543

‫پارلەمانتارێكی عیراق‪:‬‬

‫لەرۆژانی داهاتودا بەرهەمی‬ ‫سەردانەكەی وەفدی یەكێتی‬ ‫دەردەكەوێ‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )543‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫سەرۆكی دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫رێگەیان پێنەداین بەدواداچون لەپرسی نەوت‌و‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكاندا بكەین‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫سەرۆكی دیوانی چاودێریی دارایی هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪،‬‬ ‫كە ماوەی ساڵ‌و نیوێك زیاترە هەوڵیان داوە لێكۆڵینەوەو بەدواداچون‬ ‫بۆ پرسی نــەوت‌و وەزارەتــی سامانە سروشتییەكان بكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رێگەیان پێنەدراوە‪ .‬هاوكات رەخنەش لە یاسای دیوانی چاودێریی‬ ‫دارایی دەگرێت كە دەسەاڵتەكانی چاودێریی دارایی بەرامبەر دەسەاڵتی‬ ‫سەرۆكایەتییەكان الواز كردوە‪ .‬هەروەك پێشیوایە یاسای چاودێریی‬ ‫دارایی لە بەغدا دەسەاڵتی زیاتری داوە بە چاودێریكردن‪.‬‬ ‫خالید چاویشلی‪ ،‬سەرۆكی دیوانی چاودێریی دارایــی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لە دیالۆگێكی تایبەتدا لەگەڵ "چاودێر" ئەو فاكتەرانە‬ ‫دەخــاتــەروو كە هۆكارن بۆ تەشەنەسەندنی زیاتری گەندەڵی لە‬ ‫كوردستاندا‪ .‬هاوكات باس لەو رێگرییانەش دەكات كە دەخرێتە بەردەم‬ ‫لێكۆڵینەوەو بەدواداچونەكانیان‪ .‬لەوبارەیەشەوە دەڵێت "لەماوەی ئەم‬ ‫ساڵ‌و نیوەدا بەچەندین نوسراوی فەرمی‪ ،‬هەوڵی جددیمان داوە بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندن‌و وردبینیكردنی دەرەنجامی گرێبەستەكانی بەرهەمهێنان‌و‬ ‫فرۆشتن‌و گواستنەوەی نەوتی خاو و بەرهەمەكانیان‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫وەاڵمی كۆتایی‌و رێپێدانی تەواومان پێنەگەیشتوە‪ ،‬تاكو بتوانین وەكو‬ ‫وەزارەتەكانی تر كاری پێویستی بۆ ئەنجام بدەین"‪.‬‬ ‫نــاوبــراو لــەبــارەی دەسەاڵتەكانی دیــوانــی چاودێریی دارایــی‪،‬‬ ‫رادەگەیەنێت‪ :‬یاسای دیوانی چاودێری دارایــی هەرێم لەماددە ‪10‬‬ ‫بەشێوەیەكی نــاڕون الیەنەكانی دیاریكردوە كە دەسەاڵتی دیوان‬ ‫بەرامبەر بەسەرۆكایەتییەكان الوازو سنوردار بێت‪ ،‬بەاڵم لەیاسای‬ ‫دیوانی چاودێری دارایی عیراقی فیدراڵ ژمارە ‪31‬ی ساڵی ‪ 2011‬ئەم‬ ‫بابەتە لەماددەی ‪ 8‬بەشێوەیەكی رەها و فراوانتر هاتوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪7‬دا دەخوێننەوە‬

‫الیەنە بەرپرسەكانی وەك پارلەمان و دیوانی چاودێریی دارایی زانیارییان لەسەر پرسی نەوت نییە‬

‫لە بەیروت كۆڕێك بۆ كتێبەكەی مەال بەختیار رێكدەخرێت‬ ‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫ئەو كارەسات و تاوانە‬ ‫گەورانەی بەرامبەر كورد‬ ‫كراون‪ ،‬لە یادەوەریی مرۆڤی‬ ‫عەرەب‪ ،‬تورك‌و فارسدا ونن‬

‫فالح عەبدولجەبار‪:‬‬ ‫پێش گەلی فەلەستین‪ ،‬بڕیار‬ ‫بەسەر نەتەوەی كورددا‬ ‫دراوە كە وەك نەتەوەیەكی‬ ‫ێ دەوڵەت بژی‬ ‫ب‌‬

‫حەبیب ئەفرام‪:‬‬ ‫پێویستە لەوە تێبگەین لەم‬ ‫خۆرهەاڵتەدا كەسی زۆرینەو‬ ‫كەمینە نییە‪ ،‬هیچ نەتەوەیەكی‬ ‫پێشڕەو بوونی نییە‬ ‫‪4+3+2‬‬

‫دیوی‬ ‫ناوەوەی‬ ‫دەستەی‬ ‫نەزاهە‬

‫سامسا سێڵفی دەگرێت‬ ‫بە بۆنەی سەدساڵەی‬ ‫چاپبوونی "مەسخ"ی کافکاوە‬ ‫‪6‬‬

‫جولەکە و ئیسرائیل و هۆڵۆکۆست‬

‫ذمارة (‪ )543‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫لە بەیروت كۆڕێك‬ ‫بۆ كتێبەكەی مەال بەختیار رێكدەخرێت‬ ‫شۆڕشی كوردو گۆڕانكارییەكانی سەردەم‪ -‬خەباتی شاخ یان راپەڕینی شارەكان؟‬

‫دەقی وتارەكەی مەال بەختیار‬ ‫ئێوارەتان باش!‬ ‫ســوپــاس بــۆ ئــامــادەبــوانــی بــەڕێــز‪.‬‬ ‫بەخێرهاتنی بەڕێز باڵوێزی عیراق‪ ،‬و‬ ‫دۆستی گەلی كوردمان و هاوڕێی (مام‬ ‫جـــەالل) ی ســەركــردەمــان‪ ،‬مامۆستا‬ ‫(غەسسان ریفاعی)‪ ،‬و هەروەها برای‬ ‫نوێنەر (سەمیر جەعجەع)‪ ،‬و هەروەها‬ ‫ئامادەبوانی بەڕێز‪ ،‬دەكەم‪ .‬سوپاس بۆ‬ ‫مامۆستا (حەبیب)‪ ،‬و خوشكە (حەنان)‪،‬‬ ‫و مامۆستا (جەمال)‪ ،‬و هەروەها برا و‬ ‫پشتیوان و خەباتكارمان دكتۆر فالح‪.‬‬ ‫وشەگەلێكی ـ بەڕاستی ـ پرشنگدار‬ ‫دەكەمە دیاری بۆ ئەم كۆڕوكۆبونەوەیە‬ ‫و كتێبەكە و خۆیشم‪ ،‬و ناچارم پشت‬ ‫ببەستم بە وشەكانیان‪ ،‬زۆربەی ئەوەی‬ ‫ویستم بیخەمە پێش چاو‪ ،‬ئەوان باشتر‬ ‫لە من گوزارشتیان لێ كردوە‪ .‬سوپاسی‬ ‫زۆریان دەكەم‪.‬‬ ‫ئــەمــڕۆ رێــكــەوتــی یــادەوەریــیــەكــی‬ ‫گەورەی مرۆڤایەتیە لە مێژودا‪ ،‬ساڵی پیاوە لەو كۆبونەوەیەدا نەبوایە؛ بەو بشكێنم و بــڕۆمــە نـــاوی‪ ،‬و هەرگیز هەڵ‌دەڕوانین‪ ،‬بەبێ ئەوەی جورئەتی‬ ‫‪ ،١٩٤٨‬لە پاریس (بەیاننامەی جیهانیی شێوەیە سەركەوتو نەدەبو و دەركردنی موجامەلەی خوێنەری عەرەبی ناكەم‪ ،‬ئەوەمان هەبێت رەخنە بگرین لەم بیر‬ ‫مافەكانی مــرۆڤ) پەسەند كــرا‪ ،‬كە ئـــەو بــەیــانــنــامــە مــێــژویــیــە گرنگەی بەبێ ئەوەی هەستی هەر خوێنەرێكی و بیركردنەوە بەرباد و باوانە كە رەگیان‬ ‫لێنەدەكەوتەوە‪.‬‬ ‫عەرەبی بریندار بكەم‪ .‬من رێزی زۆر لە كۆمەڵگاكانی ئێمەدا داكوتاوە‪ ،‬بیر و‬ ‫بەڕاستی یادەوەرییەكی مێژویی زۆر‬ ‫ئــەم رۆژە‪ ،‬بۆ هەمو مرۆڤێكە‪ ،‬و زۆرم بۆ مرۆڤی عەرەب هەیە‪ ،‬و رێزی بیركردنەوەكانی سەدەكانی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫گــرنــگــە‪ .‬هــەرچــەنــد هــەتــا ئێستەش‬ ‫لەسەرمانە تێ‌بكۆشین لەپێناوی مرۆڤ و هەمو نەتەوەكان دەگرم‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە‪ ،‬لە پێشەكیی كتێبەكەدا‪،‬‬ ‫مــرۆڤ دەچەوسێنرێتەوە‪ ،‬ئـــاوارە و‬ ‫مافەكانی‪ ،‬تا ئێستەش هەر بەردەوامین‬ ‫وەكــو دكتۆر (فالح) یش ئاماژەی رەخــنــەم گــرتــوە لــەو بەشخوراویە‬ ‫بێ‌النە و ماڵ دەبێت‪ ،‬دوچاری كوشتن‬ ‫لەم خەباتەدا‪.‬‬ ‫بۆ كرد‪ ،‬من ماركسی بوم‪ ،‬واتە نێو‪ -‬مێژوییەی بەر پرسی گەلی كوردو مافە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بە هۆی ئەو بنەمایانەوە كە‬ ‫ئــەم كتێبە‪ ،‬كــە چاپی پێنجەمی نــەتــەوەیــی «أمــمــی» بـــوم‪ ،‬و هەتا دیموكراسیەكانی كەوتوە‪ ،‬لە ناوچەكە‪،‬‬ ‫باوەڕی پێیان هەیە‪ ،‬بە هۆی ئینتیمای‬ ‫نەتەوەیی یــان ئایینی یــان مەزهەبی لێرە چاپ كراوە‪ ،‬سوپاس بۆ مامۆستا ئێستەش بــاوەڕم بە خەباتی گەالن و بەتایبەتی لــەالیــەن فــەرمــانــڕەوا و‬ ‫یان فەلسەفی‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا (ئــەنــتــوان) كــە بیرۆكەی ئــەم چاپە ئازادیی گەالن هەیە‪ ،‬بەڵكو خەباتیش دەسەاڵتدارە عەرەبەكان‪ ،‬و حیزب و‬ ‫چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤ لە پاریس دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‪ ،‬و برای دروزیمان دەكــەم لەپێناوی ئازادبونی گــەالن و هێزە عەرەبیەكان‪ ،‬و میدیای عەرەبی‪،‬‬ ‫(ڕائید) ـ یەكێك لە سەركردەكانی بزاڤی ئازادیی نەتەوەكاندا‪.‬‬ ‫و بەتایبەتی تەوژمە ئایینیەكەوە لەناو‬ ‫كە فرەنسا یەكەم دەوڵەت بو لە جیهاندا‬ ‫الوانی واڵتانی عەرەبی ـ كە هاوكاریی‬ ‫بــەاڵم‪ ،‬بە داخــەوە‪ ،‬ئێمە‪ ،‬گەالنی ئەم كۆمەڵگا عەرەبیانەدا‪.‬‬ ‫مافەكانی مرۆڤ بچەسپێنێت لە سەدەی‬ ‫ئێستە تــوێــژیــنــەوەگــەلــێــك هەن‬ ‫نۆزدەهەمدا‪ ،‬گرنگی و بایەخێكی زۆر كــردیــن بــۆ راپــەڕانــدنــی‪ .‬ســوپــاس بۆ ناوچەكەی ئێمە‪ ،‬هەتا ئێستا‪ ،‬لەژێر‬ ‫زۆر گەورەی هەیە‪ .‬و جێی شانازییشە برامان (ئەنتوان) كە پێشنیارگەلێكی كــاریــگــەریــی بیر و بــیــركــردنــەوەی نــوســراون و پــلــەی دكــتــۆرایــان پێ‬ ‫بۆ لوبنانیەكان كە نوێنەری لوبنان لەو دیاریئاسای زۆر گرنگیی پێشكەش ســەدەكــانــی نــاوەڕاســتــدایــن‪ .‬هەتا بەدەست هێنراوە‪ ،‬كە سەرسوڕهێنەرانە‬ ‫كۆبونەوەیەدا و پەسەندكەری بڕیارەكانی كردم‌و ئەو پێشەكیەش كە بۆ كتێبەكەم ئێستەش‪ ،‬رەخــنــەمــان لــەو بیر و مێژویان هەڵداوەتەوە و پشكنیوە‪..‬‬ ‫كۆبونەوەكە بــو‪ ،‬كەسێكی مەسیحی نوسی؛ لە راستیدا لەسەر راسپاردەی بیركردنەوەیە نەگرتوە‪ ،‬نەمان گۆڕیوە‪ ،‬تاوانگەلێكی زۆر‪ ،‬ســـەدان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەو بو‪ .‬زۆر سوپاسی دەكەم‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە دەڵێم هەمو گەالنی هــــەزاران تــــاوان‪ ،‬كــە دەرهــــەق بە‬ ‫بو‪ ،‬نازانم مارۆنی بو یان سریانی بو‪،‬‬ ‫پێشەكیەكە‪ ،‬لە راستیدا‪ ،‬هەروەكو ناوچە‪ ،‬هەمو نەتەوەكانی ناوچەكە‪ ،‬نــەتــەوەی كــورد كــراون و بەسەریدا‬ ‫ئۆرتۆدۆكسی‪ ،‬بە ناوی (شارل حبیب‬ ‫مالك)‪ ،‬كە كاریگەرییەكی زۆری هەبو مامۆستا (حەبیب) ئاماژەی بۆ كرد‪ ،‬هێشتا بە دەروازەی گەورەی مۆدێرنیتێ سەپێنراون‪ ،‬لەسەر دەستی عەرەب و‬ ‫لە كۆبونەوەكەدا‪ ،‬وتاربێژێكی لێهاتو موجامەلەی خوێنەری عەرەبیم تێدا و شارستانیی هاوچەرخدا نەچوین تورك و فارس‪ ..‬شتێكی سەیرە‪ ..‬لە‬ ‫بو‪ ،‬كاریگەریی بەسەر ئامادەبوانەوە نەكردوە‪ ،‬ریزی ئەو ئایدیایانەی خوێنەری بەو دیــودا‪ .‬ئێمە هەر بــەدەوری ئەو «فتوحات» ی ئیسالمیەوە‪ ،‬هەتاكو‬ ‫بەجێ دەهێشت‪ ،‬لە الیەنی هەست‌وسۆز عەرەبیم بەزاندوە كە بەدرێژایی مێژو الی وەرچەرخانە مێژوییەدا دەسوڕێینەوە ئێستە‪ .‬بەبێ هیچ دودڵییەك‪ ،‬دەڵێم‪:‬‬ ‫و لە الیەنی سیاسی و لۆجیكییشەوە‪ ،‬كەڵەكە بون‪ .‬پێم باش بو بەو شێوەیە كە دەبێت لە كۆمەڵگاكانی ئێمەشدا سەدان بەڵگە هەن لەسەر ئەم بابەتە‪،‬‬ ‫مێژو بــۆی دەنوسێت كە ئەگەر ئەم قــەاڵی ئــەو ئایدیا كەڵەكەئاسایانە بێتە دی‪ .‬هەتا ئێستە ئێمە هەر بەاڵم خوێنەری عــەرەب‪ ،‬یان تورك‪،‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫فالح عەبدولجەبار‪:‬‬

‫ئەو كارەسات و تاوانە‬ ‫گەورانەی بەرامبەر كورد‬ ‫كراون‪ ،‬لە یادەوەریی‬ ‫مرۆڤی عەرەب‪ ،‬تورك و‬ ‫فارسدا ونن‬

‫ئێمە لەبەردەم‬ ‫كتێبێكداین كە بەبۆچونی‬ ‫من خاڵێكی وەرچەرخان‬ ‫لەمێژوی كورددا‬ ‫پێكدەهێنێت‬ ‫یــان فــارس‪ ،‬لە نــاوچــەكــەدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئێوەی ئامادەبوانیش لە سریانیەكان و‬ ‫لە كلدانیەكان و ئەوانی تریش‪ ،‬ئایا‬ ‫لەم مێژوە ورد بونەتەوە؟ ئەم مێژوە‬ ‫دەرك دەكــەن بەو شێوەیەی ئێستە‬ ‫ئێمە دەیزانین؟ بەو شێوەیەی ئێستە‬ ‫دەیخوێنینەوە و لەم درەنگ‌وەختەدا‬ ‫پێیدا دەچینەوە؟ بەو شێوەیە هەتا‬ ‫ئێستەش بە توشمانەوەیە؟‬ ‫من دڵنیام كە زۆرینەی خوێنەری‬ ‫عــەرەب ئەم راستیانەیان تا ئێستە‬ ‫نەزانیوە‪ .‬بەڵكو هەتاكو نەیانزانیوە‬ ‫ئێمەی كورد لە پرۆسەكانی ئەنفالدا‪،‬‬ ‫ســاڵــی (‪،١٩٨٩ ،١٩٨٨ ،١٩٨٧‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٠‬چیمان لێ بەسەر هاتوە‪ ،‬یانی‬ ‫پێش ‪ ٢٧‬ساڵ‪ ٢٨ ،‬ساڵ‪ ٢٦ ،‬ساڵ‪،‬‬ ‫‪ ٢٥‬ساڵ‪ ،‬ئەوەی بەسەرماندا هێنراوە و‬ ‫دوچاری بوینەتەوە‪ ،‬لە سیاسەتگەلێكی‬ ‫فاشیستی‪ ،‬لە كوردستانی عیراق‪،‬‬ ‫هــەر وا لــە مــرۆڤ دەكـــات عارەقی‬ ‫خەجاڵەتی بڕێژێت‪ ..‬پێنج هەزار گوند‪،‬‬ ‫سەرپاك ســڕاونــەتــەوە‪ ،‬پێنج هــەزار‬ ‫گوند! ئامادەبوانی بەڕێز! هەڵەبجە‪،‬‬ ‫لە مــاوەی دو خولەكدا‪ ،‬كە چەكی‬ ‫كیمیایی بەسەردا بەكار هێنرا؛ پێنج‬ ‫هەزار مرۆڤ لەو شارە شەهید كران‪ ،‬لە‬ ‫چاوتروكاندنێكدا‪ .‬پێنج هەزار مرۆڤ!‬

‫«« «‬

‫رۆژی (‪ )2015/12/11‬لەبەیروتی‬ ‫پایەتەخی لوبنان‪ ،‬مەراسیمی‬ ‫ئیمزاكردنی چاپی پێنجەمی كتێبەكەی‬ ‫مەال بەختیار (شۆڕشی كوردستان‌و‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سەردەم‪ -‬خەباتی‬ ‫شاخ یان راپەڕینی شارەكان؟)‬ ‫سازكرا‪ .‬دواتریش بە ئامادەبونی مەال‬ ‫بەختیارو كۆمەڵناسی ناوداری عیراقی‬ ‫فالح عەبدولجەبارو حەبیب ئەفرام‬ ‫سەرۆكی رابیتەی سریانی‌و حەنان‬ ‫عوسمان سەرۆكی رایەڵەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫روناكبیری نەورۆز و جەمال دملج‪،‬‬ ‫كۆڕێك بۆ شیكردنەوەو ناساندنی‬ ‫كتێبەكە بەرێوەچوو‪ ،‬لەكۆڕەكەدا‪،‬‬ ‫گرنگی‌و بایەخی ناوەرۆكی كتێبەكە بۆ‬ ‫خەباتی مەدەنی‌و دیموكراسی جەختی‬ ‫لێكرایەوەو باسیش لەوەكرا كە شێوازی‬ ‫خەباتی چەكداری كالسیكی لەئێستادا‬ ‫بەسەرچوە‪.‬‬ ‫بەهۆی گرنگیی بابەتەكانی كۆڕەكەوە‪،‬‬ ‫چاودێر دەقی وتارەكانی مەال بەختیارو‬ ‫فالح عەبدولجەبارو بەشێكیش لە‬ ‫وتارەكانی حەبیب ئەفرام‪ ،‬حەنان‬ ‫عوسمان‌و جەمال دملج باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫‪ ١٨٣‬هــەزار مــرۆڤ لە پرۆسەكانی‬ ‫ئەنفالدا بێسەروشوێن كران كە ئێستە‬ ‫لە گۆڕەبەكۆمەڵەكاندا الشەكانیان‬ ‫دەدۆزینەوە‪.‬‬ ‫ئــەم راستیانە‪ ،‬ئــەم كــارەســات و‬ ‫تاوانە هەرەگەورانەی مێژو‪ ،‬ونن لە‬ ‫یادەوەریی مرۆڤی عەرەب‪ ،‬و تورك و‬ ‫فارس و گەالنی تریش كە لەگەڵیاندا‬ ‫مێژویەكی هاوبەشی دورودرێژمان هەیە‬ ‫لەم ناوچەیەدا‪.‬‬ ‫تەنها پێش دو ســاڵ‪ ،‬پەرلەمانی‬ ‫عیراقی دانی نا بەم تاوانانەدا‪.‬‬ ‫كــۆنــگــرەی ئــیــســامــی‪ ،‬نــەتــەوە‬ ‫یەكگرتوەكان‪ ،‬ئەنجومەنی ئاسایش‪،‬‬ ‫دەوڵەتە گەورەكانی جیهان‪ ،‬هەمو‬ ‫رێكخراوە ئیسالمی و ئینسانیەكان‪..‬‬ ‫بگەڕێن‪ ..‬دكتۆر (فالح) و ئەوانەی‬ ‫بایەخ بە مێژو دەدەن‪ ،‬داوایــان لێ‬ ‫دەكەین لەم مێژوە تازەیە بكۆڵنەوە‪،‬‬ ‫ئایا كاتێك ئەو تاوانانە دەرهــەق بە‬ ‫ئێمە كــراون‪ ،‬لە عیراق‪ ،‬لە توركیا‪،‬‬ ‫لە ئــێــران‪ ،‬لە ســوریــا‪ ،‬دەنگگەلێك‬ ‫بەرزبونەتەوە بۆ ئەوەی پشتیوانی لە‬ ‫كێشەی كورد بكەن و پەردە لەسەر‬ ‫ئەو تاوانانە هەڵ‌ماڵن و ریسوایان بكەن‬ ‫بەو شێوەیەی كە پێویستە؟‬ ‫مــیــدیــای عــەرەبــی بــێــدەنــگ بــو‪،‬‬ ‫حكومەتە عەرەبیەكان بێدەنگ بون‪،‬‬ ‫حیزبە عەرەبیەكان ـ جگە لە هەندێك‬ ‫حیزبی چەپ ـ گشتیان بێدەنگ بون‪،‬‬ ‫بەرامبەر ئەو تاوانانە كە لە هەندێك‬ ‫بەشی كوردستاندا ئەنجام دەدران‪.‬‬ ‫كــێ هەیە ـ كــە ئێوە لــە سوریا‬ ‫دراوسێمانن ـ نەزانێت لە شەستەكان‬ ‫و حەفتاكاندا سیاسەتی «پشتێنی‬ ‫سەوز» سەپێنرابو بەسەر كوردستانی‬ ‫خۆرئاوادا؟ كە ئەمە لە راستیدا پشتێنی‬ ‫«ڕەش» بــو‪ ،‬رەشێكی بێ‌ئەندازە‬ ‫تــاریــك‪ .‬كــێ‪ ،‬كــام لــە حیزبەكان‪،‬‬ ‫لــە لوبنان و لــە ســوریــاو ناوچەكە‬ ‫بــەوەی نەزانیبو؟ دور و نزیك ئەم‬ ‫راستیانەیان دەزانی‪ .‬بەاڵم بەرژەوەندی‬ ‫دەوڵەتەكانی ناوچەكەی كوێر كردبو‪،‬‬ ‫و هەتاكو میدیا و راگەیاندنەكانیش‬ ‫بــە هەمانشێوە‪ ،‬زۆربــەیــان‪ ،‬ناڵێم‬ ‫هەر هەمویان‪ ،‬ئێمە شانازی دەكەین‬ ‫بەوانەوە كە بەرگرییان لێ كردوین‪،‬‬ ‫هەندێك لــە حیزبە چەپەكان لەم‬ ‫ناوچەیەدا‪ ،‬یان هەندێك لە دەوڵەتانی‬ ‫ناوچە كە یارمەتییان داوین‪ .‬هەندێك‬ ‫لەو دەوڵەتانە تا رادەیەكی كەم كاتی‬ ‫تەنگانە یارمەتییان داوین‪.‬‬ ‫كتێبەكەم «شــۆڕشــی كوردستان‬ ‫و گۆڕانكاریەكانی ســەردەم» (ثورة‬ ‫كردستان‪ ،‬ومتغیرات العصر)‪ ،‬زادەی‬ ‫ئەو ژانەیە‪ .‬ئەو ژانە‪ ،‬ئەوە بو ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٨‬و ‪ ،١٩٨٩‬جارێكی تر‪ ،‬نەتەوەی‬ ‫كــوردمــان‪ ،‬روبـــەڕوی چارەڕەشترین‬ ‫نوشوستیی سیاسی و ســەربــازی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و نەتەوایەتی لە مێژوی‬ ‫خۆیدا بــوەوە‪ .‬باس لە پرۆسەكانی‬ ‫ئەنفال دەكــەم كە سەپێنران‪ ،‬و لە‬ ‫چەكی كیمیایی كە بەكار هێنرا‪ ،‬و‬ ‫جواڵنەوەی چەكداری لە كوردستانی‬ ‫عیراقدا نیمچەداڕوخاو بو‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )543‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫گەلی كورد و گەالنی تریش‪ ،‬كە لە سایكس‪-‬پیكۆوە هەتاكو ئێستە دابەشكراون و‬ ‫بەشخوراون‪ ،‬گومانی تێدا نیە كە لە سایەی گۆڕانكاریەكانی ناوچەكەوە بەشێك یان‬ ‫زۆربەی مافەكانی خۆیان بەدەستدەهێنن‬

‫حەبیب ئەفرام‪:‬‬ ‫پێویستە لەوە تێبگەین لەم‬ ‫خۆرهەاڵتەدا كەسی زۆرینەو كەمینە‬ ‫نییە‪ ،‬هیچ نەتەوەیەكی پێشڕەو بوونی‬ ‫نییە‬ ‫حەنان عوسمان‪:‬‬ ‫كتێبەكەی مەال بەختیار دەمانباتە ناخی‬ ‫ئەو واقیعە سەخت‌و دژوارەی كە گەلی‬ ‫كورد لە كوردستاندا پێیدا تێپەڕبوە‬ ‫جەمال دملج‪:‬‬ ‫توێژینەوەكەی مەال بەختیار مانایەكی‬ ‫زیاتری خستوەتە سەر ئەو توێژینەوەو‬ ‫نوسینانەی كە تایبەتن بە كێشەی‬ ‫كورد‬ ‫بەرگی چاپی پێنجەمی كتێبەكەی مەال بەختیار‬ ‫هاتومەتە سەر باسی هەمو شۆڕشەكان لە‬ ‫جیهاندا‪ ،‬یەك شۆڕشی چەكداریم لە جیهاندا‬ ‫نــەبــواردوە‪ ،‬لەسەر هەمویان هەڵوێستەم‬ ‫كردوە‪ ،‬لە جەنگی جیهانیی یەكەمەوە‪.‬‬ ‫گرنگترین شت لەم كتێبەدا‪ ،‬ئامادەبوانی‬ ‫هێژا! ئەمەیە كە ئێمەی چەپ كە باوەڕمان‬ ‫بە شۆڕشی چەكداری هەبو (بێ گومان لە‬ ‫لوبنان هەتا ئێستەش چەپی لەم تەرزە‬ ‫هەیە‪ ،‬و هەروەكو شۆڕشی فەلەستینی و‬ ‫رێكخراوە خەباتكارەكانی‪ ،‬هەندێكیان تا‬ ‫ئێستەش باوەڕیان بە شۆڕشی چەكداری‬ ‫هەیە)‪ ..‬ئێمە ـ وەكو حاڵەتێكی رۆمانسیەتی‬ ‫شۆڕشگێڕانە ـ باوەڕمان وا بو كە شۆڕشی‬ ‫چەكداری و بەرەی نیشتمانی دو مەرجی‬ ‫سەرەكین وەكــو یاسایەك بۆ رزگــاری و‬ ‫ئازادبونی گەالن‪ ..‬ئەمە باوەڕێكی باڵو و‬ ‫باو بو لەناو چەپەكاندا‪ ،‬كە باوەڕیان بە‬ ‫هێڵێكی كــاری شۆڕشگێڕانەی چەكدار‬ ‫هەیە‪ .‬شتێكی باو بو‪ .‬بەاڵم سەیر ئەوە‬ ‫بو كاتێك من چاوم بە مێژوی شۆڕشەكاندا‬

‫كتێبەكەم بە چاپی رۆنیۆ چاپ كرد‪٢٥٠ ،‬‬ ‫نوسخە‪ ،‬و بۆ هیچ خانە و دەزگایەكی چاپ‬ ‫نەدەگونجا ئەو كاتە باڵوی بكاتەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا‪ ،‬لە ترسی ئەوەی ژیان و خەبات‬ ‫و ئــاوارەبــون بارودۆخگەلێكمان بەسەردا‬ ‫دەسەپێنن بە رادەیـــەك هەتا لە ژیانی‬ ‫خۆمان دەترساین‪ ،‬ئەم بارۆدوخە ناچاری‬ ‫كردم كتێبەكە بە رۆنیۆ چاپ بكەم‪ .‬ئینجا‬ ‫ساڵی ‪ 1992‬سەفەرم كرد بۆ سوید‪ ،‬دوای‬ ‫راپەڕین و دوای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان‪،‬‬ ‫ئیتر جارێكی تر كتێبەكەم دوای پێداچونەوە‬ ‫چاپ كرد و لەوەشدا دەوڵەتی سوید پشتی‬ ‫گرتم‪ ،‬كتێبەكە لەسەر ئەركی دەوڵەتی‬ ‫سوید چاپ كرا‪ .‬هەتا ئێستەش كتێبەكە‬ ‫پێنج جار چاپ كراوە‪ ،‬چاپی پێنجەمی لە‬ ‫لوبنان كراوە‪ ،‬پێشتریش چاپی چوارەمی‬ ‫لە قاهیرە باڵو كرایەوە‪ ،‬ئەمەش كە ئێستە‬ ‫لەبەر دەستە چاپی پێنجەمە‪.‬‬ ‫لێرەدا نامەوێت بچمە قواڵیی هەمو جومگە‬ ‫و درێــژەی باس‌وخواسەكانی كتێبەكەوە‪،‬‬

‫و ئەریتیریا سەربەخۆیی بەدەست هێنا‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە لە گەلێك بەشی كوردستان‪،‬‬ ‫لە خۆرهەاڵتی كوردستان‪ ،‬ئێستە شۆڕش‬ ‫لە الیەنی سەربازیەوە گەڕاوەتە دواوە و‬ ‫لە الیەنی سیاسیەوە چاالكە‪ .‬لە باكوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬یان بڵێین كوردستانی توركیا‪،‬‬ ‫(پەكە‌كە) ساڵی ‪ ١٩٨٤‬شۆڕشی چەكداری‬ ‫راگەیاندوە‪ ،‬بەاڵم دەبینین لە ‪ ١٩٩٣‬ـەوە‬ ‫و هەتا ئێستەش‪ ،‬گۆڕانكارییەك هەیە لە‬ ‫ستراتیجیی (پەكە‌كە) و كوردی كوردستانی‬ ‫توركیادا‪ .‬و ئێستەش زیاتر ئامانجیان‬ ‫هاندانی جەماوەری خەڵكی ناو شارەكان‪ ،‬و‬ ‫رێكخستنی خۆپێشاندان و ناڕەزایی‌دەربڕین‪،‬‬ ‫و وەرگێڕانی كتێب و دەركردنی گۆڤار و‬ ‫رۆژنامە‪ ،‬و دانانی كەناڵی تەلەڤیزیۆنی‪..‬‬ ‫(پ‌ك‌ك) زیــاتــر لــە هــەشــت كــەنــاڵــی‬ ‫ئاسمانییان هەیە‪ .‬لەو الیەنەوە زۆر زۆر‬ ‫چاالكن‪ .‬لە ئەوروپا زیاتر لە (‪)٥٠٠-٤٠٠‬‬ ‫هەزار ئەندامیان هەیە‪ ،‬كۆمەك كۆ دەكەنەوە‬ ‫و چاالكییان هەیە‪ ،‬ئیتر سیستەمێكی وەكو‬

‫راگەیاندوە‪ ،‬و بەرەنگاریی داعش و بەرەی‬ ‫نــوســرە و هاوشێوەكانیان دەبــنــەوە و‬ ‫بەرگرییەكی پاڵەوانانە دەكەن لە بەرامبەر‬ ‫هێرشەكانیان‪ ،‬لە كاتێكدا سوپای سوریا‬ ‫هەتا ئێستە نەیتوانیوە سەركەوتنی وەكو‬ ‫ئەو سەركەوتنانەی (یە‌پە‌گە) لە ناوچەكەدا‬ ‫بەدەست بهێنێت‪ .‬ئەمە بۆچی؟ لەبەر ئەوەی‬ ‫(یەپە‌گە) هەڵگری پرسێكی نەتەوەیی‬ ‫دیموكراسیانەیە‪ ،‬بەاڵم سوپای سوریا‪ ،‬ـ‬ ‫هەتا ئێستە ـ سوریا‪ ،‬بوەتە دوایین قەاڵی‬ ‫بزاڤیی نەتەوەیی عەرەبی لە ناوچەكەدا‪ .‬ئەو‬ ‫بزاڤە نەتەوەییە عەرەبیەی كە لە سیەكانەوە‬ ‫سەری هەڵداوە و ئێستەش وا دوایین قەاڵ‬ ‫و سەنگەری لە سوریا كۆتایی پێ دێت‪.‬‬ ‫سەرەنجامی سوریا‪ ،‬دوای هاتنە ناوەوەی‬ ‫روســیــا‪ ،‬ئــەگــەر ئــەو رژێــمــە بمێنێتەوە؛‬ ‫سیستەمەی دەگۆڕێت‪ ،‬هیچ ئەم‌الوالی تێدا‬ ‫نیە‪ ،‬ناكرێت ئەو رژێمە بمێنێتەوە و جارێكی‬ ‫تر بگەڕێتەوە بۆ دۆخی پێشوی لە مێژودا‪.‬‬ ‫ئەو سەردەمە كۆتایی پێ هات‪.‬‬

‫«« «‬

‫«« «‬ ‫سااڵنی ‪ ١٩٨٩‬و ‪ ،١٩٩٠‬زۆربەی حزبەكانی‬ ‫كوردستان زیاتر لە ‪ ٢٠‬هەزار جەنگاوەریان‬ ‫هەبو‪ ،‬لە ماوەی مانگێكدا لە شاخ تەنها‬ ‫هــەزار بۆ دو هــەزار جەنگاوەرمان لەگەڵ‬ ‫خۆمان بینیەوە‪ ،‬هەمو ئەو جەنگاوەرانەی‬ ‫تر لە ئەنجامی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی‬ ‫و سەپاندنی پرۆسەكانی ئەنفال بەسەر ئەو‬ ‫ناوچانەدا دیار نەمان‪ .‬وەكو دكتۆر (فالح)‬ ‫باسی كرد‪ ،‬ئەگەر گوندەكان بگوێزرێنەوە‬ ‫و پێیان چــۆڵ بــكــرێــت؛ جــەنــگــاوەر و‬ ‫پێشمەرگەی ئێمە نەیدەتوانی بێت و‬ ‫بچێت و جواڵنەوە و هەڵمەتی هەبێت‪ ،‬و‬ ‫روبەڕو ببێتەوە و بەرگری بكات و بەردەوام‬ ‫بێت لە خەباتی چــەكــداریــدا‪ .‬لە كۆندا‬ ‫دەیانوت جەنگاوەر‪ ،‬جەنگاوەری شەڕی‬ ‫پارتیزانی‪ ،‬هاوشێوەی ماسی جوتیاران‬ ‫بە ئاو دەچوێنران بۆیان‪ ،‬كە جەنگاوەر‬ ‫بەبێ ئەو ئاوە ناتوانێت بمێنێتەوە‪ .‬واتە‬ ‫ماسی كاتێك لە ئاو دێتە دەرەوە؛ چیی‬ ‫لێ بەسەر دێت؟ بێ گومان دەمرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬یانی بۆ راستكردنەوەی‬ ‫ئەو بارە الرە‪ ،‬ئێمە لە بەرگریدا ماینەوە‬ ‫و لە بەرەنگاری بــەردەوام بوین‪ ،‬سااڵنی‬ ‫‪ ١٩٨٩‬و ‪ ،١٩٩٠‬ماینەوە‪ ،‬مەفرەزەكانمان‬ ‫لــەو ش ــاران ــەدا مــانــەوە و پشتیان بە‬ ‫رێكخستنەكان دەبەست‪ ،‬لە ناوچەی كەالر‪،‬‬ ‫كۆیە‪ ،‬بادینان‪ ،‬ســۆران‪ ،‬لە هەمو شار و‬ ‫شارۆچكەكان‪ ،‬هەندێك هێز و گروپی‬ ‫چەكدار مانەوە‪ ،‬هێزی هەمو حیزبەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬پارتی لە‬ ‫ناوچەی دهۆك و یەكێتی لە ناوچەی هەولێر‬ ‫و كەركوك و سلێمانی و هەتا ناوچەكانی‬ ‫خانەقین و جەلەوال و دەوروبـــەری‪ ،‬كە‬ ‫حەتمەن زۆرتان ناوی جەلەوالتان بیستوە‪،‬‬ ‫چونكە ئۆپەراسیۆنەكانی دژی داعش زۆر‬ ‫لە جەلەوال (لە سەعدیە و خانەقین و‬ ‫قەرەتەپە و جەبارە) چڕ بونەوە‪.‬‬ ‫دوای خــوێــنــدنــەوە و بـــەدواداچـــون‪،‬‬ ‫بەتایبەتی كــە مــن دەردەداری مێژوی‬ ‫گەلەكەی خۆمم و زۆر ئــاگــادارم لێی‪،‬‬ ‫پــرســیــارەكــە بــەم شێوەیە لــە فیكر و‬ ‫ویژدانمدا قوت بوەوە‪ :‬بۆچی بەدرێژایی دە‬ ‫ساڵ و پازدە ساڵ چەك هەڵ‌دەگرین و كار‬ ‫بۆ شۆڕش دەكەین و بەرگری دەكەین و‬ ‫قوربانی دەدەیــن‪ ،‬لە ئاكامیشدا ئەنجامی‬ ‫شۆڕشەكەمان‪ ،‬و هەمو شۆڕشەكانمان‪،‬‬ ‫نوشوستی دەهێنێت و شكست دەخوات؟‬ ‫هۆكارەكە چیە؟ ئایا هۆكارەكە ئەمەیە‬ ‫كە دوژمنەكانمان لە ئێمە بەهێزترن؟‬ ‫یان ئێمە لە الیەنی ستراتیجیەوە هەڵە‬ ‫دەكەین؟ جارێك؟ دوان؟ سیان؟ چوار؟‬ ‫دە؟ پــازدە؟ بیست؟! لە هەمو بەشێكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەتایبەتی باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫واتــە كوردستانی توركیا‪ ،‬و خۆرهەاڵتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬واتــە كوردستانی ئێران‪ ،‬و‬ ‫بــاشــوری كــوردســتــان‪ ،‬واتــە كوردستانی‬ ‫عیراق‪ ،‬لەم بەشانەی كوردستان‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ ٤٠‬راپــەڕیــن و جــواڵنــەوەی ســەربــازی و‬ ‫چەكدار لە مێژودا سەریان هەڵداوە‪ ،‬و هەمو‬ ‫ئەم راپەڕینانەش خەفە كراون و سەركوت‬ ‫ك ــراون‪ ،‬تەنها لە خــۆرئــاوای كوردستان‬ ‫راپەڕینی چەكداری سەری‌ هەڵنەداوە‪ ،‬لەم‬ ‫ماوەی دواییەدا‪ ،‬واتە پێش چوار ساڵ و‬ ‫هەتا ئێستە‪ ،‬بــەم راپــەڕیــنــە شــكــۆدارە‬ ‫قەرەبوی ئەو مێژوەیان كــردوەتــەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەم راپەڕینە تــەرازوی هێزەكانی گۆڕی‬ ‫و تێڕوانینە نێگەتیڤەكانیشی بەرامبەر‬

‫خــۆرئــاوای كــوردســتــان و خەباتكارانی‬ ‫خۆرئاوای كوردستان گۆڕی‪.‬‬ ‫ئــەم پرسیارە مــەراقــی گـــەورەم بو و‬ ‫ویژدانمی داگیر كرد‪ .‬لە ئەنجامدا‪ ،‬كەوتمە‬ ‫سەرلەنوێ خوێندنەوە و پێداچونەوەی‬ ‫مێژو‪ ،‬مێژوی گەالن‪ ،‬مێژوی شۆڕشەكان‪،‬‬ ‫مــێــژوی ســەركــردەكــان‪ ،‬تــــەرازوی هێزە‬ ‫سەربازیەكان‪ ،‬و سەرژمێری و ئامارەكانی‬ ‫لەشكر و سوپاكان‪ ،‬و تێكنۆلۆجیای جەنگ‬ ‫گەیشتوە بە كوێ‪ ،‬دوای جەنگی جیهانیی‬ ‫یەكەم و دوەم‪ ،‬جەنگی ســارد‪ ،‬هەرەسی‬ ‫یەكێتیی سۆڤیەت و كاریگەریەكانی ئەمە‬ ‫بەسەر رێچكەی خەباتی سیاسی و سەربازی‬ ‫لە ناوچەكەدا‪ ..‬هەمو ئەم بابەتانە‪ ،‬زۆر‬ ‫بــۆم گرنگ بــون بەقوڵی خوێندنەوەیان‬ ‫لەسەر بكەم‪ ،‬تا لە ئەنجامدا ئەنجامگیریی‬ ‫دروست بەدەست بهێنم‪ ،‬و لەم كتێبەدا لەم‬ ‫بابەتانە هەمویان بكۆڵمەوە‪ .‬لە كتێبەكەدا‬

‫گێڕا‪ ،‬لە جەنگی جیهانیی یەكەمەوە هەتا‬ ‫پایانی جەنگی سارد؛ بۆم دەركــەوت‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬پێچەوانەكەی راستە‪ ،‬كە‬ ‫زۆربەی ئەو شۆڕشانە لە مێژودا‪ ،‬لە ئەفریقا‪،‬‬ ‫لە ئەمێریكای التینی‪ ،‬لە ئــەوروپــا‪ ،‬لە‬ ‫ئیسپانیا‪ ،‬لە خۆرهەاڵت‪ ،‬لە واڵتانی عەرەبی‬ ‫و لە زۆر بەشی كوردستانیشدا‪ ،‬خامۆش‬ ‫كــراون و ســەركــوت كــراون و شكستیان‬ ‫هێناوە و سەركەوتو نەبون‪ .‬كەمترینی ئەم‬ ‫شۆڕشانە سەركەوتنیان بەدەست هێناوە‪،‬‬ ‫و بەشێك لەو شۆڕشانە لە كاتی نوسینی‬ ‫كتێبەكەدا بــەردەوام بــون‪ .‬لە ئەنجامدا‪،‬‬ ‫گەیشتمە بیرۆكەیەك‪ :‬ئەو گەشەكردن و‬ ‫بارودۆخە نوێیانەی هاتونەتە كایە‪ ،‬بەرەو‬ ‫گۆڕانكاریگەلێكی گــەورە لە ناوچەكەدا‬ ‫دەمـــان‌بـــەن‪ .‬جــا ســاڵــی ‪ ١٩٨٩‬بــو كە‬ ‫رەشنوسی كتێبەكەم نوسی‪ ،‬ساڵی ‪١٩٩٠‬‬ ‫كاتێك ناچار بوین كۆچ بكەین بۆ ئێران‬

‫بەاڵم ئەوەندە دەڵێم‪ :‬ئایا ئەو كاتانە كە‬ ‫هەستم بە نزیك‌بونەوەی گۆڕانكاریگەلێكی‬ ‫گەورە دەكرد لە ناوچەكەدا‪ ،‬و هەستم دەكرد‬ ‫بە پاشەكشەی شۆڕشە چەكداریەكانی‬ ‫ناوچەكە؛ ئایا ئەمە هاتوەتە دی؟ ئایا‬ ‫لەسەر هەق بوم لەو باس‌وخواسانەدا كە لە‬ ‫كتێبەكەدا پێداگریم لەسەر كردون؟ ئێستە‬ ‫دیمەنی گشتیی ناوچەكە شایەتی دەدات كە‬ ‫هەمو شۆڕشە چەكداریەكانی ناوچەكە‪ ،‬بە‬ ‫شۆڕشی فەلەستینییشیەوە‪ ،‬پاشەكشەیەكی‬ ‫زۆریان كردوە‪ .‬ئەوەتا شۆڕشی چەكداریی‬ ‫فەلەستین پاشەكشەی كــردوە‪ ،‬شۆڕشە‬ ‫چــەكــداریــەكــانــی فیلیپپین و نیپاڵ‬ ‫پاشەكشەیان كــردوە‪ ،‬شۆڕشی چەكداری‬ ‫لە ئیریتیریا (كــە ئــەو كاتەی خەریكی‬ ‫نوسینی كتێبەكە بــوم؛ بـــەردەوام بو)؛‬ ‫ئەویش پاشەكشەی كردوە‪ ،‬و دوای كەوتنی‬ ‫سەرۆك كۆماری ئەسیوپیا راپەڕین بەرپا بو‬

‫دەوڵەتیان پێك‌هێناوە‪ ،‬و پرۆژە و پشك‬ ‫و سەرمایەگوزاریی گەورەیان لە ئەوروپا‬ ‫هەیە‪ ..‬و ئێستە لەالیەن دەوڵەتەكانیشەوە‬ ‫حسابێكی گــەورەیــان بۆ دەكرێت‪ .‬هەمو‬ ‫الیەك ئەمە دەزانن‪.‬‬ ‫گۆڕینی ستراتیجیی خەباتی چەكداری لە‬ ‫كوردستانی توركیا‪ ،‬لە شاخەوە بۆ شار‪،‬‬ ‫ئەو بارودۆخەی لێ وەبەر هاتوە كە ئێستە‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬بەشێوەیەك لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پێشودا ‪ ٨٠‬كورسیی پەرلەمانیان بەدەست‬ ‫هێنا‪ .‬ئێستەش زیاتر لە ‪٧٦‬و ‪ ٧٨‬كورد‬ ‫لە پەرلەمانی توركیا نوێنەرایەتی دەكەن‪.‬‬ ‫ئەمەش تــەرازوی هێزەكانی گۆڕیوە‪ ،‬لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬و كاریگەریی لەسەر رای گشتیی‬ ‫جیهانییش بوە لەبەرامبەر كێشەی كورددا‪.‬‬ ‫لە الیەكی تریشەوە‪ ،‬دەبینین خۆرئاوای‬ ‫كوردستان بەڕێوەبردنێكی خۆجێییان‬ ‫دامــەزرانــدوە و دەسەاڵتێكی ناوخۆییان‬

