قەیرانی دارایی هۆكارە دزیی زیادیكردوەو چەتەیی‌و رێگریی سەریانهەڵداوەتەوە
6
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
نەخشەڕێگەیەك بۆ چارەسەركردنی كۆی كێشەكانی هەرێم رادەگەیەنێت
یەكێتی دوو پاكێجی پێشنیاز دەداتە گۆڕان‌و پارتی كۆبونەوەیەكی یەكێتی و پارتی لەسەر ناكۆكی و كێشەكانی هەرێمی كوردستان
چاودێر-تایبەت: بڕیارە لەم هەفتەیەدا ،یەكێـتیی نیشتیمانیی كــوردســتــان گــەڕێــكــی دیــكــەی كــۆبــونــەوە‌و دانوستانەكان لەگەڵ الیەنەكان دەستپێبكاتەوە، بەتایبەتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بــزوتــنــەوەی گــــۆڕان ،بــۆ ئــەو مەبەستەش یەكێتی دوو پاكێجی پێشنیازی بەجیا بۆ هـــەردوو الیەنەكە نوسیوە ،كە تایبەتە بە پتەوكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی‌و
گەیشتن بە رێكەوتنی سیاسی لەگەڵ گۆڕان. هەر لەو چوارچێوەیەشداو وەك درێژكراوەی كۆبونەوەكانی پێشو ،یەكێتی نەخشەڕێگەیەكی بۆ چارەسەری كۆی كێشەو گرفتەكانی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان ئامادەكردوە. سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو بە"چاودێر"ی راگەیاند ،پێشنیازەكانی یەكێتی ،جگە لەوەی نەخشەرێگەیەكە بۆ تەواوی كێشەكانی هەرێمی كوردستان ،دو پاكێجی پێشنیازیشی لەخۆگرتوە،
كە تایبەتە بە پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی‌و گــۆڕان ،بەجۆرێكە كە پێشنیازەكانی یەكێتی بۆ پارتی بە مەبەستی پتەوكردنی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ ئەو حزبە .هاوكات پێشنیازەكانیشی بۆ گۆڕان بە مەبەستی گەیشتنە بەرێكەوتنی سیاسی لەگەڵ بزوتنەوەكە. ســەرچــاوەكــە ئــامــاژەی بــەوەشــكــرد ،ئەگەر پێویست كرا لەگەڵ الیەنەكانی (یەكگرتووی ئیسالمی‌و كۆمەڵ)یشدا كۆبونەوە دەكرێت ،چونكە ئامانجی ئەم پێشنیازانەش هەر درێژكراوەی
كۆبونەوەكانی پێشوی یەكێتییە لەگەڵ الیەنەكان بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی كێشەكانی هەرێم‌و هێنانەكایەی سازانی الیەنەكان. سەرچاوەكەی "چاودێر" ئاماژەی بەوەكرد، یەكێتی بەم نەخشەرێگەیە كە پەیوەندیی بە كۆی كێشەو گرفتەكانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، گەڕێكی دیكەی دانوستان لەگەڵ الیەنەكاندا دەستپێدەكاتەوە. الیخۆشیەوە ،دوێنێ مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی،
لە كۆڕێكدا لە زانكۆی چەرموو لە چەمچەماڵ، رایگەیاند ،لەم هەفتەیەدا یەكێـتیی نیشتیمانیی كوردستان لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوە و هیچ الیەنێكیش نییە گفتوگۆ رەتبكاتەوە .وتیشی " نەخشەڕێگای خۆمان بۆ چــارەســەری كێشەكانی هەرێمی كوردستان هەیە". زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە
سەلەفییەكان هێرشدەكەنە سەر زەردەشتییەكان
زەردەشتییەكان سكااڵ لەسەر مەال عەبدوللەتیف تۆمار دەكەن المەركەزی دەبێتە فریادڕەسی دەرچون لە قەیرانەكان؟
گەڕان لەناو دارستانی ونبوودا سامی هادی 3
ئایا داعش بێبەرییە لەئیسالم؟ نەوزاد جەمال
3
تایبەت
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی روداو:
ئەگەر لیژنەیەكی بێالیەن فرۆشتنی نەوت لەدەرەوەی سیاقی رەسمیدا بسەلمێنێت ،ئەوكاتە بە هیچ شێوەیەك ئەوە قبوڵ ناكەین پارەی ژێرزەمینەكان لەچاوپێكەوتنەكەدا پرسیار لە مەال بەختیار كــرا ســەبــارەت بـــەوەی پێرار قسەیەكت كرد كە ئێستا زۆربەی خەڵك دەیڵێتەوە سەبارەت بەپارەی ژێرزەمینی بەرپرسەكان؟ وەاڵمــی مەال بەختیار بۆ ئەو پرسیارە ئەوەبوو كە :ئێستاش هەمان قسە دەڵێمەوە ،چونكە بەداخەوە تا ئێستا حكومەتی هەرێمی‌و كوردستان‌و پارلەمانی كوردستان ،وە حزبە كوردستانییەكان نایەن بنج‌وبناوانی ئەم قەیرانە داراییە لێكبدەنەوە. ئــەم قەیرانە لەپڕ ســەری هەڵنەداوە، زادەی ئــەو تەنگ‌و چەڵەمە ساڵەهای ساڵە كۆبۆوەیە ،كە حكومەتەكانی ئێمە مامەڵەیان لەگەڵ بانكەكان ،كۆمپانیاكان، الوازی ژێرخانی ئابوری ،مەسەلەی نەوت، بازاڕی ئازاد ،چاوچنۆكی لەبازاڕی ئازاد دا، مەسەلەی باج ..هەموو ئەمانە كۆبكەیتەوە ئەو قەیرانەی لێكەوتۆتەوە ،من كاتێك ئەم قسەیەم كرد حكومەت یەك ملیار دۆالر قەرزار نەبووە ،ئێستا 15 -14ملیۆن دۆالر قەرزارە .ئێستاش دەیڵێمەوە ،بەڵێ لەهەموو الیەنەكاندا هەندێك بەرپرس هەیە لە بانك بێت لەژێرزەمین ،پارەی زۆريان هەیە.
ئا :بابان حەمە مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ،لە دیالۆگێكیدا لەگەڵ كەناڵی روداو كە دوێنێ لەگەڵیدا سازكرا ،ئاشكرایدەكات یەكێتی بەنەخشەرێگەیەكی هەمەالیەنەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستان گەڕێكی دیكەی دانوستان لەگەڵ الیەنەكان دەستپێدەكاتەوە. دەشڵێت «نەخشەرێگایەكمان لەگەڵ گۆڕان هەیەو دانەیەكیتریشمان لەگەڵ پارتیدا هەیە كە لەم هەفتەیەدا لەگەڵیان كۆدەبینەوە». هاوكات لەبارەی چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتیش رایگەیاند ،كە لەچەند رۆژی داهاتوودا كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی دەكرێت‌و كێشەكانیش بەرەو چارەسەر دەڕۆن. ئەوروپاو ئەمەریكا گرەنتی دەوڵەتی سەربەخۆیان نەداوە مــەال بەختیار لــەبــارەی ئەگەرەكانی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان و پشتگیری نێودەوڵەتی لــەو دەوڵــەتــە ،رایگەیاند دووساڵە قسە زۆر ئەكرێت لەمیدیاكان سەبارەت بە دەوڵەتی كوردی ،روانگەی جیاوازی حزبەكانیش بۆ ئەو مەبەستە باسكراوە ،بەاڵم ئایا هەموو الیەنەكان و توێژینەوەكان ..لەسەر چۆنێتی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان رێككەوتوین لەهەلێكی رەخــســاودا كــە هــەمــوومــان قەناعەتی پێبكەین‌و دەستەبەری بكەین؟ ئــەگــەر لەمن دەپــرســی دەڵــێــم بەڵی ئێمە مافی رەهای دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆمان هەیە ،بــەاڵم كەی چۆن؟ ئەوە لەسەر پشتیوانییەكان دەوەستێتەوە. دەبێت ئامادەكاری بۆ بكەین ،گفتوگۆمان هەبێت ،راپرسی بۆ بكەین ،لەكۆنفیدراڵەوە دیراسەی بكەین .وتیشی وەك راگەیاندنی دەوڵەت نا ،بەاڵم وەك پرسی سەربەخۆیی‌و راپرسی لەكوردستاندا لەنێوان ئێمەو پارتی ،چەند ساڵێك دەبێت ئەم پرسە جار جار لەكۆبوونەوەكاندا باسی دەكەین. ئاشكراشیكرد لە دواســەردانــی كاك مەسعود بارزانی بۆ ئەمەریكاو ئەوروپا، كاتێك لەگەڵ وەفــدی هاوبەشی هەموو الیەنەكان بە یەكێتی و گۆڕان‌و الیەنەكانی دیكە كــۆبــۆوە ،ئــەوان وتیان بەگرەنتی پشتیوانی مافی سەربەخۆیی كوردستانیان نەهێناوەتەوە. پارتی هەڵەی كردو پەرچەكردارەكەی گۆڕانیش هەڵەبوو لەبەشێكی دیكەی چاوپێكەوتنەكەیدا لەگەڵ روداو ،مەال بەختیار ئاماژەی بەئاڵۆزییەكانی نێوان گــۆڕان‌و پارتی كردو رایگەیاند ،لەگەڵ گۆڕان جیاوازی ئایدیۆلۆجی‌و سیاسیمان هەبووە لەسەر كــۆی ئــەو ملمالنێیەی لــە 12ساڵی رابـــردوادا هــەبــووەو ئێستاش هەمانە، بەاڵم بەهیچ شێوەیەك هەوڵمان نەداوە بگاتە بچڕان لەگەڵیان ،چونكە بچڕان لە سیاسەتدا مەترسیدارە ،گــۆڕان كە چوو لەگەڵ پارتی رێككەوت ،بێگومان بەبێ راوێژ لەگەڵ یەكێتی ،پارتیش كە لەگەڵ گۆڕان رێككەوت هیچ رێكەوتنێكی لــەگــەڵ ئێمە نــەبــوو ،لەسەریشمان نەوەستا كە رێككەوت ،گۆڕان رۆیشت هەندێك لەپۆستە گرنگەكانی ئێمەشی لە حكومەت وەرگرت ،هەر المان ئاسایی بــوو ،نەووتمان ناچینە حكومەت ،نە ووتــمــان لــە پــارلــەمــان ڤیتۆ ئەكەین، نە پــەرچــەكــردارمــان هەبوو بەرامبەر
بە هەموو سەرمایەدارەكانی كوردستان ،بانكەكان ،كۆمپانیاكان دەڵێم ،بێمنەت بن ،چی منیان ال هەیە بیدەنە دەزگای شەهیدان‌و دابەشی بكەن.. بەڵێ لەهەموو الیەنەكاندا هەندێك بەرپرس هەیە لە بانك بێت یان ژێرزەمین ،پارەی زۆریان داناوە ئــەمــانــە ..بەبۆچوونی مــن كێشەكان بەشێكیان پەیوەندی بە پارتییەوە هەیەو بەشێكیشیان پەیوەندی بەگۆڕانەوە هەیە ..بــەاڵم بڕیاری دورخستنەوەی ســەرۆكــی پــارلــەمــان‌و وەزیــرەكــان بەو شێوەیە ،بەروونی ووتومانە كە بڕیارێكی هەڵە بوو ،ئەو بڕیارەی پارتیش داوێتی بەبێ گومان الی ئێمە پەسەند نییە، بـــەاڵم پــەرچــەكــرادارەكــەی گۆڕانیش مەسەلەیەك نییە چارەسەری مەسەلەی چــارەســەركــردنــی ســەرۆكــی پارلەمانی
نــراون بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی یــەكــێــتــی بــەئــاراســتــەی ئــــەوەن كە لەنێوانیاندا گفتوگۆ بێتە پێشەوەو لەچەند رۆژی داهــاتــوودا بەمەبەستی چارەسەری كێشەكان كۆبوونەوەكانی مــەكــتــەبــی ســیــاســی دەستپێبكات. مــەال بەختیار جەختیشیكردەوە ئەو دەستپێشخەرییانەی بــۆ كێشەكان خراونەتەڕوو هەموو الیەك پەسەندیان كــردووەو بەم نزیكانەش ئەنجامەكەی دەردەكەوێت.
خۆزگە بەو رۆژە دەخوازم گەندەڵەكان دادگایی بكرێن، هەرالیەنێك بازاڕیشی زۆر كۆنتڕۆڵ كردبێت ،ڕوونە ئەو الیەنە گەندەڵترە تێدابێت. چارەسەری كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی بــەرپــرســی دەســـتـــەی كــارگــێــڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ،لەبارەی كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی رایگەیاند كێشە ناخۆییەكانی یەكێتی بــەرەو چارەسەردەچن‌و هەموو ئەو هەنگاوانەی
گفتوگۆ لەگەڵ پارتی‌و گۆڕان سەبارەت بەگفتوگۆكانیش بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەی هەرێم و ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكان ،مەال بەختیار باسی لــەوە كــرد كــە نەخشە رێــگــایــەكــیــان هــەیــە لــەگــەڵ پــارتــی، نەخشەرێگاكەیشیان هەیە لەگەڵ گۆڕان.
دەشڵێت :پەیوەندیمان بەهەردوالوە كردووە بۆ دیاریكردنی كاتی كۆبوونەوەكە ،ئەوەی ئێمە ئاگادارین ،بزوتنەوەی گۆڕان وەاڵمی برای بەڕێز كاك حاكم قادری داوەتەوە كە سەرۆكی وەفدی ئێمەیە ،سێشەممە یان چوار شەممە دادەنیشن ،پێشتر لەگەڵ بەڕێز فازیل میرانیدا قسەمان كــردووەو پێرێش كاك قوبادیشمان ئاگاداركردۆتەوە كە ئێمە خۆمان‌و پرۆژەكەمان ئامادەین و چاوەڕێی جوابی پارتیین ،ئەمڕۆو بەیانی وەاڵممان بدەنەوە پێمان خۆشە لە یەك
یــەكــێــتــیــدا كــۆبــوونــەتــەوەو باسیان لەوەكردووە كە نوێنەری ئێمە كە كاك قوباد تاڵەبانییە ،لەوێ لە هەرچییەك ئاگادار بێت ئێمە قبوڵمانە ،قسەیەك هەیە لەدەرەوەی ئەم سیاقە نەوتی تر ئەڕوات یــان فرۆشتنی تر هەیە ،ئەگەر ئەمە لەالیەن لیژنەیەكی بێالیەنەوە بسەلمێنرێت ئێمە بەهیچ شێوەیەك ئەمە قبوڵناكەین. مەال بەختیار راشیگەیاند ،كە نەوت و غــاز و ســەرچــاوە سروشتییەكان، گرنگییەكی ئێجگار گەورەیان لە ئایندەدا
كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی بەرەو چارەسەر دەچن و لەچەند رۆژی داهاتووشدا مەكتەبی سیاسی بۆ ئەو مەبەستە كۆدەبێتەوە رۆژدا گفتوگۆ لەگەڵ هەردو الیەندا بكەین. بێ ئاگاداری یەكێتی بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ناكەین سەبارەت بە داهاتی نــەوت‌و فرۆش‌و گرێبەستە نەوتییەكانیش مەال بەختیار ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كە چەند رۆژێك بەر لەئێستا لەگەڵ ئەنجومەنی ناوەندی
دەبێت‌و وتی :شەڕی ئێستا شەڕی غازە نەك شەڕی سایكس بیكۆ ،دەبێت ئەو غازەی ئێمە هەمانە چ لەگەڵ عیراق چ لەگەڵ ناوچەكە و جیهان پرۆژەیەكی زیرەكانەمان بۆی هەبێت و كارێكی وا بكەین پەیوەندی ئۆرگانی لەنێوان سامانە سروشتییەكان و بڕیاری سیاسیماندا دروست بكات.
كێشەی سەرۆكایەتی پارلەمان مەال بەختیار باسی لەوەشكرد كە پارتی لەسەر پێشنیازێكیان بۆ چارەسەركردنی قەیرانە سیاسییەكانی كوردستان رازی بــووەو لەبارەی ناوەڕۆكی پێشنیازەكە و وەاڵمی پارتی ،مەال بەختیار ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەوان پێشنیازیان كردوە د.یوسف محەممەد ،سەرۆكی پارلەمانی كوردستان بەشێوەیەكی كاتی بۆ دوو مانگ ،زیاتر یان شتێك كەمتر بگەڕێتەوە پارلەمان ،تا كێشەكان چارەسەر دەكرێن و دەســتــەیــەكــی دیــكــەی سەرۆكایەتی هــەڵــدەبــژێــردرێــت» .راشــیــگــەیــانــد كە پــارتــی دیــمــوكــراتــی كــوردســتــان بە دەستپێشخەرییەكە رازی بــووە ،ئەگەر بزووتنەوەی گۆڕانیش رازی بێت هیچ كێشەیەك نییە و ســەرۆكــی پەرلەمان دەگەڕێتەوە. لەبارەی وەاڵمی گۆڕانیش مەال بەختیار وتی «پارتی لەسەر گفتوگۆی سیاسی، گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان و پێكهێنانی لیژنەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ بەغدا رازی بوو ،بەاڵم گۆڕان تاوەكو ئێستا بەالیەوە قورسە بەوە رازی بێت كە ئەم خولەی پەرلەمان تەواو نەكات». بێمنەتم‌و خۆزگەم بەو رۆژەی گەندەڵكاران دادگایی دەكرێن هەر لەوچاوپێكەوتنەدا مەال بەختیار راشیگەیاند ،بە هەموو سەرمایەدارەكانی كوردستان ،بانكەكان ،كۆمپانیاكان دەڵێم، بێمنەت بن ،چی منیان ال هەیە بیدەنە دەزگـــای شــەهــیــدان‌و دابــەشــی بكەن.. خۆزگە بەو رۆژە دەخــوازم گەندەڵەكان دادگایی بكرێن ،هەرالیەنێك بازاڕیشی زۆر كۆنتڕۆڵكردبێت ڕوونە ئەو الیە گەندەڵترە. غەدریشە جنێو و رەخنەو قسەكانی خەڵك دابــەشــی دوو بكرێت ،چونكە یەكێتی قەدەغەی كــردووە بــازاڕی ئابوری ئازاد قــۆرخ بكرێت ،یەكێتی یەك كۆمپانیای هەیە كە كۆمپانیای نۆكانەو دایكانەی چەند كۆمپانیایەكی تریشە ،بەهەموو شێوەیەك قەدەغەمان كردووە كێبركێی بازاڕی ئەهلی بكات ،كار لەسەر ئەو بازاڕە دەكەین كە كەمترین پەیوەندی بە بــازاڕی ناوخۆوە هەیە ،كە بوشم بە بەرپرسی دەستەی كارگێڕی یەكێتی رامگەیاند كە هەركسێك بەهۆی كۆمپانیای نۆكانی یەكێتییەوە زیانی پێگەیشتووە بابێت زیانەكەی ئەدەینەوە.
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
سەلەفییەكان هێرشدەكەنە سەر زەردەشتییەكان زەردەشتییەكان سكااڵ لەسەر مەال عەبدوللەتیف تۆمار دەكەن چاودێر -نزار جەزا: لەدوای خۆڕێكخستنەوەی زەردەشتییەكان لە كوردستان‌و بانگكردنی خەڵك بۆ ئاینی زەردەشتی ،هەندێ لە مامۆستایانی ئاینی مینبەرەكانی مزگەوت بەكاردێنن بۆ دژایەتیی ئەم ئایینە .بەناوی ئەم دینەوە چەندین ئەحكام باس دەكەن ،كە زەردەشتییەكان خۆیان ئەو ئەحكمانە رەتدەكەنەوە .لەوبارەیەوە بەرپرسی پەرستگای زەردەشتییانی كوردستان رایگەیاند ،سكااڵی یاسایی لەسەر ئەو كەسانە تۆماردەكەین ،كە سوكایەتییان بە ئایینی زەردەشتی كردوە .هاوكات بەڕێوەبەری پەیوەندییەكان‌و پێكەوەژیانی ئایینی لەوەزارەتی ئەوقافی هەرێم، ئاماژە بەوەدەكات ،رێگەنادەن مینبەری مزگەوت‌و شوێنە ئایینیەكان ببێتە مایەی دروستكردنی كێشەو ئاژاوەگێڕی. زەردەشتییەكان سكااڵی یاسایی تۆمار دەكەن لەماوەی رابــردودا مەال عەبدوللەتیف ئــەحــمــەد ،رابـــــەری سەلەفییەكانی كــوردســتــان‌و وتــارخــوێــنــی مــزگــەوتــی بەهەشت ،لە وتارێكیدا باس لە ئاینی زەردەشتییەكان دەكــات‌و دەڵێت «الم سەیرە كەسێك واز لە دینی ئیسالم بێنێت‌و بچێتە سەر دینی زەردەشتی، چونكە دینێكە كاتێك كەسێك تاوانێكی زۆر ئەنجامبدات ،ئــەوا بە سێكسكردن لەگەڵ دایكیدا تاوانەكانی پاكدەبێتەوە‌و هاوسەرگیری لەنێوان خوشك‌و بــرادا ئاساییە» ،بۆیە داواشدەكات ،ئەم كۆدانەی دینی زەردەشتیش بكەنەوە. نــاوبــراو ،بــاس لــەوەشــدەكــات ،بیری چــاك‌و كـــردەوەی بــاش‌و قسەی باش، ئەمەش لەدینی ئیسالم دزراوە .جەختیش لەوەدەكاتەوە ،ئەو كۆدانەی مەترسیدارن لەدینی زەردەشتیدا ئێستا ناكرێنەوەو باس ناكرێن ،ئەمە چی دینێكە؟ مەبەستی ئەم
وەزارەتی ئەوقاف: رێنادەین مینبەری مزگەوت‌و شوێنە ئاینییەكان ببنە مایەی دروستكردنی كێشە دادگاش سكااڵ لەسەر ئەو مامۆستا ئایینیە تۆماردەكەن. نــاوبــراو ،دەشڵێت « نــازانــیــن ئەو كەسانە بۆچی دەیانەوێت سوكایەتی بە ئایینی زەردەشتی بكەن ،ئێمە وەاڵمیان نادەینەوە ،بەڵكو لەڕێگەی دادگاوە هەموو رێكارێكی مەدەنی‌و یاسایی دەگرینەبەر».
دینەش سیاسییەو عەقیدە نییە. لەبەرامبەریشدا بەرپرسی پەرستگای زەردەشتییانی كوردستان ،بە»چاودێر»ی راگەیاند ،ئەمە پەالماردانی بیروباوەڕی ئـــازادیـــی خــەڵــكــە ،سوكایەتیكردنە بــەئــایــیــنــەكــانــی دیـــكـــە ،شــكــانــدنــی
پیرۆزییەكانەو هیچ كەسێكیش بۆی نییە دژی پیرۆزییەكانی خەڵكی كوردستان قسەبكات ،هــاوكــات دەیــەوێــت لەسەر حسابی ئایینێكی دیكە خۆی گەورەو جوان بكات. پیر لوقمان حاجی كەریم ،ئاماژەی
بەوەشكرد ،مامۆستایەكی ئایینی بەناوی عەبدوللەتیف ،لەمزگەوتی بەهەشتەوە باس لەدینی زەردەشتی دەكات‌و دەڵێت «ئەگەر كەسێك تاوانێكی زۆر ئەنجامبدات ،ئەوا بە سێكسكردن لەگەڵ دایكیدا تاوانەكانی پاكدەبێتەوە» ،بۆیە لەوەزارەتی ئەوقاف‌و
ئەوقاف هۆشداریی دەدات هاوكات بەڕێوەبەری پەیوەندییەكان‌و پێكەوەژیانی ئایینی لەوەزارەتی ئەوقافی هەرێمی كــوردســتــان ،بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند ،هیچ كێشەیەك لەنێوان ئایینی زەردەشتی‌و ئایینی ئیسالم نییە ،لەگەڵ ئەمەشدا راستە لێرە‌و لەوێ قسەدەكرێت، بەاڵم ئیسالمییەكان هەر لەناو خۆشیاندا قسە لــەســەر یەكتر دەكـــەن ،ئەمەش حاڵەتێكی ئاساییە ،بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی وەك وەزارەتی ئەوقاف رێگە نادەن مینبەری مزگەوت‌و شوێنە ئایینییەكان ببێتە مایەی دروستكردنی كێشە. مـــەریـــوان نــەقــشــبــەنــدی ،دەشڵێت «بەزەردەشتییەكانمان وتوە ،كە هەندێك
تایبەتمەندیی كوردستان هەیە ،لەبارەی چۆنیەتی دروستنەبونی حەساسیەت‌و پــێــكــەوەژیــان ،كــە لــەمــیــدیــاكــانــەوە پــیــشــانــنــەدرێــت ،كــە كــەســێــك بــووە بەمەسیحی ،یان زەردەشــتــی ،یان هەر دینێكی دیكە ،ئەم دیمەنانە بەشێوازێك بێت ،رێز لەیەكتر بگرن ،هەموالیەكیش بەڵێنیانداوە ،كە رێز لەیەكتر بگرن‌و دڵنیام هیچ گرفتێكی ئایینی دروستنابێت». ناوبراو جەختی لەوەشكردەوە%95 ،ی مینبەری مزگەوتەكان كۆنتڕۆڵكراون‌و مەالكانیش بەرپرسانە قــســەدەكــەن، ئــەگــەر رێــژەیــەكــی كــەمــیــش قسەی كردبێت ،حاڵەتێكی ئاساییە ،بە تایبەت لەكوردستان ،كە ئــازادی بۆ قسەكردنی مامۆستایانی ئایینی هەیە. نــەقــشــبــەنــدی ،وتــیــشــی «هـــەر مامۆستایەكی ئایینیش قسەی كردبێت، ئێمە قسەمان لەگەڵ كردوەو پێمان وتوە، كە ئەم ئاینە بەپێی یاسا مۆڵەتی هەیە، بــەاڵم مینبەرەكانی مزگەوت ئەمینن‌و نەگەیشتونەتە ئەو حاڵەتەی توندوتیژی دروستبكەن‌و سزابدرێن».
المەركەزی دەبێتە فریادڕەسی دەرچون لە قەیرانەكان؟ چاودێر – رێبین حەسەن: چەند رۆژێكە لە نێو بەرپرسانی حزبی‌و حكومیی سنوری سلێمانیدا پرسی المەركەزی گەرمە ،و ئەوەش بە چارەسەرێك دەزانرێت بۆ قەیرانەكانی ئێستا لە سەرجەم پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا .سەرۆكی فراكسیۆنەكانی یەكێتی‌و گۆڕانیش لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی رایدەگەیەنن ،المەركەزی تاكە فریادڕەسە بۆ گەڕانەوەی مافەكان‌و باشتر خزمەتكردنی هاواڵتیان .پارلەمانتارێكیش دەڵێت «دەتوانرێت ئەو یاسایەی پەیوەستە بە كاروباری پارێزگاكان هەمواربكرێتەوە». المەركەزی ئەوسا‌و ئێستا سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەئەنجومەنی پــارێــزگــای سلێمانی ،بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند ،لەكابینەی یەكەمەوە حكومەتی هەرێم دەسەاڵتی مەركەزی پەیڕەوكردوە، لەو كاتەدا ژمــارەی دانیشتوانی هەرێم‌و یەكە ئیدارییەكان كەم بون ،بەاڵم بۆ ئەم بارودۆخەی ئێستا كە ژمارەی دانیشتوانی هەرێم زیادیكردوە ،هەموو دەسەاڵتەكان لەمەركەزدا كۆبۆتەوە ،بەوەش رۆتیناتی ئیداری زیادیكردوەو هاواڵتیان بێزاربون. ئــەنــوەر تاهیر ،وتیشی «لەئێستادا تاكە چــارەســەر‌و فریادڕەسی گونجاو بۆ خزمەتكردنی خەڵك ،بۆ كەمكردنەوەی رۆتیناتی ئــیــداری‌و گەیاندنی زۆرتــریــن خــزمــەتــگــوزاری بەهاواڵتیانی هەرێمی كــوردســتــان ،چــەســپــانــدنــی سیستمی
یەكێتی :پڕۆژەكەمان تەنیا بۆ سلێمانی نییەو نامانەوێت هەرێم دولەت بكەین گۆڕان :بەمجۆرە دەتوانین نیگەرانی‌و بێزاربونی هاواڵتیان كەمبكەینەوە پارلەمانتارێك :دەبێت یاسای ئەنجومەنی پارێزگاكان هەمواربكەینەوە ئابوریناسێك :حكومەت قۆرخی ئەو دەسەاڵتانەشی كردوە ،كە دراوەتە پارێزگارەكان المەركەزیە ،چونكە دەتوانرێت باشتر لە داواكــاری ـی‌و پێداویستییەكانی هاواڵتیان تێبگەین». «پارێزگای دهۆك سودمەندی یەكەم دەبێت ،پاشان سلێمانی» هەر لەوبارەیەوە ،سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ،بۆ «چاودێر» وتی «سیستمی المەركەزی بە مەبەستی دەرچونە لەو قەیرانانەی بەرۆكی هەرێمی كوردستان‌و بە تایبەتیش پارێزگای سلێمانی گرتوە ،پڕۆژەكە تەنیا بۆ پارێزگای سلێمانی نییە ،راستە ئێمە لە سلێمانیەوە دەستپێشخەربوین بۆ ئەوەی داوای بكەین، بەاڵم یەكەم پارێزگای سودمەند لە پڕۆژەكە
پارێزگای دهۆكەو ،پاشان سلێمانی». رێــكــەوت زەكــــی ،رونــیــشــیــكــردەوە، پڕۆژەكە نە دروستكردنی هەرێمی جیایە‌و نە دولەتكردنی هەرێمی كوردستانە ،بگرە تەنیا بۆ باشتر بەڕێوەبردنی كاروبارەكانە‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەهەولێر دەبێت‌و لەرووی داراییەوە پارێزگاكان خۆیان دەسەاڵتی سەرفكردنی زیاتریان پێدەدرێت. ناوبراو ،راشیگەیاند ،دڵنیاین دەرامەتەكان بەشی پارێزگای سلێمانی‌و پارێزگاكانی دیــكــەش دەكــــات ،بـــەاڵم ئــیــدارەدانــی سەرچاوەكانی داهات خراپە‌و ئەگەر لەبەردەم ئیدارەی ئەنجومەنی پارێزگا‌و پارێزگاری سلێمانیدا بێت ،باشتر مامەڵەی پێوەدەكەن‌و حكومەتی هەرێمیش بەهۆی داهاتی نەوتەوە
موچە دابینبكات ،لــەپــڕۆژەكــەدا داهاتی هەمواربكەینەوە. گۆران ئازاد ،وتیشی «ئەوكاتە دەتوانرێت نەوتمان بۆ حكومەت جێهێشتوە. دەســـەاڵت المــەركــەزی لــە روی دارایــی‌و كارگێڕییەوە زیاتر بدرێت بە پارێزگاكان پارلەمان چی بكات؟ الیخۆشیەوە ،بڕیاردەری لیژنەی یاسایی بەوەی باشتر خۆیان بەڕێوەببەن ،واتە تەنیا لە پارلەمانی كوردستان ،بۆ «چاودێر» پێویستمان بە هەمواری یاساكە دەبێت». باسیلەوەكرد ،ئەوەی ئێستا باسیدەكرێت لە روی ئابورییەوە المەركەزیی ئیدارییە‌و سلێمانی ئەنجومەنێكی ســەبــارەت بــە ســودەكــانــی سیستمی پارێزگای خۆجێیی هەیە ،كە لە روی كارگێڕی‌و داراییەوە دەسەاڵتی المەركەزی المــــەركــــەزی ،پــســپــۆڕێــكــی ئ ــاب ــوری، پێدراوە ،ئەگەر بمانەوێت ئەم المەركەزییەی بـــە»چـــاودێـــر»ی راگـــەیـــانـــد ،هــەمــو ئێستای سلێمانی‌و شارەكانی دیكە هەیانە ،المەركەزییەك قازانجی خۆی هەیە ،ئەوانەی بــۆ ئـــەوەی باشتر دەســەاڵتــیــان هەبێت لە دەسەاڵتی ســەرەوەدا بڕیاردەردەكەن، یان پێیابدرێت ،ئەوكاتە دەبێت یاسای ئاگاداری ئەوانەی خوارەوە نین ،بۆیە هەر پارێزگاكانی ژمــارە ()3ی ساڵی 2009كاتێك پالن دانــرا ،ئەگەر المەركەزییەت
نەبێت ،ئەوا لە ئاستەكانی خوارەوەدا توشی شكست دەبێت‌و پالنەكان سەركەوتوو نابن. دەشڵێت «لەهەرێمی كوردستاندا حكومەت قۆرخی ئەو دەسەاڵتانەشی كردوە، كە دراوەتە پارێزگارەكان». پــرۆفــیــســۆر د .مــحــەمــەد رەئــــوف، ئاشكراشیكرد ،سلێمانی هەرچەندە تواناكانی زۆرە ،بەاڵم گرنگیی پێویستی پێنادرێت، بۆ نمونە سلێمانی نزیكەی لە ()%50ی هەرێمی كوردستانە ،بەاڵم كاتێك (بودجەی گەشەپێدانی هەرێمەكان)ی پێدەدرا ،زۆر لەو رێژەیە كەمتربو ،هی دهۆك كە چارەكێكی سلێمانی نییە ،بەاڵم لەوەی سلێمانی زیاتری بۆ دەنێردرا.
ناوخۆ
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
info_chawder@yahoo.com
6
قەیرانی ئابوری كاریگەریی هەبووە رێژەی دزی زیادی كردوەو چەتەییش سەریهەڵداوەتەوە چاودێر -ئارام بۆرە: بەپێی ئامارەكانی دەزگــای پۆلیس‌و ئاسایش رێــژەی تاوانەكان بەتایبەت دزیــكــردن روو لەهەڵكشانە ،تەنانەت لەهەندێك ناوچە هاوشێوەی سااڵنی نـــەوەدەكـــانـــە‌و چــەتــەیــی‌و رێــگــری دەستیپێكردۆتەوە. ێ لەشارەزایانی بواری ئابوری‌و هەند كۆمەاڵیەتی ،پێیانوایە ،قەیرانی دارایی كاریگەری زۆری لەسەر زیادبونی تاوانەكان هــەیــە ،وەك پارێزەرێكیش ئــامــاژەی پێدەدات قەیرانی دارایی تەنها كاریگەری لەسەر تاوانەكانی دزی‌و كوشتن نەبووە، بەڵكو هۆكار بووە بۆ زیادبونی رێژەی تەاڵق‌و خیانەتی هاوسەریی. رووداوەكانی دزی لەهەولێر بــەگــوێــرەی ئــەو ئــامــارانــەی لەالیەن بــەڕێــوەبــەرایــەتــی پۆلیسی هەولێر باڵوكراونەتەوە لەساڵی 2015دا نزیكەی 60كــەس تەنها لــەســەر كــاری دزی‌و رێگریكردن بەجلی سەربازی لەهاواڵتیان‌و بـــەزۆر لێسەندنی پـــارە‌و ترساندیان دەستگیركردوە ،جگە لەدەستگیركردنی كەسانی تر بەهۆی ئەنجامدانی تاوانی جۆراوجۆری ترەوە ،هەرچەندە ئەو ئامارە بەگوێرەی بەدواداچونەكانی «چاودێر» بەدەست هاتوون ،پێدەچێت ژمارەكە زیاتریش بێت چونكە كۆی ئامارەكان بەدەست نەهاتوون ،بــەاڵم لەم رێژەیە نزیكەی 10كەسیان ژن بوون‌و ئەوانەی تریش پیاو بــوون‌و بەشێكی زۆریشیان وەك باندی رێكخراو كاریان كردوە. لەكۆی ئەو تاوانانەی ئەنجامیانداوەو
تــاوانــبــارێــك بــــــــەدادوەر ێ دەڵــێــت :س مانگە موچەم وەرنەگرتووە، بــۆیــە دزیـــم كردووە پارێزەرێك :قەیرانی دارایــی تەنها كاریگەریی لەسەر تاوانەكانی دزی‌و رێگریكردن نەبوە ،بەڵكو كاریگەری لەسەر تەاڵق‌و خیانەتی هاوسەرگیریش هەبووە دزینی زیاتر لە 110ملیۆن دینار‌و نزیكەی كەرەستەی تریان دزیــوە ،ئەمە جگە 5دەفتەر‌و 70مسقاڵ زێر دیاری كراوە ،لــەوەی بەشێكی زۆری دزیەكان رێژەی لەگەڵ دزینی ژمارەیەكی زۆر لەئۆتۆمبێل‌و پارە‌و زێڕ‌و كەل‌و پەلەكان دیاری نەكراوە. هاواڵتیەك بەناوی (ر.غ) بە»چاودێر»ی زێ ـڕ‌و كــەل‌و پەلی بیناسازی‌و چەندین
راگەیاند ،باوكی كە پیشەی كاسبە‌و كاری فرۆشتنی سەوزەو میوەیە لەكاتی بەرەبەیانی زوو لەسەر رێگەی كەسنەزان لەكاتی رۆیشتنی بۆ گومرگی سەوزەو
میوە لەالیەن دوو كەسی چەكدار بەجلی ێ دەكەن‌و بڕی 300 سەربازیەوە رێگری ل ێ سەندووە. هەزار دیناریان بەزۆر ل هــەروەهــا هاواڵتیەكی دیكە بەناوی (خ.ت) بۆ «چــاودێــر» رونــیــكــردەوە، لەگەڕەكی سێتاقان لەهەولێر ،كاتێك شەو لەماڵەوە دەردەچن بڕی 27مسقاڵ زێڕیان ێ دەدزرێــت ،تائێستایش كەس لەسەر ل ئەو دزیكردنە دەستگیر نەكراوە. ژمــــارەیــــەك لـــەهـــاواڵتـــیـــان وەك لەئامارەكانی پۆلیسیشدا هاتووە ،كاریان رێگریكردن‌و دزیبووە لەهاواڵتیان بەتایبەت بەجل‌و بەرگی سەربازیەوە ،بەاڵم دوای بەدواداچون لەالیەن هێزەكانی پۆلیسەوە توانراوە دەستگیربكرێن‌و ئوتومبێلەكانیش رادەستی خاوەنەكانیان بكرێتەوە. قەیرانی ئابوری ،قەیرانی كۆمەاڵیەتی دروست دەكات ئەیوب سماقەیی ،شــارەزای ئابوری‌و مامۆستای زانكۆ رونیدەكاتەوە ،هەموو نــائــارامــیــەكــی ئــابــوری یــاخــود گرفتە ئابورییەكان ،دەبنە هۆی دروستبونی گـــرژی‌و گرفتی كۆمەاڵیەتی ئــەوەش لەئەنجامی هەاڵوسانی نــرخ‌و هــەژاری‌و دروست بوونی بێكاری ،كە ئەمانە سێ هۆكاری سەرەكین بۆ ئەنجامدانی رەفتاری نائاسایی‌و ناشایستە‌و نەگونجاو لەكۆمەڵدا. ناوبراو وتیشی «هەموو قەیرانێكی ئابوری قەیرانی كۆمەاڵیەتی بەدوادادێت، كــە دەبێتە هــۆی پچڕانی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی‌و زیادبونی تــاوان‌و تەاڵق، چونكە پــەیــوەنــدی نــێــوان قەیرانی ئابوری‌و زیادبونی تــاوان پەیوەندیەكی راستەوانەییە». لەبارەی بــەردەوامــی قەیرانی دارای
بەم شێوەیەی ئێستا باسی لەوەكرد، چەند قەیرانەكە تۆختر ببێتەوە هێندەش قەیرانی كۆمەاڵیەتی‌و نائارامی كۆمەاڵیەتی‌و دیاردەی تاوان‌و لە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر‌و چەندین گرفتی تر لەزیادبوون دەبن. الی خۆشیەوە پــارێــزەری راوێــژكــار ئاسۆ هاشم بە»چاودێر»ی راگەیاند، ئەگەر قەیرانی دارایــی بەم شێوەیەی ئێستا بــەردەوام بێتو درێــژە بكێشێت، ێ مەترسی هەیە ،كە دۆخەكە سەربكێش بۆ دروستبوونی پشێوی كۆمەڵگا ئەگەر بەزوی قەیرانەكە چارەسەر نەكرێ. پارێزەرەكە دەڵێت «قەیرانی دارایی تەنها كاریگەریی لەسەر تاوانەكانی دزی‌و رێگریكردن نەبوە ،بەڵكو لەسەر كۆمەڵێك رەهــەنــدی تــری وەك تــەاڵق‌و خیانەتی هاوسەرگیری‌و كۆمەڵێك بابەتی تر كە پەیوەندیی بەمەسەلە داراییەكانەوە هەیە، ئەو قەیرانەش هەیە كۆمەڵێك تاوانی زیاتر كردوە ،چونكە ئێستا موچە خۆرێك ێ كرێی خانوەكەی بدات ،ئەمەش ناتوان ێ بۆ كێشەی خێزانی ،یاخود سەردەكێش ئەنجامدانی تاوانی دزی كە كەیسێكی لەم شێوەیە هەبووە ئەو كەسەی دزی ئەنجامداوە بەدادوەری راگەیاندوە ماوەی ێ مانگە موچەم وەرنەگرتوە‌و ئەو بەشە س بودجەیەی هەیە لە %17ی بودجەی عێراقیش هەمووی دەدزرێ«. ئاسۆ هاشم وتیشی «چارەسەركردنی كێشەی دارایی دەبێتە هۆی كەم بونەوەی رێژەی تاوان ،هەرچەندە ئامارێكیشیان لەبەردەست نیە ،بەاڵم رۆژانــە حاڵەت‌و دیاردەكانی دزیی‌و رێگریكردن لەدادگاكان دەبینرێن.
