554

‫رزگاركردنی موسڵ‪..‬‬ ‫شەڕە قورسەكە خەریكە دەستپێدەكات‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ناچنە ژێر باری بڕیارەكانی حكومەت و وەزارەتی تەندروستی‬

‫گەورە بازرگانەكانی‬ ‫دەرمان نرخ كەم ناكەنەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬ ‫ئــەگــەرچــی لــەمــاوەی رابـــــردودا‪ ،‬وەزارەتــــی‬ ‫تەندروستی بڕیاری كەمكردنەوەی نرخی نۆرینگە‬ ‫پزیشكیەكان‌و دەرمان‌و تاقیگەكانی دا‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫ێ ناكرێن‪،‬‬ ‫بڕیارانە لەزۆربەی شوێەكان جێبەج ‌‬ ‫بەشێك لەپزیشكان‌و خاوەن دەرمانخانەكان‬ ‫ئاشكرایدەكەن‪ ،‬كە بازرگان‌و‬ ‫كۆمپانیا گەورەكانی‬ ‫دەرمـــــــــــــــان‪،‬‬ ‫نرخەكانیان‬

‫دانەبەزاندوە‪ ،‬ئیتر چۆن ئەمان بتوانن نرخەكان‬ ‫دابەزێنن‪ .‬الیخۆشیەوە پارلەمانتارێكی كوردستان‬ ‫لە لیژنەی تەندروستی‪ ،‬ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە‬ ‫زۆربەی سەنتەرە پزیشكییەكان هی بەرپرسانی‬ ‫كەرتی تەندروستین‪ ،‬بۆیە چاودێریكردنیان‬ ‫ئاسان نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی لە دونیادا نەبوە خۆت‬ ‫چاودێریی بەسەر خۆتەوە بكەیت‪.‬‬ ‫یەكێك لە پزیشكە پسپۆڕەكانی شاری‬ ‫هەولێر‪ ،‬كە پێی باش بوو ناوی نەهێنرێت‪،‬‬ ‫بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬زۆربەی دەرمانخانە‌و‬ ‫نەخۆشخانە تایبەتەكان‌و سەنتەرەكان هی‬ ‫كەسانی بــەرپــرس‌و دەوڵــەمــەنــدن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بازرگانیی دەرمان تەنها دوو كەس دەیكەن‬ ‫ئەوانیش كەمی ناكەنەوە‪،‬‬ ‫بــــۆیــــە ن ــاك ــرێ ــت‬ ‫ئــەمــان نرخ‬

‫كەمنەكەنەوە داوای كەمكردنەوەی نرخی‬ ‫نۆرینگەكان بكرێت‪.‬‬ ‫ئەو پزیشكە‪ ،‬وتیشی "بڕیاری كەمكردنەوەی‬ ‫نرخی نۆرینگەكان‪ ،‬فێڵی حكومەت‌و وەزارەتی‬ ‫تەندروستیە لەهاواڵتیان‪ ،‬چونكە ئەگەر ئێمە‬ ‫هیچ پارەیەكیش لەنەخۆش وەرنەگرین‪ ،‬ئەوا‬ ‫ێ لەسەر بــاری ئابوری‬ ‫كاریگەریەكی ناب ‌‬ ‫نەخۆش‪ ،‬بۆیە ئێمە بڕیارمانداوە پابەندی‬ ‫ئــەو بڕیارە نەبین تاوەكو تــەواوی نرخ‬ ‫لەسەرجەم بوارەكان كەم نەكەنەوە"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )554‬دو شةممة ‪2016/3/7‬‬

‫"یەكێتی لەئامانجی‬ ‫كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان نزیك‬ ‫دەبێتەوە"‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪6‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫«‬

‫«‬

‫مەرگی داعش و‬ ‫سەعاتی سفر نزیكبونەتەوە‬

‫یەكتر تۆمەتباركردنی پارتی‌و گۆڕان‬

‫‪3‬‬

‫لەخواردنی گۆشتەكەوە بۆ شكاندنی ئێسقانەكە‬

‫لەپەراوێزی یادی راپەڕینە‬ ‫مەزنەكەی خەڵكی كوردستاندا‬

‫شێرزاد حەسەن‬ ‫خۆرهەاڵتی بردە خۆرئاوا‬

‫"بۆ تێگەیشنت لە ئایین دەبێت لە فەلسەفەوە دەست پێ بکەین"‬

‫«پرسی سەربەخۆیی‬ ‫كوردستان‌و پێشینەی‬ ‫ئیسالمی سیاسیی»‬

‫‪3‬‬

‫دوای ‪ 150‬ڕۆژ‬ ‫پارلەمانتاران دەیانەوێت مانبگرن‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬دەبوایە‬ ‫پارلەمانتاران ‪12‬ی ئۆكتۆبەر‬ ‫لەبازگەی پردێ مانیان بگرتایە‬ ‫نەك ئێستا‬

‫«‬

‫هەرگیز لەگەڵ‬ ‫رێگای پێكهاتن پێویستی هیچ الیەكمان بە‬ ‫بەدووركەوتنەوەیە‬ ‫بەیاننامەی توندوتیژ تۆمەت بەخشینەوە‬ ‫نین‬ ‫لە تۆمەتباركردنى یەكترى ناگەینە ئەنجام‬

‫تۆمەتباركردنی یەكتری بە‬ ‫كودەتای سەربازی و پیالنگێڕی‬ ‫ئیقلیمی‪ ،‬پێویستی بە بەڵگەی‬ ‫سەلمێنراو هەیە‬

‫«‬

‫لەتیف شێخ عومەر‪:‬‬

‫فارس نەوڕۆڵی‪:‬‬

‫شۆڕش حاجی‪:‬‬

‫چاودێرێكی سیاسی‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )554‬دو شةممة ‪2016/3/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەرگی داعش و سەعاتی سفر نزیكبونەتەوە‬ ‫رزگاركردنی موسڵ‪ ..‬شەڕە قورسەكە خەریكە دەستپێدەكات‬ ‫پارێزگای موسڵ بەشێوەیەكی پێكەوەیی‌و‬ ‫لەیەك كاتدا لەالیەن هێزە عیراقییەكان‌و‬ ‫هــاوپــەیــمــانــی شـــەڕی دژ بــەداعــشــەوە‬ ‫دەستپێبكرێت‪.‬‬

‫چاودێر ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫نوێنەری تایبەتی سەرۆكی ئەمەریكا‬ ‫بۆ شەڕی داعش‪ ،‬پێرێ ‪4‬ی شوبات‪،‬‬ ‫لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبەغداد‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەو كاتەوە كە رێگەی نێوان‬ ‫موسڵ‌و رەقە پچڕێنرا‪ ،‬جەنگی موسڵ‬ ‫دەستی پێكردوە‪ ،‬وتیشی پرۆسەی‬ ‫رزگاركردنی موسڵ ئاڵۆزە بەاڵم پالنی‬ ‫باشی بۆ داڕێژراوەو ئامادەكاری باشی‬ ‫بۆ ئەنجامدراوە‪ .‬فەرماندەیی پرۆسە‬ ‫هاوبەشەكانیش لە مەخمور رایدەگەیەنێت‬ ‫چاوەڕوانی راگەیاندنی پرۆسەی‬ ‫رزگاركردنەوەی موسڵن‌و ئەو پرۆسەیەش‬ ‫كەوتۆتە سەركات‌و چاوەڕوان دەكرێت‬ ‫لەماوەی چەند رۆژی داهاتودا پرۆسەكە بە‬ ‫گشتگیری رابگەیەنرێت‌و دەستپێبكرێت‪.‬‬ ‫داعش برستی بڕاوە‬ ‫(برێت مەكگۆرك) نوێنەری ئۆباما‬ ‫بۆ شــەڕی داعــش رایــەیــانــد‪ ،‬ژمــارەیــەك‬ ‫لەپێكهاتەكانی عیراق بەشداری لەپرۆسەی‬ ‫ئازادكردنی موسڵ دەكەن‌و لەگەڵ باڵیۆزی‬ ‫ئەمەریكا لەبەغداد‌و پارێزگاری نەینەوا‬ ‫كــۆبــۆتــەوە بــۆ ئـــەوەی ئــامــادەكــاری بۆ‬ ‫پرۆسەی رزگاركردنی موسڵ بكرێت‌و ئەو‬ ‫پالنە بەوردی جێبەجێبكرێت كە پێشوەخت‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە داڕێژراوە‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو راشــیــگــەیــانــد‪ :‬رێــكــخــراوی‬ ‫تیرۆرستی داعش لەسەرجەم ناوچەكانی‬ ‫عیراق‌و سوریا لەپاشەكشێیەكی گەورەدایەو‬ ‫هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫هێزەكانی عیراق بەگشتی سەركەوتنێكی‬ ‫گەورەیان بەسەر رێكخراوی تیرۆرستی‬ ‫داعش بەدەستهێناوەو ئەو سەركەوتنانەش‬ ‫وایانكردوە داعش لەسەرجەم ناوچەكانی‬ ‫عیراق‌و سوریا پاشەكشێیەكی زۆر بكات‌و‬ ‫توانای هێرشكردنی نەمێنێت‪.‬‬

‫(پەكەكە) ش ئامادەیە‬ ‫هێزەكانی پاراستنی گــەل نــاســراو‬ ‫(هەپەگە) ڕایگەیاند‪ ،‬پەكەكە ئامادەیە‬ ‫بەشداری هەموو جــۆرە ئۆپەراسیۆنێك‬ ‫بكات لەباشوری كوردستان بەئۆپەراسیۆنی‬ ‫رزگاركردنی موسڵیشەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی بەشداریكردنی پەكەكەش لە‬ ‫شەڕی ئازادكردنەوەی موسڵدا‪ ،‬بەختیار‬ ‫دۆغان‪ ،‬وتەبێژی هەپەگە رایگەیاند ئەگەر‬ ‫داوایان لێ بكرێت بەشداردەبن‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا هیچ الیەنێكی هەرێمی كوردستان یان‬ ‫عیراق‌و ئەمەریكا داوایەكی لەو شێوەیەیان‬ ‫لەپەكەكە نەكردووە‪.‬‬

‫بە رزگاركردنی موسڵ‪ ،‬كۆتایی داعش نزیكدەبێتەوە‬ ‫وتیشی لەئێستادا رێكخراوی تیرۆرستی‬ ‫داعش تەنها لەدۆخی بەرگریدایەو توانای‬ ‫هێرشكردنی زۆرالوازبووە‌و بڕستی لێبڕاوەو‬ ‫هێزەكانی هاوپەیمانانیش لەرێگەی‬ ‫راپۆرتەكانیانەوە ئەم راستییە باش دەزانن‪.‬‬ ‫بڕینی شاڕێی رەققەو موسڵ‬ ‫لە ئێستادا رێكخراوی تیرۆرستی داعش‬ ‫لەعیراق شاری موسڵ‌و لەسوریاش رەقەی‬ ‫بەدەستەوە ماوە‪ ،‬بەلەدەستانی ئەو دوو‬ ‫شارە داعش كۆتایی دێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەو دوو شارە وەك دوو پایتەختی گرنگی‬ ‫داعش وان‌و جێگەیەكی گرنگن الی ئەو‬ ‫رێكخراوە تیرۆرستییە‪.‬‬ ‫لە ‪10‬ی شوباتی رابردووشدا‪ ،‬نوێنەری‬ ‫تایبەتی ئۆباما لــەشــەڕی دژی داعــش‬

‫رایگەیاند‪ ،‬پرۆسەی رزگارگردنی موسڵ بە‬ ‫بڕینی رێگەی نێوان موسڵ و رەقە دەستی‬ ‫پێكردوە‪ ،‬وتیشی‪ ،‬هاوپەیمانی نیشتمانی‬ ‫بۆ هەماهەنگی لەگەڵ هێزی پێشمەرگە‌و‬ ‫هێزە سونەكان راوێــژ دەكــات بۆ ئەوەی‬ ‫ئامادەكارییەكی باش بۆ ئەو هێرشە بكرێت‪.‬‬ ‫‪ 4‬لیوای عیراقی‌و ‪ 2‬لیوای پێشمەرگە‬ ‫ئامادەن‬ ‫لە ‪2‬ی شوباتی رابــردوشــدا‪( ،‬ستیڤ‬ ‫وارن) وتەبێژی هاوپەیمانان‪ ،‬كە ئەمەریكا‬ ‫سەركردایەتی دەكــات‪ ،‬ئاماژەی بۆ ئەوە‬ ‫كــردبــوو‪ ،‬پــرۆســەی رزگــاركــردنــی موسڵ‬ ‫قــورس‌و خوێناوی‌و درێــژو ئاڵۆز دەبێت‪،‬‬ ‫چونكە نزیكەی ‪ 8‬هەزار چەكداری داعش‬ ‫لەشارەكە هــەن بــەاڵم لەكۆتاییدا ئەو‬

‫پارێزگایە هەر رزگار دەكرێت‪.‬‬ ‫الیخۆیشەوە (كریستۆڤەر كــارڤــەر)‬ ‫وتــەبــێــژی هاوپەیمانانی دژ بــەداعــش‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬نزیكەی ‪ 30‬هــەزار سەربازی‬ ‫عیراق ئامادەن بۆ شەڕی كۆنترۆڵكردنەوەی‬ ‫موسڵ‌و باسی لەوەشكرد‪ ،‬بەگشتی ‪ 8‬تا ‪12‬‬ ‫لیوای سوپای عیراق‌و دوو لیوای پێشمەرگە‬ ‫ئامادەن بۆ شەڕەكە‌و چەكدارانی داعشیش‬ ‫بەنزیكەی ‪ 10-8‬هەزار چەكدار لەو پارێزگایە‬ ‫دەخەمڵێنرێن‪.‬‬ ‫دەســتــپــێــكــردنــی هــەڵــمــەتــەكــە پــاش‬ ‫ئەوەدێت‪ ،‬كە بەشێكی زۆری ناوچەكانی‬ ‫نزیك لەسنوری عیراق‪-‬سوریا‪ ،‬لەالیەن‬ ‫شەڕڤانانی یەپەگەو یەكێتی سوریای‬ ‫دیموكرات كۆنتڕۆڵكراون‌و ئێستا تەنها ئەوە‬ ‫مــاوەتــەوە كە پڕۆسەی رزگاركردنەوەی‬

‫داعش خۆی ئامادە دەكات‬ ‫سەرچاوەیەك لەفەرماندەیی پرۆسە‬ ‫هاوبەشەكانیش‪ ،‬دوێنێ ‪ 2/6‬بەئاژانسی‬ ‫(راســـد)ی عیراقی رایگەیاندبو‪ ،‬داعش‬ ‫موشەكی دورمــــەوداو ژمــارەیــەك تۆپی‬ ‫لەگوندەكانی باشووری موسڵ بۆ كردنە‬ ‫ئامانجی هێزە هاوبەشەكان لەسەر رێگا‬ ‫نزیكەكانی نەینەوا جێگیر كردووەو لەچەند‬ ‫رۆژی رابردوشدا بۆردومانی ئەو سوپایەی‬ ‫عیراقی كــردووە كە لەباشوری رۆژئــاوای‬ ‫مەخموور چاوەڕوانی راگەیاندنی پرۆسەی‬ ‫رزگاركردنەوەی موسڵن‌و ئەو پرۆسەیەش‬ ‫كەوتۆتە ســەركــات‌و چـــاوەڕوان دەكرێت‬ ‫لەماوەی چەند رۆژی داهاتودا پرۆسەكە بە‬ ‫گشتگیری رابگەیەنرێت‌و دەستپێبكرێت‪.‬‬

‫كە هێشتا بەتەواوەتی ئامادەكارییەكان‬ ‫تەواونەبوون بۆ پڕۆسەی ئازادكردنی موسڵ‌و‬ ‫پڕۆسەكەش هێشتا دەستیپێنەكردووە‪.‬‬ ‫جــەبــار یــــاوەر ئــەمــیــنــداری گشتی‬ ‫وەزارەتــی پێشمەرگە دوێنێ رایگەیاند‪:‬‬ ‫تەنها ئامادەكاریی كــراوە بۆ پڕۆسەكەو‬ ‫چەند فیرقەیەكی سوپای عیراق براونەتە‬ ‫مەخمورو هێزی‌ پێشمەرگەش ئامادەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا ئامادەكارییەكان كۆتاییان‬ ‫نەهاتووە»‪.‬‬ ‫جەبار یاوەر جەختیكردەوە بۆ پڕۆسەی‬ ‫رزگــاركــردنــی مــوســڵ دەبــێــت لـــەرووی‬ ‫سەربازی‌و سیاسیشەوە رێككەوتنی لەسەر‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە هێشتا الیەنە سیاسییەكان‬ ‫ناكۆكن لەسەر بەشداریكردنی هێزەكان لەو‬ ‫پڕۆسەیەداو هاوكات دەبێت رێككەوتنیش‬ ‫بكرێت لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی‬ ‫پارێزگاكە لەدوای رزگاركردنی‪.‬‬ ‫ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬هێشتا سوپای عیراق‬ ‫چەند ناوچەیەكی زۆری وەكو فەلوجەو‬ ‫قائیمی لەبەردەستدا ماوە رزگاری بكات‬ ‫تــا بــەڕێــگــەی پــیــادە بگاتە بــاشــووری‬ ‫موسڵ لەچوارچێوەی ئامادەكارییەكان بۆ‬ ‫دەستپێكردنی پڕۆسەكە‪.‬‬

‫هێزەكان لە مەخمور جێگیر كراون‬ ‫بەرپرسێكی ســەربــازی لــەوەزارەتــی‬ ‫بەرگری عیراق‪ ،‬كە نەیویستووە سۆمەرییە‬ ‫نیوز ناوی بهێنێت ئاشكرای كــردووە كە‬ ‫لەچەند رۆژی رابــردوودا هێزێكی گەورەی‬ ‫عیراقی لەسنورەكانی نــێــوان موسڵ‌و‬ ‫هەولێردا جێگیر كـــراون‌و لەسێ رۆژی‬ ‫رابــردوشــدا كەتیبە تۆپهاوێژەكانی ئەو‬ ‫هێزە تۆپبارانێكی چڕی هەندێك شوێنی‬ ‫زۆر هەستیاریان لەباشوری موسڵ كردوەو‬ ‫راگەیاندنی پرۆسەكە ماوییەتی‌و‬ ‫ئێستایش ئەو هێزە لەباشوری رۆژئــاوای‬ ‫الیەنەكانیش ناكۆكن‬ ‫الی خۆشییەوە وەزارەتی پێشمەرگەی مەخمور ئامادەی پرۆسەی رزگاركردنەوەی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند‪ ،‬موسڵن‪.‬‬

‫دوای ‪ 150‬ڕۆژ لەپەككەوتنی پارلەمان‬ ‫پارلەمانتاران دەیانەوێت مانبگرن‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكگرتو‪ :‬بەناچاری پارلەمانتاران پەنادەبەنە بەر مانگرتن‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬دەبوایە پارلەمانتاران ‪12‬ی ئۆكتۆبەر لەبازگەی پردێ مانیان بگرتایە نەك ئێستا‬ ‫چاودێر ‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫‪ 148‬ڕۆژە پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫ڕێگری لەسەرۆكی پارلەمانی كوردستان‬ ‫كردووە بۆ چونەوە ناو هەولێر‪ ،‬بەمەش‬ ‫كارەكانی پارلەمان ئیفلیجكراوە‪،‬‬ ‫لەئێستاشدا‪ ،‬پارلەمانتاران دوا‬ ‫مۆڵەت دەدەن الیەنە سیاسییەكان‬ ‫كە ئەگەر پارلەمان كارا نەكرێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوا لەناو بینای پارلەمانی كوردستان‬ ‫ماندەگرن‪ .‬لەوبارەیەوە پارلەمانتارێكی‬ ‫لیستی سەوز لەپارلەمانی كوردستان‬ ‫باسلەوەدەكات‪ ،‬مانگرتن لەئێستادا هیچ‬ ‫ڕۆڵێكی نابێت‪ ،‬چونكە بایكۆت نابێتە‬ ‫فشارێكی گەورە لەسەر حیزبەكان‪،‬‬ ‫هاوكات پارلەمانتارێكی یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمی جەختلەوەدەكاتەوە‪ ،‬مانگرتن‬ ‫دواچارەسەرە و بەناچاری ئەم بڕیارەیان‬ ‫داوە‪.‬‬

‫ئەندامێكی پــارلــەمــانــی كوردستان‬ ‫لەفراكسیۆنی یەكگرتو‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬ئەم بایكۆتكردنەی پارلەمانتاران‬ ‫دەیكەن دوا چارەسەرە‪ ،‬چونكە هەوڵەكانی‬ ‫پارلەمانتاران لەپێشتریش هەبووە و فشار‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬بۆیە لەسەرەتاوە داوای‬ ‫ئەوە كراوە پارلەمان ئاسایی بكرێتەوە‪،‬‬ ‫بەهار عەبدولڕەحمان وتیشی‪ »:‬لەهەرێم‬ ‫كارەكتەری سەرەكی‪ ،‬حیزبە سیاسییەكانن‬ ‫بــڕیــار دەدەن‪ ،‬نــەك دامــودەزگــاكــانــی‬ ‫حكومەت و پارلەمان‪ ،‬بۆیە حیزبەكان ئەم‬ ‫دامودەزگایانە بەئاڕاستەی خۆیان دەبەن‬ ‫و پارلەمانیان ئیفلیج كردووە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫پەرلەمانتارانیش بەناچاری پەنادەبەنە بەر‬ ‫ساتی رێگریكردن لە سەرۆكی پەرلەمان لە بازگەی پردێ‬ ‫مانگرتن»‪.‬‬ ‫پارلەمانتاران‬ ‫«وەك‬ ‫دەشڵێت‬ ‫ناوبراو‬ ‫بڕیارێك‪ ،‬دواتر لەپارلەمانەوە شەرعییەتی بۆئەوەی بتوانن كاریگەرییان لەسەر بڕیار‬ ‫پێشتریش‬ ‫نین‪،‬‬ ‫بنەڕەتی‬ ‫ـەری‬ ‫كــارەكــتـ‬ ‫پێدراوە‪ ،‬ئەمەش ڕاستییەكی سیاسییە دروستكردن هەبێت و فشار دروستبكەن‪،‬‬ ‫بەدرێژایی چەند ساڵی ڕابردوو پارلەمانتار و كەس ناتوانێت خۆی لێ بەدوربگرێت‪ ،‬دەبێت هەر پارلەمانتارێك فشارێك لەسەر‬ ‫كــارەكــتــەری ســەرەكــی نــەبــون‪ ،‬بەڵكو بەاڵم پارلەمانتاران كارەكتەری دووەمن‪ ،‬حزبەكەی خۆی دروستبكات‪ ،‬ئەو كاتە‬ ‫كــارەكــتــەرە سیاسییەكان گەیشتونەتە‬

‫كاریگەرییان دەبێت»‪.‬‬ ‫هەرلەوبارەیەوە ئەندامێكی پارلەمانی‬ ‫كــوردســتــان لەفراكسیۆنی یەكێتی بە‬ ‫«چــاودێــر»ی ڕاگەیاند‪ ،‬لەگەڵ مانگرتن‬

‫نییە‪ ،‬بەڵكو دەبــو هەر لــە‪12‬ی ‪ 10‬هەر‬ ‫لەدوای ئەوەی ڕێگری لەسەرۆكی پارلەمان‬ ‫كرا كە بچێتەوە بۆ هەولێر‪ ،‬پارلەمانتاران‬ ‫لەو بازگەیە خێمەیان هەڵبدایە و لەوێ‬ ‫دەوامیان بكردایە‪ ،‬تائەو كاتەی سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان دەگەڕایەوە و ڕێگری لەكارەكانی‬ ‫پەرلەمان نەدەگیرا‪.‬‬ ‫تــەالر لەتیف‪ ،‬ئ ــەوەی روونــكــردەوە‪،‬‬ ‫مانگرتن لەئێستادا هیچ ڕۆڵێكی نابێت‪،‬‬ ‫چونكە بایكۆت نابێتە فشارێكی گەورە‬ ‫لەسەر حیزبەكان‪ ،‬بەڵكو بۆئەوەی لەم‬ ‫دۆخە خراپەدا فشارێك دروستبكەن‪ ،‬دەبێت‬ ‫پەرلەمانتاران داوای كۆبونەوەیەك بكەن‬ ‫لەناو پارلەماندا بەئامادەبونی سەرۆكی‬ ‫پارلەمان‪.‬‬ ‫باسی لەوەشكرد‪ ،‬لەهەموو حاڵەتێكدا‬ ‫پارلەمانتاران كاریگەرییان دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هەر یەكە و بەدەنگی دەنــگــدەران چۆتە‬ ‫پارلەمان و وەك حیزبەكەی خۆی گوێیان‬ ‫لێ دەگیرێت و بەهەندیش وەردەگیرێت‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )554‬دو شةممة ‪2016/3/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫“یەكێتی لەئامانجی كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫نزیك دەبێتەوە”‬ ‫پارتەكانی تر كرایەوەو لەسەر ئەو بنەمایەش‬ ‫بڕیار درا‪ ،‬كە بۆ وردكردنەوەی هەموو ئەو‬ ‫خااڵنەی باسیان لێوە كــراوە‪ ،‬بەرنامەو‬ ‫ڕێگەچارە دابنرێت‌و بە هاوكاریی هەموو‬ ‫الیەك‌و بە یەكهەڵوێستی هەنگاوی عەمەلی‬ ‫بنرێت بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكەو‬ ‫بەكارخستنەوەی پارلەمان‌و پتەوكردنی‬ ‫كاروباری حكوومیی حكوومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان»‪.‬‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫دوێنێ‪ ،‬لە پیرمام یەكێتی‌و پارتی لەسەر‬ ‫ئاستێكی بااڵ بە مەبەستی تاوتوێكردنی‬ ‫دواین هەوڵەكان بۆ ئاساییكردنەوەی‬ ‫پارلەمان‌و حكومەت‌و چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانەكان كۆبونەوە‌و‪ ،‬بەپێی راگەیەندراوی‬ ‫كۆبونەوەكەش بڕیار دراوە‪ ،‬كە بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان‪ ،‬بەرنامەو‬ ‫ڕێگەچارە دابنرێت‌و بە هاوكاریی هەمو‬ ‫الیەك‌و بە یەكهەڵوێستی هەنگاوی‬ ‫عەمەلی بنرێت بۆ ئاساییكردنەوەی‬ ‫بارودۆخەكەو بەكارخستنەوەی پارلەمان‌و‬ ‫پتەوكردنی كاروباری حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە‬ ‫لەماوەی رابردودا بەرپرسانی یەكێـتی‬ ‫جەختیان لەوەكردۆتەوە‪ ،‬كە كۆڵنادەن‬ ‫تاكو بارودۆخەكە ئاسایی نەكرێتەوە‪.‬‬ ‫كۆبونەوەكەی دوێنێش زیاتر یەكێتی لەم‬ ‫ئامانجە نزیك كردەوە‪ ،‬كە كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانە‪.‬‬