‫ئەم گۆڕانكاریانە‪ ،‬زۆر زۆر گرنگن‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫بڕوای من و بەپێی بەدواداچون و سەربوردی‬ ‫تـــەواوم بــۆ بــارودۆخــەكــە؛ گۆڕانكاریی‬ ‫تریش بەڕێوەن بۆ ناوچەكە‪ .‬دەگونجێت‬ ‫جیوگرافیای هەندێك واڵتی ئەم ناوچەیە‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬ئەگەری هەیە سیستەمی سیاسیی‬ ‫گەلێك دەوڵەتی ناوچەكە و دەستورەكانیان‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬گەالنی ئێمە‪ ،‬گەلی كورد و گەالنی‬ ‫تریش‪ ،‬كە لە سایكس‪-‬پیكۆوە هەتاكو‬ ‫ئێستە دابەش كراون و بەشخوراون‪ ،‬گومانی‬ ‫تێدا نیە كە لە سایەی گۆڕانكاریەكانی‬ ‫ناوچەكەوە بەشێك یان زۆربەی مافەكانی‬ ‫خۆیان بەدەست دەهێنن‪ .‬ئێستە دەوڵەتان‬ ‫لە روانــگــەی حكومەتە نەتەوەییەكانی‬ ‫ناوچەكەوە بۆ كێشەكانی ناوچەكە ناڕوانن‪.‬‬ ‫ئێستە چاویان لە بەدیهێنانی ستراتیجییەكی‬ ‫نــوێــیــە لــە ن ــاوچ ــەك ــەدا لــە روانــگــەی‬ ‫گەالنی ناوچە و بزوتنەوە و رێكخراوە‬ ‫دیموكراسیەكانیشەوە‪ .‬ئێستە توركیا بە‬ ‫هەمو توانا و لەدەستهاتوییەكیەوە‪ ،‬هەوڵ‬ ‫دەدات پەستان بخاتە سەر هاوپەیمانیی‬ ‫ناتۆ و ئەمەریكا و هێزگەلی تریش هەتا‬ ‫هاوكاریی بكەن بۆ دژایــەتــی و شەڕی‬ ‫(پەكە‌كە‌) و (پە‌یە‌دە)‪ ،‬كەچی ئەو هێزانە‬ ‫بۆ روبــەڕوبــونــەوەی داعــش ئــەو تــەرح و‬ ‫داواكاریەی توركیا رەت دەكەنەوە‪ ،‬ناتۆ‬ ‫رەتــی دەكــاتــەوە‪ ،‬ئەمە شتێكی زۆر زۆر‬ ‫نوێیە‪ ،‬ئەمە گۆڕانكارییەكی گەورەیە لە‬ ‫عەقڵیەتی سیاسی و ستراتیجیی ناتۆ لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ .‬ئەمە شتێكی سادە نیە‪ ،‬زۆر زۆر‬ ‫گەورەیە‪ .‬ئێستە شارەزایانی ئەمەریكایی‬ ‫راهێنان بــە «شــەڕڤــانــان» دەكـــەن لە‬ ‫خۆرئاوای كوردستان‪ ..‬لە كۆبانی‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئابڵوقە درا‪ ،‬سێ دیاردەی سەیر دەركەوتن‪:‬‬ ‫دیــاردەی یەكەم بەرگریی پاڵەوانانە بو‬ ‫كە پێشینە و نمونەی لە مێژودا نەبوە‪،‬‬ ‫ژنــان و پیاوانی كۆبانی بەرگرییان كرد‬ ‫لە شارەكەیان لەبەرامبەری دە هێرشی‬ ‫داعــشــدا‪ .‬لە ئەنجامدا‪ ،‬ئــەم بــەرگــری و‬ ‫بەرەنگاریە‪ ،‬بوە هۆكار و سازێنەری چەند‬ ‫شتێك‪ :‬یەكەمیان‪ :‬فڕۆكەكانی ئەمەریكا و‬ ‫بریتانیا و دەوڵەتانی تر‪ ،‬بونە پشتیوانی‬ ‫بەرگریكارانی كۆبانی‪ ،‬دوەمیان ئەوە بو‬ ‫ئێمە لە كوردستانی عیراقەوە هێزێكمان‬ ‫نارد كە ژمارەیان ‪ ٣٠٠‬پێشمەرگە بو‪ ،‬لە‬ ‫رێگەی خاكی توركیاوە‪ ،‬بۆ پشتیوانیی‬ ‫جەنگاوەران و بەرگریكارانی كۆبانی‪ .‬ئەمە‬ ‫لە مێژودا پێشینەی نیە و پێشتر نەكراوە‪،‬‬ ‫نە لە مێژوی كۆندا و نە لە مێژوی نوێدا‪،‬‬ ‫بە شێوەیەك حاڵەتێكی هاوشێوە لە‬ ‫مێژودا نیە كە دەوڵەتێكی ناوچەكە بەو‬ ‫شێوەیە دان بە پێشمەرگەدا بنێت‪ ،‬بە‬ ‫درێژایی مێژو‪ .‬ئەوە بو توركیا دانی بەو‬ ‫هێزەدا نا‪ ،‬ئێمەش ‪ ٣٠٠‬پێشمەرگەمان نارد‬ ‫بە چەك و تفاقەوە‪ ،‬رۆشتن بۆ كۆبانی‪ ،‬و‬ ‫لەوێ رۆڵێكی بەرچاویان گێڕا‪ .‬فڕۆكەكانی‬ ‫ئەمەریكایش یارمەتییەكی سەربازییان‬ ‫لە ئێمەوە پێ‌گەیشت و ئەو یارمەتیە لە‬ ‫ئاسمانەوە دابەزێنرا بۆناو كۆبانی‪ .‬ئەم‬ ‫روداو و دیاردانە ئەوە دەگەیەنن كە خۆرئاوا‬ ‫بێ گومان لە داهاتودا تێڕوانینی تری دەبێت‬ ‫سەبارەت بە چۆنێتیی چارەی ئەم كێشانە‪،‬‬ ‫و لەم گۆڕانكاریانەش ـ كە لە كتێبەكەدا‬ ‫باسم لێ كردون ـ هێشتا قۆناغگەلێكمان‬ ‫لەبەر دەمداوە ماوە هەتا گۆڕانكاریی تریش‬ ‫بێنە بــەرەوە‪ .‬ئەگەر ئێمە و گەالنی تری‬ ‫ستەمدیدە كە لە سایكس‪-‬پیكۆوە هەتاكو‬ ‫ئێستە مافمان خوراوە‪ ،‬بمانەوێت؛ ئێستە‬ ‫هەلەكە لەبەر دەستە و زۆر زۆر لەبارە هەتا‬ ‫ئەو گۆڕانكاریە لە بەرژەوەندیی خۆمان‬ ‫وەبەر بهێنین‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )543‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫فالح عەبدولجەبار‪:‬‬

‫پێش گەلی فەلەستین‪ ،‬بڕیار بەسەر نەتەوەی كورددا دراوە‬ ‫كە وەك نەتەوەیەكی بێ‌ دەوڵەت بژی‬

‫«« «‬

‫كەواتە دەوڵەتە زلهێزەكان كە پێشتر‬ ‫سایكس‪-‬پیكۆیان بەسەردا سەپاندوین‪،‬‬ ‫ئێستە خــەریــكــی پــێــداچــونــەوەی ئــەو‬ ‫سیاسەتگەلە دزێــوەن كە لە ناوچەكەدا‬ ‫پــەیــڕەو كـــراون‪ .‬و ستراتیجیی نوێیان‬ ‫دەركەوتوە‪ .‬تا ئێستەش لەمپەری بەردەم‬ ‫چەسپاندنی دیمۆكراسی و چارەی كێشەی‬ ‫گەالنی ناوچە؛ ئەو حكومەتانەن كە پێشتر‬ ‫ئیمپێریالیزم دایمەزراندون و تا ئێستەش ئەم‬ ‫حكومەتانە بەردەوامن لەسەر سیاسەتەكانی‬ ‫پێشویان كە رێكەوتنی سایكس‪-‬پیكۆ‬ ‫(ساڵی ‪ )١٩١٦‬نەخشەی كێشاون‪.‬‬ ‫لە كۆتایی وتەكەمدا؛ هیوامان وایە پرسی‬ ‫گەالنی ناوچە‪ ،‬چ كورد و چ ئەرمەن و چ‬ ‫چەركەس و چ ئەمازیغیەكان و چ كلدۆ‪-‬‬ ‫ئاشوریەكان و چ سریانیەكان و هەر گەلێكی‬ ‫تر‪ ،‬وەكو پرس و كێشەی كۆمەڵێك گەل و‬ ‫نەتەوەی سەربەخۆ بناسرێن و بە چارەی‬ ‫خۆیان بگەن‪ .‬لێرەدا بە پێویستیشی دەزانم‬ ‫ستایشێكی قسەكانی مامۆستا (حەبیب)‬ ‫بكەم كە سەرنجی بۆ ئــەوە راكێشا كە‬ ‫زاراوەی «كەمینە» (‌أقلیة) و ئەم جۆرە‬ ‫بەكەم‌زانینەی گەالن و رەنگە نەتەوەییە‬ ‫جیاوازەكان لەم زاراوانــەدا دەردەكــەون؛‬ ‫پــێــویــســتــە لــە فــەرهــەنــگــی خــۆمــانــدا‬ ‫بیسڕینەوە‪ ،‬بۆ هەتاهەتایە بیسڕینەوە‪.‬‬ ‫«كەمینە» چیە؟! ئەو گەالنەی كە خۆیان‬ ‫بە «زۆرینە» دادەنێن؛ چییان بۆ گەالنی‬ ‫ناوچە هێناوەتە دی لە بابەتی دیمۆكراسی‬ ‫و گەشەكردن و مەدەنیەت و فەلسەفە و‬ ‫تێكنۆلۆجیا‪ ،‬هەتا بەو شێوەیە خۆیان‬ ‫هەڵ‌بكێشن و شانازی بكەن بەسەر گەلی‬ ‫كورد و گەالنی تردا؟ هەتا ئێستەش ئەوان‬ ‫بەرپرسیارن لەو كارەسات و تراجیدیایانەی‬ ‫لەم ناوچانەدا قەوماون‪ .‬بێ گومان ‪ %٩٠‬ی‬ ‫حكومەتەكان بەرپرسیارن لەو بابەتانەدا‪.‬‬ ‫هیواخوازین سود لەم بارودۆخە نوێیە‬ ‫ببینین و باش وەبەری بهێنین‪ ،‬بێ گومانین‬ ‫كە دەتوانین ماف و دەستكەوتگەلێك‬ ‫بەدەست بهێنین كە ئەو حكومەتانە لە‬ ‫ماوەی سەد ساڵی روبردودا قبوڵیان نیە‬ ‫بەدەستی بهێنین‪.‬‬ ‫سوپاس بۆ تەشریف‌هێنانی هەمو الیەك‪.‬‬ ‫زۆر زۆر سوپاستان دەكەم‪ .‬و هیوام وایە‬ ‫كە بەكردەیی كتێبەكە بخوێننەوە و كاتێك‬ ‫تەرخان بكەن بۆ خوێندنەوەی‪.‬‬ ‫دەقی وتارەكەی فالح عەبدولجەبار‬ ‫ئێمە لەبەردەم كتێبێكداین كە بەبۆچونی‬ ‫مــن خاڵێكی وەرچـــەرخـــان لــەمــێــژوی‬ ‫كورددا پێكدەهێنێت‪ ،‬كتێبەكە دەرەنجام‬ ‫گوزارشتیشە لەوەرچەرخان لەهەمان كاتدا‪،‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار جەنگاوەرێكی (موخەزرەم)‬ ‫كە نوسەرە‪ ،‬لەشاخدا چەك هەڵدەگرێت‌و‬ ‫هەڵگری نەریتگەلێكی دێرینی خەباتی‬ ‫چــەكــدارانــەی كــوردیــیــە‪ ،‬كــە لەكۆماری‬ ‫مەهابادەوە تا ‪ 1991‬درێژدەبێتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەگەڵیشیدا هەڵگری پاشخانێكی فیكریی‬ ‫ماركسییە‪ ،‬كە پێیوایە خەباتی چەكداریی‬ ‫مامانی مێژووە‪ ،‬بەاڵم لەم ساتەوەختەدا‬ ‫پێیوایە كە توندوتیژیی چەكدارانە لەشاخدا‬ ‫چیتر مومكین نییە وەك هەڵبژاردەیەك‬ ‫بۆ خەبات‪ ،‬وەك شێوازو وەك تەكتیك‪.‬‬ ‫بۆئەوەی لەم مەسەلەیەو لەم وەرچەرخانە‬ ‫تێبگەین‪ ،‬رێگام بدەن كەمێك بچم بۆ مێژو‪،‬‬ ‫لەبەڵگەنامەیەكی زۆر ناوداردا كە بەدەگمەن‬ ‫دەخوێنرێتەوە‪ ،‬دیدارێكە لەنێوان ئەمیر‬ ‫فەیسەڵی پادشای عیراق‪ ،‬فەیسەڵی یەكەم‪،‬‬ ‫و سێر پێرسی كۆكس كە مەندوبی سامیی‬ ‫بەریتانیی بو‪ ،‬لەم دیدارەدا كە كۆنوسەكەی‬ ‫تۆماركراوەو لەفەرمانگەی بەڵگەنامەكانی‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی بریتانیادا هەیە‪ ،‬پێرسی‬

‫كۆكس بەفەیسەڵ پاشا دەڵێت‪ :‬چوار‬ ‫دەوڵ ــەت لەناوچەكەدا دادەمەزرێنرێن‪،‬‬ ‫دەوڵەتی توركیا‪ ،‬دەوڵەتی ئێران‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫عیراق‪ ،‬دەوڵەتی كوردستان بەرەو باكور‪،‬‬ ‫شا فەیسەڵ وەاڵمــدەداتــەوەو دەڵێت تۆ‬ ‫دەوڵەتێكم دەدەیــت ـێ‌ كە شیاوی ژیان‬ ‫نییە‪ ،‬من روبــەڕوی توركەكان دەبمەوە‬ ‫كە لەسەردەمی ئەتاتوركەوە نایانەوێت‬ ‫عــیــراق دابــبــڕێــت لــەبــەرئــەوەی بەشێكە‬ ‫لەئیمپراتۆریەتەكەیان‪ .‬دەوڵەتی كوردیش‬ ‫ناكۆكییان لەسەر خاك هەیە‪ .‬دەوڵەتی‬ ‫ئێرانیش شیعیەو منیش مسوڵمانێكی‬ ‫شافیعیم‪.‬‬ ‫عــەرەبــی عیراقیش مسوڵمانەكانی‬ ‫حەنیفین‌و منیش شافیعیم‌و ئــەوانــەش‬ ‫كە مــاونــەتــەوە شیعەن‪ ،‬ئیتر من چۆن‬

‫لەپاڕادۆكسەكانی رێكەوتیشە كە هۆشیاریی‬ ‫خودی توركیش‌و عەرەبیش لەگەڵ كورداندا‬ ‫دەستیان پێكردوە‪ ،‬لەكەسێكدا كە ناوی‬ ‫عەلی سوابی ئەو بزوتنەوەی ناسیۆنالیستی‬ ‫توركی دامــەزرانــدوە‪ ،‬لەساڵی ‪1878‬دا‪،‬‬ ‫رۆڵی عەبدولڕەحمانی كەواكیبیش زانراوە‬ ‫كە كــورد بــوە لەحەڵەب لەدامەزراندنی‬ ‫مەیلی ناسیۆنالیستی عەرەبیدا‪.‬‬ ‫نــەریــتــی ناسیۆنالیستی كـــوردی‪،‬‬ ‫لەڕوی مێژوییەوە پەیوەستە بەتەریقەتی‬ ‫ســۆفــیــزمــەوە‪ ،‬كــە تــەنــیــا لــەشــێــوەی‬ ‫بیروباوەڕگەلێكدا نەبون‪ ،‬بەڵكو شێوەیەك‬ ‫بــون لەڕێكخستنی كــۆمــەاڵیــەتــی‪ ،‬كە‬ ‫لــەگــونــدەكــان‌و شــارەكــانــیــشــدا هــەبــون‪،‬‬ ‫نەقشبەندیی‌و قادریی‪ ،‬هەروەها پابەندیش‬ ‫بــون بەگوندەوە كە هاوشێوەی گوندی‬

‫با بۆ ساڵی ‪ 1991‬بگەڕێینەوە‪ ،‬چۆن ئەوە‬ ‫رودەدات كە جەنگاوەرێك‌و روناكبیرێك‌و‬ ‫ماركسیەك‌و كە بەردەوام لەناو شێوەكانی‬ ‫خەباتی چەكدارانەدا كاربكات كە لەجیهاندا‬ ‫باو بون‪ ،‬دێت ئەم كتێبە دەنوسێت كە‬ ‫تۆمارێكی‬ ‫زەبەالح‌و گەورەیە بۆ خەباتی چەكدارانە‬ ‫لەباشوری ئەفریقاوە‪ ،‬لەكوباوە بۆ ڤێتنام بۆ‬ ‫الوس بۆ كەمبۆدیا‪.‬‬ ‫بــەكــۆی كــیــشــوەرەكــانــدا دەگــەڕێــت‪،‬‬ ‫و لــەســتــایــلــە س ــەرب ــازیــی‌و ســیــاسـی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان دەكۆڵێتەوە‪ ،‬هەمو ئەمانە‬ ‫بۆئەوە بوە كە قەناعەت بەجەنگاوەران‬ ‫بهێنێت كە ئەم شێوەیە لەخەبات چیتر‬ ‫گونجاو نیە‪.‬‬ ‫من دەزانــم كە ســەرەتــای نــەوەدەكــان‬

‫مەراسیمی ئیمزاكردنی كتێبەكەی مەال بەختیار‬ ‫فەرمانڕەوایی ئەم دەوڵەتە بكەم؟‬ ‫كۆكسیش بەپادشا دەڵێت بۆچونەكەت‬ ‫ماقوڵە‪ .‬بێگومان لەو كاتەدا بەرژەوەندیی‬ ‫نــەوتــیــی هــەبــوە لــەویــایــەتــی موسڵدا‪،‬‬ ‫بەكەركوك‌و هەولێرو سلێمانیشەوە‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫موسڵیشدا بەرژەوەندییە نەوتیەكان گەورە‌و‬ ‫بەهێزبون‪ ،‬دەریاوانیی بەریتانیا لەخەڵوزەوە‬ ‫بــۆ نــەوت وەرچــەرخــا‪ ،‬بەسەرۆكایەتی‬ ‫چەرچل‌و چاویان لەسەر ئەمە بوە‪.‬‬ ‫نــەیــانــویــســتــوە ئــەمــە بــەشــێــوەیــەك‬ ‫لەشێوەیەكان لەناوبچێت‪ ،‬لەهەمان كاتدا‬ ‫ئەتاتورك نەیویستوە دەستبەرداری بەشێك‬ ‫بێت لەوەی باوەڕی وابوە كە توركیای نوێ‌‬ ‫بوەو بیبەخشێت بەكوردەكان‪ ،‬زۆر بەرلەوەی‬ ‫چارەنوسی گەلی فەلەستین بەمە بگات هی‬ ‫كوردەكان بەمە گەیشتوە‪ ،‬بڕیار بەسەر‬ ‫نەتەوەی كورددا دراوە كە وەك نەتەوەیەكی‬ ‫بێ‌ دەوڵەت بژی‪ ،‬نەریتی خەباتی چەكدارانە‬ ‫لەڕاستیدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شێخ‬ ‫مەحمودی نەمر‪ ،‬لەساڵی ‪ ،1924‬ئەوەی‬ ‫مێژوش بخوێنێتەوە سەرنجی ئەوە دەدات‪.‬‬ ‫با بگەڕێینەوە بۆ چەرچل ئەم جارەش‪،‬‬ ‫دەڵێت سوپا بۆ ئەوانەی چیاكان مەنێرن‪،‬‬ ‫فڕۆكە بنێرن‪ ،‬دەمانەوێت بەدیكتاتۆریەتی‬ ‫فڕۆكەكان‪ ،‬یان ستەمی هێزی ئاسمانی‬ ‫ملكەچیان بكەین‪ ،‬بەمشێوەیەش رویدا‪.‬‬ ‫بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد بەشێوەیەكی‬ ‫تەریب لەگەڵ بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبیدا‬ ‫هاتۆتە ئاراوە‪ .‬هۆشیاریی خودی نەتەوەیی‪،‬‬

‫عــەرەبــی بــوە لەعیراقدا‪ ،‬لــەو مــاوەیــەدا‬ ‫ئێمە قسە لەسااڵنی بیستەكان دەكەین تا‬ ‫شەستەكان كە لەسەدا هەشتای دانیشتوان‬ ‫لەگونددا بون‪ ،‬ئەمەش زۆرترین قورسایی‬ ‫دیمۆگرافیی پێكهێناوە‪ ،‬شارەكان لەعیراقدا‬ ‫لەڕوی مێژوییەوە الواز بون‪ ،‬كۆدێتاش روی‬ ‫نەداوە لەكۆتایی شەستەكان‌و حەفتاكاندا‬ ‫نەبێت‪ ،‬كۆدیتا رویداوە‪ ،‬بەاڵم بەپلەبەندیی‪.‬‬ ‫ئەم بنەما سۆسیۆلۆژییە بۆ خەباتی‬ ‫چەكداریی‪ ،‬گەر بشێت وا بڵێین‪ ،‬بریتیە‬ ‫لەبونی مەسەلەیەك‌و هێزێكی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لــەبــەرئــەوەی هــەر مەسەلەیەك دەبێت‬ ‫هەڵگرێكی كۆمەاڵیەتیی هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫هەڵگرە كۆمەاڵیەتیە لەگوندەكاندا هەبون‪،‬‬ ‫لەشارەكانیشدا هەبون‪ ،‬بەاڵم لەگوندەكاندا‬ ‫بەهێزتربون‪ ،‬كاتێكیش كە روناكبیری‬ ‫شارەكان بۆ گوندەكان دەچون ژینگەیەكی‬ ‫ئامادەیان بەدی دەكرد‪ ،‬من لەكوردستانیشدا‬ ‫ژیاوم وەك پێشمەرگە بۆماوەیەكی كەم‪،‬‬ ‫بــەراورد بەو مــاوە دورودرێـــژەی هــاوڕێ‌‌و‬ ‫ئازیزمان مەال بەختیار بەسەریبردوە‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫ئەو گوندانەی لەچیاكاندا هەبون مەحاڵ‬ ‫بو هیچ مەفرەزەیەك ببزوێت‪ ،‬واتــە تۆ‬ ‫پێویستیت بەشوێن‌و بەخۆراك دەبێت‪،‬‬ ‫ئاردمان پێ‌ بو‪ ،‬بەاڵم پێویستمان بەیەكێك‬ ‫بو بیكات بەنان بۆ نمونە‪ ،‬یان هەندێك‬ ‫شتمان لەگەڵ خۆماندا هەڵدەگرت‪ ،‬هەمیشە‬ ‫پێویستمان بەخاڵی پێشوازیی هەبو‪،‬‬ ‫گوندەكان شوێنی ئەو پێشوازیە بون‪.‬‬

‫بەجۆرێك لـــەالدان دادەنـــرا‪ ،‬بــەاڵم ئەم‬ ‫مەسەلەیە‪ ،‬گواستنەوە لەگوندەوە بۆ شار‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنێكی هەڕەمەكیی نییە‪ ،‬قورسایی‬ ‫دیمۆگرافیی‌و قورسایی روناكبیری‌و ئابوری‌و‬ ‫هۆشیاریی‌و ئیمكانیەتی رێكخستن لەگەڵ‬ ‫بونی تەلەفون‌و تۆڕە نوێیەكانی پەیوەندی‪،‬‬ ‫وا لەكارلێك دەكات لەشاردا كە سەدان‌و‬ ‫هەزاران جار بااڵترە لەوەی گوندەكان‪.‬‬ ‫لــەســەرەتــای ســـەدەی بیست دەوتــرا‬ ‫رۆژنــامــە رێــكــخــەرە‪ ،‬وایلێهاتوە‪ ،‬رادیــۆ‬ ‫رێكخەرە‪ ،‬تەلەفزیۆن رێكخەرە‪ ،‬تەلەفون‬ ‫رێكخەرە‪ ،‬فەیسبوك باشترین رێكخەرە‪ ،‬ئەم‬ ‫گەڕانە بەدوای بابەتی نوێدا‪ ،‬لەساڵی ‪91‬‬ ‫دا‪ ،‬ئێمە وەك چاودێر‪ ،‬و مەال بەختیاریش‬ ‫بەلێكۆڵینەوەیەكی فیكریی‌و مەیدانیی‬ ‫ئەوەمان كەشفكرد كە بزوتنەوەی مەدەنیی‬ ‫لەشارەكاندا بۆتە جوڵەیەكی زەبەالحی‬ ‫ناڕەزایەتی كە لەماوەی چەند رۆژێك ئەوەی‬ ‫بەدەستهێناوە كە بزوتنەوە چەكدارییەكە‬ ‫لــەنــیــو ســــەدەدا بــەدەســتــیــنــەهــێــنــاوە‪،‬‬ ‫ئەمەش خاڵێكی وەرچــەرخــانــەو‪ ،‬ئێستا‬ ‫دەرەنجامەكانی لەتوركیادا بەدی دەكەین‬ ‫دەرەنجامەكانیشی ئەوەیە كە هەدەپە‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەدا توانی بچێتە‬ ‫پەرلەمانی توركیا‪ ،‬ئەمە وەرچەرخانێكی‬ ‫جیهانیی‌و گەورەیە‪.‬‬ ‫خەباتی چــەكــداری مــاوی‌و جیڤارایی‬ ‫بــۆ كــاتــی خــۆیــان‪ ،‬هــۆكــارو پــاســاویــان‬ ‫هەبوە‪ ،‬هەڵە نەبون‪ ،‬بــەاڵم لە ئێستادا‬

‫بەسەرچون‪ .‬كێشەی ئێمە ئەوەیە كاتێك‬ ‫ئایدیا سیاسییەكان لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی‬ ‫واقیعدا‪ ،‬پێشدەكەون‪ ،‬بەاڵم ئایدیا كۆنەكان‬ ‫هەر دەمێنن‌و دەكەونە پێكدادان لەگەڵ‬ ‫تازەكاندا بۆشایی لەنێوانیاندا دروستدەبێت‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لەم كتێبەدا كتومت دەیەوێت‬ ‫ئەم پێكدادانە تێكبشكێنێت‌و كەلێنەكە‬ ‫پڕبكاتەوە‪.‬‬ ‫هــیــوادارم ئــەم كتێبە بخوێننەوە‪ ،‬كە‬ ‫سودمەندو بەچێژە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت‬ ‫شارەزای مێژوی خەباتی چەكداری ببن‪ .‬بە‬ ‫چێژیشە بۆ ئەو كەسەی چیتر خوازیاری‬ ‫چــەك نییەو پەنا بۆ خەباتی مەدەنی‌و‬ ‫دیموكراسی دەبات‪.‬‬ ‫زۆر سوپاس‬

‫ئاینێكی خاوەن فەزڵ بوونی نیە‪ ،‬هەمومان‬ ‫(خیر امة للناس) و هەموشمان (افضل‬ ‫الناس) ین‪ ،‬ئەتنیەتی زاڵیش بونی نییە‪،‬‬ ‫زمانێكی رەتكراوەو سڕدراوەش بونی نیە‪،‬‬ ‫شانازیی بەزمانی عەرەبییەوە دەكەین‪،‬‬ ‫شانازی بەزمانی سوریانییەوە دەكەین‬ ‫ئــەو زمــانــەی مەسیح قسەی پێكردوە‪،‬‬ ‫شانازی بەكوردی‌و ئارامی‌و بەئەرمەنییەوە‬ ‫دەك ــەی ــن‪ ،‬بــەســەرجــەم زمــانــەكــانــەوە‪،‬‬ ‫هــەروەهــا گــەر هاوپەیمان نەبین لەگەڵ‬ ‫یەكتردا لەبەرهەڵستیكردنی دواكەوتن‌و‬ ‫فەندەمەنتالیزم‌و بەرهەڵستیكردنی دانانی‬ ‫ئاین بەدەزگایەكی تیرۆریستیانە‪ ،‬ئەوا‬ ‫خۆرهەاڵت‌و جیهان لەجەنگێكی نەبڕاوەو‬ ‫قەسابخانەگەلێكدا دەمێننەوەو كەس‬ ‫ناهێڵنەوە‪.‬‬

‫پوختەیەك لە وتارەكانی حەبیب‬ ‫ئەفرام‌و حەنان عوسمان‌و جەمال دملج‬ ‫هەر لەو كۆڕەدا حەبیب ئەفرام‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫رابیتەی سریانی‪ ،‬وتارێكی پێشكەشكردو‬ ‫بەوردی باسی لەكێشەی كوردو نەتەوەو‬ ‫ئاینەكانی دیكەی ناوچەكە كردو كێشەكان‌و‬ ‫چارەسەركردنی بەسەر چەند تەوەرێكدا‬ ‫دابەشكرد‪ ،‬هەروەك ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫كتێبەكەی مەال بەختیار (شۆڕشی كوردو‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سەردەم‪ ،‬خەباتی شاخ‬ ‫یــان راپەڕینی شــارەكــان) بەبوێرییەكی‬ ‫جێگیرەوە واقعەكەی باسكردووە‪.‬‬ ‫حەبیب ئەفرام ئاماژەی بۆ ئەوەكرد‬ ‫كــە كـــوردەكـــان چــوارەمــیــن نــەتــەوەن‬ ‫لــەنــاوچــەكــەدا‪ ،‬دوای عـــەرەب‌و تــورك‌و‬ ‫فارسەكان پارێزگارییان لەشوناس‌و داب‌و‬ ‫نەریت‌و كەلتورو زمانێك بەدرێژایی مێژو‬ ‫كــردووە‪ ،‬لەسەر روبــەری خاكێك‪ ،‬داوای‬ ‫ئۆتۆنۆمییان كردووە‪ ،‬گرنگیش نییە گەر‬ ‫سی ملیۆن بن سی‌و پێنج یا چل ملیۆن‬ ‫بن‪ ،‬لەسەدا دە یان لەسەدا بیست بن یان‬ ‫لەم یا لەو واڵتدا‪ .‬وەك ئەوانی دی مافی‬ ‫بڕیاردانی چارەنوس‌و مافی بونی دەوڵەت‌و‬ ‫ئااڵیان هەیە‪.‬‬ ‫بەرزبونەوەی ئیسالمی ئسوڵی لەناو‬ ‫كۆمەڵگەی كــوردیــدا یەكێك بــوو لەو‬ ‫خااڵنەی كە حەبیب ئەفرام ببوە جێی‬ ‫سەرنج و تێبینی‌و باسی لــەوە كرد كە‬ ‫بونیان دەبێتە لەناوبەری هەمو خەونێكی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬چونكە ئیسالمی سیاسی دان‬ ‫بەهەمەڕەنگیی نەتەوەییدا نانێت‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم بـــارودۆخـــە شڵەقاو‬ ‫و ئــاگــراویــیــەی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــی‬ ‫گرتۆتەوە‪ ،‬حەبیب ئەفرام باسی لەوە كرد‪،‬‬ ‫ناوچەكە بەجۆرێك ئاڵۆزكاو و تێكچڕژاوە‬ ‫كە هیچ كەسێك لەئێستادا نازانێت كێ‌‬ ‫چی بۆ ناوچەكە ئامادە دەكات‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫چی دەوێت‪ ،‬یان روسیا‪ ،‬یاخود ئێران‪ ،‬یا‬ ‫توركیا یا ئیسرائیل‪ ،‬چی دروست دەكرێت‌و‬ ‫چ پالنێك دادەنــرێ ـت‌و چی دەگــوزەرێــت‬ ‫لەناوچەكەداو چۆن لەم هەموو قەیرانانە‬ ‫دەرباز دەبین‪ ،‬پرسیارێكی گەورەیە‪ ،‬كەس‬ ‫ناتوانێت وەاڵمــی بداتەوە‪ ،‬لەكۆتاییشدا‪،‬‬ ‫ملمالنێیەكی ترسناكە‪ ،‬من دەڵێم هەمومان‬ ‫لەم خۆرهەاڵتەدا هەتیوین‪ ،‬هەمومان بێ‌‬ ‫هاوڕێین‪ ،‬من لەو باوەڕەدام لەم سەردەمەدا‬ ‫تــەنــانــەت چیاكانیش چیتر پەناگەی‬ ‫ئــاســودەیــی نین بــۆ خــەبــات‪ ،‬هەمومان‬ ‫لەئەقڵماندا پاسپۆرت بوونی هەیە‪.‬‬ ‫دەشڵێت پێویستە لەوە تێبگەین لەم‬ ‫خۆرهەاڵتەدا كە كەسی زۆرینەو كەمینە‬ ‫نییە‪ ،‬هیچ نەتەوەیەكی پێشڕەو بوونی نییە‪،‬‬ ‫بەس نەتەوەی عەرەبیی لەم ناوچەیەدا‬ ‫نییە‪ ،‬نەتەوەگەلی جۆراوجۆر هەن‪ ،‬كورد‪،‬‬ ‫توركمانی‪ ،‬ئاشوریی‪ ،‬سریانی‪ ،‬ئەرمەنی‪..‬‬ ‫ســەبــارەت بــە خــۆســەپــانــدنــی ئاین‌و‬ ‫رەنگدانەوە خراپەكانی ئەو مەسەلەیە‪،‬‬ ‫حەبیب ئەفرام ئاماژەی بۆ ئەوە كرد كە‬

‫ســـەرۆكـــی رایـــەڵـــەی كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و‬ ‫روناكبیریی نەورۆزیش لەهەمان پانێلدا‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كە كتێبەكەی مەال‬ ‫بەختیار دەمانباتە ناخی ئــەو واقیعە‬ ‫سەخت‌و دژوارەی كە گەلی كــوردی لە‬ ‫كوردستاندا پێیدا تێپەڕدەبێت لەڕووی‬ ‫ســیــاسـی‌و ســـەربـــازی‌و مــرۆیــی‪ ،‬كــە لە‬ ‫تەواوی الیەنەكانەوە لەو ئازارو ستەمەی‬ ‫بەرامبەریانكراوە‪ ،‬بست بستی خاكی‬ ‫كوردستان شایەتی داستانی دەردنــاك‌و‬ ‫خەماوین‪.‬‬ ‫حــــەنــــان عـــوســـمـــان‪ ،‬ســــەبــــارەت‬ ‫بەگواستنەوەی خەباتی شــاخ بۆ شار‪،‬‬ ‫باسی لەوەكرد كە لە سەرەتای كتێبەكە‬ ‫پرسیارێكی گرنگ دێتە ئــاراوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫درێــژەدان بە خەباتی شاخ یان راپەرینی‬ ‫شارەكان‪ .‬كە ئەمەش ڕێگایەكی ئاسان‌و‬ ‫نمونەیە بۆ خەباتی كــوردی بە تایبەتی‬ ‫لە دوای ئەم گۆڕانكاریانەی دوایــی‪ .‬ئایا‬ ‫خەباتی شاخ بێت یان راپەرینی شارەكان؟‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كە ئەم‬ ‫كتێبە تیڕوانینی بیروبۆچونەكانی مەال‬ ‫بەختیار پیادە دەكات كە راپەرینی شارەكان‬ ‫زیاتر گونجاوترە لە جیهانی ئێستادا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەمان كاتدا لە نرخی خەباتی شاخی‬ ‫كەم نەكردووەتەوە كە ئەمەش پێش ‪14‬‬ ‫ساڵ كاك بەختیار ئاماژەی پێكردووە‪.‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬جەمال دملج‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫كـــۆڕەكـــە‪ ،‬بــاســی لـــەوە كـــرد كــە مــەال‬ ‫بەختیار دەركەوتەیەكی بەمانای وشە‬ ‫هەڵقواڵوە‪ ،‬ئەم توێژینەوەیە مانایەكی‬ ‫زیاتری خستوەتە ســەر توێژینەوەكان‪،‬‬ ‫باڵوكراوەكان‪ ،‬پێداچونەوەكان‪ ،‬كە تایبەتن‬ ‫بە كێشەی كورد‪ ،‬ئەمەش شتێكی نامۆ نیە‬ ‫بە تایبەتی بە چاوخشاندنەوە بەئەزمونە‬ ‫كەسییەكانی‪ ،‬ئەو‪ ،‬ئەو تەنها یەكێك نیە لە‬ ‫كەسە بە تواناكان‌و رۆشنبیرەكانی كورد‪،‬‬ ‫بەڵكو یەكێكە لە نوسەرە هەرە چاالكەكانی‬ ‫بواری نوسینی كتێبی سیاسی‌و چاالكیە‬ ‫نەتەوەییەكان‪.‬‬ ‫جەمال دملج باسی لەوەشكرد كە ئەو‬ ‫تیۆریانەی كە بەسەر وێستگە میژوییەكان‌و‬ ‫بــەســەر دۆزی كـــورد هـــاتـــوون‪ ،‬ئــەوە‬ ‫روندەكاتەوە كە بە درێژایی مێژوو ئەم گەلە‬ ‫قوربانی زۆری بەخشیوە بۆ ئەوەی بگەن‬ ‫بە ئاواتی خۆیان كە ئەویش دروستكردنی‬ ‫نیشتمانێكی نەتەوەیە‪.‬‬ ‫دملج‪ ،‬سەبارەت بە روداوە خوێناویی‌و‬ ‫مەرگەساتەكانی كورد دەڵێت‪ :‬پرسیار لە‬ ‫دایكان بكەن‪ ،‬لە جەرگ سوتان‌و خوێن‬ ‫رژاوان‌و فرمێسك رژاوان بكەن‪ ..‬هیچ‬ ‫كاتێك ئەوان بێ‌ هیوا نەبوون لە گەشتن‬ ‫بە ئاواتی خۆیان‌و بەردەوامن لە گەیشتن‬ ‫بە قۆناغەكانی سەركەوتن‌و بەدیهێنانی‬ ‫خەونەكانیان‪ ،‬كوردەكان دەســت بەسەر‬ ‫زامی خۆیانەوە دەگرن‌و بەردەوام دەبن‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )5٤3‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫ئەردۆغان‪:‬‬ ‫ێ رێگری لەتیرۆر بكات‬ ‫عێراق ناتوان ‌‬ ‫رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا رایگەیاند‪ :‬حكومەتی ناوەندی‬ ‫عــیــراق پیالنی بــۆ روبــەڕوبــونــەوەی‬ ‫تــیــرۆر نییەو ناتوانێت رێــگــری لە‬ ‫مەترسییەكانی بــكــات‪ ،‬بۆیە هێزی‬ ‫توركیا لە عێراق ناكشێنینەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬میدیاكان‬

‫«پەكەكە بەچەك‬ ‫خەبات دەكات‬ ‫و ئێمەش بە‬ ‫سیاسەتی‬ ‫دیموكراتی و‬ ‫مەدەنی»‬

‫گــورســەل تــەكــیــن‪ ،‬ســكــرتــێــری گشتی‬ ‫پارتی كۆماری گەل رایگەیاند‪ :‬ئامادەین‬ ‫گــەڕی كۆبونەوە بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستورێكی مەدەنی بكەین بەمەرجێك‬ ‫بەتەنها لــەبــەرژەوەنــدی ئــاك پارتیدا‬ ‫نەبێت‪.‬‬

‫لــە راگــەیــەنــراوێــكــی یەكینەكانی‬ ‫پاراستنی گــەل (یەپەگە) هاتوە كە‬ ‫توركیا لە هاوكاریكردنی سەربازی بۆ‬ ‫بەرەی نوسرەو چەند گروپێكی ئیسالمی‬ ‫توندڕەو لە سوریا بەردەوامە‪.‬‬

‫دژی سیستمی تاكەكەسی دەوەستینەوە‬

‫ئاك‬ ‫پارتی‬ ‫دەیویست‬ ‫هەدەپە‬ ‫بەربەست نەبڕێت‪،‬‬ ‫بۆئەوەی سیستمی‬ ‫واڵت بكاتە‬ ‫سەرۆكایەتی‬

‫تەكین‪:‬‬ ‫گفتوگۆ بۆ دەستورێكی مەدەنی دەكەین‬

‫یەپەگە‪:‬‬ ‫توركیا لەهاوكاریكردنی نوسرە بەردەوامە‬

‫میقداد سەنجەر پارلەمانتاری هەدەپە‪:‬‬

‫لــەپــاش هەڵبژاردنی یەكی تشرینی‬ ‫دووەم بابەتی هەمواركردنەوەی دەستوری‬ ‫توركیا بۆتە رۆژەڤەی پارتە سیاسیەكان‬ ‫و لەخولی نوێی پارلەمانیدا ئامادەكاری‬ ‫میقداد سەنجەر‬ ‫بۆ هەمواركردنەوەی دەستور دەكرێت‪،‬‬ ‫ لە ‪ 1963‬لە ماردین لەدایك بوە‪.‬‬‫پارلەمانتارێكی پارتی دیموكراتی گەالن‬ ‫ كۆلێجی یاسای لە زانكۆی ئەنقەرە‬‫(هــەدەپــە)‪ ،‬لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا‬ ‫تەواوكردووە‪.‬‬ ‫بۆ سایتی جەزیرە تورك‪ ،‬لەخولی نوێی‬ ‫ لە ‪ 2007‬بۆتە پڕۆفیسۆر لەبواری یاسا‬‫پارلەمانیدا ستراتیژی نوێی پارتەكەیان‬ ‫ لەزانكۆی ئەنقەرە وانە دەڵێتەوە‪.‬‬‫ئاشكرا دەكــات‪ ،‬بــەوەی پەرە بەخەباتی‬ ‫ لــەچــەنــد رۆژن ــام ــەی ــەك گــۆشــەنــوســی‬‫سیاسی دەدەن بۆ گۆڕینی دەستوری‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫توركیا بۆ دەستورێك كە چــارەســەری‬ ‫ خاوەنی چوار كتێبە‪.‬‬‫پرسی كورد لەخۆبگرێت‪.‬‬ ‫ لە هەڵبژاردنی پارلەمانی ‪ 2015‬بۆتە‬‫نوێنەری‬ ‫سەنجەر‪،‬‬ ‫پڕۆفیسۆر میقداد‬ ‫پارلەمانتاری هەدەپە‪.‬‬ ‫شــاری ماردین لەسەر لیستی هەدەپە‪،‬‬ ‫لەدیدارەكەیدا راشیدەگەیەنێت كە ئاك‬ ‫پارتی دەیەوێت سیستمی پارلەمانی بكاتە‬ ‫سەرۆكایەتی و بەمەش دەسەاڵتی تاكەكەسی‬ ‫بێنێتەكایەوە كە خودی سەرۆككۆمار ببێتە‬ ‫خاوەن دەسەاڵتی بااڵ لەواڵتدا‪ ،‬سەنجەر‬ ‫دەشڵێت «بەهەمو شێوەیەك پارتەكەمان‬ ‫لەدژی سیستمی تاكەكەسی دەوەستێتەوەو‬ ‫بەڵكو دەستورێكی مەدەنی دیموكراتی‬ ‫بۆ گشت گەالنی توركیا دەخــوازێــت»‪.‬‬ ‫سەنجەر كە یاساناس و ئەكادیمیستە‪،‬‬ ‫ئــامــاژەبــەوەشــدەكــات كــە پارتەكەیان‬ ‫ئامادەیە نێوەنگیری لەنێوان پەكەكە و‬ ‫توركیا بكات بۆئەوەی دوبــارە پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی دەستپێبكاتەوە‪.‬‬ ‫هـــەدەپـــە بــە دروشـــمـــی «نــاتــكــەیــن‬ ‫بـــەســـەرۆك» بــەشــداریــی لــە پــڕۆســەی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردنی پارلەمانی كرد‪ ،‬ئایا‬ ‫هەڵوێستی ئەمڕۆی پارتەكەتان لەوبارەیەوە‬ ‫چییە؟‬ ‫میقداد سەنجەر‪ :‬دەربــارەی سیستمی دەســتــور بخاتە ریــفــرانــدۆمــەوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫سەرۆكایەتی هەڵوێستمان وەكو پێشترەو هەڵوێستی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان گرنگ‬ ‫نــەگــۆڕاوە‪ ،‬لەپاش ئــەوەی ئــاك پارتی دەبێت‪ ،‬ئێمە وەك هەدەپە پێشنیاری‬ ‫بەتەنها توانی حكومەت پێكبهێنێت‪ ،‬ئێستا خــۆمــان داوەتـــە دەســتــەی كۆمیسیۆنی‬ ‫ئەگەری ئــەوە هەیە مەسەلەی گۆڕینی دەستور لە پارلەمان‪ ،‬لە راستیدا ماوەیەكی‬ ‫زۆرە ئێمە گفتوگۆ لەسەر دەستور دەكەین‪.‬‬ ‫ئامانجی ئێمە توركیایەكی دیموكراتی‬ ‫ێ پێناسەكردنەوەی‬ ‫بەهێزە‪ ،‬سەرلەنو ‌‬ ‫نەتەوەكانە بەشێوەیەكی یەكسان لە‬ ‫مافەكانیان‪ ،‬هەروەها رێفۆرمكردنەوەی‬ ‫سیستەمی بەڕێوەبردنی واڵت‪ ،‬واتە بەڕونی‬ ‫بەڕێوەبەرێتی خۆسەریش لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫دەكــرێــت وەك مۆدێلێك لە دەســتــوردا‬ ‫بچەسپێت‪ ،‬لە خولی نوێی پارلەمانیدا كار‬ ‫بۆ گۆڕینی دەستورێك دەكەین كە هەمو‬ ‫ئەمانە لەخۆبگرێت‪.‬‬ ‫ئــامــادەن گفتوگۆ لــەســەر مەسەلەی‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی لەتوركیا بكەن؟‬ ‫ێ‬ ‫میقداد ســەنــجــەر‪ :‬بێگومان دەكــر ‌‬ ‫گفتوگۆی لەسەر بكرێت‪ ،‬ئێمە داوای‬ ‫بەڕێوەبەرێتی خۆسەری دیموكراتی دەكەین‪،‬‬ ‫ئامادەین لەسەر ئەم داوایەمان گفتوگۆ‬ ‫بكەین‪ ،‬ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت كە‬ ‫هەدەپە رازییە كە سیستمی سەرۆكایەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫توركیا و‬ ‫هێزی نەرم‬ ‫هەرێمی كوردستان‬ ‫وەك نمونە‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫توركیا ئەمڕۆ هەر بەتەنها دەرگای گەورە و ماڵی گەورەی ئابوری بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان نییە‪ ،‬هەر بەتەنها بۆرییەكی نەوت و رێكەوتننامەی‬ ‫ئابوری لە كەرتی وزە بۆ (‪ )٥٠‬ساڵی بەیەكتریان نابەستێتەوە و‬ ‫نایانكات بە هاوبەشی یەكتر‪.‬‬

‫بێتەكایەوە‪ .‬دەبێت گشت پارتە سیاسیەكان‬ ‫ئامادەیی خۆیان نیشان بدەن بۆ گفتوگۆ‬ ‫كردن لەسەر پرسە گرنگەكان بەتایبەت‬ ‫وەك گۆڕین و هەمواركردنەوەی دەستور‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا ئێمە لــەدژی سیستمێكی‬ ‫تاكە كەسی دەوەستینەوە‪ ،‬كە ئاك پارتی‬ ‫و رەجەب تەیب ئەردۆغان دەخوازن ئەو‬ ‫سیستمە لەم خولەدا جێبەجێبكەن‪.‬‬ ‫ێ گۆڕانكاری دەكرێت‬ ‫بــاس لە هەند ‌‬ ‫دەربــارەی میكانیزمی پڕۆسەی ئاشتی‪،‬‬ ‫ئایا ئەمە دەچێتە چوارچێوەی دەستوری‬ ‫نوێوە؟‬ ‫میقداد سەنجەر‪ :‬پڕۆسەی ئاشتی و‬ ‫پــڕۆســەی هــەمــواركــردنــەوەی دەستوری‬ ‫بەشێوەیەكی راستەوخۆ پەیوەستن بە‬ ‫یەكەوە‪ .‬دەشبێت پێكەوە گرێبدرێنەوە‪،‬‬ ‫چارەسەری دیموكراتی لەدەستوردا خۆی‬ ‫دەبینێتەوە‪ .‬دەستورێك كە چارەسەری‬ ‫پرسی كــورد لەخۆ نەگرێت‪ ،‬پێموانییە‬

‫بێنێتەكایەوە‪ .‬بەاڵم سەركەوتنی هەدەپە‬ ‫ئەو پالنەی ئاك پارتی هەڵوەشاندەوە‪.‬‬ ‫هــۆكــاری كــەمــكــردنــەوەی دەنگەكانی‬ ‫هەدەپە لە هەڵبژاردنی یەكی تشرینی‬ ‫دووەم چیبوو؟‬ ‫مــیــقــداد ســەنــجــەر‪ :‬ئــەگــەر بــێــت و‬ ‫هــەر پارتێكی سیاسی دو مانگ هیچ‬ ‫چاالكییەكی هــەڵــبــژاردن نەكات و دو‬ ‫تەقینەوە لە كۆبونەوە جەماوەرییەكانیدا‬ ‫بكرێت و ئەندامان و الیەنگرانی پارتەكەی‬ ‫دەستگیربكرێت‪ ،‬بێگومان ئەمانە دەبنە‬ ‫هــۆكــار بــۆ ئـــەوەی رێـــژەی دەنگەكانت‬ ‫كەمبكات‪ .‬پێموایە لە بری هەدەپە هەر‬ ‫پارتێكی سیاسی بوایە رێژەی دەنگەكانی‬ ‫بۆ نیوەی دەنگەكانی كەمدەبۆوە‪.‬‬ ‫راتان لەسەر هەڵوێستی پەكەكە چییە‬ ‫دەربــارەی دەستپێكردنەوەی شەڕ‪ ،‬ئێوە‬ ‫وەك هەدەپە رۆڵ و كاریگەریی سیاسی‬ ‫خۆتان چۆن دەخەنەگەڕ؟‬

‫«لە خولی نوێی پارلەمانیدا‬ ‫ستراتیژی نوێمان دەبێت»‬ ‫پێویست بێت بۆ توركیا‪ ،‬واتە ئەوەی بۆ‬ ‫توركیا گرنگ بێت ئەوەیە دەستورێك بێت‬ ‫چارەسەری پرسی كورد و كەمایەتییەكان‬ ‫لەخۆبگرێت‪ ،‬ئەمە پێویستە بۆ توركیا‪.‬‬ ‫ێ رێككەوتنامەكەی‬ ‫ئـــەردۆغـــان كــات ـ ‌‬ ‫دۆڵــمــەبــاغــچــەی رەتـــكـــردوەو دواتــریــش‬ ‫رێگری لەسەردانەكانی دەستەی هەدەپە‬ ‫بــۆ ئیمراڵی وایــكــرد دۆخــەكــە ئاڵۆزتر‬ ‫بكات‪ ،‬دەكــرا رێككەوتن بكرابایە‪ .‬ئەوە‬ ‫بــو شــەڕ دەستپێكردەوە هــەوڵــدرا كە‬ ‫هەدەپە بەربەست نەبڕێت بۆئەوەی ئاك‬ ‫پارتی سیستمی سەرۆكایەتی لەتوركیا‬

‫میقداد سەنجەر‪ :‬شەڕێكی سی ساڵە‬ ‫لەئارادا هەیە‪ ،‬هەدەپە سیاسەتی دیموكراتی‬ ‫بەگرنگ دەزانــێــت‪ ،‬لەكاتێكدا زۆربــەی‬ ‫دەنگدەرانی هەدەپە الیەنگرانی پەكەكەن‪،‬‬ ‫جیاوازی نێوانمان تەنها شێوەی خەباتمانە‪.‬‬ ‫ئەوان بە چەك درێژە بەخەباتیان دەدەن‬ ‫و ئێمەش وەك هــەدەپــە بەسیاسەتی‬ ‫دیموكراتی درێــژە بەخەباتمان دەدەیــن‪.‬‬ ‫ئێمە ئەندامی كەجەكە نین‪ ،‬بێگومان‬ ‫داوای راگرتنی شەڕ دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەمەش‬ ‫دەبێت هەردوال هەنگاوی بۆ بنێن‪.‬‬

‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬لە رێگەی تیۆری (وابەستەیی‪-‬دیپێندنسی) بووە‬ ‫بە بازاڕێكی گەورە بۆ ساغكردنەوەی كااڵ و بەروبومی توركی‪ ،‬بووە‬ ‫بە هەرێمێكی بەرخۆری توركی و مۆڵەكان پڕن لە سەرمایەی خەوتوی‬ ‫توركی‪ ،‬لە دۆشاوی تەماتەوە بیگرە تا زێڕو زەیت و برنج و دەمانچەی‬ ‫توركی و جل و بەرگ و پێاڵوی توركی‪ ،‬عەقڵی ئابوری توركیا بەهەموو‬ ‫فۆڕم و قەبارەیەك ئامادەگی لە كوردستان هەیە‪ ،‬توركەكان لە بازاڕ‬ ‫و لە قوتابخانە تایبەتییەكان و لە شاشەی گەورەی تیڤییەكانمان‬ ‫دەردەكـــەون‪ ،‬درامــا توركییەكان‪ ،‬سنورەكانی كەلتور و سیستمی‬ ‫بیركردنەوەی كۆمەڵگەی كوردیان تێپەڕاندووە و‪ ،‬بوون بەشێك لە‬ ‫دونیابینی تاكی كوردی‪.‬‬ ‫توركیا ئەمڕۆ بازاڕی گەورەی دەستكاریكردنی بەشێكی جەستەی‬ ‫تاكی كوردی و دووبارە رێكخستنەوەی ئۆڕگانە جیاوازەكانی لەش‬ ‫و نەشتەرگەری جوانكاری روخساری تاكی كوردییە‪ ،‬ئەستەنبۆڵ و‬ ‫ئەنتاڵیا بوون بە بەشێك لە بەتاڵكردنەوەی غەریزەی سێكسی تاكی‬ ‫كوردی و پیشەسازی سێكس و سێكسگەرایی‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەمڕۆ ئەم دوو بكەرە سیاسییە بەیەكەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫لەئاست و مامەڵەی ئابوری و سیاسییەوە دەرچووە‪ ،‬بەهۆی رەگەزی‬ ‫جیۆ‪-‬ستراتیژی و جیۆپۆلەتیك و هێزی نەرم(‪ ،)Soft Power‬توركیا‬ ‫زاڵتر خۆی دەنوێنێت‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬هێشتا هەرێمی كوردستان‬ ‫دەتوانێت سوودمەند و یاریكەربێت لەم پەیوەندی و پڕۆسەیەدا‪.‬‬ ‫توركیا سااڵنە لەڕێگەی كۆمەڵێك پڕۆگرامی خوێندن و سكۆلەرشیپی‬ ‫زانستی و ئەكادیمییەوە‪ ،‬جارێكیتر ئەندامانی هەرێمە جیاوازەكانی‬ ‫دراوسێی پەلكێشی توركیا دەكات و كۆمەڵێك كۆد و سەرمایەی‬ ‫نەتەوەیی توركی لە زمــان و كەلتور و نــۆرم و شێوەی ژیــان و‬ ‫بیركردنەوەی تاك و كۆمەڵگەی توركی بەسەردا دەسەپێنێت و مەودا‬ ‫و رەگەزەكانی مێژووی خۆی بەسەردا فراوان دەكات‪ ،‬ئەم پڕۆسەیە‬ ‫لە هەرێمی قەوقازەوە درێژدەبێتەوە بۆ بەڵكان‪ ،‬لە ئاسیای ناوەڕاست‬ ‫و خۆرهەاڵتی ناوەڕاستەوە بۆ هەرێمی كوردستان و بەشێكی زۆری‬ ‫كیشوەری ئەفریكا و باشوری ئاسیا دەگرێتەوە‪ .‬هەرێمی كوردستان‬ ‫بەقەبارەیەكی گەورە جارێكیت‌ر بەشدارە لەم پڕۆسە ئەكادیمیە و لەم‬ ‫هێزە نەرمەی توركیا كە ئاڕاستەی دەكات‪.‬‬ ‫بــژاردەی (هێزی نــەرم) لەالیەن توركیاوە بەتایبەتی لەخولی‬ ‫حوكومڕانی (ئاك پارتی)یەوە‪ ،‬بژاردەیەكی سەرەكی و لەپێشینەی ‌ە و‬ ‫بەڕژدی كاری لەسەر دەكات‪ ،‬بژاردەیەكە كەلتور و هێزی دبلۆماسی و‬ ‫هێزی ئابوری دەكات بە كۆڵەكە بۆ بنیاتنانی سیاستە ستراتیژییەكانی‪،‬‬ ‫كۆبونەوەكانی (گروپی ‪ )٢٠‬و بەشداریكردن لە كۆنگرەی بەلجیكا و ریاز‬ ‫و ناوەندە گرنگەكانی تری دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫هەوڵە دبلۆماسییەكانی توركیایە بۆ دەستبردن و رۆڵ بینین لە‬ ‫سەنتەری بڕیاری جیهانی لە رێگەی ئەم میتۆدە دبلۆماسییەوە وەك‬ ‫پایەیەكی تری هێزی نەرم‪ .‬توركیا خۆی دەنوێنێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )5٤3‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دیوی ناوەوەی دەستەی نەزاهە‬

‫‪6‬‬

‫راوێژكارەكەی دەستەی دەستپاكی بەتۆمەتی گەندەڵیكردن حوكمدراوە‬ ‫چاودێر‪ -‬سەرتیپ جەوهەر‪:‬‬ ‫لە كوردستان ژمارەیەك دامودەزگای‬ ‫چاودێر بەسەر ئیدارەو كاروباری‬ ‫حكومەت‌و دەسەاڵتە جیاوازەكان هەیە‪،‬‬ ‫مەخابن هیچیان یان كاری خۆیان‬ ‫ناكەن یان ناتوانن ئەو رۆڵە بگێڕن‬ ‫كە لەئەستۆیاندایەو سست‌و الوازن!‬ ‫لەالیەك پەرلەمان هەیە كە یەكێك لەدوو‬ ‫ئەركە سەرەكییەكەی چاودێرییە بەسەر‬ ‫حكومەت‪ ،‬بەاڵم بەهۆی بارودۆخی‬ ‫سیاسیەوە نەك ژانەسەر بەڵكو لەپەلوپۆ‬ ‫كەوتوەو سەرۆكەكەی ئێستا پەناگیرە‬ ‫لەسلێمانیی‪ ،‬هەروەها داواكاری گشتیی‬ ‫كە سەر بەوەزارەتی دادو ئەنجومەنی‬ ‫دادوەرییە‪ ،‬ئەمیش رۆڵی چاودێریكردن‬ ‫دەگێڕێت‪ ،‬بەاڵم هەم یاساكەی‌و هەم‬ ‫دۆخە سیاسیەكە لەپەلوپۆی خستوە‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەش دیوانی چاودێریی‬ ‫دارایی‌و دەستەی دەستپاكیی هەیە‬ ‫كە هەریەكەیان چیرۆكی تێوەگالنیان‬ ‫لەگەندەڵیی‌و یاسا شكێنیدا هەیە‪.‬‬ ‫ێ ساڵێك بەرلەئێستا زنجیرەیەك‬ ‫س‌‬ ‫دیكۆمێنت‌و بەڵگەم لەسەر سەرۆكی‬ ‫دیوانی چاودێریی دارایی هەولێر‬ ‫باڵوكردەوە كە بەروونی دەریدەخست‬ ‫بەهۆیەوە‬ ‫گالوەو‬ ‫لەگەندەڵیەوە‬ ‫لەسەركارالبرا! ئەمە لەكاتێكدا كاری‬ ‫سەرەكی دیوانی چاودێریی دارایی‬ ‫پشكنین‌و بەدواداچوون‌و وردبینیكردنی‬ ‫كاروباری ئیداریی‌و ژمێریاریی حكومەت‌و‬ ‫دامودەزگاكانی دیكەی دەوڵەتییە‪.‬‬ ‫بەپێی یاسا‪ ،‬هەروەها مەبدەئی‬ ‫جیاكردنەوەی دەسەاڵتەكان‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫دادوەریی پارێزەری سەروەریی یاساو‬ ‫گرەنتیكردنی جێبەجێكردنی یاساو‬ ‫پارێزەری مافی گشتیی‌و مافی هەموو‬ ‫مافی هاواڵتیانە‪ ،‬كەچی بەپێی‬ ‫زنجیرەیەك بەڵگەنامە كە لەالیەن لیژنەی‬ ‫یاسایی پەرلەمان‌و سەرۆكی (پێشو)‬ ‫ی پەرلەمانی كوردستان ئاراستەی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی دادوەریی‌و الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان كراوە‪ ،‬بەروونی خراوەتە‬ ‫روو كە دەسەاڵتی دادوەریی بەئاشكرا‬ ‫پێشێلی یاسا دەكات‌و خراپتر لەمەش‬ ‫تەمەنی سەرۆكی دەسەاڵتی دادوەریی كە‬ ‫بااڵترین پۆستی ناو دەسەاڵتی دادوەرییە‬ ‫لەگەڵ ئەندامی دیكەی ناو ئەنجومەنەكە‬ ‫بەنایاسایی درێژكراوەتەوە!‬ ‫دوایین هەوڵی پەرلەمان‌و الیەنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان بۆ كەمكردنەوەی‬ ‫پێشێلكردنی یاساو بەفیڕۆدانی سامانی‬ ‫گشتی‪ ،‬یان نەهێشتنی گەندەڵیی‪،‬‬ ‫دامەزراندنی دەستەی دەستپاكی‬ ‫بوو‪ ،‬كەچی دەركەوت ئەم دەزگایەش‬ ‫دەرەقەتی دۆخەكە نایەت‌و لەپێشی‬ ‫هەموویانەوە خودی دەستەكە زنجیرەیەك‬ ‫پێشێلكاریی یاسایی دەكات‌و بەهۆی ئەم‬ ‫پێشێلكارییانەوە یەكێك لە بەڕێوبەرە‬ ‫گشتییەكانی دەستی لەكاركێشاوەتەوە‪.‬‬

‫گشتییەكان‌و دامەزراندنی فەرمانبەرانی‬ ‫دەستەكە‪ ،‬پێویست بوو هەموو‬ ‫فەرمانبەرانی ئەم دەستەیە لەڕێی‬ ‫سیڤییەوە دابمەزرێن یان بگوێزرێنەوە‪،‬‬ ‫كەچی هەر لەسەرەتاوە حزب‬ ‫دەستیوەردایە كاروبارەكان‌و زۆربەی‬ ‫فەرمانبەرو بەڕێوبەرە گشتییەكانی‬ ‫دەستەكە لە پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫دامەزرێنران‪.‬‬ ‫ێ بەڕێوبەری گشتی‌و‬ ‫ئەم دەستەیە س ‌‬ ‫یەك راوێژكاری بۆ دامەزرێنرا‪ ،‬دواتر‬ ‫یاساكە هەمواركرایەوە كرا بەچوار‬ ‫بەڕێوبەرایەتی گشتی‪ ،‬دەبوو هەموویان‬ ‫لەڕێی سیڤییەوە وەربگیرێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دامەزراندنیان یان بەدەر لە سیڤیی بوو‬ ‫یان لەڕێی دەستێوەردانی حزبییەوە‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫گرفتی هەرە گەورەی ئەم دەستەیە‬ ‫پرسی دابەشكردنی دەسەاڵت‌و شێوەی‬ ‫بەڕێوەبردنییەتی! بەپێی سەرچاوەكان‬ ‫شۆڕكردنەوەی دەسەاڵتەكان‌و دیاریكردنی‬ ‫دەسەاڵتەكان كێشەی هەرە سەرەكی‬ ‫ئەم دەستەیەیە‪ ،‬سەرچاوەیەك لەناو‬ ‫دەستەی دەستپاكی كە نەیویست ناوی‬ ‫ێ بەڕێوبەری‬ ‫ێ س‌‬ ‫بێنین‪ ،‬وتی «بەڵ ‌‬ ‫گشتی دامەزرێنران‪ ،‬بەاڵم دەسەاڵتی‬ ‫راستەقینە لەالی چەند كەسێكی‬ ‫دیاریكراوە‪ ،‬بۆیە جار هەبووە بڕیاردراوەو‬ ‫ئیمزاكراوە‪ ،‬بەاڵم دوای چەند رۆژێك‬ ‫بڕیارەكە یان جێبەجێنەكراوە یان‬ ‫هەڵوەشێنراوەتەوەو بەپێی خواستی‬ ‫كاربەدەستە راستەقینەكانی ناو دەستەكە‬ ‫داڕێژراوەتەوە‪ ،‬ئەمەش مەترسییەكی‬ ‫گەورەی سەر دەزگاكەیە»‪.‬‬ ‫دەستەی دەستپاكی (نەزاهە) لە‬ ‫كوردستان‪ ،‬تاكە راوێژكارێكی عەرەبی‬ ‫هەیە كە بەدەر لەسیڤی دامەزرێنراوە‪،‬‬ ‫دیار نییە لە چ رێگەیەك‌و بەپێی چ‬ ‫پێوەرێك دامەزرێنراوە! ئەم راوێژكارە‬ ‫دەسەاڵتێكی زۆری پێدراوەو ئیمزا لەسەر‬ ‫نوسراوی رەسمی كۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫دەستەی نەزاهە دەكات‌و لەسەر خواستی‬ ‫ئەو بڕیار دەدرێت‪.‬‬ ‫راوێژكارەكە ناوی (ر‪ ،‬ح‪ ،‬ع) عەرەبی‬ ‫شیعەیە‪ ،‬پێشتر سەرۆكی دەستەی‬ ‫نەزاهەی عیراقی بووە لەبەغدا‪ ،‬تاوانبارە‬ ‫لەالی دەستەی نەزاهەی عیراقی‌و بەهۆی‬ ‫گەندەڵی‌و لەیاسا الدانییەوە لەالیەن‬ ‫دادگای ناوەندیی تاوانەوە لەبەغدا‪ ،‬چوار‬ ‫حوكمی بەسەردا سەپێنراوە‪ ،‬دوایینجار‬ ‫لە ‪21‬ی ئابی رابردوو دادگای بااڵی‬ ‫تاوان لەعیراق بڕیاری ‪ 7‬ساڵ زیندانی‬ ‫(غیابی) بەسەر ناوبراودا سەپاند‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەچەند تاوانێكی دیكە كە بەسەریدا‬ ‫ساخبۆتەوەو دادگا بڕیاری سزادانی داوە‪.‬‬

‫بەهۆی بونی‬ ‫گەندەڵی‪،‬‬ ‫بەڕێوبەرێكی گشتی‬ ‫دەستەی دەستپاكی‬ ‫هەرێم دەستی‬ ‫لەكاركێشایەوە‬

‫دەستەی دەستپاكیی یان (نەزاهە)‬ ‫بەپێی یاسای ژمارە ‪ 3‬لەساڵی ‪2011‬‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬پێویست بوو ئەم دەستەیە‬ ‫دوور بێت لەدەستێوەردانی حزبیی‌و‬ ‫هەموو فەرمانبەرانی بەپێی سیڤیی‬ ‫دابمەزرێن‪ ،‬یاخود النیكەم كارەكانی‬ ‫ئەم حوكمەی سەر (ر‪ ،‬ح‪ ،‬ع) بەر‬ ‫شەفاف بێت‌و وەك ناوی دەزگاكە‬ ‫دەستپاكییە‪ ،‬كارەكانی دەزگاكە رۆشن‌و لەمانگێك بوەو پەیوەندی بەباری‬ ‫روون بێت‪ ،‬بەاڵم بەپێی ئەو زانیارییانەی سیاسی بەغداوە نییە‪ ،‬بەتایبەت ئەو‬ ‫بەردەستن گرفتی گەورە لەكاركردنی راوێژكارە شیعەیە نەك سوننە تا بەهۆی‬ ‫ئەم دامەزراوەیە هەیەو خودی دەزگاكە باری سیاسیی بەغداوە هاتبێتە هەولێر‪.‬‬ ‫روبەڕووی گەندەڵیی‌و دەستێوەردانی بەوتەی ئەندام پەرلەمانێكی عیراقی‬ ‫بەناوی(م‪،‬ج) كە لەپەیجی تایبەتی‬ ‫حزبیی‌و ناڕۆشنی لەكاركردن بۆتەوە‪.‬‬ ‫دوای خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك‬ ‫كەم‬ ‫بەماوەیەكی‬ ‫دەستنیشانكردنی سەرۆكی دەستەی ئەم راوێژكارەی ئێستای دەستەی نەزاهە‬ ‫دەستپاكی (نەزاهە) لە نیسانی ‪ ،2013‬لەهەولێر‪ ،‬پێشتر بەعسی بووەو لە‬ ‫دەستكرا بەدروستكردنی دەستەی شوققەیەكی سەر بەدامودەزگای ئەمنی‬ ‫ێ‬ ‫دەستپاكی‌و دیاریكردنی بەڕێوبەرە بەعس لە ساڵحییەی بەغدا نیشتەج ‌‬

‫بووە‪ ،‬هاوكات تۆمەتبارە بە پێنج كەیسی‬ ‫گەندەڵی جیاواز‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكە كۆمسیۆنی بااڵی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی عیراق لە هەڵبژاردنی‬ ‫‪ 2014‬ئەو راوێژكارەی لەخۆ كاندیدكردن‬ ‫دورخستەوە هەر بەهۆی ئەم تۆمەتانەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارە ئەوەیە‪ ،‬چۆن دەكرێت‬ ‫كەسێك كە خەڵكی كوردستان نییەو‬ ‫زمانی كوردی نازانێت‌و تۆمەتبارە‬ ‫بەڕاوێژكاری‬ ‫بكرێت‬ ‫بەگەندەڵی!‬ ‫هەستیار‪،‬‬ ‫گرنگ‌و‬ ‫فەرمانگەیەكی‬ ‫لەكاتێكدا یەكێك لەو تۆمەتانەی خراوەتە‬ ‫پاڵ ئەم راوێژكارەو سزای بەسەردا‬ ‫سەپێنراوە لەالیەن دادگای تاوانەكانی‬ ‫عیراق‪ ،‬بریتییە لە دزەپێكردنی زانیاریی‬ ‫بۆ الیەنی دەرەكی‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوەیەكی تایبەت لە‬ ‫دەستەی دەستپاكی كوردستان‪ ،‬هەموو‬ ‫نوسراوێك بۆ ئەم راویژكارە بەنوسین‌و‬ ‫زارەكی وەردەگێڕدرێتەسەر زمانی‬ ‫عەرەبی! لەكاتێكدا كاری ئەم دەزگایە‬ ‫لێكۆڵینەوەو بەدواداچوونەو جێی‬ ‫سەرسوڕمانە كەسێك زمانی كوردی‬ ‫نەزانێت لەدەزگایەكی ئاوها گرنگ‬ ‫دابمەزرێت زمانی كوردی نەزانێت‪ ،‬ئەم‬ ‫سەرچاوە رونیكردەوە كە ئەوان توشی‬ ‫شۆكبوون كاتێك بینیان عەرەبێك‬ ‫ێ‬ ‫كراوەتە راوێژكاری ئەم دەستەیە بەب ‌‬ ‫ئەوەی بزانن لەچ رێگەیەك دامەزرێنراوە؟!‬ ‫لەسەرەتادا دەستەی دەستپاكی‬ ‫ێ بەڕێوبەرایەتی‬ ‫(نەزاهە) پێكهاتبو لە س ‌‬ ‫گشتی (شەفافییەت‪ ،‬لێكۆڵینەوەو‬ ‫یاسا‪ ،‬كارگێڕیی‌و دارایی) دواتر یاسای‬ ‫دەستە هەمواركراو بەڕێوبەرێتی گشتی‬ ‫لێكۆڵینەوەو یاسا لەیەكتر جیاكرانەوە‪.‬‬ ‫بەهۆی گرفتەكانی ناو دەستەی‬ ‫دەسەاڵتی‬ ‫نەبوونی‬ ‫دەستپاكی‌و‬ ‫راستەقینەو ناڕۆشنی لەكاركردن‪،‬‬ ‫لە ‪ 2015/8/16‬بەڕێوبەری گشتی‬ ‫خۆپاراستن‌و شەفافییەت (دكتۆر م‪ .‬ص‪.‬‬ ‫ێ ئەوەی‬ ‫ح) دەستی لەكاركێشایەوە بەب ‌‬ ‫هیچ لێدوانێك بۆ رۆژنامەكان بدات‪،‬‬ ‫ناوبراو دكتۆرای هەبوو لە «رێكارەكانی‬ ‫بەرگرتن یان خۆپارستن لە گەندەڵی»‌و‬ ‫مامۆستای بەشی یاسا بوو لەزانكۆی‬ ‫سەاڵحەدین‌و پسپۆڕییەكەی زۆر وردبوو‬ ‫لەوبوارەدا‪ ،‬لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی‬ ‫ئەو بەڕێوبەرە گشتییەوە ئێستا لەو‬ ‫چوار بەڕێوبەرایەتییە گشتییەی دەستەی‬ ‫دەستپاكی دوانیان بەتاڵە كە یەكێكیان‬ ‫لێكۆڵینەوەیەو گرنگترین‌و هەستیارترین‬ ‫فەرمانگەی ناو دەستەی دەستپاكییە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای دامەزراندن‌و گوێزانەوەی‬ ‫فەرمانبەرانی حكومەت بۆ دەستەی‬ ‫دەستپاكی پێویست بوو هەمووان بەپێی‬ ‫پسپۆڕیی‌و پێویستی بەسیڤی دابمەزرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپێی زانیارییەكان بەڕێوبەری‬ ‫گشتی لێكۆڵینەوەو یاسایی كە ئێستا‬ ‫بەڕێوبەری گشتی یاسایە هەبووە‬ ‫داواكاریی بۆ بەڕێوبەری گشتی كارگێڕیی‌و‬ ‫دارایی یان (دیوان) پێشكەشكردووە‬

‫كەچی دواتر كراوە بە بەڕیوەبەری گشتی‬ ‫لێكۆڵینەوەو یاسا! ئەمە جگە لەوەی‬ ‫چەند ساڵێكە بڕوانامەی بەكالۆریۆسی‬ ‫بەدەستهێناوە لە یاسا بەدەستهێناوەو‬ ‫شیاو نییە بەچەند ساڵێك ئەزموون‬ ‫بكرێتە بەڕێوبەری گشتی لێكۆڵینەوە!‬ ‫لەالیەكی دیكە بەپێی ماددەی ‪12‬‬ ‫بڕگەی چوارەم سەرۆكی دەستەی‬ ‫دەستپاكی بەڕێوبەرێكی نوسینگەی‬ ‫دەبێت بە بڕوانامەكەی زانكۆی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فەرمانبەرێكی دیكە لەنوسینگەكەی‬

‫یەكێتی دەدات! ئەو بەڕێوبەرە گشتییە‬ ‫سیڤییەكەی بۆ بەڕێوبەری گشتی‬ ‫دیوان پێشكەش كردبو‪ ،‬كەچی كرا بە‬ ‫بەڕێوبەری گشتی لێكۆڵینەوەو یاسا!‬ ‫دەستەی‬ ‫زانیارییەكان‬ ‫بەپێی‬ ‫دەستپاكیی هەرێم تائێستا ‪145‬‬ ‫فەرمانبەرو ‪ 2‬بەڕێوبەری گشتی هەیە‪،‬‬ ‫بەپێی ماددەی دەیەم بڕگەی چوارەم‬ ‫لەیاسای دەستەی دەستپاكی‪ ،‬داوا‬ ‫لە ئەنجومەنی دادوەریی دەكرێت بۆ‬ ‫تەنسیبكردنی لێكۆڵیارانی دادیی بۆ‬

‫یەكەم لە ‪ 2013/10/29‬ئامادەكراوە كە‬ ‫پێنج الپەڕەیەو هیچ زانیارییەكی ئەوتۆی‬ ‫تێدانییەو باسكردنی بەشداریكردنیانە‬ ‫لەخول‌و وۆركشۆپدا‪ ،‬راپۆرتی دووەمیش‬ ‫لە ‪ 2014/4/13‬ئامادەكراوەو لە حەوت‬ ‫الپەڕە پێكدێت‌و تەنها باسی چەند‬ ‫كۆبونەوەیەك ناردنی فۆرمی زانیاریی‬ ‫دەكات بۆ پەرلەمان‌و حكومەت‌و‬ ‫ئەنجومەنی دادوەریی‌و هیچ زانیارییەكی‬ ‫تێدانییە لەسەر ئەو دۆسیانەی داویانەتە‬ ‫دادگا!‬ ‫پێویست بوو لەسەر ئەم كێشەو‬ ‫گەندەڵیانەی دەستەی دەستپاكی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان بەدواداچوونی‬ ‫كردبوایە‪ ،‬چونكە بەپێی یاسای دەستەی‬ ‫دەستپاكی‪ ،‬پەرلەمانی كوردستان‬ ‫چاودێرە بەسەر كارەكانی دەستەكە‪.‬‬ ‫بۆ وەرگرتنی زانیاریی‌و سكااڵی‬ ‫هاواڵتیان یان فەرمانبەرانی حكومەت‌و‬ ‫پاراستنی نهێنییەكان هێڵێكی گەرم‬ ‫لە ژمارەی مۆبایل‌و ئیمەیلێك دانراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو سەرچاوەیەی زانیاریی پێداین‬ ‫دوپاتیكردەوە كە دەبو فەرمانبەرێكی‬ ‫راسپێردراوی تایبەت ئەم كارە‬ ‫بكات‪ ،‬ووتی بەاڵم ئێستا كۆمپیوتەرە‬ ‫تایبەتییەكەی ئیمەیلی لێدەكرێتەوە‬ ‫لەژووری بەڕێوبەرێكی گشتییەو ئێمە‬ ‫نازانین چی دێت‌و چی نایەت‌و ئاگاداری‬ ‫دۆسییەكان نین‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوەیەكی تایبەت هەموو‬ ‫ئەو گەندەڵیی‌و سەرپێچیكردنانەی‬

‫دەستەی دەستپاكی (نەزاهە) لە كوردستان‪ ،‬تاكە‬ ‫راوێژكارێكی عەرەبی هەیە كە بەدەر لەسیڤی دامەزرێرناوە‪،‬‬ ‫دیار نییە لەچ رێگەیەك‌و بەپێی چ پێوەرێك دامەزرێرناوە!‬ ‫ئەم راوێژكارە دەسەاڵتێكی زۆری پێدراوەو ئیمزا لەسەر‬ ‫نورساوی رەسمی كۆبونەوەی ئەنجومەنی دەستەی‬ ‫نەزاهە دەكات‌و لەسەر خواستی ئەو بڕیار دەدرێت‬ ‫بەناونیشانی‬ ‫دەستەكە‬ ‫سەرۆكی‬ ‫یاریدەدەری بەڕێوبەری نوسینگە‬ ‫دامەزرێنراوە كە نە لەیاساكەدا ناوی‬ ‫هاتووەو نەلە سیستمی ناوخۆی دەستەی‬ ‫دەستپاكی! ئەمەش بەڕوونی ئەم لەیاسا‬ ‫الدانەی سەرۆكی دەستەكە دەخاتەڕوو‪.‬‬ ‫سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پێشتر‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی‬ ‫زەحمەتكێشانی كوردستان بوو‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی لەگەڵ سكرتێری حزب‌و چەند‬ ‫ئەندامێكی بااڵی حزب ئینشیقاقیانكرد‪،‬‬ ‫ئەوان بەناوی حزبی زەحمەتكێشانی‬ ‫كوردستان هاتنە «هەولێر!»‪.‬‬ ‫یەكێكی دیكە لەكێشە سەرەكییەكانی‬ ‫دەستەی دەستپاكی دەستوەردانی‬ ‫حزب‌و كاریگەری حزبە بەسەر دەستەی‬ ‫دەستپاكیەوە‪ ،‬لەكاتێكدا سروشتی‬ ‫كاری دەستەی دەستپاكی پێویستی‬ ‫بەبێالیەنیی‌و پیشەیی كاركردنەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬سەرۆكی دەستەی دەستپاكی‬ ‫(لەڕوی شكڵییەوە) دەستی لەحزبی‬ ‫زەحمەتكێشانی كوردستان كێشایەوە‪،‬‬ ‫لەالیەن پەرلەمانەوە دەستنیشانكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبینین یەكێك لەبەڕێوبەرە گشتییەكانی‬ ‫دەستەكە كە پێشتر بەڕێوبەری گشتی‬ ‫لێكۆڵینەوەو یاسا بوو ئێستا بەڕێوبەری‬ ‫گشتیی یاسا‪ -‬یە بەئاشكرا بانگەشەی‬ ‫حزبی دەكات! بەپێی ئەو نوسین‌و‬ ‫پۆستانەی لەفەیسبوك دایدەنێت‬ ‫الیەنگریی خۆی بۆ پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬دوپاتدەكاتەوەو هەندێكجار‬ ‫توانج‌و پالریش لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و‬

‫دەستەی دەستپاكی‪ .‬سەرچاوەكە‬ ‫دوپاتیكردەوە لەكۆی ‪ 10‬لێكۆڵیاریی‬ ‫دادیی كە ناوی هەمویان پارێزراوەو‬ ‫تەنسیبكراون لەدەستەی دەستپاكی‪)9( ،‬‬ ‫یان سەر بەپارتی دیموكراتی كوردستانن‌و‬ ‫تەنها یەكێكیان یەكێتییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫گومانێكی زۆر دەخاتە سەر كارەكانی‬ ‫دەستەی دەستپاكی‌و كارەكانی‪.‬‬ ‫هەر بەپێی یاسای دەستپاكی‌و بەپێی‬ ‫ماددەی دەیەم بڕگەی سێیەم‪ ،‬پێویستە‬ ‫هەر چوار مانگ جارێك دەستەكە‬ ‫راپۆرتێك لەبارەی كاروچاالكییەكانیان‬ ‫پێشكەش بەپەرلەمان بكات كە بریتی‬ ‫بێت لە چاالكییەكانی دەستەو پوختەیەك‬ ‫لەبارەی ئەو كێشانەی لەلێكۆڵینەوەیان‬ ‫تێداكراوەو ئەوانی داخراون‌و ئەوانەی‬ ‫رەوانەی دادگای تایبەتمەند كراون‌و‬ ‫رێ بەجەماوەرو میدیاش بدرێت چاوی‬ ‫پێدابخشێنن‪.‬‬ ‫بەاڵم لەماوەی دوو ساڵ‌و پێنج مانگی‬ ‫كاركردنی دەستەكەو تا سەرەتای یەكی‬ ‫دیسەمبەر تەنها دوو راپۆرتی داوەتە‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬لەكاتێكدا دەبو حەوت راپۆرت‬ ‫بدرابوایە پەرلەمان‌و هەموو راپۆرتەكانیش‬ ‫لەكەیسی‬ ‫بەلێكۆڵینەوە‬ ‫ئاماژە‬ ‫گەندەڵییەكان كرابوایەو بۆ میدیاكان‬ ‫ئاشكرا كرابوایە‪ ،‬كەچی دوو راپۆرتەكەی‬ ‫باڵوكراوەتەوە چەند الپەڕەیەكەو ئاماژەی‬ ‫بەهیچ رووداوێك یان كەیسێكی گەندەڵی‬ ‫نەكردووەو شتێكی تێدانییە شایەنی باس‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ئەو راپۆرتانەی پێشكەشكراوە راپۆرتی‬

‫ناو دەستەی دەستپاكی كوردستان‪،‬‬ ‫بەنوسراو راپۆرتێك لەالیەن بەرپرسێكی‬ ‫دەستەی دەستپاكییەوە لەناوەڕاستی‬ ‫تەمموزی ‪ 2015‬تەسلیم بەخودی‬ ‫سەرۆكی پەرلەمان كراوەو بەاڵم هیچ‬ ‫لێپێچینەوەیەك نەكراوە‪.‬‬ ‫هاوكات بەشێك لەو زانیارییانەی ئەم‬ ‫بەدواداچوونە رۆژنامەوانییە دراوەتە‬ ‫داواكاریی گشتی‪ ،‬بۆئەوەی بەدواداچوون‌و‬ ‫لێكۆڵینەوە بكات‪ ،‬بەاڵم دیارنییە لەڕووی‬ ‫یاساییەوە دەتوانرێت لێكۆڵینەوە بكرێت‬ ‫یان نا چونكە دەستەی دەستپاكی هەرێم‬ ‫سەر بەپەرلەمانە‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكە لەسەرەتای ئۆكتۆبەری‬ ‫رابردوو لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە لەالیەن‬ ‫چاودێریی دارایی هەولێر هاتونەتە‬ ‫دەستەی دەستپاكی‌و لێكۆڵینەوەیان‬ ‫لەكاروباری ئیداریی‌و ژمێریاریی كردووە‪،‬‬ ‫كەموكوڕیان دەستنیشانكردووە‪ ،‬بڕیارە‬ ‫راپۆرتی بەدواداچوونی لێكۆڵینەوەكە‬ ‫بدەنەوە بە دەستەی نەزاهەو الیەنی‬ ‫پەیوەندیدار‪.‬‬ ‫تائێستا شتێكی ئەوتۆ لەسەر دەستەی‬ ‫دەستپاكی هەرێم نەوتراوە‪ ،‬بەاڵم زانیاریی‬ ‫زیاترو گرفتی زیاتر لەنێو دەستەكەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬رەنگە ئێستا كاتی باسكردنی‬ ‫نەبێت‌و دەرفەتی دیكە بەردەستە بۆ‬ ‫ئاشكراكردنی‌و خستنەرووی‪ ،‬بزانین‬ ‫پەرلەمان لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ‬ ‫ئەو راپۆرتە دەكات كە دراوەتە سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬ئەوكاتە دڵنیاین زانیاریی‬ ‫زیاترو ووردەكاریی زیاتر ئاشكرا دەبێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )543‬دو شةممة ‪2015/12/14‬‬

‫دیالۆگ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫سەرۆكی دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫رێگەمان پێنەدراوە بەدواداچون لەپرسی نەوت‌و‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكاندا بكەین‬ ‫یاسای چاودێریی دارایی زۆر الوازەو دەسەاڵتمان سنوردارە‬ ‫دامەزراندنی حكومەت بەشێوەی تەوافقی كاریگەریی نەرێنی هەبوە بۆ چاودێری‌و لێپرسینەوە‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫سەرۆكی دیوانی چاودێریی دارایی هەرێم‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬لەوەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان رێیان پێنادرێ‪ ،‬وەك‬ ‫وەزارەتەكانی دیكە چاودێری بكەن‪.‬‬ ‫خالید چاوشلی لەچاوپێكەوتنێكدا‬ ‫لەگەڵ «چاودێر» ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی كاركردنیان سنوردارەو‬ ‫رەخنەش لەیاسای دیوانی چاودێری‬ ‫دارایی دەگرێت‪ ،‬كە كارەكانیانی الواز‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەماوەی یەكگرتنەوەی هەر دو‬ ‫دیوانی چاودێری دارایی ئیدارەی سلێمانی‌و‬ ‫هەولێر بەتایبەت لەدوای دەستبەكاربونی‬ ‫ئێوە چیتان كردوە؟‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬دەبێت ئاماژە بەوە‬ ‫بكەم كە ئامانجی خۆی لەبەرەنگاربونەوەی‬ ‫ڕەفــتــاری نایاسایی‌و سەرپێچی‌و هەر‬ ‫سەرچاوەیەك یان هۆكارێكی بەفیڕۆدانی‬ ‫ماڵ‌و سامانی گشتی هەرێمی كوردستان‬ ‫ڕۆلی تێدابینی‪ ،‬بەاڵم هیوادارم بەشێوەكی‬ ‫گشتی‌و دادپەروەرانە هەندێك لەقۆناغەكانی‬ ‫كــاری دیـــوان هەڵبسەنگێندرێت‌و من‬ ‫پرسیارێك دەكــەم ئەویش ئایا یاسای‬ ‫دیــوانــی چــاودێــری دارایـــی كە لەساڵی‬ ‫‪2008‬وە لەالیەن پارلەمانی كوردستان‬ ‫وەكو یاسایەكی یەكگرتوی سەرتاسەری‬ ‫كوردستان دەركرا تا دەست بەكاربونمان‬ ‫لـــــە‪ ،2014/12/5‬لــەســەدا چــەنــدی كــارا‬ ‫كرابو؟ بەرهەمی ئەم شەش ساڵەچی بو؟‬ ‫‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا بەهاوكاری كارمەندان‬ ‫و بەڕێوەبەرە گشتییەكانی دیوان توانیمان‬ ‫ئەم یاسایە كارا بكەین‌و لەقۆناغی یەكەمدا‬ ‫بایەخمان بــەدوبــارە ڕێكخستنەوەی‬ ‫كارگێڕی‌و دابینكردنی پێداویستیەكان دا‬ ‫ئەمانەش بریتی بون لە‪:‬‬ ‫كاراكردن‌و ئەنجامدانی كۆبونەوەكانی‬ ‫ئەنجومەنی چاودێری دارایی هەرێم‪ ،‬بەمەش‬ ‫گــرێ كوێرەكەمان كـــردەوەو توانیمان‬

‫پەیڕەوی ناوخۆیی دیــوان بەشێوەیەكی‬ ‫فەرمی دەربكەین‌و بەپێی ئەم یاسا و‬ ‫پەیڕەوە‪ ،‬یەكە كارگێڕییەكان‌و پێكهاتەكانی‬ ‫دیوان بگونجێنین‪ ،‬سەرەڕای یەكخستنی‬ ‫لۆگۆی دیوان‌و شێوەو جۆری راپۆرتەكانی‬ ‫دیــــوان‌و رێكخستنی نــاســنــامــەكــان‌و‬ ‫خەرجكردنی مافەكانی چاودێرانی دیوان‬ ‫بەپێی ئەم یاسایەو لەهەمو قۆناغەكانی‬ ‫ئەم هەنگاوانە گرنگتر‪ ،‬بەپێی ئەم یاسایە‬ ‫توانیمان ئەركی چــاودێــری جوگرافی‌و‬ ‫مەڵبەندی جیابكەینەوەو رێكیبخەین‪،‬‬ ‫بەمەش رەورەوی چاودێری‌و وردبینیمان‬ ‫پاش چەند ساڵ ئیفلیج بون بەكارخست‌و‬ ‫توانیمان لــەم مــاوەیــەدا نزیكەی ‪300‬‬ ‫خالید چاویشلی‬ ‫راپۆرتی چاودێری جۆراوجۆر ئەنجامبدەین‌و‬ ‫لەسەرپێچیەكان‬ ‫رێــژەیــەكــی گونجاو‬ ‫ئەم یاسایە لەماوەی ئەم شەش ساڵەدا‪،‬‬ ‫بەدواداچونی‬ ‫‌و‬ ‫ت‬ ‫جەخ‬ ‫دەستنیشانبكەین‌و‬ ‫بەڕای ئێمە ئەم یاسایە زۆر الوازە لەڕوی‬ ‫یاسایی بخەینە ســەر ئــەم الیەنانەی دەســەاڵتــی ســەرۆكــی دیـــوان‌و شێوەی‬ ‫كە وەاڵمــی راپۆرتەكانمان نــادەنــەوە‪ .‬مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دامودەزگایانە‬ ‫بەمەبەستی درێ ــژەن ــەدان بــەم باسە‪ ،‬كە وەاڵمــی نوسراو راپۆرتەكانی دیوان‬ ‫داوا لەخوێنەرانی بەڕێزی رۆژنامەكەتان نادەنەوە‪.‬‬ ‫دەكـــەم كــە لــەڕێــگــای سایتی دیــوان‬ ‫چاودێر‪ :‬دەسەاڵتی چاودێری دارایی‬ ‫(‪)www.kubsa.net‬‬ ‫زانیاری لەهەرێمی كوردستان سنوردارە ‪ ،‬یاخود‬ ‫بەڕاپۆرتەكانی‬ ‫تەواو وەربگرن سەبارەت‬ ‫دەتوانێت لەتەواوی جومگەكانی حوكمڕانی‬ ‫فەرمانگە‬ ‫هەولێرو‬ ‫فەرمانگەی سلێمانی‌و‬ ‫هەرێمی كوردستاندا بەدواداچون بكات؟‬ ‫مەڵبەندییەكان (سەبارەت بەوەزارەتەكان) بەگوێرەی یاساكە دەتوانن لێپرسینەوەی‬ ‫ســەرەڕای تێبینی‌و نوسراوەكانی دیوان چۆن‌و لەگەڵ كێ بكەن‪ ،‬ئەگەر وەزیرێك‬ ‫كە ئاڕاستەی پــارلــەمــان‌و ئەنجومەنی یــان ســەرۆكــایــەتــی وەزیــــران وەاڵمــتــان‬ ‫وەزیــران كــراوە‪ ،‬وەكــو ئەركی تایبەت‌و نەدەنەوە چ ڕێكارێك دەتوانن بگرنەبەر؟‬ ‫هەڵسەنگاندن‌و پێشخستنی سیستەمی‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬بەڵێ دەســەاڵتــی‬ ‫دارایی‌و كارگێڕی لەهەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫چاودێری دارایــی لەهەرێمی كوردستان‬ ‫كەموكوڕییەكانی‬ ‫چاودێر‪ :‬بەبڕوای ئێوە‬ ‫سنوردارە ئەگەر هات‌و بەراوردمان كرد‬ ‫چین؟‬ ‫دارایی‬ ‫یاسای دیوانی چاودێری‬ ‫بەیاسای دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‬ ‫خالید چــاویــشــلــی‪ :‬ب ــەداخ ــەوە ئەم لەعیراق‪ ،‬بەم هۆیانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫یاسایە كــە لەساڵی ‪ 2008‬دارێـــژراوە‬ ‫یاسای دیوانی چاودێری دارایی هەرێم‬ ‫كۆمەاڵیەتی‬ ‫كەلتورو پێكهاتەی سیاسی‌و‬ ‫لەماددە ‪ 10‬بەشێوەیەكی ناڕون الیەنەكانی‬ ‫لەگەڵ‬ ‫هەبو‬ ‫لەكوردستان زۆر جیاوازی‬ ‫دیاریكردوە كە دەسەاڵتی دیوان بەرامبەر‬ ‫ژینگەی كارگێڕی‌و سیاسی ئێستادا‪ ،‬بەسەرۆكایەتییەكان الوازو سنوردار بێت‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەمەش بەشێك لەوەاڵمی ئەم بەاڵم لەیاسای دیوانی چاودێری دارایی‬ ‫پرسیارە كە پەیوەستە بەپرسیارەكەی من عیراقی فیدراڵ ژمارە ‪31‬ی ساڵی ‪2011‬‬ ‫لەخاڵی یەكەم بەهۆی جێبەجێنەكردنی ئەم بابەتە لەماددەی ‪ 8‬بەشێوەیەكی‬

‫رەها و فراوانتر هاتوە‪ ،‬سەرەڕای چاودێری‬ ‫هەڵسەنگاندنی ئاستی ئــەدا ( تقییم‬ ‫االدای)‪.‬‬ ‫نەبونی دەستور لەهەرێمی كوردستان‌و‬ ‫هەروەها نەبونی دادگای دەستوری‌و الوازی‬ ‫پەیڕەوكردنی بنەمای مەشروعیەت‌و بیری‬ ‫دامەزراوەیی ئاستەنگێكە بەرامبەر كاری‬ ‫چاودێری كە لەو ئاستەی لەهیوایەكانی‬ ‫چەندین رۆژنامەنوس نەبێت‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫كە خوێندنەوەیەكی ڕاستەقینە بۆ ژینگەی‬ ‫سیاسی‌و كەلتوری‌و دامەزراوەیی واڵتێك‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫دامــەزرانــدنــی حكومەتی كوردستان‬ ‫بەشێوەی تەوافقی لەزۆربەی كابینەكانی‬ ‫رابردو كاریگەرییەكی نەرێنی هەیە لەڕوی‬ ‫چاودێری‌و بەرپرسیاریەتی بەڕاوبۆچونی‬ ‫ئێمە ‪ ،‬ئەمەش هەمان هۆیە كە لەمێژوی‬ ‫پارلەمانی كوردستان نەتوانراوە متمانە‬ ‫لەهیچ وەزیــرێــكــی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان بستێنێتەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەدوای یەكگرتنەوەی هەردو‬ ‫دیوانەكە ئایە چەند كەیسی گەندەڵیتان‬ ‫ئاشكرا كردوە؟‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬بنەڕەتییەكانی كاری‬ ‫دیــوان ڕێگا نــادات كە نــاو وردەكــاری‬ ‫زیاتر باڵوبكرێنەوە بەهۆی سروشتی‬

‫راپۆرتەكانمان كە راپۆرتی وردبینییەو‬ ‫دوا بڕیار بڕیاری لیژنەكانی لێكۆڵینەوەی‬ ‫یاساییە‪ ،‬نەك ئێمە‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬چارەنوسی ئــەو ســەدان‌و‬ ‫هــەزاران كەیسە گەندەڵیانەی لەكاتی‬ ‫خۆی درانە پارلەمان چی بەسەر هات‬ ‫ئایە ئاشكراكردنی كەیسی نوێش هەمان‬ ‫چارەنوسی ئەو كەیسانەیان نابێت؟‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬پێشەكی كەناڵی‬ ‫بەدواداچونی راپۆرتەكان لەپارلەمانەوە‬ ‫دەســـت پــێــنــاكــات‌و ئــەمــەش بەهیچ‬ ‫شێوەیەك كاری پەرلەمان نییە‪ ،‬جگە‬ ‫لەژمێرەی كۆتایی‌و راپۆرتی سااڵنەی‬ ‫دیــوان‌و ئەگەر ئەمەش روی دابێت‪،‬‬ ‫دەبــوایــە بــرادەرانــی دیــوان لەكەیسە‬ ‫كۆنەكان ڕێسای راستەقینە بگرنەبەر‬ ‫بۆ یەكالكردنەوی ئەم كەیسانە لەئاستی‬ ‫بەرزتری راستەوخۆی جێبەجێكاری ئەم‬ ‫الیەنەو دواتر داوای لێكۆڵینەوە بكرێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا دەســەاڵتــی تایبەت‌و‬ ‫جیاوازمان داوەتە سەرۆكی فەرمانگەی‬ ‫وردبینی سلێمانی بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫ئەم كەیسانە‪ ،‬كە ئەنجامدراوە لەكاتی‬ ‫بۆشایی پۆستی سەرۆكی دیوان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەشێكی زۆری پەرلەمانتاران‌و‬ ‫خەڵكی گومانیان لەپرسی نــەوت‌و‬ ‫شەفافییەت لــەو پرسەدا هەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫هەوڵتان نەداوە بەدواداچون لەوەزارەتی‬ ‫سامانە سروشتییەكان‌و مەسەلەی نەوت‬ ‫بكەن؟‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬بەڵێ لەماوەی ئەم‬ ‫ساڵ‌و نیوەدا بەچەندین نوسراوی فەرمی‬ ‫هــەوڵــی جددیمان داوە لــەوبــارەیــەوە‬ ‫سەبارەت بەهەڵسەنگاندن‌و وردبینیكردنی‬ ‫دەرەنجامی گرێبەستەكانی بەرهەمهێنان‌و‬ ‫فرۆشتن‌و گواستنەوەی نــەوتــی خاو‬ ‫بەرهەمەكانیان‪ ،‬بــەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫وەاڵمــی كۆتایی‌و رێپێدانی تــەواومــان‬ ‫پێنەگەیشتوە‪ ،‬تاكو بتوانین وەكــو‬ ‫وەزارەتــەكــانــی تر كــاری پێویستی بۆ‬ ‫ئەنجام بدەین‪.‬‬

‫پارلەمانتارێك‪ :‬لەرۆژانی داهاتودا بەرهەمی‬ ‫سەردانەكەی وەفدی یەكێتی دەردەكەوێ‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‬ ‫وەفدێكی بااڵی یەكێتی بەسەرۆكایەتی‬ ‫مەالبەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی سەردانی بەغدادی‬ ‫كــرد‌و زنجیرەیەك كۆبونەوە‌و گفتوگۆی‬ ‫لەگەڵ الیەنە سیاسییە عیراقییەكان كرد‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردیش لەبەغداد دەڵێت‬ ‫«لەرۆژانی داهاتوشدا بەرهەمی سەردانەكە‬ ‫دەبینرێت»‪ .‬هاوكات مەال بەختیار لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫رایگەیاند‪ :‬هاتنەناوەوەی سوپای توركیا‬ ‫پێشێلكردنی ســـەروەری خاكی عیراقە‪،‬‬ ‫وەك یەكێتیش پێشمانوایە‪ ،‬دەبێت هەوڵە‬ ‫دبلۆماسی‌و سیاسیەكان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكە بخرێنەگەڕ‪ ،‬پێش ئەوەی ئەو بابەتە‬ ‫كاردانەوەی نێگەتیڤی لێبكەوێتەوە‪.‬‬

‫پــێــرێ وەفــدێــكــ ‌ی بــــااڵی‌ یەكێتی‪،‬‬ ‫بەسەردانێكی رەسمی گەیشتە بەغداد‌و‬ ‫لەگەڵ بەرپرسانی بااڵی عیراق‌و سەركردە ‌ی‬ ‫حزب‌و كوتلەكاندا كۆبونەوە‪.‬‬ ‫هادی عامری سەرۆكی رێكخراوی بەدر‬ ‫لەدوای كۆبونەوەیەكیان لەگەڵ یەكێتی‪،‬‬ ‫لەبارەی روداوەكانی خورماتو‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئومێدی گەورەمان هەیە بەخێرایی لەنێوان‬ ‫ئێمەو یەكێتی‪ ،‬كۆبونەوەیەك لەوبارەیەوە‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەمەش لەپێناو گفتوگۆكردن‬ ‫لەبارەی سەرجەم كێشەكان‌و دۆزینەوەی‬ ‫چارەسەرێكی ریشەیی‪ ،‬ئــەو كێشەیەی‬ ‫خورماتوش تەگەرە ناخاتە بــەردەم ئەو‬ ‫پەیوەندییە مێژویی‌و ستراتیجیەی لەگەڵ‬ ‫كورد هەمانە‪ ،‬بەتایبەتیش یەكێتی‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە مەال بەختیار لێپرسراوی‬

‫دەســتــەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی رایگەیاند‪ :‬هاتنی سوپای توركیا‬ ‫پێشێلكردنی ســەروەری خاكی عیراقە‪،‬‬ ‫وەك یەكێتیش پێمانوایە دەبێت هەوڵە‬ ‫دبلۆماسی‌و سیاسییەكان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫بخرێنەگەڕ‪ ،‬پێش ئ ــەوەی ئــەو بابەتە‬ ‫كاردانەوەی نێگەتیڤی لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫هەر لەوبارەیەوە پارلەمانتاری یەكێتی‬ ‫لەپارلەمانی عــیــراق‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬یەكێتی وەك چــۆن هەمیشە‬ ‫هەستكردنی بەلێپرسراویەتی لەدۆخەكاندا‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئێستاش پێویستە بۆ هەمو دۆخ‌و‬ ‫كاتێكی هەستیار قسەی خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بـــەوەی هــەنــدێــك الیــەن‌و‬ ‫كەسایەتی باس لەوەدەكەن كە یەكێتی‬ ‫وەك تۆڵەكردنەوەیەك بەرامبەر سەردانێكی‬

