تەنیا لە سلێمانی 35هەزار كرێچی هەن
“مژدەكەی حكومەت دانپێدانانە بەشكستی وەبەرهێنانی خانوبەرەدا” 6
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
دو ساڵە حكومەتی هەرێم بە نایاسایی پارە خەرج دەكات چاودێر -تایبەت: بە بۆچونی شارەزایانی ئابوری‌و یاسایی ،حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەی دو ساڵە بە نایاسایی پارە خەرج دەكات ،چونكە لەو دو ساڵەدا خەرجییەكان بەیاسا رێكنەخراون ،كە خۆی لە ئامادەكردنی پرۆژەی بودجەدا دەبینێتەوە بە پەسەندكردنیشی لەالیەن پارلەمانەوە .هەروەك سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپارلەمانی كوردستان‌و بڕیاردەری لیژنەی دارایی لەپارلەمانی عیراق نەناردنی پرۆژەی بودجە بۆ پارلەمان بەكارێكی زۆر نایاسایی دەزانن ،پێشبینی ئەوەش دەكەن ،كە لە 2016شدا هەمان پێشێلكاری دوبارەبێتەوە. لەوبارەیەوە ،سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پارلەمانی كوردستان، بە"چاودێر"ی راگەیاند ،یەكێك لە هۆكارەكانی سەختتربونی ئەم قەیرانە ،نەبونی پڕۆژەیاسای بودجە‌و نەناردنیەتی بۆ پارلەمان. د.عــیــزەت سابیر ،ئــامــاژەی بــەوەشــدا ،حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2014و 2015دەیوت "ناتوانین بودجە بۆ پارلەمان بنێرین، لەبەرئەوەی دڵنیانین لەو داهاتەی بەغداد بۆمان دەنێرێت" ،بەاڵم 2016هیچ پاساوێك نییە ،بۆ ئەوەی حكومەت پرۆژەی بودجە بۆ پارلەمان نەنێرێت ،چونكە هەرێم خۆی نەوت دەفرۆشێت‌و پێشبینیی خۆی بۆ ساڵی 2016كردوە ،كە بەرهەم‌و هەناردەی نەوت‌و داهاتی چەند دەبێت. ناوبراو ،باسی لەوەشكرد ،یەكێك لە هۆكارەكانی كەمكردنەوەی كێشەی خەڵك ،ناردنی بودجەیە بۆ پارلەمان ،چەندێكیش حكومەت لەگەڵ ئەوە بێت بودجە نەنێرێت ،هێندەش پرۆسەی حوكمڕانی ناشەفاف دەبێت ،چونكە كە بودجە نەهاتە پارلەمان ،پارلەمان ناتوانێت چاودێریی حكومەت بكات. هەر لەوبارەیەوە ،ئەحمەد حاجی رەشید ،بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ،بە"چاودێر"ی راگەیاند، بەو هەمو پشێوی‌و كارە تێرۆرستییانەی لە عیراقدا دەكرێن ،بەاڵم رێگەیەكی یاسایی دۆزراوەتەوە بۆ ئەو بڕە خەرجییانەی هەیە ،هەر دینارێكیش بەپێی یاسا خەرجدەكرێت. نــاوبــراو ،باسی لەوەشكرد ،بەبێ هیچ رێگەیەكی یاسایی‌و پڕۆژەیاسای بودجە لەم چەند ساڵەدا لەهەرێمی كوردستان، ئەو هەموو داهاتە خەرجكراوە ،بۆیە پێویستە دیوانی چاودێریی دارایی لە هەر دینارێك بپرسێتەوە ،كە لە هەرێمی كوردستاندا خەرجدەكرێت ،بەاڵم دەسەاڵتی ئەوەی نییە بەرپرسان بداتە دادگا. زانیاری زیاتر لە الپەڕە ()٣دا دەخوێننەوە
مەرجەعێكی سعودی ،كێشەی نێوان دوو مەالی هەرێم چارەسەردەكات
شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی:
هەموو ئیسالمییەكانی كوردستان لەدەرەوەی هەرێم خاوەن مەرجەعییەتن
2
لەكاتێكدا خۆی زانستی پزیشكی بەزمانی ئینگلیزی خوێندوە
بانگخوازێكی ئیسالمی ،زمانی ئینگلیزی بە زمانی بێئەخالقی ناودەبات
پێکگەیشتن ئازادی بێت؛ هەردووکمان ئازادین و .لە تورکییەوە :وریا غەفووری
پڕۆژەی ژیانەوەی نەخۆشانی شێرپەنجە 11ملیار دیناری دیكەی دەوێت
3
مادەی ٢٦جگە لە ئیسالم پەیڕەوکارانی ئاینەکانی دیکە توڕەدەکات 2 ئیبن تەیمیەی باوكی توندوتیژیی سەلەفیزم، كورد بوو؟!
6
محەمەد هەریری
راپۆرت
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
info_chawder@yahoo.com
پەیڕەوكارانی ئاینەكانی دیكە ،لە ناڕەزایی بەردەوامن
2
"مادەی ()26ی پرۆژەیاسای كارتی نیشتمانی، ئاینی ئیسالم بەزۆر دەسەپێنێت" چاودێر -بابان حەمە: ی پاش ئەوەی ساڵی رابردو حكومەت ی نیشتمانی) ی (كــارت ـ عیراق پـــرۆژە ی راگەیاندو ســەرۆك وەزیرانیش داوا ی ی نوێنەران كــرد بەهۆ لەئەنجومەن ی ســــوودە ئــەمــنــیــیــەكــانــیــەوە ،یــاســا بــۆ دەربــكــات27 ،ی مانگی رابـــردو پارلەمانی عیراق ئەو پرۆژەیەی خستە دەنــگــدانــەوەو پەسەندكرا ،بــەاڵم ئەو یاسایە زنجیرەیەك نــاڕەزایــی لەالیەن كەمینە ئاینییەكانی عیراقەوە بەدوای خۆیدا هێنا ،چونكە مــادەی ()26ی پرۆژەكە بەدژایەتیكردنی ئاینەكانی تر لێكدەدەنەوە .پارلەمانتارێكی كوردیش لەپارلەمانی عیراق پێیوایە ئەو پرۆژە یاسایە ئاینسەپێنەو كەموكورتی ئێجگار زۆری تێدایە‌و دژ بەكەمینە ئاینییەكانی چ عیراق‌و چ هەرێمی كوردستانیشە. بڕگەی دووەمی مادەی ( )26دەڵێت: ئەگەر دایك‌و باوكێك لەئاینەكانی دیكە بوون بە موسوڵمان ،ئەوا منداڵەكانیشیان (ئــەوانــەی خــوار تەمەنی 18ساڵن) دەبێت دوای ئاینی دایك‌وباوكیان بكەون‌و ئەوانیش ببنە موسوڵمان.
دژ بەكەمینە ئاینییەكانی چ عیراق‌و چ هەرێمی كوردستانیشە. د.بەختیار جــەبــار شــاوەیــس ،لەو باوەڕەدانییە ئەو پرۆژە یاسایە هەروا بمێنێتەوە ،دەڵێت :دەبێت گۆڕانكاری تێدا بكرێت‌و ئەو بڕگانەی كە دژ بەمافە كەسی‌و مەدەنی‌و دیموكراسییەكانن‌و هەروەها دژ بەدەستوری كۆماری عیراقی فیدراڵیشە ،دەبێت چارەسەر بكرێت.
بایكۆتی پارلەمان دەكەن س ــەب ــارەت بــەدوایــیــن هەڵوێستی نوێنەرانی كەمینە ئاینییەكان لەعیراق، ئــەو پــارلــەمــانــتــارە كـــوردە دەڵــێــت: پارلەمانتارە مەسیحییەكان‌و نوێنەری كەمینە ئاینییەكانی دیكەیش لەپارلەمانی عیراق ،بایكۆتی دانیشتنەكانی پارلەمانی عیراقیان كــردوەو هەڵوێستی جیدیان لەسەر ئەو مەسەلەیە وەرگرتوە. ســەبــارەت بــەو كــۆت‌وبــەنــدكــردنــی كەسەكانیش بۆ ملكەچبوون بەئاینی ئیسالم‌و سەندنەوەی ئازادی هەڵبژاردنی ئاین ،د.بەختیار شاوەیس ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئەگەر ئەو پرۆژەیە یاسایە وەكخۆی بمێنێتەوە ئەوا هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە‌و بەهەمانشێوەش ئەو ستەمە
پارلەمانتارێكی مەسیحی: ئەو پرۆژە یاسایە بەزۆر ئیسالمت لەملئەپێچێت‌و دژی دەستوریشە كەموكورتی زۆری تیایە.. پارلەمانتارێكی كــورد لەپارلەمانی عیراق ،لەلێدوانێكیدا بۆ «چاودێر»، باس لــەوە دەكــات ئەگەر یاساكە بەو شێوەیە بڕوات كەموكورتی ئێجگار زۆری تێدایە‌و بەدڵنیاییەوە ئەو پرۆژە یاسایە
بەسەرۆككۆماریان رایگەیاندبو كە ئــەو پــرۆژەیــە یاسایە ناكۆكە لەگەڵ دەستوری كۆماری عیراقی فیدڕاڵداو هیوای ئەوەشیان خواست بەپێی ئەو دەسەاڵتەی هەیەتی ئەو پێشێلكارییە رابگرێت كە دەرحـــەق كە بەكەمینە ئاینییەكان دەكرێت.
مەراسیمێکی مەسیحیەکان لە بەغداد
ستەمكردنە لەكەمینە ئاینییەكانی دیكەی عیراق كە ئیسالم نین ی جــۆزێــف سڵیوە ســەبـی ،سەرۆك ی دیــمــوكــراتــی) كــوتــلــەی (وەركــــــا ی عــیــراق، ی نــوێــنــەران ـ لــەئــەنــجــومــەنـ لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند «پــاش ی ئەوەی پارلەمانی عیراق یاسای كارت نیشتمانی خستە دەنگدانەوەو پەسەند ی كرا ،بڕگەیەكی پرۆژە یاساكە جێگە قبوڵكردن نییەو دژ بەكەمینە ئاینییەكان جێگیركراوە.
یاساكە دژی دەستورە.. ئەو پارلەمانتارە جەختی لەوەشكردەوە كە جێگیركردنی بڕگەی ئەم یاسایە لەنێو پرۆژە یاساكەدا ،دژی دەستورو هەندێك ئاینییە دەرحــەق كەمینە ئاینییەكانی بڕگەو مــادەی دیكەی دەستوری نوێی هەرێمی كوردستانیش دەكرێت. عیراقن كە ئاماژە بەوە دەدات نابێت هیچ جۆرە ئاین سەپاندنێك لەعیراقدا ستەمێكی ئاشكرایە.. پەیڕەوبكرێت‌و ئـــازادی داوە بەتاكی ناو لەكوتلەكانی ی یەكێك سەرۆك عیراقی ئاین‌و بیروباوەڕ بەئازادی خۆی عیراقیش، ی ـ ـەران ـ ـن ـ ـوێ ـ ن ی ئەنجومەن هەڵببژێرێت. ی ی نیشتمان رایدەگەیەنێت ،یاسای كارت ســەرۆكــی لیستی رافــیــدەیــن-یــش
لەپەرلەمانی عیراق ،بەهەمان شێوە رەخنەی تووند لەمادەی 26ی یاسای كــارتــی نیشتمانیی عــیــراق دەگــرێـت‌و رایدەگەیێنێت ئەو مادەیە دوبەرەكی‌و رق‌و كینە دەخاتە نێو پێكهاتەكانی عیراق.
26ی یاساكە یەكناگرێتەوە كە ئاماژە بەوە دەكــات نابێت ئاین بسەپێنرێت‌و هــەر كەسێك مافی هەڵبژاردنی هەر ئاین‌و بیروباوەڕێكی هەیە كە خۆی دەیخوازێت».
پارلەمانتارێكی كورد :ئەو پرۆژە یاسایە دژ بەكەمینە ئاینییەكانی عیراق‌و هەرێمی كوردستانە یونادیم یوسف كەننا ،سەبارەت دژبەری (ت��ض��ارب)ی ئــەو پــرۆژەیــە یاسایەش لــەگــەڵ دەســتــوری كــۆمــاری عیراقی فیدراڵدا دەڵێت :ماددەكە پێشێلی چەند ماددەیەكی دیكەی دەستوور دەكات، مــاددەی 5ی دەستوور لەگەڵ ماددەی
كێشەكەیان بردە الی سەرۆك دوای ئەوەی رۆژی سێشەممەی رابردو شاندێك بەنوێنەرایەتی پێكهاتەكانی مەسیحی ،ئێزدی‌و سابیئەی مەندائی، لەگەڵ سەرۆككۆماری عیراق دكتۆر فوئاد مەعسوم كۆبوونەوە
وەك تەوقێكی ناچاری دەیپێچنە ملت! چاودێرێكی سیاسیش پێیوایە كە دەبوایە هەر زوو‌و پێش دەنگدان لەسەر ئەو پرۆژەیە یاسایە ،نوێنەرانی كەمینە ئاینییەكان رێوشوێنی مەدەنی‌و فشارو خۆپیشاندان‌و كــۆكــردنــەوەی واژۆی شەقامی عیراقییان بەكارببردایە. قەیس قاسم ،چاودێرو رۆژنامەنووسی عیراق ،بۆ مەداپرێس دەڵێت :ئەو پرۆژە یاسایە وادەكـــات هــەر لەمنداڵییەوە تەوقی ناچاری بەئاینێك بكرێتە ملت‌و ناچاربكرێن (چونكە دایكت یان باوكت ئیسالمە ،هیچ چارێكت نەماوەتەوەو دەبێت تۆش ئیسالم بیت). ئەو چاودێرە دەڵێت :یەك هیوای گەورە ماوەتەوە كە رێگە لەو ئاینسەپێنییە بكرێت ،ئەویش هاتنە سەرخەتی د.فوئاد مەعسوم ،سەرۆككۆماری عیراقە كە ئاوێك بكات بە ئاگرەدا. چارەسەر تەنها دادگای فیدراڵییە ئەندامێكی لیژنەی یاسایی پارلەمانی عیراقیش ئــامــاژە بۆ ئــەوەدەكــات كە بڕیاری دوایــی دەگەڕێتەوە بۆ دادگای فیدڕاڵی عیراق. موحسین سەعدون ،باس لەوەشدەكات كــە ســــەرەرای ئـــەوەی پارلەمانتارە نائیسالمەكانی نێو پارلەمانی عیراق دژی ئــەو پــرۆژە یاسایە وەستانەوە، بەاڵم لەدواجاردا هەر دەنگدانی لەسەر كراو تێپەڕێنرا ،بەاڵم بڕیارە كۆتاییەكە دەچێتە بەردەم دادگای فیدڕاڵ‌و ئەگەر دادگاكە ئەو پرۆژەیە یاسایەی پێ (نا یاسایی)بوو ،یاخود دژبـــەری لەگەڵ یاساكانی دیكە دروســتــكــرد ،داوای هەمواركردنی دەكاتەوە.
مەرجەعێكی ئاینی لەسعودیەوە كێشەی نێوان دو مەالی هەرێم چارەسەردەكات چاودێر – تایبەت: بــەهــۆی دابەشبونی مامۆستایانی ئاینی لەهەرێمی كوردستان بەسەر حزب‌و رەوتــە جیاوازەكاندا ،وەزارەتــی ئەوقاف ناتوانێت كۆنتڕۆڵی گوتاری ئاینی بكات‌و بەو هۆیەشەوە مەرجەعێكی بـــااڵی ئــایــنــی لـــەواڵتـــی ســعــودیــەوە ناوبژیوانی بۆ چارەسەركردنی كێشەی دو مــامــۆســتــای ئــایــنــی لەسلێمانی دەكات .وتەبێژی وەزارەتەكەش دەڵێت «بــەهــۆی دابەشبونی مامۆستایانی ئاینی ستراتیژیەتیەكی رونمان نییەو ناشتوانین لێپرسینەوەیان لێبكەین، چونكە ئەو الیەنەی مامۆستاكە سەر بەوە ،وا دەزانێت دژایەتیان دەكرێت». شارەزایەكی ئیسالمیی سیاسیش ئەوە دەخــاتــە ڕو ،حــزبــە ئیسالمییەكانی كوردستان هــەر یەكەیان ل ــەدەرەوەی سنوری هەرێم خاوەن مەرجەعیەتی بااڵن، ئەوەش بەمەترسی گەورە دەزانێت. بەڵگەیەكی مەترسیدار وتەبێژی وەزارەتی ئەوقاف‌و كاروباری ئاینی حكومەتی هەرێمی كوردستان ،بە «چاودێری» راگەیاند ،بەڵگەی ورد‌و دەقیقم الیــە ،كە لەواڵتی سعودیەوە یەكێك لەمەرجەعە بااڵكانی ئاینی
ئــەو واڵتــە ،دەســتــوەردانــی كــردوە بۆ چــارەســەركــردنــی كێشەی نــێــوان دو مامۆستای ئاینی لەشاری سلێمانی ،كە لەسەر یەك رەوتن. مــەریــوان نەقشبەندی ،وتیشی «لــەبــەرئــەوەی لەهەرێمی كوردستان زۆربەی مامۆستا‌و مەالكان لەسەر رەوتە جیاوازەكانن‌و هەر كاتێك كێشەیەكیان دەبــێــت ،پەنا بۆ رەوتــەكــانــی خۆیان دەبەنەوە لــەدەرەوەی هەرێم ،بۆ نمونە رەوتی سەلەفی‌و ئیخوانەكان ،بۆیە ئێمە وەك وەزارەتــی ئەوقاف ناتوانین هیچ شتێك بكەین‌و دەستمان بەستراوە». نــاوبــراو ،رونیشیكردەوە ،هۆكاری ئــەم كێشەیەش بەپلەی یــەكــەم بۆ ئـــەوە دەگـــەڕێـــتـــەوە ،كــە حكومەت هاوشێوەی زۆربەی وەزارەتەكانی دیكە وەزارەتــــی ئەوقافیشی دابــەشــكــردوە
بەسەر حزبەكاندا ،هــەروەك ناكرێت ،كێشانەی ناو وەزارەتی ئەوقاف بكرێت. وەزیـــری ئــەوقــاق‌و زۆربـــەی كارمەند‌و ئیسالمییەكان سەر بەمەجەعیەتی كەسە نزیكەكانی حزبی بن ،هەروەها دەرەوەن تــا دێــت دەســتــوەردانــەكــانــی دەرەكــی الیخۆشیەوە ،شارەزایەكی ئیسالمی لەناوخۆی كاروباری ئانیی هەرێم زیاتر دەبێت‌و چەندینجار بەبێ ئاگاداری ئێمە سیاسی ،بۆ «چاودێر» پێیوایە ،هەمو مامۆستایانی ئاینی بانگهێشتی دەرەوە ئیسالمییەكانی كوردستان لــەدەرەوەی سنوری هەرێم خــاوەن مەرجەعییەتن‌و كراون. سەبارەت بەگرتنەبەری رێوشوێنی پابەندن بەو مەرجەعەوە كە هەیانە. سۆران سێوكانی ،وتیشی «ئاشكرایە پێویست بــۆ چــارەســەركــردنــی ئــەو كێشانە ،وتەبێژەكەی وەزارەتی ئەوقاف مەرجەعی یەكگرتو ،رێكخستنی جیهانیی نەیشاردەوە ،كە كاتێك وەك وەزارەت ئیخوان موسلمینە ،هەروەها سەلەفییە سەربازیدا پێیدەوترێت جیۆپۆلەتیكی مەترسی سەلەفیەت لەئێستادا بە بمانەوێت لێپرسینەوە لەگەڵ مامۆستا مەدخەلییەكان ،یاخود وەك ناوم لێناون سعودییە ،لەئێستادا رەوتــی سەلەفی ئــاشــكــرا دەرن ــاك ــەوێ ــت ،بــەڵــكــو لــەو یان مەالیەكی ئاینی بكەین ،لەبەرئەوەی سەلەفیەتی (سەالمەت -بەكایەنی) كە كاریگەرییەكی سلبی لەوێدا هەیە ،كە كاتەدا دەردەكەوێت ،كە بەرژەوەندییە سەر بــەرەوت یان الیەنێكی سیاسین ،لەئێستادا مەرجەعیەتیان لەسعودیەیە ،جــۆرێــك لەجامبون‌و وشــك هەاڵتنی ستراتیژییەكانی كــوردســتــان لەگەڵ ئەوا حزبەكەی لەسەری هەڵدەداتێ‌و وا بەتایبەت رەبیع بن هــادی مەدخەلی ،گەنجانی كورد باڵودەكاتەوە ،كە ناویان بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە دەزانێت ،كە دژی ئەو كارەكە كراوە ،جا ئەو كاریگەرییە هەر لە سەر زانایان دەنێم (زۆمبیە ئایدیۆلۆژیەكان) ،چونكە بەتایبەت‌و دنیای سوننە بەگشتی پێكدا بۆیە پێویستە بەپەلە چارەسەری ئەو نییە ،بەڵكو لەسەر رەوتــی سیاسی گــەر یەكجار عەقڵی كەسێكیان مژی دەدەن‌و یەكتربڕ دەبــن ،لــەو كاتەدا پارتە ئیسالمیەكانیش هەیەو لەراستیدا ئیدی ،ئــەو كەسەش دەبێتە زۆمبی ئیدی دەبینن سەلەفییەكان چ دەورێكی سەلەفیەت وەك رەوتــێــكــی زانستی یاخود ( )death walkingئەوەی كــاریــگــەر دەگــێــڕن ،دەبـــێ ئــەوەمــان هێند بێ مەبەست نییە ،وەك خۆی لەئێستادا هــەیــە ،كەسانی سەلەفی لەبەرچاو بێت سەلەفیەكان بەشێك بون دەردەخات». مەشرەب ،یان دەبنە كەسانێكی پاسیڤ لەپالنی روخاندنی مورسی ،هەرچەند رەوتە ئەو رونیشیكردەوە، ناوبراو، و بێگیان لەكۆمەڵگەدا دژی هونەرو مورسی ئیسالمی بو ،بەاڵم سەر بەقەتەرو بـــەالی حكومەتی ســعــودیــەوە وەك ئەدەب‌و هەمو جوانیەكان دەجوڵێنەوەو توركیاو دژبو لەگەڵ ستراتیژی سعودیدا، پشتێنەیەكی ئەمنی وایە بەدەوری ئەو لەناو خێزانەكاندا چەندین ئاژاوە دەنێنەوە بۆیە بینیمان سەلەفیەكان بەتایبەتی واڵتە خۆیدا ،یاخود گەر راست بێت ،بەناوی دژایەتیكردنی بیدعەوە یان دەبنە حزبی نــوری سەلەفی ،كە بەئاشكرا بڵێین ناوچەی دەستڕۆیشتنی سعودیەیە سەلەفیەتێكی جیهادی لەدواجاردا ،واتە سعودیە دەورێكی گەورەیان بینی لە شەرعیەتدان بە (سیسی) بەالیەنی كەم بۆ كاتی نــاچــاری‌و پێویست سودیان داعش. لێدەبینرێت ،وەك ئەوەی لەسیاسەتی سێوكانی ،ئــامــاژە بــەوەشــدەكــات ،لەڕووی ئایینییەوە.
مەریوان نەقشبەندی: دابەشبونی مامۆستایانی ئاینی بەسەر رەوت‌و حزبەكان دەستی ئێمەی بەستوە
سۆران سێوكانی: هەمو ئیسالمییەكانی كوردستان لەدەرەوەی سنوری هەرێم خاوەن مەرجەعییەتن
راپۆرت
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
info_chawder@yahoo.com
3
دو ساڵە حكومەتی هەرێم بە نایاسایی پارە خەرج دەكات سەرۆكی لیژنەی دارایی پارلەمانی كوردستان:
هیچ پاساوێك نییە ،بۆ ئەوەی حكومەت بودجەی 2016بۆ پارلەمان نەنێرێت
بڕیاردەری لیژنەی دارایی پارلەمانی عیراق:
نەناردنی پرۆژەیاسای بودجە بۆ پارلەمان كارێكی زۆر نایاساییە
چاودێر -نزار جەزا: بــەبــۆچــونــی شــارەزایــانــی ئــابــوری‌و یاسایی ،حكومەتی هەرێمی كوردستان مـــاوەی دو ســاڵــە بــە نایاسایی پــارە خــەرج دەكــات ،چونكە لــەو دو ساڵەدا خەرجییەكان بەیاسا رێكنەخراون ،كە خۆی لە ئامادەكردنی پــرۆژەی بودجەدا دەبینێتەوە بە پەسەندكردنیشی لەالیەن پارلەمانەوە .هــەروەك سەرۆكی لیژنەی دارایی لەپارلەمانی كوردستان‌و بڕیاردەری لیژنەی دارایی لەپارلەمانی عیراق نەناردنی پــرۆژەی بودجە بۆ پارلەمان بەكارێكی زۆر نایاسایی دەزانن ،هەروەك پێشبینی ئەوەش دەكەن ،كە لە 2016شدا هەمان پێشێلكاری دوبارەبێتەوە. 2016ش هەرێم بودجەی نابێ سەرۆكی لیژنەی دارایی لە پارلەمانی كوردستان ،بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند، یەكێك لە هۆكارەكانی سەختتربونی ئەم قەیرانە ،نەبونی پڕۆژەیاسای بودجە‌و نەناردنیەتی بۆ پارلەمان ،هاوكات مانگێك پێش ئێستا لە پەرلەمانەوە نوسراوێكیان ئاڕاستەی حكومەت كرد ،كە پڕۆژەیاسای بودجەیان بۆ بنێرن ،بەاڵم پێشبینیدەكات، «ســاڵــی 2016یـــش ئــەو پــڕۆژەیــاســایــە ئامادەنەكرێت». نەبونی پڕۆژەی بودجە ،قەیرانی دارایی سەختترکردەوە د.عیزەت سابیر ،ئاماژەی بەوەشدا، حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2014و 2015پارلەمان ،پارلەمان ناتوانێت چاودێریی كە داهــات هەیە ،پــڕۆژەیــاســای بودجە دروستدەبێت ،چونكە دەتوانرێت داهاتێك دەك ــرێ ــن ،بـــەاڵم رێــگــەیــەكــی یاسایی نەبێت ،ئەمانە دەستدرێژیانكردۆتەسەر كۆبكرێتەوە ،كە نەزانرێت چەندەو چەندی دۆزراوەتـــەوە بۆ ئەو بڕە خەرجییانەی دەیــوت «ناتوانین بودجە بۆ پارلەمان حكومەت بكات. د .عیزەت ،وتیشی «لەوەتەی بودجە حكومەت‌و دەسەاڵتیان بەدەستەوەیەو لێ سەرفدەكرێت‌و لە ژێر چاودێریشدا هــەیــە ،هــەر دینارێكیش بەپێی یاسا بنێرین ،لەبەرئەوەی دڵنیانین لەو داهاتەی خەرجدەكرێت. بەغداد بۆمان دەنێرێت» ،بــەاڵم 2016نەهاتۆتە پارلەمان ،دامەزراندن‌و سولفە‌و بــۆشــیــان دەچــێــتــەســەر ،هـــەر بۆیە نابێت. ئــەحــمــەد حــاجــی رەشــیــد ،ئــامــاژەی هیچ پاساوێك نییە ،بۆ ئەوەی حكومەت پــڕۆژە نییەو وەبەرهێنەرەكان توشی پڕۆژەیاسای بودجەش نییە. بەوەشدا ،لە هەرێمی كوردستان شەفافیەت «كارێكی زۆر نایاساییە» د.محەمەد رەئــوف سەعید ،ئاماژەی پــرۆژەی بودجە بۆ پارلەمان نەنێرێت ،كێشەبون». حكومەتی عیراق لەگەڵ ئــەوەی بە نییە ،حزب هەژمونی بەسەر حكومەتدا ســەرۆكــی لیژنەی دارای ــی پارلەمان ،بەوەشدا ،ئەو داهاتو خەرجییانەی هەیە، چونكە هەرێم خۆی نــەوت دەفرۆشێت‌و پێشبینیی خۆی بۆ ساڵی 2016كردوە ،ئــامــاژەی بــەوەشــدا ،نییەتێك لەالیەن گشتیین‌و دەبێت بە یاسا رێكبخرێن ،ئەگەر شەڕێكی سەختدا تێپەڕدەبێت لەگەڵ هەیە ،دیوانی چاودێریی دارایی چاودێریی كە بەرهەم‌و هەناردەی نەوتی‌و داهاتی حــكــومــەتــەوە هــەیــە ،كــە پــارلــەمــانــی حكومەت بەپێی عورفی خەرجی‌و داهاتە داع ـش‌و ناوچەیەكی زۆری لە بندەستی بەسەر حكومەتەوە نییەو لیژنەی نەزاهە كوردستان نەتوانێت چاودێریی حكومەت گشتییەكان لە پارلەمانەوە بەیاسایەك داعشدایەو قەیرانی داراییشی هەیە ،بەاڵم ناتوانێت بەرپرسان بەرێتە بەردەم دادگا، چەند دەبێت. ناوبراو ،باسی لەوەشكرد ،یەكێك لە بكات ،ئەمەش هەموو الیەنە سیاسییەكان دەستی حكومەت وااڵنەكات ،ناتوانێت نە پرۆژەیاسای بودجە سااڵنە لە وادەی خۆیدا بۆیە لە هەرێمی كوردستان پێویستیان بەیاسا نییەو پــڕۆژەیــاســای بودجەش داهات كۆبكاتەوەو نەخەرجیشی بكات ،ئامادەدەكرێت. هۆكارەكانی كەمكردنەوەی كێشەی خەڵك ،دەگرێتەوە. الی خــۆیــەوە ،بـــڕیـــاردەری لیژنەی ئامادەنەكراوە. واتــە ئەمەی ئێستا حكومەت دەیكات، ناردنی بودجەیە بۆ پارلەمان ،چەندێكیش ناوبراو ،باسی لەوەشكرد ،بەبێ هیچ دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، لەو بۆشاییەدا گەندەڵی دروستدەبێت شتێكی نایاساییە. حــكــومــەت لــەگــەڵ ئـــەوە بێت بودجە ناوبراو ،باسی لەوەشكرد ،لە نەبونی بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد ،بــەو هەمو رێگەیەكی یاسایی‌و پڕۆژەیاسای بودجە هـــاوكـــات پــســپــۆڕێــكــی ئـــابـــوری، نەنێرێت ،هێندەش پرۆسەی حوكمڕانی ناشەفاف دەبێت ،چونكە كە بودجە نەهاتە بە»چاودێر»ی راگەیاند ،ناكرێت لەئێستادا ،پـــڕۆژەیـــاســـای بـــودجـــەدا ،گــەنــدەڵــی پشێوی‌و كارە تێرۆرستییانەی لە عیراقدا لــەم چەند ســاڵــەدا ئــەو هەموو داهاتە
خــەرجــكــراوە ،بۆیە پێویستە دیوانی چــاودێــریــی دارایــــی لــە هــەر دینارێك بپرسێتەوە ،كە لە هەرێمی كوردستاندا خەرجدەكرێت ،بەاڵم دەسەاڵتی ئەوەی نییە بەرپرسان بداتە دادگا. بڕیاردەری لیژنەی دارایــی پارلەمانی عیراق ،ئاشكراشیكرد ،لە ساڵی 2014دا بە وەزیــری دارایــی هەرێمم وت «بۆچی پــڕۆژەیــاســای بــودجــەتــان نییە» ،ئەو لەوەاڵمدا پێی وتم «ئاخر پارەكەمان لە بــەغــدادەوە بە دەستنەگەیشتووە» ،لە كاتێكدا لە كوردستان مەسروفات هەیەو دەبێت ئەو مەسروفانە بەیاسا رێكبخرێت‌و رێگەیەكی یاسایی هەبێت بۆ سەرفكردنی، ئــەمــە پێشێلكاریی یــاســایــەو زۆریــش نایاساییە.
لەكاتێكدا خۆی زانستی پزیشكی بەزمانی ئینگلیزی خوێندوە بانگخوازێكی ئیسالمی ،زمانی ئینگلیزی بە زمانی بێئەخالقی ناودەبات چاودێر – تایبەت: بانگخوازێكی ئیسالمی داوادەكـــات خوشكان‌و دایكان منداڵەكانیان فێری زمانی عەرەبی بكەن ،نەك ئینگلیزیی، چونكە دەڵێت «زمانی ئینگلیزی ،زمانی بێئەخالقیە» .ئەمە لەكاتێكدا كە ئەو بانگخوازە ،خۆشی زانستی پزیشكی هەر بەزمانی بەئینگلیزی خوێندوە. لەگرتەیەكی ڤیدیۆیدا كە لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا باڵوكراوەتەوە ،دكتۆر عەبدولواحید ،بانگخوازی ئیسالمی بــاس لەخراپییەكانی سەیركردنی فلیم‌و خوێندنەوەی چیرۆك‌و نوسینە ئینگلیزییەكان دەكات‌و بانگەشە بۆ ئەوە دەكات خەڵكی كوردستان لەباتی ئەوەی خۆیان فێری زمانی ئینگلیزی بكەن،
پێویستە خۆیان فێری زمانی عەرەبی بكەن. نــاوبــراو ،داواشـــدەكـــات ،پێویستە لەبری ئەو فلیم‌و درامایانە ،لەماڵەكاندا تەلەفزیۆنەكان بخرێنە سەر وتاری ئاینی، ئەگەرچی بەزمانی عەرەبیش بێت ،تاكو منداڵەكان لەبری گوێگرتن‌و فێربوونی زمانی ئینگلیزی ،فێری زمانی عەرەبی بن ،چونكە وەك ئەو باسی دەكــات، زمانی ئینگلیزی زمانی بێئەخالقیە‌و هەموی هــەر خــراپ ـە‌و شتێكی كەمی دینداری تێدایە. ئــەم وتانەی نــاوبــراو لەكاتێكدایە، كــە ســەرجــەم زانستەكانی جیهان‌و ســەرجــەم كایەكانی ژیــان لەئێستادا بــەزمــانــی ئینگلیزی دەنــوســرێــنــەوە، هەمو ئەو زانستانەشی لەزانكۆكانی جیهان‌و تەنانەت كوردستانیش زۆربەیان
د .عەبدولواحید
بــەزمــانــی ئینگلیزی دەخــوێــنــدرێــت. هــەروەهــا پێویستە ئـــەوەش بەبیری د.عەبدولواحید‌و ئەو كەسانەش كە لە كۆڕەكانیدا دادەنیشن ،بهێنرێتەوە، خۆیشی ئێستا كە پزیشكە ئەو زانستەی بــەزمــانــی ئینگلیزی خــوێــنــدوە نەك عەرەبی ،كەواتە بەر لەهەر كەسێك ناوبراو ،خۆی فێری زمانی ئینگلیزی بوە كە بە قەولی خۆی بەزمانی بێئەخالقی خوێندویەتی .دەبێت ئــەوەش بوترێت كــە لەجیهاندا شتێك نیە بــەنــاوی زمانی بێئەخالقی ،تەنیا لەفەرهەنگی د.عەبدولواحیدا نەبێت ،چونكە هەمو زمانێك بەزمانی عەرەبیشەوە كە ئەو بانگەشەی بــۆ دەكـــات ،دەكــرێــت بۆ شتی زانستی‌و كاری باش‌و خزمەتكردن بەكاربهێندرێت‌و لەهەمانكاتیشدا دەشێت بۆ كاری خراپەش بەكاربهێندرێت.
