فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان دەربارەی کردەوەکانی داعش رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )544دو شةممة 2015/12/21
مەال بەختیار:
جەمسەرەكانی جیهان بۆ پشتیوانیكردنمان تەبان بەاڵم خۆمان نەمانتوانیوە كێشەكانمان چارەسەربكەین ئەگەر گۆڕانكاریی لەنەخشەی سیاسی‌و جوگرافیی ناوچەكە روویدا ،كورد لەپێش گەالنی تر چانسی سەربەخۆبونی هەیە
هەر الیەك دژی سەربەخۆیی كوردستان بێت ،جگە لە خائین هیچی تر نییە چاودێر -تایبەت: مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،رایدەگەیەنێت ،هێزە سیاسییەكانی كوردستان ،تاوەكو ئەم چركەساتە نەیانتوانیوە ،كێشە ناوخۆییەكانیان چارەسەر بكەن ،تاوەكو خۆیان بۆ هەر ئەگەرێك ئامادە بكەن كە چاوەڕێ دەكرێت لە ناوچەكەدا بێتە پێشەوە .دەشڵێت "بەداخەوە ئەم ئامادەكارییە نــەكــراوە ،لەكاتێكدا بەدرێژایی مێژوو ،هەرگیز ئەم جەمسەرانەی دنیا وەكو ئێستا بۆ پشتیوانی ئێمە بە بەیەكەوە تەبانەبوون". ئەم وتانەی مەال بەختیار ،لە میانەی كۆڕێكدا بوو ،كە رۆژی 2015/12/17لەزانكۆی پۆليتەكنیكی سلێمانی، بەناونیشانی "سەربەخۆیی كــوردســتــان ..شكستی
مێژوویی ..ئەركەكانی ئێستا" بۆی سازكرابوو. نــاوبــراو لــەو كــــۆڕەدا ،پانۆرامایەكی لــە مێژوی ناوچەكەو جەمسەرگیرییەكان‌و رۆڵی كورد لەناو ئەو مێژوەدا شیكردەوەو ،ئەگەرو پێشهاتەكانی ناوچەكەو دەستكەوتی كــورد لە گۆڕانكارییەكانی سەردەمی جیهانگیری رونكردەوە .هاوكات جەختی لەوەشكردەوە، ئەگەر گۆڕانكاریی لەنەخشەی سیاسی‌و لەنەخشەی جوگرافی ناوچەكە روویدا ئەو كاتە كورد لەپێش گەالنی تر چانسی سەربەخۆبونی هەیە ،چونكە لەهەمویان زیاتر قوربانیمان داوە. ناوبراو لەبارەی كاریگەریی زلهێزەكانی جیهان‌و یەكگرتویی هێزە سیاسییەكانی كوردستان ،رایگەیاند: بەدرێژایی مێژوو ،هەرگیز ئەم جەمسەرانەی دنیا وەكو ئێستا بۆ پشتیوانی ئێمە بە بەیەكەوە تەبانەبوون،
یەكەمینجارە كەوایە ،بەاڵم بەداخەوە تاكو ئەم چركە ساتە هێزە كوردایەتیەكان‌و هێزە سیاسییەكان كێشەكانی ناوخۆمان چارەسەر نەكردووە تا بتوانین خۆمان ئامادە بكەین بۆ ئەگەرێك لەئەگەرەكان. سەبارەت بە پرۆژەی سەربەخۆیی كوردستان ،مەال بەختیار ،جەختیكردەوە كە هیچ كەسێك ناتوانێ الری لەسەربەخۆیی كوردستان بێ ،هەر كەسێك لەژێر هەر پەردە‌و پاساوێكدا دژی سەربەخۆیی كوردستان بێت، جگە لە خائین هیچی تر نییە .وتیشی "بەشبەحاڵی خۆم هەرالیەك بتوانێت دەستەبەری سەربەخۆیی كوردستان بكات ،پارتی بێت پێمخۆشە ،الیەنێكی ئیسالمی بێت پێمخۆشە ،خۆمانبین مەعلومە پێمخۆشە". زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ()4-3-2دا دەخوێننەوە
پالتفۆڕمی دابڕان هەنگاوی گەورەتر دەنێت كۆنفرانس‌و بانگهێشتی بیرمەندانی جیهان بەشێكن لە هەنگاوەكانی داهاتووی دابڕان
لەخانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس ،ئۆفیسێك بۆ پالتفۆڕمی دابڕان دەكرێتەوە
7
بەرەو جیهانی نابیناکان ڕۆمانی قارەمانەکان و گۆڕەکانی ساباتۆ دەکرێت بە کوردی
ئەنجامەكانی كۆنگرەی دێرێك و ریاز هۆزان عەفرینی 5
زەواجی كەڵەشێر، سەبارەت بەفرەژنی عەزیز ڕەئووف
ذمارة ( )544دو شةممة 2015/12/21
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لە كۆڕێكی زانكۆی پۆليتەكنیكی سلێمانی:
بەدرێژایی مێژوو ،هەرگیز ئەم جەمسەرانەی دنیا وەكو ئێستا بۆ پشتیوانی ئێمە بەیەكەوە تەبانەبوون ،بەاڵم بەداخەوە تاكو ئەم چركە ساتە هێزە كوردایەتیەكان‌و هێزە سیاسییەكان كێشەكانی ناوخۆمان چارەسەر نەكردووە رۆژی 2015/12/17لەزانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی ،بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندن‌و پەیوەندییە گشتییەكانی، بەناونیشانی «سەربەخۆیی كوردستان.. شكستی مێژوویی ..ئەركەكانی ئێستا» لە هۆڵی سەرۆكایەتی زانكۆ ،كۆڕێكی بۆ سیاسەتمەدارو رۆشنگەر ،مەال بەختیار بەڕێوەبرد ،كە تیایدا ناوبراو بەوردی گۆڕانكاریی‌و جەمسەرگیرییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی شیكردەوەو كاریگەرییەكانی ئەو گۆڕانكارییانەشی بۆ سەر بارودۆخی كوردستان روونكردەوە. بەهۆی گرنگی بابەتەكەوە «چاودێر» دەقی كۆڕەكە باڵودەكاتەوە. ئامادەبوانی خۆشەویست ئەم كاتەو ڕۆژی ئااڵتان باش سوپاس بۆ زانكۆی پۆلیتەكنیك كە لەڕۆژێكی پیرۆزی هەڵكردنی ئااڵی پیرۆزی كوردستاندا لێیانگێڕامەوە ،كۆڕێك ببەستم ناونیشانەكەشی خۆمیان سەرپشككرد، ئەو ناونیشانەم هەڵبژاردووە كە ویستم لەگەڵ بەها جوانەكانی هەڵكردنی ئااڵی كوردستان ،بۆ یەكەمین جار لەمێژوودا بیگونجێنم ،ئومێدەوارم ئەم رۆژە وەكو سااڵنی پێشووی حەفتا ساڵی رابردوو ،ئەم رۆژە زاخاودانی هەستی ئێمە بێت ،چونكە ئااڵی كوردستان ،كە پەلكەزێڕینەی ویژدانی نەتەوەیی ئێمەیە ،دەبێ هاندەریشمان بێ بۆ ئەوەی ئەو مانا جوانەی كە كاتی خۆی شەهید پێشەوا ،لەمەیدانی چوارچرا ئااڵكەی هەڵكرد ،دوای ئــەوە كۆماری راگەیاندو دوای ڕوخانی كۆماریش لەهەمان شوێن لەسێدارە دراو شەهید كرا ،ئومێدەوارم ئەم رۆژە زاخاودەری هەست‌و هەڵوێست‌و بیروباوەڕمان بێ بۆ درێژەدان بەخەبات، بۆ ئــەوەی ئااڵی شەكاوەی سەربەخۆیی كوردستان ،لەهەلی هەڵكەوتوی خۆیدا ،هەر بەشەكاوەیی بمێنێتەوەو سەركەوتووبین. پێمخۆشە زانیاریتان لــەســەر ئــااڵی كوردستان پێشكەشبكەم ،هەلەكە باشە‌و ئێستا ئــەم ئااڵیە بۆتە هێمای جوانی فتوحاتی ئیسالمی ،هەموو ئەمانە یەكێك پێتخراپبێ ،مێژوو ئەوەیە كە ڕوویــداوە، ئەو هەموو كەناڵە لێرەیە‌و هەندێكجار نەتەوەیی ئێمەو بــەردەوام لەكوردستان لەمەیدانەكانی كوردستان‌و بەرەنگارییەكانی نەك ئەوەیە كە حەزت لێیەتی ،ئەوەی كە زانــیــاریــیــەكــان بــەهــەڵــە ڕۆیــشــتــوون، دەشەكێتەوە و بەڕەسمیش پەرلەمانی كــوردســتــان ،بەرگرییەكانی ئەوكاتی ڕوویداوە ئەوەیە كە من عەرزتان ئەكەم، ڕاستببنەوە. كوردستان پەسەندی كرد كە ئەم ئااڵیە ،سیستەمی دەرەبەگایەتی كوردستان‌و ئەو مێژووە تراژیدیایەكە بۆ خۆی كە پڕە یەكەمینجار ڕێكخراوی خۆیبون ئەم پاشان میرنشینەكانی كوردستان بووە ،لەكوشتن ،داگیركردن ،تااڵنی ،ئەنفال‌و ئااڵی باشوری كوردستانیش بێت. ئااڵیەی لەشۆڕشی ئاراراتدا بەرزكردۆتەوە، وێرانكردن .لێرە زۆرتر نامەوێت من بچمە ئــەم بــابــەتــەی مــن« ،ســەربــەخــۆیــی هەمیشە بەدرێژایی مێژوو. لەدوای تێكشكاندنی راپەڕینەكانی باكوری ئێستا بەڵگە زۆر كۆئەبێتەوە‌و بڕوانامەی ناو ئەو بابەتە ،ئەمەوێ جیاوازییەكانی كوردستان ،شكستی مێژوویی ،ئەركەكانی كوردستان ،خۆییبون لەناو رێكخراوەكان‌و ت ئێستا» دوو بەشە ،بەشێكیان ئەبێت دكتۆراش زۆرن ،بەخوێندنەوەی من ،سێ قەڵەمڕەوەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاسـ كەسایەتییەكان‌و ڕوناكبیرەكان و بنەماڵەی ئاوڕ لە لەمێژوو بدرێتەوە و بەشێكیتریش دكــتــۆرا‌و سێ ماجستێر نــووســراون ،كە بەهۆی دینەكانەوە ،لەگەڵ قەڵەمڕەوەكانی بەدرخان ،لە لوبنان دامەزرا .بەاڵم ناوەندی شەنوكەوی ئێستا بكرێت ،بۆ ئەوەی بزانین چۆن ئەو مێژووە لەسەر دەستی خولەفای ئــەوروپــا بــەهــۆی ئایینەكانی تــرەوە ئەو كەسایەتییانە رۆژئــاوای كوردستان ئەو مێژووە چ پەندێكی لێ هەڵدەهێنجین‌و راشدین ،ئومەوییەكان ،عەباسییەكان ،بەتایبەتی مەسیحی ،باسبكەم ،بۆئەوەی بــوو .كە خۆییبون دام ــەزرا ،راستەوخۆ پاشان چۆن دەتوانین بۆ ئێستا ئەركەكانمان ئینجا عوسمانییەكان‌و سەفەوییەكان ئەم بزانن بۆچی لەو مێژووەدا دەسەاڵتمان بڕیاری بەرپاكردنی شۆڕشی دا ،ئیحسان لەشكركێشییە بۆ كوردستان بەردەوام بووە ،نەبووە ،بۆ نەژادەكان‌و نەتەوەكانی وەك رابپەڕێنین. نوری پاشا كرا بەڕابەری شۆڕشی ئارارات، مێژووی ئێمە ،مێژووی بەرەنگارییە ،بــەردەوام سیستەمەكانی دەرەبەگایەتی‌و ئێمە ،نە دەسەاڵتی دەرەبەگایەتیمان ما، دوای 4یان 5مانگ شــۆڕش بەرپاكرا، كــەم نــەژادو نەتەوە هەیە لەرۆژهەاڵتی میرنشینەكانی كوردستانیش ،هەموو كە ئیسالم خــۆی لەكۆتایی سیستەمی بـــەداخـــەوە پــەلــە كــرا لــە شــۆڕشــەكـە‌و ناوەڕاستدا ،هێندەی كــورد مێژووەكەی خەباتەكانی رزگــاریــخــوازی كوردستان ،كۆيالیەتی و ســەرەتــای سەرهەڵدانی كەمالییەكانیش تــازە هاتبونە سەركار، پڕاوپڕ بێ لەبەرەنگاری ،لەقوربانیدان ،چـــۆن ل ــەس ــەر دەس ــت ــی ه ــەم ــوو ئــەو دەرەبەگایەتی سەریهەڵدا ،بۆ؟ ئیسالم لەالیەن لینین‌و ڕوسیای ئۆكتۆبەر‌و هەندێك مەبەستم لــە نـــەژادو نــەتــەوە ،یەكەم قــەڵــەمــڕەوانــە لــەمــێــژوودا تێكشكاون ،خــۆی لــەســەدەی حــەوت سەریهەڵداوە، لەدەوڵەتانیشەوە پشتیوانییان دەكردن، رەگەزەكانی پێكهاتنی نەتەوەی كوردە بەبەڵگە نــوســراوەكــانــی مێژوونوسانی سەدەكانی ناوەڕاست 467كۆتایی هاتووە، كــوردیــش لــەوەبــەر چەندین راپەڕینی ب ئینجا تورك‌و فارسیش لــەوێــوە كۆتایی سەدەكانی نــاوەڕاســت لەمێژوودا ،نەتەوەش ئەوكاتەیە كە خەباتی ئیسالمی‌و عەرە تێكشكابوو ،بۆیە بــەداخــەوە شۆڕشی رزگاریی نیشتمان‌و نەتەوە دەستپێدەكات ،زۆرترین روداوەكانی مێژوو كە نووسراون ،دەســتــپــێــدەكــات ،ئــیــســام لــەســەدەی ئاراراتیش لەشاخی ئــارارات ،گەمارۆدراو عەرەبەكان نووسیویانە پاشان فارسەكان ،حەوتەمەوە سەرهەڵدەدات ،لەسەردەمی ئەویش لەسەدەی هەژدەهەمەوە. ئــەو شۆڕشەش دیسانەوە چارەنووسی لەسەردەمی نــەژادو نەتەوەشدا ،كورد پاشان توركەكان ،كە ئەو مێژووە پڕاو پڕ عــومــەری كــوڕی خــەتــابــدا ،غـــەزەوات و دامركانەوە بوو. فتوحات بەتەواوی فراوان دەبێت لەجزیرەی هەمیشە لەبەرەنگاریدا بووین ،لەسەردەمی بووە لەپەالمار‌و لەبەرەنگاری. كۆماری مەهاباد‌و حیزبی دیموكرات‌و ئــەم قسەیەم بــۆ ئ ــەوە نییە باسی عەرەبی دەچێتەدەرەوە. نــەژادەكــانــدا ،پێش زایــن ،دوای زایــن، شەهید پێشەوا ئەم ئااڵیەیان بەجوانی جیاوازی چییە لەئاینی قەڵەمڕەوەكان سەلەفیەت‌و فەلسەفەی دوای سەرهەڵدانی ئیسالم‌و پێكهێنانی عەلمانیەت‌و پاراست و كارێكی مێژوویی جوانیان كرد، ســوپــای ئیسالم‌و ئـــەوەی نــاویــان لێنا ئێستا بكەم ،مێژوو مێژووە پێتباشبێ‌و و قەیسەرەكان و ئیمپراتۆرەكانی ئەوروپا كە لەمەهاباد ئااڵكەیان هەڵكرد و تاكو
گۆڕانكاریی لەنەخشەی سیاسی‌و لەنەخشەی جوگرافی روویدا ئەو كاتە كورد لەپێش گەالنی تر چانسی سەربەخۆبونی هەیە ،چونكە لەهەمویان زیاتر قوربانیمان داوە
هیچ كەسێك ناتوانێ الری لەسەربەخۆیی كوردستان بێ ،هەر كەسێك لەژێر هەر پەردە‌و پاساوێكدا دژی سەربەخۆیی كوردستان بێت ،جگە لە خائین هیچی تر نییە لەگەڵ قەڵەمڕەوەكانی ئیسالمی؟ چینی و هیندستانی وازلێدێنین ،چونكە كاتەكەم بەشی ئەوە ناكات ئەم بەراوردكارییە بكەم. ئــەو قــەڵــەمــڕەوانــەی كە توانیویانە، دیدیان ،جیهانبینیان فەلسەفە‌و عەقیدەیان بۆ هەموو دنیا بێت ،ئیمپڕاتۆریەتەكانی ئەوروپا و ئیسالمی و چینی و هیندستان بـــووە ،ئــەم چ ــوار قــەڵــەمــڕەوە لەدنیا بــەقــەڵــەمــڕەوی جیهانگیری لەمێژوودا حسابیان بۆ دەكرێت ،باقییەكەیان هەموو لۆكاڵین ،هەوڵیانداوە بەاڵم نەیانتوانیوە وەكـــو ئــەمــان فــەلــســەفــە ،عــەقــیــدەی، داگیركاریی ،ئیمپڕاتۆری حوكمڕانییان و تێگەیشتنیان بۆ داگیركاری وەك ئەم چوار قەڵەمڕەوە ،فۆرمەلە بكەن. مــن لێرە دەمــەوێــت تەنها جــیــاوازی قەڵەمڕەوی ئیسالمی‌و قەڵەمڕەوی مەسیحی باس بكەم ،قەڵەمڕەوی مەسیحی بێگومان بەپێی ئاینی مەسیحی بەڕێوەچووە ،ئەویش دوای ئەوەی ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆمانی وردە وردە بــەرەو گەندەڵی ڕۆیشت پێویستی بەئایدۆلۆژیایەك هەبوو ،بۆ ئەوەی جارێكی تر خۆی كۆبكاتەوە ،پەنایان بۆ مەسیحییەت برد و كردیانە ئاینی رەسمی خۆیان ،دواتر ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆمانی لەگەڵ دەسەاڵتی ڕۆحــی كەنیسە بەیەكەوە ڕێكەوتنێكی مێژووییان كرد كە هەموو ژێردەستەكانی
«« «
چاودێر:
خۆیان لەڕوی دەسەاڵتی مادییەوە لەگەڵ دەسەاڵتی ڕووحییەوە چۆن بەڕێوەبەرن، واتە تەواوكەری یەكتربوون. ووردە وردە ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی و دواییش ئیمپڕاتۆرەكانی دیكە پێیانوابوو ئەوانە دەسەاڵتی خواوەندن لەسەر زەوی و بەمەوە توانییان خەڵك بانگ بكەن و خەڵك بچەوسێننەوە و داگیریان بكەن و بكوژن و ببڕن ،سەرەنجام تاگەیشتە سەدەی پانزەیەم و ئاینسازی و ڕۆشنگەری، كوشتن ،كوشتارەكان و دادگاكانی پشكنین هاتنەپێشەوە ،دەسەاڵتی ڕۆمانی و هەموو دەسەاڵتەكانی دیكە كە بەهۆی دینی مەسیحییەتەوە دامەزران ،توانییان لەڕوی ڕۆحــی و مــادی و چینایەتی و نــەژاد و خاك و كلتورەوە خەڵك داگیربكەن و بچەوسێننەوە. لێرە هەرئەوەندە ویستم دەروازەكـــە بكەمەوە. جیاوازیەكە بێنمە سەر دینی مەسیحی هەتا سەرهەڵدانی ڕۆشنگەری و سەردەمی ڕێنیسانس زمانی هاوبەشیان زمانی التینی گریكی بــووە ،كە زمانی فەلسەفەبووە، بــەهــۆی ئــەم زمــانــەوە كلتوری خۆیان دەسەپاند بەسەر گەالن و نەژادو میللەتانی جیاوازەوە ،ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆما كە لەگەڵ پاپا ڕێــكــەوتــوون و دەســەاڵتــی دنیایی لەگەڵ هەژمونی ڕوحی بەیەكەوە ببەستن، ئسراریان دەكردە سەر ئینجیل ،ئینجیلیش بەزمانی التینی هەتا ( )1600بــەدواوە لەدنیادا ،یەك زمانی فەلسەفی عەقیدەیی لەهەموو قەڵەمڕەوەكانی ئیمپڕاتۆریەتەكانی ئەوروپا بەتایبەت ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆما و گریكەكان و بیزەنتی ،ئەسەپا. لێرە ئەگەر دیقەت بدەن ،ئومێدەواریشم ئــەگــەر قسەكەم وانــیــە دوایـــی پرسیار بكەن ،ئەگەر لێرەش نەمانتوانی قەناعەت بەیەكتربكەین بچن بـــەدوای سەرچاوە مێژویەكان بكەون و راستییەكان تێبگەن. ئــەوەی لــەالی قەڵەمڕەوی مەسیحی گرنگ بوو ئەوە بوو نەژادەكان بەزمانی جیاوازەوە ،بەكلتوری جیاوازیانەوە بمێنن، بەاڵم بەزمانی التینی عیبادەت بكەن و ئینجیل بەهیچ شێوەیەك رێگە نــەدەدرا وەربگێڕدرێتە سەر زمانی تر ،واتا زمانی زگماكی ،چونكە زمانی جۆراو جۆر هەبوە ئەو كاتە ،هەموو ئەو زمانانەی ئێستا هەیە ئەو كاتەش هەر هەبوە. زمانی تازە لەدوو هەزار ساڵی ڕابردوو دروستنەبوە لە ئەوروپا ،هیچ زمانێكی تــازە نەبووە ،زیاتر لە دوو سەد ساڵە ئەیانەو ێ زمانێكی كۆسبۆڵیتی لە دنیادا دروست بكەن و (نەتەوەیەكگرتوەكانیش) پەسەندیكردووە ،گوایە لەئایندە بەهۆی سەرمایەداریەوە زمانێكی نێونەتەوەیی دروســت ببێت ،تائێستا دروســت نەبووە لە دونیادا ،كە وابێت كلتوور و عەقیدە و زمان قەڵەمڕەوی ڕۆمانیەكانن یان بیزەنتی و زمانی گریكەكان و قەڵمڕەوەكانی تریش لەبن ڕێگای دینەوە كە هەژموونی ڕوحیان هەبوو ،التینی بوو ،لەچینیش چینی بوو، دیانەتەكانیش هەر كۆنفۆشیۆسی و بوزی بوو ،لەهندستانیش هندۆسی بوو و باقی ئاینزاكانی تریش.
ذمارة ( )544دو شةممة 2015/12/21
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
مەال بەختیار: كۆماری مەهاباد‌و حیزبی دیموكرات‌و شەهید پێشەوا ئەم ئااڵیەیان بەجوانی پاراست و كارێكی زۆر مێژوویی جوانیان كرد ،كە لەمەهاباد ئااڵكەیان هەڵكرد و تاكو ئێستا ئەم ئااڵیە بۆتە هێمای جوانی نەتەوەیی ئێمەو بەڕەسمیش پارلەمانی كوردستان پەسەندی كرد كە ئەم ئااڵیە ئااڵی باشوری كوردستانیش بێت
مێژووی ئێمە ،مێژووی بەرەنگارییە ،كەم نەژادو نەتەوە هەیە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هێندەی كورد مێژووەكەی پڕاوپڕ بێ لەبەرەنگاری ،لەقوربانیدان هیچ نەتەوەیەك لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بەبێ بەرگری زمانەكەی خۆی نەپاراستووەو ئەو نەتەوەیەشی تواوەتەوە ،مانای ئەوەیە بەرگری نەكردووە ئارامییەكان ،فینقییەكان ،فیرعەونییەكان‌و بیزەنتییەكان؟ لەكوێن؟ كاتێك تێكشكان، بــەزمــان‌و كەلتوریانەوە تێكشكان ،كوا ئەرمەنییەكان‌و چەركەسییەكان وەك ئێمە مــاون لەناوچەكە؟ كــورد لــەوان باشتر ماوەتەوە ،مەسیحی بۆ نەتەوەكەی الوازبوو؟ و ئێستا بەشی زۆری لەواڵتانی تـــرن ،پــاشــمــاوەكــانــیــان لەبەشەكانی كــوردســتــان و نــاوچــەكــە هــەیــە ،بــەاڵم دیالێكتەكەی خۆیان پاراست و زمانەكەیان گــۆڕانــكــاری زۆری بـــەســـەردا هـــات و خاكەكەیان گۆڕانكاری زۆری بەسەر داهات بەشی زۆری خاكەكەیان قوت دراوە و غەدرێكی گەورەیان لێ كراوە باقیەكەیان، بۆ كورد وانییە ،كورد ماوە؟ زمانی ماوە، خاكی ماوە ،كلتوری ماوە ،نەریتی ماوە، ترادسیۆنی مــاوە ،پێكهاتەی دەرونــی هاوبەشی ماوە ،هونەری ماوە ،فۆلكلۆری ماوە ،هەمووی ماوە ،بێگومان هەندێكیشی خوراوەو قوتدراوە. لەدنیادا هیچ نەتەوەیەك نییە زمانی خــۆی پێشكەش بــەداگــیــركــەران بكات، ئێستاش دواكەوتوترین هــۆزی ئەفریقی هەیە ،كە ڕوتوقوت دەژین ،بەاڵم ئامادەنین كلتوری خۆیان بگۆڕنەوە بە كولتوری دەسەاڵتدارەكانیان ،ئێستاش كلتوری ڕوت‌و قــوت لەدارستانەكانی ســودان و فلیپین و ئەفریقا ماوەو خۆیان پاراستووە، ئێزیدییەكان و كاكەییەكان و شەبەكەكانی الی ئێمەش ماون 74 ،فەرمان لەمێژودا دژی ئێزیدییەكان دەرچـــووە ،ئەمە بۆ دەركــــراوە؟ بــۆئــەوەی دیــن‌و عەقیدە و زمانەكەیان لەناوبەرن ،باقی ئێمەو مانان بوین بەئیسالم ،بەاڵم ئەوان نەبون تەبعەن باقی ئاینزاكانی كوردستان نەبوون. لێرەوە ئامادەبوانی بەڕێز سەرەنجامەكەم ئەوەیە، كاتێك قەڵەمڕەوی ئیسالم هاتووە، بەسیستەماتیك هاتووە بۆ الی ئێمە، بــەدەســەاڵت ،بــەبــاج ،بەگۆڕینی دیـن‌و بەگۆڕینی كەلەپور‌و فەلەسەفە هاتۆتە
الی نــەتــەوەكــەمــان .ئــەو قسەیە زۆر نالۆژیكییە ،كە دەوترێت كورد بەئارەزوو بــووە بەمسوڵمان ،یان بــەئــارەزوو بووە بەمەسیحی ،یان بەئارەزوو بووە بەجولەكە، هیچ بەڵگەیەكی مێژوویی ناتوانێ ئەمە بسەلمێنێت‌و هەمو ئەوانەی ئیش لەسەر سۆسیۆلۆجۆی ئەكەن ،بچن بپرسن لەوانەی كە پێیان دەڵێن (بندیان بنجوو) واتە ئەوەی لەئەساسا دیانی بووە و جولەكە بووە كە دینەكەی گۆڕاوە ،بزانە دینەكەی چۆن گــۆڕاوەو واقیعەكەی چۆن مــاوە و ئیسالم بەدرێژایی مێژو چۆن توانیویەتی ئــەم ناوچانەی ئێمە بكاتە موسڵمان؟ هەموی بەشەڕ ،كۆتا بەڵگەم كە كورد بــەزۆر كــراوە بەموسوڵمان ویستراویشە زمانەكەی ،كەلتورەكەی ،ترادسیۆنەكەی بگۆڕدرێت كۆتا بەڵگەم لەسەر ئەوەیە. من تكا ئەكەم لەوانەی پێچەوانەی من بیردەكەنەوە ڕێزم بۆ بیروبۆچون‌و عەقیدە و ئازادییان هەیە ،بچن بخوێننەوە و بزانن لەدوای فتوحاتی ئیسالمی كە هاتۆتە ئەم ناوچەیە ،هەتا دامەزراندنی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی‌و سەفەویش ،هەرچی یاخیبونێك لەم ناوچەیە رویدابێت ،لەبەسرەوە هەتا دەگاتە باكوری كوردستان ،كە بەسەدان هەزار كەس یاخی بووە ،كورد چۆتە پاڵ هەموویان ،واتا دوای ئەوەی كوردستان، خــراوەتــە ســەر قــەڵــەمــڕەوی ئیسالمی، هەر یاخیبونێك لەمێژوودا روویدابێت، كورد چۆتە پاڵی ،لەكەركوك ،خانەقین، شــارەزور ،دیاربەكر ،جەلەوال ،هەورامان، لەهەموو ئەم شوێنانە كورد هەوڵیداوە بەجۆرێكی تر خۆی بگۆڕێت ،بەجۆرێكی تر ئازادو رزگار ببێت ،كۆتا قسەشم كتێبی دكتۆر كەیوان ئازادە كە دكتۆرای هێناوە لەسەری ڕێك باسی ئەم مێژووە ئەكات كە من باسی ئەكەم ،دكتۆر شوان بەهەشت ســاڵ دكــتــۆرای لەسەر ئەمە هێناوە و چەندین ماستەری لەسەر هاتووە. لەمەوە كۆتایی پێدێنم ،دێمەسەر ئەوەی كورد بەدرێژایی ئەم مێژووە ،مەسیحی
ویستویەتی بیتوێنێتەوە نەتوانراوە ،باقی ئایینەكانی تر ویستویانە بیتوێننەوە نەیانتوانیوە ،قەڵەمڕەوەكان ویستویان بیتوێننەوە نەیانتوانیوە هەتا گەیشتۆتە ســەردەمــی عوسمانی و سەفەوییەكان، عوسمانی و سەفەوییەكانیش كاتێك شەڕی چاڵدێران ڕوئــەدات لــە 1514شەڕ لەسەر سەپاندنی مەزهەبە و قەڵەمڕەوی مەزهەبە، وەكو كاسۆلیك‌و پرۆستانتەكانی ئەوروپا، بەاڵم بەتایبەتمەندییە ڕۆژهەاڵتییەكەی، ســەرەنــجــام كــوردســتــان لـــەدوای شــەڕی چــاڵــدێــران لــەســاڵــی 1514داگــیــر و دابەشدەكرێتەوە و بەشێكمان دەكەوینە ناو قەڵەمڕەوی سەفەوییەكان و بەشێكیشمان دەكەوینە ناو قەڵەمڕەوی عوسمانییەكان، بــەاڵم دەرەبەگایەتی ئەژیێتەوە و وردە وردە میرنشینی ئەژیێتەوە واتە ناوكەكانی دەس ــەاڵت ــی ســەربــەخــۆیــی كــوردســتــان ئەژیێتەوە هەموو دەسەاڵتێك لەمێژودا درێــژەدانــی دەســەاڵتــەكــانــی سەدەكانی ناوەڕاستە ،ئێمە بەهەڵە لەوە تێگەیشتوین دەرەبەگایەتی خراپ بووە ،وەك چەوسانەوە خراپبووە وەك خوێنمژینی جوتیاران و كۆیلە خراپ بــووە ،بەاڵم دەرەبەگایەتی سیستەمێكی حەتمی مێژووییە ،كۆیالیەتی سیستەمێكی حەتمی مێژووییە ،هەر نەتەوەیەك بەو فلتەرانە تێنەپەڕیبێت بەفلتەرەكانی قەڵەمڕەوی كۆیلەیەتی و قەڵەمڕەوی دەرەبەگایەتی تێنەپەڕیبێت و كلتور و دەسەاڵتەكەی نەپاراستبێت ،هەر نەتەوەیەك ئەمەی نەكردبێت نەشیتوانیوە دەوڵەت و نەتەوە دابمەزرێنێت. یــەكــێــك لــەكــارەســاتــەكــانــی ئێمە نەپاراستنی میرنشینەكانمانە ،كە ناوكی دەسەاڵتی سەربەخۆیی ئێمەیە ،ئەڵمانیا 36میرنشین بووە ،بوو بەدەوڵەت‌و نەتەوە، فەڕەنسا 18میرنشین بووە ،بوو بەدەوڵەت و نەتەوە ،ئینگلتەراش هەروابووە ،نەك هەر ئینگلتەرای ئینگلیز ،ئیرلەندا و وێڵزیش بوو بەبەشێك لەقەڵەمڕەو كە جیابویەوە، كۆمەڵێك نمونەی گەورە گەورە لەمێژوودا
«« «
«« «
دێمەوە سەر دینی ئیسالم جیاوازیەكەی لەگەڵ ئەوان چیبوو ،دینی ئیسالم بێگومان دینێك بوە فەیلەسوفە بەناوبانگەكانی كاتی خۆی باسی ئەكەن بۆ سەردەمی كۆتایی كۆیلەیەتی ئــەو ســەردەمــەی دەرەبەگایەتی ،ڕیفۆرمی چاكی تێدا بوە، گۆرانكاری بوە ،نەتەوەیەك مناڵ‌و كچی خــۆی ئــەكــوژێــت« ،ألي ذن ــب قتلت» لەقورئاندا پێیاندەڵێت «بۆچی كچەكانتان دەكــوژن» ،لەسەردەمی جاهلیدا ،دینی ئیسالم پەیدا ئەبێت ،قورئان دیتە ئاراوە، پاشان ئەمە بەراوردی بكەین بە كلتوری بەدوو بەراوردی بكەین بە كلتوری مێینە كوشتن ،بەراوردی بكەی بەو جاهلیەتەی كە هەبوە ،بێگومان ئەمە گۆڕانكاریەكی بەرچاوە بۆ ئەو زەمانە ،ئەمە قسەی ئەنگلسە قسەی من نیە ،كە ئەڵ ێ «هاتنی ئیسالم بــۆ ســەردەمــی خــۆی لــە چاو جاهلیەت و دواكەوتویی و كوێرەوەری، گۆڕنكاریەكی بەرچاوە» ،بەاڵم كاتێك كە ئیسالم لە جزیرەی عەرەبی و لەناو عەرەب ئەچێتە دەرەوە ،بۆ ئەوەی ئەو فتوحاتانە بسەپێنێ كە دەیسەپێنێ، بــەهــۆی ســورەتــەكــانــی ئــەنــفــال و ئەو تێكستە پیرۆزانەی كە لە قورئاندا هەبوە ئەیسەپێنێ ،چی ئەسەپێن ێ ؟ زمانێكی تر ئەسەپێنێ ،زمانێكی تری هەیە قورئان ،كە زمانی عەرەبیە ،بە زمانی قورئان نوسراوە عەرەبی ،بە زمانی قورئان پەروەردە ئەكا عەرەبی ،چەند جارێك لە قورئاندا شانازی بــەوەوە ئەكر ێ كە زمانی قورئان زمانی عەرەبیە ،خودی پێغەمبەر شانازی بەوەوە ئەكات كە زمانی قورئان زمانی عەرەبیە، شانازی پێوە ئەكات ،هیچ قسەیەكمان لەسەر ئەوە نیە ،نیقاشیش لەسەر ئەمە نابێت ،ئەوەی كە جیاوازیەكەیە لەالی من و ئەمەوێ ئیستنتاجی بكەم ،وەك وتم دوایی باڵوئەبێتەوە و مناقەشەی لەسەر ئەبێت. سەرەنجامی من ئەوەیە ئەم زمانە بۆ عەرەب بۆ ئەو كاتە كارێكی زۆر باشبوە، بۆ عەرەبی دەشتەكی دواكەوتوو كارێكی زۆر باشبوو ،بەاڵم كە دێیت ئەم زمانە دەسەپێنیت و تەعریبی زمانی نەژادەكانی تری پێئەكەیت ،ئەمە لەئەوروپا نەبوو، بەالتینی كردنی زمانەكانی تر لەكلتوردا نەبوو ،ڕیشەكێشكردنی زمانەكانی تر بەهۆی زمانی التینی نەبوو ،ئەمە نەبووە لە قەڵەمڕەوەكانی ئەوروپا ،لەسەپاندنی دوای فتوحات و لەشكركێشیەكانی ئێستا زمانی عەرەبی زمانێكی ڕەسمی بووە و سەپێنراوە ،بەتایبەتی لەسەردەمی ئومەوییەكاندا یەك غەیرە عەرەب لەوەزیفە نەلەشام نەلەدەرەوەی شام قبوڵنەكراوە و وردە وردە كلتوری و زمانی عەرەبی و تێكستەكانی عەرەبی و دواییش سونەتی پێغەمبەر‌و هی خولەفای راشدین ،ئینجا هی ئومەوییەكان و هی عەباسییەكان هەتا عوسمانییەكان دەسەاڵتی خەالفەتیان لــەعــەرەب وەرگــرتــووە كلتوری عەرەبی سەپێنراوە بەسەریاندا ئەمە هیچ مناقەشە هەڵناگرێت ،سەپاندویانە بەسەر ماندا، زۆر نەتەوە بەهۆی ئەمەوە لەناوچووە، ئـــەوەی م ــاوە بــە بــەرگــری مـــاوە ،هیچ نەتەوەیەك لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بەبێ بەرگری زمانەكەی خۆی نەپاراستووەو ئەو نەتەوەیەشی تــواوەتــەوە ،مانای ئەوەیە بەرگری نەكردووە. مــن پــێــتــان ئــەڵــێــم كــاتــێــك ئیسالم هاتووە ،چەند شارستانییەت لەناوچەكەدا هەبووە كوا ،سۆمەرییەكان ،بابلییەكان،
هەیە ،كە ئەم سیستەمی دەرەبەگایەتییە لەسەدەكانی ناوەڕاست كە دێیتە سەر دوای ڕێنیسانس ،دوای ڕۆشنگەری ،دوای ئاینسازی ،دوای شۆڕشی پیشەسازی ،دوای خەبات لەپێناوی دەوڵەتی ناسیۆنالستی، دوایی بۆ دیموكراسی ڕەگ‌و ڕیشەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ سیستەمی دەرەبەگایەتیی میرنشینەكانیان ،لــەوێــوە هەلومەرجی بابەتی دەخوڵقێت بــۆئــەوەی دەوڵەتی نەتەوە دروستبكرێت و دەوڵەتی نەتەوە ببێتە دەوڵەتێكی دیموكرات ،و دەوڵەتی دیــمــوكــرات ببێتە دەوڵــەتــی مــۆدێــرن، دەوڵەتی مۆدێرنی ئێستا گواستویەتیەوە بۆ سەردەمی جیهانگیری .لەسەردەمی جیهانگیریدا هێشتا قسە لەسەر ئەوە دەكــرێــت بــازاڕەكــان‌و كلتورەكان چۆن یــەكــئــەخــرێ ،وردە وردە جــیــاوازی چینایەتیەكان بەرەو عەدالەتی كۆمەاڵیەتی ســەرهــەڵــئــەدات ،ئــەمــە قۆناغەكانی مێژوو وابــووە ،جا ڕقمان لەدەرەبەگ‌و سیستەمەكەیانە ،نەخێر چەپین ،نەخێر ناوەڕاستین ،نەخێر دیموكراتین و هەر نەخێرێكی دیكە بین ،بەاڵم ئەوە راستییە، كە دەبێت ئەو دەسەاڵت و قەڵەمڕەوانە لەقۆناغە مێژووییەكانی خۆیاندا بیبەیتەوە بۆ ئــەوێ و لەژێاڵ بێیتەو تائەگەیتە ئەمسەر. لــەم ســەردەمــەدا شكستەكانی ئێمە بۆیەكەمینجار خەباتی ڕزگاری نەتەوەیی، كە ناتوانم بڵێم ستراتیج ،ئەتوانم بڵێم دەركەوتنی دەوڵەتی نەتەوە لەسەردەمی میری ڕەوانـــدوزەوە دەستپێدەكات ،كە ویستویەتی جگە لەمیرنشینی ســۆران دەرەبەگەكانی تریش یەكبگرن ،بەخۆشی بێت یــان بەهێزبێت .هــەڵــەی كــردووە یەكێك لەهەڵەكانی ئەوەیە ،كوشتاری لــەنــاو ئــێــزیــدیــیــەكــان كـــــردووە ،بــەاڵم تەتەڵوعی هەبوو ،ڕووگــە مێژوییەكەی خەباتە سیاسییەكەی بۆ ئەوەبووە تواناو دەسەاڵتی پەرش‌و باڵوی كورد یەكبخات‌و بتوانێت بەرامبەر عوسمانی‌و سەفەوی‌و قاجاری ئەو سەردەمە بەهێزتربێت ،دوای ئەوە میری بەدرخان لەساڵی 1847میری بەدرخان هیچ فەڕقی نەكردووە لەنێوان موسڵ‌و جەزیرە ،ڕۆژهــەاڵت‌و جەزیرە ،بۆ ئــەو یــەك مەیدانی خەبات بــووە ،خۆی لــەالی موسڵ شــەڕی كــردووە و یــەزدان شێری ئامۆزای یەكەمین خائینی مێژووییە، قەاڵكەی تەسلیمی عوسمانییەكان كرد، بۆیە ناچاربوو كشایەوە. لەدوای ئەمە ڕاپەڕینێك دێتە پێشەوە، گــەورەتــریــن ڕاپــەڕیــن كــە ستراتیجێكی ڕونی بۆ سەربەخۆیی كوردستان هەبێت، ڕاپەڕینەكەی شێخ عوبەیدواڵی نەهری بوو لەساڵی 1880كە پیاوێكی گەورەی نەقشبەندی هەڵكەوتوی مێژوو بــووە، كە یەكەم كەسبووە كۆنگرەی بەست و لەكۆنگرەكەشدا هەموو نــاودارەكــان‌و كەسایەتیەكان‌و ئاغاكان‌و دەرەبەگەكان و پیاوە دینییەكانی كــۆكــردەوە ،لەوێدا ستراتیجی خۆی داڕشت كە دەبێت كوردستان یەكبگرێت‌و سەربەخۆبێت و دوژمنی ئێمە ئەو كاتە عوسمانییەكان‌و قاجارییەكان بووە لەكۆنگرەكەی كە لەهەكاری بەسترا، ئەو هەكاریەی كە ئێستا مەیدانی ملمالنێی دەوڵەتی توركیا وپەكەكەو هەپەگەیە ،لەو هەكارییە كۆنگرەی بەست ،من خۆم ئەو هەكارییەم بینیوە ،كە یەكەمینجار لە7/20 1977/پێشوازی لەجەنابی مام جەالل لەهەكاری كرا ،یەكەم كۆبونەوەش كە مام جەالل لەگەڵ پێشمەرگە كردی كە شەهید عەلی عەسكەری‌و شەهید دكتۆر خالیدو شێخ حوسێنی یەزیدی تیایدا ئامادەبون، تیایدا باسی لەوەكرد ،كە چۆن یەكەم
ڕاپەڕینی كورد رویــداوە ،وتیشی ئەگەر كوردستان ڕزگاربێت و هەلومەرج بێتە بێشەوە بۆئەوەی پارچەكانی كوردستان یەكبخەین ،ئــەم ناوچەیە ئەكەین بە پایتەختی كوردستان ،چونكە ئێرە ناوەندی كوردستانە ،ئەو خەوە خەوی بەڕێز مام جـــەالل بــوو ئــەو شــوێــنــەی كــە تیایدا خیتابیدا وتی دەیكەینە پایتەختی هەرچوار پارچەی كوردستان ،بەداخەوە ڕوداوەكان وایلێهاتووە جەنابی مام جەالل نەگەیشتەوە ئەوەی لەهەلومەرجێكی ئاوا تەندروستی ڕێگەی بدات بتوانێت ئەو دەورە ببینێت، كە لە 10بۆ 15ساڵی رابــردوو لەسەر شانۆی سیاسەت كارەكتەری یەكەمی رووداوەكــــان بــوو ،لـــەدوای عوبەیدواڵی نەهری كە شۆڕشی لەباكوری كوردستان بەرپا كرد ،بەداخەوە تێكشكا ،ناچینە سەر هەڵەكان ،دواتر راپەڕین لەهەموو بەشەكانی كوردستان وردە وردە دامركایەوە ،پاشان لەجەنگی یەكەمی جیهان ئاڕاستەی خەبات دەگۆڕێت ،لەئاڕاستەی خەباتی لۆكاڵییەوە بۆ ئاڕاستەی خەباتی سیاسی (رۆژنامە ،گۆڤار ،رێكخراو دروستكردن، مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان دەبێت بە ئایدۆلۆژیەت‌و دەبێتە بەرنامە ،دەبێت بەپەیڕەوو پڕۆگرام) ،ئەمە زۆر زۆر گرنگە، ئەم سەردەمە لەیەكەمەوە ،تاكو جەنگی ساردیش بەرنامەی حزبی زۆر بوە ،بەاڵم بەداخەوە دیسانەوە ئێمە لەو قۆناغە كە لەپێش كۆتایی جەنگی یەكەمەوە هەتا سەردەمی شێخ مەحمود ،سمكۆی شكاك درێژە دەكێشێت‌و هەتا كۆتایی سییەكان، هەم شێخ مەحمود سەرداری سەربەخۆیی كوردستان بوو ،هەم باكوری كوردستان لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان بوون ،هەم لە رۆژهــەاڵتــی كوردستان سمكۆ لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان بــوو ،رۆژئــاوای كوردستان شۆڕشی ئاراراتی تاقیكردەوە، كۆتایی هات ،لــەرووی راپەڕین‌و خەباتی چەكدارییەوە ،ئەمە شكستەكان بوو، ئەگەر لەسەردەمی سەدەكانی ناوەڕاستدا عوسمانییەكان ،سەفەوییەكان ئەو كلتووری كە لەقەڵەمڕەوەكان هاتۆتە پێشەوە بەرپرس بــووە ،بێگومان لەسەدەكانی دوای جەنگی جیهانی یەكەم ،سەردارانی ئێمە بــەرپــرس ـن‌و هــەڵــەی گــەورەیــان كردووە ،لەمێژووی خۆیاندا بێ جیاوازی، تێنەگەیشتوون لەسەركەوتنی ئینگلیز لەو سەردەمە‌و خۆیان نەگونجاندووە لەگەڵ بیروبۆچوونەكانی ئینگلیز لەو سەردەمەدا، ئەگەر چی ئینگلیز لەقۆناغی یەكەمدا بیروبۆچوونی دامەزراندنی كیانی كوردی لەباشووری كوردستان لــەالی هەبووە، هەتا چــەرچــڵ لەكۆنگرەی قاهیرەشدا باسیكردووە‌و چەسپاندوویەتی ،بەاڵم بەهۆی هەڵەكانی ئێمەو لەگەڵ فشارەكانی ناسیۆنالیزمی (عەرەبی ،توركی ،فارسی) لەناوچەكەدا وایكرد ،هەموو ئەو هەواڵنەی بۆ سەربەخۆیی كوردستان بەهەڵەكانی خۆشمانەوە لەهەموو بەشەكانی كوردستان لەبارچوون لەقۆناغەكە ،هەتا جەنگی دووەمی جیهانی كۆتایی هات ،لەو كاتەشدا، كە كۆماری مەهاباد دامەزرا ،كە سۆڤیەت هات ،بەڵێنیدا پشتیوانی لەم كۆمارە بكات، بەاڵم سۆڤیەتیش ئێمەی فرۆشت بە نەوت بەرامبەر بە ئێران بەرێكەوتننامەیەك، كە ســەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی ئێران (ئەحمەد قەوام سەڵتەنە) ئیمزای كرد، كۆماری مەهاباد لەناوبرا ،كە ئەمڕۆ یادی هەڵكردنی ئااڵكەیەتی‌و هەر ئەمڕۆش رۆژی رووخاندنیەتی.