‫بارزانی بۆ توركیا‌و چەند واڵتێكی‬ ‫عەرەبی چۆتە بەغدا‪ ،‬حاكم سامان‬ ‫فەتاح رایگەیاند‪ ،‬سەردانەكەی‬ ‫ب ــارزان ــی ســەردانــێــكــی حكومی‬ ‫نەبوە‪ ،‬چونكە نوێنەری یەك حزبی‬ ‫دیكەی كوردستانی لەگەڵدا نەبوە‌و‬ ‫پێشتریش پرس بەكەس نەكراوە‪،‬‬ ‫سەردانەكەش بۆ تۆڵەسەندنەوە‬ ‫نییە‌و بەری سەردانەكەی یەكێتیش‬ ‫لەرۆژانی داهاتودا دەردەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫یەكێتی لەكاتە هەستیارەكاندا چی‬ ‫سەنگێكی هەیە‪ ،‬بۆیە پێویستە‬ ‫هەر سەردانێك كە دەكرێت لەرێی‬ ‫دەزگاكانی راگەیاندنەوە راستی‌و‬ ‫نــاوەڕۆكــەكــەی بــۆ رای گشتی‬ ‫ئاشكرابكرێت‪.‬‬

‫كۆبونەوەی یەكێتی و حزبی دەعوە‬

‫چاودێر‪ :‬لەئێستادا پارلەمانی كوردستان‬ ‫پەكی خراوەو ناتوانێت چاودێری كارەكانی‬ ‫حكومەت بكات‪ ،‬هەروەها ‪ 2‬ساڵە بودجەی‬ ‫گشتی نەبراوەتە پارلەمان لەم حاڵەتەدا‬ ‫گەنەدەڵییەكان بەرەو لوتكە چون‪ ،‬باس‬ ‫لەوە دەكرێت كە دەبێت ئێوە ڕۆڵێكی‬ ‫چاالك بگێڕن بۆ نەهێشتنی گەندەڵی‪،‬‬ ‫بەاڵم رۆڵی ئێوە نابیندرێت؟‬ ‫خالید چاویشلی‪ :‬بەكورتی هەر كەسێك‬ ‫باوەڕی هەبێت‪ ،‬كە ئێمە لەم ژینگە سیاسی‌و‬ ‫كارگێڕییە دەتوانین گەندەڵی بنبڕ بكەین‬ ‫بەتایبەت بۆ بابەتە سەرەكیەكان كە لەسەر‬ ‫ئاستی جێبەجێكاری (تەنفیزی) بەرز‬ ‫چارەسەردەكرێن‪ ،‬هەڵەیەو گلەییەكەی‬ ‫راست‌و عادیالنە دەبێت گەر هاتو دیوانی‬ ‫چاودێری دارایــی داواو جەختی لەسەر‬ ‫بابەتەكە بەفەرمی‌و رونی لەئەنجومەنی‬ ‫وەزیــران‌و پارلەمانی كوردستان نەكردبو‬ ‫بۆ نمونە‪:‬‬ ‫‪.1‬پـــەیـــڕەوكـــردنـــی سیستەمێكی‬ ‫دارایــــی لــەژێــر چــوارچــێــوەی یاسایی‬ ‫رون‌و ئامادەكردنی بــودجــەی سااڵنەو‬ ‫پێشكەشكردنی ژمێرەی كۆتایی حكومەتی‬ ‫هەرێمی لەكات‌و ساتی خۆیدا‪.‬‬ ‫‪.2‬بایەخپێدان بەگەشەپێدانی بانكە‬ ‫حــكــومــیــیــەكــان‌و نـــەكـــردنـــەوەی هیچ‬ ‫ژمێرەیەكی میری لەبانكە ئەهلییەكان‬ ‫چ لەالیەن وەزارەتــی دارای ـی‌و چ لەالیەن‬ ‫وەزارەتی سامانە سروشتییەكانەوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬هەڵسەنگاندنی گرێبەستەكانی‬ ‫نــەوت‌و گازو وردبینیكردنی دەرەنجامی‬ ‫جێبەجێكردنیان‪.‬‬ ‫‪ .4‬چــاكــســازی لــەرێــگــای البــردنــی‬ ‫سەرپێچیەكان بۆ نمونە ( پلەو موچەی‬ ‫نایاسایی‪ ،‬وەرگرتنی باجی راستەقینە‬ ‫لەكومپانیا زەبەالحەكان‌و البردنی تەجاوزو‬ ‫وەرگرتنی كــارەبــا ب ‌ێ بەرامبەر) نەك‬ ‫لەریگای ئاسان‪ ،‬كە هاواڵتی نرخەكەی‬ ‫بدات وەكو نمونە (كەمكردنەوەی موچە‬ ‫یاخود بەرزكردنەوەی باج‌و نرخی كارەبا)‪.‬‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (543) 14-12-2015‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫نیهاد جامی فۆڕمێكی‬ ‫دیكەی شانۆ نمایشدەكات‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژانی ‪ ،2015/12/18-17‬لەهۆڵی شانۆی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی شانۆی هەولێر‪ ،‬شانۆیی «شەرەف»‬ ‫كە لەنوسین‌و دەرهێنانی «نیهاد جامی»یە‪،‬‬ ‫نمایشبكرێ‌‪ .‬شانۆییەكە هەریەك لە «ژاڵە فەرحان‌و‬ ‫زریان ئەحمەد» رۆڵی سەرەكیی تێدا دەبینن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم شانۆییە نیهاد جامی‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬دەمەو ‌ێ بڵێم‪ ،‬بۆ ئەم شانۆییە ئێمە چۆن‬ ‫كار دەكەین‪ ،‬بەدوای فۆڕمێكی تردا دەگەڕێین كە‬ ‫جیاواز بێت‪ ،‬جیاوازبون پڕۆسەیەكی رەخنەییە نەك‬ ‫بەتەنیا بۆ كاری ئەویتر‪ ،‬بەڵكو خوێندنەوەیە بۆ‬ ‫تەواوی ئەو كارانەی لەرابردودا ئەنجامماندا‪ ،‬ئەوكات‬ ‫ئێمە وەك پڕۆژەی شانۆییەكی ئەزمونگەری كارمان‬ ‫دەكرد‪ ،‬ئێستا لەتەواوبونی ئەزمونەكان‪ ،‬ئەوانەی پێی‬

‫گەیشتین‪ ،‬ئەوەی لەپڕۆژەی گەڕان‌و پشكنین بەدوایدا‬ ‫دەگەڕاین‪ ،‬ئێستا وەك زانراوێك بۆ مەعریفەی شانۆ‬ ‫كاری تیا ئەكەین‪.‬‬ ‫ناوبراو رونیشیكردەوە‪ ،‬كە ئەمە شانۆیەكی ئەزمونیی‬ ‫نییە لەپێناو جەستە‪ ،‬یاخود پڕۆژەیەكی دەنگ بێت‪،‬‬ ‫ئەوە گەیشتنە بەفۆڕمێكی جیاواز لەشانۆدا‪ ،‬تێكست‬ ‫ئامادەبونی هەیە‪ ،‬بەتایبەت كاتێك لەگەڵ دو ئەكتەر‬ ‫كاربكەیت كە پێشتر ئەزمونی نواندنیان نەبێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫ئەوە بۆ خۆی سەركێشی بێت‪ ،‬قۆناغێكی جیاوازی‬ ‫كاركردنمە لەشانۆدا‪ ،‬كە چۆن ئەوەی لەماوەی بیست‬ ‫ساڵی رابردو وەك دەرهێنەر ئەزمونم تیادا دەكرد‪،‬‬ ‫ئێستا گەیاندومیەتە ئەو شوێنەی كە ئەمەو ‌ێ ئەوانە‬ ‫ببنە ئەوەی كە لەشانۆ ویستومە‪.‬‬

‫«بێدەنگی مێرولەكان» بەشداری كێبڕكێی‬ ‫سەرەكیی فێستیڤاڵی دوبەی دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫فیلمی «بێدەنگی مێرولەكان»‪،‬‬ ‫لــەدەرهــێــنــانــی هــونــەرمــەنــدی‬ ‫سینەماكار «سۆران ئیبراهیم»ەو‬ ‫وەك نوێنەری هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەفێستیڤاڵێكی سینەمای جیهانیدا‬ ‫بــەشــداری دەكـــات‌و لەكێبڕكێی‬ ‫بردنەوەی خەاڵتیشدا ئامادەیە‪.‬‬ ‫«ســۆران ئیبراهیم» دەربــارەی‬ ‫فیلمەكەو ئەو فێستیڤاڵە جیهانییە‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬فیلمی‬ ‫«بێدەنگیی مێرولەكان» لەبەشی‬ ‫پێشبڕكێی سەرەكیی دوانزەیەمین‬ ‫فیلمی فێستیڤاڵی دوبەی بەشداری‬

‫دەكات‪ ،‬ئەم فیلمە تاكە نوێنەری‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و عێراقیشە‪.‬‬ ‫لەبارەی كات‌و شوێنی ئەنجامدانی‬ ‫فێستیڤاڵەكەش وتی‪ :‬فێستیڤاڵی‬ ‫دوبــــەی لــەئــیــمــارات‪ ،‬لـــەرۆژی‬ ‫‪ 2015/12/9‬دەستپێدەكات‌و تا‬ ‫رۆژی ‪ 2015/12/16‬بـــەردەوام‬ ‫دەێت‪.‬‬ ‫دەربارەی ناوەڕۆكی فیلمەكەیش‬ ‫«ســـۆران ئــامــاژەی بـــەوەدا كە‪:‬‬ ‫سینۆپسی فیلمەكە باس لەچەمكی‬ ‫مردنێكی شەرەفمەندانە دەكات‪،‬‬ ‫منیش بەباشم زانــی پێشكەشی‬ ‫رۆحــی «فەریناز خوسرەوانی»‬

‫بكەم‪ ،‬ئەو كچە كوردەی لەپێناو‬ ‫پاراستنی شــــەرەف‌و ناموسی‬ ‫خۆیدا كۆتایی بەژیانی خۆی هێناو‬ ‫مردنێكی سەربەرزانەی هەڵبژارد‪،‬‬ ‫باس لەكەسایەتییەك دەكات كە‬ ‫ئومێدی ژیــان لەدەست دەدات‌و‬ ‫بیرلەوەدەكاتەوە كە جگە لەمردن‬ ‫هیچ رێگەیەك نەماوە بۆ ژیان‪.‬‬ ‫«ســـۆران ئیبراهیم» ئاماژەی‬ ‫بــۆ ئــەوەشــكــرد كــە فیلمەكە‬ ‫بەپشتگیری دەرهێنەری بەناوبانگی‬ ‫كورد «بەهمەنی قوبادی» هاتۆتە‬ ‫بەرهەم‪.‬‬

‫حیكایەتەكانی كرێتا‬ ‫منیش دەتوانم مەڕ بدزم‬ ‫یۆنان ‪ -‬گۆران هەڵەبجەیی‪:‬‬ ‫لەهەر دەڤەرێك‪ ،‬یا كۆمەڵە گوندێكی كرێتا‪،‬‬ ‫چەند نەریتێكی تایبەت بەخۆیان هەبوە‪ ،‬كە‬ ‫بونەتە بەشێك لەهەڵسوكەوت‪ ،‬یاكەلتوری‬ ‫ئەو دەڤەرەو بەردەوام ممارەسەیان كردوە‪،‬‬ ‫یەكێك لەو نەریتانە (ئاژەڵدزین) بوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئەم ئاژەڵە مەڕ‪ ،‬بزن‪ ،‬گوێرەكە‌و تەنانەت‬ ‫مریشكیشی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫بابزانین ك ‌ێ ئەم ئاژەاڵنەی دزیوەو بەچ‬ ‫مەبەستێك دزیونی؟ ئایا پاش ئاشكرابونی‬ ‫دزییەكە شەرمەزار كراوە یا بۆتە جێگەی‬ ‫شانازی‌و خۆهەڵكێشان؟‬ ‫لــەســەرەتــای شــەســتــەكــانــی ســـەدەی‬ ‫رابـــردودا‪ ،‬كەسێكی دانیماركی بەناوی‬ ‫(بۆب رامسینگ)‪ ،‬نوسەرو رۆژنامەنوس‌و‬ ‫میدیاكاری رادیۆ‪ ،‬سەفەری كرێتا دەكات‪،‬‬ ‫ئەم مرۆڤە زۆر حەزی بەسروشت‌و‌هێمنی‌و‬ ‫بەرائەتی گوندنشینەكان بوە‪ ،‬هەركاتێك‬ ‫سەفەری كرێتای كردبێت‪ ،‬لەباژێڕەكاندا‬ ‫نەماوەتەوە‪ ،‬بەڵكو زیاتر لەگوندەكاندا كاتی‬ ‫بەسەربردوە‪ .‬جارێك رێگەی دەكەوێتە‬ ‫گوندێك لەڕۆژئاوای كرێتا‪ ،‬لەوێ خانویەك‬ ‫بەكر ‌ێ دەگرێت‌و دەمێنێتەوە‪ ،‬سروشت‌و‬ ‫هەڵسوكەوت‌و میهرەبانی‌و جوانی گوندەكەی‬ ‫بەدڵدەبێت‪ ،‬بۆیە هەرجارێك لەهاویناندا‬ ‫سەفەری كرێتا دەكات‪ ،‬راستەوخۆ دەچێتە‬ ‫ئــەو گــونــدە‪ ،‬پــاش مــاوەیــەك زۆربـــەی‬ ‫گوندنشینان دەیناسن‌و خۆشیان دەوێت‪،‬‬ ‫وەك یەكێ لەخۆیان رەفــتــاری لەگەڵدا‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەئاكامدا ئەویش خۆی فێری زمانی‬

‫یۆنانی دەكات‪ ،‬ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت‬ ‫بۆ زیاتر تێكەاڵوبون‌و شارەزایی لەشتە‬ ‫شاراوەكانیان‪.‬‬ ‫پـــاش بــەیــنــێــك دڵـــی دەچــێــتــە ســەر‬ ‫كچێكی گوندەكە‌و دەیــخــوازێــت‪ .‬ئیدی‬ ‫ئەم هاوسەرگیرییە وایلێدەكات زۆرترین‬ ‫كاتی لەكرێتا بەسەربەرێت‪ ،‬ئەو تەنها‬ ‫لەكۆتایی پــایــزانــدا تاكۆتایی زستان‬ ‫لەدانیمارك ژیــاوە‪ ،‬ئیدی باقی كاتەكەی‬ ‫لەكرێتا‌و بەتایبەتیش لەگوندەكە ژیاوە‪.‬‬ ‫لەواڵتانی رۆژئــاوای ئەوروپا‪ ،‬و لەیۆنان‌و‬ ‫ئیتالیاش ترادیشیۆنێكی جوان هەیە كە‬ ‫تائێستاش ماوە‪ ،‬بەتایبەت لەگوندەكاندا‪،‬‬ ‫ئــەوەیــش نانخواردنی بەكۆمەڵە‪ ،‬وەك‬ ‫زەماوەندی هاوسەرگیریی‪ ،‬منداڵبون‪ ،‬یادی‬ ‫لەدایكبون‪ ،‬زەیتون چنینەوە‪ ،‬یابۆنەی‬ ‫نیشتمانیی‪ ،‬جــاری واش بــوە‪ ،‬ب ‌ێ بۆنە‬ ‫كەسێك ئەو ئێوارەخوانەی رێكخستوە‪.‬‬ ‫لەو ئێوارەخوانەدا لەناوەڕاستی گۆڕەپانی‬ ‫گوندەكەدا‪ ،‬هەركەس مێزو كورسی خۆی‬ ‫هێناوە‌و بەڕیز دانیشتون‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەخــواردن‌و خــوردنــەوەش‪،‬‬ ‫زۆربــەی بەرهەمی گوندەكە بوە‌و پاشان‬ ‫چەند كەسێك ئەركی ئامادەكردنیان گرتۆتە‬ ‫ئەستۆ‪ ،‬یا هەندێكجار خەرجیەكانیان‬ ‫لەنێوان خۆیاندا دابەشكردوە‪.‬‬ ‫تــائــێــرە ئــاســایــیــە‪ ،‬بـــەاڵم ئــەو شتەی‬ ‫هەندێكجار ئەم دانیشتنەی خۆشكردوە‌و‬ ‫گەرمیی پێبەخشیوە‪ ،‬ئەویش ئەو خوانەی‬ ‫لەسەر مێزەكە بوە‪ ،‬ئیدی گۆشتی مەڕ‪،‬‬ ‫بزن‪ ،‬گوێرەكە بوبێت‪ ،‬گۆشتێكی دزراو بوە‪.‬‬

‫باوبوە بەر لەڕۆژێك لەبۆنەكە‪ ،‬كەسێك‬ ‫بۆ شۆخی چوە لەدەشت لەنێو مێگەل‪،‬‬ ‫یا لەگەوڕ‪ ،‬مەڕێك یا بزنێكی دزیوە‪ ،‬جا‬ ‫لــەڕۆژی خوانەكەدا ئەو گۆشتە دزراوەی‬ ‫دەرخوارد داون‪.‬‬ ‫لەكاتی نانخواردندا كەسێك هاواری كردوە‪،‬‬ ‫ك ‌ێ مــەڕ‪ ،‬یا بزنێكی دیارنیە؟ خۆ گەر‬ ‫كەس وەاڵمی نەدابێتەوە‪ ،‬ئەوە مانای وایە‬ ‫دزییەكە ئاشكرا نەبوە‪ .‬ئەودەمە دزەكە‬ ‫لەنێو خەڵكەكەدا هەستاوە‌و هاواری كردوە‬ ‫(بخۆن گۆشتی مەڕەكەی فاڵن كەس‌و‬ ‫عافێتتان بێت)‪ ،‬ئیدی هەمو كردویانە‬ ‫بەچەپڵەلێدان‌و پێكەنین بەخاوەن مەڕە‬ ‫دزراوەكەشەوە‪.‬‬ ‫ئەم دانیماركییە ویستویەتی بەختی خۆی‬ ‫تاقیبكاتەوە‪ ،‬جابەبۆنەی گەڕانەوەیان‬ ‫بۆ دانیمارك خوانێك رێكدەخات‪ ،‬هەمو‬ ‫دانیشتوانی گوندەكە بانگدەكات‪ .‬شەوێك‬ ‫لەوەوبەر بەهاوكاری كەسێكی گوندەكە‬ ‫لەگەوڕی ماڵێك‪ ،‬مەڕێك دەدزێت‪.‬‬ ‫سەیر لەوەدابوە ئەم دانیماركییە دزیەكەی‬ ‫لەكەسێكی ناودار كردوە‌و بەئەنقەستیش‬ ‫ئەوەی كردوە‪ ،‬چونكە تا ئەوكاتە نەیبیستبو‬ ‫یەكێك لەو ئاژەڵە دزراوانە هی ئەو كەسە‬ ‫بێت‪ .‬ئیدی ئەو نەیدەزانی بۆ ئاژەڵی ئەو‬ ‫نادزن‪ ،‬هەربۆیە شەو درەنگانێك‪ ،‬دەچێت‬ ‫بۆ الی ماڵی (موختاری گوند) بەهێواشی‬ ‫دەچێتە ژورەوەو پــاشــان لەگەوڕەكە‬ ‫مەڕێكی قەڵەو دەدات بەشانیداو دێتەوە‬ ‫بۆماڵی خۆیان‪ .‬بۆ رۆژی دوایی بەهاوكاری‬ ‫برادەرەكەی سەری دەبڕن‌و پاشان بەكۆمەاڵ‬

‫حیكایەتی (‪)8‬‬

‫دەیبرژێنن‪.‬‬ ‫تەنانەت ژنە یۆنانیەكەشی بەم كارەی‬ ‫نەزانیوە‪ .‬دەمێك هەمو دادەنیشن‌و دەست‬ ‫بەنانخواردن دەكەن‪ ،‬كەسێك هاوار دەكات‪،‬‬ ‫(هەیە دوێن ‌ێ شەو ئاژەڵی لـ ‌ێ دزرابێت؟)‬ ‫وەاڵم نابێت‌و هەمو دڵنیان كە ئاژەڵیان‬ ‫لــێــنــەدزراوە‪ .‬پاشان كابرای دانیماركی‬ ‫هەڵدستێتەوە‌و دەڵێ (منیش دەتوانم مەڕ‬ ‫بــدزم)‪ ،‬هەر خێراش رودەكاتە موختاری‬ ‫گوند‌و دەڵی (موختاری بەڕێز خواردنێكی‬ ‫خۆش)‪ ،‬ئیدی هەمو دەزانن مەڕە دزراوەكە‬ ‫هی موختاری گوندە‌و‬ ‫ئەویش دەستدەكات‬ ‫بەپێكەنین‌و دێتە‬ ‫الی‌و بـــاوەشـــی‬ ‫پێدادەكات‪.‬‬ ‫لــــەهــــەمــــویــــان‬ ‫دڵــــخــــۆشــــتــــر‬ ‫هــــاوســــەرەكــــەی‬ ‫دەبێت كە بۆ ئەو‬ ‫شانازیەكی گەورە‬ ‫بــوە‪ ،‬كــە كارێكی‬ ‫چــاوەڕوان نەكراوی‬ ‫ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫هـــــــــــــــەروەك‬ ‫خــــۆی دەڵـــێـــت‪،‬‬ ‫لــەخــۆشــیــدا ئــەو‬ ‫شــەوە خۆشترین‬ ‫جـــوتـــبـــونـــیـــان‬ ‫ئەنجامداوە‪.‬‬

‫داعشی رەش‌و‬ ‫داعشی سپی‬ ‫كاروان یاروەیس‬ ‫لەسەرەتای سەرهەڵدانی داعشەوە‪ ،‬كاتێك لێرەو لەوێ‌‪ ،‬ئاماژە بەچەند ساڵێك‬ ‫دەكــرا‪ ,‬تاپێویست بێت بۆ لەناوبردنی داعش‪ ,‬زۆرێك هەبون بەزیادەڕەوییان‬ ‫دەزانی‪ ,‬هەر ئەوانەش سەرەتای پەیدابونی داعش‪ ,‬داتا‌و زانیارییەكانیان لەبارەی‬ ‫ئەم رێكخراوە تیرۆریستییە هەر بەزیادەڕەوی ناودەبرد‪ ،‬لەراستیدا هۆكاری سەرەكی‬ ‫ئەمەش‪ ،‬كەم خوێندنەوە‌و كەم زانیارییە‪ ،‬سەرەنجام دەركەوت نادیدەگرتنی مەترسی‬ ‫داعش بەقەبارەی خۆی هەڵەبو‪ ,‬شەڕەكە شەڕێكی درێژخایەنە‌و لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هەلومەرجێكی نوێی هێنایە ئاراوەو هاوكێشەكانی كتوپر گۆڕی‪ ،‬شەڕی داعش بو‬ ‫بەبیانو بۆ یەكالییكردنەوەی هاوكێشەكان‪.‬‬ ‫پاش پەالمارەكانی پاریس‪ ,‬ناوەندی میدیایی‌و رۆشنبیریی رۆژئاوا‪ ,‬پتر لەئەوسا‬ ‫گرنگی بەم مەترسیانەی داعش دەدەن‪ ،‬ئەم پۆلینبەندییەی لەنێوان رەش‌و سپی دا‬ ‫بۆ داعش دەكرێ‌‪ ,‬مەبەستیان لەداعشی رەش ئەوانەن‪ ،‬چەكداری ئاشكران‌و داعشی‬ ‫سپیش ئەوانەن لەپشتەوە پاڵپشتی دارایی‌و فكری داعش دەكەن‌و بەناڕاستەوخۆ‬ ‫وزە بەم رێكخراوە تیرۆریستییە دەبەخشن‪ ،‬هەتا ئەو شادەمارانەی وزە دەنێرن‬ ‫نەقرتێندرێت‪ ،‬داعش بەسانایی لەناونابرێت‪.‬‬ ‫داعــش پۆشتەترین سوپای تیرۆری لەبەردەستدایە‪ ,‬دەوڵەمەندترین گروپی‬ ‫تیرۆریستییە لەجیهاندا‪ ,‬بەجۆرێك موچەی مانگانەی هەر چەكدارێكی تیرۆریست‬ ‫‪ 500‬تا ‪ 600‬دۆالری ئەمریكییە‪ ,‬بڕێكی زۆریــش بۆ كڕینی چەك‌و تەقەمەنی‌و‬ ‫پێدوایستیەكانی تریان خەرج دەكەن‪ .‬بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (العربیە الجدید)‪،‬‬ ‫سەرمایەی داعش لە‪ ،2015‬بریتییە لەدو ملیار دۆالری ئەمریكی‪ .‬داعش دو كەناڵی‬ ‫كۆكردنەوەی پارەی هەیە‪ ,‬یەكەمیان لۆكاڵییە‌و خودی رێكخراوەكە دەستی دەكەو ‌ێ‬ ‫لەفرۆشتنی نەوت‌و ئاسەوارەكان‌و سەرانە‌و باج‌و وەرگرتنی پارە بەزەبرو زەنگ‪,‬‬ ‫كەناڵی دوەمیش‪ ،‬پیتاكی دەرەكییە لەواڵتان‌و رێكخراوە ئیسالمییەكان‌و كەسایەتییە‬ ‫سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ,‬ئەمانە بەمادیی‌و فكریش پاڵپشتی داعش دەكەن‪ ,‬ئەمانە‬ ‫داعشی سپی‪-‬ین‪ ،‬مەترسییان هیچ كەمترنییە لەداعشی رەش‪.‬‬ ‫تۆكمەیی دارایی داعش لەوەدایە‪ ,‬فرە سەرچاوەیە‪ ,‬لەبواری داراییدا داعش هەمو‬ ‫هێلكەكانی نەكردۆتە یەك سەبەتەوە‪ ,‬بەڵكو لەزۆر سەبەتەدا هەڵیگرتوە‪ .‬بۆیە‬ ‫وشكردنی سەرچاوە داراییەكانی داعش كارێكی ئاسان نییە‪ .‬بەڕادەیەك داعش ئێستا‬ ‫ئەندامانی جەستەی چەكدارە كوژراوەكانیان‪ ،‬یان دیلەكان دەردەهێنن‌و دەیفرۆشن‪,‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2014‬نزیكەی ‪ 20‬ملیۆن دۆالریان لەم كارەدا دەستكەوتوە‪.‬‬ ‫پاڵپشتی دەوڵەتانی ناوچەكە‌و جیهان بۆ داعش‪ ,‬بەبیانوی بەدیهێنانی بەرژەوەندی‬ ‫سیاسییان‪ ،‬نهێنیترین سەرچاوەی دارایی داعشە‪ ,‬كە بۆ ئاشكرابونی بەڵگەنامەكان‬ ‫سااڵنێكی پێویستە‪ ،‬بەاڵم رونیشە سعودیە‌و توركیا دو دەوڵەتی سەرەكی پاڵپشتی‬ ‫داعشن‪ ،‬سعودیە بەدرێژایی مێژو بەوە ناسراوە پاڵپشتی سەلەفیەت بوە‪ ,‬وەك‬ ‫دەوڵــەت‌و وەك بەشێك لەكۆمەڵگە‪ ،‬پێش داعش پاڵپشتی گــەورەو كاراكتەری‬ ‫سەرەكی دروستكردنی قاعیدە بو‪ ،‬توركیا مێژوی دور‌و درێژی لەگەڵ پاڵپشتی‬ ‫تیرۆردا زۆرنییە‪ ,‬بەاڵم حكومەتی داد‌و گەشەپێدان‪ ،‬بەكردنەوەی سنورەكان‌و‬ ‫كارئاسانی لەگواستنەوەو مەشق‌و راهێنانی سەربازیی‌و تیماركردنی بریندارەكانی‬ ‫داعش‪ ،‬درێغی نەكردوە لەپاڵپشتی كردنی داعش‪ ،‬هیچ واڵتێك هێندەی توركیا یاری‬ ‫سەیر‌و مەترسیدار لەگەڵ داعشدا ناكات‪ ,‬تا ئەو ئەندازەیەی بەگژ زلهێزێكی وەك‬ ‫روسیادا دەچێ‌‌و لەگەڵ عیراقیشدا خەریكە تێكی ئەدا‪.‬‬ ‫داعشی رەش‌و داعشی سپی‪ ،‬لەدەرئەنجامدا هەردوكیان زادەی یەك فكری‬ ‫توندڕەون‪ ,‬كە مەترسییان لەسەر كۆی مرۆڤایەتی دروستكردوە‪ ,‬چڕكردنەوەی‬ ‫هەڵمەتی لەناوبردن بۆ هەردوكیان وەك یەك گرنگە‪ ,‬تا هەردوكیان لەناو نەبرێن‬ ‫بەیەكجارەكی‪ ،‬كۆتایی پێ‌ نایەت‪.‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژ‬

‫حسێن لەتیف‬

‫‪ -‬شیعر‬

‫مارەک‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫هاتوو‬

‫ڕەووف بێگەرد‬

‫‪ -‬چیرۆک‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )484‬دووشةممة ‪201٥/12/14‬‬

‫ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫سامسا سێڵفی دەگرێت‬

‫بە بۆنەی سەدساڵەی چاپبوونی "مەسخ"ـی کافکاوە‬ ‫گۆران ڕەسووڵ – ڕەخنەی چاوێر‬ ‫گرێگــۆر سامســا بەیانییــەک لە خەو‬ ‫هەڵدەســتێ و مۆبایلەکــەی بــە لۆگــۆی‬ ‫ســێوێکی قەپاڵلێــدراوەوە‪ ،‬کــە وەک‬ ‫هەمیشــە شــەو و ڕۆژ لەسەر جێگە و لە‬ ‫دەرەوە لەگەڵیەتی‪ ،‬دەگرێ بەدەستەوە و‬ ‫بە دەموچاوێکی خەواڵووەوە ســێڵفییەک‬ ‫دەگــرێ‪ ،‬لە ڕێگەیــەوە بەیانــی باش لە‬ ‫جیهــان دەکا‪ ،‬کــە نــەک ســپێدە بگــرە‬ ‫خۆیشــی تێیدا باش نییــە‪ .‬ئەمە یەکێکە‬ ‫لــە ئاکتەکانــی ژیانی مرۆڤی ســەردەمی‬ ‫ئێستە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بە دیدی فرانز کافکا‬ ‫(‪ )١٩٢٤ - ١٨٨٣‬گوزارشــتێکی نــوێ‬ ‫بدەینــە ئەم دیمەنە؛ سامســا بەیانییەک‬ ‫لە خــەو هەڵدەســتێ و دەبینــێ نیوەی‬ ‫زیاتری جەستەی بووە بە دوگمە و وایەر‪،‬‬ ‫بەجۆرێک کە بووە بە مۆبایلێکی زەبەالحی‬ ‫شکاو‪ .‬کافکا ڕێک سەد ساڵ لەمەوبەر لە‬ ‫تەمەنی سیودوو ساڵیدا و لە ئۆکتۆبەری‬ ‫‪ ١٩٠٥‬لە ڕێگەی نۆڤێلالی (مەسخ)ـەوە‬ ‫کارەکتەری سامسای پێناساندین‪ .‬سامسا‬ ‫بەر لەســەد ســاڵ کە بەیانییەک لە خەو‬ ‫ڕادەبــێ دەبینــێ بووە بــە قالۆنچەیەکی‬ ‫زەبەالح‪ ،‬بەاڵم هەر ئەم سامسایە ئێستە‬ ‫کــە بەیانیــان لەخەوهەڵدەســتێ نیوەی‬ ‫جەســتە و تەواوی ژیانی بووە بە دوگمە‬ ‫و سیســتەمی ئەلیکترۆنــی‪ .‬ئەو مرۆڤەی‬ ‫کە لە دەسەاڵتی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان‬ ‫تێــدەگا‪ ،‬کاتێك کە کارەکتەری سامســا‬ ‫دەخوێنێتەوە هەســت بەو ترسە دەکا کە‬ ‫کافکا بەر لە سەد ساڵ لە گۆڕانێکی بەد‬ ‫لە سروشــتی مرۆڤدا هەیبــووە‪ .‬گۆڕانێک‬ ‫کە سەرئەنجام کۆیلەبوون بەدەست شتە‬ ‫دروستکراوەکانی لێ دەکەوێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ســەردەمانێک ئینســان کۆیلەی ئینسان‬ ‫بووبــێ بــە ئێستاشــەوە مرۆڤگەلێک کە‬ ‫کۆیلــەی ئایینەکانــن‪ ،‬لەمە بــەدوا و لە‬ ‫زەمەنی جیهانی دیجیتاڵیدا مرۆڤ کۆیلەی‬ ‫ئایکۆنە بچووکە دروستکراوەکانی دەستی‬ ‫خۆیەتی‪.‬‬ ‫ئەمــە هێــزی لەبننەهاتووی تێکســتی‬ ‫ئەدەبییە‪ ،‬کاتێــک کرۆکی بابەتێک دوای‬ ‫یــەک ســەدە لەســەر تێپەڕبوونــی‪ ،‬بــە‬ ‫فۆڕمی تــازەوە خۆی دەگێڕێتەوە‪ .‬کافکا‬ ‫لــە ڕێگەی ئــەم گۆڕانەی کە جەســتەی‬ ‫سامســا دەشــێوێنێ‪ ،‬ســەدان پرســیار‬ ‫دەربــارەی گۆڕان لە فــۆڕم و پێکهاتە و‬ ‫زەمەنی جیاواز دەهێنێتە پێشــەوە‪ .‬ئەم‬ ‫چەشنی گۆڕانە بە فیگەرێکی نێگەتیڤانە‬ ‫تەنیــا لــە جەســتە و دەنگ و ڕەوشــتی‬ ‫مرۆڤــدا کــورت نابێتــەوە‪ ،‬بەڵکو گومان‬ ‫لــە گــۆڕان و گواســتنەوە و تێکەڵبوونی‬ ‫هەمــوو ئــەو ئۆبجێکتانە دروســت دەکا‬ ‫کــە دەوری مرۆڤیان تەنیــوە و بەردەوام‬ ‫لــە ڕێگــەی زانســتەوە بــە پێکهاتــە و‬ ‫شــێوەی تــازەوە خۆیــان دەکــەن بــە‬ ‫بەشــێک لە بوونی مــرۆڤ‪ .‬بۆ نموونە بۆ‬ ‫مرۆڤی ســەردەمی دیجیتاڵی کە مێژووی‬ ‫گۆڕانکارییەکانی گیانلەبەران و سروشت و‬ ‫هەموو ئەو شتانەی هاوبەشیی پێکهاتنی‬ ‫ئــەم گەردوونــەن تەنیــا لە نووســراوی‬ ‫کتێبەکانــدا قەتیــس نابــن‪ ،‬بەڵکو وێنە‬ ‫و ڤیدیــۆکان بــە ئەندێشــەی ڕوونترەوە‬ ‫مێژووی هەموو ئــەو گۆڕانکارییانەی بەر‬

‫لــە ئەو ڕوویانداوە دەبینێ و شــرۆڤەیان‬ ‫دەکا‪ .‬گۆڕانکاریــی شــوێن‪ ،‬ڕەنگە ببێتە‬ ‫ئەزموونــی گۆڕانێکــی بــەد بــۆ ڕوانینی‬ ‫مرۆڤێک کە لە شارێکی بچکۆلەدا دەژی و‬ ‫لە ماوەیەکی کەمدا درێژیی باڵەخانەکان‪،‬‬ ‫ژێرزەمینــی تــرام و شــەمەندەفەرەکان‪،‬‬ ‫بازاڕە زەبەالحەکان فۆڕمی بەرکەوتنی بە‬ ‫شەقام و دیوارەکان بگۆڕێ‪ .‬گۆڕانێک کە‬ ‫کاریگەریی نێگەتیڤانەی لەگەڵ هەســتی‬ ‫بەســتنەوەی شوناسی کەسێتیی خۆی و‬ ‫شوناســی شار یان شــوێن بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی بگۆڕێ‪.‬‬ ‫من کە دوای سەد ساڵ ئاشنا بە ژیانی‬ ‫تاریک و پڕ شکستی کافکا دەبم و دواتر‬ ‫کارەکتەری یەکێک لــە کتێبەکانی هێزی‬ ‫ئەو گۆڕانە «بەد»ـــەم نیشــان دەدا کە‬ ‫چۆن مــرۆڤ دەپووکێنێتــەوە‪ ،‬تێدەگەم‬ ‫کــە ئەم گۆڕانە تەنیا لە فۆڕمی جەســتە‬ ‫و دەنگــدا کــورت نابێتەوە‪ .‬ترســی ئەم‬ ‫بەدگۆڕانــە لــەالی کافکا بەســتراوەتەوە‬ ‫بــە گومانــی کافــکا لــە مانــای بــوون‪،‬‬ ‫پەیوەستە بە پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان‬ ‫لە پێگەی خێزانییەوە (پەیوەندی کافکا‬ ‫بــە باوکی) بۆ تێکەڵبوون لەگەڵ ژن‪ .‬کە‬ ‫ئەمە نمایشــی هەموو ئەو ڕاڕاییانە دەکا‬ ‫کــە کافــکا لە هێزێکــی ناسروشــتییەوە‬ ‫گیــرۆدەی بووە کە ئەویش «بوون»ـــە‪،‬‬ ‫کە کافکا بــە تێکەڵکردنی دوو کارەکتەر‬ ‫لــە دوو فــۆڕم و پێکهاتــەی جیــاوازدا‬ ‫(مرۆڤ و قالۆنچە) دەیەوێ مانایەکی تر‬ ‫ببەخشــێتە بوون‪ ،‬بەاڵم ئاڕۆنییانە بوون‬ ‫دەخاتە بەردەم پرســیارێکی گەورەترەوە‬ ‫و تێکەڵــی گومانێکی ئاڵۆزتری دەکا‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش بەدگۆڕانە‪ .‬ئــەم فیگەری گۆڕانە‬ ‫لە ئەندێشەی کافکادا ئەوەندەی الیەنێکی‬ ‫نێگەتیڤانــەی هەیــە نیو هێنــدە فۆڕمی‬ ‫پۆزەتیڤانــە وەرناگــرێ‪ ،‬بــەو مانایــەی‬ ‫مرۆڤ بەبەردەوامی دەکەوێتە ناو گومان‬ ‫و پرســیاری گۆڕانکارییــە خێــراکان‪ .‬کە‬ ‫خودی ئەم گۆڕانکارییە خێرایانە بە شێوە‬ ‫و واتای جیاواز تێگەیشتن لە بوونی مرۆڤ‬ ‫وەک کردەیەکــی ناجێگیــر و نەوەســتاو‬ ‫دادەڕێژنەوە‪ .‬سامسا دەرگا لەسەر خۆی‬ ‫دادەخا‪ ،‬بــەاڵم مرۆڤی ئەلیکترۆنی هەزار‬ ‫و یەک دەرگەی بەســەر ڕوودا کراوەتەوە‬ ‫و پارادۆکسانە لە هەر دەرگایەکەوە برێک‬ ‫لە خود و شوناســی لێ زەوت دەکرێت و‬ ‫لە ئەنجامدا ئەو دەرگایانەی ســەرچاوەی‬ ‫ڕێگەی تێگەیشــتن و بەستنەوەی لەگەڵ‬ ‫مانای بووندا دروســت دەکــەن‪ ،‬دووبارە‬ ‫دەبنەوە بە دەرگەی بەربەست و داخراو‪.‬‬ ‫مرۆڤی ئێســتە وەک سامسا بێ ئەوەی‬ ‫ئاگاداربێ بەشێک لە ژیانی بە پڕۆسەیەکی‬ ‫نێگەتیڤانەی گۆڕان دەگوازرێتەوە بۆ ناو‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬بەشێکی بۆ گەمە‬ ‫دیجیتاڵییــەکان و بەشــێکی تریشــی بۆ‬ ‫هەواڵــی بە پەلەی گۆڕانکارییە خێراکانی‬ ‫گــەردوون‪ ،‬کە هەمــوو ئەمانە بە فۆرمی‬ ‫جیاواز بەدگۆڕان لە پێکهاتەی شوناس و‬ ‫بوونی مرۆڤدا دروســت دەکەن‪ .‬سامسای‬ ‫کافــکا لــە نائاگاییــدا دەســت و قاچــی‬ ‫قالۆنچە دەبن بە بەشــێک لە جەســتەی‪،‬‬ ‫سامســای دوای ســەد ســاڵ یان ڕاستر‬ ‫«ئێمــە» لــە ئاگاییەکــی تارماییــداردا‬ ‫بەشــێک لە جەســت و ئەندێشــەی دەبن‬ ‫بە دیجیتاڵی‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )484‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/12/14‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫رۆحی موسەك جەمیل و جەستەی مەحموود نەجمەددین‬ ‫پێشڕەو عەبدوڵاڵ‬ ‫كورتەچیرۆكــی (رۆحــی مووســەك‬ ‫جەمیــل لە جەســتەی مندایــە) یەكێكە‬ ‫لــە چیرۆكــە باشــەكانی مەحمــوود‬ ‫نەجمەددین‪ ..‬كە ســەرنجی منی راكێشا‬ ‫و هەســتدەكەم دەنگێكــی گەنجانــە و‬ ‫ئــازا دەیەوێت گوزارشــت لــە منی خۆی‬ ‫بــكات‪ ،‬منێك تژی بە دەنگی نووســاوی‬ ‫هەزارەهــا گەنجی كڵۆمــدراو‪ .‬بۆیە حەزم‬ ‫كرد چەند ســەرە قەڵەمێك لەســەر ئەم‬ ‫چیرۆكە بنوسم‪ .‬چون ئەم كورتەچیرۆكە‬ ‫ێ الپەرەیــە و دەچێتــە‬ ‫ئەگەرچــی ســ ‌‬ ‫چوارچێــوەی كورتەچیرۆكــەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫خــودان دەیــان الپــەڕە قسەوباســە و‬ ‫دەكارێــت وەك كورتەچیرۆكێكــی ناوازە‬ ‫لە پانتایــی كورتەچیرۆكی كوردیدا خۆی‬ ‫نمایشبكات‪.‬‬ ‫زۆرن ئــەو كورتەچیرۆكانــەی لەبــەر‬ ‫رووخســار و گرنگیــدان بــە تەكنیــك‬ ‫و توخمــی گێڕانــەوە‪ ،‬یاخــود زمــان و‬ ‫گرێچــن‪ ،‬ئیدی چیرۆكنووس ئەوەی لەبیر‬ ‫دەچێتــەوە دەیەوێــت چی بنووســێت و‬ ‫چــی بڵێــت‪ .‬ئەگەرچی فۆرمالیســتەكان‬ ‫ئەمە وەك رێبازێكی سەربەخۆ دەناسێنن‬ ‫لەنــاو رێبــازی ئەدەبیــدا‪ .‬بــەاڵم خــۆ‬ ‫چیگوتن پێش چۆنگوتن دەكەوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چــون نــاوی كورتەچیرۆكە هــەر دەبێت‬ ‫ئــەو بەرگە بپۆشــێت كــە كورتەچیرۆك‬ ‫داوای دەكات‪ .‬بــە پێچەوانەشــەوە زۆرن‬ ‫ئــەو كورتەچیرۆكانــەی لەبــەر چیگوتن‬ ‫چۆنگوتــن فەرامۆشــدەكەن و وەك‬ ‫شــیعرێكی رووت یاخــود كۆمەڵێــك‬ ‫گفتوگــۆی رووت كورتەچیرۆكەكــەی‬ ‫دەنووســێت و خوێنەر بە دەســتی بەتاڵ‬ ‫دەست لە كورتەچیرۆكەكە هەڵدەگرێت‪..‬‬ ‫ئەم كورتەچیرۆكە زۆر جوان توانیویەتی‬ ‫ئــەم هاوســەنگییە بدۆزێتــەوە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫ســەیری الیەنــی رووخســاری چیرۆكەكە‬ ‫بكەیــن‪ .‬دەبینیــن زمانێكــی خــۆش و‬ ‫هونەریانــە بــە كارهاتــووە كــە رەوتــی‬ ‫گێڕانــەوەی خــۆش كــردووە‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫ێ زەمەنــی جیــاواز‪،‬‬ ‫تێكەڵكردنــی ســ ‌‬ ‫زەمەنی گێڕەڕەوە كــە چیرۆكەكەی تێدا‬ ‫دەگێڕێتــەوە‪ ،‬لەگەڵ زەمەنی مووســەك‬ ‫جەمیــل‪ ،‬ئەویش دوو زەمەنــی جیاوازە‪،‬‬ ‫یەكیــان زەمەنــی راســتەقینە و واقعــی‬ ‫مووسەك جەمیلە‪ ،‬كە خەریكی كشتوكاڵ‬ ‫و ژیانــی خۆیەتی‪ ،‬دووەمیان ئەو زەمەنە‬ ‫رووحییەی مووسەك جەمیلە لەخەوەكەدا‬ ‫تێیدەكەوێت‪ ،‬ئەویش زەمەنێكی خەیاڵی‬ ‫و رووحییــە‪ ،‬ئــەو دەورانەیــە كە رۆحی‬ ‫مووســەك جەمیــل وەك دۆنــادۆن پێیدا‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬پاشان هاتنە ناوەوەی زەمەنی‬ ‫گێــڕەڕەوە و تێكەڵبوونی لەگەڵ زەمەنی‬ ‫مووســەك جەمیــل بــەو مانایــەی ئەوە‬ ‫رووحی مووســەك جەمیلە لە جەســتەی‬ ‫گێــڕەڕەوەدا‪ ،‬واتە دەورەیەكە لەو حەوت‬ ‫دەورەی رۆحــی مووســەك جەمیل پێیدا‬ ‫تێپەڕ دەبێت‪ .‬پاشان خودی نووسەریش‬ ‫(مەحمــوود نەجمەددیــن) بــە جۆرێــك‬ ‫لــە جــۆرەكان دەچێتــە ســەر بــاوەری‬ ‫(دۆنایدۆن) و دەیەوێت باوەڕ بەوە بكات‬ ‫رۆحــی یەكێكی دیكەیە لەناو جەســتەی‬ ‫ئەودا دانیشــتووە‪ .‬پێم خۆشــە بەوەندە‬ ‫كۆتایی بهێنم لە باسی الیەنی رووخساری‬ ‫ئەم كورتەچیرۆكە‪ .‬چون الیەنی رووخسار‬ ‫بــە پێــی ســەردەم و حــەز و شــێوازی‬ ‫نووســەر دەگۆڕێــت و گۆڕانەكەشــی‬ ‫ئــازادی تێدایە‪ ...‬بۆیە حەز دەكەم زیاتر‬ ‫ناوەرۆكی چیرۆكەكە بدوێنم‪.‬‬ ‫‪ _1‬دۆنا و دۆنی مووسەك جەمیل‬ ‫ێ‬ ‫پۆشاكپۆشــی یــان رۆحگۆڕكــ ‌‬ ‫(دۆناودۆن) یەكێكــە لە باوەڕەكۆنەكانی‬ ‫ئایینــی یەزیــدی و یارســانەكان‪ ،‬كــە‬ ‫پێیــان وایــە رۆحــی مــرۆڤ هەتــا لــە‬ ‫دنیادایــە كۆمەڵێــك جەســتەی جیــاواز‬ ‫تاقیدەكاتەوە بۆ كامڵبوون و تەواوكردنی‬ ‫ئــەو ســەفەرەی هەیەتی و گەیشــتنەوە‬ ‫بــە رازای خــۆی كــە ئەویــش خودایــە‪.‬‬ ‫هەروەك لە (جیللوەی یەزیدیدا هاتووە)‬

