باندەكانی بازرگانیكردن بەمندااڵنەوە بازاڕیان گەرمە
لەترافیكەكاندا قەیرانی دارایی زیاتر دەردەكەوێت 6
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )550دو شةممة 2016/2/8
یەكێتی‌و یەكگرتو هەوڵێكی دیكە بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی سیاسی دەدەن ناڕەزایی فەرمانبەران دەگاتە ئاستی
پارتی بە مەرج رازیبوە بە گەڕانەوەی سەرۆكی پارلەمان ،گۆڕانیش مەرجەكە قبوڵناكات
مەترسیدار
تا ئێستا گۆڕان پرۆژەكەی نەداوە بە لیژنەی ئاساییكردنەوەی پارلەمان چاودێر -تایبەت :دوای ئەوەی بەهۆی نەگەیشتنە ئەنجامی نــێــوان لیژنەی كاراكردنەوەی پارلەمان لەگەڵ هەر یەكە لە بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسالمی، كۆبونەوەی الیەنە سیاسییەكان و مەسعود بــارزانــی دواخـــرا بۆ كاتێكی نــادیــار ،لە ئێستادا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و یەكگرتوی ئیسالمی هەوڵە دوقۆڵییەكانیان خستۆتەگەڕ بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی سیاسیی بە تایبەتی نێوانی گۆڕان و پارتی كە ئێستا لە خراپترین ئاستدایە. بڕیاربوو لیژنەی كاراكردنەوەی پارلەمان و حكومەت دوای كۆبونەوەكانی لەگەڵ كۆمەڵ و گـــۆڕان ،راپۆرتێك لە بــارەی كــاراكــردنــەوەی پارلەمان و حكومەت و پرسی ریفراندۆم ئامادەبكەن ،بەاڵم بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر" بەهۆی نەگەیشتنە ئەنجام لەگەڵ گــۆڕان و كۆمەڵ ،لیژنەكە نەیتوانی راپۆرتەكەی ئامادەبكات و بیداتە كۆمیتە نۆ كەسییەكە بۆ تاوتوێكردنی‌و سەرئەنجام بخرێتە بــەردەم كۆبونەوەی فراوانی حزبەكان بە سەرپەرشتی بارزانی. بە تایبەت كە گۆڕان و كۆمەڵ بڕیاریاندا
بەشداریی كۆبونەوەی مەسعود بارزانی لەگەڵ الیەنە سیاسییەكاندا نەكەن. بەپێی ئەو زانیارییانەی لە سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە دەست "چاودێر" كەوتوە، هۆكاری سەرەكیی نەگەیشتنە رێكەوتنی گۆڕان و كۆمەڵ لەگەڵ لیژنەكە ،بۆ خراپیی پەیوەندییەكانی پارتی و ئەو دوو الیەنە دەگەڕێتەوە ،بە تایبەتی گۆڕان و پارتی كە لە ئێستادا هیچ متمانەیەك لە نێوانیاندا نییە ،بــەو پێیەی تــا ئێستاش پارتی دیموكراتی كوردستان جەخت لە گۆڕانكاریی لە سەرۆكایەتیی پارلەمانی كوردستاندا دەكاتەوە ،گۆڕانیش بە هەموو شێوەیەك ئەمە رەتدەكاتەوەو سورە لەسەر ئەوەی كە ئەم سەرۆكایەتییەی ئێستای پارلەمان تاوەكو كۆتایی خولەكە بــەردەوام بێت. لەكاتێكدا پارتی مەبەستیەتی كە دوای گەڕانەوەی سەرۆكی پارلەمانی كوردستان و بەڕێوەبردنی چەند دانیشتنێكی پارلەمان، گۆڕانكاریی لە سەرۆكایەتیی پارلەمان و چەند یاسایەكدا بكرێ. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە
وەزیری تەندروستی ،بۆ "چاودێر":
نرخی عیادە ئەهلیەكان 30%كەمدەكرێنەوە پارلەمانتارێك :هەر بەم پارەیەی كە حكومەت هەیەتی، دەكرا خشتەیەكی دادپەروەرانە دابنێت چاودێر: لەدوای راگەیاندنی سیستمی نوێی موچە ،ناڕەزایی موچەخۆران بەرفراوانتر دەبن‌و كەرتە هەستیارەكانی ئەمنی‌و تەندروستی‌و پەروەردە دەگرێتەوەو لەروی جوگرافیشەوە بۆ زۆریــنــەی ناوچەكانی هەرێم
تەشەنە دەكەن بەتایبەت لەپایتەخت .هەرچەندە حكومەتیش خشتەی موچەی مانگی یەكی ئەمساڵی راگەیاندوە ،بەاڵم بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"، بەهۆی زیادبونی فشارەكانەوە ،رەنگە حكومەت بۆ مانگی داهاتو گۆڕانكاری لەسیستمە نوێیەكەدا
بكات .شارەزایەكی ئابوریش ،ئاماژە بەوە دەكات، لە ئایندەدا رەوشەكە مەترسیدارتر دەبێ ،چونكە ئەو پاشەكەوتەی هاواڵتیان ئێستا هەیانە ،نامێنێت. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
پارلەمانی عیراق پارە ئاودیوكراوەكانی هەرێمیش ئاشكرادەكات بەرپرسێكی بااڵی یەكێـتی :یەكێتی لەگەڵ لێكۆڵینەوەی وردە لەسەر ئەو قسانەی دەكرێن .راست دەرچوو، سامانی گەل بگەڕێتەوە بۆ گەل .درۆش دەرچوو ،ئەو كەسانە سزا بدرێن كە درۆكان هەڵدەبەستن
توندوتیژی و ئیسالم، نوێرتین وتوێژی ئەدۆنیس
پامۆک لە پەنجەرەی ماڵێکی بێدەنگەوە
سامان کەریم :سەرجەمی کارەکانی ئۆرهان پامۆک وەردەگێڕمە سەر زمانی کوردی
3
راپۆرت
ذمارة ( )550دو شةممة 2016/2/8
info_chawder@yahoo.com
2
یەكێتی‌و یەكگرتو هەوڵێكی دیكە بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی سیاسی دەدەن
,,
پارتی بەمەرج رازیبوە بەگەڕانەوەی سەرۆكی پارلەمان ،گۆڕانیش مەرجەكە قبوڵناكات تا ئێستا گۆڕان پرۆژەكەی نەداوە بەلیژنەی ئاساییكردنەوەی پارلەمان
چاودێر -تایبەت: دوای ئەوەی بەهۆی نەگەیشتنە ئەنجامی نێوان لیژنەی كاراكردنەوەی پارلەمان لەگەڵ هەر یەكە لەبزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسالمی ،كۆبونەوەی الیەنە سیاسییەكان‌و مەسعود بارزانی دواخرا بۆ كاتێكی نادیار، لەئێستادا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و یەكگرتوی ئیسالمی هەوڵە دوقۆڵییەكانیان خستۆتەگەڕ بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی سیاسیی بەتایبەتی نێوانی گۆڕان‌و پارتی كە ئێستا لەخراپترین ئاستدایە.
بــڕیــاربــوو لیژنەی كــاراكــردنــەوەی پارلەمان‌و حكومەت دوای كۆبونەوەكانی لەگەڵ كۆمەڵ‌و گۆڕان ،راپۆرتێك لەبارەی كاراكردنەوەی پارلەمان‌و حكومەت‌و پرسی ریفراندۆم ئامادەبكەن ،بەاڵم بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» بەهۆی نەگەیشتنە ئەنجام لەگەڵ گــۆڕان‌و كۆمەڵ ،لیژنەكە نەیتوانی راپۆرتەكەی ئــامــادەبــكــات‌و بــیــداتــە كۆمیتە نۆ كەسییەكە بۆ تاوتوێكردنی‌و سەرئەنجام بخرێتە بــەردەم كۆبونەوەی فراوانی حزبەكان بەسەرپەرشتی بــارزانــی. بەتایبەت كە گۆڕان‌و كۆمەڵ بڕیاریاندا
بەشداریی كۆبونەوەی مەسعود بارزانی لەگەڵ الیەنە سیاسییەكاندا نەكەن. بــەپــێــی ئــــەو زانـــیـــاریـــیـــانـــەی لــەســەرچــاوەیــەكــی بــاوەڕپــێــكــراوەوە دەست «چاودێر» كەوتوە ،هۆكاری سەرەكیی نەگەیشتنە رێكەوتنی گۆڕان‌و كۆمەڵ لەگەڵ لیژنەكە ،بۆ خراپیی پەیوەندییەكانی پــارت ـی‌و ئــەو دوو الیەنە دەگەڕێتەوە ،بەتایبەتی گۆڕان‌و پارتی كە لەئێستادا هیچ متمانەیەك لــەنــێــوانــیــانــدا نــیــیــە ،بـــەو پــێــی تا ئێستاش پارتی دیموكراتی كوردستان جەخت لەگۆڕانكاریی لەسەرۆكایەتیی
پارلەمانی كوردستاندا دەكــات ،بەاڵم گۆڕانیش بەهەموو شێوەیەك ئەمە رەتدەكاتەوەو سورە لەسەر ئەوەی كە ئەم سەرۆكایەتییەی ئێستای پارلەمان تاوەكو كۆتایی خولەكە بەردەوام بێت. لەكاتێكدا پارتی مەبەستیەتی كە دوای گەڕانەوەی سەرۆكی پارلەمانی كــوردســتــان بــەڕێــوەبــردنــی چەند دانیشتنێكی پارلەمان ،گۆڕانكاریی لەسەرۆكایەتیی پــارلــەمــان‌و چەند یاسایەكدا بكرێ. هــاوكــات بــڕیــاربــوو بــزوتــنــەوەی گــۆڕان بەپرۆژەیەك وەاڵمــی لیژنەی
كــاراكــردنــەوەی پارلەمان‌و حكومەت بداتەوە .بەاڵم بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» تا ئێستا بزوتنەوەی گۆڕان ئەو پرۆژەیەی نەداوەتە لیژنەكە .ئەمە لەكاتێكدایە كە بزوتنەوەكە رایدەگەیەنێ كە لەم هەفتەیەدا پرۆژەیەكی ئابوری‌و سیاسی باڵودەكاتەوە. هەر بەپێی زانیارییە باوەڕپێكراوەكانی «چــاودێــر» ،یەكێتیی نیشتمانیی كــوردســتــان‌و یــەكــگــرتــوی ئیسالمی كوردستان دەست دەكەن بەكۆبونەوەی دووقۆڵی‌و سێ قۆڵی لەگەڵ الیەنەكانی تـــردا بەتایبەتی گــــۆڕان‌و كــۆمــەڵ،
تــاوەكــو لــەســەر رێــگــەچــارەیــەك بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی سیاسیی بگەنە ئەنجامێ .چونكە لەئێستادا ئەوەی زیاتر كێشەكەی قوڵ كردۆتەوە نەبونی متمانەیە لەنێوان گۆڕان‌و پارتی بەجۆرێك لــەدوای ســەردانــی لیژنەی كــاراكــردنــەوەی پارلەمانیش بۆ الی گــۆڕان ،كە وەفــدی پارتیشی تێدابو، پەیوەندییەكانیان هیچ گۆڕانكارییەكی بەخۆوە نەدیوە ،ئەگەرچی دانیشتنەكە دوای دابــڕانــی مانگەكانی رابـــردو، هەنگاوێكی باش بوو.
كورد لەكوێی هاوكێشەكەدایە؟
,,
ستراتیژەكەی سعودیە ناوچەكە دەخاتە سەرو پلەی كواڵن روسیا :هاتنی سوپای سعودیە بۆ سوریا ،زلهێزەكان داوەتی جەنگێكی براوە دەكات مەال بەختیار :ئەگەر ناكۆكی الیەنەكانى كوردستان بەمجۆرە بمێنێتەوە ،دوچاری روداوی چاوەڕواننەكراو دەبین
چاودێر -بابان حەمە: سعودیە ئامادەی هەر پرۆسەیەكی سەربازی-زەمینییە لەچێر ناوی (شەڕی دژی داعش) لەناوخاكی سوریاداو لەچوار چێوەی ئەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەو هاوكات سەرەڕەای ئاڵۆزییەكانی نێوخۆیی ،توركیاش چاالكی و جموجۆڵی سەربازی لە سنورەكانی واڵتەكەی لەگەڵ سوریا دەستپێكردووە ،هەموو ئەم ئاڵۆزییانە لەكاتێكدایە كە روسیاو ئێران بەتوندی دژی كارێكی لەجۆرە دەوەستنەوە ،بەمەش پلەی گەرمی ناوچەكە دەچێتە سەرو پلەی كواڵندن‌و بارگرژییە سیاسی‌و سەربازییەكان لەهەرئەگەرێكی لەو چەشنەدا ،دەچنە قۆناغێكی تۆقێنەرەوە .بارگرژی‌و جەنگەكانی ناوچەكە لەكاتێكدایە كە الیەنەكانی كوردستان لە هەر چوار پارچەكەدا ناكۆكی قوڵیان هەیە كە ئەمەش چارەنوسی كورد بە تونێلێكی تاریك دەسپێرێت. پاش ئەوەی سعودیە بەڵێنی هێرشی زەمینی دژی داعش بۆ ناوخاكی سوریا دا ،سعودیە رایگەیاندوە كە هێرشە ئاسمانیەكان بۆ شەڕی دژ بە داعش بەس نیە ،بۆ ئەو مەبەستەش ئەوان ستراتیژیەكی نوێیان ئامادە كردوە و پێشكەشی ناتۆی دەكەن .ستراتیژەكەش بریتییە بەشداریی لە شەڕی وشكانی دژ بە رێكخراوی تیرۆریستیی داعش.
یەمەن زۆریان پێكرا نۆرەی سوریایە؟!)، ئاژانسەكانیش بەوردییەوە چاودێری هەڵوێستی روسیا دەكەن بۆ كارێكی لەو جۆرە‌و پێشیان وایە هەرە یەكە لەروسیاو ئێران بەهاتنی هێزی سەربازی-وشكانی سعودییە بۆ ناو سوریا ،بارودۆخەكە لــەشــەڕی بــەوەكــالــەتــەوە دەچێتە قۆناغی شەڕی مەیدانی هــەردوو واڵت دژ بە نەیارەكانیان لەسوریا ،بەمەش جەنگێكی گەورەی خوێناوی‌و ئیقلیمی لەناوچەكەدا هەڵدەگیرسێت.
هێزێكی سعودیە لەسەر سنورەكانی یەمەن
لەكاتێكدا هەینی رابردو وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا ئاشكرای كردوە كە سێ هەزارو 870سەربازیان لە عیراق جێگیر كردوەو ئامادەی هەر روداوێكی نەوخوازراو ،یان هەر پالن‌و ستراتیژێكی نوێن. چــەنــد رۆژێــــك بـــەر لەئێستاش بە سەرۆكایەتی توركیا و سعودیە هێزێكی واڵتانی پشتیوانی ستراتیژەكەی سعودیە هاوبەش دامـــەزراوە و بڕیارە لە رێگای بــەپــێــی رومــاڵــكــردنــی ه ــەری ــەك لە توركیاوە بچنە نێوخاكی سوریاوە‌و پرۆسەی ئاژانسەكانی رۆیتەرزو فرانس 24و ..bbcسەبازی-وشكانی لەو واڵتە دەستپێبكەن. بــەحــرەیـن‌و مــەغــرب‌و توركیا‌و كوەیت‌و ئیماراتی عــەرەبــی و قەتەریش لەگەڵ Okی ئەمەریكا ئەم پرۆژەیەدان‌و باراك ئۆباماش لەچەند جۆش ئێرنست ،وتەبێژی كۆشكی سپی كاتژمێرێكی پاش راگەیەنراوەكەی سعودیە ،سەبارەت بەم ستراتیژو بڕیارەی سعودیەش خۆشحاڵی خۆی بەو بڕیارە رادەگەیەنێت ،رایگەیاند له وەاڵمی داواكارییەكی ئاشتۆن
كارتەر وەزیری بەرگریی ئەمەریكادا بووە، كە داوای ئەوەی لە هاوپەیمانانی شەڕی دژ بە داعش كردووە بەشداریی زیاتری شەڕی ئەو گرووپە بكەن‌و هەوڵەكانیان زیاتر چڕ بكەنەوە. ئاشتۆن كــارتــەر ،هەفتەی پێشو بۆ راپۆرتێكی رۆیتەرز وتبوی ئەو پرسە لەگەڵ دەسەاڵتدارانی سعودیە لە كۆبونەوەی (هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بۆ شەڕی دژی داعش) كە بڕیارە ئەم هەفتەیە لە برۆكسل ببەسترێت ئەو ستراتیژو پرۆژەیە تاوتوێ دەكرێت‌و بڕیاری لەسەر دەدرێت. Okی هاوپەیمانانی عەرەبی هەینی رابــردوش ئەحمەد عەسیری،
وتەبێژی هاوپەیمانی عەرەبی كە لەالیەن ســعــودیــەوە ســەرۆكــایــەتــی دەكــرێــت و لەئێستادا پرۆسەی سەربازی لە یەمەن ئەنجام دەدات ،رایگەیاند ،ریاز ئامادەیە بەشداریی لە هەر پرۆسەیەكی سەربازی وشكانیدا بكات كە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی والیەتە یەكگرتووەكان لە دژی رێكخراوی تیرۆریستی داعش. هەڵوێستی روسیا وتەبێژی وەزارەتــی دەرەوەی روسیا، مــاریــا زاخــارۆڤــا ،دەڵــێــت :روســیــا زۆر بــەبــەوردی و گرنگییەوە چاودێری ئەو نــیــازەی سعودییە دەك ــات‌و بەدوریشی دەزانێت هەڵەی وا بكات ،دەشڵێت (بۆ لە
هەڵوێستی ئێران سوپای پاسدارانی ئێرانیش هەڕەشەی تێكشكاندنی هێزی سعودیە دەكات ئەگەر بچێتە ناو خاكی سوریاوە ،بەشێوەیەك كە وەاڵمی ئەو ئەگەرەی هێندە توند داوەتەوەو لەرێگەی فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێرانەوە رایگەیاند :دەڵێت (سعودیە ئەوەندە ئازاو بوێر نییە ئەوە بكات ،ئەگەر بیشكیات كارێكی خۆكوژییە ،چونكە ئێمە یەك سەبازیان بەزیندویی ناهێڵینەوە، تەنانەت ئەگەر لەئاسمانیشەوە داببەزنە خاكی ئەو واڵتە). هەڵوێستی سوریا وەلــیــد موعەلیم ،وەزیـــری دەرەوەی سوریاش لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لــەدیــمــەشــق ـی پــایــتــەخــت ـی واڵتــەكــەی رایگەیاند ،هەر دەستوەردانێكی سەربازی لە واڵتەكەیان ،بێ رەزامەندی حكومەتی ســوریــا ،ئــەو پ ــەڕی دوژمــنــكــارانــەیــە و راگــەیــانــدنــی شـــەڕە دژی واڵتــەكــەی‌و بەتوندیش روبەڕوی دەبنەوەو هەرچییەكیان پێبكرێت دەست ناپارێزن. موعەلیم ئــامــاژەی بۆ ئەوەشكرد كە سعودیە پــانــەكــان‌و ویستی ئەمەریكا جێبەجێ دەكــات و پــاش ئــەوەی بۆیان ئاشكرا بوو كە سوپای سوریا رۆژ لەدوای
رۆژ بەهاوكاری هاوپەیمانانی سەردەكەوێت، ئەمجارە دەیەوێت راستەوخۆ خۆی بێتە مەیدانی پیالنێگڕییەكان‌و شەڕ دژی واڵت هەاڵیسێنێت. پێشبینی سیاسییەكی كورد چەند مانگێك بەر لەئێستاو لەچەندین كــۆڕو سمینارو وتــارو كۆڕبەندەكانیداو بــەدیــاریــكــراویــش لەكۆڕێكدا لەزانكۆی سلێمانی ،مــەال بەختیار لێپرسراوی دەســتــەی كــارگــێــڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمان كوردستان ،پێشبینی ئەوەی كردبوو ،كە بارودۆخی تێكچڕژاوی سوریا بە جەنگی مەیدانی یەكالدەبێتەوە، واتــا ناردنی هێزی وشكانی زلهێزەكانی جیهان ،ئەمە بێجگە لەوەی لەسەروتاری ژمارەی پێشوی رۆژنامەی «چاودێر»دا، مەترسییەكانی پەراوێزخستنی دۆزی كورد لەكۆنگرەی (ژنێف )3دا باس كردو جەختی لــەوەش كـــردەوە كە بــەم ناكۆكییانەی ئێستای الیەنەكانی كوردستانەوەو بەو شەڕە گەورەیەی لەناوچەكەدا دەگوزەرێت، دوور نییە روداوی چاوەڕواننەكراو بۆ كورد بێتە پێشەوە. لـــەو ســــەروتــــارەدا مـــەال بەختیار دەڵــێــت :زۆربــــەی هــێــزەكــان ،ئەركی الوەكــی‌و حیزبایەتی ،دەخەنە سەروی ئــەركــە ســتــراتــیــژیــەكــانــی قــۆنــاغــەكــە. حاڵیش وا بمێنێتەوە ،دوچــاری روداوی چاوەڕواننەكراو نەبین باشە. سەبارەت بە هاتنی روسیاو ناكۆكی نێوان زلهێزەكان‌و لێكەوتەكانی ،دوائامانج بەدیهێنانیان لەناوچەكەدا ،پێیوایە زۆر كــەم خەمی بڕیارلێدراویان دەخــورێ‌و دەشــنــوســێــت :نــەچــووە بــچـێ ،هێشتا هاوكێشەو روداوەكــان بەبەریانەوە ماوە. دەبــا فریا بكەوین‌و نەگەینە رۆژگارێك بڵێین :مەخابن ..كاڵوی جیهانگیریشمان با بردی!
راپۆرت
ذمارة ( )550دو شةممة 2016/2/8
info_chawder@yahoo.com
پارلەمانی عیراق پارە ئاودیوكراوەكانی هەرێمی كوردستانیش ئاشكرادەكات
3
بەرپرسێكی بااڵی یەكێـتی :یەكێتی لەگەڵ لێكۆڵینەوەی وردە لەسەر ئەو قسانەی دەكرێن .راست دەرچوو، سامانی گەل بگەڕێتەوە بۆ گەل .درۆش دەرچوو ،ئەو كەسانە سزا بدرێن كە درۆكان هەڵدەبەستن
پارلەمانتارێكی كورد لە بەغدا: چاودێر – رێبین حەسەن: دیارنەمان‌و بردنەدەرەوەی پارە‌و موڵكی گشتی لەعیراق‌و هەرێمی كوردستان، بۆتە بابەتێكی گەرمی رۆژی نێو خەڵك‌و میدیا‌و ناوەندە سیاسییەكان ،ئەمەش لەكاتێكدایە ،كە ئێستا عیراق‌و هەرێم بەدۆخێكی زۆر هەستیار‌و قوڵی دارایی‌و سیاسیدا تێدەپەڕێت ،بەاڵم قەیرانەكە زیاتر لەهەرێمدا چڕبۆتەوە‌و فەرمانبەران‌و مامۆستایان‌و مووچەخۆران داواكارن، هەرچی زوە چارەنوسی ئەو بابەتە یەكالبكرێتەوە .الیخۆشیەوە ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان ،رایدەگەیەنێت، هەر كاتێك پارلەمانی كوردستان كارا بوەوە‌و دەستی بەكارەكانی كردەوە، یەكەم كارمان بەدواداچون دەبێت بۆ دەرخستن‌و راستی‌و دروستی ئەو بابەتە .نوێنەرێكی كوردیش لەپارلەمانی عیراق ،جەخت لەوەدەكاتەوە ،بەگوێرەی دەستور پارلەمانی هەرێمەكان ،دەتوانن پشت بەو بڕیارو راسپاردانە ببەستن، كە لەپارلەمانی عیراقەوە دەردەچن، بەتایبەتیش لەپرسی بردنەدەرەوەی پارە‌و موڵكەكان لەالیەن بەرپرسانی بااڵوە.
هەفتەی داهاتوو لیژنەی دۆزینەوەی پارە ئاودیوكراوەكان دەستبەكاردەبێت
بەم پێیەش بێت لەئەنجامی گەڕان‌و بــەدواداچــوونــی لیژنە بااڵكەی بەغداد، پارەی ئاودیوكراوی هەرێمی كوردستانیش ئاشكرادەكرێت. كەی لیژنەكەی پارلەمان دەستبەكاردەبێت؟ رۆژی شەممەی رابــردو ،ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ،گفتوگۆی لەسەر ئەو پارانە كرد ،كە بەشێوەیەكی نایاسایی براونەتە دەرەوەی عیراق‌و لیژنەیەكی بااڵشی بۆ پێكهێنا‌و بەپێی زانیارییەكانیش لــەمــاوەی هەفتەیەك ،تا دو هەفتەی داهــاتــو ،لیژنەكە دەســت بەكارەكانی خۆی دەكــات .ئەمەش لەكاتێكدایە ،كە پێشتر بەئیمزای 81پارلەمانتار ،داوا لەسەرۆكایەتی پارلەمانی عیراق كرا ،كە مەسەلەی پارە ئاودیوكراوەكانی عیراق بخاتە بەرنامەی كارەوە. «زیاتر لە 100ملیار دۆالر دیار نییە» لەوبارەیەوە پارلەمانتارێكی یەكێتی لەئەنجومەنی نوێنەرانی عــیــراق ،بە «چاودێر»ی راگەیاند ،تا ئێستا زیاتر لــە 100ملیار دۆالر دیار نییە ،پارلەمان
دواجار بڕیاریدا بەپێكهێنانی لیژنەیەكی گــەورە لەسەر ئاستی بــااڵی حكومەت‌و سەرۆكایەتیی كــۆمــار‌و پــارلــەمــان ،كە پێكدێت لــەلــیــژنــەكــانــی دەســتــپــاكـی‌و یاسایی‌و دەرەوە ،تاكو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هەماهەنگی بكات لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە بۆ ئەوەی موڵكەكان، كە بەناوی بەرپرسانەوەیە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت‌و دواتریش رێوشوێنەكانی گەڕانەوەیان بۆ دیاریبكرێت. د.بەختیار جەبار شاوەیس ،وتیشی «بەهۆی دۆخی نالەباری ئەمنی‌و گەندەڵی ناو دامودەزگاكان ،لەئێستادا فشارەكان بەهۆی قەیرانی دارایــیــەوە چڕبۆتەوە‌و عــیــراقــیــش لـــەبـــەردەم مەترسیەكی گەورەدایە». رێوشوێنی گەڕانەوەی پارەكان لەبارەی رێوشوێنەكانی بەدواداچون‌و هێنانەوەی پارەكانیشەوە ،ناوبراو ،ئاماژەی بەوەكرد ،لەپارلەماندا كۆمەڵێك گفتوگۆی چڕ كرا ،بەاڵم ئالیەتی كاركردنەكە ،لیژنەكە دیــاریــدەكــات‌و لــەدواجــاردا دەگەڕێـتەوە بۆ پارلەمان‌و لەماوەیەكی نزیكدا ئەو رێوشوێنانەی لیژنەكە بەباشی دەزانێت،
دەگیرێتەبەر ،دواتــر گفتوگۆی لەسەر دەكــرێــت ،بۆ نمونە یەكەمجار شوێنی پارەكان دیاردەكرێت ،بەهاوكاری دەوڵەتانی ناوچەكە‌و پاشان لیژنەكە بەدواچون بكات، ئایا ئەوە چۆنە‌و كەسێك موچەكەی چەند‌و توانای دارایــی هەر چەندێك بێت ،چۆن دەتوانێت ئەوە بەكاربێنێت. سەبارەت بەهەرێمی كوردستانیش ،د. بەختیار وتی «دەبێت سەرەتا پارلەمانی كوردستان بكەوێتەوە سەركار ،رێوشوێنی یاسایی خۆی وەربگرێتەوە‌و ئەو كاتە هەر بڕیارێك لەپارلەمانی عیراقەوە دەربچێت، پاشان پارلەمانی كوردستان دەتوانێت پشتی پێ ببەستێت‌و چەند فراكسیۆنێكی پارلەمانی كوردستان دەتوانن پشتیوانی ئــەو مــەســەلــەیــە بــكــەن ،چــۆن ئێستا كراوە ،چونكە بەپێی دەستور پارلەمانی هەرێمەكان دەتــوانــن هەمان رێوشوێن‌و میكانیزم لەرێگەی بەغدادەوە بگرنەبەر بۆ مەسەلەی بــەدواداچــونــی ئــەو پــارە‌و موڵكانەی ئێستا لەهەرێمی كوردستاندا باسدەكرێت».
كوردستان ،بۆ «چاودێر» رایگەیاند ،ئەو بابەتە پێویستی بەوەیە ،لەروی یاساییەوە بــەدواداچــونــی بــۆ بكرێت‌و پشتڕاست بكرێتەوە ،بڕیارە ئەگەر پارلەمان دەستی بەكارەكانی كردەوەو ئاساییبوەوە ،یەكەم كــاری سەرەكیمان ،بــەدواداچــونــی بۆ دەكەین ،ئەو بابەتە دەبێت. هەورامان گەچێنەیی ،وتیشی «ئەگەر پارەكان برابێتەدەرەوە ،رەنگە بەناوی كەسەكان خۆیانەوە دانەنرابێت ،ئەمە هەاڵیەكی میدیایی نییە ،ئەمە شتێكی راستە‌و بڕواناكەم بەرپرسەكان ،كە خۆیان باسی لێدەكەن ،لەبێئاگاییانەوە بێت، لەبەرئەوەی هەوڵدەدەن ،دواتر ئەو پارانە بگەڕێندرێتەوە».
یەكێتی :باداواكاری گشتی ئەنجامەكان بۆ رایگشتی ئاشكرابكات هەر لەوبارەیەوە ،فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی كوردستان بەرەسمی داوای لەداواكاری گشتی‌و لیژنەی بەدواداچونی مافی گشتی كرد ،بەدواداچون بكەن، بۆ ئەو وتانەی باس لەچوونەدەرەوەی پارەی هەرێم دەكەن ،لەالیەن كەسانی پارلەمانی كوردستان چاوەڕێیە الیخۆشیەوە ،ئەندامێكی پارلەمانی حزبی‌و كۆمپانیای حزبییەوە.
فــراكــســیــۆنــی یــەكــێــتــی ،ئــامــاژەی بەوەشكردووە ،لەچەند رۆژی رابردودا لەدەزگاكانی راگەیاندن لەسەر زمانی چەند كەسایەتێتیەكی ناوخۆیی‌و دەرەوە باس لە بــەهــەدەردان‌و بــردنــەدەرەوەی بڕێكی زۆر لەپارەی هەرێمی كوردستان دەكــرێــت لــەالیــەن كــەســانــی حزبی‌و كۆمپانیای حزبی ،لەكاتی سەلماندنی ئەم وتانەدا بابەتەكە دەچێتە چوارچێوەی بەهەدەردانی سەروەت‌و سامانی خەڵك، بۆیە داواكارین وەك ئەركی یاسایی‌و پیشەیی خۆتان بەدواداچونی جدی بكەن، بۆ كۆكردنەوەی بەڵگەو زانیارییەكان‌و گرتنەبەری رێكاریی یاسایی پێویست لەو بارەیەوە‌و راگەیاندنی ئەنجامەكانیش بۆ رایگشتی خەڵكی كوردستان. لــەمــبــارەیــەوە ،بەرپرسێكی بــااڵی مەكتەبی سیاسیی یەكێـتی ،كە نەیویست ناوی بهێنرێت ،بە «چاودێر»ی راگەیاند، یەكێتی لەگەڵ لێكۆڵینەوەی وردە لەسەر ئەو قسانەی دەكرێن .راست دەرچوو، سامانی گەل بگەڕێتەوە بۆ گەل .درۆش دەرچــوو ،ئەو كەسانە سزا بدرێن كە درۆكان هەڵدەبەستن.
ناڕەزایی فەرمانبەران دەگاتە ئاستی مەترسیدار پارلەمانتارێك :هەر بەم پارەیەی كە حكومەت هەیەتی ،دەكرا خشتەیەكی دادپەروەرانە دابنێت چاودێر -نزار جەزا: لەدوای راگەیاندنی سیستمی نوێی موچە ،ناڕەزایی موچەخۆران بەرفراوانتر دەبن‌و كەرتە هەستیارەكانی ئەمنی‌و تەندروستی‌و پەروەردە دەگرێتەوەو لەروی جۆگرافیشەوە بۆ زۆرینەی ناوچەكانی هەرێم تەشەنە دەكەن. هەرچەندە حكومەتیش خشتەی موچەی مانگی یەكی ئەمساڵی راگەیاندوە، بەاڵم بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»، بەهۆی زیادبونی فشارەكانەوە ،رەنگە حكومەت بۆ مانگی داهاتو گۆڕانكاری لەسیستمە نوێیەكەدا بكات .شارەزایەكی ئابوریش ،ئاماژە بەوە دەكات ،لە ئایندەدا رەوشەكە مەترسیدارتر دەبێ ،چونكە ئەو پاشەكەوتەی هەیە ،نامێنێت. خۆپیشاندان‌و بایكۆت فراواتر بو بۆ یەكەمجار خۆپیشاندان گەیشتە كەرتی ئەمنی‌و دوێنێ بەڕێوەبەرایەتیی گشتی پۆلیسی هــاتــوچــۆو پۆلیسی سلێمانی‌و بەشێك لەشارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان بایكۆتی دەوامیان كرد. لــەالیــەكــی دیـــكـــەوە بــەشــێــك لە نەخۆشخانەو بنكە تەندروستییەكان لــەشــارو شــارۆچــكــەكــان مانگرتنیان راگــەیــانــد لەسلێمانی‌و هەڵەبجەو
مامۆستایان لەبایكۆتكردن بەردەوامدەبن الیخۆشیەوە سەرۆكی لقی سلێمانیی یەكێتی مامۆستایانی كوردستان ،بۆ «چــاودێــر» رایگەیاند ،ئــەو لیستەی حــكــومــەت بــۆ كــەمــكــردنــەوەی موچە رای ــگ ــەی ــان ــدوە ،پــێــیــان بـــاش نییەو فەرمانبەران‌و مامۆستایان سارد دەكاتەوەو بەشی بژێوی ژیانیان ناكات ،بۆیە داوا لەحكومەت دەك ــەن ،پێداچونەوە بەو لیستەدا بكات. دڵــشــاد مەجید ،باسی لەوەشكرد، تاكو ئێستا هیچكام لەداخوازییەكانیان جــێــبــەجــێــنــەكــراوەو بـــەردەوامـــدەبـــن لەبایكۆتكردن. ئیدارەكانی راپەڕین‌و گەرمیان. لــە نەخۆشخانەی رزگـــاری شــاری هەولێر‌و نەخۆشخانەی گشتی قەزای ئامێدی لە سنوری پارێزگای دهۆك بایكۆتی دەوام كرا. هەر لەشاری هەولێر مامۆستایانی بەش‌و كۆلیژەكانی ئەندازیاریی كارەبا، پەروەردە ،زانست ،كارگێڕی‌و ئابووری، زمــان‌و چەند كۆلێژو بەشێكی دیكەی زانكۆی سەاڵحەدین لەهەولێر ،سەرجەم خوێندكارانی بەشەكەیان رەوانەی ماڵەوە كردەوەو بڕیاری بایكۆتكردنی دەوامیاندا،
هــاوكــات بــەشــێــك لــەمــامــۆســتــایــان‌و خوێندكارانی هەمان زانكۆ بەرەو بینای وەزارەتــی خوێندنی بااڵو توێژینەوەی زانستی ،بەڕێكەوتن بۆ خۆپیشاندان. دۆخی ئابوری خراپتر دەبێت د .محەمەد رەئوف پسپۆڕی ئابوری، بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد ،حكومەت بەدیلی دیكەی هەیە ،چونكە لەئێستادا دەوتــــرێ «بـــەدەیـــان ملیار دۆالری كۆمپانیاو بەرپرسەكان براوەتە دەرەوەی هەرێمی كــوردســتــان» بــا حكومەت
ئەو پارانە بگەڕێنێتەوە ،چونكە ئەو پــارەیــە هــەر هی ســـەروەت‌و سامانی ئەم میللەتەیەو بەرپرسان بۆ خۆیانیان بردوە. ناوبراو ،وتیشی «رەنگە لەئێستادا هەندێك كــەس پاشەكەوتێكی كەمی هەبێت‌و ئێستاش سەرفی دەكات ،بەاڵم لەئایندەدا ئەو پاشەكەوتە نامێنێت‌و دۆخی ئابوری خەڵك خراپتر دەبێت». سیستمەكە زۆر خراپە گــۆران ئـــازاد ،ئەندامی پارلەمانی
كــوردســتــان لــەفــراكــســیــۆنــی ســـەوز، بە»چاودێر»ی راگەیاند ،ئەم خشتەیەی حكومەت زۆر ناڕێكی‌و نــادادپــەروەری تــێــدایــە ،ســەرەتــا حكومەت كــە ئەم بەرنامەیەی ئاشكراكرد ،دەڵێت «ئەم خشتەیە بۆ ماوەیەكی كاتییە تاوەكو داهات زیاتر دەبێت ،چونكە حكومەت هــەر ئــەوەنــدە پـــارەی هەیە كــە بەو خشتەیە دابەشی بكات» ،بەاڵم خودی ئەو پارەیەی هەیەتی بەگوێرەی خشتەكە ناعەدالەتی تێدایە ،چونكە دەیتوانی باشتر ڕێكیبخات.
