێ کردنی یاســا ناکــەن! خاوەنی‬ ‫سەگەکە هەر خوێڕیەک بێت سزایەکی وای دەدەم‬ ‫کــە بەرەاڵکردنــی ســەگ و هــەر ئاژەڵێکی تری‬ ‫لەبیربچێتەوە! دەبێت دایکی پرسەی بۆ دابنێت‪.‬‬ ‫ڕوو لە پاسەوانەکە دەکات و پێی دەڵێت‪:‬‬ ‫ یلدیرین‪ ،‬بزانە ســەگی کێیە و کۆنووســێکی‬‫بــۆ ئامادەبکــە! پێویســتە خودی ســەگەکەیش‬ ‫لەناوببرێــت‪ ،‬هەر ئێســتا! لەوانەیە هــار بێت‪...‬‬ ‫دەمەوێت بزانم خاوەنەکەی کێیە؟‬ ‫یەکێک لەناو ئاپوورەی خەڵکەکەوە وتی‪:‬‬ ‫ ئەگــەر بــە هەڵــە نەچووبــم دەبێت ســەگی‬‫ژەنراڵ ژیگالۆڤ بێت‪.‬‬ ‫ ژەنــراڵ ژیکالۆڤ! هوم!‪ ...‬یلدیرین یارمەتیم‬‫بدە پاڵتاوەکەم لەبەر دابکەنم‪ .‬چ گەرمایەکە؟ پێ‬ ‫دەچێت باران ببارێت‪.‬‬ ‫ڕووی لە فریوکین کرد و وتی‪:‬‬ ‫ مــن تەنیا لە شــتێک ســەر دەرناکەم‪ ،‬ئاخر‬‫چۆن دەبێت ســەگێک بــەم بچووکیە گازی لە تۆ‬ ‫گرتبێت؟ ئەو بااڵی ناگاتە پەنجەت! سەگێک بەم‬ ‫بچووکیــە‪ ...‬لەخوا بەزیادبێت تۆیش بەم درێژیە!‬ ‫دیارە پەنجەت بە بزمار یان بە شیشــێک بریندار‬ ‫کردوە و ئێستا داویەتی لە کەللەت درۆ بکەیت و‬ ‫بوختان هەڵبەســتیت‪ .‬من فێڵبازگەلی لە بابەتی‬ ‫تۆ باش دەناسم‪.‬‬ ‫یەکێکی ناو ئاپوورەکە وتی‪:‬‬ ‫ قوربان‪ ،‬فریوکین هەر بۆ ڕابواردن و پێکەنین‬‫ویســتی بە ئاگــری جگەرەکەی لمۆزی ســەگەکە‬ ‫بسوتێنێت‪ .‬سەگەکەیش ‪ -‬دەبەنگ نیە ‪ -‬پەالماری‬ ‫دا و گازی لــە پەنجــەی گرت‪ ...‬خۆیشــتان ئەم‬ ‫کابرا چەنەبازە دەناسن‪.‬‬ ‫فریوکین هاواری لێ هەستا‪:‬‬ ‫ هــەی بــێ چــاووڕوو‪ ،‬بــۆ درۆ دەکەیت؟ خۆ‬‫تــۆ هەرلەوێ نەبوویت! ئەمانــە لەکوێوە دێنیت؟‬ ‫خودی جەنابی ئەفســەر کەسێکی تێ گەیشتوە‪.‬‬ ‫دەزانێــت کــێ درۆ دەکات و کێیــش ڕووســووری‬ ‫بەردەمــی خودایە‪ .‬ئەگــەر درۆم کربێت ئامادەی‬ ‫دادگایــی کردنــم‪ ...‬ئێســتا یاســا بە یــەک چاو‬ ‫تەماشای هەموان دەکات‪ .‬ئەگەر حەزیش دەکەیت‬ ‫بزانیت منییش برایەکم لە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیس‬ ‫کاردەکات‪.‬‬ ‫ ئیتر مشت و مڕ قەدەغەیە‪.‬‬‫لەم ســاتەدا‪ ،‬پاســەوانەکە بــە جیدیی و وەک‬ ‫ئەوەی بە قووڵی بیری لێ کردبێتەوە دەڵێت‪:‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ نــا‪ ،‬نابێــت ئەم ســەگە هی ژەنــڕاڵ بێت‪...‬‬‫ژەنــراڵ و ئــەم جــۆرە ســەگە؟ ســەگەکانی ئەو‬ ‫نەژادیان ڕەسەنە‪.‬‬ ‫ دڵنیایت؟‬‫ بەڵێ قوربان دڵنیام‪.‬‬‫ خۆیشــم دەمزانی‪ ،‬سەگەکانی ژەنراڵ نرخیان‬‫گران و ڕەســەنن‪ .‬ئەم ســەگە شــەیتانییش نەی‬ ‫گەرەکــە‪ .‬نە تووکــی لە تووک دەچێت و نە بیچم‬ ‫و قیافــە و هەیکەلێکــی وای هەیە‪ .‬نژادیشــی‪...‬‬ ‫بێگومــان چرووکە‪ .‬مەحاڵە ژەنراڵ ســەگی وا لە‬ ‫ماڵەکەیــدا ڕبگرێت! ئەقڵ و شــعوورتان بۆ کوێ‬ ‫چوە؟ ئەگەر ئەم ســەگە ڕێی بکەوتایەتە مۆسکۆ‬ ‫یان پتروزبورگ دەیانزانی چی لێ دەکەن! یاســا‪،‬‬ ‫لــە چاوتروکانێکــدا و بــێ هیچ یاســایەک دەیان‬ ‫کوشت! گوێ بگرە فریوکین‪ ،‬تۆ کە ئێستا زیانت‬ ‫لــێ کەوتوە نابێت دەســت بــەرداری هەقی خۆت‬ ‫بیت‪ .‬تەنانەت پێویســتە ئەم جۆرە کەسانە تەمێ‬ ‫بکرێن‪ .‬کاتی ئەوەیە کە‪...‬‬ ‫پاسەوانەکە لەژێر لێوەوە وتی‪:‬‬ ‫ لەوانەیشــە ســەگی ژەنراڵ بێــت‪ ...‬خۆ هیچ‬‫بەســەر لمۆزیــەوە نەنووســراوە‪ ،‬چەنــد ڕۆژێــک‬ ‫لەمەوبەر سەگێکی وام لە ماڵی ژەنراڵ بینی‪.‬‬ ‫دەنگێک لەنێو خەڵکەکەوە وتی‪:‬‬ ‫ من دەیناسم‪ ،‬سەگی ژەنراڵە‪.‬‬‫ هــوم! یلدیرین‪ ،‬برادەر ســەرمامە‪ ،‬پاڵتاوەکە‬‫بــدە بە شــانما‪ ،‬چ هەوایەکی ســاردە! لەرزم لێ‬ ‫هاتوە‪ ...‬تۆ خۆت سەگەکە ببەرە خزمەتی ژەنراڵ‬ ‫و پرســیاری لێ بکە‪ ...‬پێی بڵێ من ســەگەکەم‬ ‫دۆزیوەتــەوە و ناردوومەتــەوە بــۆ خزمەتــی‪.‬‬ ‫ئەوەیشی پێ بڵێ با سەگ بەرەاڵی کووچە و کۆاڵن‬ ‫نەکەن‪ ...‬لەوانەیە ســەگێکی بەقیمەتییشی بێت‪.‬‬ ‫جا هەرکەســێک و ئاگر بە لمــۆزی ئەم داماوەوە‬ ‫بنێت‪ ،‬ئەم بەســتەزمانە هیچی نامێنێتەوە‪ .‬سەگ‬ ‫گیاندارێکــی جوانــە‪ .‬تۆیــش مێشــک پووکی بێ‬ ‫شــعوور دەســتت بێنە خوارەوە‪ .‬پێویست ناکات‬ ‫ئەم قامکە گەمژانەیەت نمایش بکەیت‪ .‬ئەســڵەن‬ ‫هەموو تاوانەکە هی تۆیە‪.‬‬ ‫ ئەوە چێشت لێنەرەکەی ژەنرالییش بەڕێوەیە‬‫بۆ ئێرە‪ .‬باشە‪ ،‬لێی بپرسن‪ .‬دەی‪ ،‬پروخور‪ ،‬وەرە‬ ‫گیانەکەم تەماشــایەکی ئەم سەگە بکە‪ ...‬سەگی‬ ‫ئێوەیە؟‬ ‫ ســەگی ئێمــەی چــی! ئێمە هەرگیز ســەگی‬‫وامان نەبوە!‬ ‫ئەچومیلوڤ وتی‪:‬‬ ‫‪ -‬ئەمــە پرســیاری ناوێــت! دیــارە ســەگێکی‬

‫بەرەاڵیە! پێویســت بەم بگــرە و بەردەیە ناکات!‬ ‫کە من دەڵێم بەرەاڵیە‪ ،‬یانی بەرەاڵیە‪ .‬پێویســتە‬ ‫لەناوببرێت‪.‬‬ ‫پروخور بەردەوامبوو لەسەر قسەکانی‪:‬‬ ‫ وتم سەگی ئێمە نیە‪ ،‬هی برای ژەنراڵە‪ ،‬چەند‬‫ڕۆژێــک لەمەوبەر بە میوانی هاتوە و الی ئێمەیە‪.‬‬ ‫ژەنراڵەکەی خۆمان زۆر حەز بە سەگی ڕاو ناکات‪.‬‬ ‫بەاڵم براکەی وانیە و حەزی لێ دەکات‪.‬‬ ‫ئەچومیلــوڤ بــە دەنگێکی خۆشەویســتانەوە‬ ‫پرسی‪:‬‬ ‫ بــۆ براکــەی تەشــریفیی هێناوەتــە ئێــرە؟‬‫مەبەســتم ڤالدیمیر ئیڤانیچە‪ .‬ئەی خواگیان‪ ،‬هەر‬ ‫ئاگایشم لێ نیە! بێگومان میوانی براکەیەتی‪...‬‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬میوانی ئەوە‪.‬‬‫ ئــەی خوداگیــان‪ ...‬دیــارە بیــری براکــەی‬‫کــردوە‪ ...‬منییش هیچ ئاگادارنیم! چاکە‪ ،‬کەواتە‬ ‫سەگەکە هی ئەوە‪ .‬بەڕاستیی بەختەوەرم‪ ...‬وەرە‬

‫لەگــەڵ خۆتا بیبــەرەوە بۆ ماڵەوە‪ ...‬ســەگێکی‬ ‫خــراپ نیە‪ ...‬گیاندارێکی جوان و زرنگە‪ ...‬گازی‬ ‫لــە پەنجــەی ئەم یارۆیــە گرتوە‪ ،‬ها‪ ،‬هــا‪ ،‬ها‪...‬‬ ‫گیانــدارە چکۆاڵنەکــە دەلەرزیت‪ ...‬چ ســەگێکی‬ ‫دلۆڤانە!‬ ‫پروخــۆر بانگی ســەگەکە دەکات و پێکەوە لە‬ ‫دەرگای ئەنبارەکــە دووردەکەونەوە‪ .‬خەڵکەکە بە‬ ‫فریوکین پێ دەکەنــن‪ ،‬ئەچومیلۆڤ بە دەنگێکی‬ ‫هەڕەشە ئامێزەوە دەنگ هەڵدەبڕێت و بە فریوکین‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫ ڕاوەستە بۆم‪ ،‬خۆم دەزانم چیت لێ دەکەم!‬‫ئینجــا پاڵتاوەکــەی بەخۆیــەوە دەپێچێ و ناو‬ ‫بازاڕەکە بە جێ دەهێڵێت‪.‬‬ ‫‪١٨٨٤‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬مجموعەی آثار چیخوف‪ .‬داستان های کوتاە‬ ‫ترجمە‪ :‬سروژ استپانیان‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪26٤‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )26٤‬دوشةممة ‪2015/9/١٤‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫کۆچی الوانی کوردستان و شەڕکەرە‬ ‫بیانییەکانی ناو دەوڵەتی ئیسالمی(داعش)‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ویژدانی كۆمەڵگەی‬ ‫ئیسالمی و رۆژئاوایی‬ ‫لەبەردەم دیاردەی كۆچدا‬ ‫هاوژین ئەبوبەكر‬

‫بەهمەن تاهیر نەریمان‬ ‫شەڕکەرە بیانیەکان(‪ )foreign fighter‬بەو‬ ‫شەڕکەرانە دەوترێت کە لە واڵتێکی تری جگە لە واڵتەکەی‬ ‫خۆیان شــەڕ ڕودەدات و ئەمان لە واڵتــی خۆیانەوە‬ ‫کۆچدەکەن بۆ ئەو واڵتەی شەڕ و ئاژاوە و دابەشبونە‬ ‫تایەفییەکان بەڕێوەی دەبات‪ ،‬تا بەشداریی لەو پێکدادانە‬ ‫ناوخۆیی و هەرێمییانەدا بکەن‪.‬‬ ‫لە جیهادی ئەفگانستاندا لەدوازدە ساڵی شەڕ لەگەڵ‬ ‫سوپای سوری سۆڤێت (نێوان ‪ ١٩٨٠‬بۆ ‪ ) ١٩٩٢‬نزیکەی‬ ‫(‪ )٢٠،٠٠٠‬شەڕکەری بیانی چوبونە ئەفگان و ببونە‬ ‫شەڕکەرێکی خاوەن ئەزمونی بەتوانا‪.‬‬ ‫لە ئێستادا ئێراق و سوریا؛ زەوی لەبار و سەرنجڕاکێشی‬ ‫شەڕکەرە بیانییە جیهادییە ئیسالمییەکانن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بـــەراوردی بکەین بە دوازدە ساڵی شــەڕی ئەفطان‪،‬‬ ‫ئەوا بە ئاسانی بۆمان دەردەکەوێت کە زەوی سوریا و‬ ‫پێشمەرگە گەنجەکان رویان لە ئەوروپایە‬ ‫ئێراق(بەتایبەت سوریا) زەوییەکی ئێجگار سەرنجڕاکێشی‬ ‫کێشکردنی شەڕکەرە بیانییە جیهادییەکانن(ئەمەش و بەلجیکا= ‪ ٤٤٠‬و سوید ‪ ) ٣٠٠‬کەس شەڕکەری ئیسالمی پــەروەردەکــردنــی مرۆڤی نیشتمانی و ئــازادیــخــوا لە‬ ‫هۆکاری ئایدیۆلۆژیی خۆیی هەیە و لە هەفتەی داهاتو کۆچیان لێوە کــردون بۆ زەوی (دەوڵەتی خیالفەت‪ -‬ئاستێکی ئێجگار ترسناکدایە‪ ،‬لە کاتێکدا کەشی ملمالنێی‬ ‫و لە هەمان الپەرەدا ئاماژە بەو هۆکارانە دەدەین)‪ .‬تا داعش) و زەوی ژێر دەسەاڵتی گروپە جیهادییەکانی تر‪ .‬خۆسەلماندنی نەتەوەیەک تەواو لەبارە بۆ بەرزکردنەوەی‬ ‫لەکاتێکدا ساڵی ‪ ٢٠١٥‬بە ساڵی کۆچی جیهادستە مۆڕاڵی گیانفیدایی و نیشتماندۆستی و خزمەتگوزاری‬ ‫ئاگری شەڕەکەش گەرمتر و بەتاوتربێت‪ ،‬زیاتر سەرنجی‬ ‫ئەم شەڕکەرانە ڕادەکێشێت و دیاردەی هیجرەت (هیجرەت بیانییە شەڕکەرەکان بۆ ئێراق و سوریا ناودەبرێت‪ ،‬مــرۆڤــی کوردستانی؛ کەچی بــــەردەوام ئــەم مۆڕاڵە‬ ‫وەک زاراوەیەکی ئیسالمی‪-‬جیهادی مەبەستمانە‪ ،‬ئەو کەچی لە هەمانکاتدا بە ساڵی کۆچی گەنجە کوردەکان ڕولەداکشانە‪ .‬سەرچاوەی سەرەکیی ئەم داتەپینی مۆڕاڵە‬ ‫هیجرەتەی لە ماڵی کوفرەوە بۆ ماڵی ئیسالم دەکرێت) بەرەو ڕۆژئاوا دادنرێت‪ ،‬ئەمە تەنها گەنجەکانی (هەولێر لەو ناعەدالەتییەوە سەرچاوەی گرتوە کە لە هەرێمی‬ ‫زیاتر و زیاتر دەبێت‪ ،‬لەساڵی ‪٢٠١٢‬دا (‪ ٧٠٠‬بۆ ‪ )١،٤٠٠‬و سلێمانی و دهۆک و کەرکوک و هەڵەبجە) و ناوچەکانی کوردستان لەسەر سامانی ئەم واڵتە هەیە‪ ،‬چینێکی‬ ‫شەڕکەری بیانی چونەتەناو شــەڕی ســوریــاوە‪ ،‬بەاڵم سەر بەو پارێزگایانەی نەگرتۆتەوە‪ ،‬بەڵکو لە تۆڕە کەمی سیاسی‪-‬بازرگان لە لوتکەی دەسەاڵتدا دەژین و‬ ‫ئۆگستۆسی(‪ )٢٠١٣‬ئەم ژمارەیە زیاددەکات بۆ (‪ )٦٠٠٠‬کۆمەاڵیەتییەکانەوە چەندین وێنەی گەنج دەبینین بازرگانی دەکەن‪ ،‬لە کاتی شەڕیشدا گەنجەکان قوربانی‬ ‫شــەڕکــەری جیهادی بیانی‪ ،‬بەپێی ڕاپــۆرتــی نەتەوە کە پێشتر پێشمەرگە بون و ئێستا بەرەو ئەورپا ملی دەدەن و سیاسییە‪-‬بازرگانەکان خەریکی نمایشن و لە‬ ‫یەکگرتوەکان ئەم ژمارەیە لە مانگی چواری (‪)٢٠١٥‬ەدا؛ ڕێیان گرتۆتەبەر‪ ،‬لەالیەکەوە‪ ،‬لەبەرەکانی جەنگدا‪ ،‬میدیاکاندا‪ ،‬گوایە لەبەرەکانی شەڕن‪ ،‬فۆکوسی میدیایان‬ ‫گەشتۆتە (‪ )٢٢،٠٠٠‬هەزار موجاهیدی کۆچەری بیانی‪ ،‬وێنەی بینازیی خۆیان دادەنێن کە لە چ دەردی سەری دەخرێتەسەر‪.‬‬ ‫وێرانەیی سیستمی بەڕێوەبردن و لەڕۆژیچونی(فاسدبونی)‬ ‫هەندێک دەزگای ناڕەسمیی تر‪ ،‬ژمارەی شەڕکەرە بیانییە و پشتگوێخستنێکدا بون‪ ،‬لەالیکی ترەوە وێنەی خۆیان‬ ‫جیهادییەکان‪ ،‬لە ئێراق و سوریادا؛ بەنزیکەی(‪ )٣٠،٠٠٠‬دادەنێن کە یان کۆچیان کردوە یان بەنیازن کۆچبکەن‪ .‬سیستمی پــەروەردەی تاکی خاوەن مۆڕاڵ‪ ،‬لە نزمترین‬ ‫شەڕکەری کۆچەر دادەنێن‪ ،‬ئەمە جگە لەو جیهادستانەی خــۆمــان ڕۆژانـــە شایەتی ئــەوەیــن چــەنــدان گەنجی ئاستدایە‪ .‬لەکاتێکدا ئەو هێزە ترسناک و ژیانکوژەی‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬چەکەکانیان دادەنێن و بەرەو ئەوروپا ملی بەرانبەر پێشمەرگەی کورد ڕاوەستاوە‪ ،‬ئەوان بە هێزی‬ ‫کە لە ناو ئێراق و سوریاوە دەچنە ناویانەوە‪.‬‬ ‫شەڕکەرە کۆچەرە جیهادییەکان؛ بە مۆڕاڵیکی جیهادی‪ -‬کۆچکردن(‪ )immigration‬دەگرنەبەر‪ .‬لەبەرانبەر عەقیدەی دینی گۆشدەکرێن و سەدانیان ئامادەدەکرێن بۆ‬ ‫ئیسالمیییەوە دەجەنگێن و وەک هەر ئایدۆلۆژستێک ئەم دیاردەدا سەرۆکایەتی هەرێم! لە بەیاننامەی ناڕازی خۆتەقاندنەوە‪ ،‬کەچی لێرە ڕۆژلەدوای ڕۆژ پێشمەرگە لە‬ ‫بەهای پێشمەرگایەتی دەخرێت و لە ئەنجامدا بەرەکانی‬ ‫شەڕدەکەن‪ ،‬ئەمانە چەندە شەڕ بۆ ئایدیایەک دەکەن زیاتر هیچی تری لێنەهاتوە بیکات!‬ ‫ئــەم دیــاردەیــە لە هەرێمی کوردستان؛ دەبێت بە جەنگ بەرەو چۆڵکردن دەچن‪.‬‬ ‫و زیاتر لەوە مەحرومبون لە لەززەتە دنیاییەکان بۆ‬ ‫ئێمە ئێستا لەبەردەم قەیرانی کۆچکردنی پێشمەرگە‬ ‫چنگکەوتنی ئەو چێژانە لە بەهەشتی تەئجیلکراوی دیاردەیەکی خەتەرناک لێی بڕوانین‪ ،‬دیاردەیەک بەڕوونی‬ ‫پان و بەرین و پڕ لە سێکس و شــەراب سەرنجیان‬ ‫ڕادەکێشێت‪ .‬دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی مرۆڤدۆست و‬ ‫دادگەر خەونی ئەوان نییە‪ ،‬بەڵکو زیندەخەونی چێژی‬ ‫لەدەستچوو یەکێکە لەسەرچاوەکانی کۆکردنەوەیان‪ ،‬ئەم‬ ‫گوتارەشیان ڕو لە مرۆڤی نێرە و مرۆڤی مێ‪ ،‬زۆر کەمتر‬ ‫بەرەو ئەم جیهادیستە شەڕکەرانە دێن‪ ،‬چونکە ئەو ئیغرا‬ ‫ غەریزەییەی کە بۆ کوڕێکی گەنج هەیانە‪ ،‬بۆ کچێکی‬‫گەنج نیانە‪ .‬واتە گوروپە جیهادستەکان بە ئاسانیی‬ ‫دەتوانن کوڕی گەنجی مەحروم لەخۆیان کۆبکەنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهەمام ئاسانی ناتوانن کچە گەنجە مەحرومەکان‬ ‫لەخۆیان گردبکەنەوە‪.‬‬ ‫کۆچ لە واڵتانی دونیاوە بۆ نێو جیهادستەکانی ئێراق‪-‬‬ ‫سوریا؛ زۆر خێرا ڕو لە زیادبونە‪ ،‬بەم شێوەیە واڵتانی‬ ‫عەرەبی کۆچی شەڕکەرە جیهادیستە بیانییەکانی لێوە‬ ‫هاتوە( تونس=‪ ،٣،٠٠٠‬سعودییە=‪ ،٢،٥٠٠‬ئوردن=‪ /٢،٢٠٠‬پێمان دەڵێت‪ ،‬النی کەم بەزویی هەرێمی کوردستان بەدوو الوەکانماندا؛ هیچ هیممەتێک بۆ چاکسازیی شکنابەین‪،‬‬ ‫هەرێم لە فەوزایەکی قووڵی بەڕێوەبەریدا گوزەردەکات‪،‬‬ ‫مــەغــریــب= ‪ /٢،٠٠٠‬لـــوبـــن ــان=‪ /٩٠٠‬لــیــبــیــا=‪ /٦٠٠‬پرسی گرنگی خۆیدا بچێتەوە‪:‬‬ ‫‪ )١‬بــواری مــادی‪ :‬الیەنی مادیی پێشمەرگە و ئەو خەریکە بڕوا بەوە بکەین کە مافیای نەوت دەیەوێت واڵت‬ ‫میسر=‪ ،)٣٦٠‬تورکیاش (‪)١،٣٠٠‬و واڵتانی تری ئیسالمی‬ ‫هەمویان ئەم جیهادستانەیان لێوە هاتوە بۆ سوریا و بێموچەییەی ڕوی لە پێشمەرگە کــردوە هۆکارێکی لە گەنجە توڕەکان چۆڵبکات و ملکەچەکانیش بهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئێراق‪ .‬بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ هیچ واڵتێکی تری عەرەبی و سەرەکییە بۆ ئــەوەی پێشمەرگە سەنگەر چۆڵبکات سەلەفییەتیش دەرگای بۆ خراوتە سەر پشت تا لە ئاوی‬ ‫ئیسالمیی نییە جیهادستی لێوە نەهاتبێت بۆ ئەم دوو و بــەرەو هەندەران بــڕوات‪ .‬ڕۆژانــە ئێمە باسوخواسی لێڵدا ڕاوی خۆی بکات‪ ،‬لە جەبهەکانیشمانەوە مەگەر‬ ‫واڵتە پڕ لەکێشەیە‪ .‬ڕۆژئاوای ئەوروپاش‪ ،‬یەکێکی ترە پێشمەرگە دەبیستین کە لەبەر بێموچەیی کرێخانوی بۆ تەنها لە ئاسمانەوە هێزی فرۆکەی واڵتانی کافر(نەک‬ ‫تەیرەن ئەبابیلە!) بمان پارێزن‪.‬‬ ‫لە چاوگەکانی هاتن و بەرهەمهێنانی شەڕکەرە بیانییە نادرێت‪ ،‬ماڵومنداڵی بۆ بەخێوناکرێت و ‪...‬‬ ‫‪)٢‬بــواری مۆڕاڵی و هەست و سۆز‪ :‬لە کوردستاندا‬ ‫جیهادییەکان‪ ،‬بۆ نمونە‪( :‬فەرنسا=‪ ،١،٥٥٠‬ئەلمانیا=‪٧٠٠‬‬

‫لەکاتێکدا ساڵی ‪ ٢٠١٥‬بە ساڵی کۆچی جیهادستە‬ ‫بیانییە شەڕکەرەکان بۆ ئێراق و سوریا‬ ‫ناودەبرێت‪ ،‬کەچی لە هەمانکاتدا بە ساڵی کۆچی‬ ‫گەنجە کوردەکان بەرەو ڕۆژئاوا دادەنرێت‬