‫كۆبونەوەكەی دوێنێی یەكێتی و پارتی لە پیرمام‬

‫بەیاننامەیەكیان باڵوكردەوە‬ ‫لە دوای كۆبونەوەكەی دوێنێی یەكێتی‌و‬ ‫پارتی راگەیەندراوێك باڵوكرایەوە‪ ،‬كە سەرەتا راگەیەندراوەكەدا هاتوە «كۆبوونەوەكە‬ ‫پیرۆزباییان لە گەلی كوردستان كردوە ڕۆشنایی خستەسەر قەیرانەكانی هەرێمی‬ ‫بەبۆنەی راپەڕین‌و شەرمەزاری رێككەوتنی كوردستان‌و لە سەرووی هەموویانەوە قەیرانی‬ ‫ئاداری جەزائیری ساڵی ‪1975‬یان كردوە‪.‬‬ ‫سیاسی‌و‪ ،‬چارەسەركردنی قەیرانی سیاسیی‬ ‫دەربــــارەی قــەیــرانــەكــانــی هــەرێــم‪ ،‬لە هەرێمی كوردستانی بە بنەمایەك زانی بۆ‬

‫بەدیهاتنی یەكهەڵوێستی لە چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانی ئابووری‌و ئیداری‌و ئەمنی»‪.‬‬ ‫لەبەشێكی دیكەی راگــەیــەنــدراوەكــەدا‬ ‫هاتوە «لە كۆبوونەوەكەدا هەردووال لەسەر‬ ‫چەندین بنەمای بنەڕەتی بۆ چارەسەرو‬

‫بەرەوپیرەوەچوونی داخوازییەكانی گەلی‬ ‫كوردستان‌و پاراستنی ئەزموونی هەرێمی‬ ‫كوردستان كۆك بــوون‌و ســەرەڕای بوونی‬ ‫هەندێ جیاوازی لە بیروبۆچوون‪ ،‬جەخت‬ ‫لەسەر هاوپەیمانێتی‌و هەماهەنگیی نێوانیان‌و‬

‫یەكێتی كۆڵ نادات‬ ‫هاوكات‪ ،‬یەكێتی نیشتمانی كوردستان‬ ‫لــەدوای پەكخستنی پارلەمانی كوردستان‬ ‫چەندین كۆبونەوەی بەئامانجی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی تــا ئێستا كــاراكــردنــەوەی‬ ‫پارلەمان بەدینەهاتوە‪ ،‬بەاڵم لەچەندین بۆنەو‬ ‫بەیاننامەدا بەرپرسانی ئەو حزبە جەختیان‬ ‫لەوەكردۆتەوە‪ ،‬كە یەكێتی لەئامانجی بۆ‬ ‫ئاساییكردنەوەی بــارودۆخــی كوردستان‌و‬ ‫كــاراكــردنــەوەی پــارلــەمــانــی كــوردســتــان‬ ‫كۆڵنادات‌و پێویستە ئەو ئامانجە بەدی بێنن‪.‬‬ ‫لــەدوای قوڵبونەوەی قەیرانی سیاسیی‬ ‫هەرێم‌و دورخستنەوەی یوسف محەمەد‬ ‫سەرۆكی پارلەمانی كوردستان‌و وەزیرەكانی‬ ‫گــۆڕان لەحكومەتی هەرێم لەالیەن پارتی‬ ‫دیــمــوكــراتــی كــوردســتــانــەوە‪ ،‬یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كــوردســتــان هەوڵەكانی بۆ‬

‫دانوستاندن‌و چارەسەركردنی كێشەكان‬ ‫دەستپێكرد‪.‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا یەكێـتی كۆبونەوەی‬ ‫لەگەڵ زۆرینەی حزب‌و الیەنەسیاسییەكاندا‬ ‫ئــەنــجــامــداو پــــــرۆژەو نــەخــشــەرێــگــای‬ ‫خـــۆی بــەچــارەســەركــردنــی كێشەكان‌و‬ ‫ئاساییكردنەوەی پــارلــەمــان‌و حكومەت‬ ‫پێشكەشی پارتی‌و گۆڕان كردوە‪.‬‬ ‫چەندین جار لە بۆنەی جیاوازدا بەرپرسانی‬ ‫بااڵی یەكێتی‪ ،‬جەختیان لەوەكردۆتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت پارلەمانی كوردستان‌و حكومەتی‬ ‫هەرێم ئاساییبكرێنەوەو دەست بەكارەكانیان‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫گۆڕانكاری هەڵوێستەكانی پارتی‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر»‬ ‫كــەوتــون‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫گــۆڕانــكــاری لەهەڵوێستەكانی پێشویدا‬ ‫هاتوەو لەئێستادا بەشێوەیەكی مەبدەئی‬ ‫رازی بــوە بــەكــاراكــردنــەوەی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬چونكە بەرپرسانی ئەو حزبە‬ ‫بۆیان دەركەوتوە‪ ،‬كە بەبێ ئاساییكردنەوەی‬ ‫بــارودۆخــی كوردستان یەكدەنگی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان ئەستەمە لەناو ئەگەرەكانی‬ ‫رۆژه ــەاڵت ــی نــاوەڕاســتــدا كـــورد بتوانێ‬ ‫دەستكەوتەكانی بپارێزێت ‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا تائێستا هەڵوێستەكانیان نەبونەتە‬ ‫بڕیار بۆ یەكالكردنەوەی ئەم پرسە‪.‬‬

‫یەكتر تۆمەتباركردنی پارتی‌و گۆڕان‬ ‫لەخواردنی گۆشتەكەوە بۆ شكاندنی ئێسقانەكە‬ ‫لەتیف شێخ عومەر‪ :‬رێگای پێكهاتن پێویستی بەدووركەوتنەوەیە لەزمانی یەكتر تۆمەتباركردن‬ ‫فارس نەوڕۆڵی‪ :‬هیچ الیەكمان بە بەیاننامەی توندوتیژ ناگەینە ئەنجام‬ ‫شۆڕش حاجی‪ :‬هەرگیز لەگەڵ تۆمەت بەخشینەوە نین‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬تۆمەتباركردنی یەكتری بە كودەتای سەربازی و پیالنگێڕی ئیقلیمی‪ ،‬پێویستی بە بەڵگەی سەلمێنراو هەیە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی هەوڵەكان بەئاڕاستەی‬ ‫چارەسەركردنی كێشە‌و ئاستەنگەكانی‬ ‫بەردەم پڕۆسەی سیاسی‌و دارایی‬ ‫هەرێمی كوردستان بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەچەند رۆژی رابردودا لەالیەن پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانەوە بەیاننامە لەدژی یەكتری‬ ‫دەركرا‌و هەردوالیان یەكتریان بەتۆمەتی‬ ‫ئەنجامدانی كودەتای سەربازی‌و‬ ‫پیالنگێڕیی ئیقلیمی تۆمەتباركرد‪،‬‬ ‫ئەوەش وەك پێشهاتێكی مەترسیدار بۆ‬ ‫لەباربردنی هەوڵەكانی ئاساییكردنەوەی‬ ‫دۆخی ئێستای هەرێم لێیدەڕواندرێت‪.‬‬ ‫بەرپرسێكی بااڵی پارتیش دەڵێت «وا‬ ‫باشە هەمو الیەنەكان لەسەر مێزی‬ ‫گفتوگۆ دابنیشن»‪ .‬وتەبێژی گۆڕانیش‬ ‫پێیوایە‪ ،‬ئەوان تەنیا هەڵوێستی خۆیان‬ ‫دوپاتكردۆتەوە‌و هەڵوێستی خۆیان‬ ‫رونكردۆتەوە‪ .‬بەوتەی بەرپرسێكی‬ ‫یەكێتیش‪ ،‬پێكهاتن پێویستی بەزمانی‬ ‫نەرم هەیە‪ .‬بە بۆچوونی چاودێرانی‬ ‫سیاسی‪ ،‬خراپبوونی پەیوەندییەكانی‬ ‫پارتی‌و گۆڕان تا ئەو ئاستەی بگاتە‬

‫یەكتر تۆمەتباركردن بەخیانەت‌و‬ ‫پیالنگێڕیی دۆخێكی نەخوازراو و‬ ‫مەترسیدار دێنینە ئاراوە‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫تۆتەمانە پێویستیان بە بەڵگەی روون‌و‬ ‫سەلمێنراو هەیە‌و تۆمەتی ئاسایی نین‪.‬‬ ‫پارتی لەبۆنەكاندا رای خۆی دەخاتەڕو‬ ‫وتەبێژی ئەنجومەنی سەركردایەتیی‬ ‫پـــارتـــی لـــەپـــارێـــزگـــای ســلــێــمــانــی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەو دۆخەی‬ ‫ئێستا لــەهــەرێــمــدا هــەیــە‪ ،‬هەمومان‬ ‫لێی بــەرپــرســیــاریــن بــەهــەمــو باشی‌و‬ ‫خراپیەكانیەوە‪ ،‬بۆیە ناكرێت لەرێگەی‬ ‫میدیاوە موخاتەبەی یەك بكەین‪.‬‬ ‫فــارس نــەوڕۆڵــی‪ ،‬وتیشی «لەبری‬ ‫ئــەو جــۆرە زمــان‌و لێدوانانە‪ ،‬وا باشە‬ ‫هەمو الیەنەكان لەسەر مێزی گفتوگۆ‬ ‫دابنیشن‪ ،‬بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخەی‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‬ ‫زۆر خێران‌و ئەگەر وانەكەین‪ ،‬فریای‬ ‫ناكەوین‪ ،‬واتە ئەگەر لەسەر ئەم شێوازە‬ ‫گفتوگۆكردنە بەردەوامبین‌و مامەڵە لەگەڵ‬ ‫یەكتردابكەین‪ ،‬بەبەیاننامەی توندوتیژ‬ ‫ناگەینە هیچ ئەنجامێك»‪.‬‬

‫ناوبراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬گۆڕان ئەمە‬ ‫پیشەی ئێستای نییە‪ ،‬بەڵكو بەردەوام ئەو‬ ‫جۆرە بەیاننامانەیان هەیە‪ ،‬ئەگەر سەیری‬ ‫میدیاكانیان بكەیت‪ ،‬بۆیە ئەگەر پارتی‬ ‫لەچوار مانگدا‪ ،‬دو رستەی توند بڵێت‪،‬‬ ‫ئەوا گۆڕان بــەردەوام لەسەر ئەو جۆرە‬ ‫پەیامانە راهاتون‪ ،‬لەكاتێكدا تەنیا پارتی‬ ‫لەهەندێك بۆنەدا رای خۆی دەخاتەڕو‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرباری ئەوەش تەئكیددەكەینەوە‪،‬‬ ‫لێدوان‌و بەیاننامەی توند‪ ،‬خزمەتی دۆخی‬ ‫ئێستای هەرێمی كوردستان ناكات‪ ،‬جا لە‬ ‫هەر الیەنێكەوە بێت‪.‬‬ ‫گۆڕان‪ :‬شەرعیەت لەم هەرێمەدا‬ ‫پێشێلكراوە‬ ‫بــزووتــنــەوەی گــــۆڕان لــەســاڵــیــادی‬ ‫راپەڕینی ئاداری ‪ ، 1991‬بەیاننامەیەكی‬ ‫باڵوكردەوە‌و تیایدا پارتی بەوە تۆمەتبار‬ ‫كــردبــوو كە لەگەڵ واڵتــانــی هەرێمیدا‬ ‫سەرقاڵی پیالنگێڕییە‪.‬‬ ‫بــەاڵم وتەبێژی رەسمی گــۆڕان‪ ،‬بۆ‬ ‫«چــاودێــر» ئــامــاژەی بــەوەكــرد‪ ،‬ئەو‬ ‫بەیاننامەیەی ئێمە سەبارەت بەساڵیادی‬ ‫راپـــەڕیـــن بـــوە‌و تــێــیــدا جــارێــكــی تر‬

‫هەڵوێستی خۆمان رونكردۆتەوە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫هەڵوێستێكی گــۆڕاو نییە‌و هەمان ئەو‬ ‫هەڵوێستەیە‪ ،‬كە لەیەكەم رۆژەوە باسمان‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫شــۆڕش حاجی‪ ،‬وتیشی «ئێستاش‬ ‫پێمانوایە شــەرعــیــەت لــەم هەرێمەدا‬ ‫پێشێلكراوە‪ ،‬دەبێت ئــەو شەرعیەتە‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ دامــەزراوەكــانــی هەرێم‪،‬‬ ‫ئیتر ئەو كاتە زەمینەو دەرفەتی گفتوگۆ‬ ‫دێتەئاراوە‪ ،‬چونكە زەمینەی گفتوگۆ‬ ‫لەباربراوە بە بڕیارێكی مەكتەبی سیاسی‬ ‫پارتی»‪.‬‬ ‫حاجی‪ ،‬نەیشاردەوە‪ ،‬گۆڕان هەرگیز‬ ‫لەگەڵ تۆمەت بەخشینەوە نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫بزوتنەوەیەكی مەدەنی‌و جەماوەرین‌و گیانی‬ ‫تۆمەت بەخشینەوەش باڵوناكەینەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی هەشبوە‪ ،‬تەنیا لەو بەیاننامەیەدا‬ ‫هەڵوێستی سیاسی خۆمانمان راگەیاندوە‪.‬‬ ‫« پەیامی یەكێتی ئەوەیە پێویستە‬ ‫بڕیاری بوێرانە‌و ئازایانە بدرێ»‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بـــەردەوامـــە لــەهــەوڵــەكــانــی خــۆی بۆ‬ ‫ئاسایییكردنەوەی دۆخـــی سیاسی‌و‬

‫چارەسەركردنی قەیرانی دارایی لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬الیخۆشیەوە ئەندامێكی‬ ‫سەركردایەتیی ئەو حزبە‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬ ‫باسلەوەدەكات‪ ،‬بــەدەر لەبەیاننامەی‬ ‫هەر كەس‌و الیەنێك‪ ،‬یەكێتی بەردەوام‬ ‫دەیـــەوێـــت كــێــشــەكــان بــەشــێــوازێــكــی‬ ‫هێمنانە یەكالییببنەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫پەیامەكەی یەكێتی ئەوەیە‪ ،‬پێویستە‬ ‫بڕیاری بوێرانە‌و ئازایانە بدرێن‪ ،‬لەبارەی‬ ‫بەگەڕخستنەوەی پــڕۆســەی سیاسی‌و‬ ‫كاراكرنەوەی پارلەمان‌و لەو رێگایەشەوە‬ ‫دەرگ ــا بكرێتەوە بــۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشە دارایی‌و ئابورییەكانی كوردستان‌و‬ ‫باشتركردنی بژێویی خەڵكی كوردستان‪.‬‬ ‫لەتیف شێخ عومەر‪ ،‬وتیشی»رێگای‬ ‫پێكهاتن پێویستی بــەزمــانــی نــەرم‌و‬ ‫دورك ــەوت ــن ــەوەی ــە لــەزمــانــی یەكتر‬ ‫تۆمەتباركردن‌و گومان خستنە سەر‬ ‫یەكتری»‪.‬‬ ‫دەركردنی بەیاننامە توندەكان بۆتە‬ ‫نەریت‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬چاودێرێكی سیاسی‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬دەركردنی‬

‫بەیاننامە‌و لێدوانی تــونــدی هەندێ‬ ‫لەبەرپرسانی بااڵ‌و تەنانەت ئەندامانی‬ ‫خوارەوەی الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬ئێستا‬ ‫وەك نەریتێكی لێهاتووە‪ ،‬ئەوەش جگە‬ ‫لەوەی هێندەی تر نیگەرانییەكانی خەڵك‬ ‫زیاتردەكات‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫بەو شێوازە كێشەكان چارەسەربكرێن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی هیچ كام لەو بەیاننامانە‬ ‫بەڵگەی پشتڕاستكەرەوەیان تێدا نییە‪،‬‬ ‫بۆیە تەنیا قەیرانەكان وەك خۆیان‬ ‫دەهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬وتیشی» تۆمەتباركردنی‬ ‫یەكتری لەالیەن پارتی‌و گۆڕانەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەچەند رۆژی رابـــردوودا‪ ،‬لەلێدوانی‬ ‫هەندێ لەبەرپرسان و بەیاننامەكانیاندا‬ ‫بــاوكــرانــەوە‪ ،‬تۆمەتی ئاسایی نین‌و‬ ‫دەچنە قاڵبی خیانەتی نیشتیمانیەوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەبێ بوونی بەڵگەی پێویست‬ ‫تۆمەتباركردنی یەكتری بەپیالنگێڕیی‬ ‫ئیقلیمی‌و كودەتای سەربازی‪ ،‬تەنیا‬ ‫بــارودۆخــەكــە دژوارتـــر دەكـــات‪ ،‬هیچ‬ ‫خزمەتێك بە ئاسایكردنەوەی دۆخی‬ ‫سیاسی كوردستان ناكات»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )554‬دو شةممة ‪2016/3/7‬‬

‫وتار‬

‫خۆرئاوا‪ ،‬خۆری كێ‌ ئاوادەكا؟!‬

‫سیروان جەالل‬ ‫ســات بەســات خەباتــی گەلەكەمــان‬ ‫لــە خۆرئــاوای كوردســتان لە هــەواری‬ ‫دڵنیایی‌و كەناری ئارام نزیكتر دەبێتەوە‪،‬‬ ‫پێشــڕەویە بــەردەوام‌و پالنــە وردەكانی‬ ‫هێــزە بەحەق شۆڕشــگێرەكانی رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان بەجۆرێكــە‪ ،‬پشــتیوانی‌و‬ ‫هــاوكاری واڵتــە زلهێزەكانــی دونیــا لە‬ ‫چەشــنی ئەمەریــكا‌و روســیای بۆخــۆی‬ ‫دەســتەبەركردوە‪ ،‬واڵتانــی هاوپەیمانی‌و‬ ‫هێز‌و الیەن‌و كەسایەتیە ئازادیخوازەكانی‬ ‫جیهان بون بە پاڵپشتێكی گەلێك مەزنی‬ ‫میللەتەكەمان لەو پارچەیەی كوردستان‪.‬‬ ‫خۆڕاگری‌و بەرخودانی یەپەگەو یەپەژە‌و‬ ‫مامەڵــەی واقیعیانــە‌و دروســتی (پارتی‬ ‫یەكێتــی دیموكراتــی) هەر لەســەرەتای‬ ‫شۆڕشی كوردی لە رۆژئاوای كوردستاندا‪،‬‬ ‫فاكتــەری ســەرەكی بەدەســتهێنانی ئەو‬ ‫پشــتیوانیە بەرفراوانەی دونایی دەرەوە‌و‬ ‫جەمــاوەری خۆڕاگــری كوردســتانبو‪،‬‬ ‫كۆبانێــش‌وەك ســمبولی‌واڵت پارێزی‌و‬ ‫خۆبەدەســتەوەنەدان‪ ،‬وێســتگەیەكی‬ ‫گەلێك گرنگی وەرچەرخان بو بەئاراستەی‬ ‫ســەركەوتنی ئیرادەی گــەل‌و لە گۆڕنانی‬ ‫خەونی نەزۆكی تیرۆرســتانی (دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی)‌و هاوشێوە‌و پشتوپەناكانیان‪.‬‬ ‫كــەم پێشــهاتوە لــە مێــژودا هێــزە‬

‫نێودەوڵەتیــە گەورەكان بــەم ئەندازەیە‬ ‫پاڵپشــتی دۆزی رەوای كوردبن‪ ،‬واڵتانی‬ ‫دژی تیــرۆر بــە بــێ پێــچ‌و پەنــا رۆڵی‬ ‫شەڕڤان‌و پێشمەرگە زۆر بەرز دەنرخێنن‌و‬ ‫گەواهــی ئــەوە دەدەن كــە تاقــە هێزی‬ ‫مەیدانی‌و شەڕكەری نەبەزن لەبری هەمو‬ ‫جیهانی جەنگی تیرۆر دەكەن‪.‬‬ ‫رۆژ بــەڕۆژ هاوكێشــە كۆنــەكان‬ ‫ئاوەژودەبنەوە سیاسەتی نێودەوڵەتی لە‬ ‫ناوچەكــەدا لەبەرژەوەندی كورد دێتەوە‪،‬‬ ‫توركیــای هاوپەیمــان‌و هاوبەرژەوەنــدی‬ ‫ئەمەریكاو واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬لەئێســتادا بە‬ ‫هۆی ئــەو كۆمەكە بــەردەوام‌و هاوكاریە‬ ‫هەمیشەییەی كە پێشكەشی تیرۆرستانی‬ ‫دەكات‪ ،‬لەهەمانكاتــدا هەڵوێســتی‬ ‫نێگەتیڤــی لەبەرامبەر ســەركەوتنەكانی‬ ‫گەلــی كــورد لە رۆژئــاوای كوردســتان‪،‬‬ ‫تادێــت ئــەم واڵتــە لەخانــەی دۆســت‬ ‫دوردەكەوێتەوە‌و دەچێتە بازنەی نەیارانی‬ ‫ئەمەریــكاو هاوپەیمانەكانیەوە‪ ،‬بەفەرمی‬ ‫ئــەم بابەتــە لــە میدیــاو ناوەندەكانــی‬ ‫لێكۆڵینــەوەی ســتراتیژی ئەمەریــكادا‬ ‫بەدیدەكرێــت‪ ،‬بــۆ نمونــە داوا دەكرێــت‬ ‫توركیا لە هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەنتیك‬ ‫ناســراو بــە (ناتۆ) دەربكرێــت‪ ،‬گەرچی‬ ‫بەندێــك نیە لــە هاوپەیمانێتی ناتۆدا كە‬ ‫ئەندامێكی خــۆی بكاتــە دەرەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرپێچیەكانی توركیا لە ناوچەكەدا رێی‬ ‫لە گفتوگۆیەكی لەو شێوەیە كردوەتەوە‪.‬‬ ‫نوســەری ناوداری ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ئەمریكا ســتاینلی وەیــس دەڵێت‪ :‬كاتی‬ ‫ئەوەیــە توركیــا لــە هاوپەیمانــی ناتــۆ‬ ‫دەربكرێــت‪ ،‬چونكــە توركیــا خیانەتــی‬ ‫كــردوە لــە بەندەكانــی ناتــۆ‌و دەوڵەتی‬ ‫تــورك خەریكــە دەبێتــە فاكتــەری‬ ‫هەڵگیرســانی جەنگی جیهانی ســێهەم‪،‬‬ ‫باس لەوەش دەكات كە لە ســاڵی ‪1997‬‬ ‫توركیا توانی باوەڕ بە ئەمەریكا بكات كە‬