حكومەت :خشەتەكە كاتییە الی خۆشیەوە سەفین دزەیی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند، دەزانــیــن ئــەم خشتەیەی حكوومەت بڕیاری لەسەر داوە باری مووچەخۆرانی كوردستانی گــران كــردووە ،بــەاڵم ئەمە بــڕیــارێــكــی كــاتــی و نــاچــاریــیــە ،بۆیە دڵنیایی دەدەینە مووچەخۆران كە لەگەڵ زیادبوونی هەر داهاتێك ئەم خشتەیە پێداچوونەوە و گۆڕانكاری تێدا دەكرێتەوە بە شێوەیەك كە كاریگەریی باشی لەسەر ئــەو مووچەخۆرانە ببێت كە زۆرترین قورساییان كەوتۆتە سەر.
ذمارة ( )5٥٠دو شةممة 2016/2/٨
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
رێكخستنەوەی سیستمی موچە:
هەركەس بەئەمەریكا خۆی داپۆشیبێ روتە
فەرەیدون پێنجوێنی *ئــەو وتەیەی ســەرەوە «هەركەس ێ روتە» بەئەمەریــكا خــۆی داپۆشــیب قسەی كەسێكە سااڵنێكی زۆر بەئەمەریكا خۆی داپۆشی ،لەكۆتاییدا بۆی دەركەوت روتە ،ئەو كەســە (حوســنی موبارەك) ی كۆنــە ســەرۆكی میســرە ،قســەكە قســەی ســاڵی 2005ە ،هــی ئەوكاتەیە كــە ناوبــراو بــۆی دەركــەوت ئەمەریكا پشــتی كردۆتــە رژێمەكــەی( ،)1بەاڵم تــازە دەرفەتی خۆ گرتنــەوەی نەمابو! خۆی بەكێ بگرتایەتەوە؟ گەل ؟ لەهەمو گــەل (گەلێكی حەفتا هەشــتا ملیۆنی) تەنهــا دارودەســتە تایبەتیەكەی خۆیو ت مابو، كەمینەیەكی سەرمایەداری لەپش بەهــۆی دەرگاخســتنە ســەر پشــت بۆ گەندەڵی‌و هەڵپەخوازیی سەرمایەداران. قســەكەی موبارەك بەكەڵكی ئەوە دێت هەمو دۆستایەتییەكی نێوان هەر دودانە كیانێكی سیاسیی پێ بپێورێ :هەرێم - توركیا ،هەرێم -ئێران ،هەرێم -بەغداد، عیراق -ئێران ...،هتد. هەروەهــا ئەزمونــە ناوخۆییەكەشــی لەگەڵ گەلی میسر :بەكەڵكی ئەوە دێت نێوانــی هەمو فەرمانــڕەواو گەلێكی پێ بپێورێ. دور نییــە بەرپرســانی هەرێمــی كوردســتان هاتبنــە ســەر بڕواكــەی موبــارەك ،بەتایبەتــی لەم ســەردەمی بێقیمەتییەی نەوتــدا ،بەتایبەتیتر پاش ی بەجــارێ دەرگای ئەمەریــكاو ئــەوە ئەوروپایــان تەقانــدەوە بــۆ بڕێك پارە بەقــەر‌ز لەپێنــاوی دابینكردنی موچەی فەرمانبەران‌و پێشــمەرگە ،بەاڵم دەست بەڕویانەوە نرا. لەگــەڵ ئەوەدا تا ئێســتا (كە رەنگە هێشتا پشــیلەكە دوگەكەی نەڕفاندبێ) مشــورێكی جددیــی حاڵــی خۆیانیــان نەخواردوە: لەجیاتیــی ئومێــد هەڵچنین لەســەر رۆڵی‌دۆستی ئیقلیمی‌و غەیرە ئیقلیمی، بگەڕێنــەوە دەســتلەمالنی گەلەكــەی خۆیــان ببنەوە (گــەل بەمانای زۆرینە، نەك بەمانای كەمینەو دەســتەودایەرەی دەسەاڵت). *تەماشــا بزانە لەم رۆژڕەشییەدا كە چاوەڕواندەكــرا بڕیارەكانیــان لەبــارەی رێكخســتنەوەی موچەوە لەبەرژەوەندیی زۆرینەی خەڵكبێ‌و دەرسێكیان لەهەڵەی رابــردوی خۆیان‌و ئەم‌و ئــەو وەرگرتبێ، كەچی دیسانەوە دێنەوە پشت دەكەنەوە خەڵــك (زۆرینەكەی خەڵــك) ،هاوكات خۆیان دەگلێننەوە هەمان خواروخێچی‌و ناپەســەندی كــە چارەكــە ســەدەیەكە لەناویــدان ،بێئاگا لــەوەی ئەم دەرفەتە باشــترین دەرفەتــە بــو بۆیــان كۆتایی بەزۆرێــك لەخواروخێچیەكانیــان بێنــن (ئیتر وایە :قاچی رەش‌و ســپی لەبواردا دەردەكەوێ). *سەری بێدەالكتاشین: ســەرێك ئەگــەر دەالك نەیتاشــیبێ، دواتر كە كەوتە بەردەستی دەالك دەبێ رێكبكرێتەوە ،ناكرێ كابرای دەالك رێك لەسەر خەتی كابرای بێدەالك (نادەالك) بیتاشێتەوە ،بەاڵم دەالكەكەی ئەمجارەی حكومەتی هەرێم (باشترە بڵێین :بەناو دەالكەكەی) ،رێك لەسەر خەتی كابرای بێدەالك تاشیویەتیەوە: سیســتمی موچــە لەمەوبــەر چــۆن ی هێشــتویەتیەوە ،بەبێ بــو وەكو خــۆ راســتكردنەوەیەكی ئەوتــۆ كــە تــۆزە عەدالەتێكــی كۆمەاڵیەتیــی بەدوادابێ، ئەو راستییە لەقسەكەی حكومەت خۆیدا هاتــوە كە دەڵێ :بڕە موچەی گلدراوەی
فەرمانبــەران ،لــەالی حكومــەت وەكــو قەرز دەمێنێتەوە ،پاشــەكەوت دەكرێ‌و لەكاتــی گیرفانپڕیدا دەدرێتــەوە .ئەمە دەســتگرتن نییە بەهەمان خواروخێچی‌و كەموكوڕییەوە كە‌سااڵنێكە لەسیستمی موچــەدا هەیە؟ لەخزمەتــی (افتراچی) ی مەعیدە دو قات‌و ســێ ی هەما ن توێژ قاتدا نییە كە ســااڵنێكی زۆرە لەسایەی بێدادی‌و نایەكســانییەكدا كە سیســتمی موچە خراوەتە پێنــاوی قوڵكردنەوەی، دەخواو دەباو كۆدەكاتەوە؟ ئەگەر رۆژێ لەڕۆژان توانرا ئەو پاشەكەوتەی حكومەت بەڵێنی گەڕاندنەوەی داوە ،بگەڕێنرێتەوە بــۆ فەرمانبــەران (لەناویشــیاندا بندیوارەكان) ،بەشــەكەی هــەژار چەند دەبــێ‌و هینــی مەعیدە چەنــد قاتەكان چەنــد؟ بیــر لــەوە كراوەتــەوە (ئەگەر بەڵێنەكە راســت دەرچو) پاشەكەوتەكە چۆنچۆنی بگێڕدرێتەوە؟ بەچەند دەفعە؟ دەرەنجامە ئابورییەكانی گەڕاندنەوەكەی، چۆن دەبێ لەسەر بازاڕی ئەو وەختە؟ بێگومــان ئەمانــە پرســیار دەبون بۆ حكومەت (ئەگەر دڵنیابوایە لەبەڵێنەكەی خۆی :بەڵێنی پاشەكەوتكردن‌و دانەوەی موچەی گلــدراوەی فەرمانبەران لەكاتی گیرفانپڕیــدا) ،بــەاڵم بــەوەدا كە بیری پرســیاری لەوجــۆرەی نەبــوە ،پێناچێ بەڵێنەكەی بباتە سەر ،مەگەر لەبەختی یاری مەعیــدە چەند قاتەكان (بێگومان چاكتــرە نەیباتەســەر ،بەئاشــكرا خۆی لەبەڵێنەكەی بكێشێتەوە)! *ئەگەر ئــەو بەڵێنە لەئارادا نەبوایە، نەدەتوانرا بگوترێ :حكومەت ئەمجارەش ســەد دەر ســەد خــۆی هەڵداوەتــەوە باوەشــی توێژێكــی تایبەتــی لەخەڵك‌و پشــتی كردۆتە زۆرینە ،چونكە ئەنجامی ئیشەكە -رێكخستنەوەكە (ئەگەر وەكو ئەنجامــی قەتعــی‌و كۆتایــی تەماشــای بكەین نەك وەكو ئەنجامێكی ناكۆتایی‌و یەكالیی نەكراوە) كەمێك باشە :جیاوازیی موچەی نێوان پلــەی بەرزو پلەی نزمی (تاڕادەیەك) تێدا كەم كراوەتەوە ،بەاڵم كێشــەكە لەوەدایــە وەكــو ئەنجامێكی ناقەتعــی‌و نایەكجــاری راگەیەنــدراوە، هەروەهــا تــا بنــی بنەوە دەســتی تێدا داگیــراوە (وەكــو دەگوتــرێ :تەنهــا موچەی پلەی دەو نۆ لەدەســتكاریكردن بەدەركراوە) كە ئەمە شتێكی چاوەڕوان نەكراوبو. *هەاڵواردنی پێشــمەرگەو هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ: دەگوتــرێ :موچــەی پێشــمەرگەو هێزەكانــی ئاسایشــی ناوخــۆ هیــچ بــڕە پارەیەكــی لــێ گلنادرێتــەوە (بۆ پاشــەكەوت)! .ئەمــە هەڵەیەكــی كوشندەیە ،لەبەر چەندین هۆ ،لەوانە: -1ئەگەر وادانێین ئیشــی پێشمەرگە، یۆلیس‌و ئاســایش ،ئیشــێكی پیرۆز یان مەترســیدارە ،ئــەوا ئیشــی مامۆســتا‌و هەمو فەرمانبەرانی تریش وەكو ئیشــی ئــەوان پیــرۆزەو مەترســیدارە ..پیرۆزە لەبەرئەوەی لەپاڵ كۆی كۆمەڵگەدا ماڵ‌و مناڵ‌و كەسوكاری پێشمەرگە ،ئاسایش‌و پۆلیس خزمەت دەكەن ،مەترسیداریشە: تەماشــای قوربانیانــی وەزارەتی كارەبا بكەن ،بــۆ فەرمانبەرانــی وەزارەتەكانی تریش خۆتان بەدواداچون بكەن. ئەم هەاڵواردنە قسەیەكی (هیرۆ هیتۆ) ی ئیمپراتۆری ژاپۆن بەبیر دێنێتەوە: لێیان پرســی :دوای تێپەڕبونی تەنها بیست ساڵ بەسەر وێرانكردنی هێرۆشیماو ناكازاكیــدا ،چــۆن‌و كوێــڕا توانیتــان ئــەو هەمــو پێشــكەوتنە تەكنەلۆجییە لەواڵتەكەتاندا مسۆگەر بكەن؟ لەوەاڵمــدا وتی :لەڕێی مامۆســتاوە.. دەســەاڵتی قازی‌و هەیبەتی عەســكەرو موچــەی وەزیرمــان دا بەمامۆســتا، بەرامبەر بەوە ،مامۆستا ئەو پێشكەوتنە تەكنەلۆجییە گەورەیەی لەواڵتدا مسۆگەر كرد. ئێمە لەكوردســتان دێیــن پێچەوانەی دەكەینەوە... -2زۆرینەی كادری حزبەكان ،هەروەها فەرمانبەرانی بندیوار ،بەپلەی سەربازی
خانەنشینكراون .لەپاڵ كەسانی ماندوی نــاو ریزەكانــی پێشــمەرگە ،پۆلیــس‌و ئاســایش ،ئەمانیــش ســودمەند دەبــن لەهەاڵواردنەكــە ..لەكۆتاییــدا ئەمــە بەخەڵك قەبوڵناكرێ (ئەگەر سەرەتاش پێی نەزانن‌و بەسەریاندا تێبپەڕێ). ئــەم كارەی حزبــی دەســەاڵتداری كــوردی ،لــەم رۆژڕەشــییەدا ،بەڵگەیە لەســەر گەلنەویســتی‌و رۆحییەتــی حزبساالرییان ،بەڵگە لەوە رۆشنتر چی: بەبەرچاوی هەمو خەڵكی كوردســتانەوە خەریكی كەشتیسازیبن بۆ دەربازكردنی دەستەو دایەرەكەی خۆیان لەتۆفانەكە، باقیی خەڵك بۆ چەم! -3ئەســڵەن ئــەو هەاڵواردنە بۆچی؟. گریمــان بازاڕو خەڵــك وردە وردە ناچار دەبــن خۆیــان لەگــەڵ حاڵــی یەكتــر بگونجێنن ،ئەگەر وابێ ئەوا پێشمەرگە، ئاسایش‌و پۆلیسیش وەكو باقیی خەڵك، وردە وردە بەپێی حاڵی گیرفان‌و موچەیان (موچەی دەستكاریكراو) دەتوانن لەگەڵ بازاڕدا هەڵبكــەن ،ئیتر بۆچی لەخەڵك هەڵببوێردرێــن؟ بۆ ئــەوەی پەندەكەی زەمانی صەددام بەبیری خەڵك بهێننەوە: (ئەگەر ویســتت پاشایانە بژییت ،ببەرە ئەفسەر لەسوپای عیراق)!؟ مــادەم وایــە با هــەر بــەدەم ئەوەوە بیرێكــی خۆیشــیانی بخەنــەوە :ســوپا ملیۆنیەكەی سەدام (ئەفسەری لێدەرچێ كە پاشــایانە دەژیــا) بەموچەیەكی زۆر رەمزی خرابوە سەرپێ! جگە لەوە :ئەگەر ســەقفێكی ئەدنــای مەعقول بــۆ موچە (لەسنوری نیو ملیۆن دینارێكدا) دیاری بكرێ ،ئەوا پێشمەرگە ،پۆلیس‌و ئاسایش (بەرپرســەكانیان نــا) هیــچ زەرەرێــك لەوە ناكەن لەگــەڵ باقیی فەرمانبەراندا حەشرو نەشــر بكرێن‌و هەڵنەبوێردرێن، لەبەرئــەوەی موچەكەی ئێســتایان هەر لەسنوری نیوملیۆن دینارێكدایە ،كەواتە بــەم شــێوەیەش هــەر پارێــزراو دەبن لەمەقەســەدەكەی حكومــەت (ئەگــەر مەبەســت لەهەاڵواردنەكــە پاراســتنی ئەوانە نەك بەرپرسە موچەبەرزە‌كانیان). -4خــۆ ئەگــەر لەگریمانەكەمانــدا نەمانپێكابێ‌و رۆژڕەشیی بەردەم خەڵك پــاش كلك‌وگوێكردنی موچــە ئەمرێكی حەتمیبــێ ،بــا بۆ هەمــوان حەتمیبێ.. بۆچــی چینێكــی لــێ هەڵببوێــردرێ؟ لەبەرئەوەی پاسی دەسەاڵت دەكا؟ یان لەبەرئەوەی پاســی واڵت‌و خەڵكی واڵت دەكا؟ ئەگــەر مەســەلە پاســی خەڵكە ئەوا پاسی سكی لەبرسێتی لەبەرترە تا پاسی سەر لەتیغ! -5موچــەی دو وەزارەتــی ناوبــراو (پێشمەرگەو ناوخۆ) قەبارەیەكی قەبەی هەیــە ،ئەگەر ســەرجەم فەرمانبەرانیان بەمە‌دەنــی‌و غەیــری مەدەنییــەوە هەاڵواردنەكــە بیانگرێتــەوە ،ئیــدی چاكسازیی چی‌و حاڵی چی؟ *چۆنیەتیــی گلدانــەوەی ئــەو بــڕە پارەیەی ناو نراوە پاشــەكەوت(خۆزگە ئــەو نــاوەی لێ نەدەنــراو ئــەو تەڵەیە نەدەنرایەوە بۆ مقۆمقۆی داهاتو): سەرەتا دەبێ سەقفی ئەعالو سەقفی ئەدنای موچە دیاری بكرێ. نمونــە :وادانێیــن نیــو ملیــۆن دینار حــەدی ئەدنایە (لەڕاســتیدا هەق نییە لــەوە نزمتربــێ) ،دو ملیــۆن دیناریــش حــەدی ئەعالیــە ،هەمو بــڕە پارەیەكی نێــوان حــەددی ئەدناو حــەددی ئەعال بەڕێژەیەكی هەڵكشــاو بچوك بكرێتەوە (زۆر لــەزۆر گل بدرێتەوە،كەم لەكەم)، بەم شێوەیە: هەمــو بڕە پارەیەكــی نێوان حەددیموچە ،نیوەی ئەدنــاو ملیۆنی یەكەمــی ببڕدرێ‌و نیوەی بهێڵدرێتەوە. هەمــو بڕە پارەیەكی نێــوان ملیۆنییەكــەمو ملیۆنــی دوەمــی موچە ،ســێ روبعی ببڕدرێ‌و روبعێكی بهێڵدرێتەوە. هەمــو بڕە پارەیەكی نێــوان ملیۆنیدوەمو ملیۆنی سێیەمی موچە ،هەروەها هەمــو بــڕە پارەیەكــی نێــوان ملیۆنی ســێیەم‌و ملیۆنی چوارەمی موچە ،یەك لەســەر هەشــتی بهێڵرێتەوە ،باقیەكەی
ببڕدرێ. هــەر بەپێــی هەمــان پێــوەریهەڵكشــاو :هەمو بڕە پارەیەكی سەروی ملیۆنــی چــوارەم‌و پێنچەمــی موچــە بچــوك بكرێتــەوە ،بەشــێوەیەك كــە: هیچ موچەیەك لەدو ملیۆن دینار ســەر نەكەوێ (لەدوملیۆن دیناردا رابگیرێ).. تەنها نیو ملیۆنی یەكــەم‌و بەرەو خوار، دەستكاری نەكرێ. *هەركاتــێ حكومــەت داهاتی وەكو جارانــی لێهاتــەوە ،دەســتبكات بــە بەرزكردنــەوەی موچــە ،بــەاڵم لەســەر ئەم ئەســڵە تازەیەوە ،نەگەڕێتەوە سەر سیستمە ناعادیالنەكەی پێشو. *گلدانەوەكــە لەكــۆی موچەبــێ بەدەرماڵــە شایســتەكانەوە ،ناقس ئەو ی بــۆ رازیكردنی دەرماڵــە ناشایســتانە توێژێكــی تایبــەت لەهەنــدێ وەزارەتدا دەدران :مەترســی ،خوێندنــی بــااڵ، ئەســڵەن دەكــرێ هیــچ دەرماڵەیــەك نەهێڵرێتەوە. *دەرماڵەی بڕوانامە: لەم رۆژڕەشییەدا پرسیارێكی دروستە (دەرماڵــەی بڕوانامــە بۆچــی)؟ ئەگەر دەرماڵە (دەرماڵە بەگشــتی) لەئەسڵدا بۆ هاندانبێ (وەكو حافزێكی مادی) ئەوا دەكرێ شــتێكی رەمزیبــێ ،هەموانیش بگرێتــەوە (چایچی ،پۆلیــس ،پارێزەر، مامۆســتا ..،هتــد) بەقەدەر یــەك یان بەجیاوازییەكــی زۆر كەمــەوە ،لەســەر بنەمــای ماندوبــون لەوەزیفــەدا نــەك لەســەر بنەمای بڕوانامە ،كابرا یان خانم بڕوانامەی باشی هەیە بۆ خۆیی هەیە ،بۆ كەسی تری نییە ،بەهۆی بڕوانامەكەیەوە خۆیــی لەكارگــوزاری ،چادانــان‌و زەوی سڕینەوە نەجاتداوە نەك كەسیتر ،بۆچی دەبێ لەسەر حسابی كەسانی بێبڕوانامە كە رەنگە زۆر لەو ماندوتربن ،دەرماڵەی بڕوانامــەی بدرێتــێ؟ ئــەی ماندوبونــی فەرمانبەرانی بێبڕوانامە چۆن پارسەنگ بدرێتەوە؟ خــۆ ئەگەر دەرماڵە بۆ دروســتكردنی جیاوازیــی دەرونــی‌و ئاســتی بژێوییــە لەنێــوان فەرمانبەرانــدا (كــە نیازێكی زۆر نامرۆڤانەیــە) ،ئــەوا بــا لەســەر بنەمــای بڕوانامەبــێ! بــەاڵم بۆچی لەم رۆژڕەشییەدا؟ ناكــرێ دەوڵــەت بەدرێژایــی ســااڵنی خزمەتــی وەزیفــی ،تەنانــەت لەڕۆژڕەشیەكانیشــدا ،لەجیاتیی باوك‌و دایــك ،پاداشــتی فەرمانبــەری خاوەن بڕوانامــە بداتەوە (ئەگــەر دەوڵەتێكبێ لەخزمەتــی زۆرینــەدا نــەك لەخزمەتی كەمینەدا) ،پاداشتی سەركەوتنی مرۆڤ لەبــواری خوێندنــدا دەبــێ الی دایــك‌و باوكــی خۆیبێ ،ئەویــش یەكجار :رۆژی بەدەستهێنانی بڕوانامەكەی. جگەلــەوە :حكومــەت لەكاتــی دامەزراندنــی فەرمانبــەردا حســابی بڕوانامــەی كــردوە ،هــەر لەســەرەتای تەعینــەوە جیاوازیــی خســتۆتە نێــوان كەســانی خــاوەن بڕوانامــەو كەســانی بێبڕوانامە (خاوەن بڕوانامە هەر یەكسەر لەســەرەتای تەعینــەوە لەپلەیەكــی بەرزتــر لەپلەی بێبڕوانامــەدا دادەنرێ)، بــا جیاوازیەكــە تەنهــا لــەو ســنورەدا بهێڵرێتــەوە ،قوڵتر نەكرێتــەوە ،دەكرێ بۆ لــەوەودوا (ئەگــەر حكومەت داهاتی زیادی كردو بیری لەتەعینكردنی خەڵك كردەوە) تەنانەت ئەو هەندە جیاوازییەی سەرەتای تەعینش نەهێڵرێ ،پاساوێكی لۆژیكی نییە بۆ هێشــتنەوەی ،جگە لەو مەیلــەی كــە هەندێ مــرۆڤ هاندەدا بۆ قوڵكردنەوەی جیاوازیی چینایەتی. كەمكردنــەوەو *دواجــار: رێكخستنەوەی موچە لەالیەن حكومەتی هەرێمەوە ،لەم رۆژڕەشــییەدا ،تەنانەت لەفەرەحیەكــەی پێشوشــدا (بــەاڵم لەســەر بنەمــای دادپــەروەری) دەبــێ جێگای رەزامەندی‌و دەسخۆشیبێ لەالی فەرمانبەران :موچەیەكی كەم‌و بەردەوام (رێكخراو لەســەر بنەمای دادپەروەری) زۆر باشــترە لەموچەیەكــی پچڕپچــڕی ناماقوڵی پڕلەفەرق‌و جیاوازی كەبەهۆی
خۆالسەی
پاشەكەوت
كیسرا ئەحمەد
مێژوی مرۆڤایەتی بە ســەردەمە جیاوازەكانییەوە ،كە لەســەرەتای راوشــكارەوە دەســتپێدەكات‌و تا ئەم ســەردەمەی ئێســتای كە دوای شۆڕشــی پیشەســازییەو فەزای فراوانی تەكنەلۆژیاشــی هاتۆتە ســەر ،بنەڕەتەكەی بۆ سەرچاوەیەكی گرنگ دەگەڕێتەوە كە ئەویش سەرچاوەی بژێوی ژیان بوە. لەوكاتەوە تائێســتا مرۆڤەكان بەردەوام هەوڵەكانیان بۆ دابینكردنی سەرچاوەی ژیانیــان بوە ،ئیــدی هەریەكەو بەجۆرێك‌و لە بوارێكی تایبەتمەنــدادا كاریانكردوە، بەاڵم كاركردنەكانیش بەدەرنەبون لە تێپەڕاندنی سنورەكان‌و ئەو چوارچێوەیەی كە بەیاسا بۆی رێكخراوە. ئەم پێشــەكییە تەنها بۆ بیرهێنانەوەی ســەرەتاكانی ژیانە لەناو سیســتمەكانی بۆرژواو سەرمایەداریدا كە جەوهەری هەمویان خاڵێكە كە ئەویش سەرچاوەی بژێوی ژیانە ،كە ئێستا بەپێی سیستمە پەیڕەوكارەكان لە دونیادا مەركەزییەو حكومەتی ناوەندی رۆڵی هەیە لەڕێكخســتنی كاروبارەكانی تایبەت بە گوزەران‌و رێكخســتنی بازاڕو دانانی باج‌و لێپرســینەوە لە ســەرپێچیكاران‌و هیتر كە زۆرن بوارەكان رەنگە باشــتر بێت ئەم مەســەلەیەو هەمو ئەوانی تریش كــە زۆر چڕبكرێنەوە جێبهێڵرێن بــۆ پســپۆڕە تایبەتمەندەكانی بــواری ئابوری تاكو دەســت لەســەر كەموكورتی‌و بەرەوپێشبردنی بواری ئابوری دابنێن. ئەوەی مەبەستمە باسیبكەم تەنها كارە رواڵەتییەكان‌و پەرچەكردارەكانی بڕیارێكە كە دەردەكرێن ،دو ساڵ زیاترە قەیرانی دارایی بەرۆكی عیراقی گرتوە .ئەم هەرێمەی خۆشــمان بەدەر نەبــوە لەو بەرۆكگرتنە لەبەرئەوەی بەشــێكین لێــی هەرزو بگرە خراپتریش لێی دیاریداین .بەاڵم ئەوەی جێی سەرنج بو تاكو عەبادی سەرۆكوەزیران دەســتی بە چاكســازی نەكردو راینەگەیاند ،ئێمە لەم هەرێمە بیرمان نەبو دەستی پێبكەین كە لەسەرەتاوە پێش بەغدا قەیرانەكە دەستیخستبوە سەر ملمان بەهۆی ناكۆكییەكانمان لەگەڵیدا. بەغــدا ئەگەر قەیرانەكەشــی چەندە قوڵبێت وەك دەوڵــەت دەتوانێت برینەكانی خــۆی ئەگــەر بە قــەرزو قۆڵەش بێت تیمار بــكات .لەم ماوەیەی پێشــودا كاتێك حكومەتی هەرێم رایگەیاند كە دەست بە چاكسازی دەكات‌و ۆركشۆپەكانی لەهەولێر كــرد ،قوبــاد تاڵەبانی جێگری ســەرۆكی حكومەتی هەرێم بە رونی‌و بەئاشــكرایی پەیامێكــی رونیدا كاتێك وتی (ئێمە كەس قەرزمان ناداتێ) ،كەواتە ئێمە ناتوانین وەكو بەغدا هەم لەڕوی ئابوری هەمیش لە روی سیاسیی‌و دیپلۆماسی بەڕەسمی زۆر كار هەیە بیكەین ،چونكە دەوڵەت نین. ئێســتا لــەم قەیرانە قوڵــەدا بەغدا رێوشــوێنی خۆی گرتەبەر ،بەاڵم ســەرباری ناهەمــواری گوزەرانــی تاكی كۆمەڵگاكــەی رەچاوی زۆر شــتیكرد ،لەكاتێكدا هەم خەرجی ئاوارەو هەمیش خەرجی شــەڕو پێداویستییە سەربازییەكانی باری ئابوری قورســتركردوە بەرامبــەر بە دابەزینــی بەهای نرخی نەوتیش كــە %80ی بودجەی سااڵنەی پشتی پێبەستوە ،بەغدا بڕیاریدا ئەم مەسەلەیە لەچوارچێوەی چاكسازی‌و تەقەشــوفدا شتێك یاخود بڕێك پارە بەدەستبهێنێتەوە ،ئەویش بەمەسەلەی كورد وتەنی (نە شــیش بســوتێ‌و نە كەباب)و كاریگەرییەكی ئەوتۆ نەكاتە سەر ئاستی ژیان‌و بژێوی فەرمانبەران .كە دواجار چەســپاندن‌و دەركردنی بڕیارێك لەناو پڕۆژە یاسای بودجەی گشتی عیراق بۆ ساڵی 2016ی لێكەوتەوە ،كە پوختەی بڕینی %3ی موچەیە بۆ مەســروفات‌و موچەی مانگانەی حەشــدی شەعبی‌و سوپا لە پارلەمانی عیــراق كرا بە یاســا پەســەندكراو ســەرۆككۆماریش ئیمزای كــرد ،ئەمە میكانزمی دەركردنی بڕیارو یاساكان‌و جێبەجێكردنێتی. چاكســازییەكەی حكومەتــی هەرێــم‌و باڵوكردنەوەی خشــتەی پاشــەكەوتەكەی لەســەر موچــەی فەرمانبــەران هەاڵیەكی زۆری نایــەوە ،ئەم مەســەلەیە ناو تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‌و كەناڵەكانی تەنی بو ،بەچڕی باســیلێوەكراو زۆربەی هەرە زۆری پســپۆڕانی ئابورییش ســەرنجیان لەســەر ئەم خشــتەیەو بڕینی رێژەكەی هەیە لە موچەكان ،چونكە ئەوا بڕیارە ئەم هەفتەیە جێبەجێبكرێت‌و موچەخۆر لێی ببڕدرێت‌و حكومەتیــش پاشــەكەوتی لێبكات ،بــەاڵم بەرامبەر بەمە حكومەت تائێســتا هیچ هەنگاوێكی عەمەلی نەناوە كە هەر لەم هەفتەیەدا ئەوانەی باسیكردوە جێبەجێیان بكات،وەك كەمكردنەوەی نرخی شتومەكی بازاڕو كرێی خانو‌و چەندانی تر لەكاتێكدا رێژەی لێبڕینەكە بەشــێوەیەكە كە پێچەوانەی بەغدایەوە كەبابەكە بە شیشــەكەوە دەســوتێنێت‌و موچەخۆر كەمتر وەردەگرێت .هەرچەندە تائێســتا رونكردنەوەیەكی دروست‌و چۆنێتییەكەی نەگەیشتۆتە گوێی موچەخۆان. ئەم پاشــەكەوتە لەمانگی یەكەوە جێبەجێدەكرێت ،بەاڵم تائێستاش گرەنتییەك نییە بۆ فەرمانبەران ئاخۆ لەداهاتودا چۆن‌و كەی دەیاندرێتەوە؟ لەهەموشی گرنگ تــر ئەوەیــە كە جێی ســەرنجە ،چۆن هەرێمی كوردســتان وەكو بەغدا پێویســتی بە میكانزمە یاســاییەكان نەبو بۆ جێبەجێكردنــی بڕیارەكە؟ دەكرا میكانزمێكیش بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمان‌و كردنی بە یاســاو رێنمایی ئەم پڕۆژەی پاشــەكەوتە جێبەجێبكرایە ،چونكە هێشتا ئێمە وابەستەی دەستوری عیراقین‌و ئەو دەستورە بۆ هەمومانەو دەنگمان پێداوە ،خۆالسەی كەالم ئەوەیەـ ئەگەر دەركردنی یاسایەك بەو میكانزمە بۆ بەغدا حەاڵڵ بێت بۆ ئێمەش لەهەرێمی كوردستان حەاڵڵەو حەرام نییە. ناماقوڵیەكەیــەوە لەڕێدابــێ بەیەكجاری سەرنگوم ببێ. ئەگەر حكومــەت دادپەروەریی زیاترو درێژخایەن لەڕێكخســتنەوەی ئەمجارەی موچــەدا لەبەرچــاو بگــرێ (چــش بــا پــاش پێداچونەوەیەكیتــر بێــت) ،ئەوا شایانی پشــتگیرییە ،ئەگەر نا نەوەڵاڵ، ئەمــە بــۆ خۆیشــی باشــە :خــراپ پرۆســەی چارەســەریەك ە ببات بەڕێوە ئاخریەكــەی دیســانەوە لەنیــوەی رێدا پەكــی دەكەوێتەوە ،دەبــێ دوای چەند مانگێكیتر (یان زوتر) سەرلەنوێ دەست
بەڕێكخستنەوە بكاتەوە. بێگومان پــاش دابەشــكردنی یەكەم موچــە بەپێــی سیســتمە نوێیەكــەو حاڵیبــون لەوەزعــی ئەوســای بــازاڕو ژیانــی فەرمانبــەران ،رەنگــە تێبینیــی زیاتر دروســت ببن ،حكومەت ئەوساش چاو بەكارەكەیدا بخشــێنێتەوەو هەوڵی كامڵكردنی بدات هەر باشە. -1تەماشای ئەم لینكە بكە: https://www.maannews.net/ Content.aspx?id=825458
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )5٥٠دو شةممة 2016/2/٨
فەهیم تاشتەكین: كورد لە دەرەوەی جنێڤ نییە
info_chawder@yahoo.com
بیلگەن: كۆمیسیۆنی دەستور بەگرنگ دەزانین
داودئۆغلو: مێزی گفتوگۆ و راوێژمان پێكهێناوە
فەهیم تاشتەكین نوسەری نــاوداری توركیا دەڵێت «سەردانی بەرپرسانی ئەمریكا و ئــەوروپــا ،بۆ هەریەك لە كانتۆنەكانی جزیرەو كۆبانی ،سەردانێكی گرنگە و مانای ئەوەیە كورد لەدەرەوەی كۆبونەوەكانی جنێڤ نییە».
