كورد... مەوالیی نوێی سیاسەتی ئیسالمییەكان رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
لەبەر رۆشنایی ئەنجامی كۆبونەوەكانی پێشوو
یەكێتی پێشنیازی دیكە گەاڵڵە دەكات‌و لەگەڵ الیەنەكان كۆدەبێتەوە مەال بەختیار: بۆ هێنانەدی سازانی سیاسیی الیەنەكان ،یەكێتی كۆڵنادات‌و بەردەوام دەبێت سورين لەسەر ئەوەی جارێكی تر لەگەڵ برایانی گۆڕان ،نەچینەوە چوارگۆشەی یەكەمی سیاسەتی سااڵنی رابردوو
كۆبونەوەی پێشووی یەكێتی و گۆڕان لەبارەگای مەكتەبی سیاسیی یەكێتی چاودێر -تایبەت: مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،ئاشكرایدەكات ،كە لەبەر رۆشنایی ئەنجامی كۆبونەوەكانی پێشوی یەكێتی‌و الیەنەكانی دیكەی كوردستان ،خەریكی گەاڵڵەكردنی پێشنیازی دیكەن تاوەكو لە گەڕێكی دیكەی كۆبونەوەكاندا دانوستانی لەسەر بكەن. هەروەك جەختیش لەوەدەكاتەوە ،یەكێتیی لەگەڵ ئەوەیە ،یاسای سەرۆكایەتی هەرێم بەگونجاویی‌و سەركەوتوویی كۆتایی پێبهێنین .بەبێئەوەی سازانی سیاسی تێكبدەین.
ئەم وتانەی مەال بەختیار ،لە میانی كۆبونەوەیەكدا بوو ،كە رۆژی 26ی ئەم مانگە لەگەڵ كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستاندا ئەنجامی داو تێیدا تیشكی خستە سەر گۆڕانگاریی‌و پێشهاتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و ئامادەیی كورد بۆ ئەو گۆڕانكارییانە، لەوبارەیەشەوە ،ئاشكرایكرد ،كە كورد ئامادەكاریی بۆ ئەو پێشهات‌و گۆڕانكارییانە نەكردوە كە بڕیارە لە ناوچەكەدا بێنەپێشەوە ،بۆ ئەمەش ناكۆكیی الیەنە كوردستانییەكانی باشورو رۆژئاواو باكوری وەك بەڵگەی ئەو خۆئامادەنەكردنە هێنایەوە. ناوبراو ،لەبارەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان‌و كێشەی نێوان الیەنە سیاسییەكان ،رایگەیاند،
لەدواهەمین كۆبوونەكانی یەكێتی ،لەگەڵ گۆڕان، پارتی ،كۆمەڵ‌و یەكگرتوو هەموو الیەنەكانی تــر ،چەند پێشنیازێكمان پێشكەش كــردووەو ئەو پێشنیازانەش جێگەی پەسەند بوون ،تەنها چۆنێتی چارەسەركردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان نەبێ ،كە برادەرانی گۆڕان وتیان ،ئەم خاڵە بۆ ئێمە دەستنادات .یەكێتییش لێی گەڕاوە! ئاشكراشیكرد ،وەك یەكێتی لەچەند رۆژێكی ت ــردا ،ســەرلــەنــوێ دەكــەویــنــەوە گفتوگۆ ،یان هەفتەیەكی تر ،بۆ ئەوەی لەبەر رۆشنایی وەاڵمی الیەنەكان ،دیسانەوە ،پێشنیازی خۆمان ئامادە دەكەین ،تا لەگەڵ گــۆڕان‌و پارتی‌و الیەنەكانی
هونەرمەندان ئیدانەی شكاندنى پەیکەرەکانى هەولێر دەکەن
تریش ،بكەوینە گفتوگۆ و بزانین ،ئەو سازانەی ئێستای یەكێتیی ،لەوەدایە كە هاوسەنگییەك المان مەبەستە ،سازانی سیاسی ،جێبەجێ دەبێت .لەنێوان پرنسیپەكانی‌و بەرژەوەندییەكانی لەهەولێر، مــەال بەختیار لــە كــۆبــونــەوەكــەدا ،جەختی لەبەغدادو ناوچەكەدا مسۆگەر دەكات. راشیگەیاند ،ئومێدەوارین لەبارەی بەدیهێنانی لەوەشكردەوە ،كە یەكێتی نە لەگەڵ پارتی دەبێ دژی گۆڕان‌و نە لەگەڵ گۆڕانیش دەبێ دژی پارتی .سازانی نیشتمانی سەركەوتن بەدەستبهێنین‌و وتیشی "یەكێتی سورە ،لەسەر ئەوەی جارێكی كۆڵیش نــادەیــن ،چونكە یەكێتیی وەك چۆن تر لەگەڵ برایانی گۆڕان ،نەچینەوە چوارگۆشەی لەجەنگدا كۆڵی نـــەداوەو نــایــدات ،لەجەنگی ئاشتیشدا كۆڵنادات‌و بەردەوام دەبێت. یەكەمی سیاسەتی سااڵنی رابردوو". لە درێژەی وتارەكەیدا ،مەال بەختیار ،جەختی لەوەش كردەوە ،وەكو یەكێتی ،پرنسیپمان هەیە زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ()4-3-2دا دەخوێننەوە كە دەستبەرداری نابین ،بەرژەوەندیشمان هەیە كە دەستبەرداری نابین‌و زیرەكی سەركردایەتی
ئۆپەراسیۆنەكانی باكور بەرەو كوێ؟
كوردو دەرفەتی سەدە هاوڕێ توانا
هاوژین محێدین 5
6
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار:
واڵتە گەورەكان ناچاردەبن تەواوی توانای سەربازیی‌و ماددی خۆیان بخەنە كار بۆ ئەوەی پشتیوانی ئەو هێزانە بكەن كە لەڕۆژهەاڵتدا رووبەڕووی سەلەفی‌و تیرۆریستەكان دەبنەوە مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی، رایدەگەیەنێت ،یەكێتیی وەك چۆن لەجەنگدا كۆڵی نەداوەو نایدات ،لەجەنگی ئاشتیشدا كۆڵنادات‌و بەردەوامدەبێت‌و لەوبارەیەوە ،ئاماژە بۆ ئەوەدەكات، كە «یەكێتیی لەگەڵ الیەنەكان كۆبوونەوەكانی دەستپێدەكاتەوە»و دووپاتیشدەكاتەوە ،كە «یەكێتیی سورە لەسەر ئەوەی جارێكی تر لەگەڵ برایانی گۆڕان ،نەچینەوە چوارگۆشەی یەكەمی سیاسەتی سااڵنی رابردوو» .لەبارەی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەشەوە ،ناوبراو ئاماژە بەوە دەكات ،كورد تائێستا خۆی بۆ گۆڕانكاریەكانی ناوچەكە ئامادە نەكردووە .هەروەك پێشیوایە ،لەمەودوا جەنگ‌و ملمالنێ سیاسییەكان لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا لەسەر سەرچاوەی گازە. ئەم وتانەی مەال بەختیار پێشنیوەڕۆی ( )2015/12/26لەكۆبونەوەیەكیدا هات لەگەڵ كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستان لەبارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی ،لەبەر گرنگی ناوەرۆكی وتارەكەش «چاودێر» دەقەكەی باڵودەكاتەوە. دەقی تەواوی وتارەكە:
كێشەو ملمالنێكانی سەد ساڵی رابردوو لەسەر نەوت بووە، بەاڵم لەمەودوا جەنگ‌و ملمالنێ سیاسییەكان ،لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،زۆرتر لەسەر سەرچاوەكانی گازە
هەڤااڵن !..خوێندكاران!.. لێپرسراوی خوێندكاران ..لەمەڵبەندی ســلــێــمــانــی ،ســكــرتــاریــەتــی كــۆمــەڵــەی خــوێــنــدكــاران ،لــێــپــرســراوی لــقــەكــان‌و كادرەكانیان.. خۆشحاڵین ئەم بەیانییە ،كە ()12/26 یە ،كۆتایی ساڵە ،ساڵێكی تر لەتەمەنمان تێپەڕی ..بۆ ئێمەو مانان قورسە ،بەاڵم سەربەخۆیی رێكخراوەكان ،وەكو پێویست لەبەرئەوە پێشمەرگە ناچاری بەرگری كە هاوكێشەكان‌و سیاسەتی ستراتیجی بۆ ئێوە ئاساییە .پێشوازی لەساڵێكی نــەكــراوە‌و لــەگــەڵ ئــەوەشــدا هەندێكجار نەرێنی كرابوو .وتەیەكیی شۆڕگێڕیش هەیە ،نێودەوڵەتی لەتەواوی دنیاو بەتایبەتی كە دەڵێت (هەر شۆڕشێك ناچاری بەرگری لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،بەرەو گۆڕانكاری نوێ ،لەخەبات‌و لەڕاپەڕاندنی ئەركەكانمان رێكخراوەكان بەئاراستەی خراپدا براون. دەكەین .ساڵی نوێ پیرۆزبێ لەمرۆڤایەتی. دەمەوێ هەندێك قسەتان بۆ بكەم‌و پاشان نەرێنی بكرێت ،ئەوە بەرگرییەكی نێگەتیڤەو گەورە دەڕوات. لەرابردوودا ،وتەیەكی بەناوبانگ هەبوو، ئومێدەواریشم ئــەو هــەاڵنــەی لەمساڵ‌و پێمخۆشدەبێ ،گوێم لەپرسیارەكانتان بێ ،مانای مردنی شۆڕشەكەیە) .بەحوكمی لەسااڵنی رابردووشدا كردومانە ،دەرسیان چونكە باوەڕموایە گوێگرتن لەپرسیاری ئ ــەوەی هەمیشە لــەبــەرگــری نێگەتیڤدا كــە دەوتـــرا هــەمــوو رێــگــەكــان بــۆ رۆمــا لێوەربگرین‌و هەم لەساڵی نوێی خوێندن ،خوێندكارانی زانــكــۆ و پەیمانگەكان ،بووین .نەمانتوانیوە ستراتیجی بەرگری بۆ دەڕۆن ..رۆمــا گەورەترین ،فراوانترین‌و هــەم لەخەباتی سیاسی‌و لەئەركەكانی بەتایبەتی كادرەكانی كۆمەڵە ،بۆ ئەوەی ستراتیجی هێرش بگۆڕین ،لەسەرەنجامدا بەدەسەاڵتدارترین قەڵەمڕەی جیهان بوو، كۆمەاڵیەتی‌و ژیانی خەڵكدا ،بەكەمترین بزانین لــەو مــاوەیــەدا ،هــەم رێكخستن دەبینین كە بەدرێژایی مێژووی دوو سەد وایــان كردبوو كە رێگەكانی گالیسكە، هەڵە ،ساڵی نوێ بەسەربەرین. چی كــردووەو هەم لقەكان‌و سكرتاریەتی ساڵی رابردوو ،الیەنیكەم ( )35راپەڕین‌و كە لەعەرەبانەكانی جەنگ‌و گواستنەوەی دەكەم، «شاكیۆ» پیرۆزباییش لەهەڤاڵ كۆمەڵەی خوێندكاران ،ئێوەیان چۆن گۆش شۆڕشی چەكداری لەمێژووی نەتەوەكەماندا بازرگانی ،كە هەموو رێگەكانیان بەخشت‌و بە كە لەدوا هەڵبژاردنی كۆلێژی پزیشكیدا ،كــردووەو چ جۆرە پرسیارێكی تازەشیان دامركێندراونەتەوە‌و شكستیانخواردووە .بەرد وا دروستكردبوو ،ئەگەر لەهەرالیەكی نوێنەری خوێندكاران بــوو ،بەبێئەوەی لــەالی ئێوە دروستكردووە .وەاڵمــی كام بــەاڵم ئەمجارەیان لەراپەڕین بــەدواوە ،دونیاوە ئەم كەژاوانە بڕۆشتایە ،دەگەیشتە كۆمەڵەی خوێندكاران هاوپەیمانێتیی لەپرسیارەكانیشیان نەداوەتەوە .بۆ ئێمە بەحوكمی ئـــەوەی گــۆڕانــكــاریــیــەكــان ،رۆما ..لەرابردوو ئەمە بەناوبانگ بوو ،بۆ لــەگــەڵ هیچ لیستێكی تــردا هــەبـێ ،بۆ لەمەكتەبی سیاسی ،گرنگە .دواتر لەسەر پێش راپەڕین لەشۆڕشی نوێوەو لەدوای سیاسەتیش بەكاردەهێنرا ،بەاڵم ئێستا یەكەمینجار توانی لەبەرامبەر نوێنەری دۆخـــی گشتی‌و لــەســەر كـــاری حزبی‌و راپەڕینیش بەحوكمی ئــەوەی بەهۆكاری لەسەر ئاستی هەموو دنیا ،هەموو رێگەكان گۆڕانكاری گەورە لەهاوكێشەكاندا ،لەدوو بەرەو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،بەرەو دەریای چــوار الیەنی خوێندكاریی‌و قوتابیاندا رێكخراوەیی‌و جەماوەری قسە دەكەین. سەركەوتنێكی گەورە بەدەستبهێنێت .دیارە دەوڵەتی داگیركەری كوردستان‌و پاشان سپی ناوەڕاست دێن. ئەم سەركەوتنەش بەهیممەتی كادرەكان‌و ئەمەواتای چییە؟ واتای ئەوەیە كە چەقی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و واڵتانی كەنداو هەڤااڵن!.. نوێنەرەكان‌و لقەكان بــووە ،بەتایبەتی لـــەســـەر دۆخـــــی گــشــتــی لـــەوێـــوە رویدا ،ئاراستەكان گۆڕان .شەڕی عیراق -بەرژەوەندییەكانی دنیا ،بەرژوەندی ئابوری، لەكۆلێجی پزیشكی .ئەم سەركەوتنەش دەستپێدەكەم ،كە ئێستا سەرەڕای ئەوەی ئێران .شەڕی داگیركردنی كوێت .شەڕی ستراتیجی ،بازرگانی ،سیاسی‌و ئەمنییەكانی نیشانەی ئــەوەیــە ،ئــەگــەر كۆمەڵەی هێزی پێشمەرگە قارەمانێتییەكی بێوێنەی سەپاندنی گەمارۆ بەسەر بەدەوڵەتی عیراق‌و جیهان ،لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدایە .ئەمەش خوێندكاران كــاری باشبكات‌و یەكێتیش نواندووە ،سەركەوتنی گەورەی لەخانەقین ،تێكشكاندنی سوپای سەدام لەشەڕی ئێران‌و خاڵێكی ئێجگار گرنگە ،كە دەبێ سەرەنجی سیاسەتی باش لەناو خەڵكدا بسەلمێنێ ،جەلەوالو سەعدیەوە ،هەتا دەگاتە شەنگال لەشەڕی كوێت ،هەموو ئەمانە‌و كۆتایی بدەینێ. كــاتــێــك شــوێــنــێــك لـــەم رۆژه ــەاڵت ــی پەیوەندی باش لەنێوان مەڵبەند‌و لقەكان ،بەدیهێناوە .ســەرەڕای ئــەوەی كە ئێستا جەنگی ســارد لــەدنــیــادا ،رەهەندەكانی لەنێوان كۆمیتەی رێكخستنی خوێندكاران هێزی پێشمەرگە ،شوناسی نەتەوەییمان‌و ســیــاســەت ،ســتــراتــیــجــی ســیــاســەت‌و نــاوەڕاســتــەدا دەبێت بەچەقی سیاسی، لەزانكۆو پەیمانگەكان‌و كۆمەڵەدا هەبێ ،شوناسی سەربەرزیمانەو متمانەی ئەوەی بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكانی ئابوریی‌و ئابوری ،كۆمەاڵیەتی ،كەلتوری ،ئەمنی‌و ئـــەوا دەتــوانــیــن ســەركــەوتــنــی گ ــەورە وەرگــرتــووە ،نەك بەرگری لەكوردستان سیاسی ،تەنانەت فەلسەفەی سیاسیش ئاراستەی راگەیاندنەكانی دنیا ،واتای ئەوەیە بەدەستبهێنین‌و بەپێچەوانەشەوە ،ئەگەر دەكات ،بەڵكو بەدرێژایی مێژوو ،پێشمەرگە لەسەر دنیا گۆڕی .كە هاوكێشەكان گۆڕان ،كە دەب ـێ بڕێك لەكێشەكانی چارەسەر وەكو سااڵنی رابــردوو ،هەمیشە سەرقاڵی گــوشــرابــووە گۆشەیەكی مــــردووەوە ،بۆ كورد هەنگاو بەهەنگاو ،بەشێنەیی لەساڵی بكرێن .كێشە جۆراوجۆرەكانی رابــردوو گــێــژاوی كێشمەكێشەی ئــــەوەی كێ ئەوەی تەنها بتوانێ بەرگری لەنەتەوەكەمان ( )1990بــەدواوە ،باشتر بیر لەپشتیوانی هەمووی بەزیان‌و هەڵەی دەوڵەتە گەورەكان لێپرسراوی كێیەو كێ لەكوێ بـێ‌و كێ بكات .بەدرێژایی مێژوو ،بەحوكمی ئەوەی دەكرایەوە‌و كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆنی عیراق تەواو بووە .كۆڵۆنیاڵیزمی جیهانی ،هی بڕیاری كێ جێبەجێبكات .بێگومان زەرەری پشتیوانی نەبوو ،بەحوكمی ئەوەی پیالنی كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆنی كوردستان‌و كۆن‌و نوێ ،تێگەیشتوون ئەوەی كردوویانە خۆی دەگەیەنێت .ئەو جۆرە سیاسەتەی هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی لەدژی هەبوو ،داوەتــكــردنــی جەنابی مــام جــەالل‌و كاك لەسایكس پیكۆوە تائێستا ،هەڵەی گەورە كــە عەقڵی تەسك لەژیانی حزبایەتی بەحوكمی ئەوەی هیچ جۆرە هاوكارییەك مەسعود ،لەسەر ئاستی سەرۆكەكانی دنیا ،گەورە ،هەڵەی ستراكچەری سیاسی گەورە سەپاندویەتی بەسەر رێكخراوەكان‌و رەچاوی بــەچــەكــی ســـوك‌و قــورســیــش نــەدەكــرا ،وردە وردە دەستیپێكردو ئیتر تێگەیشتین ،بــووەو كردوویانە .بۆیە ئێستا دەبینین
هــەمــوو دەوڵــەتــەكــانــی وەك فەرەنسا، بەریتانیا‌و روسیا ،كە كاتی خۆی بەنهێنی رێككەوتننامەی (سایكس پێكۆ)1916-یان ئیمزا كردووە ،ئێستا ئەم دەوڵەتانە خۆیان بەجۆرێكی تر بیر لەسیاسەتی خۆیان دەكەنەوە .بەریتانیا بیر لەوە دەكاتەوە كە چی بكات لەرۆژهەاڵتی نــاوەڕاســت، شــوێــن پێی خــۆی بــكــاتــەوە ،تەنانەت لەبەشەكانی كوردستانیشدا ،سیاسەتی جــۆراوجــۆری پۆزەتیڤ بەكاردەهێنێت. فەرەنساش بەهەمانشێوە .فەرەنسا ئێستا پشتیوانی كــوردە ،پشتیوانی رۆژئاڤای كوردستانە ،تەنانەت فشارێكی زۆریــان لەیەكێتی ئۆروپا لەسەر توركیا كرد، كە دەبێ گفتوگۆ لەگەڵ پەكەكە بكات‌و بەڵكو بەقسەی توركیاشیان نەكرد ،كە ئەندامی پەیمانی ناتۆیە ،كە توركیا، شەڕ لــەدژی داعش ببەستێتەوە ،بەشەڕ دژی پەكەكەو پەیەدەش .ئەمەش زۆر زۆر گرنگە ،لەسیاسەتی ناتۆ ،كە گەورەترین هاوپەیمانی سەربازیی سەر زەوییە ،كە ئێستا كاریگەری چارەنوسسازیشی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و لەدابەشكردنی بەرهەمێهنراوی ئابوری سەر زەمینیشدا هەیە .ناتۆ بەقسەی ئەندامێكی ناتۆ ناكات، كە دژی كورد شەڕ بكات. ئەمە ،كە خەڵك بــەڕاگــوزەر سەیری دەكات‌و ناچێتە بنج‌وبنەوانییەوە ..چونكە بنج‌وبنەوانی بەقسە نەكردنی توركیا، ئێجگار گرنگە لـــەڕووی ستراتیجیەوە، لـــــەڕووی رەه ــەن ــدەك ــان ــی ئــایــیــنــدەی ئاڵوگۆڕەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت، سەبارەت بە بەرژەوەندییەكانی كوردیش، هاوشانی بەرژەوەندییەكانی حكومەتەكان، هاوشانی بەرژەوەندییەكانی گەالنی تر.
«« «
چاودێر:
هەڤااڵن!.. ئــەم قسە گشتیانە ،دەهێنمەوە بۆ ئــەوەی كە بڵێم :دوو دیــاردەی گــەورە، ئێستا لەدنیادا ،لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و لەدەریای سپی ناوەڕاست ،كاریگەرییەكی، چــارەنــوســســازیــیــەكــی ئێجگار گـــەورەو گرنگن .یەكێكیان شەڕ دژی داعش‌و هێزە سەلەفییەكانە .ئەمەش بۆ ئەوەی یەكەم، ئاسایشی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاسـت‌و ناوچە نەوتییەكان‌و هەموو ئــەو ناوچانەی كە چەكی ئەتۆمیان هەیە ،یان بەنیازن چەكی ئەتۆمی دروست بكەن ،هەموو ئەم ناوچانە دەبێ پارێزراوبێ ،چونكە چەكی ئەتۆمی لەواڵتێكی وەكو پاكستان ،بۆ نمونە ،ئەگەر تیرۆریستەكان كە لەوێن ( 200تا )250هەزار قاعیدەو تاڵیبان لەئەفغانستان‌و پاكستان هــەیــە ،ئــەگــەر جارێكی تــر سەركەوتن بەدەستبهێنن‌و كابوڵ بگرنەوە ،نەخێر هەڕەشە لەئیسالم ئاباد بكەن ،كە (50 بۆ60كم) قاعیدەكانی وەزیرستانی پاكستان دوورن لەئیسالم ئاباد ..ئەگەربێت‌و ئەو هێزانە ئەو مەترسییانە پەیدا بكەن‌و بتوانن كە ئیسالم ئاباد بگرن ،كە چەكی ئەتۆمی پاكستان لەوێیە ،ئەمە واتــای چییە؟ واتە گەورەترین مەترسی دەكەوێتە سەر ئاسایشی دنیا ،لەسەر رۆژهەاڵت ،رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە( ..رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە بۆ ئاگاداریتان لەئەفغانستانەوە هەتا جەزائیر دەگرێتەوە). (رۆژهەاڵتی دوور ،رۆژهەاڵتی نزیك.. رۆژهەاڵتی دوور لەئەفغانستانەوە ،هەتا جەزائیر دەگرێتەوە ،رۆژهەاڵتی نزیكیش، واڵتــانــی رۆژهــەاڵتــی خــۆمــانــە ،كــە لەم دەوروبــــەرەی خــۆمــانــەوە ،هەتا دەگاتە واڵتانی رۆخــی دەریــای سپی ناوەڕاست دەگرێتەوە). ئەمەش یەكێك لەمەترسییەكانە ،كە رۆژئاوا و یەكێتی ئۆروپا‌و ناتۆ ،نایانەوێت بەهیچ شێوەیەك ئەو مەترسییەی لەسەر ئاسایشی جیهانی كە عاقیدە ،تاڵیبان، داعش‌و جەبهەی نوسرە دروستیان كردووە، ئەم مەترسییە بگاتە رادەیــەك ،بەرگری خەڵك‌و پشتیوانی بەرگری خەڵك الواز ببێ‌‌و سەرەنجام ،داعشەكان ،قاعیدەكان یان تاڵیبانەكان ،لەئەفغانستان‌و ناوچەكانی تر سەركەوتنی ستراتیجی بەدەستبهێنن. وەكو ئەو سەركەوتنە ستراتیجییەی كە لەكۆتایی هەشتاكاندا بەسەر یەكێتیی سۆڤییەت‌و حكومەتی كابولی ئەوكاتی كۆماری میللی بەدەستیانهێنا. خاڵی دووەمیش ئەوەیە ،كە ئەو هێزە تیرۆریستیانە ،هەر لەئێستاداو بەبێ ئەوەی ئەو چەكە ئەتۆمییانەیان دەستكەوتبێت، ئــاســایــشــی نــێــودەوڵــەتــیــان خستۆتە مەترسییەوەو كارە خۆكوژییەكانی ماوەی رابــردوو لەپاریس ،لە لەندەن ،لەمەدرید لەسااڵنی رابــردوودا‌و پێشتریش لەئەمریكا كرا‌و لەزۆر شوێنی تریش كاری تەقینەوە دەكــرێ ،ئەمە هەمووی مەترسییەكانی لەسەریان زۆر زۆر قەبە كـــردووە ،كە سەرەنجام ئەوان ناچاردەبن تەواوی داو و دەزگاكانی موخابەراتیان ،توانای سەربازیی، هێزی ئاسمانی‌و لۆجیستی‌و ماددی خۆیان بخەنە كار بۆ ئەوەی پشتیوانی ئەو هێزانە بكەن ،كە لەڕۆژهەاڵتدا رووبەڕووی سەلەفی‌و تیرۆریستەكان دەبــنــەوە‌و سەركەوتن بەدەستبهێنن.
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
مەال بەختیار:
لەڕۆژئاواى كوردستان بۆیەكەمینجار جگە لەیەكێتیی نیشتمانیی كوردستان هیچ دەوڵەتێك‌و هیچ الیەك پشتیوانی نەدەكردن
دەوڵەتە گەورەكان ئەگەر نەتوانن لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی دیموكراسی ناوچەكە رێكبكەون ،ئەوا لەسەر چۆنێتی دابەشكردنی كێكی بەرژەوەندیان رێكدەكەون ،ئەوان بەرژەوەندی خۆیان زیاتر لەبەرژەوەندی گەالنی وەكو كورد لەبەرچاو دەگرن هاتنە سەركارو ئەوانیش شكستیانخوارد. لەسوریاش نەیانتوانی سەربكەون‌و ئەوەتا بـــوون بــەهــۆی ئــــەوەی بۆیەكەمینجار لەمێژووی خۆیدا ،ئیخوانەكان خەباتی چەكداریان راگەیاند .كە ئەمەش پێچەوانەی ستراتیجی خەباتی مەدەنی ئــەوان بووە، بەدرێژایی مێژوو .تەنانەت كە لەمیسریش شكستیانخوارد ،ئێستا خەباتی چەكداری بەدوو جۆر دەكــەن ،جۆرێكیان تەقینەوە لەناو شارەكاندا دەكــەن‌و جۆرێكیشیان لەسینا هانی ئەوانە دەدەن كە شەڕ دەكەن‌و لەگەاڵ حەماسیشدا جۆرێك لەهاوپەیمانێتی دەستوەشاندنیان هەیە .لیبیا هەرەسی هێنا‌وەو دەوڵــەت بوونی نەما .ئێستا بۆ هەفتەیەك دەچ ێ ئومێدێك دروستبووە، كە ئۆپۆزسیۆنی باشی ئەو واڵتە بتوانێت رێككەوتن بكات .كە دەزانــن ئێستا ئەو ئۆپۆزسیۆنەش ناتوان ێ رۆڵی خۆی ببینێ، ئیتاڵیاو ئەوروپا بڕیاریانداوە هێز بنێرن بۆ لیبیا ،بۆ ئەوەی ئەم رێككەوتنەی كە پێكیانهێناوە ،بەڵكو بتوان ێ لەسەر پێی خۆی رابوەستێ .ئەوەش یەمەن ،كە رۆژانە دەیبینین بووە بەمەیدانی تەراتێنی دەوڵەتە گەورەكان ،دەوڵەتانی كەنداو و دەوڵەتی ئێران‌و كێشەكانیشی دیارە. ســوریــاش ،هێشتا ئــاســۆی چــارەســەر دیـــار نییەو بــوەتــە چــەقــی كێشەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست .بۆیە ئەگەر سوریا كێشەكانی چارەسەر بكرێ‌‌و رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی ،هەرێمایەتی‌و كەنداوی لەسەر بكرێ ،بێگومان چارەسەری واڵتەكانی تر ئاسانتر دەبێ .بەاڵم تا سوریا ،بەم چەقی وروژاوەی هەموو كێشەكانی ناوچەكەبێ، ئاسان نییە ،واڵتەكانی تریش بتوانن، كێشەكانیان چارەسەر بكەن. ئەمە رووكــارێــكــی رووداوەكـــانـــە ،كە خستمەڕوو .لــەســەر مەسەلەی داعــش، ئاسایشی جیهان‌و گرنگی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت .بــەاڵم لەژێر دەریـــاوە ،لەناو داوودەزگا گەورەو دەوڵەتەكان‌و پسپۆڕەكان‌و كۆمپانیا گەورەكانی دنیا ،كێشەی بنەڕەتی لەسەر چییە؟ خوێندكاران!.. سەد ساڵی رابردوو ،لەسایكس پیكۆوە، هەتا ئەوەی كە ناویاننا بەهاری عەرەبی، بەاڵم پایزی عەرەبیش دەرنەچوو ،دۆخێكی خراپ هاتە پێشەوە ،ئەو سەد ساڵە ،واتا سەدەیەك جەنگ ،لەهاوكێشەو ملمالنێ سیاسییەكان ،لەسەر نــەوت بــووە .بەاڵم
لەمەودوا جەنگ‌و ملمالن ێ سیاسییەكان، لــەڕۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت ،زۆرت ــر لەسەر ســەرچــاوەكــانــی گ ــازە .ئێستا ئاسایشی یەكێتیی ئۆرۆپا ،لەنێوان روسیاو ئۆروپا، ئــۆروپــای رۆژهـــەاڵت‌و ئــۆروپــای رۆژئـــاوا، لــەنــێــوان تــوركــیــاو واڵتــانــی رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست ،بەئیسرائیلیشەوە ،كوردستانیش كەوتۆتە ناو ئەو جوغزە ،ئێستا ستراتیج لەالی واڵتان ئەوەیە ،چۆن گازی ئەو واڵتانە دابین دەكــرێ! چۆن دابەشدەكرێ! چۆن بەنزیكترین ،رێگە دەگەیەندرێتە ئۆروپا‌و بەهەرزانترین نرخ دەفرۆشرێ .ئەمە كێشەی گــەورەیــەو دە ساڵە ئــەم كێشمەكێشەیە دەستیپێكردووە .بەتایبەتی دوای ئەوەی دەزگای بااڵی جیۆلۆجی ئەمریكی ،لەدەریای سپی نــاوەڕاســت ئــەوەیــان دۆزیــیــەوە ،كە ( )122ترلیۆن مەتری چوارگۆشە ،گاز لەژێر دەریاكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەیە. واتا ،لەیۆنان‌و قوبرسەوە ،هەتا دەگاتە الی میسر ،ئەم گازە دۆزراوەتەوەو ئەمەش بووە بەمایەی ئەوەی س ێ دەوڵەتی گەورە ،لەسەر ئەم گازە ،بۆتە كێشەی گەورە لەنێوانیاندا. میسر ،قوبرس‌و یۆنان بەیەكەوە .توركیاش لەبەرامبەریاندا .ئیسرائیلیش لەبەرامبەر لوبنان ،لەبەرامبەر قوبرس هەمان كێشەی هەیە .دە ساڵە ئەم دەوڵەتانە دەیانەو ێ ئەم گازە هەڵگۆزن .نە ئەم دەوڵەت دەهێڵێت‌و نە ئــەو دەوڵــەت دەهێڵێت‌و نە دەوڵەتە گەورەكانیش بەرژەوەندیانە ئەم دەوڵەتانەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،تەحەكوم لەچۆنێتی دەرهێنانی گــاز ،دۆزیــنــەوەی رێگەكانی گواستنەوەی گازو ساغكردنەوەی بازاڕی گازی دەرهێنراو هەبێ .هیچی ئەمانە نییە. لەساڵی ()2004ەوە ،رێككەوتن لەنێوان میسرو یۆنان‌و قوبرس كــراوە ،بەناوبانگە بەناوی (رێككەوتنی قاهیرە))2014( ، دیسانەوە رێككەوتنێكی تر كراوە ،بەناوبانگە بەرێككەوتننامەی (نیقۆسیا) ،هەروەها رێككەوتنێكی تر ،لەمساڵدا ( )2015كراوە، لەنێوان یۆنان‌و قوبرس‌و قاهیرە ،كە دیسان بەرێككەوتننامەی قاهیرە بەناوبانگە ،كە هەموو ئەم رێككەوتنانە ،بەنهێنی لەسەر ئەوە كراوە ،نەتوركیا بتوان ێ بەئارەزووی خۆی لەدەریای سپی ناوەڕاست ،بەتایبەتی لەبەرامبەر یۆنان‌و لەبەرامبەر قوبرسدا، (قوبرسی توركنشین‌و قوبرسی یۆناننشین) هەیە ،گاز دەربهێنێت‌و نە یۆنان‌و قوبرس، بەپێی ئــەو رێككەوتنەی لــەگــەڵ میسر هەیانە بتوانن گاز دەربهێنن‌و ئیسرائیلیش لــەم نــێــوانــەدا ،دووچـــاری گــوشــاری زۆر
بــووە ،بۆیە ئیسرائیل لەالیەكی تــرەوە، لەگەڵ قوبرس‌و لەالیەكی تریشەوە لەگەڵ لوبنان ،لەسەر چۆنێتی دەرهێنانی گازی دەریـــای سپی ن ــاوەڕاس ــت ،كێشەیەكی ئێجگار گەورەیان هەیە .لەسەر ئەم كێشە گــەورەیــەش ،ئێستا ئیسرائیل ،میسر، یۆنان ،توركیا ،بەهێزترین ،هێزی دەریایی خۆیان دروستكردووە .كە بەپێی پسپۆرە سەربازییەكان ،بەهێزترین هێزی دەریایی لەمیسرە .دووەم لەتوركیایەو سێهەمیش لەئیسرائیلە‌و چوارەمیش لەقوبرس‌و یۆنانە. هەموو ئەمانەش ئامادەكراون ،بۆ ئەوەی كە كامیان دەتوانن ،دەست بەسەر زۆرترین چاڵی گازی ژێر دەریایی بگرن ،یان بەهۆی دەوڵەتە گەورەكانەوە ،بتوانن ئەمە مسۆگەر بكەن .لەسەر ئەم باسە قسەم ئەوەیە ،كە: جەنگی یەكەم لەسەر نەوت بەدابەشكردنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كۆتایی پێهات .كە شەڕیش كۆتایی پێهات ،نەتەوەی كورد بــوو بەقوربانی سازشی ســات‌و ســەودای جەنگی یەكەمی جیهان .كوردستان داگیرو دابەشكرا .هیچ مافێك بەهیچ بەشێكی كوردستان نــەدرا .ویالیەتی موسڵیشمان لێسەندرایەوە .رێككەوتننامەی سیڤەریشمان هەڵوەشێندرایەوە .رێككەوتننامەی لۆزان كە ( )1923كرا ،ئەویشییان جێبەج ێ نەكردو سەرەنجام ،راپەڕینەكانی شێخ مەحمود دامركێندرایەوە .راپەڕینەكانی ئاگری داغ‌و ئارارات‌و شێخ سەعیدی پیران‌و هەموو ئەو قارەمانانە تەواو بوو .هەتا جەنگی دووەمیش، راپەڕینەكانی بارزانییەكان ،راپەڕینەكانی كۆماری مەهاباد ،دامركێندرانەوە .كە دەوڵەتە گەورەكانیش پشتیوانی دامركاندنەوەیان كرد .كورد تیاچوو .هەتا شۆڕشی ئەیلولیش كرا ،كورد یەك دۆستی ستراتیجی لەسەر ئاستی دنیا نەبوو .چونكە هەموو دەوڵەتە گەورەكان ،لەسیستەمی جەنگی سارددا، هاوسەنگی بەرژەوەندی خۆیان پاراستبوو، نەیاندەهێشت ،ئاسایشی ئەو هاوسەنگییە، لەڕووی نەوتەوە ،لەڕووی گازەوە ،لەڕووی دەریـــاوە ،لــەڕووی سیاسەتەوە ،لــەڕووی ئاسایش‌و هیچ بارێكی تــرەوە ،بكەوێتە مەترسییەوە .ئێستا ئەو سەد ساڵە تەواو بوو. كــورد ،تــااڵوی خــۆی چەشت .ئەنفال، كیمیاباران ،دامركاندنەوەی شۆڕشەكان، پیالنگێڕان دژی كــورد سەپێنراو كۆتایی پێهات .لەسەرەتای قسەكانیشمدا وتم: هاوكێشەكان گــۆڕاون .ئەم هاوكێشانەش كــە گـــــۆڕاون ،نــەتــەوەكــەمــان لــێــرەوە
ئامادەبووان!.. هەمیشە لەسیاسەتدا ،جێگەی داخــە، لەناو واڵتــانــی وەكــو ئێمەدا ،كە رێسای یاسایی ،سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی گۆڕانكارییەكان نەچەسپیون‌و رووداوەكــان كە روو دەدەن، لەنەبوونی ئەو رێسایانەی كە لەئۆرۆپادا هــەیــە ،ســیــســتــەم‌و دەســـتـــورو هــەمــوو پرنسیپەكانی تــر ،كە بۆ س ێ ســەد ساڵ دەچێت بەرە بەرە چەسپیوە ،هەمیشە لەم واڵتانەی وەكو ئێمەدا ،چاوەڕواننەكراوەكانی سیاسەت ،زیاترە لەپێشبینییەكانی ،ئەمەش مەترسییەكی گەورەیە. ســــەرەڕای ئــەم الیــەنــە گــەشــانــەی كە رونمكردەوە ،دەب ێ هەمیشە وەكو جەنگزەدە‌و پیالنزەدە وابین (جەنگزەدە ئەوەیە لەجەنگدا پێوەی دراوەو پیالنزەدەش ،ئەو مییلەت‌و هێزانەیە ،كە لەناو جەنگەكاندا پیالنیان لــەدژ گــێــڕدراوەو پێوەیان داون) .كــورد هــەم جەنگزەدەین‌و هــەم پیالنزەدەشین، لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .دەوڵەتە گەورەكان ئەگەر نەتوانن لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی دیموكراسی ناوچەكە رێكبكەون ،ئەوا لەسەر چۆنێتی دابەشكردنی كێكی بەرژەوەندیان لەناوچەكە ،بەگاز ،بەنەوت ،بەجوگرافیاو بەدەریاو وشكانی‌و ئاسمانەوە ،رێكدەكەون.
ئامادەبووان!.. ئێستا ..هیچ بیرمەندێك لەدنیادا ئەو بناغە سیاسییە ناگۆڕێت ،نەگۆڕاوەو نایسەلمێنێت گۆڕابێ ،كە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی دەوڵــەتــان ،زاڵــن بەسەر پرنسیپەكانداو كـــوردیـــش ،ئ ــەگ ــەر لـــەم زاڵــبــوونــەی بەرژەوەندییەكان ،بەسەر پرنسیپەكاندا، زاڵــبــوونــەی بــەرژەوەنــدیــیــەكــان بەسەر یاساكاندا ،زاڵبونەی چۆنێتی رێككەوتنی دەوڵەتەكان بۆ بەرژەوەندییەكانیان لەسەر هەموو ئەو بەڵێنانەی بەكوردیان داوە، لەكاتێكدا كە ناب ێ قسەكانی چەرچڵمان لەبیر بچێت ،كە ئەویش یەكێك لەگەورەترین سیاسەتمەدارەكانی دنــیــابــوو ،دەڵێت «لەسیاسەتدا ،بەرژەوەندی هەمیشەیی هەیە، دۆستایەتی هەمیشەی نییە» .كە وابێ، كورد سیاسەتمان باشكردووە ،پێشمەرگەمان قارەمانە‌و داعشمان هەتا رادەیەك لەناوچە كێشەلەسەرەكان تێكشكاندووەو مەترسی لەسەر هەولێرو سلێمانی نەماوە .لەسەر كەركوك ،خانەقین كەمبۆتەوە‌و شەنگالیش رزگار كراوە .بەاڵم دەمێنێتەوە سەر ئەوەی ئایا ،گەلەكەمان لەناو ئــەوەی ئەگەر، ئەگەری بەرژەوەندییەكان زاڵبوونەوە ،بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی ،ئایا گەلەكەمان شوێنێك بۆخۆمان لەناو ئــەو پرۆسەی دابەشكردنەی بەرژەوەندییانە دەدۆزینەوە، یــان نــادۆزیــنــەوە؟ دیقەت بــدەن ،ئەمەیە پرسیارەكە .ئەگەر ئێمەی سەركردایەتی كورد ،حكومەتی هەرێم لەباشور ،بتوانین لەناو چۆنێتی دابەشكردنی بەرژەوەندییەكان، هاوكات بۆ چۆنێتی پشتیوانی سیاسیش، شوێنێك بۆ خۆمان بدۆزینەوە‌و دڵنیایی سیاسی بەكۆمپانیاكان ،بەدەوڵەتەكان‌و بــەدەوڵــەتــانــی هەرێمایەتی بــدەیــن ،كە كوردستان‌و لەكوردستانیشدا كە باشترین كوالێتی گاز هەیەو نەوت زۆرە .كوردیش نەتەوەیەكە‌و ئامادەین بەشێكبین لەئاسایشی ئابوری جیهانی ،لەئاسایشی سیاسەتی جیهانی ،لەئاسایشی كۆمەاڵیەتی‌و ئاسایشی دیپلۆماسی جیهان‌و ئەگەر توركیا ،ئەگەر ئێران ،ئەگەر سوریای دوارۆژ ،ئەگەر عیراق‌و واڵتانی تری دنیا ،تێگەیشتن كە كوردیش لەناو ئەو بگرەو بەردەیەدا ،پێگەیەكین‌و ئەم پێگەیەش بۆ بۆرییەكانی گاز ،بۆ بۆرییەكانی نەوت ،بۆ ئەمن‌و ئاسایش گرنگە‌و شوێنی هەیە ،شوێنێكی گونجاو بەب ێ ئەوەی ببینە مایەی سەرئێشە بۆ هیچ كۆمپانیایەك‌و بۆ هیچ بازاڕێك ،دڵنیابن ئەگەر بتوانین، ئەمە گرەنتی بكەین ،واتا گرەنتی شوێنی خۆمان لەبازاڕ ،لەبانكەكان ،لەكۆمپانیاكانی جیهان ،لەناردنی گاز بۆ واڵتانی جیهان، شوێنی خۆمان بدۆزینەوە ،بەدڵنیاییەوە ئایندەی روداوەكـــان باشتر لەقازانجمان دەبــێ‌‌و بەپێچەوانەشەوە ،ئەگەر بەتەنها بەڕۆمانسیەتی سیاسی‌و بەقارەمانێتی پێشمەرگە ،لێمانداو كوشتمان ،ئەگەر تەنهاو تەنها لەسەر شەڕو قارەمانێتی ستراتیژمان هەڵچنین ،هەڵەیەكی كوشندەیە .ئەمە بەتەنها لۆژیكی سیاسەتی ئەی رەقیبە.. ئەی رەقیب ماوە قەومی كورد زمان ،كە ئەمە راستە ،بەاڵم چی زیاتر لەوەی هەیە، بەدیهێناوە..