سەنتەری راهێنانەوەی ئێمرجنسی
گەڕانەوەی هیوا بۆ قوربانیانی جەنگ چاودێر -تابان رەزا:
مێژووی كەمئەندامی و لەدەستدانی ئەندامێكی جەستە ،هاوتەریبە بەمێژووی ئەو جەنگانەی كە لەناوچەكەو عیراق و كــوردســتــان رویـــانـــداوە ،هەرێمی كوردستانیش بەهۆی ئــەوەی هەمیشە مەحكوم بــووە بەجەنگ ،بۆیە رێــژەی ئەوكەسانەی قاچ و دەستیان لەدەستداوە لەئاستێكی بـــەرزدایـــە .مەڵبەندی راهێنانەوەی ئێمرجنسی لەسلێمانی، بەهاوكاری رێكخراوێكی ئیتاڵی ،خەمی كەمئەندامەكانی جەنگی لەئەستۆ گرتوە و جارێكی دیكە هیوایەك دەبەخشێت بەقوربانیەكانی جەنگ .ئەو مەڵبەندە ئەگەرچی توانای داراییان سنوردارە، بەاڵم كاری ئێجگار گــەورەو مرۆییانەی ئەنجامداوە .وەك لەئامارە كانیاندا دەردەكەوێت ،تائێستا نۆ هەزار دەست و قاچی دەستكردیان بۆ كەمئەندامان دروستكردووە .ئەگەرچی بەشی زۆری كەمئەندامەكان قوربانی مین و تەقینەوەكان و پاشماوەی جەنگەكانن ،بەاڵم قوربانیانی دەستی تەقینەوە تیرۆرستیەكانی داعش و جەنگی داعشیش كەم نین و تائێستا نزیكەی 200قوربانی دەستی داعش لەم سەنتەرەدا چارەسەركراون. قوربانیانی جەنگی داعش ئەحمەد عەبد حەمادی ،تەمەن 24 ســاڵ ،خوێندكار ،بــەرەگــەز عــەرەب‌و دانیشتوی شاری رومــادی ،ئاماژە بەوە دەكات ،بەهۆی تەقینەوەیەك كە لەبەردەم ئاسایشی شارەكەیان لەالیەن تیرۆرستانی
قاچێكی لەدەستداوەو بڕاوەتەوە ،پاش بڕینەوەی قاچەكەی لەئێستادا قاچی دەستكردیان بۆكردوە ،خەریكی وەرگرتنی چارەسەر‌و وەرزشە تا بتوانێت لەگەڵ ئەو قاچەی بۆی دروستكراوە رابێت.
داعشەوە بۆ باوكیان دانــاب‌و ،ئەویش لەوكاتەدا سەردانی باوكی كردوە لەئاكامدا بۆمبەكە بــەودا تەقیوەتەوە ،هەر بەو هۆیەشەوە هەردوو قاچی لەدەتستداوە. نــاوبــراو وتیشی «پێشتر خوێندكار بووم ،بەاڵم لەئێستا بەهۆی لەدەستدانی لەبارەی دروستكردنی پەلەكانەوە قاچەكانمەوە لەخوێندن دابــڕاوم ،هیچ ئێمرجنسی چی دەڵێت ؟ هیوایەكیشم نیە جارێكی تر دەستبكەمەوە بەرێوەبەری سەنتەری راهێنانەوەی بەخوێندن ،ئێستاش قاچی دەستكردنیان لەم سەنتەرە بۆ دروستكردوم تابتوانم ئیمێرجنسی لەعیراق-سلێمانی ،بە «چاودێر»ی راگەیاند ،رێكخراوەكەیان جارێكی تر بەپێیەكانی خۆم بڕۆم. رێكخراوێكی ئیتاڵیە لەساڵی 1995 هاتۆتە كوردستان ،ئەم رێكخراوە تایبەتە قاچیان بۆدروستكردۆتەوە بەرجس خدر ،ئاوارەیەكی شنگالەو ،بەچارەسەركردنی قوربانیانی جەنگ، دەیــگــێــڕێــتــەوە بــەهــۆی تــەقــیــنــەوەی لــە 1996 -2 -11یەكەم نەخۆشیان كارێك نازانێت بیكات ،ئێمە لەم سەنتەردا مینەوە قاچێك‌و چاوێكی لەدەستداوە ،وەرگرتوە ،لەگەڵ د .جینۆ كە بەڕێوەبەری فێری ئیشیان دەكەین‌و خولی دارتاشی‌و فۆتۆ :چاودێر راهێنانی قوربانیەکان لەسەر قاچە دەستکردەکانیان بەاڵم لەكاتی هاتنی چەكدارانی داعش تەنفیزیی رێكخراوەكەیە بیریان لەوەكردەوە ئاسنگەری‌و درومــان‌و پیشەی دیكەیان بۆقەزاكەیان لەترسی ئــەوان رایكردوە سەنتەرێك دابمەزرێنن ئەگەر هاواڵتیەك بۆ دەكرێتەوە تافێری كارێك ببن ،پێنج رێكخراوە رێكخراوێكی هەژارەو سەر بەهیچ پارەیەیان نیە ،ئەوان دەیانەوێت شتێكی لــەرێــگــەدا قــاچــە دەســتــكــردەكــەی لێ بەهۆی مینەوە پەلێكی لەدەستبدات مانگ لەسەر ئەو كارە بــەردەوام دەبن ،الیەنێك نیە لەسەر دەستی خێرخوازان‌و ساكار‌و سادە دروستبكەن تا ئەوكەسە بەجێماوە ،ماوەیەكی زۆر بەبێ ئەو لــەم ســەنــتــەرەدا پــەلــی دەســتــكــردی پاش ئەوەی بەتەوای فێری ئەوكارەبون بەپاڵپشتی كەسانی دەوڵەمەندی ئیتاڵیا بەئاسان بڕوات بەڕێوە ،هەروەها لەالیەن قاچە رۆشتوە ،بەاڵم لەئێستادا لەرێگەی بۆدروستبكەن ،هەركەسێك كە یەكێك لــەالیــەن ســەنــتــەرەكــەوە دوكــانــیــان بۆ بەڕێوە دەچێت ،لەبەرئەوە تائێستا بەهیچ فەرمانگەی تەندروستی سلێمانیەوە ئــەم سەنتەرەوە جارێكی تر قاچێكی لەئەندامەكانی لەدەستدەدات بۆماوەی سێ دادەنرێت گرێبەستایان پێ واژۆ كرا هەمو شێوەك نەیانتوانیوە ئەو قاچ‌و دەستانە هاوكاریان كردون وەك ،لە %50خواردنی دەستكردی بۆ دروستكراوەتەوە. مانگ لەم سەنتەرە عیالج دەكرێت پاشان پێداویستیەكانیان بۆ دابیندەكرێت دوای بەشێوەیەكی سەردەمایانەو لەرێگەی كارمەندەكان‌و پاكردنەوە %90یان بۆ بۆدروستدەكەین. پەلیان تەكنەلۆژیای تازەوە بكرێت ،چونكە ئەو دابیندەكات. سێ ساڵ دەبێتە موڵكی خۆیان. هــاوار مستەفا ،ئاماژەبەوەشدەكات، راهێنانی پێدەكەن ،تابتوانێت راشیگەیاند ،دوای جەنگەكانیش بەقاچە دەستكردەكەیەوە بڕوات ئــەو كــەســەی دەستێك یــان قاچێكی رێــژەی سەردانیكردن بۆ ئەم سەنتەرە بەپێ ئــەو ئــامــارانــەی لەمەڵبەندی راهــێــنــانــەوەی ئیمێرجنسی دەســت سەنتەرە لەم ئەوەی پاش لەدەستداوە و ە بەسااڵچو محەمەد محمود ،پیاوێكی زیادی كردوە ،چونكە لەئێران‌و جنوب‌و «چاودێر» كەوتوە 12هەزارو 768كەس سەردانی سەنتەری ئێمرجنسیان ناتوانێت دەكــەیــن، بــۆدروســت پەلی باس لەوەدەكات ،لەمانگی شەشی ساڵی ناوەڕاستی عیراقەوە دێن بۆئەوەی پەلی كــردوە ،كە حەوت هــەزارو 408پەلی دەستكردی خــوارەوەو 978 ،پەلی رابـــردوە بــەهــۆی نەخۆشی شــەكــرەوە بچێتەوە سەركارەكەی پێشوی یاخود دەستكردیان بۆدروست بكەین ،لەگەڵ دەستكردی سەرەوەیان دروستكردوە ،دوو هەزارو 157چاكسازی لەپەلە ئەوەشدا ئەو كەسانەی بەهۆی هێرشەكانی دەستكردەكاندا كراوە ،چوار هەزارو 189نەخۆشی تازەیش تۆمار كراون داعشەوە یەكێك لەئەندامەكانی جەستەیان 193كورسی جواڵویش پێشكەش بە نەخۆشەكان كراوە. لەدەستداوە رویان لەم سەنتەرە كردوە بۆ بەپێی هەمان ئامار ،لەسەرەتای مانگی شەشی ساڵی 2014ئەوكەسانەی ئەوەی پەلی دەتسكردیان بۆبكەین. كەبەهۆی شەڕی داعشەوە كەمئەندام بوون،سەردانی سەنتەری راهێنانەوەی بەرێوەبەری سەنتەری راهێنانەوەی ئێمرجنسیان كردوە 193كەس بون . ئیمێرجنسی ،وتیشی «بەهۆی ئەوەی ئەم
نۆ هەزار دەست و قاچی دەستكردیان بۆ كەمئەندامان دروستكردوە
200قوربانیی جەنگی داعش، دەست و قاچیان بۆ دروستكراوە
وتار
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
info_chawder@yahoo.com
4
ژن وەك فریشتە ،ژن وەكو شەیتان نەبەز محەمەد كێشــەی ژن لــە كۆمەڵگــەی ئێمــەدا كێشەیەكی ریشەییە بەو واتایەی كێشەكە پەیوەنــدی بە دنیــا بینی‌و كایــەی هزر‌و دین‌و كەلتــور‌و زهنیەتی ئێمەوە هەیە كە عەقڵكاری‌و وزە لەم مەسەلە یەو تەنانەت مەســەلەكانی تریشــدا هێنــدە بەخــەرج نــەدراوە ،بۆیە ژیان بۆ مرۆڤی ئێمە وەكو توشــبونێكە لەگــەڵ كۆمەڵێــك مەحاڵ‌و ئازاردا . بەتایبەتی ژنبون بۆ خۆی واتە كێشــە‌و نەخۆشــی ،ژنبــون یانــی توشــبونێكی ناچارەكــی لەگەڵ كۆمەڵێــك دەردو ئازار تــاڕادەی بەرگە نەگرتــن ،چونكە ژن بون دەتكاتــە بابەتێكــی كارتێكــراوی روت، بابەتی شــتبون ،شتێك كە دەكرێ حەزت لێكرێــت دەكرێــت فڕێ بدرێیــت ،دەكرێ تەملیــك بكرێیــت ،دەكرێ بكێشــرێیت‌و بپێورێیــت ..واتــە ژن بــون بەدەگمــەن نەبێت ناتكات بە خۆ ،ناتكات بە خاوەندار
تەنانەت خاوەنی خۆیشت ،بەڵكو هەمیشە خاوەنــت هەیــە ،هەمیشــە وابەســتە بە كەسانی تریت ،ئەمەش قوڵترین نامۆیی‌و ناڕەســەنی دەهێنێتــە كایــەوە نامۆییەك كــە ئەنتۆلۆژیانــە‌و بونەكــی نییــە ،واتە نامۆیی نییە بەهۆی عەقڵمەندییەوە‌و بیرو تێڕوانینی ئەگزستانیسیالیزمانەوە .بەڵكو نامۆیییەكــی دروســكراوە ،نامۆییەكە كە كۆمەڵگە دایهێنــاوەو هەر كۆمەڵگە خۆی دەتخاتــە بۆتە‌و نەخشــكانییە‌وە‌و ،تیایدا دەپلیشییتەوە‌و دەچێژرێیت. ژنبون دەردێكــە ،دەردێكە كە كۆمەڵ‌و سیستەمی ژیان‌و راهتن‌و حەزی ئێمە بە بە دەرد نایبینێت ،تەنانە ژنەكانی كۆمەڵگەی ئێمە ئــەم دەردە بە دەرمــان دەزانن‌و بە نــازداری‌و خانومانی دایدەشــارن‌و پێوەی دەخەنن . بــەڕای مــن گرفتی هەرە ســەرەكی لە مەســەلەی روبەڕوبونەوەی ئەم كێشەیەدا چ لــە الیەن ژنە فمینســتەكانەوە بێت یا كەسانی ســەربەخۆ‌و تاكەوە بێت ئەوەیە بەردەوام كێشــەی ژن وەكو كێشــەیەكی بــەردەم ئەگــەری مرۆڤ بونــی ئێمە لێی نەڕوانراوە‌و لە كێشەی پیاو جیاكراوەتەوە، بەمەش ژنیان خستۆتە سەنگەرێك‌و پیاو لە ســەنگەرێكی تر ،ئەمەش كێشــەكەی قوڵتــر كردۆتــەوە ،چونكە ژنیان توشــی بەگژاچونــەوە‌و جەنگێك كــردوە كە ئەم جەنگە كێشەكەی بۆ خەستتر كردۆتەوە‌و
وێرانتــری كــردوەو وای كردوە ژن تەنیاتر بێــت لــە مەســەلەكەدا ،ئەمــەش بەهۆی ئــەوەوە كە كێشــەكە بە تەنهــا دەخەنە سەرشــانی ژن خۆی ،لە كاتێكا كێشــەی ژن كێشــەیەكی قوڵــی مرۆڤێتــی ئێمەیە وەكــو كێشــەیەكی مــرۆڤ بــون‌و ،هیــچ كاتێك نابێت ئەم كێشــەیە لە سەر شانی پیــاو البەیــن‌و بە تەنهــا ئەركەكە بخەینە سەرشانی ژنان خۆیان‌و ،هەروەها پیاو بە داهێنەر‌و خولقێنەری ئەم كێشەیە بزانرێت‌و پیــاو‌و ژن بكرێتــە دوژمنی یــەك ،بەڵكو دۆزەكە بەشێوەیەكی راستەقینە ئەمەیە، «كێشەی ژن لە كۆمەڵگەو جیهانی ئێمەدا كێشەیەكە پەیوەندی بە ئامادەیی عەقڵ‌و ئینســانبون‌و مرۆڤێتــی ئێمــەوە هەیە كە بەدرێژایــی مێــژو و هەمو ئــەو ئاڵوگۆڕ‌و وەرچەرخانانەی هەیبوە‌و لەگەڵ هەمو ئەو قۆناغانەی بڕیویەتی تا ئێســتا نەیتوانیوە چارەســەرێكی بنەبــڕو سیســتماتیكانەی بــۆ بــكات ،بۆیە دەبێت كێشــەكە وەكو بابتێكی بنەڕەتی‌و جەزری‌و كێشەی مرۆڤ بونــی ئێمە چارەســەر بكرێــت‌و هەر لەو چــوار چێوەیەش دا بیــری لێبكرێتەوە»، ئەگەرنــا خۆ كەم ،نین ئەو ژنانەی خۆیان بەدەســتی خۆیان بەشدارن لە خولقاندن‌و دروســتكردن‌و تەنانــەت قوڵتركردنەوەی ئــەم دەردەدا‌و بــە شانازیشــەو ە پێوەی پەیوەســت دەبــن‌و زۆربــەی هــەرە زۆری ئەوانــەش بــە نــاوی ژن گەراییــەوە لەم
بارەیــەوە تێكۆشــاون برینەكەیــان قوڵتر كردۆتــەوە بەوە ی پیاویان لە شــوێنێك دانــاوە‌و ژن لــە شــوێنێكی تــر‌و وەكــو دوكائینی دژ بەیەك نەك تەواوكەری یەك ئەوان هەمیشــە ئەوەیــان لەبیركردوە كە پیاوان تەنها ســودمەند‌و چێــژ فڕێن نین لــەم دەردەدا بەڵكو ئەتوانم بڵێم قوربانی یەكەم پیاوان خۆیانن . بەشــێوەیەكی هــەرە ســادە دەتوانین بڵێین ،نە پیــاو ئەو دڕندە گەورەیەیە كە فمنیســتەكان بــەر هەمو بــەردو پالرێكی دەدەن نــە ژنیــش ئــەو فریشــتە پــاك‌و زوڵملێكراو و قوربانییە كە ئەوان دەیڵێن، بــە دیوێكــی تــردا ژن نە فریشــتە یە نە شــەیتان كــە هەردو وێنەكــە الی پیاو بۆ ژن دادەتاشرێت ،بەڵكو هەم ژن هەم پیاو هەریەكەیــان بــە نۆرە‌و بە ئاســتی خۆی قوربانیی سیســتمێكی عەقڵی‌و كەلتوری پــڕ لە كێشــە‌و برینــی مرۆڤ بونــن لەم ناوچەیەدا . بۆیــە بیركردنەوە لە هەر چارەكردنێكی ئەم مەسەلەیە لەدەرەوەی چوارچێوەیەك‌و رێگایــەك كە دەرگیربونە لەگەڵ كێشــەی مرۆڤ بون .هەڵەی قوڵ‌و كێشەی قوڵتری لێدەكەوێتەوە ،وەك ئەوەی فمینستەكان‌و تەنانــەت یاســاییەكان لــەم بارەیــەوە خولقاندویانە .تا ئاســتێك دەیانجاری تر ژن دەكاتەوە بە بابەتێك بۆ قوربانی زوڵم نەك رزگار كردن‌و كردنی بە خاوەنی خۆ.
كورد‌و فرە بەرەیی‌و هاوپەیمانی ئیقلیمی
محەمەد مێرگەسۆری بارودۆخی ناوچەكە‌و عیراق بەشــێوەیەكی زۆر خێــرا ،بە هەردو ئاراســتەی ئاســۆیی‌و ســتونی گۆڕانكاری سیاســی‌و عەســكەری‌و ئابــوری بەخــۆە دەبینــێ .جگــە لــەوە پێكهێنانی‌و بەرەو و هاوپەیمانی ئاشــكراو و نهێنیــش ژمارەیان لــە زیادبونە .كەچی نێو ماڵی كورد روت‌و رەجاڵە لە لێك نزیكبونەوە لەگــەڵ یــەك‌و هــەر الیەنە لە ســوچێكەوە وەك ســەیركەر‌و چاوەڕوانی حەكیمێك دۆش داماون. لەدوای روداو‌و پێشهات‌و گۆڕانكارییەكانی بەنــاو بەهاری عەرەبی‌و بە تایبەت لە ماوەی ســاڵی رابــڕودا ،شــەڕ‌و كێشــەكان ئەوەندە كاریگەرییــان لەســەر هەرێــم دروســتكرد، كــە ببێتــە مایــەی پاشەكشــێیەكی مێژوی
«تراجع غیر مسبوق» لە رێرەوی بونیاتنانی نەتــەوە .تەنانــەت مەترســی لەســەر بونی سیاســی‌و حكومڕانی كوردی دروســت كرد. بــە هەڵدانــەوەی چەنــد الپەڕەیەكی مێژوی سیاســی گەالنی ناوچەكە‌و جیهان ،دەبینین كــە لە چەند قۆناغی جیاجیــادا ،ئەو گەالنە توانیویانە ســود لە روداو‌و گۆڕانكارییەكانی ناوخۆو دەروبەر‌و جیهانیش وەربگرن‌و بینای هەیكەلی سیاسی‌و حكومرانی بكەن‌و خۆیان بەهێزتر بكەن‌و هەنگاوی ستراتیجی بهاوێژن. لەوانــە هەنــد ێ لــە قــەوارە سیاســیەكانی دەوروبەرمــان نمونــەی دیاری ئــەو مێژوە‌و قۆناغــە جیــاوازەكان بن .لە ماوەی ســاڵی رابردودا چەند روداو و پرســی زۆر هەستیار‌و چارەنوسساز هاتەپێشەوە ،كە هەر یەكەیان بە پێی قەبارەی خــۆی لێكەوت‌و كاریگەری هەبوە ،چ لەسەر ناوناوبانگی كورد چ لەسەر خواســتی ژیــان‌و ئــازادی‌و گیانــی بەرگری كــردن لە مافەكانی .یەكیان بە پیرەوەچونی هاونیشتمانیانی كوردستان‌و پێشمەرگەكانی كوردســتان بو ،لــە روبەروبونــەوەی تیرۆر‌و ســڵنەكردنەوە لــە ترس‌و تۆقاندنــی تیرۆر‌و داعشــەكان .بــە شــێوەیەك دوای زیاتــر لە نیوسەدە رۆڵەی هەمو الیەكانی كوردستان لە سەنگەرەكانی بەرگری لە باشوری كوردستان یەكیانگرتەوە.
دوەمیــان :كاتێــك كــە تیرۆریســتانی داعــش‌و بــەرەی نوســرەو هاوپیشــەكانیان هێرشــیان كردە ســەر رۆژئاڤای كوردستان‌و بــە تایبــەت كۆبانێ ،كــە دوای ئــەوەی بە هاوكاری پێشــمەرگە‌و گەلەكەمان ئازاد كرا، بوە ســیمبوڵی خۆڕاگری‌و كۆڵنــەدان‌و زێدە ناســینی گەلەكەمان لە ســەرتاپای جیهان. جگــە لەوەش رۆژبەرۆژ نەیار‌و دوژمنانمان لە خۆرێكخستن‌و بەهێزكردنن .كەچی هەمو ئەو روداو‌و پرسانە نەبونە فاكتەرێك تاكو حزب‌و الیەنەكانی كوردســتان پەیوەنــدی نێوانیان تونــد‌و خورت بكەنــە‌و بگەنــە رێكەوتنیكی سیاســی وا ،كە مەترســیە هەمەالیەنەكانی لەسەر دور بخرێتەوە. گەلەكەمــان لــە باشــور بــە قوربانیەكی بێشومار گەیشتە بەشێكی وێستگە‌و رۆژئاڤای لــە نیوەی رێگەی گەیشــتنە‌و لــە باكوریش دەســتپێكردوە‌و تاكو بەهاری 2016چەندین شــارۆچكە‌و ناوچە ئااڵی خۆیان هەڵدەكەن‌و لە رۆژهەاڵتی كوردستانیش لە خۆتەیاركردنن بەرەو وێســتگە؟ باشــە ئیتر بــۆ هەنگاو بۆ بەرەیەكی هاوبەشــی نەتەوەیی‌و نیشــتمانی نەنــراوە؟ .لە نێــو گێژەڵوكەی خێــرا‌و فرە بەرەو هاوپەیمانی ئاشكراو نا ئاشكرادا ،بۆ وا بێباك الت‌و قیت وەستاوین؟ .هێشتا خەون‌و خولیای پۆســت‌و پایە‌و كورسی‌و دەستەاڵتی
حزبــی‌و ناوچەیی‌و خودپورســتی ،ب ێ ئاگا بون لە خواستی راستەقینە‌و بەها بااڵیەكانی گەل‌و نیشتمان‌و نەتەوە‌و نیشتمانمان لە بیر نەماوە؟ یان خۆمانی لێ مت‌و مۆن دەكەین؟ دەپرســین بۆچــی شــێخ‌و میرەكانــی ســعودیە‌و قەتەر‌و ئیمــارات ،بۆ پاراســتنی خۆیــان دەتوانــن لــە رۆژهــەاڵت‌و رۆژئاوای خۆیان‌و دەوڵەت‌و گەالنــی غەیرە عەرەب لە پێناو مانــەوە‌و بەرژوەندییەكانیان لە خۆیان كۆبكەنــەوەو و هاوپەیمانیەتیــان لەگەڵــدا دروســت بكەن؟ .سەرباری ئەوەی مەترسیە بونیــادی‌و كەلتوری‌و سیاســیەكانیان لەگەڵ هەمان مەترســیەكانی ســەر ئێمە‌وا ئاسانی پێوانە‌و بەراورد ناكرێن؟ هەمو ئەو بەرەو هاوپەیمانیە نێودەوڵەتی‌و ئقلیمیانــەی دروســت بون ،كــورد نە رۆڵی چەق‌و نە میحوەری‌و نە هاوبەش‌و نە سیاسی راســتەقینە دەبینێ؟ ،تەنهــا وەك الیەنێكی بەشــدار‌و الیەنــی بەشــداربویەكی مرۆیــی‌و واقعــی مامەڵەی لەگەڵ دەكــرێ؟ .بۆچی؟. لەبەر ئەوەی ئەگەر ســعودیە یان ئێران هەر یەكەیان خــۆی بە داكۆكیكەر‌و سەركێشــی تائیفەیەكــی ئایینی یان هەردوالیان بە دوای پاراستنی بەرژوەندییە ستراتیجی‌و سیاسی‌و ئابورییەكانیــان دەگەرێن‌و لەگــەڵ ئەم‌و ئەو رێــك دەكەون؟ .ئەوا بەو حاڵ‌و ماڵەی ئێمە
رووە خراپەکەی وەبەرهێنان
ئەسعەد عەلی
ئەوەی لە گۆڕەپانی سیاســیی كوردستاندا رودەدات ،دەكرێ بە گەشبینییەكی زۆرەوە ناوی بنبەســتی سیاســی لێبنرێت ،بەاڵم چیرۆكی باری دارایی هاونیشتمانیان جیاوازەو، تەنانــەت سەرســەختترین بەرگریكاری جۆر ،نەك سیســتەمی حوكمڕانی كوردی ناتوانێ نــاوی قەیرانی لێنەنێت .قەیران بەو مانایەی ،كە روداوێكی پێشــبینیكراو بو و ،تەنانەت بەرپرسانی یەكەم‌و دوەمی حكومەتی هەرێمیش خۆیان لەم ناونانە نادزنەوە .یانی ئەوەی بەسەر باری دارایی كوردستاندا دەگوزەرێت ،ئەنجامە ،نەك خوێنبەربونێكی دارایی زادەی جەنگ .بە گوێرەی ئامارێكی نافەرمی‌و تاڕادەیەك باوەڕپێكراوی یەكێتی وەبەرەمهێنەران، بــازاڕی شــارێكی وەك ســلێمانی رۆژانە پێویســتی بەوەیە نزیكــەی 850ملیۆن دۆالری تێــدا هاتوچۆ بكات ،بەاڵم ئەم ژمارەیە ئێســتا دابەزیوە بۆ كەمتــر لە 150ملیۆن دۆالر. دەكرێ ئەم داكشــانە نمونەیەكی واقعی بێت بۆ وەســفی باری دارایی كوردستان .قواڵیی كارەســاتەكەش كاتــێ زیاتر بارز دەبێت ،كە ئەم بــازاڕە ،بازاڕێكی ئازادە ،نەك بازاڕێكی راستەوخۆ مۆنۆپۆلكراوی حكومی یان دەوڵەتی .رێڕەوی قەیرانەكە خۆ ئەگەر لە هۆكارە لۆكاڵییەكانی قەیرانەكە بكۆڵینەوە ،دیســانەوە بە هۆكارە حزبییەكان‌و پاســاوە باوەكانی جەنگــی 1000كیلۆمەتــری داعش ،نەفرەتــی حكومەتی ناوەندی عیــراق‌و ...هتد بگەین، بەاڵم نابەج ێ نابێت ئەگەر شیكارییەكی 2011ی لیمۆند دیپلۆماتیك بە نمونە بهێنینەوە، كە تایبەتە بە وەبەرهەمهێنانی عەرەبی خلیجی .یانی كوردیش .ئامادەكاری شیكارییەكە پێیوایــە ئەمجــۆرە وەبەرهەمهێنانەی ئەم ناوچەیە بە بنەڕەتەوە هەڵەیە ،چونكە لەســەر بناغەی دامەزراندنی خێرای پڕۆژەو هەرچی زوتر گەشتنەوەیە بە سود ،وەك دروستكردنی هۆتێل ،كە ئەمە ناڕواتە خزمەتی وەبەرهەمهێنانی نیشــتمانییەوە ،بەڵكو سەرەتایەكە بۆ دروستبونی رانت ،بەتایبەت لەو واڵتانەی شەفافییەتی دارایی‌و دەوڵەتی ونە .بۆیە دەشێ خودی یاســای وەبەرهێنانی پارلەمانی كوردســتان ســەرچاوەیەكی ئەم قەیرانە داراییەی ئێســتا بێتو ،كاردانەوەی ئەمەش بە چەشــنێكە ،كە ئیدی لە كوردستان وەك بازاڕێكی ئازادی ب ێ پالن ،ئاســتی ئازادبون‌و سودوەرگرتنی هاواڵتیان لە دیموكراسی دیاری بكات. ئیــدی لەبارێكــی وێرانبوی دارایی وەك ئێســتای كوردســتان ،پڕۆســەیەكی گرنگی وەك هاونیشــتمان سازی پەكی دەكەوێت‌و نمونەیەكی سادەی ژیانی قەرەباڵغی دروستدەبێت، كە هاواڵتی بەرهەمدەهێنێت .بۆیە ئێستا وەبەرهێنان وەك چەقۆیەكی دو ڕو ،روە خراپ‌و وێرانكەرەكەی پیشــاندەدات .نەوتەكەمان یان نەوتەكەیان ئەگەرچی كەرتی پیشەســازی نەوت بە بەراورد بەكەرتەكانی دیكەی وەك كشتوكاڵ‌و گەشتوگوزار تاڕادەیەك سەركەوتو بوە ،بەاڵم لە ئێســتا بە ســەبەبكارێكی ســەرەكی قەیرانی دارایی هەژمار دەكرێت .ئەم تۆمەتبارییەش ،نەك لەبەر جەنجاڵیی‌و ناڕونی فرۆشی نەوتی هەرێم ،بەڵكو لەبەر ئەوەی، كە زۆر زو بو بە كارتێكی سیاسی بۆ سەر مێزی قومارێكی سیاسی .بۆیە ئێستاش نەوت لە نێوان سەروەتێكی تاكەكەسی -یان تەكسی-و سامانێكی گشتیدا ماوەتەوە. هــەر الیەكیان بە پێی پێوەر‌و خواســتەكانی لەگەڵ ئێمــە مامەڵە‌و هەڵســوكەوت دەكەن نــەك‌وەك « هاوپەیمــان – هاوبەشــی راســتەقینە»؟ .ئینجا دوعا لە ك ێ بكەین؟، بەسەر چوار دەوڵەتی ئیسالم‌و س ێ كەلتورو زمانــی جیــا دابەش كراوین‌و تــا پێش 2003 دوانیــان لە ژێــر قەڵەمڕەوی ســونەگەرایی‌و دوانیــان لە ژێــر قەڵەمڕەویی شــیعەگەرایی حكومیان بەسەرماندا كردوەو دەكەن. كورد لە هیچ یەكێك لەو بەرەو هاوپەیمانانە بــە تایبــەت لــە هاوپەیمانــی ئیســامی عەسكەری 34دەوڵەتەكە ،هیچی پێ نابڕێ‌‌و دەســتی ناكەوێ ،ئەگەر بە رەســمی دان بە مافــی گەلەكەمــان نەنێن لە هەردو بەشــی
باشــور‌و رۆژئاڤای كوردســتان .پێش هەمو ئەگــەرەكان بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆخی ئێســتا باشتر وایە الیەنەكانی باشور‌و رۆژئاڤــای كوردســتان كێشــەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن‌و لەســەر وەرەقەیەكی كاری هاوبەشــی سیاسی لەســەر ئاستی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتــی رێ بكــەون‌و داوا لــە هەمــو واڵتانــی ناو بــەرەو هاوپەیمانامــەكان بكەن دان بــە مافە راواییەكانی گەلەكەمان بنێنن‌و هەردوبەشی كوردستان بە فەرمی بناسێنن‌و مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن .لەسەرویاندا دان بە تاوانی ئەنفال‌و جینۆســاید‌و كیمیابارانكردنی گەلەكەمــان بكــەن‌و تحریمــی هــەر تاوانی هاوشێوە بكەن.