‫پارتی كرێكارانی كوردســتان (پەكەكە)‬ ‫بخاتــە لیســتی تیــرۆرەوە‌و ئیســتاش‬ ‫دەڵێــت هەمــان هەنگاو بــۆ یەكینەكانی‬ ‫پاراستنی گەل (یەپەگە) بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم راســتیەكەی ئەوەیە كــە یەپەگە‬ ‫هاوپەیمانی ئەمەریكایە‪.‬‬ ‫لەگــەڵ بونــی ئــەو پشــتیوانیە‬ ‫نێودەوڵەتیانە لە هێزە رەسەنەكانی كورد‬ ‫لە رۆژئاوای كوردســتان‪ ،‬ســەرباری ئەو‬ ‫هەمو كارتە ســورەی كەلەالیەن روســیاو‬ ‫ئەمەریــكاو هاوپەیمانەكانیــەوە بــەڕوی‬ ‫توركیــادا بەرزدەكرێنەوە‪ ،‬بەاڵم هێشــتا‬ ‫ئەردۆغــان‌و پارتــی داد‌و گەشــەپێدان‬ ‫ناتوانن دەســت بەرداری ئەو پیالنگێڕی‌و‬ ‫خەونــە نەزۆكانەیــان بــن‪ ،‬گەرچــی ئەم‬ ‫هیوایەشــیان بــەدی نایــەت‪ ،‬وەك چۆن‬ ‫دەیان جار سەرۆككۆمارو سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیــا دەیــان وت (كۆبانی دەكەوێت)‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەركوت بــۆ هەموالیــەك ئەوەی‬ ‫كــەوت هێــزە پشــتیوانی لێكراوەكــەی‬ ‫ئەردۆغان بو نەك كۆبانی‪.‬‬ ‫دەســەاڵتدارانی توركیــا ئەمێســتا‬ ‫لەباكــوری كوردســتان جەنگێكــی‬ ‫نابەرامبەریــان لەگــەڵ هاواڵتیانــی‬ ‫ســڤیلی ناوچە جیاجیاكانی كوردســتاندا‬ ‫بەرقەراركــردوە‪ ،‬رۆژانــە خەڵكــی بــێ‬ ‫گوناهی كورد لەالیەن هێزەكانی توركیاوە‬ ‫لەنێو شارەكاندا شەهید‌و بریندار دەكرێن‪،‬‬ ‫دۆخــی ژیــان لــەو دەڤەرانــە بەڕاســتی‬ ‫ســەخت‌و نالەبەر بوە‪ ،‬وەك دەڵێن خوێن‬ ‫بــەر چــاوی ئەردۆغانــی گرتــوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەمــو دونیــا روبەڕوبوەتــەوە لەپێناوی‬ ‫بەئامانــج نەگەشــتنی خەباتــی رەوای‬ ‫گەلــی كــورد لەخۆرئــاوای كوردســتان‪،‬‬ ‫گەرچی واچاوەڕوان دەكرێت ســەرەنجام‪،‬‬ ‫خۆرئاوای كوردســتان‪ ،‬خۆری ئەردۆغان‬ ‫ئاوا بكات‪!.‬‬ ‫بۆ گەلی كوردی رۆژئاوایش باشــترین‌و‬

‫دروســترین بژاردە ئەوەیە هەموالیەكیان‬ ‫بە جیاوازی بیرو باوەڕی سیاسیشیانەوە‪،‬‬ ‫لەم قۆناغە هەســتیار‌و ناسكەدا یەكڕیز‌و‬ ‫تەبابــن هەمــوان لــەدەوری پرۆژەیەكــی‬ ‫نەتەوەیی‌و نیشــتمانی واقعــی كۆبنەوە‪،‬‬ ‫خۆبەدوربگــرن لە هــەر كارو مامەڵەیەك‬ ‫كــە درز بخاتــە نێــو ماڵــی كوردیــەوە‪،‬‬ ‫سەركەوتن لەو پارچەیەی نیشتمان گەلێك‬ ‫نزیكــە‌و ئاماژەكانیشــی بەڕونــی دیارن‪،‬‬ ‫جێــی خۆشــیەتی پارتــە سیاســیەكانی‬ ‫باشوری كوردســتان‪ ،‬هیچ دودڵ نەبن لە‬ ‫پشــتیوانی‌و هاوكاری هێزە شۆڕشــگێڕو‬ ‫رەســەنەكانی خۆرئــاوای كوردســتان‪،‬‬ ‫وەك ئەركێكــی نەتەوەیــی لێــی بڕوانن‪،‬‬ ‫بــە بێ ئــەوەی چاوەڕوانــی بەرامبەریان‬ ‫لێبكرێت‪ ،‬چ دەكرێت بۆئەوەی رۆڵی خێر‬ ‫لەنێوانیانداببینــن‌و لێكیــان نزیكبكەنەوە‬ ‫بەبێ ئەوەی دەســتوەربدەن لە كاروباری‬ ‫نــاو خۆییــان‪ ،‬چونكــە ئەزمــون ئەوەی‬ ‫ســەلماندوە هاوكاری بە ئامانج‌و بەمەرام‬ ‫جێگەی خۆی ناگرێت‌و مایەی ســوپاس‌و‬ ‫پێزانینیش نابێت‪ ،‬هەروەك چۆن واڵتانی‬ ‫گــەورەی جیهان لەم ســەرو ئەو ســەری‬ ‫دونیــاوە بەبــێ ســڵەمینەوە هــاوكاری‬ ‫میللەتەكەمــان دەكــەن‪ ،‬دەبــا ئێمــەش‬ ‫لەباشــور بەبێ رەچاوكردنی بەرژەوەندی‬ ‫تەســكی حزبی‌و شەخسی درێغی نەكەین‬ ‫لە پشتیوانیكردنیان‪ ،‬لەسەرجەم روەكانی‬ ‫سیاســی دبلۆماسی ســەربازی لۆجستی‬ ‫هەرچــی قابیلــی پێشكەشــكردنە‪ ،‬خــۆ‬ ‫ئەگەر لەم ئەركە مێژوییەدا كەمتەرخەمین‬ ‫ئــەوا هەرنەبــێ با هەڵوێســتمان نەچێتە‬ ‫خزمەتــی بەرژەوەندیەكانــی دوژمنانــی‬ ‫گەلەكەمانــەوە‌و ئــاو نەكەیــن بە ئاشــی‬ ‫داگیركەرانی كوردســتاندا گــەر ناتوانین‬ ‫مۆمێكی ئومێدیان بۆ داگیرســێنین‪ ،‬دەبا‬ ‫فو لە چرای هیواكانیان نەكەین‪.‬‬

‫هەرێمی كوردستان‪ -‬دەربازبون لەكێشەی سوریا‬

‫فەرەیدون پێنجوێنی‬ ‫لەوانەیــە زۆرێــك لەخەڵكی كوردســتان‬ ‫ئاگایــان لــەوە نەبێ‪ :‬نێوانی دیمەشــق‌و دو‬ ‫دوژمنە عەرەبە سەرســەختەكەی ئێســتای‬ ‫كــە بریتیــن لە(دەوحەو ریاز) ســاڵی ‪2009‬‬ ‫خەریكبــوە رێكەوتنــی ســتراتیژیی گرنگی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫نوسەرو بیرمەندی میسری (جمیل مگر)‪،‬‬ ‫لەزمانی ئەفســەری ئەمریكی (رۆب تایلۆر)‬ ‫ەوە دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫ســاڵی ‪ 2009‬بەرپرســانی قەتــەر‬ ‫پێشنیارێكیان خســتۆتە بەردەم حكومەتی‬ ‫دیمەشــق بــۆ رایەڵكردنــی هێڵێكــی‬ ‫گواســتنەوەی غاز بەســوریادا‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫رەوانەكردنــی غــازی قەتــەرو ســعودییە‬ ‫بــەرەو توركیا‪ ،‬لەوێشــەوە بــەرەو ئەوروپا‪،‬‬ ‫كەچــی كتوپــڕ لەكاتێكــدا هێشــتا هەردوال‬ ‫(دەوحەو دیمەشق) خەریكی تاووتوێكردنی‬ ‫مەســەلەكەبون‌و لەگەرمەی دانوستاندابون‌‪،‬‬ ‫هەواڵ دەبیســترێ‪ :‬دیمەشــق لەگەڵ بەغداو‬ ‫تــاران رێكەوتوە بــۆ رایەڵكردنــی هێڵێكی‬ ‫گواستنەوەی غاز‌‪ ،‬بەمەبەستی رەوانەكردنی‬ ‫غازی ئێــران بەرەو ئەوروپا‪ ،‬ریــاز‌و دەوحە‬ ‫مەســەلەكەیان وەها لێكداوەتەوە دیمەشــق‬ ‫مەزهەبچێتیی كردوە‪ :‬فەزڵی غازی شــیعەی‬ ‫داوە بەســەر غازی ســوننەدا‪ ،‬لەســەر ئەم‬ ‫بنەمایــ ‌ە كەوتنــە پیالنگێڕی بــۆ روخاندنی‬ ‫رژێمی ئەسەد‪.‬‬ ‫ئێســتا نزیكەی حەوت ســاڵ بەسەر ئەو‬ ‫گفتوگــۆ ســەرنەكەوتوەی نێــوان دەوحــەو‬ ‫دیمەشــق‪ ،‬هەروەهــا پێنــج ســاڵ بەســەر‬

‫پیالنگێڕیــی ریــاز‌و دەوحە دژی دیمەشــق‪،‬‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬جەنگی ناوخۆی ســوریا هێشــتا‬ ‫كۆتایــی نەهاتــوە‪ ،‬هەر لەو نێــوەد‌ا ئەوەی‬ ‫چــاوەڕوان نەدەكــرا روبدا (دەســتوەردانی‬ ‫راستەوخۆی مۆسكۆ لەجەنگەكە‪ ،‬بەردانەوەی‬ ‫فڕۆكەی جەنگیی روســیا لەالیەن توركیاوە)‬ ‫لەم ئاخرو ئۆخرەدا رویدا‪.‬‬ ‫ئێستا ئیتر بەتەواوی رونبۆتەوە بەرپابونی‬ ‫جەنگــی ناوخــۆی ســوریا‪ ،‬پەیوەندیــی‬ ‫بەجوگرافیای سیاســیی ســوریاوە هەیە كە‬ ‫وەها هەڵكەوتوە ببێتە بایســی ملمالنێیەكی‬ ‫تونــدی (ئیقلیمی‪-‬نێودەوڵەتی) لەنێوان دو‬ ‫میحوەری (روسیا‪-‬شیعە)‌و (ئەمریكا‪-‬سوننە)‬ ‫غازی واڵتانێكی زۆری‬ ‫بەو حوكمەی رێڕەوی ‌‌‬ ‫ناوچەكەیە بەرەو ئەوروپا!‬ ‫*سەرەنجام چی ؟‬ ‫سەرەنجام‪:‬‬ ‫‪-1‬پاش ئەوەندە ســاڵ ملمالنێی خوێناوی‬ ‫لەســەر پێگەی ســوریا‪ ،‬حاڵی حازر خودی‬ ‫دەوڵەتــی ســوریا خواخوایەتــی الیەنــە‬ ‫نێودەوڵەتــی‌و ئیقلیمیەكانی نــاو ملمالنێكە‬ ‫بگەنە تەواوفــوق‌و ئاوێك بكرێ بەو ئاگرەدا‬ ‫كــە هەموانــی كــردوە بەمەســخەرەی مێژو‬ ‫(ئەگەر خواستی پڕۆفیســۆر عیماد فەوزی‬ ‫ئەلشــعێبی ‪ -‬الیەنگری‌حكومەتی دیمەشق‪،‬‬ ‫كــە لەبەرنامــەی پانۆرامــای تەلەفزیۆنــی‬ ‫روســیاوە خستیەڕو) گوزارشتبێ لەخواستی‬ ‫دەوڵەتی سوری‪ ..‬ئەلشعێبی لەو بەرنامەیەدا‬ ‫هەوڵی دەدا لەناو الیەنەكانی هاوكێشەكەدا‪،‬‬ ‫سەرنجی دۆســتی دیمەشق (روســیا)‪ ،‬بەر‬ ‫لەنەیــاری دیمەشــق (ئەمریكاو ســعودییەو‬ ‫قەتــەر)‌‪ ،‬بــەالی داواكەی خۆیدا رابكێشــێ‪،‬‬ ‫دەیوت‪ :‬هیواخوازبوم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫بەگشــتی‪ ،‬لەبەینی خۆیاندا بگەنە رێكەوتن‬ ‫لەسەر پێگەی ســوریاو بەكارهێنانی سوریا‬ ‫وەكــو رێڕەوی پەڕاندنەوەی غاز بۆ ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەمە زەرەری روسیای تێدا نییە‪ ،‬ئەوروپا بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی پێویستیی خۆی لەبواری وزەدا‪،‬‬ ‫لەســەدا ‪ 54‬پشــت بەغاز دەبەستێ‪ ،‬روسیا‬ ‫لەباشــترین حاڵەتدا تەنها دەتوانێ لەســەدا‬

‫‪ 46‬ی پێداویســتیی ئەوروپــا لەبواری غازدا‬ ‫دابین بكا‪ ،‬باقیەكەی لەواڵتانی ترەوە‪.‬‬ ‫‪-2‬میــری قەتــەر یــەك دو رۆژی رابــردو‬ ‫بەدەم‌و زمان‌و سیاسەتێكی تازەترەوە خۆی‬ ‫كــرد بەمۆســكۆدا‪ ،‬ئیحتیمالی ئــەوە هەیە‬ ‫(دەوحەو ریــاز) یش چەند مەترێك لەكەلی‬ ‫شەیتان هاتبنە خوارەوە‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ئەمریكا كە لەدوای هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫یەكێتیــی ســۆڤیەتەوە‪ ،‬بەبیانوی بنیاتنانی‬ ‫(ئاسیای ناوەڕاست)ی گەورەو (خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت)ی گەورە‪ ،‬بەگەرمــی لەخەیاڵی‬ ‫دەســتكاریكردنی جوگرافیــای سیاســیی‬ ‫(ئاســیای ناوەڕاســت)‌و (خۆرهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاست) دابو (بەســوریاو عیراقیشەوە)‪،‬‬ ‫وەكو دو پڕۆژەی ستراتیژی ‌ی گرنگ لەپێناوی‬ ‫كۆنترۆڵكردنی رێڕەوی گواســتنەوەی غازی‬ ‫دو ناوچەی ناوبرا‌و بەرەو ئەوروپا‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫بەهۆی دەركەوتنەوەی جەسورانەی روسیای‬ ‫میراتگــری یەكێتیــی ســۆڤیەتەوە‪ ،‬هیچــی‬ ‫ئەوتۆی لەو دو پڕۆژەیە بۆ جێبەجێ نەكراوە‪،‬‬ ‫بگرە وا دەردەكەوێ تا رادەیەك پاشەكشەی‬ ‫كردبێت لێیــان‪ ،‬وەكو بڵێی جارێ گیرۆدەی‬ ‫كێشەیەكی هەناوی خۆی بێ!‬ ‫لەڕاستیشــدا وایــە‪ :‬بونــی روســیایەكی‬ ‫بەهێــزو داعشــێكی دڕنــدە زیانــی ئەوتۆی‬ ‫بــۆ ئەمریــكا نییە‪ ،‬دوژمنی ئەو‪ ،‬سیســتمە‬ ‫ئابوریەكەی خۆیەتی كە وایكردوە لەناوخۆی‬ ‫خۆیــدا بكوڵـــێ‌‪ ،‬بــەردەوام لەقەیرانــی‬ ‫داراییدابێ‪ ،‬داهاتی یەكدەرســەدی كۆمەڵگە‬ ‫(سەرمایەدارە قەبەكان)‪ ،‬زیاتربێ لەداهاتی‬ ‫نــەوەت‌و نۆ دەرســەدەكەی تــری كۆمەڵگە‬ ‫(چینــی هەژارو ناوەند)‪ ،‬پســۆڕە سیاســی‬ ‫ ئابوریەكانــی واڵت بــەردەوام دڵیــان‬‫لەمشــتیاندابێ‌و هۆشداری بدەن لەمەترسیی‬ ‫درێژەكێشانی ئەو دۆخە‪.‬‬ ‫ئەمریــكا‪ ،‬رەنگــە بــۆی دەركەوتبێ نەك‬ ‫هەر روسیا‪ ،‬بەڵكو چینیش بكا بەپارو بیكا‬ ‫بەقوڕگــی خۆیــدا‪ ،‬لەكۆتاییــدا هەلومەرجی‬ ‫ئابوری لەناوخۆی خۆیدا هەر وەكو لەوەوبەر‬ ‫دەمێنێتەوە‪ :‬داهاتی یەكدەرسەدی كۆمەڵگە‪،‬‬

‫یەكســان دەبــێ بەداهاتــی نــەوەت‌و نــۆ‬ ‫دەرسەدی كۆمەڵگە‪ ،‬واتە هیچ لەمەسەلەكە‬ ‫ناگــۆڕێ‪ ،‬ئەگەر ئاوڕێكی جــددی لەهەناوی‬ ‫خــۆی نەداتــەوەو تەركیــزی خۆی لەســەر‬ ‫سیاســەتی دەرەكــ ‌ی نەگوازێتەوە بۆ ســەر‬ ‫سیاسەتی ناوخۆ‪.‬‬ ‫بێگومــان بڕوابــون بــەوەی ئابوریــی‬ ‫ســەرمایەداری‪ ،‬لەكۆتاییــدا بەخۆی هەڵەی‬ ‫خــۆی راســتدەكاتەوەو خــۆی لەگرفتەكانی‬ ‫هەناوی خۆی رزگار دەكا‪ ،‬بڕوایەكی نالۆژیكی‬ ‫نییــە‪ ،‬بــەاڵ ‌م بڕوابــون بــەوەی ئــەو شــتە‬ ‫خۆبەخۆ رودەداو پێویست ناكا لەو پێناوەدا‬ ‫‌دەوڵەت تەركیزی خۆی لەســەر سیاســەتی‬ ‫دەرەوە بگوازێتــەوە بــۆ ســەر سیاســەتی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬بڕوایەكی نالۆژیكییە‪ ،‬قەیرانە داراییە‬ ‫جیهانیەكەی ســاڵی ‪ 2008‬دەریخست‪ :‬بەبێ‬ ‫بەشــداریی دەوڵەت‪ ،‬ئابوریی سەرمایەداری‬ ‫(كــە بــەردەوام لەڕێــی قەیــران‌و گرفتــی‬ ‫گەورەدایــە) توانــای خۆڕزگاركردنــی نییە‪،‬‬ ‫بۆچونە نزیكە لەبۆچونی دیموكراتەكانی‬ ‫‌‌‌‬ ‫ئەم‬ ‫ئەمریكایشــەوە‌‪ ،‬لەم كاتــەدا كە واڵتەكەیان‬ ‫بەڕێی ئامادەســازییەوەیە بــۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫هەڵبژاردنی ســەرۆكایەتی‪ ،‬بەردەوام قسەی‬ ‫لەوجۆرەیــان لێدەبیســترێ‌‪ ،‬وەكــو بڵێــی‬ ‫خەڵكانێك هەبن لەئەمریكا هاتبنە سەر ئەو‬ ‫بڕوایــەی‪ :‬بەرژەوەندیی بــااڵی ئەمریكا (كە‬ ‫لەئابوریدا چڕبۆتەوە) لەڕێی الســەنگكردنی‬ ‫بەرژەوەندیی بااڵی واڵتانی ترەو‌ە دەستەبەر‬ ‫نابێ‪.‬‬ ‫هەرچۆنێبێ ئەمریكا لەدوای دەستوەردانی‬ ‫روسیاوە‪ ،‬حەماســەكەی پێشوی نەماوە بۆ‬ ‫درێژەدان بەملمالنێ لەســەر ســوریا‪ ،‬رەنگە‬ ‫بەهۆی ئەوەوەب ‌ێ ماوەی سەرۆكایەتیی ئۆباما‬ ‫بــەرەو كۆتایــی دەڕوا‪ ،‬یان هــەردو زلهێزی‬ ‫نێودەوڵەتــی (ئەمریــكاو روســیا) ژێربەژێر‬ ‫گەیشــتبنە تەوافوق لەبارەی مەسەلەكەوەو‬ ‫بەو ئەنجامە گەیشتبن گەمەكە بەم ئاقارەی‬ ‫ئێستایدا ببرێ‪ ،‬یان هەر شتێكیتر‪.‬‬ ‫‪-4‬رێكەوتنــی ئێــران ‪ -‬رۆژئــاوا كــە بــو‬ ‫بەڕەســید چــوە ســەر حســابی میحوەری‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫سیستەمی نوێی جیهان‬

‫پشكۆ عەلی ساڵح‬

‫لەدوای كۆتایهاتنی جەنگی ساردو هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی ‪،1991‬‬ ‫قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان (تاكجەمسەری) بە سەركردایەتی ئەمریكا‬ ‫دەستیپێكرد‪ ،‬كە بە سیستەمی جیهانی نوێ ناوزەد كرا‪.‬‬ ‫ئەم گۆڕانكارییانە وایكرد كە بەشێك لە سیاسەتمەدارو بیرمەندەكانی ئەمریكا ناواقیعیانە‬ ‫بڕواننە ئایندەی هێزی ئەمریكا‪ ،‬لەوانە (جۆرج بۆش) ســەرۆكی ویالیەتەیەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمریكا ساڵی ‪ 1990‬لەبەردەم كۆنگرێسی واڵتەكەی رایگەیاند كە سەدەی ‪ 21‬سەدەیەكی‬ ‫ئەمریكی دەبێت‪ ،‬پێی وابو گەالنی جیهان لەســەر پرەنســیپێكی بەرژوەندی هاوبەشــی‬ ‫مرۆڤایەتی كۆكدەبن‪ ،‬كە لەسەر بنەمای ئاشتی بنیاتدەنرێ‌و دو كۆڵەكەی سەرەكی هەیە‬ ‫كە ئازادی‌و سەروەریی یاسایە‪.‬‬ ‫هەروەها چەندین بیرمەندی بەناوبانگی ئەمریكی لەوانە (فۆكۆیاما) لە كتێبی (نهایة‬ ‫التأریــخ وخاتــم البشــر)‪ ،‬پێیان وابو بە هەڵوەشــانەوەی یەكێتی ســۆڤیەت ملمالنێی‬ ‫گەردونی كۆتاییهات‌و یەك جیهانی تا ڕادەیەك لەیەك چو دروستدەبێت‪ ،‬ئەم قۆناغەش‬ ‫خاڵی كۆتایی پێشكەوتنی ئایدۆلۆژیای مرۆڤایەتیەو بە باڵوكردنەوەی دیموكراسی لیبراڵی‬ ‫رۆژئــاواو بنەماكانــی ئازادی‌و مافی مرۆڤ لە هەمــو جیهان وەك فۆڕمێك بۆ حكومەتی‬ ‫مرۆیی جیهانی‪ ،‬ئەمریكا هەژمونی بەسەر جیهان دەبێت‪.‬‬ ‫هاوكات (جۆزیف نای) پێی وابو جگە لە هێزی سەربازی‌و ئابوری‪ ،‬ئەمریكا خاوەنی‬ ‫نەرمــە هێــزەو بەســودوەرگرتن لــە جیهانگیــری‌و پێشكەشــكردنی نمونەیەكی جوانی‬ ‫حوكمڕانی دیموكراســی‌و پاراســتنی ئازادی‌و باڵوكردنەوەی بەها لیبڕاڵیەكان ســەرنجی‬ ‫میللەتــان‌و دەوڵەتانــی جیهان رادەكێشــێت‪ ،‬لەئەنجامدا ئەمریــكا دەتوان ‌ێ هێزی خۆی‬ ‫بپارێزێ‌و هەژمونی هەمو جیهان بكات‪.‬‬ ‫لــە تیــۆری (هێزی زیــرەك)ی (ریتچارد ئارمیتــاج)‪ ،‬پێشــنیازكراوە (نەرمە هێز)و‬ ‫(هێزی سەربازی‌و ئابوری) ئەمریكا یەكبخرێت‪ ،‬لە رێی گرنگیدان بە هاوپەیمانیەتیەكان‌و‬ ‫پاڵپشــتیكردنی زیاتــر لــە رێككەوتننامە بازرگانیــەكان‌و چاالككردنی دیپلۆماســیەت‌و‬ ‫دابینكردنی سەرچاوەی نوێی وزەو گرنگیدان بە كەشوهەوای جیهان‌و وەبەرهێنانی زیاتر‬ ‫لــە بــواری تەكنەلۆژیا‪ ،‬ئەمریكا دەتوانــ ‌ێ پارێزگاری لە هێزی خــۆی بكات‌و هەمو ئەو‬ ‫بۆچونانــە لەبــارەی ئایندەی هێزی ئەمریكا‌و سیســتەمی جیهانی نوێ‪ ،‬بۆ پشــتگیری‬ ‫بەها فكریەكانی لیبڕاڵی نوێی‌و شــەرعیەتدان بە هەژمونی ئەمریكا بەســەر جیهاندا بو‪،‬‬ ‫چونكــە تیۆرەكان بــۆ بەرژەوەندی‌و ئابــوری بو‪ ،‬نەك شــیكردنەوەی واقیعی كۆمەڵگا‬ ‫مرۆڤایەتیەكان‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەو تیۆرو بۆچونانە‪ ،‬گۆڕانكاری لە سیستەمی جیهانی نوێ كرا‪ ،‬دەكرێ‬ ‫وتاری (ڤالدیمیر پۆتن) سەرۆكی روسیا ساڵی ‪ 2007‬لە كۆنگرەی ئاسایش لە میونشن‪،‬‬ ‫كە بە توندی هێرشــیكردە ســەر سیســتەمی تاكجەمســەری‌و هەژمونی ئەمریكا بەسەر‬ ‫جیهان‌و داواكردنی سیســتەمێكی جیهانی فرەجەمســەری‪ ،‬بە سەرەتای ئەو گۆڕانكاریە‬ ‫دابنرێ‌‌و دواتر لە شەڕی جۆرجیا ساڵی ‪‌2008‬و كێشەی ئۆكرانیاو سوریا زیاتر پەرەیسەند‪.‬‬ ‫لە كێشەی سوریادا‪ ،‬ئەوەی دەبیندرێت ئەمریكا نەیتوانیوە رۆڵی یەكالكەرەوە بگێڕێت‪،‬‬ ‫هاوكات روسیا بە هاوكاری‌و هەماهەنگی لەگەڵ واڵتانی هاوپەیمانی وەك چین‌و كۆریای‬ ‫باكورو ئێران‪ ،‬توانی ببێتەوە یاریكەرێكی ســەرەكی لەســەر گۆڕەپانی نێودەوڵەتی‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامی ملمالنێكان ئەمریكاو روســیا گەیشــتنە رێككەوتنێك بۆ راگەیاندنی ئاگربەست‬ ‫لەســوریا (جگە لە شــەڕی تیرۆریســتانی بەرەی نوســرەو داعش)‪‌،‬و لــە ‪2016/2/27‬‬ ‫دەســتیپێكرد‪ ،‬ئەمــەش بــە خاڵێكی وەرچەرخــان لــە پەیوەندییــە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫دادەنرێت‌و دوای ‪ 25‬ســاڵ بەپێچەوانەی تیۆرو بۆچونی ئەو سیاســەتمەدارو بیرمەندانە‪،‬‬ ‫هێزی ئەمریكا پاشەكەشەیكردو هێزی روسیا‌و چین‌و ئێران‌و هیندستانیش لە گەشەدایە‪،‬‬ ‫سیستەمی تاكجەمسەری بەرەو كۆتایی دەچێت‌و سیستەمی جیهانی لە گۆڕاندایە بەرەو‬ ‫فرەجەمسەری‪.‬‬ ‫(روســیا ‪ -‬شــیعە)‌و كۆمەڵی نێودەوڵەتیی‬ ‫هەنگاوێكیتر لەتەســوییەی كێشــەی سوریا‬ ‫نزیك خستەوە‪.‬‬ ‫ئــەم روداوە ئەوەنــدە جێگەی نیگەرانیی‬ ‫بەرپرســانی ســعودی‌بو‪ ،‬لەبەینی خۆیاندا‬ ‫وەكــو ســەرەتای لێكپچڕانــی پەیوەندیــی‬ ‫نێوان واڵتەكەیان‌و ئەمریكا لێكیان دایەوە‪..‬‬ ‫تازەترین‌و ســەیرترین لێــدوان لەوبارەیەوە‪،‬‬ ‫یاریــدەدەری بەڕێوەبەری پۆلیســی دوبەیە‪.‬‬ ‫ضاحــی خلفــان (یاریــدەدەری بەڕێوەبەری‬ ‫پۆلیسی دوبەی)‪ ،‬دەڵێ‪:‬‬ ‫ئۆباما بەڕەچەڵەك شــیعەیە‪ ،‬ئیســرائیل‬ ‫هێنــای كــردی بەســەرۆكی ئەمریــكا‪،‬‬ ‫بەمەبەســتی راگرتنی بەرنامە ئەتۆمیەكانی‬ ‫ئێران!‬ ‫هەروەها دەڵێ‪ :‬لەزانستی (سروشتناسیی‬ ‫مــرۆڤ) دا‪ ،‬مــرۆڤ فێــر دەكــرێ چــۆن‬ ‫خــۆی لەمەترســی البــدا‪ ،‬جولەكــەكان بۆ‬ ‫ناســینی سروشــتی ئێرانیەكان پشتیان بەو‬ ‫زانســتە بەستوە‪ ،‬كەســێكیان بۆ هێنان كە‬ ‫بەڕەگوڕیشە شیعیی كینییە‪ ..‬براڤۆ!‬ ‫دەشــڵێ‪ :‬هەڵبژاردنی گشــتی لەئەمریكا‬ ‫دەســتی نهێنیــی لەپشــتە‪ ،‬ئامانجیش لێی‬ ‫مســۆگەركردنی ئاسایشی ئیسرائیلە‪ ..‬براڤۆ‬ ‫جولەكە!‬ ‫ســوێند دەخــوا‪ ،‬دەڵێ‪ :‬هەر كــە ئۆباما‬ ‫ســوێندی خــوارد وتــی مــن باراك حســین‬