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
وتار
كورد لەم هاوكێشەیەدا روسیا بێت یان ئەمریكا؟ ئارام ئەحمەد لــە كێبەركێی ئەوەی پێیان دەوت شــەڕی ســارد بە رێبەرایەتی دو جەمسەری جیهاندا، كــە لــە لوتكەیەكیانــدا ئەمریــكا‌و ئەوروپــا راوەســتابون ،لەم بەریشەو روسیاو ئەوروپای رۆژهــەاڵت ،جیهان لــە دوای شــەڕی دوەمی جیهانیەوە ســەرقاڵی ئەم دابەشكردنە بو ،تا ســاڵی 1985گۆڕباچۆف هاتە سەردەسەالت تا ساڵی 1991و خۆری یەكێتی سۆڤیەت ئاوا بــو ،چونكــە دیدگای ئەم پیــاوە ئەوە بو كە شەڕی سارد كۆتایی پێبێنێت‌و سەركەوتنیشی بەدەســتهێنا ،ئــەو كتێبێكــی نوســی لەژێــر نــاوی «بیرۆســتریكاو گالسنۆســت» ئەمــە جگە لــەوەی هەوڵی ریفۆرمكردنــی ئابورییدا دەســكاری بۆچونی «حزب‌و دەوڵەتی»یشی كــرد ،ئەو نــۆرم‌و ترادیشــۆنانەی كە چەمكی حزبــی رۆژهەاڵتی تێیدا گرنگــی خۆی هەیە، بەوجــۆرە كالســیكیەی كــە پێــی وایــەو تا ئێستایش لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا باوە بەوەی كە حزب دەبێت دەســتی لە گشت بوارەكاندا هەبێــت ،ئەو پێی وابــو ئەمە تەنها داڕوخان‌و دیكتاتۆریەتی حزبی بەرهەمدەهێنیت ،دەقیق وەك ســەرجەم حزبەكانــی كوردســتان كــە ســتالینین بــە بارە هــەرە كۆنەپەرســاتانەو خێڵەكیــە دواكەوتوەكەیــدا ،بیرۆكــەی دیموكراتیزەكردنی راســتەوخۆ كە ریشــەكەی دەگەڕێتەوە بۆ رۆســۆو شۆڕشــی فەرەنسی، گۆرباچۆف پێیوابو ئەم چەمكە شــێوێنراوەو گۆڕاوە بۆ»ســنترالیزمی بیرۆكراتی»كە خۆی لە خۆیدا هەڵهێنجراوی ئەقڵیەتی حزبە.
بەرلەم ئاڵوگۆڕەو لەســاڵی شەستەكانەوە كە شــۆڕش ئەمریكای التین‌و چەندین واڵتانی دنیــای گرتبوەوە ،ئەمریكایــش رۆڵی لەهەمو ئــەم هاوكێشــە جیهانیانــەدا هەبــو ،هــەر شۆڕشــی پابەندی تێزو بۆچونەكانی روســیا بوایــە ئەمریكا بە دوژمنی خــۆی دەزانی‌و بە پێچەوانەیشــەوە ئــەوەی دژی روســیا بوایــە ئــەم پشــتیوانی دەكــرد ،زۆر نەتــەوە لــەم كێبەركێیــەدا قازانجیان كردو توانیان رزگاری نیشــتمانی‌و نەتەوەیی بەدەستبهێنن ،بەتەنها كورد نەیتوانی قازانج لەم هاوكێشــەیە بكات، ئەویــش دەگەڕێتەوە بۆ ئــەوەی رابەرێكی بە ئۆتۆریتەو خاوەن فكرو نەتەوەیی نەبوەو تابە ئێستایش چەمكی بەنەتەوە بونی كورد لە ژێر پرسیاردایە ،دابەشبونی كوردوستانیش رۆڵی بەرچاوی هەبوە. ئەمریكا پاڵپشــتی تەواوی ئیســامیەكانی دەكرد لە قاعیدەوە بۆ باڵە رەنگاو رەنگەكان، هــەر ئەویش حزبی ئیســامی دنیای عەرەبی بردە ئەفغانســتان بــۆ بەربەرەكانیی یەكێتی ســۆفیەت ،ئــەوەی كــە دەیبینیــن ئایندەی ئــەو واڵتەیە كە تەنها مشــت ێ خۆڵە ،لەدوای كۆتاییهاتنــی شــەڕی ئێران ،عیراق-یشــەوە، هەر ئەمریكا پاســپۆرتی دایە دەستی سەدام حســین كــە پەالماری كوێــت بــدات تاخۆی هاوپەیمانەكانــی بتوانــن قاچەكانــی خۆیــان وەك هێــزی ســەربازی بخەنە ئــەو ناوچەیە، هاتنــی ئەمریكایــش ســەرەتا بــۆ روخاندنی بەعس نەبو ،بەشــێكی لەبەرامبەر ســۆڤیەتی تازە هەڵوەشــاوەو بۆ هەڵوەشانەوەی تێكڕای رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‌و ســەرلەنوێ بونیــاد نانــەوەی بو بــە پێی بەرژەوەندیە سیاســی‌و ئابورییەكانــی خــۆی ،كە ئەم باهــۆزە تا بە ئێســتایش بەردەوامە ،لەوكاتەوە ئەوە حاڵی ناوچەكەیــە ،عیــراق لەبــەر یەك هەڵوەشــا،
سوریا وێران بو ،ئەو واڵتانەی ئاوسن بەنەوت ژیانــی خەڵكەكــەی دەســەاڵتەكەی لە ســەر نەوتە ســاڵ بەســاڵ ئیفالس دەكــەن ،ئەگەر بەم هەنگاوانەی ئیســتا بــڕوات كە وایدەبینم هــەروا دەڕوات ئــەوە تــا پانــزە ســاڵی تر، توركیا ،سوریا ،عیراق ،كوێت‌و سعودو قەتەرو ئیمارات‌و چەندین واڵتی تر بەتەواوی ئیفالس دەكەن. ئەوەی ئەمریكا دەمی لەهێنانی دیموكراسی بۆ ناوچەكە دەكوتا بە تەواوی ماناكانی خۆی لەدەســتداوە ،پرسیار ئەوەیە ،ئایە كورد لەم هاوكێشــەیەدا ،لــەم هەڵوەشــانەوەو بونیــاد نانەوەیەدا ،وەك نیوەی ســەدەی بیستەم تا كۆتایــی ،بەدەســتی خاڵی دەچێتــە دەرەوە یــان دەســتی بــە مافەكانی خــۆی دەگات؟ بەم حاڵەوە كە ئێســتا دەیبینیــن بچوكترین شانســی نیــە ،مەگــەر ئەوەی لە دەســتوری كاری گەورە هێزەكاندا هەبێت ،كورد دەســتی بە مافەكانی خۆی بگات ،با بپرســین ،ئێستا ئیتــر كــورد بچیێتــە هاوپەیمانی روســیا لە ناوچەكــەدا یان بەدیلی ئــەو هاوپەیمانیە كە ئەمریكایەو بیســت‌و چوار ساڵە هیچ خێرێكی بــۆی نەبوە ،یان ئەوەندە ئەقڵی كار بكات لە بەینی هەردوكیاندا؟ ئەمریكا لە پەنجا ســاڵی رابردودا لە ئەفغانســتان‌و بیست‌و پێنج ساڵە لــە عیراق تەنها دۆڕاندویەتــی ،تەنها وێرانەی بەرهەمهێناوەو ئەو ناوچەیەی كردۆتە قوربانی قازانجەكانی خۆی. ئەوەی كێشەی ئێمەیە وەك كورد ،خاوەنی یەك گوتاری سیاسی‌و ئابوری نیە ،یەك خەتی سیاســی‌و ســتراتیژی نییە كــە بەرژەوەندیە هەنوكەی‌و دور مەوداكانــی بپارێزێت ،ئەوەی هەیە كۆمەڵـــێ حزبن ،ئەوەندەی ســەرقاڵی شــەڕی ناوخۆیانــن ،ئاگایــان لــەوە نییە لە ناوچەكــەدا چــی دەگــوزەرێ ،بــا لــە پارتی
بگەڕێین كە بە تەواوی وابەســتەی توركیان، بۆ مانەوەی خۆیان ،نەك چارەسەری كێشەی كــورد ،ئایە كاتــی ئەوەنەهاتــوە «پەكەكەو پەیەدە ،گــۆڕان‌و یەكێتی» پەیوەندییەكانیان لەگەڵ روســیادا پتەو بكەن؟ ،لە مێژوی سەد ســاڵی رابوردودا بەڵگەیەكمــان نییە ئەمریكا بچوكترین یارمەتی كوردی دابێت بۆ رزگاری‌و الچونی ستەمی میلی لەسەر خەڵكی كورد ،بە پێچەوانەوە هەمیشە دۆستی نەیارەكانی كورد بوە ،دیموكراســی ئەمریكی بۆ ناوچەكە جگە لە هەڵگیرسانی شەڕی قەومی‌و تائیفی‌و دینی هیچی تــر نەبو ،تەواوی ئەو واڵت‌و ناوچانەی تێیچــوە ئاســەواری نەماوە ،هیــچ كاتێكیش بەجــدی دژی داعــش نەبــوە ،هەڵوێســتی بەرامبــەر توركیــاو پیاوەكانــی نەبــوە ،كــە بەتەواوی دژی ئامانجەكانی گەلەكەمانن. هاتنــی روســیا بۆ عیــراق‌و ســوریا ،تەنها بــۆ بردنــی بەشــی خۆیەتــی‌و پاراســتنی بەرژەوەندییــە سیاســی‌و ئابورییەكانیەتــی لەدوای ســەرلەنوێ داڕشــتنەوەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت لە فۆرمێكی تردا ،گەلی كوردیش ئەگــەر خــۆی هەبێــت ،دەتوانێ دەســتی بە مافەكانــی خۆی بــگات ،ئەوەی كە كێشــەی كوردە دابەشبونی هێزەكانیەتی بەسەر ئەم دو جەمســەرەدا ،هەتا ئەم دابەشبونەیش لەسەر ئەساســی بەرژەوەندی هاوبــەش نییە ،كورد زیاتــر بەكاربەرە نەك خــاوەن مەوقعیەتێكی بەهێزو حساب بۆ كراو ،دەیشكرێ نزیكایەتی كورد بۆ روســیا بــە جۆرێك تاكتیكی بێت تا ئەمریــكا‌وەاڵم بــە داخوازییــە بنەڕەتیەكانی كــورد بداتــەوەو پشــتیوانی بەتەنهــا لــە بنەماڵەی دیكتاتۆرو نەوت فرۆشەكان نەكات‌و پەیوەندییەكانــی خــۆی لەســەر ئەساســی بەرژەوەنــدی دو الیەنــە دابڕێژێت ،نەك وەك ئاغاو رەعیەت.
سڕینەوەی سنورە دەستكردەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كرمانج بۆڵی بەشــێك لــە واڵتانــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لە ئەنجامــی هەڵوەشــاندنەوەی دەوڵەتــی عوســمانی‌و ئیمزاكردنــی رێككەوتنامــەی «ســایكس بیكــۆ» لە نێــوان فەرەنســا‌و بەریتانیــا دروســتبون ،زۆربــەی دەوڵەتە عەرەبیەكان لە ناوچەكە قەوارەی سیاسین‌و لەسەر نەخشەی جیهان دروستكراون ،ئەویش بەهۆی پرۆسێســی دیمۆگرافــی‌و سروشــتی ،گوزارشــت لەو جوگرافیــا دیفاكتۆیەی كە هەیە ناكات ،بەڵكو بەزۆر‌و بــە خواســتی بەریتانیا‌و فەرەنســا ســەپێندراون ،لە دوای ســەركەوتنی هاوپەیمانان لــە جەنگی یەكەمی جیهانــی‌و هەرەســهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوســمانی، دو زلهێــزە ســەرەكییەكە كــە بەریتانیــا‌و فەرەنســا بون دەســتیان كرد بە كێشــانی نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و دروستكردنی دەوڵەتی نوێ. لــە دوای ئیمزاكردنی ڕێككەوتننامەی «ســایكس
info_chawder@yahoo.com
4
نەسازان ،ترازان! هەرێمــی كوردســتان ،لەیەكــەم ئەزمونــی هەڵبژاردنــی ئەنجومەنــی نیشــتمانی خۆیــدا لــە ( ،)١٩٩٢/٥/١٩پــاش هەاڵوێركردنی دەنگەكان‌و ئاشــكرابونی ئەنجامــی هەڵبژاردنەكــە‌و ســەنگ‌و قورســایی هەریــەك لە هێزە سیاســیەكانی ئەوێ رۆژێ ،بــە هــۆی نەبونی پێشــینەی هەڵبژاردنی‌و بونــی چەندیــن كەموكورتــی‌و پێشــێلكاری‌و فرتوفێڵی تەكنیكی ،بەناچاری‌و وەك دەریچەیەك سیروان جەالل بــۆ دەربازبــون لەقەیرانی یەكدی قبــوڵ نەكردن، دەســتەواژەی (ففتی بە ففتی)بو بە دیفاكتۆیەك‌و هەردو هێزی ســەرەكی كوردســتان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتان -پارتی دیموكراتی كوردستان) ،بۆ كۆی داودەزگا پارلەمانی‌و حكومیەكانی یەكەم كابینە‌و یەكەم خولی پارلەمانی كوردســتان ،پەیڕەویانكرد ،گەرچی ئەزمونێكی سەركەوتونەبو ،نەشی توانی هەرێمەكەمان بگەیەنێت بەكەناری ئارام ،بەاڵم ئەگەر لە ســیاقی مێژویی خۆیدا بیخوێنینەوە ،دەشــێت وەك بژاردەیەكی تاڕادەیەك پۆزەتیڤ لێی بڕوانین ،وەك یەكەم ســازانی نێوماڵی كوردی لەو ئاســتە بااڵیەدا بیبینین ،ئەگەرچی ئێمە وەك میللەتێك كە لە رابردودا چەوســاوە‌و ب ێ بەشــكراوبوین لە مافە سیاسی‌و ئینســانیەكانی خۆمان ،دەستوپەنجەمان لەگەڵ سیستمی دیموكراســیدا نەرم نەكردبو ،بۆیە هەرزو ئەو ئەزمونەشــمان لەباربردو شــەڕی نەگریســی نێوخۆ لە كوردســتاندا هەڵگیرســایەوە ،ئەڵبەتــە زیانەكانی ئەو جەنگــە ماڵوێرانكەرە لە ئەژماركردن نایەت ،بۆجارێكی دیكە پێویســتی ســازان‌و لێبوردەیی‌و خوێندنەوەی یەكدی وەك ئەركێكی نەتەوەیی‌و نیشــتمانیی هاتەوە ســەرتەختی شانۆی سیاسی لەم هەرێمەدا‌و خۆی لە رێكەوتننامەی واشنتۆنی نێوان (تاڵەبانی‌و بارزانی)دا بەرجەستەكردەوە. هەرێمــی كوردســتان ،ئەمێســتا كــە لەبارودۆخێكی ســەختی ســەربازی‌و ئاسایشــی‌و یاسایی‌و سیاسیدایە ،نێوانی هێندێك لە هێزە سیاسیەكان لە خراپترین دۆخدایە ،ئەمەش بەرەنجامی یەكدی قبوڵنەكردن‌و پێشــێلكاری یاســایی‌و فەرامۆشكردنی ئەو بنەمایانەیە كە رەوایەتیــداوە بــە داودەزگا فەرمیەكانی ئەم هەرێمە ،كۆمەاڵنی خەڵكی كوردســتان ماندو برسین رۆژ لەدوای رۆژ بارگرانتر دەبن ،قەیران لەدوای قەیران زیاد دەكات ،بەئەندازەیەك، نەك ئاسایشــی نیشتمانی خستوەتە بەر مەترسیەكی گەورە بەڵكو ئاسایشی كۆمەاڵیەتی‌و خێزانیشی خستوەتە تەنگەیەكی سەختەوە. روداوەكانــی چەنــد مانگــی رابــردوی هەرێمی كوردســتان ،هەر لە بەبنبەستگەشــتنی دانیشــتنەكانی پێنــج الیەنــە سیاســیەكەی بەشــدار لە كابینــەی بنكەفــراوان‌و چۆنیەتی بەڕێوەچون‌و مامەڵەكردن لەگەڵ خۆپیشــاندانەكان‌و پاشــان بەبڕیاری مەكتەبی سیاســی پارتی دیموكراتی كوردســتان ،رێگریكردن لە ســەرۆكی پارلەمانی كوردســتان‌و بەشــێك لــە پەرلەمانتارانی فراكســیۆنی بزوتنەوەی گــۆڕان ،بۆ چونەوەیان بــۆ پایتەختی هەرێم‌و بەڕێوەبردنــی كارە یاســاییەكانی خۆیان ،دواتریش ناردنەوەماڵــەوەی وەزیرەكانی گۆڕان‌و ئینجا پڕكردنەوەی جێگاكانیان بە وەكالەت لەالیەن ئەندامانی پارتی لە كابینە وزاریەكەی نێچیرڤان بارزانیدا ،كۆی ئەم رەفتارە نایاســایی‌و بێ چەشــنانە ،كەشــێكی هێندە ئاڵۆز‌و نالەباری خوڵقاندوە ،لەالیەكەوە سەرجەم ئەزمونی حكومڕانی هەرێمی كوردستانی خستوەتە ژێر پرســیارەوە‌و تابێت لە دیدی چاودێران‌و واڵتانی دونیاوە ســیماكانی ناشــیرین دەبێت، بەجۆرێك زۆرجیامان ناكەن لەگەڵ سیســتمە تۆتالیتارەكاندا ،لەالیەكی دیكەشــەوە ئومێد بە تێپەڕاندنی ئەم قۆناغە‌و ســاڕێژكردنی برینەكانی زۆر الوازبوە ،مەترسی دابەشبونەوەی ئــەم هەرێمــە‌و لەبەریەك هەڵوەشــاندنەوەی دامەزراوە شــەرعیەكانی لێدەكرێت ،رۆژبەرۆژ پشــتیوانانی گەلەكەمــان كەمتر دەبنەوە،كەئــەوەش زیانێكی گەورەیە لــە میللەتەكەمان‌و تەجروبەكەمان دەكەوێت. ئەمــە ئەو چركەســاتە مێژوییانەیە كە رۆڵی ســەركردەی كاریزمایــی بەدیار دەكەوێت‌و دەتوانێــت كاریگــەری خــۆی لەواقیعەكەدا بنەخشــێنێت ،لێرەدا هەســت بــە نائامادەیی حیكمەت‌و خەمخۆری ســەرۆكێك دەكرێت كە پشــت لە كورســی پلەو پۆست‌و بەژەوەندیە زاتــی‌و حزبیەكانــی دەكات ،رو لــە گەل‌و خــەون‌و خواســت‌و پێداویســتیەكانیان دەكات، لەشەوەزەنگی نائومێدیدا چرای هیوا رۆشن دەكات. كرۆكی ئەم دۆخە نەخوازراوەی كە دەگوزەرێت ،دابەشبونی هێزە سیاسیەكانی كوردستانە بەســەر دو تێزو تێڕوانیندا ســەبارەت بــە بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمە لە ئێســتاو ئایندەدا‌و چۆنیەتی نوســینەوەو پەسەندكردنی دەســتوری هەمیشەیی كوردستانە ،كە ئەمەش تەنها بە سازانی الیەنەكان دەتوانرێت چارەسەربكرێت ،چەندە پێداگرتر‌و جەسورتربن لەبەرامبەر یەكتریــدا ،هێندە لێكدی دورتردەبنەوە ،گرتنەبەری هەر رێگایەكی نایاســایی‌و بیركردنەوە لەهەرپالن‌و بەرنامەیەك بەدەر لە رێوشوێنە یاسایی‌و عورفیەكان ،زیاتر لەئێستا یەكڕیزیی‌و یەك گوتاریی لەبەین دەبات ،سەنگ‌و قورسایی هەولێر لەبەرامبەر بەغداو هەرالیەكیدیكەدا الوازتر‌و كەم بایەختر دەكات ،تاكە چارەسەر گەڕانەوەیە بۆدانیشتنی پێكەوەیی ،بەاڵم بە گیانێكی تەواو نەتەوەیی‌و بەرپرسیارانەوە.
بیكــۆ» لــە ســاڵی 1916نزیكــەی ســەدەیەكە ئەو واڵتانەی كە لە ئەنجامی ئەو رێككەوتنە هاتنە ئاراوە، هیــچ ئارامیەكیان بەخۆوە نەبینیوە روبەڕوی چەندین دابەشــكاری‌و جەنگی تائیفی‌و مەزهەبــی‌و نەتەوەیی بونەتەوە هیچ چارەســەرێكی ئاسانیشیان پێنیە‌و بە تەواوی ماندو بون. هۆكاری ئەو ناكۆكییەش ئەوەیە كە لە ســەرەتای لــە دایكبونــی ئــەو‌واڵتانــە ،بــە پێــی بەرژەوەندی واڵتە زلهێزەكانی (بەریتانیا‌و فەرەنســا) نەخشــەیان بۆ كێشــراوە‌و تا بە پلەی یەكــەم بەرژەوەندییەكانی ئــەوان بپارێزێت ،بێئەوەی گوێ بــە جیاوازی ئەتن‌و ئایــن‌و كەلتــوری جیــاوازی گەالنی ناوچەكــە بدەن، هۆكارێكــی تریش ئەوەیە كە ئــەو واڵتانە بە درێژایی ماوەی تەمەنیان لە هەمو بنەماكانی دیموكراســییەت بــەدەر بــون‌و بونەتــە النكــەی پەروەردەكردنــی دیكتاتۆریــەت‌و زوڵــم ،جگــە لەوەش بە هــۆی بونی ســامانی سروشــتییەوە واڵتانی زلهێز بــە تایبەتیش دو جەمســەرەكەی جیهــان (ئەمریــكا‌و ســۆڤیەتی جاران‌و روســیای ئێســتا) هەوڵیانداوە بۆ ئەوەی بااڵ دەســتی خۆیان لــەو ناوچەیــە زیاد بكــەن زۆرترین دەستێوەردانیان لە كاروباری ئەو واڵتانەدا كردوە ئەو واڵتانە لە نێوان ئەو دوبەرەیەدا دابەشبون‌و ملمالنێی توند لە نێواننیاندا هەبوە. لە ئێســتادا لــە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت كۆمەڵێك ملمالنێــی توند بونــی هەیە،وەكــو ملمالنێی كورد‌و
داعــش ،داعــش‌و گەالنــی ناوچەكە ،ملالنێــی كورد‌و توركیــا ،توركیــاو ســوریا ،ملمالنێی كەنــداو ئێران، یەمــەن‌و كەنــداو عــەرەب‌و ئیســرائیل ،لەســەرو هەموشیانەوە ملمالنێی ئەمریكا‌و روسیا ،وایكردوە كە ناوچەكە نائارامییەكی زۆر بە خۆیەوە ببینێت‌و بەرەو ڕوی لێكترازان‌و هەڵوەشاندنەوە ببێتەوە. لــە ئێســتادا دەبینین عیــراق بوە بە ســێ بەش لــە بەشــی باكور كوردەكان لە ســەر خاكــی خۆیان هەرێمێكی سەربەخۆیان هەیەو لە ناوەڕاستیش گروپی تیرۆرستی داعش بونی هەیە كە تا رادەیەك گوزارشت لە ســوننەكان دەكات ،شیعەكانیش بەشێكی باشوری واڵتیان لە ژێر دەســتە ،لە سوریاش بە هەمان شێوە دابەشــبوە حكومــەت لە بەشــێكی كەمی ئــەو واڵتە زیاتری بەدەســتەوە نییەو بەشــێكی سوریاش لە ژێر دەستی داعش‌و گروپە توندڕەوەكانی ترەو كوردەكانی ئەو واڵتەش بەشی باكوری سوریایان كۆنترۆڵ كردوە. بۆیە لە ئێستادا بە تەواوی ئاماژەكانی دابەشبون‌و لێكترازانــی عیراق‌و ســوریا دەركەوتون‌و ســڕینەوەی ســنورە دەســتكردەكانی «ســایكس بیكۆ» خەریكە دەبێتە دیفاكتۆ ،پرسی دابەشبون‌و هەڵوەشاندنەوەی ئەو دو واڵتە لەســەر بناغەی دو ئەجێندا بەرجەســتە دەبێت ،ئەجێندایەكی نێودەوڵەتیە ،كە دەرهاویشتەی گۆڕانی هاوســەنگی هێزو ملمالنــێ نێودەوڵەتیەكانە، ئەویتریــان بەرجەســتەبونی خواســتی گەالنــی ستەملێكراوی ئەو واڵتانەیە ،لە ئێستادا دەبینین لەناو
گەل‌و پێكهاتەكانی ئەو دو‌واڵتە هیچ تێگەیشتنێك بۆ پرســی هاواڵتیبون ،ئینتمای نیشــتمانی نەماوەتەوە، دەوڵەت‌وەك گوزارشت تەنیا بۆ ناساندنی ناوچەیەكی جوگرافــی ماوەتەوە ،گەل‌و پێكهاتەكانی ئەو واڵتە لە هەوڵــی ئەوەدان قەوارەیەكی ســەربەخۆ‌و تایبەت بە خۆیان هەبێت. بــە هاتنــە نــاوەوەی ڕوســیاش بــە شــێوەیەكی راســتەوخۆ بــۆ نــاو روداو‌و ملمالنێكان ،هاوكێشــە سیاســی‌و ســەربازییەكانی ناوچەكە گۆڕانكاری زۆری بەخۆوەبینــی ،بەشــێوەیەك بەرەیەكــی تــر لەپــاڵ بــەرەی ئەمەریــكا‌و هاوپەیمانەكانیــدا دژ بــە داعش كرایــەوە ،كورد لەو نێوەندەدا كارەكتەری ســەرەكی ئــەو روداوانەیــە‌و پێگەیەكــی گرنگی لە نــاو چەقی روداوەكانــدا هەیــە ،لێرەدا پرســیارێكی جددی هەیە ئەویــش ئەوەیە كە ئاقاری ئــەو روداوانە كاردانەوەو و لێكەوتەكانــی بەرامبەر بە كورد چی دەبێت؟ كورد چــۆن بتوانێــت ئەو ڕوداوانــە لــە بەرژەوەندی خۆی یەكالییبكاتەوە؟. بە داخەوە ئێستا كورد لە بیری شەنوكەوكردنی ئەو پێشهات‌و شیكردنەوەیەكی واقعیانە نیە ،لە دۆخێكی لەو جۆرەدا باشترین كارتی بەهێزی كورد یەكگرتویی‌و پتەكردنــی پەیوەنــدی ناوخۆی هێــزە كوردییەكانە ،رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت دروســتكردنی دەوڵەتێك بۆ هەروەها ئەزمونێكی جوانی دیموكراسی‌و بەڕێوەبردنی گەلــی كورد بەڕەوا ببیننن ،جگــە لەوەش كورد هیچ واڵت نیشانی هێزە نێودەوڵەتییەكان بدەن ،بۆ ئەوەی یەكێــك لە میحوەرەكانی ئەمریكا‌و روســیا نەكات بە ئەوانیش لە كاتی داڕشــتنەوەی نەخشــەی سیاســی دوژمنی خۆی‌و سود لە هەردو میحوەرەكە وەربگرێت‌و
گۆشكراوی فەلسەفەی من بەختەوەرم چونكە توركم ،هەر قەوارەیەك‌و نەتەوەیەكیش باسی مافە ئاســاییەكانیان بكەن بــەدەر لە خۆیان ئیتر تیرۆریست‌و یاخین. توركیای ئێستای ئیسالمیزم بە رابەڕایەتی ئەردۆگانــی ئاكپارتــی ،بەرجەســتەی ئــەو راستیە دەكات ،بە فشــاری سەربازی هەوڵی كپكردنــەوەی كۆششــی مەدەنــی‌و خەباتــی چەكــداری رەوای كــورد دەكات ،دەزگا ئیعالمیەكانیشــی بــڕوا بــە ناوخــۆ‌و جیهــان دەهێنن كە كێشــەی كــورد بونی نییەو ئەوان لە بەرگریدان دژ بە تاقمێكی تیرۆریستی ،بەو سیاســەتە ناڕەوایە‌و بە بــەكار هێنانی هەمو جــۆرە كەناڵە ناشــەرعیەكان‌و لە پــاڵ بنكە جەماوەرییــە بەرفراوانەكــەی ،توانــی لە دوا هەڵبژاردندا قەرەبوی شكستی هەڵبژاردنەكانی حوزەیران بكاتەوەو بەشــێك لــە دەنگەكانی هەدەپە ببات ،ئەمەش ئەوە دەســەلمێنێ كە دژایەتــی مافەكانی كورد ،زامنی بااڵدەســتی سیاسییە لەو واڵتەدا.
هەدەپــە وەك قەوارەیەكــی سیاســی‌و لە رێــگای ئــەو دەنگانــەی بەدەســتی هێنــا لە هەڵبژاردنەكەی حوزەیــران ،توانی پەڕەیەكی نوێ لە خەباتی مەدەنی كورد بكاتەوە وكاری كردە ســەر دیدێكی ناچاری نوێ لە شەقامی میللــی‌و سیاســی توركیــدا ،بــە ئەندازەیەك بــۆ یەكەم جار لــە مێژوی ســكۆالریزمی ئەو واڵتەدا ،پارتێكی گەورەی وەك جەهەبە داوای چارەسەری ئاشتیانەی كەیسی كوردی بكات، ئەو ســەركەوتنە كاری كردە ســەر پاڵپشتی نێــو دەوڵەتیش بۆ كێشــەی كورد لە توركیا، گومانــی تیادا نییــە باكە بەدڵی شــەنەكەی ئەردۆگان‌وحیزبەكــەی نەبوو زەمینە ســازیان كرد بۆ پێچەوانەكەی. هەدەپە لەگەڵ ئەوەی ٢١كورسی لەدەستدا بەاڵم دوچاری شكســت نەبــوو ،توانی رێژەی %١٠دەنگــدەران مســۆگەر بــكات‌و بگاتــەوە پەرلەمــان‌و بــەردەوام بێــت لەســەر خەباتی مەدەنی كاریگــەر ،هەڵبەتە پێكهاتەی نوێیی پەرلەمــان‌و حكومەتی حیزبی زۆرینە لەســەر
چاالكەوانــی هەدەپــە بــە تومەتــی تیــرۆر‌و داخستنی دەزگاكانی راگەیاندنی‌و چاوپۆشین لە توندوتیژیەكانی داعش بەرامبەر الیەنگیرانی هەدەپە ،كەشــێكی نائارام‌وتۆقێنەری لە الی هاواڵتیانی ئەو ناوچانە دروســتكرد‌و تەنانەت گەیشــتە ئەو ئاســتەی كــە لــە زۆر ناوچەدا پرۆســەكە بەڕێــوە نەچــێ ،ئۆپەراســیۆنە ســەربازیەكانی ســەر پەكەكــە رەوشــەكەی هێنــدەی تــر ئاڵۆزتر كــرد بەو ئاراســتەیەی بەشــێكی زۆر لە دەنگدران لە ژێر فشــارێكی دەرونــی نائــارم‌و تۆقێنــەر رویانكــردە سندوقەكان ،لەو كەشەدا ئەو بەشە دەرچونی ئاكپارتیــان لەال پەســەند بو بۆ چارەســەری قەیرانەكان‌و دەرباز بون لەو دۆخە دژوارەدا. دیــارە هــۆكاری دیكــەش زۆرن ،بــەاڵم هەندێكیشــی دەكەوێتــە ئەســتوی خــۆدی هەدەپــە ،لەوانەش مامەڵــەی ناواقیعبینانەی لەگەڵ تواناكانی ئاكپارتی ،كاریگەری پەكەكە لەســەریان كە لە زۆر‌ویســتگەدا كۆتوبەندی كردبون‌و بەزەرەر لەسەر ناوبانگیان لەشەقامی
هەوڵبــدات بە رەچاوكردنــی بەرژەوەندییەكانی خۆی لەگــەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا‌و روســیاش خۆی بگونجێنێت.
سیاسەتی ئەردۆگانی‌و بەخۆداچونەوەی هەدەپە ...
سیروان مەحمود لە نێوان جیاوازیەكانی چەمكی ئیســامی‌و ســكۆالریزمی بااڵدەســتی توركیــدا ،دیدێكی هاوبــەش لــە بەرەنگاربونــەوەی داخوازییــە رەواكانــی كورد كۆیــان دەكاتــەوە ،ئەمەش رەنگدانەوەیەكــی سروشــتی ئــەو ئایدۆلۆژیا نەژادپەرســتانەیە كــە زۆرینــەی رەهایــی توركەكان لەسەری پەروەردەكراون ،ئەوان لە نێو كەشی باوەڕەكانی فاشیزیمیدا وابەستەی كوێرانــەی یــەك ئاراســتەیی توركــی بونن‌و
دەســتی ئاكپارتی ،وا دەخوازێت كە هەدەپە بەخۆداچونەوەیەك بكات بۆ هەڵســەنگاندنی بەرنامەكانــی رابــردوی‌و داڕشــتنی پالنێكــی كاری نوێی گونجاو بەو قۆناغە‌و ئامادەكردنی زەمینەیەكــی تەندروســت بــۆ هەڵبژاردنــی داهاتو. كاری سیاســی هەوراز‌و نشێوە ،هەڵبژاردن لە پرۆسەی دیموكراسیدا هەڵكشان‌و داكشانە، ئــەو پارتانەی دوچاری پاشەكشــێ دەبنەوە، دەكەونە گەڕان بە شوێن هۆكارەكان تا بتوانن جارێكی دیكە بە كارو بەرنامەیەكی سیاســی گونجاوتــر بەشــداری هەڵبژاردنــەكان بكەن‌و دەنگێكی زیاتر بەدەست بهێنن. هۆكارەكانــی پاشەكشــێی هەدەپــە هەمەالیانــەن ،دیارترنیــان كەشــی نالەباری هەڵبژاردنەكان بو كە ئاكپارتی بە بەرنامەڕێژی كاری بــۆ كردو ســەركەوتوبو لــە بەدیهێنانی مەرامەكانــی ،ئــەم حیزبە بەو بەربەســتانەی لــە ناوچــە كوردیــەكان داینا‌و ئۆپەراســیۆنە ســەربازیەكان‌و هەڵكوتان‌ودەســتگیركردنی
گشــتیدا شكایەوە ،بەرتەســكی خوێندنەوەی گۆڕانكاریــە ناوخۆیــی‌و ئیقلیمیــەكان‌و بەرژەوەندی ستراتیژیەتی جیهان بۆ پاڵپشتی توركیــا لــە روی پەكەكــە كــە تا ئێســتا بە رێكخراوێكی تیرۆریســتی ناوزەندی دەكەن... هتد. هەدەپــە لــە ئایندەیەكــی نزیكــدا كۆنگــرەی خــۆی دەبەســتێت ،چاوەڕوانیــن بەخۆداچونەوەیــەك لە سیاســەتی گشــتی‌و ناوخۆییــان بكەن‌و بە بەرنامەیەكی كاریگەرتر كار بــۆ بەدیهێنانی ئامانجە نیشــتمانی‌و مافە نەتەوەییەكانیــان بكەن،بەرنامەیــەك كــە دەنگــی زۆرینــەی ٢٠ملیــۆن كــوردی باكور مســۆگەر بــكات نــەك پێنج ملیــۆن ،ئەوەی مایــەی هەڵكشــانیان بــوە پــەرەی پێبدەن، ئەوەی مایەی داكشــانیان بــوە چاكی بكەن‌و لەوانەشــە پێویســتیان بــە گۆڕینی ســتایل‌و فۆرمە حزبیەكەشــیان هەبێت ،ئەگەر ئەوە بە گۆڕینی كەسایەتیە كاریزماكانیشی بێت ،ئەوا هەر ئاساییە.
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
كوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
بوڵدان: گفتوگۆ لەگەڵ ئۆجەالن بكەنەوە
یەپەگە: چەند ناوچەیەكی سەربە حەسەكە ئازادكران
پەروین بوڵدان سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی گــەالن رایــگــەیــانــد :پێویستە حكومەتی توركیا بەزوترین كــات دەست بەگفتوگۆكان لەگەڵ عەبدواڵ ئۆجەالن بكاتەوە لــەبــەرئــەوەی ئــەو دەتوانێت رۆڵــی ئاشتی بگێڕێت و وەك الیەنی كورد وەربگیرێت.
