547

‫كرێنشینان لەژێر فشارێكی ئێجگار گەورەدان‬

‫پارێزگای سلێمانی كرێی‬ ‫خانوو كەمدەكاتەوە‬ ‫‪6‬‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫یەدەگی غازی كوردستان بە زیاتر لە پێنج ترلیۆن مەتر سێجا دەخەمڵێنرێت‬

‫غازی كوردستان‬ ‫بەدەردی نەوتەكەی دەچێت؟‬ ‫داهاتی نەوت نەیتوانی ئابورییەكی بەهێز دروست بكات‪ ،‬چاوەڕێی داهاتی غازین‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫دەبێت پڕۆژەیەكی‬ ‫زیرەكانەمان بۆ هەناردەكردنی‬ ‫غازی كوردستان هەبێت‬ ‫حاكم قادر‪:‬‬

‫پێویستە داهاتی غاز بخرێـتە‬ ‫خزمەتی خەڵكی كوردستانەوە‬ ‫عەلی حەمە ساڵح‪:‬‬

‫چاكسازی نەكرێ‪،‬‬ ‫هەناردەكردنی غازیش‬ ‫بەدەردی نەوتەكەمان دەڕوات‬ ‫چاودێر –تایبەت‪:‬‬ ‫چاخی نــەوت لە جیهاندا خەریكە بەرەو‬ ‫كۆتایی دەڕوات‪ ،‬ڕۆژ دوای ڕۆژ نرخەكەی لە‬ ‫بازاڕەكانی جیهاندا دادەبــەزێــت‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫شارەزایانی ئابووری پێیانوایە‪ ،‬نرخی نەوت‬ ‫لەمساڵدا‪ ،‬نرمترین ئاست لە مێژووی خۆیدا‬ ‫تۆماردەكات‪ ،‬هەروەك مەالبەختیار لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫باسی دەكــات‪ ،‬شەڕی سەد ساڵی رابــردووی‬ ‫زلهێزەكانی جیهان لەسەر دەستكەوتی نەوت‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم لەمەودوا ملمالنێی واڵتە بەهێزەكانی‬ ‫جیهان لەسەر غــاز دەبــێــت‪ ،‬كوردستانیش‬

‫یەكێكە لەو ناوچانەی كە لەنەخشەی غازی‬ ‫جیهاندایە‪ ،‬بۆیە ناوبراو جەخت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫دەبێت پڕۆژەیەكی زیرەكانەمان بۆ ئەو غازە‬ ‫هەبێت‪ ،‬كە لەكوردستاندایەو كارێكی وا‬ ‫بكەین پەیوەندیی ئۆرگانی لە نێوان سامانە‬ ‫سروشتییەكان‌و بڕیاری سیاسی دروست بكەین‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە بەشێكی پەرلەمانتارانی‬ ‫كوردستان سەركەوتنی پڕۆژەی هەناردەكردنی‬ ‫غاز دەبەستنەوە بەئەنجامدانی چاكسازی‌و‬ ‫نەهێشتنی گەندەڵی‪ ،‬هــەروەك عەلی حەمە‬ ‫ساڵەح دەڵێت "ئەگەر چاكسازی نەكرێت‌و‬ ‫گەندەڵی بنەبڕنەكرێت‪ ،‬هەناردەكردنی غازیش‬ ‫بەدەردی چۆنیەتی هەناردەكردنی نەوتەكەمان‬

‫پێشنیازەكانی سەرۆكی پارلەمان‬ ‫كاردانەوەی جیاوازی لێدەكەوێتەوە‬

‫دەڕوات"‪ .‬الیخۆشیەوە‪ ،‬حاكم قادر حەمەجان‪،‬‬ ‫ئەندامی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬دوێنێ یەكشەممە رایگەیاند‪ ،‬پێویستە‬ ‫داهاتی غاز بخرێتە خزمەتی خەڵكی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە‪.‬‬ ‫مەال بەختیار لە درێژەی بۆچونەكانی لەبارەی‬ ‫سامانی غازی سروشتی‌و كاریگەریی لەبڕیارە‬ ‫سیاسیەكاندا‪ ،‬جەختی لــەوەشــكــردۆتــەوە‪،‬‬ ‫پێویستە هــەنــاردەی غــازی كوردستان لە‬ ‫هاوكێشە سیاسیەكان‌و بڕیارە نێودەوڵەتیەكاندا‬ ‫رۆڵ بگێڕێت‌و دەستەبەری مافی سیاسی‌و‬ ‫نەتەوەیی كوردستان بكات‪ .‬دەشڵێت "دەبێت‬ ‫ئەو غازەی ئێمە هەمانە چ لەگەڵ عیراق چ لەگەڵ‬

‫ناوچەكە‌و جیهان‪ ،‬پڕۆژەیەكی زیرەكانەمان بۆی‬ ‫هەبێت‌و كارێكی وا بكەین‪ ،‬پەیوەندیی ئۆرگانی‬ ‫لە نێوان سامانە سروشتییەكان‌و بڕیاری‬ ‫سیاسیماندا دروست بكات"‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی دارایی‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە"چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ئەو گرێبەستەی لەبارەی هەناردەكردنی غازی‬ ‫كوردستانەوە واژ‌ۆ كـــراوە‪ ،‬كــەس نازانێت‬ ‫وردەكارییەكەی چییە‌و رەنگە تەنیا چەند‬ ‫كەسێكی كەمیش بزانن‪ ،‬بەاڵم نازانین شێوازی‬ ‫وردەكاری مامەڵەكە چۆن كراوە"‪.‬‬ ‫عەلی حەمەساڵح‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫چاكسازییەكی هەمەالیەنە‌و جدی لە كوردستاندا‬

‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە (‪)3-2‬دا دەخوێننەوە‬

‫نە فاشیست‬ ‫نە پێشکەوتووخواز‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬

‫‪2‬‬

‫نەكرێت‌و گەندەڵی‌و دزی كەمنەكرێتەوە‪،‬‬ ‫هەناردەكردنی غازیش قەیرانە داراییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان چارەسەرناكات‌و ئەمیش‬ ‫بە دەردی چۆنێتی هەناردەكردنی نەوتەكەمان‬ ‫دەچێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو زانــیــاری‌و ئامارانەی لەبارەی‬ ‫یــەدەگــی غـــازی هــەرێــمــی كــوردســتــانــەوە‬ ‫باڵوكراونەتەوە‪ ،‬بڕی یەدەگی غازی هەرێم بە‬ ‫‪ 5.6‬ترلیۆن مەتر سێجا دەخەمڵێنرێت‌و ‪%80‬ی‬ ‫كەوتۆتە پارێزگاكانی كەركوك‌و سلێمانی‌و‬ ‫هەولێر‪.‬‬

‫یانەی ئۆتۆمبێلی میسر‬

‫دەربارەی ڕۆمانە تازەکەی ئەسوانی‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫زانیاریی ورد لەسەر یەدەگی نەوت‌و غازی عیراق‌و هەرێم‪..‬‬

‫دابەزینی نرخی نەوت‬ ‫عیراق‌و كوردستان بەرەو كوێ دەبات؟!‬ ‫چاودێر‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫نەوت‪ ،‬سەرچاوە هەرە سەرەكییەكەی‬ ‫داهات‌و بوجەی عیراق‪ ،‬عیراقێك‪،‬‬ ‫كە بەدوەم زۆرترین یەدەگی نەوتی‬ ‫جیهان ئەژماردەكرێت‪ ،‬لەكاتێكدا ‪%20‬ی‬ ‫دانیشتوانەكەی كەوتونەتە ژێر هێڵی‬ ‫هەژاری‌و دابەزینی نرخی نەوتیش‬ ‫لەبازەڕەكانی جیهاندا ژمارەی پێوانەیی‬ ‫تۆماردەكات‪ ،‬بەشێوەیەك لەعیراق‌و‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬نەوت بوە بەعیللەت‌و‬ ‫بەدابەزینی نرخی یەك بەرمیل نەوتیش‬ ‫بۆ ‪ 28‬دۆالری ئەمەریكی‌و نەبونی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێك بۆ داهات‪ ،‬عیراق‌و هەرێمی‬ ‫كوردستانی لە نەهامەتی‌و داتەپینێكی‬ ‫گەورەی ئابوری نزیك كردۆتەوە‪.‬‬ ‫یەدەگی نەوتی عیراق‬ ‫عیراق خاوەنی ‪ 112‬ملیار بەرمیل نەوتی‬ ‫یەدەگە‪ ،‬ئەم خەماڵندنەش زۆر دروست‬ ‫نییەو كۆمپانیا نوێیەكانی كەرتی نەوت‬ ‫لەعیراق‌و هەندێك لەشارەزایانی ئەم بوارە‪،‬‬ ‫پێیان وایە زۆر لەم ژمارەیە زیاترە‪ ،‬چونكە‬ ‫لە ماوەی چوار دەیەی رابردودا‪ ،‬عیراق بە‬ ‫سێ جەنگی گەورەی پشت شكێندا تێپەڕ‬ ‫بوە‪( :‬جەنگی عیراق‪-‬ئێران ‪،1988-1980‬‬ ‫جەنگی عیراق‪-‬كوەیت ‪ ،1991‬پرۆسەی‬ ‫ئازادكردنی عیراق لەدەست رژێمی بەعس‬ ‫‪ )2003‬ئەم جەنگە یەك لەدوایەكانەش بواری‬ ‫ئەوەی بۆ نەڕەخساند بەتەواوی پشكنین‌و‬ ‫دۆزیــنــەوەو دیاریكردنی چاڵە نەوتەكان‬ ‫بەدروستی‌و زانستیانە بدۆزرێنەوەو ئاشكرا‬ ‫بكرێن‪ ،‬هەربۆیە هەندێك شــارەزا دڵنیان‬ ‫لــەوەی عیراق خــاوەنــی ‪ 130-120‬ملیار‬

‫بەرمیل یەدەگی نەوتە‪ ،‬واتاو بەدەربڕینێكی رایگەیاندوە‪ ،‬رون نییە بەناوچە كوردستانییە‬ ‫تر‪ ،‬لەسەر ئاستی جیهاندا‪ ،‬عیراق خاوەن دایبڕاوەكانیشەوەیە یاخود نــا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دوەمین نەوتی یەدەگی جیهانە لەپاش تێكڕاییەكەی وەربگرین‌و ئەو ناوچانەی‬ ‫سعودییە‪.‬‬ ‫لێدەر بكەین‪ ،‬یەدەگی نەوت دەگاتە ‪38‬‬ ‫ملیار بەرمیل لەو ناوچانەی كە جێناكۆك‬ ‫نیین ‌و تا ئێستا ‪ 57‬شوێن‌و چاڵە نەوتی‬ ‫یەدەگی غازی عیراق‬ ‫یەدەگی غازی سروشتی عیراق‪ ،‬بە ‪ 9.5‬تێدا دۆزراوەتەوە لەو ‪ 57‬چاڵە دۆزراوەیە‪،‬‬ ‫(نــۆ ترلیۆن‌و نیو) مەتر سێجا‪( ،‬واتــە تەنها ‪ 6‬ناوچەو شوێنی دۆزراوە ماوە كە‬ ‫نزیكەی ‪ 110‬ترلیۆن پێ سێجا) خەمڵێنراوە‪ ،‬كۆمپانیاكانی كەرتی نەوت كاری تێدا نەكات‪.‬‬ ‫كە ئەم ژمارەیە‪ ،‬وەك لە پێوانەو خەماڵندنی رێژەی سەركەوتنیش لەكۆی ئەو ناوچانەی‬ ‫نەوتی یەدەگی عیراقدا پێشتر ئاماژەمان بۆ هەرێمی كوردستان دۆزینەوەو ئاشكراكردنی‬ ‫كرد‪ ،‬بەهەمان هۆكاری پێشتر ورد و دروست نەوتی بۆ كراوە ‪ %80 - %75‬ی تۆمار كردوە‬ ‫نییەو پێدەچێت زۆر لەمەش زیاتر بێت‪ ،‬كە ئەم رێژەیەش لەكەرت‌و زانستی نەوتدا‬ ‫بەاڵم بەو ژمارە خەمڵێنراوەشەوە عیراق بەرێژەیەكی ئێجگار بەرز دادەنرێت‪.‬‬ ‫ریزبەندی شەشەمین واڵتانی جیهانی گرتوە‬ ‫لە یەدەگی غازی سروشتیدا‪.‬‬ ‫یەدەگی غازی هەرێمی كوردستان‬ ‫بڕی ئەو غازە سروشتییەی رۆژانە لەكاتی‬ ‫یــەدەگــی غـــازی ســروشــتــی هەرێمی‬ ‫دەرهێنانی نەوتی خاودا بە بەالش‌و بێ هیچ كوردستان بە ‪ 5.6‬ترلیۆن مەتر سێجا‬ ‫سودێك دەسوتێت‪ ،‬نزیكەی ‪ 700‬ملیۆن پێ خەمڵێنراوە‪ ،‬بەشێوەیەك كــە لەكۆی‬ ‫سێجا‪ ،‬ئەمەش بەو هۆكارەی هیچ هۆكارو جوگرافیای عیراقدا دەتوانین بڵێین زۆرترین‬ ‫تەكنەلۆژیاییەكی نــوێ‌و زانستیی بواری یەدەگی غازی سروشتی عیراق دەكەوێتە‬ ‫وەبەرهێنان‌و گلدانەوەی غازی سروشتی هەرێمی كوردستانەوە‪ ،‬شارەزایانی ئابوریش‬ ‫لەبەردەستدا نییە سود لەو بڕە غازە زۆرە پێیان وای ــە ئــایــنــدەی غ ــازی سروشتی‬ ‫وەربگرێت كە رۆژانــە بەخۆڕایی‌و بێ هیچ هەرێمی كوردستان ئێجگار رۆشنە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سودێك دەسوتێت‌و لەناو دەچێت‪ .‬سەرەڕای سیاسەتێكی ئابوری زیرەكانەو پەیوەندییەكی‬ ‫پیسكردنی ژینگەو گەرمكردنی ژینگە‌و هێمنانەی سیاسەتی ئیقلیمی پاڵپشتی بێت‪.‬‬ ‫بەرگەهەوای زەوی‪.‬‬ ‫بەاڵی نەوت‌و قەیرانەكەی هەرێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫یەدەگی نەوتی هەرێمی كوردستان‬ ‫نرخی بەرمیلێك نــەوت لە ئەمساڵی‬ ‫یــەدەگــی نەوتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بەپێی راگــەیــەنــراوی وەزارەتـــی سامانە عــیــراقــدا بــە ‪ 45‬دۆالر خەمڵێنراوە‪،‬‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬نزیكەی ‪ 45‬ملیار بەرمیلە‪ ،‬لەئێستایشدا نرخی یەك بەرمیل نەوت‬ ‫بەاڵم ئەو ژمارەیەی سامانە سروشتییەكان لەبازاڕەكانی جیهاندا بۆ ‪ 28‬دۆالر دابەزیوەو‬

‫پشت بەستن بە تەنها یەك سەرچاوە‬ ‫هەڵەی هەرە كوشندەی عیراق‌و هەرێمی‬ ‫كوردستانیش‪ ،‬لەسەرەتاوە تا ئێستا ئەوە‬ ‫بــوە كە پشت‌و پەناو تەنها سەرچاوەی‬ ‫داهاتەكەی نــەوت بــوە‪ ،‬لەكاتێكدا دوێنێ‌‬ ‫میرنشینی ئیمارات رایگەیان لەئێستادا‬ ‫واڵتەكەیان گەیشتۆتە ئاستێك‌و بەشێوەیەك‬ ‫بونیاد نراوە‪ ،‬كە پشت بەداهات‌و فرۆشتنی‬ ‫نـــەوت نەبەستێ‌و كــەرتــی گەشتیاری‌و‬ ‫بازرگانی شوێنی نەوتفرۆشی گرتۆتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە گەشەی بازرگانی عیراق بەگشتی‬ ‫‪ %8‬و گەشەی گەشتیاریش تەنها ‪ %4‬تۆمار‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫یەدەگی غازی كوردستان بە زیاتر لە‬ ‫پێنج ترلیۆن مەتر سێجا دەخەمڵێنرێت‬ ‫شــارەزایــانــی بــواری نەوتیش ئاماژەی‬ ‫ترسناك باس دەكەن‪ ،‬كە ئەم نرخە بۆ ‪13‬‬ ‫دۆالر دابەزێت‪ ،‬كە ئەمەش مانای تەپینی‬ ‫تەواوەتی ئابوری عیراق‌و هاتنە پێشەوەی‬ ‫ئەو دۆخە هەرەمەترسیدارەی چــاوەڕان‬ ‫نەدەكرا‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ساڵی ‪ 2014‬ەوە بەشە‬ ‫بــودجــەی هەرێمی كــوردســتــان بــڕدرا‪،‬‬ ‫ئەوكات وەزیــری سامانە سروشتییەكان‬ ‫وتبوی بەناردنی ‪ 250‬هــەزار بەرمیل‬ ‫نەوت‪ ،‬دەتوانن ئەو بڕە پارەیەی بەغداد‬ ‫وەك بودجە رەوانەی هەرێمی كوردستانی‬

‫گەلەكۆمەكێییەكی رێكخراوەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ شكاندنی نرخی نەوت‬ ‫واڵتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و چین‌و‬ ‫ژاپۆن‌و واڵتانی ئەوروپا‪ ..‬سودمەندی یەكەمی‬ ‫هاڕەكردنی نرخی نەوتن‪( ،‬ئێران‪ ،‬عیراق‪،‬‬ ‫روسیا‪ ،‬لیبیا‪ ،‬فەنزوێال‪ ،‬قەتەر‪ ،‬ئیمارات‪،‬‬ ‫سعودیە‪ ،‬واڵتانی كەنداو بەگشتی‪ ،‬نەیجیریا‪)..‬‬ ‫زەرەرمەندی هاڕەكردنی نرخی نەوتن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێك لەم واڵتــە نەوتفرۆشانەی دوەم‪،‬‬ ‫وەك سعودییەو قەتەر‪ ،‬دەستی گــەورەی‬ ‫ئــەم هــاڕەكــردنــەی نرخی نــەوتــن لەسەر‬ ‫حسابی سیاسەتی الوازكردنی ركابەركانیان‬ ‫لە جیهان‌و ناوچەكە‌و قورسكردنی بااڵنسیان‬ ‫لەسەر حسابی داتەپینی ئابوری ئەوانی تر‪.‬‬

‫دەكات‪ ،‬موچە دابین بكەن‪ .‬ئێستا ئاستی‬ ‫هەناردەكردنی نەوتی كوردستان‪%62 ،‬‬ ‫ی بەهای خۆی لەدەستداوەو هەرێمی‬ ‫كوردستان بە فرۆشتنی نزیكەی ‪600‬‬ ‫هـــەزار بەرمیل نەوتیش لــەرۆژێــكــدا‪،‬‬ ‫ناتوانێت لەساڵێكدا موچەی (‪ )3‬مانگی‬ ‫هەرێمی كوردستان دابین بكات‪ ،‬كە كۆی‬ ‫موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەگاتە‬ ‫‪ 700‬ملیۆن دۆالر كە ئەمەش هەنگاوە سەرنج‪ :‬بەشێكی ئامارو داتاو زانیارییەكان‬ ‫هەرەمەترسیدارەكەی داتەپینی ئابوری لەراپۆرتێكی رۆژنامەی (الشرق االوسط)ەوە‬ ‫وەرگیراون‬ ‫هەرێمە لەمساڵدا‪.‬‬

‫پێشنیازەكانی سەرۆكی پارلەمان‬ ‫كاردانەوەی جیاوازی حزبەكانی لێدەكەوێتەوە‬ ‫یەكێتی‪ :‬پێشنیازێكی سەرۆكی پارلەمان‬ ‫پاشگەزبونەوەیە لەپرۆژەی چوار الیەنەكە‬

‫گۆڕان‪ :‬پێشنیازەكان چارەسەرە بۆ قەیرانی بۆشایی‬ ‫یاسایی‬

‫پارتی‪ :‬مامەڵە لەگەڵ سەركردایەتی گۆڕان دەكەین‪،‬‬ ‫نەك سەرۆكی پارلەمان‬

‫یەكگرتو‪ :‬هەڵبژاردنی پێشوەخت پێشنیازی‬ ‫ناواقیعییە‬

‫یەكگرتو‪ :‬هەڵبژاردنی پێشوەخت‬ ‫دروشمە‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫ئەندامێكی فراكسیۆنی یەكگرتو‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫یوسف محەمەد سەرۆكی پارلەمانی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬هەر الیەنێك هەر پێشنیازێك‬ ‫كوردستان سێ‌ پێشنیازی بۆ‬ ‫دەخاتەڕوو‪ ،‬كە هەنگاوی كرداریبێت‬ ‫چارەسەركردنی پرسی سەرۆكایەتی‬ ‫بـــەرەو ئــارام ـی‌و چاكسازی هەرێمی‬ ‫هەرێم خستۆتەڕوو‪ ،‬یەكێك لەو‬ ‫پێشنیازانە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمە كوردستان بەڕێككەوتنی الیەنەكان‪،‬‬ ‫لەنێو خەڵكدا‪ ،‬ئەمەش بۆچونی جیاوازی ئـــەوا وەك یــەكــگــرتــوو پشتیوانی‬ ‫دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگە هەنگاوە‬ ‫حزبەكانی بەدوای خۆیدا هێناوە‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان بەچارەسەری قەیرانی كردارییەكانە‪ ،‬ئەگەر هــەر پێشنیاز‬ ‫بكرێت‌و هەنگاوی كرداری لەگەڵ نەبێت‪،‬‬ ‫بۆشایی یاسایی دەزانێ‪ ،‬بەاڵم پارتی‬ ‫ئەمە جێگەی داخە»‪.‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬كە ئەوان مامەڵە‬ ‫بــەهــار عــەبــدولــڕەحــمــان‪ ،‬ئــامــاژەی‬ ‫لەگەڵ سەركردایەتی گۆڕان دەكەن‪،‬‬ ‫بــەوەشــدا‪ ،‬هــەر الیەنێك پێشنیازی‬ ‫نەك سەرۆكی پارلەمان‪ ،‬یەكێتیش‬ ‫سوربونی خۆی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پێشوەخت لەناو خەڵكەوە‬ ‫بكات‪ ،‬ئەوە دروشمە‪ ،‬چونكە هەڵبژاردن‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم دوپاتدەكاتەوەو‬ ‫لەئێستادا نــاكــرێــت‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی‬ ‫یەكگرتوش بونی هەنگاوی كرداری‬ ‫كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دامــەزراو‬ ‫بەپێویستدەزانێ‪.‬‬ ‫نییە‪ ،‬فەرمانبەرو پێداویستی تەواوی‬ ‫نییە‪ ،‬هەرێم لەقەیرانی قوڵی داراییدایە‪.‬‬

‫نـــاوبـــراو‪ ،‬پــێــیــوابــوو‪ ،‬ئــەم جــۆرە‬ ‫بیانویەكە‬ ‫ناواقعییانە‬ ‫پێشنیازە‬ ‫الیەنەكان بەیەكتری دەگــرن‪ ،‬وتیشی‬ ‫«ئەگەر كۆتا چارەسەر هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت بێت‪ ،‬ئەوا لەگەڵی دەبن»‪.‬‬ ‫گۆڕان‪ :‬بارزانی ناتوانێ خۆی‬ ‫كاندیدبكاتەوە‬ ‫الیخۆشیەوە ئەندامێكی فراكسیۆنی‬ ‫گــۆڕان لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەم پێشنیازانە‬ ‫هەموو رێــگــەچــارەی یاسایین‪ ،‬جگە‬ ‫لــەم رێگایانە هیچ چارەیەكی دیكە‬ ‫لــەبــەردەمــدا نییە‪ ،‬پێشنیازی چوار‬ ‫الیەنەكەش هــەر بۆ ئــەوە بــووە لەم‬ ‫قەیرانە نەجاتمان ببێت‌و سەرۆكی هەرێم‬ ‫لەپارلەمانەوە هەڵبژێردرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەڵێت‬ ‫«ناتوانم هەڵبژاردن بكەم»‪ ،‬كەواتە‬ ‫با لەپارلەمانەوە هەڵبژاردن بكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی نەتوانرا دەستكاری‬

‫یاساكان بــكــرێ‌و لـــەڕوی نیسابەوە‬ ‫سەركەوتو نەبوو‪ ،‬بابگەڕێینەوە سەر‬ ‫ئەسڵی بابەتەكە خۆی‪.‬‬ ‫بــێــســتــون فــــایــــەق‪ ،‬جــەخــتــی‬ ‫لەوەشكردەوە‪ ،‬هەرهەڵبژاردنێك بكرێت‬ ‫مەسعود بــارزانــی بــۆی نییە‪ ،‬خۆی‬ ‫هەڵبژێرێت‪.‬‬

‫محەمەد سەرۆكی پارلەمانی كوردستان‬ ‫بەمەبەستی خێر ئــەم پێشنیازانەی‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم دیار نییە‪ ،‬كە سەركردایەتی‬ ‫بزوتنەوەی گــۆڕان هاوڕایەتی یان نا‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم پێشنیازانە كەسییەو هەموو‬ ‫كەسێكیش دەتوانێت پێشنیازی هەبێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم (یوسف محەمەد) دەمڕاستی‬ ‫بزوتنەوەی گــۆڕان نییەو ئێمە لەگەڵ‬ ‫سەركردایەتی بزوتنەوەی گۆڕان مامەڵە‬ ‫دەكەین»‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬یوسف محەمەد دەمڕاستی‬ ‫گۆڕان نییە‬ ‫ئــەنــدامــێــكــی فــراكــســیــۆنــی پــارتــی‬ ‫دیموكراتی كوردستانیش لەپارلەمانی‬ ‫یەكێتی لەگەڵ هەمواری یاسای‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێمە‬ ‫لــەئــێــســتــادا زۆركــــەس پێشنیاز بۆ‬ ‫ئــەنــدامــی فــراكــســیــۆنــی یەكێتیش‬ ‫چارەسەری ئەم بارودۆخەی كوردستان لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم بۆ هەمووالیەك دەركەوتووە ڕاگەیاند‪ ،‬دیار نییە ئەو قسەیەی سەرۆكی‬ ‫ئــەم كێشەیە لـــەدەرەوەی پارلەمان‌و پەرلەمان كردویەتی بۆچونی فەرمی‬ ‫لــەنــێــوان ســەركــردایــەتــی حیزبەكان بزوتنەوەی گۆڕانە یان نا‪ ،‬بەاڵم پێویستە‬ ‫چارەسەردەكرێت‪ ،‬بۆیە مامەڵەمان لەگەڵ ئەویش دیراسەیەكی وردتــری بكردایە‪،‬‬ ‫سەركردایەتی حیزبەكان هەیە‪.‬‬ ‫چونكە ئەم بۆچونە پاشگەزبونەوەیە لەو‬ ‫ئــاری هــەرســیــن‪ ،‬وتیشی «یوسف پڕۆژە یاسایەی چوار الیەنە سیاسییەكە‪،‬‬

‫كــە پێشتر نــاردبــویــانــە پــارلــەمــان‌و‬ ‫ئێستا راپۆرتی لە پارلەمان ئامادەیە‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستە الیەنە سیاسییەكان‌و‬ ‫فراكسیۆنەكان زیاتر جەخت لەپڕۆژە‬ ‫یاساكە بكەنەوە‪ ،‬كە هەمواركردنەوەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێمە‪.‬‬ ‫تەالر لەتیف‪ ،‬وتیشی «هەمواركردنەوەی‬ ‫یــاســای سەرۆكایەتی هــەرێــم دەبێتە‬ ‫هــۆكــارێــك بــۆ چـــارەســـەری تـــەواوی‬ ‫قەیرانە سیاسی‌و یاساییەكانی هەرێم‪،‬‬ ‫هاوكات لەكاتی نوسینەوەی دەستوری‬ ‫هەرێمدا پشتی پێدەبەسترێت‪ ،‬ئەگەریش‬ ‫یاساكە هەموارنەكرایەوە و هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت بكرێت یان سەرۆكی هەرێم‬ ‫لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردرێت‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هــۆی دروستبونی قەیرانێكی دیكەی‬ ‫یاسایی و سیاسی‌و قەیرانەكە قوڵتر‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬چونكە مەسعود بارزانی مافی‬ ‫خۆ كاندید كردنەوەی نییە»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫چاخی نەوت كۆتایی هات‪ ..‬شەڕی زلهێزەكان لەسەر غازە‬ ‫غازی كوردستان بەدەردی نەوتەكەی دەچێت؟‬ ‫مەالبەختیار‪:‬‬ ‫دەبێت پڕۆژەیەكی‬ ‫زیرەكانەمان بۆ‬ ‫هەناردەكردنی غازی‬ ‫می كوردستان هەبێت‬ ‫هەرێ‬ ‫چۆن كــراوە‪ ،‬بۆیە بــەدەردی نەوتەكە‬ ‫دەڕوات‌و تەنیا خەڵكی كوردستانیش‬ ‫جارێكی تر دەبنەوە قوربانی»‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬هــەتــاوەكــو‬ ‫چاكسازییەكی هەمەالیەنە‌و جدی لە‬ ‫كوردستاندا نەكرێت‌و گەندەڵی‌و دزی‬ ‫كەمنەكرێتەوە‪ ،‬هەناردەكردنی غازیش‬ ‫قەیرانە داراییەانی هەرێمی كوردستان‬ ‫چارەسەرناكات‪.‬‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬

‫حاكم قادر‪ :‬پێویستە داهاتی غاز بخرێـتە خزمەتی‬ ‫خەڵكی كوردستانەوە‬

‫چاخی نەوت لە جیهاندا خەریكە‬ ‫بەرەو كۆتایی دەڕوات‪ ،‬ڕۆژ دوای‬ ‫ڕۆژ نرخەكەی لە بازاڕەكانی جیهاندا‬ ‫دادەبەزێت‪ ،‬بەجۆرێك شارەزایانی‬ ‫ئابووری پێیانوایە‪ ،‬نرخی نەوت‬ ‫لەمساڵدا‪ ،‬نرمترین ئاست لە‬ ‫مێژووی خۆیدا تۆماردەكات‪،‬‬ ‫هەروەك مەالبەختیار لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی باسی دەكات‪ ،‬شەڕی سەد‬ ‫غازی كوردستان لە ملمالنێ‬ ‫ساڵی ڕابردووی زلهێزەكانی جیهان‬ ‫نێودەوڵەتەكاندا‬ ‫لەسەر دەستكەوتی نەوت بووە‪،‬‬ ‫مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی‬ ‫بەاڵم لەمەودوا ملمالنێی واڵتە‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪،‬‬ ‫بەهێزەكانی جیهان لەسەر غاز‬ ‫پێشتر لەبارەی گرنگی هەناردەكردنی‬ ‫دەبێت‪ ،‬كوردستانیش كە یەكێكە‬ ‫لەو ناوچانەی كە لەنەخشەی غازی غــازی سروشتی لەچەند كۆڕێكیدا‬ ‫رایگەیاندبوو‪ ،‬لەمەودوا جەنگ‌و ملمالنێ‬ ‫جیهاندایە‪ .‬بۆیە ناوبراو جەخت‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫لەوەدەكاتەوە كە دەبێت پڕۆژەیەكی‬ ‫زۆرتــر لەسەر سەرچاوەكانی گــازە‪،‬‬ ‫زیرەكانەمان بۆ ئەو غازە هەبێت‪،‬‬ ‫ئێستا ئاسایشی یەكێتیی ئەوروپا‪،‬‬ ‫كە لەكوردستاندایە كارێكی وا‬ ‫لەنێوان روسیاو ئەوروپا‪ ،‬ئەوروپای‬ ‫بكەین پەیوەندیی ئۆرگانی لە نێوان‬ ‫ڕۆژهەاڵت‌و ئەوروپای رۆژئاوا‪ ،‬لەنێوان‬ ‫سامانە سروشتییەكان‌و بڕیاری‬ ‫توركیاو واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫سیاسیانە دروست بكەین‪ .‬لەالیەكی‬ ‫كوردستانیش‬ ‫بەئیسرائیلیشەوە‪،‬‬ ‫دیكەوە بەشێكی پەرلەمانتارانی‬ ‫كــەوتــۆتــە نــاو ئــەو جــوغــزە‪ ،‬ئێستا‬ ‫كوردستان سەركەوتنی پڕۆژەی‬ ‫ستراتیج لەالی واڵتــان ئەوەیە‪ ،‬چۆن‬ ‫هەناردەكردنی غاز دەبەستنەوەی‬ ‫گازی ئەو واڵتانە دابین دەكرێ‪ ،‬چۆن‬ ‫بەئەنجامدانی چاكسازی‌و نەهێشتنی‬ ‫دابەشدەكرێ‪ ،‬چۆن بەنزیكترین‪ ،‬رێگە‬ ‫گەندەڵی‪ ،‬هەروەكو عەلی حەمە‬ ‫دەگەیەندرێتە ئەوروپا‌و بەهەرزانترین‬ ‫ساڵەح دەڵێت «ئەگەر چاكسازی‬ ‫نـــرخ دەفـــرۆشـــرێ‪ .‬ئــەمــە كێشەی‬ ‫نەكرێت‌و گەندەڵی بنەبڕنەكرێت‪،‬‬ ‫گەورەیەو دە ساڵە ئەم كێشمەكێشەیە‬ ‫هەناردەكردنی غازیش بەدەردی‬ ‫دەستیپێكردووە‬ ‫چۆنیەتی هەناردەكردنی نەوتەكەمان‬ ‫ناوبراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬جەنگی یەكەم‬ ‫دەڕوات»‪ .‬الیخۆشیەوە‪ ،‬حاكم‬ ‫لەسەر نەوت بەدابەشكردنی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫قادر حەمەجان‪ ،‬ئەندامی‬ ‫ناوەڕاست كۆتایی پێهات كە شەڕیش‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫كۆتایی پێهات‪ ،‬نەتەوەی كــورد بوو‬ ‫سیاسی یەكێتی دوێنێ یەكشەممە‬ ‫بەقوربانی سازشی ســات‌و ســەودای‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬پێویستە داهاتی غاز‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهان‪ ،‬كوردستان‬ ‫بخرێتە خزمەتی خەڵكی هەرێمی‬ ‫داگــیــرو دابــەشــكــرا‪ ،‬هەموو دەوڵەتە‬ ‫كوردستانەوە‪.‬‬ ‫گـــەورەكـــان‪ ،‬لەسیستەمی جەنگی‬ ‫سارددا‪ ،‬هاوسەنگی بەرژەوەندی خۆیان‬ ‫پاراستبوو‪ ،‬نەیاندەهێشت‪ ،‬ئاسایشی ئەو‬

‫عەلی حەمە ساڵەح‪ :‬چاكسازی نەكرێ‪ ،‬هەناردەكردنی‬ ‫غازیش بەدەردی نەوتەكەمان دەڕوات‬ ‫هاوسەنگییە‪ ،‬لەڕووی نەوتەوە‪ ،‬لەڕووی‬ ‫گـــازەوە‪ ،‬لـــەڕووی دەریـــاوە‪ ،‬لــەڕووی‬ ‫سیاسەتەوە‪ ،‬لــەڕووی ئاسایش‌و هیچ‬ ‫بارێكی ترەوە‪ ،‬بكەوێتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫ئێستا ئەو سەد ساڵە تەواو بوو‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬جەختی لەوەشكردۆتەوە‪،‬‬ ‫پێویستە هەناردەی غازی كوردستان‬ ‫لــە هاوكێشە سیاسیەكان‌و بڕیارە‬ ‫نــێــودەوڵــەتــیــەكــانــدا رۆڵ بگێڕێت‌و‬ ‫دەستەبەری مافی سیاسی‌و نەتەوەیی‬ ‫كوردستان بكات‪.‬‬ ‫دەشــڵــێــت «دەبــێــت ئ ــەو غ ــازەی‬ ‫ئێمە هــەمــانــە چ لــەگــەڵ عــیــراق چ‬ ‫لەگەڵ ناوچەكە‌و جیهان‪ ،‬پڕۆژەیەكی‬ ‫زیرەكانەمان بــۆی هەبێت‌و كارێكی‬ ‫وا بكەین‪ ،‬پەیوەندیی ئۆرگانی لە‬ ‫نێوان سامانە سروشتییەكان‌و بڕیاری‬ ‫سیاسیماندا دروست بكات»‪.‬‬ ‫یەكێتی داوای شەفافیەت دەكات‬ ‫هاوكات‪ ،‬دوێنێ یەكشەممە حاكم‬ ‫قــادر حەمەجان‪ ،‬ئەندامی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان‪ ،‬لەكۆنگرەیەكی‬ ‫ڕۆژنامەوانیدا‪ ،‬ڕایگەیاند‪ ،‬مافی خۆمانە‬ ‫وەكو گەل‌و میللەتی كــورد‪ ،‬داهاتی‬ ‫غــاز‪ ،‬داهــاتــی نـــەوت‪ ،‬بەپێی یاسا‌و‬ ‫رێنماییەكان بێت‌و بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫گشتی بەكاربێت‪ ،‬واتە ئەو داهاتەی‬ ‫كە دەستدەكەوێت‪ ،‬پێویستە بخرێتە‬ ‫خزمەت كۆمەڵگەكەمانەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «كۆمەلێك كادری‬

‫یەكێتی لــەنــاوچــەی چەمچەماڵەوە‬ ‫سەردانی مەكتەبی سیاسیان كردووە‪،‬‬ ‫یەكێك لەداخوازییەكانیان ئەوە بوو‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا باسی دەركردنی غاز دەكرێت‪،‬‬ ‫پێویستە بەپێی یاسا هاوشێوەی داهاتی‬ ‫پــتــڕۆدۆالر ناوچەكانی چەمچەماڵ‌و‬ ‫قادر كەرەم‌و شوان بەپێی یاسا بەشی‬ ‫خۆیان هەبێت‌و هێزی كاریش لەو ناچانە‬ ‫بخرێنەكار»‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬پڕۆژەكە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ كابینەی شەشەم‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫لیژنەی دارایی لەپارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند‪ ،‬باسكردن‬ ‫لەپڕۆژەی هەناردەكردنی غازی سروشتی‬ ‫كوردستان بۆ دەرەوە كە ماوەیەكە‬ ‫باسی دەكرێت‪ ،‬پڕۆژەكە دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ ســەردەمــی كابینەی شەشەمی‬ ‫حكومەتی هەرێم‌و لەئێستاشدا جارێكی‬ ‫تر لەالیەن سەرۆكی وەزیران‌و وەزیری‬ ‫سامانە سروشتیەكانی كابینەی هەشت‬ ‫گرێەبستەكەی كراوە لەتوركیا‌و دواتریش‬ ‫لەالیەن پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫پڕۆسەكە بەڕێوە دەبرێت‪.‬‬ ‫عەلی حەمە ساڵەح‪ ،‬وتیشی «‪%80‬ی‬ ‫كارەكانی پڕۆژەكە دەكەوێتە پارێزگای‬ ‫كەركوك‌و چەمچەماڵ‌و ئەو گرێبەستەی‬ ‫كــە واژ‌و كـــــراوە‪ ،‬كـــەس نــازانــێــت‬ ‫وردەكارییەكەی چییە‌و رەنگە تەنیا‬ ‫چەند كەسێكی كەمیش بزانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نازانین شێوازی وردەكــاری مامەڵەكە‬

‫كەی پڕۆسەی هەناردەكردنی غاز‬ ‫سەركەوتوو دەبێت؟‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی پیشەسازی‌و وزە‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫پێیوایە‪ ،‬ئـــەوەی ئێستا هــەوڵــی بۆ‬ ‫دەدرێـــت بۆ نــاردنــە دەرەوەی غازی‬ ‫سروشتی كوردستان شەرعیتەدانەوەیە‬ ‫بەدامودەزگاكان‪ ،‬پڕۆژەیەكی ستراتیژی‬ ‫وەها كە پەیوەندی بەهەناردەكردنەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬پەیوەندی نێوان هەرێم‌و دەرەوە‬ ‫لــەروی سیاسی‌و ئابوورییەوە پتەو‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم بۆ سەركەوتنی پڕۆژەكە‬ ‫ناكرێت ئەو پڕۆژانە لەژێر كۆنتڕۆڵی‬ ‫ســەرجــەم دامــودەزگــا پەیوەندیدار‌و‬ ‫شەرعیەكانی هەرێمدا نەبێت‪.‬‬ ‫فایەق مستەفا‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا پێمانوایە‬ ‫هیچ دامودەزگایەك شەرعیەتی نەماوە‌و‬ ‫ئەو پڕۆژەیە تاك الیەنەیە‌و بەحزبی‌و‬ ‫شەخسی كراوە‪ ،‬بۆیە ئەگەر بمانەوێت‬ ‫بــەدەردی نــەوت نەچێت‌و داهاتەكەی‬ ‫بۆ ســودی خەڵك بێت‪ ،‬كۆمەك بێت‬ ‫بۆ قەیرانی دارایـــی پێویستە لەژێر‬ ‫كــۆنــتــڕۆڵــی دامـــودەزگـــای شەرعیدا‬ ‫بێت‪ ،‬هەرچەندە هەرێمی كوردستان‬ ‫پێگەیەكی زۆر بەهێزی هەیە لەسامانی‬ ‫سروشتیدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەتا نرخی نەوت‬ ‫زۆر دابەزیوە رۆیشتوە بەشێوەیەكی‬ ‫ناشەفاف مامەڵی لەگەڵدا كراوە‪.‬‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬تا ئێستا لەم هەرێمەدا‬

‫گرنگی بە سامانی سروشتی نەدراوە‪،‬‬ ‫لەوانە غــازی سروشتی هەم لــەرووی‬ ‫سیاسی‌و ئابووری ئەگەر بتوانین هەموو‬ ‫الیەنەكان یەكدەنگ‌و یەك گوتار مامەڵ‬ ‫لەگەڵ ئەو دۆسیانەدا بكات‪ ،‬قازانجێكی‬ ‫زۆر دەبێت‪ ،‬بەاڵم بەو شێوەیەی ئێستا‬ ‫كاریگەری سلبی دەبێت‪.‬‬ ‫نوێنەرێكی كورد‪ ،‬زانیارییەك‬ ‫ئاشكرادەكات‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردیش لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عێراق بەئاژانسی (دەنگی‬ ‫بـــاشـــوور)ی عــێــراقــی راگــەیــانــدووە‪،‬‬ ‫حــكــومــەتــی هــەرێــمــی كــوردســتــان‬ ‫ئامانجییەتی لــەگــەڵ بــۆڕی نەوتی‬ ‫كوردستان بۆڕییەكی غاز بگەیەنێتە‬ ‫بەندەری جەیهانی توركی كە ئەو بۆڕییە‬ ‫غازەكانی هەرسێ پارێزگای كوردستان‬ ‫هــەولــێــر و سلێمانی و كــەركــووك‬ ‫بەیەكەوە ببەستێتەوە و لەو رێگەیەوە‬ ‫دەگەیەنرێتە بازاڕەكانی جیهان‪ ،‬كە‬ ‫بەالی كەمەوە ئامادەكردنی ئەو پڕۆژەیە‬ ‫یەك ساڵ دەخایەنێت‪.‬‬ ‫تاریق سدیق‪ ،‬وتیشی»بۆری غازەكە بە‬ ‫درێژایی پارێزگاكانی هەولێر‌و سلێمانی‌و‬ ‫كــەركــوك درێــژدەبــێــتــەوە تــا دەگاتە‬ ‫بەندەری جەیهان لەتوركیا‪ ،‬ئاشكراشە‬ ‫كە ئەو سێ پارێزگایە زۆر دەوڵەمەندن‬ ‫بە بەرهەمی غازی سروشتی‌و دانان‌و‬ ‫بەستنەوەی ئەو بۆڕییانە پێویستی‬ ‫بە رێككەوتن‌و گفتوگۆ هەیە لەگەڵ‬ ‫حكومەتی ناوەند‌و هەرێم بۆ دابینكردنی‬ ‫پێویستییەكانی غازی ناوەخۆ پێویستی‬ ‫بە سێ پااڵوگەی غازی سروشتی هەیە‪،‬‬ ‫هەروەها دانانی سێ وێستگەی كارەبا‬ ‫كە بەهۆی ئەو غــازەوە كاربكەن بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی كارەبای هەرێم‌و هەموو‬ ‫ئەمانە پێویستە جێبەجێبكرێن بەر‬ ‫لەوەی غازەكە بنێردرێنە دەرەوە»‪.‬‬

‫فایەق مستەفا پارلەمانتار‪:‬‬ ‫ئەگەر بمانەوێت غازەكەمان‪،‬‬ ‫بەدەردی نەوتەكە نەچێت‪،‬‬ ‫پێویستە لەژێر كۆنتڕۆڵی‬ ‫دامودەزگای شەرعیدا بێت‬ ‫تاریق سدیق‪ ،‬پارلەمانتاری عیراق‪:‬‬ ‫هەولێر‌و سلێمانی‌و كەركوك زۆر‬ ‫دەوڵەمەندن بە غازی سروشتی‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دەوڵەتی كوردی لەنێوان خەون‌و دروشمبازیدا!‬ ‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫كەمتــر لــە ‪ 3‬مانگــی تر ‪ 100‬ســاڵی تەواو‬ ‫تێپەڕ دەكات بەســەر رێكەوتنی سایكسبیكۆی‬ ‫ســاڵی ‪1916‬دا كە تیایدا‌و لە ئەنجامی جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەمەوە‌و سەركەوتن‌و بااڵدەستبونی‬ ‫هاوپەیمانان بەســەر واڵتانی میحوەردا‌و داگیر‌و‬ ‫دابەشــكردنەوەی میراتی دەوڵەتی عوســمانی‬ ‫«پیاوە نەخۆشــەكە»‪ ،‬كوردستانی گەورە بە‬ ‫خاك‌و نەتەوەوە داگیر‌و دابەشــكرایەوە بەسەر‬ ‫چــوار واڵتــی ناوچەكەدا لــە توركیــا‌و ئێران‌و‬ ‫عیراقی هێشتا دروستەنەكراو‌و سوریاشدا‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە سەد ساڵی رێكە كورد خەون‌و خەبات‬ ‫دەبینێــت‌و دەگێڕێت بــۆ وەدەســتهێنانەوەی‬ ‫ســەربەخۆیی‌و ئــازادی‌و دەوڵەتــی نەتەوەیی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫بەاڵم تائێستا ئەو خەونەمان وەدینەهاتوە‌و‬ ‫نەگەیشــتونەینەتە دوا مەنزڵــی ســەركەوتن‌و‬ ‫ترۆپكی ئاوات‌و خواستە رەوا نەتەوەییەكانمان‬ ‫‌وەكــو نەتــەوە سەردەســت‌و هاوشــانەكانی‬ ‫خۆمان‪ ،‬كــورد وەك نەتەوە گەلێك دواكەوتوە‬ ‫لەبەدەســتهێنانی خواســتە رەواكانیــدا لــە‬ ‫پێكەوەنان‌و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی‬ ‫خــۆی‪ ،‬ئێمــە لەكاتێكــدا نەمانتواینــوە كــە‬ ‫دەوڵەتێــك رابگەیەنیــن كــە ســەردەمی‬ ‫نەتەوەپەرســتی‌و تۆخبونــەوەی ســنورەكان‌و‬ ‫داڕشتنیان بوە‪ ،‬ئیدی لە ئێستادا چۆن بتوانین‬ ‫كە دەوڵەتی كوردی رابگەیەنین كە ســەردەمی‬