‫دەڵێــت‪ :‬رێگــە بــە هیــچ كەس نــادەم‬ ‫ماوەیەكــی زۆرتــر لــەوە بژیت كــە بۆم‬ ‫داناوە‪ ،‬هەڵبەت ئەگەر پێم وابێت شیاوە‬ ‫دەتوانم بە پۆشاكپۆشــی(دۆناودۆن) دوو‬ ‫ێ جــار بینێرمەوە ســەر زەوی‪....‬‬ ‫یا ســ ‌‬ ‫ئــەم باوەڕە بــە هەمان شــێوە لە ئاینی‬ ‫ئەهلی حەقیشدا بوونی هەیە و لە زۆرێك‬ ‫لــە ئاینــە كۆنەكاندا ئەم بــاوەڕە بوونی‬ ‫هەیە‪ ..‬تائێرە ئێمە باســی ئاین دەكەین‬ ‫یاخــود باســی حیكایەتێكــی خەیاڵــی‬ ‫یاخــود ئەگەرێك دەكەیــن‪ ،‬كە پێوەندی‬ ‫بــە رۆحی مرۆڤــەوە هەیە‪ .‬پرســیارەكە‬ ‫ئەوەیە بۆچــی چیرۆكنووس پەنا بۆ ئەم‬ ‫ئەفســانە كوردییە دەبــات ئایا وەزیفەی‬ ‫تەوزیفكردنــی ئەم ئەفســانەیە تەنها بۆ‬ ‫دەوڵەمەندكردنــی چیرۆكەكەیــە یاخــود‬ ‫تێكهەڵكێشــی ئەفســانەیە لە چیرۆكدا؟‬ ‫دەكرێــت هەمــوو ئەم شــتانە بدۆزینەوە‬ ‫وەك وەاڵم مامەڵــەی لەگــەڵ بكەیــن‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەوەی من مەبەســتمە ئەم خااڵنە‬ ‫نیــن‪ .‬دەمەوێت ئــەو ســیحرە بدۆزمەوە‬ ‫بۆچــی مرۆڤی ئێمە ســات هەیە لە ژیان‬ ‫و بیركدنەوەیــدا بــاوەڕ بە ئەفســانەیەك‬ ‫دەهێنێ‌‪ ،‬یان هیچ نەبێت تەســلیمی ئەم‬ ‫جۆرە ئەفســانانە دەبێــت‪ .‬دەمەوێت ئەو‬ ‫پێوەندییــە پراگماتیكییــە بدۆزمــەوە لە‬ ‫نێــوان ئەفســانە و مرۆڤــی كــورددا‪ ،‬كە‬ ‫ێ ئاگا‬ ‫چیرۆكنــووس بــە ئاگابێت یــان ب ‌‬ ‫دەرگایەك لەسەر سروشتی تاكی كوردی‬ ‫دەكاتــەوە‪ .‬ئــەوەش تەماهیبوونیەتــی‬ ‫لەگەڵ ئەفسانەكاندا‪.‬‬ ‫مووسەك جەمیلی هەورامی لەدایكبووی‬ ‫‪ 1969‬شــەوێك خەونێــك دەبینێــت كە‬ ‫پیاوێكی ریشچەرموو دێت و پێی دەڵێت‪،‬‬ ‫یەكەمین ژیانی تۆ‪ ،‬واتە رۆحت‪ ،‬یەكەمین‬ ‫جــار لە جەســتەی پیاوێكی ئاینیدا بووە‬ ‫و یەكێك بووە لە موریدەكانی زەردەشت‬ ‫پێغەمبــەر‪ .‬مووســەك جەمیــل لە دوای‬ ‫ئــەو خەوەوە هەســت دەكات رۆحی ئەو‬ ‫پەیوەســتە بە خودا و پێوەندیكردن بەو‬ ‫شــتانەوە كە لە جیهانــی میتافیزكیدان‪.‬‬ ‫ێ و لە تەكێــی بیارە‬ ‫بۆیــە دەبێتە فەقــ ‌‬ ‫وەك موریدێك هەمــان تەجربە ئەزموون‬ ‫دەكاتــەوە‪ .‬بــە هەمان شــێوازی مردنی‬ ‫دەورەی یەكەمــی رۆحــی دەمرێــت و‬ ‫چاوەرێــی دەورەیەكــی دیكــە دەكات‪،‬‬ ‫واتە جەســتەیەكی دیكەی هەتا گەشــتە‬ ‫روحییەكــەی خۆی تەواو بكات‪ .‬پاشــان‬ ‫گێــڕەڕەوە كــە ئالودەی ئــەم حیكایەتە‬ ‫دەبێــت دواجار ئــەوە دەزانێت كە روحی‬ ‫مووسەك جەمیلە لە جەستەی ئەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو كاسێتە هاتۆتە الی ئەو و نەكەوتۆتە‬ ‫دەســت خەڵكانی دیكە‪ .‬ئەمەش باوەڕی‬ ‫مرۆڤــی كــوردە بــە هێزێكــی دیكــە كە‬ ‫لەدەرەوەی عەقڵی ئێمە شتەكان ئاراستە‬ ‫دەكات‪ .‬دیــارە چیرۆكنووســیش بۆخۆی‬ ‫هەڵگری ئەم باوەڕەیە لە ساتی نووسینی‬ ‫ئــەم چیرۆكــەدا‪ ..‬یەكێك لــەو خولیا بە‬ ‫هێــزەی مرۆڤــی ئێمــە هەیەتــی ئەوەیە‬ ‫زانیاری دەست بكەوێت لەسەر وێنەكانی‬ ‫دیكــەی خــۆی‪ ،‬وەك وێنەی كەســایەتی‬ ‫ئــەو لە چاوی بەرامبەرەكانییەوە‪ ،‬وێنەی‬ ‫ئــەو لــە جیهانی رۆحیانەتــدا و پێش لە‬ ‫دایكبوونــی و وێنەی ئــەو دوای مردن و‬ ‫ئــەو وێنانــەش كــە رۆژانە تەمســیلیان‬ ‫دەكات و نیشــانی بەرامبەرەكانــی‬ ‫دەدات‪ .‬ئێمــە هەموومان لەنــاو خۆماندا‬ ‫پەیوەندییەكــی بەتیــن و گەرموگوڕمــان‬ ‫هەیــە لەگەڵ كۆمەڵێــك رۆحی دیكەدا‪..‬‬ ‫ئەوانــەی ئایندارن و خەریكــی ئایندارین‬ ‫بــەردەوام هەوڵــدەدەن بیــر لــە رۆحــی‬ ‫پێغەمبەرەكان و پیاوچاكان بكەنەوە‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك بە ســاتێكی راستەقینەی دەزانن‬ ‫و هەســتدەكەن ئــەو رۆحــە دەكارێــت‬ ‫ێ ببەخشــێت‪ .‬ئەوانەی‬ ‫ئاســودەگییان پ ‌‬ ‫نووسەرن هەمیشە رۆحی خوێنەرەكانیان‬ ‫ئامادە دەكەن و هەوڵدەدەن رۆحی خۆی‬ ‫بخاتــە ناو جەســتەی خوێنەرەكانییەوە‪،‬‬ ‫چونكە هەر نووســەرێك توانــی زۆرترین‬ ‫وێنــەی رۆحی خۆی بخاتە نــاو زۆرترین‬ ‫جەستەی خوێنەرەوە‪ ،‬ئەوا ئەو نووسەرە‬ ‫توانــا پەیــدا دەكات و دەســەاڵتێكی‬ ‫رەمــزی و ناوەكــی و مەعریفــی بۆ خۆی‬

‫شتەكان نزیكبێتەوە‪ .‬هەر ئەوە دەبینێت‬ ‫كە لەبەر چاوە‪ .‬كێشــەی چیرۆكنووســی‬ ‫ئێمــە ئەوەیــە گوزارشــت لــە ئاگایی و‬ ‫هەســتیی كۆمەڵگەی كوردی دەكات هەر‬ ‫وەك چیرۆكەكانی حەسەن قزڵچی و برایم‬ ‫ئەحمەد و حســین عارف و‪ ...‬نەهاتوون‬ ‫نەست و نائاگایی تاكی ئێمە وێنا بكەن‪،‬‬ ‫شارێكی دیكە بدۆزنەوە‪ ،‬كە بوونی هەیە‬ ‫لە ســایكۆلۆژیای ئێمــەدا‪ .‬عەتا محەمەد‬ ‫تارادەیــەك توانیویەتــی دەرگای ئــەم‬ ‫جیهانە لەســەر خۆی بكاتەوە‪ .‬مەحموود‬ ‫نەجمەددینــی نووســەری ئــەم چیرۆكــە‬ ‫هەستدەكرێت ئەم جیهانەی دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەمە بۆ ئێمەی خوێنەر مایەی دڵخۆشییە‪،‬‬ ‫چــون چــاوی نووســینی دەكرێتــەوە و‬ ‫دەتوانێت وێنای ئەم جیهانەمان بۆ بكات‬ ‫كەوێنەی راستەقینەی ئێمەیە‪ .‬ئەم وێنایە‬ ‫بۆ خــۆی هەڵگری پەیامێكــی گەورەیە‪،‬‬ ‫ئەویــش ئاشــنابوونەوەیە بــە رۆحێكــی‬ ‫دیكە لە جەستەی خۆماندا‪ ،‬كە سااڵنێكە‬

‫‪ _3‬چیرۆكنووس و رۆحی كاراكتەرەكان‬ ‫كارەكتــەر واقعــی بێــت و خەیاڵــی‬ ‫بێــت دواجــار وەك وێنــە دێتــە نێــو‬ ‫چیرۆكەوە‪ .‬وێنەش وێنای چیرۆكنووســە‬ ‫بــۆ كارەكتەرەكــە‪ .‬جــا نووســەر ئــەوە‬ ‫دیاریدەكات ئەم كارەكتەرە بناســرێتەوە‬ ‫یاخود مافی بــەوەی واقعەوە نەمێنێت و‬ ‫بە جۆرێك لە جۆرەكان رۆحی خەوتووی‬ ‫نێــو كارەكتەرە واقعییەكان بێت‪ .‬جوانتر‬ ‫یــان ناشــرینتر دەربكــەون لــە وێنــەی‬ ‫راســتەقینەی خۆیــان‪ .‬بەمانایەكــی تــر‬ ‫كارەكتــەرەكان كۆمەڵێك رۆحن كە دێنە‬ ‫نێو جەســتەی چیرۆكنووســە و شــیانی‬ ‫ئــەوە هەیــە یەكێــك لــەو كارەكتەرانــە‬ ‫رۆژێك جەستەی چیرۆكنووس داگیربكات‬ ‫و بــۆ هەتایــە تێیــدا بگوزەرێــت‪ .‬واتــە‬ ‫چیرۆكنووســەكان یارییەكــی ترســناك‬ ‫ئەنجــام دەدەن ئەویــش بانگێشــتكردنی‬ ‫رۆحــی كارەكتەرەكانە بۆ ناو جەســتەی‬

‫كارەكتەر واقعی بێت و خەیاڵی بێت دواجار وەك وێنە دێتە نێو‬ ‫چیرۆكەوە‪ .‬وێنەش وێنای چیرۆكنووسە بۆ كارەكتەرەكە‬ ‫ێ ئاگا‬ ‫دەســتەبەر دەكات‪ .‬واتــە ئێمــە ب ‌‬ ‫لــە پێوەندییەكــی میتافیزیكیــن لەگەڵ‬ ‫وێنــە و رۆحی زیندوو و ئــەو مردووانەی‬ ‫خۆشمانویستوون یان خۆیان جێهێشتووە‬ ‫لە رۆحماندا‪.‬‬ ‫تەشــویقی بیری دۆناودۆن الی مرۆڤی‬ ‫كورد ئەوەیە حاڵەتێك ئێمە رۆژانە تێیدا‬ ‫دەژین‪ .‬ئەو تەنیاییە قوڵەی مرۆڤی ئێمە‬ ‫هەیەتــی بــەردەوام هەســت دەكات ئەو‬ ‫كوڕی ئەم ســەردەمە نییە و عەقڵی ئەو‬ ‫جیاوازە لە عەقڵی ئەم سەردەمە‪ ...‬بۆی ‌ە‬ ‫شــیانی ئەوە هەیە كە باوەڕ بكات رۆحی‬ ‫ئەو غەریبە بەم سەردەمەوە‪ ،‬دەورەیەكی‬ ‫ئازاربەخشــە و تاقیكردنەوەیەكە دەبێت‬ ‫بیگوزەرێنێت‪.‬‬

‫‪ _2‬چیرۆكنووس و جیهانی رۆحەكان‬ ‫ێ‬ ‫ئــەو چــاوەی نووســەر شــتی پــ ‌‬ ‫دەنووســێت جیاوازە لەو چــاوەی رۆژانە‬ ‫ســەیری مۆبایلەكــەی پێــدەكات‪ .‬چاوی‬ ‫نووسین چاوێكە توانای بینیی رۆحەكانی‬ ‫هەیــە و لــە پەیوەندایە لەگەڵ نەســتی‬ ‫مــرۆڤ و جیهانــی نائاگاییــی‪ .‬هــەر‬ ‫نووســەرێكیش ئەو چاوەی بەهێز بێت و‬ ‫زیاتر لــە جیهانی رۆحەكانــدا بژیت ئەوا‬ ‫باشــتر دەتوانێت گوزارشــت لە شتەكان‬ ‫بكات و باشتر دەكارێت لەگەڵ روحەكاندا‬ ‫مامەلــە بــكات‪ .‬ئــەو چیرۆكنووســانەی‬ ‫بەردەوام بە چاوی ســەر شــت دەنووسن‬ ‫چیرۆكەكانیشــیان هێنــد الواز دەبــن كە‬ ‫كلیپێكــی گۆرانــی دەیمرێنێــت‪ .‬واتــە‬ ‫ناكارێــت موجــەرەد بێتــەوە و لە رۆحی‬

‫دانیشــتووە و نەماندوانــدووە‪ .‬شــێرزاد‬ ‫حەســەن بــە ئاگاداربوونــی لــە چەمكە‬ ‫دەروونییەكانی فرۆید و یۆنگ و ئەدللەر‪،‬‬ ‫توانی بەشێكی ونبووی كەسایەتیی ئێمە‬ ‫بدۆزێتەوە‪ .‬لە نەســتی تاك و كۆنەستی‬ ‫ئێمــەدا‪ .‬بــەاڵم دەســتكردییەك هەیە لە‬ ‫كارەكەدا‪ ،‬واتە جۆرێك تەســەنووع هەیە‬ ‫ئەویــش بــە چیرۆككردنــی تیۆرەكانــی‬ ‫زانســتی دەروونناســییە‪ .‬واتــە ئاگایــی‬ ‫حــازرە لــە كارەكــەدا‪ ..‬بــەاڵم ئــەوەی‬ ‫مــن وەك هیــوا دەیبینــم لــە مەحموود‬ ‫نەجمەدیندا‪ ،‬ئەم حاڵەتە نییە‪ ،‬حاڵەتێكە‬ ‫رەســەنترە و نائاگایتــرە‪ .‬لــەم بــارەدا‬ ‫رۆحی موجــەرەد رازی دەبێــت بێتە ناو‬ ‫جەســتەی چیرۆكنــووس و دواتریش ناو‬ ‫قەڵەمەكەیــەوە‪ .‬واتە لەم بارەدا مەعریفە‬ ‫و هونــەر پێكــەوە لە دایــك دەبن‪ ،‬نەك‬ ‫یەكیان پێــش ئەویدیكە بوونی هەبێت و‬ ‫ئاراستەی تێزی دووەم بكات‪.‬‬

‫خۆیــان‪ ..‬بۆیــە نووســینی چیــرۆك لە‬ ‫بنەڕەتــدا مامەڵەكردنە لەگەڵ جیهانێكی‬ ‫نادیار و شــاراوەدا‪ .‬جا ئــەوەی جیهانی‬ ‫ئاشكرا وێنا دەكات ئەوە لە رۆحی چیرۆك‬ ‫دوور دەكەوێتەوە و حیكایەت دەهۆنێتەوە‪.‬‬ ‫ئامادەبــوون لەم یارییە ترســناكەدا الی‬ ‫چیرۆكنووســەكان جیــاوازە‪ ،‬هەیانە زۆر‬ ‫باش ئەم یارییە ئەنجام دەدەن و هەشــە‬ ‫ناوەســتایانە خەریكــی نووســینەوەی‬ ‫وردەخەیاڵێكــی كارەكتەرێكــە‪ ،‬كــە‬ ‫هەموومــان دەیزانیــن‪ .‬نەجمەددین چون‬ ‫مامەڵــە لەگــەڵ ئــەم جیهانــە دەكات‬ ‫رۆحــی چیرۆكیــش ئامــادە دەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫لەگەڵ یارییەكە (چیرۆكنووسین) یاسای‬ ‫یارییەكــەش دێتەگــۆ‪ ،‬ئەویــش هونەری‬ ‫چیرۆكنووســییە‪ ...‬بۆیــ ‌ە توانیویەتــی‬ ‫رۆحــی خــۆی بنێرێتــە نــاو جەســتەی‬ ‫خوێنەرەكانییەوە‪.‬‬

‫ژان لۆک گۆدار و سین‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬دانا کریم‬

‫کــە ڕەخنەگــری ســینەما بــووە لە پێش‬ ‫دەرکەوتنی )شــەپۆلی نوێ( لە فەڕەنسا‬ ‫لە شەستەکانی سەدەی ڕابردودا‪.‬‬ ‫زۆرێــک لــە ڕەخنەگــرەکان پێیــان‬ ‫وایە کە گــۆدار هەر لە ســەرەتاکانییەوە‬ ‫پەیوەســت بــووە بە ســینەمای پۆســت‬ ‫مۆدێرنــە‪ ،‬بەتایبەتی لــە فیلمەکانی وەک‬ ‫(چینییەکە)و (ژن ژنە)‪.‬‬ ‫پاشــان ئــەم جیهانبینییــەی گــۆدار‬ ‫فراوانتــر ئەبێت بۆ پۆســت مۆدێرنە هەتا‬ ‫گەیشــتە لوتکەی لە دوو نوێترین فیلمیدا‬ ‫کــە ئەوانیش فیلمەکانی (سۆشــیالیزم)و‬ ‫(ماڵئاوا لە زمان)ـە‪.‬‬

‫زۆرێک لە ڕە‌خنەگرەکانی ڕۆ‌ژئاوا پێیان‬ ‫وایە کە ســینەماکاری گەورەی سویسری‬ ‫فەڕەنســی ژان لــۆک گــۆدار نمونەیەکــی‬ ‫ڕوونی سینەمای پۆست مۆدێرنە‪.‬‬ ‫بەتایبەتــی فیلمــە تازەکانــی کــە‬ ‫بەشــێوەیەکی زیاتر کاری کردوە لەســەر‬ ‫بەکارهێنانی وێنەی تێکشکاو‪ ،‬کە ئەمەش‬ ‫وای کــردوە زۆر کات دژ بەیــەک بــن‪،‬‬ ‫هەروەها یاریکردن لە بەکارهێنانی دەنگدا‬ ‫و بڕینــی خێــرا لە ڕێگــەی مۆنتاژەوە کە‬ ‫ئەمــەش وای لــێ ئەکات لــە وێنەیەکەوە‬ ‫یاخیبوون لە مۆدێرنە‬ ‫بتگوازێتەوە بۆ وێنەیەکی تر‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫پۆســت مۆدێرنە بــە مانای ئەوە نایەت‬ ‫بەشــێوەیەکی ڕاســتەوخۆ پەیوەندییەکی‬ ‫کــە مۆدێرنە ڕەت بکاتــەوە و دژی بێت‪،‬‬ ‫بینراویان هەبێت‪.‬‬ ‫زۆر کات گــۆدار بینــەر ئەگەڕێنێتــەوە بەڵکــو پۆســت مۆدێرنە مەبەســتێتی کە‬ ‫بۆ فیلمە کۆنەکان‪ ،‬بەشــێوەیەکی تایبەت جیهانبینیــی مۆدێرنە فراوانتــر بکات‪ ،‬لە‬ ‫هەندێــک دیمەن لە فیلمــە ئەمریکییەکان هەمان کاتدا ئەیەوێت یاخی بێت بەســەر‬ ‫بەکار ئەهێنێت‪ ،‬لەو فیلمە میللییانەی کە شێواز و بیرکردنەوەکانیدا‪...‬‬ ‫بەتایبەتــی ئــەو هەســتە (یەقینییە)‬ ‫لە پێشدا لە هۆڵیود بەرهەم ئەهێنرا و لە‬ ‫بیرەوەریی گۆداردا ماوەتەوە‪ ،‬بە تایبەتی عەقاڵنییــە باوەڕبەخۆیەی کــە لە واقیعدا‬ ‫ئــەو فیلمانــەی کــە بــە فیلمــی (پیتی ئەگوزەرێــت‪ ،‬یــان ئەو بــڕوا ڕەخنەییەی‬ ‫‪ )B‬ئەناســران لەبەرئــەوەی تێچــووی بۆ واقیع هەیە کە زیاتر بەالی سیاســەتدا‬ ‫ئەڕوات‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنانیان کەم بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگــەر بەپێی ئــەو بۆچوونانەی‬ ‫هەروەها ڕەخنەگــرەکان لەو بڕوایەدان‬ ‫کە گۆدار لە نوسینەکانیشیدا گرنگی زۆری ســەرەوە بێــت‪ ،‬چــۆن ئەتوانیــن بڵێیــن‬ ‫داوە بە سینەمای میللی ئەمریکی‪ ،‬کاتێک کــە گۆدار بــە یەکێک لەو ســینەماکارانە‬

‫ئەناسرێت کە ڕەخنەی لە واقیعی سیاسی‬ ‫و کۆمەاڵیەتــی گرتــووە لە ڕۆژئــاوا‪ ،‬هەر‬ ‫لە ســەرەتای کارکردنی وەک دەرهێنەری‬ ‫ســینەما لە کۆتاییەکانی سەدەی پێشوو‬ ‫گــۆدار بوو کە گرنگییەکی تایبەتی هەبوو‬ ‫بــە کێشــەی فەلەســتین و ڕەخنــەی لە‬ ‫ئیســڕائیل ئەگــرت بــۆ نمونە لــە فیلمی‬ ‫(سۆشــیالیزم) دەستی تاوان درێژ ئەکات‬ ‫بــۆ ڕۆژئــاوا وەک داگیرکــەر و بکــەری‬ ‫هۆلۆکۆســتی یەهودی‪ ،‬پاشــان بەراوردی‬ ‫ئەکات بە هۆلۆکۆستی فەلەستینی‪.‬‬ ‫یەکێک لە گرنگترین فاکتەرەکانی پۆست‬ ‫مۆدێرنە (مردنی نووســەرە) بەو مانایەی‬ ‫کە خوڵقێنەری کارە هونەرییەکە خۆی ون‬ ‫دەکات و بەجێــی ئەهێڵێــت بۆ بینەر‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ڕاوبۆچوونی خۆیان پێک بهێنن بە‬ ‫بێ ئەوەی نووســەر هیچ دەســتوەردانێک‬ ‫بــکات و کارە هونەرییەکەی دەربڕین بێت‬ ‫لە هەست و ڕاوبۆچوونی خۆی‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئایــا گــۆداری (دەرهێنــەر‪-‬‬ ‫نووســەر‪ -‬بیرمەنــد) ون دەبێــت لە کۆی‬ ‫فیلمەکانیــدا‪ ،‬یــان لــە ڕاســتیدا دەربڕی‬ ‫بیرۆکــەی الوازکــردن و نەزۆککردنــی‬ ‫ئــەو بیــرە ڕەخنەییــە گاڵتەجاڕییــە زمانــدا لەگەڵ ئاڵۆزییەکانی جیهانی نوێدا‬ ‫توندەیــە بەبەکارهێنانــی شــێوازی نوێی لە فیلمی (ژن ژنە) ‪.1960‬‬ ‫لە ســینەمادا‪ ،‬لــە نێویانــدا بەکارهێنانی‬ ‫تێکەڵکــردن لــە نێــوان شــێوازەکاندا‬ ‫ڤیدێو و زیادکردنی سکرینەکان و دیمەنی هەمیشــە یەکێــک بــووە لــە بنەمــا‬ ‫فیلمــە کۆنەکان‪ ،‬هەر وەک چۆن لە فیلمە سەرەکییەکانی سینەمای پۆست مۆدێرنە‬ ‫نوێیەکەیدا ئەیبینیــن (ماڵئاوا لە زمان)‪ .‬هەر وەک بۆ نمونە لە فیلمەکانی دەرهێنەر‬ ‫بەتایبەتــی گــۆدار خولیــای هەبــوو لــە کوینتیــن تارینتینــۆ (‪Quentin‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )484‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/12/14‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫"گه‌ڕان بۆ كاتی له‌ده‌ستچوو"ـی پرووست‬

‫سه‌رمه‌ندیی داهێنه‌ر ل ‌ه نێوان هۆش و كاتدا‬ ‫ئیبراهیم ئه‌لعه‌ریس‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن‬ ‫لــ ‌ه چاره‌كــی یه‌كه‌مــی ســه‌ده‌ی‬ ‫بیســته‌مه‌وه‌‪ ،‬هه‌میشــ ‌ه وتراوه‌‪ ،‬ل ‌ه پاش‬ ‫جه‌یمس جۆیس و مارســێل پرووستەوە‪،‬‬ ‫چیتر دۆخــی ڕۆمان وه‌ك پێشــتر نییه‌‪.‬‬ ‫جۆیــس ئێرله‌ندییــ ‌ه و خاوه‌نــی ڕۆمانی‬ ‫«یۆلیسیس»ـــە‌‪ ،‬پرووســت فه‌ڕه‌نسیی ‌ه‬ ‫و خاوه‌نــی ڕۆمانــی «گــه‌ڕان بــۆ كاتی‬ ‫له‌ده‌ستچوو»ـه‌‪ .‬زۆر جار ڕۆبه‌رت موزیلی‬ ‫ئه‌ڵمانییشــیان بــۆ زیــاد ده‌كرێــت‪ .‬به‌م‬ ‫جۆره‌ش‪ ،‬هه‌رســیانیان پێكه‌و‌ه ده‌سته‌ی‬ ‫باوكانــی دامه‌زرێنــه‌ری ڕۆمانــی نوێ ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی بیســته‌مدا پێك ده‌هێنن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫موزیل لــ ‌ه ڕۆمان ‌ه گه‌وره‌كه‌یــدا «مرۆڤی‬ ‫بێئــه‌دگار» به‌تایبه‌تی گرنگیی دابێت ب ‌ه‬ ‫قســه‌كردن ل ‌ه پێگه‌ی مرۆڤی سه‌رده‌م ل ‌ه‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانــدا‪ ،‬چونك ‌ه ســه‌رده‌مه‌ك ‌ه‬ ‫وای لێكردوو‌ه بێســیما و بێئه‌دگار بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر جۆیــس به‌تایبه‌تتر گرنگیی دابێت‬ ‫ب ‌ه شه‌پۆلی هۆشــی به‌ڕێژنه‌ و بااڵده‌ست‬ ‫به‌ســه‌ر هه‌ردوو كاتی خودی و بابه‌تیدا‪،‬‬ ‫ئه‌وا كات الی مارسێل پرووست ڕاڕاییه‌كی‬ ‫ســه‌ره‌كیی پێــك هێنــاوه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی كات به‌ هۆشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «گه‌ڕان بۆ كاتی له‌ده‌ستچوو»‬ ‫هیــچ نییــ ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه هه‌وڵی پرووســت ب ‌ه‬ ‫درێژایــی ســااڵنی كۆتایی ژیانــی‪ ،‬له‌ناو‬ ‫دڵی خه‌م و نه‌خۆشــیدا‪ ،‬بۆ گه‌یشتن به‌و‬ ‫گوزارشــتكردن ‌ه پێویســت ‌ه ل ‌ه په‌یوه‌ندیی‬ ‫هۆش ب ‌ه كاته‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پرووســت‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ساڵی ‪١٩٠٧‬ـــه‌و‌ه ده‌ستی كرد ب ‌ه‬ ‫نووســینی حــه‌وت به‌رگه‌كــه‌ی ك ‌ه ده‌قی‬ ‫ئــه‌م ڕۆمانــ ‌ه گه‌وره‌یــ ‌ه پێــك ده‌هێنــن‪،‬‬ ‫كاتێــك ســاڵی ‪ ١٩٢٧‬ســه‌ری نایــه‌وه‌‪،‬‬ ‫هێشــتا نووســینی هه‌مــوو ڕۆمانه‌كــه‌ی‬ ‫تــه‌واو نه‌كردبــوو‪ .‬لێره‌شــه‌و‌ه ڕۆمانه‌ك ‌ه‬ ‫كــ ‌ه دوابه‌شــی لــ ‌ه ســاڵی ‪١٩٢٧‬دا باڵو‬ ‫كرایه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه دوای مه‌رگی نووســه‌ر‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ته‌واونه‌كــراوی مایــه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ڕاستییشــدا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پرووســت زیاتــر ژیابای ‌ه و زیاتری‬

‫نووســیبایه‌‪ ،‬چاره‌نووسی ڕۆمانه‌ك ‌ه ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌بوو كــ ‌ه بــه‌رده‌وام بــ ‌ه ته‌واونه‌كراوی‬ ‫بمێنێتــه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئــه‌وه‌ی ڕۆمانه‌ك ‌ه هه‌ر‬ ‫لــ ‌ه بنه‌ڕه‌تــه‌و‌ه ده‌ربــاره‌ی كاتــه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئــه‌وه‌ی كاتیــش هه‌رگیــز تــه‌واو نابێت‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی بــه‌م جــۆر‌ه دڵنیامــان ده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یــ ‌ه پرووســت خــۆی ل ‌ه دانیشــتن ‌ه‬ ‫تایبه‌ته‌كاندا ده‌یوت‪ -‬ل ‌ه كاتی نووسینیدا‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌خست ‌ه ڕوو‪ -‬نیازی له‌م نووسین ‌ه‬ ‫تو‬ ‫گه‌ڕاندنــه‌وه‌ی كاتــ ‌ه كــ ‌ه تێده‌په‌ڕێــ ‌‬ ‫ده‌ستگرتن ‌ه پێیه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه الی پرووسته‌وه‌‪،‬‬ ‫كاتــی ڕابوردوو هه‌موو شــتێك ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫هه‌مانــه‌‪ ...‬ئێمــ ‌ه ته‌نیــا ل ‌ه ڕێگــه‌ی دوو‬ ‫ئامــرازه‌و‌ه ده‌توانین ده‌ســت به‌م كاته‌و‌ه‬ ‫بگرین و ئامرازی سێیه‌م بوونی نییه‌‪ :‬یان‬ ‫یاده‌وه‌ریــی خۆنه‌ویســت (نائه‌ڤان)‪ ،‬یان‬ ‫به‌رهه‌می هونه‌ریی خۆویســت (ئه‌ڤانی)‪.‬‬ ‫بــه‌م پێیــه‌ش‪ ،‬كــ ‌ه پرووســت «گــه‌ڕان‬ ‫بــۆ كاتــی له‌ده‌ســتچوو»ی نووســیوه‌‪،‬‬ ‫به‌رهه‌مێكی هونه‌ریــی ئافراندووه‌‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫دووتوێی خۆیدا یاده‌وه‌ریی خۆنه‌ویســتی‬ ‫هه‌ڵگرتووه‌‪.‬‬ ‫كاتێــك پرووســت ســاڵی ‪ ١٩٠٧‬لــ ‌ه‬ ‫نووســینی به‌رگــی یه‌كه‌مــی كتێبه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌ســتی ب ‌ه گه‌شــت ‌ه درێژه‌كه‌ی كرد‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ناونیشــانی ڕێگه‌‌ی به‌ره‌و ســوان (ساڵی‬ ‫‪ ١٩١٣‬باڵو بووه‌وه‌)‪ ،‬ل ‌ه ڕاستیدا بیری بۆ‬ ‫ئه‌و‌ه نه‌ده‌چوو ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌م كار‌ه حه‌وت‬ ‫به‌رگ و هه‌زاران الپه‌ڕه‌ی ده‌وێت و هه‌موو‬ ‫سااڵنی كۆتایی ته‌مه‌نی خۆی بۆ ته‌رخان‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌رهه‌مه‌كــ ‌ه مانگ ل ‌ه دوای مانگ‬ ‫و ســاڵ ل ‌ه دوای ســاڵ ل ‌ه ناخیدا له‌دایك‬ ‫ده‌بوو‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی پالنێكی گشــتگیری‬ ‫بۆ دانابێت‪ .‬نووسینه‌ك ‌ه ڕێژنه‌ی ڕوانگه‌ی‬ ‫پرووســت بوو بــۆ هونــه‌ر و كۆمه‌ڵگ ‌ه و‬ ‫كات‪ ،‬هه‌ر شــتێك ك ‌ه ده‌شــێت ڕوانگ ‌ه و‬ ‫چاوتێبڕینــی وه‌گێڕه‌كه‌ی (الراوی) بێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ناوی مارســێله‌‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه دووتوێی كات‬ ‫و هه‌نــاوی كۆمه‌ڵگ ‌ه و ناخــی خۆیدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌نــدی بــه‌م دوانه‌وه‌‪ ،‬لــ ‌ه هاتوچۆدا‬ ‫بوو‪ .‬ل ‌ه ڕاستیدا ڕۆچوونی وه‌گێڕ‪-‬پاڵه‌وان‬ ‫ب ‌ه به‌رهه‌مه‌كه‌دا ب ‌ه زۆر ڕه‌گه‌زی ده‌ره‌كیدا‬ ‫تێده‌په‌ڕی ك ‌ه هه‌ر زوو ده‌بوون ب ‌ه به‌شێك‬

‫ڕۆمانه‌كــ ‌ه کۆتایی نایەت‪ ،‬چونکە هــه‌ر ل ‌ه بنه‌ڕه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ده‌رباره‌ی كاته‌‪ ،‬كاتیش هه‌رگیز ته‌واو نابێت‬ ‫بــه‌اڵم نابێــت ئــه‌م قســه‌یه‌ لــ ‌ه خاڵ ‌ه‬ ‫لــ ‌ه ناخــی‪ :‬ســایكۆلۆژیای په‌یوه‌ندییــ ‌ه‬ ‫خێزانییه‌كان‪ ،‬په‌یوه‌ندیی ‌ه سێكسییه‌كان‪ ،‬ســه‌ره‌كییه‌ك ‌ه دوورمــان بخاتــه‌وه‌‪ :‬بــۆ‬ ‫په‌یوه‌نــدی له‌گــه‌ڵ هونــه‌ر و به‌تایبــه‌ت مارسێل پرووست‪ ،‬ئه‌م ڕۆمان ‌ه گۆڕه‌پانی‬ ‫موزیک و شــێوه‌کاری و چیرۆكنووســین‪ .‬ملمالنێ بــوو له‌گــه‌ڵ كات وه‌ك دوژمنی‬ ‫ئه‌مــ ‌ه جگــ ‌ه لــ ‌ه ڕامانــی گاڵته‌جاڕان ‌ه ل ‌ه ژمــار‌ه یــه‌ك و هه‌ره‌گــه‌وره‌ی مــرۆڤ‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی فه‌ڕه‌نســیی خۆبه‌شــتزان له‌و پرووست ك ‌ه ل ‌ه دوای مردنی دایكی ل ‌ه ساڵی‬ ‫كاتــه‌ی وه‌رچه‌رخانی ژیانی «كۆمه‌ڵگه‌ی ‪١٩٠٥‬دا هه‌ســتی ب ‌ه ته‌نیاییه‌كی سامناک‬ ‫پۆســت دره‌یفوس» (مه‌به‌ســت ئه‌لفرێد و بــ ‌ه ده‌ربازبوونی ل ‌ه هه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫دره‌یفوســ ‌ه كــ ‌ه ئه‌فســه‌رێكی جووله‌كــ ‌ه خێزانــی ده‌كرد‪ ،‬بۆ یه‌كه‌م جار ل ‌ه ژیانیدا‬ ‫بوو ل ‌ه ســوپای فه‌ڕا‌نســیدا و ب ‌ه تۆمه‌تی هه‌ســتی كــرد لــ ‌ه ڕووبه‌ڕووبوونــه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رده‌كه‌یــدا‪ ،‬كــ ‌ه کاژێره‌كانــی ته‌مه‌نی‬ ‫ناپاكیكردن دادگایی و زیندانی كرا)‪.‬‬

‫نەمای پۆست مۆدێرنە‬

‫‪ )Tarantino‬دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫لــەو بارەیــەوە ئەبینین کــە چۆن کاری‬ ‫گواســتنەوە ئەکــەن لــە نێــوان فیلمــی‬ ‫ڕۆژئاوایــی (‪ )Western Film‬و‬ ‫فیلمــی جەنگی (‪ )War Film‬و فیلمی‬ ‫کۆمیدیدا (‪ )Comedy Film‬لەســەر‬ ‫شــێوازی باســتەر کیتــۆن (‪Buster‬‬ ‫‪ )Keaton‬و مێل برووکس‬

‫لەگــەڵ‬ ‫‪)Mel‬‬ ‫(‪Brooks‬‬ ‫کاریگەربوون بە فیلمە کۆنە باوەکان وەکو‬ ‫فیلمەکانــی (جارێــک ئەمــە ڕووی دا لــە‬ ‫ڕۆژئاوا) و (دۆالرێکی زیاتر)‪.‬‬ ‫ئایــا گۆدار گرنگی ئەدات بە ســینەمای‬ ‫بڕین و پێکەوەلکان لەســەر ئەو شێوازەی‬ ‫کە فیلمەکــەی نزیک بکاتــەوە لە بینەری‬ ‫میللــی گشــتی هــەر وەک چــۆن پۆســت‬ ‫مۆدێرنــەکان دەیکەن؟ یاخــود فیلمەکانی‬ ‫گۆدار تا ئێســتاش بە هەموو پێودانگەکان‬ ‫وا دادەنرێت کــە تەنها بۆ بینەری تایبەتە‬ ‫(‪)Elite Film‬و گوزارشــت لە بلیمەتی‬ ‫خوڵقێنەرەکەی دەکات‪.‬‬ ‫زۆرێــک لــە ڕەخنەگرەکانــی ڕۆژئــاوا‬ ‫بۆچوونیــان وایــە کــە فیلمەکانــی گۆدار‬ ‫لــە هــەرە فیلمــە قــورس و گرانەکانن بۆ‬ ‫تێگەیشتن ئەوەش بەهۆی ئەو گواستنەوە‬ ‫لە نــاکاوە تیژەی کە زۆر کات چاو هیالک‬ ‫ئەکات‪ ،‬بە تایبەتی کە دەنگ تایبەتمەندی‬ ‫خــۆی ئەپارێزێــت بەدەر لــە تایبەتمەندی‬ ‫وێنــە‪ ،‬بە شــێوەیەک وا لە بینــەر ئەکات‬ ‫زیاتــر بە ئاگابێــت و بتوانێــت پەیوەندی‬ ‫دروســت بکات لــە نێوان وێنــە و دەنگدا‪،‬‬ ‫کــە ئەمــەش کارێکی ئاســان نییە بەهۆی‬ ‫ئەو بەدواهاتنە خیرایەی وێنە و دەنگەوە‪.‬‬ ‫گــۆدار لــە فیلمەکانیــدا بیرۆکــەی‬ ‫سەرەتاتکێ یاخود چاودێری لەسەر سێکس‬ ‫بــەکار ناهێنێت‪ ،‬لە کاتێکــدا بەکارهێنانی‬ ‫ئەم بیرۆکەیە بە پایەیەکی گرنگ دادەنرێت‬

‫لــە فیلمەکانــی پۆســت مۆدێرنــەدا‪ ،‬لــە‬ ‫کاتێکــدا ئەتوانین زۆر بە ڕوونی لە فیلمی‬ ‫ئیســڕائیلی بــە ناوبانگ (ســەردانی تیپی‬ ‫موزیــک) هەســتی پێ بکەین‪ ،‬ئــەم فیلمە‬ ‫هەوڵدانێک بوو بۆ پێشکەشــکردنی وێنەی‬ ‫پۆســت مۆدێرنە بۆ ئــەو پەیوەندییەی کە‬ ‫لــە نێوان میســرییەکان (لە زەمەنی دوای‬ ‫جەنــگ)و ئیســڕائیلییە گریمانەییەکاندا لە‬ ‫ڕێگەی وێنەگرتنی پەیوەندییەکی هەستیی‬ ‫ڕاســتەوخۆ و بەکارهێنانــی زۆرێــک لــە‬ ‫سیمبوڵەکان ‪.‬‬ ‫توخمێکی یاخــود ڕەگەزێکی گرنگی تر‬ ‫کە ســینەمای پۆســت مۆدێرنەی پێ جیا‬ ‫ئەکرێتــەوە‪ ،‬ڕەگــەزی (گاڵتەجاڕییــە بە‬ ‫مێژوو) کە پێویســتە وەک چارەنووســێک‬ ‫پێــی پــێ بکەنین و ڕەتــی بکەینەوە و لە‬ ‫ئاستی کەم بکەینەوە‪.‬‬ ‫ئایــا گــۆدار گاڵتــە بــە مێــژوو دەکات‬ ‫یاخــود لــە فیلمــە تازەکانیــدا ئیســتێک‬ ‫ئەکات لەبەردەم جیاوازییەکانی و ڕووداوە‬ ‫توندوتیژەکانــدا‪ ،‬بــۆ ئەوەی ســەرکۆنەی‬ ‫زۆڵــم و ڕەگەزپەرســتی و توندوتیــژی‬ ‫مرۆڤایەتــی و چەوســاندنەوەی ئادەمیزاد‬ ‫بــکات لە کۆمەڵگای ڕۆژئــاوادا کە بە هیچ‬ ‫جۆرێک تێر نابێت‪ ،‬وە هەموو ئەم شــتانە‬ ‫خودی مرۆڤ دروستی کردوون و بەسەریدا‬ ‫نەسەپێنراون‪.‬‬ ‫گۆدار شــێوازی جیاواز بــەکار ئەهێنێت‬ ‫لــە گێڕانەوەدا‪ ،‬بە جۆرێــک کە ناگونجێت‬

‫یاخــود یەکناگرێتــەوە لەگــەڵ شــێوازە‬ ‫باوەکانــی تــر لــە گێڕانــەوەی چیرۆکــدا‪،‬‬ ‫کــە بە ڕێــڕەوەی دیاریکــراودا ئەگوزەرێت‬ ‫و پێشــتر پێشــبینی کراوە‪ ،‬یــان بە پێی‬ ‫ئەو وەســفە بــاوە لۆژیکییەی کە لەســەر‬ ‫ســکرین هەیــە‪ ،‬گۆدار داهێنــان ئەکات لە‬ ‫شــێوازی گێڕانــەوەدا و تێکی ناشــکێنێت‬ ‫و وێرانــی نــاکات‪ .‬بەڵکو داهێنــان ئەکات‬ ‫لــە چوارچێــوەی پارێزگاریکــردن لەســەر‬ ‫بیرۆکەی خودی گێڕانەوەکە خۆی‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا ئەتوانین بەبێ گومان بڵێین‬ ‫کە گۆدار یەکێکە لە مەزنترین سینەماکارە‬ ‫ئەزمونگەرییەکان لەم ســەردەمەماندا‪ ،‬بە‬ ‫شــێوەیەک کە گۆدار ئەزمــوون ئەکات لە‬ ‫شــێوەدا‪ ،‬بەاڵم بەبێ ئــەوەی هیچ کاتێک‬ ‫دەستبەرداری ناوەرۆک بێت لە فیلمەکانیدا‪.‬‬ ‫گۆدار جارێکی تر ناوەرۆک دائەڕێژێتەوە‬ ‫و داڕشــتنی بۆ ئەکات بە پشتبەســتن بە‬ ‫ڕەتکردنەوەی زمانی باو‪ ،‬کە بە شێوەیەکی‬ ‫بونیــادی ئیفلیج بووە لە پێشکەشــکردنی‬ ‫وێنەیەکــی ڕاســتەقینەی ڕاســتگۆیانە بۆ‬ ‫ئــەو شــتانەی کە لە واقیعــدا ڕوو دەدەن‪،‬‬ ‫بە شــێوەیەکی تــر ئەوەی بۆ گــۆدار زۆر‬ ‫گرنگە واقیعە‪ ،‬واقیعی مێژووی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫هەروەهــا واقیعی ســینەما‪ ،‬بــە مانایەکی‬ ‫تــر گــۆدار دۆخــی ســینەما بــە خــودی‬ ‫ســینەما خــۆی ئەگۆڕێــت‪ ،‬دوای ئــەوەی‬ ‫دەستەوەســتان بوو لە گۆڕینــی واقیع بە‬ ‫سیاسەت‪.‬‬

‫و ڕۆژه‌كانــی ده‌ژمێرێــت‪ ،‬ته‌نیایــه‌‪ .‬به‌م‬ ‫جۆره‌‪ ،‬هه‌ســتی ده‌كرد تاریكی ل ‌ه ژیانیدا‬ ‫زیــاد ده‌كات و بێده‌نگــی زیاتــر بــاڵ‬ ‫ده‌كێشــێت‪ .‬چیتر نامــۆ نه‌بوو بۆ به‌ڕێز‪/‬‬ ‫من‪/‬وه‌گێــڕ ك ‌ه ل ‌ه ســه‌روه‌ختی «ڕێگه‌ی‬ ‫به‌ره‌و سوان»ـــه‌و‌ه ئاماد‌ه ده‌بوو‪ ،‬درێژ‌ه‬ ‫بــدات بــ ‌ه باســه‌كه‌ی و په‌ســن و ڕاڤه‌ی‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونــی ڕووداو و په‌یوه‌نــدی و‬ ‫كه‌ســێتییه‌كان بــكات كــ ‌ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫یاده‌وه‌رین‪ .‬چونك ‌ه هه‌موو ئه‌مانه‌ (داوای‬ ‫مافی خۆیان ده‌كــه‌ن دووبار‌ه بگه‌ڕێنه‌و‌ه‬ ‫ژیان‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان پێچه‌وانه‌ی ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌كات كــ ‌ه چــاوه‌ڕوان ده‌كرا ل ‌ه به‌شــی‬ ‫یه‌كه‌مــدا بیكات)‪ .‬به‌شــه‌كانی دواتر ئه‌م‬ ‫ناونیشانانه‌یان هه‌یه‌‪ :‬ل ‌ه سێبه‌ری كچانی‬ ‫نه‌وڕه‌ســدا‪ ،‬ڕێگــه‌ی بــه‌ره‌و گورمانــت‪،‬‬ ‫ســودووم و گومڕاهـ‪ ،‬یه‌خسیر‪ ،‬ئه‌لبرێتین‬ ‫خۆی ده‌شارێته‌و‌ه (ك ‌ه پاشان ناونیشانی‬ ‫«هه‌ڵهاتــوو» و دواجاریــش «كاتــی‬ ‫گه‌ڕاوه‌« وه‌رده‌گرێت‌)‪.‬‬ ‫بــ ‌ه شــێوه‌یه‌كی گشــتی‪ ،‬ده‌توانیــن‬ ‫ڕۆمانی «گه‌ڕان بۆ كاتی له‌ده‌ســتچوو»‪،‬‬ ‫لــ ‌ه ڕووی بناغــه‌وه‌‌‪ ،‬تــا ڕاده‌یــه‌ك بــ ‌ه‬ ‫ڕۆمانێكــی بازنه‌یــی دابنێیــن‪ .‬چونكــ ‌ه‬ ‫لــه‌و الپه‌ڕانــه‌ی كۆتایــی كــ ‌ه پرووســت‬ ‫نووســیونی‪ ،‬ب ‌ه مارســێلی وه‌گێڕ كۆتایی‬ ‫دێت و لــ ‌ه ناو خۆیدا چه‌نــد به‌هره‌یه‌كی‬ ‫هونــه‌ری ده‌دۆزێته‌وه‌‪ .‬ئــه‌م دۆزینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫په‌لكێشــی ده‌كات بۆ نووسینی ڕۆمانه‌ك ‌ه‬ ‫ك ‌ه خوێنه‌ر ئێستا هه‌ر حه‌وت به‌رگه‌كه‌ی‬ ‫خوێندووه‌تــه‌وه‌‪ .‬ئــه‌و گیانه‌ی به‌گشــتی‬ ‫به‌ســه‌ر به‌رهه‌مه‌كــ ‌ه و هه‌ڵوێســته‌كانی‬ ‫مارســێل‪-‬ی وه‌گێڕ‪-‬دا بااڵده‌ســته‌‪ ،‬گیانی‬ ‫ونبوون و بێئومێدی و له‌ده‌ستدانی توانای‬ ‫خۆگونجاندنــه له‌گــه‌ڵ ئه‌زموونه‌كانــی‬ ‫‌‌‬ ‫ڕابــوردوودا‪ ،‬نه‌هامه‌تی به‌رامبه‌ر بۆشــیی‬ ‫په‌یوه‌ندییــ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ...‬هه‌رچی‬ ‫هه‌وڵــی مرۆییشــه‌‪ ،‬ته‌نیا ل ‌ه ئاســۆگه‌ی‬ ‫هێزی وێرانكه‌ری كاته‌وه‌ ده‌بینێرێت‪.‬‬ ‫ئــه‌و كه‌ســانه‌ی‪ ،‬بــ ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئاماژه‌كانــی ڕۆمانه‌كه‌‪ ،‬بــ ‌ه پله‌ی یه‌كه‌م‬ ‫وه‌ك به‌رهه‌مێكــی فه‌لســه‌فی ســه‌یریان‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬هه‌ڵ ‌ه نه‌بــوون‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ندێــك جاریــش لێكۆڵینه‌وه‌كانیــان‬ ‫بــه‌ره‌و ئــه‌و ئه‌نجامگیرییــ ‌ه په‌لكێشــی‬ ‫كردبــن ك ‌ه الیه‌ن ‌ه هزری‪-‬فه‌لســه‌فییه‌كه‌ی‬ ‫ڕۆمانه‌كــ ‌ه به‌ســه‌ر الیه‌نــ ‌ه هونه‌رییــ ‌ه‬ ‫داهێنه‌رانه‌كه‌یــدا زاڵ بووبێــت‪ ،‬چونكــ ‌ه‬