یــەكــیــنــەكــانــی پـــاراســـتـــنـــی گــــەل لە راگەیەنراوێكدا ئاماژە بە ئازادكردنی 36 گوندی سەربە حەسەكە دەكەن و ئاشكرایان كردووە كە بەهاوكاری هێزەكانی دیموكراتی سوریا 350كیلۆمەتریان لە رۆژئـــاوای حەسەكە لەدەستی داعش ئازاد كردووە.
دیموكراسی كەوتە تاریكییەوە
پشتیوان عەبدولرەحمان لە ساڵی ،2002ئاك پارتی ،بە تەمەنیكی كورتی سیاسی توانی سەركەوتن لە هەڵبژاردن بە دەستبخات .نهێنی سەركەوتنی ئەم پارتە بۆ ئەوە دەگەڕایەوە ئەو بەڵێن و دروشمانەی بەرزی كردبونەوە ،مایەی سەرنجی ناوەوەو دەرەوەی توركیا بون .گرنگترینیان كرانەوە بە رووی دیموكراسی و ماف و ئازادییەكان لەنێویاندا چارەسەرێكی دیموكراتیانە بۆ پرسی كــورد بــوو ،هــەروەهــا باشكردن و بەرەوپێشچونی باری ئابوری واڵت و هتد... ئێستاش دوای 13ساڵ ،جارێكیتر ئاك پارتی سەركەوتنی لە هەڵبژاردنی پێشوەختە
بە دەستهێناو ،لە ئاییندەیەكی كورتدا حكومەت رادەگەیەنێت ،بەاڵم سەركەوتنی ئەمجارە تەواو پێچەوانەی سەركەوتنی ئەم پارتەیە. ئــاك پــارتــی لــە هەڵبژاردنی یــەكــەم بە بانگەشەی زمــانــی ئاشتی و چــارەســەری ســەركــەوت ،لەم هەڵبژاردنەشدا بە زمانی شەڕو سەركوتكردن و گرتن و راوەدونان توانی لەپڕۆسەی هەڵبژاردن سەربكەوێت. لە هەڵبژاردنی یەكەم بەو دەنگانە سەركەوت كە چاویان لە تروسكایی هاتنی چارەسەری و خۆشگوزەرانی بوو ،لەم هەڵبژاردنەدا بە دەنگی ئەوانە سەركەوت ،نەتەوەپەرستەكان كە پشتگیری لە زمانی شــەڕو توندوتیژی دەكەن .بە تایبەت الیەنگرانی پارتی بزاڤی نەتەوەپەرست (مەهەپە) ،كە دەوترێت لەم هەڵبژاردنەدا سەدی چواری دەنگی مەهەپە بۆ ئاك پارتی چووە ،الیەنی دووەم دەنگی ئیسالمیە توندڕەوەكانە ،كە پارتی سەعادەت و هوداپارت و هتد... هەموو ئەو گروپە توندڕەوانەی كە لەنێو خۆی توركیا پشتگیری لە رەوتی توندڕەوی ئیسالمی وەك داعــش دەكــەن .دەوترێت سەدی 2ی دەنگی ئاك پارتی لە هەڵبژاردنەدا هی ئەو گروپانەبێت. ئاك پارتی ،بۆ جاری چوارەم سەركەوتوو بوو ،بەو شێوەیە هاوكێشەی سیاسی لەنێو پــارتــە سیاسیەكان بــۆ گرتنی دەســەاڵت گۆڕانكاری بەسەردا هات.
لە مێژوی نوێی توركیادا دوو رەوتی پارتی سیاسی هەن ،ئەو پارتانەی كە پارتی سیاسی دەوڵەتن و داكۆكی لە سیستەمی كەمالیزم دەكەن ،پارتەكانی ئاك پارتی -جەهەپە و مەهەپە ،لەنێو پەرلەمان ،كە ئەگەر سیستەمی بنەڕەتی واڵت تەنگەتاو بێت ،لە خاڵی بونی توركیایەكی یەكگرتوو خاوەن یەك واڵت و یەك ئااڵ هەمویان هاوبیرن لەسەر مانەوەی بە یەكگرتوی. هێڵی دووەم ئەو پارتە سیاسیانەن كە لە بنەڕەتدا دژی ئەو سیستەمەن كە كۆماری توركیای لە سەر بنیاتنراوە ،كە لەو قۆناغەدا بزوتنەوەی چــەپ و بزوتنەوەی كــورد بە شێوەیەكی یەكگرتوو نوێنەرایەتی دەكەن، ئەو هێڵە لە ژێر چەتری پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپە) ،لە هەڵبژاردنی 7حوزەیراندا بوومەلەرزەیەكی سیاسی هێنایە ئــاراوە بۆ وەچەرخانێكی نوێ لەو واڵتەدا. بــەرامــبــەر بــەو ئەنجامە دام و دەزگــا بااڵكانی دەوڵەت راستەوخۆ كەوتنە جوڵەوە، سەرۆكایەتی كۆمار ،ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی توركیا ،دەزگــای هەواڵگیری و سوپا...هتد ..بەڵگەش بۆ پشتڕاستی ئەمە، بەدواداچون بكەین ،لە هەموو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی توركیا كە مانگانە بە بەشداری بەرپرسانی كابینەی حكومەت و دەستەیەك لە جەنەڕالەكانی سوپا ،بە سەرپەرشتی سەرۆككۆمار ئەنجام دەدرێت .لە هەموو كۆبونەوەكاندا خاڵی سەرەكی پەكەكە
و بزوتنەوەی كورد بووە ،ئامانج لێی بەرەواژوو كردنەوەی ئەو قۆناغە بوو كە هەدەپە لە هەڵبژاردنی 7حوزەیراندا تێیدا سەركەوتو بوو. دەوڵەت تا سنورێكی دیاریكراو سەركەوتوو بوو لە پالنەكەی ،بە تایبەت هەدەپەی لە سەركەوتن‌و هێرش گەڕاندەوە بۆ شكست و بەرگری . دەوڵــەت راســت بوو لەو جــۆرە مامەڵەی لەگەڵ بزوتنەوەی كورد و پرسی كورد كردی، كە پرسی كورد زۆر بەوردی سەرنجی جیهانی لە سەرە ،لە هەمانكاتدا لە نێو خۆی توركیاو دەرەوەشدا خاوەنی بزوتنەوەیەكی سیاسی بە هێزە ،لەالیەك هەدەپە وەك پارتی سێهەمی نێو پەرلەمان دەركەوت . پەكەكە وەك بزوتنەوەیەكی چەكداری بەهێز، بەتایبەت دوای ئەوەی هەنگاوەكانی پڕۆسەی چارەسەری لەالیەن توركیاوە بنبەست كران، ئەنجامدانی چاالكیە سەربازیەكانی پەكەكە تەواو فشاری بۆ سەر دام و دەزگاكانی دەوڵەت دروست كردوە.كاریگەری شەڕو تێچوی شەڕو، كاریگەری ئایندەی بۆ سەر ئابوری واڵت دیارنیە ،شارەزایانی بواری ئابوری ئاماژەی پێدەكەن لە كۆتادا ئەو دۆخە گران بەسەر دەسەاڵتدارانی واڵتدا دەشكێتەوە. سەرەداوی كێشەكان پەلكێشمان دەكات بۆ ئاقاری ئەو پرسیارەی ئاراستەی نووسینەوەی مێژوو رووی لە كوێیەو ،دیموكراسی كەوتە تاریكییەوە!
هێزەكانی دیموكراتی سوریا وەك ئەلتەرناتیڤی سوپای ئازاد
هۆزان عەفرینی لە 2015-10-10لە شاری قامیشلو پایتەختی ڕۆژئـــاوای كوردستان یەكەمین كۆنگرەی راگەیاندنی فەرمی هێزەكانی دیموكراتی سوریا بە پاڵپشتی ئەمەریكا و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی راگەێنراو لە كۆنگرەكەشدا ژمارەیەك لە هێزە سەربازییەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا كە لە زۆربەی پێكهاتەكانی نێو سوریا و ڕۆژئـــاوای كوردستان پێكهاتوون و بە شێوەیەكی دادوەرانــە بەشداری خۆیان لەو هێزە راگەیاند و بە تێكڕا لە كۆنگرەكەدا دامــەزرانــدی هێزەكانی دیموكراتی سوریا پەسەند كرا و لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا بە فەرمی هێزەكە بە دەزگاكانی راگەیاندن ناسێنرا. ئەو هێز و الیەنانەی بەشداری تێدا كردووە ئــەمــانــەن :یەكینەكانی پاراستنی گــەل، یەكینەكانی پاراستنی ژن،-هێزەكانی سەنادید، ئەنجومەنی ســەربــازی سوریانی ،بوركان ئەلفورات ،شەمس ئەلشەمال ،لیوای ئەلسەال جێقا ،هاوگرتنی لیوایەكانی ئەلجەزیرە، بــەرەی كوردەكان ،ئارتێشی شۆڕشگێڕان،
لیوا سوڵتانی سەلیم ،لیوا شوهەدا ئاتاریب ،بە سەرۆكایەتی ئەمریكا دەستی پێكردوە و ئاحرار ئەلزاوییە ،لیوای -99ئۆپەراسیۆنەكانی زیاتر لە 224كم چوارگۆشەیان رزگار كردووە و ئۆپەراسیۆنەكەش بەردەوام لە پێشڕەوی و تایبەتی 455و لیوای رزگاری. لەڕوی نەتەوەییەوە هێزی دیموكراتی سوریا سەركەوتنی گەورە دایە. ئەمانەن :ئەو هێزانەی كە بەشداری كۆنگرەی پەیوەندیی نێوان ئەمەریكا و یەپەگە دامەزراندی هێزەكانی دیموكراتی سوریایان زۆر لە چاودێرانی سیاسی پێیان وایە كە كردووە بریتین لە كورد ،عەرەب ،توركمان، ئەرمەنی ،سوریانی و ئاشوری ،چیچانی و ئەمریكا زۆر بەرپرسانە روڵێكی كاریگەری چەركەز ،بەمەش هێزی دیموكراتێكی سوریا لە پاراستنی رۆژئاوای كوردستان و هەموو لە هەموو پێكهاتەكانی نێو سوریا و ڕۆژئاوای پێكهاتەكانی سوریا هەبووە ،ئەمەش بۆ ئەوە كوردستان پێكهاتووە ،بە گوێرەی كۆنگرەكە دەگەڕێتەوە كە زیاتر لە دوو ساڵە پەیوەندی دامەزراندنی هێزی راستەقینەیە ،بۆ دواڕۆژی راستەوخۆی لەگەڵ فەرماندەكانی یەكینەكانی سوریا كە نوێنەرایەتی پێكهاتە جیاوازەكانی پاراستنی گەل ( )YPGهەیە و زیاتر لە یەك ساڵە هاوكاری راستەوخۆ و نا راستەخۆ بۆ نێو ئەو واڵتە بكەن. ناردنی پسپۆران بۆ هاوكاری كردنی هێزی رۆژئاوای كوردستان دەكات ،بەاڵم هەندێك لە دیموكراتی سوریا هاوكاری و پشتیوانی راستەوخۆی ئەمریكا چاودێرانی نزیك بە ئیتیالفی نیشتمانی سوریا ئەمڕۆ هێزی دیموكراتی سوریا وەك هێزی ئەمریكا و هێزە هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی ،پێیان وایە كە یەپەگە خیانەتی نیشتمانی لە پشتگیری خۆیان بۆ ئەو هێزە تازەیە لە ئۆپۆزسیۆنی سوریا كردوە كە خۆی رادەستی سەرەكی ئۆپۆزسیۆنی سوریایە و ئەمریكاش كۆنگرەی قامیشلۆدا راگەیاندووە ،دووپاتییان ئەمریكا و واڵتانی رۆژئاوا كردووە ،هەروەها پاڵپشتی خۆیان راگــەیــانــدوەو جەختیان كردۆتەوە كە لە رووی پێدانی هاوكاری و هەندێك لە بەرپرسانی ئەنجومەنی كوردی لــەوەكــردۆتــەوە كە هێزەكانی هاوپەیمانی پەروەردەكردن و مەشق و راهێنان و ناردنی كە سەر بە ئیتیالفی سوریا دەڵێن :پەیەدە نێودەوڵەتی ئامادەن بە هەموو هێز و توانای چەكە تەقەمەنی پاڵپشتی بــەردەوامــیــان و تەڤدەم غەدریان لێ كردووە كە گۆرەپانی خۆیان هاوكاری ئەو هێزە بكەن و هەر لەو دەبین ،هەروەها وەزارتی بەرگری ئەمریكا دبلۆماسی و سیاسی نیۆدەوڵەتیان بۆخۆیان سونگەیەوە بڕیاری ناردنی زیاتر لە 50پسپۆڕی و هێزە هاوپەیمانان لە دژی تێرور ،بڕیاری قۆرخكردوە و هیچ نرخاندنێك بۆ ئەنەكەسە سەربازی ئەمریكی درا بۆ چاودێریكردن و بــەردەوامــی هــاوكــاری و پشتیوانیكردنی ناكەن و بە دیكتاتۆریەت لە قەڵەم دەدەن هاوكاریكردنی هێزەكە لە دژی داعش و گروپە هێزەكانی دیموكراتی سوریا و بە شێوەیەكی ،لــە كاتێدا كە پێشتریش بە پێچەوانەی چەكدارەكانی تێروریستان ،ئەمەش ئاشكرایە وتەكانی خۆیان كە ئێستا دەیكەن بانگەشەی كە یەپەگە و یەپەژە گەورەترین هێزی نێو راستەوخۆ مامەڵەی لەگەڵ دەكەن . ئۆپەراسیۆنی هێزی دیموكراتی سوریا لە ئەوەیان دەكرد كە پەیەدە نزیكی پەكەكەیە و رێزەكانی هێزەكانی دیموكراتی سوریایە و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری جیهانی :زیاتر پەكەكەش لە لیستی تیرۆردایە و باسیان لەوە بەمەش ئەمەریكا و هێزەكانی هاوپەیمانانی لە دوو هەفتەیە یەكەمین ئۆپەراسیۆنی دەكرد كە پەیەدە ناتوانێت لە پەیوەندیەكانی نیودەوڵەتی دەتوانن گورزی كوشندەو بەهێز رزگاركردنی ناوچەی( هۆڵ )لە الیەن هێزەكانی دەرەوە كار بكات و دەبێت ڕێگە بە ئەنەكەسە لە تێرۆریستان بوەشێنن و سوریا و گەالنی دیموكراتی سوریاو وبە هاوكاری هێزەكانی بــدات بــۆ كــاری سیاسی و دبلۆماسی و سوریا بەگشتی لە مەترسی تێرۆریستان رزگار بكەن. هاوپەیمانانی نیودەوڵەتی لە ئاسمانەوە كە پەیەدەش بۆ كاری سەربازی. سیاسەتی پەیەدە و یەپەگە لە گۆڕەپانی سیاسیدا ئاشكرایە ئــەمــڕۆ دۆخــەكــە گــۆڕانــی بە سەردا هاتووە و پەیەدە و یەپەگە دەتوانن سیاسەتێكی زۆر جدی و راستەقینە بەڕێوە ببەن ،لەمەشدا هاوكاری بەرپرسی دەزگای پاراستن و زانیاری هەرێمی كوردستان الهۆری شێخ جەنگی تاڵەبانی و پەیوەندییەكانی یەپەگە لە ئاستێكی زۆر بەرزدایەو لەگەڵ ئەمریكا و هەموو دەم و دەزگایەكانی سەربازی هێزەكانی هاوپەیمانانی نێو دەوڵەتیدا بەهێز بكات و ئەمە رون و ئاشكرایە.
5
وتەبێژی سەرۆككۆمار: كار بۆ دەستورێكی نوێ دەكەین ئیبرایم كەڵن ،وتەبێژی سەرۆككۆماری توركیا رایگەیاند :توركیا پێویستی بە دەستورێكی نوێییەو بۆ ئەو مەبەستەش حكومەت دەمێكە كار بۆ دەستورێك دەكـــات كــە سیستمی ســەرۆكــایــەتــی لەخۆبگرێت.
حكومەتی نوێی ئاك پارتی
پەیڕەو ئەنوەر دوبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا، پارتی داد و گەشەپێدانی كرد بە براوە و زۆرینە و چانسی ئــەوەی پێبەخشیەوە جارێكیتر بەتەنها حكومەتێكی نوێ بۆ واڵتەكەی پێكبهێنێت ،جارێكیتر ببێتەوە بــە فــەرمــانــڕەوای توركیا و لــە جومگە جیاوازەكانی حكومڕانیدا بمێنێتەوە .حكومەتی زۆرینە بۆ توركیا ،هەمیشە سەقامگیری زیاتر و باشتر خۆی راگرتووە و مەترسی هەڵوەشانەوەی كەمتربوو ،دەشێت ئاك پارتی دوای پێكهێنانی حكومەت ،پەیوەندی و دۆخی ناوەكی توركیا ئارامتر و سەقامگیرتر بكاتەوە ،بەمەرجێك دەبێت پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانی راست بكاتەوە و ببێتەوە بە یاریزانی سەرەكی لەناوچەكە. قوڵبونەوەی جیاوازیی دونیابینی توركیا لەگەڵ هەریەك لە (روسیا و ئەمریكا) لەسەر داڕشتنەوە و دەستكاریكردنی سوریا ،ئەركی توركیا سەخت و دژوارتر دەكات ،سوریا رووبەڕوی دیفاكتۆ و دۆخێكی تایبەت دەبێتەوە ،توركیا ئاوەزمەندانە مامەڵە نەكات، بەتایبەت لەگەڵ (سەب-ئەكتەرس) بكەرە الوەكی و ناوخۆییەكانی سوریا ،زیاتر پەراوێز و زیاتر پاسیڤ دەكرێت. حكومەتی چوار ساڵی داهاتوی ئاك پارتی ،ئایندەی ١٠ساڵی تری توركیا نمایش دەكات ،سفركردنەوەی كــێــشــەكــان ،هـــــەروەك ئــەحــمــەد داودئــۆغــلــۆی سەرۆكوەزیران بانگەشەی بۆ دەكرد ،توركیا دەكاتەوە بە هێزێكی خاوەن هەژموون و خاوەن هێزی نەرم و ڕەق و ،خاوەن زۆرترین بژاردە لەسیاسەتی دەرەوە. دۆخ و ستاتۆی سیاسی چــوار ساڵی ئایندەی توركیا ،سەرەتای قۆناغێكی نوێ و دەروازەیەكی گــەورە دەبێت بۆ مانەوەی ئاك پارتی ،بەتایبەت لەبابەتی هاوسەنگكردنەوە و ئاساییكردنەوە و بەكارهێنانی بــژاردە سیاسییە‌كانی لەگەڵ الیەنە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی توركیادا ،لە كەیسی كــوردەوە بۆ هێزە چەپ و عەلەوی و تەنانەت ئەو پارچە و بەشەی كە بەشێك و پێكهاتەیەكی سەرەكی بــووە لە پارتەكەی ،لە پرسی ئەرمەنەكانەوە بۆ یەكێتی ئەوروپا و بوون بەئەندامبون و میكانیزمەكانی پرسی ریفۆرم و قبوڵكردنی لەالیەن ئەو یەكێتییەوە، لەبەشداریكردنێكی كــارای لە بــەرەی نێودەوڵەتی دژە-داعــش و بەرەنگاربوونەوە و بێهێزكردنی ئەم رێكخراوە تێرۆریستییە بۆ بابەتی بەشداریكردن و دووبارە داڕشتنەوەی سوریا و خۆگونجاندن لەگەڵ (میكرۆ-بكەرەكانی) ناو سوریا ،ئەمانە هەموو پرسی گەورە و كێشەی گەورەی بەردەم حكومەتی نوێ و ئایندەی ئاك پارتی دەبێت و دەبێت كاری رژدیان بۆ بكرێت بۆ هێشتنەوەی توركیا و دەركەوتنی توركیا وەك یاریزانێكی بەهێز لەڕووی ئابوری و سیاسییەوە لەناوچەكە ،وەك هێزێكی خاوەن هەژمون و كاریگەری لەناوچەكە. جێبەجێكردنی ستراتیژە قوڵەكانی توركیا لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و واڵتانی قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاست ،پەیوەستە بە دەستكراوەیی و كراوەیی زیاتری ئاك پارتی لە داهاتودا ،پەیوەستە بەو رەگەز و نەرمە هێز و رەقەهێزانەی كە ئەو پارتە بەنیازە و مەبەستێتی لە حكومەتی تازەی واڵتەكەیدا بیخاتە بــواری جێبەجێكردن و بەكارهێنانەوە ،كرانەوەی زیاتری رەجــەب تەیب ئــەردۆغــان سەرۆككۆماری توركیا و گوتاری پارتەكەی ،توركیا بێ كێشەتر و زیندوتر پیشاندەدات و دەرفەتی زیاتری مانەوەی پێدەبەخشێت.
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
6
“مژدەكەی حكومەت ،دانپێدانانە بەشكستی وەبەرهێنانی خانوبەرەدا” چاودێر :تابان ئابوری‌و شارەزایانی بەڕای ئاوەدانكردنەوە دابەشكردنی زەوی بەسەر كرێنشیناندا دانپێدانانی حكومەتە وەبەرهێنان بەشكستی پرۆژەكانی لەكەرتی خانوبەرەدا ،هاوكات هۆشداریش دەدرێتە حكومەت كە دابەشكردنی زەوی هەڵەیەكی گەورەی ترە كە حكومەت دەیكات ،چونكە بەڕای ئابوریناسێك رێگەی زۆر باشتر هەن بۆ كەمكردنەوەی رێژەی كرێچی. پارەكەی زۆرە ،بەخەڵكی هەژار نادرێت سەرگوڵ عەبدوڵاڵ ،كرێچیەكەو دەڵێت» ماوەی 10ساڵە كرێچین‌و پارەی ئەوەمان بۆ كۆنەكراوەتەوە كە خانویەك بكڕین، چونكە باری داراییمان باشنیە ،بەاڵم فۆرمێكی نیشتەجێبونمان پڕكردەوە كە دەوترا دروستكردنی یەكەكان بۆ خەڵكی هەژارو كەمدەرامەتە».
وەبەرهێنان‌و پڕۆژەكانی (پالن‌و ئاوەدانكردنەوە) بە»چاودێر»ی راگەیاند، كەرتی نیشتەجێبون بەگشتی شكستی هێناوە ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بێ پالنی حكومەت ،كە بەبێ ڕەچاوكردنی باری ئابوری خەڵك ،پڕۆژەیان بەكۆمپانیاكان داوە‌و ئەوانیش بەنرخی گران فرۆشتویانەتەوە ،لەهەمانكاتدا چاودێری لەسەر ئەو كۆمپانیایانەیش نەبوە كە پڕۆژەكان بەخزم خزمێنە بەكۆمپانیاكان دراوە ،واتە حكومەت نەیتوانیوە سود لەو كۆمپانیایانە وەربگرێت ،لەكاتێكدا زەوییەكی گەورە‌و بە بەها دەداتە كۆمپانیایەك ،بەاڵم خەڵكی موچەخۆر‌و گەنجێك ناتوانێت سود لەم پڕۆژانە وەربگرێت. جەختی ئیسماعیل، هاوژین پڕۆژەی ئەو لەوەشكردەوە، نیشتەجێبونانە كەنرخیان هەرزانە زۆربەیان كێشەو كەموكوڕییان هەیەو ڕۆژانەش زۆرینەی ئەو كەسانەی دێنە الیان ناڕەزایی لەخاوەن پڕۆژەكان دەكەن ،چونكە كێشەی ئاو‌و كەمی
جێگری سەرۆكی لیژنەی هونەری وەبەرهێنان‌و پڕۆژەكانی (پالن‌و ئاوەدانكردنەوە) ئاشكرایدەكات ،نزیكە 35هەزار كرێنشین لە سنوری پارێزگای سلێمانی هەیە.
سودی بەهەژاران نەگەیاندوە لیژنەی سەرۆكی جێگری نیشتەجێبون، ئاوەدانكردنەوە‌و لەپەرلەمانی كوردستان بە»چاودێر»ی شكستهێنانی هۆكاری راگەیاند، پرۆژەكانی نیشتەجێبون لەهەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە سود لەوەبەرهێنان وەربگرێت بۆ یەكەی نیشتەجێبون ،بەهۆی دەستێوەردانی لەالیەن كەسانی بەرپرسەوە كە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاری دەهێنن، لەگەڵ ئەوەی وەبەرهێنان ئەو هەمو پارەی لەبەردەستا بووەو زەویان بەنرخی كەم دەستكەوتوە ،دەیاتوانی كێشەی نیشتەجێبون لەهەرێمی كوردستان كۆتایی پێبهنێت ،بەاڵم حكومەت وەكو
تەنیا لەسلێمانی 35هەزار كرێچی هەن هاواڵتیەكە رونیدەكاتەوە ،كاتێك ناویان دەرچو بۆ ئەوەی خانو وەربگرن، پێشەكی داوای ( )2دەفتەر دۆالریان دەكرد ،ئەگەر چەند ساڵی دیكەیش بژین ئەو بڕە پارەیە كۆنابێتەوە بەتایبەت لەم بارودۆخەی ئێستادا ،هەر بۆیە خانوەكەیان رەتكردەوە. كەرتی نیشتەجێبون شكستی هێناوە جێگری سەرۆكی لیژنەی هونەری
خزمەتگوزارییەكانیان هەیەو كوالیتی خانوو شوقەكانیان باش نییە. دابەشكردنی ناوبراو وتیشی» زەوی بەسەر كرێنشیناندا سەرەتای بەشكستی حكومەتە دانپێدانی پڕۆژە نیشتەجێبووەكان كە پێشتر دروستكراون ،لەهەمانكاتدا چارەسەرێكە بۆ كەمبونەوەی رێژەی كرێچی ،بەاڵم پێویستی بەپالن‌و شێوازێكی تایبەتی خۆی هەیە».
ئابوریناسێك: دابەشكردنی زەوی هەڵەیەكی گەورەی دیكەی حكومەتە
بەدواداچونیشیان بۆ زۆرێك لەو پرۆژانە كردوە ،بەاڵم پێویستی بەكات هەیە بۆیە ئاسان نیە ئەو هەمو كێشانە لەماوەیەكی كورتدا چارەسەر بكرێن. كێشە ناوبراو دەڵێت» لەیاسای وەبەرهێناندا هەیە كەسزای بەڵێندەرەكانی پێبدات لەكاتێكدا كە كەمتەرخەمبون لەراپەڕاندنی كارەكانیان لەڕێگەی یاساوە ،بەاڵم بەنیازی هەمواركردنی ئەم یاسایە بوین‌و بەهۆی خراپی بارودۆخی ئێستاوە نەتوانرا ئەوە بكرێت».
پێویست چاودێری ئەو كۆمپانیایانەی نەكردوە كەتەندریان بۆدەرچوە. عەباس فەتاح ساڵح ،باسی لەوەشكرد، ئەو یەكەی نیشتەجێبونانەی كە كراون ئەوەندەی كەسانی سەرمایەدارو خاوەن پارە سودیان لەوپرۆژانە وەرگرتوە، نیو ئەوەندە كەسانی هەژارو كەم هەژارەكان لێی سودمەند نەبون دەرامەت سودیان لێوەرنەگرتوە، سەرۆكی ڕێكخراوی گەشەپێدانی لەالیەكی تریشەوە كەموكوڕی‌و كێشە ئابوری كوردستان ،بە»چاودێر»ی لەو یەكە نیشتەجێبونانە دروستبوە ڕاگەیاند ،زەوییەكی زۆر بە وەبەرهێنەران
دراوە ،كە كراوە بەشوقەو ڤێال‌و خانو، بەاڵم كرێچی لێی سودمەند نەبووە، بەڵكو كەسە دەوڵەمەندەكان سودیان وەرگرتووە تا خۆشگوزەرانەتر بژین، هۆكاری ئەمە بێ پالنی‌و نەبونی ئامانجێكی ڕوونە لە كەمبونەوەی كرێچی. حسام حەكیم بەرزنجی ،ئاماژەی بەوەشدا ،دابەشكردنی زەوی بەسەر خەڵكدا چارەسەر نییە ،بەڵكو گەورەیە‌و هەڵەی سیاسەتێكی ڕوبەرێكی زەوی زۆر بەهەدەر دەدرێت ،بەاڵم چارەسەر ئەوەیە سندوقێكی نیشتەجێبون دابنرێت ،كە كەرتی تایبەت‌و حكومەت بەشداری بكەن، بۆئەوەی بتوانن چارەسەر بۆ ئەو كەسانەی كرێچین بدۆزرێتەوە. وتیشی» ئەمەی كەلەڕابردودا كراوە،
بۆسودی وەبەرهێنەران بووە تاكو قازانجی مادی بكەن ،لەكاتێكدا زۆربەری وەبەرهێنەرەكان سەر بەحزبەكانن‌و حكومەت زیاتر لەدیدی حیزبەكانەوە بیردەكاتەوە‌و پالن دادەنێت ،بۆئەوەی بتوانێت لەسەر حسابی زەوی گشتی‌و هەژاران سود بەوەبەرهێنەر‌و حیزب بگەیەنێت». سەرۆكی ڕێكخراوی گەشەپێدانی ئابوری كوردستان ،دەڵێت « لەواڵتی ئەڵمانیا حكومەت شوقە دروست دەكات‌و دەزگایەكی تایبەتی داناوەو سندوقێكی دروستكردووە ،بەبڕە پارەیەكی كەم شوقە دەدات بەخەڵك ،ئەمەش چارەسەرێكی گونجاوە كە لەكوردستانیش پەیڕەوبكرێت.
پڕۆژەی ژیانەوەی نەخۆشانی شێرپەنجە 11 ،ملیار دیناری دیكەی دەوێت
بەڕێوەبەری سەنتەری ژیانەوە: بەجێبەجێكردنی پرۆژەكە نەخۆشانی شێرپەنجە لەچونە دەرەوەی واڵت و سەرەی شەش مانگی رزگار دەبن چاودێر -تابان رەزا: لەماوەی رابردودا دوای ئەوەی كەمپینێك بۆكڕینی دوو ئامێری تیشكی چارەسەركردنی شێرپەنجە راگەیەندرا، بەاڵم هێشتا نەتوانراوە ئەو ئامێرانە بكڕدرێت ،چونكە بەوتەی بەڕێوەبەری سەنتەری ژیانەوە بۆچارەسەركردنی شێرپەنجە ،پڕۆژەكە فراوانتركراوەو دروستكردنی بینایەكی تایبەتیش خراوەتە پڕۆژەكەوە كەتێچوی گشتی پڕۆژەكە دەگاتە 17بۆ 18ملیار دینار .بەم پێیەش پێویستیان بەبڕی 10بۆ 11ملیار دیناری دیكەی هەیە، كەلەئێستادا سندوقی كۆمەكی شێرپەنجە لەهەوڵی كۆكردنەوەیدایە .ئامانجی ئەم پڕۆژەیە لەڕووی چەندێتیەوە چارەسەری شێرپەنجە بەتیشك دەباتە قۆناغێكی دیكەوە ،چونكە لەئێستادا نەخۆش هەیە شەش مانگ سەرە دەگرێت تاوەكو كۆرسی تیشك وەردەگرێت. پارەی تەواو كۆنەكرایەوە بەڕێوەبەری سەنتەری ژیانەوە بۆچارەسەری شێرپەنجە بەتیشك لەسلێمانی ،بە»چاودێر»ی راگەیاند، رابردوو كەساڵی ئەوكەمپینەی بۆسەنتەری ژیانەوە كرا ئامانجی كۆكردنەوەی پارە بو بۆ كڕینی دو ئامێر بۆ نەخۆشانی توشبو بەشێرپەنجە، لەوكەمپینەدا نزیكەی چوار ملیۆن دۆالر كۆكرایەوە ،لەبەرئەوە هیچی پێنەكڕدرا
بەو پارەیە ،هەربۆیە داوایان لەحكومەت كرد لەرێگەی سندوقی كۆمەكی شێرپەنجەوە بڕی ئەوپارەیەیان بۆتەواو بكات. د .كارزان مارف موراد ،باسی لەوەشكرد ،لەئێستادا پرۆژەكەیان تاڕادەیەك گەورەتر كردوە ئەوكات ئامانجیان تەنها كڕینی دو ئامێر بوە بۆ سەنتەرەكە ،بەاڵم لەئێستادا بینایەكی تازەیش دروستدەكرێت ،كە ئامێرێكی (لیناك) دەكڕدرێت و شوێنی دو ئامێریش دروستدەكرێت بۆ داهاتو، ئامێرێكی (سیتی سكان) كە زۆر گرنگە بۆ نەخۆش چونكە بەر لەچارەسەركردن بۆی بەكار دەهێنرێت ،لەگەڵ ئەوەشدا دەكڕێت، ئامێرێكی (ئێماڕایی) ئامانجیش ئەوەیە كە سندوقی كۆمەكی شێرپەنجە تەكمیلەی 10بۆ 11ملیار دینار بكات ،هەمو ئەمانەش پێویستی بەنزیكەی 17بۆ 18ملیار دینار دەبێت. ژوری ئامێرەكان پارەی بینایەكی تێدەچیت بەڕێوەبەری سەنتەری ژیانەوە، رونیشكردەوە ،ئامێرەكان لەبەرئەوەی تیشكدەرن‌و پێویستی بەبینای تایبەتی خۆی هەیە ،تەنها دروستكرنی ژوری پارەی بینایەكی تێدە ئامێرەكان چێت ،هەر بۆیە پرۆژەكەیان ئەوەیە كە دەبێت ژوری تایبەت بۆ ئەو دو ئامێرە دروستبكەن بۆئەوەی لەداهاتو ئەگەر ئامێری تر كڕدران تێدا دابنێنن . نابراو وتیشی» ئەو رێكخراوەی
کاتی چارەسەرکردنی نەخۆشێکی شێرپەنجە لە سەنتەری ژیانەوە
كەمپنەكەیان بۆ كۆكردنەوەی پارە بۆ كڕینی ئامێرەكە بۆ سەنتەری ژیانەوە سازكرد پارەكەیان لەبانكدا داناوە پەیوەندیان لەگەڵ سندوقی كۆمەكی شێرپەنجە هەیە ئەوانیش ئاگادار لەشوێنی هەڵگرتنی پارەكە». ئەم ساڵ گرێبەستەكە ئیمزا دەكرێت د .كارزان ،جەختی لەوەشكردەوە، ئەو پارەی بۆ دوئامێرەكە كۆكرانەوە بەشی كڕینیان ناكات ،چونكە پێویستی بەسیانەی سێ ساڵ هەیە ،لەالیەكی تریشەوە كۆمەڵێك ئێكسەسواری بۆنەخۆش دەبێت لەگەڵدایە
بەكاربهێنرێت ،ئەوەیش بودجەی زۆری دەوێت ،هەر بۆیە لەگەڵ ئەو پارەی لەكەمپینەكە كۆكراوەتەوە ،بەهاوكاری سندوقی كۆمەكی شێرپەنجە ،بۆ كۆتایی ئەم ساڵی 2015گرێبەستەكە ئیمزا دەكرێت ،هێنانی ئەو دو ئامێرەیش بۆ هەرێمی كوردستان لەڕوی چەندێتەوە كاریگەریی زۆری دەبێت لەبەر ئەوەی سەرەی نەخۆش زۆرە ،نەخۆشیش هەیە دەبێت شەش مانگ چاوەڕێ بكات تا سەرەی بەردەكەوێت ،بەاڵم بەگەیشتنی ئامێرەكە سەرە كەمدەبێتەوە.