‫جیهانگیــری‌و نەمانی ســنورەكان‌و كاڵبونەوە‌و‬ ‫تێكەاڵوبونــی شارســتانێتیەكان‌و كۆمەڵــگا‬ ‫مرۆڤایەتیەكانــە‪ .‬ئێمــە كە ماوەی ‪ 100‬ســاڵە‬ ‫نەمانتوانیبێــت خەونێك بهێنینە دی‌و بیكەینە‬ ‫دیفاكتۆ‌و بیسەپێنینە سەر هەموان لەناوچەكە‌و‬ ‫دونیاشــدا‪ ،‬ئیــدی دەبێــت چ ئومێدێكمــان بە‬ ‫ئایندە هەبێت‌و خەباتی زیاتری بۆ بكەین‪.‬‬ ‫پرســیار لێــرەدا ئەوەیــە‪ ،‬ئەر ‌ێ بەڕاســتی‬ ‫بۆچی كورد تا ئێستا نەگەیشتۆتە ئەو خەون‌و‬ ‫ئاواتەی كە ‪ 100‬ساڵە هەوڵی بەدیهێنانی دەدات‬ ‫كە ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتی ســەربەخۆی‬ ‫نەتەوەیی خۆیەتی؟‬ ‫زۆر بەكورتــی‌و بەكــوردی‪ ،‬بەداخــەوە‬ ‫سەرەڕای هەمو سەركەوتن‌و شۆڕش‌و راپەڕین‌و‬ ‫قوربانیدانە زۆرەكانی كورد لەو پێناوەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمیشە خاڵی گرنگ بۆ نەگەیشتنی كورد بەو‬ ‫ئاواتەی تەنها‌و تەنها كورد خۆی بوە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫هەبونی فاكت‌و هۆكاری دەرەكی لەتوانا‌و وزەی‬ ‫كورددا‪ ،‬بەاڵم راستیەكی مێژویی هەیە كە بریتیە‬ ‫لــەوەی كە هیچ گــەل‌و نەتەوەیــەك ناتوانێت‬ ‫بگاتــە ئامانج كاتێك بڕوای تــەواوی بە توانا‌و‬ ‫وزە‌و قوربانیدانەكانــی گەلەكە‌و جەماوەرەكەی‬ ‫خۆی نەبێت‌و ســەركردە‌و جەمــاوەر متمانەی‬ ‫پتەویان لە نێواندا نەبێت‌و لەگەڵ یەكتریشــدا‬ ‫راســتگۆ نەبن‪ ،‬بەداخەوە كورد‌و مەســەلەكەی‬ ‫هەمیشــە‌و لەهەمو قۆناغەكانــی خەباتدا بۆتە‬ ‫قوربانی ملمالن ‌ێ حزبیە تەسكە ناوخۆییەكانی‌و‬ ‫خۆخــۆری‌و دوبەرەكــی‌و پەرتوبــاوی لەكار‌و‬ ‫كــردار‌و گوتاریــدا‌و هەمیشــە رۆحیەتــی خــۆ‬ ‫بەزلزانین‌و خۆ سەپاندن‌و قۆرخكاری ئامادەگی‬ ‫هەبوە لەنەســتی ســەركرە كوردەكانــدا‌و گەر‬ ‫خاوەنــی بچوكترین دەســەاڵت بوبن هەمیشــە‬ ‫جەمــاوەر‌و توانا‌و متمانەیانی لەدەســتداوە لە‬ ‫پێناو دەســكەوت‌و دەســەاڵتی خــۆی‌و حزب‌و‬ ‫بنەماڵەكەی‪.‬‬ ‫هەمیشــە كوردایەتی لەنێوان دروشــمبازی‬ ‫الیــەن‌و ســەركردەكاندا رێڕەوی راســتەقینەی‬

‫خەباتی خۆی‌ونكــردوە‌و كەوتۆتە بەر راكێش‬ ‫راكێشــی ســەركردە‌و الیەنەكان‌و بەداخیشەوە‬ ‫هەموانیــان هەمیشــە بەرژەوەندیــە تەســك‌و‬ ‫كەمەكانــی خۆیان ال بەرزتــر‌و پیرۆزتر بوە لە‬ ‫مەسەلە گەورەكەی كورد‌و كوردایەتی‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا‌و دوای ســەد ســاڵ لەخەبات‌و‬ ‫قوربانیدان‪ ،‬هێشــتاكە كورد نازانێت خەونە لە‬ ‫مێژینەكەی چــۆن بهێنێتە دی‌و بیكاتە ئەمری‬ ‫واقیع یاخود چۆن واز لەدروشــمبازی بهێنێت‌و‬ ‫بەڕاســتی‌و راســتگۆیی دەســتبگرێتە ئەڵقەی‬ ‫دەوڵەتی ســەربەخۆدا‪‌.‬و لەم پێناوەشــدا چۆن‬ ‫بتوانێــت ئیجماعێكی سیاســی‌و كۆدەنگیەكی‬ ‫میللــی لەدەوری كۆبكاتــەوە‌و بتوانێت هەموان‬ ‫بەهەمو ئاڕاستە‌و گوتار‌و كردارە جیاوازەكانەوە‬ ‫كۆبكاتــەوە‌و زۆر بەتوندی‌و بەهێــزەوە‌و بەب ‌ێ‬ ‫شــەرم‌و ترسنۆكی داوای دامەزراندنی دەوڵەتی‬ ‫كوردی ســەربەخۆ بكات‌و پەردەی شانۆگەری‬ ‫تراژیدیای كورد‌و مەســەلەكەی لە كۆتاییدا بە‬ ‫سەركەوتن‌و راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی بەكۆتا‬ ‫بهێنێت‌و مافی خوراوی سەدساڵەی رابوردومان‬ ‫بۆ بگێڕێتەوە‌و خوێن‌و فرمێســكی رژاوی خەم‌و‬ ‫كارەساتەكانمانی سەد ساڵەمان بۆ بگۆڕێتەوە‬ ‫بە فرمێسكی خۆشی‌و سەركەوتن‪.‬‬ ‫دەبێت ئەو راستیەمان لەبیر نەچێت كەئەم‬ ‫قۆناغە هەڵكەوتوەی كــورد كە بەژیرانە خۆی‬ ‫خزاندۆتــە ناو بەرەی جەنگــی دژە تیرۆرەوە‌و‬ ‫لەو پێناوەشــدا قوربانی‌و خەباتی زۆری داوە‌و‬ ‫پێشمەرگە‌و شەڕڤانان‌و گەریال بونەتە سیبمولی‬ ‫سەركەوتن‌و دژە داعش‌و كۆنەپەرستی‌و ترس‌و‬ ‫تۆقاندن‌و لە ئێستادا كە باشور‌و ر‌وژئاوا رزگار‌و‬ ‫ســەرفرازن‌و باكوریــش لــە ژانێكــی قــورس‌و‬ ‫ســەختی لەدایكبونێكــی نوێدایــە دەروازیەكی‬ ‫گــەورە‌و فــراوان كراوەتــەوە لەســەر كــورد‌و‬ ‫مەسەلەكەیدا‌و ئەوەی كە بەدرێژایی ‪ 100‬ساڵی‬ ‫رابوردو‌وەك فاكتــی دەرەكی‌و ناوچەیی دژمان‬ ‫بوە لەئێســتادا ئەو فاكتــە بەتەواوەتی لەگەڵ‬ ‫كورد‌و مەســەلەكەیدایە‌و بە مــادی‌و مەعنەوی‬

‫لەگــەڵ سەرخســتن‌و پشــتیوانی كــوردان‌و‬ ‫بۆیــە ئــەوەی ماوەتەوە لــە ئێســتادا هۆكای‬ ‫ناوخۆیی خۆمانە كە بەداخەوە لەهیچ بەشێكی‬ ‫كوردســتاندا ناوخۆیەكــی پتــەو ‌و بەهێــز‌و‬ ‫یەكگرتومان نیە‪ .‬ئەوەتا لە باشور تازە بەتازە‬ ‫ملمالن ‌ێ حزبیــەكان‌و بەرژەوەندیــە حزبیەكان‬ ‫تــۆخ دەكەینــەوە دژی یەكتــری‌و لەهەوڵــی‬ ‫لەباربردنی هەمو دەســكەوتی ‪ 24‬ســاڵەداین‌و‬ ‫تازە بەتازە خەریكی خۆسەپاندن‌و قۆرخكارین‬ ‫لەدەســەاڵت‌و ســەرقاڵی دەڕپەڕاندنــی ئەوانی‬ ‫ترداین‪ ،‬لەڕۆژئاواشــدا بە ئاشــكرا ملمالنێكان‬ ‫دیــارەو بونەتە دو بــەرەی دژ بەیەكتر‌و هەمو‬ ‫كارە باشــەكانی یەكتریــان پێخراپە‌و لەهەوڵی‬ ‫خۆســەپاندن‌و دەرپەڕاندنــی خەڵكانی تردان‪،‬‬ ‫لەباكــور خۆشــبەختانە تاڕادەیكــی زۆر باش‬ ‫ریزەكان یەك‌و یەكگرتون سەرەڕای بونی بڵقە‬ ‫سەر ئاوكەوتوە الوازەكان‪.‬‬ ‫بۆیە لەئێســتادا دەوڵەتی كوردی زۆر نزیكە‬ ‫لــەدوا مەنــزڵ‌و راگەیاندنــی‪ ،‬بــەاڵم ماوەتەوە‬ ‫سەرخۆمان كە چۆن زەمینە‌و زەمانی گونجاوی‬ ‫بۆ بڕەخســێنین‌و كاری گەرموگوڕی بۆ بكەین‌و‬ ‫هەمــو الیەنــە سیاســی‌و ئابوری‌و ســەربازی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و دەرونیە ناوخۆیەكانی بۆ ئامادە‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە راگەیاندنی دەوڵەتێكی كوردی‬ ‫ســەربەخۆ لــەم ناوچــە گرینگــەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناویندا كارێكی ســەرپێی‌و راگوزەرو سان نیە‌و‬ ‫ناشــبێت‪ ،‬بەب ‌ێ ئــەوەی تەداروكاتی تەواوەتی‬ ‫بــۆ ئامــادە بكرێــت‪ ،‬خاڵی گرنــگ ئەوەیە كە‬ ‫هەموان‌واز لە دروشمبازی بێنین‌و دور بكەوینەوە‬ ‫لە خود‌و خۆپەرســتی‌و زاڵكردنی بەرژەوەندیە‬ ‫حزبیــەكان بەســەر بەرژەوەندیــە بااڵكانــی‬ ‫نەتەوە‌و نیشتیماندا‪ ،‬چونكە قۆناغەكە هێندەی‬ ‫پێویســتی بەكار‌و كردارە نیوهێندە پێویســتی‬ ‫بەدروشــمبازی‌و تەكتیكاتی حزبی نیە‪ ،‬ئەگینا‬ ‫بەپێچەوانەوە سەدســاڵی ئایندەشمان تاریك‌و‬ ‫تون‌و خوێناویتر دەبێت‌و دەگەڕێینەوە بۆ چوار‬ ‫گۆشەی یەكەم‌و خاڵی سفر‪.‬‬

‫لەناو سەرنشینەكانیشدا كۆمەڵێك جڕوجانەوەر‬ ‫هەن‪ ،‬رەوشی ژیانی نائاسایی خەڵكەكەی لەناو‬ ‫كەشتییەكەدا تێكداوە‪.‬‬ ‫گوزارشــتی كەشــتییەكە بۆ ئێستای عیراق‬ ‫زۆر دەكێشێت ئەگەر لەسەری بەردەوام بین‪ ،‬با‬ ‫لەوەش بێینە دەرەوەو بچینە دیفاكتۆ‪ ،‬دەبینی‬ ‫ئەگــەر عیــراق وەك كەشــتییەكە بوایــە زۆر‬ ‫باشتر بو‪ ،‬كەدێیتە دەرەوە رەوشەكە زۆر لەوە‬ ‫خراپترو پەرت‌و باڵوتر دەبینیت‪ ،‬چونكە ئەوەی‬ ‫هەیــە هەر بۆخۆیەوە كەســیش لەبەرژەوەندی‬ ‫خەڵكەكــە كۆشــش نــاكات‪ .‬نەچارەنوســیان‬ ‫دیارەو نە هی واڵتەكەش‪.‬‬ ‫هێشــتا داعــش دروســت نەبــو بــو گروپە‬ ‫تیرۆریســتییەكان كــە لەعیــراق خەریكــی‬ ‫تەقینەوەو چاالكی‌و كردە تیرۆریســتییەكانیان‬ ‫بــون ئەلقاعیــدە سەرپەرشــتی دەكــردن‬ ‫بەدیاریكراوی ساڵی ‪ 2007‬خوێناویترین ساڵ بو‬ ‫بۆ عیراقییەكان‪ ،‬چونكە لەو ساڵەدا ئەلقاعیدە‬ ‫بۆ مانــەوەی خۆی پەیــڕەوی تاكتیكێكی كرد‬ ‫كە دروســتكردنی شــەڕی تائیفــی‌و مەزهەبی‬ ‫هەبو‪ ،‬هەســتان دەســتیانكرد بە تەقاندنەوەی‬ ‫مزگەوتەكانی سوننەو حوسەینییەكانی شیعە‪.‬‬ ‫بــەم كارەیــان تاڕادەیــەك خۆیان هێشــتەوە‪،‬‬ ‫چونكــە نەك بــۆ قاعیــدە بۆ هــەر گروپێكی‬ ‫چەكدار ئیدی ئەو گروپە تیرۆریست بێت یان نا‬ ‫نالەباری رەوشی سیاسی‌و ناسەقامگیری ئەمنی‬ ‫باشــترین فاكتەری مانــەوەو نەشــونماكردنی‬

‫ئەوان دەبێت‪.‬‬ ‫ئێســتا لــەم كاتــی شەڕەشــدا كــە داعش‬ ‫هەیــەو بەشــێكی زۆری روبــەری خاكــی‬ ‫عیراقــی بەدەســتەوەیەو لەهەندێــك شــوێن‬ ‫لێیــان دەســەنرێتەوەو لەهەندێــك شــوێنیش‬ ‫ســەرهەڵدەدەن‪ ،‬پەیڕەوكردنــی ئــەو پیالنەی‬ ‫ئەلقاعیدە بۆ مانەوەیان كە ئێســتا تاڕادەیەك‬ ‫الواز كــراون‪ ،‬باشــترین فاكتــەرە بۆیــان‪،‬‬ ‫تەقاندنــەوەی ژمارەیــەك مزگــەوت لەدیالــەو‬ ‫شوێنەكانی تر لەچەند رۆژی رابردو گەڕاندنەوەی‬ ‫سەرەتایەكە بۆ ساڵی ‪ .2007‬ئەگەرچی رێژەی‬ ‫كــوژراو‌و بریندارەكان كە بەپێــی ئامارەكانی‬ ‫ساڵی ‪ 2015‬جیاوازییەكی ئەوتۆی نییە لەگەڵ‬ ‫ئەو ســاڵەدا بەاڵم بەرامبەر بەمەش رێژەیەكی‬ ‫یەكجــار زۆر خێزانی ئاوارە هەن كە ماڵوحاڵی‬ ‫خۆیان جێهێشتوە‪.‬‬ ‫گرتنەوەی ئەنبار ناوبانگێكی باشــی دایەوە‬ ‫لەناو راگەیاندنە جیهانییەكان‌و سەركردەكانیان‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەو ســەركردە جیهانیانــە رەنگ بێت‬ ‫وێنەكانــی كاولــكاری ئەنباریــان بەتەواوەتــی‬ ‫نەبینیبێت كە لەدوای رزگاركردنەوە تۆماركراون‬ ‫كە قوڕێكی خەســتی بۆ خەڵكەكــەی بەدوای‬ ‫خۆیــدا هێنــاوەو ژیان كــردن تیایــدا مەحاڵە‬ ‫كــە ئەگەر بێتــو ئەو خەڵكە بگەڕێتەوە ســەر‬ ‫زێدی خۆی نەتوانێت بەئاسانی تیایدا بژی‌و تا‬ ‫كاروانی ئاوەدانكردنەوەش دەیگاتێ ســااڵنێكی‬ ‫زۆری پێ بچێت‪ .‬ئەم ئاڕاســتەی كاولكارییەش‬

‫بــۆ هەمــو ئــەو شــوێنانەش راســتەوانەن كە‬ ‫ئێســتا داعشیان تیادایە‪ ،‬چونكە بەچۆڵكردن‌و‬ ‫بەزاندنیان لەهەر جێگەیەك شوێنێكی داتەپیو‬ ‫بەجێدەهێڵن‪.‬‬ ‫ئەم ســەركەوتنانە رەنگە بۆ حكومەتەكەی‬ ‫عەبــادی مژدەیەكــی خــۆش بێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بــۆ جیهانیــان وانییــە‪ ،‬ئــەوان (ســەركردە‬ ‫جیهانییــەكان) هێشــتا هــەر دەترســن لــە‬ ‫یانزەیەكی تری ســێپتەمبەرو شــارلی ئیبدۆ و‬ ‫ئەوانەی ئەم دواییە‪ ،‬دەترسن لە جاكارتایەكی‬ ‫تــر‪ ،‬ئەوان گرتنەوەی ئەنبار دڵخۆشــی كردون‬ ‫بــەاڵم شاگەشــكەی نەكــردون‪ ،‬لوید ئۆســتن‬ ‫سەرۆكی فەرماندەیی ناوەندی سوپای ئەمریكا‬ ‫لە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیدا بەجیهانی وت‪:‬‬ ‫راستە لەئەنبار داعش تێكشاو زیانێكی زۆریان‬ ‫بەركــەوت‪ ،‬بــەاڵم دەبێت ئــاگاداری زیادبونی‬ ‫هێرشەكانی داعش بین لەناو واڵتانی جیهاندا‪.‬‬ ‫ئۆســتن لەگەڵ ئاشتون كارتەر پێكەوە بون‬ ‫وتــی‪ :‬بەهــاوكاری هاوپەیمانــان گەورەترین‌و‬ ‫بەهێزتری شەڕ لەسەر زەوی كراوە ئەویش بەو‬ ‫پالنە‌وردو هەوڵە هەواڵگریانەی بەدەستهاتون‪،‬‬ ‫بــەاڵم رەنگــە بەهــۆی ئــەم ئەنجامــە خراپە‬ ‫تیرۆریستەكان بەدەستیان هێناوە‪ ،‬هێرشەكان‬ ‫بــۆ واڵتانــی تــر زیاد بكرێــت‌وەك ئــەوەی لە‬ ‫عیراق‌و توركیاو جاكارتا رویاندا‪ ،‬ئەمە بەهێزی‬ ‫ئەوان نیشــان نادات بەڵكو سروستی رێكخراوە‬ ‫تیرۆریستییەكان وایە كە لە شكستەكانیشیاندا‬

‫چارەكە سەدەیەك‪ ،‬دەردەكەو ‌ێ كە هەمیشە‬ ‫هەمو الیەك چاوەڕێی گۆدۆ بوین‌و هەمیشــە‬ ‫پێمانوابوە‪ ،‬هەر دەب ‌ێ چاوەڕێی هەمو شتێك‬ ‫بین‪ ،‬لە هەل‌و دەستپێشــخەری‌و حەكیمێك‌و‬ ‫فریادرەسێك‪.‬‬ ‫لــە كاتێكــدا نە هــەل‌و دەستپێشــخەری‬ ‫بەبــ ‌ێ كەســی زانــا‌و لێهاتــو و نەخشــە‌و‬ ‫پالنی پێشــوەختە ســودیان لێوەردەگیرێ‌‌و‬ ‫نــە حەكیم‌و فریادرەســیش لــە هەمو كات‌و‬ ‫قۆناغە هەســتیار‌و چارەنوسسازەكاندا دێنە‬ ‫مەیدانەكە‪ .‬لە نمونەی كەســایەتی وەك مام‬ ‫جەالل‪.‬‬ ‫كەش‌و دۆخی سیاسی هەرێمی كوردستان‬ ‫بەشــێوەیەك ئاڵــۆز بــوە‪ ،‬قوربانیــدان‌و‬ ‫لەخۆبڕدویی هەمو الیەكی دەوێ‌‪ .‬بە تایبەت‬ ‫نێوانــی الیەنــە دیارەكانــی نــاو گۆڕەپانی‬ ‫سیاسی‌و ناكۆكەكان‪ .‬لە سەرویانەوە پارتی‪.‬‬ ‫چونكــە ئەو دۆخــە هاتۆتە ئاراوە‪ ،‬پشــكی‬ ‫زیاتری كێشــە‌و گرفتــەكان پەیوەندیان بەو‬ ‫الیەنەوە هەیە‪ ،‬هەر لە پرســی سەرۆكایەتی‬

‫هەرێــم تــا دەگاتــە شــێوازی مامەڵەكردنی‬ ‫سیاسی ئەو حزبە لەگەڵ روداوەكانی ناوخۆ‌و‬ ‫پەیوەندییەكانــی بــە واڵتانــی ئیقلیمیەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەش بەواتاییە نایەت‪ ،‬كــە الیەنەكانیتر‬ ‫هیــچ ئــەرك‌و كارێكیــان نیــە‌و بوەســتن‬ ‫تــا پارتی دێتــە پێشــەوە‪ ،‬بــە تایبەت بۆ‬ ‫الیەنێكی سیاسی وەك یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە لە ماوەی رابڕدودا بە پرۆژە‌و‬ ‫هەوڵەكانــی بــۆ ئاســاییكردنەوەی دۆخەكە‬ ‫توانیویەتــی جوڵەیــەك دروســتبكاتەوە‪.‬‬ ‫دەبوایە لەو نێوەندا هەمو الیەنەكان‪ ،‬پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان پێــش ئامانجی دەستپێشــكەریەكە‬ ‫نەكەوتنایــە‌و لێكدانەوەیەكــی واقعیــان بۆ‬ ‫كردبــا‪ .‬ئەگەر پارتــی بەرژەوەندییەكانی لە‬ ‫مانــەوەی دۆخەكە وەك خــۆی دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫بەوەی لە دهۆك‌و هەولێر‪ ،‬هەردو دەستەكەی‬ ‫یەكگرتــوی ئیســامی‪ ،‬پــڕ پۆســت‌و پلــە‬ ‫بــكات‪ ،‬ناكۆكیەكانــی لەگەڵیانــدا كۆتایــی‬ ‫پێدەهێنێ‌‌و بە گوشــار‌و فشــارەكانی لەسەر‬ ‫كۆمەڵی ئیســامی‪ ،‬دیســان دەســتكەوتی‬

‫دیكە بەدەستدەهێنێ‌‪ .‬ئەوا هیچیان رەخنە‌و‬ ‫ناڕەزاییەكانــی جەمــاوەر‌و كۆمەاڵنی خەڵك‬ ‫كــپ ناكەنــەوە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوانــەش زنجیرە‬ ‫بڕیارەكانی چاكسازیش قەناعەت بە خەڵك‌و‬ ‫جەماوەر ناهێنن‪ .‬تەنانەت دیسان باسكردن‌و‬ ‫ورژاندنی راگەیاندنی دەوڵەت»كە خواســتی‬ ‫لــە مێژینــەی گەلەكەمانــە»‌و ئەنجامدانــی‬ ‫راپڕسیش‪ ،‬شوێنی راستكردنەوە‌و ئاسایكردنی‬ ‫دۆخی سیاسی ناگرنەوە‌و هیچیان لەم كاتەدا‬ ‫گڕوتین نادەنەوە گیرفانی بەتاڵی هاواڵتیان‌و‬ ‫كۆی فەرمانبەرانی كوردستان‪.‬‬ ‫لــە ئێســتاوە تاكــو یادەكانــی‬ ‫كیمیابارانكردنــی هەڵەبجــە‌و و راپەڕیــن‌و‬ ‫شــااڵوی ئەنفاڵ‌و یادەكانی تر‪ ،‬حزب‌و الیەنە‬ ‫سیاســیەكان‪ ،‬لەســەنگی مەحــەك‌و ژیــری‬ ‫سیاســیدا هەڵدەسەنگێنرێن‪ ،‬بەوەی تاچەند‬ ‫لــە خەمــی چارەكردنی پرســگەلێكدان‪ ،‬كە‬ ‫بنچینەیــان كێشــە‌و پرســە سیاســیەكانن‪.‬‬ ‫لەالیەكیتر هەمو ئەو لێدوانانەی بۆ سازدانی‬ ‫كۆبونــەوەی بەرێز مەســعود بارزانی لەگەڵ‬

‫ئەنباری وێرانە‪ ...‬سەركەوتنێك لەعیراق‪ ،‬ترسێك لەجیهان‬ ‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫كەشــتییەكەی عیــراق كۆمەڵێــك خەڵكی‬ ‫دڵســۆزی هەر تیاماوە كــە ناهێڵن نوقم بێت‪،‬‬ ‫دەنــا دەمێكــە كونــی تێبــوەو ئەوانیــش بە‬ ‫جامێكــەوە خەریكــی فڕێدانی ئاوەكــەن نەبا‬ ‫قورسی بكات‌و ژێراو ژور بێت‪.‬‬ ‫جــا ئــەم كەشــتییە ئێســتا بــەم هەمــو‬ ‫سەرنشــینەوەو بــەم حاڵــەوە لــە دۆخێكدایە‬ ‫هەتا چاو بڕكات چــواردەوری ئاوەو كەنارێكی‬ ‫ئارامیــان لێــوە دیــار نییــە تــا خۆیانــی‬ ‫پێبگەیەنن‪ .‬هەندێكیان خۆیان داوەتە دەســت‬ ‫قەدەرو لێــی پاڵكەوتون‪ ،‬هەندێكی تریشــیان‬ ‫هــەر نــزای دەربازبــون دەكــەن‌و ئەوانەشــی‬ ‫خەریكــی فڕێدانــی ئــەو ئــاوەن كــە لەكون‌و‬ ‫كەلەبەرەكانــی كەشــتییەكەوە دێتەناوەوە دو‬ ‫دەســتەن‪ ،‬دەســتەیەكیان بیر لەخۆی‌و گشت‬ ‫سەرنشــینەكان دەكاتــەوەو لەو پێنــاوەدا زۆر‬ ‫كۆشــش دەكات‪ ،‬دەســتەیەكی تریــش تەنهــا‬ ‫بۆخۆیەتــی‌و كەســی تری بــەالوە گرنگ نییە‪.‬‬

‫عیراق‌و سوریا‬ ‫ناوەندی ملمالنێ‬ ‫نێودەوڵەتیەكان‬

‫كرمانج بۆڵی‬

‫ئەگەر بەوردی ســەرنج لە بارودۆخی ئێســتای رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بدەین‌و لەو نێوانەشدا‬ ‫عیراق‌و ســوریا بەنمونە وەربگرین‪ ،‬جیهانێك دەبینین كە دەســەاڵتدارانی نە دەبیســتن‌و نە‬ ‫دەبینن‌و نە بیر دەكەنەوە‪ ،‬جیهانێك بەدرێژایی مێژو بەدەستی چەند سەكردەیەكی دیكتاتۆر‌و‬ ‫چەند خێزان‌و بنەماڵەیەكەوە گیرۆدە بوە‪ .‬كە بۆمانەوەی خۆیان بەردەوام پاشكۆ‌و دەسكەالی‬ ‫واڵتانی زلهێز بون‪ ،‬جیهانێك دەبینین جگە لە زمانی جەنگ‌و سەركوتكردنی دەنگە ئازادكان‪،‬‬ ‫جگــە لە كوشــتنی رۆح‌و لەناوبردنی ژیان‪ ،‬هیــچ ئاماژەیەكی باش بەكارهێنانی دەســەاڵت‌و‬ ‫زانست‌و مەعریفەی تێدا بەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی مەبەســتمە باســی بكەم‪ ،‬جگە لــە رۆڵی خودی دەســەاڵتدارانی عیراق‌و ســوریا‬ ‫لەوێرانكردن‌و لەناوبردنی ژیان لەو دو واڵتە‪ ،‬هاوكات رۆڵ‌و پێگەو دەستتێوەردانەكانی واڵتانی‬ ‫هەرێمی‌و نێودەوڵەتیە لە كاروباری عیراق‌و سوریادا‪ ،‬لە ئێستادا ئەو دو واڵتە لە روی سیاسی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتیەوە بەتەواوی دارماون‌و گیرۆدەی كۆمەڵێك كێشــە‌و ملمالنێی سیاســی‌و‬ ‫شــەری مەزهەبی‌و تائیفــی بونەتەوە‪،‬و ناوچەكە لە روی مەزهەبی‌و سیاســیەوە لە نێوان دو‬ ‫بەرەی شــیعە‌و ســوننە‌و بەڕێبەرایەتی (ئێران‌و ســعودیە)‌و دو جەمســەری جیهان لە نێوان‬ ‫روسیا‌و ئەمریكا دابەشبون‪.‬‬ ‫لەدوای ســەرهەڵدانی ئــەوەی كە پێی وتــرا «بەهاری عەرەبــی»‌و دواتریش دەركەوتنی‬ ‫«داعش»‪ ،‬بارودۆخی ئەو دو واڵتە ناسەقامگیرییەكی زۆر بەخۆیەوە دەبینێت‪ ،‬دەیان گروپی‬ ‫چەكداری جیاجیا لەو دو واڵتە دەركەوتون‪.‬‬ ‫ئەو ئاڵۆزیە سیاســی‌و ئەمنیەی روبەڕوی عیراق‌و سوریا بۆتەوە خۆی لەوەدا دەبینێت كە‬ ‫ئەو ملمالنێیەی ئێســتا ملمالنێی عیراق‌و گروپە تیرۆرســیتیەكان نیە‪ ،‬یان ملمالنێ ســوریا‌و‬ ‫هێز‌و گروپە تیرۆرســت‌و لۆكاڵیەكان نیە‪ ،‬بەڵكو ملمالنێی ناوچەكەشــی چۆتەسەر‪ ،‬ملمالنێی‬ ‫ئاین‌و مەزهەبەكان‪ ،‬ملمالنێی حوكمی شیعەی ئێران دژی حوكمی سوننەی سعودیە‌و قەتەر‪،‬‬ ‫ملمالنێی ئەمریكا‌و روسیا لە ناوچەكە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێستا لەنێوان سعودیە‌و ئێران دەگوزەرێت ركابەرییەكی گەورەی دەستەاڵتدارێتیی‌و‬ ‫فراوانخوازییە بەســەر رۆژهەاڵتی ناوەراســتدا‪ ،‬بۆماوەی چەند ســاڵێكە بەشێوەیەكی نهێنی‬ ‫سەرقاڵی رەوانەكردنی چەك‌و یارمەتی بون بۆ هێزە هاوپەیمانەكانیان لە ناوچەكەدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەك هەوڵێــك بــۆ بنیادنانی دەستڕۆیشــتویی خۆیان‌و ملمالنێی هێــزی یەكتر لە ناوچەكە‪،‬‬ ‫واتە لە ســێبەردا ملمالنێ‌و ركابەری یەكتریان كردوە‌و وەكیلەكانیان لە بری ئەوان هەســتاون‬ ‫بەئەنجامدانی شەڕەكە‌و لە بری ئەوانیش كوژراون‌و زیانیان بەركەوتوە‪.‬‬ ‫توركیــاش كە هاوپەیمان‌و دۆســتێكی نزیكی ئەمریكایە لــە ناوچەكە‪ ،‬كاریگەری خۆی لە‬ ‫عیــراق‌و ســوریا هەیە‪ ،‬جگە لــەوەی كە ناتوانێت لە ناوچەكە پێچەوانەی خواســتی ئەمریكا‬ ‫بێت‪ ،‬ئامانجی دیكەشــی هەیە كە خۆی دەبینێتەوە لە فراوانكردنی هەژمونی توركیا بەســەر‬ ‫خاكی دیكە‌و نوێكردنەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوســمانیی‪ ،‬هەروەها بەهەمو شێوەیەك لە دژی‬ ‫مانەوەی بەشــار ئەسەدە لە ســوریا بۆ ئەوەش یارمەتی زۆری گروپە نەیارەكانی دەسەاڵتی‬ ‫بەشار ئەسەد دەدات‪ ،‬لە عیراقیش دەستتێوەردانێكی زۆر دەكات بۆ ئەوەی الیەنە سوننەكان‬ ‫لە دەسەاڵتدا پەراوێز نەخرێن‌و رۆڵیان هەبێت‪.‬‬ ‫لەقۆناغــی ئەمــڕۆدا عیراق‌و ســوریا بوەتەخاڵــی پێكدادانی نێوان روســیاو ئەمەریكاش‪،‬‬ ‫روســەكان بەتونــدی روبــەڕوی ئەمەریكا دەبنەوەو لەروی خواســتی فراوانخــوازی‌‌و گۆڕینی‬ ‫سیستمەسیاســییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بۆ ئەوەش هەمو جۆرە یارمەتیەكی سەربازی‬ ‫پێشكەشی دەسەاڵتی بەشار ئەسەد دەكات لە سوریا هەروەها بەشێوەیەكی زۆر كاریگەریش‬ ‫كەوتۆتە لێدان‌و بۆردومانكردنی هێز‌و گروپەكانی دژی بەشار ئەسەد‪.‬‬ ‫لــە پێــش روخانی یەكێتی ســۆڤیەت لە ســاڵی ‪ ،1992‬والیەتە یەكگرتــوەكان‌و یەكێتی‬ ‫ســۆڤیەت‪ ،‬هەمو جۆرە كارێكی دیپلۆماســی‌و ئابوری‌و سەربازییان لە دژی یەكتر لە واڵتێكی‬ ‫تردا بەكاردەهێنا‪ ،‬ئەمریكا‌و روسیا‪ ،‬عیراق‌و سوریا وەك گۆڕەپانێك بۆ ملمالنێی دیپلۆماسی‌و‬ ‫ســەربازیی نێوانیان بەكاردەهێنن وەك چۆن لە ســەردەمی جەنگی ســارددا ئەو ملمالنێیە‬ ‫لەنێوانیاندا هەبو‪.‬‬ ‫كەواتــە ئــەوەی چــاوەڕوان دەكرێت ئەوەیە كــە لە داهاتویەكی نزیكدا پشــێوی‌و گێژاو و‬ ‫گەردەلولی سیاســی زیاتر باڵدەكێشــن بەسەر ناوچەكەدا‪ ،‬لە هەر ئەگەرێكی رودانی جەنگ‌و‬ ‫بەریەككەوتنی سەربازی واڵتە زلهێزەكان‪ ،‬عیراق‌و سوریا گۆڕەپانی جەنگ‌و یەكالیكردنەوەی‬ ‫ناكۆكیەكان دەبێت‪.‬‬ ‫خۆیان وا نیشان بدەن كە هێشتا بەهێزن‪.‬‬ ‫ئۆستن قســەی خۆی چرپاند بەگوێی هەمو‬ ‫جیهاندا‪ ،‬بەاڵم رەنگە ئەوەی گوێی پێ نەدابێت‬ ‫ئەوانەی خۆمان بێت‪ ،‬چونكە سروشتی ئەوانەی‬ ‫خۆشــمان وایــە لەگــەڵ هــەر ســەركەوتنێك‬ ‫لوتیشــیان بەرز دەبێت مالكیش وایكرد كە لە‬

‫هێزە شیعەكانی باشوری داو قەتڵوعامی كردو‬ ‫دو سەركەوتنی بەسەر تیرۆرستاندا تۆمار كرد‪،‬‬ ‫ئیتــر گوێی بەهیچ نەدا‪ .‬تــا واڵتی گەیاند بەم‬ ‫رۆژە‪..‬‬ ‫هاوكێشــەی زۆر لــەم ناوچەیە دروســتبوە‪،‬‬ ‫هەمویان ئاڵۆزكان‌و لێكجیاكردنەوەیان مەحاڵە‪.‬‬

‫قەیرانی سیاسیی هەرێم لەچاوەڕوانی گۆدۆدا‬ ‫محەمەد مێرگەسۆری‬ ‫ئەگــەر لــە رابــڕدو چاوەڕوانــی‪ ،‬وەك‬ ‫دەســتەواژەیەكی مەجازی بۆ كات‌و شوێن‌و‬ ‫ژوانــی نێــوان دو عاشــق‌و دڵــدار بوبێتــە‬ ‫ئیلهامی كۆمەڵێك شــیعر‌و چیرۆك‌و رۆمان‪،‬‬ ‫كە خودی ناونیشانی وتارەكەشمان لە ناوی‬ ‫شــانۆنامەیەكەوە وەرگیراوە‪ .‬چاوەڕوانی لە‬ ‫ئــەدەب‌و هونــەردا‪ ،‬مەودایەكــی‌و زەمەنی‌و‬ ‫مەكانــی فراوانــی هەیــە‌و هەندێجار ســنور‬ ‫ناناسێ‌‪ .‬بەاڵم لە چاوەڕوانی هەلی سیاسی‌و‬ ‫گفــت‌و دیالۆگی سیاســیدا شــوێن‌و زەمەن‬ ‫مەودایان كورتە‌و درێژەكێشانیان كارەسات‌و‬ ‫قەیرانــی لێدەكەوێتەوە‪ .‬بە روانین لە وێنەی‬ ‫دۆخی سیاسی باشوری كوردستان لە ماوەی‬

‫حــزب‌و الیەنــەكان باڵودەكرێنــەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەمو دەستپێشخەری‌و هەوڵ‌و كۆششەكانی‬ ‫الیەنەكان بە وردی دیراسە نەكرابن‌و ئاوێتەی‬ ‫یەكتر نەكرێن‪ ،‬وەك كۆبونەوەكانی پێشوتر‬ ‫دەبن‌و بەریان نابێت‪.‬‬ ‫لە رەوشــێكی وەك ئێســتا لەنــاو هەمو‬ ‫الیەنەكانــدا ‪ ،‬هیچ یەكێكیــان ناتوانن رۆڵی‬ ‫یەكێتــی بگێــڕن‪‌،‬و هــەر یەكێكیــان لەروی‬ ‫بەرپرســیاریەتیەوە لــەو ئاســت‌و دۆخــەی‬ ‫یەكێتــی بونایــە‪ ،‬لــەو هەوڵ‌و كۆششــانەی‬ ‫یەكێتــی زیاتریان پێنەدەكرا‪ .‬لەالیەك لەژێر‬ ‫هەژمونــی جەماوەریــدا ئەبــ ‌ێ هاوســەنگی‬ ‫لەگــەڵ پارتــی‌و دو الیەنــە ئیســامیەكە‬ ‫رابگــرێ‌‌و لەالیەكــەی تریش لەگــەڵ گۆڕان‬ ‫بەردەوامــی بــە لێكتێگەیشــتن‌و گفتوگۆی‬ ‫سیاســی‌و گەیشــتن بە رێكەوتنی سیاســی‬ ‫بــدات‪ .‬لە نێو ئەو پارادۆكســەدا‪ ،‬هەندێجار‬ ‫یەكێتــی رۆڵــی ناوبژوانێكــی لێهاتــوی‬ ‫گێــڕاوە‌و لە هەندێك كاتیشــدا وەك دادوەر‬ ‫ویســتویەتی چەكوشــەكەی یان كارتەكانی‬

‫بەرز بكاتەوە‪ .‬لە زۆر حاڵەتدا ناڕاســتەوخۆ‬ ‫كارت‌و چەكوشــەكەی بەرز كردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیگەیاندۆتە دروستبونی كاردانەوەی توند‪.‬‬ ‫هــەر دەبوایــە بەو نەفســە‌و لۆژیكــە درێژە‬ ‫بــە هەنــگاو و كارەكانــی بدات‪ .‬لــە ئەگەر‬ ‫بەردەوامــی‌و چاوەڕوانیكردنی هەمو الیەك‌و‬ ‫بەبــ ‌ێ بونی دەستپێشــخەرێكی ئاشــتەوایی‬ ‫راســتەقینە‌و بەرپرســانەی پارتی‌و مەسعود‬ ‫بارزانــی بــۆ چارەســەركردنی پرســەكان‪،‬‬ ‫دۆخەكــە لــە گرێــژە دەردەچــێ‌‌و ئەزمونی‬ ‫چارەكە ســەدەیەك لەكی ئەزمونی فاشیلی‬ ‫پێــوە دەلكــێ‌؟!‪« ،‬وەك لــە چەندینجــار‬ ‫بــە حكومەتــی عیراقمــان دەوت‪ :‬دەوڵەتی‬ ‫فاشــیل»‪ ،‬تازە نە ختوكەی توركیا فریامان‬ ‫دەكەوێ‌‪ ،‬ئەوە حاڵەكەی بێت‪‌،‬و ئەردۆگانیش‬ ‫‌وەك سەدام‌و ئەسەد هار بوبێت‪ .‬نە ئەمریكا‌و‬ ‫ئەوروپــا بــەو دۆخە سیاســیە‌و لە ســایەی‬ ‫ئیفلیجــی پارلەمان‌و حكومەتــدا‪ ،‬ئامادەكی‬ ‫ئەوایان تێدا بێت‪ ،‬بەشێوەیەكی دەم‌و دەست‬ ‫هاوكاری‌و كۆمەكی داراییمان پێشكەشبكەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫حەسەن جەمال‪:‬‬ ‫دەرفەت بە ئۆجەالن بدرێت‬ ‫حەسەن جەمال رۆژنامەنوسی ناوداری‬ ‫توركیا دەڵێت «دۆخی توركیا تادێت‬ ‫بــەرەو مەترسی دەچێت و پێویستە‬ ‫حكومەتی توركیا دەرفەت بە عەبدواڵ‬ ‫ێ‬ ‫ئۆجەالن بــدات‪ ،‬بۆئەوەی سەرلەنو ‌‬ ‫گفتوگۆكانی نێوان ئەنقەرە – قەندیل‬ ‫و ئیمراڵی دەستپێبكاتەوە»‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫مەرال دەنش‪:‬‬ ‫دۆسیەی ئەكادیمان دەبەینە پارلەمان‬ ‫مەرال دەنش پارلەمانتاری پارتی دیموكراتی‬ ‫گــــەالن‪ ،‬رایــگــەیــانــد‪ :‬تــۆمــەتــبــاركــردن و‬ ‫لێپێچینەوەی یاسایی لەگەڵ ‪ 128‬ئەكادیمیست‪،‬‬ ‫بــــەوەی داوای راگــرتــنــی ئــۆپــەراســیــۆنــە‬ ‫سەربازییەكانیان كردووە‪ ،‬كارێكی نایاساییەو‬ ‫ئێمە بــۆ راگــرتــنــی ئــەو بــڕیــارە دۆســیــەی‬ ‫ئەكادیمان دەبەینە پارلەمان‪.‬‬

‫ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا و هەڵوێستی ئەكادیمان‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫نزیكەی پێنج مانگە توركیا گۆڕانكاری‬ ‫زۆری لەبارەی پرسی كورد بەخۆوە بینیوە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەك قۆناغی ئاشتی گەڕاوەتەوە دواوە‬ ‫كە ئێستا هیچ الیەنێك باسی مافەكانی كورد‬ ‫و گەشەكردنی دیموكراسی ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەبری ئەوە تێڕوانین و هەڵوێستی الیەنەكان‬

‫گــۆڕاوە بۆ وەستانی ئۆپەراسیۆنەكان و‬ ‫هێرشە چەكدارییەكان كە لە چەند هەرێمێكی‬ ‫باكوری كوردستاندا هەیە‪ .‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫حكومەتی توركیا هێرشە چەكدارییەكان‬ ‫بەدەستی دەرەكــی دەزانــن و ناڕاستەوخۆ‬ ‫ئاماژە بە بــەرەی روسیا دەدەن‪ ،‬بەوەی‬ ‫لەپشت ئاڵۆزییەكانی ناوچە كوردییەكانە كە‬ ‫لە توركیا بەشێكی ئەو ناوچانە بە (باشوری‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ) ناسراوە‪ ،‬باڵی گەنجانی‬ ‫سەربە پەكەكە‪ -‬ش حكومەت بەئەنجامدانی‬ ‫ئۆپەراسیۆن و پێشێلكاری تۆمەتبار دەكات‪.‬‬ ‫لێكەوتەی ئەو رەوشە سەربازی و پێكدادانانەی‬ ‫لەناوچە كوردییەكاندا دروستبووە‪ ،‬بەتەواوی‬ ‫گوازراوەتەوە بۆ هەموو توركیا‪ .‬دوو پێشهاتی‬ ‫هەفتەی پێشوی توركیا دەیسەلمێنێت كە‬ ‫رەوشی توركیا چەند گۆڕانكاری بەسەردا‬ ‫هاتووە‪.‬‬ ‫هەفتەی پێشو هەزار و ‪ 128‬ئەكادیمی‬ ‫كە پێكهاتبون لەپڕۆفیسۆر‪ ،‬پڕۆفیسۆری‬ ‫یاریدەدەر و زۆربەیان مامۆستایانی زانكۆ‬ ‫یان پسپۆڕانی ناوەندەكانی توێژینەوە بوون‬ ‫سەبارەت بەپێشهاتەكانی ناوچە كوردییەكان‬ ‫واژۆیــــان لــەســەر بەیاننامەیەك بەناوی‬ ‫«هەڵوێستی هاوبەش لەپێناوی ئاشتی و‬ ‫هاوبەشی ئەو تاوانە نابین» كرد‪ ،‬ئاماژەیان‬ ‫بەوەداوە لەو ئۆپەراسیۆنانە ماف و ئازادی‬ ‫هاواڵتیان پێشێل دەكــرێــت‪ ،‬لە بەشێكی‬ ‫دیكەی بەیاننامەكەیاندا بانگهێشتی الیەنی‬ ‫نێودەوڵەتیان كردووە بۆئەوەی بێن لەنزیكەوە‬ ‫روداوەكــان ببینن‪ .‬ئەم كــارەی ئەكادیمان‬ ‫كاردانەوەی حكومەتی لێكەوتەوە‪ ،‬رەجەب‬