ذمارة ( )544دو شةممة 2015/12/21
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
4
مەال بەختیار:
لەدۆخێكداین هاوكێشە سیاسیەكان ،فشارەكانی دەوروبەرمان‌و پشتیوانییەكان‌و هەموو ئەم ملمالنێیانەی لەناوچەكەدا هەیە ،سەپاندویەتی بەسەرماندا كە دەبێت پابەندی فیدڕاڵی بین
«« «
ئێستا مێژوومان پڕە لەو رووداوانــە تا هاتینە سەر جەنگی سارد ،لەجەنگی سارد تا شۆڕشی ئەیلول دۆخەكە وابوو ستراتیژی ئێمەش كەوتە ژێر كاریگەری ئەو بزووتنەوە نیشتیمانیانەی كە لەواڵتەكانی داگیركەری كوردستان هــەبــوون حكومی زاتــی كرا بەستراتیژ ،سەربەخۆیی كوردستان خرایە خــانــەی مێژوویی لــەبــیــركــراوەوە ،هەتا راپەڕینی 1991ئێمە قوربانیەكی زۆرمان دەدا بۆ ئــەوەی ئۆتۆنۆمی راستەقینەی كوردستان كە گوایە دیموكراسی راستەقینە بــۆ ئــێــران‌و تــوركــیـا‌و عــیــراق‌و ســوریـا‌و ئۆتۆنۆمیش بۆ ئێمەبێت ،بێگومان نابێت، ئەمە دروشمێكی نــەزۆك بــوو ،چونكە مەحاڵە ئەم واڵتانە ببن بەدیموكراسی لەسەر دەستی دەسەاڵتدارانی ناسیۆنالیزمی ئەو واڵتانە ،تۆ كە دیموكراسی لەواڵتدا بەدینەهێنی ،چۆن ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان بەدیدەهێنی ،بۆیە بەراستی ئۆتۆنۆمی راستەقینە دروشمێكی نەزۆك بوو ،بەبێ بونی بزوتنەوەیەكی بەهێزی دیموكراسی ل ــەواڵت ــدا ،بــەبــێ بــونــی ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی (سەربەخۆیی ،كۆنفیدڕاڵی، فــیــدراڵــی ،ئۆتۆنۆمی) واتــا چوارەمین داخوازیی گەالنی دنیامان داواكردووە. ساڵی 1982كە دروشمی ئۆتۆنۆمیمان كــۆتــایــی پێهێنا لــەكــۆبــونــەوەیــەكــدا لەئەشكەوتی خەتێ مافی چارەنووسمان بــەرزكــردەوە‌و ســرودی ئەی رەقیبیشمان گ ــۆڕی بــە راپــەڕیــن ،بــــەردەوام بووین تا راپــەڕیــن ،راپــەڕیــن فیدڕاڵی هێنایە ئــاراوە ،ملمالنێكان لەسەر فیدراڵ زۆر بـــون ،بـــەاڵم سەرمانخست ،چەسپی، گۆڕانكارییەكی بەكەموكوڕییەكانیەوە گەورە بوو لەمێژوماندا ،ئێستا رووداوەكان بەرەو كوێ؟ لەدوای رووخانی سەدامەوە قسەو باسی سەربەخۆیی هاتەوە ئارا، راپرسی كرا ،زۆربــەی هــەرەزۆری خەڵك لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستاندا بون ،بۆ دەستوور دەنگدرا ،لەگەڵ فیدڕاڵی بون، لەالیەكەوە خەڵك لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستاندا بوون ،لەالیەكیترەوە ئەوەی بەدی ئەهات ،عیراقی فیدڕاڵ‌و كوردستان فیدڕاڵ بو ،خەڵك دەنگی بەدەسورەكەشدا، كە عیراقی فیدراڵ بو .ئێمە لەدۆخێكداین ســۆزی خەڵك‌و ئامانجی دووری خەڵك سەربەخۆیی كوردستانە ،لەهەمانكاتدا لەدۆخێكداین هاوكێشە سیاسیەكان فشارەكانی دەوروبەرمان‌و پشتیوانییەكان‌و هەموو ئــەم ملمالنێیانەی لەناوچەكەدا هەیە ،سەپاندویەتی بەسەرماندا كە دەبێت پابەندی فیدڕاڵی بین ،بوشین ،دیسانەوە چەند ساڵێكە قسە لەسەر سەربەخۆیی كوردستان دەكرێت ،هیچ كەسێك ناتوانێ الری لەسەربەخۆیی كوردستان بێ ،هەر كەسێك لەژێر هــەر پــەردە‌و پاساوێكدا دژی سەربەخۆیی كوردستان بێت ،جگە لەوەی كە خائینە هیچی تر نییە ،خیانەت موبەریراتی زۆرە ،موبەریراتی ئابوری، سیاسی ،ئــایــدۆلــۆژی ،دینی هەرچیەك دێنیتەوە ،كە دژی سەربەخۆیی نەتەوەكەت بی ،خیانەتە .ئایا ئێستا پرسیارەكەم ئــەوەیــە ،ئێمە دەتــوانــیــن سەربەخۆیی بەدیبێنین؟ هەلومەرج لەبارە بۆ ئەوە؟ من تازە لەئەوروپا گەڕاومەتەوە ،لەپاریس هاتومەتەوە ،لەپاریس كۆمەڵێك بیرمەندی گــەورەم بینیوە ،یەكێك لەوانە رۆجیز دۆبرێیە ،یەكێكە لەچەپە بەناوبانگەكانی فەڕەنسا‌و ئێستا یەكێكە لە تیۆرسێنەكانی پارتی سۆسیالیستی فەرەنسا ،كاتی خۆی راوێژكاری دانیال میتران بوە ،ئاالن تۆرێنم
بینیوە ،كە بە باوكی سۆسیۆلۆجیای فەرەنسی دادەنــرێ ،ئەدۆنیسم بینیوە، كە هەمووتان دەیناسن‌و شێعرەكانیتان خوێندۆتەوەو خاوەنی كتێبی (الثابت والمتحول)ە ،كە لە هەشتاكاندا هەرایەكی گــەورەی لێكەوتەوە .میشێل دیڤۆگۆرم بینیوە ،كە جێنشینی ئاالن تۆرێنە و یەكێكە لەگەورەترین بیرمەندە سۆسیۆلۆگەكانی فەڕەنسا ،بیركردنەوەی ئەمان لەالیەن گــەورە بەرپرسانی فەڕەنساوە بەباشی گوێیان لێدەگیرێت ،ئــەوان وتیان ،ئێوە بەرەو سەربەخۆیی دەڕۆن .وتیان زەمینە خۆشدەبێت‌و ئێوە سەربەخۆیی رابگەیەنن‌و مــەتــرســن .ئێمە دادەنــیــشــیــن لــەگــەڵ كاربەدەستان‌و پارلەمانتارانی ئەوروپا، ئەوان لەئێمە دەپرسن ،كە ئایا مەسەلەی سەربەخۆیی دەبێتە مەسەلەیەكی جدی،
خۆتان دەزانن .لەرووی سیاسیشەوە ،چی دەوڵەتێك هەیە بڵێت من ئامادەنیم لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەكانی دنیا دانوستان بكەم، ئێران كە بەهێزترین دەوڵەتی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوو ،هەر چەند مانگ جارێك گفتوگۆی لەگەڵ واڵتانی ( )1+5دەكرد، لەكاتێكدا لــەم واڵتــەدا ئــااڵی ئەمەریكا دادەنرێت ،خەڵك بەسەریدا دەڕوات ،بەاڵم گەورەترین ئیتیفاقی ستراتیژی لەگەڵ ئەمریكا دەكــات ،ئەمە هەمو الیەنەكانی سیاسەتی نــێــونــەتــەوەی ـی‌و هەرێمییە لەدنیادا ،كەواتە فیعلەن جیهانگیری كاری خۆی كردووە ،بچنە سەر سنورەكان بزانن چی كااڵ بە ئاشكرا و بەنهێنی دەپەڕێتەوە، ئەوە بازاڕی ئێران و توركیا و سوریا سەیر بكەن ،ئەوەش بزانن ئەوەندەی بەقاچاخ كااڵكان ئاڵوگۆڕ دەكرێ ،ئەوەندە بەرەسمی
رۆژئاوا الی ئەوروپا گرنگ بێت ،كە رەقە‌و ناوچەكە رزگــار بكەن ،بێگومان دەبێت دوا توانای خۆیان بخەنەگەڕ ،تا ئەوەی بەجەیشی ســوری ناكرێت ،شەڕڤانەكان بیكەن ،دەشكرێت .دڵنیا بن شتی زۆر گەورەتر بەڕێوە دەبێت ،لەم كاتە ئێمە بەرەو كوێ؟ ئەمە رۆژئاوامان ،باكورمان، ئەمە دەوڵــەتــی توركیا‌و ملمالنێكانی لەگەڵ روســیــادا ،ئەمە رووســیــا هاتنی بــەو قورساییە بۆ سوریا و ناوچەكە، ئەمە ئێمەش .مامۆستایان و ئامادەبوانی خۆشەویست ،بەدرێژایی مێژوو ،هەرگیز ئەم جەمسەرانەی دنیا وەكــو ئێستا بۆ پشتیوانی ئێمە بە بەیەكەوە تەبانەبوون، یەكەمینجارە كەوایە ،بەاڵم بەداخەوە تاكو ئەم چركە ساتە هێزە كوردایەتیەكان‌و هێزە سیاسەییەكان كێشەكانی ناو خۆمان
ئێمە دادەنیشین لەگەڵ كاربەدەستان‌و پارلەمانتارانی ئەوروپا ،ئەوان لەئێمە دەپرسن ،كە ئایا مەسەلەی سەربەخۆیی دەبێتە مەسەلەیەكی جدی ،لەكاتێكدا جاران ئێمە لەوانمان دەپرسی بەشبەحاڵی خۆم هەرالیەك بتوانێت دەستەبەری سەربەخۆیی كوردستان بكات ،پارتی بێت پێمخۆشە، هەرالیەنێكی ئیسالمی بێت پێمخۆشە ،خۆمانبین مەعلومە پێمخۆشە ئایا وەك سەركردایەتی سیاسی كوردستان بڕیاری لــێــدەدەن؟ ئێستا ئەو پرسیارە ئەوان لەئێمەی دەكەن ،لەكاتێكدا جاران ئێمە لەوانمان دەكرد. ئــامــادەبــوان مەسەلەی سەربەخۆیی لەسەردەمی جیهانگیریدا ،جیهانگیری خــۆتــان دەزانــــن ،چەمكێكی جــیــاوازە لەسەردەمی جەنگەكانی یەكەم‌و دووەم‌و جەنگی ســارد و ئیمپەراتۆریەتیەكانی عوسمانی و سەفەوی و قەڵەمڕەویەكانی تردا ،جیهانگیری بەمانا زانستیەكەی كە لەفەرهەنگی ئۆكسفۆرددا نووسراوە ئەڵێت «بەزاندنی سنوورەكانی ئابووری‌و سیاسی‌و نیشتمانی‌و كلتووری سەرانسەری جیهان دەبەزێنێت‌و هیچی ناهێڵێت « .ئەوەی كە دەڵێن ،دنیا بووە بەگوندێكی بچوك ،ئەمە ماناكەیەتی ئێستا لێرە كە دانیشتووین، هــەرچــی بــەكــاری دەهێنین ،لــە مایك‌و كورسی‌و كامێرا‌و جلوبەرگ‌و كۆمپیوتەر و مۆبایلەكانمان هەموی هی كۆمپانیاكانی بێگانەیە ،منداڵەكانیشتان هەمو هەفتەیەك بیانوی گۆڕینی مۆبایل‌و كۆمپیوتەرەكانیان دەگرن ،ئەمە بازاڕی جیهانە ،چۆتە هەمو ماڵێكەوە .كام دەوڵەت زۆر زۆر دواكەوتووە، ئێستا ســاغــكــەرەوەی كااڵكانی دنیایە لەبچووكەوە بۆ گەورە ،لەرووی ئەمنیشەوە سنوورەكانی دنیا بــەزیــوە ،ئێستا كام دەوڵەت هەیە لەرووی ئاسایشەوە لەگەڵ دەوڵەتەكانی تردا پەیوەندی نەبێت؟ لە راستیدا من شك نابەم ،كام دەوڵەت خۆی زۆر بە ئیمپریالیزم دەزانێ ،بەاڵم لە ژێرەوە پەیوەندی موخابەراتی بەدەوڵەتەكانی تــرەوە هەیە ،لە خــۆمــەوە قسە ناكەم
نییە ،هەمووشی هی كۆمپانیاكانە .چی سەرمایەدارێك هەیە لەسلێمانی نزیكەی ( 10بۆ )15ملیۆن دۆالری نەبێت‌و لەگەڵ چەند سەرمایەدارێكی جیهانی یەكی نەگرتبێت‌و پەیوەندی نەبێت ،هەمووی هەیەتی .جاران ئێمە چەپ‌و ماركسی بوین، دروشمان ئەوەبوو كە كرێكارانی جیهان یەك بگرن ،بەداخەوە یەكینەگرت ،ئێستا سەرمایەدارانی جیهان یەكیان گرتووە ،ئەمە جیهانگیرییە ،ئەم جیهانگیریە تەحەكومی خۆی هەیە ،من باوەڕ ناكەم دوو چینی كرێكار هەبن لەجیهان لەسەر ئایدلۆژیەتێك رێككەوتبن ،دوو حزبی كرێكاری هەبن لەسەر ئایدلۆژیەتێك كتومت بتوانن رێكبكەون، لەسەر هەندێك شت رێكدەكەون‌و لەسەر هەندێك شتی تریش هەر زۆر زۆر جیاوازیان هەیە ،ئێستا ئەمە جیهانگیرییە ،ئەمە هەلەكانە كە هەڵیخستوە ،ئەمە رۆژهەاڵت‌و هاتنی داعشە ،ئەمە دوژمنایەتیەكانە، گۆڕانكاریەكانە ،كە لەبەردەمماندایە، ئەمە رۆژئاوای كوردستانە ،كە چوارساڵ لەمەوپێش كەس نەیدەزانی ،كە دەتوانین 10پێشمەرگە و شەڕڤان دروست بكەین یان نا ،ئەمە باكورە ئەمە هەدەپەیە 80 كورسی بەدەستدەهێنێ ،ئەمە دەوڵەتە گەورەكانە ،ئێستا پسپۆرەكانی ئەمریكا لەرۆژائاوا مەشق بەخوشك‌و براكانی ئێوە دەكەن ،كە شەڕی باشتر بكەن ،وا خەریكە فڕۆكەخانەو شتی تریش دروست دەبێت لــەرۆژئــاوا‌و ،وا خەریكە پشتیوانییەكان زیاتر دەبن بۆ رۆژئاوا ،وا خەریكە دەوڵەتان بەقورسایی گــەورەتــر دێنە پێشەوە لە رۆژئاوا ،لەسەرەنجامدا چی دەكەن؟ ئەگەر
چارەسەر نــەكــردووە تا بتوانین خۆمان ئامادە بكەین بۆ ئەگەرێك لەئەگەرەكان، ئەگەر هاتە پێشەوە ،بتوانین بڕیاری ستراتیجی بدەین .بەداخەوە .لەڕۆژئاوای كوردستان لەنێوان حیزبەكاندا كێشە هەیە لەباشوور ئەوە كێشەكانمان ،خۆتان دەبینن چوار حیزب پڕۆژەیەكمان پێشكەشكردووە، لەسەر سیستمی سەرۆكایەتی ناكۆكین، حــیــزبــەكــانــی تــر هــەریــەكــە بــەجــۆرێــك بیردەكاتەوە .باشور لەگەڵ باكوور‌و رۆژئاوا پەیوەندی وەك پێویستمان نییە ،بەڵكو تەحەكوم بەسنورەكانیشەوە دەكرێت ،لەناو عیراقدا وەزعمان وەك پێویست نییە .تازە وەفدێك لەبەغدا هاتووینەتەوە ،ئەوپەڕی هەوڵمانداوە زەمینەیەك بڕەخسێنین تاكو وەفدێكی بــااڵی حكومەت بڕواتە ئەوێ گفتوگۆیەكی باش ،دەستكەوتێكی باش، بەدەستبهێنێت ،كە خۆشبەختانە دوێن ێ بــەهــەوڵ‌و كۆششی فراكسیۆنەكانمان بــەتــایــبــەتــی ئ ــااڵ تــاڵــەبــانــی دەورێــكــی جوامێرانەی بینی ،پشكی لــە %17ی بودجەی كوردستان چەسپی ،ئەگەرچی دەوڵــەتــی قــانــون دژی بـــوون ،ئەمەش زۆر گرنگە كە ئومێدەوارین حكومەتیش ڕەزامەندی لەسەربدات ،زۆر زۆر گرنگە بۆئەوەی وەفدی ئێمە كە دەچێتە بەغدا لەنەوتەوە بۆ جۆ كێشەكان چارەسەربكەن، ئێمە وەك یەكێتی پێشنیازمان وابوو لەگەڵ برایانی پارتی‌و برایانی گــۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتو‌و حیزبەكانی تریش پیشنیازێكی پاكێجیمان پێشكەشكردووە ،كە مفاوەزات لەبەغدا تەنها بۆ نــەوت نەبێت ،بەڵكو لەسەر سیاسەت ،دەوری كورد لەبەغدا،
حەشدی شەعبی ،مــادەی 140و هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكان چی لێ بكەین، هەموو ئەم كێشانە دەبێت لەپڕۆژەیەكی پاكێجیدا گفتوگۆی لەسەربكەین ،دەبێت ئەم كێشانە چارەسەر بكەین‌و ئامادەبین. بارودۆخەكە لەدوو حاڵەت بەدەرنییە، یــان گــۆڕانــكــاریــی لەنەخشەی سیاسی نــاوچــەكــە روودەدات ،گــۆڕانــكــاریــی لەنەخشەی سیاسی‌و لەنەخشەی جوگرافی ئەگەر رووری ــدا ئــەو كاتە كــورد لەپێش گەالنی تر چانسی سەربەخۆبونی هەیە، چونكە لەهەمویان زیاتر قوربانیمان داوە، ئێستا ئابووریمان هەیە ،موئەساساتمان هەیە ،ئامادەییمان هەیە ،كارت‌و ئیعترافی نێودەوڵەتیمان هەیە ،ئەگەر نەخشەی جوگرافی ناوچەكەش نەگۆڕا ،دەمێنێتەوە سەرئەوەی لەناو عیراقدا ئایا شیعە‌و سونە بەو هەموو كێشەیەی لەنێوانیاندا هەیە دەتوانن چارەسەری بكەن‌و عیراق بكەن بەعیراقێكی فیدڕاڵ‌و دیموكراتی راسەقینە، ئەگەر ناتوانن دەوڵەتان هەتا ماوە بەدیار شیعە‌و سونەوە دانانیشن كە ئەوان هەر ناكۆك بن‌و كێشەكانی هەرێم‌و عیراقیش هەر بە چارەسەرنەكراویی بمێنێتەوەو ناكۆكن بن ،ئەو كاتە دەمێنێتەوە سەر ئەوەی كە سیستەمی سیاسی‌و جوگرافی‌و مافە دیموكراتییەكان لەعیراقدا چی ئاڵوگۆڕێكی بەسەردادێت ،بۆیە لەهەردوو حاڵەتەكەدا چ گۆڕینی نەخشەی جوگرافی ناوچەكە ئ ــەوەی لــــەزاراوەی سیاسیدا پێیدەڵێن»جیۆپۆلۆتیك» ئەگەر گۆڕا كاریگەری زۆری بۆ ئێمە دەبێت ،ئەگەر سیاسەتی نــادیــمــوكــراســی دەوڵــەتــانــی دەوروبەری كوردستان خوسا ،بێگومان ئێمە چانسی بڕیاری سەربەخۆیی كوردستانمان دەبێت .بەاڵم ئەگەر وەزعەكە وابێت كە دۆخی عیراق چارەسەر نەكرێت ،ئێمەی كــورد ناتوانین هەتاهەتایە بەدیار ئەم كێشانەوە دانیشین بەبێ ئەوەی بتوانین گۆڕانكارییەكی ڕیشەیی لەم بارودۆخە بەدیبهێنین .بۆیە ئامادەبوان ئەمجارەیان باشتر لــەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی، ئــەمــجــارەیــان لـــەدوای ڕوخــانــی ســەدام لەسەردەمی جیهانگیریدا ،ئاڵوگۆڕەكان، گۆڕینی سیاسەتی نێودەوڵەتی ،گۆڕینی سیاسەت لەناوچەكە ،سەرهەڵدانی ئەمەی ناویان لێنا ڕاپەڕینی بەهاری عەرەبی كە ڕاپەرینی بەهاری عەرەبیش نەبوو، بۆئاگاداریتان ئەمڕۆ یادی خۆسوتاندنی «محەمەد بوعەزیزی تونسی»یە ،یادی چــوار ساڵی خۆسوتاندنی ئــەو گەنجە كاسبكارە بوو كە نەیدەزانی گڕ بەردەداتە خۆی ،گڕكانی راپەرینێكی سەرتاسەری دەستپێدەكات ،ئەمە تومەز خەڵك لەناخدا پڕ لەحەسرەتن ،پڕ لەڕقی پیرۆزن بەرامبەر بەو سیستەمانەی مافی خەڵك نــادەن‌و ناتوانن دیموكراسی بەدیبهێنن ،ئەمڕۆ یادی ئەو ڕۆژە مێژووییەیە كە خۆشبەختانە لەناو هەموو واڵتانی راپــەڕیــوودا تەنیا تونس توانی سیستەمێكی مەدەنی‌و دیموكراسی‌و سیكۆالر ،دەستورێكی هەمیشەیی سیكۆالر‌و مەدەنی بچەسپێنێت ،باقیەكەی تریان تا ئێستا كێشەی زۆر زۆریان هەیە. ئــومــێــدەواریــن بــــەدەر لەعاتیفە‌و موزەیەداتی سیاسی‌و بەدەر لەدروشمبازی، بەدەر لەوەی چی الیەنێكمان دڵسۆزترین لەالیەكی دیكە ،هــەرالیــەك دڵسۆزبێت لــەســەرســەرم ،هــەر الیــەك پڕۆژەیەكی ستراتژیی راسـت‌و پشتیوانی راستەقینە دابینبكات لەسەرسەرم ،من بەشبەحاڵی خــۆم هــەرالیــەك بتوانێت دەستەبەری سەربەخۆیی كوردستان بكات ،پارتی بێت پێمخۆشە ،ئێمە نەبین هەرالیەنێكی ئیسالمی بێت پێمخۆشە ،خۆمانبین مەعلومە پێمخۆشە ،بەاڵم هەر الیەك بێت
كە ئەم ئااڵ جوانە لەسەر سەربەخۆیی كوردستان هەڵبكات‌و بەمەرجێك بتوانێت دەستەبەری بكات ،ژیانێكی باشتر لەدوای سەربەخۆیی بۆ گەلەكەمان‌و ناوچەكەو دیموكراسی بەدیبهێنێت ،دڵنیاییش بدات كە كێشەمان بۆدروستبوو ،بتوانین سەركەوین بەسەر كێشەكاندا ،وەك چۆن لەڕاگەیاندنی فیدڕاڵدا كێشەمان بۆدروستبوو و سەركەوتین بەسەركێشەكاندا ،ئەگەر سەربەخۆییشمان راگــەیــانــد بتوانین سەربكەوین بەسەر پیالنەكانی دژایەتی سەربەخۆیی كوردستان ،بێگومان كارێكی باش دەبێت .ئومێدەواریشم بەڕاستی ئەم هەلە بێتە پێشەوە. یەكەمین واڵت كۆماری ئیسالمی ئێران بو لەپێشوازیكردنی سەرۆك وەزیران یەكەم دەوڵەت بوو لەگەڵ ئااڵی كۆماری ئیسالمی ئیراندا ئااڵی كوردستانیشی بەرزكردەوە، گەلێك سەربەزی بوو ،هەر لەم ماوەیەدا لەتوركیا بەڕێز سەرۆك وەزیرانی توركیا لەپێشوازی بەڕێز كاك مەسعود بارزانی ئااڵی كوردستانی لەتەنیشت ئااڵی واڵتەكەیەوە دانا ،ئەوەش پیاو دڵی پێ خۆشدەبێت، بەدەر لەهەموو ناكۆكیەكان ،من پەیوەندیم بەناكۆكییەكانەوە نیە ،بەڵكو پەیوەندیم بەڕەمزێكەوە هەیە كەلەسەرەتای كۆڕەكەوە ناومنا ئااڵی كوردستان پەلكە زێڕینەی ویژدانی نەتەوەیمانە .چەند خۆشە ئااڵی كوردستان لەپایتەختی توركیادا ببینیت، هەر غەرەزێكی لەپشتەوە بێت ،من حەقم نییە لەمێژوودا چەسپی ،توركیا ئااڵی كوردستانی هەڵكرد لەمێژوودا چەسپی سەرۆك وەزیرانی توركیا هاتە پایتەختی هەرێمی كوردستان ،ئەمە لەكوێ‌و ئەوە لــەكــوێ ،كە تا پێنج ســاڵ لەمەوپێش بەئێمە‌و حزبەكان‌و بەمام جــەالل‌و كاك مەسعودیان دەوت سەرۆك عەشیرەتەكانی شیمالی عیراق ،لەسەرۆك عەشیرەتەكانەوە بووین بە هەرێم ،لەهەرێمەوە ســەرۆك وەزیرەكانی واڵتە گەورەكان دێنە ئێرە، لەپێشمەرگەوە كە پێیان دەوت میلیشا، هــێــزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناوخۆشمان پــێــیــان دەوت میلیشیا ،ب ــەگ ــۆڕان‌و ئیسالمیەكانیشەوە ،ئێستا پێشمەرگە لەسەر زاری واڵتە گەورەكانی دنیا دەوترێت كــە پێشمەرگەی كــوردســتــان بــەرگــری لەئازادی‌و ئاسایشی تەواوی جیهان دەكات. ئای چەند سەربەرزییە ئەم قسەیە بۆ ئێمە، جا من پێشمەرگەبم یان نا گرنگ ئەوەیە پێشمەرگەی نەتەوەكەم ئەم شوناسەی وەرگــرت ،ئەم شەهادەیە لەبەرۆكی درا، ئەمە زۆر گرنگە. كەواتە ئامادەبووان گۆڕانكارییەكان، ئومێدەوارین بەدڵی هەمووتان بێت وەك چۆن سۆزتان بۆ سەربەخۆیی هەیە بەدڵی هەموتان دەبێت .لەكاتی خۆشیدا كە هاتە پێشەوە دڵنیابوین بڕیاری لێدەدەین، دڵنیاشنەبوین بێگومان پاشەكشێ ناكەین‌و باشتر لەمە نەبێت خراپتر نابێت .هەر وابوە قەیران دێت‌و دەڕوات ،بەاڵم مانەوەی سیستەمەكە گرنگە. خۆشحاڵ بــووم لـــەرۆژی هەڵكردنی ئــااڵی كــوردســتــان لــەشــاری مەهابادی خۆشەویستماندا ،زانكۆكەتان ئەم كۆڕەیان سازدا ،ئومێدەوارم توانیبێتم هەندێك الیەنی مێژوویی‌و ڕاستی‌و ملمالنێكانی مێژوویی‌و هاوكێشەكانی سەدەی نۆزدەیەم‌و بیستەم‌و سەردەمی جیهانگیری ،شتی تازەم وتبێت، ئەگەر تــازەش نەبوبێت داوای لێبوردن دەكەم ،هیچ نەبێت توانیم بیرتانبخەمەوە یان توانیبێتم هەندێك پرسیارم وروژاندبێت التان. زۆر سوپاسی ئامادەبونتان دەكەم.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )5٤3دو شةممة 2015/12/21
قەرەیاڵن: شەڕی ناوخۆ بەرپابووە
info_chawder@yahoo.com
چاندار: دۆخی توركیا مەترسیدارە
دەمیرتاش: لە مافەكانمان پاشەگەز نابینەوە
مــوراد قــەرەیــان ،ئەندامی كۆنسەی كۆما جڤاكێن كوردستان رایگەیاند: لەشكرێكی زۆری توركیا هاتۆتە هەرێمی كوردییەكانی باكور ئێمە بەرپەرچی ئەو هێزانە دەدەیــنــەوەو بەمەش توركیا بەرەو شەڕی ناوخۆ چووە.
5
سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گــەالن رایگەیاند: گــەلــی كـــورد داوای بــەڕێــوەبــەرێــتــی خۆسەری دەكات و ئیتر لەمافەكانمان پاشەگەز نابینەوە.
جەنگیز چاندار ،نوسەرو رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا دەڵێت «شەڕێكی قورس لەهەرێمە كوردییەكان بەڕێوەدەچێت، ئەمەش دۆخێكی مەترسیداری لەسەر پێكەوە ژیانی كورد و توركیا لەو واڵتەدا دروستكردووە».
نە نوكی قەڵەم و نە زومی كامێرا پشتیوان عەبدولرەحمان گرنگترین بابەت و رووداو لە رۆژەڤەی ســیــاســی تــوركــیــا ،دۆخـــی بــاكــوری كوردستانە ،بە راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆی هاواڵتیان و وەستانی ژیانی ئاساییان راگەیاندنی بــاری نائاسایی لەچەند ناوچە و هەرێمێكی باكوری كوردستان ،سەرباری ئــەوەش شەڕی كـــۆاڵن بــە كــۆاڵنــی نــێــوان هێزەكانی دەوڵەت و شۆڕشگێڕانی كورد كە الوان سەرمەشقی ئەم جەنگەن. هەڵكەندن و دروستكردنی چاڵ و دانانی تەڵەی بۆمبی و هێرش كردنە سەر دام و دەزگاكانی دەوڵەت و كار‌بەدەستانی دەوڵەت ،لە شارەكانی ئامەد ،ماردین، شرناخ و هەكاری و هتد ،شارۆچكەكانی ســـور ،سیلڤان ،جــزیــرە ،سلۆپی و نوسەیبین و چەندین شارو شارۆچكەی تــری بــاكــوری كــوردســتــان ئــەوەنــدە بەرفراوان بووە نە قەڵەم دەینوسێ و
نە زووم و چاوی كامێرەكانیش دەگەنە سەری بۆ خستنە روویــان ،كە ئەوەش خۆی لە خۆیدا ئاڕاستە كە رووی لە دۆخێكی مەترسیدارە. دۆخـــی ئــامــاژە پێكراو دەروازەی لە بــەردەم كۆچی بە لێشاوی خەڵك كردۆتەوە بەرەو مەترەپۆلەكانی توركیا، بە تایبەت ئەو توێژە هەژارەی كە ژیانی رۆژانەیان لە سەر داهاتی رۆژە ،كە ئەم كۆچەش مێژوویەكی خۆی هەیە. لە دوای ساڵی 1990بە دواوە ،پاش 20 ساڵ زیاتر جارێكیتر شەپۆلی هاواڵتیانی كورد لە باكوری كوردستان روو لە مەترە پۆلەكانی توركیا دەكــات .كۆچی ئەم جارە لە چەند خالێكدا جیاوازە لە كۆچی سااڵنی 1990بە دواوە. كۆچی ئەو كاتە زیاتر بە هۆكاری خــاپــووركــردنــی گــونــدەكــانــی بــاكــوری كوردستان بوو ،بە تایبەت ئەو ناوچانەی كە گەریال چاالكی سەربازی زۆری تێدا ئەنجام دەداو ،دەوڵــەت بە چۆڵكردنی بەهۆی رەوشی شەڕەوە باکوری کوردستان هەزاران کەس ئاوارەدەبن گوندەكان ویستی هێزەكانی گەریال لەو لــە شــارۆچــكــەكــانــی قــەدەغــەكــردنــی دەوڵـــەت ،جا چ پۆلیس دەبێت یان پاڵپشتی داببڕێت. كۆچی ئەو كاتە لە ناوچە گوندنشینەكان هاتوچۆی هاواڵتیان لەالیەن حكومەتەوە هەر هێزێكیتر ،بەردەوام شەڕ لە كوچە و كۆاڵنەكانی گەڕەك بە گەڕەكی شار و دەوروبــەری شارو شارۆچكەكان بوو ،راگەیێنراوە. بەپێی وەقفی مافەكانی مــرۆڤ لە بــووەو ،راستەوخۆ كاریگەری كردۆتە ئەم جارە بە پێچەوانەوە كۆچەكە لە شارو شارۆچكەكانەوەیە بەرەو مەترە توركیا ،كاریگەری نێگەتیڤی لەسەر سەر ژیانی هاواڵتیان .ئینجا داخستنی ملیۆنێك و سێ سەد هەزار كەس زیاتر خویندنگە و فەرمانگەو بازاڕو ،هەروەها پۆل و شارە گەورەكانی توركیا. لە 16ی ئابەوە تا ئێستا حەوت هەبووە ،بە هۆی بە یەكدادان لەنێوان بەركەوتنی زیان بە شوێنە گشتیەكان و جــار لە شــارە گــەورەكــان و 17 ،جار باڵی الوانـــی پــەكــەكــە و هێزەكانی ماڵی هاواڵتیان.