«« «
«« «
ئــــەوان ،بــۆیــان دەركــــەوتــــووە ،لــەم پشتیوانیكردنە ،حكومەتەكانی ناوچەكە، كــە لــەســەد ســاڵــی رابـــــردوودا ،بــەنــاوی ناسیونالیستی عەرەبی ،نیشتمانپەروەری عەرەبی ،جار جاریش الفی دیموكراسی عــەرەبــیــان لــێــدەدا ،هــەمــوویــان شكستی هێناوە .واتە چوار پرۆژە لەمێژوودا شكستی هێناوە ،پرۆژەی كۆلۆنیالیستی ،یەك .دوو كۆلۆنیالیستەكان سیستەمی پاشایەتیان دروستكرد ،واتا كردیان بەئەلتەرناتیڤی دەستەبەری خۆیان ،رژێمە پاشایەتییەكان لەدوای جەنگی یەكەم ،پاشایەتییەكانیش شكستیان هێناو هەموو ئەو حكومەتانەشی پرۆژەی سێهەمی ناسیونالیزمی نیشتمان‌و بەناو دیموكراسییەوە ئەو سیستەمانەی دروستیان كرد ،ئەوانیش شكستیان هێناو هەموو ئۆپۆزسیۆنی ناوچەكە ،حزبەكانی ناوچەكە ،بەناوی دیموكراتی‌و كۆمۆنیست‌و چەپەوە ،هەموو ئەمانەش لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،شكستیان هێنا .واتــا چوار پــرۆژەی ستراتیجی هەبون ،هەریەكەیان ئەلتەرناتیڤی ئەویتر بوو ،هەموویان شكستی هێناوە .ئێستا كۆڵۆنیالیزم ،یا كۆمپانیا گەورەكانی دنیا ،لەبەردەم تابلۆیەكی سریالی سیستەمەكان‌و ئۆپۆزسیۆن‌و پەیوەندی كۆمەاڵیەتی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدان. سیستەم ،دەوڵەت بەدەوڵەت ،یان دەڕوخێ، یان بەرگری پێناكرێت .حكومەتی پاشایەتی دووچـــاری گیروگازێكی گــەورە هاتووە، چونكە خەڵك هەتادێت هۆشیاری پەیدا دەكات ،هەتا دێت رەتكردنەوەی عەقڵیەتی پاشایەتی وەكــو سعودیەو هاوشێوەكانی بەهێز دەبێت .لەسعودیە هێشتا ژن بۆی نییە ئۆتۆمبێل لێبخورێت .ئەم عەقڵیەتە لەكوێ‌‌و گلۆبالیزاسیۆن لەكوێ! ئەم گۆڕانكاریانەی كە لەدنیادا هەیە لەكوێ .كە دێنە سەر دەوڵەتەكانی تریش ،هەر بەهەمانشێوەیەو دەوڵەتەكانی ناسیونالیستی ،كە دواهەمین سەنگەری ناسیونالیستی عەرەبی ،سەنگەری بەشار ئەسەدە .كە خۆتان دەزانن ،بەتاوانی گەورە گەورە هەتا ئێسا خۆی پاراستووە ،نەك بەلۆژیكی رازیكردن‌و خزمەتكردنی خەڵك‌و چارەسەركردنی كێشەكان .ئۆپۆزسیۆنەكانی واڵتانی عەرەبیش ،هەموویان شكستیان خــــوارد ،حــزبــە شیوعییەكان زۆریـــان لەنەخشەی سیاسیدا ناویان نەماوە .حزبی تودەی ئێران ،ناویان نەما .شیوعی میسری، شیوعی سوری ،شیوعی ئوردنی ناوی نەما. بزوتنەوەیەكی چەپ‌و دیموكراسی لەسعودیە هەبوو ،هەر تەواو بوو .حزبی شیوعی توركیا كاریگەری لەسەر هاوكێشەكان‌و مەیدانەكەش نەماوە .كەواتە هەموو پرۆژەكان شكستیان هێناوە .الیەنە دیموكرات‌و چەپەكانی تریش هەروەها .كە پرۆژەكان شكست دەهێنێت، بێگومان بۆشاییەكی ترسناك دروست دەبێ. ئەم بۆشاییە بەك ێ پڕكراوەتەوە ،لەكاتێكدا ئەگەر ئەلتەرناتیڤێكی دیموكراسی نەبێ، ئەلتەرناتیڤێكی چەپ نەبێ ،كە بزوتنەوەی پیشەیی‌و كرێكاریی‌و باقی چین‌و توێژەكان نەبێ ،بەك ێ پڕ كراوتەوە لــە( )25ساڵی رابردوو؟ بەتایبەتی لەدوای هەرەسی یەكێتیی سۆڤییەت‌و لــەدوای شكستی دەوڵەتانی ناسیونالیستی‌و نیشتمانییەكانی عەرەبی، بەهێزە ئیسالمگەراكان پڕكراوەتەوە .هێزە ئیسالمگەراكانیش بەئاراستەی جیاواز جیاواز ،كەوتنە تەراتێن لەناو ئەم خەڵكەدا، لەبەرامبەردا لەهەر واڵتێك‌و هەر گەلێك‌و هەر كۆمەڵێك لەكۆمەڵەكان ،بەدوای ئومێدێكدا دەگەڕێن ،بەدوای درونمایەكدا دەگەڕێن ،تا رزگاریان بكات لەم دۆخە نالەبارەی سەد ساڵە تێیكەوتوون .ئەمانیش بۆشاییەكانیان، چۆن پڕ كردەوە ،لەمیسر ئیخوانەكان هاتنە سەر حوكم‌و شكستیان خــوارد .لەتونس
پشتیوانیمان هەیە .لەساڵی ()1991ەوە، دواهەمین كۆبوونەوەی ئۆپۆزسیۆنی عیراق بەكوردستانیشەوە ،كە لەنیویۆرك‌و لەندەن بەستراوە ،هەردووكیان منی تێدابووم، كـــورد دەســتــەبــەرێــكــی نێودەوڵەتیمان هەیە .دەستوری هەمیشەیی عیراق ،كە نوسراوە ،گرەنتییەكی باشە بۆ گەلەكەمان‌و لەنەتەوە یەكگرتووەكانیش پەسەند كراوە. پەیتا پەیتا پەیوەندییەكانیشمان باشە، لەدوای سەرهەڵدانی داعشیش ،گەورەترین كــاربــەدەس ـت‌و وەزیــرەكــانــی دنیا دەڵێن «پێشمەرگە ،تەنها بەرگری لەكوردستان ناكات ،بەڵكو بەرگری لەئازادی جیهانیش دەكات» .ئەمەش دانپێدانانێكی گرنگە بۆ گەلەكەمان. لەڕۆژئاواش ،بۆیەكەمینجار جگە لەیەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،هیچ دەوڵەتێك‌و هیچ الیەك پشتیوانی نەدەكردن .كە رۆژئاوا كەوتە بەرگریكردن ،یەكەمین شەڕ ،شەڕی سەری كان ێ بوو ،یەكێتیی رایگەیاند ،كە شەڕی سەری كان ێ چارەنوسی رۆژئاڤای كوردستانی پێوە بەستراوە .كاتێكیش شەڕی كۆبان ێ كرا، ئەوەمان كرد ،كە كردمان‌و نامەو ێ بچمەناو وردەكارییەكانییەوە .ئــەوەی دوایئەوەش كردومانە ،نامەو ێ باسی بكەم .رۆژێك دێت، الپەڕەی ئەو نهێنیانە هەڵدەدەینەوە ،كە زۆر لەوە زیاترمان كرد بۆ رۆژئاڤا ،كە لەكۆبانێ كردوومانە .بەاڵم ئێستا ئەمە لێدەگەڕێین بۆ مێژوو ..مێژوویەكی نزیك ،ئەوپەڕەكەی پشوو درێژین‌و رەنگە تا دوو بۆ س ێ ساڵی داهاتوو ،خۆمان دەگرین‌و ئەوكاتە هەمووى باڵودەكەینەوە .چونكە ئیتر شەڕ ،شەڕی رای گشتییە .شــەڕی راستییەكان‌و شەڕ شەڕی زانیارییەكانە .یەكێتیش گەورەترین كاری مێژوویمان كــردووە ،بۆیە لەمێژووداو بۆ ماوەیەكی دورو درێژ نایشارینەوە‌و لەكاتی خۆیدا كە دەگونجێ ،باڵویدەكەینەوە. باكوریی كوردستانیش ئاماژەم پێكرد ،كە هیچ دەوڵەتێك ئامادە نییە ،هاوسەنگەری توركیا بێت ،بۆ لێدانی پەكەكەو ئەمەش هــەمــووی كارێكی بــاشــە .بــەاڵم پرسیار ئەوەیە ،ئایا ئەمە دوا دەستبەری كوردە، لەم شــەڕەی لەگەڵ داعش هەیەو لەهاتنی دەوڵەتە گەورەكان ،بەتایبەتی روسیاو لەو شەڕەی لەسەر گاز هەیە! یان لەو شەڕەی هێشتا لەسەر نــەوت هەیە! ئایا ئەمە دوا گرەنتی كوردە ،لەڕووی سیاسیی‌و لەڕووی یاساییەوە،؟ یاخود دەبـ ێ نیگەران بین‌و دەرس لەمێژوو وەربگرین‌و هەند ێ مەترسیی هەیە ،دەب ێ لەبەرچاوی بگرین .بێگومان، دەب ێ لەبەرچاوی بگرین.
ئەوان بەرژەوەندی خۆیان زیاتر لەبەرژەوەندی گەالنی وەكو كورد لەبەرچاو دەگرن .ئەمەش بناغەی سیاسەتە ،ئەوەتەی سیاسەت هەیە، تائێستا نەگۆڕاوە .سیاسەت درێژەپێدانی ملمالنێی بەرژەوەندییەكان‌و چڕبوونەوەی ناكۆكییە ئابورییەكانە‌و جەنگیش درێژەپێدانی سیاسەتە بەشێوە توندوتیژییەكەی .ئەم بناغە‌و پێوەرانە نەگۆڕاوەو هیچ فەیلەسوفێك‌و بیرمەندێكیش نەیتوانیوە ،ئــەم بناغەیە بگۆڕێت.
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
4
مەال بەختیار: لەچەند رۆژێكی تردا ،یەكێتیی سەرلەنوێ دەكەوینەوە گفتوگۆ ،یان هەفتەیەكی تر ،بۆ ئەوەی لەبەر رۆشنایی وەاڵمی الیەنەكان ،دیسانەوە ،پێشنیازی خۆمان ئامادە دەكەین، تا لەگەڵ گۆڕان‌و پارتی‌و الیەنەكانی تریش ،بكەوینە گفتوگۆ و بزانین ،ئەو سازانەی المان مەبەستە ،سازانی سیاسی ،جێبەجێ دەبێت
«« « پێشمەرگەیەكی قارەمانمان هەیە ،ناوی جەالل مستەفایە .لەدوای ئەنفالەكان نائومێد ببوو ،رۆژێك هات بۆالم‌و وتی «كاكە ئێمە قەت سەرناكەوین ،هەتا بەم سرودانە سیاسەت بكەین!» .وتم :چۆن؟ وتی :سرودێك هەیە دەڵـ ێ «كوردین‌و دلێر ..شێرین‌و بێچووە شێر»! پێموت :ئەمە عەیبەكەی لەكوێدایە؟ وتی :چۆن عەیبی لەكوێدایە ،كاكە وەڵاڵ رێوییەك هەموومان هەڵدەخەڵەتێنێ! هەر كوردین‌و بێچوە شێرو بیر لەدەستوەشاندن دەكەینەوە ،قەت بیر لەوەناكەینەوە ،فێڵێك لەدوژمنەكانمان بكەین. ئێستاش ،گەلەكەمان ،رێــوی نــاوێ.. عەقڵمان دەوێت .رێویمان ناوێ ،بەرنامەمان دەوێ .رێویمان ناوێ ،هاوئاهەنگیمان لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی نێونەتەوەیی‌و دەوڵەتانی هەرێمایەتیدا دەوێ .هەمانە ،ئەمانەشمان هەیە .دەتوانین ئەمەش بكەین ،ئەگەر بەرنامە‌و بڕیاری سیاسیمان هەبێ‌‌و ئەگەر فێڵ لەیەكتر نەكەین. دواقسەشم لەمبارەیەوە ،ئایا كورد بەم دۆخەی ئێستا لەناوچەكەدا هەیە ،دەتوانێت لەهاوكێشەكان ،لــەنــاو پــرۆســەو لەناو بۆرییەكانی نەوت‌و گازی بەرژەوەندی جیهان جێگەی خۆی بكاتەوە؟ دەڵێم بەداخەوە، بەم بارودۆخەی ئێستاوە كە هەین ،ناتوانین! بۆ؟ لەعیراق سوننەو شیعە تێكچووە .شیعە لەناو خۆیدا ،تێكچووە .سوننە لەناو خۆیدا تێكچووە .نێوانی هەرێم‌و بەغداد تێكچووە. لەكوردستانیش حزبە سەرەكییەكان ،چوارال، لەالیەكین بۆ مەسەلەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم ،پارتی لەالیەكەوە قبوڵی ناكات. مەسەلەی سەرۆكایەتی پەرلەمان ،مەسەلەی حكومەتی بنكە فـــراوان ،كێشە لەنێوان پەكەكەو هەرێم هەیە .كێشە لەنێوان پەیەدەو هەرێم هەیە .كێشە لەنێوان پارتی‌و ئەو الیەنانەش هەیە .لەرۆژئاڤای كوردستانیش، كێشە لەنێوان پەیەدەو ئەنجومەنی نیشتمانیی هەیە .لەتوركیاش كێشەكە تەقیوەتەوەو كارتەكان تێكەڵی‌و پێكەڵییەكیان بەخۆیانەوە دیـــوە .خۆشتان بینیتان ،ئــەو دیـــاردەو رووداوانـــەی رویــانــدا ،لەمانگی حوزەیرانی پارەوە ،لەسەركەوتنی هەدەپەوە هەتا ئێستا، لەسەدا سێ‌‌و چەند پۆینتێك هەدەپە لەدوا هەڵبژاردندا دابەزی .ئەمەش زەنگێگی باش نەبوو .راستە توركیا ،جۆرێك لەبەرنامەی تایبەتی هەبوو ،بۆ ئەوەی ئەم رێژەیە بگۆڕێ. بۆ؟ لەبەرئەوەی توركیایە .دۆخی ئابوری چاك نەكردبوو لە شەش مانگدا .گوزەرانی خەڵك خراپ بوو .دۆخی سیاسی توركیا ،لەگەڵ دەوروبەری خۆیی‌و لەگەڵ دنیاش خراپ بوو. ئاكەپە چۆن توانی رای گشتی پەروەردە بكات كە ببێتەوە بەیەكەم حزب .ئەمەش جێگەی گومانە .هەدەپەش ،ئەو جۆرە هەڵوێستانەی لەم دواییانەدا نواندنیان ،لەسەر رووداوەكان‌و تەقینەوەكان ،دیقەتی تێدا نەبوو .یەكێتیی زوو رایگەیاند ،كە وریا بن ،بچنە حكومەت، ئەمەمان بەهەدەپە وت ،كە بچنە حكومەت، لەگەڵ ئەكەپە حكومەت پێكبهێنن .ئەمەش یەكەمینجار دەبێت كورد لەتوركیا بەناوی كوردەوە بچێتە حكومەت‌و چەند وەزارەتێكی بەر بكەوێت .ئەگەر هەدەپە دوو وەزارەتیشی بەر بكەوتایە ،هەر كاتێك لەحكومەتی ئاكپارتی بهاتیەتەدەرەوە ،حكومەتەكەی دەڕوخاند، بەاڵم بەقسەیان نەكردین .وتمان :نەكەن خەباتی چەكداریی‌و خەباتی مەدەنی تێكەاڵو بكەن .بەداخەوە لەهەندێك شوێن بەقسەیان نەكردین .یەكێتی لەپەرۆشی خۆیەوە ئەم قسانەی كردووە .ئەگەر بەئارەزووی نەتەوەیی یەكێتیی بێ ،پێمانخۆشە ئێستا پێنج سەد هەزار پێشمەرگە لەباكوری كوردستان هەبێ،
شەو كە خەوتین‌و بەیانی كە هەڵساین ،دوا سنوری كوردستان رزگاری بوبێ .بەاڵم ،ئەمە بەلۆژیكی عەسكەریی‌و لەم سەردەمەدا ،ئەمە زۆر ئەستەمە بەدیبێت .كەوابێ ،لەهەموو بەشێكی كوردستان‌و بەتایبەتی لەباشوردا، كە هەموو الیەك جێگەی ئومێدی باشورە‌و دەوڵەتانیش بەرەسمی لەگەڵ باشوردا زیاتر لە الیەنەكانی تر مامەڵە دەكــەن ،كەواتە باشوری كوردستان ،پێشینەمان لەالیەنەكانی تر زیاترە ،كە زوتر كێشەكانمان چارەسەر
پێبهێنین .بەبێئەوەی ســازانــی سیاسی تێكبدەین‌و سازانی سیاسیش بەڕێكوپێكی كۆتایی پێبهێنین ،بۆ ئەوەی هەموو الیەنەكان كۆببینەوە. دواهەمین كۆبوونەكانی یەكێتیش ،لەگەڵ گــۆڕان ،پارتی ،كۆمەڵ‌و یەكگرتوو هەموو الیەنەكانی تر ،چەند پێشنیازێكمان پێشكەش كردووەو ئەو پێشنیازانەش جێگەی پەسەند بـــوون ،تەنها چۆنێتی چــارەســەركــردنــی سەرۆكایەتی پەرلەمان نەبێ ،كە برادەرانی
هێنا ،خۆتان دەزانن ،كە ئەمە بۆ یەكێتیی‌و لەناو جەماوەردا مایەی سەرسوڕمان بوو، بەاڵم سەركردایەتی یەكێتیی بەپێچەوانەوە، رایگەیاند كە ئەنجامی هەڵبژاردن قبوڵ دەكات‌و پشوی خۆمان درێژ كرد .وردە وردە ،هەروەك چۆن ئێستا دەوتر ێ هێزە نەرمەكان( ،هێزە نەرمەكان جیاوازە لەهێزە رەقەكان) وەكو ئاسایش‌و سوپاو هێزی چەكدارە .بەاڵم هێزە نەرمەكان ،ئەو هێزە ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و روناكبیرییەی ،كە نــەدۆزراونــەتــەوە ،بەاڵم
ئایا كورد بەم دۆخەی ئێستا لەناوچەكەدا هەیە، دەتوانێت لەهاوكێشەكان ،لەناو بەرژەوەندی جیهان جێگەی خۆی بكاتەوە؟ دەڵێم بەداخەوە ،بەم بارودۆخەی ئێستاوە كە هەین ،ناتوانین! بكەین. وەكو یەكێتیی ،ئەگەر دیقەت بدەن ،لەپرۆژە چوار قۆڵییەكەوە ،بە بەردەوامی وتومانە، سازانی سیاسی‌و چارەسەری یاسایی .بە بەردەوامیش هاوسەنگیمان لەم پێناوەدا راگرتووە .دواهەمین سەردانیشمان بۆ بەغداد، هۆكارەكەی ئەوەبوو ،هەوڵمانداوە سەهۆڵ بەندانی نێوان هەولێرو بەغداد بتوێتەوە، تێگەیشتنێكی نو ێ بێتە ئاراوەو لەبەغداد، ئەمەی خوارەوەمان وتووە :یەك :ریزەكانی هێزەكانی كوردایەتی لەالی یەكێتیی ،نیمچە پیرۆزە .ئەمەش لەپێناو ئەوەدابوو ،كە رێگە لەهەر جۆرە لێكدانەوەیەكی خراپ بگرین. چونكە بەتەنها بۆ چارەسەری كێشەكانی سلێمانی نەچوبوینە بەغداد .بەپێچەوانەوە چووبوین ،كێشەی نەتەوەیی ،هەرێم‌و بەغدادو ناوچە كێشە لەسەرەكان ،چارەسەر بكەین. دوو :لــەپــاڵ ئ ــەوەی رامانگەیاند ،كە یەكێتیی ،یەكێتی هێزەكانی كوردایەتیمان زۆر لەال گرنگە ،وتیشمان ،بەپێی بۆچوونی یەكێتیی ،ستراتیجی چــارەســەری كۆی كێشەكانی سیاسی ،یاسایی ،لەنەوتەوە بۆ جەوت ،ئیدارە ،حوكمڕانێتی ،ئاسایش، مــوچــە ،بــودجــە ،مــوچــەی پێشمەرگەو هەموو ئەمانە ،ستراتیجەكەی لەبەغدادە. ئەركەكانیشمان، بەرژەوەندییەكانمان، تەكتیكی بێ ،یان ئسوڵی بێ ،یا یاسایی‌و رێسایی ب ێ لەواڵتانی ناوچەكەیە .ئەگەر بتوانین نــەوت لەئێستا باشتر بفرۆشین، لەڕێگەی توركیا ،ئێران ،یان هەر شوێنێكی ترەوە ،بتوانین بیفرۆشین ،دەیفرۆشین .هیچ دوو دڵییەكی لێناكەین .كەوابێ ،سیاسەتی یەكێتیی لەبەغدادیش رون‌و قبوڵكراو بوو. هەروەها لەكوردستانیش روونە. ئامادەبووان!.. یەكێتیی لەگەڵ ئەوەیە ،یاسای سەرۆكایەتی هەرێم بەگونجاویی‌و سەركەوتوویی كۆتایی
گۆڕان وتیان ،ئەم خاڵە بۆ ئێمە دەستنادات. یەكێتییش لێی گەڕاوە! لەچەند رۆژێكی تردا ،یەكێتیی سەرلەنوێ دەكەوینەوە گفتوگۆ ،یان هەفتەیەكی تر ،بۆ ئــەوەی لەبەر رۆشنایی وەاڵمــی الیەنەكان، یەكێتیی دیــســانــەوە ،پێشنیازی خۆمان ئامادە دەكەین ،بۆ ئــەوەی لەگەڵ گۆڕان‌و پارتی‌و الیەنەكانی تریش ،بكەوینە گفتوگۆ و بزانین ،ئەو سازانەی المان مەبەستە ،سازانی سیاسی ،جێبەج ێ دەبێت. بێگومان ،ئێوە دەب ێ دڵنیابن ،كە یەكێتیی نە لەگەڵ پارتی دەبێ دژی گۆڕان‌و نە لەگەڵ گۆڕانیش دەب ێ دژی پارتی .بەهیچ شێوەیەك. هەڤاڵ لەتیفی شێخ عومەر لێرە دانیشتووە، یەكێتیی سورە ،لەسەر ئەوەی جارێكی تر لەگەڵ برایانی گۆڕان ،نەچینەوە چوارگۆشەی یەكەمی سیاسەتی سااڵنی رابردوو .سەبارەت بـــەوەی مێژوویەكی هاوبەشمان هەیەو كۆمەڵێك خاڵی دیكە .رووداوە تازەكانی قۆناغی نوێی سیاسەتیش ،لەڕووی بابەتییەوە ئەمە دەخــوازێــت .بۆ یەكێتییش جێگەی شانازییە ،كە لەمێژووی هێزە سیاسییەكانی چەكداری كوردایەتی ،گەورەترین ئینشیقاق لەناو یەكێتیی رویـــدا ..فشارێكی زۆری دەرونی ،سیاسی ،كۆمەاڵیەتی‌و راگەیاندنیشی خرایە سەر ،بەاڵم یەكێتیی ئەوكاتەی ئەم فشارەی خرایە سەر ،الیەنیكەم)70-60( ، هەزار پێشمەرگەو ئاسایشی هەبوو ،جێگەی شانازییە ،كە ئارامی گرت‌و پەنای بۆ چەك نــەبــرد .ئــەمــەش خاڵێكی گەشی نوێیە، لەمێژووی پرشنگداری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان .ئاشكراشە كە بەتەنها یەكێتیی چەكی هەبوو ،گۆڕان نەیبوو .ئێستاش هەر یەكێتیی شەڕ دەكات‌و ئەوكاتەش یەكێتیی هانای بۆ چەك نەبرد ،ئەگینا ئەو فشارەی لەسەر یەكێتیی هەبوو ،لەحەڤدەی شوبات، لەدوای حەڤدەی شوبات ،كاتێك گۆڕان ()24 كورسی هێناو یەكێتیی كورسی كەمتری
كاریگەریان زۆرە .زۆر لەواڵتەكان ،هێزە نەرمەكان بەكاردەهێنن‌و سەركەوتنیشیان بەدەستهێناوە .ئەوە كۆریای باشور ،ئەوە چین ،تایوان‌و تایلەند ،زۆر لەو واڵتانە ،بوون بەواڵتی هەرە گەورە بەهێزە نەرمەكان ،نەك بەجەنگ .تەنانەت ئەڵمانیا ،هەروەها ژاپۆن. خۆ هیچ لەم دوو واڵتە بەجەنگ‌و لەدوای جەنگ هیچیان بەهیچ نەكردووە .بەاڵم بەهێزە نەرمەكانیان ،بەعەقڵ‌و مەعریفەو زانستیان، توانیویانە سەركەوتن بەدەستبهێنن. ئێستا ،ئەمە دۆخەكەیە .وەكو یەكێتیی، پرنسیپمان هەیە كە دەستبەرداری نابین، بەرژەوەندیشمان هەیە كە دەستبەرداری نابین‌و زیــرەكــی ســەركــردایــەتــی ئێستای یەكێتیی ،لەوەدایە كە هاوسەنگییەك لەنێوان پرنسیپەكانی‌و بەرژەوەندییەكانی لەهەولێر، لەبەغدادو ناوچەكەدا مسۆگەر دەكات. پــڕ بـــەدڵ ،ئــومــێــدەواریــن لــەبــارەیــەوە سەركەوتن بەدەستبهێنین‌و كۆڵیش نادەین، چونكە یەكێتیی وەك چــۆن لەجەنگدا كۆڵی نەداوەو نایدات ،لەجەنگی ئاشتیشدا كۆڵنادات‌و بەردەوام دەبێت. دواقسەشم لەسەر كۆمەڵەو ئۆرگانەكانی رێكخستن ،كاروباری حزبی یەكێتییە لەم هەلومەرجەدا ..یەكێتیی لەناو جەماوەر‌و لەسۆزی جەماوەردا دۆخی باشە .چەندین هەڵبژاردن لەساڵی پــارەوە ئەنجامدراون، رێژەكان دەیسەلمێنن ،كە دۆخی یەكێتیی باشە .ئێن دی ئای ،گەورەترین رێكخراوی ریــفــرانــدۆمــە لەئەمریكا كــە ئۆبامایان لەهەڵبژاردندا ،دەرچــانــد ،تائێستا چەند راپرسییەكی كــردووە ،یەكێتیی نەرم نەرم دەچێتە پێشەوەو پەلەمان نییە .یەكێتیی لەشاخ پەلەمان بــوو سەربكەوین ،بەاڵم لەشاردا ،بۆ بونیادنانی شارستانی پەلەمان نییەو لــەســەر پشتی كیسەڵ سیاسەت دەكەین .سواری ئەسپی تیژڕەو نابین .چونكە رەنگە بگلێین‌و بكەوینە خوارەوە .وەكو چەند
جارێك بەهۆی تیژەڕوییەوە كەوتوینەتە خوارەوە .هەروەها ئەو نەرمە هەڵبژاردنانەشی لەكۆلێژو هەندێك لەرێكخراوەكاندا دەكرێت، ئەنجامەكانی ئەوە دەدەن بەدەستەوە ،كە بارودۆخی یەكێتیی باشەو لەخۆمان بایی نابین. كۆمەڵە ،لەیادی دامــەزرانــدنــی خۆیداو لەكۆمەڵێك یادی تردا ،كە هاتۆتە پێشەوە، بۆیان باسكردووین ،كە بەرەوپیرەوەچوونی كــادرەكــانــی كــۆمــەڵــە ،لەكۆلێجەكان، لەپەیمانگا‌و ئــامــادەیــیــەكــانــدا ،زیــاتــرە. بەپێچەوانەی ئەوەی كە لەپێشتردا ،گوێگرتن نەمابوو ،بەتەنها حوكمدان هەبوو .چونكە هەر كۆمەڵێك پڕ بوو لەوەی گو ێ نەگرێ، بێگومان دەب ـ ێ چــاوەڕێــی كــارەســات لەو كۆمەڵە بكەیت .چاوەڕوانی حوكمی هەڵەی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی لێبكەیت ،كە جاری واش هەیە ،رووداوی خراپیشی لێبكەیت. چونكە گوێگرتن ،مەرجی یەكەمی ملمالنێی لۆژیكییەو گــوێ نەگرتنیش ،پڕكردنی سایكۆلۆجیای یاخیبوونە .كاركردنیش لــەســەر سایكۆلۆجییەت ،هەندێك كات دەگاتە سنوری یاخیبون‌و هەڵگەڕانەوەی خراپیش .بەاڵم لەوكاتەشدا ،ئاراممان گرت. ئەوكاتانەشی ئاراممان گرتووە ،خۆمان بەالواز نەزانیوە ،توانای ئەوەمان هەبووە هەموو شتێك حەسم بكەین‌و لەخۆشمان دڵنیا بووین .دواهەمین خۆپیشاندانیش كە بارەگاكانیان سوتاند ،س ێ رۆژ ئاراممان گرت‌و لەچوارەم رۆژدا كۆتایمان پێهێنا .دەتوانین هەموو كاتێك ئاژاوە حەسم بكەین .بەاڵم هیچ كاتێك ناتوانین قسەی لۆژیك‌و ئازادی خەڵك كپ بكەین .ئەمە ئیشی یەكێتیی نییە .یان داخوازی رەوای پیشەیی كپ بكەین ،نەخێر ئەمانە ئیشی یەكێتیی نییە. ئێستا ئـــەوە دۆخـــی یەكێتییە لەناو خەڵك ..ئــەوە دۆخــی سیاسی ناوچەكەو مەترسییەكانە .ئەمەش سیاسەتی یەكێتیی، پێمانباشەو ناشیگۆڕین .واش چــاوەڕوان دەكەین .كە لەرێكخراوەكانمان ،پشتیوانی ئەم سیاسەتە بكەن‌و گۆشی رای گشتی خوێندكاران بۆ پشتیوانی لەسیاسەتی یەكێتیی بكەن‌و سیاسەتەكانی پێچەوانەی ئــەم سیاسەتە ،هــەرالیــەك بیگرێتەبەر، هەڵەیە .سیاسەت بەكارو كاردانەوە ناكرێت. هەمیشە وتومە ،سیاسەت تاقیگەی فیزیكی نییە .بەكارو كــاردانــەوە مامەڵەی لەگەڵ بكەین‌و هەڵە بەهەڵە چــارەســەر ناكرێ. كەوابێ ،ئەركتانە ،یەكەم :ئەم سیاسەتە گشتییەی كە یەكێتیی بەرهەمی هێناوە بۆ گەلەكەمان ،بۆ ئەزموونەكەمان ،بۆ بەشەكانی كــوردســتــان ،بــۆ چــارەســەری كێشەكانی عیراق‌و كوردستان‌و ئەنجامەكەیشتان بینی، لەپەسەندكردنی لــــە()%17ی بــودجــەی كوردستان ،چونكە ئەو كاتەی وەفدەكەمان سەردانی بەغدادی كرد ،بڕی لــە( )%13بۆ كوردستان بڕابۆوە .پەسەندكردنی لە()%17 ی بودجە ئاسان نــەبــووە .خۆشبەختانە توانیمان هاوكاری هەڤااڵنی فراكسیۆنەكان بكەین .خاڵی دووەم :پرسی ئۆرگانەكانی یەكێتییە .مەڵبەند ،كۆمیتەی رێكخستن، لقی كۆمەڵەی خوێندكاران ،كۆمیتەكان‌و نوێنەرەكانی كۆمەڵەی خوێندكارانە .یەكێتیی ئەو سیاسەتی كۆتایی پێهێناوەو جارێكی تر قبوڵی ناكات ،بوترێت دەرگــای زانكۆكان، دەرگای پەیمانگەكان‌و دەرگای ئامادەییەكان، لەكۆمەڵەی خوێندكاران دابخرێت .بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە گو ێ بەمامۆستا ،بەسیستەم، بەیاسا نەدەین .گوێی پێدەدەین ،بەاڵم لەپاڵ گو ێ پێدان ،پابەند بوون بەیاساو رێسا، چاالكی خۆمان بەبێئەوەی كاریگەری لەسەر یاساو رێساكان ،لەسەر میتۆدەكان‌و پۆلەكان هەبێ ،چاالكییەكان زیــاد دەكەین ،كەمی ناكەین .ئەو سیاسەتە لەسااڵنی رابوردوودا تاقیكرایەوەو سیاسەتێكی نەزۆك ،زیانبەخش بەكۆمەڵەو پاشانیش بەیەكێتیی .سیاسەتی
دەركـــردنـــی یەكێتیش لەفەرمانگەكان ،سیاسەتێكی نــەزۆكــی زیانبەخش بــوو ،كــە بینیمیان یەكێتیی نیشتمانیی لــەدوای لێكۆڵینەوە، بۆمان دەركەوت یەكێك لەهۆكارەكانی ئەوەیە فەرمانبەر بێمنەت ببوو بەرامبەر بەیەكێتیی، بەو هەموو تێكۆشانەی هەمانە ،خوێندكاران بێمنەت بــبــون بــەرامــبــەر بــەكــۆمــەڵــەی خوێندكاران ،بەو هەموو خزمەت‌و تێكۆشانەی هەیانە ،بەبێئەوەی لەژیانی كۆمەڵەی خوێندكاراندا ،بچوكترین زیانی لەخواستە پیشەییەكانی خوێندكاران دابێت .ئەم كارو چاالكییانە لەناوەندەكانی خوێندن ،لەزانكۆوە بۆ ئامادییەكان ،گرنگترین كارە كە دەبێ بەرنامە‌و پرۆژەی بۆ دابنرێت ،هەم لەالیەكەوە پێداگیری لەسەر خواستە پیشەییەكانیان بكرێت ،هەم لەالیەكی تریشەوە ،چاالكییە حزبی‌و رێكخراوەییەكان درێژەی پێبدرێت‌و رێكبكەون لــەســەری ،چونكە بێمنەتی هەركەس‌و الیەنێك بەرامبەر بە یەكێتیی، بەرامبەر بەخزمەت‌و تێكۆشانەكانی ،بۆ فەرمانبەران‌و خوێندكاران لەچوارچێوەی خەباتی پیشەیی‌و خوێندكاراندا ،كۆتایی پێهاتووەو چیدی یەكێتیی ،لەپشتی دەرگا داخــراوەكــانــی فــەرمــانــگــەو نــاوەنــدەكــانــی خوێندندا ،تێناكۆشێ. بۆ ئەوەی لەم رووە سەربكەون ،ئەركی سێهەمتان ،ئەوەیە :ئەو هەاڵنەی بەدرێژایی بیست ساڵی رابردوو ،لەنێوان مەڵبەندەكان‌و كۆمەڵەی خوێندكاران ،خەڵكی بچوك‌و خەڵكی تەكەتولچی ،خەڵكێك كە عەقڵی لەئاستی خ ــوارەوەی تێگەیشتنی خەباتی مــەدەن ـی‌و پیشەیی‌و دیموكراسیدا بــووە، كۆمیتەكانیان هــانــدەدا بەگژ كۆمەڵەی خوێندكاراندا ،یان رێكخراوەكانی تر ،یان رێكخراوەكان‌و كۆمەڵەی خوێندكاران دەدران بەگژ یەكتردا .دەریشكەوت ،ئەم دژایەتییە هیچ پاساوێكی نییە .جگە لەخۆپەرستی‌و رقەبەرایەتی .مەكتەبی رێكخراوەكانیش لــەســەرانــســەری كــوردســتــانــدا ،نــاوەنــدی رێكخراوەكانی هەیە ،تەنها لەسلێمانی ناوەند دانــەنــرا ،لــەبــەرئــەوەی بــارەگــای مەكتەب‌و سكرتاریەتی هەموو رێكخراوەكانیشمان هەر لەسلێمانی بوو .بۆیە پێویست نەبوو ،ناوەند دروست بكەین‌و ئەمەش ناب ێ ببێتە مایەی ئەوەی لقەكانی سلێمانی بەقسەی مەڵبەندی سلێمانی نەكەن .چونكە ئەوە زۆر هەڵەیەو ئەمەشمان رووبــەڕووی مەڵبەندی سلێمانی خــۆی كــردۆتــەوە‌و ئــەم لقانەو بەلقەكانی ئێوەشەوە ،سەرپشكن لەوەی ،كە ئەركتانە باشترین پەیوندیی‌و تەنیسقتان لەگەڵ مەڵبەندی سلێمانی‌و كۆمیتەی رێكخستنی خوێندكاران هەبێ .بۆ ئەوەی هەماهەنگی نێوانتان بەشێوەیەك بێ ،مەڵبەند‌و كۆمیتەی رێكخستن ،تەداخول لەخەباتی پیشەیی‌و دیموكراسی‌و چاالكی گشتی ئێوەدا نەكەن‌و ئێوەش تەداخول لەكاری ئەواندا نەكەن، بەڵكو تەواوكاری یەكتر بن. ئـــومـــێـــدەواریـــن ..هــــەم بـــۆ دۆخـــە گشتییەكە بەرچاوتان رونبووبێتـەوە .هەم مەترسییەكانتان بۆ رون بووبێَتەوە. هەم سیاسەتی گونجاو و لۆژیكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانتان بۆ رونبووبێتەوە. لەمەودواش ئەو سۆزە گشتییەی بەرامبەر بەیەكێتیی‌و كۆمەڵە پەیدابووە ،بەرنامەتان بۆ قۆستنەوەی هەبێ ،باشترین پەیوەندیتان لەگەڵ مەڵبەند‌و كۆمیتەی رێكخستن هەبێ. پڕ بەدڵیش ئومێدەوارین هەموو پێكەوە سەركەوتن بەدەستبهێنن‌و بێگومان ئێمەی مەكتەبی سیاسیش ،ئەمە سیاسەتمانە‌و بەجێبەجێكردنی ئەم رێبازەش ،ناچاردەبین، پشتیوانیتان زۆرتر بكەین. زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان‌و ئومێدی سەربەرزیتان بۆ دەخوازم..
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
وتار
info_chawder@yahoo.com
5
بودجەی .. 2016نوسراوێك لەسەر سەهۆڵ
فەرەیدون پێنجوێنی رۆژی 12/16بودجــەی ســاڵی 2016ی عیــراق پەســەندكرا ،بڕی لەســەدا حەڤدەی هەرێمــی كوردســتانی تێــدا چەســپێنرا، سەرەڕای هەوڵی جددیی هەندێ پارلەمانتاری عیراقی بۆ رێگەگرتن لەچەسپاندنی ئەو بڕە. بەاڵم ئەم روداو‌ە بۆ ئەوە ناشــ ێ ئومێدی زۆری لەســەر هەڵبچنرێ‌و چاوەڕوانی ئەوەی لێبكــرێ چارەســەری كێشــەی مەعــاش‌و مەعیشــەتی خەڵكی واڵتی بەدواوەب ێ لەبەر چەندین هۆ ،لەوانە: یەكــەم :خەماڵندنی نرخی بەرمیلی نەوت بــە 45دۆالر كــە حاڵــی حــازر لەبــازاڕدا نزیكبۆتەوە لە 35دۆالر. دوەم :كورتهێنان بەڕێژەی نزیكەی لەسەدا بیست‌و س ێ. ســێیەم :دیاریكردنــی قەبــارەی بودجــە لەســەر بنەمای هەناردەكردنی ســ ێ ملیۆن‌و شەشســەد هــەزار بەرمیل لەهــەر رۆژێكدا، بەهیــوای بەرزكردنــەوەی بۆ زیاتــر لەچوار ملیۆن ،بەجۆرێك كە :وردە وردە پارسەنگی كورتهێنانەكــەی پێبدرێتــەوە ،لەكاتێكدا تا ئێستا بەنقەنق توانراوە رێژەكەی بگەیەنرێتە س ێ ملیۆن‌و سێسەد هەزار بەرمیلی رۆژانە.
چــوارەم :دابەزینــی نرخــی نــەوت بــە بەردەوامی بەهۆی لێشاوی نەوتەوە لەبازاڕدا، بەنەوتــی قاچــاخ‌و دزراوەوە كــە داعــش‌و توركیای شــەریكی دیارترین دزو قاچاخچیی ئــەو بــوارەن ،هەروەها بەهــۆی بەردەوامیی واڵتانــی خــاوەن نــەوت لەســەر فرۆشــتنی نــەوت بەبڕی زۆر وێڕای دابەزینی نرخەكەی، هەرچەند سەرۆكی رێكخراوی ئۆپیك تازەكی مزگێنیی ئەوەیدا كە چاوەڕوان دەكرێ نرخی نەوت رو لەبەرزبونەوە بكا. پێنجەم :دەستپێوەنەگرتن بە‌دراوی قورس (دۆالر)ەوەو هەرزان فرۆشكردنی بەردەوامی لەڕێی بانكی ناوەندییەوە بەبیانوی پشتگیریی هاوردەكردنی كااڵی دەرەكی ،هەروەها دزی‌و فزییەكی زۆر بەو هۆیەوە. شەشــەم :پشتبەســن بەڕێژەی لەســەدا هەشتاو پێنج بەنەوت بۆ دروستكردنی داهات، لەم رۆژە رەشەدا كە نەوتی تێكەوتوە. حەوتــەم‌و لەهەموی گرنگتر كــە تایبەتە بەژیانــی خەڵكــی هەرێمــی كوردســتان: دیاریكردنی بــڕی 550هەزار بەرمیلی رۆژانە وەكــو بەشــی هەرێــم لەنەوتی فرۆشــراوی عیــراق ،لەكاتێــدا ناكۆكیــی نێــوان هەرێم‌و ناوەند لەو بارەیەوە تا ئێستا درێژەی هەیەو یەكالیی نەكراوەتەوە. هەمــو الیەكمــان ئاگاداریــن حكومەتــی هەرێــم بــەردەوام بەئاراســتەی خۆترازاندن لەعیــراق هەنگاو دەنێ ،هەم لەڕوی گوتاریی سیاســییەوە هــەم لەڕوی كــردەوەوە ،رۆژێ باسی هەناردەكردنی ســەربەخۆیانەی گازی سروشــتیی كوردســتان دەكا بــۆ توركیــا، رۆژێكیتــر باســی ســەربەخۆیی‌و جیابونەوە لەعیراق.
لەهەموی ســەیرتر هەوڵی هەناردەكردنی گازە سروشتیەكەیە بۆ توركیا ،بەب ێ پرس‌و راوێژ لەگەڵ حكومەتی مەركەزی ،لەكاتێكدا خودی حكومەتی بەغدا سااڵنە بایی ملیارەها دۆالر گازی سروشــتی لەئیرانــەوە هــاوردە دەكا بۆ پڕكردنەوەی پێداویســتیی ناوخۆیی بەسرەو بەغدادو..هتد. بانێكەو دو هەوا: واڵتێــك حكومەتــە مەركەزیەكــەی گاز لەواڵتــی دراوســێوە هــاوردە بــكا، كەچــی حكومەتــی محەلیی نــاو حكومەتە مەركەزیەكــەی گاز هەنــاردەی دەرەوە بكا، كام دەرەوەش؟ توركیــا! ئــەو توركیایــەی بەعالەمی ئاشكرا هەمو شتێكی كردوەو دەكا بۆئــەوەی عیراقی دوای ســەدام تا هەركاتێ كە مومكینە لەژێر تارمایی رۆحی نەگریســی سەدامدا بمێنێتەوە. بەمەرج ێ حكومەتی بەغدا نەك هەر دانوی لەگەڵ فیكرەی هەناردەكردنی سەربەخۆیانەی گازی هەرێــم ناكوڵــێ ،بەڵكــو تــا ئێســتا بــەردەوام دژی فرۆشــتنی ســەربەخۆیانەی نەوتەكەشیەتی ،هەر ئەوەش بو وایكرد گەمە بەبەشە بودجەی هەرێم بكا. لەم بەینــەدا نازانر ێ ئایا لەســاڵی 2016 دا پەیوەندیی سیاسیی نێوان هەرێم‌و ناوەند دەگاتــە كوێ ؟ ئــەی رێكەوتنە نەوتیەكەی نێوانیــا ن دەگاتە كو ێ كــە دەب ێ بەپێی ئەو رێكەوتنــە حكومەتــی هەرێمی كوردســتان رۆژانە بەفرۆشــتنی 550هەزار بەرمیل نەوت بەشداری لەدابینكردنی داهاتی‌واڵتدا بكا! ئــەی خۆڕاوەشــاندنی ســعودییەو 34 دەوڵەتە هاوپەیمانەكەی ،شەڕەقۆچی نێوان توركیاو روســیا ،گفتوگۆی نێــوان ئەمریكاو
روســیا ســەبارەت بەدیاریكردنی‌چارەنوسی ســوریا ،كــە دانە بەدانــەی ئەو هاوكێشــە سیاســیانە راســتەوخۆ رەنگدانەوەیان دەبێ (بەبــاش‌و بەخــراپ) لەســەر پەیوەندیــی نێوان هەرێم‌و بەغداو بەشــە بودجەی هەرێم، هەروەها لەســەر‌نرخی نەوت‌و گازو بودجەو ئابوری‌و چارەنوســی واڵتانی ناوچە بەگشتی (بەهەرێم‌و بەغداشەوە). من وەكو خۆم گومانم هەیە: *حكومەتی هەولێر چاوی لەســەر بەشە بودجە ب ێ لەبەغداوە بۆی بێت ،یان حكومەتی بەغدا بەتەمای ناردنی بەشە بودجەی هەولێر ب ێ بەڕێكوپێكی. لەهەموی خراپتر ئەوەیە: حكومەتــی ناوەنــد بەتەمــای وەرگرتنی دو ملیــار دۆالر قــەرزی دەرەكییە ،هەرچەند تەنها بەشــی پڕكردنەوەی بڕێكی زۆر كەمی كورتهێنانــی بودجەكــەی دەكا نەك هەموی كە ملیارەها دۆالرە ،لەكاتێكدا هێشتا قیستی كۆتایــی قــەرزی كوەیتی لەالمــاوە (ئەوەی سەدام هێنایە ملی) كە بڕەكەی چوار ملیارو 600ملیــۆن دۆالرەو بەپێــی رێكەوتنێكــی دوقۆڵــی نێــوان هــەردو واڵت ،چاوپۆشــی لەدانەوەی كراوە تا ساڵی ،2017بەاڵم دەبێ دوای 2017بدرێتە‌وە. ئەمانە بەسەر یەكەوە گومانی ئەوە دێننە ئارا بڵێین: نەخەڵكــی كوردســتان دڵــی بــە %17ی بەشــی خۆی خۆشــبێ ،نە خەڵكــی عیراق بەباقیەكەی! تا رەوشی ناوچەكە بەمجۆرەی ئێســتابێ ،وەكو نوســراوێك لەسەر سەهۆڵ تەماشای بوجە بكەن.