‫تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬لە‬ ‫یەكەم كاردانەوەیدا ئەكادیمانی بە كۆڵكە‬ ‫رۆشنبیر ناوبرد و وشەی ( ‪) mandacı‬‬ ‫ی بۆ بەكارهێنان واتە ئەو كەسانەی رازین‬ ‫بە دەسەاڵتی بێگانە و ژێردەستەیی‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەو كارەی بە خیانەت لە توركیا دایە قەڵەم‬ ‫و پێی وتن ئەوان رۆشنبیر نین و تاریكبیرن‪.‬‬ ‫دواتر ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا هێرشی توندی كردە سەر ئەكادیمان‬ ‫و رونــیــكــردەوە‪ ،‬كە ســەری ســوڕمــاوە لەو‬ ‫كــارەی ئــەوان داواشــیــكــرد لێپێچینەوەی‬ ‫یاساییان لەگەڵ بكرێت‪ .‬ئەنجومەنی خوێندنی‬ ‫بــااڵی توركیاش بڕیاریدا لەچوارچێوەی‬ ‫یاسادا رێكاری پێویست لەدژی ئەكادیمان‬ ‫بگرێتەبەر‪ .‬ســەدات پێكەر پەرلەمانتاری‬ ‫ئاك پارتی‪ ،‬هەڕەشەی لە ئەكادیمان كرد و‬ ‫وتی «بەخوێنی ئەوان خۆمان دەشۆین!»‪.‬‬ ‫باڵیۆزی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫چۆن باس و پشتیوانی لە بەیاننامە كردووە و‬ ‫نوسویەتی «پێمانوایە ئەو فشارەی كراوەتە‬ ‫سەر ئەكادیمان دەبێتە مایەی زیادكردنی‬ ‫توندوتیژیەكان و وا دەكـــات رێگەكانی‬ ‫چارەسەركردن و ئەو مشتومڕە رەوایانەی‬ ‫لەناو كۆمەڵگەی توركیادا هەیە كۆتایی‬ ‫پێبێنێت‪».‬‬ ‫هۆبەی تیرۆر و تاوانە رێكخراوەكانی‬ ‫ســەربــە سەرۆكایەتی داواكــــاری گشتیی‬ ‫ئیستەنبوڵ‪ ،‬بەپشت بەستن بە مــاددەی‬ ‫‪ 301‬ی یاسای سزادانی توركیا دۆسیەی‬ ‫لێكۆڵینەوەی بۆ ئەكادیمان كردەوە‪ .‬دوای‬ ‫بەیاننامەكە دەستبەسەركردن و الدان‬

‫لە پۆستی ئەكادیمستەكان لە زانكۆكان‬ ‫دەستیپێكرد‪ .‬هاوكات لەشاری كۆجائێلی‬ ‫فەرمانی دەستبەسەركردن بۆ ‪ 19‬ئەكادیمست‬ ‫دەرچــوو و ‪ 12‬یان دەستبەسەركران‪ .‬لە‬ ‫جۆلەمێرگ لێكۆڵینەوە لەگەڵ ‪ 7‬ئەكادیمست‬ ‫كــرا و یەكێكیكان دەســتــبــەســەركــرا‪ .‬لە‬ ‫شــارەكــانــی دیكە و زانكۆكانی دیكەش‬ ‫ڕێوشێونی هاوشێوە گیرایەبەر لەژێر ناوی‬ ‫«بانگەشەكردن بۆ ڕێكخراوی تیرۆرستی»‬ ‫دۆسیەی لێكۆڵینەوەی بۆ كردونەتەوە‪.‬‬ ‫فراكسیۆنی پارتی كۆماری گەل(جەهەپە)‪،‬‬ ‫لەپەرلەمان راگەیەندراوێكی بــاوكــردەوە‬ ‫و پشتیوانی ئــەكــادیــمــانــی كــــردووە و‬ ‫رایــانــگــەیــانــدووە‪ ،‬دەســەاڵتــی دادوەری‬ ‫رێوشوێنیان لــەدژی ئــیــدارەی زانكۆكان‬ ‫گرتۆتەبەر و ئەمەش وایكرد پەڵەیەكی‬ ‫دیكە بخاتە سەر دیموكراسیەتی توركیا‪،‬‬ ‫داواشیانكردووە بەزوترین كات ئەم رێكارە‬ ‫یاساییانە بوەستێنرێن‪.‬‬ ‫ئەم دوو نمونەیە لە هەفتەی رابــردودا‬ ‫رۆژەڤــی توركیا بون و بەشێكی بەرچاوی‬ ‫میدیای توركیایان داگیركرد و وەكو بەشێك‬ ‫لە پێشهاتەكان و لەبارچونی قۆناغی ئاشتی‬ ‫بەدیدەكرێن‪ ،‬هەرچەندە قۆناغی ئاشتی ماوەی‬ ‫‪ 2‬ساڵ و نیوی خایاند لەئێستادا هەنگاوەكانی‬ ‫ئاشتی نەگەڕاونەتەوە بۆ خاڵی سفر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەردەوامبونی ئۆپەراسیۆنەكان قوربانی‬ ‫هاواڵتی مەدەنی لە چەند ناوچەیەكی باكوری‬ ‫كوردستان رەوشــەكــەی ئاڵۆزتر كــردووەو‬ ‫ئەمەش زیانی زۆر بە ئاشتی و پێكەوەژیانی‬ ‫پێكهاتەكانی توركیا دەگەیەنێت‪.‬‬

‫پڕۆژەی ئەمریكا لە سوریا چییە؟‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫زیاتر لە پێنج ساڵە لە سوریا شەڕو‬ ‫كوشتن و وێرانكاری بە شێوەیەكی فراوان تا‬ ‫ئەمڕۆ بەردەوامی هەیە و هیچ چارەسەرێك‬ ‫بۆ دۆخەكە بە كردەیی نەهاتۆتە ئــاراوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە تا ئێستا دوو جــار كۆنگرەی‬

‫ئاشتبونەوە لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و رژێمی‬ ‫سوریادا لە جنێف ئەنجامدراوە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫ئامادەكاری سێهەمین كۆنگرە دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێ سودە لەبەرئەوەی كە سیاسەتی ناوخۆی‬ ‫سوریا و ئۆپۆزسیۆن سەربەخۆ نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سەربە ئەجنێداكانی نێودەوڵەتییەكانە و‬ ‫توركیا و سعودییە و قەتەر رێگری لەهەر‬ ‫هەنگاوێكی ئەرێنی دەكەن‪ ،‬كە چارەسەری‬ ‫بێت بۆ دۆخــی سوریا‪ ،‬ئەمەش بۆ ئەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە كە ئەم سێ واڵتە سودمەندن لە‬ ‫شەڕو ئاڵۆزییەكانی سوریا‪.‬‬ ‫ئەگەر كێشەی سوریا چارەسەر بكرێت‪،‬‬ ‫ئەوا ڕۆڵی گەورە دەگەڕێتەوە بۆ ئەمەریكا‬ ‫و روسیا ‪ ،‬ئەو سێ واڵتەش بێسود و بێ‬ ‫رۆڵ دەمێننەوە باشترین چارەسەریش بۆ‬ ‫ئەو دۆخــە پــڕۆژەی ئەمریكایە لە سوریا‪،‬‬ ‫چونكە ئەمریكا خــاوەنــی ستراتیژیەتی‬ ‫چارەسەركردنی كێشە وئاڵۆزیەكانی ناوچەی‬ ‫رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــەو بــە شێوەیەكی‬ ‫گونجاوتر و لە بەرژەوەندی هەموو الیەك‬ ‫بێت چارەسەری دۆخەكە دەكات و یەكەمین‬ ‫واڵتــە كە هاوكاری ئۆپۆزسیۆنی سوریای‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئۆپۆزسیۆنی سوریا‬ ‫هەمیشە خیانەت لە پــڕۆژەی ئەمریكا بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان كردووە‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوری لە بارەی چارەسەری‬

‫دۆخی سوریا لەڕژێم باشتر نیە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەوان بەرپرسە بااڵكانی رژێمی بەعس بون‪،‬‬ ‫كە شەڕی گەلی كوردییان دەكرد‪ ،‬بە نمونە‬ ‫قەتڵوعامی ساڵی ‪ 2004‬كە لە یاریگای‬ ‫قامشلو‪ ،‬هەر ئەو كەسایەتیانەن كە ئێستا بە‬ ‫ناوی ئۆپۆزسیۆن قسەدەكەن‪ ،‬بەدەر لەوەش‬ ‫ئەوان باڵی سونە بون لە نێو رژیمی سوریا و‬ ‫لە باڵی عەلەوییەكان زیاتر دژایەتی كردووە‪.‬‬ ‫لە سوریا دوو باڵی حزبی بەعسی دەسەاڵت‬ ‫هەبوو كە یەكێك عەلەوی بون و ئەوەیتریان‬ ‫سونە بــون‪ ،‬ئــەوانــەی سونە بــۆ ئــەوەی‬ ‫هــاوكــاری حزبی بەعسی ســەدام حوسێن‬ ‫نەكەن‪ ،‬حافز ئەسەد رێگەی بۆیان كردووە‬ ‫كە ئەوان لە دژایەتیكردنی گەلی كورد ئازاد‬ ‫و سەربەست بن‪ .‬ئەمڕۆ شۆڕشی گەلی كورد‬ ‫لە رۆژئاوای كوردستان لە ئاستێكی بەرزدایە‬ ‫و بەرخودانی هێزەكانی یەپەگە و یەپەژە‪-‬ش‬ ‫كە ئێستا لە نێو ریزەكانی هێزی سوریای‬ ‫دیموكراتیدا جێگربون‪ ،‬خاوەن رۆڵێكی مەزنن‬ ‫لە پێشخستنی دۆزی گەلی كورد لە سوریا‬ ‫و شكاندنی هێرشە توندەكانی داعــش و‬ ‫بەرەی نوسرەو ئەحراری ئەلشام‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەمریكا هاوكاری كردن‪ ،‬ئێستاش هێزەكانی‬ ‫سوریای دیموكراتیك خاوەنی رۆڵێكی مەزن‬ ‫و كاریگەرە لە شەڕی دژی تێروریستەكاندا‪.‬‬ ‫چاودێران پێیانوایە كە پڕۆژەی ئەمریكا‬

‫بۆ چارەسەركردنی كێشە وئاڵوزیەكانی‬ ‫سوریا ‪ ،‬باشترین پڕۆژەیە لە بەرئەوەی كە‬ ‫ئەمریكا خاوەنی ڕۆڵی كارا و كاریگەرە لە‬ ‫پەیوەندیەكانی خۆی لەگەڵ هەموو الیەكی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا و توانای سەربازی و‬ ‫ئابوری و سیاسی باشی هەیە و خاوەنی‬ ‫دەوڵەتێكی دەســەاڵتــدارە و پـــڕۆژەی بە‬ ‫دیموكراتی كردنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪.‬‬ ‫هەنگاوەكانی ئەمەریكا‪ ،‬هــەر یــەك لە‬ ‫رێكخراوەكانی داعــش و بــەرەی نوسرە و‬ ‫هەموو تۆندرەوكان و توندوتیژی لە ناوچەی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناویندا وێرایی هەوڵی لەناوبردنیان‬ ‫و بە تیرۆرستیشیان دەزانێت‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬ ‫ئەوەی مەترسییە بۆ مرۆڤایەتی لە هەموو‬ ‫جیهاندا‪.‬‬ ‫هەنگاوەكانی ئەمریكا لە رۆژگاری ئەمڕۆدا‬ ‫بونی سیستەمێكی حكومڕانی مۆدێرن‬ ‫و دیموكراتیكە لە نــاوچــەی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬كە مافی نەتەوەو كەمە نەتەوە‬ ‫و و ئاین و تایفە بێ دەسەاڵت تێدا پارێزراو‬ ‫دەبێت‪ .‬هەنگاوی سێهەمییان دروستكردنی‬ ‫پەیوەندییەكی بــاش لــە نــێــوان هەموو‬ ‫پێكهاتەكانی ناوچەكەدا بە جۆرێك یەكتری‬ ‫قبوڵ بكەن و هەروەها ئارامی و ئاشتی و‬ ‫هاوژیانی و هاوكاری لە نێوان پێكهاتەكاندا‬ ‫دروست بێت‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫سەبری ئۆك‪:‬‬ ‫بلۆكی دیموكراتیخوازان پێكبهێنرێت‬ ‫سەبری ئۆك ئەندامی كۆنسەی كۆما جڤاكێن‬ ‫كوردستان رایگەیاند‪ :‬ئــەوەی لە توركیا‬ ‫دەگــوزەرێــت پالنێكە بۆ تەسفیەكردنی‬ ‫بزوتنەوەی كورد و بەرەی ئاشتیخوازان‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت گشت الیەنە دیموكراتیخوازەكان‬ ‫ببنە بلۆكێك بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەو پالنە‬ ‫و راگرتنی ئەو هێرشانە‪.‬‬

‫كاڵوەکەی‬ ‫سوڵتان ئەردۆغان‬

‫بێریڤان عەبدواڵ‬ ‫زۆر لە دیكتاتۆرەكانی جیهان توشی فۆبیای لە دەستدانی‬ ‫دەسەاڵت و كورسییەكانیان دەبن‪ ،‬تەنانەت ئەوانەی كە لەژێر‬ ‫سێبەری نیمچە دیموكراسیشدا سیاسەت دەكەن‪ ،‬ئەگەنە سەر‬ ‫كورسی دەسەاڵت‪ ،‬تامی شیلەی دەسەاڵت بە جۆرێ مەستیان‬ ‫ئەكات‪ ،‬واهەست دەكەن دەسەاڵت لە ئاسمانەوە بۆیان هاتۆتە‬ ‫سەر زەوی یاخود تەنها خۆی فریادڕەسی مرۆڤایەتییە‪ ،‬هەروها‬ ‫توشی ڤایرۆسی خۆبە پیرۆز زانینیش دەبن‪.‬‬ ‫ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬یەك لەو سەركردانەیە كە‬ ‫ئەو فۆبیایەی لەگەڵدایە و یەكێكش لە خەونە حوشترییەكانی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬خەون بە فێستو مێزەرەكەی سوڵتانەوە دەبینێ‪ ،‬لە‬ ‫هەمان كاتدا ترسی ئەوەش دایگرتوە ئەگەر بێت و لە توركیا‬ ‫دیموكراسیەتی راستەقینە پیادە بكرێت ئــەوا ئەو لەسەر‬ ‫تەختی كورسیی دەسەاڵت دەكەوێتە خوارەوە‪.‬كۆشكە هەزار‬ ‫ژورییەكەشی بەسەرا دەڕمێ‪ ،‬هەر بۆیە زۆر دڕندانە كەوتۆتە‬ ‫گیانی ئەو دەنگانەی داوای ئازادی و دیموكراسی دەكەن‪ ،‬بەنیازە‬ ‫لەپێناو خەونەكەی خۆی و كپكردنی دەنگی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫واڵتەكەیدا و سەركوت كردنی گەلی كوردیش‪ ،‬هەروەها زیندە‬ ‫بەچاڵ كردنی ئاشتەوایی نیشتمانی و نەتەوایەتیدا‪ ،‬توركیا‬ ‫خەڵتانی خوێن بكات‪ ،‬بێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ مێژوو وەك‬ ‫كالكولەیترە سیاسیەكەی بخاتەكارو بە حساباتەكەیدا بچێتەوە‪.‬‬ ‫هەر تەنها لەماوەی سەدەی رابردودا چ زیانێك بە پاشماوەكەی‬ ‫دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی كۆماری توركیا گەشتوە‪ ،‬ئەو‬ ‫زیانە مرۆیی و مادییەی لەواڵتی توركیا كەوتوە لە حساب‬ ‫نایەت و ژماردنیشی رەنگە مەحاڵ بێت خۆ ئەگەر ئەو توانا‬ ‫مرۆیی وسیاسی و ئابورییە بەدەست دەسەاڵتی عەقڵەوە‬ ‫بوایە‪ ،‬رەنگ بوو چوار واڵتی وەك توركیای بەخێو بكردایە وە‬ ‫ئاستی ئابوری و زانستی و دیموكراسیش لە كێبڕكێدا بوایە‬ ‫لەگەڵ واڵتانی دەوروبەرو ئەو واڵتانەدا كە مافی مرۆڤ بون لە‬ ‫بەرزترین پلەدان‪ ،‬سەیر لەودایە‪.‬‬ ‫ئەردۆغان كە خۆی لێبوە بە فەریكە سوڵتان خۆی بە‬ ‫ئیسالمێكی سونە مەزهەبی میانڕەو ئەداتە قەڵەم‪ ،‬كە وامان‬ ‫لێ ئەكات‪ ،‬لە سەرجەم بیروبۆچونی حیزبە ئیسالمییەكان‬ ‫و موریدەكانیان بكەوینە راڕایــی و دوو دڵیەوە‪.‬كە لێرەدا‬ ‫پرسیارێكی گرنگ دیتە گۆڕێ كە بەرۆكی ئەم سەرۆكە یاخیە لە‬ ‫دیموكراسیەت و خۆ بە ئیسالم زانەدا ئەگرێ‪ .‬ئەویش ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئایا نەتەوەی كورد كە لە پێش توركەوە لەسەر زەمینی ئێستای‬ ‫توركیادا ئەژین و بەرگریان لەو نیشتمانە كردوە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫بەرگری لە كورد بونی خۆیان دەكەن‪ ،‬ئایا ئەگەر واز لە پرسی‬ ‫نەتەوەییشیان بهێنن خۆ ئیسالمن‪ ،‬لە هاوڕای ئەردۆغانن‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەم پیاوەی خۆی لێبوە بە سوڵتان و واهەست ئەكات هەرچی‬ ‫ئەو نەیكوژێ نابێ بمرێ‪ ،‬چۆن ئەو مافە بەخۆی ئەدا ئەو دوو‬ ‫نەتەوەیە بكات بەگژیەكداو واڵت بەرەو ئاقارێكی نادیار بباو‬ ‫لەجێی ببنیاد وێرانی و لەجێی دیموكراسییەت دیكتاتۆریەت‬ ‫لەجێی خۆش بژێوی برسێتی‪ ،‬لەجێی خەندەو پێكەنین فرمێسك‬ ‫بۆ سەرجەم گەالنی توركیا بهێنێ‪ ،‬ئەمڕۆ ئەبێت گەلی تورك لە‬ ‫كورد بەئاگاو هۆشیارتر بێت‪ ،‬تاوەكو باش بزانێت سەرۆكەكەی‬ ‫نە ئەوە ئەفسانەییە كە بتوانێ ئەوە واڵتە بگەیەنێتە كەناری‬ ‫ئارامی نە باری ئابوری واڵت بگەیەنێتە ئاستێك كە نان و بژێوی‬ ‫بۆ كۆمەڵەكەی مسۆگەر بكات‪.‬‬ ‫پێویستە گەالنی توركیا ئەوە بزانن دیموكراسیەت دەردی‬ ‫ئەوان دەرمــان ئەكات و پێكەوە ژیان و یەكتر قبوڵ كردن‬ ‫دانان بەمافەكانی گەلێكی ‪ 20‬ملیۆن كەسیدا تاكە رێگەچارەیە‬ ‫بۆ توركیا بەهەموو پێكهاتە نەتەوەییەكانیەوە‪ ،‬وە لە‬ ‫یادیشیان نەچێت‪ ،‬مێزەری گەورە بۆ شاردنەوەی سەرە بەتاڵ‬ ‫و بۆشەكانە‪ ،‬ئەردۆغانێش ئەو سەرۆكەیە خەون بە فێستو‬ ‫مێزەری سوڵتانەكانی عوسمانیەوە ئەبینێ‪ ،‬بەم سیاسەتەشی‬ ‫سەلماندی كە لە سەرێكی زلو بەتاڵ زیاتر هیچیتر نیە‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كرێنشینان لەژێر فشارێكی ئێجگار گەورەدان‬

‫‪6‬‬

‫ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی پڕۆژەیەك بۆكەمكردنەوەی كرێی خانو ئامادە دەكات‬ ‫تەاڵق‌و هەڵوەشاندنەوەی خێزان‪.‬‬ ‫سامان سیوەیلی‪ ،‬دەشڵێت» ئەو‬ ‫بارودۆخەی ئێستای كرێنشینانی تێدایە‬ ‫باری دەرونیان لەئاستێكی زۆر خراپدایە‪،‬‬ ‫ئــەگــەری ئــەوەی هەیە پەنا بباتەبەر‬ ‫خۆكوشتن یان جیابونەوە‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە چۆمان ئەحمەد‪ ،‬توێژەری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كێشەی لەنێوان خاوەن خانو كرێنشیندا‬ ‫روودەدات بەهۆی نەبونی موچەوەیەوە‪،‬‬ ‫چونكە زۆربـــەی ئــەوانــەی كرێنشینن‬ ‫موچەخۆرن‪ ،‬هەروەها خــاوەن خانوش‬ ‫پێویستی بەپارە هەیە ئەمەش جۆرێك‬ ‫لەكێشەی دروستكردوە لەنێوان هەردووال‪،‬‬ ‫رەنگە كێشەی خێزانی لێبكەوێتەوە‪،‬‬ ‫خاوەن خانو فشار دەخاتە سەر كرێنشین‬ ‫بۆ وەرگرتنی پارەكە كرێنشینش پارەی‬ ‫نەبێت بیدات‪ ،‬ئەمەش جۆرە قەیرانێك‬ ‫دروســتــدەبــێــت پــێــدەوتــرێــت قەیرانی‬ ‫لێكترازانی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتیەكان‪.‬‬

‫ ‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بــەهــۆی قەیرانی دارایـــی و نەبونی‬ ‫مــوچــەوە‪ ،‬كێشە لەنێوان كرێنشین و‬ ‫خاوەن موڵكەكان رۆژ بەرۆژ زیاتر دەبێت‪،‬‬ ‫بەجۆرێكە كە فشارێكی توندی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و دەرونی روبەڕووی كرێنشینەكان بۆتەوە‪،‬‬ ‫هاوكات ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‬ ‫لەهەوڵی ئەوەدایە پرۆژە بڕیارێك ئامادە‬ ‫بكات كەتێیدا داواكــاری كەمكردنەوەی‬ ‫كرێی خانو لە خۆ گرتوە‪.‬‬ ‫موچە نەبێ كرێش نادرێ‬ ‫شەونم عەلی‪ ،‬كەپیشەی مامۆستایە‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬ماوەی چوار مانگە‬ ‫موچەیان وەرنەگرتوە‪ ،‬هەموو رۆژێك‬ ‫خاوەن خانو دێتە سەریان‌و داوای كرێ‬ ‫خانوەكەیان لێدەكات‪ ،‬دەڵێت یان كرێ‬ ‫خانوەكە لەكاتی خۆیادا بدەنێ یان دەبێت‬ ‫خانوەكەیان بۆچۆڵ بكات‪.‬‬ ‫ساماڵ كەریم‪ ،‬فەرمانبەرێكەو باس‬ ‫لــەوەدەكــات‪ ،‬بێ پارەیی‌و بێ موچەیی‬ ‫تەواو بێزاری كردون‪ ،‬لەوەی كەناتوانێت‬ ‫پێداویستەیەكانی پێ پڕبكاتەوە بەتایبەت‬ ‫كە كرێنشینەو بەهیچ شێوەیەك ناتوانێت‬ ‫كــرێــی خانوەكە بـــدات‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی‬ ‫موچەیان وەرنەگرتوە‪ ،‬خــاوەن خانوش‬ ‫لێیان قبوڵ ناكات‪.‬‬ ‫داواكاری ئاراستەی خاوەن موڵكەكان‬ ‫دەكرێت‬ ‫ئامانج نەجیب‪ ،‬ئەندامی لیژنەی كاروباری‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانی بە «چــاودێــر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لەئێستادا لیژنەكەیان پرۆژەیەكیان‬

‫ئامادەكردوە تا پێشكەشی ئەنجومەنی‬ ‫بــكــەن‪ ،‬بــۆئــەوەی كــە داوا لــەخــاوەن‬ ‫موڵكەكان بكەن لەسەر كرێنشینەكان‬ ‫بووەستن لە پێدانی كرێ خانوو یاخود‬ ‫تا ئاستێك كرێیان بۆكەم بكەنەوە‪ ،‬لەم‬ ‫قەیرانەی ئێستا كە هاتۆتە پێشەوە‬ ‫پێویستە خاوەن موڵك چاو بخشێنێتەوە‬ ‫بەوكرێیەی كە داوای دەكات‪.‬‬ ‫نــاوبــراو وتیشی‪ ،‬كە ئەگەر هاتو‬ ‫پرۆژەكە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە‬ ‫دەبێت بەهەموالیەك هاوكاریمان بكات‪،‬‬ ‫ئەوكاتە دەتوانین نرخی كــرێ خانو‬ ‫بەخاوەن موڵك كەم بكەنەوە‪ ،‬ئەویش‬

‫لەرێگەی راگەیاندن‌و رێكخراوە مەدەنیەكان چــەنــدیــنــجــار نــوســراویــان ئــاراســتــەی‬ ‫خــودی ئەنجومەن خۆی كەخەڵكی لێ پەرلەمان كردوە الیەنە بەرپرسەكانیان‬ ‫ئاگادار دەكەنەوە‪ ،‬بۆئەوەی هەمو پێكەوە ئاگاداركردۆتەوە لە هەبونی یاسایەك بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانن نرخی خانو جێگر بكەن‪،‬‬ ‫هاوكاربین لەتێپەڕاندی ئەم بارودۆخە‪.‬‬ ‫بەپێێ كوالتی شوێن‪ ،‬بۆ ئەوەی خاوەن‬ ‫خانو نەتوانێت بەئارەزوی خۆی نرخی‬ ‫رۆژبەرۆژ كێشەی نێوان كرێنشین‌و‬ ‫كــرێ خانو زیــاد بكات‪ ،‬بــەاڵم بەهۆی‬ ‫خاوەن خانو روو لەهەڵكشان دەكات‬ ‫الی خــــۆشــــیــــەوە ســكــرتــێــری پەككەوتنی پارلەمانەوە تائێستا هیچ‬ ‫كۆمەڵەی كرێنشینانی سلێمانی‪ ،‬بۆ وەاڵمێكیان نەدراوەتەوە‪.‬‬ ‫بــەرهــەم قــەرەداغــی‪ ،‬دەڵــێــت» لەو‬ ‫«چاودێر»رونیدەكاتەوە‪ ،‬بەهۆی ئەم‬ ‫بارودۆخە ئابوری‌و بێ موچەیەی روبەڕوی كاتەوەی ئەم دۆخە ئابورییە روتێكردوین‬ ‫هەرێم بۆتەوە‪ ،‬كێشە لەنێوان خاوەن خانو بـــــەردەوام بــەهــۆی نــەبــونــی پـــارەوە‬ ‫كرێنشیندا دروستبوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش كێشە لەنێوان خاوەن خانو كرێنشیندا‬

‫زیادی كردوە‪ ،‬رۆژانە بۆچارەسەركرنی‬ ‫كێشەكانیان رویان تێدەكەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫تائێستا نزیكە ‪ 30‬هەزار كرێنشین هەن‬ ‫كەلە سلێمانی لەم كۆمەڵەیە ئەندامن»‪.‬‬ ‫باری دەرونی و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫كرێنشینان‬ ‫شارەزایەكی كاروباری خێزان ودەرونی‪،،‬‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬بەگشتی ئەم رەوشــەی‬ ‫ئێستا‪ ،‬كرێنیشینانی دووچاری دڵەڕاوكێ‌‌و‬ ‫كێشەی خێزانی ‌و بیركردنەوەو توشی‬ ‫شەڵەژانی دەرونی كردۆتەوە ‪ ،‬هەروەها‬ ‫كاردەكاتە ســەر بەرزبونەوەی رێژەی‬

‫حكومەت نەیتوانیوە چاكسازی‬ ‫راستەقینە بكات‬ ‫گەشە دارا حەفید‪ ،‬سەرۆكی لیژنەی‬ ‫كــاروبــاری كۆمەاڵیەتی لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان بە»چاودێر» ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لەئێستادا قەیرانی ئابوری خەریكە دەبێتە‬ ‫قەیرانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬جگە لەوەی كێشە‬ ‫لەنێوان خــاوەن خانو كرێنشیندا هەیە‬ ‫رۆژبەرۆژ كیشە خێزانیەكان روو لەزیادبون‬ ‫دەكــات‪ ،‬حكومەت تائێستا نەیتوانیوە‬ ‫چاكسازیەكی راستەقینە بكات‪ ،‬پێویستە‬ ‫گــوێ لەخەڵك بگرێت رای پسپۆڕانی‬ ‫ئابوری وەربگیرێت بۆچارەسەر كردنی ئەم‬ ‫دۆخە‪.‬‬

‫وەزارەتی خوێندنی بااڵ زانكۆ ئەهلیەكانی ناوچە دابڕێنراوەكان دەخاتە ژێر چاودێرییەوە‬ ‫چەند کۆلێژێكی زانكۆیی‪ :‬پێویستە حكومەتی هەرێم دانمان پێدابنێت‬ ‫راپۆرت‪ :‬چاودێر‬ ‫ماوەیەك لەمەوبەر وەزارەتی خوێندنی‬ ‫بااڵی هەرێم بەیاننامەیەكی باڵوكردەوە‬ ‫لەبارەی ئەو زانكۆیانەی لەناوچەكانی‬ ‫دەرەوەی هەرێم كــراونــەتــەوەو دەڵێت‬ ‫«دەوامكردن تێیاندا وەك پێویست نییەو‬ ‫ئێمە دانیان پێدانانێین‌و ئەوانەیشی لەوێ‬ ‫دەخوێنن خویان ماندو نەكەن‌و كاتی‬ ‫خۆیان بەفیڕۆ نەدەن»‪ ،‬لەبەرامبەریشدا‬ ‫كۆلیژە زانكۆییەكان دەڵێن «ئێمە مۆڵەتی‬ ‫رەسمیمان لەبەغدا وەرگــرتــوەو بەپێی‬ ‫سیستمی وەرگرتنی ناوەندی خوێندكار‬ ‫وەردەگرن‌و لەالیەن یونسكۆوە بەڕەسمی‬ ‫نــاســراویــن‪ ،‬بۆیە پێویستە حكومەتی‬ ‫هەرێمیش مۆڵەتمان بداتێ‌‪.‬‬ ‫ئەو كۆلیژە زانكۆییانەی كراونەتەوە‬ ‫دەكەونە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم‌و‬ ‫ێ كراونەتەوە‪ ،‬مۆڵەتی‬ ‫لەكەركوك‌و پرد ‌‬ ‫كردنەوەیان لەبەغدا وەرگرتوەو لەالیەن‬ ‫وەزارەتــــی خوێندنی بـــااڵی بــەغــداوە‬ ‫بــەڕەســمــی دانــیــان پــێــدانــراوە بەپێی‬ ‫مەنهەجی زانكۆكانی عیراق كاردەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم وەزارەتــی خوێندنی بااڵی هەرێم‬ ‫رەخنەو تێبینی لەسەر شێوەی كاركردنیان‬ ‫هەیەو بەپێی بەیاننامەكە دەوامكردن لەو‬ ‫كۆلێژە زانكۆییانە رێكنەخراوەو بەپێی‬ ‫پێویست نییە‪.‬‬ ‫د‪ .‬جەمال كەمال‪ ،‬جێگری بەڕێوبەری‬ ‫گشتی لە وەزارەتی خوێندنی بااڵی هەرێمی‬ ‫كوردستان لــەبــارەی ئــەو بەیاننامەی‬ ‫وەزارەتــەكــەیــان رونــیــكــردەوە‪ ،‬ئــەوان‬ ‫چەند تێبینییەكیان لەسەر ئەم كۆلیژە‬ ‫زانكۆییانە هەیەو بەر لەهەمو شتێك ئەم‬

‫زانكۆیانە مۆڵەتیان لە وەزارەتی خوێندنی‬ ‫بــااڵی هــەرێــم وەرنــەگــرتــوە‪ ،‬هــەورەهــا‬ ‫دەوامكردن تێیاندا رێك نییەو خوێندكار‬ ‫هەیە هەفتەی چەند رۆژێك دەوام دەكات‪،‬‬ ‫كوالێتی خوێندن لەم زانكۆیان نزمەو‬ ‫بەپێی پێویست نییە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر قسەی ئــەم بەرپرسەی‬ ‫وەزارەتی خوێندنی بااڵ بەپرسێكی كۆلێژی‬ ‫زانكۆیی (كتاب) لە پردێ نەیویست ناوی‬ ‫بێنین‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬كە زانكۆكەیان بەپێی‬ ‫سیستمی عیراقی كاردەكات‌و دەوام تێیدا‬ ‫ئاساییەو مەنهەجی خوێندنیان هەمان ئەو‬ ‫مەنهەجەیە كە لەعیراق پەیڕەو دەكرێت‪،‬‬ ‫لەالیەن رێكخراوی نێودەوڵەتی یۆنسكۆوە‬ ‫ناسراون‪ ،‬وتیشی «هەوڵی زۆرمانداوە‬ ‫لە هەرێم مۆڵەت وەرگــرن‪ ،‬بەاڵم نازانن‬ ‫بۆ رێگرییان لێدەكرێت‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫كە ئەوان بە وەزارەتــی خوێندنی بااڵی‬ ‫هــەرێــمــیــان وتـــوە چــیــان دەوێــــت‌و چ‬ ‫مەرجێكیان هەیە جێبەجێی دەكــەن‪،‬‬ ‫ئەگەر مۆڵەتیان بدەنێ‌‪.‬‬ ‫ســەرۆكــی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی‬ ‫زانكۆی قەڵەم لەكەركوك باسی لەوەكرد‪،‬‬ ‫ئـــەوان لــە وەزارەتــــی خوێندنی بــااڵی‬ ‫عیراق مۆڵەتیان وەرگرتوەو بەڕەسمی‬ ‫ناسێنراون‪ ،‬هیچ كێشەیەكیان نییەو‬ ‫بڕوانامەی زانكۆكەیان هیچ كێشەو گرفتی‬ ‫نییە‪ ،‬دەیــان خوێندكارمان بۆ ماستەر‬ ‫لەزانكۆكانی عیراق‌و واڵتانی ناوچەكە‬ ‫دەخوێنن‌و تائێستا كێشەمان نەبوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ســۆران محەمەد فەتاح‪ ،‬وتیشی‬ ‫ێ بەڵگە نابێت بخرێتە‬ ‫«هیچ تۆمەتێك بەب ‌‬ ‫پاڵ كەس‪ ،‬ئەوان دەتوانن بێن لێكۆڵینەوە‬ ‫بكەن‌و لەكۆلیژەكەی ئێمە بمێننەوە‬ ‫لەنزیكەوە كۆلیژەكەمان ببینن‪ ،‬ناكرێت‬ ‫بڵێن دەوامی تێدا كەمە یان هەر قسەیەكی‬

‫بینای کۆلێژی زانکۆی (کتاب)‬

‫دیكە‪ ،‬ئێمە بەهەمو بەدواداچونێكی ئەوان‬ ‫رازیــن‌و كێشەمان نییە‪ ،‬كــاری خۆمان‬ ‫دەكەین‌و ناوەستین»‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی سیستمی خوێندن لەو‬ ‫كۆلیژە زانكۆییانەی سەر بە بەغدایە‪،‬‬ ‫بۆیە نمرەی وەرگرتن لەم زانكۆیانە وەك‬ ‫بەغدایەو جیاوازە لەگەڵ هەرێم‪ ،‬د‪ .‬جەمال‬ ‫كەمال‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬كە ئەوان بۆ كۆلێژی‬ ‫یاسا خوێندكار بە ‪ 55‬نمرە وەردەگــرن‬ ‫لەكاتێكدا لە كوردستان لە ‪ 60‬بەرەو ژور‬ ‫دەچێتە كێبڕكێ‌‪ ،‬هەروەها بۆ ئەندازیاریی‬ ‫زانیاریی ‪ IT‬ئەوان بە ‪ 65‬نمرە خوێندكار‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬بەاڵم لەهەرێم لە ‪ 75‬نمرە‬ ‫خوێندكار دەچێتە كێبڕكێوە‪.‬‬ ‫هـــاوكـــات ســـەرۆكـــی ئــەنــجــومــەنــی‬

‫بەڕێوەبردنی كۆلیژیی زانكۆیی قەڵەم‬ ‫د‪ .‬جەمال كەمال لە وەزارەتی خوێندنی‬ ‫وتی «وەرگرتن بوە بەئۆنالین‌و بەپێی بااڵ رایگەیاند‪ ،‬لەو كۆلیژە زانكۆییانە‬ ‫وەرگرتنی ناوەندیی دەبێت‪ ،‬بۆیە ئێمە خوێندكاری ئامادەییە پیشەییەكان‬ ‫ناتوانین بەنمرەی زیــاتــر یــان كەمتر لەكۆلیژی یاسا‌و پسپۆڕی دیكە وەرگیراون‬ ‫خوێندكار وەربگرین»‪.‬‬ ‫كە پێچەوانەی یاساكانی هەرێمە‪.‬‬ ‫نرخی خوێندن لە زانكۆ ئەهلییەكانی‬ ‫لەبەیاننامەكەی وەزارەتــی خوێندنی‬ ‫ناوچە دابڕاوەكانی هەرێم زۆر نزمترە بــااڵ ســەبــارەت بــەم كێشەیە دەڵێت‬ ‫لەزانكۆ ئەهلییەكانی هەرێمی كوردستان‪« ،‬باخوێندكاران كاتی خۆیان بەفیڕۆ‬ ‫لەكۆلیژی كتاب لە پردێ نرخی خوێندن ن ــەدەن‪ ،‬ئێمە دان بەبڕوانامەكانیاندا‬ ‫لە دوو ملیۆن‌و نیوەوە دەستپێدەكات‪ ،‬نانێین‪ ،‬د‪ .‬جەمال كەمال رونیكردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەزانكۆ ئەهلییەكانی هەولێر لە ‪ 2900‬ئــەو خوێندكارانەی خەڵكی كەركوكن‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬نرخی خوێندن لەبەشی لەو كۆلیژانە دەخوێنن ئەمانە حیسابی‬ ‫ئەندازیاریی زانیاریی ‪ IT‬س ‌‬ ‫ێ ملیۆن‌و ‪ 500‬جــیــاوازیــان بۆ دەكــەی ـن‌و ئیعتیبار بۆ‬ ‫هەزار دینارە‪ ،‬بەاڵم لەزانكۆ ئەهلییەكانی بڕوانامەكانیان دەكەین‌و كێشەیان نییە‪،‬‬ ‫هەولێر دەگاتە شەش ملیۆن دینار‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوانــەی لەهەولێر دەچنە ئەو‬

‫كۆلیژانە ئەوا بڕوانامەكانیان الی ئێمە‬ ‫بەهای نابێت»‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئــەم بــڕیــارەی وەزارەتــی‬ ‫خوێندنی بــااڵی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫سەرچاوەكەی كۆلیژی زانكۆیی كتاب‬ ‫وتی» بەرلەهەمو شتێك ئەم جیاكارییە‬ ‫چییە لەنێوانی خوێندكارانی هەولێرو‬ ‫كەركوك دەكرێت‪ ،‬یاسا بۆ هەمو كەسێكە‬ ‫بەپێی دەستور كەس جیاوازیی نییە‪،‬‬ ‫ئێمە لەبەغدا مۆڵەتمان وەرگرتوە بەپێی‬ ‫دەستور هەر مۆڵەتێك لەبەغدا وەرگیرێت‬ ‫لەهەرێم مۆڵەتپێدراوە»‪.‬‬ ‫هاوكات د‪ .‬سۆران محەمەد‪ ،‬رونیكردەوە‪،‬‬ ‫كە لــەبــەرئــەوەی وەزارەتــــی خوێندنی‬ ‫بااڵ لەعیراق دان بەزانكۆ ئەهلییەكانی‬ ‫كوردستاندا نانێت‪ ،‬لەبەرامبەردا وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵی هەرێم دەیەوێت دان بە‬ ‫زانكۆكانی كەركوك نەنێت‪ ،‬ئەگەر كەركوك‬ ‫كوردستانییە بۆ رێگەنادەن خوێندكارانی‬ ‫شارەكانی دیكەی كوردستان لێی بخوێنن؟‬ ‫بۆچارەسەركردنی ئەم كێشەیە وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵی هەرێمی كوردستان لەگەڵ‬ ‫ئیدارەی كەركوك‌و كۆلێژە زانكۆییەكان‬ ‫لەگفتوگۆدایەو پێشنیاری چارەسەر‬ ‫كـــراوە‪ ،‬بەقسەی د‪ .‬جــەمــال كەمال‬ ‫جێگری بەڕێوبەری گشتیی لەوەزارەتی‬ ‫خــوێــنــدنــی بـــااڵ‪ ،‬مــۆڵــەتــی دوو ســاڵ‬ ‫دراوەتە ئەم زانكۆیانە خۆیان چاكبكەن‌و‬ ‫بەپێی پێوەری وەزارەتــی خوێندنی بااڵ‬ ‫كاربكەن‪ ،‬ئێستا لەژێر چاودێریدان‌و‬ ‫هەریەكە نوسینگەی وەزارەتی خوێندنی‬ ‫بااڵ لەكەركوك‌و هۆبەی سەرپەرشتیاریی‬ ‫زانكۆ تایبەتییەكان سەربەخوێندنی بااڵ‬ ‫لەكەركوك چاودێرییان دەكەن‪ ،‬هیوادارین‬ ‫كێشەو گرفتەكان چارەسەر ببن‌و ئەم‬ ‫كێشەیە كۆتایی پێبێت‪.‬‬

‫وەرزش‬

‫ذمارة (‪ )547‬دو شةممة ‪2016/1/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫رونی شكاندی‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫واین رونی هێرشبەری یانەی مانچستەر یونایتد جارێكی‬ ‫دیكە ناوی چوە مێژوەوە‪ ،‬پاش ئەوەی بوە یەكەم یاریزانی‬ ‫خولی ئینگلتەرا كە زۆرترین گۆڵ لەگەڵ یەك یانەدا‬ ‫تۆماربكات‪.‬‬ ‫رونی دوێنێ یەكشەممە لەمیانی یارییەكەیاندا بەرامبەر‬ ‫لیڤەرپول گۆڵی بردنەوەی تۆماركرد و سێ خاڵی بەنرخی‬ ‫بۆ یانەكەی بەدەستهێنا‪ ،‬بەمەیش كۆی گۆڵەكانی لەگەڵ‬ ‫شەیتانە سورەكان گەیاندە ‪ 176‬گۆڵ‪.‬‬ ‫هەفتەی رابــردوو رونی كاتێك گۆڵێكی لە نیوكاسڵ‬ ‫تــۆمــاركــرد‪ ،‬ژمـــارەی گۆڵەكانی كــردبــوە ‪ 175‬گــۆڵ و‬ ‫ریكۆردەكەی تێری هێنری هێرشبەری ئارسناڵی یەكسان‬ ‫كــردبــۆوە‪ ،‬دوێنێش بە گۆڵەكەی بەرامبەر لیڤەرپول‬ ‫بەتەواویی ریكۆردەكەی شكاند‪.‬‬ ‫رونــی پێشتر لــەگــەڵ یــانــەی ئیڤەرتۆن ‪ 15‬گۆڵی‬ ‫تۆماركردبوو‪ ،‬بەر لەوەی لە ساڵی ‪ 2004‬دا پەیوەندیی بە‬ ‫مانچستەر یونایتدەوە بكات‪.‬‬ ‫لەوكاتەیشەوە كە درێسی شەیتانە سورەكان دەپۆشێت‪،‬‬ ‫واین رونی ‪ 243‬گۆڵی تۆماركردوە‪ 176 ،‬گۆڵیان تەنها لە‬ ‫پریمەرلیگدا بوون‪.‬‬ ‫وایــن رونــی پاش یارییەكەی لیڤەرپول و شكاندنی‬ ‫ریكۆردەكەی هێنری‪ ،‬وتی «خۆشحاڵم كە ئەو ژمارەیەم‬ ‫تۆماركردوە‪ ..‬هەستدەكەم ئەمڕۆ كەمێك خۆپەرست‬ ‫بووم»‪.‬‬

‫وشەی یەکتربڕ‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫ێ وشەی «از» كەوتبێتە‬ ‫لەوشەی «از» ‪ 50‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كۆتایی وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬نەساز‪ ،‬كۆترباز‪ ،‬بەراز‪ ،‬ناز‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬جەمال ئەبوبەكر‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وشەی ونبو‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬كاری دو پەنجەیە ‪ +‬مستەفای شێواو‬ ‫‪-1‬دو دیاردەن لەمرۆڤدا رودەدەن‪.‬‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬هەمو هەمانە‪ ،‬بەشێكە لەسەر‪.‬‬ ‫‪-3‬هەڵئەقورتێنرێ‌‪ ،‬دڵنیا‪ ،‬نیوەی ‪-2‬سەفەری كرد‪ ،‬ئەگیرێ‌‪ ،‬نیوەی وازی‪.‬‬ ‫‪-3‬خــەم هەیەتی‪ ،‬بەنوح بڵێن‪ ،‬گوێی‬ ‫سامر‪.‬‬ ‫‪-4‬جـــۆرە چەكێكە‪ ،‬نــیــوەی تەیر‪ ،‬لەگەڵدا نیە‪.‬‬ ‫‪-4‬كردنی عەیبە «پ»‪ ،‬سیان لەلیرە‪،‬‬ ‫بەكەسی كەتە ئەڵێن‪.‬‬ ‫تێئەگیرێ‌‪.‬‬ ‫‪-5‬حەسەن چاكی ئەڵێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬بەبزوێنێ‌ ئەبێ‌ بەشلە‪ ،‬بوی‪ ،‬خڕو ‪-5‬باران ئەیناسێ‌‪ ،‬تامێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬یاخوا تێكنەچێ‌‪ ،‬بێ‌ ئەو روتیت‪.‬‬ ‫لینجە‪.‬‬ ‫‪-7‬زیاتر لەهەشتا وشە ئەڵێ‌‪ ،‬بوی‪-7 ،‬ئەویان دوەم كەسە‪ ،‬پێش سفر‪.‬‬ ‫‪-8‬قەبەیی‪ ،‬زۆر بەشوێنیا گەڕاوین‪.‬‬ ‫خڕەو لینجە‪.‬‬ ‫‪-8‬سەندی‪ ،‬وازهێنان‪ ،‬سیان لەكاهو‪-9 .‬بتەقێ‌ ناخۆشە‪ ،‬بەدەمی بزن خۆشە‬ ‫‪-9‬لەكەودایە‪ ،‬رویــدا‪ ،‬گیانلەبەرێكە «پ»‪ ،‬ئەشبرژێ‌‌و فڕێشئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەخەت‪ ،‬ئەویش ئەكرێتەوە‪،‬‬ ‫«پ»‪ ،‬گاور‪.‬‬ ‫ئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-10‬وشك‌و تەڕی هەیەو بەسودە‪.‬‬ ‫‪-11‬پلەیەكی ماوە بۆ خڕێك‪ ،‬لەچیلی ‪-11‬بەشێكە لــەلــەش‪ ،‬جەستەو ئێسك‬ ‫خوار‪ ،‬نیوەی سارا‪.‬‬ ‫دایە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬خوشكی گا‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬بەینی ‪-12‬ئەوكاتە ژیان خۆشە ‪ +‬قیروسیا‪.‬‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫شارۆچكەیەكە لەكوردستان‬ ‫كەمالی – پاساو – فێڵباز – بەرد – قەدری – سەیوان –‬ ‫فەلەستینی – قژ – میوە – تۆڕنە – تەپاڵ – ساڵۆن – چنار –‬ ‫زەردەواڵە – چوار – ناڵەشكێنە – بەرانان – سفت – بەراز – كاهو‬ ‫– هۆڵ – ساردی – زەڵم – جەباری – گەڕ – شەاللە – هەرمێ‌‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (547) 18-01-2016‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫لەسلێمانی شانۆیەك لەبارەی‬ ‫كۆچبەرانەوە نمایشدەكرێ‌‬ ‫یەكێتی‌و‬ ‫سەرمەشقیەكی‬ ‫دیكە‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژی ‪ ،2016/1/27‬لەهۆڵی‬ ‫پەیمانگەی هــونــەرە جوانەكانی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬شانۆیی «كۆچبەران» كە‬ ‫بەرهەمی تیپی شانۆی «ئارارات»ە‬ ‫نمایشبكرێ‌‪.‬‬