‫پێوانەكردنی ئەخالق و ویژدانی كۆمەڵگەیەك بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫بەوەی بڕیاری لەسەر بدرێت كە بە چ ئاراستەیەكە و چۆنە‪ ،‬نە شتێكی‬ ‫زانستیە و نە بابەتیانەیە‪ .‬بەاڵم دەكرێت ئەخالق و ویژدانی كۆمەڵگەیەك‬ ‫لەبەردەم دیاردەیەكی دیاریكراودا بپێورێ و هەڵبسەنگێندرێت‪ .‬ئەوی‬ ‫ئێمە مەبەستمانە لێرەدا پێوانەكردن و بەراوردكردنی ئەخالق و ویژدانی‬ ‫كۆمەڵگە ئیسالمییەكان و كۆمەڵگەی رۆژئاوایە لەبەردەم دیاردەی كۆچ‬ ‫و پەنابەراندایە‪ ،‬بەتایبەت پەنابەرە سوریاییەكان‪ ،‬كە دیاردەیەكی‬ ‫بەرجەستەیە و فەوكس و زومێكی میدیایی لەسەرە و كار و كاردانەوەكان‬ ‫لەسەری رۆشن و رونن و دیكۆمێنت كــراون بە ورد و درشتییانەوە‬ ‫دەكرێت باسییان لێوەبكرێت‪ .‬واتە لێرەدا بەراوردی هەڵوێست و كاری‬ ‫دەسەاڵت و حكومەتەكانمان مەبەست نییە‪ ،‬بەڵكو مەبەستمە لێرەدا بە‬ ‫كورتی بەراوردی كاردانەوە و رەفتاری هەردو كۆمەڵگەی رۆژئاوایی و‬ ‫ئیسالمییە وەكو پێكهاتە و دەزگا و توێژەكانی لەبەردەم ئەم دیاردەدا‪.‬‬ ‫لەنێو كۆمەڵگەی ئیسالمیشدا كۆمەڵگەی خەلیجی وەردەگرین‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو كۆمەڵگە لەچەندین روەوە بەرپرسیارێتی پەنابەرە سوریاییەكانی‬ ‫دەكەوێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫كۆمەڵگەی رۆژئاوایی لە روداوی یانزەی سێپتێمبەرەوە چەندین هێرشی‬ ‫تیرۆریستی كراوەتە سەری لەالیەن موسڵمانە توندڕەوەكانەوە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەی كە رێژەیەكی زۆر كۆچبەر و پەنابەری موسڵمان چەندین ساڵە‬ ‫رویانكردۆتە رۆژئاوا و لە زۆر الیەنەوە وێنەیەكی جوانیان پێشكەش‬ ‫نەكردوە‪ ،‬ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی دەنگی ناڕەزایی و دژایەتی بەرامبەر‬ ‫ئەو جالیەیە دروستبێت‪ .‬سەڕای ئەوانە ئەمڕۆ ئەو كۆمەڵگە و دەزگاكانی‪،‬‬ ‫تەنانەت كەنیسە و بەرزترین ئاستی ئاینییان كە پاپایە ئامادەسازیدەكەن‬ ‫بۆ پێشوازیكردن و جێكردنەوەی ئەو هەمو پەنابەر و كۆچبەرەی كە رویان‬ ‫تێكردون‪ .‬تەنانەت كۆمەڵگەی مەدەنی و رێكخراوەكان خۆبەخشانە ئەو‬ ‫كارانە دەكەن و خۆپیشاندان بۆ پشتگیریكردنی مرۆییانەی لێقەوماوان‬ ‫رێكدەخەن و لە زۆر الفیتەیان نوسراوە «بەخێربێن»‪ .‬ئەمە هەڵوێستێكی‬ ‫مرۆییانەیە و لە ئەخالقێكی بەرز و ویژدانێكی مرۆڤدۆستانەوە هەڵدەقوڵێت‪،‬‬ ‫ئەگینا نە لە زمان و رەچەڵەك نە لە ئایندا هاوبەش نین و جیاوازن و‬ ‫تەنها مرۆڤبون و هەستی مرۆڤانەیە ئەو كۆمەڵگەی جواڵندوە‪.‬لە ئاستی‬ ‫ئاینییشدا پاپا هۆشداریدا و بانگەوازیكرد بۆ هەمو كەنیسە مرۆڤەكانی‬ ‫رۆژئاوا تاكو پەنابەران پێوازی بكەن و یارمەتییان بدەن‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا‬ ‫لە رۆژئاوا‪ ،‬بەتایبەت لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسا رەوتێكی راستڕەوی‬ ‫توندڕەو لە ئارادایە بۆ دژایەتی بیانییەكان‪ ،‬بەتایبەت موسڵمانان ئەویش‬ ‫لە پاشخانی ئەو هەمو تۆقاندن و تیرۆر و كوشتنەی كە ئیسالمییەكان لە‬ ‫جیهاندا و تەنانەت لەناو جادە و كۆاڵنەكانی خودی رۆژئاواشدا‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا‪ ،‬كۆمەڵگەی ئیسالمی‪ ،‬بەتایبەت خەلیجی بەرپرسیارەتێكی‬ ‫راستەوخۆی هەیە لە بەرامبەر خەڵكی سوریا و پەنابەرەكانیدا‪ ،‬بەوەی‬ ‫داعش بەرهەمی سەلەفییەتی خەلیجی و مەال و شێخ و مەرجەعەكانییەتی‬ ‫و كۆمەڵگە و حكومەتەكانی خەلیج راستەوخۆ بەشداربون لە هاندان‬ ‫و شــۆڕش و چەكداركردنیاندا‪ ،‬بۆیە بەرپرسی راســتــەوخــۆن لەو‬ ‫ماڵوێرانییەی ئەمڕۆیان‪ .‬بەاڵم ئەوەی دەبینرێت نەكو لە حكومەتەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو لە كۆمەڵگەی خەلیجیش هیچ سۆز و رەفتار و پشتیوانییەك بۆ‬ ‫ئەو پەنابەرانە نابینرێت‪ .‬نەمانبینی شێخ و رێبەرە ئاینیەكان هاوار و‬ ‫هاوسۆزییان بۆیان هەبێت‪ .‬نەبینرا لەسەر جادە پشتیوانی و پیتاك‬ ‫كۆكردنەوەیەك بۆیان ئەنجامبدرێت‪ .‬نەبینرا و نەبیسترا خۆپیشاندانێك و‬ ‫«بەخێربێن»ێك‪ ،‬ئەگەر بە درۆیینەشبێت‪ ،‬بەرزبكرێتەوە لەالیەن هاوئاین‬ ‫و هاونەتەوەكانیانەوە؟! بەاڵم لەبەرامبەردا چەندین خۆپیشاندانی ملیۆنی‬ ‫و كۆبونەوە بۆ چەندین دۆز و دیاردە لەو جیهانەدا كە پێیدەگوترێت‬ ‫جیهانی ئیسالمی بەرپاكراوە‪ ،‬بەتایبەت دژی كاریكاتێرەكان لەسەر‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم‪ .‬وەكو میدیاكارێك لەمبارەوە دەڵێت‪« :‬ئایا خزمەتی‬ ‫بەردێك گرنگتر و پیرۆزترە یان خزمەتی مرۆڤەكان؟!»‬ ‫هەر ئەو میدیاكارە دەڵێت‪« :‬عەمر خالید دەگریت بۆ ئافرەتێكی‬ ‫هونەرمەند كاتێك حیجاب دەكات‪ ،‬بەاڵم نایبینین بگری بۆ منااڵنی خنكا‬ ‫و برژاو و لەبرسا مردوی سوریا؟! (عەریفی) لەسەر مینبەر هاواری دەكرد‬ ‫ێ كە بەڕێوەیە‪ ،‬بەاڵم نەمانبینی بۆ‬ ‫كە بە چاوانی خۆی خەالفەت دەبین ‌‬ ‫ئاوارەكان هاوار بكات كە بۆ مەرگ و دەریا بەڕێوەن؟!‬ ‫ئەو خۆپیشاندان و بەخێرهاتنەی لە ئەوروپای «بێدین» و «عەلمانی»‬ ‫و «گاور و مەسیحی»یەوە بۆ پەنابەرە كان كرا ‪ ،‬هیچ خۆپیشاندان‬ ‫و كۆبونەوە و هاوكارییەك لەنێو كۆمەڵگە ئیسالمییەكاندا نەبینرا و‬ ‫نەبیسترا‪ ،‬بەتایبەت لەنێو كۆمەڵگە و واڵتانی خەلیج‪.‬‬ ‫وادێتە پێشچاو كۆمەڵگەی ئیسالمی تەنها بۆ ئاین و رەمزە ئاینییەكان‬ ‫دەجوڵێت و بۆ مرۆڤ و قەیران و دۆزەكانی هیچ نابزوێت‪ .‬بۆیە دەكرێت‬ ‫بڵێن ویژدان و ئەخالقی كۆمەڵگەی جیهانی ئیسالمی نەگەشتۆتە ئاستی‬ ‫ویژدانێك كە بۆ مرۆڤ بجوڵێت و ببزوێت‪ ،‬بەڵكو تەنها بۆ عەقیدە‬ ‫دەجوڵێت و ئامادەیە لە پێناویدا نەكو مرۆڤەكانی خۆی‪ ،‬بەڵكو هەمو‬ ‫مرۆڤایەتیشی لەپێناودا بكاتە قوربانی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫چۆن ژاك دێریدا (‪11‬ی سێپتەمبەر)ی خوێندەوە؟‬ ‫جیوفانا بورادوری‬ ‫و‪ :.‬د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬ ‫فەیلەسوفی فەرەنسی ژاك دێریدا‬ ‫ئێوارەی (‪11‬ی سێپتەمبەر) لەشەنگەهای‬ ‫بوو‪ ،‬كاتێك خاوەنی قاوەخانەكە هەواڵی‬ ‫رووداوەكــەی پێدا‪ ،‬ئەو لەگەڵ هەندێك‬ ‫لەهاوڕێكانیدا بوو‪ ،‬بەپەلە گەڕایەوە بۆ‬ ‫ئوتێلەكە بۆ بینینی وێنەی رووداوەكــە‬ ‫لــەكــەنــاڵــی(‪ .)CNN‬خــوێــنــدنــەوەی‬ ‫فەیلەسوفی هــەڵــوەشــانــەوەگــەرای ـی‌و‬ ‫مامۆستا لەزانكۆی نیۆیۆرك‌و قوربانی‬ ‫نەخۆشی شێرپەنجە بەالمانەوە گرنگە‪،‬‬ ‫چونكە فەیلەسوف‌و فەیلەسوفەكان‪ ،‬ئەوان‬ ‫بەتوانان لەسەر خوێندنەوەی رووداوەكان‪،‬‬ ‫كەرەوت‌و رێڕەوی مێژوو دەگۆڕن‪.‬‬ ‫كاتێك جیوفانا بــورادوری پرسیاری‬ ‫لێكرد‪»:‬ئایا فەلسەفە توانای ئەوەی‬ ‫هــەیــە تێمان بگەیەنێت لـــەوەی چی‬ ‫روویـــدا لــە (‪11‬ی سێپتەمبەر)دا؟»‬ ‫دێریدا وتی‪»:‬رووداوێكی ئالەم شێوەیە‬ ‫پێویستی بەوەاڵمدانەوەیەكی فەلسەفیی‬ ‫هەیە»‪ ،‬ئەو وەاڵمدانەوەیەش پێویستی‬ ‫بەپێداچوونەوەیەكی رادیكاڵی تەواو هەیە‬ ‫بۆهەموو ئەو گریمانانەی‪ ،‬كەچەمكەكانی‬ ‫زۆر توند رۆچوون لەگوتاری فەلسەفیدا‪.‬‬ ‫دێــریــدا یەكێكە لــەو فەیلەسوفانەیە‪،‬‬ ‫كەهەستاون بەپێداچوونەوەی رادیكاڵیی‌و‬ ‫وردی وتەزاكانی فەلسەفەی رۆشنگەریی‌و‬ ‫عەقاڵنیی رۆژئــاوادا‪ .‬لەسەرەتاوە دێریدا‬ ‫دەربــارەی ئەوە دەدوێــت‪ ،‬كەناودەنرێت‬ ‫بە(دروستكردنی مێژوو)‪ ،‬ئەمەش واتە‬ ‫لــێــرەدا رووداوێــكــی تۆقێنەر‪ ،‬كەهەیە‬ ‫بۆیەكەمجار روودەدات‌و هیچ هاو وێنەیەكی‬ ‫نییە‌و لەبیرنەكردنیشی دەسەپێنێت‌و‬ ‫ناتوانرێت لەئەرشیفی جیهانیدا بسڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم رووداوە بەتەواوی نەزانراوە‌و هیچ‬ ‫یەكێك نازانێت بەتەواوی چی روویــدا‌و‬ ‫لێكەوتەكانی چــۆن دەبــن‌و لەكوێشدا‬ ‫كۆتایی دێت؟‬ ‫گەورەترین بەڵگەی نەزانینمان بریتییە‬ ‫راستی رووداوەكــە‪ ،‬بەجۆرێك بەبێ ناو‬ ‫ماوەتەوە‌و تەنها (‪ 11‬ی سێپتەمبەر)‌و‬ ‫بەس‪ ،‬بەاڵم بۆچی ئەم رووداوە لەسەر‬ ‫ئەو تایبەتمەندێتییە بەدەستدێت‪ ،‬واتە‬ ‫بووە بەمێژوو‪ .‬بەتایبەت رووداوگەلێكی‬ ‫زۆری تر هەیە‪ ،‬كەزۆر ترسناك‌و زۆریش‬ ‫قوربانیان لێكەوتۆتەوە‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫قوربانیانی (‪11‬ی سێپتەمبەر) نزیكەی‬ ‫چوار هەزار كەس بوون‪ ،‬بەاڵم رووداو‌و‬

‫لەئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتییەكانی لەم‬ ‫سیستەمە نێودەوڵەتییەدا‌و یارمەتی‬ ‫دەدات لەسەر گێڕانەوەی هاوسەنگیی‌و‬ ‫كەمكردنەوەی زیاتر تاكڕەویكردنی یەك‬ ‫هێز بەسیستەمی نێودەوڵەتییەوە‪.‬‬ ‫بۆیە تێكشكاندنی گــەورەی جیهان‌و‬ ‫نــوێــنــەری جیهانی نـــوێ‌و ئــەو شۆكە‬ ‫بەنیگەرانیی‌و خەمباری تێناپەڕێت‪.‬‬ ‫دێریدا وادەبینێت‪ ،‬كەنیگەرانی‌و ماتەم‬ ‫هەنگاوی یەكەمن بۆ لەبیرچوونەوەی بەاڵ‌و‬ ‫نەهامەتیەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم كارە سەركەوتوو‬ ‫نابێت لەگەڵ (‪11‬ی سێپتەمبەر)دا‪ ،‬چونكە‬ ‫بیرنەچۆتەوە‪ ،‬بەڵكو بــەردەوام هەموو‬ ‫رۆژێــك نوێ دەبێـتەوە‌و لەگەڵ زۆرێك‬ ‫لەو رێ‌و شوێن‌و رووداوانەی كەكۆتاییان‬ ‫نایەت پێكدا دەچن‪.‬‬ ‫دێریدا رای وایە(جەنگ دژی تیرۆریزم)‬ ‫كــار دەكـــات لــەســەر بــەردەوامــبــوونــی ئەمریكییەوەیە‪ ،‬ئــەوا كــارەكــە كەمتر تیۆلۆژیای سیاسیدا‪ .‬دێریدا بۆچوونی وایە‬ ‫خۆی‪ ،‬ئەویش لەمیانەی ئاگر تێبەردانی بەروونی دەمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم دێریدا ئاماژە پێویستە رێز لەدامەزراوەكانی كۆمەڵگەی‬ ‫بەردەوامی هۆكارەكان‌و سۆزە دژەكانیەوە‪ ،‬بەهەندێك دەســتــەواژەی لەنموونەی نێودەوڵەتیی بگیرێت‪ ،‬با هەڵسوكەوت‌و‬ ‫الی ئەوانەی لەعێراق‌و ئەفغانستان یاخود (بــكــەری شـــەڕ)‌و (تــــەوەرەی شــەڕ)‌و ئەداشیان خراپ‌و پەرش‌و باڵو بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫تەنانەت فەلەستینیشەوە رووب ــەڕووی (دادپــەروەری رەها)دەكات‪ ،‬كەخاوەنی بەدەستهێنانی ئەگەر الوازیش بێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫مــوشــەكــبــاران دەبــنــەوە‪ .‬گــرنــگ نییە بنەچە‌و ریشە‌و ئاماژەی مەسیحین‪ .‬بۆیە بەهەنگاوێكی زۆر بایەخدار دەدەنرێت‌و‬ ‫وردەكــار‌و مورەكەز بێت‪ ،‬بەدڵنیاییەوە دێریدا بۆچوونی وایە روبەڕووبوونەوەكە ناكرێت پاشگەز ببینەوە لێی‪ ،‬بەڵكو‬

‫سزایەك تێدەپەڕێت‌و ئەمەش درزێكی‬ ‫گــەورەی ـە‌و پێویستی بەراستكردنەوە‬ ‫هــەیــە بـــەوەی ئەنجومەنی ئاسایش‬ ‫هێزێكی بەسی هەبێت‌و چنگی بخات بۆ‬ ‫دەستێوەردان لەپێناوی جێبەجێكردنی‬ ‫بڕیارەكانی بۆئەوەی ئەو هێزە ملكەچ‬ ‫نەبێت بۆدەوڵەتە نەتەوەییە بەهێزەكان‌و‬ ‫دەوڵەتە دەوڵەمەندە هەژمونكەرەكان‪،‬‬ ‫ئـــەو دەوڵــەتــانــەی یــاســا دەبــەخــشــن‬ ‫بۆخزمەتكردنی نفوز‌و بەرژەوەندیەكانی‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫فەیلەسوفی هەڵوەشانەوەگەرایی چۆن‬ ‫دەڕوانێتە مەسەلەی مافەكانی مرۆڤ؟‬ ‫دێریدا باس لەوە دەكات وەك بەڵگەیەك‬ ‫لــەســەر پێشكەوتن بەتایبەت لــەوەدا‬ ‫بەوەی‪ ،‬كەپێویستە دەسەاڵتی سەروەرێتی‬ ‫لــەدەوڵــەتــدا پێویستە لێپرسینەوەی‬ ‫لەگەڵدا بكرێت بەناوی مافی مرۆڤەوە‪،‬‬ ‫هــەروەك ئەو رێكخراوە هەیە لەهەموو‬ ‫واڵتێكدا‌و لەمەیدانبازیی‌و لێپرسینەوەی‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەتدایە‪ .‬هاوكات مرۆڤایەتی‬ ‫ئــەگــەر بـــەپـــەرش‌و بــاویــش بووبێت‬ ‫دەستیكردووە بەداڕشتنی دادگاكانی تاوان‬ ‫دژی مرۆڤایەتی لــەدەرەوەی دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵــەتــیــی نــەتــەوەیــی‪ .‬ئــەمــەش واتــە‬ ‫پێویستە دەست بگیرێت بەپرەنسیپەكانی‬ ‫مافی مرۆڤەوە‪ ،‬بەشێوەیەك كەپێویستە‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئێستا دیریدا كۆچی دوایی كردووە‌و‬ ‫لــەدوای خۆیەوە ئەو بیروڕایانەی هەیە‬ ‫لەپێناوی ئــەوەی بیریان لێبكرێتەوە‌و‬ ‫مرۆڤایەتی رۆژێك لەرۆژان شتێكیان لێ‬ ‫بوونیات بنێت‪ .‬ئەم وتارە بەشێوەیەكی‬ ‫ســەرەكــی پشتی بــەو چاوپێكەوتنە‬ ‫بــەســتــووە‪ ،‬كــە جــیــوفــانــا بــــورادوری‬ ‫لەگەڵ دێریدا ئەنجامی داوە لــەرۆژی‬ ‫(‪ )2001/10/22‬لەواڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬بەنزیكەیی پێش سێ ساڵ‬ ‫لەكۆچكردن‌و مــردنــی دێــریــدا لــەرۆژی‬ ‫(‪ ،)2004/10/8‬كەهاوڕێ‌و ژنە شاعیر‌و‬ ‫دەرهێنەر(سەفا فەتحی) وەریگێڕاوە‌و‬ ‫یەكێك لەو كەسە دەگمەن‌و كەمینانە‬ ‫بووە‪ /‬كەدێریدا رێگەی پێداوە سەردانی‬ ‫بكات كۆتا رۆژەكانی لەنەخۆشخانە‪.‬‬

‫جــەنـگ‌و كوشتارگە‌و برسێتی هەیە‪،‬‬ ‫كەقوربانیانی زۆر گەورەترە لەقوربانیانی‬ ‫(‪11‬ی سێپتەمبەر)؟ دێریدا وەاڵمدەداتەوە‬ ‫بــەوەی رووداوەكــە‪ ،‬یان هەر رووداوێــك‬ ‫پێكهاتووە لەواقیعی شتەكە خۆی(چی‬ ‫روودەدات؟)‌و سەرنجمان دەربـــارەی‬ ‫چییە؟ بەشێوەیەك رووداوەكـــە خۆی‌و‬ ‫كاردانەوەكانی لەسەری‪ .‬دێریدا وادەبینێت‬ ‫ئــەو رووداوانــــەی تــر‪ ،‬كــە لــەئــەوروپـا‌و‬ ‫ئەمریكا روودەدەن‌و دەبنە هۆی شڵەژانی‬ ‫چڕ‌و پڕ‌ زیاتر لەهەر شوێنێك لەجیهاندا‪،‬‬ ‫تەكنەلۆژیای میدیای جیهانی‌و ئەو‬ ‫شوێنەی‪ ،‬كەئەمریكا داگیری دەكــات‬ ‫وەك(گــەورەی جیهان) وایانكردووە لەم‬ ‫رووداوە‪ ،‬كەببێتە مێژوویەك‌و نەتوانرێت‬ ‫لەبیر ببرێتەوە‪ ،‬تەنانەت نەشتوانرێت‬ ‫لەئێستاددا خۆی لێ رزگار بكرێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم باكگراوەندەكانی پشت ئەم‬ ‫رووداوە چیە‌و ئەو بارودۆخانە چی بوون‬ ‫كەرێگە خۆشكەر بــوون بــۆ روودانـــی‬ ‫(‪11‬ی سێپتەمبەر)؟ دێریدا پێی وایە‬ ‫(‪11‬ی سێپتەمبەر) بریتییە لەیەكێك‬ ‫لەشوێنەوارە دوورەكانی جەنگی سارد‪.‬‬ ‫ئەمریكا بریتییە لەوەی كۆمەكی ئەوانەی‬ ‫كردووە (تیرۆریستەكان)‪ -‬دێریدا وشەی‬ ‫تیرۆریست دەخاتە نێوان دوو كەوانەوە‬ ‫لەبەرئەوەی روون‌و ورد نییە‪ -‬لەمیانەی‬ ‫جەنگی سۆڤێت – ئەفغان‪ .‬دواتریش ئەوان‬ ‫توانیویانە راهێنان‌و چەكی ئەمریكییەكان‬ ‫بەدەستبهێنن دوای كەوتن‌و رووخانی‬ ‫یەكێتی سۆڤییەت‌و تاكڕەویكردنی‬ ‫ئەمریكا لەجیهاندا‪ .‬ئەو كێشەیە دێریدا‬ ‫زۆر تەركیزی لەسەر دەكاتەوە‪ .‬ئەمریكا‬ ‫بووە بەنوێنەری یاسای نێودەوڵەتیی‌و‬ ‫كۆمەككاری دامەزراوەكانی ئەم سیستەمە مەدەنییە بێتاوانەكان دەپێكێت‌و ئەوەش بریتییە لەروبەڕووبوونەوە لەنێوان دوو پێویستە بەرگری لێبكرێت‌و پتەو بكرێت‬ ‫جیهانیە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‪ ،‬كە لەزۆرترین دەبێتە بەڵگە‌و بیانوو پاساوو پاڵنەرێك جۆر لەجۆرەكانی تیۆلۆژیای سیاسیدا‪ .‬بــەبــەردەوامــی لەمیانەی رێكخستنێكی‬ ‫پێشلێكەرەكانی ئەم سیستەمە جیهانیەیە‪ ،‬بۆ بەردەوامبوونی كارە تیرۆریستییەكان‪ .‬بــۆئــەمــەش دێــریــدا ئومێدی بەبوونی نوێوە‪ .‬بۆیە گرفتی ئەو دامــەزراوانــە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا ئەمریكا بریتییە لەپاسەوانی لــەو جــەنــگــەدا تــیــرۆریــســتــەكــان‌و دژە توانایەك هەیە بۆگوتارێكی جیاواز‌و بەتایبەت ئەنجومەنی ئاسایش لەرێسا‌و‬ ‫ئەو سیستەمە‌و دواتریش دەستدرێژیكردنە شەڕكەرەكانیان زۆرترین كەڵك وەردەگرن‪ ،‬سیاسەتێكی جیاواز‪ ،‬كەلەدەرەوەی ئەم بنەما‌و پرەنسیپەكانیدایە‪ ،‬كەلێیەوە‬ ‫سەر ئەمریكا بەشێوەیەكی هەڕەشەكارانە ئەوان دوو الیەنن‪ ،‬كەبڕوایان بەتوند‌وتیژیی میتۆدە تیۆلۆژیا سیاسییە دووفاقییە یاسای نێودەوڵەتیی پێكدێت‪ .‬بۆئەمەش‬ ‫بریتییە لەهەڕەشە بۆسەر ئەم سیستەمە هەیە‌و بەتاكە چارەسەری گونجاوی دەزانن بێت لــەئــەوروپــا یــان لــەچــوارچــێــوەی پێویستە لێپرسینەوە لــەو بنەما‌و‬ ‫جیهانیە الوازە‪ .‬ســەرەڕای الوازییەكەی بۆچارەسەركردنی كێشەكانیان‪ .‬بۆئەمەش الساییكردنەوەیەكی ئەوروپی نوێدا بێت‪ .‬پرەنسیپانە بكرێت‌و دووبارە دابمەزرێنەوە‌و‬ ‫نـــەك (‪11‬ی سێپتەمبەر) تەنها پێویستە جیهانیانە باڵوبكرێنەوە بەبێ‬ ‫ناتوانرێت زیادەڕەوی تێدا بكرێت‌و وازی هەست بەچارەسەر دەكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی دێریدا تێبینی دەكات ئەوەیە‪ ،‬ئاگاداركردنەوە‌و باجێك بوو‪ ،‬كەپێویست راوەســتــان‌و بەبێ لەناوبردن‪ .‬هــەروەك‬ ‫لێبهنرێت‪ ،‬چونكە ئەمەریكا تاكە واڵتی‬ ‫بەتوانایە لەسەر پاراستنی سیستەم‌و كە هـــەردووال لەپێگەیەكی ئاینییەوە بدرێت بەبێ توانایەك بۆتەكفیركردن‌و گرفتی ئــەو دامــەزراوانــە دیسان خۆی‬ ‫سەقامگیریی‪ ،‬ئەگەرچی بەشێوەیەكی دەردەچن‪ .‬بەنیسبەت بن الدن‌و قاعیدە‌و بــەبــێ تـــوانـــایـــەك بـــۆرزگـــاربـــوونـــی لەوەدا دەبینێتەوە‪ ،‬كەسنورشكێنیەكان‌و‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫قوربانییەكان‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كەوێنای كــەمــوكــوڕی نــوانــدنــی بەدەستهاتوو ‪http://www.ribatalkoutoub.‬‬ ‫نادادپەروەریش بێت‪ ،‬بەتایبەت لەژێر ئیسالمییە توندڕەوەكانەوە‪ ،‬پێگەی ئاینی‬ ‫_‪ma/index.php?option=com‬‬ ‫بەتایبەت‬ ‫بووە‪-‬‬ ‫ئەندامەكانیەوە‬ ‫لەالیەن‬ ‫كردەیەدا‪،‬‬ ‫لەو‬ ‫دەكرد‬ ‫گرنگی‬ ‫قۆناغێكی‬ ‫سایەی تاكڕەویكردنی بڕیاری ئەمریكا روون‌و راگەیەنراوە‌و پێویستی بەسەلماندن‌و‬ ‫‪content&view=article&id=306:‬‬‫‬‫‬‫‬‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫تێیدا‪ .‬ئەمە ئەوەیە‪ ،‬كەدێریدا پێدادەگرێت جێگیركردن نییە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەالیەنی كەبریتییە لــەتــوانــایــەك بۆگوتارێكی ئەندامە بەهێزەكانی لەنموونەی واڵتە ‪-‬‬ ‫‪&catid=114:lecture&Itemid=26‬‬ ‫لەسەر گرنگی بەشداریكردنی ئەوروپا‌و جۆرج بۆش‌و هەڵۆكان‌و لۆبی سەربازی جیاواز‌و سیاسەتێكی جیاواز لەدەرەوەی یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪ -‬كەبەبێ هیچ‬

‫دێریدا بۆچوونی وایە روبەڕووبوونەوەكە بریتییە‬

‫لەروبەڕووبوونەوە لەنێوان دوو جۆر لەجۆرەكانی‬

‫تیۆلۆژیای سیاسیدا‬

‫خۆری ئیسالمگەراكانی كوردستان ئاوادەبێت‬ ‫زانا ئەكرەم‬

‫(‪)2-1‬‬

‫ئــەوڕۆ كۆمەڵی ئیسالمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەزموونی سیاسی هەرێمی‬ ‫كوردستان بە قەیرانگەلێكی دژواردا‬ ‫تــێــپــەڕی‌و پــارتــە بــااڵدەســتــەكــان درزو‬ ‫كەلەبەری نێوانیان بەرینتر دەبێت‪ ،‬هێشتا‬ ‫وەك پارتێكی ناتۆكمەو الواز لە رووی‬ ‫رێكخستن‌و هزرو پەیوەندی دیپلۆماسیەوە‬ ‫مــاوەتــەوە‪ .‬الوازیــی كۆمەڵ لەم كاتەدا‬ ‫كە پارتە نــەتــەوەیـی‌و دێرینەكانی تر‬ ‫لە قەیراندان‪ ،‬نومایانی راستییەكە كە‬ ‫ئەم هێزە ئیسالمییە باكگراوند رادیكاڵە‬ ‫گڵۆڵەی بوونی لە لێژیدا بەرەو كوژانەوە‬ ‫دەچێت‪ ،‬چوون هەمیشە سروشتی پارتە‬ ‫ئیسالمییەكان لە دۆخی سیاسی هەرێمدا‬ ‫وابووە‪ ،‬لەوەختی قەیرانە نەتەوەییەكاندا‬ ‫ئەوان لە گەشەكردندا بوون‪ .‬ئەزموونی‬ ‫گەشەی یەكگرتووی ئیسالمی لەمیانی‬ ‫شــەڕی نێوخۆدا شاهیدی ئــەم قــەوان‌و‬ ‫قەیرانەیە‪ .‬ئەوان لە جەنگی ناوخۆی پارتی‌و‬ ‫یەكێتیدا كەوتبوونەخۆو جەماوەری توڕەو‬ ‫دڕدۆنــگ‌و ماندوویان بــەرەو الی خۆیان‬ ‫رامكرد‪ ،‬لەكاتێكدا حزبە بچووكەكانی دی‬ ‫مژوڵی ناوبژیوانی بوون‪ ،‬بەاڵم ئەوان لە ئاوە‬

‫لێڵەكەدا زیاتر تەراتێنیان دەكرد‪ .‬وەل ‌ێ‬ ‫ئێستە بەپێچەوانەوە لەگەڵ قەیرانەكاندا‪،‬‬ ‫هێشتا الواز دەبن‪ .‬چەند ئەگەرێك هەن‬ ‫كە ئەو راستییەمان بۆ دوپات دەكەنەوە‬ ‫بەڵێ‌ كۆمەڵی ئیسالمی لە پوكانەوەو‬ ‫لەنێوچووندایەو هێزێكی خاوەن قەبارەی‬ ‫شەش كورسی لەپەرلەمانی كوردستاندا‬ ‫شیمانەی دابەزینێكی توند لە داهاتووی‬ ‫سیاسیدا چاوەڕوانی دەكات‪ .‬ئەگەرەكان‬ ‫چەند ئەگەرێكی گشتی‌و تایبەتن‪ .‬كە‬ ‫خۆیان لەم خااڵنەی خوارێدا دەبیننەوە‪:‬‬ ‫یـــەكـــەم‪ :‬ئــیــســامــگــەرا بەگشتی‬ ‫لەپوكانەوەدایەو بەرەو الوازی دەڕوات‌و‬ ‫بزووتنەوە سیكۆالرو رۆشنگەرەكان‌و نەریتی‬ ‫ئیسالمگەرای میللی لەهەستانەوەدان‪.‬‬ ‫لەپاش بەهاری عەرەبی‌و شكستی بەدیلە‬ ‫ئیسالمگەراكان لە ماجەراكاندا ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە هاوكێشە سیاسیەكاندا كردە‬ ‫دەرەوەو كردیە رەقەمێكی الوازی ناو‬ ‫تەنگژەو ملمالنێكان‪ .‬دۆڕانــی ئــەوان لە‬ ‫لیبیاو مەغریب‌و جەزائیرو میسرو یەمەن‌و‬ ‫سووریا زیاتر ئەم راستییەی دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەركەوتەی رۆحی ئیسالمی‬ ‫سیاسی‌و نوێنەرایەتیكردنی راستەقینەیان‬ ‫لەنێو گروپە تێرۆریستی‌و بناژۆكاندا ئەم‬ ‫چیرۆكەی زیاتر گەیاند بە گوێی تاكی‬ ‫موسڵمانان‌و كۆمەڵگەی نێونەتەوەیی‪،‬‬

‫كە چەمكی ئیسالمی سیاسی‌و پارتایەتی‬ ‫ئیسالمی شوناسێكی بــێــزراوی لەخۆدا‬ ‫بــەرجــەســتــەكــرد‪ ،‬بــەتــایــبــەتــی پــاش‬ ‫دروستبوونی داعش وەك هێزی زەبەالحی‬ ‫نێوان ســەدان پــارت‌و پێڕی ئیسالمی‬ ‫تــونــدڕەو لــە ســوریــاو ئــێــراق‌و تــەواوی‬ ‫واڵتانی ئیسالمی‪ ،‬ئەم هێزە توندڕەوانە‬ ‫مایەی نەفرەت‌و قینی خەڵكی موسڵمانەو‬ ‫بەگشتی بوونە هۆكاری ئەوەی كە دۆزێكی‬ ‫رەوای وەك فەڵەستین كە ئیسالمییەكانی‬ ‫وەك حــەمــاس‌و جیهاد نوێنەرایەتی‬ ‫خەڵكەكەیان دەكرد بەتەواوی ئەوڕۆ لە‬ ‫دنیای ئیسالمیدا پشتیوانیان ناكرێت‌و‬ ‫نموونەو وێنای وانیش دروست وەك داعش‬ ‫وێنا دەكێشرێت‪.‬‬ ‫سێهەم‪ :‬كۆچی بەلێشاوی موسڵمانان بۆ‬ ‫نێو خۆرئاواو واڵتانی نائیسالمی‌و نەبوونی‬ ‫هەڵوێستی مـــرۆڤ دۆســتــانــە لەتەنها‬ ‫واڵتێكی ئیسالمییەوە‪ ،‬بەتەواوی شوناسی‬ ‫ئیسالمەتی وەك رەهەندێكی سیاسی‬ ‫خستووەتە ژێر پرسیارەوە‪ .‬هەربۆیە نەوەی‬ ‫نوێ‌‌و بە تایبەت گەنج لەمڕۆدا بەسانایی‬ ‫نەفرەت لە شوناسی ئیسالمگەرای سونی‬ ‫دەكــات‌و بێباكانە بە ‌ئــارەزو و مەراقی‬ ‫خۆیەوە روو لە خۆرئاوا دەنێت‌و ئیمانی بە‬ ‫هیچ پرەنسیپێكی ساختەی ئیسالمگەرایی‬ ‫گروپە بناژۆكان نییە‪.‬‬

‫چـــوارەم‪ :‬لــە كوردستاندا شوناسی‬ ‫تێكەڵی ئیسالمییە سیاسیەكان لەتەك‬ ‫گــروپــەكــانــی وەك ئــەنــســارو سوننەو‬ ‫داعش‌و بەرەی نوسرەو فاكتەری وان لە‬ ‫تێوەگالنی چەندین الوی كــورد بۆ نێو‬ ‫ئەو گروپانەوە زەبــری زیانباری وان لە‬ ‫بەشێكی بەرین لە خاكی كوردستان‌و‬ ‫مەترسیی وان لە بەتااڵنبردن‌و كوشتن‌و‬ ‫سەربڕین‌و بە كەنیزكردنی كچانی كورد‪،‬‬ ‫بــەتــەواوی خەڵكی كــوردی لوتە الكرد‬ ‫لــەتــەك ئیسالمی سیاسیدا‪ .‬كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‌و یەكگرتوو لە پێش دروستبوونی‬ ‫داعشەوە دارای چەند كورسییەكی كەمی‬ ‫پەرلەمان بوون‌و بانگ‌و سەدای وان بۆ‬ ‫بەدیلبوونی پارتە سیكۆالرەكان ئومێدی‬ ‫نەمابوو‪ ،‬بەاڵم بەبڕوای چاودێران ئێستاو‬ ‫لەگەڵ دروستبوونی داعشدا زیاتر پەردەی‬ ‫مەكراوی ئیسالمییەكان تەنكتر بووەو‬ ‫رووی واقیعی وان زیاتر وەختە دەربكەوێت‌و‬ ‫هەرگیز ئیسالمییەكان ناتوانن ببنەوە بە‬ ‫رەقەمێكی سیاسی كاریگەر ناو ئەزموونی‬ ‫سیاسی هەرێم‪ .‬ئەم تێكەڵبوونی شوناسە‬ ‫تەنها تێكەڵبوونی ئەجێنداو ئەفكاری‬ ‫تــونــدڕەوی نییە‪ ،‬بەڵكو مێژوویەكی‬ ‫هاوبەش لەنێوان هێزە تێرۆریستییەكان‌و‬ ‫ئیسالمیزمی سیاسی كــوردیــدا هەیە‪.‬‬ ‫بۆنموونە دەورانـــی چێبوونی میلیشیا‬