بودجە ،دەبێتە پردی نێوان هەولێرو بەغداد؟ لەتیف حسێن بەداخەوە لــە واڵتێكدا ژیان دەگوزەرێنین كــە تەنانەت موچەو قوتــی رۆژانەی خەڵكی تێیــدا بە سیاســەتەوە گرێــدراوە ،واتا ئێمە لــە واڵتێكــدا دەژین ئەگەر سیاســەتوانێكی هەڵەیەكی كردو یــان ئەگەر رۆژێك میزاجی تــەواو نەبو ،ئــەوا نەهامەتییەكی زۆر گەورە لەســەر ژیانی رۆژانەو تەنانەت پێداویستییە سەرەكییەكانی دروست دەبێت ،وەك ئەوەی ئێســتا لــە كوردســتاندا بەدیدەكرێــت‌و تــا ئێســتاش نە سیاسەتوانەكان‌و نە چاودێران‌و شــیكەرەوەكانیش نەیانتوانیــوە ئاســۆكانی
چارەســەر بدۆزنەوە ،لەكاتێكــدا دۆزینەوەی ئەو راســتییانە ئاســانە وەل ێ وتنیان گەلێك سەخت بوە.... زۆر ناگەڕێینــە دواوەو قســە لەســەر رابــردو ناكەین ،بەاڵم هــەر زۆر نزیك چەند رۆژێــك لەمەوبــەر بودجــەی 2016ی عیراق پاش مشــتومڕو بێنەو بــەردەی زۆر لەالیەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە پەسەندكرا، پەسەندكردنی بودجەی ئەمساڵ لە كاتێكدایە عیراق‌و كوردستان لە دۆخێكی مەترسیداری قەیرانــی ئابــوری‌و سیاســیدان ،ئەمە جگە لــە دۆســێی تیــرۆرو داعــش‌و ئــاوارەكان‌و گۆڕانكاری‌و روداوەكانی ناوچەكەو رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ،ئەگەرچی كەمێك جیــاوازی لە دۆخی دارایی هەرێم‌و بەغدا هەن ،بەاڵم بایی ئەوە نین كەهیچ كامیان مامەڵەیەكی ئاسایی‌و سادەی لەگەڵدا بكەن ،چونكە دۆخی هەردوال لەمەترسیدایە. ئەمساڵ لەهەمو ســاڵەكانی رابردو دەنگە
نەســازو نەیارەكانی كوردو بودجەكەی زیاتر بون ،تا بەو رادەیە گەیشت كە بەشێكی زۆر لە كوتلەیەكی دیاریكراوی ناو نوێنەرانی بەغدا بكەوێتە ئیمزا كۆكردنــەوە بۆ كەمكردنەوەی بەشــە بودجەی خەڵكی هەرێمی كوردستان، بەاڵم ئەو دەنگانە نەیانتوانی هەوڵەكانیان بە ویســتی خۆیان سەر بگرێت‌و نوێنەرانی كورد هەوڵێكی زۆریان لەوبارەیــەوە داوەو ناكرێت نادیــدە بگیرێت ،بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە، كە قسەكردن لەسەر ئەم هەوڵە لێرەدا كۆتایی بێت‌و ببڕێتەوە ،بیرمان نەچێت پشكی %17ی كــورد لەناو بودجەدا بەتەنهــا بەس نییە بۆ ئەوەی موژدە بدرێت بە خەڵكی كوردســتان‌و بەو ئاســۆیە شاگەشــكە بكرێن كە هاواڵتیان لەم دەردی ســەرییە رزگاریان دەبێت،چونكە ساڵی رابردوش هەمان پشك‌و هەمان بودجەو تەنانەت رێكەوتنێكی سیاسیش لە ئارادا بو، بەاڵم نەتوانرا هیچ یەكێك لە قورســاییەكانی سەر شانی خەڵكی كەم بكرێتەوە..
زۆرێك لە سیاســییە كوردەكان‌و بەغداش باش ئــەوە دەزانن ،كە زەحمەتە جارێكی تر كورد لەگەڵ بەغدا بە شــێوەیەك بكەوێتەوە رێككەوتن،كە تەمی ســەر پەیوەندییەكانیان ال ببــات دیارە هۆكاری ئەمــەش الی زۆرێك لەوانە ئاشــكرایە ،كە بەشێكی پەیوەندی بە سیاســەت‌و پەیوەنــدی حزبییــەوە هەیە ،بە مانایەكــی تــر بەرژوەنــدی‌و ملمالنێی حزبی دەســتی گرتوە بەســەر ئەم پەیوەندیانەداو بەهۆیــەو قــوت‌و موچــەو بودەجــی خەڵك‌و تەنانــەت بودجــەو موچــەی پێشــمەرگەش كــە بەتەنهــا لە عیراقــدا هێزێكــە دەتوانێت پارێــزگاری لە خاكەكەی بــكات بەرامبەر بە داعــش ،بەداخــەوە نەبەردی پێشــمەرگەش نەیتوانیوە بەســتەڵەكی نێوان بەغداو هەرێم بتوێنێتەوە ،ئەمە لەكاتێكدایە لەســەر ئەرزی واقیع بەغدا لە خوایەتی كورد داوای بودجەو موچەی لێنەكاتەوەو تەنانەت حەزیشــدەكات كەسنەكەوێتەوە نێوانەوە بۆ ئەوەی كێشەكانی
كوردو دەرفەتی سەدە
هاوڕێ توانا
ســاڵ دوای ســاڵ ،ڕووداوە گەورەكان ،وەرزە تاقەت پڕوكێنەرەكان ،دێن‌و تێپەڕدەبن. وا خەریكە كلیلی ڕووداوەكان قفڵ لەســەدە ئەدات ،عەجەب چ ســەدەیەك ،سەدەیەك بۆ ئێمە ،كە هێشــتا لەناو تەپ‌و تۆزو دووكەڵی جەنگە گەوەرەكانداین ،هێشــتا ڕووداو گەل، ســەرباری ڕودواەكانی پێشــو دەبن! جار دوای جار كارەســات كارەســاتی تر ئەخوازێت، دەرفەتی خۆ تەكاندنمان نادات! هێشــتا برینەكانی ئەنفال‌و كۆستی كەوتنی شۆڕشەكان، خوێنی قوربانییەكان ،لەگەڵماندا نســێ ئاســا دێن‌و لێمان جیا نابنەوە ،ســەدەیەك كە ئێمــەی لەخوێن‌و مەرگــی خۆماندا گەوزاند ،تاكە ناونیشــانێك تەعبیرێكی پڕ بەپێســت لــەم ســەدەیەدا بــكات بۆ تەواجــودی ئێمە ،ئەوەیە كــە بڵێن نەتــەوەی (قوربانی زۆر‌و دەستكەوت كەم)ین ،ئاخر وا یەك سەدەیە كورد لەم ناوچە تك تك خوێن لەجەستەی هەال هەالبووەی دەچۆڕێت ،داگیركرا ،بەش بەشــكرا ،جینۆســایدی كولتوری لەهەنبەر ئەنجام درا ،سەركوتكرا.. من هەمیشــە كە تەنیام مەنەلۆگ لەگەڵ خۆمدا دەكەم ،ئەم پرســیارە لەخۆم دەكەم، ئاخۆ بڵێی ئەم پیاوە نەمســاوییە (ســیگۆمۆند فرۆید) ڕاست بكات؟ كە دەڵێت «هەموو ئەوشــتانەی ســەركوت دەكرێن ،دواجار لەزەمەن‌و شوێنێكی ترەوە ســەردەردەهێننەوەو بەڕووی ڕێگرەكانیدا دەتەقنەوە؟ راستییەك هەیە كە ئەم فەیلەسوفە دەروونشیكارە ،لەحاڵەتێكی تایبەت‌و بایۆلۆجیدا بــاس لەغەریزە كەســییەكان دەكات ،بــەاڵم ئەمە بۆ كۆمەڵ‌و گروپەكانیش ڕاســتە ،ئەز لەدیالۆگــدا لەگەڵ ئێوە دەپرســم «بڵێی هیگڵ ڕاســتبكات! كە دەڵێــت «دواجار عەقڵ بااڵدەكات‌و كات (زەمەن) چاڵ‌و كەندەاڵنەكانی مێژوو پڕدەكاتەوە؟ بادرێژ دادڕی نەكەم! ئاشــكرایە كە ئێســتا پرسیارە سادەكان ،شیكارە سیاسییەكان، لێكۆڵەرەوە ستراتیجیستە سەربازییەكان ،دەزگاو دامەزراوە ئەمنییەكان ،ئەكادیمییەكان، هەروا خواستی‌و بەژەوەندی دەوڵەتە گەوەرەكان ،بایی ئەو ڕاستییە بەرچاو ڕوونیمان پێ نیشــان دەدەن ،كە نیازی ژێر بەڕەی زلهێزەكان‌و دەوڵەتانی ناوچە كەوتۆتە ســەربەڕە، حەتمەنە جارێكی تر دیزاینكردنەوەی ئەم ناوچەیە بۆ سەدەی داهاتوو لەئارادایە. بەتۆزێك دیقەت ..حسابی نەتەوەكان‌و دەوڵەتان لەحاڵەتی شڵەژان‌و ڕووداودا ڕوونە، ڕاستی چەسپیو ئەوەیە كە ئێمە جارێكی تر لەبەردەم ڕووداوگەلێكداین ،كە نە دەستمان لەدروستكردنی‌و نەكۆتایی هاتنیدا هەیە ،پێشناچێت كورد بەو بەرە پەرت‌و ناو ماڵە پەڕ پوتەی ،هیچ پالنێكی بۆ پیالنەكانی ئەوانیتر هەبێت .ئەم هۆشدارییە بۆ مێژوو دەیڵێم.. ئێمە میللەتێكین كاتی زۆرمان لەبەردەســتدا نیە ،یان ئەوەتا تەرتیبی نێو ماڵی خۆمان بەئەنجامدانی چاكســازییەكی قۆناغ ویســت‌و خەڵك ویســت دەكەین ،هەروەها تەئجیلی كۆمەڵێك كێشەی نێوخۆیی دەكەین ،بەخاتری دەستكەوتی كەوتنی خەالفەتی داعش ،یان دەبێت لەئایندەدا یاسین بۆ خۆمان بخوێنین. لەگەڵ هەرێم چارەســەر بكات،چونكە بەغدا لە ئێســتادا لە قەیــران‌و گرفتــی گەورەدایە بەتایبەتی دەســەاڵتدارانی بەغداو شیعەكان، هەم لەناوخۆی خۆیــان‌و هەمیش لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییانــەی كــە خەریكە لــەم ناوچەیە رودەدەن ،ئەمە جگە لەوەی بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و شەڕی داعش‌و پرسی ئاوارەوە، ئەم واڵتە لە قەرزێكی گەورەو زۆر قەبەدایە. بۆیــە لەســادەترین قســەدا ئەوەمــان بۆ دەردەكەوێــت كــە بەشــە بودجــەی عیراق‌و چەســپاندنی %17ی كــورد تەنهــا وەكــو
نوســینی ســەر كاغــەز دەمێنێتــەوە ،بەاڵم گرنگییــە سیاســییەكەی هــەر دەمێنێتەوە، بــەوەی كــە رێگــە نــەدرا شــۆڤێنیی‌و دژە كوردەكان بەئامانــج‌و مەرامی خۆیان بگەن، بەاڵم ئەمــە هیچ لە ژیان‌و گوزەرانی خەڵكی ناگۆڕێت ،مەگەر رێكەوتنێكی سیاسی گەورە لەم نێوانەدا بێتە ئاراوەوهەرێم‌و هەولێر ناچار بــە گەڕانەوە بۆ بەغدا بكات ،كە هەم لەگەڵ بەغــدا رێــك بكەوێت‌و مل بۆ ســۆمۆ بدات، هەمیــش پارێزگاری لە ســەربەخۆیی نەوتی خۆی بكات ،كە ئەمەش لەم كاتەدا قورسە.
پشكی بودجە لەنێوان یاساو سیاسەتدا مەشخەڵ كەوڵۆسی لەدوای پەســەندكردنی پشــكی %17ی بودجــەی هەرێــم لەنێو یاســای بودجەی 2016ی عیراقــدا ،خوێندنــەوەی جیــاواز لەناوخــۆی كوردســتاندا بــۆ ئــەو حاڵەتە دەكرێت .هەندێك بەگەشبینییەوە دەڕواننە هەنگاوەكــە ،هەندێكی تــر بەپێچەوانەوە. هەردو الشیان ئەرگۆمێنت‌و پاساوی خۆیان هەیە. لێــرەدا چاودێــران دەكەونــە بەردەمــی واقیعێكــی كــۆن‌و تــازە ،نــەك بكەونــە بــەردەم گۆڕانكارییەكی چۆنایەتی .چونكە بۆ تێگەیشــتن لەو پێدراوە ،پێویســتە لەو پرســیارەوە دەستپێبكەین كە دەڵێت :ئایا قەیرانی بودجــەی كوردســتان قەیرانێكی سیاسییە یان یاسایی؟. لەســەرەتاوە قەیرانــی دارایــی هەرێمی كوردســتان دەرەنجامــی ئاڵۆزییەكــی
سیاســی‌و خوێندنەوەیەكــی پێشــوەختی كایەیەكی جیۆسیاســی بو ،نــەك قەیرانی یاســایی .چونكە لەســەرەتای رزگاركردنی عیراقەوە ئــەوە بوەتە نەریتێكی یاســایی كــە پشــكی بودجەی هەرێمی كوردســتان %17ی كــۆی گشــتی بودجــەی عیراقــە. كەواتــە لەكاتێكدا ســاڵی 2014ش بودجە پەســەند نەكرا ،هیچ كێشــەیەكی یاسایی بۆ بودجە دروست نەدەبو ،چونكە یەكالیی پشكی %17بۆ كوردستان بوەتە نەریتێكی یاســایی .ئەگەرچی لەو ســاڵەدا دەقێكی یاساییش نەبو تەسدیقی بكات. لەســاڵی 2015دا لەنــاو پرۆژە یاســای بودجــەدا بەگوێــرەی چەنــد مــەرج‌و بەند وباوێك ئەوپشكە جێگیركرایەوە ،هەروەها لەئێستاشــدا لەبودجــەی 2016دا وەك دەبینین سەرلەنوێ پشكەكە جێگیركراوە. بــەاڵم ئایــا ئــەو جێگیركردنــە بەهایەكی كردەیی دەبێت‌و ئاســەواری ڕاســتەوخۆی لەســەر كۆتاییهێنان بە كێشە داراییەكانی هەرێمی كوردستان دادەنێت؟. لەبنەڕەتــەوە لەبەرئــەوەی كێشــەكە
سیاســی بو نەك یاســایی ،چونكــە ئەوە یاســانەبو بودجەی بڕی ،بەڵكو سیاسەت بو ،بۆیە ســەرلەنوێ بەمەرجەع كردنەوەی یاســا بــۆ چارەســەری كێشــەكە هیــچ ئەرگۆمێنتێك پشتگیری ناكات. بۆیــە كردنــەوە كۆدەكانــی دۆخەكــە، پێویستی بەخوێندنەوەی كایە سیاسیەكەیە. واتــە بەتــەواوی پشــتكردن لەیاســا بــۆ شیتەڵكردنی دۆخەكە .بۆیە دەپرسم :ئایا ئەو دۆخە سیاســییەی وایكــرد لەبەرانبەر كوردستاندا دەست ببرێت بۆ بڕینی بودجە كۆتایــی هاتــوە تاكــو بەكارهێنانی كارتی بڕینی بودجە كۆتایی بێت؟. لەئێستادا رەوشی هەرێمایەتی‌و لێكەوتە ناوخۆییەكانی قورستربون لەو قۆناغەی كە لەسەرەتای 2014دا دەست بۆ بڕینی قوتی خەڵكی كوردســتان برا ،چونكە لەوكاتەدا ناوچەكە بەلێكترازانــی جومگەكانی هێزدا تێدەپەڕی ،ئەقڵی سیاسی بەغدا بۆ ئەوەی كــورد نەتوانێــت پڕ بەپێســت لەكایەكەدا بجوڵێــت‌و بڕیــاری چارەنوسســاز بــدات. دەست بۆ ژێیەكی هەستیاربرد كە بریتیبو
لەقوتی خەڵك. كەواتــە لەگەڵ دەســتپێكردنی قەیرانی دارایــی كوردســتاندا ،بڕیــاردەری كــورد دەخرێتــە بــەردەم واقیعێكــی ئاڵــۆز كەپێشــتر حســابی بۆ نەكــردوە ،چونكە لەكاتێكــدا یاســایەك هەبــوە ئــەو مافەی مســۆگەر كردوە ،الیەنی كوردی پشتوێنی لێكردۆتــەوە ،ڕەنگــە قــەت بیــری لــەوە نەكردبێتــەوە كــە بەغدا بەو جەســورییە دەســت بۆ الوەنانی یاســا ببات‌و گەمارۆی دارایی بەسەر هەرێمدا بسەپێنێت .كە ئەوە لەخودی خۆیدا هەڵەو ناتەواوییە لە ئەقڵی پالنڕێژی كوردیدا .چونكە پێویستە الیەنی كــوردی بیــری لەهەمو ڕێگــەو كارتەكانی بەغدا بكردایەتەوە .بەالوەنانی یاسا ویاری كردن بەمەترسیدارترین كارتەكانەوە. بەهەرحاڵ ،لەغیابــی ئیدراكی كورد دا، لەچركەیەكی هەستیاری ناوچەكەدا ،بەغدا لەپشــتی یاساوە دەســتی بۆ بڕینی قوتی خەڵكی كوردســتان برد .بڕیاردەری كورد كەوتــە ناوگێژاوێكــی حســاب بۆنەكــراو. لەكاتێكــدا كەمتریــن كارتــی هەبــوە بــۆ
ڕوبەڕوبونەوەی. لەوكاتەدا داعش دەستی بەسەر موسڵدا نەگرتبو ،هەروەها هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و دەســتێوەردانەكانی دواتریش لەئارادانەبو، بــەاڵم ئێســتا ناوچەكــە بەتــەواوی بوەتە مەســرەحی كارلێكــە جیۆسیاســییەكان. لەملمالنێیەكــی واڵتــان تــەواوی چارەنوسســازدا بۆ وێناكردنەوەی ئایندەی ناوچەكــە بەشــدارن‌و شــاخیان لەیەكتــر گیركردوە. لــەم نێوەنــدەدا كارەكتــەری كــوردی، ئەگەرچی دەوڵەتیش نیە بەاڵم مامەڵەیەكی تایبەتــی لەگەڵــدا دەكرێــت .هەولێــر بوەتــە جەمســەرێكی هێــز لەناوچەكەدا. بۆیــە بەهەمــو لۆژیكێكی سیاســی ،نەك یاسایی ،بۆئەوەی الیەنی كوردی نەتوانێت بەئەندازەی تەحەداكانی ناوچەكە بجوڵێت‌و بڕیاربدات .پێویســتە ئەوەندەی كێشــە بۆ دروستبكرێت كە كۆت بكرێت. ئێســتاش نەك هەر كۆتایی ملمالنێكانی ناوچەكــە نیە ،بەڵكو بەمەزەندەی دەزگای هەواڵگــری ئیســرائیلی ،لەناوبردنی داعش
نزیكەی پێنج ساڵی تر دەخایەنێت .كەواتە ملمالنێكــە النی كــەم بۆ پێنج ســاڵی تر درێژدەبێتەوە .ئــەو ماوەیە ماوەی قەیران دەبێت بــۆ هەمو هێزەكانــی ناوچەكە .بۆ كوردیش بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی ماوەی قەیران دەبێــت‌و الیەنــەكان درێغی ناكەن لــەوەی هەمــو كارتەكانیان لــەدژی یەكتر بــەكار بهێنن.بۆیــە چــاوەڕوان دەكرێــت قەیرانەكانــی هەرێمــی كوردســتانیش درێژببنەوە ،تاكۆتایی بەو دۆخەی ناوچەكە دێت. بۆیە دەڵێم :مادەم پڕنســیپی سەرەكی كێشەكە سیاسەتە نەك یاسا ،ئەوادەقێكی بــێ گیانــی ناوپــرۆژەی یاســای بودجــە ناتوانێــت كێشــەكە چارەســەر بــكات. الیەنــی كــوردی وێڕای بەهەنــد وەرگرتنی ئــەو بەرەنجامــە ،پێویســتە بیــر بكاتەوە لەوەی چۆن بتوانێت لەماوەی چەند ساڵی ئایندەی ئەم كێشــەیەدا ئیدارەی كۆمەڵی كوردی‌و هاوكێشەكانی كورد لەگەڵ دەرەوە بدات .بەب ێ پشتبەستن بەیاسایەكی بێگیان كە هیچ ئیرادەیەك نیە بۆ جێبەجێكردنی.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
میر فرات: توركیا بۆتە بەشێك لەسوریا
info_chawder@yahoo.com
وتەبێژی ئاك پارتی :بەڕێوەبردنی خۆسەری جێی قبوڵكردن نییە
بایك: توركیا هیچ رێكەوتنێكی قبوڵ نییە
دەنگیر میر فرات پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی گەالن دەڵێت «بەهۆی دۆخی شــەڕەوە لەباكوری كوردستان ،توركیا بۆتە بەشێك لەسوریا بەرپرسیارێتی ئــەمــەش لەئەستۆی حكومەتی ئاك پارتیدایە.
6
جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جفاكێن كوردستان رایگەیاند :هیچ هۆكارێك نییە بۆئەوەی پەكەكە واز لەخەباتی چەكداری بهێنێت ،چونكە توركیا هیچ رێكەوتنێكی قبوڵ نییە.
عــومــەر چــەلــیــك ،وتــەبــێــژی ئــاك پارتی رایگەیاند :لێدانی خەندەق و راگەیاندنی بەڕێوەبەرێتی خۆسەری جێی قبوڵكردن نییە و ئێمە لــەدژی بەتوندترین شێوە روبــــەڕوی ئــەو هــەنــگــاوانــەی كــەجــەدە دەبینەوە.
ئۆپەراسیۆنەكانی باكور بەرەو كوێ؟
هاوژین محێدین نزیكەی 5مانگە ئۆپەراسیۆنی زەمینی و ئاسمانی سوپای توركیا بۆ سەر چەند ناوچەیەكی باكوری كوردستان درێژەهەیە. هــەریــەك لــە شارۆچكەكانی سلۆپی، جزیر ،نوسەیبین ،فارقین و سوری ئامەد زیانی زۆریــان بەركەوتووە ،ئەمە جگە لەوەی گیان لەدەستدانی دەیان هاواڵتی مەدەنی لێكەوتۆتەوە .گرتە ڤیدیۆییەكان دەریــدەخــەن ســوپــای توركیا چەندین پێشێلكاری لەهەمبەر خەڵكی ناوچەكەدا ئەنجامداوە ،بەاڵم ئەوەی مایەی هەڵوەست لەسەركردنە هیچ دەنگێكی ئاشتیخوازانە لەالیەن حكومەتی توركیاوە بەدیناكرێت. یەكێك لــەو هــۆشــداریــە جددیانەی ناو واڵتانی ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا، پەرلەمانی هۆڵەندابوو .پەرلەمانی ئەو واڵتــە داوای لە یەكێتی ئــەوروپــا كرد ئەگەر ئۆپەراسیۆنەكانی سوپا بۆ سەر هەرێمی كــوردی لە توركیا نەوەستێت، ئەوا پێویستە یەكێتی ئەوروپا هاوكارییە داراییەكانی بۆ توركیا رابگرێت .بیرۆكەی بڕیارەكەی پەرلەمانی ئەوروپا بەهۆی پێشنیازی پارتی دیموكراتی مەسیحی ( )CDAئۆپۆزسیۆن بوو ،دوای ئەوەی پێشنیازەكە خرایە بەردەستی پەرلەمان 7پارت پشتیوانیان لێكرد .هەرچەندە چەندجارێك ئیدارەی واشنتۆن داوای لە توركیا كردووە لەگەڵ پەكەكە بگەڕێتەوە ســەر مێزی دانــوســتــان ،بــەاڵم توركیا ئامادەنییە و هەموو جۆرە دانوستانێك رەتدەكاتەوە. ئێستا لە هەموو كاتێك ئۆپەراسیۆنەكان
هێزە ئەمنییەكانی توركیا شارەكانی باكور وێران دەكەن
رەنگدانەوەی بەسەر سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی توركیاوە هەیە ،كۆچكردنی ژمارەیەكی بەرچاوی هاواڵتیانی نیشتەجێی شارە كوردیەكان ،مەهەپە -شی هێناوەتە دەنــــگ .ســەرۆكــی مــەهــەپــە دەوڵـــەت باخچەلی لــەمــاوەی رابـــردودا رەخنەی لە حكومەت گرت و وتی «ئــەوەی لەو ناوچانە رودەدات پاكتاوی نەژادیە» .ئەم هەڵوێستەش بۆ پارتێكی نەتەوەپەرستی وەك مەهەپە چـــاوەڕوان نــەكــراو بوو. هەروەها لێدوانی پەروین بوڵدان جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە لەبارەی ئاوارەبونی كوردەكانەوە لێدوانێكی دابوو و وتبوی «ئەوانەی ئــاوارە دەبن و ئەو ناوچانە جێدەهێڵن ،دواتر بە چ رویەكەوە دەگەڕێنەوە» .ئەم لێدوانە رەخنەی زۆری هێنایە سەر بوڵدان و دەسەاڵتدارانی ئاك
پارتی تا چەند ڕۆژێك تیری رەخنەكانیان لەسەر بوڵدان و هەدەپە بوو. لــــەمــــاوەی رابــــــــردودا و بــــەر لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 7ی حوزەیران، دەسەاڵتدارانی حكومەت و ئاك پارتی هەمیشە ســور بــون لەسەر بــەردەوامــی پڕۆسەی چارەسەریی پرسی كورد ،بەاڵم دوای ئەنجامی هەڵبژاردنەكە ،بۆچونیان گــۆڕا ،هۆكارەكەشی ئــەوە بــوو ،ئەوان لە بناغەوە مەبەستیان ئەوە بوو پرسی كورد بۆ دەنگ كۆكردنەوەی پارتەكەیان بەكاربهێنن ،بــەاڵم كاتێك دەركـــەوت سایەتی هەدەپە و دەنگەكانی هەڵكشانی بەخۆوە بینیوە ،ئەوان لە هەموو بەڵێن و راگەیاندنە 10خاڵییەكەی دۆڵمەباخچیە پەشیمان بونەوە .ئەم ئۆپەراسیۆنانە زیانی گــەورەی بە برایەتی و پێكەوە
ژیانی گەالنی توركیا گەیاندووە ،بەرلە دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنەكان دۆخەكە بەجۆرێك گرژ بوبو ،وێڕای ئەوەی چاالكیە سیاسیەكانی هــەدەپــەی الواز كردبوو هاوكات كاریگەریی لەسەر پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانیش دروست كردبوو. توركیا لە ساڵی ئایندەدا هەنگاو دەنێت بۆ ئــەوەی گفتوگۆكانی بە ئەندامبونی لە یەكێتی ئەوروپا چــاالك بكاتەوە و دانوستان لەسەر 32بەند بكات ،هەروەها حكومەتی ئاك پارتی لە هەوڵی بێوچاندایە بۆ ئەوەی لە تشرینی دووەمی 2016دا ڤیزای شنگن بدرێتە توركیاییەكان ،بەاڵم لە ئــەگــەری بەردەوامبونی ئــەو دۆخە شێواوەدا جێبەجێكردنی هەر رێكەوتنێك لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا بەدوور دەزانرێت. بــەردەوامــبــونــی ئــەو ئۆپەراسیۆنانە
ســەرەڕای ئــەوەی زیانی گیانی و ماڵی زۆری لێكەوتۆتەوە ،بــوارەكــانــی ژیان و ژیاریشیان لــە نــاوچــە كوردییەكان خستۆتە مەترسیەوە .لە ماوەی 2ساڵ و نیوی قۆناغی ئاشتیدا ژێرخانی شارە كوردییەكان لە بوژانەوەدا بوون و كەرتی گەشتیاری هەڵكشانی بەخۆوە بینیبوو. مێژوی زیاتر لە 35ساڵەی پێكدادانەكان بە تایبەت لە شارە كوردییەكانی باكور، ئەوەی دەرخستووە توندوتیژی و نەبونی هەلی كــار لــە و پــارێــزگــایــانــەدا رۆڵــی سەرەكی دەبینین لە بەرهەمێنانەوەی توندوتیژی ،نەبونی دەرفــەتــی كاریش الوانی ناچاركردووە چەك هەڵبگرن و روو لە چیا بكەن. وابـــڕیـــارە لــە رۆژی چـــوار شەممە ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش هــاوســەرۆكــی
هەدەپە ،لەبارەی پاكێجی چاكسازیەكانی حكومەت و هەمواركردنەوەی دەستور لەگەڵ سەرۆك وەزیران ئەحمەد داودئۆغڵو كۆدەبێتەوە ،بێگومان داودئۆغڵو لەگەڵ جەهەپە و مــەهــەپــەش كۆدەبێتەوە. داودئۆغڵو مەبەستێتی بۆچوونی هەدەپە لــەبــارەی چاكسازیەكانەوە بزانێت ،لە هەوڵیشدایە پشتیوانی زیاتر لە پەرلەمان بەدەستبێنێت .ئــاك پارتی لە ساڵی ئایندەدا ئامادەكاری دەكــات بۆ ئەوەی دەستور هەمواربكاتەوە و پاشانیش بیخاتە ریفراندۆمەوە ،هەرچەندە هەمواركردنەوەی دەستور ئەو ماددانە لەخۆناگرێت كە راستەوخۆ پەیوەندییان بەداواكارییەكانی پرسی كوردەوە هەیە ،بەاڵم دواجار هەر گۆڕانكاریەك لە دەستوردا خزمەتی ئازادیە گشتییەكان دەكات. لــە ئۆپەراسیۆنەكانی جــەنــدرمــە و پۆلیسدا چەند جارێك سوكایەتی بە تەرمی هاواڵتیان كوردەوە كراوە لەبەرئەوە دەمیرتاش لەبارەی سەردانەكەی بۆ الی داودئۆغڵو ئاشكرایكردووە پرسیارێكی ئاڕاستە دەكات و لێی دەپرسێت :چیتان لە جەستەی كورد دەوێت؟ ئەم پرسیارە كــە لەئێستاوە دیـــارە هــەر وەاڵمــێــك لــە پڕمانایی و بەهێزی پرسیارەكە كــەم نــاكــاتــەوە ،بــەاڵم كــە لەئێستاوە پرسیارەكەی ئاشكراكردووە ئەركێكی قورسی بۆ راوێژكارەكانی سەرۆكوەزیران پــەیــداكــردووە ،و وەكــو واجبی ماڵەوە خراوەتە سەرشانیان .پێشبینی ناكرێت دیدارەكەی نێوان دەمیرتاش و داودئۆغڵو هیچ لەبارەی ئۆپەراسیۆنەكانەوە بگۆڕێت، دەســـەاڵتـــدارانـــی حــكــومــەت هەمیشە لەلێدوانەكانیاندا جەختدەكەنەوە درێژە بە ئۆپەراسیۆنەكان دەدەن .بەردەوامبونی ئەو دۆخەی ئێستا لە باكور لە ئارادیە، رێگە بۆ دروستبونی دوو سیناریۆ وااڵ دەكــات ،یەكەمیان بە سوریایی بوونی توركیا .دووەمیان كابینەكەی داودئۆغڵو لەڕوی پەیوەندییە دەرەكییەكانی بەرەو گۆشەگیری زیاتر دەبات.
ئایا پرسی كورد هەر بەبێ چارەسەریی دەمێنێتەوە؟
گونەی ئەساڵن
ساڵێكی پڕ خوێناوی بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا تێپەر ِدەكــەیــن .وا دەردەكــەوێــت لە ساڵی داهاتو لەناوچەكە شەڕەكە قورستر بێت و زیانی گیانی بە خەڵكی
ناوچەكە زیاتر بدات .ملمالنێی واڵتانی زلهێزو پێشهاتەكان وایدەردەخەن كە خوێنڕشتنی زیاتر و ماڵ وێرانی زیاتری لێبكەوێتەوە. بەردەوامی شەڕ لەناوچەكە بۆئەوەی والتـــانـــی زلــهــێــز نــفــوس و پالنی جیۆپۆلەتیك ی خۆیان بەهێزبكەن، داڕشتنەوەی هاوكێشەكانی رۆژهەالتی ناوەڕاست بەتایبەتی لە عێراق و سویا زیاتر دەبینرێت و كاریگەری نەرێنی لەسەر هەمو الیەك لەناوچەكە دەكات. لە مێژوی رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاستدا، هیچ كاتێك خەڵكی ناوچەكە ئەوەندە روبـــەڕوی روخــان و ئـــازارو مەینەتی نەبۆتەوە .بێگومان لە بەرامبەر ئەم تابلۆ رەشەدا ،دەبێت بپرسین داهاتوی
مەسەلەی كورد و كوردستان لەناوچەكە كورد و توركی خستۆتە مەترسییەوە بـــەرەو كــوێ دەچــێــت ،كـــورد وەك بەتایبەت لە مێترۆپۆلەكانی ئەو واڵتە. نەتەوەیەكی رەسەن لەناوچەكە تائێستا روداوەكانی باكوری كوردستان تادێت بەدەست پرسی نەتەوەییەوە گیركراوە ،گرژتر دەبێتەوەو خوێنڕشتنی زۆری هەروەها یەك لەشتە هەرە گرنگەكان بەدوای خۆیدا دەهێنێت ،گەلی كورد لە ئەوەیە ئایا پەیوەندی نێوان كورد – باكور بێبەش نەبون لە ئازار و مەینەتی تورك چی لێبەسەردێت؟ ،بێگومان كات ێ چەندەها ساڵە بەهۆی پرسی كوردەوە شەڕێكی قورس و درێژخایەن لەناوچەكە بونی هەیە. دەبێت و لێرەشدا كورد دەبێتە قوربانی لەپێش هەمو شتێك پێویستە توركیا سەرەكی ،ناكرێت باس لە برایەتی هەزار لە ناوخۆی واڵتەكەیدا ئیستیقراری ساڵەی نێوان كورد و تورك بكەین .سیاسی و ئابوری خۆی دەستەبەربكات بێگومان تاكە رێگە پێكەوە ژیــان و و پاشان سیاسەتی دەرەوەی لەگەڵ ئازادی و یەكسانی و دیموكراسی بێت ،نــاوچــەكــە بگۆڕێت و ئینجا پرسی بەاڵم پێشهاتەكان ئەوە نیشان نادات ،كوردیش بەرەو چارەسەرێكی دیموكراتی بگرە بەپێچەوانەوە ئەوەی لە توركیا ببات .بەاڵم دەبینین توركیا هەمو ئەم دەگوزەرێت مەترسی پێكەوەژیانی نێوان هەنگاوانە نانێت یاخود خوازیار نییە
بەم جۆرە درێــژە بە سیاسەتی خۆی بكات. ســـەد ســاڵــە پــرســی كــــورد هیچ چارەسەرێكی بۆ نــەدۆزراوەتــەوە ،لە مــاوەی چەند ساڵی رابـــردوو ،چەند هەوڵێك بۆ چارەسەری پرسەكە نرا، بۆ نمونە پڕۆسەی ئۆسلۆ ،كۆبونەوەی بەرپرسانی توركیا و سەركردایەتی پارتی كرێكارانی كوردستان ،دواتریش پڕۆسەی ئاشتی كە ماوەی سێ ساڵی خایاند ،ئێستا بــەتــەواوی پڕۆسەكە پەكیكەوتووەو چــارەســەری پرسی كوردیش ئاڵۆزتر بوە ،ئێستا دەبێت بپرسین ئایا بزوتنەوەكانی كورد چی دەكــەن .ستراتیژی كــورد لەناوچەكە چییەو ئــایــنــدەی كـــورد لــەم گۆمە
خوێناوییە بەرەو كوێ دەچێت؟ كورد چۆن هاوسەنگی لەنێوان پەیوەندیی خـــۆی و هـــەروەهـــا پــەیــوەنــدیــیــە دەرەكییەكانی دەپــارێــزێــت .لێرەدە یەكڕیزی كورد بۆ داواكاری و گەیشتن بەمافەكانیان گرنگ دەبێت. لە سوریا و توركیا گەلی كورد لە دۆخێكی دژواردایەو ئەم رەوشە خراپە بەسەر كــورد سەپێنراوە ،دوا جار دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان لەگەڵ عــەبــدواڵ ئــۆجــەالن گرنگ دەبــێــت بۆ چارەسەری پرسەكە و هاوكێشەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست .توركیا زو درەنگ دەبێت لە درگای ئۆجەالن بدات.
ناوخۆ
ذمارة ( )545دو شةممة 2015/12/28
info_chawder@yahoo.com
7
سلێمانی توڕەم لێت! زیرەك كەمال مەگسیم گۆڕكێ لەبیرەوەرییەكانی خۆیدا كە لەدو توێی كتێبێكی قەشەنگدا بەچاپ گەیندراوە لەبارەی ڤالدیمیر (لینین)دا، دەڵێت :لینین تابڵێی سەركردەیەكی ژیرو وردبین‌و كارامەو رۆشنبیرو خۆنەویست‌و مرۆڤدۆست بــو ،پێیوابو زۆر قورسە‌و بگرە مەحاڵیشە لەئایندەیەكی نزیكدا روسیاو جیهانیش پیاوێكی ئاوا داهێنەرو لێوەشاوە دروستبكەنەوە ،دواتر دەڵێت» بەاڵم یەكێك لەهەڵە كوشندەو كێشە هەرە گەورەكانی لینین ئــەوەبــو ،كەزۆرجار لەبیری دەچــو ،كە (لینین)ە ،زۆرجــار لەقسەكردن‌و بــڕیــاردان لەسەر هەندێ پرس‌و مەسەلەی چارەنوسسازدا (لینین) بونی خــۆی لــەبــیــردەچــو ،هەرئەمەش دەرفەتی زەمینەی بۆ (ستالین) رەخساند، كەسەرەنجام شۆڕشی ئوكتۆبەرو هەمو ئەو خەون‌و هیواو ئامانجانەی كە لینین لەسەر دادپــەروەری‌و یەكسانی‌و بەها مرۆییەكان هەڵیچنیبو بەو دەردە ببات كەبینیمان». ئەو شۆڕشی ئۆكتۆبەرەی كەبیرمەندێكی گـــەورە لــەبــارەیــەوە دەڵــێــت «ســەدەی بیستەم بــەهــاوارو چریكەی ئینسانی‌و پڕشنگی رونــاكــی شــۆڕشــی ئوكتۆبەر دەستی پێكرد ،بەاڵم دواتر ئەو سەدەیە بە (اللە اكبر) كۆتایی بەچركەو كاتژمێرو رۆژو هەفتەو مانگ‌و ساڵەكانی خۆی هێنا» .ئەوەی مەكسیم گۆڕكێ لەبارەی (لینین) ەوە وتویەتی دەشێ بۆئێستای شــاری (سلێمانی)یش راستبێت ،دور لەهەمو سازشگوێی‌و پیاهەڵدان‌و هەست‌و قسەی رۆمانسیانە ،سلێمانی لەمێژوی میللەتەكەیانەوە بینیوە. گەورەترین شانازی گەلی كورد لەكایەی كۆن‌و نوێی نەتەوەیەكی برینداری وەكو كورد ،بەردەوام شاری شانازی‌و داهێنان‌و رۆشنبیری‌و مەعریفیدا ،ئەوچەند دیوانە رابونی نیشتمانی‌و نەتەوەیی بوە ،النكەو شیعرییەی ئەدەبی كالسیكە ،بەشی هەرە مەڵبەندی لەدایكبونی گــەورە سیاسی‌و زۆری ئەو شاعیرانەو سەرقافڵەكانی ئەو رۆشنبیرو ئەدیبان‌و داهێنەران بوە ،مێژوی ئــەدەبــە خەڵكی سلێمانی بــون ،جگە سلێمانی بەردەوام وزەو پاڵنەرو ئەزمون‌و لــەوەش كە سلێمانی لەفۆرمی سیاسیدا سەر مەشقی توێشەبەرەی خەباتگێڕان‌و بەشاری هەڵمەت‌و قوربانی ناسراوە ،بەاڵم تێكۆشەران‌و هەمو ئەوانە بوە خەونیان داخەكەم ئەو شارە زیندوەی مێژوی كورد، بەرزگاری كوردستان‌و ئازادی‌و سەرفرازی ئەوشارەی كە لەزۆر لەقۆناغە مێژوییەكانی
خەمساردی‌و بێباكی شار لەبەرامبەر مەرگی شاعیری گەورەی گەل شێركۆ بێكەس‌و هونەرمەندی گەورە حاجی مەكی عەلییە فەندی گلەیی‌و زویربونی منی لەخۆی گەیاندە لوتكە نــەتــەوەكــەمــان دەســتــەســڕی سەرچۆپی شایی رابون‌و فیكری مودێرنەو كرانەوەو داهێنانی بەدەستەوە بوە ،خەریكە خۆی كاڵدەكاتەوەو لەناو تەپ‌و تۆزی قیژە قیژو هات‌و هــاواری (رەنجی بێ سەمەر)خۆی دەخواتەوە ،لەم بارەیەوە بەڵگەم زۆرن، بــەاڵم لەو یەك دوســاڵــەدا خەمساردی‌و بێباكی شار لەبەرامبەر مەرگی شاعیری گەورەی گەل شێركۆ بێكەس‌و هونەرمەندی گەورە حاجی مەكی عەلییە فەندی گلەیی‌و
زویربونی منی لەخۆی گەیاندە لوتكە. من رەخنەگری ئەدەبی‌و شاعیرو ئەدیب نیم ،بەاڵم بەو پێیەی خوێنەرێكی بێ هـــەدادان‌و بــەردەوامــی شیعرو نوسینی جوانم ،لەوە تێدەگەم كەشێركۆ بێكەس دوای (گ ــۆران)ی شاعیر بەگەورەترین‌و داهێنەرترین شاعیری كورد دێتە ئەژماردن، ئەوە بەس منیش نیم ئەوە دەڵێم ،بەڵكو زۆر لەشاعیرو شارەزایانی كــوردو بیانی ئــەوە دەڵێن‌و بگرە شێركۆ بێكەسیان
لەسەر بەرزترین لوتكەی شیعری كوردی داناوە ،من كاتی خۆیشی لەبارەی مەرگی ئــەو شــاعــیــرەوە بـــەداخ‌و حەسرەتێكی قوڵەوە وتم «مەرگی ئەو پیاوە تەنها مردنێكی جەستەیی‌و فیزیكییە ،بەاڵم ئەوەی لێیی دەترسم ئەوەیە كەوا گەلی كـــورد لــەداهــاتــویــەكــی نــزیــكــدا تــوانــای دروستكردنەوەی (شێركۆ بێكەس)ێكی تری نەبێت». داخەكەم ئەوكاتەی لەهەولێر گەزیزە خانی خوشكی شێركۆ بێكەس بەتەلەفۆن هەواڵی مردنی ئــەو پێشەنگی كاروانی بروسكەیەی پێدام ،بۆچەند دەقیقەیەك لەشوێنی خۆم سام گرتبومی‌و وەكو بڵێیت كارەبا لێیدابم ئاوام لێهات ،دواتر یەكسەر بیرم بۆئەوەچو دەبێت لەكاتی هێنانەوەی تــەرمــی پــیــرۆزی پۆشكین‌و ئەراگۆنی كـــورد ،چ ئــاپــۆرایــەك‌و حەشاماتێكی جــەمــاوەرو چ پێشوازییەكی نەتەوەیی‌و نیشتمانی لێبكرێت ،یەكسەر تەلەفۆنم بۆ بەرێز كاك نێچیرڤان بارزانی ،سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كردو هەواڵی جەرگبڕی ئەو كۆستەم پێگەیاند ،یەكسەر وتــی «زیــرەك كەمال ،شێركۆ بێكەس شاعیری نەتەوەیەو فەزڵ‌و منەتی بەسەر هەمومانەوە هەیە ،بۆیە من ئامادەی هەمو جۆرە هاوكاریەكم ئەوەبو لەسەر بڕیاری خۆی بەفڕۆكەیەكی تایبەت لەئەوروپای سەر زەمینی غەریبیەوە تەرمی پیرۆزی ئــەو شاعیرە هێنرایەوە بۆكوردستان، دیسان لەچاوەڕوانی ئەوەدابوم كەئاپۆراو حەشاماتی كۆمەاڵنی خەڵك لەهەولێرو سلێمانی بەوێنەی شەپۆڵەكانی دەریا خۆی بەكەنارەكانی پێشوازیكردن لەو شاعیرە گەورەیە دەدات ،بەتایبەتیش وامدەزانی دوكـــان‌و بـــازاڕی سلێمانی دادەخــرێ ـن‌و بەهەڵەداوان هەمویان بەرەو دەروازەی شار بەرێدەكەون .پێموابو زانكۆ‌و خوێندنگاكان‌و مامۆستاو فەرمانبەرو پــیــروالوی یەك بەیەكی دانیشتوانی شار بەچەپكی گوڵەوە دەستی ماڵئاوایی بۆئەو شاعیرە خەمخۆرو پێشڕەوەكەیان بەرزدەكەنەوە ،پێموابو ئەو رۆژە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ‌و پۆلیس‌و
ئاسایش ب ــاری نائاسایی لەسلێمانی رادەگەیەنن ،چونكە شارێك پێشوازی لەپیاوە جوان‌و داهێنەرەكەی خۆی دەكات، بــەاڵم داخــەكــەم كە مـن‌و دكتۆر كــاوەی وەزیری رۆشنبیری سەرپەرشتی هێنانەوەی تــەرمــی پــیــرۆزی (شــێــركــۆ بێكەس)و بردنەوەی بەرەو (سلێمانی)مان دەكرد، كە گەیشتینە شاری شانازی ،بارودۆخەكە ئاسایی بو ،دوكاندارو كاسبكارو فەرمانبەرو كادیرو ئەندامانی حزبەكان ،بەشی هەرە زۆریان بەوپەڕی دڵ‌و سەر ساردی خەریكی ئیشی رۆژانــەی خۆیان بون‌و كــوردەواری وتەنی» نەبایان دیبو نەباران»! گەیشتینە شوێنی بەخاكسپاردنی شاعیر ،ژمارەی بــەشــداربــوانــی مــەراســیــم لەچەند سەد كەسێك تێپەڕی نــەدەكــرد ،داخەكەم لەچەند رۆژی رابـــردو ئـــەوەم لەكاتی مەراسیمی بەخاكسپاردنی هونەرمەندی گــەورەی كــورد عەلییە فەندیشدا بینی، كەچۆن مردنی ئەو پیاوە بەقەد وەرینی گەاڵی درەختێك سەداو دەنگدانەوەی نەبو! ئەو پیاوەی بە بەرهەمە هونەرییەكانی‌و بــەشــاكــارە كۆمیدییەكانی هەمومانی دەخستە حاڵەتی بیركردنەوەو پێكەنین، ئەو پیاوەی كەبەهەق (عەزیز نەسین)ی مێژوی شاری هەڵمەت‌و قوربانی ،شاری گۆران‌و جوانی ،لەماناكانی مردنی شێركۆ بێكەس‌و عەلیەفەندی تێنەگات! .لێرەدا روی دەمی خۆم دەكەمە شارو دەڵێم» شارەكەم دەزانــم كەوتنی تۆ زەحمەتە دەزانم ،تۆ ئێستا لەهەناوی خۆتدا وزەی هەڵسانەوەو جوانی‌و داهێنانت پاراستوە، دەزانم سیاسەت‌و ملمالنێی زڕبراكان هێزو بڕستی لێ بڕیبوی ،دەزانــم عادزی لەم دۆخە سیاسیە. ب ــەاڵم (شێركۆبێكەس)ێك ئ ــاژەڵ‌و باڵندەكانی سلێمانیشی لەجوانترین شێوە لەناو شیعردا وێنادەكرد ،چۆن دەبێت لەدوا سەفەری ماڵئاواییكردن لەو شاعیرە ئاوا خەمسارد بێت تكایە ،تكایە. قوربانت بم شارەكەم بیرت نەچێت تۆ سلێمانی.