دابەزینی بەهای دیناری كوردی فەرەیدون پێنجوێنی قەیرانی دارایی كە بریتییە لە :دابەزینی نرخی (اصول)ی مــادی‌و مالی‌و ئەوانیتر، ئەگــەر لەخراپەوە سەریكێشــا بۆ خراپترو خراپترین ،ئەگەر لەكەرتی ئابوریی مالییەوە سەریكێشا بۆ كەرتە ئابوریەكانیتر ،ئەوسا ئیتر مەترســیی ئــەوە دێتە ئــارا قەیرانی ئابوریی گەورەی لێبكەوێتەوە ،بەهای دراو دابەزێ‌و‌گەشەو نەشونمای‌ئابوری لەكەرتە جۆراوجۆرەكاندا رابوەستێ. قەیرانــی دارایــی بەهــۆی قــەرزدان‌و قەرزكردن‌و ئەو پرۆســە بانكی‌و داراییانەوە كە پێیان دەوترێ (موزارەبە :قازانجسازی) دێتە ئارا. لەســاڵی 2000ەوە تــا 2007بەهــۆی پەرەسەندنی كەرتی خانوبەرەوە لەئەمریكا، قەیرانی دارایی گەورە لەجیهاندا ،بەتایبەتی لەئەمریكا ،روی دا. مەسەلەكە بەمجۆرە بو: خەڵكێكــی زۆر ســەریان كردبوە ســەر كڕینــی خانــو و شــوققە بەقــەرز ،بانكــە
قــەرزدەرەكان كەوتبونــە ناو ئیشــەكەوە، قەرزیــان دەدا بەهاواڵتیــان بەســودی زۆر لەبەرئــەوەی گرەنتیی دانــەوەی نەبو ،بەو بڕوایــەوە كــە ئەگەر هاواڵتیان نەشــیانبێ بیدەنــەوە خانــو و شــوققەكانیان هەیــە لێیان بســەنرێتەوە بۆ ئەوەی بفرۆشــرێن‌و قەرزەكانیــان لــێ هەڵبگیرێتــەوە ..بەاڵم لەكۆتاییدا قەوما ! ساڵی 2007نزیكەی دو ملیۆن‌و دو سەد هەزار خانو‌و شوققەی هاواڵتیان بەو هۆیەوە خرانە ســەر فرۆشــتن ،ئەوەبــو حكومەت فریاكەوت ،لەڕێی پڕۆژە یاسایەكەوە شانی دایە بەر كێشەكە ،ملیارەها دۆالر یارمەتیی پێشــكەش كرد ،هەم رێی لەئیفالســبونی بەشــێك لەكۆمپانیاو بانكەكان گرت ،هەم كاری هاواڵتیانی رایی كرد. ئایا جكومەتی هەرێم وەكو حكومەتیئەمریــكاو بانكــە قەرزدەرەكانی ئەمریكای ســاڵی 2007ی كــردوە :ملیارەها دۆالری لەكەرتــی خانوبــەرەدا خــەرج كــردوەو پارەكــەی كەوتۆتــە الی خەڵــك‌و خەڵك نییەتــ ی بیداتــەوە؟ یــان ملیارەها دۆالری پێشكەشــی بانكــە ئەهلیە قــەرزدەرەكان كردوە بۆ ئەوەی ئیفالس نەكەن‌و هاواڵتیانی قــەرزدار تەنگەتــاو نەكــەن؟ لەبەرئەوەیە پارەی بەدەستەوە نەماوە مەعاشی خەڵك
بــدا ؟ چیــی لێقەوماوە وا بەجــارێ خۆی مرانــدوە؟ ئایا خەزێنەكەی پــارەی تێدایە یــان نە‌و ؟ ئەســڵەن خەزێنــەی هەیە یان نە‌و ؟ ئەگەر نییەتی ئەی پارەی ئەو هەمو نەوتە فرۆشــراوە كەوتۆتــە كوێ ؟ بۆچی چــاو لەحكومەتی عێراق نــاكا پێمان بڵێ ساڵی 2015چەند داهاتی هەبوە؟ بۆچی دەبێ حكومەتی عێراق لەســاڵی 2015دا 49ملیار دۆالر بەرەوسەرتر داهاتی صافیی نەوتی هەبوبێ،رۆژانە سێ ملیۆن‌و پێنج سەد هەزار بەرمیل نەوتی فرۆشتبێ، بەوەرگرتنی گرەنتیی قانونییەوە داهاتەكەی خستبێتە بانكێكی ئەمریكییەوە بۆ ئەوەی بەنــاوی ســەندنەوەی قــەرزی ســەردەمی رژێمی بەعسەوە دەستی بەسەردا نەگیرێ، رێگــەی دابــێ كۆمپانیــای ســۆمۆ لەژێــر رەقابەی پسپۆڕانی نێودەوڵەتیدابێ ،هەمو زانیارییەكیــش لەوبارەیەوە لەبەردەســتی خەڵــك‌و خوابــێ ،بــەاڵم حكومەتی هەرێم ئامادە نەبێ بەخەڵك بڵێ :داهاتی ســاڵی 2015ی (چش لەسااڵنی پێشوتر) ئەوەندە ملیار دۆالر بوە ،لەفاڵنە بانكدا هەڵگیراوە، بەفاڵنــە مەرجی قانونی ،ســیقەو متمانەی بانەكەش ئەوەندەیە ؟ حكومەتی عێرا ق تا ئەم دەققەیە رۆژانە لەڕێــی بانكــی ناوەندییــەو‌ە دۆالرێكی زۆر
دەخاتە بازاڕەوە بۆ پشــتگیریی بازرگانیی دەرەكــی ،هەرچەند بــەو هۆیەوە لەپاڵەوە گەندەڵییەكی سااڵنەی بەردەوام‌و رێكخراو، درێــژەی هەیــە ،هــاوكات بەهــای دیناری عێراقی ،سەرەڕای هەمو واتەواتێكی تایبەت بەكورتهێنانــی بودجــەو دابەزینــی نرخی نەوت لەبازاڕە جیهانیەكاندا ،تا ئێستا وەكو خۆی ماوەتەوە ،نەهاتۆتە خوارەوە. حكومەتی هەرێم چ شــتێكی هاوشێوەی ئەوەی كردوە ،دواجار بەو هۆیەوە توشــی نســكۆی دارایی بوبێ‌و پارەی بەدەستەوە نەمابێ‌و وایكردبێ بەهای (دیناری كوردی) بێت ە خوارەوە ؟! ساڵی 2015لەهەرێمی كوردستان: بەپێی قســەی هەندێ بەرپرس ،رۆژانەیەك ملیۆن بەرمیل نەوت فرۆشراوە. بانكێكــی حكومــی نەبوە پشــتگیرییبازرگانان بكا ،رۆژانە دراوی قورس بەنرخی جێگیر بخاتە بازاڕەوە. هیچ كۆمپانیایەك لەكوردســتاندا نەبوە(كۆمپانیــای ئەهلی دەڵێم نــەك حیزبی) لەكاتــی دەســتەنگید‌ا حكومەت دەســتی دابێتــە باڵی‌و قــەرزی دابێتی بــۆ ئەوەی لەئیفالسبون رزگاری بكا. بڕی هەرە زۆری خەرجیی شەڕی داعشكۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی هەڵیگرتوە نەك
حكومەتی هەرێم. كەچــی حكومەت خۆی شــپرزە كردوەو بــەردەوام خەریكــی باڵوكردنەوەی هەواڵی خراپــە لەبــارەی توانای دارایــی‌و ئابوریی خۆیەوە. لەڕاســتیدا دەكــرێ بــڕوا بــەوە بكەین جكومــەت لەمەودوا (تــا ئەو كاتەی نەوت هەڵدەســتێتەوە) توانای دارایــی‌و ئابوریی الوازە ،بەهۆی ئەوەی تەنها یەك سەرچاوەی ئابوری شــك دەبا كە نەوتە ،بەاڵم ناكرێ بڕوا بەوە بكرێ لەســاڵی‌رابردوشــدا هەرو بەوجۆرەبــوە ،لەكاتێكدا لەتــە گەورەكەی حكومەتــی واڵت (حكومەتــی بەغــدا) باســی دەیان ملیــۆن دۆالر داهاتی نەوتی ســاڵی رابــردو دەكا ..دەی خۆ حكومەتی هەرێمیش رۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتوە ،با بڵێین بەنرخێكی هەندێ كەمتر لەنرخەكەی بەغدا فرۆشتویەتی ! ئەی كوا داهاتەكەی؟ تێكــڕا چەندی لێخەرجكردوە (بــۆ موچــەو ئاوەدانكردنــەوەو ...هتد)؟ كورتی هێناوە یان زیاد؟ بۆچی حسابێكی لەوجۆرە لەبەردەستی خەڵكدا نەبێ؟ حكومەتــی هەرێم با وەزارەتی ســامانە سروشــتیەكان نەخاتــە ژێــر رەقابــەی بیانییەوە ،بیخاتە ژێر رەقابەی پەرلەمانەوە، عەیب لەم پێشــنیارەدا هەیــە ؟ ئاخر خۆ
چاكسازی بەبێ شەفافیەت هەرگیز مومكین نییە ،ئەگەر دەیەوێ نەڕوخێ‌‌و ناچار نەبێ بەشــەڕو شــۆڕ داكۆكی لەمانــەوەی خۆی بكا ،دەبێ بەو پەڕی شــەفافیەتەوە هەمو زانیارییــەك لەبــارەی كەرتی نــەوت‌و هەر كەرتێكی تری ئابورییەوە كە هەیەتی بخاتە بەردەستی لیژنەیەكی پسپۆڕ بۆ دۆزینەوەی رێــگای دەربازبــون لەقەیرانــی دابەزینــی نرخــی نــەوت ،خۆ ناكــرێ كتوپــڕ لەڕێی خەسخەســەكردنی هەنــدێ لەكەرتەكانەوە خۆی توشــی نەهامەتیی گەورە بكاو وەكو روســیای پاش هەڵوەشــاننەوەی سۆڤیەت بەسەر خۆی بهێنێ: بەپەلە كەرتی نەوتی خەسخەســە كردو بەبڕێــك پــارە فرۆشــتی بەكۆمپانیایەك، كۆمپانیاكــە دوای تەنهــا یەك ســاڵ فیت دەستمایەی كڕینی نەوتەكەی هێنایەوە ! ئەگەر خەسخەســەكردن‌و فرۆشــتنەكە بەكۆمپانیاكانی حزب بێت ئەوا مەترســیی نییــە ،هاوكێشــەكە هــەر وەكــو لەوەوبەر ت لەگیرفانــی دەمێنێتــەوە :پــارەو داهــا حكومەتــدا نابێ ،لەگیرفانی حیزبدا دەبێ، مەترسی لەمەدا نییە ،تەنها ئەوەیە خەڵك بێمەعاش دەمێننەوە ..مەترســی لەوەدایە خەسەخەســەو فرۆشــتنەكە بەكۆمپانیای توركی‌و ئێرانی‌و رۆژئاوایی بێت !
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
قەرەیاڵن: خۆسەری دیموكراتی باشترین چارەسەرە مــوراد قــەرەیــان ئەندامی كۆنسەی كۆما جڤاكێن كوردستان رایگەیاند «باشترین چارەسەر بۆ پرسی كورد راگەیاندنی خۆسەری دیموكراتییە ئەمە بە فۆرمولەیەكی گونجاو دەبینین و مانای دابەشبونی توركیا ناگەیەنێت».
كوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
راوێژكاری داودئۆغڵو: بەڕێوەبەرێتی خۆسەری جێی گفتوگۆیە ئــەتــیــان مــەحــچــوبــیــا ،راوێــــژكــــاری سەرۆكوەزیرانی توركیا دەڵێت «لەكاتی پەسەندكردنی سیستمی سەرۆكایەتی لە توركیا ،ئەوا ئاك پارتی ئامادە دەبێت چارەسەرێك لەشێوەی بەڕێوەبەری خۆسەری لەگەڵ کورد گفتوگۆ بكات».
شەڕی خۆسەری دیموكراتی
هێژا دڵشاد لــە ســەردانــەكــەی نـــەورۆزی ،2013بۆ ئامەد چەند دیدارێكی رۆژنامەوانیم لەگەڵ سیاسەتكارانی باكور ئەنجامدا ،لەوانە ئەحمەد تورك و ئایسەل توگلوك هاوسەرۆكی كۆما جفاكێن دیموكرات(كەجەدە) بو .بارەگای (كەجەدە) دەكەوێتە نزیك جادەی ئۆفیس لەناوجەرگەی شارەكەیە و وەك بارەگای سیاسی زیاتر رەنگی ئەنجومەنی بزوتنەوەی سیاسی كــوردی پێوە دیــارە كە هەدەپە رێبەرایەتییان دەكات .توگلوك لەدیدارەكەدا وتــی «ئیتر كــورد دەخــوازێــت خــۆی خۆی بەڕێوەببات و چیتر نایانەوێت لەالیەن سیستمی مەركەزی(ئەنقەرە) بەڕێوەببرێن». لەدرێژەی چاوپێكەوتنەكەشدا وتیشی «بۆ ئەو مەبەستە ئێمە هەنگاودەنێن و ئامادەكاری
بۆ دەكەین». ئــەم لێدوانەی هاوسەرۆكی (كەجەدە) لەكاتێكدا بــوو كە مــاوەی چەند مانگێك پــڕۆســەی ئاشتی واتــە گفتوگۆ لەنێوان عەبدواڵ ئۆجەالن رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان(پەكەكە) و بەرپرسانی توركیا دەستپێكرد بوو .واتە لە كەشێكی ئارام و ئاشتیدا هاوسەرۆكی (كەجەدە) ئەو ویستەی خستەسەر زمان ،ئێستاش كە نزیكەی 10 مانگە رێگری لەسەردانەكانی ئۆجەالن كراوەو هاوكاتیش جەنگێكی قورس بەرۆكی باكوری كوردستانی گرتوە ،بەشێوەیەك لە 40ساڵی رابردو هاوشێوەی ئەم جەنگەی وەك ئێستا كەم وێنە بووە ،ئەگەر تەماشای لێدوانەكانی سیاسەتكاران و سەركردایەتی قەندیل بكەین، پێداگری لە خۆسەری دیموكراتی لە باكور دەكەنەوە. ێ ساڵی ێ پڕۆسەی ئاشتی ماوەی س كات خایاند ،حكومەتی ئاك پارتی بانگەوازی ئــەوەی دەكــرد كە پڕۆسەكە تاكو كۆتایی ساڵی 2015بەچارەسەرێكی دیموكراتی بگەیەنن و ئاشتی و دیموكراسی بەرجەستە بكەن ،بەرپرسانی ئاك پارتی دەیانگوت ئامانج لە پڕۆسەی ئاشتی ئەوەیە لەبری خەباتی چەكداری ،خەباتی سیاسی بكرێت و الیەنی كورد زیاتر دەرفەتی سیاسەتكردنیان بۆ بڕەخسێت ،بێگومان یەك لە ئامانجە سەرەكییەكانی ئــاك پارتی لە پڕۆسەی ئاشتی ،پــەرەپــێــدان بەهێزبونی پێگەی ئابوری توركیا بو ،ئاشتەوای كۆمەاڵیەتی و زیادكردنی وەبەرهێنان بو لەناوچەكەدا،
سیاسەت لەبری شەڕو ماڵوێرانی بوو ،بۆ ێ هەنگاو نرا بۆ ئەوەی ئەو مەبەستەش هەند رایگشتی لەتوركیا بۆ پڕۆسەكە ئامادەبكرێت، لەوانە هەشت دەستەی ئاقڵمەندان پێكهات و هــەریــەك لەهەرێمێكی توركیا ئەركی پێڕاسپێردرا بۆئەوەی پڕۆسەكە بە رایگشتی بگەیەنن ،بەهەمان مەبەست لەسااڵنی نێوان 201٥،2014،201٣لە ئامەد ،ئەنكەرە و ئیستەمبوڵ هەروەها لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان ،لەنێوان الیەنی سیاسی تورك و كورد و ئەكادیمان و رۆژنامەنوسان، دەیان كۆنفرانس و پانێڵ لەسەر پڕۆسەی ئاشتی بەسترا بەمەبەستی بەرەوپێشبردنی پڕۆسەكە ،بەاڵم رەوشەكە بەجۆرێك گۆڕا كە ئەو هەنگاوانەی بۆی نرابو بەتەواوەتی پڕۆسەكە پەكبخات ،هێرشەكانی توركیا بۆ ســەر قەندیل لە 2015/ 7/22دواتــر ئۆپەراسیۆنی پۆلیسی بۆسەر سیاسەتكاران و چاالكوان دواتــر شــەڕی كــۆاڵن بەكۆاڵنی دەستپێكرد و پەكەكە وەك بەرپەچدانەوەك بۆ ئەو هێرشانە لەچەند ناوچەیەكی باكور هێزەكانی خۆی چڕتركردۆتەوەو هاواڵتی مەدەنی و ژن و مناڵ دەبنە قوربانی دەستی ئەم جەنگە ،ئەوەی لێرەدا جێی باس بێت بێدەنگی میدیای توركیا و میدیا جیهانییەكانە لەئاست ئەم تابلۆ رەشــەی كە لە باكوری كوردستاندا هەیە .زیانەكانی ئــەم جارە هاوشێوەی سااڵنی نەوەدەكان هەزاران كەس لە خاك و زێدی خۆیان بەرەو ناوچە ئارامەكان رۆشتون ،بەم سیاسەتە تەقلیدییە توركیا دەیەوێت پڕۆسەی پاككردنەوەی گەریالكانی
ناو شارەكان ئەنجامبدات و هاوكاتیش فشار بۆ هەدەپە ببات كە لە پارلەمان زەمینەی سیاسەتكردن زەحمەتتر بكات ،چونكە یەك لە پــڕۆژە سەرەكییەكانی ئاك پارتی لە خولی نوێی پارلەماندا هەمواركردنەوەی دەستورە دەربارەی گۆڕینی سیستمی واڵت لە پارلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی كە ئەردۆغان رابەرایەتی بكات. ئێستا داواكارییەكانی كورد زیاترە لەوەی بەتەنها لە بەڕێوەبردنی شارەوانیی خۆی ببینێتەوە ،كورد دەیەوێت سەنگی سیاسی و پێكهاتەی شوناسی خۆی بەهێزتر بكات ئەمەش بە سیستمی المەركەزی بەڕێوەبەرێتی خۆسەری خۆی دەبینێتەوە .خۆسەری بەمانای گرتنە دەستی چەند جومگەیەكی ئەو واڵتە لەچوارچێوەی سنوری دەسەاڵتی المەركەزی كە ئەنجومەنی پارێزگاكان و شارەوانییەكان بەپێی رێژەی دەنگی پارتە یەكالیی دەبێتەوە لەوێشەوە هەنگاونان بۆ ناساندنی شوناس و خوێندن بەزمانی دایك و هتد.. لەهەفتەی رابـــردوو كــەجــەدە كۆنگرەی نائاسایی خــۆی بەست و جاڕنامەیان بۆ خۆسەری دیموكراتی لە 14خــاڵ راگەیاندو داواش دەكـــەن ژێــرخــانــی دەســتــوری بۆ ئامادەبكرێت .هاوكات لێدوانەكەی راوێژكاری سەرۆكوەزیران جێی سەرنجە دەڵێت «ئەگەر بێت و سیستمی ســەرۆكــایــەتــی پەسەند بكرێت ،ئەوا ئاك پارتی ئامادەیە پاكێجێكی چــارەســەری ســەبــارەت بــە بەڕێوەبردنی خۆسەری ئامادەبكات»!.
چ ماستەر پالنێك؟
پشتیوان عەبدولرەحمان كاتێك بەرپرسانی پــارتــی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە قۆناغی ئاگربەستدا دەیانوت» ئێمە بۆ شەڕو ئاشتی ئامادەین!» لەالی زۆرێك الیەن و دەوروبەر جێگای پرسیار و سەرسورمان بوو. بــەڕوانــیــن لــەو قــۆنــاغــە ،لــە چۆنیەتی مامەڵەكردنی دەوڵەتی توركیا لەگەڵ پرسی كورد ،ئەوەی بۆ رونتر دەبێتەوە كە ئەگەر پەكەكە لە قۆناغی كرانەوەی دیموكراسی و ئاگربەستدا ،لێكدانەوەو وردبینی بۆ هەردوو دیوی پرسەكە نەكردبا ،ئەوا ئەمڕۆ دۆخەكە ناوێكی تــری دەبــوو ،پەكەكە پێچەوانەی هەموو بــزوتــنــەوەو سەرهەڵدانی كــوردان كە لە ســەدەی رابــردوو ،سەریان هەڵداو، سەرئەنجام نەگەیشتنە ئەنجام بە تایبەت بە دەستگیركردنی ســەركــردەكــەیــان یان ێ سەركردەی هەڵكەوتویان شەهیدكردنی هەند
یان هۆكاریتر. ئاسانە بۆ بەدواداچون و بینین و لێكدانەوەی پەكەكە بە دەستگیركردنی (عەبدوڵاڵ روداوەكان. ئۆجەالن) لە ساڵی 1999دووچاری دۆخێكی هـــەردوو هێڵی ئەزمونی سااڵنی 1980 ناهەمواری ناوخۆو فشارێكی زۆری هەرێمی و – 1990كان تێكەڵەی یەكتر بون ،ئێستا جیهانی بوەوە ،سەرئەنجام توانیان بە تەواو بەپالنێكی زۆر تۆكمەی گەل و پێشەنگی الوان كردنی سەركردایەتی و رێكخستنەكانیان هێرشەكان بۆ سەر هێزەكانی سوپاو پۆلیس یەكتر تەواوبكەن و هێڵەكانی بزوتنەوەی بەردەوامن تا ئاستی ئەوەی كە حكومەتی كــورد لــە بــاكــوری كــوردســتــان و توركیا ،توركیا ،نەك تەنها لە ناوخۆ ،لە بارێكی لــە هێڵی پارتێكی سیاسی وەك پارتی نالەباردایە ،بەڵكو روبەڕووی رەخنەو تێبینی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) لەنێو گۆڕەپانی و پێشنیاری زۆرێك واڵت و دام و دەزگاو توركیا سەركەوتوو بــن ،بە بەشداریەكی رێكخراوی نێودەوڵەتی و هەرێمی بۆتەوە، چاالكانە لە نێو پەرلەمانی توركیا ،لە هێڵی بەاڵم دەوڵەت بە ماستەر پالنێك دەیەوێت سەربازیش پەكەكە وەك هێزێكی چاالكی رێگا لە پێشكەوتنی بزوتنەوەی كورد بگرێت رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت مـــۆری خــۆی لەو لە باكوری كوردستان و توركیا. قۆناغەدا بدات و بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە مانگی تەموزی ساڵی رابردو بەدواوە، و ناڕاستەوخۆ زلهێزەكانی جیهانی وەك حكومەتی توركیا بــۆ رووبــەڕوبــوونــەوەو ئەمریكاو روسیاو ناتۆ تێڕوانینیان بەرامبەر گــۆڕانــكــاری كــە دەیــویــســت لــە پـــان و پەكەكە ئاڕاستەیەكیتر بگرێت و بە شێوەیەك بەرنامەكانیدا بیكات ،پەكەكە لە شارو لە شێوەكان كەناڵەكانی بەیەكگەیشتنیان لە شــارۆچــكــە كــوردیــیــەكــان چاالكییەكانی هێڵی دیبلۆماسی و سەربازی چاالك بێت. چڕكردۆتەوە .وەك سەرەتای پالنەكەی كە لە باكوری كوردستان دۆخەكە بە قۆناغێك خۆی لە راگەیاندنی هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەر گەیشتووە زۆر جیاواز لە سێ دەیەی پێشوو لە باكوری كوردستان دەگرێتەوە. دەبێت شڕۆڤەی بۆ بكرێت ،لە دوای ساڵی ئەحمەد داودئۆغلۆ سەرۆكوەزیرانی توركیا، 1984و راگــەیــانــدنــی شـــەڕی چــەكــداری رێنمایی لەڕێگەی والی شارەكانەوە ئاڕاستەی لەالیەن پەكەكە و ،لە ساڵی 1992بە دواوە هێزەكانی سوپای كردووە ئاماژە بەوە دەكات سەرهەڵدانی جەماوەری لە چەندین شارو بۆ پچڕاندنی پەیوەندیی نێوان كادیرەكانی شارۆچكەی باكوری كوردستان بە پشتیوانی پەكەكە لە شارو چیاكاندا ئۆپەراسیۆنەكان گەریال ،پەڕاوی مێژوەكەی هێشتا بەرچاو و چڕبكەنەوە تا ئاستی پەیوەندییەكانیان
دەپچرێت .كۆبونەوەی لوتكەی ئاسایش كە بە ئامادەبونی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا بەرێوەچوو ،خاڵی هەرە سەرەكی كە تیایدا بڕیاری لەسەردرا ئەوەبوو ،دام و دەزگاكانی دەوڵەت و ،هەموو چین و توێژەكان دەبێت شوێنی خۆیان بگرن و ئەرك داربكرێن كە خۆی لە ماستەر پالنێكدا دەگریتەوە بۆ روبەڕوبونەوەی ئەو دۆخەی لە توركیا لە ئارادایە. راوێژكاری ئاسایشی توركیا ،دەروێشئۆغلۆ كە سەرپەرشتیاری ئەو لیژنەیەی كە لەالیەن وەزارەتی ناوخۆی توركیا پێكهاتووە دەڵێت «لە تەك هێزەكانی سوپاو ئاسایش وپۆلیس وهێزی تایبەت ،پالنی ئەوە دادەنێین كە چــۆن خەڵك هــاوكــاری و بەشدار بێت بۆ روبەڕوبوونەوەی ئەوانەی سەرهەڵدان دەكەن یان بەرەنگاری هێزەكانی دەوڵەت دەبنەوە». ئەمە وتەی راوێژكاری دەزگــای پاراستن و رێكخستنی كۆمەڵگەیەكە دەڵێت بۆیەكەمجارە لە مێژوی توركیا ماستەر پالنێكی بەو شێوەیە رێكبخرێت ،بۆ روبــەڕوبــوونــەوەی بەرهەڵستكارو ناڕازایی و خۆپیشاندەران ،كە دەستپێكردنی ئەوكارە لە ژێر رێنمایی وەزیری ناوخۆ دەستیپێكردووە». دەبێت بپرسین ئایا ئەو ماستەر پالنە چ ئاسودەیەكی بۆ ئایندەی ئەو واڵتە دەبێت بۆ پێكەوە ژیانی هاونیشتیمانەكانی؟
5
دەمیرتاش: هەمیشە بۆ گفتوگۆ ئامادەین ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش هــاوســەرۆكــی پارتی دیموكراتی گــەالن دەڵێت «كــورد بۆتە كارەكتەرێكی بەهێز لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەوەی لەگەڵ ئەمریكا ،چین و روسیا گفتوگۆ دەكات ،هاوكات ئێمە ئامادەین لەگەڵ توركیا گفتوگۆ بۆ ئاشتی بكەین».
تیروكەوانەكەی داودئۆغلۆ
پەیڕەو ئەنوەر روداو و تەنگەژەكانی نێوان باكوری كوردستان و سوپای توركیا ،مەودای نێوان(توركیا و یەكێتی ئەوروپا) درێژتر و دورتر دەكاتەوە ،كوژرانی كوردانی باكور لەالیەن دامـــەزراوەی سەربازی و میڵیتاری توركەوە ،دیواری گەورەتر و بەربەستی گەورەتر دەخاتە نێوان توركیا و سیستم و رێكخستنی سیاسی ئەوروپا. تــیــۆری(تــیــروكــەوان)ەكــەی ئەحمەد داودئــۆغــلــۆی سەرۆكوەزیرانی توركیا ،لەبری ئەوروپا و خەونە گەورەكەی عوسمانییە كۆن و نوێیەكان ،دڵی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری ئێستای توركیا و دەستەبژێری سیاسی و توركیا و ئاك پارتی ،دەپێكێت و خۆرهەاڵت و خۆرئاوا لەدەست توركیا دەردەهێنێت ،تیۆری (سفركردنەوەی كێشەكان) دەكات بەكێشە لەگەڵ هەموو ئەكتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەكان .لە پەكەكەوە بۆ روسیا ،لە سوریای ئەسەدەوە بۆ پەیەدە ،لە ئەرمەنستانەوە بۆ قوبڕس و ئێران و حكومەتی ناوەندی بەغداوە. رێگەی چونە ناو یەكێتی ئەوروپا ،لەڕێگەی فاكتەرە ناوەكییەكانەوەیە لە توركیا ،لەڕێگەی دروستكردنەوەی شوناسی سیاسی و داڕشتنەوەی چەمكی هاواڵتی و پڵورالیزم و پێكەوە ژیانە ،بەبێ نۆژەنكردنی سیستمی حكومڕانی و دەستكاریكردنی كۆدە پیرۆز و تابۆكانی كەمالیزم ،توركیا ناتوانێت هیچ ناسنامە و شوناسێكی سیاسی جیاواز لە رابــردوو نمایش بكات ،ئەوەی ئاك پارتی دەیكات ،هەمان ئەو كردە سیاسییانەیە كە عەدنان مەندەرس ،ئەربەكان ،توركت ئــۆزاڵ و تانسو چیڵەر كردوویانە لەسەدەی رابردوو. بەشێكی گــەورەی پرسی كورد و بەشێكی گەورەی داڕشتنەوەی شوناسی كورد لە توركیادا ،بەستراوەتەوە بە دوبارە داڕشتنەوە و نوسینەوەی دەستوری توركیا. دوبــارە داڕشتنەوەی دونیابینی دەستەبژێری سیاسی توركی ،مێنتاڵ و عەقڵی سیاسی گروپە جیاوازەكانی ناو توركیا ،دروستكردنی دونیایەكی سیاسی جیاواز لە رابردو و دونیایەكی تەواو جیاواز بۆ ئێستا و داهاتوو لەسەر هەموو ئاستەكان ،هەم سەرخانی یاسایی و دەستوری، هەمیش لە ئاستە كۆمەاڵیەتی و ئۆرگانە نافەرمییەكانەوە. لەكوێ دەستوری توركی ،كوردی كرد بەهاوبەش و بەپێكهاتەیەكی سەرەكی و زیندوی توركیا ،لەوێدا ئومێدی چارەسەری و پێكەوە ژیان دەردەكەوێت ،لەهەر یاسایەكی سەرەكی-بنەڕەتی (زمانی كوردی ،نەتەوەی كوردی ،ئااڵی كوردی) جێكرایەوە ،لەوێدا توركیایەكی نوێ و توركیایەكی جیاواز و فرەیی و یەكترقبوڵ كردن و تۆلێرانس دەبینرێت. ئــەوەی ئــەردۆغــان دەیــەوێــت بیكات لـــە()٢٠١٦دا، جێگای ئومێد نییە و تەنها كات كوشتن و یاریكردنە بەكات ،بەڕێوەبردنی قەیرانەكانی رابــردوو و ئێستا و داهاتووە .تەنها بەرهەمهێنانی بێ هیوایی و بێ ئومێدی ئاوەژووكردنەوەی تیۆرەكەی ئەحمەد داودئۆغلۆی هاوڕێ و دونیا بینییەكانیەتی.
وەرزش
ذمارة ( )546دو شةممة 2016/1/11
info_chawder@yahoo.com
7
ناپۆلی ..نیو پاڵەوان
چاودێر: یانەی ناپۆلی شكستەكەی ئینتەرمیالنی قۆستەوە و بە بردنەوەیەكی گــەورە خۆی هەڵدایە پلەی یەكەمی ریزبەندیی خولی ئیتاڵیا و نازناوی پاڵەوانی زستانەی بەدەستهێنا. ناپۆلی دوێنێ یەكشەممە لـــەدەرەوەی یاریگای خۆی بە پێنج گۆڵ بەرامبەر بە گۆڵێك لە یانەی فرۆسینۆنی بردەوە. گۆنزالۆ هیگواین دوو گۆڵ و هەریەك لە ئەلبیۆل ،هامسیك و گابیادینی گۆڵەكانی ناپۆلییان تۆماركرد. ئەم بردنەوەیە بەس بوو بۆ ئەوەی ناپۆلی ریزبەندیی یەكەمی خولی ئیتاڵیا بگرێت، پاش ئەوەی ئینتەرمیالن بۆ دووەمجار لە سێ
وشەی یەکتربڕ
هەفتەدا روبەڕوی شكست بۆوە. ئینتەرمیالن لە نێو یاریگا و لەبەردەم جـــەمـــاوەری خــۆیــدا تــوشــی شكستێكی چاوەڕواننەكراو هات و بە تاكە گۆڵێك كە لە دوایین خولەكەكانی یارییەكەدا لێی كرا ،بە یانەی ساسولۆی دۆڕاند. بەم دوو ئەنجامەیش ،یانەی ناپۆلی بە كۆكردنەوەی 41خاڵ سەروی ریزبەندیی خولی ئیتاڵیای داگیركرد. یارییەكانی دوێنێ یەكشەممە كۆتاییان بە هەفتەی 19ی خولی ئیتاڵیا هێنا ،كە بە خولی زستانە ناودەبرێت و نیوەی خولەكەیە، هەفتەی داهاتووش یارییەكانی هەفتەی 20 دەست پێدەكات ،واتە نیوەی دووەمی كاڵچۆ.
بابیربكەینەوە ێ وشەی «هەاڵ» كەوتبێتە لەوشەی «هەڵ» 30وشە بنوسە ،بەمەرج سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە :هەڵشۆ ،هەڵەكۆك ،هەڵە ...هتد. براوەی پێشو :كەمال عەبدولواحید وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
وشەی ونبو
ئاسۆیی -1میوەیەكە «پ» ،وانەیەكی خوێندنە، جۆرە گیایەكە «پ». -2پیتێك +هەمومان توشی بوین + شارۆچكەیەكە. -3برای سمێڵ ،لەتازەدایە ،كەلوپەلی بێ كەڵك. -4بەهەندێ كەس دەوترێ. -5ئیبراهیمی دامــــاو ،نــیــوەی قــاوە، گیانلەبەرێكە. -6پێگەیشت «پ» ،نیوەی گەرو ،نیوەی خەسو ،رۆیشت. -7نــەخــۆشــیــیــە ،ژمــارەیــەكــە ،جــۆرە نوسینێكە. -8ناوێكی كوڕانەیە ،بۆ راوكردنە. -9وەی بەتێكەڵی ،بەشێكە لەروخسار، وەك یەكن. -10كار ،زۆر كەس حەزی لێیە. -11دەریاچەیەكە ،گیانلەبەرێكە ،گەرمی دەبەخشێ. -12دوان لــەزاڵــم ،روەكێكی سروشتیی دەشتەكییە ،هەقی خانو.
ستونی -1دنیا الی مەحوی بوە +گەر بەقسە بوایە هی هەمومان شكابو. -2دوا ،گونجا ،بەرزایی. -3جنێوێكە بۆ خۆشی ،بەڕیشدار ئەوترێ. -4مەقامبێژێكی كۆچكردوی كوردە. -5گەیشت +كۆتایی هات ،بەشێكە لەلەش. -6تەقاندیانەوە ،ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە +روخسار. -7تەقاندیانەوە ،ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە +روخسار. -8دوان لەبرا ،بەپیاوە گەورەكانی ێ «پ» ،پێاڵوی ئەسپ. خلیج ئەوتر -9خوار ،نیاز. -10پــارەژمــێــر ،ژمــارەیــەكــە «پ»، روەكێكە. -11وەك یەكن ،درەختێكە ،لێوانلێو. ێ گەرم ئەكا +پیتێك. -12هەڵپەڕك
شارۆچكەیەكە لەكوردستان بازن – میرە – هەكاری – داری زەرد – قاژو – یاخسەمەر – گۆزە – دەسەكەوان – مەساسە – شاناز – قەرز – كلۆر – پۆپنە – پەلك – قایش – بالۆن – مارانگاز – مێو – گەردانە – بۆش – قەنداخ – باگردێن – دلێر – میوە – سوس – سورێن -پاراو
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (546) 11-01-2016
Political, Educational & Social Weekly Press
بێ موچەیی‌و بێ كارەبایی ئۆركێسترای سلێمانی گیرۆدە كردوە
قفڵی قسە! هاوڕێ توانا مێرگەسەری
چاودێر -تریفە: تیپی ئۆركێسترای سلێمانی ،یەكێكە لەو تیپە سەركەوتوانەی كە لەماوەی ئەو چەند ساڵەی دامـــەزراوە ،چەندین كــاری جــوان‌و بەرچاویان ئەنجامداوەو نزیكەی « »50ئەندامی ناوخۆیی‌و بیانی لەخۆگرتوە. ئــەم تیپە كە هونەرمەند نیاز نوری
بەڕێوەبەریەتی‌و مستەفا هەژار رابەرایەتی دەكا ،سااڵنە لەناوەوەو دەرەوەی هەرێمی كوردستان چەندین كۆنسێرتیان بەئەنجام گەیاندوەو لەرۆژی جیهانیی موزیكیشدا چــەنــدیــن كــۆنــســێــرت‌و كـــارو چاالكی بەرچاویان هەبوە. «نــیــاز نــــوری» ســەرپــەرشــتــیــاری ئۆكێسترای سلێمانی بە «چاودێر»ی
راگەیاند :مانگی هەشتی ساڵی 2015دەربــارەی پــڕۆژەی داهاتوشیان وتی: كۆنسێرتێكمان بەئەنجام گەیاند ،لەو ساوە بــەم بــارودۆخــە نــاهــەمــوارەوە ،كــارو تاكو ئێستا وەك زۆربەی شوێنەكانی تر چاالكییەكانمان بۆ بــەهــاری ئەمساڵ ئێمە لەقەیرانداین ،تەنانەت بۆ كاری حازرە ،تەنیا چاوەڕێی سپۆنسەر ئەكەین، ێ كارەباییدا چونكە ناتوانین وەك ساڵی پار لەسەر ێ بودجەیی‌و ب پڕۆڤەش لەب گیرۆدەین ،تەنانەت كۆنسێرتی ساڵی ئەركی خۆمان كاربكەین ،بەڕاستی لەم ێ كارەبایی‌و بی موچەییەدا دەستمان پاریش لەسەر ئەركی خۆمان ئەنجامماندا ،ب لەكەبچەدایە. بۆ ئەمساڵیش چاوەڕێی سپۆنسەرین.
لەدوكان ،بوكی ئازادیی شارەكەم نمایشدەكرێ چاودێر -تایبەت: دوای ئەوەی ساڵی پار ،س ێ شانۆگەرییان نمایشكرد ،بــڕیــارە لــەنــاوەڕاســتــی ئەم مــانــگــەشــدا ،خــوێــنــدكــارانــی ئــامــادەیــی «بوبان»ی تێكەاڵو لەقەزای دوكان ،شانۆیی «بوكی ئازادیی شارەكەم» نمایشبكەن.
لەئێستاشدا سەرقاڵی پڕۆڤەن‌و زیاتر لە 35ئەكتەری كوڕو كچ كە سەرجەمیان خوێندكاری ئامادەیی «بوبان»ن بەشداری تێدا دەكەن. شــانــۆیــی «بـــوكـــی ئـــــازادی شارەكەم» لەنوسین‌و دەرهێنانی مامۆستای وانەی هونەر «ئومێد كەمال»ە. ســـەبـــارەت بــەنــاوەڕۆكــی ئــەم شــانــۆگــەریــیــە بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند :چیرۆكی شانۆییەكە بــاس لــەئــازادی دەكــــات ،بۆیە ئەڵێم هیچكەس ناتوانێ ئازادی لەنیشتمان بسێنێت ،ئـــازادی تەواوەتیش كاتێكە كە ئاشتی باڵ بەسەر نیشتماندا بكێشێ، ئەم نیشتمانە بەئاسانی ئازادی وەدەســت نەهێناوە ،بۆیە ئەبێ رێزی ئەو ئــازادی‌و سەربەستییە بگرین.