ڤیگەن یــوكــســەداغ ،هــاوســەرۆكــی پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) ،لە كۆبونەوەی گروپەكەی لە پەرلەمان وتی «لە 7ی حوزەیرانەوە تاوەكو ئیستا 309 كەس گیانیان لە دەستداوە» .هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە لەو ماوەیەدا لە 18شارو شارۆچكە قەدەغەی هاتوچۆی هاواڵتیان راگەیێنراوە .كە دەكاتە 175
رۆژ ،هــەروەهــا ئاماژەشی بە بڕیاری وەزارەتی پەروەردە دەكرد كە داوای لە مامۆستایانی تورك كردووە كە شارەكانی وەكــو جزیرەو سلۆپی و هیتر بە جێ بهێڵن ،وتی :ئەوە واتای چییە؟ ئەگەر تۆ بە فەرمانبەرەكانت بڵێیت ئەوێ جێ بهێڵن كە وابێت ،تۆ دەڵێیت هێرشەكانم فراوانتر و دژوارتر دەكەم». هەروەها تیشكی خستە سەر ئەوەی بە هۆكاری بە كارهێنانی خوێندنگاكان وەك شوێنی نیشتەجێ بوون و بنكەی سەربازی لە الیەن سوپاوە ،خوێندنگاكان چۆڵ كــراون و ،بونەتە شوێنی بنكە سەربازیەكانی سوپاو هێزی تایبەت. بە لێدوانە توندەكانی سەرۆككۆمارو سەرۆكوەزیری توركیا ،بۆ بەردەوامی هێرش و ئۆپەراسیۆنەكانی دەوڵەت ،كە بەردەوام ئەوە دووبارە دەكەنەوە ،هێزی زیاتر رەوانە دەكەن و كۆتاییان پێدێنین. كاتێك مــرۆڤ لە زمــان و میدیا و سوپای ئەوان دەڕوانێت ،ئەوە بە رونی دێتە بەرچاو كە ئەمانە لە زمانی ئاشتی و چارەسەری زۆر دوركەوتوونەتەوە ،بەاڵم كۆنتڕۆڵی كردن و ئابڵۆقە دانی جەنگ ئەم جارە لە دەستی ئەوان دانیە ،بە پێچەوانەوە ئاوانەی كە دێن هێزەكانی سوپا – تایبەت – پۆلیس هتد ..ناتوانن بازنەی ئابڵوقەدان دورست بكەن ،بەڵكو خۆیان ئابڵوقە دەدرێن ،كە تاكتیكی ئەم جەنگە جەنگێكی جیایە!
ئەنجامەكانی كۆنگرەی دێرێك و ریاز
هۆزان عەفرینی لە 2015-12- 8لە شــاری دێرێكی سەر بە كانتونی جەزیرە لە رۆژئــاوای كـــوردســـتـــان كـــۆنـــگـــرەی ســوریــای دیموكراتیك بەسترا ،كە زۆربەی حزب و الیەنە سیاسیەكانی سوریا و رۆژئاوای كوردستان تێدا بەشداربوون. هەروەها لە هەمان كاتدا لە شاری ریازی پایتەختی سعودیە كۆنگرەی سوریا بەستراوە كە الیەنە ئۆپۆزسیۆنی سوریای تیا بووە ،ئەوانەی كە لە ئەستەمبوڵ و سوریا بــون ،لەگەڵ وەفــدی چەكدارە ئیسالمیەكان وەك ئــەحــراری ئەلشام كە یەكێكە لەو رێكخراوانەی كە هەموو سەركردەكانی قاعیدە لە ئافغانستان و پاكستان هێناوە بۆ نێو خاكی سوریا و
رۆژئاوای كوردستان لەڕێگەی توركیاوە و دواتریش بەرەی نوسرەیان دامەزراندوە و دواتریش بەشێك لە بــەرەی نوسرە بەشداری لە دامەزراندی داعشی سوریا بــوون كە لەگەڵ رێكخراوی دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق یەكیان گــرت و دامەزراندنی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام راگەیاندوە. وەك چاودێران ئاماژەیان پێكردووە، كە جیاوازی لە نێوان هەردوو كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی سوریا لە ریاز و لە دێرك ئەوەیە كە كۆنگرەی ریاز لە ژێر چاودێری سعودیە و قەتەر و توركیادا بووە كە الیەنی كــوردی ئامادەییان نەبوە لەم كۆنگرەیەدا لەكاتێكدا الیەنی كوردی، كە خۆی لە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری دیموكراتیكدا جێ دەگرێت وەك نوێنەری رۆژئاوای كوردستان لە زۆربەی واڵتانی ئەوروپا ناسراوە ئەمەش جێگای گومانە كە ئەنجامەكەش ئەوابوو تەنها 3كەسی كورد كە ئەندامی ئیتیالفی ئۆپۆزسیۆنی سوریانە بەشداریان لەو كۆنگرەیە كردوە. هەروەها دان بە مافەكانی گەلی كورد نانراوەو داوای كردوە كە دەبێت ناوی سوریای داهاتو كۆماری سوریای عەرەبی ئیسالمی بێت و نابێت بە هیچ شێوەیەك باس لە كێشەی مەزهەب و رەگەز بكرێت. هەروا سەرۆك وەزیرانی پێشوی ڕژێمی
کۆنگرەی سوریای دیموکراتی
سوریا كە چەندین بڕیاری كۆمەڵكۆژی لە دژی خەلكی سڤیلی سوریا دەركردوە و وەك تاوانبارێكی شەڕ دەبوایە دادگایی بكرێت بەاڵم ئەمڕۆ بە سەرۆكی لیژنەی دانوستاندنی لــەگــەڵ رژیــمــی سوریا هەڵبژێردراوە. بەاڵم بە پێچەوانەی كۆنگرەی ریاز و لە كۆنگرەی دێرێكدا مافەكانی گەلی كــورد بە فەرمی پەسەندكراوە و رێز بۆ پێكهاتەكانی دیكەی سوریا گیراوە
و نــاوی ســوریــای داهــاتــو بە كۆماری سوریای دیموكراتیك پەسەندكراوە و ئەو كۆنگرەیە لە سەر خاكی كوردستان بەستراوە و هیچ رێكخراوێكی تێروریستی تــێــدا بــەشــداری نــەكــردوە و هەموو پێكهاتەكانی سوریا تێدا بەشداری كردوە و رەزامەندی هەموو الیەك بووە و بەبێ دەستێوەردانی ئەجنێدەكان واڵتانی نەیارانی میللەتی كورد و سوری. هەروا ئەنجامی كۆنگرەی دێرێك ئەوابوو
ئەنجومەنی سوریای دیموكراتیك لە 43 كەس و الیەنی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی ســوری كە لە كورد-عەرەب-شیشان- ئاشوری-سوریانی و توركمان پێكهاتوە و دواتر كە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی تیدا پەسەندكراوە و هەر یەك لە هەیسەم مەناع سەرۆكی رەوتی گەنەم و ئیلهام ئەحمەد ئەندامی سەركردایەتی تەڤگەری جڤاكی دیموكراتیكی ڕۆژئاوای كوردستان بوونە بە هاوسەرۆكی ئەنجومەنی سوریای
دیموكراتیك. چاودێران پێیان وایە كە سعودیە و توركیا و قەتەر بە هیچ شێوەیەك دان بە مافەكانی گەلی كورد نانێنەوە و هەمیشە پشتگیری لە گروپە تێرۆریستەكانی دەكەن ،تەنانەت لە كاتی لێدانی شاری هەڵەبجەی شەهید و خەاڵتی سەدامیان كردوە كە سەدام ئیشێكی زۆر باشی بۆ پاراستنی سەروەری خاكی واڵتی عێراق كردوە. هەروا سەرۆكی روسیا ڤالدیمێر پۆتین رایگەیاند كە لەسەر سیستمی داهاتوی سوریا و بەڕێوەبەرایەتی رێكەوتنێك لەنێوان ئــەوان و ئەمریكادا هەیە .و مافی كــورد پــارێــزراوە و نابێت ڕۆلی كورد لەو سیستەمی داهاتوی سوریادا فەرامۆشبكرێت. ئەمەش ئاشكرا دەبێت كە كۆنگرەی ڕیاز بێ ئەنجام بوە و كۆنگرەی دێرێك ئەنجامی رەواتر و شەرعیەتی زیاتر هەیە. لەبەرئەوەی كە نوینەرانی گەلی كورد بۆ كۆنگرەی ریاز لە سعودیە بانگهێش نەكراون و تەنها 3كەسی كە خۆیان ئــەنــدامــن لــە ئیتیالفی ئۆپۆزسیۆنی رەگەزپەرەستی سوری لە ئیستەنبوڵ كە خۆیان بێدەگ كردوە و هەموو بڕیارەكانی بەگۆیرەی خواست ویستی داعــش و بەرەی نوسرە و وئەحراری ئەلشام بوە.
ذمارة ( )5٤3دو شةممة 2015/12/21
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
6
رونكردنەوەیەك لەدەستەی دەسپاكی هەرێمی كوردستانەوە راگەیاندنی دەستەی دەسپاكی هەرێمی كوردستان لە14رۆژی ()٥٤٣ لەژمارە 2015/12/بابەتێك لەرۆژنامەی چاودێر باڵوكراوەتەوە بەناوی (دیوی ناوەوەی دەستەی دەسپاكی) لەڕۆژنامەی چاودێر كە باس لەهەندێك گرفت‌و كێشە لەناو دەستەكەما ن دەكات لەڕوانگەی نوسەری وتارەكە كە پێشتریش لەهەندێك میدیا باڵویكردۆتەوە بەپێویستمان زانی‌و بەكورتی وەاڵمی بدەینەوە ،هۆكاری وەاڵمەكەش تەنها یەك خاڵە ئەویش داكۆكیكردنە لەكەسێكی بەڕێز‌و پیاوێكی دڵسۆز‌و چاالكوانێكی كارای بواری دژە گەندەڵی كە ئەویش (دادوەر رحیم عگیلی)یە كە ئێستا راوێژكاری یاساییە لەدەستەی دەسپاكی هەرێمی كوردستان ی گرێبەست‌و پێشتریش سەرۆكی بەشێوە دەستەی دەسپاكی عێراق بوە لەسااڵنی ،2011-2008كەسێكی شارەزا‌و پسپۆڕە لەبواری كاركردنی خۆیدا جێی پەنجەی بەدەستەی دەسپاكی عێراقەوە دیارە، كەواتە ئێمە كەسێكمان دامەزراندوە بەگرێبەست كە شارەزایە لەبواری خۆی‌و راوێژی پێدەكرێ بەپێچەوانەی سەدان راوێژكار كە لەهەرێم تەنها بۆ موچە‌و دەرماڵە دامەزراون نە راوێژیان پێدەكرێ‌و نەشارەزایشیان هەیە لەبواری كارەكانیان. ئەو بەڕێزە مافی دەنگدانی لەئەنجومەنی
گەورەی بەسەر ئەو واڵتەدا هێنا كە الی هەموان ئاشكرایە پێم سەیرە رۆژنامەنوسێك ئەو راستییە نەبینێت كە ئێستاش دەوترێ سەدان ملیار دۆالر ونبوە لەسەردەمی ئەودا ،دیارە كەسێك كە ملكەچی نەبوبێت‌و دژایەتی گەندەڵی كردبێت جێگای نابێتەوە لەعێراق . (دادوەر رحیم عگیلی) لەساڵی 2012 لەسەر داوای كۆمەڵێك سیاستەمەداری گەورەی عێراق لەوانە (د.احمد چەلەبی)، و رەوتی سەدر‌و زۆری تر لەهەرێم مافی جێنشینی پێدرا ،ئەو كەسێكی چاالكە لەبواری دژە گەندەڵی‌و سەرجەم ئەو كەیسانەی كە لەسەری كراونەتەوە تەنها بۆ ناوزڕاندنی ئەوە ،وەك ئەوەی لەگەڵ (صباح الساعدی) سەرۆكی پێشوی لێژنەی دەسپاكی لەپەرلەمانی عێراق كرا كە تۆمەتی كوشتن‌و ئەتككردنی بۆ دروستكرا ،ئێستا دەیان سیاسەتمەداری عێراق لەهەرێمن ،یا لەدەرەوەی واڵتن كە جۆرەها كێشەیان بۆ دروستكراوە هەر لە(گارق الهاشمی)و (رافع العیساوی).... هتد. ێ دادوەری لەعێراق كەس متمانەی پ نییە‌و لەدەرەوەی واڵتیش كەس دان بەبڕیارەكانی دانانێن مەگەر تەنها ئەو رۆژنامەنوسە بەمەبەست باسی ئەو بڕیارانەی دادگا بكات لەسەر ناوبراو بۆ ناوزڕاندنی ،لەخۆپشاندانەكانی ئەم دواییەی عێراق جەماوەری لەهەمو شارەكان وێنەی ئەم بەڕێزەیان بەرزدەكردەوە دەیان وت بگەڕێتەوە نوسراوی دەستلەکارکێشانەوەی د .مەریوان
دەستەی دەسپاكی بەهۆی قەیرانی دارایی كە تەنها پاش یەك مانگ لەدەستبەكاربونی ئەنجومەنی دەستە یەخەی هەرێمی كورستانی گرتوە‌و رۆژ بەڕۆژیش لەخراپبوندایە ،بۆیە نەمانتوانیوە دام‌و دەزگاكانی دەستەكەمان تەواو بكەین لەكردنەوەی بەڕێوەبەراتیەكانی لێكۆڵینەوە لەپارێزگاكانی هەرێم دەستەدا نییە ،هیچ كاریگەریشی لەسەر بڕیارەكانی ئەنجومەنی دەستەدا نییە ،چونكە بەگرێبەست دامەزراوە، بەاڵم ئاساییە ئیمزا لەسەر مەحزەری كۆبونەوەكان بكات ،چونكە مەحزەر كورتەی كۆبونەوەیە ناوی ئەوانەش تیدا دەنوسرێت كە ئامادەی كۆبونەوە دەبن لەهەمو شوێنێكیش بەم شێوەیە. بەداخەوە نابێ بۆ هیچ كەسێك شتەكان گەورە بكات ،حكومەتی هەرێم لەو نەبونیەشدا ملیۆن دۆالر بۆ ئامادەكردنی بەرنامەیەكی چاكسازی داوەتە كۆنە وەزیرێكی لوبنانی‌و ستافەكەی وەك باس دەكرێ لەكاتێكدا ئێمە بەكەمترین پارە زۆرترین راوێژ‌و پڕۆژە‌و بەرنامەمان لەالیەن ئەو بەڕێزە بۆ ئامادەكراوە پێمانوایە كارێكی باشمان كردوە كە ئەو بەڕێزەمان بەگرێبەست الی خۆمان دامەزراندوە ،چونكە ئەو سەرەڕای دەستەكەمان ئێستا گرێبەستی لەگەڵ UNDPئۆفیسی عێراق هەیە، لەهەمو الیەكەوە داوای راوێژی لێدەكرێ‌و بەردەوام لەكۆنگرە‌و كۆنفراس‌و چاالكیە نێودەوڵەتیەكان داوا دەكرێت ئەوەش لەبەر كارو چاالكیەكانییەتی هەم لەكاتی پۆستەكەیدا‌و هەم لەئێستادا. ئەو لەبەر ناكۆكی لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی پێشوی عێراق لەكارەكەی دورخرایەوە كاتێ (مالكی) دەستی بەسەر سەرجەم دامودەزگاكانی دەستە سەربەخۆكاندا گرت‌و چ كارەساتێكی
ئەنجومەنی دادوەری عێراق بۆ چاكسازی لەدادگاكانی عێراق یا بگەڕێتەوە وەك سەرۆكی دەستەی دەسپاكی عێراق بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی لەعێراق. باسەكانی تر ورد‌و كێشەی ئیداری‌و تێڕوانینی تایبەتی نوسەری وتارەكەیە كە زۆر بەپێویست نازانین بەدرێژی لەسەری بوەستین. دامەزراندنی دەستەی دەسپاكی: لەناوەڕاستی مانگی 2013/4یەكەم هەنگاونرا بۆ دامەزراندنی دەستە بەهەڵبژاردنی سەرۆكی دەستە لەنێو پەرلەمانی كوردستان دەستیپێكرد بەڕێژەی 2/3ی دەنگەكانی ئەندامانی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان ێ بەپێی یاسای دەستەكە دیارە لەناو س كاندیدا سەرۆكی دەستەی ئێستا ئەو رێژەی بەدەستهێنا ،چونكە هەم كاندیدی لیستی كوردستانی بو ،هەم زۆربەی لیستەكانی تریش دەنگیان پێدا. دامەزراندنی یەكەم هەنگاوی
ئەنجومەنی دەستەكە بو لەمانگی ()9 ی ٢٠١٣دەستیپێكرد بەڕاگەیاندنی هەر سێ پۆست لەڕێگەی ( )C.Vبەمەش دەستەی دەسپاكی بوە بەیەكەم دەزگا لەهەرێمی كوردستان بەو رێگایە پۆستە بااڵكانی پێكدێنێت‌و لەكۆی ()30 پاڵێوراو دوای چاوپێكەوتن‌و خاڵبەندی ( )3كەس بۆ ئەو پۆستە كاندیدكران كە نەك هیچ تەزكیەی حزبی تێدا نەبو، بەڵكو تاكە پێوەر خزمەت‌و شارەزایی خودی كاندیدەكان بو بەپێچەوانەی ێ بانگەشەی نوسەری وتارەكە كە دەڵ لەالیەن الیەنێكی سیاسی یەكێكیان دیاری كراوە ،ئێمە خەڵكی كوردستان‌و خوێنەران دەكەینە شایەت لەئێستا‌و لەداهاتو‌ش كەسێك ئەوە بسەلمێنی كە یەك بەرپرسی حزبی‌و دەزگای حزبی بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەستی لەو پڕۆسەیەدا وەردابێت. ئەوەی رویدا بەڕێزێك لەو ()3 كاندیدە پێش دەرچونی مەرسومی هەرێمی بەهۆی زروفی تایبەتی خۆیەوە داوای لێبوردنی كرد‌و ئێمەش ناچاربوین كەسی دوای ئەو لەپلە سەربخەین‌و بەڕێوەبەرە گشتییەكان دابمەزرێن‌و لەو رێگایەشەوە ئەنجومەنەكەی پێ تەواو بكەین ،ئینجا یەدەگی یەكەم سەركەوت كە بڕوانامەی كارگێڕی هەبو، لەبەرئەوەی كاندیدی بەڕێوەبەری گشتی كارگێری‌و دارایی بڕوانامەی یاسایی هەبو كرا بەبەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی كاروباری یاسایی‌و لێكۆڵینەوەكان كە دەرچوی ساڵی خوێندنی ٢٠٠١- ٢٠٠٠ كۆلیژی یاسا بو نەوەك یەك دو ساڵ، لەبەرئەوەی دوبارەكردنەوەی كاندیدەكان الیەنی كەم 2تا 3ی مانگی تری پێویست ب و ئەوەش بۆ ئێمە كاتێكی زۆر بو ،چونكە سەرجەم كارەكانمان لەسەر بونی ئەنجومەنی دەستە پەكی كەوتبو. دەربارەی حزبایەتیكردن لەدەستەی
دەسپاكیدا نوسەری وتارەكە شایەتی داوە كە سەرۆكی دەست ە وازی لەكاری حزبی هێناوە. دەستەكەمان پرسیاری رای سیاسی لەكەس ناكات لەفەرمانبەر‌و لێكۆڵەر‌و دادوەرەكانیش ،بەاڵم بەهەموشیان وتراو‌ە رای سیاسی ئازادە بەو مەرجەی كاریگەری لەسەر ئیشی ئەو كەسە نەكات لەناو دەستە‌و هەرواش دەمێنێتەوە، ئەوەی لەدەستە كراوە ئەگەر %10 لەسەرجەم دام‌و دەزگاكانی هەرێم بكرابایە بەدڵنیایەوە ئێستا بارودۆخی
ئەگەرچی ئیشی دەستەی دەسپاكی‌و لێكۆڵینەوە لەكەیسەكانی گەندەڵی پێویستی بەشارەزاییەكی تایبەتمەند هەیە بەداخەوە ئەوە لەكوردستان نیە‌و ئێمە لەهەوڵداین لەڕێگەی راهێنان ئەو شارەزاییانەیان بۆ دابینبكەین كە بەداخەوە بەهۆی وەزعی دارایی‌و شەڕی دژە تیرۆر شتێكی ئەو تۆمان پێنەكراوە لەوبارەوە. بەهۆی دەسپاكی دەستەی قەیرانی دارایی كە تەنها پاش یەك مانگ لەدەستبەكاربونی ئەنجومەنی
بارودۆخی واڵتیش ئاسایی بێت. دیارە ئەگەر لەسەر شتێك پێویست بێت رەخنەمان لێبگیرێت ئەوەیە كە ئێمە نەدەبوایە تا سەرجەم پێداویستە مرۆیی‌و ماددیەكانمان بۆ دابین نەكرابا ،دەستمان بەكارنەكردبا ئەوسا هیچ رەخنە‌و گلەیەكمان نەدەهاتە سەر وەك ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كردیان. بەپێی یاسایی دەستەكەما ن ژمێریاری دەستە لەالیەن دیوانی چاودێری دارایی وردبینی دەكرێ هاتنی ئەوان لەبەرژەوەندی دەستەیە‌و مانای بونی هیچ كێشەیەك نییە‌و هەر شتێك لەڕاپۆرتی ئەواندا ئاڕاستەی ئێمە بكرێت وەكو خۆی كاری لەسەر دەكەین‌و دڵنیاشین كە دەستەیەك لەژێر دامەزراندایە كەموكوڕی دەبێت راپۆرتی ئەوان هاوكارمانە‌و داواشمان لێكردون سااڵنە بێن وردبینی لەژمێریاری دەستەكەمان بكەن ،چونكە ئێمە خۆمان كار بۆ شەفافیەت‌و دژایەتی گەندەڵی دەكەین دەبێ دڵنیابین لەوەی كارو چاالكیەكانمان بەتایبەت لەالیەنی دارایی بەپێی یاسا‌و رێنماییەكان بەڕێوەدەچێ ،راستە بودجەی ئێمە زۆر كەمە ،بەاڵم دەبێ وردبینی بكرێ. سەبارەت بەدەست لەكاركێشانەوەی فەرمانگەی گشتی بەڕێوەبەری لەگەڵ شەفافیەت خۆپاراستن‌و ئەو وەاڵمەدا وێنەیەك لەو دەست لەكاركێشانەوە باڵودەكەینەوە كە هیچ ئاماژەیەك بەبونی هیچ كێشەیەك نادات‌و ئەوەش پەیوەستە بەخودی ئەو بەڕێزەوە لەكوێ كاردەكات‌و هیچ كاتێك نەبەزارەكی نە بەنوسراو باسی كێشەی بۆ ئێمە نەكردوە ،چونكە ئەگەر هەر كێشەیەك هەبوایە بۆی هەبو لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی دەستەدا باسی بكردایە. ئێمە ئاگاداری هیچ راپۆرتێك نین لەسەر دەستەكەمان لەالی پەرلەمان، چونكە پەیوەندی‌و دیداری بەردەواممان لەگەڵ لێژنەی دەسپاكی پەرلەمان هەیە‌و دەرگاشمان كراوەیە بۆ سەرجەم ئەندامانی پەرلەمان‌و چاالكوانانی كۆمەڵگای مەدەنی‌و رۆژنامەنوسان هەر رەخنە‌و گلەیی‌و كەموكوڕییەك لەكاری ئێمەدا دەبینن ئاگادارمان بكەنەوە.
ئەگەرچی ئیشی دەستەی دەسپاكی‌و لێكۆڵینەوە لەكەیسەكانی گەندەڵی پێویستی بەشارەزاییەكی تایبەمتەند هەیە بەداخەوە ئەوە لەكوردستان نیە‌و ئێمە لەهەوڵداین لەڕێگەی راهێنان ئەو شارەزاییانەیان بۆ دابینبكەین كە بەداخەوە بەهۆی وەزعی دارایی‌و شەڕی دژە تیرۆر شتێكی ئەوتۆمان پێنەكراوە لەوبارەوە دامودەزگاكان لەبارێكی زۆر باشتردا دەبو. دەربارەی لێكۆڵەر (محقق) خودی نوسەر دەڵێ ئەوان بەتەنسیب هاتون لەدەزگایەكی تر واتە ئێمە نەكەسمان كاندیدكردوە‌و نە بەناویش كەسمان داواكردوە ،داوامان كردوە كۆمەڵێك لێكۆڵەر (محقق)مان بۆ بنێرن كە شارەزابن لەكارەكانیان لەهەولێر ()١٠ تەنسیب‌و لەسلێمانی ( )٨تەنسیب‌و لەدهۆك ( )٥تەنسیب لەالیەكی تر بەگوێرەی یاسای ئەنجومەنی دادوەری دەبێت دادوەر‌و لێكۆڵەر حزبی نەبن‌و ئاگاداری حزبی بونی كەسیشیان نین.
دەستە یەخەی هەرێمی كورستانی گرتوە‌و رۆژ بەڕۆژیش لەخراپبوندایە، بۆیە نەمانتوانیوە دام‌و دەزگاكانی دەستەكەمان تەواو بكەین لەكردنەوەی لێكۆڵینەوە بەڕێوەبەراتیەكانی لەپارێزگاكانی هەرێم. دەربارەی كارو چاالكیەكانمان بەگوێرەی یاساكەمان پێشتر ()4 مانگ جارێك‌و ئێستاش ( )6مانگ جارێك بەگوێرەی پێویست راپۆرت بەرز دەكەینەوە. بەپێی ستاندارەكان الیەنی كەم دو ساڵ پێویستە بۆ دامەزراندنی دەزگایەك ئەگەر باری دارایی جێگیر بێت‌و
ئەگەر لەسەر شتێك پێویست بێت رەخنەمان لێبگیرێت ئەوەیە كە ئێمە نەدەبوایە تا سەرجەم پێداویستە مرۆیی‌و ماددیەكامنان بۆ دابین نەكرابا ،دەستامن بەكارنەكردبا ئەوسا هیچ رەخنە‌و گلەیەكامن نەدەهاتە سەر وەك ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كردیان
لەكۆتایدا دەڵێین دژایەتی گەندەڵی پێویستی بەستراتیژیەتێكی نیشتمانی هەمەالیەنە هەیە كە دەستە ئێستا كار لەسەر ئامادەكردنی رەشنوسێكی ئەو ستراتیژیە دەكات ،دەبێ بڕیاری سیاسی بوێر بدرێ ،دەبێ پرەنسیپی لێكۆڵینەوە ێ سەروەری یاسا ببێتە قبوڵ بكرێت ،دەب تاكە دروشمی هەمو الیەكمان ،ئەو كاتە دەتوانرێ كاری جدی لەسەر ئەم پرسە بكرێت ،پێویستە بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتی وەالبنرێت‌و كار بۆ بەرژەوەندی گشتی بكرێت. دەستەی دەسپاكی بەو توانا بچوكەوە كار لەسەر بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی دەكات‌و جیاوازیش لەنێوان هیچ كەس‌و الیەنێك ناكات بۆ مەبەستی بەدامەزراوەكردنی سەروەری یاسا‌و دانانی كەسی شیاو لەشوێنی شیاو. ئێمە پێویستمان بەهاوكاری هەمو الیەنێكە بۆ بەهێزكردنی دەستە ،چونكە شكاندنی شكۆی دەستەی دەسپاكی واتە شكاندنی پڕۆسەی بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی.
ذمارة ( )544دو شةممة 2015/12/21
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
7
پالتفۆڕمی دابڕان هەنگاوی گەورەتر دەنێت كۆنفرانس‌و سیمیناری بااڵو بانگهێشتی بیرمەندانی جیهان بەشێكن لە هەنگاوەكانی داهاتووی دابڕان لەخانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس ،ئۆفیسێك بۆ پالتفۆڕمی دابڕان دەكرێتەوە ئەندامێتی ئەنجومەن ،فراوان دەكرێت‌و رۆشنگەرە بەتواناكان ،بەتایبەتی ژنانی رۆشنگەر ،بۆ ئەنجومەن كاندید دەكرێن لەكۆتایشدا ،ئەنجومەنی دابــڕان، رایسپارد ،ئەندامێتی ئەنجومەن ،فراوان بكرێ‌‌و رۆشنگەرە بەتواناكان ،بەتایبەتی ژنانی رۆشنگەر ،بۆ ئەنجومەن كاندید بكرێن. كۆنفرانسی پرسەكانی ئاین بەستنی كۆنفرانس لەسەر پرسەكانی ئاین بابەتێكی گرنگی ئەمڕۆیە .لە كوردستاندا وەك پێویست گرنگیی بــەم بابەتە نـــەدراوە ،بۆیە بەستنی كۆنفرانسێك لەسەر ئەم تەوەرانەی خــوارەوە كارێكی ئێجگار پێویستە، بــەتــایــبــەت لـــەو ڕوانـــگـــەیـــەوە كە دەبێت ئاین بكرێت بە بابەتێك بۆ توێژینەوەی زانستی و دیدی زانستی ئاین و دیاردەكانی شیبكاتەوە نەك بەپێچەوانەوە.
چاودێر -بابان حەمە: پاش ئەوەی 16ی ئەم مانگە، ئەنجومەنی گشتی دابڕان ،دووەمین كۆبوونەوەی وەرزانەی سازدا، پیاچونەوە بەچاالكییەكان‌و ئەركە راپەڕێندراوەكانی دوای كۆنفرانسی دامەزراندن شەن‌و كەو كران‌و ئەجێنداو كاری داهاتوی دابڕان‌و بەستنی كۆنفرانس‌و چەندین پرۆژەو كاری دیكە گەاڵڵە كران. پێشنیازی سازدانی دوو سیمیناری بااڵ ،بۆ چەندین بابەتی رۆشنگەری لەبواری ئایینەكان ،مەزهەبەكان، پەروەردە ،زانست‌و راگەیاندن ،بەشێك بوون لە ئەجێندای داهاتوو ،جگە لە گۆڤاری «دابڕان»و «دابڕانی دەربچێ و زانستی» لەكاتی خۆیدا پەیوەندی «دابڕان»و ناوەندەكانی توێژینەوەی دەرەوەی واڵت ،پەسەند بكرێ‌‌و پێشبخرێ‌‌و چاالكی هاوبەشیش ئەنجامبدرێ‌‌و لەهەمانكاتدا چەندین بیرمەندی جیهانی‌و ناودار بانگێشتی كوردستان بكات ،لەوانەیش ئاالن بادیۆ و ئەدۆنیس‌و چەندین بیرمەندی گەورەی هاوچەرخ لە واڵتانی ئەوروپا. لەكۆتایشدا ،ئەنجومەنی دابڕان، رایسپارد ،ئەندامێتی ئەنجومەن، فراوان بكرێ‌‌و رۆشنگەرە بەتواناكان، بەتایبەتی ژنانی رۆشنگەر ،بۆ
پیاچونەوە بەچاالكییەكان‌و ئەركە ئەنجومەن كاندیدبكرێ .پاشان راپەڕێندراوەكانی دوای كۆنفرانسی لەدووەمین كۆبونەوەدا بڕیار لەسەر دامەزراندن ( )2015/3شەن‌و كەو كران. بەستنی كۆنفرانس‌و بەرنامەی كاری هەروەها پێشنیازی سازدانی دوو كۆنفرانسەكە درا. سیمیناری بــااڵ ،بۆ چەندین بابەتی هاوكات رۆژی ()7ی دێسەمبەری رۆشــنــگــەری لــەبــواری ئایینەكان، ( )2015دكتۆر عادل باخەوان ،رێبەری مــەزهــەبــەكــان ،پــــەروەردە ،زانست‌و بازنەكانی ئۆرۆپای دابڕان ،لەفەرەنساو راگەیاندن ،خرانە بەر باس. لەخانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس، لەگەڵ پرۆفیسۆر میشێل ڤیڤیۆركا، رێككەوتن لەگەڵ بیرمەندانی ســەرۆك‌و ئەنژێال تەئكیدیی لەسەر ئەوروپا كـــاری پێكەوەیی كـــردەوە هــاوكــات دوای خوێندنەوەی راپۆرتێكی زارەكی گەاڵڵەی ئــەوەش كرا كە پالتفۆرمی لەسەر هەلومەرجی دامەزراندنی دابڕان‌و دابـــڕان ،ببێتە هاوبەشی ئــەو ( )15رووداوەكانی دوای ئەوەش ،سەبارەت دەزگایەی كە لەسەرتاسەری جیهاند بەقوڵبونی جەنگی هەمەالیەنەی دژی لە ئێستادا هاوبەشیان لەگەڵ خانەی تیرۆریستان‌و ئەو جەمسەربەندییەی زانستە مرۆییەكانی پاریسدا هەیە .لــەنــاوچــەكــەو جــیــهــانــدا ،بــەهــۆی هاوكات گەاڵڵەی ئەوەكرا كە لەخانەی تەقینەوەی كێشە پەنگخواردووەكانی زانستە مرۆییەكانی پاریس ،ئۆفیسێك ســەدەكــانــی نـــاوەڕاســـت‌و ســـەدەی بۆ دابڕان بكرێتەوە. رابردوو ،هاوكات مەترسییەكان لەسەر دیموكراسی‌و ئــازادی؛ هەروەها لەم دوو سیمیناری گەورە رێكدەخرێت بارودۆخەدا ،بایەخی پالتفۆڕمی دابڕان‌و ســەعــات ()10ی ســەرلــەبــەیــانــی پەرەسەندنی .سەردانی سەرپەرشتیاری ( ،)2015/12/16ئەنجومەنی گشتی «دابــڕان» بۆ پاریس‌و كۆبوونەوەی دابڕان ،بەئامادەبوونی ئەندامەكانی لە :لەگەڵ گــەورە بیرمەندان‌و ناوەندی دەستەی كــارا ،سەرنوسەری گۆڤار ،توێژینەوەی سیكوالریستی‌و هەوڵی رێــبــەری بــازنــەكــان ،رێــبــەری سایتی رێككەوتن لەگەڵیاندا .كە خۆشبەختانە، دوڕیان ،رۆشنگەرانی زانكۆو پەیمانگا‌و رێبەری بازنەكانی دەرەوەی كوردستان، شــارەكــان ،دووەمــیــن كــۆبــوونــەوەی بۆچون‌و بنچینە هاوبەشەكانی لەگەڵ وەرزانـــەی ســازدا .لەكۆبونەوەكەدا ،ناوەندی توێژینەوەی ناوبراودا ،گەاڵڵە
كــردووە .دوای ئەم راپۆرتە ،دەرگای دیالۆگ لەسەر سەرجەم بابەتەكان كــرایــەوەو رۆشنگەرانی بــەشــدار ،بە پەرۆشییەكی زۆرەوە ،باری سەرنج‌و پێشنیازو رەخــنــەی هەمەالیەنەیان دەربڕی‌و كۆبوونەوەكەیان دەوڵەمەند كرد.
هەڵدەسەنگێنرێت. تاقی پاشنیوەڕۆش پانێلێك بۆ 5 كەس ڕێكدەخرێت ،سیان لەو كەسانە نوێنەری خوێندنی بــااڵ و وەزارەتــی پـــەروەردە و وەزارەتـــی ئەوقاف بن، تاكو قسە لەسەر پرسەكانی (كۆلێژ و پەیمانگا ئیسالمییەكان و بەرهەمهێنانی دیــدی نــوێ بــەرانــبــەر بــە ئیسالم و كــوردبــوون و ئیسالم ،تیۆلۆجیای ئیسالمی و كاری ناوەندە ئەكادیمییەكان لە داهاتودا) ،دەكڕیت. پاشان بڕیار درا كاتی كۆنفڕانس، هەمان كاتی كۆنفڕانسی دابڕانی ساڵی پار بێت‌و شوێنی گرتنی كۆنفڕانسیش ببرێتە زانكۆی سلێمانی.
دابڕان لەزانكۆكانی پاریس رۆژی ()7ی دێسەمبەری ()2015 دكتۆر عادل باخەوان ،رێبەری بازنەكانی ئۆرۆپای دابڕان ،لەفەرەنساو لەخانەی تەوەرەكانی كۆنفرانس: كۆنفرانسەكە سێ ڕۆژ دەخایەنێت و زانستە مرۆییەكانی پاریس ،لەگەڵ بەم شێوە یە تەوەرەكان دیاری دەكرێن :پرۆفیسۆر میشێل ڤیڤیۆركا ،سەرۆك‌و ڕۆژی یەكەم :تیرۆر و سەرچاوەكانی ئەنژێال پرۆچۆلی ،بەرپرسی بەشی ئینتەرناسیۆنالی خانەكە ،كۆبۆوە. تیرۆر لە كوردستاندا. لەكۆبونەوەكەدا ،بەدرێژی گفتوگۆ ڕۆژی دوەم :ســەلــەفــیــیــەت لە كوردستاندا ،مێژوی ســەرهــەڵــدان و لەبارەی هاوبەشی راستەقینەی نێوان پــرۆســەی بەسەلەفیكردنی كۆمەڵی خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس‌و پالتفۆڕمی دابڕان كراو بیروڕاو سەرنجە كوردی. ڕۆژی سێهەم :تیۆلۆجیای ئیسالمی و پێویستەكانیش لەوبارەیەوە ئاڵوگۆڕا كران. ڕیفۆرم لە ئیسالمدا.
چۆنێتی پێشكەشكردنی تەوەرەكان ڕۆژی یــەكــەم :لــەســەر تــیــرۆر و سەرچاوەكانی تیرۆر لە كوردستاندا، بڕیارەكانی دابڕان بۆ كاری داهاتوو چـــوار بــابــەت پێشكەشدەكرێت و سەرەنجام ،بەگشتی بڕیاردار ،كەوا: هــەر بابەتە و بە دوو تاق(بەیانی- یەكەم:گۆڤاری «دابڕان» لەكاتی خۆیدا پاشنیوەڕۆ) پێشكەشدەكرێت .هەر دەربــچــێ‌‌و تێبینی شــێــوەی نوسین‌و بابەتە و ( )٣٥خولەكی بۆ دادەنرێت، بابەتە گرنگەكانی بۆ قۆناغەكە ،وردتر دواتر لەالیەن ئامادەبوانەوە بابەتەكان لەبەرچاوبگیرێ .بەهەمان چەشن بۆ هەڵدەسەنگێنرێت. دابڕانی زانستیش. ڕۆژی دوەم :ســەلــەفــیــیــەت لە دووەم :پــەیــوەنــدی «دابــــڕان»و كوردستاندا ،مێژوی ســەرهــەڵــدان و ناوەندەكانی توێژینەوەی دەرەوەی پــرۆســەی بەسەلەفیكردنی كۆمەڵی واڵت ،پەسەند بــكــرێ‌‌و پێشبخرێ‌‌و كوردی .چوار بابەت پێشكەشدەكرێت چاالكی هاوبەشیش ئەنجامبدرێ. و هەر بابەتە و بە دوو تاق(بەیانی- ســێــهــەم :بــازنــەكــانــی «دابــــڕان» پاشنیوەڕۆ) پێشكەشدەكرێت .هەر لــەشــارەكــانــدا ،گــەشــەیــان پێبدرێ‌‌و بابەتە و ( )٣٥خولەكی بۆ دادەنرێت، چاالكییەكانیشیان ،بەشێوەی چاالكی دواتر لەالیەن ئامادەبوانە وە بابەتەكان گشتی‌و ناوەندی پــەروەردەی تایبەتی هەڵدەسەنگێنرێت. ناو خوێنەواران ،كاراتر بكرێ. ڕۆژی سێهەم :تیۆلۆجیای ئیسالمی چـــوارەم :سیمیناری جــۆراوجــۆر، و ڕیفۆرم لە ئیسالمدا ،سەرلەبەیانی لەسەر ئــەو بابەتانەی پەیوەندیان دوو بــابــەت لــە بـــواری تیۆلۆجیای بە پـــەروەردە ،خوێندنی بــااڵ ،الیەنە ئیسالمی پێشكەسدەكرێت و بۆ هەر نەرێنییەكانی ئایینەكان‌و رۆشنگەری بابەتێك( )٣٥خولەكی بۆ دادەنرێت، هاوچەرخ هەیە ،بۆ بیرمەندانی ناوداری دواتر لەالیەن ئامادەبوانەوە بابەتەكان جیهان‌و ناوچەیی ،ساز بدرێ.