سیما شارییەكانی سلێمانی لەنێوان دوێنێ‌‌و ئەمڕۆدا هەستی مەحمود ئەنجامدانی پــڕۆســەی راگواستنی زۆرەمــلــێــیــانــەی گــونــدەكــان لــەالیــەن رژێ ــم ــی ب ــەع ــس ــەوە ،گــرنــگــیــنــەدان بەئاوەدانكردنەوەی گوندەكان لەمڕۆدا لەالیەن حكومەتی هەرێمەوەو كۆچكردنی زۆرێــك لەدانیشتوانی رەسەنی شاری سلێمانی بۆ هەندەران ،چەند هۆكارێكی ئاشكرای قەرەباڵغكردنی ئەم شارەن بــەدانــیــشــتــوانــی شـــارو گــونــدەكــانــی دەوروبــەری كە سەرەنجام بون بەهۆی ونكردنی سیما راستەقینەكانی ئەم شارەو جێگرتنەوەیان بەهی دیكە. ئەمە جگە لەهاتنەئاراو بەهێزبونی ئیسالمی سیاسی كــە كاریگەرییە نێگەتیڤەكەی لـــەمـــڕوەوە قابیلی نكوڵیكردن نییە. ئەگەر هەمو شارێك خاوەنی چەند تایبەتمەندییەكی كەلتوریانەی خۆی بێت، ببنە هۆی جیاكردنەوەیان لەشارەكانی دیكە ،ئەوا بونی ئەم تایبەتمەندییانە لەشارێكی وەك (سلێمانی)دا زۆرترو
بەهێزتریش بون ،بەاڵم وەك لەمڕۆدا دەبینین ئەم شــارە ،جگە لەسروشتە جوگرافیەكەی ،سیماو تایبەتمەندییەكی دیكەی ئەوتۆی جارانی نەماوە كە پێی جیادەكرانەوە. لێرەدا هەوڵدەدەین ،لەپاڵ ئەو هۆكارە زەقانەدا كە لەسەرەتادا باسمانكردن، ئاماژە بەچەند هۆكارێكی دیكە بدەین كە كەم تا زۆر رۆڵیان هەبوە لەشێواندنی شــونــاســی ئـــەم شـــــارەدا ،دواتــریــش بەجۆرێك لەجۆرەكان نزیككردنەوەی لەشوناسی شارەكانی دیكە ،بەمانایەك لەماناكان (بەالدێیكردنی) ،یان النیكەم كاڵكردنەوەی ئەو شوناسی شاریبون‌و جیاوازییەی كە پێشتر لەمڕوەوە خاوەنی بوە. با لەزانكۆو كەلتوری ئەكادیمییەوە دەستپێبكەین ،بــا لــەهــەنــدێــك لەو خەسڵەتە پۆزەتیڤانە بــدوێــیــن كە زانكۆی سلێمانی هەیبوەو لەئێستادا لــەدەســتــیــداوە ،ئـــەم زانــكــۆیــە بــەر لەڕاپەرین ،لەسەردەمی رژێمی بەعسداو پێش البردنی ،زانكۆیەك بو خاوەنی چەند سیمایەكی دیاری شارستانی بوو،
خوێندكارەكانی بەبونی هۆشیارییەكی جــیــاواز لــەوەی الی الوانــی دەرەوەی زانكۆدا هەیە جیادەكرانەوە ،بەشێوازێكی جیاواز لــەڕووی مامەڵەو ئەتەكێتەوە، زانكۆ خاوەنی نــەوەیــەك بو هۆشیار بەگرنگیی زانست‌و مەعریفە ،خەمخۆر بۆ كێشەكانی گەلەكەی ،خاوەن هەستێكی تایبەتی ئیستاتیكی كە لــەو دەمــەدا تیپێكی مۆسیقای تایبەت بەخۆیان هەبو كە گۆرانیەكانیان لەئێستاشدا ماون، لەهەمان كاتدا مامۆستاكانیان بەتواناترو هۆشیارترو خەمخۆرتر بوون. جێگای خۆیەتی لێرەدا ئەوە بڵێم كە ئەوخوێندكارانەی لــەو زانكۆیەدا دەبونە خاوەنی بڕوانامەی بەكالۆریۆس، بەتواناتربون لەوانەی لەمڕۆدا هەڵگری بڕوانامەكانی ماستەرو دكتۆران ،هەروەها رەنــگــە لــەو ســـەردەمـــەدا بەدەگمەن دەرچویەكی زانكۆمان بەدیكردبایە كە النیكەم شارەزایی لەیەكێك لەزمانەكاندا، جگە لەزمانی كوردی نەبوبێت ،لەبواری خۆیدا شارەزاییەكی تــاڕادەیــەك باش نەبوبێت ،لەكاتێكدا لەمڕۆدا كەم نین ئەو خوێندكارانەی نەك خاوەنی بەكالۆریۆس،
بەڵكو هەڵگری ماستەرو دكتۆراشن‌و جگە لەزمانی كوردی هیچ زمانێكی دیكە بە باشی نازانن ،لەبوارەكەی خۆشیاندا الوازن. سەبارەت بەبونی (ئــازادی)ش لەناو زانــكــۆدا ،ئــەوا خوێندكاران ئازادبون لەمڕوەوە ،لەڕوی چۆنێتی لەبەركردنی پۆشاك ،پەیوەندی نێوان كــوڕو كچ‌و الیەنی دیكەشەوە ،لەكاتێكدا كە وەك لــەمــڕۆدا دەبینین شەپۆلی ئیسالمی سیاسیی لەمڕوەوە ئەم بابەتەی بەچ ئاراستەیەكی ناتەندروستدا بردوە. لەبارەی زمانیشەوە ،جاران خەڵكی ئــەم شــارە خــاوەنــی وشــەو دەربــڕیـن‌و ئیدیۆم‌و فۆنەتیكی تایبەت بەخۆیان بــون ،لەكاتێكدا كــە لــەمــڕۆدا زمانی دانیشتوانەكەی بۆتە تێكەڵەیەكی سەیر لەزمانی سلێمانی‌و زمانی شارەكانی دیــكــەی دەوروبــــەر ،واتــە سەرەنجام زمانێك هاتۆتە ئاراوە كە نەسلێمانییە رەسەنەكەیەو نە زمانی خەڵكی ئەو شارانەش كە لەدەوروبەرەوە هاتون. بابەتێكی دیكە كە پێویستە ئاماژەی پێبكەم ،بریتیە لەوەی خەڵك سەبارەت
بەكەلتوری ئەم شــارە شانازیی پێوە دەكــات ،زۆربــەی سەر بەسەردەمێكی بەسەرچوەو ئینتیمای بۆ ئەمڕۆمان نییە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە كاریگەریی ئەو سەردەمەش لەسەر ئێستاو لەم شارەدا، بەباشیی بەدی ناكرێت. ئایا ئەو شارەی جاران بەروناكبیری گـــــەورەو شــاعــیــری نـــــاودارو كــۆڕی بــەردەوامــی ئــەدەبــیـی‌و دامــەزرانــدنــی تیپی شانۆو موزیك‌و ..جیادەكرایەوە، ئێستاش خاوەنی هەمان تایبەتمەندیی‌و جیاكارییە؟! لەڕوی هونەری گۆرانی‌و موزیكەو بۆ نمونە ،جاران ئەم شارە خاوەنی تیپی مۆسیقای سلێمانی‌و تیپی مەولەوی بو، كە لەهەوڵی داهێنانی ئــاوازی تازەی كــوردی‌و تــازەكــردنــەوەی داهێنەرانەی گۆرانیە رەســەنــەكــانــدا بــون ،كەچی لەمڕۆدا شەقامەكانی ئەم شارە پڕبون لەدەنگی ئــەو گۆرانیبێژانەی بەناوی گۆرانیبێژی میللیەوە لەوپەڕی نزمیی ئاستی هونەریی‌و بازاڕیبوندا گۆرانی دەڵێن .ئەمە جگە لەتەقلیدە توركی‌و فــارســیــەكــان ،ئــەو گــۆرانــیــانــەش كە
خاوەنەكانیان بۆ گۆڕین‌و خۆشكردنی دەنــگــیــان نــاچــارن پــەنــا بــۆ ئامێرە نوێیەكانی گــۆڕیـن‌و دەستكاریكردنی دەنگ بەرن. خــۆ لــەبــارەی چۆنیەتی پۆشینی جلوبەرگەوە ئەوە هەر مەپرسە ،كچان‌و ژنانی ئەم شارە لەسااڵنی پەنجاكان‌و شەستەكاندا تەنورەی كورتیان لەبەر دەكردو گەلێك ئاسایی دەهاتە بەرچاو، بەڵكو ببو بەسیمای پۆشاكی ژنانەی ئــەم شـــارە ،خوێندەوارەكانیشیان بەتایبەت ،كەچی گەر لەمڕۆدا ئافرەتێك بەپۆشاكێكەوە ببینرێت كە بــەراورد بــەوكــاتــە كــەمــێــك روت بــێــت ،ئــەوا بەتێزابكردن بەسەر لەشیدا هەڕەشەی لـێ دەكەن ،یان النیكەم بەهاهوكردن‌و هات‌و هــاوارو گاڵتەپێكردن رووبــەڕوی دەبنەوە!. لەهەمو ئەمانەش سەیرتر ،دانیشتوانی ئێستای ئەم شارە خەڵكی ئەو سەردەمەی سلێمانی بــەراورد بەخۆیان بەالدێیی‌و دواكــەوتــو دەزانـــن بەوپێیەی خۆیان نەوەی سەردەمێكی دیكەن ،سەردەمی كۆمپیوتەرو مۆبایل‌و ئایپات‌و!!..
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (545) 28-12-2015
Political, Educational & Social Weekly Press
«خانزادی سۆران» زیندو دەكرێتەوە چاودێر – تریفە: لەمیانەی كۆتایی هاتنی خوێندنیان بۆ ساڵی 2015 و تێزی دەرچونی خولی نۆزدەیەمی پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی هەولێر ،چەندین چاالكیی شانۆیی نمایش دەكرێن ،یەكێك لەو شانۆییانە شانۆگەری «خانزادێكی تر»ە. ئەم شانۆگەرییە لەنوسینی «تەڵعەت سامان»ەو، هونەرمەند «پۆاڵ قاسم» كاری دەرهێنانی بەئەنجام گەیاندوە ،هەریەك لەهونەرمەندان «لێالف مەدحەت، رەســەن بیجان ،سومەییە س ــەردار» رۆڵــی تێدا دەگێڕن. سەبارەت بەم كــارە پۆاڵ قاسم بە»چاودێر»ی راگەیاند :ناوەڕۆكی شانۆییەكە باس لەخۆشەویستی‌و لێبوردەیی دەكات كە كەسایەتی خانزادی سۆرانیان زیندوكردۆتەوە ،لەماوەی پێنج ساڵی خوێندنمدا زۆر خۆشحاڵم ،بەرهەمەكەم بەئامادەبونی هونەرمەندانی هەولێرو شارەكانی تری كوردستان‌و مامۆستایان پێشكەشكرد. لــەبــارەی ئــەم كارەیشیەوە كە بۆچی خانزادی هەڵبژارد وتی :حەزم كرد كار لەدەقی خۆماڵیدا بكەم ،بەپێی توانای خۆیشم ئەم شانۆییەم هەڵبژارد، پالنیشم هەیە لەساڵی داهاتودا ،لەمیانەی هەفتەی رۆژی جیهانیی شانۆدا جارێكی تر نمایشی بكەمەوە.
ژن ،وەك هۆكارێكی گۆڕینی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست
فەرمان :گۆرانی میللی بۆتە قوربانی
چاودێر -نەشمیل یاسین: «هــونــەری كـــوردی بــۆتــە قوربانیی»، ئەمە وتەی هونەرمەندی میللی «فەرمان نەورۆڵی»یە ،ئەو هونەرمەندە الوەی كە هونەرەكەی لەبواری وتنی گۆرانی میللیدا خستۆتەگەڕ، «فەرمان» لەساڵی – 2008وە دەستی بەكاری هونەریی كردوە ،هەر لەو ساڵەشدا «سی دی»یەكی هەشت تراكی تۆمار دەكات،
لەئێستاشدا سەرقاڵی «سی دی»یەكی نوێیە بەناوی «غەریبی». ســەبــارەت بەكارەكانی بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند :لەسەرەتای دەستبەكاربونمەوە تائێستا ،خاوەنی «سی دی»یەكەم كە هەشت تراكی لەخۆگرتوە ،جگە لەوەش دو گۆرانی تۆماركراویشم هەیە بەناوەكانی «ئەگەر ژن بێنم ،الیداوە لەمن» ،كە خۆشبەختانە لەكەناڵەكاندا گرنگی پ ێ دەدرێ. لەبارەی وتنی گۆرانی میللییەوە گلەیی هەیەو دەڵێ :بەداخەوە ،بەشێوەیەكی گشتی هــونــەری میللیی پشتگو ێ خـــراوەو بۆتە قوربانیی ،ئەمە لەكاتێكدا كە كۆمەڵی ئێمە زۆرترین گوێگری هەیە بۆ ئەم هونەرە. دەربارەی كاری ئێستایشی وتی :لەئێستادا سەرقاڵی تۆماركردنی «ســی دی»یەكم بەناوی «غەریبی» ،كە زیندوكردنەوەی هونەرە میللییەكانەو تەنها بەدەف‌و شمشاڵ تۆماری دەكــەم‌و بڕیاریشە كلیپ بۆ چەند تراكێكیان بكەم.
حیكایەتەكانی كرێتا یۆنان -گۆران هەڵەبجەیی: ئەفسەرێكی ئینگلیز سااڵنێكی دورودرێژ، لەریزەكانی سوپای ئینگلیزدا لەهەندستان لەخزمەتدا دەبێت ،دەگاتە پلەیەكی بەرزی سەربازیی ،ئەم ئەفسەرە خاوەنی چوار منداڵ دەبێت س ێ كوڕو كچێك ،لەناكاو ئەفسەر كۆچی دوایــی دەكـــات ،ئیدی خێزانەكە سەریان لێدەشێوێت‌و نازانن چی بكەن. لەو دەمەدا شۆڕشی (ئاشتیانەی) غاندی بۆسەربەخۆیی گەشتبوە دوا قۆناغەكانی‌و، ئیدی كۆلۆنیالی ئینگلیز نەیدەتوانی لەوە زیاتر ئەو واڵتە داگیر بكات .بۆیە ئەو خێزانە بەباشیان زانی بەر لەوەی دەریان بكەن ،با بەخواستی خۆیان وەدەركەون. هەرچیان هەبو كردیان بەپارە‌و گەڕانەوە واڵتی خۆیان ،بەهۆی ئەوەی منداڵەكان لەهندستان لەدایكبوبون‌و راهاتوی ئەو كەشو هەواگەرمەی ئەوێ بون ،زەحمەت بو بۆیان لەئینگلتەرا درێژە بەژیان بدەن. بۆیە بۆ واڵتێك دەگەڕان كەشو هەواكەی
نزیك بێت لەوەی هندستانەوە. لەكۆتاییدا یۆنانیان هەڵبژارد .سەرجەم ئەندامانی خێزانەكە سەفەریان كرد بــۆ كرێتا‌و لەنزیك بــاژێــڕی (كــارفــی) خانویەكی مەزنیان كڕی .بەهۆی ئەوەی شوێنی نیشتەجێبونیان بڕێك دور بو لــەشــار ،پێوستیان بەئۆتۆمبێلێكیش هەبو بۆ هاتوچۆ .ئۆتۆمبێلیان كڕی‌و شۆفیرێكیشیان بــەكــرێ بــۆ گــرت. لەخۆشبەختیدا شۆفێرەكە زمانی ئینگلیزی زانیبو ،كەئەمەش یارمەتیدەرێكی باش بو بۆ وەرگێڕان. كــوڕە بچوكەكەی ئەم خێزانە تەمەنی ( )12ساڵ بو ،رۆژی لەدایكبونی نزیك بــوبــوەوە .بــەهــۆی ئـــەوەی بچوكترین منداڵیان بو ،دایكی زۆری خۆشدەویست. پێیوت ،چیت ئەو ێ وەك دیاری بۆ رۆژی لەدایكبونت؟ ئەویش وتی جاشەكەرێك. ئــەو منداڵە ئــارەزویــەكــی زۆر سەیری هەبو ،ئەویش وەرگرتنی زانــیــاری بو لەسەر زیندەوەرە گچكەكان ،وەك مێرولە، قالۆنچە ،سیسرك‌و ئەم جۆرانە .بەیانی
«جەنگاوەری روناكی» پێشكەشی پێشمەرگەو گەریال دەكرێت چاودێر – تریفە حەسەن: بڕیارە لەئایندەیەكی نزیكدا ،ســرودی شۆڕشگێڕیی «جەنگاوەری روناكیی» ،كە بەدەنگی هونەرمەند «نەجم محەمەد» وتراوەو پێشكەش بەجەنگاوەرانی روناكی كراوە ،كلیپی بۆ بكرێت. ئاوازی سرودەكەو دو كۆپلەی هۆنراوەكەی لەالیەن هونەرمەند «نەجم محەمەد»ەوە دانراوە ،هونەرمەند «عەلی عەتا» كاری موزیكی‌و تۆماركردنی بۆ ئەنجامداوەو كۆمپانیای ڤینۆ كاری وێنەگرتنی گرتۆتە ئەستۆو هەر لەالیەن ئەوانیشەوە بەتایبەتی ئارام سەردار كاری مۆنتاژو وێنەگرتنی رێكدەخرێت .سەبارەت بەم كارە نوێیە ،نەجم محەمەد بە «چاودێر»ی راگەیاند :ئەم سرودەم پێشكەشە بەجەنگاوەرانی روناكیی ،ئەوانیش بریتین لە «پێشمەرگە ،شەڕڤانان ،گەریال» ،ئەو مرۆڤە نەمرو گەورانەی كە ئەمڕۆ شەڕی روناكیی‌و ئازادی دەكەن دژ بەهێزی كۆنەپەرستی‌و تاریكپەرستی، پێشكەشە بەو مرۆڤە شەهیدو گیانبەختكردوانەی لەپێناو روناكیی‌و ئازادی ئێمەدا دەجەنگن‌و بەردەوامیی بەژیانی ئێمە دەدەن‌و لەبری هەمو جیهان شەڕ دەكەن ئەم بەرهەمەی هونەرمەند سێیەمین بەرهەمی سرودی شۆڕشگێڕیی ئەوە كە لەم هەلومەرجەی ئێستای كوردستاندا هێناویەتیە بەرهەم.
بڕوا بەرزنجی
بێرنارد لویس ،مێژوناسی بەریتانی-ئەمریكی 99ساڵ ،لەكتێبی «پێشبینییەكان ،داهاتوی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست» ،كە ساڵی 1999نوسیویەتی ،لەو كتێبەدا رای وایە س ێ هۆكار هەن ،كە دەش ێ یارمەتی «گۆڕین»ی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بدەن. ئەو دەڵێت« :ئەڵبەتە س ێ هۆكار هەن دەشێت یارمەتی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بدەن تا بگۆڕدرێت .ئەو سێ هۆكارەیش» توركیاو ئیسرائیل‌و ژنانن» .لەرابردودا توركیا خۆی لەناوچەكە بەدورگرتوەو ئیسرائیل لەدۆخێكی تەریك‌و گۆشەگیردا بوەو ژنانیش دوچاری سەركوتكردن بونەتەوە. الی من ،لەم تیۆرییەی لویسدا ،كێشەی ژن گرنگی زۆری هەیە ،بەڕادەیەك بڕوام بەو قسەیەی ئۆجەالن هەیە ،كە جارێك وتویەتی»:بەبێ چارەسەركردنی كێشەی ژن ،كێشەی نەتەوەییمان چارەسەر نابێت». ئەم قسەیە ،بەواقیعیی لەرۆژئاوای كوردستان بینیمان .كاتێك ژن بەشێكی چاالكی خەباتی چەكداری‌و سیاسین‌و هێزێكی گەورەتریان بەكەمینەی كورد لەسوریا داوە .هەر ئەوەیش خاڵی بەهێزی جیاكەرەوەی»رۆژئاڤا»یە لەئێمە ،كە ئەوان وێنەی دنیایەكی نوێ‌و مۆدێرنیان پێیە ،نەك ئێمە كە دو دەیەیە خاڵی بوین لەنوێبونەوەو مۆدێرن بون .هەروەك لەگەڵ ئەو رایەی هەندێك لەرۆشنبیراندا نیم كە رایانوابو ،بەرگری‌و ئەكتیڤبونی بزوتنەوەی ژنان لە»رۆژئاڤا» بەرگرییەكی روت بوە لەژیان‌و ئازادی‌و خاڵی بوە لەئایدۆلۆژیاو بەرگی سیاسی .لەڕاستیدا كاریگەری بیركردنەوەو ئایدیایی پەكەكەو خودی ئۆجەالن رون دیارە، لەبایەخدانی واقیعییان بە»ژنان»و بڕوابونیان پێی. بۆیە بێجگە لەوێ ،لەهیچ شوێنێكیتری رۆژهەاڵتی ئیسالمیدا ئەو ئامادەبونە زیندوەی ژنان‌و كاریگەری زۆریــان ،نابینین ،ئەمەیش هەر لەسەرەتای دروستبونی ئەو كیانە سیاسییە كوردییە لەسوریا .ئەو رۆڵە سەرەكییەی ژنان كە لەوێش 12سااڵ پێشتر باسی كردوە ،لە»رۆژئاڤا» بو بەواقیع. بەبڕوای بێرنارد لویسیش ،لەنێو ئەو سێ هۆكارەدا ،ژنان بایەخ‌و گرنگییەكی تایبەتیان هەیەو گەر بواریان پێبدرێت ،ئەوا دەتوانن رۆڵێكی سەرەكی بگێڕن .لەوەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بەرەو سەردەمێكی نوێ لەگەشەكردنی مادی‌و پێشكەوتنی زانستی‌و ئازادی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی بەرن. لەنێو تێكڕای دانیشتوانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا ،ژنان گەورەترین بەرژەوەندییان لەئازادی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیدا هەیە .هەربۆیە ئێستا ئەوان لەڕیزی سەرسەختترین ئەو كەسانەدان كە داكۆكی لەئازادی دەكەن‌و لەهەموشیان كاریگەریان زیاترەو رەنگە ،بەدیهێنانی ئەو ئازادییە لەسەر دەستی ئەوان بێتە دی. بێرنارد لویسی بەئەسڵ جولەكە ،كە ئێستا لەكۆتاییەكانی تەمەنیدایە ،بەنائومێدییەوە دەڕوانێتە واڵتانی ئیسالمیی‌و دەڵێت»:دەتوانین بڵێین واڵتانی ئیسالمی هیچ ئومێدێكی ئەوتۆیان نابێت تا بەجیهانی پێشكەوتو رابگەن ،مادام ئەوان خۆیان لەبەهرەو تواناكانی نیوەی دانیشتوانەكانیان بێبەشدەكەن‌و ئەركی زۆربەی زۆری نیوەكەی دیكەیش بەدایكانێكی نەخوێندەوار‌و سەرشكاو دەسپێرن». منیش لەو نائومێدییەی لویس ،بێبەشنیم سەبارەت بەدنیای ئێمە ،كاتێك تێگەیشتن لەم كێشەیە الی سەركردایەتی ئەم واڵتە ،تاریكەو هیچ روئیاو بیركردنەوەیەكیان بۆی نییە .كە دەبێت هەوڵی گەورەو بەسیستەمكراومان هەبێت بۆئەوەی سەر بەو «واڵتانی ئیسالمی»یە نەبین ،كە تاریك داهاتوەو روناكی تێدا بەدیناكرێت.
دوا حیكایەت ()10
بزن بەكچ تا ئێوارە لەو دەشتە بەدوای ئەم جۆرە زیندەوەرانەوە بو .سەیری هەڵسوكەت‌و ژیان‌و خواردن‌و چۆنیەتی زاوزێكردنیانی دەكرد. لەدواڕۆژدا ئەم ئارەزوە سودی پیگەیاندو بو بەیەكێك لەبەناوبانگترین زیندەوەرزانانی جیهان. دایك شۆفێرەكەی راسپارد جاشەكەرێكی بــۆ پــەیــدا بــكــات .ئــەویــش كــارەكــەی جێبەجێكرد .شۆفێرەكە وا لەگەڵ فرۆشیارەكە رێكەوتبو ،رۆژی گێڕانی
ئاهەنگەكە كەرەكە بهێنن بۆ ماڵیان. ئــەوە رۆژە لەكاتێكدا هەمو لــەدەوری مێزێك كۆبوبونەوە ،لەناكاو پیاوێكی بەتەمەن بەخۆی‌و جاشەكەرێكەوە بەدیار كــەوت .كــوڕە زۆر شــادو دڵخۆش بو. وێرای پێدانی نرخی جاشەكە ،خێزانەكە زۆر خزمەتیان كرد .هەموجۆرە خواردن‌و خواردنەوەیەكیان خستە بەر دەستی .پاش درەنگانێك كابرا خێزانەكەی بەجێهێشت‌و گەڕایەوە ماڵی خۆی. پاش یەكدو رۆژ كابرا هاتەوە بۆسەردانی
خێزانەكە ،ئەوانیش دیسان خزمەتیان كردو لەگەڵیدا دانیشتن .وەك الی خۆمان دەڵین كابرا ناخۆشی كرد هەر رۆژەی بەبیانویەك سەردانی دەكــردن ،رۆژێك پەنیری بۆدەهێنان ،رۆژێك زەیتون ،یا پرتەقاڵ یا پشیلە بۆ منداڵە بچوكەكەیان. ناخۆشی لــەوەدا بو نە ئەمان لەزمانی ئەو تێدەگەیشتن ،نە ئەویش ئینگلیزی دەزانی ،ئیدی بەرامبەر بەیەك دادەنیشتن‌و خێزانەكەش جــاروبــار بزەیەكیان بۆ دەهاویشت ،ئەمەش وەك مجامەلەیەك تا بێتاقەت نەبێت .بەاڵم دیار بو ئەو گوێی بەو شتانە نەدەدا .كوڕەكان واتێگەشتن كە پێدەچێت نیازی شتێك بێت .لەوانەیە دڵ‌و مەیلی چوبێتە سەر دایكیان كە ببێهاوسەر بو. دۆخەكە بــەم جــۆرە بـــەردەوام بــو ،تا رۆژێــك دیتیان كابرای یۆنانی ،بزنێكی داوە بەشانیداو بەرەو ماڵیان دێت .پاش ئەوەی بەخێرهاتنیان لێكرد ،كابرا بۆ خۆی دانیشت‌و بزنەكەشی بەرەاڵ كرد ،ئیدی بەناو ماڵدا بازبازێنی بو.
دەیانویست بزانن ئــەم بزنەی بۆچی هێناوە ،چونكە هەرگیز دیاری وا قەبەی نەهێنابو ،بۆ زانینی ئەم مەبەستە ،یەكێك لەكوڕەكان چو بــەدوی شۆفێرەكەیاندا، پــاش ئــەوەی شۆفێرەكە هــات‌و لەگەڵ كابرادا بەیۆنانی دوا .لەپڕ كابرای شۆفێر دایە قاقای پێكەنین‌و سەیری خێزانەكەشی دەكرد .ئیدی بەخێزانەكەی گوت( ،ئەم بزنە دیاریە بۆ ئێوە تا ئێوەش كچەكەتانی بەدیاری پێببەخشن) .هەموان توشی شۆك بون ،چونكە لەسەرەتا وایانزانی مەبەستی دایكیان بێت ،بەاڵم نەخێر وا دەرنەچو، مەبەستی كیژە ( )17سااڵنەكەیان بو. لەوەشدا هەر بەهەڵە تێگەیشتن ،وای بۆدەچون كە كیژەكەیان بۆ كوڕێكی خۆی داوا بكات ،نەخێر وانەبو بەڵكو بۆخۆی دەویست. بۆیە خێزانەكە بەشێوازێكی جــوان بەشۆفێرەكەیان گــوت .پێی بڵێ با بزنەكەی بەرێتەوە ،ئێمە كچ ناگۆڕینەوە بەئاژەڵ .پێشی بڵ ێ با چیتر سەردانمان نەكات.
دا هاتوو
دەقێکی شیعریی
ژ
مار ەکانی
عومەر مارف گوڵ
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )486دووشةممة 201٥/12/28
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
لە کۆلێژی هونەری زانکۆی سەالحەدین پەیکەرەکان دەشکێندرێن هونەرمەندان و نووسەران و پەیکەرسازان ئیدانەی دەکەن
پێشەوا -بڕوا لەنــاو کۆلێــژی هونــەری زانکــۆی سەالحەدین و لەالیەن ڕاگری کۆلێژەکەوە، ئەو پەیکــەرە هونەرییانە دەشــکێندرێن کــە لەالیەن خوێندکارەکانەوە درووســت کــراون ،بیانووەکــەش ئەوەیــە ،کە ئەو پەیکەرانــە لەگــەڵ ئایینــی ئیســام و دابونەریتی کــوردەواری نایەنەوە .بەاڵم نووســەران و هونەرمەنــدان بارودۆخەکە بــە مەترســیدار ناودەبــەن و هــاوکات، ڕیشــەکەی بــۆ مێژوویەکــی دێرینتــر دەگەڕێننەوە. فه‌رهاد پیرباڵ ،نووســه‌ر و له‌هه‌مان کاتدا مامۆستای ئه‌و کۆلێژه ،بە ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند ،زانکۆکانی کوردستان لــه قه‌یرانــی مه‌عریفــی و ئه‌کادیمیدان، به‌تایبه‌تــی کۆلێــژی هونــه‌ری زانکــۆی ســەالحەدین ،وەک دەشڵێت ،زانکۆکانی کوردســتان له‌ژێــر ڕه‌حمه‌تــی عه‌قڵــی سه‌له‌فی و عه‌ره‌بدا ده‌ناڵێنن. ئەگەرچــی دوای باڵوبوونــەوەی وێنــەی شــکاوی پەیکــەرەکان ،زانکۆی سەالحەدین ڕەتی کردەوە ڕاگری کۆلێژی هونەری زانکۆکەیان ئەو کارەی کردبێت، بەاڵم پیرباڵ دەڵێت« :ئه‌وه زۆر ڕاســته و په‌یکــه‌ره‌کان شــکێنراون ،هــه‌ر که‌س بڵێت وانییه ڕاست ناکات و قوتابییه‌کان هه‌موویان شایه‌تن .ئه‌و پیاوه( ،حه‌میدی کولیه) پیاوێکی ئیســامییه و به‌تایبه‌تی کێشــه‌ی له‌گــه‌ڵ به‌شــی شــێوه‌کاری و په‌یکه‌رسازیدا هه‌یه». پیرباڵ باســی له‌وه کرد ،کێشــه‌کانی ئه‌و کۆلێژه ڕه‌گوڕیشه‌ی هه‌یه‌و به لێشاو مامۆستای عه‌ره‌ب و ئیسالمی بۆ هاتووه و لــه %٦٠ی مامۆســتاکانی عه‌ره‌بن ،که قوتابییــه‌کان لێیــان تێناگــه‌ن و ده‌بێت بێده‌نگیش بن. گوتیشــی« :عــه‌ره‌ب و بیرکردنه‌وه‌ی ئیســامی وه‌ک مۆرانه بونیادی هونه‌ر له زانکۆ ده‌خۆن». لەالیەکــی تریشــەوە ،هونەرمەنــدی شــانۆکار ،دانــا ڕەووف ،لــە ناڕەزایینامەیەکدا بۆ ســەرۆکی حکومەت
و وەزیری خوێندنی بااڵ ،ئەو کارە ئیدانە دەکات و پێــی وایــە ،ئــەو کارە بــەرەو نائومێدیمان دەبات. ئــەو شــانۆکارە بــاس لــەوە دەکات، یەکێک لە بەها گەورەکانی شارستانییەتی میللەتــان هونەرە ،هونەریش ســیمبۆلی سەربەســتی و ئازادیــی ڕادەربڕینــە کــە ئێمەی کــورد ،بــە درێژایــی مێژوو خەباتمــان بــۆ کــردووە و لــە پێناویدا خوێنێکی زۆرمان ڕشتووە. لــە نامەکەیــدا ئــەوەش هاتــووە: «ئــەوەی جێــگای تێڕامــان و خەمێکی گــەورە و نائومێدییــە ،ڕاگــری کۆلێژی هونەرەجوانەکانــی زانکــۆی هەولێــر دەیەوێــت میلــی ســەعاتەکانمان بگەڕێنێتــەوە بــۆ ســەردەمی جاهیلــی و تفێکیــش دەکاتــە خوێنــی ڕژاوی پێشمەرگەکانمان ،کە لە پێناوی ژیانێکی ئازاد و واڵتێکی دیموکراسیدا ڕژاوە». ئامــاژەی بــەوەش داوە ،ئــەو ڕاگــرە پێشــێلکارییەکی گــەورە نــەک تەنها بە حەقــی قوتابییەکانــی دەکات ،بەڵکــو بنەما زانســتییەکانی کولێژ و سیســتمی خوێندنیش ،بــەوەی کاری قوتابییەکان، لــە دروســتکردنی پەیکەرەکانیــان ،بــە بیانــوی دیــن و بیــروڕای دواکەوتــووی پڕوپوچــی داعشــییەوە دەشــکێنێت، دەکات. زیاتــر نووسیویشــییەتی« :ئایــا کۆلێــژی هونەرەجوانــەکان لەســەر چ بنەمایــەک کراوەتەوە؟ چۆن کەســێکی وەک ئــەو ڕاگــرە ،کە بەو شــێوەیە بیر دەکاتــەوە ،دەکرێتە بەرپرســی کولێژی هونەرەجوانــەکان و چۆن ڕێگای پێدراوە بەو شــێوەیە ســەرکۆنەی ئەو قوتابییە گەنجانــە بــکات و ڕێــگای ئازادیــی کارکردنییان لێ زەوت دەکات؟» لــە کۆتایی ناڕەزایینامەکەشــیدا ،دانا ڕەووف هێمــای بــۆ ئــەوە کــردووە ،کە پێویســتە دەستبەجێ ڕاگری ئەو کۆلێژە بگۆڕدرێت. هاوکات ،شــوان کەمال ،هونەرمەندی پەیکەرســاز ،هێمای بۆ ئــەوە کرد ،ئەو ڕووداوە تووشــی شــۆکی نەکــردووە و
د.فەرهاد پیرباڵ: عەرەب و بیرکردنه‌وه‌ی ئیسالمی وه‌ک مۆران ه بوونیادی هونه‌ر ل ه زانکۆ ده‌خۆن
چاوەڕوانی لەوەش خراپتر دەکات. ئــەو بە ڕەخنــەی چاودێری وت« :لە ڕاســتیدا ڕوودانــی ئەم جــۆرە کارانە بە شتێکی ســەیر دانانێم ،خۆی ئەگەر ڕوو نــەدات و هەموو شــتێک ئاســایی بڕوات ئــەوە جێی ســەرنج و پرســیارە ،لەبەر ئەوەی ماوەی ٢٥ساڵە ئەم دوو حیزبەی دەســەاڵت سیاســەتێکی فەرهەنگــی و کولتووریــی وایــان بەرهــەم نەهێنــاوە
تاوەکو چاوەڕێی شتی باش بکرێت». ڕاشــی وایــە ،کاری زۆر لــەوە خراپتر چــاوەڕوان دەکرێــت ،چونکــە وەک ئەو دەڵێت ،هەر لە وەزارەتی ڕۆشنبیریتەوە تــا شــۆڕبیتەوە بــۆ بەڕێوەبەرایەتییــە هونەرییــەکان و دامودەزگاکانیــان هــەر هەمــووی ئەندامی حیزبەکانن و لەســەر پێوەری لێهاتوویی و ســەلیقەی هونەری و ئەزمــوون دانەنــراون ،بۆیــە تەئکیــد
دانــــا ڕەووف :ڕاگـــــری کــۆلــێــژی هونەرەجوانەکانی زانکۆی سەالحەدین دەیــەوێــت میلی سەعاتەکانمان بگەڕێنێتەوە بۆ سەردەمی جاهیلی
دەکاتــەوە ،ئەگــەر لەســەر پســپۆڕی و شــارەزایی ڕاگری کۆلێــژی هونەر بدرایە بە کەسێک ،ئەو کارە ڕووی نەدەدا. وتیشــی« :لــە دوای ڕاپەڕینــەوە بــاری کۆمەاڵیەتیــی کۆمەڵــگای کوردی بــەرەو گۆڕانکاری ڕۆیشــتووە ،ئایین بە شــێوە ڕادیکاڵییەکەی زیــادی کردووە، ئەوەنــدەی گرنگــی بــە دروســتکردنی مزگەوت دەدرێت ،نیو ئەوەندە گرنگی بۆ
زانست و شوێنە هونەرییەکان نییە .زۆر شوێنی هونەری دەزانم لەبەر بێدەرامەتی خەریکــە دایدەخــەن و واز دەهێنــن، بەتایبەتی ئەگەر حیزبی نەبێت». ڕوونیشــی کردەوە ،چارەســەری ئەو جــۆرە دیاردانە ئاســان نییــە و دەبێت زۆرێک لــە بیروبۆچونەکانی دەســەاڵتی کوردی بگۆڕدرێت و خەڵکانی ئەکادیمی و تەقنۆقرات لەو پێگانە دابنرێن.
شوان کەمال :لە کۆمەڵگایەکدا کە مزگەوت لە زیادبووندان و ناوەندە هــونــەریــیــەکــانــیــش دادەخــرێــن دەبێت چاوەڕوانی خراپتر بین
ژمار ه ( )486دووشه‌مم ه 2015/12/28
2
ڕوانگەی شیکارییانەی ستانیسالڤسکی لەمەڕ هونەری نواندن بەبۆنەی چاپبوونی بەرگی یەکەمی کۆی بەرهەمە زانستییەکانی ستانیسالڤسکییەوە بۆ زمانی کوردی ئامادەکردن و نووسینی: پیشڕەو حسێن هەرچەنــــــــــــــدە دەســتکەوتەکانی ستانیسالڤســکی ،وەک ئەکتــەر و دەرهێنەرێکــی گــەورەی بــواری شــانۆ بەرجەســتە و دیــارن ،بــەاڵم گرنگترین دەســتکەوتەکانی ئــەو تیشــکەیە کــە دەیخاتــە ســەر تەکنیکــی نوانــدن .ئەو قوتابخانە شانۆییەی دایهێناوە (نواندنی میتــۆد) لەســەر بناغــەی بایەخــدان بە راهێنانــی بــاش ،بەپێــی پێداویســتی کلتــوور و نەتەوە جیــاوازەکان ،گۆڕانی بەسەرداهاتووە. جەســتەی ئەکتــەر ،دەنگــی ئەکتەر، هەســت ،زەیــن و بیر ،خەیــاڵ ،نواندنی سرووشتی و... هەرچەنــدە پێشــینەی ئەکتەریــی، یارمەتیــدەری کاری دەرهێنانــە ،کەچی لە روانگەی ستانیسالڤسکییەوە پێویست ناکات دەرهێنــەر ئەکتەرێکی لێزان بێت. دەرهێنەرێکی باش ،بە تێگەیشتنی خۆی بــۆ هونەری نوانــدن ،دەتوانێت رەفتار و ئەنگێزە و جووڵــەی ئەکتەر بخوێنێتەوە و پەیوەندییەکــی بەهێزتــری دەرهێنان- نوانــدن بنیادبنێــت .گــەر دەرهێنــەر، زانســتییانە ئەکتــەرەکان رێنوێنی بکات و ئەکتەریــش رێنماییەکانــی دەرهێنــەر بە دروســتی بەرجەســتە بکــەن ،رەوتی بەرهەمهێنــان ،رێــڕەوی لۆژیکــی خــۆی تــەی دەکات و نمایــش ،هەماهەنــگ و پەســەند دەبێت .بەاڵم چ دەرهێنەر و چ ئەکتەریش ،بکەونە دوو بەرەی جیاوازەوە و دوای ئامانجــی جیــاواز بکەون ،رەوتی بەرهەمهێنان خاو و تاقەتپڕوکێن دەبێت و نمایش رەزامەندی بینەر و گروپەکەیشــی لێ ناکەوێتەوە .تا دەرهێنەر ،شــارەزایی لەسەر ئەتمۆســفێری دەق و کارەکەی و ئەکتەر زیاتر بێت ،زیاتر بەسەر نمایشدا زاڵ دەبێــت و بەرهەمێکــی پەســەند و نوێتر پێشکەش دەکات. لێرەدا ،قسە لەسەر تەکنیکی بنەڕەتی نوانــدن دەکەیــن لەنــاو شــێوازەکەی ستانیسالڤســکیدا؛ بەتایبــەت قســە لەسەر شــێوازەکانی بنیادنانی کارەکتەر دەکەیــن بەپێــی رێنماییەکانی دەرهێنەر و کارایــی ئەکتــەر .بەرپرســیاریەتی دەرهێنــەر لێــرەدا ،رەچاوکردنــی بینای یەک بە یەکی کارەکتەرەکان و شــێوازی بەرجەســتەکردنیانە لەالیەن ئەکتەرەوە، دەبێت بۆ ئــەم مەبەســتەیش دەرهێنەر لەسەر ســێ بنەمای سەرەکی کار بکات: جەستە ،دەنگ و دەرونی ئەکتەر .کەواتە دەبێت ئەو راســتییە فەرامــۆش نەکەین کە ستانیسالڤســکی لەناو کۆی پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نمایشدا ئەکتەر بە تەوەرە دادەنێــت و لــە رێگەی شــرۆڤەکردنێکی زانستیانەوە ،بنەما دەرونییەکان ،بەپێی پێوەرێکی واقیعیی و ئەقاڵنی لە دەروون و جەســتە و دەنگی ئەکتــەردا ،دەخاتە خزمەتی نمایشەوە. لە کــۆی بەرهەمــە زانســتییەکانییدا، کە مهین اســکوئی لە زمانی رووســییەوە وەریگێڕاوەتە ســەر زمانی فارسی و بەم نزیکانە بەرگی یەکەمی بەناوی (کارکردنی ئەکتــەر لەســەر خــۆی ،لــە میانــەی کاریگــەری وەرگرتنــدا) لــە کتێبخانــەی کوردیشــدا دەبینین ،دەربارەی ئەزمونە هونەرییەکانی دەنوسێت: «بەهــای کارکردنــی ئــەو رۆژگارەم لەوەدابــوو ،کــە بــەردەوام هەوڵــم دەدا راســتگۆیانە کار بکەم و هەمیشە بەدوای حەقیقەتــدا بگەڕێم و درۆ و ناڕاســتی و بەتایبەتی الســایی کردنەوە لە کارەکانم دابماڵم ،بەاڵم سەرباری ئەمانە ،تا پێش کارکــردن لەســەر بەرهەمەکانی چێخەف کەمێــک رووم لــە ناتورالیــزم کردبــوو، یەکەمیــن کاری دروســت و تەندروســتی ئێمە بە پرۆڤەکردن لەسەر (مەلی دەریا) ی چێخەف دەست پێ دەکات». ستانیسالڤســکی لــە ســاڵی ١٩٣٨ [لەتەمەنی ٧٥ساڵیدا] کۆچی دوایی کرد.