هێنانی ئامێرەكان سەرەی نەخۆش كەمدەكاتەوە ناوبراو وتیشی» لەئێستادا لەسەنتەری ژیانەوە دو ئامێرمان هەیە كە لەباشترینەكانن ،چونكە دانەیەكیان ئەوەی تریان2008 ساڵی 2012 كڕدراون ،كوالیتیان زۆر باشە ،وەكو سەنتەری ژیانەوەو رێكخراوەكانیش زۆرمان خستۆتە سەر فشارێكی سندوقەكە بۆئەوەی بتوانین تەواوی پارەكەیان دەستبكەوێت ،كە نزیكە 10ملیۆن دۆالر دەبێت سندوق بیدات، لەئێستادا بڕیاری كۆتایی دراوە لەسەری،
نزیكی هەمو مواسەفاتی ئامێرەكە تەواو بوە لەمواسەفاتی بیناكەداین تەواوی بكەین ،وابڕیارە هەفتەی داهاتو ببرێتە وەزارەت هەمو شتێك تەواو ببێت تەندر لێبدرێت پاشان پێشكەش بكرێت. ناوبراو لەبارەی چونەدەرەوەی نەخۆشانی شێرپەنجە بۆ دەرەوەی واڵت وتی» ئەونەخۆشانەی كە دەنێردرێنە دەرەوەی واڵت لەبەرنەبونی كواڵتیی نیە، بەڵكو لەبەر نەبونی ئامێرە كە نەخۆش دەڕواتە دەرەوەی واڵت ،ئەگەر ئەو ئامێر بێتە هەرێمی كوردستان هاواڵتی دڵنیا دەكەینەوە كێشەی سەرەی نەخۆش كەم دەبێتەوە ئەوكات نەخۆش دەتوانێت مانگێك چاوەڕێ بكات وەك لەوەی شەشە مانگ چاوەڕێ بكات ،ئەوكات لەوبڕوایە دانیم نەخۆش بچێتە دەرەوەی واڵت». ئامارەكان چی دەڵێن؟ بەپێی ئەو ئامارانەی دەست رۆژنامەی» چاودێر» كەوتون ،ئەو نەخۆشانەی لەساڵی 2015سەردانی سەنتەری ژیانەوەیان كردوە تائێستا گەیشتۆتە هەزارو 100نەخۆش كە چارەسەریان بۆكراوە ،نزیكەی هەزارو 300كەسیش پشكنینیان بۆ كراوە200 ، نەخۆشیان پێویستی بەتیشك نەبوە هەزارو 100نەخۆش پێویستی بەتیشك بوە بۆیان كراوە ،نویكەی 450نەخۆش لەسەرەی چاوەڕوانیدان ،نزیكەی 15 هەزار كۆرسی تیشك كراوە ،نزیكەی 300 هەزار نەخۆش هاتونەتەوە بۆبەدواچون كەپێشتر چارەسەریان بۆكراوە.
وەرزش
ذمارة ( )539دو شةممة 2015/11/9
info_chawder@yahoo.com
7
میسی ،دەستی بە (راكردن) كردەوە
بەشداری كالسیكۆ دەكات ؟! رۆژنامەی سپۆرت-ی نزیك لەیانەی بەرشەلۆنە باڵوی كردەوە كە میسی ێ تۆپ ،و دەستی بە مەشقكردن و راكــردن كردۆتەوە بە تەنیاو بەب پێدەچێت لە هەفتەی ئایندەوە لەگەڵ یاریزانانی یانەكەی دەست بە مەشق بكاتەوەو بەمەش پێدەچێت فریای یاری كالسیكۆ بكەوێت كە -21ی ئەم مانگە لە مەدرید بەڕێوەدەچێت. رۆژنامەكە دەشنووسێت :تائێستا بەشداریكردنی میسی لە كالسیكۆ ئەگەرێكی زۆرەو بەتایبەت پێش وادەی دیاری كراو دەستی بە راكردن كردۆتەوەو ئەمەش دڵی هاندەرانی بەرشەی خۆش كردووە. هەرچەندە تیمی پزیشكی یانەكە پێیانوایە پەلە نەكرێت باشە لە گەڕانەوەی لیۆنێل میسی بۆ یاریگا ،چونكە ئەگەری زۆرە لەكاتی پەلەكردن لە گەڕانەوەی جارێكی تر تووشی پێكان بێتەوەو ئەمجارە زۆر زیاتری پێبچێت .ئەمە لەكاتێكدایە كە تائێستا لویس ئەنریكی راهێنەر هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووەو پێدەچێت ئەویش حەزی بەگەڕانەوەی ێ خێرای میسی بێت ،بۆ ئەوەی ئەو ترسەی لە كالسیكۆ هەیەتی بەب خەم بچێتە مەدریدەوە. الی خۆشیەوە نەیمار-ی یاریزانی یانەكە دەڵێت :بیری میسی دەكەم و یانەكیان پێویستی بەتوانای ئەو هەیە ،چونكە لە باشترین یاریزانەكانی جیهانە. ێ ئەستێرەی تری یانەكە تووشی پێكان جگە لە میسی لەم ماوەیە س هاتوون و فریای كالسیكۆ ناكەون ،كە ئەوانیش ئەنێستاو رافییناو سێرجۆ رۆبێرتۆن ،بۆیە راهێنەری بەرشەلۆنە ،لەبیركردنەوەیەكی قوڵدایە، ئەمە لەكاتێدایە كالسیكۆ كە 21ی ئەم مانگە لە سانتیاگۆ برنابیۆی مەدرید بەڕێوە دەچێت لەئێستاوە بلیتی یارییەكە هەمووی فرۆشراوەو هاندەرانی بەرشەلۆنەش لەدڵەڕاوكێدان چونكە پێیان وایە بلیتی كەمیان بەركەوتووەو فێڵیان لێكراوەو ئەمە جگە لەوەی یانەكەیان پێكهاتەكەی تەواو نییەو میسی و ئەنێستا بەتایبەتی دڵی گرتوون.
وشەی یەکتربڕ
بابیربكەینەوە ێ وشەی «زو» كەوتبێتە لەوشەی «زو» 15وشە بنوسە ،بەمەرج سەرەتای وشەكەوە؟ بۆنمونە :زوڵەیخا ،زوم ،زوڕنا ..هتد. براوەی پێشو :ئاشتی جەمیل محەمەد وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
وشەی ونبو
ئاسۆیی
بینیتێز: بنزیمە پەیوەندی بەم مەسەلە سێكسییەوە نییە !
ستونی
-1هەرسێكیان دەشكێنرێن. -1پیتێك +یارییەكی كوردەوارییە. -2بەدەمو لێوی گەورە دەوترێ «پ»-2 ،ك ــورت ــك ــراوەی نــاوێــكــە ،موختاری جۆرە پاكەتێكی جگەرەیە. تەكساس. -3ژمارەیەكە «پ» ،جنێوەو جنێویش -3نیوەی قیژە ،بۆ جوانكارییە ،نیوەی نیە ،نیوەی كوبە. قەرز. -4وەك یەكن ،هۆكار ،گۆشت دەیناسێ-4 ،پیتێك +شمشێری كەڵەشێر ،داماو دوان لەالر. بونی كارەبا ،سیان لەمارە. -5خواردنێكە ،پیتێك +لەتیكرد ،كردنی -5پیتێك +جۆرە نانێكە ،كاری دەموچاوە. خۆشە. -6كۆن هەبو. -6لەبەرئەكرێ‌‌و نەشدوراوە. -7جۆرە سابونێكە. -7ساڵوێكی بیانییە «پ» ،خواردنەوەیە-8 .پیتێك +لەگەڵ سوكایە ،شارۆچكەیەكە -8پیتێك +بۆ هەڵگرتنە ،خۆزگە نەبێتەوە لەكوردستان. بەخوری ،برای پایە. -9ئەگلێنرێ ،دوان لــەداس ،پسولە + -9نــەخــێــری ئـــەوال ،جــەنــابــت «پ» ،پیتێك. گۆشەیەكی رۆژنامەی هەواڵە. -10لــەبــەرچــاو نــیــە ،سفریشی هەیە، -10دوان لــەســەر ،جۆرێكە لەكارەبای لەگۆرانیدا وەی لەگەڵدا بەكاردێ. بچوك. -11هەڵئەتەكێنرێ ،هەڵئەقورتێندرێ، -11شوێنێك دامــاو بێ ،پیتێك +بەس لەكاوەدایە. جاڵجاڵۆكە دەیكات. -12پیتێك +پێش ئێستا نازناوی شەربەت -12پیتێك +نقەی لەخۆی بڕیوە. بو +پیتێك.
جۆرە باڵندەیەكە گۆترە – قەزان – گۆزە – سەنگەسەر – قۆپی – جەنگ – تریفە – كڕێوە – دانەوێڵە – مەساج – پۆستە – موشەك – دابان – میوە – داش – كەندیناوا – یاخسەمەر – زامار – پەسار – قەاڵ – پیك – مۆزارت – كلێتە – بۆرەك – كەپو – كەتن – كۆڕەك.
بنزیمە ،دەخرێتە بەر لێكۆڵینەوەی رەسمیی لەبەرامبەر ئەو تۆمەتەی ئاراستەی كراوە بەوەی كە دەستی هەیە لە باڵوكردنەوەی تۆمارێكی سێكسی هاوڕێكەی لە هەڵبژاردەی فەرەنسا (ماتیۆ فالبوینا) هێرشبەری یانەی لیۆن-ی فەرەنسی و بەتۆمەتی ناوزڕاندن دراوەتە دادگا و لەمبارەیەشەوە رافائێل بینیتز-ی راهێنەری یانەی ریال مەدرید لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا پشتگیری تەواوی خۆی بۆ بنیزمە دەربڕی و رایگەیاند :دڵنیام ئەم تۆمەتە دروستكراوەو بنزیمە دوورە لەكاری لەم جۆرە. راشیگەیاند چاوەڕوانی بنزیمەیە بۆ ئەوەی بە دەروونێكی هێمنەوە بگەڕێتەوە مەدریدو دەست بەیاری كردن بكاتەوە. بنزیمە ،هێرشبەری هەڵبژاردەی فەرەنساو یانەی ریال مەدریدەو چەند رۆژێكە بەهۆی ئەو تۆمەتەوە مانشێتی زۆربەی میدیاكانی ئەوروپاو بەتایبەت فەرەنسای داگیر کردوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين لة 2004/10/4دةرضوة
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
No. (539) 9-11-2015
info_chawder@yahoo.com
حەالج دێتە ف ێ س ت ی ڤ ا ڵ ی گەالوێژ
چاودێر – تریفە: بڕیارە رۆژی ،2015/11/21شانۆیی “حـــەالج” كــە بەرهەمی فێستیڤاڵی گــەالوێــژەو بــەهــاوكــاری تەلەفزیۆنی خــاك بەرهەمهاتوە ،لە نۆزدەیەمین فێستیڤاڵی گــەالوێــژدا نمایشبكرێت‌و دواتریش بەردەوامیی هەبێت. ئەم شانۆییە لەالیەن “سامی هادی”، سەرپەرشتیاری ناوەندی رۆشنگەریی چــاودێــر ســەرپــەرشــتــی دەكــرێــت و “بەكر رەشید” كــاری دەرهێنانی بۆ ئەنجامداوەو زیاتر لە 25ئەكتەر رۆڵی تێدا دەبینن لەوانە :عەبدولی حەمە جـــوان ،ســـۆران ئیسماعیل ،مۆفەق لهۆنی ،بەیان زەریفی ،كەمال عەلی، بەیان عازەبانی ،شادمان ،رزگار ئەمین‌و چەند هونەرمەندێكی تر. سەبارەت بەم كارە ،هونەرمەند بەكر رەشید بە”چاودێر”ی راگەیاند :شانۆیی حەالج ،كە كارەكتەرە سەرەكییەكەی كەسایەتییەكی سۆفیگەرو واقیعییە لەو سەردەمە كۆنەداو لەو زەمەنەدا، توانیویەتی روبەڕوی چەند ئاستەنگێك ببێتەوەو زۆر كارەسات ببڕێ. دەربـــارەی بۆ لەم كاتەدا شانۆیی
w w w.ch awder n ews. com
حەالج ،دەرهێنەر وتی “ئەم شانۆییە تەواو پەیوەستە بەبارودۆخی ئێستای كوردستان ،بەتایبەتی شەڕ دژی داعش‌و زۆربونی دینی سەلەفیەت‌و لەئارادابونی توندوتیژیی” ،دەشڵێت “تێكستەكە
كۆدی تێگەیشتن
بەڕەوا بینیوە كە بڵێ “من حەقم” ،ئەو دەیویست ئازادیی مرۆڤەكان بەدەستی خــۆیــان ب ـێ ،بۆیە كۆڵی نــەدا هەتا كوشتیان‌و كەللەی سەریان بەپردەكەی بەغدادا هەڵواسی”.
وەك بۆ ئێستا نوسرابێ وایە ،چونكە هــەتــا بــەردەوامــیــی ژیـــان‌و ملمالن ێ هەبێت ،ئەم شانۆییە دەگونجێت‌و هی ئەم سەردەمەیە ،حەلالج ویستویەتی ژیان شیبكاتەوە ،هەمو دەمێ ئەوەی
ونبون لەغوبار ،تاكە نوێنەری كوردستان دەبێت چاودێر – تریفە حەسەن: فیلمی كوردی “ونبون لەغوبار” ،تاكە فیلمێكی كوردییە كە بەنوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان ،لەبەشی كێبڕكێی سەرەكیدا ،بەشداری نۆیەمین خولی “مێرولەخۆرەكانی زێــڕیــن” دەكــات، لەفێستیڤاڵی نێونەتەوەیی پۆڵەندا ،ئەم فێستیڤاڵە لەرۆژانی 2015/11/26-20 بەردەوامی دەبێت. “ســۆران ئیبراهیم” دەرهێنەری ئەم فیلمە ،بە”چاودێر”ی راگەیاند :فیلمی “ونبون لەغوبار” تاكە فیلمی كوردییە كە بەنوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان ،ئــەویــنــداریــیــەوە تــراژیــدیــای ئەنفال‌و لەبەشی پێشبڕكێی سەرەكیدا بەشداری جینۆسایدی كورد دەگێڕێتەوە. دەربــارەی بەشداریكردن‌و وەرگرتنی ئەو فێستیڤاڵە دەكات. سەبارەت بەناوەڕۆكی فیلمەكەش وتی :چەندین خەاڵتیش ئــامــاژەی بــەوەدا: چیرۆكی فیلمەكە سەبارەت بەجینۆسایدو پێشتر ئەم فیلمە لەفێستیڤاڵی سینەمایی ئەنفالی كــوردە ،لەڕێگەی چیرۆكێكی نێونەتەوەیی هەولێر خەاڵتی باشترین
نێونەتەوەییدا
لــە 27فێستیڤاڵی بەشداریكردوە. وەك دەرهــێــنــەریــش ،ساڵی 2014 لــەالیــەن دەزگـــای روانــگــەوە خەاڵتی “الوی ساڵ”ی وەك باشترین سینەماكار پێبەخشراوە.
فیلمی بەدەستهێنا ،هەروەها لەخولی “ ”52هەمین فێستیڤاڵی ماڵتا فیلم، خەاڵتی سوارچاكیی زێڕینی بەدەسهێنا، لەبەشی پێشبڕكێی سەرەكیدا لەخولی “ ”36هەمین فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی قاهیرەدا بەشداریكردوە ،تاكو ئێستا
حیكایەتەكانی كرێتا ئافرەتێكی فریادڕەس یۆنان -گۆران هەڵەبجەیی: لەگوندی (كیسامۆس) نزیك باژێڕی (خانیا) ،گەنجێك بەتەنها دەژی ،دایك‌و باوكی لەدەستداوە .ئەم گەنجە بژێوی ژیانی لەسەر راوە ماسییە .بەیانیان زو بەبەلەمە كۆنەكەیەوە دەچێتە سەردەریا، لــەوێ ئەو ماسییانەی بەتۆڕەكەیەوە دەبـــن ،هــەمــان رۆژ دەیانفرۆشێت‌و پاشان باقی كاتەكەی لەنێو گوندەكەدا بەسەردەبات. پاش بەینێك ئەم كوڕە دەكەوێتە داوی خۆشەویستی كچێكەوە ،بۆ نەگبەتی، كچەكە لــەڕوی ناوبانگ‌و ،ســەروەت‌و سامانەوە ،لەكوڕەكە زۆر بــەرزتــرە. ئــەو كچەش كچی مــوخــتــاری گوندە كە دەوڵەمەندێكی خــاوەن دارستانی زەیتون‌و باخی پرتەقااڵ‌و مەڕو مااڵتێكی زۆرە. لــەو ســەردەمــانــەدا لەنێو كەلتوری یۆنانیەكاندا ،بەتایبەت لــەدەڤــەرە دورەكاندا ،هەندێك دابونەریتی دواكەوتو بونیان هەبو .بەتایبەت لەمەسەلەی هاوسەرگیریدا ،كە دەبــو رەزامەندیی
باوكی كچەكەی لەسەربێت. پاش تۆخبونەوەی خۆشەویستیەكە، كوڕەكە دەچێتە داوای كچەكە ،باوكی كــچــەكــەش كــە تەنها ئـــەوی هەیەو خۆشیدەوێت ،دەیــەوێــت ئایندەیەكی باشی بۆ دەستەبەر بكات .بۆیە رازی نابێت كچەكەی بداتە ئەو كوڕە هەژارو بێكەسە. لەئاكامدا كوڕەكە كچەكە هەڵدەگرێت (رەدو دەكــــــەوێــــــت) .دەچــنــە نیوەدورگەیەك بەناوی (بالۆس) ،كە بۆ گەشتن پێی تەنها رێگەی ئاوە .پاشان هەواڵ دەنێرن بۆ بابی كچەكە كە ئێستا ئەوان هاوسەری یەكترن. بــاوكــی كــچــەكــەش نــاچــار ملكەچی واقیعەكە دەبــێ ـت‌و دەگــەڕێــنــەوە بۆ گوندەكە. بـــەاڵم ئــەمــان خــاوەنــی هــیــچ نین، پێویستیان بەسەرچاوەی دابینكردنی بژێوی هەیە. بــاوكــی كچەكە بــۆ هاوكاریكردنیان مــەرجــی دەبــێــت .مەرجەكە دەڵێت، بۆئەوەی سود لەسامانەكەم وەربگرن، دەبێ منداڵێك دروستبكەن ،منداڵەكەش
كوڕ بێت‌و ناوی منی لێبنێن( ،جا وەرە سەیری ئەم داوا سەیرە بكە)، الی كچ‌و كوڕەكە زۆر ئاساییەو لەمنداڵ دروســتــكــردن ئاسانتر نییە .بــەاڵم لەبەدبەختیاندا هەرچی دەكەن ژنەكە دوگیان نابێت .كاتیش هەر تێدەپەڕێت، نازانن چی بكەن‌و چۆن داواكاریەكەی باوكی كچەكە جێبەجێبكەن. لەگوندەكەدا ژنێكی زیرەكی بەتەمەن دەژی ،كە كاری مامانی دەكات .ئەو ژنە چارەسەر بۆ مەسەلەكە دەدۆزێتەوە. سەرەتا چەند پارچە پەڕۆیەك لەسەر سكی كچەكە دەبەستێت .هەر ماوەیەك تێدەپەڕێت بەسەلیقەی خۆی پارچە پەڕۆكان زیاد دەكات ،بەجۆرێك خۆی دەزانێت كە بۆ نمونە كەسێكی دوگیانی ( )4مانگ دەب ێ چۆن بێت .ئەم كارەش تەنها مێردەكەی پێی دەزانێت .ئیدی باوكی كچەكە زۆر خەنی دەبێت بەاڵم جارێ نازانێت كە كچە یا كوڕە. جاروبار كیژەكە سەفەری خانیا دەكات، كە گوایە ســەردانــی پزیشك دەكــات، تا لەحاڵەتی تەندروستی منداڵەكەی ئاگادار بێت.
Political, Educational & Social Weekly Press
حیكایەتی ()5
دەمێك وادەی منداڵبون نزیكدەبێتەوەو تەنها مانگێكی مـــاوە ،بەتەگبیری مامانەكە وا بەباوكی كچەكە دەڵێن كە بۆ منداڵبون دەبێ بچێتە ئەسینا، چونكە هەستدەكەن كێشەیەك هەیە لەمنداڵبوندا ،هەروەها لەوێ پزیشكێكی ناسیاوی مامانەكە هەیە كە هاوكاری كچەكە دەكات‌و ئاگای لێی دەبێت. دەمێك بەڕێدەكەون بۆ ئەسینا ،ژنە مامانەكە نامەیەك دەداتە دەست ژن‌و مــێــردەكــە .نامەكە بۆ كەسێكە كە لەتافی الوێتیدا خۆشەویستی یەكتر بــون‌و چەندین نامەی ئەویندارییان ئاڵوگۆڕ كردوە .لەنامەكەدا نوسیویەتی، (هیوادارم منداڵێكی تازە لەدایكبوی كوڕ بۆ ئەم دوانە پەیدا بكەیت .خۆگەر ئەو كارە نەكەیت ،ئەوە نامە ئەوینداریەكانت دەنێرم بۆ هاوسەرەكەت‌و بۆ رۆژنامەكان). ئەو كەسەی نامەكەی ئاڕاستەكراوە، لــەودەمــەدا وەزیــری تەندروستی بوە. وەزیریش باش لەمەسیجەكە تێدەگات. دیــارە پێشتریش بۆ هەمان مەبەست نامەی دیكەی بۆ وەزیر ناردوە. لەوێ وەزیری تەندروستی كارەكەی بۆ
هاوڕێ توانا مێرگەسەری
راست وتراوە ،كە تێگەیشتن لەسروشتی كێشەیەك ،نیوەی چارەسەركردنە، بڕواموایە ئەگەر ئەمڕۆ سایكۆلۆجیستێك ،ئەرك بكێشێت‌و بێت شیكارییەكی زانستیی ئێستای باری دەرونیی خەڵكی باشوری كوردستان بكات‌و ،خەسڵەت‌و سیفەتی هەرە بەرجەستەیی كەرت‌و گروهە كۆمەاڵیەتی‌و زۆرینەی كۆمەاڵنی خەڵك دیاریبكات ،دڵنیام ئەوا (توڕەیی) سیفەتی هەرە زاڵ‌و زەقی ژیانی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی ئەبێت ،ئاشكرایە توڕەبونی كۆمەاڵیەتی تەریب لەگەڵ ناكۆكی سیاسی تا ئاستی تەكفیری نیشتیمانی‌و ئەفەرۆزكردنی یەكتر! دەبێت سەرەتا بەكۆمەڵێك فلتەردا رێیكردبێت ،تا گەیشتبێت بەتوڕەیی‌و بەبنبەستگەیشتن ،ئاخر كاتێك توڕەبون لەگرێژنەی چەمكگەلی (متمانە ،ئومێد ،بڕوا) دەردەچێت ،ئیدی دەگات بەكەناری توڕەیی. دور لەو دۆخە ناسروشتییە داسەپاوەی مۆتەكەئاسا باڵی رەشی بەسەر بااڵی ئێستاماندا كێشاوە! كۆشش ئەكەم بەتێگەیشتنێكی سادەو دور لەهەڵچون‌و داچون‌و مەرامیی حزبی‌و ،یاخود مۆدە گوتاری تەوزیعی بەرپرسیاریەتیی بەسەر ئەم‌و ئەودا! تەنها بەخاتری دەرخستن‌و هۆشیاریدان لەترسناكیی ئەم داخرانە سیاسی‌و توڕەبونە كۆمەاڵیەتییە ،گەرەكمە ئەوە بڵێم كە راستییەك هەیە لەئەزمون‌و مێژوی میللەتان ،دەوڵەتان ،تۆماركراوە‌و ئەفسوس ئێمەی كورد فێری نەبوین‌و پەندی لێوەرناگرین! كە پێمان ئەڵێت هەركاتێك دەسەاڵت ،یان هێزە سیاسییەكان ،توانای دیالۆگیان لەگەڵ یەك‌و كۆمەڵگەدا لەكزی داو لەئاست چارەسەركردنی كێشەو قەیرانەكاندا نەبو ،هەروەها لەوەاڵمدانەوەی پرسیارو پێداویستییەكانی رۆژگار دۆشداماو دەستە پاچەبون ،هەر لەو چركەیەدا توڕەبونی كۆمەاڵیەتی پێئەگات ،ئەم توڕەییە ماوەیەك لەئاستی گوتاردا ئەمێنێتەوەو ئەمما زۆر نابات توڕەییەكە ئەگوازرێتەوە بۆ رەفتار ،كە ئەمە ترسناكترین‌و هەستیارترین قوناغی هەر میللەتێكە ،حەتمیەتی تەقینەوە دێتە ئارا. گەلۆ هەن‌و كەمنین توڕەیی‌و بەردە فڕكێی گەنجان بەئاژاوە‌و بێئینتیمایی واتا دەكەن! بێئاگا لەوەی كە كاتێك سیاسییەكان‌و حكومڕانانی واڵت ،لەئاست داخوازییەكانی ئــەوان چونەتە دۆخی بــەرد! ئیتر بچوكترین كاردانەوە هەر هاتنە گۆیی بەرد ئەبێت! گەنجان گێرەشێوێن‌و بێ ئینتیما نین‌و ئەوان تەوەالی جوانییەكانی نیشتمان نەبون ،توڕەیی ڤایرۆسێك نییەو لەهەوا پەیدا بوبێت، دڕكێك نییە لەئەرز هەڵتۆقیبێت! ،بەڵكو ئەوان چەندین ساڵە هاوار ئەكەن كەس نایبیستێت ،هەمو رێگاكانیان تاقیكردەوە ،رەخنەگرتن ،خۆپیشاندان، مانگرتن ،كۆچكردن ،كەچی پەیامیان نەگەیشت ،راستی تاڵ ئەوەیە قبوڵیكەن بەرد هاویشتن‌و هەڵكوتانە سەر بارەگای حیزبەكان ،چەندە خراپ بێت ،پەیامێكی ناچاریانەی تری گەنجانە ،بۆیە پێویستە ئەو سەرنج هەڵدانە راستكەنەوە ،ئەمە باشترین كۆدی تێگەیشتنە لەئێستای كێشەكان. ماوەتەوە ئەوە بڵێم ،چۆن توڕەیی بەپەیژەی بێمتمانەیی بێئومێدی سەركەوتوە، هــەرواش بەگێڕانەوەی متمانەو ئومێد ئەچێتەوە سەربانی ئارامیی ،ئەوەش تەنها موحتاجی بەهەنگاوی پراكتیكی هەیە ،هەر بەڕاستكردنەوەی سیستەمی خواركراوی سیاسی‌و ریفۆرمێكی ریشەیی حكومڕانی. جێبەجێ دەكات .بەاڵم كێشەكە لەوەدایە كە منداڵی كۆرپە ،یا تازە لەدایكبوی دەستناكەوێت ،بەڵكو منداڵێكی دو مانگەی دەدەنێ .كە دێنەوە بۆ گوند هەمو كەس خۆشحاڵ دەبێت ،سەیر لەوەدایە كەس هەست بەو جیاوازیە ناكات لەتەمەنی منداڵەكەدا .باوكی كچەكە لەسەرەمەرگدا دەبــێــت .مــنــداڵــەكــەی نــیــشــانــدەدەن‌و ئەویش دار زەیتون‌و بێستانی پرتەقااڵ‌و
مــەڕو مااڵتەكەی بــەنــاوی منداڵەكەوە دەكات .هەروەها وەزیری تەندروستیش نامەیەك بەژنەكەدا دەنێرێت بۆ كۆنە خۆشەویستەكەی ،تێیدا دەنوسێت. (ئازیزم ئەوە داواكاریەكەتم جێبەجێكرد، بەاڵم هەڕەشەكەت سەرینەدەگرت ،چونكە بەداخەوە هاوسەرەكەم ماوەیەكە كۆچی دوایی كردوە). چاوەڕێی حیكایەتی ئایندە بن.
ژ
ئەگەر باڵندە باین
مارەک ا ن ی د ا هاتوو
دەقێکی شیعریی بێستوون مینە
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ذمارة ( )480دووشةممة 201٥/11/9
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
كوشتنى باڵنده‌ى الساییكه‌ره‌وه دەکرێت بە کوردی ڕۆمانێک بۆ پێکەوەژیانی زیاتر ئا .ڕه‌خنه‌ى چاودێر ڕۆمانــی «كوشــتنی باڵنــده‌ی » كــ ه به‌رهه‌مــى الســاییكهرهوه ژنه‌ڕۆماننووســى ئه‌مه‌ریكــى (هارپــه‌ر لى)یــه ،ل ه ســاڵی 1960دا بــاو كرایه‌و‌ه و ڕاســته‌وخۆ دوای باڵوبوونــه‌وه‌ی، ناوبانگێكی زۆری په‌یــدا كرد ،به‌جۆرێك ســاڵى دواتــر خه‌اڵتــی پولیتســه‌ر Pulitzerى بــرده‌وه .ڕۆمانه‌ك ه باس لــ ه هه‌ندێك بابه‌تى وه‌ك ڕه‌گه‌زپه‌رســتى و جیاوازیــی كۆمه‌اڵیه‌تی و له‌ده‌ســتدانی پاكــی و سروشــتی مــرۆڤ و چه‌نــد بابه‌تێكى تر ده‌كات .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ك ه ڕۆمانه‌ك ه یه‌كه‌مین به‌رهه‌مى (هارپه‌ر لى) یه ،به‌اڵم هــه‌ر ل ه ڕۆژی باڵوبوونه‌وه‌یه‌و‌ه تا ئه‌مــڕۆ ،به‌رده‌وام چــاپ ده‌كرێته‌و‌ه و وه‌رگێڕدراوه‌ت ه سه‌ر زیاتر ل ه چل زمان و زیاتر ل ه سی ملیۆن كۆپیی لێ فرۆشراوه. «كوشــتنى باڵنده‌ى الســاییكهرهوه« بۆ خوێنه‌رانى هه‌رزه‌كار و پێگه‌یشتووش زۆر گونجــاو‌ه و لــ ه ئێســتادا ڕۆمانه‌كه، بۆ جه‌ختكردنه‌و‌ه ســه‌ر یه‌كترقبووڵكردن و به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی جیــاكاری ،لــ ه قوتابخانــ ه ئاماده‌یییه‌كانــى ئه‌مه‌ریــكادا ده‌خوێندرێــت ...لــ ه ڕاپرســییه‌كدا ده‌ركه‌وتــوو‌ه ئــه‌و كتێبــه‌ى زۆرتریــن قوتابیــی ئاماده‌یــى ده‌یخوێننــه‌و‌ه كتێبه‌كــه‌ى (لى)یه .لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تر
ده‌رى خســتوو‌ه دوای ئینجیل ،كوشتنى باڵنده‌ى الســاییكهرهوه ئه‌و كتێبه‌ی ه ك ه زۆرتریــن وت ه و نموونه‌ى لێ وه‌رده‌گیرێت و كتێبــى گۆڕانكارییــ ه گه‌وره‌كانــه .لــ ه ئێستاشدا ،ڕۆمانه‌ك ه ل ه لیستی ئه‌و سه‌د باشترین ڕۆمانانه‌ى مێژوودای ه ك ه گۆڤاری (ز‌ه گاردییــەن) و گۆڤــاری (ز‌ه تایمز) و ڕۆژنامــه‌ی (ز‌ه ته‌له‌گــراف) و ده‌زگای ڕاگه‌یاندنــی (بــی بــی ســی)ی ه باڵویان كردووه‌تــه‌وه .ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى كتێبه‌ك ه ل ه لیستی پڕفرۆشــترین سه‌د كتێبه‌كه‌ی مێــژوودا پلــه‌ی شه‌ســت و پێنجه‌مینــى گرتووه. پارێزه‌رێــك بــ ه نــاوى ئاتیكــه‌س كاره‌كته‌رى ســه‌ره‌كیى ناو ڕۆمانه‌كه‌ی ه و ئه‌و كه‌سایه‌تیی ه تایبه‌ته‌ى نیشانى ده‌دات ل ه ئێستادا الى پارێزه‌ران بووه‌ت ه نموونه‌ی پارێزه‌ری ڕاســتگۆ و نــاوى ده‌هێندرێت. لــ ه ســاڵی 1962دا ،ده‌رهێنــه‌ر ڕۆبێرت مولیــگان ،ڕۆمانه‌كــه‌ى كرد ب ه ب ه فیلم و دواتریش ،جگــ ه له‌وه‌ى فیلمه‌ك ه خه‌اڵتی باشترین فیلمی برده‌وه( ،گرێگۆرى پێك) یش ،ك ه ڕۆڵى (ئاتیكه‌س)ى به‌رجه‌ســت ه كردبوو ،خه‌اڵتى ئۆسكارى پێ به‌خشرا. لۆنا دڵشــاد مەریوانی ،لە پێشــەکیی کتێبەکــەدا کــە ژمارەکانــی داهاتــوو لە ڕەخنــەی چاودێــردا بــاو دەبێتــەوە، نووســیویەتی« :هــه‌ر كه‌ســێك ڕۆمانی (كوشــتنی باڵنــده‌ی الســاییكهرهوه)ی بــ ه ئینگلیزی خوێندبێتــه‌وه ،یان هه‌وڵی
خوێندنــه‌وه‌ی دابێــت ،كاتێك پێم وتوو‌ه ئــه‌و ڕۆمانه‌م كردوو‌ه بــ ه كوردى ،یه‌كه‌م كاردانه‌وه‌ی ئه‌مــ ه بووه« ،چۆن تاقه‌تت هه‌بوو ئه‌و كتێب ه قورســ ه وه‌ربگێڕیت؟» به‌اڵم الی من پرســیار‌ه ڕاســته‌ك ه بۆ ی ه نــه‌ك چــۆن .وه‌اڵمی ئــه‌وه‌ى ســه‌ره‌و‌ه ئاســانه :بــ ه هیالكــی و هه‌وڵێكی زۆر و گه‌یشــتن ه ئه‌و خاڵه‌ی كــ ه خه‌ریك بووه شــێت ببم ،دواجــار توانیــم وه‌ریبگێڕم! بــه‌اڵم بۆچــی ئه‌مــه‌م كرد؟ خــۆی ئه‌م ه پرسیار‌ه ڕاسته‌كه‌یه .زۆرن ئه‌و هۆكارانه‌ی پاڵنــه‌ر بوون بــۆ كردنى ئه‌مــه .یه‌كه‌م، ڕۆمانى كوشتنى باڵنده‌ى الساییكه‌ره‌وه،
ڕۆمانێكــی هێنــد‌ه نــاواز‌ه و به‌ناوبانگ و یه‌كێك ل ه باشــترین و پڕفرۆشترین سه‌د كتێبه‌كــه‌ی مێژوو ،نه‌ك هێشــتا نه‌كراو‌ه ب ه كوردی ،به‌ڵكو زۆرێك ل ه خوێنه‌رانمان هه‌ر ب ه ناوه‌كه‌شــى ئاشنا نه‌بوون .ئه‌م ه زۆر هانى دام ده‌ســت بده‌مــ ه وه‌رگێڕانى ڕۆمانه‌ك ه و بیگه‌یه‌نمه خوێنه‌رى كورد. دووه‌م هــۆكار و پاڵنــه‌ر الى مــن لــ ه خــوددی خوێندنــه‌وه‌ی كتێبه‌كــه‌و‌ه ســه‌رچاوه‌ی گــرت ،ئه‌مــه‌ش كاتێــك بــۆ یه‌كه‌م جــار لــه به‌ریتانیا لــ ه كاتی گــه‌ڕان بــه‌دوای ســه‌رچاوه‌دا بــۆ نامه‌ی ماســته‌ره‌كه‌م ،به‌ڕێكــه‌وت ئــه‌م كتێبه‌م به‌رچاوكــه‌وت و بڕیــارم دا بیخوێنمه‌وه. پێشــتر نــاوی ڕۆمانه‌كــه‌م نه‌بیســتبوو، به‌اڵم كاتێك ل ه خوێندنه‌وه‌ی ته‌واو بووم، له‌ڕادده‌به‌ده‌ر سه‌رســام بووم ب ه جوانیی تێكســته‌كه و لێهاتوویــی نووســه‌ره‌كه‌ى و ئــه‌و په‌یامــ ه مرۆڤانه‌یانه‌ی به‌رهه‌مه‌ك ه هه‌ڵیگرتــووه .به‌هــۆى ئــه‌و چێــژ‌ه بــێ وێنه‌یه‌شــه‌و‌ه ك ه لــ ه خوێندنه‌وه‌یم بینی، له‌ســه‌ر بڕیــارى وه‌رگێڕانه‌كه‌ى ســوورتر بووم». لــ ه ئێســتادا «كوشــتنى باڵنــده‌ى » لــە زمانــی یەکەمەوە- الســاییكهرهوه کــە ئینگلیزییــە ،له‌الیه‌ن (لۆنا دڵشــاد مه‌ریوانى)یــه‌و‌ه وه‌رگێڕدراوه‌تــ ه ســه‌ر زمانــى كوردى و ڕۆژى 14ـــى ئه‌م مانگ ه ل ه الیه‌ن ناوه‌ندى ڕۆشــنبیرى و هونه‌ریى ئه‌ندێشه‌وه باڵو ده‌بێته‌وه.