دابڕان‌و خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس سەرەنجام كۆبوونەوەكە بڕیاریدا ،كە لیژنەیەكی سێ كەسی بۆ ئامادەكردنی بەرنامەی هاوبەشی‌و پێكەوەیی لەنێوان هــــەردووالدا پێكبهێنرێت .دواتریش كاتێك بەرنامەكە گەاڵڵە دەكرێت، لەالیەن سەرپەرشتیاری گشتی دابڕان‌و سەرۆكی خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریسەوە ،واژوی لەسەر دەكرێت. لەدرێژەی كۆبوونەوەكەدا‌و یەكێك لەو خاڵە گرنگانەی كە دكتۆر عادل باخەوان ،تەئكیدیی لەسەر كــردەوە، ئەوەیە كە ئەم هاوبەشی راستەقینەیە لەكاری پێكەوەیی ،ڕێگە دەدات ،كە پالتفۆرمی دابڕان ،ببێتە هاوبەشی ئەو ( )15دەزگــایــەش كە لەسەرتاسەری جیهانداو لە ئێستادا هاوبەشیان لەگەڵ خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریسدا هەیە. هاوكات دكتۆر عادل باخەوان ،رێبەری بازنەكانی ئۆرۆپای دابــڕان ،داوایكرد، كە لەنێو خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس ،ئۆفیسێك بۆ دابڕان بكرێتەوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (544) 21-12-2015
Political, Educational & Social Weekly Press
ماڵی سینەما كەمپین بۆ كەیوان كەریمی رادەگەیەنێت چاودێر – تریفە حەسەن: لەسەر دەرهێنانی فیلمی «نوسینی سەر شار» و بەبیانوی بێڕێزیكردن بەپیرۆزییەكان‌و بانگەشە لەدژی یاساكانی ئێران ،لقی 28ی دادگای ئینقیالب لەئێران ،سزای زیندانیی شەش ساڵ‌و 223شەالقی بۆ هونەرمەندی دەرهێنەرو الوی كورد «كەیوان كەریمی» دەركرد. لەپێناو رێزگرتن لەهونەرمەندان‌و ناڕەزایی دەربڕین بەرامبەر بەو سزایانەو وەك پشتیوانی كردنێك، ماڵی سینەما لەسلێمانی كەمپینێكی راگەیاندو لەراگەیاندراوەكەیاندا هاتوە :دوای ئەوەی دەرهێنەری الوی كورد «كەیوان كەریمی» ،فیلمی سینەمایی «نوسینی ســەرشــار»ی بەرهەمهێنا ،لەالیەن كۆماری ئیسالمیی ئێرانەوە ،بەتۆمەتی بێڕێزیكردن بەپیرۆزییەكان‌و بانگەشە لەدژی یاساكانی ئێران، بڕیاری دەستگیركردنی بۆ دەركــراو دواجار سزای زیندانیی شەش ساڵ‌و لێدانی 223شەالقی بەسەردا سەپێنرا ،بەمەبەستی هەوڵدان بۆ ئازادكردن یاخود كەمكردنەوەی سزاكەی ،ماڵی سینەما لەكوردستان، ئەم كەمپینە رادەگەیەنێت ،بەهیوای بەشداری سینەماكارانی كوردو جیهان ،تا بەهەوڵی هەموان ژیانی كەیوان كەریمی ئازادبكەین لەمەترسی‌و بیپارێزین.
زانا حەمەغەریب سەرپەرشتیاری ماڵی سینەما لەلێدوانێكدا بە»چاودێر»ی راگەیاند: كەمپینەكە بەمەبەستی كەمكردنەوەی سزاكەیە، جگە لەكوردستان سینەماكارانی جیهان بەشدارییان لەكەمپینەكەی ماڵی سینەمادا كردوە ،كەمپینەكە لەتوركیاو ئیتالیاو جۆرجیا بەردەوامی هەبوە ،واتە سینەماكارانی ئەو واڵتانەش لەگەڵمان بەشدارن، بریارە بەیاننامەیەك بدەینە كونسوڵی واڵتــان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان ،لەم نزیكانەش ماڵی سینما فیلمەكەی نمایش دەكات. كەیوان كەریمی ،دەرهێنەری الوی كورد چەندین فیلمی بەرهەمهێناوە لەوانە :فیلمی دێكیۆمێنتی «سنوری شكاو» كە باس لەئازارو مەینەتیەكانی كۆڵبەرانی كورد دەكــات ،ئەم فیلمە تاكو ئێستا لە 65فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیدا نیشاندراوەو 11 خەاڵتی نێودەوڵەتیی وەرگرتوە. فیلمی «ژیانی ژن‌و مێرد» فیلمێكی دیكەی ئەم دەرهێنەرەیە كە خەاڵتی باشترین فیلمی فێستیڤاڵی سورئالیدی كۆڵۆمبیای بەدەستهێناوە. فیلمی دێكیۆمێنتاری «نوسینی سەرشار» ،نوێترین بەرهەمی كەیوان كەریمیەو باس لەمێژوی دیوار نوسی‌و گرافیكە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكانی پاش شۆڕشی ئیسالمی ئێران دەكات.
سعودیە ..هەڵپەی مانەوەو ماكیاژی هاوپەیمانی
چاپكراوی نوێ
شادان عەلی :زانكۆو پەیمانگەكان رەخنەگر پێناگەیەنن چاودێر – تریفە حەسەن: هونەرمەندی شێوكار «شادان عەلی» ،لەساڵی – 1994ەوە هاتۆتە نێو دنیای هونەرو لەسلێمانی لەدایكبوە ،دەرچوی بەشی كارگێڕی – پەیمانگەی تەكنیكی سلێمانیە ،بەشداری چەندین پیشانگەی هاوبەشیی كــردوە لــەنــاوەوەو دەرەوەی هەرێمی كوردستان ،سەرباری هونەری شێوەكاریی ،شیعر دەنوسێت‌و خاوەنی نامیلكەیەكی شیعرییە بەناوی «تۆ دڵمی ،یا خاكی نیشتمانی» ،وەك خۆیشی دەڵێ ،ئەو شیعرانە دەربڕینی ناخی تابلۆكانمە. سەبارەت بەكاری شێوەكاری‌و بەرەو پێشچونی بە «چاودێر»ی راگەیاند: ئێمە لەخاكی دایكدا ،هونەرمەندی زۆر باشمان هەیە، ئەمڕۆ بەهۆی تەكنەلۆجیاوە توانیومانە هونەری كــوردی پێشبخەین ،هەرچەندە تەمەنی كورتە، گەر بــەراوردی بكەین بەهونەری جیهانیی ،بەاڵم
لەئاستێكی باشداین. سەبارەت بەرەخنەی ئەمڕۆ لەسەر كاری هـــــونـــــەری وتــــی: زۆر بــــەداخــــەوە رەخــنــەگــرمــان نیە بـــۆ خــوێــنــدنــەوەی هـــونـــەرەكـــەمـــان، لـــەپـــەیـــمـــانـــگـــەو كۆلێژەكاندا مامۆستا پێئەگەیەنن ،بەاڵم رەخنەگر پێناگەیەنن تا وانەی هونەر بڵێتەوە. لەبارەی پرۆژەی ئایندەشیەوە ئاماژەی بەوەدا: كە بەنیازە لە 2015/12/8دا لەهۆڵی مۆزەخانەی سلێمانی پیشانگەی تایبەتی خۆی بكاتەوە.
كتێبی (الكرد ..الحالە العراقیە وااڵخر العربی) ،نوێترین بەرهەمی نوسەر (عەدالەت عەبدوڵاڵ)یە بەزمانی عەرەبی باڵوكرایەوە ،ئەم كتێبە 160الپەڕەی قەوارە گەورەی لەخۆگرتوەو لە (دار العلوم العربیە) لەبەیروت بەچاپ گەیەنراوە. كتێبەكە خۆی لە چوار تەوەرەدا دەدۆزێتەوە كە هەرهەمویان باس لەكێشەكانی كوردو عیراق‌و دەوروبەر دەكەن بۆ دۆزینەوەی چارەسەرو كۆتایهێنان بەنەهامەتیەكان. ئەم كتیبە پێشكەشی هەریەك لە :مام جەالل ،وەك هێمایەك لەهێماكانی هاوڕێیەتی لەنێوان گەلی كوردو نەتەوەكانی ناوچەكەو شاعیری گەورەی عەرەب‌و خاوەنی شیعری (كوردستان) محەمەد مەهدی جەواهری كراوە.
حیكایەتەكانی كرێتا شوانێكی بەختەوەر یۆنان -گۆران هەڵەبجەیی: لەحیكایەتی ژمارە شەشدا ،باسی ئەو ئەفسەرە نازیەم كرد كە لەدەمی جەنگی دوەمی جیهانیدا بۆ بینینی باوكی روی كردە كرێتا ،چوە ئەو گوندەی كە باوكی تێدا فــەرمــانــدەی گروپێكی پارتیزان بو .ئەوەشم باسكرد كە لەگەڵ باوكیدا پەیمانێكی ئاشتیان بەست ،كە تا كۆتایی جەنگ بەردەوام بو .پاش كۆتایی جەنگ ئەفسەرە گەنجەكە گەڕایەوە واڵتی خۆی‌و لەو ێ جۆرێكی دیكەی لەژیان دەستپێكرد. هــاوســەرگــیــری كـــرد‌و بــەرهــەمــی ئــەو هاوسەرگیرییە كچێك بو. لەشەستەكان‌و حەفتاكانی ســەدەی رابـــردودا ،لەنێو گەنجەكانی ئەوروپا‌و ئەمریكادا ،رەوتێكی بەهێز پەیدا بو بو بەنێوی (هیپپی) .ئەم رەوتە تێكەڵەیەك بــو لــەســیــاســەت‌و فۆڕمێكی تایبەتی كۆمەاڵیەتی ،بەوەی دژی سەرمایەداریی بون ،هاوكات دژی تەقلید بون لەژیاندا، ئەمانە وابەستەی هیچ شتێك نەبون،
جــلــوبــەرگ‌و ســـەروریـــش‌و رەفــتــاری سۆشیالیان لەخەڵكی دیكە جیاواز بو، بەكۆمەڵ‌و سادەیی دەژیان. ئەم كیژە تەمەنی لەسەرەتای بیستەكاندا بو ،كەسێك بو لەو رەوتە هیپپییە. هەر لەو سەردەمەدا هەوای دۆزینەوەی باپیری كەوتە مێشكیەوە ،بۆیە بەرەو كرێتا سەفەری كرد ،لەو ێ لەهەمان گوند كە كاتی خۆی باوكی بەرپرسی نازییەكان بوە ،تێدا ماڵی باپیرەی خۆی دۆزییەوە. لەو سەردەمەدا یۆنانیەكان بەگشتی لەڕوی شارستانییەوە لــەدوای واڵتانی دیكەی ئەوروپاوە بون ،كەواتە گوندنشینەكان هەر زۆر زیاتر لەدواوە بون‌و زۆر محافزكارانە دەژیان. بــاپــیــرەی‌و هــاوســەرەكــەی بــەنــابــەدڵ میواندارییان لەم كچە كرد ،ئەویش بەهۆی رەفــتــارە سەیرەكانیەوە كە بۆ ئــەوان ئەستەم بو قەبوڵی بكەن‌و بەالیانەوە نامۆ بون. بۆ نمونە ،لەگوندەكەدا تاكە قاوەخانەیەك هەبو كە تەنها پیاوان دەچونە ئەوێ ،ئەم
كچە دەچــوە ئــەوێ‌و لەگەڵ پیاوەكان دەدوا ،مەشروبی لەتەكیاندا دەخواردەوە. یا بەردەوام جلی سەیرو سەمەرەو كورتی دەپۆشی ،یاخود هەر كوڕێكی بەدڵ بوایە،
ناسح حەمە حسێن
پێكهێنانی هاوپەیمانی دەوڵەتانی ئیسالمیی ،بەالی هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی‌و پارچەكانی دیكەی كوردستانیشەوە بەگشتی ،نەك مایەی دڵخۆشیی‌و هیوا نییە ،بگرە نیگەرانیشە! چونكە پێشینە‌و كاری هەردو رێكخراوی (هاوكاری ئیسالمی 1965و كۆمەڵەی دەوڵەتانی عەرەبی )1945و بەستنی زیاتر لە()70 لوتكەی ئاسایی‌و نا ئاسایی بەهەردوكیان ،لەگەرمەی جینۆساید‌و ئەنفال‌و كیمیاباراندا نەیانتوانی هیچ نەبێت لەبەر خاتری خوا! تەنانەت وشەیەكی لەسەر بڵێن‌و هەڵوێستی رون‌و ئاشكراو شەفافیشیان لەبارەیەوە هەبێت. پێكهێنانی هاوپەیمانی نوێ لەژێر ئەو ناونیشانەدا ،مایەی ئەوپەڕی گاڵتەجاڕییە، هەمیشە لەپێكهێنانی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیدا ،دو جۆر لەدەوڵەتان بەشداری تێدا دەكەن ،جۆری یەكەم ،ئەو دەوڵەتانەن كە زۆرترین دەستكەوتیان دەوێت‌و لەپێناویدا هەمو شێوازێك بەكار دەهێنن ،جۆری دوەم :بەدوای دەستكەوتدا ناگەڕێن، بەڵكو بەهۆی ئەو هاوپەیمانێتییەوە دەیانەوێت پێگەیان بەهێزبكەن‌و بمێننەوە‌و چەند ساڵێكی تر بخاتە سەر ژیانی حوكمڕانی خۆی. یەكێك لەو واڵتانەی كە مەبەستمە لەم نوسینەدا تیشكی بخەمە سەر ،شانشینی عەرەبی سعودیەیە ،ئەو واڵتەی چەند رۆژێكە چۆتە نێو تان‌وپۆی پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانێتییە دژی تێرۆرو دژ بەرێكخراوی داعش دەیەوێت لەگەڵ كۆمەڵێك دەوڵەتی ناوچەكەو ئیقلیمی جۆرێك لەو هاوپەیمانێتییە بۆ ئەو مەبەستە ساز بكات. دەكرێت سعودیە‌و هاوشێوەكانی لەجۆری دوەمــدا پۆلێن بكەین كە پێشتر باسمانلێوەكرد ،چونكە بەهەمو پێوەرێك راپەڕینەكان‌و گۆڕانكارییە گەورەكانی واڵتانی عەرەبی ،وەك چۆن دەوڵەتانی (تونس‌و میسر‌و لیبیا‌و سوریا)ی گرتەوە، دەبو (سعودیە)ش بگرێتەوە ،بەاڵم بەرژەوەندی دەوڵەتانی زلهێز‌و راگرتنی هەندێك هاوسەنگیی لەناوچەكەدا رێگربوە لەو گۆڕانكارییە. لەداهاتودا دەكرێت بەشێوازێكی تر شەپۆلی راپەڕین‌و گۆڕانكاری سەربكێشێت بۆ كەناری ئەو رژێمانەی كە هەمو دەزانین سەرچاوەی هەناردەی بیری توندڕەوی‌و تیرۆرن ،نەك تەمسیلی پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی كارتۆنی لەو چەشنە ،لەكاتێكدا سعودییە بەسەری ئەو ئەختەبوتە دادەنرێت كە بەپەلوپۆكانی بەردەوام خۆراكی مانەوە دەرخواردی شانەكانی تێرۆرو توندو تیژی دەدات ،هەر لەرێكخراوی تێرۆریستی قاعیدەوە ،تا دەگاتە بەرەی نوسڕەو داعش ،ئەم تۆمەتانەش نەك قسەی لەخۆوەیی‌و دەرهێنانی تۆمەتی گیرفان نییە! بەڵكو راپۆرتی CIAو چەندین راپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ كاروباری توێژینەوە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،لەكەیسی تێرۆرو توندوتیژیدا ئاماژەی بۆ دەكەن ،جگە لەو راپۆرتە هەواڵگرییەی KGPی روسیا ،كە چ ساڵی پارو ،چ ئەمساڵیش ،بەڵگەی رون‌و ئاشكرایان دەربارەی پشتیوانی چەك‌و پارەو خۆراكی سعودییە ئاشكراكردوە بۆ داعش‌و بەرەی نوسڕە لەسوریا ،لەژێر ناونیشانی هاوكارییەكان بۆ سوپای ئازاد.
حیكایەتی ()9
ب ێ شەرم لەگەڵیدا رایدەبوارد. جا ئەم هەڵسوكەوتە ،نەك باپیرەی بێزار كرد بو ،بەڵكو زۆرێك لەدانیشتوانی گوندەكەشی بێزار كردبو ،بۆیە باپیرە
بیری لەچارەسەرێك كردەوە كە ئەم كیژە لەگوندەكە دوربخاتەوە. شوانێكی گــونــدەكــە بــوە چــارەســەر، كاپیتانوس بەشوانی گوندەكەی وت ،تۆ كەسێكی تەنهایت لەو شاخە ،ئەم كچە لەگەڵ خۆت بــەرە بۆ هاودەمیی‌و ئەو حەزی لەسروشت‌و دەشت‌و دەرە .كاكی شــوان ئەم پێشنیارەی زۆر ال پەسەند بو ،نەیدەتوانی بــڕوا بكات ،وایدەزانی كاپیتانوس گەمەی لەتەكدا دەكــات، كچەكەش بێ سێودو قەبوڵی كرد. ئیدی كچ كەوتە كێوان‌و لەگەڵ شوانی گوندەكەدا بونە هاوڕێ‌‌و پێكەوە دەژیان، هەمو هاوین ،شــوان یەكدوجار هاتەوە بۆبردنی هەندێك پێویستی .زیاتر بەو بەرهەمانە دەژیــان كە لەو كەژو كێوانە دەســتــیــان دەكـــــەوت‌و لــەگــەڵ شیری ئاژەڵەكان. شوانە بەم دۆخە زۆر خەنی بو ،چونكە هەم لەتەنیایی دەرباز بو ،هەم ئارەزوە سێكسییەكانی پڕكردەوە .ئەوەی گرنگ بو ،ئەو كچە بۆچون‌و رەفتاری هیپپیانە
بو ،ئیدی ئینسانیانە دەیڕوانیە ئەو شوانە، گوێی بەوە نەدەدا كە ئەو كەسە شوانە، یا لەخۆی بەتەمەنترە .بەڵكو وا سەیری دەكرد كە ئینسانەو پێوستی بەهاودەمیی‌و شتی دیكە هەیە .هاوكات ئەو ژیانەی شاخ بۆ ئەو ئەزمونێكی پڕ بایەخ بو. لەپایزدا ،دەمێك شوان‌و رانەمەڕەكەی‌و كیژەكە لەشاخ بــەرەو گوند هاتنەوە، سەیریان كرد سكی كچەكە بەرز بۆتەوە، یانی دوگیان بو .ئەمەش شەرمەزارییەكی دیكەی بۆ باپیرە هێنا ،بۆیە بڕیاری دا بەزوترین كات لەگوندەكە دوری بخاتەوە‌و بینێریتەوە بۆ واڵتەكەی خۆی ،هەر واش دەرچو ،لەماوەی چەند رۆژێكدا ناردیەوە بۆ ئەڵمانیا ،بەم جۆرە كاپیتانوس ،شوانی بەدبەخت‌و تەنیا كردەوە. بەڕای من كاپیتانوس لەو مەسەلەیەدا بڕێك گەمژە بو ،چونكە دەبو بیزانیایە كە كچێك بــەو بیروبۆچون‌و رەفتارە ئازادەیەوە ،چەند مانگێك لەگەڵ پیاوێكدا بێت ،بێگومان هەر دەیقەومێنێت.
دوو وتاری دانا ڕەئوف شوان ئەحمەد r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
ژ مار
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ە
ک انی
دا
ه اتو
و
www.chawdernews.com
ذمارة ( )485دووشةممة 201٥/12/21
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
بەرەو جیهانی نابیناکان
ڕۆمانی قارەمانەکان و گۆڕەکانی ساباتۆ دەکرێت بە کوردی ڕەخنەی چاودێر ناوەنــدى غەزەلنــووس -بــۆ چــاپ و باڵوکردنــەوە ،ڕۆمانێکــى ئێرنێســتۆ ســاباتۆی بــە نــاوی «قارەمانــەکان و گۆڕەکان»ـەوە باڵو کردەوە .ئەم ڕۆمانە لە دواى ڕۆمانى «تونێل» دووەم ڕۆمانى ئێرنســتۆ ساباتۆ ،نووســەر و بیرمەندى ئەرجەنتینییــە ،کــە حەمــە قــادر لــە فارسییەوە کردوویە بە کوردى .ڕۆمانەکە لە ســاڵى ١٩٦١ـــدا لە بۆینس ئایرێسى پایتەحتــی ئەرجەنتیــن بــاو کراوەتەوە و تا ئێســتاش بۆ دەیــان زمانى جیهانى وەرگێڕدراوە. لــە ڕۆمانەکــەدا ئالێخانــدرا کچێکــی ١٩ـــسااڵنە لــە خانەوادەیەکــی کــۆن و دانیشــتووی بۆینس ئارێــس .چیرۆکەکە بە شــۆکێک دەست پێ دەکات .هەروەها مارتیــن دەناســین کە دوو ســاڵ بەر لە ڕووداوێک ئالێخاندرای ناســیوە .پاشــان دەگەینــە برۆنــۆ کــە پەیوەندییەکــی تایبەتــی لەگــەڵ ئەو کچە ١٩ســااڵنەدا هەیــە .مارتین لە ڕۆمانەکەدا لە دۆخێکی بێئەنــدازە نائومێدانــە و سەرلێشــێواودا دەژی. ئێرنســتۆ ســاباتۆ خۆی لە پێشەکیی ڕۆمانەکــەدا نووســیویەتی« :جۆرێکــى تایبــەت لــە گێڕانــەوە لــە ئارادایە ،کە بەهۆیــەوە نووســەر هــەوڵ دەدات خۆى لە قەلەقــى و خەیااڵتێک – کە تەنانەت خۆیشى نازانێت چین -دەرباز بکات .باش یــان خراپ ،مــن تەنها دەتوانــم ڕۆمانى لــەم جۆرە بنووســم .هەر لە ســەرەتاى مێردمنداڵیمــەوە ،هێزێکــى تایبەتــم لــە خۆمــدا دۆزیوەتــەوە بــۆ نووســینى ژمارەیەکــى زۆر لــەم جــۆرە چیــرۆک و گێڕانەوانە .بە خۆشــحاڵییەوە هەوڵێکى ئەوتۆم نــەدا چاپ و باڵویــان بکەمەوە، تەنها لە ساڵى ١٩٤٨دا ،یەکێکیان (واتە ڕۆمانى تۆنێل)م دایە دەست باڵوکارێک و چاپ کرا .لەم سیانزە ساڵەى کە بەسەر باڵوکردنــەوەى ئەو ڕۆمانەدا تێدەپەڕێت، بەردەوام لە گەڕان و سەرکردن بە دەهلیز
ساباتۆ نەک تەنیا ناوبانگێکى ئەدەبی، بەڵکــو لــە ڕووى خەباتــى سیاســى و چاالکیــی دژ بــە دیکتاتۆرى لــە جیهاندا ناســراوە .دواى جەنگى جیهانيى دووەم، بە تــەواوى لە زانســت دووردەکەوێتەوە و ڕوو دەکاتــە ئــەدەب .ســاڵى ،١٩٤٨ یەکــەم ڕۆمانــى بــە نــاوى تونێــل باڵو دەکاتــەوە و دەنگدانەوەیەکــى جیهانــى بەدواى خۆیــدا دەهێنێت .یەکەم ڕۆمانى ســاباتۆ لــە الیەن ئەلبێر کامــۆ ،تۆماس مان و چەندین نووسەرى جیهانى ستایش دەکرێــت .ئێرنســتۆ ســاباتۆ ماوەیەکى زۆر دەوەســتێت تا ئەوەى ســاڵی ١٩٦١ دووەم ڕۆمانــى بە نــاوى قارەمانەکان و گــۆڕەکان چــاپ دەکات .ئــەم ڕۆمانەى ســاباتۆ ،ناوبانگــى نووســەر لە ئاســتى جیهانــدا دەچەســپێنێت .ســاڵی ١٩٧٤ بە ڕۆمانى فریشــتەى تاریکى کۆتایى بە گەشتە ئەدەبییەکەى دەهێنێت و لەدواى مەرگى خــۆى لە ٢٠١١دا ،واتە لە ماوەى ٩٩ساڵ تەمەنیدا ،تەنها ئەم سێ ڕۆمانە دەنووسێت. ســاباتۆ چەندیــن خەاڵتــى جیهانيــى بــۆ بەرهەمــە ئەدەبییەکانــى بەدەســت هێنــاوە ،کــە ناودارترینیــان بریتین لە: خەاڵتــى ســێرڤانتس(بۆ زیاتــر لــە چل ســاڵ چاالکیی ئەدەبی) ،باشترین کتێبى ساڵ لە فەڕەنســا (بۆ ڕۆمانى فریشته‌ی تاریکــی) ،کاندیــدى بەردەوامى خەاڵتى نۆبێڵـى سویدى بۆ چەندین ساڵ. بەشێکی زۆر لە ڕۆمانی ٧٠٠الپەڕەیی «قارەمانــەکان و گــۆڕەکان» تایبــەت کــراوە بە دنیــای نابینــاکان و بە وردی ڕۆ دەچێتە جیهانەکەیانەوە ،تا ئاســتێک کە خوێنەر گومان لە کەســایەتیی نابینا دەکات. هــاوکات لەگــەڵ ئەم کتێبــەدا ،چەند کتێبێکــی تــری وەک «ئایــا ئیســام «پەڕەســێلکەکانى چارەســەرە؟» کابــول» ،قوربانــى و جەلــاد»، یادگارییەکانــى خانــەى مــردووان»، ماتریالیزمــى مێژوویــى» چــاپ و بــاو کرانەوە.
و پێچوپەنــاى تاریکــى دەروونى مرۆڤدا بــووم ،کە بــەرەو ڕازوڕەمــزى بنەڕەتیی ژیانمــان دەبــات .ناوبەنــاو هەوڵــم داوە بەرهەمى ئەم گەڕانە بخەمە سەر کاغەز، بەاڵم هەموو جارێک زیاتر تێگەیشــتووم هەوڵەکانــم ناچیــزن و لــە کۆتاییــدا بە ڕادەیەک دڵسارد بوومەتەوە ،کە زۆربەى دەستنووســەکانم لەناو بردن .ئەمڕۆکە، هەنــدێ لەو دۆســتانەى پاشــماوەى ئەو دەستنووسانەیان خوێندووه‌تەوە ،زۆریان لێ کردم کە باڵویان بکەمەوە .پێم خۆشە لێرەوە سوپاســى هەموویان بکەم بۆ ئەم بــاوەڕ و متمانەیــە لــە منــدا چاندیــان، باوەڕێــک کــە بەداخەوە مــن هەرگیز لە خۆمدا نەمبینیوە. ئەم ڕۆمانە پێشکەش بە ژنێک دەکەم، کە لەو ساتانەى باوەڕبەخۆبوونم لەدەست دەدا ،بــەردەوام دڵگەرمــى دەکردمەوە. بەبــێ یارمەتــى و میهرەبانيــى ئەو ،من خۆڕاگــرى و ئیــرادەى تەواوکردنــى ئەم کارەم نەبــوو .ئەگەرچى ئەو شایســتەى بەرهەمــى گرانبەهاترە ،بەاڵم ئەم ڕۆمانە بــە هەمــوو کەموکورتییەکانيیەوە ،هیى خۆیەتى». ئێرنستۆ ساباتۆ ،ڕۆماننووس ،بیرمەند، ڕەخنەگرى ئەدەبى و چاالکوانى سیاسيى ئەرجەنتینى ،لە ٢٤ى حوزەیرانى ســاڵى ١٩١١لــە شــارۆچکەى ڕۆخاس ســەر بە پارێــزگاى بۆینــس ئایرێــس ،پایتەختى ئەرجەنتیــن لەدایــک بــووە .ناوبــراو پاش خۆرخــێ ل .بۆرخیــس ناودارترین نووســەرى ئەرجەنتینــە و یەکێکــە لــە ناودارتریــن نووســەرەکانى ئەمەریــکاى التین .ساباتۆ ســەرەتا لە بوارى فیزیادا خوێندوویەتــى و ١٩٣٧پلــەى دکتۆراى فیزیــاى وەرگــرت .ســاڵى ١٩٣٨لــە تاقیگــەى کــوورى دەســتبەکار دەبێــت و ١٩٣٩لــە دامــەزراوەى ماساچۆســت ( )MITسەرقاڵى لێکۆڵینەوەى فیزیایى دەبێــت .بۆ ماوەى پێنج ســاڵ ١٩٤٠ ،تا ١٩٤٥لە زانکــۆى الپالتا وانە دەڵێتەوە، بەاڵم لە الیەن ڕژێمى پرۆن ،بە کەسێکى نەخــوازراو ئەژمــار دەکرێــت و لە زانکۆ ناچار دەبێت دەست لە کار بکشێنێتەوە.
جەژنی سەدساڵەی
مەالمەشهووری مۆدێردن ڕەخنەی چاودێر لــە ئەزمیر و ئیســتانبووڵی تورکیــا ،جەژنی سەدســاڵەی نووســەر و تەنزنووسی تورکی، عەزیز نەســین ،بۆ ماوەی سێ ڕۆژ بە ڕێوە چوو. نەسین لە ساڵی ١٩١٥ـدا لە دایک بووە و لە ســاڵی ١٩٩٥دا کۆچــی دوایــی کــرد .یەکێکە لە نووســەرە هــەرە دیارەکانی تورکیــا .شــارەوانیی ئەزمیر و ئیســتانبووڵ لەم ســێ ڕۆژەدا
گەلێــک بەرنامەیان ســەبارەت بــە نەســین پێشــکەش کــرد. جەژنەکــە لــە ١٨ی مانگــەوە دەستی پێ کرد و ٢٠ـــی مانگ کۆتایی پێ هات. لەم فێســتیڤاڵە سێ‌ڕۆژییەدا زۆر نووســەری ناسراو وتاریان خوێنــدەوە و درووشــمی فێستیڤاڵەکەش بریتی بوو لە: عەزیز نەســین ،مەالمەشهووری مۆدێرن. جێــی ئاماژەیــە زۆربــەی کتێبەکانــی نەســین بە کوردی هەن و چاپ و باڵو کراونەتەوە.
بەبۆنەی چاپبوونی بەرگی یەکەمی کۆی بەرهەمە زانستییەکانی ستانیسالڤسکییەوە بۆ زمانی کوردی روانگەی شیکارییانەی ستانیسالڤسکی لەمەڕ هونەری نواندن
ژمارەکانی داهاتوو
ژمار ه ( )485دووشه‌مم ه 2015/12/21
2
بچکۆل ،تۆ بدوێ؛ من گوێت لێ دەگرم!