‫توندڕەوەكانی ئێراق سەرەتا لە ناو ماڵی‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان‌و قەڵەمڕەوی‬ ‫واندا هاتە بوون‌و بەشێكی نێو مەدرەسە‬ ‫فیكری‌و رۆشنبیرییەكانی وان بــوون‌و‬ ‫لەسەردەستی كەسایەتی‌و بەفەتواو فەنی‬ ‫وان لەدایك بوون‌و بەشێوەیەكی تاكتیكی‬ ‫جــودابــوونــەوە‪ .‬بــەدەر لەمێژوویش ئەو‬ ‫میتۆدو مەنهەجەی كە ئیسالمی سیاسی‬ ‫حزبی بەتایبەتی كۆمەڵی ئیسالمی لەسەری‬ ‫گۆشدەكرێت دروست ئەو میتۆدو مەنهەج‌و‬ ‫میراتە هزرییەی پێشینانی ئیسالمە كە‬ ‫لە ئین تەیمییەوە بەشێوەیەكی تیۆری‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ .‬ئەم چەمكرێژییەی‬ ‫ئیسالمی سیاسی لــەســەدەی هەشت‌و‬ ‫حەوتی هجرییەوە پەلی كێشاوەو دواتر‬ ‫لە سنورێكی دیاریكراوی دنیای ئیسالمدا‬ ‫بەشێوەیەكی لۆكاڵی پراكتیكە كرا‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە محەمەدی كــوڕی عەبدولوەهاب‬ ‫لە حیجازدا تیۆریزەی سەلەفییەتی كردە‬ ‫واقیع‌و بە عەمەلی پێشینانی لە دنیای‬ ‫حیجازدا زیندوو راگرت‌و هەوەڵ ئەزمونی‬ ‫نەیاریەتیشی هەڵكوتانە سەر نەجەف‌و‬ ‫كــەربــەالی شیعە نشین بــوو‪ .‬دواتریش‬ ‫بــزووتــنــەوەی سەنوسی لــە مەغریب‌و‬ ‫بزووتنەوەی مەهدی لەسودان سەریان‬ ‫هەڵداو لەو جوگرافیا دیاریكراوانەدا خرانە‬ ‫قاڵبی عەمەلییەوە‪ .‬پاشانیش لە دواتردا‬

‫لەدنیای ئێران‌و ئەفغان‌و پاكستانیش‬ ‫محەمەد عەبدەو جەمالەدین ئەفغانی‌و‬ ‫عەبدولمەجید زندانی هاتنە بوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫بــە عەمەلیكردن لــە پــاش مـــەودودی‌و‬ ‫حەسەن بەننا هەنگاوێكی نێونەتەوەیی‬ ‫ناو لەو هەنگاوەشدا كوردستان كەوتە ژێر‬ ‫قاچی وەهابییەتەوە‪ .‬ئەم هاوشوناسییە‬ ‫لە ئێستادا هەمان مەدرەسەی هزریمان‬ ‫پێدەفرۆشێت‪ ،‬چــۆن ئیخوانێك یەحیا‬ ‫عەیاش جــۆش دەدا بۆ تەقاندنەوەی‬ ‫خــۆی بــەو جـــۆرەش ئیسالمگەرایەكی‬ ‫كــوردی الوێك لە هەڵەبجەو هەولێرەوە‬ ‫دەنێرێتە نێو بازنە تێرۆریستییەكان‌و‬ ‫خۆی دەتەقێنێتەوە‪ .‬ئیسالمیزمی كوردی‬ ‫دابـــڕاو نییە لــە ئیسالمیزمی بناژۆی‬ ‫جیهادی‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمی لــەرووی‬ ‫ستراتیژو ئەجێنداوە بە داعش‌و بەرەی‬ ‫نوسرەو قاعیدەی نەوتووە بچۆ بەوالوە‪.‬‬ ‫هــەردووال بەیەك تۆنی رابــردوو دەدوێن‌و‬ ‫هــــەردووال كەسایەتییەكی سەلەفی‬ ‫نییە نكوڵی لەحوجەبوونی وتەكانی‬ ‫بكەن‪ .‬هــەردووال بەجۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫سەلەفیەتی ئەلبانی‌و سەلەفیەتی رەسەن‌و‬ ‫سەلەفییەتی ناوەندگیرو سەلەفییەتی‬ ‫جیهادییان تێدا رەنگدراوەتەوە‪ .‬كەواتە‬ ‫كۆمەڵ لەرووی مێژوویی‌و لەرووی هزری‌و‬ ‫هیوای داهاتووەوە لە زۆنی توندڕەویدایە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫ئایا ئیسالم هۆی دواكەوتنی مسوڵمانانە؟‬ ‫لە دینەكەیان‪ ،‬لەبەرئەوەی بەدرێژایی‬ ‫مێژوو بەرپرسیاریی ئەو دینە بوون لەسەر‬ ‫سەیید ئەلقومەنی‬ ‫زەوی‪ ،‬چیتر كەسێك ئەو كەمتەرخەمییەی‬ ‫و‪ :‬كارزان غەفور‬ ‫سەبارەت بە دینەكەی بووبێ‪ ،‬شیاوی ئەوە‬ ‫پرسیارێكی زۆر گرنگە‪ ،‬هەروەها زۆریش نییە بەرپرسیارێتیی دین و نیشتمان و‬ ‫هەستیارە‪ ،‬لــێ ئێستا زۆر بەهێزەوە خەڵكی پێ بسپێردرێ‪.‬‬ ‫پیاوە دینییەكانمان لەو تەڵە مێژووییە‬ ‫لە هەموو توێژینەوە ڕۆهەاڵتییەكاندا‬ ‫دەخرێتەڕوو و دەكرێت‪ ،‬پێویستە ئێمەش ڕزگــاربــوونــیــان نییە جگە لـــەوەی دان‬ ‫بە هێمنی لە خۆمانی بكەین‪ ،‬بەجۆرێك بــە ڕاستیی بـــاوەڕی خەڵكدا بنێن و‬ ‫بــەر لــە دڵ و لــە نەقڵ الیــەنــی عەقڵ هەموو ئەو كافراندن و تاوانباركردنەی‬ ‫بگرین‪ ،‬هەروەها ئامانجمان لە وەاڵمەكەی مسوڵمانە سادەكانیان پێ تۆمەتباركردووە‬ ‫تەرەفگیریی ئیسالم یان تڕۆكردنی نەبێت‪ ،‬بكشێننەوە‪ ،‬ئەو مسوڵمانانەی نە دوێنێ و‬ ‫لێ مەبەستمان بەرژەوەندیی واڵت و خەڵك نە ئەمڕۆ سوودیان لەو ئیسالمە دیتووە و‬ ‫بێ‪ ،‬لە زەمەنێكدا لە ناو جۆالنێیەكدا نە دەی بینن‪ ،‬و نەبونەتە دارای هیچ كام‬ ‫حــنــدلــحــۆمــانــە و ئیسالمەكەیشمان لەو بەخشین و سامان و خێر و زەكات‬ ‫لــە پاڵمانەوەیە لــە الپــاڵــی كەندێكی و ڕەزامەندییەی سوڵتانەكان تا ئەوڕۆ‬ ‫ڕوخــاوی هەزاربەهەزاری چۆڵدا‪ ،‬الپاڵی بیپارێزن‪ .‬تەنها لەبەر ئەوە پاراستوویانە‪،‬‬ ‫بەرامبەریشمان ژیاری مەدەنییانەی مرۆی كە دینیانە و بەشێكی گەورەی كەلتوور‬ ‫مــۆدێــرن بــەتــەواوی قورسایی خۆیەوە و شوناسەكەیانە‪ ،‬پاراستویانە و هاوكات‬ ‫وەستاوە‪ ،‬شایەت بە لەرزەتێكەوتنی ئێمە‪ ،‬هــەژاریــی خۆراكیان بــووە و هەژارییش‬ ‫ئەویش لەرزەی تێ‌ بكەوێ‌‪ ،‬لەوەیە خۆی خواردوونی‪ ،‬بە سێنایی تەنها لەبەرئەوەی‬ ‫گرتبێ هوڵ بدا ڕزگارمان بكات‪ ،‬لە كەوتنە دینەكەی خۆیان خۆش دەوێ‌ و نایانەوێ‌‬ ‫نــاو چاڵی مــێــژووی لەبیرچوونەوەوە‪ ،‬دەستبەرداری بن‪.‬‬ ‫لــە پــاش ئــەو دانــپــیــانــان و تۆمەت‬ ‫بــەاڵم بــەو شێوەیە ناتوانێ‌ زۆر دەوام‬ ‫بكات‪ ،‬ئەگەر خۆمان دوو چەندانەی وی كشاندنەوەیە‪ ،‬پێویستە دان بــەوەدا‬ ‫هەوڵنەدەین و خۆمان لەكەوتنە ناو چاڵی بنێن دواكەوتنەكەمان لە ڕووی زانستیی‬ ‫و ئەپستمۆلۆژیی ژیارییەوە بــووە‪ ،‬جا‬ ‫ڕەشی مێژوو قوتارنەكەین‪.‬‬ ‫بــۆ ڕاشــكــاوبــوون و چــوونــە نــاو دڵی لەدوای دانپێدانان و تۆمەتكێشانەوەكەش‬ ‫باسەكەوە‪ ،‬دەشێ زۆر سادە پرسیارەكە پێویستە پاشەكشەبكەن‪ ،‬چونكە لە‬ ‫زانستە جیاوازەكان و توێژینەوەی زانستیدا‬ ‫بكەین‪:‬‬ ‫ئایا دواكەوتنەكەمان‪ ،‬لەو چۆڵەوانییەدا‪ ،‬كاهینەكان جێیان نابێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دواكەوتنێكی ئەبستمۆلۆژیی ژیارییە‪ ،‬یان تەنها جێی فەیلەسوفان و كۆمەڵناسان‬ ‫و مێژوونوس و بیركار و فیزیاناس و‬ ‫دواكەوتنێكی دینیی؟‬ ‫دینداران بە خووخدەی پەلەپڕوزەی كیمیازانەکان دەبێتەوە‪ ،‬ئەو زانستانەی‬ ‫خۆیان بۆ كەوتنە ناو تەڵەكەوە‪ ،‬وەاڵممان دەكــەونــە دەرەوەی بــازنــەی دیــنــەوە و‬ ‫دەدەنەوە‪ ،‬و دەڵێن‪ ،‬دواكەوتنمان بەهۆی كاهینەكان لێی تێناگەن‪ ،‬چونكە ئەوان‬ ‫كەمایەسییەوەیە لە ئیمانی مسوڵمانان‪ ،‬هێشتا لە سەدەی دەیەمی زاینیدا دەژین‬ ‫كــە وای كــــردووە خــوا دەســتــیــان لێ و هەموو ئومەتیان لە ناو شــورۆای ئەو‬ ‫بەربدات‪ ،‬ئەمریكاییەكانیش لە بەرامبەردا سەدەیەدا دیلكردووە‪ ،‬هێشتاش دەیانەوێ‌‬ ‫دڵــســۆزبــوون بــۆ خــاچ و بــۆ مەسیح و كێبەركێی ژیاریی لەگەڵ میللەتانێكی‬ ‫ئــەوەش ســەری خستن‪ ،‬بەو شێوەیە و ســـەدەی بیستویەكدا دەژیـــن بكەن؟‬ ‫بەپێی ئــەو دنیابینییە‪ ،‬لــەوەدەچــێ لە بەڕێزان‪ ،‬ئێوە لەدەرەوەی كێبەركێكەدان‪.‬‬ ‫ئایا لەمەوە دەگەینە ئــەوەی‪ ،‬ئیسالم‬ ‫سەردەمی خواوەندەكانی چیای ئۆلیمپ‬ ‫و ئەفسانەیلی ئیلیادە و ئۆدیسەدا بین‪ ،‬بۆتە هۆی ئەو دواكەوتنە؟ ئەم پرسیارە‬ ‫ئــەوە بازدانێكی زلــە بـــەرەو باوەشی خۆی لەو پێشكەوتنە نەبان دەكــات‪ ،‬لە‬ ‫خورافە و ئاوڕدانەوەیە بەرەو ئەفسانە لە چــوار ســەدەی هەوەڵیدا ڕوویــان داوە‪.‬‬ ‫تەفسیركردندا‪ ،‬ئەوەی سەیرە‪ ،‬ئەم جۆرە كەواتە ئیسالم هۆی دواكەوتنەكە نییە!!‬ ‫باشە كەوایە و ئیسالم دینی ژیــارە‪،‬‬ ‫تەفسیركردنەی دواكەوتنی مسوڵمانان‪،‬‬ ‫پیاوە ئاینییەكان لەڕێی تەواوی میكانیزمە بۆچی ئەوڕۆ ئێمە دواكەوتووین؟‬ ‫لەوەیە تێكەڵكردنێك لە باسەكەدا هەبێت‬ ‫میدیایی و دینییەكانەوە ڕەواجی پێدەدەن‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئەو مەال و ئاخوندانە بیریان و ئەمەش بووەتە هۆی ئاڵۆزبوونی‪ ،‬ئەویش‬ ‫چـــووە‪ ،‬كــاتــێ ڕای خــۆیــان دەربـــارەی ئەوەیە‪ ،‬دین لەخودی خۆیدا وەك دین‪،‬‬ ‫هۆكارەكانی دواكەوتن دەخەنەڕو و تۆمەت الیەنێكی بابەتەكە نییە‪ ،‬لێ لە دەرەوەی‬ ‫بەسەر خەڵكدا دەبەشنەوە‪ ،‬ئەوەیە خۆیان یارییەكەیە و بێبەرییە لە دواكەوتن‪ ،‬وەك‬ ‫بەرپرسیاریی یەكەم بوون لە دینیی ئیسالم چۆن بێبەریشە لە پێشكەوتن‪ .‬هەروەها‬ ‫بەدرێژایی مێژووەكەی‪ ،‬ئەمڕۆش خۆیان ئیسالم وەك دیــن هەرگیز ڕەگــەزێــك‬ ‫بە بەرپرسی یەكەمی ئیسالم دادەنێن نەبووە لە دەستكەوتەكانی ڕازی و فارابی‬ ‫لە چوارقوڕنەی دنێدا‪ ،‬كەواتە لەمەوە و ئیبنولهەیسەم‪ ،‬وەك چۆن ڕەگەزێك‬ ‫دەگەینە ئەوەی هەر دواكەوتنێك لە الیەنی نەبووە لە دەسەلەی ونبوونی ئەو زانایانە‬ ‫دینییدا ڕووبـــدات‪ ،‬ئــەوان بەرپرسیاری لــە واڵتــەكــانــمــانــدا‪ ،‬لــە ســەردەمــی ئەو‬ ‫یەكەمی ئــەو دواكــەوتــنــەن‪ ،‬لەمەشەوە ئەستێرە پڕشنگدار هەتیوانەوە‪ ،‬كە ژیارە‬ ‫هیچ متمانەیەك بەوان نامێنێت‪ ،‬لەپاش زیندەچاڵكراوەكەمانی پێ دەالوێنینەوە و‬ ‫ئەو دواكەوتنەی نزیكەی دەهــەزار ساڵە باسیان دەكەین بۆ ئەوەی پارێزگاری‬ ‫بەردەوامە‪ ،‬لەو ماوەیەشدا بەپێی پێویست لە ئیسالم بكەین‪ ،‬پێیان و ئیسالمیش‬ ‫پارێزگارییان لەو دینەی خوا نەكردووە‪ ،‬لەوان بێبەرییە‪ .‬هەر بە هەمان ئیسالمەوە‬ ‫كە بەرپرسیارێتییان هەڵگرتووە‪ .‬ئەگەر ئــەوەتــا دەوڵەتانێكی تر لە ڕۆهەاڵتی‬ ‫وەاڵممان بدەنەوە و بڵێن ئەوان كۆنتڕۆڵی ئاسیا پێشكەوتوون و بە فــەرووی ئەو‬ ‫بــاوەڕی ناو دڵی بڕوادارانیان پێناكرێ گالیسكەیەكیان چێ كردووە بۆ گەیشتنەوە‬ ‫و ئەوە ناوچەی ئازادیی ویژدانە‪ ،‬پێیان بە شەمەندەفەری ژیار‪.‬‬ ‫گرفتەكە لە دینەكەدا نییە لە هیچ‬ ‫دەڵێین قسەكەتان ڕاستە‪ ،‬بەاڵم هاوكات‬ ‫خۆ هەر خۆتان تا ئەمڕۆ پاسەوانی باوەڕ دینێكیشدا نییە‪ .‬لــێ لــە چۆنێتیی‬ ‫و لێكۆڵەرەوەی ویژدانی خەڵك و حاكم وەبەرهێنانی دینەكەدایە‪ ،‬هەیە دینەكەی‬ ‫بوون بەسەر خەڵكەو و حكومتان بەسەردا لەخزمەت پێشكەوتندا وەبەرهێناوە‪ ،‬و‬ ‫جێبەجێكردوون‪ ،‬هێندە بەسە خوێنەر تەنها‬ ‫چاوێك بە پوختەی كارەكانی پەیمانگای‬ ‫توێژینەوەكانی ئەزهەردا بۆ ساڵی ‪2004‬‬ ‫بخشینێتەوە‪ ،‬تــا بــۆی دەركـــەوێ ئەو‬ ‫پەیمانگایە چەند كەسی بە تۆمەتی ڕاستی‬ ‫و هەڵگەڕاوە لە دین تۆمەتباركردووە‪.‬‬ ‫جا لەبەرئەوەی هەر خۆیان بە درێژایی‬ ‫ئەو مێژووە‪ ،‬قازی و سكااڵكار و ناوبژیوان‬ ‫و جەلالد بــوون بۆ پارێزگاریكردن لەو‬ ‫دینە‪ ،‬هەر ئەوانیش پێیان وایە دواكەوتنی‬ ‫مسوڵمانان بە هۆی دووركەوتنەوەیانەوەیە‬

‫هەیشە لەدواكەوتندا وەگەڕی دەخات‪.‬‬ ‫هەیە ڕێز لە دین دەگرێت و دەیپارێزێت‪،‬‬ ‫دوور لە بازیچەیەلی سیاسەت و دەسیسەی‬ ‫مــەال و سوڵتانەكان‪ ،‬هەیشە هێشتا‬ ‫بەكاری دێنێت بۆ پاراستنی تاقەهێڵێكی‬ ‫هزریی تیۆریی تا هەرخۆی بڕیاردەر و‬ ‫سەرگەورەی هەر كاروبار و پرسێك بێ‪،‬‬ ‫ئەوەش هەڵوێستێكە نە دین و نەخەڵك‬ ‫و نە ئوممەت نەیان گرتوەتەبەر‪ ،‬هێندەی‬ ‫ئــەوان گرتویانەبەر و كۆنتڕۆڵی عەقڵی‬ ‫مسوڵمانیان پێی كردووە‪ ،‬بۆ بەردەوامیدان‬ ‫بەو سەروەرییە پاوانخوازە و بە كۆیلەكردنی‬ ‫خەڵك‪.‬‬ ‫ئ ــەوە هەڵوێستی هــەمــوو ئەوانەیە‬ ‫ئیسالم وەگــەڕ دەخــەن و كردویانەتە‬ ‫پیشە و ســەرچــاوەی قازانج‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫دەتوانن هۆشیاریی خەڵك بەپێی خواستە‬ ‫سوڵتانیی و پاوانخوازەكان پێكبهێنن‪.‬‬ ‫ئەوە هەمان ئەو هۆشیارییەیە‪ ،‬كە پێی‬ ‫وایە تەنها ڕوانینی چاوی خۆی ڕاستە و‬ ‫بەس‪ ،‬خۆیان پێ ئیسالمی ڕاستەقینەیە و‬ ‫غەیری خۆیان بێباوەڕی تاوانكارە‪ ،‬بەمەش‬ ‫ڕۆژێ لە ڕۆژان ڕێیان نەداوە ڕایەكی تر‬ ‫سەردەربێنێ‪ ،‬بۆیە لە مێژووی مسوڵماناندا‬ ‫ئــۆپــۆزیــســیــۆن نـــەبـــووە‪ ،‬خــۆ ئــەگــەر‬ ‫هەیشبووبێ میكانیزمە ئایدیۆلۆژییەكەی‬ ‫بریتی بــووە لە خوێندنەوەیەكی تر بۆ‬ ‫هەمان ئیسالم‪ ،‬بەزۆریش چارەنووسیان‬ ‫كوێربۆتەوە‪ ،‬لە كۆمەڵگەیەكدا جگە لە‬ ‫فیرقەی ناجییە"گرووپی ڕزگاربوو" كەسی‬ ‫تر ناناسێ‪.‬‬ ‫ئەوە یەكەم هۆكارمان دۆزییەوە‪ ،‬كە‬ ‫پەیوەندیی بە ئیسالمەوە هەیە‪:‬‬ ‫نەبوونی ڕایەكی دی تا ببێتە هۆی‬ ‫مشتومڕی بەرهەمدار و وتوێژ دەربارەی دین‬ ‫و ژین‪ ،‬تا ببێتە هۆی نوێگەری‪ ،‬وەك چۆن‬ ‫لەناو مەسیحییە بەراییەكاندا دەربــارەی‬ ‫ڕاڤەكردنی ئینجیل‪ ،‬و دەربارەی سوبێكت‬ ‫و ڕۆحی پیرۆز ڕوویــدا‪ ،‬ڕاجیاوازەكان لە‬ ‫كۆڕگەلێكدا كۆبوونەوە‪ ،‬پشتی بە هێزی‬ ‫بەڵگەهێناننەوەی دژەكــان بەستبوو‪ ،‬تا‬ ‫كارگەیشتە ئــەوەی بەپێی زۆرینە بڕیار‬ ‫بدەن‪ ،‬لەگەڵ هاتنەكایەی ناكۆكیی نوێشدا‪،‬‬ ‫كۆڕگەلی نوێ‌ دەبەسران‪ ،‬كۆڕگەلی "نیقیە"‬ ‫و "كالیدۆنیا" و "ئەفسیس"‪ ،‬بەو شێوە‬ ‫هاتنەكایەوە‪ .‬ئەمە پاشماوەی كەلتووری‬ ‫یۆنان و ڕۆمەكان بوو‪ ،‬بەاڵم لە الیەنی‬ ‫ئیسالمییەوە یــەكــەم كــۆڕ و دواكـــۆڕ‪،‬‬ ‫كۆبوونەوەی "سەقیفەی بەنی ساعیدە"‬ ‫بوو‪ ،‬كە تێیدا بڕیار لەسەر دۆخی باوی‬ ‫سیاسیی و دینیی ئیسالم درا‪ ،‬و جگە لەوە‬ ‫ئەوپەڕی پووچگەرایی دەبینین‪.‬‬ ‫ئەو تێگەیشتنە چەندان نەهامەتیی‬ ‫تێكەڵ بـــوو‪ ،‬تــا ڕێــی خــۆش كــرد بۆ‬ ‫جەنگیی میللیی كاولكەر‪ ،‬كە بە كوشتاری‬ ‫هــەڵــگــەڕاوەكــان دەســتــی پێكرد و بە‬ ‫كوشتاری كەربەالیش دوایــی نەهات‪ ،‬و‬ ‫ناوچەی قەدەغەكراو و داپڵۆسێنراو لە‬ ‫ناو مێژوودا بەهێزەوە دەردەكەوێ‌‪ ،‬پاشان‬ ‫هێند ناخایەنێ و هەڵگران و پارێزەرانی‬ ‫جینۆساید دەكرێن‪ ،‬لە زنجییەكانەوە بۆ‬ ‫حەشاشییەكان تا قەرامیتەكان و هیچ كام‬ ‫لەوان نەمانەوە‪ ،‬تەنێ‌ یەكەم پرەنسیپی‬ ‫خەلیفایەتیی خێڵگەرا نەبێ‪ ،‬كە پرەنسیپی‬ ‫باوبوە و ڕێی بە كێبەركێی هیچ الیەنێك‬ ‫نــــەداوە‪ ،‬بــەو بــیــانــوەی ئــەو ئیسالمی‬ ‫دروستە‪ ،‬ئەو ئیسالمەی خوا دەیهەوێ‌‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی هەڵكشابن بەرەو ئاسمان و‬ ‫لەوێ‌ گوێیان لە تەواوی وردەكارییە سەیر‬ ‫و سەمەرەكان بوبێت و لە فیقهناسیی‬ ‫و شیكردنەوە و حەرامكردن و ڕاڤەیەل‬ ‫و فەتوایەلەكانیاندا خودی تێگەیشتنی‬ ‫خوایان نووسیبێتەوە‪ ،‬و خوا تەنێ ئەو‬

‫شانازییەی بەوان بەخشیبێ‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی دینی مەسیحی‪ ،‬لە زوەوە‬ ‫خەڵكی ســەردەمــەكــەی خــۆی بە زمان‬ ‫و تێگەیشتنی خۆیان دوانـــدووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەوەی هی قەیسەرە داویەتییە قەیسەر‬ ‫و ئــەوەش هی خوایە بۆ خوا و بەمەش‬ ‫دەسەاڵتەكانی لێكجیاكردونەتەوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫بناغەی كەلەپورێكی یۆنانی‪ ،‬كە ئێستەیش‬ ‫بۆنی بە پرەنسیپەكانی دیموكراسییەوە‬ ‫ماوەتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان سیستەمی خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫لەدین هەڵكێشراو و سوێندخواردنی پیاوە‬ ‫پیشەگەرەكانی نومەیەكی تێكەڵكێشكردنی‬ ‫تەواوەتی دەسەاڵتە دینی و دونیایییەكانە‪،‬‬ ‫بــە ڕەچــاوكــردنــی پێغەمبەر‪ ،‬كــە لە‬ ‫دەوڵەتە ساواكەیدا هەموو دەسەاڵتەكانی‬ ‫بەدەستەوە بوو‪ ،‬نمونەیەكی سووننەتی‬ ‫بۆ فــەرمــانــڕەوایــی بە فەرمانڕەوایەكی‬ ‫دەسەاڵت ڕەها و بەنفوزەوە‪ ،‬بە ڕایەكی‬ ‫دینیی ڕەها و سەروەریی ڕەهــاوە‪ ،‬هیچ‬ ‫جیاوازییەك ناكەن لە نێوان پێغەمبەر‬ ‫وەك پێغەمبەرێكی تاقانە و دوایینی‬ ‫پەیامبەران‪ ،‬و لەنێوان خۆیاندا وەك‬ ‫میراتگری پێغەمبەرایەتییەكی‪ ،‬میراتگری‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫كۆتاییەكەی‪ ،‬دەردەكــــەوێ‌ هۆكاری‬ ‫دواكــەوتــن پیاوانی دیــن و پەیماندانە‬ ‫هەلپەرستانەكەیانە بە درێژایی مێژوو‪،‬‬ ‫جگە لەوە‪ ،‬ئایا گوتاری ئەمڕۆشیان بێ‬ ‫سێودوو لە گوتاری سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫ناچێ بــەبــراورد لەگەڵ زمانی ئەمڕۆی‬ ‫ڕۆشنگەری؟‬ ‫وەرن بەراورد بكەین‪ :‬لەوكاتەدا جیهان‬ ‫بــاس لــە جــیــاكــردنــەوەی دەســەاڵتــەكــان‬ ‫دەكــات‪ ،‬مەالكانمان – خوا پەنامان دا‬ ‫– بــاس لە تێكەڵكردنەوەی تەواوەتی‬ ‫دەسەاڵتە دینی و دونیاییەكان دەكەن لە‬ ‫دەوڵەتی مسوڵماندا‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا جیهان باس لە ئازادی و مافی‬ ‫هزراندن و داهێنان و خۆڕاگەیاندنی ڕای‬ ‫جیاواز دەكەن لەژێر سایەی دەوڵەتدا‪،‬‬ ‫مەالكانمان باسی هێڵە سوورەكانی‬ ‫ئوممەت و نەگۆڕە ئەنتیكەكانی دەكەن‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا لەجیهاندا زمانی زانست‬ ‫و شارستانێتی و ژیار گۆیایە‪ ،‬ئێمە بە‬ ‫فیقهی مردوان و زمانی زەمەنێك دەدوێین‬ ‫ڕابردووە و نایانەوێ‌ ڕاببورێ‪.‬‬ ‫لــەوكــاتــەیــدا جیهان هــەمــوو كــۆت و‬ ‫پێوەندێكی لەسەر ئازادییەكان الداوە‪،‬‬ ‫ئێمە لێرە باس لە حەددی هەڵگەڕاوە و‬ ‫دەرچوون لە بە زەروورەت زانراوێكی دین‬ ‫و ئیجتیهاد لەدەرەوەی دەق دەكەن‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا جیهان حوكم بەو نوسینەی‬ ‫بیرمەندێك دەكا‪ ،‬بەپێی لۆژیكی بەڵگە‬ ‫و ســەلــمــانــدن و ڕادەی ب ــەرژەوەن ــدی‬ ‫وەدەستهاتوو لەو نوسینە‪ ،‬كۆی بیرمەندانی‬ ‫ئێمە دادگایی دەكرێن و تۆمەتبار دەكرێن‬ ‫و خوێنیان دەڕێژرێت‪ ،‬جێی ئاماژەپێدانە‬ ‫ئەو كۆڕبەندەی ئاماژەمان پێكرد‪ ،‬پێشتر‬ ‫داوای كـــردووە بەشێك لــە كارەكانم‬ ‫دەستیان بەسەردا بگیرێت و ڕێگری لە‬ ‫باڵوكردنەوەیان بكرێت‪ ،‬و دادگایی كرام‪،‬‬ ‫بەاڵم لە تۆمەتەكەم بێتاوان دەرچــووم‪،‬‬ ‫كە تۆمەتی بێباوەڕی (سوكایەتی بە‬ ‫ئایینەكان) بوو‪ ،‬نوسینەكانم ئازادكران‪،‬‬ ‫جا گەر ئــەوان جەخت لە ڕاستیی ئەو‬ ‫فــەرمــودەیــەی پێغەمبەر دەكــەنــەوە كە‬ ‫دەفەرموێ‪( :‬ئەوەی بە براكەی وت‪ ،‬ئەی‬ ‫كافر‪ ،‬ئەوە یەكێكیان دەگرێتەوە)‪ ،‬جا‬ ‫تۆ بڵێی بە سەلمێنرانی بێتاوانی من‬ ‫كافربونەكە ئەزهەری نەگرتبێتەوە؟‬ ‫لە كاتێکدا جیهان بــازی زەبــەالح لە‬ ‫ڕووی زانستی و ئابوورییەوە دەهــاوێ‪،‬‬

‫لە زانستە جیاوازەكان و توێژینەوەی زانستیدا‬ ‫كاهینەكان جێیان نابێتەوە‪ ،‬بەڵكو تەنها جێی‬ ‫فەیلەسوفان و كۆمەڵناسان و مێژوونوس و‬ ‫فیزیاناس و كیمیازانەکان دەبێتەوە‬