چارناچارە ،بەبەردەوامی دەچمەوە سەر هەمان پرسیارگەلی ئەوەی (ئەمێستا چی دەگوزەرێت؟ چۆن لێكی بدەینەوەو بەڕون‌و رەوانی گوزارشتی لێبكەین؟). گەلۆ ،چ پرسیارێكی ئەبەدی‌و بێزاركەرە ،پرسیارگەلێك كە لەچەشنی هۆشداریی ،كۆلكە مەالكان بۆ هاتنی دەجال كە هەر ئەڵێت هاكا هات!و نازانین كەی كاتی هاتنی ئەو و، وەاڵمدانەوەی پرسیارەكانی ئێمە دێت! ئەو پرسیارانەی كە من ناوم ناون پرسیارە ب ێ وەاڵمەكان‌و هەندێكجار وەاڵمە ساختەكان دێن! كورد گوتەنی زۆر گوتن لەقۆرئان خوێندندا خۆشە ،وەلـ ێ من ئەڵێم قورئان خوێندنیش هەموكات نا ،بەموناسەبەی ساڵێكی هەڵكشانی زەمەن‌و تەمەن ،ئەز لەم شەوانەدا بەئەرشیفی وتارەكانمدا چومەوە كە لەم گۆشەیەدا نوسیومن ،جا چ ببینم‌و چیم نەدی،و چی ماوە نەگوترابێت؟و ئاخۆ چی ماوە بگوترێت؟ سەیرم كرد ،سەرجەمی وتارەكان ،رەخنە ،تكاكردن ،پاڕانەوە ،ئۆمێدخواستن ،توڕەبون، هۆشداریدان ،دەی بیرمكردەوە ئەوە س ێ چوار ساڵ بەر لەئێستا نوسیومن ،ئەگەر نەریتی نوسین رێگای پێبدایە لەبری ئەم گۆشەیەی ئێستام عەیبێك لەداگرتنی هیچ یەك ێ لەو وتارانەدا نەبو ،بە مو ئێستایی بونیان لەدەست نەداوە! خۆزگە ئێمە نوسینەكانمان بەسەرچوبان‌و لە راكانمان‌و رەخنەكانمان هەڵەباین ،چونكی خۆ ئەوكات كەس باجی هەڵەكەی ئێمەی نەئەدا ،تەنها ئێمە كورتمان هێنابو ،بەاڵم ئەفسوس هەرچی گوتومە ،دەرهەقی هەڵەرێكردنی ئەم پیرە فارگۆنەی ناوی حكومەت‌و (ئەزمونی حكومڕانی كوردییە) لەراست راستر دەرچو! هەندێكجار مرۆڤ توشی واقوڕمان ئەبێت لەهەنبەر كێشەیەك قەیرانێك كە زۆر لەبارەیەوە ئەدوێیت‌و بەدوبارەو ،چەندبارە وازی لێناهێنیت ،هەروەك داركونكەرە هەر خەریكی دەنوك وەشاندنی ،بەاڵم لەحزەیەك بەخۆت ئەڵێی ئەرێ بەڕاست ئەوە تۆ تێر نەبوی لەم چەنەبازییە‌و خەریكی چیت؟ ئەرێ خۆشخەیاڵ ،تاكەی بەردەوام ئەبیت ،ك ێ پرسیارەكان وەاڵم ئەداتەوەو تاكو تۆ ئاراستەی كەیت؟ ئەی ك ێ رەخنەكان ئەكاتە كەرەستەی كاركردن؟ هەر رێك ئەوكاتە ،دواین چركەسات (قفڵی قسەیە) ئیتر تۆش زهود ئاسا لەوالی بێئومێدی دۆشداماو بێدەنگ‌و عاقڵ، سیاسیەكان گوتەنی ،موئەدەب ،گەرەكتە دانیشیت وەك سۆفیلكەی تەركە دنیا بچیتەوە ئەشكەوتێك بڵێی‌و خۆم‌و خۆم‌و خوا! ،بەاڵم دواییش جەبری كۆمەاڵیەتی بون ،ئەو ئاژەڵیەتیەی ئەرستۆ وێنای مرۆی پێكرد ،لێناگەڕێت‌و ناتوانیت بوەستیت‌و بێدەنگ‌و هیچ نەگۆ بوەستیت! ،ئەی بەدیلی قسەنەكردن بێدەنگیی نییە ،دەی بێدەنگی كارەساتە نەك چارەسەر؟ ئێستا خەریكە ئێمە لەداخرانێكی مێژوییداین ،داخرانێك دوای یەك چارەكە سەدە لەنیمچەخۆ بەڕێوەبەری ئەم چەند قەیرانە سامانمانە ،خەسیسی رەفتارو ،سەخیەتی گوتار، پایەماڵبونی سیاسەت ،قەیرانی حیزبایەتی ،ئیفالسی ئابوری ،وێرانەی پەروەردەیی‌و تەشویقی جەهل! نەمانی چینی ناوەڕاست ،وەرچەرخانی بەكەمینەیەكی پڕو ،زۆرینەیەكی قڕ ! دەی پارلەمانی پەكخراو ،حكومەتی نەتەواو زەلیلەتی یاساو هتد ...ئینجا تۆش الی خۆتەوە دە قەیران‌و دەردی تر بژمێرە دوایی الی خۆت قفڵێك لەقسەكانت بدە.
ئەكتەرە بەتواناكان بازاڕی كۆنەفرۆشان نمایش دەكەن
ر
یکالم
چاودێر – تریفە: «بازاڕی كۆنەفرۆشان» نوێترین فیلمی كوردییەو لەئێستادا كــاری وێنەگرتنی تـــەواوبـــوەو لــەقــۆنــاغــی مــۆنــتــاژدایــەو هونەرمەند «لوقمان غــەریــب» كاری سیناریۆو دەرهێنانی لەئەستۆ گرتوە، سەبارەت بەم بەرهەمە نوێیەش لوقمان غــەریــب ب ــە»چ ــاودێ ــر»ی راگــەیــانــد: لەدرێژەی كارەكانی پڕۆژەی بەرهەمهێنانی فیلم‌و درامــادا ،كە لەسەرەتای 2015دا دەستی پێكردوە ،ناوەندی « »GAVبۆ بەرهەمهێنان ،ئامادەكاری بۆ ئەم فیلمە ئەنجامداوە. دەربــارەی ناوەرۆكی فیلمەكەیش وتی: چیرۆكی فیلمەكە باس لەهەند ێ ئاكارو بیركردنەوەی خراپی كۆمەاڵیەتی دەكات، كە دواجار قوربانی‌و كەسەری جۆراوجۆری لێدەكەوێتەوە ،لەبابەتی پیاوساالریی‌و پەروەردەی خراپ‌و لێكدانەوەی نادروست،
تەماع‌و خودپەرستی‌و ئاكاری خراپی تری كۆمەاڵیەتی ،ئەم فیلمە بەدو هێڵی هاوتەریبی تراژیدی‌و كۆمێدی روداوەكان بەرجەستە دەبن‌و لەدو توێی روداوەكاندا ئاوێتە دەبن. «بــــازاڕی كــۆنــەفــرۆشــان» هــەریــەك لەهونەرمەندان :عەلی كەریم ،عەبدول
حەمەجوان ،مەریوان ئیبراهیم ،شۆڕش قادر ،نیاز شەریف ،شادی جەزا ،ئەڤین عوسمان ،بەهادین هەڵەبجەیی ،شایی عوسمان ،سازگار فوئاد ،زاهیر عەلی، كەمال چاالك ،بژار تەها ،شیروان عیزەت‌و چەندین ئەكتەری تر رۆڵی تێدا دەبینن.
بەرهەمێکی شیعریی نوێی دڵشاد عەبدوڵاڵ لە کتێبفرۆشییەکاندایە r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ذمارة ( )487دووشةممة 2016/1/11
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
کتێبی یاداشتەکانی ڕافائێل ئەلبێرتی دەکرێت بە کوردی
گەڕان لەناو دارستانی ونبوودا
کتێبــی یاداشــتەکانی ڕافائێــل ئەلبێرتــی -شــاعیری گــەورەی ئیســپانیا ،لــە وەرگێڕانــی بورهان عەتــارە و لــە مــاوەی داهاتــوودا ناوەنــدی غەزەلنــووس چــاپ و بــاوی دەکاتەوە .لە خــوارەوە بۆ ناســاندنی کتێب و نووســەرەکەی، پێشەکیی ئەم چاپە باڵو دەکەینەوە. ڕەخنەی چاودێر
بیرەوەریم لەگەڵ ئەدەبی بیرەوەریدا سامی هادی لە چەند ســاڵی ڕابوردوودا ،یەكێك لە خولیاكانم هەمیشە بەدواداچوون و گەڕان و خوێندنــەوەی كتێبــی بیرەوەری بووە، ئەو بیرەوەرییانەی كە لە الیەن كۆمەڵێك نووســەر و بیرمەند و ئەدیب و شــاعیری گەورەوه نووسراونەتەوە. بــە داخــەوە ،لــە ئەدەبیاتــی ئێمەدا ئەدەبــی بیــرەوەری یاخــود یاداشــت، گەشــتی ژیــان ...هتــد ،مێژوویەكــی دوورودرێــژی نییــە و بــە بایەخیشــەوە مامەڵــەی لەگەڵــدا نەكــراوە .ئــەوەی باڵویــش كراوەتەوە ،بەپێــی ئەو ڕێباز و ڕێســایانە نییە ،كە گرنگی و بایەخی ئەو جۆرە ئەدەبیاتانەی تیادا تۆمار كرابێت، چونكــە «ئۆتۆبیۆگرافــی و بیۆگرافــی بــە پلــەی یەكــەم دوو فۆرمــی ئەدەبی و كولتووریــی ڕۆژئاواییــن و زیاتــر لەناو ئەدەبیــات و شارســتانێتیی ڕۆژئــاوادا ســەریان هەڵــداوە ،بایەخیــان پێــدراوە و گەشــەیان ســەندووە تا گەیشــتووه‌تە ئاستی جۆرێكی ئەدەبیی سەربەخۆ .بەاڵم ئۆتۆبیۆگرافی لەناو كولتووری ڕۆژهەاڵتدا و لــە ڕوانگــەی ئایینی ئیســامه‌و‌ه وەك دیاردەیەكــی ناپەســەند ســەیری كراوە. بــۆ یەكەمیــن جــار باڵوبوونــەوەی لــە ڕۆژئــاوا ،وردەوردە لەگەڵ «ســەردەمی بووژانــەوە »Rennaissance-و پاشــان بەتایبەتــی لــە نیــوەی دووەمی ســەدەی هەژدەیەمدا (لەو ســەردەمەی بــە «ســەردەمی ڕۆشــنگەری» ناســراوە ،بــە ڕوونــی دەركەوتــووە و گەشــەی كــردووە) .لێــرەوە یەكەمیــن ئۆتۆبیۆگرافــی «دانپیانانــەكانLes- »Confessionsی ژان ژاك ڕووســۆ (Jean Jacques )Rousseauیــه ،كە بــە دوو بەرگ بــاو بــووەوە ،بەرگــی یەكەم ل ه ســاڵی 1782و بەرگی دووەم ساڵی 1789دا».١ دیــارە ئــەم پێناســەیە ،وەك میتۆد، ئاســت و ئاڕاســتەكانی ئێجــگار گرنگن، چونكــە ســەرەتای ئــەو دەروازەیــەن، هــەم بەرچاوڕوونــی و هــەم بە زانســتی تەماشاكردنی ،ئەدەبیاتی بیرەوەریمان بۆ پێناسە و بۆ ڕوون دەكاتەوە .بەهەرحاڵ، ماوەی چەند ســاڵێكە پێمــان وایە كاری وەرگێڕان و بەدواداچوون بۆ ئەو كتێبانەی ڕاســتەوخۆ دەچنە چوارچێوەی میتۆدی
ئۆتۆبیۆگرافــی و بیۆگرافــی ،دیــارە كە بە شــێوەی جیاجیا ،ئەو سەرچاوانەمان لــە ڕێگــه‌ی زمانــە بیانییــەكان دەســت كەوتبێــت ،هەوڵمان داوە لە كاتوســاتی جیــاوازدا كاری وەرگێڕانیــان بــۆ بكەین و ئامادەیــان بكەین بۆ چاپ .پێشــەنگی ئــەم كاری وەرگێڕانانــەش هاوڕێــی خۆشەویســتم ،هونەرمەند و نووســەر و وەرگێڕ ،پێشــڕەو حســێن بووە ،كاتێك پێشــنیازی ئــەم پرۆژەیــەم بــۆ كــرد، ئەویــش بــە حــەز و خولیایەكــی پڕ لە خۆشەویســتی پرۆژەكەی قبوڵ كردووە، ســەرەڕای سەرقاڵبوونیشــی بــە كارە هونــەری و ئیدارییەكانــی ،دەســتپێكی ئــەم داهێنانە مەزنــەش بیرەوەرییەكانی نووســەری گەورە گابرێل گارسیا ماركیز بوو ،دوابــەدوای ئەمیش بیرەوەرییەكانی شــاعیری گەورەی چیللــی ،پابلۆ نیرۆدا بوو ،لەگەڵ دەفتەری ڕۆژانە نووسینەكانی ئەلبێر كامۆ ،هەروەها نامە و گەشتەكانی ســوهراب ســپێهری كــە لەگەڵ ســۆران نەقشبەندی بە هاوبەشی وەریان گێڕاوە، بە دڵنیاییەوە تــا ئەم پرۆژەیە بەردەوام بێت ،كاری پڕ داهێنانی تریشی لە بواری ئەدەبی ئۆتۆبیۆگرافی بەدوادا دێت. هــەر بــۆ بەگرنگزانینــی ئــەم جــۆرە ئەدەبیاتــە ،بــە پێویســتی دەزانــم لــە دەروازەی پێناســەیەكی ئێجــگار زانستییه‌و‌ه ئاماژه ب ۆ ئەم چەمكە گرنگە بكه‌م ،كە فیلیپ لۆژون ،پسپۆڕی ئەدەبی ئۆتۆبیۆگرافــی بۆمانی پێناســە دەكات، بەم شێوەیەی خوارەوە: (گێڕانەوەی ڕابوردوو بە پەخشــان لە الیەن كەســێكی هەقیقی لەبارەی بوونی خــۆی ،بەتایبەتــی ژیانــی تاكەكەســی، یــان وردتــر ،مێژووی كەســایەتیی خۆی بگێڕێتەوە). ئەم پێناســەیە چوار بــوار یان ڕەگەز ڕەپێش دەكا ،كــە پەیوەندییان بە چوار جۆری دیاریكراوەوە هەیە: -1فۆرمــی شــێواز «یــان زمــان» كــ ه پەیوەندیــی بــە بوارەكانــی زمان و پەخشانەوە هەیە. -2بابــەت :ژیانــی زاتــی ،مێــژووی كەسایەتییەك. -3ئەو بــارەی دانەر (یان نووســەر) تیایەتی :ناسنامەی دانەر (نووسەر) «كە دەمانگێڕێتەوە بۆ كەسە هەقیقییەكە» و ئەو كەسەی دەیگێڕێتەوە. -4هەڵكەوتــی گێــڕەڕەوە :ئەمــەش پەیوەندیــی بە گێڕەرەوە و كەســایەتیی ســەرەكی و ڕوانگــەی گێڕانــەوە بــۆ ڕابوردووەوە هەیە.٢ خاڵێكــی تریــش كــ ه بــە گرنگــی دەزانیــن لێــرەدا ئامــاژەی پێبدەیــن، خەمــی وەرگێڕانی ئەدەبیاتی یاداشــت و بیرەوەرییــە ،چەندین وەرگێڕ و شــاعیر و نووســەری تریش شــوێنپەنجەیان لەم داهێنانــەدا دیــارە ،ئەمانیــش بەپێــی سەلیقە و توانای خۆیان لە چەندین زمانی جیاجیاوە ئەم شــاكارانەیان وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. پــرۆژەی ئــەم جارەشــمان وەرگێڕانی بیرەوەرییەكانــی شــاعیر ،هونەرمەنــد، وەرگێڕ و شــانۆكار ،ڕافائێــل ئەلبێرتییە كە ژنە وەرگێڕی بەتوانا (باهرە محەمەد) ڕاســتەوخۆ لــە زمانــی ئیســپانییەوە كردوویەتــی بــە عەرەبی ،ســاڵی 1992 لــە دەزگای دار المأمون ،بە تەكنیكێكی خــراپ ،چــاپ و بــاو كراوەتــەوە ،هەر
لەو ساڵەشــدا وەرگێڕی عەرەبی پاداشــتی باشــترین وەرگێڕانــی ســاڵی لەســەر ئــەم كتێبــە پێبەخشراوە. هــەر بــۆ ئــەم پــرۆژە و بەكوردیكردنــی یاداشــتەكانی ڕافائێــل ئەلبێرتــی ،لەگــەڵ مامۆســتایان عەبدولــا تاهیر بەرزنجــی و د .نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد نیازی خۆمان ئاشكرا كــرد ،كــە دەمانەوێــت ئــەم كتێبــە گرنگــەی ئەلبێرتــی بكرێت بــە كوردی .ئەوانیش خۆشحاڵیی خۆیان ده‌ربڕی و هانــی پرۆژەكەیان دا .ئەوە بوو د .نەوزاد سەرچاوەكەی بە زمانی عەرەبی دابین كرد. ئینجا بۆ ئەم مەبەستە ،لە هەژدەهەمیــن فێســتیڤاڵی گەالوێژدا قســەمان لەگەڵ مامۆســتا بورهــان عەتار كــرد ،كــە عەرەبیزانــ ه و پێشینەیەكی باشیشی لە كاری وەرگێڕان لە زمانی عەرەبیــدا هەیــە ،چ بــە كتێــب یــان لێكۆڵینەوە و وتار. لــە كۆتایــی ســاڵی 2014كاری وەرگێڕانــی بیرەوەرییەكانی ڕافائێل ئەلبێرتی چووە بواری جێبە جێكر د نــە و ە . هەموو دووشەممەیەك چاوەڕوان بــووم دوو بەشــی ئــەم كتێبــە بكرێت بــە كوردی و هــەرواش بــوو -ئەم كارە كەمتــر لــە ســاڵێكی خایانــد. تــر ماوەیەکــی بیر ە و ە ر ییە كا نــی ڕافائێــل ئەلبێرتی بە ناوی «دارســتانی ونبــوو» دەکەوێتــە بەردەســتی ئێوەی خۆشەویســت ،کە ناوەندی غەزەلنووس، چاپ و باڵوی دەکاتەوە. خوێندنــەوەی بیرەوەرییەكانی ڕافائێل ئەلبێرتــی گەڕانێكــی مێژووییــە بەنێــو زەمەنــی ڕابــوردوو و داهاتووی ئەدەب و هونەری ئیســپانیا بەگشتی و ئەزموونی گەڕان و تاراوگەی جیهانیش بەتایبەتی. ڕافائێــل ئەلبێرتــی لەم وێســتگەیەدا مێژووی یەك ســەدەی هونــەر ،ئەدەب، فیكــر ،ئایدیۆلۆژیــا ،ملمالنێی چینایەتی و ئاســت و ئاڕاستە سیاســییەكانمان بۆ ڕۆشن دەكاتەوە. چونكــە خــۆی خــاوەن بیروباوەڕێكی چەپــی پێشــكەوتنخوازانە بــووە، هەمیشــەیش بەگــژ چەوســاندنەوە و پێشێلكردنی بەها مرۆییەكاندا چووه‌تەوە، شــەڕی ناوخۆی ئیســپانیا ئــەو بوركانە پڕئازارە بوو كە سەدان نووسەر و داهێنەر و هونەرمەنــدی گــەورەی ئیســپانیای ناچــار كرد بیر لــە ئاوارەیــی و تاراوگە بكەنەوە .هەڵبەتە ئەمەیش دەرئەنجامی هەڵوێســت و بەگرنگ‌ســەیركردنی بەهــا مرۆیــی و ئازادییەكانــی تاك و مەســەلە دیموكراسییەكان بووە ،كە نەیانویستووە لە سایەی ڕژێمە دیكتاتۆر و خوێنڕێژەكاندا درێــژە بە مانەوەیان بدەن .بۆیە تاراوگە بووه‌تە نیشتمانی دووەم ،هەر لەوێشەوە
درێژەیــان بە داهێنان و بەرهەمە ئەدەبی و شیعری و شــانۆیی و كارە هونەرییەكانی خۆیان داوە. ڕافائێل ،خۆی و خێزانەكەی ،چەندین وێســتگەی جیاجیای ژیانیان لە تاراوگە هەیــە .هــەر لە پاریســەوە بــۆ ئیتالیا، مۆســكۆ ،ئەمه‌ریــكا و ئەرجەنتیــن .ئەم مێــژووەش نزیكــەی 39ســاڵی ڕەبەقی خایانــدووە ،كــە ڕافائێــل بــە قەڵەمــی داهێنان و بیركردنەوەی خۆی ،هەمیشــە بە دەنگێكی بڵنــد ،گۆرانیی بۆ مرۆڤ و ئازادی و سەرجەم چەوساوەكانی جیهان و گەلی ســتەمدیدەی ئیســپانیا چڕیوە. زۆر بــوون ئەوانەی بوونــە قوربانیی ئەم ڕژێمــە دیكتاتۆرەی ئیســپانیا ،لە پێش هەموانــەوە ،شــاعیری گــەورە لــۆركا، كــە دیكتاتۆرەكان لە كەشــێكی دژوار و شــاراوەدا كۆتاییــان بە ژیانــی هێناوە. ئەمەش بوو بە مایەی كەسەرێكی گەورە الی ڕافائێل و ســەرجەم هــاوڕێ ئەدیب و هونەرمەندەكانیــان ،چ لــە نــاوه‌وەی ئیســپانیا ،چ ئەوانەی لــە تاراوگە ژیاون و لە پێشەنگی هونەرمەندەكاندا سلڤادۆر دالی و پیكاسۆ بوون. ئەمانیش ،بەپێی سەرنج و بینینەكانی ڕافائێــل بێت ،لــە پێشــانگە هونەری و كارە هونەرییەكانیانــدا ،تاراوگەنشــینی و دوورییــان لە زێدی خۆیان ،ئیســپانیا،
ڕەنگــی داوەتــەوە .دیارە گۆرنیكاكەی پیكاســۆ سەردەســتی ئەو بەشــدارییەی ه بەو كارە هونەرییــە گەورەیــە ،بۆیــە هاوڕێیەتــی الی ڕافائێــل ،لــە كــۆی الپەڕەكانــی (دارستانی ونبوو)دا ،پێگەیەكی ئێجگار فراوانــی هەیە ،ئەمانیش چ شــاعیر یان ڕۆماننــووس ،یــان شــێوەكاری بێت .لە سەراپای جیهاندا پەیوەندی و هاوڕێیەتیی ئەدەبییان بەم شاعیرە گەورەیە هەبووە، وەك پــول ئێلوار ،ئاراگۆن ،نووســەرانی سۆڤێت و یەكێتیی نووسەرانیان و پابلۆ نیرۆدا لە ســەرجەم وێســتگەکانی ژیانی ڕافائێلــدا بوونــی هەیــە .جگە لــە ناوی دەیان و ســەدان كەڵەنووسەری گەورەی دیكەی جیهانی ،كە بەش بە حاڵی خۆم ناویانــم نەبیســتووە و لەنێــو تارمایــی گەاڵكانی دارســتانی ونبوودا دەردەكەون و ون دەبــن و هێندێكیــان ،تراژیدیایانە، كۆچــی دوایی دەكەن ...بە شــێوەیەكی گشــتی ،ئەم هەنگاوەی ڕافائێل دەچێتە ئــەم چوارچێوەیەوه ،بۆیە (لە ســەدەی نۆزدەهەم كــە ئۆتۆبیۆگرافیا پەیدا بوو، هەنــدێ نووســەر باوەڕیــان وا بــوو كە دەبێ مــرۆڤ خۆی چیرۆكی ژیانی خۆی بنووســێتەوە ،نــەك كەســێكی دی بۆی بنووســێت ،چونكە ئەو نووســەرە خۆی دەزانێت چی دەنووسێت ،چۆن‌وردەكاری
و نهێنییەكانی ژیانی خۆی دادەڕێژێت.٣ لەم الیەنــەدا ،ڕافائێل زۆر ڕاســتگۆیانە و بەپەرۆشــانە مامەڵەیەكی ئەدەبــی و ڕووناكبیریــی لەگەڵــدا كــردووە ،چونكە لە ســەرجەم وێستگەكانی ژیانیــدا ،كە لە دارســتانی ونبــوودا تۆماری كــردووە، هەســت دەكەیــت بــە ئاڕاســتەیەكی دڵســۆزانە دەیەوێت هەڵوێســت و ژیان و وردەكارییەكانــی ئــەو ڕووداوانــەی ڕۆژانە و مانگانە لە ژیانی تاراوگەدا ڕووبەڕوویان بووه‌تــەوە ،بیانخاتــە نــاو چوارچێوەوه ،ب ه فۆرمێكی وا، كــه حەز دەكەین تەواو نەبن و ڕووداوەكان هێشــتا درێژەیــان هەبێت ،چ جای ئەو هەنگاوانەی گەڕانــەوەن بــۆ منداڵــی و... مەرگــی بــاوك و ئازیزانــی... یان ئــەو ڕووداوانەی لە هەنگاوە بەراییەكانــدا ئێجــگار ئازاریــان داوە -وەهــا تۆماریــان دەكات- خۆت تیایــدا بەرجەســتە دەبیت و وەك كارەكتەرێكــی كاریگەریش خۆتی تێدا دەدۆزیتەوە. بۆیە خوێندنەوەی (دارســتانی ونبوو) خوێندنەوەی ســەد ســاڵی داهێنــان و شــیعر و هەڵوێســت و ئینتیمایــە بــۆ نیشــتمان و بەهــا نیشــتمانییەكان ،ئــەو شــتانەی دەچنــە نێــو چوارچێــوەی بەهــا مرۆییــه‌كان و ئازادی و ئازادیی تاك و دیموكراسییەت بەگشتی. هیــوادارم خوێنــەری كــورد، بەتایبەتــی ئەدیبــان و نووســەران و هونەرمەندان ،كاتێك بیرەوەرییەكانی ڕافائێــل ئەلبێرتی دەخوێننەوە ،ببێتە ســەرەتایه‌كی باشــتر بــۆ تۆماركردنی وێســتگەكانی داهێنانیان ،ئەمانیش چ لە بواری ئەدەبــی بێت یاخود هونەری یــان هــەر بوارێكی تر ،كــە خزمەت بە بەهای مرۆیی و داهێنان بكات. لە كۆتاییدا ،دەستخۆشی لە مامۆستای وەرگێــڕ بورهــان عەتار دەكەیــن ،كە بە پشوویەكی درێژ و هەنگاوهەنگاو دەستی بــە وەرگێڕانی (دارســتانی ونبوو) كرد. هەروەهــا هاوڕێیــان ســیامەند هــادی و نەبــەز محەمــەد كۆمەڵێــك ســەرنج و تێبینیی گرنگیان لەســەر ئەم وەرگێڕانە داوە و ئەمانیش شایانی سوپاسن. بۆیــە دەمەوێت تەنیا بڵێم ســەرباری هیالكیــم پێوەی ،چۆن چێــژم لێ بینی، ئێوەی خوێنەریش خۆمئاســا ،چێژی لێ ببینن .هەروەها ببێتە مایەی جێهێشتنی چەندین پرسیاری گرنگ لەمەڕ هەڵوێست و داهێنــان و بینینــی ســەرجەم بەهــا ئیســتاتیكییەكانی ئــەدەب و هونــەر و چۆنیەتیــی نووســینەوەی ئەدەبــی بیرەوەری. پەراوێز: -١ئۆتۆبیوگرافــی و بیوگرافــی وەك ژانرێكی ێ لــە ئەدەبــی كوردیــدا ،لێكۆڵینــەوە ،د. نــو موحسین ئه‌حمه‌د عومه‌ر. -٢ئۆتۆبیوگرافــی و بیوگرافــی وەك ژانرێكی ێ لــە ئەدەبــی كوردیــدا ،لێكۆڵینــەوە ،د. نــو موحسین ئه‌حمه‌د عومه‌ر. -٣نــەوزاد ئەحمــەد ئەســوەد ،فەرهەنگــی زاراوەی ئەدەبــی و ڕەخنەیــی ،بەڕێوه‌بەرایەتیی چاپ و باڵوكردنەوە ،سلێمانی ،2011 ،ل.271
ژمار ه ( )487دووشه‌مم ه 2016/1/11
««
2
(مەسخ)ـی فرانس كافكا لە كوشتنی كوڕەوە بۆ دڵڕەقیی ڕۆژگار ئیبراهیم ئەلعەریس شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی ئەگەر تێكســتە بەناوبانگەكەی (نامە بــۆ بــاوك) ،پڕماناتریــن‌و بەســوێترین بەرهەمــی نوســەری چیكــی -ئەڵمانــی زمــان فرانــس كافكا بێت ،ئــەوا ڕۆمانی (بەڕموزنبون)ی بەجۆرێك لە جۆرەكان‌و ێ ڕووەوە ،ســەروكاری لەگــەڵ لەهەنــد ئەونامەیــەدا هەیــە .یــان النــی كــەم كۆمەكی ئەوەمان پێدەكات بۆئەوەی لەو پەیوەندیــە ئاڵــۆزە تێبگەین كە نوســەر لەگەڵ جیهاندا دروســتی كردبوو ،لەڕێی پەیوەنــدی بە بەباوكیــەوە یاخود لەڕێی ڕقهەڵگرتن یان ترس لەباوكی ،بەوپێیەی یو ئــەو باعیســی هەمــوو دەردەســەر نەهامەتیەكانــی بــوو .بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا باوك لە (بەڕموزنبون)دا ،ئەو پێگە ســێنترالییەی نییە كە لە (نامە بۆ باوك)دا هەیەتــی .هەرچەندە ڕۆمانەكە و قارەمانی ڕۆمانەكەش ،لەسەردەســتی باوك کۆتایی دێت. (بەڕموزنبــون) یەكێكە لــەو بەرهەمە كەمانەی كە كافكا لەماوەی ژیانی خۆیدا باڵوی كردۆتەوە ،ئەمەش مانای وایە ئەو تێكســتە هەمان چارەنوســی ڕەشی ئەو كارانەی دیکەی نەبووە كە کافکا لەدوای ت و لەڕێی ماكس برودی خــۆی جێیهێشــ هاوڕێیەوە ڕوناكییان بینی .برود زۆر زوو ڕودەكاتە فەلەســتی ن و لەگەڵ خۆشــیدا میراتــی خاوەنــی (بەڕموزنبون) دەبات‌و ت و ئارەزووی ،خــۆی دەكەوێتە بەویســ باڵوكردنەوەیــان‌و بەو جۆرەشــی حەزی پێیەتی لێكدانەوەیان بۆدەكات‌و بارگاویان دەكات بەماناگەلێــك كە لەگەڵ دنیابینی خۆیدا یەك بگرنەوە. ئــەم دۆخــەش بــەردەوام دەبێــت، تائەوكاتەی كافكا ناســە ڕاســتەقینەكان دەردەكەون‌و وێنەكە ڕون دەبێتەوەو فرە لێكدانــەوە بۆ كارەكانی دەكرێت .لێرەوە ئیــدی پرســیاری داهێنەرانــەو زینــدوو، شــوێن بــە دۆگما كــر چ و كاڵــەكان لەق دەكــەن‌و وێنەگەلێكــی دیكــەی كافــكا
دەبینین كە دوور و نزیك ناچنەوە ســەر ئــەو وێنەیەی ماكس برود بۆی دروســت كردبوو. هەرچۆنێك بێت ڕۆمانی (بەڕموزنبون)، لەدەست تێوەردانی زۆری ماكس برود بە دوورمایــەوە .هەربۆیــە وەك بەرهەمێك تەماشــادەكرێت كە گوزارشت لەجیهانی ت و تاكانەیی ڕۆماننوسینی سەیر و سەخ ئەو دەكات ،تا ئاســتێكی زۆرترســناك. جیهانێــك كافــكا لەبەرهەمەكانیــدا خۆڵقاندبونی‌و دەیویست لەڕێی ئەوەوە، هەڵوێستی خۆی لە دنیاو خێزان‌و ڕۆژگار و هەموو ئەو پرس‌و باســانەی تر بەیان بكات كە تەمەنی كورتی خۆی لەژێرباری قورسی ئەوانەدا بەڕێكرد. لــەم ســەروبەندەدا دەكرێــت بڵێیــن (بەڕموزنبــون) زیاد لەهــەر بەرهەمێكی دیكەی ،گوزارشــت لــەو دنیایە دەكات‌و زۆر دوورە لەو حوك م و شــرۆڤەكاریانەی ماكــس برود كە هێندەی نەمابوو ،فرانس كافــكا بكەنــە یەكێــك لــە ئااڵهەڵگــرە سەرسەختەكانی هزری زایۆنی. ئــەوەی ڕاســتی بێــت هەرچــی لــە (بەڕموزنبــون)دا هەیــە ،دژی ئــەو ئایدیایەیــە .هەرچەنــدە ڕۆمانەكە خۆی تاسەر ئێسقان ،یەهودیانەیەو تێگەیشتن لێشــی تەنها لەڕێی جولەكەبونی كافكاوە مەیســەر دەبێت .بەاڵم كێشــەكە لێرەدا ئەوەیە كافكا وەك زیندان‌و بارێكی گران، ســەیری جولەكەبونــی خۆیی كــردووە. ئەمــە لەكاتێكــدا ماكس برود هەمیشــە ویســتویەتی جۆرە تەماهیــەك ،لەنێوان جولەكایەتــی كافــكا و ئازادیــی ئــەودا دروست بكات. ئەڵبەتە ئێمە نامانەوێت وا بەسەرپێی باس لەم پرسە بكەین ،چونكە ئاشكرایە ئەوتێکســتە تا ئێســتا ،هــەزاران هەزار الپەڕەی بەنوســەرا ن و لێكۆڵیاران ڕەش كردۆتــەوەو هەر لەســەر ئەو پرســەش، مشــتومڕی توند دروست بووە .بۆیە هەر قســەكردنێک لەوبارەیــەوە دەبێت زۆربە وریاییــەوە بێــت‌و وەک بۆچونێــك لەنێو چەندین بۆچونی تردا سەیربكرێت. بێگومان ئەم قســەیە بۆ سەرجەم كار
و بەرهەمەكانی كافكا ڕاستەو ئەستەمە- گــەر نەشــڵێین مەحاڵــە ،-بتوانرێــت دواقسەیان لەبارەوە بكرێت. كــوێ و ئــەو حوكمە ئیتــر ئەمــە لە بنجبڕانەی ماكس برود لەكوێ؟ كافــكا ڕۆمانــی (بەڕموزنبــون) ی لەســاڵی 1916باڵوكــردەوە ،واتــە لەقۆناغــی پــڕكاری‌و ئەوجــی داهێنانیدا ئەوەی باڵوكــردەوە .ئەوەیەكەمین كاری گرنگیشــی بوو كەلــەو تەمەنەدا بەچاپی ێ گەیاندو تەمەنیشی لەوكاتەدا سی‌و س ســااڵن بوو .بێ ئــەوەی بزانێت كە تەنها ی و ماڵئاوایی هەشــت ســاڵی دیكــە دەژ لەدنیادەکات. وەك زۆربــەی زۆری ڕۆمانەكانــی دیكــەی كافكا ،شــانۆی ڕووداوەكانی ناو (بەڕموزنبــون) دنیــای توێــژی ناوەندی بۆرژوازیەتی چیكۆســلۆڤاكیایە كە دنیای گروهێكــی بەژمارەكەمــی جولەكەكانــی ئەوێیەو كافكا خۆشی سەربەوابوو. كافــكا زۆرباش ئــەو توێــژو گروهەی دەناســی‌و گرنگتریــن شــتێكیش كەئەو دەیویست ئەوەبوو ،گوزارشت لە ئایەخی توێژەكــەی بكات‌و ورد و درشــتی ژیانی ڕۆژانەیان بخاتەڕوو .ڕاستە ئەو شێوازەی لەڕێیــەوە كافكا بەســەر هاتــی گریگۆر سامســای پاڵەوانــی (بەڕموزنبون)مــان بۆدەگێڕێتــەوە شــێوازێكی ڕیالیزمانەیە، وەلــێ دواجــار ڕۆمانەكــە بەگشــتی ی و ڕەمزییە. چیرۆكێكی تەواو فانتاز چونكە ئەوەی بەسەر گریگۆر سامسادا دێــت ،دۆخێكە لــەدەرەوەی یاســاكانی لۆژیكدایە ،یاخود بەبۆچونی گەورە كافكا ناسان ( دۆخێكی بان -واقیعە). ێ بێت؟ دەبێت ئەو گریگۆر سامسایە ك دەســتگێڕێكە دوای مایــە پــوچ بونــی باوكــی ،ئەركــی بەخێوكردنــی خانەوادەكەیانــی دەکەوێتەســەر شــان. کەچــی تا ئەمڕۆ هەســت بە بەختەوەری دەكات ،چونكە توانیویەتی كەمانچەیەك بــۆ خوشــكەكەی بكڕێــت كــە عاشــقی میوزیكــە تا كەمانچــە بژەنێت .هەروەها پارەی پێویستیشی بۆ دەستەبەركردووە، تابتوانێــت هەقدەســتی ئەوانەی پێبدات
پەیوەندییەکــی ڕاســتەوخۆی بــە بزووتنەوەی واقیعیەت و ناتورالیزمییەوە نییــە ،چێخــەف گرینگی بــە وێناکردنی دیــوی دەرەوەی واقیــع نــادات ،بەڵکــو ڕۆدەچێتە خوارەوە بە نێو ژیانی ناوەوەی کارەکتەرەکانیــدا .بــۆ نموونــە چێخەف وەکــوو پزیشــکێک ڕەوش و بارودۆخــە چــڕ و پێکداچووەکانی نــاوەوەی مرۆڤ و پەیوەندییەکانــی بــە دونیــای دەرەوە و هەســتی نامۆبــوون و دابڕان و کەوتن، لــە مرۆڤدا بەرجەســتە دەکات .هەروەها چێخــەف وەک ناتورالیزمییەکانیــش گرینگــی بــە وردەکارییەکانــی رووکاری دەرەوەی ژیانــی ڕۆژانە و تۆمارکردنییان نادات ،کارەکتەرەکانیشــی لە بنەماکانی ژینگە و دەوروبەر و میراتەوە شیناکاتەوە. ئــەوەی بــەالی چێخەفــەوە گرینگە و لە شــانۆنامەکانیدا کاری لەســەر کردوون، دەرخســتنی هــۆکارە ناوەکییەکانــی دەروونــی مرۆڤــە ،ئەمەیــش لــە ڕێگای ستراکتورێکی ئاسایی و چەند ڕووداوێکی ڕۆژانــە و پەیڤێکی واوە ،کە ژیانی ڕۆژانە و گوزەرانمان دیاری دەکەن. چێخەف دەقەکانی یان ئەو واقیعیەتەی ئەو پەیڕەوی دەکرد ،لەســەر بنەماکانی واقیع داڕشــتبوو؛ کارەکتەرەکانی بەمانا تەقلیدییەکــەی پاڵــەوان ،پاڵەوانــی گەورەنیــن ،بەڵکــو ئــەوان کەســانێکی ئاســایین و دەژیــن :دێنــە ژوورەوە، دەچنــە دەرەوە ،خەریکــی نانخــواردن و چــا خواردنەوەن و باســی ئــاو و هەوا
دەکەن .وەک چێخەف خۆیشــی ئاماژەی بۆ کردووە ،ئەم شــێوە نووســینە جۆرە هەڵبژاردنێک نەبووە بۆ ئەو ،بەڵکو ژیان خۆی وایە و بەم شێوەیە ڕەورەوەی ژیان دەگوزەرێت (ژیان لەســەر شــانۆ دەبێت هاوشــێوەی ژیــان بێــت) واقیعیەتەکەی چێخەف لــە وردەکارییە ســاکارە بینراو و نەبینراوەکانــی ژیانــی ڕۆژانــەوە دەســت پێ دەکات؛ ئــەو وردەکارییە بێ مانایانەی ژیانی رۆژانە گەوهەری ژیانمان بــۆ دەدۆزنەوە ،نــەک ڕووداوە دەرەکییە توندوتیــژ و پــڕ لــە هات و هــاوارەکان. ئەمەیــش مانــای ئــەوە ناگەیەنێــت ،کە کارەکتەرەکانی چێخەف ساکار و بێ گرێ و ئاسان بن ،بەپێچەوانەوە کارەکتەرەکانی چێخــەف چڕ و ئاڵۆزن و پڕن لە مەودای جــودا و دەوڵەمەنــد .چێخــەف بەمانــا تەقلیدییەکــە ،پاڵەوان دروســت ناکات، بەڵکــو هەمــوو کارەکتەرەکانــی ئــەو پاڵەوانــن و پەیوەندییەکــی ئاڵۆزیــش پێکەوەیــان دەبەســتێتەوە .هــەر لەبەر ئەوەیشە ،جووڵە لە دەق و نەمایشەکانی چێخەفدا جووڵەیەکــی بە کۆمەڵە ،وەک لەوەی تاکە کەسی بێت. هەرچەنــدە کارەکتەرەکانــی چێخەف الیەنی شــەڕ و خەراپەیــان تێدایە ،بەاڵم ئــەم شــەڕە چەمکێکــی ڕەهــای نییــە، الیەنێکی ڕووناکیش لەنێو ئەو تاریکییەی کارەکتەرەکانــدا ،هەمیشــە ئامادەییەکی نادیــار و زۆرجاریــش بەهێزی هەیە .ئەو شــەڕەی چێخــەف ئاوێزانــی نــاوەوەی
واقیعیەتی چێخەف دانا ڕەئووف
شــانۆنامەکانی ئەنتــوان چێخــەف بەشــێکن لە ڕەوتی واقیعیەت لە شانۆی ئەوروپیــدا ،ئــەوەی جێــگای گومانیش نییــە ،کــە چێخــەف لــە زۆر ڕووەوە واقیعیەتی شانۆنامەنووسەکانی ئەوروپای تێپەڕاندووە .چێخەف توانی مامەڵەیەکی بابەتیانــە لەگــەڵ واقیــع بــکات .ئەگەر بەشــێکی زۆری نووســەرانی ئەوروپــا، لەسەر بنەما بیۆگرافیاکانی ژیانی خۆیان شــانۆنامەکانیان داڕشــتبێت ،بۆ نموونە ستریندبێرگ ،ئەوا چێخەف شانۆنامەکانی وەک ئامڕازێــک بــۆ گوزارشــتکردن لــە ژیانی تایبەتی خــۆی و پەیوەندییەکانی بــەکار ناهێنێــت ،بەڵکــو ئــەو مامەڵــە بابەتگەلییــەی چێخەف لەگــەڵ هونەری درامــا و وێناکردنــی واقیعیەتەکــەی، دەروازەیەکی نوێ بە ڕووی شانۆ و درامای هاوچەرخی ئەوروپیــدا دەکاتەوە .ئەگەر ئیبســن ســەرەتایەکی نوێ و دەستپێکی تری مێژووی شــانۆ بێت ،ئەوا بەبێ هیچ گومانێــک چێخــەف ســەرەتایەکی تری شانۆیە؛ چێخەف کۆتایی بە قۆناخێک لە ڕۆمانســییەت هێنا و بنەمایەکی تریشــی بــۆ واقیعیەتــی ئەوروپــی داڕشــت ،کە ســەرەتاکەی الی ئیبسن ،ستریندبێرگ و تەوژمی ڕیالیزم و ناتورالیزمی فەرەنســی سەری هەڵدابوو. ئــەوەی چێخــەف نووســیویەتی
كەوانەی میوزیكی پێدەڵێن. بەاڵم ڕۆژێكیا ن دوای ئەوەی شەوێكی ێ دەكات، ترســناكی مۆتــەكاوی بــەڕ دەمەوبەیان بەئاگادێت‌و دەبینێت ســەرو ســەكوتی گــۆڕاوەو بۆتــە قالۆنچەیەكی ێ ئەوەی ئەو بەد گۆڕانە ،هیچ گــەورە .ب ی و نەر م و نیانی ناخی كەم لــە میهرەبان بكات. گریگــۆر هەســت دەكات ئــەو ســەرو ســەكوتە نوێیەی ،دەبێتە مایەی ئەوەی كەســانی چواردەوری تەرێــزی لێبكەن‌و دڵییــان پێی تێكــەڵ بێت .بۆیــە ناچار بەترسێكی بێشومارەوە ،خۆی دەخزێنێتە ژێــر چرپاكــەی‌و لەوەبــەدوا حەزنــاكات كەس بیبینێ. لــەو دۆخــە تازەیــەدا كــەس دڵــی پێیناســوتێ‌‌و كــەس ڕویەكــی خۆشــی ناداتێ ،جگــە لە ژنــە خزمەتكارەكەیان كە بەزەیــی پێدادێتــەوەو وەك مرۆڤێك مامەڵــەی لەگەڵــدا دەكات .ڕۆژانــە ئەو ێ تابیخوات پیرەژنە توێكڵە سێوی بۆدێن و هەمــوو جارێكیــش مكــوڕە لەســەر ئەوەی بیدوێنێ‌‌و قســەی لەگەڵدا بكات، ت و هیچ وەك ئــەوەی هیــچ ڕووی نەدابێ نەبوبێت .هەرچەندە گریگۆر سامســا بەو ت و دەیەوێت دۆخــە تازەیــە ڕازی دەبێــ ێ لە ژوورەكەی بــەو جۆرە هەڵبكات ،وەل ناچێتەدەرەوە. تــا ڕۆژێكیــان ئــاوازی كەمانچەیــەك ت و دەرگای ژورەكەشی پەلكێشــی دەكا كەمێك كراوەیەو ڕوناكیەك بەدی دەكات، لــەم ســەروبەندەدا هەوڵــدەدات خــۆی بگەیەنێتــە ئــەو هۆڵــەی خانەوادەكەی لێیدانیشــتوون .هــەر هێنــدەی دەگاتــە س و كارەكەی بەبینینی ێ كە ئەوێ ،دەبین س و ســامێكیان لێنیشتووە .لەوێدا چ تر سێ و دووی باوكی بەتوڕەییەكی زۆرەوە لێناكات‌و بەهەرچی هێزیەتی ،ســێوێكی تێدەگرێــت و ســێوەكەش لەپشــتی دەچەقێت. یو بەكۆمەكۆم دەگەڕێتەوە پەناگەكە ئیدی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ،باری تەندروســتی ێ لەخراپی دەدات‌و بەدەنی دادەوشێ‌‌و ب ئیوەی كەس پێی بزانێت سەردەنێتەوە..