ئه‌وه‌ى ده‌توانرێت به هونه‌ر بكرێت ب ه ڕامیاری ناكرێت شانۆی ورچ و هه‌نگاوێكی گه‌وره‌تر به‌ره‌و سه‌ركه‌وتن
ئا :ڕەخنەی چاودێر له()14ـی ئه‌م مانگەدا تیپی شانۆی (ئارارات) ل ه كوردستانه‌و‌ه ب ه شانۆیی (ورچ) نووسینی (ئه‌نتوان چێخه‌ف) و ده‌رهێنانی (هه‌ڵكه‌وت محمد) سینۆگرافیا (شیراز عه‌زیز) نواندنی (ڕێباز محمد ،جوان به‌هادین و علی نامیق) ته‌كنیككار (شــوان حه‌مه‌سه‌عید) كۆریۆگراف (ڕووبار ئه‌حمه‌د) ...ب ه ڕێ كه‌وتن بۆ به‌شداریمان ل ه حەڤدەیەمین خولی (فێستیڤاڵی نیوته‌وه‌ییی قرتاج /شانۆ) ل ه واڵتى تونس. شانۆیی (ورچ) له‌سه‌ر هه‌مان بنه‌ماى كاری ئه‌كادیمی و پڕۆفیشناڵی و قوتابخانه‌یی (رێباز) توانی ئه‌م جاره‌ش بانگهێشتنامه‌یه‌ك بۆ خۆی ده‌سته‌به‌ر بكات و بۆ یه‌كه‌مین جار كورد له (فێستیڤاڵی شانۆی قرتاج) ل ه واڵتى تونس به‌كارێكی پرۆڤیشناڵی و ب ه زمانى كوردی به‌ناوى كوردستانه‌و‌ه به‌شداری بكات . ئــەو گــرووپــە بەشداریکردنیان بە ڕووداوێــکــی مێژوویى دەزانــن ل ه چه‌ند ڕوویه‌كه‌و‌ه و بە چەند خاڵێک دەخەینە ڕوو: * توانرا به‌نمایشكردنی شانۆیی (ورچ) روویه‌كی تری جوانیى كوردستان نیشان ده‌ین ،روو‌ه دیاره‌كه‌ی هێزی پێشمه‌رگ ه و جه‌نگی به‌رده‌وامیی ه له‌گه‌ڵ داعش، وه زۆرێك ل ه ئاماده‌بوانی فێستێڤاڵه‌ك ه ته‌نها ئه‌و رووه‌ی كوردیان بینیبوو ،له‌م فێستیڤاڵ ه روویه‌كی تر و شێوازێكی تر و هونه‌رێكی زیندووی تری جیهانیان بینی له‌الیه‌ن كورد و گه‌نجانى كورده‌و‌ه . *زمانى كوردی وه‌ك زمانى ستاندار و نه‌ته‌وه‌یی ناسێنرا ،چونك ه زۆرینه‌ى وایان پێشبینی كردبوو ك ه زمانى كوردی به‌شێكی ته‌واوی عه‌ره‌بی یان توركی یان فارسییه ...ورچ سه‌لماندی ك ه زمانى كوردی نه‌ك به‌شێك نیی ه له‌وان به‌ڵكو زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی و زمانى هونه‌ر و زمانێك ه له‌مێژە كه‌ڵ ه شاعیر پێیان نووسیو‌ه و زمانى هۆنراو‌ه و چیرۆك و ته‌نانه‌ت لێكۆڵینه‌وه‌ش بووه .
* بۆ هه‌موو ئه‌وان ه سه‌لمێنرا كورد شه‌ڕخواز نیی ه كورد ئاشیخواز و نێتی هونه‌ر و رۆشنبیری و به‌دواى ده‌روازه‌یه‌كی تری پێناسه‌ى ژیاندا ئه‌گه‌رێ ئه‌ویش هونه‌ر‌ه . * كورد وه‌ك كورد به‌شدار بوو ،نه‌ك پاشكۆ و ته‌واوكه‌ری واڵتانى دراوسێ و نه‌خوازراو . *ل ه رووی كوالێت و ئاستى هونه‌رییه‌و‌ه نمایشه‌ك ه به‌جۆرێك بوو ك ه بینه‌ری هۆڵی سه‌رسام و بێده‌نگ كردبوو ،شانۆیه‌ك ب ه زمانی كــوردی ب ه نواندنی ئاكته‌ری كوردی و لێكدانه‌و‌ه و خستنه‌سه‌ر شانۆی هه‌ر له‌الیه‌ن گه‌نجی كورد ،كه‌سێكی تونسی یان هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كی تر ل ه هۆڵێكی شانۆدا راگرێت بۆ خۆی چه‌ندین خوێندنه‌وه‌ى پۆسه‌تیفی بۆ كرا ،نووسه‌ران و ره‌خنه‌گرانى نــاو فێستیڤاڵه‌ك ه ب ه نووسین و باسه‌كانیان گه‌واهی ئه‌وه‌ن . *له‌سه‌ر بنه‌ماى نمایشی شانۆیی ورچ بۆ جارێكی تر و بۆ خولێكی تری شانۆی قرتاج كارێكی تری هه‌مان ده‌رهێنه‌ر بانگێشت ئه‌كرێته‌وه... ئه‌وه‌ى جێگاى نیگه‌رانی و نائومێدی گروپه‌كه‌یه! ئه‌م ستاف ه له‌ناو كوردستاندا ته‌نها یه‌ك كۆمپانیا یان رێكخراوێك و به‌رێوه‌به‌رایه‌تی و ده‌زگایه‌كی حكومی نه‌یتوانى سپۆنسه‌ریی ئه‌م كار‌ه بۆ هونه‌ر و كوردستان بكات ،ئه‌مه‌ش بۆ خۆی و ل ه كاتێكی تردا خوێندنه‌وه‌ى كولتووری و رۆشنبیری و نه‌ته‌وه‌یی و خاڵی نێگه‌تیفی لێ ئه‌كه‌وێت و ئه‌كرێت ل ه بابه‌ت و ساتی خۆی و حاڵەتى تایبه‌تى باس بكرێت . لێره‌شه‌و‌ه سوپاسی (ئاكۆ غه‌ریب) به‌رێوه‌به‌ری مــۆزه‌خــانـه‌ى ئه‌منه‌سووره‌ك ه ئه‌كه‌ین ك ه توانى رێژه‌یه‌كى كه‌میش بێت هاوكاری ئه‌م به‌رهه‌م ه بكات له‌رێگاى نووسینگه‌ى به‌ڕێز (هێرۆ ئیبراهیم ئه‌حمه‌د) ـەو‌ە . سوپاسی هه‌موو ئه‌و كه‌س و الیه‌نانه‌ش ده‌كه‌ین ل ه ناوه‌و‌ه و ده‌ره‌وه‌ى واڵت به‌ته‌نها وته‌یه‌كیش بێت، ده‌یانویست ئه‌م به‌رهه‌م ه به‌شدار بێت و سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بهێنێت .
ژمار ه ( )480دووشه‌مم ه 2015/11/9
««
2
پێکگەیشنت ئازادی بێت؛ هەردووکامن ئازادین و .لە تورکییەوە :وریا غەفووری
دیــدا دەوترانــەوە .دوو شــێوە موســیقا هەبــوو کــە دوو نــاو نوێنەرایەتیــی ئەم شــێوازانەیان دەکرد .لە الیەک «ئۆرهان گەنج‌بــەی» کە دەیگوت «با ئەم جیهانە وێــران بێت» ،لە الیەکی دیش «ســێزان ئەکســۆ» کــە دەیگوت «ئێســتا ئەگەر ئەو ســااڵنەی لێم ون بــووە بمدەنەوە» سێزان ئەکســۆ بە دەنگی حەزینی خۆی ببووە دیلمانجی هەستەکانی و بێ ئەوەی دەم بۆ ڕاستییەکان ببات ،تەنیا هەندێک بەسەرهاتی دەخستە قاڵبی نۆتەکانەوە. ئــەو ڕیبــازەی کــە ئۆرهــان گەنجیــش نوینەرایەتیــی دەکــرد ،لــە دەوروبــەری شارەکان و گەڕەکە هەژارەکاندا الیەنگری زیاتر بوو. لەم ڕۆژانەدا بوو کە منداڵێکی ڕەشی شــێت بە سازەکەی دەســتییەوە سەری هەڵدا و وتی: مەگری ڕۆڵەکەم مەگری ڕۆڵە ،تۆیش مەگری هیوا لە تۆدایە ،ئایندە هی تۆیە بۆچی سرووشــک لــە چاوەکانت وەک باران دەبارێ؟ ئەم بێدەنگییە ،ئەم ڕاوەستانە ئەم دڵتەنگییە بۆچییە؟ لــە شــوێنێکی زۆر دوور ،جێگەیــەک هەیە بەختەوەریی لەو شوێنانەیە ژیانێکی ئامادە هەیە بۆ دابەش‌کردن مەگری ڕۆڵەکەم ،دە مەگری تۆش ژان لە تۆدایە ،حەسرەت لە تۆدا بۆچی ئەوەندە تێدەفکری؟ ئەم تۆرانە ،ئەم تەنگەتاو بوونە ئەم توڕەییە بۆ چییە؟ شــێوازێکی جیــاوازی مووســیقا بوو، نــە لە ســێزان ئەکســۆ دەچــوو و نە لە ئۆرهــان گەنج .باســی ئەو حاڵ و ڕەوش و ڕاســتییانەی دەکــرد کــە کودەتــا خولقاندبووی؛ «لە تەنگژەدام ،درۆ ناکەم بە شەو و ڕۆژ لە بەر هێرشدام سەرەتا عەشقەکانم وێران بوو لە واڵتێکی دوورم... لەگــەڵ یەکــەم ئەلبوومــی ،زەوی لەرییەوە و جۆشــێکی نوێ پەیدا بوو .لە وەک کەرســتەیەکی خەیاڵیــی یاریــی بــە بەرامبەرمدا ڕادەبــرێ ،بەختیاری هەمووو شــوێنێک تەنیــا گوێ لە دەنگی منداڵ ئــەو دەگیــرا .لــە بێ‌دەنگیــدا هەزارانی جوان‌چاک درۆ بووە ،هەمووی درۆ»... ئەوەنــدەی ســازە بەجێماوەکــەی لــێ فرۆشــرا .ئەوانــەی کە یەکــەم جار دواتر ئەلبوومێکی نوێی دەرچوو .وەک دەنگیــان پێ دا ،ئــەو هەژارانە بوون کە زامارم»... دوای چەپــەکان ،ڕاســتەکانیش هەمیشــە شــوێن پێی کۆمەڵــگای پێوە دەستبەرداری چارەنووسەکەیان بوون؛ «بەیانیــت باش دایە گیــان ،بەیانیت خۆیــان لــە ئەحمــەد کایــادا دۆزییەوە .دیــار بوو .باســی ئەو دایکانــەی دەکرد ئــەو ئایدیالیســتانەی لــە زیندانــەکان کــە لــە دەرگای زیندانــەکان چاوەڕوانی باش بابە گیان! دەرکەوتبــوون لــە ڕیــزی پێشــەوەی بینینــی کوڕەکانیان بوون ،ئەو دایکانەی دووبارە ڕۆژ دەبێتەوە کۆنســێرتەکانی ئەحمــەد کایــادا جێــی جەرگیــان ســووتابوو ،ئەوانــەی ســزای مەڵێ لە ماڵەوە ڕۆژ نابێتەوە خۆیــان دەگــرت .هەمــوو وشــەیەکی سێدارە بە ســەر کوڕەکانیاندا سەپابوو، مەڵێ لەوێ ڕۆژەکان ڕانابرن ئەحمــەد کایــا دەبــووە دیلمانجێکــی ئــەو دایکانــەی زوڵفیــان ئەســتێرەی کە ئازار ئەخاتە دەروونم وامزانــی دڵــم قەڵغانــە ،کەوتمــە ئازارەکانــی ئەوان .ئەوانەی پێش لەوەی گرتبوو... بکەونە زیندان لە یەکتریان دەکوشــت و لێرە لە من مەگەڕێ ،مەگەڕی دایە! شەقامەکان لــە قاوەخانــەکان دانیشــتم و لەگەڵ دەبــڕی ،دوای دەرهاتن لە زیندان خۆیان لە بەر دەرگا ناوەکەم مەپرسە و ئازارەکانیــان لە دەنگی ئەحمەد کایادا زوڵفت ئەســتێرەی گرتــووە ،دامەبڕێ منداڵەکان قسەم کرد مانــدوو بــووم ،ئــازار ســەری لێدام و دەدۆزییەوە. دایکە ،مەگری»...
باســی کراســێک کە بە دار گێالسەکەوە لێیدڕاوە ،باسی منداڵییەکەی ،کۆالرەکەی و خۆشەویستەکەی! «کوا خۆشییەکانم لە کوێن؟ کەلال شووشەکانم ،فڕفڕەکانم ئەو کراســەی بە دار گێالســەکەوە لێم دڕا بێ ئاگای خۆم منداڵییەکەمیان دزی بێ پەنجەرە مامەوە دایکە کۆالرەکەم لە دارتێلەکان گیرا گەنجێتییەکەم لە کوێیە دایکە؟»... شیعرەکانی یووسف خەیاڵ ئۆغڵووش دەقــاودوق باســی ئەم شــتانەی دەکرد، چونکە خۆشی ســەرهەڵدەر بوو ،لەگەڵ هــەژاری ژیابــوو و لەگــەڵ ئــازار گەورە ببــوو .لەگــەڵ هەڤااڵنــی لە دەســتچوو ژیابوو و خەیاڵێکی حەزینی هەبوو: پێکگەیشتن ئازادی بێت هەر دووکمان ئازادین بە دەســتە پڕهاوارەکانی ،شانبەشانی هەردوو جیهان هەردووکمــان وەک دوو ڕووبــاری خرۆشان لە دوو شــاخەوە سەرچاوەمان دەگرت و دەهاتین لە ژوانێکدا پێک‌گەیشتین جوداییمان لە بیر کردبوو تامەزرۆییمان بە هیچ دانابوو چوبووینە قوواڵیی گۆرانییەکانمان»... گۆرانییەکانی بە تەنیا بریتی نەبوو لە ڕاستییە کۆمەاڵیەتییەکان ،بەڵکوو شوێن پێی ئەشقێکی گەورەشی پێوە دیار بوو: «ئەوەندە بێ ڕەحم مەبە ئێستا وەک دوێنێ پاش دامەکشی و مەڕۆ بمهێڵەبا بە سەر پێتدا بکەوم وەک خیــز پێم لێ مەکە و مەڕۆ تۆ ئەزیەت مەکێشە لە شوێنەکەتەوە وەکوو ئاو زنەم دێت و دەڕۆم» باســی جودا بوونەوە و ســەرهەڵدانی عەشــقێک مەگــەر بەم شــێوە ئاوەها بە جوانی بکرێت: «ئیدی ناتوانم لەگەڵ تۆ بم ئەمشەو دەردەکەوم و دەڕۆم حەسابمان با بمێنێتەوە بۆحەشر دەست‌هەڵدەگرم و دەڕۆم تۆ ئەزیەت مەکێشە لە دڵەوە هاوار ناکەم»... دواتر کە وتی: «سەر و ڕووم لە ناو تەپوتۆزدا بەر و دوام پڕ لە ناشیرینی ڕیشم ژەنگی هەڵگرتووە ئێــوە لــە کوێوە دەزانن کــە من چۆن سووتاوم؟ نەمامێک بووم هەڵکەندرام گەردەلوولێک بووم ،ڕاوەستێندرام ماندوو بووم ،یەکجار ماندوو بووم ئێــوە لە کوێــوە دەزانن کە من چیهام کێشاوە؟»... چەندەهــا ملوێــن مــرۆڤ ،ئەشــقە بێ‌بەرامبەرەکــەی خۆیــان لەگــەڵ ئــەم
پێشکەشــکاری بەرنامــەی ڕێزگرتن لە باشــترین هونەرمەندانــی تورکیا ١٩٩٩لە شــۆو تی‌ڤی بەم ڕســتەیەوە دەست پێ دەکات :ئەســتێرەی ســاڵی مووســیقای تورکیا؛ ئەحمەد کایا. ئەحمــەد کایــا لــە نــاو چەپڵەڕێزانی ئامادەبووان و بینەراندا دێتە ســەر شانۆ و ئەم ڕستانە دەڵێتەوە: «ئەم خەاڵتە لە ســەر نــاوی دایکانی ئاشــتی ،لە ســەر ناوی ڕێکخراوی مافی مــرۆڤ و بــە نــاوی ســەرجەم خەڵکــی تورکیــاوە وەردەگرم .با شــتێکیش زیاد بکەم؛ لە بەر ئەوەی بە ڕەچەڵەک کوردم، لە شــریتی داهاتوومدا سترانێکی کوردی دەڵێمەوە و کلیپێکی کوردی ساز دەکەم. دەزانم کەســانێکی ئــازا و بەدڵ هەن کە ئەم کلیپە باڵو بکەنەوە و ئەگەریش باڵو نەکرێتــەوە نازانم چــۆن وەاڵمی خەڵکی تورکیا دەدەنەوە». بەڵێ ،هەموو شــتێک بەم ڕســتانەوە دەســتی پێکــرد .هەروەهــا لــە ڕۆژێکی ســاردی زســتاندا .ئــەو کاتــە شــەوی بەڕێوەچوونــی ڕێوڕەســمی خەاڵتکــردن و پێزانینــی هونەرمەنــدان بــوو .یەکێک لــەو کەســانەی خەاڵتی پێ دەبەخشــرا ئەو بوو .ســەرەتا خەاڵتەکــەی وەرگرت و دواتــر قســەی کــرد ،بەاڵم هێشــتا لە سەرەتای قســەکانیدا بوو کە ناو ساڵۆن بوو بە هەمهەمە چونکوو باســی دایکانی ئاشتی کرد .ڕستەی هەرە ناخۆشیش [بۆ ئامادەبووانــی ئاهەنگەکە] پاش هەشــت چرکــە لە زاری هاتە دەر .وتی« :کلیپی کــوردی ســاز دەکەم» لە یــەک چرکەدا ساڵۆن تەقییەوە. ئەو پیاوەی ســەر شــانۆکە هیچ خۆی تێک نەدا .گۆرانییەکەی گوت و دواتریش گەڕایەوە شــوێنەکەی خــۆی .لەو کاتەدا کــە پێیــان وابــوو هەموو شــتێک تەواو بووە ،یەکێک لە ئامادەبووان چووە سەر شــانۆ و دەســتی بە خوێندنی ســروودی نەتەوەیــی تورک کــرد .هــاواری دەکرد «ئەم واڵتە هی ئێمەیە ،هی کەسانی دی نییە». لــە الیەکیــش ئــەو ڕۆژانــە ڕۆژانی بە پراتیک کردنی بڕیارەکانی ٢٨ی شــوبات بوو .بە هەرحاڵ دوای ئەم ڕووداوە ساڵۆن دیسان ورووژا .سەرەتا چاتاڵەکان ،دواتر تەبسییەکان ،داوی ئەوانەش پەرداخەکان بە ئاســمانەوە دەفڕین .هاواریان دەکرد: «بڕۆ بە جەهەندەم ،شتێک بە ناوی کورد بوونــی نییە ».پاش کەمێــک یەکی دی هاتە ســەر شانۆ و بانگی لە ئامادەبووان کــرد کــە گۆرانیــی «مەملەکەتەکــەم» بڵێنــەوە .هەمــوو پێکــەوە دەیانگــوت «تورکیــن» و دەنگیان تا دەهات بەرزتر دەبۆوە .کەســی ناوبراویش لە سووچێک لە ســەر کورسییەک دانیشتبوو و هەوڵی دەدا لــە ڕووداوەکان تێبــگات ،بــەاڵم لە الیەکیشەوە دەیگوت« :من ئەمەم». پۆلیسێک بە دەورییەوە بە تەنیا چەند هەوڵیــان دەدا دوای چەپەکان ،ڕاستەکانیش خۆیان لە ئەحمەد کایادا دۆزییەوە .ئەو ئایدیالیستانەی لە زیندانەکان بــە جلــی مەدەنییــەوە بیپارێزن.بنەمادا هــەر ئەو شــەوە فەرمانی دەرکەوتبوون لە ڕیزی پێشەوەی کۆنسێرتەکانی ئەحمەد کایادا جێی خۆیان دەگرت .هەموو وشەیەکی لــە مەرگــی ئەحمــەد کایا نووســرا ،ســکااڵ نــە لــە دژی ئەوانــەی هێرشــیان کــردە ئەحمەد کایا دەبووە دیلامنجێکی ئازارەکانی ئەوان .ئەوانەی پێش لەوەی بکەونە زیندان لە یەکرتیان ســەری ،بەڵکــوو لــە ســەر خــودی ئەحمەدکایــا تۆمار کرا .لە الیەکیشــەوە دەکوشت و دەبڕی ،دوای دەرهاتن لە زیندان خۆیان و ئازارەکانیان لە دەنگی ئەحمەد کایادا دەدۆزییەوە تۆمەتــی جودایی‌خوازیــی درایــە پــاڵ. خۆشەویســتترین دەنگــی واڵت لــە یەک «...گەر ئازار کێشــان ئــازادی بێت، چرکەدا بوو بە خائین. ئەلبوومەکانــی لــە نێــوان هێڵــی گۆرانییــە گەورەتــر کــرد و یانیــش چوومە دیداری دۆستەکانم ئازادین هەردووکمان سەردێڕی ڕۆژنامەکان دەستیان کرد بە پەســەندکردن و نەفرەتــدا دەهــات و چەندەهــا ملوێن کەس ،ئــەو نهێنییانەی ئەمڕۆش نەمردم دایکە»... ئەو باڵندە بێ النەیە بۆ من جنێودان پێی ،هێنایانە ئاســتێکی نزم و دەچــوو ،هەنــدێ کــەس بــە تــەواوی نادرکێن،لەگــەڵ فرمێســک لــە دڵ دواتــر چەپەکان ئەویان کەشــف کرد، بــە هەندێکیــش دەکــرد، پەســەندیان قەفەسدا لە کەناریایەک دەرهاویشت. بێڕێزییــان پێکرد .ئەویــش ناچار بوو لە ئەوانەی لە زیندانەکان دەرهاتبوون بەاڵم یەکجاری ڕەتیان دەکردەوە ،لەم ڕۆژانەدا ئەو لق بە لق گشت گەڕابوو لــە ڕۆژەڤــی واڵتدا هەرچــی هەبووایە بەیانییەکــدا واڵت بەجێ بهێڵێت .ئەو کە هەمــوو هیواکانیــان لــە دەســت دابوو، دڵی دۆڕاندبوو بوو کە «دیمۆکراتــی ماندوو» دەرچوو .لــە ڕۆخســاری ئەحمــەد کایــادا هەبوو. لــە ١٩٥٧لــە مەاڵتیا لە دایــک بوو ئیتر هەمــوو ئــەو بەهایانــەی دەیانپاراســت، پاشــماوەکانی باســی ئەلبوومــە ئــەم بەشــانەی بەو کردووە دابەش دڵم من سیستەم کێی دەچەوساندەوە ،زوڵمی لە تەنیا ڕۆژان و ژیانی تاراوگەی بۆ مایەوە .کــە لە ناو چوبوون .گۆرانییەکان باســی ڕۆژانەی لەو هەروەها و دەکرد کوودەتای هەڵدەدەن سەر کێ دەکرد ،ئەحمەد کایا لە پاڵ ئەوانەدا دەرکەوتنــی ئەحمــەد کایــا پــاش بەسەرهاتی ئەوانی دەکرد. کە خۆشەویستی لێگەڕین بێت کودەتــای ١٩٨٠بوو .دوای ئەوەی ڕۆژی دەرەوەی دەپرســییەوە .لە الیەک باسی بوو و دەبووە دەنگی ئەوان. «...خەڵکی دیاربەکرە ،ناوی بەختیار کە خۆشەویستی حەسرەت کێشان بێ کەســایەتییەک دەکات کە ڕیزبەندی ئەو ١٢ی ئەیلــوول کودەتــا هەموو شــتێکی لەگەڵ هاتنی ٩٠ەکان ،کردەوەی بکەری ئەوەنــدەی مــن زانیومە تاوانی ســاز تریش الیەکی لە و داوە، دەست لە شتانەی بێت کردن ون دۆزەدۆزە نادیــار زۆرتــر دەبێت .گونــدەکان چۆڵ گۆڕی ئیتــر گۆرانییەکانیش لە واتایەکی ژەندن بوو
دەکرێن ،ڕەوشی نائاسایی دەسەپێندرێت و یــەک لــە دوای یــەک هەواڵــی مــردن دەگات ،ئیتــر بــە گۆرانییەکانی ئەحمەد کایاوە شوێنەواری کێشەی کورد دیارە؛ « لە شاخەکاندا سەرم تووڕەیە لە سنوورەکان هەمیشە دەبێتە شەو ئایــا لە بێ نســیبیی زســتانە یان هی بارانە؟ یان هی ئەشقە؟ چونکە گریاین ،چوونکە گریاین شاخەکانمان سین دەبێت دەیبینن ،دەیبینن چونکە گریاین ،چونکە گریاین شەو دەگرین دەیبینن ،دەیبینن»... لە ڕۆژانی ٢٨ی شوباتیشدا کە هەموو کــەس بێ‌دەنــگ بــوون ،ئەو نەترســا و دەنگی هەڵبڕی .لە کۆنسێرتەکانیدا باسی ئەو کچە خوێندکارە گەنجانەی کرد کە لە بەر دەرگای زانکۆ بە زۆر سەرپۆشیان لە سەر الدرا ،و بوو بە هاوخەم و هاوبەشی ئازارەکانیان. «ڕێــز بۆ بیــر و ڕا ،ئازادی بۆ فیکر و هزر... هــەل و مــەرج چــۆن دەبێ بــا ببێت، هیــچ کەس ناتوانێ سەرپۆشــی دایکم ال بدات»... بــە تەنیــا برینــدارە چەپــەکان و فریوخــواردووە ڕاســتەکان نــا ،ئەوانەی ئامانجی ٢٨ی شوباتیش بوون ،خۆیان لە ئەحمەد کایادا دۆزییەوە .لە ناو ئەوانەشدا ســەرۆکی شــارەوانیی گەورەترین شاری تورکیا کە لە بەر ئەوەی شیعری بۆژنێک کە لە دەرگای زیندان سەرپۆشی لە سەر الدرابــو ،خوێنــدەوە ،ســزای زیندانی بە سەردا سەپێنرا ،هەبوو: دوێنێ شەو لە خەودا بینیم بیری تۆم دەکرد دایکە... کاتێک سیستەم ،سەرۆکی شارەوانیی گەورەترین شاری تورکیای ڕەوانەی زیندان کرد ،ئەحمەد کایا لە پشتی بوو ،ئەو بە گۆرانییە سەرهەڵدەرەکانی پشتگیریی لە ئەردۆغــان کرد .ئەحمــەد کایا لە کوێوە دەیزانــی ئەو پیاوەی ئــەو ڕۆژە زیندانی کرا ،لە دوای ســااڵنێک دەبێتە ســەرۆک وەزیران و ئەو ئاســتەنگانەی پێشیان بە سازکردنی کلیپی کوردی لە ئەحمەد کایا دەگــرت ،ال دەبات و تەنانــەت کاناڵێکی حکوومــی کە وەشــانی کــوردی دەکات، دەکاتەوە؟! ئەحمــەد کایــا دوو خولیــای هەبــوو؛ تێکۆشــان بــۆ پێشــگرتن لە فرمێســک ڕشتنی دایکان و ڕاگرتنی شەڕ. ئێســتا ١٣ســاڵ بە ســەر ســاڵڕۆژی مردنی ئەودا تێپەڕیوە ،بەاڵم هەنووکەش شــوێنی ئەحمــەد کایــا لــە مۆســیقای تورکیــادا پــڕ نابێتــەوە و تــا هەتایــە یەکێک لە بەرزترین ناوەکانی مووسیقای ئــەو واڵتەیە .و هێشــتاش هیــچ کام لە خولیاکانــی ئەحمەد کایــا نەکەوتوونەتە ژیان و بە جێ‌نەگەیەندراون. هەنووکەش لە ناو بەشــدارانی کێبڕێی گۆرانییەکانــدا کەســانێکی زۆر هــەن کــە الســایی ئەحمــە کایا دەکەنــەوە و تەنانــەت زۆر زنجیرە دراماش هەن کە لە گۆرانییەکانی ئەو کەڵک وەردەگرن و بەم بۆنەشەوە الیەنگر پەیدا دەکەن. ئێســتا با بگەڕێینەوە بۆ ســەرەتا ،بۆ ئەو شــەوەی کە هەرگیز لە بیر ناکرێت. بە دوای ئەو شەوەشــدا ژیانــی تاراوگە. ئایــا بە ڕاســتی مرۆڤێک لە حەســرەتی واڵتدا دەمرێت؟ «بە هەموو ئەورووپا دەڵێم هاوین و زستان جیاوازیی نییە من هەموو شــەوێک ســەرمامە ،کێشە کێشەی خۆ گەرم کردنەوە نییە ،کێشەی ماڵ و خانوو نییە ،تەنیا یەک شت هەیە وا بــکات کــە مــن هەڵلەرزم ،مــن لە بێ واڵتی ڕەق هەڵدێم»... بەڵێ ئەحمەد کایا لە حەسرەتی واڵتدا مرد ،ئێســتاش بــۆی دەگرین .ســەرەتا دەیکــوژن و دواتــر بۆی دەگریــن .ئەمە کولتووری ئەم واڵتەیە.
ژمار ه ( )480دووشه‌مم ه 2015/11/9
««
3
لێکدانی خەیاڵ و زانست
نیگایەک لە ڕۆمانی "فرانکشتاین"ـی ماری شیللی بەختیار حەمەسوور پەیوەنــدی نێــوان ئەدەب و زانســت، پەیوەندییەکی کۆن و لەمێژینەیە ،ئەوەی خانەیەکــی تایبــەت بــۆ تێکەڵکردنیــان جیاکراوەتــەوە و نــاوی خەیاڵــی- زانســتی لێ نراوە ،ڕاســتی ئەو قســەیە دەســەلمێنێت .تێکتەنرانــی ئــەدەب و زانســت ژانرێکــی ســەربەخۆی بەرهــەم هێنــاوە ،کە دەکرێــت لــە تایبەتمەندی ئــەم ژانرە ،ئاماژە بە ڕوونی و ســادەیی بکەیــن .کاتێک بێین و ئەم ژانرە بخەینە خانەی گێڕانــەوەوە (ڕۆمان و چیرۆک)، دەبینین ڕووبــەڕووی قەبارەیەکی گەورە لەو نووســراوانە دەبینەوە ،کە لە هەردوو ژانرەکــەدا بەرهــەم هاتــوون .ڕیشــە و ســەرچاوە ســەرەتاییەکانی زانست لەناو ئەدەبــدا قووڵــە و ڕەنگــە بتوانین بڵێین هێنــدەی تەمەنــی ئــەدەب خۆیەتی ،لە دەقە ئوستوورە و ئەفسانەییەکاندا ڕۆڵی زانســت شــتێکی حەتمییــە و دەتوانین وەک بەش ،لــە گێڕانەوە کەوناراییەکاندا بیبینینەوە ،بە هەمان شێوە ئەدەب وەک زمــان و نواندنەوەی بەشــێک لــە واقیع، ئامادەییەکــی بەردەوامــی لــە زانســتدا هەبــووە و هەیە .واتە ســوودوەگرتنەکە دوو جەمســەرانەیە و بــە دوو هێڵــی هاوتەریب بە تەنیشــتدا یەکــدا هاتوون، لە ڕێوڕۆیشــتنی بەردەوامیانــدا [ئەدەب و زانســت] هــەم تێکــەڵ بــوون و هــەم سەربەخۆی خۆیشیان پاراستووە. ڕۆمانی «فرانکشتاین» یان خواوەندی ســەردەم ،نووســینی ژنەڕۆماننووســی بەریتانــی مــاری شــیللی ،ســاڵی 1918 بــاو کراوەتــەوە ،یەکێکــە لــە ڕۆمانــە بەناوبانگ و گرنگەکانی دنیا ،لە کاتێکدا نزیکەی ســەدەیەک بەســەر تەمەنی ئەم ڕۆمانەدا تێدەپەڕێت ،هێشــتا ئەفســوون و سەرنجڕاکێشــی خۆی لەدەست نەداوە.