‫پیاوە دینییەكانمان بانگەوازی جێگیربوون‬ ‫دەكــەن‪ ،‬نا بەڵكو داوای گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫سەردەمی دروستبون دەكــەن‪ ،‬گەڕانەوە‬ ‫بــۆ ســەردەمــی پێغەمبەر‪ ،‬باشترینی‬ ‫چــاخــەكــان‪ ،‬هــەر ئـــەوەش بــوەتــە هۆی‬ ‫قێزهەستانی مسوڵمان لــەم ڕۆژگــارەی‬ ‫ئێستا و ڕەتــكــردنــەوەی هەموو ژیــار و‬ ‫دەستكەوتەكانی‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا مێژوو دەبێتە زانستێكی‬ ‫تاقیگەیی و پشت بە توێژینەوە بە ئامێر و‬ ‫ئامڕاز و پێكهاتەی كیمیایی دەبەستێت و‬ ‫هەریەك لە زەویزانی و تۆبۆگرافیا و زانستی‬ ‫زمان و شوێنەوارناسی و ئەنسرۆپۆلۆژیا‬ ‫بۆ گەیشتن بە ڕاستەقینەی بەڵگەنامەكان‬ ‫یــەك لـــەدوای یــەك‪ ،‬تــا چــەنــدی بكرێ‬ ‫مێژوو وەك ئەوەی كاتی خۆی ڕوویداوە‬ ‫ببینین‪ .‬لێ شێخ و مەالكانمان كاری وا‬ ‫لە مێژووی ئیسالمیماندا ڕەتدەكەنەوە‪ ،‬و‬ ‫لێ وردبونەوەی ڕەتدەكەنەوە‪ ،‬و پێشیان‬ ‫تاوانە شتەكان وەك خۆیان وەسفبكرێن‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەی ئــەو مــێــژووە لەبەرچاوی‬ ‫مسوڵمانان ساختە كراوە لەبەرژەوەندیی‬ ‫مەزهەبێكی دیاریكراو و تاقە توێژێك‪،‬‬ ‫ئەویش توێژی فەرمانڕەوا و بەفیقهكراوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا دنیا دەرگاكانی خۆی بەڕووی‬ ‫ڕەخنەدا وااڵدەكات‪ ،‬لەبەرئەوەی دەروازەی‬ ‫داهــاتــوو و پەنجەرەی نــوری ڕیفۆرم و‬ ‫خۆچاككردنە بەبەردەوامی بەرەو باشتر‪،‬‬ ‫جا هەر جۆرە ڕەخنەیەك بێ‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫پێشدەكەون‪ ،‬بابەتەكە الی ئێمە پشت بە‬ ‫پرەنسیپی عەیبپۆشین و جوانكردنی ڕووی‬ ‫مێژووی ئیسالمی و مكیاژكردنی دەبەستێ‪،‬‬ ‫یەك لە میكانیزمەكانی ئەو جوانكارییەش‬ ‫دەرنەخستنی عەیبوعارەكانییەتی‪ ،‬هەر‬ ‫ڕەخنەیەكیش بگیرێت دەیخەنە خانەی‬ ‫دژایەتیكردنی ئیسالمەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا لــە جیهاندا تیۆرەكانی‬ ‫باسكردن لە ڕابردوو بۆتە هۆی دۆزینەوەی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬تا جیهان هەموو بەرەو دۆزینەوەی‬ ‫نوێ‌ هەنگاو بنێ‪ ،‬مەال و پیاوە دینییەكانمان‬ ‫هێشتا پێیان وایــە تێگەیشتنی ئــەوان‬ ‫بۆ ئیسالم بۆ هەموو كــات و شوێنێك‬ ‫دەخوات‪ ،‬لە هەموو شتێكدا و لە چۆنێتی‬ ‫چونە تەوالێتەوە تا چۆنێتی مووشەك‬ ‫هاویشتن‪ ،‬هەر خۆیان مەڕجەع و كانگای‬ ‫هەمیشەیین‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا میللەتان لە هەڵەكانی خۆیان‬ ‫دەكۆڵنەوە بەمەبەستی چاككردنیان لەهەر‬ ‫كــات و شوێنێكدا بــێ‪ ،‬كەچی پیاوە‬ ‫دینییەكانمان هۆشیارییەكیان بۆ مسوڵمان‬ ‫چێكردوە‪ ،‬كە پێی وایــە هیچ عەیبێكی‬ ‫نییە‪ ،‬وەك ئەوەی داننان بە هەڵەدا كوفر‬ ‫بێ‪ ،‬لــەوەش ناجۆرتر ئــەوەس پێی وایە‬ ‫دنیا هەمووی عەیبدارە خۆی نەبێ‪ ،‬گوڵی‬ ‫بەهارە‪.‬‬ ‫لــە كاتێكدا تــاكــەكــەس لــە هەموو‬ ‫كۆتوپێوەندە كۆمەاڵیەتییەكان خۆی‬ ‫پچڕیوەتەوە‪ ،‬جگە لە یاسایەكی بەسەر‬ ‫هەمواندا وەك یــەك جێبەجێدەكرێت‪،‬‬ ‫پیاوە دینییەكانمان ناچاری پابەندبوون‬ ‫بە سوننەتمانەوە دەكەن لە هەر ڕەفتارێك‬ ‫یان خوخدەیەك هەمان بێ و هەر قسەیەكی‬ ‫دەیكەین‪ ،‬پێبەپێی ژیانی ڕۆژانەمان دەڕۆن‬ ‫هەر لە بەرەبەیانەوە تا كاتی جوتبوون‬ ‫لەگەڵ خێزانەكانمان‪ ،‬لەگەڵمان دێنە‬ ‫قوژبن و سوچ و ژووری نوستنەوە‪ .‬لەو‬ ‫سوننەتەی الی هاوەاڵن و شوێنكەوتوان‬ ‫و شوێنكەوتەی شوێنكەوتوان خۆشەویستە‬ ‫زیادكراوە بە ڕادەیــەك‪ ،‬تا وای لێهاتوە‬ ‫مسوڵمان بوەتە ڕۆبۆتێك بەس ویرد و‬ ‫پــاڕانــەوەكــان دوبــارەدەكــاتــەوە‪ ،‬تا وای‬ ‫لێدەكات دەیخاتە دۆخی لەبیرچوونەوە و‬ ‫نەخۆشی دەرونییەوە‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا جیهان لە بیرۆكەی نیشتمان‬ ‫تێپەڕیوە بەرە و بە جیهانگیرییەكی مرۆیی‬ ‫بە بەجیهانیبوونێكی كە هەڵبژاردنی‬ ‫سروشتی ئەم ڕۆژگــارەیــە‪ ،‬كەچی ئێمە‬ ‫لەدەرەوەی هەموو ئەمانەین‪ ،‬بگرە هێشتا‬ ‫نەگەیشتوینەتە قۆناغی پێش ئەمیش‪،‬‬ ‫كە قۆناغی هاواڵتیبوونە‪ ،‬چونكە پیاوە‬ ‫دینییەكانمان پێیان وایە مسوڵمان جگە‬ ‫لە دینەكەی و گرووپە پەرتوباڵوەكەی‬ ‫بەسەر واڵتی واقواق تا واڵتی ماوماو هیچ‬ ‫نیشتمانێكی تری نییە‪.‬‬

‫ئــیــســام تــاقــە نیشتمانە و گەلی‬ ‫ئیسالمیش بریتییە لــە هــەر تاكێكی‬ ‫مسوڵمان لە هەر جێیەكی جیهانێ‌ بێ‪ .‬بەو‬ ‫جۆرە نیشتمانەكانیش لەدەست مسوڵمانان‬ ‫دەچن تا وای لێ دێت‪ ،‬دەكەونە دەرەوەی‬ ‫جــوغــرافــیــاوە‪ ،‬پێشتریش كەوتونەتە‬ ‫دەرەوەی مێژوەوە‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا گەالنی تر سوود لە نەگبەتی‬ ‫و كەوتنەكانیان لە كێبەركێ ژیارییەكاندا‬ ‫وەردەگــــرن‪ ،‬لــە پێناو خۆچاككردن و‬ ‫پێشكەوتن لەشاڕێی كێبەركێكردندا‪،‬‬ ‫كەچی ئێمە لە شكستەكانماندا بەڕیز‬ ‫لە دوای مەالكانمانەوە دەوەستین تا لە‬ ‫مزگەوتەكاندا جەنگی توك و نزاكردن‬ ‫پابەندبون بە ویردەكانەوە دژی دوژمن‬ ‫ڕابگەیەنین و بیسەلمێنین بۆ خودا ئێمە‬ ‫چاكەكارین‪ ،‬ئەویش پاشان بەزەیی پێماندا‬ ‫دێتەوە و لێمان دەبوورێت و كتوپڕ دونیا‬ ‫تووشی شۆكدەكات‪ ،‬ئەمریكا و ئیسڕائیل‬ ‫كتوپڕ لەناودەچن و هەر ئێمە دەمێنینەوە‬ ‫و دەبینە خاوەنی هەمیشەیی ئەم زەوییە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی ئەو پاڕانەوانە جگە لە زیان‬ ‫و دواكەوتنی تر هیچمان بۆ بەدیبێنن‪،‬‬ ‫چونكە مەالكانمان پێیان وایە پێشكەوتن‬ ‫بەرهەمی نوێژكردن و دوعای پیاوچاكانە‪،‬‬ ‫كە لەوەیە گوناهەكانمان بشواتەوە‪ ،‬لێ‬ ‫هیچ پێشكەوتنێك بەدی ناهێنێ‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆخواسوڵحاوی و پارێزكاری‬ ‫و دوعــای پیاوچاكان هیچ ڕۆڵێكیان لە‬ ‫پێشكەوتندا هــەبــوایــە‪ ،‬ئــەوە پێشینە‬ ‫چاكەكانمان لەپێشتربون بۆ دروستكردنی‬ ‫مووشەك و ئەنتی بایۆتیك و ئەندازەی‬ ‫بۆماوەزانی‪ ،‬دەبوو بە بەرەكەتی دوعای‬ ‫پیاوچاكان بگەینە سەر مانگ‪ .‬بێگومان‬ ‫دوعــا بۆ پاككردنەوەی دەروون و نوێژ‬ ‫بــۆ دوركــەوتــنــەوەیــە لــە بــەدڕەوشــتــی و‬ ‫خراپەكاری‪ ،‬نەك بۆ دۆزینەوەی ئەتۆم‬ ‫یــان بناغەكانی ژیــار‪ ،‬ڕۆژێ لە ڕۆژان‬ ‫ئەوانە هۆكارنەبوون بۆ پێشكەوتن یان‬ ‫سەركەوتن‪.‬‬ ‫بێگومان پێشكەوتن و ژیاریبوون كاری‬ ‫مــرۆڤ و توانا و دەسەاڵتەكانییەتی‪،‬‬ ‫پێشكەوتن كاری عەقڵێكی ئازادی دوور لە‬ ‫هەموو كۆتوپێوەندێكە‪ ،‬عەقڵێكی ئازادی‬ ‫ڕەها لە هەر كۆت و پێوەندێك‪ ،‬عەقڵێك‬ ‫توانای ڕەتكردنەوەی هەر شتێكی هەبێ‪،‬‬ ‫پێچەوانەی یاساكانی عەقڵ و گەردوون بێ‪،‬‬ ‫هەر خۆیشی بەتەنێ توانای بەژیاریبوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬عەقڵیش دەڵێتوەرگرتنی ڕۆشنگەری‬ ‫و جێی خۆتێداكردنەوەی دەستبەجێ‪،‬‬ ‫ڕێگایەكە بەرەو ژیاریبوون و پێشكەوتن‪.‬‬ ‫مەالكانمان –خوا بیان پارێزێ– پێمان‬ ‫دەڵێن مەبەستی ئەوەی كەسانێكی وەك‬ ‫من دەیڵێن‪ ،‬كە لە باهۆی ڕۆژئاوادا بژێین‬ ‫و لە داوەشاوییە ئەخالقییەكانی ئەواندا‬ ‫بەشداربین‪ ،‬تا ئوممەتی ئیسالمیمان بە‬ ‫الساییكردنەوەی ئەوان لەناوبچێ‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی هەر بەڕاست پێشكەوتوبین و لە‬ ‫داڕمانی بترسین‪ ،‬یان وەك ئەوەی هەر‬ ‫بەڕاستی ژیانی ئەخالقیی خەڵكی ڕۆژئاوا‬ ‫بووبێتە هۆی دواكەوتنیان‪.‬‬ ‫لەم بیرۆكەیەوە‪ ،‬كە ڕۆشنگەری وەك‬ ‫جەنگێكی كەلتووریی بەمەبەست دەبینێت‪،‬‬ ‫كە بەر ئاینی ئوممەتەكەمان كەوتووە‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی كۆڵۆنیاڵیزم بە میكانیزمی‬ ‫نوێوە خۆی ڕێكخستەوە‪ ،‬واتە ئەو بیرۆكەی‬ ‫پێی وایە ڕۆژئــاوا خاچپەرستە و دیسان‬ ‫هەڵمەتی خاچپەرستانە بەڕێدەكات‪ ،‬لەوە‬ ‫تێناگات ڕۆژئـــاوا ڕاســتــڕەوی دیــنــداری‬ ‫توندڕەوە لە دیندارییەكەیدا‪ ،‬یان شوێنی‬ ‫داوێنپیسی و داوەشاوی ئاتاییزمە؟‬ ‫كەواتە نە دین‪ ،‬نە باوەڕ پێوەندییان‬ ‫بە پێشكەوتن یان دواكەوتنەوە نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیشە لە بوونی تاواندا كەسێكی‬ ‫خــاوەن بــەرژەوەنــدیــی و ســوود هەیە‪،‬‬ ‫ئەمەیش تاوانێكی مێژووییە دژ بە تەواوی‬ ‫ئوممەتەكە‪ ،‬پیاوە ئاینییە پیشەگەرەكان‬ ‫پێی هەستاون‪ ،‬بە درێژایی مێژووش هەر‬ ‫ئەوان بەرپرسی ئیسالم و مسوڵمانان بون‪،‬‬ ‫لە تــەواوی ئەو دە سەدەیەی ڕابــردودا‪،‬‬ ‫دزەكان هەر خودی خاوەنماڵەكە بون‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ /‬سایتی الحوار المتمدن‪ ،‬وتاری (هل‬ ‫اإلسالم هو سر تخلف المسلمین؟)‪ /‬سید القمنی‪،‬‬ ‫‪.2015/2/13‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫دەستوری عەلمانی چیە؟‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی سێهەم‬ ‫داواکاریی بەرە ئیسالمیەکە‬ ‫یەکگرتوی ئیسالمی‬ ‫ـ هەڵوێستی (یەکگرتوی ئیسالمی)‪،‬‬ ‫هەڵوێستێکی زۆر ڕەسمی نەبو‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫نوسین و لێدوانی هەندێکیاندا دەرکەوت‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪( :‬ئەبو بەکر عەلی)‪ ،‬لەژێر ناونیشانی‬ ‫«نا بۆ ده‌ستورێكی عه‌لمانی‪ ،‬به‌ڵێ بۆ‬ ‫دیموكراسیه‌ت و ده‌ستورێكی ته‌وافوقی‬ ‫و مه‌ده‌نی»‪ ،‬ڕەخنە لە هەڵمەتی «به‌ڵێ‬ ‫بۆ ده‌ستورێكی عه‌لمانی» دەگرێت و پێی‬ ‫وایە «لە جێی خۆیدا نیە»‪ ،‬و پوختەی‬ ‫وتەکانی لــەو الیــەنــەوە ڕاستیی تێدایە‬ ‫کە بەرزکردنەوەی دروشمی «دەستوری‬ ‫عەلمانی» ـ لە الیەن بەرەیەکی عەلمانیەوە‬ ‫ـ و «دەستوری ئیسالمی» ـ لە الیەن‬ ‫بەرەیەکی ئیسالمیەوە ـ هەڵگری کۆمەڵێک‬ ‫گرفت و لێک‌تێ‌نەگەیشتنە و ـ بە وتەی‬ ‫ئەو ـ «به‌ زیانی دیمۆكراسی و سازان و به‌‬ ‫یه‌كه‌وه‌ ژیانی ئاشتیخوازانه‌ ته‌واو ده‌بێت»‬ ‫و «ئاشتی كۆمه‌اڵیه‌تی و دیمۆكراسی‬ ‫ده‌خاته‌ مه‌ترسیه‌وه»‪ .‬بەاڵم گوتارەکەی‬ ‫ناوبراو دیسان ـ وەکو هەر ئیسالمییەکی‬ ‫تر ـ چەند کێشە و خراپ‌حاڵی‌بونێکی‬ ‫هەڵ‌گرتوە‪ .‬لەمانە‪ :‬ئەو تێگەیشتنەی کە‬ ‫الی ئیسالمیەکان بوە بە باو‪ ،‬کە پێیان‬ ‫وایــە داواکــردنــی عەلمانیەت لە واڵتێکی‬ ‫موسوڵماننشیندا سەپاندنی عەلمانیەتە‬ ‫بەسەر کۆمەڵگایەکی ئایین‌پەروەردا و‬ ‫گوایە ئەمەش پێچەوانەی دیمۆکراسیە [جا‬ ‫بەالی ئیسالمیەکانەوە؛ البردنی (موڕسی)‬ ‫لە میسر و هاتنە سەر کاری (سیسی)‬ ‫ـ کە ئــەوان بە نوێنەری عەلمانیەتی‬ ‫دەزانن ـ؛ لەناوبردنی دیمۆکراسیە لەالیەن‬ ‫عەلمانیەتەوە! (ئەویش بە هاوکاریی‬ ‫سەلەفیەت و سعودیە!)‪ .‬ئەو گۆڕانکاریانەی‬ ‫بەسەر میسردا هاتن و ئەو پاشەکشە و‬ ‫شکستەی بەسەر دەســەاڵتــی ئیخواندا‬

‫تــۆوی نادیمۆکراسی و خــوێ ـن‌ڕێــژی و یان بریتیە لەوەی دەسەاڵت دەسەاڵتێکی‬ ‫گەندەڵیی هەڵ‌گرتوە! ئەوەتا ناوبراویش ئایینیی پیرۆزکراو نەبێت‪ ،‬یان دەسەاڵتێکی‬ ‫دەڵێت‪« :‬بیر مه‌كه‌نه‌وه‌ ئیسالم بكه‌نه‌ تیۆکرات نەبێت کە الفی ئەوە لێ بدات‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی فه‌زای گشتی‪ ،‬چونكه‌ پێش ئێوه‌ ڕەوایەتیی سیاسی و مافی فەرمانڕەوایی‬ ‫زۆر كه‌س وای كرد و له‌ جیاتی دیمۆكراسی لە ئاسمانەوە وەردەگرێت‪ .‬ڕاستە ئەمە‬ ‫دكــتــاتــۆریـه‌ت و خوێن و گه‌نده‌ڵییان بناغەی عەلمانیەتە‪ ،‬بــەاڵم ڕواڵــەتــی و‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیان هێنا»‪ ،‬و دەڵێت‪« :‬گه‌ر سەرەتاییشە‪ :‬ئەگەر دەسەاڵت دەسەاڵتێکی‬ ‫دیمۆكراسی به‌ گرنگ ده‌زانــن؛ دروشمی دنیایی و ناپیرۆزیش بێت بەاڵم یاسایەکی‬ ‫عه‌لمانیه‌ت هه‌ڵمه‌بڕن و هه‌ندێ ئه‌زمونی ئایینی جێبەجێ بــکــات و جیاکاری‬ ‫شكست‌خواردوی ناوچه‌كه‌مان بۆ زیندو بکات لەنێوان هاواڵتیان و ماف و باری‬ ‫مه‌كه‌‌نه‌وه»‪ ،‬دیارە لێرەدا ئاماژە بۆ کێ یاساییان لەسەر بنەمای ئایینی؛ دیسان‬ ‫دەکــات [و هــەر بۆیە کاتێکیش نمونە دەسەاڵتێکی ئایینیە‪ ،‬و پێویستە دەوڵەت‬ ‫بۆ ڕژێمی عەلمانی دەهێنێتەوە؛ نمونە لەو دەسەاڵتە ئایینیە جیا بکرێتەوە‪ .‬بەالی‬ ‫بــە ڕژێمەکانی (ســـەدام حــوســەیــن) و کەمەوە؛ ناتوانێت تەنها بەوەی کە خۆی‬ ‫(جەمال عەبدول‪-‬ناصر) و (ئەسەد) و پێ پیرۆز و خاوەن مافی خوایی دەسەاڵت‬ ‫(ڕەزا شــا) دەهێنێتەوە]‪ .‬کە ئەمەش نیە الفی ئەوە لێ بدات کە «عەلمانی»‬ ‫بیانوهێنانەوەیەکی نالۆجیکیە‪ ،‬چونکە ـە‪ ،‬بەڵکو دەسەاڵتێکی ئایینیە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر ڕژێمێکی خۆرهەاڵتیی تاکڕەوی ـ جێبەجێکەری یاسایەکی ئایینیە‪ ،‬و ئەم‬ ‫زۆر جار ـ میلیتاری لەگەڵ الفی پاراستنی جێبەجێکەریەش دەبێتە بناغەیەک بۆ‬ ‫ئەزمونی عەلمانی (و پاساوهێنانەوەی ڕەوایــەتــی و مافی فەرمانڕەواییەکەی‪.‬‬ ‫بۆ خــۆی بە پاراستنی ئــەو ئەزمونە و دەسەاڵتی ئیسالمییش لە مێژودا بەزۆری‬ ‫ڕێ‌گرتن لە هاتنە سەر کاری ئیسالمیە و لەسەر ئاستی عەمەلی لەم بابەتە بوە‪:‬‬ ‫توندڕەوەکان) دیکتاتۆر و گەندەڵن؛ لە هەندێک «خەلیفە» و دەسەاڵتدار نەبێت‬ ‫هەمان کاتدا لە دنیادا زۆر ڕژێمی سەر کە الفی مافی ئایینیی فەرمانڕەواییان لێ‬ ‫پاک عەلمانی دەبینین کە سیستەمێکیان داوە (بەتایبەتی دەسەاڵتە شیعیەکان)‪،‬‬ ‫دامەزراندوە جێی دیکتاتۆری و گەندەڵیی ئیتر بەگشتی دانیان بەوەدا ناوە کە ئەمە‬ ‫تێدا نابێتەوە‪ ،‬و ئەوەندەیشیان ئازادی و دەســەاڵت و پاشایەتی و سوڵتانیەتێکە‬ ‫دیمۆکراسی ڕەخساندوە کە جێی ئیسالمیە و تەنها جێبەجێ‌کەرێکی یاسای ئایینیە‪.‬‬ ‫توندەکانیشی تێدا دەبێتەوە کە لە واڵتە هەتا لە واڵتێکی وەکو شانشینیی عەرەبیی‬ ‫ئیسالمیەکانی خــۆیــان هــەڵ‌دێــن! ئەم سعودی؛ لوتکەی دەسەاڵتی سیاسی جیایە‬ ‫بیرکردنەوەیەی ئیسالمیەکان وەکو ئەوە (کە شای سعودیەیە لە بنەماڵەی سعودی)‬ ‫وایە ئێمەش بەوان بڵێین‪« :‬داوای پرۆژەی لە لوتکەی دەسەاڵتی ئایینی (کە موفتی‬ ‫ئیسالمی مــەکــەن و دروشــمــی ئیسالم گشتیی سعودیەیە لە بنەماڵەی وەههابی)‪،‬‬ ‫هەڵ‌مەبڕن‪ ،‬و ئەزمونی داعش و تالیبان و شای سعودیە الفی ئەوە لێ نادات کە‬ ‫و سۆماڵ و بــۆکــۆحــەرام و سعودیە و پاشایەتیەکەی مافێکی خوایی و پیرۆزە‪،‬‬ ‫ئێران و جوندول‌ئیسالم و شێخ‌زانا دوبارە بەڵکو پێی وایــە مافی بنەماڵەکەیەتی‬ ‫مەکەنەوە»!‬ ‫کــە شانشینییەکیان دامـــەزرانـــدوە و‬ ‫وێنەی یاسا فەرەنسیەکەی ساڵی ‪ ١٩٠٥‬سەبارەت بەجیاکردنەوەی کڵێساو دەوڵەت‬ ‫بیانویەکی تریش ئەمەیە کە لە گوتاری ئەویش میراتبەری بنەماڵەکەیەتی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ناوبراویشدا خــۆی دەردەخـــات‪ ،‬کاتێک یاسای شانشینیەکە یاسایەکی ئیسالمیی‬ ‫دەڵــێــت عەلمانیەت سەردەکێشێت بۆ ڕوتــە و هەمان شەریعەتە (هەتا بەبێ ‪Loi du 9 décembre 1905‬‬ ‫دام‌ودەزگای ئایینیە بەسەریەوە‪ ،‬و بەپێی‬ ‫کۆمەڵێک داواکاری کە ئیسالم لە فەزای بەیاساکردن «تقنین» ێکی ڕاستەقینە) ‪ concernant la séparation‬بەهێزی و الوازیی دەسەاڵت و پەستانی ئەم‬ ‫گشتیی کۆمەڵگا ـ بە وتەی ئەوان ـ وەدەر و لەسەر بنەمایەکی مەزهەبییش کە‬ ‫‪ des Églises et de l›État‬دام‌ودەزگایەش دەوڵەت دەکەوێتە ژێر باری‬ ‫یاسای ئایینی یان دور دەکەوێتەوە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە؛ مەبەست لە جیاکردنەوەی کلێسا‬ ‫و دەوڵەت؛ هەر «جیاکردنەوەی ئایین و‬ ‫دەوڵەت» ـە‪ .‬بۆیە لە ڕاستیدا عەلمانیەت‬ ‫جیاکردنەوەی ئایینە لە دەوڵــەت‪ ،‬ئینجا‬ ‫ئەمە بە جیاکردنەوەی دام‌ودەزگای ئایینی‬ ‫و فرمانەکەی لە دام‌ودەزگــای سیاسی و‬ ‫فرمانەکەی دێتە جێ‪ .‬ئیتر نە فرمانی‬ ‫دام‌ودەزگای ئایینی حوکم‌کردنی کۆمەڵگا‬ ‫دەبێت‪ ،‬و نە فرمانی دام‌ودەزگای سیاسی‬ ‫ڕاپەڕاندنی کاروباری ئایینیی ئایینێک‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫هــەر بۆیە ئــەو پــاســاوەی نــاوبــراو بۆ‬ ‫دەنێت‪ ،‬و ئەمەش ڕوبــەڕوی کاردانەوەی ڕێبازی حەنبەلیە‪ .‬و بنەماڵەی سعودییش‬ ‫واتــە‪« :‬یاسای ‪ ٩‬ی کانونی یەکەمی ئەوەی کە دەڵێت «دروشمی عه‌لمانیه‌ت‬ ‫توندی جەماوەری موسوڵمان دەبێتەوە‪ ،‬پابەندیی خۆیان بەو یاسایەوە دوپات ‪ ١٩٠٥‬سەبارەت بە جیاکردنەوەی کلێساکان له‌ كوردستاندا دروشمێكی بێ ناوه‌ڕۆك‬ ‫و ملمالنێیەکی ئیسالمی‪-‬عەلمانی دروست دەکەنەوە و ـ بەالی کەمەوە لەسەر ئاستی و دەوڵەت»‪ .‬لێرەوە کاتێک ئەو بنەمایە و پاساوه»؛ بەوەی کە دەڵێت «چونكه‌‬ ‫دەکات‪ .‬سەرباری ئەوەش؛ ئەگەر تەوژمی تیۆری ـ ئامادەن بۆ هەر لێپرسینەوەیەکی وەرگێڕراوە بۆ ـ بە نمونە ـ عەرەبی؛ کراوە ل ـه‌ كــوردســتــانــدا ده‌سـه‌اڵتــێــكــی دینیی‬ ‫ئیسالمی لە دەسەاڵت و دەوڵەت و فەزای «زانایان» لەسەر الدانیان لەو یاسایە‪ .‬بە «الفصل بين الكنيسة والدولة»‪ ،‬واتە‪ :‬حوكمڕانمان نیه‌ تا داوای جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫گشتی جیا بکرێتەوە؛ ئەمە دەبێتە پاساو لەبەر ئەوانە؛ ئەو تێگەیشتن و پێناسەیە «جیاکردنەوەی کلێسا و دەوڵــەت»‪ .‬لە بــكـه‌یــن لــه‌ ده‌ســـه‌اڵتـــی ده‌وڵـــــه‌ت» و‬ ‫بۆ کۆمەڵێک گروپی ئیسالمیی توندڕەویش بۆ عەلمانیەت فریوخواردن و فریودانە کاتێکدا مەبەستەکە لە کۆتاییدا دەبێتەوە «ئــیــســامــیــەکــانــیــش لـــە پـــه‌راوێـــزی‬ ‫کە بە شێوازی خۆیان بەرگری لە ئامانجە بە پێناسەیەکی بنەڕەتی و لە هەمان بە «جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵــەت»‪ ،‬حوكمدان‪»..‬؛ بیانویەکە و سەرکەوتو‬ ‫ئیسالمیەکە بکەن‪ ..‬کە دەڵێت‪ :‬ئەگەر کاتدا ڕواڵەتی و سەرەتایی عەلمانیەت‪ .‬چونکە «کلێسا» لێرەدا ئاماژەیە بۆ نیە‪ ..‬چونکە وەکــو وتمان ئامانج لە‬ ‫ڕێگە نەدرێت بە ئامادەیی تەوژمی ئیسالمی هۆکارێکی سەرەکیی ئەم جۆرە پێناسەیە ئایینی ڕێکخراو‪ ،‬ئایینی دام‌ودەزگــایــی‪ ،‬جیاکردنەوەی دەسەاڵتی ئایین لە دەوڵەت‬ ‫لە فــەزای گشتیدا؛ «پاساو ده‌ده‌ن به بۆ عەلمانیەت (بــەوەی «جیاکردنەوەی و لێرەوە دەبێتە ئاماژە بۆ دەسەاڵتی تەنها جــیــاکــردنــەوەی دام‌ودەزگــایــەکــی‬ ‫‌هێزگه‌لێك له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕه‌وایه‌تیی ده‌وڵه‌ت کلێسا [و مزگەوت] و دەوڵەت» ـە لەبریی ئایین‪ ،‬کە لە ڕێگەی یاسای ئایینی و ئایینی نیە لە دام‌ودەزگاکانی دەوڵــەت‬ ‫و سیستەمه‌وه‌ خاوه‌ندارێتیی سیاسی له‌ ئــەوەی «جیاکردنی ئایین و دەوڵــەت» دام‌ودەزگاکانیەوە سەر ڕێی دەخات‪ .‬و بەبێ (کە خۆی ئەم جیاکردنەوەیە بەڕواڵەتی‬ ‫ئیسالم بكه‌ن و ئیسالمێكی ناسنامه‌گه‌رای بێت)؛ ناونیشانی یاسا فڕەنسیەکەی ساڵی ئەم یاسا و دام‌ودەزگایەش ئایین بونێکی لە واڵت و دەوڵــەتــە ئیسالمیەکانیشدا‬ ‫جه‌نگاوه‌ریشمان بۆ په‌ره‌ پێ ده‌ده‌ن»‪١٩٠٥ .‬ـە کە «دەوڵەتی عەلمانی» و بنەمای کردەیی نابێت (و هیچ ئایینێکیش نیە هەیە!)‪ ،‬بەڵکو مەبەست جیاکردنەوەی‬ ‫ئــەم مەترسیانەی کــە نــاوبــراو هــەوڵ «الیسیتێ» ی دامەزراند بە جیاکردنەوەی دام‌ودەزگایەک خاوەندارێتیی لێ نەکات)‪ ،‬ئەو کاروبارە ئایینی و یاسا ئایینیانەیە‬ ‫دەدات بیخاتە دڵی بــەرامــبــەرەوە؛ هەر دامەزراوەی ئایینی و دامەزراوەی سیاسی بۆیە ئایین لە کۆمەڵگادا لە شێوەی ئایینی کە دام‌ودەزگــای ئایینی خۆی بە خاوەن‬ ‫ئیسالمیەکان خۆیان بیریان لێ دەکەنەوە‪ .‬یان دەوڵەتی نەتەوە‪ ،‬کە یاساکە بەم ڕێکخراو و خــاوەن دام‌ودەزگـــادا دەبێت‪ .‬و پارێزەریان دەزانێت‪ ،‬لە دەوڵەت‪ .‬بەم‬ ‫ئەوە ئیسالمیەکان خۆیانن ڕازی نابن بە ناونیشانە دەرچو‪:‬‬ ‫و ئایینی‌بونی دەوڵەتیش هەر سێبەری شێوەیە ئیتر ڕاپەڕاندنی کاروباری ئایینی‬ ‫هەر چاکسازییەک کە لەگەڵ یاسای ئایینی‬ ‫نەگونجێت‪ ،‬و ئینجا کاردانەوەی جەماوەری‬ ‫(کە ئیسالمیەکان خۆیان لە پشتیەوەن)‬ ‫و هــەروەهــا توندوتیژیان دەبــێــت‪ .‬بێ‬ ‫گومان ئەمە لە خۆیدا پاساو نیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫شتێکە لێی تێ دەگەین‪ :‬هەمو تەوژمێکی‬ ‫ئایینی کــردانــەوەی هەیە بەرامبەر هەر‬ ‫سنوردانانێک بۆ یاسا و دەسەاڵتی ئایین‪.‬‬ ‫جگە ل ــەوان ــەش؛ نــاوبــراویــش وەکــو‬ ‫ڕۆشــنــبــیــرە ئیسالمیەکانی تـــر‪ ،‬ئــەو‬ ‫تێگەیشتن و خــۆهــەڵــەحــاڵـی‌کــردنــەی‬ ‫هەیە لە عەلمانیەت‪ ،‬کە «عەلمانیەت»‬ ‫جــیــاکــردنــەوەی دام‌ودەزگــــــای ئایینی‬ ‫(=کلێسا و مزگەوت) ـە لە سیاسەت‪،‬‬

‫ئەگەر دەسەاڵت دەسەاڵتێکی دنیایی و ناپیرۆزیش بێت بەاڵم‬ ‫یاسایەکی ئایینی جێبەجێ بکات و جیاکاری بکات لەنێوان هاواڵتیان‬ ‫و ماف و باری یاساییان لەسەر بنەمای ئایینی؛ دیسان دەسەاڵتێکی‬ ‫ئایینیە‪ ،‬و پێویستە دەوڵەت لەو دەسەاڵتە ئایینیە جیا بکرێتەوە‬ ‫هــات؛ بە سەلمێنەرێکی ئــەوەی دەزانــن‬ ‫کە عەلمانیەت دژی دیمۆکراسیە!]‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەک کاک ئەبو بەکر دەڵێت‪« :‬گه‌ر‬ ‫دیمۆكراسی به‌ گرنگ ده‌زانــن؛ دروشمی‬ ‫عه‌لمانیه‌ت هه‌ڵمه‌بڕن»! وەکــو ئــەوە‬ ‫دیمۆکراسی و عەلمانیەت دژی یەکتر بن!‬ ‫ســەرچــاوەی ئــەم بیرکردنەوەیە الی‬ ‫ئیسالمیەکان چیە؟ بە بڕوای من؛ جگە لە‬ ‫پاڵنەرە ئایینی‪-‬سیاسیەکە؛ سەرچاوەیەکی‬ ‫ڕاســتــەوخــۆی تــری نیە‪ ،‬ئــەو ئامانجە‬ ‫ئایینی‪-‬سیاسیەی کە هەیانە؛ بزوێنەری‬ ‫ڕاستەقینەی هەمو بڕواکانیانە‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەبێت بپرسین‪ :‬بیانو و بەهانەی ئەو‬ ‫بیرکردنەوەیە چیە؟ بیانوە سەرەکیەکە؛‬ ‫بونی کۆمەڵێک ڕژێم و دەسەاڵت و بنەماڵە‬ ‫و سەرۆکە کە لە واڵتانی خۆرهەاڵتی و‬ ‫موسوڵماننیشندا الفی ئەوە لێ دەدەن‬ ‫پــارێــزەر و «زەمــانــەت» ی سیستەمی‬ ‫عەلمانین‪ ،‬و لە هەمان کاتیشدا ڕژێمی‬ ‫دیکتاتۆر و خوێن‌ڕێژ و گــەنــدەڵــن‪ ،‬و‬ ‫لە کۆتاییشدا ڕژێمی شکست‌خواردن و‬ ‫ماڵ‌وێرانی و دواکەوتویی بۆ کۆمەڵگاکانیان‬ ‫بەجێ دەهێڵن‪ .‬ئەم ڕژێمانە بە پلەی یەک‬ ‫ڕژێمی نادیمۆکراتن و ئازادیی سیاسی‬ ‫و کــار و بــیــروڕای سیاسی قــەدەغــە و‬ ‫سنوردار دەکەن (و هەتا بۆ ئەو ئامانجە‬ ‫لە ئایینیش ـ یان لە تەوژمێکی ئایینی‬ ‫ـ کەڵک وەردەگــرن)‪ ،‬و هەندێکیشیان بە‬ ‫زەبری ئاگر و ئاسن و کودەتا دێنە سەر‬ ‫حوکم و هەر بەو شێوەیەش بەرگری لە‬ ‫کورسیەکانیان دەکەن‪ .‬جا ئیسالمیەکان‬ ‫ئەم واقیعە ناڕێک و هەڵەیە دەکەنە بیانو‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بڵێن‪« :‬داواکاریی عەلمانیەت»‬