««
خوێندنەوەیەک بۆ ڕۆمانی «کوشتنی باڵندەی الساییکەرەوە»ـی هارپەر لی
بەختیار حەمەسوور دیموکراســی وا دامــەزراوە ڕێ بــە کەسەکان بدات سەربەستانە ڕۆڵی خۆیان بگێڕن ،ئەگەر هەڵبژاردنی ئازادانەی بوار و بیروبۆچوونەکان هەبێت ،دیموکراســی وا دەکات ،کەسەکان بەو بەها جیاوازەی خۆیانــەوە ،ئازادانە ،بکەونە دوای ئامانج و مەبەســتەکانی خۆیان ،تاوەکو چانس و ئەگــەری بەشــداربوونێکی مەزنیــان بــۆ خێر و خۆشــی کۆمــەڵ هەبێت .لەم ڕووەوە ،ڕۆمــان ،وەک پانتایییــەک بــۆ مەســرەفکردنی دیموکراســی ،کۆمەکمان دەکات لــە گۆشــەنیگای جیــاوازەوە شــتەکان ببینیــن .ئەگــەر ئاوڕێــک لــە مێــژووی ڕۆمــان بدەینــەوە ،دەبینین لە سەرەتای سەرهەڵدانیەوە ،شوێنێک بووە بۆ برەودان بە تاکڕەویی «فەردانیەت»، تــاک لــە ئاســت و چینــە جیاوازەکانی کۆمەڵگە. دیاریکردنــی هەر ڕێســا و بنەمایەکی جێگیر بۆ هەڵسەنگاندنی ڕۆمان ،کارێکی زەحمەتە ،دەکرێت بڵێین بە پێی ژمارەی ڕۆمانە گرنگ و داهێنەرەکانی دنیا ،پێوەر و بنەمامــان هەیــە ،بۆیــە خوێندنەوەی هــەر ڕۆمانێکــی بــاش ،دەرفەتێکــە بۆ خوێنــەرەوە تا دنیایەکی نــوێ ئەزموون بــکات .خولقاندنــی هــەر ڕۆمانێکــی هونەریــی ،بە نیســبەت پێــش خۆیەوە، دوو جــار نەفیکردنــەوە ئەنجــام دەدات، جارێک لە ئاســتی ناوەڕۆک و جارێک لە ئاستی فۆڕم .بەمەیش ئاگایی و دنیابینی
ئێمە لەمەڕ ئەدەبیات بە گشتی و ئەدەبی خۆمــان بەتایبەتــی ،بەرفــراوان دەکات، یارمەتیمان دەدات باشتر و وردتر لەوەی لە دەوروبەرمــان خەریکــە دەگوزەرێت، تێی بگەین. لــە ڕۆمانــی «کوشــتنی باڵنــدەی الساییکەرەوە»دا ،چەمکی دیموکراسی و خۆدەربڕیــن لە دۆخێکــی ناوازەدان ،ئەم ڕۆمانە دەنگ و ڕەنگە جیاواز و نزمەکان، لــە دامەزراوەیەکی تۆکمــە و پتەودا ،بە ئێمــە دەگەیەنێت .هەڵبــەت ئەمەیش بە هەڵبژاردنی گۆشەنیگایەکی تەواو تایبەت لە بینین و گێڕانەوە. کەسایەتی ســەرەکیی ڕۆمانەکە ،جێم و سکاوت ،خوشــکوبرایەکی کونپشکنەر و عەجــوول ،یانــی هــەر لە ســەرەتاوە بــە دەرکەوتــن و بزۆزیــان ،وا دەکەیــن خۆشــت بوێــن ،بەتایبەت ســکاوت ،کە دەبێتــە گێــڕەرەوەی ڕۆمانەکەیش ،بەو تایبەتمەندییــە مندااڵنەیەی خۆیەوە ،کە بە ڕێکەوتیش کەمترین میکانیکییەت ،یان دەســتکردی لە خولقاندنیــدا نابینینەوە، بچکۆلــە و جــوان بەرامبــەر ڕووداو و دەرکەوتــە گــەورەکان دەوەســتێت، لێــرەوە یەکێک لــە ئەرکە قورســەکانی وەرگێڕانــی ئــەم ڕۆمانــە دەر دەکەوێت، ئەویــش مامەڵەکردنــە لەگــەڵ دنیــای منداڵــدا ،هەم لە زمــان و هەم لە دنیای تایبەتیاندا ،واتــە وەرگێڕی ئەم ڕۆمانە، لە هــەر زمانێکــدا بێت ،دەبێــت ئاگایی تــەواوی بەو دنیــا تایبەتــە هەبێت و لە سەرەتاوە بە وردی ئەو هێڵە بکێشێت کە دنیــای مندااڵن لە دنیــای گەورەکان جیا دەکاتــەوە ،ئەمەیش زۆر بــە دیاریکراوی دەکەوێتــە ســەر ســەلیقە و وردبینــی وەرگێڕ لە هەڵبــژاردن و دۆزینەوەی ئەو مەکــر و تەتەاڵنەی لە زمانی گێڕەرەوەدا هەن .ســەبارەت بە وەرگێڕی ئەم ڕۆمانە لــە زمانی کوردیدا ،ئەگەر چاوپۆشــی لە
پێکهاتە و داڕشــتنەوەی هەندێک ڕســتە و دەســتەواژە بکەین ،دەتوانین ئەرێ بە وەرگێڕانەکەی بڵێین. جێــم و ســکاوت ،لەگــەڵ باوکیــان و کارەکەرێــک دەژین ،تــەواوی چیرۆکەکە لە شارۆچکەیەکی سنووردار ڕوو دەدات: مایکۆمــب .ئەمەیــش وای کــردووە ئێمە باشــتر بتوانیــن دەنــگ و ڕەنگی خەڵکە جیاوازەکان ببیستین و ببینینن ،دەتوانین ئــەو پێکەوەژیان و دژایەتییانە بە ڕوونی درک بکەین ،کە لە شــارۆچکەکەدا هەن. ئەم سنووردارێتییە وای کردووە ڕۆمانەکە
یەکێک لەو جنێوانە «بێشەرەف»ـە ،کە دواتر لە باوکی دەپرســێت« :بێشەرەف چییــە؟» خولقاندنــی ئــەم فەزایە تەنیا بــە خاتری بابەتێک نییــە ،بە بڕوای من نووســەر لێزانانــە توانیویەتی بەم جۆرە لە هەڵســوکەوت و دەربڕینانە تەکنیکێک بەرهــەم بهێنێــت ،کــە پــڕ بەبــەری ڕۆمانەکەیەتی. یەکێک لەو خااڵنەی ئەم ڕۆمانە پێیەوە ســەرقاڵە ،بەســەنتەرکردنی هەندێــک بابەتــی پەراوێــزە ،کــە دەکرێــت بڵێین قورســایی بەشــێک لە ڕۆمانەکەیش لەم
واتــە لە بەشــێکی بچکۆلــەوە دەگات بە گشــت .کارێک ئەم ڕۆمانــە ئاوڕی جدی لێ دەداتەوە مەســەلەی ڕەشپێستەکانە، واتە جیاوازی چینایەتی ،کە تا ئێستایش لە فۆڕمی جیاجیادا بەردەوامی هەیە .لە شــوێنێکدا کالپۆرنیــا (کارەکەر) کاتێک جێــم و ســکاوت دەبــات بــۆ کڵێســای ڕەشپێســتەکان ،ڕەشپێســتەکان داوا دەکەن کالپۆرنیا ئەو مندااڵنە لە کڵێساکە بەرێتە دەرەوە؛ کالپۆرنیا دەڵێت« :ئەی هەریــەک خوامان نییە؟» ئەم کێشــەیە لــە دادگاییکردنی تۆم ڕۆبنســندا دەگاتە
ڕۆمانەکە ،بەو جووڵە بەردەوام و قەبارە ئەستوورەیەوە، لە ناواخندا زیاد لە چیرۆکێکی پێیە دوور بخاتەوە لە فشۆڵی و هەڵڕژاوی ،بە جۆرێک ،دەتوانین بڵێین بە درێژایی ٥٤٠ الپــەڕە ،پاراگرافێــک نادۆزینــەوە زیادە بێت. ڕۆمانەکــە ،بــەو جووڵــە بــەردەوام و قەبــارە ئەســتوورەیەوە ،لــە ناواخنــدا زیــاد لــە چیرۆکێکــی پێیــە ،ئێمــە لــە بــەردەم ڕووداوگەلێکدایــن کــە لە چاوی منداڵێکــەوە دەبینرێــت و دەگێڕێتــەوە، هــەر بــەم پێیەیــش دەبێــت خۆمــان بخەینــە ئاســتی ڕوانیــن و بیرکردنەوەی منداڵێــک ،کــە تەمەنــی حــەوت بــۆ نۆ ســاڵە ،تا پەیوەندییەکی دروست لەگەڵ زنجیرەی گێڕانەوەکاندا دروســت بکەین. بۆ نموونە گێڕەرەوەی ســەرەکیی ئێمە: سکاوت ،هێندە بچکۆلەیە ،لە زۆرێک لەو قســانە ناگات کە گــەورەکان دەیڵێن ،لە شــوێنێکدا ســکاوت زۆر بە ڕوونی جنێو دەدات ،بــێ ئــەوەی مانایــان بزانێــت،
خاڵەدا چڕ دەبێتەوە؛ ئەویش مەســەلەی جەنگ و کێشــەی ڕەشپێستەکانە .ئەگەر بەشــێک لــەو ڕۆمانانە بهێنینــەوە بیری خۆمان کە ســەبارەت بە جەنگە جیهانی و هۆلۆکۆســت و کارەســاتە گــەورەکان نووســراون ،دەتوانیــن باشــتر لەم خاڵە بگەیــن .بــە نموونە :کارەســاتێکی وەک هۆلۆکۆســت ،کە کوشــتوبڕی جووەکان تێیــدا هێنــدە ڕوون و زەقــە ،نابینرێت، ئــەدەب دێــت و ڕۆڵــی ناوکۆیــەک «ناوگــر» دەگێڕێــت ،قورســایی و تاڵی ئــەو کوشــتوبڕەمان پیشــان دەدات، وەک بڵێــی ڕووبەڕووبوونــەوە و دواندنی ڕاســتەخۆی ئــەو بابەتــە ،زەبــردارە و ترۆمــا .کاری نووســین لێــرەدا دەبێتــە دۆزینــەوەی ڕێیەک بۆ دوورکەوتنەوە لەو زەبرە و ســوڕانەوە بە دەوریدا .گۆشەی گێڕانەوە لە شــوێنکدا جێگیــر دەکرێت، دەکەوێتــە دەرەوەی ئــەو کارەســاتە،
ئەوجی خۆی :باوکی جێم و ســکاوت کە پیاوێکی سپیپێســتە و پارێزەر ،کەیسی تــۆم وەردەگرێــت ،تــۆم ڕەشپێســتە، ڕۆمانەکــە پەنجــەی لە پەنجــەی مەحاڵ نــاوە ،لە چاوی منداڵێکــەوە ،لە بەردەم چەمکێکــی گرنــگ و هەســتیاردا ڕامــان دەگرێــت :عەدالــەت! خوێندنــەوەی ئەم ڕۆمانــە بەتایبەت بۆ ئــەو چینەی ئێمە؛ چینــی دادوەران ،دەکرێــت زۆر وانــە و قســەی تــازەی پــی بێــت« :هەرگیز لە
کاتــی پرســیارکردن لــە گەواهیــدەری (شــایەت) بەرامبــەر پرســیار مەکە ،کە خۆت پێشتر وەاڵمەکەی نەزانیت ».یان: «بۆ ئەوەی بزانیت گەواهیدەرێک ڕاســت دەکات ،دەبێــت لەبــری ئەوەی ســەیری بکەیت ،گوێی لێ بگریت». ئــەم ڕۆمانــە ،بەشــێکی زۆر لەو وێنە لەتوپەتانەی ســەردەمی منداڵیی خۆمان دەداتــەوە ،هەڵبەت ئەگەر تەواوی بینین و ڕووداوەکانــی ســکاوت نەبــن بە هیی خۆمــان« :ئەو پــارەی بــۆ لەدایکبوون وەرمانگــرت ،وەک ئــەوەی ئاگــر بێت لە گیرفانمانــدا ،خێــرا خەرجمان کرد ».لە ڕێــی گێڕانەوەکانی ســکاوتەوە ،خوێنەر ئاشــنای ئەو دنیــا فەنتــازی و بێگەردە کەشــفنەکراوەی منــدااڵن دەبێــت ،کــە دەکرێت ڕۆژانە لە دەوروبەرمان ڕوو بدات و نەیبینین. ئەم ڕۆمانە بە هیچ کات و شوێنێکەوە نەبەســتراوە ،لە هەموو کات و شوێنکە. هارپــەر لــی ،دۆخێکی دیموکراســیانەی وەهای خولقاندووە ،کە منداڵێک دەتوانێت ببێت بە شــایەتحاڵ و تەفسیرکەری ئەو دنیا شلۆقەی تێیدا دەژین ،تەنانەت ئەم ڕۆمانــە هێنــدە دیموکراســی و کراوەیە، دەتوانین دەنگی باڵندەی الساییکەرەوە، لەسەر درەختێک کە نازانرێ هیی کێیە و دەخوێنێت ،ببیستین. ● کوشــتنی باڵندەی الســاییکەرەوە ،هارپەر لی ،وەرگێڕانی :لۆنا دڵشاد مەریوانی ،باڵوکراوەی ناوەندی ئەندێشە.٢٠١٥
هارپەر لی و نهێنیی خوڵقاندنی ڕۆمان
سەبارەت بە "کوشتنی باڵندەی الساییکەرەوە"
پێشەوا محەمەد ئەگەرچــی ئــەوە یەکالیــی بووەتەوە کە ڕۆماننووســین کارێکی دژوارە ،بەاڵم هەندێــک ڕۆمــان دێنــە بەردەســتمان، ســەرت دەســوڕمێنن .بە خوێندنەوەیان هەست دەکەیت چەندە ئاسان نووسراون و کاتێکیــش ســەیری دەوروبــەری خۆت دەکەیــت ،لــە ژیانــی خۆت و کەســانی تر و کۆمەڵگەکــەت دەڕوانیت ،دەبینیت چەنــدە چیــرۆک لێــت کۆبوونەتــەوەو دەتوانیــت بەو ئاســانییەی ئەو ڕۆمانەی بەردەستت ،بیانگێڕیتەوە ،بەاڵم شکست دەهێنیــت ،ناتوانیــت و لــە دواجاردا بۆ نموونەی ئەو نووسەرانەی لێ دەگەڕێیت کە ئێســتا ڕۆمانێکیانت بەدەســتەوەیەو دەیخوێنیتەوە. هارپــەر لــی ،لــە ڕۆمانی «کوشــتنی باڵندەی الساییکەرەوە»ـدا ،ئەو دۆخەت بــۆ درووســت دەکات ،بــە درێژایی ٥٤٠ الپەڕە ،دەتخاتە بەردەم ئەو پرسیارەی: بۆچــی تــۆش چیرۆکــی خــۆت و ژیانی
دەرەوەت و هاوســێکانت و هەمــوو ئــەو ڕووداوە پچڕپچڕانــە ناگێڕیتــەوە کــە بینیوتن ،ئەو ناڕاســتەوخۆ پێت دەڵێن، دەشێت هەموو ئەو باسانە ببنە ڕۆمانێک. هارپــەر لــی ،بــە درێژایــی زیاتــر لە ٢٠٠الپــەڕەی ڕۆمانەکــەی ،تەنهــا لــە چوارچێوەی خێزانێک و چەند ڕووداوێکی دەرەوەی خێزانێکــدا دەســووڕێتەوە، مەبەســتییەتی ،ئەو دیمەن و باســانەی دەیەوێــت لــە دواییــدا بیانگێڕێتەوە ،بە وردی بچنە بیر و هزری خوێنەرەکانیەوە، بەتایبــەت کــە ڕۆمانەکــە لــە زاری دوو منــداڵ و بەتایبەتیــش «سکاوت»ـــەوە دەگێڕدرێتەوە. چیرۆکەکانی ڕۆمانەکە ،لە ســەرەتادا بەتایبەتی و لە کۆی گشتی ڕۆمانەکەشدا، بریتیــن لــە گێڕانــەوەی ژیانی ئاســایی خێزانێــک و منداڵەکانــی ،کــە وەک هەر خێزانێکــی تــری ئاســایین و گێڕانەوەی ئەو پرســانەی پەیوەنــد بە ژیان و کاری دایبابەکانــی ئــەو خێزانــەدا ڕوو دادات. وەک چــۆن دەکرێــت گێڕانــەوەکان بــە ڕووداوە ئاســاییەکانی ژیــان و گۆڕانــی ئیــش و کاری دایبابــەکان و ئــەوەی لە دەوروبــەری هــەر خێزانێکــی تــردا ڕوو دەدەن ،ببنە هەوێنــی ڕۆمانگەلێکی تر، ئەگەر بتوانرێت دابڕێژرێنەوە. بە بــڕوای من ،هارپەر لی ،ســەرەڕای وروژاندنــی زۆر پــرس و چیــرۆک ،بەاڵم قورســایی خۆی خســتووەتە ســەر ئەو
جیاوازییــە چینایەتییــەی کــە لەنێــوان سپیپێســت و ڕەشپێســتەکاندا هەبووە و هەتا ئێستاش دەرکەوتەی ئەو جیاوازیانە ناوبەناو دەردەکەونەوە. هــەر لــە ســەرەتای ڕۆمانەکــەوە تــا کۆتایــی ،هارپــەر لــی لــە چیرۆکی ڕەشپێســتەکان دانابڕێــت ،بەتایبــەت باوکی سکاوت و جێم پارێزەرە و کەیسی یەکێــک لە ڕەشپێســتەکانی وەرگرتووە،
لە خوێندنگەو لــە کۆاڵن پێیان دەڵێن و پرســیاریان لێ دەکەن :بەڕاست باوکتان پارێزەری ڕەشپێستێکە؟ ئایــا هــەر کەســێک ڕەشپێســت بــوو ،دەشــێت ئــەو تاوانــەی کردبێــت کــە بەســەریدا دەســەپێندرێت تەنهــا لەبەرئەوەی ڕەشپێستە؟ ئەمە پرسیاری جدییــە لە ڕۆمانەکــەدا .وەاڵمەکەشــی، الی ئــەو کۆمەڵگەیــەی ڕۆمانەکەی تێدا
ئایا هەر کەســێک ڕەشپێست بوو ،دەشێت ئــەو تاوانــەی کردبێــت کــە بەســەریدا دەسەپێندرێت تەنها لەبەرئەوەی ڕەشپێستە؟ ئەمە پرسیاری جدییە لە ڕۆمانەکەدا کــە بــە تۆمەتــی دەســترێژی بۆ ســەر کچێکی سپیپێســت دراوەتــە دادگا .ئەم چیرۆکــە ،هــەر لــە ســەرەتاوە خوێنەر پێــی ئاشــنا دەبێــت ،لــە قسەوباســی دراوســێکانی ماڵی سکاوت و جێمەوە کە هەمیشــە باوکیــان دەردەکەوێت و ئەوان نیشــانەی سەرســوڕمانیان ال درووســت دەبێــت کە چۆن ئەو پیــاوە پارێزەرێتی لــە ڕەشپێســتێک دەکات ،تا دەگاتە ئەو قسەوباسانەی هاوڕێکانی سکاوت و جێم
دەگیڕدرێتــەوە بەڵێیە ،بەاڵم ســکاوت و جێم و باوکی بە جۆرێکی تر بیردەکەنەوە، یــان با بڵێم باوکیــان بە جۆرێکی تر بیر دەکاتەوە .لێرەوە ،هەست دەکەم هارپەر لی بە مەبەســت گۆڕەرەوەی ڕۆمانەکەی داوەتە دەســت منداڵێکی وەک سکاوت، چونکە سکاوت هەمیشە پرسیاری ئەوەی ال درووســت دەبێت ،چــۆن دەکرێت ئەو مرۆڤە بەوجــۆرە تاوانبار بکرێت ،هارپەر لی مەبەســتییەتی جیاوازییەکە لە چاوی
منداڵێکەوە بگوازێتەوە و بڵێت ،مرۆڤەکان کاتێک دێنە دونیاوە بە هەر ڕەنگ و چین و نەتەوەیــەک بن وەک یەکن ،وەک چۆن منداڵەکان هەمــووان وەک یەک دەبینن، بــەاڵم ئــەوە گەورەکانــن مرۆڤــە باش و خراپەکان جیادەکەنەوە و حوکمە ســەیر و جیاکارییــە چینایەتییەکانیــان دەکەن بە یاسا .ئەمە لە جێگەیەکی ڕۆمانەکەدا بە درووســتی دەردەکەوێــت ،کاتێک دوا دادگایــی تــۆم-ی ڕەشپێســت دەکرێت و سکاوت و جێم ئامادەی دادگاییەکەن ،لە کۆتایی دانیشتنەکەدا ،بەپێی ئەو گفتوگۆ و شــایەتیانەی لە دادگاکەدا دەخرێنەڕوو لە ڕۆمانەکەدا بە تەواوی وردەکارییەکەوە خراونــەڕوو ،ئــەو دوو منداڵــە کاتێــک باوکیــان لە هۆڵــی دادگا دێتە دەرەوە و پێش بڕیاری کۆتایی دادگا ،پیرۆزبایی لێ دەکــەن و دەڵێن کەیســەکەی بردۆتەوە، بەاڵم چونکە باوکیان شــتی تر لە پشتی
بڕیاری دادگاکەوە دەبینێت ،زۆر دڵخۆش نییــە و تەنها نایەوێت دڵــی منداڵەکانی بڕەنجێت ،بە هیواوە قســە داکات ،بەاڵم بڕیــاری دادگا ،چونکــە گــەورەکان و درووســتکەرەکانی تاوانــە جیاکارییەکان دەیــدەن ،پێچەوانــە دەردەچێــت و دژی تۆم بڕیارەکە دەدرێت. ئــەم ڕۆمانــە ،بایەخێکــی یەکجــار گــەورەی هەیــە و خوێندنــەوەی چێژبەخشــییەکی لەڕادەبــەدەری هەیە. لــە کاتی خوێندنەوەیــدا ،وامدەزانی ئەم ڕۆمانە هەمینگوەی نووسیویەتی ،هەمان وردەکاری و هەمان چێژی نووســینەکانی ئــەوم بیرکەوتــەوە ،بێگومان ســەرەڕای تایبەتمەندییەکانی هاپەر لی خۆی. ناکرێــت بــاس لــە وەرگێڕانــە کوردییەکەشــی نەکرێت و دەستخۆشــی لێنەکرێــت ،لەبەرئەوەی بــە کوردییەکی شایستە و زمانێکی جوان وەرگێڕدراوە.
ژمار ه ( )485دووشه‌مم ه 2015/12/21
««
3
بۆچی خۆشەویستی و مردن هێندە لێک نزیکن؟
گوتاری سڤێتالنا ئالێکسێڤیچ لە ئەکادیمیای سویدی بە بۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەب بۆ ساڵی ٢٠١٥ و .لە ئینگلیزییەوە :گۆران ڕەسووڵ بەشی یەکەم لە بارەی جەنگێکی دۆڕاوەوە مــن بە تەنیــا لەســەر ئەم ســەکۆیە نەوەســتاوم ...لــەو دەوری منــدا دەنگ هــەن ،ســەدان دەنــگ .لــە منداڵییەوە، هەمیشــە لەگەڵــم بــوون .من لــە الدێ گەورەبووم .وەک منداڵــەکان ،لەدەرەوە حەزمــان لە یاریکردن بــوو ،بەاڵم لەگەڵ هاتنی ئێــوارەدا ،دەنگی ماندوویی ژنانی الدێ کــە بــەدەوری مێزەکانــدا لە نزیک خانووچکەکانیانــدا کۆدەبوونــەوە ،وەک موگناتیــس ڕایاندەکێشــاین .هیچکامیان مێــرد ،بــاوک یان برایان نەبــوو .پیاوانم لە گوندەکەمانم لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بیــر نییە :لە کاتی جەنگدا، یــەک لــە چــواری بێالڕووســییەکان لــە شــەڕکردن لە بەرەی پێشەوە یان لەگەڵ پارتیزانەکانــدا مــردن .دوای جەنــگ، ئێمە ،منداڵەکان لە جیهانی ژناندا ژیان. ئــەوەی کــە زیاتــر بیرمە ئــەوە بوو کە ژنــان دەربــارەی خۆشەویســتی دەدوان نــەک مــردن .باســی ئەوەیــان دەکــرد، چیرۆکــی ماڵئاواییکردنیــان لە پیاوەکان دەگێڕایــەوە ،ڕۆژی بــەر لــە چوونــی پیاوەکانیــان بۆ جەنگ خۆشدەویســت. دەربــارەی چاوەڕوانیکردنیــان و بەردەوامیــی ئــەو چاوەڕوانییە قســەیان دەکــرد .چەندین ســاڵ تێپەڕیــن ،بەاڵم ئــەوان هــەر چــاوەڕوان بــوون›‹ :باکم نییــە ئەگــەر دەســت و قاچەکانیشــی لەدەست دابن من هەر هەڵیدەگرم ››.بێ دەســت ...بێ قاچ ...وا هەســت دەکەم هەر لە منداڵییەوە زانیومە خۆشەویستی چییە... ئەمانە چەنــد ئاوازێکی خەمگینن لەم کۆرسەوە کە من گوێیان لێ دەگرم... دەنگی یەکەم: بۆچــی دەتەوێ هەمــوو ئەمە بزانیت؟ ئەمــە زۆر خەمگینــە .مــن لــە جەنــگ هاوســەرەکەمم بینــی .مــن لــە گروپــی ســەربازانی دەبابەیەک بــووم کە تەواوی ڕێگەی بەرەو بەرلین گرتبوو .بیرمە ئێمە لە نزیک Reichstagڕاوســتابووین، ئەو هێشــتا نەببــوو بە هاوســەرم -پێی گوتــم›‹ :بــا هاوســەرگیریی بکەین ،من تۆم خۆشدەوێ ››.من زۆر تێکچووم– بە درێژایی شــەڕ لەناو پیســی و تۆزوخۆڵ و خوێنــدا ژیاین ،جگە لــە بەدڕەفتاریی هیچیترمــان نەدەبیســت .مــن وەاڵمــم دایەوە›‹ :سەرەتا ژنێکم لێ دروست بکە: گوڵم پێشکەش بکە ،وشەی هەنگوینییم بــە گوێدا بچرپێنە .کاتێک کە چەکیشــم دانــا ،کراســێک بۆخــۆم دەدورم ».من زۆر تێکچووبووم و دەمویســت لێی بدەم، ئەو هەســتی بە هەمــوو ئەمانە کردبوو. یەکێک لــە ڕوومەتەکانــی زۆر بەخراپیی ســووتابوو ،بەســەرییەوە برینــدار ببوو و بینیــم فرمێســک بەســەر برینەکــەدا دێتەخوارێ ،پێمگوت« :باشــە ،شــووت پێدەکەم ».هەر ئەوەندە ...بڕوام نەکرد کــە ئەوەم گــوت ...هەموو ئەوەی کە لە چواردەوری ئێمە بوو جگە لە خۆڵەمیش و خشــتی تێکشــکاو هیچی تر نەبوو ،بە کورتیی– جەنگ». دەنگی دووەم: «ئێمــە لــە نزیــک کێڵگــەی ئەتۆمی شــێرنوبیل دەژیــان .لــە نانەواخانەیــک ئیشــم دەکــرد ،هەویــرم دروســتدەکرد. هاوســەرەکەم ئاگرکوژێنــەرەوە بــوو. تازەکــی بــوو کــە هاوســەرگیرییمان کردبــوو ،و تەنانــەت کــە دەچوویــن بۆ کــۆگاش دەســتی یەکتریمــان دەگــرت. ئــەو ڕۆژەی کــە وێســتگەکە تەقییەوە ، هاوسەرەکەم لەسەر کار بوو لە وێستگەی
ئاگرکوژێنــەوە .بــە جلوبەرگی ئاســایی خۆیانەوە بەدەم هاوارەکەوە چووبوون– تەقینەوەیەک لە وێستگەی وزەی ئەتۆمی ڕوویدابوو ،بەاڵم ئەوان هیچ پۆشــاکێکی تایبەتیــان پێنەدرابوو .ئێمــە تەنیا بەو جۆرە دەژیایــن ...تۆ دەزانــی ...ئەوان بەدرێژایی شەو بۆ کوژاندنەوەی ئاگرەکە کاریــان کــرد و ئەو تیشــکە ئەتۆمییەی بەریــان دەکــەون بۆ ژیانیــان زۆر خراپ بوو .ســپێدەی دواتر ڕاســتەوخۆ بردران بۆ مۆســکۆ .نەخۆشیی سەختی تیشکی ئەتــۆم ...ناتوانــی زیاتــر لــە چەنــد هەفتەیــەک بژی ...هاوســەرەکەم بەهێز بوو ،وەرزشکاربوو ،دوایینیان بوو کە مرد. کە گەیشتمە مۆسکۆ ،پێیان گوتم کە لە ژوورێکی تەنیــای تایبەتدایە و هیچکەس ناتوانێ بچێتە ژوورەوە .پاڕامەوە «بەاڵم خۆشــمدەوێ»« .ســەربازەکان ئاگایان لــێ دەبن .بیر لە کــوێ دەکەیتەوە بۆی بچیت؟» «خۆشــمدەوێ» .مشتومڕیان لەگــەڵ کردم« :ئــەوە ئەو پیــاوە نییە کــە چیتــر خۆشــتدەوێ ،ئــەو شــتێکە کــە پێویســتی بــە پاککردنــەوە هەیە. تێگەیشــتی؟» من بەردەوام بووم لەسەر ئەوەی کە هەمان شــت بە خۆم بڵێمەوە: خۆشــمدەوێ ،خۆشــمدەوێ ...لە شەودا ویســتم بەســەر دەرچەی فریاکەوتن بچم بیبینم ...یان داوا لە پاســەوانانی شــەو بکــەم ...پارەم پێدان و ڕێگەیاندام بچمە ژوورەوە ...بەجێم نەهێشت ...تا کۆتایی لەگەڵــی بــووم ...چەند مانگێــک دوای مردنی ،کچێکی خنجیالنەم هێنایە دونیا، بــەاڵم تەنیا چەنــد ڕۆژێک ژیــا .ئەو... ئێمــە زۆر تامــەزرۆی ئــەو بوویــن و من کوشــتم ...ئەو منــی ڕزگار کرد ،هەموو تیشــکی ئەتۆمەکەی بۆخۆی هەڵمژیبوو. زۆر بچکۆالنــە و خنجیالنــە بــوو... بــەاڵم مــن هەردووکیانم خۆشدەویســت. بەڕاســت دەتوانی بە خۆشەویســتییەوە کــردەی کوشــتن ئەنجام بــدەی؟ بۆچی خۆشەویستی و مردن هێندە لێک نزیکن؟ هەمیشــە بەیەکــەوە دێن .کــێ دەتوانێ ڕوونی بکاتەوە؟ لەسەر گۆڕەکەدا بەسەر ئەژنۆکانمدا کەوتمەخوارەوە»... دەنگی سێیەم: «یەکەمجار کە ئەڵمانییەکم کوشت... دەســااڵن بووم ،بەرلەوەش پارتیزانەکان بۆ ئەرکە سەرەکییەکان دەیانبردمم .ئەو ئەڵمانییە لەسەر زەوی ڕاکشابوو ،بریندار بــوو ...پێمگوترابــوو کــە دەمانچەکەی لــێ ببــەم .بەپەلە ڕامکــرد و ئەویش بە دەمانچەکــەی بــە ئامانجــی ڕووی من بە هەردوو دەستی گرت .بەاڵم ئەو نەیتوانی یەکەمجار بیتەقێنێ ،من تەقاندم... کوشتنی کەســێک نەیترساندم ...هیچ کاتێکیــش لــە کاتــی جەنگــدا بیــرم لە ئــەو نەکردەوە .خەڵکێکــی زۆر کوژران، ئێمە لەناو مردوواندا دەژیاین .سەرســام بووم کاتێک لەناکاو دوای چەندان ســاڵ خەونێكــم بــەو ئەڵمانییــەوە بینییەوە. لە شــینەوە دەرکەوتبــوو ...گەلێک جار بەبەردوامــی خەونــم بە هەمان شــتەوە دەبینــی ...دەمویســت بفــڕم و ئەویش نەیدەهێشــت بــڕۆم .بەرزبوونــەوە لــە زەوی ...فڕیــن ،فڕیــن ...دەیگرتمــەوە و لەگــەڵ ئــەودا دەکەوتمــە خــوارەوە. دەکەوتمە ناو جۆرێــک لە چاڵەوە .یان، دەمــەوێ هەســتمەوە ...ڕاوەســتم... بــەاڵم ئەو ڕێگەی نــەدەدام ...لەبەر ئەو نەمدەتوانی بەرەو دوور بفڕم... هەمــان خــەون بــۆ چەنــد دەیەیــەک دێوانەی کردبووم... نەمدەتوانــی ئەو خەونــە بۆ کوڕەکەم بگێرمــەوە .ئەو گەنج بوو– نەمدەتوانی. چیرۆکی ئەفســووناوییم بۆ دەخوێندەوە. کوڕەکەم ئێســتا گەورە بووە– بەاڵم من هێشتا ناتوانم»... فلوبێــرت (گوســتاڤ فولبێرت ١٨٢١ – )١٨٨٠بە خۆی دەگوت پێنووســێکی
مرۆڤ؛ من دەمەوێ بڵێم کە من گوێیەکی مرۆڤــم .ئــەو کاتــەی بــە شــەقامەکاندا دێمەخوارێ و وشەکان ،دەستەواژەکان و هاوارەکان دەگرم ،هەمیشە بیر دەکەمەوە – چەنــد ڕۆمــان ون دەبــن بەبــێ هیچ پاشــماوەیەک! لەناو تاریکییدا ون دەبن. نەمانتوانیــوە الیەنــی گفتوگۆیــی ژیانی
هەست دەکەم کە هەموویان یەک کتێبن. کتێبێک دەربارەی مێژووی یۆتۆپیایەک... ڤــارالم شــاالمۆڤ (١٩٨٢ – ١٩٠٧ نووســەر و شــاعیری ڕووســیی) جارێک نووسی« :یەکێک بووم لە بەشداربووانی جەنگێکــی زۆر گــەورە ،جەنگێکــی دۆڕاو بــوو بــۆ نوێکردنەوەی ڕەســەنیی
دەربارەی سۆشــیالیزم دانەمرکاونەتەوە. نەوەیەکــی نــوێ بە وێنەیەکــی جیاوازی جیهانەوە پێگەیشــتووە ،لەگەڵ ئەوەشدا خەڵکانێکی گەنج دووبارە مارکس و لینین دەخوێننەوە .لە شارۆچکە ڕووسییەکاندا مۆزەخانــەی نــوێ هەن کە بۆ ســتالین تەرخان کــراون و مۆنۆمێنتی تازەش بۆ
هەمیشــە بیر دەکەمەوە ،چەند ڕۆمان ون دەبن بەبێ هیچ پاشــماوەیەک! لەنــاو تاریکییدا ون دەبــن .نەمانتوانیوە الیەنــی گفتوگۆیی ژیانی مرۆڤ بــۆ ئەدەب پەلکێش بکەیــن .ئێمە نرخی ئەمە نازانین ،پێی سەرســام یان خۆشحاڵ نەبووین .بەاڵم ئەمە سەرنجی منی ڕاکێشاوە و کردوومی بە دیلی خۆی .ئاخاوتنی مرۆڤەکانم خۆشدەوێ ...دەنگی تەنیای مرۆڤم خۆشدەوێ. ئەمە مەزنترین خوشەویستی و سۆزی منە مرۆڤ بۆ ئــەدەب پەلکێش بکەین .ئێمە نرخــی ئەمە نازانین ،پێی سەرســام یان خۆشحاڵ نەبووین .بەاڵم ئەمە سەرنجی منی ڕاکێشاوە و کردوومی بە دیلی خۆی. ئاخاوتنــی مرۆڤەکانــم خۆشــدەوێ... دەنگی تەنیای مرۆڤم خۆشــدەوێ .ئەمە مەزنترین خوشەویستی و سۆزی منە. ڕێگەی ئەم سەکۆیە درێژبوو -نزیکەی چل ســاڵ ،لە کەســێک بۆ کەســێک ،لە دەنگێک بــۆ دەنگێکی تــر .ناتوانم بڵێم کە هەمیشــە لەســەر ئەم ڕێــڕەوە بووم. هەندێکجــار بەهۆی مرۆڤەکانەوە شــۆک بــووم و ترســاوم .ئەزموونــی شــادیی و قێزلێبوونەوەم کــردووە .بۆ گەڕانەوە بۆ ســەردەمێک کە لــە بێئاگاییــدا دەژیام، هەندێکجــار ویســتوومە ئــەوە لەبیرکەم کە دەیبیســتم .لەگەڵ ئەوەشدا ،زیاتر لە جارێک شــکۆمەندییم لە خەڵک بینیوە و ویستووەمە بگریم. لــە واڵتێکــدا ژیــام کــە تیایــدا لــە منداڵییــەوە مردنیــان فێرکردوویــن. فێــری مــردن کراویــن .پێمانگوتراوە کە مرۆڤەکان بۆ ئەوە هەن کە هەموو ئەوەی هەیانــە بیبەخشــن ،بۆ لەناوچــوون ،بۆ خۆبەختکردنی خۆیــان .فێرکرابووین کە خەڵکمان بە چەکەوە خۆشــبوێ .من لە واڵتێکی جیاواز گەورەبووم کە نەمتوانیوە بەم ڕێڕەوەدا بڕۆم! شــەیتان بێبەزەییە، دەبــێ لــە دژی ئەو پارێــزراو و پتەوبی. ئێمــە لەنێــو پیاوکــوژ و قوربانییەکاندا گەورە بووین .تەنانەت ئەگەر باوانیشمان لەناو ترســدا ژیابن و هەموو شتێکیان بۆ نەگێڕابینــەوە– زیاتــر لــەوەش هیچیان پــێ نەگوتبیــن– بەشــی زۆری هــەوای ژیانی ئێمە ژەهراوی بوو .شەیتان چاوی نەتروکێنی لەسەر ئێمە‌هێشتبووەوە. مــن پێنج کتێبــم نووســیوە ،بەاڵم وا
مرۆڤایەتــی ».من مێژووی ئەو جەنگەم، بــە ســەرکەوتنەکان و تێکشــکانەکانەوە دروســتکردەوە .مێــژووی ئــەوەی چۆن خەڵکــی دەیانویســت شانشــینێکی بەهەشــتیی لەســەر زەوی بنیــات بنێن. بەهەشــت! شــاری خــۆر! لــە کۆتاییدا، هەمــوو ئــەوەی کــە مایــەوە دەریایەک خوێــن ،ملیۆنــان ژیانــی وێرانکــراوی مرۆڤــەکان بــوو .ســەردەمێک هەبــوو، کــە لەگــەڵ ئەوەشــدا هیــچ ئایدیایەکی سیاســیی لە سەدەی بیستەمدا نەبوو بە کۆمۆنیزم (یان شۆڕشــی ئۆکتۆبەر وەک ســیمبولێکی) بەراورد بکرێ ،سەردەمێک کــە هیــچ شــتێک بــە هێــز و ســۆزەوە ســەرنجی ڕووناکبیرانی ڕۆژئاوا و تەواوی خەڵکــی جیهانــی ڕانەدەکێشــا .ڕایمۆند ئــارۆن ( ١٩٨٣ – ١٩٠٥فەیلەســووفی فرەنسایی) ناوی لە شۆڕشی ڕووسی نابوو «تلیاکــی ڕووناکبیران» .بەاڵم بیرۆکەی کۆمۆنیــزم بەالیەنی کەمەوە تەمەنی دوو هەزار ساڵە .دەتوانین لە بیروباوەڕەکانی پالتۆ دەربارەی دەوڵەتی نموونەیی تەواو بیدۆزینەوە؛ لە خەونەکانی ئەریسۆفانس دەربارەی سەردەمێک کە «هەموو شتێک دەبێتە هی هەموو کەســێک» ....لەالی تۆمــاس مــۆر و تۆماســۆ کامپانێــا... دواتر لەالی سان-ســایمن ،چارلس فۆریە و رۆبــەرت ئۆوێــن .شــتێک لــە ڕوحــی ڕووســییەکاندا هەیە کــە زۆری لێ دەکا ئەو خەونانە ببنە ڕاستی. بیســت ســاڵ دواتــر ،بــە نەفــرەت و فرمێســکەوە ماڵئاواییمــان لــە «ئیمپڕاتۆریەتــی ســوور»ی یەکێتیــی ســۆڤیەت کرد .ئێســتە دەتوانیــن زیاتر بە هێمنی لــەم ڕابــردووە بڕوانین ،وەک تاقیکردنەوەیەکــی مێژوویــی .ئەمــە گرینگــە ،لەبــەر ئــەوەی ئارگومێنتەکان
ئەو دروستکراون. «ئیمپڕاتۆرییەتی ســوور» نەما ،بەاڵم «پیاوی ســوور» ،مرۆڤەکەی سەردەمی سۆڤیەت ،ماوەتەوە و کۆڵ نادات. باوکم لەم دواییانەدا مرد ،تا دواســات بــاوەڕی بە کۆمۆنیزم هەبــوو .تا دواڕۆژ ناســنامەی ئەندامێتیــی حیزبەکــەی هەڵگرتبــوو .ناتوانــم وا لــە خــۆم بکــەم وشــەی ســۆڤۆک «»Sovok بەکاربهێنم ،کە ناتۆرەیەکی گەڵتەپێکەرە بۆ عەقڵییەتی سۆڤییەتیی ،چونکە دەبێ لەســەر باوکــم و هاوڕێکانــم و ئەوانــەی لێمەوە نزیکن بــەکاری بهێنم .هەموویان لە هەمان شــوێنەوە دێن– سۆشــیالیزم. چەندین ئایدیالیست و ڕۆمانتک لەنێویاندا هــەن .لــە ئەمــڕۆدا هەندێکجــار پێیــان دەگوترێ ڕۆمانتیکانی کۆیلەیی .کۆیلەی یۆتۆپیــا .بڕوام وایــە هەموویان ژیانێکی جیاواز ژیاون ،لەگەڵ ئەوەشــدا ژیانێکی ســۆڤیەتیی ژیــاون .بۆچــی؟ زەمەنێکی درێــژ بــۆ وەاڵمی ئەم پرســیارە گەڕام– بە تەواوی ئــەو واڵتە مەزنەدا کە ڕۆژێک لە ڕۆژان پێــی دەگوترا یەکێتیی کۆمارە سۆشیالیستەکانی سۆڤیەت،USSR ، گــەڕام و هــەزاران شــریتم تۆمارکــرد. ئــەوە سۆشــیالیزم بــوو ،بە ســادەییش ئەمــە ژیانــی ئێمە بوو .من تۆســقاڵ بە تۆســقاڵی مێژووی ناوخۆیی سۆشیالیزمم کۆکردووەتەوە .مێژووی ئەوەی کە چۆن لەنــاو ڕوحــی مرۆڤدا کۆتایــی هات .من ڕاکێشــرام بــۆ ئــەو بۆشــاییە بچووکەی پێی دەگوترێ مرۆڤ ،تاکە کەســێک .لە ڕاســتیدا ،ئەمە ئەو شــوێنەیە کە هەموو شتێک لێیەوە ڕوودەدا. ڕێــک دوای جەنــگ .تیــۆدۆر ئەدۆرنۆ ( ١٩٦٩ – ١٩٠٣بیرمەندی ئەڵمانیی) بە شۆکەوە نووسی« :نووسینی شیعر دوای
ئاوشــفیتز دڕندانەیــە ».مامۆســتاکەم، ئالێــس ئادامۆڤیــچ ،کــە ئەمــڕۆ بــە سوپاســگوزارییەوە ئامــاژە بــە نــاوی دەدەم ،بڕوای وابوو نووســینی پەخشان دەربارەی مۆتەکەکانی ســەدەی بیستەم کاری دژ بــە پیرۆزیی ئایین بووە .ڕەنگە هیچ دانەهێنێت .پێویســتە ڕاســتی وەک خــۆی کە هەیە دەریببــڕی« .ئەدەبێکی بــااڵ» پێویســتە .شــایەت دەبێ قســە بکا .وشــەکانی نیتچە دێنەوە بیر– هیچ هونەرمەندێــک ناتوانــێ پەیــڕەوی واقیع بکا .ئەو نەیتوانی ئەمە هەڵگرێ. هەمیشــە ئــەوە کێشــە بــووە بۆم کە ڕاســتی لەگەڵ یەک دڵ ،یەک بیروهۆش، گونجــاو نییــە ،ئــەو ڕاســتییەی کــە بەجۆرێک پارچە پارچە کراوە .ئەمە زۆر و هەمەچەشــنە و بە جیهاندا پەرشوباڵو کراوەتەوە .دۆیستۆڤێســکی بڕوای وابوو مرۆڤایەتی زۆر دەزانێ ،زیاتر لەخۆی کە لەنــاو ئەدەبدا تۆمارکــراوە .کەواتە ئەوە چییە کە من دەبێ بیکەم؟ من هەستەکان و بیرکردنــەوەکان و وشــەکانی ژیانــی ڕۆژانــەم کۆدەکەمەوە .ژیانی ســەردەمی خۆم کۆدەکەمەوە .من تامەزرۆی مێژووی ڕوحم .ژیانی ڕۆژانەی ڕوح ،ئەو شــتانەی کــە ئاســاییانە وێنــە گەورەکــەی مێژوو فەرامــۆش یان بێ بایەخــی دەکەن .من لەگــەڵ مێژوویەکی ونبــوودا کاردەکەم. زۆرجار پێمگوتراوە ،تەنانەت ئێســتاش، کــە ئەوەی من دەینووســم ئەدەب نییە، بەڵگەنامە (دۆکیومێنت)ێکە .لە ئێستادا ئــەدەب چییــە؟ کــێ دەتوانــێ وەاڵمی ئــەم پرســیارە بداتــەوە؟ ئێمــە خێراتر لــە پێشــووتر دەژیــن .ناوەڕۆک شــێواز دەپچڕێنێ ،تێکیدەشــکێنێ و دەیگۆڕێ. هەموو شــتێک لــە لێوارەکانییــەوە لێی دەڕژێت :موزیک .نیگارکێشان– تەنانەت وشکانیش لە سنووری ناو دۆکیمێنەکاندا هەڵدێن .هیچ سنوورێک لەنێوان ڕاستیی و درۆدا نییــە ،ئەمیان دڕێژێتە ناو ئەوی تــر .شــایەتییەکان بێالیــەن نیــن .لــە گێڕانەوەی چێرۆکێکدا مرۆڤەکان داهێنان دەکــەن ،زۆرانبازیی لەگــەڵ کات دەکەن وەک ئــەوەی کــە پەیکەرتاشــێک لەگەڵ بــەردی مەڕمەڕدا دەیکا .ئەوان ئەکتەر و داهێنەرن. مــن ئارەزوومەندیــی خەڵکانی بچووک دەکــەم ،خەڵکانی بچووکــی پایەبەرز کە مــن چۆن بمــەوێ دەریاندەبــڕم ،چونکە ئــازار و مەینەتی خەڵــک گەورە دەکەن. لــە کتێبەکانمــدا ئــەم خەڵکانــە خۆیان و مێــژووی چکۆڵەیــان دەگێڕنــەوە و مێــژووی گەورەش لەگەڵ ئــەم ڕێڕەوەدا دەگێڕدرێتــەوە .کاتی ئەوەمــان نییە بۆ تێگەیشــتن لــەوەی کــە چیمان بەســەر هاتــووە و تــا ئێســتاش ڕوودەدا ،تەنیا پێویســتە دەریببڕێــن .لــە ســەرەتادا، ئێمە دەبــێ هیچ نەبێ بە ڕوونیی ئەوەی ڕوویــداوە بیڵێیــن .ئێمــە لــەم کردەیــە دەترسین ،ئێمە لە تواناماندا نییە بەسەر ڕابردووماندا زاڵبین .لە «شەیتانەکان»ی دۆیستۆڤێســکی ،شــاتۆڤ لە سەرەتای گوتوبێژەکەیانــدا بە ســتاڤرۆجین دەڵێ: «ئێمە دوو بوونەوەرین لە بێسنوورییەکی ناکۆتــا بەیەکگەیشــتووین ...بــۆ دوایین جــار لە جیهــان .کەواتە واز لــەم ئاوازە بهێنە و وەک مرۆڤ قسە بکە .هیچ نەبێ یەک جار ،بە دەنگی مرۆڤ قسە بکە». کــەم تــا زۆر ئەمــە ئەوەیــە کــە گفتوگۆکانــم لەگــەڵ پاڵەوانەکانــم بــەم جــۆرە دەســتپێدەکەن .خەڵکــی لەسەردەمی خۆیانەوە دەدوێن ،بێگومان، ناتوانــن دەربــاری بەتاڵیی قســە بکەن. بەاڵم ئەمە ســەختە کە بگەیت بە ڕوحی مرۆڤ ،ئەم ڕێڕەوە پیســوپۆخڵ بووە بە هۆی تەلەفزیــۆن و ڕۆژنامەکان ،بە هۆی پڕوپووچیــی و ســاختە و فێڵەکانی ئەم سەدەیەوە.