‫ئۆبامــام‪ ،‬لەدڵی خۆمدا وتم‪ :‬تەواو‪ ،‬بەرنامە‬ ‫ئەتۆمیەكەی ئێران ئاشــتی باڵی بەســەردا‬ ‫كێشا‪ ،‬هێناویانە بۆ قۆستنەوەی فرسەتەكە!‬ ‫خەلفــان دەپرســێ‪ :‬بڵێــی ئۆبامــا پێش‬ ‫جێهێشــتنی كورسیەكەی‪ ،‬ســەردانی ئێران‬ ‫بكا؟ وەاڵم دەداتەوە دەڵێ‪ :‬ســەرۆكی ئێران‬ ‫حەسەن رۆحانی لەوانەیە بانگهێشتی ئۆباما‬ ‫بكا بۆ ئێران‪ ..‬هەروەها دەڵێ‪ :‬رێی تێدەچێ‬ ‫ئۆباما ســەردانی قوم‌و مەشهەدو گەورەترین‬ ‫حسەینییەی ئێران بكات‪.‬‬ ‫لــەم بەینەدا‪ ،‬ئــەوەی تا ئێســتا نوقمی‬ ‫كێشــەی ســوریایە‪ ،‬مشــوری خۆی ناخواو‬ ‫لەكێشمەكێشــی نێوان (شــیعە ‪ -‬سوننە)‌و‬ ‫(ئەمریــكا ‪ -‬روســیا) دا گیــری خــواردوە‪،‬‬ ‫توركیاو هەرێمی كوردستانە‪.‬‬ ‫بڕوام وایە‪:‬‬ ‫دەبــێ دوای عیمــاد فەوزی ئەلشــعێبی‪،‬‬ ‫وتەبێژی هەرێمی كوردســتان دوەم كەسبێ‬ ‫دڵنیایی بداتە روسیا (وەكو یاریچیی یەكەم‌‬ ‫لەساحەی ئێســتای‌سوریا) كە‪ :‬هەرێم دژی‬ ‫بەرژەوەندیــی ئەو نییە‪ ،‬خوازیارە كێشــەی‬ ‫سوریا بەڕێگەی سیاسی یەكالیی بكرێتەوە‪،‬‬ ‫الیەنــە ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتیــەكان لەبەینی‬ ‫خۆیانــدا بگەنــە رێكەوتــن لەســەر پێگەی‬ ‫ســوریاو بەكارهێنانی ســوریا وەكو رێڕەوی‬ ‫پەڕاندنەوەی غاز بۆ ئەوروپا‪‌...‬و هتد!‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )5٥٣‬دو شةممة ‪2016/٣/٧‬‬

‫یوكسەكداغ‪:‬‬ ‫توركیا چەكی كیمیاویی بەكارهێناوە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫قەرەیاڵن‪:‬‬ ‫پیالنێك دژ بەكورد لەئارادایە‬ ‫مــوراد قــەرەیــان‪ ،‬ئەندامی كۆنسەی كۆما‬ ‫جڤاكێن كوردستان رایگەیاند‪ :‬هەندێ‌ میدیای‬ ‫كـــوردی هــەواڵــی چــەواشــەكــاری ســەبــارەت‬ ‫بــە پەكەكە بــاودەكــەنــەوە‪ ،‬دەبــێــت پارتە‬ ‫سیاسییەكانی باشور ئاگادار بن كە ئەمە‬ ‫پیالنێكی دروستكراوە دژبە بەرەی كورد‪.‬‬

‫فیگەن یوكسەكداغ‪ ،‬هاوسەرۆكی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬توركیا‬ ‫چەكی كیمیاویی لە جزیرە بەكارهێناوەو‬ ‫لەهەوڵی ئەوەشدایە كە پەردەپۆشی‬ ‫بــكــات‪ ،‬ئــەمــە تــاوانــێــكــی مــرۆیــیــە و‬ ‫بەمنزیكانە بۆ رایگشتی دەخەینەڕوو‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ئرماك‪:‬‬ ‫گەمارۆی ناوچەی سور دەشکێنین‬ ‫سەلما ئرماك‪ ،‬هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫دیــمــوكــرات‪ ،‬رایگەیاند‪ :‬رۆژانـــە لەگەڵ‬ ‫خەڵكی ئامەد رێپێوان بەرەو ناوچەی سور‬ ‫ئەنجامدەدەین تاكو گەمارۆی سور الببەین‬ ‫ئەمەش وەاڵمێكی توندە بۆ حكومەتی‬ ‫توركیا تاكو كۆتایی بەو سیاسەتە بهێنێت‪.‬‬

‫كەیسی دەرهێنانی پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫لە لیستی رێكخراوە تیرۆریستییەكان‬

‫دەیڤد فیلیپس و كێلی بێركڵ‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ئەحمەد جاف‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫الدانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‪،‬‬ ‫وەك رێكخراوێكی تیرۆریستی بیانی لە ستەیت‬ ‫دیپارتمێنتی(وەزارەتی دەوڵــەت) ی ئەمریكا‬ ‫دۆخێكی وا دەخولقێنێت‪ ،‬دەتوانێت ببێتەهۆی‬ ‫گیانبەبەرداكردنی ئاسایشێكی سەقامگیر لەنێوان‬ ‫ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان بۆ بەرەنگاربونەوەو هاوكاریكردنی‬ ‫یەكتر لەجەنگ لەدژی دەوڵەتی بەناو ئیسالمی‬ ‫(داعش) لەئێراق و سوریا‪ .‬لەبەرامبەر الدانی‬ ‫نــاوی پەكەكە وەك تیرۆریست‪ ،‬دەكرێت داوا‬ ‫لــە پەكەكە بكرێت تێكشاندن‪ ،‬وێــرانــكــردن‪،‬‬ ‫لەناوبردنی گروپی تیرۆریستی داعــش بكاتە‬ ‫ئەولەوییەتی كارەكانی و بەشێوەیەكی فەرمی‬ ‫دەست لەكاری توندوتیژی هەڵگرێت و بەردەوامی‬ ‫بدا بە كامپەینی سیاسی بۆ بەدیهینانی ئامانجە‬ ‫رامیارییەكانی‪ .‬زیاد لەوەش الدانی ناوی پەكەكە‬ ‫رێگە خۆشكەردەبێت بۆ راپەڕاندنی گفتوگۆو‪،‬‬ ‫وتووێژ لەنێوان حكومەتی توركیا و پەكەكە‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی خۆڕێكخستن و زیادبونی‬ ‫سیكیوریتی (ئاسایش) لە توركیا و لەهەمانكاتدا‬ ‫دەبێتەهۆی دەسەبەركردن و پەرەسەندنی زیاتری‬ ‫مافەكانی كورد لەڕووی سیاسی و كەلتورییەوە‪.‬‬ ‫پێشكەوتنەكانی پەكەكە‬ ‫پەكەكە لەساڵی ‪ 1974‬دامەزرا لەژێر رۆشنایی‬ ‫ئایدۆلۆجی ماركس‪-‬لینین‪ ،‬عەبدواڵ ئۆجەالن‬ ‫شۆڕشی چەكداری لەساڵی ‪ 1984‬دەستپێكرد‪،‬‬ ‫بۆ بنیادنانی كوردستانی گەورە لەو تێریتۆریانەی‬ ‫كە كــوردی تێدا دابەشبوە ئەوانیش( توركیا‪،‬‬ ‫ئێراق‪ ،‬ئێران و سوریا)ن‪ .‬ساڵی ‪ 1997‬پەكەكە‬ ‫وەك گروپێكی تیرۆریستی بیانی دەستنیشانكرا‬ ‫بەهۆی بەكارهێنانی توندوتیژی دژی سەربازی‬ ‫توركی و ئەو كوردانەی بەشێوەیەكی فەرمی‬ ‫وەك گروپ هاوكاربون لەگەڵ دوژمن یان بەشێك‬ ‫بون لە سترەكچەی سیكورتی توركیا (وەك‬ ‫پێكهاتەیەك لەڕێكخستنی ئاسیشی توركیا)‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا توركیا وای چاوەڕوان دەكرد دەتوانن‬ ‫بەكامپەینی سەربازی تــەواوی هاوكارییەكانی‬ ‫پەكەكە بوەستێنن و قەاڵچۆیان بكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەكەكە لەترۆپكی شۆڕشی چەكداری خۆیدا‬ ‫لەسااڵنی نەوەدەكان هەستا بەڕفاندن و تەقینەوەو‬ ‫كاری خۆكوژی دژی حكومەتی توركیا‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫ئەم بەریەككەوتن و بەیەكدادانە تائەمڕۆ بوە‬ ‫تەهۆی كوشتنی زیاد لە ‪ 40‬هەزار مرۆڤ لەنێوان‬ ‫پەكەكە و دەوڵەتی توركیا‪ .‬لە ساڵی ‪،1999‬‬ ‫پاش دەستگیركردنی عەبدواڵ ئۆجەالن بڕیاریدا‬ ‫واز لە سەربەخۆیی كوردستانی گەورە بهێنێ‪،‬‬ ‫بەرامبەر مافی كوردو سیستەمی خۆبەڕێوەبەری‬ ‫و دیموكراسی لە توركیا‪ ،‬پەكەكە ئاگربەستی تاك‬ ‫الیەنانەی ڕاگەیاند لەساڵی ‪ 1999‬كە بەردەوامی‬

‫هەبوو تا ساڵی ‪ ،2004‬لە مانگی حوزەیرانی‬ ‫‪ 2007‬پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە)‪ ،‬خۆی‬ ‫وەك تاكە حیزب و خاوەن هێز چەسپاند‪ ،‬لەدوای‬ ‫ئەوە لەساڵی ‪ 2009‬لەژێر دەسەاڵتی رەجەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬وەك سەرۆكوەزیران‪ ،‬حكومەتی توركیا‬ ‫هەنگاوی دەستپێشكەری دیموكراتیكی راگەیاند‪،‬‬ ‫وایان گەیاند پڕۆسەی دەسپێشكەری دیموكراتیك‬ ‫دەببێتە هۆی پێشخستنی مافی هەمو هاواڵتیانی‬ ‫توركیا بە كوردیشەوە‪ .‬سەرەتای گفتوگۆكان‬ ‫لەنێوان دەزگای زانیاری توركیا (میت) و نوێنەری‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان لە ئۆسلۆ‪ ،‬پایتەختی‬ ‫واڵتی نەرویج دەستیپێكرد لەنێوان سااڵنی ‪-2009‬‬ ‫‪ ،2011‬بەرهەمی ئــەم گفتوگۆیە‪ ،‬سەرەنجام‬ ‫بوەهۆی راگەیاندنی ئاگربەست لەالیەن عەبدواڵ‬ ‫ئۆجەالن‪ ،‬ئەم گفتوگۆ و ئاگربەستە بەردەوام بوو‬ ‫لە ‪ 2013‬تاكو ‪.2015‬‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی مانگی شەشی ‪ 2015‬ئاكەپە‪،‬‬ ‫توانی تەنیا رێــژەی ‪ 40.9‬ی كۆی دەنگەكانی‬ ‫توركیا بەدەستبهێنێت‪ ،‬ئەمەش ئەنجامێكی زۆر‬ ‫چــاوەڕوان نەكراوبو بۆ دەسەاڵتدارانی ئاكەپەو‬ ‫كاریگەری نێگەتیڤی هەبوو بۆ بەدیهێنانی خەون‬ ‫و هەوڵی ئــەردۆغــان بەمەبەستی دامەزراندنی‬ ‫سیستەمی سەرۆكایەتی و لێدانی (رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنی)‪ .‬بەپێچەوانەوە گەورەترین‬ ‫براوەی هەڵبژاردنەكان پارتی كوردان بوو‪-‬پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن (هەدەپە) كەتوانی ‪ 13.1‬كۆی‬ ‫دەنگەكانی توركیا بهینێت‪ ،‬واتا بوبە خاوەنی‬ ‫‪ 80‬كورسی پەرلەمانی لەپەرلەمانی توركیا‪.‬‬ ‫هــەریــەك مانگ دواتــر لە ‪20‬ی حــوزەیــران لە‬ ‫سوروچ خۆكوژێك بوەهۆی كوشتنی ‪ 33‬گەنج و‬ ‫برینداركردنی سەدان گەنجی كورد كە گەنجانی‬ ‫كوردی خەباتگێڕو چاالكوانی كۆمەڵگەی مەدەنی‬ ‫كردە ئامانج‪ ،‬لەكاتی خۆئامادەكردندا بۆ پالندانان‬ ‫و بەهاناوەچونی شاری كۆبانی‪ .‬زۆربەی كوردان‬ ‫بڕوایان وایە دەزگای میت دەستی لەپشت ئەم‬ ‫خۆكوژێیەوە هەبو یان بەالی كەمەوە دەزگای‬ ‫میت كارئاسانی بۆیان كردوەو چاویان لەڕاستی‬

‫دژی چەكدارانی پەكەكە تاكو یەك چەكداریان‬ ‫مابێت‪ ››.‬بەردەوامیدان بەم جەنگە هیچ بواری‬ ‫بۆ هێنانەكایەی پڕۆسەی ئاشتی نەهێشتوەتەوە‬ ‫لەنزیك مــــەودادا‪ .‬ئــەردۆغــان ئــەم جەنگەی‬ ‫گواستۆتەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی دژ بەكورد‪.‬‬ ‫ئاكەپە پەلەیكرد بۆئەوەی هەڵبژاردنێكی لەپڕ‬ ‫بهێنێتەكایەوە لەمانگی نۆڤەمبەری ‪ 2015‬بەمل‬ ‫نەدان بۆ حكومەتێكی یەكگرتوی نیشتیمانی‪.‬‬ ‫كامپەین و پالتفۆرمی ئەردۆغان وابوو گوایە كۆتایی‬ ‫بەتیرۆریزم دەهێنێ و دەتوانێت ئارامی و ئاسایش‬ ‫بۆ توركیا بگەڕێنێتەوە‪ ،‬سەرەنجام ئاكەپە دەنگی‬ ‫‪ 49.5‬ی توركیای بەدەستهێنا‪ ،‬بەزۆرینەی دەنگ‬ ‫ئاكەپە هێزی ئەردۆغانی چەسپاند بەدامەزراندنی‬ ‫سەرۆكۆمارێتی ئیمپراتۆری‪.‬‬ ‫بەسەردا سەركەوتن و تێكشكاندنی داعش‬ ‫پرایۆرەتییە لەئەرك و كارە هەرە گرنگەكانی‬ ‫بــەڕێــوەبــەرایــەتــی ئــۆبــامــا‪ ،‬بــۆ ئــەم ئامانجە‬ ‫پشتگیری هێزە كوردییەكان كراوە هەم لەڕێگەی‬ ‫دابینكردنی چەك و تەقەمەنی هەم لەڕێگەی‬ ‫هێزی ئاسمانی‪ ،‬بەهێزی( پەكەكە)ەشەوە بۆ‬ ‫پاراستن و بەرگریكردنی كۆبانی‪ .‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ئۆباما لەنزیكەوە كــاردەكــات لــەگــەڵ پارتی‬ ‫یەكێتی دیموكرات (پــەیــەدە) كە پارتیێكی‬ ‫كوردیە نوێنەرایەتی كوردانی سوریا دەكــات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەردۆغان پەیەدە بە لقێك لە پەكەكە‬ ‫دەزانێت و دژی كاری پێكەوەییە لەگەڵ ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫كوردەكان ئەوەیان سەلماندووە كەباشترین‬ ‫هاوپەیمانی ئەمریكا لەجەنگی دژی داعش لەسوریا‬ ‫و ئێراق ئەوانن‪ .‬ســەرەڕای ئــەوەی پەیەدە لە‬ ‫كۆنفرانسی ئاشتی ژنێڤ بەشداری پێنەكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نوێنەری تایبەتی سەرۆكی ویالیەتە یەكگرتوەكانی‬ ‫ئەمریكا چاوی بەنوێنەرانی پەیەدە كەوت لەمانگی‬ ‫فەبریوەری لە سوریا‪ .‬ئەمریكا و پەیەدە لەسەر‬ ‫تاكتیكی شــەڕەكــەو‪ ،‬یەكخستن و ڕێكخستنی‬ ‫ستراتیجی سیاسی و ئایندەی دیسێنترەاڵیزیدی‬ ‫دیموكراسی بۆ دوای ئەسەد لە سوریا گەشەپێدا‪.‬‬