‫کۆتایی و ئامانجی مەبەستی داواکاریە عەلمانیەکە‬ ‫ئەوەیە لە دەستوردا یاسایەکی ئایینی لە جێی یاسای‬ ‫نوێ دانەنرێت و لە بارەی ئایینەوە السایی دەستوری‬ ‫واڵتە ئیسالمیەکانی وەکو سعودیە و کوەیت و‬ ‫واڵتانی کەنداوی تێدا نەکرێتەوە‬

‫ئەرکی دەوڵەت نیە و دەوڵەت الیەنداری‬ ‫ئایینێک نیە و یاسایەکی ئایینیی جیاکار‬ ‫ناسەپێنێت‪ .‬سەرباری ئەوەش ئەگەر باسی‬ ‫هەرێم بکەین؛ کاروباری ئایینی لە هەرێمدا‬ ‫بەشێکە لە حکومەت‪ ،‬و هەتا ئێستەش‬ ‫نەریتی ئــەوقــاف و کــاروبــاری ئایینی‬ ‫بــەردەوامــە‪ ،‬و هەمیشەش بەسراوەتەوە‬ ‫بە دەسەاڵتەوەو لە هاوکێشەی دەسەاڵت‬ ‫و سیاسەتدا حسابی خۆیی هەیە‪ .‬جگە‬ ‫لەوانەش؛ ئەوەی هەتا ئێستە لە هەرێمدا‬ ‫هاتوە و کاری لەسەر کراوە لەسەر بنەمای‬ ‫دەستورێک نەبوە‪ ،‬و ئەگەر یاسایەکیش‬ ‫هەبوبێت؛ بــە گــوێــرەی تێگەیشتن و‬ ‫بەرژەوەندیی دەســەاڵت لێک‌دراوەتەوە‪.‬‬ ‫بــۆیــە هــــەردوال‪ ،‬ئیسالمیەکان و نا‪-‬‬ ‫ئیسالمیەکانیش‪ ،‬کار بۆ داهاتو دەکەن‪:‬‬ ‫ئیسالمیەکان دەیــانــەوێــت لــە ڕێگەی‬ ‫دەستورەوە و لەژێر ناوی پاراستنی پێگەی‬ ‫ئایینی ئیسالم لە دەستوردا بناغەیەک‬ ‫دابنێن بۆ گۆڕینی بەرە‪-‬بەرەی یاسا بۆ‬ ‫یاسای ئایینی‪ ،‬و نا‪-‬ئیسالمیەکانیش‬ ‫دەیــانــەوێــت بـــەالی کــەمــەوە بــەر بەو‬ ‫نەخشەیە بگرن‪ ،‬یان بناغەیەک دابنێن بۆ‬ ‫نوێکردنەوەی زیاتری یاسا و گونجاندنی‬ ‫زیاتری لەگەڵ ماف و ئازادیەکانی مرۆڤ‬ ‫بــەو شێوەیەی بیری نوێی مــرۆڤ پێی‬ ‫گەیشتوە‪.‬‬ ‫لە الیەکی تریشەوە کاک ئەبو بەکر‬ ‫دەکەوێتە هەڵەیەکەوە‪ ،‬یان دەکەوێتە‬ ‫بەهەڵەدابردنێک‪ ،‬کە قسەوباس لەسەر‬ ‫داواکاریی «دەستوری عەلمانی» دەگۆڕێت‬ ‫بــۆ قــســەوبــاس لــەســەر خــودی بنەمای‬ ‫عەلمانیەت‪ .‬ئەم دو بابەتە هەرچەند پشت‬ ‫بە یەک دەبەستن‪ ،‬بەاڵم جیاوازن‪ .‬کۆتایی‬ ‫و ئامانجی مەبەستی ئەو داواکاریە ئەوەیە‬ ‫لە دەستوردا یاسایەکی ئایینی لە جێی‬ ‫یاسای نوێ دانەنرێت و لە بارەی ئایینەوە‬ ‫السایی دەستوری واڵتــە ئیسالمیەکانی‬ ‫وەکو سعودیە و کوەیت و واڵتانی کەنداوی‬ ‫تێدا نەکرێتەوە‪ .‬چونکە کە داوای ئەوە‬ ‫کــرا بنەماکانی شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫«ســەرچــاوەی سەرەکی» ی یاسادانان‬ ‫بن؛ ئەمە مانای وایە شەریعەت جێی یاسا‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬و وردە‪-‬وردە ئەو یاسا نوێیەی‬ ‫چەند دەیەیەکە و لە ناوەڕاستەکانی‬ ‫سەدەی پێشوەوە لە عێراقدا چەسپێنراوە‬ ‫و تا ئێستەش کاری پێ دەکرێت؛ بگۆڕرێت‬ ‫بە یاساکانی شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬و بۆ‬ ‫ئەمەش لە یاساکانی باری کەسێتیەوە‬ ‫دەست پێ دەکرێت‪ .‬و بەو شێوەیەش کە‬ ‫لە عێراقدا دەستی دراوەتێ تەنها یاسایەکی‬ ‫ئیسالمی نابێت‪ ،‬بەڵکو یاسایەکی ئیسالمیی‬ ‫مەزهەبی دەبێت‪ :‬بۆ ئەهلی سوننە لەسەر‬ ‫بنەمای فیقهی سوننی ـ بەتایبەتی ـ‬ ‫ڕێبازی حەنەفی دەبێت‪ ،‬و بۆ شیعەیش‬ ‫لەسەر بنەمای فیقهی شیعیی ـ بەتایبەتی‬ ‫ـ جەعفەری دەبێت (وەکو لە دەستوری‬ ‫عێراقدا بناغەی بۆ دانراوە‪ ،‬و لە پرۆژەی‬ ‫دەستوری هەرێمیشدا السایی کراوەتەوە!)‪.‬‬ ‫بەکورتی‪ :‬لە عێراقدا پالنێک هەیە بۆ‬ ‫البردنی «یاسا» و دانانی «شەریعەت»‬ ‫لــە جێی‪ .‬بــە شێوەیەک یاسا دەبێتە‬ ‫سەرچاوەیەکی الوەکیی یاسادانان کە لە‬ ‫حاڵەتی نەبونی دەقێک یان حوکمێکی‬ ‫شەریعەت لەسەر کــردەوە و مامەڵەیەک‬ ‫ئینجا پەنای بۆ دەبرێت (لــە کاتێکدا‬ ‫لە بنەڕەتدا خۆی بە پێچەوانەوەیە‪ :‬لە‬ ‫حاڵەتی نەبونی دەقێک لە یاسا لەسەر‬ ‫کردەوە و مامەڵەیەک؛ ئینجا پەنا بۆ عورف‬ ‫و ئینجا شەریعەت دەبرێت)‪ .‬جا داواکاریە‬ ‫عەلمانیەکە لە بەرگرتن بــەم نەخشە‬ ‫ئایینی‪-‬مەزهەبیەی ئیسالمیەکانی عێراقدا‬ ‫بەرجەستە دەبێت‪ .‬و ئەگەر ئیسالمیەکانی‬ ‫هەرێم الفی ئەوە لێ دەدەن «دەستورێکی‬ ‫واقیعی» ـیان دەوێت نەک «دەستورێکی‬ ‫ئیسالمی»؛ دەبێت ئەوانیش لەگەڵ ئەو‬ ‫نەخشە و پالنە نەبن‪ ،‬بەاڵم ئێمە دەزانین‬ ‫کە ئەوانیش هەمان ئامانجیان هەیە‪ ،‬و هەر‬ ‫نەنگییشە بیشارنەوە! و لێرەوە بێ‌بنەمایی‬ ‫ئەو قسەیەی ناوبراومان بۆ دەردەکەوێت‬ ‫کە دەڵێت‪ :‬ئیسالمیەکان هەتا ئێستە‬ ‫لە هەرێمدا «له‌ پـه‌راوێــزی حوكمدان»‬ ‫و «له‌ بنه‌ڕه‌تیشدا داوای حوكمی دینی‬ ‫ناكه‌ن»! دەی داواکــردنــی کارکردن بە‬ ‫شەریعەت وەکو «سەرچاوەی سەرەکیی‬ ‫یاسادانان» ڕێک «داواکــردنــی حوکمی‬ ‫دینی» ـە‪ ،‬و دەیشیانەوێت ئەوە یەک‌سەر‬ ‫لە دادگاکانەوە دەست پێ بکات!‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫محەمەد ئەركۆن‌و بزاوتە ئسوڵیەكان‬ ‫هاشم ساڵح‬ ‫و‪ .‬شوان ئەحمەد‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫لە دوایین لێدوان‌ و چاوپێكەوتنیدا‪،‬‬ ‫محەمەد ئەركۆن پێیوایە فێندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی كە لە حەفتاكانی ســەدەی‬ ‫ڕابردووەوە هێزی بااڵدەستن‪ ،‬لە سییەكانی‬ ‫سەدەی ڕابردوودا لەسەردەستی حەسەن‬ ‫بەنناو بزاوتی ئیخوان موسلمین دروست‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ێ هــۆكــاری گـــەورە بوونەمایەی‬ ‫سـ ‌‬ ‫دروستبوو ‌ن و تەشەنەسەندنیان‪ .‬هۆكاری‬ ‫یەكەم‪ /‬فشاری مۆدێرنەی خۆرئاوایی‬ ‫بوو لەسەردەمی كۆلۆنیالیزمدا‪ .‬ئەوەش‬ ‫ئەو مۆدێرنەیە بوو كە هزری عەرەبی‬ ‫ت و پەنجەی لەگەڵ نەرم‬ ‫نەیتوانی دەس ‌‬ ‫بكات‌و پەسەندی بكات‪ ،‬سەرباری هەموو‬ ‫ئەو هەوڵە زۆرانــەی بیریارانی عەرەب‬ ‫لەسەردەمی ڕێنیسانسدا بەخەرجیاندا‪.‬‬ ‫بــزاوتــی ئــیــخــوان موسلمین وەك‬ ‫پەرچەكردارێك بەرامبەر بەو شكستە‬ ‫هاتە ئاراو نوسەرەڕابونخوازەكانی وەك‬ ‫تەها حوسێن‌و عەباس مەحمود عەقادی‬ ‫ناچاركرد سازش بۆ فێندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمی بــكــەن‪ .‬ئــەویــش لەڕێگەی‬ ‫ناچاركردنی یەكەمیان تا لەسەر سیرەی‬ ‫پێغەمبەر بنوسێ‌‌و دووەمیشیان دەربارەی‬ ‫بلیمەتی محەمەدو خەلیفەكانی ڕاشدین‬ ‫كتێب چاپ بكات‪.‬‬ ‫واتـــە نوسینی ئــەو بــەرهــەمــانــەی‬ ‫دەچنە ناو ئەو چوارچێوەیەی‪ ،‬ئێمە‬ ‫بە ئیسالمۆلۆژیا ناوی دەبەین‪ .‬دواتر‬ ‫و لە سااڵنی حەفتاكاندا بەجیهانیبونی‬ ‫ئەمریكایی‪ ،‬شوێنی كۆلۆنیالیزمی‬ ‫كالسیكی بەریتانی‪ -‬فەرەنسی گرتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەش زۆر دڕندانەو ستەمكارانەبوو‪،‬‬ ‫چونكە دەربایسی برسیەتی ملیۆنەها‬ ‫خەڵك نەبوو لە واڵتانی ئیسالمی‌ و‬ ‫شوێنەكانی دیكەدا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ێ بزاوتە ئسوڵیەكان (بەخومەین ‌‬ ‫كەواب ‌‬ ‫پ و ڕێكخراوەكانی دیكەوە)‪ ،‬كەم‬ ‫و گرو ‌‬ ‫تازۆر وەك پەرچەكردارێك وایە دژ بەو‬ ‫خەمساردیەی بەجیهانیبونی كەپیتالیزم‌و‬ ‫سیاسەتی ده‌رەوەی ئەمریكا كە ئەركی‬ ‫ئــەوە بەرخۆی ناخات‪ ،‬تا هیچ نەبێت‬ ‫چارەسەرێكی نیوە ناچڵی تراژیدیای‬ ‫فەلەستین بكات‪.‬‬ ‫دووەم هۆكار‪ /‬كەبووە مایەی گۆڕانی‬ ‫بــزاوتــە ئسوڵیەكان‌و هەڵكشانی بەو‬ ‫خێراییە زۆرە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی‬ ‫پاشەكشەكردنی كلتوری ‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫كە ڕژێمە حوكمڕانەكانی واڵتانی عەرەبی‌و‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لـــەدوای قۆناغی ڕزگــاری‬ ‫نیشتمانی دەستیان تێدا هەبوو‪.‬‬ ‫ئەو پرۆگرامی پەروەردە و خوێندنەی‬ ‫لە قوتابخانە و زانكۆكاندا سەپاندیان‬ ‫(بــەتــایــبــەت لـــەبـــواری پـــــەروەردەی‬ ‫ی و دواكەوتوانەبوو‪.‬‬ ‫ئایینیدا)‪ ،‬زۆر تەقلید ‌‬ ‫ئەوەش هەمووی بە بەهانەی گێڕانەوەی‬ ‫ناسنامەبوو كە كۆلۆنیالیزم هەوڵی‬ ‫ێ بن الد ‌ن و‬ ‫سڕینەوەی دەدا‪ .‬كەواب ‌‬ ‫هاوشێوەكانی‪ ،‬جگە لە بەرهەمی ئەو‬ ‫سیاسەتە هەڵە و نادروستەی خوێندن‌و‬ ‫پەروەردە‪ ،‬شتێكی ترنییە‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫خێراو دەست بەجێ‌ ئەوە بگۆڕین‪.‬‬ ‫ئەو چارەسەرەی ئەركۆن پێشنیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬بریتییە لە خوێندن‌و فێركردنی‬ ‫كەلەپوری ئیسالم بەشێوەیەكی ڕۆشنگەر‬ ‫و ئەقاڵنی ‌و مۆدێرن‪ .‬ئەوەش لەڕێگای‬ ‫خوێندنی میتۆدی زانستە مرۆڤایەتیەكا ‌ن‬ ‫و كۆمەڵگەوە دەسگیر دەبێت‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫(زانستی زما ‌ن و زمانەوانی‌و مێژوناسی‬ ‫ی و‬ ‫ی و دەرونناس ‌‬ ‫ـوێ و كۆمەڵناس ‌‬ ‫نـ ‌‌‬ ‫ی و ئاینناسی بەراوردكاری)‪.‬‬ ‫مرۆڤناس ‌‬ ‫بەوە دەتوانین نەوەیەكی ڕۆشنگەری‬ ‫ێ پەروەردەبكەین‪ ،‬نەوەیەك بزانێت‬ ‫نو ‌‬ ‫چۆن ناواخنی مۆراڵی‌و ڕۆحانی دینی‬ ‫پیرۆزی ئیسالم‪ ،‬لەگەڵ ڕۆحی زانستی‬ ‫‌و فەلسەفی مۆدێرندا دەگونجێنێت‪.‬‬ ‫ئەمە ئــەو شتەیە بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫دژوار (نەك واڵتانی عەرەبی بەتەنها)‪،‬‬

‫بەڵكو جیهانی ئیسالمی بەگشتی لێی‬ ‫ێ بەشە‪ .‬بۆیە دەبێت تـــەواوی ئەو‬ ‫ب‌‬ ‫خوێندنگە دۆگما‌و دەمارگیرانە دابخەین‬ ‫كە تاڵیبان‌ و هاوشێوەی ئەو بەرهەم‬ ‫دێنێت‪ ،‬لەبری ئــەوەش خوێندنگەی‬ ‫ێ بكەینەوە‪ .‬خوێندنگەیەك بەسەر‬ ‫نو ‌‬ ‫زانست ‌و ئەو ئازادیە فیكریەدا كراوەبن‬ ‫كەشكۆی شارستانیەتی ئیسالمیان لە‬ ‫چاخە زێڕینەكانی (عەباسی ‌و فاتمی‬ ‫‌و بوەیهی ‌و ئەندەلوسی)دا دروستكرد‪.‬‬ ‫بــەاڵم بێگومان ئەو ئازادیەی لەمڕۆدا‬ ‫پێویستمان پێیەتی‪ ،‬زۆر لەوەی ڕابردوو‬ ‫گەورەترە‪.‬‬ ‫ســێــیــەم هــۆكــار‪ /‬كــەبــووە مــایــەی‬ ‫تەقینەوەی بزاوتە ئسوڵیەكان (بەو‬ ‫هەموو زەبر و توندوتیژی‌و گەورەییەوە)‪،‬‬ ‫پەیوەندی بە هۆكاری دیمۆگرافی ‌و‬ ‫زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ی و ئیسالمی‬ ‫واتـــە واڵتــانــی عــەرەبــ ‌‬ ‫بەجۆرێك ژمارەی دانیشتوانیان زیادیكرد‬ ‫كە پێشتر لە مێژودا وێنەی نەبووە‪.‬‬ ‫بۆنمونە لەدوای پەنجاو شەستەكانی‬ ‫ســـەدەی ڕابـــــردووەوە‪ ،‬زیــاد بوونەكە‬ ‫ێ قات‌و تەنانەت چوار قاتیش‬ ‫بەڕێژەی س ‌‬ ‫بووە‪ .‬ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی مەغریب‬ ‫یان جەزائیر بە نمونە وەربگرین دەبینین‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪1950‬دا لەشەش تاحەوت ملیۆن‬ ‫كەس تێپەڕی نەدەكرد‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫لەسی ملیۆن زیاترە‪ .‬هەرچی میسریشە‬ ‫ئەوابۆتە حەفتا ملیۆن كەس‪..‬‬ ‫ی‬ ‫چوارچێوەیەكی كۆمەاڵیەتی ‌و ئابور ‌‬ ‫و دامەزراندنیش نییە بتوانێت‪ ،‬ئەو ڕێژە‬ ‫زۆرەی زیادبونی دانیشتوان لەخۆی‬ ‫بگرێت‪ .‬هیچ سستمێكی سیاسیش‬ ‫چەند ڕاستگۆ و سەرڕاستیش بێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت پێداویستیە سەرەكیەكانیان‬ ‫بۆدابین بكات‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا زۆربەی‬ ‫ی‬ ‫زۆری ڕژێمە حوكمڕانەكان‪ ،‬گەندەڵ ‌‬ ‫و مەحسوبیەت ‌و بەرتیل‌خۆری (لە‬ ‫حوكمڕانی‌و بەڕێوەبردنی واڵتدا)‪ ،‬بڕستی‬ ‫لەبەربڕیوون‪.‬‬ ‫بــەمــجــۆرە شــەقــامــەكــانــی واڵتــانــی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬پڕبوون لە گەنجانی بێكار‪.‬‬ ‫ێ لە شارەكانی واڵتانی عەرەبی‬ ‫ســەر ‌‬ ‫بدە (لە خۆرهەاڵتەوە بۆ خۆرئاوای)‪،‬‬ ‫دەبینیت شەقا ‌م و گازینۆو گۆڕەپانەكان‪،‬‬ ‫جمەیاندێت لەگەنجان‌و پاڵیان داوە بە‬ ‫دیوارەكانەوەو لە بۆشایدا چاودەگێڕن‌و‬ ‫چاوەڕێی شتێكن كەنایەت‪.‬‬ ‫ئەمانە بونە نێچیرێكی ئاسان بۆ بزاوتە‬ ‫ئسوڵیەكان‌و ئەوان توانیان‪ ،‬مۆبێلیزەیان‬ ‫بكەن‌و بۆ مــەرامــی خۆیان بەكاریان‬ ‫بهێنن‪ .‬واتە فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی‬ ‫بووە تاكە ئومێدێك بۆ ئەوان‪ ،‬چونكە‬ ‫دەوڵەت فەرامۆشی كردن ‌و نەیتوانی‬ ‫لەپێناویاندا هیچ بكات‪.‬‬ ‫لێرەدا دەبێت باس لە ڕۆڵی ئەرێنی‬ ‫ئەو بزاوتە ئیسالمیانە بكەین كەالنی‬ ‫ی و‬ ‫كەمی خــزمــەتــگــوزاری كۆمەاڵیەت ‌‬ ‫ی و تەندروستیان‪ ،‬پێشكەش‬ ‫ئــابــور ‌‬ ‫بــەو جــەمــاوەرە برسیەكرد‪ .‬كەواتە‬ ‫هەمووشتێكی بزاوتە ئسوڵیەكان خراپ‬ ‫نییە‪ .‬هەرلێرەشدا پێویستە جیاوازی‬ ‫لەنێوان باڵی توندڕەوەو باڵی میانڕەوی‬ ‫ئەو بزاوتەدا بكەین‪.‬‬ ‫ئیخوان موسلمین سەرەنجام بوون‬ ‫بـــەدوو بــەشــەوە‪( :‬بەشێكیان وەك‬ ‫قاعیدە تەنها بڕوایان بە لێدان‌و كوشت ‌ن‬ ‫و تــونــدوتــیــژی هــەیــە‪ ،‬بەشێكیشیان‬ ‫لەڕێی سندوقی دەنگدانەوە دەیانەوێت‬

‫نەتەوەو چین و توێژی جیاواز کەوتونەتە پاڵ تیرۆریستان‪ ،‬منداڵیش ئاالهەڵگریانە‬

‫گۆڕانكاری بكەن‪ ،‬وەك ئیخوانەكانی‬ ‫توركیا كەتەنانەت ناوی خۆشیان گۆڕی‬ ‫‌و بوونە پارتی دادو گەشەپێدان)‪.‬‬ ‫دەكرێت ئیخوانەكانی میسر و سوریا و‬ ‫ب و شوێنانی دیكەش‪ ،‬لەسەر ئەو‬ ‫مەغری ‌‬ ‫باڵە حیساب بكەین‪ .‬ئەمانە گەشتونەتە‬ ‫ئەوەی كە ڕێگای توندوتیژی هەڵەیەو‬ ‫ئەنجامی ئەرێنی لێناكەوێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ت و‬ ‫بەپێچەوانەوە كۆمەڵگە وێراندەكا ‌‬ ‫لەگرێژنەی دەبــات ‌و وادەكــات شەڕی‬ ‫ناوخۆی تێدا دروست ببێت‪ .‬بەاڵم لەناو‬ ‫هەموو ئەوانەدا تا ئێستا ئیخوانەكانی‬ ‫توركیا ئازاترن‌و بوێری ئەوەیان تێدایە‪،‬‬ ‫ك‬ ‫نوێكاری بكە ‌ن و لەگەڵ مۆدێرنەو چەم ‌‬ ‫و یاساكانی مۆدێرنەدا هەڵبكەن‪.‬‬ ‫ئەو پرسیارەی لێرەدا قوت دەبێتەوە‬ ‫ئەوەیە‪( :‬داخۆ ئیخوانە عەرەبەكانیش‬ ‫وەك ئـــەوان دەكـــەن؟) ئــەوە شتێكە‬ ‫بەدوور نازانرێت‪ .‬بەهەرحاڵ هەركاتێك‬ ‫ئــەوە ڕوبـــدات‪ ،‬بەخێر دەگــەڕێــتــەوە‪.‬‬ ‫كەواتە چەند هۆكارێك هــەن بۆنەتە‬ ‫مایەی گەشەو بەرفراوانبونی بزاوتەکانی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬نەك تەنها هۆكارێك‬ ‫سەرچاوەی ئەوەبێت‪.‬‬ ‫وەک بینیمان ئـــەو هــۆكــارانــەش‬ ‫هـــەم دەرەكـــیـــن ‌و هـــەم نــاوخــۆیــی‪.‬‬ ‫ی و‬ ‫هەروەها هۆكاری كلتوری ‌و ئابور ‌‬ ‫كۆمەاڵیەتیشی لەپشتە‪ .‬ئەڵبەت دەتوانین‬ ‫هــۆكــاری سیاسیشی بۆ زیــاد بكەین‪،‬‬ ‫چونكە سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆن لە‬ ‫زانكۆو شوێنە مەدەنیە گشتیەكاندا‪،‬‬ ‫وایكرد لەمزگەوت‌و شوێنە ئایینیەكانەوە‬ ‫دەنگی ناڕەزایی سەردەردبێنێ‌‪.‬‬ ‫بــەمــجــۆرە بەرپرسیارێتی سستمە‬ ‫حوكمڕانەكان لەتەقینەوەی بارودۆخەكە‪،‬‬

‫شتێكە نكوڵی لێناكرێت‪ .‬چونكە ئەو‬ ‫سستمانە نەیانتوانی دوای قۆناغی‬ ‫ێ بكەنەوە‬ ‫ڕزگاری نیشتمانی‪ ،‬كۆمەڵگە نو ‌‬ ‫یان گەشەو دادپـــەروەری كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەستەبەربكەن‪ ،‬ئەگەرچی الفی لیبرالیزم‬ ‫ی و‬ ‫‌و ناسیۆنالیزم ‌و پێشكەوتنخواز ‌‬ ‫ماركسیزمیشیان لێدەدا‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە جەماوەر لەو ئایدیۆلۆژیا‬ ‫مۆدێرنە هاوردەكراوانە تەكیەوە (دوای‬ ‫ئەوەی ڕاستگۆیی خۆییان لەدەستدا)‪ ،‬لە‬ ‫بەرامبەردا زۆر بەخەستی گەڕانەوە سەر‬ ‫بنج‌و بناوان‌و كەلەپوری كۆنی خۆیان‪.‬‬ ‫ئــەوەش تاكەشتێكی ڕەگ داكــوتــاوە‬ ‫كەجەماوەر بەئاسانی تێیدەگەن‪.‬‬ ‫ئەڵبەت ئەمە بۆخۆی شتێكی ڕەوایە‪،‬‬ ‫ێ سەروبەری‬ ‫لەفەزای ئەو دۆخە پڕ لەب ‌‬ ‫‌و ناهەموارەی لەمڕۆدا زۆربــەی زۆری‬ ‫ی و ئیسالمیەكان‬ ‫كۆمەڵگە عــەرەب ـ ‌‬ ‫دەیگوزەرێنن‪ .‬ئەو مرۆڤەی لەهەمووشت‬ ‫بێبەشەو خاوەنی هیچ نییە‪ ،‬دەیەوێت‬ ‫پەنا بەشتێك بگرێت‪.‬‬ ‫هەردەربارەی ئەو بارودۆخە‪ ،‬ئەركۆن‬ ‫لەدرێژەی قسەكانیدا دەڵێت‪( :‬دەبێت‬ ‫ی‬ ‫ئەوە بزانین مۆدێرنە بەشێوەیەكی الوەك ‌‬ ‫و پارچە پارچەو هەرەمەكی‪ ،‬لەماوە‬ ‫سەردەمی ڕێنیسانسدا كە لەساڵی ‪1800‬‬ ‫بۆ ساڵی ‪ 1950‬دەخایەنێت‪ ،‬دێتە ناو‬ ‫واڵتانی عەرەبیەوە‪ .‬ئاقاری ڕابونخوازیش‬ ‫وەك پێویست بەهێزنەبوو‪ ،‬تابتوانێت‬ ‫بــەرنــگــاری ئــاقــاری فێندەمێنتالستی‬ ‫بــێــتــەوە‪ ،‬ئــاقــارێــك ســـەدان ســاڵ بوو‬ ‫لەئەقڵیەتی گشتیدا بەتوندی ڕەگی‬ ‫داكوتابوو‪ .‬لەبەرئەوە ئیخوا ‌ن موسلمین‬ ‫تــوانــی لــەســەردەمــی تەها حوسێن ‌و‬ ‫عــەبــاس مــەحــمــود عــەقــاد و عەلی‬

‫عەبدولڕازق ‌و سەالمە موساو چەندانی‬ ‫تردا‪ ،‬شەقام كۆنترۆڵ بكات‌و دەسەاڵتی‬ ‫خــۆی بسەپێنێ‌‪ .‬پاشانیش لــەدوای‬ ‫مەرگی جەمال عەبدولناسر و هەرەسی‬ ‫ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و شكستی پێنجی‬ ‫حوزەیرانی ‪ ،1967‬جارێكی تر هاتنەوە‬ ‫مــەیــدان ‌و شەقامی عەرەبیان جڵەو‬ ‫كردەوە)‪.‬‬ ‫لەواڵتانی ئێمەدا هزری ڕەخنەیی ئازاد‬ ‫ێ‬ ‫الواز و ســنــورداربــوو‪ ،‬تەنها لەهەند ‌‬ ‫ك و زانكۆكاندا‬ ‫ناوەندی كلتوری بەرتەس ‌‬ ‫بوونی هەبوو‪ .‬ئــەوەش بەپێچەوانەی‬ ‫ئــەوەوە بوو كە لەئەوروپا ڕویــدا‪ ،‬هەر‬ ‫ت و سپینۆزا و مالبرانشەوە تا‬ ‫لەدیكار ‌‬ ‫قەیلەسوفانی ڕۆشنگەری وەك ڤۆلتێر و‬ ‫ت و هیگڵ و‪...‬‬ ‫ڕۆســۆ و دیــدرۆ و كان ‌‬ ‫دەیانی دیكەی وەك ئەوان‪.‬‬ ‫ئــەوانــە توانیان ڕەوایــەتــی فیكری‬ ‫لەدەست پیاوانی ئایینی‌و برایانی مەسیحی‬ ‫دەربێنن‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا ڕۆشنگەرانی‬ ‫عەرەب نەیانتوانی ئەوەبكەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫نەشیان توانی ئاقارێكی فیكری پان‬ ‫‌و پۆڕ دروسبكەن كەبتوانێت پەل بۆ‬ ‫خوێندنگە و زانكۆكان ‌و شەقام بهاوێت‪،‬‬ ‫وەك ئ ــەوەی فەیلەسوفانی ئــەوروپــا‬ ‫كردیان‪ .‬ســەرەڕای ئەوانە لە واڵتانی‬ ‫عەرەبیدا‪ ،‬چینێكی بـــۆرژوازی بەهێز‬ ‫پەیدانەبوو‪ ،‬تاببێتە هەڵگری ئایدیاكانی‬ ‫ی و پشتیوانی لێبكات‪ ،‬وەك‬ ‫ڕۆشنگەر ‌‬ ‫ئەوەی لەخۆرئاوا ڕویدا‪.‬‬ ‫ئاشكرایە گەر هزر چینێكی بەهێزی‬ ‫كۆمەاڵیەتی شان نەداتە بەری ‌و نەبێتە‬ ‫هەڵگری‪ ،‬لەسەر ئەرزی واقیع پراكتیزە‬ ‫ت و بەتوێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە‬ ‫ناكرێ ‌‬ ‫ناگات‪ .‬هەربۆیە هزری ڕابونخوازی الی‬

‫ئەوانە توانیان ڕەوایەتی فیكری لەدەست پیاوانی ئایینی‌و برایانی‬ ‫مەسیحی دەربێنن‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا ڕۆشنگەرانی عەرەب نەیانتوانی‬ ‫ئەوە بكەن‪ .‬تەنانەت نەشیان توانی ئاقارێكی فیكری پان‌و پۆڕ‬ ‫دروسبكەن كەبتوانێت پەل بۆ خوێندنگە و زانكۆكان‌و شەقام‬ ‫بهاوێت‪ ،‬وەك ئەوەی فەيلەسوفانی ئەوروپا كردیان‬