ژمار ه ( )485دووشه‌مم ه 2015/12/21
4
مۆتیڤەكانی تری جەنگ لەو التریش هەر نا، لێرەدا....مناڵێك لەوێ دا ...ژنێك لەوالتر سەربازێك ، لەهەركوێ پێ دانێی: قریشكەیە، زریكەیە، حەرسەتێ، دەبیستم، كاتێك ئێمە هاتین بۆ جەنگ تۆ وانەی مێژووت بە مناڵەكانت دەوتەوە.
-١-
سەربازەكە ڕۆیشت بۆ جەنگ مننمێك باران بوو خاك بۆنی جەستەی ژنێكی لێ دەهات كە ڕۆیشت نامەیەكی جێ هێشت بوو «بڵێن بە یارم دڵ نەدا لەدڵ وەرزێك دێمەوە هەنار بگرێ گوڵ».
-2-
سێو پێگەیشت نەهاتەوە لیمۆ زەردبوو نەهاتەوە نەخۆش كەوتم نەهاتەوە شكۆی پیاو لەوەدایە بۆ یار بژێت یان بۆ خاك مبرێت؟!
-10-
-3-
كچەكان عاشقی سەربازەكان دەبن، سەربازەكان عاشقی نیشتامن دەبن، كچەكان چاو لە ڕێگای سەربازەكان پیر دەبن سەربازەكان بەرلەوەی هەنار گوڵ بگرێت دەمرن.
-4-
سەربازەكان دەڕۆن بۆ جەنگ بڕیارە بگەڕێنەوە بڕیارە نەگەڕێنەوە كچەكانیش قاڵییەكان پڕ دەكـــەن چاوەڕوانی.
لە نەخشی
-5-
جەنگ جەنگ جەنگ هەناوی ئەو ژنەی كردووە بەپەلكەزێڕینە ئەوەنە خەمی جیاوازی داوەتێ.
-6-
دان پێدانان دانی پیا دەنێم: ژووری نووستنەكەتم بە سەنگەر، بااڵت بە تفەنگ، مەمكتم بە نارنجۆك گۆڕییەوە. دانی پیادەنێم :ئەوە من بووم بەیانییەكانتم خاڵی كردەوە لە ئومێد، ئێوارەكانتم پڕ كرد لە تەزووی ساردی تەنیایی، مببوورە..ئەی دۆست ..مببوورە دانی پیادەنێم جەنگاوەرێكی گەمژەبووم. هاوڕێكەم ژووری نووستنی لە نیشتامن خۆشرت ویست بااڵی ژنی لە تفەنگ و مەمكی ژنی لە نارنجۆك خۆشرتویست، هاوڕێكەم عاشقێكی بەزیو بوو. ئێوارە درەنگانێ دێمەوە هەر لە سنوور تفەنگەكەم دەشكێنم فیشەكەكانم دەكەم بە ژێر خۆڵەوە مببوورە ئەی دۆست مببوورە ئیرت عاشقێكی بەزیو دەبم وەك چۆن جەنگاوەرێكی گەمژە بووم .
-11-
زەوی هەتیوە بەیانیەك قافڵەكان لێرەوە تێدەپەڕن كچەكەم عاشقی سەربازێك دەبێت، خوایەگیان تۆ كارێ بكە،
من دەبم بە سەرباز نامەوێت عاشق بم، كێ دەڵێت :كۆرپە خەیاڵییەكەم هەتیو ناكەوێت؟
-7-
گریامن لە ژووری نووستنەكەتدایت هەموو شتێك ئامادەیە بزانیت كۆرپەكەت دەبێت بە سەرباز، ئامادەیت ببیت بە باوك؟
-8-
شاعیرەكان گەمە بە زمان دەكەن سەربازەكان بە گوللە بەڕاست بەفر و خوێن لە سەركاغەز دەبن بە هاوڕێ؟
لێرەدا ...نا لەوێ دا ...نا
««
-17-
2015\8\8-7
-12-
سەربازەكانی ئەمبەر سەربازەكانی ئەوبەر یەكرت ناناسن یەكرت دەكوژن تەنیا بۆ باشرت كردنی دونیا!
-18-
مۆڵەتی سەربازی كەمێكی تر، دەڕۆمە ژووری خوێندنەوەكە، دوایین شیعر پاكنووس دەكەم، بیر لەوە دەكەمەوە لەكام ڕۆژنامە باڵوی بكەمەوە كام لە كچەكان بەدڵیەتی؟ ئەمە هەموو خەیاڵێكی تازەی منە. كەمێكی تر، دایك و باوكم دەڕۆنە ژووری نووستنەكە لە یەكەوە تا بیست و نۆ دەژمێرن ئەوەندە ڕۆژی مــاوە براكەم مۆڵەتی سەربازی وەربگرێت ئەمە هەموو خەیاڵێكی كۆن و نوێی ئەوانە. شیعرەكە باڵو دەبێتەوە كچەكان سەفەریان كردووە مانگ دەگات بە بیستونۆ براكەم مۆڵەتی هەمیشەیی وەردەگرێت لە سندووقێكدا دێتەوە.
-13-
سسەربازەكانی هەردووبەر ئەگەر بیری ژنەكانیان بكەن لەخوا دەپاڕێنەوە دونیا لەوە زیاتر نەگۆڕێت!
-14-
دایكی سەربازەكانی ئەوبەر دوعا بۆ سەربازەكانی ئەمبەر دەكەن دایكی سەربازەكانی ئەمبەر دوعا بۆ سەربازەكانی ئەوبەر دەكەن دایكی سەربازەكانی هەردووال: لە زمانی یەكرت ناگەن، دڵە خورپەی یەكرت دەبیسنت!
-15-
جەنگ هەر لە سنورەكانە خوا بكات نەگاتە پایتەخت وەك دڵی دایكی سەربازەكانی لێ دەكات!
-16-
لە پۆل دا مامۆستا ئەتڵەسەكەی سوڕاندەوە:
هەواڵ زەینەب بە ڕۆژنامەنووسەكەی وت: بەیانییەك جەنگ هات خوشك و براكامنی لەگەڵ خۆی برد، بە منیشی وت: قەینا، تۆ مبێنەوە بۆ یادگار.
2015-8-17
-19-
لە تەمدا لە خەیاڵی كچێكدا: واز لە جگەرە دەهێنم ئاوی گوڵەكان ئەدێرم. لە خەیاڵی منا: كچێك ستیانەكەی توند دەكاتەوە و.. مۆمێك دادەگیرسێنێت. لە خەیاڵی كچەكەدا: كوڕێكامن دەبێت وەكوو من. لە خەیاڵی مندا: كچێكامن دەبێت وەكو ئەو. جەنگ دێت و شار وێران دەكات وەك دوو پەیكەر لە تەمدا یەكرت دەبینین لە یاداشتی سەربازێكدا دەبین بە باوك و دایك ســەربــازێــك كــە دێتە ژوورەوە ســەیــری جلی نووستنەكامنان دەكات. 2013
سەرنج
-9-
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
یان كچەكەم پەشیامن بێتەوە یان تفەنگەكان گوڵ بگرن. ئێوارەیە سەربازەكان تاك تاك دێنەوە كچەكەم ماتییەك دایدەگرێت خودا نزای منی نەبیست یان زەوی هەتیوو كەوتووە.
قوتابییەكە گریا، لەژێر پەنجەی شایەتوومانی تۆدا: لەوێدا باوكم شەهید بوو، لە بەرصە.
حسەین لەتیف
ئەم تێکستە براوەی یەکەمی نۆزدەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ بوو لە بواری شیعر.
www.chawdernews.com
ذمارة ( )276دوشةممة 2015/12/21 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
276
www.chawdernews.com
ذمارة ( )276دوشةممة 2015/12/21
rwangewrexne@yahoo.com
مۆدێلە زاڵەكەی ئیسالم «داعش گوزارشتە لەو قەیرانە قوڵەی كە ئیسالمی تێدایە»
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
دیاردە دین
و
گۆشه‌یه‌ک ه دو هەفتە جارێک
عەزیز ڕەئووف ده‌ینوسێت
زەواجی كەڵەشێر، سەبارەت بەفرەژنی
لە پەیوەندی خێزانییەوە بۆ گۆڕانكاری سیاسی .ئەم ژینگەیە لە جیهانی ئیسالمییدا ئامادەیە .لەوالشەوە ئایدۆلۆجیای ئاینی كە هیچ گۆڕانكاری و ریفۆرم و نوێبونەوەیەكی تێدا نەكراوە و ئەو مۆدێلەی ئەمڕۆ زاڵە لە كۆمەڵ و دەزگا ئاینییەكان و تەنانەت دەستوری زۆرینەی واڵتە ئیسالمییەكاندا،
خۆشكردوە بۆ دوا نەخۆشی كە ئەویش تیرۆرزمی ئاینییە. تیرۆریزم لە جیهاندا دوالیەنی هەیە، هاوژین ئەبوبەكر الیەنێكی ئایدۆلۆجی و الیەنێكی ژینگەی كۆمەاڵیەتی و ئــابــوری و سیاسی .بە ئەو ئیسالم و ئایندارییەی ئەمڕۆ بوەتە كــۆبــونــەوەی ئــەو دو الیــەنــە تــیــرۆریــزم مۆدیلێكی ستاندارد كائینێكی پەككەوتەیە .بەرهەمدێت .واتە كاتێك ژینگەی كۆمەاڵیەتی چەندین نەخۆشی درێژخایەنی هەیە و زۆربەیان نە چارە كراون نە خۆپارێزییان بۆ كراوە .كەڵەكەبونی ئەم نەخۆشیانە و ێ كۆبونەوەیان نەخۆشییەكی كوشندەی ل كەوتوەتەوە كە ئەویش تیرۆر و تیرۆریزمە بەناوی ئاینەوە ،لوتكەی ئەم نەخۆشییەش لە قاعیدە و داعشدا بەرجەستەبوە. لەگەڵ پەیدابونی قۆناغی رۆشنگەری و دواتــر مۆدێرۆنەدا زۆرێــك الیەنی ژیان و لەنێویشیاندا ئاین و ئــایــنــداری لە جیهاندا گۆڕانكاری و ریفۆرمی تێدا كرا. لە جیهانی ئیسالمییدا دەبو زۆرێك الیەنی ژیــان گۆڕانكاری بەسەردا بهاتایە ،دەبو پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان زۆر الیەنی بگۆڕانایە ،دەبــو شێوازی ژیان(ستایڵی ژیــان) بگۆڕدرایە ،بەهەمان شێوە دەبو روانگەكانی ئاین و ئاینداری گۆڕانكاری بەسەردا بێت .ئەمانە زۆرینەیان لە دنیای ئیسالمییدا گۆڕانكارییان بەسەردا هات، بەاڵم ئاین و ئاینداری نە ریفۆرمی تێدا كرا و ئابوری و سیاسی زوڵم و چەوساندنەوە ئایدۆلۆجیایەكە تیرۆریزمی بەرهەمهێناوە. نە نوێكردنەوە و پێداچونەوەی ریشەیی و پــەراوێــزخــســتــن و نــەبــونــی كەمترین بــەكــۆبــونــەوەی ژیــنــگــە نــالــەبــارەكــە و ێ پێداویستییەكانی ژیان و كەپتكردنی ئازادی ئایدۆلۆجیای ئاینی ،تیرۆریزمی ئاینی تێدا ئەنجامدرا .ریفۆرم نەكردن و نو نەكردنەوە لە ئیسالم و ئایندارییدا ئەم باشترین سیماكانی بو ،ئــەوا مرۆڤەكان بەناوی گروپە جیهادییەكان و دواتر مۆدێلی ئاینەی توشی چەندین نەخۆشی درێژخایەن لــەو ژینگەدا رەفــتــار و هەڵسوكەوتیان قاعیدە و داعش بەرهەمهاتوە. ئەمڕۆ تیرۆری ئیسالمی نەخۆشییەكی و ترسناك كردوە ،كە نە چارەسەر كراون ،پڕدەبێت لە رق توندوتیژی ،بۆیە زۆربەی نە خۆپارێزییان بۆ كراوە .كۆبونەوەی ئەو دۆزەكـــان لە ژینگەیەكی لەمجۆرەدا بە كوشندەی نێو ئیسالم و ئەو مۆدێلە لە نەخۆشیانەش پێكەوە هۆكاربوە و رێگەی بارگرژی و توندوتیژی یەكالدەبێتەوە ،هەر ئایندارییە كەزاڵە و درێژكراوە و بەرهەمی
كۆمەڵێك نەخۆشیە لە جەستە و گەشە و داڕوخانی ئەو ئاینەدا .ئەو نەخۆشیە ترسناكە بەرهەمی كۆمەڵێك نەخۆشی پێش خۆیەتی لە داخران و رواڵەتگەری و ریفۆرم نەكردن و زاڵبونی مەزهەبگەرایی و سەلەفیزم و دەقگەرایی .ئەگەری ئەوەی هەیە كە ئەم نەخۆشییە كۆتایی بەو ئاینە و بەو جۆرە لە
ریفۆرم نەكردن و نوێ نەكردنەوە لە ئیسالم و ئایندارییدا
ئەم ئاینەی توشی چەندین نەخۆشی درێژخایەن و ترسناك كردوە ،كە نە چارەسەر كراون ،نە خۆپارێزییان بۆ كراوە.
كۆبونەوەی ئەو نەخۆشیانەش پێكەوە هۆكاربوە و رێگەی
خۆشكردوە بۆ دوا نەخۆشی كە ئەویش تیرۆرزمی ئاینییە ئاینداری بهێنێت .بەهەمان شێوە ئەگەری ئــەوەش هەیە ئەم نەخۆشیە كوشندەیە ببێتە سەرەتای ریفۆرمێكی سەرتاسەری لەو ئاین و ئایندارییەدا و وێنەی ئاینەكانی دیكە بۆ دواجار دوربكەوێتەوە لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی و رق و كوشتن و چیدیكە تۆلەرانس و مەدەنیبون قەبوڵ بكات.
كۆمەڵی ئێمە تەنها لە ئاستی سیاسی و ئابووریدا دووچاری قەیرانی گەورە نەبۆتەوە ،بەڵكو لەسەر ئاستی كۆمەاڵیەتی و پەیوەندیی نێوان ئینسانەكان و تا ئاستی هاوسەرگیریش هەڵگری زیاد لە قەیرانێك و دەركەوتەی زیاد لە برینێك دەبینین بە جەستەی كۆمەڵی كوردیەوە كە تا دێت دیوە ناشرینەكانی دەردەكەوێت. ئەو تێزەی كە هەردوو ڕوناكبیر ئاراس فەتاح و مەریوان وریا قانع ئیشی لەسەر دەكەن لەمەڕ بەسعودیكردنی هەرێمی كوردستان و سیستەمی سوڵتانیزمی سیاسی لە كوردستان ،تەواو لە ئاسۆكانی نزیكدەبینەوە و ئەوەی مایەی مەترسی گەورەیە بەسعودیكردنی هەرێمی كوردستان تەنها دیوە سیاسیەكەی ناگرێتەوە ،بەڵكو دروست دیوە كۆمەاڵیەتیەكەشی بەتەواوی خەریكە دەردەكەوێت. مەترسیەكە لێرەدایە ،هەر هێزێكی ستەمكار لەسەر كورسیی دەســەاڵت بێت ،دوای خــۆی دنیایەكی وێــران جێدەهێڵێت. ئیشكردنی دەسەاڵتی كــوردی لەسەر جەهل و خورافات و بەردەوامبون لەسەر سیاسەتی بەسعودیكردنی كوردستان لەسەر ئاستە سیاسی و كۆمەاڵیەتیەكەی و دەستگرتنی هێزە دینی و سەلەفییەكان و سەركزكردنیان بەدیار كۆی دەركەوتە سەلەفی خورافاتەكانی كۆمەڵەوە دۆخێكی دروستكردووە كە تەواو ڕوخساری ئەم جۆرە لە حوكمڕانی بەتاڵ و بێ بەرنامە و ستراتیژ دەبینین .لەم ماوەیەدا دوو دەركەوتە لەسەر فرەژنی تەواو توشی تێڕامانی كردم ،ئەویش زەواجی دووەمی بێژەرێكی تەلەفزیۆن و باڵوكردنەوەی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان و لەالیەك و چاوپێكەوتن لەگەڵ پارلەمانتارێكی كورد لە پارلەمانی عیراق سەبارەت بە فرەژنی و سوربوون لەسەر فرەژنی و خۆشویستنی چەندین ئافرەت لەیەككاتدا ،دەنگۆیەكی گەورەی لەناوەندەكانی میدیا و تــۆڕە كۆمەاڵیەتیەكاندا دروستكرد .فرەژنی وەك چەمكێكی كۆمەاڵیەتی سەرباری بوونی لە كۆمەڵی كوردیدا، بەاڵم دەركەوتنەوەی لەسەر دەستی هێزە دینی و سەلەفییەكان لە دوای ڕاپەڕین؛ یەكێكە لەو برینە قوواڵنەی كە زیــاد لە دەرگایەكەوە لە كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و یەكسانیخواز فڕێمان دەداتــەدەرەوە .سوربوونی هێزگەلێكی دینی و نادینی لەسەر ئاساییوەرگرتنی فرەژنی دیوە تاریكەكەی ئەم ئەزمونەی ئێمەیە كە تا دێت لەسەر ئاستی كۆمەاڵیەتی تاریكتر و پڕقەیرانتر دەبێت. خۆشبەختانە لە كوردستان دەركەوتەیەك هەیە لەسەر ئاستی ڕێكخراوەكانی ژنان و بەشێكی زۆر لە ڕۆشنبیران كە بەرپەستن لەبەردەم تەماحەكانی ئەم هێزە دینیانەی كە ناتوانن كۆنترۆڵی ئــارەزووە شەخسییەكانی خۆیان بكەن و بۆ ئەم مەبەستەش بیانوی ئەوە دەهێننەوە كە بۆ ڕاگرتنی بااڵنس لە كۆمەڵگە، فرەژنی چارەسەرە .پرسیاری سەرەكی ئەوەیە ،سەرباری ئەوەی پرۆسەی فرەژنی تاوانێكی گەورەیە ،بەاڵم ئایا ئەوەی هاوسەری دووەم دەهێنێت ئامادەیە ژنە شەهیدێك یان ئافرەتێك بخوازێت لە هاوسەری یەكەمی گەورەتر بێت؟ چەند لەم مۆدێلەمان لەبەر دەستە؟ ئایا ئەو پارلەمانتارە بەڕێزەی كە بەناو لە بەغدا مافی ئێمە وەردەگرێتەوە ،هاوسەری دووەمی لە هاوسەری یەكەمی گەورەترە؟ ئایا پەرۆشی ئارەزووە شەخسییەكانی خۆیەتی یان پەرۆشی ڕاگرتنی باالنس لە كۆمەڵگەدا؟ ئەم پرسیارانە ڕوونن، زیاد لە نمونەیەكمان لەبەردەستە كە بەشی زۆری ئەوانەی زەواجی دووەمیان كردووە تەنها بۆ ئــارەزووە شەخسییەكانی خۆیان بووە كە بۆ لەحزەیەكیش پەرۆشی ئەم جۆرە ئینسانانە بۆ ڕاگرتنی بااڵنسی ڕەگەزی لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەدی ناكەین. ئەم جۆرە لە زەواج كە من بە زەواجی كەڵەشێر ناوی دەبەم، شەرمەزارییەكی گەورەیە كە نەك توانای چارەسەركردنی قەیرانی جیاوازیی ڕەگەزیی نییە ،بەڵكو خەمی گەورە و كێشەی گەورە دروستدەكات ،بەوەی كە زۆر زەحمەتە بتوانین قەناعەت بەوە بكەین هیچ ئافرەتێك ئارەزووی ئەوە بكات هاوسەرەكەی دڵی كەسێكی تر داگیربكات ،تەنها ئەو جۆرە ئافرەتانە نەبێت كە بوونەتە كۆیلەی دین و پیاو و دەركەوتە خورافی و سەلەفییەكانی كۆمەڵگە .چەندە دەنگەكان شەرم ناكەن و سورن لەسەر زەواجی كەڵەشێر ،بارتەقای ئەوەش دەبێت زیاد لە دەنگێكمان هەبێت بۆ پرۆتیستۆكردنی ئەم كردەوەیە و دەبێت ئەم كردەوەیە لەالیەن كۆی چین و توێژەكانی كۆمەڵەوە شەرمەزاربكرێت.
2
ذمارة ( )276دوشةممة 2015/12/21
«فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان دەربارەی کردەوەکانی داعش ـ کەنیزەککردن و فرۆشتنی کچان و ژنان وەك نمونە» هەڵسەنگاندنێک سەروەر پێنجوێنی (بەشی یەکەم) ڕۆژی (( ،)2015 / 11 / 17یەکێتی زانایانی ئایینی ئیسالمی کوردستان) «فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان» ی ـ دەربــارەی «کردەوە قێزەونەکانی داعــش» ـ ڕاگەیاند ،کە مەبەست ئەو فەتوایەیە لەم سێ الیەنەوە دەرچوە: ـ (موفتیی گشتیی میسر) (د. شەوقی مەهدی عــەلــام) ،نوسینگەی موفتی لە خانەی فەتوادانی گشتیی میسر ،کە لەسەر داوای یەکێتیی زانایان ـ لەسەر زمانی سەرۆکی یەکێتیەکە (مــەال عــەبــدوڵــا مــەال سەعید) ـ بە نوسراوێک داوای فەتوایان لێ کراوە لەسەر کردەوەکانی داعش و بەتایبەتی بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ئێزدی و مەسیحی. ـ (موفتیی گشتیی شانشینیی ئــــوردونــــی) (مــــەال عــەبــدولــکــەریــم ئــەل‌خــەص��اونــه) ،و ئــەنــدامــانــی تری دائیرەی فەتوادانی گشتیی ئوردون .کە ئەمیش لەسەر داوای یەکێتیی زانایان بوە بۆ هەمان مەبەست. ـ (سەرۆکی لیژنەی بــااڵی فەتوای کوردستان) (مەال محەمەد وەرتی) ،کە ئامادەی ڕاگەیاندنی فەتوا هاوبەشەکە بــوە ،و سەرۆکی یەکێتیی زانایانیش هاوکات پەیامێکی خوێندوەتەوە کە وەکو پوختەکردنەوەی فەتوای ئەو دو دەزگا ئایینیەی ناویان برا وایە ،ئەگەرنا فەتوای ڕاستەوخۆی (لیژنەی بــااڵی فەتوای کوردستان) و (یەکێتی زانایانی ئایینی ئیسالمی کوردستان) ی تێدا نیە .بەاڵم ئەم دو دەزگا ئایینیە کوردیە فەتواکەیان پەسەند کـــردوە و لــێــرەوە کـــراوە بە «فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان». کورتە و پوختەی ناوەڕۆکی هەردو فەتواکە ،وەکو لە ڕاڤە و داڕشتنەوە و پوختەکردنی پەیامەکەی یەکێتیی زانایانیشەوە دیارە؛ چەند خاڵێکە: .١داعش «خەواریج» ـن ،و هەرچەند
ئیسالمدا« ،فرۆشتنی ژنی ئازادەکانە و بەیاساییکردنی ئيغتيصابە و زۆرلێ‌کردنە بــۆ لــەشــفــرۆشــی» ،و خــراپــەکــاری و چەتەگەرێتیە ،و شکاندنی پەیمانی خوا و پێغەمبەرە بە ئاسایش و سەالمەتیی «ئــەهــلــی کــیــتــاب» و هــاواڵتــیــانــی ناموسوڵمانی کۆمەڵگای ئیسالمی .کە ئەمانەش هەمویان تاوانی قێزەون و گوناهی گەورەن. .٣هیچ کات ئیسالم فەرمانی نەداوە بە کۆیالیەتی و بەکۆیلەکردن ،لە قورئانیشدا دەقێک نیە لەسەر بەکۆیلەکردنی دیل «أسیر» ەکان .بەڵکو ئەو کاتە و لەو قۆناغە مێژوییەدا ڕژێمی کۆیالیەتی لە هەمو الیەکی جیهاندا بــاو و باڵو بــوە و بەشێک بــوە لە یاسای جەنگ لــەو ســەردەمــەدا ،و ئیتر ئیسالمیش پــەســەنــدی کـــردوە لــە چــوارچــێــوەی مامەڵەکردن لەگەڵ بەرامبەر بە شێوازی مامەڵەی خۆی «المعاملة بالمثل» ،واتە ناموسوڵمانانیش ئەگەر شەڕیان لەگەڵ موسوڵمان بوبێت ژن و منداڵیان کردوە بە کۆیلە بۆیە موسوڵمانانیش ڕێگەیان پێ دراوە هەمان شت لەگەڵ ئــەوان بکەن .ئەگەرنا لە ئیسالمدا چەپساوە کە مرۆڤ لە بنچینەدا ئازادە ،و ئازادی بنچینە «أصل» ـە ،و ئیتر مرۆڤەکان ئــازادن ،مەگەر پێشهاتێک بێتە پێش، وەکو لە «المغني» ی (ئیبن قودامە) دا هاتوە« :إ َِّن ْ َ ني ْ ُ ال ْص َل ِف ْال َد ِم ِّي َ ال ِّريَّ ُة، َ َفإ َِّن َّ َ الل َت َع َال َخ َلقَ آ َد َم َو ُذ ِّريَّ َت ُه أ ْح َرا ًراَ ،وإ َّ َِنا ِضَ ،ف ِإ َذا َ ْل يُ ْع َل ْم َذلِ َك الْ َعار ُ ِض، الر ُّق لِ َعار ِّ َف َل ُه ُح ْك ُم ٍْ َ ال ْصلِ » (املغين .جـ ،6 .ص. .)112 .٤ئیسالم نەیتوانیوە بە یەک جار کۆیالیەتی هەڵ‌بوەشێنێتەوە ،بەاڵم بە شێوازی تر کاری کردوە بۆ لەناوبردنی: سەرچاوەکانی وشک کردوە هەتا لەگەڵ تێپەڕبونی ڕۆژگــاردا ڕژێمی کۆیالیەتی بپوکێتەوە و کۆتایی پێ بێت ،و فەرمانی داوە بە مامەڵەی باش لەگەڵ کۆیلە، و موسوڵمانی هان داوە بۆ ئازادکردنی کۆیلە و ڕێگەی زۆری داناوە بۆ ئەوەی موسوڵمان ناچاری ئازادکردنی کۆیلە ببێت ،وەکو ئــەوەی بۆ «کەففارەت» ی هەندێک گوناهـ داوای ئازادکردنی کۆیلەیەک کـــراوە ،یــان وەکــو ئــەوەی
کرایەوە و بەکۆیلەکردن ـ بە یەکدەنگیی هەمو دەوڵەتان ـ بوە تاوان ،و دەوڵەتە ئیسالمیەکانیش هەر لەسەر سەرەتاوە لەگەڵ ئەم ڕێکەوتنە بون و ئەم بڕیارەیان پەسەند کردوە :کاتێک دەروبەری ساڵی ١٨٦٠لە بەرلین ڕێکەوتنی نێوەدەوڵەتیی نەهێشتنی کۆیالیەتی و بە تاوان ناساندنی بەکۆیلەکردن پەسەند کرا ،و دەوڵەتی خیالفەتی عوثمانییش بەشدار بو .ساڵی ١٨٧٧یش میسر لە سەردەمی خدێوی ئیسماعیلدا لەگەڵ بریتانیا ڕێکەوتنێکیان مۆر کرد کە بازرگانیی کۆیلەی قەدەغە دەکرد و سزای توندی بۆ دادەنا .ساڵی ١٩٢٦یش ڕێکەوتنە نێوەدەوڵەتیەکەی ژێر سەرپەرشتیی (کۆمەڵەی نەتەوەکان) «عصبة األمم» چەسپێنرا ،کە ناسراوە بە «ڕێکەوتنی [قەدەغەکردنی بازرگانیی کۆیلە و] کۆیالیەتیی [ساڵی] ،»١٩٢٦ کە ئەمەش هەمو دەوڵەتانی ئەندام لەو کۆمەڵەیە ـ ئەو کات ـ پێوەی پابەند دەبن. .٦ئەو ڕێکەوتنانە بۆ موسوڵمانانیش ڕێکەوتن و پەیمانی ناچارکەرن و نابێت موسوڵمانان بیانشکێنن ،وەکــو لە قورئاندا داوا لە موسوڵمانان دەکات کە ڕێکەوتنەکان و پەیمانەکان بەجێ بگەیەننَ « :ي َاأيُّ َها الَّذِينَ آ َم ُنوا! َأ ْو ُف��وا بِالْ ُع ُقو ِد» (المائدة ،)1 :و لە فەرمودەی پێغەمبەریشدا هاتوە [دەدرێــتــە پاڵ (عــومــەری کـــوڕی عــەبــدولــعــەزیــز) و (عەطاء) و (عەمری کوڕی دینار) یش] دەڵێتُْ : «ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ وط ِه ْم»... (گێڕانەوەی :عەبدوڕڕەززاق ،ئەبو داوود، تیرمیذی ،بــەززار ،طهبەڕانی ،حاکیم، بەیهەقی ،)..واتە :موسوڵمانان لەسەر مەرج و ڕێکەوتنەکانیان دەمێننەوە و بەجێیان دەگەیەنن و نایانشکێنن .بۆیە ئێستە موسوڵمانان دەبێت پابەندی ئەو ڕێکەوتنانە بن کە کــراون لەسەر قەدەغەکردنی کۆیالیەتی. .٧بەم شێوەیە ئێستە کۆیالیەتی نەماوە ،و ئیتر هەمو حوکمە شەرعیەکانی کۆیلە لە فیقهی ئیسالمدا هەڵ‌گیراون چونکە لە واقیعەکەدا بابەتەکە نەماوە و هــەڵ‌گــیــراوە ،و ئیتر بەکۆیلەکردن نادروستە و تاوانێکە کە شەریعەت پەسەندی ناکات.
دەبێت شێوازی قسەکردن و لێدوانی مەالیەکی فیقهزان و شێوازی هاوارکردنی چاالکیوانێک جیاواز بن ،ناکرێت مەالیەک و پێشەوایەکی ئایینی هەندێک دروشمی نوێ فێر ببێت و هەر بە زمانی «ئیدانەی دەکەین »..و «تاوانێکی قێزەونە» قسە بکات ..لێدوانی مەال و فیقهزانی موسوڵمان دەبێت پشت‌ئەستور بێت بە تێڕوانین «نظر» ی فیقهیی ڕەسەن ،دەبێت فیقهزانینی پێوە دیار بێت الفی ئایینداری لێ بــدەن؛ تێکدەرن و قەدەغەکان تێکدەشکێنن و کردەوەکانیان پێچەوانەی کاری موسوڵمانانە ،و لە دین دەردەچن. .٢ئــەو بــە کــۆیــلــەکــردنــەی داعــش پراکتیسی دەکات کە ژنان و کچانی ئێزدی و مەسیحی دەکەن بە کۆیلەی سێکس؛ ئەمە یەکێکە لە تاوانە قێزەونەکانیان، تاوانێکە دژ بە مرۆڤایەتی لەژێر ناوی
لەسەر زمانی پێغەمبەری ئیسالمەوە هاتوە کە «هەر کەس لە کۆیلەکەی دا؛ کەففارەتەکەی ئەوەیە ئازادی بکات»، و لەم بابەتانە .هەروەها ئیسالم ڕێگەی داناوە بۆ ئەوەی کۆیلە بتوانێت ئازادیی خۆی بکڕێتەوە بە ڕێکەوتنێک لەگەڵ خاوەنەکەی .بەم شێوەیە ئیسالم هەوڵی داوە ڕژێمی کۆیالیەتی بنەبڕ بکات. .٥پاشان لە جیهاندا کۆیالیەتی بەتاڵ
هەڵسەنگاندنی ئێمە: بێ گومان فەتواکە ،کە ئێمە زیاتر مەبەستمان فەتواکەی موفتیی گشتیی میسرە چونکە درێژەی تەواوی تێدایە و هەوڵی داوە بەڵگە و بنچینەی فیقهیی ورد بخاتە بەر چاو؛ بەگشتی و لە الیەنی کردەیی و «عەمەلی» ـــەوە؛ باشە و ئەنجامێکی باشی داوە بە دەستەوە، و ئەو لێدوان و ئیدانەکردنەیە کە هەر
مرۆڤێکی هۆشیاری ئەم سەردەمە دەیڵێت و هەر ئەو هەڵوێستەیە کە هەمو الیەک لە جیهانی هاوچەرخ و مۆدێرندا هەیەتی، کە ئەو کردەوانەی داعش تاوانی قێزەون و ترسناکن و ئيغتيصاب و دەستدرێژین بۆسەر ژیان و ئازادی و ڕێزی دەرون و جەستەی مرۆڤ ،و تاوانێکی بەکۆمەڵی ڕێــکــخــراون لــەژێــر نـــاوی ئایینێکدا. چاالکیوانێکی مافی مرۆڤ و مافی ژن و مافی کەمینەکان هــەر وا دەڵێت، مەالیەکی فیقهزانی هاوچەرخیش هەر هەمان هەڵوێستی دەبێت .بەاڵم بەڕاستی دەبێت شێوازی قسەکردن و لێدوانی مەالیەکی فیقهزان و شێوازی بەیاننامە و هەڵمەت‌ڕێکخستن و هــاوارکــردنــی چاالکیوانێک جیاواز بن ،ناکرێت مەالیەک و پێشەوایەکی ئایینی هەندێک دروشمی نوێ فێر ببێت و هەر بە زمانی «ئیدانەی دەکــەیــن »..و «تاوانێکی قێزەونە» قسە بکات ..لێدوانی مەال و فیقهزانی موسوڵمان دەبێت پشت‌ئەستور بێت بە تێڕوانین «نظر» ی فیقهیی ڕەسەن، دەبێت فیقهزانینی پێوە دیار بێت .کە ـ بە بڕوای من ـ ئەو تێڕوانینە فیقهیە ڕەسەنە و ئەو فیقهزانینە بەو فەتوا هاوبەشەی موفتیی میسر و ئوردون و کوردستانەوە دیار نەبو ،بە شێوەیەک وەکو لێدوانی چاالکیوانێک ،یان ـ لە باشترین باردا ـ لێدوانی ڕۆشنبیرێکی ئیسالمیی تازەبابەت ،دەردەکەوێت .کە شتێکی ئاشکرایشە بەو زمان و لێدوانە ناتوانرێت ئەو گروپە توندڕەوانە بدوێنرێن یان مشت‌ومڕ بکرێت لەگەڵ مامۆستا و ڕابــەرەکــانــیــان لە سعودیە و واڵتانی کەنداو ،بەڵکو هەر نابێتە مشت‌ومڕێکی فیقهی کە قورسایی و ڕەسەنایەتیی هەبێت. هۆکاری ئەم حاڵەتەش پێش‌وەخت زانــراوە :مەالکان و پێشەوا ئایینیەکان ڕێگرێکی عەقیدەیی و دەرونییان هەیە لە چونە ناو وردەکــاری و قواڵییەکانی باسی یاسای کۆیالیەتی لە ئیسالمدا، ناتوانن بەوردی ئەو یاسایە باس بکەن و لەژێر ڕۆشنایی ئــەوەدا کردەوەکانی داعــش هەڵبسەنگێنن ،چونکە لەم بــەراورد و هەڵ‌سەنگاندنەدا کۆمەڵێک ڕاستی بۆ جەماوەری نوێ دەردەکەون کــە ئـــەوان پێشتر تەنها لــە ئەڵقەی دەرس‌ودەوری تایبەتیی خۆیاندا باسیان کــردون ،باس‌کردنیان لەم سەردەمەدا «ئــیــحــراج» ێکی زۆر بــۆ قسەکەر و بانگخوازی ئیسالمی دروســت دەکــەن، و بەبێ کۆمەڵێک پاساو و پینە هەر ناتوانن ئاماژەیشی بۆ بکەن .بۆیە کاتێک داوا لە دامەزراوەیەکی فیقهیی بااڵی وەکو خانەی فەتوادانی گشتیی میسریش بکرێت لەو بارەیەوە بدوێت و «فەتوا» ی لەسەر بدات و «حوکمی شەرع» لەو بارەیەوە ڕون بکاتەوە؛ «فەتوا» کەی دەبێتە لێدوانێك کە زۆربــەی دەبێتە پاساوهێنانەوە و پینەکردن بۆ یاسای کۆیالیەتی ،بە کۆمەڵێک پاساو و پینە کە بەسەر مرۆڤی هۆشیاردا تێپەڕ نابن، لە هەمان کاتیشدا ناتوانێت بە ئامڕازی تێڕوانینی فیقهی ڕێ لە هێزێکی ئایینی- ئیسالمی-سوننی-سەلەفی-جیهادیی وەکو داعشیش بگرێت لە جێبەجێ‌کردنی یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن بەو شێوەیەی کە دەیکات .لە کاتێکدا هەر بە ئامڕازی تێڕوانینی فیقهی دەتوانێت بیانوی ئایینی و شەرعی و فیقهیی داعش ببڕرێت و ڕێیان لێ بگیرێت. لــە بەشی دوەمـــدا هەڵسەنگاندنی ورد بۆ جومگەکانی فەتواکە دەکەین، و ڕونیشی دەکەینەوە چــۆن هــەر بە ئامڕازی تێڕوانینی فیقهی دەکرێت ڕێگری بکرێت لە داعش و بیانوی ئایینیی لێ بسەنرێتەوە ،بەبێ ئەوەی پەنا ببرێت بۆ پاساوهێنانەوە و پینەکردنی یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن.