‫بــاشــتــریــن هــۆكــارە بــۆ ئــاشــتــی لــە تــوركــیــا‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا دەكرێت پەكەكە دەست هەڵگرێت لە‬ ‫توندوتیژی سیاسی‪ ،‬ویستی خۆی دوپاتبكاتەوە‬ ‫ دەیڤد فیلیپس‪ :‬بەڕێوەبەری پرۆگرامی‬‫بۆ دەستپێكردنەوەی راگرتنی شەڕ لەگەڵ توركیا بونیادنانی ئاشتی و مافی مرۆڤە لە زانكۆی‬ ‫و جارێكیتر بگەڕێنەوە بۆ گفتوگۆ سیاسییەكان‪ .‬كۆڵۆمبیا‪ .‬وەك راوێژكارو پسپۆری نێودەوڵەتی‬ ‫ئەمەش بەرامبەر پێدانی مافی تەواوی سیاسی و لە وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریكا لەسەردەمی‪،‬‬ ‫كەلتوری بۆ كورد لە توركیا‪ ،‬لەم ڕێگەوە ئاشتی جۆرج بۆش‪ ،‬بیل كلینتۆن و باراك ئۆباما كاری‬ ‫و سەقامگیری بۆ واڵت دەگەڕێتەوە‪ .‬وەك مەرج كردوە‪.‬‬ ‫بۆ دەرهێنانی ناوی‪ ،‬پێویستە پەكەكە دڵنیایی‬ ‫كێلی بێركڵ‪ :‬پارێزەرەو شــارەزای بواری‬‫بدات بۆ لە ناوبردن و پاڵپشتی تێكشكاندنی تێرۆریزمە لە كۆلێژی جەی‪ ،‬لەزانكۆی نیۆیۆرك‬ ‫داعش و گروپە تیرۆریستییەكان‪ .‬دەرهێنانی ناوی بەشی یاسای خوێندوە‪ ،‬لەبواری ئاسایشی‬ ‫پەكەكە لە لیستی تیرۆر دەبێتە هۆی بەرهەمی نەتەوەیی لە فۆردهام لۆسكوڵ كاریكردوە‪.‬‬ ‫باشتر لەشەڕی دژی داعــش‪ ،‬دەبێتە هۆكاری‬ ‫ئاسایشی باشترو كاریپێكەوەیی لەنێوان ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا و پەكەكە‪.‬‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬بۆیە دادگا كەیسەكەی رەوانەی الیەنی‬ ‫پەیوەندیدار كردبوو‪ .‬وەزارەتی دەوڵەت زۆرجار‬ ‫دەستنیشانكردنی رێكخراوی‬ ‫ناوی ڕێكخراوی تیرۆریستی زیاد دەكات و یان‬ ‫تیرۆریستی بیانی‬ ‫ناویان دەردەهێنێت بەپێی داواكــاری خۆیان‪،‬‬ ‫سیاسی‬ ‫بناغەیەكی‬ ‫بــڕیــاری الدانـــی زیــاتــر‬ ‫هــەنــوكــە نـــاوی ‪ 59‬گـــروپ لــەم لیستەدایە‪.‬‬ ‫چونكە‬ ‫ئاسایشیە)‬ ‫و ســەكــیــورتــی هــەیــە(‬ ‫داواكاری حوكمی بەژمارە (‪ )13224‬ڕێگەدەدات‬ ‫هەرلەدەسپێكەوە پرۆسەی دەستنیشانكردنی بەدیاریكردن و دەستنیشانكردنی نەك بەس گروپ‬ ‫رێــكــخــراوی تــیــرۆریــســتــی بــیــانــی خـــۆی لە و ڕێكخراو بەڵكو تاكەكەسیش لەسەر ئاستی‬ ‫ئاگاداركردنەوەو تێگەیشتنی یاسایی و گرفتی جیهان بۆئەوەی وەك تیرۆریست ناونوسبكرێن‪.‬‬ ‫تێكنیكی دەبینێتەوە‪ .‬مــادەی ‪219‬ی قانونی لەكاتێكدا وەزارەتی دەوڵەت توانای هەیە گرووپ‬ ‫نیشتیمانی ئەمریكا رێــگــەدەدات بە وەزیــری یان تاكەكەس دەستنیشانبكات وەك تیرۆریست‪،‬‬ ‫دەرەوە بۆ دیاریكردنی ناوی هەر گروپێك وەك بەاڵم وەزیری دارایی تەنیا توانای دیاریكردنی‬ ‫رێكخراوێكی تیرۆریستی بیانی‪ .‬بۆ دڵنیای رێكخراوی هەیە وەك تیرۆریست‪ .‬داواكاری حوكمی‬ ‫هەرگروپێك پێویستە وەزیری دەرەوە ڕەچاوی بەژمارە (‪ )13224‬لە سێپتەمبەری ‪ 2001‬وە كاری‬ ‫ئەم خااڵنە بكات‪ :‬یەكەم‪ :‬گروپەكە رێكخراوێكی پێدەكرێت‪ ،‬بەاڵم مێژووی رێكخراوی تیۆریستی‬ ‫بیانییە‪ .‬دوەم‪ :‬ئــەو گروپە چاالكی و كاری بیانی (فتۆ) پێشترە‪ ،‬بۆیە لەهەمانكاتدا پێكەوە‬ ‫تیرۆریستی ئەنجام داوە یان تواناو ئامانجی ئەم بڕیارانە پەكەكە ناگرێتەوە‪ .‬هەردوو یاساكە‬ ‫ئەنجامدانی كــاری تیرۆریستی هەیە‪ .‬سێیەم‪ :‬هەم لەسەرئاستی تاكەكەسی و هەم بۆ رێكخراوە‬ ‫چاالكی ئەو گروپە تیرۆریستییە هەڕەشەیە بۆ توانای فریزو بلۆككردنی هەموو موڵكوماڵێكی‬ ‫هاونیشتیمانیانی ئەمریكا و ئاسایشی نەتەوەیی هەیە‪ ،‬بەاڵم یاسایی رێكخراوی تیرۆریستی بیانی‬ ‫ئەمریكا‪ .‬پێش دانانی ناوی رێكخراوەكە وەزیری زیاتر رونكردنەوە دەدات تەنانەت سنور بۆ‬ ‫دەرەوە راوێژ بە وەزیری دارایی و وەزیری داد بواری پەنابەریش دادەنێت‪ ،‬هەموو هاوكارییەكی‬ ‫دەكات‪ .‬ئامانج لە دەستنیشانكردنی هەرگروپێك مەتیاریاڵی و ریسۆرسێك (مادی و مەعنەوی)‬ ‫یاساغ دەكــات بۆ رێكخراوە تیرۆریستییەكان‪،‬‬ ‫مەبەست لە مەتیاریاڵ هەموو شتێكی وەك‬ ‫موڵك‪ ،‬زانیاری‪ ،‬مەشقكردن‪ ،‬راوێــژ‪ ،‬هاوكاری‬ ‫یان دابینكردنی ئامڕازی پەیوەندیكردن و چەك‬ ‫و تەقەمەنی‪ ،‬یارمەتی تاكەكەسی و گواستنەوەو‬ ‫زۆر شتیتریش‪.‬‬ ‫لــەســاڵــی ‪ 2010‬دادگــــای بـــااڵی نــەتــەوە‬ ‫یەكگرتوەكان دۆســیــیــەی پــێــداچــونــەوەی بۆ‬ ‫پشتگیری ماتێریاڵی و پــڕۆژەی قانونی مرۆیی‬ ‫كردەوە‪ ،‬داواكار ویستی لەم رێگایەوە خزمەتێك‬ ‫بە پەكەكە و پڵنگی ئازادی لە سریالنكا بكات‪.‬‬ ‫ئامانج لەم پێداچونەوە قانونییە بۆ ئەوە بوو كە‬ ‫لەژێر ناوی رێكخراوی تیرۆریستی بیانی بۆ ئەوەیە الیەنگران و ئەندامانی پەكەكە بتوانن چاالكی‬ ‫زەخت بخەنە سەرگروپەكە‪ ،‬دایببڕن لەجیهانی مرۆیی‪ ،‬مەدەنی و سیاسی ناتوندوتیژی رێكبخەن‬ ‫دەرەوەو لەو رێگەوە هەوڵبدەن بۆ ریگرتن لە لەتاراوگەو ناوخۆی توركیا بۆ هاوكاریكردن و‬ ‫چاالكی ئابوری و هەركارێكیتر كە دەیكات‪ .‬پشتگیریكردنی دۆسیەی گەلی كورد‪ .‬هەروەها‬ ‫دەشكرێت وەك ئاماژەیەكی رەخنە ئامێزی رێكخستنی مەشق و راهێنان بە ئەندامانی‬ ‫ئەمریكا تەماشا بكرێت بۆ حكومەتەكانیتر كە پەكەكە بۆ بەكارهێنانی یاسا نێودەوڵەتییەكان‬ ‫چۆن دەڕوانێتە ئەو گروپە‪.‬‬ ‫بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان بەشێوەیەكی‬ ‫هەر رێكخراوێك دەتوانێت داوای پێداچونەوەی ئاشتیانە و سود وەرگرتن لە كامپەین و رێكخراوی‬ ‫یاسایی بكات لە دادگای پێداچونەوە لەهەرێمی نەتەوە یەكگرتوەكان‪ .‬ئاكام و كۆتا بڕیاری دادگا‬ ‫كۆلۆمبیا لەماوەی ‪ 30‬رۆژدا‪ ،‬لەڕۆژی ناساندنی وەك خۆی مایەوە بەبیانوی ناڕۆشنی لەچاالكی و‬ ‫وەك تیرۆریست‪ .‬لەڕابردودا هەندێك رێكخراو ئەم پشتگیری مەتێریاڵی‪ ،‬بەبەهانەی ئەوەی تەنانەت‬ ‫بابەتەیان جواڵندوە بۆ پێداچونەوەی یاسایی ‪ ،‬چاالكی ئاشتیخوازانەش نابێت رێگەی پێبدرێت‬ ‫وەك رێكخراوی موجاهیدینی خەلق و رێكخراوی بەناوی ئازادی رادەربڕین (فریدەم ئۆف سپیچ)‬ ‫پڵنگی ئازادی لە سریالنكا‪ ،‬دادگا پێداچونەوەی لەالیەن رێكخراوی تیرۆریستی بیانی‪.‬‬ ‫تەنیا بۆ دوو خاڵی یەكەمی مادە كرد‪ ،‬چونكە‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫سێیەم ئــامــڕازی داخوازییەكەوە ئــەوەی ئایا‬ ‫چاالكی ئەو گروپە تیرۆریستییە هەڕەشەیە بۆ ‪h t t p s : / / w w w. l a w f a r e b l o g . c o m /‬‬ ‫‪case-delisting-pkk-foreign-terrorist‬‬‫هاونیشتیمانیانی ئەمریكا و ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫‪organization‬‬

‫کوردەکان لە سوریا و عێراق‪ ،‬ئەوەیان‬

‫سەلماندوە کە باشترین هاوپەیمانی ئەمەریکان‬ ‫لە جەنگی دژ بەداعش‬ ‫كارەساتەكە نوقاندوە‪ .‬لەتۆڵەی بكوژانی سوروچ‪،‬‬ ‫گەنجانی رادیكاڵی شۆڕشگێڕ دوو پۆلیسی‬ ‫هێزەكانی توركیایان كوشت‪ .‬لەوەاڵمدا رەفتاری‬ ‫توركیا لــەڕادەبــەدەر توندوتیژ بــوو‪ ،‬بەسەدان‬ ‫گەنجی خستە بەندینخانەو دەستی بەبۆردومانی‬ ‫كوردەكان كرد لەڕێگەی فڕۆكە جەنگییەكانییەوە‪.‬‬ ‫توركیا لە‪ 22‬ی هەمان مانگ رێگەیدا بەبەكارهێنانی‬ ‫فڕۆكەخانەی ئێنجەرلیك لــەالیــەن ویالیەتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە باشوری رۆژهەاڵتی‬ ‫واڵتەكەی‪ ،‬توركیا ئەم هەلەی قۆستەوە وەك‬ ‫كۆمەككردنی بۆ لێدانی پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫لەكوردستانی ئێراق و باشوری ڕۆژهەاڵتی توركیا‪.‬‬ ‫لەمانگی ئابی ‪2015‬ەوە دەوڵەتی توركیا دەستی‬ ‫كرد بەكوشتنی سەدان خەڵكی سڤیل و بەسەدان‬ ‫هەزار خەڵك ئاوارەو دەربەدەربوون لەماڵەكانیان‪.‬‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا دووپاتیكردەوە ‹› ئەو‬ ‫جەنگە بـــەردەوام دەبێت تاكو پاكتاوكردنی‬ ‫پەكەكە‪ ،‬بەمانایەكیتر بەردەوامی بەو جەنگەدەدەن‬

‫حكومەتی ئەمریكا مامەڵەكردنی لەگەڵ پەیەدە‬ ‫جیاوازەو بەهێزێكی جیاشی دەزانێت لەپەكەكە‬ ‫لــەبــارەی یــاســاوە‪ ،‬ســــەرەڕای كـــارو لینكی‬ ‫(پەیوەندی) مێژووییان‪.‬‬ ‫هەندێك كاری لە پێشینەو بەڵگەی باش هەیە‬ ‫دەكرێت لەنێوان توركیا و پەكەكەدا بەكاربهێنرێت‬ ‫بۆ گەشەسەندنی نێوانیان‪ .‬پەكەكە لە رابردوو‬ ‫ئامادەیی رێكەوتن و ئاگربەست بو لەسااڵنی‬ ‫‪ 1999‬و ‪ ،2013‬لەهەمانكاتدا حكومەتی توركیا‬ ‫ویستی خۆی پیشانداوە بۆ رێكەوتن و دیالۆگی‬ ‫سیاسی لەگەڵ نوێنەرانی پەكەكە هەم لە ئۆسلۆ و‬ ‫هەم لەگەڵ عەبدواڵ ئۆجەالن لە دورگەی ئیمراڵی‪،‬‬ ‫ئەوشوێنەی لێی بــەنــدە‪ .‬بێگومان قــەوارەی‬ ‫سیاسی تــورك و كــورد هەستیان بــەوەكــردوە‬ ‫بەریەككەوتنەكان بەرەو ئاڵۆزی دەچن كاتێك‬ ‫توركیا یان پەكەكە هێزی سەربازی وەك بژاردە‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫دەرهێنانی نــاوی پەكەكە لەلیستی تیرۆر‬

‫كورتەیەك لەسەر هەردوو نوسەر‪:‬‬

‫ذمارة (‪ )5٥٣‬دو شةممة ‪2016/٣/٧‬‬

‫ناوخۆ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بڕیارەكانی وەزارەتی تەندروستی لە زۆر شوێن جێبەجێ‌ ناكرێن‬ ‫«گەورە بازرگان‌و كۆمپانیاكانی دەرمان‪ ،‬نرخیان دانەبەزاندوە»‬

‫کۆمپانیا گەورەکانی بازرگانی دەرمان بڕیارەکانی حکومەت جێ بەجێ ناکەن‬

‫هەولێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫ئەگەرچی لەماوەی رابــردودا‪ ،‬وەزارەتــی‬ ‫تەندروستی بڕیاری كەمكردنەوەی نرخی‬ ‫نۆرینگە پزیشكیەكان‌و دەرمان‌و تاقیگەكانیدا‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەم بڕیارانە لــەزۆربــەی شوێنەكان‬ ‫ێ ناكرێن‪ ،‬بەشێك لەپزیشكان‌و‬ ‫جێبەج ‌‬ ‫خاوەن دەرمانخانەكان ئاشكرایدەكەن‪ ،‬كە‬ ‫بــازرگــان‌و كۆمپانیا گەورەكانی دەرمــان‪،‬‬ ‫نرخەكانیان دانەبەزاندوە‪ ،‬ئیتر چۆن ئەمان‬ ‫بتوانن نرخەكان دابەزێنن‪.‬‬ ‫نرخەكان دانەبەزێنراون‬ ‫هاواڵتی رەحیم كەریم‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫نزیكەی مانگێكە بڕیاری كەمكردنەوەی نرخ‬ ‫لەنۆرینگە‌و پشكنینەكان دراوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫سەردانی پزیشكمان كردوە بەهیچ شێوەیەك‬ ‫نرخ دانەبەزێنراوە‌و بەهەمان نرخی پێشو‬ ‫ێ‬ ‫پشكنین‌و نۆرینگەكان هاواڵتی نەخۆش بەڕ ‌‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬هاواڵتیەكی ترەو باس‬ ‫لەوەدەكات‪ ،‬سەردانی یەكێك لەسەنتەرە‬ ‫ێ‬ ‫پزیشكیەكانی كردوە‪ ،‬بەاڵم كەس ناوێر ‌‬ ‫لەم دۆخە سەردانی پزیشك بكات‪ ،‬چونكە‬ ‫نرخەكان زۆر بەرزن‌و هیچ داهاتێكیان نیە‬ ‫جگە لەموچە‪ ،‬حكومەتیش تەنها قسەی سەر‬ ‫تەلەفزیۆن‌و راگەیاندنەكانی هەیە‪.‬‬ ‫حكومەت فێڵ لەهاواڵتیان دەكات‬ ‫پزیشكێك كە نەیویست نــاوی خۆی‬ ‫ئاشكرا بكات بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەو‬ ‫نەخۆشانەی سەردانی پزیشك دەكەن‪ ،‬پارەی‬ ‫زیاتریان لەپشكنین‌و گرتنی ئەشیعە‌و دەرمان‬ ‫دەڕوات‪ ،‬چونكە ئەگەر نەخۆشێك بێتە الی‬ ‫ئێمە لەوانەیە ‪ 25‬هەزار دینار پارەی نۆرینگە‬ ‫بدات‪ ،‬بەاڵم نزیكەی ‪ 120‬هەزار دینار دەدات‬ ‫بە ئەشیعە‌و ‪ 40‬هەزار دینار بۆ پشكنینی‬ ‫نەخۆشی‌و نزیكەی ‪ 50‬بۆ ‪ 100‬هەزار دینار‬ ‫بــۆ دەرمــــان‪ ،‬ئــەو بــڕیــارانــەی وەزارەت‌و‬ ‫سەندیكا تەندروستیەكان رایگەیاند‪ ،‬بڕیار‬ ‫لەكەمكردنەوەی نــرخ‪ ،‬فێڵێكە حكومەت‬ ‫لەهاواڵتیانی دەكات‪.‬‬ ‫ئــەو پزیشكە وتیشی «لەبەر ئــەوەی‬ ‫دەرمــانــخــانـە‌و نەخۆشخانە تایبەتەكان‌و‬ ‫سەنتەرەكان زیاتر هی كەسانی بەرپرس‌و‬ ‫دەوڵەمەندن‪ ،‬نرخ كەم ناكەنەوە‪ ،‬بازرگانی‬ ‫دەرمــان تەنها دوكــەس دەیكەن ئەونیش‬ ‫كەمی ناكەنەوە‪ ،‬بۆیە ئەوە فێڵی حكومەت‌و‬ ‫وەزارەتی تەندروستیە لەهاواڵتیان‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر هیچ پارەیەكیش وەرنەگرین لەنەخۆش‬ ‫ێ لەسەر باری ئابوری‬ ‫هیچ كاریگەریەكی ناب ‌‬ ‫نەخۆش‪ ،‬بۆیە ئێمە بڕیارمانداوە پابەندی ئەو‬

‫بڕیارە نەبین وەك پزیشكان تاوەكو تەواوی‬ ‫نرخ لەسەرجەم بوارەكان كەم نەكەنەوە»‪.‬‬ ‫پێویستە نرخەكان لەبنەڕەتدا‬ ‫كەمبكرێنەوە‬ ‫الی خــۆشــیــەوە خــاوەنــی تاقیگەیەك‬ ‫كە نەیویست نــاوی خــۆی ئاشكرا بكات‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬حكومەت‌و وەزارەتی‬ ‫تەندروستی باس لەكەمكردنەوەی نرخی‬ ‫ئەوان دەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا هێشتا نرخی كرێی‬ ‫باڵەخانە‌و ئەو پێداویستیانەی لەكۆمپانیاكان‬ ‫دەیكڕین بەهەمان نرخە‪ ،‬كەواتە چۆن ئەوان‬ ‫دەتوانن كەمی بكەنەوە‪ ،‬ئەگەر لەبنەڕەتەوە‬ ‫سەرجەم نرخەكان رێك نەخرێنەوە‪.‬‬

‫لەگەڵ نرخی كرێی باڵەخانەكان‪.‬‬ ‫لەبارەی سزادانی ئەوكەسانەی پابەند‬ ‫نەبون بەبڕیارەكەوە ناوبراو وتیشی «مۆڵەت‬ ‫نوێ ناكرێتەوە‌و لیژنەی پكشنینیشیان هەیە‬ ‫بۆ سزادان وەك پێبژاردن‌و داخستن‌و چەند‬ ‫سزایەكی دیكە»‪.‬‬ ‫بۆ دابەزاندنی نرخ هیچ یاسایەك نیە‬ ‫ســەرۆكــی لیژنەی تەندروستی‌و ژینگە‬ ‫لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر‪« ،‬دەڵێت»‪،‬‬ ‫نۆرینگەكان‌و تاقیگەكان ئامادەیی خۆیان‬ ‫دەربــڕیــوە كــە نرخەكان كــەم بكەنەوە‌و‬ ‫هاوكاربن لەگەڵ دۆخی دارایــی هاواڵتیان‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك وەزیری تەندروستی بڕیاریدا لە‬ ‫‪ %30‬بۆ لە ‪ %40‬نرخی پشكنیەكان لەتاقیگە‌و‬

‫لەپەرلەمانی كوردستان باس لەوە دەكات‪،‬‬ ‫لەمانگی نیسانی ساڵی رابردو بەئامادەبونی‬ ‫وەزارەت‌و سەندیكاكان بڕیاردرا بە رێژەی‬ ‫‪ %20‬ســەرجــەم نــرخــەكــان لــە نۆرینگەی‬ ‫پزیشكی‌و تاقیگەكان دابەزێنرێ‌‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫ئەوەی وەزارەتــی تەندروستی پشتیوانیان‬ ‫ێ نەكرا‪ ،‬ئێستا كە وەزارەت‬ ‫نەبو جێبەج ‌‬ ‫بڕیاریداوە‌و داوای لێكردون ئەگەر وەزارەت‬ ‫ێ سەندیكاكان ناتوانن‬ ‫چاودێری بەهێزی هەب ‌‬ ‫پابەندی بڕیاری وەزارەت نەبن‪ ،‬بەاڵم زۆرێك‬ ‫لەبڕیارەكان لەكەمكردنەوەی نرخ تەنها بۆ‬ ‫راگەیاندنەكان بوە‌و هیچی تر نەبوە‪.‬‬ ‫زوڵفا مەحمود‪ ،‬جەخت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫وەزارەت هەر رێنماییەك دەربكات دەتوان ‌‬ ‫بیكات بەمەرج ئەگەر هەر شوێنێك پابەند‬ ‫نەبێ‌ شوێنەكە دابخەن‪ ،‬بەاڵم هۆكارەكەی‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئـــەوەی كــە بەرپرسانی‬ ‫ســەنــدیــك ـا‌و وەزارەت خــۆیــان خــاوەنــی‬ ‫نەخۆشخانە‌و سەنتەرە پزیشكیەكان‌و تاقیگەو‬ ‫دەرمانخانەكانن بۆیە لەهیچ شوێنێك نەبوە‬ ‫خۆت چاودێری خۆت بكەیت‪.‬‬ ‫هۆكار هەبوە بۆ جێبەج ‌ێ نەكردنی‬ ‫بڕیارەكە‬ ‫وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی رایگەیاند‪،‬‬ ‫سەندیكای پزیشكانیش لــەگــەڵ بڕیاری‬ ‫كەمكردنەوەی نرخ دابون‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەو‬ ‫بڕیارە موچەی پزیشكانیش بەرێژەیەكی زۆر‬ ‫پاشەكەوتكرا‪ ،‬ئەوكاتە بڕیاری كەمكردنەوەی‬

‫پەرلەمانتارێكی لیژنەی تەندروستی‪ :‬بەرپرسەكان خۆیان‬ ‫خاوەنی سەنتەرە پزیشكیەكانن‪ ،‬بۆیە لەدونیادا نەبوە خۆت‬ ‫چاودێریی خۆت بكەیت‬ ‫سەندیكاكان چی دەڵێن ؟‬ ‫سەرۆكی سەندیكای بایەلۆجی كوردستان‪،‬‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬بڕیاردرا لە ‪ %30‬نرخەكان‬ ‫بۆ سەنتەری پارێزگاكان‌و ‪ %40‬بۆ دەرەوەی‬ ‫شارەكان كەمبكرێتەوە‌و ئێستاش لەبەشێكی‬ ‫ێ كـــراوە‪ ،‬بــەاڵم بڕیارەكە‬ ‫زۆری جێبەج ‌‬ ‫پشتبەست بووە بە دابەزاندنی نرخی كرێی‬ ‫باڵەخانە‌و تێچوی شیكارەكان‌و پێویستیەكان‪.‬‬ ‫جەبار محەمەد‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫فــشــارێــكــی زۆریـــــان لـــەســـەرە لــەالیــەن‬ ‫تاقیگەكانەوە كە پێویستە كۆمپانیاكان‬ ‫تێچوی دەرمــان‌و شیكاریەكان داببەزێنن‬

‫لە ‪%10‬نرخی دەرمانە كەمبكرێـتەوە بڕیارەكە‬ ‫وەكو خۆی جێبەجێ‌ نەكرا‪.‬‬ ‫خانزاد یوسف محەمەد‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬وەكــو ئەنجومەن لــەگــەڵ ‪71‬‬ ‫سەنتەری پزیشكی لەگفتوگۆدان بۆ ئەوەی‬ ‫نرخەكان بۆ نرخێكی گونجاو دابەزێنن‌و‬ ‫رەچــــاوی گـــوزەرانـــی خــەڵ ـك‌و هــەروەهــا‬ ‫پزیشكانیش بكرێت‪ ،‬لەماوەی داهاتویشدا‬ ‫ئەنجامەكەی رادەگەیەنرێت‪.‬‬ ‫بڕیارەكان تەنها بۆ راگەیاندنەكان بووە‬ ‫ســەرۆكــی لیژنەی تەندروستی‌و ژینگە‬