بەاڵم لە دوای خۆی گەلێک ســەرچاوەی بەنرخی لە بواری شــانۆدا بەجێهێشــت؛ لــەم کتێبەدا و لە دەســتپێکی کۆبەندی تایبــەت بــە (کارکردن لەســەر خود لە میانەی وروژاندنی هونەریدا) دەنووسێت: «نە لەم کتێبەدا و نە لەوانی تریشدا، بە هیچ شێوەیەک ،بانگەشەی ئەوە ناکەم ئەمانە بەرهەمی زانستی بن ،لەبەرئەوەی هەموویان ئامانجێکی پراکتیکییان هەیە. ئامانجی من گواستنەوەی سەرجەم هەوڵ و کۆششەکانی سااڵنی ئەزموونی هونەری خۆمــە لــە بــواری دەرهێنــان و نواندنی شانۆدا» بەپێــی ئەمــە بێــت ،کەواتــە هــەر لەســەرەتاوە دەبێت ددان بــەوەدا بنێین کە ئــەم ئەکتەرو دەرهێنەرە رووســییە، بــەدوای ئامانجێکــی هونەرییــەوە بــووە و ویســتویەتی پرەنســیب و بناغــەی سیســتمێک دابمەزرێنێــت و بۆ ئەمەیش پێویســتی بەوە بــووە ئەکتەریش وەک ســەربازێک ،خاوەنی پرەنسیپی ئاسنین و پتەو بێت و لەگەڵ ئەوەیشــدا خاوەنی توانای بینین و تێگەیشتن بێت لە جوانی. وێنــای ئەکتەر لەم سیســتمەدا لەســەر سێ بنەما ســەرەکییەکە لە بایەخدان بە جەســتەوە دەســت پێ دەکات .جەستە بەشێکە لە گوزارشــتی هونەریی و لەژێر کاریگەریــی دۆخــی ناوەکــی کارەکتەر و هەماهەنگــی لەتــەک ئــەو کاریگەرییانە گرنگی هەیــە و هەموو ئەکتەرێک دەبێت توانــای جەســتەیی ئەنجامدانــی ئــەم کۆمەڵــە جووڵــە بنەڕەتییانــەی هەبێت؛ هەڵســوڕان و هەســتان و دانیشــتن و راکــردن .لەبەرئــەوەی نوانــدن لــەم سیســتمەدا بەپێی میتــۆد و بەرنامەیە و نمایش گۆڕێنی تێکســت و نووســینە بۆ رەفتــار و هەڵســوکەوت .کەواتە نمایش لــە پێــش هەرشــتێکیترەوە جووڵەیە و جووڵــەی ئەکتەر گرنگییەکی ســەرەکی هەیە و دەتوانیین بڵێێن؛ جوڵەی ئەکتەر لە دیالۆگەکانی بەبایەخترە. گرفتــی ســەرەکی ئەکتــەرە الوەکان ئەوەیــە کــە زۆرجار بەبێ ئامادەســازیی جەســتەیی دەچنە ســەر تەختەی شانۆ، کاتێکــی زۆر بــۆ شــیکردنەوەی دەق، لەبەرکردنــی دیالۆگــەکان و بنیــادە تیۆرییەکانــی کارەکتەرەکانیــان تەرخان دەکــەن و لــە کارکردن لەســەر جووڵە، هەڵســوکەوت و ئەو وێنانەی دەتوانن بە جەســتە پێشکەشــی بکەن ،غافڵ دەبن. ئەمەیــش دەبێتــە هۆی ئــەوەی هەندێک فاکتــەری نمایشــی وەک جلوبــەرگ، سەرباری زۆریی بڕی تێچوو ،وەک پێویست کاریگەرییان نەمێنێت؛ ئاخر بەرگی جوان و نمایشــی ،لەبەردا ناڕێک و نەگونجاو و قێــزەون دەکەوێتەوە و تەنانەت لەوانەیە کاریگەریی پێچەوانە جێبهێڵێت .ئەکتەرە الوەکان تا ئەوکاتەی دەتوانن جەســتەی
شــکۆی بێدەنگی پێش نمایش بۆ ئەکتەر وەربگێڕێتە سەر دۆخێکی ئاسایی و ژیان بکاتــەوە بەبــەری نواندندا ،واتا ســامی ئــەو پانتاییە تاریکەی شــوێنی بینەران بشــکێنێت کە نوێنەرایەتی ژیانی رۆژانە دەکات و لە رێگەی ریالیزمی جەســتەوە بــاوەڕ بە بینــەر بهێنێت ئەوەی لەســەر تەختــەی شــانۆ روودەدات بەشــێکە لە ژیانی هاوبەشــی نێوانیان .کەواتە چەند ئامادەســازیی دەروونی بۆ ئەکتەر گرنگە ئەوەندەیش ئامادەکارییە جەســتەییەکان گرنگــن ،هــەر بۆیــە ستانیسالڤســکی دەڵێت: «ئەو کردارەی لەســەر شــانۆ ئەنجام دەدرێــت ،پێویســتە هــۆکاری خــۆی هەبێــت .دانیشــتنیش بــە بــێ هــۆکار نابێــت .ئێمە نابێت لەســەر شــانۆ تەنیا و تەنیا دابنیشــین بۆ ئەوەی تەماشامان بکــەن .دانیشــتن کارێکی ئاســان نییە. دەبێــت فێری بیــن ...چه‌ند هــۆی ئازار و شــه‌رمه‌زاریی ه ئه‌وکاتــه‌ی هه‌ســت به‌وشــته ده‌که‌ین ک ه ل ه ده‌رونی خۆماندا جــوان و به‌که‌ڵکــ ه و نا‌توانیــن له قاڵبه گونجاوه‌که‌یــدا پێشکه‌شــی بکه‌یــن! من هه‌ســت ده‌که‌م چه‌ژتنی ئه‌م ئازار‌ه ته‌نیا لــ ه توانای پیاوێکی ئاشــقدای ه ک ه الڵ ه و ده‌یه‌وێت هه‌ڵچون و هه‌ژان و هه‌سته‌کانی ی به ده‌نگێکی ناخۆش ب ه خۆشه‌ویسته‌که بگه‌یه‌نێــت .ئه‌و پیانیســته‌ی پیانۆیه‌کی کــۆک نه‌کــراو ده‌ژه‌نێت ،کاتێــک به‌پێی هه‌ســت ه ده‌رونییه‌کانــی خــۆی گوێ له‌م نــه‌وا ناکۆکانــ ه ده‌گرێت ک ه لــه‌م ئامێر‌ه کۆک نه‌کراو‌ه ده‌رژێت ،توشی ناڕه‌حه‌تی ده‌بێت». راهێنانی جەســتە و دەنگ بۆ ئەکتەر، بایەخێکــی گرنگــی هەیــە و یەکێکــە لە بناغەکانــی فێربوونــی هونــەری نواندن. بەاڵم لەو روانگەیەوە کە جەستە و دەنگ، تەنیا رووی دەرەوەی ئەکتەر دەردەخەن، دەبێت ســەرنجی ئەوە بدەیــن کە رووی ناوەکی ،واتە دەربڕینی هەســت و ســۆز و توێــکارە دەروونییەکانی کارەکتەریش، بناغەیەکــی گرنگــی ئــەم هونــەرەن. ئەکتەرێــک چەنــد خاوەنــی دەنــگ و جەستەیەکی ئامادەیش بێت ،گەر خاوەنی شــێوازێکی دیاریکــراوی نوانــدن نەبوو، ناتوانێت بەباشــی ئەو دەنگ و جەستەیە
یەکــە و ئامانجــەکان ،بــاوەڕ و هەســت کردن بــە حەقیقەت ،ســۆزە بیرەوەری، پەیوەندیی ،ســازگاریی و توخمەکانیتر: تایبەتمەنــدی ،توانایــی و ســەلیقەی هونەرمەنــد ،پاڵنەرەکانــی ژیانــی ناوەکــی ،رێــڕەوی پاڵنەرەکانــی ژیانــی ناوەکی ،خۆهەســت پێ کردنی دەروونی شــانۆییانە یان خوڕەوشتی شــانۆییانە، میتائامانج ،کرداری سەرتاسەری ،غەریزە لە خۆهەســت پــێ کردنی شــانۆییانەی ئەکتــەردا ،پاشــکۆی بەشــی کــردار، پاشکۆی بەشی پەیوەندی. هــەر ســەبارەت بــە ئەزموونەکانــی ستانیسالڤسکی و گرنگی میتۆدەکانی لە بەرگی دووهەمی کارەکانیدا ،گ ،کریستی دەنووسێت: هه‌مــووان ده‌زانن ک ه ستانیسالڤســکی چه‌نــد ماندونه‌ناســان ه له‌ســه‌ر بــ ه سیستماتیزه‌کردنی ئامێر‌ه جه‌سته‌ییه‌کانی کاری کــردووه :له‌ســه‌ر ده‌نگ ،ده‌ربڕین، وه‌رزش ،ته‌نانه‌ت بۆ ده‌رخستنی ناوه‌خن و ســتایلی ده‌ره‌وه‌ی کارەکتــەر ،کاری جددی کردووه. وه‌ک ریژیســۆرێک کــه‌س ئه‌وه‌نــده‌ی ستانیسالڤســکی لــ ه رووی توانــای سیســتماتیزه‌کردنی لۆژیکــی ره‌فتــاری شــانۆییانه‌ی ئه‌کتــه‌ر ،ده‌روســتکردنی ژینگــه‌ی ژیانــی کارەکته‌ر ،میزانســێن و روناکــی و کارتێکه‌ر‌ه ده‌نگییه‌کان جددی نییه. ل ه قۆناغ ه سه‌ره‌تاییه‌کانی کارکردنییدا له‌سه‌ر سیســتمه‌که‌ی (ره‌وتی کاریگه‌ری وه‌رگرتنــی ئه‌کتــه‌ر) بۆچونه‌کانــی زیاتــر له‌ســه‌ر ئه‌فراندنــی ده‌رونــی چڕ ده‌کاته‌وه .ئه‌و له‌پێش هه‌رشتێکیتره‌وه، دۆزینه‌وه‌ی نهێنیه‌کانی سرووشــی نواندن و به‌هره‌مه‌ندیــی ئه‌کتــه‌ر بــ ه تــه‌وه‌ر‌ه و خاڵی بنه‌ڕه‌تی لێکوڵینه‌وه‌کانی داده‌نێت، بۆئه‌وه‌ی دواتر رێگه‌یه‌ک به‌ره‌و ناســینی قووڵی شوناسی ده‌رونی ره‌وتی ئه‌فراندن بدۆزێته‌وه. له‌و کاتانه‌دا له‌وباوه‌ڕه‌دابوو ک ه ده‌بێت له‌رێگه‌ی واقیع و هێڵ ه دروســت ه ده‌رونیی و ناوه‌کییه‌کانــی کارەکتــه‌ره‌وه ،کــ ه ب ه کاریگــه‌ری وه‌رگرتنــی قــووڵ و حه‌قیقی ئه‌کتــه‌ر تێراوبووه ،هێڵــ ه ده‌ره‌کییه‌کانی کارەکتــه‌ر ،ده‌ربڕین ،جوڵه ،میزانســێن
گرفتی ســەرەکی ئەکتەرە الوەکان ئەوەیە کە زۆرجار بەبێ ئامادەســازیی جەستەیی دەچنە سەر تەختەی شانۆ ،کاتێکی زۆر بۆ شیکردنەوەی دەق ،لەبەرکردنی دیالۆگەکان و بنیادە تیۆرییەکانی کارەکتەرەکانیان تەرخان دەکەن و لە کارکردن لەسەر جووڵە، هەڵسوکەوت و ئەو وێنانەی دەتوانن بە جەستە پێشکەشی بکەن ،غافڵ دەبن خۆیان کۆنتــڕۆڵ بکەن ،پێویســتیان بە راهێنانی جەستەیی زیاترە. ده‌ربــاره‌ی ستانیسالڤســکی ئاماده‌کاریــی ئامێــر‌ه فیزیکییه‌کانــی ئه‌کته‌ر ،به‌مه‌به‌ســتی به‌رجه‌ســته‌کردنی ی توخمــ ه کارەکتــەر ،لــ ه شــیکردنه‌وە ده‌ره‌کییه‌کانــی ده‌ربڕینــی شــانۆییان ه ده‌دوێــت و لەوباوەڕەدایە تا بە وردبینی زیاتــرەوە کار لەســەر جەســتەمان بکەیــن ،توانــا جەســتەییەکانمان لەمەڕ پێشکەشــکردنی فــۆڕم و کارەکتــەری جیاواز دەوڵەمەندتــر دەبێت ،هەرچەندە دەبێت بزانین ستانیسالڤســکی وه‌ک دوو جه‌مســه‌ری چاره‌نوسســاز لێکدانه‌و‌ه بۆ ئاوێته‌بوونی ره‌وتی ده‌رونی و جه‌سته‌یی ده‌کات .دەیەوێــت لــە ئاکامــی ئەمەدا،
بخاتە خزمەتی نواندنەکەیەوە .یەکێک لە دیارترین شێواز و میتۆدەکانی نواندن ،بۆ یەکەم جار لەالیەن ستانیسالڤســکییەوە لە کۆتایی سەدەکانی نۆزدەدا پێشکەش بــە جیهان کرا .ئەمڕۆ ئێمەی کورد زمان پێشــوازی لــە بەرگی یەکەمــی کۆی ئەو بەرهەمە زانســتییانەی ئــەم دەرهێنەر و ئەکتەرە رووســییە دەکەین و لە روانگەی بایەخدانــی بــە هــۆش و بیــری ئەکتەر ســەرنجتان بۆ ناوەڕۆکی بەرگی یەکەمی ئەم کۆبەرهەمە رادەکێشم: ئاماتۆریزم (زانیارییە رووکەشەکان)، هونەری شــانۆیی و پیشــەی شانۆییانە، کــردار ،ئەگــەر ،هەلومەرجــی گریمانی، خەیااڵنــدن ،وردبینــی یــان ســەرنجی شــانۆییانە ،خاوکردنەوەی ماسولکەکان،
و ....بوروژێنێت. ل ه ســه‌رده‌می ده‌رکه‌وتنی «سیستم» ه‌کــه‌دا ،ستانیسالڤســکی له‌نــاو بۆچونه‌کانیــدا ســه‌باره‌ت بــ ه ئه‌فراندن، له‌ژێرکاریگه‌ریی جمکایه‌تییەکەدا،جیا ل ه ره‌وتــ ه فیزیکییه‌کانی ئه‌کته‌ر خوێندنەوە بۆ ره‌وته ده‌رونییه‌کان ده‌کات. ل ه شانۆنام ه سه‌ره‌تاییه‌کاندا ک ه به‌پێی «سیســتم» نمایــش ده‌کران ،ســه‌رنجی ستانیسالڤســکی زیاتر له‌سه‌ر «کرداری ده‌رونــی»« ،کارایی ده‌رونی» و «هێڵ ه ده‌رونییه‌کانــی رۆڵ» چڕکرایــه‌و‌ه ( بۆنمونــ ه ل ه شــانۆنامه‌ی یــەک مانگ ل ه گوندێکدا ،1909 ،نوســینی تۆرگینێف). هونه‌رمه‌ندانــی شــانۆی مخــات له‌یادیان ه کــ ه لــه‌م قۆناغــه‌دا ،ستانیسالڤســکی
هه‌موو سه‌رنجی خۆی له‌سه‌ر «ته‌کنیکی ناوه‌کــی» چــڕ کــردەوە و ته‌نانــه‌ت قســه‌کردن له‌ســه‌ر ته‌کنیکــی ده‌ره‌کــی قه‌ده‌غ ه بوو». به‌رکه‌وتنی یه‌ک الیه‌نه‌ی خوێندنه‌و‌ه و لێکۆڵینه‌وه‌ی « زاتگه‌رایی ئه‌کته‌ر ته‌نیا له‌روانگه‌ی ده‌رونییه‌وه« ستانیسالڤسکی دوچــاری قووڵترین قه‌یرانی کاری نواندن کــرده‌وه :ســه‌رکه‌وتوو نه‌بوونــی رۆڵــی ســالێری ده‌قه‌کــه‌ی پۆشــکین له‌ســاڵی 1915دا ،ســه‌رنجی به‌الی ئــه‌م گرفته‌دا راکێشــا ،کــ ه گرنگی نه‌دان بــ ه هۆکاری ته‌کنیکــی ده‌ره‌کــی به‌رجه‌ســته‌کردنی رۆڵ ،لــ ه دروســتکردنی «زاتگه‌رایــی ئه‌فرێنه‌رانــه«دا ،بۆتــ ه هــۆی ئــه‌وه‌ی رێگه‌یه‌کی هه‌ڵه‌ی هونه‌ریی ببڕێت. ستانیسالڤســکی لــ ه کتێبــی ژیانــی هونه‌رییــم ( به‌شــی «ئه‌کتــه‌ر ده‌بێــت بزانێت قســ ه بکات») ده‌نوسێت....« : ئیتر سه‌رنجی هونه‌رییم بۆ سه‌ر ده‌نگه‌کان و ده‌ربڕین وه‌ک توخمێکی سه‌ره‌کی ژیان و شانۆ ،زیاتر چڕکرده‌وه». چه‌ند ســاڵێک دوای ئه‌مه ،ئه‌و کاته‌ی ستانیسالڤســکی کارەکتــه‌ری کایــن ی به‌رجه‌ســت ه ده‌کرد ،هه‌ستیکرد پێویستی به‌په‌له‌ی ب ه فێربوونی یاســا و بنه‌ماکانی جوڵ ه و ریتم هه‌یه. یه‌کێــک لــه‌و هۆکارانــه‌ی بــووه هۆی ئه‌وه‌ی ستانیسالڤســکی له‌ســاڵی 1918 رابه‌رایه‌تی ســتۆدیۆی به‌لشــه‌وی شــانۆ قبوڵ بکات ،ئه‌و بایه‌خه‌بوو ک ه به‌رامبه‌ر بــه توخمــ ه ده‌ره‌کییه‌کانــی گوزارشــتی شانۆییانه ،له‌ناخیدا دروست ببوو. لــ ه هونه‌ری «ئۆپێرا» دا ،ئه‌و به‌دوای وه‌اڵمی پرســی گوزارشــتی جه‌سته‌یی و ده‌ربڕینی شانۆییانه‌دا ده‌گه‌ڕا( .هه‌ناسه، ده‌نگ ،ئاخاوتن ،ده‌ربڕین ،ریتم و)..... کارکردن له‌سه‌ر «شــانۆی مۆزیکاڵ» کــ ه ستانیسالڤســکی تا کۆتایــی ژیانی له‌ســه‌ری بــه‌رده‌وام بــوو ،بۆ بڕیــاردان و چاره‌ســه‌ر کردنــی زۆربــه‌ی پرســ ه ته‌کنیکییه‌کانــی به‌رجه‌ســته‌کردنی رۆڵ، یارمه‌تیدا .پێویســت ه ئاماژه به‌و‌ه بکه‌م، کــ ه چاالکییه‌کانــی ستانیسالڤســکی و سیســتمه‌که‌ی پاش شۆڕشــی ســۆڤێت لــ ه دوو رێــڕه‌وی هاوته‌ریبــدا گه‌شــه‌ی کــرد :ره‌وتــی کاریگه‌ریــی وه‌رگرتــن و به‌رجه‌ســته‌کردن (توخمــ ه ناوه‌کیی واتا ده‌روونی و ده‌ره‌کــی واتا فیزیکییەکان). زاتگه‌رایــی ئه‌کته‌ریــش هاوشــانی په‌یوه‌ندیــی چــڕی له‌گــه ڵ جه‌ســته، لێکۆڵینه‌وه‌ی له‌ســه‌ر کرا ،هه‌ر ئه‌مهی‌ش لــه رووی دابه‌شــکاریی سیســتمه‌که‌و‌ه کاریگه‌ریــی جێهێشــت ،ئه‌وه‌بــوو خودی ستانیسالڤســکی لــ ه دواهه‌میــن به‌شــی کتێبــی ژیانی هونه‌رییــم دا له‌م باره‌یه‌و‌ه ده‌نوســێت « :سیســتمه‌که‌ی من به‌سه‌ر دوو به‌شی سه‌ره‌کییدا دابه‌ش ده‌بێت: کاری ناوه‌کی و ده‌ره‌کی ئه‌کته‌ر له‌سه‌ر خۆی. کارکردنــی ده‌ره‌کی و ناوه‌کی ئه‌کته‌ر له‌سه‌ر کارەکته‌ر.
پەراوێز: .١نــاوی (کۆنســتانتین ئەلکســیەف) ە و لەســاڵی ١٨٦٣لە مۆســکۆ لەدایکبووە .سێرگی فالدیمێرۆڤیچ باوکیەتی و ناوی دایکی (ئەلیزابێت ڤاسیلیۆنا) یە ،کە لە بنەماڵەیەکی رووناکبیر و لە خاوەن کارگەکانی روسیا بوون .دەکرێت لەناو ئەم بنەماڵەیەدا ناوی کۆمەڵێک هونەردۆست بهێنین، لەوانەیش؛ ترتیاکڤیسکی ،خرۆشین ،دامەزرێنەری ئۆپێــرای ئەهلی ،مامۆنتف ،پاڵپشــت و هاندەری هونەرمەنــدان و هەروەها ساباشــنتیکێڤی خاوەن دامەزراوەی چاپ و باڵوکردنەوە. .٢لە دوای نزیکەی ٢٠ســاڵ کاری هونەری و بەتایبــەت کارکردن لە بواری نواندندا ،ئەم کتێبە گەلێ وانەی نوێی فێرکردم؛ چۆن تەنانەت کەڵک لــە ناچیزتریــن بیرەوەریەکانــم وەرگرم ،لە پێش نمایشــدا چۆن شەیدایی و شەوقی تەختەی شانۆ هەوســار بکەم ،چــۆن یەکەم هەنگاو بۆ ناســین و ئەزبەرکردنــی رۆڵ هەڵبگــرم ،کــەی چی بکەم و کەی چی نەکــەم ...لەبەردەم کارەکتەرەکەمدا بەرپرســیارم لە گەیاندنی وێنــای ئەو یان خۆم، چۆن خــۆم وەک ئەکتــەر لە کارەکتــەردا جێگە بکەمەوە ،ئایا من لە کاراکتەردا یان کارەکتەر لە ئەکتەردا تەجەال دەکات؟ .٣ب .م .سۆشــکیۆیچ« ،ده‌ربــاره‌ی ستانسالڤســکی» و .ت .ئۆ ،)1948( .الپه‌ڕه‌ی .382
««
لەم ڕۆژ
گوتاری سڤێتالنا و .لە ئینگلیزییەوە :گۆران ڕەسووڵ بەشی دووەم -کۆتایی دەمــەوێ چەند الپەڕەیەک لــە دەفتەری بیرەوەرییەکانــم بخوێنمــەوە بــۆ ئــەوەی پێشــانی بــدەم کە چــۆن کات گــۆڕاوە... چۆن ئایدیاکان مردوون ...چۆن من شــوێن ڕێڕەوەکەی کەوتووم... ١٩٨٥ – ١٩٨٠ کتێبێک دەربــارەی جەنگ دەنووســم... بۆچــی دەربــارەی جەنــگ؟ چونکــە ئێمــە خەڵکانــی جەنگیــن -ئێمــە یــان جەنگمان کردووە ،یان خۆمان بۆ جەنگ ئامادەکردووە. ئەگــەر کەســێک بەوردیــی ســەرنج بــدا، هەموومان لە ڕووی جەنگەوە بیردەکەینەوە. لە ماڵەوە و لەســەر شەقام .ئەمە بۆیە لەم واڵتە ژیانی مرۆڤ زۆر بێنرخە .هەمووشتێک هی سەردەمی جەنگە. مــن بەدوودڵییــەوە دەســتم پــێ کــرد. کتێبێکی دیکە دەربــارەی جەنگی جیهانیی دووەم ...لەپێناو چی؟ لە یەکێک لە گەشــتەکان ژنێکم بینی ،کە لە کاتی جەنگــدا برینپیچ بووە .چیرۆکێکی بــۆ گێڕامــەوە :لە زســتاندا بەســەر گۆمی الدۆگادا پەڕیبوونــەوە ،دوژمــن تێبینیــی هەندێــک جووڵــەی کردبوو و دەســتیان بە تەقــە کردبــوو .ئەســپەکان و خەڵکەکــە کەوتنــە ژێر شــەختەوە .ئەمــە هەمووی بە شــەو ڕوویدا ،ئەو وایزانیبوو کە بریندارێکی کەوتووەتــە دەســت و بــەرەو کەنارەکــە ڕایکێشــابوو .بۆی گێرامەوە «ڕامکێشا ،ئەو تــەڕ و ڕووت بوو– وامزانــی جلوبەرگەکانی دڕاون و لەبــەری داکەنــدراون ».لەســەر کەنارەکە بینیبووی کە ماســییەکی گەورەی برینــداری هەڵگرتووە و ڕایکێشــاوە .ڕیزێک قســە و جوێنــی پیســی لــەدەم هاتبوونــە دەرەوە :مــرۆڤ ئازار دەکێشــێت ،بەاڵم بۆ دەبــێ ئاژەڵەکان ،باڵندە و ماســییەکانیش ئازار بکێشــن؟» لە ســەفەرێکی تردا گوێم لە چیرۆکی پزیشــکێکی تــر گرت کە لەگەڵ پۆلێک هێزی ســوارەی سوپا ببوو ،لە کاتی جەنگدا ســەربازێکی برینداری ڕاکێشــابووە نــاو چاڵێکەوە ،بــەاڵم لەنــاو چاڵەکە زانی کــە ئــەوە ئەڵمانییە .پێــی وردوخاش ببوو و خوێنــی لــە بــەر دەڕۆیشــت .بــەاڵم ئەو دوژمنەکەیەتــی! چــی بــکا؟ لــە ســەرەوە کوڕەکانی خۆیــان وا خەریکە دەمرن! بەاڵم ئەو برینی ئاڵمانییەک دەپیچێ و کە دووبارە لەســەر ســک بەرانبەریان دەخشــێ و شەڕ دەکا .ســەربازێکی ڕووسیی ڕادەکێشێتە ناو چاڵەکەوە ،کە هۆشی لەدەست داوە .کاتێک هۆشی هاتەوە ویستی ئەڵمانییەکە بکوژێ و ئەڵمانییەکەش بۆی ڕەخســا و دەمانچەکەی ڕاکێشــا و ویستی ڕووسییەکە بکوژێ .بیری هاتەوە کە «زللـــەیەکی لە یەکێکیان دابوو دواتریش لە ئەوەی تر .قاچەکانمان هەمووی بــە خوێــن داپۆشــرابوون« ».خوێنــەکان هەمووی تێکەڵی یەکتر ببوون». ئەمەیان جەنگێک بوو کە هیچم لەبارەیەوە نەبیســتبوو ،شــەڕی ژنێک .ئەمە دەربارەی پاڵەوانــەکان نەبــوو .دەربــارەی گروپێــک خەڵک نەبوون کە پاڵەوانانە گروپێکی تر لە خەڵک دەکوژن .ناڵەیەکی هەمیشەیی ژنێکم بیرهاتەوە« :دوای شــەڕەکان ،لە بەرەکاندا دەگەڕێیــت .لەســەر پشــت کەوتــوون... هەموویــان گەنجــن ،زۆر جوانــن .لــەوێ کەوتوون ،چاویان لە ئاســمان بڕیوە .تۆ بۆ هەموویان خەفەتباری ،بۆ هەردوو ال ».ئەم هەڵوێســتە «بۆ هەموویان ،بۆ هەردوو ال»، کــە بیرۆکــەی نووســینی کتێبەکەمی دامێ کــە دەربارەی :جەنگ هیچــی تر نییە جگە لە کوشــتن ،بوو .ئەمە چــۆن لە یادەوەریی ژنانــدا تۆمارکــراوە .ئەو کەســە هــەر تازە پێکەنی– جگەرەی کێشا و ئێستاش ونبوو. ژنان زیاد لە هەر شــتێک دەربارەی ونبوون قسە دەکەن ،چۆن شتەکان لە کاتی جەنگدا بەخێرایــی دەگۆڕێن بۆ هیــچ .هەم مرۆڤ و هەم کاتی مرۆڤ .بەڵێ ،ئەوان خۆبەخشانە
ژمار ه ( )486دووشه‌مم ه 2015/12/28
3
ژەدا سەختە دەربارەی خۆشەویستی بدوێین
««
ا ئالێکسێڤیچ لە ئەکادێمیای سویدی بەبۆنەی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەب بۆ ساڵی ٢٠١٥ لە تەمەنی حەڤدە یان هەژدەســاڵیدا چوون نێرانەیــە ،کــە مــن لێــی تێناگــەم .بــەاڵم بــۆ بەرەکانــی جەنگ ،بەاڵم نەیاندەویســت هاوتاوانەکانــی ڕۆژانــەی جەنــگ گــەورەن. بکوژرێن .لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەبوون بمرن .مــن گەیشــتوومەتە ئــەوەی کــە چەکەکان لەپیناو نیشتیماندا بمرن .لە پێناو ستالیندا جوانن؛ گوللـــەپڕژێنەکان ،مینــەکان ،تانک بمــرن– ناتوانی ئەم وشــانە لەنــاو مێژوودا و زرێپۆشــەکان .پیــاو زۆرترین بیرۆکەی بۆ باشــترین چۆنییەتــی کوشــتنی پیاوەکانی بسڕیتەوە. بۆ ماوەی دوو ســاڵ کتێبەکە چاپ نەکرا ،تر تەرخان کــردووە .ناکۆکیی هەمیشــەیی بەر لە پیرســترۆکا (بزووتنەوەی سیاســیی لەنێوان ڕاســتیی و جوانیــی .مینێکی نوێی ڕیفۆرمخــواز لەنــاو حیزبــی کۆمونیســتی ئیتاڵیــان پێشــاندام و کاردانەوەی مێینەیی سۆڤییەتی لە هەشتاکان) و میخایل گۆرباچۆڤ من ئــاوا بوو« :جوانە ،بــەاڵم بۆ جوان؟» نــا .چاودێــری چاپەمەنییەکە سەرزەنشــتی بەوردیــی و بە دەســتەواژەی ســەربازییانە کردم« :دوای خوێندنەوەی کتێبەکەت کەس بۆیان ڕوونکردمەوە :ئەگەر کەســێک بەسەر ئیدی شــەڕ ناکا ،جەنگەکــەی تۆ تۆقێنەرە .بــڕوا یــان لــە گۆشــەیەکی دیاریکــراوەوە بۆچی ناتەوێ هیچ پاڵەوانێکت هەبێ؟» من پێــی بخاتە ســەر ...هەر ئەوەنــدە ...هیچ بەدوای پاڵەوانەکانــدا نەگەڕاوم .من مێژووم نامێنێتەوە تەنیا نیو ســەتڵ گۆشــت نەبێ. لــە ڕێگەی چیرۆکی شــایەت و بەشــداربووە لێرە خەڵکی دەربارەی شتی نائاسایی قسە هەستپێنەکراوەکانەوە نووسیوەتەوە .هەرگیز دەکەن ئەگەر چی ئەو شــتانە ئاســایین ،لە هیچ پرســیارێکیان لێ نەکراوە .خەڵک چی بەخشــراوەوە وەرگیــراون .تــۆ دەزانی ئیتر دەڵێــن؟ ئێمــە بەڕاســتی نازانیــن خەڵــک ئەمە جەنگە ...هیچ کەس بەم وێنانە شێت دەربارەی ئایدیا گەورەکان چی دەڵێن .ڕێک نابــێ– بــۆ نموونــە ،پیاوێک هەیە لەســەر دوای جەنــگ ،کەســێک چیرۆکی جەنگێکت زەوی کەوتــووە کە بە هیچیەک لە کەلوپەلە بــۆ دەگێڕێتــەوە کــە بێگومــان دوای چەند ســەربازییەکان نەکوژراوە ،بە قەدەریش نا، دەیەیــەک جەنگێکــی جیــاوازە .هەندێکجار بەڵکو لەالیەن پیاوێکی تر. بارکــردن و گواســتنەوەم بــۆ «black لەناو خۆیــدا دەگۆڕێ ،چونکە هەموو ژیانی خۆی لەناو بیرەوەرییەکانیــدا کۆدەکاتەوە »tulip .بینــی( ،ئــەو فرۆکەیــەی کــە تــەواوی خــودی خــۆی .چــۆن لەمــاوەی قوربانییەکانــی لەنــاو تابووتــە چینکۆکان ئەو ســااڵنەدا ژیــاوە ،چــی خوێندووەتەوە بۆ نیشــتیمان دەگواســتەوە) .مــردووەکان و بینیــوە ،کێــی بینیوە ،بــڕوای بە چییە ،زۆربەیان جلوبەرگی سەربازیی کۆنی سااڵنی لــە کۆتاییــدا ،ئایا ئەو ئاســوودەیە یان نا .چلەکانیــان لەگــەڵ کۆڵــۆن لەبەرکرابــوو؛ بەڵگەنامــەکان بوونــەوەری زیندوون– وەک هەندێکجــار تەنانەت ئەوەندە بەس نەبوو بۆ گەڕاندنەوەیان .ســەربازەکان لە نێوخۆیاندا ئێمە گۆڕانکارییان بەسەردا دێن. مــن بەتەواوی دڵنیام کــە هەرگیز کچانی قسەیان دەکرد« :هەر تازە هەندێکیان لەناو ســەردەمی جەنگــی ســاڵی ١٩٤١دووبــارە بەفرگرەکاندا هێنــاون .بۆنەکە وەک بەرازی نابنــەوە .ئەمــە بەرزتریــن خاڵــی ئایدیای کێویــی تێکچــوو وایــە ».دەربــارەی ئەمە «سوور» بوو ،تەنانەت بەرزتر لە شۆڕش لە دەنووسم ،دەترسم کەس لە واڵتەکەم باوەڕم لێنینیش .ئێســتاش سەرکەوتنەکانیان ناوی پێنــەکا .ڕۆژنامەکانمــان تەنیــا دەربــارەی «گــوالگ– ( »GULAGســەربازگەی هاوپەیمانییە دۆســتانەییەکان دەنووسن کە تایبەت بە گیراوەکان لە ســەدەمی ستالین) لەالیەن سەربازانی سۆڤیەتەوە بەستراون. لەگــەڵ ئەو کوڕانــە دوام کە لەوێ بوون، لەبیــر دەباتەوە .من ئێجگار زۆر ئەو ژنانەم خۆشــدەوێن .بــەاڵم نەتدەتوانــی دەربارەی زۆریــان خۆبەخشــانە هاتبــوون .داوایــان ســتالین یــان ڕاســتییەکانی دوای جەنــگ ،لێکرابــوو کــە بێنــە ئێــرە .تێبینیــم کــرد تــەواوی ئەو شــەمەندەفەرە پڕ لە بوێرترین زۆربــەی هەرە زۆریان لە خێزانی خوێندەوار و ئازاترییــن ســەرکەوتووەکانی تێدابــوو و بوون ،چینی ڕۆشــنبیران بوون– مامۆســتا ڕاستەوخۆ بەرەو سیبیریا نێردران ،قسەیان و پزیشــک و کارمەنــدی کتێبخانــەکان، لەگــەڵ بکەی .تــەواوی ئەوانــەی گەڕانەوە بــە کورتیــی خەڵکانــی کتێبدۆســت بوون. واڵت بە بێدەنگیی مانەوە .جارێکیان بیستم :بەدڵســۆزییەوە خەونیــان بــە یارمەتیدانی «تاکە جارێک کە ئێمە ئازاد بووین لە کاتی گەلــی ئەفغانیــی بۆ بنیاتنانی سۆشــیالیزم جەنگ بــوو ،لە بــەرەکان ».ئازارچەشــتن بینیبــوو .لێ ئێســتا بەخۆیــان پێدەکەنن. سەرمایەمانە .ســامانی سروشتییمان نەوت شوێنێکم لە فڕۆکەخانەکە نیشاندرا کە تێیدا یــان گاز نییە ،بەڵکو ئازارچەشــتنە .تەنیا ســەدان تابووتی نەناســراو لەبەردەم خۆردا شــتێکە کە دەتوانین بەبەردەوامی بەرهەمی دەدرەوشانەوە .ئەو ئەفسەرەی لەگەڵمدا بوو بهێنیــن .بۆچــی ئازارەکانمــان ناگۆڕێــن هیــچ ڕێگەیەکی نەبوو تا خۆی پێ بپارێزێ: بــۆ ئازادیــی؟ ئەمە بەڕاســتی هەمــووی لە «کێ دەزانێ ...ڕەنگە دارتەرمەکەی منیش بێسوودییە؟ من هەمیشە بەدوای وەاڵمەکاندا بێتــە ئێــرە ...لەناویمــدا دادەنێــن ...مــن دەگەڕێــم .پیتــر چادایێــڤ (فەیلەســوفی لەپێناو چی لێرە شــەڕمکرد؟» لە وشەکانی ڕووســی )١٨٥٦ - ١٧٩٤ڕاســت بــوو :خــۆی ترســا و یەکســەر گوتــی« :ئــەوە ڕووســیا واڵتێکی بێ یادەوەرییە ،شوێنێکە نەنووسیتەوە». لەو شەوەدا خەونم بە مردووەکانەوە بینی، بــۆ بەتــەواوی لــە بیرچوونەوە ،هۆشــێكی پێدەچــوو هەموویان بە ڕووخســاری خۆیان پاکیزەیە بۆ ڕەخنە و پێداچوونەوە. بەاڵم کتێبە مەزنــەکان لەژێر پێیەکانمان سەرســام بووبن :چی ،مەبەستت ئەوەیە من کوژراوم؟ بەڕاستی من کوژراوم؟» کەڵەکە دەبن... لەگــەڵ گروپێک لە پەرەســتار چووم بۆ نەخۆشخانەیەکی مەدەنیی ئەفغانیی– ئێمە ١٩٨٩ لە کابولــم .نامەوێ هیچی تــر دەربارەی دیاریمان بۆمنداڵەکان بردبوو ،بووکەشووشە جەنــگ بنووســم .بــەاڵم مــن لێــرە لەنــاو و نوقــڵ و بســکویت .مــن نزیکــەی پێنــج جەنگێکی ڕاســتەقینەدام .ڕۆژنامەی پراڤدا بووکەڵــەی ورچــم پێبــوو .گەیشــتینە (ڕۆژنامــەی فەرمیــی حیزبی کۆمۆنیســتی نەخۆشــخانەکە ،ئوردوگایەکــی درێژ .کەس یەکێتیی سۆڤیەت) دەڵێ« :ئێمە هاوکاریی لــە پێخەفێــک زیاتر بۆ خەوتــن هیچی تری گەلی ئەفغانیی دۆستمان دەکەین سۆشیالیزم ال نەبــوو .ژنێکــی گەنجــی ئەفغانیــی لێــم بنیــات بنێــن ».خەڵــک و ئۆبجێکتەکانــی نزیکبــووەوە ،منداڵێکــی بــە باوەشــەوە جەنــگ لە هەموو شــوێنێک هــەن ،زەمەنی هەڵگرتبوو .ویســتی شــتێک بڵــێ– لە دە ســاڵی ڕابــردوودا نزیکــەی زۆربــەی خەڵک جەنگە. دوێنێ نەیانویست بمبەن بۆ ناو جەنگەکە :لێــرە کەمێک فێری زمانی ڕووســیی بوون– «لــە هۆتێــل بمێنەوە ،خانمــی گەنج .ئێمە بووکەشووشــەیەکم دایە منداڵەکە و ئەو بە دواتــر بەرپرســیار دەبین ».لــە هۆتێلەکە ددانەکانــی وەریگــرت .بە سەرســوڕمانەوە دانیشتووم ،بیردەکەمەوە :شتێکی ناڕەوا لە پرســیارم کــرد« :بۆچی بــە ددانەکانی؟» گومانکــردن لە ئازایەتیی خەڵکانی تر و ئەو دایکــی پێخەفەکــەی لەســەر جەســتە مەترســییەی کە ڕووبەڕووی دەبنەوە هەیە .بچکۆالنەکەی البرد– ئەو کوڕیژگەیە هەردوو دوو هەفتەیە لێرەم و ناتوانم هەســتی ئەوە دەستەکانی لەدەستدابوون« .ئەمە ئەو کاتە بجووڵێنم کە جەنگ بەرهەمێکی سروشــتیی بوو کە ئێــوەی ڕووســییەکان بۆمبابارانتان
کرد ».کەســێک گرتمییــەوە ئەو کاتەی کە خەریکبوو دەکەوتم. ڕۆکێتە گــراد ()Gradـــەکانمان بینی کە گوندەکانی دەکــردن بە زەویی کێڵدراو. چوومــە گۆڕســتانێکی ئەفغانیــی ،کــە هەر نزیکــەی وەک یەک لــە گوندەکانیــان درێژ و گــەورە بوو .لە شــوێنێک لە ناوەڕاســتی گۆڕســتانەکە پیرەژنێکــی ئەفغانیی هاواری دەکــرد .ناڵە و هاواری دایکێک لە گوندێکی نزیــک مینســک (پایتەختــی بێالڕووســیا) بیرهاتەوە کە دارەبازەیەکیان بەرەو ماڵەکە هەڵگرتبــوو .هاوارەکە هی مرۆڤ یان ئاژەڵ نەبــوو ...لەوە دەچوو هەر ئەو هاوارەبێ کە لە گۆڕستانەکەی کابول بیستم... دەبــێ دانیپێدابنێــم کــە هەمــوو جارێک سەربەســت نەبــووم .مــن بــۆ بابــەت و لێکۆڵینەوەکانــم دڵســۆزبووم ،ئەوانیــش متمانەیــان پێــم هەبــوو .هەریــەک لە ئێمە ڕێــڕەوی تایبەتــی خۆی هەیە بــۆ ئازادیی. پێــش ئەفغانســتان ،بــاوەڕم بــە ڕوویەکی مرۆڤانــە ،بــاوەڕم بــە سۆشــیالیزم هەبوو. کــە لــە ئەفغانســتان گەڕامەوە لــە هەموو ئــەو وەهمانە بەتــاڵ بوومەوە .کــە باوکمم بینــی پێمگــوت« :بمبەخشــە باوکــە ،تــۆ منــت پەروەردەکــرد بــۆ ئــەوەی بــاوەڕ بە ئایدیاکانی کۆمونیستیی بکەم ،بەاڵم بینینی ئــەو پیــاوە گەنجانە ،ئەو تــازە خوێندکارە کــوڕە ســۆڤیەتیانە کــە ســەردەمێک تۆ و دایکم وانەتان پێگوتوون (باوانم مامۆستای خوێندنگەی گوند بوون) ،لە خاکی بێگاناندا خەڵکیان دەکوشت کە نەیاندەناسین ،بەس بــوو بۆ ئەوەی هەموو وشــەکانت دەربارەی کۆمونیــزم ببنە خۆڵەمێش .ئێمە پیاوکوژین باوکە ،لێم تێدەگەی!؟» باوکم گریا. خەڵکێکــی زۆر بــە دەســتبەتاڵیی لــە ئەفغانســتان گەڕانــەوە .بــەاڵم نموونــەی تریــش هــەن ،هاوپۆلێکــی گەنجــم لــە ئەفغانســتان بەســەرمدا هــاواری کرد« :تۆ ژنێکــی ،چی دەربارەی جەنــگ تێدەگەیت؟ پێتوایــە کــە خەڵک لــە جەنگــدا مردنێکی قەشــەنگ دەمــرن ،وەک ئــەوەی لــە کتێب و فیلمەکانــدا دەیکــەن؟ دوێنێ دۆســتێکم کــوژرا ،گوللـــەیەک بــە ســەری کەوتبوو و لــە هەوڵی دەســتگرتن بە مێشــکییەوە دە مەتــری تر لە ڕاکــردن بەردەوامم ببوو»... حەوت ســاڵ دواتــر ،هەمان ئــەو هاوپۆلەم ئێســتا بازرگانێکــی ســەرکەوتووە ،حەزی لــە گێڕانــەوەی چیرۆکەکانی ئەفغانســتانە. پێیگوتــم« :کتێبەکانت لە پێناو چین؟ زۆر ترسناکن ».ئەو کەسێکی جیاواز بوو ،هیچی
بــۆ ماوەیەکــی درێــژ خــۆم لە نووســین دەربــارەی شــێرنۆبیل بــە دوورگــرت. نەمدەزانــی چــۆن دەربــارەی بنووســم ،چ ئامرازێــک بەکاربهێنــم ،چــۆن بچمــە نــاو بابەتەکانــەوە .جیهــان هەرگیــز هیچــی دەربــارەی واڵتــە بچووکەمــم نەبیســتبوو، شــاراوە لە گۆشەیەکی کیشــوەری ئەوروپا، بەاڵم ئێستا ناوەکەی لەسەر زاری هەمووانە. ئێمە ،بێالڕووســییەکان ،بوویــن بە خەڵکی شێرنۆبیل ،سەرەتای بەرکەوتن بە نادیاریی. ئێســتە ڕوونبووەتەوە :لەپاڵ کۆمونیست و نەتەوە و سەرکێشیی ئایینێکی نوێ ،هێشتا کێشمەکێشــمی دڕندەیــی جیهانیی بۆ ئێمە لە ڕێگەن ،ئەگەرچــی لەم کاتەدا دیار نین. دوای شــێرنۆبیل شــتێکی بچووکی بەسەردا کراوەتەوە... بیرمــە شــۆفێرێکی بەتەمەنــی تاکســی ئەوکاتــەی کۆترێــک خــۆی بــە جامــی ئۆتۆمبێلەکەدا کێشا ،بەخەفەتەوە سوێندی خوارد« :ڕۆژانە دوو یان سێ باڵندە خۆیان بە ئۆتۆمبێلەکدا دەکێشن .بەاڵم ڕۆژنامەکان دەڵێن کە بارودۆخەکە لەژێر کۆنترۆڵدایە». گەاڵی پارکەکانی شار کۆکرانەوە ،بردرانە دەرەوەی شــار و خســترانە ژێــر خاکــەوە. خاکــی ناوچــە پیســبووەکانیش هەڵگیرا و شاردرایەوە– زەوی لەناو زەوی ناشترا .گیا و دارەســووتاوەکانیش بە خاک ســپێردران. هەمــووان کەمێــک شــێتانە دیاربــوون. هەنگەوانێکی پیر پێیگوتم« :ئەو بەیانییەی کــە چوومــە باخەکــە و شــتێک ونببــوو، دەنگێکی ئاشــنا .هیچ هەنگێکی لێ نەبوو. دەنگی یەک هەنگیشــم نەبیست .هیچ یەک! چــی؟ ئەمە چی ڕوودەدات؟ بۆ ڕۆژی دووەم و سێیەمیش نەهاتنە دەرەوە ...دواتر پێمان گوترا کە ڕووداوێک لە وێستگەی ئەتۆمییەکە ڕوویــداوە– وێســتگەکەش دوور نییە .بەاڵم ئێمــە بۆ ماوەیەکی درێژ هیچمان نەزانیبوو.