‫«گــه‌ڕان بــۆ كاتــی له‌ده‌ســتچوو» بــ ‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌و ڕۆمان ‌ه یه‌كه‌مینانه‌ی سه‌ده‌ی‬ ‫بیســته‌م داده‌نرێــت‪ ،‬هه‌ڵبــه‌ت ئه‌گــه‌ر‬ ‫مه‌به‌ســتێكی ل ‌ه پشــته‌و‌ه نه‌بووبێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫«فینۆمینۆلۆجــی»ی هۆســێرل ده‌ســت‬ ‫پێــده‌كات بۆ گوزارشــتكردن ل ‌ه هونه‌ری‬ ‫ته‌واو ل ‌ه پرۆســه‌ی ڕاڤه‌كردنی جیهانێكدا‬ ‫كــه‌ ته‌نیا لــ ‌ه ناو هۆشــی تاكه‌كه‌ســیدا‬ ‫بوونــی هه‌یــه‌‪ ،‬بــ ‌ه جۆرێــك‪ ،‬ده‌شــێت‬ ‫هــاوڕا بین له‌گه‌ڵ ئــه‌و ڕه‌خنه‌گرانه‌ی ك ‌ه‬ ‫پێیان وایــ ‌ه «بایه‌خی فینۆمینۆلۆجییان ‌ه‬ ‫لــ ‌ه به‌رهه‌مه‌كــه‌ی پرووســتدا له‌وه‌دایــ ‌ه‬ ‫كــ ‌ه ده‌گاتــ ‌ه شــیكردنه‌وه‌یه‌كی قــووڵ‬ ‫بــۆ هۆشــێكی هه‌ژێنــه‌ر و ناســك تــا‬ ‫ئه‌وپــه‌ڕی»‪ .‬بــ ‌ه تایبه‌تــی لــ ‌ه نــاو ئه‌م‬ ‫شــیكردنه‌وه‌یه‌دا ئه‌گه‌رێــك هه‌یــ ‌ه بــۆ‬ ‫ده‌ركه‌وتنی جۆر‌ه ڕه‌هه‌ندێكی ئایدیااڵنه‌ی‬ ‫داره‌ته‌كانــی هــۆش و هه‌ســته‌كان و‬ ‫ی ناوه‌كیــی كه‌ســێتییه‌كان‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ژیان ‌‬ ‫ده‌بێــت جارێكــی دیكــه‌ش بڵێینه‌و‌ه الی‬ ‫پرووســت هاوبه‌شــییه‌كی ته‌واو ل ‌ه نێوان‬ ‫هــۆش و كاتدا هه‌یــه‌‪ ،‬دوو پێكهێنه‌ر ك ‌ه‬ ‫وه‌ك هاوبــه‌ش وان و لێــك جیا نابنه‌وه‌‪.‬‬ ‫چونك ‌ه «كات بنچینه‌ی هۆشه‌‪ ،‬هۆشیش‬ ‫بنچینه‌ی كاتــه‌« وه‌ك ئه‌وه‌ی یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫پسپۆڕ‌ه فه‌ڕا‌نسییه‌كانی ئه‌ده‌بی پرووست‬ ‫پێداگیری له‌ســه‌ر ده‌كات و ئه‌مه‌شــی بۆ‬ ‫زیــاد ده‌كات‪« :‬لــ ‌ه الیه‌كه‌وه‌‪ ،‬پرووســت‬ ‫باســی کات ده‌كات‪ ،‬بــ ‌ه زمانێــك كــ ‌ه‬ ‫له‌گــه‌ڵ زمانــی میتافیزیكای كالســیكدا‬ ‫یــه‌ك دێته‌وه‪ ،‬زمانێك ك ‌ه ل ‌ه ســه‌رده‌می‬ ‫ئه‌رســتۆوه‌ تــا ده‌گاتــ ‌ه بێرگســۆن و‬ ‫هۆسێرل و ته‌نانه‌ت هایدیگه‌ریش‪ ،‬به‌سه‌ر‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا زاڵ بووه‌‪ ،‬تا به‌ڵگ ‌ه بهێنێته‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كات و ئه‌به‌دیه‌ت دژبه‌یه‌کن‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی تریشــه‌و‌ه بۆ ئــه‌وه‌ی ڕۆبچێت ‌ه‬ ‫نێو كاتێكــی تاهه‌تاییــه‌وه‌‌‪ ،‬كاتێكی تر‪،‬‬ ‫كاتی گه‌ڕێنراوه‌‌«‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێــک بــێ‪ ،‬وا ده‌رده‌كه‌وێــت‬ ‫پرووســت لــ ‌ه ملمالنێــی له‌گــه‌ڵ كاتدا‪،‬‬ ‫ملمالنێیه‌ك كــ ‌ه ڕۆمان گۆڕه‌پانه‌كه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫هه‌ستناســك بێــت‪ ،‬به‌تایبه‌تــی كــ ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزد‌ه و سه‌ره‌تاكانی‬ ‫ســه‌ده‌ی بیســتدا ژیاوه‌‪ ،‬دوو ســه‌د‌ه ك ‌ه‬ ‫چه‌نــد ته‌واوكــه‌ری یه‌كدیــن‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش‬ ‫لێــك جیــاوازن‪ ،‬وا ده‌رده‌كه‌وێــت چه‌كی‬ ‫یه‌كه‌مــی خۆی كردبێت بــ ‌ه مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ كاتێكی تایبه‌تدا‪ ،‬ل ‌ه یاده‌وه‌رییه‌و‌ه‬ ‫وه‌ری گرتبێــت و گۆڕیبێتــی بــۆ بوونی‬ ‫هه‌ســتپێكراو‪ ،‬لــه‌و ڕۆژانێــك هه‌ڵهاتبێت‬ ‫ك ‌ه بۆ ئه‌و ســنووردار بووه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی‬ ‫ک ‌ه خــود الی ئه‌و لــ ‌ه ئافراندنی جیهانی‬ ‫تایبه‌تی كاتدا ڕۆڵی یه‌كه‌می بینبێت‪.‬‬ ‫پرووست ســاڵی ‪ ١٨٧١‬له‌دایك بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه منداڵییــه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه نێو هونه‌ره‌كانی‬ ‫تردا زیاتر هۆگری موزیك بووه‌‪ .‬لێره‌شه‌و‌ه‬ ‫هه‌ر زوو ڕووی كردووه‌ت ‌ه هونه‌ر و ئه‌ده‌ب‬ ‫و خۆی یه‌كالیــی كردووه‌ته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ببێت ب ‌ه ڕه‌خنه‌گر و نووســه‌ر و دواتریش‬ ‫ڕۆماننــووس‪ .‬ئه‌وه‌ی ئاواته‌خــوازی بوو‪،‬‬ ‫پێی گه‌یشت و به‌تایبه‌تی ب ‌ه هۆی «گه‌ڕان‬ ‫بۆ كاتی له‌ده‌ستچوو»ه‌و‌ه بوو ب ‌ه یه‌كێك‬ ‫له‌ گه‌وره‌ترین نووســه‌ره‌كانی ســه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێت‬ ‫ئاماژ‌ه بۆ ئه‌و‌ه بكه‌یــن ك ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫ســه‌ره‌تای‪ ،‬وه‌ك «خۆشــییه‌كان و‬ ‫ڕۆژه‌كان» زۆر ســه‌رنجڕاكێش نه‌بــوون‪،‬‬ ‫هه‌روه‌تــر ئامــاژ‌ه بۆ ئــه‌وه‌ش بكه‌ین ك ‌ه‬ ‫نووســین ‌ه تیۆرییه‌كانــی‪ ،‬بــ ‌ه تایبــه‌ت‬ ‫په‌رتووکه‌كــه‌ی له‌باره‌ی ســه‌نت بیڤه‌وه‌‪،‬‬ ‫نه‌بــوو‌ه هــۆی ئــه‌وه‌ی پله‌وپایه‌یه‌كــی‬ ‫ڕه‌خنه‌یی ڕاســته‌قین ‌ه ده‌ســته‌به‌ر بكات‪.‬‬ ‫له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ش‪ ،‬ده‌بــوو بــه‌و ناوبانگــ ‌ه‬ ‫تایبه‌تــ ‌ه كۆڵ بدات‪ ،‬ك ‌ه ڕۆمان ‌ه بنچینه‌یی‬ ‫و مه‌زنه‌كــه‌ی بــۆی به‌دی هێنــا «گه‌ڕان‬ ‫بــۆ كاتی له‌ده‌ســتچوو» و ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫گرنگترین به‌رهه‌م ‌ه وێژه‌ییه‌كانی ســه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م داده‌نرێت‪.‬‬ ‫الحیاة ‪٢٠١٤/٦/٣٠‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )484‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/12/14‬‬

‫‪4‬‬

‫(‪)9,8,7,6,5,4,3,2,1,0‬‬

‫ئاریان ئەبووبەکر‬ ‫ئه‌وه‌ ئێستا ساڵی چه‌نده‌؟‬ ‫ئەوە ئێستا مانگی چەندە؟‬ ‫ئەوە ئێستا چەند شەمەیە؟‬ ‫ئەوە ئێستا كاتژمێر چەندە؟‬ ‫ئەوە ئێستا ساڵی چەندە؟‬ ‫وا ده‌مانچه‌ به‌ كیلۆ ده‌فرۆشن‬ ‫یۆرانیۆم به‌ قیست ده‌ده‌ن‬ ‫ده‌باب ‌ه وه‌ك ئه‌وه‌ی بیه‌وێت ئاسایی بێت به‌ ناو كۆاڵنه‌كاندا‬ ‫دێن و ده‌ڕۆن‬ ‫به‌اڵم ده‌بابه‌ ئاسایی نییه‌ ‪.‬‬ ‫موشه‌ك و ئامێری سه‌یر سه‌یری شه‌ڕ به‌ به‌فه‌رده‌ ده‌فرۆشن‬ ‫پێویستیامن به‌مانه‌ نییه‌‬ ‫پێویستیامن ب ‌ه سابون ‌ه‬ ‫پێویستیامن به‌ لفكه‌ و تایته‌‬ ‫پێویستیامن به‌ دایبییه‌‬ ‫پێویستیامن ب ‌ه شتی ژنانه‌و شتی پیاوانه‌یه‌‬ ‫پێویستیامن به‌ كاغه‌زه‌‬ ‫پێویستیامن به‌ حه‌ب و رشوب و ده‌رزییه‌‬ ‫پێویستیامن ب ‌ه ماركه‌ و نازناوه‌‬ ‫پێویستیامن به‌ ستایڵ و ددانی ده‌ستكرده‌‬ ‫درۆ ده‌كه‌م پێویستیامن به‌ هیچ نییه‌‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ وای له‌ گوڵ كرد ببێت به‌ پالستیك‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ وای له‌ ئاو كرد ئاو نه‌بێت‬ ‫ئه‌م شه‌ڕ ‌ه زۆر زۆر شتی كرد‬ ‫بێهۆشم كه‌ن هه‌ر هۆشم هه‌یه‌ و خه‌فه‌تی ئه‌م شه‌ڕه‌‬ ‫ده‌مكوژێت‬ ‫پێویستیامن ب ‌ه هیچ نیی ‌ه ته‌نها پێویستیامن به‌وه‌یه‌ شه‌ڕ ته‌واو‬ ‫بێت‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ ژیانی ناخۆش كردووه‌‬ ‫ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ژیامنان ئیكسپایه‌ر ئه‌كات‬ ‫هیچ مه‌ڕۆ‬ ‫هیچ مه‌وه‌سته‌‬ ‫هیچ پێمه‌كه‌نه‌‬ ‫هیچ مه‌گری‬ ‫هیچ مه‌فڕه‌ و هیچ مه‌نیشه‌ڕه‌وه‌‬ ‫هیچ به‌كار مه‌هێنه و هیچ دروست مه‌كه‌‬ ‫ته‌نها هاوكارمان به‌ بۆ وه‌ستانی ئه‌م شه‌ڕه‌‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ ڕه‌نگی هه‌وای گۆڕی‬ ‫شه‌ڕ پیسه‌ چڵكنه‌‬ ‫هه‌موو غه‌ساله‌كانی دنیا ناتوانن شه‌ڕ بشۆن ناتوانن شه‌ڕ پاك‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‬ ‫شه‌ڕ پاك نابێته‌وه‌‬ ‫ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ ك ‌ه نۆ كوڕم هه‌ن و له شه‌ڕن‬ ‫ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ كه‌ نۆ كچم هه‌ن و لێم ون بوون‬ ‫ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ كه‌ دوژمنه‌كان ژنه‌كه‌میان لێفڕاندووم‬ ‫ئه‌و هه‌سته‌م هه‌یه‌ كه‌ خوشك و برا و باوك و دایكم له‌ شه‌ڕن‬ ‫بیر بكه‌ره‌وه‌ من چه‌ند خه‌فه‌تم هه‌یە؟‬ ‫كوڕه‌كانم لێره‌ نین‬ ‫كچه‌كانم ل ‌ه كوێن‬ ‫كوا ژنه‌كه‌م‬ ‫دایك و باوكم كوان‬ ‫دڵم پڕه‌ ده‌گریم‬ ‫تا نۆ سه‌ده‌ی تر من ده‌گریم‬ ‫جنێو ب ‌ه شه‌ڕ ده‌ده‌م‬ ‫شه‌ڕ منی كوشت وا مه‌زانه‌ كه‌ من ماوم‬ ‫ده‌مه‌وێت ئه‌م شه‌ڕه‌ ته‌واو بێت‬ ‫ده‌مه‌وێت كارێك بكه‌م ك ‌ه ئه‌م شه‌ڕه‌ بوه‌ستێنم‬ ‫ده‌مه‌وێت شه‌ڕ ته‌واو ته‌وا بێت‬ ‫تكایه‌ با ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ته‌واو بێت ‪.‬‬ ‫له‌ شه‌ممه‌و ‌ه تا هه‌ینی ئه‌ڵێم ئه‌مڕۆ نا به‌یانی شه‌ڕ ته‌واو‬ ‫ده‌بێت‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ده‌چمه‌ به‌رده‌م شه‌ڕ و به‌ هه‌موو هێزم ئه‌مه‌وێت زللـه‌یه‌كی‬ ‫لێبده‌م لێی ناده‌م‬ ‫ده‌چمه‌ به‌رده‌م شه‌ڕ و لیمۆ ده‌خۆم لیمه‌ندۆزی ده‌كه‌م به‌‬ ‫برینه‌كامنه‌وه‌ ده‌ڵێم ئه‌ها ئه‌وه‌تا خه‌تای تۆیه‌ ئه‌م هه‌موو برینه‌‬ ‫ئه‌و تێناگات و تێده‌گات ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕه‌ یه‌ك ده‌قه‌ زووتر ته‌واو ببوایه‌‬ ‫ئه‌وان نه‌ده‌مردن‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕه‌ یه‌ك سانییه‌ زووتر ته‌واو ببوایه‌‬ ‫ئه‌و هه‌موو منداڵه‌ نه‌ده‌گریان‬ ‫زه‌وی خه‌ریكه‌ ده‌بێت ب ‌ه سه‌رقه‌برانێكی گه‌وره‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ئەم‌شه‌ڕ ‌ه زوتر ته‌واو ببوایه‌‬ ‫زۆر شتی تر ڕوویان ئه‌دا‬ ‫ئه‌سڵه‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ڕووی نه‌دایه‌‬ ‫ملیاره‌ها شتی تر ژیامنانی خۆش ده‌كرد‬ ‫ئه‌گه‌ر شه‌ڕ نه‌بوایه‌‬ ‫گه‌وره‌ترین درۆ كه‌ كردبێتم ئه‌وه‌یه‌ كه‌ وتم ئەگه‌ر شه‌ڕ نه‌بوایه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر شه‌ڕ نه‌بوایه‌‬ ‫نۆ ملیار گوڵامن ده‌ڕواند‬ ‫دارودیوارمان ده‌كرد ب ‌ه ئاو‬ ‫ئه‌و هه‌موو گۆرانییه‌ خۆشه‌مان ده‌وت‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ پێده‌كه‌نین ته‌نانه‌ت سكامن ده‌كه‌وت ‌ه ئازار‬ ‫زۆر تووڕه‌ ده‌بم‬ ‫ئه‌كه‌ر شه‌ڕ نه‌بوایه‌ زۆر شت ده‌بوو كه‌ ئێستا نین‬ ‫تووڕه‌ ده‌بم‬ ‫هه‌ر جارێك فیشه‌كێك ده‌ته‌قێرنێت‬ ‫هه‌ر جارێك شه‌ریكه‌یه‌كی دروستكردنی ده‌مانچه‌ په‌یدا ده‌بێت‬ ‫چه‌ندین ته‌ن هه‌وا ده‌مرن‬ ‫چه‌ندین منداڵ بێخه‌ون ده‌بن‬ ‫تووڕه‌تر ده‌بم‬ ‫قاچ ده‌نێم به‌ ده‌بابه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه قژم ته‌یاره‌ جه‌نگییه‌كان ده‌وه‌ستێنم‬ ‫به‌سه‌ر جه‌یشه‌كان ڕاو ده‌نیم ‪.‬‬ ‫خه‌به‌رم ده‌بیته‌وه‌ من هه‌ر ب ‌ه قه‌ده‌ر دۆشه‌كه‌كه‌مم‬ ‫خۆزگ ‌ه ئه‌م شه‌ڕه‌ خه‌ون بێت‬ ‫له‌ خه‌و هه‌ستام براكانم ك ‌ه له‌ خه‌وه‌كه‌مدا شه‌هید بوون‬ ‫ئێستا به‌ جلی كوردییه‌وه‌ له‌ المه‌وه‌ وه‌ستاون ده‌توت خه‌ریكی‬ ‫وێنه‌گرتنن‬ ‫خوشكه‌كانم ك ‌ه فڕێرنابوون‬ ‫به‌ ماكسیی ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌و ‌ه هه‌ر ل ‌ه ته‌نیشتمه‌و ‌ه بوون ئه‌وان‬ ‫زیاتر به‌ نیازبوون وێن ‌ه بگرن‬ ‫منداڵه‌كامنان بنێشتی كوردییان ده‌جوو‬ ‫هه‌ر له‌ ته‌نیشتامنه‌وه‌ بوون وا دیاربوون خه‌ریكن ڕیكالم بۆ‬ ‫بنێشتی كوردی ده‌كه‌ن و ئا ئێستا خه‌ریكی وێنه‌گرتنن‬ ‫باوكم ده‌یوت ئا ڕۆڵ ‌ه سه‌ر و ڕیشم بۆ چاك كه‌ن‬ ‫دایكم خه‌ریك بوو چاوی ڕه‌ش ده‌كرد به‌ ساقه‌ی چاوه‌كانی بم‬ ‫هه‌ردووكیان له‌ ناوه‌ڕاستی ئێمه‌دا وه‌ستابوون‬ ‫وا دیار بوون كه‌ به‌ نیازن وێنه‌ بگرین‬ ‫كامێراكه‌م ل ‌ه سه‌ر پڕۆگرامی (‪ )Auto‬دانا بوو به‌رامبه‌ر‬ ‫هه‌مومان تا هه‌مومان له‌ وێنه‌كه‌دا هه‌بین‬ ‫كه‌چی شه‌ڕ هات و خۆی كێشا به‌ ناوه‌ڕاستامندا‬ ‫هه‌موومانی كرد به‌ نۆسه‌د پارچه‌وه‌‬ ‫له‌ خه‌و هه‌ستام ئه‌وان خۆیان ئاماد كردبوو بۆ وێنه‌گرتن‬ ‫كامێراكه‌م خست ‌ه سه‌ر پڕۆگرامی (‪)Auto‬‬ ‫شه‌ڕ نه‌هات‬ ‫وێنه‌كه‌مان گرت‬ ‫وێنه‌كان پڕن له‌ چیرۆك ‪.‬‬ ‫خۆزگه‌ شه‌ڕ خه‌ون بێت‬ ‫منداڵه‌كان له‌ ته‌شته‌ ئاوه‌كه‌دا مه‌له‌یان ده‌كرد ده‌توت ل ‌ه‬ ‫ده‌ریادا مه‌له‌ ده‌كه‌ن‬ ‫شه‌ڕ هات و خۆی كێشا به‌ ناوه‌ڕاستی ته‌شته‌كه‌دا‬ ‫منداڵه‌كان ب ‌ه ئاسامنه‌وه‌ ده‌توت مه‌له‌ ده‌كه‌ن له‌ خوێندا‬ ‫له‌ خه‌و هه‌ستام مناڵه‌كان مه‌له‌یان ده‌كرد له‌ ئاودا‬ ‫منداڵه‌كان مه‌له‌یان ده‌كرد له‌ هه‌وادا‬ ‫خۆزگ ‌ه ئه‌م شه‌ڕه‌ خه‌ون بێت‬ ‫دوو شوتیامن دانابوو‬ ‫شوتییه‌كامن قاش كرد‬ ‫نه‌نكم به‌و پێسته‌ جوانه‌یه‌و ‌ه له‌ژێر ئه‌و خــۆره‌ گه‌رمه‌دا‬ ‫ماستی ده‌دا ب ‌ه پشیله‌ك ‌ه و ده‌یویست تێی بگه‌یه‌نێت كه‌ بێته‌‬ ‫سێبه‌ره‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫باوكم ته‌ماته‌ی قاش قاش ده‌كرد‬ ‫دایكم بیری ل ‌ه سه‌رمای زستان و دورینی لیفه‌ ده‌كرده‌وه‌‬ ‫منیش وام هه‌ست نه‌ده‌كرد ك ‌ه تۆزێكی تر ده‌ڵێم‬ ‫شه‌ڕ هات‬ ‫كه‌چی‬ ‫شه‌ڕ هات و خۆی كێشا ب ‌ه ناوه‌ڕاستی شوتییه‌كه‌دا پشیله‌ك ‌ه‬ ‫فریا ناكه‌وێت بڵێت میاو‬ ‫شوتی و ماست و لێفه‌ و ئێمه‌ به‌و ناوه‌دا باڵو باڵو بووینه‌وه‌‪.‬‬ ‫خه‌به‌رم بۆوه‌‬ ‫خه‌به‌رم نه‌بۆو ‌ه چونك ‌ه تا ئه‌و كاته‌ نه‌خه‌وتبووم خه‌ریكی‬ ‫رواندنی شوتی و كاڵه‌ك و هه‌نار و هه‌نجیر و قه‌یسی و‬ ‫هه‌رمی و الله‌نگی و میوه‌ی سه‌یر سه‌یر بووین‬ ‫خۆزگ ‌ه شه‌ڕ‌ خه‌ون بێت‬ ‫یاریامن ده‌كرد تۆ هه‌ر لێت ده‌بردمه‌وه‌‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی خه‌فه‌ت نه‌خۆم خۆت دا به‌ دۆڕاندن تا من بیبه‌مه‌وه‌‬ ‫شه‌ڕ هات خۆی كێشا به‌ ناوه‌ڕاستی یارییه‌كه‌دا‬ ‫من هه‌روام ده‌زانی ئه‌مه‌ش یارییه‌‬ ‫به‌الم شه‌ڕ یاری نییه‌‬ ‫خۆزگ ‌ه ئه‌م شه‌ڕه‌ خه‌و بێت‬ ‫سه‌یری تیڤیامن ده‌كرد مناڵه‌كان وتیان ئه‌ی تۆ نه‌توت ئه‌گه‌ر‬ ‫شه‌ڕ ته‌واو بوو تیڤییه‌كه‌ ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر ئه‌فالم كارتۆن‬ ‫منیش تیڤییه‌كه‌م گۆڕی ‪.‬‬ ‫خۆزگه شه‌ڕ‌ خه‌ون بێت‬ ‫وا ڕێكامن خستبوو‬ ‫كه‌ نۆ ڕۆژی تر ئاهه‌نگی هاوسه‌رگیرییه‌كه‌مان بكه‌ین‬ ‫بیرمان له‌وه‌ ده‌كرده‌و ‌ه ئه‌م هه‌موو دڵخۆشییه‌ چییه‌؟‬ ‫ل ‌ه پێكه‌نینا خه‌ریك بوو ئه‌قرتاین‬ ‫شه‌ڕ هات و ئێمه‌ و بیرۆكه‌ی ئاهه‌نگه‌كه‌ی كرد ب ‌ه نۆسه‌د‬ ‫پارچه‌وه‌‬ ‫خه‌به‌رم بۆوه‌‬ ‫پێكه‌وه‌ چووین بۆ ناو ژیان‬ ‫خۆزگه شه‌ڕ‌ خه‌ون بێت‬

‫ل ‌ه پێشه‌وه‌ی ده‌فته‌رێكت ئه‌مه‌ت نوسیبوو‬ ‫خانوویه‌كم دۆزییه‌وه‌‬ ‫له‌ناو خانووه‌كه‌دا ژوورێك هه‌بوو‬ ‫ل ‌ه ژووره‌كه‌دا كتێبخانه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه الپه‌ڕه‌ی یه‌كێك له‌ كتێبه‌كاندا ئه‌مه‌ نوورسابوو‬ ‫جوجكێكم هه‌بوو‬ ‫تازە فێری گه‌نم‌خواردن بووبوو‬ ‫تۆ قاچت پیادا نا‬ ‫ڕیخۆڵه‌ی جوجكه‌كه‌ له‌ ده‌میه‌و ‌ه هاته‌ ده‌ره‌وه‌‬ ‫من زۆر بۆی گریام‬ ‫تا ڕیخۆڵه‌م كه‌وت ‌ه ئازار و به‌ په‌له‌په‌ل بردیانم بۆ نه‌خۆشخانه‌ ‪.‬‬ ‫هێنامیانه‌وه‌ بۆ ناو ژووره‌كه‌‬ ‫ئاسه‌واری جوجكه‌ك ‌ه هه‌ر مابوو له‌ به‌ینی كتێبه‌كه‌وه‌ ده‌مبینی‬ ‫ل ‌ه سووچی ژووره‌كه‌دا كراسه‌كه‌ی تۆ هه‌بوو‬ ‫نازانم ئه‌و كراسه‌ی تۆ له‌م ژووره‌دا چیی ده‌كرد‬ ‫ل ‌ه گیرفانی كرسه‌كه‌دا كاغه‌زێك دیار بوو‬ ‫وام ئه‌زانی له‌سه‌ر كاغه‌زه‌ك ‌ه ئه‌مه‌ نوورساوه‌ ‪.‬‬ ‫پێكامنان كه‌وتوونه‌ته‌ ناو زه‌وییه‌وه‌‬ ‫زه‌وی كه‌وتووەته‌ ناومانه‌وه‌‬ ‫هه‌تا هه‌تایه‌ ئاسه‌واری زه‌وی لێامن نابێته‌وه‌‬ ‫زه‌وی كاریگه‌ریی هه‌یه‌ له‌سه‌رمان‬ ‫ل ‌ه ژووره‌كه‌ی خۆمدا خه‌به‌رم بۆوه‌‬ ‫له‌سه‌ر زه‌ویی ژووره‌كه‌م بووم دۆشه‌كه‌كه‌م له‌ ته‌نیشتمه‌وه‌‬ ‫بوو‬ ‫من هه‌ر به‌ قه‌ده‌ر دۆشه‌كه‌كه‌م بووم ‪.‬‬ ‫یه‌كسه‌ر ته‌له‌فۆنم بۆ تۆ كرد‬ ‫ئه‌گه‌ر وه‌اڵمت بامایه‌ته‌وه‌ ئه‌مانه‌م پێ ده‌وتی‬ ‫پێم ده‌وتی‬ ‫ڕه‌نگی تۆ من ده‌شڵه‌ژێنێت‬ ‫چاوه‌كانم گه‌وره‌ ده‌بن ك ‌ه تۆ ده‌بینم‬ ‫ده‌نگی تۆ وا ده‌كات گوێكانم زل زل بنب‬ ‫بۆنت زۆر خۆش ‌ه تۆ بۆنی هیچت لێنایه‌ت‬ ‫زۆر خۆشه‌ كه‌ ئانیشكم به‌ر قۆڵت ده‌كه‌وێت و ناكه‌وێت‬ ‫زۆر خۆشه‌ ك ‌ه تۆ قسه‌ ده‌كه‌یت‬ ‫من هه‌ر سه‌یری ددانه‌كانت ده‌كه‌م تا به‌یانی‬ ‫من ده‌توانم هه‌مو ژیانم له‌ بینینی ددانه‌كانتدا سه‌رف بكه‌م‬ ‫زۆر خۆشه‌ كه‌ له‌ دووره‌وه‌ دێیت و به‌غیلی ب ‌ه بنی پێاڵوه‌كانت‬ ‫ده‌به‌م كه‌ چه‌ند نزیكن ل ‌ه پێكانته‌وه‌‬ ‫بنی پێكانت و ته‌پڵی سه‌رت بۆ من جێگای گرنگین‬ ‫كه‌ خۆت ده‌گۆڕیت‬ ‫عه‌الماتێك هه‌یه‌ ك ‌ه شه‌ریكه‌كان ده‌یده‌ن له‌ به‌شی پشته‌وه‌ی‬ ‫یه‌خه‌ی كراسه‌كان‬ ‫ته‌نانه‌ت جار جار به‌ غیلی به‌و عه‌الماتانه‌ش ده‌بم كه‌ چۆن‬ ‫به‌رملت ده‌كه‌ون‬ ‫تۆ ملت زۆر جوانه‌‬ ‫من چیم لێت ئه‌وێت‬ ‫یه‌كسه‌ر ته‌لفۆنت بۆ ده‌كه‌م‬ ‫ئه‌كه‌ر وه‌اڵمت بامایه‌ته‌وه‌ ئه‌مانه‌م پێ ده‌وتی‪...‬‬ ‫كیلۆیه‌ك ده‌مانچه‌‪.‬‬ ‫خوێن له‌سه‌ر زه‌وییەك ‌ه ڕژاو ‌ه مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ من بریندارم‬ ‫ده‌مانچه‌ ژیانی ناخۆش كردووه‌‬ ‫مرۆڤ ده‌توانێت بازێك بدات ‪ 9‬مه‌تر درێژ بێت؟‬ ‫مرۆڤ ده‌توانێت هه‌موو ته‌مه‌نی هه‌ر خه‌فه‌ت بخوات؟‬ ‫جاران وام ئه‌زانی عه‌موده‌كان گڵۆپ ده‌گرن نه‌مده زانی ئه‌وه‌‬ ‫مرۆڤه‌ عه‌مود و گڵۆپ و ده‌مانچه‌ش دروست ده‌كات‬ ‫مۆبایله‌كه‌مم ناشت‬ ‫شوتی له‌سه‌ر البتۆپه‌كه‌م قاش ده‌كه‌م‬ ‫مریشكه‌كان له‌ مجەمیده‌كاندا به‌ به‌ستوویی هێلكه‌یان كرد‬ ‫پشیله‌كان له‌ برسان نزیك بوونه‌و ‌ه ل ‌ه مرۆڤ‬ ‫ماسی به‌ زیندوویی له‌ ئاودا بوو‬ ‫عه‌یب نه‌بێت سواربوونی ته‌یاره‌ چێژی فڕینی نییه‌‬ ‫منیش وەك تۆ مرۆڤم تڕ لێ ئه‌ده‌م‬ ‫هه‌ر به‌ ئانقه‌ست دەتوانم قڕقێنه‌ لێ‌ده‌م‬ ‫لفك ‌ه زۆر جوانه‌ دوای ئـه‌وه‌ی كه‌ دوو كه‌س به‌ درێژایی‬

‫««‬

‫ته‌مه‌نێك خۆیانی پێ ده‌شۆن‪.‬‬ ‫مه‌نجه‌ڵ كه‌ ده‌قوپێت و فڕێی ده‌ده‌ن‬ ‫یان گوێزان ك ‌ه كول كول ده‌بێت و ناتوانێت یه‌ك موو ببڕێت‬ ‫نازانم هه‌ر ئه‌م شه‌ش حه‌وت ڕستەیه‌م بۆ خوێندرایه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫ده‌مویست بۆتی بخوێنمه‌و ‌ه‬ ‫من چیم لێت ده‌وێت‬ ‫ده‌مه‌وێت جارێك ده‌ست بده‌م له‌ نینۆكته‌وه‌‬ ‫یان جارێك ببم به‌ غه‌سال ‌ه‬ ‫ببم بە غه‌ساله‌ و له‌ناو مندا جله‌كانت بشۆردرێن‬ ‫تۆ جله‌كانت زۆر جوان و ساده‌ن‬ ‫به‌ تایبه‌تی ته‌نوور ‌ه ڕه‌شه‌ خه‌ت خه‌ته‌كه‌ت‬ ‫چیم لێت ده‌وێت‬ ‫ك ‌ه شه‌ڕم له‌گه‌ڵ ده‌كه‌یت ڕازی به‌ ئاشتت بكه‌مه‌و ‌ه‬ ‫هه‌رچیی شه‌ڕی دنیایه‌‬ ‫من ڕقم ل ‌ه هه‌موو شه‌ڕێك ‌ه‬ ‫به‌اڵم ئه‌و شه‌ڕانه‌ی تۆ له‌گه‌ل منی ده‌كه‌یت خراپ نین‬ ‫به‌اڵم وا باشرته‌ كه‌ ئاشت بیته‌و ‌ه ل ‌ه گه‌ڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر تۆ ئاشت بیته‌وه‌ ل ‌ه گه‌ڵم‬ ‫دڵنیام ئه‌وه‌ند ‌ه پێده‌كه‌نم تا ده‌مم ئه‌دڕێت‬ ‫ئه‌گه‌ر تۆ ئاشت بیته‌وه‌ له‌گه‌ڵم له‌ خۆشیان ڕێك ڕێك هه‌ر ئه‌و‬ ‫ساته‌ له‌ خۆشیان جه‌ڵده‌ لێم ده‌دات‬ ‫ده‌مرم‬ ‫نامرم‬ ‫نه‌خۆش ده‌كه‌وم‬ ‫یه‌كسه‌ر ته‌لفۆنت بۆ ده‌كه‌م‬ ‫ئه‌كه‌ر وه‌اڵمت بامایه‌ته‌و ‌ه ئه‌مه‌م پێ ده‌وتی‬ ‫چی ده‌به‌یت بیبه‌ بۆ خۆت‪ ،‬ته‌نها سه‌رم مه‌به‌‬ ‫چونك ‌ه تۆ له‌ناو سه‌ری مندایت‪.‬‬ ‫خۆزگه‌ ئه‌م شه‌ڕه‌ خه‌و بێت‬ ‫ڕائه‌كه‌م بۆ الی دكتۆر‬ ‫پێی ده‌ڵێم دكتۆر ده‌رزییەكم لێ بد ‌ه‬ ‫وام لێ بكات مبگه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ ساته‌كانی پێش شه‌ڕ‬ ‫به‌ مامۆستا ده‌ڵێم مامۆستا گیان شیعرێكامن پێ له‌به‌ر بكه‌ ك ‌ه‬ ‫باسی شه‌ڕ نه‌كات‬ ‫خۆزگ ‌ه شه‌ڕ نه‌بوایه‌‬ ‫خۆزگ ‌ه ئه‌م نووسینه‌م نه‌نووسییایه‌‪.‬‬ ‫خۆزگ ‌ه ئه‌م شه‌ڕه‌ خه‌ون بێت‬ ‫مرۆڤ ئه‌ڵغامێكی گه‌وره‌یه‌‬ ‫یان ده‌ته‌قێته‌وه‌ یان ناته‌قێته‌وه‌ یان ئه‌ڵغام نییه‌‬ ‫ب ‌ه هۆی شه‌ڕه‌وه‌ كه‌وتینه‌ ئاوه‌وه‌‬ ‫ب ‌ه هۆی شه‌ڕه‌و ‌ه ڕامانكرد و دڵامن له‌ جێی خۆی بوو‬ ‫ب ‌ه هۆی شه‌ڕه‌وه‌ چووین بۆ ئاسامن و ئۆكسجین نه‌ما‬ ‫مرۆڤ نییه‌ نه‌خۆش نه‌كه‌وتبێت‬ ‫مرۆڤ نییه‌ نه‌گریابێت‬ ‫هیچی تازه‌م نییه‌ بیڵێم شه‌ڕ شت ‌ه تازه‌كان له‌ناو ده‌بات‬ ‫شتی تازه‌ی بێ مانا دێنێت‬ ‫شه‌ڕ به‌م به‌شه‌ی نووسینه‌كه‌م پێده‌كه‌نێت‬ ‫وا ئه‌زانیت من هه‌زه‌لیم‬ ‫تكایه‌ با شه‌ڕ ته‌واو بێت‬ ‫كامتان له‌ چیدا سه‌رف كرد كات كه‌م كه‌می ماو ‌ه‬ ‫تكایه‌ با شه‌ڕ ته‌واو بێت‬ ‫له‌ شه‌ممه‌و ‌ه تا هه‌ینی ده‌ڵێم ئه‌مڕۆ نا به‌یانی شه‌ڕ ته‌واو‬ ‫ده‌بێت‬ ‫ئه‌ژنۆم ده‌شكێت ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ته‌واو نه‌بێت‬ ‫به‌ زووترین كات پیر پیر ده‌بم ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ته‌واو نه‌بێت‬ ‫خه‌فه‌ت دڵم ده‌ئاوسێنێت ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌ڕ ‌ه ته‌واو نه‌بێت‬ ‫شه‌ڕ داده‌نێم قسه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كه‌م‬ ‫یه‌كه‌م جار‬ ‫پێی ده‌ڵێم ته‌واو به‌‬ ‫دوه‌م جار‬ ‫گاڵته‌ و نوكته‌ی بۆ ده‌كه‌م تا پێبكه‌نێت‬ ‫ئاخر شه‌ڕ پێناكه‌نێت‬ ‫سێیه‌م جار‬ ‫مۆڕه‌ی لێ ئه‌كه‌م‬ ‫چواره‌م جار‬ ‫ده‌مه‌وێت تێی بگه‌یەنم كه‌ من ده‌مه‌وێت قسه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌م‬ ‫پێنجه‌م جار‬ ‫هیچی پێ ناڵێم با خۆی تێبگات‬ ‫شه‌شه‌م جار‬ ‫تا درێژیی زه‌وی هاوار ده‌كه‌م‬ ‫حه‌وته‌م جار‬ ‫به‌ بێده‌نگی‬ ‫هه‌شته‌م جار‬ ‫به‌ سه‌ریا ده‌ڕشێمه‌وه‌‬ ‫چی قسه‌ی ناخۆشه‌ پێی ده‌ڵێم‬ ‫نۆیه‌م جار‬ ‫ده‌مم پڕ ده‌كه‌م ل ‌ه ژه‌هر و ده‌م ده‌خه‌مه‌ ده‌می شه‌ڕه‌و ‌ه‬ ‫تا شه‌ڕ مبرێت‬ ‫جارێكی تر خۆزگ ‌ه شه‌ڕ خه‌ون بێت‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪٢٠١٥ - ٢٠١٣‬‬

‫ذمارة (‪ )275‬دوشةممة ‪2015/12/14‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪275‬‬ ‫یادەوەریی پەرتكراو‪ ..‬زیهنییەتی داگیركراو‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )275‬دوشةممة ‪2015/12/14‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫« لەگرنگی پرۆژەی خۆماڵیكردنەوە تا بەرپرسیارێتی بەپاشكۆكردنی گوتاری ئیسالمیی كوردیی»‬ ‫ژنێكی كوژراوی فەلەستینی پۆست دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هی ئەم ژنە مسوڵمانە كوردەی باكوور پۆست‬ ‫ناكرێت؟ نهێنییەكە لەچیدایە‪ ،‬جگە لە یادەوەری‬ ‫پەرتكراو‌و زیهنییەتی داگیركراو‪ .‬بۆیە هەموو‬ ‫ئەوانەی لــەرابــردوودا وەك نوێنەر‌و نمایندەی‬ ‫ئیسالمی توركیی‌و عەرەبیی‌و فارسی كاریان‬ ‫لەسەر شەتەكدانی ئیسالمی كوردەواریی كردووە‬ ‫بەو جــۆرە ئاینداریی‌و ئیسالمە سیاسیانەوە‪،‬‬ ‫بەرپرسیاری یەكەمن‪ ،‬كە لەئێستادا پرۆسەی‬ ‫پاشكۆبوونی فیكری مرۆڤی باوەڕداری ئێمە درێژە‬ ‫پێدەدەن‪.‬‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬ ‫پێش ووتن‬ ‫یەكێك ئۆردوگان بە سوڵتان دەزانێ‪ ،‬یەكێكی‬ ‫دی بە جەمسەرو قوتبی جیهانی ئیسالمی سووننە‬ ‫لەبەردەم هەژموونی فراوانخوازی شیعەگەرادا‪،‬‬ ‫یەكێ دەستخۆشی لەخستنە خــوارەوەی فڕۆكە‬ ‫رووسییەكە دەكات‌و بەجیهاد دژی روسی كافر‬ ‫لەقەڵەم دەدات‪ ،‬یەكێكی دی وتــارو فەتوای‬ ‫پشتیوانی بۆ ئاكەپە‌و توركیا دەردەكات‪ .‬یەكێك‬ ‫خەیاڵی الی تراژیدیاكانی رابیعە‌و میسرە‪ ،‬یەكێكی‬ ‫دی لە سعودیە‌و سەلەفییەكانی یەمەن‪ ،‬یەكێك‬ ‫یــادەوەری الی سینە زەنی مەراسیمی حسێنە‪،‬‬ ‫یەكێكی دی تازە بەتازە بەناوی ئال‌و بەیتەوە‬ ‫یادەوەری شمشێر وەشاندن لەكوردستان زیندوو‬ ‫دەكــاتــەوە‪ .‬بــەاڵم كــەس خەیاڵی الی بیارەی‬ ‫شەریف‌و مەدرەسە ئاینییەكانی قەرەداغی ئیبن‬ ‫قەرەداغی‌و كتێبە پەڕە زەردەكانی مەالی گەورەی‬ ‫كۆیە نیە‪ ،‬هەمووان لەسعودیە‌و یەمەن‌و لوبنان‌و‬ ‫توركیا‌و میسرو ئێران حزوریان هەیە‪ ،‬وەلێ كەس‬ ‫لێرە بوونی نییە لەكوردستان‪ ،‬كەس دڵ‌و هۆش‌و‬ ‫یادەوەری الی خەڵوەتگەی خواپەرستی مامۆستا‬ ‫مەال عەبدولكەریمی مودەریس‌و پیرانی تەرقەت‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫لێرە وەك گــوتــار وەك بــیــركــردنــەوە وەك‬ ‫یــادەوەری وەك زیهنییەت‪ ،‬هەمووان نوێنەری‬ ‫ئیسالمیی ســوونــنــەی ســەلــەفــی ســعــودیـە‌و‬ ‫یەمەن‌و سوننەی میسر‌و سووننەی ئاوێتە بە‬ ‫سێكیۆالریزم‌و ئەتاتوركیزمی توركیان‪ ،‬بەاڵم كەس‬ ‫نوێنەری ئاینداری خۆی نییە لەرووی سیاسیی‌و‬ ‫بیركردنەوەوە‪ .‬پرسیار ئەوەیە بۆچی یادەوەری‬ ‫ئاینی ئێمە پەرتبووە یان پەرتكراوە؟ بۆچی ئێمە‬ ‫ناتوانین وەك ئیسالمێكی تایپی كوردی رەسەنی‬ ‫خۆمان بیربكەینەوە‪ ،‬یاخود بۆ نەمانتوانیوە‬ ‫وەك ئیسالمیی توركی‌و میسری‌و فارسی تەوقی‬ ‫هەژموونی ئەو شەپۆل‌و تەوژمە ئاینی‌و ئیسالمییانە‬ ‫بــدەیــن‪ ،‬كــە لــــەدەرەوەی خــۆمــانــەوە روویــان‬ ‫لێكردووین؟ بۆچی لەرووداوەكانی ئێستادا یەكسەر‬ ‫یادەوەری ئێمە دابەش دەبێت بۆ جەمسەرەكانی‬ ‫جیهانی ئیسالمیی‌و رۆژئاوا‪ ،‬وردتریش بۆ ملمالنێی‬ ‫هەردوو بەرەی شیعە‌و سوننە؟‬ ‫لەبەرپرسیارێتی پرۆژەی خۆماڵیكردنەوە‌و‬ ‫بەرەو دادگاییكردنی بەپاشكۆكردنی گوتاری‬ ‫ئیسالمیی‬ ‫لــێــرە ئــیــســامــی ســیــاســیــی شـــانـــازی بە‬ ‫هەڵوێستەكانی ئــۆردوگــان‌و توركیاوە دەكــات‬ ‫لەرووداوی خستنەخوارەوەی فڕۆكە رووسیەكەدا‪،‬‬ ‫هەروەها بەحەماسەتەوە باس لە شان‌و شەوكەت‌و‬ ‫هەیبەتی ئیسالم دەكات لەسەر دەستی توركیا‬ ‫لەژێر سایەی حكومڕانی ئاكەپە‪ ،‬بــەاڵم قەت‬ ‫لەخۆیان نەپرسیوە ئەم ئیسالمە سیاسییەی‬ ‫توركیا‌و ئاكەپە‌و ئۆردوگان‌و پێتشریش نەجمەدین‬ ‫ئەربەكانی رابـــەرو هێمای ئیسالمی سیاسی‬ ‫توركیی لەكوێوە دەستیان پێكرد‌و چۆن توانیان‬ ‫بگەنە ئــەم ئاستەی ئێستا‪ ،‬كە رابەرایەتی‬ ‫واڵتێكی گەورەو گرنگی رۆژهەاڵتی ناوین‌و جیهانی‬ ‫ئیسالمیی بكەن؟ كەس لەكادیرانی ئیسالمی‬ ‫سیاسیی كوردیی توانای ئەوەی نەبووە بتوانێت‬ ‫بیر لەوە بكاتەوە‪ ،‬كە چۆن ئیسالمی توركیی‬ ‫توانی لەكۆتایی حەفتاكان‌و بەدرێژایی سااڵنی‬ ‫هەشتاكان خۆی لەبەردەم هەژموونی ئیسالمی‬ ‫شیعەگەرایی ئــێــرای‌و فــارســی پــاش شۆڕشی‬ ‫گەالنی ئێرانی ساڵی ‪‌1979‬و بااڵدەستبوونی‬ ‫باڵی ئاینی موحافزكاری نێو شۆڕشەكە‌و گۆڕانی‬ ‫ئاراستە‌و ئەجێندای شۆڕش بەرەو ئاودیوكردنی‬ ‫بنەماكانی شۆڕش‌و تەوژمی شیعەگەرایی خۆی‬ ‫بگرێت‌و نەهێڵێت ئاینداریی‌و ئیسالمەتی لەگوتارو‬ ‫كردارو كاركردنی سیاسیی‌و ئابووریی‌و تەنانەت‬ ‫كۆمەاڵیەتیشدا رەنگی ئەو مۆدێلە لەئیسالمی‬

‫تراژیدیای کوردانی موسڵمانی باکور‪ ،‬هەمان دین و هەمان پۆشاک‪ ،‬لەبەرامبەر ئیسالمی تورکیدا فەرامۆشکراون و کەس باسیان ناکات‬

‫سیاسیی شیعەگەرا بگرێت؟ یاخود لەدروستبوونی‬ ‫ئیخوان موسلیمینەوە لەكۆتایی بیستەكانەوە تا‬ ‫ئێستا بۆچی ئەو ئیسالمە توركییەی‪ ،‬كە فەتوا‌و‬ ‫وتاری پشتیوانی‌و هوتافی بۆ دەكێشرێت لەالیەن‬ ‫ئیسالمی سیاسی باشوورەوە نەیتوانیوە بەسەر‬ ‫مۆدێلی ئاینداری ئیسالمیی توركیدا‪ ،‬كە مۆركی‬ ‫تەسەوف‌و رێبازە سۆفیگەرییەكانی وەك نورسی‌و‬ ‫سلێمانیی‌و نەقشبەندی گرتووە زاڵببێت‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫هەموو بەهێزی‌و پشتیوانییە بەردەوامەكانی‬ ‫مسوڵمانانی جیهان‌و دامەزراوە ئابوورییە ئەهلییە‬ ‫گەورەكانی بەشێك لەواڵتانی كەنداو‪ ،‬نەیتوانی‬ ‫ئیسالمی سیاسیی توركی بكاتە پاشكۆی خۆی؟‬ ‫بەاڵم لەهەمانكاتدا بۆچی لەسادەترین رووداو‌و‬ ‫پێشهاتدا ئیسالمی سیاسیی ئێمە نەك ناتوانێت‬ ‫گوتاری سیاسیی‌و فیكری سەربەخۆی خۆی‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەستبەجێ دەبێتە پاشكۆ‌و وابەستەی‬ ‫ئیسالمیی توركیی‌و عەرەبیی‌و فارسی؟‬ ‫ئەم یادەوەرییە پەرتكراوە‪ ،‬بەبەرنامە كاری‬ ‫لەسەر كراوە‪ ،‬كاركردنەكەش هی ئێستا نییە‪ ،‬هەر‬ ‫لەهاتنی ئیسالمیی سیاسییەوە لەكۆتایی پەنجاكان‬ ‫بۆ عێراق‌و باشووری كوردستان كار لەسەر ئەوە‬ ‫كــرا‪ ،‬كە ئاراستە‌و جــواڵنــەوە‌و رەوتــێــك وەك‬ ‫درێژكراوەی مۆدێلی سیاسیی‌و ئاینداری ئیخوان‬

‫سیاسەت‌و بڕیارو‌ راسپاردەكانی ئیخوانی جیهانی‌و‬ ‫سەركردایەتییەكەی لەمیسر‌و عێراق‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خۆیان وەك رەوتێكی سەربەخۆی نێو ئیسالمی‬ ‫رەسەنی باشووری كوردستان بەردەوامبوون‪،‬‬ ‫تا دوای ناوەڕاستی هەشتاكان‌و بەدیاریكراوی‬ ‫لەساڵی ‪ 1987‬ســەرەڕای ناڕەزایی سەركردە‌و‬ ‫كادیرە بااڵكانی ئیخوانی كوردستان بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمیان دامــەزرانــد‪ ،‬بەڵگەی مەترسیداری‬ ‫مۆدێلی ئیسالمی ئیخوان لەسەر ئیسالمی كوردی‬ ‫دژایەتی دامەزراندنی بزوتنەوەی ئیسالمی‌و دەقی‬ ‫نامەكەی ( نوعمان سامەرایی) ســەركــردەی‬ ‫ئیخوان موسلیمین بوو‪ ،‬كە ئەوكات لە ئیماراتەوە‬ ‫لەالیەن خودی مامۆستا سەالحەدین بەهادینەوە‬ ‫بۆ مامۆستا مەال عوسمان هێنرا بەمەبەستی‬ ‫پەشیمان كردنەوەی لەراگەیاندنی بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬هەركەسیش گومانی لەراستی‌و دروستی‬ ‫ئەم قسانە‌و حەقیقەتی ئەو نامەیە‌و هەوڵەكەی‬ ‫مامۆستا سەالحەدین هەیە‪ ،‬با بچێت كتێبەكەی‬ ‫كاك ئیدریس سیوەیلی بەناونیشانی( لەهەناوی‬ ‫قەڵەمەوە بۆ چەخماخەی تفەنگ) بخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫كە كۆمەڵێك چاوپێكەوتنە لەگەڵ سەركردە‌و‬ ‫نــەوەی یەكەمی ئیسالمی سیاسیی لەباشوور‬ ‫بەدیاریكراویش لەگەڵ مامۆستا سەالحەدین‪ ،‬كە‬

‫بەڵكو قسە لەسەر پاشكۆبوونە‪ ،‬یاخود مەسەلەی‬ ‫مەترسییەكانی پەرتبوونی یادەوەری ئیسالمەتی‬ ‫كوردییە لەرابردوو ئێستا‌و داهاتووشدا‪ ،‬چونكە‬ ‫بەڵگەی مەترسیداری پاشكۆبوونی ئیسالمی‬ ‫كوردیی لەرابردوودا زۆر روون‌و ئاشكرا بوو‪ ،‬كە‬ ‫بەهۆی تەوجیهـ‌و بڕیارەكانی ئیخوانی جیهانییەوە‬ ‫هیچ كام لە خەتی یەك بەرابەرایەتی مامۆستا‬ ‫سەالحەدین‌و خەتی دوو بەرابەرایەتی مامۆستا‬ ‫ســدیــق عــەبــدولــعــەزیــز بــەشــداری جــواڵنــەوەی‬ ‫رزگاریخوازیی كوردیان لەباشوور نەكرد‪ ،‬جگە‬ ‫لە لەشكری قورئان‌و رایەڵەی زانایانی ئاینی‬ ‫بەرابەرایەتی مامۆستا‌و زانایانی رەحمەتی شێخ‬ ‫محەمەدی بەرزنجی‌و شێخ سدیق سەرگەتی‌و‬ ‫مامۆستا ئەحمەد كاكە مەحمود‌و هاوڕێكانیان‪.‬‬ ‫ئەم نموونەیە هێندەی خستنەڕووی كاریگەرییە‬ ‫خراپەكانی وابەستەبوونی ئیسالمی كوردییە‪،‬‬ ‫ئــەوەنــدە پەیوەندی بە لێدانی كەسایەتیی‌و‬ ‫بیركردنەوەی ئایدۆلۆجییەوە نییە‪.‬‬ ‫پرسیار ئــەوەیــە‪ ،‬كــە یــــادەوەری ئیسالمی‬ ‫لــەبــاشــوور بــۆچــی هــاوســۆزە بــۆ تــوركــیــا بۆ‬ ‫سەركەوتنی ئۆردوگان‌و ئاكەپە‌و ئیسالمییەكانی‬ ‫میسرو تونیس‌و جەزائیر‌و‪ ...‬تاد‪ ،‬كەچی كەڕو‬ ‫الڵە بۆ كوشتنی دەیان ژن‌و مێرد‌و مناڵی دینداری‬