بۆچی ئیسالمیەكان قورئانیەكان تاوانبار دەكەن؟ خەسرەو مەحمود لەراستیدا هەر ناونیشانەكە بۆ خۆی‌و خودی بابەتەكە مایەی سەرسوڕمانە ،چۆن خاوەنانی ئاینێك كەسانێك تۆمەتباردەكەن كە بایەخی یەكەم‌و سەرەكییان بۆ سەر كتێبی پیرۆزی ئاینەكەیانە! تاوانی قورئانیەكان ئەوەیە كە تەنیا قورئان بەكتێبی ئیسالمیی موقەدەس دەزانن ،تەنیا قورئان بەدەقی یەكەمی ئاینی دادەنێن ،بەم پێیەش بێت كەواتە (فەرمودەی پێغەمبەر) وەك دەقی پیرۆزو وەحی قەبوڵ ناكەن، سەیر لەوەدایە ئەوانەی رەخنە لەقورئانیەكان دەگرن ،پێیانوایە كە ئەوان رێز لە پێغەمبەر ناگرن‌و دان بەگەورەییەكەیدا نانێن ،چونكە فەرمودەكانی دەخەنە الوە، لەكاتێكدا مەسەلەكە رێزنەگرتن نییە لەو زاتە ،بەڵكو لەالیەكەوە گومانكردنە لەوەی ئەو هەمو بەناو فەرمودە زۆرو ناكۆك‌و پڕكێشەو قەیرانانە ،بەڵكو خولقێنەری قەیران‌و كێشانە ،لەراستیدا فەرمودەی ئەو بن ،لەالیەكی دیكەشەوە رەخنەی قورئانیەكان لەوانی دی ئەوەیە كە بەڕادەیەك خۆیان بەفەرمودەوە سەرقاڵكردوە كە قورئانیان تاڕادەیەك فەرامۆشكردوە ،لەراستیشدا كە مرۆڤ پێیوابێت ئەو پەیامبەرە خاوەنی پتر لە ( )250هەزار فەرمودەی سەحیحە ،ناچار دەبێت ئەوەندە پێیانەوە ماندو بێت كە كاتی كەمتر بۆ قورئانەكە بمێنێتەوە. گەر بپرسین ئەرێ ئەو بەناو فەرمودە بێشومارانەی پەیامبەر چ كێشەیەكیان دروستكردوە ،ئەوا گومانی تێدا نیە كە زۆربەی هەرە زۆری ئەو قەیرانە فیكریی‌و رەفتاریانەیەی موسوڵمانان لەمڕۆدا گیرۆدەی بون هەموی لەفەرمودەوە سەرچاوەیان گرتوە ،تەنانەت گەر ئەو كەلتورەی فەرمودە نەبوایە ،ئاسان نەبو گروپێكی وەك داعش‌و هاوشێوەو هاوفیكرەكانی شەرعیەت بدەن بە كۆی ئەو هەڵوێست‌و رەفتارانەی نەك لەهی موسوڵمان‌و كەسی ئایندار ناچن ،بەڵكو بەتەواویی لە بازنەی مرۆڤ دەیانبەنە دەرەوە. خاڵێكی دیكە كە لێرەدا مایەی سەرنجە ئەوەیە كە هەمیشە فەرمودەگەریی دەبێتە هۆی بەپیرۆز ڕاگرتنی بڕیارو بۆچونی ئەو زانایانەی كە بون بە سەرچاوە بۆ ئەو جۆرە گروپ‌و كەسانە ،لەو روانگەیەوە كە ئەو زانایانە لەبەر ئەوە پیرۆزن چونكە زۆر گرنگی بە فەرمودە دەدەن ،فەرمودە ناس‌و فەرمودە گەرن ،نەك لەبەر ئەوەی خاوەنی تێگەیشتنی ورترو قوڵترن لەقورئان‌و مەبەستە بااڵكانی ناردنی شەریعەت‌و رۆحی ئاینداریی. لەهەمو ئەمانەش سەیرتر ئەوەیە كە ئەو جۆرە گروپە فەرمودەگەرانە تەنانەت بۆ تەفسیری قورئانیش هەر بۆ فەرمودە دەگەڕێنەوە ،لەجیاتی ئەوەی فەرمودە بەقورئان تەفسیر بكەن‌و هەڵبسەنگێنن ،حەدیس دەكەن بە شایەت بەسەر قورئانەوە! مادام فەرمودەی سەحیح سەبارەت بە تەفسیری فاڵنە ئایەت هەیە، كەواتە دەبێ بەجۆرێك تەفسیری نەكەین نەگونجاو بێت لەگەڵ ئەو فەرمودەیە، تەنانەت گەر ئەو تەفسیرەی جیاوازە جیاوازە لەتەفسیری فەرمودە تەواو گونجاو تەباش بێت بەرۆحی ئاینداریی‌و بەجەوهەری قورئان خۆی ،لەبەرامبەردا با ئەو فەرمودەیەی تەفسیرەكە دەكات تەواو ناتەباش بێت بە رۆحی دەقەكە! تەنانەت پیرۆز ڕاگرتنی فەرمودە بۆتە هۆی بەپیرۆز راگرتنی راڤەكانیش ،لێرەوەیە كە ئێمە دوای چەندین سەدە لەراڤەكەی ئیبن‌و حەجەری عەسقەالنی بۆ سەحیحی بوخاری كە ناسراوە بە (فتح الباری) ،هەروەها شەرحەكەی قەستەالنیی (ارشاد الساری لشرح صحيح البخاری) بۆی ،زاتی ئەوە نەكەین بۆخۆمان راڤەیەكی دیكەی نوێ بۆ ئەو فەرمودانە بكەین! بێگومان سەبارەت بە راڤەی كتێبەكانی دیكەی فەرمودەش هەر بەم جۆرەیە. كەواتە تەقدیسكردنی فەرمودە ،راڤەكانیش تەقدیسدەكات‌و دواتریش ئەو چینە لەزانایان كە بەدوای راڤەكاراندا هاتون ،واتە راڤەكاری راڤەكاران ..هەمویان هەر پیرۆزو خاوەن وتەو بڕیاری موبارەك‌و خودایین ،تەنیا ئەم نەوە قوڕ بەسەرە نەبێت لەموسوڵمانانی ئەمڕۆكەو زاناو بیریارانی ،گەرچی زاناو ئایندارە راستەقینەكانی ئەم سەردەمە لە هاوەاڵنی پەیامبەر پاكترو پیرۆزترن بەگوێرەی حەدیسی سەحیح، بەاڵم هەر بۆیان نییە توخنی دەق بكەون‌و هیچی لەبارەوە بڵێن! لەئاینداریدا زۆر بااڵن،و لەسەردەمێكی زۆر پێشكەوتوی زانستیی‌و شارستانیشدا دەژین ،بەاڵم تەفسیرو راڤەو ئیجتیهادیان لـێ قەدەغەیە!! ئەگەر لەفەرمودەگەرایی رزگارمان ببوایە ،ئەوا بەدڵنیاییەوە لەهەمو ئەو بابەتە بێبنەمایانە رزگارمان دەبو كە بەناوی پەیامبەرو ژیاننامەكەی،و بەناوی ژیاننامەی پەیامبەرانەوە،و بەبیانوی بەپیرۆزراگرتنی رێساكانی ئسوڵی فیقه‌و ئسوڵی ئاین (عەقیدە)و بەبیانوی گەلێك بابەتی دیكەوە ،وەك كرۆكی ئاینداریی‌و دەقی پیرۆزی خودایی‌و وەحی ئیالهیی پێمانی دەفرۆشنەوە،و گەر نكوڵیشیان لـ ێ بكەین،و مەیلمان بەالی قورئان‌و قورئانیبوندا هەبێت ،گەر تەكفیریش نەكرێین ئەوا زۆر تاوانبارو نەزان‌و بێئاگا لەجەوهەری ئیسالم‌و ماهیەتی ئاینداریی دەدرێینە قەڵەم‌و دەخرێینە سەر زمانان! چواردە سەدە بەسەر دابەزینی قورئانی پیرۆزدا تێپەڕیوە ،كەچی هیچ زاناو موفەسیرێك جورئەتی نەكردوە تەفسیرێكی نوێ بەمانا راستەقینەكەی بۆ ئەو كتێبە دابنێت! زیاتر لە دوانزە سەدە بەسەر داڕشتن‌و دانانی رێساكانی ئسوڵی فیقهدا تێپەڕیكردوە ،بەاڵم كەس زاتی ئەوەی نەكردوە پیرۆزی ئەم رێسایانە (و جێگیریی‌و چەسپاوییان!) بخاتە ژێر پرسیارەوە! بەڵكو زۆربەی هەوڵەكانی ئێمە سەبارەت بە لێكدانەوەی قورئان‌و تەفسیركردنی، تەنیا بەئاراستەیەكدا دەڕوات كە لە بنەڕەتدا دژ بەو كتێبە‌و ئامانجەكانی ناردن‌و مەبەستە بااڵكانیەتی ،بۆ نمونە بەشێك ئەو ئاراستەیە بریتیە لە ئاراستەی تەفسیری زانستیانە بۆ قورئان ،گەڕان بەدوای موعجیزەی عیلمیدا ،بەدوای پەرجوی ژمارەییدا ،هەروەها بەدوای ئەو قاریئانەدا كە دەنگیان خۆشترو ناوبانگیان زیاترە! گوایا ئەو جۆرە ئیسالمیانە ،بە بەرگریكردنیان لە فەرمودەو كەلتوری بەسەرچوی زاستە ئیسالمیەكان‌و فیكری كۆنی ئیسالمی ،بەرگریی لە قورئان دەكەن‌و پیرۆزیی‌و بایەخەكەی دەپارێزن‌و زیندوێتیەكەی رادەگرن ،بێئاگا لەوەی كە ئەوە هەر ئەم كەلتورەیە بۆتە رێگر لە بینینی جەوهەری كتێبەكەو ئاستەنگی كرانەوە بەڕویدا، ئەم كەلتورەیە ئەقڵی دۆگما كردوە،و ئاینی لە بەرهەم گوتە‌و بڕیاری زانایانێكی بەسەرچودا دیل كردوە. بێگومان ئەم قسانە هەرگیز بەو مانایە نییە كە ئەو كەلتورە بەتەواویی توڕ دەین، بەڵكو بایەخدانی راستەقینە بەكەلتور بەڕەخنەكردن‌و پێداچونەوە دەبێت ،نەك بەپیرۆزراگرتنی ،بەوە دێتەدی ،كە ئەو بەشە كەمەی كە دەشێت بۆ ئەمڕۆمان بەكەڵك بێت بەكاربێنین‌و بیهێڵینەوە ،ئەوەكەی دیكەش تەنیا وەك مێژو گرنگە، بۆ ئەو كەسانە گرنگە كە ئەو مێژوە دەخوێننەوەو دیراسەی دەكەن ،بۆ ئاشنابون بە نهێنیەكانی ئەو مێژوە ،نەك هەوڵدان بۆ خوێندنەوەی ئێستا بە بەرهەمی ئەو مێژوە ،خۆ لە رۆژگاری ئێستاماندا نەئەقڵی مرۆڤەكان وەستاوە ،نە ئیمان‌و ئاینداریی راستەقینە كۆتایی هاتوە،و نەژیان لە چاالكیی كەوتوە. لەكۆتاییدا دەڵێین :ئەرێ هەیاران گەر قورئانیەكان تاوانبار بكرێن ،چۆن عەلمانیەكان كوفربار ناكرێن ،گەر ئەو كەسانە ببێزرێن‌و بەنەزان بە ئاین دابنرێن، دەبێ حاڵی ئەو كەسانە چۆن بێت كە دەیانەوێت بەمیتۆدە نوێیە زانستیەكانی خۆرئاوا ئەم كتێبە راڤەو تەئویل بكەن؟! ،دەبێ ئەوانە چەندە بێدینێكی نالەبارو مولحیدێكی بەدبەخت‌و چارەڕەش بن كە هەندێك لە ئایەتەكانی خودی قورئان خۆیشی بەجۆرێك تەفسیر دەكەن كە لەمڕۆدا پەیڕەو ناكرێت‌و سەر بەفەزای مێژویی‌و كۆمەاڵیەتیی‌و كەلتوریی تایبەتی خۆیانن؟!!.
ذمارة ( )276دوشةممة 2015/12/21
3
سۆفستاييه پۆستمۆدێرنه‌كان چه‌ند تێبينييه‌ك سه‌باره‌ت به ڕێژه‌گه‌رايى
موراد فه‌رهادپور و .وه‌ليد عومه‌ر ڕێـــژه‌گـــه‌رايـــى نـــه‌ك هـــه‌ر دوژمــنــى فه‌لسه‌فه‌يه[ ،به‌ڵكو] تارمايى ،جمك و دوانــه ،يــان باشترە بڵێين سێبه‌ره تاريكه‌كه‌ى بووه؛ سێبه‌رێك كه هه‌ميشه فه‌لسه‌فه به ترسه‌وه لێى هه‌ڵهاتووه ،ئه‌ويش بێئه‌وه‌ى تێبگات ئه‌م هه‌ڵهاتنه بێسوده يان تێبگات كه له‌شه زل و زه‌به‌الحه‌كه‌ى خۆى ئه‌م سێبه‌ره‌ى درووستكردووه .له سه‌رده‌مى هاوچه‌رخدا ،واته له سه‌رده‌مى له‌ناوچوونى ميتافيزيك و ده‌ركه‌وتنى فه‌لسه‌فه پۆست-ميتافيزيكه‌كاندا ،ئه‌م سێبه‌ره جارێكى تر ئاماده‌يى قورسى خۆى به‌سه‌ر بيركردنه‌وه‌ى فه‌لسه‌فيدا سه‌پاندووه .به‌جۆرێك كه ئه‌مڕۆ هه‌موو ئاراسته و قوتابخانه فه‌لسه‌فييه‌كان و هه‌موو بواره‌كانى زانسته مرۆييه‌كان، به‌شێكى به‌رچاوى هێز و وزه‌ى خۆيان به‌فيڕۆده‌ده‌ن له مشتومڕكردن له‌سه‌ر دوالــيــزمــى درۆيــيــن ـه‌ى ڕێــژه‌گــه‌رايــى- ئۆبێكتيڤيزم[بابه‌تگه‌رايى ،كه جۆرێكه له واقيعگه‌رايى و ده‌ره‌كيبوونه‌وه] .دياره زۆريــش ئاساييه كه له‌كاتى هه‌اڵتن و ئاوابوونى خۆرى فه‌لسه‌فه‌ى ميتافيزيكيدا، ئــه‌م ســێــب ـه‌ره ،درێــژتــر و ترسناكتر ده‌ركه‌وێت. ميتافيزيك كــ ه ژيــانــى خـــۆى ب ه ل ـه‌ئــوســتــوره‌دامــاڵــيــن و نه‌فيكردنى ئوستوره‌كان ده‌ستپێكرد؛ درێــژه‌يــدا بـــ ه جــــه‌وهــــه‌رى ئـــوســـتـــوره ،واتـــ ه دووباره‌كردنه‌وه ،ئه‌و دووباره‌كردنه‌وه‌يه‌ى ك ه ئاسايش و سه‌قامگيرى "واقيعى بابه‌تى و ئۆبێكتيڤ" له‌گه‌ڵ خۆيدا بۆ مرۆڤ دێنێت .ئۆبێكتيڤيزم سه‌رده‌مانێك پێش ئه‌وه‌ى ببێت ه دين و ڕێبازى زانست و پوزه‌تيڤيزم ،ل ه كه‌وڵى ئوستوره‌دا ده‌ركه‌وت و غايه‌ت و ئامانجى ئوستوره‌ش بريتى بوو ل ه ده‌ســه‌اڵت و هه‌ژموونى مرۆڤ به‌سه‌ر فـه‌وزاى تۆقێنه‌رى هێز‌ه نه‌ناسراوه‌كانى سرووشتدا ،هه‌م ل ه ل ه ناوه‌و‌ه و ده‌ره‌وه‌ى خۆشيدا .جه‌وهه‌رى ڕاسته‌قينه‌ى "ئۆبێكتيڤيته" هه‌ميش ه بريتى بووه ل ه خۆپارێزى(صيانت نفس): هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانى بااڵده‌ستى به‌سه‌ر ژياندا له‌ڕێگه‌ى كورتكردنه‌وه‌ى هه‌موو شتێكه‌و‌ه بۆ چه‌مك و كۆنسێپت ه گشتييه‌كانى زه‌ينى مرۆڤ ،ئه‌و زه‌ينه‌ى ك ه شوناسى جێگير و له‌ناونه‌چووى خــۆى وه‌ك "نه‌فس و خــود"" ،مــن"، يــان "ڕۆح" ب ـ ه قــــه‌رزارى چه‌پاندنى غه‌ريزه‌كان و ڕێكخستنى سرووشتى ناوه‌كيى خۆى ده‌زانێت له‌ژێر كۆنترۆڵى ڕێساى "هاوشوناسى يان يه‌كبوون"دا. په‌يوه‌نديى نێوان تاس ه و تينوێتيى "ئۆبێكتيڤيته" و خۆپارێزى به‌ڵگه‌يه‌ك ه بۆ خه‌سڵه‌تى ميتافيزيكيى گرنگترين ڕێساى ڕێژه‌گه‌راكانى سه‌رده‌مى كۆن« :مرۆڤ پێوه‌رى هه‌موو شتێكه» .ڕێژه‌گه‌رايى هه‌رگيز جێگره‌وه‌يه‌كى ڕاسته‌قين ه نه‌بوو‌ه بۆ ئۆبێكتيڤيزم ،به‌ڵكو هه‌ر لـه‌سـه‌ره‌تــاى سه‌رهه‌ڵدانيه‌و‌ه هه‌موو تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئه‌و بيركردنه‌وه‌يه‌ى له‌خۆيدا دووباره‌كردۆته‌و‌ه ك ه شه‌يداى ئۆبێكتيڤيت ه بووه :له تێڕوانينى په‌تى و ئه‌بستراكت و ئامرازييه‌و‌ه بۆ سرووشت و كۆمه‌ڵگا تا ده‌گات ه ملكه‌چبوون بۆ قـــه‌ده‌رى ئوستوره‌يى .دوا به‌رهه‌مى ڕێژه‌گه‌رايى و ئۆبێكتيڤيزم ،هيچ نين جگ ه ل ه نيهيڵيزم ك ه له‌سه‌ره‌تاوه ،و ته‌نانه‌ت به‌ر ل ه سوقراتيش ،به‌شێك بووه ل ه بيركردنه‌وه‌ى فه‌لسه‌فى و تێگه‌يشتن ل ه واقيع و مه‌عريف ه و زانين. ڕێــژه‌گ ـه‌رايــى هه‌ميش ه جــۆرێــك ل ه كاردانه‌و‌ه بووه؛ بۆي ه جێى سه‌رسوڕمان ني ه ڕێژه‌گه‌را سه‌ره‌تاييه يۆنانييه‌كان، وات ه سۆفستاييه‌كان ،له‌دواى فه‌يله‌سوف ه يه‌كه‌مينه‌كان و تۆزێك دواتر هاتن ه كايه‌وه. ئه‌وانه‌شى مێژووى بيروباوه‌ڕه‌كانيان نــوســيــوه‌تــه‌‌وه ،سۆفستاييگه‌رى ب ه
كاردانه‌وه‌يه‌ك ده‌زانن به‌ڕووى يه‌كه‌مين ت ـه‌وه‌رى سه‌ره‌كيى ملمالنێك ه بريتيي ه سيسته‌م ه فه‌لسه‌فييه‌كانى يۆناندا ل ه به‌رامبه‌ركێى نێوان ئۆبێكتيڤيزم و ك ه هه‌ركاميان بانگه‌شه‌ى جۆرێك ل ه ڕێژه‌گه‌رايى .سۆفستاييه‌كانى سه‌رده‌مى شه‌رحى ئۆبێكتيڤ و عه‌قاڵنيى ده‌كرد ئێمه ،وات ه تيۆريست ه پۆستمۆدێرنه‌كان، ده‌ربـــاره‌ى كــۆى جيهان(كاپيڵستۆن ،وه‌كو باوان ه دێرينه‌كانى خۆيان بڕوايان به ئه‌وله‌ويه‌تى ڕيتۆريك و ڕه‌وانبێژيي ه مێژووى فه‌لسه‌فه ،ال.)102-101 به‌اڵم كاردانه‌وه‌ى سۆفستايى له‌ڕووى بـــه‌ســـه‌ر لــۆژيــكــدا و هـــه‌وڵـــده‌ده‌ن مێژووييه‌و‌ه هاوشان و هاوئاراست ه بووه له‌گۆشه‌نيگاى ستراتيژيي ه شه‌خسى و له‌گه‌ڵ كــرد‌ه و چاالكيى فه‌لسه‌فيدا .گروپييه‌كانه‌و‌ه سه‌يرى ئه‌و پرسان ه بكه‌ن ه ـه‌ردووكــيــان ب ـه‌ره ـه‌م و ده‌رك ـه‌وت ـه‌ى ك ه په‌يوه‌ندييان ب ه حه‌قيقه‌ته‌و‌ه هه‌يه، له‌ناوچوون و كه‌وتنى دونياى يۆنانى ئه‌ويش بۆ به‌ديهاتنى به‌رژه‌وه‌ندى و خوليا بــــوون .لــه ســـه‌رده‌مـــى ده‌رك ـه‌وتــنــى و ئــاره‌زوو‌ه شه‌خسييه‌كان(ده‌سه‌اڵت، يه‌كه‌مين سۆفستاييه‌كانه‌و‌ه تا سه‌رده‌مى سامان ،چێژ و هتد) .واده‌رده‌ك ـه‌وێــت ئه‌رستۆ ،وات ه ل ه ماوه‌ى يه‌ك سه‌ده‌دا ،هـه‌ركــات بيركردنه‌وه‌ى ميتافيزيكى، ژينجيهان()Life Worldـــى يۆنانى بــه‌هــۆى گــۆڕانــكــاريــي ـ ه مــێــژوويــى و تــاڕاده‌يــه‌ك و بــه‌تــه‌واوى لـه‌نــاوچــوو .كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانه‌و‌ه تووشى قه‌يران بنه‌ڕه‌تى سه‌ره‌كيى ئ ـه‌م ژين‌جيهانه ده‌بێت ،ئيدى ڕووكردنه ڕێژه‌گه‌راييش هاوسه‌نگيي ه ته‌قليدييه‌كه‌ى نێوان تاك هه‌ڵده‌كشێت و په‌ره‌ده‌سێنێت .به‌اڵم و كۆمه‌ڵ بــوو ك ه ل ه ك ـه‌وڵ و قاڵبى ئه‌م ڕووتێكردن ه هيچكات ل ه چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تشاردا به‌رجه‌سته‌ده‌بوو .له‌خۆڕا دژيـه‌كــى و به‌رامبه‌ركێ په‌تييه‌كانى و بێهۆكار ني ه ك ه دوايين فه‌يله‌سوفى تێڕوانينى ميتافيزيكى تێناپه‌ڕێت ،به‌ڵكو گــه‌وره‌ى يۆنان(ئه‌رستۆ) ،مامۆستاى به‌ته‌واوى به‌هۆى زه‌قكردنه‌وه‌ى جه‌مسه‌ر‌ه ئه‌سكه‌نده‌رى گه‌ور‌ه بوو؛ په‌يوه‌نديى نێوان پێچه‌وانه‌كه‌و‌ه ديــدگــا كالسيكييه‌ك ه ئه‌رستۆ و ئه‌سكه‌نده‌ر ل ه هه‌ندێ ڕووهوه پێچه‌وان ه و ئاوه‌ژوو ده‌كاته‌وه(بۆنمون ه گوزارشتى زياترى تياي ه تا په‌يوه‌نديى تاك به‌رامبه‌ر كۆ ،هه‌ست به‌رامبه‌ر كردار هيگڵ و ناپليۆن .له‌ناوچوونى ژينجيهانى و پراكتيك) .هاوكاتيش ،زه‌رووره‌تــى يۆنانى ل ه قاڵبى دوو ڕه‌وتى مێژووييدا په‌نابردن بۆ تێڕامانى مێژوويى وه‌ك تاك ه هاته‌دى )1 :تێهه‌ڵكێشبوون و توانه‌وه‌ى شێوازى ڕاسته‌قينه‌ى به‌ره‌نگاربوونه‌و‌ه هه‌موو دهوڵهتشاره سه‌ربه‌خۆ‌كانى يۆنان له‌گه‌ڵ ئوستور‌ه و ميتافيزيكدا به‌بێده‌نگى ل ه ئيمپراتۆريه‌تى مه‌قدۆنيا و ده‌ركه‌وتنى و ده‌ستلێنه‌دراوى ده‌هێڵێته‌وه. هـه‌ڵــبـه‌ت شتێكى به‌ڵگه‌نه‌ويست ه ده‌وڵه‌تى ناوه‌ند وه‌ك ده‌سه‌اڵتدارترين دامه‌زراوه‌ى كۆمه‌اڵيه‌تى )2ئه‌تۆميزه‌بوون ك ه زه‌مينه‌يى مێژوويى/كۆمه‌اڵيه‌تيى و ته‌نياكه‌وتنى كۆمه‌ڵگا يۆنانييه‌كان ،ئــه‌م ملمالنێ فيكرييه ،بــه‌تــه‌واوى له‌ناوچوونى نه‌ريت ه جه‌ماوه‌رييه‌كان[ـى جياوازن .له‌م ڕووهوه ماهيه‌تى مێژوويى وه‌ك كــۆڕوكــۆبــوونــه‌و‌ه و ئــاگــۆرا و ڕێژه‌گه‌رايى پۆستمۆدێرن شتێكى جياي ه ـه ڕێــژه‌گـه‌رايــيـ ه كۆنه‌كه .بۆنمونه، ده‌نگدان] ،سه‌رهه‌ڵدانى تاكگه‌رايى و لـ سۆفستاييگه‌راييه‌و‌ه گۆڕانى هاواڵتيانى ئه‌سينايى و سپارتايى به‌پێچه‌وانه‌ى بۆ كۆيل ه و شوێنكه‌وته‌ى ئيمپراتۆرييه‌ت .ك ـ ه وه‌ك جــۆرێــك ل ـ ه "قوتابخانه‌ى ديــار‌ه لـه‌م نێوانه‌شدا ،هه‌موو فۆرم ه فــيــكــرى" وابــــوو و لــ ه ژمــاره‌يــه‌كــى خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى و به‌شداريي ه سياسييه‌كان بچوكى ڕوناكبيران و نوخبه‌دا قه‌تيس ل ـه‌نــاوچــوون ،ئيدى لـ ه ديموكراسيى مابووه‌وه ،پۆستمۆدێرنيزمى سه‌رده‌مى ئه‌سينا‌و‌ه بيگر‌ه تا ده‌گات ه ئۆليگارشيه‌تى ئێم ه تهعبيره ل ه ڕه‌وتێكى كه‌لتوريى به‌رفراوان ،يان ب ه ده‌ربڕينێكى تر بريتيي ه سپارتا. هاوشانى ئه‌بستراكتبوونى ژيانى ل ه "لۆژيكى كه‌لتوريى سه‌رمايه‌داريى كۆمه‌اڵيه‌تى ،گــوتــاره تيۆرييه‌كانيش دوايين" .ڕه‌خن ه و خوێندنه‌وه‌ى مێژوويى به‌هۆى وه‌رگرتنى مه‌وداو‌ه ل ه ژينجيهان "كه‌لتورى پۆستمۆدێرن" ،ل ه بابه‌تى و گرتنه‌به‌رى تێڕوانينێكى ئه‌بستراكت و سه‌ره‌كيى ئه‌م وتاره‌مان دوورده‌خاته‌و‌ه ئامرازى ،هه‌وڵياندا وه‌سفێكى عه‌قاڵنى و ك ه ڕه‌خنه‌كردنى ڕێژه‌گه‌راييه .له‌گه‌ڵ بابه‌تى و سودمه‌ند سه‌باره‌ت ب ه واقيع ئه‌مه‌شدا ،بۆ تێگه‌يشتن ل ه هه‌ندێك پێشكه‌ش بكه‌ن .له‌ئوستوره‌داماڵين لێكچوونى مێژوويى ،ده‌بێت ئاماژ‌ه بۆ ناواخنى سه‌ره‌كيى هه‌موو ئه‌م گوتاران ه چه‌ند خاڵێك بكه‌ين .گــوتــاره په‌تى بــوو .ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ى زيانى له‌م پرۆس ه و ئه‌بستراكته‌كان ،تێكڕا خــۆراكــى بينى ،نه‌ريت ه جه‌ماوه‌رييه‌كان بوو ،خۆيان ل ه ژينجيهان و نه‌ريت ه خه‌ڵكى له‌كاتێكدا فه‌يله‌سوفان و سۆفستاييه‌كان ،و جه‌ماوه‌رييه‌كانى ناويه‌و‌ه وه‌رده‌گرن. وه‌كو يه‌ك ،جه‌ختيان له‌سه‌ر چاره‌نووسى ب ه ده‌ربڕينێكى ساده‌تر ،ئه‌وان ه كرمى ئوستوره‌يى/فه‌رمانڕه‌وايى هه‌تاهه‌تايى زاڵو و و مشه‌خۆرى ژيانى ڕاسته‌قينه‌ى ده‌سه‌اڵتداران ده‌كرده‌و‌ه به‌سه‌ر خه‌ڵك و مرۆڤه‌كانن .گه‌ر ڕۆژێك كۆى ئه‌م نه‌ريتان ه
ل ه سه‌رده‌مى كۆن و ڕۆژگــارى ئێمه‌دا، يارمه‌تيى ڕوونــبــوون ـه‌وه‌ى ئ ـه‌م خاڵ ه ده‌دات .ل ه چاوى ئه‌و ئه‌سيناييانه‌و‌ه كه سوقراتيان دادگايى و مه‌حكوم كرد ،گوايا ئه‌ويش يه‌كێك بوو ل ه سۆفستاييه‌كان. ديــار‌ه وێنه‌ى سوقراتيش ل ه دايالۆگ ه سه‌ره‌تاييه‌كاندا ،له‌به‌رامبه‌ر سوقراتى دايالۆگه‌كانى دواتــر و بۆچوونه‌كانى دواتــرى ئه‌فالتوندا ،پشتڕاستكه‌ره‌وه‌ى ئـــه‌م بــۆچــوونــه‌يــه .بـــه‌اڵم داوه‌ريــــى ئه‌سيناييه‌كان ڕيشه‌يه‌كى قووڵترى هه‌بوو .ئه‌وان ده‌يانزانى ،يان النيكه‌م هه‌ستيان به‌و‌ه ده‌كرد ،ك ه عه‌قاڵنيه‌تى سوقرات و تاكگه‌رايى سۆفستاييه‌كان ده‌رخه‌رى دوو اليه‌نى سه‌ره‌كيى پرۆسه‌ى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تشار و ژينجيهانى يۆنانيين :سـه‌رهـه‌ڵــدانــى دامــــه‌زراو‌ه مه‌ركه‌زييه‌كان به‌هۆى ئه‌بستراكتبوونى په‌يوه‌نديي ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان و دابڕان و ئه‌تۆميزه‌بوونى تاكه‌كانه‌و‌ه به‌هۆى كه‌رتبوونى ژينجيهان و پێكه‌وه‌بوونى ته‌قليدى و نه‌ريتييه‌وه .هه‌ردوو ڕه‌وته‌كه، ماهيه‌تى ئه‌بستراكتى سيسته‌مى نوێى ده‌سه‌اڵتيان له بونياد‌ه چه‌مكييه‌كه‌ى خۆيدا به‌رهه‌مهێنايه‌وه .به‌اڵم هاوكات فه‌يله‌سوفه‌كان هه‌وڵياندا به‌په‌نابردن بۆ ئامرازى عه‌قڵ و بنياتنانى سيسته‌مێكى لۆژيكى/ميتافيزيكى ،جه‌وهه‌رى مێژوويى ئه‌م سيسته‌م ه كۆمه‌اڵيه‌تيي ه پاساوبده‌نه‌و‌ه و دركــى بــكـه‌ن ،سۆفستاييه‌كان ب ه پاساو‌دانى هه‌ندێك اليه‌نى ڕواڵه‌تى و دابڕاوى پرۆسه‌ى وه‌رچه‌رخانى مێژوويى كيفايه‌تيان كــرد و وه‌ســتــان .گه‌رچى ڕه‌نگ ه واده‌رك ـه‌وێــت سۆفستاييگه‌رايى به‌هۆى ئاماژه‌ى ئاشكراوه بۆ لينكى حه‌قيقه‌ت له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندى و خوليا و ئاره‌زوو‌ه شه‌خسييه‌كاندا ،خه‌سڵه‌تێكى كاشف و ئاشكراكه‌ر و دژه‌ئايدۆلۆژيى هه‌بووه ،به‌اڵم نابێت ئه‌و‌ه له‌بير بكه‌ين ك ه ئـه‌وان هه‌ميش ه ئاماد‌ه بوون توانا فيكرى و كه‌لتورييه‌كانى خۆيان بخه‌ن ه به‌رده‌ستى ده‌سه‌اڵتداران و سامانداران، چونكه سه‌رده‌مانێك پێش ليبراڵه‌كانى سه‌ده‌ى نۆزده و پێناسه‌كه‌‌يان بۆ مرۆڤ وه‌ك "گيانه‌وه‌رێكى ئابورى" ،گه‌يشتن ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ى ك ه گه‌ڕان به‌دواى سود و به‌رژه‌وه‌نديي ه شه‌خسييه‌كاندا تاك ه پێوه‌رى گوفتار و كــردارى عه‌قاڵنييه. به‌هه‌رحاڵ ،ب ه له‌به‌رچاوگرتنى هه‌ندێك حــاڵـه‌تــى وه‌ك مــانــاى ڕاسته‌قينه‌ى چه‌مكى به‌ديهاتنى «زات» ل ه گوتارى فه‌لسه‌فيدا-وات ه ڕۆيشتن ل ه "ئ ـه‌وه‌ى هه‌يه" بــه‌ره‌و "ئــه‌وه‌ى ده‌بێت ببێت" به‌هۆى چاالكيى كۆمه‌اڵيه‌تى و سياسيى مرۆڤه‌كانه‌وه -يان وه‌سف و پێناسه‌ى ئه‌رستۆ بۆ مرۆڤ وه‌ك "گيانه‌وه‌رێكى سياسى" ،ده‌توانين به‌دڵنياييه‌و‌ه بڵێين
چــڕبــوون ـه‌وه‌ى ده‌ســـه‌اڵت و ســامــان و پارچه‌پارچه‌بوونى كۆمه‌ڵگايه .ڕوويه‌كى ترى دراوه‌كه ،ده‌ركه‌وتنى هه‌مه‌ڕه‌نگى و فره‌يى كه‌لتورى ،درووستبوونى بازاڕى جيهانيى كااڵ كه‌لتورييه‌كان ه ل ه هه‌ناوى تۆڕى جيهانيى ميدياكان و سيسته‌م ه زانيارييه‌كانه‌وه .ل ه سااڵنى شه‌ست بـه‌مــاوه ،له‌ژێر كاريگه‌ريى پرۆسه‌ى به‌جيهانيبوونى ئابوريدا ،زۆرێــك ل ه چاالكى و دامــه‌زراو‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان به‌قووڵى گۆڕانيان به‌سه‌ردا هاتووه. ته‌نانه‌ت ده‌زگا و دامه‌زراو‌ه ئايدۆلۆژى و به‌هێزه‌كانى وه‌ك ده‌وڵه‌ت وناسيۆناليزم به‌شێك ل ه بايه‌خ و ڕۆڵ و كاركردى خۆيان له‌به‌رژه‌وه‌نديى بازاڕى جيهانى و كۆمپانيا فره‌نه‌ته‌وه‌ييه‌كاندا له‌ده‌ستداوه. به‌چاوپۆشى له‌و هه‌مووه بيروبۆچوونه‌ى ده‌ربـــــاره‌ى دۆخـــى ئێستا هه‌يه(ل ه ڕاگه‌ياندنى كۆتايى مێژوو و كۆتايى مۆدێرنه‌و‌ه بيگر‌ه تا ڕه‌خن ه كالسيكيي ه ماركسييه‌ك ه ل ه سه‌رمايه‌داريى دوايين)، هيچ كــه‌س لــه‌و ڕووهوه گومانى بۆ نه‌ماوه‌ته‌و‌ه ك ه ئه‌وه‌ى ده‌يبينين زيادبوونى ئــاڵــۆزى و توندبوونه‌وه‌ى خه‌سڵه‌تى ئه‌بستراكتى په‌يوه‌ندييه‌كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان و په‌ڕينه‌وه‌ي ه بۆ قۆناغ يان ئاستێكى نوێى "يه‌كێتى و يه‌كبوون"ـى كۆمه‌ڵگا مرۆييه‌كان .گه‌ر ل ه سه‌ره‌تاكانى ئه‌م سه‌ده‌يه‌وه(سه‌ده‌ى ،)20چاره‌نووسى خه‌ڵك له‌اليه‌ن بۆرۆكراسيي ه خۆماڵييه‌كان و ســـه‌رمـــايـــه‌دارانـــى نــاوخــۆيــيــه‌و‌ه دياريده‌كرا ،ئه‌وا ئه‌مڕۆ ژيانى تاكه‌كان و نه‌ته‌وه‌كان و ده‌وڵه‌ته‌كان و ته‌نانه‌ت قاڕه‌كانيش بـه‌ده‌ســتــى گۆڕانكاريي ه پێشبينينه‌كراوه‌كانى بازاڕه‌كانى بۆرسى نيۆرك و تۆكيۆوه‌يه .به‌اڵم زيادبوونى يه‌كێتى ،پێكه‌وه‌يى و چوونيه‌كى، به‌شێوه‌يه‌كى دياله‌كتيكى هاوشان ه له‌گه‌ڵ توندبوونه‌وه‌ى هه‌مه‌ڕه‌نگى و فره‌ييشدا ،ڕێك وه‌كچۆن ل ه سه‌رده‌مى كۆنيشدا سه‌رهه‌ڵدانى ئيمپراتۆريه‌تى مه‌ركه‌زيى ئه‌سكه‌نده‌ر و يه‌كێتيى نه‌ته‌و‌ه و هۆزه‌كان و كه‌لتور‌ه جۆراوجۆره‌كان ل ه يه‌ك سيسته‌مى سياسيدا ،پێويستى ب ه كه‌رتبوونى دهوڵهتشاره يۆنانييه‌كان و توندبوونى تاكگه‌رايى بوو .به‌هه‌رحاڵ، به‌جيهانيبوون پرۆسه‌يه‌كى هێند‌ه ئاڵۆز، خێرا ،شل و گۆڕاو ،فره‌چين و لۆ ،ناكۆك و گێژكه‌ر‌ه ك ه بۆ ناسينى ،هه‌ر پله‌يه‌ك ل ه ئاڵۆزيى تيۆرى و چه‌مكايه‌تى ،وه‌ك شتێكى ناكافى و ساويلكان ه دێت ه به‌رچاو. ب ـه‌اڵم به له‌به‌رچاوگرتنى تێبينيي ه مێژووييه‌كانى سهرهوه ده‌توانين بڵێين ڕێژه‌گه‌رايى گوتارێكى ئه‌بستراكت و نامێژوويي ه ك ه به‌پێچه‌وانه‌ى هه‌موو بانگه‌شه‌كانه‌وه ،هيچكات له چوارچێوه‌ى بيركردنه‌وه‌ى ميتافيزيكى و ئوستوره‌يى
پۆستمۆدێرنيزمى سه‌رده‌مى ئێم ه تهعبيره ل ه ڕه‌وتێكى كه‌لتوريى به‌رفراوان ێ هه‌ره‌مى ده‌سه‌اڵت و زه‌رووره‌تى ملمالن له‌پێناوى مانه‌وه‌دا .بۆ ڕوونتربوونه‌وه‌ى ماهيه‌تى ڕاسته‌قينه‌ى له‌ئوستوره‌داماڵين هێند‌ه به‌س ه شته‌ك ه به‌راوردبكه‌ين ب ه شێوازى تێڕوانينى تراژيدينوسانى يۆنانى كۆن بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌يه-وات ه بۆ سه‌رهه‌ڵدانى ده‌وڵــه‌ت و تياچوونى نه‌ريته‌كان ،-و ده‌رگيربوونى دياله‌كتيكييان له‌گه‌ڵ نــاواخــن ـه ئــوســتــوره‌يــي ـه‌كــانــدا(ديــار‌ه له‌م حاڵه‌ته‌دا تراژيدياى ئه‌نيتگۆناى ســۆفــۆكــڵ ،ب ـه‌رچــاوتــريــن نمونه‌يه). ملمالنێى مۆدێرنيزم و پۆستمۆدێرنيزم ل ه سه‌رده‌مى ئێمه‌دا ،ل ه زۆر ڕووهوه، دووباره‌كردنه‌وه‌ى ملمالنێى فه‌يله‌سوفان و سۆفستاييه‌كانه .ل ه هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا،
له‌ژێر گوشارى هێز‌ه ئه‌بستراكته‌كانى سياسه‌ت و ئابوريدا له‌ناوبچن و سه‌رتاپاى ژينجيهان له‌و دامه‌زراوانه‌دا بتوێنه‌و‌ه ك ه له‌سه‌ر بازاڕ و بۆرۆكراسى به‌ندن ،ئه‌وا خودى سيسته‌مى ده‌سه‌اڵتيش تووشى قه‌يران ده‌بێت .له‌سه‌ر ئـه‌م بنه‌ماي ه ده‌توانين بڵێين هۆكارى سه‌ره‌كيى بره‌وى پۆستمۆدێرنيزم ل ه ڕۆژگارى ئێمه‌دا هيچ نه‌بوو‌ه جگ ه ل ه كاردانه‌وه‌ى سيسته‌مى سه‌رمايه‌داريى بۆرۆكراسييان ه به‌ڕووى شوێنپێ و شوێنه‌واره‌كانى قه‌يرانێكى وه‌هــادا ل ه چه‌ند ده‌ي ـه‌ى پاش جه‌نگى جيهانيى دووه‌م. پێده‌چێت زه‌قــكــردنــه‌وه‌ى زه‌مين ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانى ده‌ركه‌وتنى ڕێژه‌گه‌رايى
فيكرى ڕه‌خنه‌يى و يۆتۆپى له‌بنچينه‌و‌ه و له‌چوارچێوه‌ى گوتارى فه‌لسه‌فيدا گۆڕانى به‌سه‌ردا هات .به‌اڵم په‌يوه‌ندى و لينكى نزيكترى فه‌لسه‌ف ه له‌گه‌ڵ حه‌قيقه‌تدا، ل ه بونياد‌ه لۆژيكى و عه‌قاڵنيه‌كه‌يه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ناگرێت ،به‌ڵكو به‌شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى به‌ره‌نجامى ده‌رگيربوونێكى قوولترى فه‌لسه‌فه‌ي ه له‌گه‌ڵ كێش ه و ناكۆكيي ه مێژووييه/كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كاندا ك ه هه‌ميش ه ل ه كه‌وڵى هه‌ندێك كێشه‌ى ئۆنتۆلۆژى و ئه‌پيستمۆلۆژى و ئه‌خالقيدا جێى مشتومڕى فه‌يله‌سوفان بووه. گۆڕانكاريي ه مێژووييه‌كانى سه‌رده‌مى خۆمان ده‌رخـــه‌رى ئـه‌و دياله‌كتيكه‌ى ن ــێ ــوان "ي ـه‌كــێــتــى و فـــره‌يـــى" يــان
هه‌ڵبه‌ت شه‌رحه‌كه‌ى سهرهوه له‌سه‌ر ڕه‌خنه‌يه‌كى بڵند و ده‌ره‌كى به‌نده .تا ئـه‌و جێيه‌ى په‌يوه‌نديى ب ه ڕه‌خنه‌ى ناوه‌كى يان ناونشينى ڕێژه‌گه‌راييه‌و‌ه هه‌يه ،ئه‌وا نه‌ريتى فه‌لسه‌فى زۆرجار ب ه باسكردنى ئه‌و خاڵ ه بڕاندوويه‌تيه‌و‌ه ك ه هه‌رجۆر‌ه هێرشێك بۆسه‌ر عه‌قڵ و زانست به‌زه‌رووره‌ت دژه‌عه‌قاڵنى و دژه‌زانسته ،و له‌م ڕووهوه پێويست ب ه وه‌اڵم ناكات. ئ ـه‌م به‌ركه‌وتن ه سته‌مكارانه‌يه ،ك ه له‌ڕاستيدا گوزارشت ه ل ه شێتى و جنونى فه‌لسه‌فه ،تا ئه‌مڕۆش هه‌ر درێژه‌ى هه‌يه. ده‌نگدانه‌وه‌ى ئه‌م به‌ركه‌وتنه ،له‌و تاك ه به‌ڵگ ه و بورهان ه پێشكه‌شكراوه‌دا دژى ڕێژه‌گه‌رايى ده‌گات ه گوێ .به‌پێى ئه‌م به‌ڵگ ه و بورهانه ،ڕێژه‌گه‌رايى هه‌ڵوێست و هه‌ڵوه‌سته‌يه‌كى ناكۆك و پارادۆكسيكاڵ ه و سه‌ره‌نجاميش نادرووسته .چونك ه گـــوزاره‌ى هه‌موو «شتێك ڕێژه‌ييه» خۆى هه‌ڵگرى جۆرێك ل ه ڕه‌هاگه‌رايى و موتڵه‌قگه‌راييه .شه‌يدابوون ب ه "ئه‌نجامى لۆژيكى" و ترس و ڕق ل ه "ناكۆكى و پارادۆكس" ،كۆڵه‌كه‌ى سه‌ره‌كيى ئه‌م به‌ڵگه و بورهانه‌يه... پـــه‌ره‌ســـه‌نـــدنـــى ڕێـــژه‌گـــه‌رايـــى و هـــه‌مـــه‌ڕه‌نـــگـــيـــيـــه‌كـــه‌ى ،ت ـه‌عــبــيــر‌ه لــه پ ـه‌يــوه‌نــديــي ـه‌ك ـه‌ى بــه ق ـه‌يــرانــى سه‌رده‌مه‌كه‌مانه‌وه .هه‌ر به‌م هۆيه‌وه، ڕه‌خنه‌كردنى كۆنكرێتيى ده‌ركه‌وته و ده‌رهاويشته‌‌كانى پرسێكى زه‌روورييه. پره‌نسيپ ه تيۆرييه‌كانى ڕه‌خنه‌كردنێكى له‌م جۆره ،به‌كورتى بريتيين له‌مانه: س ـه‌لــمــانــدنــى ئـــــه‌وه‌ى ك ه )1 ڕێژه‌گه‌رايى وه‌ك تێڕوانينێكى تيۆرى، هــه‌م پ ـه‌تــى و ئه‌بستراكت ه و هـه‌م نامێژووييش )2ڕێژه‌گه‌رايى ب ه ماناى دابــڕان ل ه بيركردنه‌وه‌ى ميتافيزيكى نايه‌ت ،گوزارشتيش ناكات ل ه زاڵبوون به‌سه‌ر ئۆبێكتييزمدا وه‌ك غايه‌ت و ئامانجى ئه‌م جــۆر‌ه بيركردنه‌وه‌ي ه )3 خه‌سڵه‌ت ه سه‌ره‌كييه‌كانى ڕێژه‌گه‌رايى، واتــ ه ئه‌بستراكت و نامێژووييبوون، له‌ناوه‌و‌ه گرێدراون به‌يه‌كتره‌وه .ئه‌زموونى فه‌لسه‌فيى هيگڵ ده‌ريخست ك ه زاڵبوون بـه‌سـه‌ر دژيه‌كيي ه ئه‌بستراكته‌كاندا پێويستى ب ـ ه مێژووييبوونى فيكر و بــيــركــردنـه‌وه‌يـه ،ته‌نيا له‌ڕوانگه‌ى بيركردنه‌وه‌ى مێژووييشه‌وه‌ي ه ك ه ماهيه‌تى درۆزنــانــه‌ى ئ ـه‌م دژيه‌كان ه ئاشكراتر ده‌بێت و تێپه‌ڕين لێيان ده‌بێت ه شتێكى مومكين و ڕه‌خــســاو .پشتگوێخستنى جياكاريي ه كالسيكييه‌كه‌ى نێوان لۆژيك و مــێــژوو ،پێشمه‌رجى ڕه‌خنه‌كردنى ڕێژه‌گه‌رايى و ئۆبێكتيڤيزمه )4.ئه‌مڕۆ ڕێژه‌گه‌رايى ته‌وه‌رى سه‌ره‌كيى كه‌لتورى پۆستمۆدێرنيستى سه‌رده‌مى خۆمانه. ئه‌م كه‌لتور‌ه به‌هۆى به‌رته‌سككردنه‌وه‌ى جياوازى و فره‌ييه‌و‌ه ل ه ڕواڵه‌ت و ڕووكه‌شى په‌يوه‌نديي ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كاندا ،واقيعى به‌جيهانيبوونى ئابورى و ده‌سه‌اڵتى كه‌لتورى به‌رخۆرى به‌سه‌ر جيهاندا و هاوشێوه‌كردنى هه‌موو كۆمه‌ڵگاكان و كه‌لتوره‌كان ده‌شــارێــت ـه‌وه .له‌پاڵ فراوانبوونى بازاڕى جيهانيدا ،جيهانيش، ل ه هه‌موو ڕووكــار و ڕه‌هه‌نده‌كانيه‌وه، تــادێــت بــازاڕيــتــر ده‌بـــێـــت.ب ـه‌هــۆى گۆڕانكاريي ه بونيادييه‌كان و ئه‌وله‌ويه‌تى پانتايى ئاڵوگۆڕ و مه‌سره‌فه‌وه ،ئه‌مڕۆ كه‌لتورى پۆستمۆدێرن يه‌كێك ه ل ه كۆڵه‌ك ه بنه‌ڕه‌تييه‌كانى سيسته‌مى جيهانيى سه‌رمايه‌دارى بۆرۆكراسى ڕێژه‌گه‌رايى، نـــه‌ك جــۆرێــك لــه "ســـه‌رخـــان" يــان "ڕه‌نگدانه‌وه" .له‌به‌ر ڕۆشنايى خاڵه‌كانى سه‌ره‌وه‌دايه ك ه بايه‌خى ڕه‌خنه‌كردنى ڕێژه‌گه‌رايى وه‌ك تێڕوانينێكى تيۆرى ،و ڕۆڵى زه‌رووريى ئه‌م ڕه‌خنه‌كردن ه ل ه هه‌ر هه‌وڵێكدا بۆ تێگه‌يشتن ل ه دۆخى مێژوويى جيهانى هاوچه‌رخ ،ئاشكراده‌بێت.