5
ئەحمەد داودئۆغلو سەرۆكوەزیرانی تــوركــیــا رایــگــەیــانــد :مــێــزی گفتوگۆ و راوێـــژمـــان پێكهێناوە ســەبــارەت ێ بەدەستپێكردنەوەی پڕۆسەیەكی نو بەمزوانە رونكردنەوەو خاڵبەندییەكانی رادەگەیەنین.
ئایهان بیلگەن ،وتەبێژی پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) رایگەیاند :پێكهێنانی دەستەی كۆمسیۆنی هەمواركردنەوەی دەستور بە بەشداریكردنی گشت پارتە سیاسەكانی نــاو پــارلــەمــان بەگرنگ دەزانین.
لەیال زانا ،خەباتێك بۆ چارەسەری دۆزی كورد
هێژا دڵشاد ماوەی هەفتەیەكە مشتومڕی ئەگەری سەردانی خانمی سیاسەتكاری باكوری كوردستان لەیال زانــا ،بۆ الی رەجەب تــەیــب ئــەردۆغــانــی ســەرۆكــكــۆمــاری توركیا هەیە ،ئەمەش پانتایی میدیا و راگەیاندنەكانی توركیای بەجۆرێك گرتۆتەوە كە دەكرێت بپرسین بۆ لەم كاتەدا خانمی سیاستكاری كورد ئەم سەردانە بۆ الی سەرۆككۆماری توركیا ساز دەكات. لەپاش هەڵبژاردنی پارلەمانی 12ی ێ كۆتایی حوزەیرانی ،2011دەستبەج بە ئاگربەستی نێوان پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) و توركیا هات و شەڕێكی قورس هاتەئاراوە ،هاوشێوەی ئەم جەنگەی كە ماوەی حەوت مانگە بــەرۆكــی هــەنــدێــك نــاوچــەی بــاكــوری كوردستانی گرتووە ،شەڕەكەی ئەوكاتە تاكو پایزی 2012درێژەی كێشا ،واتە تاكو پڕۆسەی ئاشتی لەمانگی یەكی 2013بەفەرمی راگەیەنرا ،بەرلەوە، لــەهــاویــنــی ،2012خــاتــو لــەیــا زانــا
پارلەمانتاری ئەوكاتەی پارتی ئاشتی و دیموكراتی (بەدەپە) ،لەسەردانێكی چاوەڕواننەكراودا چاوی بە ئەردۆغان-ی ســەرۆكــوەزیــرانــی ئــەو كاتەی توركیا كــەوت ،ئەمە دەستپێشكەرییەك بو بۆئەوەی كۆتایی بەو شەڕە بهێنرێت‌و ێ بــێــتــەئــاراوە ،زانــا پڕۆسەیەكی نــو پێشتر چەند جارێك بانگەوازی ئاشتی كردبو ،هەروەها ئاماژەی بەوەشدابو كــە ئــەردۆغــان وەك ســەرۆكــوەزیــران ێ دەتوانێت پڕۆسەیەكی سیاسی نو سەبارەت بەبێدەنگكردنی چەكەكان و دەستپێكردنەوەی گفتوگۆی الیەنەكان رابگەیەنێت ،واتە ئەو شەڕەی لەئارادا هەیە بیوەستێنێت و تاكو پڕۆسەیەكی ێ دەستپێبكات .لەیال زانــا لەپاش نو سەردانەكەی بۆ الی سەرۆكوەزیرانی توركیا ،سەردانێكی فەرمی بۆ هەرێمی كوردستانی ســازكــردو چــاوی بەچەند گـــەورە بــەرپــرســێــك كـــەوت ،لەپاش ئەنجامدانی چەند كۆبونەوەیەك لەگەڵ ئەردۆغان و الیەنی كــوردی بەگشتی، ئەوەبو هەوڵ‌و دەستپێشكەرییەكەی زانا لە پایزی 2012گەیشتە ئەوەی پڕۆسەی ئاشتی لەتوركیا رابگەیەنرێت .ئێستاش ئەگەری ئەم سەردانەی زانا ،پێدەچێت پڕۆسەیەكی نوێ بهێنێتەكایەوە. ئەگەرەكانی دوبارە دەستپێكردنەوەی ێ زۆرە ،لەچەند پــڕۆســەیــەكــی نـــو رۆژی رابــردوو ،پەیوەندیم بە یەك لە یاریدەدەرەكانی سەاڵحەدین دەمیرتاش، هـــاوســـەرۆكـــی پ ــارت ــی دیــمــوكــراتــی گــەالن (هــەدەپــە) كــرد ،بەمەبەستی بانگێشتكردنی دەمیرتاش بۆ كۆنفرانسێكی
دیداری ئەردۆغان و لەیال زانا لە ساڵی ٢٠١٢
گەورە كە بڕیار وایە لەمانگی داهاتوو لە سلێمانی بەڕێوەبچێت ،لەپاش گەیاندنی پەیامەكەم بە هاوسەرۆكی هەدەپە، یاریدەدەرەكەی دەمیرتاش پێڕاگەیاندم كە نــاوبــراو ناتوانێت لــەو بـــەروارەدا ســەردانــەكــە ئەنجامبدات‌و بــەشــداری كۆنفرانسەكە بكات ،لەبەرئەوەی بەرواری كۆنفرانسەكە نزیكە لە جەژنی نەورۆزو هەروەها پێشیڕاگەیاندم كە ئەگەری ئەوە هەیە لە نــەورۆزی ئەمساڵ راگەیاندنی ئاگربەستێكی نوێ لەئارادا هەبێت. توركیا روبەڕووی فشارێكی ناوخۆیی و بۆتەوە سەبارەت بەهەڵگیرساندنەوەی شــەڕی ئەمجارە ،جگە لــەوەی زیانی
بەپێگەی ئــابــوری ئــەو واڵتــە دەدات، كاردانەوەی لەسەر پڕۆسەی سیاسی ئەو واڵتە دروستدەكات بەتایبەتی حكومەتی ئاك پارتی بەنیازە لە خولی نوێدا دەستور هەموار بكاتەوە بەجۆرێك سیسمتی سەرۆكایەتی تیا بچەسپێنێت .لێرەدا هەڵوەستەی هەدەپە زۆر گرنگ دەبێت، ێ بەدوریش نییە ئەگەر پڕۆسەیەكی نو دەستپێبكاتەوە لەسەر رێككەوتنی نێوان الیەنی كورد و حكومەتی ئاك پارتی ،كە خودی عەبدواڵ ئۆجەالن وەك موخەتەبی دانوسان وەربگرێت. یــەك لــە هــۆكــارە سەرەكییەكانی دەستپێكردنەوەی شەڕی ئەمجارە ئەوەیە
كە حكومەتی توركیا دەیەوێت هەرێمە شاخاوییەكانی بــاكــوری كوردستان لە گەریالكانی پەكەكە پاكباتەوە، لــەبــەرامــبــەر ئــەمــەشــدا رێــگــریــكــردن لەسەردان كردنی شاندی هەدەپە بۆ الی عەبدواڵ ئۆجەالن لە نیسانی 2015وە، هۆكارێك بو كە دۆخەكە ئاڵۆزتر بكات و پەكەكەیش شــەڕی بباتە ناو چەند هەرێمێكی باكوری كوردستان. ئــێــســتــاش ئـــەگـــەر پــڕۆســەیــەكــی نــوێ ،بــەنــاو و میكانیزمێكی نوێوە دەستپێبكات ،بەپێی لێدوانەكانی بێت ئەمجارە بەدورنییە لەچوارچێوەی دانوستان لەنێوان ئۆجەالن و حكومەتی
توركیا لەچوارچێوەی دەستور بكرێت. دەستپێشكەرییەكەی لــەیــا زانــا هەرچەندە تاكاتی نوسینی ئەم وتارە ســەردانــەكــەی ئەنجامنەداوە ،بەهۆی ئــەوەی زانا تائێستا سوێندی یاسایی لەپارلەمان نەخواردووە ،بەهۆی ئەوەی بە زمانی كــوردی سوێندەكەی خوارد بوو لەالیەن پارلەمانەوە هەژمارنەكرا، ئەردۆغانیش وتبوی ئامادەم زانا ببینم بەمەرجێك سوێندی یاسایی بەجێبهێنێت. پێشبینی دەكــرێــت لەیال زانــا ئەم سەردانەی سازبكات و هــەروەك چۆن لەماوەی زیاتر لە 25ساڵی خەباتی كۆششی بۆ ئاشتی و بۆ چارەسەری دۆزی كورد كردووە سەرەڕای ئەو ئاستەمانەی روبەڕووی بۆتەوە لە گرتن‌و لێسەندنەوەی حــەســانــەی پــارلــەمــانــی لەخولەكانی سەرەتایی ژیانی سیاسیدا لەخەباتی بۆ ئاشتەوایی كۆڵی نەداوە ،لەیال زانا ســنــورەكــانــی جــوگــرافــی كوردستانی بــڕیــوەو لەیەكێتی ئــەوروپــا واڵتانی رۆژئاوا خەاڵتی ئاشتەوایی پێدەدرێت‌و بۆ چەندین كۆنفراس‌و پانێڵ سەبارەت بـــەدۆزی كــورد لــە بــاكــور بانگهێشت دەكرێت ،زانا رەمزی كوردو كوردستانی بەتەنها لە باكور رەنگی نەداوەتەوە، بەڵكو لەمێژە پەیوەندیی و دۆستایەتی لەگەڵ سەركردەوە پارتە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستانیش بەهێزە .پێدەچێت ئــەمــجــارەش زان ــا لــەهــەوڵ‌و تــەقــەالی پاشگەزنەبێتەوەو دەستپێشكەرییەكەی وەك ئەوەی لە 2012كردی ،بەهەمان شێوە ئەنجامێكی ئیجابی هەبێت.
مافی كوردانی باكور لەڕێگەی «دیداری ئاشتی و برایەتی»یەوە هاوژین محێدین نزیكەی 2مانگە دەســەاڵتــدارانــی حكومەتی توركیا باس لە كۆتایهاتنی ئۆپەراسیۆنەكان و ئاساییكردنەوەی دۆخی هەرێمەكانی كــوردی لە توركیا دەكــەن و لە چەندین بۆنەدا باسیان لــە هــەنــگــاوەكــانــی ئــایــیــنــدەی دوای كۆتایهاتنی ئۆپەراسیۆن و نەخشەڕێگەی ئاساییكردنەوەی رەوشی ئەو ناوچانە دەكەن كە پێكدادانیان بەخۆوەبینیوە. رۆژی هەینی سەرۆكوەزیرانی توركیا ئەحمەد داودئۆغڵو لەژێرناوی «دیداری برایەتی» سەردانی شــاری ماردین-ی كرد و لەگەڵ دانیشتوانی ئەو پارێزگایە كـــۆبـــۆوە ،مــەبــەســتــی ســەردانــەكــەی داودئۆغڵو رونكردنەوەی پالنی حكومەت بۆ دوای ئۆپەراسیۆنەكان و بوژاندنەوەی هەرێمەكە بــوو .بڕیاریشە هەفتانە سەردانی شارە كوردییەكانی دیكەش بكات.
حــكــومــەتــی تــوركــیــا ئــەمــجــارە بۆ جێگرتنەوەی قۆناغی چــارەســەر كار لەسەر جێبەجێكردنی «قۆناغی یەكێتی نیشتیمانی و برایەتی» دەكــات ،وەكو خۆیان باسی لــێــوەدەكــەن ،ئەمجارە قەندیل و هەدەپە لە دەرەوەی گفتوگۆكان دەبــێــت ،لــەبــری ئـــەوان سەندیكاكان و رۆشــنــبــیــران و خەڵكی ناوچەكە راوێــژیــان پێدەكرێت .هــاوكــات پارتە كوردییەكانی باكوریش كە هەندێكیان بــۆچــونــیــان لــە حــكــومــەتــەوە نزیكە چەندجارێك داوایــانــكــردووە ،ئەوانیش بەشداریان پێبكرێت .نەخشەڕێگەی ئەمجارەی ئــاك پارتی حكومەت بە ن ــاوی «بــەرەنــگــاربــونــەوەی تــیــرۆر و ئاساییكردنەوەی رەوشی ناوچەكەیە» یە .بێگومان ئەوەی حكومەت زۆر كاری لەسەر دەكات ئەوەیە بەناوی قەرەبوەوە سەرنجی كوردان راكێشێت و كێشەی ئەو ناوچانە چارەسەربكات. داودئۆغڵو لە سەردانەكەی ماردین دا ،پاكێجێكی 10خاڵی راگەیاند و مادەی یەكەمی پەیوەندی بە نەهێشتنی جــیــاوازی لەنێوان گــەل و دەوڵــەتــە و لێكنزیككردنەوەیانە لەیەكتری .بێگومان نەهێشتنی جیاوازی لەنێوان دەوڵــەت و حكومەت بە قەرەبوكردنەوە ناكرێت بەڵكو بە گۆڕینی دەستورێكی مۆدێرن و بەدیهاتنی مافە سەرەتاییەكانی كوردان دەبێت .بەندێكی دیكە ئاماژەی بــە پاراستنی شــیــرازەی كۆمەڵگا و
شاندی هەدەپە بانگەوازی دەستپێکردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی دەکات
پڕۆسەیەكی بــەرفــراوانــی چاكسازی دیموكراتی دەكــات .الیەنێكی دیكەی ئامانجی دیداری ئاشتی ئەوەیە گرنگی بە سەرخانی هەرێمی كوردی لەڕوی برەودان بە پڕۆسەی خوێندن و كەرتی تەندروستی بدەن .وا دیارە بۆ حكومەت دەركەوتووە كە پشتگوێخستنی ئەو ناوچانە زیانی هەیە و پێویستە بۆ لەمەوال هاوشێوەی شارەكانی دیكەی توركیا بایەخ بە شارە كوردیەكانیش بدرێت. بابەتێكی دیكە كە ئەمڕۆ رۆژەڤــەی
ســەرەكــی توركیایە پــرســی گۆڕینی دەستوری نوێ و پەیڕەوكردنی سیستمی سەرۆكایەتیە .لیژنەی نوسینەوەی دەستور بە بەشداری هەر چوار پارتە ســەرەكــیــەكــەی تــوركــیــا پێكهنراوە، چاوەڕێ ناكرێت جگە لە چەند مافێكی گشتی كــە دواجـــار كــۆی رەوڕەوەی دیموكراسی توركیا سودمەند دەبێت لێی، دەستەبەری هیچ مافێكی راستەوخۆی بۆ كورد تێدابێت .ماددەكانی یەك و دوو و سێی دەستور كە باس لە یەك
دەوڵەتی كۆماری و یەك ئااڵ و یەك زمان و یەك نەتەوەی تورك لە توركیا دەكـــات ،بـــەدوای ئەوانیشدا مــاددەی چــوار دێت كە تێیدا نوسراوە :نابێت بە هیچ شێوەیەك سێ ماددەی سەرەتا هەڵبوەشێنرێتەوە ،گۆڕینی ئەم ماددانەی سەرەتا بۆ هەریەك لەپارتەكانی جەهەپە و مەهەپە هێڵی سورە ،ئاك پارتی زۆر كێشەی لە نەگۆڕینی ئەو ماددانە نییە، بەاڵم ئامادەیە لەپای گۆڕینی سیستمی سەرۆكایەتی رەزامەندی لەسەر داواكاریی
ئەو دوو پارتە نەتەوەپەرستە نیشانبدات، بـــەاڵم بــەهــۆی جــیــاوازی ئەجێندای پارتەكان و كەمی كورسیەكانی پەرلەمانی هەدەپە وا دەكات بەشداری هەدەپە زۆر سنورداربێت و نەتوانێت گۆڕینی دەستور بەسودی نەتەوەی كورد تەواو بكات. لــە چەندین بــۆنــەدا رەجـــەب تەیب ئــەردۆغــان ســەرۆكــكــۆمــاری توركیا، خواستی خۆی بۆ سیستمی سەرۆكایەتی نەشاردۆتەوە و داوای پەیڕەوكردنی ئەم سیستمەی كردووە .ئەردۆغان لە نوێترین هەڵوێستیدا ئاشكرایكردووە گۆڕینی دەســتــور كــە سیستمی سەرۆكایەتی بەشێكیەتی دوای ئەوەی 330دەنگی لــە پــەرلــەمــان بەدەستهێنا دەیخەنە ریفراندۆمەوە .ئەمەی ئاك پارتی زۆر كاری لەسەر دەكات رەوینەوەی چەند مەترسیەكە ،سەرەكیترینیان ئەوەیە جــارێــكــی دیــكــە لــەڕێــگــەی سیستمی پەرلەمانیەوە روداوی نەرێنی وەكو ئەنجامی هەڵبژاردنی 7ی حوزەیران بۆ پارتەكەی دووبارە نەبێتەوە .الیەنێكی دیكە ئەوەیە دەسەاڵتەكانی ســەرۆك كۆمار زیاتر بكات و ڕۆڵی پەرلەمان لە بابەتی چاودێریكردن الواز بكات. روداوەكـــــانـــــی پــێــشــو ئـــەوەیـــان سەلماندووە مافی كـــوردان لەڕێگەی ئەنجامدانی «دیداری ئاشتی» و قۆناغە هاوشێوەكانی دیكە دەستبەر نابێت بەڵكو جێگرتنی مافەكان لە دەستوردا بۆ كورد و نەتەوەكانی دیكە تاكە گەرانتیە.
ناوخۆ
ذمارة ( )5٥٠دو شةممة 2016/2/٨
info_chawder@yahoo.com
6
لەترافیكەكاندا قەیرانی دارایی زیاتر دەردەكەوێت باندەكانی بازرگانیكردن بەمندااڵنەوە بازاڕیان گەرمە
چاودێر -تابان رەزا: رۆژ بەرۆژ ژمارەی سواڵكەر رو لەزیاد بون دەكات ،بەشێوەیەكی بەرباڵو بەناو شــاردا باڵوبونەتەوە ،ئــەوەش بەهۆی ئەو قەیرانە داراییە‌و ئەو ژمارە زۆرەی ئاوارەیە كە روی لەهەرێمی كوردستان كردوە ،بەجۆرێك ترافیكەكان جمەیاندێت لەمنداالن‌و ژنانی سواڵكەر ،بەڕێوەبەری گشتیی چاودێریی كۆمەاڵیەتییش دەڵێت « زۆركات لەالیەن باندەكانەوە مندااڵن ێ دەگیرێن‌و بازرگانیان پێوە دەكرێوە بەكر دەكەن». «لەسەر شوێن دەبێتە شەڕیان» عەلی حاتەم ،سواڵكەرێكە ،ئاماژە بەوەدەكات ،ماوەی ساڵێكە لەناوچەكانی خــواروی عیراقەوە هاتۆتە سلێمانی بۆ ئەوەی لێرە بتوانێت ئیشێك پەیدا بكات، بەاڵم ئیشی دەستنەكەوتوە ،ناچار بوە لەناو مااڵن‌و مزگەوت‌و بازاڕو شەقامەكان دەستبكات بەسواڵكردن تابتوانێت بژێوی خێزانەكەی پەیدا بكات. نـــاوبـــراو وتــیــشــی «ئـــەو پــارەیــەی بەسواڵكردن دەستیاندەكەوێت بەشیان ناكات ،هەر بۆیە ناچارە هاوسەرەكەشی لەسەر شەقامەكان كلێنس‌و بنێشت بفرۆشێت ،هەر چەندە لەئێستادا هاواڵتیان پــارە كەمتر دەدەن ،لەالیەكیتریشەوە لەچاو سااڵنی رابــردود رێژەی سواڵكەر ئەوەندە زۆر بوە ،جاری واهەیە لەسەر شوێن دەبێتە شەڕمان ،ئەوەندەشمان دەستناكەوێت كە بەشمان بكات».
بەهۆی هێرشی تێرۆرستانی داعــش بۆ ناوچەكەیان ،ئاوارەی هەرێمی كوردستان بــون ،بۆ ئــەوەی بژێوی ژیانی خۆیو خــانــەوادەكــەی دابــیــنــبــكــات ،نــاچــارە لەسەر شەقامەكان جامی ئۆتۆمبێلەكان پاكبكاتەوە ،بەبیانوی ئەوەی خەڵك پارەی ێ پێینەڵێن سوڵكەرە ،زۆرجاریش بدەن پارەی دەدەنێ ،بەاڵم سەیارەكەشی پێ پاكناكەنەوە. نــاوبــراو دەڵــێــت «ئـــەوەی ئێمەیش دەیكەین ،جۆرێكە لەسواڵكردن ،بەاڵم بەشێوازێكی دیكە ،چونكە لەم رێگەیەوە باشتر پــارە پەیدا دەكــەیــن ،لە هەمو وەرزەكاندا ئەم پیشەیە دەكەین ،خەڵكیش بەزەیی پێماندا دێــتــەوەو هاوكاریمان دەكــەن ،بــەاڵم ئێستا رێــژەی سواڵكەر ئەوەندە زۆربوە ،بەشی رۆژانەمان پەیدا ناكەین».
ی كۆمەاڵیەتی: ی چاودێریی‌‌و گەشەپێدان بەڕێوەبەر ی باندو مافیا منداڵ هەندێكجار گــروپ لەشێوە بەكاردەهێنن ،یان بەكرێیان دەگرن بۆ سواڵكردن
دۆخی داڕوخاوی كۆمەڵ تــوێــژەرێــكــی كـــۆمـــەاڵیـــەتـــی ،بۆ «چــاودێــر» رونیدەكاتەوە ،زیادبونی رێژەی سوڵكردن پەیوەندیی بەو دۆخە ئابوری‌و سیاسییەوە هەیە كە لەكۆمەڵدا رودەدەن ،چونكە باشترین دۆخ كە مرۆڤ تێدا روبەڕوی سوڵكردن دەبێتەوە هەروەها بەراورد بەسااڵنی رابردو خراپی دەبێت ،هەڵدەچێت كاتێك دەبینێت ژیانی بۆ زیاد دەكەن ؟ ناجێگیری باری ئابورییە ،هەروەها لە باری ئابوری هاواڵتیان زیاتر بوە ،ئەگەر خێزانەكەی لەمەترسیدایە ،لەبەرئەوە ی چاودێریی‌‌و ی گشتی بــەڕێــوەبــەر روی یاساییەوە سواڵكردن تاوانە بەپێی بێت‌و چارەسەر نەكریت ئەوا دۆخی خەڵك پێداویستیەكانی پڕبكاتەوە پەنادەباتەبەر ی ی لە پارێزگا ی كۆمەاڵیەت یاسا كارپێكراوەكان لەعیراق‌و هەرێمی لەچەند ساڵی ئایندەدا بەرەو خراپتریش ئەوەی سواڵبكات تابژێویی ژیانی پەیدا گەشەپێدان سلێمانی بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد، بكات. كوردستان ،سواڵكردن قەدەغەیە ،هەر دەڕوات. بۆیە زۆر جار بۆشاردنەوەی سواڵكردن ی زیاد ی سواڵكردن بەهۆ ی رێژە ئاراس ناسح ،وتیشی «هەندێك لەو زیادبون پەنادەبەنە بەر فروشتنی كلێنس‌و ئاو.... سوڵكەرانە لەسەر ئەو پیشەیە راهاتون ،لەهۆكارێكەوەیە ،ئەویش یەك لەهۆكارەكان زۆریی رێژەی سواڵكەرەكان هتد ،هەندێكی تریش بەناوی نەخۆشیەوە ی ئاوارەكانە ،هەروەها ی ژمــارە الیــخــۆیــەوە پسپۆڕێكی دەرونــــی ،بەاڵم هەندێكیان ناچارن پەنا بۆ ئەم كارە زۆربون ئەم كارە دەكەن‌و پارەی پ ی داراییش هۆكارێكە بۆ ئەوەی ێ پەیدادەكەن .بە»چاودێر»ی راگەیاند ،مرۆڤ كاتێك بەرن ،ئەوەیش كاریگەریی نەرێنی دەبێت قەیران ی كۆمەاڵیەتی‌‌و دەرونییەوە ی لەڕو هــێــمــن عـــەبـــدولـــقـــادر ،جــەخــتــی ناتوانێت پێداویستیە سەرەتاییەكانی خۆی لەسەر ئەوكەسەی سواڵدەكات ،چونكە ئەوانە لەوەشكردەوە ،ئەم دۆخــەی ئێستا كە دابینبكات ،دەكەوێتە حاڵەتێكی خراپی داواكردنی شتێك لەكەسێك دەبێتە هۆی الوازن یان پێشتر بە جۆرێك لەجۆرەكان بەشی رۆژانەیان پەیدا ناكەن سەمیر حسێن ،ئاوارەیەكەو لەیەكێك دەبینرێت دۆخی داڕوخاوی خراپی خەڵكە ،سایكۆلۆژیەوە ،ئەوەش كاریگەریی دەكاتە شكاندنی كەرامەتی ئەوكەسەی داوای سواڵیانكردوە دەستپێبكەنەوە ،لەهەمو لەشەقامەكان سەرقاڵی خاوێنكردنەوەی كە لەڕوی كۆمەڵناسییەوە دۆخەكە رۆژ سەر هۆڕمۆنەكانی‌و توشی ناسەقامگیریی پارەكە دەكــات ،هەروەها كاریگەریشی دۆخێكیشدا كەسانێك هەن كە سواڵ ی لێهاتوەو ئەستەمە جامی ئۆتۆمبێلەكانە ،باس لەوەدەكات ،بــەرۆژ بــەرەو داڕوخانی زیاتر دەڕوات ،دەرونی دەبێت ،ئەو كەسە بەردەوام توڕە لەسەرئەو كەسانە دەبێت كە دەیبینن» .لەالیان وەك پیشە
ی لێهەڵبگرن. دەست عومەر گوڵپی ،رونیشیكردەوە ،لەگەڵ ئــەوەی دیــاردەی سواڵكردن بەناشیرین ی مرۆڤیشە، ی ماف دەزانن ،لەهەمانكاتدا دژ ی باندو بەتایبەت هەندێكجار گروپ لەشێوە مافیا منداڵ بەكاردەهێنن ،یان بەكرێیان دەگرن بۆ سواڵكردن. ناوبراو دەڵێت «بۆ بنبڕكردنی دیاردەكە تەنها دامــەزراوەیــەك ناتوانێت روبەڕوی ی هــەر لەبنەمادا ببێتەوە ،جگە لــەوە ی ئەم ئاوارانە ی كۆتای هەتا گــەڕانــەوە ی خۆیان دیاردەكە بۆ سەر مــاڵ‌و حاڵ ی پێینایەت ،بەاڵم دەكرێت لەڕێگەی كۆتای ی ی كەمپەكان ی هاتوچۆ ی رێگا بەهێزكردن نیشتەجێبونەوە ژمارەكە كەمبكرێتەوە، ی دادگا ی دەكرێت لەڕێگە ی ئەوە سەرەڕا ی توند تایبەتمەندەكانەوە لێپێچینەوە ی ڕێژەكە». بكرێت بۆ كەمكردنەوە بیانیاكان دەنرێردرێنەوە وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی، بە «چاودێر»ی راگەیاند ،لەساڵی 2015 زیاتر لە 150كەس لەژنان‌و پیاوان جگە لە نەوجەوانان دەستگیركراون ،لەماوەی مانگی یــەكــی ئەمساڵدا 38كەسی دیكەیشیان دەستگیركردوە ،لەئێستایشدا رێــژەیــەكــی زۆر لــەســواڵــكــەر لەسەر شەقامەكان دەبینرێن ،بەاڵم بڕیاری تازە بۆ ئەو سواڵكەرانە دەرچوە. سەركەوت ئەحمەد ،وتیشی «لەڕێگەی لیژنەی ئەمنییەوە بـــڕیـــاردراوە ئەو سواڵكەرانەی دەستگیردەكرێن‌و خەڵكی شارەكانی دیكەی عیراق‌و دەرەوەی هەرێم‌و واڵتی ئێرانن دەگەڕێنرێنەوە بۆ شوێنەكانی خــۆیــان ،ئەوانەیشی خەڵكی ئێرەبن، سزای یاسای عێراقی ،لەزیندانیكردن‌و غەرامەیاندا بەسەردا دەسەپێنرێت ،یان روبەڕوی دادگا دەكرێنەوە».
لەبازاڕەكانی كوردستان زیادیان كردووە
فڕۆكە بچوكەكان مەترسی ئەمنی‌و ئەخالقی دروستدەكەن چاودێر -نزار جەزا لــەئــێــســتــادا جـــۆرێـــك لــەفــڕۆكــە لەناوبازاڕەكان‌و كۆاڵنەكان بونیان هەیە كە كامێرای پێوەیە‌و تــوانــای گرتنی وێنە‌و ڤیدۆشی هەیە ،ئەمەش بۆتە هۆی تــرس‌و دڵــەڕاوكــێ الی هەندێك كەس كە لەڕێگەی ئەو فڕۆكانەوە چاودێری ماڵیان بكرێت ،هاوكات بازرگانێكیش ئاماژەبەوەدەكات ،ئاگاداركراونەتەوە كە ئەو جۆرە فڕۆكانەی كامێرای كوالیتیی بــەرزی پێوەیە قەدەغەیە ،لەوبارەیەوە ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی باس لەوەدەكات ،ئەگەر ئەو جۆرە فڕۆكانە لەژێر چاودێری هێزە ئەمنییەكاندا نەبێت لەڕوی ئەمنییەوە زیانی دەبێت. بۆ چاودێری‌و كاری ناشیاو بەكاری دەهێنن لەبەدواداچونێكی «چاودێر»دا لەناو بازاڕەكانی هەرێم‌و بەتایبەت شاری سلێمانی دەركەوتووە سێ جۆر فڕۆكەی» سیخۆو چوار باڵو كۆپتەر» هەیە كە بە كۆنتڕۆڵ كۆنتڕۆڵدەكرێن ،توانای هەڵگرتنی 250 گرام زیاتری هەیە‌و دەتوانرێت كامێرایەكی ئاسایی كوالیتی بەرزی لێ ببەسترێت، یان هەندێك فڕۆكەی دیكە هەیە ،خۆی كامێرای لێبەستراوە كە توانای گرتنی ڤیدۆ‌و وێنەی كوالیتی بەرزی هەیە. شكار ئیسماعیل ،كە دوكانی یاری
منااڵنی هەیە ،بە «چاودێر»ی رایگەیاند ،جۆرە فڕۆكانە بەناوی محەمەد كامیل، ئەو فڕۆكانەی كامێرای ڤیدۆی پێوەیە بە»چاودێر»ی راگەیاند ،لەالیەن هێزە قەدەغەیە لەبەرئەوە ناتوانن بیهێنن‌و ئەمنییەكانەوە ئاگاداركراونەتەوە ئەو بیفرۆشن ،بەاڵم خەڵك زۆر سەردانیان جـــۆرە فــڕۆكــانــەی كــامــێــرای كوالیتی دەكەن‌و داوای ئەو جۆرە فڕۆكانە دەكەن .بەرزیان پێوەیە نەیفرۆشن ،چونكە لەڕوی دوكاندارەكە وتیشی «هەندێك كەس ئەمنییەوە باش نییەو رەنگە بەمەبەستی هەیە رەنگە تەنها باش بەكاریبهێنێت خراپ بەكاربهێندرێت ،لەگەڵ ئەمەشدا بەنمونە لەسەیران‌و گەشتەكاندا وێنەی خۆیانی پێ بگرن ،بەاڵم كەسیش هەیە رەنگە خراپ بەكاریبهێنێت‌و بۆ چاودێری‌و كاری ناشیاو بەكاری بهێنن».
دوكاندارانەی ئێرە هەیە ئەم توانایەیان نییە. جەختی لەوەشكردەوە ،هەندێك كەس هەیە توانای هێنانی ئەم جۆرە فڕۆكانەی هەیە كــە بــەرپــرسـە‌و كــەس ناتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بكات.
بازرگانێك :ئاگادار كراوینەتەوە كە فڕۆكە كوالێتی بەرزەكان نەهێنین
كامێرای كوالیتی بەرزی پێوەیە دوكاندارێكی دیكە لەناو بازاڕی سلێمانی، بە»چاودێر»ی راگەیاند ،جۆرێك فڕۆكەی هەندێك كەس توانای هێنانی ئەم جۆرە لەالیە كە بە 200دۆالرە‌و كامێرای كوالیتی فڕۆكانەی لەدەرەوە بەقاچاخ هەیە بۆ ناو بەرزی پێوەیە ،بەاڵم لەئێستادا بەهۆی هەرێمی كوردستان ،بەاڵم هەموو كەسێك گرانی نرخەكەی‌و قەیرانی دارایــیــەوە ناتوانێت بیانهێنێت». كــڕیــاری كــەمــە ،جگە لــەوە خۆشیان بەرپرسەكان دەیهێنن پێی موڕتاح نین كە ئەو جۆرە فڕۆكانە هاوكات جوملە فرۆشێكی دیكە بە ناوی دەفرۆشن لەبەرئەوەی رەنگە كەسێك هەبێت بەمەبەستی خــراپ‌و چاودێری ڕەفیق ڕەئوف ،بە»چاودێر»ی ڕاگەیاند، جۆرێك فڕۆكەی بینیوە كە 150دۆالر تا كەسانی دەوروبەری بەكاریبهێنێت. 4هــەزار دۆالر نرخەكەیەتی‌و كامێرای كوالیتی زۆر بەرزی هەیە 3بۆ 5كیلۆمەتر بەقاچاغ دەهێنرێنە هەرێمەوە هاوكات كۆ(جوملە) فرۆشێكی ئەو دوردەكەوێتەوە ،بەاڵم ئــەوەی الی ئەم
لەڕوی ئەمنییەوە زیانی هەیە ســەبــاح فــەتــاح ،ئــەنــدامــی لیژنەی پــارێــزگــاری لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ،بــە»چــاودێــر»ی راگەیاند، تاكو ئێستا هیچ سكااڵیەك لەوبارەیەوە بەلیژنەكەیان نەگەیشتووە ،بــەاڵم ئەو جۆرە فڕۆكانە ئەگەر لەژێر چاودێری هێزە ئەمنییەكاندا بێت بەدڵنیاییەوە سودی دەبێت ،بــەاڵم ئەگەر لەژێر چاودێری ئەواندا نەبێت ئەوا لەڕوی ئەمنییەوە زیانی دەبێت.
ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی :ئەگەر لەژێر چاودێری هێزە ئەمنییەكان نەبێت مەترسی هەیە
یەکێک لەو فڕۆکانەی لەبازاڕەکانی کوردستاندا دەستدەکەون
بەكارهێنانی سزای یاسایی بەدوادادێت ئاسۆ هاشم ،پارێزەر بە»چاودێر»ی راگەیاند ،هەر كەسێك سنوری ئازادییە كەسییەكانی كەسێك ببەزێنێت ،كە ڕێــگــەی پێنەدرابێت لــەالیــەن دەزگــا حكومییەكانەوە ،ئەوا كارێكی نایاساییە‌و سزاكەی بەپێی یاسای سزادانی عیراقی‌و بەپێی مادەی 401دەبێت. دەشڵێت «هەركەسێك بەئاشكرا كارێكی زیانبەخش بۆسەر شەرم‌و ئابڕوی كەسێك ئەنجامبدات ئەوا بۆ ماوەیەك حەپس دەكرێت كە لەشەش مانگ زیاتر نەبێت‌و بەبڕی 500هەزار دینار غەرامە دەكرێت». پارێزەرەكە ئاماژەی بەوەشكرد ،هەر كەسێك بەو شێوازە چاودێری كرابێت
دەتوانێت سكااڵی یاسایی تۆمار بكات، بەاڵم ئەگەر لەالیەن دەزگا حكومییەكانەوە مۆڵەتی پێدرابێت ئاوا نایاسایی نییە، بەنمونە ڕۆژنامەنوس دەتوانێت وێنەی ئەو شوێنانە بگرێت كە بۆ راپۆرتێكی پێویستی پێیەتی ،بەاڵم كەسی ئاسایی ناتوانێت ئەوە بكات. سەركەوت ئەحمەد ،وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی ،بــە»چــاودێــر»ی رایگەیاند ،كامێرەو فڕۆكە كۆنترۆڵیەكان پــەیــوەنــدیــی بــەئــاســای ـش‌و كوالێتی كۆنترۆڵەوە هەیە ،پەیوەندی بە پۆلیسەوە نییە. بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر «چاودێر» چەندجارێك پەیوەندی بە راگەیاندنی ئاسایشی سلێمانیەوە كـــرد ،بــەاڵم پەیوەندیەكان بەردەستنەبوون.
وەرزش
ذمارة ( )550دو شةممة 2016/2/8
info_chawder@yahoo.com
7
پاڵەوانێكی نوێ؟
وشەی یەکتربڕ
بابیربكەینەوە ێ وشەی «سا» كەوتبێتە لەوشەی «سا» 30وشە بنوسە ،بەمەرج سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە :ساالر ،ساونا ،سامسۆن براوەی پێشو :رەحیم نادر مامە وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
وشەی ونبو
چاودێر: هەموو جیهان چاویان لە یانەیەكی نوێیە، كە خەونی گەورەكانی لە گۆڕناوە .ئەو تیپە تەمەن 132ساڵەیەی هێشتا بە گەنجی لە گۆڕەپانەكەدایە. لیستەر سیتی ،ئــەو یانەیەی خولی ئینگلتەرایە كە بە پێچەوانەی هەموو پێشبینییەكانەوە ،زۆر بە خێرایی هەنگاو بەرەو تۆماركردنی مێژوویەكی نوێ دەنێت. ئەوان وەرزی رابــردوو هێندەی نەمابوو پریمەرلیگ جێبهێڵن و بــۆ ریــزی یانە پلە یەكەكان دابــبــەزن ،بــەاڵم ئێستا بە رۆحیەتێكی نوێوە گەڕاونەتەوە. وەرزی رابردوو لەم كاتەدا دوایین پلەی ریزبەندیی پریمەرلیگیان بەدەستەوەبوو، بـــەاڵم ئێستا تـــەواو پــێــچــەوانــە :لوتكە بەرنادەن. هەندێك راهێنەرە ئیتاڵییەكە بە كۆدی سەركەوتنەكانی لیستەر دەزانن ،هەندێكی دیكەش كە نكوڵی لە تواناكانی رانێریی
راهێنەر ناكەن ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دان بەو خوێنە گەرمانەدا دەنێن ،كە تیپەكە ئاڕاستەی سەركەوتن دەكەن. رانێریی ئیتاڵی لەهاوینی رابـــردووەوە كە بوە راهێنەری یانەكە ،هەموو شتێكی لــەخــەیــاڵــدا تەنها بـــردنـــەوەی نــازنــاوی پریمەرلیگ نەبێت ،بەاڵم وا دەردەكەوێت خەونەكە لە نەبوونەوە دەبێتە راستی. ئەوەی تایبەتە بە خوێنە گەرمەكانیش جیریمی ڤــاردی دیارترین نمونەیە ،ئەو یاریزانە تەمەن 28ساڵە زۆر بە ئاسانی بەرگریكاران دەبڕێت و ئازادانە گۆڵ دەكات، ئێستاش پلەی یەكەمی ریزبەندیی گۆڵكارانی گرتووە. دوایین دوو بــردنــەوەی لیستەر سیتی لە خولی ئینگلتەرادا بەرامبەر یانەكانی لیڤەرپول و مانچستەر سیتی بــوو ،ئەم شەش خاڵە هیچی بۆ چاودێرانی وەرزشیی نەهێشتۆتەوە كە دان بەوەدا دەنێن «لیستەر شایانی نازناوەكەیە».
ئاسۆیی -1ناوێكی جولەكەیە +وەزیــری دەرەوەی ئەمریكا. -2نهێنی ،بۆ وەستانی ئۆتۆمبێلە. -3ژمارەیەكە «پ» ،هاوینەهەوارێكە ،دوان لەبنار. -4میللەتێكن ،نیوەی كاهو ،پەروەردگار. -5میوەیەكە +هەل. -6نەخشی سەر جەستە «پ» +پیتێك، لەئاودایە. -7گەمە ،كاژی بی سەر ،پیتێك +جۆرە ئۆتۆمبێلێكە. -8باران ئەیناسێ ،خواردنێكە «پ» ،سیان لەدەیە. -9نــیــوەی ســوار ،نیوەی خەتا ،بەشێكە لەروخسار ،بۆ چاوە. -10سەوزەیەكە. -11یاریچییەكی ئیسپانییە ،وەخت ،عاشقێك بو. -12واڵتــێــكــی عەرەبییە ،فێستیڤاڵێكی ئەدەبییە لەعیراق.
ستونی -1گۆرانیبێژێكی كوردە. -2ژمـــارەیـــەكـــە ،روخــــا «پ»، لەسالەدایە. -3تێر ،گیانلەبەرێكە ،بەبێ جێری. -4ناوێكی عەرەبییە ،دوا ،داو. -5كورتكراوەی ناوێكە ،نیوەی قەزا، السار. -6خوڕەوشت ،گیانلەبەرێكە «پ». -7نەخۆشییەكە ،چێژ. -8ئامێرێكی مۆسیقایە ،تایبەتە بەسەر. -9نابینا ،گەیشت ،گۆشەیەكی رۆژنامەی هەواڵە. -10لــەســپــی دایــــە ،پێكەنینی بەدواوەیە ،جۆرە ماسیەكە «پ». -11ژمــارەیــەكــە ،ژمارەیەكە ،دوان لەپینە. -12دو واڵتن لەئاسیا.
جۆرە ئۆتۆمبیلێكە كرم – شەرم – رەزا – زەمان – پەشمەك – پەنگ – بازیانی – خەمبار – سەگەبازو – عەوااڵنی – چنور – دەست – جاترە – گڕ – زەمیلە – تاعون – پۆلیس – مارۆنی – چلورە – گرد – شەویلگە – دیدار – میراتگری – پۆشتە – كاپتن – مەساج – هەنگ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (550) 08-02-2016
ژمارە دووی (دابڕان)و (زانستی دابڕان) باڵوكرانەوە
ڤینۆس فایەق ،لەشیعرەوە بۆ رۆمان چاودێر -تایبەت: دوا ی ئەوە ی یەكەم ئەزمون ی خۆ ی لەبوار ی نوسین ی رۆماندا باڵوكردەوە، ژنە نوسەر ڤینۆس فایەق دەڵێت: چەند ئادەمیزاد پەیوەندی لەگەڵ سروشتدا توندوتۆڵ بێت ،ئەوەندە جوان و بەهێز دەنوێنێت بەتایبەت ژن. دواتر دەڵی :هیچ كات خۆم بەنوسەر نەزانیوە هەتا خۆم بەرۆماننوس بزانم، بەڵكو تەنها خۆم بەشاعیر زانیوە. لـــەبـــارە ی ئـــەو شـــێـــوازە ی كە لەنوسین ی رۆمانەكەدا بەكاریهێناوە، ئاماژە بۆ ئــەوە دەكــات كە بــاوەڕ دەكەم تەكنیكێكی تایبەت بەخۆمم بەكارهێنابێت ،ئــەگــەر خوێنەر بەوردی بیخوێنێتەوە ،چەند مەسج‌و ئاماژەیەكی تێدایە. نوسەر ی رۆمان ی تاقانەترین كچی خودا ،دەشڵێ :دەمەوێ لەڕێگەی ئەم رۆمانەوە بڵێم كە چەند ئادەمیزاد پەیوەندی لەگەڵ سروشتدا توندوتۆڵ بێت ئەوەندە جوان و بەهێز دەنوێنێت بەتایبەتیش ژن. ڤینۆس فایەق قسە لەسەر شوناس ی رەگەز لەنوسینەكانیدا ،بەتایبەت كە ئایا وەكو نوسەرێك ی ژن ،یان پیاو ئەو رۆمانە ی نوسیوە دەكات‌و دەڵێت :هەمیشە لەنوسین‌و بەرهەمەكانی خۆم تەنها وەكو ئەزمونێكی خۆ بەتاڵكردنەوەو تاقیكردنەوەی ئەزمونی (خۆبون) دەبینم ،كە تۆ تا چەند دەتوانیت خۆت بیت ،بەدەر لەوەی تۆ ژنی یان پیاو، ئێمە دەتوانین ژن‌و پیاو بین ،بەاڵم ئەگەر لەسروشتەوە نزیك نەبین ناتوانین خۆمان بین». تاقانەترین كچ ی خودا ،یەكەمین رۆمان ی خانمە شاعیرو نوسەر ڤینۆس فایەقە كە لەسەر ئەركی خۆیو بەسەرپەرشت ی دەزگا ی رۆشنبیر ی جەمال عیرفان چاپ‌و باڵوكراوەتەوە.
لــەدو توێی ( )93الپــەڕەی قــەوارە گەورەدا ،ژمارە ()2ی گۆڤاری (دابڕان) كەوتە بەر دیدەی خوێنەران. هاوكات ژمارە دووی گۆڤاری (زانستی دابــڕان)یــش باڵوكرایەوە ،كە چەندین بابەتی نوێی زانستی لەخۆگرتووە. لــەم ژمــارەیــەی گۆڤاری (دابـــڕان)دا چەندین بابەتی سەرنجڕاكێش لەسەر كێشەكانی دنیای سیاسەت‌و ئیسالم‌و پـــڕۆژەكـــان بــۆ گــۆڕیــن‌و چــاكــســازی باڵوكراونەتەوە ،لەوانە :ئیسالم كێشەیە نــەك چــارەســەر /د .ئەمین عوسمان، سۆفیگەری ،هەبویەكی ونبو لەزەمەنی بەسیاسیكردنی ئاییندا /د .حەیدەر لەشكری ،دامەزرێنەری هــەرە گــەورەی سەلەفیزم -ئەحمەدی كــوڕی حەنبەل/ محەمەد هەریری ،فێمێنیزم‌و تیۆلۆگی/ ئەڤین عەزیز ،ئایین وەك ئایدیۆلۆژیا/ حەمە سەعید حەسەن ،بەشێك لەملمالنێ سیاسییەكانی نــاو كۆمەڵی ئەسحابە
لەم مانگەدا گوێبیستی «شەوانی بێتۆیی» دەبن چاودێر – نەشمیل یاسین: هونەرمەندی گۆرانیبێژ (لوقمان سەلیم)، پێش باڵوبونەوەی (سی دی)یە نوێیەكەی كە نــاوی (ب ێ تۆیی)یە ،تراكێكی نوێی بەناوی «شەوانی بێتویی» كلیپ دەكات‌و بڕیارە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا باڵوی بــكــاتــەوە ،پێشتریش دو كلیپی تری بەناوەكانی «قیسمەت»و «غەریبی» لەو ئەلبومە نوێیەدا باڵوكردەوە. سەبارەت بەم كارە نوێیە ،لوقمان سەلیم بە»چاودێر»ی راگەیاند :ئەم كلیپە نوێیەم «شەوانی بێتۆیی» ،ئاوازی سەالم رەشیدەو تێكستەكەی لەالیەن ساڵح بێچارەوە نوسراوەو
(من سامی-م) 36 ،خەاڵت بەدەستدێنێ چاودێر – تریفە حەسەن: دوای بەشداریكردنی فیلمی (مــن سامی-م) لـــــەدەرەوەی هەرێمی كوردستان ،دەرهێنەری بــــەتــــوانــــای كــــورد «كەیبەهار» گەڕایەوە كــوردســتــان‌و بەنیازە ل ــێ ــرەی ــش فــیــلــمــەكــە نمایشبكات. سەبارەت بەوەرگرتنی ئــەو هەمو خــەاڵتــە بۆ فیلمی (من سامی-م)، كەیبەهار بە»چاودێر»ی راگــەیــانــد :فیلمەكەم لەماوەی ساڵ‌و نیوێكدا هەتا دەگات بەئێستا 36خەاڵتی لەفێستیڤاڵە جیهانییەكاندا وەرگرتوە ،لەو خەاڵتانە 20خەاڵتیانم وەك باشترین فیلم بەدەستهێناوە. دەربــارەی ناوەڕۆكی فیلمەكەو شوێنی وێنەگرتنی وتی :كەسایەتی ناو فیلمەكە
منداڵێكی كوردی تەمەن 10ساڵەو ژان‌و نەهامەتی‌و ئازارەكانی خۆیو گەلەكەی دەخاتەڕو. ئەم فیلمە لەشارۆچكەی «مەخمور» لەكۆتایی ساڵی 2013دا وێنەی گیراوە بەبودجەی 25هەزار دۆالر.
– بــەرەی سوننەو شیعە وەك نمونە/ سەربەست سەلیم ،پانۆرامای ئەشكەنجەدان لــەمــێــژوی ئیسالمدا /زریـــان ئەحمەد، پڕۆژەیەك بۆ گۆڕین‌و چاكسازی لەوانەی ئایین‌و ئاییناسیدا /بەهمەن تاهیرو عەلی مستەفا ،دیاردەی بانگدان لەكوردستاندا/ ئــەحــمــەد یــوســف ،ناكۆكیێن ناڤخۆو هۆكارێن پەیدابونا تۆندڕەوی ێ /موحسین عەبدولرەحمان. لــەگــەڵ ئــەم بــابــەتــانــەشــدا( ،دابـــڕان) گفتوگۆیەكی كراوە كە لەپاریس ئەنجامدراوە لەخۆدەگر ێ لەنێوان هەریەك لە :مەال بەختیار ،ئاالن تۆرێن ،میشێل ڤیڤۆركا، ئەدۆنیس .رێكخەری ئــەم گفتوگۆیەش هەریەك لە :د .عادل باخەوان‌و د .لوئەی جاف رێكیانخستوە. هــەردوو گۆڤاری (داب ــڕان) و (زانستی دابڕان) لەالیەن پالتفۆرمی دابڕان-ەوە دوو مانگ جارێك باڵودەكرێنەوە.
ئێمەیش وەك خۆمان ،وەك دەرهێنەرو ئەكتەرو وێنەگرو كارمەندانی كــوردو بریتانی ،كە هەمومان 70فیلمكارین، بەخۆبەخش كارەكانمان بەئەنجامگەیاندوەو یەك دۆالرمان وەرنەگرتوە.
ستۆدیۆی «ڤینۆ» كــاری تۆماركردنی دەنگیی بۆ بەئەنجامگەیاندوە ،ئەم گۆرانیەم 17ساڵ بەر لەئێسا تۆماركردوە .ئەوكات لەكەناڵی گەلی كوردستان باڵوكرایەوە، ئێستاش لەسەر داوای گوێگران دوبــارە تۆمارم كردەوە ،پاش باشبونی بارودۆخی ناهەمواری هەرێمی كوردستانیش ئومێدەوارم (سی دی)یە نوێیەكەم باڵوبكەمەوە. دەربارەی هاریكاری بۆ ئەم كارە نوێیەیش وتی «سوپاسی كۆمەڵەی هونەرە جوانەكانی سلێمانی ،بەشی موزیك‌و خوێندكاران‌و مامۆستا هــاوارو خاتو ڤینۆس دەكەم كە هاوكارم بون لەم كلیپە تازەیەدا».
Political, Educational & Social Weekly Press
موچەی بڕدراو، پارەی بردراو هاوڕێ توانا مێرگەسەری خەڵك ئەڵێت نێرە ،حكومەت ئەڵێت بیدۆشە! ئایا بیستوتە ،ئاش لەخەیاڵێك ئاشەوان لەخەیاڵێك؟ ئەگەر نەتبیستوە ،ئەوە تكایە بەخوێندنەوەی ئەم (نیو وتارە) بیبیستە. یەك: ئێستا داواكاریی سەرەكی شەقام‌و دەنگی زاڵ‌و زواڵڵی خەڵك ،ئەوەیە با (پارەی بردراو و دزراوەكانی خەڵك بگەڕێتەوە بۆ خەڵك) ،ئەو پارەیەی لەژێر زەمینەكان، یان بانكەكانی هەندەران ،خەوێندراوەو هی ئەوانەی كە سیاسەتیان بەكەسابەت، مانا كردوەو لەپڕێك بون بەكوڕێك ،كەچی حكومەت بە(بڕینی بەشێك لەموچەی موچەخۆران) ،وەاڵمی داخوازییەكانی خەڵك ئەداتەوە ،جا لەسەیر عەنتیكەتر، ناویشی لێنراوە (پاشەكەوتكردن). من لەزانستە بیدائییەكەی منداڵەكەم فێری بوم نەوەكو ،سامانی گەالنی (ئادەم سیمس) ،یان لێكدانەوە ئابوریەكانی( ،دیڤد ریكاردۆ) و كەپیتاڵەكەی (كارل ماركس) كە (پاشەكەوت) ،یانی هەڵگرتنی ئەو بڕە پارەیەی ،كە زیــادەو لەخۆی ئەگرێتەوەو ئەیخاتە ناو (دەغیلەیەك) ،تاكو لەكاتی پێویست‌و گونجاو ،شتێكی پێ بكرێ ،كە بەو داهاتی رۆژانەیەی بۆی ناكڕدرێ ،بەاڵم گونجاوە منداڵەكە لە 250دیناری تەبع پاشەكەوتی بۆ بكرێت!؟. دو: ئێستا توڕەیی خەڵك لەحكومەت ،گەیشتۆتە ئاستێك باس لە (راپەڕین) دەكات، ئەوە راستییەكە ناتوانم وەك ئەو واعیزانەی بەردەركی سوڵتان ،شەكرو شیلە بەو تاڵیی‌و زەقنەبوتەی ژیانی خەڵكدا بكەین ،تەنها بەخاتری بەهەڵەدابردنی دەسەاڵت‌و دەستكەوتی خۆیان ،سەیرە ،كەچی لەسەرەوە الی بەرپرسان باس باسی (راپرسییە) ،ئینجا تۆ مەودای نێوان نیازی خەڵك‌و ،نیازی حكومڕان بپێوە (بزانە خەڵك لەكام دۆڵەو ئەوان لەلوتكەی كام كێو). ماركس ئەیوت ،فەلسەفەی هیگڵ سەر بەرەوخوارەو پێویستی بەالركردنەوە هەیە ،چونكی سەری لەعەرزەو قاچی لەئاسمان ،لێرەشوایە ،ئەو تێگەیشتن‌و ئەداكردنی فەلسەفەی حكومڕانییە ،پێویستی بەالركردنەوە هەیە ،هیچ نەبێت الركردنەوەی هۆش‌و ئاگایی‌و ئەتواری ئەو سیاسییانەی ،كە سەبەبی خوڵقاندنی ئەو دۆخەن!. سێ: خەڵك داوای ئەكتیڤیی دەزگــاو دامــەزراوە یاساییەكانی كرد ،كەچی حزب بەپەكخستن وەاڵمی ئەداتەوە!. خەڵك داوای سازان‌و تەبایی الیەنە سیاسیەكان دەكات ،ئەوان بەترازان!. نیوەی دەرئەنجام: نیكۆلۆ ماكیاڤیللی ،نزیك بەپێنج سەدە لەمەوبەر ،ئامۆژگاری میرو پادشاكان دەكات ،كە توخنی سەروەت‌و ماڵی خەڵك نەكەون ،ئەو پێیوایە خەڵك ئەتوانێت لەكوشتنی باوكی خۆش بێت ،بەاڵم لەسامان‌و داهاتی نا ،ئێستا حكومەت دەستی بۆ نان‌و بژێوی خەڵك بردوە!. لەكاتێكدا پارەی بردراوی خەڵك كەباس ئەكرێت ،ئەتوانێت چەندین ساڵ ئەم هەرێمەی پێ ببرێت بەڕێوە ،ئێستا داخوازی خەڵك رونە ،یان با پارەی بردراو بگەڕێندرێتەوە ،یان خاوەنی پارەكان بڕۆنە الی پارەكان.
كۆمەڵەی خۆبەخشیی ،كاردەكەن بۆ بەكەلتوركردنی خوێندنەوە چاودێر -تریفە: یەكێك لــەو كــارە نمونەییانەی كە ناوەندی رۆشنبیریی‌و هونەریی ئەندێشە بەرهەمیهێناوە ،پێكهێنانی كۆمەڵەیەكە بەناوی (كۆمەڵەی خۆبەخشی) ،ئەم كۆمەڵەیە كاردەكەن لەپێناو ئاشناكردنی چــیـن‌و تــوێــژەكــانــی كــۆمــەڵ بەدنیای بەكتێب‌و خوێندنەوە. سەبارەت بەم چاالكییە خۆبەخشییانە هێرش شێخ عومەر ،ئەندامی دەستەی كارگێڕی ئــەو كۆمەڵە خۆبەخشە بە «چاودێر»ی راگەیاند :لەپێناو گەیاندنی كتێب بۆ ئەو شوێنانەی كتێبیان پێناگات كاردەكەین ،خوێندنەوەی كتێب بۆ ئەو كەسانەی توانای خوێندنەوەیان نییە، بەخشینی كتێب بەو كەسانەی توانای كڕینی كتێبیان نییە. لەبارەی ئەوەی كە ئاخۆ ئەو شوێنانە كوێن‌و چۆن ئەو كتێبانەیان پێدەگات وتی «ئێمە بۆ زۆر شوێن دەچین وەك
خەڵوەتگەی پیریی ،نەوجەوانانی مندااڵن، چاكسازیی گەوران‌و چەندین قوتابخانە، ئێمە ئەمە ناودەنێین بەكەلتوركردنی خــوێــنــدنــەوەو بــەهــیــچ شــێــوەیــەك
كتێبفرۆشیی تێدا نییە ،كۆمەڵەكەمان كراوەیەو بەشانازییەوە هەمو خوێنەرێك وەردەگرێت ،كە مەبەستی پەرەپێدانی كەلتوری خوێندنەوەی هەبێ«.
دا هاتوو
دەقی نوێ
مار ەکانی
عەلی پێنجوێنی
ژ
ئەدیب نادر r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ذمارة ( )49١دووشةممة 2016/2/٨
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
پامۆک لە پەنجەرەی ماڵێکی بێدەنگەوە سامان کەریم :سەرجەمی کارەکانی ئۆرهان پامۆک وەردەگێڕمە سەر زمانی کوردی سەبارەت بە پڕۆسەی وەرگێڕانەکەشی، ســامان کەریــم ئاماژەی بــەوە دا ،کاری وەرگێڕانەکــە بەباشــی هاتــووە بــە دەستیەوە و دەڵێت« :چونکە تامەزرۆییم بــۆ وەرگێڕان هەرەوەک ئــەو تامەزۆییەم وایــە کە بــۆ موزیک هەمــە .هەوڵم داوە بــە شــێوەیەک وەریبگێــڕم کــە خوێنەر هەســت نەکات لە تورکییەوە وەرگێڕڕاوە و تا توانیبێتم داڕشتنەکانی پامۆکم وەک خۆی داڕشــتۆتەوە ،چونکە بەو شێوەیە خوێنەر دەتوانێت لە شێواز و تەکنیکی پامــۆک تــام و چێــژ وەرگرێــت. هەندێــک جــار لەکاتــی وەرگێڕاندا نەمدەزانی کە لە تورکییەوە وەری دەگێڕم ،هەر وامدەزانی سۆرانییە و مــن دووبارە دەینووســمەوە. نووسینەوەکەی هیالکی کردم». جەختــی لــەوەش کــردەوە، بەنیــازە تــەواوی ڕۆمانەکانــی ئۆرهــان پامــۆک وەربگێڕێتــە ســەر زمانــی کــوردی و لــە ئێستاشــدا ســەرقاڵی ڕۆمانێکی تریەتی. هــاوکات ئــەو وەرگیــڕە سوپاســی ناوەندی ئەندێشە دەکات. ســامان کەریــم ،جگــە لــە کاری وەرگێڕان ،میوزیســیانە و خاوەنی فێرگەی فالمینگۆیە.
ئا :پێشەوا محەمەد ڕۆمانــی «ماڵی بێدەنگ»ـــی ئۆرهان پامــۆک ،لەالیەن ســامان کەریــم-ەوە لە تورکیــەوە وەرگێڕدراوەتــە ســەر زمانی کــوردی و بڕیــار وایە ٢/١١لــە ناوەندی ئەندێشەوە باڵوبکرێتەوە .لەم ڕاپۆرتەدا، وەرگێڕەکەی دەربارەی وەرگێڕانەکەیی و ناوەڕۆکی ڕۆمانەکە ڕوونکردنەوە دەدات. ســامان کەریــم ،وەرگێــڕی ڕۆمانەکە، ئاشکرای کرد ،ئەم ڕۆمانە هەروەک زۆرێک لەو کتێــب و ڕۆمانانەی کــە کاتی خۆی لە تورکیا خوێندونیەتیەوە و پەســەندی کردوون ،هەر لە خەیاڵیدا بووە کە وەری بگێڕێ ،بەاڵم لەبەر ئەوەی کە بەتایبەتی لــەم ڕۆمانەدا هەموو ڕســتەیەک ،هەموو پەڕەگرافێک پڕە لە پرســیار و پرســیار لەالی خوێنەرەکەی دروست دەکات ،پێی خۆش بووە ئەم ڕۆمانە وەربگێڕێتە ســەر زمانی کوردی. ئــەم کتێبەی پامــۆک ،یەکــەم کاری وەرگێڕانــی ڕۆمانــە لەالیــەن ســامان کەریمــەوە ،بــەاڵم پێشــتر دوو کاری تری فەلســەفی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی. سەبارەت بە هەڵبژاردنی ئەم ڕۆمانە، ئــەو وەرگێڕە وتی« :ڕۆمانەکانی ئۆرهان پاموک بە دڵنیایی جیاوازیان لەگەڵ یەکدا هەیە ،ئەبێت بشــبێت ،بەاڵم هەڵبژاردنی ئــەم ڕۆمانــە لــەڕوی تێڕوانینــی منەوە لەبــەر ئــەوە نییە کە لــە کارەکانی تری جیابکەمــەوە ،بە تەواوەتی پەیوەندی بە هۆکاری ویست و ئارەزوی خۆمەوەیە». وەک کەریم باسی کرد ،ئەو ڕۆمانە باس لە ســێ خوشــک و برای بێئومێد دەکات کە لە ئیســتانبوڵەوە دەچن بۆ سەردانی نەنکیــان کــە ٩٠ســاڵ تەمەنییەتــی، نیشــتەجێیە لــە شــارۆچکەیەکی نزیــک ئیســتانبوڵ ،بۆ ماوەی هەفتەیەک لەالی دەمێننــەوە .یەکێکیــان مێژووناســە، یەکێکیان شۆڕشــگێڕە ،ئەوی تریشــیان ئــارەزوی دەوڵەمەندێتــی دەکات .لــەو خانــووەدا دەمێننەوە کە باپیریان پێش حەفتا ســاڵ لەوەوبەر دروستی کردووە، کاتێــک کــە لــە ئیســتانبوڵەوە بەهۆی سییاســەتەوە دورخراوەتــەوە بــۆ ئــەم شارۆچکەیە. ڕۆمانێکــە هەمــوو وشــەیەکی، ڕســتەیەکی ،پەڕەگرافێکــی پــڕە لــە پرسیار ،لە هەموو ڕوویەکی ژیانەوە .هەر کارەکتەرێک بۆ خۆی کۆمەڵە کێشەیەکی هەیە کــە کەوتۆتە زۆرانبــازی لەگەڵیدا. بەتایبەتــی باپیریــان کــە دەیەوێــت بە نووســینەوەی ئەنســکلۆپیدیایەک ئــەو جیاوازییــە زۆرەی بەینــی ڕۆژهــەاڵت و ڕۆژئــاوا نەهێڵێــت لــە بــارەی هەموو بوارەکانی ژیانەوە». وتیشــی« :ڕۆمانەکــە لێــوان لێــوە لەڕەخنــەی بەهێز لە تــاک و کۆمەڵگای ڕۆژهەاڵتی .هەر کارەکتەرێکی ئەم ڕۆمانە لــە پەنجــەرەی بینینــی خۆیــەوە ژیانی خۆی پیشان دەدات .ڕۆمانێکی تراژیدییە بــە دڵنیایــی ،بــەاڵم تراژیدیایــەک کــە
سامان کەریم
ئەگــەر خوێنەر زۆر باش لێی ورد بێتەوە دەتوانێــت هیوایەکــی زۆری لێوە گەاڵڵە بــکات ،چونکــە خســتنەڕووی زۆرێک لە کەمووکورتییەکانی کۆمەڵگای ڕۆژهەاڵتی و هــۆکاری شــێوازە تێکشــکاوەکەی ڕۆژهــەاڵت دەدات لە بێژنگ .بە دڵنییایی ئۆرهــان پاموک لە ناو ئەم ڕۆمانەدا باس لە نــاو خــودی تورکیــا خــۆی دەکات، بــەاڵم بەشــێوەیەکی وا دەیبەســتێتەوە بــە ناوچەکــەو ڕۆژهەاڵتــەوە کــە هیــچ کەسێک و هیچ ناوچەیەکی ڕۆژهەاڵتی لێ دەرنەکردووە. ڕوونیشــی کــردەوە ،لــە کاتــی خوێندنــەوەی ئــەو ڕۆمانــەدا هەســت دەکەیــت کــە کتێبێکــی فەلســەفی، دەرونــی ،میژوویی ،ئەدەبی ،سیاســیی، دینی ،زانســتی ،هونەریی ،کۆمەاڵیەتی، تــاک ،خێــزان ...هتــد دەخوێنیتــەوە. پێشی وایە ،ئەم تێکهەڵکێشانەی ناو ئەم ڕۆمانــەی ئۆرهان پاموک ،وێنەیەکە وەک بڵێی بە شیش و خوری چەندەها ڕەنگی کردبێت بە یەک و بە هارمۆنییەتێکی زۆر جوان و شاکارێکی لێ دروست کردبێت. هەروەها وتیشــی« :ئەوەی کە گرنگە زەمەنــە لــەم ڕۆمانەدا ،ئۆرهــان پاموک ڕابوردوو ئێســتا و داهاتوی لە یەک کاتدا کۆکردۆتــەوە ،یارییەکی تەواو بە زەمەن دەکات کــە زۆر جــار خوێنــەر دەباتــە گێــژاوی زەمانــەوە بــەاڵم گێژاوێکــی تا بڵێی بە پێزی بەتام کە ئارەزوو دەکەیت سەرلەنوێ و دوبارە بیخوێنیتەوە».