‫ئێمە‪ ،‬هــەر لــەچــوار دیـــواری ساڵۆنە‬ ‫قەشەنگەكانی گـــەورە ڕۆشنبیران‌و‬ ‫ئۆرۆستۆكراتەكانی شــارە گەورەكانی‬ ‫وەك قاهیرە و بەیروت‌و ئەسكەندەریە و‬ ‫ێ‌و كوێدا مایەوە‪ .‬واتە لەچوارچێوەی‬ ‫كو ‌‬ ‫چینە خــواپــێــداوەكــانــی كۆمەڵگەدا‬ ‫گیری خوارد كە لە پێنچ یەكی ڕێژەی‬ ‫دانیشتوان زیاترنەبوون‪.‬‬ ‫ئــەمــە لەكاتێكدا هـــزری ئسوڵی‪-‬‬ ‫سەلەفی‪ ،‬خۆراكی ڕۆژانــەی جەماوەرو‬ ‫زۆرینەی خەڵكی بوو‪ .‬لەوقۆناغەدا كەس‬ ‫زاتــی ئــەوەی نەكرد وێنەیەكی دیكە‬ ‫لەئایین نیشانی خەڵك بــدات‪ ،‬جیاواز‬ ‫ی و ئسوڵیەكان‬ ‫لــەو وێنەیەی سەلەف ‌‬ ‫پێشكەشی دەكەن‪.‬‬ ‫وەك پێشتر باسمانكرد تێكڕای‬ ‫ڕۆشنبیران‪ ،‬ملكەچی واقــیــع بــون ‌و‬ ‫ناچاربوون دەسـت‌و پەنجە لەگەڵ ڕای‬ ‫گشتیدا نەرم كەن‪ .‬نمونەكانیان وەك‪:‬‬ ‫(تــەهــا حوسێ ‌ن و عــەبــاس مەحمود‬ ‫عەقاد)‪ .‬لەكۆمەڵگەكانی ئێمەدا هەموان‬ ‫دەیانەوێت سەرسەالمەت بن ‌و بەدوربن‬ ‫ت و لەناوچون‪ .‬ئەركۆن‬ ‫لەسزای سەخ ‌‬ ‫جــیــاوازی لەنێوان نوێگەری مــادی ‌و‬ ‫نوێگەری ئەقڵیدا دەكــات ‌و پێیوایە‪،‬‬ ‫كۆمەڵگە عەرەبییە دەوڵەمەندەكان‬ ‫تو‬ ‫ی و بەهۆی ئەو سەروە ‌‬ ‫زۆربە ئاسان ‌‬ ‫سامانەی لەبەردەستییاندایە‪ ،‬توانیویانه‬ ‫كە نوێترین جــۆری ئامێر و داهێنانی‬ ‫تەكنۆلۆژی مۆدێرن لەخۆرئاواوە بهێنن‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئامادەنیین تیۆریا زانستی‌و‬ ‫فەلسەفیە مۆدێرنەكان هاوردەبكەن‪،‬‬ ‫بەبیانوی ئەوەی ئەوانە وەك شااڵوێكی‬ ‫فیكری حسابیان بۆدەكرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫بەمەترسی دادەنرێن بۆسەر بیروباوەڕ و‬ ‫ناسنامە و بنەما نەگۆڕ و سەرەكیەكانی‬ ‫نەتەوەو ئومەی ئیسالمی‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫مۆدێرنەی عەرەبی بەكۆڵەواری هات ‌و‬ ‫لەبری دوو قاچ لەسەر قاچێك وەستاوە‪.‬‬ ‫ێ مۆدێرنەی‬ ‫مــۆدێــرنــەی مــادی بەب ‌‬ ‫فیكری‪ ،‬نوقسان و كۆڵەوار و شێواوە‪.‬‬ ‫چونكە ناكرێت مۆدێرنەی تەكنۆلۆژی‬ ‫لــەمــۆدێــرنــەی زانــســتــی ‌و فەلسەفی‬ ‫ڤ‬ ‫جیابكەینەوە‪ ،‬وەك ئەوەی كۆنسێرڤاتی ‌‬ ‫و دەمــارگــیــرەكــانــی واڵتــانــی عەرەبی‬ ‫پێیانوایە‪ .‬لەڕاستیدا ئەوانە بەشێوەیەكی‬ ‫توندوتۆڵ پێكەوە بەستراون‌و یەكەمیان‬ ‫بەرهەمی ڕاستەوخۆی دووەمیانە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫‪6‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫دەربارەى ئیمپریالیزمی نوێ‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ دەیڤد هارڤەی‬

‫سازدانی‪ :‬هاری کرایسلەر‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬بابان ئەنوەر‬ ‫(‪)2 – 1‬‬ ‫بەڕێز هارڤەی‪ ،‬پێدەچێت کتێبە نوێیەکەت‬‫بــەنــاوی (ئیمپریالیزمی نــوێ)‪ ،‬بەرئەنجامێکی‬ ‫لۆژیکیی پیشە ئەکادیمییەکەت بێت‪ .‬من دڵنیام ئەو‬ ‫کەیسە کێشەیەکە بەدرێژایی کات بیرتلێکردۆتەوە‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی یەکەم کتێبی باڵوکراوەتە لەسەر‬ ‫ئەم کەیسە‪ ،‬هاوکات گومانیش لەوەدا نییە تەواو‬ ‫پەیوەستە بەوەی ئەمڕۆ لە جیهاندا دەگوزەرێت‪.‬‬ ‫پێمان بڵێ چی تازە هەیە دەربارەی ئیمپریالیزمی‬ ‫نوێ؟‬ ‫هارڤەی‪ :‬ئەوە یەکێکە لەو کێشانەی دەمویست‬ ‫لە کتێبەکەدا چــارەســەری بکەم‪ .‬پێشم وانییە‬ ‫توانیبێتم چارەسەرێکی تەواوی بۆ بدۆزمەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەموو ئەوەی کردوومە ناساندن و خستنەڕووی‬ ‫چەند شتێک بــووە‪ .‬دەمەوێت لێرەدا ئاماژە بە‬ ‫یەکێک لەو شتانە بدەم؛ من ماوەیەکی درێژە قسەم‬ ‫لەسەر دینامیکیەتە جوگرافییەکانی کەڵەکەکردنی‬ ‫سەرمایە کردووە‪ ،‬یان ئەوەی ناومناوە گەشەسەندنە‬ ‫ناهاوسەنگە جوگرافییەکان‪ ،‬و چۆن ئەم پرۆسە‬ ‫وردانەی خوالنەوەی سەرمایە لە پنتێک بۆ پنتێکی‬ ‫دیکەی دەوڵـــەت دەجوڵێن وەک هاوبەشییەک‬ ‫لە بونیادنانی بــوارە (شوێنیی)ـە نوێیەکان و‬ ‫چڕکردنەوە جوگرافییەکان‪ ،‬تەنانەت ئەگەر لەناو‬ ‫چوارچێوەی خودی دەوڵەتەکەشدا بێت‪.‬‬ ‫کاتێک دەڕوانیتە ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا‪ ،‬دەبینیت بەشەکانی باکوری خۆرئاوا و‬ ‫ناوەندی خۆرئاوا لە ‪ ٥٠‬ساڵی ڕبردوودا سەنتەری‬ ‫جوگرافیی هەموو شتێک بوون‪ .‬بەاڵم دواتر شتێکی‬ ‫دی ڕوویدا‪ ،‬ئەویش بریتیبوو لە ڕۆیشتنی خوالنەوەی‬ ‫سەرمایە ڕووەو باشور و خۆرئاوا‪ ،‬بەم هۆیەشەوە‬ ‫دینامیکیەتێکی گۆڕاوی هێزە سیاسیەکان هاتەئاراوە‪.‬‬ ‫تا ئێستاش گرنگی بەو پرۆسە جوگرافیانە دەدەم کە‬ ‫لە ڕێگەیانەوە سەرمایەداری توانیوویەتی شێوازگەلی‬ ‫(النــدســکــەیــەپ‪ )Landscape/‬دروستبکات‬ ‫(مەبەستی لە ڕووکاری دەرەکیی ڕوی زەوییە بە‬ ‫دیمەنی شارە جیاوازەکانەوە)‪ ،‬هەندێک کات گەلێک‬ ‫لە ڕووکارەکانی ئەم الندسکەیپە تێکدەشکێندرێن‬ ‫و لە جێگەیان ڕووکاری جیاواز دروستدەکرێت‪ .‬لە‬ ‫زۆرینەی بارەکاندا سەریکێشاوە بۆ باڵوکردنەوەی‬ ‫هــەژمــوون‪ .‬لە ســەدەی نـــۆزدەدا (بۆستن) ئەو‬ ‫پایتەختە بوو کە باڵی بەسەر زۆربەی شتەکاندا‬ ‫کێشابوو‪ ،‬پاشان پایتەختەکانی وەک (نیویۆرک) و‬ ‫(شیکاگۆ)‪ .‬کەواتە لەناوخۆی واڵتیشدا ئەم شارانە‬ ‫جۆرێک لە پەیوەندی هەژمونیی پڕاکتیزەدەکەن‪.‬‬ ‫کاتێک بە شێوەیەکی گشتی بیرم لە ئیمپریالیزم‬ ‫دەکردەوە‪ ،‬ویستم بیرۆکەی ئیمپریالیزم دابنێم وەک‬ ‫باکگراوندێک بۆ پرۆسەكانی شوێن و بەرهەمهێنان‬ ‫کە وەک دەرئەنجامێکی کەڵەکەکردنی سەرمایە‬ ‫پەیدادەبن‪ .‬ئەمە ئەوەیە کە من دەمەوێت کاری تێدا‬ ‫بکەم‪.‬‬ ‫دەتــوانــیــت ڕونــکــردنــەوەی زیاترمان بدەیتێ‬‫دەربارەی ئایدیاکانت‪ ،‬کەڵەکەکردنی سەرمایەداری‬ ‫چی دەگەیەنێت؟ ڕێگەیەکمان نیشاندە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لەمە؟‬ ‫هارڤەی‪ :‬سەرمایەدار پارەیەکی هەیە دەیخاتە‬ ‫بواری سەرمایەگوزارییەوە‪ ،‬کە لە کۆتاییدا پارەیەکی‬ ‫زیــاتــری بۆ دەهێنێتەوە‪ .‬مەبەست لە کــردەی‬ ‫کەڵەکەکردنی سەرمایە بریتییە لەو پارە زیادەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم دواتــر کێشەیەک دەردەکەوێت کە بریتییە‬ ‫لــەوەی سەرمایەدارەکان چی لەم پــارە زیادەیە‬ ‫دەکەن کە لە کۆتایی سەرمایەگوزارییەکەدا بۆیان‬ ‫دەگەڕێتەوە؟ زۆربەی جار دیسان سەرمایەگوزاری‬ ‫دەکەنەوە بە ئامانجی بەدەستهێنانی پارەی زیاتر‪.‬‬ ‫هەربۆیە لێرەدا پڕۆسەیەکی لۆژیکی لە کەڵەکەکردنی‬ ‫سەرمایەدا هەیە‪ ،‬کە گەلێک جار سەرمایەدارەکان‬ ‫لە ڕێگەی پــارەوە دروستیدەکەن‪ ،‬گەلێک جاری‬ ‫تریش لە ڕێگەی پشتبەستن بە ئامڕازی دیکە وەک‬ ‫کڕین و پارەگۆڕینەوە و ڕێگەی دیکەی ئەو جۆرە‬ ‫ستراتیژیانە‪.‬‬ ‫دینامیکیەتی کۆمەڵگەکەمان‪ ،‬کە کۆمەڵگەیەکی‬ ‫سەرمایەدارییە‪ ،‬لە ڕێگەی هێزێکی پاڵنەرەوە بۆ‬

‫بانکیی لە ئەمریکا‪ ،‬کەواتە ئەگەر ئەمریکا واڵتێکی‬ ‫قــەرزدەر نەبێت‪ ،‬ئــەوا هەمیشە هەستیاردەبێت‬ ‫بەرامبەر ئەو واڵتانەی کۆنترۆڵی بابەتی قەرزیان‬ ‫بەدەستەوەیە‪ ،‬ئەمە بە هەڕەشەیەکی ڕاستەقینە‬ ‫بۆسەر هەژموونی ئەمریکا دادەنرێت‪.‬‬

‫کەڵەکەکردنی سەرمایە بە مەبەستی بەدیهێنانی‬ ‫قازانج وزەی پێدەدرێت‪ ،‬ئەم قازانجە بەو مانایە دێت‬ ‫کە پێویستە سیستەمەکە فراوانبێت لەبەرئەوەی‬ ‫دەبێت لە کۆتایی ساڵدا پارەیەکی گەلێک زیاتر لەو‬ ‫بڕە هەبێت کە لە سەرەتادا هەبوو‪ .‬هەربۆیە دواجار‬ ‫دەگەینە ئەو بڕوایەی جەخت لەوە دەکاتەوە کە بۆ‬ ‫نمونە گەشەکردن ئاماژەیەکی گرنگی تەندروستیی‬ ‫سیستەمەکەیە‪ .‬بۆیە سیستەمی سەرمایەداری‬ ‫ڕووبــەڕووی کێشەیەک دەبێتەوە؛ یان گەشەکرد‬ ‫یان هەرەسهێنان‪ ،‬ئەمە ڕێک ئەو گەشەکردنەیە من‬ ‫باسمکرد‪ ،‬کە لە ڕاستیدا کەڵەکەکردنی سەرمایە‬ ‫بریتییە لە گەشەکردنی سەرمایە‪.‬‬ ‫لە کتێبەکەتدا باس لەوە دەکەیت کە گرنگە‬‫جیاوازی بکەین لەنێوان "لۆژیکی هەرێمیی هێز" و‬ ‫"لۆژیکی سەرمایەداریی هێز"‪ .‬بەاڵم ئێستا شتێکی‬ ‫دژبەری ئەوە دەڵێیت‪ ،‬دەربارەی کارلێکی نێوان ئەو‬ ‫لۆژیکەی هاوبەشە لە پڕۆسەی فروانکردنی بواری‬ ‫شوێنیی لە الیەک و پێویستیی سەرمایەداری بۆ‬ ‫دۆزینەوەی شوێنی نوێ بەمەبەستی بەدەستهێنای‬ ‫قازانجی زیاتر لەالیەکی دیکە‪.‬‬ ‫هــارڤــەی‪ :‬من بەشێوەیەکی ســادە و لۆکاڵی‬ ‫و لەسەر ئاستی ویالیەتێک لە ویالیەتەکانی‬ ‫ئەمریکا تــەمــاشــای ئەمە نــاکــەم‪ ،‬لــە مــەودای‬ ‫ســــەرۆک شــارەوانــیــیــەکــدا‪ ،‬بــۆ نــمــوونــە لە‬ ‫(بالتیمۆر)‪ ،‬کە تێیدا پڕۆسەی لەپیشەسازی‪-‬‬ ‫داماڵین(‪ )Deindustrialization‬بەردەوامە‬ ‫و سەرمایەی لــەبــەردەڕوات‪ .‬ئایا ئــەو ســەرۆک‬ ‫شارەوانییەی بەرپرسە لەو زەوییە چی بکات؟ ئایا‬ ‫هەر ئەوەندە بڵێت ئۆکەی کێشەیەکی ئەوتۆ نییە؟‬ ‫یان ئایا سەرمایەدارەکان دەڵێن "پێویستە لەسەرمان‬ ‫سەرمایەی نوێ بهێنینە ناو ئەم شارەوە"؟ لۆژیکی‬ ‫هەرێمیی پەیوەستە بە هەوڵی بەردەوامیپێدانی‬ ‫تەندروستی و خۆشگوزەرانی بوارە تایبەتییەکەی‬ ‫لە ڕوبەڕوبوونەوەی ئەم بزوتنەوە بەهێزەی جوڵەی‬ ‫سەرمایە‪ ،‬لە چەپ و ڕاستەوە لە ناوەڕاست و هەموو‬ ‫شوێنێکەوە‪ .‬ئەگەر پیشەسازیی ستیل و پیشەسازیی‬ ‫دروستکردنی کەشتی هەرەسبهێنن‪ ،‬ئەو کەسەی‬ ‫بەرپرسی ئەو ناوچەیەیە کە ئەم هەرەسهێنانە تێیدا‬ ‫ڕویداوە‪ ،‬چی بکات؟ لەوانەیە بڵێت "زۆرباشە‪ ،‬ئەو‬ ‫شوێنانەی ئەم پیشەسازیانە تێیدا هەرەسیهێناوە‬ ‫لەو شارە یان ناوچەیەدا‪ ،‬دەکرێت ببنە جێیەک بۆ‬ ‫بەستنی کۆنفڕانسەکان‪ ،‬یاخود ناوەندی گەشتیاریی‬ ‫و مۆزەخانە‪ ،‬یان هەرشتێک لەو بابەتانە"‪ .‬هەربۆیە‬ ‫لۆژیکی هەرێمیی بەشێوەیەکی گەورە پەیوەستە بە‬ ‫هەوڵی بەردەوامیپێدانی تەندروستی و خۆشگوزەرانی‬ ‫(شوێن‪ )Place/‬و (فــەزا‪)Space/‬ی تایبەت‬ ‫لە چوارچێوەی ئەم ئایدیایەدا کە زەحمەتە بۆ‬ ‫هەر کەسێک بتوانێت کۆنترۆڵی بکات‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫سەرمایەدارەکان بڕیاریانداوە پارەکانیان لێرە دابنێن‬ ‫و لە جێیەکی دیکە سەرمایەگوزاری بکەن (بە‬ ‫مانایەکی دی سەرمایەگوزاری لە کەرتی دیکەی‬ ‫نوێی جێگرەوەدا بکەن)‪ .‬لەبەرئەوە تۆ ناتوانیت‬ ‫ڕێگری لەو سەرمایەدارانە بکەیت ئەگەر ئامڕازی‬ ‫بەهێز و ئۆرگانیزەکراوی کۆنترۆڵکردنت نەبێت‪ ،‬کە‬ ‫بێگومان بەشێکی زۆری ئەو ئامڕازانە نادیارن‪.‬‬

‫تۆ چەمکێکی دیکەت هەیە دەمەوێت زیاتر بۆمان‬‫ڕونکەیتەوە‪ ،‬کە لەڕاستیدا بۆتە چەمکێکی سێنتراڵ‬ ‫لە ئەرگومێنتەکانی نێو کتێبەکەتدا‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتییە لە جیاکارییکردن لەنێوان "کەڵەکەکردنی‬ ‫سەرمایە بەهۆی بەرهەمهێنانێکی بەرفراوانکراو"‬ ‫لــەگــەڵ "کــەڵــەکــەکــردن بــەهــۆی کەڵەکەکردنی‬ ‫سەرمایەی سەرەتایی(‪ .")Primitive‬یان ئەوەی‬ ‫تۆ ناوتناوە کەڵەکەکردن بەهۆی لەموڵکایەتی‪-‬‬ ‫دامـــاڵـــیـــن(‪ .)Dispossession‬دەکرێت بە‬ ‫ڕونکردنەوەی ئەم چەمکانە هاوکاریمان بکەیت؟‬ ‫هــارڤــەی‪ :‬کەڵەکەکردنی سەرمایە بەهۆی لە‬ ‫موڵکایەتی داماڵین پەیوەستە بە ڕووتکردنەوەی‬ ‫کەسێک لــە مــوڵــک و مــافــەکــانــی‪ .‬لــە شــێــوازە‬ ‫ترادیشناڵەکەدا مافی هاوبەرامبەر و یەکسان لە‬ ‫موڵکداریی گشتیدا هەیە‪ ،‬یەکێک لەو ڕێگایانەی‬ ‫کە دەتوانیت بەهۆیەوە ئەو موڵکایەتییە وەربگریت‬ ‫بریتییە لە بــەتــایــبــەتــیــکــردن(‪)privatizing‬‬ ‫[بەتایبەتیکردنی ئــەو موڵکە گشتییە]‪ .‬هەر‬ ‫بۆنموونە لەم سااڵنەی دوایدا بەتایبەتیکردنی ئاو‬ ‫بەرچاودەکەوێت‪ .‬لەشێوازە ترادیشناڵەکەدا[لە‬ ‫خاوەندارێتیی گشتیدا] هەموو کەس دەتوانێت ئاو‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬بەاڵم کاتێک بەتایبەتیدەکرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئینسان بۆئەوەی بڕێک لەو ئاوە بەدەستبهێنێت‬ ‫دەبێت پارە بدات‪ .‬هەروەک چۆن دەبینین زۆرێک لە‬

‫دامودەزگاکانی پەروەردە و فێرکردن بەهۆی تەمویل‬ ‫نەکردنی کەرتی گشتییەوە بەتایبەتی کــراون‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە خەڵکانی زیاتر و زیاتر ناچارن کاربکەن‬ ‫بۆ هەنگاونان بەرەو کەرتی تایبەت‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫دەبینین دەرکەوتەکانی ئــەو ئاڕاستەیە بــەرەو‬ ‫کەرتی تەندروستییش دێت‪ .‬ئــەوەی لێرەدا لێی‬ ‫دەدوێین بریتییە لە لێسەندنەوەی مافە گەردوونی‬ ‫و سەرەتاییەکان و کارکردن بۆ بەتایبەتیکردنیان‪.‬‬ ‫هەربۆیە لەم دۆخەدا بەرپرسیارێتییەکانت تایبەتی‬ ‫دەبــنــەوە بــە ئــاڕاســتــەی خــۆت لــەبــری ئــەوەی‬ ‫دەوڵەت ئەو بەرپرسیاریەتیانە هەڵبگرێت‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو پڕۆژانەی لەم بــوارەدا دەیبینین بریتییە لە‬ ‫بەتایبەتیکردنی ئاسایشی کۆمەاڵیەتی‪ .‬دەکرێت ئەم‬ ‫بابەتەیان زۆر گشتی(‪ )Generous‬نەبێت [واتە‬ ‫بابەتێکی پسپۆڕییە و هەموو کەس بە فیعلی کاری‬ ‫تێدا ناکات]‪ ،‬بەاڵم بابەتێکی جیهانییە و دەکرێت‬ ‫هــەر کەسێک بەشێک بێت لێی‪ .‬ئــەوەی ئێستا‬ ‫باسیدەکەین بریتییە لەمە "ئەوەی نایەتە بوون؛‬ ‫بەتایبەتیی بکە"‪ ،‬بێگومان ئەمەش بەو مانایە دێت‬ ‫کە هەموو خەڵکی جیهان سەرمایەگوزاری لە پارەی‬ ‫خانەنشینییەکەیاندا بکەن‪ ،‬واتا ڕۆیشتنی پارەیەکی‬ ‫زیاتر بۆ واڵ ستریت‪ .‬کەواتە ئەمە ڕێک ئەوەیە کە‬ ‫من بە (تایبەتیکردن بەهۆی لەموڵکایەتی‪-‬داماڵینی‬ ‫دۆخە تایبەتییەکەمان) ناوی دەبەم‪.‬‬ ‫گەلێک شت تائێستا لە ڕووداندان‪ ،‬بۆنموونە بڕوانە‬ ‫لەو ڕێگەیەی کە لێیەوە دەست بەسەر زەوییەکاندا‬ ‫دەگیرێت‪ ،‬هەروەها بڕوانە لە چۆنییەتی لەناوبردنی‬ ‫بزوتنەوە جووتیارییەکان بەهۆی ئەو کارانەی‬ ‫دەوڵەت پێیانهەڵدەستێت‪ .‬چەندین شتی لەم جۆرە‬ ‫لە سەرتاسەری جیهاندا ڕوودەدەن‪ ،‬کاتێک لە‬ ‫هەندێک شوێندا خەڵکانێک لەسەر حسابی کەسانی‬ ‫دیکە کەڵەکەدەکرێن(واتە لەڕێگەی دەرکردنیان‬ ‫لەشوێنەکانی خۆیان و پڕکردنەوەی جێگەکانیان بە‬ ‫کەسانی دیکە)‪.‬‬ ‫لەم ڕووەوە نموونەیەکی گرنگ هەیە‪ ،‬دەربارەی‬‫کۆمپانیا نەوتییەکان لە سەرتاسەری جیهاندا‪،‬‬ ‫هەروەک بۆنموونە لە نەیجیریا دەیکەن‪ ،‬کۆمپانیاکە‬ ‫هەڵدەستێت بە داگیرکردنی زەوییەکە و لەبەرامبەردا‬ ‫دۆخێک دێنێتە ئاراوە کە دەبێتەهۆی وێرانکردنی‬ ‫ژیان لەو جێیە‪.‬‬ ‫هارڤەی‪ :‬بەڵێ ئەمە دروستە‪ .‬بڕوانە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە چی شێوەیەک ژیانی‬ ‫گوندیی مەکسیکی وێرانکردووە‪ ،‬دوای ئەوەی کە‬

‫حکومەتی مەکسیکی دەستیکردووە بە هەڵگرتنی‬ ‫سەرجەم چەشنەکانی پاریزگاری لە خاوەندارێتیی‬ ‫دەستەجەمعی لە کۆمەڵگە گوندنشینەکاندا و کاری‬ ‫لەسەر بەتایبەتیکردنی زەوی کــردووە‪ .‬هاوکات‬ ‫دۆخیکی دیکە هەیە کە بریتییە لە لەناوبردنی ژیانی‬ ‫جووتیاران لەڕێگەی فۆڕمێکی تایبەت لە پرۆسەى‬ ‫ئابووری و سیاسی‪.‬‬ ‫کاتێک لەمڕۆدا قسە لەسەر ئیمپراتۆریەت و‬‫ئیمپریالیزم دەکەین‪ ،‬ئەوا قسە لەسەر ویالیەت‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکەین‪ .‬کەواتە چۆن‬ ‫دەتوانین هەڵسەنگاندنێکی تایبەتی بکەین بۆ‬ ‫سەرمایەداریی ئەم واڵتــە و ئەو پرۆسانەى کە‬ ‫پشتیان پێدەبەستێت لــە بـــواری کــارکــردنــدا‪،‬‬ ‫لــەودەمــەی ڕۆڵــی ئێمە لــە جیهاندا فۆڕمێکی‬ ‫نوێی وەرگــرتــووە؟ لە وانەبێژییەکەی دوێنێتدا‬ ‫(دەربارەی ئیمپراتۆریەت و ئیمپریالیزمی ئەمڕۆ)‬ ‫لەسەر بەداراییکردنی(‪)Financialization‬‬ ‫سەرمایەداریی ئەمریکی قسەتکرد‪.‬‬ ‫هارڤەی‪ :‬قسەکردن دەربارەی هەژموونی دارایی‬ ‫بــەســەر جیهانەوە کــە لــە حەفتاکانی ســەدەی‬ ‫ڕابردووەوە بەرقەرارە‪ ،‬هەنگاوێکی تایبەتییە لەالیەن‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە لەپێناو کارکردن‬ ‫لەسەر پاڵپشتی و هێنانەپێشەوەی سەرمایەداریی‬ ‫دارایـــی دژ بــە ســەرمــایــەداریــی پیشەسازی و‬ ‫سەرمایەداریی بەرهەمهێنان‪ .‬بەتایبەتی ئەم دوو‬ ‫جۆرە سەرمایەدارییە وەدەرنراون بۆ دەرەوەی واڵت‪،‬‬ ‫نەک بە تەواوەتی‪ ،‬بەڵکو زۆرینەیان گواستراونەتەوە‬ ‫بــەرەو باشوور و باشووری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا‪ ،‬و‬ ‫بێگومان بەشێکی بەرەو ئەوروپاش‪ .‬لەبەرئەوەیە‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یاریکەرێکی‬ ‫سەرەکی و بەهەژموونی بواری بەرهەمهێنانی جیهانی‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم لەبەرامبەردا ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا پشتدەبەستێت بە گۆشەنیگایەک کە جەخت‬ ‫لەوە دەکاتەوە بێهەژموونیی ئەمریکا لەم بوارەدا‬ ‫هیچ گرنگییەکی ئەوتۆی نییە‪ ،‬چونکە ئەو[ئەمریکا]‬ ‫هەمیشە خاوەنی هێزی دارایــیــە‪ ،‬کە لەمیانەی‬ ‫هەشتاکان و نەوەدەکاندا ئەم هێزەی لەخزمەت‬ ‫بەرژەوەندییەکانیدا بەکارهێناوە‪ ،‬بەشیوەیەکی‬ ‫تایبەتی‪ ،‬لەهەمان کاتدا کاری لەسەر کۆکردنەوەی‬ ‫سامانێکی گەورە کردووە بەهۆی ئەم ستراتیژییە‬ ‫بەداراییکردنە تایبەتەوە‪ .‬ئەوەی لە ئێستادا دەیبینین‬ ‫گەیشتنە بە کۆتایی‪ ،‬بەتایبەت دوای دەرکەوتەکانی‬ ‫کورتهێنان لە بودجەی ئەمریکادا‪ ،‬کورتهێنانی‬