‫پێویست ناكات ئیسالمی كوردی لەژێر هیچ بارودۆخ‌و پێشهاتێكدا خۆی بكاتە‬ ‫قوربانی ئیسالمیی عەرەبی‌و توركی‌و فارسی‪ ،‬بەڵكو ئەوەی پێویستە بوونی هەبێت‬ ‫گوتارێكی ئیسالمی كوردەواریی رەسەنە‪ ،‬كە بۆن‌و بەرامەی ئاینداری كوردی‪،‬‬ ‫ئابووری كوردی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی كوردی‪ ،‬فەرهەنگ‌و مێژووی كوردی لێبێت‬ ‫موسلیمین‌و ئاینداری عەرەبیی دروست بكەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەر دوای پێزانینی مەترسیی‌و كاریگەرییەكانی‬ ‫لەدەستدانی رەسەنێتی ئاینداریی‌و ئیسالمەتی‬ ‫كۆمەڵگەی كوردەواری زانایانی پایەبەزری وەك‬ ‫مامۆستا كەال عوسمان عەبدولعەزیز‌و مامۆستا‬ ‫مەال ساڵحی گــەورە‌و نموونە‌و هاوشێوەكانیان‬ ‫نەچوونە ژێــر بــاری ئــەو پــرۆژە مەترسیدارە‌و‬ ‫دوور كەوتنەوە‌و پابەند نەبوون بە تەوجیهـ‌و‬

‫خۆی ئەو راستیە‌و نامەكە‌و هۆكاری هێنانەكەی‬ ‫بۆیەكەمجار رووندەکاتەوە‌و تەمو مژی بەتەواوی‬ ‫لەسەر الداوە‪.‬‬ ‫لێرەدا قسە لەسەر سوود لێوەرگرتن‌و كارایی‌و‬ ‫كاریگەریی مۆدێلی ئیسالمی عەرەبی‌و توركی‌و‬ ‫فارسی نییە لەالیەن ئیسالمی سیاسیی باشوورەوە‪،‬‬ ‫چونكە دیــاردەی سوود لێوەرگرتن‌و كاریگەریی‬ ‫لەشارستانییەتەكانی پێشتریشدا بوونی هەبووە‪،‬‬

‫كورد لەباكوور؟ چ جیاوازییەك هەیە ئەگەر بنەما‌و‬ ‫پێوەرەكە الیەنی ئاینداری‌و ئیسالمەتی بێت‪ ،‬خۆ‬ ‫ئەو مناڵەی دەكوژرێت‪ ،‬ئەو ژنەی تیرۆر دەكرێت‪،‬‬ ‫ئەو پیرە پیاوەی بۆ پێداویستی بازاڕكردن لەماڵ‬ ‫دێتە دەرەوە‌و خەڵتانی خوێن دەكرێت‪ ،‬ئەو ژنا‌و‬ ‫كچانەی ماڵ‌و النەكانیان لەباكوور دەكرێتە وێرانە‌و‬ ‫كــاول دەكرێت‪ ،‬خۆ وێنەكانیان دیــارە مرۆڤی‬ ‫باوەڕدارو داپۆشراو‌و لەچك بەسەرن‪ ،‬بۆ وێنەی‬

‫بۆچی ئیسالمیی سیاسیی ناتوانێت خۆی‬ ‫لەملمالنێی سوننە‪ -‬شیعە رزگار بكات‌و خۆی وەك‬ ‫مۆدێلێكی سەربەخۆ مانیفێست بكات؟‬ ‫هێندەی تێبینی رەوتــی بــەرەو پێشچوونی‬ ‫رووداوەكان دەكەین لەناوچەكە‪ ،‬هەست بەبۆن‌و‬ ‫بــەرامــەی رەوشـــی ســاتــەوەخــتــی هەاڵیسانی‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهانی دەكەین‪ ،‬ئەوكاتەی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬كە كودەتای تێداكرابوو‪،‬‬ ‫سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم دوور خرابووەوە‌و‬ ‫لەكار خرابوو‪ ،‬پێری ئیتیحاد‌و تەرەقی سەر‬ ‫بەماسۆنییەت ئەو دەوڵەتەیان بەڕێوە دەبرد‪،‬‬ ‫كەچی كە جەنگ نزیك بۆەوە‪ ،‬وەك چۆن ئێستا‬ ‫زانای كوردی الشعور عەرەبیی‌و توركی‌و فارسی‬ ‫فەتوای پشتیوانی ئۆردوگان‌و كڕینی شمەك‌و كااڵی‬ ‫توركی دەردەكــات‪ ،‬ئەوكاتیش بەناوی فەتوای‬ ‫غەزا‌و جیهاد‌و شەڕی رووسەكانەوە كورد خزێنرایە‬ ‫نێو ئاگربارانی جەنگەوە‌و لەقۆڵی پێنجوێنەوە‬ ‫رووسەكانیان تێكشكاند‪ ،‬بەاڵم ئاكامی جەنگەكە‬ ‫ماڵوێرانی بوو بۆ كــورد‪ .‬بەرهەمی پشتیوانی‬ ‫سەرانی عوسمانیی‌و دواتریش كەمال ئەتاتورك‪،‬‬ ‫كە هــەر بــەنــاوی غــەزا‌و جیهادەوە لــەهــەردوو‬ ‫كۆنگرەی ( سیواس‌و ئەرزڕوم) كوردی لەخشتە‬ ‫بردـ تاتوركیای دامەزراند‌و دواتریش بەرهەمەكەی‬ ‫كوشتوبڕی برا مسوڵمانەكانی كورد بوو‪.‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی ئەوەیە‪ ،‬كە لەبنەڕەتەوە‬ ‫دەست بەردراوە لەو پاشخان‌و گەنجینە ئایندارییی‌و‬ ‫ئیسالمەتییە كــوردەواریــیــەی‪ ،‬كە لەباشووری‬ ‫كوردستان هەبووە‪ ،‬بەدرێژایی سااڵنی شەست‌و‬ ‫حەفتا‌و هەشتاو نەوەدەكان‌و ئێستاش‪ ،‬هەروەها‬ ‫خۆدزینەوە لەگرتنە دەستی جڵەوی پــرۆژەی‬ ‫خۆماڵیكردنی گوتاری ئیسالمی كوردی لەالیەن‬ ‫خودی رەوتی ئیسالمی‌و هێزە ئیسالمییەكانەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت هەموو ئەو كەسایەتیانەش‪ ،‬كە جیاواز‬ ‫لەم دیدە پاشكۆكردنەی ئیسالمی كوردەواریی‬ ‫كاریان كردووە‪ ،‬بەهەر جۆرێك لەجۆرەكان دوور‬ ‫خراونەتەوە‌و كودەتایان بەسەردا كراوە‌و حزبی‬ ‫سیاسیان لێجیاكراوەتەوە‪ ،‬سەرباری هۆكارەكانی‬ ‫تــری ئــەو جــیــابــوونــەوە‌و نــاكــۆكــیــانــە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەرپرسیارێتی پاشكۆكردنی گوتاری ئیسالمی‬ ‫كوردی زۆر گران لەسەر ئەو زانا‌و كەسایەتی‌و‬ ‫بــانــگــخــوازانــە دەكـــەوێـــت‪ ،‬كــە بەمەبەست‌و‬ ‫بەئەنقەست‌و وەك پرۆژە كاری لەسەر دەكەن‪،‬‬ ‫چونكە پێویست ناكات ئیسالمی كوردی لەژێر‬ ‫هیچ بارودۆخ‌و پێشهاتێكدا خۆی بكاتە قوربانی‬ ‫ئیسالمیی عــەرەبـی‌و توركی‌و فارسی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئـــەوەی پێویستە بــوونــی هەبێت گوتارێكی‬ ‫ئیسالمی كوردەواریی رەسەن‪ ،‬كە بۆن‌و بەرامەی‬ ‫ئاینداری كوردی‪ ،‬ئابووری كوردی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫كــوردی‪ ،‬فەرهەنگ‌و مێژووی كــوردی لێبێت‪،‬‬ ‫هەم گوتاری پشتیوانی هەبێت‪ ،‬هەم خۆیشی‬ ‫سەربەخۆیانە خاوەنی دیدگا‌و تێڕوانین‌و ئاراستە‌و‬ ‫تەوجیه‌و یادەوەری‌و زیهنییەتی ئازادی خۆی بێت‪،‬‬ ‫چونكە هیچ كام لەیادەوەری‌و زیهنییەتی ئیسالمی‬ ‫عەرەبی‌و فارسی‌و توركی‪ ،‬نە خۆی بەیەكتری‌و‬ ‫نە بەئێمەشەوە سەرقاڵكردووە‌و رێگەیانداوە ببنە‬ ‫پاشكۆ‌و نوێنەری یەكتر‪ ،‬نە لەهیچ دۆخێكی‬ ‫تراژیدیشدا بوونەتە پشتیوان‌و پاشكۆ‌و نوێنەری‬ ‫ئیسالمی كوردەواری ئێمە‪.‬‬ ‫‪Salam.abdulla@univsul.edu.iq‬‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )275‬دوشةممة ‪2015/12/14‬‬

‫مەخلوقی دینی و مرۆڤی مەدەنی‬ ‫محه‌مه‌د هه‌ريرى‬ ‫مــەخــلــوقــی دیــنــی مــەبــەســتــم لــەو‬ ‫کەسانەیە کە دین هەموو ژیان و جواڵن‬ ‫و بیرکردنەوە و قسەکردن و ڕەفتاری‬ ‫داگیر کردوون‪ ،‬بە جۆرێك جێگای هیچ‬ ‫شتێکی تری لی نابێتەوە‪ ،‬وەك بڵێیت‬ ‫پیشەی دیــن بێت‪ ،‬و دیــن هێندە لە‬ ‫ژیانیدا ئاوساوە هەموو ڕوخسارەکانی‬ ‫تری کەسایەتیی داپۆشیوە جگە لە‬ ‫دینداریەکەی نەبێت‪ ،‬سەرەڕای ئەوەش‬ ‫بە دەمارگرژیەوە پەیڕەو لە دینەکەی‬ ‫بکات و بە سوک و تاوانبار و کافر لە‬ ‫خەڵکی تری جیاواز بڕوانێت!‬ ‫بێگومان مەبەستم هەموو دیندارێك‬ ‫نییە‪ ،‬کە بە شێوەیەکی میانڕەوانە‬ ‫دیندارییش دەکات‪ ،‬بەاڵم دینداریەکەی‬ ‫نەبۆتە مایەی بێزارکردن و جاڕس‌کردن‬ ‫و چاودێری‌کردن و هەڕەشە لێکردنی‬ ‫کەس‪ ،‬و پاوان‌کردنی هەقیقەت!‬ ‫مەبەستم لــە مــرۆڤــی مەدەنییش‬ ‫هەموو ئەو کەسانەیە دیندار بن یان‬ ‫بێ‌دین‪ ،‬بــەاڵم بــاوەڕیــان بە ئــازادی و‬ ‫ڕێز و مافەکانی مرۆڤ هەبێت بە ژن و‬ ‫پیاوەوە‪ ،‬باوەڕیان بە یەکسانیی هەموو‬ ‫مرۆڤەکان هەبێت بە دین و بێ‌دین و‬ ‫لەناو دینیش هەر ئۆل و مەزهەبێکەوە‪.‬‬ ‫زۆرجار لە خۆم دەپرسم بۆچی مرۆڤی‬ ‫دینداری توندڕەو هێندە بە دڵسۆزی‬ ‫پشتگیری بیروباوەڕە خواروخێچە پڕ لە‬ ‫توندوتیژی و تۆقێنەرەکانی وا بە جۆش‬ ‫و خرۆشەوە دەكــات‪ ،‬لەسەر حیسابی‬ ‫كات و پارە و ئاسایش و ئیسڕاحەت و‬ ‫كەرامەت و ئایندە و ژیانی خۆيشی؟!‬ ‫بۆچی وا خۆی سوك و ڕیسوا دەکات‪،‬‬ ‫دەستی هــەزار نامرۆڤ و قۆڵبڕ ماچ‬ ‫دەکــات‪ ،‬فریوی سەدانی تر دەخــوات‬ ‫خۆبەخشانە‪ ،‬بە خۆڕایی خزمەتی ئەم‬ ‫و ئەو دەکات‪ ،‬خۆی ئەشکەنجە دەدات‪،‬‬ ‫زۆرجار منداڵیشی ئەشکەنجە دەدات و لە‬ ‫خوێنی سوور دەکات‪ ،‬هەر زمان دەگرێت‬

‫و شارستانی هەتا كارێك بۆ ڕێبازە‬ ‫میانڕەوەكەی یا مەدەنیەتەكەی یا‬ ‫شــارســتــانــیــەتــەكــەی دەكــــات‪ ،‬بــەرد‬ ‫شــەق دەبــات‪ ،‬تا ئــەو کارێك دەکــات‬ ‫توندڕەوەكە سەد كاری خۆبەخشانەی‬ ‫ڕایی كردوە بەوپەڕی حەماسەتەوە! لەو‬ ‫وتارەدا نامەوێت عوزرخواهی بۆ بەرەی‬ ‫میانڕەوی بکەم‪ ،‬چونکە ئەوەش هەڵەیە‬ ‫وا بزانیت میانڕەوی یانی ڕزگاربوون‬ ‫لە هەموو بەرپرسیاریەتێکی مۆڕاڵی و‬ ‫ویژدانی لە بەرامبەر ڕەوتی توندرەوانی‬ ‫دینی و هەتا توندڕەوانی نادینیش!‬ ‫ئــەوەی سەرنجم داوە لە هۆکار و‬ ‫پاڵنەرەکان‪ ،‬ئەوەیە کە پاڵنەرەکانی‬ ‫دیندارە توندڕەوەکە دابڕانە لە بەرژەوەنی‬ ‫ئەرز و ئینسان‪ ،‬و بە شێوەیەکی شاقوڵی‬ ‫ڕووەو ئاسمانە و هەموو کارێکی تەنها بۆ‬ ‫رازیکردنی خوا و ئاسمانە بە تێگەیشتنی‬

‫کوشتن و خوێنڕێژی و کاولکاری لەسەر‬ ‫هــەر هۆکارێکی دینی و ئــابــووری و‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫هــۆکــاری ســەرەکــی لە خامۆشی و‬ ‫سستیی خەڵکی مەدەنی و شارستانی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬تۆ كە كەسێك هان دەدەیت‬ ‫بۆ ئەوەی وەك مرۆڤ بژیت و مرۆڤانە‬ ‫بیر بكاتەوە و ڕێز لە مافەكانی مرۆڤ‬ ‫بگرێت‪ ،‬دەستدرێژی نەكاتە سەر ئازادیی‬ ‫كەس‪ ،‬بە هیچ پاساوێكی دینی و دنیایی‪،‬‬ ‫ڕێگاش نەدا كەس ئازادی پێشێل بكات‬ ‫و سنوری مرۆڤایەتی ببەزێنێت‪ ،‬كەوابوو‬ ‫تۆ چەندین بەهای بەرزی مرۆیی پڕ لە ڕێز‬ ‫و كەرامەت و جوانی و ڕیزی یاساگرتن‬ ‫لەو كەسە دەنێژیت‪ .‬ئەو دەبێتە خاوەن‬ ‫كەسایەتییەكی وریا بە مافەكانی خەڵك‬ ‫و مافەكانی خۆشی‪ ،‬فێری ئەوە بووە‬ ‫خۆشی خۆش بوێت‪ ،‬بــەدوای بیانوو‬

‫هەموو فەلسەفەکانی دیموکراسیەت‬

‫ومەدەنیەت و سێکیوالر توانای دروستکردنی‬

‫کەسێكی وەك ئەو توندڕەوەیان نییە ئامادەی‬ ‫قوربانی‌دان بێت بە هەموو ژیانی‪ ..‬چونکە‬

‫مرۆڤی مەدەنی بە ئاسانی لە خشتە نابرێت‪ ،‬و‬

‫بە ئاسانی دەستی ناچێتە خوێنی خەڵك‬ ‫خۆی‪ ،‬هەتا لەو پێناوە ئامادەیە هەزاران‬ ‫مرۆڤ کەلەپاچە بکات‪ ،‬گرنگ ئەوەیە‬ ‫ڕەزامەندیی ئاسمان بەدەست بهێنێت‪،‬‬ ‫ئەوانەی زەوی تەنها کۆیلە و بەندەی‬ ‫ئەو خوایەن‪ ،‬لە ئاست ویست و ئیڕادەی‬ ‫ئەودا تەنها هیچن‪ ،‬هیچێکی گەورە!‬ ‫هەرچی مرۆڤی مەدەنی و شارستانی و‬ ‫دیموکراتییە؛ هەموو چەقی بیرکردنەوەی‬

‫نەگەڕێت تا خۆی بفەوتێنێت و دەیان‬ ‫کەسیش لەگەڵ خۆی بکوژێت لە پیناو‬ ‫چونە بەهەشت لەسەر الشە و خوێنی‬ ‫خەڵك! لە هەمان كاتدا فێری ڕێزگرتن‬ ‫لە یاسا بووە‪ ،‬تا پاشاگەردانی دروست‬ ‫نەبێت‪ ،‬كەوابوو تۆ ڕیتمی سەرەكیی‬ ‫ئەو كەسایەتیەت بەرەو حەزاری‌بوون‬ ‫و مەدەنیەت ومرۆڤ و مەعریفە‌دۆستی‬

‫مرۆڤی توندڕەوی دینی بەر لە هەموو شتێك خۆی‬ ‫ده‌فرۆشێت بە پیاوانی دینی بە ناوی خۆفرۆشتن‬ ‫بە خوا (إن الله اشتری من المؤمنین أنفسهم‬ ‫وأموالهم بأن لهم الجنة)‪ .‬هەموو خەمی ئەوەیە‬ ‫ببێتە پاسەوانی زات و بەرنامە و شەریعەتی خوا‪،‬‬ ‫هێندە دەبەنگە وا دەزانێت خواش پێویستیی بە‬ ‫پاراستنی ئەو هەیە!‬ ‫فێری حیقدێکی مەزهەبیی دەکــات و‬ ‫دنیای منداڵی لی تێك دەدات [شیعەى‬ ‫توندڕەوی حزبوڵالیی و حەشدیەکان] و‬ ‫بەڵکو بەوپەڕی شادییەوە بەرەو مەرگ‬ ‫دەڕوات بۆ خــۆکــۆژی‪ ،‬و منداڵیشی‬ ‫فێری خوێن ڕشتن و سەربڕین و حیقد‬ ‫وکەراهیەت دەکات [سوننی سەلەفی]؟!‬ ‫ئەی بۆ مرۆڤی میانڕەو و مەدەنی‬

‫هێمنانە و لەسەرخۆ ئەو كارە دەكات‪.‬‬ ‫مرۆڤی وا قەت ناچێت هێرشی لەبزی‬ ‫یان جەستەیی بکاتە سەر یەکێك با‬ ‫زۆریش نائینسان بێت‪ ،‬یان هەڕەشە لە‬ ‫كەسێك بكات بە جوێن و كوشتن‪ ،‬لەبەر‬ ‫دەربڕینی بیروباوەڕی یان بۆچوونی‪ .‬ئەو‬ ‫كەسە موستەحیلە وەك كرێ‌گرتەیەكی‬ ‫پارە یان خوا و دین بچێت یەكێكت بۆ‬ ‫بكوژێت‪ ،‬یان شەو و ڕۆژ خۆبەخشانە‬ ‫بە دوای خەڵكانێك بگەڕێت بزانێت چ‬ ‫كوفرێكی كــردوە یان چ ڕەخنەیەكی‬ ‫گرتوە تا خۆبەخشانە ئەژداوئابائی پڕ‬ ‫جوێن و هەڕەشە بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم مرۆڤی توندڕەوی دینی بەر لە‬ ‫هەموو شتێك دەبێت خۆی بفرۆشێت‬ ‫بە پیاوانی دینی بە ناوی خۆفرۆشتن‬ ‫بە خوا (إن الله اشتری من المؤمنین‬ ‫أنفسهم وأموالهم بأن لهم الجنة)‪ .‬هەموو‬

‫ئاسۆیی کار دەکات بۆ مرۆڤەکانە‪ ،‬و کار‬ ‫و ئەنجامیشی لە دنیای واقیعدایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەتوانی شتێکیش پێشکەش بە واقیع‬ ‫بکات؛ ئەوە نایەوێت زیان بە مرۆڤەکان‬ ‫بگەیەنێت‪ .‬حەز بە پێشکەوتنی مرۆڤەکان‬ ‫و خۆشگوزەرانییان دەکات‪ ،‬ژیان وەك‬ ‫هەلێك دەبینێت بۆ حەسانەوەی مرۆڤ‬ ‫لە پەنایدا‪ ،‬نەك بکرێتە گۆرەپانێك بۆ‬

‫و یاساپەروەری بردووە‪ .‬ئەو مرۆڤێكی‬ ‫هێمنی زانــا بە ئاكامی توندوتیژی و‬ ‫هەڵەشەیی‪ ،‬و زانا بە مافەكانی خۆیی‬ ‫و خەڵكی لێ دەردەچێت‪ ،‬شانازیكەر‬ ‫بە مرۆڤایەتیی خۆیی و كەرامەتی خۆی‬ ‫لێ دەردەچێت‪ ،‬بۆیە هەتا لە پشتگیری‬ ‫كردنی بیروباوەڕە مەدەنی و سێكیوالر‬ ‫و دیموكراسیەكانیشی بە ڕیتمێكی‬

‫خەمی ئەوەیە ببێتە پاسەوانی زات‬ ‫و بەرنامە و شەریعەتی خــوا‪ ،‬هێندە‬ ‫دەبەنگە وا دەزانێت خواش پێویستیی‬ ‫بە پاراستنی ئەو هەیە!‬ ‫ئــەو مەخلوقە دووپێیە دینیانەی‬ ‫كــە دیــن و پــیــاوانــی دینی دروستی‬ ‫دەكـــەن لــە هیچ كارخانەیەكی تری‬ ‫سێكیوالر و مەدەنیەت و شارستانیەت‬ ‫دروســت نابێت‪ .‬هەموو فەلسەفەکانی‬ ‫دیموکراسیەت ومەدەنیەت و سێکیوالر‬ ‫توانای دروستکردنی کەسێكی نییە‬ ‫لە بەغداوە بە‌پێ بچێتە کەربەال و بە‬ ‫درێــژایــی ڕێگەکەش کەسێک بــەدوای‬ ‫خۆت بخەی بە زنجیر پشتت بکوتێ!‬ ‫هەموو فەلسەفەکانی دیموکراسیەت‬ ‫و مــەدەنــیــەت و سێکیوالر تــوانــای‬ ‫دروستکردنی کەسێكی نییە لەسەر‬ ‫ڕێگای ئەو خەڵکە بوەستێت و بەزۆر‬ ‫داوای پێشێالن و ماچ کردنیان لێ بکات‪.‬‬ ‫هەموو فەلسەفەکانی دیموکراسیەت‬ ‫ومــەدەنــیــەت و ســێــکــیــوالر تــوانــای‬ ‫دروستکردنی کەسێكی نییە بە سروود و‬ ‫خۆشیەوە بەرەو خۆ تەقاندنەوە بچێت‪،‬‬ ‫یان ژیانی ئەوروپا بەجێ بهێڵێت بچێتە‬ ‫ناو دەوڵەتی داعش تا ببێتە سەربڕی‬ ‫مرۆڤەکان‪ ،‬یــان بە شــەوقــەوە بــەرەو‬ ‫کردەیەکی خۆکوژی بچێت!‬ ‫هەموو فەلسەفەکانی دیموکراسیەت‬ ‫ومــەدەنــیــەت و ســێــکــیــوالر تــوانــای‬ ‫دروســتــکــردنــی کەسێكی وەك ئەو‬ ‫توندڕەوەی نییە ئامادەی قوربانی‌دان‬ ‫بێت بە هەموو ژیانی و کاتی و ئاسایشی‬ ‫و سامانی‪ ،‬چونکە مرۆڤی مەدەنی بە‬ ‫ئاسانی لە خشتە نابرێت‪ ،‬بە ئاسانی‬ ‫دەستی ناچێتە خوێنی خەڵك‪ ،‬بە‬ ‫ئاسانی خۆی بەخت ناکات بۆ ئامانجێکی‬ ‫هیچ وپوچ‪ ،‬بە ئاسانی دەستبەرداری‬ ‫کەڕامەتی مرۆیی خۆی نابێت‪ ،‬هەر ئەو‬ ‫پێوەرانەش وایان‌کردوە مرۆڤی مەدەنی‬ ‫زۆر جار سست و خاو دەربکەوێت لەچاو‬ ‫مەخلوقاتی توندڕەوی دینی‪.‬‬

‫ئیجتیهادی راستەقینە تەنیا‬ ‫لەدەقدا دەكرێت‬ ‫ئاسۆ ئەحمەد‬ ‫سەرەتایەك بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێسای (الإجتهاد فی مورد النص)‬ ‫قەیرانە گەورەكانی فیكری ئیسالمی لەئاستەنگی بەردەم ئیجتیهادكردن لەدەقدا‬ ‫پەنهانە‪ ،‬مەبەست ئەو دەقانەن كە هەڵگری یاساو رێساگەلێكن كە سەر بە‬ ‫فەزایەكی دیاریكراوی مێژویی‌و كۆمەاڵیەتی‌و كەلتورین‪‌،‬و لە بنەڕەتداو لەفیكری‬ ‫ئێستای ئیسالمیدا بەدەقی جێگیرو چەسپاو (ثوابت) دانانرێن‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫لەژێر كاریگەری هەلومەرج‌و پێداویستی تایبەتی زەمەنی خۆیاندا بون‪ ،‬بێگومان‬ ‫بونی (اسباب النزول)یش لەمبارەیەوە بەڵگەیەكی رونە‪ ،‬بەو مانایەی زۆرێك لەو‬ ‫حوكمانە خاوەنی هۆكاری تایبەتن‪ ،‬بۆ دابەزین‌و دانانیان‪.‬‬ ‫ئەمە لەسەرێكەوە‪ ،‬لەسەرێكی دیكەشەوە ئاین‪ ،‬هەر ئاینێك بێت‪ ،‬دوای دابەزاندنی‬ ‫بۆ سەر واقیعی سەردەمی خۆیدا‪ ،‬واتە دوای ئەوەی لەجیهانی واقیعدا پراكتیك‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئیدی بەهەلومەرجی كات‌و شوێن‌و بارودۆخ مەحكوم دەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫وەك دەق رەهایی لەدەستدەدات‪ ،‬هەر بۆیە گەر بمانەوێت پارێزگاریی لەرەهایی‬ ‫دەق بكەین لەروی ماناو مەدلولەوە‪ ،‬دەبێت لەیەك سەردەم‌و فەزادا كۆتوبەندی‬ ‫نەكەین‪ ،‬چونكە فرەمانایی‌و تواناكانی بۆ خوێندنەوەو تەئویل لەدەستدەدەین‪‌،‬و‬ ‫دەبینە بەربەست لەوەی ئەو دەقانە بۆ هەمیشە بەزیندویی بمێننەوە‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوەش بڵێین كە خودی ئەم رێسایەی زانستی ئسوڵ‪ ،‬واتە رێسای‬ ‫(االجتهاد فی مورد النص)‪( ،‬ئیجتیهاد لەكاتی هاتنی دەقدا بونی نییە)‪،‬‬ ‫رێسایەكە بەرهەمی ئیجتیهادی مرۆڤ‪‌،‬و قابیلی رەتكردنەوەو البردنە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫البردنی بە ئەركێكی گەورەو واجبێك دادەنرێت چونكە دەق دۆگما دەكات‪ ،‬وەك‬ ‫ئاماژەمانپێكرد‪.‬‬ ‫هەروەها دەپرسین‪ :‬ئایا رێسا ئسوڵیەكان لەپێناو تێگەیشتن‌و دابەزندنی‬ ‫دەقەكاندا دانراون‪ ،‬یان بەپێچەوانەوە دەقەكان لەپێناوی ئەواندا بونیان هەیە؟!‬ ‫وا دیارە ئێمە هاوكێشە كە بە هەڵگەڕاوەیی ببینین‌و پیادە بكەین‪ ،‬واتە دەق‬ ‫بكەینە قوربانی رێسا ئسوڵیەكان‪‌،‬و ئەولەویەت بە رێساكان ببەخشین نەك‬ ‫بە خودی دەقەكان خۆیان! هەر چەند ئێمە زانایان بنرخێنین نابێت دەقیان‬ ‫بەقوربان بكەین‪‌،‬و لەسەروی دەقەكانەوە تەماشایان بكەین!‬ ‫هەروەها پێویستە هەمیشە ئەو راستیە جێگیرە ئاینیانەمان لەبیربێت كە بریتین‬ ‫لەوەی دەق لەپێناو خزمەتكردنی مرۆڤدا هاتوە‪ ،‬نەك بەپێچەوانەوە‪ ،‬خۆ ئەگەر‬ ‫بڵێین بەندەكان بۆ پەرستش خوڵقاون‪ ،‬ئەوا ئەو پەرستشەش لەبنەڕەتدا هەر‬ ‫بۆ خزمەت‌و بەرژەوەندیی بەندەكانە‪ ،‬ئەمە لەالیەكەوە‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە‬ ‫دەبێت لەوە تێبگەین كە ئەو یاسا‌و رێسایانەی بەجێگیری دادەنرێن ناچنە‬ ‫بازنەی پەرستشەوە مادامەكی لەخزمەتی مرۆڤەكاندا نەبن‪ .‬بەمانایەكی دیكە‬ ‫هەر دەقێك‌وەك حوكم بۆ هەلومەرج‌و فەزایەكی دیاریكراوی مێژویی‌و كەلتوریی‬ ‫هاتبێت‪ ،‬لەكاتی تێپەڕین‌و بەسەرچونی ئەو هەلومەرجەدا پیرۆزییەكەی لەروی‬ ‫پیادەكردنەوە لەدەستدەدات‪ ،‬بەڵكو ئەو پیرۆزییە تەنیا وەك دەق دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫واتە تەنیا بۆ خوێندنەوە بەمەبەستی پیرۆزیی‌و مانەوەی لەبازنەی دەقە‬ ‫پیرۆزەكاندا‪ .‬لەو سۆنگەیەوە كە هەر دەقێك توانای خزمەتكردن بە واقیعی‬ ‫مرۆڤەكانی لەدەستدابێت‪ ،‬چیتر پیادەكردنی لەبەرژەوەندیی مرۆڤەكاندا نابێت‪‌،‬و‬ ‫بەم پێیەش چیتر‌وەك ئاین‌و پەرستش لەمڕوەوە هەژمار ناكرێت‪.‬‬ ‫با وەك نمونە دیاردەیەكی وەك فرەژنی‌و دابەشكردنی میرات لەنێوان نێرو مێدا‬ ‫بهێنینەوە كە لەنێوان موسوڵماناندا وەك كێشەی چارەسەرنەكراو دەمێنێتەوە‪‌،‬و‬ ‫دانانیان بەحوكمی جێگیرو دەقەكانیان بەدەقی جێگیر هەمیشە دەبێت هۆی‬ ‫دواخستنی دەرگا لەبەردەم گفتوگۆو مشتومڕەكانداو هێشتنەوەی بابەتەكان‬ ‫بەچارەسەرنەكراویی‌و یەكالنەكراوەیی!‬ ‫جارێكیان لەگەڵ هاوڕێیەكی ئیسالمیدا كەوتینە مشتومڕ سەبارەت بە دیاردەی‬ ‫فرەژنی‪ ،‬ئەو دەیگوت پێویستە فرەژنیی هەبێت‪ ،‬چونكە ژن ژمارەیان زۆرە!‬ ‫منیش لەوەاڵمدا گوتم ئەی بۆچی لەجیاتی دۆزینەوەی مێردی ژندار بۆ ئەو ژنانە‪،‬‬ ‫چارەسەری كێشەی ئەو هاوسەرانە ناكەن كە تەنیا لەیەك ژن‌و مێرد پێكدێن‪ ،‬كە‬ ‫هەمیشە كێشەكانی وەك جیابونەوەو شەڕو نائارامیی‌و چەندین قەیران لەنێوان‬ ‫زۆرێك لەو هاوسەرانەدا بەردەوامە!‬ ‫ێ‬ ‫ئایا گەر پیاو یەك ژنی هەبێت نەتوانێت‌و نەزانێت لەگەڵیدا بژی‌و هەڵبكات‪ ،‬دەب ‌‬ ‫لەگەڵ دو ژن‌و زیاتردا حاڵی چۆن بێت؟ یان دەبێت حاڵی ئەو ژنەی كە تاكە‬ ‫هاوسەری پیاوێكە لەئازارو كێشەدا بێت‪ ،‬قەیرانەكەی بگات بەچی گەر ئەو پیاوە‬ ‫ژنی دیكەی بەسەردا بهێنێت؟!‬ ‫هەروەها ئەگەر كێشەی پیاوەكان لەم نێوەندەدا بریتی بێت لەوەی كە پێویستیان‬ ‫بەژنی دیكەیە‪ ،‬ئەی گوایا كێشەی ژنەكان لەچییەوە سەرچاوەی گرتوە؟!‬ ‫سەبارەت بە مەسەلەی دابەشكردنی میراتیش لەنێوان كوڕو كچدا وەك نمونە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت كچەكە نیو ئەوەندەی كوڕەكەی بەربكەوێت‪ ،‬دەڵێین‪:‬‬ ‫ئەمجۆرە دابەشكارییە تایبەتە بەو كۆمەڵگانەو ئەو سەردەمانەوە كە ژن خاوەنی‬ ‫دارایی‌و داهاتی خۆی نەبوە‪‌،‬و بۆ خەرجییەكانی دەبوایە بەناچاریی پشت‬ ‫بەمێردەكەی یان براو باوكی ببەستێت‪ ،‬سەبارەت بە مێرد كتێبە فیقهیەكان‬ ‫دەڵێن پێویستە مێرد خەرجیی ژن لەهەمو رویەوەكەوە دابین بكات‌و واجبە‬ ‫لەسەری‪ ،‬بەاڵم بیگومان ئەمە لەبەرامبەر ئەو ملكەچی‌و بەردەستییەدایە كە‬ ‫ژن دەبێت بەرامبەر مێردەكەی هەیبێت‪ ،‬بەو پێیەی مێرد لەم جۆرە تێڕوانینەدا‬ ‫گەورەو سەرداری ژنە‌و خاوەنی بڕیار هەر خۆیەتی‪.‬‬ ‫ئایا دەبێت ئەم یاسایە لەمڕۆشدا كە ژنان خوێندەوارن‌و دەتوانن بۆخۆیان خەرجی‌و‬ ‫پێداویستیی ئابوری خۆیان دابین بكەن هەر وەكخۆی بمێنێـەوە؟! مەگەر ئەم‬ ‫مەسەلەیە كێشەی دروستنەكردوە لە نێوان ئەو ژن‌و مێردە ئایندارانەدا كە ژنەكە‬ ‫ێ مەگەر بە رەزامەندیی خۆم‬ ‫دەڵێت من ‌واجب نییە لەسەرم یەك فلست بدەم ‌‬ ‫چونكە تۆ بەپێی ئایات‌و شەرع واجبە لەسەرت نەفەقەم بكێشیت!‬ ‫دیارە ئەمە لەكاتیكدا كە ئەو ژنە موسوڵمانە خاوەنی وەزیفەو موچەی خۆی بێت!‬ ‫كەواتە دەبێت ئەم یاسایە پێداچونەوەی پێدا بكرێت‪‌،‬و كارەكان بە شێوەیەكی‬ ‫دیكە رێكبخرێنەوە‪.‬‬ ‫هەروەها پێویستە ئەوەش بزانین كە لەو كاتەوە كە ئافرەت خەریكە ببێتە خاوەن‬ ‫دارایی تایبەت بەخۆی‪ ،‬وردە وردە ئەو ئازادییەی دەستدەكەوێتەوە كە پێشترو‬ ‫بەهۆی ئەوەوە كە خاوەنی كارو داهاتی خۆی نەبوە لێی زەوتكراوە‪.‬‬ ‫ئێمە ئەم رێسا ئسوڵیەمان تەنیا وەك نمونەیەك هێنایەوە‪ ،‬ئەگەرنا كەم نین‬ ‫ئەو رێسایانەی كە دەبێت پێداچونەوەین پێدا بكرێن‪‌،‬و لە ئەنجامی گفتوگۆو‬ ‫موناقەشەوە بڕیاری البردنیان بدرێت‪ ،‬بەو پێیەی ئەو رێسایانە لەبنەڕەتدا‬ ‫دەبێت لە پێناو چاالكبونی پیادەكردنی دەقەكان‌و زیندوێتی دەقەكاندا دانرابن‌و‬ ‫بمێننەوە‪ ،‬نەك بەپێچەوانەوە ببنە بەربەست‌و دەق دۆگما بكەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )275‬دوشةممة ‪2015/12/14‬‬

‫‪3‬‬

‫جولەکە و ئیسرائیل و هۆڵۆکۆست‬ ‫تۆنی کلیڤ‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بابان ئه‌نوه‌ر‬ ‫لەدایکبوونی زایۆنیزم‬ ‫شــۆڕشــیــی فــەڕەنــســی بـــووە هــۆی‬ ‫ئازادکردنی جولەکە‪ .‬لەنێوان (ساڵی‬ ‫‪ ١٧٨٩‬و دەستپێکی شۆڕشی فەڕەنسی)‬ ‫و (ســەردەمــی بەدیهاتنی یەکێتیی‬ ‫لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا‪ ،‬دوای نزیکەی‬ ‫سەدەیەک لە شۆڕشی فەڕەنسی)‪ ،‬گیتۆ‬ ‫بە گشت فۆڕمە فیزیکیی و ئابووریی‬ ‫و ڕۆشنبیرییەکانیەوە بزربوو‪ ،‬ئیدی‬ ‫کەسایەتییەکانی وەک ماندلسۆن و‬ ‫هاین و مارکس ‪-‬کە گشتیان جولەکە‬ ‫بـــوون‪ -‬بــوونــە کەسایەتی گــرنــگ لە‬ ‫چوارچێوەی کولتووری ئەڵمانیدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە بەرەیەکی دیکەی کیشوەری ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەنتی سیمیتیزم (دژایەتی جولەکە) لە‬ ‫باڵوبوونەوەدا بوو‪ ،‬چەندین قەسابخانە‬ ‫بۆ جولەکەکان ڕێکخران‪ .‬ئەمە بە ئاشکرا‬ ‫لە ڕوسیای قەیسەرییدا بەدەرکەوت‪،‬‬ ‫کاتێک فیودالیزم لە بــوژانــەوەدا بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرمایەداریی مۆدێرن لە قۆناغە‬ ‫سەرەتاییەکانی گەشەکردنیدا بوو‪.‬‬ ‫بــەاڵم کاتێک سەرمایەداریی گه‌یشت ‌ه‬ ‫قۆناغی پیربوونی خــۆی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای داکشانەوەی گــەورەی سییەکانی‬ ‫سەدەی بیستەم‪ ،‬ئیدی سەرمایەداریی‬ ‫بــووە دژبــەری گشت ئــەو دەستکەوتە‬ ‫دیموکراتییانەی لە دەمی الوی خۆیدا‬ ‫بەدەستیهێنابوون‪ .‬ئەوکات نەک هەر‬ ‫پاڵی بە جولەکەوە نا بچنە ناو گیتۆ‪،‬‬ ‫بەڵکو پاڵی پێوەنان بۆناو ژور‌ه پڕ لە‬ ‫گاز‪.‬‬ ‫لەنێوان ئەو دوو ماوەیەدا‪ ،‬جۆرێکی‬ ‫توند لە ئه‌نتی سیمیتیزم لە فەڕەنسا‬ ‫به‌دەرکەوت‪ .‬لەساڵی ‪١٨٩٥‬دا‪ ،‬دریفۆس‬ ‫کــە سەرکردەیەکی جولەکە بــوو لە‬‫سوپادا‪ -‬بە ئەنجامدانی کاری سیخوڕی‬ ‫بۆ ئەڵمانیا تۆمەتبار کرا‪ .‬ئەم دادگاییە‬ ‫سه‌ریکێشا بۆ هێنانه‌ئارای دۆخێکی‬ ‫هیستریی دژ بــە جــولــەکــەکــان‪ .‬ئەم‬ ‫شەپۆلەی ئەنتی سیمیتیزم یەکێک‬ ‫بوو لە دەرئەنجامەکانی شەڕی نێوان‬ ‫ئیمپریالیزمی ده‌رکه‌وتووی فەڕەنسیی‬ ‫لــەالیــەک و ئیمپریالیزمی ئەڵمانی‬ ‫لــەالیــەکــی دیــکــە‪ .‬لــەو کــاتــەدا و لە‬ ‫پاریس‪ ،‬ژۆرنالیستێکی ناودار هەبوو بە‬ ‫ناوی (تیۆدۆر هێرزڵ) کە لە ڤییەناوە‬ ‫هاتبوو‪ .‬هێرزڵ پێیوابوو ئەو بارودۆخە‬ ‫لە ئه‌نتی سیمیتیزم شتێکی سروشتیی‬ ‫و حه‌تمییه‌‪( .‬هێرزڵ) لە مانگی جونی‬ ‫‪١٨٩٥‬دا دەنوسێت‪:‬‬ ‫" وەک پێشتر گوتم لە پاریس گەیشتم‬ ‫بە تێڕوانینێکی سەربەخۆ دەربــارەی‬ ‫پرسی ئەنتی سیمیتیزم‪ ،‬ک ‌ه ئێستا‬ ‫خەریکم لە ڕوانگەیەکی مێژووییەوە لێی‬ ‫تێبگەم و بتوانم چاوپۆشی لێبکەم‪.‬‬ ‫لەوه‌ش گرنگتر‪ ،‬درکم بە بێسوودیی و‬ ‫قورسییەکی زۆر کرد لە دژوەستانەوە و‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی ئەنتی سیمیتیزمدا"‪.‬‬ ‫هــێــرزڵ ڕەخــنــە لــە ئێمیل زۆال و‬ ‫فەڕەنسییەکانی دیکە دەگرێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫له‌و سۆسیالیستانه‌ی‪ ،‬کە بەرگرییان لە‬ ‫دریفۆس دەکــرد‪ .‬هەروەها گلەیی لەوە‬ ‫دەکرد کە جولەکەکان "بەدوای ئەوەدا‬ ‫دەگەڕێن کە لەالیەن سۆسیالیستەکان و‬ ‫ئەوانەی سیستەمی مەدەنیی بااڵده‌ستی‬ ‫ئێستایان وێــرانــکــردووە‪ ،‬بەرگرییان‬ ‫لێبکرێت‪ ...‬ناتوانین ئەوانە بە جولەکەی‬ ‫ڕاستەقینە دابنێین‪ ،‬هەروەها فەڕەنسییش‬ ‫نین‪ .‬ئەگەری زۆر هه‌یە ببن ‌ه سەرکردەی‬ ‫ئەنارشیزمی ئەوروپی"‪.‬‬ ‫ه ــێ ــرزڵ لـــەو بـــــــاوەڕەدا بـــوو کە‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەنتی سیمیتیزم دەکرێت‬ ‫بریتیبێت لــــەوەی جــولــەک ـه‌کــان –‬ ‫ئه‌وانه‌ی ناخوازن دەوڵەتێکی ئەوروپی‬ ‫میواندارییان بکات‪ -‬ئــەو دەوڵەتانە‬ ‫جێبهێڵن و نیشتیمانێکی تایبەت‬ ‫بەخۆیان دابمەزرێنن‪ .‬بۆ بەدیهێنانی ئەم‬ ‫ئامانجەش‪ ،‬هێرزڵ ڕایگه‌یاند "بەوجۆرە‬ ‫دژە جولەکەکان زیاتر دەبنە هاوڕێیەک‬ ‫کە جولەکەکان پشتیان پێببەستن‪...‬‬ ‫ئیدی دەبنە هاوپەیمانمان"‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه‬

‫هــێــرزڵ چـــوو بــۆ دیــــداری (بلیفی)‬ ‫ی وەزیــری ناوخۆی ئەوکاتی ڕوسیای‬ ‫قەیسەریی‪ ،‬کە هاوکات هه‌مان ئەو پیاوە‬ ‫بوو ساڵی ‪ ١٩٠٣‬قەسابخانەی کیشینێڤی‬ ‫بۆ جولەکەکان دامــەزرانــد‪ .‬هێرزڵ بە‬ ‫مەبەستی قەناعەت پێکردنی داوەکەی بۆ‬ ‫چەورکرد‪ ،‬بەوپێیەی جێهێشتنی ڕوسیا‬ ‫لەالیەن جولەکەکانەوە ئەو بزووتنەوە‬ ‫شۆڕشگێڕییە الواز دەکــات کە بۆتە‬ ‫دوژمنێکی سەرسەختی (بلیفی)‪.‬‬ ‫وەک هــێــرزڵ گــریــمــانــەی کـــردووە‬ ‫ئەگەر دوژمنایەتی نێوان جولەکەکان‬ ‫و نــاجــولــەکــەکــان ســروشــتــی بــێــت و‬ ‫کۆتاییهاتنی نەبێت‪ ،‬ئه‌وا بەهەمان شێوە‬ ‫دوژمانەیتیی نێوان جولەکە و عەرەب لە‬ ‫فەڵەستین سروشتییە و کۆتایی نایەت‪.‬‬ ‫سەرەتا‪ ،‬هێرزڵ هەستا بە پێناسه‌کردنی‬ ‫زایۆنیزم بــەوەی "پێدانی دەوڵەتێکی‬ ‫بێ گەلە‪ ،‬ب ‌ه گەلەێکی بێ دەوڵــەت"‪.‬‬ ‫کاتێکیش لەو ڕاستییە بەئاگاهاتەوە‬ ‫کە عەرەبەکانیش لە فەڵەستین دەژین‪،‬‬ ‫هێرزڵ بەوپەڕی ساناییه‌و‌ه پێیوابوو‬ ‫کارەکە بریتییە لە خۆڕزگارکردن لێیان‪.‬‬ ‫لە ‪١٢‬ی جونی ‪١٨٩٥‬دا هێرزڵ دەنووسێت‬ ‫"هــەوڵــدەدەیــن لەودیو سنوورەکانەوە‬ ‫مەعنەویاتی ئەو گەلە هەژارە [عەرەب]‬ ‫بەرزبکەینەوە بــەوەی کە کــاریــان بۆ‬ ‫دەدۆزینەوە لە واڵتانی ترانزێتدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواتر ڕەتیدەکەینەوە کە لە نیشتیمانی‬ ‫ئێمەدا کاربکەن"‪ .‬چ ڕسته‌یه‌کی پڕ لە‬ ‫ئیستفزاز و پڕ ل ‌ه خواستی سڕینەوەی‬ ‫نەتەوەییە!‬ ‫داخراویی ئابووریی زایۆنیستی‬ ‫ئەو زایۆنیستانەی لە کۆتاییەکانی‬ ‫سەدەی نۆزدەهەمدا بەرەو فەڵەستین‬ ‫کۆچیانکرد‪ ،‬نەیاندەخواست ئابوورییەکی‬ ‫هاوشێوەی سپیپێستەکانی ئەفریقیای‬ ‫باشوور دابمەزرێنن‪ .‬لە ئەفریقیای باشوور‬ ‫سپیپێستەکان خۆیان سەرمایەدار بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕەشپێستەکان کرێکار بوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫زایۆنیستەکان دەیانخواست تاک ‌ه گه‌ل ک ‌ه‬ ‫له‌نێو فەڵەستیندا بژیت جولەکە بێت‪.‬‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی بەرباڵویی بێکاریی و‬ ‫نزمی ئاستی بژێوی عەرەبەکان بەراورد بە‬ ‫ئەوروپییەکان‪ ،‬تاکە ڕێگە بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجی زایۆنیستەکان بریتیبوو لە‬ ‫داخستنی بازاڕی کاری جولەکە بەڕووی‬ ‫عەرەبەکاندا‪ .‬بۆ گه‌یشتن بەمەش چەندین‬ ‫ڕێگەی جۆراوجۆر هەبوون‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا ئەو دەزگایەی پێیدەگوترێت‬ ‫سندوقی نەتەوەیی جولەکە‪ ،‬کە ڕووبەرێکی‬ ‫بــەرفــراوانــی لــە خــاکــی جولەکەکان‬ ‫کۆنترۆڵکردووە‪ ،‬لەنێویدا بۆنموونە‬ ‫ڕووبەرێکی گــەورەی (تەلئەبیب)‪ .‬لە‬ ‫ڕێساکانی ئەم دامەزراوەیەدا هاتووە کە‬ ‫ئەوە تەنها جولەکەکانن بۆیان هەیە لەم‬ ‫زەوییانەدا کاربکەن‪.‬‬ ‫ســــەرەڕای ئــــەوەش‪ ،‬هــەریــەکــە ک ‌ه‬ ‫فــیــدراســیــۆنــی یەکێتیی بازرگانیی‬ ‫زایۆنیستی و هیستادرۆت (‪Histadrut‬‬ ‫فیدراسیۆنی گشتی کرێکارانی جولەکە)‬ ‫هەستان بە سەپاندنی دوو جۆر باج‬ ‫بەسەر گشت ئەندامەکانیاندا‪ :‬باجی‬ ‫یەکەم لەپێناو بەرگریکردنە لە کرێکارانی‬ ‫جــولــەکــە‪ ،‬باجی دووەمــیــش لەپێناو‬ ‫بەرگریکردنە لە بەرهەمهێنراوه‌کانی‬ ‫جولەکە‪ .‬هەروەها هیستادرۆت هەستا‬ ‫بە داخستنی ده‌رگ ــای خــۆی ب ـه‌ڕووی‬ ‫ئەو خاوەن کێڵگانەی کرێکاری عەرەب‬ ‫ده‌خه‌ن ‌ه سـه‌رکــار‪ ،‬ئەمەش بۆ ئــەوەی‬ ‫فــشــاریــان بــخــاتــەســەر بــە مەبەستی‬ ‫دەرکردنی ئەو کرێکارە عەرەبانە‪ .‬لەو‬ ‫دەمـــەدا شتێکی بــاو بــوو کە ببینیت‬ ‫لەناو بــازاڕی جولەکەکاندا کە گەلێک‬ ‫لە گەنجان شانبەشانی خانمان هێلکە‬ ‫و ســەوزەوات دەفرۆشن‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫ئاشکرا ببوایە کە یەکێک لەوانە عەرەبە‪،‬‬ ‫گەنجە جولەکەکان دەهاتن و نەوتیان‬ ‫دەکرد بەسەر سەوزەکەدا و هێلکەکانیان‬ ‫دەشکاند‪.‬‬ ‫بیرمە ساڵی ‪ ،١٩٤٥‬هێرش کرایەسەر‬ ‫یەکێک لە قاوەخانەکانی تەلئەبیب‬ ‫و بەتەواوەتی وێرانکرا‪ ،‬تەنها بەهۆی‬ ‫ئەوەی دەنگۆیەک هەبوو کە یەکێک لە‬