جگــە لــە پیرەژنــە خزمەتكارەكــە كــە لەبــەردەم پاشــماوەی الشــەكەیدا لەژێر ت و دەڵێــت: لێــوەوە خورتەیــەك دەكا (ئــەی ئاژەڵە بەدبەختەكە ،ئیدی تەوا و ئازارو نەهامەتیەكانت كۆتاییان هات.)... (بەڕموزنبون)ی كافكا كورتە ڕۆمانەو ڕوداوەكانــی بەخێرایــی ڕودەدەن .ئــەو ڕووداوانــە لەڕوانگــەی گریگــۆر سامســا خۆیــەوە ئەزمــون دەكەیــ ن و وەك خوێنەرانیش ئەســتەمە بتوانین لەگەڵیدا هاوسۆز و هاوخەم نەبین. ئاشــكرایە كافــكا ویســتوویەتی لــەو نۆڤلێتــەدا ،گوزارشــت لــە پلیشــانەوەو وێرانبوونــی مــرۆڤ لەبــەردەم ڕۆژگاردا بــكات ،وەلــێ هــاوكات ویســتویەتی ئەوەشــمان پیشــان بدات ،مــرۆڤ چۆن وەك بونەوەرێك لەبەردەم دڵڕەقی ژیانی خێزانیدا هەالهەال دەبێت. لێــرەوە كاری ڕێكــەوت نییــە كافــكا وادەكات كارەكتەری سەرەكی ڕۆمانەكەی (خــۆی یــان ئــەوی دیكــەی) ،باوكــی كۆتایــی بەژیانی بێنــێ‌‌و بەهۆی ئەوەوە گیان لەدەســت بــدات .چونكە هەركەس
کارەکتەرەکانــی دەکات ،لە ملمالنێیەکی بەهێزدایــە لەگــەڵ خــودی خــۆی ،نەک لەگــەڵ کارەکتەرەکانــی تــر و دونیــای دەرەوەدا .کارەکتــەرەکان پاڵەوان نین، هەروەها شەڕخواز و شەڕانی یان ڕەش و سپی ،بەڵکو مرۆڤی ئاسایین ،کە هەموو توخمەکانی مرۆڤ لە چاکە و خراپە ،باش و خراپ ،لەخۆدەگــرن .ئەم کارەکتەرانە هەمیشــە ئامادەگییەکــی بەهێزیان هەیە و لــە هەمــوو چرکەســاتەکانی نەمایش/ دەقەکاندا هەژموونێکی بەهێزیان بەســەر تێکڕای ڕووداوەکانەوە هەیە؛ پیتەر بروک ســەبارەت بــەم کارەکتەرانــەی چێخەف دەڵێت ،کارەکتەرەکانی چێخەف هەمیشە لەسەر شانۆن ،تەنانەت لەو کاتانەیشدا، کە لەســەر شــانۆنین .بــروک ئاماژە بۆ ئەوەیــش دەکات ،کــە بەدحاڵیبوونێکی گەورەیە ،چێخەف بــە ناتورالیزم ناوزەد بکرێت (وشەیەک ،وەستانێکی بێزارکەر، دەنگی مۆســیقایەک لە دوورەوە ،دەنگی پشت کالوســەکان ،هاتنە ژوورەوەیەک، ماڵئاوایکردنێک-هەنــگاو لە دوای هەنگاو زمانی وەهمێک بۆ خۆی دەخوڵقێنێت ،کە بە تەواوی ئەو وەهمەیە لە پریشــکەکانی ژیانەوە وەرگیراوە) ئــەوەی چێخــەف جیادەکاتــەوە، ئەوەیە هەمــوو کارەکتەرێکی دونیایەکی تایبەتمەنــدی خــۆی و هــەر یەکەیــان چیرۆکــی تایبەتــی خۆی هەیــە .جیهان ناوەندێکــی گرینــگ و بــزۆزە ،هەمــوو مرۆڤێکیش بۆ خۆی لەنێو ئەم ناوەندەدا
خاڵی ڕووداوەکانە و پەیوەستە بە دونیا و دونیای دەرەوە .کارەکتەرەکانی چێخەف لەنێو ئــەم ناوەندە گرینگــەی جیهانەوە مامەڵە لەگەڵ خۆشــی و ناخۆشییەکانی ژیانــی خۆیــان و دەوروبەرەکەیــان و کەسایەتییەکانی تردا دەکەن. چێخــەف هــەوڵ نــادات بیروبــاوەڕی خــۆی لەنێو شــانۆنامەکانی و لە ڕێگای کارەکتەرەکانییــەوە دەببرێت ،دەقەکانی وانــەی ئــاکار و پروپاگەندەی سیاســیی و ئامــۆژگاری کۆمەاڵیەتــی و بۆچوونــی ســەپێنراو نیــن .تەنانەت ،کــە چێخەف باســی ڕۆڵــی هونــەر و هونەرێکــی نوێ لــە شــانۆنامەی (نــەورەس)دا دەکات، دەبێت بە بەشــێک لە هزری کارەکتەری (کەنســتەنتین) ،کە شانۆنامەکەی لەنێو شــانۆنامەکەدا نووســیوە ،نــەک دیــدی چێخەف. شــانۆنامەکانی چێخــەف باســی خۆشەویســتی ،جیابوونــەوە و دابــڕان،
(نامە بۆ بــاوك) بخوێنێتەوە ،دەتوانێت پێشبینی كۆتاییەكی لەو جۆرە بكات. فرانس كافكا لەشاری پراگی پایتەختی چیكۆســلۆڤاكیای ئەوســا لەدایك بووە، لەنێــوان ســااڵنی 1924-1883ژیانێكی دڵەڕاوكــێ و دەرد و نەخۆشــی پــڕ لــە گوزەراندووە .بەاڵم ئــەوەش ڕێگرنەبووە لــەوەی ،چەندین پەیوەنــدی ئەڤینداری هەبێــت‌و كۆی ئــەو پەیوەندیانەش لەو نامانــەدا ئاشــكرابوون كە كافــكا بۆ ئەو خانمانــەو ئــەو خانمانــەش بــۆ ئەویان ناردووە. تــا لەژیانــدا مابوو چەنــد بەرهەمێكی گرنگــی بەچــاپ گەیانــدوو ،دوای لەدنیادەرچونیشــی بەرهــەم گەلێكــی دیكــەی باڵوكرانــەوە كــە گرنگترینیــان ئەمانــەن( :دادگایی ،ئەمریكا ،شــورای مەزنــی چیــن ،ڕێوڕەســمی زەماوەند لە گوند). لێكۆڵیــارا ن و مێژوونوســانی بــواری ئــەدەب وەك ســەرچاوەیەكی گرنگــی مۆدێرنە لەســەدەی بیســتەمدا ،سەیری ئەو بەرهەم و نوسینانە دەكەن.
پیربــوون ،ملمالنێی نــەوەکان ،خەون بە ناوبانگبوون ،شانۆ و ئەدەبیشەوە دەکات. لــە (نــەورەس)دا ماشــا کەنســتەنتینی خۆش دەوێت ،کەنستەنتین نینای خۆش دەوێــت ،نینا عاشــقی تریگۆریــن بووە، ئەرکادینــا تریگۆرینــی خــۆش دەوێــت، تریگۆریــن ئامادەیە بە هەموو کەســێکی تری بگۆڕێتەوە ،هەموو عاشقن ،بەاڵم بە کەســێکی هەڵە .لە (خاڵە ڤانیا)یشــدا، ڤانیــا یلێنای ژنــی پڕۆفیســۆری خۆش دەوێت ،بەاڵم یلێنا عاشــقی ئەســترۆڤە، ئەنجامەکانــی ئــەم پەیوەندییانەیــش کۆمەڵێک گرێکوێرەی دەروونی ســەختن و چێخــەف بە ئاســانی و بە تەکنیکێکی ساکار مامەڵەیان لەگەڵ دەکات ،هەروەک ئــەوەی دیمەنێــک بن لە ژیانــی ڕۆژانە. ئەمەیــش ئــەو واقیعیەتەیــە چێخــەف مێژوویەکی تری بۆ شــانۆی ئەوروپی پێ تۆمار کرد.
ژمار ه ( )487دووشه‌مم ه 2016/1/11
3
"لە قواڵیی سەردەمی ڕەشبینیدا"
««
نوێرتین دیدار لەگەڵ سەملان ڕوشدی سازدانی چاوپێکەتن :کریستۆف باربیی وەرگێران لە عەرەبیەوە :ئاالن پەری
پیاوێک لەســەدەی بیستەم بێ ئەوەی درک بــە خــۆی بــکات ئامادەبوونــی خۆی هەبــووە لەناومان .ســاڵی ،١٩٨٩ کاتێــک دیــواری بەرلێــن دەڕوخێنرێت، یەکێتی ســۆڤییەت پارچەپارچە دەبێت، واڵتــی چین خەڵتانی خوێــن دەکرێت لە ناوەڕاســتی گۆڕەپانــی «تیانانمیــن». لــە ســەرەتاکانی ئەو ســاڵە «ســەلمان ڕوشــدی» بە تەنها بەرەنگاری هەموانی دەکرد ،تووشی توندوتیژەیەکی بێ وێنە بــوو لە ڕۆژئــاوا ،بووە بابەتی ســەرەکی فەتواکان. رۆژی ١٤ی فابریــوەری ،بڕیــاری کوشتنی لەسەر دەردەکرێت ،هەروەها بە پارە پاداشــتی ئەوکەسانەش دەکەن کە ئەو کوشتنە ئەنجام دەدات ،لەبەرئەوەی «ســەلمان روشــدی» لــە مانگــی ســێپتەمبەری ســاڵی ١٩٨٨کتێبێکــی باڵوکردۆتەوە لە ژێر ناونیشانی« :ئایەتە شەیتانییەکان» ،چەندین دیدو بۆچوونی جیــاوازی لە جیهــان وروژاند هەروەها بۆ چەندین ساڵ واڵتە ئیسالمیەکانی خستە ئاگــرەوە :چەندین کتێبخانە ســوتێنران، وەرگێڕە یابانیەکەی بە چەقۆ تیرۆر کرا، دواتــر زیاتر لــە ٣٧کەس بە ئاگر بوونە قوربانیی لە کاتی خۆپیشاندانێک لەدژی وەرگێڕێکــی تــورک .مەســەلەی ئایاتــە شەیتانیەکان هەڵگری زیاترین قسەوباس بووە لەو کاتەدا. ئێستا داعش بارمتەکانی سەردەبڕێت و لەســەر یوتوب باڵوی دەکاتەوە ،جیهاد بــەرەو واڵتــە ڕۆژئاواییــەکان پــەرەی ســەندووە ،تیرۆری ئیسالمی لە شێوەی قاڵبــە عیلەتێک تەشــەنەی ســەندووە. ســاڵی ١٩٨٩بە ســەردەمی داواکاری بۆ ئازادی و دیموکراسی بۆ هەندێک لە واڵتان دێتــە هەژمارکردن ،مەالکان «ســەلمان روشدی» یان بەوە تۆمەتبار کرد ،کار بۆ شــێواندنی گوتاری پیرۆزییەکان دەکات، ئــەوەش بــە حاشــاکردنی پێغەمبــەر لە ڕۆمانەکــەی ،بەوپێیەی لە ســەرەتادا لە پەرســتنی خوداکانی تر خــۆش بوو ،تا دواتــر پەشــیمان ببێتەوە و باس لە تاک ڕەهایی و تەنهاییەکی ڕادەبەدەر بکات. پێناســەی یەکــەم و بەناوبانگەکــەی «ئایەتــە شــەیتانییەکان» لە ڕاســتیدا چرپەی شەیتانێکە ،کە ناکرێ بە خەیاڵی مرۆڤ گرێ بدرێت ،تەنانەت ئەگەر خاڵە ســەرەکیەکەی باس لە ڕووداوی مێژوویی دەکات. بەو شــێوەیە ،ڕۆمانێکی ئینگلیزی ،لە دەزگایەکــی پەخشــی ئینگلیزی لە چاپ درابێــت ،لەالیــەن نوســەرێکی بــەڕەگ موســڵمان نووســرابێت ،الیەنگــری هیچ دینێک ناکات ،و هێرشــێکی تەواو لەسەر ئیسالم دەکات. گەڕانــەوە بــۆ ڕابــردوو ،وێنــە کاریکاتۆریەکانــی پێغەمبــەر محەمەد بە شێوەیەک لەشێوەکان دەبێتە هاوشێوەی «ئایەتــە شــەیتانییەکان» دەچێتــە هەمــان بــاری لەناوبــردن و فەتــوادان. ئــەو فەتوایــەی کــە لە دژی «ســەلمان روشــدی» دەرکرا ڕێگایەکــی کردەوە بۆ ئەنجامدانــی کــردەوە تیرۆســریتیەکەی «شــارلی هیبدو» .ئەمە ڕێکــەوت نییە کە لەســاڵی ١٩٨٩لە پایتەختی توندوو تیژی ئیسالمیەوە نوســەرێکی ئینگلیزی بەڕەگەز موسڵمان دەکاتە ئامانجی خۆی، ڕۆشــنبیرێک بە فەرموودە قورئانییەکان گــەورە دەبێت و دواتــر دەبێتە هەڵگری مانــاو بەها ئینگلیــزەکان .هەموو کاتێک و پێس هەموو شتێک ڕادیکاڵی ئیسالمی هێرشێکی زۆر دەکەنە ئەو موسڵمانانەی کە بیریان یەکســان و کراوەیە و تۆمەتی کافربونیان دەدرێتە پاڵ. لەو ڕوانگەیەوە «ســەلمان روشــدی» دەبێتــە نموونــەی نێچیرێکــی ڕاونــراو:
لەناخی دا هەڵگری فەرهەنگێکی هیندیە، کە متمانــەی گەلێکە بــە ئیمپراتۆرەیتی بەریتانــی ،توندڕەوەکان دەیانەوێت ئەو ڕەهەنــدە ڕەخنەئامێــزە بــۆ هەتــا هەتا لەناوبەرن ،بۆ ئەوەی «ئیسالم»ـــێک لە ژێر ڕەوتی ڕۆژئاوایی درووست نەبێت. شــرۆڤەی مەســەلەی «ســەلمان روشــدی» بــەم شــێوەیە دەبینرێــت: ئازایەتــی هەنگاوێکــی ژیرانــە نییــە ،لە نێــو دیموکراســیەکی پارچەکــراو .پێش ســاڵی ١٩٨٩بیرۆکەیــەک هەبــوو کــە ئێــران تەنگی پێهەڵنەچنــرێ ،ئەگەر بە دیبلۆماســیەتێکی ترســنۆک بووبێت یان هەســت کــردن بــە نەنگێتــی بووبێت لە دوای ئیستیعمار. بــێ شــک «ســەلمان روشــدی» دەپارێزرێت ،دەبێتە هێمایەک کە هیچ لە گەورەیی ئەو کەم نابێتەوە ،ســور بوون لەســەر مانەوەی خۆی لەبەردەم ڕاونێرە بیرتەســکەکانی .بەاڵم هەمیشــە گوێمان لــە دەنگێک دەبێت کــە دەیەوێت ئازادی ڕادەربڕیــن بخاتــە خانەیەکــی نزمــەوە، دەنگێک بیری جیاواز قبوڵ ناکات و دژی هــەر بەرهەمێــک دەبێت لە هاوشــێوەی «ئایەتــە شــەیتانییەکان» ،ئەوانــەی بــێ باکن لــە مانەوەیــان و دوچاری بێ ئابڕوویــی دەبنەوە ،هەمیشــە ڕێکخراوی قاعیدە و داعش بۆیان دەوستنەوە. ١١ی ســێپتەمبەری ٢٠٠١و ٧ـــی جانیــوەری ٢٠١٥،ئــەو ڕێکخراوانــە ڕۆژ لــە دوای ڕۆژ تــا دێن چاالکتــر دەبن ،وا دەزانــن کە چەوتییەکی هاوبەش هەیە لە نێوان ئیسالمییەکان و دیموکراسییەکان! ئەوان ئامادەن بە مایەپووچی بمێننەوە، بگەڕێنــە دواوە ،بیرکردنەوەیــان لەگــەڵ عیلمانیەت ڕێک ناکەوێت. یەکێک لــەو مایەپووچانە ئەوانە بوون کــە لــە کۆمەڵــەی نووســەرانی جیهانی Pen Clubکــە مەڵبەندەکــەی دەکەوێتە نیــوۆرک ،کاتێک کۆمەڵێک لە نووسەر ڕەتیان کردەوە خەاڵتی ئازایەتی و ئــازادی ڕادەربڕیــن بدرێتــە «شــارلی هیبــدو» ڕێک بە بیرم هات کە تەواو ئەو نەخۆشیە پەرەی سەندووە .بەو شێوەیە ڕووی ئــەو جــۆرە عەقڵــە دەرکــەوت، بەاڵم خۆشــبەختانە لەبەرامبەردا بوونی چەند کەســێکی وەک ســەلمان روشــدی دڵــی دامەوە،کــە هــەردەم بەرپەرچیان دەداتەوە. کەواتــە دوای تێپەڕبوونــی چارەکــە ســەدەیەک دیســانەوە ســەلمان روشدی دێتــەوە گــۆ ،بۆچوونــی خــۆی هەیــە بەرامبەر داعش ،پەردە لەسەر وێڵبوونی جیۆپۆڵۆتیکــی ڕۆژئــاوا ال دەدات ،بەاڵم قســەکانی بەدەر نین لە ئەدەب و خەیاڵ و سروش. * کۆبوونــەوەی ئەدەبــی ئەمریکی لە کۆمەڵــەی نووســەرانی جیهانــی کــە بە
دەکــرد .ئایا ئەم کاردانەوەیە کاریگەریی هەبوو لە تێکچونی باری ئەو شەوە؟ ســەلمان روشــدی :نابێــت ئــەو کاردانەوەیانــە گەورە بکرێت ،تۆ باســی واژۆی ٢٠٠کــەس دەکەیــت ،بــەاڵم کۆبونەوەی وێژەوانانی ئەمریکا پێکهاتوە لــە ٥هــەزار ئەنــدام ،بەم شــێوەیە ئەو ژمارەیــە هیچ نییــە« .جیــرار پییر» و «باتیســت توری» ئەو دوو کاسیەتیەی کــە هاتبــون بــۆ نیــوۆرک بــۆ ئــەوەی مەســەلەی شــارلی هیبــدو بــاس بکەن، لەالیەن زۆربەی نووسەرە ئامادەبووەکان پێشوازیەکی بێهاوتا کران .پێم خۆش بوو کە نووســەر «ئاالن مابونکــو» خەاڵتی ئازایەتــی و ئازادی ڕادەڕبڕینی بەخشــیە ڕۆژنامەکە ،هەســت بە ئاسودەیی دەکەم لەگــەڵ ئەو بیرمەندە فرانکۆ ـ کۆنگۆلیە، چونکــە لەنێــو فەرهەنگگەلێکــی جیاواز ژیــاوە و ئێســتا نیشــتەجێی نیوۆرک-ە. سەرســام بــووم بــە نووســینێکی کە لە گۆڤاری «لیکســپریس» باڵوی کردبووە، بۆیە داوام لێکرد جارێکی تر بە ئینگلیزی لــەو شــەوە بیخوێنێتــەوە .هەروەهــا سوپاسی سەرۆکی ڕێکخراوی نەهێشتنی نــەژادی «دومینیــک ســوبو» دەکــەم لەبەرئــەوەی بانگهێشــتکەی قبوڵ کرد و هاتە نیوۆرک ،بۆئەوەی یادی تیرۆرکردنی وێنەکێشەکانی ڕۆژنامەکە بکات ،بەمەش کۆتایــی بێنێــت بــەو هەمــوو هێرەشــە ناشایســتەیەی ڕووبــەڕووی خەاڵتەکــە هاتبوە ئارا. *ئایا کۆتایی بە کەیسی ڕووداوی واژۆکان هاتووە؟ ســەلمان روشــدی :بێگومان شــتێکی ڕوانــد ،ئاقارێکــی قوڵــی لــە دونیایــی ئــەدەب بەجێهێشــت .چونکــە بۆمــن چاوەڕواننەکراوبوو ،بەوشێوەیە کۆمەڵێک لە نوســەر کــە زۆربەیان هاوڕێــی نزیکم بــوون ئــەم خەاڵتــە بــۆ شــارلی هیبدو ڕەت بکەنــەوە ،بەهیــچ شــێوەیەک بیرم بــۆ کاردانەوەی ئــەوان نەدەچوو .من بۆ یەکێکیانم نووسی ،ئەویش «تیگۆ کول» بــوو کــە بزوێنەری هەموویــان بوو ،هەر ئەویــش وتاری ڕەتکردنەوەکەی نووســی بوو ،وەاڵمێکی ســەیری بۆ نووســیبووم: «ئازیزم سەلمان و برای گەورەم هەرچی فێری بووم وا لە ژێر پێتە» لەگەڵ چەند نووسینیکی گەمژانەی تر .لە ڕێگەی ئەم جــۆرە وەاڵمدانەوەیە ئەوەم بۆ دەرکەوت کــە ئــەو هیچ هەڵوێســتێکی نیــە دژ بە ئایەتە شەیتانییەکان مادام ئەمە هەڵگری بۆچوونەکانی خودی خۆمە ،سەبارەت بە ڕۆژنامەی شــارلی هیبــدو ئەوا لەالی ئەو وایــە کە ئەم ڕۆژنامەیە کار بۆ وروژاندنی ڕەگەزپەرســتی دەکات دژ بــە کەمینەی ئیســام ،منیش لە وەاڵم دا بۆم نووسی نەخێر ئەوانەی لەو کردەوەیە تیرۆر کران
نەژاد پەرستی .هەرچی ئەوەی دەوترێت کە ئەم ڕۆژنامەیە بە تەواوەتی تەشــهیر بــە ئیســام دەکات ئەوا زۆر بــە هەڵەدا چــووە ،بــە پێــی ڕاپۆرتێکــی ڕۆژنامەی لومونــد ،ئــەوەی دەرخســتووە کە تەنها ٧ســەروتاری لە کــۆی ٥٢٣ژمارە و لە ماوی ١٠ســاڵ دەســتی بۆ ئامرازەکانی ئیســام بردووە ،هەرچی ماوە بابەتەکان زیاتر لەســەر پاپای ڤاتیکان و ئیسرائیل و سارکوزی و نەژاد پەرستی فەڕەنسایی و هەندێک لە بەرپرسانی دەسەاڵت بووە. بەڕاســتی لێــرە ئەمــە خاڵــی ناوەڕۆکی
دوای تێپەڕبوونی ٢٥ســاڵ لەســەر مەسەلەی «ئایەتە شــەیتانییەکان» پێم وایە ئێمە هێشــتا لە وانەکانی پێشوترمان هیچمان دەست نەکەوتووە Pen Clubناســراوە ،وەک من بزانم بڕیاری خەاڵتی باشترین مەدالیاکانی داوە بە «شــارلی هیبدو» بــەاڵم لە ویالیەتە یەکگرتوەکانــی ئەمریــکا کاردانەوەیەکی لێکەوتــەوە کاتێک ٢٠٠نوســەر واژۆیان کۆکــردەوە بۆ ئەوەی خەاڵتی ئازایەتی و ئازادی ڕادربڕین نەدرێتە ڕۆژنامەی ناوبراو، بە بیانــوی ڕەتکردنەوەی دروســتبوونی دەروازەیەک بۆ ڕەخنەگرتن لە ئیســام، دواتــر ئــەو واژۆیانە لە شــەوە ئاهەنگی خەاڵتبەخشــینەکە باڵویــان کــردەوە کە بەڕێــزت لــە ٥ی مارس سەرپەرشــتیت
تەنها لەبەر ئەوەی گوزارشت لە بۆچونی خۆیانیان دەکرد بۆیە کوژران ،بە ڕای من هەردوو مەســەلەکە لەیــەک نزیکن .پێم وایە ئەگەر ئێستا بە هەمان شێوە هێرش بکرێتــە ســەر ئایەتــە شــەیتانییەکان، ئەو جۆرە کەســانە هەرگیــز بەرگریم لێ ناکەن ،بگــرە خەڵکانی تریشــم لێ هان دەدەن و بــە ئابڕووبــەری کەمینەیەکــی فەرهەنگی تۆمەتبارم دەکەن .هەڵوێستی خوێنەرانــی ئەم ڕۆژنامەیە ســەبارەت بە کاریکاتێریســتەکان هەرچیەک بێت ،هەر ناوێکیــان لــێ بنێیت دەبێــت ،بێجگە لە
ڕۆژنامەکــە دەردەخات ،چونکــە ئازادی ڕادەربڕین ،پەیوەستە بە فەراهام کردنی مافــی ڕاو و بۆچوونەکانــی تــر .بیــرت نەچێــت ئەوانەی کوژران تەنها لە ســەر نیگارەکانیان تیرۆر کران. *ئایا لە دوای «ئایەتە شەیتانییەکان»هیچ گۆڕانکاریەک لە جۆری بیرکرنەوە ڕوویداوە؟ ســەلمان روشــدی :دوای تێپەڕبوونی ٢٥ســاڵ لەســەر مەســەلەی «ئایەتــە شــەیتانییەکان» پێم وایە ئێمە هێشــتا
لە وانەکانی پێشــوترمان هیچمان دەست عەالمانــی ســەیردەکرێن ،وەک لەوەی بە نەکەوتووە .پێویســتە لەگەڵ ڕاستیەکان پێکهاتەیەکی دیندار سەیر بکرێن. هــاوڕا بیــن ،نەک هــەر ئــەوەش بەڵکو *دەتانەوێ چی بڵێن؟ پێویســتە بەگژ ئەو کەســانە بێینەوە کە ســەلمان روشــدی :دوو شــت هەیــە لــە دژی ئــازادی رادەڕبڕین دەوەســتن، واز لە بیرۆکــەی هێوربوونەوە بهێنین لە توانــای تێگەیشــتنی نییــە .لەالیــەک ئێســتا لــە هەگبەیەکــی زۆر ڕەشــبین بەرامبەر چەند تەنازوالتێک. دەژیــن کە هەرگیــز لەمەو پێــش بەدیم نەکــردووە .ئەوەی ئێســتا لەگەڵ داعش *بۆچی؟ ســەلمان روشــدی :دەبێــت ببوورین ،ڕوو دەدات مەتەرســییەکی زۆر بــۆ لە ئاســت نەمانی سیاســەتێکی ڕووچاک جیهان دروست کردووە .لە الیەکی ترەوە لــە نێو نێوەندە ڕۆشــنبیرییەکان .ترس ،توندڕەویی هەڕەشــەیەکە دژی ڕۆژئاوا و ئەو پاداشــتەی کە کەس ناتوانێت باسی بگرە هەڕەشــەیەکە بۆ خودی ئیســام، لێــوە بــکات .ئەگــەر لەو پێنــاوەدا هیچ بەهۆی دەستبەســەرگرتنی دەســەاڵت و کــەس نەدەکــوژرا ،یان دەنگــی بۆمب و پەیڕەوکردنی سیســتمێکی فاشیی لە نێو گولــەی کاڵشــنکۆفەکان کــپ دەکــران ،خودی سیستیمی ئیسالمی .قوربانییەکانی ئەوا هاوکێشــکە ڕووبەرێکی تری بەخۆی تاڵیبــان لــە ئەفغانســتان کێــن؟ کــێ بەرپرســە لــە نەهامەتییەکانــی عێراق؟ دەبینی. ئەوان پێش هەموو شــتێک موســڵمانن و *بەڕای تۆ هەندێکیان بێ هیوایان ســەرقاڵن بە پەڕاندنی ملی موسڵمانانی تــر .دەکرێــت زۆر بــە ئاســانی تومەت کردیت لە ساڵی ١٩٨٩؟ ســەلمان روشــدی :هەندێــک وتیــان بخەینــە پــاڵ فڕۆکە بــێ فڕۆکەوانەکانی خۆم ئەوەم دەویســت ،بۆیە دەبێت خۆم ئەمریکا ،بەاڵم لە هاویشتنی موشەکێک، بەرگــەی ئاکامەکانــی بگرم .لە ڕاســتی دەتوانیــن ســەرژمێری قوربانیەکی زۆر دا هێرشــەکان لە بارگەی ڕاســتڕەوەکان بکەیــەن کــە جیهادیەکان بە کوشــتن و و نێوەنــدە ڕەســمەیەکانی پارێزگاران و بڕینیان بەرپرســیارن ،جا ئەو هێرشــانە دەوروپشــتی مارگریت تاتچەرەوە هاتن .دژ بــە مزگەوتــەکان کرابێت یــان دژ بە بــەاڵم ئێســتا ســەرچاوەی هێرشــەکان تاکەکەس .پێویستە بزانین ئێمە بەرامبەر چەپەکانن .پێویستە لەسەرت کوێر بیت ،کــێ دەجەنگێین؟ دووبــارەی دەکەمەوە تــا نەکەویتە نێو کێشــەکانی سوســیوـ ئێمە ڕووبــەڕووی جەنگێــک بووینەتەوە ئابــوری و نادادپەروەریــی و ئــەو نەژاد دژی توندڕەوی نەک دژ بە ئیسالم. پەرستیەی دژ بە کەمایەتیەکانی فەرەنسا ســەرچاوە :گۆڤاری لئیکسپرێس ی فەڕەنسی هەیە ،دەبێت لەوە دڵنیا بین کە بەشێکی L express ; numéro 3342 ;22 زۆر لــەو پێکهاتانــە عەلمانیەتــی پــێ juillet 2015.pp ;24- 33 باشــترە .ئیسالمەکان وەک فەڕەنسیەکی
ژمار ه ( )487دووشه‌مم ه 2016/1/11
««
4
دڵێكی ئاوەدان بە سەر فەرشی ئەم بەهارەدا دێم یا بەسەر بااڵی فریشتەوەم؟ ئەم ڕێیە بۆ كوێ دەچێت نازانم بۆ كوێیە؟ بۆ الی تۆیە یا وێڵم دەكات؟ لێم مەگرە ،توخوا لێم مەگرە، زەمانێكە هەر بەڕێوەم! نە لە هەورازو نشێودا دەردەكەوی نە لەوبەر دەریاوە ،نە لەوبەر چەمەوە تەنها لە شەپۆلێكدا نەبێ دەرناكەوی، تەنها لە شەپۆلی تەمەوە . لەالی منەوە پەلكە زێڕینەیەك پەلی گرتووە نیشتۆتە سەر پرچی تۆ، ئەوە چییە؟ ئەوە تاقێكی ڕەنگاوڕەنگە چ سوڵتانێك بە ژێریدا تێدەپەڕێت ؟! هیچ سوڵتانێك ،تەنها و تەنها دڵەكەی من بەو مەراسیمی ڕەنگەدا كەوتۆتە ڕێ بۆ الی تۆ ! ئاخ خ خ ،ئەم ڕێگەیە ئاواش نابڕێتەوە ! **** نەكەی! ئەزیزەكەی دڵ نەكەی، سەیری ڕوانینم نەكەی، من تەنها هەرتۆ نابینم هەموو دونیا تابلۆیەكی ڕەنگاوڕەنگە لەبەردەمام گۆشەیەكی ڕوون ،گۆشەیەكی تاریك تاریك یا دەبێ قبوڵم كەی ،وەك جێنشین ،وەك كۆچەری وەكو هەموو ڕەنگەكانی چراخانێكی بێ كۆتایی یا دەبێ پشتم لێ هەڵكەی، تۆ ماڵئاواو من ماڵ (ئاوا)! **** ئەمە شیعری من نییە كە دەینوسم، تابلۆیەكی ڕەنگاوڕەنگە ،من وێنەكێشێكی نەشارەزام و گریانی تۆ ،خەنینی تۆ پێكەنین و تووڕەبوون و هەموو ڕۆژێ دەركەوتن و ئاوا بوونی دوور دووری تۆ، ێ هەر وشەیەكت لێ ببار وێنە یان دەگرم و ڕیزبەندیان دەكەم دەبن بە تۆ ،تۆیش بە تەنیا: (وەك ئەستێرەی گەالوێژی ،جڵەوكێشی ئەستێران) **** لە وێرانەی دوای پەالمارەكانی مێژوودا هەرگوڵێك ،لە باخ هەڵكێرشا بێ لە دڵی مندا سەوز دەبێتەوە . ماڵی من تەكیەی ئاوارەیەو هەموو جەستە بریندارەكانی، بە ماچ تێدا تیامر دەكەم، باڵ بۆ هەموو چۆلەكە باڵ سووتاوەكانی ئۆردووە شوومەكانی مێژوو، بە برۆ و برژانگی خۆم دەچنم. ئای! لە سوێت مرم ئەزیزەكەی دڵ، لەم تاریكستانەدا جێگات نابێتەوە! وەرە لە چاومدا ڕوونێ، ئەوەندەی تینی تیا ماوە ،دونیای پێ ببینین! دڵێكی ئاوارەو، دەستێكی ئاوارە و، هەستێكی ئاوارە
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
لە هێالنەی ڕۆحمدایە، ناچێتە هیچ چادرگە و پەناگەیەك لە نیشتامنی خوێدا نەبێ ،ئارام ناگرێ! ئاوا مەمناسن، وەكو تەیرێ بم هەر لە سێبەری بنچكا بنوم من نە ڕێی ماڵم دیارە، نە ڕێی دەشت و نە ڕێی دەرو ،نە ڕێی شارم، ئەوە بارانە، یا نەرمە ماچی دەم بەهارانە وا بە اللێوی دارو بەردەوە نامناسیتەوە؟ نەماڵم دیارە ،نەحاڵم دیارە وەرن جێگەیەك لە دڵام ڕاخەن بە دەوری پرسەی ئازیزامندا كتێبێك بێنن بۆ بیرەوەریی بە فرمێسكی گەش ،بە ماچی باران تاكو دوا دێڕی خۆم دەینوسمەوە با لە یادا بێ ،ناسۆرو برك بێ، یا ئازارو ژان. **** ئەوندە دڵشكاو بوومە ئیرت هەست بە تەنیایی ناكەم، منێكی ئاسایی و منێكی دڵشكاو هەم هاوشادی و هەم هاودەردین لە زیر بوونا ،تەقینەوەیەكی كپین! لە پیریدا گەنج و لە گەنجیدا كەنەفت نە یەخەی خۆم دەگرم ،نە بارانی دوای گەاڵڕێزان تا ببمە درەختێكی ڕەقهەاڵتوی هەمیشە لە چاوەڕوانی ڕێژنەی بەهاراندا بێسەرو شوێن ،گەردەلولێك هەڵیگرتووم دونیا لێڵە لە بەرچاوی ڕوانینمدا چەخامخەی پیرە هەورە دائەكاتە شەست و الفاو هەموو گوڵ و هەموو چڵ و داروب ــەردی چەم و چۆڵم دێنێتەوە باوەشی دڵ ،ئیرت من .. سەرداری دەشت و دەرم ،قەڵەمڕەوی حوكمڕانیم هەموو سنوورەكان دەبڕێ ،ئااڵی ئازادیم بەسەر لوتكەی دڵەوە هەڵدەكات! ****
چۆن هەتا گەورەتر دەبم، بیری دایك و بیری باوك و بیری تۆ دەكەم! ئەی ڕێژنە بۆ بیری ئەم هەورە سووتاوە ناكات ئەی بۆ بەسەر ئەم بیابانی دڵەدا هیچ وەرزێكی باران بڕان، بۆ تاقە جارێكیش بێت ،دا ناكات! ئەمە منم ،یا دڵی دێوانەیەكم وەك چرا لە دیوانی حیكایەتخوانێكا داگیرساوم ئەمە منم ،یا ڕەوەندێكی بێ ماڵ و حاڵ بە دوای ڕەشامڵی بابردوودا بە هەورازو نشێودا هەڵگەڕاوم. ێ سەردێنمە دەر لە خەڵوەت مەگەر خوا خۆی ڕۆژەكانی ژماردبێ هەزاران بروسكەم ناردۆتە حوزوری خوا تۆ بڵێی ئەو وەاڵمی یەك بروسكەشی، بە ڕێژنەدا بۆ ئەم دڵە نەناردبێ؟ منی ( غەفڵەتزەدە) ڕووم كردە الی قیبلەی مەینەتباران خوایە تۆ خۆت ئەم ڕووخسارە پەژموردەیەم ئاوپرژێن كە ڕێژنە بێ ،یا ،منەی باران. **** ئەم دڵە نیشتامنێكی ئاوەدان بوو تاپۆی كەس نەبوو! ئەمێستا هەوری یە كە ،بەسەر دڕكی ڕۆژگارەوە پاوەن پاوەن تەلبەندكراوە چۆن بیكەمەوە بە یەك ! بەهارو هاوینی / 2015سلێمانی
مارف عومەر گوڵ
www.chawdernews.com
ذمارة ( )27٨دوشةممة 201٦/١/١١ سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
278
www.chawdernews.com
ذمارة ( )278دوشةممة 2016/1/11
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
ئایا داعش بێبەرییە لەئیسالم؟ بەاڵم ،ئایین بەمە دەکەوێتە دەرەوەی ئەزموونی مرۆڤانەوەو بێمانا دەکــەوێــت .جگەلەوە ،ئەم تێگەیشتنە ناتوانێت هیچ پێوەرێک بۆ جیاکردنەوەی بێگەرد بکات ،چونکە مامەڵەکردن لەگەڵ مرۆڤدا وەک بوونەوەرێکی ئاڵۆز ،وەکئەوەی نییە مادەیەک بخەیتە تاقیگەوە پوخت لەهۆکارەکانی دەوروبەری دایبڕیت .بۆیە ،تەجریدکردنی ئیسالم قسەکردنە لەئاینێکی خەیاڵی کە نەبوەو نییەو نابێت .مەگەر لەوێناکردنی ئیسالمییەکاندابێت .دەنا ئیسالمێکی پوخت و سازگار ،لەدەرەوەی ڕەهەندە مێژوویی و ئەزموونە مرۆڤکردەکەی ،واتە ئیسالمێک کە لەهیچ ڕووداو و کێشەو پرسێکدا دیارنییە!