‫ئەم شانۆییە نوسەری بەناوبانگی‬ ‫پــۆڵــەنــدی «ســاڤــومــیــر مـــرۆژك»‬ ‫نوسیویەتی‌و «د‪ .‬فــازل جــاف»‬ ‫وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی‌و‬ ‫كاری دەرهێنانیشی بۆ ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم كارە‪ ،‬د‪ .‬فازل جاف بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئەم شانۆییە‬ ‫باس لەپەنابەرێتی دەكــات‪ ،‬مادام‬

‫هەتا ئەم دەمەش كۆچ‌و سەرهەڵگرتن‬ ‫بەردەوامە‪ ،‬بۆیە بەباشمان زانی لەم‬ ‫كاتەدا نمایشی بكەین‪ ،‬مــرۆڤ تا‬ ‫ئەم دەمەش لەپەناهەندەییدا ژیان‬ ‫بەسەردەبات‌و لەئاوارەییدا دەژی‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم شانۆگەرییە بۆ كوردو ئەوانەیش‬ ‫كە وەكو كورد لەكۆچ‌و پەناهەندەییدا‬ ‫ژیان بەسەر دەبەن گونجاو و شیاوە‪،‬‬

‫شانۆگەرییەكە روە مرۆڤایەتیەكەی‬ ‫نیشاندەدات‪ ،‬پرۆسەكە نە دژەو نە‬ ‫لەگەڵیایە‪.‬‬ ‫شانۆیی «كــۆچــبــەران» هەریەك‬ ‫لەهونەرمەندان‪ :‬رێباز محەمەدو گۆران‬ ‫نامیق رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن‌و‬ ‫بەسپۆنسەری د‪ .‬تەها رەسول هاتۆتە‬ ‫بەرهەم‪.‬‬

‫تابلۆكانی «حامد حسێن»‬ ‫لەزانكۆی سلێمانی نمایشدەكرێن‬

‫لەكوڕاسەیەكدا كارەكانی‬ ‫هونەرمەند "حەمە كاكە"‬ ‫باڵودەكرێنەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دەزگــای رۆشنبیری جەمال عیرفان‪،‬‬ ‫لــەخــۆئــامــادەكــردنــدایــە بــۆ بــەچــاپ‬ ‫گەیاندنی كوراسەیەك بۆ هونەرمەندی‬ ‫شێوەكار "حەمە كاكە"‪ ،‬سەبارەت بەم‬ ‫كــارە هونەرمەند (بەختیار سەعید)‬ ‫بە "چــاودێــر"ی راگــەیــانــد‪ :‬بــەر لەدو‬ ‫ســاڵ‪ ،‬قــۆنــاغ بــەقــۆنــاغ دەســتــم كرد‬ ‫بەكۆكردنەوەی ئەرشیفی كارەكانی‬ ‫هونەرمەندی شێوەكار "حەمە كاكە"‪،‬‬

‫ئامادەكاریەكان تا قۆناغی ناوەڕاست‬ ‫كۆتاییان هات‪ ،‬بەاڵم بەهۆی سەرقاڵییەوە‬ ‫بــوار نەڕەخسا تــەواوی بكەم‪ ،‬ئێستا‬ ‫دوای چاپكردنی كوڕاسەی هونەرمەندی‬ ‫شێوەكاری كۆچكردو مامۆستا "سەروەت‬ ‫سەوز"‪ ،‬ئەمیش دەچێتە قۆناغی كاری‬ ‫كۆتایی‌و ئومێدەوارم لەمساڵدا كاری‬ ‫دیزاین‌و چاپ‌و باڵوكردنەوەی تەواوببێ‌‌و‬ ‫بتوانین لەگەڵ كردنەوەی پیشانگەیەكدا‬ ‫ئەم كارە تەواو بكەین‌و خۆشەویستیمان‬ ‫بۆ ئەم شێوە كارە دوپات بكەینەوە‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬ ‫كتێبی شارلی هێبدۆ "لەپاریس‬ ‫چی رویدا؟"‪ ،‬كتێبێكی قەوارە‬ ‫گەورەیەو لەدو توێی "‪"404‬‬ ‫الپەڕەدا كەوتە بەر دیدەی‬ ‫خوێنەران‌و بەرهەمی هەردو‬ ‫نوسەرو رۆژنامەنوس "بەرزان‬ ‫فەرەج" و "بڕوا بەرزنجی"ن‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە یەكێكە‬ ‫لەچاپكراوەكانی زنجیرە كتێبی‬ ‫دەزگای میللەت‌و باسی كردەوە‬ ‫تیرۆریستییەكەی پاریس دەكات‪،‬‬ ‫كە كرایە سەر شارلی هێبدۆ‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ ،2016/1/14‬كۆلێژی‬ ‫هــونــەرە جوانەكانی زانكۆی‬ ‫ســلــێــمــانــی لــەژێــر دروشــمــی‬ ‫"رۆژانی رابردو"‪ ،‬پێشانگەیەكی‬ ‫شــێــوەكــاریــی تــایــبــەتــی بۆ‬ ‫هــونــەرمــەنــدی ئێرانی "حامد‬ ‫حسێن" كردەوەو بڕیارە تا رۆژی‬ ‫‪ 2016/1/21‬بەردەوامبێت‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بـــەم پیشانگە‬ ‫شێوەكارییە‪ ،‬د‪ .‬رێبوار سەعید‬ ‫راگری كۆلێژ بە"چاودێر"ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئەم پێشانگەیە پیشاندانێكی تەكنیكی‬ ‫نوێیە لەوێنەكێشانی فۆتۆریالیستی‬ ‫دا‪ .‬مەبەستیشمان لەكردنەوەی ئەم‬ ‫پیشانگەیە‪ ،‬هەوڵدانێكە بۆ ئاشنابونی‬

‫خوێندكاران بەئەزمونی هونەرمەندانی‬ ‫دەرەوەی هەرێم‪ ،‬تا شارەزای ئەزمونی‬ ‫ئــەوان بن‪ ،‬ئەم هەوڵدانەش دەبێتە‬ ‫هــۆی بەستنی پـــردی پــەیــوەنــدی‬ ‫هونەرمەندان‌و خوێندكاران لەنێوەندی‬ ‫كۆلێژو دەرەوەی كۆلێژ‪.‬‬

‫سیروان جەالل‬

‫هەرێمی كوردســتان‌و عیــراق‌و ناوچەكە بە دۆخێكی گەلێك ئاڵۆزو تــا ئەندازەیەك ئایندە‬ ‫نادیاریشــدا تێدەپەڕێت‪ ،‬رۆژ بەڕۆژ باری ژیانی هاونیشتمانیان سەختر‌و ئاسۆكانی چارەسەرو‬ ‫تێپەڕاندنی قۆناغەكە تەمو مژاویتر‪ ،‬بەوردبونەوە لە ژیانی هاواڵتیان لەكوردستاندا‪ ،‬هەست بە‬ ‫نائومێدیەكی زۆر دەكەیت‪،‬ساتبەسات باری شانیان سەنگینتر‌و جۆری ژیانیان نالەبارتر دەبێت‪،‬‬ ‫چینی خــوارەوە‌و هەژارانو فەرمانبەران‪،‬گوزەرانیان بەتەواوی تێكچوە‪ ،‬خەمی موچە‌و كارەبا‌و‬ ‫پێداوستی رۆژانە‌و كێشەو گرفتە سیاسیە نێوخۆییەكان‌و قەیرانی فەرمانڕەوایی لەم هەرێمەدا‌و‬ ‫پەكخســتنی پارلەمانی كوردســتان‌و ناكارایی حكومەت لە چارەسەركردنی كێشە ژیانیەكاندا‪،‬‬ ‫سەرباری هەمو ئەمانەش شەڕو مەترسیەكانی رێكخراوی تیرۆرستی داعش‪،‬بەجۆرێك زهنیەتی‬ ‫تاكی كوردی داگیركردوە دەرفەتی پشــودانی لێبڕیوە‪ ،‬لەم دەمەدا هێز‌و الیەنە سیاســیەكان‬ ‫دەبێــت تــەواوی توانای خۆیان بەگەڕ بخەن لەپێناوی رەواندنەوەی ئەو تەمومژەی ئاســمانی‬ ‫هەرێمەكەی تەندوە‪ ،‬دروستكردنەوەی ئومێد الی ئینسانی كورد‌و دۆزینەوەی دەریچەی شیاو بۆ‬ ‫قوتاربون لەم تەنگەژانە‪ ،‬سیاسەت‌و سیاسەتكردنیش لە كورترین پێناسەیدا‌واتە (خزمەتكردنی‬ ‫خەڵكی‌و دەستەبەركردنی ئاسودەیی بۆیان)‪.‬‬ ‫لەئێســتا یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان‪ ،‬بــە دو پــرۆژەی هەمەالیەنــەوە بەئامانجی‬ ‫رێكەوتنێكی سیاســی هاوچەرخ لەگەڵ هەریەك لە پارتی دیموكراتی كوردســتان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪،‬گۆمی مەنگی چەقبەستوی كوردستانی شڵەقاندەوە‪ ،‬لە كاتێكدا یەكێتی ئەم هەنگاوە‬ ‫دەهاوێت دۆخی سیاســی هەرێمی كوردســتان لە ســوڕی متبوندایە‪ ،‬بۆیە چاوی هەموالیەك‬ ‫لەســەر ئەم بزاوتە نوێیەی یەكێتیەو كۆمەاڵنی خەڵكی كوردســتان‌و دۆستانی میللەتەكەمان‬ ‫هیواخوازن‪ ،‬كەشــتیەلەنگەرگرتوەكەی كوردســتان لە نێوەندەوە بەرەو كەنــاری ئارام بەرن‪،‬‬ ‫ئەوەی لەسەرسەركردایەتی سیاسی یەكێتیش پێویستە ئەوەیە چەندی دەكرێت كێشەو گرفتە‬ ‫نێوخۆییەكانی چارەسەر بكات‌و بەتۆكمەیی‌و یەك دەنگیەوە گەڕەكانی دانوستان لەگەڵ الیەنە‬ ‫سیاســیەكان بەڕێوەبەرن‪ ،‬النیكەم كارێك بكرێت گرفتە ناوخۆیەكان رەنگدانەوەی نێگەتیڤی‬ ‫لەسەر مەجرای كۆبونەوەكانی نێوان یەكێتی‌و هێزەكانی دیكەنەبێت‪.‬‬ ‫یەكێتی گەرچی بەدیاریكراوی لە پرســی هەمواركردنەوەی یاســای ســەرۆكایەتی هەرێمی‬ ‫كوردســتاندا لەگەڵ هەریەك لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیســامی‌و یەكگرتوی ئیســامی‬ ‫دا لەبەرەیەكدابون‌و دواجاریش ئەو یاســایە نێوماڵی كوردی شــێواندو گرفتی گەورەی بەدوی‬ ‫خۆیداهێنــا‪ ،‬بەاڵم لەســۆنگەی هەســتكردن بە بەرپرســیارێتی‌و كاریگــەری‌و رۆڵی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان چ لەناوخۆی هەرێم‌و چ لەدیدی دەرو جیران‌و‌واڵتە زلهێزەكان‌و پێگەی‬ ‫بەهێــزی لەجەنگــی دژی تیرۆردا‪ ،‬ئەركی سەرشــانی قورســترە لەهەر هێزێكــی دیكە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەشــێت بەڕەچاوكردنی بەرژەوەندیە بااڵكانی گەلی كوردســتان لەپێناوی بەدیهێنانی ئێستاو‬ ‫ئایندەیەكی باشــتر بۆ میللەتەكەمان‪ ،‬بە بێ گوێدانە قســەی البەال‌و رەخنەی بێبنەماو هاشەو‬ ‫هوشــی راگەیاندن‌و موزایەداتی سیاســی‪ ،‬لەسەر شاڕێی رێكەوتنو ســازان‌و دەستەبەركردنی‬ ‫ئاشــتی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و گۆاستنەوەی هەرێمەكەمان لەم قۆناغە پڕ دردۆنگی‌و بارگاوی‬ ‫بەجەنگی گەرم‌و سارد‌و دەرونیەوە بۆ قۆناغ‌و هەوارێكی ئارامتر كەتێیدا كلیل بۆسەرجەم قوفڵە‬ ‫داخراوەكان بەردەستبن‪،‬‬ ‫ئەمێســتاش كوردستان لە‌وێستگەیەكی دیكەی گەڵێك جیاوازتردایە كە بەتەواوی لەڕابردو‬ ‫ناچێــت ئەم قۆناغەش هەڵگری پەیام‌و پێداویســتی خۆیەتــی هەموانیش لەبەردەم بارودۆخی‬ ‫تازەدایــن كــە بەرنامە‌ودنیابینی تازەی دەوێت‪،‬هێزە نیشــتمانیەكانیش دەبێت ئەركی مێژویی‬ ‫خۆیــان بگێڕن‪ ،‬ســەرجەمیان بە هەناســەو دیــدو تێڕاونینی نوێوە خوێندنــەوەی لۆژیكی بۆ‬ ‫قۆناغەكــە بكــەن‪ ،‬بۆ ئەوەی چیدی خەڵكی كوردســتان باجی سیاســەتی هەڵەو ئیدارەدانی‬ ‫هەڵەی ســەركردەو الیەنە سیاســیەكان‌و حكومەتی هەرێمی كوردســتان نەدەن‪ ،‬تاكە رێگەی‬ ‫دەربازبونیش سازان‌و رێكەوتن‌و تێگەشتنە لە سروشتی روداوەكان‌و سەردەمە نوێیەكەش‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی كوردستان‬ ‫لەبەڵێنی چاپكردنی كتێبێك پەشیمان دەبێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ئــەنــدام پارلەمانێكی كوردستان‬ ‫لەبەڵێنێكی بــۆ گرتنە ئەستۆی‬ ‫تێچوی چاپكردنی كتێبێك پەشیمان‬ ‫دەبــێــتــەوە‪ ،‬وەرگــێــڕی كتێبەكەش‬ ‫دەڵێت ئێستا كتێبەكە چاپكراوەو‬ ‫چاپخانە داوای پارەكەی دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پارلەمانتارەكە پەشیمان بۆتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە رۆژنامەنوس محەمەد‬ ‫ئیسماعیل وەرگـــێـــڕی كتێبەكە‬ ‫لەزمانی توركییەوە بە»چاودێر»ی‬ ‫ێ وەرگێرانی كتێبی‬ ‫رایگەیاند‪ :‬كات ‌‬ ‫«گــوڵــی ســاردۆنــیــا»م ت ــەواو كــرد‪،‬‬ ‫بڕیارمدا داهاتی كتێبەكە ببەخشمە‬ ‫منداڵێك‪ ،‬ئەم هەواڵەم لەفەیسبوك‬ ‫بـــاوكـــردەوە‪ ،‬ئــەنــدام پارلەمانێك‬ ‫پەیوەندی پێوەكردم‌و بەڵێنی پێدام‬ ‫ئەركی چاپكردنی بگرێتە ئەستۆ‪،‬‬

‫هەروەها پەیامی دەنگیی بۆ ناردم كە‬ ‫بۆئەوەی دڵنیام بكاتەوە كە خۆیەتی‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك كتێبەكەم چاپكرد‪ ،‬ئەو‬ ‫دەزگایەی كتێبەكەی بۆ چاپكردم‪،‬‬ ‫داوای پــارەی چاپ دەكــەن‪ ،‬منیش‬ ‫پەیوەندیم بە ئەندام پارلەمانەكەوە‬ ‫كــرد‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە ماوەیەكە وەاڵم‬ ‫ناداتەوە‪ ،‬النی كەم دەیتوانی وەاڵمێكی‬ ‫بدامایەتەوەو بیوتایە منیش وەك‬ ‫هەموو بەرپرسێكی دیكە پابەند نیم‬ ‫بەبەڵێنەكەم‪ ،‬منیش هیچ قسەیەكم‬ ‫نەدەما بۆ وتن‪.‬‬ ‫خــاوەنــی كتێبەكە‪ ،‬وتیشی «هیچ‬ ‫رێگایەك نیە بیگرمە بەر بەرانبەری‪،‬‬ ‫بەخواستی خــۆی بەڵێنی داوە‪،‬بــە‬ ‫خواستی خۆیشی پەشیمان بۆتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە كارێك بو بۆ خزمەتی كتێبخانەی‬ ‫كوردی‪ ،‬بەاڵم شانسی ئەو خزمەتەی‬ ‫بەرنەكەوت»‪.‬‬

‫ناوی پارلەمانتارەكە الی «چاودێر»‬ ‫پارێزراوەو‪ ،‬چەند جارێك پەیوەندیش‬

‫بــەپــارلــەمــانــتــارەكــەوە كـــرا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پەیوەندیەكە بێ‌ ئەنجام بو‪.‬‬

‫ژ‬

‫مار‬ ‫ەکانی‬

‫ژاوێن شاڵی‬

‫دا‬ ‫هاتوو‬

‫دەقێکی شیعریی نوێ‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )488‬دووشةممة ‪2016/1/18‬‬

‫ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫یانەی ئۆتۆمبێلی میرس‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫دەربارەی ڕۆمانە تازەکەی ئەسوانی‬

‫ئەلفرێد هیکلینگ‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬فرمێسک ڕزگار‬ ‫ل ‌ه ئێســتادا پڕفرۆشــترین نووســه‌رى‬ ‫جیهانــى عه‌ره‌بــى لــ ‌ه الیــه‌ن گــه‌ور‌ه‬ ‫به‌رپرســیارانى واڵته‌كه‌یــه‌و‌ه بێده‌نــگ‬ ‫كراوه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌و‌ه ده‌كرێت ئه‌م وه‌رگێڕان ‌ه‬ ‫زۆر به‌ پێویست دابنرێت‪.‬‬ ‫لــ ‌ه ڕۆژانــى بــه‌ر له‌ســه‌ركارالبردنى‬ ‫ســه‌رۆكى پێشــووى میســر (حوســنى‬ ‫موبــاره‌ك) لــ ‌ه شــوباتى ‪ ،2011‬عــه‌ال‬ ‫ئه‌لئه‌ســوانى‪ ،‬ددانســاز و ڕۆماننــووس‬ ‫و دامه‌زرێنــه‌ر و ئه‌ندامــى بزووتنــه‌وه‌ى‬ ‫دیموكراتــى (تــه‌واو‪ -‬كیفایــه‌)‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫بوو ل ‌ه كاریگه‌رترین ده‌نگه‌كانى شۆڕشــ ‌ه‬ ‫بێ‌ڕێبه‌ره‌كه‌ى میسر‪.‬‬ ‫یه‌كــه‌م كارى ڕۆمانــى لــ ‌ه ‪2002‬‬ ‫(باڵەخانــەی یەعقوبییــان) زیاتــر لــ ‌ه‬ ‫ملیۆنێك كۆپیى لێ فرۆشرا‪ ،‬ئاشكرابوونى‬ ‫گه‌نده‌ڵیــى سیاســى‪ ،‬دابه‌زینــى هه‌ژارى‬ ‫و به‌رزبوونــه‌وه‌ى تامه‌زرۆییــى ئاینــى‪،‬‬ ‫ئه‌و شــتان ‌ه بوون ك ‌ه پاڵیــان ب ‌ه هه‌زاران‬ ‫كه‌سه‌وه‌ نا بچنه‌ گۆڕه‌پانی تەحریر‪.‬‬ ‫لــه‌و كاتــ ‌ه بــه‌دوا‪ ،‬میســر ئه‌زموونى‬ ‫ســه‌رنگونكردنى یه‌كه‌مین سه‌ركرده‌ى ب ‌ه‬ ‫دیموكراتى هه‌ڵبژێردراوى خۆى كرد‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵكوژیــى الیه‌نگرانى ســه‌ركرده‌ى‬ ‫بــه‌زۆر له‌كارالبــراوى موســڵمانه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ســه‌رهه‌ڵدانى ڕژێمێكــى نــوێ‬ ‫له‌ژێر ده‌سه‌اڵتى (عه‌بدولفه‌تاح سیسى)‪،‬‬ ‫وه‌ك ئــه‌وه‌ى ك ‌ه ئه‌ســوانى باســى لێو‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬بووه‌تــ ‌ه هۆى ئــەوەی (ئازادیى‬ ‫ڕاده‌ربڕین بگاتە نزمترین خاڵ‪ ،‬خراپتر ل ‌ه‬ ‫ڕۆژانى سه‌ركردایه‌تیى موباره‌ک‪).‬‬ ‫ل ‌ه ئێســتادا ڕه‌خنه‌كانى ئه‌ســوانى بۆ‬ ‫حكوومه‌ت بووه‌ت ‌ه سه‌ردێڕى هه‌واڵه‌كان‪.‬‬

‫ل ‌ه ‪11‬ـــى دیســه‌مبه‌ردا ئه‌وه‌ى ئاشكرا گه‌وره‌ى فه‌ره‌نسا ‪ )1794-1793‬تیرۆر ك ‌ه‬ ‫كرد ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ده‌ســه‌اڵتدارانه‌و‌ه زۆرى ل ‌ه الیه‌ن خزمه‌تكارى تایبه‌تى پاشایه‌كى‬ ‫لێ كراو‌ه بۆ داخستنى زنجیر‌ه سیمینار‌ه سادیســته‌و‌ه ڕاهێنانى پێ ده‌كرا‪ .‬ئالكو‪،‬‬ ‫گشــتییه‌كانى‪ .‬له‌كاتێكــدا ســتوون ‌ه ك ‌ه بوو‌ه هۆى ئه‌وه‌ى عه‌بدولعه‌زیز غه‌فارى‬ ‫سیاسییه‌كه‌ى و ده‌ركه‌وتن ‌ه میدیایییه‌كانى پیــر‪ ،‬خاوه‌نى زه‌ویی ‌ه كشــتوكاڵییه‌كانى‬ ‫گونده‌كــه‌ى خســت ‌ه نــاو بارودۆخێكــى‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كى كاتى هه‌ڵپه‌سێردرا‪.‬‬ ‫هه‌مــوو ئه‌مانــ ‌ه ئــه‌و‌ه ده‌گه‌یه‌نێــت ســه‌خته‌وه‌‪ ،‬بــۆ ئه‌ده‌بیاتــى مردنــى‬ ‫وه‌رگێڕانــ ‌ه ئینگلیزییه‌كــه‌ى تازه‌تریــن مرۆڤایه‌تــى‪ .‬وه‌ك ئــه‌وه‌ى ل ‌ه باڵەخانەی‬ ‫ڕۆمانــى ئه‌ســوانى‪ ،‬كــ ‌ه یه‌كــه‌م جار ب ‌ه یەعقووبییــان‪ ،‬كاراكتــه‌ره‌كان زۆرن و ب ‌ه‬ ‫زمانى عه‌ره‌بى باڵوكرایــه‌وه‌‪ ،‬له‌ژێر ناوى ئاســانییش ناخرێنــ ‌ه الوه‌‪ ،‬به‌اڵم بنه‌ماى‬ ‫(یانــه‌ى ئۆتۆمبیــل) لــ ‌ه ‪ ،2013‬كارێكى گێڕانه‌وه‌كــ ‌ه لــ ‌ه پــاش په‌یوه‌ندیكــردن‬ ‫زۆر پێویســت بێت‪ .‬ئه‌سوانى بۆ جارێكى بــ ‌ه خێزانــى غه‌فاره‌وه‌یــه‌‪ ،‬بــ ‌ه تایبه‌تى‬ ‫تــر ب ‌ه دادپه‌روه‌رییانــ ‌ه نموونه‌ى مێژووى كامیــل كــوڕه‌ نموونه‌ییه‌كــه‌ى‪ ،‬ئــه‌وه‌ى‬ ‫هاوچه‌رخى میسرى ل ‌ه لێوارى توندوتیژى كــ ‌ه كارى پاســه‌وانیى ده‌رگاى یانــه‌ى‬ ‫ئۆتۆمبیلــه‌كان و خوێنــدكارى یاســاش‬ ‫و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌دا خست ‌ه ڕوو‪.‬‬ ‫ب ‌ه یه‌كه‌م ڕۆمانى‪ ،‬ئه‌سوانى له‌سه‌ره‌و‌ه بــوو‪ .‬ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌كــى تابۆیی له‌گه‌ڵ‬ ‫بۆ خواره‌وه‌ى كۆمه‌ڵى میسرى خست ‌ه ژێر كچــى به‌ڕێوه‌به‌ره‌كــه‌ى دامه‌زراندبــوو‪،‬‬ ‫كچێكــى ئینگلیز كــ ‌ه ده‌زگیرانى ئى ئێم‬ ‫ڕه‌خنه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه جیاكردنه‌وه‌ى به‌شه‌كان‪.‬‬ ‫یانــه‌ى ئۆتۆمبیــل‪ ،‬هــه‌روه‌ك فۆرســترێش (ڕۆماننــووس‌) ده‌یویســت‬ ‫«باڵەخانــەی یەعقووبییــان» (ئــه‌و ئه‌زموونــى (ژیانێكــى ڕاســته‌قین ‌ه بكات‬ ‫شوێنه‌ى ك ‌ه ئه‌ســوانى یه‌كه‌م نۆرینگه‌ى له‌گه‌ڵ میسرییه‌كى ڕاسته‌قینەدا‪).‬‬ ‫باڵەخانــەی یەعقووبییان به‌شــێك ل ‌ه‬ ‫ددانسازییه‌كه‌ى لێ دامه‌زراند) ل ‌ه ڕاستیدا‬ ‫لــ ‌ه گۆڕه‌پانى جووتیــاره‌ ئه‌وروپییه‌كانى داڕشــتنه‌وه‌كه‌ى له‌باره‌ى موســڵمانێكى‬ ‫گه‌نجــى موتیعــى یاســاوه‌‪ ،‬كــ ‌ه بووبوو‬ ‫قاهیره بوونى هه‌بوو‌‪.‬‬ ‫ئه‌ســوانى یانه‌كــه‌ى به‌وپــه‌ڕى بــ ‌ه ڕادیكالیســت‪ ،‬بووبــوو‌ه بابه‌تێــك‬ ‫سه‌رسامییه‌و‌ه ل ‌ه نێوان كۆتاییى جه‌نگى بــۆ بێڕه‌حمییه‌كانــى پۆلیــس‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫جیهانیــى دووه‌م و كوده‌تــاى كریكارانى كامیــل كه‌وت ‌ه ناو گروپێكــى به‌ره‌نگاریى‬ ‫‪1952‬وێنا كردبــوو‪ ،‬له‌وكاته‌ى ك ‌ه وه‌كوو دیموكراتیــى هاوبــاوه‌ڕەوە‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫پاره‌دارێكــى بێگان ‌ه بووبوو‌ه جێى گومان پاشــایه‌كى لــ ‌ه دیــن هه‌ڵگــه‌ڕاوه‌‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫و كه‌ســى په‌ناده‌رى پاشــا‪ -‬ئه‌و كه‌سه‌ى نیگــه‌ران بوو له‌باره‌ى «خۆشه‌ویســتیى‬ ‫كــ ‌ه ل ‌ه كتێبه‌كه‌دا ناوى نه‌هێنرابوو‪ ،‬به‌اڵم پادشــا بــۆ قوماركــردن‪ »،‬چووبــوو ب ‌ه‬ ‫ب ‌ه شــێوه‌یه‌كى ڕوون پۆرترێتێك بوو‌ه ل ‌ه الى یانــه‌ى ئۆتۆمبیلــدا و له‌وێشــه‌وه‌ بۆ‬ ‫فارووقىهه‌وه‌سباز‪ ،‬ئه‌و پیاوه‌ى به‌ناوبانگ كورســیى حكوومه‌تى میسر‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا‬ ‫بــوو بــ ‌ه خواردنى ‪ 60‬گوێچكه‌ماســى ل ‌ه كامیل چاره‌نووسى وا بوو ك ‌ه ڕووبه‌ڕووى‬ ‫یــه‌ك دانیشــتندا و ب ‌ه ده‌ســتهێنانى ‪ 94‬خراپتریــن نامیهره‌بانــى ببێتــه‌وه‌‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫قیرات ئه‌ســتێر‌ه ل ‌ه ئه‌ڵماسى ڕۆژهه‌اڵتى‪ ،‬ئاســایش فشــارى ده‌خســت ‌ه ســه‌رى بۆ‬ ‫خستنى ئه‌و‪.‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ى هیچ پاره‌یه‌ك بدات‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه بۆچى ئه‌و ڕۆمان ‌ه وا ده‌رده‌كه‌وت‬ ‫پاشــان چه‌ند خزمه‌تكارێــك هه‌بوون‪،‬‬ ‫بابه‌تێك بۆ حكوومه‌ت و ترس (شۆڕشى ك ‌ه ل ‌ه گێڕانه‌وه‌كه‌یدا ب ‌ه جۆرێك ڕســوایى‬ ‫ل ‌ه درۆو جنێوفرۆشــیى تێدایــه‪ ‌،‬ك ‌ه واى‬ ‫لــ ‌ه باڵەخانــەی یەعقووبییــان كردبــوو‬ ‫پڕبێــت ل ‌ه ژیان؟ یه‌كێك لــ ‌ه هۆكاره‌كان‬ ‫ئه‌و دواهات ‌ه نامۆیه‌ى سه‌ره‌تا هه‌ڵه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ســوانى ئــازاد بوو لــ ‌ه زیاده‌ڕه‌ویكردن‬ ‫ل ‌ه پێشه‌كیى داســتانه‌كه‌دا‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ى‬ ‫«ڕۆماننووســێكى به‌ناوبانگى میســرى»‬ ‫داوه‌تنامــه‌ى به‌ده‌ســت گه‌یشــتبوو لــ ‌ه‬ ‫الیــه‌ن به‌شــێك لــ ‌ه كاره‌كته‌ره‌كانــى‬ ‫خۆیــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ى ك ‌ه پێداگرییان ده‌كرد‬ ‫بــۆ له‌باربردنــى كتێبه‌كــه‌ى و دووبــار‌ه‬ ‫ده‌ســتپێكردنه‌وه‌ (ك ‌ه ئاڕاسته‌ى ده‌كرێت‬ ‫بــۆ زانینــى ئه‌وه‌ى ك ‌ه ئایــا هیچ خاڵێك‬ ‫ل ‌ه ئــارادا بووه‌)‪ ،‬ل ‌ه پاشــان ئــه‌وه‌ى ب ‌ه‬ ‫دوایدا هات هیچ هۆكارێكى دیارى نه‌بوو‪،‬‬ ‫زنجیره‌یــه‌ك لــ ‌ه چاپته‌ره‌كانــى بووبوو‌ه‬ ‫قوربانــى‪ ،‬بۆ خزمه‌تى پێشــكه‌وتنه‌كانى‬ ‫كارل بینز ل ‌ه بوارى ماتۆڕى گالیســكه‌دا‪،‬‬ ‫ل ‌ه كۆتایییه‌كانى سه‌ده‌ى ‪ 19‬ل ‌ه ئه‌ڵمانیا‪.‬‬ ‫كاتێــك گێڕانه‌وه‌كــ ‌ه لــ ‌ه كۆتاییــدا‬ ‫بــه‌رده‌وام بــوو‪ ،‬وه‌رگێڕانــ ‌ه به‌هێزه‌كه‌ى‬ ‫ڕۆســێل هاریــس باشــترینه‌و پڕبه‌رێتى‪،‬‬ ‫ڕۆمانه‌كــ ‌ه پــڕ‌ه لــ ‌ه كاراكتــه‌ر‪ ،‬ئه‌وانه‌ى‬ ‫كــ ‌ه چووبوونــ ‌ه ژێــر بــارى دوانه‌كه‌وتن‪،‬‬ ‫یــان ڕۆیشــتن بــه‌ره‌و ناو ته‌مێكــى زۆر‪،‬‬ ‫فڕێدانــى پێشــبینییه‌كانى ژیانیان بۆ ناو‬ ‫هه‌وا‪ ،‬به‌جۆرێك وه‌ك ئه‌وه‌ى سبه‌ینێیه‌ك‬

‫نه‌بێت‪ .‬هه‌ندێك جار وشــ ‌ه ناشــرینه‌كان‬ ‫به‌یه‌كه‌و‌ه ڕیــز ده‌بن‪ ،‬بۆ كاریگه‌رییه‌كانى‬ ‫شــێوازى الســاییكردنه‌و‌ه (پارۆدیــك)‪:‬‬ ‫«خۆشــییه‌كانى خزمه‌تكاره‌كــ ‌ه هه‌مووى‬ ‫كۆكرابــووه‌و‌ه لــ ‌ه گه‌ڕانــه‌وه‌ى ژیانــ ‌ه‬ ‫جووتیارییه‌كه‌ى پێشترى‪...‬‬ ‫ئه‌وان كات ‌ه ســه‌خته‌كانیان خســتبوو‌ه‬ ‫الوه‌‪ ،‬عه‌لــه‌ف له‌گــه‌ڵ با و لــ ‌ه كۆتاییدا‬ ‫هاتن ‌ه سه‌ره‌وە‪».‬‬ ‫مــن لــ ‌ه پێگه‌یه‌كــدا نیم كــ ‌ه له‌باره‌ى‬ ‫عه‌ره‌بییــه‌و‌ه داوه‌رى بكــه‌م‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‌ه‬ ‫قورســ ‌ه بــاوه‌ڕ بكه‌یــت ك ‌ه ل ‌ه ڕاســتیدا‬ ‫ئه‌ســوانى به‌و جۆره‌ى نووســیوه‌‪ .‬لێره‌دا‬ ‫به‌راوردكارییــه‌ك هه‌یــ ‌ه له‌گه‌ڵ وه‌رگێڕان ‌ه‬

‫پــڕ لــ ‌ه وزه‌كــه‌ى همفــرى ده‌ڤیــس بــۆ‬ ‫باڵەخانــەی یەعقووبییان‪ ،‬ئه‌و شــوێنه‌ى‬ ‫كه‌ ژنێكى گه‌نج هه‌ست ب ‌ه سه‌ركه‌وتوویى‬ ‫و به‌خته‌وه‌ریــى مێــرد‌ه زۆر پیره‌كــه‌ى‬ ‫ده‌كات‪« :‬لووتى ده‌سرییه‌و‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫چپه‌كردنه‌كانــى مێرده‌كــه‌ى‪ ...‬ئــه‌و‌ه‬ ‫مریشــكێكى پیر‌ه كه‌ بــه‌ره‌و قه‌ڵه‌وبوون‬ ‫ده‌ڕوات‪ »...‬ئــه‌و‌ه تــا ڕاده‌یه‌كــى كــه‌م‬ ‫ڕســته‌یه‌كى دژبه‌یه‌كــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا گواســتنه‌وه‌ى تێگه‌یشتنێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫په‌ندێكی نه‌ناسراوه‌وه‌‪.‬‬ ‫هاریس داواى لێكرابوو ك ‌ه مژێك بدات‬ ‫ل ‌ه ســیغاره‌كه‌ى ئه‌لكۆى نامه‌رد «وه‌كوو‬ ‫پشیله‌یه‌ك ك ‌ه كرێمى ده‌ست كه‌وتبێت»‪.‬‬

‫بێگومــان ئه‌مــ ‌ه نیگه‌رانییه‌كــى قووڵ‬ ‫و بــ ‌ه ئازار‌ه ك ‌ه ئه‌ســوانى ڕۆژنامه‌نووس‬ ‫و چاالكوانــ ‌ه میدیایییه‌كانــى له‌ســه‌ر‬ ‫دوورخرانه‌وە‪ .‬جا ل ‌ه شــوێنێكدا بنێژرێن‬ ‫ك ‌ه له‌ناو ئه‌و ڕۆمان ‌ه درێژ و سه‌رســامكه‌ر‬ ‫و نامیهره‌بانــه‌ى‪ ،‬كــ ‌ه هاوشــێوه‌ى‬ ‫بزواندنه‌وه‌یه‌كى مێژووییى پڕتامه‌زرۆیییه‌‪،‬‬ ‫بــۆ چه‌كه‌ره‌كردنــى لــ ‌ه ‪2011‬ـــدا و كــ ‌ه‬ ‫له‌وانه‌ش ‌ه ســه‌رله‌نوێ ســه‌رهه‌ڵبداته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌سوانى بێ دوودڵى یه‌كێك ‌ه ل ‌ه نووسه‌ر‌ه‬ ‫زۆر به‌ به‌هاكانى میسر‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه دوایین‬ ‫به‌رهه‌مــى باشــترین ناوبانگــى جیهانــى‬ ‫عه‌ره‌بــى بــۆ ئه‌ده‌بیاتــی ددانســازه‌ك ‌ه‬ ‫دێنێت‪ ،‬کە به‌ نائومێدییه‌وه‌ بێ ددانه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )488‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/1/18‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫زمانی گێڕانەوەی ڕۆمان‬

‫ڕامانێک لە ڕۆمانی (سیزیف ئەو کوڕەی دوو دڵی هەیە)ی ئارام کاکەی فەالح‬ ‫حەمە مەنتك‬

‫هەمــوو دەقێکــی ئەدەبــی لــە ڕێــی‬ ‫زمانــەوە‪ ،‬خولقاندن و هونەرەکانی خۆی‬ ‫پێشــکەش دەکا‪ .‬مەبەستیشــم لە زمان‬ ‫هەمــوو الیەنەکانیەتی‪.‬پێوەندی زمان بە‬ ‫ســەرهاتەوە‪ ،‬بەتایبەتی لەســەر ئاستی‬ ‫زمانەوانییــدا‪ ،‬پێوەندییەکــی گرینگــە‪.‬‬ ‫لێــرەدا دەبێ ڕۆماننووس زۆر شــارەزای‬ ‫ئاســتەکانی دەنگســازی‪ ،‬وشەســازی‪،‬‬ ‫ڕستەســازی و واتاســازی بێ‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫یەکــەی گەورەتــر لەوانە‪ ،‬کــە گوتارە و‬ ‫لەناویشــیدا دەق دروســت بکات‪ .‬ئەوەی‬ ‫من دەمەوێ لێرەدا قسەی لەبارەوە بکەم‪،‬‬ ‫چۆنییەتی ئیشــکردنی ڕۆماننووسە لەناو‬ ‫هەموو ئەو ئاستانە بۆ خەلقکردنی دەقی‬ ‫ڕۆمــان‪ .‬بۆ ئەمەیش ڕۆمانی (ســیزیف‪،‬‬ ‫ئــەو کــوڕەی دوو دڵی هەیــە)ی «ئارام‬ ‫کاکەی فەالح» بە نموونە دەهێنینەوە‪.‬‬ ‫بەداخــەوە تاکــو ئێســتایش نەبۆتــە‬ ‫مۆدێــل‪ ،‬کــە دەقێکــی نوێــی ئەدەبــی‬ ‫هــەر نووســەرێك دێتــە بــازاڕ‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ڕەخنەگرانەوە بە نووســین هەموو الیەنە‬ ‫تەکنیکــی و هونەرییەکانی لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەبــارەوە بکرێ‪ ،‬تەنێ لە دانیشــتنە دوو‬ ‫نەفەرییــەکان‪ ،‬بــەردەم چایخانــەکان بە‬ ‫شێوەی ئاخاوتن‪ ،‬قسانی لەبارەوە دەکرێ‪.‬‬ ‫بەمەیش ناتوانین دیالۆگ بە شــێوەیەکی‬ ‫مێتۆدیانــە دروســت بکەیــن‪ .‬ئەگەر هەر‬ ‫دەقێکی نوێی وەکو ڕۆمان‪ ،‬چیرۆك‪...‬تاد‬ ‫باڵوکرایــەوە‪ ،‬ڕەخنەگران(خوێنەران) بە‬ ‫نووســین کاریان لەناو بونیاد‪ ،‬تەکنیك و‬ ‫شــێوازی گێڕانەوەی دەقەکەدا کرد‪ ،‬ئەوا‬ ‫زەمینەســازی بۆ دەقی هونەری دەکەین‪.‬‬ ‫دەمــەوێ بڵێم بــە نووســینی ڕەخنەیی‬ ‫لەســەر بنەمایەکی مێتۆدیانــە‪ ،‬ئەوە بە‬ ‫نووســەر دەڵێیــن کارکــردن لەنــاو دەق‬ ‫لەسەر ئاستی بچووکترین یەکەی زمانیی‪،‬‬ ‫کــە فۆنیمە تاکو گەورەترین ئاســت‪ ،‬کە‬ ‫گوتــارە‪ ،‬دەبێ ئەوپەڕی هونەریانە بێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانی (ســیزیف ئەو کــوڕەی دوو دڵی‬ ‫هەیە)‪ ،‬ڕۆمانێکە لە هەر چوار ئاستەکەی‬ ‫زمانەوانییــدا کێماســی هونەریــی زۆری‬ ‫تێدایــە‪ .‬بــە ڕادەیــەك‪ ،‬کــە خوێنــەری‬ ‫شــارەزا‪ ،‬خوێنەری جددی تووشی شۆك‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە چلویەك بەشە‪ .‬بەشەکانی‬ ‫کورتــن‪ ،‬زۆربەیان الپەڕە و نیوێك دەبن‪.‬‬ ‫هەر بەشــەی (الپەڕە و نیوێك) بە یەك‬ ‫پەرگراف نووسراوە‪ .‬ئەگەر ئەمە تەکنیك‬ ‫بێ! ئەوا ئەو تەکنیکە بۆ گێڕانەوە نابێ‪.‬‬ ‫بۆ؟ ڕۆمان‪ ،‬جیهانی کارەکتەرانە‪ ،‬شوێنی‬ ‫ملمالنێ و دیالۆگی کارەکتەرانە‪ .‬ئەم یەك‬ ‫پەرەگرافییــە دەبێتە هــۆی تێکەڵبوونی‬ ‫دیالۆگی کارەکتــەرەکان‪ .‬خوێنەر نازانێ‬ ‫کامــە پەیڤ هــی کامە کارەکتــەرە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونــە ((تــۆ دەڵێــی چــی؟ دەتوانی‬ ‫پەیمانێکــی وا بدەیــت بــە مــن؟ بەڵــێ‬ ‫دەتوانــم‪ ،‬شــەو و ڕۆژیش ئیش دەکەم و‬ ‫پارەیەکــی باش پێکــەوە دەنێم‪ ،‬هەم بۆ‬ ‫ئاڵتــۆن و ژن هێنان و هەم بۆ ســەفەر‪،‬‬ ‫گــوێ بگــرە چاالک‪ ،‬من ئاڵتۆن و شــتی‬ ‫وام نــاوێ‪ .‬ل‪ ))٣٢ -٣١‬ئەمــە لــە دەیان‬ ‫شوێنی دیکە پاتە دەبێتەوە‪ ،‬الپەڕەکانی‬ ‫(‪...٥٤ ،٤٥ ،٢٧‬تــاد‪ ).‬لەالیەکــی دیکە‬ ‫نووســینێکی وەها خوێنەر هەناسەســوار‬ ‫دەکا‪ ،‬ناشــرینییەکیش بە نووسین دەدا‪.‬‬ ‫کاریگــەری تــەواوی لەســەر خاڵبەندیش‬ ‫دەبێ‪.‬‬ ‫لە ئاستی دەنگسازیدا‪ ،‬پێم سەیرە ئەم‬ ‫ڕۆمانە پڕیەتی لە هەڵەی دەنگسازی‪ .‬بۆ‬ ‫نموونــە لە چەندین شــوێن دوو بزوێن بە‬ ‫دوای یەکــەوە هاتــوون‪ .‬زمانــی کوردی‬ ‫ئەمــە قبووڵ ناکا‪ .‬لەالیەکی دیکە دەنگی‬ ‫وەکــو (ۆ) بــە (و) هاتــووە‪( ،‬بیتە) لە‬ ‫جیاتــی (بێتە) نووســراوە‪ .‬بە ڕادەیەکی‬ ‫بێ سنوور دەنگی (و) لەنێوان وشەکاندا‬ ‫لــە جیاتــی (‪ )،‬بــە کار هاتــووە‪ .‬لــە‬ ‫مــاوەی خوێندنەوەی ڕۆمانەکەدا بڕیارمدا‬ ‫بیانژمێــرم‪ ،‬بــەاڵم تاقەتم نەمــا‪ ،‬ماندوو‬