‫ لە دۆخێکی الوازیی لەم چەشنەدا چۆن بتوانین‬‫هەڵسەنگاندن بۆ بەهای پێداگریی نوێ لەسەر‬ ‫هەرێمێتی‪ /‬قەلەمڕەویی(‪ )territoriality‬بکەین؟‬ ‫بەتایبەتی لە کاتێکدا کە نیوکۆنزێرڤاتیڤەکان‬ ‫لەئێستادا ڕابەرایەتیی باڵی ڕاستڕەو دەکــەن و‬ ‫وادیــارە هاژووتنی ئەم باڵە بەو ڕێڕەوەیە کە تۆ‬ ‫پێی دەڵێیت لۆژیکی هەرێمێتی‪ .‬ئەوان سەرکردەی‬ ‫دەوڵەتێکن لە دۆخێکی تــەواو جیاواز لە دۆخی‬ ‫سەرۆک شارەوانییەکەی بالتیمۆر‪ .‬ئەم ناکۆکیانە‬ ‫چین‪ ،‬و بۆچی سەرچاوەی نوێ گرنگە؟ ئەوە هەر‬ ‫بەتەنها ئەو الوازییەیە کە باستکرد؟‬ ‫هارڤەی‪ :‬ئەم پرسیارە لوغزێکی گەورەی هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫پێم وایە دەتوانین تەنها چەند پێشبینییەکی لەسەر‬ ‫بخەینەڕوو‪ .‬خەماڵندنی تایبەتیی من ئەوەیە کە‬ ‫ئەو وەرچەرخانەی لە شێوازی تێڕوانینی ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکان بۆ جیهان ڕوویــداوە و وایکردووە‬ ‫ڕوانگەیەکی زیاتر هەرێمێتی(قەڵەمڕەویی) هەبێت‬ ‫بەهۆی هەژموونیەوە لەسەر عــێــراق‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە پارادۆکسێکی گــەورە لە مــێــژووی سیاسیی‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا‪ .‬جۆرێکی نوێی‬ ‫پڕاکتیزەکردنی ئیمپریالیزم نیشان دەدات‪ ،‬کە‬ ‫ماوەی سەد ساڵە ویالیەتە یەکگرتووەکان شوێن‬ ‫ئەو سیاسەتە نەکەوتووە‪ .‬ئەم سیاسەتە ئەمریکای‬ ‫گەڕاندەوە بۆ سەردەمی مەکینلی(‪ )Mckinley‬و‬ ‫ئەوەی لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا ڕوویدا‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەو پرسیارە گەورەیەی کە دەبێت لێرەدا‬ ‫بیکەین ئەمەیە‪ :‬بۆچی ئەم وەرچەرخانە بەرەو‬ ‫مۆدێلی هەرێمیی ڕوویدا؟ و بۆچی ئەم وەرچەرخانە‬ ‫ڕوەو میلیتاریزەکردن بوو؟ لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە‬ ‫بەتەواوی شتێکی تازە نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی هێزی‬ ‫سەربازیی ئەمریکی هەتاوەکو ئێستاش یەکێکە‬ ‫لە الیەنە گرنگەکانی پڕاکتیزەکردنی ئیمپریالیزمی‬ ‫ئەمریکی‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تازەیە بەکارهێنانییەتی‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی تـــەواو نــــاوازە‪ .‬تــاڕادەیــەکــیــش‬ ‫بابەتێکی جیاوازترە لــەوەی وەک شێوەیەک لە‬ ‫شێوەکانی شــەڕی بـــەرگـــری(‪)Defensive‬‬ ‫لــە ڤێتنام لــێــیــبــڕاونــرێــت کــە ئــاڕاســتــەکــراوە‬ ‫بــەرەو شــەڕی هــێــرشــبــەریــی(‪ )Offensive‬و‬ ‫جڵەوگیریی(‪ ،)Preventive‬لەپێناو هەوڵدان بۆ‬ ‫باڵوکردنەوەی وێنەیەکی هەرێمیی‪ ،‬کە بە جۆرێک‬ ‫لە جۆرەکان لە سیاسەتی جیهانیدا تازەیە‪ .‬شتێکی‬ ‫تازەیە بەشێوەیەکی دیاریکراو‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی تایبەتی من بەرامبەر ئەم پرسە‬ ‫ئەمەیە‪ :‬ڕوانگەی نیوکۆنزێرڤاتیڤەکان کە ئەم‬ ‫سیاسەتە ئــارســتــەدەکــەن‪ ،‬بەشێوەیەکی زۆر‬ ‫گــەورە گرنگیدەدات بە درێژەپێدانی دەســەاڵت‬ ‫و سیستەمەکەیان‪ ،‬ئەوەش گرنگە الیان کە ئەم‬ ‫دەســەاڵتــەیــان لە سەرکەوتنەکانی پێشوترەوە‬ ‫بەدەستنەهێناوە‪ ،‬بەڵکو بــەهــۆی میکانیزمە‬ ‫داراییەکانەوە یان بەهۆی توانای بەرهەمهێنانەوە‪،‬‬ ‫یان تەنانەت بەهۆی میکانیزمەکانی قایلکردنی‬ ‫کولتوورییەوە‪ ،‬کە لە پێشتردا خاوەنی ئەم میکانیزمە‬ ‫بوون‪ .‬لەبەرئەوە هێزی سەربازیی بە بەرزکەرەوەی‬ ‫سەرەکی ئەم هێزە دادەنرێت‪ ،‬هاوکات بەدڵنیاییەوە‬ ‫کارێکی باش نییە لە سنووری باڵوکردنەوەی هێزی‬ ‫قەبارە گەورە‪ ،‬بەو پێیەی هێزی سەربازیی تائێستاش‬ ‫پەیوەندیی هەیە بە لۆژیکی هەرێمییەوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫گەڕانەوە بۆ میلیتاریزەکردن‪ ،‬دەتگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫پڕۆسەی بااڵدەستکردنی هەرێمیی‪ .‬پێموانییە ئەوە‬ ‫هاوتەریب بێت لەگەڵ پراکتیزەکانی ئیمپریالیزمی‬ ‫ئەمریکی‪ ،‬هەروەها دڵنیاشنیم کە تا داهاتوویەکی‬ ‫دوور بــــەردەوام بێت‪ .‬پێدەچێت لــەبــری ئــەوە‬ ‫شتێکی دیکە پیادەبکەن‪ ،‬کە دواتر یارمەتیدەریان‬ ‫بێت لە دۆزینەوەی ئەوەی دەیانەوێت‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫بە شێوەیەک لە شێوەکان داگیرکردنی عێراق‪،‬‬ ‫شکستێکی ئاشکرا بوو‪ ،‬ئەگەر بە ڕاستی کەیسەکە‬ ‫بەم جۆرە بێت‪ ،‬ئەوا پێویستە لەسەریان دووبارە‬ ‫داڕشتنەوەیەکی هەرێمی بکەن بۆ پراکتیزەکردنی‬ ‫ئیمپریالیزمی ئەمریکی‪ ،‬ئەمەش دەکرێت بە گەڕانەوە‬ ‫بێت بۆ هەندێک لەو کارکردنانەی لە هەشتاکان و‬ ‫نەوەدەکاندا بااڵدەستبوون‪ ،‬ئەگەر بتوانن ئەوەش‬ ‫بکەن‪ .‬بەاڵم جارێکی دیکە وادیارە تائێستا کێشەکە‬ ‫بریتییە لە الوازی ویالیەتە یەکگرتووەکان لە ڕووی‬ ‫دامودەزگا داراییەکانەوە‪ ،‬هەروەها لەڕووی توانای‬ ‫بەرهەمهێنانیشەوە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫ئاالن باديۆ‬ ‫و‪ .‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫مــاويــزمــى بــاديــۆ‪ ،‬ب ـه‌بــێ ئــه‌وه‌ى‬ ‫هه‌رگيز په‌شيمانيى بــۆ درووســـت‬ ‫بكات‪ ،‬يه‌كێك ‌ه ل ‌ه پڕ مشتومڕترين‬ ‫ڕه‌گـه‌زه‌كــانــى فيكر و بيركردنه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌و‪ ،‬جاروباريش لێكدانه‌وه‌ى هه‌ڵه‌ى‬ ‫بۆ كــراوه‌‪ .‬گفتوگۆكه‌ى خــواره‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ورى ئه‌م مه‌سه‌له‌ي ‌ه ده‌سوڕێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫بڕواى باديۆ‪ ،‬ماو پرۆژه‌يه‌كى مێژوويي ‌ه‬ ‫يان النيكه‌م مۆدێلێك بۆ بيركردنه‌وه‌ى‬ ‫دياله‌كتيكى ده‌خــات ـه‌ڕوو‪ .‬ده‌توانين‬ ‫به‌سه‌رهاته‌كه‌ به‌م جۆره‌ بگێڕينه‌وه‌‪:‬‬ ‫ماوه‌يه‌ك پێش ئێستا‪ ،‬ئاالن باديۆى‬ ‫فه‌يله‌سوفى فه‌ڕه‌نسى(و ماويى ناودار)‬ ‫سه‌فه‌رێكى بۆ چين كرد تاكو له‌گه‌ڵ‬ ‫يه‌كێك ل ‌ه فه‌يله‌سوف ‌ه چينييه‌كاندا‬ ‫بكه‌وێت ‌ه گفتوگۆوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕينى‬ ‫كــاتــدا‪ ،‬ڕوون ني ‌ه ئ ـه‌م فه‌يله‌سوف ‌ه‬ ‫چينيي ‌ه كێ بــووه‌‪ ،‬بـه‌اڵم ده‌قــى ئه‌م‬ ‫چاوپێكه‌وتنه ‌ماوه‌ته‌وه و لێكچوونێكى‬ ‫سه‌رنجڕاكێشى له‌گه‌ڵ كۆديداره‌كانى‬ ‫باديۆ و "لــو شينهوا"دا هه‌يه‌‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫يه‌كێك ‌ه ل ‌ه به‌رگريكار‌ه پڕ هه‌اڵكانى‬ ‫تيۆريزه‌كردنى هونه‌رى هاوچه‌رخ‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫كانونى يه‌كه‌مى ڕابردوو ل ‌ه نيۆرك‪ ،‬باديۆ‬ ‫ئه‌م گفتوگۆيه‌ى له‌گه‌ڵ ژن ‌ه ئه‌كته‌رێكدا‬ ‫هێناي ‌ه سه‌ر شانۆ ك ‌ه ڕۆڵى گوێگرێكى‬ ‫گــومــانــدارى ده‌گـــێـــڕا(‪skeptical‬‬ ‫‪ :)interlocutor‬ئــه‌م نمايش ‌ه‬ ‫نوێي ‌ه پ ـه‌نــج ـه‌ره‌ي ـه‌ك بــوو بـــه‌ڕووى‬ ‫دونــيــاى پڕجۆشوخرۆشى فه‌نتازيا‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتناسييه‌كانى‬ ‫قاڕه‌ييدا‪.‬‬ ‫سه‌ركرده‌ى ناكۆتا‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬كه‌ى و له‌ژێر‬ ‫چ هه‌لومه‌رجێكدا ده‌ستت كــرد ب ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى نوسينه‌كانى ماو تسى‬ ‫تۆنگ‪ .‬خۆ هيچ نه‌بێت‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫مــاو تسى تۆنگ بۆ فه‌يله‌سوفێكى‬ ‫فه‌ڕه‌نسى شتێكى سه‌ير و نائاساييه‌‪.‬‬ ‫باديۆ‪ :‬ل ‌ه سه‌ره‌تاى شه‌سته‌كاندا‬ ‫لـــه‌ژێـــر كـــاريـــگـــه‌ريـــى زرووف و‬ ‫بــارودۆخــى جيهاندا ده‌ستم كــرد ب ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى ماو‪ .‬هه‌رگيز كۆمۆنيزمى‬ ‫ستالينى‪ ،‬يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت‪ ،‬يان‬ ‫نــــۆژه‌نــــخــــوازى(‪)revisionism‬‬ ‫لــ ‌ه چ ـه‌شــنــى ئــــه‌وه‌ى خــرۆشــچــۆف‬ ‫وه‌ســـوه‌ى تێنه‌خستم‪ .‬هيچكاتێك‬ ‫ئه‌ندامى حيزبى كۆمۆنيستى فه‌ڕه‌نسا‬ ‫نه‌بووم‪ .‬هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌‪ ،‬ناوه‌ڕۆك و‬ ‫ستايلى مشتومڕى چينييه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫نۆژه‌نخواز‌ه سۆڤيه‌تييه‌كاندا گومانى تيا‬ ‫بزواندم سه‌باره‌ت ب ‌ه يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت‬ ‫و حيزبى كۆمۆنيستى فه‌ڕه‌نسا‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫ئێوه‌ بڵێن‪ ،‬مــن لـ ‌ه مــاو و حيزبى‬ ‫كۆمۆنيستى چيندا‪ ،‬ب ‌ه پله‌ى يه‌كه‌م‬ ‫جۆرێك ڕه‌خنه‌ى "چه‌پگه‌رايانه‌"م ل ‌ه‬ ‫سياسه‌تى سۆڤيه‌تدا به‌دى كردبێت‪.‬‬ ‫گله‌يى سه‌ره‌كيى ماو ئ ـه‌و‌ه بوو ك ‌ه‬ ‫ديــدى ستالين ديدێكى دياله‌كتيكى‬ ‫نيه‌‪ .‬ئه‌و(وات ‌ه ستالين) پيشانده‌رى‬ ‫سۆسياليزمێكى ده‌وڵه‌تيى مه‌نگ و‬ ‫به‌ستووه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا ماو به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫ناكۆتا و ئه‌به‌دى بيرده‌كاته‌وه‌‪ ،‬وه‌كچۆن‬ ‫ل ‌ه هه‌موو به‌رهه‌م ‌ه بااڵكانيدا ده‌بينرێت‪.‬‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬پێده‌چێت‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم ئـه‌و ناكۆتايه‌ى ئێو‌ه باستان‬ ‫كرد‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕه‌قى و به‌ستوويى‬ ‫و پراگماتيزمه‌دا تــه‌واو ناكۆك ‌ه ك ‌ه‬ ‫ئه‌جێندايه‌كى سياسيى ڕاسته‌قين ‌ه‬ ‫هه‌يه‌تى‪ .‬ب ‌ه الى منه‌و‌ه زۆر سه‌ير‌ه‬ ‫ك ‌ه ماو اليه‌نگرى دياله‌كتيكى ناكۆتا‬ ‫بووبێت‪ .‬فيكرى ناكۆتا‪ ،‬زيانێكى‬ ‫گه‌وره‌ى به‌و ژيان ‌ه كورت و چكۆله‌يه‌ى‬ ‫ژنــان و پــيــاوانــى ســه‌ر گــۆى زه‌وى‬ ‫گه‌ياندووه‌‪ .‬بۆي ‌ه ڕێم بد‌ه به‌م جۆر‌ه‬ ‫بپرسم‪ :‬ئايا ماو‪ ،‬فه‌يله‌سوفى ناكۆتا‪،‬‬

‫ل ‌ه خه‌بات ‌ه سياسييه‌كه‌يدا به‌هه‌ڵه‌دا‬ ‫نه‌چوو؟‬ ‫باديۆ‪ :‬ئه‌و‌ه مه‌سه‌له‌يه‌كى ئاڵۆزه‌‪.‬‬ ‫ل ـه‌الي ـه‌ك ـه‌وه‌‪ ،‬گومانى تيا ني ‌ه ك ‌ه‬ ‫ده‌توانين دوو بڕگه‌ى گرنگ ل ‌ه خه‌باتى‬ ‫سياسيى مــاودا له‌به‌رچاوبگرين وه‌ك‬ ‫نسكۆ و نوشوستييه‌كى دڵته‌زێن ك ‌ه‬ ‫زيانێكى زۆرى ل ‌ه ژيانى مرۆڤه‌كاند‌ا‬ ‫هه‌بوو‪« :‬بازێكى زل بۆ پێشه‌وه»‬ ‫و «شــۆڕشــى گــــه‌وره‌ى كه‌لتوريى‬ ‫پــرۆلــيــتــاريــا»‪ .‬مافى خۆشتان ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ريه‌ك ‌ه له‌مانه‌دا جۆش و خرۆشێك‬ ‫ببينن بۆ جوواڵنه‌وه‌يه‌كى ڕاسته‌قين ‌ه‬ ‫و ناكۆتا‪ .‬له‌اليه‌كى تــره‌وه‌‪ ،‬ئه‌م دوو‬ ‫بڕگ ‌ه [زه‌مه‌نييه‌] ئه‌وه‌ى سه‌لماند ك ‌ه‬ ‫بڕيارى ماو بۆ دۆزيــنـه‌وه‌ى شێوازى‬ ‫نوێ ب ـه‌ره‌و جــوواڵنـه‌وه‌ى ڕاسته‌قين ‌ه‬ ‫ڕووه‌و كۆمۆنيزم شتێكى ڕوون و‬ ‫حه‌تمييه‌‌‪ .‬ماو خوازيارى شۆڕشێكى‬ ‫كۆمۆنيستيي ‌ه له‌ هه‌ناوى ده‌وڵه‌تێكى‬ ‫سۆسياليستيدا‪ .‬بۆي ‌ه ده‌بوو شتێكى‬ ‫نوێى بخولقاندايه‌‪ ،‬هــه‌روا ده‌چــوو‌ه‬ ‫پێشێ‪ ،‬هه‌ڵ ‌ه و تاقيكردنه‌وه‌شى ده‌كرد‪،‬‬ ‫چونك ‌ه كۆمۆنيزم ڕێك بريتييه‌ له‌و‬ ‫ناكۆتايه‌ى ك ‌ه كۆتاداريى ده‌وڵـه‌ت(و‬ ‫بێڕه‌حمييه‌كه‌شى) خۆى له‌خۆيدا ئه‌و‬ ‫توانايه‌ى نيه‌‪.‬‬

‫تارماييه‌كانى ده‌وڵه‌تى‬ ‫سۆسياليستى‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬ماويزمه‌كه‌ى‬ ‫ئێوه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ لـه‌و دونيا ڕۆژئاوايي ‌ه‬ ‫ديموكراسييه‌ى تێيدا ده‌ژين جێى درك‬ ‫و تێگه‌يشتن ني ‌ه و لێى تێناگه‌ن‪ .‬چۆن‬ ‫ده‌كرێت ل ‌ه ساڵى ‪2014‬دا هێشتاش‬ ‫كه‌سێك هه‌بێت ماوى بێت‪ ،‬ئه‌ويش ب ‌ه‬ ‫ماناى پڕاوپڕى وشه‌كه‌؟ ئه‌م ‌ه نابێت ‌ه‬ ‫هۆى ئه‌وه‌ى ئێو‌ه وه‌ك سه‌ربازێكى پير‬ ‫و پاشماو‌ه يان ته‌نانه‌ت وه‌ك خێو و‬ ‫تارماييه‌ك سه‌يربكرێن؟‬ ‫باديۆ‪ :‬تۆ ڕاســت ده‌كه‌يت‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫"مــاوى‌بــوون" هيچ مانايه‌كى نيه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ده‌ي ـه‌ى ‪ 60‬و ‪70‬دا‪ ،‬هــه‌زاران هه‌زار‬ ‫خه‌باتگێڕ ل ‌ه سه‌رتاپاى جيهاندا له‌نێوان‬ ‫ســااڵنــى ‪1979-1966‬مــــــاوى بــوون‪،‬‬ ‫سه‌رده‌مانێك ك ‌ه من ناوى ده‌نێم "ساڵ ‌ه‬ ‫سووره‌كان"‪ -‬كاتێك ده‌توت ماوى بوون‬ ‫ڕێــك يـه‌ك ماناى هه‌بوو‪ :‬ئێم ‌ه له‌و‬ ‫بڕوايه‌داين ك ‌ه ئه‌زموونى بنه‌ڕه‌تى بۆ‬ ‫شوێنكه‌وتنى سياسه‌تى كۆمۆنيستى‬ ‫بــريــتــيــيـ ‌ه لــ ‌ه شــۆڕشــى ك ـه‌لــتــورى‬ ‫ن ـه‌ك ده‌وڵ ـه‌تــى سۆڤيه‌ت[سۆڤيه‌ت‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تدا‪ ،‬به‌ماناى ئه‌نجومه‌ن و شورا‬ ‫و سه‌نديكاش دێت]‪ .‬ئێستا ڕوسيا و‬ ‫چين ده‌وڵه‌تى سه‌رمايه‌دارن و خۆى‬ ‫له‌خۆيدا و بۆ من ل ‌ه ڕووى سياسييه‌و‌ه‬ ‫هيچ به‌ها و بايه‌خێكيان نيه‌‪ .‬حاڵى‬ ‫حازر‪ ،‬ماو تاك ‌ه ناوێكى ڕاسته‌قينه‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه به‌ستراوه‌ته‌و‌ه ب ‌ه دوايين ئه‌زموونى‬ ‫گه‌وره‌ى مێژووييه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و پياوه‌ى ك ‌ه‬ ‫هه‌وڵيدا به‌شێوه‌يه‌كى شۆڕشگێڕان ‌ه‬ ‫دۆخه‌ك ‌ه بۆ كۆمۆنيزم بڕه‌خسێنێت‪،‬‬ ‫ئه‌ويش به‌هۆى چاالكيى جه‌ماوه‌رييه‌و‌ه‬ ‫له‌ناو ده‌وڵه‌تى سۆسياليستيدا‪ .‬ئه‌و‪،‬‬ ‫يه‌كه‌م كه‌س بوو بيرى له‌و‌ه كرده‌و‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ت چاره‌سه‌رێكى كۆمۆنيستان ‌ه ني ‌ه‬ ‫به‌ڵكو سياقێكى نوێي ‌ه بۆ شۆڕشێكى‬ ‫كۆمۆنيستى‪.‬‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬كاتێك‬ ‫ده‌ڵێيت سـه‌ربــارى ئـه‌و وێرانكاريي ‌ه‬ ‫تۆقێنه‌ره‌ى ك ‌ه شۆڕشى كه‌لتورى بۆ‬ ‫چينى هێنا‪ ،‬ديسان هه‌ر ده‌بێت وه‌كو‬ ‫سه‌رچاوه‌ى بيركردنه‌و‌ه سه‌يرى بكه‌ين‬ ‫نه‌ك كاره‌ساتێكى جه‌رگبڕ‪ ،‬ئايا ئه‌و‌ه‬ ‫به‌جدييه‌و‌ه قس ‌ه ده‌كه‌يت يان ته‌نيا‬ ‫ورووژێنه‌ران ‌ه ده‌دوێيت تاكو زه‌ينى‬ ‫خه‌ڵك بوروژێنيت؟‬ ‫باديۆ‪ :‬ده‌توانين بانگه‌شه‌ى ئه‌و‌ه‬ ‫بــكـه‌يــن كــ ‌ه كــۆمــۆن ـه‌ى پــاريــس ل ‌ه‬ ‫ساڵى ‪" 1871‬كاره‌سات"ێكى عه‌يار‌ه‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی تر!‬

‫ماو تسى تۆنگ‪ ،‬به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫ناكۆتا بيرده‌كاته‌وه‌‬

‫كؤنت َيكست‬

‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬

‫چاره‌نوسی په‌روه‌رده‌ له‌نێوان «دۆزه‌خی‬ ‫کوردی و به‌هه‌شتی سویدی» دا‬

‫ماو تسی تۆنگ‬

‫بيست‌وچوار بوو‪ -‬بيست هه‌زار كرێكار‬ ‫ل ‌ه شه‌قامه‌كانى پاريسدا كــوژران‪،-‬‬ ‫لـه‌گـه‌ڵ ئــه‌وه‌شــدا ئــه‌و‌ه سه‌رله‌نوێ‬ ‫بيركردنه‌و‌ه ل ‌ه كۆمۆنه‌ى پاريس بوو‬ ‫ك ‌ه لينين ل ‌ه ساڵى ‪ 1917‬ڕێگاى بۆ‬ ‫شۆڕشێكى بااڵده‌ست و سه‌ركه‌وتوو‬ ‫كرده‌وه‌‪ .‬هه‌ر به‌م پێيه‌‪ ،‬ته‌نيا به‌هۆى‬ ‫دووبـــار‌ه بيركردنه‌وه‌ي ‌ه ل ‌ه شۆڕشى‬ ‫كه‌لتورى ك ‌ه ده‌توانين خۆمان ساز‬ ‫و ئاماد‌ه بكه‌ين بۆ جوواڵنه‌وه‌يه‌كى‬ ‫سياسيى كۆمۆنيستى ل ‌ه داهاتوودا‪.‬‬ ‫بۆ؟ چونك ‌ه شۆڕشى كه‌لتورى تاك ‌ه‬ ‫نــمــونـه‌ى شــۆڕش ـ ‌ه ل ـ ‌ه هه‌لومه‌رجى‬ ‫سۆسياليزمى ده‌وڵ ـه‌تــيــدا‪ .‬شتێكى‬ ‫ڕێكه‌وت ني ‌ه ك ‌ه گرنگترين ده‌سكه‌وت‬ ‫و مه‌خلوقى شۆڕشى كه‌لتورى ناوى‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬ب ـه‌اڵم ئايا‬ ‫"كۆمۆنه‌ى شه‌نگه‌هاى"ـه‌‪.‬‬ ‫سه‌رمايه‌دارى ل ‌ه جيناتماندا نيه‌‪ ،‬ل ‌ه دان ‌ه‬ ‫به‌ دانه‌ى ئاره‌زوو و غه‌ريزه‌كانماندا؟‬ ‫شۆڕشگێڕان وه‌ك هونه‌رمه‌ندانى‬ ‫بــاديــۆ‪ :‬هه‌ميش ‌ه ئــامــاژه‌م ب ـه‌و‌ه‬ ‫شكستخواردوو‬ ‫كـــــردووه‌ كــه‌ دواجـــــار نــاتــوانــرێــت‬ ‫• فه‌يله‌سوفى چينى‪ :‬وه‌اڵمه‌كه‌ى ئه‌رگۆمێنتێكى عه‌قاڵنى بۆ به‌رگريكردن‬ ‫تــۆ بــۆ ئــه‌و پــرســيــاره‌ى "چ كاتێك ل ‌ه سه‌رمايه‌دارى بهێنرێته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫كۆمۆنيزم ده‌بێت ‌ه ڕاستى و دێته‌دى" هه‌ر ل ‌ه بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه سه‌رمايه‌دارى بريتى‬ ‫به‌م جۆره‌يه‌‪« :‬كاتێك هه‌موان ببن ‌ه ني ‌ه ل ‌ه نۆرم يان ڕێكى و ڕێسا(چونك ‌ه‬ ‫فه‌يله‌سوف»‪ .‬هونه‌ريش يه‌كێك ‌ه ل ‌ه جۆرێك ‌ه ل ‌ه كۆتادارييه‌كى گه‌نده‌ڵ و‬ ‫مه‌رجه‌كانى فه‌لسه‌فه‌‪ .‬ئاخۆ مه‌رج ‌ه سه‌خيف)‪ .‬بۆي ‌ه به‌م پێي ‌ه بانگه‌شه‌ى‬ ‫ه ـه‌رك ـه‌س كۆمۆنيست بێت ده‌بێت ئه‌و‌ه ده‌كه‌ن تاك ‌ه واقيعى مومكين و‬ ‫هونه‌رمه‌نديش بێت؟ ئايا ده‌بێت به‌رده‌سته‌‪ .‬ڕێم بد‌ه بڵێم‪ :‬سه‌رمايه‌دارى‬ ‫شۆڕشگێڕان هه‌موويان هونه‌رمه‌ندى سيسته‌مێكى كۆمه‌اڵيه‌تيى تــه‌واو‬ ‫شكستخواردوو بن؟‬ ‫ساخته‌يه‌‪ .‬ئێمه‌ هێشتا سه‌روكارمان‬ ‫باديۆ‪ :‬من له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه‌دا له‌گه‌ڵ دووڕيانه‌كه‌ى ماركسدايه‌‪ :‬يان‬ ‫ناكۆكم ك ‌ه پێى وايـ ‌ه هه‌موو شتێك كۆمۆنيزم يــان بـه‌ربـه‌ريـه‌ت‪ .‬ئه‌وه‌تا‬ ‫سياسييه‌‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه زۆرێك ل ‌ه شاعير‌ه حاڵى حازر به‌ربه‌ريه‌ت بۆت ‌ه واقيعێكى‬ ‫گه‌وره‌كان كۆمۆنيست بووبن‪ -‬ئه‌م ‌ه بااڵده‌ست‪ .‬به‌اڵم ئاگاداربوون ل ‌ه ديو‌ه‬ ‫هيچ مناقه‌شه‌يه‌كى تيا نيه‌‪ .‬سياسه‌ت نه‌خۆش و پاتۆلۆژييه‌كانى تادێت‬ ‫فـــۆرمـــى ســـه‌ربـــه‌خ ــۆى چـــاالك ــى و زياتر ده‌بێت و ل ‌ه به‌ره‌وپێشچووندايه‌‪.‬‬ ‫بيركردنه‌وه‌يه‌‪ .‬هه‌مووان ئه‌و توانايه‌يان ‌‌پێشکەوتنێكى هێمن و نه‌بينراو به‌اڵم‬ ‫هه‌ي ‌ه ك ‌ه ژيانى خۆيان له‌سه‌ر بنه‌ماى ته‌واو ڕاسته‌قينه‌ش‪ .‬من ل ‌ه فه‌يله‌سوفانى‬ ‫ئايديايه‌ك ئاراست ‌ه بكه‌ن‪ .‬ش ـه‌ڕ و [شاهيدى] ئه‌م پێشكه‌وتن ‌ه شاراو‌ه و‬ ‫ملمالنێى ئايدۆلۆژى شتێكى پێويست و نه‌بينراوه‌م‌‪.‬‬ ‫ناچارييه‌‪ ،‬وات ‌ه گه‌شه‌پێدان و پيشاندانى‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫ئـــه‌وه‌ى كـ ‌ه ئ ـه‌م ش ـه‌ڕ و ملمالنێي ‌ه‬ ‫‪.1‬سايتى تێزى ‪.www.thesis11 ،11‬‬ ‫پاي ‌ه و ئـه‌گـه‌ره‌كــانــى سياسه‌تێكى‬ ‫‪com‬‬ ‫يه‌كسانخوازانه‌ داده‌ڕێژێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬سايتى ڤێرسۆ‪http://www. ،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانى فه‌ڕه‌نسادا گوزارشت‬ ‫له‌و‌ه ناكات‌تۆ ئه‌و هه‌ل و ده‌رفه‌ت ‌ه ب ‌ه‬ ‫بچوك ده‌بينيت که زۆرێك هه‌ن ئيره‌يى‬ ‫پێده‌به‌ن و حه‌زيان لێيه‌تى؟‬ ‫باديۆ‪ :‬ئێمه‌ى خه‌ڵكانى ئه‌وروپا و‬ ‫ئه‌مريكا ده‌زانين كه‌ چۆن ديموكراسيى‬ ‫پارله‌مانى هيچ ني ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه گونجاوترين‬ ‫سيسته‌مى سياسى بۆ په‌ره‌پێدانى‬ ‫هه‌مه‌اليه‌نه‌ى سه‌رمايه‌دارى‪ .‬ل ‌ه واڵتێكى‬ ‫وه‌ك فه‌ڕه‌نسادا‪ ،‬ده‌نگدان ته‌نيا به‌و‬ ‫ماناي ‌ه دێت ك ‌ه تۆ له‌بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫سيسته‌مى ئابورى‪/‬سياسيى بااڵده‌ستدا‬ ‫كۆكيت و هيچ كێشه‌يه‌كت نيه‌‪ .‬ئۆكه‌ى‪،‬‬ ‫ڕاستت بوێت من كۆك نيم‪.‬‬

‫پێشكه‌وتنى‬ ‫هه‌ستپێنه‌كراو(نه‌بينراو)‬ ‫• ئـــايـــا ده‌نـــگـــنـــه‌دانـــتـــان ل ‌ه‬