‫نرخ درا بڕیاردرا نرخی باڵەخانە‌و بازاڕیش‬ ‫كــەم بكرێتەوە‪ ،‬لەئێستادا بــەردەوامــن‬ ‫بەشێوازێكی گونجاو بڕیاری كەمكردنەوەی‬ ‫ێ بكرێ‌‪.‬‬ ‫نرخ جێبەج ‌‬ ‫خاڵس قــادر‪ ،‬وتیشی «تاقیگەكان لە‬ ‫‪ %40‬بۆ دەرەوەی شار‌و ‪ %30‬بۆناوشارەكان‪،‬‬ ‫نەخۆشخانەكانیش نرخەكانیان لە ‪ %30‬بۆ‬ ‫‪ %35‬كەمبكرێتەوە‪ ،‬پزیشكان لەبەر ئەوەی‬ ‫نرخەكانیان جێگیرە بــڕیــاردرا بەگوێرەی‬ ‫بڕوانامەكان بكرێت بە ‪ 8‬هەزار‌و ‪ 12‬هەزار‌و‬ ‫‪ 16‬هەزار دینار»‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫دەستكەوتەكانی راپەڕین‬ ‫لەبەردەم پرسیاردا‬ ‫خەسرەو مەحمود‬ ‫پێش هەمو شتێك پێویستە بڵێم كە خودی كورتكردنەوەی‬ ‫دەستكەوتی چارەكە سەدەیەك لەزەمەن لەناو وتارێكدا بۆ‬ ‫خۆی بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگرە لەسەر ئەوەی كە ئەم ماوە‬ ‫دورودرێــژە خاوەنی دەسكەوتی زۆرو گۆڕانكاریی گەورە نییە‪،‬‬ ‫نەبونی دەستكەوت‌و گۆڕانكاریش بۆ خۆی نیشانەی مانەوەیە‬ ‫لەدۆخێكی چەقبەستودا‪ ،‬كە دۆخی بەر لەراپەڕینە! لەوانەیە ئەم‬ ‫بڕیارە لەسەرەتادا پەلەكردنێكی زۆرو بێویژدانییەكی گەورەی لێوە‬ ‫ببینرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەم نوسینە كورتەدا دەخرێتەڕو حەقیقەتی‬ ‫بابەتەكە روندەكاتەوە‪.‬‬ ‫لێم ببورن گەر بڵێم لەڕاستیدا لەدوای راپەڕینەوە نەك هەر هیچ‬ ‫بەرهەمێكمان نەچنیوەتەوە‪ ،‬بەڵكو مەخابن لەئامانج‌و خەونگەلێكی‬ ‫مەزنی ئەم نەتەوەیە بێئومێد كراین!‬ ‫راپەڕینكاران‌و هاواڵتیانی سەردەمی راپەڕین قەناعەتی تەواویان‬ ‫بەوە پەیدا كردبو كە بەعس‌و هاوشێوەكانی لەم واڵتەدا كۆتاییان‬ ‫هاتوە‪ ،‬لەو وەهمەدا دەژیــان كە چەوسێنەرانی كــورد تەنیا‬ ‫لەنەتەوەكانی دیكەدا بونیان هەیە لەكاتێكدا كە لەم بۆچونە‬ ‫پەشیمانكرانەوە كە هەرگیز چاوەڕێیان نەدەكرد!‬ ‫وایانزانی ئەو پێشمەرگانەی لەشاخەكانەوە بۆ شارەكان هاتن‪،‬‬ ‫بۆ ئەبەد ئاوا گیانفیداو سادەو زاهید دەمێننەوە‪ ،‬نەیانزانی ساڵێك‬ ‫بەسەریاندا گــوزەر ناكات كە ئاودیوكردنی شۆفڵ‌و كەلوپەلە‬ ‫گرانبەهاكانی واڵت جێگەی خەونی پێشمەرگانەو كوردپەروەرانەیان‬ ‫دەگرێتەوە! بێئاگابون لەوەی ئەو دیكتاتۆرەی دوژمنی هەموان بو‬ ‫دواتر باوەشی بۆ دەگیرێتەوە! ئەو دو پارتە سەرەكیەی سااڵنێكی‬ ‫ێ ساڵ دوای راپەڕین عەشقی‬ ‫زۆر بو دژی دیكتاتۆر دەجەنگان‪ ،‬س ‌‬ ‫خوێنی یەكتر ئەوی لەبیربردنەوە! براكوژیی جێگەی دوژمنكوژیی‬ ‫گرتەوەو‪ ،‬سێبەری نەگریسی ئەم هەڵوێستە تائێستاش بەجۆرێك‬ ‫لەجۆرەكان بەسەر سەرمانەوەیە! لەمانەش هەموی سەیرتر ئەوەیە‬ ‫كە زۆرێك لەكوردانی باشور هێشتا بەجۆرێك لەحیزبەكان دەڕوانن‬ ‫وەكئەوەی خودا لەئاسمانەوە بۆی ناردبین!‬ ‫ئەوە راستە كە حیزب نافەوتێ‌‪ ،‬بەاڵم تەقدیسكردنی رێگرە‬ ‫لەوەی وەكو خۆی بیناسین‌و‪ ،‬لەقەبارەی خۆی گەورەتر بیبینین‪،‬‬ ‫مەبەست قەبارەی مەعنەویی‌و بەهای راستەقینەی سیاسییە‪.‬‬ ‫دوای چارەكە سەدەیەك لەڕاپەڕین‌و دەسەاڵتی خۆماڵیی‪،‬‬ ‫تازە بەتازە روبەڕوی سەیرترین قەیران دەبینەوە كە بێموچەییە‪،‬‬ ‫بێموچەییەك كە لەچەواشەكارییەوە هەڵقواڵوەو بەدرۆ دەژی‌و‬ ‫بەناشەفافیەت هەناسە دەدات! دوای چارەكە سەدەیەك لەئەزمونی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیی (دەسەاڵتێكی بێوێنەی دیموكراسیی‌و سیكۆالر‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا؟!)‪ ،‬لەبەر نەبونی موچە خوێندنگەو‬ ‫زانكۆكان دادەخــرێــن‪ ،‬نەخۆشخانەكان مەترسیی كڵۆمدرانی‬ ‫دەرگاكانیان هەیە‪ ،‬دادوەران سكااڵ دژی حكومەت تۆمار دەكەن‪..‬‬ ‫پەرلەمان پەكدەخرێت‌و‪ ..‬تاد!‬ ‫لەهەموشی ترسناكتر ئەوەیە كە كۆی ئەم ئەزمونە‪ ،‬بەتەواوی‬ ‫گەندەڵیەكانیەوە‪ ،‬بە بەرهەمی خوێنی شەهیدان‌و‪ ،‬دەستكەوتی‬ ‫دڵسۆزانی نەتەوەكەمان دەدرێتە قەڵەم‪ ..‬ئێمە كەوتوینەتە‬ ‫ێ هەوڵی دوبارە‬ ‫بــەردەم دۆخێكی ئەوەندە ناهەموار كە دەب ‌‬ ‫پێناسە كردنەوەی چەمكە نەتەوەیی‌و نیشتمانیەكان بدەین‪ :‬هەر‬ ‫لە (پێشمەرگە)ەوە تا دەگات بە (شۆڕش) و (كوردایەتی) و‬ ‫(نیشتمانپەروەری)‪ ..‬تەنانەت پێویستە چەمكەكانی هاوشێوەی‬ ‫(خیانەتكار) و (خۆفرۆش) و (ستەمكار) و ‪ ..‬تادیش هەر بخرێنە‬ ‫بەر پێناسەكردنی نوێ‌‪.‬‬ ‫دوای چارەكە سەدەیەك لەراپەڕین هەلومەرجێك هاتۆتە پێشەوە‬ ‫كوردبون بەنەفرەت بكرێت‪ ،‬بێئومێدیی گەیشتۆتە رادەیەك كە‬ ‫ئینیتما بۆ ئەم نەتەوەو نیشتمانە یەكسان بكرێت بەئینتیما بۆ‬ ‫بەدبەختی‌و چارەڕەشی‪ ..‬بەداخەوە كوردبون یان هاواڵتیبون لەم‬ ‫هەرێمەدا بۆتە هەڵگری ئیهانەو‪ ،‬جۆرێك لەشوناس یان چەشنێك‬ ‫لەكەسێتی كە تا مردن سوكایەتیی پێبكرێت‌و‪ ،‬ئەویش جگە‬ ‫لەدەستەوەستانیی‌و تەسلیمبون چارێكی دیكەی نەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫گۆڕینی سیستم وەك مەحاڵی لێهاتوەو‪ ،‬سەرۆكایەتی تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر لەپێغەمبەرایەتی دەچێت‪ ،‬پاپەندبون بەو یاسایانەشەوە كە‬ ‫لەخزمەتی دەسەاڵتدا نین خیانەتن‌و‪ ،‬بیركردنەوەش لەگۆڕانكاریی‬ ‫ریشەیی بۆتە وەهمێكی راستەقینە‪..‬‬ ‫گەر چەند ساڵێك لەمەوبەر جۆرێك لەئومێدمان هەبوبێت‬ ‫یان تروسكاییەك لەهیوا‪ ،‬ئەوا ئەم ئومێدە دوای چەندین ساڵ‬ ‫لەچاوەڕوانیی‪ ،‬بێموچەییمان بۆ دەگرێت‪ ،‬ئاسۆ رونەكەی ئەو‬ ‫هیوایە بریتیە لەبەتااڵنبردنی نەوتی نیشتمان!‬ ‫بێئومێدیی گەیشتۆتە رادەیــەك كە تاكە هیواو چارەسەر‬ ‫بریتی بێت لەجێهێشتنی نیشتمان‌و گرتنەبەری رێگای هەندەران‪،‬‬ ‫چەند هاواڵتیەكی كەمی خوێنگەرمی سۆزگەراش هەن خەون‬ ‫بەراپەڕینێكی دیكەوە دەبینن! ئاخۆ باجی راپەڕینێك چەند بێت‬ ‫كە بەدوای راپەڕینێكدا بێت كە تەمەنەكەی چارەكە سەدەیەكەو‬ ‫هێشتا قاچەكانی قایم‌و پایەكانی بەقواڵیی گەندەڵیدا رۆچون!‬ ‫ێ ئەوە بزانین كە خودی بونی خەونی راپەڕینێكی‬ ‫بەاڵم دەب ‌‬ ‫نوێ‌‪ ،‬بەسە بۆ ئــەوەی دڵنیابین لــەوەی كە راپەڕینە كۆنەكە‬ ‫بەری نەگرتوە! مەگەر تەنیا بۆ ئەو كەسانە بەری گرتبێت كە‬ ‫لەجەوهەردا دژی خەونی راپەڕین‌و ئامانجەكەی بن‪ ،‬چونكە خەونی‬ ‫راپەڕین نە حیزبایەتیەكی رەگەزپەرستانە بو‪ ،‬نە گیرفانپڕكردن‪،‬‬ ‫نە مرۆڤقڕكردن‪ ،‬نەبرسیكردنی مندااڵن‌و كەمئەندامان! دڵنیام گەر‬ ‫شەهیدانی راپەڕین زیندوبكرێنەوە‪ ،‬لەداخی ئەم دۆخە لەبێئومێدیدا‬ ‫یەكسەر دەمرنەوە‪ ،‬لەوانەشە گەر دوای زیندوكردنەوە چەند رۆژێك‬ ‫ێ یان توانای هەڵكردنیان هەبێت‪ ،‬داوای‬ ‫مۆڵەتی ژیانكردنیان بدرێت ‌‬ ‫بەخاكسپاردنیان لەنیشتمانێكی دیكە بكەن!‬

‫وەرزش‬

‫ذمارة (‪ )554‬دو شةممة ‪2016/3/7‬‬

‫‪100‬‬ ‫ملیۆن پاوەند بۆ كلۆب‬

‫لیڤەرپولێكی‬ ‫نوێ‬ ‫ئەم هونەرمەندە بناسەرەوە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫ئیدارەی یانەی لیڤەرپولی ئینگلیزی بڕیاریدا بڕی ‪ 100‬ملیۆن پاوەند‬ ‫بخاتە بەردەست یۆرگن كلۆبی راهێنەر‪ ،‬بۆ ئەوەی لەگواستنەوەی‬ ‫هاوینەدا ریزەكانی یانەكەی پێ نوێ بكاتەوە‪.‬‬ ‫یۆرگن كلۆبی ئەڵمانی (‪ 48‬ساڵ) دوو مانگ دوای دەستپێكردنی ئەم‬ ‫وەرزەی پریمەرلیگ ئەركی راهێنەرایەتیی یانەی لیڤەرپولی گرتەدەست‪،‬‬ ‫پاش ئەوەی ئیدارەی یانەكە متمانەیان لە برێندان رۆدگێرزی راهێنەری‬ ‫پێشوو سەندەوە بەهۆی ئەنجامە خراپەكانیەوە‪.‬‬ ‫رۆژنامەی زە سەن باڵویكردەوە‪ ،‬بۆ وەرزی گواستنەوەی هاوینە‪ ،‬بڕی‬ ‫‪ 100‬ملیۆن پاوەند خراوەتە بەردەم یۆرگن كلۆب بۆ ئەوەی «ئازادانە»‬ ‫لیڤەرپولێكی نوێی پێ دروست بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی یۆرگن كلۆب لە پێشینەی كارەكانی دایناوە‪ ،‬ئەنجامدانی گرێبەستە‬ ‫لەگەڵ دوو یاریزانی ناودار‪ :‬ماریۆ گۆتزەی یاریزانی بایرن میونشن و‬ ‫ئۆبامیانگی هێرشبەری بروسیا دۆرتمۆند‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەكە‪ ،‬كلۆب دەیەوێت گۆڵچییەكی نوێش‬ ‫بێنێتە ریزەكانی یانەكەوە‪ ،‬بۆ ئەوەش دوو بژاردەی لەبەردەمە‪ :‬جاك‬ ‫بۆتالند گۆڵچیی یانەی ستۆك سیتی و فرێزەر فۆرستەر گۆڵچیی یانەی‬ ‫ساوسهامپتۆن‪.‬‬ ‫رۆژنامەی زە سەن ئاماژەی بەوەشكردوە‪ ،‬ئەگەر بێتوو لیڤەرپول‬ ‫نەتوانێت بلیتی سەركەوتن بۆ وەرزی داهاتووی چامپیۆنس لیگ ببڕێت‪،‬‬ ‫ئەوا یۆرگن كلۆب گرێبەستی گەورە بۆ هێنانی یاریزانی نوێ خەرج‬ ‫ناكات‪.‬‬ ‫پاش ئەنجامە خراپەكانی لیڤەرپول لەسەر دەستی رۆدگێرزی راهێنەری‬ ‫پێشوو‪ ،‬ئێستا تیپەكە گوڕێكی باشتری داوەتەوە خۆی و یۆرگن كلۆب‬ ‫تاڕادەیەك توانیویەتی ئەنجامی بەرچاو بەدەست بێنێت‪ ،‬زۆر نزیكبوون‬ ‫لەبەدەستهێنانی نازناوی جامی رابیتەی ئینگلیزی‪ ،‬بەاڵم لێدانە‬ ‫یەكالكەرەوەكان نازناوەكەیان بەخشییە مانچستەر سیتی‪.‬‬ ‫لە پریمەرلیگیشدا لیڤەرپول دوێنێ یەكشەممە سێ خاڵی لەقوڕگی شێردا‬ ‫دەرهێنا‪ ،‬پاش ئەوەی لەخولەكەكانی كۆتایی یارییەكەیاندا بەرامبەر‬ ‫كریستاڵ پااڵس توانییان گۆڵی دووەم و بردنەوە تۆماربكەن‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫بە ‪ 10‬یاریزانەوە و لە دەرەوەی یاریگای خۆیان یارییان دەكرد‪.‬‬ ‫لەئێستایشدا هەرچەندە یارییەك كەمتریان ئەنجامداوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫كۆكردنەوەی ‪ 44‬خاڵ پلەی حەوتەمی ئەم وەرزەی پریمەرلیگیان گرتووە‪،‬‬ ‫كە وەرزێكی سیحراوییە و تاكو ئێستایش لیستەر سیتی بە شێوەیەكی‬ ‫چاوەڕواننەكراو دەستی بەسەر لوتكەی ریزبەندیدا گرتووە‪.‬‬

‫وشەی یەکتربڕ‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫ێ وشەی «بێ‌«‪ ،‬كەوتبێتە‬ ‫لەوشەی «بێ‌«‪ 25 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬بێری‪ ،‬بێز‪ ،‬بێدەنگ‪..‬‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬عومەر عێزەدین‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وشەی ونبو‬

‫ئاسۆیی‬ ‫مەتەڵ‬ ‫مەتەڵ دە پیتە چاكە بیزانی‬ ‫میوانخانە بو لەسلێمانی‬ ‫پیتی دە لەگەڵ پیتی دوان‌و سیان‬ ‫ێ ژیان‬ ‫لەوشكانیدا نایمێن ‌‬ ‫پیتی پێنج‌و حەوت لەگەڵ شەش‌و نۆ‬ ‫سوكە خواردنە پێشكەش بێ‌ بەتۆ‬ ‫پیتی یەك‌و نۆ دە لەگەڵ حەوتا‬ ‫ئەوسا ئەحمەد بو ئێستا بۆ فەوتا‬ ‫پیتی پێنج‌و چوار لەگەڵ پیتی دو‬ ‫ێ چەندوچو‬ ‫بەشێكە لەسەر بەب ‌‬ ‫پیتی یەك‌و چوار دو لەگەڵ نۆدا‬ ‫واتە هەموتان كەس خۆی بانەدا‬ ‫مەتەڵ ئاسانە ناو جەرگەی شارە‬ ‫شاراوە نییەو روخساری دیارە‬

‫‪-1‬روەكێكی دەشتەكییە‪.‬‬ ‫‪-2‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬فێڵباز‪.‬‬ ‫‪-3‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬كەس ‌ێ یا شتێ‌ هیچ‌و‬ ‫پوچ بێ‌‪ ،‬ژێر‪.‬‬ ‫‪-4‬مــۆدە «پ»‪ ،‬نیوەی شلێر‪ ،‬شتی‬ ‫تیایە‪.‬‬ ‫‪-5‬گەورەیەو هیچی پ ‌ێ ناكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی تەمێ‌‪ ،‬دوان لەتار‪ ،‬لەبەندایە‪.‬‬ ‫‪-7‬بۆ كێاڵنە «پ»‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬جۆرە‬ ‫پارەیەك بو‪.‬‬ ‫‪-8‬چەشن‪ ،‬ئامۆژگاری‪ ،‬روەكێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لەزەند‪ ،‬نیوەی پــواڵ‪ ،‬نیوەی‬ ‫گرام‪ ،‬دوان لەقامك‪.‬‬ ‫‪-10‬گوندێكی بەناوبانگە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكە «پ»‪ ،‬زۆر‪ ،‬الدراو‪.‬‬ ‫‪-12‬تەنیشتی گوێ‌‪ ،‬نیوەی متیل‪ ،‬فێڵ‬ ‫«پ»‪.‬‬

‫ستونی‬ ‫‪-1‬عەرەبی بیابان ‪ +‬روەكێكی بەسودە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی تێاڵ‪ ،‬خۆشەویستی‪ ،‬نیوەی‬ ‫تاوە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لــەمــەڕ‪ ،‬سەرپانی پـ ‌ێ تیژ‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گاڵتە‪ ،‬هیچ نەزان «پ»‪ ،‬مەلیك‪.‬‬ ‫‪-5‬ئومێد بەمرۆڤ ئەبەخشێ‌‪ ،‬خزمە‪.‬‬ ‫‪-6‬بۆنی زۆر خۆشە‪ ،‬نیوەی بایز‪.‬‬ ‫‪-7‬تەنێكی پێكهاتەی خانەیە‪ ،‬پیسایی‬ ‫لەشە‪.‬‬ ‫‪-8‬هێز «پ»‪ ،‬دەستكەوت‪.‬‬ ‫‪-9‬روەكێكە «پ»‪ ،‬لەعەتێدایە‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەلەش‪.‬‬ ‫‪-10‬شل‪ ،‬جۆرە چەكێكە‪ ،‬پاكی كردەوە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی سابت‪ ،‬تەقەمەنییە «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی رەبو‪.‬‬ ‫‪-12‬پێداویستی مرۆڤە بۆ پاكوخاوێنی ‪+‬‬ ‫كیف‪.‬‬

‫واڵتێكی ئەوروپییە‬ ‫فالش – مرەبا – كەشافە – مازندەرانی – هەزارمێرد – دەمانچە‬ ‫– دۆست – خرت – سەرشاتە – میك – قەپان – ژن – تەماشا –‬ ‫بێكەس – زەنجەفیل – خەستەخانە – پەنجەمۆر – سەرین – كوێخا‬ ‫– پڕیكە – گۆران – پشك – شوشە – دیالن – فاتە‪.‬‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (554) 07-03-2016‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫زانكۆی رانیە لەیادی یوبیلی زیوینی راپەڕیندا‪..‬‬

‫كۆنفرانسی (گەشەپێدانی راپەڕین‌و خوێندنەوەیەكی‬ ‫نوێ‌ بۆ رەهەندەكانی) بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوێنێ‌ ‪ ،2016/3/6‬لەزانكۆی راپەڕینی‬ ‫شــاری رانیە‪ ،‬لەیادی یۆبیلی زیوینی‬ ‫راپەڕینی ئــاداری ‪ ،1991‬كۆنفرانسی‬ ‫(گەشەپێدانی راپەڕین‌و خوێندنەوەیەكی‬ ‫نــوێ‌ بۆ رەهەندەكانی) رێكخرا‪ ،‬لەم‬ ‫كۆنفرانسەدا چەندین وتارو نمایشكردنی‬ ‫فیلم‌و پیشانگەی دێكیۆمێنتاری‌و بابەتی‬ ‫جیاجیای تیا ئەنجامدرا‪.‬‬ ‫لەسەرەتای كردنەوەی كۆنفرانسەكەدا‬

‫كە كاتژمێر ‪ 9‬دەستیپێكرد چەندین وتار‬ ‫خوێندرانەوە لەوانە‪ :‬وتاری لیژنەی بااڵی‬ ‫كۆنفرانس‪ ،‬وتاری سەرۆكی زانكۆ‪ ،‬وتاری‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬وتاری حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬وتــاری وەزارەتــی‬ ‫خوێندنی بااڵو توێژینەوەی زانستی‪ .‬دواتر‬ ‫نمایشكردنی فیملێكی دێكیۆمێنتاری‬ ‫كە د‪ .‬ئــاراز عەبدولڕەحمان ئامادەی‬ ‫كردبو‪ ،‬دواتریش كردنەوەی پیشانگەی‬ ‫دێكیۆمێنتاری راپــەڕیــن كــە ئەمیش‬ ‫لەئەرشیفی د‪ .‬ئاراس عەبدولڕەحمانەوە‬

‫«لەئێوارەیەكدا»‬

‫توانا ئەمین‬ ‫«مینای شین»‬ ‫باڵودەكاتەوە‬

‫بەدیالۆگ‌و سەما‬ ‫رابردو دەگێڕنەوە‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫بــڕیــارە رۆژانـــی ‪،2016/3/10-8‬‬ ‫گروپی لەیزین‪ ،‬بەهاوكاری پەیمانگەی‬ ‫هونەرە جوانەكانی سلێمانی – بەشی‬ ‫شانۆ‪ ،‬لەهۆڵی شانۆی بەدیعە دارتاش‪،‬‬ ‫شانۆیی «لەئێوارەیەكدا « نمایش‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئەم شانۆییە لەنوسینی «هارۆڵد‬ ‫پینتەر»ەو یاسین قــادر بەرزنجی‬ ‫وەریگێڕاوەتە ســەر زمانی كــوردی‌و‬ ‫هونەرمەند «هەورامان كاكە» كاری‬ ‫دەرهێنانی بۆ بەئەنجام گەیاندوە‪،‬‬ ‫هەریەك لە «هــاوڕێ‌ كەمال‪ ،‬شانیە‬ ‫مەحمود زادە» كاری سەماو نواندن‬ ‫بەرجەستە ئەكەن‪..‬‬ ‫ســەبــارەت بەچیرۆكی شانۆییەكە‬

‫عەبدولڕەحمان‪‌،‬و چەند بابەتێكی تر‪.‬‬ ‫بەرهەمهاتبو‪.‬‬ ‫دواتــر لەدانیشتنی پــاش نیوەڕۆدا‬ ‫لەدانیشتنی پێشنیوەڕۆدا چەندین‬ ‫بـــاس‌و وتـــار پێشكەشكران لــەوانــە‪ :‬چەندین بابەتی بەپێزی مامۆستایان د‪.‬‬ ‫مانگرتنەكانی ســاڵــی ‪ 1991‬وەك هەڵەت رەشید عەبدوڵاڵ‪ ،‬م‪.‬ی سەركار‬ ‫یـــەكـــەم شــێــوە خــەبــاتــی مــەدەنــی حەمە غــەریــب‪ ،‬د‪ .‬ســاكــار محەمەد‪،‬‬ ‫دەرئەنجامی راپــەڕیــن‪-‬پ‪.‬ی‪.‬د سەروەر د‪ .‬فاتمە قــادرو چەند بابەتێكی تر‬ ‫عەبدولڕەحمان عومەر‪ ،‬هۆكارەكانی پێكشەشكرا‪.‬‬ ‫ئەم كۆنفرانسە ئەمڕۆش ‪2016/3/7‬‬ ‫دەسپێك‌و شكستی راپەڕینی كەركوك‬ ‫ســاڵــی ‪-1991‬پ‪.‬ی‪.‬د‪.‬پـــشـــكـــۆ حەمە بـــەردەوام دەبــێ‌‌و چەندین مامۆستای‬ ‫تاهیر‪ ،‬بارودۆخی باشوری كوردستان زانــكــۆ توێژینەوەی تــیــادا پێشكەش‬ ‫لەنامە نهێنیەكانی ی‪.‬ن‪.‬ك‪-‬د‪.‬ئـــاراس دەكەن‪.‬‬

‫كـــۆریـــۆگـــرافـــی هــــــاوڕێ‌ كــەمــال‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬چیرۆكی ئەم‬ ‫شانۆییە‪ ،‬باس لەژیانی ژن‌و مێردێك‬ ‫دەكــات‪ ،‬كە لەیەكێك لەئێوارەكانی‬ ‫تەمەنی دوای هاوسەرگیرییان باسی‬ ‫رابــردوی خۆیان دەكــەن‪ ،‬باسی ئەو‬ ‫رۆژانـــە ئەكەن كە بۆ یەكەمینجار‬ ‫یەكترییان تیا ناسیوەو لەیەكتر نزیك‬ ‫بونەتەوە‪.‬‬ ‫دەربــــارەی شــێــوازی كاركردنیش‬ ‫وتی‪ :‬شێوازی كاركردن لەم شانۆییەدا‬ ‫شێوازێكی نوێیەو هاوچەرخە‪ ،‬ئێستای‬ ‫كارەكتەرەكان لەنمایشدا دیالۆگە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمو ئەو رابردوەی باسی دەكەن‬ ‫بەسەما دەیگێڕنەوە‪ ،‬واتە نمایشەكە‬ ‫سەما ئامێزە‪ ،‬لەكارەكەدا هەم دیالۆگ‌و‬ ‫هەم سەما تەواوكەری یەكترن‪.‬‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫بەم نزیكانە چیرۆكنوس‌و وەرگێڕ «توانا‬ ‫ئەمین»‪ ،‬نوێترین بەرهەمی خۆی لەدو‬ ‫توێی «‪ »500‬الپەڕەداو لەژێر ناوی «مینای‬ ‫شین» باڵودەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە كۆمەڵ ‌ێ وتاری لەخۆگرتوە كە‬ ‫بریتین لە‪ :‬مەال عەبدولكەریمی مودەریس‌و‬ ‫هەڵەكانی شەرحی مەحوی‪ ،‬هیومانیزم وەك‬ ‫گوتار‪ ،‬رامانێك لەشیعری ئەپسێردی كوردی‪،‬‬ ‫هەوڵێك بۆ خوێندنەوەی فەلسەفەی خەیاڵ‪،‬‬ ‫گوتارێكی شارناسیانە‪ ،‬چێژ لەستاتیكای‬ ‫توندوتیژیدا‪ ،‬شارو قەحبە چەند لەیەك‬ ‫دەچن‪ ،‬چۆن خۆشەویستی بكەین‪ ..‬چۆن‬ ‫خۆشەویستی بخوێنینەوە‪ ،‬داهێنەر كێیە‪،‬‬ ‫نیگایەكی هێرمۆنۆتیكی لەماسك‪ ،‬ئێستێك‬ ‫لەنێوان هێماناسیی‌و فەلسەفەدا‪ ،‬لەبارەی‬

‫‪3/16‬‬

‫بە “نامەی نێرگز”‬ ‫ئاشنا دەبن‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لەنوێترین بەرهەمی خــۆیــدا‪ ،‬كە‬ ‫لەیادی ‪ 28‬ساڵەی كیمیابارانكردنی‬ ‫هەڵەبجەداو لەفێستیڤاڵی ‪3/16‬ی‬ ‫ئەمساڵدا باڵودەبێتەوە‪ ،‬هونەرمەندی‬ ‫گۆرانیبێژ «نەجم محەمەد» گۆرانی‬ ‫«نامەی نێرگز»ی كلیپ‌و ئامادە كردوەو‬ ‫بڕیارە لەو رۆژەدا لەزۆربەی كەناڵەكان‬ ‫نیاشنبدرێ‌‪.‬‬ ‫«نــامــەی نــێــرگــز» بـــاس لــەچــرا‬ ‫هەڵكردنەوەو گــەڕانــەوەی هەڵەبجە‬ ‫دەكات بۆ ژیان‪ ،‬نامەیەكی بەهارییەو‬ ‫پڕە لەنێرگزو شیعری گــۆران‪ ،‬نامەی‬ ‫لەباوەش گرتنەوەی كەالوەكانە‪.‬‬ ‫ئەم گۆرانییە شیعری شاعیر سەالم‬ ‫مستەفایەو ئاوازی هونەرمەند خۆیەتی‌و‬ ‫هونەرمەند هێمن حسێن كاری موزیك‌و‬