‫بــووم‪ .‬ســەتان لــەو دەنگانە زیــادەن و‬ ‫پێویســت نیــن‪ ،‬چونکە دیســان خوێنەر‬ ‫هەناسەســوار دەکــەن‪ ،‬خوێنــەر لــە‬ ‫خوێندنەوەدا پێویســتی بــە بێنی کورت‬ ‫کــورت هەیە‪ ،‬ئــەم ئەرکەیــش کۆما(‪)،‬‬ ‫جێبەجێــی دەکا‪ .‬ئــەوەی ڕۆمانەکــە‬ ‫بخوێنێتــەوە تــەواو بــەر ئــەم دیاردەیە‬ ‫دەکەوێ‪.‬‬ ‫لــە ئاســتی وشەســازیدا ناهونەریــی‬ ‫گێڕانــەوە و بونیــادی ڕۆمانەکــە پتــر‬ ‫دەردەکەوێ‪ .‬لەم ڕۆژانــەدا پەرەگرافێکم‬ ‫لە واڵی فەیســبووکی «ئارام ســەدیق»‬ ‫لەبــارەی بەرهەمەکانــی «ئــارام کاکەی‬ ‫فــەالح» خوێندنەوە‪« .‬ئارام ســەدیق»‬ ‫دەنووســێ‪ (( :‬ئــارام كاكــ ‌ه فــه‌الح‬ ‫ی وشــ ‌ه‬ ‫لــه‌و چیرۆكنووســانه‌ی ‌ه كــ ‌ه رێز ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌گرێــت‪ ،‬له‌چیرۆكه‌كانیــدا زۆر به‌كه‌م ‌‬ ‫ی زیاد‌ه ده‌دۆزینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫وشــه‌‌و رســته‌ ‌‬ ‫رێزگرتن ‌ه ل ‌ه وشــه‌ رێزگرتن ‌ه ل ‌ه خوێن ‌هر‌و‬ ‫ی‬ ‫ی خوێنه‌ریشــ ‌ه بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هاوكات راوكردن ‌‬ ‫ی له‌م‬ ‫لــه‌م دنیا جه‌نجاڵه‌دا تێكســتگه‌لێك ‌‬ ‫ی‬ ‫جــۆر‌ه بخوێننــه‌و‌ه هه‌ســت بــ ‌ه بێزار ‌‬ ‫نه‌كه‌ن‪ ،‬یان زووتر ل ‌ه تێكســت ‌ه درێژه‌كان‬ ‫ی خوێندنه‌وه‌یــان هه‌بێــت‪ )).‬من‬ ‫چانســ ‌‬ ‫وەکو خۆی پەرەگرافەکەم لە فەیسبووك‬ ‫گواســتۆتەوە! من لەگەڵ ئەو بۆچوونەیدا‬ ‫نیم‪ ،‬دەقەکانی ئەم ڕۆماننووسە‪ ،‬هێندەی‬ ‫وشە و ڕســتەی زیادەی تێدایە‪ ،‬خوێنەر‬ ‫تووشــی جۆرێــک لــە بێــزاری دەکــەن‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لەم ڕۆمانەدا کەم ڕستە هەیە‪،‬‬ ‫وشەی زیادەی تێدا نەبێ‪ .‬لێرەدا هێندێک‬ ‫نموونــە دەهێنینــەوە‪(( .‬ئەو ڕۆیشــت‪،‬‬ ‫براکەم بە دڵشکاوی ڕۆیشت و ئێمە بەتەنیا‬ ‫ماینــەوە‪ .‬مــن‪ ،‬چــاالک‪ ،‬بەختەوەرترین‬ ‫مــرۆڤ لــەو ئێوارەیــەدا‪ ،‬هەســتم کــرد‬ ‫گرنگترین گرەوی ژیانم بردۆتەوە‪ ،‬هەستم‬ ‫کــرد جوانترین ســیما‪ ،‬نازدارترین دەم و‬ ‫چاوێک ئــەم ژیانە بەخۆیــەوە بینیبێت‪،‬‬ ‫وێنەکــەی لەگیرفانــی مندایــە‪ .‬ل‪))١٥‬‬ ‫بــە هەمــان شــێواز و ڕێنــووس لەنــاو‬ ‫ڕۆمانەکــەدا چۆنە‪ ،‬وەها دەیهێنمەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی خوێنەر هەموو کەلێنەکان ببینێ‪.‬‬ ‫لەم نموونەی ســەرەوەدا‪ ،‬ڕســتەی (ئەو‬ ‫ڕۆیشــت) زیادەیە‪ ،‬بەبێ ئەم ڕستەیەیش‬ ‫واتای ڕستەکە تەواوە‪ .‬پێشتر وەگێڕ لەم‬ ‫بەشەدا باسی براکەی خۆی دەکا‪ .‬هاوکات‬ ‫جێناوی (من)یش زیادەیە‪ ،‬ئەگەر بەهانە‬ ‫ئــەوە بێ‪ ،‬بڵێیــن بۆ پێداگرییە لەســەر‬ ‫ناوەکە‪ ،‬ئەوا دەکــرا تەنێ ناوەکە هاتبا‪.‬‬ ‫دەپرســم ئایا هەردوو گرێــی (جوانترین‬ ‫ســیما) و (نازدارترین دەموچاوێک) یەك‬ ‫واتایــان نییــە؟ بێگومان هەیانــە‪ ،‬ئەمە‬ ‫نیشــانەیە بۆ ئەوەی کەم ڕۆمانی کوردی‬ ‫هەیــە‪ ،‬پەنا وەبەر وەســفی درێژ نەبات‪.‬‬ ‫ئاخــر ڕۆماننووس دەبــێ هەوڵبدا‪ ،‬زمان‬ ‫بەشــێوەیەك چڕ بکاتەوە‪ ،‬بــە کەمترین‬ ‫وشە‪ ،‬واتای گەورە و فراوان بە دەستەوە‬ ‫بــدات‪ .‬ئاخر ئــەو هەموو خەســارکردنی‬

‫لە کاتی ئیشــی کرێکاری دا بە هاوینان‪،‬‬ ‫قرچــە قرچــی نیوەڕۆیەك‪ ،‬ئــەو کاتەی‬ ‫هاوڕیکانــی‪....‬ل‪ ))٢٢‬ئاشــکرایە چەنــد‬ ‫وشــەی تێــدا بە خەســاردراوە‪ .‬وشــەی‬ ‫(هاوین) پێویستی بە هێندە پاتەکردنەوە‬ ‫نەدەکرد‪.‬‬ ‫چەندین وشــە هەیە‪ ،‬یــان بە هەڵە بە‬ ‫کار هاتووە‪ ،‬یان واتا نادەن‪ ،‬مەگەر تەنێ‬ ‫الی ڕۆماننووس‪ ،‬چونکە کورد وەها قسە‬ ‫نــاکا‪ .‬وشــەی (پــان‪ -‬ل‪ ،٣٠‬ل‪ )١١٦‬لە‬ ‫جیاتی (پــان) نووســراوە‪ .‬لە جێیەکی‬ ‫دیکــەدا هاتووە‪(( :‬پەیام بێت‪ ،‬دڵی من‬ ‫تەنهــا و تەنهــا هــی تۆیە و بــۆ تۆیە تا‬ ‫ئەبەد‪.‬ل‪ ))٣٣‬وشــەی (پەیــام) دەبێ لە‬ ‫بنجــدا (پەیمان) بێ‪.‬لە شــوێنێکی دیکە‬ ‫ڕســتەی ((دەیانــووت کە دڵی ئاســایی‬ ‫مــرۆڤ قەبارەکــەی بەقەت مشــتێتی‪..‬‬ ‫ل‪ ))١٧‬ســرنج لە وشەی (بەقەت) بدەن‪،‬‬ ‫کورد بۆ قەبارە هەمیشە (بە قەد) بە کار‬ ‫دەهێنێ‪ .‬بۆ نموونە ‪ :‬دڵی بە قەد چیای‬ ‫سەفین گەورەیە‪ .‬وشەی (قەت) بەرانبەر‬ ‫وشــەی (هەرگیــز) دێ‪ .‬بــۆ نموونــە‪:‬‬ ‫قــەت نایــەم بــۆ الت‪ .‬ئــەم کێماســییە‬ ‫لــە ڕۆمانەکــەدا نیشــانەی ئەوەیــە‪ ،‬نە‬ ‫ڕۆماننــووس و نــە (یانــەی قەڵــەم)‪،‬‬ ‫کــە چاپــی کــردووە‪ ،‬پێداچوونەوەیــان‬ ‫بــە دەستنووســی ڕۆمانەکە نەکــردووە‪.‬‬ ‫چــۆن تایپکــراوە‪ ،‬وەهــاش ڕاســتەوخۆ‬ ‫چاپکــراوە‪ .‬بــە بەڵگەی ئەوەی ســەتان‬ ‫هەڵەی تایپ هەیە‪ .‬وشــەی (باوەشێکی‬ ‫سووك‪ -‬ل‪ )٣٣‬هاتووە‪ ،‬کورد وەها ناڵێ‪،‬‬ ‫هەمیشە (باوەشــی نەرم)ی گوتووە‪ ،‬لە‬ ‫بەرانبەریشــدا (باوەشــی تونــد) هەیە‪.‬‬ ‫لــە الپەڕە (‪)٣٥‬دا بەر وشــەی (دوکانە‬ ‫وەرزشییەکان) دەکەوین‪ .‬من لەم وشەیە‬ ‫ناگەم‪ ،‬دوکانی وەرزشــی یانی چی؟ واتە‬ ‫وەرزش دەفرۆشــێ!بۆ ئەوەی نموونەکان‬ ‫پاتە نەبنــەوە‪ ،‬هێندە بــۆ قەناعەتکردن‬ ‫بەسە‪.‬‬ ‫لــە ئاســتی ڕستەســازیدا‪،‬ئەم ڕۆمانە‬ ‫وێرانتــر لــە وێرانەیە‪ .‬خاڵی ســەرەکیی‬ ‫کێماســییەکە لــەم ئاســتەدا نەبوونــی‬ ‫خاڵبەندییە‪ .‬لەم ڕۆمانــەدا تەنێ‪ ،‬کۆما‪،‬‬ ‫پنــت‪ ،‬نیشــانەی پرســیار و لــە چەنــد‬ ‫شــوێنێک نیشــانەی(‪ ):‬هەیــە‪ .‬بــەاڵم‬ ‫خاڵبەنــدی هەر هێندەیە؟ لــەم ڕۆمانەدا‬ ‫نیشــانەی سەرســوڕمانم نەدی‪ .‬ئایا منی‬ ‫خوێنەر چۆن بزانم لە کاتی خوێندنەوەدا‬ ‫ئەم ڕستەیە سەرسوڕمانە‪ ،‬یان ڕستەیەکی‬ ‫ئاسایی و پرسیارییە؟ کێماسی لە هەردوو‬ ‫ئاســتەکەی پێشــتر‪ ،‬پنتێکــی دیکەیــە‬ ‫بــۆ ئەوەی ئەم ئاســتە ئاریشــەی زۆری‬ ‫تێبکەوێ‪ .‬ئاســتی چوارەم (ئاستی واتا)‬ ‫هەر لەگەڵ ئەم ئاستەدا بەرباس دەدەم‪.‬‬ ‫لــە نموونەکاندا دەردەکەوێ‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫ناتەواوی ڕســتەکاندا‪ ،‬ڕســتەکەیش واتا‬ ‫نــادات‪ .‬بــۆ نموونــە ڕســتەی ((بــەاڵم‬ ‫دڵێکە هەموو ئیشــێکی دڵێکی ئاســایی‬

‫ڕۆمانــی (ڤیســکۆنتی دوو لەتبــوو)ی‬ ‫«ئیتالــۆ کالڤینــۆ» دەکا‪(( .‬پاڵەوانــی‬ ‫رۆمانەکــەی ئیتالــۆ کاڵڤینــۆ‪ ،‬چــۆن بە‬ ‫گوللەیەک بوو بە دووبەشــەوە و هەردوو‬ ‫بەشەکەشــی ژیانی خۆی ژیا‪ ،‬منیش ئاوا‬ ‫ببوومایە بە دوو بەشەوە و یەکی بەشێکم‬ ‫لەگــەڵ برایەکــدا بوایــە‪ .‬ل‪ ))٤٨‬ســرنج‬ ‫بــدەن‪ ،‬تەنانــەت وشــەی (دووبەش) بە‬ ‫دوو شێوە نووسیوە‪ ،‬جارێک ژمارە(دوو)‬ ‫لەگەڵ وشــەی (بەش) بەســەریەکەوە و‬

‫لە ئاستی وشەســازیدا ناهونەریی گێڕانەوە و بونیادی‬ ‫ڕۆمانەکە پتر دەردەکەوێ‬ ‫وشــەیە بۆچــی؟ ئــەم بــە خەســاردانە‬ ‫کاریگــەری لەســەر جواننووســین و‬ ‫ڕستەســازی زمــان دەبــێ‪ .‬بێگومــان‬ ‫ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر واتای ڕستە‬ ‫و کۆی نووســینەکەیش دەبــێ‪ .‬هەر لەم‬ ‫الپەڕەیەی ڕۆمانەکەدا دیسان بەر وشەی‬ ‫زیــادە دەکەویــن‪(( .‬هەســت دەکــەم‬ ‫هەمیشــە لەناو بەختەوەریــدا جێگایەکی‬ ‫بچووک دەمێنێتــەوە‪ ،‬جێگایەکی بچووک‬ ‫بۆ ئازار‪ )).‬لێرەیشــدا گرێی (جێگایەکی‬ ‫بچووك) یەکیان زیادە‪ .‬دەکرا وەســفەکە‬ ‫هێنــدە چڕکرابایــەوە‪ ،‬ئــەو وشــەیە بــۆ‬ ‫خوێنــەر ڕۆنەکرابایە‪(( .‬تا ســێ‪ ،‬چوار‬ ‫ساڵ پێش ئێستا‪ ،‬هاوینێک لە هاوینەکان‪،‬‬

‫دەکات‪ .‬ل‪ ))٤٦‬مــن نازانــم (ئیشــێکی‬ ‫دڵێکی!) واتای چییــە؟ هەر لە الپەڕەی‬ ‫پاشتر ئەم ڕستەیە دەخوێنینەوە‪...(( :‬‬ ‫بــە دڵێکــی زامدارەوە دڵــداری دەکەن و‬ ‫منداڵێکــی نەخــۆش دەخەنــەوە‪ )).‬هەر‬ ‫گوێمــان لــە (منداڵــی نەخــۆش) بووە‪،‬‬ ‫ئامرازی نەناســراوی لەم حاڵتەدا نایەت‪.‬‬ ‫ڕۆماننووســی کــورد‪ ،‬دەبــێ کوردیانــە‬ ‫بنووســێ‪ ،‬دەمــەوێ بڵێم مرۆڤــی کورد‬ ‫چۆن قســان دەکا‪ ،‬دەبێ وەها بنووسێ‪.‬‬ ‫کارەکتــەری منــداڵ دەبــێ وەکــو منداڵ‬ ‫قســان بــکا‪ .‬دکتۆرێــک دەبــێ زاراوە و‬ ‫چەمکە پزیشــکییەکان لەناو پەیڤەکانیدا‬ ‫هەبــن‪ .‬لە شــوێنێك باســی کارەکتەری‬

‫جارێک بە جودا‪ .‬لەالیەکی دیکە ڕســتەی‬ ‫(هەردوو بەشەکەشــی ژیانی خۆی ژیا‪).‬‬ ‫ناتــەواوە‪ ،‬مادام بە کــۆ هاتووە‪ ،‬دەبوایە‬ ‫بنووســرێ (هەردوو بەشەکەیشی ژیانی‬ ‫خۆیــان ژیان‪ ).‬پاشــان ســەیری کۆتایی‬ ‫ڕســتەکە بکەن‪( :‬یەکی بەشــێکم لەگەڵ‬ ‫برایەکدا بوایە‪ ).‬دیسان پاتەی دەکەمەوە‪،‬‬ ‫کــورد هەرگیــز وەهــا ناپەیڤــێ‪ .‬ئــەم‬ ‫ڕســتەیە هیچ واتایەك نادات‪ .‬کەســێکی‬ ‫تورکومان لە هەولێر‪ ،‬چۆن کوردی قسان‬ ‫دەکا‪ ،‬وەهایــە‪ .‬چــۆن کەســێکی غەیرە‬ ‫کــورد‪ ،‬تــازە فێــری زمانی کــوردی بێ‪،‬‬ ‫کوردییەکــەی ڕەنگــە وەهابێ! لە هەمان‬ ‫الپــەڕەدا ڕســتەی ((بە جۆرێــک تەواو‬

‫هەناسەکانمان بەریەک دەکەوت و بۆنێکی‬ ‫خۆشــی هەردووکمان تێکــەاڵو دەبوو‪)).‬‬ ‫پێم ســەیرە کارەکتەرێکی کوردیزمان لە‬ ‫ڕۆمانــدا وەهــا بپەیڤێ‪ .‬ئاخــر ‪ :‬بۆنێکی‬ ‫خۆشی هەردووکمان‪ ،‬واتای چییە؟ ئەگەر‬ ‫وشــەکان لێك بکەمەوە دەزانم مەبەستی‬ ‫‪ :‬بۆنــی خۆشــی هەردووکمانــە‪ .‬نامەوێ‬ ‫بــە ســەتان نموونەی دیکــە‪ ،‬درێژدادڕی‬ ‫لــە قســانمدا هەبــێ‪ .‬چەنــد نموونەیەک‬ ‫دەنووســم با خوێنەر لەو شــوێنەی تۆخ‬ ‫و الرکــراوە‪ ،‬خــۆی بڕیار لە دروســتی و‬ ‫تەواویی ڕســتە و واتاکەی بدات‪ ،‬هاوکات‬ ‫سرنجی ڕێنووسەکەیشی بدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم هەســتم کــرد دڵی ئەم‬ ‫ ‬‫کوڕە ماندووەو پێویستی تەواوی بەو دڵە‬ ‫دەستکردە کاتییە هەیە تا بتوانین دواتر‬ ‫دڵیکــی ترو ســاغ لە ســینگیدا بچێنین‪.‬‬ ‫ل‪٥٤‬‬ ‫هەســتم دەکــرد بەشــێکی‬ ‫ ‬‫گــەورەم لە خــۆم‪ ،‬لەگەڵمــدا نەهێناوە‪.‬‬ ‫ل‪٧٣‬‬ ‫لە ماوەی چوار‪ ،‬پێنج مانگدا‪،‬‬ ‫ ‬‫مــن و ماردیــن‪ ،‬زمانێکی باش فیر بووین‬ ‫و ڕۆژی هەشــت ســەعات دەمانخوێنــد‪.‬‬ ‫ل‪(٧٥‬دەبی مەبەســتی باشــیی زمانەکە‬ ‫بــێ‪ ،‬یــان بــە ڕێژەیەکــی زۆر زمانەکــە‬ ‫فێربوونە!)‬ ‫دوای هەفتەیــەك هــەر لــە‬ ‫ ‬‫خۆمــەوە هات بەســەرمدا و کۆرســێکی‬ ‫فێربوونی مەلەم بۆ هەردووکمان کری‪...‬‬ ‫ل‪( ٧٦‬ئایا کۆرسەکانی فێربوونی زمان‪،‬‬ ‫مەلــە‪ ،‬مۆســیقا‪...‬تاد دەکــڕدرێ‪ ،‬یــان‬ ‫بەشداری تێدا دەکرێ؟)‬

‫ئەوانــەی لەســەر و تەمەنــی‬ ‫ ‬‫پەنجاوەن زیاتر ڕیســکی تووشــبوونیان‬ ‫هەیە‪ .‬ل‪٨٣‬‬ ‫شــێوەئاخاوتنی هەموو کارەکتەرەکان‬ ‫وەکــو یەکــە‪( .‬د‪.‬باوەنوور‪/‬پزیشــك‪،‬‬ ‫ماردین‪/‬کچ‪ ،‬چــاالك‪ ،‬ماالك‪...‬تاد‪ ).‬هەر‬ ‫یەکەیــان لە پێگە و پلــەی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ڕۆشــنبیریی و فیکــری جــودان‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هەموویــان وەکــو بیرمەنــد دەپەیڤــن‪.‬‬ ‫هەموویان یەك شــێواز لە قســەکردنیان‬ ‫هەیە‪ .‬ئەگەر لەو بەشــەی (د‪.‬باوەنوور)‬ ‫دەپەیڤێ‪ ،‬بۆ نموونە (چاالك) دابنێی‪ ،‬هیچ‬ ‫لە بابەتەکە ناگۆڕێ‪ ،‬هەرچەندە پیشــەی‬ ‫یەکەمیان پزیشــکە‪ .‬ئەمەیش کاریگەری‬ ‫لەسەر چێژی خوێنەر دەبێ‪ .‬ئایا دەکرێ‬ ‫لــە خێزانێکدا هەمــوو ئەندامەکانی وەکو‬ ‫یەک قسە بکەن؟بوونی شێوەئاخاوتن بۆ‬ ‫دیالــۆگ‪ ،‬ڕەنگاوڕەنگی بــە ڕۆمان دەدا‪.‬‬ ‫کەســێکی تاوانکار‪ ،‬هەمیشــە لە شێوەی‬ ‫قســەکردنیدا فەزایەکــی تاوانکاریانــەی‬ ‫هەیە‪ .‬هەمیشــە ئەو وشــە و ڕســتانەی‬ ‫لەسەر زارە‪ ،‬کە فەزا و بۆنی تاوانکاریان‬ ‫لێ دێ‪ .‬کەسێکی بازرگان‪ ،‬قسە و پەیڤی‬ ‫پێوەندی بــە بازرگانی و پــارەوە هەیە‪.‬‬ ‫بوونی شــێوەزار بۆ ئاخاوتن ناســنامەی‬ ‫کارەکتــەرە‪ ،‬شــێوازی قســەکردنی ئــەو‬ ‫کارکتــەرە نیشــان دەدا‪ .‬ئــەو وشــە و‬ ‫دەســتەواژانەی بۆ پەیڤی کارەکتەرەکان‬ ‫هەڵیدەبژێــرێ‪ ،‬دەبــی لــە ئاســت پێگە‬ ‫و بیرکردنــەوەی کارەکتەرەکانــدا بــێ‪.‬‬ ‫دوا پەیڤــم بــۆ هەمــوو ڕۆماننووســان و‬ ‫چیرۆکنووســان تکایــە ڕێــزی خوێنــەر‬ ‫بگرن! تکایە‪.‬‬

‫««‬ ‫قوربانی‌و قوربانیكار‪ ،‬جەدەلێك بۆ بەدەست هێنانەوەی لەدەستچوو‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )488‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/1/18‬‬

‫‪3‬‬

‫خوێندنەویەك بۆ دەقی "ژنێك لە مندا"ـی ڤینۆس فایەق‬ ‫هێما نەبی‬ ‫ئەو دەمــەی تێكســتێك دەبێتە ســوژەی‬ ‫توڕەیــی و نەقــدی كۆمەڵگــە و كەڵچەرێكی‬ ‫ترادیســیۆنی دەكات چەندین پاڵنەر و هۆكار‬ ‫لە پشــتیەوەیەتی‪ ،‬مرۆڤ لــە ئەزەلدا نەوەی‬ ‫گوناهە‪ ،‬گوناهێك لە ئەزەلەوە بەرۆكی مرۆڤی‬ ‫گرتــووە «هەڵبــەت بەگوێرەی كۆنتێكســتە‬ ‫دینییەكان»‬ ‫ئەگــەر ســەیری چیرۆكــی ئــادەم و حەوا‬ ‫بكەیــن‪ ،‬لــە چوارچێــوەی دەقــە دینییەكان‬ ‫«بەتایبــەت قورئــان» ئــادەم پیاوێكــی‬ ‫گوناهبارە و بەهۆی تاوان فڕێ دەدرێتە ســەر‬ ‫زەوی‪ ،‬بەاڵم پرســیاری جەوهــەری لێرەدایە‪.‬‬ ‫(تاوانی ئادەم چی بوو؟)‬ ‫ئــادەم لــە پێنــاو ژنێــك «حــەوا» بــێ‬ ‫فەرمانی خوڵقێنەرەكەی ئەكات و هەر بەهۆی‬ ‫ئەمەشەوە وەك ســزایەك فرێ دەدرێتە سەر‬ ‫زەوی‪ ،‬دیسان بە پێی كۆنتێكستی دینی ئێمە‬ ‫نەوەی ئادەمین «كلكم اڵدم وێ‌دم من تراب»‪.‬‬ ‫ئێمە لە ئادەمین و ئادەمیش لە خوڵە‪.‬‬ ‫ئەگــەر ئــادەم باپیرە گــەورەی هەموومان‬ ‫بێــت‪ ،‬ئەو لە پێناو ژنێك بێ فەرمانی خودای‬ ‫كرد‪ ،‬وەلێ ئێســتا ئێمە بــۆ رازیكردنی خودا‬ ‫«لێــرەدا خودا بەو مانەیە وەك ســوژەیەكی‬ ‫ترســێنەر‪ ،‬كــە لــە كۆمەڵگەی كوردیــدا زۆر‬ ‫باوە» بەبیانووی شــەڕەف و الدان لەفەرمانی‬ ‫خودا «فەرمانێكی دروســتكراو» درێژكراوەی‬ ‫هەمــان ئــەو ژنەی كــە ئــادەم لــە پێناویدا‬ ‫بــێ فەرمانی خــودای كــرد‪ ،‬ئێمە لــە پێناو‬ ‫رازیكردنی خوڵقێنەر‌و ئەو نەریتە ترسێنەرەی‬ ‫كۆمەڵگە دەیكوژین و ئەتكی دەكەین‪.‬‬ ‫دەقی «ژنێك لە مندا» راســتەوخۆ نەقدی‬ ‫كۆمەڵگــە و ئــەو ترادیســیۆنە باوانە دەكات‬ ‫ساڵەهایە ژنی كورد بەدەستییەوە دەناڵێنت‪.‬‬ ‫نەریتــی پیاوســاالری لەپێنــاو مانــەوەی‬ ‫خــۆی وەك گەورەیەكــی ســەپێنراو هەوڵــی‬ ‫بچووككردنــەوەی مرۆڤێــك دەدات و‬ ‫دەیەوێــت بااڵدەســتی خۆی لــە رێگەی هێز‬ ‫و ســەركوتكردنەوە بســەپێنێت و درێــژە‬ ‫بــە كوشــتاری ئــەو مرۆڤە بــدات‪ ،‬كــە ژنە‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەكی ناراستەوخۆ تێكســتەكە باس‬ ‫لــە پارادۆكســەكان دەكات‪ ،‬لــە رێگــەی ئەو‬ ‫وێنە شــیعرییەوە‪ ،‬كە هەمان ئەو ئاماژەیە لە‬ ‫تێكستی دینی بەیانی خۆی دەكات‬ ‫«لە بنی پێمەوە ئاماژەكانی بەهەشت‬ ‫سەردەردێنن‪».‬‬ ‫دەكرێت بەهەشت لە ژێر پێی مرۆڤێك بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمان ئەو مرۆڤە قوربانییەكی تری ناو‬ ‫كۆنتێكســتە دینییەكانــە «الی پەیڕەوكارانی‬ ‫دینەكــە»‪ ،‬ئــەو جەدەلەی بوونی بەهەشــت‬ ‫لە ژێر پێی دایك «ژن»‌و دواجار كوشــتنی‬ ‫بــە بیانوی شــەڕەف هەمان ئــەو بیركردنەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە دینییە كە پێی وایە بە كوشــتن‬ ‫و ســڕینەوەی لەســەر زەوی وەك هەناسەدەر‬ ‫ئیدی تیماری ئەو زامەی كردووە یان راســتتر‬ ‫بڵێیــن ئەوەی لە دەســتی چووە بــە پێوەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكــە بەدەســتی هێناوەتــەوە‪,‬‬

‫بۆیــە دەبینین لــە كۆمەڵگــە دواكەوتووەكان‬ ‫بەتایبــەت كۆمەڵگەی دینی‌و نەریتگەرایی ژن‬ ‫بوونەوەرێكــە زیاتــر لە قوربانییــەوە نزیكە‪،‬‬ ‫تێكســتەكە بەجۆرێــك ئەو پاڕادۆكســە زەق‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئەمەش لە دێڕێكی ناو تێكســتەكە‬ ‫سكێچی خۆی دەكێشێت‬ ‫«مــن ژنێكــم هەر بــەزۆر غەرقــی ناپاكیم‬ ‫دەكەن!‬ ‫فێرم دەكەن لە بنی گۆماوێكدا مەلە بكەم‬ ‫ناچارم دەكەن لە ئاوی مەنگا بژیم‪.‬‬ ‫من ژنێكم لە نیگەرانی‪...‬‬ ‫بەرد رێگەم پێدەگرێ و‪...‬‬ ‫گوللە یەخەم دەگرێ‪»،‬‬ ‫كوشــتن لەپێناو دین و بوونی بەهەشت لە‬ ‫ژێــر پێی كــوژراودا ئەو دوالیزمەیــە دەكرێت‬ ‫هەڵوێســتەی لەسەر بكرێت‪ ،‬ئایا دەكرێت ئەو‬ ‫سەرچاوەی بەهەشت بێت و دوواجار كوشتەی‬ ‫دەستی ئارەزوو مەندانی بەهەشت بێت؟‪.‬‬ ‫دەبینیــن لێــرەدا ژن قوربانییەكــە و‬ ‫بەردەوام هەڕەشــەی لەســەرە‪ ،‬هەڕەشەیەك‬ ‫پــێ بەپێــی نەریت و دۆگمایــی تاكەكانی ناو‬ ‫كۆمەڵگــە گەورەبــووە‪ ،‬گەورەبوونێــك چێــژ‬ ‫لــە قوربانیكــردن دەبینێــت لەهــەر كاتێــك‬ ‫بێت قوربانیــكار قوربانییەكــەی ئامادەیە بە‬ ‫بیانووی هێنانەوەی لەدەستچوو «لەدەستچوو‬ ‫بــە چەمكــە كۆمەاڵیەتییەكــە»‪ .‬لەبنەڕەتدا‬ ‫مــرۆڤ ئافریــدەكار نییــە «ئافریــدەكار لــە‬ ‫دەرەوەی وەچــە خســتنەوە»‪ ،‬كائینیكــی‬ ‫الوازی نــاو كۆمەڵگەیەكــی دەمامكدارە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیەش ئامرازەكانی دەســتی ئەو قوربانیكارە‬ ‫بــۆ پاســاوی كوشــتن و قوربانــی بریتین لە‬ ‫«شــەڕەف و نەریــت‪ ،‬دیــن و كۆنتێكســت‪،‬‬ ‫بەهەشــت و دۆزەخ»‪ ،‬ئەمــە جەدەلێكــە‬ ‫پەیوەندی بە قوربانی و قوربانیكارانەوە هەیە‪،‬‬ ‫لە رەهەندێكی تر ســەیری ئەو پارادۆكســانە‬ ‫بكەیــن راســتەوخۆ دەمانباتــەوە ســەر ئەو‬ ‫پەیوەندییەی لەنێوان مرۆڤ و خودا‪ ،‬خودا و‬ ‫یاســاكان‪ ،‬مرۆڤ و بڕیارو كردەوەكانی‪ ،‬ژیان‬ ‫و مــردن‪ ،‬بەهەشــت و دۆزەخ‪ .‬ئامادەییەكــی‬ ‫رەهــای هەیــە و بــەردەوام گەڕیدەیە بەدوای‬ ‫قوربانییەكــە‪ .‬پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خودا‬ ‫پەیوەندیەكــی دروســتكراوی الوازە‪ ،‬دەكرێت‬ ‫لەهەركاتێــك دابێت ئــەو پەیوەندییە گۆڕانی‬ ‫بەســەر دابێــت «گۆڕانێك بە مانــای پچڕانی‬ ‫پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خودا» ئەو دەمەی‬ ‫قوربانیكار بەناوی خودا و لەبڕی خودا هەوڵی‬ ‫خۆ سەپاندن‌و تۆڵەسەندنەوەی لەویتر دەدات‬ ‫لــە بنەڕەتــدا پچرانــی پەیوەندییەكەیــە‪ ،‬بۆ‬ ‫هــەر یەكێك لــەو پەیوەندیانــەش قوربانی‌و‬ ‫قوربانیــكار هەیــە وەك چۆن لە نێوان خودا‌و‬ ‫مرۆڤ «ئادەم وەك یەكەم مرۆڤ بە گوێرەی‬ ‫كۆنتێكســتی دینــی» بەهەشــت و ژیانــی‬ ‫هەتــا هەتایی قوربانییە‌و ئــادەم قوربانیكار‪،‬‬ ‫لەنێــوان مرۆڤ‌و كردەوەكانــی‪ ،‬مرۆڤ وەك‬ ‫مانــا بنەڕەتییەكەی قوربانییــە و كردەوەكان‬ ‫قوربانیكارن‪....‬‬ ‫لەو دیوی ماناكانی تێكســتەكەوە چەندین‬ ‫وێنــەی واڵمدەرەوە خۆیان مەاڵس داوە‪ ،‬وێنە‬ ‫واڵمدەرەوەكان رەهەندێكی دەروونییان هەیە‪،‬‬

‫بەهــۆی پەرچەكــردار و خراپــی سیســتەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی بیركردنــەوەی نالۆژیكــی وەك‬ ‫بوون نمایشی خۆی دەكات‪ ،‬ئەو بیركردنەوانە‬ ‫گوناهی ئەوانی تر دەخاتە سەر خۆی «باوەڕ‬ ‫هێنــان بــەوەی قوربانییــە» وەك لەنــاو‬ ‫تێكستەكدا هاتووە‬ ‫«من ژنێكم لە گوناه‪« ...‬‬ ‫لێــرەدا گونــاه مانیفێســتی كردەوەكانــی‬ ‫ئەوانــی تــر دەكات‪ ،‬گوناهێكــە ســەپێنراوە‬ ‫و دروســتكراوی كۆمەڵگەیــە و تاكەكانــی‬ ‫ناوكۆمەڵگە گوناهەكە دەبەخشــنەوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫دیســان پاســاوەكانی بــە گوناهباركردنــی‬ ‫ئەویتــر كۆنتاكتــی لەگەڵ كۆمەڵگــە و تاكدا‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئــەو تاكــەی دەكرێت لــە هەركاتێك‬ ‫بێت دەســتی قوربانییەكی بگرێت بۆ دووبارە‬ ‫بەدەســتهێنانەوەی لە دەســتچوو‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫وێنەیــە خــودی دەقەكــە بەرەو ســەرچاوەی‬ ‫گوناهەكە دەبات‪.‬‬ ‫«مــن ژنێكــم هەر بــەزۆر غەرقــی ناپاكیم‬ ‫دەكەن!»‬ ‫ئــەو تێكســتە نەقدی كۆمەڵگــە دەكات و‬ ‫ئەوە دەسەلمێنێت بەهۆی نەریتی پیاوساالری‬ ‫و نەریتی چەقبەســتووی كۆمەڵگە ژنان بەبێ‬ ‫بوونــی تــاوان یــان گونــاه تووشــی ناپاكی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬ئەمــەش زیاتــر نەریتــی كۆمەڵگــە‬ ‫دواكەوتووەكانــە‪ .‬لەكاتێكــدا بەشــكارانی‬ ‫گوناهەكــە ئەوانــەن ســەرچاوەی تــاوان و‬ ‫قوربانیكارانی ئەوانی ترن‪ .‬بەدرێژایی مێژووی‬ ‫نووســراو لە كۆمەڵگە نەریت ســاالری و دین‬ ‫ســاالری پیاوان قەربانیكارن‌و هــەر ئەوانیش‬ ‫گونــاه دەبەشــنەوە‪ .‬لەبنەڕەتــدا لەنێــوان‬ ‫قوربانــی و قوربانیــكار جیاوازییــەك هەیــە‬ ‫ئەمیش جیاوازی بایلۆژییە‪ ،‬لێ بەهۆی نەریتی‬ ‫دۆگمایی جیاوازییەكان زیاتر بوون و بەردەوام‬ ‫لەگەشەدان‪.‬‬ ‫هەر لە پانتایی تێكســتەكەدا دێڕێك هەیە‬ ‫تەفســیری ئەو كائینە دەكات كە قوربانییە و‬ ‫لەهەمانكاتــدا خودی خــۆی پێگەیەنەری ئەو‬ ‫قوربانیكارەیــە‪ ،‬ئەگەرچــی پێگەیاندنێكی بە‬ ‫مەبەست نەبووە ببێت بە قوربانیكار‪ ،‬دەكرێت‬ ‫لەپێناو وەچە خســتنەوە بێت بۆ بزرنەبوونی‬ ‫رەگەزی مرۆڤ‪ .‬ســەرەتا مرۆڤێكی دروســتە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەهــۆی كۆمەڵگــە و نەریتە بــاوەكان‬ ‫زۆربەی كات قوربانیكاری لێ دەردەچێت‪.‬‬ ‫«لەناو سینگما پێغەمبەرێك ئەسووتێ‪»...‬‬ ‫ئــەم دێڕە ئەمانباتەوە ســەر مانایەكی تر‪،‬‬ ‫بەشــێكی زۆری قوربانیكارەكان شوێنكەوتەی‬ ‫پەیامبەرێكــن «دەكرێــت هەڵــە لــە پەیامی‬ ‫پەیامبەرەكە تێگەیشت بن» بەاڵم هەمان ئەو‬ ‫پێغەمبــەرە كوڕی ژنێكە و لــە ژنێك هاتۆتە‬ ‫بوون‪ ،‬هەر وەك چۆن خودی قوربانیكارەكەش‬ ‫وەچەی ژنێكــە‪ ،‬بەاڵم ئەو مەخڵوقە «پیاو»‬ ‫دوواجــار حاڵەتــی پیاوســاالری و نەریتگەرا‬ ‫و دینخــوازی وایلێــدەكات قوربانیكارێكی بێ‬ ‫میهــر بێــت «قوربانــی ژن‪ ،‬قوربانیكار پیاو‪-‬‬ ‫كۆمەڵگــە» بەبــێ ئەوەی بیر لــەوە بكاتەوە‬ ‫مرۆڤێــك هەیە بەبێ ئــەو نەیدەتوانی لەدایك‬ ‫بێت و گەورە بێت‪ ،‬كەچی خەریكی ئەتكردنی‬ ‫ئەو كائینەیە‪.‬‬

‫شیعر بە دەماری کۆکایین‬

‫ئەگەر لە رەهەندێكی ترەوە قســە لەســەر ئادەم‪ .‬لــەدەرەوەی ئەو هاوكێشــەیە زۆرجار‬ ‫ئەم ســوژەیە بكەین‪ ،‬دەبینیــن بەجۆرێك لە قوربانییەكــە بەبیانووی «شــەڕەف» دەبێتە‬ ‫جــۆرەكان لێكدانی دوو زەمەنی جیاواز و دوو قوربانی‪ ،‬ئەو شــەڕەفەی كۆمەڵگە بە پارچە‬ ‫رازیكردنی جیاواز‪ ،‬دیســان دەگەڕێینەوە سەر گۆشــتێكی ژن وێنای كردووە «بێگومان ئەو‬ ‫چیرۆكی ئادەم‌و حەوا‪ .‬قوربانیكارەكانی ئێستا وێناكردنــەش جۆرێكی ترە لــە قوربانیكردنی‬ ‫و قوربانیكارێكــی تــر كــە ئادەمــە دەچنەوە ژن»‪ ،‬قوربانیــكار بــۆ بەدەســت هێنانەوەی‬ ‫ســەر یەكتر‪ ،‬بە پشــت بەســتن بە تێكستی ئەو شەڕەفەی گوایە لەدەستی چووە تاوان و‬ ‫دینی ئــادەم قوربانیكارە‪ ،‬لەیەككاتدا خودا و گوناهی راستەقینە ئەنجام دەدات‪.‬‬ ‫بەهەشت‌و ژیانی هەتا هەتای دەكاتە قوربانی‬ ‫«لە خانەكانی لەشــما خوداوەندێك پارچە‬ ‫بۆ رازیكردنی حەوا‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئێستا هەیە پارچە بووە!‬ ‫تەواو پێچەوانەی رووداوەكەی ئادەمە‪.‬‬ ‫لە دەمارەكانما كتێبێكی پیرۆز رزیوەو‬ ‫بەدەســت‬ ‫نەوەكانــی ئــادەم بــۆ دووبارە‬ ‫بەرماڵێك هەالهەالبووە‪».‬‬ ‫ژیانــی‬ ‫‌و‬ ‫هێنانــەوەی «خــودا‌و بەهەشــت‬ ‫كــۆی تێمــەی تێكســتەكە هەڵگــری‬ ‫بیركردنەوەیەكــی‬ ‫هەتاهەتایــی» لــە ژێــر‬ ‫بنیــادی قوربانی و چەوســاندنەوەیە‪ ،‬پارچە‬ ‫نەریت‬ ‫چوارچێوەی‬ ‫ناهۆشمەندی نالۆژیكی لە‬ ‫پارچــە بوونــی خوداوەندێــك لــە خانەكانی‬ ‫بگەنەوە‬ ‫دەیانەوێت‬ ‫‌و گوناهباركردنــی ئەویتر‬ ‫لەشــی ژن دەمانگەڕێنێتــەوە ســەر هەمــان‬ ‫بەاڵم‬ ‫داون‪،‬‬ ‫لەدەســتی‬ ‫بەو شــتانەی ئــادەم‬ ‫ئــەو ئەفســانەییەی لــە بیروبــاوەڕی یۆنانی‬ ‫بەدەستی‬ ‫رێگەیەك‬ ‫چ‬ ‫بە‬ ‫پرســیارەكە ئەوەیە‬ ‫كۆنــدا ژن «ئەفڕۆدیــت» خوداوەندی جوانی‬ ‫بێننەوە؟‪.‬‬ ‫و خۆشەویســتی بــووە‪ ،‬بــەاڵم لــە ئێســتادا‬ ‫خــودی‬ ‫قوربانیــش‬ ‫قوربانیــكارن‬ ‫ئــەوان‬ ‫هەمــان ئــەو ئەفڕۆدیتە لــە هاوكێشــەیەكی‬ ‫كرد‬ ‫شــتێكی‬ ‫هەموو‬ ‫ئــادەم‬ ‫ژنەی‬ ‫ئەو‬ ‫ژنــە‪،‬‬ ‫پێچەوانەدایــە‪ ،‬هاوكێشــەیەك بــە كوشــتنی‬ ‫خۆشەویســتییەكی‬ ‫لەپێنــاو‬ ‫قوربانــی‬ ‫بــە‬ ‫ئــەو خوداوەندە كەوتۆتەوە‪ ،‬لێــرەدا پیرۆزی‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫«كۆمەڵگ‬ ‫ئــادەم‬ ‫نەوەكانی‬ ‫لــەالی‬ ‫رەهــا‪.‬‬ ‫بوونــی نامێنێت بە كولتوورێكی ســەپێنراوی‬ ‫پیاوســاالر‌و نەریتگــەراكان»‪ ،‬ژن كــراوە ترادیســیۆنی تێكشــكاوە‪ ،‬ئاوەژوو كردنەوەی‬ ‫بەقوربانی بۆ بەدەست هێنانی قوربانییەكانی ئــەو ئەفڕۆدیتە بۆ قوربانــی لە رێگەی كتێبە‬

‫چامەکانی "جۆرج تراکلس ‪ "Georg Trakls‬چرپەیەکی وەنەوزن‬ ‫یۆرن یۆهانسن‬ ‫لە دانیمارکیەوە‪ :‬ئاالن پەری‬

‫هەتا ئێســتاش هــەر جوڵــەی فڕینی‬ ‫گەشتی ڕەشی باڵدارەکانە‪،‬‬ ‫ئەو گوڵە شینە پیرۆزانە‬ ‫پۆشــتەی فەرامۆشــین‪ ،‬نزیکــن لــە‬ ‫بێدەنگی و پەرییە قڕ بووەکان‬ ‫ناوچەوانێک هەتا ئێســتاش ســپیێتی‬ ‫مانگی بەردین ڕەش دەکات;‬ ‫خوشــکەکەم وەک شــەوقێکی تــازە‬ ‫پێگەیشتوو‪،‬‬ ‫لــە پایــز و ڕەشــێتیەکی بۆگــەن‬ ‫دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫تێکئااڵنی بێتاقەتیی و بابەتی مردن لە‬ ‫زۆربەی دێڕەکانی ئەم کۆمەڵە شــیعرەی‬ ‫شــاعیری نەمســاوی «جــۆرج ترکلس»‬

‫دەبینرێــن کە لەســاڵی ‪ ١٩١٥‬واتا پێش‬ ‫‪ ١٠٠‬ساڵ بەر لەئێستا باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫کاولبونی دونیای شاعیر هاوکات لەگەڵ‬ ‫نەمانــی سیســتمی جیهــان و تێکچونی‬ ‫پارێزگاریی مەدەنی و دواتر هەڵگیرسانی‬ ‫جەنگــی جیهانــی یەکەم و کەســایەتی‬ ‫شــاعیرێکی داهێــزراو وا لــە شــاعیرێک‬ ‫دەکات کە هەمیشــە هەســتی کردووە لە‬ ‫خانەی ئەدەب خانەنشین کراوە‪ ،‬لە نێوان‬ ‫«ڤاالریــان‪ « Verlaine‬و «ڕامبــۆ‬ ‫‪ « Rimbaud‬ی سیمبولیزم و لەگەڵ‬ ‫ئیکسپریسۆنیزم ‪expressionism‬‬ ‫ی ئەڵمانی‪ ،‬بانگهێشتی گەشتێک دەکرێت‬ ‫کە هەرگیز نابێتە <<پیاسەیەک لەسەر‬ ‫ســەوازیی<<‪ ،‬هەموو شــتێک ئامادەیی‬ ‫هەیە بۆ ئەم شــاعیرە بەاڵم بانگهێشتێک‬ ‫دەکرێــت بــۆ دڵــە ڕواکــێ لــە ناوچــە‬ ‫سەوزەکان>>‬

‫«جۆرج ترکلس» لە دایکبووی ســاڵی‬ ‫‪ ١٨٨٧‬و لــە خێزانێکــی دەوڵەمەنــد‬ ‫لــە «ســازبۆرگ» هاتۆتــە دونیایەوە‪،‬‬ ‫کۆلێجــی دەرمانســازیی تــەواو کردووە‪،‬‬ ‫ئالــودەی مــادە هۆشــبەرەکان دەبێت و‬ ‫ئەگــەر لــە پەیوەندیەکی خۆشەویســتی‬ ‫لەگــەڵ خوشــکەکەی «مارگرێــت»‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬کە هەمیشــە لــە بیۆگرافیای‬ ‫شیعرە تێکشکاوەکانی ئەو شاعیرە بەدی‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩١٤‬بۆ سوپا داوادەکرێت وەک‬ ‫کارمەندێــک لــە دەرمانخانــەی مەیدانیی‬ ‫کار دەکات‪ ،‬دوای شــەڕێکی خوێنــاوی‬ ‫لــە «گرودیــگ» خۆی لە نێو الشــەی‬ ‫سەربازە مردوو و بریندرەکان دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫بەتەواوەتــی باری تێــک دەچێت و دوای‬ ‫ماوەیــەک بــە هــۆی زیــادەڕەوەی لــە‬ ‫خواردنــی کۆکایین لە نەخۆشــخانەیەکی‬