شێرنۆبیل بوون بە خەڵکی شێرنۆبیل. نەتدەتوانی تیشــکە ئەتۆمییەکان ببینی، دەســتیان لێ بــدەی یان بۆنیــان بکەی... جیهانــی دەوروبــەر ئاشــنا و نائاشــنا بوو. کە چــووم بۆ ناوچەکە ،یەکســەر پێمگوترا کە :گوڵــەکان لێنەکەمەوە ،لەســەر گژوگیا دانەنیشم ،ئاو لە کانیاو نەخۆمەوە ...مردن لە هەموو شــوێنێک خۆی حەشارداوە ،بەاڵم ئێستا جۆرێکی تر لە مردن هەیە ،ماسکێکی نوێی پۆشیوە ،لە شێوەیەکی نەناسراودایە. خەڵکانی بە تەمــەن ئەوانەی کە بەدرێژایی جەنــگ ژیابــوون و دووبــارە شــوێنەکانیان جێهێشــتبووەوە .سەیری ئاسمانیان دەکرد: «خــۆر دەدرەوشــێتەوە ...هیــچ دووکەڵ و گازێــک نییە ،کەس تەقە نــاکا .ئەمە چۆن دەکــرێ جەنــگ بێ؟ لەگەڵ ئەوەشــدا ئێمە دەبێ ببین بە پەنابەر». لــە بەیانیاندا هەمــوان پەالماری الپەڕەی ڕۆژنامەکانیان دەدا ،چاوبرســیی هەواڵەکان بــوون و دواتریــش بەنائومێدییــەوە دایاندەنانەوە .هیچ ســیخوڕێک نەدۆزرایەوە. هیــچ کــەس دەربــارەی دوژمنانــی خەڵــک نەینووســی .ئەو جیهانەش کە بەبێ سیخوڕ و دوژمنانــە نائاشــنایە .ئەمــە دەســتپێکی شــتێکی تازە بوو .دوابەدوای ئەفغانســتان، شێرنۆبیل ئێمەی کرد بە گەلێکی ئازاد. بۆ مــن جیهان بــەش بەش ببــوو :لەناو ناوچەکەدا هەســتم نەدەکرد بێالڕووســیی، ڕووســیی یــان ئۆکرانییــم ،بــەاڵم نموونەی جۆرێکــی بایۆلۆجیــی بــوو کــە دەتوانــدرا لەناوببــردێ .دوو کارەســات هاوکات بوون: لەالیەنــی کۆمەاڵیەتییــەوە ،دوورگــەی سۆشیالیســتیی نقوومبــوو و لەالیەنــی گەردوونییشــەوە شــێرنۆبیل .هەرەسهێنانی ئیمپڕاتۆرییــەت هەموانــی شــێواند .خەڵک دەربــارەی ژیانی ڕۆژانەیان نیگــەران و ڕاڕا بــوون .چــۆن و بە چی شــت بکــڕن؟ چۆن
سامانی سروشتییمان نەوت یان گاز نییە ،بەڵکو ئازارچەشتنە. تەنیا شتێکە کە دەتوانین بەبەردەوامی بەرهەمی بهێنین تر پیاوێک نەبوو کە لەناو مردندا بێت و کە نەیەوێت لە تەمەنی بیست ساڵیدا بمرێت... لــە خــۆم پرســی کــە ئایــا دەمــەوێ چ جۆرە کتێىێک لەبارەی جەنگەوە بنووســم. دەمــەوێ کتێبێــک لەبــارەی کەســێکەوە بنووســم کە تەقەی نەکــردووە ،کە ناتوانێ گوللـــە بــەڕووی مرۆڤێکــی تــردا بتەقێنێ، کــە بەدەســت بیرۆکەکانی جەنگــەوە ئازار دەچێــژێ .ئەو کەســە لە کوێیــە؟ من پێی نەگەیشتووم. ١٩٩٧ – ١٩٩٠ ئەدەبی ڕووســی سەرنجڕاکێشــە ،لەوەی کــە تاکە ئەدەبــە بەســەرهاتی ئەزموونێک دەگێڕێتــەوە کــە واڵتێکی زەبەالحــی لەناو خۆیــدا هەڵگرتــووە .بــەردەوام پرســیارم لێکراوە :بۆچی هەمیشــە دەربارەی تراژیدیا دەنووســم؟ لەبــەر ئــەوەی ئێمە هــەر ئاوا دەژین .ئێمە ئێستا لە واڵتانی جیاواز دەژین، بەاڵم خەڵکانی «سوور» (سۆڤیەتییەکان) لە هەموو شــوێنێکن .بە هەمان جۆری ژیان دەردەکەون و هەمان بیرەوەرییان هەیە.
هەنگەکان زانیبوویان بەاڵم ئێمە نا ».هەموو ئەو زانیارییانەی کە دەربارەی شێرنۆبیل لە ڕۆژنامەکانــدا هەبــوون بە زمانی ســەربازی بوون :تەقینەوە ،پاڵەوانەکان ،سەربازەکان، چۆڵکــردن ...دەزگەی هەواڵگریی رووســیی ســەردەمی یەکێتیــی ســۆڤیەت ،KGB بەتــەواوی کاریــان لــە وێســتگەکەدا کرد. بــەدوای ســیخوڕ و گێرەشــێوێنەکاندا دەگــەڕان .پڕوپاگەنــدەکان وا باڵوکرانــەوە کە ئــەم ڕووداوە لەالیەن دەزگە هەواڵگرییە ڕۆژئاواییەکان پالنی بــۆ داڕێژراوە ،ئەمەش لە پێناو ڕووخاندنی کەمپی سۆشیالیستیی. ئامێــرە ســەربازییەکان بــەرەو شــێرنۆبیل بەڕێــگاوە بــوون ،ســەربازەکانیش دەهاتن. وەک هەمیشــە سیستەمەکە بەو جۆرە کاری دەکرد کە سەردەمی جەنگ بوو ،سەربازێک بە چەکێکــی نوێی درەوشــاوەوە وێنەیەکی تراژیدیی بوو .تەنیا شــت کە ئەو ســەربازە بتوانــێ بیــکات ئەوەیــە کــە زۆرترین بڕی تیشــکی ئەتۆمیــی هەڵمژێ و بــە مردوویی بگەڕێتەوە نیشتیمان. لــە پێــش چاوەکانــم خەڵکــی پیــش-
بمێننــەوە و بــەردەوام بــن؟ بــڕوا بــە چی بکــەن؟ ئەو درووشــمانە چیین کــە بۆ ئەم کاتە شــوێنیکەون؟ یان ئایا ئێمە پێوســتە فێرببیــن بژیــن بەبــێ هیــچ ئایدیایەکــی گــەورە؟ داهاتــووش ڕوون نەبــوو ،چونکە تاکو ئێســتا کەس ئــاوا نەژیابوو .ســەدان پرسیار ڕووبەڕووی مرۆڤی «سوور» (تاکی ســۆڤیەتیی) ببــووەوە ،لەگــەڵ ئەوەشــدا خۆیشــی پرســیارگەلی هەبــوون .هەرگیــز هێندەی ڕۆژە سەرەتاییەکانی ئازادیی تەنیا نەببوو .من بە خەڵکی حەپەســاوەوە دەورە درابووم .گوێم لێ گرتن... دەفتەری بیرەوەرییەکانم دادەخەم... چــی بەســەر ئێمــەدا هــات کاتێــک کە ئێمپڕاتۆرییــەت هەرەســی هێنــا؟ بەرلەوە، جیهــان دابەشــکرابوو :جــەالدەکان و قوربانییــەکان– کــە ئەمــە «گــوالگ – »GULAGبــوو؛ برایان و خوشــکان– ئەمە جەنگەکە بوو؛ دەنگدەرەکان– بەشێک بــوو لــە تەکنەلۆژیــا و جیهانــی هاوچەرخ. هەروەهــا جیهانی ئێمەش دابەشــکرابوو بۆ ئەوانەی کە زیندانیی کرابوون و ئەوانەشی کە
زیندانییان کردبوون؛ ئێســتاش دابەشکاریی لەنێوان سالڤیکییەکان و ڕۆژئاواییکراوەکان، «فاشــیتە ناپاکــەکان» و واڵتپارێــزەکان. هەروەها لە نێوان ئەوانەی کە دەتوانن شــت بکــڕن و ئەوانەشــی کــە ناتوانــن .دەمەوێ بڵێم کۆتاییەکەی بێبەزەییترین تاقیکردنەوە ســەختەکان بــوو بــۆ شــوێنکەوتنی سۆشــیالیزم ،چونکە ئەوەنــدە لەمێژ نەبوو کە هەموان یەکسان ببوون .تاکی سۆڤییەتی نەیتوانــی بچێتە ناو شانشــینی ئازادییەوە، بــەدەوری مێــزی نانخواردنەکەیــەوە خەیاڵ دەیبردەوە .ڕووســیاش بەبێ ئەو دابەشــکرا و ئەو بە دەستبەتاڵیی مایەوە .ڕیسواکراو و بێبەشکراو ،شەڕخواز و ترسناک. ئەمانە هەندێک لەو وتە و سەرنجانەن کە لە کاتی گەڕانم بە ڕووســیادا گوێبیســتیان بووم... «نوێگــەری تەنیــا کاتێــک لێــرە بــۆ ( Sharashkaنــاوی نافەرمیــی تاقیگەکانــی لێکۆڵینــەوەی نهێنیــی ســەربازگەی ســۆڤیەتییەکان) ڕوودەدا ،کە ئــەو کەمپەکانــی زیندانییانە بــۆ زاناکان و دەستەی تەقەکەران بن». «ڕووســییەکان بەڕاســتی نایانەوێــت دەوڵەمەند بن ،تەنانەت لە دەوڵەمەندبوونیش دەترســن .ڕووسییەکان چیان دەوێت؟ تەنیا یەک شت :کەس دەوڵەمەند نەبێ ،بۆ ئەوەی کەس لە ئەوان دەوڵەمەندتر نەبێ». «هیچ خەڵکێکی ڕاستگۆ لێرە نییە ،بەاڵم پیاوچاکەکان هەن». «ئێمــە هەرگیــز نەوەیــەک نابینیــن کــە دارکاریــی نەکرابــێ؛ ڕووســییەکان لە ئازادیــی تێناگەن ،پێویســتیان بە قامچی و قەوقازییەکانە». «دوو لە گرینگترین وشــەکان لە ڕووسیا «جەنــگ» و «زینــدان»ن .تــۆ شــتێک دەدزی ،هەندێــک کاتــی خۆشــییت دەبێ، دەتخەنــە بەندیخانــەوە ...دێیتــە دەرەوە، کۆتایی پێدێ و دەگەڕێیتەوە زیندان». «ژیانــی ڕووســیی پێویســتی بــە بەد و پیــس و بۆگەنبوونــە .پاشــان ڕوحەکــەی بەرزبکرێتــەوە ،ئینجــا هەســت دەکا کــە بەشێک نییە لەم جیهانە ...شتەکان پیستر و خوێناوییترن ،بۆ ڕوح جێ و پێگەی زیاتر هەن». «کەس هێز و ورەی بۆ شوڕشــێکی نوێ نییــە ،یان بــۆ شــێتییەتی .ڕووســییەکان پێویســتیان بــە جــۆرە ئایدیایەکــە کە زۆر بیانترسێنێ»... «ژیانــی ئێمە هــەر لەنێوان شــێتخانە و ئــۆردووگاکان شــۆڕبووەتەوە ،کۆمۆنیــزم نەمردووە ،جەستەکەی هێشتا زیندووە». ڕێگــە بــە خــۆم دەدەم کــە بڵێــم ئێمە هەلێکمان لە دەســت دا کــە لە نەوەتەکانی ســەدەی ڕابردوو هەمــان بوو .پرســیارێک دێتە پێشەوە :چ جۆرە واڵتێک دەبوایە ئێمە هەمانبووایە؟ واڵتێکــی بەهێز ،یان واڵتێکی شایستە کە خەڵک بیتوانیبا بەڕێزەوە تێیدا بژیایە؟ ئەوەی یەکەممان هەڵبژارد– واڵتێکی بەهێــز .جارێکی تر ئێمــە لە زەمەنی هێز و دەســەاڵتدا دەژین .ڕووسییەکان شەڕ لەگەڵ ئۆکرانییــەکان دەکــەن ،لەگــەڵ براکانیان. باوکــم بێالڕووســییە ،دایکــم ئۆکرانیــی– ئەمــە هەمــان شــێوەی ژیانــی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکە .فڕۆکە ڕووســییەکان ســوریا بۆمباباران دەکەن... زەمەنی تــرس شــوێنی زەمەنێکی پڕ لە هیوای گرتەوە .ئەو زەمەنە گۆڕا و دواتر لە کاتــی خۆیدا هاتەوە .ئەو زەمەنەی ئێســتە ئێمە تێیدا دەژین زەمەنێکی بەکارهاتووە... هەندێکجار دڵنیا نیم کە لە نووســینەوەی مێژووی مرۆڤی «سوور» تەواو بووبم... من سێ ماڵم هەن ،خاکی بێالڕووسیایەکەم، واڵتــی باوکم کە تــەواوی ژیانم تێیدا ژیاوم. ئۆکڕانیا ،واڵتی دایکم کە تێیدا لە دایکبووم. هەروەها کولتووری مەزنی ڕووسیا ،کە بەبێ ئــەوە ناتوانــم خەیاڵی بوونی خــۆم بکەم. هەموویــان بۆ من زۆر خۆشەویســتن .بەاڵم لــەم ڕۆژ و ســەردەمەدا ســەختە دەربارەی خۆشەویستی بدوێین.
ژمار ه ( )486دووشه‌مم ه 2015/12/28
4
پەژارە
چیرۆکی :ئەنتون چیخۆف لە فارسیەوە :رەووف بێگەرد
سەرلەئێوارەیە ،کلوو بەفرە گەورەکان، هێــدی هێدی ،بە دەوری ئــەو چرایانەدا دەســووڕینەوە کــە تــازە داگیرســاون، وەک پۆشــاکێکی نەرم و ناســک ،بەسەر ســەربان و پشتی ئەسپ و شان و کاڵوی ڕێبوارانــدا دەنیشــنەوە .ئەیوناپوتاپۆڤی گالێسکەوان ،سەرتاپای سپی بوە و هەر لە تارمایی دەچێت .تــا ئەو ئەندازەیەی کەســێکی بەتوانــا خــۆی بچەمێنێتەوە، پشــتی چەماندۆتــەوە و بــێ جووڵــە لە شــوێنەکەی خۆیدا کڕبــوە .لەوەدەچێت ئەگەر هەرەســی بەفرییشی بەسەردابێت بــە پێویســتیی نەزانێــت تەکانێک بدات و بەفرەکــە لە خۆی بتەکێنێت .ئەســپە لــەڕ و التەکەیشــی ســپی پــۆش و بــێ جووڵەیــە .ئەو ئاژەڵە داماوە بە هێوریی و بێ دەنگیەکەیدا ،بە ئێســکی دەرپەڕیو و القــە درێــژ و چیلکــە ئاســاکانیەوە، کــە لــە نزیکــەوە لــە ئەســپە زەردباوە هــەرزان بەهاکانــی دەکــرد ،زۆر لــەوە دەچــوو ئەوییش لە بیرکردنــەوەدا بێت. ئەســپێک لە گاســن و لە دیمــەن و ئەو دەوروبەرەی خوی پێوەگرتوە داببڕێت و بخرێتە ناو گێژاوی چراخانێکی ســامناک و دڵۆپەی باران و هەراوزەنا و ڕاکەڕاکەی ئاپــوورەی خەڵکــەوە ،چــۆن دەتوانێت بیرنەکاتەوە!... ئەیونــا و ئەســپە الوازەکــەی ،زۆر دەمێک بوو لە جێگاکەیان نەجوواڵبوون. لــە پێــش نیــوەڕۆوە کــە لــە تەویلەکە هەرســێکیان بــەدەم جوێــن و ناســزاوە هاتبوونە دەرێ ،تــا هەنووکە پوولێکیان تەگبیریان کردوە پێت ڕابوێرن. ئەیونــا ئــاوڕی لــێ دەداتــەوە و لێی سواری گالیسکەکە دەبن ،پێکەوە هێرش دەســت نەکەوتبــوو .وائێســتا خەریکــە پەردەی تاریکیی شــەو ،وردەوردە شــار دەڕوانێــت ،لیــوی دەجووڵێنێــت ،پــێ دەبەنە ســەر جێ دانیشــتنەکە .لەســەر دادەپۆشــێت .ڕووناکیــی کــزی چــرای دەچێت بیەوێت شتێکی پێ بڵێت .بەاڵم ئەوە شــەڕیانە کام دوانەیان دابنیشــێت شــەقامەکان شــوێنیان پــێ لێــژ دەبێت جگە لە بڵمەبڵمێک چی تری بۆ ناوترێت .و کــێ بە پێــوە بوەســتێت .دوای چەند چرکەیەکــی بێنــە و بەردەکردن لەســەر کابرای سوپایی دەڵێت: و ڕەنگــە زینــدوەکان جێگایان پێ چۆڵ ئــەوە پێــک دێــن الوە پشــت کۆمەکە، چیت وت؟دەکەن .شــەقامیش تــا دێت هەراوزەنای ئەیونــا بــە زەردەخەنەیــەک لێــوی لەبەرئــەوەی بــااڵی لــەوان کــورت تــرە زیاتــر دەبێــت .لەکاتێکــی وادا دەنگێک دەجووڵێنێــت .زۆر بۆ گەرووی دەهێنێت دەبێت بەپێوە بوەســتێت ،دوانەکەی تر بەرگوێی ئەیونا دەکەوێت: لەسەر جێگاکە دابنیشن .کۆمەکەیان فوو گالێســکەوان ،مــن دەچــم بــۆ و بە دەنگێکی گیراوەوە دەڵێت: گــەورەم ...من ...ئــەم هەفتەیە ...بە پشت ملی ئەیونادا دەکات و بە دەنگەڤیبورجسکایا. زیقنەکەی پێی دەڵێت: ئەیونــا رادەبێــت ،لەنێو پێڵــوە بەفر کوڕەکەم مرد. دەی خێــرا! دەی لــێ خوڕە ،هاوڕێ ئاها! چۆن مرد؟گرتوەکانیــەوە ســوپاییەک دەبینێــت ئەیونــا تــەواو ڕووی تــێ دەکات و کاڵوەکەت زۆر سەیرە! هەموو پتروزبورگ کــە پاڵتاوێکــی کاڵوداری لەبەردایــە. ســەروبن بکەیت کاڵوێکــی لەمە قۆڕترت دەڵێت: سوپاییەکە دیسان دەیڵێتەوە: خــوا خــۆی دەیزانێت! پــێ دەچێت دەست ناکەوێت. وتم بۆ ڤیبورجســکایا ،نووستوویت؟ئەیونــا بــەدەم پێکەنینــەوە وەاڵمــی لــەرز و تــای بووبێــت .ســێ ڕۆژ لــە دەی لێ خوڕە. ئەیونــا ســەری قایــل بوونــی بــۆ نەخۆشــخانە کــەوت ...دوای ئەوە مرد ،دەداتەوە: ها ...ها ...ها ...جا چی بکەم ،هەرڕادەوەشــێنێت و تەکانێــک دەداتــە خواستی خودا بوو. ئەوەم هەیە! لەنێو تاریکیەکەوە دەنگێک هات: جڵــەوی ئەســپەکەی .بەوهۆیەوە بەفری هەر ئەوەم هەیە! ...دەی خێرا بڕۆ! شــەیتانی نەفرەتیــی ،تەماشــاکە،سەرپشتی ئەســپەکە و سەرشانی خۆی دەکەونــە خــوارێ .کابــرای ســوپایی چــاوت بکەرەوە ،کوێریت؟ پیرە ســەگ! ئەگــەر وا بــە شــێنەیی بڕۆیــت ،ناچارم شــەپاڵخەیەک لە پەنا گوێت بسرەوێنم! ســواری گالیسکەکە دەبێت .ئەیونا لیوی چاوت لێ نیە! چۆنە؟ سوپاییەکە وتی: دەجووڵێنێت و منجەمنجێک بۆ ئەسپەکە یەکێک لە بااڵ بەرزەکان وتی: دەی زووکــە ،وابڕۆیــت تــا بەیانــیدەکات .ملــی وەک قــوو درێــژدەکات و خەریکــە ســەرم دەتەقێــت! دوێنێکەمەکێک بــۆی دەجووڵێت .قامچیەکەی ناگەین ،دەنگێک لە ئەسپەکەت بکە! ئەیونــا دیســان مــل درێــژ دەکات ،شــەو من و ڤاســکا لە ماڵی دوگماسۆف دەستیشــی ،وەک ڕاهاتــوە نــەک پێویست بکات هەڵدەســوڕێنێت .ئەسپە نیوەخیزێکــی بــۆ دەکا و قامچیەکــەی چوار قاپ کۆنیاکمان خواردەوە... بااڵبەرزەکەی تر بە تووڕەیی وتی: داهێزراوەکەیشــی ملی درێژدەکات .قاچە هەڵدەســوڕێنێت .چەنــد جارێک ســەری نازانم بۆ دەبێت مرۆڤ درۆبکات! تۆباریکەکانــی مــووچ دەکا و بــە ناچاریی بەالی ســوپاییەکەدا وەردەگێڕێت و لێی دەرووانێت .بەاڵم ئەو چاوی نووقاندوە و هەر لە فشەت داوە! بەڕێ دەکەوێت. بە خوا درۆناکەم...هێشــتا چەنــد چرکەیــەک بەســەر پــێ دەچێت حەز بــە گوێ گرتن نەکات. درۆکەت بە هەمان ئەندازە ڕاســتەکەڕۆیشــتنی گالێســکەکەدا تێ نەپەڕیوە ،کاتێــک لــە فیبورچســکایە ســوپاییەکە لەنێــو ئاپــورای خەڵــک و هاتوچونیاندا دادەبەزێــت ،گالیســکەکەی بەرانبــەر بە بڵێیت ئەسپێ دەکۆکێت. ئەیونا پێ دەکەنێت و دەڵێت: ڕیســتورانتێک ڕادەگرێت ،دەچەمێتەوە و ئەیونا گوێی لە دەنگێک دەبێت: هــا ...هــا ...هــا ...چ الوگەلێکــی هــا ...کوێرایــت داهاتــوە؟ بۆ کوێ بــێ جووڵە دادەنیشــێت ...جارێکی دیبەفــر خــۆی و ئەســپەکەی ســپی پۆش خۆشن! دێیت؟ الی ڕاست بگرە... الوە کۆمەکــە ڕقــی هەڵدەســتێت و ســوپاییەکەیش بــە تووڕەبوونــەوە دەکات .ســەعاتێک تــێ دەپەڕێــت و هاواردەکات: سەعاتێکی ترییش... دەڵێت: تف ...دەک خوابتبڕێت ،پیرە ،دەیســێ گەنــج بەســەر شۆســتەکەدا دیــارە ئاژووتن نازانیت! الی ڕاســتتــێ دەپــەڕن ،زۆر بــە تونــدی پێــاوە خێراتر بڕۆ ،دەی قامچیەکەت ،بیوەشێنە بگرە. گالێسکەوانێک جوێن بە ئەیونا دەدات ،گاڵۆشــەکانیان بەســەر شۆســتەکەدا با بڕوات. ئەیونا گوێی لە دەنگی پشــت کۆمەکە ڕێبوارێکیش کە بەنیــازی پەڕینەوەیە لە دەکێشــن و جوێــن بــە یەکتــر دەدەن. شــەقامەکە ،شــانی بەر لمۆزی ئەسپەکە بــەرەوالی گالیســکەکە دێــن .دوانیــان و هەســتی بــە نائارامی ئەوی لە پشــت دەکەوێــت ،مۆڕەیــەک لــە ئەیونا دەکات درێــژ و الوازن و ســێیەم کورتەبــااڵ و خۆیــەوە دەکرد .گوێی لــەو جوێنانەیش و بەفــری ســەر قۆڵەکانــی دەتەکێنێت .پشــتی کۆمــە .کۆمەکەیــان بــە دەنگە بــوو کــە پێــی دەدرا ،هــات و چــۆی خەڵکەکەیشــی دەبینــی ،هەستیشــی ئەیونا وەک لەســەر دەرزی دانیشــتبێت زیقاوڵەکەیەوە هاواردەکات: گالێســکەوان! بەرەو پردی پۆلیس .دەکــرد وردەوردە دڵــی لە بــاری گرانیهەر ئەمال و ئەوالیەتی ،کەمێک ئانیشکی تەنیایی ڕزگاردەبێت .الوە کۆمەکەیش تا بەرزدەکاتــەوە .چــاو بە هەمــوو الیەکدا سێ کەسین ،بە بیست کوپیک!... ئەیونــا جڵــەوی ئەســپەکەی هەناسەی ڕێگای بدات و کۆکە بهێڵێت هەر دەگێڕێــت ،وەک ئــەوە وایــە نەزانێــت رادەوەشێنێت و دەکەوێتە بڵمەبڵم ...ئەم لــە جوێنداندایە .دوو الوە بااڵ بەرزەکەی لەکوێیە و بۆ لەوێیە. کابــرای ســوپایی بــە گاڵتــەوە پێــی هەمــوو ڕێگایە تەنیا بە بیســت کوپیک؟ تر باســی کچێکیان دەکرد بە ناوی نادیا بــەاڵم تاقەتــی قســەکردنی نیــە .بەالی پتروڤنــا .ئەیونــا تەماشــایان دەکات، دەڵێت: چ خەڵکانێکــی خوێڕین! دەیانەوێت ئەوەوە ئەمڕۆ ڕۆبڵێک و بیست کوپیک چ ماوەیەکی کەمی بێدەنگــی دەقۆزێتەوە،خۆیانت پیابکێشــن ،یــان خۆیان بخەنە جیاوازیەکیان نیە .تەنیا ئەوەندە بەســە لەژێر لێوەوە دەکەوێتە منەمن و دەڵێت: ئــەم هەفتەیــە کوڕەکــەم ...کــوڕەژێردەســت و پێی ئەســپەکەتەوە .دیارە ڕێبوارێــک هەبێت و لەگەڵیا ســواربێت.
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
الوەکەم مرد. الوە پشــت کۆمەکــە هەناســەیەک هەڵدەکێشــێت ،دوای ئــەوەی دەکۆکێت لێوی دەسڕێت و دەڵێت: هەموومان دەمرین ...باشــە ،کەواتەخێراتــر بڕۆ! بەڕێزان بەرگەی ئەم ئاپۆیە ناگرین! وا بڕوات کەی دەمانگەیەنێت؟ چار چییە؟ لە پەنا گوێی بسرەوێنە. گوێــت لــێ بــوو چیــان وت پیرەینەخــۆش؟ ملــت دەشــکێنم! چاکەکردن لەگەڵ ئاژوانەکاندا یانی هیچ ،ها ئەژدەها لەگەڵ تۆمە ،گوێت لێیە؟ یان قسەکانمان بە هیچ وەرناگریت؟ ئەیونا هەست بە دەنگی شەپالخەیەک دەکات نــەک خــودی شــەپاڵخەکە .بــە پێکەنینەوە دەڵێت: هــە ...هــە ...هــە ...ئەمانــە چەنددلۆڤانن! خوا ئاگادارتان بێت. یەکێک لە درێژەکان لێی دەپرسێت: ژنت هەیە یان ڕەبەنیت؟ مــن؟ هــە ...هــە ...هــە ...هاوڕێجوانەکــەم من تەنیا ژنێکم هەیە و هیچی تر .ئەوییش ئەم زەویەیە ...هە ...هە... هە ...مەبەستم گۆڕە! ...کوڕەکەم مرد و من هیشــتا ماوم ...زۆر سەیرە! ئیزرائیل ڕێگای ون کــرد بوو ،لەباتی ئەوەی بێت بۆ الی من چوو بۆ الی کوڕەکەم. ئەیونــا ڕوو لــە گەنجــەکان دەکات بۆ ئــەوەی چیرۆکــی مەرگــی کوڕەکەی بگێڕێتــەوە .لــێ لەوکاتــەدا الوە پشــت کۆمەکــە هەناســەیەکی ئاســوودەیی هەڵدەکێشێت و پێیان دەڵێت« :سوپاس بــۆ خــودا گەیشــتین» ئەیونــا بیســت کوپیکەکە وەردەگرێت ،بۆ ماوەیەکی زۆر تەماشــای دااڵنی ئــەو ئاپارتمانە دەکات کە ســێ الوەکە لەنــاو تاریکیەکەیدا ون دەبن .وا دیسان ئەیونا تەنیایە ،جارێکی دی بێدەنگیی تــەواو گەمارۆی دەدات... ئــەو پەژارەیەی کەمێک هێــور بووبوەوە وا دووبــارە بە هێزێکــی زیاترەوە چۆکی دادایەوە ســەر دڵی .نیگای ئەیونا لەنێو ئــازار و دوودڵیــدا بەســەر ئاپــوورەی ئــەو خەڵکەوەیــە کــە بەمــا و ئــەوالی شــەقامەکەدا دێــن و دەچــن .لەنێو ئەو هەزاران کەســەدا ،ئاخۆ یەکێکی تیا نیە گــوێ لــە دەردی دڵی ئــەو بگرێت؟ لێ هەموان خێــرا دێن و دەچن بەبێ ئەوەی نــە گوێ بە خۆی بــدەن و نە بە خەم و پەژارەکەی .خەمێکی قورســە ،خەمێکی بــێ کۆتایە ...ئەگــەر دڵی لێک بکەنەوە و خەمەکانــی لێ بڕژێــت لەوانەیە هەموو دنیــای تیا نوقم بێــت .کەچی کەس ئەم پــەژارە و خەمــە نابینێت .وا خۆی لەناو قاپۆرێکدا شاردۆتەوە ،تەنانەت بە ڕۆژی ڕووناکییش نادۆزرێتەوە. لەوکاتــەدا چــاوی بــە دەرگاوانێــک
دەکەوێت کە کیســەیەکی بچووکی پێیە. بڕیاری قسەکردنی لەگەڵدا دەدات و پێی دەڵێت: برا سەعات چەندە؟ سەعات دەیە .لێرە مەوەستە ...بڕۆپێشترەوە. ئەیونا چەند هەنگاوێک گالێسەکەکەی دوور دەخاتــەوە .دەچەمێتــەوە و خۆی ڕادەســتی پــەژارە دەکاتەوە ...ئێســتا لەوە دەگات کە ناتوانێت دەرگای گفتوگۆ لەگەڵ کەســدا بکاتەوە .بەاڵم ئەمە پێنج دەقیقە نابات کە ڕاست دەبێتەوە ،سەری بە جۆرێک ڕادەوەشــێنێت وەک هەســت بە ئازاربکات وایــە .تەکانێک بە جڵەوی ئەسپەکە دەدات .بیردەکاتەوە« :دەبێت بگەڕێمەوە بۆ کاروانسەراکە» وەک ئەســپەکە لــە نیازەکــەی گەیشــتبێت دەکەوێتــە چوارناڵــە .دوای ســەعات و نیوێــک ،ئەیونــا لــە پــاڵ زۆپایەکی گــەورە و پۆخڵدا دانیشــتوە. لەســەر ســەکۆی زۆپا و زەویی ژوورەکە و کورســیەکان ،چەندکەسێک نووستوون و پرخەپرخیانــە .دووکەڵی زۆپاکە وەک مــار لەنــاو ژوورەکــەدا لــوول دەخوات. هەواکەی گــەرم و خنکێنــەرە ...ئەیونا تەماشــای نووســتوەکان دەکات ،خــۆی دەخورێنێــت و لــە زوو هاتنــەوەی پەشــیمانە ،بیردەکاتــەوە« :تەنانــەت پــارەی یۆنجەکەیشــی دەرنەهێنا ،ڕەنگە خەمەکــەم هــی ئــەوە بێــت! کەســێک شــارەزای کاری خــۆی بێت ...کەســێک خــۆی و ئەســپەکەی تێربــن ،هەمیشــە ئاسوودە خەیاڵە» ئاژوانێکــی گەنــج لــە گۆشــەیەکی ژوورەکــەدا هەڵدەســتێت ،بــەدەم خەو و هەناســە بڕکێــوە دەســت بــەرەو الی ســەتڵە ئاوەکە درێــژدەکات .ئەیونا لێی دەپرسێت: ئاوت دەوێت ،تینووتە؟ بەڵێ ،دیارە ئاوم دەوێت. باشــە ...نۆشی گیانت بێت ...بەڵێبــرادەر ،لە هەفتەی پێشــوودا کوڕەکەم مــرد .گوێــت لێمە؟ هەفتەی پێشــوو لە نەخۆشخانە ...چیرۆکێکە بۆ خۆی. ئەیونــا تەماشــای گەنجەکە دەکات بۆ ئەوەی بزانێت قســەکانی هیچ کاریان تێ کــردوە .بەاڵم هیچ گۆڕانێک لە ســیمایدا نابینێــت ...گەنجەکــە پەتوەکە بەســەر خۆیدا دەکێشێت و جارێکی تر دەخەوێت. ئەیونای پیر هەناسەیەک هەڵدەکێشێت و دەست دەکاتەوە بە خۆخوراندن ...چەند گەنجەکە تینووی ئــاو بوو ،ئەوییش بەو ڕادەیە تینووی ئەوەیە دەردی دڵی خۆی بــۆ کەســێک هەڵڕێژێــت .زۆری نەمــاوە هەفتەیــەک بەســەر مەرگــی کوڕەکەیدا تێپەڕێــت ،کەچــی تا ئێســتا نەیتوانیوە
www.chawdernews.com
««
بە تێر و تەســەلی دەردی دڵی خۆی بۆ یەکێــک بگێڕیتــەوە ...دەبێــت چیرۆکی کوڕەکــەی بگێڕیتەوە کــە چۆن نەخۆش کەوتــوە ،چەنــد ئــازاری چەشــتوە .لە پێــش مردنیــدا چــی وتــوە و چۆنییش دوا کۆچــی کــردوە .دەبێــت باســی ڕێ و ڕەســمی بەخاکســپاردنەکەی بــکات، چۆن دوای مردنــی کوڕەکەی خۆی چوە بــۆ نەخۆشــخانە بــۆ ئــەوەی جلەکانی وەربگرێتەوە .ئەنیســای کچی لە گوندە، دەبێت لەبارەی ئەویشەوە قسە بکات .بۆ دەردەدڵــی مرۆڤ کۆتایــی دێت؟ دەبێت لەگــەڵ باس کردنی خەم و ئازاریدا گوێ گرییــش ئاخ و ئۆف هەڵبکێشــێت ...بۆ گــوێ گرتن لــە داخ و خەفەتی خەڵکیی ژن لە پیاو چاکترە .ژن چەند گەمژەیش بێــت تەنیــا ئەوەنــدە بەســە تــۆ دەم بکەیتەوە و ئەو دەســت بکات بە شیوەن و گریــان .ئەیونــای پیر بیــری کردەوە: «واچاکە ســەرێک لە ئەســپەکەم بدەم. دەرفەت بۆ خەو زۆرە» جلەکانــی لەبــەردەکات و بــەرەو تەویلەکــە بەڕێ دەکەوێت .لــە ڕێگا بیر لــە یونجە و کا و ئاووهەوا دەکاتەوە .کە بەتەنیــا بێت ناتوانێــت بیر لە کوڕەکەی بکاتەوە ...دەشــێت لەو بارەیەوە لەگەڵ هەموو کەســێکدا قســە بــکات ،بەاڵم لە تەنیاییدا مەحاڵ بوو بیری لێ بکاتەوە و وێنەکەی بهێنێتە بەرچاوی... لــە تەویلەکــەدا ،کــە لــە چــاوە درەوشــاوەکانی ئەسپەکە دەڕوانێت ،لێی دەپرسێت: کاوێــژ دەکەیت؟ باشــە ،کاوێژبکە،بیکــە ...تەنانــەت پارەی یۆنجەیشــمان دەست نەکەوتوە ،کا بخۆ ...لەڕاستیا... مــن پیربــووم و لەمــە زیاتــر کارم پــێ ناکرێت ...ئەگــەر کوڕەکەم بمایە دەبوە ئاژوان ...خۆزیا نەمردایە. ئەیونا بۆ چرکەســاتێک دەوەستێت و دیسانەوە بەردەوام دەبێت: بەڵــێ ،برادەر! کوزما ئیونیچ مرد...نەی ویســت لەوە زیاتــر تەمەن بکات... لەپــڕا مــرد ...بــا ئێســتا وای دابنێیــن جوانوویەکــت هەبێت و تۆ دایکی بیت... کەچــی لەپڕێکدا جوانوەکــەت بمرێت... ئەمــە داخێکــی زۆرە ...داخ نیــە؟ دڵت بۆی نابێت بە کەباب؟ ئەسپی لەڕ و الواز هەر لە کاوێژدایە و گوێ قواڵغە .بەسەر دەستی خاوەنەکەیدا دەپڕمێنێت ...ئەیونایش لەوە زیاتر خۆی پــێ ناگیرێت و هەرچــی دەردەدڵی هەیە بۆ ئەسپەکەی دەگێڕێتەوە. ١٨٨٦ سەرچاوە :مجموعەی أثار چیخوف ترجمەی :سروژ ئیستیپانیان
ذمارة ( )277دوشةممة 2015/12/28 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
277
www.chawdernews.com
ذمارة ( )277دوشةممة 2015/12/28
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
كورد ...مەوالیی نوێی سیاسەتی ئیسالمییەكان «جیاوازیی كوردی موسڵمان‌و عەرەبی موسڵمان لەرێسای ئیسالمییەكاندا ،باكووری كوردستان وەک نموونە» زانا ئەکرەم نەزمی سیاسیی تێكڕای دەسەاڵتە سیاسییە ئاینییەكانی رابردووی خەالفەتی ئیسالمی چەند پرەنسیپێكی چەسپاوی لەخۆیدا هێاڵبوویەوە ،لەو پرەنسیپانەدا فێڵی فرسەتخوازی‌و سیاسەتی بندەستكردنی رەگەزیی‌و ئابووریی‌و كولتووریی بارهێنرا بوو .بەتایبەتی نەزمی فەرمانبەرداریی ئومەوییەكان هیچ چەندو چوونێك لە ئەتواریی نــابــەرابــەریـی‌و ناتەبایی‌و جــیــاوازی رەگــەزیــدا هەڵناگرێت .لەوێندەر بە بۆچوونی زۆربەی زۆری مێژوونوسان ،مۆڕاڵی فەرمانڕەوایی ئومەوییەكان مۆراڵێكی عــەرەبــی بـــوو ،بـــەاڵم پرەنسیپی ئومەمییەت تۆزقاڵێك كاڵ نەكرایەوەو بووە مەچەكێكی بەهێز بۆ قووتدانی نەتەوەو نەژادو كولتوورەكانی تر .لەوێندەر ئیسالمی بااڵ ی سەرو نەتەوە جاڕی بۆ درابوو ،بەاڵم هەوێنەكەی خاڵی بــوو لــەو جــاڕدانــە ،هــەوێــنــەكــەی هەوێنێكی ناسیۆنالیستی بوو .چوون بە درێژایی حوكم‌و حیلەی سیاسیی ئەمەوییەكان‌و عەباسییەكان هەمیشە مێژووی دونیای ئیسالم بریتی بووە لە مێژووی عەرەب‌و دروست مێژووی ئیسالم یەكسان كراوە بە مێژووی عەرەب .لەبەرامبەردا مێژووی گەالنی بندەست لە چوارچێوەی مێژووی الدەرو شعوبی‌و زەندەق‌و مەجوسی‌و هەرتەقەدا شوێنی كراوەتەوە .ئەم سیمایە لە رووپــەڕی دیارترین پەرتوكە مێژووییەكانی ئەو قۆناغانەدا دیارەو بەرچاوە .تەنها لە خاڵێكدا نەتەوەیەكی دی یان سەردارێكی دی بووە بە بەشێك لەو ئومەمییەتە كە مورتەزەقەو نوێنەرو دروستكراوی كیانە عەرەبییەكە بوو بێت .تــەواوی مێژووی كورد لەپەرتوكە ئیسالمییەكاندا ،مێژوویەكە بریندارە بەتانەو تەشەرو ناو‌و ناتۆرەی خەواریج‌و زەندیق‌و چی‌و چی ،بەاڵم هیچ دەسەاڵتدارێتییەكی عەرەبی لە دنیای عەرەبدا بە درێژایی چەندین سەدە لە مێژووی ئیسالمیدا ناتۆرەیەكی سەیرو دابڕاو لە مێژووی ئیسالمی بەبااڵدا نەبڕاوە .گەر بەوردی لـــەوڕۆدا تەماشای دونــیــای ئیسالمی بكەین. بەتایبەت لە پاش جەنگی جیهانی یەكەمدا، تـــەواوی دونــیــای عــەرەبــی نــەیــاری خەالفەتی عوسمانی بوو ،هەر لە میسرو باكوری ئەفریقاوە تا واڵتــی شــام‌و ئــێــراق ،لە پێشی پێشەوەی هەمووانەوە واڵتــی نەجدو حیجاز و دوورگــەی عەرەبی ،بوونە هاوپەیمان‌و هاوڕاو هاو تەكبیری خۆرئاواو خەالفەتە ساختەكەی عوسمانییەكانیان گورگانخوارد كرد .شەریف حسێنی مەكە دەستی خستە نێو دەستی ئیمپریالیزمی ئینگلیزو لەدژی خەالفەتێك وەستایەوە كە پێنج سەدەبوو بانگی ێ لەو دەمەدا گەر خەالفەتی بەرز راگرتبوو .وەل كورد بە نموونە وەربگرین دەبینین شێخێكی كــوردی مموسڵمانی وەك شێخ مەحموود لە بەسرەدا جەنگی ئینگلیزی دەكــرد .هەمیشە ســەوداســەریــی كــورد بــۆ ئیسالمێكی ســەرو نــەتــەوەیــی ســەوداســەریــیــەك ب ــووە كــە هیچ عەرەبێكی موسڵمان نەیتوانیوە خۆی لە قەرەی ئەو تێكۆشانەی بدات .چوون نیازپاكی كورد لە نەریتێكەوە ســەرچــاوەی گرتووە كە هەم بۆ پاراستنی بنەماكانی ئیسالم زاناو كەڵەپیاوی ســەوداســەری شەرعی كردۆتە دیــاری هەمیش پیاوی سەربازی‌و حەكیمی سیاسەتی هێناوەتە بوون كە چەندین سەالحەدینی بەخشیوەتە دنیای ئیسالم .بەاڵم هیچكات ئەم نیازپاكییە نەیتوانیوە روئــیــای عروبە لەنگ بكات‌و لەسەر هێڵێكی مێژوویی بەردەوام كورد لەچاوی واندا وەك مەوالی تەماشا كراوەو وەك خزمەتكارو وەك ئەو دیوارە گۆشتییە تەماشا كــراوە كە سوڵتانێكی وەك ســوڵــتــان ســولــەیــمــان لــە نــێــوان ئیمپراتۆرە سونییەكەی خۆی‌و ئیمپراتۆرییەتە شیعییەكەی ئەوبەردا دروستی كردبوون‌و چەند سەدە كردنییە
خوێنی بەنارەوا رژاوی كوردێك لەباكووری كوردستان ،كە ناخی هیج ئیسالمێكی سیاسیی ناهەزینیت ،وەك وێنەی كوژراوی فەلەستینییەك؟!!