‫‪/versobooks.com‬‬

‫گله‌يى سه‌ره‌كيى ماو ئه‌و ‌ه بوو ك ‌ه ديدى‬ ‫ستالين ديدێكى دياله‌كتيكى نيه‌‬

‫‪١‬‬ ‫هەژمونی قەیرانە سیاسیەکان لە هەرێمی کوردستاندا بە جۆرێک کارمان تێدەکەن‬ ‫کە زۆر جار بیرماندەچێتەوە ئەو دیاردە گرنگ‪ ،‬ناوەکی و بونیادییانە ببینین کە‬ ‫پتر ڕەنگدانەوەیان لەسەر پاشەڕۆژی نەوەکانی ئایندە هەیە‪ .‬بەو مانایەی هەمیشە‬ ‫دۆخێکی تەنگاو و لەناکاوی سیاسی بەرۆکمان دەگرێت و ناچارمان دەکات لە هێڵە‬ ‫سەرەکیەکانی بوار و کایەی خۆمان البدەین‪ .‬بۆ خۆدەربازکردن لەو دۆخە و زیاتر‬ ‫نەوەستان لەسەری (مەبەستم کێشەی هەرێم و سەرۆکەکەی و ملمالنێ ئەزەلیەکەی‬ ‫نێوان هێزەکانی کوردستان) پێم باشە بگەڕێمەوە بۆ یەکێک لە قوڵترین قەیرانەکانی‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی کە قەیرانی پەروەدەیە‪ ،‬بەتایبەتیش دیــاردەی بە ئیدیاڵکردنی‬ ‫(مۆدێلی سویدی) وەک یۆتۆپیایەکی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەو داڕوخانەی کە سیستمی‬ ‫پەروەردە لە هەرێمی کوردستاندا بە دەستیەوە‪ ،‬دەناڵێنێت‪ .‬بۆ ئەنجامدانی ئەم کارەیش‬ ‫دەگەڕێمەوە بۆ چرکەساتێک لە ڕابردووی نزیکی دۆزەخی پەروەردەی کوردی کە خۆی‬ ‫لە دیمەنێکدا نمایشکرد‪ ،‬پاشتر دیمەنەکە قرتێنرا و وەک هەموو شتێکی تر شاردرایەوە‪:‬‬ ‫مەبەستم دیمەنی قۆشمەکردنە بە خوێندکارێک لە الیەن مامۆستاکەیەوە‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه هەمووتان ئه‌و گرت ‌ه ڤیدیۆیی ‌ه ئازاربه‌خش و دڵته‌زێنه‌ی چەند ساڵێک پێش‬ ‫ئێستاتان لەیاد مابێت ک ‌ه چۆن مامۆستایه‌ک به‌ناوی (ناسیح‌) ئازاری ده‌روونی منداڵێکی‬ ‫ته‌مه‌ن شه‌ش ساڵ (هۆگر نه‌جمه‌دین) ل ‌ه خوێندنگه‌یەکی یەکێک لە گوندە تەریک‬ ‫و چه‌په‌کەکانی ‌قه‌زای ره‌واندوز‪ ،‬ده‌دات‪ .‬هاوکاتی باڵوبونەوەی گرتەکە‪ ،‬هه‌ڵوێستی‬ ‫وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌‪ ،‬ڕای باوکی (هۆگر)‪ ،‬سه‌رنج و تێبینی چه‌ند مامۆستا و شاره‌زایه‌کی‬ ‫په‌روه‌رد‌ه و دواجاریش پاساو و بیانوی مامۆستا (ناسیح) مان خوێنده‌وه‪.‬‬ ‫من لەبەر ئەوە هه‌ڵوێست ‌ه له‌سه‌ر وورده‌کارییه‌کانی ئه‌م دیمه‌ن ‌ه تراژیدی ‌ه ناکه‌م (ک ‌ه‬ ‫لە بنەڕەتدا گرته‌یه‌کی کورت ‌ە و له‌چه‌ند خوله‌کێک تێپه‌ڕ ناکات) چونک ‌ە ده‌رکه‌وته‌ی‬ ‫ڕه‌فتاری دڕندانه‌ی مامۆستایه‌ک ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه مناڵیك ب ‌ه ته‌نها‪ ،‬به‌ڵکو لەبەر ده‌وڵه‌مه‌ندیی‬ ‫ئاماژه توندوتیژه‌کانین‌‪ .‬ئه‌و دڵڕه‌قییه‌ی له وێنه‌که‌دا‌یه‪‌،‬به‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫‌‌‬ ‫خودی وێنه‌که و‬ ‫زۆر ئه‌فسوناوی ته‌واوی سته‌م و دڵڕه‌قیه‌کانی کولتور‌ی فێرکردن و هه‌موو ئاسته‌کانی‬ ‫ی کوردیمان له‌وێستگ ‌ه جیاجیاکانی ته‌مه‌نی خۆیدا‬ ‫توندوتیژی سیستمی پ ـه‌روه‌رد‌ه ‌‬ ‫بۆ به‌رجه‌سته‌ده‌کات‪ ،‬سیستمێک ک ‌ه به‌بێ پێگه‌یاندنی هۆشیاریی مامۆستا‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ئاشنایه‌تی ب ‌ه زانستی سایکۆلۆژی و ره‌هه‌ند‌ه مه‌عریفی و هیومانیستییه‌کانی په‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫وه‌ک فابریکێکی نابوتبووی بێمه‌رج له‌سه‌ر باشچەشنی (کوالیتی) پێداگۆگی‪ ،‬سااڵن ‌ه‬ ‫به ده‌یان دڵڕه‌ق و سادیستی وه‌ک مامۆستا ناسیح‬ ‫به‌ناوی مامۆستا پێگه‌یاندنه‌وه‌‪‌‌ ،‬‬ ‫ده‌خات ‌ه بازاڕی پ ـه‌روه‌رده‌وه‌‪ .‬له‌وه‌ش مه‌ترسیدارتر‌‪ ،‬نه‌و‌ه له‌دوای نه‌وه‌‪ ،‬فێرخوازی‬ ‫شکستە و خوێندکاری هه‌ستڕوشاو و مرۆڤی ده‌رون ته‌مێکراوی له‌نمونه‌ی (هۆگر)مان بۆ‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت‪ ،‬کولتورێک که دیار‌ه خودی مامۆستا (ناسیح) یش یه‌کێک ‌ه له‌قوربانی‬ ‫و‌کۆیله‌‌کانی‪ ،‬وه‌کچۆن یه‌کێکیش ‌ه له‌درێژه‌پێده‌ره به‌ئه‌مه‌ک و‌پاڵه‌وان ‌ه بازوئه‌ستوره‌کانی‪.‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌م خوێندنه‌وه‌ی ‌ه هێنده‌ی زاده‌ی گرنگی و خۆسه‌پاندنی خودی وێنه‌که‌یه‪،‬‬ ‫وێنه‌یه‌ک ک ‌ه ل ‌ه نه‌ستی خۆیدا و بێئه‌وه‌ی به‌خۆی بزانێت زۆر تێروته‌سه‌ل په‌رد‌ه له‌سه‌ر‬ ‫سوچ و که‌لێن و خاڵ ‌ه الوازه‌کانی سیستمی په‌روه‌رده‌ی کوردی هه‌ڵده‌ماڵێت «سیستمێک‬ ‫ک ‌ه گوای ‌ه سروش و ئیلهامی له‌سیستمی په‌روه‌ده‌یی سویدییه‌و‌ه وه‌رگرتوه‌«‪ ،‬هێند‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی ل ‌ه لێدان و ئابڕوبردنی که‌سایه‌تی خودی مامۆستا (ناسیح) نیه‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئه‌ویش یه‌کێک ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه سەرسوڕهێنەر و دانسقه‌‌کانی ئه‌و سیستم ‌ه نه‌وه‌ک به‌رپرسی‬ ‫یه‌که‌م و هه‌تاهه‌تایی ئه‌و سیستم ‌ه بێت‪.‬‬ ‫ترسناکه‬ ‫‌‌‬ ‫خاڵێکی دیکه‌ش ک ‌ه زۆر به‌الی منه‌و‌ه گرنگه‌‪ ،‬زاڵبوونی ئه‌و تۆنه‌ ناسک به‌اڵم‬ ‫ت توندوتیژیه‌کانی ئه‌م‬ ‫بوو ک ‌ه بۆ یەکااڵکردنەوەی ئەم ئابڕووچونە پیداگۆگیە ده‌یویس ‌‬ ‫کاره‌سات ‌ه و رودانی ل ‌ه ده‌زگایه‌کی په‌روه‌رده‌ییدا به‌شه‌خسی و خێزانی بکات تا خۆی‬ ‫له ‌هه‌ر لێپێچینه‌وه‌یه‌کی ویژدانیی‪ ،‬ئاکاریی و یاسایی بدزێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی (هۆگر)‬ ‫ت له‌پاشه‌ڕۆژدا تاکێکی ئه‌فرێنه‌ر و‬ ‫به‌ته‌نها کوڕی باوکی بێت و شانسی ئه‌وه‌ی نه‌بێ ‌‬ ‫داهێنه‌ری لێده‌ربچێت‪ ،‬یاخود هاواڵتییه‌ک نه‌بێت شایسته‌ی ئه‌و‌ه بێت ک ‌ه لێی بێینه‬ ‫‌ده‌نگ و له‌سه‌ر ئه‌و سته‌م و ناهه‌قیه هه‌ڵبده‌ینێ که‌ به‌رامبه‌ری ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و تۆنی قسه‌کردنەی کە وەک بــەدواداچــووون بۆ ئەو ڕوداوە هات‌‪ ،‬بۆنی ئه‌و‬ ‫گریمانه‌یه‌‌ی لێ دەهات ک ‌ه گوای ‌ه دیمه‌ن ‌ه دڵته‌زێنه‌که‌ی (هۆگر) به‌رجه‌سته‌که‌ر و‬ ‫نیشاندانه‌وه‌ی سه‌رجه‌می واقیعی په‌روه‌رده‌ی ئێمه نیه‌‪ ،‬دۆخێکی ناواز‌ه و ده‌گمه‌نە ک ‌ه‬ ‫هه‌رگیز روناداته‌وه‪ ،‬هەربۆی ‌ه باشتر‌ه زه‌قی نه‌که‌ینه‌و‌ه و نەیگشتێنین‪ .‬پاشتر باس لەوە‬ ‫کرا کە مامۆستاکە ناسیاویان ‌ه و هه‌ر بۆ خۆشی و بێمه‌به‌ست ئه‌م ره‌فتاره‌ی به‌رامبه‌ر ب ‌ه‬ ‫هۆگر نواندوه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت باوکی هۆگریش خۆی ئه‌و دیمه‌نه‌ی بینیو‌ه و هیچ کێشه‌یه‌کی‬ ‫نه‌بوه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه ده‌شێت نوسین له‌باره‌یه‌و‌ه هیچ مانایه‌کی ئه‌وتۆی نه‌بێت! باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫وێنه‌ی دووه‌می مامۆستا (ناسیح) به‌ده‌ستله‌مالنێی له‌گه‌ڵ هۆگردا‪ ،‬ده‌یویست پێمان‬ ‫بڵێت ئه‌و‌ه شۆخی و گاڵته‌ بووه‌ و پێویستناکات زیاد له‌پێویست گه‌وره‌بکرێت!‬ ‫‌ته کاری من نیە قسە له‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تی هۆگر قسه‌بکه‌م‪ ،‬باوکی سه‌ربه‌ست ‌ه‬ ‫ئه‌ڵبه ‌‌‬ ‫چۆن له‌و مامه‌ڵه‌ی ‌ه تێده‌گات ک ‌ه لەگەڵ کوڕه‌که‌ی ده‌کرێت‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی لێپرسینه‌و‌ه‬ ‫له‌دۆخی ده‌روونی و کۆمه‌اڵیه‌تی مناڵ له‌ناو خێزانه‌که‌ی و ڕه‌فتاری باوک و دایکی‪ ،‬کاری‬ ‫ده‌زگاگه‌لێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ترە و ڕەنگ ‌ە پەیوەندی بە منەوە بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی بۆ م ‌ن‬ ‫‌یه له ‌ده‌زگایه‌کی په‌روه‌رده‌یی و‬ ‫هه‌رسناکرێت رودانی کاره‌ساتێکی مرۆیی له‌و جۆره ‌‌‬ ‫فێرکاریدا ک ‌ه زۆر ساویلکان ‌ه باوه‌ڕمان به‌توانا و پرۆفیشنالێتی کارمه‌نده‌کانی کردوو‌ه‬ ‫و پاشه‌رۆژ و شوناسی مناڵه‌کانمان داوه‌ت ‌ه ده‌ستی و چاوه‌ڕوانیشین نه‌وه‌یه‌ک مرۆڤی‬ ‫داهێنه‌ر و ریفۆرمیست و لیبراڵمان بۆ به‌رهه‌مبهێنێت‪ ،‬له‌کاتێکدا وا دیاره‌ ئیشەکەی‬ ‫چاندنی کینە و سوکایه‌تی‪ ،‬هەستکردن بە که‌مێتیی‪ ،‬بێمتمانه‌یی و نه‌بوونی ویستی‬ ‫ئازادان ‌ه بێت ل ‌ه ناخی مناڵه‌کانماندا‪ ، ،‬به‌اڵم له‌فۆرمێکی کۆمیدی و به‌ده‌مامکی فشقیات‬ ‫و قۆشم ‌ه و سوعبه‌ت و قه‌شمه‌ریات و گاڵته‌جاڕییه‌و‌ه ک ‌ه جگ ‌ه له‌پیاده‌کردنێکی کوێرانه‌ی‬ ‫توندوتیژییه‌کی ره‌مزی‪ ،‬له‌هیچ خانه‌یه‌کی دیکه‌ی مامه‌ڵه‌ی په‌روه‌رده‌ییدا پۆلێن ناکرێت‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )26٣‬دوشةممة ‪2015/٩/١٤‬‬

‫پەیوەندییەكانی كورد و بزوتنەوەی خەواریج‬ ‫سامان عوسمان سیوەیلی‬ ‫یەكخستنی خەڵکی نیوەدوورگەی‬ ‫عــەرەب لە چوارچێوەی یەك ئایین و‬ ‫یەك پێشەوا و یەك كیانی سیاسی دا؛‬ ‫وەرچەرخانێكی گەورە بوو كە ئایینی‬ ‫ئیسالم بۆ كۆمەڵگای جاهیلیی عەرەبی‬ ‫دەستەبەركرد‪ .‬دەتوانین بڵێین‪ :‬ئەو‬ ‫گۆڕانكارییە ئەزموونێكی گەورەبوو بۆ‬ ‫ئەو كۆمەڵگایە‪ ،‬نەك تەنیا لە ڕووی‬ ‫ئاینییەوە‪ ،‬بەڵكو لــەڕووی سیاسی و‬ ‫فەرهەنگی و ئابوری و كۆمەاڵیەتیشەوە‪.‬‬ ‫لە سەردەمەكانی دوای كۆچی پێغەمبەر‬ ‫مەحمەد (د‪.‬خ)‪ ،‬واتە لەسەردەمەكانی‬ ‫خولەفای ڕاشدیندا دید و تێڕوانینی جیا‬ ‫بۆ دەسەاڵت و شرۆڤەكاری بۆ دەقەكانی‬ ‫قورئان و دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان و بنەما‬ ‫ئابورییەكان و‪...‬هتد هاتەپێش‪ .‬ئەم بارە‬ ‫هەر لە چوارچێوەی جیاوازیی لە دید‬ ‫و بۆچوونەكاندا نەمایەوە‪ ،‬بەڵكو چووە‬ ‫قۆناغێكی ترەوە‪ ،‬ئەویش قۆناغی گروپ‬ ‫و كۆبوونەوەیە لەسەر هاورایی و لەیەكتر‬ ‫ڕوانــیــن بۆ لێكدانەوەی دیاریدەكان‪.‬‬ ‫یەكێك لەو بوارانە كە ئاینی ئیسالم ڕێی‬ ‫پێداوە دژایەتیكردنی دەسەاڵتی زۆردار و‬ ‫ناشەرعییە‪ .‬ئەم دەرەتانە بۆتە مایەی‬ ‫ئەوەی كە دژ بە یەكترەكان لەكۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیدا یەكتری بە ناشەرعی دابنێن‬ ‫و تێڕوانین و بەڵگەی ئاینی بۆ خۆیان‬ ‫بــدۆزنــەوە و یەكتری پێتاوانباربكەن‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەم الیەنانە لە مەودای قسەو‬ ‫و وتــووێــژ دەرچـــون گــروپــی سیاسی‬ ‫و ســەربــازیــان لێكەوتۆتەوە‪ .‬یەكەم‬ ‫گروپ كە ئەم ڕێیەی گرتەبەر گروپی‬ ‫(خەواریج) بوون كە سەرەتا بەشێك‬ ‫بوون لە لەشكری خەلیفە(عەلی كوڕی‬ ‫ئەبوتالیب) ئەویش دوای ڕازیبوونی‬ ‫عەلی بە پرانسیپی (تەحكیم) لەگەڵ‬ ‫لەشكری والی شام (معاویەی كوری ئەبو‬ ‫سوفیان) لە لەشكرەكەی چوونەدەرەوە‬ ‫و دواتر (عەبدواڵی كوڕی وهبی ڕاسبی)‬ ‫یان كــردە خەلیفەی خۆیان ونازناوی‬ ‫ئەمیری بڕوادارانیان بە ســەردا بڕی‪.‬‬ ‫ئیمامی عەلی زۆر هەوڵی لەگەڵدان تا بە‬ ‫گفتوگۆ توانی ژمارەیەكیان بێنێتەوە ناو‬ ‫ڕیزەكانی خۆی‪ ،‬بەاڵم زۆریان نەگەڕانەوە‬ ‫و دواجـــار چــەنــد هەڵمەتێكی كــردە‬ ‫سەریان‪ ،‬تالە (نــەهــرەوان) زۆربەیانی‬ ‫لەناوبرد‪ .‬ئەو جەنگە كاریگەییەكی زۆری‬ ‫كردە سەر خەواریج‪ .‬هەركاردانەوەی ئەم‬ ‫جەنگە بوو لە سالی (‪ 40‬ك ‪665-‬ز)‬ ‫ێ لە خەواریجەكان كۆبوونەوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫س‌‬ ‫(عەبدولڕحمانی كوڕی مەلجەم و بەكری‬ ‫كوڕی عەبدواڵی تەمیمی و عەمری كوڕی‬ ‫بەكری تەمیمی)‪ ،‬ئەمانە هەرسێكیان‬ ‫لە تۆڵەی كوژراوانی جەنگی نەهرەوان‬ ‫بــڕیــاری كوشتنی هــەریــەك لەپیاوانی‬ ‫دەوڵەتیاندا‪ ،‬كە (عەلی و موعاویە و‬ ‫عەمر) بوون‪ ،‬بڕیارەكەش لەنەخشەیەكی‬ ‫بۆداڕێژراودا پێویست بوو لە یەككات و‬ ‫ساتدا ئەنجامبدرێت‪ ،‬دیاریكردنەكەشی‬ ‫‪/17‬ی ڕەمەزانی نوێژی بەیانی بوو(‪.)1‬‬ ‫هەریەك لەوان پێویستبوو لەو كاتەدا لە‬ ‫(دیمەشق ومیسر و كوفە)وە كارەكانیان‬ ‫بۆ كوشتنیان بەئەنجامبگەیەنن‪ .‬ئەوە بوو‬ ‫هەریەكەیان هەستان بەجێبەجێكردنی‬ ‫پیالنەكەیان‪ ،‬عەبدولڕحمانی كــوڕی‬ ‫مەلجەم توانی بە شمشێرەكەی لە عەلی‬ ‫كوری ئەبوتالیب بدات و برینداری كرد‪.‬‬ ‫ناوبراو لەكاتی هێرشەکەی بۆ سەر‬ ‫عەلی؛ هاواردەكات‪( :‬عەلی حوكم تەنیا‬ ‫بۆ خودایە‪ ،‬نە بۆ تۆ و نە بۆ هاوەاڵنت‬ ‫نییە)‪ ،‬ئیتر بەهۆی سەختیی برینەكەیەوە‬ ‫گیانلەدەستدەدات‪ .‬بەاڵم عەمر و معاویە‬ ‫ڕزگاریان دەبێت‪ .‬پاش ئەوە بزوتنەوەكە‬ ‫بۆچوونی جیاواز و مەزهەبی تایبەت‬ ‫بەخۆیان دروستكرد و بە درێژایی مێژووی‬ ‫(ئومەوییەكان) بونە مایەی كێشە بۆ‬ ‫ســەر دەســەاڵتــی نــاوەنــدی خەالفەت‪.‬‬ ‫هەروەها بونە زەمینەیەكی لە بار بۆ‬ ‫كۆكردنەوەی بەرهەڵستكارانی ناعەرب‪،‬‬ ‫بەمەش زیاتر سەریان پەرژا تا ئاسایشی‬ ‫دەسەاڵتی خەالفەت بخەنە مەترسییەوە‬

‫کوردەکان پێکهاتەی سەرەکی بون لە بزوتنەوەکانی خەواریجدا‬ ‫و سەركۆنەی الدانەكانی بكەن‪ .‬پاش‬ ‫ئــەو كارەساتانە ئــەو جەنگاوەرانەی‬ ‫كــە مــابــوونــەوە و خــۆیــان لــە نزیكی‬ ‫(پێنچ سەد) كەس دەدا‪ ،‬ڕوویانكردە‬ ‫(شـــارەزوور)‪ ،‬چونكە ئەم هەرێمە لە‬ ‫ڕووی بەڕێوەبردنەوە بەردەوام لە دەستی‬ ‫كوردا بووە‪ ،‬هیچ والی و كاربەدەستێكی‬ ‫خەلیفەكان نەیانتوانیوە فەرمانڕەوایی‬ ‫بە شێوەیەكی ڕەها تێدابكەن‪ .‬لەڕووی‬ ‫پێكهاتەی دانیشتوانەكەیەوە هەموو‬ ‫سەرچاوەكان لەسەر ئــەوە كۆكن كە‬ ‫هەموویان كوردبوون‪ .‬لەدوای ئەم ڕووداوە‬ ‫ناوچەكانی شارەزوور و هەرێمی جزیرە و‬ ‫چیاكان بوونە سێ دەڤەری سەرەكی و‬ ‫بنكەی دەسەاڵتی خەواریج‪ ،‬كە بەدرێژایی‬ ‫خەالفەتی ئەمەوییەكان چەندین جواڵنەوە‬ ‫و ڕاپەرینیان دژی خەالفەتی ئومەویەكان‬ ‫تێدا ئەنجامدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی سەرنجە‬ ‫خەواریجەكان لە ناو خۆیاندا چەندین‬ ‫گروپ و هاوكات چەندین سەركردەیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬وەك (خەریتی كــوڕی ڕاشد‪،‬‬ ‫ئەبی مریم‪ ،‬سعد بن قفل‪ ،‬فروە بن نوفل‪،‬‬ ‫زیاد بن فراش‪ ،‬حیان بن چیبان)‪ ،‬واتە‬ ‫نەبوونی سەركردایەتییەكی یەكگرتوو‪،‬‬ ‫هــەروەهــا بــەرنــامــە و فەلسەفەیەكی‬ ‫یەكگرتوو ببوە سیمایەكی دیــار و‬ ‫بنەڕەتیی خەواریجەكان‪ .‬ئەمەش دوو‬ ‫هۆكاری سەرەكی بوون بۆ سەرنەكەوتن‬ ‫و پەرتەوازەییان‪( .‬شارەزوور و جەزیرەو‬ ‫ێ دەڤــەری گرنگی‬ ‫هەرێمی چیاكان) س ‌‬ ‫نیشتمانی كوردان بوون‪ ،‬كە كەوتوبونە‬ ‫ژێر ڕكێفی فكری و سیاسی و فەرهەنگی‬ ‫خــەواریــجــەوە‪ .‬ئــەوەش وایكردبوو كە‬ ‫كــوردیــش دووچــــاری چــەنــدیــن دیــدو‬

‫بۆچوونی جیاواز و سەركردایەتی جیاواز‬ ‫ببن و لەشڵەژانێكی فكری و سیاسی دا‬ ‫بژین‪ ،‬لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئیسالم‬ ‫دا‪ ،‬بۆ کورد جەنگی خەواریج و خەالفەت‬ ‫بێجگە لەجیاوازیان لە فكرو تێڕوانین‬ ‫و بــۆچــوونــە شەرعییەكاندا جەنگی‬ ‫كلتورەكانیش بــوو‪ .‬لە هــەر شوێنێك‬ ‫كلتوری عەرەبی لە بەرگی ئیسالمدا خۆی‬ ‫نواندبێت‪ ،‬كلتورە جیاوازەكان نەیارو‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی ئەو شوێنە بوون‪ .‬كورد‬

‫كــورد و بزوتنەوەی خەواریج‪ ،‬چونكە‬ ‫كورد بێزاربوون لە والی و كاربەدەستانی‬ ‫ئومەوی‪ .‬ئەوان دنیاگەرایی و دەسەاڵت‬ ‫هەموو ئەركان و ئەركێكی ئایینی و‬ ‫مرۆیی لەبیربردبوونەوە‪ ،‬وەك نوسەری‬ ‫كورد (شكور مستەفا) ڕایەکی جوانی‬ ‫هەیە لــەم بــارەیــەوە و دەڵــێــت‪( :‬من‬ ‫لەسەر ئەوە سوورم لەبەر ئەوەی كورد‬ ‫لە هەموو گەالنی تر زیاتر ناڕازی بووە‪،‬‬ ‫ئیتر لە هــەرالیــەك شنەیەك نــاڕەزای‬

‫بۆ کورد جەنگی خەواریج و‬ ‫خەالفەت بێجگە لەجیاوازیان‬ ‫لە فكرو تێڕوانین و بۆچوونە‬ ‫شەرعییەكاندا جەنگی‬ ‫كلتورەكانیش بوو‬ ‫ئیسالمێكی ڕۆحی و میللی پەسەند بوو‪،‬‬ ‫نەك ئیسالمێك كە بۆنوبەرامی سیاسەت‬ ‫و بەكارهێنان بدات و ڕەنگ و ڕووی هۆز‬ ‫و تیرە و نەریتێكی دیاریكراوی بەسەردا‬ ‫زاڵبێت‪ .‬سیستەمی ئومەوییەكان و‬ ‫دەسەاڵتدارێتی ئۆتۆكراتیانەی ئەوان بوو‬ ‫بە هۆكاری سەرەكیی پەیوەندییەكانی‬

‫و بانگی ئــازادی هەڵی كردبێت پێی‬ ‫گەشاوەتەوە و بووە بە كەواسووری پێش‬ ‫لەشكر و پێشەنگایەتی كــردووە)(‪،)3‬‬ ‫هەستی دەمارگیری و خۆبەزلزانینی‬ ‫ئومەوییەكان و سیاسەتی نەژادپەرستیان‬ ‫لە بەرامبەر گەالنی موسڵمانی ناعەرەب‪،‬‬ ‫هۆكارێكی تــری بەرهەڵستكارییەكان‬

‫بووە‪ .‬دیارە عەرەب لە پێش ئیسالمدا‬ ‫دابەشببوون بەسەر چەند هۆزێكدا و‬ ‫تاسەردەمی پێش سەرهەڵدانی ئیسالم؛‬ ‫هیچ كاتێك وەك نەتەوەیەكی تــەواو‬ ‫دەرنەكەوتن‪ .‬دەمارگیری و هۆزایەتی‬ ‫الی عــەرەب بریتیبوو لە ڕۆحی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیان‪ .‬دەمارگیری الیان نیشانەی‬ ‫پیاوەتی و شەرەف و تەواوی شانازیە‬ ‫كۆمەاڵتییەكەیان بوو‪.‬‬ ‫هەربۆیە بنەماڵەی ئومەوییەكان و‬ ‫الیەنگرانیان پشتبەستوو بەهێزەكانی‬ ‫عەرەب و هۆزی قورەیش‪ ،‬لەسەر بنەمای‬ ‫ڕقلێبون سیاسەتی نەژادپەرستیی‬ ‫دەوڵەتیان ئاراستەكرد‪ .‬لوتكەی ئەم‬ ‫ئاراستەیەش لە سەردەمی (عبدالملیكی‬ ‫كـــوری مـــــەروان)دا و لــەســەردەســتــی‬ ‫كارگێڕەكەی (حەجاجی كوری یوسفی‬ ‫ســەقــەفــی)دا بــوو (‪ .)4‬لەسەردەمی‬ ‫ئەواندا باج و خەراج و سەرانەی زۆر بە‬ ‫سەر گەالندا سەپێنرابو و بارێكی گرانی‬ ‫لە سەر بژێوی ژیانیان دروستكردبو‪،‬‬ ‫ئەمەش بووە هۆی كارێكی سەرەكی لە‬ ‫هەستانی ناوچە كوردییەكان دژی ئەو‬ ‫ئەزمە ئابورییە‪ .‬لەڕاستیدا پشتگیریی‬ ‫كورد بۆ زۆرێك لە هۆزە ڕاپەڕیوەكانی‬ ‫موسڵ لە بەر مەزهەبی خەواریج نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵكو وەك باسمان كرد لەبەرتوندی‬ ‫سیاسەتی دەوڵــەتــی خــەالفــەت بوو‬ ‫لەسەپاندنی باج و خەراج و سەرانەی‬ ‫زۆر بەسەر كــورد و هەموو میللەتە‬ ‫ناعەرەبەكانی تر دا (‪ .)5‬پاڵنەرێكی‬ ‫تر بۆ هۆكارەكانی پەیوەندیی كوردو‬ ‫خەواریج لە سیاسەتی ئومەوییەكاندا‬ ‫بەعەرەبكردن بــوو‪ .‬بەشێوەیەك زۆر‬

‫ناوچەكانی شارەزوور و هەرێمی جزیرە و چیاكان بوونە سێ دەڤەری‬ ‫سەرەكی و بنكەی دەسەاڵتی خەواریج‪ ،‬كە بەدرێژایی خەالفەتی‬ ‫ئەمەوییەكان چەندین جواڵنەوە و ڕاپەرینیان دژی خەالفەتی ئومەویەكان‬ ‫تێدا ئەنجامدا‬

‫كاریكردە سەر الیەنی دەروونیی مرۆڤی‬ ‫كورد‪ .‬دەوڵەت ڕاستەوحۆ و ناڕاستەوخۆ‬ ‫هەوڵی سڕینەوەی سیماو ڕوخساری زمان‬ ‫و كلتوری كوردی دەدا‪ .‬لەو پڕۆسەیەدا‬ ‫پووكانەوەی ڕەگەزو بنەما بەدیهاتوەكانی‬ ‫چــەمــكــی نــەتــەوەیــی كـــورد بەشێك‬ ‫بــوو لە سیاسەتی ڕەگەزپەرستانەی‬ ‫ئومەوییەكان (‪ .)6‬ئــەم شــێــوازە لە‬ ‫ســەردەمــی عەبدولمەلیك و حەجاجی‬ ‫بەردەست و پیاوی دەستیپێكرد‪ .‬ئەو‬ ‫دیوانانەی ڕۆژهەاڵتی خەالفەت تا ئەو‬ ‫كاتەش ڕوویەكی ئێرانیان پێوە دیاربوو‪.‬‬ ‫كورد بەحوكمی هاونەژادی و نزیكیی‬ ‫فەرهەنگ و كەلچەری ڕابووردویانەوە‬ ‫لەناو ئێراندا؛ الیان قورس بوو فەرهەنگی‬ ‫عــەرەبــی كــۆتــایــی بــە رابـــووردویـــان‬ ‫بێنێت‪ .‬لەو سەردەمەدا حەجاجی والی‬ ‫فەرمانی كرد بۆ بەعەرەبكردنی هەموو‬ ‫دیوانەكانی كاروباری دەوڵــەت‪ .‬لێرەوە‬ ‫كاریگەرییەكی ڕەش لەناو دەروون و‬ ‫ڕۆحی كوردە بەموالیكراوەكاندا بەجێما‪،‬‬ ‫ئــەم هــەنــگــاوە لــەالیــەن دەوڵــەتــەوە‬ ‫وەك هەنگاوێكی پێشكەوتنخوازانە‬ ‫ســەیــردەكــرا‪ .‬نــەك وەك تواندنەوەی‬ ‫میللەتان لە بۆتەی عەربایەتی دا (‪.)7‬‬ ‫بەو شێوەیە خەواریجەكان كاریگەرییەكی‬ ‫زۆریـــان لــە نــاو كـــوردا بەجێهێشت‪،‬‬ ‫بەجۆرێك‪ ،‬لە زۆربــەی بزووتنەوەكانی‬ ‫خەواریجدا‪ ،‬پەیوەندییەكانیان تەنیا بە‬ ‫باڵوبوونەوەی مەزهەبەكەیان لەناو كوردا‬ ‫كۆتایی نەهات‪ ،‬بەڵكو بەشدارییەكی‬ ‫كردارەكیشیان هەبوو‪ .‬هێزی مرۆی كورد‬ ‫مەچەكی بەهێزی تەواوی شۆڕشەكانیان‬ ‫بــوو(‪ .)8‬كاریگەری بیری خەواریج لە‬ ‫ناو كــوردا دەگــەڕایــەوە بۆ ئەو پڕۆژە‬ ‫دادپەروەرییەی كەسەرەتا بانگەشەیان‬ ‫بۆ دەكــرد‪ .‬بەاڵم لەڕاستیدا بەشێوەی‬ ‫كــردارەكــی بۆچوونەكانیان لە پــڕۆژە‬ ‫دیموكراسییەكانیاندا دۆڕاند‪ .‬ئەم پڕۆژەیە‬ ‫كەدەیانویست بیكەن بە ئەلتەرناتیڤێك‬ ‫بــۆ كێشەی ئیمامەت لــەنــاو ژیانی‬ ‫سیاسی موسڵماناندا‪ ،‬چونكە دیاریدەی‬ ‫دووبەرەكی ببوو بەمۆرێكی ڕێكخستنە‬ ‫نەهێنی و ئاشكراكانیان‪ .‬لەالیەكی ترەوە‬ ‫توندڕەوی لەبڕیارو بیر و ڕاكانیان مۆركی‬ ‫ئــازادی و دیموكراسی لێسەندبوونەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكی ت ــرەوە زیــادەڕەویــكــردن لە‬ ‫حوكمە شەرعییەكاندا ڕوویەكی تری‬ ‫شكستی پڕۆژەكانیان بــوو(‪ .)9‬ئەگەر‬ ‫لەمێژووی دێرینی خەالفەت بڕوانین؛‬ ‫دەبینین بــزووتــنــەوەی خــەواریــج تاكە‬ ‫ســەرهــەڵــدان نــەبــوو‪ ،‬بەڵكو وەك لە‬ ‫زۆربەی سەرچاوە مێژوویەكاندا ئاماژەی‬ ‫پێكراوە بە دەیان جواڵنەوە و ناڕەزایی‬ ‫و بەربەرەكانی ئەو دەسەاڵتە دكتاتۆریانە‬ ‫تــا كۆتایی ســەردەمــەكــانــی خەالفەت‬ ‫بــوونــیــان هــەبــووە‪ .‬ئــەم جــواڵنــەوانــە‬ ‫زۆرجــار لە شێوەی عەشیرەت و گروپ‬ ‫و تەنانەت تاكەكەسیش خۆیان نواندوە‪.‬‬ ‫بێگومان دەیان هۆكاری سەرهەڵدان و‬ ‫سەركەوتن و سەرنەكەوتنیان هەبووە‪،‬‬ ‫وەك لە درێــژەی باسەكەدا تیشكمان‬ ‫خستە ســەر الیەنەكانی بزووتنەوەی‬ ‫خــەواریــج‪ ،‬گرنگترین فاكتەر بۆ ئەو‬ ‫پەشێوی و نائارامی و فەوزایە لە سایەی‬ ‫دەسەاڵتەكانی خەالفەت و كۆمەڵگای‬ ‫عەرەب دەگەرێتەوە بۆ پێدانی ڕوواڵەتی‬ ‫موسڵمانبوون بە دەسەاڵتەكانیان و‬ ‫پشتگوێخستنی هەموو بەها مرۆییەكان‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬البدایە والنهایە‪ -‬ابن الكثیر‪ -‬ج‪ 7‬ص ‪226‬‬ ‫‪ -2‬كورد و بزوتنەوەی خەواریج – د‪.‬شوان‬ ‫عثمان– ‪9-85‬‬ ‫‪ -3‬گۆڤاری ڕاسان – بیروباوەری كوردەواری‬ ‫–ژمارە ‪ 65‬ل‪23‬‬ ‫‪ -4‬الصراع بین االمویین و مبادیء االسالم‬ ‫–نوری جعفر –ص ‪117‬القاهرە‬ ‫‪ -5‬الطبيعة الدولة العباسیة –فاروق عمر –‬ ‫ص ‪421‬‬ ‫‪ -6‬كاریگەری كەلتوری ئەوان لەسەر كورد‬ ‫–عەتا قەرەداغی ل‪69‬‬ ‫‪ -7‬تأریخ العراق فی ظل الحكم االمــوی –‬ ‫الخربوطلي‪ -‬ص ‪ – 95‬القاهرة‬ ‫‪ -8‬اهمیت كرد و كردستان درادوار تاریخی‬ ‫ایران‪ -‬تاران – ل‪68‬‬ ‫‪ -9‬هەمان سەرچاوەی پێشوو ل‪70‬‬