‫پیــرۆز كراوەكان‌و هێنانە خوارەوەی بۆ چینی‬ ‫خــوارەوەی مرۆڤبــوون‌و كۆمەڵگــە قوربانی‌و‬ ‫قوربانیــكاری دروســتكردووە‪ .‬بــەو مانایەی‬ ‫ئەو كتێبە «پیــرۆز»ەی لە دەمارەكانی ژنی‬ ‫نــاو تێكســتەكە رزیوە هەوڵە بــۆ لەباربردنی‬ ‫ئــەو پەروەردە دینییە كە پێی وایە ژن دبێت‬ ‫جیاواز بێت لەگەڵ پیاو لە ئەرك‌و مافدا‪.‬‬ ‫بەدیوێكــی تــر‪ ،‬كاتێــك ژن بەهــۆی‬ ‫پەروەردەیەكــی كۆمەاڵیەتی دینــی دەخرێتە‬ ‫چوارچێوەی حەاڵڵ‌و حەڕام‌و حیاوازی جێندەری‬ ‫دەیەوێــت لەو كــۆت و بەند‌و قەتیســبوونەی‬ ‫خراوەتــە ســەری خــۆی بــێ‌ بەری بــكات و‬ ‫بەرپەرچــی هەمــوو یاســا دروســتكراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگــە بداتــەوە و تــا دەگات بــەوەی‬ ‫سەرچاوەی راستەقینەی ئەو چەوساندنەوەیە‬ ‫بخاتــە دەروەی ژیانــی خــۆی‪« .‬بەرماڵێــك‬ ‫هەال هــەال بووە‪ ».‬دەشــێت بەناراســتەوخۆ‬ ‫نەقدی پەیڕەوكاری دینی بێت‪ ،‬پەیڕەوكارێك‬ ‫هەمیشە لەسەر بەماڵێكە و لە ژێریا هەال هەال‬ ‫بــووە‪ ،‬بەاڵم هەمان ئەو پەیڕەوكارە دینییەیە‬ ‫لــە رێگەی پەروەردەیەكــی كۆمەاڵیەتی دینی‬ ‫بەرامبەرەكــەی دەكاتــە قوربانــی‪ ،‬واتــە بۆ‬ ‫بەدەست هێنانەوەی لەدەستچوو‪ .‬هەمان ئەو‬ ‫قوربانییــەی ئــادەم لەپێناو حــەوا كردی»لە‬ ‫روانگەی كۆنتێكستی دینی»‪ ،‬ئێستا نەوەكانی‬ ‫بۆ بەدەســت هێناوەی ئەو قوربانییەی ئادەم‬ ‫بــە باكگڕاوەدی كۆنســێپتی دینی هەوڵی ئەو‬ ‫ژیانە هەتاهەتاییە دەدەن بە دەستی بێننەوە‪.‬‬ ‫لەنــاو تێكســتەكەدا دەربڕینێك هەیە وەك‬ ‫ئاماژەیــەك بــۆ نەریتێكی كۆمەڵگە‪ ،‬شــاعیر‬ ‫هاتــووە لەرێگــەی زمانێكــی تــووڕە‌و یاخی‬ ‫لــەم نەریتــە نەقدی ئــەو كولتــوورە دەكات‪،‬‬ ‫كولتوورێكــە بۆ لەكەداركردنــی قوربانییەكە‌و‬ ‫تاقیكردنەوەی شەڕەف‬ ‫«من ژنێكم لە خوێن‪!...‬‬ ‫پەڕۆیەكە لە شەرەف هەڵكێشراوە و‬ ‫بە تەنافی پیاوێكی گەمژەیا هەڵخراوە!»‬ ‫لەكۆمەڵگەی كوردیدا لە كاتی هاوسەرگیری‬ ‫هــەر كچێك لە شــەوی بووكێنیــدا پەڕۆیەك‬ ‫بوونــی هەیــەو دوواجــار هەمان ئــەو پەڕۆیە‬ ‫دەبێتــە بڕیــاردەری چارەنووســی ئــەو ژنە‪،‬‬ ‫قوربانیكار بۆ دڵنیابوون لەشەڕەف ئەو پەڕۆیە‬ ‫دەكات بە خاڵی یەكالكەرەوەی «شــەڕەف‌و‬ ‫بێ‌ شــەڕەفی» لێرەا دەتوانین بڵێین قوربانی‬ ‫دەستەوەستانە لە ئاســت پەڕۆ‌و قوربانیكار‪،‬‬ ‫دوودڵییەكــە لەنێــوان ژیان‌و مــردن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەوەی بڕیــار لەســەر ژیــان‌و قوربانیكردنی‬ ‫دەدات ئــاوەز‌و لۆژیك نییــە‪ ،‬بەڵكو نەریتێكە‬ ‫بۆ بەدەســتهێنانەوەی لەدەســتچوو لەناكاتدا‬ ‫بڕیــار دەدات‪ ،‬لەدەســتچووێك لەبنەڕەتــدا‬ ‫بێشــەڕەفی نییــە ئــەوە خــودی كۆمەڵگەی‬ ‫داخــراو‌و نەریتگەرایــە‪ ،‬دەخوازێت لە رێگەی‬ ‫قوربانیكردنێكــەوە لەدەســتچوو بهێنێتەوە‪,‬‬ ‫بــەاڵم بەبێ‌ ئــەوەی تێفكریــن هەبێت لەوەی‬ ‫خــودی قوربانیكردنەكــە لەدەســتدانی‬ ‫راستەقینەیە نەك هێنانەوەی لەدەست چوو‪.‬‬ ‫*شــیعری «ژنێــك لــە منــدا»ی ڤینــۆس فایەق‬ ‫لــە ژمــارە «‪ »٤٧٧‬رۆژی دووشــەمە ‪2015/10/19‬‬ ‫باڵوبۆتەوە‪.‬‬

‫دەردەکەوێــت « گۆرانیەکی ڕۆیشــتوو»‬ ‫دەروونیی گیان لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫« هەڵگیرســانی نرکەی ســۆز» « ئای‬ ‫کۆمەڵە شیعرێک بە دەماری کۆکایین پشــویەکی کــەم بکەیــەن لە شــەوێکی‬ ‫داڕمانی ناخ و داچۆکینی ئارەزووەکان‪ ،‬شین شــەپۆل» ‪ ....‬وەستان بەتەنیشت‬ ‫چرۆکردنــی خــەم‪ ،‬بابەتی ئــەو کۆمەڵە یەکەوەچاو لە کەوتنی روئیا‪:‬‬ ‫شــیعرەن‪ ،‬هــەر وەک هەندێــک لــە‬ ‫جێــگا سروشــتییەکان‪ ،‬گوێگرتنێکــە بۆ‬ ‫ناونیشــانی شــیعرەکان دا دەردەکەوێت‪:‬‬ ‫لەجــاران زیاتر خولەکە ڕەشــەکان بێ چەند گورزە دەنگێکی مردن و الوازیی‪.‬‬ ‫«خامۆش» «ئێوارە خامۆش» «خەون باکانە ئازارخەبەر دەکەنەوە‬ ‫جــۆرج تراکلــس دڵەڕاوکــێ و خەم و‬ ‫ڕوونتر‬ ‫و خۆرگیران» ‪.‬‬ ‫وێنــە دژ بەیەکان بــۆ خوێنەر دەهێنێت‪،‬‬ ‫لە سەکۆ بەردینەکە‬ ‫جــۆرج ترکســل لــە ڕێگەی شــیعری‬ ‫نزیــک لە ئــارەزوو کردن بــۆ کەمێک لە‬ ‫خەمبارییــەوە وا لــە ڕەنگەکانــی ڕەش‬ ‫بــە هەموو هێزێک باوەش بە ســاردیی گەشبینیی‪.‬بەم شێوەیە گۆرانیەکانی ئاوا‬ ‫و شــین و ســەوز و قاوەیــی دەکات لــە شین و پایزی گەش دەکات‪،‬‬ ‫بوونی ئێوارە توانای خەولێخستنیشــیان‬ ‫عەزاب‪.‬‬ ‫شەوی پایز و تاریک دەربکەون‪ ،‬ڕەوانیی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئەو شــیعرانە زیاتر شــوێنەکان پەرش و‬ ‫کۆمەڵە شیعری «خەونی سیباستیان»‬ ‫ئاڵۆز دەکەن‪ ،‬تاســە کردن بۆ جیهانێکی‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬پاشــکۆی کلتــوری ڕۆژنامــەی‬ ‫لەدەستچوو و تێکەڵ بە وێنەکانی داڕزان بە پلەی یەکەم بە دەماری کۆکاین هەژمار «بێرلینسک» ی دانیمارکی‬ ‫دەکرێــت‪ .‬خوێندنــەوەی شــیعری جۆرج ‪http://www.b.dk/boeger/‬‬ ‫و کەوتن‪.‬‬ ‫باشــترین نمونــە لــەم ناونیشــانانە تراکلس گەشــتێکە بەرەو دنیای تەنیایی ‪georg-trakls-digte-er-hypnotisk-‬‬ ‫‪besaettende‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )488‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/1/18‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫ستێلال‬

‫(‪)1‬‬

‫شەو لە لێواری زەریا خەوتبووم‪،‬‬ ‫بایەكی فێنك بە خەبەری هێنام و لە خەونەكەم ڕابووم‪.‬‬ ‫كە چاوم هەڵێنا ئەستێرەی سپێدەم بینی‪،‬‬ ‫دوور‪ ،‬لە قوواڵیی ئاسامن ئەدرەوشایەوە‪.‬‬ ‫لە ناو سپیاییەكی نەرم و بێپایان و دڵگیر‪،‬‬ ‫شەماڵ هەڵدەهات و لەگەڵ خۆی ئازاری ئەبرد‪.‬‬ ‫ئەستێرەی درەوشاوەش پەڵە هەورەكانی ئەڕەواندەوە‪،‬‬ ‫درەوشانەوەیەك بوو بیری ئەكردەوە و ئەژیا‪.‬‬ ‫تاوێرە بەردەكانی نەرم ئەكردنەوە كە شەپۆڵ خۆی پێیاندا ئەدا‪،‬‬ ‫ئەتگوت گیانێكە لە ناو گەوهەرێك ئەیبینین‪.‬‬ ‫هێشتا شەو بوو‪ ،‬بێهوودە سێبەر بوو‪،‬‬ ‫ئاسامن بە خەندەیەكی خوداییانە ڕووناك بووەوە‪.‬‬ ‫ڕۆشنایی زیوینی دوندی ئەستوندەی گەمی كە الر ئەبووەوە‪،‬‬ ‫گەمی ڕەش بوو‪ ،‬چارۆكەكان سپی‪.‬‬ ‫باڵندەكانی زەریا لەوال‪ ،‬لە لێوار‪ ،‬لەسەر تاوێرێك نیشتبوون‪،‬‬ ‫بێدەنگ لە ئەستێرەی درەوشاوەیان ئەڕوانی‪.‬‬ ‫وەك باڵندەیەكی خوداییی لە بڵێسەوە هاتبێ‌‪،‬‬ ‫زەریاش وەك ئاپۆڕەیەك بەرەو ڕووی ئەچوو‪.‬‬ ‫زەریا بە شەرمەوە ئەگرژییەوە باڵندەش ئەدرەوشایەوە‪،‬‬ ‫ێ هەڵیفڕێنێ‌‪.‬‬ ‫پێدەچوو ترسی هەب ‌‬ ‫خۆشەویستییەكی دەگمەن فەزاكەی تەنیبووەوە‪،‬‬ ‫گیای بەر پێشم لە حەژمەتان موچڕكی ئەهاتێ‌‪.‬‬ ‫باڵندەكان لە ناو هێالنە قسەیان ئەكرد‪ ،‬گوڵێك‬ ‫بەخەبەر هات و پێی گوتم‪ :‬ئەمە ئەستێرەكەیە گیانەكەم‪.‬‬ ‫لەو ساتەش سێبەر لە سەر لۆچەكانی قیت ئەبووەوە و چارۆكەكانی هەڵئەكرد‪،‬‬ ‫گوێم لێ بوو دەنگێك لە ئەستێرەكەوە ئەهات و ‪،‬‬ ‫ئەیگوت‪ :‬من ئەستێرەی بەراییم‪،‬‬ ‫من ئەوەم لە ناو گۆڕ باوەڕم پێ‌ ئەهێنن و لێی دەرئەچم‪.‬‬ ‫من لەسەر «سینا» و «تایجێت» ئەدرەوشێمەوە‪،‬‬ ‫من بەردی ئاڵتوونی و ئاگرینم‪ ،‬خوداوەند‬ ‫وەك مەنجەنیق لە هەنیەی شەوی ئەگرێ‌‪.‬‬ ‫من ئەوەم لە دوای ڕووخان لە دایك ئەمبەوە‪.‬‬ ‫ئای میللەتان! من شیعری هەرە دەگمەنم‪،‬‬ ‫لەسەر «موسا» و «دانتێ‌» هەڵهاتووم‪.‬‬ ‫شێری زەریا عاشقی منە!‬ ‫ئەگەم‪ ،‬هەڵسنەوە‪ ،‬فەزیلەت‪ ،‬جورئەت‪ ،‬ئیامن!‬ ‫دەبا هزرڤانەكان‪ ،‬ئەقڵ‪ ،‬نۆبەتدارەكان بڕۆنە سەر بورجەكان!‬ ‫دەبا پێڵووەكان هەڵێن‪ ،‬گڵێنەكان گڕ بگرن!‬ ‫زەمین‪ ،‬هەڵچوو بە هێڵی برینەكانی سەر پشتی‪ ،‬هەراو زەنا بە ئاگادێنێ‌‪،‬‬ ‫هەڵسنەوە‪ ،‬ئێوە كە نووستوون! چونكە ئەوەی بە دوامدا دێ‌‪،‬‬ ‫چونكە ئەوەی پێش هەمووان لە بەرایی ئەمخاتە پێش خۆی‪،‬‬ ‫فریشتەی ئازادییە‪ ،‬خوداوەندی ڕۆشناییە!‬ ‫____________________________________‬ ‫‪ -1‬ستێلال‪ :‬واتە ئەستێرە‪ .‬لەم قەسیدەیەدا شاعیر ئامانجی پاكبوونەو و گەیشتنە بە ڕۆشنایی هیوا و ئومێد‪.‬‬ ‫سروشت‪ ،‬وەك هەموو ئامانجێكی شیعری ڕۆمانسی‪ ،‬ئاسوودەیی و ئارامبوونەوە بە شاعیر ئەبەخشێ‌‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫ئاسوودەیی و ئارامییە نە تەمبەڵییە نە خۆ هەڵدانە بۆ نا بێباكی‪ ،‬بەڵكو حاڵەتێكە وەك سروش و بەرزبوونەوە‬ ‫كە ئامانجی تێگەیشتن و ئایندەیەكی باشترە‪ .‬ئامانجی شاعیر لەم قەسیدەیە نرخ و بەهای ئازادی و هەقیقەتە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫‪ -2‬ڤیكتۆر هوگۆ‪ )1885-1802( Victor HUGO‬لە دوای المارتین ‪ Lamartine‬و ئەلفرێد دو موس ‌‬ ‫ێ لە پێشەنگانی شیعری رۆمانتیكی ناسراوە‪ .‬ڤیكتۆر هوگۆ ڕۆماننووسیشە‪،‬‬ ‫‪ Alfred de Musset‬بە یەك ‌‬ ‫لە ڕۆمانە ناســراوەكانی‪« :‬بێنەوایان»‪« ،‬پشــت كۆماوەی نۆتردام» و هی تریش‪ .‬ئازادی و سروشــت و شۆڕش‬ ‫لە ئایدیا هەرە بەهێزەكانی ئەوە‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫شیعری ‪ :‬ڤیكتۆر هوگۆ‬ ‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬ ‫(‪)2‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )27٩‬دوشةممة ‪201٦/١/١٨‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪279‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )279‬دوشةممة ‪2016/1/18‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫بەخاكسپاردن لە گریانەوە بۆ گۆرانی و میوزیك‬ ‫«كەریم كابان وەك تازەترین نمونە»‬

‫لەسێدارەدانی‬ ‫(شێخ نەمر)و‬ ‫بێدەنگیی سوننەكان‬

‫خەسرەو مەحمود‬

‫عەلی مستەفا كەریم‬ ‫مۆدیل و شێوازی ناشتن و بەخاكسپاردن لە‬ ‫ئەمڕۆی كلتوری كوردیدا بە گشتی بە گریان‬ ‫و قورئانخوێندن بەڕێوەدەچێت‪ .‬بەاڵم لە چەند‬ ‫دیمەنێك و الی چەند كەسێك‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫گۆرانیبێژان و شاعیران‪ ،‬بە گۆرانی و مۆسیقا‬ ‫ئەو رێورەسمە بەڕێوەدەچێت‪ ،‬ئەمەش چەند‬ ‫حاڵەتێكی كەمە و لەسەروەستان و لێكدانەوەی‬ ‫پێویستە‪ .‬چونكە زۆرینەی زۆری بە خاكسپاردنی‬ ‫مردوان لە كۆمەڵی كوردیدا گریان و ماتەمین و‬ ‫قورئانخوێندنی تێدایە و دواتر مەالیەك تەلقینی‬ ‫كۆچكردوەكە بەزمانی عــەرەبــی دەدات و‬ ‫دەنێژرێت‪ .‬وەكو دەردەكەوێت رێوڕەسمەكە الی‬ ‫چەند كەسێكی ناودار دەشكێنرێت و هەندێ‌‪،‬‬ ‫یــان زۆرێـــك‪ ،‬گــۆڕانــكــاری تێدادەكرێت‪ .‬ئەم‬ ‫حاڵەتانە وادەردەكەوێت كە شكاندنی رێورەسمە‬ ‫ێ وردكردنەوەی‬ ‫باو و زاڵەكەبێت‪ ،‬بەاڵم لە هەند ‌‬ ‫دیكەیشدا واخۆی دەردەخات كە زیندوكردنەوەی‬ ‫نەریتێك و شێوازێكی دێرینی نێو كلتوری‬ ‫كوردی بێت‪ .‬لەمبارەوە دەكرێت چەند نمونەیەك‬ ‫وەبیر بهێنینەوە‪.‬‬ ‫رەزا سەقایی‪ ،‬گۆرانیبێژی لوڕ‪ ،‬كە گۆرانی‬ ‫(دایە دایە وەختی جەنگە) و چەندین شاكاری‬ ‫دیكەی هەیە‪ ،‬لەكاتی گیانكێشانیدا و لە‬ ‫رێوڕەسمی ناشتنیدا میوزیك دەژەنــدرێــت و‬ ‫دەف لێدەدرێت و گۆرانی دەگوترێت‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫دیمەنەكە جیاناكرێتەوە لە دیمەنێكی خۆشی و‬ ‫بۆنەیەكی بەكۆمەڵی دیكە‪ .‬حەمەجەزای گۆرنیبێژ‬ ‫بەهەمان شێوە‪ ،‬وەكو بیستراوە لەسەر وەسیەتی‬ ‫خۆی‪ ،‬بەگۆرانی و میوزیك و سرودەوە بەرێكرا‪.‬‬ ‫هەروەها شێركۆ بێكەس لە رێورەسمی ناشتنیدا‬ ‫میوزیك لێدەدرا و بە كۆمەڵ گۆرانی دەگوترا‬ ‫و شیعرەكانی لێدەدرا و ســرودی نیشتمانی‬ ‫دەخوێنرایەوە و لێدەدرا‪ .‬بەهەمان شێوە لە‬ ‫خاكسپاردنی محەمەد نێرگزدا بەكۆمەڵ هاوەاڵنی‬ ‫گۆرانییەكانی بە شەوقەوە دەڵێنەوە‪ .‬لە نوێترین‬ ‫نمونەشدا كە رێورەسمی ناشتنی گۆرانیبێژی‬ ‫ناوازەی كورد كەریم كابانە‪ ،‬بە كۆمەڵ گۆرانییە‬ ‫شاكارەكەی خۆی «ئەی تەمەنی پڕ ئەسرینم»‬ ‫دەگوترێتەوە‪ .‬وەك لە ڤیدۆكاندا دەردەكەوێت‬ ‫وتنەوەی ئەو گۆرانییە زۆر لەخۆوەیە و هیچ‬ ‫ئامادەكارییەكی بۆ نەكراوە‪ .‬هەرچەند دەنگونجا‬ ‫و دەكرا ئەو رێوڕەسمە بەشێوازێكی هونەریانەتر‬ ‫و بە ئامادەبونی مۆزیك و موزیككاران یان‬ ‫تیپێكی موزیك بەڕێوەبچوایە‪ .‬چونكە ئەو‬ ‫هونەرمەندە مەزنە یەكێكە لە دامەرزێنەرانی‬ ‫هەمو جومگەكانی هونەری موزیك و گۆرانی لە‬ ‫كوردستان و بەتایبەت تیپەكانی سلێمانی‪ .‬لە‬ ‫باكوری كوردستانیش دیمەنی زۆر دەبینین كە‬ ‫لەكاتی ناشتنی مردوێكدا‪ ،‬بەتایبەتی لە ناشتنی‬ ‫شەهیدانیاندا هەلهەلە دەكێشن و ســرودی‬ ‫نەتەوەیی و بەرگری دەڵێنەوە‪ .‬بەتایبەت لە‬ ‫ناشتنی شەهیدانی بەرگری لە شاری كۆبانیدا‬ ‫دیمەنەكان نەكو هەر گریان و خەمبارییان پێوە‬ ‫دیارنەبو‪ ،‬بەڵكو كۆبونەوەكە لە دیمەنێكی‬ ‫خۆشی دەچێت‪.‬‬

‫گۆڕینی ئەو رێورەسمە لەگریان و ماتەمینەوە بۆ گۆرانی و میوزیك و سرود سەرەتای‬ ‫گۆڕینی ئەو جیهانبینیەیە كە كورد سەدان ساڵە هەیەتی بۆ مەرگ‪ .‬ئەم گۆڕینەش‬ ‫ئەگەر لە حاڵەتەوە ببێتە دیاردە ئەوا نەك هەر دەبێتە هۆی گۆڕینی جیهانبینیمان بۆ‬ ‫مەرگ بەڵكو روانینمان بۆ ژیانیش دەگۆڕێت‬ ‫ئەم جۆرە بەخاكسپاردن و بەڕێكردنانە ئەگەر‬ ‫وەكو شێواز تازە و ناوازە دەربكەون‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫روەیەكی دیكەوە زیندوكردنەوەی ئەو شێوازە‬ ‫دێرینەی نێو كلتوری كۆنی كوردین كە لە چەند‬ ‫شوێنێكی زۆر كەم و لە چەند دیمەنێكی كەمدا‬ ‫هەن‪ ،‬یان لەدوتوێی چەند كتێبێكدا ئاماژە بەوە‬ ‫دەكرێت كە كوردان پێشتر بە میوزیك و سرود‬ ‫و گۆرانییەوە مردوانیان بەڕێكردوە و دواتریش‬ ‫لە رێوڕەسمی پرسەدا گۆرانی‪ ،‬یان ئەوەی‬

‫پێیدەگوترێت گۆرانیی شیوەن‪ ،‬بەشێوازی‬ ‫جۆراوجۆر گوتراوە و هۆنراوەتەوە و هەندێك لە‬ ‫ئامێرە میوزیكییەكانی تێدا بەكارهاتوە‪.‬‬ ‫رێوڕەسمی ناشتن و بەخاكسپاردن بە گریان‬ ‫و قورئانخوێندن و ماتەمینەوە ئاماژەیە بەو‬ ‫جیهانبینییەی كە كورد ئەمڕۆ هەیەتی بۆ مەرگ‪،‬‬ ‫كە زیاتر روانینێكی عەرەبیانە زاڵە بەسەریدا‪.‬‬ ‫هەر كلتور و ئاینێكیش جیهانبینییەكی تایبەت‬ ‫بەخۆی هەیە بۆ مەرگ و ئەو جیهانبینییەش‬

‫راستەوخۆ كار لە شێوازی بەخاكسپاردن و‬ ‫شوێنكەوتوانی دەكات و فۆرمێكی تایبەتیان‬ ‫پێدەبەخشێت‪ .‬گۆڕینی ئەو رێورەسمە لەگریان‬ ‫و ماتەمینەوە بۆ گۆرانی و میوزیك و سرود‬ ‫سەرەتای گۆڕینی ئەو جیهانبینیەیە كە كورد‬ ‫سەدان ساڵە هەیەتی بۆ مەرگ‪ .‬ئەم گۆڕینەش‬ ‫ئەگەر لە حاڵەتەوە ببێتە دیاردە ئەوا نەك هەر‬ ‫دەبێتە هۆی گۆڕینی جیهانبینیمان بۆ مەرگ‬ ‫بەڵكو روانینمان بۆ ژیانیش دەگۆڕێت‪.‬‬

‫كەم نین ئەو بانگەوازانەی لەسەر ئاستی‬ ‫تــیــۆریــی بــاس لــە بــرایــەتــیــی موسوڵمانان‌و‬ ‫یەكڕیزییان دەكەن‪ ،‬هەمیشە بڵندگۆكانی رۆژانی‬ ‫هەینی بەردەوامن لە وتنەوەی دروشمی برایەتیی‬ ‫نێوان هەوادارانی ئەم ئاینە‪ .‬بەاڵم ئەوەی لەم‬ ‫نێوەندەدا وەك هەمیشە ونە و بەفەرامۆشیی‬ ‫سپێردراوە بریتییە لە باسكردن لە فراوانكردنی‬ ‫ئەم بازنەیە بۆ ئەوەی برایانی شیعەمەزهەبیش‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬النیكەم لەپێناو نەهێشتنی ئەو‬ ‫ناكۆكیی‌و دوژمنایەتیی‌و هەندێكجار خوێنڕێژییەی‬ ‫لەنێوان ئەم دو رەوتە ئیسالمیەدا هەبوەو هەیە‪.‬‬ ‫ێ بۆ تەنیا جارێكیش پرسیارمان‬ ‫بۆ دەبــ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ بــەراســت دەب ـ ‌‬ ‫لــەخــۆمــان نەكردبێت ئـــەر ‌‬ ‫(سوننەبون) یان (ئەهلی سوننەو جەماعە)‬ ‫هەمان ئەو ئیسالمە راستەقینەو بێگەردە بێت كە‬ ‫پەیامبەرەكەی ئەركی گەیاندنی ئەدا كردوە؟! گەر‬ ‫وایە ئەدی (شیعەییبون)و (شیعەگەرێتی) چی‬ ‫دەگەیەنێت؟! گەر تەنیا ئێمەی سوننەمەزهەب‬ ‫موسوڵمانی راستەقینەو شوێنكەوتوی تەواوی‬ ‫ێ خۆیان بە‬ ‫قورئانین‪ ،‬گوایا شیعەكان بۆچی دەب ‌‬ ‫شوێنكەوتوی ئەم قورئانەو ئاینە بزانن؟!‬ ‫لەبەر چی ئێمە چاوێك بەجەوهەری ئەم‬ ‫ملمالنێیەدا ناخشێنینەوەو ئاوڕێك لەمێژوی‬ ‫نــادەیــنــەوە؟! هــۆی چییە بەسەر مێژویەكدا‬ ‫بازدەدەین كە نەك تەنیا دروستكەری شیعەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو سوننەیش هەر لەدایكبوی ئەو مێژوەیە؟ خۆ‬ ‫ئەگەر سوننەكان شەرعیەتی خۆیان لەقورئانەوە‬ ‫بخوازن‌و لەو كتێبە پیرۆزەدا بۆ وشەی سوننە‬ ‫یان جەماعە بگەڕێن‪ ،‬ئەوا لەراستیدا شیعەكانیش‬ ‫خــاوەنــی هــەمــان جــۆر بــەڵــگــەن‌و بــۆ هەمان‬ ‫سەرچاوەش دەگەڕێنەوە!‬ ‫مەبەست لــێــرەدا هەڵوێستەكردنە لەسەر‬ ‫لەسێدارەدانی زانایەكی شیعە مەزهەب‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫دیــاردەی لەسێدارەدانی زانایەكی وەك شێخ‬ ‫نەمر هیچ جۆرە رەخنەو ناڕەزاییەكی لەالیەن‬ ‫سوننەكانەوە لێنەكەوتەوە‪ ،‬بەڵكو هەندێكیان‬ ‫راشكاوانە كەوتنە بەرگریكردن لە لەسێدارەدانی!‬ ‫ئێمەی موسوڵمان بــەردەوام گلەیی لەغەیری‬ ‫خۆمان دەكەین لەخاوەنانی ئاینەكانی دیكە‪،‬‬ ‫تا رۆژگاری ئەمڕۆش باس لەشەڕی سەلیبیەكان‬ ‫دەكــەیــن‌و‪ ،‬ئــەو ئایەتانەش بــە بــەردەوامــیــی‬ ‫دەڵێینەوە كە دژی جولەكە گــوتــراون! ئەمە‬ ‫هەموی بەالیەك‪ ،‬بەاڵم بۆ ئێمە ئاوڕێك لە خۆمان‬ ‫نادەینەوە كە هەوادارانی هەمان ئاینین‌و بەردەوام‬ ‫یەكبونی خۆمانمان‪ ،‬یان نزیكبونەوەمان لەیەكتر‬ ‫وەك شیعە و سوننە بەمەحاڵ دەزانین؟‪.‬‬ ‫پرسیارەكە ئەمەیە‪ :‬ئاخۆ دەكرێت خاوەنانی‬ ‫ئاینێك لەناو خۆیاندا نــاكــۆك‌و نەیار بن‪،‬و‬ ‫لەهەمانكاتیشدا بیانەوێت لەگەڵ بێگانەدا‬ ‫بگونجێن‪ ،‬یاخود لەگەڵ خاوەنانی ئاینەكانی‬ ‫دیكەدا نێوانیان باش بێت؟!‬ ‫ێ بەئاسانیی بڕوا بە تیرۆریستبونی ئەو‬ ‫بۆ دەب ‌‬ ‫شێخە بكەین تەنیا لەبەر ئەوەی شیعە بوە‪،‬و‬ ‫خۆشمان وەك سوننە بێبەریی لە تیرۆر بزانین؟‬ ‫مەگەر بزوتنەوە توندڕەو و تیرۆریستەكانی ئێستا‬ ‫زۆربەیان سوننە مەزهەب نین؟ مەگەر قاعیدە‬ ‫سوننە نەبو و داعــش شــەڕی سوننەگەرێتیی‬ ‫ناكات؟! خۆ مێژویش لەمڕوەوە پڕیەتی لەبەڵگەو‬ ‫نمونە! تاكەی لەسەر ئــەم رەگەزپەرستییە‬ ‫مەزهەبییە بەردەوام بین؟!‬ ‫ێ ئێمە ئاینەكەمان نــاوی ئیسالمە یان‬ ‫ئــەر ‌‬ ‫سوننە یــان شیعە؟ مەخابن ئێمە لەسوننەو‬ ‫شیعەوە قورئان دەخوێنینەوە نەك لەقورئانەوە‬ ‫بۆ ئەوان بڕوانین!‬ ‫ئەرێ‌ بەڕاست سوننەو شیعە شایەتن بەسەر‬ ‫قورئانەوە‪ ،‬یان قورئان شایەت‌و سەرچاوەیە؟!‬

‫ذمارة (‪ )27٩‬دوشةممة ‪201٦/١/١٨‬‬

‫‪2‬‬

‫«فەتوای هاوبەشی میسر و ئوردون و کوردستان دەربارەی کردەوەکانی داعش ـ‬ ‫کەنیزەککردن و فرۆشتنی کچان و ژنان وەك نمونە»‬ ‫هەڵسەنگاندنێک‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫(بەشی چوارەم)‬ ‫بــــەردەوام دەبــیــن لــە هەڵسەنگاندنی‬ ‫جومگەکانی فەتوا هاوبەشەکەی میسر‬ ‫(موفتیی گشتیی میسر) و ئوردون (موفتیی‬ ‫گشتیی ئــوردون) و کوردستان (لیژنەی‬ ‫بااڵی فەتوای کوردستان‪ ،‬و یەکێتی زانایانی‬ ‫ئایینی ئیسالمی کوردستان)‪ ،‬و ئاشکراکردنی‬ ‫ساختەیی ئەو پاساوانەی کە دەیانهێنێتەوە‬ ‫بۆ یاسای ئیسالمیی کۆیالیەتی‪.‬‬ ‫درێژەی هەڵسەنگاندنی فەتوا‬ ‫هاوبەشەکە‬ ‫* فەتواکە ئــەوە یــاد دەخــاتــەوە کە‬ ‫واڵتــان و دەوڵەتانی ئیسالمییش هەر زو‬ ‫هاوکار بون بۆ قەدەغەکردنی بازرگانیی‬ ‫کۆیلە‪ .‬لەم بارەیەوە باس دەکات کە چۆن‬ ‫هەندێک دەوڵــەت و دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫بەشدار و پەسەندکەری هەندێک ڕێکەوتنی‬ ‫تایبەت بــەو مەبەستە بــون‪ :‬دەوڵــەتــی‬ ‫خیالفەتی عوثمانی بەشدار بو لە ڕێکەوتنی‬ ‫نێوەدەوڵەتیی نەهێشتنی کۆیالیەتی و بە‬ ‫تاوان ناساندنی بەکۆیلەکردن‪ ،‬کە لە بەرلین‬ ‫دەروبەری ساڵی ‪ ١٨٦٠‬پەسەند کرا‪ .‬میسر‬ ‫لە ســەردەمــی خدێوی ئیسماعیل ساڵی‬ ‫‪ ١٨٧٧‬ڕێکەوتنێکی لەگەڵ بریتانیا مۆر کرد‬ ‫بۆ قەدەغەکردنی بازرگانیی کۆیلە و دانانی‬ ‫ســزای توند بــۆی‪ .‬دەوڵەتانی ئیسالمیی‬ ‫ئەندام لە (کۆمەڵەی نەتەوەکان) «عصبة‬ ‫األمــم» ئەو پەیماننامە نێودەوڵەتیەیان‬ ‫پەسەند کــرد کە بە سەرپەرشتیی ئەو‬ ‫کۆمەڵەیە چەسپێنرا‪.‬‬ ‫ڕاستە ئــەم هەنگاوانە ـ و هەنگاوی‬ ‫تریش کە موفتی باسی نەکردون ـ باش‬ ‫بون‪ ،‬و تا ڕادەیەک بەرهەمی خۆیان داوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ناتوانین ئەمانە بە دەستپێشخەریی‬ ‫دەسەاڵت و دەوڵەتە ئیسالمیەکان دابنێین‪،‬‬ ‫بەڵکو وەکو لەو ڕێکەوتنانەیشەوە دەبینین‬ ‫هەمیشە الیەنێکی خۆرئاوایی هەیە کە‬ ‫دەســەاڵتــە خــۆرهــەاڵتــیــەکــەی نــاچــار بە‬ ‫ڕێکەوتنەکە کردوە‪ ،‬و دەستپێشخەریەکە بۆ‬ ‫الیەنە خۆرئاواییەکە دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بــا لــێــرەدا کرۆنۆلۆجیایەکی کورتی‬ ‫هەوڵەکانی مرۆڤایەتی لە سەردەمی نوێدا بۆ‬ ‫قەدەغەکردنی کۆیالیەتی یاد بخەینەوە‪ ،‬تا‬ ‫بزانین چ هێز و الیەنێک دەستپێشخەر بوە‬ ‫لەم بارەیەوە‪:‬‬ ‫لە واڵتانی خۆرئاوا‪:‬‬ ‫ـ ســەدەی ‪١٨‬ـــەم هەندێک لە واڵتانی‬ ‫ئــەورۆپــایــی قــەدەغــەیــان کـــرد‪١٧٦١ :‬‬ ‫پورتوگال‪ ١٧٧٥ ،‬ئەمێریکا (بەتایبەتی لە‬ ‫فیالدێلفیا)‪ ١٧٧٦ ،‬سکۆتالند‪ ،‬کۆیالیەتییان‬ ‫قەدەغە کرد‪ ١٧٨٩ .‬یش شۆڕشی فڕەنسی‬ ‫هەمان بڕیاری دا‪ ١٧٩٢ .‬یش دانمارک‬ ‫کۆیالیەتیی نەهێشت‪ ١٧٩٩ .‬نیویۆرک‬ ‫کۆیالیەتیی هەڵ‌وەشاندەوە‪.‬‬ ‫ـ سەدەی ‪١٩‬ـەمیش گەلێک لە واڵتانی‬ ‫ئەورۆپا و ئەمێریکا قەدەغەیان کرد‪١٨٠٧ :‬‬ ‫کۆنگرێسی ئەمێریکا بڕیارێکی پەسەند‬ ‫کــرد بــە قــەدەغــەکــردنــی هێنانی کۆیلە‬ ‫بۆ هــەر بەندەر و شوێنێک لە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتوەکانی ئەمێریکا‪ .‬لە بریتانیا‪١٨٠٧ :‬‬ ‫پارلەمانی ئینگیلتەرا یاسای بەتاڵ‌کردنەوەی‬ ‫بازرگانیی کۆیلەی چەسپاند‪ ،‬ساڵیش ‪١٨٢٧‬‬ ‫یش یاساکەی توندتر کــرد و بازرگانیی‬ ‫کۆیلەی بە جۆرێک لە چەتەگەری دانا و‬ ‫ســزای لەسێدارەدانی بۆ بڕیەوە‪١٨٠٨ .‬‬ ‫حکومەتی فیدڕاڵی لە ئەمێریکا یاسایەکی‬ ‫پەسەند کرد بۆ نەهێشتنی کۆیلەداری‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو کات کاری پێ نەکرا‪ ١٨١٤ .‬دەوڵەتانی‬ ‫ئــەورۆپــا کۆنگرەی ڤییەننایان بەست و‬ ‫ڕێکەوتنی نەهێشتنی بازرگانیی کۆیلەیان‬ ‫مــۆر کــرد‪ ١٨٣١ .‬دەوڵــەتــانــی ئــەورۆپــا‬ ‫کۆنگرەی لەندەنیان بەست و ڕێ‌کەوتن‬ ‫لەسەر ئەوەی بازرگانیی کۆیلە لە بابەتی‬ ‫چەتەگەریی دەریایی دابنرێت کە توندترین‬ ‫ســزای هەیە‪ ١٨٣٣ .‬بریتانیا لە هەمو‬ ‫کۆڵۆنیا «مستعمرة» کانیدا کۆیالیەتیی‬ ‫قــەدەغــە کــرد (ب ــەم شێوەیە دەبینین‬ ‫کۆلۆنیالیزم هۆکارێک بوە بۆ نەهێشتنی‬ ‫کۆیالیەتی لە واڵتانی خۆرهەاڵتی!)‪١٨٣٤ .‬‬ ‫دیسان ئینگیلتەرا کۆیالیەتیی بە یاسایەکی‬

‫پەرلەمان بەتاڵ کردەوە و بەکۆیلەکردنی‬ ‫کــردە تاوانێک کە ســزای مردنە‪١٨٣٩ .‬‬ ‫پــاپــای کلێسای کاتۆلیکی داوای کرد‬ ‫کۆیالیەتی هەڵ‌بوەشێتەوە و هەڕەشەی‬ ‫«بێبەشکردن لــە کلێسا» (کــە وەکــو‬ ‫«تەکفیر» وایە) کرد لە هەر مەسیحییەکی‬ ‫کاتۆلیک کــە بازرگانیی کۆیلە بکات‪،‬‬ ‫هەرچەند کاتۆلیکەکانی ئیسپانیا گوێیان‬ ‫بەو بڕیارە نەدا‪ ١٨٤٨ .‬فڕەنسا بەتەواوی‬ ‫کۆیالیەتیی هەڵ‌وەشاندەوە‪ ،‬و ڕۆژی ‪ ١٠‬ی‬ ‫ئایاری کردە ڕۆژی قەاڵچۆکردنی کۆیالیەتی‪.‬‬ ‫‪ ١٨٤٨‬بریتانیا لەگەڵ ئەمێریکا ڕێکەوتنێکی‬ ‫دوقۆڵییان بەست بۆ قەاڵچۆکردنی بازرگانیی‬ ‫کۆیلە‪ ١٨٦٠ .‬هۆڵەندا و دانمارک کۆیالیەتییان‬ ‫قەدەغە کــرد‪ ١٨٦٢ .‬سەرۆکی ئەمێریکا‬ ‫(لینکۆڵن) بڕیاری ئازادکردنی کۆیلەکان‬ ‫‪Emancipation Proclamation‬‬ ‫ی ڕاگەیاند کە زیاتر لە ‪ ٣‬میلیۆن کۆیلەی‬ ‫باشور لێی سودمەند بــون‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫گەرمەی جەنگی ناوخۆی ئەمێریکا (جەنگی‬ ‫حکومەتی کۆنفێدڕاڵی لەگەڵ ویالیەتە‬ ‫یاخیەکانی باشور) کە هەر لە بنەڕەتەوە‬ ‫کێشەی کۆیالیەتی هۆکاریی سەرەکیی بو‪،‬‬ ‫تا دوای سەرکەوتن بەسەر باشوریەکاندا‬ ‫و بــۆ گــەرەنــتــیــی هــەڵ‌وەشــانــدنــەوەی‬ ‫یەکجاریی کۆیالیەتی لە ‪ ١٨٦٥‬دەستوری‬ ‫ئەمێریکایی (هەموارکردنەوەی سیازدەهەم‬ ‫‪)Thirteenth‬‬ ‫‪Amendment‬‬ ‫بە دەق کۆیالیەتیی هەڵ‌وەشاندەوە‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە لە ئەمێریکا ئەم مەبەستە گەورەیە‬ ‫خوێنی زۆری بۆ ڕژاوە و باجی زۆری لەسەر‬ ‫دراوە و لە دەستوریشدا چەسپێنراوە‪ .‬لە‬ ‫واڵتــانــی ئەمێریکای باشوریش؛ سااڵنی‬ ‫‪ ١٨٨٨-١٨١٣‬هەمو دەوڵەتانی ئەو کیشوەرە‬ ‫کۆیالیەتییان قەدەغە کرد‪ ،‬کە ساڵی ‪١٨١٣‬‬ ‫ئەرجەنتین پێشەنگ بــو‪ ،‬و ‪ ١٨٨٨‬یش‬ ‫برازیل دوایینیان بو‪.‬‬ ‫ـ ســەدەی ‪٢٠‬ـــەم؛ ســەدەی ڕێکەوتنی‬ ‫جیهانی و نێودەوڵەتی بو بۆ قەدەغەکردنی‬ ‫کۆیالیەتی‪( ١٩٢٦ :‬کۆمەڵەی نەتەوەکان)‬ ‫«عصبة األمـــم» لــە جنێف کۆنگرەی‬ ‫نێودەوڵەتیی سەبارەت بە کۆیالیەتی بەست‬ ‫کە مۆرکردنی ڕێکەوتنێکی لێ بەدی‌هات (بە‬ ‫ناوی‬ ‫‪1926 Slavery Convention‬‬ ‫واتە «پەیماننامەی [قەدەغەکردنی بازرگانیی‬ ‫کۆیلە و] کۆیالیەتیی [ساڵی] ‪ )»١٩٢٦‬کە‬ ‫بازرگانیی کۆیلەی قەدەغە کرد و هەمو‬ ‫شێوەکانی کۆیالیەتیی هەڵ‌وەشاندەوە‪،‬‬ ‫و ‪ ٩‬ی ئازاری ‪ ١٩٢٧‬لە کۆ‪-‬پەیماننامەی‬ ‫کۆمەڵەی نێودەوڵەتانی ناوبراو تۆمار کرا‪.‬‬ ‫ـ ئــەی لــە واڵتــانــی ئیسالمی؟! ئەی‬ ‫لــەم واڵتــانــەی کە هــەڵ‌گــری پەیامێک و‬ ‫پاسەوانی یاسایەکن کە گوایە ‪ ١٤‬سەدە‬ ‫لــەمــەو پێش هــەوڵــی جیددیی داوە بۆ‬ ‫نەهێشتنی کۆیالیەتی؟!! ئەم لەم واڵتانەی‬ ‫کە هــەزاران هــەزار پێشەوای ئیسالمییان‬ ‫هــەبــوە و هــەمــویــان هــەڵــگــری بـــاوەڕ و‬ ‫یاسای ئیسالمی بون و چــاوەڕێ دەکرێت‬ ‫لەو هەوڵە جیددی(!)ـانەی ئیسالم بۆ‬ ‫نەهێشتنی کۆیالیەتی گەیشتبن!؟ هیچ‬ ‫دەستپێشخەرییەک نابینین‪ ،‬ئەوەی کراوە بە‬ ‫کار و پەستان و ناچارکردنی ئینگلیز کراوە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫سەدەی ‪١٩‬ـەهەم‪:‬‬ ‫ـ لە ئێران‪ :‬ساڵی ‪ ١٨٥١‬بریتانیا کاری‬ ‫کرد بۆ مۆرکردنی ڕێکەوتنێکی دوقۆڵیی‬ ‫بریتانی‪-‬ئێرانی بۆ قەدەغەکردنی کۆیالیەتی‪،‬‬ ‫و بریتانیا بۆ ئەم مەبەستە لە سەرتاسەری‬ ‫واڵت نوسینگەی کــردبــوەوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫کۆیلەکان لەوێ بڕوانامەی ئازادی وەربگرن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم هەڵمەتە دوای ‪ ٥‬ساڵ وەستا‪ ،‬و‬ ‫کۆیالیەتی هەتا سەدەی بیستەم بەردەوام‬ ‫بو‪.‬‬ ‫ـ لە میسر‪ :‬ساڵی ‪ ١٨٧٧‬ڕێکەوتنێک‬ ‫لەنێوان میسر و بریتانیادا مۆر کــرا‪ ،‬بۆ‬ ‫بەتاڵ‌کردنەوەی کۆیالیەتی و بازرگانیی‬ ‫کۆیلە‪ ،‬لە هەمو میسر‪ ،‬کە ئەمە هەرێمی‬ ‫سودانی ئەوکاتیشی دەگرتەوە‪.‬‬ ‫سەدەی ‪٢٠‬ـەم‪:‬‬ ‫ـ لە مۆریتانیا‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٠٥‬فڕەنسیەکان‬ ‫لــە مۆریتانیا ـ کــە داگــیــریــان کــردبــو ـ‬ ‫کۆیالیەتییان قەدەغە کــردوە‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫وەکو قسەیەک ماوەتەوە‪.‬‬ ‫ـ لە ســودان‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٢٤‬کە ئینگلیز‬

‫داگیریان کردبو بارزگانیی کۆیلەیان قەدەغە‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم ئەم یاسایە هەر وەکو قسەیەک‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬و هەتا ئێستاش بەکۆیلەکردن‬ ‫و بازرگانیی کۆیلە لەو واڵتە بەردەوامە‪..‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬کۆمەڵەیەکی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٨‬ڕای‌گەیاندوە کە کۆیلەکانی‬ ‫باشوری سودانی بە بڕی ‪ ٥٠‬دۆالر بۆ هەر‬ ‫سەرێک کڕیوەتەوە بۆ ئازادکردنیان! و لە‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکیشدا هاتوە لەسەر زاری‬ ‫«کۆمەڵەی دارفۆر»ەوە ـ کە ڕێکخراوێکی‬ ‫ناحکومیە ـ کە هەزاران مرۆڤ لە منداڵ و‬ ‫گەورە لەو هەرێمەدا بەزۆر کراون بە کۆیلە‪.‬‬ ‫ـ لــە واڵت ــی مــاڵــی خــوا و قیبلەگای‬ ‫موسوڵمانان و دو مزگەوتە سەرەکیەکەی‬ ‫ئیسالم‪ :‬سعودیە‪ :‬ساڵی ‪ ١٩٢٧‬بریتانیا‬ ‫«پەیماننامەی جیددە»ی مۆرکرد لەگەڵ‬ ‫دامــەزرێــنــەی بنەماڵەی سعودی (ئیبن‬ ‫سوعود) [کە بریتانیا بۆ خۆی کردیە پاشای‬ ‫نەجد و حیجاز و پاشان شانشینیی عەرەبیی‬ ‫سعودی]‪ ،‬بۆ قەدەغەکردنی بازرگانیی کۆیلە‪،‬‬ ‫کە هەر قسەیەک بو و کاریگەریی نەبو‪.‬‬ ‫‪ ١٩٣٦‬یش مەرسومێکی شاهانە دەرکرا بۆ‬ ‫نەهێشتنی هێنانی کۆیلە بۆ نیمچەدورگەی‬ ‫عــەرەبــی‪ ١٩٦٢ .‬یــش بــە بــڕیــار هەمو‬ ‫کۆیالیەتی و بازرگانییەکی کۆیلە لە سعودیە‬ ‫بەتاڵ کرایەوە‪ ،‬کە ئەمیش هەر بڕیاری‬ ‫سەر کاغەز بو‪ ،‬و بازرگانیی کۆیلە دوای‬ ‫ئەوەش هەر کراوە‪ .‬دواتر و لە سەردەمی‬ ‫(شا فەیسەل) (‪ )١٩٧٥-١٩٦٤‬ـدا کە ئیتر‬ ‫وەالئی بنەماڵەی سعودی بەالی ئەمێریکادا‬ ‫وەرگ ــەڕاب ــو و سعودیە بــو بــە پ ــرۆژەی‬ ‫ئەمێریکا؛ بە پەستانی ئەمێریکا هەندێک‬ ‫یاسا دەرچــون بۆ نەهێشتنی بازرگانیی‬ ‫کۆیلە و کەنیز‪ ،‬ئەو کاتەی (لینکۆڵن)‬ ‫سەرۆکی ئەمێریکا بو و شا فەیسەلی ناچار‬ ‫کرد پەیماننامەی قەدەغەکردنی کۆیالیەتی‬ ‫ئیمزا بکات‪ ،‬کە لــەو کاتانەدا یەکێتیی‬ ‫سۆڤیێت بۆ ئیحراج‌کردنی ئەمێریکا تیشکی‬ ‫دەخستە سەر فایلی کۆیالیەتی و بازرگانیی‬ ‫کۆیلە لە سعودیە!‬ ‫شایەنی ئاماژەیە کە خەڵکی سعودیە‬ ‫هەتا ئێستەش عەقڵیەتی بەکۆیلەکردن لە‬ ‫زەینیاندا شوێنەواری مــاوە‪ ،‬چونکە زۆر‬ ‫نیە کۆیالیەتی لەو واڵتە نەماوە‪ ،‬ڕاگرتنی‬ ‫ئەو هەمو خزمەتکارە و مامەڵەی خراپ و‬ ‫نامرۆڤانە لەگەڵیان شایەتی ئەم ڕاستیەیە‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ ١٩٦٩‬یش زۆربـــەی واڵتانی‬ ‫ئیسالمی کۆیالیەتییان بەڕەسمی بەتاڵ‬ ‫کردبوەوە‪ .‬ئەوە بو ساڵی ‪ ١٩٧٠‬لە یەمەن و‬ ‫عومانیش کۆیالیەتی هەڵ‌وەشێنرایەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە گەلێک شوێن و الی واڵتانی ئیسالمی بە‬ ‫شێوەی جۆراوجۆر کۆیالیەتی درێژەی کێشا‪،‬‬