‫غەمگینییەوە‪ ..‬بۆ ئینسانی نــو ‌ێ دڵی‬ ‫تەنگە؟‪ ،‬رەشبینی سپی چییە؟‪ ،‬داگرتنی‬ ‫ئاسمان‪ -‬یان ئەوەی جوانی دەتوان ‌ێ بیكات‪،‬‬ ‫شوشەییبون یان لەتۆڕكەوتنی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ئایا زمانی كوردی دەرەقەتی گوزارشتكردن‬ ‫لەدونیایی نو ‌ێ دێــت؟ بەختیار عەلی‪..‬‬ ‫ئەفسانەی پیاوێكی كورد بەئاسمانەوە‪ ،‬كێ‌‬ ‫بیر لەچی دەكاتەوە؟‪ ،‬لەبارەی هونەری‬ ‫بــااڵوە‪ ،‬ورتە ورتێك لەبارەی وجــودەوە‪،‬‬ ‫گیرۆدەبون بەدەست ژیانەوە – یان داشی‬ ‫ناو یارییەكی میتافیزیكی‪ ،‬لەسەردەمێكدا‬ ‫كە هەموان قسە دەكەن‪ ..‬بۆ من دەمەوێ‌‬ ‫بێدەنگم‪.‬‬ ‫«مینای شین‪ ،‬دوانزەیەمین كتێبی توانا‬ ‫ئەمینەو «ناوەندی هزر» لەتاران بەچاپی‬ ‫گەیاندوە‪.‬‬

‫هاوینێكی گەرم‌و‬ ‫ماڵێكی شێواو‬ ‫كاروان یاروەیس‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی ستراتیژی ئوردنی‪ ،‬كە بەناونیشانی « هاوینێكی سوتێنەر‪،‬‬ ‫سیناریۆیەك كە ناوچەكە پەسەندی دەكات» باڵوكراوەتەوە‪ ،‬پاش سەد ساڵ‬ ‫لەمۆركردنی رێككەوتننامەی (سایكس‪-‬بیكۆ) سێ‌ مانگی داهاتو‪ ،‬واتا تا‬ ‫نیوەی یەكەمی ئەمساڵ گۆڕانكاریی ریشەیی لەنەخشەی سیاسی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‌و بەدیاریكراوی سوریا‌و عیراق رودەدات‪ ،‬كە دەكرێ‌ بەسەرەتای‬ ‫سەد ساڵی دابەشكردنی نوێی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ناوزەد بكرێ‌‪ ،‬كە لەالیەن‬ ‫ئەمریكا‌و روسیاوە دادەڕێژدرێ‌‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتەكە‪ ،‬جیابونەوەی كورد‌و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ‬ ‫لەباكوری عیراق‌و سوریا بەناوی دەوڵەتی كوردستان‌و دابەشكردنی سوریا‌و‬ ‫عیراق بۆ چەند هەرێمێك‪ ،‬لەسەر بنەمای مەزهەبی‌و نەتەوەیی‪ ،‬بەشێكە‬ ‫لەنەخشە تازەكە‌و هەریەك لەئەمریكا‌و ئیسرائیل لەالیەك‌و روسیا‌و ئێران‬ ‫لەالیەكی تر لەسەری رێكدەكەون‪.‬‬ ‫نــاوەرۆكــی ئەم راپــۆرتـە‌و راپۆرتە ستراتیژی‌و هەواڵگیرییەكانی تر‪،‬‬ ‫هەر چۆنێك بن‪ ،‬تێكڕایان ئاماژەی رونیان تیایە‪ ،‬كە گۆڕانكاریی گەورە‬ ‫لەناوچەكەدا بەڕێوەیە‪ ،‬كە بەدڵنیاییەوە نەخشەی داسەپێنراوی سەردەمی‬ ‫(سایكس‪-‬بیكۆ) هەڵدەوەشێنێتەوە‪ ،‬كە ئەمەیان لەبەرژەوەندی كوردە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە‪ ،‬ئایا سەرلەنوێ‌ داڕشتنەوەی لەبەرژەوەندی كورد‬ ‫دەبێت‪ ،‬یان دیسانەوە دەبێتە قوربانیی بەرژەوەندیخوازی زلهێزەكان؟‬ ‫ئەگەرچی ئاماژەی دڵخۆشكەر هەن بۆ ئایندەی كورد لەناو هاوكێشە سیاسییە‬ ‫تازە سەرهەڵداوەكانی ناوچەكەدا‪ ،‬بەاڵم دیسانەوە كورد وەك «ماران‬ ‫گەستە» ی دەستی سیاسیەتی نێودەوڵەتی‌و رێككەوتنی زلهێزەكان‪ ،‬كە‬ ‫بەدرێژایی مێژو غەدری لێكراوە‪ ،‬دەبێ‌ لەئاستی هەمو ئەگەرەكان هەڵوەستە‬ ‫بكات‌و خوێندنەوەی ورد‌و قوڵی هەبێ‌‪ ،‬جیا لەمەش بەدڵنیاییەوە كورد بەم‬ ‫ناو ماڵە شێواوەیەوە ناتوانێ‌ خۆی بۆ گۆڕانكارییەكان ئامادە بكات‪.‬‬ ‫یەكخستنەوەی نێو ماڵی كورد‪ ،‬بەچارەسەركردنی كێشە‌و قەیرانەكانی‬ ‫وەك سەرۆكایەتی هەرێم‌و كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬حكومەتێكی ئەكتیڤ‌و‬ ‫بنەبڕكردنی گەندەڵی‌و بەدامەزراوەیكردنی دامەزراوەكانی واڵت‌و پتەوكردنی‬ ‫ژێرخانی ئابوری‪ ،‬پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی‌و پتەوكردنی پەیوەندی‬ ‫نێوان بەشەكانی كوردستان‌و پێڕەویكردنی سیاسیەتی هاوسەنگ‌و راگرتنی‬ ‫هاوسەنگیی لەپەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتان‪ ،‬النی كەمی ئەو هەنگاوانەیە‪،‬‬ ‫پێویستە هەرێمی كوردستان‌و سەركردایەتیە سیاسییەكەی بیهاوێ‌‪،‬‬ ‫پێچەوانەی ئەمانە‪ ،‬دیسانەوە هەلەكە لەدەست دەچێ‌‌و رەنگە تا سەد ساڵی‬ ‫تر نەڕەخسێتەوە‪.‬‬

‫‪8‬ی مارس بەكۆمەڵێك چاالكیی تازەوە‬ ‫باشترین راپۆرتەكانی كەیسی ژنان خەاڵت دەكرێن‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لەرۆژی ‪ ،2016/3/8‬رۆژی جیهانیی ژنان‪ ،‬چەندین چاالكیی‬ ‫جــۆراوجــۆر رێكدەخرێت كە زۆربــەیــان لەهۆڵی «تــەوار»‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەو چاالكییانەش‪ ،‬كردنەوەی پێشانگەیەكی‬ ‫تایبەتی شێوەكاری بۆ هونەرمەند «دڵشاد بەهادین» لەژێر‬ ‫ناوی «ئاوەندان ب ‌ێ نیشتمان بەرۆحی ژن»‪.‬‬ ‫هەروەها كردنەوەی پیشانگەیەكی هاوبەشیی فۆتۆ بۆ‬ ‫تۆماركردنی بۆ بەئەنجامداوە‪.‬‬ ‫هەریەك لەفۆتۆگرافەر «ئەژین قادر‪ ،‬شارا مستەفا‪ ،‬هانا‬ ‫سەبارەت بەم كارە نوێیە نەجم‬ ‫سامان‪ ،‬تریفە حەسەن» لەژێر ناوی «ژنان هێزی ژیانن»‪،‬‬ ‫محەمەد بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئەم پیشانگەیە سەرەتا لەبەردەم باخی گشتی دەكرێتەوەو‬ ‫نامەی نێرگز‪ ،‬نوێترین كارمە‪ ،‬كاری‬ ‫دواتر دەگوازرێتەوە بۆ هۆڵی تەوار‪ ،‬سەبارەت بەم پیشانگەیە‬ ‫كلیپ كردنی تــەواو بــوەو بڕیارە‬ ‫لە ‪3/16‬دا لــەزۆربــەی كەناڵەكان‬ ‫«ئەژین قــادر» كە سەرپەرشتیاری ئەم پیشانگەیەیە‬ ‫نیشانبدرێ‌‌و هــەر لــەو رۆژەیــشــدا‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئامانجمان رۆماڵكردنی كێشەی‬ ‫بەشداری ئەو فێستیڤاڵە دەكەم‪ ،‬بۆیە‬ ‫ژنانە لەرێگەی فۆتۆوە‪ ،‬دەمانەوێت هێزی ژن‌و توانای ژن‬ ‫پەیامی من ئەوەیە كە با بەهەمومان‬ ‫لەڕێگەی فۆتۆوە نمایش بكەین‪ ،‬ئەم پیشانگەیە بەهاوكاری‬ ‫بكەینەوەو‬ ‫هەمیشە هەڵەبجە جوان‬ ‫یەكێتی ژنانی كوردستان ئامادە كراوە‪.‬‬ ‫با‬ ‫بەهەڵەبجە‪،‬‬ ‫هەڵەبجە بكەینەوە‬ ‫یەك ‌ێ لەو چاالكییانەی تر لەو رۆژەدا‪ ،‬پێشبڕكێیەكی‬ ‫بەویژدانەوە لێیبڕوانین‪ ،‬با هەمو دەم ‌‬ ‫ێ‬ ‫گــۆڤــاری (ژن) دەبێت تایبەتە بەخەاڵتكردنی ئەو‬ ‫چەپكە گوڵی وەفــاو خۆشەویستی‬ ‫رۆژنامەنوسانەی كەراپۆرتیان لەسەر ژنان كردوە‪.‬‬ ‫لەسەر مەزاری شەهیدان دابنێین‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە «ئــااڵ لەتیف» سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫«نامەی نێرگز»‪ ،‬لەسەر ئەركی‬ ‫ژن بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬پێمان وایە ئەو قەیرانە‬ ‫تەلەفزیۆنی «خاك» بەرهەمهاتوە‪.‬‬ ‫جیاوازانەی كە ئێستا لەكوردستاندا هەیە‪ ،‬ئەوەندە‬

‫كاری كردۆتە سەر پرسەكانی ژنان‪ ،‬وەك‌و پرسێكی الوەكی‬ ‫ێ لەڕێگەی ئەم‬ ‫سەیری دەكرێ‌‌و كاری بۆ دەكرێ‌‪ ،‬ئێمە ئەمانەو ‌‬ ‫پێشبڕكێیەوە‪ ،‬رۆژنامەنوسان بگەڕێنینەوە بۆ پرسەكانی ژنان‪،‬‬ ‫ێ لەڕێگەی میدیاوە خەڵك وشیار بكەینەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دەمانەو ‌‬ ‫ئەوەشدا رۆماڵكردنێكی شیاو‪ ،‬كە نەبۆتە كێشەیەكی سەرەكیی‪،‬‬ ‫بۆیە دەب ‌ێ رۆژنامەنوسان رابهێنین بۆ پرسەكانی ژن بەشێوەیەكی‬ ‫شیاو‪ ،‬كە هەوڵێكە بۆ هاندانی رۆژنامەنوسان‪.‬‬ ‫هەر لەم رۆژەدا بڕیارە س ‌ێ لەباشترین راپۆرتی رۆژنامەنوسان‬ ‫خەاڵت بكرێن‪ ،‬ئەوانەی لەبارەی پرسی ژنەوەن‪.‬‬ ‫جگە لەم چاالكییانە بڕیارە لەهەمان رۆژدا چەندین چاالكیی‬ ‫تر وەك كورتە فیلم‌و ریپۆرتاژو دواندن‌و باسكردن لەبارەی پرسی‬ ‫ژنەوە نیشانبدرێن‌و بخرێنەرو‪.‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژ‬

‫مارەی‬

‫دا‬ ‫هاتوو‬

‫دەربارەی فیلمی‬ ‫‪Spotlight‬‬ ‫باشرتین فیلمی ئۆسکاری‬ ‫‪2016‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )49٥‬دووشةممة ‪2016/٣/٧‬‬

‫ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫شێرزاد حەسەن خۆرهەاڵتی بردە خۆرئاوا‬

‫"بۆ تێگەیشنت لە ئایین دەبێت لە فەلسەفەوە دەست پێ بکەین"‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫شــێرزاد حەســەن ‪-‬ی نووســەر‪ ،‬لــە‬ ‫حــەوت شــاری واڵتــی ئەڵمانیــا زنجیرە‬ ‫ســیمینارێکی ســاز کــردووە لەژێــر‬ ‫ناونیشــانی «خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســت و‬ ‫چەقین لــە بازنەکانی زەبروزەنگ»ـــدا‪،‬‬ ‫تیایدا بە گشــتی تیشــکی خستۆتە سەر‬ ‫ئــەو زەلکاوی خوێنەی کە لە خۆرهەاڵتدا‬ ‫هەموومــان مەلــەی تێــدا دەکەیــن‪ ،‬لەو‬ ‫زنجیرە ســیمینارانەدا‪ ،‬شــێرزاد حەسەن‬ ‫شەنوکەوی ڕووداوەکان و ئەو هۆکارانەی‬ ‫کردووە کــە بوونەتە هۆکاری خوڵقاندنی‬ ‫ئەم ســەرزەمینە خوێناویە لە خۆرهەاڵت‬ ‫و لــەو هۆکارانــەش ورد دەبێتەوە کە وا‬ ‫دەکات خۆرهەاڵت تاوەکو ســەردەمانێکی‬ ‫درەنــگ و درێژخایــەن لــەو زۆنــگاوی‬ ‫خوێناو و توندوتیژییە ڕزگاری نەبێت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتــی گەر ڕیفۆرمێکی ڕاســتەقینە لە‬ ‫ئایینی ئیســامیدا نەکرێت کە وەک چۆن‬ ‫عیساپەرستەکان دوای رەنج و تێکۆشانی‬ ‫چەندین ســەدە کردیان‪ ،‬بەو مانایەی کە‬ ‫واز لــەو خوێنبارانە بێنــن‪ .‬گومانەکەش‬ ‫لــەوەدا چــڕ دەبێتــەوە کــە «ڕۆحــی‬ ‫پــەروەردەی وەهابیزم» لــە خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت کایە دەکات کــە مەحاڵە واز‬ ‫لە جەنگ و کوشتارگا بێنێت بەم زووانە!‬ ‫شــێرزاد حەســەن‪ ،‬بــۆ ڕەخنــەی‬ ‫چاودێری ئاشــکرای کــرد‪ ،‬ڕێکخراوێک لە‬ ‫نۆرمبێرگ‪-‬ی ئەڵمانیا بەناوی‪« :‬ناوەندی‬ ‫کولتــووری ئەڵمانی‪-‬کــورد بــۆ پێکــەوە‬ ‫ژیان»‪ ،‬کە ســااڵنە لە بــوواری هونەر و‬ ‫کولتــوور کار دەکــەن و یەکەمجارە ئەم‬ ‫ئــەم بانگهێشــت دەکرێــت و لــە حەوت‬ ‫شاری ئەڵمانیا کۆڕی ساز کردووە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە هەڵبژاردنی ئەو پرسە لە‬ ‫کۆڕەکانیدا‪ ،‬شێرزاد حەسەن گوتی‪« :‬من‬ ‫ماوەی ســاڵێکە خۆم تەرخــان کردووە‬ ‫بۆ خوێندنەوە لەســەر خۆرهەاڵت‪ ،‬بەدەر‬

‫لــەوەش خۆتــان دەزانــن ئەزموونێک و‬ ‫پرۆژەیەکــی چکۆلــەی خــۆم هەیــە کە‬ ‫گومانکردنــە لــە سیســتمی پەتریارکــی‬ ‫یــان پیاوســاالری کە رەخنەی ئاراســتە‬ ‫دەکەم‪ .‬هەمیشــە مەراقم بووە سەبارەت‬ ‫بە رۆژهەاڵت بخوێنمەوە تاوەکو بزانم چی‬ ‫دەگوزەرێــت و لەو مەڵبەندە تێبگەم کە‬ ‫تیایدا دەژیم‪ .‬ســەرەتا بۆ ماوەی دوازدە‬ ‫ساڵ ئایینناسی و خوێندنەوی ئایینەکان‪،‬‬ ‫ســەرزەمینی و ئیبراهیمییەکان‪ ،‬بوون بە‬ ‫خولیام‪ ،‬پرسیارەکەم ئەوە بووە کە بۆچی‬ ‫پێغەمبــەرەکان لــەم ناوچەیەدا‬ ‫پەیدا بوون؟ هەمیشە کونجکۆڵ‬ ‫و رژد بووم کە ڕۆژهەاڵت بناسم‪،‬‬ ‫بۆ ئــەو مەبەســتەش ئاییناســی‬ ‫و فەلســەفە بوونــە خولیاکانــی‬ ‫خوێندنەوەم‪».‬‬ ‫ئەو گوتی‪« :‬باسەکانم ئاوڕدانەوە بوو‬ ‫لە ڕەگەزەکانی تیرۆر لە خۆرهەاڵت‪ ،‬دیارە‬ ‫هەندێک هێز و کەس و پارت کە دەکرێت‬ ‫ئیســامی بن یان ســێکوالر تیرۆرەکە بە‬ ‫ئیســامی ناوزەد ناکەن‪ ،‬هەن بە تیرۆری‬ ‫ئیسالمی ناوی دەبەن‪ ،‬هەن ئیسالمەکەی‬ ‫لــێ دەکەنــەوە‪ ،‬جیهادیســتەکان ناوی‬ ‫دەنێن جەنگی پیرۆز‪ .‬بەاڵم لە هەر سێ‬ ‫ئایینەکــەدا پانتایی ئاشــتی بەرکەماڵە‪،‬‬ ‫بــەاڵم خواســتی جەنــگ و زەبروزەنــگ‬ ‫هەن‪ .‬ئەمەشــە وای کردووە جیهادیســتە‬ ‫ئیســامییەکان نــەک تەنهــا خۆرهەاڵت‪،‬‬ ‫بەڵکــوو هەمــوو جیهان بەســەر زەمینی‬ ‫خۆیــان بزانن‪ .‬بیرمان نەچێت کە جیهاد‬ ‫یەکێکە لە پایەکانی بڕواداری‪».‬‬ ‫شــێرزاد حه‌ســه‌ن ســه‌رچاوه‌ی ئــه‌م‬ ‫توندووتیژیه‌ی لە خۆرهەاڵت هەیە بۆ ئه‌و‬ ‫سیســته‌م ‌ه پاتریارکییــه دینییه‌‪/‬‬ ‫فیوداڵــی و میلیتارییــە‬ ‫گه‌ڕانده‌و‌ه کــ ‌ه ل ‌ه ئایین ‌ه‬ ‫ئاســمانییه‌کاندا ڕەگی‬ ‫داکوتاوە‪ .‬پێــی وایە‪،‬‬ ‫خۆرئاوا تــا ڕاده‌یه‌ک‬

‫لــه‌و تووندووتیژیی ‌ه به‌ربه‌رییــه بە ناوی‬ ‫ئایینەوە‪ ،‬به‌هۆی گه‌شەســە‌ندنی عه‌قڵ و‬ ‫دەیەها فاکتەری دیک ‌ە ڕزگاریان بوو‌ه کە‬ ‫لە ئاکامدا دەوڵەت لە دیین جیا کرانەوە‪،‬‬ ‫بە مانایەی کە کوشــتنی یەکدی بە ناوی‬ ‫مەزهەبەوە گوزەشــت‪ ،‬بــه‌اڵم خۆرهەاڵت‬ ‫ئامــادە نییــە خــۆی تــاز‌ه بکاتــه‌و‌ه و‬ ‫پشــت ب ‌ه زانســت و فه‌لسه‌فه‌ی به‌شه‌ری‬ ‫تــاز‌ه ببه‌ســتێت‪ ،‬ڕیفۆرم ل ‌ه سیســتمی‬ ‫پــه‌روه‌رده‌دا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه مۆڵگه‌ی هه‌موو‬ ‫بیروباوه‌ڕێکی سه‌یر و‬ ‫ســه‌مه‌ره‌ی بەدەر لە‬ ‫عەقڵ‪.‬‬ ‫شــێرزاد حه‌ســه‌ن‬ ‫جه‌ختــی له‌ســه‌ر‬ ‫ئــه ‌و ه‬

‫کرده‌و ‌ه‬ ‫کــ ‌ه الی ئێم ‌ه‬ ‫حیزبی سیاســی‬ ‫هەیکەلێکــی‬ ‫وەک‬ ‫مۆدێــرن بوونی نییــە‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫هــه‌ن خــاوەن مێنتالتــی خێڵی‬ ‫پاوانخــوازن‪ ،‬سیاســەتبازی‬ ‫سەرمایەدارن بە مانای‬ ‫تااڵنکاری و‬ ‫فەرهــوود‪.‬‬ ‫بــۆ‬

‫به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تــی خۆیان ئاگایان ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تــداری و ژیانی خه‌ڵکی بێدەرەتان‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫حه‌ســه‌ن ڕای وایــە‌‪ ،‬لــ ‌ه هەمــوو‬ ‫پارچه‌‌کانــی کوردســتان پارتگەلێکــی‬ ‫سیاســی کەڵەگامــان هەبوو‌ە کــ ‌ه پارت ‌ه‬ ‫بچووکه‌کانی چه‌وساندۆتە‌وه‌‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لە قۆناغی شاخدا‪ ،‬هه‌روه‌ها باوه‌ڕی به‌و‌ه‬ ‫نیی ‌ه ک ‌ه پارت ‌ه سیاسییه‌کانی کوردستان‪،‬‬ ‫پارتی ناسیۆنالیست بن و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫میلله‌تــی کــورد کار بکــه‌ن‪ ،‬جگــ ‌ه له‌و‌ه‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌کــی چه‌پیــش الی ئێمــه بە‬ ‫زمانێکــی بــااڵ و دەســتەبژێر دەدەوێــن‬ ‫و دەنووســن کــە خەڵکــی رەشــۆکی‬ ‫تێیــان نەگەن‪ ،‬بە تایبەتی مارکسیســتە‬ ‫کالســیکییەکان‪ .‬پارتــ ‌ه کوردییــه‌کان‬ ‫دڵــداری لەگــەڵ تاریکپەرســتەکاندا‬ ‫دەکەن‪ .‬ڕوونیشی کردەوە‪ ،‬ئه‌وانه‌شی کە‬ ‫ئۆپۆزیســیۆن بوون هەمان دڵداریان کرد‬ ‫و بــەدەر نەبوون لە سەرمەســتبوون بە‬ ‫پلــە و پایە‪ .‬هەموو پارتــەکان مامەڵەی‬ ‫مێگەلیان لەتەک کۆمه‌ڵگهد‌ا کرد و زۆر‬ ‫ی ناڕازیــش خەفە بــوون‪ ..‬رۆحی‬ ‫ده‌نگــ ‌‬ ‫نارەزایەتی لە النکەدا کپ کرا‪ ،‬بەاڵم سەر‬ ‫هەڵ دەداتەوە‪.‬‬ ‫لــ ‌ه کۆڕه‌کانــدا گفتووگۆیه‌کــی زۆر‬ ‫ســه‌باره‌ت بــ ‌ه ڕۆڵی ڕۆشــنبیر کــراوە‪.‬‬ ‫ژمارەیەکــی کەم و زۆر لە ڕۆشــنبیران و‬ ‫هونه‌رمه‌ندان ب ‌ه که‌مته‌رخه‌م و نابه‌رپرس‬ ‫ئه‌ژمار کراون‪.‬‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵمیشــدا شــێرزاد حه‌سه‌ن‌ پێی‬ ‫وا نییــ ‌ه ژماره‌یه‌کــی زۆر ل ‌ه ڕۆشــنفکر و‬ ‫هونه‌رمه‌نــد و ئه‌دیــب و رۆژنامه‌نووســی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆ و دڵسۆزمان هه‌بێت به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌و لێشــاو‌ه ل ‌ه ڕۆشنبیران کە هەوادار و‬ ‫ئەندامــی حیزبین‪ .‬ســەرباری ئەوەی کە‬ ‫فەزایەک دروست بووە سەکۆکان بۆ مەال‬ ‫تونــدڕۆکان وااڵتر بێت بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫رۆشــنیرانی لیبراڵ‪ ،‬لــە دوا جار تەخوین‬ ‫کردن و تەکفیر کــردن بووەتە قەوانێکی‬ ‫رۆژانــە و مەرگی دیالۆگ‬ ‫لە نێــوان کەس و بەرە‬ ‫جیاوازەکاندا‪ .‬لە ژمارە‬ ‫نا یە ن‬