ئاشــکرایە گۆڕانێکــی هێجــگار زۆر ،لــە ڕووی فۆڕم و ناوەڕۆکەوە ،بەسەر ئەدەب و زانســتدا هاتــووە .بۆیــە پرســیارێکی وەها لــەم بارەدا خۆی قــوت دەکاتەوە: هــۆکاری چییــە ئەم دەقە تا ئێســتایش دەخوێنرێتــەوە و زیندووە؟ وەاڵمی وەها پرسیارێک دەمانخاتە بەردەم دووڕیانێک، واتــە دەبێــت بە یــەک چاو لــە هەردوو بابەتــی ئــەدەب و زانســت بڕوانیــن و شوێنیان لەناو ئەم دەقەدا [فرانکشتاین] دیاری بکەین. ئەگــەر وەک بەرچاوڕوونییــەک بگەڕێینــەوە بــۆ ڕۆمانەکــە و ئاماژەیەک بــە چیرۆکەکــەی بدەین ،ڕەنگــە لەوێوە بگەین بــە وەاڵمێــک .چیرۆکەکە لە دوو هــاوڕێ دەدوێــت ،کــە لــە منداڵییــەوە پێکەوەن تا گەورەبوون :هێنری کلێرڤاڵ و ڤیکتــۆر فرانکشــتاین .ڕۆمانەکــە بــە منداڵــی ئــەم دوو کارەکتــەرە دەســت پێدەکات ،تا ئەو جێیەی فرانکشــتاین بۆ قێــزەون دەبینێت ،کە کەوتووەتە ســەر کۆلیتێکدا دەژین ،ئــەم دەعەجانە لێیان خوێنــدن بەرەو ئەڵمانیــا دەڕوات .چەند شــلەیەکی لیق و پیس .پاشتر تێدەگات ،نزیک دەبێتەوە ،تا دەگاتە ئەوەی داوای مانگێــک تێدەپەڕێــت و هیچ نامەیەک لە فرانکشــتاین لــە پێکەوەلکانــی ئەندامی خۆشەویســتی لــە «ئاگاتــا» دەکات، فرانکشتاین‌ـــەوە ناگات بــە خێزانەکەی ،جەستە مردووەکان ،خەریکی خەلقکردنی بەاڵم ئــەو بە توندی ڕەفــزی ئەو داوایە بۆیە باوکــی فرانکشــتاین داوا لە باوکی بوونەوەرێکە ،بەاڵم کاتێک ئەم بوونەوەرە دەکاتــەوە ،ئیتر لێرەوە ئــەم دەعەجانە هێنــری دەکات ،بــە نیــازی خوێنــدن ،ترسناکە دەکەوێتە سەرپێی و لە بانیۆکە ڕق لە مرۆڤەکان هەڵدەگرێت و شــەوێک هێنــری بنێرێت بۆ الی فرانکشــتاین ،تا دێتــە دەرەوە ،فرانکشــتاین لێی هەڵدێ ئاگر لە کۆلیتەکە بەر دەدات و هەموویان
لە ڕۆمانی "فرانکشتاین"دا ،نووسەر فەزایەکی ترسناک دەخولقێنێت ،کە وا دەکات ڕۆمانەکەی لە جوملەی ڕۆمانە دڵگیر و خۆشەکان بێتە دەرەوە هەواڵــی فرانکشــتاین بزانێــت ،کاتێــک هێنری دەگاتە الی فرانکشــتاین ،بەسەر ژوورێکــی شــپڕێو ،شــپرزە و پیســدا دەچێت ،ئیتر لێرەوە ڕۆمانەکە لەگەڵ ئەم دۆخــەدا دێتەوە و جۆرێک لە شــپرزەیی و پەشــێویی (لــە ڕووی دەروونییــەوە) بەرجەســتە دەکات .هێنــری ،لە بانیۆی ماڵی فرانکشــتاین‌دا الشەیەکی ڕاکشاو و
و تــرس و تۆقیــن دایدەگرێت ،تا دەگاتە ئــەوەی لە ماڵەکەی دەیکاتــە دەرەوە و خۆیشــی شارەکە بەجێ دەهێڵێت .دواتر ئەم دێوەزمە ڕوو لە جەنگەڵ و دارســتان دەکات و چەنــد کــەس دەیبینن ،یەکەم چیرۆکی کارەستئامێز لەسەر دەستی ئەم دێوەزمە ڕووبەڕووی خێزانی «دی السی» دەبێتــەوە ،ئــەوان دوو کچ و باوکێکن لە
دەسووتێن .دواتر ئەم بوونەوەرە سامناکە هەوڵێکــی تر دەدات بــۆ نزیکبوونەوە لە مرۆڤــەکان ،بۆ ئەمەیش داوا لە منداڵێک دەکات ببێت بە هاوڕێی ،سەرئەنجام ئەم هەوڵەیش بە کوشــتنی منداڵەکە کۆتایی دێــت .ئەم منداڵەیش کەس نییە جگە لە برا بچکۆلەکەی «فرانکشتاین». چیرۆکەکــە بــەو چنینــە وردەوە،
قۆناغێــک لــە مێــژووی ئەورووپــا دەگێڕێتەوە ،کە تێیدا تاریکی و لێڵییەک دایپۆشــیبوو ،سەردەمێک ،کە تێیدا هیچ کرانەوەیەک نەبوو نە بە ڕووی خۆیدا ،نە بە ڕووی جیهاندا ،پاشــان سەرەتاییترین و ســادەترین جۆری زانست دەگاتە ئەوێ و بە دوای خۆیدا ســەردەمی ڕێنیســانس و شۆڕشی پیشەشــازیی دێنێت .پرسیار ئەوەیــە ،دەرکەوتەیەکــی وەک زانســت لەو ســەردەمە و ئێستایشــدا توانیویەتی بااڵنســێک ڕا بگرێــت لە نێــوان چەمکی چاکە/خراپــە ،یــان شەڕ/ئاشــتیدا؟ بە وردبوونــەوە لەوەی کە هەیــە ،دەتوانین بــە ڕێــژەی جیــاواز لــە بــاش و خراپ، ڕۆڵی زانســت لەســەر ژیانــی ڕۆژانەمان ببینین ،لە هەندێــک باردا ئێمەیش وەک فرانکشتاین گیرۆدەی دەستی ئەو ئامێرە بوویــن کە خۆمــان خولقاندوومانە ،وەک خۆرەیــەک بــە هێواشــی و زۆرجــار بــە خێرایــی دەمانخوات ،نــەک هەر خۆمان، بەڵکــوو ئــەوەی لــە چواردەوریشــمانە. زانســت بە ڕووتی ،ڕۆح وشــک و سست دەکات و هەســت و ســۆز ناهێڵێــت، ئەدەب ،هەمیشــە دیوە ئینسانییەکەمان بەئاگا دەهێنێتەوە ،ئەم ڕۆمانە بە توندی لەگەڵ چەمکی ئەخالقدا دەرگیر دەبێت، بە وشــیارییەوە دەست دەخاتە سەر ئەم پنتە گرنگە و لە مەترســی زانســت وەک دەرچوون لە نۆرم و ئەخالق ،ئاگادارمان دەکاتــەوە .فرانکشــتاین ،کەســایەتیی ســەرەکی ئــەم ڕۆمانــە ،کــە زیرەکی و زانســتەکەی لە بوارێکدا ســەرف دەکات دژەسروشــت و ئەخالقە ،الدانە لە نۆرمی بــاو و مەلەکردنە بــە پێچەوانەی ڕەوت: خولقاندنــی بوونەوەرێکــی دەســتکرد. بۆیــە دەبینین لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا ،لە ئەنجامی دەســتەویەخەیی نێوان خولقاو و خولقێنەر ،بە لەناوچوونی هەردووکیان کۆتایی دێت. لەم ڕۆمانەدا ،فرانکشــتاین دەعبایەک
«هیوال» دێنێتەبوون ،بێ ناو و شوناس، بــەاڵم بــە تێپەڕینی کات ،ئــەم دەعبایە بــە «هیوالی فرانکشــتاین» دەناســین. لە ڕۆمانی «فرانکشــتاین»دا ،نووســەر فەزایەکــی ترســناک دەخولقێنێت ،کە وا دەکات ڕۆمانەکــەی لە جوملــەی ڕۆمانە دڵگیــر و خۆشــەکان بێتــە دەرەوە. ی ئەوەیە، خاڵێکی گرنگ الی ماری شیلل کە دیوە ترسناکەکەی زانست دەردەخات و ڕۆمانێکــی ترســناکیش ،بــە زمانێکی ترسناکی زانستی ،بەرهەم دەهێنێت. ســەدەیەک پاش باڵو بوونــەوەی ئەم ڕۆمانــە ،کافکا دێت و هەمــان ئەزموون لە فۆڕمێکی تردا ڕادەکێشــێت و ڕۆمانی «مەسخ»ـــی پێ دەنووســێت .جیاوازی ئــەم دوو ڕۆمانــە ،جیــا لــە شــێوازی گێڕانــەوە و زمــان ،کــە دەکرێــت کاری لێکۆڵینەوەیەکــی تــەواو تایبــەت بێت، جۆری کەواڵوکەوڵی ئەم دوو کارەکتەرەیە، الی ماری شیللی ،بوونەوەرێکی شێواو و دەســتکرد دەبینینەوە ،کــە لە ئەنجامی دەســتکارییکردن و الدان لــە یاســاکانی سروشــت ،خولقــاوە ،کارکتەرەکــەی کافــکا ،قوربانــی دەســتی سیســتەمە، سیســتەم دەیخاتە دۆخی کەواڵوکەوڵ و لەخۆدەرچوونەوە. شتێک کە نابێت لێی تێپەڕین ،فۆڕمی گێڕانەوەیــی ڕۆمانی «فرانکشتاین»ـــە، کە فۆڕمێکە فــات و تەخت ،بە جۆرێک لەســەریەک و یەک‌هەناســە دەچێتــە پێشــەوە ،ئەمەیــش ڕەنگدانــەوەی ناوەڕۆکــی ڕۆمانەکەیە ،کــە ناوەڕۆکێکی سەرەتایی هەیە و قۆناخێک لە مێژوو بۆ ئێمە دەگێڕێتەوە ،کە شتەکان [لێکدرانی ئەدەب و زانســت ،لە شــێوەی خەیاڵی- زانستیدا] تازە لە سەرەتای دەرکەوتن و شێوەگرتندا بوون. ● فرانكنشتاین یا پرومتەی نوین ،ماری شلی، ترجمەی :کا‌‌ظم فیروزمند ،نشر مرکز ١٣٨٩تهران.
تیپی نێرەمووکەکان
گفتوگۆی گۆڤاری دێر شپیگل لەگەڵ فیلۆسۆف پیتەر سلۆتەردایک لەبارەی تۆپی پێوە لەئەڵمانییەوە :بەکر عەلی ٢-2 * ئەگــەر چامپیۆن لیگــە (پاڵەوانی یانەکان) ملمالنێی شوێنگەکان بێت ،ئەی پاڵەوانێتی جیهان دەبێت چی بێت؟ ســلۆتەردایک :لــە ڕاســتیدا تەنیــا کارێکــی چاککردنەوە و ســازاندنەوەیە. لــە بارودۆخێکــدا کە نەتــەوەکان نوقمی ڕەوتــی پۆســت نەتەوایەتــی دەبن ،ئیتر پاڵەوانێتییــەک ســاز دەکــەن لەپێناوی ئــەوەی نەتــەوەکان وەکــو نەتــەوە هەستنەوە .ئەمەش کەمێک کۆنەگەراییە. * لەبەرچی؟ ســلۆتەردایك :لەبەرئــەوەی تیپــە نەتەوەییــەکان لــە دەرەوەی ئــەو پاڵەوانێتییــە چ هەبوونێکــی ڕاســتی و ڕیالێتییــان نییــە .ئــەوان لــە پاڵەوانێتییەکانــدا خۆیــان وەک جۆرێک لە الســاییکەرەوەی نەتــەوە دەردەخەن، بەمەش ئەوە دەهێننەوە بیری جەماوەر، کەوا ئەگەر ئەوان بیانەوێت ،ئەوا دەتوانن خۆیان وەک نەتەوەیەک پێناس بکەن. * جا ئەمە وا کار دەکات؟ ســلۆتەردایك :بگــرە زۆر بەباشــیش، چونکــە هەســتی بەشــداریکردن الی مــرۆڤ وەکوتــر هیــچ کار نــاکات .ئێمە ئەمڕۆ لەجیهانێکدا ناژین کە پێداویســتی بەشــداریکردن بدوێنێــت .بەپێچەوانەوە: مرۆ تەنیا پەیوەســتی خــودی خۆیەتی، لە باشترین حاڵەتدا پەیوەستی داهاتووی خۆیەتی .لەســەروو ئەمەوە مرۆ هەندێک
پەیوەنــدی هەیــە ،یــان وەکــو دەڵێــن لەنێــو تۆڕێکدایــە .بەاڵم ئەو کەســانەی لەتۆڕەکەدان ،بەشــێوەیەک لەشــێوەکان لەدۆخێکــی پۆستناســیۆنال دان .واتــە بەشــێوەیەکی گشتی مرۆ نایەوێت جڤات خولیــای بێــت و کەســانیتر لەنــاوەوە داگیــری بکەن .الدانی شارســتانی بەرەو ئــەو ئاراســتەیە ڕەوت دەکات ،کــە جڤاتــەکان بڕەوێنێتــەوە ،ئەمەش لەبەر یــەک هــۆی تــەواو :لەبەرئــەوەی تاکــە کەســە هۆشیارەکان چیتر ئەو بارە گرانە بەردەوامــەی گروپەکانی پەیوەســتی کە بەردەوام لە زیادبووندایە پێیان لە ئەستۆ هەڵناگیرێــت .ئێمــە نەدەمانەوێت ببینە نوێنــەری هۆزەکانمان و نە پێویستیشــە لــە دەرەوە نوێنەرایەتــی نەتەوەکەمــان بکەیــن .کەچی هەندێک بــارودۆخ هەیە، تێیدا مرۆ بۆ چەند کاژێرێکیش بێت خۆی بە نەتەوەیی پێناس دەکات. * ئەگەر نەتەوایەتی خۆی لەناو تیپی نەتەوەییدا/نیشتمانیدا پیشان بدات ،ئەوا شــتێکی لۆگیکی نابێت لەناو فۆرموالری پرســیارەکاندا بەنموونە ئەو پرســیارەی تیا نووســرا بێت :کێ لەســاڵی ١٩٧٤دا بــۆ ئەڵمانیا لە کۆتایاریدا یاری کرد؟ کە وەکــو بەڵگەیەک بێت بۆ ئەوکەســە ،تا بیسەلمێنێت بایەخ بەم واڵتە دەدات؟ ســلۆتەردایك :بۆچی نــا؟ بەدیوەکەی تریشــدا گەرەکە دەرفەت و چانسی ئەوە هەبێــت ،لەڕێــی وەاڵمــی بەرامبەرەکەوە ئەوە بســەلمێنرێت ،کە ئەویش ســەر بە ئێرەیــە .تــا ئێســتا ئەڵمانــە خراپەکان بریتی بوون لە ئەڵمانە باشەکان .ئەوەی
بیەوێــت کۆچ بۆ واڵتێــک بکات ،گەرەکە ئــازادی ئــەوەی هەبێت بڵێــت (( :من نیشــتمانپەروەرێکی خراپم ،لەبەرئەوەیە مــن تــەواو بــۆ ئێــرە دەگونجێــم .ئــەم خانەوادەیــە ،بێکەنبــاوەر و هاوەڵەکانی ئاســاییە لە کیسیشم بچێت .من وەرزش بە شتێکی گەمژانە دادەنێم و باشتر ئێمە بدۆڕێیــن .دواجار من مافی ئەوەم هەیە، ببمە ئەندامی ئەم نەتەوەیە.)). * بەاڵم گەرەکە کۆچبەر پەرجووەکەی بێرن das Wunder von Bern بناسێت؟ ســلۆتەردایك :ئێمــە دەشــێت ئــەم پرســیارە بکەین (( :چی لەهەموو شت زیاتر ئێوە وەڕس دەکات؟)) .ئەگەر ئێمە پەرجووەکــەی بێرنمــان هەڵبــژارد ،ئەوا دەبینــە حاڵەتێــک بۆ پۆلیســی بێگانە. ئەوەشــی پەرجووەکەی بێــرن بخاتە بەر پرســیار ،خــۆی لەنزیــک ڕێکەوتنێکــی تیرۆریستییەوە دەبینێتەوە. * ئایــا ئێــوە چــۆن ئــەو تەجەلییــە هیســتریاییەی لیــرە بــووە مایــەی بەدەســتهێنانی نازناوی پاڵەوانی جیهان لە ١٩٥٤دا ڕوون دەکەنەوە؟ ســلۆتەردایک :ئەمــە بەر لەهەرشــت پەیوەندی بە ڕۆشــنبیراندنی تۆپی پێوە هەیە .لەو کاتەوەی لێکۆڵینەوەی کولتوری جەماوەری هەیە ،بەشــێوەیەکی گشــتی کولتوری میللی خۆی دەردەخات و خۆی تەجەلــی دەالت .ئــەم لێکۆڵینەوەیــەش شوێنی پەناگەی ئەوانە بووە و دەشبێت، کــە نیومارکســیزمیان گوزەراند و بەپێی لێکجیاکردنەوەکەی ئەو دەگەڕان بەشوێن
بــواری نوێی ئیشــکردندا .واتە لە تۆپی پێدا بەجۆرێک لەجۆرەکان مرۆ دەتوانێت هەر بەدڵسۆزی بۆ بایەخە پرۆلیتارییەکە بمێنێتــەوە .بــەاڵم دەبێت ئەوســا تەنیا ڕاڤەیەکــی زۆر بەنــرخ بــۆ ڕووداوە پووچەکانیش فۆرمەلە بکات. * ئایا ســاڵی ١٩٥٤تان چۆن دێتەوە بیر؟ ســلۆتەردایك :مــن وەکــو منداڵێــک ڕۆژانــی ڕەخنەگرتنەکەم لە میونخ ژیاند. ســلۆتەردایك :ئەوســا ئەم دروشــمە دەزانــم .لەبەرئەمەیــە مــن ستایشــێکی دایکــم کــە هیچ شــتێکی بــۆ تۆپی پێ لــەکارا بــوو (( :من چیم داوە بەســەر زۆرم هەیە بۆ ئەم خێرا هەســتانەوەیەی لەبــاردا نەبــوو ،ڕۆژێک دەســتی گرتم و جەنگــی ڤێتنامــەوە ،گەر خۆم کێشــەی ئــەو یاریکەرانــەی دەکــەون .ئــەوە بە پەلە بردمی بۆ ســەر ئەو شــەقامەی ئۆرگازمــۆزم هەبێــت .)).ئەمــەش زۆر ئــەو چرکانــەن کــە مــن لەناوەوەمــدا کــە تیپــی نەتەوەیــی ئەڵمانــی ،دوای بەباشــی بۆ هەموو شــتێکی تر دەســت بەتەواوەتی بەشــدارییان دەکــەم .دیارە بردنەوەیــان لــە بێرن ،لــێ گردبووبۆوە .دەدات ،لەوانەش بۆ درامای تۆپی پێ. کەوتنیــش بەشــێکە لــە یارییەکە ،بەاڵم بەم شــێوەیە من فریتــس ڤالتەرم بینی * کەواتــە ئێــوە هانــدەر و فانێکــی تەنیا بــە دووبارە هەســتانەوەیان ئەوان جامەکــەی هەڵدەبــڕی .کاتێکیش دایکم نابن؟ ڕاستەقینە خۆیان جــوان دەکــەن .لەبەرئەوەیە من هــەر دزەی پێدەکردمە نــاو ئاپۆرەکەوە، سلۆتەردایك :دەترسم ،بڵێم نا .تاکە سەرزەنشــتی ئەو بەزۆر گواستنەوەیەش هەســتم بــەوە کــرد شــتێک الی دایکــم شــتێک لە تۆپی پێدا کە قووڵ ســەرنجم دەکــەم لە ســەر یاریگاکــە :یاریکەرێکی نائاســاییە .ڕەنگــە بۆ ئەو ئــەوە بریتی ڕادەکێشــێت ،ئــەو توانایەیــە کــە الوان پێکراو ،کە هێشتا توانای ڕۆشتنی هەیە، بوو بێت لە گرێدانەوەیەک بە ســەردەمی دەکــەون و خێرا هەڵدەســتنەوە .ئەمە کەچی بەتۆپزی ناچار دەکرێت و لەســەر خــۆی لە تیپــی کچانی ئەڵمانــی دا ،کە زۆر سەرسامم دەکات. تەختێک هەڵدەگیرێــت و دەگوێزرێتەوە. ئــەوان لەالیــەن دەوڵەتــەوە لەپێنــاوی * دیــارە ئێــوە دەتانەوێــت فاوڵــە شتێکی ترسناکە. هەســتی شــانازی پەیداکردن هەیانبوو .توندەکان ببینن؟ * ئەمــەش بــۆ ڕاوچی گونجــاو نییە، ئەگەرنا ئەو ناسیاســیترین کەس بوو کە ســلۆتەردایك :نەخێــر ،مــن تەنیــا وانییە؟ من لەژیانمدا ڕێکەوتم کرد بێت .هەڵبەت دەمەوێــت ئــەوە ببینم ئــەو الوانە چۆن سلۆتەردایك :جاران یاریکەران خۆیان من خۆم هیچ شــتێک تێنەگەیشتم .ئەوە هەڵدەســتنەوە .من ئەمە بە مانیفێســتی پاڵەوانانە بە شەلەشــەل بــەرەو قەراغی نەبێــت تێبینــی ئەوەم کرد ،گــەورەکان دژە هێــزی ڕاکێشــان دادەنێــم .کە مرۆ یاریگاکە دەچوون .بەاڵم ئێستا بە تۆپزی لەبەر هۆکارێک جۆش و خرۆشــێکی زۆر پیــر و قــورس دەبێت ،ئەوســا دەزانێت ڕادەکێشرێن ،من ئەمە بە الدان دادەنێم. گرتبوونی کەبەالی منەوە تەواو پەنهان و ئــەوە چۆنــە .جاربەجار منیش لەســەر سەرچاوە: ناڕوون مابۆوە. پاســکیلەکەم بەردەبمەوە ،بەاڵم هەوڵی Peter Sloterdijk: شــتێکی ١٩٧٤دا نازناوی * ئــەی لە ســەرپێی هەســتمەوە دووبــارە ئــەوەی AusgewählteÜbertreibungen. تێگەیشتن؟ زۆرتر گــەورەی سەرزەنشــتێکی بــە خــۆم 2013. S. 281-286
ژمار ه ( )480دووشه‌مم ه 2015/11/9
4
هەموویان درۆ بوون ئازیزم ،درۆ ماچمکە بەرلەوەی جەنگێکی تر هەڵگیرسێ ماچمکە بەر لە ڕژانی دڵۆپێکی تری خوێن بەر لە چاولێکنانی سەربازێک بەدەم دوا گووللەیەوە ،ماچمکە هەموویان درۆبوون ئایین و خواکان ئیمپریالیزم و ئیمپڕاتۆرەکان کاپیتالیزم و بازرگانەکان مۆدێرنیزم و دوگمەکان درۆی ڕەنگاوڕەنگن هەموویان! بە هێواشی وەک سڕکردن! خەیااڵنە وەک ئایین دڵڕەقانە وەک جەنگ فێڵبازانە وەک بانک هەریەکەیان بە ڕێگەیەک مرۆڤ پۆڵێن دەکەن. ماچمکە بەر لەوەی جەنگ بەسەر کیشوەرێکی تردا پەرشوباڵومان بکا ،ماچمکە «با» بۆنی خوێنی پێیە دڵتەنگ و خەفەتبار بە کۆڵێک دووکەڵی جەنگ و ڕەنگی مردووانەوە، شاران تەی دەکا تۆوی گوڵەکان لەناویدا نەزۆک هیوایەکی ڕەش دەگەیەنێتە ئامانج، بەدەم «با و بۆرانەوە ماچکە. خەونەکامنان کۆن بوون شتێکامن پێ نییە نەوەکامنانی بۆ ژیان پێ هەڵخەڵەتێنین!
با خەونەکان چیرت لە بێامناییدا فیچقە نەکەن، ماچمکە خاک ،نیشتیامن ،چیرت ڕەنگاوڕەنگ نین مووی سپی و برسییەتی بەسەر نەوەکانیدا دەبەشێنەوە. هەژاران تێیدا ڕەقهەڵدێن، تۆ وامەبە دەستی هەژاران ماچکە. لە رۆژ هەاڵتندا بەیانی بۆ باش بێت! کە شەو نووقمی ئینسۆمیا ببینەوە تۆ گوێ بە شەو و ڕۆژ مەدە ،ماچمکە. تراژیدیا لە خوێنامندایە، لە ئومێدیشامندا وێرانکاری! ماچمکە بەرلەوەی وێرانکاری تر ڕوومان تێکا ڕووم تێکە و ماچمکە سوپاسی خوامان کرد کە ئاسامنی پێبەخشین بەاڵم ئێمە باڵامن نەبوو سوپاسامن کرد کە پەیامبەرەکانی بۆناردین سەرمان گێژبوو لەناو ئەم هەموو پەیامانە! ئێستە سوپاسی کێ بکەین؟ پاڕاینەوە باران بەسەر خاکی وشکهەاڵتوومان داکا الفاو برا چکۆڵەکامنانی برد ئێستە لە کێ بپاڕێینەوە؟ ماچمکە تا دەنگی ڕێژنە گوللەی ترمان نەبیستووە، ماچمکە لەنێوان ماچێک و ماچێکی تردا دەیان الشەی کەوتوو دەیان ڕووبارۆچکەی خوێن.
تەزویەک لە گەورەبوونا
شانیا ئاری یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
چاوەکانت دابخە و ماچمکە، وێرانکاری تەواو نابێت هەموو جارێک بەبەرگی تازەوە داهاتوومان دەگۆڕێ تۆ گوێ بە زەمەن و داهاتوو مەدە ماچمکە تا بەرگەی نەهامەتی تر بگرم.
««
ل ه کۆتاییدا
بووین بە دراکۆال خوێنی کەس نا هەر کەس خوێنی خۆی دەمژێ لە هەژمەتی بێ شوێنی قەپاڵ لە زەوی دەدەین شوێنی ئێمە ئێرە نەبوو ،ئێرە شوێنی ئێمە نەبوو! لەم نیوەی ڕێگەیەدا ئاڕاستەکان هەر چۆنێک بن نامگەیەنەوە داهاتوو داهاتووی ئاڵۆزکاو! ڕێگەکان هی داهاتوو نەبوون، داهاتوو ڕێگەی نەبوو! خوێنی ئێمە وەک کااڵیەکی بێ نرخی بەسەرچوو گەمە بۆگەنەکانی پێ سواق دەدرێ خوێنی ئێمە وەک نەوت مەنجەنیقی جەنگەکانی پێ دادەگیرسێندرێ، بۆ ڕزگارکردنی خوێنی ئێمە! ئەم هەموو هاوارە ئەم هەموو سەرۆکە ئەم هەموو بێشوێنییە ئەم هەموو جەنگە ئەم هەموو خوایە! بڕیار وانەبوو وا بژین،
لە سەرەتادا.
دایکە سەرێک لەم ماڵی گەورەبوونەم بدە خۆ من هەر باڵقێک و هەر حەیایەکی تازەی تۆ نیم، من ئەمەوێ قسەت بۆ بکەم دایکە! تەزویەک لە سنگامیە ،نەمناسیوە.. شتێک بەدەنم تەی ئەکا، ئەمخاتە سەر موچڕک و لە خۆشییەکی کراوەم هەڵئەکێشێ! ئەو لە دەرومنا قوڵپ ئەدات و من پێڕاناگەم بیگەوزێنم و ئەو فرتە ئەکا. وا ئەزانم لە پێخەفەکەی ناو گۆڕی نەنکمدا خۆی حەشارداوە، لە ئاگردانەکەی باپیرما لە کتێبە شیعرییەکانی حەالجەکەی دراوسێامن، لە فرمێسکە وشکەکانی تۆدا بۆی ئەگەڕێم دایکە!! وای دایکە چ خۆشییەکی یاخییە؟! من ناتوانم ڕامیکەم. شتێکەو تیاما ئەبزوێ! وەک شنەی ناو دڵی گوڵەکانت وەک باوەشی پیاوێکی پیری پێڕانەگەیشتووم، وەک دڵی تەقیوی هەنارەکەی حەوشەکەمان، وەک لەرەی باڵی چۆلەکەو وەک کەیفی السارانەی مناڵیم و وەک و وەک و وەک هەزاران دەردەدڵی نەوتراوم. لە کوێ سۆراخی بکەم دایکە؟! گەورەبوون ئاوایە؟! ئاوا ئاوەدان و ئاوا پڕ حەواسی خۆشبەختییە؟!