تــێــنــاپـه‌ڕێــت .ڕێــژه‌گــه‌رايــى هه‌ڵگرى هه‌موو تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ميتافيزيكه: بااڵده‌ستيى چه‌مكه‌كان به‌سه‌ر بابه‌ت ه ڕه‌هــاگ ـه‌رايــى كۆنكرێتييه‌كانياندا، چه‌مكايه‌تى ،پاساودان و پاكانه‌كردن بۆ واقيعى بااڵده‌ست و به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى ل ه قاڵبى بونياد‌ه تيۆرييه‌كاندا ،پاڵپشتيكردن ل ه دژايه‌تيى خود و بابه‌ت(سوبێكت وئۆبێكت) و ئه‌و دژيه‌كيانه‌شى ك ه لێيه‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرن ،پشتگوێخستنى مێژوو وه‌ك پانتايى پێكداچوون و نێوانگريى ئه‌م اليـه‌ن و جه‌مسه‌ر‌ه لێكدابڕاوانه، دواجاريش پشتگيريكردن ل ه خودگه‌رايى سهرچاوه :ئه‌مه به‌شێكه ل ه وتارى: و سوبێكتيڤيزم ك ه خۆى ژێرخانى هه‌موو سوفسطائيان پستمدرن :مالحظاتى درباب فۆرمه ئۆبێكتيڤيسته ميتافيزيكييه‌كانه .نسبى گرايى ،مراد فرهادپور ،عقل افسرده ،چاپ سوم.1389 ،
ذمارة ( )276دوشةممة 2015/12/21
محمود شێرزاد (نوسەرو لێکۆڵەر):
4
گه‌شه‌کردنی زانست ڕۆڵی ئیمان که‌مناکاته‌وه، به‌ڵکو گه‌وهه‌رەکەی ده‌گۆڕێت
سازدانی :ئوسامە ئەنوەر ()٢-١ ئوسامە ئەنوەر :وەك لە ناونیشانی گفتوگۆكەكان هاتووە(ئیمان یا بێ ئیمانی) بەڵگەی ئەوەیە كە شتێك هەیە بە نێوی بێئیمانی و لەم سەردەمەدا ڕوو لە زیادبوونە ،واتە بە جۆرێكی تر ،لەگەڵ گەشەسەندنی زانست و زیاتر ڕۆچوونە نێو دونیای مۆدێرن ،ڕۆڵی ئاین و ئیمان بە گشتی بەرەو الوازبــوون دەچێت ،بە بۆچوونی ئێوە ئاین و ئیمانداری یان ئیمان بــەرەو الوازیــی زیاتر دەچێت؟ یاخود هیچ هۆكارێك هەیە بتوانێ ئیمان ڕزگاربكات و دووبارە بیخاتەوە كێبركێی بێ ئیمانی؟ محمود شێرزاد :بێئیمانی یان که‌سانی بێ ئیمان له‌هه‌موو سه‌رده‌مێکدا هه‌بوون و ده‌مێنن ،به‌اڵم بێئیمانی چییه؟ بێ ئیمان کێیه؟ ئه‌م جۆره بێ ئیمانییه‌ی ل ه کتێبی «ئیمان یان بێ ئیمانی»دا هه‌یه ،بێئیمانی فه‌لسه‌فییه .بێ ئیمانیی ی یانی ئــەوەی ئێمە ئیمان و فه‌لسه‌ف هه‌موو شتێکی تر ب ه گومان و به ئه‌قڵ لێکبدەینه‌و‌ه جا ئەمجار قبوڵی بکەین یان ڕەتی بکەینەوە .دیارە مه‌رج نیی ه تێگه‌یشتنی فەلسەفیش بۆ شته‌کان دروســت و کامڵ بێت ،ک ه زۆرجاریش هه‌ڵه‌یه .چونکە بێئیمانی فەلسەفی لەسەربنەمای ئەقڵی ناکامڵە .هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ه قسه‌ی جیاجیا له‌سه‌ر شته‌کان زۆر ده‌کات .زۆربه‌ی کاته‌کان ئه‌و شته‌ی قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌کــات له‌ناو جه‌نگه‌ڵی وش ه و گریمان ه و تیۆره‌کاندا ونده‌بێت و ئیتر ڕاستییەکەیمان بۆ نادۆزرێته‌وه. ئەقڵی ناکامڵ زیاتر له‌باره‌ی شته‌کانه‌و‌ه گه‌نگه‌شه و قــســه‌‌ده‌کــات تــا ئــه‌وه‌ی ڕابمێنێت .هەمیشە تێگەیشتن و ناسینی فه‌لسه‌فی ده‌روه‌ســتــی ئه‌قڵی ناکامڵ و پێنج هه‌ست ه ناسراوه‌که‌مانه .ئێم ه ب ه ئه‌قڵی ناکامڵ و به‌و پێنج هه‌ست ه ناسراوه ،ته‌نیا ده‌توانین به‌و شتانه‌و‌ه خه‌ریک بین ک ه دیــار و به‌رده‌ستن. بێئیمانیی فەلسەفی زیاتر ڕەتکردنەوەی ئیمانی دینییە ،نەک ناسینی ئیمان و دین .هەر بۆیەش ئه‌م قسه‌یه‌ی داریوشی شایگان زۆر ڕاست ه ک ه ده‌ڵێ فه‌لسه‌فه‌ی خۆرئاوا هه‌وڵده‌دا ئه‌و شت ه بناسێت ک ه خۆی ،خۆی ناساندووه .به‌اڵم فه‌لسه‌فه‌ی خۆرهه‌اڵت ،وات ه فه‌لسه‌فه‌ی هیندستان و ئێرانی قه‌دیم و ژاپۆن و چین هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و شته بناسن ک ه نه‌ناسراوه ،وات ه ناسینی ئه‌و ڕه‌هه‌نده‌ی بوون ک ه نادیار‌ه و ب ه ئه‌قڵی ناکامڵ ده‌رکناکرێ و ب ه پێنج هه‌ست ه ناسراوه‌که‌مان ناتوانین هه‌ستی پێبکه‌ین .بۆی ه سۆهره‌وه‌ردیش ب ه دروستی ده‌ڵێ حیکمه‌تی «مه‌شائی» بۆ تێگه‌یشتن له‌شته‌کان پێویسته ،به‌اڵم ته‌واو نییه ،ئێم ه بۆ تێگه‌یشتنی ته‌واو پێویستمان ب ه حیکمه‌تی شهودی و ئه‌قڵی کامڵ هه‌یه. ئاستێکی تر لە بێئیمانی هەیە کە بێئیمانی «شهودی»یە .لەهەقیقەتدا ئەم ئاستە هه‌م بێئیمانیی ه ڕاسته‌قینه‌که‌ی ه و هه‌م ئیمانداریی ه ڕاسته‌قینه‌که‌شه. بەقەولی مەوالنا لەم ئاستەدا مرۆڤ ئیمانی لە کوفر دەچێ و کوفری شێوەی ئیمان دەدات .ئەم ئاستە لە تێگەیشتن نــەدەروەســتــی دینە و نــەدەروەســتــی زانستە ،خۆی بەهۆی شهودی ناخەکی و تێڕامانەوە ڕاستەوخۆ لە گەوهەرەوە لە شتەکان تێدەگات .ئەگەر ڕێی زانست ڕاســت بێت بــەرەو مەعریفەی شهودی دەچێت .بەهەمان شێوە ئەگەر ڕێی دین ڕاست بێت بە مەعریفەی شهودی دەگات .بۆ نمونە ئێستا فیزیای کوانتۆم و خۆناسی و یۆگا و عیرفان خەریکن دەبن بە یەک و فیزیای کوانتۆم تازە
بەو ڕاستیانە دەگات کە بودا النیکەم ٦٠٠ســـاڵ پێش لەدایکبوونی مەسیح پێی گەیشتووە .له‌هه‌قیقه‌تدا لەم ئاستەدا بێئیمانه‌کانیش ئیماندارن، بــه‌اڵم «بێئیمانی» ئیمانی ئـه‌وانـه، عه‌قاڵنییه‌ت ئیمانی ئـه‌وانـه ،مێشکی کــراو‌ه ئیمانی ئه‌وانه ،له‌ئێستادا ژیان و لەساتدا تازه‌بوونه‌و‌ه ئێمانی ئه‌وانه، ڕاگرتنی بیرکردنەوە و بێدەنگکردنی مێشک ئیمانی ئەوانە ،تێڕامان ئیمانی ئەوانە ،ناسینی ئــەوەی کە نەناسراوە ئیمانی ئەوانە ،ئیمان لەم ئاستەدا بێ سنور و بــێ هەرچەشنە بنەمایەکی نەگۆڕ و داخراوە .یانی بێئیمانیشهودی هیچ بنه‌مایه‌کی «ره‌ها» له‌هیچ بوارێکدا قبوڵ ناکات و باوه‌ڕی پێناهێنێت .له‌م ئەزموونەو‌ە ژیان و بنه‌ماکان زیندوون و به‌رده‌وام ل ه گۆڕاندان ،که‌وات ه ناکرێ «ره‌هــا» بن .دانانی بنه‌مایەکی ڕه‌ها بۆ ژیان و بۆ تێگه‌یشتن ،شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ژیــان و تێگه‌یشتندا ده‌کـــات .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تۆ هه‌وڵده‌ده‌ی ژیان و تێگه‌یشتن له‌ساته‌وه‌ختێکدا ،یان ل ه حاڵه‌تێکدا ڕابگریت ،به‌اڵم ئه‌وان ب ه سروشت و ب ه سرشتی که‌ونییان هه‌میش ه له جوڵ ه و گــۆڕانــدان ،به‌و شێوه‌یه‌ن که هه‌ن، ناوه‌ستن ،هیچ هێزێک نیی ه بتوانێ ڕایان بگرێت ،ه ـه‌ر ک ـه‌س ئ ـه‌و هه‌وڵه بدات ک ه ئیمانداره‌کان ب ـه‌رده‌وام ئه‌و هه‌وڵ ه ده‌ده‌ن ،خۆی ده‌که‌وێت ه ده‌ره‌وه‌ی ژیان و تێگه‌یشتنی هه‌قیقی و زیندووه .ئه‌و که‌سه‌ی هه‌وڵبدا به‌پێی بنه‌مایه‌کی نه‌گۆڕ بژیی ،ده‌بێت ه ته‌رمێک به‌سه‌رشانی ژیانه‌وه .ژیان له‌خۆی و له‌ده‌ورووبه‌ره‌که‌ی قورسده‌کات و بە بێ ئەوەی خۆی ئەوە بزانێت و هەست پێبکات ،بەهەرحاڵ مــردوو هەست بە ژیــان ناکات ،دەبێ زیندوبێتەوە و وەئاگابێتەوە تا ژیان بناسێت .ئه‌گه‌ر مێژووی ئیمانداریی و ئایینه‌کان بخوێنیته‌و‌ه هه‌مووی شه‌ڕ‌ه له‌گه‌ڵ ژیان و سروشت و تێگه‌یشتن، هه‌مووی قورسکردنی ژیان ه ل ه خۆیان و ئه‌وانی تر و ل ه سروشت ،که‌واته بێئیمانی شهودی هه‌ماهه‌نگبونه‌وه‌ی ه له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی سروشتی ژیــان و تێگه‌یشتن ،وات ـ ه بێئیمانی له‌سه‌ر بنه‌مای تێگه‌یشتنی بێ چوارچێوه‌یەکی دیاریکراوی بەرتەسک و داخراو. لەالیەکی تریشەوە بێئیمانییه‌ک هه‌ی ه چوارچێوه‌ی هه‌یه ،ئایدۆلۆژیی هه‌ی ه و...هــتــد .ئــەم جــۆرە بێئیمانییە لەم سەردەمەدا زۆر بەرباڵوە ،بەاڵم ئه‌مه‌یان بێئیمانی نییه ،به‌ڵکو جیاوازیی ئیمان و ش ـه‌ڕی ئێمانێک ه له‌گه‌ڵ ئێمانێکی تردا .بۆ نمون ه ل ه نێوان ئیسالمییه‌ک و کۆمونیستێک یـــان مه‌سیحی و مارکسیستێکدا هیچ جیاوازییه‌کی گه‌وهه‌ریی نییه ،جیاوازی ڕواڵه‌تی هه‌یه. کۆمۆنیستێک خۆی پێ بێئیمانه ،به‌اڵم وا نییه ،ئه‌ویش ئیمانداره ،ته‌نیا ل ه کتێب و پێغه‌مبه‌ردا جیاوازیی ڕواڵه‌تییان هه‌یه. ب ه کورتی هه‌موو که‌سێکی ئایدۆلۆژیی ئیمانداری چوارچێوه‌دار و بــاوه‌ڕی ب ه کۆمه‌ڵێک بنه‌مای ڕه‌هــای وه‌ســتــاو و مردوو هه‌یه ،واتە ئێماندار‌ه و ئیدیعای بێ ئیمانییه‌که‌ی بێهوده و وه‌همه. ئینجا گه‌شه‌کردنی زانست ڕۆڵی ئیمان که‌م ناکاته‌وه ،به‌ڵکو گه‌وهه‌ری ئێمان ده‌گۆڕێت .مەسیحییەت کاڵدەکاتەوە و مارکسیزم یان ناسیونالیزم و قوتابخانە فەلسەفی و سیاسییەکان بەهێزدەبن.
بیرکردنەوە و مەعریفەتیان هەر پێویست نابێ ،سەیری بەسەرهاتی ئەقڵ و گومان و فەلسەفەی ئەقاڵنی بکە لە واڵتانی دینیدا ،چ کارەساتێکیان بەسەرهێنراوە!!
گه‌شه‌کردنی زانست زیاتر ڕۆڵــی دین ک ـه‌مــده‌کــات ـه‌وه ،پـــەردە لــەســەر دین الدەدات ،دین دەخاتە بەر ڕووناکییەوە و لە ئیدیعا و تێگەیشتن و زانیارییەکانی دەکۆڵێتەوە .بۆ نمونە کتێب ه پیرۆزه‌کانی دینه‌کان زۆربـه‌یــان زانیاریی هه‌ڵه‌یان له‌باره‌ی گۆی زه‌وی و مرۆڤ و سروشته‌و‌ه تێدایه ،زانست ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و زانیاریی ه هه‌اڵن ه ببینین .که‌سێک مه‌گه‌ر زۆر ناتێگه‌یشتوو بێت ده‌نا دوای ئه‌وه‌ی بۆی ڕونبۆو‌ه ئه‌م کتێبه‌ی ئه‌و ب ه پیرۆزی ده‌زانێت و ئێمانی پێیه‌تی ،پڕ‌ه ل ه هه‌ڵ ه و زانیاریی نادروست ،ئیتر ئیمانی پێی نامێنێت .لەهەقیقەتدا دین به‌ره‌نگاریی زانستی پێناکرێت ،به‌اڵم زۆری پێده‌چێت تا له‌به‌رامبه‌ر زانستدا بەچۆکدابێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌قاڵنیبوون پرۆسه‌یه‌کی مه‌عریفه‌تی تاکه‌که‌سی و کاتبەرە و ب ه ئاسانی به‌جه‌ماوه‌ری ناکرێت ،به‌اڵم دینیبوون و ئیمانهێنان ب ه دین ئاسانه، پێتی ده‌ده‌ن و تۆش وه‌رده‌گــری و بێ بیرلێکردنه‌و‌ه و خۆماندووکردن به‌جێی دێنیت .دینداربوون بەم شێوەی باسکرا وەک گیرۆدەبوون بەماددەی هۆشبەرە، بە ئاسانی گیرۆدەی دەبی ،بەاڵم زۆر بە دژواری لێی ڕزگاردەبیت .لەهەقیقەتدا دینه‌کان هیچ کامیان توانای ئه‌وه‌یان نیی ه ش ـه‌ڕی زانست بکه‌ن ،ب ـه‌اڵم ک ه تا ئێستا له‌سه‌ر ئاستی جـه‌مــاوه‌ری ماونه‌ته‌وه ،نیشانه‌ی دوو شته ،یه‌که‌م: ئــه‌م ج ـه‌مــاوه‌ران ـ ه پێش ئـــه‌وه‌ی له‌و دین ه تێبگه‌ن وه‌ریانگرتوو‌ه و ئیمانیان پێهێناوه ،به‌ده‌گمه‌ن ڕووده‌دات که‌سێک دوای ئیمانهێنان ب ـ ه دیــن یــان هه‌ر ئایدۆلۆژیایەکی تر ،له‌و دین و ئایدۆلۆژیای ه تــێــبــگــات ،دووه‌م :ئـــه‌و جــه‌مــاوه‌ر‌ه دینییانه‌ی ئێستا ئاگایا ن له‌زانست نیی ه و نازانن ئایا ڕوانگ ه و زانیاری و ئیدیعاکانی دینه‌که‌یان له‌باره‌ی مرۆڤ و سروشت و که‌ونه‌و‌ه ڕاستن یان هه‌ڵه‌ن، ته‌نانه‌ت هه‌ر بیریشی لێناکه‌نه‌وه .کەواتە ئیمانیان بە دینەکەیان بە نەگۆڕی و داخراوی دمێنێتەوە .جا ئەگەر ئەو دینە گومان و پرسیاریش لە باوەڕدارەکانی قــەدەغــەبــکــات ،هــەر زیــاتــر کەسەکان تووشی وەستاویی ئەقڵی دەبن ،ئەقڵ و
ئوسامە ئەنوەر :من لە وەاڵمەكەت ئەوە تێگەیشتم كەوا لە خاڵێكدا بۆ زۆرێك لە ئیمانداران یاخود بە جۆرێكی تر بڵێین شوێنكەوتوانی ئاینە ئاسمانییەكان لەمڕۆدا(زۆرینە) جیاوازییەكی ئەوتۆ نابینن لەنێوان ئایندارێكی شهودی و بێئیمانێكی شهودی بۆ ئەوان هەرچۆنێ بێ لەگەڵ ڕەهاكانی ئەواندا كۆكنین ،كەواتە لە خاڵێكدا ئیمانداری شهودی و بێئیمانی شهودی هاوڕان لەسەر ئیمانبوون بە بوون خالقێك ،یان خودایەك ،ئەگەر وابێت، دەكرێ ئەوكات بڵێین كۆتایی بە ناكۆكی نێوان ئیمان و بێئیمانی دێت؟ دەكرێ ئەوكات بڵیین ناكۆكییەكە دەبێتە نێوان عەقڵكراوەكان ()open minded و ئیماندارەكان(مسوڵمان ،مەسیحی، كۆمونیست ،هەر ئایدیۆلۆژیایەك) ؟ یان بە بۆچوونی تۆ ناكۆكییەكە لە ئێستادا چییە؟ مەحمود شێرزاد :دینداران بە گشتی نەتەنیا لە نێوان دینداریی شهودی و بێ دینی شهودیدا جیاوازی نابینن ،بەڵکو لەبەر ئەوەی ئەزموونیان نەکردووە هیچی لەبارەوە نازانن .ئەوان تەنیا دوو جۆر دەبینن ،یان با بڵێم ئیمانداران زیاتر دوو جەمسەربین پــەروەردەکــراون .تا ئێستا دینداران لەالیەن مامۆستایانی ئاینییەوە تەنیا باسی دوو جەمسەری دین و کوفر ،خواباوەڕی و ناخواباوەڕی، بەهەشت و جەهەننەم ،چاکە و خراپەیان بۆ دەکرێت .ئەوان وا دەزانن تەنیا ئەم دوو جەمسەرە هەیە ،یان دەبێ دیندار بیت یان بێ دیــن ،کەواتە جۆرێکیان کە وەک خۆیان دەپەرستن ئیماندارن و جۆرەکەی تریش کە لەسەر دینی ئەوان نین ،بێئیمانن .ئەم جــۆرە دیندارییە دوو جەمسەربینە لــە چــوارچــیــوەی شەریعەتدا هەیە و دەگونجێ ،بە گوتەی عارفان ئەمەیان ڕواڵەتپەرستییە .دین شەریعەتی هەیە و تەریقەتی هەیە و هەقیقەت و مەعریفەتی هەیە ،یان با بڵێم کەرەستەیەکە دەتوانی بۆ گەیشتن بە هەقیقەت و مەعریفەتیش بەکاری بێنیت، واتە کاکڵی دین وەربگریت و توێکڵی دین وەالنێیت ،بەاڵم زۆرینەی دینداران و پێشەوایانی دینی کاکڵی دینیان وەالناوە و بە توێکڵی دینەوە سەرقاڵن ،هەر لەبەرە ئەوەشە لە شەریعەتدا دەمێننەوە. ئــەوان تاقەتی ئــەوەیــان نییە قووڵتر ببنەوە و تەریقەت بــەرەوە هەقیقەت و مەعریفەت بگرنەبەر ،الیــان قورسە و زۆرجاریش ناوێرن لەوە زیاتر بڕۆن، واتە ئازایەتی ئەوەیان نییە ڕووبەرووی هەقیقەت ببنەوە ،لە بێدینبون دەترسن. ئەم بــوارەیــان لەهەقیقەتدا پێویستی بەئەشقێکی سووتێنەری ناخەکی هەیە بۆ گەڕانەوە بۆ سەرچاوە ،دەبێ خودی درۆیینت بسوتێ تا خودی ڕاستەقینەت دەرکــەوێ ،ئەوەش ڕووداوێکی بە برک و ژانــە و کــاری هــەمــوو کــەس نییە. گەیشتن بەو پێگەیە بە وتاردان و وتار گوێگرتن ،بە نوێژکردن و ڕۆژووگرتن ،بە حەدیس و ئامۆژگاریی لەبەرکردن ،بە قورئان و ئینجیل و تەورات خوێندنەوە، دانانی کتێبخانەیەکی گــەورەی دینی لەماڵەوە و ئەو شتانە دەرکی ناکەیت
گه‌شه‌کردنی زانست زیاتر ڕۆڵی دین که‌مده‌کاته‌وه، پەردە لەسەر دین الدەدات ،دین دەخاتە بەر ڕووناکییەوە و لە ئیدیعا و تێگەیشتن و زانیارییەکانی دەکۆڵێتەوە
پڕۆفا یل (مەحمود شێرزاد): • سێ سـاڵ ل ه ئ هنجوم هنی ئه‌ده‌بیی شاری م ه هاب اد بو وە، • سا ڵی 2002و ه تا 5 200ئه‌ندامی ده‌سته‌ی نووسه‌رانی ڕۆژنامه‌ی «کوردستان» بووە، • سه‌رپه‌رشتاری پاشک ۆی «پرد»ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژن ام ه و پ اشکۆی «کاکێ شان»ی کوردستانی بو نوێ وە، • کتێبی «ئیمان یا بێ ئی مانی» وەرگێڕاوە و ناوه‌ندی غه‌زه‌لن ووس چاپی کرده‌وه، • ل ـ ه بـــواری مه‌عریف هی ناتوندوتیژیی و خۆناس یی که‌ونی و پێکه‌و ه‌ژیانه‌وه ده‌نووسێت، • ئێ ستاش ئه‌ندامی ده ســت ـه‌ی نووسه‌رانی ( کوردستانی نوێ)یە.
و پێی ناگەیت .هەربۆیەش ئەم حاڵەتە لەالیەکەوە پڕۆسەیەکی نــوخــبــەویــی-ڕۆحــی تاکەکەسی قــورســە ،کەشوهەوایەکی زۆر تایبەتی ناخەکی و دەرەکــی گـــەرەکـــە ،کــە هــەمــوو کــەس ئاگاداری ئەوە نییە کە دەبێ و دەتوانێ نوخبەیەکی ڕۆحی بێ و خۆی ئەو توانایەی هەیە ڕاستەوخۆ هەقیقەت ئەزمونبکات ،هەروەها ئەو کەشوهەوا ناخەکیی و دەرەکییەش بۆ هەموو کەس دەستنادا ،یان هەوڵی بۆ نادا .کەواتە ئەو کەسە لە بازنەی دین و ئیمانی ڕووکەشی خۆیدا دەمێنیتەوە. لە الیەکی دیکەشەوە مەال و قەشە و وتارخوێنەکان بەردەوام وا نیشاندەدەن و وا قسەکانیان ڕێکدەخەن کە هەوڵدان بۆ تێگەیشتن و بینین و گەیشتنەوە بە سەرچاوە ئەزلی و ئەبەدییەکەمان الدانە لەشەریعەت و بە کوفر و بێئیمانی هەژماریان کردووە و هەژماریان دەکەن. کەواتە ئیماندارەکان دەترسێندرێن کە لەم بارەوە لێکۆڵینەوەی ناخەکی و دەرەکی نەکەن ،دەنا کافر دەبن .هەربۆیەش دین ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر لە ڕۆحانییەت و لە ڕۆح دوور دەکەوێتەوە .ئێستا ئەزموونی دینی بەتەواوی ئەزموونێکی ڕووکەش و بێ ڕۆحە .دین لەم سەردەمەدا هەموو شتێکە ،بەاڵم هەقیقەت و مەعریفەت نییە .هەربۆیەش دین ئێستا زیاتر ئەم دوو شتەیە :بەشێکی نەریتێکی سواوی کۆمەاڵیەتییە و بە شێوەیەکی مکانیکی دووبـــارە دەبێتەوە .بەشەکەیتریشی ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی هەم ئەکتیڤە و هەم پاسیڤیشە .بەشە چاالکەکەی خاوەنی حزب و ڕێکخستنی جەماوەری و پەیڕەوپڕۆگرام و ئەمیر و مەکتەبی سیاسی و ئەندامپەرلەمان...هتدە و بەشە ناچاالکەکەشی بێ ئەو شتانەیە و دژی ئەم شتانەیە ،بەاڵم پێی وایە دەبێ دەسەاڵتی سیاسی مەشروعییەتی ئەوانی هەبێ و مەشروعییەت لەوان وەربگرێت. جا ئینجا بەهەمان شێوە بێدینی و بێئیمانیی فەلسەفی و بە تایبەتی بێدینی و بێئیمانیی ئایدۆلۆژیش هەمان حیکایەتی ئالی شەریعەتی دینییان هەیە .ئەوانیش ڕووکەشن ،جەماوەریی و چوارچیوەدارن، ڕواڵەتپەرستن ،دوو جەمسەربینن و سیاسی و دەســەاڵتــخــوازن .هەر وەک ئالی شەریعەت ،شهوودی ناخەکی و ڕوحانییەت و هەقیقەت و مەعریفەت بە خورافات دەزانن .ئەوانیش ناوێرن لەم بوارانەدا لێکۆڵینەوە بکەن ،لەبەر ئەوەی ئەقڵی داخراوی جەمسەرنشین بە ئاسانی ناتوانێ بگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاست و بۆ میانڕەیی و بۆ تێڕامانی کراوە ،هەر دەبێ لە جەمسەرێک بێ و سەر بە جەمسەرێک بێت .زۆربەی کاتەکانی بەوەوە سەرقاڵە کە هەقانییەتی خۆی و ناهەقانییەتی ئەوانی تر بسەلمێنێت ،کەواتە زیاتر لەنەزانی خۆی و دژایەتیکردنی ئەوانی تردا قووڵدەبێتەوە ،بۆیە لەم حاڵەتەدا ناتوانێ لە نەزانی خۆی ڕزگاری بێت و لەگەڵ ئەوانی تریش بە پێکەوە ژیان و بە یەکێتی و بەیەکبوون بگات. ئێمانداریی و بێئیمانیی شهودی بەیەکەوەن ،یەک ئەزموونە و لەیەک کەسدا ڕوودەدات .ئەوە نییە کەسێک یەکیان ئەزمونبکات و کەسێکی تریش ئــەوی تریان ئەزمونبکات .هەر کەس یەکیان ئەزمونبکات ،هاوکات ئەوی تریشیان ئەزموندەکات .بۆ نمونە قسەی خەڵکانی ئالی هەقیقەت و مەعریفەت هــەم لــە قسەیەکی دینی دەچــێــت و لەهەمان کاتیش لە قسەیەکی نادینیش دەچێت .لەبەر ئەوەی ئەگەر بە پێوەری شەریعەت و ڕواڵـــەت هەڵیسەنگێنی کوفرە ،ئەگەریش بە پێوەری عیرفان و مەعریفەت هەڵیسەنگێنی ئیمانە .کەواتە کێشەی نێوان ئیمان و بێئیمانی سەرەتا
دەبـــــێ لە ناخی تاکەکان یەکالبێتەوە .دەبێ ئەم دوانە لە ناخی کەسەکاندا پێکبگەنەوە و ببنەوە بــەیــەک .هــەرکــەس دەبــێ هەوڵبدا خۆی لە ناخی خۆیدا لەم دوو جەمسەرییە ڕزگاربکات ،دیندار خۆتی و لە ناخی خۆتدایە ،بێ دین خۆتی و لەناخی خۆتدا .هەر بۆیەش ئەگەر مرۆڤ لە ناخی خۆیدا لەم دوانە دەربازنەبێ و پێکیان نەگەیەنێت ،کارەساتە .لەبەر ئەوەی یەکێکیان فڕێدەداتە دەرەوەی خۆی و بەکەسانی ترییەوەی دەلکێنێ و شەڕی لەگەڵ دەکــات .کاتێ مەوالنا دەڵێ :هەق ،هەق دەبینێت و ناهەق، ناهەق دەبینێت یانی چی؟ یانی ئەو کەسەی بێئیمان بێت ،خەڵکی تر بە بێئیمان دەزانێ ،واتە لە کەسەکانی تردا پێش هەموو شتێک بێ ئیمانییەکەیان دەبێنێت .بەهەمان شێوە ئەگەر خۆی ئیمانداربێت ،هەموو خەڵکی تریش بە ئیماندار دەزانێت و ناتوانێ باوەڕ بەوە بکات کەسێک هەیە بێئیمانە ،هەربۆیەش
ئێستا ئەزموونی دینی بەتەواوی ئەزموونێکی ڕووکەش و بێ ڕۆحە .دین لەم سەردەمەدا هەموو شتێکە ،بەاڵم هەقیقەت و مەعریفەت نییە کەسەیری خەڵکانی تر دەکــات ،پێش هەموو شتێک ئیمانەکەیان دەبینێت. یەکەمیان لەدینداری ئالی شەریعەتن و دوومیان پێیان ناوەتە تەریقەتەوە. کەواتە ئەرکی مرۆڤ لەم بوارەدا و بە تایبەتی لەم سەردەمەدا ئەوەیە ئیمان و بێئیمانیلە ناخی خۆیدا پێک بگەیەنێت و تێیانپەڕێنێت .ناکۆکییەکەش لە ئێستا هەر ئەوەیە ،ڕواڵەتی پەرستی دینی و نادینی بە شێوەیەکی بەرباڵو پەرەیان سەندووە و بە هەموو شێوەیەک دژایەتی یەکتریش دەکەن و بە هەر دووکیشیان دژایەتی هەقیقەت و مەعریفەتی ئەزلی و ئەبەدی دەکــەن ،بەاڵم داهاتوودا وا نامێنێتەوە ،بۆ نمونە فیزیای کوانتۆم خەریکە لە تاقیگەی زانستیدا هەندێ لە شهوداتی ئالی شهود لەهەندێ بوار بسەلمێنێت .ئەمەش دەستکەوتێکی گەورەیە بۆ مــرۆڤ و بۆ ژیــان لەسەر زەوی و دەورووبەری زەوی لە داهاتوودا.