نەوزاد جەمال پرسیارێک کەپاش هەر کردەوەیەکی قێزەون دەوترێتەوە .بەاڵم لەوە سەیرترو گاڵتەجاڕتر ئەوەیە ،داعش لەکاری خۆی ناکەوێت و باکی نییەو بــــەردەوام نــاوو دروشمەکانی ئیسالم بەرزدەکاتەوە .کەچی ،ڕای گشتی و شــارەزاو ڕەخنەگران ،کەوتوونە سەفسەتەیەکی سەیرەوە: ئایا داعش بێبەرییە لەئیسالم یا بەپێچەوانەوە؟ ئەم پرسیارە کاوێژکراوە ،پاش ڕووداوەکــانــی ‹پاریس› لەهەندێک واڵتی ئەورپی و ئەمریکی ڕایەکی جیاوازی لێکەوتەوە .چەند سەرکردەیەک وەک (ئــۆبــامــا ،فــرانــســوا هــۆاڵنــد)و هەندێک کۆمەڵناس و سیاسەتمەدارو توێژەر ،ئیسالمیان لەو هێزە بێبەریکرد .بێگومان ،لەپێناو پاراستنی ئاسایشی کۆمەاڵیەتی و کولتوری کۆمەڵگەکانیان کەپڕن لەکۆچبەری مسوڵمان بەرێگریکردن لەزاڵبووونی دەنگی شۆڤینیست و ڕاستڕەوەکان بەسەر ڕای گشتی و پانتایی سیاسییدا. پرسی ئایین ،پەنابەرو کۆچبەران لەخۆرئاوا، بــەدووبــاردا ســوودی بەئەنجێندای دوو ڕەوتی سیاسی دژبەیەککردوە :ئەوانەی بیری کراوەوەو هیومانیست و لیبراڵن ،بــەنــاوی بێالیەنی و بابەتیبوونەوە ڕەتیدەکەنەوە کە پاشکەوتن و تاوانی تیرۆر بخەنە ئەستۆی ئیسالم خۆی .لەبەرامبەردا بنووسێتەوەو لە جەنگوکوشتن پاکتاوکات. هیزەکۆنەپارێزو ڕاستڕەوە نوێ و پۆپۆلیستەکان ،ئەو دەق و فەتوایانەی لەبارەی کەنیزەک وەک بۆ زیادکردنی پێگەی جەماوەوەرییان ،دژایەتی خاوەندارێتی ،البەرێت تا ئیسالمی ساغودروست پەنابەرو پاساوی هەڕەشەی ئیسالمیان کردۆتە پێشکەشبکات .ئــەم تێگەیشتنە بژارەییە، کارتی فشارو ڕێخۆشکەرێک بۆ گەشەکردنیان .دەیەوێت ئیسالمێکی تر لەبەرامبەر ئیسالمی بەاڵم ،هەردووکیان ناتوانن دەربازبن لەپرسیارێک :داعشییدا بەرهەمبهێنێت .بۆیە ،پرسیارەکە داعش لەکوێوە هاتووە؟ وەکخۆی دەمێنێتەوە :ئیسالمی ڕاست کامەیە؟ هەر ئەوەیە کە لەدەقەکاندایە؟ ئەی کەسەکان، ئیسالمی راست لەکوێوە هاتووە؟ ئەزموونە پراکتیکیەکەی هەڵگرانی کە بەگوێرەی لێرەدا ناگەڕیمەوە سەر ڕەگوریشەی مێژوویی ،تێگەیشتنیان جێبەجێیانکردووە؟ کەواتە ،بۆچی بەڵکو بۆ شــرۆڤــەی پرسیارە سەرەکییەکە ،داعش بەپاساوی شەرعیی دەقاودەق ،ڕەوایەتی ڕاپۆرتێکی ‹نیورک تایمز› بەناوی ‹تیۆلۆجیای بەکارەکانی دەدات؟ لەبەرئەوەی ،ئەو شتەی سێکس الی جیهادیستەکان› بــاســدەکــەم .خۆی دەیەوێت ،لــەدەق و مێژووی ئایینەکەدا ڕاپۆرتە شیکارییەکە گوزارشێکی ڕوونوڕەوانی دەستیدەکەوێت .دووەم ،لــەبــەرئــەوەی خۆی شەرعەنەکردنی»كەنیزەك»ە کە ‹دەوڵەتی بەمسوڵمان دادەنێت .ئەگەر خۆی بە›کریستیان›، ئیسالمی داعش› لە()2014/8/3دا بەشێوەیەكی ‹جو› یا بە›مارکسی› پێناسەکردایە ،دەگەڕایەوە فەرمی ڕایگەیاند .لەوێدا هاتووە «پێشئەوەی خۆی بۆ دەق و بنەماکانیان .کەواتە :بۆ پەنا ناباتەبەر بدات بەسەرمدا ،بەدەستنوێژو کڕنوشەوە سوپاسی ڕێسایەکیتر؟ خوای کرد .وتی ئاینەکەم ڕێیپێداوم ،هانمدەدات و زانــراوە لــەدوای مردنی پەیامبەرەوە ،شەڕو بەڵێنی پاداشتیشى پێداوم .سێكسكردن لەگەڵتدا ناکۆکی نێوان باشتریین بـــڕوادار ،بەزەبری نزیكمدەكاتەوە لــەخــوداو دڵخۆشیدەكات» کچەئێزدیە()١٢ساڵەکە ئەمە دەگێڕێتەوە .بۆیە بەڕای توێژەرێکی ناو ڕاپۆرتەکە« :هێرشەكەى شەنگال ئامانجى داگیركاریەكی سێكسی بووە، نەك فراوانكردنی ناوچەیی». مشتومڕەکە لەسەر ئەوەیە :جیهادیستێک ئیسالم دەکــاتــە پــاســاو .لەکاتێکدا بــەڕای تیۆریستەکۆمەاڵیەتیەکان ،هۆکارەکە ئابوری، سیاسی ،کۆمەاڵیەتییە .گریمان ،کابرا لەبەر حەزوتینویەتی سێکسی ئەوە دەکات و پەیوەندی بەئایینەوە نییە .تەنانەت ئایینیش وەک کچەکە قوربانییە! بەاڵم ،پرسیارەکە ئەمەیە ،کابراکە نمونەی کردەوەکەی لەکوێوەهێناوە؟ کام مێژووی شمشێر ڕەوایەتی وەردەگرێت .هەر لەگومانکردن خستۆتە بەرچاوی خــۆی؟ پاشان ،بۆ دەڵێت لەدایکی بڕوادارانەوە لەالیەن هاوەڵەکانەوە تا ئایینەکەم ،نــەک ئایدیۆلۆجیاو باوەڕێکی تر ساخکردنەوەی خەالفە؛ چەندان جەنگی خوێناوی ڕێیداوم؟ ئەگەر سەرپێی بووترێت ئەمە ئیسالم لێدەکەوێتەوەو لــەوێــدا جۆرەکانی کوشتن و نییەو بەرییە لەوکارە ،ئیتر پێناسەی ئایین تەنها سەربڕین و تااڵنبردن دەبنە مۆدێلێکی باو .دەیەها ئەوەیە کە بەئەرێنی لەکتێبێکداو بەبۆچوونی ڕووداوی تر کە مێژووی مسوڵمانان و ئاینەکە کەسێک نــووســراوە! تێگەیشتنێک کە ئایینی پێکەوە دەگێڕنەوەو هاوپێچدەبن لەگەڵ خودی پێجوانەو شەڕی تیانییە ،بەڵکو پڕە لەبەزەیی و ئاینەکەدا .ئیدی ،ئاینەکە ئەوە هەڵدەگرێت کە لێبوردەیی و هتد. مرۆڤەکان هەمان چاوەڕوانیان لێیەتی و مەبەست ئەم بیرکردنەوەیە ،دەبێت مێژووی ئیسالم و خواستەکانیان بهێنێتەدی.
ئەگەرچی دەشزانم هەموو مسوڵمانێک داعش نییە؛ پێم وایشە نەداعش بەو کارانەی بێبەرییە لەئیسالم و
باوەڕدار لەباوەڕپێکراوەکەی جیادەکرێتەوە؟ دەکــرێــت بــاس لەمسوڵمان ،بەبێ ئیسالم و بەپێچەوانەشەوە بکەین؟ ئایا بـــاوەڕدار لەباوەڕپێکراوەکەی جیادەکرێتەوە؟ پرسیارێکی سادەنییە کە سەرپێی بیبڕێنینەوە .بــەاڵم، ئەوەندەی ئایین مرۆڤەکان و ئەزموونی ڕۆژانەی خەڵکی ڕێــکــدەخــات ،هێندەش تێگەیشتن و بەرژەوەندیی بــاوەڕدار کاریگەرە لەڕاڤەکردنی دەق و گونجاندنی بەژیانی خۆی .بەرژەوەندیی دونیایی و بەرژەوەندیی ئایدۆلۆجی پەیوەستە بەباوەڕێکی زاتیی مــرۆڤــەوە .بۆیە ،هۆکاری زاتی بــاوەڕو هەڵسوکەوتی بــاوەڕدار لەهۆکاری بابەتی(بارودۆخ) جیاناکرێتەوە .ئیسالمێکی نامێژوویی بوونی نییە .کەسێک نابێتە هەڵگری بــاوەڕێــک ،ئەگەر هەلومەرجی کۆمەاڵیەتی و کولتوری و ئابوری-سیاسی هاندەرنەبێت .بەاڵم، دیسان ئاینیش ناتوانێت جێکەوێت ،ئەگەر توانای هەڵکردن و گونجانی لەژینگەمێژوویی و کۆمەاڵیەتیەکەیدا نەبێت .بۆیە ،ئەگەر مسوڵمانان
توێژەری خۆرئاوایی کاریگەربێت .لەکاتێکدا، نیازی ئەورپییەکان هەمان ئامانجی ئیسالمییەک نییە .ڕەنگە توێژەرێکی ئەورپی لەبەر هەندێک ڕەهەندی گەشدار لەشارستانیەتی ئیسالمدا، بــیــەوێــت بەجۆرێکیش پــارســەنــی ئــەو وێنە نەرێنیانەی بەسەر زانست و شرۆڤە سیاسییەکاندا زاڵــە بــداتــەوە .لەکاتێکدا دیدێکی نامێژوویی ئیسالمگەرێک بــۆ میراتی ئایینی ،لەپێناو سەپاندنی ناسنامەو پێناسەیەکی دۆگمادایە. ئەنجام زیندووکردنەوەی ڕابوردوو و بانگەشەی چارەسەر ئەگەرچی دەشزانم هەموو مسوڵمانێک داعش لەمێژوویەکی بەسەرچوودا ،مراندنی تواناکانی بــیــرکــردنــەوەی ســەردەمــیــیــە .هیچ لۆجیک و نییە؛ پێم وایشە نەداعش بەو کارانەی بێبەرییە بەهانەیەک نییە لەکۆپیکردنەوەی ڕابــووردوو لەئیسالم و نەئیسالمیش بێبەرییە لەکردەوەکانی. بەپشتبەستن بەکۆیادەوەریەکان .لەم سۆنگەوە ،دایکوباوک ،کەسوکاری و دراوسێ و هاوڕێکانم تێزێکی گرنگی ڕوناکبیری عەرەب ‹جابری› مایەی داعش نیین .بەاڵم ،ناشاردرێتەوە کە هەژموونی سەرنجە‹ :مسوڵمانان خۆیان دینی ئیسالمن ،نەک ئــایــیــن-بــاوەڕیــی تــوانــایــەکــی سیحری لەسەر شتێکی تر› .بەدەربڕینێکی تر ،ئایین بیروباوەڕێکی هەستوسۆز هەیە :لەباریدایە باوەڕدارێکی ئاسایی ڕووت و دەرەهەست نییە کە لەدەرەوەی زەمەن بکاتە شەڕەنگێزو دەستدرێژیکەر بەهاندان و و مێژوودا جێگربێت .بەپێچەوانەوە ،ئیسالم ئەو چاولێکەری نموونە مێژوویی و دەقەکانەوە. هەلومەرج و بارودۆخەیە کە مسوڵمانان خۆیانی وتنەوەی دەقەکان وەکئەوەی کە هەیە ،بۆخۆی پڕە لەتوندوتیژیکردن بەبیرکردنەوەی پرسیاریی و ڕەخنەیی .چونکە ،هەوڵێکە بۆ کۆپیکردنەوەو دووبارەکەردنەوەی مێژووییەک .هەیە بەهۆی الوازی ئاستی هۆشیاری و لێکدانەوەوە ،پێیوایە دەبێت وەک سەردەمی پێغەمبەرو هاوەاڵکانی ژیانبکات. ئــەم گــەڕانــەوە تــونــدڕەوە دەقــاودەقــە کە گوتارێکی ئیسالمی لەپشتەوەیە ،ژیــری و ســەردەم دەخــاتــەالوە .ئێستە بەهەزار ساڵی ڕابووردوو دەچوێنێت و لەمێژوودا دەژی ،ئێستەو داهاتوشی بۆ ئەودونیا هەڵگرتووە! بەاڵم ،زاناو بیرکراوەکان دەتــوانــن تێگەیشتن و شێوازی تێدا دەبیننەوە .بەهان لۆجیک بیرمەندی ناسراو بیرکردنەوەی مسوڵمانان بگۆڕن و لەسەردەمەکە ‹ئــەرکــۆن› لــەپــرۆژەی (ئەرکەلۆجیای دەق)دا نزیکیان بخەنەوە کە ئەو جۆرە دەقانە بەوجۆرەی جەختدەکاتەوە ،دەق لەدەرەوەی مێژوەوە نییە .جێبەجێکراون چیتر دەستنادەن .مانەوەی ئیسالم هەر لەدەقدا کۆنابێتەوە ،بەڵکو لەئەزموونە کەواتە ئیسالم مێژوکردە. کــــەواتــــە ،هـــەوڵـــی جـــیـــاکـــردنـــەوە وەک مرۆڤیکەشیدایە .مــێــژووی ئیسالم ،مێژووی پێناسەکردنەوەی ئیسالمە لەدەرەوەی زەمەنداو بــــاوەڕدارو هەڵگرانیەتی لەسەرهەڵدانییەوە وەکئەوەیە جارێکی تر ببرێتەوە بۆ ئاسمان .تائێستە .کاتێكیش کردەوەکانی داعش دەق و چونکە ئەو دیدە بژارەیی و جیاکارییە ،لەبنەڕەتدا بەڵگەی ساغیان هەیە ،لەبەررۆشنایی مێژوودا تێگەشتنێکی جەوهەرگەرییە بۆ ئایین .واتە ،نـــاوازەو ڕیــزپــەڕو تازەنیین ،بەڵکو هەوڵێکی وەک جەوهەرێکی بانمرۆیی و بانمێژویی ڕاستە .شێلگیرانەی دووبارەکردنەوەن!
کەسێک نابێتە هەڵگری باوەڕێک ،ئەگەر هەلومەرجی کۆمەاڵیەتی و کولتوری و ئابوری- سیاسی هاندەری نەبێت لەو هەلومەرجە زاتی و بابەتیەدا نەبن ،ناگەڕێنەوە بۆ ئایین تا پاساوی توندوتیژەکانیی پێبدەنەوە. ئایین پێدراوێکی کولتوری و داڕشتەی کۆمەڵگەی خۆیەتی .پەیوەندیی باوەڕدارانیش بەئایینەوە، یەکالیەنە نییە ،بەڵکو یەکترتەواوکارە .لێرەوە، قسەکردن لەئیسالم بەئەرێنی یا نەرێنی وەک پێدراوێکی دەرەمــێــژوویــی-نــامــێــژوویــی ،هیچ ڕاستیەک ناهێڵێتەوە بۆ هەڵگرەکەی. پێدەچێت ئەو گوتارە پاکخوازە بژارکراوەی ئیسالمییەکان ،لەسەر تێگەیشتنی هەندێک
نەئیسالمیش بێبەرییە
لەکردەوەکانی داعش
2
ذمارة ( )27٨دوشةممة 201٦/١/١١
«فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان دەربارەی کردەوەکانی داعش ـ کەنیزەککردن و فرۆشتنی کچان و ژنان وەك نمونە» هەڵسەنگاندنێک سەروەر پێنجوێنی (بەشی سێیەم) بــەردەوام دەبین لە هەڵسەنگاندنی جومگەکانی فــەتــوا هــاوبــەشــەکــە ،و بەتایبەتی دەقــە ســەرەکــیــەکــەی کە دەقی فەتوای موفتی گشتیی میسره، و ئاشکراکردنی ساختەیی ئەو پینە و پاساوانەی کە دەیانهۆنێتەوە بۆ یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن کە دەگاتە ڕادەی نکولی‌کردن و خۆبێئاگاکردن لە دەقەکان و فیقهی ئیسالمی ..پێش ئەوەی بچینە سەر ڕونکردنەوەی ئەوەی چۆن دەکرێت هــەر بە ئــامــڕازی تێڕوانینی فیقهی و هەر بە پێوەرەکانی کەلەپوری فیقهی بیانوی ئایینی له گروپی وەکو (داعش) بسەنرێتەوە لە بابەتی بەکۆیلەکردندا و ئــەو چــەپ‌وگــوپ و گــەمــەیــەی ئەو گروپە لە فیقهی ئیسالمیدا دەیکات بۆ سەرڕێ‌خستنی تێرۆر و تااڵنکاریەکانی خۆی. درێژەی هەڵسەنگاندنی فەتوا هاوبەشەکە * فەتواکە لە درێژەی پاساودانی یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن «استرقاق» ـدا ،دەڵێت کە ئیسالم ئەم یاسایەی لە چوارچێوەی مامەڵەکردن لەگەڵ بەرامبەر بە شێوازی مامەڵەی خۆی «المعاملة بالمثل» ،پەسەند کــردوە ،واتە لەبەر ئەوەی ناموسوڵمانانیش ئەگەر شەڕیان لەگەڵ موسوڵمان بوبێت ژن و منداڵیان کردوە بە کۆیلە؛ بۆیە موسوڵمانانیش ڕێگەیان پێ دراوە هەمان شت لەگەڵ ئەوان بکەن! بە بڕوای من ئەم پاساوە جێی خۆی ناگرێت ،و هەر سەیریشە پیاوێک لــە پلە و پێگەی ئایینی و ئەکادێمیایی وەکو ئەوەی (د .شەوقی م .عــەلــام) ـــدا پێی وا بێت یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن لە چوارچێوەی «المعاملة بالمثل» ـدا بوە ..بۆچی؟ چونکە دەزانین چوارچێوە و دەروازە «بــاب» ی (مامەڵە لەگەڵ بەرامبەر بە شێوەی مامەڵەی خۆی) («المعاملة بالمثل») ناگشتێنرێت و درێژ ناکرێتەوە تا ئەو ڕادەیەی ببێتە ڕێسایەکی ڕەها، لەبەر ئەوەی هەر لە خۆیدا مەرجدارە بــەوەی الیەنی بەرامبەریش ئەو جۆرە مامەڵەیەی کردبێت ،بۆ نمونە :قورئان دەڵێتَ « :ف َمنِ ا ْع َتدَى َع َل ْي ُك ْم َفا ْع َتدُوا َع َل ْي ِه ِ ِب ْثلِ َما ا ْع َتدَى َع َل ْي ُك ْم) (البقرة،)194 : وات ــە« :ئـــەوەی دەس ـت‌درێــژیــی کــردە سەرتان [مەبەستی ئەوەیە لە مانگێکی «حەرام» ـدا دەستی وەشاند]؛ ئێوەش هەمان شتی لەگەڵ بکەن» ..ئەمەیە کە
بێت؛ دەبــوایــە تەنها لەگەڵ خێڵێکدا ئەو جۆرە مامەڵە بکرایە کە ئەوانیش بە کردەیی کارێکی وەهایان لەگەڵ هێزە ئیسالمیەکە کردبێت ،واتە ئەوانیش بە کردەیی ژن و منداڵی موسوڵمانیان وەکو دەسکەوتی جەنگ بردبێت ..لە کاتێکدا هیچ فیقهزان «فقیه» ـێک قسەی وا ناکات ،و مەرجێكی لــەم شێوەیە لە یاسای ئیسالمیدا جێی نابێتەوە ،و شتێکی زانراوە کە لە یاسای ئیسالمیدا کاتێک هێز و سوپای دەوڵەتی ئیسالمی ڕوبەڕوی هێزێكی نا-ئیسالمی دەبێتەوە؛ ژن و منداڵی پــیــاوی ناموسوڵمانی جەنگاو وەکو دەسکەوتی جەنگ دەبرێن و دواییش دەکرێنە کۆیلە ،بەبێ مەرجی ئــەوەی پێشتر ئەو هێزە نا-ئیسالمیە کارێکی هاوشێوەیان کردبێت .لەبەر ئەوە چوارچێوە و ناونیشانی «المعاملة بالمثل» نابێتە پــاســاو بــۆ یاسای بەکۆیلەکردن لە ئیسالمدا ،چونکە هەر بەڕاستی یاساکە ئەو مەرجەی تێدا نیە کە بنەماڵەیەک یان خێڵێکی دیاریکراوی ناموسوڵمان ژنی موسوڵمانیان کردبێتە کۆیلە ئینجا هێزە ئیسالمیەکە بۆی هەبێت ژنی پیاوی جەنگاوی ئەوان بکاتە کۆیلە. * فەتواکە شانازی بــەوەوە دەکات کە لە ئیسالمدا وتراوە :ئازادی بنچینە «أصل» ـە و مرۆڤ لە بنچینەدا ئازادە، وەکو لە «المغني» ی (ئیبن قودامە) دا هاتوە« :إ َِّن ْ َ ني ْ ُ ال ْص َل ِف ْال َد ِم ِّي َ ال ِّريَّ ُة».. بەاڵم ئەم وتەیە بنەمایەک نیە مژدەیەکی «م ِّصلة» ی پێ بێت ،چونکە ئەنجام و ُ َ ئەم وتەیە هەر ئەوەیە کە بەکۆیلەکردن «استرقاق» هۆکار و مەرجی خۆیی هەیە و هەر لە خۆوە و بەبێ مەرج و هۆکار کەس ناکرێت بە کۆیلە ،وەکو لە تەواوکەری وتەکەی (ئیبن قودامە) دا ِض»، هاتوە کە دەڵێتَ « :وإ َّ َِنا ِّ الر ُّق لِ َعار ٍ واتــە :کۆیالیەتی لەبەر پێشهاتێکە. شتێکی بەڵگەنەویستە کە لە جیهانی کۆنیشدا هیچ کۆیلەیەک بەبێ پێشهات و هەل‌ومەرجێک نەبوەتە کۆیلە ،بەڵکو یان قوربانیی جەنگ بوە یان قوربانیی یاسایەکی تایبەتی وەکو سزایەک کە بە بەکۆیلەکردن دێتە جێ یان هەر بە کۆیلەیی لەدایک بوە (دایــک و باوکی کۆیلە بون) .لە ئیسالمیشدا هەرچەند وتراوە کە مرۆڤەکان لە بنەڕەتدا ئازادن بەاڵم هەر بەپێی ئیسالم هەلومەرج و پێشهاتێک بەکۆیلەکردن دەخوازێت. ئیتر ئیسالم مژدەیەکی وای پێ نەبوە کە بڵێت هەمو مرۆڤێک ئازادە و نابێت لەمەودوا کەس بکرێتە کۆیلە ،بەڵکو تەنها ڕێسا و یاسای داناوە بۆ مەرج و حاڵەتەکانی بەکۆیلەکردن.