گۆران ڕەسووڵ تۆ پێم بڵێ! لە ناو جمەی یاریگاکان من ئەتوانم بیدۆزمەوە؟ یان لەسەر کلچێوکی سافی کلدانەکەت؟ لەسەر منارەی لوت تیژی مزگەوتەکان هەڵنیشتووە؟ یان لە ناو شەڕەنگێزیی چارەنوسا؟ دایکە نازانم چی ڕوویدا؟ ئێوارەیەک لە باخچەکەی ماڵی پایز من بێ پەروا لوتبەرزانە، نەمئەزانی کە گەورە بووم، شیعرم ئەڕشتە ناو میهری پایزەوە سەردێڕەکان بەسەر لێوما ئەخزان و دەقەکانم هەر لەخۆوە ئەبزوان و موچڕکەیەک چاومی فڕاند. بریسکەیەک ئا ئا دایکە بریسکەیەک بە بۆنی هەناسەی تۆیا، هەر بە بۆنی گوڵەکانت، منی دۆزیەوە دایکە! توخوا دایکە تۆ پێم بڵێ هەر ئەوەیە نهێنی ئەم گەورەبوونەم یان شتی تر بەڕێوەیە؟ ئەو بریسکەیەی بێ وچان بۆم ئەگەڕا هەر ئەوەندەیە گەورەبوون؟ یان گەورەبوون هەر ئەوەیە؟ دەدەی دایکە! ئەو چاوانەی پاییزێکی گرتبۆوە بە چی منی دۆزییەوە؟
www.chawdernews.com
ذمارة ( )271دوشةممة 2015/11/9 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
271
www.chawdernews.com
rwangewrexne@yahoo.com
ذمارة ( )271دوشةممة 2015/11/9
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
گێچەڵی شەریعەت بە ئازادیی
«خوێندنەوەیەك بۆ كۆنگرەی ئازادی و شەریعەتی سەنتەری زەهاوی» ماكوان عەلی لەم رۆژانــەدا چوارەمین كۆنگرەی سەنتەری زەهاویی بۆ لێكۆڵینەوەی فیكریی لەژێر ناونیشانی كۆنگرەی (ئـــازادی‌و شەریعەت ،تەواوكاریی یــان دژایــەتــی) بە هاوكاریی سكوڵی زانستە ئیسالمییەكانی زانكۆی سلێمانی بەڕێوەچوو، لە كۆنگرەكەدا چەندین توێژینەوە سەبارەت بە پێوەستەگی ئازادیی‌و شەریعەت جەختیان لەبارەیەوە كــرایــەوە .ئــەوەی لــەم شرۆڤەیەدا دەمەوێت جەختی لەبارەوە بكەمەوە خواستێكی ئایدیۆلۆژی‌و ئاڕاستەیەكی تۆپزیانەیە لە چێكردنی پێوەندیی لە نێوان شەریعەت‌و ئازادیدا .چەمكی ئـــازادی‌و رەهــەنــدەكــانــی ئــازادیــی دەكــرێــت لە چوارچێوەی هزرو ئایدیاكاندا تیشكی بخرێتە ێ ئــەوەی پەیوەستە بەشەریعەتەوە سەر ،وەل دووریی بەرامەو بەرنامەی ئازادییە لە رەهەندە شەرعییەكاندا .لە دەسپێكی مێژووی ئیسالمییەوە تــاوەكــو ئـــەوڕۆ ،چەمكی شەریعەت لەزمانی عەرەبیدا رەوتێكی گرتوە ،كە ئەستەمە بتوانرێت بچوكترین دێڕی پێناسە جیاوازەكانی ئازادی لە خۆیدا گرد بكاتەوە بۆ نموونە واتای شەریعەت لە (معجم المعانی الجامع -معجم عربی – عربی) بەم شێوەیە هاتووە« :ما شر َعه اهلل لعباده من العقائد واالحكام» ،ئەو رێسایانەیە ،كە خودا بۆ بەندەكانی خــۆی دایــنــاوە لە بیروباوەڕو حوكمەكان .بۆ نموونە لە قورئاندا بەم شێوەیە ئــەوە پشتراستكڕاوەتەوەُ « :ث� َّ�م َج َع ْل َن َ اك َع َلى َشرِي َع ٍة ِمنَ َ األ ْم ِر َف َّات ِب ْع َها» .لە خودی پێناسەكانەوە توانای بڕیاردانی مرۆڤ بندەستكراوە ،لەكاتێكدا پێناسەی ئازادی بریتییە لە توانای مرۆڤ یان ێ تاكێكی مرۆڤ بۆ دەربڕینی بریارێكی گونجاو بەب كاریگەریی یان دەستێوەردانی هیچ الیەنێكی تر. ێ ئیتر ئەو هەڵوێستە مادی بێت یان مەعنەوی .وەل واتاكانی شەریعەت بە هەموو ئاراستە جیاوازەكانی مەنهەجی ئیسالمییەوە بریتین لە رێبازو میتۆد. تەنانەت هەندێك پێیان وایە بەدرێژایی مێژووی ئیسالم شەریعەت یاسای مانەوەی بەهێزەكان بووە .كەواتە لەرووی لۆژیكییەوە ،كە بە هزرو هۆش ئەم پێوەستییە دەخرێتەڕوو ،شەریعەت هیچ پێوەندییەكی بەئازادییەوە نییە ،بەتایبەتی ئەوەی ،كە لەو كۆنگرەیەدا خرایەڕوو لەخودی خۆیدا جەختكردنەوە بوو لەخواستێكی سیاسیی‌و زیاتر دواندنی الیەنە سیكۆالرەكان بوو ،یاخود خــۆی لە پەیامێكی ئیسالمییە سیاسییەكان بینییەوە ،كــە لــە وەختێكدا ئــاڕاســتــە كــرا، ێ چەندوو چوون بــەتــەواوی پشتبەستنێكی ب لەتەواوی رەوتەكانی دنیادا بەدی دەكرێت بۆ شەریعەت .چوون خودی ئیسالمی سیاسیی باوەڕ هێنانە بە چوارچێوەیەكی شەرعیی .بەڵكو هیچ رەوتێكی ئیسالمی لە درێژایی مێژووی ئیسالمیدا بەدیناكرێت كە پانتاییەكانی شەریعەتی لە خۆیدا بینیبێتەوە ،واتە هەر لەناو خودی شەریعەتیشدا ئازادی جەستەیەكی مردووە .یان روونتر بڵێین ئــازادی پانتاییەكە چوارچێوەكان ناناسێت‌و پەیوەستە بە سروشتی مــرۆڤــەوە .وەختێك سروشتی مرۆڤێكی بادییە شەریعەت دەخوازێت، بەو لەونە نییە كە خۆی دەیهەوێت .بۆنموونە لە دەستپێكی هاتنی ئیسالمدا تەواوی هۆزەكانی
بادیەی عەرەبی ،لەوانە هۆزەكانی بەنو ئەسەد و بەنو خەتفان‌و بەنی تەمیم ،لە خواستی ئازادانەی خۆیاندا گەرەكیان بوو گۆڕانكاری لە چوارچێوە شــەرعــیــیــەكــەدا بــكــەن بەتایبەتی لــە بــواری ئابووریدا .چوون ئیدی نەیاندەویست ببنە قوربانی ئەرستۆكراتییەتی قــوڕەیــش .وەك دەزانرێت لە پێش هاتنی پێغەمبەردا ئــەوان ســەرداری بازرگانی‌و دارای كلیلی كەعبە بوون .ئەوان بە هۆی باوەڕە كۆنەكانەوە كەمەندكێشی ئابووری ناوچەكەیان كردبوو ،هەربۆیە بەهاتنی پێغەمبەر عەرەبی بادیە خواستی ئــازادی هەبوو ،بەاڵم شەریعەتی چوارچێوە بۆ دانراو ئەم خواستەی
ئایا ئەو شەریعەتەی ئەم سەنتەرەی زەهاوی ئازادی داوە بە ئەهلی زیمەیەك خۆیان گوتەنی یاخۆ موسڵمانێكی چەپ یاخود موسڵمانێكی لیبراڵ دیموكرات؟ ئایا ئەو پەیامەی ئازادیی‌و شەریعەت بانگهێشتنامەیەكی ناردووە بۆ ناوەندێك ،كەئیشی پێی نەبوبێت؟ كوشت .چونكە خودی شەریعەت هەڵهێنجراوی حــەزو خولیاو غـــەرەزی كۆمەڵگەو كولتورو هۆزو تەنانەت لەهەندێك حاڵەتدا هەڵهێنجراوی تاكەكەس بــووە .ئەم دەرهاویشتەیە ئەوەمان پێدەڵێت كە خودی شەریعەت یانی كڵۆمدان‌و كوشتنی ئازادیی .هەربۆیە ئەو سەپاندنە كە ناوی نرابوو شەریعەت جیاوازی لە پێش ئیسالم‌و دووای ئیسالمدا نەكرد ،بەڵكو دروست كلیلی ئابووری نیمچە دورگەی عەرەب لەپێش ئیسالمدا درایەوە بە هەمان ئەوكەسانە یان بنەماڵەیە لە دووای ئیسالمدا .واتە شەریعەت لێرەدا نەیتوانی توخنی ئازادی بكەوێت ،بەڵكو توخنی هێزو بەرژەوەندی كەوت ،وەك دیارە چەندە ئازادی‌و بەرژەوەندی ناكۆكی لەنێوانیاندا هەیە هێندیش شەریعەت‌و
وێنەی کورد لەتێگەیشتنی ‹سالڤۆی ژیژەک›ی فەیلەسوفدا
2
نەوزاد جەمال
ئازادی نەیارو دوورن لە یەكترییەوە .بە دیوێكی تردا دەكرێت لە شەریعەتدا چوار جۆر لە كوشتنی ئازادی ببینین. یەكەم -كوشتنی سروشتی ئازادیی لەنێو تاكی مرۆڤی موسڵماندا بە درێژایی مێژووی ئیسالم‌و تا ئەوڕۆ ،شەریعەت بریتی نەبووە لەو رێسایەی ،كە لە قورئاندا شۆڕبووەتەوە بۆ مــرۆڤ .شەریعەت خواستی مــرۆڤ بــوە ،یــان خواستی مرۆڤە بەهێزەكان بووە ،خودی شەریعەت نەك ئەو شەریعەتەی كە جێبەجێكرا .چوون بەالی ئەو موسڵمانانەوەی ،كە سوننە بوون ،شەریعەت ئەوەبوو كە ئومەوییەكان
لەتەكدا بێت چوارچێوەی شەریعەت بە گوێرەی تێكست‌و مێژوو نەك بەگوێرەی پراكتیكی هەڵەی موسڵمانان ئازادی لەنێو خودی تاكی موسڵماندا كوشتووە .ئەوەتا لەنێو خــودی بناژۆكانیشدا شەریعەت دنیای جیاوازی بۆ چێكراوە .تەنها لە سوریادا 1200شەریعەتی جیاواز لەناو موسڵمانە سونییەكاندا هەیە كە تەواوی وان بە تێكست‌و دەق قسان دەكەن هەموو ئەوانە ئازادی لەوانی دی سەندووەتەوە. دووەم -كوشتنی سروشتی ئازادانەی مرۆڤ لە نێو شەریعەت‌و پەیامەئاسمانییەكاندا ئەگەر ئیسالم بەبازنەیەك وەربگرین ،كە بۆخۆی
دەســتــیــان پــێــكــرد‌و عــەبــاســیــیــەكــان‌و دواتـــر عوسمانییەكان درێژەیان پێدا ،ئیتر ئەمانە ئازادی عەلەوی‌و عەباسی‌و موسڵمانی مەوالی‌و گروپە خەواریجە سونییەكانیان دایە دوواوە ،ئەوانیش دارای شەریعەتێك بوون ،كە خۆی لە بنەماڵەی پێغەمبەرەوە دەدۆزیـــیـــەوە ،بــەدەر لــەوەش شافعییەك لەنێو رەوگەكەی خۆیدا چوارچێوەی هەیەو ئازادی حوكم‌و پەرستش‌و بەندایەتی الی ئەو جۆرێكەو الی حەنەفی‌و مالكی‌و حەمبەلی جۆرێكی ترە .هەروەك چۆن خەواریجەكان شەریعەت لەالیان جۆرێك بووەو موعتەزیلە جۆرێكی ترو مورجیئە بەنەزمێكی تر بــوو ،قوڵتر بینەوە خواستی خەواریج لەنێو خۆیدا ئەبازیە بەجۆرێك‌و نەجدات بەجۆرێك‌و زەیدییەكان بەجۆرێك بووە .ئێستەشی
چی وایكرد ئیسالمی سیاسی بەو گوڕ و تینەوە دەركەوێت؟
3
د.شاکر نابلوسی
هەقی داوە بە خۆی دارای شەریعەتی خوایی بێت‌و ئازادی ئەوانی دی واتە ئایینە ئاسمانییەكانی دی قۆرغكردووە بۆ ئەو پێناسانەی ،كە بۆخۆی بۆیان دەكات ،واتە ئیسالم لە شەریعەتەكەیدا بۆخۆی وەك مەسیح ،مەسیح ناناسێت بەڵكو وەك پێناسەیەكی ئیسالمیانە بۆ مەسیح ،مەسیح دەناسێت ،لێرەدا بۆخۆی لەشەریعەتدا شوێنی بۆ ئایینەكانی تر داناوەو ئازادی پێداون ،لە كاتێكدا لۆژیكێك نابینین ،مەسیحێك بە گوێرەی رێسای شەریعەتی ئیسالم ئازاد بێت لە كاتێكدا بۆخۆی پێناسەی هەیە بۆ ئازادی‌و نابێت ئەو پێناسەیە بەكار بهێنێت .مەهزەلەكە لێرەدایە هیچ ئەهلی زمەیەك رازی نییە بەو ئازادییەی شەریعەت دایناوە بۆی‌و دەبێت لە چوارچێوەی شەریعەتی
ئیسالمدا جوو یان دیان بێت ،لە كاتێكدا بۆ خۆی رێساو نەزمی هەیەو یاساكانی ئەهلی زمە ناهێلێت جێبەجێیان بكات .كەواتە شەریعەت بۆخۆی بڕیار لەسەر ئازادیی مولحیدو دیان‌و ئەهلی زمە دەدات‌و رێ‌و رێچكەیان دیــاری دەكــات‌و هیچ پێناسەو شرۆڤەیەكی ئەوانی دی لە شەریعەتدا شوێنی نەكراوەتەوە ،چــوون شەریعەت بۆخۆی چوار چێوەیەو دیوارە ،دیوارێك داهێنەرەكەی خالقێك نییە ،مادام لەناو ئیسالمدا چەند شەریعەتێك هــەن ،شەریعەتی سونی‌و شیعین شەریعەتی داعشی‌و سۆفی ،شەریعەتی سەلەفی‌و خەلەفین ئیدی ناكرێت بڵێین شەریعەت هی خوایە ،مادام هی خوایش نییە ،ناكرێت بڵێین چوار چێوەی دەستەو تاقمێك دەبێتە چوارچێوە بۆ ئەوانی دی. هەربۆیە لێرەدا جگە لە قوتدانی ئازادی هیچی تر نادەین بەدەستەوە. سێهەم -ئــازادیــی لە پێناسەی شەریعەت‌و پێناسەی سروشتی مرۆڤدا دیسانەوە گەر تایبەتمەندییەكانی سروشتی مرۆڤ رەچاو بكەین دەبینین ئازادی لە سروشتی مرۆڤدا شتێكەو ئــازادی لە شەریعەتدا شتێكی ترەو ئێجگار دوورن لە یەكترییەوە ،بۆ نموونە تەواوی بەندایەتییەكان ،چوون شەریعەت بەشێكی بەندایەتییە ،لە سروشتی مرۆڤدا ناخوازرێت پەیوەستی هەبێت ،مرۆڤ ئازاد نییە بەندایەتی نەكات .مــرۆڤ ئــازاد نییە بــەرۆژوو نەبێت لە رەمەزاندا ،مرۆڤ ئازاد نییە نوێژ نەكات ،مرۆڤ ئازاد نییە كورێك كیژێك ماچ بكات‌و تەنانەت مرۆڤ ئازاد نییە نێرینەیەكی تەماشای مێینەیەكی بكات .یاخۆ لە حوكمەكاندا مرۆڤ ئازاد نییە بە پشتدا بخەوێت‌و مرۆڤ ئازاد نییە خواردنەوەكان بخواتەوەو هتد .لەكاتێكدا سروشتی مرۆڤ ئەوانە دەخوازێت .لێرەدا قسەكان لەسەر الیەنی باشی‌و خراپی نییە ،مادام مەبەستمان ئازادیە ،كەواتە ئازادی لە شیوێكدایەو شەریعەت لە شیوێكی تردا. چوارەم-شەریعەت وەك سیاسەت لەم خاڵەدا تۆخترین جۆری بندەستكردن‌و كوشتنی ئازادی دەبینرێت ،چونكە لە هەرشوێنێكدا چوارچێوەیەكی شەرعی هەبوو ،ئەوە سیاسەت كەشی بەهاری بۆ رەخساوە ،كەواتە ئازادی مانای بۆ نامێنێتەوە .گەر روونتر لەسەر مەبەستی ئەم شرۆڤەیە بدوێین جەخت دەكەینەوە لەسەر ئەم سەنتەرە دنە دراوەی سیاسەت ،كەئیسالمیگەلێكی مەبەستاوی‌و سواغدراو بەپرنسیپی سیاسیی رێكخراوە رادیكاڵە عەرەبییە ئیسالمییەكان خستویانەتە گەڕ ،دەبینین لە خودی چوارچێوەی ناونیشانەكەدا مەبەستی الیەنگری‌و داتاشین بەالی شەرعدا دەبینرێت‌و ئــازادی بچوكككراوەتەوە، تەنانەت كۆڵەرەكان بوونەتە داردەستی پەیامە ێ دیاریكراوەكەی سەنتەرەكە ،كە روونە كێن‌و ك لەپشت جموجوڵ‌و كاریانەوە هەیە ،ئایا كەسێك دەبینرێت كە تەنها موسڵمان بێت‌و ئەوینیی بۆ رەوتێكی ئیسالمی نەبێت ،ئایا ئەو شەریعەتەی ئەم سەنتەرەی زەهاوی ئازادی داوە بە ئەهلی زیمەیەك خۆیان گوتەنی یاخۆ موسڵمانێكی چەپ یاخود موسڵمانێكی لیبراڵ دیموكرات؟ ئایا ئەو پەیامەی ئازادیی‌و شەریعەت بانگهێشتنامەیەكی ناردووە بۆ ناوەندێك ،كەئیشی پێی نەبووبێت؟
ئیبن تەیمیەی باوكی توندوتیژیی سەلەفیزم ،كورد بوو؟! محەمەد هەریری
3 4
ذمارة ( )271دوشةممة 2015/11/9
2
وێنەی کورد لەتێگەیشتنی ‹سالڤۆی ژیژەک›ی فەیلەسوفدا
نەوزاد جەمال ئـــەوە شـــاراوە نییە کــە ‹ژیـــژەک› بــیــرمــەنــدێــکــی فــــرەڕەهــــەنــــدە کە لەنێو کۆمەڵێک کــایــەی ئەکادیميی جــیــاوازدا خــۆی دەبینێتەوە .کارایی لــە فەلسەفەو سیاسەت و شرۆڤەی دەروونــیــيــەوە تــا رەخنەکردنی فیلم بــڕدەکــات .س ــەرەڕای ئــەوەی ئامانجی ئەم نووسینەم نییە ،ئاسانیش نییە «ئەو» لەکونجی نووسینێکی رەخنەییدا بەگیربهێنرێت .ئــــەوەی سەرنجی راکێشام ،چاوپێکەوتنێکی لەماڵپەڕی ‹پرسی کــورد›ا کە بەزمانی ئینگلیزی لە()٢٠١٥/١٠/٢٢دا کراوە .لەوێدا وەک داکۆکیارو هاوسۆزێکی کورد دەدوێت تا ئەو ڕادەی رەخنە لەئەقڵیەتی خۆرئاوایی دەگرێت ،بەتایبەت لەو وێنە()image کڵێشەیی و ستێرۆتایپانەی کە سەبارەت بە ‹کــورد› وەک مرۆڤێکی ‹شەڕکەر، ناشارستانی ،بــەربــەری و كێویی و نادیموکراسی› بەرهەمیانهێناوە. بــــەاڵم ،ئــــەوەی مــایــەی رامــانــە ‹ژیــــژەک› نــەک هــەرخــۆشــی هێشتا لــەو وێــنــانــە دەربـــازنـــەبـــووە ،بەڵکو بەهەمان میکانیزم تەماشای ‹کــورد› دەکـــات .لــێــرەدا پــارادۆکــســێــک هەیە شایەنی هەڵوەستەکردنە .هەڵبەت، لێرەدا وەک کوردێک نەکەوتوومەتە داکۆکاری و رەخنەکردنی ئەو ،بەڵکو ئەو دیوە پێکناکۆکەی کە هەندێکجار لەبیرکردنەوەی ‹ژیــژەک›دا بەسەرماندا تێپەڕدەبن ،جێگەی پرسیارمە .بۆیە، هـــەوڵـــدەدەم پ ــارادۆک ــس و پێکدژی نێو دیمانەکەی ،بەخوێندنەوەیەکی شرۆڤەیی دەستنیشانکەم .جگەلەوەی کە لێکدانەوەکەم پشتبەستووە بەدەقی ماڵپەڕەکە .جا هــەر تێنەگەیشتن یا ناڕوونییەک هەبێت ،بەهۆی خراپی وەرگێڕان یا زمانزانی رۆژنامەنووسەکە بەرپرسیارنیم ،جگەلە جۆری تێگەیشتن و شرۆڤەکەی خۆم. سەرەتا دەبێت بیرخۆمان بهێنینەوە کە ئەم پیاوە ‹الکانى›یە ،هەندێکجارو رەنگە بەخۆشی نەزانێت لە ‹الکــان› الکانیترە .تەنانەت ،لەسۆنگەی تێزەکانی خۆیەوە بۆ زمان و وێنە ،دەکرێت شرۆڤەی بیرکردنەوەو راوبۆچوونە دژبەیەکەکانی بکرێت .بەتایبەت لەو دیمانەدا ‹ژیژەک› زۆر بایەخ بەوێنەی بەرهەمهاتوو لەسەر کــورد دەدات .هاوکات هانمان دەدات وێنەیەکی ئەلتەرناتیڤ سەبارەت بە ‹کوردێتی› پێشکەشکەین .هەڵبەت ،وێنە زمانەوانی و مێژووییەکان ،پڕن لەبڕیارو پێشداوەری و گوتاری سیمبولیک کە لەسەر ئاستێک جۆرێک ستەم لەگەلێکی وەک کــورد دەکــات .بــەاڵم ،کەدواجار خۆشی بەجۆرێک دەکەوێتەوەژێر باری ئەو وێنەزەینیانە ،جا بەئەنقەست بێ یا بێمەبەستانە ،دووبارەی دەکاتەوە. سەرەتا دیمانەکە وادەستپێدەکات: ئــایــا ئــەو وێــنــەیــەی ئینتەرنێت کە ‹ژیژەک› لەگەڵ هاوڕێکانیدا بەتەنیشت ‹ئـــۆجـــەالن›ەوە ،وەســتــاون ،راستە یانا؟ نازانم بەچ مەبەستێکی دیاریکراو پرسیارەکەکراوە ،بەاڵم سیاسی ئامێزو پەیامێکی لەپشتەوەیە کە ‹ژیــژەک› باش لێیتێدەگات و زیرەکانەش خۆی لێدەربازدەکات .هەڵبەت ،ئەو ناڵێت
کەئەوە من نیم ،بەڵکو هەرئەوەندە دەڵێت کە وێنەکە راست نییەو بەداخەوە کــە راســـت نــیــیــە! لــەگــەڵ ئــەوەشــدا دەڵێت« :هەڵبەت من بەهێچ شێوەیەک دژی ئەوەنیم بکرایە .بەپێچەوانەوە «چیرۆکی» جوانی لەپشتەوەیە» ! لێرەدا کە دەڵێت وێنە فۆتۆگرافیەکە راست نییە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دژی نیم .کەواتە وەک ئەوەیە کەراستبێت! ئینجا ،بێئەوەی بەجوانی دەستنیشانی ئەو چیرۆکەجوانە لەپشت وێنەکەوە بکات ،ئاماژە بەو راستییە دەکات کە جگه لەوەی ‹ئۆجەالن› لەبەندیخانەدایە، الی خۆی گرنگە کە ناسنامەی وەک روناکبیرێک بێت .قسەکەی وادەکەوێتەوە، ئــۆجــەالن بــەهــۆی فــۆتــۆکــەی لەگەڵ ئەمدا ،وەک روناکبیرێکیش دەرکەوێت، بەاڵم بەدیوێکیشدا ئەم خۆی نایەوێت پاڵبدرێتەبەر دیدوبۆچوونە سیاسی و رادیکاڵەکانی ،بەتایبەت تێزی خەباتی چەکداریی! ئیدی ،لێرەدا وەک ژیژەکە ئەوروپیە پاسڤیستەکە دەئاخفێت! بەڵگەش بــۆئــەوەی ئــۆجــەالن پێى خۆشە وەک روناکبیر بناسرێت ،لە لیستی ئەو کتێبانەی دەیخوێنێتەوە، ‹فــوکــۆ› هــەیــە! لـــێـــرەدا ،یەکسەر ‹ژیـــژەک› بـــازدەدات بۆ رەخنەگرتنی ئەو وێنەکڵێشەیی (رواڵەتکاریی)انەی دەرهــەق بە گەلی کورد هەن :کێویی، خێڵ و هۆزی سەرەتایی و ناشارستانی
گروپێک خۆیان بەوجۆرە نمایش دەکەن! دواتر ،رۆژنامەنووسەکە دووپاتیدەکاتەوە کە ئاخۆ ئۆجەالنی نەبینووە؟ ‹نەخێر بەداخەوە ،حەزدەکەم سەردانی بکەم لەبەندیخانە .بەاڵم بیستوومە(دڵنیانییە لەوەی کەوایە بەڕاستی) ئەو لەزیندانی تاکەکەسیدایەو تــەنــانــەت ناتوانێت پارێزەرەکانیشی ببینێت!› .لێرەدا چیتر ‹ژیژەک› وەک چەپێکی رادیکاڵ و شۆڕشگێر نادوێت .نەخێر دەبێتەوە قــوتــابــیــیــەکــی رێــبــازی واقــیــعــگــەری سیاسی .چونکە ،وەکچۆن لەنموونەی ‹ئۆجەالن›دا گۆڕانکارییەک لەخەباتی چەکداریدا هەیە ،ئاوەهاش لەقسەکانی خــۆیــدا گــۆڕانــکــاریــیــەکــی رووکــەشــی لەتێزی سیاسیدا دیــارە .ئەمەش بەوە دەردەکەوێت کەدەڵێت›:ئێستە ئۆجەالن سیاسەتێکی پەسەند-میانڕەو-دەکات. تــەنــانــەت خــۆشــی وەک هاواڵتیەکی واڵتەکەی پێناسەدەکات .بۆیە ،داوای ئۆتۆنۆمی دەکات ،بەاڵم دەبایە دەرفەتی ویستن و خواستی زیاتری هەبێت›!. پاشان کە باسی کارەساتی کورد دەکات لەمێژوودا ،بەڕای ئەو دەگەڕێتەوە بــۆ ‹جەنگی جیهانی یـــەک›و رۆڵــی خۆرئاواییەکان لەدابەشکردنی خۆرهەاڵت و دانانی سنووری دەستکردا .بەاڵم ئاماژەش بەدۆخی کــورد پێش جەنگ نادات .چونکە لەزۆر شوێندا ‹ژیژەک› مۆدێلی ‹دەوڵــەتــی عوسمانی› پێ
جۆرێک پاکانە بۆ کورد دەکات کەنیازی داگیرخوازی و پەلهاویژتنیان نییە و هەرگیز کەسیان لەناونەبردووە .دیارە، ئاماژەیەکە نــەوتــراوە بەجینۆسایدی ئــەرمــەنــەکــان کـــە کــوردیــشــی پێ تاوانباردەکرێت. دواتــــر ،بــاســی ســەردانــێــکــی پێش دووساڵ بۆ ‹ئەستانبول› و قسەوباسی لەبارەی ‹خۆشەویستی بۆ ئەوانی تر› وەک ‹وەک ئــەوەی کەهەن› دەکــات. ئەم خۆشەویستیەش الی ئەو پێوەری تــاقــیــکــردنــەوەی دیموکراسییە .لەو سۆنگەوە دەیەوێت ئەمڕۆو رابووردووی تورکیای تازەدەوڵەت بەراوردکات .لەو بـــەراوردەدا بــەرای ئەو عوسمانیەکان بـــەرامـــبـــەر کــەمــیــنــەو گــروپــەکــان لێبوردەتربوون .گرفتەکە لە تورکە گەنجەکانەوە دەستپێدەکات .هاوکات، بەراشکاوی دەڵێت ئەوەی ‹ئەردۆگان› ئێستە دەیکات ،وەحشیگەرییە .دەبایە ئەردۆگان ئاوڕی لەرابووردوو بدایەتەوە کە چ ئازادییەک لەسەردەمی عوسمانیەکان هـــەبـــووەو بــاشــتــربــووە لــە ئێستە. لەبەرئەوە ،ئەگەر دەیانەوێ بگەڕێنەوە سەردەمی سوڵتانەکان ،دەبێت بۆ قانون و نەریتەکانیان بگەڕێنەوە! قایلبوونی ئەو و زۆریــک لەبیرمەند و رۆشنبیرەکانی ئەوروپا بەدەسەاڵتی عوسمانیەکان ،ســادەیــی پێوەدیارە. بەشێکی دەگــەڕێــتــەوە بۆخوێندنەوە
‹دیموکراسی تــورک› بکەن! شایەنی ووتنە ،رۆژنامەنووسیکی ‹تــورک› لە ‹نامەیەکی کــــراوەدا› رەتــیــدەداتــەوە کەهەرگیز تورکیا مۆدێل نییە بۆجیهانی عەرەبی .لەبەرئەوەی ئەوەندە خۆی کێشەی مافی مرۆڤی هەیە کە ناشێت چاوی لێبکرێت .بێگومان ،بۆچوونەکانی سەبارەت بە ئەردۆگان و رژێمەکەی، گۆڕاوە ،بەاڵم سەبارەت بەعوسمانیەکان، وەکخۆی ماوەتەوە! گرفتی بۆچوونەکەی ‹ژیـــژەک› و زۆرێک لەروناکبیرانی خۆرئاوایی ،ئەوەیە کەهاوسەنگی و سەقامگیری ئینتکی عوسمانیەکان بەمۆدێلی لێبوردەیی دەزانــن .بەاڵم سەرنجیان بۆ جیاوازيی ئایین ناچێت وەک فاکتەرێک لێرەدا. لێبوردەییکە وەک قبوڵکردنی ئەوێک هاوشان و یەکسان نییە ،بەڵکو جیاوازیی بەرامبەر سەرانەیە .دەنا ،هەمان ماف بۆ گەلێکی وەک کورد نەبووە ،سەرباری ئــەوەی لەسەرهەمان ئایینی دەوڵــەت بووە! لەالیەکیترەوە ،نایشارێتەوە کە کورد رۆڵــی کلیلی کێسەکانی خۆرهەاڵتی ناوەراستە .بۆیە بەچارەکردنی قەیرانی کورد ،سەرلەبەری گرفتەکانی خۆرهەاڵت چارەسەردەبێت .لەبارەی هەڵبژاردن و ئەنجامەکانیشەوە‹ ،ژیژەک› پێیوایە لەبەرئەوەی بارودۆخە نالەبارە بەهۆی شــەڕو پێکدادانەکانەوە‹ ،ئــەردۆگــان›
لەکۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا بەزەییان پێدابێتەوە .ئیدی پێویستە ،کــورد دیدگەی خۆرئاواییەکان بگۆڕێت .هاوکات بەجۆرێکیش درک بەبێهەڵویستی چەپەئینتەرناشێۆنالەکان بکات .ئەوانیش لەمەڕ رەوایەتی کێشەی کوردا دووفاقن. بەاڵم وەکخۆی ،پێیخۆشە هەموو شتێک لەبەرژەوەندی کوردابێت. سەبارەت بەکانتۆنەکانی خۆرئاوا رای وایە؛ ‹تەنها دروستکردنی کانتۆن گرنگ نییە ئەگەر نەتوانن وەک یەکەیەک خۆیان رێکخەن و پێکەوە ببەسترێنەوە›. لەوسۆنگەوە هیواخوازی خۆی دەنیرێت بۆ کانتۆنەکان و پێیخۆشە سەردانیان بکات ،بۆیە دەپرسێت‹ :ئایا زانکۆی لێیەو چۆنە›؟ رۆژنامەنووسەکە بەئەرێ وەاڵمــدەداتــەوەو کە بەڕێگەی تورکیا یــا بــاشــوری کــوردســتــان ،دەتوانێت. لەوەاڵمدا بەگاڵتەوە ‹ژیــژەک› دەڵێت ئەگەر ســەردانــیــان بکەم‹ :لەوانەیە تەرمەکەم نزیک ئــەوێ بــدۆزیــتــەوە›. دووپاتیشیدەکاتەوە کە ئاواتەخوازە سەردانیکات .بۆیە ئەپرسێت :ئایا کەس هەیە لەزانکۆکاندا ،وەرگێڕانم بۆبکات؟! لێرەدا‹ ،ژیژەک› وێنەی نەخوێندەواری و ناشارساتنی ،نەزانینی زمانی تر، لەزمانی خۆیەوە دووبارەدەکاتەوە! واتە لەگەڵ بۆچوونەکانی دەربــارەی کورد لەسەرەتای قسەکانیدا ،بەجۆرێکی تر دەکەوێتەوە .رۆژنامەنووسەکەش دڵنیای
سەبارەت بەکانتۆنەکانی خۆرئاوا رای وایە؛ ‹تەنها دروستکردنی کانتۆن گرنگ نییە ئەگەر نەتوانن وەک یەکەیەک خۆیان رێکخەن و پێکەوە ببەسترێنەوە› کە لە ئێشوئازاردان .بەپێچەوانە ‹ژیژەک› دەڵێت ‹من شایەتم کورد زۆر سیکۆالرن، خۆیان بەڕۆشنگەرو مۆدێرن دەردەخەن. دی ــارە ،بەڵگەش ئــەوەیــە ســەرکــردەی بزوتنەوەیەکی سیاسیە لەزینداندایەو دەخوێنیتەوە .بۆیە ،دەڵێت ‹ئەمە میتۆدێکی راستە› .واتە ،کورد بەوجۆرە خۆی بناسێنێت و دەربخات ،تەنانەت ‹ئەگەر من لەم هەلومەرجەدا بوومایە، هەمان شتم دەکرد›. لێرەدا ،جۆرێک ناڕاستی لەقسەکانیدا بەدیدەکرێت و بەجۆرێک تامی ئەوەدەدات کەخۆشی پێیوایە کورد لەراستیدا بەو جۆرەنییە ،بەڵکو بەالنی کەمەوە کەسان و
لــێــبــوردەیــە! ئـــەو ،نەهامەتی کــورد دەبەستێتەوە بەدەوڵەتی کەمالیستی مــۆدێــرن و چاولێکەری خــۆرئــاواوە! لــەبــەرئــەوە ،هێزەجیهانییەکانن کە ناهێڵن کورد سەربەخۆبێت ،ئەگەرچی دەشبێت کوردەکان یەکگرن و خۆیان یەکخەن .چونکە ئەوە مافی خۆیانە. دواتر دەپرسیت‹ :ئایا باشترنییە کورد شانسی خــۆبــەڕێــوەبــەریــان هەبێت›؟ هەرخۆشی وەاڵمدەداتەوە›:دەزانین کە ئــەوە یۆتۆپیایە› .دیــارە ،ئــەم وەاڵم دوولۆیە :یا ئەوەتا رێگەی پێنادرێت ،یا کورد خۆی توانای نییە ،خۆبەڕیوبەری بکاتە راستییەک .هەر لەو میانەشدا
هەندێک دەقــی گەڕیدەکانی ســەدەی رابــــوردوو کــە ‹ژیـــژەک› خــۆی باسی یەکێک دەکــات .دیــارە ،الیەنی تاریکی ئــەو ســەردەمــە شــاراوەنــیــیــە ،وەک ‹ژیــژەک› باسی سەندن و سەپاندنی باجی زێدە دەکات .بەاڵم هەر باوەڕیشی وایــە کە هەندێک قانون لەهی ئێستە باشترە .پەسەندکردنی عوسمانیەکان الی ‹ژیژەک› لە دیمانەیەکی پێشووتری رۆژنامەی ‹حوریەت› بەئاشکرا دیارە. لەوێدا پێیوایە ئەو مۆدیلەحوکمڕانییە باشتریینە ،بەتایبەت بۆ کورد .تەنانەت، تائەوڕادە بانگەشە دەکــات کە دەبێت واڵتــە عەرەبیەکانیش چــاو لەمۆدێلی
بــەزۆریــنــە نایباتەوە .بــۆیــە ،واباشە کورد و چەپ و کەمالیستەکان بلۆکێک پێکبهێنن .ئەم بۆچوونە ،پراگماتیزمەی ‹ژیــژەک› دەمانخاتە بــەردەم پرسیار، لەکاتێکدا خوێندنەوەی بۆ قەیرانەکان دەگــێــڕیــتــەوە بــۆ دەوڵــەتــی مۆدێرنی کەمالیست و خۆرئاواییەکان .بەاڵم لێرەدا داوای یەکبەرەییان لەتەکدا دەکات! دەبـــێـــت ،کــــورد کــۆشــشــی خــۆی بگۆڕێت و بانگەشە بۆخۆیان بەوجۆرە نمایشکەن کەتەنها داواکردنی بەزەیی نەبێت ،بــەڕای ‹ژیـــژەک› .واتــە ،ئەو وێنەی لەسەریانە بگۆڕن .لێرەدا ،تۆنە نێگه‌تیڤەکە ئەوەیە ‹کورد دەپاڕێتەوە
دەکاتەوە کە زمان کێشەنییە ،چونکە ‹عەرەبی ،ئینگلیزی ،تورکی و ئەرمەنی زانیشی لێیە› .بەسەرسامییەکەوە: ‹ئەرمەنیش؟! .کەواتە ،دەڕۆم›! .دیارە، بۆچوون و لێکدانەوانەکانی سەرپێی و سادەو بەرئەنجامی میدیاکانن .ئەگەرچی پێدەچێت لەڕێگەی ‹پارتی کرێکاران›ەوە ئاشانبیت بــە کێشەی کـــورد .بــەاڵم بــەوجــۆرەی کــەبــۆی بــاســکــراوە ،دەنــا پێناچێت بـــەووردی ئاگای لەباشورو کـــوردی خــۆرهــەاڵت بێت! ئەگەرچی لــەبــارەی کێشەی تــورکــیــاو گــوتــاری خۆسەنتەری خۆرئاوای وتاری تایبەتی هەیە.