نێو مەنجەنیقی سیاسەتەكانییەوە .سیاسەتی بەمەوالی زانین‌و بە شعوبیی زانین سیاسەتێكی ریشەدارە ،لە ئەتواری ئەمڕۆوە پێدەزانرێت‌و تاقواڵیی مێژوو دەڕوات .لەو سیاسەتەدا هەمیشە كـــورد مــەوالــی بــــووەو ســـەر بــە مــەرجــەعــی مەجوسییەكان بووە .موسڵمانبوونی كورد هیچی لەو بایەخە كەمنەكردووەتەوە .چوون خەالفەت بۆی گرنگ نەبووە ش ــارەزوور یان دەینەوەرو جــەزیــرەو دەیــنــەوەرو جــەزیــرەو ئازەربایجان موسڵمان بن یان نا؟ بەاڵم بۆی گرنگ بووە فەتح ێ لە بكرێن .بۆی گرنگ بووە داهاتو درهەمی ئەو خەزێنەی میریدا بێت ،بۆی گرنگ بووە باج‌و سەرانە بدرێت .ئەوە لەو سۆنگەیەوە نەبووە كە ئازادی ئایین‌و ئازادی سیاسی‌و ئازادی ئینسان بوونی هەبووە .بەڵكو لە سۆنگەی بەرژەوەندی مادی‌و ئابووری‌و نەتەوەی عەرەبیدا بووە ،چوون گــەر موسڵمان نەبوونایە بــاج‌و ســەرانــەیــان زێدەتربوو ،زیاتر قەبیلەو تیرەو هۆزەكانی وەك كەندی‌و قەیس‌و چی‌و چی یاخۆ هۆزەكانی وەك ێ دەهێنرانە بەنو تەمیم‌و ئەسەدو غەتفان‌و كێ‌‌و ك ئەو شوێنانەی كە موسڵمان نەبوون‌و حوكمی شوێنەكانیان پێدەكرا .هەمیشە عــەرەب لە ئەتواری سیاسیی خۆیدا گەرەكی بووە ئیسالم كااڵیەك بێت بەبااڵی نەتەوەیی خۆیدا ببرێت ،هیچ كات نەیویستووە پارچەیەك لە پارچەكانی ئەو كااڵیە بپێچێتە ئەوانی دی .هەربۆیە سایكۆلۆژیای
پاراست لەوەی كە زمانەكەی بهێڵێتەوەو توراسی كولتووری خۆی بپارێزێت .ئەم كوردیبوونەی ئیسالم لە هەوڵی كورداندا موسڵمانانی كوردی لە بازنەی دەسەاڵتدارییە سونییەكاندا وا لێكرد كە رێبازە تەسەوفییەكان بە كەڵك وەرگرتن بە ئاینێكی كۆن‌و دێرینی كوردی وەك یارسان رێبازە تەسەوفییەكان دروست بكەن ،بە جۆرێك شێخێكی كوردی سونی نەبوو نەڵێت لە باتیندا یارسانە. هاوكات كوردانی موسڵمانی شیعەش لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەاڵتە شیعییەكاندا بوونە ئەهلی هەق .دیارە دەستكەوتەكانی كورد بۆ خەالفەت هیچی لەو شوناسی مەوالی بوونە كاڵنەكردەوە، بۆنموونە ئەم نەزمە لەسەردەمی ئومەوییەكاندا گەیشتە لوتكە ،یەكەمین لەتمەی دڵسۆزی كورد لە ئەبوو موسلیمی خوراسانییەوە دەركی پێكرا، كە پــاش ئــەوەی ئیمپراتۆی پڕ ئیستبدادی ێ رووخاند دواتر كوشتیان ،هاوكات ئومەوییان پ لەسەردەمی بووەیهییەكاندا چەندین پیاوی كوردی وەك وەهسوزانی رەوادی‌و محەمەد شــەدادی شــەدادی‌و پیاوانی نــاوداری وەك حەسنەوییەو بــەرزیــكــانــی هـــەبـــوون ،كــە جــەنــگــی رۆمــە بیزەنتییەكانیان پێدەكردن ،بەاڵم مێژوونوسانی ئەو دەمە كوردان هەر بە پلە دوو دەزانن‌و نەوەی كــوردان‌و بە رەعییەت‌و تەنانەت عەرەبێك كە هاوژینەكەی كــوردبــوو بێت زارۆكــانــی بــەدوو رەگ(هجین) ناو دەبەن .ئەم كولتوورە پیاوێكی
ساڵحی خــەالفــەتــە ساڵحەكانی رابــــردوون‌و مەرجەعیان یاخۆ شینیان بۆ خەالفەتەكانی رابــــردووەو لــە ئەجێندای شلڕەوییانەوە بۆ توندڕەویان گەرەكیانە خەالفەت دروست بكەن‌و دەیانەوێت ئیسالمێكی ســەرو نەتەوە بهێننە گــۆڕێ .ئەمڕۆ ئیسالمییەكانی دنیای عــەرەب‌و تەواوی ئەو ئیسالمییە پاشكۆیانەش كە لەنێو نەتەوە ناعەرەبەكاندا هەن بەتایبەتی كوردو تــورك‌و فــارس .تێكڕا لەبەرگی ناسیۆنالیزمی نەتەوەی عەرەبیدان .ئەوەتا توركێكی ئیسالمی ئەو شیوەنەی بۆ غــەزەو فەلەستینی دەكات شیوەن بۆ نەتەوەی كوردی نێو واڵتەكەی خۆی نەك هەر ناكات بەڵكو بندەستی دەكات‌و تیرۆری دەكــات‌و داڵــدەی تیرۆر دەدات لە دژیــان .هیچ پارتێكی ئیسالمی لە ئەمڕۆی دونیادا لە باكوری ئەفریقاوە تا رۆژهەاڵتی دوور لەبەرامبەر قڕكردنی نەتەوە بندەستەكانی دونیای سێدا بەیاننامەیەكی نەبووە .هیچ پارتێكی ئیسالمی ئــەوڕۆی دونیا دێڕێكی بۆ نەتەوەی كوردی موسڵمان نەنوسیوە. ئەوەی لە خەمی كورداندا فرمێسكێكی رشتبێت لیراڵ دیموكراتەكان بــوون .ئەمڕۆ لە باكوری كوردستاندا بە پێشچاوی دونیاوە كورد ئاگر لە ماڵی بەردەدرێت ،كورد دەخنكێنرێت ،ساوای كورد ژێر پێدەخرێت‌و كەسایەتی كورد تیرۆر دەكرێت ،لە كاتێكدا هیچ كوردێك دروشمێكی دژە تێكرای دونیای ئیسالم لە ئاستی منداڵێكی ئایینی پێنیەو هیچ ئاواییەكی ئــەو باكووری فەلەستینیدا رەپ راوەستێت ،بۆ دەبێت تێكڕای دونــیــای ئیسالم هاوپەیمانی دروستبكەن‌و بەرژەوەندیی خۆیان بااڵ راگــرن‌و كــورد وەك نەتەوەیەك كە هەموو دونیا شاهێدی دەدات یەكەم هێزی زەمینی دژی داعشە نالكێنرێت بەو هــاوپــەیــمــانــیــیــەوە؟ ئــایــا ئــەمــە سیاسەتی بەمەوالیزانینی كورد نییە ،نەك هەر ئەوەش بەڵكو ئەجێندای تۆخی ئەو هاوپەیمانییە لە پێش داعشدا بە تێرۆر زانینی گەریالو شەڕڤانە خەباتكارەكانی كــوردە .لەبەرئەوە دەنگەكانی ئەوڕۆ ویژدانی مرۆڤ دەهەژێنن ،بندەستی كوردو ســوتــان‌و ســەربــڕیـن‌و دەركــــردن‌و وێرانكردنی كوردستان لە باكووردا‌و بێدەنگی‌و غیابی ئیسالمی سیاسی لەبەرامبەر ئەو تاوانانەدا كە بە چنگی ئیسالمی سیاسی ئەنجامدەدرێن درێژكراوەی ئەو پرۆژەیەیە كە هەمیشەو هــەردەم كــوردی بە كوردستان نییە ،كە مزگەوتێكی تێدا نەبێت ،بەاڵم مەوالی‌و خزمەتكارو غەیان بە ئایدیاو ئیمانی زمانی ئیسالمی سیاسیی لە ئاستی ئەو جینۆسایدو ئیسالمەتی زانیوە .ئەمڕۆ روونتر لە رابــردوو جنینەی الشەی كورداندا الڵ‌و كەنەفتە .ئایا ئەم پێویستە هۆشیاری تاكی كورد وەها لێبكات كە لە ێ موباالتییەی دنیای ئیسالم بێنەگۆو نەزمی ئیسالمییە هەمان نەزمی سەردەمانی ئاستی ئەو ب پێشوونییە كە دیسانەوە بندەستكردنی كورد بە چیدی نەبنە ســوتــووی سیاسەتی ئایینی‌و ئەرك دەزانێت‌و بە پێویستییەكی سەرداربوون‌و چاوبەستی هێزە ئایینی‌و ئیسالمییەكان ،پێویستە سەردەستبوونی عروبەی لێك دەداتەوە .ئایا ئەم ئەو راستییە بزانیین كە هەرگیز لە شوناسی فەرامۆشییەو ئەم خۆ تێنەگەیاندنە لە پای چ ئیسالمی سیاسیدا كوردێك‌و عەرەبێك یەكسان ئەجێندایەكی قوڵی قین‌و تاواندایە؟ بۆ دەبێت نین‌و نابن‌و نەبوون..
هیچ ئاواییەكی ئەو باكووری كوردستان نییە ،كە مزگەوتێكی
تێدا نەبێت ،بەاڵم زمانی ئیسالمی سیاسیی لە ئاستی ئەو جینۆسایدو جنینەی الشەی كورداندا الڵ‌و كەنەفتە بە مەوالی زانیینی كورد وەك یەكەم نەتەوەی ناعەرەب كە بوونە موسڵمان هێشتاش ماوە. هەربۆیە هەوانتە نییە كە كورد هەوڵی خۆی بۆ بە كوردیكردنی ئیسالمدا .ئەو هەوڵی بە كوردی كردنی ئیسالمە تــاڕادەیــەك كــوردی لەبەردەم نەشتەری خەالفەتدا پاراست ،كوردی پاراست لەوەی كە كچانی بكرێنە كەنیزەك‌و كوڕانی ببنە رەعیەت‌و وەك مەوالی نەسوارچاك بێت‌و نە پیاوی خەنجەر بەدەست ،ئەم هەوڵەی كورد كوردی
وەك ســەالحــەدیــنــی ئەیوبیش بــەو هەموو دەستكەوتە مێژووییانەوە نەیتوانی لەرووی كوردی راماڵێت .لە ئێستادا كە ئەو خەالفەتە ئیسالمییانە نــەمــاون‌و گریمان خەالفەتەكەی داعشیش لە موسڵ‌و رەقەدا درێژكراوەی خەالفەتەكانی رابردوو نین‌و بەشێكن لە رەوتی الدەرو گومڕاو گەمەی ســەردەم ،خۆ ئیسالمییە سیاسییەكان‌و حزبە ئیسالمییەكانی دونیای ئەمڕۆ ئیدی نوێنەرو ێ یەك‌و دووی ئەو رابردووەن‌و سەلەفی نموونەی ب
تەواوی مێژووی
كورد لەپەرتوكە ئیسالمییەكاندا،
مێژوویەكە بریندارە
بەتانەو تەشەرو ناو‌و ناتۆرەی خەواریج‌و زەندیق
2
ذمارة ( )277دوشةممة 2015/12/28
«فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان دەربارەی کردەوەکانی داعش ـ کەنیزەککردن و فرۆشتنی کچان و ژنان وەك نمونە» هەڵسەنگاندنێک سەروەر پێنجوێنی (بەشی دوەم) لێرەوە هەوڵ دەدەم هەڵسەنگاندنێکی ورد بۆ جومگەکانی فەتوا هاوبەشەکە ـ کە دەقە سەرەکیەکەی لە فەتوای موفتی گشتیی میسر (د .شــەوقــی مەهدی عەلالم) ـدا بەرجەستە دەبێت ـ بکەم، و پێشانی دەدەم کە چۆن دەتوانرێت هەر بە ئامڕازی تێڕوانینی فیقهی و هەر بە پێوەرەکانی ئەو کەلەپورە فیقهیەی داع ــش و گــروپــە هــاوشــێــوەکــان بۆی دەگەڕێنەوە ڕێ لە داعش بگیرێت ـ لە بابەتی بەکۆیلەکردندا ـ و بیانوی ئایینیی لێ بسەنرێتەوە ،بەبێ ئــەوەی وەکو مەالکان و ئەو موفتیانە پەنا ببرێت بۆ پاساوهێنانەوە و نکولی‌کردن لە یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن یان پینەکردنی. هەڵسەنگاندنێک بۆ جومگەکانی فەتوا هاوبەشەکە * ســـــەرەتـــــای فـــەتـــواکـــە بــە پۆلێن‌کردنی داعــش دەستپێدەکات، بــەوەی «خــەواریــج» ـــن ،کە ئەمەش پۆلێن‌کردنێكی ئیسالمیی ئامادە و باوە بۆ هەر گروپێکی ئیسالمیی توندڕەو کە گروپەکانی تر ڕەت دەکاتەوە و تەنها خۆی بە نوێنەری ئیسالم دەزانێت ،یان هەتا بۆ هەر گروپێکیش لە دەسەاڵتی سیاسی- ئایینی یاخی ببێت .لێرەدا وەسف‌کردنی داعــش بە «خــوارج» ڕاستیی تێدایە، چونکە داعش لوتکەیەکی دەرکەوتنی ئەو تەوژمە سەلەفی-جیهادیە تەکفیریەیە کە هەمو هێز و الیەنەکان و دەسەاڵت و دام‌ودەزگاکان بە دەرچو لە ئیسالم و گومڕا دەزانێت ،کە ئەمەش خەسڵەتێکی (خاریجیەکان) («الــخــوارج») ـە لە مێژوی کۆنیاندا ،کە جەنگیان لەگەڵ گروپە ئیسالمیەکانی تر هەڵ‌گیرساند ،و موسوڵمانی گوناهکار (لە گوناهی گەورە) یان بە دەرچو لە ئیسالم دانا ،و لێرەوە دەرگایان کردەوە بۆ «تەکفیر»کردنی موسوڵمان .لەم الیەنەوە لێکچون لەنێوان خاریجیەکانی مێژوی کۆن و نێوان گروپی وەکو داعش سەرنج دەدرێــت .هەر لەم بابەتە دەربــارەی خاریجیەکان وتراوە: جەنگیان دژی موسوڵمانانی تر ڕاگەیاند و هیچ جەنگ و «جیهاد» ێکیان لەدژی نا-موسوڵمانان نەبو! کە هەمان شتیش دەربــارەی داعــش دەوترێت کە لەگەڵ موسوڵمانانی جیاواز لە خۆیان هەمو
داعش «خەواریج» ـن کە ئیتر لوتکە و ئــەوپــەڕی نــاونــان و حــوکــمــدان و ئیدانەکردنی موسوڵمانە بۆ گروپی وەکــو داعـــش)؛ نیشانەی ئەمەیە کە داعش بە هێرش‌کردنە سەر موسوڵمانان (ی بەتایبەتی سوننی) شایەنی ئەو پۆلێن‌کردن و ناونانە بوە ،واتە لەبەر ئەوەی هەندێک لە موسوڵمانانی بە نا- موسوڵمان داناوە و شەڕی پێ فرۆشتون؛ بۆیە ئیتر شایەنی ئەوەیە پێی بوترێت «خـــەواریـــج» .لــە الیــەنــی مێژویی و واقیعییشەوە؛ کاتێک هێزە ئیسالمیەکان داعشیان بە «خوارج» ناو برد کە داعش لەگەڵ بەرەی «نوصرە» کەوتنە ناکۆکی و خوێن کەوتە نێوانیان! بەرەی نوصرە جیهادیەکانی تر پێش هەمو الیەکی تر و هەر ئەو کاتە داعشیان بە «خوارج» ناو برد! ئینجا ئێستە موفتیی میسریش هەمان شت دوبــارە دەکاتەوە! کەواتە ئەگەر بهاتایە داعش ـ بۆ نمونە ـ لەگەڵ بــەرەی نوصرە تێک‌نەگیرایە و موصل (ی سوننی‌نشین) ی داگیر نەکردایە و لە خەڵکی موسوڵمانی سوننیی نەکوشتایە؛ پێی نەدەوترا «خوارج»! با شەنگالیشی داگیر بکردایە و ئەو کارەساتە گەورەیەی بەسەر ئێزدیەکاندا (کە موسوڵمان نین) بهێنایە ،و ئەو هەمو شەڕە دڕندەئاسایەی بە کورد بفرۆشتایە بە بیانوی ئەوەی «موڕتەدد» و «مولحید» ن ..هەر پێی نەدەوترا «خوارج»! مــن حــەز دەکـــەم بــزانــم مــەالکــان و موفتیەکان چ نــاو و پۆلێنێکیان بۆ داعش هەیە دوای داگیرکردنی شەنگال و قەتڵ‌وعام و ئەتک‌کردنی ئێزدیەکان؟! خۆ «خوارج»ـبونیان تەنها پەیوەندیی بــە مامەڵەی ئــەوانــەوە هەیە لەگەڵ موسوڵمانانی تر (ی بەتایبەتی سوننی). ب .سەرنجی دوەم ئەمەیە کە ئەم پۆلێن‌کردنەی داعــش بــە «خـــوارج» پــەیــوەنــدیــی نــیــە و ســـودی نــیــە بۆ پۆلێن‌کردنی کردەوە و یاسا ئایینیەکانی داعش بەتایبەتی جێبەجێ‌کردنی یاسای «موشریک» ی جەنگاو (کە بریتیە لە کوشتنی جەنگاوەریان و بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵیان) بەسەر ئێزدیەکاندا. شتێکی ئاشکرایە کە موسوڵمان بە جێبەجێ‌کردنی یاسایەکی ئیسالمیی لەو شێوەیە (کە دەقی قورئان و حەدیث و «ئیجماع» یشی لــەســەرە) ـ بە چاوپۆشین لەوەی ئایا مافی ئەوەی هەیە یان نا ـ؛ نابێت بە «خوارج» ..بەڵکو بە مامەڵەکردن لەگەڵ موسوڵمان وەکو نا-موسوڵمان دەبێتە «خوارج»!
دەبـــات .بــەاڵم ئایا ئــەو گــروپــە ،کە لــێــرەدا باسەکە لە داعــشــە ،خــۆی بە تاوانی دەزانــێــت؟ بێ گومان نەخێر! کێشەکە ئەمەیە ،بۆیە مامەڵەی ئەم جۆرە گروپانە سەختترە ،و جیاوازە لە مامەڵەی هەر گروپ و باند و «عصابة» ێکی تاوانکاریی ڕێکخراو کە تاوان ئەنجام دەدەن و دەشزانن تاوانە .هەر کاتێک گروپی تاوانکار بــاوەڕی بە تاوانەکەی هەبێت و پاساوی ئایینیی بۆی هەبێت؛ کێشەکەی ئاڵۆزترە .ڕەنگە لە ڕوانگەی بیری ئایینیەوە «عوزر» ی ئایینییش بۆ گروپێکی وەکو داعش بهێنرێتەوە بەو پێیەی کە ئەوە تێگەیشتنی خۆیەتی بۆ ئیسالم و یاسای ئیسالمی ..کە ئەمە نمونەی زۆرە لە مێژوی ئیسالم و دەسەاڵت و کاری ئیسالمیدا ،و وا باوە لە کەلەپوری ئیسالمیدا پێی دەوترێت «تەئەوول» («تأول») ،کە بریتیە لە لێکدانەوە و جێبەجێ‌کردنی چەمکێک یان یاسایەک لە ئیسالم لە ڕوانگەیەکی تایبەتیەوە ،کە پاساو و «عــوزر» ی ئایینی دەداتــە سەرکردەی ئیسالمی، بەو پێیەی کە «نەیزانیوە» و «هەڵە تێگەیشتوە» و بــەم شێوەیە بــەدور دەبێت لە بەرپرسیارێتیی ئایینی (وەکو چۆن هەر بەو شێوەیە لە کاتی خۆیدا «عوزر» هێنراوەتەوە بۆ سەرکردەیەکی ئیسالمیی کۆن کە خالیدی کوڕی وەلیدە لەسەر هەندێک لە کردەوەکانی کە بەپێی خودی ئیسالمیش تاوانی جەنگن). * فەتواکە دەیەوێت ئەوە بگەیەنێت کە هێرش‌کردنە سەر ئێزدیەکان شکاندنی «پەیمانی خــوا و پێغەمبەر» ە بە ئاسایش و سەالمەتیی «ئەهلی کیتاب» و هاواڵتیانی ناموسوڵمانی کۆمەڵگای ئیسالمی .بەاڵم لێرەدا ئێمەش و هەمو الیەکیش بۆمان هەیە بپرسین :ئایا بەپێی کەلەپوری فیقهی ـ کە داعش و موفتیەکانیش بۆی دەگەڕێنەوە ـ شێوە و «صيغه» ی جێ‌بونەوەی ئێزدیەکان لە کۆمەڵگای ئیسالمی و لەژێر ناونیشانی «ئەهلی ذیممه» دا چۆنە؟ جارێ پێش هەمو شتێک ئایا هەتا ئێستا لە بیری ئایینیی ئیسالمیدا توانراوە ئایینی ئێزدی لە بابەتی «ئایینە کیتابی» یاخود «ئیبراهیمی»ـەکان پۆلێن بکرێت هەتا بکرێت عەقڵی ئیسالمی وەکو «ئەهلی کیتاب» بــۆ ئێزدیەکان بــڕوانــێــت؟! نەک داعش ،ئەو زانا ئایینیە کۆنانەی ســەردەمــی عوسمانییش نەیانتوانیوە بیرکردنەوەیەکی لەو شێوەیە پەرە پێ بدەن ،بەڵکو موسوڵمانان هەمیشە یان
پۆلێن‌کردن و ناونانی داعش بەوەی «خەواریج» ـن؛ نیشانەی ئەمەیە کە داعش بە هێرش‌کردنە سەر موسوڵمانان (ی بەتایبەتی سوننی) شایەنی ئەو پۆلێن‌کردن و ناونانە بوە ،کەواتە ئەگەر بهاتایە داعش لە خەڵکی موسوڵمانی سوننیی نەکوشتایە؛ پێی نەدەوترا «خوارج»! با شەنگالیشی داگیر بکردایە و ئەو کارەساتە گەورەیەی بەسەر ئێزدیەکاندا (کە موسوڵمان نین) بهێنایە! توندوتیژییەک بەکار دەهێنن و هێرش دەکەنە سەر واڵتی موسوڵماننشین ،و بەاڵم کاریان بە ـ بۆ نمونە ـ ئیسرائیل نیە! ئەم پێک‌چواندنانە بڕێک ڕاستییان تێدایە (هــەر وەکــو ناوبردنی داعش بە «باغیەکان» [«ال� ُب��غ��اة»]؛ هەمو پاساوێکی ئایینی و یاساییشی هەیە). بەاڵم لێرەدا دو سەرنجمان دەبێت: ا .ئەم پۆلێن‌کردن و ناونانە (بەوەی
* فەتواکە بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ـ بۆ نمونە ـ ئێزدی لەالیەن داعشەوە بە تاوانی گەورە و بە «فرۆشتنی ژنە ئازادەکان و بەیاسایی‌کردنی ئيغتيصاب و زۆرلـــێ‌کـــردن بــۆ لــەشــفــرۆشــی» و «خراپەکاری و چەتەگەرێتی» ناو دەبات. ئەمە هەموی ڕاستە ،ئەمە ڕاستیەکەیە لە دەرەوەی خەیاڵە ئایینیەکەی ئەو گــروپــەی دەســت بــۆ کــــردەوەی وەهــا
وەکو گروپێکی بەبنەڕەت موسوڵمانی دەرچــو لە ئیسالم بۆ ئێزدیەکانیان ڕوانیوە (کە بەمە دەبنە «موڕتەدد» کە مامەڵەی یاسای ئیسالمی لەگەڵیدا توندترینە) ،یــان وەکــو فرەپەرست «مشرک» ،و بەڵکو جۆرێکی ترسناکی فــرەپــەرســت کــە شــەیــتــان‌پــەرســتــە، ئێزدیەکانیان پۆلێن کردوە .یان ڕەنگە مەبەستی موفتیی گشتیی میسر لەم
بڕگەیە مەسیحیەکان بێت کە داعش َو َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا» (األحــزاب .)٢٦ :ئەم ژمارەیەکی کەمتری لە مەسیحیەکانیش دەقــە بــە یەکدەنگی «ئیجماع» ی کـــردوە بــە کۆیلە .دەبــوایــە فەتواکە موفەسسیرەکان باسی بەنو قوڕەيظهو ڕونی بکردایەتەوە پۆلێنی ئیسالمی بۆ سەرەنجامەکەیان دەکات ،و ئاماژە بۆ ئایینی ئێزدی چیە هەتا ئینجا بزانین ئەوە دەکات کە دوای تەسلیم‌بونیان بە چۆنیش و بە چ شێوگ و «صيغه» موسوڵمانان و دابەزینیان لە قەاڵکانیان؛ و ڕێک‌کەوتنێکیش لــە کۆمەڵگای ئیتر کۆمەڵێکیان ـ کــە مەبەستی ئیسالمیدا بەپێی یاسای ئیسالمی جێی پیاوەکانیانە ـ کوژراونَ « :فرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ »، دەبێتەوە .لە ڕاستیدا موسوڵمانان و و کۆمەڵێکیشیان ـ کە مەبەست ژن و دەسەاڵتە ئیسالمیەکان ـ بەتایبەتی لەو منداڵەکانیانە ـ بەند کراون (و دوایی چەند سەدەیەی دواییدا ـ نەیانتوانیوە کراون بە کۆیلە)َ « :و َت� ْ�أ ِس� ُرونَ َفرِي ًقا». ئێزدیەکان وەکو پێکهاتەیەکی کۆمەڵگای دیسان موفەسسیرەکان لە لێکدانەوەی ئیسالمی قبوڵ بکەن ،هەر بۆیە هەتا « َو َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا» ـدا بەوەی ئاماژەیە ئێستە نزیکەی ( )٥٠٠هێرشی کوشتار بۆ بەندکردن (و بەکۆیلەکردن) ی ژن و قەتڵ‌وعام و بەکۆیلەکردن لە الیەن و منداڵەکانی ئەو خێڵە؛ یەکدەنگییان موسوڵمانانەوە کراوەتە سەر ئێزدیەکان ،هەیە .وەکو هەمو گێڕانەوەکان و مێژوی زۆر پێش دروستبونی داعــش و زۆر ئیسالمی و ژیاننامەی پێغەمبەر دوپاتیان پێش هەڵ‌گیرانی یــاســای ئیسالمیی کردوەتەوە .لێرەدا مەبەستەکەم ئەمەیە بەکۆیلەکردن ـ وەکــو دوایــی جەنابی کە دەقەکە دیسان ستایشی ئەو کارە موفتی دوپاتی دەکاتەوە .ئەی موفتیی دەکــات ،و بەڵکو داڕشتنی دەقەکە بە بەڕێز چ حوکم و پۆلێن‌کردنێکی هەیە جۆرێکە کە «دابــەزانــدنــی ئــەو خێڵە بۆ ئەو دەسەاڵتە ئیسالمیانەی ڕابردو لــە قەاڵکانیان» و «تــرس و تۆقین (بــەتــایــبــەتــی عوسمانلی و کلک و خستنە ناو دڵیان» دەکــات بە کاری پاشکۆکانیان) کە لە هەڵمەتەکانیاندا خوا کە خوا ئەو کارەی کردوە (نەک پیاوانی ئێزدییان کوشتوە و ژن و هەر لێی ڕازیــە ،بەڵکو خۆی کارێکی منداڵیانیان بە کۆیلە بردوە؟! کردوە کە بکرێت) ،ئینجا ئیتر وەسفی * فەتواکە (وەکو زۆربــەی وتەبێژە کردەوەی موسوڵمانەکان دەکات کە چۆن ئیسالمیەکانی ئێستە) ،ئــەوە دوپــات هەندێکیان کوشتون و هەندێکیان بەند دەکاتەوە کە «هیچ کات ئیسالم فەرمانی کردون ،بەم شێوەیەش ئەم کردەوەیەی نەداوە بە کۆیالیەتی و بەکۆیلەکردن» ،موسوڵمانەکان وەکو تەواوکەری کارە واتە بە «ئەمر» نەهاتوە .ئامانجیش خواییەکە و بەڵکو مانا و بەرەنجامی لــەم قسەیە ئــەوەیــە کــە ئیسالم و واقیعیی کارە خواییەکە دەردەکەوێت لە بەتایبەتی دەقی قورئان بۆ خۆی داوای دەقەکەوە ،چونکە دەڵێت :خوا ترس و بەکۆیلەکردنی نەکردوە ،بەڵکو کۆیالیەتی تۆقینی خستە دڵی ئەو خێڵەوە « َو َق َذ َف الر ْع َب» ،ئینجا دوابەدوای ئەمە واقیعێک بوە بۆ خۆی هەبوە و ئیسالم ِف ُقلُو ِب ِه ُم ُّ تەنها ڕێکی‌خستوە و هەندێک یاسای و وەکــو ڕاڤــەی مانای واقیعیی ئەمە داناوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کۆیلەکان ،دەڵێت :هەندێک دەکــوژن و هەندێک ئیتر ئیسالم داینەهێناوە. بەند دەکەنَ « :فرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ َو َت ْأ ِس ُرونَ کۆیالیەتی ئیسالم ئەمە ڕاستە کە َف�رِي� ًق��ا» ،کە لە ڕاستیدا خێڵەکە بە لەگەڵ مامەڵەی بەڵکو دانەهێناوە، کوشتنی پیاوەکانیان و بەکۆیلەکردنی هەستێکی هیچ قورئاندا لە بەاڵم کردوە. ژن و منداڵەکانیان بەو شێوەیە ترس و بە بەرامبەر نادەین سەرنج نێگەتیڤ تۆقین کەوتە دڵیانەوە ،ئەمەش مەبەست بەکۆیلەکردن ،بەڵکو دەقــی وایــش لە ئەوەیە پیاوەکانیان هەستیان کردوە قورئاندا دەبینینەوە کە واتای ئایینی کە دانەدانە لێیان دەبرێت بۆ شوێنێکی دەبەخشن بە بەکۆیلەکردن ،پەسەندکردنی نادیار؛ ئەوە بۆ کوشتن دەبرێن ،ئیتر خوایی بۆ ئەو کارە دەگەیەنن ،بەڵکو سەرەنجامی خۆیان زانیوە کە کوشتنە، وەکو پیرۆزبایی و دەست‌خۆشییش لە ژنەکانیش کاتێک زانییان پیاوەکانیان موسوڵمان دەردەکەون لەسەر ئەوەی لە هەمو کوژراون؛ ئیتر سەرەنجامی خۆیان دەسکەوتی جەنگ لەگەڵ ناموسوڵمان زانی کە بەکۆیلەکردنە ،بۆیە ـ مێژوەکە ژن دەکەن بە کۆیلە .لێرەدا نمونە بە دو دەڵێت ـ دەستیان کرد بە لەخۆدان و دەق دەهێنمەوە: شیوەن .دوای ئەوەش دەقەکە دەڵێت: یاسای لەسەر قورئان دەقی ـ زەقترین « َو َأ ْو َر َث ُك ْم َأ ْر َض ُه ْم َو ِد َيا َر ُه ْم َو َأ ْم َو َُ ال ْم».. بەجێماو ژنی بەکۆیلەکردنی ئیسالمیی (األحزاب ،)٢٧ :واتە« :و خوا زەوی‌وزار ئەوەیە جەنگاو، ناموسوڵمانی لە پیاوی و خــانــو و مــاڵ و هــەوارەکــانــیــان و َ کە ڕوبەڕوی پێغەمبەر دەڵێتَ « :ياأيُّ َها ماڵ‌وسامانیانی کردە میرات بۆ ئێوە»! ب ِإنَّا َأ ْح َل ْل َنا َل َك َأ ْز َو َاج َك َّ َّ َ ِ ت ي ت آ ي ت الل َ ْ الن ِ ُّ َُّ بەم شێوەیە بردنی هەمو شتێکیان بە ما َ َ َ َ َ ُ ِ َّ الل ء ا ف أ ك ن ِي ي ت ك ل م ا م و ُن ه ر و ج ْ َ ُأ ُ َّ َ َ َ َ َ تااڵنی دەکاتە کارێک کە خوا خۆی لە َع َل ْي َك( »..األحزاب ،)٥٠ :لێرەدا باسی پشتیەوە بوە. جۆرێک ژنی حــەاڵڵ بۆ پێغەمبەر (و بـــڕوام وایــە ئــەم جــۆرە دەقــانــە لە موسوڵمان) دەکات کە بە مارەیی مارە تەنها «ئەمر» ێک بە بەکۆیلەکردن نەکراون بەڵکو هەر بە مڵکایەتی حەاڵڵن ،مــەتــرســیــدارتــرن .و بــۆ ڕازی‌کــردنــی ئەویش بە دەستەواژەی ِ َّ «ما َأ َفا َء اللَُّ کەلەپوری زانستی ئیسالمیی کەلەپوریی کە ژنانە ئەم َع َل ْي َك» ڕونی دەکاتەوە کە (ئوصولی فیقهـ) یش؛ دەڵێین :مەرج نیە لە کە کۆیالنەن مڵکی شەخسین؛ لەو شێوە و شێوگ «صيغه» ی فەرمان‌دان ناموسوڵمان (دژی دەسکەوتی جەنگ و ئاڕاستەکردن؛ هەر بە «ئەمر» بێت، مەبەستەکەم کۆیلە. بە «کافر») دەکرێن وەکو فرمانێکی داخوازی ،بەڵکو جاری ئەمەیە دەقەکە بە جۆرێک باسی ئەم وا هەیە دەقێک لە ڕێگەی وەسفی کار حــاڵــەتــە دەکـــات کــە پەسەندکردنی و کــردەوەی موسوڵمانانەوە فەرمان و خوایی و دەستخۆشی و پیرۆزبایی لێ ئاڕاستەکردنەکانی خۆی دەگەیەنێت ،یان دەخوێنرێتەوە ،چونکە دەڵێت ِ َّ «ما َأ َفا َء لە ڕێگەی پێشاندانی ئەوەوە کە گوایە بۆت خوا اللَُّ َع َل ْي َك» واتە :لەو کۆیالنەی خوا لەو کارە ڕازیە یان خوا بۆ خۆی دەگێڕێت و بۆت دەکات بە دەسکەوت لە وای هێناوەتە پێش و جێبەجێی کردوە. جەنگ .ئەمەش واتە ڕەزامەندیی خوای کاتێک دەقێک بە موسوڵمان بڵێت :خوا لەسەرە و بەڵکو خوا بۆ خۆی ئەوە بۆ بۆ خۆی کۆیلەی دەسکەوتی جەنگی پێ پێغەمبەر (و موسوڵمان) دەکات. بەخشیویت؛ ئیتر موسوڵمان «ئەمر» ی ـ دەقێکی تری قورئان وەسفی کار ڕاستەوخۆی بۆ چیە؟! و مامەڵەی پێغەمبەر و موسوڵمانەکان بەڵێ؛ لێرەدا دەبێت ئەوەش بڵێین: لەگەڵ خێڵی یەهودیی (بەنو قوڕەيظه) ئەگەر گریمان بەکۆیلەکردن لە دەقێکی دەکـــات ،کە دەڵــێــتَ « :و َأ ْن���� َز َل الَّ�ذِي��نَ قورئاندا بە شێوگ «صيغه» ی «ئەمر» َظا َه ُرو ُه ْم ِم ْن َأهْلِ الْ ِك َتابِ ِم ْن َص َي ِ اصي ِه ْم یش بهاتایە؛ هێشتا دەکرا بوترێت ئەو ُ الر ْع َب َفرِي ًقا َت ْق ُتلونَ «ئەمر» ە بۆ واجیب‌بون «وجــوب» َو َق � َذ َف ِف ُقلُو ِب ِه ُم ُّ
دەکرا جۆرێک پێ‌ناخۆش‌بون و هەستێکی ناخۆش بەرامبەر کۆیالیەتی و بەکۆیلەکردن لە قورئاندا هەستی پێ بکرایە ،بەاڵم لە ڕاستیدا هیچ شتێکی لەو جۆرە لە قورئاندا سەرنج نادرێت ،و لە قورئاندا کۆیالیەتی واقیعێکی سروشتی و هەمیشەییە ،و پێوەی دیارە کە چاوەڕوان بوە بۆ هەمیشەش کۆیلە و کۆیالیەتی بمێنێت
نیە (وەکــو لە بەشی داهــاتــودا ڕونی دەکەینەوە). جــگــە لـــەوانـــەش؛ دەکــــرا جــۆرێــک پێ‌ناخۆش‌بون و هەستێکی ناخۆش بەرامبەر کۆیالیەتی و بەکۆیلەکردن لە قورئاندا هەستی پێ بکرایە ،بەاڵم لە ڕاستیدا هیچ شتێکی لەو جۆرە لە قورئاندا سەرنج نادرێت ،و لە قورئاندا کۆیالیەتی واقیعێکی سروشتی و هەمیشەییە، و پێوەی دیــارە کە چــاوەڕوان بوە بۆ هەمیشەش کۆیلە و کۆیالیەتی بمێنێت (بـــەوەدا کە ئــازادکــردنــی کۆیلەیەکی کردوە بە یەکێک لە ڕێگەکانی ڕزگاربون لە ســزای هەندێک گوناهـ ،کە بەمەدا دیــارە چــاوەڕوان بوە هەتا موسوڵمان بمێنێت و گوناهی لەو جۆرە بکات کە کەففارەتەکەی ئازادکردنی کۆیلەیەک بێت؛ کۆیلە و کۆیالیەتییش دەمێنێت!). جگە لە هەمو ئــەوانــەش؛ دەبوایە ئیسالم جــیــاواز بــوایــە لــەو تـــەوژم و دەسەاڵتانەی ئەو سەردەمە ،دەبوایە ئەو ئیسالمەی کە بەپێی بیری ئیسالمی تەواوترین و دوایین ئایینە و لەگەڵ سروشتی مرۆڤ تەبایە و لە زانایی و داناییەکی ب ـێ‌ســنــورەوە ســەرچــاوەی گرتوە؛ هیچ نەبێت پێوەی دیار بوایە کە کۆیالیەتیی پێ شتێکی ناسروشتی و نەگونجاوە ،دەبوایە هیچ نەبێت وەکو یاسایەکی دەوڵەتەکەی و ڕێگەیەکی باڵوکردنەوەی بانگەوازەکەی پشتی پێ نەبەستایە .بە دەربڕینێکی ئایینی: دەبوایە خوا بۆ خۆی ژنی ناموسوڵمانی نەکردایە بە کۆیلە و دەسکەوتی جەنگ و نەیوتایە «أفــاء الله عليك» .یانی نەیدەزانی ڕۆژێک دێت موسوڵمانی ئەم سەردەمە شەرم دەکات لە بونی یاسای لەو جۆرە لە ئاینەکەیدا؟!
ذمارة ( )277دوشةممة 2015/12/28
3
بیرۆكەی بەهەشت و دۆزەخ لە مێژوودا موعتەسەم ساڵەیی
كە لە الیــەن شا نەبوخەزنەسەرەوە ێ ڕاگــوازرابــوونــەوە؛ بۆ بابل بەزۆرەمل ئەو بیرۆكەیەیان لە زەردەشتیەكانەوە وەرگرت و كردیان بە كەڵچەری ئاینیی یەهودیی خۆیان. لەم سەردەمانەدا جگە لە بۆچوونی خ ــاوەن‌ب ــاوەڕان چەندین لێكدانەوەی جۆراوجۆر بۆ دنیا پڕ لە ئاسودەییەكەی بەهەشت كــراوە .قوتابخانەی شیكاری دەروونی بە ڕابەرایەتیی زانای دەروونناس (فرۆید) وەها ڕاڤەی بیرۆكەی بەهەشت دەكـــات ،بــەو جـــۆرەی ڕەنــگــدانــەوەی بارودۆخی تاك بێت لەنێو رەحمی دایكدا. لەوێشدا لەنێو بەهەشتێكدا بووبێت و هەموو پێداویستیەكانی حازر بووبێت و لە هەموو هەوڵ و كۆشش و ماندووبوونێك بە دوور بووبێت .هەر لەگەڵ دایك‌بوونیدا ئەو بەهەشتە لە دەست دەچێت و ئیتر هەر كەسە و ژیانی دەبێت بە دۆزەخ. وەهــا پێویست دەكــات مشووری خۆی بخوات و پشت بە توانای خۆی ببەستێت و تا ڕۆژی مردن هەر لە هەڵپەدا بێت(.)١ بە بڕوای هەندێك لە پسپۆرانی تریش تو‌كاڵی و ئاژەڵداری ژیانی سەرەتایی كش بەهەشتێكی راستەقینەی پێك‌هێناوە، ێ و گواستنەوەی بە داهاتنی قۆناخی نو مرۆڤ بۆ دنیای پڕ لە جەنجاڵی شار، مێشك و هزر و هەست و سۆزی مرۆی بەتەواوەتی شڵەژاندووە و دنیای پڕ لە دۆزەخــی هێناوەتە كایەوە و لە ژیانی بەهەشت‌ئاسا دووری خستۆتەوە. كۆدەنگیەكان لەسەر یەك ئاڕاستە كۆكن و ئــەو ڕاستیە دەسەلمێنن كە ئاینی زەردەشتی كاریگەری و قورسایی لەسەر ئاینی جووەكان هەبووە .زۆربەی مــێــژوونــوســان و پــســپــۆڕان دووپــاتــی ئــەم ڕاســتــیــە دەكــەنــەوە و خــاوەنــی ئــەم بــۆچــوونــەن .ئاینناسێكی وەكــو (مــاری بۆیس) لــەم بــارەیــەوە دەڵـێ: (زەردەشت یەكەم كەس بووە كە باسی دادگایی‌كردنی مرۆڤی لە ڕۆژی ئاخیرە و بانەڕۆژدا كردبێت .یەكەم كەسیش بووە سەبارەت بە بەهەشت و دۆزەخ و زیندووبوونەوەی گشتیی جەستەكانەوە دووابــێــت .دەست‌پێشخەریی كــردووە ێ لە وەسف‌كردنی ژیانی هەتاهەتایی ب كۆتایی كە ڕوح و گیان و جەستە ئاوێتەی یەكتری دەبن .ئەم وێناكردنەیش پاشتر لە الی ئاینەكانی تر وەكو ئاینی جووەكان و مەسیحیەكان و موسوڵمانەكان خۆی نواندووە)(.)٢ بەپێی بۆچوونی ئاینی زەردەشتی مردن دووا قۆناخی جەستەیە لە ژیاندا
هەمیشە مرۆڤ لە تێڕامانێكی قووڵدا بووە سەبارەت بە نهێنیەكانی گەردوون و دەوروبــەر .دەرهەق بە چارەنووس و ئایندەی خۆی خەیاڵ و ئەندێشەی وروژاوە و لێكدانەوەی جۆراوجۆری كردووە .بەپێی ئاست وڕادەی زانستی سەردەمەكەی و بە شێوەیەكی سەرەتایی و ساكارانە لە هەوڵی تێگەیشتنی دیاردەكانی سروشت و چارەنووسی خۆیدا بووە .دنیای پڕ لە نهێنیی میتافیزیكیی ژوور ئاستی بینراو و سەرووی تێگەیشتنەكان پانتاییەكی گەورە و گرانی لە بیركردنەوە و خەیاڵ و ئەندێشەی مــرۆی سەردەمانی كۆن داگیر كردبوو .ئاسمانی بێ‌‌كۆتایی و ئەستێرە پرشنگدارەكان و تیشكی خۆر و تریفەی مانگە شەو هەردەم سەرنجی مرۆڤیان بەالی خۆیاندا ڕاكێشتووە .لە چەند قۆناخێكدا مــرۆڤ ڕووی خۆی بەالی خۆر و مانگ و ئەستێرەی ئاسماندا وەرچەرخاندووە و پەرستوونی .لە هەمان كاتدا ناوی چەند خواوەندێك داهێنراوە گوایە لە قوواڵیی ئاسماندا دەژیــن و سەرپەرشتیاریی چارەنووسی مرۆڤ دەكەن لەسەر ڕووی زەوی .ئەوانیش بە هەمان شێوەی مرۆڤ هەست و هۆش و خۆشەویستی و ڕق و كینە لە ناخیاندا جێگیر بووە ،بۆیشیان هەیە چارەنووسی مرۆڤ دەست‌نیشان بكەن و تووشی گرفت و نەخۆشی و برسێتی و چەرمەسەریی بكەن ،یاخود بە پێچەوانەوە گوایە خاوەنی ویست و توانایەكی ئەوتۆن كە لە دەستیان دێــت خۆشگوزەرانی و خۆشی و شادی باڵو بكەنەوە .ئەم هەموو ترس و دڵەڕاوكێیانەیش پاڵنەرێك بوونە بۆ داتاشینی كۆتەڵ و پەیكەر بۆ ئەو خواوەندانە .هەر لەم گۆشەیەشەوە بت‌پەرستی لەمێژوودا سەری هەڵ‌داوە. دنــیــای پـــاش مـــردن و ســەفــەری هەتاهەتایی خولیایەكی گ ــەورەی لە ناخی هەموواندا خوڵقاندبوو .لەو ڕووەوە كۆمەڵێك بیر و بــۆچــوون و وێنای جۆراوجۆر لە مێشك و ئەندێشەی مرۆڤدا دروست ببوو .بە كۆچكردنی كەسێكی نزیكیان خەم و پــەژارە دایگرتوون و چاو و دڵیان بەرایی نەداوە وەهای بۆ بچن كە ئەو كەسە بەتەواوەتی نەماوە و كۆتایی بە ژیانی هاتووە .بۆیە لەم حاڵەتەدا بیرۆكەی گیان و ڕوح هاتۆتە ئــــاراوە ،بــەو پێیەی گــوایــە ڕاستە جەستەی ئەو كۆچكردووە لەنێوچووە ب ــەاڵم ڕوح و گیانی هــەر زیــنــدووە. شتێكی ئاساییشە گەر كەسە مردووەكە بەردەوام بێتە خەونیان و لەنێو خەودا لەگەڵیاندا بــدوێــت .ئەمەیش وەهــای كردووە كە زیاتر پێداگری بكەن و سوور بن لەسەر ئــەوەی كە گیان و ڕوحی مردووەكە زیندووە و هەمیشە لەنێوانیاندا بەپەنهانی دەسووڕێتەوە .سۆمەریەكان و میسرییە كۆنەكان خاوەنی بیرۆكەی دنیای پاش مردنن .وەهای بۆچوونە كە مردن دەروازەیەكە بۆ پەڕینەوەی مرۆڤ لەم دنیاوە بۆ دنیایەكی تری پاش مردن. سەرەڕای هەموویشی ئەو میللەتە كۆنە دێرینانە باسی بەهەشت و دۆزەخ و پاداشت و سزایان لەو دنیادا نەكردووە. هەندێک جاریش وەهــا ڕووی‌داوە كە پاش مردنی پاشایەك ،هەموو دەستە و گیان بەپەلە جەستە بەجێ‌دەهێڵێت. ێ ڕۆژ گیانەكە لەو شوێنەدا و پێوەندی پاشای مــردوویــان لەگەڵ بۆ ماوەی س خۆیدا زیندە بە چاڵ كردووە .تاوەكو لەو دەسووڕێتەوە .لە سەرلەبەیانیی ڕۆژی دنیادا بە شێوەی ئەم دنیا لە خزمەتی چــوارەمــدا ئەو گیانە دەڕوات و دوور پاشادا دەست‌بەكار بن .ئەهرامەكانی دەكەوێتەوە .ئەو گیانەیش یا خێرانخوازە واڵتی میسریش هەر بۆ ئەو مەبەستە و یاخود شەڕانگێزە .بەپێی كردەوە و كاتی خۆی دامەزراون .دەتوانین بڵێین ڕەفتاری لە ژیانیدا یا سزای خراپەكاریی زەردەشت یەكەم كەس بووە لە مێژوودا دەدرێــــت یــاخــود پــاداشــتــی چــاكــەی لەبارەی بەهەشت و دۆزەخ و پاداشت و دەدرێــتــەوە .پاش مــردن لە باكورەوە سزای پاش مردن بە شێوەیەكی دوور و بایەك هــەڵ‌دەكــات و گیانەكە بــەرەو درێژ دووابێت .پاشتریش ئەو جووانەی (پردی چینوات) دەبات .ئەو پردە لە موو
باریكترە و لە ئەڵماسیش تیژترە .لەنێوان چیای ئەڵوەن و دەماوەندا ڕاكێشراوە. بەتەنیشتی ئەم پردەوە خواوەندی خۆر (میهر یاخود میترا) وەستاوە و تەرازووی هەقی بە دەستەوەیە( .)٣دوو خواوەندی تریش بە ناوی (ســرۆش) و (رەشنو) بەتەنیشتیەوە یارمەتیی دەدەن .ئەگەر گیانەكە خاوەنی بیری چاك و كردەوەی چاك و گفتاری چاك بێت؛ بەئاسانی بــەرەو بەهەشت (ڤەهیشتە) بەسەر پردەكەوە دەپەڕێتەوە .بەهەشتیش دووا مەنزڵگای كەسانی خێرخواز و رەوشت بەرزانە .هەر كە لە پردەكە پەڕییەوە لەو سەرەوە كچێكی جوانكیلە بە ناوی (دەینا) پێشوازیی لێ دەكــات كە بە مانای باوەڕ و ئیمانداری دێت .ئەگەر تــای تــەرازووەكــەیــش بە الی خراپەدا دایشكاند؛ ئــەوا چارەنووسی گیانەكە دۆزەخ دەبێت ،لەو سەری پردەكەوە كچە ێ دەكات. سیحربازێكی ناقۆاڵ پێشوازیی ل كاروبار هەر بەوەندەیشەوە ناوەستێت بەڵكو پردەكە بەتەواوەتی دێتەوە یەك و كچە سیحربازەكە ئەو گیانە شەڕانگێزە فڕێ دەداتە خەرەندێكی قووڵی تاریك و نوتەك .ئەو گیانەیش هەتاهەتایە لە تاریكستاندا دەژێــت و تووشی ئــازار و ئەشكەنجە دەبێت و خۆراكیشی زۆر خراپ دەبێت .گەر هەر گیانێكیش هەردوو تای تەرازووەكە یەكسان و هاوتا بوون؛ ئەوا بەو مانایەیە كە خاوەنی ئەو گیانە نە خێرخواز بووە و نە شەڕانگێزیش بووە لە ژیانیدا ،خاوەنی ئەو گیانەیش دەگاتە بــەرزەخ و دەچێتە شوێنێك لەنێوان بەهەشت و دۆزەخدا كە پێی دەووترێت (میسڤان گاتو) .ئەو گیانە لەو شوێنەدا ئەشكەنجە و خەم و خەفەت ناچێژێت و كات و وەختیشی بە خۆشی و شادی ناباتە سەر(.)٤ بەپێی بۆچوونی زەردەشــت هەر لە سەرەتای دروستبوونی گەردوونەوە دوو گیانی دژ بە یەك هاتوونەتە ئــاراوە: هێزی (سپێنتە مەینو) مــرۆڤ بەرەو كرداری چاكە دەبات .بە پێچەوانەیشەوە هێز و توانای (ئەنگرە مەینو) یانی روح و گیانی پیس هەردەم مرۆڤ لە خشتە دەبات و بەرەو خرپەكاریی كێش دەكات. (گــاتــاكــان) وەسفی دۆزەخ ـ یانی (خانەی درۆ) ـ دەكــات كە شوێنێكی زۆر ناخۆش و بێزاركەرە و بیری چەوت و ئەندێشەی نادروستی تێدا جێگیر دەبێت .سەرزەمینێكە كە بۆگەنیی لێ هەڵ‌دەستێت .پڕیەتی لە پیسی و خۆڵ و خاشاك .لە قواڵییەكی تاریكدایە كە
خاوەنی كردارە چاكەكان لەوێدا لەگەڵ ێ و یاوەرانی نزیكی خۆیاندا بە هــاوڕ شادی و خۆشگوزەرانی كات و وەختیان بەسەر دەبــەن .ئەم جۆرە كەسانەیش دەبــن بە جێی بــڕوای خــوای چاكە و ڕووناكی (ئەهورە مەزدا)(.)٥ بــە خستنەڕووی هـــەردوو جیهانی دژبــەیــەكــی پـــاش مــــردن لــە الیــەن زەردەشتەوە كە بریتیە لە بەهەشت و
ئاینی زەردەشتی كاریگەری و قورسایی لەسەر ئاینی جووەكان هەبووە .زۆربەی مێژوونوسان و پسپۆڕان دووپاتی ئەم ڕاستیە دەكەنەوە دۆزەخ ،ئاكامێكی باش دەڕەخسێنێت و دەبێتە هۆی ئــەوەی كاریگەرییەكی گرنگ لە ڕووی سایكۆلۆجیەوە لە ناخ و هەست و هۆشی تاكدا بچەسپێنێت. زەردەشــت بە حیكمەت و دانایی خۆی وەهای كردووە كە ڕەشبینی و تاریكبینی لە ناخی تاكدا بڕەوێنێتەوە و ئومێدی ئـــەوەی بخاتە بــەر كــە پــاش مــردن دنیایەكی تری هەتاهەتایی دەست پێ دەكات .لە الیەكی تریشەوە هانی مرۆڤی داوە ببن بە ڕەگەزێكی سوودبەخش لە كۆمەڵدا .بەرەو كرداری چاكە و بیری چاكە و گفتار و وتەی چاكە دابشكێنن و دوور بن لە خراپەكاری و وێرانكاری.