ئۆرهان پامۆک
ژمار ه ( )49١دووشه‌مم ه 2016/2/٨
2
ڕۆمانی زیکزیکه‌و چه‌ند سه‌رنجێکی خێرا حەسن نازدار هونــه‌ری گێڕانــه‌وه له‌مێــژه مرۆڤــی سه‌رقاڵی خۆی کردووه ،مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ی له‌نێو ته‌پوتۆزی ڕووداوه زووگوزه‌ره‌کانی ژیانــدا ون نه‌بێــت په‌نــای بردووه‌ته به‌ر گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و شتانه‌ی که به‌سه‌رخۆی یان که‌سه‌کانی ده‌وروبه‌ریدا ڕوویانداوه ،یاخود گێڕانــه‌وه‌ی و خــه‌ون و خه‌یاڵ و ئاوات و ئاره‌زووه‌به‌دینه‌هاتووه‌کانی ،هه‌میشــه‌ش هه‌وڵی داوه‌به‌رچنێک له‌و ڕووداوانه‌ی که خــه‌م یان ئازار یاخود خۆشــی و چێژیان پێ به‌خشــیووه‌به‌مه‌به‌ستی مانه‌وه‌یان له قاڵب و چوارچێوه‌ی داســتان و حیکایه‌ت و ئه‌فســانه‌و چیرۆکه‌کانــی ژیانــدا بــۆ نه‌وه‌کانی بگوازێته‌وە. دیاره ئه‌م گێڕانه‌وانه‌ش هه‌ر سه‌رده‌مه‌و به‌شــێوه‌و قاڵبــی هونــه‌ری جیــاوازو له بۆته‌ی ژانری ئه‌ده‌بــی و هونه‌ریدا به‌پێی گوزه‌ری زه‌مان گۆڕانیان به‌ســه‌رهاتووه، شــێوه‌ی هونــه‌ری و ســتاتیکی تۆکمه‌تریــان به‌خــۆوه‌بینوه ،کــه له‌نێو ژانــره نوێیه‌کانــی چوون فیلم و شــانۆو چیــرۆک و ڕۆمانــدا خــۆی ده‌بینێتــه‌وه. یه‌کێکیــش لــه‌و کارانــه‌ی که مه‌به‌ســتی سه‌ره‌کی ئێمه‌یه‌له‌م نووسینه‌دا ،ڕۆمانه، که ســه‌ر به دونیای مۆدێرن و سه‌رده‌می پیشه‌سازیه‌و له‌نێو گه‌الندا به‌چه‌ند شێوه‌ی جیــا ده‌رکه‌وتووه‌و له‌نێویشــیاندا گه‌النی ڕۆژهــه‌اڵت و واڵتانــی تازه‌پێگه‌شــتووه، له‌نێــو ئه‌مانه‌ش به‌تایبــه‌ت واڵتی ئێرانه که ده‌مانه‌وێت چه‌ند ســه‌رنجێک له‌ســه‌ر ڕۆمان(یــان نۆڤڵێــت)ی (زیکزیکــه)ی نووســه‌ری ئێرانی(ئه‌حمــه‌دی غواڵمــی) بخه‌ینه‌ڕوو. له‌نێــو ئه‌ده‌بیاتــی داســتانی ئێرانیــدا هه‌نــدێ کورته‌ڕۆمــان و نۆڤڵێــت هــه‌ن کــه لــه مێــژووی ئه‌ده‌بیاتــی گێڕانه‌وه‌ی ئــه‌و واڵتــه‌دا دیــارو له‌به‌رچــاون ،وه‌ک کورتــه ڕۆمانی(کونده‌په‌پــوی) ســادقی هیدایــه‌ت و(شــازاده ئیحتیجابــی) هۆشــه‌نگی گوڵشــیری و(گاوخونــی) جه‌عفــه‌ر موده ڕیــس ســاده‌قی و...... ئه‌م کورت ه ڕۆمانه‌ی غواڵمیش هاوشێوه‌ی ئه‌وانــه له‌ســه‌رده‌می نوێــدا به‌یه‌کێک له کورته‌ڕۆمانه زۆرباشه‌کان ئه‌ژمار ده‌کرێت و بــاس و خواســی زۆر له‌نێــو ناوه‌نــده ڕۆشــنبیریه‌کانی ئێرانــدا بــه‌دوای خۆیدا هێنــاو چه‌ندجاریش چــاپ کرایه‌وه .ئه‌م ڕۆمانــه لــه‌ڕووی ته‌کنیکــی گێڕانــه‌وه‌وه
ئومید میهرەگان و :ئەیووب عوسمان – بەختیار حەمەسوور /١کامێرا شێوازێکە لە ئامرازی خیانەت؛ تەنانــەت لــە ڕیالیســتیترین و وردتریــن وێنەگرتنــەکان بــە مانــای ‹واقعییــەت›، هێشتا ئەوەی ئێمە لە بەرامبەریداین واقیع نییە .کامێرا ،یان ڕاستتر ‹من›ـی کامێرا، لە ئێستادا پێداویستی ،وێنەی جوانیناسیی دنیا پیشان دەدات ،نەک وێنەی ئەخالقی. لە هەر وێنەیەکــدا ،جۆرێک لە عەجوولی، جۆرێــک لــە چێژخوازیی داشــاردن هەیە. هــەر بە هۆی ئەمەوە ،ئێمــە لە وێنەکاندا
گۆڵ لــه نه‌یاره‌کانی بکات ،وه‌ک چۆن ل ه دیمه‌نێکدا بینیبووی‌ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد گۆڵی له گۆڵچی هه‌ڵبژارده‌ی ئێران ،ئیبراهیمی میرزاپور کردبوو ،وه‌له‌کۆتایشدا گۆڵی له ڕه‌فســه‌نجانی کــرد لــه هه‌ڵبژاردنه‌کان و لێی برده‌وه ،تائ ه‌میش بێته‌سه‌رمه‌شــق بــۆ کوڕه‌که‌ی بۆ ئه‌وه‌ی له‌مه‌یدانی یاری تۆپــی پــێ و ژیاندا گۆڵ لــه‌نه‌یاره‌کانی بکات و لێیان به‌ڕێته‌وه. الیه‌نێکــی تــری ئــه‌م ڕۆمانه‌تیشــک خستنه‌ســه‌ر قۆناغــی مناڵــی پاڵه‌وانــی ڕۆمانه‌که‌یــه‌که هه‌ر له‌مناڵیه‌وه ژیانێکی تاڵــی ده‌ردخــوارد ده‌ده‌ن و لــه هه‌مــوو ئاره‌زووه‌کانــی ڕووتــی ده‌که‌نــه‌وه ،بــۆ نموونه هه‌ر لــه مناڵیه‌وه‌له‌گه‌ڵ مامیداب نێشــته‌تاڵ کۆده‌که‌نه‌وه ،نووسه‌ر ئه‌مه‌ی وه‌ک ســونبولی تاڵــی و ئاشــنابوونی پاڵه‌وانه‌کــه بــه تاڵیه‌کانــی ژیانــی ناســاندووه ،هه‌ر کاتێکیش ویســتویه‌تی ئارام بێته‌وه‌و پشوویه‌ک بدات ،ده‌نگه‌کان ئاگاداریــان کردووه‌ته‌وه ،کــه ده‌نگه‌کانی ئاگادارکردنــه‌وه لــه‌م ڕۆمانــه‌دا زۆرن و هه‌ندێکیــان وه‌ک ئاگادارکردنــه‌وه‌ی ژیان و مه‌رگــن ،ده‌نگه‌کانیــش وه‌ک ده‌نگــی زیکزیکه‌و شــاورو فیکــه‌ی دادوه‌ری یاری تۆپــی پــێ و هاواره‌کانی باوکــی له‌کاتی یاری و هاواری فه‌رمانده‌ی شــه‌ڕو ده‌نگی خومپــاره‌و تۆپه‌کانی مه‌یدانی جه‌نگ ،که هه‌مویان زه‌نگــی ئاگادارکردنه‌وه‌بوون له قۆناغێک له قۆناغه‌کانی ژیاندا ،به‌تایبه‌تی لــه قۆناغه‌کانــی مناڵــی و نه‌وجه‌وانی و
پشــتی به‌گێڕانــه‌وه له‌سه‌رده‌ســتی که‌ســیی یه‌که‌مــی هه‌مووشــتزان(من) به‌ســتوه‌و زمانی چڕوپاراو ڕسته‌ی کورت و ده‌ســتگرتن بــه وشــه‌وه‌وه لــه‌ســیما دیاره‌کانی ئه‌م ڕۆمانه‌یه ،پێکه‌وه‌گرێدانی هه‌ندێ ڕووداوی هاوشــێوه‌ی یه‌ک له‌چه‌ند زه‌مه‌نێکــی جیاوازداو به‌ســێ ئاراســته‌ی جیــا کــه‌به‌پێــی ته‌کنیکــی ســینه‌مایی تۆکمه تــه‌واوی ڕووداوه‌کان مونتاژ کراون ســیمایه‌کی تری ئــه‌م ڕۆمانه‌یــه ،ئه‌گه‌ر ده‌ســت ببرێــت بــۆ ئــه‌م کاره ئــه‌وا به ئاســانی سیناریۆیه‌کی جوانی لێ دروست ده‌کرێــت و فیلمێکی جوانــی لێ به‌رهه‌م ده‌هێنرێت ،چون نووســه‌ر زۆر کارئاسانی بــۆ ئــه‌م کاره کــردووه‌و ڕه‌نگــه‌له‌کاتی نووســیندا له‌خه‌یاڵی ئــه‌وه‌دا بووێت که له‌وانه‌یه ڕۆژێک بکرێته فیلم ،هه‌ربۆیه‌شه ئه‌م جــۆره ته‌کنیکــه‌ی به‌کارهێنــاوه له نووسینی ڕۆمانه‌که‌دا. ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆمانه‌له کورته‌ڕۆمانه‌کانی تر که له سه‌ره‌وه‌ناومان بردن جیاده‌کاته‌وه زمانی گێڕانه‌وه‌یه ،که‌غواڵمی تاڕاده‌یه‌ک دوور‌که‌وتوه‌تــه‌وه‌له زمانی شــاعیرانه‌ول ه‌به‌رئه‌وه‌ی خودی نووسه‌ر ڕۆژنامه‌نووس بووه شــێوازی گێڕانه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌نووسی زاڵــه‌ب ه‌ســه‌ریداو توانیویه‌تــی لــه‌م کاره‌شیدا ســه‌رکه‌وتنی به‌رچاو به‌ده‌ست بهێنێــت .ســه‌ره‌تاو کۆتایــی ڕۆمانه‌کــه به‌یــه‌ک شــت کۆتاییــان دێــت،ئ ه‌ویش مه‌رگه ،ســه‌ره‌تا هه‌واڵی مه‌رگی باوکی و کۆتاییش به مه‌رگــی فه‌رمانده‌که ،مه‌رگ وه‌ک ســه‌ره‌نجامێک بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی که ده‌یانه‌وێت له هه‌ندێ مه‌یدانا یاری بکه‌ن، مه‌یدانی یاری تۆپی پێ و مه‌یدانی جه‌نگ، کــه تۆپ و خومپاره‌بێ ناســنامه‌کان دێن و پاڵه‌وانه‌کانــی نــاو مه‌یدانه‌که ده‌کوژن، لێره‌دا نووســه‌ر ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت له واڵتانی تازه‌پێگه‌شتوودا هه‌میشه کۆشکی خه‌ونه‌کانمــان به تۆپێــک وێران ده‌بێت و ده‌بێت خه‌ونی فڕین بۆ ژیانی باشتر له‌یاد بکه‌یــن ،هه‌روه‌ک خۆشــی له‌ســه‌ره‌تادا دیمه‌نــی شــکانی ژێرپیاڵه‌که کــه‌وێنه‌ی باڵنده‌یه‌کی فڕیوی له‌ســه‌ره‌و ژێرپیاڵه‌که شکاوه‌و باڵنده‌فڕیوه‌که‌ی سه‌ری که‌وتوه‌ته نێو که‌الوه‌یه‌که‌وه‌و فڕێدراوه. بابه‌تێکــی تــری ئه‌م ڕۆمانــه که‌به‌ڕێز غواڵمــی ده‌یه‌وێت تیشــکی بخاته‌ســه‌ر، مه‌سه‌له‌ی ئازادی و سه‌ربه‌ستی که‌سه‌کانه لــه هه‌ڵبژاردنــی ئاره‌زووه‌کانیانــدا، کــه لــه واڵتــه تازه‌پێگه‌شــتووه‌کانداو هیــچ کۆمه‌ڵگه‌دواکه‌وتووه‌کانــدا،
کات به‌ده‌ســت خۆیــان نیــه‌و له‌الیــه‌ن بێ خواســتی خۆی ده‌چێت بــۆ مه‌یدانی گه‌وره‌کانیانــه‌وه بۆیان دیــاری ده‌کرێت ،جه‌نــگ ،فه‌رمانده‌که‌یــان فه‌رمانــی پــێ وه‌ک ئــه‌وه‌ی پاڵه‌وانه‌کــه ده‌یه‌وێــت ده‌کات و له‌کاتــی هه‌ڵبژاردنه‌کانیشــدا پیشــه‌یه‌ک و ئاره‌زوویه‌کــی تری هه‌بێت ،واتــه هه‌ڵبژاردنه‌کانی واڵتی ئێران ،خۆی که‌چــی باوکــی ده‌ڵێــت ده‌بێــت ببی ب ه حه‌ز ده‌کات ده‌نگ به‌ڕه‌فســه‌نجانی بدات، یاریچــی تۆپــی پــێ و گــۆڵ لــه‌خه‌ڵک بــه‌اڵم باوکــی پێی ده‌ڵێــت ده‌بێت ده‌نگ بــکات ،بۆ ئــه‌م کاره‌ش باوکــی فه‌رمانی بــه‌ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد بده‌یت ،چوون باوکی پێ ده‌کات و هانی ده‌دات و سه‌رزه‌نشــتی پێــی وایــه لــه‌یاریگاکانی هه‌ڵبــژاردن و ده‌کات و جنێــوی پــێ ده‌دات ،کاتێکیش ژیانیشدا ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد باشتر ده‌توانێت
بــە ئەنجامــی پیشــەی و ‹هونــەری› بۆ نموونە مندااڵنی لەڕ و برسیی نەیجیریایی، وێنــەی ‹هــەژاری› یان عادەتــەن وێنەی تراژیدی نابینین .کامێرا بە سانایی وێنەی ناخۆشــی شــتەکان دەشــارێتەوە و لەناو جیهانــدا وردی دەکات و دەیهاڕێــت .ئایا بــەردەوام وایــە؟ وەاڵمێکی بنبــڕ بۆ ئەم پرســیارە ڕەنگەنەبێت ،بەاڵم لە نووسیندا دەتوانیــن لە ‹جادوو›ـــی وێنــە بدوێین. جادوویەک تا ڕادەیەک ڕاستی و خەمگینی شتەکان دادەشارێت .هەڵبەت ئەمە زیادتر دەگەڕێتەوە بۆ ســەردەمی ‹دیجیتاڵی› و هونەری و هەژموونی وێنەگرتن .لە ســاتی ئێســتادا ،چۆن دەتوانین بە جۆرێک کاری وێنەگرتــن بکەیــن کە ‹گەشــەی جوانی› نەبێتــە هــۆی جوانیناســی‌کردنی دۆخــی هەبــوو «واقیعــی مەوجــوود»؟ وێنــە، چۆن دەتوانێــت وێنای دۆخی هەبوو تێک بشــکێنێت و لــە جــادوو و هەڵخەتانــدن ڕزگاری بکات؟ بۆ نموونە ،وێنەی ڕۆژنامە هەواڵییەکانــی دوای دووی مانگــی ئازار، کەم‌تازۆر توانیان سیستەمی وێنەی فەڕمی واقیعی سیاسی/کۆمەاڵیەتی تێک بشکێنن (ئەمە شێوەیەکە لە تێکشکاندنی لۆژیکی بەرهەســت،ژاک ڕانســێر بە وردی باســی کردووە ).بەم شــێوەیە هونــەر دەتوانێت
و ســپییە .بۆیــە لــە کاتی ئێســتادا ،ئەو وێنا گشــتییەی خەڵکی بۆ ڕابردوو ‹شــتە کۆنەکان›هەیانە ،وێنایەکی ڕەش و ســپی یان قاوەیییە .ڕیکالمی تەلەفیزیۆنی بێننە بەرچــاو :ئەو کاتەی دەیانەوێت پیشــانی بدەن فاڵن‌شامپۆ مێژوویەکی کۆنی هەیە و دوو نەوەی جیاواز بەکاریان هێناوە ،بەشی تایبەت بە نەوەی کۆن ،بە شــێوازی ڕەش و ســپی یان قاوەیی پیشــان دەدەن ،هەر وەک ئــەوەی ئەو دەمە لە ڕاســتیداهەموو شــتێک قاوەیی بووە ،یــان ڕەنگی تر هەر بوونی نەبووە. دەزانیــن کە ڕابــردوو ،بــۆ ئێمە ،جگە لــە چوارچێوەی گێڕانــەوە ،یانبینینەوەی ڕابــردوو بە شــێوەیەکی تایبــەت ،توانای درککردنی نییە .لــەم ماوە تایبەتەدا ،کە تەکنۆلۆژیای وێنەگرتن هێشــتا لە قۆناخی منداڵیــدا بــوو ،ئاسایشــە کە ڕابــردوو بە شێوەی ‹ڕەش و ســپی›ببینین .ئەمەیش ڕاســتی سەرەوە دەســەلمێنێت .الی ئێمە ڕابــردوو ڕەش و ســپییە‹ .زەمەنی کۆن› یەکسانە بە ‹وێنەی کۆن› .ئەمە بۆ خۆی شــێوازێکە لە پاراســتن و تەواو داشاردنی ڕابردوو .ئــەم ڕابردووە دەکرێت زۆر نزیک بێــت ،دواییــن ڕابــردوو ،دواییــن ڕووداو. بینینــەوەی ڕابــردوو هاوتایە بــە ‹وێنای
خاڵی سه‌رنجڕاکێش له‌م ڕۆمانه‌دا ئەوە‌یه،پاڵه‌وان نه‌ک ناتوانێــت خــۆی دوای خواســت و ئاره‌زووه‌کانی خۆی بکه‌وێت و ئاینده‌ی خۆی دیاری بکات ،به‌ڵکو ناتوانێت ته‌نانه‌ت باسی ڕابردووی خۆشی بکات
««
له یاری تۆپی پێ دواڕۆژی خۆی مسۆگه‌ر بــکات و ژیانــی دابین بکات و باوکیشــی سه‌ربه‌رز بکات ،به‌اڵم خۆی به‌پێچه‌وانه‌ی خواســتی باوکی حه‌زی لــه‌م یاریەنه‌بوو. دووه‌م یــاری گه‌مه‌ی ژیــان و مه‌رگ بوو، له‌جه‌نگدا بێ خواســتی خۆی به‌شــداری کــردوو به موعجیــزه‌له‌و گه‌مــه ڕزگاری بــوو ،که به‌هۆی نا‌مه‌یه‌که‌وه‌گه‌ڕایه‌وه بۆ دواوه‌و خۆی ده‌رباز کرد ،تاکه گه‌مه‌یه‌ک کــه‌خــۆی حــه‌زی لــێ بــوو ،گه‌مــه‌ی خۆشه‌ویســتی بــوو له‌گــه‌ڵ بنه‌وشــه‌دا، ده‌یویست به‌شێوازی خۆی خۆشی بوێت، بــه‌اڵم به‌هــۆی گرفته‌زۆره‌کانــی ژیانه‌وه بنه‌وشــه گوتــی :مــن حــه‌زم لــه‌م یاریه نییه ،پێشنیاری هه‌اڵتن و ده‌رچوونی له‌و فه‌زایــه‌ی بــۆ کرد بۆ شــوێنێک که که‌س نه‌یانناســێته‌وه ،له کۆتایی ڕۆمانه‌که‌شدا کاتێــک بابــه‌ک ده‌یه‌وێــت بگه‌ڕێته‌وه بۆ ماڵه‌وه ،ده‌یه‌وێت پێاڵوه‌کانی فڕێ بدات، به‌اڵم په‌شــیمان ده‌بێتــه‌وه‌ل ه‌م کاره‌ی و هه‌ڵیــان ده‌گرێــت ،چــوون ده‌زانێت ژیان ده‌یه‌وێــت یارییه‌کی تری پــێ بکات ،یان بۆ یارییه‌کی تری هه‌ڵگرتووه. خاڵــی ســه‌رنجڕاکێش لــه‌م ڕۆمانــه‌دا ئەوە‌یــه که‌پاڵه‌وان نــه‌ک ناتوانێت خۆی دوای خواســت و ئاره‌زووه‌کانــی خــۆی بکه‌وێــت و ئاینده‌ی خــۆی دیاری بکات، به‌ڵکو ناتوانێت ته‌نانه‌ت باســی ڕابردووی خۆشــی بــکات ،هــه‌ر له‌بــه‌ر ئه‌مه‌شــه کــه له ســه‌ر نووســینی یاداشــته‌کانی و گێڕانــه‌وه‌ی ڕووداوه‌کانی ڕابردووی ژیانی خــۆی ده‌گیرێت و لێپرســینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌کرێــت و هه‌تاوه‌کــو ئه‌وکاته‌ش له‌گه‌ڵ بنه‌وشــه‌ده‌چنــه زانکــۆ تــا ڕاپۆرتێــک له‌ســه‌ر خۆپیشــاندانه‌کانی ئه‌وکاته ،که ئێســتای خۆیانی ده‌کــرد ،ئاماده‌بکه‌ن، ده‌ســتگیر ده‌کرێن و دووباره ڕووبه‌ڕووی لێپێچینه‌وه ده‌بنه‌وه ،ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات کــه‌ئه‌م پاڵه‌وانه ناتوانێت به خواســتی خۆی به‌شداری له ڕووداوه‌کانی ئێســتاو ڕابردووی داهاتــووی خۆی بکات و له‌هه‌مــوو الیه‌کــه‌وه کۆســپ و ڕێگری له‌به‌رده‌مدایه ،هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مانه‌شه له‌گه‌ڵ ئــه‌و کچه‌ی خۆشــی ده‌وێــت و ده‌یه‌وێت بیکاته هاوسه‌ری داهاتوی خۆی ،بنه‌وشه پێشنیاری ئه‌وه‌ی بۆ ده‌کات که‌وا هه‌ڵبێن و له‌و واقیعه ڕابکه‌ن و بڕۆن بۆ شــارێکی تــر تــا له‌وێ بتوانــن به‌ئاســووودهی‌ی و ئازادی بژین.
الویــدا .ڕه‌نگه بابه‌ک یه‌که‌م منداڵی دونیا بێــت که حه‌زی له‌و یاریانــه‌نه‌ده‌کرد که بۆی دیــاری ده‌کــرا تائه‌نجامیــان بدات، یاریــه‌ک کــه‌له‌نێو هاوکێشــه‌ی بــراوه‌و دۆڕانــدا قه‌تیــس مابــوون ،کــه هه‌مــوو گه‌مه‌کانیــش ڕاســته‌وخۆ په‌یوه‌ندیان به گه‌مه‌ی ژیانــه‌وه‌هه‌بوو ،ســه‌ره‌تا باوکی تێبینی:ئــه‌م ڕۆمانــ ه له‌الیــه‌ن (مه‌ریــوان یاری تۆپی پێی بۆ هه‌ڵبژاردوو ده‌یویست هه‌ڵه‌بجه‌ییه‌و‌ه کراوه‌به‌کوردی.
وێنە و ڕابردوو ڕەش و سپی شێوەی هەستپێکردنی ئینسانەکان بگۆڕێت و لــە دابەشــبوونی کاری هەســتپێکراودا (ئــەوەی خەڵکــی دەبێــت چــی ببینن و چی نەبینن) گۆڕانکاری یان شۆڕش بەرپا بــکات .لەم ڕووەوە ،ئەو وێنەیەی بتوانێت ڕێ لە وەهم و گەشەســەندنی درۆ بگرێت، شۆڕشگێڕانەیە. /٢وێنــەکان بەتەواوی پەیوەســتن بە ڕابردووەوە( .فۆتۆگرافــی وەک هۆکارێک بــۆ تۆمارکردنی چرکە لەدەســتچووەکان) مەیلێکــی خۆرئاوایە بۆ پاراســتن و ڕەنگە ڕزگارکردنــی ڕابردوویــش .ئێمــە (یان بە دەڕبڕینێکی باشتر؛ئەو نەوەیەی سەردەمی ئەنالۆگمــان تێپەڕانــدووە ).ڕابردوومان لە چوارچێوەیەکی ڕەش و ســپی یان قاوەیی ئەزمــوون کردووە .هەڵبــەت نەوەکانی تر لــە ئایندەیەکی نزیکدا ،ڕابردوو و منداڵیی خۆیــان ڕوون و ڕەنگاوڕەنــگ دەبینیــن. چونکــە ئــەو ئامرازانەی ئەمــڕۆ خەریکی تۆمارکردنــی منداڵیــی نــەوەی ئایندەن، زۆر پێشــکەوتووترن لــەو ئامرازانــەی تۆمارکردنــی منداڵیــی ئێمــە .بــەاڵم ئایا لە ڕاســتیدا ڕابردوو ڕەش و ســپی بووە؟ ئەوانەی ‹ڕابردوو›یان تەنیا لە ڕێی وێنە و فیلمی ڕەش و سپییەوە ئەزموون کردووە، بــە ناچــاری ڕابــردوو لە زەینیانــدا ڕەش
فەڕمــی› بــە مانــای واقیعــی و مەجازی، وێنای ‹ڕەش و سپی› شتێک نییە جگە لە خیانەتکردنبە ڕەنج و ئازارەکانی ڕابردوو، یــان لە باشــترین حاڵەتدا ،شــێوازێک لە ســەرگەمیی بــۆرژوازی ،تابلۆیەکی جوان بــە دیوارەکانــی چینــی ناوەنــد ،تاوەکو ئاوڕێکیــان لە ڕابردوو دابێتــەوە( .فیلمە ‹ڕەنگاوڕەنگ›ـــەکانی مێژوویــی نوێــی ئێــران نموونەی ئەمەن .ئــەم فیلمانە بەو وێنەگرتنە ‹پاکوخاوێن› و›جوانە›ـــی کە ڕابردوو پیشــان دەدەن ،تــەواوی ئێش و ئازارەکانی ڕابردوو دەشارنەوە). ‹ڕەش و ســپی›بوونی ڕابــردوو ڕێکەوتێکــی تایبەتمەنــدە بــە قۆناخێکی مێژووی بەرەوپێشچوونی ئامراز و تەکنیکی وێنەگرتــن ،قۆناخێکی ڕێکــەوت و تێپەڕ. بۆچــی دەبێت ڕەگەزەکانی ئەوەندە گرنگ بن وهەموو ڕابردوو و ‹ڕەسەنایەتیی›ئەوی پێوە پەیوەســت بکرێــت؟ وێنەی ڕەش و ســپی شێوەیەکە بۆ شاردنەوەی ڕابردووی خراپ و شکستخواردوو .ئەم جۆرە لە وێنە هەرگیز ناتوانێت دڵدەرەوەی ڕابردوو بێت، تەنانەت ئەو ئامرازانەی کەســانی ڕابردوو بــۆ وێناکردنی ئەو جیهانــەی تێیدا بوون، ناتوانێت ئێمە لــە ڕابردوو نزیک بکاتەوە. لە ناخی ئێســتادا ناتوانین هەموو ڕابردوو
ببینیــن ،بەڵکــوو دەتوانیــن ‹چرکە›یەک لــە ڕابردووی پەیوەســتبە ئێســتا ،ڕزگار بکەین .لەبری ئەو جۆرە لە پێوەنووسان، کــە جۆرێکە لــە گەمە ،یان لە باشــترین حاڵەتــدا جۆرێــک ‹ئەزموون›ـــە ،دەبێت ڕابردوو لە شەڕی خۆی دەرباز بکات. هەڵبــەت ئــەم ڕەوتــە تایبەتمەندیەکی دیالەکتیکــی هەیــە :لــەم ســەردەمی دیجیتاڵەدا ،سەردەمێک کە «‹وێنەگرتن› بــە مۆبایــل ســادەترین و ڕۆژانەتریــن ئەزموونی تاک ،لە تەمەنی حەوت ســاڵی بــە دواوە ،لــە زەمەنێک بەتــەواوی کاتە ئاســایی و پێکەنیناوییەکانی گەورەبوونی منداڵێــک بــە شــێوەیەکی دیجیتاڵیزە لە چوارچێوەی فیلم و وێنەدا تۆمار دەکرێن، بە جۆرێک کەسەکان لە تەمەنی گەورەیدا دەتوانــن بچووکتریــن بــەش و ئەزموونی ژیانیــان و تەنانــەت ترۆمــای منداڵیــان بــە ڕەنگاوڕەنگــی و کوالیتــی بــەرزەوە ببینین ».لە وەهــا دەورانێکدا ،وێنەیەکی ڕەش و ســپیی کۆن لە باوک یان خوشک ئەزموونێکــی کاڵەوەبــووە .ئەزموونێک لە ڕابردووی بەسەرچوو و بەخشراو. ســەرچاوە :از چیزهــای بــی مص��رف ،امیــد مهرگان ،نشر :تهران :گام نو.١٣٩٠ ،
ژمار ه ( )49١دووشه‌مم ه 2016/2/٨
««
3
وێنەی کاراکتەری کورد لە ئەدەبیاتی تورکیدا بەکر شوانی سەرەتای پەیوەندی و تێکەاڵویی نێوان کــورد و تــورك دەگەڕێتەوە بــۆ نیوەی دووەمی سەدەی یازدەیەمی زایینی ،واتە ئــەو کاتــەی کە تورکەکان ســاڵی ١٠٧١ لــە دەروازەی مەالزگــردی الی شــاری موشــەوە چوونــە ئەنادۆڵــەوە .لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عوسمانیشــەوە لە ســەرەتای چواردەیەمدا زمانی عوسمانی (تورکیــی کــۆن) بــووە بــە یەکێــك لە زمانــە ســەرەکییەکانی خوێنــدەواران و ڕۆشــنبیرانی کوردســتانی ژێر دەسەاڵتی عوسمانی (باشــوور و باکور و ڕۆژئاوای کوردســتان) و شــاعیرانی کالســیکی کوردی ئەو سەردەمە بەو زمانە شیعریان نووسیوە .ئەگەرچی ھەندێك لە شاعیرانی کالسیکی کورد بە ھەردوو زمانی کوردی و تورکیــی عوســمانی سەرزەنشــتی دەوڵەتی عوسمانی و ستەم و جەورەکانی کاربەدەســتانی ئەو دەوڵەتەیان کردووە، بەدەگمەن لە شــیعری شــاعیرانی تورکی عوســمانیدا ئاماژە بۆ کورد کراوە .بەاڵم پــاش ئــەوەی لە ســەرەتای ســەدەیەی نۆزدەیەمــدا ھونــەری نووســینی ڕۆمان گەیشــتە ســەرزەمینەکانی دەوڵەتــی عوسمانی ،نووســەرانی تورکی عوسمانی دەســتیان کرد بە ئافراندنــی کاراکتەری کــوردی لە چیرۆك و ڕۆمانەکانیاندا .ئەم کورتە وتــارە دەروازەیەکە بۆ توێژینەوە لــە کاراکتەری کورد لــە ڕۆمانی پێش و پاش دەمەزراندنی کۆماری تورکیادا .دوو ساڵ لەمەوبەریش بابەتێکم بە ناونیشانی «کــوردەکان لــە ســینەمای تورکیدا... سەبارەت بە کتێبەکەی موسلیم یوجەل» ئامادە کرد و ڕۆژی ١٠تشــرینی دووەمی ٢٠١٤لــە ژمــارە ٤٣٢ی «ڕەخنــەی چاودێر»دا باڵو کرایەوە. وێنەی کورد لە ئەدەبیاتی پێش دامەزراندنی کۆماری تورکیادا شەمســەدین ســامی ()١٩٠٤-١٨٥٠ کــە بەڕەچەڵــەك ئەلبانییــە و بە یەکەم نووســەری ڕۆمــان بــە زمانــی تورکــی دادەنرێت ،لە کتێبی «قاموس العالم»دا کــە لــە مــاوەی نێــوان ١٨٩٨-١٨٨٩دا نووســیوێتی و بە یەکەم ئەنسکلۆپیدیای تورکــی دادەنرێــت ،مادەیەکــی بۆ کورد و کوردســتان تەرخان کــردووە و تیایدا هاتــووە« :نیشــتیمانی کــوردەکان لــە ڕۆژئاوای ئاســیاوە دەســت پــێ دەکات، بەشــی زۆری لــە چوارچێــوەی دەوڵەتی عوســمانیدایە و بەشێکیشــی دەکەوێتــە ئێرانــەوە »...ســاڵی ١٨٣٩لەگــەڵ ڕاگەیاندنــی «فەرمانــی تەنزیمــات»دا کە بــە «خەتی شــەریفی گوڵخانە»یش ناســراوە ،بە هاندانی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا، لــە دەوڵەتــی عوســمانیدا ســەردەمی هاوچەرخبــوون و نوێبوونــەوە دەســتی پــێ کرد .هــەر لەگەڵ ئەو ســەردەمەدا، هونــەری ڕۆمانیــش کــە لــە بنەڕەتــدا یەکێــك لــە داهێنانەکانــی ڕۆژئاوایە ،لە ســەرزەمینەکانی عوسمانیشــدا جێپێــی خــۆی کــردەوە .یەکێــك لــە خاڵەکانی تەنزیمات تایبەت بوو بە جیاوازی نەکردن لە نێوان پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینییەکانی ناو دەوڵەتی عوســمانیدا و بە چاوگێڕان بــە ئەدەبیاتــی ســەردەمی تەنزیماتــدا، دەتوانرێــت بگوترێت نووســەرانی تورکی ئەو ســەردەمە تــا ڕادەیەك بە ناوەڕۆکی ئەو خاڵەوە پەیوەســت بــوون .ئەحمەد مەدحــەت ئەفەنــدی ( )١٩١٢-١٨٤٤کە ڕۆماننووسێکی ســااڵنی دوای دەرچوونی فەرمانــی تەنزیماتــە ،لــە ڕۆمانەکانیــدا جیــاوازی لە نێوان نەتــەوە و ئاینەکانی نــاو دەوڵەتــی عوســمانیدا نەکــردووە و ســووکایەتی بــە کاراکتــەری کــوردی
نەکردووە .ئەم نووســەرە لــە کتێبێکیدا بەنــاوی «فاتمــە عالییــە» ،بــاس لــە ژیــان و قارەمانێتییەکانی کەســایەتی و ســەرۆك عەشــیرەتی کورد قــەرە فاتمە «فاتــێ ڕەش» دەکات .ئــەو خاتوونــە کوردە یەکێك لە فەرماندەکانی ســوپای عوســمانی بــووە و ســااڵنی -١٨٥٣ ١٨٥٦لــە شــەڕی دوورگــەی «کریم»دا بەشــداری کــردووە .نووســەر لەوێــدا ئامــاژە بۆ کێشــەی نەبوونی ســەرچاوە دەربارەی قەرە فاتمە دەکات ،بەاڵم وەك «قارەمانی کوردســتان» نــاوی دەبات. ئەحمــەد مەدحەت ئەفەندی لــە ڕۆمانی «ســڵێمانی موسڵی»یشدا کە یەکەمجار ســاڵی ١٨٧٧لە ئیستانبوڵ چاپ کراوە، باسی کورد دەهێنێتە ئاراوە .ئەم ڕۆمانە بــە گێڕانــەوەی بەســەرهاتی گەیشــتنی فەرمانبەرێکــی دەوڵەت لە میســرەوە بۆ بتلیس دەست پێ دەکات .ئەو فەرمانبەرە بەدوای کەسانێکدا دەگەڕێت کە چیرۆکی ئازایەتی و قارەمانییان نووسیبێتەوە. نامیــق کەمــال ( )١٨٨٨-١٨٤٠وەك نووســەرێکی تری ســەردەمی عوسمانی، لــە کارەکانیدا زیاتر بایــەخ بە ڕەهەندی موســڵمانبوون دەدات .بەڕێــزەوە بــاس لــە کــورد و چەرکــەز دەکات ،چونکــە ئەگەرچــی زمانیــان جیاوازە ،بــەاڵم لە ڕوانگــەی ئەوەوە ،لەگەڵ تورکدا خاوەنی هەمــان ئاینن .لە ڕۆمانێکی تریدا بەناوی «جەزمــی» ،کاراکتەری کورد و گورجی و چەرکەس هەن و هەموویان موســڵمانن و بەرگری لە دەوڵەتی عوسمانی دەکەن. ئەم ڕۆمانە شەڕی نێوان ئێران و دەوڵەتی عوســمانی دەگێڕێتــەوە و لەبەرئــەوەی لەمبــەر و ئەوبــەری ســنوور خاکــی
گۆڤاری سەروەت فنون
لە نووسەرە دیارەکانی ئەو قۆناغەیە .لە ڕۆمانی «تەواو»ی ئەو نووســەرەدا و لە زمانی «داستەر»ی پاڵەوانی ڕۆمانەکەوە گوێمان لە باســی کورد دەبێت .داســتەر دەڵێــت نەتەوەکانــی نــاو دەوڵەتــی عوســمانی ،لــە دوای تەواوبوونی شــەڕ، دەوڵەتــی نەتەوەیــی تایبــەت بە خۆیان دادەمەزرێنن.