‫* ئینجا فەتواکە دەیەوێت ئەوە یادی‬ ‫موسوڵمان بخاتەوە کە موسوڵمانانیش‬ ‫ڕێکەوتنەکانی قەدەغەکردنی کۆیالیەتییان‬ ‫پەسەند کردوە و بەشدارن لەو پەیمانانەدا‬ ‫و پەیمانیان داوە بە وازهێنان لە ڕاگرتنی‬ ‫کۆیلە‪ ،‬و ئینجا کەواتە ئەو پەیمانانە بۆ‬ ‫موسوڵمانان ناچارکەرن و نابێت بشکێنرێن‪،‬‬ ‫و بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە کە قورئان داوا‬ ‫لە موسوڵمانان دەکات کە ڕێکەوتنەکان و‬ ‫پەیمانەکان بەجێ بگەیەنن‪َ « :‬ي َاأيُّ َها الَّذِينَ‬ ‫آ َم ُنوا! َأ ْو ُف��وا بِالْ ُع ُقو ِد» (المائدة‪ ،)1 :‬و‬ ‫بەوەی لە فەرمودەی پێغەمبەریشدا هاتوە‬ ‫دەڵێت‪ُْ :‬‬ ‫«ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش� ُر ِ‬ ‫وط� ِه� ْم‪»...‬‬ ‫(مالیك‪ ،‬عـــەبـــدوڕڕەززاق‪ ،‬ئەبو داوود‪،‬‬ ‫تیرمیذی‪ ،)...‬واتــە‪ :‬موسوڵمانان لەسەر‬ ‫مــەرج و ڕێکەوتنەکانیان دەمێننەوە و‬ ‫بەجێیان دەگەیەنن و نایانشکێنن‪ .‬لێرەوە‬ ‫دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە موسوڵمانان‬ ‫دەبێت پابەندی ئــەو ڕێکەوتنانە بن و‬ ‫نەگەڕێنەوە بۆ ڕژێمی کۆیالیەتی‪.‬‬ ‫ئەمە قسەیەکی جوانە! بەاڵم ئەمە مانای‬ ‫وا نیە فیقهزانەکانی فیقهی بەکۆیلەکردن و‬ ‫لیژنەی نوسینگەی فەتوادانی داعش بێدەنگ‬ ‫دەکــات! چونکە دەتوانن مشت‌ومڕی ئەو‬ ‫جۆرە بەڵگەهێنانەوەیە بکەن‪:‬‬ ‫ـ سەبارەت بە دەقی قورئانیی « َي َاأيُّ َها‬ ‫الَّذِينَ آ َم ُنوا! َأ ْو ُفوا بِالْ ُع ُقو ِد» (المائدة‪)1 :‬؛‬ ‫پێش هەمو شتێک دەقەکە زۆر گشتیە‬ ‫و ـ هەر بۆیە ـ ناڕۆشنە و ناکۆکی ڕوی‬ ‫داوە لە لێکدانەوەیدا‪ :‬بەگشتی «عقود»‬ ‫لە دەقەکەدا بە «عهود» لێک‌دراوەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەبەستی چیە لەم پەیمانانە؟ چەند‬ ‫لێکدانەوەیەک هەبون‪ ،‬لەمانە‪ :‬لێکدانەوەیەک‬ ‫(ئیبن عەبباس‪ ،‬موجاهید‪ ،‬و پەسەندکراوی‬ ‫طەبەری) دەڵێت‪ :‬بریتین لەو پەیمانانەی خوا‬ ‫لە باوەڕدارانی وەرگرتوە بە جێبەجێ‌کردنی‬ ‫«حەاڵڵ» و «حەرام» (کە ئەمە ڕواڵەتی‬ ‫داڕشتنی دەقەکە پشتگیریی دەکات‪ ،‬چونکە‬ ‫دوای ئــەوە باسی هەندێک «حــەاڵڵ» و‬ ‫«حـــەرام» دەکـــات)‪ ،‬لێکدانەوەیەکی تر‬ ‫(قەتادە) دەڵێت مەبەستی ئەو پەیمان و‬ ‫ڕێکەوتن و ئاگربڕانەیە کە خێڵە عەرەبەکان‬ ‫پێش ئیسالم بەستویانن و داوایان لێ کراوە‬ ‫دوای ئیسالمیش بــەردەوام بن لەسەریان‪.‬‬ ‫لێکدانەوەیەکی تریش (ئیبن زەید) دەڵێت‬ ‫ئەمانە بریتین لە هەر ڕێکەوتن و گرێبەستێکی‬ ‫نێوان خەڵک وەکو مامەڵەی کڕین و فرۆشتن‬ ‫و گرێبەستی تری وەکو مارەیی‪ ،‬یان هەر‬ ‫پەیمانێکی تر کە مرۆڤ لەگەڵ خۆی بیکات‬ ‫لە بابەتی «نەزر» و سوێند‪ .‬تەنها ئەمەی‬ ‫دواییان لەگەڵ مەبەستی بەڵگەهێنانەوەکەی‬ ‫موفتی دەگونجێت‪ ،‬کە ڕێکەوتنی وەکو‬

‫لەگەڵ ئیسالم بگونجێت و «حەرام» ێک‬ ‫حــەاڵڵ نەکات و «حـــەاڵڵ» ێک نەکات‬ ‫بە حــەرام‪ ،‬ئەمەش واتە شتێک خۆی لە‬ ‫شەریعەتدا قەدەغە بێت؛ ناکرێت یاسایی‬ ‫بکرێت‪ ،‬و شتێکیش خۆی لە شەریعەتدا‬ ‫«حەاڵڵ» و ڕێپێدراو بێت؛ ناکرێت قەدەغە‬ ‫بکرێت‪ ،‬ئەگەرچی پەیمانیش بە کارێکی وا‬ ‫بدرێت و ڕێکەوتنیشی لەسەر بکرێت‪ .‬بەم‬ ‫شێوەیە کە لە دەستەواژەی گێڕانەوەکانەوە‬ ‫دیارە‪:‬‬ ‫ـ ُْ‬ ‫«ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ‬ ‫وط ِه ْم ِفي َما َوا َفقَ‬ ‫َْ‬ ‫ال ّ‬ ‫��ق» (عــەبــدوڕڕەززاق ‪ ،15596‬لەسەر‬ ‫زمانی «ع��ط��اء»وە‪ 15609 ،‬لە عومەری‬ ‫کوڕی عەبدولعەزیزەوە)‪.‬‬ ‫ـ ُْ‬ ‫وط ِه ْم َما َوا َفقَ ْ َ‬ ‫«ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ‬ ‫ال َّق‬ ‫ِم ْن َها» (ئیبن ئەل‌جاڕود لە «المنتقی»‬ ‫‪ ،1001 ،637‬بەیهەقی لە «السنن الكبرى»‬ ‫‪ ،11429‬لەسەر زمانی پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫ـ ُْ‬ ‫وط ِه ْم َما َوا َفقَ ْ َ‬ ‫«ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ‬ ‫ال َّق‬ ‫ِم ْن َذلِ َك» (داڕەقوطنى ‪ ،2894‬لەسەر زمانی‬ ‫پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫ـ «ا ُمل ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ‬ ‫وط ِه ْم‪ِ ،‬إالَّ َش ْر ًطا‬ ‫َح َّر َم َح َلًل َأ ْو َأ َح َّل [یان « َو َأ َحّ��ل»] َح َرا ًما»‬ ‫(تیرمیذی لە «السنن» ‪ ،1352‬طەبەڕانی‬ ‫لە «المعجم الکبیر» ‪ ،30‬لەسەر زمانی‬ ‫پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫ـ ُْ‬ ‫«ال ْس ِل ُمونَ َع َلى ُش ُر ِ‬ ‫وط ِه ْم‪ ،‬إَِّل َش ْر ٌط‬ ‫َح َّر َم َح َلًل َأ ْو َش ْر ٌط َأ َح َّل َح َرا ًما» (بەیهەقی‬ ‫لە «السنن الصغري» ‪ ،2106‬لەسەر زمانی‬ ‫پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫ دەقــەکــە هــەنــدێــک جـــار لــە بریی‬‫دەستەواژەی «شروط» و «شرط» باسی‬ ‫«صلح» دەکات‪:‬‬ ‫ي ُْ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫«الص ْل ُح َجا ِئ ٌز َب ْ َ‬ ‫ني‪ ،‬إَِّل ُص ْل ًحا‬ ‫ـ ُّ‬ ‫��ر َم َح َ‬ ‫�لاًل َأ ْو َأ َح َّ‬ ‫��ل َح � َرا ًم��ا» (تیرمیذی‬ ‫َح َّ‬ ‫لــە «الــســنــن» ‪ ،1352‬لــەســەر زمــانــی‬ ‫پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫ي َّ‬ ‫«الص ْل ُح َجا ِئ ٌز َب ْ َ‬ ‫الن ِ‬ ‫اس‪ ،‬إَِّل ُص ْل ًحا َأ َح َّل‬ ‫ـ ُّ‬ ‫َح َرا ًما َأ ْو َح َّر َم َح َلًل» (طەبەڕانی لە «المعجم‬ ‫الكبير» ‪ ،30‬لەسەر زمانی پێغەمبەرەوە)‬ ‫�ين ُْ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫«الص ْل ُح َج��ا ِئ� ٌز َب ْ َ‬ ‫ني‪[ ،‬إَِّل‬ ‫ـ ُّ‬ ‫ُص ْل ًحا َأ َح َّل َح َرا ًما‪َ ،‬أ ْو َح َّر َم َح َلًل]» (ئەبو‬ ‫داوود لە «السنن» ‪ ،3594‬لەسەر زمانی‬ ‫پێغەمبەرەوە)‪.‬‬ ‫لــێــرەوە هەمو فیقهزانێک‪ ،‬بــۆ نمونە‬ ‫ئــەوانــەی ئێستە لــە پشتی فەتواکانی‬ ‫بەکۆیلەکردن (ی بــۆ نمونە ئــێــزدی و‬ ‫مەسیحیەکانی عێراق)ـەوەن‪ ،‬بۆی هەیە‬ ‫بڵێت ئەو ڕێکەوتن و پەیمانانەی کە ڕاگرتنی‬ ‫کۆیلە لە موسوڵمان حەرام دەکەن کە خۆی‬ ‫لە شەریعەتدا حەاڵڵە؛ ئەوانە ڕێکەوتنن‬ ‫لەسەر کردنی حەاڵڵ بە حەرام‪ ،‬بۆیە ئەو‬

‫واڵتانی ئیسالمی و عەرەبی؛ تەنها لەژێر سایەی واڵتانی خۆرئاوایی (بەتایبەتی‬ ‫بریتانیا و ئەمێریکا) و بە پەستانی ئەوان کۆیالیەتییان قەدەغە کردوە‪.‬‬ ‫بۆیە واڵتان و دەوڵەتانی ئیسالمی هیچ شانازییەکی دەستپێشخەرییان‬ ‫لەم بارەیەوە نیە‬ ‫بە شێوەیەک مۆریتانیا (کۆماری ئیسالمیی‬ ‫مۆریتانیا) ساڵی ‪ ١٩٨١‬ئینجا یاسایەکی‬ ‫بۆ بەتاڵ‌کردنەوەی کۆیالیەتی دەرکــردوە‪،‬‬ ‫کە سەرۆکی پێشوتر (موحەممەد خونا‬ ‫وەلـــەد هــەیــدالــلــە) پــەســەنــدی کــرد (و‬ ‫دەسکەوتی بەتاڵکردنەوەی کۆیالیەتیی بۆ‬ ‫دەرژمێررێت)‪ ،‬بەاڵم یاسایەک دەرنەچوە بۆ‬ ‫جێبەجێ‌کردنی‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە دەبینین واڵتانی ئیسالمی‬ ‫و عەرەبی؛ تەنها لەژێر سایەی واڵتانی‬ ‫خۆرئاوایی (بەتایبەتی بریتانیا و ئەمێریکا)‬ ‫و بە پەستانی ئەوان کۆیالیەتییان قەدەغە‬ ‫کردوە‪ ،‬و دوای ئەوەش ژێربەژێر هەر کراوە‪،‬‬ ‫و هەر کاتێک ناوچەیەکی مسوڵماننشین‬ ‫و ژێــردەســتــەی دەسەاڵتێکی ئیسالمیی‬ ‫توند داببڕێت لە دەســەاڵتــی ڕەسمی و‬ ‫سیستەمی دیمۆکراتی؛ لەوێدا کۆیالیەتی‬ ‫سەرهەڵ‌دەداتەوە‪ ،‬وەکو لە سودان و سۆماڵ‬ ‫و ـ ئێستەش ـ سوریا و عێراق بینیمان‪.‬‬ ‫بۆیە واڵتان و دەوڵەتانی ئیسالمی هیچ‬ ‫شانازییەکیان لەم بارەیەوە نیە هەتا جەنابی‬ ‫موفتی بیالوێنێتەوە‪.‬‬

‫هاوپەیمانییش دەگــرێــتــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەم‬ ‫لێکدانەوەیە کەمترینی موفەسسیرەکان‬ ‫شوێنی کەوتون‪ ،‬و جگە لەمەش دەقێکی‬ ‫گشتیە و ڕونی ناکاتەوە چ جۆرە ڕێکەوتن‬ ‫و پەیمانێک و لەگەڵ کــێ‪ ،‬بۆیە نابێتە‬ ‫بەڵگەیەکی ناچارکەر بۆ هەر جۆرە پەیمان‬ ‫و ڕێکەوتنێک‪ .‬لێرەوە ڕێکەوتن لەگەڵ هێز‬ ‫و دەسەاڵتی نا‪-‬ئیسالمی لەسەر بابەتێک‬ ‫کە لە دەقە ئیسالمیەکان و هەمو ڕێبازە‬ ‫ئیسالمیەکاندا بنچینەی هەیە؛ بە بەڵگەی‬ ‫دەقێکی نــاڕۆشــن ناکرێتە پەیمانێکی‬ ‫ناچارکەر‪.‬‬ ‫ُْ‬ ‫�س � ِل � ُم��ونَ‬ ‫�‬ ‫«ال‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫دەق‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ســەبــارەت‬ ‫ـ‬ ‫ْ‬ ‫َع َلى ُش � ُر ِ‬ ‫وط � ِه � ْم‪ »...‬کە لە پێغەمبەرەوە‬ ‫گــێــڕراوەتــەوە (و دراوەت ــە پــاڵ فیقهزانە‬ ‫هــەرەکــۆنــەکــانــی وەکـــو عــومــەری کــوڕی‬ ‫عەبدولعەزیز و عەطاء و عەمری کوڕی‬ ‫دیناریش)؛ ئەمەیان ـ وەکــو موفتی بۆ‬ ‫خۆیشی دەقەکەی بەتەواوی هێناوە ـ لە‬ ‫زۆربەی گێڕانەوەکاندا تەواوکەرێکی هەیە کە‬ ‫مەرجێکە ئەوە دەگەیەنێت ئەو ڕێکەوتنەی‬ ‫دەقەکە بە «شرط» گوزارشی لێ دەکات‬

‫ڕێکەوتنانە هەر لە بنەڕەتەوە دروست نەبون‬ ‫و ئێمە وەکو موسوڵمان ناچار نین پێیانەوە‬ ‫پابەند ببین‪ .‬ئەمەش قسەیەکی تەواوە‪ ،‬بە‬ ‫چاوپۆشین لەوەی سەرچاوەی ئەو کۆیلەیە‬ ‫چیە و ئەو بە کۆیلەکردنە چۆن کراوە‪.‬‬ ‫شتێکی تر کە لە دەســتــەواژەی ئەو‬ ‫گێڕانەوانەدا سەرنج دەدرێــت؛ ئەمەیە کە‬ ‫ئەو ڕێکەوتن و پەیمان و «مەرج» ـانەی‬ ‫باسیان دەکات؛ وا دیارە تایبەتن بە مامەڵە‬ ‫و ڕێکەوتنی نێوان موسوڵمانان خۆیان‪،‬‬ ‫چونکە باسی الیەنێکی تــر نــەکــراوە و‬ ‫باسی «شروط» ی نێوان خۆیان کراوە‪..‬‬ ‫لە دەستەواژەکانی تردا کە باسی «صلح»‬ ‫دەکــەن ئەم واتایە ڕونتریشە کە دەڵێن‬ ‫ي ُْ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫«الص ْل ُح َجا ِئ ٌز َب ْ َ‬ ‫ني»‪ ،‬کە دەشڵێت‬ ‫ُّ‬ ‫ي َّ‬ ‫«الص ْل ُح َجا ِئ ٌز َب ْ َ‬ ‫الن ِ‬ ‫اس»؛ مەبەستی لە‬ ‫ُّ‬ ‫خەڵک «نــاس» هەر موسوڵمانانە‪ .‬بۆیە‬ ‫ڕێکەوتنی تر لەگەڵ ناموسوڵمانان بەڵگە‬ ‫و باس‌وخواسی تایبەتی و سەربەخۆی‬ ‫دەوێت‪ .‬مەگەر لێرەدا باسی ئەوە بکرێت‬ ‫کە مەبەست ڕێکەوتن و پەیماننامەی نێوان‬ ‫هەمو واڵتــانــی ئیسالمی خۆیانە لەسەر‬

‫قەدەغەکردنی کۆیالیەتی‪ ،‬کە تا ئێستە ئەمە‬ ‫ـ وەکو پەیماننامە ـ نەهاتوەتە دی!‬ ‫بۆیە ئیتر سەیر نیە و بێ‌هۆ نیە کە مەال‬ ‫و فیقهزانە وەههابیەکان بەتایبەتی ئەوانەیان‬ ‫کە فەتوای بەکۆیلەکردن دەدەن (بۆ نمونە‪:‬‬ ‫ئەندامی لیژنەی هەمیشەیی فەتوادان و‬ ‫ئەندامی دەستەی گەورەزانایان لە سعودیە‪:‬‬ ‫مــەال «صالح الــفــوزان»‪ ،‬کە وتــی‪ :‬هەر‬ ‫کەس بەکۆیلەکردن «سبي» بە حەرام‬ ‫بزانێت؛ ئەوە نــەزان و بێباوەڕە! و هەتا‬ ‫جیهاد بەردەوام بێت ئەو یاسا ئیسالمیەش‬ ‫بــەردەوام دەبێت‪ ،‬و وتی‪ :‬ئەگەر ئیسالم‬ ‫بیویستایە کۆیالیەتی قەدەغە بکات دەیکرد‬ ‫وەکو چۆن «زینا» و «ریبا» ی قەدەغە‬ ‫کــردوە‪ ،‬چونکە خۆ ئیسالم خاتری کەس‬ ‫ناگرێت و لە کەس ناترسێت!)‪ ،‬و ئەو موفتی‬ ‫و ڕێنماییکەرانەی جیهادیەکان کە باوەڕیان‬ ‫بە بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵی ناموسوڵمانان‬ ‫هەیە بەاڵم دەڵێن هێشتا هەمو مەرجەکانی‬ ‫جێبەجێ‌کردنی نەهاتونەتە جێ‪ ،‬و ئەو‬ ‫موفتی و سەرکردانەی داعش کە بەکردەیی‬ ‫دەستیان دایە بەکۆیلەکردن؛ هیچ الیەکیان‬ ‫هیچ نرخ و بایەخێک بەم فەتوا ڕەسمیانەی‬ ‫دەزگای وەکو «ئیفتاء» ی گشتیی میسر‬ ‫و ئـــوردون و ـ نــەخــوازەاڵ ـ کوردستان‬ ‫نادەن‪ ،‬چونکە فەتوای ئەم دەزگا ڕەسمی‬ ‫و حکومیانە لە ڕاستیدا مشت‌ومڕی فیقهیی‬ ‫ڕاستەقینە و تێڕوانینی فیقهیی ڕەسەنی‬ ‫تێدا نیە‪.‬‬ ‫ڕەنگە کەسێک بپرسێت و بڵێت‪ :‬ئەی چۆن‬ ‫هەمو یان زۆربەی واڵتانی موسوڵماننشین‬ ‫بە یاسا کۆیالیەتییان قەدەغە کــردوە و‬ ‫پیاوانی ئایینی و مەالکان تا ئێستە قبوڵیان‬ ‫کردوە؛ وەاڵمی ئەمەیە کە «قەدەغەکردن»‬ ‫ی یاسایی جــیــاوازە لە «حــەرام‌کــردن»‬ ‫ی شەرعی‪ .‬کۆیالیەتی و کۆیلەڕاگرتن لە‬ ‫ئیسالمدا «حەاڵڵ» ـە‪ ،‬بەاڵم هەر لە فیقهی‬ ‫ئیسالمیدا ڕێسایە کە دەسەاڵتدار «ولي‬ ‫األمــر» (ی موسوڵمان) دەتوانێت لەبەر‬ ‫بەرژەوەندییەک حەاڵڵێک قەدەغە بکات یان‬ ‫تەسکی بکاتەوە‪ ،‬نەک بە ناوی حەرام‌کردنی‬ ‫ئایینیەوە‪ ،‬بەڵکو بە ناوی قەدەغەی دنیایی‬ ‫و مافی دەسەاڵتەوە لە ڕێکخستنی کاروباری‬ ‫کۆمەڵگادا‪ .‬بۆیە کاتێک موفتییەکی ڕەسمی‬ ‫کۆیالیەتی بە «حــەرام» ناو ببات؛ سەیر‬ ‫نیە کە مەرجیعیەتە ئایینیە تەقلیدیەکان‬ ‫حسابی فیقهـ و فیقهزانی بۆ فەتوایەکی لەو‬ ‫شێوەیە نەکەن!‬ ‫* لە کۆتاییدا فەتواکە دەیەوێت بڵێت‬ ‫«مادەم ئێستە کۆیالیەتی نەماوە؛ کەواتە‬ ‫ئیتر هەمو حوکمە شەرعیەکانی کۆیلە‬ ‫لە فیقهی ئیسالمدا هەڵ‌گیراون‪ ،‬چونکە‬ ‫بابەتەکە خۆی نەماوە و هەڵ‌گیراوە»‪ .‬ئەم‬ ‫قسەیەش هەر لە ڕوی فیقهیەوە سادەکاریی‬ ‫تێدایە‪ .‬ئەمە دروستە فیقهزانێک بڵێت‪:‬‬ ‫مادەم کۆیلە خۆی نەمابێت؛ ئیتر پێویست‬ ‫ناکات «حەاڵڵ» ێکی وەکو ڕاگرتنی کۆیلە‬ ‫بەزۆر بهێنرێتە کایە بۆ «مومارەسەکردن»‬ ‫ی حەاڵڵێک! چونکە خۆ بونی کۆیلە لە‬ ‫خۆیدا ئەرک «واجب» ێکی ئیسالمی نیە‬ ‫و تەنها حەاڵڵێکە و ئەمەش مانای وایە‬ ‫ئەگەر نەبو؛ لە الیەنی ئایینیەوە پێویست‬ ‫نیە‪ .‬بەاڵم ئەگەر فیقهزانێک بڵێت‪ :‬مادەم‬ ‫کۆیالیەتی نەماوە؛ لەبەر ئــەوە حوکمی‬ ‫«حەاڵڵی»ـەکەیشی لە شەریعەتدا نامێنێت؛‬ ‫ئەمەیان تەنها هەڵەیەکی فیقهیە! ئەوەش‬ ‫ڕاست نیە کە کۆیالیەتی بونی نەماوە‪ ،‬لە‬ ‫گەلێک شوێن و لە سایەی پاشاگەردانی‬ ‫و بە پەنامەکی مــاوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫بەکۆیلەکردن («سبي» و «استرقاق»)‬ ‫لێرەدا باسیان جیاوازە‪ ،‬کە مەرج نیە ئەمە‬ ‫تەنها «حــەاڵڵ» ێک بێت‪ ،‬و ئەمە درێژە‬ ‫و تەواوکارییەکی هەیە لە بەشی داهاتودا‬ ‫باسی دەکەین‪.‬‬ ‫بۆیە بە بڕوای من؛ فەتوای ئەم دەزگا‬ ‫ڕەسمی و حکومیانە سودی نیە بۆ مشت‌ومڕ‬ ‫لــەگــەڵ وەههابیەکان و ـ بەتایبەتی ـ‬ ‫جیهادیەکان و گروپی وەکو داعش‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناچار خۆمان مشت‌ومڕی فیقهییان لەگەڵ‬ ‫دەکەین‪ ،‬هەر بە بنەماکانی فیقهی تەقلیدی‬ ‫و هــەر بــە خــودی یاسا ئیسالمیەکانی‬ ‫بەکۆیلەکردن و کەنیزەک‌بردن‪ ،‬و بۆیان‬ ‫ڕون دەکەینەوە لە کوێدا هەڵەیان کردوە‪.‬‬ ‫ئەوەش دەکەوێتە بەشی داهاتو‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )27٩‬دوشةممة ‪201٦/١/١٨‬‬

‫‪3‬‬

‫نە فاشیست نە پێشکەوتووخواز‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫«تــوێــژەكــانــی خـــــوارەوەى چینی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬خاوەن كارگە بچووكەكان‪،‬‬ ‫كاسبكاران‪ ،‬پیشەوەران‪ ،‬جووتیاران‪،‬‬ ‫تــەواوی ئەمانە بەو هۆیەوە لەگەڵ‬ ‫بۆرژوازییدا لەبەرەیەكدا دەجەنگن‬ ‫كـــە دەیـــانـــەوێـــت بـــوونـــی خــۆیــان‬ ‫وەك بەشێكی چینی نــاوەڕاســت لە‬ ‫بزربوون ڕزگاربكەن‪ .‬كەواتە‪ ،‬ئەوان‬ ‫شۆڕشگێڕ نین‪ ،‬بەڵكو كۆنەپارێز‬ ‫و موحافەزەكارن‪ .‬لــەوەش خراپتر‪،‬‬ ‫ئــــەوان كــۆنــەپــارێــزێــكــی پێرفێكتن‪.‬‬ ‫چونكە دەیانەوێت ڕەوتی مێژوو بۆ‬ ‫دواوە بگەڕێننەوە»‪.‬‬

‫(كاڕڵ ماركس و فرەدریش ئەنگڵس‪،‬‬ ‫مانیفێستی پارتی كۆمۆنیست)‪.‬‬

‫بەردەوام بەر ئەم پرسیارە دەكەوین‪:‬‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی چییە و چۆن‬ ‫سەریهەڵدا؟ هەزاران وەاڵم و تەفسیرگەلی‬ ‫جیاواز بۆ ئەم پرسیارە سەریانهەڵداوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەریەكەیان بەجۆرێك نەیتوانیوە‬ ‫ڕیشەى بابەتەكە بدۆزێتەوە‪ ،‬هەندێك‬ ‫پێیانوایە فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی‬ ‫خەسڵەتی كۆمەڵگای عەرەبییە كە‬ ‫دەیــەوێــت خــەالفــەت دابمەزرێنێتەوە‪،‬‬ ‫هەندێكی دیكە ئیسالم وەك فاشیست‬ ‫لەقەڵەم دەدەن و داوا دەكەن دەوڵەتان‬ ‫هەرچی زووتر ئەم شەولەبانی فاشیزمە‬ ‫لەنێو بـــەرن‪ ،‬هەندێكی دیــكــە‪ ،‬وەك‬ ‫هێزێكی هاوپەیمان ســەیــری دەكــەن‬ ‫و بەتایبەت كاتی خــۆى زۆرێـــك لە‬ ‫چەپەكانی جیهانی سێیەم‪ ،‬سەردانی‬ ‫ڕەوتە ئیسالمگەراكانیان دەكرد‪ ،‬چونكە‬ ‫وەك هاوپەیمان دژ بە ئیمپریالیزمی‬ ‫جیهانیی‪ ،‬دەیانبینی‪ .‬هــەروەهــا زۆر‬ ‫تەفسیری دیكە و ئاراستەى دیكە هەن‪،‬‬ ‫كە ئیسالمیزم وەك هێزێكی هەلپەرست‬ ‫دەبینن‪ ،‬كە سوود لە ناڕەزایەتییەكانی‬ ‫خەڵك وەردەگــرێــت و ســواری شەپۆل‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬ئــەگــەرچــی ئــەمــە بــە تەنها‬ ‫خەسڵەتی ئیسالمیی نییە و بەڵكو‬ ‫خەسڵەتی هەموو بزووتنەوە بۆرژوازییە‬ ‫هەلپەرست و ئۆپۆرتۆنیستەكانە بەدێژایی‬ ‫مێژوو‪ .‬هەن‪ ،‬كۆمەڵێكی دیكە ئیسالم‬ ‫وەك یار و هاوپەیمانی ئیمپریالیزم و‬ ‫بەتایبەت هاوپەیمانی ئەمریكا‪ ،‬دەبینن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم بەرەیەیان وردبینتر و‬ ‫دەقیقترن لەوانیدیكە و بــەاڵم ئەوەى‬ ‫ئەوانیش بە تەواویی نایبینن‪ ،‬خەسڵەتی‬ ‫ناكۆكیی بزووتنەوە ئیسالمییەكانە لەناو‬ ‫خۆیدا‪ ،‬ئەگەر ئیسالمیزم هاوپەیمانی‬ ‫ئیمپریالیزمە ئەیچۆن بەو خێراییە بەدژی‬ ‫ئیمپریالیزم (ئەڵبەتە نەك ئیمپریالیزم‪،‬‬ ‫بەڵكو دونیای غەرب) هەڵدەگەڕێنەوە‬ ‫و ‪11‬ی سێپتێمبەر نموونەیەكی ئەم‬ ‫دیــاردەیــەیــە‪ .‬ماركسیستەكان زۆر‬ ‫بەجوانی پشتیوانیی لۆجیستیی و دارایی‬ ‫ئیسالمیی سیاسییان لەالیەن ئەمریكاوە‬ ‫شیكردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم زۆربەى جار لەوە‬ ‫تێنەگەیشتوون‪ ،‬بۆچی ئەم ڕەوتە دەبێتە‬ ‫جێگای سەرنجی ئەمریكا و پاشان بەدژی‬ ‫ئەمریكا هەڵدەستێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی سەمیر ئەمین لە شیكارییە‬ ‫ماتریالیستییەكەیدا بۆ ئیسالمی سیاسیی‬ ‫دەڵــێــت‪« :‬بـــۆرژوازیـــی كــۆمــپــرادۆری‬ ‫ناوچەیی‪ ،‬سەرمایەدارانی تازەپیاكەوتوو‬ ‫و قازانجكەرانی جیهانی بەرفراوانی‬ ‫سەرمایە بە دەست و دڵێكی كراوەوە‬ ‫پشتیوانیی لــە ئیسالمی سیاسیی‬ ‫دەكــەن‪ .‬ئیسالمی سیاسیی ڕوانگەی‬ ‫دژەئیمپریالیزمی ڕەتكردۆتەوە و لەبری‬ ‫ئەمە هەڵوێستی دژە‪-‬خۆرئاوا (كەم و زۆر‬ ‫دژە‪-‬مەسیحییەت)ی هێناوەتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئەم هەڵوێستەش ئەم كۆمەڵگایانەی‬ ‫بەشێوەیەكی ڕوون و ئاشكرا بــەرەو‬ ‫بنبەست و چەقبەستن بردووە و كەواتە‬ ‫هیچ بەربەستێك لــەبــەردەم ڕێگای‬ ‫فراوانبوونی كۆنتڕۆڵی ئیمپریالیستیی‬ ‫لەسەر سیستەمی جیهانیی دادەنێت»‪.‬‬ ‫هەروەها دەگات بەو ئەنجامەى بڵێت كە‬ ‫ئیسالمی سیاسیی نەك تەنها دەربارەى‬

‫كــۆمــەڵــێــك كێشە (بــەدیــاریــكــراوی‬ ‫كێشەگەلێكی پەیوەست بــە پێگەى‬ ‫كۆمەاڵیەتیی ژنان) كۆنەپارێز و تەنانەت‬ ‫بەرپرسی گەلێك كاری توندڕەوانەیە كە‬ ‫دژ بە هاوواڵتیانی ناموسڵمانن‪( ،‬وەك‬ ‫قیبتییەكانی میسر) بەڵكو لە بنچینەدا‬ ‫كۆنەپارێزە و كەواتە ناتوانێت هیچ‬ ‫بەشدارییەك لە ڕزگاریخوازیی نەتەوەكاندا‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫یاخود ئایا دەتوانین بڵێین ئیسالمی‬ ‫سیاسیی دەرەنجامی خۆبەخۆى بیروباوەڕە‬ ‫ئاینییە ڕەســەن و واقیعییەكانی ئەم‬ ‫نەتەوانە نییە‪ .‬ئیسالمی سیاسی بەرهەمی‬ ‫چاالكیی سیستەمی ئیمپریالیستییە كە‬ ‫هەڵبەتە هێزە تاریكبیرە كۆنەپارێز و‬ ‫چینە كۆمپرادۆرەكانی ئێستا خزمەتی‬ ‫پێدەكەن‪ .‬بەرپرسیارێتیی ئەم بارودۆخە‬ ‫لەئەستۆی چەپیشە‪ ،‬چونكە نەیتوانی‬ ‫تێبگات و هــەروەهــا نــەیــزانــی چۆن‬ ‫ڕووبـــەڕووی ئەم تەحەدا و مەترسییە‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬ئایا نابێت لەم بارەیەوە هیچ‬ ‫چەندوچونێك بكەین؟‬ ‫هــەروەكــچــۆن ئــاســەف بــەیــات زۆر‬ ‫بــەدروســتــی ئــامــاژەى پــێــكــردووە كە‬ ‫باسكردن لە ئیسالمگەرایی و بەستنەوەى‬ ‫بەجەنگی ســاردەوە – بە پشتیوانیی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان لە ئیسالمگەرایان‬ ‫بۆ وێرانكردن و لەناوبردنی كۆمۆنیزم –‬ ‫بەجۆرێك لە جۆرەكان ڕیدەكشیۆنیزم‬ ‫یــان كــورتــكــردنــەوەگــەرایــیــە‪ ،‬چونكە‬ ‫زیندووبوونەوەى ئیسالمگەرایی گەلێك‬ ‫ڕیشەى ناوەكیی ڕەئیسیی خۆى هەیە‪.‬‬ ‫وێڕای ئەمە‪ ،‬ئەم ڕاستییەش هەیە كە‬ ‫ئیسالمگەرایان و «جیهانی ئــازاد» لە‬ ‫گەلێك خاڵی دیاریكراودا بەجۆرێك لە‬ ‫جۆرەكان دژی چەپەكان و بزووتنەوە‬ ‫سیكۆالرە دژەئیمپریالیستییەكان لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬یەكیان گرتووە و‬ ‫یەكێتییەكی موقەدەسیان دروستكردووە‪.‬‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان بە ئاسانی‬ ‫بە هــەوڵ و تەقەلالكانی عەرەبستانی‬ ‫سعوودیی لە بەهێزكردنی وەهابیزمدا‬ ‫وەك قەڵغانێكی ئایدیۆلۆژیی دژی‬ ‫ناسیۆنالیزمی سیكۆالر و كۆماریخوازیی‬ ‫سەرتاپاگیر و بــزووتــنــەوەى چــەپ و‬ ‫كۆمۆنیزم گەلێك جواڵنەوە و ئۆپەراسیۆنی‬ ‫شـــاراوە و ئاشكرای ئەنجامداون‪ .‬لە‬ ‫دەیــەى شەست و سەرەتاكانی دەیەى‬ ‫حەفتادا‪ ،‬ئیسالمگەراكان دژ بە بزووتنەوە‬ ‫شۆڕشگێڕییەكان (وەك بزووتنەوەی‬ ‫عــەمــمــان)‪ ،‬چــەپــە ســیــكــۆالرەكــان‪،‬‬ ‫كۆمۆنیستەكان (ســـەرەڕای نەبوونی‬ ‫ستراتیژ و ڕێــكــخــراوی ســەربــەخــۆی‬ ‫سیاسیی چــەپــەكــان) و بــزووتــنــەوەی‬ ‫ژنان‪ ،‬جواڵونەتەوە‪ .‬ئێستا ئەمەش خۆى‬ ‫بووەتە ڕاز و نهێنییەك كە ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكان و بریتانیا لەگەڵ جیهادییە‬ ‫ئیسالمیستییەكاندا لە ئەفغانستان بۆ‬ ‫شەڕ دژی یەكێتیی سۆڤێت و بەتایبەت‬ ‫ئــەوەى ویالیەتە یەگرتووەكان چۆن‬ ‫پشتیوانیی لە دەوڵەتی پاكستان كرد تا‬ ‫تاڵیبان لە ساڵەكانی دروستبوونیدا لەو‬ ‫واڵتە جێبكاتەوە‪ .‬بە دەربڕینێكی دیكە‪،‬‬ ‫ئیمپریالیزم لە قۆناغە دیاریكراوەكاندا‬ ‫ســـــوودی لـــە گـــروپـــە جــەنــگــاوەرە‬ ‫ئیسالمیستییەكان وەرگــرتــووە‪ .‬و لە‬ ‫هەر كەسێك زیاتر ژیلبەر ئاشكار لە‬ ‫كتێبی «پێكدادانی بەربەرەكان‪11 :‬ی‬ ‫سێپتێمبەر و دروستكردنی بێ نەزمیی‬ ‫نوێی جیهانیی»دا لەسەر هۆكارەكان و‬ ‫پاڵنەرەكانی پشتی پشتیوانیی ئەمریكا و‬ ‫ئیمپریالیزم لە ئیسالمگەراكان وەستاوە‪.‬‬ ‫لــە نــێــوان ســااڵنــی ‪1858-1857‬‬ ‫كەسێك بەناوی كارڵ ماركس شیكاریی‬ ‫بۆ چەند ڕووداوێك دەكات بۆ ڕۆژنامەى‬ ‫نیویۆرك تریبۆن‪ ،‬لەناو ئەو ڕووداوانەدا‪،‬‬ ‫یاخیبوونی سیپاهییەكان بــوو‪ ،‬كە‬ ‫سەربازانی لۆكاڵیی سوپای بریتانیا بوون‬ ‫لە هیندستان‪ ،‬دژی ئەفسەرانی خۆیان‬ ‫ڕاپــەڕیــن‪ .‬ئەگەرچی چاپەمەنییەكانی‬ ‫ئەوكاتی بریتانیا ئەم یاخیبوونەیان‪ ،‬بە‬ ‫هەڵگەڕانەوەى وەحشیگەرانە و بەربەریزم‬ ‫لەقەڵەمدا‪ ،‬بەاڵم ماركس بەم لەحنەوە‬ ‫شیكاریی بۆ ڕووداوەكە دەكات‪:‬‬

‫«بــەڕاســتــی ئــەو بێحورمەتیی و‬ ‫سوكایەتییەى سیپاهییە یاخییەكان‬ ‫لە هیندستاندا پێیاندەكرا‪ ،‬تۆقێنەر‪،‬‬ ‫مەترسیدار و وەسفهەڵنەگرە‪ ،‬لەو‬ ‫جۆرە هەنگاو و كردەوانەى تەنها لە‬ ‫جەنگە یاخییەكان‪ ،‬ناسیۆنالیستیی‪،‬‬ ‫ڕەگــەزیــی و زیــاتــر لــە هەرشتێك‪،‬‬ ‫لــە جەنگە ئایینییەكاندا دەیبینین؛‬ ‫بــە دەربــڕیــنــێــكــی دیــكــە‪ ،‬بریتانیای‬ ‫بەڕێز تەنها كاتێك دەستدەكات بە‬ ‫چەپڵە لــێــدان كــە ئــەم جــۆرە كارانە‬ ‫ڤــیــنــدیــیــەكــان دژی «ڕەشـــەكـــان»‪،‬‬ ‫گەریال ئیسپانییەكان دژی فەڕەنسییە‬ ‫كـــافـــرەكـــان‪ ،‬ســەرڤــیــنــەكــان دژی‬ ‫دراوســێ ئەڵمانی و هەنگارییەكانی‬ ‫خۆیان‪ ،‬كرواتەكان دژی ڤینسیاییە‬ ‫یاخییەكان‪ ،‬و گاردی بزۆكی كاوانیاك‬ ‫و یان دیسامبەریستەكانی بۆناپارت‬ ‫دژی كــوڕان و كچانی پرۆلیتاریای‬ ‫فــەڕەنــســا بــكــرێــن‪ .‬وێــــڕای ئــەمــانــە‪،‬‬ ‫هــەرچــەنــد ڕەفــتــاری سیپاهییەكان‬ ‫شەرمەزاركەرتر و قێزەونتر بێت‪،‬‬ ‫تەنها و تەنها بەشێوەیەكی شاراوە‬ ‫ڕەنـ ــگـ ــدانـ ــەوەى ڕەفـ ــتـ ــاری خ ــودی‬ ‫بریتانیایە لە هیندستان نەك تەنها لە‬ ‫سەردەمی دامەزراندنی ئیمپراتۆرییە‬ ‫خۆرهەاڵتییەكەى‪ ،‬بەڵكو تەنانەت لە‬ ‫دە ساڵی جێگیربوونی ئەو حكومەتە‬ ‫تا ئەمڕۆكە دەردەخـــات‪ .‬بۆ ئــەوەى‬ ‫خــەســڵــەت و تــایــبــەتــمــەنــدیــی ئــەم‬ ‫حكومەتە دیاریبكەین‪ ،‬تەنها ئەوەندە‬ ‫بەسە بڵێین ئەشكەنجەى سەرەكیی‬ ‫و ئــۆرگــانــیــكــیــیــەتــی ل ــە ســیــاســەتــە‬ ‫داراییەكەیدا‪ .‬لە مێژووی مرۆڤایەتیدا‬ ‫شتێك هەیە وەك سزا؛ و ئەمە یاسای‬ ‫سزای مێژووییە كە خودی تاوانبار‬ ‫و موجریمان ئەمرازەكەى دروست‬ ‫دەكەن نەك قوربانیان»‪.‬‬

‫ئــەم وتــانــەى مــاركــس دەقــــاودەق‬ ‫پێشبینیكردنی ‪11‬ی سێپتێمبەر دەكەنە‬ ‫شتێكی حەتمیی‪ ،‬كەواتە كوژراوانی ئەو‬ ‫ڕووداوە لە شیكاریی كۆتاییدا قوربانیی‬ ‫دووبەرەن‪ :‬هەم قوربانیی تیرۆریستەكانن‬ ‫و هەم قوربانیی دەوڵەتی ئەمریكا خۆى‬ ‫كە نەخشەى بۆ ئەوان كێشابوو‪ .‬ماركس‬ ‫لــەم نووسینەدا دەیــەوێــت شتێكمان‬ ‫پێبڵێت‪ ،‬بەرپرسیارەتیی كۆتایی لەسەر‬ ‫شانی هەمان ئەو دەڵەتەیە‪ .‬ئایا ماركس‬ ‫دەیەوێت پێمان بڵێت بۆ ئەوەى تاوانەكانی‬ ‫ئەمریكا لەم ناوچەیەدا فەرامۆش بكەین‪،‬‬ ‫دەبێت ئەو دەوڵەتە خۆى غەرقی خوێن‬ ‫بكات؟ ئەمریكا بەدرێژایی سەدەى بیست‬ ‫پشتیوانیی ئیسالمگەراكانی كردووە‪ ،‬هەم‬ ‫پشتیوانیی دارایــی و هەم لۆجیستیی‪،‬‬ ‫لــەبــەر دوو هــۆ‪ :‬یـــەك‪ ،‬لــەنــاوبــردنــی‬ ‫نفوزی كۆمۆنیزم لەو ناوچەیەدا و دوو‪،‬‬ ‫چەپاوكردن و بەتااڵنبردنی نەوتی ئەم‬ ‫نــاوچــەیــە‪ ،‬لەڕێگای پشتیوانیكردنی‬ ‫دەوڵەتە دەستنیشانكراوەكانی خۆى‬ ‫و بەتایبەت بنەماڵەى ئــال سعوود‬ ‫لــە عەرەبستانی ســعــوودیــە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫زیبگنیڤ بێرژنسكیی‪ ،‬دەڵێت‪« :‬ئێمە‬ ‫پێویستمان بە نەوتی ئەوان هەیە و لە‬ ‫ئەنجامدا دەبێت لە هاوڕێیەتیی ئەوان‬ ‫دڵنیا بین و كەواتە دەستدەكەین بە‬ ‫پاراستنی ئەمنییەتی ئەوان‪ .‬ئەوانیش‬ ‫لە هەمانكاتدا بەجۆرێك و بە تەواویی‬ ‫لەپێناوی ئەمنییەتی خۆیاندا لە ناوچەكە‪،‬‬ ‫وابەستەى ئێمەن‪ ،‬چونكە زۆر زیانبەخش‬ ‫و هەروەها پــارەدارن‪ .‬كەواتە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫جۆرە وابەستەییەكی بەرانبەری عەجیب‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬ئەگەرچی ناهاوسەنگیشە»‪.‬‬ ‫ژیلبەر ئاشكار دەڵــێــت‪« :‬كاتێك‬ ‫هێزەكانی ئەمریكا بۆ جەنگی كەنداو لە‬ ‫ساڵی ‪« 1991-1990‬ڕۆیشتنە سعوودیە»‪،‬‬ ‫پاشایەتیی عەرەبستان ‪ 55‬ملیار دۆالری‬ ‫خــەرج كــرد كە بەشێكی گـــەورەى بۆ‬ ‫تێچوونەكانی هێزەكانی ئەمریكا بوو لەو‬ ‫خاكەدا‪ ،‬و ‪ 17‬ملیار دۆالر ڕاستەوخۆ‬ ‫وەك پشكی سعوودییەكان بۆ دابینكردنی‬ ‫دارایـــی ئۆپەراسیۆنە جەنگییەكانی‬ ‫ئەمریكا تەرخانكرا‪ .‬پاشایەتیی سعوودیە‬ ‫ســاڵــەهــای ســاڵ بــودجــەى ئەمریكای‬ ‫بە كڕینی لــەڕادەبــەدەری پشكەكانی‬