کۆیلە ببێت ،وەکو ئەوەی بۆ سڕینەوە «تەکفیر» ی هەندێک گوناهـ داوای ئازادکردنی کۆیلەیەک کراوە ،واتە وەکو «کەففارەت» ..هەروەها وەکو ڕێگەی ئازادکردنی کۆیلە لە حاڵەتی مامەڵەی خراپی گەورەکەی وەکو ئەوەی لێی بدات. هەروەها ئیسالم ڕێگەی داناوە بۆ ئەوەی کۆیلە بتوانێت ئازادیی خۆی بکڕێتەوە بە ڕێکەوتنێک لەگەڵ خاوەنەکەی ،کە ئەمە پێی دەوترێت «موکاتەبە» .ئیتر گوایە بەم شێوازانە و لە ڕێگایانەوە ئیسالم هەوڵی داوە ڕژێمی کۆیالیەتی بنەبڕ بکات.. بەاڵم ئایا وایە؟ ئایا ئیسالم هەوڵی داوە وردە-وردە ڕژێمی کۆیالیەتی بنەبڕ بکات؟ بە بڕوای من وەاڵمی ئەم پرسیارە کێشەیەکی جیددی (ی هەتاکو الهوتی) بۆ موسوڵمان دروست دەکات ،بەتایبەتی ئەگەر بە «ئەرێ» وەاڵم بداتەوە :کاتێک موسوڵمان پێی وا بێت کە «خــوای گـــەورە» لــە ڕێــگــەی قــورئــان و یاسا ئیسالمیەکانەوە ڕێ‌وشوێنێکی وای داناوە کە وردە-وردە ڕژێمی کۆیالیەتی بنەبڕ بکات ،و ئینجا سەرنجی ئەوەش بدات: بۆچی ئــەم ڕێ‌وشوێنە «خــوایــی» ـە نەیتوانی بە نزیکەی ١٤سەدە کۆیالیەتی لە کۆمەڵگای ئیسالمی لەناو ببات؟ بۆچی کۆیلە و کۆیالیەتی لە کۆمەڵگای ئیسالمی مایەوە هەتا ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش؟ بۆچی لە یاسای ئیسالمیی واڵتانی موسوڵماننشین کۆیالیەتی هەر مایەوە هەتا ڕێککەوتنە نێودەوڵەتیەکان واڵتـــانـــی ئیسالمییشیان نــاچــاری قەدەغەکردنی کۆیالیەتی کــرد؟ ئەو کاتە موسوڵمان دەبێت ئەم پرسیارە لە خۆی بکات :باشە ڕێ‌وشوێنێک «خوا» داینابێت بۆ لەناوبردنی بــەرە-بــەرەی کۆیالیەتی بۆچی سەرکەوتو نەبو؟ ئەگەر «خــوا» ویستبێتی بە دانایی خۆی و لە ڕێگەی ڕێنماییە ئیسالمیەکانەوە ڕژێمی کۆیالیەتی لەناو ببات؛ بۆچی ئەو نەخشە خواییە هەتا نزیکەی ١٤ سەدەیش نەیتوانی کاری خۆی بکات و ئەنجامێک بەدەست بهێنێت؟! بە بڕوای من ئەم پرسیارە کێشەیەکی الهوتی و «عەقیدەیی» ـیش بۆ موسوڵمان دەسازێنێت ،و موسوڵمان گەر بڵێت ئیسالم هەوڵی نــەداوە بۆ بنەبڕکردنی کۆیالیەتی و تەنها موسوڵمانی هان داوە بــۆ ئــازادکــردنــی هــەنــدێــک لەو کۆیالنەی لەبەر دەستیاندان؛ هێشتا ئەمە «سەالمەتتر» ە بۆ بیروباوەڕە ئایینیەکەیشی .بێ گومان موسوڵمان لەم حاڵەتەدا ناشتوانێت بڵێت :ئاخر کەمتەرخەمیەکە لــە موسوڵمانان خۆیانەوە بوە کە بەتەواوی کاریان بە
ئەگەر موسوڵمان پێی وا بێت کە «خوای گەورە» لە ڕێگەی
قورئان و یاسا ئیسالمیەکانەوە ڕێ‌وشوێنێکی وای داناوە کە
وردە-وردە ڕژێمی کۆیالیەتی بنەبڕ بکات ،دەبێت سەرنجی ئەوەش
بدات :بۆچی ئەم ڕێ‌وشوێنە «خوایی» ـە نەیتوانی بە نزیکەی ١٤ سەدە کۆیالیەتی لە کۆمەڵگای ئیسالمی لەناو ببات؟
پێی دەوترێت «المعاملة بالمثل» ،کە دەبێت ئەو مامەڵە و هەڵس‌وکەوتە بە کردەیی لە الیەنی بەرامبەرەوە دەرچوبێت هەتا ئــەوە ببێتە پاساوی ئــەوەی بە هەمان شێوەی لەگەڵ بکرێت ،کەواتە ئەگەر کارێکی وا نەکرابو؛ هەڵوێستێکی هاوشێوەش پاساو و جێگەی نابێت .جا ئەگەر یاسای ئیسالمیی بەکۆیلەکردن لە هەمان بابەتی «المعاملة بالمثل»
* موفتیی بەڕێز پێی وایە ئیسالم هــەرچــەنــد نەیتوانیوە بــە یــەک جار کۆیالیەتی بنەبڕ بکات؛ بەاڵم بە شێوازی تر هەوڵی داوە بۆ لەناوبردنی هەتا لەگەڵ تێپەڕبونی ڕۆژگــاردا ڕژێمی کۆیالیەتی بپوکێتەوە و کۆتایی پێ بێت ،وەکو ئەوەی موسوڵمانی هان داوە بۆ ئازادکردنی کۆیلە ،و چەند ڕێگە و ڕێسایەکی داناوە بۆ ئەوەی موسوڵمان ناچاری ئازادکردنی
ڕێنماییە ئیسالمیەکان نەکردوە ،چونکە دیسان ئەمەش کێشەیەکی ترە بۆ بیری ئیسالمی :چــۆن هەمو «ئوممەت» لەسەر هەڵەیەک کۆ دەبنەوە؟! چۆن دەکــرێــت «خـــوا» ویستبێتی بــەرە- بەرە کۆیالیەتی نەمێنێت کەچی دوایی بــەدرێــژایــی نزیکەی ١٤ســەدە هەمو «ئوممەت» بە گوێیان نەکردبێت؟! ئەی لەسەر زمانی پێغەمبەری ئیسالمەوە
نەهاتوە کە وتویەتیَ : «ل َ ْ ت َت ِم ُع ُأ َّم ِت َع َلى َض َل َل ٍة»؟! واتە :ئوممەت لەسەر الدان و گومڕاییەک یەکدەنگ نابن (بەم دەستەواژەیە و هەندێک دەستەواژەی تر هاتوە ،و بەپێی بەدواداچونی ئەلبانی بە کۆی گێڕانەوەوەکانی پلەی «حسن» ی هەیە .یەکێکیشە لە بەڵگە «نەقڵی» ـەکانی بنەمای «ئیجماع»). یانی هەر بەڕاستی ئەو ڕێ‌وشوێنەی کە گوایە ئیسالم دایناوە بۆ بنەبڕکردنی کۆیالیەتی نەیدەتوانی بە یەک سەدە کاری خۆی بکات و کۆیالیەتی نەهێڵێت؟! ئەی ٥سەدە بەس نەبو بۆ ئەوەی ئەو ڕێ‌وشوێنە ئیسالمیە بتوانێت کۆیالیەتی لەناو ببات؟! کە کاری یەک سەدەش نابێتە کاری بەرە-بەرە و وردە-وردە ،چ جای ٥سەدە .نەخێر! بە هەزار ساڵیش ئیسالم و «نەخشە خواییەکە» ی نەیتوانی کۆیالیەتی لەناو ببات! نەخێر! ئــەو بڕیارە هــەر نــەدرا و بیریشی لێ نەکرایەوە هەتا موسوڵمانان لە سەدەی بیستەم نزیک بونەوە و ناچار بون بچن بــەدەم بانگەوازی هەندێک ڕێکەوتنی جیهانیی قەدەغەکردنی کۆیالیەتیەوە ،و بەڵکو لە هەندێک شوێن (وەکو سعودیە) هەتا ناوەڕاستەکانی سەدەی بیستەمیش وازی لێ نەهێنراوە. ئەمانە؛ جگە لەوەی ئەو جۆرە گوتار و پاساوهێناوەیە هەندێک فێڵ و چاوبەستیی تریشی تێدایە :هەڵ‌نان بۆ ئازادکردنی کۆیلە لە ئیسالمدا تەنها هەڵ‌نانە بۆ بەخشینی بڕێک پارە ،نەک هەوڵێک بۆ بەرە-بەرە لەناوبردنی کۆیالیەتی .زۆر جار دەقە قورئانیەکان باسی ئازادکردنی «کۆیلەیەک» (« َر َقبة») دەکەن ،واتە دەقەکە موسوڵمانێکی سەرمایەدار هان دەدات بۆ ئازادکرنی کۆیلەیەکی خۆی یــان کڕینی کۆیلەیەک و ئازادکردنی (جا وەکو «خێر» یان «کەففارەت»). لــەم حاڵەتەدا کۆیلە بڕێک پارەیە و ئــازادکــردنــی دەبێتە بەخشینی بڕێک پــارە ،واتــە جۆرێک لە «خێرکردن» (« َت َصدُّق») .نمونەیەک بۆ تێگەیشتن لەم حاڵەتە :دەکرێت لە «زانایان» ی ئایینی بپرسین :موسوڵمانێکی دەوڵەمەند لە سەردەمێکدا چوەتە بازاڕی کۆیلەفرۆشی و لەوێ کۆیلەیەکی کڕیوە و ئازادی کردوە ،و حەوت کۆیلەی تریشی کڕیوە بۆ خۆی ،ئایا «خێر» ی گەییوە؟ و ئایا مامەڵەی کۆیلەکڕینەکەی دروستە؟ بێ گومان ئەگەر «زانا» یەکی ئایینی وەاڵممان بداتەوە؛ ناچار دەبێت بڵێت: بەڵێ! «خێر» ی ئازادکردنی کۆیلەکەی گەیشتوە ،و مامەڵەی کڕینی حەوت کۆیلەکەیشی دروستە! کەواتە لێرەدا بنەمایەکی وەکو بنەبڕکردنی کۆیالیەتی لە گۆڕێدا نیە ،ئەوەی هەیە ئەو ڕاستیەیە کە کۆیلە لە کاتی خۆیدا بەشێک بوە لە سەرمایە ،هەر سەرمایەدارێک لەو سەردەمانەدا چەند کۆیلەیەکی هەبون کە بەشێک بون لە سەرمایەکەی ،و هەمیشە کۆیلە بە بڕێک پارە خەمڵێنراوە ،بۆیە ئازادکردنی کۆیلەیەک دەکاتە بەخشینی بڕێک لە سەرمایە .وەکــو دیمەنێکی ئاساییش لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا؛ هەمیشە موسوڵمانی ســەرمــایــەداری وا هەبون کە هەمیشە کۆیلەسەرایان ئــــاوەدان بــوە و کۆیلەیان هــەبــوە و جارجارەیەکیش دانــە-دانــە کۆیلەیان ئازاد کردوە ،و هیچ کاتێکیش ژمارەی کۆیلەکانیان کەمی نەکردوە! هەتاکو ئەو کۆیلەیەی لە ڕێگەی «موکاتەبە» وە ئازادیی خۆی دەکڕێتەوە؛ ئەمیش هەر نرخی خۆی دەداتەوە بە خاوەنەکەی ،و لە کاتانەشدا خاوەنەکەی هەر بۆی هەیە وەکو کۆیلە مامەڵەی لەگەڵ بکات و ـ بۆ نمونە ـ بیفرۆشێتەوە (کە ئینجا الی خاوەنە نوێیەکەی وردە-وردە پاشماوەی
نرخی ئازادبونەکەی دەدات). چاوبەستیی گەورە لە پاساودانەکەی موفتیی بەڕێزدا؛ ئەوەیە کە دەڵێت: ئیسالم بــۆ بنەبڕکردنی کۆیالیەتی ئــەو ڕێ‌وشــوێــنــەی هـــەڵ‌بـــژاردوە کە سەرچاوەکانی کۆیالیەتی وشک بکات «أن جي ّفف منابعه وموارده»! من نازانم موفتی بە چی ئەندێشەیەکەوە ئەمەی نوسیوە ،بەاڵم ئەم کارە «وشک‌کردنی سەرچاوەکانی کۆیالیەتی» ڕێک ئەو کارەیە کە ئیسالم نەیکردوە بۆیە بە درێژایی نزیکەی ١٤ســەدە نەیتوانی کۆیالیەتی تەنانەت الوازیش بکات! بەڵکو ڕێک ئەو کارەیە کە ئیسالم پێچەوانەی کــردوە و سەرچاوەکانی کۆیالیەتی و بەکۆیلەکردنی بوژاندوەتەوە ..بڕوانن ئیسالم چەند ســەرچــاوەی هەمیشە سازگاری بۆ بەکۆیلەکردن هێشتوەتەوە: ـ هەر ناوچەیەکی نا-موسوڵماننشین، ئــامــادە نــەبــن موسوڵمان بــبــن ،یان موسوڵمان نەبن و ئامادەیش نەبن سەرانە یان باج بدەن؛ لە هێرشێکی سەربازیدا پیاو (شەڕکەر) یان دەکوژرێت یان دیل دەکرێت (کە دەکرێت بکرێتە کۆیلەش) و ژن و منداڵیان دەکرێنە کۆیلە .ئیتر ئەمە گەورەترین سەرچاوە و کانیاوی بەکۆیلەکردن بــوە بەدرێژایی مێژوی ئیسالم .ئەمە جگە لەوەی موسوڵمانی هــەڵ‌گــەڕاوە «مــوڕتــەدد» یش؛ بەپێی هەندێک رێبازی ئیسالم هەمان مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. ـ هــەر منداڵێک لە ژنێکی کۆیلە لەدایک ببێت؛ ئەگەر لە خاوەنی کۆیلەکە نەبێت و لە پیاوێکی تر بێت (جا ئەم پیاوەی تر کۆیلە بێت یان ئازاد بێت)؛ منداڵەکەش دەبێتە کۆیلە .ئیتر بۆیە سەرمایەی ســەرمــایــەداری موسوڵمان هەمیشە لە گەشە و نەش‌ونمادا بوە، چونکە وەکو چۆن مەڕ و بزنەکەی دەزێن و زیاد دەکەن؛ هەر ئاواش کۆیلەکانی زیادیان کردوە و سەرمایەی زۆرتر بوە! ـ هەمیشە و بەدرێژایی مێژوی ئیسالم بــازاڕی کۆیلەفرۆشی ئــاوەدان بــوە ،و هەر موسوڵمانێک توانیویەتی بە بڕێک پارە کۆیلە بکڕێت ،ئەو بڕە پارەیەش بەپێی ڕەگەز و ڕەنگ و سیفەت و توانا و لێهاتوییەکانی کۆیلەکە. ـ بە هــەر شێوەیەکی تر (ی جگە لــە کــڕیــن و فــرۆشــتــن) ماڵ‌وسامانی موسوڵمان دەگوێزرێتەوە بۆ موسوڵمان؛ بــە هــەمــان شێوەیەش کۆیلەیەک لە مڵکی موسوڵمانێکەوە دەگوێزرێتەوە بۆ مڵکایەتیی موسوڵمانێکی تر ،وەکو میرات و پێ‌بەخشین و خێر و وەسیەت، بەم شێوەیە و زۆر بەئاسایی کۆیلە لە میراتدا ماوەتەوە بۆ میراتبەران ،یان کراوە بە دیاری! ئەگەر ئیسالم ڕێگەی بەمانە نەدایە؛ ئەو کاتە موفتی بۆی هەبو بڵێت ئیسالم سەرچاوەکانی کۆیالیەتیی وشک کردوە، بەاڵم کە بۆ خۆیشی دەزانێت لە ئیسالمدا لەو چەند ڕێگەیەوە مرۆڤ دەبێتە کۆیلە و موڵکی موسوڵمان؛ ئیتر نازانم چۆن ڕوی هاتوە بڵێت ئیسالم سەرچاوەکانی کۆیالیەتیی وشک کردوە!؟ کاتێک دەمانتوانی بڵێین ـ و وەکو شانازییەکیش بۆمان تۆمار دەکــرد ـ ئیسالم کۆیالیەتیی بنەبڕ کــردوە یان هەوڵی داوە بۆ بنەبڕکردنی: ـ ڕای‌بگەیەندایە :کە لەم‌ڕۆ بەدواوە کەس ناکرێت بە کۆیلە ،و هیچ سەرچاوە و ڕێگەیەکی دانەنایە بۆ بەکۆیلەکردنی ئەوانەی هێشتا کۆیلە نین. ـ و بۆ ئەوەیشی کە ئەو کاتە کۆیلە بــوە؛ دەیتوانی ڕای‌بگەیەنێت نــەوەی ئەمانە کۆیلە نین و بە ئازادی لەدایک دەبن ،بەم شێوەیە بە چەند دەیەیەک کۆیالیەتی نەدەما ،یان بەالی کەمەوە ـ
سەرمایەی سەرمایەداری موسوڵمان هەمیشە لە گەشە و نەش‌ونمادا بوە، چونکە وەکو چۆن مەڕ و بزنەکەی دەزێن و زیاد دەکەن؛ هەر ئاواش کۆیلەکانی زیادیان کردوە و سەرمایەی زۆرتر بوە! ئەگەر بیویستایە وردە-وردە نەیهێڵێت ـ ڕای‌بگەیەنێت (بۆ نمونە) :سێ نەوە بە کۆیلەیی دەمێننەوە ،ئیتر دوای ئەوە کۆیلە نیە ،واتە :ئەوەی کە ئێستە کۆیلە؛ کۆیلە بێت ،کوڕ و کوڕی ئەویش؛ با کۆیلە بێت ،ئیتر نەوەی سێیەم کۆیلە نیە و بە ئازادی لەدایک دەبێت ..بەم شێوەیە دەیتوانی لە ماوەی نزیکەی سەدەیەکدا کۆیالیەتی نەهێڵێت ،بەبێ ئەوەی هیچ کێشە و بەرنگاری و بەرهەڵستییەک لە خەڵک ببینێت ،چونکە بەو شێوەیە خەڵک بەئاسانی ئامادە دەبون بۆ ئەو بارودۆخە نوێیە. بەڵکو باوەڕمان وایە ئەگەر ئیسالم ئەو هۆشیاریەی تێدا بوایە بۆ نەهێشتنی کۆیالیەتی و بــەتــەواوی کۆیالیەتیی هەڵ‌بوەشاندایەتەوە؛ سەرکەوتو دەبو لە کارەکەیدا و بەبێ کێشە جێبەجێی دەکـــرد ،چونکە ئیسالم ڕژێمی لەوە ڕیشەدارتری لە نیمچەدورگەی عەرەبی ڕیشەکێش کــردوە ،و بــاوەڕی مرۆڤی موسوڵمان بە شێوەیەک بوە کە ئامادەی جێبەجێ‌کردنی هەمو ڕێنماییەکی ئیسالم بوە .بەاڵم لە ڕاستیدا ئیسالم ـ وەکو چاوەڕوان‌کراوە ـ هەر ئەو هۆشیاریەی مرۆڤی هاوچەرخی نەبوە کە دەخوازێت کۆمەڵگای مرۆڤ هەموی ئازاد بێت و ئـــازادی مافی هەمو مرۆڤێک بێت و چینایەتیی ئــازاد و کۆیلە نەبێت .لە ڕاستیدا لەو سەردەمە کۆنانەدا گەورەترین عەقڵی فەلسەفییش نەگەیشتوەتە ئەوەی بخوازێت چینایەتیی ئــازاد و کۆیلە نەبێت ،لە کۆمەڵگا خۆرئاواییەکانیشدا نەهێشتنی کۆیالیەتی دواکـــەوت بۆ سەدەکانی هەژدەهەم و نۆزدەهەم .بۆیە کاتێکیش ئیسالم لە سەردەمی خۆیدا هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ بنەبڕکردنی کۆیالیەتی وەکــو ڕژێــم؛ ئەمە دیــاردە سروشتیەکەیە نەک بەپێچەوانەوە!
3
ذمارة ( )27٨دوشةممة 201٦/١/١١
ئەدەب لەپێناوی ئەدەبدا جۆرج لۆکاچ و .زەردەشت نورەدین
ســــــــەرەڕای ئــــــەوەش تــەنــانــەت ڕاستگۆترین و ڕووناکبیرترین نوێنەرانی ئەم ئینتیمایەش توانای ئەوەیان نەبوو بەڕوونی لە هۆکارەکانی نائومێديیەکەیان تــێــبــگــەن ،تــا چ بــگــات بــــەوەی کە ڕێگەیەک بــدۆزنــەوە و ژیانی خۆیانی وەک هونەرمەند2ێک پێ‌ڕزگاربکەن؛ بێگومان ئەمە لەبەر ئەوە نیە کە ئەوان وەک بــۆرژوایــەک نەیانتوانیبێت جگە لە سێبەری خۆیان لە هیچیتر تێبگەن یان توانای تێپەڕاندنی ئاسۆی چینی خۆیانیان نەبووبێت .بەم بۆنەوە زۆرێک لە ئەندامانی ئەم چینە چ لەسەر ئاستی پراکتیکی و چ لەسەر ئاستی زەینی کۆت‌وبەندەکانی ژیانی بۆرژوایان تێپەڕاند و تەنانەت زیاتريش ڕۆيشتن[ .واتــە] ئەوانە توانیان ڕێگەیەک بەرەو پرۆلیتاریا و ڕەخنەیەکی ڕاست– ڕەخنە لە تیۆر و پراکتیکدا لە کۆمەڵگای بۆرژوايیدا بکەنەوە .لەتەنیشت ئەمەشدا گەرچی بۆ بورژوازادەیەک سەختە لە چینەکەی خۆی داببڕێت .ئەوان ئەگەرێکی تر لە بەردەمیاندا بوو ،واتە هونەرمەندبوون. هونەرمەند هەمووکات بە شێوەیەکی بێ‌میدیۆم(بێ‌ناوەند) هەست بە ژیان دەکات .وەک بڵێی هونەرمەندی ڕاستەقینە هــەڵــگــری ئەزمونێکی ڕاســتــەوخــۆ و بێ‌میدیۆمە ،لەوانە بەبوێريیەوە ڕەخنەی تاکەکان ،گروپەکان ،دامــەزراوەکــان، و هتد ...بکات .ســـەرەڕای ئەمەش بۆ هونەرمەندبوون دەبێت هەمیشە بتوانێت پەیوەنديیەک درووستبکات لە نێوان جۆرێک لە بێ‌میدیۆمییەکی پاکی پڕ لە هەست و ئەو فۆرمە ئۆبێکتیڤە بنچینەيیانەی کە تێیدا ژیانی هونەرمەند خۆی ئاشکرادەکات(.لەم‌بارەوە وەک چۆن سێرڤانتس و شکسپیر لە ڕیزێکدا دێن ئەوا بە هەمان شێوە دانتێ و هۆمەر لە ڕیزێکدا دەوەستن). تراژيديی هونەرمەند لە کۆمەڵگای بـــۆرژوایـــدا– ئ ــەو تــراژيــدیــایــەی کە بــزووتــنــەوەی «ئــــەدەب لــە پێناوی ئـــەدەبـــدا»وه ســـەرچـــاوە دەگــرێــت، بەهۆی ئەو ڕاستیيەوەیە کە ڕێک ئەم پەیوەنديیە بێ‌میدیۆمە واتــە بنەمای ڕوانینی هونەريیانە بۆ واقیع تێکچووە و مەحا ڵ بــووە .بەر لە هەموو شتێک گۆڕان و گەشەی کۆمەڵگای بۆرژوایی کە گرێ‌دراوە بە گەشەی سەرمایەداريیەوە وەک شێوازێکی بەرهەمهێنان کە هەموو کۆمەڵگای گرتۆتەوە – و بەم بۆنەوە چاالکیيە مرۆییەکان و پەیوەنديی نێوان تــاکــەکــان (وەک کــەرەســتــەی خــاوی ئــەدەب) بەشێوەیەکی تاقەت‌پڕوکێن
دروشمی ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا یان هونەر بۆ هونەر ،کرۆکی ڕێبازی ئەدەبی پەڕناسە کە لە سەدەی نۆزدەدا سەری‌هەڵدا .هۆگۆ بە باڵوکردنەوەی بەرهەمە بەناوبانگەکەی خۆی بەناوی ڕۆژ‌ەهه‌اڵتيیەکان ،بناغەی بۆ ڕێبازی ئــەدەب لە پێناوی ئــەدەبــدا داڕشــت. دواتــريــش لــەالیــەن چەندین شاعیر و نوسەر و ...هتده‌وه پــەرەی پێدرا. یەکێک لــە پەڕناسە بەناوبانگەکان «تیۆفیل گوتی»ـە ،كه بەم شێوەیە پەڕناسی پێناسەکرد« :ئەدەب لە پێناو ئەدەبدا بەو واتایە دێت کە دەبێت ئەدەب سەربەخۆ بێت لە هەموو دڵــەڕاوکــێ و نیگەرانی و کەڵکەڵەیەک جگە لە جوانی». هەڵگرانی ئەم ڕێبازە پێیانوایە کە دەبێت ئەدەب یان هونەر لە خزمەتی هیچ شتێکدا نەبێت جگە لە ئــەدەب .دیارە پەڕناسەکان ئەدەبیان لە هەموو شتێک داماڵیوە جگە لە جوانی ،و جوانيیش بە مانا ئەبستراکتەکەی واتە ئێستاتیکايه‌كی بێخەوش .ئەم جۆرە ڕوانینە ،ئەدەب یان هونەر دەکات بە خودایەک کە تەنیا دەبێت لەبەر خوداوەنديیەکەی ستایش بکرێت .هاوکات ناوی ڕێبازی پەڕناسیش لــە نـــاوی خــوایــەکــی کــۆ-ئــوســتــورەی یۆنانەوە وەرگیراوە .و هەروەها پێشیان وابوو کە هونەر یان ئەدەب دەبێت لە هونەر یان ئەدەبەوە سەرچاوەبگرێت، نەک لە دەروون یان هەست و سۆز یان ئایدیایەکی مرۆڤەوە؛ بە ده‌ربڕینێکی تر بە هەموو شێوەیەک ئەدەبی یان هونەری خــودى و سوبێکتیڤیان ڕەتــدەکــردوە. و دواجــار بانگەشەیان بۆ هونەر یان ئەدەبێکی بێ‌ئامانج و بێمەبەست و بێالیەن دەکرد .هونەر یان ئەدەبێک کە نەچێتە خزمەتی هێچ شتێکەوە جگە لە جوانی(جوانيی بێخەوش). نیچە ئەوەی ڕاگەیاند کە هیچ جۆرە ئەدەبێک بوونی نیە کە لە پێناوی ئــەدەبــدا بێت و دەپرسێت «هەموو جــۆرەکــانــی ئـــەدەب یــان هــونــەر چی دەکـــەن؟ ئایا ستایش نــاکــەن؟ شکۆ نابه‌خشن؟ هەڵنابژێرن؟ زەق و تۆخ ناکەنەوە؟ بەم کارانەیان بەها دیارەکان، الواز یان بەهێز دەکەن ...هونەر یان ئەدەب پاڵنەرێکی گەورەی ژیانە ،چۆن کەسێک دەتوانێت لە هونەر یان ئەدەب بە شێوەیەکی بێ‌ئامانج و بێمەبەست تێبگات هاوشێوەی «ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا». (وەرگێڕ) ئەبستراکت(داماڵراوە) و بێ‌سۆز و هەستە. بۆیە توانای ئەوەی لەدەستداوە کە ببێتە [دروشــمــی] «ئــــەدەب لــە پێناوی هونەریش .لە کۆمەڵگای سەرمایەداریدا ئــەدەبــدا »1بەبەردەوامی ئاماژەیە بۆ دابەشبوونی ئیش زاڵە بەسەر ڕێساکانی نائومێدی چینێک ،بەرامبەر بە بوونی ئاڵوگۆڕی هەموو ئاستەکانی ژیانی خۆی .بەو هیوایەی کە لە چوارچێوەی مرۆڤ و دواجار کااڵپەرستی(فتیشیزم) ستراکتۆری بنچینەیی ئابوريی کۆمەڵگا هەموو شێوازەکانی ژیــان و هتد ... و هەروەها لەڕێگەی ئەو ناوەڕۆکانەی کە هونەرمەند لە ژینگەیەکدا گەمارۆدەدات پەیوەنديیان بە ژیانەوە هەیە ،فۆرمێکی کــە ئــیــدی ناتوانێت بــە شێوەیەکی مانادار و مرۆڤانە لە ژیان درووستبکات .بـــێ‌گـــەرد و ب ـێ‌مــیــدیــۆم لــەگــەڵــیــدا هەموو ئــەو کەسانەی کە نوێنەرە پەیوەندی درووستبکات .هه‌ر ئەوەی کە راستگۆ و گەورەکانی ئەدەب لە پێناوی هونەرمەندە ،هەستەکانی زیادە و ئاڵۆزە ئەدەبدا دەناسن (لێرەدا دەمەوێت بەر و ناسکە .کەواتە لە جیهانی خۆی ڕازيیە لە هەمووان ئاماژە بە گۆستاف فلۆبێر و بەوپەڕی چێژەوە خەریکی داهێنانی و بەتایبەتييش نامەکانی بدەم) .دەزانن هونەری دەبێت .بەاڵم ئەگەر بیەوێت بە کە ئەم نائومێدییە تا چەند کاریگەريی هونەرمەندی بمێنێتەوە ئەوا بە هەمان لەسەریان هەیە .دەزانن تا چ ڕادەیەک ئەندازە مەحاڵە کە بتوانێت سنوری ڕوانگەی «بێ‌خەوشی هونەر»يان تەنیا بێ‌میدیۆمی تێپەڕێنێت .لەگەڵ جیهانی لە ماسکێک دەچێت کە بە شێوەیەکی خۆیدا پەیوەنديیەکی تەواو ڕەخنەگرانە حاشاهەڵنەگر ،نــەفــرەت و بــێــزاری واتە رۆشنبیرانە درووستبکات. تابێت ئەم گرفت ه بێ‌چاره‌سه‌ر‌ه بۆ توڕەئامێزیان لە چینی خۆیان واتە چینی هونەرمەندی مۆدێرن توندتر دەبێت. بۆرژوازى دەشارێتەوە.
بــەو پێیەی کــە هــەر هونەرمەندێکی بێ ڕەگ‌وڕیشەبوونی هونەرمەند لەسەر ڕاستەقینە و هەڵکەوتوو ،چەشنێک ئاستی کۆمەڵگا ،پەیوەنديی ڕاستەوخۆی لە ژیان لە گەڵ بااڵترین ئەگەرەکانی بە بێ‌ڕەگ‌وڕیشەبوونی ناوه‌وه‌ى هونەر لە فۆرم دەنێت .بەبەردەوامی سنوری خــۆيـه‌و‌ه هەیە .بە هەمان شێوە کە واقیعی سەتحی و ئــاشــکــرای ژیانی گۆتە و شیلەر بەڕوونی لەوە تێگەشتن ڕواڵــەتــیــانــەی ڕۆژانـــە تێدەپەڕێنێت .ئەمە هەر ئەو پێویستبوون بە ئەزموونی بــەم پێیەش هــونــەر تێدەکۆشێت تایبەتەیە کە دەبێتە هۆی دەرکەوتنی تا بە باشترین دەربــڕیــن فۆرمێک بە فۆرمە جۆراوجۆرە هونەریيەکان .بەم ژیانی دەستەجەمعيی سەردەمی خۆی پێیەش مومکیناتی تایبەت لە دڵی ئەم ببەخشێت .ئەم هونەرە لەبەرئەوە لە جدیيترین ئــاره‌زووه‌و‌ه [واته ئــاره‌زووى نــاتــوراڵــیــزم 3دەست‌هەڵدەگرێت کە هونەرمەند] دەردەکــەوێــت کە دواجــار بتوانێت سروشتی زیندوو وه‌ربگرێت .لە فۆرمە هونەریيەکاندا دەنیشێت و ئەم هونەرە لە بێ‌میدیۆميی یەکپارچەیی ڕەنگدەداتەوە(فۆرمی حەماسی و درام و ژیان ،بەو شێوەی کە لەبەرانبەرماندا قوت هتد )...بە هەمان شێوە کە تا ئێستا دەبێتەوە چاودەپۆشێت تاوەکو دەستی پیشانمانداوە گەشەی سەرمایەداری بە شێوەیەکی کامڵ و پڕى هەستی ژیاندا و دابــەشــکــردنــی كـــار بــەگــوێــرەی بگات .چەشنێک لە ژیان کە هەموو ئەو ســەرمــایــەداری ،کە بەبۆنەی ئــەوەوە شتانەی بۆ ژیان زەروريیە لەخۆبگرێت .پەیوەنديیە مرۆییەکان(و شتەکانی تر) بەم واتایە ئەدەبی ڕاستەقینە ڕەخنەی تایبەتمەنديی ئەبستراکبوون وەردەگرن، سەردەمە .بەاڵم ئەو کاتەی کە نوسەری نەک تەنیا کەرەستەی خاوی ئەدەبی لە مۆدێرن دەبێتە ڕەخنەگری سەردەمی ناودەبەن بەڵکو فۆرمە ئەدەبییەکانیش خــۆی ئــەوا بە شێوەیەکی حەتمی لە تێکدەدەن .ئەمە لەڕێگەی درووستکردنی رەخنەی الواز و ئەبستراکت و بێ‌هەست پێویستيیەکی زۆر پەشێو لە مرۆڤدا – 4 و لــەڕوانــگــەی هــونــەریــشــەوە بێ‌بەها لە الیەنی کۆمەاڵیەتیيەوە ئەتۆمیزەکراو دەچەقێت .لەبەرئەوەی لە هۆشياريى و ئەبستراکت بــۆ بەدەست‌‌هێنانی بۆرژوايیدا بەگشتی کۆمەڵگا لە باشترین ئەزمونێکی ڕەنگاورەنگی ژیان ڕوودەدات. حاڵەتیدا وەک تێگەشتنێکی ئەبستراکت ئەم پێویستيیە لە هیچ جۆرە فۆرمێکی هەرس‌دەکرێت .سەرەڕای ئەمەش کاتێك ئەدەبیدا بە واقیعی نایەتەدی – بەم هونەرمەند لە بــەر هونەر پشت لەم جــۆرەیــە کــە هونەرمەند فۆرمەکانی گشتێتيي ه ئەبستراکتە دەکات .کاتێک کە لــە هـــەن ــاوی خــۆیــدا دەدۆزێـــتـــەوە. بەتایبەتی دەڕوانێتە شتێکی کۆنکرێتی ،ئــەو ،دەبێت ببێت بە جوانی‌ناس و واتە دیاردەگەلی ڕوون کە بە شێوەیەکی الیەنگری ئــەدەب لە پێناوی ئەدەبدا. ناڕەخنەگرانە ،هەرسکراون .ئەوکات لە هونەرێکی نــایــاب ،هــونــەرێــک کــە لە یەک‌ئاوه‌زی و بێ‌فەڕيی ژیانی ڕۆژانەی فۆرما ،کامڵبوونی گەیاندبێتە لوتکە. بۆرژوایەک لەڕووی هونەریيەوە هەست بەبەردەوامی لە هاتنەديی پێویستيی بە خنکان دەکــات .ویــژدانــی هونەری ڕوون و ئاشکرای سەردەمی خۆيه‌و‌ه داوای شتی مەحاڵ دەکات؛ یەکگرتنی ســەرچــاوەی‌گــرتــووە .جوانی‌ناسەکان، شێوازەکانی ڕەوشتە دژەکان(.لێرەدا چ پێیان بڵێن نیۆرۆمانتیک یان پێیان دەشێت ئاماژە بە هێبڵ و ئیبسن و بڵێن ئێکسپریۆنیست – لــەگــەران تۆڵستۆی و هایتمەن و ئەوانیتر بکەین) .بەدوای فۆرمدا دەبێت بەناچار جۆرێک ئــــەوەی کــە پێشوتر بــاســکــرا بۆ لــە بـێ‌فــۆرمــی هــەنــاویــی لــە خۆیاندا خستنەڕووی قەیرانی ئەدەب لە پێناوی هەڵگرتبێت. ئەدەبدا بەسە .بەاڵم دووەم ئەوەی کە لەوانەیە کەسێک بڵێت پرسی الیەنگری گەشەی کۆمەڵگای بۆرژوایی ،ئەوەندە هونەری ( )tendenzkunstگرنگە. بوونی نوسەری کێشەدار کردووە کە تا بـــەاڵم الیــەنــگــری هــونــەریــش بــە هیچ پێش ئەمە هەرگیز نەخراوەتە بەرباس .شێوەیەک ڕێگەیەک بۆ دەربازبوون لە لەڕاستیدا ئەم بابەتە چەنێک ناوەکی بێت الیبێرنتی ئــەدەب لە پێناوی ئــەدەب هێندەش دەرەکیيە .دەرەکیشە چونکە پیشانی ئێمە نــــادات .بەڵکو ڕێک گەشە و گۆڕانکاريی ڕۆژ لە دوای ڕۆژی پێچەوانەکەی ڕاستە ،واتە ئەگەر هاوکات کۆمەڵگای سەرمایەداری ،پێویستيی لە گۆشەنیگای کۆمەاڵیەتی و هونەرییەوە ی بڕوانیت ئەوا ڕێگەیەکە بەرەو ئەم حەیاتی و ڕاستەقینە بۆ ئەدەب و هونەر ،لێ ڕۆژ لە دوای ڕۆژ کاڵتر و کاڵتر دەکاتەوە .الیبێرنتە .لەبەر ئــەوەی ئەو کۆمەڵە و هەروەها پەیوەنديی نێوان نوسەر و الیەنگرانەی کە دەیانەوێت جەوهەر و کــۆمــەاڵنــی خەڵک ڕۆژ لــە دوای ڕۆژ فۆرمی ئەدەب پێناسە بکەن .و لە ژیانی
[دروشمی] «ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا» بەبەردەوامی
ئاماژەیە بۆ نائومێدی چینێک بەرامبەر بە بوونی خۆی زیاتر بەرەو پەیوەنديیەکی ئەبستراکت دەبات .ئەویش له‌سه‌ر حيسابى زاڵکردنی پەیوەنديی کااڵیی بەسەر هەموو شتێکدا. نوسەر ل ه هەموو سەردەمەکانی تر زياتر لەبارەی ئەو کەسەو‌ه کە دەنوسێت، کەمتر دەزانێت .ئەگەر نوسەر ،هەنووکە بێ‌ڕەگ‌وریشەبوونی کۆمەاڵیەتيی خۆی لە فۆرمی تێزی مه‌غرورانه‌ى ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا دەردەبــڕێــت .ئــەوا لە باشترین حاڵەتیدا بەو مانایە دێت کە نائومێدانە بۆ پەناگەیەک بۆ دەردەکانی دەگــەڕێــت .ئەمە هه‌ر ئەو خاڵەیە کە هونەرمەندە ڕاستگۆکان لە چرکەساتی دروەشانەوەی بەرهەمەکانیاندا ،چاویان لێبووە (لێرەدا دووبارە ڕووی دەمم لە فلۆبێرە) .لەگەڵ ئەمەشدا هونەرمەندە کــەم نـــاوزڕاوەکـــان ئــەوە دەگـــۆڕن بۆ شێوەیەک لە خۆهەڵخەڵەتاندن ،کە ئەمە دەبێتە هۆی خراپبوونی کەسایەتيی ئــەوان وەک هونەرمەندێک(لەوانەیە هونەرمەندانی وەک وایڵد و دانونتسیو، هۆفمانتسڵ و هتد ...بێتەوە یادتان).