ێ ڕووبار لەبەر ئەوەی لە ناوچەیەكی ب و ســەرچــاوەی ئــاویــدا دەژیـــان ،بۆیە سەوزایی لە ژیانیاندا دەورێكی ئەوتۆی نەدەبینی و زۆر بەكەمی بەسەر گوڵ و گولیكە و گوڵزاردا هەڵیان‌دەدا .گۆرانی و مۆسیقایش لە ژیانی ڕۆژانەیاندا بە ڕادەیەكی زۆر برەوی نەبوو .وەها باو بوو كە لەگەڵ دەف‌لێداندا شیعر بڵێن. ی هەڵ‌دا لە پێناوی ئاینی ئیسالم سەر بنەبڕكردنی ستەمكاری و نادادپەروەری. لە قورئانی پیرۆزدا وەسفی بەهەشت كراوە بە شێوەیەك كە پڕە لە میوە و خۆراكی خۆش .بەپێچەوانەی هەڵكەوتەی جوگرافیی دورگەی عەرەبیەوە بەهەشت پڕە لە ڕووبار و سەرچاوەی ئاوی .لە قورئاندا دەفەرمێتَ ( :و َع َد اللَُّ ُْ ال ْؤ ِم ِن َ ني ت ِت َها ْ َ َو ُْ ال ْؤ ِم َن ِ ترِي ِم ْن َ ْ ات َ ْ ال ْن َها ُر ات َج َّن ٍ ً َ َّ َخالِدِينَ ِفي َها َو َم َسا ِكنَ ط ِّي َبة ِف َجن ِ ْن ات َعد ٍ َور ِْض َوا ٌن ِمنَ َّ ِ ُو الْ َف ْو ُز الْ َع ِظي ُم) الل َأ ْك َ ُ ب َذلِ َك ه َ (التوبة.)٧٢ : ئەوەی تێبینی دەكرێت لە قورئاندا باسی گۆرانی و مۆسیقا لەنێو بەهەشتدا نـــەكـــراوە .هـــەروەهـــا بــاســی گـــوڵ و گولیلكەیش نەكراوە (تەنها وەسفێکی ئاسمان لە ڕۆژی دواییدا لە قورئاندا هاتوە كە وەكو گوڵی سوور داخ بووە الس َما ُء و سوور هەڵگەڕاوەَ « :ف ِإ َذا ا ْن َش َّق ِت َّ الدهَانِ » الرحمن .)٣٧ :لە َف َكا َن ْت َو ْر َد ًة َك ِّ فەرمودەیەكدا باسی فیردەوس كراوە كە باخچەیەكە لە بەهەشت و عەرشی خوای پەروردگاریش لەژوور سەریەوەیەتیِ ( :إ َذا َس َألْ ُت ُم َّ َ الل َف َسلُو ُه ال ِف ْر َد ْو َسَ ،ف ِإنَّ ُه َأ ْو َس ُط جل َّن ِةَ ،و َأ ْع َلى ا َ ا َ حنِ ). الر ْ َ جل َّن ِةَ ،و َف ْو َق ُه َع ْر ُش َّ لە قورئاندا هاتووە كە كەسانی خاوەن كــردەوەی چاكە شوێنیان فیردەوسی بەهەشتە( :إ َِّن الَّ ِ��ذي��نَ آ َم � ُن��وا َو َع ِملُوا الص ِ َ ال ِ ات الْ ِف ْر َد ْو ِس نُ ُزًل) ات َكا َن ْت َُل ْم َج َّن ُ َّ (الكهف.)١٠٧ : لــە ئاڤێستادا ن ــاوی بەهەشت بە «ڤەهیشتە» هــاتــووە كــە بــە مانای (شوێنی باش) دێت و جێگای خەڵكانێكی ڕەوشت‌بەرز و دەم و دەست پاكە لە ژن و ێ پیاو و میر و پاشا و هەژار و نۆكەر بەب جیاوازی .وشەی «جنة» ی عەرەبییش لــە وشـــەی «گــیــنــو» ی ئــەكــەدیــەوە وەرگیراوە .وشەی «فیردەوس» یش لە وشەی (پەری-دەیزە) pari-daiza ی میدیەوە وەرگیراوە کە ئەمە لە زمانی یۆنانیی كۆندا بووە بە parádeisos كە بە مانای «باخچەی بەپەرژین» دێت .ئێستایش لە زمانی ئینگلیزی و زۆربەی زمانانی دنیادا بە paradise نــاو دەبـــرێـــت( .)٦وشــەی «عــەدن»
وشەی «جهنم»ی عەرەبی؛ لە بنەڕەتدا وشەیەكی عیبریە و پەیوەستە بە شوێنی شیو و دۆڵێك بە ناوی «گه‌ی بین-هیننۆم» كە دەكەوێتە دووریی چوار كیلۆمیتر لە شاری قودس و ئێستا پێی دەوترێت (وادي الربابة) ،ئەو شوێنەیش كاتی خۆی تەرخان كرابوو بۆ بت‌پەرستی .لەبەر ئەوەی كە جووەكان ڕق و كینەیەكی زۆریان هەبوو دەرهەق بە بت‌پەرستی؛ بۆیە ئەو شیو و دۆڵە ناونرا شیوی ئەشكەنجە و دۆزەخ هەمیشە هاوار و شیوەن و ناڵە و خەمی ێ بــەرز دەبێتەوە .هــەر كەسێكیش ل بكەوێتە ئــەو شــوێــنــەوە بــە ئـــازار و ئەشكەنجە سزا دەدرێت .بە پێچەوانەی دۆزەخەوە؛ ئەوانەی كە لە پردی چینوات دەەپەڕنەوە كە خاوەنی كرداری چاكەن، بە وتەی (گاتاكان) بەهەشت (ڤەهیشتە) شوێنیان دەبێت .ئەو جێگایە شوێنێكی خۆش و دڵگیرە .سەرزەمینی ئەندێشە و بیر و وتە و كرداری چاكە و پەسەندە ێ ئاوا نابێت. و هیچ كاتێكیش خۆری ل
زەردەشــت كەسایەتییەكی ئاشتی‌خواز بووە و هەرگیز بە ناوی ئاینەوە هانی توندوتیژیی نەداوە. پێش دەركــەوتــنــی ئاینی ئیسالم ناهەقی و نــادادپــەروەری باڵی بەسەر دورگەی عەرەبیدا كێشابوو .سوارچاكی و شمشێربازی و شەڕوشوڕ لەنێو خێڵ و عەشرەتەكاندا نەریتێكی باو بوو .شیعر و شاعیرییەت دەورێكی بااڵی دەگێڕا لە ژیانی عەرەبەكاندا .شاعیران بەسەر ئافرەت و شەڕ و شــوڕدا هەڵیان‌دەدا.
(«عـــدن») یــش بــە زمــانــی سۆمەری (ئێدین) ـە و بە مانای پێدەشتی و پاوەن دێت .ئەم وشەیە كەوتۆتە نێو تەوڕات و زمانی عەرەبیەوە و بووە بە «عدن»(.)٧ لە قورئاندا باس و خواسێكی زۆر ســەبــارەت بە دۆزەخ كــراوە .ســەد و پەنجا جار وشەی ئاگر «نار» هاتووە و وشەی «دۆزەخ» («جحیم») حەفتا جــار هــاتــووە ،و وشــەی «جەهەننەم («جهنم») یش بیست و پێنج جار
هاتووه( .)٨دەرهەق بە كەسانی بێ‌‌باوەڕ لە قورئاندا هاتووە كە گەردنیان بە كۆت و زنجیر دەبەسترێتەوە و بۆ نێو ئاگری دۆزەخیان دەبەن ،تاوەكو بە گڕی ئاگر ببرژێن و هەڵقرچێن( :الَّذِينَ َك َّذبُوا بِالْ ِك َتابِ َو ِ َبا َأ ْر َس ْل َنا ِب ِه ُر ُس َل َنا َف َس ْو َف َي ْع َل ُمونَ ِ ،إ ِذ َْ الس َل ِس ُل يُ ْس َح ُبونَ ِ ،ف ال ْغ َل ُل ِف َأ ْع َنا ِق ِه ْم َو َّ َْ ال ِمي ِم ُث َّم ِف َّ النا ِر يُ ْس َج ُرونَ ) (غافر-٧٠ : .)٧٢ وشـــەی «جــهــنــم»ی عــەرەبــی؛ لە بنەڕەتدا وشەیەكی عیبریە و پەیوەستە بــە شوێنی شیو و دۆڵــێــك بــە نــاوی «گ ـه‌ی بین-هیننۆم» Gai Ben- Hinnomكــە دەكــەوێــتــە دووریــی چــوار كیلۆمیتر لــە شــاری قــودس و ئێستا پێی دەوترێت (وادي الربابة)، ئــەو شوێنەیش كاتی خــۆی تەرخان كرابوو بۆ بت‌پەرستی .لەبەر ئەوەی كە جووەكان ڕق و كینەیەكی زۆریان هەبوو دەرهەق بە بت‌پەرستی؛ بۆیە ئەو شیو و دۆڵە ناونرا شیوی ئەشكەنجە و دۆزەخ ( ،)gehinnomئەم ناوەیش لە (تەلمود) ی جووەكاندا تۆمار كراوە. هەروەها لە ئینجیلدا بە ناوی (گێهیننا) ێ پیتی میم هاتووە كە gehennaبەب لە بنەڕەتدا وشەیەكی سریانیه(.)٩ پێش سەرهەڵدانی ئاینی ئیسالم وشــەی دۆزەخ (جهنم) و (هــاویــة) و (أم هاویة) لەنێو عەرەبدا بەكار هاتووە و دەماودەمی پێ كراوە .شاعیرێك بە ناوی (أمیة بن أبي الصلت) بانگەشە و ئیدیعای پێغەمبەرایەتیی كــردووە و باسی دۆزەخی كردووە بەو پێیەی كە جێگای كەسانی خراپەكارانە ،بەهەشت و عەدنیش شوێنی كەسانی چاكەخوازانە و وتوویەتی: جهنم تلك ال تبقى بغيا وعدن ال يطالها رجيم ئـــەو شــاعــیــرە وەســفــی عــــەزاب و ئەشكەنجەی خراپەكارانی لە دۆزەخدا كردووە ،كە چۆن وەكو تاوانبار بەڕووت و قووتی بە كۆت و زنجیر بۆنێو گڕی ئاگریان بەكێش دەكەن: وسيق اجملرمون وهم عراة إىل ذات املقامع والنكال فنادوا ويلنا ويال طويال وعجوا فى سالسلها الطوال فليسوا ميتني فيسرتحيوا وكلهم فى حبر النار صال()١٠ دەوترێت ئەو شاعیرە یەكەم كەس بووە كە (باسمك اللهم) ـەی وتووە. (ابن كثير) لە كتێبی (البدایة والنهایة) دا باسی ئەوە دەكات كە شاعیر خوشكێكی هەبووە بە ناوی (فارعة)ەوە كە زۆر جوان و زرنگ بووە .پاش فەتحی شاری مەكە پێغەمبەر ـ دروودی خوای لێبێت ـ سەرسام بووە بە زیرەكیەكەی ،داوای لێ كردووە كە شیعری برا مردووەكەیی بۆ بڵێت و پێی وتووە( :يا فارعة! هل حتفظني من شعر أخيك شيئا؟)(.)١١ پەراوێزەكان: .١وداد اجلوراني .الرحلة إىل الفردوس واجلحيم فى أساطري العراق القديم .وزارة الثقافة واإلعالم. بغداد ( .)١٩٨٨ص.٦٦ . .٢مارى بويس .تأريخ الزرادشتية .ت :د .خليل عبد الرمحن .مركز كوردولوجي ( .)٢٠١٠ص.٤١ . .٣عەبدواڵ موبەلیغ ئابادانی .مێژووی ئاینی زەردەشتی .و :وریا قانع .چاپی دووەم .دەزگای سەردەم .سلێمانی ( .)٢٠٠٢ال.١٥٣ . .٤مارى بويس .تأريخ الزرادشتية .ص.٣٩ . .٥عەبدواڵ موبەلیغ ئابادانی .مێژووی ئاینی زەردەشتی .ال.١٠٨ . .٦د .مجال رشيد .دراس��ات كردية فى بالد سوبارتو .بغداد ( .)١٩٨٤ص.١٩ . .٧جورج رو .العراق القديم .ت :الدكتور فاضل عبد الواحد .وزارة الثقافة واإلعالم العراقية .بغداد ( .)١٩٨٤ص.١٨١ . .٨د .رشيد اخليون .طروس فى تراث اإلسالم. االنتشار العربي .الطبعة األوىل ( )٢٠٠٧بريوت .ص. .١٠٥ .٩كامل النجار .قراءة منهجية لإلسالم .دار تالة للطباعة والنشر .الطبعة األوىل .طرابلس (.)٢٠٠٥ ص.٢٣٢ . .١٠د .رشيد اخليون .طروس فى تراث اإلسالم. ص.١٠٤ . .١١ابن كثري .البداية والنهاية .الطبعة األوىل. اجمللد األول .اجلزء الثانى .حتقيق :جودة حممد جودة ،و حممد حسنى شعراوي .دار ابن اهليثم. القاهرة ( .)٢٠٠٦ص.٢٠٤ .
ذمارة ( )277دوشةممة 2015/12/28
محمود شێرزاد (نوسەرو لێکۆڵەر):
4
ئیسالم له بنهڕهتهوه به‌ده‌ق دینێکی عیرفانی نییەو له‌ئێستاشدا زیاتر له‌و بڕه عیرفانه‌ش دووردهکهوێتهوه سازدانی :ئوسامە ئەنوەر ()٢-٢
دواتر دەکرێ بەمەبەستی باڵوکردنەوەی ئاگایی و وەخەبەرهێنانی تاقەی کەونی خەڵکانی تر ئەزموون و دەرکی خۆت لەم پەیوەندییەدا بۆ هەندێ کەس بگێڕیتەوە. بەقەولی شەمسی تەورێزی ئەویش دەبێ تەنیا بۆ ئەو کەسانەی بگێڕیتەوە کە خۆتیان تێدا دەبینیتەوە ،واتە دەزانی لێت تێدەگەن .ئەو کەسانە لەهەموو سەردەمەکاندا بە پەنجەکانی دەست دەژمێردرێن و زۆر کەمن ،کە بەداخەوە لەو خەڵکە کەمەش بەشی هەرە زۆریان لەدەروەی فکر و نووسین و خوێندن و سیستەمی بەڕێوەبردنی واڵت لەهەموو بوارەکاندا هەڵکەوتوون .کەواتە هەرگیز مرۆڤەکان بە کۆمەڵ لەگەڵ هەقیقەت
پێکەوە لە یەکێتیدا دەبوون .ئەو هەموو لێکدووریی و کێشە بێهوودەیە هی ئەوەیە «خــوا»یــان نەناسیوە .دیــنــدارەکــان «خـــوا» لــەم کــەونــە جــیــادەکــەنــەوە و بێدینەکانیش ئــەم کەونە بەبێخوا دەزانن .ئەم دوو تێگەیشتنە بەقەد یەک هەڵەن ،واتە نەخوا لەم کەونە جیایە و نە ئەم کەونەش بێخوایە .خوا بریتییە لــەم ئاگاییە شــاراوە یــەک پارچەیەی کە لەهەموو کوانتۆمێکی ئەم کەونەدا هەیە .هەر کۆانتۆمێک یان هەر ڕوناکی و شەپۆلێک لەخوا بەتاڵ بێ ،نییە .مادام هەیە ،کەواتە خوای تێدایە .هەقیقەت یان ئاگایی کەونی یان تاقەی کەونی یان خوا هەموویان یەک شتن و ئەم ناوانە ئێمە لێمان ناوە ،بەاڵم ئەم -ئێمە بێ ناوە، تەنیا هەیە و بەردەوامیش لە گۆڕاندایە. ئــەم کــەونــە دروســتــنــەکــراوە ،بەڵکوو دروستبوە ،خۆی لە خۆیدا دروستبوە و بەردەوام لە دروستبوندایە .هەربۆیەش بە یەقین وێناکردنی خوا وەک دارتاش و وێناکردنی ئەم کەونەش بۆ نمونە وەک دەرگا یان کورسییەکی بێ گیانی نەگۆڕ هەڵەیە .یانی نە خوا دارتاشە و لەدەرەوەی دەستکردەکەیەتی و نە ئەم کەونەش دروستکراوێکی نەگۆڕ و بێ گیانە .هەر وەک لەسەرەوەش بەچەند دەستەواژەیەکی تر باسمان کرد ،ڕێگەی خواناسی بە ناخی تاکدا تێدەپەڕێت، هەقیقەتناسی و خواناسی هــەر یەک شتن .نەدیندارەکان خوایان ناسیوە و نە بێدینەکان ،لەبەر ئەوەی دیندارەکان پیێان وایە خوا دەرەکییە و بێ دینەکانیش پێیان وایە خوا لەبنەڕەتەوە هەر نییە، ئەم ئیدیعایانەش نیشانەی نەناسینی خودی ڕاستەقینەی خۆیانە کە هەمان خوایە .کەواتە ئەو کەسەی لەدەرەوەی خۆیدا بۆ خوا دەگەڕێ خۆی ون دەکات، کە خۆشی ون کرد بەو مانایەیە هەقیقەت و ئاگایی و تاقەی کەونی و خوای ون کردووە .بەهەمان شێوەش ئەو کەسەی خوا ڕەتدەکاتەوە ،خۆی ڕەتدەکاتەوە. لێرەدا دەردەکـــەوێ ناسینی خودی ڕاستەقینە چەند گرینگە و بەسەرنجدان بەو واقیعەش کە مرۆڤی تێدایە ئەم ناسینە چەند قورسە .لەهەقیقەتدا ئەگەر مرۆڤەکان خودی ڕاستەقینەیان بناسن، ژیانی مرۆیی هیچ جــۆرە دژبەیەکی و کێشە و ناعەقاڵنییەت و نەزانییەکی لە هیچ ئاستێکدا تێدا نامێنێت.
ئوسامە ئــەنــوەر :لــە دەرەنــجــامــی وەاڵمەكەت وا تێدەگەم كەوا قۆناغێك یاخود مەرتەبەیەك هەیە لە سەرووی دیــنــداری و نادینییەوە ،وەك ڕومی دەڵێت« :لــە نێوان بیرۆكە خــراپ و چاكەكاندا كێڵگەیەك(شوێنێك) هەیە، لــەوێ دەتبینم» .دەكـــرێ بڵێین لە بنەڕەتدا ئەوەی ناونراوە بە كێشمەكێشی نێوان دینداری و بێدینی ،شتێكی هەرزە و ڕواڵەتییە و لە دواوەی ئەم دوانەدا «حەقیقەتێك» هەیە كە دیندار و بێدین بانگەشەی گەیشتن پێی دەكەن؟ ئەگەر وایە ،پێت وانییە ئەم جۆرە بیركردنەوەیە بە گشتی ناكرێ و مەگەر تەنها تاك لەخۆیدا بیدۆزێتەوە ،یاخود وەك لە سەرەوە ئاماژەت پێداوە« :ئەوان تاقەتی ئەوەیان نییە تەریقەت بەرەو هەقیقەت و مەعریفەت بگرنەبەر ،قورسە ».لە كۆتایی ئەم پرسیارەدا ،پێت وانییە تاكە خاڵی جیاكەرەوەی دینداری و بێدینی لــەوەدا بێت :لە زیهنی دینداردا خودا هۆكاری ڕوودانی هەمووشتە و هەموو شت بە (كن فیكون)ی ئەو جێبەجێدەبێ ،بۆ بێدینیش خودا لە دەرەوەی ئەم زەویە و دونیایەیە و هەمووشتێك بە سیستەمی سروشت دەچێت بەڕێوە؟ مــەحــمــود شــێــرزاد :کــاک ئوسامە کێشەی نــێــوان دیــنــدار و بێدینەکان بێهودەیە .م ــادام پێکەوە کێشەیان هەیە هیچ کامیان لەسەر حەق نین و لەگەڵ «هەقیقەت» ئاشنانەبونەتەوە، کەواتە لە «هەقیقەت»ەوە هەڵسوکەوت ناکەن .ئەوەی بیر و قسە و کردارەکانی لەهەقیقەتەوە سەرچاوەبگرێ ،چەند تایبەتمەندییەکی زۆر سەرنجراکێشی هەیە ،یەکەم :هێرشبەر نییە ،نە هێرشی جەستەیی و نەهێرشی فکری ناکات، بەڵکو لەبارەی هەقیقەتی هەقیقییەوە ئــەزمــوون و ئاگایی بــاودەکــاتــەوە و ڕۆشــنــگــەری دەکـــات ،واتــە هەقیقەت دەردەخــــات ،یانی بــەکــەس ناڵێ تۆ ناهەقیقەتی و لەهەق دووریــت و لەم بوارەدا شەڕ و ملمالنێناکات ،یان با بڵێم هەقیقەتمان پێدەناسێنێت و تێگەیشتن لــەو بەشیان کــە چــەنــد لەهەقیقەت دوور یان نزیکین بۆ خۆمان جێدێڵێت .ئــاشــنــانــابــنــەوە ،لــەبــەر ئـــەوەی ڕێی لێدەگەڕێ خۆمان دەرەکی بکەین ،ئەو ئاشنابوونەوە لەگەڵ هەقیقەت ناخەکی و ئوسامە ئەنوەر :تا ئەم پرسیارە، تەنیا هاوکاریمان دەکــات ،تینمان بۆ تاکەکەسیە ،نەک دەرەکی و جەماوەری ،من وا تێدەگەم ئــەوەی تۆ پێشنیازی ناهێنێ و ب ــاوەڕی دینی یــان نادینی واتــە لە پەرستگاکان و لە گــرووپ و دەكــەی نە دیندارییە و نە بێ دینی، خۆییمان بەسەردا ناسەپێنێت .دووەم :کۆبوونەوە دینییەکان و ...هتددا دەکرێ بەڵكو شتێك ســەروو ئــەم دوانــە ،كە هێرش بە هێرش وەاڵم ناداتەوە ،بەڵکو باسی هەقیقەت بکرێ ،بەاڵم ئەزموون تا ڕادەیەكی زۆر پێم وایە نامۆدەبێت هەقیقەت زیاتر شیدەکاتەوە .سێیەم :کــردنــەکــەی تاکەکەسییە .جەنابی بۆ خوێنەرانی ئەم دیمانەیە ،بۆیەش هەمیشە و لەهەموو حاڵەتێکدا لەگەڵ ســۆهــرەوەردی بەدروستی گوتویه‌تی :حەزدەكەم بپرسم :بە بۆچوونی ئێوە هیچ گشت لە «یەکێتی»دایە و هەرگیز ڕێگاکە و ڕێبوارەکە و مەنزڵەکە خۆتی ،ڕێچكەیەك هەیە بۆ گەیشتن بەو مەقامە لەو یەکێتییە نایەتە دەرەوە .تەنانەت ئــاگــاداربــە ڕێــگــای خــۆت بــەرەوخــۆت لە دینە ئاسمانییەكان؟ ئایە دەكرێ ئەگەر یەکێتییەکە تا هەتایەش یەک وننەکەیت .لەهەقیقەتدا بەستنەوەی خــودی دینەكان ڕێگربن لە گەیشتن الیەنە بێت .الی ئەو دوویی نەماوە ،ئەم ئەزموونی دینی بە جەماوەر و پەرستگا بەو هەقیقەتە و درووستكەری دینداری کەونە هەمووی یەکە .ئەو گەوهەربینە .و چاالکییە جەماوەرییەکانەوە ونکردنی الشهودی بن لە ئەسڵدا؟ یاخود چۆن کەواتە بــەداوی ڕواڵــەت و جیاوازییە ڕێگەی هەقیقەتە. لە دینداری دینە ئاسمانییەكان بگەیەنین ڕواڵەتییەکانییەوە نابێت. ئینجا دەمــاری هەموو ئەو کێشانە یــان ڕێنماییان بكەین بــۆ گەیشتن لەراستیدا «گەوهەری هاوبەش» ئەم ئەوەیە کە تێگەیشتنی دیندار و بێ بەمجۆرە لە «حەقیقەت»؟ لە كۆتایی هەقیقەتەیە کە کەوتۆتە ئەو دیوی دوویی دینەکان بۆ خوا هەڵەیە ،ئەگەر ڕاست ئەم پرسیارەدا ،گەیشتن بەم مەقامە لە و دوالیزم و جەمسەرە دژ بەیەکەکانەوە .بــوایــە پێکەوە کێشەیان نــەدەبــوو ،تێگەیشتن و ناسینی خود و خودا ،بە هەر کاتێک گەوهەری هاوبەش دەرکەوێ هیچ دووییەک لە هیچ ئاستێکدا نامێنێت. هەر بۆیەش هەرکەس لەگەڵ ئەم گەوهەرە هاوبەش ه ئاشنابوبێتەوە ڕاستەخۆ لەگەڵ ڕۆحــی گشت یەکیگرتۆتەوە و لەگەڵ هیچ کەس و هیچ بیرباوەڕێک کێشەی نەماوە .دیندار و بێدینەکان لەو گەوهەرە هاوبەشە دوورن ،بۆیە لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ یەکتریشدا کێشەیان هەیە. ئاشنابونەوە لەگەڵ هەقیقەت بابەتێکی بەرەهایی تاکەکەسی و ناخەکییە ،بەاڵم
عارف و
یۆگییه‌کان ده‌ڵێن:
دین و ڕێباز ه فکری
و فەلسەفییەکان ڕێگرن و
په‌رده‌یه‌کی
زه‌ینی له‌نێوان
مرۆڤ و ئه‌سڵی
مرۆڤ ده‌کێشن و به‌هه‌قیقه‌تی خۆمانمان
نامۆده‌که‌ن
بۆچوونی ئێوە لە دیندا ئاسانترە یان لە دەرەوەی دین؟ مەحمەد شــێــرزاد :به‌ڵێ وایــه .ئه‌و بابەتەی ئێستا لەم دیمانەیەدا پێکه‌و‌ه باسی لەبارەوە ده‌که‌ین هه‌م ل ه سه‌روی دینداری و بێدینییه‌وەیە و هه‌م دینداری و بێ دینیشه .وات ه پێکگه‌یشتنی ئه‌م ی هاوبه‌شی کەونیدا. دوانه‌ی ه ل ه گه‌وهه‌ر ئه‌گه‌ر لەڕوانگەی شه‌ریعه‌تی دینەکانەوە سه‌یری بکه‌ین ،بێ دینییه .ئه‌گه‌ر لە ڕوانگەی بێ دینییەوە سه‌یری بکه‌ین، دیــنــداریــیــه .بــۆ؟ لـه‌بـه‌ر ئـــه‌وه‌ی هه‌م دینداریی شه‌ریعه‌تته‌وه‌ران ه و هه‌م بێ دینی هه‌ستته‌وه‌رانه ،ڕووکه‌ش و ڕواڵه‌ت بینن .هیچ ڕواڵەت و ڕواڵەتبینێک نەتەنیا ئاگاداری گەوهەری خۆی نییە ،تەنانەت نــازانــێ کــە گــەوهــەری هەیە و هیچی لەبارەوە نازانێت .هەربۆیەش دیندار ب ه ڕواڵه‌تی دینه‌و‌ه سه‌رقاڵ ه و بێدین ب ه ڕواڵه‌تی دنیاوه ،به‌اڵم ل ه هه‌قیقه‌تدا ئه‌م ڕواڵه‌تان ه وه‌همن ،لەبنەڕەتەوە هه‌ر نین ،دروستکراوی ئەقڵی جزئی مرۆڤن. به‌اڵم ئێم ه که‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌قیقه‌ت ه ئاشناده‌بینه‌وه ،ئ ـه‌و کاته‌ی قووڵتر ل ه بوونمان ڕۆچین ،ده‌بێ توێژ دوای توێژ خۆمان بکه‌ینه‌وه ،بزانین ب ه کوێ ده‌گه‌ین و ب ه چی ده‌گه‌ین! ئایا ئێم ه ته‌نیا پێست و گۆشت و خوێنین؟ ئایا ته‌نیا پێنج هه‌ستمان هه‌یه؟ ئایا ته‌نیا یـه‌ک جه‌سته‌مان هه‌یه؟ ئایا کاتیین یان هه‌میشه‌یین؟ ئایا تواناییه‌کانمان سنوردارن؟ ئایا تێگه‌یشتنمان سنورداره؟ ئایا ژیان هەر ئەوەیە؟ ئایا مرۆڤ تاکە بوونەوەری هۆشمەندە لەم کەونەداو...
پڕۆفا یل (مەحمود شێرزاد): • سـ ـێ س ـ اڵ لـه ئه‌نجوم هنی ئـه‌ده‌بــی شــاری م ههاباد بووە، • ساڵی 2002و ه تا 5 200ئه‌ندامی ده‌سته‌ی نووسه‌رانی ڕۆژنامه‌ی «کوردستان» بووە، • سه‌رپه‌رشتاری پاشک ۆی «پرد»ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژن ام ه و پ اشکۆی «کاکێ شان»ی کوردستانی بو نوێ وە، • کتێبی «ئیمان یا بێ ئی مانی» وەرگێڕاوە و ناوه‌ن دی غ ه ز ه لن ووس چاپی کرده‌وه، • ل ـ ه بـــواری مه‌عریف هی ناتوندوتیژیی و خۆن اس یی که‌ونی و پێکه‌و ه‌ژیانه‌وه ده‌نووسێت، • ئێ ستاش ئه‌ندامی ده ســت ـه‌ی نووسه‌رانی (کورد ستا نی نو ێ)یە.
ده‌یان پرسیاری تر .ئێستا ئه‌وه‌ی لێره‌دا باسی لـه‌سـه‌ر ده‌ک ـه‌یــن ه ـه‌م زانستی فیزیای کوانتۆم و هه‌م زانستی عیرفان و خۆناسییە ،کە هەر دووکیان هەر یەک لەرێگە و بەکەرەستەی خۆی به‌کردەوە و ئه‌زموون پێی گه‌یشتوون ،ئێستا ئه‌م دوان ه بوون ب ه یه‌ک .هەربۆیەش ئێم ه ده‌توانین بڵێین فیزیای کوانتۆم هه‌ر زانست نییه ،به‌ڵکو عیرفانیشه ،به‌هه‌مان شێوه‌ش دروست ه ئه‌گه‌ر بڵێین عیرفانیش هــه‌ر دیــن نییه ،به‌ڵکوو زانستێکی عه‌قاڵنیشه .له‌هه‌مان کاتیشدا هه‌ر دووکیان که‌ره‌سته‌یه‌کن یان ڕێبازێکن ئاماژه به شتێک له‌سه‌روو خۆیانه‌و‌ه ده‌که‌ن ،ئەو شتەش پێکهاتە و گەوهەری هاوبەشی کەونی هەموومانە .واتە ئێم ه بـه‌ره‌و گه‌وهه‌ری هاوبه‌شیی که‌ونیمان ڕێنوێنی ده‌که‌ن .که‌چی دینداری و بێ دینی هاکازایی یان فەلسەفییەکەشی وا نین ،وات ه ئه‌وان خۆیان ئامانجی خۆیانن، دوا وێستگه‌ن .ل ه ڕوانگه‌ی دیندارێکه‌و‌ه تۆ ه ـه‌ر بب ه ب ه دیــنــدار تـــه‌واوه ،یان ل ه ڕوانگه‌ی بێدینێکه‌و‌ه تۆ هه‌ر دین ڕه‌تکه‌یته‌وه ،یان کۆمەڵێک فەلسەفە و تیۆر لەم بارەوە لەبەربکەیت و بیڵێیتەوە ته‌واوه .به‌اڵم مرۆڤ هه‌ی ه وه‌ک ئه‌وه‌ی ک ه هه‌یه ،نه‌ک هه‌بێ تا دیندار بێ ،یان بێ دین بێت .دین و بێ دینی و زانستەکان چیمان تێدەڕێژن وەک هەمیشە با تێمان ڕێــژن ،ئێمە هەر ئەوەمان تێدایە کە تێماندایە ،هەر ئەوەین کەهەین ،ئەوان ناتوانن گەوهەری کەونیمان بگۆڕن، ڕۆژێک لە یەکێک لە ژیانەکانماندا هەر لەگەڵی ئاشنادەبینەوە .گەشبینی من بە
دیندارەکان «خوا» لەم کەونە جیادەکەنەوە و بێدینەکانیش ئەم کەونە بەبێخوا دەزانن .ئەم دوو تێگەیشتنە بەقەد یەک هەڵەن ،واتە نەخوا لەم کەونە جیایە و نە ئەم کەونەش بێخوایە
نــیــســبــەت ژیــانــەوە لــێــرەوە دەستپێدەکات کە مــرۆڤ توانای ئــەوەی نییە گەوهەری ژیان لە ناوبەرێت ،لەخراپترین حاڵەتدا وەک ئێستا تەنیا دەتــوانــێ ڕواڵەتی فیزیکی ژیــان بگۆڕێت .بۆی ه عــارف و یۆگییه‌کان ده‌ڵێن :دین و ڕێباز‌ه فکری و فەلسەفییەکان ڕێگرن و په‌رده‌یه‌کی زه‌ینی له‌نێوان مرۆڤ و ئه‌سڵی مرۆڤ ده‌کێشن و به‌هه‌قیقه‌تی خۆمانمان نامۆده‌که‌ن. دینه‌کان و ب ه تایبه‌تی ئەو دینانەی ی ئاسمانی ناودێرکراون ،یه‌ک ل ه بە دین دوای یه‌ک ،تا هاتوون عیرفانییان که‌متر بۆته‌و‌ه و تا دواترینیان ک ه هه‌ر تێیدا نه‌ماوه .ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی ئه‌م ڕاستییه‌ی ه ک ه دینه‌کان هـه‌ڵــقــوواڵوی «خــودی» ناخه‌کی مرۆڤن .ئه‌و سه‌رده‌مانه‌ی ک ه مرۆڤ ل ه «خود»ی ڕاسته‌قینه‌ی نزیکتر بــووه ،دینه‌که‌شی عیرفانیتره ،ئه‌و سه‌رده‌مانه‌ش ک ه مرۆڤ ل ه «خود»ی ڕاسته‌قینه‌ی دوورتر که‌وتۆته‌و‌ه و ورد‌ه ورد‌ه «خود»ه زه‌ینی و ناراسته‌قینه‌که‌ی گه‌شه‌ی کردووه ،دینه‌که‌شی بێ عیرفان و شه‌ریعه‌تییتره .واتـــ ه ئــه‌م دین ه زیاتر دنیایی و جه‌ماوه‌رییه .دین له‌م ی و ده‌سه‌اڵت حاڵهتهدا باڵوبوونه‌وه‌ی خۆ به‌ده‌سته‌وه‌گرتن و کۆنتڕۆڵکردنی دین و دنیای مرۆڤی بۆ گرینگه .دین له‌م حاڵهتهدا هه‌ڵقواڵوی خودی درۆیینه، که‌وات ه ل ه عیرفانیش به‌تاڵه .به‌اڵم دین له‌م حاڵه‌ته‌شدا ڕسته‌یه‌ک یان چه‌ند ڕسته‌یه‌کی هه‌ر تێدای ه تا به‌مه‌به‌ستی ناسینی خودی ڕاسته‌قین ه به‌کاری بێنیت. بۆ ئه‌وه‌ش ده‌بێ به‌شه‌کانی دیکه‌ی ده‌ق و دینه‌که‌ت وه‌ال بنێیت .له‌راستیدا ئه‌م کاره له‌م ناوچه‌ی ئێمه‌دا ناکرێ ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مرۆڤی ئه‌م ناوچه‌ی ه له‌گه‌ڵ خودی ناراسته‌قینه‌یان بوونه‌ت ه یه‌ک و پێیان وای ه ئه‌وه‌ی ک ه هه‌ی ه ئه‌وه‌یه .له‌الیه‌کی دیکه‌شه‌و‌ه ئیسالم ل ه بنهڕهتهوه به‌ده‌ق دینییه‌کی عیرفانی نیی ه و ل ه ئێستاشدا زیاتر له‌و بڕه عیرفانه‌ش دووردهکهوێتهوه ک ـ ه ل ـ ه ئــێــرانــی کــۆن و هیندستانی وه‌رگرتووه .جاران باشبوو دیندارییه‌ک ه زۆر ده‌قته‌وه‌ر نه‌بوو ،بۆی ه خه‌ڵکانی مه‌عنه‌وی هه‌ڵده‌که‌وتن ،به‌اڵم ئێستا ئه‌و مودێل ه ل ه دینداری خه‌ریک ه ته‌واوده‌بێت و دینداریی ده‌قته‌وه‌ر ل ه زیادبوندایه ،ک ه ئه‌وه‌ش زۆر مه‌ترسیداره ،چونک ه ئه‌وه‌ی «ده‌ق»ی دینی ئیسالم بخوێنێته‌و‌ه ده‌زانێ به‌کردارییکردنی ئه‌م ده‌ق ه وه‌ک خۆی چ کاره‌ساتێک به‌رهه‌مدێنێت. به‌اڵم مرۆڤ ب ه بێ دین و به بێ بێدینی ده‌توانێ خۆی -خوا بناسێت .ئێم ه بۆ ناسینی خودی ناڕاسته‌قین ه پێویستمان ب ه دین و بێ دینی ،یان ب ه زانستێکی دیاریکراو نییه .مرۆڤ ئه‌م تواناییه‌ی ب ه که‌ونی تێدای ه و ب ه ڕامانکردن له‌سه‌ر خۆی ده‌توانێ توانا که‌ونییه‌کانی بجوڵێنێ و بناسێت .دینه‌کان و ڕێباز‌ه فکرییه‌کان زۆربــه‌ی کاته‌کان ڕێگرن و له‌خۆیاندا ده‌مانهێڵنه‌وه .مــرۆڤ ده‌بــێ خۆی ل ه هه‌موو ڕێ و ڕێبازه‌کان ڕزگاربکات، ته‌نانه‌ت ل ه ڕێ و ڕێبازیی خۆشی ،ده‌نا ناتوانێت ئه‌وه‌ی که‌هه‌یه وه‌ک ئه‌وه‌ی ک ه هه‌ی ه بناسێت .هه‌ر ڕێ و ڕێبازێک ئاماژه ب ه شتێک ل ه س ـه‌روو خۆیه‌و‌ه نه‌کات، ترسناک ه و ئێم ه ل ه خۆیدا دێڵێته‌وه، به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئێم ه ئازایه‌تی تێگه‌یشتنمان بجوڵێنین لـ ه هـه‌مــوو ئ ـه‌م حاڵه‌تان ه ده‌ربازده‌بین.