ذمارة ( )271دوشةممة 2015/11/9
3
چی وایكرد ئیسالمی سیاسی بەو گوڕ و تینەوە دەركەوێت؟ د.شاکر نابلوسی شوان ئەحمەد کردوویەتی بە کوردی سەرهەڵدانی ئیسالمی سیاسی بەو گوڕوتینەوە ،هۆكارگەلێكی جۆراوجۆری لەپشتە .یەكێك لەوانە دروســت بون‌و هاتنە ئارای گروپە ئیسالمیەكان ،هاوكات بوو لەگەڵ بارودۆخی ناهەمواری ئابوری لەواڵتانی عەرەبیدا. یەكەمین گروپی ئیسالمی لەجیهانی عەرەبیدا ساڵی 1928لەمیسر دروست بـــوو ،ئــەویــش لــەپــای خـــراپ بونی بــارودۆخــی ئابوری و پاشان داڕمانی ئابوری جیهانی بەشێوەیەكی زۆرترسناك لەساڵی 1929دا .لەو كەش و هەوایەدا ئیخوانەكان هاتن بۆئەوەی بەشەقامی ی و ئیسالمی بڵێن( :ئیسالم عــەرەبـ چارەسەرەو ئەوە ئەوە كەدوای برسیەتی س و مرۆڤەكان تێردەكات و دوای تر بیمیش ،پەنایان دەدات و ئارامییان پێدەبەخشێت). یەكێكی دیكە لەو هۆكارانەی بووە مایەی سەرهەڵدانی ئیسالمی سیاسی، تەنگ پێهەڵچنینی ئیخوان لەالیەن دەسەاڵتدارانی واڵتی میسرەوە .لەنیوەی دووەمـــی ســـەدەی بیستەمدا ئیخوان موسلمین لەگەڵ دەسەاڵتی عەبدولناسردا نــێــوانــیــان تــێــكــدەچــێــت و دوچـــاری ملمالنێیەكی تونددەبن. لێرەدا واڵتانی كــەنــداوو بەتایبەتی ئــەوانــەشــیــان كــەپــەیــڕەوی ڕێــبــازی سەلەفەتیان دەكرد ،كەوتنە هاریكاریكرد ن و پەنادانیان لەواڵتەكانیان .بەهۆی ئەو زوڵم و زۆرەی ڕووبەڕوی بوونەوە، هاوسۆزییەك بۆ ئیخوانەكان لەالیەن ڕای گشتی هاواڵتیانی عەرەبەوە دروست بوو. ساڵی 1955ژمارەیەك لەسەركردەكانی ئیخوان لــەســێــدارەدران‌و ساڵی 1966 سەید قوتبیش هەمان چارەنوسی هەبوو. هــەروەهــا ساڵی 1974ساڵح سریەو ساڵی 1977شوكری مستەفا‌و دواتر محەمەد عەبدولسەالم فەرەجی ڕابەری ڕێكخراوی جیهاد لەسێدارەدران .هاوكات لەساڵی 1982هەزاران الیەنگری ئیخوان موسلمین لە سوریاو لەڕوداوەكانی حمس و حەمادا قەتڵ و عام كران. هۆكارێكی دیكەی دەركەوتنی ئیسالمی سیاسی بــەو گــوڕوتــیــنــەوە ،شكستی پێنجی حــوزەیــرانــی 1967بــوو .ئەو شكستە كاریگەری سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی و ئــابــوری زۆرخــراپــی بەجێهێشت و لەگەڵیشیدا پرۆژەی ناسری سۆسیالستی ێ لەلێكۆڵیاران گەشەو كۆتایهات .هەند بەهێزبوونی بزاوتە ئیسالمیەكان لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا ،دەگێڕنەوە بۆ هۆكارێكی بنەڕەتی و جەوهەری كە هۆكاری كۆمەاڵیەتیە. ئ ــەوان ــە پــێــیــان وایــــە( :زۆربــــەی زۆری ئەندامان و الیەنگرانی گروپە ئیسالمیەكان ،سەربە چینە هەژارو كەم دەرامەتەكانن .لەوانەن كە لەپەراوێزی شارەكانداو لەگەڕەكە میللیەكاندا دەژین. ئەمانە بەهۆی نەبونیەوە یان خوێندنیان بۆتەواو نەكراوە ،یاخود تەنها دەستیان بە بەڕوانامەیەكی نزم گەیشتووە .بۆیە جگە لە كاری ئایینی سیاسی شتێكی ێ دیكەیان شك نەبردووە ،بۆئەوەی هەند لەشكۆو بەهای كۆمەاڵیەتی لەدەست چــویــان بــۆ بگێڕێتەوە .مەسەلەكە وەهــا دەردەكــەوێــت وەك ئــەوەی ئەوە ملمالنێیەكی چینایەتی بێت ،لەبەرگێكی ئایینیدا). شایەنی باسە بەكارهێنانی ئایین وەك ئامرازێكی ناڕەزایی دەربڕین ،لە بەرژەوەندی‌و پێداویستی و پێگەی چینی ناوەند جیانابێتەوە ،ئەو چینەی بزاوتە ئیسالمیەكان تیایدا گەورەدەبن. لــەخــۆڕانــیــیــە گــروپــە ئایینیەكان زۆرب ــەی هێزو تــوانــای خــۆیــان ،لەنێو توێژی وردە بــازرگــان‌و پیشەوەران‌و ش و ێ ئی خوێندكارا ن و گەنجانی ب كارو ئەو ڕۆشنبیرانەوە بەدەست دێنن كە خواست‌و ویستیان زۆر لەو واقیعە
زیاترە كەتیایدا دەژین .بڕوانە( :خلیل عبدالكریم :جذور العنف لدی الجماعات االسالمیة -ص .111 ،هەروەها بڕوانە: سید القمني :الدولة تعید إنتاج لغة اعدائها -البوابة االلكترونیة .هەروەها بڕوانە :حلیم بركات :الدین والسلطة في المجتمع العربي المعاصر -ص.)84 ، لەالیەكی دیــكــەوە هۆكارێكی تری ســەرهــەڵــدان و گــەشــەكــردنــی گروپە ئیسالمیەكان لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا ،ئــەوەیــە كــە خوێندكاران و جــوتــیــارا ن و كــرێــكــاران هــزریــان دوچــاری شێواندن نەهاتبوو و ئاقارە فەلسەفیە گومانلێكراوەكانیش (وەكی زۆرێـــك لــە فەقیهە ئیسالمیستەكان جەختی لــەســەردەكــەنــەوە) ،ســەری لێنەشێواندبوون .ئەوانە وەك خۆیان مابوونەوەو بەشێوەیەكی خۆڕسكانە شانازیان بە ئایی ن و نــۆر م و بەهاو پــیــرۆزیــەكــانــیــەوە دەكــــرد .هــاوكــات بـــەرژەوەنـــدی ئــەو خەڵكانە ،لەگەڵ ڕێوشوێنەكانی ئاییندا دژو ناكۆك نەبوو. ئایین لەو قۆناغەدا بۆ ئەو توێژانە، دەرەتانێك بــوو تا لەدەست ستەمی كۆمەاڵیەتی و سیاسی قوتاریان كات. دواجار ئەم توێژانە بەدووربوون لەهەموو كاریگەریەكی خــۆرئــاواو ترادسیۆنی مۆدێرنە .واتە بۆژیان و هەڵسوكەوتی ڕۆژانــەیــان ،چاویان لە مۆدێلی نوێی شارستانیەتی خۆرئاوایی نەبوو. قوڵبونەوەی قەیرانی ئابوری لە واڵتانی عەرەبی ،بەهۆی برسیەتی‌و هەژارییەوە، ڕۆڵــی لــە تەشەنەسەندنی ئیسالمی سیاسییدا هەبووە .سەرەتای ئەو ڕاپەڕی ن و ناڕەزایەتیانەش ساڵی 1977لەمیسر دەستی پێكرد ،پاشان ساڵی 1982 س و مەغریب‌و سودا ن و ساڵی 1984تون ساڵی 1989ئوردنی گرتەوە. بەپێی سەرژمێریەكی ساڵی ،1993 ڕێژەی %34خێزانی عەرەبی لەخوار هێڵی ێ واڵتانی هەژارییەوە دەژین و لەهەند عەرەبیدا بۆ ڕێژەی %60بەرزدەبێتەوە. تێكڕای دانیشتوانی واڵتانی عەرەب (جگە لە واڵتانی خــاوەن پترۆل) ،لەڕۆژێكدا یەك تا دوو دۆالر داهاتیانە .ئەوەش بەپێی پێوەرەكانی بانكی نێودەوڵەتی، ئەوپەڕی ژیانی دەروێشانەیە. وەاڵمــــی هــەمــوو ئـــەو ڕاپـــەڕیـــ ن و قەیرانانە ئــەوەبــوو كە چــارەســەر لە ئیسال م و هاریكاری ئیسالمی‌و ئابوری ێ ئیسالمیدایە .ئــەمــەش هانی هەند لە گروپە ئیسالمیەكانیدا ،بۆئەوەی كۆمپانیای سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنان دابمەزرێنن ،بەتایبەتی لەمیسردا .هاوكات كەوتنە پشتیوانیكردنی دروستكردنی بانكی ئیسالمی لە واڵتانی عەرەبی ،وەك ئەلتەرناتیڤی ئیسالمی لەبری ئابوری سوسیالیستی كە قــوڕی كــرد بەسەر خانەو النەی عەرەبیدا (وەك ئەدەبیاتی گروپە ئیسالمیەكان لەوكاتەدا باسیان
دەكرد) .ئەو كۆمپانیا سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنانانە ،كەوتنە بازرگانیكردن بە ئیسالمەوەو ئەوكارەشیان بەڕێنوێنی و دەست لە پشتدانی هەندێ لەگەورە پیاوانی ئایینی دەكرد. بازرگانیكردنیان بە ئایین لەوەدابوو، ن ــاوی زۆربـــەی كۆمپانیاكانیان ئەو ناوانەبوو كە لە ئایینەوە وەرگیرابوون، وەك( :بەدر ،هودا ،نور ،هیالل ،ڕەزا و هــتــد) .ئۆفیسەكانیشیان بەسەوز ڕەنگ دەكرد .ئەڵبەت دواتر هەموو ئەو كۆمپانیایانە مایەپوچ بوون .دوای ئەوەی پــارەی هـــەژارا ن و كــەم دەرامەتانیان خــوارد ،هەندێكیان چونە زیندانەوەو هەندێكی دیكەش پارەو پولێكی زۆری ئەو خەڵكە دڵسافەیان بردو هەڵهاتن. وەك خاوەنی كۆمپانیای هیالل كە بــەســەد میلۆن جــونــەیــەوە ،ڕویــكــردە والیــەتــە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. هــەروەهــا خــاوەنــی كۆمپانیای سەفاو خــاوەنــی چـــوار كۆمپانیای دیكەش لەشاری ئەسكەندەریە ،هەمان ڕێگەیان گرتەبەر .ئەوەش بەهۆی ئەو گەندەڵی و بێسەروبەریەی حكومەتەوە بوو كە دەیانتوانی وشتر بەكونی دەرزیدا بەرن، بەوتەی توێژەری میسری محەمەد دویدار. بڕوانە( :شركات توظيف االموال -ص، .)141 یــــەك لـــەهـــۆكـــارەكـــانـــی دیــكــەی تەشەنەسەندنی ئیسالمی سیاسی، هەنگاونانی دەســەاڵتــدارانــی واڵتانی عەرەبی بوو لە سەردەمانی عەبدولناسر و ت و حافز ئەسەدو كێ‌و كێ، ئەنوەرسادا
نەبوایە بەناوی كێشەی فەلەستینەوە، دەبوو ئێستا حاڵی واڵتانی عەرەبی چۆن بوایە؟ ئەم جۆرە مەزەندەكردنە پێویستی بــە كــەرەســتــەی میتۆدێكی زانستی هــەیــە كەپێی دەڵــێــن (counter ،)factualهــەروەهــا پێویستی بە چەند سیناریۆیەكی ئابوری و كلتوری و سیاسی و كۆمەاڵیەتی هەیە. لەوئان و ساتانەی هەستی ئایینی (بەهۆی هۆكارگەلێكی جۆراو جۆرەوە) بەهێزدەبوو ،ئەو هەستە لەگەڵ هەڵكشانی مەیلی غەربزەدەیدا (ئەو مەیلەی هەستی ئایینی ئـــازاردەدات) ،بەریەك كەوتن. شایەنی باسە هەڵوێستی سیاسی لیبرالی عەرەبی بەرامبەر خۆرئاوا ،لەیەك كاتدا هەم پێی سەرسام بوو هەم ڕقیشی لێی دەبووەوە .سەرسام بوون بە پێشكەوتنی ژیاری و ڕقهەڵگرتنیش لە كۆلۆنیالیزم. دۆزینەوەی نەوت لە كەنداوی عەرەبی لەنیوەی دووەمــی ســەدەی بیستەمدا‌و بــاوبــوونــەوەی كارگەرێتی بەرخۆری لــەدوای ساڵی ،1974وایانكرد خەڵك بــاوەڕبــكــەن بـــەوەی ئــەو ســـەروەت‌و ێ سامانە لە ئاسمانەوە هاتۆتە خوار بۆیان و ئاشكراشە واڵتــانــی كەنداو، یەكێكن لەهۆكارەكانی تەشەنەسەند ن و گەورەبونی ئیسالمی سیاسی. ك و خوا گەشتبونە ئەو قەناعەتەی خەڵ بڵێن( :جێبەجێكردنی شەریعەت و یاساكانی ئیسالم ،بۆتەمایەی ئەوەی ت ئەو واڵتانە ببنە خاوەنی ئەو سەروە و سامانە بەنرخەو خودا سەرزەمینی
ئەوەش بۆتە مایەی ئەو هەموو خێر و بێر و سەروەت‌و سامانەی كەهەیە. لــەالیــەكــی دیـــكـــەوە بــەرپــابــون‌و سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمی لەئێران ســاڵــی ،1978كــاریــگــەری لــەســەر گەشەكردنی ئیسالمی سیاسی هەبوو. گــروپــە ئیسالمیەكان كــەوتــنــە سەر كەڵكەڵەی ئەوەی كەدەشێت ئەزمونی شۆڕشی ئیسالمی ئێران ،لە واڵتانی دیكەی عەرەبیشدا دووبارەبێتەوە. دوابـــەدوای ئــەوەو لەساڵی ،1982 ئیسرائیل پەالماری لوبنانی داو جموجۆڵ و چاالكی حیزبوڵاڵ دەستی پێكردو لەناوچە سنوریەكانی باشوری لوبناندا، سەنگەریان لە ئیسرائیل گرت .ئەوەش لەساڵی 2000ئیسرائیلی ناچاركرد، لـــەزەویـــە داگــیــركــراوەكــانــی لوبنان بكشێتەوە .هاوكات لە فەلەستینیش بەڕابەرایەتی گروپە ئیسالمیەكان و لــەڕیــزی پێشەوەشیاندا بــزوتــنــەوەی حــەمــاس ،ڕاپــەڕیــن لــەدژی ئیسرائیل دەستی پێكرد. شكستی واڵتانی عەرەبی لەوەی بتوانن بەجیایان پێكەوە سوپایەكی تۆكمەی بەهێز پێكبهێن ن و ئــەو سوپایەش توانای ڕوبەڕوبوونەوەو شكستپێهێنانی ئیسرئیلی هەبێت ،یەكێكە لەو هۆكارانەی بووەمایەی سەرهەڵدان‌و تەشەنەسەندنی ئیسالمی سیاسی .هەرچەندە سوپای واڵتانی عەرەبی ژمارەیان زۆر زیاترەو بـــەراورد بە بــودجــەی تەرخانكراو بۆ كەرتی سەربازی ئیسرائیلی بودجەیەکی زەبەالحترنان هەیە ،بەاڵم هەرنەیانتوانی
مانەوەی كێشەی فەلەستین و بەردەوامێتی ملمالنێی عەرەب -ئیسرئیل بەدرێژایی نیودانە سەدە ،بێ ئەوەی عەرەب بتوانێت هێزێكی تۆكمە‌و كارای واپێكبهێنێ كە توانای یەكالیكردنەوەی شەڕەكەی هەبێت ،وایكرد ڕەوتی ئیسالمی سیاسی بەهێزبكات ی و خۆرئاوا خوازی. بەرەو غەربزەدەی لەحەفتاكاندا بزاوتی غەرەبزەدەیی، بەشێوەیەكی نائاسایی زیادی كرد. جەمال عەبدولناسر لەناخەوە زۆر سەرسام بوو بە مۆدێلی خۆرئاوایی، بەاڵم شەڕە سیاسیەكانی ڕێگەی ئەوەیان نەداێ ئاشكرای بكات .بەتایبەتی كێشەی فەلەستینی ،ڕێگری هەرەسەرەكی بوو. باوای دابنێین ئیسرائیل لەسەر خاكی فەلەستین دروس ــت نــەبــوایــەو شتێك
ئــەوانــی پــڕ لەخێر و بێر كـــردووە). دۆزینەوەی پترۆل و كەڵەكەبونی سامان لە واڵتانی كەنداوی عەرەبی ،وایكرد لەدوای ساڵی 1974گروپە ئیسالمیەكان ێ بكەن بەشێوەیەكی بەرفراوان ڕوو لەو و واڵتانی كەنداو بە (واڵتی تەكفیر و هیجرە) نــاوبــەرن ،چونكە ئیسالم و ت و سامانی لێیەو پێیانوابوو ســەروە ێ لەواڵتانی كەنداو ،نمونەی زیندون هەند بۆ پراكتیزەكردنی شەریعەتی ئیسالم و
لــەڕووی ســەربــازیــەوە بــۆڕی دەوڵەتی ئیسرائیلی بدەنەوە. هاوكات مانەوەی كێشەی فەلەستی ن و بەردەوامێتی ملمالنێی عەرەب -ئیسرئیل ێ ئەوەی بەدرێژایی نیودانە ســەدە ،ب عەرەب بتوانێت هێزێكی تۆكمە‌و كارای ێ كە توانای یەكالیكردنەوەی واپێكبهێن شــەڕەكــەی هــەبــێــت ،وایــكــرد ڕەوتــی ئیسالمی سیاسی بەهێزبكات. بەهاتنی ساڵی 2000سوپای ئیسرائیل
دەبێتە بەهێزترین سوپا لە ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستداو واڵتانی عەرەبیش ێ بكەن، لەبەرامبەریدا ناتوانن هیچ شت جگە لە كۆنگرە بەستن و دەركردنی بەیاننامەی ناڕەزایی دژی ئیسرائیل كە فەلەستینیەكان سەركوت دەكات .ئەمە گروپە ئیسالمیەكانی لەغەزە و ڕامەڵاڵدا بەهێز كردوو بزوتنەوەی حەماسی كردە هێزێكی سیاسی گــەورە ،لە ملمالنێی عەرەب -ئیسرائیلدا .هەروەها حیزبوڵاڵش لە باشوری لوبناندا ،هەمان پێگەی سیاسی پەیداكرد. بـــێـــگـــومـــان ئــــــەو ئـــەنـــجـــامـــە چاوەڕواننەكراوەی گروپە ئیسالمیەكان لەهەڵبژاردنە پەرلەمانی‌و شارەوانیەكانی ێ لە واڵتانی عەرەبی وەك ئوردون هەند و جەزائیردا بەدەستیان هێناو هەروەها سەركەوتنیان لەهەڵبژاردنی سەندیكا و ڕێكخراوەكاندا ،كاریگەری گەورەی لەسەر بەرزبونەوەی پشكی ئیسالمی سیاسی لەشەقامی عەرەبیدا هەبوو. ئەمانە هەمووی بەرەنجامی كاری ئەو ڕژێمە سیاسیە عەلمانییە عەرەبیانەبوو، ی كەنەیانتوانی هێزێكی كۆمەاڵیەت و فیكری و سیاسی بــۆ پــارێــزگــاری كــردن لەخۆیان و لەدەسكەوتەكانیان دروســـت بــكــەن .ئــەو ڕژێــمــانــە هاتن كەوتنە دژایەتیكردنی هێزە سیاسیە ێ نیشتمانیە پاک و بێگەردەكا ن و هەند لەئەندامانیان فڕێدانە ناو زیندانەكان ،یان لەكاری سیاسی دوریان خستنەوە یاخود ڕاوەدوونران و ڕویانكردە تاراوگە. هــەنــدێ لــەواڵتــانــی عــەرەبــی هــەر بەوەندەوە نەوەستان ،بەڵكو دەستیان لەگەڵ گروپە ئیسالمیەكاندا تێكەڵكرد (وەك ئ ــەوەی لــەســەردەمــی ســاداتــدا ڕویدا)و بەناڕاستەوخۆ كەوتنە هاندانی ئەو گروپانە ،بۆ ئەوەی بكەونە گیانی ئەو هێزە چەپ و ئۆپۆزسیۆنانەی دەسەاڵت حەزی بەچارەیان نەبوو. ی و لەهەندێ واڵتانی دیكەی عەرەب واڵتانی كەنداویش بەتایبەتی ،هێزە ئیسالمیەكان دەستیان بەسەر بواری ت و پرۆگرامی پەروەردە و ڕاگەیاندندا گر پــەروەردە و بەرنامەكانی ڕاگەیاندنیان ی و لەبەرامبەردا، پڕكرد لەبابەتی ئایین لە ئایدیا فەلسەفیە هــاوردە كراوەكان پاككرانەوە .لەگەڵ ئەوانەشدا هەموو جــۆرە سانسۆرێك لەسەر پــرۆگــرام و بەرنامە ئایینیەكا ن و كتێبە ئایینیەكان هەڵگیرا ،بەتایبەت كتێبەكانی سەیدقوتب و ئەبو ئەعالی مــەودودی و چاوپۆشی كرا لە وتارخوێنی مزگەوتەكان و لەوەی چیدەڵێن. ئــەم سیاسەتە بـــواری بــۆ گروپە ئیسالمیەكان ڕەخــســانــد بــۆئــەوەی، ئەو بۆشاییە سیاسیە پڕبكەنەوە كە لەئەنجامی وەدەرنانی هێزە سیاسیەكانی دیكەدا دروست بووبوو .لەو قۆناغەشدا دروش م و لێدوانەكانی ئیسالمی سیاسی، جوا ن و ڕەونەقداربوو ن و داواكارییان ئــەوەبــوو دەوڵــەتــی جاهلی ڕیشەكێش ت و حوكمی یــەزدان لەسەرزەوی بكرێ بەرقەراربێت .بەاڵم ئیسالمی سیاسی خــاوەنــی پــرۆژەیــەكــی سیاسی یان ئــابــوری یــاخــود كــۆمــەاڵیــەتــی ڕون و باوەڕپێكراونەبوو ،تاببێتە بەدیلی ئەو هێزانەی حوكمڕان بوون. ئەو دروشم و گوتارانەی ئیسالمیەكان هــەڵــگــری بـــوون وەك فـــەرەج فــۆدە لە كتێبەكەیدا (الفريضة الغائبة)دا باسیدەكات ،تەنها داوای هێنانە ئارای ی و سیاسی سستمێكی كــۆمــەاڵیــەتـ ڕاستەقینەی دەكرد كە ئەوەش داوایەكی ك و پــیــرۆزە)و پێویستە هەموو خوش برایەكی موسڵمان هەوڵی بەدیهێنانی بدات. بەاڵم هیچ یەك لەسەركردەی ئەوگروپانە ئــەو ئــەركــەی بــەرخــۆی نەدەخست تا پێمان بڵێت چۆن سستمێكی لەو جۆرە دابمەزرێنین ،چونكە كەسیان ئەوەیان نەدەزانی .بڕوانە( :محمد نور فرحات: عن التحوالت االجتماعیة و االیدیولوجیا االسالمیة -ص)160 ،
4
ذمارة ( )271دوشةممة 2015/11/9
ئیبن تەیمیەی باوكی توندوتیژیی سەلەفیزم كورد بوو؟! محەمەد هەریری ئیبن تەیمیە یەكێكە لەكاریگەرترینی ئەو زانایە دینیانەی كە شوێن پەنجەی خۆی لەسەر كۆی بیرمەند و جواڵنەوە ئیسالمیەكانی دنیا جێهێشتووە، كاریگەری هەتا لەسەر رووداوەكــان هەیە ،بۆیە بە تایبەتی الی خەڵكانێكی سەلەفی توندڕەو زۆر خۆشەویستە، الی خەلكانێكیش كــە مەترسی بیروباوەڕەكانی ئــەو دەرك دەكــەن تابڵێی بێزراوە! كوردێكی موسڵمان و ئیسالمیی سەلەفی زۆر دڵ بەوە خۆش دەكەن كە ئیبن تەیمیە كوردە و خەڵكی حەرانە. ئەوەی یەكەم جار باسی كوردبوونی ئیبن تەیمیەی وروژاند پێموابێت ئیمام (محمد ابو زهرە) بوو لە كتێبی [ابن تيمية ،حياته و عصره -آراؤه و فقهه] ل ،١٨كە دەڵێت :ئەو مێژونووسانەی كــە باسیان كـــردوە ،خێزانی ئیبن تەیمیە یان نەداوەتە پاڵ قەبیلەتێك، بەڵكو تەنها داویانەتە پاڵ «حەڕان» كە شوێنی یەكەمی ژیانی خێزانی بووە ،وەك عەرەب نەیانداوەتە پاڵ عەشیرەت و قەبیلەیەك ،ئــەوەش دەیسەلمێنێت كە عــەرەب نەبووە، و نــەدراوەتــە پــاڵ هیچ قەبیلەیەكی عــەرەبــی .بۆیە دەتوانین تێبگەین و بزانین زانینێكی زەنی كە عەرەب نــەبــووە ،لەوانەیە كــورد بــوو بێت، كە قەومێكی بە هیمەت و ئازا و بە تەنگەوەهاتوون ،و ڕەوشتیان بە هێزە و تووندیی تێدایە ،ئەو سیفەتانە بە ڕوونی لە ئیبن تەیمیە دابوو ،هەرچەندە لە ژیان هێمنی زانایان ،و ئاسودەیی بیرمەندان ،و لەسەرخۆیی موحەقیقان ژیــابــوو .هــەروەهــا كــورد لە ســەدەی شەشەم و حەوتەم هەڵوێستی جوانیان هەبوو لە بەرگریكردن لە ئیسالم و موسڵمانان .لە بەرەی یەكەمی ئیسالم وەستا بوون لە دژی خاچپەرستان، و زەبــری یەكەم بەر ئــەوان كەوت و دوایــی چەندین چەپۆكی تریان بەر كــەوت ،بــەاڵم بەرەنگاربوونەوەیان خاچپەرستانی بــێ ئومێد كــرد لە زاڵبوون بەسەر ئیسالمدا .یان بەالیەنی كەمەوە توندئاژۆییەكەیان تێكشكاند و هەیبەتیان نەهێشتن هەتا كورد و دوایــی میسریەكان بە تێكشكاوی ناردنیانەوە بۆ واڵتانی خۆیان» دار الفكر العربی ،١٩٧٤ ،ل١٨ لــەوەدەچــێــت ئیمام (ابــو زهــرە) دەستی بە هەموو سەرچاوەیەكی مێژوویی نەگەیشتبێت دەنا سەرچاوەی تر هەیە باسی نەسەبی كردوە وەك عەرەب! (حمدی عبدالمجید)ی سەلەفی یش، كە زانایەكی سەلەفی كورد بوو ،ئەو قسەیەی (ابو زهرە) دوبارە دەكاتەوە و دەڵێت ئیبن تەیمیە كوردە ،چونكە تەنها كورد بەناوی شوێنزادەی ،ناوی خۆی دەنێت ،بە پێچەوانەی عەرەب كە بەناوی قەبیلەكانیان ناوی خۆیان دەنێن! بەاڵم ئەو ئیدیعایە بە دڵی هەموو كەسێك نییە ،زۆر بابەت و كۆمێنتم دیــوە تا ڕادەی گاڵتە پێكردن بە كورد رەدی كوردبوونی ئیبن تەیمیە دەكەنەوە .زۆرجار عەرەبی سەلەفیم دیوە زۆر بە توندی ئەو ئیدیعایە ڕەت دەكاتەوە ،وابزانم بەپێی تێڕوانینی عەرەبی دینی ئیبن تەیمیە یان پێ خــەســارە كــورد بێت ،چونكە وەك سەرنجمان داوە وێنەی كورد لە توراس و كەلەپوری عەرەبی ئیسالمیش تابڵێی وێنەیەكی شێوێندراوە .كورد بەدرێژایی مێژووی عەرەب ،بە دەگمەن نەبێت،
وتەیەكی باشی لەسەر نەنوسراوە! هـــەردەم وەك ڕۆڵــەكــانــی زینای نێوان كەنیزەكانی سلێمان پێغەمبەر و جنۆكەكان تەماشایان كــراوە ،یان وەك میللەتێكی بێ كۆنترۆڵ و خەریك بە دزی و جەردەیی و یاخیبوون و سەركێشی .وێنەی كورد لە تێڕوانینی عەرەبی زۆر سەرنج راكیشە ،بۆیە لە وتارێكی سەربەخۆ باسی دەكەین. سەیر لــەوەدایــە كە ئیبن تەیمیە
كتێبی( :التبیان لبدیعە البیان ،الربعی الدمشقی) لــە كتێبی( :الــزیــادات) دەڵێن :عەرەب بووە لە قەبیلەی نمیر بووە! شێخ بكر أبو زیدی سەلەفیش لە كتێبی [املداخل إلي آثار شيخ اإلسالم ابن تيمية وما حلقها من أعمال] ل ١٦ دەڵێت: (نسبته ال ُنمريي من إف��ادات تلميذ تالمذته ابن ناصر الدين ( ، ) 842
بینیونی ...بنی نمیر یش بەپێی ابن خلدون شوێنیان دەكەویتە جەزیرەی فورات و شام ،كەوابوو شێخی ئیسالم عەرەبێكی بێ گەردە بە نەسەب و بە زمان» كەوابوو زۆر سەرچاوە جەخت لەسەر عەرەب بوونی ئیبن تەیمیە دەكەنەوە، لــە كاتێكدا هیچ ســەرچــاوەیــەكــی كۆن ئاماژە بۆ كوردبوونی ناكات، كۆنترینیانی ئەو كتێبەی ئیمام (محمد
من لەبەر یەك شت قەت باوەڕ ناكەم ئیبن تەیمیە كورد بوو بێت ،ئەویش ئەوەیە كورد بە گشتی سروشتێكی مرۆیانەتر و نەرم و نیانتری هەبووە لەو سروشتە توند و شەڕانگێزەی عەرەب و ئیبن تەیمیە شتێكی گـــووت بــە دڵـــی عـــەرەب نەبوو دەڵێن كــوردە! لە وتارێك بە ناونیشانی [وهم احرتام اخلصوصيات] نوسەری سعودی (منصور النقیدان)، هەندێك قسەی ئیبن تەیمیە بە بەڵگە دەهێنێتەوە دژی بەدوەكان كە بە دژی ئیسالمیان دەزانێت! نوسەرێكی تری سعودی (خالد الغنامی) لە وتاری [األع���راب أش��د كفراً ونفاق ًا] وەاڵمــی توندی نوسەر دەداتـــەوە و دەڵێت: «لقد أخطأ اب��ن تيمية ( وه��و كردي األصل حبسب رأي األغلبية الساحقة من الباحثني املستشرقني ) يف أنه قرن بني املشركني واألعراب» «ئیبن تەیمیە هەڵەی كردوە (كە كوردە لە ئەسڵدا بەپێی ڕای زۆربەی تــوێــژەران لــە ڕۆژهــەاڵتــنــاســان) بە بەستنەوەی موشریك و ئەعرابەكان! پێیوایە ئــەو ڕەگەزپەرستیە دژی ئەعرابەكان ،بەدوەكان ،فەقیهەكان ،لە ابن تیمیەیان وەرگرتووە!» (اب���ن ن��اص��رال��دي��ن الدمشقي) لە
وتابعه عليها العدوي يف الزيارات ،بل هذه النسبة منصوص عليها يف بعض رسائل الشيخ املخطوطة علي طرر النسخ ،وقد ذكر الشيخ ابن قاسم يف مقدمة النقض ،رسالتني رآهما يف الظاهريّة كذلك ص 35حاشية ، 1وهي نسبة إلي بين ُنري ،وهم بطن من عامر بن صعصعة بن معاوية بن بكر بن هوازن العدنانية ،وذكر القلقشندي يف نهاية األرب ص 433نق ًال عن ابن خلدون :أن منازل بين ُنري يف اجلزيرة الفراتية والشام ،فشيخ اإلسالم إذاً (عربي صريح نسب ًا ولسان ًا) «نەسەبی ئیبن تەیمیە نومەیریە بەپێی وتەكانی قوتابیەكی قوتابیەكانی (ابــن ناصر الدین ،العدوی) یش لە [الزیارات] هەمان شت دەڵێت ،بەڵكو ئــەو ڕەچــەڵــەكــە لــەســەر هــەنــدێ لە نامە دەستنووسەكانی خــودی شێخ نــووســراوە ،وەك شێخ (ابــن قاسم) لە پێشەكی (النقض) باسی دوو نامیلكە دەكــات ،كە لە كتێبخانەی یــا دەســتــنــوســخــانــەی (ال��ظ��اهــریــة)
ابو زهرەی) ئەزهەری میسریە كە لە ساڵی ١٩٧٤چاپ كراوە. ئــەویــش ســـەرەڕای ستایشكردنی كورد وەكو میللەت ،كە ئەوە دەگمەن ڕوودەدات لە نوسراوە عەرەبیەكان، بـــەاڵم هــەمــوو بــڕیــارەكــەی لەسەر گومانێك دامــەزرانــدوە ،كە ئەوەیش ئــەوەیــە عـــەرەب هـــەردەم نــازنــاوی بەناوی قەبیلەی دەكات ،لەبەر ئەوەی زۆربــەیــان كۆچەر وگـــەڕۆك و بەدو بوونە ،میللەتانی تر نازناوەكانیان بەناوی شار و شارۆچكەكانیان كردوە چونكە شارستانی تر بونە ،چونكە حەرانیش ناوچەیەكی كوردنشین بووە، بۆیە دەبێت ئیبن تەیمیە كورد بێت! كێشەكە لەوەدایە زانایان و ناودارانی كۆنی كورد و میللەتانی تری ناعەرەب زۆریــان لەبەر شانازیان بە ئیسالم كردنەوە نكوڵیان لە میللەتانی خۆیان كـــردوە ،بـــەدوای بچوكترین بیانوو گەڕاون تا بڵێن عەرەبن! دەتوانم بڵێم ئەو وەزعە تا سەد ،پەنجا ساڵێكیش
هەرمابوو ،خێزانە دینیەكان هەردەم ڕەچەڵەكیان دەبردەوە سەر عەرەب، شێخ ڕەزایەكی وازمان تیژیش ئیعتراف بــە فــەزڵــی عـــەرەب بــەســەر غەیری عەرەب دەكات! ئیبن تەیمیەش هەتا ئەگەر كوردیش بێت دەتــوانــم بڵێم داڕێــژەرێــكــی هــەرە گرنگی تیۆر و داوای بااڵدەستی ڕەگەزی عەرەبە ،و خۆشەویستی عــەرەب و عەرەبچێتی بە بەشێك لە ئیمانی ئەهلی سونە و جەماعەت دەزانێت .لە وتاری داهاتوو باسی تیۆری عەرەبچیەتی ئیبن تەیمیە دەكــەیــن ،ئــەو كاتە كوردیش بێت، خۆمان دەبێت بڵێین كورد نییە! من لەبەر یەك شت قەت باوەڕ ناكەم ئیبن تەیمیە كورد بوو بێت ،ئەویش ئەوەیە كورد بە گشتی سروشتێكی مرۆیانەتر و نەرم و نیانتری هەبووە لــەو سروشتە توند و شەڕانگێژەی عەرەب و ئیبن تەیمیە .كورد سەدان عاریف و حەكیمی وەك شێخی گەیالنی و ســوهــروەردی و مەحوی و مەوالنا خالید و نورسی تیادا هەڵكەوتوە كە تەژی بوون لە مرۆدۆستی ،هەتا پیاوێكی عــەســكــەری مــەزنــی وەك سەالحەدینی ئــەیــووبــی ،ســـەرەڕای ئەوەی ژیانی هەموو لەناو شەڕوشۆڕی ناوەكی و دەرەكــی بــوو ،هەرچەندە بێ هەڵەش نەبوە و كەسیش نابێ، بەاڵم میهرەبانی و مرۆیی سەاڵحەدین بە هیچ مونسفێك و دادپــەروەرێــك نكوڵی لێناكرێت ،ئەوروپای سەردەمی خاچپەرستیش دانــی پیادا هێناوە! نەرم و نیانی و شەهامەت و مرۆدۆستی ئەو زۆرجار سنوورەكانی ئیسالمیشی تێدەپەڕاند لە ڕەفتاری لەگەل دوژمن و دیلەكان و مەدەنیەكان ،هەزاران كچ و ژنی جوانی ئەوروپایی خاچپەرستانیان دەســت دەكــەوت بــەو پــەڕی ڕیــزەوە مامەڵەی دەكردن و ئازادی دەكردن! بەاڵم بەپیی رای ئیبن تەیمیە بێت ئەوانە هەموویان دەبێت دابەش بكرێن بەسەر موجاهیدان ،وەك داعــش و توندرەوانیتر پەیڕەو لە ئیبن تەیمیە دەكەن لە ڕەفتارە توندوتیژەكانیان.
هەینی دەردە یان دەرمان؟ هیوا ڕەسوڵ بە درێژایی مێژوی كوردستان هەرگیز بە ئەندازەی ئەمڕۆ دینداریی تێدانەبووە ،بە قەدەر ئەمڕۆ پیاوانی دین و هێزی سیاسی دینی و دەزگاو دامەزراوەی دینی تیانەبووە. هەرگیز دین لە كوردستان بە ئەندازەی ئەمڕۆ مینبەری قسەكردنی نەبووە .ئەمڕۆ دین بە هەزاران مزگەوت و خانەقاو تەكیەی هەیە ،دەیان ڕادیۆ و تەلەفزیۆن و ڕۆژنامەی هەیە ،چەندەها ئۆڕگانی خۆڕێكخستن و كاری دەعوەكردن و سیاسەتكردنی هەیە، حزبی هەیە ،وەزارەتی هەیە ،هەزاران مەالو خەتیبی هەیە ،كۆلێژی تایبەتی لە زانكۆكاندا هەیە ،پەیمانگای هەیە ،ئەمە جگە لەو ژمارە زۆرەی بەرنامەی دینی كە لە تەلەفزیۆن و ڕادیۆو میدیای پارتە بااڵدەستەكانی كوردستاندا پەخش و باڵودەكرێنەوە. بە كورتی ئەمڕۆ هیچ شتێك نییە لە كوردستان بەقەد دین توانای مادی و مەعنەوی پەیوەندیكردنی خرابێتە بەردەم و بەقەد دین بتوانێت و توانیبێتی قسەبكات و دەنگی بەرزبێت .كۆی گشتی هەموو ئەو هۆكارانە لە هەناوی ناوەندێكی كلتوری چەقبەستوەوە سەرچاوەدەگرن كە وتاری ڕۆژی هەینییە. لە ناو هەموو تاكێكی كوردا مرۆڤ وابەستەدەكرێت بە ئاین و ڕێبازێك و بیرێكەوە بۆ برەودان بەژیان ،مرۆڤی ئێمە هەر لە لەدایكبونییەوە ئازادیی ئەقڵی لێزەوتدەكرێت ،لە كاتێكدا بنیاتنەرەكەی ئەو ئازادییەی بە ڕەوا زانیوە بۆ ژیانكردن و برەودان بە زانراو و نەزانراوەكانەوە. كاتێك مرۆڤ لە ڕێی كلتور و ئاین و ڕێساكانەوە نەقڵێك و ئایدیۆلۆژیایەكی چەسپاو لە بیر و ئەندێشەیدا چەكەرەی كرد ،هونەرێك و پێزانینێك بۆ قودسیەتی ئەقڵ نامێنێت .چونكە مرۆڤی ئێمە هەر لەسەرەتای بوونیانەوە لە ڕێی كلتور و یاسا نەگۆڕەكانەوە ئاین لە مینبەرەكانەوە بە گوێیاندا دەدرێت ،واتە :لەمەوە ویست یاخود سۆزنییە ،بەڵكو كلتورە .وەك دەبینرێت ئەو ڕەوایەتییە لە مرۆڤ و بنیاتنەرەكەشی وەردەگیرێتەوە .بۆیە كاتێك مرۆڤ نەی توانی لە ڕێی تێڕامانەوە باوەڕێك بۆ خۆی بینابكات ،توشی بەرزو نزمی باوەڕ دەبێت .چونكە خۆی خاوەن باوەڕ نییە ،بەڵكو ئەوە كلتورە ئەو باوەڕەی بارگاوی كردووە بە ئەقڵەوە. لە الیەنێكی تریشەوە بەشێكی زۆری یاسا چەسپاوەكان بیری مرۆڤن و بۆ سەردەمانێك بیناكراون كە خۆیان تیایدا ژیاون ،لە كاتێكدا مرۆڤی گشت سەردەمەكان هەمان پێكهاتەو بیر و ئەندێشەیان هەیە ،بۆ مرۆڤ وابەستە دەكەی بە بیرێك و ئازادیی ئەقڵی سنورداربێت .لە جومعەكاندا ئەوەندەی گرەو لەسەر كلتور ئەكرێت؛ چارەگی ئەوە گرەو لەسەر زانست و مەعریفە و میتۆد ێ ناكرێت ،ئەوەی دەبینرێ و دەبیستر و دەوترێ ،وتنەوەیەكی خێڵەكی و چەقبەستوە بۆ سەردەمانێك كە لە ناو خودی خۆیاندا مامالنێیەكی توندی دەقی و فقهی سەری هەڵدابو و دواتر بۆ دوای خۆی درێژەی کێشا. لە جومعەكاندا ئەوەی ئێستاو ڕابردووش هەبووە ،بۆ كات و سەردەمێك بینادەكرێ، تا لەم ڕێوە سیاسەتی ئاینی بەرپابكەن، بە بێ ئەوەی یاساو ڕێسایەكی سایكۆلۆژی ڕەچاوبكرێت ،هەریەكەیان لە دەرگایەك و ڕێگایەك و بیرێكەوە كۆمەڵگای پێ بارگاوی دەكەن .بەردەوامیش هەنگاوەكان ناوە ناوە بە خیتاب و سیاسەتیانەوە دیارە، هەموو ئەو كارانەش لە باوەش و هەناوی حكومەتەوە چەكەرەیان كردووە ،تەنانەت ڕەنگدانەوەكان لە دەزگا زۆر هەستیارەكاندا دەبینرێن ،دوا جار دەبن بە ڕێگرێكی سەرسەختی ئازادی و دیموكراسی.