‫کرێکارە قاپشۆرەکان عەرەبە‪ .‬هەروەها لە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‪.‬‬ ‫بیرمە کاتێک خوێندکار بووم لە زانکۆی ئەمەش وای لە بینگۆریۆن ‪-‬سەرکردەی‬ ‫عیبریی قودس لە سااڵنی ‪ ،١٩٣٩-١٩٣٦‬زایۆنیستەکان لەو کاتەدا‪ -‬کرد به‌په‌ل ‌ه‬ ‫چەندین خۆپیشاندان دژ بە (دکتۆر ڕابــکــات بــۆ واشــنــتــۆن بەمەبەستی‬ ‫ماگنس) ڕێکخرا‪ ،‬کە جێگری سەرۆکی دامەزراندنی پەیوەندییەکی پتەو لەگەڵ‬ ‫زانــکــۆ بــوو‪ .‬ئــەم پــیــاوە لــە جولەکە ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا‪.‬‬ ‫ئەمریکییە دەوڵەمەندەکان بوو‪ ،‬بەاڵم بەمەش ئیسڕائیل وەک هاوپەیمانێکی‬ ‫تاوانەکەی ئەوە بوو کە ئەو خانووەی پاشکۆی پشتپێبەستراوی ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەرکـــەوت‪.‬‬ ‫بەکرێی گرتووە خاوەنەکەی عەرەبە‪.‬‬ ‫هه‌ربۆی ‌ه ب ‌ه ڕێککەوت نییە کە ئیسڕائیل‬ ‫ســەرەڕای بچوکی قەبارەکەی زیاتر لە‬ ‫پشتبەستن بە ئیمپریالیزم‬ ‫هــەر لــە ســەرەتــاوە ڕوون بــوو کە هەر واڵتێکی دیکە لە هاوکارییەکانی‬ ‫زایۆنیستەکان پێویستیان بە هاوکاریی ویــایــەتــە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‬ ‫ئەو هێزە ئیمپریالیستییانە هەیە کە سودمەند دەبێت‪ .‬بەهەمان شێوە و‬ ‫ئەوکات خــاوەن نفوزێکی گــەورە بوون جیا لە هەر دەوڵەتێکی دیکەی جیهان‬ ‫لە فەڵەستیندا‪ ،‬بۆئەوەی ئاگاداریان ئیسرائیل زۆرترین هاوکاریی سه‌ربازی‬ ‫بکەنەوە لەوەی ڕووبەڕووی بەرهەڵستی به‌ده‌ستده‌هێنێت‪.‬‬ ‫و دژایەتیی گـه‌وره‌ی فەڵەستینییەکان‬ ‫هۆڵۆکۆست‬ ‫دەبنەوە‪ .‬لە‪١٩‬ی ئۆکتۆبەری ‪١٨٩٨‬دا‪،‬‬ ‫بـــ ‌ه تــێــگ ـه‌یــشــتــن لـــ ‌ه جـــه‌وهـــه‌ری‬ ‫بە مەبەستی بەدەستهێنانی پشتگیری‬ ‫لەالی ڤیلهێڵمی قەیسەر‪ ،‬هێرزڵ سەردانی ب ـه‌رب ـه‌ریــیــان ـه‌ی نـــازیـــزم‪ ،‬ترۆتسکی‬ ‫پێشبینیی ئەو کۆمه‌ڵکوژییه‌ی کردبوو کە‬ ‫قوستەنتینیەی کرد‪.‬‬ ‫لــەو کــاتــەدا فەڵەستین ســەر بە ڕووبەڕووی جولەکە بۆوە‪ .‬لە ڕۆژی ‪٢٢‬ی‬ ‫ئیمپراتۆریای عوسمانی بوو‪ ،‬کە ئەویش دیسەمبەری ‪١٩٣٨‬دا ترۆتسکی دەنوسێت‪:‬‬ ‫الی خۆیەوە شەریکی ئەڵمانیا بوو‪ .‬هێرزڵ "دەتوانین بێ هیچ گرانییه‌ک خەیاڵی‬ ‫بە قەیسەری ڕاگەیاند کە جێگیربوونی ئەوە بکەیت کە لە جەنگی داهاتوودا‬ ‫زایۆنیستەکان لە ئیسڕائیل‪ ،‬دەبێتەهۆی [جه‌نگی جیهانیی دووه‌م] چی چاوەڕێی‬ ‫زیادبوونی نفوزی ئەڵمانیا لــەوێ‪ .‬لەو جولەکەکان دەکـــات‪ .‬بــەاڵم تەنانەت‬ ‫دەمەدا ناوەندی زایۆنیستەکان لە نەمسا بەبێ جەنگیش پێشهاتەکان سەبارەت‬ ‫بوو‪ ،‬کە ئەویش هاوپەیمانی ئیمپراتۆریای بە کــاردانــەوەی جیهان‪ ،‬بە دڵنیایەوە‬ ‫ئەڵمانیی بوو‪ .‬هێرزڵ گێزەرێکی دیکەی ئاماژەن بۆ کۆمه‌ڵکوژییه‌کی جه‌سته‌یی‬ ‫بە داوەکــەوە هەڵواسی و بە قەیسەری کە ڕووبەڕووی جولەکەکان دەبێتەوە‪...‬‬ ‫گوت‪" :‬وەک پێشتر شه‌رحمکرد‪ ،‬ئێمە بەم تەنها و ته‌نها مۆبیلیزەکردنی بەشەکی‬ ‫کارە جولەکەکان لە هێزە شۆڕشگێڕەکان (جــزئــي) کرێکاران دژ بە کــاردانــەوە‬ ‫چــاوەڕوانــکــراوەکــان‪ ،‬و دامــەزرانــدنــی‬ ‫دووردەخەینەوە"‪.‬‬ ‫لـ ‌ه کۆتاییه‌کانی جەنگی جیهانی میلیشیای کرێکاران و بەرهەڵستیکردنی‬ ‫یەکەمدا و کاتێک دەرکەوت کە ئینگلتەرا فیزیکی ڕاستەوخۆی گروپە فاشیستەکان‪،‬‬ ‫فەڵەستینی بەردەکەوێت‪ ،‬سەرکردەی بەرزکردنەوەی ئاستی متمانە بەخۆبوون‬ ‫ئەوکاتی زایۆنیستەکان (حاییم وایزمان) و چاالکیی و چاونەترسیی لەالیەن گشت‬ ‫پەیوەندیکرد بە وەزیـــری بەریتانیی چەوساوەکانەوە‪ ،‬ده‌کرێت ببن ‌ه پاڵنه‌رێک‬ ‫ڕاوێژکار (ئارسەر بلفۆر)‪ ،‬ئەوەبوو لە بۆ گۆڕانکاریی پەیوەندی هێزەکان‬ ‫‪٢‬ی نۆڤەمبەری ‪١٩١٧‬دا ڕاگەیەندراوێکی لەگەڵ یەکتردا و ڕاگرتنی ئەم شەپۆلە‬ ‫پێدەرکرد و تێیدا بەڵێن بە جولەکەکان فاشیزمەی جیهانی گــرتــۆتــەوە‪ ،‬هەر‬ ‫دەدات کە نیشتیمانێکیان لە فەڵەستین ئەوەشە الپەڕەیەکی نوێ لە مێژووی‬ ‫بۆ دابمەزرێنێت‪ .‬هەروەها ڕۆناڵد ستۆرز مرۆڤایەتی هەڵدەداتەوە"‪.‬‬ ‫هــەتــاوەکــو دەستپێکردنی جەنگی‬ ‫–یه‌که‌م حاکمی سه‌ربازیی به‌ریتانیا ل ‌ه‬ ‫فه‌ڵه‌ستین‪ -‬ڕوونیدەکاتەوە کە "بازرگانیی جیهانی دووەمــیــش‪ ،‬زۆریــن ـه‌ی زۆری‬ ‫زایــۆنــیــزم بــە خێر شــکــاوەتــەوە بۆ جولەکەکانی جیهان‪ ،‬بەتایبەت کرێکارە‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬چونکە ئیرلەندای باکوورێکی جولەکەکان‪ ،‬پشتیوانی زایۆنیزم نەبوون‪.‬‬ ‫دیکەی بۆ ئینگلته‌را پەیداکردووە‪ ،‬بەاڵم لەم بارەیەوە نموونەی پۆڵەندا هەیە‪،‬‬ ‫ئەم جارە ئیرلەندایەکی جولەکە نشینە کــە ئــەوکــات گــەورەتــریــن مەڵبەندی‬ ‫و دورگەیەکە لەناوەڕاستی زەریایەک لە کۆکەرەوەی جولەکەکانی ئەوروپا بوو‪ ،‬لە‬ ‫دیسەمبەری ‪1938‬دا لە شارەکانی وارشۆ‬ ‫دوژمنی چاوەڕوانکراوی عەرەب"‪.‬‬ ‫لەگەڵ هاتنی جەنگی جیهانی دووەمدا‪ ،‬و لودز و کراکۆ و لیفۆف و فیالنا و هەندێ‬ ‫بەڕوونی دیاربوو کە هێزە گەورەکەی شاری دیکە هەڵبژاردنی ئەنجومەنەکان‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬ئیدی وەک جاران بەڕێوەچوو‪" .‬بۆند" ‪-‬ڕێکخراوی کرێکارە‬ ‫بریتیی نه‌بوو ل ‌ه ئینگلته‌را‪ ،‬بەڵکو برتیبوو جولەکە سۆسیالیستە دژە زایۆنیستەکان‪-‬‬

‫‪٧٠%‬ی دەنگی هەرێمە جولەکەنشینەکانی‬ ‫بەدەستهێنا‪ .‬هەروەها "بۆند" توانی لە‬ ‫کــۆی ‪ ٢٠‬کورسی وارشــۆ ‪ ١٧‬کورسی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ ،‬لە کاتێکدا زایۆنیستەکان‬ ‫تەنها یەک کورسییان بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫بەاڵم پاش ڕوودانی هۆڵۆکۆست ئەم‬ ‫دۆخە گۆڕانێکی ڕیشەیی بەسەردا هات‪.‬‬ ‫تاکە یەک جولەکەش لە ئەوروپادا نەبوو‬ ‫کە یەکێک لە ئەندامانی خێزانەکەی لە‬ ‫هۆڵۆکۆستدا لەدەستنەدابێت‪ .‬من بیرمە‬ ‫ماوەیەکی کەم پێش هۆڵۆکۆست پورێکم‬ ‫سەردانی کردین بۆ فەڵەستین کە لە‬ ‫شاری (دانزیگ)ی پۆڵه‌ندا دەژیــا‪ .‬من‬ ‫هیچ کام لە ئەندامانی دیکەی خێزانەکەیم‬ ‫نەبینیبوو‪ ،‬بەاڵم خۆی و گشت ئه‌ندامانی‬ ‫خێزانه‌که‌ی لە هۆڵۆکۆستدا لەناوچوون‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها کچە پورێکی دیکەم هەبوو ک ‌ه‬ ‫له‌نزیکه‌و‌ه دەمناسی‪ ،‬پێش جەنگ لەگەڵ‬ ‫مێرد و منداڵە پێنج ساڵەکەیدا ڕۆیشت‬ ‫لە ئەوروپا بژی‪ ،‬ئەوەبوو دواتر گشتیان‬ ‫لە ژووری غازدا لەناوبردران‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫زۆریــنــەی زۆری جــولــەکــەکــان کرانە‬ ‫زایۆنیست‪ ،‬کە ئەمەش دۆخێکی دیار و‬ ‫ئاشکرایه‌‪.‬‬ ‫کارەسات‬ ‫ئـــەمـــە ئــــەو گـــوزارشـــتـــەیـــە کە‬ ‫فەڵەستینییەکان بــۆ وەسفکردنی‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسڕائیل لە ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٤٨‬بەکاریدەهێنن‪ .‬لەو کاتەوە‪ ،‬و لەو‬ ‫سێ جەنگەی لەنێوان عەرەب و ئیسڕائیلدا‬ ‫ڕوویــانــداوە لەسااڵنی ‪،١٩٦٧ ،١٩٤٨‬‬ ‫‪ ،١٩٧٣‬هەمیشە سڕینه‌وه‌یه‌کی به‌رفراوانی‬ ‫نەتەوەیی دژ بە فەڵەستینییەکان لەئارادا‬ ‫بــووە‪ .‬لەمڕۆدا ‪ ٣،٤‬ملیۆن پەنابەری‬ ‫فەڵەستینی هەن‪ ،‬کە ژمارەیەکی گەلێک‬ ‫زیاترە لە ژمارەی ئەو فەڵەستینیانەی‬ ‫کە لــەو شــارانــەدا دەژی ــان کە پێشتر‬ ‫تێیدا ژیـــاون‪ .‬ژمارەکانی تایبەت بە‬ ‫خاوەندارێتی زەوییەکان‪ ،‬قەبارەی ئەو‬ ‫دەرکردن و دوورخستنەوەیە پیشاندەدەن‬ ‫کە ڕووبەڕووی فەڵەستینییەکان بۆتەوە‪:‬‬ ‫لەساڵی ‪١٩١٧‬دا جولەکەکان خاوەنی‬ ‫‪٢.٥%‬ی زەوی دەوڵەت بوون‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەساڵی ‪١٩٤٨‬دا بوونە خاوەنی ‪٥،٧%‬ی‬ ‫زەوییەکان‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ خاوەنی ‪٩٥%‬ی‬ ‫زەوییەکانی پێش سنووری ‪١٩٦٧‬ن‪،‬‬ ‫له‌کاتێکدا عەرەبەکان تەنها خاوەنی ‪٥%‬ی‬ ‫ئەو زەوییانەن‪.‬‬ ‫ئــەمــە یــەکــێــکــە لــە دۆخــــە هــەرە‬ ‫تراژیدییەکانی مێژوو‪ .‬کاتێک گروپێکی‬ ‫چەوساوەی وەک جولەکە ‪-‬کە تا لوتکە‬ ‫گیرۆدەی دەستی بەربەریزمی نازییه‌کان‬ ‫بــوو‪ -‬هەڵدەستێت بە چەوساندنەوەی‬ ‫گەلێکی دیکەی ستەملێکراو‪ ،‬کە بە‬ ‫هیچ جۆرێک لە کارەساتی هۆڵۆکۆستدا‬ ‫بەشدار نەبووە‪.‬‬

‫چارەسەر‬ ‫فەڵەستینییەکان بەتەنها هێزی‬ ‫تــەواوەتــیــیــان نییە بــۆ ڕزگــارکــردنــی‬ ‫خۆیان‪ .‬تەنانەت هێزی ئەوەشیان نییە‬ ‫هەندێک چاکسازیی جدیی بەدیبهێنن‪.‬‬ ‫فەڵەستینییەکان تــەنــانــەت وەک‬ ‫ڕەشپێشتەکانی ئەفریقیای باشووریش‬ ‫نین کە توانیان چاکسازیی گەلێک گرنگ‬ ‫بەدیبهێنن‪ .‬ڕەشپێستەکان توانییان‬ ‫خۆیان لە سیستەمی جیاکاریی ڕەگەزیی‬ ‫(‪ )apartheid‬ڕزگاربکەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫توانییان مافی دەنگدان بەدەستبهێنن‬ ‫و سەرۆکێکی ڕەشپێستیش هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫به‌اڵم لەڕاستیدا هێشتا ڕاسیزمی ئابووری‬ ‫بااڵده‌سته‌ و هێشتا سامان لە دەستی‬ ‫گروپێکی بچوکی سپیپێست و هەندێک‬ ‫ڕەشپێستی دەوڵــەمــەنــددا کۆبۆتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم زۆرینەی زۆری ڕەشپێستەکان لە‬ ‫هەژارییەکی کوشندەدا دەژین‪.‬‬ ‫بــەهــێــزتــربــوونــی ڕەشپێستەکانی‬ ‫ئەفریقیای باشوور لە فەڵەستینییەکان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێک‪ .‬یەکەم‪،‬‬ ‫ژمـــارەی ڕەشپێستەکانی ئەفریقیای‬ ‫بــاشــوور پێنج تــا شــەش ئــەوەنــدەی‬ ‫ژمــــارەی سپیپێستەکان دەبـــن‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا ژمــارەی فەڵەستینییەکان زۆر‬ ‫نزیکە لە ئیسڕائیلییەکانەوە (لەگەڵ‬ ‫ئەوەی زۆرینەی فەڵەستینییەکان وەک‬ ‫پەنابەر لە دەرەوە دەژی ــن)‪ .‬دووەم‪،‬‬ ‫کرێکارانی ڕەشپێست دڵــی ئابووری‬ ‫ئەفریقیای باشووریان داگیرکردووە‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا پێگەی کرێکارانی فەڵەستینی‬ ‫لە پەراوێزی ئابووریی ئیسڕائیلدایە‪.‬‬ ‫هەروەها سەندیکای کرێکارانی ئەفریقیای‬ ‫باشوور (کۆساتۆ)‪ ،‬بە سەندیکایەکی‬ ‫گەلێک گەورە دادەنرێت کە توانیویەتی‬ ‫ڕۆڵێکی میحوەریی لە تێکشکاندنی‬ ‫سیستەمی جیاکاریی ڕەگەزیدا بگێڕێت‪.‬‬ ‫بەاڵم فەڵەستینییەکان خاوەنی ئەمجۆرە‬ ‫سەندیکایە نین‪.‬‬ ‫ئەگەر دۆخێک هەبێت پڕاوپڕ تیۆریی‬ ‫شۆڕشی بەردەوامی ترۆتسکیی بەسەردا‬ ‫جێبەجێ ببێت‪ ،‬ئەوا دۆخی فەڵەستینە‪.‬‬ ‫ئەم تیۆرییە ئەو ئایدیایه‌ دەخاتەڕوو کە‬ ‫هیچ داواکارییەکی دیموکراتی یان ڕزگاریی‬ ‫نیشتیمانی بەبێ بەرپاکردنی شۆڕشی‬ ‫کرێکاریی بەدینایەت‪ .‬کلیلی چارەسەری‬ ‫فەڵەستینییەکان و گشت گەالنی دیکەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬له‌ ده‌ستی چینی‬ ‫کــارکـه‌ری عه‌ره‌بیدایه‌‪ ،‬کە چەقەکەی‬ ‫بریتییە لە میسر‪ ،‬بەشێوەیەکی کەمتریش‬ ‫لە سوریا و عێراق و لوبنان و دەوڵەتە‬ ‫دیکەی عەرەبیی‪ .‬ئەوەی جێگەی داخە‪،‬‬ ‫هەتاوەکو ئێستا هێزی ڕاستەقینەی‬ ‫چینی کارکەری عەرەبی وەک واقیعێکی‬ ‫بەرجەستە دەرنــەکــەوتــووە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەهۆی کاریگەریی شێوێنەری ستالینیزم‬ ‫کە بۆ ماوەیەکی زەمەنیی درێژ کۆنترۆڵی‬ ‫ناوەندەکانی چەپی کردبوو لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاســت‪ .‬ستالینیستەکان ئەوانە‬ ‫بوون کە دەرگایان کــردەوە بۆ حیزبی‬ ‫بەعس و (ســەدام حسێن) لە عێراق‪،‬‬ ‫کە ئەویش الی خۆیەوە یارمەتیدەر بوو‬ ‫بۆ گەیشتنەدەسەاڵتی ئەسەد و حیزبی‬ ‫بەعسی ســوریــا‪ .‬ه ـه‌ر ئــەم حیزبەش‬ ‫بوو دەرگــای وااڵکــرد هه‌تاوه‌کو دواتر‬ ‫عەبدولناسر و ئیسالمییه‌کان لە میسر‬ ‫نفوزی دەسەاڵتی خۆیان بسەپێنن‪.‬‬ ‫تەنها بەرپاکردنی شۆڕشی چینی‬ ‫کــارکــەری عــەرەبــیــی لــە ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫نــاوەڕاســتــدا دەتــوانــێــت کــۆتــایــی بە‬ ‫ئیمپریالیزم و زایۆنیزم بهێنێت‪ .‬ده‌شێت‬ ‫بانگه‌شه‌یه‌کی دووڕووان ‌ه به‌ئاسانی باس‬ ‫لـه‌وه‌بــکــات کـه‌ ئ ـه‌م شــۆڕشـ ‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ده‌رکردنی جوله‌ک ‌ه ل ‌ه ناوچه‌که‌دا‪.‬‬ ‫هــــه‌روه‌ک چـــۆن کــاتــێــک سیستەمی‬ ‫جیاکاریی ڕەگــەزیــی لــە ئەفریقیای‬ ‫بــاشــوور بــااڵدەســت بـــوو‪ ،‬هــاوەاڵنــی‬ ‫سیستەم بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە‬ ‫کۆنگرەی نیشتیمانی ئەفریقی هاوکارە بۆ‬ ‫سەربڕینی سپیپێستەکان و لەناوبردنیان‪.‬‬ ‫بەاڵم بەهیچ جۆرێک ئەمە ڕووینەدا‪.‬‬ ‫‪Socialist Review 219, May 1998‬‬

‫‪4‬‬

‫ذمارة (‪ )275‬دوشةممة ‪2015/12/14‬‬

‫قوربانییەکانی دەستی تیرۆر‬

‫مامۆستا مەال عەبدولڕەحمان گەناوی‪ ،‬شەهیدی ناو میحراب و نمونەی مەالی ڕەسەنی کوردەواری‬ ‫ئا‪ :‬بەهمەن تاهیر نەریمان*‬ ‫تــیــرۆر ئــەو دیــاردەیــة کــە بــوە بە‬ ‫دیاردیەکی جیهانی‪ ،‬بۆتە بابەتێک بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوە و توێژینەوە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا‬ ‫زانکۆ و ئەکادیمیای ئێمە ئەم دیاردەیە‬ ‫بەهەند وەرنــاگــرن و خوێنساردانە‬ ‫مامەڵەی لەگەڵدا دەکـــەن‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫کاتێکدا هەرێمی کــوردســتــان‪ ،‬حاڵی‬ ‫حازر‪ ،‬لەبەردەم هەڕەشەی گەورەترین‬ ‫گــروپــی تێرۆرستی وەک داعشدایە‪.‬‬ ‫لەبەرانبەریشدا قوربانیانی دەستی‬ ‫تیرۆریش پشتگوێخراون و تەنانەت‬ ‫بابەتێکی ســادەش نابینی لەسەریان‬ ‫نوسرابێت‪ ،‬لەکاتێکدایە لە هەشتاکاندا‬ ‫نوسەرێکی وەک (عەبدولخالق مەعروف)‬ ‫دەبــێــتــە قــوربــانــیــی دەســتــی تــیــرۆر‪،‬‬ ‫لــە ســەرتــای نــەوەدەکــان مامۆستای‬ ‫زانــکــۆ(ســەالح هــەورامــی) گەردەلولی‬ ‫تیرۆر هەڵی دەلوشێت و وا خەریکە‬ ‫گومناودەبێت‪ ،‬ئەم کردە ترسناکەش هەر‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫سەرەتای نەوەدەکانی دوای ڕاپەرین‬ ‫شەپۆلێکی تیرۆری کەسایەتی ئاینی‬ ‫و ئەکادیمیستی هەرێمی کوردستانی‬ ‫گــرتــەوە‪ ،‬یەکێک لــەو کەسایەتیانە؛‬ ‫مامۆستا (مەال عەبدواڵ گەناوی) بوو‪.‬‬ ‫مامۆستا بــە زانــایــەکــی لــەســەرخــۆ و‬ ‫دنیانەویست و ســادەژیــاو و ڕاستگۆو‬ ‫و ئازا و هەقبێژ ناسرابوو‪ ،‬ئەو لەناو‬ ‫میحرابی مزگەوتەکەی خۆیدا؛ لەدوای‬ ‫بەجێگەیاندنی نوێژی بەیانی و لەناو‬ ‫میحرابەکەی خۆیدا؛ لە (‪)١٩٩٤-١١-٢٦‬‬ ‫دەستی تیرۆری گەشتێ و لە ‪٦‬ی ‪١٢‬ی‬ ‫‪ ١٩٩٤‬گیانی بەهەقبێژیی سپارد و بوە‬ ‫شەهیدی کوردایەتی و کرانەوە و میحرابی‬ ‫مزگەوتە کوردەوارییەکەی خۆی‪.‬‬ ‫دەکرێت بەم بۆنەوە من (ئامادەکاری‬ ‫ئــەم ڕاپــۆرتــە شیکارییە) دوو مۆدێل‬ ‫لە مــەالی دینی جیابکەمەوە و دواتر‬ ‫مامۆستا عەبدولڕەحمان دیاری بکەین‪،‬‬ ‫بزانین دەچێتە نێوان کام مۆدێلەوە‪:‬‬ ‫مۆدێلی یەکەم‪ :‬مەالیەکی کوردەواری‪،‬‬ ‫کە بیرکردنەوەی ئەم مۆدیلە لە مەال‬ ‫بــەتــەواوی ئاوێتەی ڕۆحــی کــوردبــون‬ ‫کرابوو‪ ،‬ئەم مۆدێلە لە مەال‪ ،‬ڕێزی تەواوی‬ ‫لە شیعری کوردی و ئەدەبیاتی کوردی‬ ‫دەگرت‪ ،‬نەک هەر ئەوە‪ ،‬بەڵکو زۆربەی‬ ‫کاتی خۆی تەرخان دەکرد بۆ نوسینەوەی‬ ‫مــێــژوی ئــەدەبــی کــــوردی(وەک چۆن‬ ‫مامۆستا سەجادی مێژوی ئەدەبی کوردیی‬ ‫نوسییەوە)‪ ،‬کاتی خۆی تەرخاندەکرد بۆ‬ ‫شیکردنەوە و ساغکردنەوەی شیعری‬ ‫کوردیی(هەر وەک چۆن مامۆستا مەال‬ ‫عەبدولکەریمی مــودەڕیــس کـــردی)‪،‬‬ ‫هەڵدەستا بە کــۆکــردنــەوەی کلتور و‬ ‫نوکتەو بەسەرهاتە کوردەوارییەکان(هەر‬ ‫وەک چۆن مامۆستا عەالدین سەجادی‬ ‫لەبەرگەکانی ڕشــتــەی مــرواریــدا ئەو‬ ‫شــاکــارەی کــۆکــردەوە)‪ ،‬هەڵدەستا بە‬ ‫نوسینەوەی مێژوی کوردی(هەر وەک‬ ‫چۆن مەال جەمیل ڕۆژبەیانی بەو ئەرکە‬ ‫هەستا)‪ ،‬لە خەمی نوسینەوەی وشە‬ ‫و فەرهەنگیی کــوردی بــوە(وەک چۆن‬ ‫مامۆستا شێخ محمەدی خاڵ فەرهەنگی‬ ‫خاڵی نوسییەوە)‪ ،‬هەر ئەم مۆدێلە لە‬ ‫مەال مامۆستای وەک (شێخ عێزەدینی‬ ‫حوسێنی) بەرهەمدەهێنا‪ ،‬کە هەموو‬ ‫پێگە ڕۆحی و دینییەکەی خۆی دەخستە‬ ‫بەرگریکردن لە شۆڕشی کوردی(بەچەپ‬ ‫و نیشتمانییەوە) و دەبــوە قەاڵیەکی‬ ‫پۆاڵینی شۆڕشی کوردی‪.‬‬ ‫مۆدێلی دوەم‪ :‬مۆدێلی مەالیەکە کە‬ ‫تا ئاستێکی بــەرز بەها کوردییەکان‬ ‫وازلێدێنێت و ڕودەکاتە بەهایەکی شێلراو‬ ‫بە (سەلەفییەت‪ -‬ئیخوان‪ -‬عــەرەب)‬ ‫ی‪ ،‬ئــەم مۆدێلە لە مــەال لە جێگەی‬ ‫پــێــکــەوەژیــانــی تــوێــژە جــیــاوازەکــانــی‬ ‫کۆمەڵگەی کـــوردی‪ ،‬دەستدەکات بە‬ ‫پۆلێنکردنەوەی کۆمەڵگەی کوردی بۆ‬

‫مەال عەبدولڕەحمان گەناوی‪ ،‬لەکاتی بەخشینی یارمەتی بەهەژاران‬

‫(بــاوەڕدار و بێباوەڕ‪ ،‬کوفر و ئیمان)‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی کۆمەڵگەی کوردی ئیسالمی‬ ‫پێنەگەیشتبێ جارێکی تر دەستدەکاتەوە‬ ‫بە ئەسلەمەکردنەوەی کۆمەڵگە و لە‬ ‫ئوسرەکانیدا باسی دروستکردنەوەی(‬ ‫تاکی موسڵمان و خێزانی موسڵمان‬ ‫و کۆمەڵگەی موسڵمان و دەوڵەتی‬ ‫ئــیــســامــی)دەکــات‪ .‬تــەنــانــەت بــڕوای‬ ‫بەشۆڕشی کوردی نییە و خۆی حزبی‬ ‫دینی دروســتــدەکــات(وەک بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمیی ســەردەمــی دووبــراکــە‪ :‬مەال‬ ‫عوسمان و مەال عەلی عەبدولعەزیز)‪ .‬ئەم‬ ‫مۆدێلە دەستکاریی وشەکانی (شۆڕش‪،‬‬ ‫پێشمەرگە) دەکات و لە جێیان‪ ،‬کاتێک‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیی لە شاخ و لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٧‬دروستدەبێت‪ ،‬شۆڕش دەکات بە‬ ‫(جیهاد) و پێشمەرگەش بە (موجاهید)‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە لە مەال‪ ،‬لەجێی دۆستایەتی‬ ‫لەگەڵ نوسەر و شاعیران و هونەرمەندانی‬ ‫کورد‪ ،‬دەستدەکات بە تەکفیرکردنیان و‬ ‫سوکایەتی بەو نوسەرانەی کە هاوڕایان‬ ‫نین(هەر وەک مەال ئەحمەدی خانەقا لە‬ ‫کێشەکەی عەبدولخالق مەعروفدا‪ ،‬جوێنی‬ ‫ئێجگار بازاڕیی لەسەر مینبەری ڕۆژی‬ ‫هەینی بەو نوسەرە دەدا)‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە لە مەال هیچ گرنگییەک‬ ‫بە ئەدەبیاتی کوردی و شیعری کوردی‬ ‫و کلتوری کوردی نادات و بگرە گاڵتە‬ ‫بە مۆدێلی یەکەمی مەالی کــوردەواری‬ ‫دەکـــات‪ ،‬من تــەواو بەرجەستەبون و‬ ‫ملمالنێی نێوان ئەم دوو مۆدێلە لە مەال؛‬ ‫دەگێرمەوە بۆ پێشەکیی نوسینی کتێبی‬ ‫(ژیانی پێغەمبەری مەزن)ی مەال محەمەد‬ ‫پاڕێزانی‪ ،‬لە پێشەکیی ئەو کتێبەدا کە‬ ‫مامۆستا مــەال عوسمان عەبدولعەزیز‬ ‫پێشەکیی بەناوێکی خــــوازراوەوە بۆ‬ ‫نوسیوە‪ ،‬دەڵێت‪»:‬لە کاتێکدا مامۆستا‬ ‫پاڕیزانی خەریکی ژیانی پێغمەبەری‬ ‫مــەزن بــوە‪ ،‬خەڵکی خەریکی ڕشتەی‬

‫مــرواری بــون»‪ ،‬ئەو قسەیەم خستۆتە‬ ‫نێوان دوو کۆتەیشنەوە‪ ،‬بەاڵم داڕشتنی‬ ‫قسەکە ڕەنگە هەندێک لە ئەسڵەکەی‬ ‫جیاوازبێت‪ ،‬بەاڵم واتاکەی هەر خۆیەتی‪،‬‬ ‫گرنگ ئەوەیە‪ ،‬ئەم پێشەکییە‪ ،‬بەنوسین‬ ‫وەک ملمالنێی دوو جۆر لە مەال دەکرێت‬ ‫وەک دابڕان و جیاوازیی دوو مۆدێل لە‬ ‫مەال و بەتەواوەتی بەرجەستەبونیان‬ ‫بەنوسین دیاری بکەین‪.‬‬ ‫مامۆستا مەال عەبدولڕەحمان وەک‬ ‫مۆدێلی مەالی کــوردەواری بەتەواواتی‬ ‫دەکەوێتە ناو مۆدێلی یەکەمەوە و هەر‬ ‫ئەویش یەکەم قوربانیی ملمالنێی ئەو‬ ‫دوو مۆدێلەیە‪ ،‬دەکرێت بەیەکەمیان‬ ‫بڵێین مــەالی خۆماڵیکراو‪ ،‬دەومیان‬ ‫ناوبنێین مــەالی پـــەروەردەی دەستی‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪.‬‬ ‫لەناو مەال و مامۆستاکانی کوردستاندا‪،‬‬ ‫ڕەوتێکی کــوردپــەروەر و مامۆستای‬ ‫کوردەواری هەبون کە هیچ کات پشتیان‬ ‫نەکردۆتە کێشە ڕەواکەی گەلی خۆیان‪،‬‬ ‫بەڵکو بەهەموو توانایانەوە بەرگریان‬ ‫لــێــکــردوە‪ ،‬یەکێک لــەو مامۆستایانە‬ ‫(مــەال عەبدولڕەحمان گــەنــاوی) بوو‪،‬‬ ‫ئــەو تــوانــیــبــووی لــەســەر کێشەکانی‬ ‫گەلەکەی خۆی بێتەدەنگ‪ ،‬وەک مامۆستا‬ ‫(حەمەئەمین چەمچەماڵی) هاوڕێی‬ ‫مامۆستا گەناوی و سەرۆكی پێشوتری‬ ‫یەكێتی زانــایــانــی ئاینی ئیسالمی‬ ‫كوردستان؛ لەم ڕوەوە دەڵێت‪ (:‬یەكێك‬ ‫لەتایبەتمەندییە گرنگەكانی مامۆستای‬ ‫شەهید ئەوە بوو كە‪ :‬مینبەرو بڵندگۆی‬ ‫مزگەوتەكەی و وتارەكانی ڕۆژانی هەینی‬ ‫و بۆنە ئایینیەكانی خستبووە خزمەتی‬ ‫ئاین و نیشتمانەوە بۆ حەقبێژی و‬ ‫ڕیسواكردنی زاڵم و زۆرداران و تاوانبارانی‬ ‫كــارەســاتــی ئــەنــفــال و كــاولــكــەرانــی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەروەها بۆ پشتیوانیكردن‬ ‫لە عــەدالــەت و كێشەی ڕەوای گەلی‬

‫كورد‪ ،‬بەبێ ترس و سڵکردنەوە لە ڕژێمی‬ ‫ئێراق و هەڕەشەوگوڕەشەی تەكفیری و‬ ‫تیرۆریستەكان)‪.‬‬ ‫بــەڕێــز مامۆستا (محەمەد یوسف‬ ‫پێماڵکی)‪-‬هاوڕێی نزیکی مامۆستا‬ ‫گــەنــاوی؛ لــەو بـــارەوە و لــە پەسنیی‬ ‫دەڵێت‪(:‬خوالێخۆشبوو‬ ‫مامۆستادا‬ ‫بەپلەی یەکەم کوردپەروەربوو‪ ،‬پڕبەمانای‬ ‫وشەکە لەگەڵ ئەوەی موسڵمانێکی زۆر‬ ‫تەواو و ڕاستبوو‪ ،‬هەموو تایبەتمەندێکی‬ ‫دینداریی؛ وەک(دڵسۆزی‪ ،‬ڕاستگۆیی‪،‬‬ ‫بەبەزەیی‪ ،‬سۆز و ڕێز و کردەوەی بەسود‬ ‫لە بەرژەوەندیی گشتیی)لەخۆگرتبوو‪،‬‬ ‫ئەویش بەپشتبەستن بە یاسای خوای‬ ‫مــەزن کە دەفــەرمــوێــت‪... :‬وخلقناکم‬ ‫من ذکــر و انثی و جعلناکم شعوبا و‬ ‫قبائل لتعارفوا‪ ،‬ان اکرمکم عند اللە‬ ‫اتقاکم)‪ .‬هەروەها لە هەوڵی گونجاندنی‬ ‫بەهاکانی ئیسالم لەگەڵ کوردبوندا‪،‬‬ ‫مامۆستا پێماڵکی پێی وایە(لەگەڵ‬ ‫ئەو هەمو نەرمونیانی و لەسەرخۆیی و‬ ‫خۆبەکەمزانی و سادەژین بردنەسەر‪ ،‬زۆر‬ ‫ئازا و چاونەترس بوو‪ ،‬بۆ پەیڕەوکردنی‬ ‫ئاینی ئیسالم و بەهاکانی بۆ سودی‬ ‫کۆمەڵ و ژیان‪ .‬لە هەموو کۆڕو کۆبونەوە‬ ‫گشتییەکان وتار و قسەی بەنرخی هەبوو‪،‬‬ ‫لەسااڵنی شەست و حەفتاکاندا لە کۆیە‬ ‫و لە هەشتاکان لە هەولێر‪ ،‬بیرکردنەوەی‬ ‫هەندێک لە مەالکان لە بەکوردیکردنی‬ ‫ئاینی ئیسالمیان بەکەمکردنەوە لە ئاینی‬ ‫ئیسالم دەزانــی‪ ،‬بەاڵم ئەو ئەو کارەی‬ ‫کردبوو بە نەریت و لەسەری سوربوو‪.).‬‬ ‫مامۆستا حەمیدی بــرای مامۆستا‬ ‫گەناوی‪ ،‬لەو بارەوە پێی وایە‪(:‬مامۆستا‬ ‫مــرۆڤــێــکــی کــــوردپــــەروەربــــوو‪ ،‬هــەر‬ ‫لەسەرەتای الوێتییەوە تێکەڵی کاری‬ ‫سیاسی ببو‪ ،‬مرۆڤێکی کـــراوە بــوو‪،‬‬ ‫ئەگەرچی زانایەکی ئاینی بــوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو جــۆرە بیروڕایەکی قبوڵبوو‪،‬‬

‫نەبوایە؛ لەخۆتان بایی‬ ‫دەب ــوون و هەندێكتان‬ ‫دەكوشت و هەندێكتان‬ ‫بەدرۆدەخستەوە )‪.‬‬ ‫پڕۆفایل‪:‬‬ ‫بــەرەی دووەم بەرەی‬ ‫بەسیاسەتكردنی ئاینی‬ ‫• ناوی تەواوی مەال‬ ‫عەبدولڕەحمان کوڕی‬ ‫مەال عەبدواڵ کوڕی‬ ‫ئیسالمە‪ ،‬بەسیاسەتكردنی‬ ‫مەال عەبدولڕەحمانە‪،‬‬ ‫• سا‬ ‫ڵی ‪ ١٩٣٩‬لە گوندی‬ ‫ئــایــنــی ئــیــســام لــەدێــر‬ ‫(گەرمکان)ی سەر‬ ‫بە قەزای پشدەر لە ب‬ ‫زەمــانــەوە هــەیــە‪ ،‬هــزری‬ ‫نەماڵەیەکی مەالزادە‬ ‫لەدایکبوە‪،‬‬ ‫بەسیاسەتكردنی ئاینی‬ ‫• لەساڵی ‪١٩٥٨‬‬ ‫دیمۆکراتی کو ەوە لەڕیزەکانی یەکێتی الوانی ئیسالم وەنەبێت زادەی‬ ‫رد‬ ‫ستان کاری کردوە‪،‬‬ ‫ئەمرۆ بێت یان داهێنانی‬ ‫•‬ ‫لە‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٦٠‬الی‬ ‫مامۆستا محەمەدی‬ ‫گــروپــەكــانــی تەكفیری و‬ ‫ڵە‬ ‫با کی بڕ‬ ‫وانامەی ئاینی وەردە‬ ‫گرێ‬ ‫ت‪،‬‬ ‫تیرۆریستەكانی ئەمرۆ بێت‪،‬‬ ‫• لە ‪٢٠‬ی‪١١‬ی‪١‬‬ ‫‪ ١٩٩‬بەشداریی کۆنگر‬ ‫ەی‬ ‫یە‬ ‫کێ‬ ‫تی‬ ‫بەڵكو ئەم تێزە بۆ پێش زیاتر‬ ‫زانایانی کردوە و‬ ‫بە ئەندامی سەرکردا‬ ‫یە‬ ‫تی‬ ‫لە هەزار ساڵ دەگەرێتەوە‪،‬‬ ‫هەڵبژێردراوە‪،‬‬ ‫•‬ ‫كە ئاینی ئیسالمیان لەپێناو‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٩٣‬بەش‬ ‫داریی لە دامەزراندنی‬ ‫ک‬ ‫( ۆمەڵەی ئیسالم‬ ‫وەدەستهێنانی دەســـەاڵت‬ ‫یی کورد‪ -‬ئەمریکای‬ ‫باکور‪ -‬لقی‬ ‫هــەمــوو تــــاوان و تــیــرۆرو‬ ‫کوردستان) کردوە‪،‬‬ ‫•‬ ‫لە ‪٢٦‬ی ‪١١‬ی ‪ ١٩٩٤‬لەن‬ ‫خیانەتێكیان بــە ئیسالم‬ ‫او میحرابی مزگەوتی‬ ‫عو‬ ‫مە‬ ‫ری کوڕی خەتتاب لە‬ ‫پەردەپۆشكردووە‪ ،‬لەبەرچاوی‬ ‫هەولێر‪ ،‬تیرۆرستان‬ ‫بەتە‬ ‫ور‬ ‫ل‬ ‫ێی‬ ‫د‬ ‫ەد‬ ‫ەن‬ ‫و‬ ‫دو‬ ‫نــەفــام و نـــەزان خــۆیــان بە‬ ‫ای دەرۆژ تالنەوە بە‬ ‫ئ‬ ‫رە‬ ‫ازا وە‪ ،‬لە ‪٦‬ی ‪١٢‬ی‬ ‫‪ ١٩٩٤‬گیانی سپارد‪.‬‬ ‫پیاو چاك و نمونەی ئیسالم‬ ‫لــەقــەڵــەمــداوە‪ ،‬ئــەمــەش بەو‬ ‫بەرامبەرەكانیان‬ ‫مەبەستەی‬ ‫ناچاربكەن بەناوی ئیسالمەوە‬ ‫دەستیان پێهەڵبڕن و هەموو دژەكانیان‬ ‫بــەدژی ئیسالم لەقەڵەمبدەن‪ ،‬ئەوسا‬ ‫ێ كوشتنیان‬ ‫هەرچی لــەدژیــان بۆست ‌‬ ‫غەزایەو خوێن و سەرو ماڵیان حەاڵڵە‪،‬‬ ‫تیرۆری پیاوە گەورەكان و زانا بەرزەكان‬ ‫هەمیشە ئامادەی گفتوگۆبو لەگەڵیان و لە ئیسالمدا وەك (سەعدی كوری عەبادە)‬ ‫ڕێزی بیروبۆچونەکانی دەگرتن‪ .‬هەم لە كە یەكەم تیرۆركراوی سیاسەتەو خەلیفە‬ ‫ڕوانگەی ئاینی و یاسایشەوە‪ ،‬بێزانیاری‪ ،‬عومەرو خەلیفە عەلی و هیتر زۆرن لێرە‬ ‫فەتوای نەدەدا‪ ،‬چونکە ئەو پێی وابوو نایەنە ژماردن ‪.‬‬ ‫ئــەوە پێچەوانەی شــەرع و ویــژدانــە)‪.‬‬ ‫بــۆیــە مـــن بـــەش بــەحــاڵــی خــۆم‬ ‫وا دیــارە مامۆستا لەسەر ڕەوتــی مەال شەهیدكردنی مامۆستا بەتیرۆری سیاسی‬ ‫کــوردەواریــیــە ڕیفۆرمخوازەکانی سەر نەخشەكێشراوی ئەقڵییەتی تەكفیرو‬ ‫بە مــەالی گــەورەی کۆیە بوبێت‪ ،‬هەر تیرۆریستەكانی ئەم سەردەمە دەزانم‪.).‬‬ ‫بــۆیــە زۆر پشتی بــە بۆچونەکانی‬ ‫مامۆستا پێماڵیکیش دیــدی خۆی‬ ‫مــەالی گـــەورەی کۆیە دەبــەســت‪ ،‬بۆ دەخــاتــەڕو و پێی وایـــە‪ (:‬بــەڕای من‬ ‫ئەم مەبەستە مامۆستا حەمیدی برای لەوکاتەدا گروپێکی توندڕەوی ئیسالمی‬ ‫دەڵێت‪(:‬ئەگەرچی زۆر مــەالی ئاینی لە هەولێر هــەبــون‪ ،‬پێدەچێت ئــەوان‬ ‫بەناوی دینەوە دژی ناردنی کچان بون دەستیان لە تیرۆرکردنیدا هەبوبێت)‪.‬‬ ‫بۆ خوێندن‪ ،‬بەاڵم مامۆستای شەهید ئەو‬ ‫بەبڕوای مامۆستا حەمید‪(:‬هەموو ئەو‬ ‫کۆتەی شکاندبوو‪ ،‬هەمیشە هەڵوێستیی کەسە کۆنەپەرست و تاریکپەرستانەی‬ ‫مەالی گەورەی کۆیەی دەهێنایەوە کە لەژێر پەردەی دیندا خۆیان دەشاردەوە‬ ‫چۆن لە سییەکانی سەدەی بیستدا کچی هــانــدەربــون و لەپشت تیرۆرکردنی‬ ‫خۆی ناردۆتە بەر خوێندنی خوێندنگە مامۆستاوە بوون‪ ،‬چونکە ئەو هەرگیز‬ ‫مۆدیرنەکانەوە)‪.‬‬ ‫ئەرکە دینی و نیشتمانییەکەی لێکتر‬ ‫مامۆستا‬ ‫کێ‬ ‫کە‬ ‫ئــەوەی‬ ‫لــەبــارەی‬ ‫جــیــانــەدەکــردەوە‪ ،‬و دەیـــوت دەبێت‬ ‫عەبدولڕەحمانی شەهیدکرد؟ مامۆستا هاوتەریب بن‪ ،‬چونکە پەروەردگار ئێمەی‬ ‫مەالحەمەئەمین چەمچەماڵی ئەم ڕایەی بە کــورد خوڵقاندوە و لەسەر خاکی‬ ‫هەبوو‪ (:‬شەهیدكردنی پێغەمبەران و کوردستانیش‪ ،‬بۆیە بەرگریکردن لە‬ ‫زاناكان و مورشیدو مەرجەعە دینیەكان‪ ،‬کوردستان و خەڵکەکەی بەرگریکردنە لە‬ ‫تەنها لە دوو بــەرەوە بــەدی كــراون و ئیرادەی پەروەردگار‪ .‬هەر بۆیە هەڵگرانی‬ ‫دەكرێن‪:‬‬ ‫بــیــری دواکـــەوتـــوو لــەنــاو ئیسالمییە‬ ‫بە‬ ‫تــایــبــەتــمــەنــدە‬ ‫یــەكــێــكــیــان‬ ‫توندڕەوەکاندا‪ ،‬کە هەمیشە دژی بیری‬ ‫جوولەكەكان‪ ،‬لەكاتی خۆیدا دەستیان نەتەوەیی و نیشتمانین‪ ،‬ڕۆڵی گەورەیان‬ ‫چووەتە كوشتنی پێغەمبەرو عولەماو لە تیرۆرکردنی مامۆستادا بینی)‪.‬‬ ‫مورشیدەكانیان ـ وابـــوو (هـــەردوو‬ ‫مامۆستا حەمید پێی وابوو (مامۆستا‬ ‫پێغەمبەر یەحیاو زەكەریا)یان كوشت و هیچ هیڵێکی ســوری ئاینی ئیسالمی‬ ‫مورشیدو موفتیەكانیان دەكوشت‪ ،‬ئەگەر نــەبــەزانــدبــوو‪ ،‬بەڵکو تەنها لەبەر‬ ‫بەئارەزووی ئەوان فتوایان نەدابا‪ ،‬وەكو هەڵوێستە نیشتمانییەکانی شەهیدکرا‪،‬‬ ‫خوای گەورە دەفەرمووێت‪:‬‬ ‫بـــەاڵم هــەنــدێــک ئیسالمیی تــونــدڕەو‬ ‫تهوی‬ ‫ال‬ ‫بما‬ ‫[أفكلما جا‌ءكم رســول‬ ‫گلەیی ئەوەیان لە مامۆستا دەکرد کە‬ ‫وفریقا‬ ‫كذبتم‬ ‫أنفسكم استكبرتم ففریقا‬ ‫زۆر پابەندە بە هەڵوێستی نیشتمانی و‬ ‫تقتلون]‬ ‫کوردایەتییەوە و لە پێش ڕاپەڕین و پاش‬ ‫ێ هەرجار ‌‬ ‫واتە (ئەر ‌‬ ‫ێ پێغەمبەرێك ڕاپەڕین لە وتارەکانیدا خەڵکی هاندەدا‬ ‫پەیامێكی بۆتان بهێنایەو بەدڵتان بۆ خۆشەویستیی نیشتمان‪.).‬‬ ‫تیرۆرکردنی مامۆستا عەبدولڕەحمان‬ ‫گــەنــاوی‪ ،‬ئــەوە بۆ ئێمە دەردەخـــات‪،‬‬ ‫مۆدێلی دینداریی کوردەواری بەتەواوی‬ ‫جــیــاوازە لــە مۆدێلی ئیسالمێک کە‬ ‫نەتوانێت لەگەڵ ڕۆحی کوردبوندا خۆی‬ ‫یەکبخات‪ ،‬جیاوازییەکەیان ئەوەندە زۆرە‬ ‫گەشتۆتە ئاستی ئــەوەی کە مۆدێلی‬ ‫دوەمی ئیسالمەتی دان بە موسڵمانبونی‬ ‫مۆدێلی یەکەمیشدا نەنێن‪.‬‬

‫مامۆستا حەمیدی برای گەناوی دەڵێت‪ :‬ئەگەرچی زۆر مەالی ئاینی بەناوی دینەوە‬ ‫دژی ناردنی کچان بون بۆ خوێندن‪ ،‬بەاڵم مامۆستای شەهید ئەو کۆتەی شکاندبوو‪،‬‬ ‫هەمیشە هەڵوێستیی مەالی گەورەی کۆیەی دەهێنایەوە کە چۆن لە سییەکانی‬ ‫سەدەی بیستدا کچی خۆی ناردۆتە بەر خوێندنی خوێندنگە مۆدیرنەکانەوە‬

‫*ســوپــاس بۆ مامۆستا تریفە محەمەد‪،‬‬ ‫هاوکاریی باشی ئەم ڕاپۆرتە شیکارییەی کردین‪.‬‬