‫ئەمریكا لەڕوانگەى دارایــیــەوە دابین‬ ‫دەكرد‪ .‬ئەم بابەتە بەتایبەت لە سااڵنی‬ ‫كورتهێنانی بودجەدا بە وردبــوونــەوە‬ ‫لەكۆى مەسەلەكان دەكرێت عەرەبستانی‬ ‫سعوودی بە دروستی وەك پەینجا و‬ ‫یەكەمین ویالیەتی ئەمریكا سەیربكەین‪.‬‬ ‫جـــۆرە تەكساسێكی ئیسالمیی»‪.‬‬ ‫هەروەها لە شوێنێكی دیكەدا دەڵێت‪:‬‬ ‫«پاشان فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی كە‬ ‫زۆرێك لەوان بەپشتیوانیی وەهابییەكان‬ ‫دەجــواڵنــەوە‪ ،‬بەڕێبەریی واشینگتۆن‬ ‫و لەیەكێتیدا لــەگــەڵ ڕیــاز بــوون بە‬ ‫ئامرازێكی ئادیۆلۆژییانەى ڕەئیسیی‬ ‫بۆ شــەڕكــردن دژی كۆمۆنیزم و دژی‬ ‫ناسیۆنالیزمی دونیای ئیسالم‪ .‬هەر ئەم‬ ‫پەیوەندییە‪ ،‬ســەرچــاوەى حیكایەتیی‬ ‫سیاسیی هاوچەرخی فەندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمییە بە فۆرمی جەماعەتی ئیخوان‬ ‫موسلمین كە لە كۆتاییەكانی دەیەى‬ ‫‪ 1920‬لە میسر سەریهەڵدا‪ .‬فراوانخوازیی‬ ‫وەهابییەكان سەرنجی ڕەشید ڕەزا كە‬ ‫ڕێبەری ئایدیۆلۆژیی ئیخوان موسلمین‬ ‫و پشتیوانیی كۆنەپارێزترین فۆرمی‬ ‫سەلەفییەت بوو‪ ،‬بەرەو خۆى ڕاكێشا و‬ ‫لە ئەنجامدا پەیوەندییەكی نزیكی نێوان‬ ‫ئەو و ئیبن سعوود (پێشینەى بنەماڵەى‬ ‫ئال سعوود) دروست بوو»‪ .‬هەر لەبەر‬ ‫ئــەمــەش جــەنــگــی ئیسالمیی دژ بە‬ ‫سۆڤێت لە ئەفغانستان‪ ،‬بە پشتیوانیی‬ ‫لۆجیستی و دارایی ئەمریكا ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫و لەبەر ئەوە دەتوانین بەم كارە ئەمریكا‬ ‫ڕاستەوخۆ بەرپرسیی زیندووبوونەوەى‬ ‫دووبــارەى فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی‬ ‫لە هەمانكاتدا لەكۆنتڕۆڵ دەرچوونی‬ ‫دژەغەربیی تەماشا بكەین‪ ،‬چونكە ڤیكتۆر‬ ‫فرانكشتاین بــەدژی خاڵقەكەى خۆی‬ ‫هەڵدەگەڕێتەوە‪ ،‬بڕیار بوو فرانكشتاین‬ ‫شتێك وێـــران بــكــات‪ ،‬كــە خاڵقەكەى‬ ‫لەتوانایدا نەبوو‪ ،‬بەاڵم مەخلوق سەری‬ ‫خاڵقی خوارد‪ .‬ئەگەرچی ئەمریكا نەك‬ ‫تەنها ڕاستەوخۆ لە برەوپەیداكردنەوەى‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیدا ڕۆڵــی‬ ‫هــەبــووە‪ ،‬بەڵكو بــەكــۆمــەكــكــردن بۆ‬ ‫نشوست و وردكردنی هێزە چەپەكان‬ ‫و ناسیۆنالیزمی پێشكەوتووخواز لە‬ ‫سەرتاپای جیهانی ئیسالمیدا ڕێگای بۆ‬ ‫ئیسالمی سیاسیی وەك تەنها فۆرمی‬ ‫ئایدیۆلۆژیانە و ڕێكخراوێكی توندڕەوی‬ ‫خەڵكی خۆشكردووە‪.‬‬ ‫ئاشكار هــەر لە كتێبە نایابەكەیدا‬ ‫دەڵــێــت‪« :‬چەندین هــۆكــاری جیاواز‬ ‫هەن‪ ،‬وەك بێ ئیعتیباریی ئایدیۆلۆژیی‬ ‫بەها سۆسیالیستییەكان لە سەرتاسەری‬ ‫جیهاندا بەهۆى كەوتنی سیستەمی‬

‫فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی‪ ،‬خۆی‬ ‫لەخۆیدا هەرگیز گونجاوترین بەرنامە‬ ‫نییە بۆ بەدیهێنانی ئارەزووەكانی ئەو‬ ‫توێژە كۆمەاڵیەتییانە كە چاویان بڕیوەتە‬ ‫ئـــەوان‪ .‬هەموو ئەمانە خوێندنەوەى‬ ‫شیكاریی ماتریالیستیی كریس هارمەن‬ ‫لە كتێبی «پێغەمبەر و پرۆلیتاریا»دا‬ ‫دەكاتە زەروورەتــی ڕۆژ‪ ،‬ئەگەرچی ئەم‬ ‫كتێبە لە پاییزی ‪ ،1994‬نــووســراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شیكارییە دەقیق و دروستەكەى تا‬ ‫ئەمڕۆ بڕدەكات و هەروەك بڵێیت لەمڕۆدا‬ ‫ئەم كتێبە نووسراوە‪ .‬ئەگەرچی گەلێك‬ ‫نیگەرانیی قوڵ بەرۆكی گرتووین‪ ،‬شۆڕشە‬ ‫ناتەواوەكان و بەجێهێڵراوەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبیی‪ ،‬لەالیەن ڕژێمەكانی پێشووەوە‬ ‫یــان ئیسالمگەرا فەندەمێنتالیست و‬ ‫ڕادیكاڵەكانەوە دزرا‪ ،‬دژەشۆڕش جێگای‬ ‫شۆڕشی گرتەوە‪ ،‬داعــش دروستكرا و‬ ‫ئیپمریالیزمی غەربیی دەستیكرد بە‬ ‫نــاردنــی چــەك و تەقەمەنی لەڕێگای‬ ‫هاوپەیمانە هەمیشەییەكەى لەناوچەكە‪:‬‬ ‫سعوودیە‪ ،‬و هــەروەهــا توركیا‪ ،‬تاكو‬ ‫شۆڕشی ڕاستەقینەى گەالنی ڕۆژهەاڵتیی‬ ‫گڕگرتوو و خــەوتــووی ســەدان ساڵە‪،‬‬ ‫جارێكی دیكە بخەوێنێتەوە‪ ،‬تاكو‬ ‫مەجالی تەراتێن و چەپاوكردنی دووبارەى‬ ‫نەوت و سامانی سروشتی و هەروەها‬ ‫دروستكردنی سوپایەكی زەخیرەكراوی‬ ‫كــــاری هـــــەرزان بـــــەرەو كۆمپانیا‬ ‫زەبەالحەكان ئاراستە بكاتەوە‪ .‬ترس‬ ‫لە دووبــارەبــوونــەوەى ئەزموونگەلێكی‬ ‫مەترسیداری وەك دژەشۆڕشی ‪1979‬ی‬ ‫ئێران یان هاتنەسەركاریی دەوڵەتگەلێكی‬ ‫دەســتــنــیــشــانــكــراو كـــە گــەرەنــتــیــی‬ ‫ئەمنییەتی بەرژەوەندییەكانی دەسەاڵتە‬ ‫جیهانییەكانی ئــەم ناوچەیە دەكــەن‪،‬‬ ‫زەروورەتێكی پراكتیكیی دەخاتە بەردەم‬ ‫سیاسیی‪-‬كۆمەاڵیەتیی‬ ‫چاالكوانانی‬ ‫ئەم واڵتانە وەك پێكهێنانی فراكسیۆن‬ ‫و بلۆكبەندییە سیاسییەكان لەئانی‬ ‫هەڵبژاردنەكان و بڕیاردانە گرنگەكان‬ ‫لە پرسەى شۆڕشگێڕیدا و دیاریكردنی‬ ‫هاوپەیمانانی ناوخۆیی و دەرەكیی‬ ‫هەموو ئەمانە پشتڕاستكردنەوەیەكە كە‬ ‫ئێمە كەوتووینەتە بــەردەم كردنەوەى‬ ‫دۆسیەى ئیسالمیزمەوە‪ .‬كریس هارمەن‬ ‫زۆر بە دەقیقی‪ ،‬تەفسیری سەرهەڵدانی‬ ‫بزووتنەوە ئیسالمگەراكان لەم ناوچەیەدا‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەوەى من و دڵنیام كەسانی‬ ‫دیكەیشی لەڕابردوودا كەمێك نیگەران‬ ‫كـــردووە‪ ،‬ئــەم ڕێگەبڕینە دروستە لە‬ ‫سەرتاپای دەقەكەدا‪ ،‬لە دەرەنجامەكاندا‪،‬‬ ‫ڕێگاكە بەباشی نابڕێت‪ ،‬بەڵكو چەند‬ ‫دەرەنجامێكی نادەقیق بەدەستەوە‬ ‫دەدات‪ .‬ئەگەرچی خۆیشی دەڵێت‪:‬‬ ‫ئیسالمگەراكان هاوپەیمانیی ئێمە نین‪،‬‬ ‫ئێمە دەبێت پێداگریی لەسەر ڕێكخراوی‬ ‫سەربەخۆی سیاسیی خۆمان بكەینەوە‪،‬‬ ‫بەالم كاتێك ئەوان ئۆپۆزیسیۆنی دەوڵەت‬ ‫بن‪ ،‬ئێمە هەندێكجار لەگەڵیان دەبین‪.‬‬ ‫ئەمە وەك ستراتیژیی ئێس‪ .‬دەبلیو‪.‬پی‬ ‫(سۆسیالیست وۆركە پارتی یان پارتی‬ ‫كرێكارانی سۆسیالیست) لەم نامیلكەیەدا‬ ‫سەیر دەكرێت‪ .‬بەاڵم با بپرسین‪ ،‬ئایا‬ ‫دەبــێــت سۆسیالیستەكان ڕوانــگــە و‬ ‫سووربوونی خۆیان لەسەر كۆمەڵگایەكی‬ ‫سیكۆالری دیموكراتیی بشارنەوە؟‬ ‫سۆسیالیستە شۆڕشگێڕییەكان دەبێت‬ ‫بەئاشكرا خــواســتــی خــۆیــان لەسەر‬ ‫كۆمەڵگایەكی سیكۆالر دەربــبــڕن كە‬ ‫ڕەگـــەزە بنچینەییەكانی بریتییە لە‬ ‫بەرنامەیەكی دیموكراتیی كۆمەڵگا‪ .‬ئەوان‬ ‫ڕەنگە باسی مولحیدیی خۆیان نەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرگیز ناتوانن سیكۆالریستبوونی‬ ‫خۆیان بشارنەوە‪ ،‬یان ئەگەر بمانەوێت‬ ‫لەبری خەباتی ڕزگــاریــی پرۆلیتاریا‪،‬‬ ‫و لــەبــری ئــایــدیــاكــانــی مــاركــس‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕزگاریی كۆمەڵگا‪ ،‬پێغەمبەر دووبــارە‬ ‫ڕێبەرایەتیمان بكاتەوە‪.‬‬

‫ستالینیستییەوە‪ ،‬شكست یان كەوتنە‬ ‫پەراوێزی تــەواوی ڕەوتــە چەپەكان لە‬ ‫جیهانی ئیسالمیدا‪ ،‬گەشەى خێرای‬ ‫فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی بە پشتیوانیی‬ ‫وایشنگتۆن و ڕیاز‪ ،‬قەیرانە ئابوورییەكان‬ ‫و نــەبــوونــی ئــاســایــیــشــی بــەرچــاوی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئەویش لە هەلومەرجێكدا كە‬ ‫نیۆلیبرالیزم لە شانۆی جیهاندا سەرگەمی‬ ‫لەڕێساداماڵینی ئابووریی بوو و تەواوی‬ ‫ئەمانە بە بێحورمەتیكردن بە موسڵمانان‬ ‫بەرز دەبووەوە كە خۆیان بە هاودەردیی‬ ‫عێڕاقییەكان‬ ‫و‬ ‫فەڵەستینییەكان‬ ‫دەزانی»‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە پێشبینییەكەى ماركس‬ ‫دەكاتە شتێك ئەمڕۆیی و واقیعیی‪،‬‬ ‫ئەوان دەستیانكرد بە ئۆرگانیزەكردنی‬ ‫موسڵمانان دژی سۆڤێت‪ ،‬و كۆمۆنیزم‪،‬‬ ‫كــە كۆمۆنیزم كـــەوت و ستالینیزم‬ ‫سێبەری بەسەر واقیعیی ئەم ناوچەیەدا‬ ‫نەما‪ ،‬ئیتر ئەمریكاش وەك پێویست‪،‬‬ ‫چیتر پشتیوانیی لە فەندەمێنتالیزمی‬ ‫ئیسالمیی نەكرد و بەڵكو بەپێچەوانەوە‬ ‫كەوتە بێحورمەتیكردن بە موسڵمانان‪،‬‬ ‫تاكو بەدژی خۆى هەڵگەڕانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئایا بۆچی فەندەمێنتالیزم لەم ناوچەیەدا‬ ‫ســـەرهـــەڵـــدەدات؟ ئــاشــكــار دەڵــێــت‬ ‫كــاردانــەوەى ئیسالمیی وردەبــــۆرژوا‪،‬‬ ‫ئایدیۆلۆگەكان و كادرە ڕێكخراوەكانی‬ ‫خۆیان لەنێوان «ڕۆشنبیرانی نەریتی»ی‬ ‫كۆمەڵگای ئیسالمیی واتــا عولەما و‬ ‫جۆرەكانی و هەروەها لەنێوان ڕیزەكانی‬ ‫خوارتری «ڕۆشنبیرانی ئۆرگانیكی»‬ ‫بۆرژوازییدا پەیدا دەكەن‪ ،‬ئەو كەسانەى‬ ‫ســەرچــاوەی وردەبــۆرژوازیــیــان هەیە و‬ ‫مەحكومن بــەوەى لە هەمان شوێندا‬ ‫بمێننەوە‪ :‬بەتایبەت مامۆستایان و‬ ‫كارمەندان‪ .‬فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی‪،‬‬ ‫لە سەردەمی گەشەى خۆیدا بەگشتی‬ ‫ئەندامەكانی لە زانكۆكان و سەنتەرەكانی‬ ‫دیــكــەى بەرهەمهێنانی «ڕۆشنبیر»‬ ‫دەدۆزێتەوە واتا ئەو سەنتەرانەى تیایاندا‬ ‫ڕۆشنبیران زیــاتــر لــەژێــر كاریگەریی‬ ‫سەرچاوەى كۆمەاڵیەتیی خۆیاندان‪ ،‬نەك‬ ‫داهاتوویەكی گریمانەیی و ناڕوون‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا فەندەمێنتالیزمی ئیسالمیی‬ ‫زیــاتــر كــێــشــەیــەك دەخــاتــە بــەرچــاو‬ ‫نــەك چــارەســەری بــۆ بــدۆزێــتــەوە‪...‬‬ ‫بــە دەربڕینێكی دیــكــە‪ ،‬نەریتیترین‬ ‫فەندەمێنتالیستە ئیسالمییەكان ناتوانن‬ ‫وەاڵمــی ئــەو پرسیارانە بــدەنــەوە كە‬ ‫كۆمەڵگای مۆدێرن دەیخاتە ڕوو‪ ،‬تەنها‬ ‫تێبینی‪ :‬ئەمە پێشەکییە بۆ کتێبی‬ ‫تەفسیرگەلی ناڕوون دەكەن‪ ،‬ئەویش بە پێغەمبەر و پرۆلیتاریا‪ ،‬نووسینی‪ :‬کریس‬ ‫تەفسیرگەلی خۆویستانە كە لە ئەنجامدا هــارمــەن‪ ،‬کە بــەم زوانــە چــاپ و باڵو‬ ‫گەلێك مشتومڕ و شەڕی بەدوادا دێت‪ ...‬دەبێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )27٩‬دوشةممة ‪201٦/١/١٨‬‬

‫دکتۆر عەباس پۆیا‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫تێكه‌ڵكردنى ئاین و سياسه‌ت‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌رژه‌وه‌نديى هيچ اليه‌كدا نيیه‌‬ ‫دکت‬ ‫ۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‬ ‫•‪٥‬‬ ‫‪ ١٩٨‬لە شاری مەزار ش‬ ‫ەریف لە ئەڤغانستان‬ ‫خوێندنی ئاما‬ ‫دەیی تەواوکردووە‪.‬‬ ‫•‪١‬‬ ‫‪ ١٩٩٧-١٩٩‬ئیسالمناسی‪،‬‬ ‫زانستە ڕامیارییەکان‬ ‫و ئای‬ ‫ننا‬ ‫سی‬ ‫لە زانکۆی ها‬ ‫مبۆرگ لە ئەڵمانیا‬ ‫دو‬ ‫خوێن وە‪.‬‬ ‫•‪٠‬‬ ‫‪ ٢٠٠‬دکتۆرای لە ئیسال‬ ‫مناسیدا هێناوە و بۆ‬ ‫ماوە‬ ‫یەک لە زانکۆکانی‬ ‫هامبۆرگ‪ ،‬فرایبۆرگ‪،‬‬ ‫ئێرل‬ ‫ەن‬ ‫گن‬ ‫لە‬ ‫ئەڵ‬ ‫مانیا وانەی وتۆتەوە‪.‬‬ ‫•‬ ‫ئێ‬ ‫ستا خاوەنی ئەم کتێبە‬ ‫چاپکراوانەیە‪(:‬داننان‬ ‫بــە کــــ‬ ‫ردەی ئــیــجــتــی ـهــاددا‬ ‫»‪ /‬بـــەرلـــیـــن‪.)٢٠٠٣/‬‬ ‫(لێبوور‬ ‫دەیی و دیمکراسی و‬ ‫مافی مرۆڤ ‪.)٢٠٠٧،‬‬ ‫(بیرک‬ ‫ردن‬ ‫ەو‬ ‫ەی دەرەوەی دوا‬ ‫لیزما‪ ،‬گوتاری ئاینی‬ ‫ئێران‬ ‫لە‬ ‫کۆنتێکستی پۆ‬ ‫ستکۆڵۆنیالیدا‪.)٢٠١٤،‬‬ ‫• ‬ ‫ئێستا پــڕۆفــیـسـ‬ ‫ـۆری وان ــە بــێـژە لە‬ ‫هەرد‬ ‫وو بواری پەروەردە و‬ ‫تیۆلۆژیای ئیسالم لە‬ ‫زانک‬ ‫ۆی‬ ‫ز‬ ‫یو‬ ‫رخ‬ ‫لە سویسرا‪.‬‬

‫سازدانی‪ :‬دارا عەبدولڕەحمان‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫دارا عــەبــدولــڕەحــمــان‪ :‬دوای هەرەسی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیاتر لە (‪)٣٥‬‬ ‫ملیۆن کورد دور لە خواستی خۆیان بەسەر‬ ‫چەند دەوڵەتێکدا دابەشکران‪ ،‬دەبینین ئەمڕۆ‬ ‫باسوخواسی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان‬ ‫وەک بابەتێکی بەرچاو کەوتوەتە ڕۆژەڤەوە و‬ ‫تاوتوێدەکرێت‪ ،‬بۆچی هێندەی کات خایاند‬ ‫تا ئەمڕۆ بکرێت ئەو بابەتە وا بە گرنگییەوە‬ ‫باسکرێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬پێم وانيي ‌ه‬ ‫كه‌سێك يــان گرووپێك له‌به‌ر دڵسۆزى و‬ ‫مرۆڤدۆستى بيرى لـه‌م دۆز‌ه كردبێته‌وه‪.‬‬ ‫ســه‌ره‌نــجــام ج ـه‌نــگ ـه‌ نــاوخــۆيــيــه‌كــان و‬ ‫لــێــكــداوه‌شــانــى ه ـه‌نــدێــك لــە ده‌ســه‌اڵتــ ‌ه‬ ‫ناوەندییەکان و درووستبوونى بۆشايى‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬سه‌رنجى هه‌مووان‬ ‫كه‌وت ‌ه سه‌ر دۆزى كورد‪‌.‬ئێستا ئيدى ده‌بێت‬ ‫بزانين ك ‌ه سه‌ركرد‌ه سياسييه‌كانى ناوچه‌ك ‌ه و‬ ‫له‌نێويشياندا كورده‌كان‪ ،‬تا چ ئاستێك سودى‬ ‫گونجاو وه‌رده‌گرن بۆ كۆتاييهێنان ب ‌ه ئێش و‬ ‫ئازارى له‌مێژينه‌ى كورد‪.‬‬ ‫دارا عەبدولڕەحمان‪ :‬بە وردبوونەوە لەگشت‬ ‫ئەو قەیران و شەڕ و گۆڕانکاریانەی لەم‬ ‫ناوچەیەدا ڕوودەدەن‪ ،‬ئایا سنورە کۆنەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوین بە کوێ دەگەن؟ تا چەندی‬ ‫تر مۆدێلی کۆڵۆنیالی دەتوانێت لەسەر پێی‬ ‫خۆی بووەستێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬خۆشبه‌ختان ‌ه‬ ‫من پێغه‌مبه‌ر نيم و ناتوانم پێشبينى بكه‌م‪.‬‬ ‫ب ـه‌اڵم ئاواته‌خوازم دەستبژێرە سياسى و‬ ‫ڕۆشنبيرييه‌كان ل ‌ه واڵتانى ئه‌م ناوچه‌يه‌دا ك ‌ه‬ ‫پڕ‌ه ل ‌ه خوێنڕێژى و وێرانكارى‪ ،‬بتوانن ئەم‬ ‫ڕەوشە بۆ ده‌رفه‌تێكى مێژوويى و چاره‌كردنى‬ ‫عه‌قاڵنيى كێشه‌كانى ئه‌م ناوچه‌ي ‌ه بگۆڕن‬ ‫دارا عــەبــدولــڕەحــمــان‪ :‬شاراوەنییە کە‬ ‫دەستەواژەی «ڕابردوو» بۆخۆی لە جیهانی‬ ‫ئیسالمی دا خاوەن سیحرێکی تایبەتە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە زۆرجــار دەگوترێت جیهانی ئیسالمی‬ ‫گیرۆدەی گەڕانەوەیە بۆ ڕابردوو‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫تۆ ئەم ئالودەبوونە بە ڕابــردووەوە بۆچی‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬

‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫ئێستا زۆرێـــك ل ـ ‌ه واڵتــانــى ئيسالمی لە‬ ‫هه‌لومه‌رجێكدا ده‌ژين‪ ،‬به‌تايبه‌تی ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتى سياسى و سه‌ربازى و پێشكه‌وتن ‌ه‬ ‫پيشه‌سازى و زانستى و ئابورييه‌كانى ڕۆژئاوا‬ ‫هه‌ست ب ‌ه شەرم و نائومێدی ده‌كه‌ن‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە هه‌وڵده‌ده‌ن شانازى و سه‌ربه‌رزى ل ‌ه‬ ‫ڕابردووه‌وه‌ هه‌ڵگۆزن‪.‬‬ ‫دارا عەبدولڕەحمان‪ :‬گەر کەمێک زیاتر‬ ‫لەسەر ئەم بابەتە بووەستین‪ ،‬چۆن دەکرێت‬ ‫ئــەو گیرۆدەبوونەی جیهانی ئیسالمی بە‬ ‫ڕابــــردووەوە تێپەڕێنرێت و لــە جێگەیدا‬ ‫تێڕوانینێکی کۆمەاڵیەتی هاوچەرخ بۆ ئیسالم‬ ‫بەرهەمبێت؟ یاخود ڕاشکاوانەتر‪ :‬ئایا ئیسالم‬ ‫بۆ ئەم سەردەمە شتێکی وای پێیە تا بتوانێت‬ ‫بە مرۆڤایەتی ببەخشێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬پێويست ‌ه‬ ‫مسوڵمانان ل ‌ه ساته‌وه‌ختى ئێستادا بژين‬ ‫و به‌گوێره‌ى ئێستا و ئـه‌مــڕۆش لە ئاین‬ ‫بگه‌ن‪ .‬له‌گه‌ڵ گۆڕان و ئاڵۆزبوونى ژيان ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مى ئێستادا‪ ،‬ده‌توانرێت ئاین و چەمک ‌ه‬ ‫ئاینییەکان وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى ڕۆحى سه‌ير‬ ‫بكه‌ين‪ ،‬به‌اڵم ناشبێت چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌ى لێ‬ ‫بكرێت وه‌اڵمى هه‌موو پرس ‌ه سياسى و ئابورى‬ ‫و زانستييه‌كانمان بداته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش كارێكى‬ ‫بچوك ني ‌ه ك ‌ه ئيسالم بتوانێت وه‌اڵمى كێش ‌ه‬ ‫و كه‌ڵكه‌ڵ ‌ه ناوه‌كييه‌كانى زۆركه‌س بداته‌وه‌‪.‬‬ ‫دارا عەبدولڕەحمان‪ :‬پێت وایە «ئیسالمی‬ ‫عیرفانی»بتوانێت‬ ‫سۆفییانە‪/‬ئیسالمی‬ ‫بەشێوەیەک لە شێوەکان ببێتە وەاڵمدەرەوەی‬ ‫هەندێک لە ئاریشە و کێشەکانی ئەمڕۆ؟‬ ‫ئیسالمێکی وا تا چەند دەتوانێت لە بونیادنانی‬ ‫کردەی دادوەری کۆمەاڵیەتیدا بەژداربێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬گه‌رچى‬ ‫سۆفيگه‌رى‪ ،‬جاروبار چۆت ‌ه خزمه‌تى خوليا و‬ ‫ئينتيما سياسييه‌كانه‌وه‌؛ به‌اڵم تێكڕا و له‌كۆدا‬ ‫ديدى عارفان ‌ه بۆ ئاین كه‌متر سياسى بوو‌ه‬ ‫و ديدێكى فراوان و خاوه‌ن لێبورده‌يى بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ديده‌‪ ،‬پێداویستییەکی هەنوکەیی گرنگە‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگا ئيسالميي ‌ه هاوچه‌رخه‌كان‪ .‬ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگا ئيسالمييه‌كاندا و ل ‌ه هه‌ندێك قۆناغى‬ ‫مێژووييدا ك ‌ه ديدى سۆفييانه‌ زاڵبووه‌‪ ،‬ئا‬ ‫له‌وێدا پشێويي ‌ه سياسييه‌كان و توندوتيژى‬ ‫كه‌متر به‌دى ده‌كرێت‪ .‬بۆ نمونه‌‪ ،‬سه‌رده‌مى‬ ‫فه‌رمانڕه‌وايى مه‌غۆله‌كانى هيند و ته‌نانه‌ت ل ‌ه‬

‫مێژووى هاوچه‌رخى ئه‌فغانستاندا له‌ سااڵنى‬ ‫‪‌.1970-1940‬‬ ‫دارا عەبدولڕەحمان‪ :‬چۆن دەکرێت بەر‬ ‫بە بەکارهێنانی ئیسالم بۆ ئامانجی سیاسی‬ ‫بگیرێت‪ ،‬یاخود لە بەرامبەر هەوڵێکی وادا کە‬ ‫ئیسالم وەک ئاینێک بۆ گەیشتن بە خواستی‬ ‫سیاسی بەکاردەهێنێت چیبکرێت؟ دەبینین‬ ‫واڵتە ئەوروپییەکان لە ڕێگەی جیاکردنەوەی‬ ‫ئاین لە دەوڵەتەوە؛ توانیان رێگەچارەیەکی‬ ‫تــایــبــەت بــەخــۆیــان بـــدۆزنـــەوە‪ ،‬دەکــرێــت‬ ‫دووبارەکردنەوەی هەمان ئەزموون بۆ واڵتانی‬ ‫ئیسالمی وەک چارەسەرێک تەماشابکرێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬تێكه‌ڵكردنى‬ ‫ئاین و سياسه‌ت‪ ،‬ل ‌ه ب ـه‌رژه‌وه‌نــديــى هيچ‬ ‫اليه‌كدا نيه‌‪ .‬چونك ‌ه ئاین له‌سه‌ر باوه‌ڕبوون‬ ‫به‌ڕاستییە ڕه‌هاكان به‌ند‌ه و سياسه‌تيش‬ ‫بازاڕى ئاڵوگۆڕه [ڕێژه‌يى] ‌و كاتييه‌كانه‌‪ .‬له‌م‬ ‫تێكه‌ڵكردن ‌ه دژبەيه‌كییەدا‪ ،‬يه‌كێك له‌ويتريان‬ ‫گۆڕانى به‌سه‌ردا دێت‪.‬‬ ‫دارا عەبدولڕەحمان‪ :‬زانکۆکانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوین پڕن لە سەنتەر و پەیمانگا و کۆلیژی‬ ‫تایبەت بە خوێندنی ئیسالمی‪ ،‬ئەم سەنتەر و‬ ‫کۆلیژانە زۆربەی جار بەوە تۆمەتباردەکرێن‬ ‫کە ناتوانن هیچ گوتارێکی نوێ لەسەر ئیسالم‬ ‫بەرهەم بێنن‪ ،‬لە ڕەوشێکی وادا دەتوانرێت‬ ‫چــاوەڕوانــی گوتارێکی هیومانیستیانە لەو‬ ‫سەنتەرانە بکرێت؟ یاخود چۆن دەتوانرێت‬ ‫گوتارێکی لەو جۆرە بەدەست بێت؟‬ ‫دکتۆر عــەبــاس پــۆیـــــا‪ :‬له‌ڕاستيدا له‌م‬ ‫ڕەوشە پڕ ل ‌ه گرژيي ‌ه قووڵ ‌ه سياسييه‌دا و‬ ‫له‌م كێشمه‌كێش ‌ه توندوتيژ‌ه دينييانه‌دا و ل ‌ه‬ ‫هه‌لومه‌رجێكدا ك ‌ه زۆرينه‌ى نه‌وه‌ى داهاتوو‬ ‫ئاسۆيه‌كى نادياريان هه‌يه‪ ،‬زۆر كێشه‌ي ‌ه‬ ‫و بگر‌ه ئاستەمیشە ك ‌ه بتوانین ئــاوڕ ل ‌ه‬ ‫باسوخواس ‌ه هەنوکەییە ئه‌كاديمييه‌كان‬ ‫و گــوتــار‌ه هيومانيستى و مرۆڤگه‌راكان‬ ‫بده‌ينه‌وه‌‪ .‬كه‌شى زانكۆكانيش ب ‌ه هه‌مان‬ ‫ڕاده‌ى بارودۆخی گشتيى كۆمه‌ڵگا‪ ،‬پڕ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌اڵيسان و هه‌اڵوسان‪ .‬له‌به‌ر ئه‌مه‌ي ‌ه لێشاوى‬ ‫كۆچ بۆ واڵت ‌ه ئه‌وروپييه‌كان‪ ،‬ڕۆژ ل ‌ه دوای ڕۆژ‬ ‫زياتر ده‌بێت‪ .‬به‌اڵم دواجار گه‌ر ڕێگاچاره‌يه‌ك‬ ‫بۆ ئه‌م ماڵوێرانيي ‌ه زه‌ينى و ماديي ‌ه هه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وا ديدێكى فراوان و مرۆڤدۆستانه‌يه‌‪‌.‬‬ ‫کاتی سازدانی ئەم چاوپێکەوینە‪٢٠/١١/٢٠١٥ :‬‬

‫له‌ كۆمه‌ڵگا ئيسالمييه‌كاندا و له‌ هه‌ندێك قۆناغى‬ ‫مێژووييدا ك ‌ه ديدى سۆفييانه‌ زاڵبووه‌‪ ،‬پشێويي ‌ه سياسييه‌كان‬ ‫و توندوتيژى كه‌متر به‌دى ده‌كرێت‬

‫موعتەزیلە‬ ‫بزاڤێك بۆ عەقڵگەرایی و هزری ئازاد‬ ‫سامان عوسمان سیوەیلی‬ ‫لە ترادیسیۆنی سەدەكانی پێشووی ئاینی ئیسالمدا بەربەرەكانێ و ملمالنێیەكی زۆرجار ئاشكراو‪،‬‬ ‫زۆرجاریش شاراوە لەنێوان چینەكان و بۆچوونە جیاوازەكانی ئومەتی ئیسالمی لەئارادابووە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ئەم ناكۆكیانە ئەگەر فیكرییش بوبن‪ ،‬بەاڵم دوایییەكانیان هەر بەخوێنڕژان كۆتاییان هاتووە‪ .‬بەدرێژایی ئەو‬ ‫مێژوە هیچ یەكێك لەئاراستە جیاوازەكانی وەك(موشەبیهە– موجبیرە‪-‬خەوارج‪ -‬مورجیئە) هێندەی دیاردەی‬ ‫موعتەزیلەكان نەبوونەتە جێی مشتومڕ‪ ،‬هەرچەندە لەم نووسینە كورتەدا بێجگەلە ناساندنێك‪ ،‬ناتوانین‬ ‫بەهزرو تێڕوانیینەكانیاندا شۆڕببینەوە‪ ،‬چونكە ئەم كارە هێندە ئاسان نییە و پێویستی بە لێكۆڵینەوەی‬ ‫زیاتر و ماندووبونێكی زۆرە‪.‬‬ ‫لەسەروبەندی سەرهەڵدانی ڕەوتی عەقڵگەرایدا‪ ،‬موحافیزكارە موقلیدەكان‪ ،‬كە خۆیان بە(ئەهلی سووننەت‬ ‫و جەماعەت) دەناساند‪ ،‬پێیان وابوو كە زیاتر تێفیكرین و تێڕوانینی عەقڵگەرایی بۆ دەقەكانی(قورئانی‬ ‫پیرۆز) مرۆڤەكان بەرەو بێباوەڕی و بەالڕێدابردن دەبات‪ ،‬لەبەرامبەر ئەم بۆچونەدا؛ ئەوانەی لە هەوڵدابوون‬ ‫لەڕاڤەكردنی قورئاندا هەل بۆ عەقاڵنیەت بڕەخسێنن؛ بەدوركەوتوەوەكان(الموعتزیلە)ناوزەدكراون‪ ،‬ئەوەش‬ ‫خۆی لە خۆیدا ستەمێكبووە لەو بیرمەندانە كراوە كە لە هەموو قۆناغە كەالمی و فەلسەفیەكاندا جەختیان‬ ‫لەوە كردۆتەوە‪(:‬لە دوای كاراكردنی ڕۆڵی عەقڵ و كەڵەكەبوونی ئەزموونە مرۆڤایەتیەكان؛ مرۆڤەكان‬ ‫لەكارەكانی خۆیان بەرپرسن)‪ ،‬موعتەزیلەكان هیچ الرییەكیان لەگەڵ ئەو ناوەدا نەبوە كە بەسەریاندا‬ ‫سەپێنرابوو‪ ،‬بەپێچەوانەوە كردوبویان بەڕەمزێك بۆ خۆیان و ئەو كەسانەی كە پابەندی یەكتاپەرستی‬ ‫و دادگەرین‪ ،‬بەڵگەشیان بۆ ئەوە بەوە دەهێنایەوە كە خودا وشەی( ئیعتزال)ی بۆ دووركەوتنەوە لە‬ ‫خراپەكاری بەكارهێناوە‪ ،‬هەر بۆیە موعتەزیلە گرنگیەكی زۆریــان داوە بەیەكتایی خــودا‪ ،‬بەهەموو‬ ‫توانایەكیانەوە هەوڵیانداوە كە رەتی ئەهلی هاوەڵ و هاوبەشدانەر بۆ خودا بدەنەوە‪ ،‬بەالی ئەوانەوە‬ ‫یەكتاپەرستی دوومەرجی سەرەكیی پێویستە كە بریتین لە( زانست و ئیقرار)‪ ،‬زانست بریتییە لە زانینی‬ ‫ئەوە خودا یەكەو تاكوتەنیایە و هیچ هاوەڵێكی نییە و سیفەتی تایبەتی خۆی هەیەو كەس بەشدارنییە‬ ‫لەگەڵی دا و ئیقراركردن و داننانیش بەم زانستە مەرجێكی پێویستە(‪.)1‬‬ ‫سەرەتای مێژوویی بۆ سەرهەڵدانی موعتەزیلە دەگەرێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی دووەمی كۆچی‪،‬‬ ‫بەرامبەر بەسەدەی حەوتەمی زاینی‪ ،‬كەشوهەوای شاری (بەسرە) لەسەردەستی (بەشیری كوڕی موعتەمیر)‪،‬‬ ‫ئەو شارە بوو بە ناوەندی هەموو بزوتنەوەكە‪ ،‬بەاڵم گروپ ودەستەكانی هەردەم لەگەشەدا بوون‪ ،‬تاكو‬ ‫هەندێكیان لە بەغدادی پایتەخت نیشتەجێبوون‪ ،‬بەم دابەشبوونەش جیاوازییەكان لەمەسەلە سەرەتاییەكاندا‬ ‫لەنێوان ئاراستەی (بەسرەی كۆن و ئاراستەی بەغدادی نوێ‌) دروستبوو‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كە سەرچاوەكان‬ ‫باس لەمەسەلە جیاوازییە سەرەتاییەكان ناكەن‪ ،‬بەاڵم تەشەیوعی موعتەزیلەی بەغداد ئاماژەیە بەوەی‬ ‫كە جیاوازیەكان لەسەرتاوە لەسەر مەسەلەی ئیمامەت بووە‪ ،‬كە بەسرەییەكان زۆر تەحەفوزیان تیادا‬ ‫دەكرد(‪ ،)2‬بۆ ئەوەش (بەشیری كوڕی موعتەمیر) و ئەوانەشی كە وەك ئەو بوون‪ ،‬دەڵێن‪ (:‬عەلی كوڕی‬ ‫ئەبوتالیب ) باشترین كەس بووە لەپاش پێغەمبەر(د‪.‬خ) بۆ خەالفەت‪ ،‬بەاڵم هۆزی قوڕەیش زیاتر مەیلیان‬ ‫بەالی ئەبوبەكر دا هەبووە‪ ،‬چونكە (عەلی) لەشەرەكاندا زەرەر وزیانێكی زۆری لە قوڕەیشییەكان داوەو‬ ‫ژمارەیەكی زۆریشی لێ كوشتون‪ ،‬هەر بۆیە هەندێك لە هاوەاڵن (ئەبوبەكر)یان بەالوە باشتر بووە‪ ،‬بەمەش‬ ‫جیاوازیی ڕوویداوە‪ ،‬چونكە (عەلی) فەزلی زیاتر بووە بەسەر(ئەبوبەكر)دا(‪.)3‬‬ ‫خاسیەتە دیار و ئاشكراكانی ئەم قوتابخانەیە زیاتر خۆی لە وەدا دەبینیەوە لە ئایندا دژ بە خورافەبوون‬ ‫و لەڕێی پێوەرە عەقڵییەكانەوە بایەخیان بەفەلسەفە و فیكری پێشكەوتوخوازانە داوە و باوەڕییان بە‬ ‫جیاوازیی چینایەتی لەنێوان موالی و ئەشرافدا نەبووە‪ .‬ئەوكاتە كۆمەڵگەی ئیسالمی عەرەبی دابەش ببوو‬ ‫بەسەر دووچینی موالی بەعەرەب كراوو عەرەبە بەناو ڕەسەنەكان‪ ،‬بۆ ئەوەش بیرمەندانی موعتزیلە چەندین‬ ‫فیكر و تێڕوانینیان خستەڕوو‪ ،‬لەسەر بنەمای باوەڕێك كە تیایدا دەبێت( خەڵكی بە عەقڵی خۆیان‬ ‫سیستەمی كۆمەاڵیەتی و سیاسی بۆخۆیان دیاری بكەن)‪ ،‬ئەمە بێجگە لەوەی موعتەزیلەكان بەپێشەنگی‬ ‫نزیككەرەوەی ئیسالم لەفەلسەفەی یۆنانی دەژمێردرێن‪ ،‬گرنگییەكی زۆریان بەمەنتیقی ئەرەستۆیی و‬ ‫توانای بەڵگەهێنانەوەو یاسادانانی عەقڵیی داوە‪ ،‬تەنانەت پێش ئیبن روشد و فارابی و ئیبن سیناش؛ ئەوان‬ ‫وەك پایەیەكی سەرەكی گەشەی فەلسەفەی عەقاڵنی لە ئیسالمدا ئەژماردەكرێن‪ ،‬ئەگەر ئەوان نەبونایە هیچ‬ ‫ڕەوتێكی ئیسالمی عەقاڵنی درووستنەدەبوو(‪.)4‬‬ ‫وەك لەسەرەتادا ئاماژەمان كرد لەو سەردەمەدا هزرو بۆچوونەكانیان بوونە جێی مشتومڕێكی زۆرو‬ ‫بەردەوام‪ ،‬بەتایبەتی لەمەسەلەیەكی گرنگدا كە ئەویش( مەخلوقیەتی قورئان)ە‪ ،‬تێكڕای موعتەزیلەكان‬ ‫لەسەرئەوە هاوڕابوون ئەو قورئانەی لەبەردەستایە كەالم و قسەی خودا مەخلوقە‪ ،‬وەك هەر بوونەوەرێكی‬ ‫تر‪ ،‬پێغەمبەر بەشێوەی ئیلهام لە پەروەردگاری وەردەگرێت و پاشان قسەی پێدەكات‪ ،‬بەڵگەشیان بۆ ئەمە‬ ‫ئەوە بووە كە قسەكردن سیفەتێكە لەسیفەتەكانی مەخلوق‪ ،‬ئەگەر خودا قسەکەر(المتكلم) بێت كەواتە قسە‬ ‫كۆنەو بەكۆنبوونەكەی جیاوازی چییە لەنێوان ئەو و دروستكراوەكانی(‪.)5‬‬ ‫لەبواری فەرمودەشدا كۆمەڵێك مەرجی خۆیان هەبووە بۆ وەرگرتن و قبوڵكردنی فەرموودەكان‪ ،‬مەرجی‬ ‫سەرەكیشیان بۆ ڕەوایەتی و ڕاستی ئەو فەرمودانە ئەوە بووە كە دەبێت لە دەقێكی قورئانیەوە بن و دژی‬ ‫تەئویل نەبن‪ ،‬یاخود لە ئیجماعی ئوومەتەوە لە گواستنەوەی یەك فەرمودەدا هیچ دژبونێكی تێدا نەبێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی عەقڵگیربێت‪ ،‬بەئاشكرا جاڕی ئەوەیان دەدا كە خەڵكی لە تەقلید دوربكەنەوەو دەستبکەن بە‬ ‫مەعریفە و بەڵگەهێنانەوەوە(‪.)6‬‬ ‫ئاشكرایە تاكو ئێستا هیچ بیردۆز وهزرێكی داهێنراو لە ڕەوتی مرۆڤایەتی دا بەدەرنەبووە لە هەڵەو‬ ‫كەموكووڕی‪ ،‬بگرە زۆر لە بیردۆزەكان لە قۆناغێكی دیاریكراو زیاتر تێپەریان نەكردووە و چوونەتە خانەی‬ ‫ێ ئەگەر موعتەزیلەكان بەدوربونایە لە ناكۆكی‬ ‫بیرچوونەوەوە‪ ،‬بەبۆچۆنی زۆربەی بیرمەندانی كۆن ونو ‌‬ ‫ناوخۆیان و لەو رێبازەی گرتبویانەبەر كورتیان نەهێنایە‪ ،‬ئێستا جیهانی ئیسالمی لەسایەی قوتابخانە‬ ‫عەقالنیەكانی ئەوانەوە لەباروۆخێكی باشتردا دەیگوزەراند و ئەو پارادۆكسە دەقگەراییانە لەئارادا نەدەبوون‪،‬‬ ‫تاكو ئەو هەموو تاوانانە بەناوی ئاینەوە بكرێن‪.‬‬ ‫وەك دەبینین ئەو تێفكرینە دوور لە ئەقالنیانەی ئەمڕۆ بۆ ئایەتەكانی قورئان و زۆرێك لەفەرموودەكان‬ ‫دەكرێن‪ ،‬تاوانكاریی بێشوماریان بەرهەمهێناوە‪ ،‬ئەگەر دوور نەڕۆین و لە نزیكەوە بڕوانینە كارە نامرۆڤانەكانی‬ ‫ڕێكخراوێكی تیرۆریستی وەك( داعش) ئەوانیش بە هەمان شێوەی عەقڵگەراكانی ڕابروودو سوودیان لە‬ ‫هەندێك ئایەت وەرگرتووە‪ ،‬بۆ نموونە وەك ئایەتەكانی سورەتی یونس (‪ )92-91‬باس لە كارەساتی‬ ‫فیرعەون دەكات دەڵێت‪ (:‬هەرچەندە لە دواساتەكانی ژیانیدا دوای ئەوەی ئاوەكە دایدەپۆشێت‪ ،‬فیرعەون‬ ‫باوەر بە خوای موسا دێنێت‪ ،‬بەاڵم ئەو شەهادەتەی لێوەرنگیرێت‪ ،‬چونكە لەژیانیدا ستەمكاربوە‪.‬‬ ‫مرۆڤكوژەكانی داعش بە تێڕوانینی خۆیان ئەو دەقە دەكەنە سەرچاوەی كارە ناڕەواكانیان بەرامبەر‬ ‫بە پێشمەرگە دیلەكانی بەردەستیان‪ ،‬هەرچەندە باش ئەوە دەزانن كە هەموویان موسوڵمانن و زۆربەیان‬ ‫نوێژ وپەرستشەكان بەباشی بەئەنجامدەگەیەنن‪ ،‬بەاڵم هەرلەبەر ئەوەی كوردن‪ ،‬ئەگەر لەبەر دەمیشیاندا‬ ‫شەهادەت بێنن‪ ،‬وەك كافر مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا ئەو ئایەتانە تایبەتن بە فیرعەون و‬ ‫دارودەستەكەیەوە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ -)1‬مذاهب اسالمیین – بدوی عبدالرحمن‪ -‬ص‪.85‬‬ ‫(‪ -)2‬موعتەزیلە‪ -‬باباسوهەیل قاشا‪-‬و‪ .‬سعید بشیر‪ ،‬ل‪.109‬‬ ‫(‪ )3‬هەمان سەرچاوەی پێشووو‪،‬ل ‪.116‬‬ ‫(‪)4‬المعتزیلە‪ -‬جار الله زهدی‪ ،‬بیروت‪ ،1974 ،‬ص‪.20‬‬ ‫(‪ -)5‬موعتەزیلە‪ -‬باباسوهەیل قاشا‪ -‬و‪ .‬سعید بشیر‪ ،‬ل‪.27‬‬ ‫(‪ )6‬هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.25-24‬‬