شەمسەدین سامی
ڕۆمانەکانــی ئــەودا کەســانی بێکەس و ئــاوارە و هەتیــو و زڕدایــك و زڕباوکن. نووســەر لە ڕۆمانی «تورانی نوێ»دا کە یەکەمجار ساڵی ١٩١٣چاپ کراوە ،باس لــە دەســەاڵتی پارتێك بەنــاوی تورانی نــوێ دەکات .تــورك و کــورد و عەرەب و ئەرمەنــی و یۆنانی پێکەوە لە ســایەی دەســەاڵتی ئــەو پارتەدا دەژیــن .هەمان کات لــە ڕۆمانەکــەدا باس لــە هەبوون و چارەســەرکردنی پرســی کورد دەکرێت. «ژانی دڵ» کە ڕۆمانێکی تری نووسەرە و یەکەمجــار ســاڵی ١٩٢٤چــاپ کراوە، دوو کاراکتــەری کــورد و توك ڕۆڵی تێدا دەگێڕن .زەینەب کوردە و ئەگەرچی هیچ پەیوەندییەکی بە کوردەوە نەماوە ،بەاڵم «هەڵوێســتی ڕەگەزپەرستانەی باپیری، ئەقڵــی ئەمــی تێکــداوە »...نووســەر لــەو ڕۆمانــەدا ڕاپەڕینی شــێخ ســەعید دەگێڕێتــەوە و بەشــێوەیەکی نەرێنــی دەیخاتە ڕوو. یاقــووب قــەدری قەرەعوســمانئۆغڵو ( )١٩٧٤-١٨٨٩یەکێکی تر لە نووسەرانی ســەردەمی کۆمارە کە لە ڕۆمانەکانیدا بە چاوێکــی نزم بــۆ کــورد دەڕوانێت .ئەم نووســەرە لــە ڕۆمانەکانیــدا ڕاســتەوخۆ نــاوی کورد ناهێنێت ،بەاڵم ناوی هەرێمە کوردنشــینەکان دەهێنێت و پێی خۆشە دانیشــتووانیان وەك تــورك لــە قەڵــەم
«نیشــتمان ،یان سیلیســترە»ی نامیق کەمــال دا کــوردە .نامیــق کەمــال لــە نامەیەکــدا کە بۆ نووســەر و دیپلۆماتی عوســمانی عەبدول خالــق حەمید تارهان ()١٩٣٧-١٨٥٢ی نــاردووە ،بــاس لــە چۆنییەتی ئافراندنی کەســایەتیی زەکیە دەکات« :لــە شــەڕی دوورگــەی کریمدا کچێکــی کــورد دوای دەزگیرانەکــەی دەکەوێــت و وەك خۆبەخــش ناوی خۆی وێنەی کورد لە ئەدەبیاتی لە ســوپادا بــە تۆمارکــردن دەدات و تا سەردەمی کۆماردا قــارس دەڕوات .لــە کاتێکــدا لەوێ الی ئەدەبیاتی تورکی ،لە «تەنزیمات»ەوە تیپــی کەڕەنــای تابوورێکــی ســەربازی دەبێت ،شــەهید دەبێــت .بەچاوی خۆم تا «ســەروەتی فنــوون» دان بە کورددا دەنێــت و بێ ترس و دوودڵی نیشــتمانی کــوردان بە کوردســتان ناودەبات .بەاڵم لەگــەڵ دامەزراندنــی کۆمــاری تورکیادا وێنــەی کــورد لــە ئەدەبیاتــی تورکیــدا ئەحمەد محەمەد ئەفەندی دەشــێوێندرێت .خالیــدە ئەدیــب ئاڤدار کوردستان مەیدانی شەڕ بووە ،کوردەکان ( )١٩٦٤-١٨٨٤یەکێــك لــە نــاوە زۆر بەهێــزەوە دێنــە ڕووداوەکانــی نــاو بنەڕەتییەکانــی ئەدەبیاتــی ســەردەمی ڕۆمانەکەوە .بەتایبەتی کاتێك باس دێتە ســەر ئەسپســواری و جریتبــازی ،کەس ناتوانێت شان لە شانی کورد بدات .وەلێ ئــەوەی بــۆ ئێمە مایەی داخــە ،وەك لە زۆربــەی بڕگەکانی مێژووماندا هەیە ،ئەو ئازایەتی و جوامێرییەی کورد لە دیوێکی سەید فایەق ئەباسیابیک سنوور لە خزمەتی دەوڵەتی عوسمانی و لە دیوەکەی تریش لە خزمەتی دەوڵەتی تەرمەکەیــم بینی ،چونکە خۆم ئەو کاتە ئێرانیــدا بــووە .نامیق کەمــال لە ژیانی لە قارس بووم»... تایبەتــی خۆیشــیدا لــە کــوردەوە نزیك قۆناغــی «ئەدەبیاتــی جەدیــدە»ی بــووە .عەبــدول لەتیف پاشــای باپیری تورکــی کە بە «ســەروەتی فنوون»یش وەك پیــاوی دەوڵەت لە چەندین شــاری ناســراوە ،جۆرێکــە لــە ئەدەبیــات کــە کوردســتان کاری کــردووە و ئەوەیــش نووســەرانی دەوروبــەری گۆڤــاری هەلــی بۆ نامیق کەمال ڕەخســاندووە تا «ســەروەتی فنــوون» لــە ســەردەمی لــە نزیکەوە ئاشــنایەتیی لەگەڵ خەڵکی ســوڵتان عەبــدول حەمیــدی دووەمــدا نامیق کەمال کورددا هەبێت .لەو سۆنگەیەشەوە کورد ( )١٩٠٩-١٨٧٦و لەژێــر کاریگەریــی چوونەتە نــاو زۆربەی ڕۆمــان و چیرۆك ئەدەبیاتی ڕۆژئاوادا گەشــەیان پێ داوە .کۆمــارە .ئاڤــدار ئەگەرچی لــە دایکەوە و شانۆنامەکانی نووسەرەوە .بۆ نموونە؛ ئــەو قۆناغە لە نیوەی دووەمی ســەدەی کــوردە (بەدریفەمــی دایکــی ئاڤــدار موسلم یوجەل لە کتێبی «وێنەی کورد لە نۆزدەیەمدا سەری هەڵداوە و تا ڕووخانی لــە بنەماڵــەی بەدرخانییــەکان بــوو)، ڕۆمانی عوســمانی-تورکیدا» دەنووسێت دەوڵەتــی عوســمانی بــەردەوام بــووە .بــەاڵم بەشــێوەیەکی نەرێنــی کــورد لە کە کاراکتەری «زەکیە» لە شــانۆنامەی محەمــەد ڕەووف ( )١٩٣١-١٨٧٥یەکێك ڕۆمانەکانیــدا دەگرێتە دەســت .کورد لە
خالیدە ئەدیب ئەڤیندار
ئەدەبیاتی تورکی ،لە «تەنزیمات»ـــەوە تا «ســەروەتی فنــوون» دان بە کورددا دەنێــت و بێ ترس و دوودڵی نیشــتمانی کــوردان بە کوردســتان ناودەبــات .بەاڵم لەگــەڵ دامەزراندنی کۆمــاری تورکیادا وێنەی کورد لە ئەدەبیاتی تورکیدا دەشێوێندرێت
بدات .موسلم یوجەل دەڵێت کورد بەالی قەرەعوسمانئۆغلووە مرۆگەلی پاشماوەی سەدەکانی ناوەڕاستن. ئۆرهــان کەمــال ()١٩٧٠-١٩١٤ نموونەیەکی تری نووســەرانی سەردەمی کۆمــارە .ئەم نووســەرە ئەگەرچی خۆی بە خەمخۆری کرێکاران و چەوســاوەکان دانــاوە و هەوڵــی داوە ژیانی ئــەوان لە چیــرۆك و ڕۆمانەکانیــدا ڕەنگ بدەنەوە، بەاڵم کاتێــك هاتووەتە ســەر ئافراندنی کەســایەتییە کوردەکانــی نــاو ڕۆمانــی
«لەسەر زەوییە بەپیتەکان» ،نەیتوانیوە وەك نووســەرێك بەتــەواوی فەنتازیــا و خەیاڵــی ئەدەبییانــەی خــۆی لە کۆت و بەنــدی ئــەو سیاســەتی نکۆڵیکردن و بــە تورککردنە ڕزگار بــکات کە کۆماری تورکیا لەگــەڵ دامەزراندنیدا لە بەرامبەر گەلی کورد پەیــڕەوی کرد .لەو ڕۆمانەدا کاراکتــەرە کــوردەکان زبــرن و مەیلیان لــە توندوتیژییــە .لــە بەرامبــەر ئەوەدا ھەندێــك لــە ڕەخنەگران پێیــان وایە کە دەشــێت زبــری و کاردانــەوەی تونــدی ئــەوان لــە بەرامبــەر دەوروبــەر بخرێتە خانــەی کاردانەوەی کەســانی ســەر بە نەتەوەیەکــەوە کــە هەمــوو ڕۆژێك و لە هەمــوو بۆنەیەکــدا نکۆڵی لــە هەبوونی ناســنامەی نەتەوەیــی و کولتوورییــان کــراوە ...دەکرێــت لێــرەدا نموونــەی چەندیــن نووســەری تــری ســەردەمی کۆمار کــە لەژێر کاریگەری سیاســەت و ئایدۆلۆژیــای فەرمیی دەوڵەتدا لە ڕۆمان و چیرۆك و شــانۆنامەکانیاندا بە نەرێنی باس لە کورد دەکەن ،بخرێتە ڕوو .بەاڵم پێــم وایە ئــەوە کاری زۆری دەوێت و بە پلــەی یەکــەم ئەرکــی کاری توێژەران و شارەزایانی بواری ئەدەبیاتە. وێنەی کورد لە ئەدەبیاتی هاوچەرخی تورکیدا لەگەڵ پەڕینــەوەی کۆماری تورکیا لە سیســتەمی تاکحزبییەوە بۆ سیســتەمی فرەحزبی لە ســەرەتای ســااڵنی پەنجای ســەدەی ڕابردوودا ،لەبــەرەوە بۆچوونی نووســەرانی تورکیــش بەرامبەر بە کورد گۆڕانــی بەســەرهات .نووســەرانی وەك ســەعید فایــەق ئەباســیابیك (-١٩٠٦ )١٩٥٤و وەك یەشــار کەمــال (-١٩٢٣ )٢٠١٥و دواتریــش ئۆرهــان پامــوک ،لە ڕۆمان و بەرهەمەکانی تریاندا کورد وەك خۆی و وەك ئەوەی هەیە ،دەخەنە ڕوو. دواتــر و لەگەڵ تاوســەندنی بزووتنەوەی ڕزگاریخــوازی کوردســتانیدا ،بەرچــاوی نووســەرانی تورك بــە بەرامبەر بە کورد زیاتــر ڕوونــاك بــووەوە .فەریــد ئەدگو ســاڵی ١٩٧٧بە باڵوکردنــەوەی ڕۆمانی «وەرزێــك لــە هــەکاری» ،شــێوازێکی نوێی لە هەڵســوکەوت لەگەڵ کاراکتەری کورد لە ڕۆمانــی تورکیدا هێنایە ئاراوە. کــورد و پرســی کورد و تێکۆشــانی ئەم نەتەوەیە لە پێناوی بەدەستهێنانی مافە کولتــووری و سیاســییەکانیدا ،تەنیا لە ڕۆمانەکەی ئەدگودا نا ،بەڵكو لە ڕۆمان و بەرهەمەکانی زۆر نووســەری تورکی تری ئەم سەردەمەدا ڕەنگیان داوەتەوە.
ژمار ه ( )49١دووشه‌مم ه 2016/2/٨
««
4
جەنگ کۆتایی دێ بەرزان هەستیار
دۆڕاوەکان یەکجار بە چۆکا دێن.... ، یەکجار خوێنیان لێ ئەڕوات و یەکجاریش ئەمرن، جەنگ ،بە دەستوپلی سوورەوە بە الدا دێ دەستکەوتەکان ،هێواش ..هێواش...، لیمۆی لەزەتیان چرچ ئەبێ جەنگاوەرەکان ،وردە ..وردە....، چەشنی خەونێکی ئاڵۆز لەبیر ئەکرێن سەرکردەکان ،غرووریان....، وەک کراسێکی ڕەشی بەر هەتاو کاڵ ئەبێتەوە کاسێتی گۆرانییە تووڕەکان... ئەخرێنەوە سەر ڕەفەی فەرامۆشیی، پشکۆکانی خوێنڕشنت ئەبنە خۆڵەمێش و «با» بەرەو دەریا ڕاپێچیان ئەکا ڕۆژێ دێ ،جەنگ کۆتایی دێ براوەکان ،لە دۆڕاوەکان هەناسەسارد و دڵتەنگرت دەرئەکەون کەسێ نەماوە پەنجەی تفەنگ لە چاوی برینی وەردەن و گوێیان لە قرچەی شکانی پەراسووی نەیارەکانیان نابێ ئیدی براوەکان وەک کەڵەشێر ئەچنە بەر ئاوێنە و شەڕ بە وێنەکەی خۆیان ئەفرۆشن و دەنووک لە پۆپنەی خۆیان ئەدەن، براوەکان بیری دوژمنە نابووتەکانیان ئەکەن، بیری ئااڵی سپی و فرمێسک و هەڵهاتن و یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
چەکی بەجێاموی مەیدانی جەنگ ئەکەن ئیرت براوەکان لە داهۆڵی ناو باخ تەنیاتر و لە چۆلەکەی نەوتاویی کزەڵەتر؛ پەنجەرەی ئۆقرەیان تەم ئەیگرێ و بانیژەی ئارامیان خوڕە ..خوڕ دڵۆپە ئەکا براوەکان شەق لە خڕکەبەرد هەڵئەدەن و بەدەم ڕێوە ئاسامنی وڕێنەیان کڕێوە ئەکا... ، بورکانی نائومێدییان نێڵەی دێ؛ بە دەم خەیاڵیشەوە وێنەی نەیاری تازە و خوێنی گەرمرت و گریانی بەکوڵرت ئەکێشن، فیشەک ئەنێن بە تاریکستانەوە و برژانگەکانی مانگەشەو بە بارووت هەڵئەوەرێنن، براوەکان ،ئاوان.... ، بارانی «سەرکەوتن» ،تا سەر ،ئاوی کێڵگەی غرووریان نادا.... ، ئاسوودەییشان ئەسپی شەلی عەرەبانەیەکی شکاوە براوەکانیش ،ڕۆژێ دێ کلکی درێژی زەلیلبوونیان... بە دوای خۆیانا کێش ئەکەن، ساتێ دێ ڕدێنیان دێتە سەر سنگ و ڕەش ئەچنەوە لە نائومێدییدا، براوەکان ،دۆڕاوترین قومارچیی بەدمەست و کڵۆڵرتین بەختەوەری سەر زەمینن *** چەند لەزەتبەخشە بردنەوە...... ،
کە هەور بە چۆکی شکاوەوە.... دادەبەزێتە سەر تەختی نێوچەوانت، چەند کەمەرشکێنە دۆڕاندن.... ، کە کاڵوی دڕاوی ئەژنۆکانت بەرئەبنەوە سەر زەوی، چ کاولبوونێکە بردنەوە.... کە ئیرت لە تەنیاییدا خۆت بە ڕەنگی «با»وە سەرقاڵ ئەکەی چەند نەشئەبەخشە دۆڕاندن... کە دواپێکی لەزەت ئەدەیتە دەست دوژمنەکەت و ئیدی تا هەتایە دەرفەتی نادەی...... لێوی بەرپرژەی خوێنی تازەت بکەوێ تا ئەبەد ناهێڵی..... تامی دەنکە ترێی شیرینی «سەرکەوتن»ـی خۆی بکاتەوە جەنگ کۆتایی دێ، جەنگ ،یەکە ..یەکە هەناری دڵامن ئەتەکێنێ، دەنک ..دەنک شاتووی چاومان بەرئەداتەوە سەر زەوی بەدەست جەنگەوە ،بە ڕۆژی نیوەڕۆ .... تەنها سێبەرێکی لەڕوالوازمان ئەمێنێتەوە، سێبەرێ.... ، کە هیچی ناچێتەوە سەر خۆمان، سێبەرێ.... ، فرسەخێ لەوال جەستەی ڕوومتانەوە ڕاکشاوە!
www.chawdernews.com
ئەیلوول و ترشینی یەکەمی 2015 ئەڵامنیا /کۆلن
ذمارة ( )2٨٢دوشةممة 201٦/2/٨ سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
28٢
www.chawdernews.com
rwangewrexne@yahoo.com
ذمارة ( )28٢دوشةممة 2016/2/٨
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
بچوکبونەوەی بەردەوام..
دەربارەی ساڵیادی دامەزراندنی یەكگرتووی ئیسالمیی کوردستان سۆران جەالل رۆژی ()2/6ی هــەمــوو ساڵێك ساڵیادی دامەزراندنی یەكگرتووی ئیسالمی كوردستانە. بێگومان ئەگەر سەیری رەگو ریشەی ئەم هێزە سیاسیە بكەین لەناو مناڵدانی ئیخوان موسلیمینەوە هاتۆتە دەرەوە‌و خۆشیان نایشارنەوە ،كە ســەر بــەئــەوانــن ،چــاالكــی ســەرجــادە‌و میدیا‌و بەیاننامە‌و هاتو هاواری سۆسیال میدیاكانیان بۆ كوشتارەكانی رابیعە‌و خۆپیشاندانی ئیخوانەكانی میسر بەڵگەی ئەمەیە .خاڵی گرنگ لەساڵیادی دامەزراندنی یەكگرتووی ئیسالمیدا ئەوەیە کە: یەكەم -غەوارەبوونی یەكگرتوو: ئەم هێزە وەك وتمان لەدایكبووی كولتور‌و بیركردنەوە‌و شۆڕش‌و بزوتنەوەی كوردایەتی نیە، بەڵكو بەرهەمی داعیەكانی ئیخوانە لەكۆتایی چل‌و پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە ،كە ئیخوانیان هێنایە كوردستان .تائێستاش شانازی بەغەوارەبوونی خۆیانەوە ئەكەن ،لەئیخوانی دایكیانەوە لەمیسر تا ئەگاتە ئاكەپەی توركیا ،نایشارنەوە لەهێزە كوردیی‌و تەنانەت ئیسالمییەكانی دیكەی باشوور بەپێویسترو باشتریان دەزانـن‌و بــەردەوام وتارو پشتوانیان لێدەكەن ،چونكە ئەم هێزە خۆی بەغەوارە دەزانێ و پەرستیش هەر دەمێنێتەوە. بچووكترین بەڵگە بۆ كوشتارەكانی فەلەستین‌و میسر هەمیشە لەسەر خەتن ،بەاڵم 60رۆژ كوبانێ گەمارۆ بوو ،ژن‌و مناڵی كورد دەكــوژرا ،كەچی مێشێك میوانیان نەبوو .ئێستاش كە لەباكوور گەمارۆی گەڕەكەكانی شاری ئامەد دراوە ،ئەوان بەپێچەوانەوە پشتیتوانی ئاكەپەن‌و گوێی خۆیان كەڕ كردووە لەو كوشتارە!!! دووەم -نانیشتیمانیبونی یەكگرتوو: لەدروستبوونی ئەم هێزەوە ،سەرەتا وەك خەتی یەكی ئیخوان دوای دروستبوونی ناكۆكی لەناوخۆی ئیخوانەكان لە كوردستان ئەم هێزە تا دوای راگەیاندنیشی‌و تا ئێستاش وەك فیكر وەك مەنهەج‌و رێرەوی بزوتنەوەی كوردایەتی هێزێكی نانیشتیمانی بووە ،ئەمە تۆمەت نییە ،هێندەی ئەوەی ،كە راستی ئەو هێزە دەخاتەڕوو ،چونكە تەنانەت لەسەراپای دەستپێكردنی شــۆڕش‌و یاخیبوونی كورد دژی رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ئــەم هێزە ،كە ســەرەتــا ئیخوان بووە لەكوردستان خۆی تێنەگەیاندووە ،نە لەشۆڕشی ئەیلوول‌و نە لەشۆڕشی نــوێ‌و نە لەراپەڕینی بەهاری .1991بیانووی ئەم هێزە دوای راپەڕین ئەوەبووە ،كە بڕوایان بەچەك نەبووە‌و نییە ،بەاڵم ئەمە وەك فیكرو فەناعەتە خۆ ئەگەر بەرژەوەندی خۆیان بیخوازێت ،هەموو رێ‌و شوێنێكی تەنانەت ناڕەواش ئەگرنە بەر بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە حزبەییەكانیان .تەنانەت ئەوان دژی هەر هێزێك بوون لەرابردوشدا ،كە خەسڵەتێكی شۆڕشگێڕانەی هەبوو بێت ،لەیەكێتی‌و پارتیەوە بیگرە ،تا ئەگاتە بزوتنەوەی ئیسالمی ،كە لەساڵی 1987كاتێ دامەزرا لەئێران لەناو ئاوارەكان، ئەمینداری پێشووی یەكگرتوو ،رۆشتە ئیمارات‌و نامە‌ی نوعمان سامەڕایی بەرپرسی هەموو ئیخوانی بۆ مەال عوسمان عەبدولعەزیز هێنا، تا پەشیمان بێتەوە لەراگەیاندنی بزوتنەوە، بۆیە وەاڵمەكەی مەال عوسمان ئەوەبوو ،كە ناوی خواكەی لێدەربێنن‌و بیخاتە ژێر پێی ،ئەم راستیەش سەالحەدین بەهادین بۆ یەكەمجار لەكتێبەكەی ئیدریس سیوەیلی بــەنــاوی( لەهەناوی قەڵەمەوە بۆ چەخماهەی تفەنگ، كەچاوپێكەوتنی لەگەڵدا ئەنجامداوە‌و خودی
پشتیوانی یەکگرتو بۆ ئیخوانی میسر وەک یەکێک لە نمونەکان
سەالحەدین بەهادین راشكاوانە هۆكاری هێنانی ئەو نامەیە روون دەكاتەوەو باس لەوە دەكات، كە دەبوو خۆیان جیابكەنەوە ،كەبڕوایان بەچەك نییە ،بێگومان ئەوكاتەش هەڵگرتنی چەك چ بۆ بزوتنەوە‌و چ بۆ یەكێتی پارتی‌و حسك‌و شیوعی‌و پاسۆك ،بریتی بوو لەچەكی شەرەف‌و بەرگری لەنیشتیمان ،یەكگرتوو ئەوكاتە ،كە خەتی یەكی ئیخوان بوو ئەو شەرەفەی پێنەبڕاو‌و خۆیان نەیانویست چەكی شەرەف لەشان بكەن‌و ببنە هێزێكی نیشتیمانی .یەكگرتوو شانازی ئەوەوە دەكات ،كە ئەوان شەڕی ناوخۆیان نەكردووە، بــەاڵم راستە شــەڕی ناوخۆ الپەڕەیەكی رەشە لەمێژووی بزوتنەوەی كوردایەتیدا ،بەاڵم یەكەم ئــەوە دیاردەیەكی نێو هەموو بزوتنەوەیەكی رزگاریخوازییە لەجیهاندا ،دووەم ئــەوان وەك شەڕی ناوخۆیان نەكردووە ،بەاڵم بەشداری هیچ شەڕێكی كوردیشیان لەگەڵ دوژمن‌و نەیارەكانیدا، بەشەڕی ئێستای داعشیشەوە نەكردووە‌و ئەو شانازییەیان نییە .بۆشایی نەبوونی رەگو ریشە‌و خەسڵەتی نیشتیمانیبوون یەكێك لەهۆكارەكانی بچووكبوونەوەی بــەردەوامــی یەكگرتووە ئیتر خۆیان پێی بزانن یان نەزانن. ســێــیــەم -ن ــەب ــوون ــی هــەڵــوێــســتــی روون‌و یەكالكەرەوە: یەكێكیتر لەو خاڵە گرنگانەی ،كە لەمێژووی یەكگرتووی ئیسالمیدا هەستی پێدەكرێت ،ئەوەیە كە زۆرجار كاتێك بەرژەوەندییە حزبییەكانیان خواستبێتی ،كێشەو مەسەلەكان ئەبەستنەوە بە بەرژەوەندی بااڵی نەتەوە‌و خەڵكی كوردستانەوە،
بیرمە كاتێك بەرژەوەندیان لەلیستی هاوبەشدا نەبوو ساڵی 2005نەهاتنە نێو لیستی هاوبەشی حــزب‌و الیــەنــە سیاسییەكانی كــوردســتــان بۆ هەڵبژاردنی عێراق‌و بەتەنها بوون ،كەچی سەیر لـــەوەدا بــوو باسی نیشتیمانپەرەوەری‌و دژە گەندەڵیان دەكرد ،بەاڵم لیستی كورد یەكەم كەس ئەوان بوو دوولەتیان كرد لەئاستی نەیارەكانمان لەعێراق ،ئەویش بەفیتی الیەنە سووننەكانی عێراق بەتایبەت حزبی ئیسالمی عێراقی بوو .بەردەوام یەكگرتوو كاتێك بەرژەوەندییەكانی دێتە پێشەوە گوێ بەهیچ نــادات‌و بە پاساوی بــەرژەوەنــدی نەتەوە خۆی دەدزێتەوە .یەكگرتوو لەبەرئەوەی رۆحــیــەتــی شۆڕشگێڕیان تــیــدا نییە ،بۆیە یەكگرتووی ئیسالمیی ناتوانێ لەهیچ هەڵوێستێكدا یەكالكەرەوە بڕیار بــات‌و گۆڕانكاری دروســت بكات ،بەڵكو چاوەڕێی شەپۆلی گۆڕانكارییەكان دەكات‌و سواری دەبێت‌و بەرهەمەکانی خەڵكیتر دەچنێتەوە .نموونەكانی ئەم بێهەڵوێستییەی یەكگرتوو زۆرن ،بۆنموونە كاتێك خەریك بوو پەرلەمان بەفراكسیۆنەكانی یەكێتی‌و كۆمەڵ‌و گۆڕان‌و نیوەی یەكگرتوو خۆیان پرسی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هەموار بكەنەوە‌و هەرێم بەرەو سیستمی دیموكراسی‌و پەرلەمانی هەنگاوی دەنا، بەاڵم ئەوان هەموو ریسەكەیان كردەوە بەخوری‌و نەیانهێشت‌و نیوەی پەرلەمانتارەكانیان ناچوونە كۆبوونەوەكە‌و زێڕینترین دەرفەتیان لەدەستدا وەك سیفەتی هەمیشەییان ،بۆیە دوای ئەوەش كەوتنە پینەو پەڕۆكردنی هێشتنەوەی سەرۆكی هــەرێــم لەپۆستەكەیدا ،هەوڵەكانی د.عەلی قەرەداغی دوای هاتنەوەی لەقەتەر شاهێدی ئەم
راستیەن .هەروەها لەئێستاشدا كە بەیاننامەیان بۆ لیستی نوێی مووچە دەركردووە ،لەهەڵوێستێكی شەرم ئامێز‌و پێكەنیناویدا ،كە دژی كەمكردنەوەی مووچەن ،وەك ئەڵێن ئــەرێ برالە گیان ئێوە لەكۆبوونەوەكەی مەسعود بارزانیدا خۆتان ئیمزاتان كردو رازی بوون بەكەمكردنەوەی مووچە ،ئەی وەزیرەكانی ئێوە نەبوون لەكۆبوونەوەی سەرۆكی حكومەت بەو كەمكردنەوەیە رازیبوون ،خێرە ئێستا بەیاننامەی ناڕەزایی دەردەەكــەن؟! بۆیە ئەم خۆڵكردنە چاوی خەڵكە لەالیەن یەكگرتووی ئیسالمییەوە بەردەوام نابێت‌و هەڵبژاردنی داهاتوو گورزی جەرگبڕیان بەردەكەوێت. چوارەم -پاساوەكانی پەروەردەكردنی خەڵك : یەكێكیتر لــەو پــاســاوانــەی كــە یەكگرتوو شانازی پێوە دەكات ،ئەوەیە كە ئەوان دەستیان هەیە لەپەروەردەكردنی خەڵكیدا‌و لەخراپەیان دەگێڕنەوە ،ئەمە ئەگەر تاڕادەیەك راستیەكی تێدا بێت ،بەاڵم بەدەیان سیاسەت‌و فەند‌و فێڵ دەوردراوە ،هەر لەوەی كە ئەوان وەك ئیخوان‌و وەك یەكگرتوویەك ئــەو خەڵكانە پــەروەردە دەكەن ،تا دەگاتە ئەوەی ،كە ئەوەی یەكگرتوو نەبێت لەهەموو شتێك بێبەشی دەكەن ،تەنانەت لەنەوەكاندا ئــەو قورئانانەی ،كە لەكەنداوو رێكخراوەكانی ئیخوانەوە دەیانهێنایە كوردستان، نەیاندەدایە ئیسالمییەكانی تر ،تەنها ئەوانەی خــۆیــان نەبێت .تەنانەت گۆشتی ســەدەقـە‌و قوربانی جــاری وا هەبووە لەمەنجەڵی لێنانی مااڵندا دەریان هێناوە ،كە بەهەڵە براوە بۆ مااڵن. خراپتر لــەوە ســەردانــی نەخۆش‌و ژن هێنان‌و
یــەكــگــرتــووی ئیسالمیی نــاتــوانــێ لــەهــیــچ هەڵوێستێكدا یەكالكەرەوە بڕیار بــدات‌و گۆڕانكاری دروستبكات ،بەڵكو چاوەڕێی شەپۆلی گۆڕانكارییەكان دەكات‌و سواری دەبێت‌و بەرهەمەکانی خەڵكی تر دەچنێتەوە
ساڵیادی یەكگرتوو هــیــچ نــیــیــە جگە لەدڵخۆشكردنێكی كاتی الی ئەندام‌و كادیرو الیەنگرانی خۆیان ،دەنا هەتا كــــۆتــــایــــی ژیــــان نەدەبنە هێزێكی نــیــشــتــیــمــانــی ،نە دەب ــن ــە پــارتــێــكــی یـــەكـــاكـــەرەوە لــەدروســتــكــردنــی گۆڕانكاریشدا كچ بــەشــوودان زۆر توندتر بــوون لەمانەشدا، یەكگرتوو بوون‌و بوون بەیەكگرتوویان كردووە بەمەرج بۆ پێدانی كچێكی یەكگرتوو بەپیاوێك، چەند پیاو هەیە لەناو یەكگرتوودا لەبەرئەوەی كچێكی یەكگرتووی بدەنێ بووەتە یەكگرتوو، چەند پیاو هەیە لەبەرئەوەی یەكگرتوو نەبووە‌و نەیانهێشتووە كچێكی یەكگرتوو شووی پێبكات. بۆیە لەناخی زۆربەی یەكگرتووەكاندا روبارێك رق ،دونیایەكی ژەهری حزبی بوون‌و بوغز هەیە، كە هەتا كۆتایی ژیان ناتوانن لێی پاك ببنەوە، ئەمەش گەورەترین زیانی لێداون لەوەی كە تادێت قەزەمتر دەبنەوە .بۆیە ساڵیادی یەكگرتوو هیچ نییە جگە لەدڵخۆشكردنێكی كاتی الی ئەندام‌و كادیرو الیەنگرانی خۆیان ،دەنا هەتا كۆتایی ژیان نەدەبنە هێزێكی نیشتیمانی ،نە دەبنە پارتێكی یەكالكەرەوە لەدروستكردنی گۆڕانكارییشدا ،بەڵكو بەپێچەوانەوە بەبەردەوامی لەهەر كوێدا هێزە نادیموكراسییەكانی هەرێم گڵۆڵەیان كەوتبێتە لێژی ،یەكگرتوو خۆی كــردووە بەبەردەبازی‌و راستی كردۆتەوە بۆیان .یەكگرتووی ئیسالمی هیچ نییە ،جگە لەهێزێكی بەر سپلیت‌و زۆپا‌و گەرما‌و سەرما ،زستان‌و هاوین ،نە چاوەڕێی گۆڕانكاری لێدەكرێت ،نە چاوەڕێی رابەرایەتی كۆمەڵگەش، ئــەوەی هەیە خواردنی خورما‌و مێووژە لەیەك كاتدا ،بۆیە بەردەوام یەكگرتووی ئیسالمیی وەك سەركردایەتی خورمای دەوێــت ،بەاڵم زۆرینەی ئەندامانی خوارەوە مێووژی دەوێت ،تا سەرئەنجام ئەبێتە خورمژ.