بۆرژوايیدا و لە دیدی بۆرژوايیەوە ئەگەری دەرکەوتنی هەیە یان وەک یۆتۆپیای ئەبستراکت و ڕۆمانتیک لە شوێنێک لەودیو ژیانی ماديیەوە دەخرێتەڕوو، و هەرگیز بە شێوەیەکی ئۆرگانی– لە رووی هونەریەوە ئاوێتەی ژیان نابن( ئیبسنی دوایین و گ.کایزەر ئەرنێست تۆلەر و هتد) و لەالیەکی ترەوه ئەوه‌ندە بە کێشە ڕۆژانەییەکانی پەیوەست بە ژیانی گەنیوی بۆرژوایەوە مژۆڵ دەبن کە هەرگیز توانای ئەوەیان نامێنێت بگەن بە لوتکەی هونەر. هــەروەهــا ئــەم تەنگژەیە هەرەمکی نیە .بەڵکو ڕەنگدانەوەی کۆمەاڵیەتيی چینی بۆرژوایە کە بە هۆی دەرکەوتنی بەڵگە مێژوویەکانيەوە و بەبایەخ‌بوونی ڕۆژ لە دوای رۆژی پرۆلیتاریا – ئیدی بە بــەراورد بە ڕابــردوو کەمتر دەتوانن بێ‌الیەنانە ئاماژە بە پێگەی کۆمەاڵیەتيی خۆیان بــدەن .لەبەر ئــەوەی چەنێک بۆ بــۆرژوای مەحاڵە دانی راستگۆیانە بــە پێگەی خــۆیــدا بنێت ئــەوەنــدەش
رەخنەگرتنی بێ‌الیەنانە ئەستەمە. ئەوان دەبێت نائومێدانە پەنابەرنە بەر دووڕوويــی و ڕیا (بێ سوبێکتیڤیتەیی ئەدەب لە پێناوی ئەدەب فەرمانڕەوايی موتڵەقی فــۆرمــە) یــان خۆیان بدەنە دەســت ئەو مایەپوچیيەی کە دەڵێت هه‌موو کێشەیەک لەڕێگەی ڕیفۆرم یان چاکسازيی سەتحیيەوە چارەسەر دەبێت. ی بڕوانین– کەواتە لە هەر دیدێکەوە لێ لە دیدی ئەدەب لە پێناوی ئەدەبیشەوە، پێش هەموو شتێک نائومێدی ،پێگەی بۆرژوايی ئاشکرادەکات .بەاڵم بەڕاستی شۆڕشی پرۆلیتاریا بۆ گۆڕانکاريی هونەر لە شوێنی خۆیدا چ نەخشەرێگایەکی پێیە؟ لە سەرەتادا ئەم نەخشەڕێگایانە زۆر کەمە .ئەمە لە ئاستی پرۆلیتاریایەکی شۆڕشگێڕ و مارکسیيه‌کدا نیە کە خۆی لە یۆتۆپیاکاندا ون بکات کە تێیاندا ئەگەرە شیاوەکانی واقیع پشتگوێ‌خراوە. گرنگتر لەمە ئەوەیە کە نابێت ئەمە لەبیربکات کە هونەری شۆڕشگێڕانەی پرۆلیتاریا لەڕوانگەی کۆمەاڵیەتیيەوە لە پێگەیەکی نەشیاوتردایە بەبەراورد بە هونەری بــۆرژوایــی شۆڕشگێڕانەی ســەدەی ١٧و .١٨لــەو ســەردەمــەدا فۆرمه کۆمەاڵیەتیي ه ئابوريیەکانی ژیانی بۆرژوايی لە هه‌ناوى جیهانی فیوداڵیدا درێژەیان بە گۆڕانکاريی خۆیان دەدا. نوسەرە بۆرژواکان لە پێگەیەکدا بوون کە دەیانتوانی شێوەیەکی بێ‌میدیۆم و پڕ لە هەست بە چەشنێک لە بوون ببەخشن. ئــەوان هێشتا دەیانتوانی باوەڕیان بە پەیامەکەیان بۆ ڕزگاريی مرۆڤ هه‌بێت (ڕۆمانی ئینگڵیزيی سەدەی هەژدە ،دیدرۆ و لیسینگ و هتد) .لەبەرابەردا ،سەرەڕای هەموو هەڵچوونەکان و هەستانەوەکانی کۆمەڵگا ،ژیانی پرۆلیتاریا لە جیهانێکدا بەردەوامە کە ستراکتورە بنەڕەتیيەکەی (دەسەاڵتی یاسای بەها ،یاسای یەکسان و ئەبستراکت ،دابەشبوونی ئیش و هتد )...درێــژە بە پاراستنی فۆرمەکانی ستراکتۆری ســەرمــایــەداری دەدات– ئەمەش لەناوچوونی سەرمایەداری نیە بەڵکو وەکو مارکس کە بەشێوەیەکی بێ‌وێنە لە ڕەخنەی پەیڕەوی گۆتادا پیشانیدا لە قۆناغی پێش کۆمۆنیزمدا ڕوودەدات .ئەم گۆڕانکاريیە گەورانەی کــە تێیدەپەڕێنین –و شۆڕشگێرە پرۆلیتاریاکان بۆ ئێمەی دەست‌نیشان دەکەن .لەسەرەتادا لە واقیعی بێ‌میدیۆمدا لە خستنەڕووی هەستەکانماندا خەلەل درووســتــدەکــات .ئەمە دڵسارديی ئەو دەستە لە ڕۆشنبیران دەخــاتــەڕوو کە چــاوەڕوانــيــیــان لــە شــۆڕشــی ڕوســیــا، ڕێگە چارەیەکی خێرا بۆ بێ‌بەشبوونە شەخسیەکانیان بوو. ســەرەڕای ئەمە تەنانەت بۆ نوسەرە سەرمایەدارەکانی ئەوروپای ڕۆژئــاواش شتگەلێكی زۆر ڕوویداوە .بۆ ئەو گروپە لە نوسەرەکان کە خۆیان بە شێوەیەکی نــاوەکــی لە گــەڵ شۆڕشی پرۆلیتاریا هاوئاراستە کــردووە ،بۆ ئەوانەی کە بەڕاستی هەست بە گۆڕانکاريی شۆرشی پرۆلیتاریا دەکەن .ئەمە ئەزمونێکە کە ڕێگەی چوونەدەرەوە لە پارادۆکسەکانی ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا پیشاندەدات. ڕۆمــانــی پیاوێکی چینی نــاوەنــد ،لە نوسینی لیۆنارد فرانک ،سەرەڕای هەموو کەموکوڕيیەکانی ،چەند ئاستێک لەو بەرهەمە داستانييانه‌ى کە بەهەمان نەفەس نوسراون بەرزترە .ڕێک لەبەر ئەوەی کە بازنەی الیەنگری بەرهەمەکە ڕێگە دەدات تێکه‌اڵوبوونی هونەر و داینامیکی لەگەڵ شتی کۆنکرێتیدا شێوە وەربگرێت– لەبەر ئەوەی ڕقى ئاشکرای هــەبــوو لــەم الیەنگیریەی کۆمەڵگای بۆرژوایی ،بەرهەمەکەی سەرەوە دەباتە ئــەودیــو بێ‌شێوەیی هــونــەر ،لەسەر بنچینەی فۆرمی بێخەوش .بەم‌پێیەش ئەندرسۆن نیکسۆ توانيی هۆشياريى چینایەتی لە کرێکاری مەزرایەکدا لەگەڵ وردەکاريی زۆر و ڕوانگەی فــراوان بۆ جیهان بــخــاتــەڕوو .تایبەتمەندیيەک کە لەوانەیە تەنیا لەالی نوسەرەکانی
زێڕینترین سه‌رده‌مى بۆرژوایی ببینرێت. لەکاتێکدا کە لە شوێنەکانی تری ئــەوروپــا دابەزینی ئاستی ئــەدەب و نەبوونی نوسەری بەتوانا زۆر جێگەی داخــە .لە ئەوروپا گروپێک نووسەری بەتوانا و گەنج دەرکەوتوون لە بەرهەمی ئەم نوسەرانەدا – سەرەڕای کەم‌وکوڕی و بێ‌ئەزمونیيان– دەشێت ئەو زەويیە ڕق و پتەوە کە وەک نوسەر و مرۆڤ لەسەری ڕاوەستاون ،بەتەواوەتی هەستی پێبکرێت .وەک بڵێی بە شێوەیەکی بێ‌پێشینە ،جۆرێکی نوێ لە ئەدەب، تـــەواو جیا لــە هــەمــوو گۆرانکاڕيیە ئەدەبیيەکانی پێش خۆی ،لەسەروبەندی دەرکەوتندایە .ئەوانەی کە خوازیاريی گۆڕانکاريی لــەو شێوەيه‌ن و لەمێژە لە چاوەڕوانیدان ئەو بۆرژوایانەن کە زۆرترین ئینتیمایان بۆ نوسینی بێ‌فۆرم و زێدە فۆرمالیزەی بێ‌هیوایی ئەوروپایان هەیە (بۆ ئاشنابوون بەم جۆرە ئەدەبە بگەڕێنەوە بۆ کتێبی هاوڕێ ترۆتسکی بە نــاوی ئــەدەب و شــۆڕشـه‌وه) .بەاڵم ئێستا دەشــێــت هەست بــەوە بکرێت نوسەرەکان دووبارە دەستیانکردووە بە تێکۆشین بۆ دۆزینەوەی زه‌وييه‌ك كه لەڕووی کۆمەاڵیەتیيەوە پتەو و سەخت بێت ،کە لە جــۆری خۆیدا دەتوانێت کاریگەريی بــەرچــاوی لەسەر فۆرمی نووسین و کەرەستەی خاویان هەبێت. و بەڕای من بە هیچ جۆرێک بەڕێکەوت نیە کە بەهێزترین نوسینی پەیوەست بەم گــۆڕانــەوە کە تا ئێستا بەرچاوم کــەوتــبــێــت ،بــەرهــەمــی هۆشیارترین پرۆلیتاریا و نوسەری کۆمۆنیست واتە لیبدنسکیيە .بەم‌پێیەش ئەم پرۆسەیە بە شێوەیەکی پرۆلیتاریایی و کۆمۆنیستيیە کە دێتەدی .پرۆسەیەک کە وا چاوەڕوانی لێدەکرێت بەسەر کۆمەڵگای بۆرژوایيدا (و کێشەکانی هونەرەکەی) سەرکەوێت. بێگومان بەهەمان شێوەی وتەكه‌ی مــارکــس یــاســا هەرگیز ناتوانێت لە ستراکتوری ئابووری کۆمەڵگا له‌پێشتر کاربکات .ئەویش لە ئەنجامدانی کارێکی لەو شێوەدا کڵۆڵە .سەرەڕای ئەمە ڕێک ئەوکاتەی کە چاوەڕوانی نین شتێکی ناوەخت ڕوودەدات و لەپڕ ڕێگەچارەیەک بۆ هەموو کێشەکان لە بەردەمماندا دەکرێتەوە .ئەو پێشکەوتنە مەزنانەی کــە لــەالیــەن شــۆڕشــی پرۆلیتاريیەوە دەستنیشان‌کراون و له بەرامبەرماندا دەردەکەون ،ئەو پێشکەوتنانەی کە لە ژێر سێبەری ئەم شۆڕشەدا ئەدەبیش لێی بێ‌بەش نابێت. سه‌رچاوه‌كان: 1. h t t p : / / w w w. t h e s i s 1 1 . com/Article.aspx?Id=159 2. file:///C:/Users/ _NooR/Downloads/lukacs_the- _fundamental_dissonance_of exitence.pdf پەراوێز: Art for Art's Sake -١واتـــە "هونەر بۆ هونەر" یان "هونەر لە پێناوی هونەردا" کە بە ئەدەب لە پێناوی ئەدەبدا وەرمگێراوە .ڕوونە کە ئەدەب بەشە کۆمەڵەیەکە لە کۆمەڵەی هونەر و لێرەدا من بەشێکم [واتە ئەدەب] لە جیاتی گشت [واتە هونەر] داناوە. تاوەکو لە رێگەی مەجازێکەوە()metonymy بتوانم ئەدەب کە دیارترین کایەی هونەريی ئێمەیە زەق‌وتــۆخ بکەمەوە .بۆ ئەوەی ناواخنی وتارەکە لە کۆنتێکستی(سیاق) ئێمەدا ڕوونتر و باشتر بگات بە خوێنەر_.وەرگێڕ Artist -٢بەواتای هونەرمەند دێت کە هەموو ئەو کەسانە ده‌گرێتەوە کە خەریکى کاری هونەرین و بە جۆرێک لە جۆرەکان بەشدارن لە بەشە جیاوزەکانی ئافراندنی هونەریدا وەک نوسەرەکان .شاعیرەکان، وێنەکێشەکان ،شانۆنووسەکان و دەر‌هێنەرەکان و .... هتد_.وەرگێڕ Naturalism -٣بــزووتــنــەوەیــەکــی ئەدەبيی کۆتایی سەدەی نۆزدە بوو ،کە لە ژێر کاریگەريی تیۆرەکانی دارویندا هەوێنی‌بەست و تا سەرەتاکانی سەدەی بیست دریژەی کێشا .ئەم ڕێبازە پێداگريی لەسەر ڕیالیزمێکی پتەو دەکــرد و بانگەشەی بۆ دوورکــەوتــنــەوە لە هەموو فۆرمەکانی ئایدیالیزم و سیمبولیزم و ڕۆمانتیزم دەکــرد .گرنگيشی بە زانستگەرایی و هۆکارە بۆماوەییەکان دەدا لە هەمبەر دەست‌نیشانكردن و دیاریکردنی چارەنووسی کەسەکان بە جۆرێک کە زیاتر توندوتیژییەکانی ژیانی مرۆڤیان بــەدوور لە سانسۆر و بەشێوەیەکی ڕاسته‌وخۆ و ڕاشكاو دەخستەڕوو :وەک؛ هەژاری ،ڕەگەزپەرستی، دەمــارگــیــری ،نەخۆشی ،گەندەڵی ،لەشفرۆشی و قێزەونی .لە دیارترین فیگەرەکانی ئەم رێبازەى ئیمێل زۆالیە_وەرگێڕ Atomized -٤لــێــرەدا واتــە دابەشکردن و پارچەپارچەکردنی کۆمەڵگا بۆ یەکەی دابڕاو و جيا لە یەکتری .بە شێوەیەک کە هەر یەکەیەک ئەتۆمێکی سەربەخۆ و پچڕاو بنوێنێت_ وەرگێڕ
4
ذمارة ( )27٨دوشةممة 201٦/١/١١
دکتۆر عەباس پۆیا :کورتكردنه‌وه‌ى ملمالنێ سياسىو سه‌ربازييه‌كان تەنها بۆ شيعه و سوننه مه‌سه‌له‌كه ئاڵۆزتردەکات سازدانی :دارا عەبدولڕەحمان
دکت ۆر عــەبــاس پــۆیـــــا •٥ ١٩٨لە شاری مەزار ش ەریف لە ئەڤغانستان خوێند نی ئا ما دە یی تەواوکردووە. •١ ١٩٩ ٧ ١٩٩ئیسالمناسی، زانستە ڕامیارییەکان و ئای ننا سی لە زانکۆی ها مبۆرگ لە ئەڵمانیا خوێندووە. •٠ ٢٠٠دکتۆرای لە ئیسال مناسیدا هێناوە و بۆ ماوە یە ک لە زانکۆکانی هامبۆرگ ،فرایبۆرگ، ەن ئێرل گن لە ئەڵ مانیا وانەی وتۆتەوە. • ئێ ستا خاوەنی ئەم کتێبە چاپکراوانەیە(:داننان بــە کــــ ردەی ئــیــجــتــی ـهــاددا »/ بـ ــە رلـــ یـــ ن/ ٠٠٣ .)٢ (لێبوور دەیی و دیمکراسی و مافی مرۆڤ .)٢٠٠٧، (بیرک ردن ەوەی دەرەوەی دوا لیزما ،گوتاری ئاینی ئێران لە کۆنتێکستی پۆ ستکۆڵۆنیالیدا.)٢٠١٤، • ئێستا پــڕۆفــیـسـ ـۆری وان ــە بــێـژە لە هە رد وو ب وا ری پەروەردە و تیۆلۆژیای ئیسالم لە زان ک ۆی ز یورخ لە سویسرا.
()٢-١ دارا عەبدولڕەحمان :زۆرێــك لە شارەزایان و چاودێران پێیان وابوو دوای «بــەهــاری عــەرەبــی» گروپە جیهادییەکان بــەرەو پاشەکشە و پوکانەوە دەچــن و سەرەنجام بە تەواویی کۆتایی بە دیكتاتۆریەت دێـــت .بـــەاڵم لــە ئــێــســتــادا وەک دەبینرێت بارەکە تەواو پێچەوانەیە، بەڵکو بەهێزتربوون و ڕۆژبەڕۆژیش مەترسیدارتر دێنەپێشچاو ،ئەم گەشەکردنەیان بۆچی دەگەڕێتەوە؟ چۆن ئەو پێشهاتانە ڕوندەکەیتەوە كە ئێستا لەم ناوچەیە ڕوودەدەن؟ دکــتــۆر عــەبــاس پــۆیـــــا: بـه‌هــارى عـه‌ره‌بــى جوواڵنه‌وه‌يه‌كى گشتگير و خۆڕسكانه‌ى خه‌ڵك بوو ك ه مژده‌ى داهاتوويه‌كى باشتر ،ئازادتر و بـه‌خــتـه‌وه‌رتــرى ده‌دايـــ ه خه‌ڵكى ناوچه‌كه .به‌اڵم ئه‌م جوواڵنه‌وه‌ي ه ك ه توێژ‌ه جۆراوجۆره‌كانى خه‌ڵك و گرووپ ه جياواز‌ه سياسى و كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان ب ه ئامانج و داواكــاريــى جياوازه‌و‌ه ب ـه‌شــداريــيــان تــیــداكــرد ،خــاوه‌نــى سه‌ركرده‌يه‌كى تۆكم ه و كاريزمايى نه‌بوو تاكو ئامانج ه سه‌ره‌كييه‌كانى جوواڵنه‌وه‌كه لێكبداته‌و‌ه و به‌دوايدا بچێت و پياد‌ه و په‌يڕه‌وى بكات. سه‌ره‌نجام ئه‌و گرووپانه‌ى ك ه به‌دواى خواست ه سياسيي ه دياريكراوه‌كانى خۆيانه‌و‌ه بوون و ته‌نيا له‌به‌ر ئه‌و‌ه ل ـه‌گ ـه‌ڵ جــوواڵنــه‌وه‌كــه‌دا بـــوون تا بگه‌نه ده‌سه‌اڵت ،سوارى شه‌پۆله‌ك ه بــوون و قۆستيانه‌و‌ه و ده‌سه‌اڵتى پاوانخوازانه‌ى خۆيانيان پێ پته‌وكرد. ئه‌وانيش تووشى ئه‌و هه‌اڵن ه بوونه‌و‌ه ك ه جار دواى جار بزاڤ و جوواڵنه‌و‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان لـ ه نــاوچـه‌كـه‌دا تووشى بــبــوون .ل ـه‌و واڵتــان ـه‌ی ك ه نه‌ته‌وه‌ى جياجيا ،ئاين و ئاينزاى جياواز و ڕوانگه‌ى جياوازى تيايه؛ سياسه‌تى ناديموكراسى و ملهوڕان ه زه‌مين ه بۆ توندوتيژى و پشێويى زياتر خــۆشــده‌كــات .دۆخێكى له‌م جۆره‌ش ل ه به‌رژه‌وه‌نديى هيچكه‌سدا نــيـه .ت ـه‌نــان ـه‌ت ل ـه ب ـه‌رژه‌وه‌نــديــى ده‌سه‌اڵتداران خۆشياندا نيه. دارا عەبدولڕەحمان :بـــەردەوام دەگوترێت لە ڕۆژهــەاڵتــی ناویندا گۆڕانکاریی گەورە بەڕێوەیە ،ئایا ئەو الیەنە ئیسالمییانەی کە ئیسالم بە چارەسەر دەزانن؛ خاوەن پڕۆژەیەکی وان تا لەو گۆڕانکارییەدا لە پێگەیەکی گرنگدا ببینرێنەوە؟ دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا :وشه‌ى ئيسالم ،گرێدراوه‌ته‌و‌ه ب ه هه‌ستى قووڵى زۆرێــك ل ه مرۆڤه‌كانى ئه‌م نــاوچ ـه‌ي ـه‌وه .زۆرێ ــك لـه گ ــرووپ و كۆمه‌ڵ ه سياسييه‌كان سووديان له‌م په‌يوه‌نديي ه قووڵه بينيو‌ه و ئيسالميان خستۆت ه خزمه‌تى به‌رژه‌وه‌نديي ه ســيــاســيــيـه‌كــانــى خــۆيــان و ئ ـه‌و به‌رژه‌وه‌ندييانه‌شه‌و‌ه ك ه ده‌سه‌اڵتيان بۆ ده‌سته‌به‌رده‌كه‌ن .ئه‌وان ئيسالميان گۆڕيوه بۆ ئايدۆلۆژيايه‌كى سياسى، له‌كاتێكدا ئيسالم وه‌اڵمێكى ئاینییە بۆ پرسياره ڕۆحييه‌كانى مــرۆڤ. گه‌رچى ئه‌زموونه‌كانى ئـه‌م چه‌ند ده‌يه‌ى كۆتايى ،قه‌ناعه‌تى ب ه زۆرێك هێناو‌ه ڕوانينى سياسييان ه بۆ ئاین و بۆ ئيسالم شته‌كه به‌الڕێدا ده‌بات؛ به‌اڵم گرووپه سياسيي ه ئيسالمييه‌كان ڕۆڵــێــكــى گــــه‌ور‌ه لــه نــاوچ ـه‌ك ـه‌دا ده‌گێڕن و به‌م هۆيه‌و‌ه ناتوانن ل ه هاوكێش ه وخەماڵندنە سياسييه‌كان بچنه‌ده‌رێ .هيوام واي ه ك ه ئه‌زموون ه توندوتيژه‌كانى ئه‌م دواييه ،خودى گرووپه‌كانيش ل ه واقيعبينى نزيكتر بكاته‌وه.
دارا عەبدولڕەحمان :ملمالنێی مەزهەبیی نێوان سوننە و شیعە تــا دێـــت لــە نـــاوچـــەکـــەدا زیــاتــر پەرەدەستێنێت،هەروەک بە ڕوونی ئەمڕۆ لە سوریا و ئێراق و یەمەن دەبینرێت ،لە داهاتوودا ئەم ملمالنێیە بە کوێ دەگات؟ چی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت؟ خوێـــن یان دابەشبوونی زیاتر یاخود شیمانەی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە هێشتا هەر لە ئارادایە؟ دکــتــۆر عــەبــاس پــۆیـــــا: ڕوونكردنه‌وه‌ى ملمالنێ سياسى و سه‌ربازييه‌كان ل ه ناوچه‌كه‌دا ،بۆ نمون ه ل ه سوريادا ،به‌هۆى زاراوه‌گه‌لێكى وه‌ك شيع ه و سوننه‌و‌ه مه‌سه‌له‌كه‌مان لێ ونده‌كات .بۆ سازوئاماده‌كردن و دابڕاندنى هێز ل ه به‌ره‌كانى جه‌نگدا ئه‌م زاراوان ـ ه به‌كارده‌هێنرێن .به‌اڵم له‌پشت ئ ـه‌م ملمالنێ زيانبه‌خش و وێـــرانـــكـــه‌ره‌و‌ه بــه‌رژه‌وه‌ن ــدي ــى گـــه‌وره‌ى سياسى و ســه‌ربــازى و ئــابــوریــى نــوســتــووه .كاتێكيش اليـه‌نـ ه خـــاوه‌ن بـه‌رژه‌وه‌نــديــيـه‌كــان له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندييه‌كان گه‌يشتن ه ڕێكه‌وتن ،ئه‌وا دوژمنايه‌تييه‌كانيش كۆتايياندێت .ديــار‌ه گـه‌ر خه‌ڵك ك ـ ه بــارى سـه‌ره‌كــيــى ئــه‌م جه‌نگ ه ل ه كۆڵ ده‌گــرن ،به‌هۆى درووشم ه ئاینییەكانه‌و‌ه فريويان نه‌خواردايه؛ ئ ـه‌وا ملمالنێ و ش ـه‌ڕى لـه‌م جۆر‌ه هه‌ڵنه‌ده‌گيرسا و گه‌ر هه‌ڵيشگيرسێت؛ ئه‌وا زوو داده‌مركێتەوە .باوه‌ڕم واي ه ك ه ئه‌زموون گه‌وره‌ترين مامۆستاى مــرۆڤــه .ئــه‌زمــوونــه وێــرانــكــه‌ر و خوێناوييه‌كانى جه‌نگى جيهانيى يه‌كه‌م و دووه‌م بــوو ك ه كۆمه‌ڵگا ئه‌وروپييه‌كانى فێركرد به‌هاكانى مافى مــرۆڤ قبوڵبكه‌ن و ناكۆكييه‌كانى خــۆيــان ب ـ ه گفتوگۆ چــاره‌بــك ـه‌ن، نه‌ك بە چـه‌ك .خه‌ڵكى ڕۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستيش ،دره‌نگ بێت يان زوو، فێرده‌بن ك ه ته‌نيا به‌هۆى به‌ڕه‌سمى ناساندنى مافى يه‌كسان بۆ يه‌كتر و به‌هۆى دووركه‌وتنه‌وه ل ه كه‌ڵه‌گايي ه ئاینی و تايفى و ئه‌تنييه‌كانه‌وه‌ي ه ده‌توانن تاك ب ه تاكيان به‌خته‌وه‌ر بن .توندوتيژى و ڕق و كه‌ڵه‌گايى له‌ژێر هه‌ر ناوێكدا بێت و ب ه هه‌ر بيانوويه‌كه‌و‌ه بێت ده‌بێت ه مايه‌ى به‌دبه‌ختى بۆ هه‌موو اليه‌ك. دارا عەبدولڕەحمان :وەک هۆکارێک بۆ ئەو ملمالنێ مەزهەبیەی نێوان سوننە و شیعە کە بــەم ئاستەی ئەمڕۆ گەیشتووە ،زۆرجار دەگوترێت لە ئیسالمدا ڕیفۆرم ئەنجامنەدراوە،
بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم تێزە ئەوە دەخرێتەڕوو کە ئەمڕۆ لە هــەردوو مەزهەبەکەدا هیچ ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز نابینرێت تا بەرەنگاری ڕەوتی تــونــدڕەوی ببێتەوە .ئایا شکستی ڕیفۆرمکاران هۆکارە کە ئەم ملمالنێ مەزهەبیە تێناپەڕێنرێت؟ یان چۆن دەکرێت موسوڵمانەکان لەو ملمالنێ مەزهەبییەی یـــەخەی گرتوون دەربچن؟ دکــتــۆر عــەبــاس پــۆیـــــا: بزووتنه‌وه‌ى ڕيفۆرمی ئاینی ك ه له‌اليه‌ن جه‌ماله‌دينی ئه‌فغانى و محه‌مه‌د عـه‌بــده‌و‌ه ده‌ستى پێكرد ،جۆرێك بوو ل ه ڕۆشنگه‌ريى ئاینی ل ه دونياى ئيسالمدا .ئه‌م بزووتنه‌وه‌يه ،تۆوێكى سه‌ره‌تايى باش و هيوابه‌خشى له‌نێوان كۆمه‌ڵگاكانى ناوچه‌ك ه و عه‌قڵ ه ورد و فزووڵه‌كاندا چاند .ئه‌م بزووتنه‌وه‌ي ه ب ه ناوى تر و ل ه ناوچه‌ى جياجيادا درێ ــژه‌ى هـه‌بــوو .لــێــره‌دا ده‌توانين ناوى هه‌ريه‌ك لە (عه‌لى شه‌ريعه‌تى) ل ه ئێران و (محه‌مه‌د ئيقباڵ) ل ه پاكستان ببه‌ين .له‌و سااڵنه‌ى دواييدا، كه‌سانێكى ترى وه‌كو (نه‌سر حامد ئه‌بوزێد) و (عه‌بدولكه‌ريم سرووش) يــش بــه‌رده‌وامــيــيــان پــێــدا .بۆي ه ئه‌م ڕيفۆرم ه ئاینییە پرۆسه‌يه‌كى به‌رده‌وام ه و تا ئه‌مڕۆ درێژەی هەیه. تا چه‌ند ده‌يه‌يه‌ك پێشووتر ،گوتارى زاڵ ل ه واڵتانى ئيسالميدا گوتار‌ه پێشه‌نگه‌كانى وه‌ك پێشكه‌وتنى كه‌لتورى و ئــابــورى ،پێشكه‌وتنى زانستى و ته‌كنيكى ،ئازاديخوازى و دادخوازی بوو .هه‌ندێك فاكته‌رى تر هه‌بوو‌ه ك ه له‌و چه‌ند ده‌يه‌ى كۆتاييدا، بــوو‌ه هــۆى گه‌شه‌ى دوژمنايه‌تيي ه ئاینییەكان و نامۆکەوتنى بيرۆك ه ڕيــفــۆرمــخــوازيــيــه‌كــان (وه‌ك): جيهانگيرى و گه‌شه‌ى سياسه‌ته‌كانى نيوليبراڵ ك ه درزى ئابوريى نێوان كه‌مينه‌يه‌كى كه‌مى زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند و زۆريــنـه‌يـه‌كــى زۆرى بێبه‌ش ل ه ده‌سكه‌وت و ئيمتيازه‌كانى جيهانگيريى قووڵتركرده‌وه .سياسه‌ت ه كورتبين و دووفاقى و پڕ ل ه هه‌ڵه‌كانى ئه‌وروپا و ئه‌مريكا له‌ناوچه‌كه‌دا ،پشتيوانيي ه دڵــســۆزان ـ ه و بــێ درێخييه‌كانيان ل ه گرووپ ه تــونــدڕه‌وه ئاینييه‌كانى وه‌ك تاليبان ،هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سيسته‌م ه سياسييه‌كانى ئێستا به‌بێ خۆئاماده‌كردن بۆ به‌ديلى گونجاو. ئ ـه‌م فاكته‌ران ه زه‌مينه‌يه‌كى زۆر گونجاوبوون بۆ گه‌شه‌كردنى بيرى تــونــدڕه‌وى و ده‌رفـه‌تــى نــه‌ده‌دا ب ه
گه‌ش ه و پێشكه‌وتنى ڕۆشنگه‌رى. دارا عەبدولڕەحمان :ئیسالمی سوننی ئــەو مۆدێلەیە کــە داعــش لەئاواکردنی دەوڵەتی خەالفەتەکەیدا پشتی پێبەستووە ،بەهەمانشێوە سیستمی والیەتی فەقیە لە ئێران پشتی بە مۆدێلی شیعی ئیسالم بەستووە .هەر دووال ب ــەردەوام لە الیــەن گەلێک سەنتەر و الیەنەوە، بەتایبەتی لەالیەن ئەو پارت و گروپە ئیسالمیانەوە کە نەیاریانن ،بەوە تۆمەتباردەکرێن کە هــەر یــەک لە داعش و دەوڵەتی ئێران نوێنەرایەتی «ئیسالمی ڕاستەقینە» ناکەن، بەڵکو هەردووال لە ئیسالم الیانداوە و ئیسالمیان شێواندووە ،لە بەرامبەر ئەمەدا بە هەمان شێوە داعــش و ئێران هەمان تۆمەت دەخەنەپاڵ نەیارەکانیان .بەاڵم ئــەوەی لێرەدا ناکرێت نکوڵی لێبکرێت ئەوەیە کە زۆر لەو بنەماو حوکمانەی سیستمی هــەردوو دەوڵەتەکەی پێکهێناوە لە ســەرچــاوە فقهییەکانی ئیسالمەوە وەرگــیــراون ،دەکرێت بپرسین :ئەو تۆمەتبارکردنانە و پەیوەندییان بە ئیسالمەوە چۆن لێکدەدرێتەوە؟ دکــتــۆر عــەبــاس پــۆیـــــا: لــ ه ســـه‌رچـــاو‌ه ســەرەکــیــیــەکــانــی ئيسالمدا -قــورئــان و ف ـه‌رمــووده- ته‌نيا هه‌ندێك ئــامــاژه‌ى ئه‌خالقى هه‌ن بۆ ده‌ستنيشانكردنى ڕه‌فتارى ده‌ســـه‌اڵتـــدار ،دادوه‌ر ،يــان كۆى مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ يه‌كتردا ،به‌اڵم نه‌خش ه و پالنێكى ديــاريــكــراو بۆ فەرمانڕەوا و ده‌سه‌اڵتدارى سياسى وجودى نيه .ڕوونترين به‌ڵگه بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌يه ،ناكۆكى و ناتەبایی خودی گرووپ ه ئاینییەكان ه له‌سه‌ر نه‌خش ه و به‌رنامه‌يه‌كى سياسيى ئيسالمی بۆ فه‌رمانڕه‌وايیکردن .ل ه ئایندا هه‌ندێك سه‌رچه‌شن و سه‌رمه‌شقى ڕه‌فتاره‌كى دياريكراون ك ه پێويست ه عاديالن ه و مافپه‌روه‌ران ه بێت و له‌پێناوى پاراستنى به‌رژه‌وه‌نديى مرۆڤه‌كاندا بێت .ده‌بێت مرۆڤه‌كان[به‌گشتى] و مسوڵمانان[به‌تايبه‌تى] ،به‌هۆى ســودوه‌رگــرتــن لـ ه عه‌قڵى سياسى و ئه‌زموون ه مرۆييه‌كانه‌و‌ه فــۆرم و ميكانيزمى فه‌رمانڕه‌وايى هه‌ڵبژێرن. دارا عەبدولڕەحمان :هــەروەک لە میدیاکاندا دەبینرێت داعش لە هەموو ئەو شوێنانەدا کە دەستیانبەسەردا دەگرێت ،هەڵدەستێت بە خاپورکردنی شوێنە دێــریــن و پــیــرۆزەکــان ،چ پەیامێک لە پشت ئەو کردانەوە هەیە؟
مید یا کا ن لە گەیاندنی ئەو پەیامەی داعش دا بە مەبەست یان بێمەبەست چ ڕۆڵێک دەگێڕن؟ دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا :نابێت جه‌هلى ته‌واو و توندوتيژيى كوێران ه و باڵوكردنه‌وه‌ى ترس وه‌ك شتێكى ئاسايى و ڕۆژانه‌يى سه‌يربكرێن .ميديا و تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان به‌بێ ئه‌وه‌ى سه‌رنج ل ه ڕۆڵــى وێن ه و [ڤيديۆ] و په‌خشكردنى ڕۆژانــه‌يــان بــده‌ن، قێزه‌ونيى ئه‌م كاران ه كه‌مده‌كه‌نه‌و‌ه و ده‌يانكه‌ن ه شتێكى ئاسايى و وه‌ك بڵێى به‌شێكن لـ ه ژيــانــى ئاسايى مرۆڤه‌كان. دارا عــەبــدولــڕەحــمــان :بەهۆی هەڕەشەکانی داعشەوە ،کورد یاخود پێشمەرگە ،تەنانەت گەریالکانی پارتی کرێکارانی کوردستان بوون بەو الیەنەی کە واڵتانی ئەوروپا و ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەئاشکرا پەیوەندیی دۆستانەیان لــەگــەڵــدا تۆکمەبکەن .ئــایــا ئەم لێکنزیکبوونەوەیە تەنها چارەسەرێکی کاتییە کە لە ناچاریدا پەنای بۆ براوە و بە نەمانی هەڕەشەی داعش ئەم دۆستایەتییە کۆتایی دێت؟ یان دەکرێت ئەم لێکنزیکبوونەوەیە بە هەندوەربگیرێت و وەک دانپیانانێکی ڕاســتــەقــیــنــە بــە ڕۆڵـــی کـــورد لە ناوچەکەدا بخوێنرێتەوە؟ دکــتــۆر عــەبــاس پــۆیـــــا: سياسه‌ته‌كانى ئه‌مريكا و ئه‌وروپا ل ه ناوچه‌كه‌دا ،تا ئێستا كورتبينان ه بــوو‌ه و ئه‌نجامێكى لێكه‌وتۆته‌و‌ه ك ـ ه بــۆ خه‌ڵكى نــاوچ ـه‌ك ـ ه تــاڵ و كاره‌ساتباربووه .نمونه‌يه‌كى ڕوون و ئاشكرا ،ديارده‌ى تاليبانه .ئه‌مريكا له‌سه‌ره‌تاوه به‌شێوه‌يه‌كى زه‌ق و ب ـه‌رفــراوان پشتيوانيى له تاليبان ده‌كــــرد ،و پــاشــان نــه‌ك هــه‌ر ل ه ئه‌فغانستان تيرۆريان بااڵده‌ستكرد، به‌ڵكو بۆ خودى ئه‌مريكاش بوون ه جــێــى م ـه‌تــرســى ،بــۆي ـه شه‌ڕێكى ته‌واوى له‌گه‌ڵيان هه‌ڵگيرساند .ئه‌م جه‌نگ ه نه‌ك هه‌ر تاليبانى له‌ناونه‌برد، به‌ڵكو بوو‌ه هۆى كوشت و كوشتارى خه‌ڵكی بێگوناهیش .هــه‌ر به‌م هۆيه‌و‌ه پێويست ه هه‌ميش ه ب ه پارێز و وردبینیەوە مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ پشتگيريي ه ده‌ره‌كييه‌كاندا بكه‌ين .پێويست ه هــه‌ر كــۆمـه‌ڵــگــايـه‌ك بـه‌ئــاراســتـه‌ى به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى خۆى و دۆزينه‌وه‌ى ڕێگاچاره‌ى ئاشتيخوازان ه سياسه‌ت بكات.
ل ه سه‌رچاو ه سەرەکییەکانی ئيسالمدا -قورئان و فه‌رمووده -ته‌نيا هه‌ندێك ئاماژه‌ى ئه‌خالقى هه‌ن بۆ ده‌ستنيشانكردنى ڕه‌فتارى ده‌سه‌اڵتدار ،دادوه‌ر ،به‌اڵم نه‌خش ه و پالنێكى دياريكراو بۆ فەرمانڕەوا و ده‌سه‌اڵتدارى سياسى وجودى نيه
دكتۆر موسەننا ئەمین‌و شێتبونی (*) بەكۆمەڵی داعش ئاسۆ ئەحمەد یەكێك لەو هەڵوێستانەی هەندێكجار بەرامبەر بەهەر بابەت‌و دیاردەیەك ،لەجیاتی شیكردنەوەو هەوڵدان بۆ ئاشنابون پێی ،دەگیرێتە بەر ،بریتیە لە دانەپاڵی سیفەتی نێگەتیڤ بۆی ،جوێندان‌و سوكایەتیكردن پێی .پێدەچێت ئەمجۆرە هەڵوێستانە بۆ كەسانێك كە توانای خوێندنەوەی بابەتەكەیان نەبێت ،مایەی رەخنەو سەرنج نەبێت ،بەاڵم بۆ ئەو كەسانەی كە خۆیان بەخوێندەوارو ئاكادیمی‌و توێژەر دەزانن، لەراستیدا هەڵوێستێكی نازانستیی‌و نەشیاوە ،گەر نەڵێین خۆدزینەوە‌و خۆرزگاركردنە لە لێكۆڵینەوە لێی‌و گەڕان بەدوای هەقیقەتەكەیدا. كەسێك خاوەنی بڕوانامەی بااڵ بێت لە زانستە ئیسالمیەكان‌و فیكرو فەلسەفەی ئیسالمیدا ،دەب ێ بەمشێوەیە راگوزەرانە پێناسەی گروپێك بكات ،كە شەرعیەتی خۆی لە قورئان‌و فەرمودەو كەلتورو مێژویەكی دورو درێژەوە وەرگرتوە ،گروپێك كە بڕیارەكانیان لە سەرچاوەی دیاریكراوی فیقهی‌و فیكرییەوە سەرچاوە دەگرێت .هەڵبەت مەبەست رەوایەتیدان نییە بە كارو هەڵوێستەكانیان ،بەڵكو جەختكردنە لەسەر ئەوەی كە هەرچەندە تیرۆریست‌و دڕندەن ،بەاڵم بەب ێ بەڵگەو سەرچاوە كارەكانیان ئەنجام نادەن ،وەك دیارە سەرچاوەكانیشیان ئیسالمین ،بەو پێیەی گروپێكی ئیسالمین، كەواتە لەپاڵ تیرۆریستبونیاندا ناكرێت ناسنامەی ئیسالمیبونیان بەو ئاسانییە لـێ بسەنینەوە. موسوڵمانن ،بەاڵم الدەرو توندوتیژو تیرۆریست. هەڵەی ئەم بەرپرس‌و كادرە ئیسالمیانە لەوەدایە یان دەبێت داعش لەئیسالم بەتەواویی بكەنە دەرەوە، وەك ئەم برادەرە بەشێت لەقەڵەمیان بدەن ،یان دەبێت بەجۆرێك لە جۆرەكان پشتگیرییان بكەن! دكتۆر گیان ،تۆ كە شارەزای مێژوی فیكری ئیسالمیی ،مەگەر نازانیت كە ئەم جیاوازییە فیكرییە هەر لەدوای مەرگی پەیامبەرەوە هاتۆتە ئاراوە،و هەمیشە لەم جیاوازییەدا گروپی هاوشێوەی داعش بونیان هەبوە .مەگەر ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە بەڵگە نیە لەمڕوەوە ،كە هەر لە سەرەتای مێژوی ئیسالمەوە هاتۆتە ئاراوەو تا هەنوكەش هەر بەردەوامە ،ئەمە جگە لە بونی خەواریج‌و چەندینی دیكە تا رۆژگاری ئەمڕۆمان. ئاخۆ بۆ تێگەیشتن لە جەوهەرو ریشەی هەر گروپێك كە تیرۆریست یان الدەر بو ،یاخود بۆ ناساندن‌و دیاریكردنی سیفات‌و تایبەتمەندییەكانی، ئەوەندە بەسە بڵێین شێتن ،سەریان لێشواوە، جوێنفرۆشن ،درۆزنن...تاد. ئەمەیان دیوێكی مەسەلەكەیە ،واتە دانە پاڵی سیفەتی بەدو ناشیرین بۆی ،لەجیاتی ناساندن‌و تێگەیشتن لێی ،دیوەكەی دیكەیان ،كە لەمەیان گەلێك ترسناكترە ،بریتیە لەوەی ئێوەی یەكگرتو، مادامەكی (بە بۆچونی خۆیان) ،ئیسالمە میانڕەوە دروست‌و راستەقینەكەتان هەڵبژاردوە ،كەواتە قەبوڵی ناكەن هیچ گروپێكی دیكە بەناوی ئیسالمیی بونی هەبێت ،لەهەمانكاتیشدا لێچكونی خۆتان لەگەڵ گروپەكانی دیكەدا دەسڕنەوەو نەفی دەكەن ،بەم پێیە بێت كەواتە ئێوەش لە (غروروی بەكۆمەڵ)دا دەژین! مەگەر (غروری بەكۆمەڵ)یش جۆرێك نیە لە شێتبونی بەكۆمەڵ، یان بۆ شێتبونی بەكۆمەڵ سەرناكێشێت؟! مەگەر ئەوە شێتی نییە كە حزبەكەت خۆی بە مەدەنیی مۆدێرن‌و دیموكراسیخوازو عەقاڵنیی دەزانێت ،بەاڵم هەمیشە دژی هاتنە ناوەوەی تەفسیری نوێ‌‌و لێكدانەوەی زانستییە بۆ جەوهەری بیری ئایینی‌و دیاردە ئاینییەكان .بۆ نمونە یەكگرتو بەردەوام نكوڵیی لەبونی گروپێكی وەك (گەشە) دەكات لەناویدا،و وەك خۆرە بۆیان دەڕوانێت ،ئەو گروپەی تاكە تاوانێكیان ئەوەیە دەیانەوێت نوێبونەوەو گۆڕانكاریی لە فیكرو گوتاری حزبدا روبدات، بەاڵم ئەوان وەك كەسانێك سەیریان دەكەن ،كە بیانەوێت قودسییەتی حزب‌و سەركردایەتیی‌و گوتارە فیكرییەكەی بخەنە بەر مەترسیەوە وەكئەوەی قودسیەتی ئەمانە بریتیی بن لە قودسیەتی قورئان‌و پاراستنی بنەما جەوهەرییەكانی ئایین! حزبێك خۆی بە نوێگەرو دیموكراسیی دەزانێت ،لەكاتێكدا هیچ بۆچونێكی نوی‌و جیاوازی قەبوڵ نییە .هەروەها كەسێك یان گروپێك لەدەرەوەی خۆی لەفیكری ئیسالمیی بدوێت‌و كار لەسەر رەخنەكردنی بكات، بەدژەدژین‌و نەیار بەئەخالقیش ناوزەدی دەكەن ،و بەتەواویی رەتیدەكەنەوە. (*)موسەننا ئەمین ،لەبەرنامەی شەقامدا ،كە لەمانگی دوانزەدا ئەنجامیداوە ،لە ناساندنی داعشدا ،چەند جارێك سیفەتی (شێت)بونی دایە پاڵ ئەو گروپە بەب ێ هیچ رونكردنەوەیەكی دیكە.