ذمارة ( )2٨٢دوشةممة 201٦/2/٨
2
وێناكردنی دنیای پاش مردن موعتەسەم ساڵەیی
هەڵداوە)(.)١ زۆرب ــەی مێژوونووسان لەسەر ئەو ڕاستیە كۆكن كــە ســۆمــەریــەكــان لە بنەڕەتدا دانیشتوانی ناوچە شاخاویەكانی ژوورووی واڵتی نێوان دوو ڕووبار بوون كە ئێستا پێی دەوترێت واڵتی كوردستان. مێژوونووسی ناسراو (لیۆ ئۆپێنهایم) A. Leo Oppenheimلە كتێبی «واڵتــی نێوان دوو ڕووبـــار» دا ئەم بۆچوونە پشت ڕاست دەكاتەوە(.)٢ تەوژمی بیری ئایدیایی و میتافیزیكی شــان بە شانی تەوژمی بیری یۆنانی (گریكی) ی كۆن ،سەنگ و قورساییەكی زۆریان بەسەر عەقڵ و هۆش و ئەندێشەی خەڵكی ئەم سەردەمەی ئێمەوە هەیە. دانیشتوانی ئێستای ناوچەكانی ڕۆژهەاڵت كە بەزۆری خاوەنی ڕۆشنبیریەكی الواز و مام‌ناوەندین؛ بە شێوەیەكی گشتی لەژێر هەژموونی بیری میتافیزیكی و ئایدیاییدان .ئەمەیش بەپێچەوانەی هەل‌و‌مەرجی زۆربەی دانیشتوانی واڵتانی ڕۆژئاواییەوەیە ،كە بە ڕادەیەكی زۆر لەژێر هەژموونی بیری یۆنانیی كۆن و بیری سەردەمی ڕێنیسانس و سەردەمی ڕۆشنگەریدان .سەرەڕای زاڵ‌بوونی بیری عەلمانی و شارستانی لە ڕۆژئـــاوادا، بــەاڵم هێشتا میتۆلۆژیا و داستان و ئەفسانەكانی كۆن پێگەی خۆیان لە دەست نەداوە و گرنگییان پێ‌دەدرێت. لە هەمان كاتدا بیری ئایینیش هەر لە ئارادایە و بە یەكجارەكی نەسڕاوەتەوە. ئەوەی دانیشتوانی ڕۆژئاوا لە دانیشتوانی ڕۆژهــەاڵت جیا دەكاتەوە؛ لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە ڕۆژئاواییەكان نابنە كۆیلە و عەبدی هیچ بیر و بۆچوونێكی داخراو، بەڵكو هەموو پێگە و دیاردەكانی ژیان دەخەنە ژێر ڕۆشنایی عەقڵ و هۆش و بــیــركــردنــەوە و بــێ‌‌وچــان ڕەچ ــاوی بەرژەوەندیە بااڵكانیان دەكەن. مــرۆ هــەرچــەنــد زۆر بــژێــت؛ كەچی ڕۆژان و سااڵنی ژیان كەم دێنە پێش چاو .ئەمەیش وەهای كردووە كە مرۆڤ هیوا و ئاواتێك هەڵ‌بچنێت و وێنای ژیانێكی دیــكــەی پــاش مــردن بكات. لێرەیشدا هەر ڕووبــەڕووی هزر و بیری سۆمەریەكان دەبینەوە ،بــەو پێیەی كە لەم ڕووەوە ئەوان پێشەنگ بوونە. وەهای بۆچوونە كە پاش مردن دنیای ژێر زەویی تاریك و نوتەكی هەتاهەتایی هەیە .هەر كەسێكیش گیانی لە دەست بدات؛ دەچێتە ئەو جیهانەی خوارەوە و بە ڕووت و قووتی كات و وەختی بەسەر دەبـــات .ئــەوەی لــەم ڕووەوە تێبینی دەكرێت سۆمەریەكان بیرۆكەی بەهەشت و دۆزەخ لە الیان گەاڵڵە نەببوو .وشەی «كور» kurلە زمانی سۆمەریدا چەند مانایەك دەبەخشێت وەكو «شاخ» و
گەر ورد ببینەوە لە بەشێكی زۆر لە بوارەكانی ژیان لە ڕووی هزر و بیر و كرۆكی فەلسەفی و گیانی و ڕوحی و میتافیزیكیەوە؛ ئەوا دەرەنجام بمانەوێت و نەمانەوێت وەها دەخوازێت بگەڕێینەوە بۆ قۆناخەكانی سەردەمی سۆمەریەكان. كۆمەڵێكی زۆر لــەو ڕواڵــەتــانــەی كە پەیوەندییان بە گوزەران و هەست و هۆش و ئەندێشە و ناخی مرۆڤی سەردەمەوە هــەیــە ،لــە بــنــەڕەتــدا لــەو ســەردەمــە كۆنانەوە بە ڕوالەتێكی سەرەتایی و ساكارانە سەرچاوە دەگرن .لەم ڕووەوە میتۆلۆژیای تەنراو بە داستان و ئەفسانە و خورافات دەورێكی بااڵ و كاریگەریان گێڕاوە .ئــەوەی مایەی سەرسوڕمان و بەهەشتەکەی نینخورساگ تێڕامانە؛ ئەوەیە دەبینین لەم سەردەمی زانــســت و تەكنەلۆژیا بــەرفــراوانــەی ئێستایشدا ،هێشتا خەڵكانێكی زۆر هەن گوتی حوكمڕانییان كــردووە ،ئەمەیش لەژێر كاریگەریی ئەفسانە و داستان و ژمارەیەكی زۆرە بۆ دەسەاڵت وەرگرتن! خورافاتدا بیر و هۆشیان گوزەر دەكات. لە پاشاندا كەسێك بە ناوی (ئوتوخێگال) ئــەو پاشماوە دێرینانەی كــە بۆمان Utu-ḫegalگۆتیەكان وەدەردەنێت بەجێماون بــەڕوونــی دەری‌دەخـــەن كە و بە «مــاری نێو چیاكان» وەسفیان سۆمەریەكان ڕەگەزێكی بەوزە و بەتوانا دەكات .وەكو ئەوەی خۆی دەڵێت گوایە و چوست و چاالك بوونە .تاوەكو ڕۆژی توانیویەتی گوتیەكان بگێڕێتەوە بۆ ئەمڕۆمان جێ‌‌پەنجەیان بەسەر زۆرێك لە مەڵبەندی سەرەكیی خۆیان لە (ئەراپخا) دیــاردە ئایینی و گیانی و فەلسەفی و كە دەكــاتــە شــاری كەركوكی ئێستا. ئەدەبی و هونەریەكانی ئەم سەردەمەوە ئوتوخێگال توانیی دوا پاشای گۆتی بە ێ هێشتووە .هزر و بیری زۆربەی بەج ناوی (تیریگان) Tiriganدەستگیر ئاینەكان لەسەر بنج و بناخەی بۆچوونی بكات كە تەنها چل ڕۆژ حوكمڕانیی سۆمەریەكان بە كۆمەڵێك جیاوازیەوە كردبوو .ئوتوخێگال بۆ ماوەی حەوت هەڵساونەتە سەر پێ .پاشتریش میتۆدی ساڵ و نیو دەسەاڵت دەگرێتە دەست، میتافیزیكی و میتۆدی دنیاگەرایی یۆنانی لەپاشاندا لە الیەن یەكێك لە پیاوەكانی (گریك) ـە كۆنەكان لەژێر كاریگەریی خۆیەوە بە نــاوی (ئور-نەممو) Ur- تێڕوانینی میتۆلۆژیایی سۆمەریەكاندا Nammuوە دەكــوژرێــت .الشــەی گەشەیان سەند .گەر لە میتۆدە ئایینی پاشای كوژراویش بە دەم ئاوی فوراتەوە و ڕوحیەكان و میتۆدی یۆنانیی كۆن دەڕوات( .ئور-نەممو) دەسەاڵتی ئوری ورد ببینەوە؛ ئەو ڕاستیە دەسەلمێت سێیەم لە سۆمەر دادەمەزرێنێت و بۆ كە داستان و ئەفسانە لە زۆر ڕووەوە ماوەی هەژدە ساڵ دەسەاڵتداری دەكات. بااڵدەستن و سەرچاوەكانیشیان بۆ لە پارچە نوسراوێكی سۆمەریدا باسی سەردەمی سۆمەریەكان دەگەڕێنەوە. مردنی (ئور-نەممو) كراوە گوایە وەكو یۆنانیەكان توانیان سەرنج و تێڕوانینی (كاسەی شكاو الشەكەی لە مەیدانی خۆیان لە ڕووی فەلسەفی و زانیاری و جەنگدا بەجێ‌هێڵراوە) .لەو دقە كۆنەدا فیكری و ئەدەبی و هونەریەوە بخەنە نێو نوسراوە كە تەرمی پاشا لەنێو تابوتدا قاڵبێكی شیاو و لەبارەوە .لە هەموویشی لە كۆشكی پاشایەتی ئارامی گرتووە و گرنگتر داهێنەرە بەتواناكانیان ناوی خزم و دەست و پێوەندی و میللەتی خۆیان بەسەر بەرهەمەكانیانەوە تۆمار (ئور) شیوەنی بۆ دەكەن .لەو پارچە كــرد ،لە كاتێكدا ئەم خاوەندارێتیەی هەڵبەستەدا بە تان‌وپۆی ڕووداوەكــەدا داهــێــنــراوەكــان زۆر بەكەمی لــە الی دەچێت و دەڵێت« :كاتێك دە ڕۆژ بەسەر سۆمەریەكان بەدی دەكرێت .نەهامەتیی مردنەكەدا ڕەت بوو ..شا ئۆرنەممو گوێی گەورەیش لەوەدا ڕوودەدات كە زۆربەی لە شیوەنی واڵتی سۆمەر بوو ..هەردوو پاشماوەكانی سۆمەریەكان لەژێر خاك چــاوی پڕ بــوون لە گــریــان ..ئەویش و خۆڵدا ون بوونە و نەگەیشتوونەتە ســەبــارەت بــەوەی شوورەكانی شاری دەســتــمــان ،یــاخــود بــە بەسەرچوونی ئوری بەنیوەچڵی بەجێ‌هێشت ..كۆشكە وەخـــت و زەمــانــە تێك‌شكێنراون و ێ نۆژەنكردنەوە مایەوە.. تازەكەیشی بەب نەماون .هەموو ئەمانە بوونەتە هۆكار تاوەكو لە هەموو زانكۆو خوێندنگاكانی سەرتاپای جیهان بایەخی تەواو بە فیكر و بیری یۆنانیەكان بدرێت و ،نووسەران و ڕۆشنبیرانیش بە گرنگییەكی زۆرەوە بڕواننە بەرهەمەكانیان و زاراوە و دەستەواژەكانیشیان بەكار بهێنن .گەرچی سۆمەریەكان داڕێــژەری بەشێكی زۆری هزر و بیرن؛ بەاڵم لە ڕۆژی ئەمڕۆماندا بە ڕادەیەكی زۆر فەرامۆش كراون ،بەس ێ چەند مێژوونووس مەگەر لێرە و لەو و پسپۆڕێكی لێهاتووی ناسراو ئاماژە «نیشتمان» و «گــۆڕ» و «قەبر» و چیتر ناتوانێت ژنەكەی لە ئامێز بگرێت.. بە دەستكەوت و داهێنانەكانیان بكەن دنیای مردنی خوارەوە .ئێستایش وشەی چیتر ناتوانێت لەگەڵ كوڕەكەیدا یاری و و ،ڕۆشنایی تەواو بخرێتە سەر زادەی «گۆڕ» ـ کە بە واتای «قەبر» لە زمانی گەمان بكات ..هەموو ئەم شتانەی وە بیر و بۆچونیان .هەندێك وەهــای بۆ كوردیدا دێت ـ لەو وشە سۆمەریەوە بیردا هات و چاوەكانی پڕ بوون لە ئاو.. دەچن گوایە ڕۆژئاواییەكان كە لە ڕووی نزیكە .هەروەها لە زمانی كوردیدا بە ئەوسایش كەوتە شین و ڕۆڕۆ.)٤(».. تەكنەلۆجیا و بــواری ڕاگەیاندنكاریدا كەسی نابینایش دەوترێت «كوێر»(.)٣ ســۆمــەریــەكــان بــڕوایــان بــە دنیای بااڵدەستن؛ بەدەستی ئەنقەست بەم كارە لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتدا سۆمەریەكان خــــوارەوەی پــاش مــردن هــەبــوو .ئەو هەڵ‌دەستن تاوەكو وەهای پیشان‌بدەن خەڵكی ناوچە شاخاویەكانی كوردستان دنیایەیش تاریكە و گــەڕانــەوەی نیە گوایە یۆنانیە گریكەكان پێشەنگ بوونە بوون بۆیە بە چیا و نیشتمانیان دەوت مــەگــەر یــەكــێــك وەكـــو جــێــگــرەوەی لە ڕووی گەشەسەندنی شارستانیەتدا «كـــور» ،لــە حاڵەتی كــۆ «جەمع» مردووەكە شوێنی بگرێتەوە .ئەمەیش نەوەك سۆمەریە ڕۆژهەاڵتیەكان .مێژوو ـیشدا دەیان‌وت «كور-كور» بە مانای هەر وەكو ئەوەی لە داستانی تەمموز دەری‌دەخــات كە داستانە سۆمەریەكان شاخەكان .ئێستایش لە ناوچەی پشدەر و عیشتاردا ڕوو دەدات ،تەمموزی مێرد زیاتر لە هەزار ساڵ پێش داستانەكانی چیایەك هەیە بە ناوی «كور كور داغ» دەچێتە شوێنی عیشتاری ژنی و ئەویش (هۆمێرۆس) ی یۆنانی تۆمار كراون .ـەوە. لە وەرزی بەهاردا دەگەڕێتەوە دنیا. مێژوونووسی ناسراو (ویــل دیورانت) پــاش ســەردەمــی تــیــرەی یەكەمی گەرچی وێناكردنی بەهەشت و دۆزەخ لە دەڵێت« :نووسین مەزنترین پاشماوەی سۆمەریەكان ڕەگــەزی سامی نــەژادی مێشكی سۆمەریەكاندا جێگیر نەببوو؛ سۆمەریەكانە .ئەم هونەرە بەالیانەوە ئەكەدیەكان بۆ ماوەی سەدە و نیوێك بەاڵم دنیایەكی لەدەستچوو لە ڕابردوودا زۆر گرنگ بووە .گوزارشتی لە بیرۆكەی زیاتر حوكمڕانییان كرد .پاش ئەوانیش هاوشێوەی بەهەشتی ئایینەكان خەیاڵ و دژوار دەكرد لە بواری بازرگانی و شیعر و گوتیەكان كە بەشێكن لە باوباپیرانی ئەندێشەی سۆمەریەكانی ورووژاندبوو .لە ئایندا .نەخشینە دۆزراوەكان پاشماوەی كــورد بۆ مــاوەی نزیكەی سەدەیەك هەڵبەستێكی پاشماوەكانیاندا بەڕوونی كۆنی ئەوانن .سەردەمیان دەگەڕێتەوە بۆ دەستیان گرت بەسەر واڵتی ئەكەددا و ئەم بابەتە تۆمار كراوە .لەو میتۆلۆژیا ٣٦٠٠ساڵ پێش زاین .نووسینەكانیشیان حوكمڕانییان كرد ( ٢١٢٠-٢٢١١پ.ز ).كۆنەدا هاتووە گوایە سەردەمانێكی زوو ٣٢٠٠ساڵ بەر لە مێژووی زاینی سەری لەو ماوە كورتەدا بیست و یەك پاشای ڕووی‌داوە كە مرۆ لەوپەڕی بەختەوەریدا
ژیاوە ،بەاڵم بە هۆی هەڵەیەكی مرۆڤەوە خواوەندەكان غەزەبیان بەسەر مرۆڤدا هەڵ‌ڕشتووە ،و مرۆڤەکانیان لەو بەهەشت و خۆشگوزەرانیە بێبەش كــردوون و دووریان خستونەتەوە: وەها ڕووی‌دا لە سەردەمانێكدا مار و شێر لە ئارادا نەبوونە سەگی هار و گورگی دڕیش نەبوونە ترس و دڵەڕاوكێش هەر نەبووە وەها ڕووی‌داوە لە سەردەمانێكدا كەس پڕكێشیی مرۆی نەكردووە ئــەمــن و ئــاســایــش لــە خــاكــی ســۆمــەردا بەرقەرار بووە زەوی و زاری یاسا ئاسمانیەكان لە ئارادا بووە هەموو خەڵكی لە یەك بازنەدا ژیاون بە یەك زمان نوێژیان بۆ ئێنلیل كردووە بەاڵم لە ئەنجامدا كارەسات ڕووی‌داوە بــاوكــە گ ــەورەك ــە و بــاوكــە پــاشــا ت ــووڕە بوونە()٥ وەكـــو ئــــەوەی لـــەم هەڵبەستەدا دەردەكەوێت لە بیرو هزری سۆمەریەكاندا «بەهەشتێكی لەدەستچوو» كاتی خۆی گوایە لە ئارادا بووە. لە پاشماوەیەكی تری سۆمەریەكانیشدا وەسفی بەهەشتێكی نەبینراو كراوە بە نــاوی «دیلمون» .Dilmunوەها باسی ئەو بەهەشتە كــراوە هەر وەكو ئەوەی مەڕ و گورگ پێكەوە ئاو بخۆنەوە و ـ گوایە ـ زوڵم و ستەم و زۆرداری و پیری و نەخۆشیی تێدا نییە: زەوی‌و‌زاری دیلمون شوێنێكی پیرۆزە زەوی‌و‌زاری دیلمون جێگایەكی پاكە لە خاكی دیلمون قەلەڕەش ناقیڕێنێت واشەیش دەنگی هەڵ‌نابڕێت شێریش كەس ناكات بە نێچیری خۆی گورگیش پەالماری بەرخۆلە نادات
سۆمەریدا هاتووە كە (ئێنكی) Enki خواوەندی مەزنی ئاو و تەڕایی ،لەگەڵ (نینخورساگ) Ninḫursagی ژنیدا ـ كە خواوەندی دایكایەتی و زەوی و خاكە ـ پێكەوە لە فیردەوسدا دەژیان .ئەمەیش هەر وەكو ئادەم و حەووای نێو تەوڕاتی جووەكان .ئێنكی خاكی ژنەكەی ئاودێر دەكات و دیلمون دەبێت بە بەهەشتێكی سەوز .بە یەكگرتنی ئاوی ئینكی و خاكی نینخورساگ بەهەشت پڕ دەبێت لە باخ و سەوزایی و مێوە .نینخورساگ هەشت جۆر میوە بەرهەم دەهێنێت .ئینكی لەهەر هەشت میوەكە دەخوات و ئەوسا ڕق و غەزەبی خواوەندەكانی بەسەردا دادەبارێت .لە ئاكامی ئەو كردەوەیەیدا تووشی هەشت جۆر نەخۆشی دەبێت و لەڕ و الواز دەبێت و نینخورساگی ژنیشی لەچاو ون دەبێت .گیانلەبەری ڕێوی دەكەوێتە گەڕان و سۆراخ و نینخورساگ دەدۆزێتەوە .نینخورساگ هەشت خواوەند دەخوڵقێنێت بۆ ئــەوەی هــەر هەشت نەخۆشیەكەی ئێنكیی مێردی چارەسەر بكەن: نینخورساگ :ئەی برام! كوێت دەیەشێت؟ ئێنكی :پەراسوم ئازارم دەدات. نــیــنــخــورســاگ :خــواوەنــد (نــیــن-تــی) ـم لەپێناوی تۆدا خوڵقاند()٧ خواوەندی دانایی (ئینكی) پەراسوی كە دەیەشێت؛ بە «تــی» ئاماژە بۆ پــەراســوو كــراوە .بۆ چارەسەركردنی نەخۆشیەكە خواوەندێك بە ناوی (نین- تــی) دەخوڵقێت بە مانای «خانمی پەراسو»(.)٧ لــە ســاڵــی ( )١٩٢٢دا (لــیــۆنــارد وولــی) Leonard Woolleyلە پاشماوەكانی ئوری سۆمەریدا (٢٥٠٠ پ .ز ).چەند گۆڕستانێكی پاشایەتیی
ئاینی زەردەشتی بۆ یەكەم جار جاڕی یەكتاپەرستیی دا ،هەر زەردەشتیش بوو بۆ یەكەم جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بیرۆكەی بەهەشت و دۆزەخی پاش مردنی هێنایە كایەوە، جووەكانیش لە ئاینی زەردەشتیەوە بۆچوون و كرۆكی زۆربەی ئاینەكەی خۆیان داڕشت سەگی هاریش شااڵو ناباتە سەر كارژیلە بەرازیش سەوزایی ناشێلێتەوە باڵندە و كۆتریش سەریان تیاناچێت چاوئێشە و سەرئێشە هەر نییە كەس گازندەی پیرێتی ناكات ئافرەتیش نیگەرانی داماویی خۆی نییە هیچ كەسێكیش شین و ڕۆڕۆ ناكات()٦ ئەو بەهەشتەی كە سۆمەریەكان وێنایان دەكـــرد بــەو پێیەی بەتەنیا شوێنی خواوەندەكان بێت؛ لە پاشماوەكانیان وەهــا تۆمار كــراوە كە مــرۆڤ لەپاش مردن تێكڕا بەبێ جیاوازی دەچنە دنیای خــوارەوەی تاریكی و بە ڕووت و قوتی سو‌خواسی كاتیان بەسەر دەبەن .لە با فیردەوسی (تـــەورات) ـیشدا باس لە بەهەشتێك كــراوە وەكو (دیلمون) ی سۆمەریەكان لە ڕۆژهەاڵتی (عــەدن). لە سەرەتادا (باوە ئادەم) دەخوڵقێت و لــە پ ــەراس ــوی ئــەویــشــەوە (دای ــە حەووا) دەخوڵقێت و دەبێت بە دایكی هەموو مرۆڤایەتی .وشەی (حەوواهـ) ی تەوڕاتی مانای (ئەو ئافرەتەی كە دەژێـــت) دەبەخشێت .لە فیردەوسی
دۆزیــەوە .ئــەوەی مایەی سەرسوڕمان بوو؛ ئەوە بوو كە بە دەوروبەری تەرمی پاشاوە كۆمەڵێك تەرمی كوپ‌بەدەست هــەبــوون .لەنێوەندی گۆڕەكەیشەوە تەشتێكی گەورەی لە مس دروست‌كراو هەبوو .ئەم دیمەنە سەیر و سەمەرەیە مانای ئەوەی دەبەخشی كە ئەو هەموو تەرمە بریتی بوون لە دەست و پێوەندی پاشای كــۆچ‌كــردوو ،بە تۆپزی ناچار كــراون بە كوپی دەستیان ژەهــری نێو تەشتەكە بخۆنەوە و خۆیان ژەهر خوارد بكەن و پاشتریش لەگەڵ تەرمی پاشادا بنێژرێن(.)٩ قـــوربـــانـــی‌كـــردن بـــە مـــــرۆڤ و زیندەبەچاڵ‌كردنیان لە چەند سەردەم و زەمانێكدا پەیڕەو كراوە ،وەكو واڵتی میسر لە سەردەمی بەرەبابی یەكەمدا. هەروەها لــەالی شانشینیی (سوتییا) Sutiyaو سەردەمی مەغۆلەكان لە (ئاسام) Assamـ لە خۆرهەاڵتی هیندستان ـ هــەبــووە ،و (كومانی) Cumanـەكانیش لــە خـــوارووی ڕوسیادا بەم كارە قێزەونە هەڵ‌دەستان.
بـــەاڵم لــە ســەردەمــی سۆمەریەكاندا بەتەنیا لە (ئور) پەیڕەو دەكــرا(.)١٠ فینیقیەكان بــۆ خــواوەنــد (مــۆلــۆخ) مناڵەكانی خۆیان دەكــرد بە قوربانی و لەبەردەم پەرستگاكەیدا بەزیندوێتی دەیانسوتاندن .لە كاتی گەمارۆدانی شاری (قەرتاجەننە) دا لە ساڵی (٣٠٧ پ .ز ).دوو سەد مناڵی ناسک و تووالزی بنەماڵە دەستڕۆكان لەبەردەم پەرستگای (مــۆلــۆخ) دا بەزیندوێتی سوتێنران، ئەویش لەپێناوی هێور كردنەوەی غەزەبی ئەو خواوەندە كە گوایە لە پاشای واڵت تووڕە ببوو(.)١١ بــیــرۆكــەی بــەهــەشــت و دۆزەخ و دنیای هەتاهەتایی پاش مــردن لەالی ســۆمــەریــەكــان گــەاڵڵــە نــەبــبــوو .گەر نوێژیان بۆ خــواوەنــدەكــان بكردایە و لێیان بپاڕانایەتەوە و قوربانییان بۆ سەرببڕینایە؛ لەپێناوی خۆشگوزەرانیی بەهەشت و دووركــەوتــنــەوە لە ئاگری دۆزەخ نــەبــوو ،بەڵكو بــەو كــارانــە هەڵ‌دەستان لەپێناوی خۆشگوزەرانیی ژیانی ڕۆژانە و دووركەوتنەوە لە ڕق و تووڕەیی خواوەندەكان(.)١٢ لە میسری کۆندا میسریە كۆنەكانیش بڕوایان بە دنیای پاش مردن هەبوو ،بەاڵم بیریان بەالی بەهەشت و دۆزەخدا نەدەچوو .هەر لە پێناوی دنیای پاش مردن بۆ فیرعەونەكان ئەهرامەكان دروست كران بۆ ئەوەی پاش زیندووبوونەوەیان تێیاندا بژێن .لەگەڵ تەرمە مۆمیاكراوەكانیشیاندا زێڕ و زیو و پێداویستیەكانی ژیانیان دادەنــران، تاوەكو لە كاتی زیندووبوونەوەیاندا سوودیان لێ ببینن. لە ئاینی زەردەشتیدا ئاینی زەردەشتی بۆ یەكەم جار جاڕی یەكتاپەرستیی دا .هەر زەردەشتیش بوو بۆ یەكەم جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بیرۆكەی بەهەشت و دۆزەخی پاش مردنی هێنایە كایەوە .جووەكانیش لە ئاینی زەردەشتیەوە بۆچوون و كرۆكی زۆربەی ئاینەكەی خۆیان داڕشت .نووسەرێكی ناسراوی وەكو (ڕۆبێرت چارلز زەینەر) Robert Charles Zaehner ( )١٩٧٤-١٩١٣لە کتێبی «سەرهەڵدان و ئاوابوونی زەردەشتیگەری» The Dawn and Twilight of Zoroastrianismـدا ئەم ڕاستیە دووپات دەكاتەوە و لەم ڕووەوە دەڵێت: «قــەومــی جوولەكە لە ئەنجامی ئەم ڕوبەڕوبونەوەو هەڵس‌و‌كەوتە لەگەڵ ماد و پارسەكاندا؛ ئاینێكی یەكتاپەرستانەیان لەنێو دینی زەردەشــتــی پێغەمبەردا دیتبووەوە ...هەروەها قەومی ئیسرائیل لەم دینەوە كۆمەڵێك وانەی پێوەندیدار بە ژیانی پــاش مــردن فێر بــوون ،كە بەگشتی زیاتر لەو وێنا لێڵ و ناڕوونە ب و نەریتەكانی خۆیان بــوو كــە دا باسی دەكــرد و ئەویش زیاتر لەگەڵ ڕوح و ڕەوانی ئەواندا یەكی دەگرتەوە. وانەگەلێك كە پێش لەوە لەگەڵیاندا نامۆ و بێگانە بوو»(.)١٣ پەراوێزەكان: ( )١ويل ديورانت ،قصة احلضارة .ت :د .زكى جنيب حممود .القاهرة .١٩٦٥ ،اجلزء الثاني من اجمللد االول .ص.٣٤ . ( )٢ليو أوبنهايم ،بالد ما بني النهرين .ت: سعدي فيضي عبد الرزاق .وزارة اإلعالم العراقية. بغداد .١٩٨١ ،ص.٦٢ . ( )٣د .حسني قاسم العزيز ،املفصل فى نشأة نوروز .مؤسسة زين ،السليمانية .٢٠١٢ ،ص.٢٠٠ . ( )٤صموئيل نوح كرمير ،السومريون .فيصل الوائلي .مكتبة احلضارة ،بريوت .ص.١٧٥ . ( )٥صموئيل نوح كرمير ،هنا بدأ التأريخ .ت: ناجية املراني .وزارة الثقافة واإلع�لام العراقية. بغداد .١٩٨٠ ،ص.١٠٨ . ( )٦فراس السواح ،مغامرة العقل األوىل .دار عالء الدين ،دمشق .٢٠٠٢ ،ص.٢٣٨ . ( )٧سەرچاوەی پێشوو .ال.٢٤٠ . ( )٨صموئيل نوح كرمير ،السومريون .ص. .١٩٩ ( )٩رشاد سالم ،كهنة يف كل العصور .االنتشار العربي ،بريوت .٢٠١٠ ،ص.٢٢ . ( )١٠جورج رو ،العراق القديم .ت :حسني علوان حسني .وزارة اإلعالم العراقية ،بغداد .١٩٨٤ ،ص. .١٩٠ ( )١١ويل ديورانت ،قصة احلضارة .اجلزء الثاني من اجمللد األول .ص.٣١٥ . ( )١٢سەرچاوەی پێشوو .ال.٣٠ . ( )١٣ئار .سی .زەنەر ،سەرهەڵدان و ئاوابوونی زەردەشتیگەری .وەرگێڕانی لە فارسیەوە :شەماڵ تەرغیبی .ناوەندی جەمیل ڕۆژبەیانی .چاپخانەی ڕەنج .تاران .٢٠١٥ ،ال.١٣ .
ذمارة ( )2٨٢دوشةممة 201٦/2/٨
3
ناچاریی بژارده‌كان
وتووێژی «دێر شپیگڵ» له‌گه‌ڵ «ڕیناتا سالیكڵ» وه‌رگێڕانی :هاوار محه‌مه‌د ڕه‌نگه هه‌ڵبژاردنی بژارده‌كان(اختيار) له‌نێو به‌رهه‌م ه فره‌جۆر و زۆروزه‌وه‌نده‌كاندا ل ـ ه ژیــانــمــانــدا كارێكی قـــورس بێت، لێره‌دا ب ـه‌الی ڕیناتا سالیكڵی خانم ه ده‌روونشیكاری سلۆڤینییه‌و‌ه ئــازادی هه‌ڵبژاردنی بــژارده‌یــه‌ك ل ه جێیه‌كی دیكه‌وه ناڕاسته‌وخ ۆ ئاراست ه ده‌كرێت، مه ئازادی نیه ،مه‌سه‌له‌ك ه به‌م مانایه ئه هه‌ر ئه‌و‌ه نی ه گه‌ر بژارده‌كانمان كه‌م بن ئه‌وا ئازاديی هه‌ڵبژاردنی بژارده‌كانیشمان به‌رته‌سكه ،به‌ڵكو كتومت به‌پێچه‌وانه‌وه، مه‌سه‌له‌ك ه ئه‌وه‌ی ه ئێم ه كه‌وتوینه‌ت ه ناو فره‌یی و لێشاوی بژارده‌كانه‌وه ،سه‌ره‌نجام ئه‌وه‌ی هه‌ڵیده‌بژێرین به‌ته‌واوه‌تی له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگ ه و ده‌سه‌اڵتدا ته‌با و هه‌ماهه‌نگ ده‌بێته‌وه. ئــازاديــی ه ـه‌ڵــبــژاردنــی بــژارده‌كــان له‌نێو ئـه‌و ژمــار‌ه بێ‌سنوره‌ی بــژارد‌ه وه‌زیفییه‌كان یان هێما بازرگانییه‌كان و ئه‌و هه‌موو كه‌ل و په‌النه‌ی سه‌رمایه‌داری به‌رهه‌میانده‌هێنێت و بگر‌ه بیركردنه‌و‌ه بۆ هه‌ڵبژاردنی ماركه‌ی شمه‌كێك یان ناوی قاوه‌یه‌ك دواجار ده‌بێت ه ئازادییه‌كی پووچ. ئه‌وه‌ی ئه‌م لێشاوی بژاردان ه به‌ڕێوه‌ده‌بات كۆمه‌ڵگ ه سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌مانه .سالیكڵ له‌م گفتوگۆیه‌ی له‌گه‌ڵ گۆڤاری «دێر شپیگل»ـی ئه‌ڵمانیدا باس ل ه تێزی خۆی ده‌رباره‌ی سه‌رمایه‌داری و ئیختیار ده‌كات( .وه‌رگێڕ) دێر شپیگل :سالیكڵ خانم ،ل ه لق ه فاست فووده‌كانی تۆنێلی میترۆكاندا ( )subwayده‌بــێــت نیو ده‌رزه‌ن بڕیاربده‌ین به‌ر له‌وه‌ی بتوانین له‌فه‌يه‌ك (س ــان ــدوی ــچ) بــ ه چـــێـــژه‌و‌ه بخه‌ین ه ده‌ممانه‌وه .ئایا ك ه ل ه ده‌رسگوتاره‌كانتدا باس ل ه «فره‌یی بژارده‌كان» ده‌كه‌یت، هه‌ر مه‌به‌ستتان له‌مه‌یه؟ سالیكڵ :من هــه‌وڵــده‌ده‌م خــۆم ل ه شوێنگه‌لێكی وه‌كو تۆنێله‌كان ببوێرم، خۆ ئه‌گه‌ر ناچار به‌وه‌یش ببم بچم ه نێوی ،ئه‌وا هه‌ر ده‌بێت داوای ئه‌و جۆر‌ه خواردنان ه بكه‌م .كاتێك باس ل ه «ناچاریی بژارده‌كان» tyranny of choice ده‌كــه‌م ،مه‌به‌ستم له‌و ئایدۆلۆژیایه‌‌ی ه كــ ه لــ ه ســـه‌رده‌مـــی ســه‌رمــایــه‌داریــی پاش‌پیشه‌سازیيدا هاتۆت ه ئـــاراوه. مه‌سه‌له‌ك ه له‌گه‌ڵ خه‌ونی ئه‌مریكایی- بــیــرۆك ـه‌ی «پــیــاوی خۆپێگه‌یێن» the self-made manـدا ده‌ستپێده‌كات ،پیاوێك ك ه كارده‌كات بۆ بونیاتنانی خۆی و ده‌یه‌وێت ل ه هه‌ژاری ڕزگاری ببێت و خۆی ده‌وڵه‌مه‌ند بكات. ئه‌م چه‌مك ه وه‌زیفیی ه ل ه ژیانی ئه‌مڕۆی جیهاندا گــۆڕاو‌ه و بووه ب ه فه‌لسه‌فه. له‌مڕۆدا ئێم ه پێمان وای ه ده‌بێت توانای بژارده‌كردنی هه‌موو شتێكمان هه‌بێت: شێوازی ژیانمان ،شێوازی خۆده‌رخستن و خۆنمایشكردنمان ،ته‌نانه‌ت وامــان
ئه‌وه‌ی ه هه‌ڵه‌ت كردووه و بڕیارێكی خراپت هه‌ر شتێك ڕاست و درووســت بووبێت داو‌ه ك ه وای لێ كردوویت به‌خته‌وه‌ر كردوومه ،بـه‌اڵم هێشتایش به‌خته‌وه‌ر نیم» .دواجار ،ئه‌م نه‌خۆش ه ئه‌و شته‌ی نه‌بیت. دێر شپیگڵ :ئه‌ی ئه‌گه‌ر بڕیارێكی نه‌كردوو‌ه ك ه خۆی ئاره‌زووی لێی بووه، به‌ڵكو ئـه‌وه‌ی كــردوو‌ه ك ه پێی وابوو‌ه دروستمان دا؟ سالیكڵ :له‌م دۆخــه‌دا هه‌ست به‌و‌ه كۆمه‌ڵگ ه لێی چاوه‌ڕوان ده‌كات. ده‌ك ـه‌یــن هه‌میش ه شتێكی باشتر ل ه دێر شپیگڵ :ئایا ئه‌م ه مانای وای ه ك ه گۆشه‌ی دواتــردا چاوه‌ڕوانمان ه و ده‌بێ ده‌بێت هه‌وڵ بۆ به‌خته‌وه‌ریی تاكه‌كه‌سیی هه‌وڵی وه‌ده‌ستهێنانی بده‌ین ،هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌یش ه هه‌رگیز هه‌ست ب ه ڕه‌زامه‌ندی ناكه‌ین و دوودڵین ل ه مانه‌و‌ه له‌سه‌ر شتێك. دێر شپیگڵ« :مه‌هێڵن كه‌سی ئاسایی common manبــڕیــار بــدات چونك ه وه‌ك پێویست زیره‌ك نییه» ئه‌م ئه‌رگومێنت ه چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك له‌الیه‌ن سته‌مكا‌ره‌كانه‌و‌ه به‌كار هاتووه ،ئایا ئه‌م ه خۆمان بده‌ین؟ مانای ئه‌وه‌یه ئه‌وان له‌سه‌ر هه‌قن؟ سالیكڵ :ئ ـه‌م تێگه‌یشتن ه دیسان سالیكڵ :نه‌خێر ،من ڕه‌خن ه ل ه ئازاديی سیاسی یان هه‌ڵبژاردن (اإلنتخابات) درووســـــت نــی ـه ،ئـــه‌وه‌یـــش وه‌هــم ـه. ناگرم ،به‌ڵكو ڕه‌خن ه ل ه شێواندنی ئه‌و به‌خته‌وه‌ری بووه ب ه پێوه‌رێك ك ه دژی چه‌مك ه ده‌گرم له‌الیه‌ن سه‌رمایه‌دارییه‌وه ،خۆمان به‌كاری ده‌هێنین .دونیا پڕ‌ه ل ه ئه‌و وه‌همه‌ی ك ه ده‌ڵێت :من ده‌سه‌اڵتم گۆڤاری ژنان ه ك ه به‌رده‌وام پێمان ده‌ڵێن ب ه چی دڵخۆش ده‌بین .دونیا پڕ‌ه ل ه به‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تی خۆمدا هه‌یه. دێر شپیگڵ :به‌اڵم من ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌م هـــه‌واڵ و ستاتوسی فه‌یسبووك ،تا به‌سه‌ر ژیانی خۆمدا هه‌یه .ده‌شتوانم پێمان بڵێت چه‌ند كه‌سانی به‌ناوبانگ خۆم بڕیاری ئه‌و‌ه بده‌م چیم ده‌وێت ،و ئه‌ستێره‌كان خاوه‌نی ژیانی خۆیانن
سالیكڵ :به‌داخه‌و‌ه نه‌خێر ،یه‌كێك ل ه زیاتر ده‌دات ب ه خه‌ڵك تا كۆنترۆڵیان گرنگترین ده‌ستكه‌وته‌كانی سه‌رمایه‌داری به‌سه‌ر ژیانی خۆیاندا هه‌بێت؟ سالیكڵ :به‌ڵێ ،ب ـه‌اڵم ئه‌م ه ته‌نیا ئه‌وه‌ی ه ك ه ته‌نانه‌ت كۆیله‌ی پرۆلیتاریایش به‌شێكی ڕاســتــه .ئێم ه هێشتایش خــۆی لــێ ده‌بــێــتـ ه ســــه‌روه‌ر .كۆیل ه ده‌سه‌اڵتمان به‌سه‌ر ئه‌و ده‌ره‌نجامانه‌دا بڕوای وای ه توانای ئه‌وه‌ی هه‌ی ه ژیانی ناشكێت ك ـ ه ل ـ ه هه‌ڵبژاردنه‌كانمان خۆی بگۆڕێت .پاڵنه‌ری پشته‌وه‌مان ده‌كه‌وێته‌وه .ئه‌م ه هه‌نگاوی دواتره .ئێم ه ئایدۆلۆژیای «پیاوی خۆ پێگه‌یێن»ـه: ته‌نیا پێویستمان ب ه ئازاديی هه‌ڵبژاردن ئێم ه كــاری زیاتر ده‌كـه‌یــن ،زیاتریش
سیگمۆند فرۆید به‌كرده‌یی ئه‌وه‌ی ده‌رخست ك ه ئازار، به‌شێوه‌ی سه‌یر و مازۆخی ،چێژمان پێ ده‌دات نیه ،به‌ڵكو ده‌بێت ب ه مسۆگه‌ری له‌وه‌یش دڵنیابین ك ه ئه‌وه‌ی هه‌ڵیده‌بژێرین كتومت به‌و جۆره‌یه كه وێنامان كردووه. دێر شپیگڵ :بۆچی ئێمه له‌و‌ه ده‌ترسین به هه‌ڕه‌مه‌كی ڕه‌فتار بكه‌ین؟ سالیكڵ :چونك ه هه‌ر جارێك بڕیار له‌باره‌ی شتێكهوه ده‌ده‌ین ،له‌به‌رامبه‌ردا شتێكیش ده‌دۆڕێنین .كڕینی ئۆتۆمبێلێك نمونه‌یه‌كی ڕوونه .خه‌ڵكانێكی زۆر هه‌ن به‌ر له‌وه‌ی ئۆتۆمبێلێك بكڕن زۆر الیان
هه‌ر جارێك بڕیار له‌باره‌ی شتێكهوه ده‌ده‌ین ،له‌به‌رامبه‌ردا شتێكیش ده‌دۆڕێنین .كڕینی ئۆتۆمبێلێك نمونه‌یه‌كی ڕوونه لێ‌هاتوو‌ه كاتێك كه قاوه‌یه‌كیشمان ده‌وێــــت ،هه‌میش ه پێویستمان ب ه هه‌ڵسه‌نگاندن و كێشانه‌ی بڕیاره‌كانمانه. ئه‌مه‌یش به‌هیچ جۆرێك ئاسایی نییه. دێر شپیگڵ :بۆچی؟ سالیكڵ :چونك ه هه‌میش ه هه‌ست ب ه فشار و دوودڵــی ده‌كه‌ین ،ده‌مانخات ه دۆخــی هه‌ستكردن بـ ه تاوانیشه‌وه، چونك ه به‌پێی ئه‌م ئایدۆلۆژیای ه كاتێك تۆ به‌خته‌وه‌ر نیت یان ناڕازیت ئه‌وا مانای
ده‌كات كه‌چی خه‌ڵكی ل ه ده‌ره‌و‌ه ڕیزی بۆ ده‌گــرن بۆ ئـه‌وه‌ی تاقیی بكه‌نه‌وه. كۆمپانیایه‌كیش ل ه به‌رلین تیشێرت ده‌فرۆشێت بێ ئه‌وه‌ی یه‌كه‌مجار پیشانی كڕیاره‌كانی بدات. سالیكڵ :ئه‌م ه ستراتیژییه‌تێكی بازاڕپه‌یداكردن marketingـی زیره‌كانه‌یه .ده‌توانین له‌گه‌ڵ مندااڵنیشدا
ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بیركردنه‌و‌ه له‌م ه ببێت ه هۆی شه‌كه‌تی و ماندووبوونیشم؟ سالیكڵ :هه‌رگیز نه‌خێر ،جارێكیان هاوڕێیه‌كم ،ك ه دكتۆرێكی ده‌روونییه، شتێكی لــه‌بــاره‌ی نه‌خۆشێكه‌و‌ه بۆ گــێــرام ـه‌وه ،پێی وتــم ك ـ ه خانمێكی نه‌خۆش سه‌ردانی كردووه ،نه‌خۆشه‌ك ه خوێنده‌وار و خاوه‌ن وه‌زیفه‌یه‌كی باش و ماڵ و هاوسه‌رێكی دڵخوازیش بووه، ب ه دكتۆره‌كه‌ی وتبوو« :لـ ه ژیانمدا
و چێژی لێ ده‌بینن .ته‌نانه‌ت هه‌ندێ نیشانه‌ی گه‌شه‌پێدان هه‌ی ه ك ه ئاستی به‌خته‌وه‌ری هه‌ندێ ل ه گ ـه‌الن دیــاری ده‌كات« .دڵخۆشبوون» بووه ب ه ئه‌ركی یه‌كه‌می كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی .ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئـه‌م پێوه‌رانه‌دا هه‌ماهه‌نگ و گونجاو نه‌بێت شكست ده‌هێنێت. دێر شپیگڵ :به‌اڵم دروشمێك motto هه‌ی ه ده‌ڵێت هه‌موان ده‌توانن بڕیاری تایبه‌ت ب ه خۆیان بده‌ن ،ئه‌مه‌یش توانای
ب ه به‌های ه و ده‌ینرخێنن ،بـه‌اڵم دوای ئه‌وه‌یشی ك ه ئۆتۆمبێله‌ك ه به‌ده‌ست ده‌هێنن هه‌ر ب ه دوای ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێن ئۆتۆمبێله‌كه‌یان بنرخێنرێت ،وه‌ك بڵێی ده‌یانه‌وێت دڵنیاببنه‌و‌ه له‌وه‌ی ك ه ئیختیاره‌كه‌یان دروسته. دێـــر شپیگڵ :ده‌ی ئــه‌گــه‌ر هیچ بژارده‌یه‌كم ل ه به‌رده‌ستدا نه‌بێت ،بۆنمون ه چونك ه پاره‌م نی ه هیچ شتێكی پێ بكڕم، ئایا به‌مه به‌خته‌وه‌ر ده‌بم؟
مه‌سره‌ف ده‌كه‌ین ،دواجــار خۆیشمان سه‌ره‌نجامه‌كه‌یشی مه‌سره‌فده‌كه‌ین. بێتاقه‌تی و وه‌ڕزی ،شه‌ره‌نگێزییه‌كی خۆشیئاسایه و ئه‌و نه‌خۆشییانه‌ی نه تریش ه ك ـ ه شــێــوازه‌كــانــیــتــری ژیــانــدا ده‌رده‌كه‌ون. دێــر شپیگڵ :بۆچی ب ـه‌م خراپیی ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ خۆمان ده‌كه‌ین؟ سالیكڵ :سیگمۆند فرۆید به‌كرده‌یی ئـه‌وه‌ی ده‌رخست ك ه ئــازار ،به‌شێوه‌ی سه‌یر و مازۆخی ،چێژمان پێ ده‌دات. نــاچــاریــی بـــژارده‌كـــان ئـــه‌م كه‌لێن ه ده‌قۆزێته‌وه ،كه‌لتوری مه‌سره‌فگه‌رایی Consumer cultureوه‌ڕزمــان ده‌كـــات .ئێم ه ئـــازار ده‌چــێــژیــن .هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌یش خۆمان وێران ده‌كه‌ین و ناتوانین بوه‌ستین. دێـــر شــپــیــگــڵ :بـــه‌اڵم ل ـه‌ڕاســتــیــدا ئێم ه قوربانییه‌ك ه نین .پــاش هه‌موو شتێك ئێم ه خۆمان ئه‌م سیسته‌مه‌مان دروست كردووه و هه‌تا ئێم ه مه‌سره‌ف بكه‌ین ئه‌ویش هه‌ر ده‌مێنێت .دواجار سه‌رمایه‌داری ته‌نیا ئاوێنه‌ی سروشتی مرۆڤه؟ سالیكڵ :ئه‌م ه ڕاسته .فرۆید ئه‌وه‌یشی وت ــوو‌ه كـ ه خــۆمــان نیرۆس(عوساب) ـى خۆمان هه‌ڵده‌بژێرین ،سه‌رمایه‌داری نیرۆسی مرۆڤایه‌تییه. دێر شپیگڵ :شێوازی تریش بۆ ئه‌م ه هه‌یه .ڕیستۆرانتێك ل ه له‌نده‌ن هه‌ی ه ته‌نیا یه‌ك جــۆری خــواردن پێشكه‌ش
هه‌مان شت ببینین .بۆ نموون ه ئه‌گه‌ر مــنــداڵـه‌كــان فیلمێك بــۆ سه‌یركردن ه ـه‌ڵــبــژێــرن ،زۆرجــــار ه ـه‌ســت بــه‌و‌ه ده‌ك ـه‌ن له‌ده‌ستیان چــووه .ل ه الیه‌كی دیكه‌یشه‌وه ،ئه‌گه‌ر پێیان بڵێم «با بچین ته‌ماشای فیلمی جیمس بۆند بكه‌ین»، زۆرجار ده‌ڵێن« :نا ،هه‌موو شتێك به‌س ئه‌وه‌یان نا» ،ئه‌گه‌ر سنوورێكیش بوونی نه‌بێت ئه‌وا ئێم ه خۆمان سنووری خۆمان دیاری ده‌كه‌ین. دێر شپیگڵ :تۆ بڵێی ڕۆژێك بێت ئازاد بین؟ سالیكڵ :نه‌خێر ،بــه‌اڵم ده‌توانین ژیانێكی ئاسووده‌ترمان هه‌بێت .ده‌توانین قه‌بووڵی ئــه‌و‌ه بكه‌ین بڕیاره‌كانمان عه‌قاڵنی نین و ئێمه هه‌میش ه له‌نێو سیاقی كۆمه‌ڵگه‌دا گیرۆده‌ین؛ هه‌موو جارێكیش ك ه شتێك له‌ده‌ست ده‌ده‌ین شتێكی تر هه‌ڵده‌بژێرین ،هه‌ر ب ه ڕاستی ئێم ه ده‌ستمان بـه‌سـه‌ر سه‌ره‌نجامی بڕیاره‌كانماندا ناشكێت. سه‌رچاوه‌كان: مجتمعنا الرأسمالي الحديث يحكمه «طغياناإلخــتــيــار» ,مقابلة مــع الفليلسوفة ريناتا ساليكلhttp://elaph.com/Web/ , html.820725/6/2013/news Philosopher Renata Salecl:‹Capitalism Is Humanity›s Neurosis, «on the tyranny of choice» http://www.spiegel.de
4
ذمارة ( )2٨٢دوشةممة 201٦/2/٨
توندوتیژی و ئیسالم ،نوێترین وتوێژی ئەدۆنیس کەنووی دانەویڵە تێیدا موسوڵمانان خۆیان دەپارێزن .دەبی سەرلەنەوێ بیر لە هەموو ئەمانە بکرێتەوە. حوریە :توندوتیژیی دەقەکان هەیە کە پیرۆزێنراوە و توندوتیژیی ڕۆژئاوا هەیە وەک دامەزراوی سیاسی ،کە دەورێکی گرنگی لە شکانی چەپی عەرەبدا بینیەوە. ئەدۆنیس :ئەمە بەڵگەیەکی دیکەیە لە سەر ئەوەی کە عەرەبی هەنووکە هاوپەیمانی ڕەبەقی ئەو کەسانەن کە بە چەندین سەدە پێشێلیان کــردوون :فەرەنسا ،ئینگلتەرا و تورکیا .ئــەوان دەگەنە مانگی هەنگوینی لــەگــەڵ ئــەوانــەی قوربانییان کـــردوون. ئەوڕۆکەش ،ئەم شەڕانەی نێوان شیعەکان و سوننەکان تەعبیر لە فراوانیی کارەسات دەکەن .ئەمانیان دوژمنی ئەوانیانن .ئەمە ئەحمەقانەیە .یەمەن جۆرێکی هەرە ترسناک کەوتۆتە بەر هێرش. حوریە :دەبێ دووبارە بیر لە براکوژی و یادەوەریی مێژوویی بکەینەوە .یەمەن واڵتی بلقەیسە .لە الیەنی ئابووریشەوە ،مەککە گــرێــدراوی ئــەم بەشەی نیمچە دوورگــەی عەرەبی بوو. ئەدۆنیس :بــیــرەوەری-رابــردوو برینێکی دادڕاوە ،کارەساتێکە لە دڵی ژیانی عەرەبدا. بە کولتوور ،تاریک؛ بە مــرۆڤ ،وەحشی؛ وەک ئەخالق ،سوکایەتیکار .ئەمە برینێکە لە دڵ و لە زەیندا.
وەرگێڕانی :مەنسوور تەیفووری ()١ چۆن ئاکامێک هەڵێنجین؟ سەرنجێک: «ت ــون ــدوت ــی ــژی و ئــیــســام» نـــاوی وتوێژێکی نێوان(ئەدۆنیس)ی شاعیر و حوریە عەبدولواحید کە لە ()١١بــەش و ( )١٨٦لەپەڕەدا کۆتایی ساڵی ()٢٠١٥ لە الیەن بــاوکــراوەی )S(euilلە پاریس چاپکراوە .ئەدۆنیس سیمایەکی ناسراوە و الی خوێنەری کــورد نــاســراوە .حوریە عەبدولواحید ،دەروونــنــاس و وەرگــێــڕە و بەڕێوەبەری کۆنفرانسە لە زانکۆی پاریس دی ــدرۆ .دوا بەرهەمی کتێبێکە بە ناوی فیگوورەکانی ژنانە لە ئیسالمدا .بۆ ماوەی چەند هەفتەیەک هەندێ بەشی ئەم کتێبە لەم الپەڕەدا دەخوێننەوە .کۆی کتێبەکەش چەند مانگی داهاتوو باڵودەکرێتەوە. حوریە :بیر لە ناونیشانی ئەو ڕۆمانەی نووسەری باشوری ئەفریقا ،ئــاالن پاتۆن دەکـــەمـــەوە :بــگــری ،واڵتـــە ن ــازدارەک ــە. ساڵی ١٩٤٨بوو .لەو کاتەوە ،ئاپارتاید هەڵوەشاوەتەوە .حەزدەکەم هیوای خۆم ڕابگرم.
هیوادارم
ڕۆشنبیر ئەرکی
دەروونناسی
ئەوە نییە
ڕۆژێک بە
فریای یادەوەری بکەوێت ،بەڵکوو
هەڵوەشاندنەوەی
ئەرکێتی لەڕابردوو
ئەو ئەفسانە
و یادەوەری
بگات کە ئیسالمی
ڕزگارمان بکات ئەدۆنیس :ئــەوەی لە ()٢٠١١ەوە لە واڵتانی عــەرەب ڕوودەدات ،گەڕانەوەیەکە بۆ پێش-مرۆڤ ،بۆ وەختی وەحشیبوون. مــرۆڤ لەبەر ڕاووڕووت یــان لەبەرئەوەی جــیــاواز بیردەکاتەوە دەکــوژرێــت .مرۆڤ دەکــوژرێــن لەبەرئەوەی سوننی نین یان جۆرێکی دیکە بیر دەکەنەوە .ئەمە بەڵگەیە لە سەر نەفرەتێک لە مرۆڤ .ئەم کردەوانە و بێدەنگیی ئەو موسوڵمانانەی لە دەوری ئەم کردەوانە دەژیــن نیشانی دەدەن ،کە وەک پێشتر وتم ،موسوڵمانان الیان وایە و بــڕوایــان بــەوەیــە ئیسالم تاقە ئایینی ڕاستەقینەیە ،ئایینی تــەواو ،ئەو ئایینەی خودا بۆ ئیماندارانی خۆی هەڵی بژاردووە. چۆن دەکرێ وابیربکەینەوە کە دنیای بێ ئیسالم دەبێ بە دنیایەک بێبەش لە مانا؟ حــوریــە :ئــەو ڕوداوانــــەی ئــەوڕۆکــە لە دەوروپشتی ئێمە ڕوودەدەن لەسەر دوێنێش ڕووبـــەڕووی پرسیارمان دەکــەنــەوە .بەاڵم من پێم باشە هیوام بە نەوەکانی داهاتوو هەبێت .ئەم کتێبە بەشێکە لەو هیوایە. ئەدۆنیس :لە هیواخواستندا لەسەرحەقیت. بەاڵم بیر لەم پرسیارانە بکەینەوە :ئاخۆ عــەرەب دەتوانێ واز لە ئیسالم بێنێ یان خۆی لێ ئازادبکات؟ ئاخۆ زمانی عەرەبی دەتوانێ خۆی لە وەحی ڕزگاربکات؟ دەکرێ خوێندنەوەیەکی دیکەمان بۆ ئیسالم هەبێت، خوێندنەوەیەک کە بە بێ جیاکاری بەرگری لە یەکسانیی نێوان مرۆڤەکان بکات؟ دەکرێ خوێندنەوەیەک هەبێت کە باسی ئایین بکات؛ بە بێ ئەوەی خۆی بە حەقیقەت بزانێت؟ ئەو حەقیقەتەی بە زۆر داسەپێنرابێت، ڕووخاندنی وشیاریی و ویژدانی مرۆیی و ژیانە .ئەو کۆمەڵگاش کە ناوێرێت ئازادانە خۆی دەرببڕێت کۆمەڵگایەکی مرۆیی نییە. مرۆڤ مرۆڤە چونکە مافی ئــازادی ،مافی زانــیــن و مافی ناسینی هــەیــە .دابڕینی
لەسەر دامەزراوە مــرۆڤ لــەم مافە ،بەتاڵکردنەوەیەتی لە مرۆڤایەتیەکەی. حوریە :لەمە بە دوا نوسەران دەستدەکەن بە پرسیار لە بنچینەکانی کولتووری ئێمە. ئەدۆنیس :مێژوو بەو جۆرەی ڕوداونوسان باسیان کردووە کۆمەڵەیەکە لە داستان و حەکایەتی ناکۆک لەگەڵ بیرکردنەوە ،ڕامان و زانست .لەڕاستیدا ،نوسەران دەستدەکەن بە ئەنجامدانی ئەم ئەرکە .دەبێ سەرلەنوێ بیر لە باس و پرسیاری دەستبۆنەبراوی نێو دنیای عەرەب بکرێتەوە و ئەمەش بە شێوەی ئازادانە و ڕادیکاڵ .تۆ ئاماژەت بۆ نەبوونی کتێبی وەک ئەوەی (ئەمیر عەبدولقادر) لە واڵتەکەی خۆیدا کرد .دەبێ هەندێ پرسیار بکرێن :شکستی مەعنەوییەت لە بیری عیرفانیی عەرەبدا و شکستی مەعنەوییەت لە کولتووری عەرەبدا لەبەر چین؟ ئەم پرسیارە گرنگ و حەتمییە بــۆ هــەر کەسێک کە حەزدەکات بەڕاستی ئەم کولتوورە بناسێت. حوریە :دەبێ لە پاڵنەرە بنچینەییەکانی ئیسالم ڕامێنین .داعش ئەم چەپاندنەمان بیردێنێتەوە کە ئینکارمان کردووە و گۆڕاوە بۆ شێوەی دومەڵێک. ئەدۆنیس :هیوادارم داعش دوایین قیڕەی ئەم ئیسالمە بێت .وەک مۆمێک چۆن لە دوا چرکەکانیدا ،پێش کوژانەوەی تەکانێک دەدات .ئەمە ئــەو شتەیە هەنووکە لە دنیای عەرەبدا ڕوودەدات .عەرەب خەریکی خواردنی یەکترن .ئێمە ئەویدی سەردەبڕین، تەفروتوونای دەکەین ،یان سووکی دەکەین... داعش شیعە ،ئیزەدی ،سووننە دەسڕێتەوە... ئەمە مێژوویەکە لە گڵ ،من چیدی هیچ حەزم لە باسی ئەو شتە نییە پێی دەڵێن مێژووی عــەرەب .چیدی ناتوانم باسی عەرەبەکان بکەم ،مەگەر لە بواری شیعردا .عەرەبەکان نەیانتوانی دەوڵەتێک درووستبکەن یان هاواڵتێتی دامەزرێنن .لە سایەی هەندێ
بارودۆخی نەناسراودا عەرەبەکان توانییان ئەم مێژووی عەرەبە درووستبکەن .بەاڵم الم وایە ئەو نێوکۆیی یان کۆنتێکستەی عەرەب بۆ ماوەی پانزە سەدە تێیدا ژیاوە کۆتایی هاتووە .دەبێ لەوە تێبگەین کە خەڵکان دەمــرن و هەروەها شارستانییەتەکانیش مەرگیان هەیە .ئەم ئوممەیە چیدی هیچ ئامادەییەکی خۆلقێنەرانەی لە شارستانیەتی مرۆییدا نییە .عەرەبەکان لە دنیا غاییبن. هەر ئەمەشە مردن. حوریە :ئاخۆ دەکرێ سەرەڕای ئەمانە، تیزماڵکێک هیواڕابگرین و وشەکانی نیچە دووپــات بکەینەوە« :دەبــێ دیسان ئاژاوە لــە خــۆتــدا هەڵبگری بــۆ ئ ــەوەی بتوانی ئەستێرەیەکی سەماکەر بهێنیتە دنیا؟ «، ئەم کارەساتە لەوانەیە پاڵمان پێوەبنێ لە مێژوومان ڕابمێنین. ئەدۆنیس :کائۆس یان ئاژاوەکە لێرەدایە. دەکرێ نەوەی گەنج فەزایەکی دیکەی لەڕێی دابڕانی بنچینەیی لە نێوکۆیی عەرەبیەوە بخوڵقێنن .لەوانەیە نەوانە بتوانن مێژوویەکی دیکە و دنیایەکی دیکە بخوڵقێنن .لەم واتادایە دەتوانین باسی هیوا بکەین .بەاڵم لــە بــەردەوامــیــیــەکــدا کــە بنچینەی خۆی لــەســەرڕابــردووی عــەرەب دانــاوە ،ناتوانی بە هیوای هیچ شتێک بیت .هەر چۆن بە درێژایی سەدەکان هەندێ تاک هەبوون کە بە داهێنەربوونی خۆیان درەوشانەوە ،هەمیشە کەسانێک بۆ خوڵقاندنی دنیایەکی دیکە و تەنانەت ئیسالمێکی دیکە بوونیان دەبێ. بۆ چی نا؟ بەاڵم ئەمە لە بەردەوامیی و درێ ــژە[ڕاب ــردوو] داڕوونــــادات[ .بــۆ ئەمە] دابڕانێکی ڕادیکاڵ پێویستە. حــوریــە :لــەم الیــەنــەوە ،عــەرەب لەبەر ئــەرکــیــڕامــان و وانــە فــێــربــوونــدایــە .هیچ هەڵبژاردەیەکی لەبەر دەمدا نییە. ئەدۆنیس :دەبــێ تاکی موسوڵمان واز
لەوە بێنێت کە تایەیەک بێت لە ماشێنیکی زەبــەالح کە نــاوی کۆمەڵە .بەخۆشییەوە بزووتنەوەیەک لە دنیای عەرەبیدا هەیە کە دەستی کردووە بەڕاگەیاندنی بێخودایی خۆی ،یان ئازادیی ئەوەی کە بە پێی ئایین هەڵسوکەوت نەکات. حــوریــە :لــە مــەراکــیــش ،گــەنــجــان بۆ دەربڕینی ئــەوەی کە حەزناکەن بــەرۆژوو بن خۆپیشاندانیان کــردووە .چونکە لەوێ بــەڕۆژوو نەبوون زیندانی هەیە .دەبــوا بە داعشدا تێپەڕێین بۆ ئــەوەی لە دواییدا دەستبکەین بەڕامان لەڕابردوو و بنچینەکانی. ئەدۆنیس :کارەساتی ئەوڕۆکە دەتوانێ لەدایکبوونی وشیارییەکی نوێ پێشبخات. بەاڵم نرخ و باجەکەی زۆر قورسە. حــوریــە :بیستنی « پێش بخات» لە تۆوە ،بیری بووریس ڤیانم دەخاتەوە« : بەو مەرجەی کاتم بۆ بهێڵنەوە ».ئەمە زۆر خەمناکە .کاتێ خێزانەکەم ناویان نوسیم لە قوتابخانە ،ئەم هیوا بۆ داهاتوویەکی باشتر هەبوو .بەاڵم ئێمە بە بینینی کۆنەکانەوە بەرەو داهاتوو ڕێمان کرد ،وەک ڕووسافی کە باسی لۆکۆمۆتیڤ دەکــات هــەر وەک پێشوەکان باسی وشتریان دەکرد .سەبارەت بەو کاتانە هەست دەکەم خوێندن ،لە باتی ئەوەی ئازادمان بکات ،زیاتر ئێمەیان کردوە بە دوان[ بە مانای دەروونشیکارانە]. ئەدۆنیس :لەبەر ئەمەیە کە کولتوری ئێمە پێویستی بە کارێکی بنەوەشی هەیە. پاشڤەچوونەکە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هــاوتــای نــیــیــە .دۆخـــی دنــیــای ع ــەرەب کارەساتبارە ،هەڵبەت ئەگەر بیر لە خەڵکان بکەینەوە نەک لەو دەوڵەمەندییەی ئەم دنیا کەڵەکەی دەکات .ڕێکوڕاست ،خەڵکان توونا دەبن ،بەاڵم بە جۆرێکی بە شکۆ و جوان .بەاڵم ئێمە جۆرێک پڕ لە سووکایەتی دەمرین .ئیسالم دابەزێنراوە بۆ جۆرێک
حوریە :عەبدولرەحمان مونیف ،لە کتێبی سەفەری ڕووناکییەک ،پێ لەسەر نڤیسارێکی قــەرزنــەکــراو دادەگـــرێـــت ،نڤیسارێکی تاکەکەسیی پرسیارەکانمان و ،هاوکات دەڵێ مێژوو کۆمەڵەیەک نییە لەڕووداوەکانی ڕابـــردوو ،بەڵکوو ئامادەییەکی هەیە کە بەڵگەیە لەسەر هەڵبژاردنەکانی ئێمە و توانستمان بۆ گۆڕینی بۆ داهاتوویەکی باشتر. ئەدۆنیس :کۆمەڵی عەرەبیی ئەوڕۆکە کۆمەڵەیەکە لــە دەزگـــای توندوتیژی و ئەشکەنجە ،دامــەزراوی « داهێزران» ،بە پێی ئەزموونی میشێل و سێرتۆ .عەرەب- موسوڵمانی ئەوڕۆکە وەک مرۆیەکی ئازاد و بەژیار نــاژی ،بەڵکوو وەک ماشینێک یان ژمارەیەک لە دڵی کۆمایەکدا کە ناوی «گرووپ»« ،کۆمەڵ» « ،ئایینزا» یان « خێڵ»دا دەژی .ڕۆشنبیری عەرەب ئەرکی ئەوە نییە فریای یادەوەری بکەوێت ،بەڵکوو ئەرکێتی لەڕابردوو و یــادەوەری ڕزگارمان بکات. حوریە :یادەوەری ،ئەو شتەی کە هیچکات بیری لێنەکراوەتەوە وەک بلۆک ڕادەگرێت، چونکە ئەم شتە بە حوکمەکان و زمانێک کە گۆرانی دەڵێت پیرۆزێنراوە ،ئەمەش لە حوکمەکان ،ئەشکەنجە و توێژبەنییەکاندا ڕوودەدات .ڕەهەندە دەروونناسانەکە هەمیشە چووەتە ژێر کاریگەرییەوە .ئەم پیرۆزاندنە خــۆی توندوتیژییەک ڕۆدەنــێــت ،چونکە خــۆی لە ئەگەری نائایدیالیزەکردنەوەی جەستەیەکی گوێزراوە بێبەشمان دەکات، [جەستەیەک کە لەڕابردوەوە گوێزراوەتەوە] بەاڵم بیری لێنەکراوەتەوە. ئەدۆنیس :هیوادارم دەروونناسی ڕۆژێک بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو ئەفسانە بگات کە ئیسالمی لەسەر دامــەزراوە .بەاڵم با ئەمە هەڵبگرین بۆ چاوپێکەوتنێکی دیکە.
یەكگرتوی ئیسالمیی لەنێوان دروشمی چاكسازی‌و ئیزدیواجیەتی سیاسیدا ئاسۆ ئەحمەد هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە، یەكگرتوی ئیسالمیی خۆی بەخاوەن دروشمی چاكسازیی دەزانێت ،كتومت وەكئەوەی ئایەتی (ان اريد االّ االصالح مااستطعت) تەنیا بۆ ئەو دابەزیبێت،و هەر ئەویش جێبەجێكاری راستەقینەی ئـــەو پــەیــامــە بــێــت .بـــەاڵم وەك لە ئــەدای بەرنامەو ستراتیژی حزبەكەوە دەردەكــــەوێــــت ،ئـــەم حــزبــە لـــەروی سیاسییەوە بەشێوەیەكی ئاشكرا بەرەو ئیزدیواجیەت دەچێت ،گەر بۆ شێوەیەكی كاتیش لەئیزدیواجیەت قوتاری بێت ئەوا بێدەنگیی‌و بێهەڵوێستی دەردەبڕێت.. دەچێتە نــاو دۆخــی نەبونی گوتاری سەركەوتوی سیاسیی ،بەڵكو لەبنەڕەتدا بێگوتاری ،ئەم حزبەی بەرەو ئاقارێكی پەلكێش كردوە كە نەك تەنیا سەری لەخۆی ،بەڵكو سەری لە (اصالح)یش شێواندوە! هــەمــو هەڵوێستێكی نــادروســتــی سیاسیی كە دەیگرێتەبەر دەیخاتە خانەی حیكمەتەوەو ،ئەو حیكمەتەش بەبەشێك لە (چاكسازیی) لەقەڵەمدەدات! ســــەبــــارەت بــــەم هــەلــومــەرجــە شپرزە سیاسییەی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستانیش ،هەڵوێستێكی رونــی نییەو ،هەر ۆژەی بەالیەكدا ئاراستە وەردەگرێت،و زو زو سیاسەتەكەی خۆی دەگــۆڕێــت ،لەكاتێكدا كە هەمیشەش ئەم گوتەیە دوبــارە دەكەنەوە (ئێمە سیاسەتمان رونــەو سەركردایەتیمان حــەكــیــم) ،وادیـــــارە ئـــەم سیاسەتە لەلێڵێتیدا رونبۆتەوەو لە بێبەرنامەییدا بەرەو حیكەمەت ئاراستەی وەرگرتبێت! خۆ موجامەلەكردنیش بەشێوەیەكی سروشتی بەرەو ئیزدیواجیەتت دەبات، بەو پێیەی سیاسەتی موجامەلەكار گەر گریمانەی ئەوەیش بكرێت كە خاوەنی پەیامە ،ئــەوا بێگومان ئــەم پەیامە لـــەرزۆك‌و لــەق‌و ناجێگیرەو ،هــەردەم لەسەر خەتە بۆ ئەوەی بەم یان بەوالیاندا ئاراستە وەربگرێت! لەوانەیە لەوەاڵمی ئەمجۆرە رەخنەیەدا بڵێت وەكچۆن قورەیشیەكان رەخنەیان لەپێغەمبەر گرت سەبارەت بە گۆڕینی قیبلەو قورئانیش وەاڵمیدانەوە بەوەی رو لە هەر كوێیەك بكەن قیبلە هەر لەوێیە (أينما تولّوا فث ّم وجه اهلل) ،ئەمانیش بڵێن (أينما نو َل ِّي فث ّم حكمة اهللّ) بەهەر جۆرێك ئاراستە وەربگرین ئەوا حیكمەتی خودا كە بەوانی بەخشیوە لەوێدا ئامادەیە! وەكئەوەی لە ئەزەلەوە حیكمەت بو بێت بە موڵكیان! لەم دۆخە سەخت‌و نەگریسەی هەرێمی كوردستاندا جورئەتی ئەوەیان نەكردو، ئەوەندە خۆیان بە بەرپرس نەزانیی ،هیچ رەخنەیەك ئاراستەی دەسەاڵت بكەن، پێدەچێت ئەوەی بەالی ئەمانەوە گرنگ بێت تەنیا پاراستنی پۆست‌و پێگەكانیان بێت ،نــەوەك حزب لەگەڵ دەسەاڵتدا توشی كێشە ببێت ،چونكە لەحیكمەتەوە دورەو ،هەڵوێستێكە ئەنتی ئیساڵح ..بۆ نا؟! وادیارە ئەو پێغەمبەرەی فەرمویەتی (ان اري��د اال االص�ل�اح) زۆر لەخەمی ئەوەدا بو بێت بەینی لەگەڵ دەسەاڵتدا تێكبچێت چونكە گەیاندنی پەیامەكەی پــەكــیــدەكــەوێــت،و دور نیە پرۆسەی (اصالح)یش بۆ (افساد) وەربچەرخێت‌و، ئیدی بەر بە چاكسازی بگیرێت! .بۆ ێ ئەوەی لە چاكسازیدا بەردەوام بێت دەب موجامەلە فەرامۆش نەكات ،بۆ ئەوەشی ێ چاو لە كە لەگەندەڵیی دور بێت دەب فەسادی سیاسیی بپۆشێت!