‫ئەوانــەی بــوون بــە جێگــر و زمانحاڵی‬ ‫خودا‪.‬‬ ‫شێرزاد حه‌سه‌ن درێژ‌ه ب ‌ه ره‌خنه‌کانی‬ ‫ده‌دات و ده‌ڵێــت؛ لــ ‌ه کوردســتان‬ ‫ڕۆشــنبیرمان نییــە بەو پێناســەیەی کە‬ ‫لە خۆرئــاوادا هەیــە‌‪ ،‬ڕۆشــنبیر ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫کــ ‌ه بۆ هه‌میشــ ‌ه بەرامبەر بە ده‌ســه‌اڵت‬ ‫گومانکار‌ە و ب ‌ه هیچ پلە و پۆستێک فریو‬ ‫ناخوات‪ ،‬هاوکات لە بەرەی بەشــمەینەت‬ ‫و چەوساوەکاندایە‪.‬‬ ‫شــێرزاد حەســەن ئــەوەی ئاشــکرا‬ ‫کــرد‪ ،‬کە به‌شــداربووانی کۆڕه‌کا ‌ن داوای‬ ‫چاره‌ســه‌ریان کــردووە‪ ،‬ک ‌ه چــی بکرێت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی کوردســتان له‌و دۆخ ‌ه ڕزگاری‬ ‫ببێ؟‬ ‫ئەویــش ئاشــکرای کــردووە‪ ،‬کە ‪٢٥‬‬ ‫ســاڵە گۆڕانی سیســتمی پــه‌روه‌رد‌ه بە‬ ‫پێویســت ده‌زانێت و باسی ئه‌و‌ه ده‌کات‪،‬‬ ‫ده‌بێــت کۆمــه‌ ‌ڵ خــۆی نــوێ بکاته‌و‌ه و‬ ‫منداڵه‌کانــی فێــری پرســیار و گومان و‬ ‫رەخنەگرتــن بکات‪ ،‬ژینگەیەک بســازێت‬ ‫کە رۆحی شــیکاری و عەقڵی نەســرەوت‬ ‫و بیرکــەرەرە بێتــە کایــەوە‪ ،‬واز لــە‬ ‫تەلقینکاری بێنین‪ .‬دوپاتیشی دەکاتەوە‪،‬‬ ‫هــه‌رکات فێــری ئه‌و‌ه بوویــن گومان له‌و‬ ‫هه‌مــوو وه‌اڵمــه‌ی ده‌وروبه‌رمــان بکه‌ین‬ ‫و بــە نــاوی پیرۆزییــەوە رۆح و عەقــڵ‬ ‫پەکنەخەیــن‪ ،‬ده‌توانیــن گه‌شــبین بین‪،‬‬ ‫به‌اڵم شــێرزاد حه‌سه‌ن به‌دبین ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫دەستکاریکردنی‬ ‫سیســتمی‬ ‫پەروەردە‌‬ ‫لــە‬

‫هەنووکــەدا‪ ،‬چونکــە مرۆڤــەکان بــە‬ ‫میراتــی کــۆن ئاشــنا و ئاســوودەن‪،‬‬ ‫هەموو تازەگەرییەک بۆ ئێمە کوشــندە و‬ ‫ترسناکە‪.‬‬ ‫گوتیشی‪« :‬شکستی مۆدێرینیتە ئەوە‬ ‫بــوو کە ڕووکەشــی مۆدێرنیتــە بەجێما‪،‬‬ ‫لــە دوای نەمانــی کۆلۆنیالیزم‪ ،‬نوێگەری‬ ‫بەمانا ڕۆحییەکەی نەیتوانی لە خۆرهەاڵت‬ ‫مرۆڤێکی نوێ درووســت بکات‪ .‬مرۆڤێکی‬ ‫خوێنخۆر و شمشــێر بەدەســت درووست‬ ‫بووە کە دژە ژیانە‪ .‬ســەرباری ئەوەی کە‬ ‫ناســیۆنالیزم و سۆشــیالیزم لە دروشمە‬ ‫رەنگینەکانیان بەتاڵ بووونەوە‪».‬‬ ‫ســەبارەت بە پرسی ئەوروپاییەکانش‪،‬‬ ‫ئــەو نووســەرە ئامــاژەی بــەوە دا‪ ،‬لــە‬ ‫ئەوروپــا خەڵکەکــە چاودێــری دەکات‪،‬‬ ‫دڵگەرمن بــەوەی بزانن چی ڕوو دەدات‪،‬‬ ‫بــەاڵم زۆربەیان چاوەڕوانــی پەرجویەک‬ ‫دەکــەن لە ئاســمانەوە نــا‪ ..‬بەڵکو لەم‬ ‫ســەرزمینە‪ ،‬حەزدەکــەن پرســیارەکان‬ ‫وەاڵم بدرێنــەوە‪ .‬ڕەوەنــدی کوردیــش‬ ‫لــە ئەوروپــا هەمــان پرســیار و گومانی‬ ‫مرۆڤەکانی ئێرەی هەیە‪.‬‬ ‫پێداگــری لــەوەش کــرد‪ ،‬خۆرئــاوا‬ ‫بانگەشــەی ئەوەی کردووە کە ستراتیژی‬ ‫درێژخایەنــی هەیە بۆ لە ناوبردنی تیرۆر‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ هەمیشە چاوی لەسەر ئێرە بووە‬ ‫وەک بازاڕ و ساغکردنەوەی کوتاڵی باش‬ ‫و خــراپ‪ ،‬دڵداری لەتــەک دکتاتۆرەکانی‬ ‫خۆرهەاڵت کردووە‪ ،‬بــە ملیۆنەها گومان‬ ‫دەکــەن رۆژئاوا هەوڵــی کۆتاییهێنان بەو‬ ‫زەبروزەنگــە بهێنێت کە نــەوت لە ئاو‬ ‫هەرزانتر بێت و چەکفرۆشی بازاڕی لە‬ ‫هەمــوو کاتێک گەرمتر بووبێت‪ .‬دوا‬ ‫پرســیاری شــێڕزاد لەتەک ملیۆنەها‬ ‫مــرۆڤ لــە رۆژئــاوا و رۆژهەاڵت کە‬ ‫پــڕە لە نائومێدی ئەوەیە‪ :‬ئایا چۆن‬ ‫بەرامبــەر کەســانێک بجەنگیــن کە‬ ‫مەرگیان لە ژیان خۆشتر دەوێت؟!‬

‫ژمار ‌ه (‪ )49٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٣/٧‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫مۆزیك زاراوەیەكی هەڵەیە‬

‫پێویستە ئیدی بەكار نەهێرنێت‬ ‫توانا حەمە‬ ‫ئاشــكرایە موزیك هونەرێكی جیهانیە‪،‬‬ ‫هــەر نەتەوەیــەك بە پێی تێگەیشــتن و‬ ‫پیگەیشتنی خۆیان گوزارشتی بۆ دەكەن‪،‬‬ ‫هەر بۆیە موزیكی هەر نەتەوەیەك‪ ،‬زادەی‬ ‫تاكەكانێتــی و مۆرك و ســیمای تایبەت‬ ‫بە خــۆی هەیــە‪ .‬ئەگــەر پێناســەیەكی‬ ‫پوختــی ئەم هونەرە‪ ،‬بە پشتبەســتن بە‬ ‫تەواوی ئەو ســەرچاوانەی كە پێناسەیان‬ ‫كــردووە بخرێتــەڕوو‪ ،‬پوختەكــەی بــەم‬ ‫جۆرەیە‪».‬موزیــك هونەرێكــی دەنگییە‪،‬‬ ‫گوزارشــتنی ئــەم هونــەرە بــە (ئــاواز‪،‬‬ ‫هارمۆنــی‪ ،‬بەرزی و نزمــی دەنگ‪ ،‬ڕیتم‪،‬‬ ‫تیمبەر‪ ،‬ئاراتیكولەیشــن) وا بەستەیە»‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە ئەگــەر بڕوانرێتــە زاراوەی‬ ‫موزیــك‪ ،‬زاراوەیەكی كــوردی نییە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیــە بۆ گەیشــتن بــە ڕەچەڵەكــی ئەم‬ ‫وشــەیە‪ ،‬پێویستە بە دەورانێكی مێژووی‬ ‫و زمانەوانیــدا گوزەربكرێت‪ ،‬تا بە ڕەگ و‬ ‫ڕەچەڵەكی ئەم زاراوە كۆنە بگەیت‪.‬‬ ‫ڕەچەڵەكی وشەی موزیك‬ ‫ئاشــكرایە زۆرینــەی زاراوەكان‬ ‫ڕەچەڵەكیــان بــۆ یونانییــە كۆنــەكان‬ ‫دەگەڕێنرێتەوە‪(»،‬موزیــك) لــە وشــەی‬ ‫(موز‪ ،) -MUSE‬كە وشــەیەكی كۆنی‬ ‫یۆنانییە وەرگیراوە‪ ،‬كەناوی هەریەك لەو‬ ‫نۆ فریشــتەیەیە‪ ،‬كە لەگــەڵ (ئاپۆلۆن)‬ ‫خودای موزیك یان (شــادی و خۆشــی)‬ ‫و (هونەرەجوانــەكان) لــە ئەشــكەوتی‬ ‫(پارنــاس)دا بــوون‪ .‬كاری هــەر یەكــە‬ ‫لــەم فریشــتانە تایبــەت‪ ،‬بــە یەكێك لە‬ ‫هونــەرەكان بــووە» بڕوانە(مشــیری‪،‬‬ ‫‪. )1335 :27‬دواتــر وشــەكەگۆڕانی‬ ‫بەســەرداهاتووە بــووە بــە (موســیكی‬ ‫‪ )ΜΟΥΣΙΚΉ -‬وتــا ئێســتاش لــەالی‬

‫یونانییــەكان بــە موســیكی گۆدەكرێت‪.‬‬ ‫دواتر ئەم وشــەیە لــە فەرهەنگی زمانی‬ ‫التینی بە زیادكردنی (ا ‪ -‬بزوێنی درێژ)‪،‬‬ ‫بــە (موزیكا) دەنوســرێت و گۆدەكرێت‪.‬‬ ‫دواجــار هەمــان وشــە هاتۆتــە نێــو‬ ‫فەرهەنگی زمانە جیهانییەكان بۆنموونە‪:‬‬ ‫لــە زمانی ئینگلیزیدا بــە گۆڕانكارییەكی‬ ‫كەمــەوە بــە (میوزیــك ‪)Music-‬‬ ‫دەنوســرێت و گۆدەكرێــت‪ .‬لە ئێســتادا‬ ‫ئەم وشــەیە تا ڕادەیەكی زۆر‪ ،‬وشەیەكی‬ ‫جیهانی و لــە زۆرینەی واڵتانی ڕۆژئاوا و‬ ‫ڕۆژهەاڵتیشدا بە گۆڕانكارییەكی كورت لە‬ ‫پیتی كۆتایدا‪ ،‬بۆ سەرجەم ئەو باسانەی‬ ‫كــە پەیوەندیــان بــە چەمكەكانی وەك‪:‬‬ ‫(موزیــكا‪ ،‬ئامێرەكانی موزیــك‪ ،‬دەنگ‪،‬‬ ‫گۆرانی‪ ،‬هارمۆنی‪...‬هتد ) بەكاردەبرێت‪.‬‬ ‫لە زمانی عەرەبیدا وشەی (الموسیقی)‬ ‫بەكاردێت‪ ،‬كە هەر لە وشــەی (موزیك)‬ ‫ی یونانییەكــەوە وەرگیــراوە‪ .‬لــە زمانی‬ ‫فارســیدا بــە هــۆی كاریگەرییەكانــی‬ ‫زمانی عەرەبییەوە‪ ،‬وشــەی (موســیقی)‬ ‫بەكاردەهێنن‪.‬‬ ‫ئاشكرایە لە زمانی كوردیدا بە هۆكاری‬ ‫نزیكی لە عەرەب و فارسەوە هەمان وشە‬ ‫(مۆســیقا) بــە كاردەهێنرێت‪ .‬پرســیار‬ ‫لێــرەدا ئەوەیــە ئایا ئەم وشــەیە‪ ،‬چۆن‬ ‫و كــەی هاتۆتــە نێــو فەرهەنگــی زمانی‬ ‫كوردییــەوە؟ ئەگــەر بــە پەڕاوەكانــی‬ ‫مێــژوودا گوزەربكرێــت‪ ،‬زۆر زوو لــەوە‬ ‫دڵنیا ئەبیتەوە‪ ،‬كە وشــەكە مێژووەكەی‬ ‫زۆر دێریــن نیە‪ ،‬چونكە لە كۆندا وشــەی‬ ‫موزیك بەكارنەهاتووە‪ .‬بەڵكو « وشــەی‬ ‫(ســاز) بــۆ ئامێــرە موزیكیــەكان بــە‬ ‫كارهاتووە و وشــەی (كیــام‪ ،‬كەاڵم) بۆ‬ ‫گۆرانی بەكارهاتووە‪ .‬بۆیە تا ئێستاش لە‬ ‫هەندێك پارچەكانی كوردســتاندا وشەی‬ ‫(كــەاڵم) بەرامبــەر وشــەی (گۆرانــی و‬ ‫ســتران) بەكاردەبرێت‪ .‬هەروەها وشــەی‬ ‫گۆرانیــش مێژوویەكــی نوێــی هەیــە و‬ ‫زۆرینەی سەرچاوەكان بۆ هۆزی (گۆران)‬ ‫و مێــژووی دەســەاڵتیان دەگەڕێننــەوە‪.‬‬

‫هەر بۆیە دەبینرێت‪ ،‬تەمەنی بەكاربردنی‬ ‫زاراوەی گۆرانــی لــە ســەد ســاڵێك‬ ‫تێپەڕناكات‪ .‬وشەی (ستران)یش تەمەنی‬ ‫لە ‪ 60 – 50‬ســاڵێك پتر نییە» ]حەمە‪،‬‬ ‫‪. [2015‬‬ ‫لــە ســااڵنی نێــوان ‪ 1950 – 1900‬لە‬ ‫باشــووری كوردستاندا‪ ،‬وشەی (مۆزیقە‪/‬‬ ‫مۆزیقــا‪ ،‬مۆزیقەچــی‪ /‬مۆزیقــە لێــدەر)‬ ‫بەتایبــەت لــە نێــو ڕۆژنامــەو كاروبــار‬ ‫(ڕســومات)ی كارگێڕی شاری سلێمانیدا‬ ‫بەكارهاتووە‪ .‬كە دەشێت لە ژێرهەژموونی‬ ‫كلتــوری عوســمانی و كەلتــوری‬ ‫ئینگلیزەكاندا ئــەم زاراوەیە هاتبێتە نێو‬ ‫فەرهەنگی كوردییەوە‪ .‬هەر بۆیە زاراوەی‬ ‫(مۆزیقا) هێشــتا لە الیەن زۆر كەســانی‬ ‫بە ســااڵچووەوە بــەكار دەبرێت‪ .‬دواترلە‬ ‫ســاڵی ‪ 1953‬دوای ئــەوەی پەیمانــگای‬ ‫هونەرەجوانەكانی بەغداد دەكرێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ســاڵی ‪1950‬دا كۆمەڵێك الوی سلێمانی‪،‬‬ ‫هەولێــر و شــارەكانی دی بــۆ خوێندنی‬ ‫موزیــك ڕوودەكەنــە ئــەم پەیمانگایــە‪،‬‬

‫وشــەیەكی گونجــاو و ئەكادیمــی ئەزانن‬ ‫و لــە گفتۆگۆكانیانــدا بــەكاری دەهێنا‪.‬‬ ‫بــە هــۆكاری ئــەوەی موزســیانان و‬ ‫ئەكادیمیســتەكان ئــەم وشــەیەیان‬ ‫الپەســەند بــوو‪ ،‬بۆیە تا هەنكــە لە نێو‬ ‫دەزگاكانــی حكومەت و میدیاكانیش ئەم‬ ‫وشەیە بەكاردەهێنن‪.‬‬ ‫بــە بــڕوای مــن وشــەی (مۆزیــك)‬ ‫وشــەیەكی داتاشــراوی بیرێكــی‬ ‫ناسیونالســتی كوردییــە‪ ،‬كە ویســتراوە‬ ‫جێگەی وشــەی (مۆســیقا) عەرەبییەكە‬ ‫بگرێتــەوە‪ .‬ئەم وشــەیە لێكــدراوی دوو‬ ‫بڕگەیــە (مــۆ – زیــك) بە (مــۆ) بڕگە‬ ‫كوردییەكەیەتی‪( ،‬زیك) بڕگە یونانیەكە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫بە لێكدانی ئەم دووبڕگە وشــەیەكی نو ‌‬ ‫بــۆ موزیكی كــوردی زیادكــراوە‪ ،‬هاتۆتە‬ ‫نێــو فەرهەنگــی زاراوەكانــی موزیكــی‬ ‫كوردییــەوە‪ .‬تــا ئێرە كارێكــی گونجاوە‬ ‫چونكە بەمەبەســتی خزمەت گەیاندن بە‬ ‫فەرهەنگی موزیك ئەم هەوڵە دراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داتاشــینی وشــە بە بیری ناسیونالستی‬

‫وشەی (مۆزیك) وشــەیەكی داتاشراوی بیرێكی‬ ‫ناسیونالســتی كوردییە‪ ،‬كە ویستراوە جێگەی‬ ‫وشەی (مۆسیقا) عەرەبییەكە بگرێتەوە‬ ‫لــە دوای گەڕانەوەی ئــەم كۆمەڵە الوە‪،‬‬ ‫لــە زاری ئەوانــەوە‪ ،‬وشــەی (مۆســیقا)‬ ‫لە ژێــر كاریگەری زمانــی عەرەبیەكەیدا‬ ‫باڵوبۆتــەوە‪ .‬بۆیــە تــا هەنووكــەش ئەو‬ ‫بابەتانــەی‪ ،‬كە پەیوەســتە بــە هونەری‬ ‫(ژەنــدن و ئامێــرەكان‪ ،‬گۆرانیچڕین)ەوە‬ ‫زاراوەی مۆسیقایان بۆ كاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫لە ســااڵنی ‪ 2000– 1998‬وشــەیەكی‬ ‫ێ بەنــاوی (مۆزیك) كە‬ ‫دیكــە دێتە گۆڕ ‌‬ ‫زیاتــر كەســانی ئەكادیمــی لە نوســینی‬ ‫و كتێــب و توێژینەوەكانیانــدا بەكاریــان‬ ‫هێنــاوە‪.‬دوای ئــەم كتێبانــە لــە الیــەن‬ ‫هەندێــك لــە ئەكادیمیســتەكانەوە بــە‬

‫و بێئاگایانــە‪ ،‬هەڵەی زانســتی دروســت‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆیــە هیچ دەزگایەكی ئەكادیمی‬ ‫بیری ناسیونالســتی لە توێژەران پەسەند‬ ‫ناكات‪ .‬بە هۆكاری ئەوەی هەر هەڵەیەكی‬ ‫زانستی چەندین ســاڵی دەوێت تا ڕاست‬ ‫بكرێتەوە‪ .‬سەبارەت بە وشەی (مۆزیك)‬ ‫ئەگــەر بڕوانرێتــە دیارتریــن فەرهەنگــی‬ ‫زمانی كوردی بــە ناوی (هەنبانە بۆرینە‬ ‫– فەرهەنگــی فارســی و كــوردی)‪ ،‬كــە‬ ‫نووســەری دیــاری كــورد عەبدولڕەحمان‬ ‫شــەرەفكەندی (هەژار) دایناوە‪ .‬دەتوانم‬ ‫بڵێــم‪ :‬گرنگترین ســەرچاوەی زمانەوانی‬ ‫و فەرهەنگــی كوردییــە‪ ،‬زۆرینــەی‬

‫نووســەران‪ ،‬تەنانەت لــە توێژینەوەكانی‬ ‫نامەی ماســتەر و دكتۆراشــدا‪ ،‬لە بەشی‬ ‫یەكەمــی توێژینەوەكاندا لە (پێناســەی‬ ‫چەمك و زاراوەكان) پشت بەم فەرهەنگە‬ ‫دەبەســتن‪ ،‬بە هۆكاری ئــەوەی زۆرترین‬ ‫وشــەی كــوردی پەتی لە خــۆ گرتووە و‬ ‫هەژار تەمەنێكی درێژی لەگەڵ نووســنی‬ ‫ئەم فەرهەنگەدا بەسەربردووە‪.‬‬ ‫لــە (هەنبانــە بۆرینەی هــەژاردا بەم‬ ‫شــێوەیە پێناسەی كراوە‪ .‬مۆزیك‪ :‬كونی‬ ‫كێــر‪ ،‬زاروی ژن لە مێردی تر‪ ،‬پارگویل‪،‬‬ ‫پارێن و بە مانا فارسییەكەی سوراخ زكرـ‬ ‫بچە زن از شــوهر دیگر‪ ،‬گوسالە دوسالە‬ ‫هاتــووە» بڕوانە [هــەژار‪]1388 :819 ،‬‬ ‫‪ .‬گەرچــی وشــەكان بەرامبــەر وشــەی‬ ‫(مۆزیــك) كەمێــك لە كلتوری نوســینی‬ ‫كوردیدا سەختە‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ڕاستیەكی‬ ‫زانســتیە و پێویســتە ئەوهەڵە زانســتیە‬ ‫ئەبێــت دیــاری بكرێــت‪ .‬پرســیار لێرەدا‬ ‫ئەوەیــە بۆچــی ئــەم زاراوەیــە هەڵەیە؟‬ ‫دیارترین هۆكارەكان ئەمانەن‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬لــە یاســاكانی زمانــدا نابێت‬ ‫وشــەیەك یــان ناوێــك (بۆ دوو شــت‪،‬‬ ‫كەرەســتە‪ ،‬ناو‪...‬هتــد) بەكاربێــت‪ ،‬بــە‬ ‫نموونــە‪ :‬ناكرێــت بە ئامێــری ڤایۆلین و‬ ‫پیانۆ لە هەمان كاتدا یەك ناویان هەبێت‬ ‫پێیان بگوترێت‪ :‬ئامێری پیانۆ)‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بــە هــۆكاری ئــەوەی ئــەم‬ ‫فەرهەنگە دیارترین فەرهەنگی زمانەوانی‬ ‫كوردییــە‪ ،‬ئەگــەر فەرهەنگێكــی تــر لە‬ ‫ئێســتا و ئایندەدا بنووســرێت و سەیری‬ ‫كۆتــا الپــەڕەی بكەیــت‪ ،‬لــە لیســتی‬ ‫سەرچاوەكاندا یەكەم سەرچاوە ناوی ئەم‬ ‫سەرچاوە بەرچاو دەكەوێت‪.‬‬ ‫هــۆكاری ســێیەم‪ :‬ئــەم فەرهەنگە لە‬ ‫چاپــی یەكــەم تــا پێنجەمــی ‪ 21000‬ی‬ ‫ێ چاپ كراوە‪ .‬كەواتە ئەم وشەیە‬ ‫دانەی ل ‌‬ ‫لــە زمانــی كــوردی و ئــەم فەرهەنگەدا‬ ‫مانایەكــی دیكەی هەیە‪ ،‬بۆیــە بە بڕوای‬ ‫مــن بەكارهێنانی هەڵەیــە‪ ،‬دواتر گرفتی‬ ‫دیكەی هەیە لە ڕووی كەلتوری كوردییەوە‬

‫تاڕادەیــەك (ئابروبەرانەیــە) ئەگــەر بە‬ ‫موزیــك بڵێیــن‪ :‬مۆزیــك (چونكــە ئەو‬ ‫مانایانەی كە لەسەرەوە ئەدات بەدەستەوە‬ ‫كە ئاماژەم پێدا‪ .‬چونكە كاتێك واتاكەی‬ ‫لەگــەڵ موزیكــدا لێكــی دەدەیتــەوە‪،‬‬ ‫جێــی كۆمێدیایەكــی پــڕ تراژیدیایە‪ ،‬كە‬ ‫چــۆن چەند وەختــە ئەكادیمییەكان ئەم‬ ‫زاراوەیــە بەكاردەهێنن‪ ،‬بێ ئاگان لەوەی‬ ‫كە لــە نێو زمانەكەی خۆیانــدا واتایەكی‬ ‫دیكــەی هەیە‪ .‬بــە هۆكاری ئــەوەی لەم‬ ‫ســاتە وەختەدا هیــچ زاراوەیەكی گونجاو‬ ‫لــە زمانــی كوردیــدا نییە‪ ،‬لێــرەدا وەك‬ ‫ئیتنۆموزیكۆلۆجیســتێك پێشنیاردەكەم‪،‬‬ ‫وشەی مۆزیك بە تەواوەتی لە فەرهەنگی‬ ‫ئــاواز و گۆرانــی كوردی بســڕێتەوە و لە‬ ‫جیاتــی وشــەكانی (مۆزیقە‪ ،‬مۆســیقا‪،‬‬ ‫مۆزیــك) زاراوە ڕەســەنەكە (موســیك‪،‬‬ ‫موزك یان موزیكا) بەكاربهینرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫تــا ڕادەیەكــی زۆر بــێ گرفتتــرە و لــە‬ ‫جیهانــدا ناســراوە و بەكاردەهێنرێت‪ .‬بە‬ ‫بڕوای من ئیدی پێویســت بــەوە ناكات‪،‬‬ ‫بە بیرێكی ناسیونالســتییەوە‪ ،‬وشەیەكی‬ ‫وشــەی پــڕ گرفــت و كێشــە‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫چەمكــی (موزیكا) بە هەڵــە بۆ كلتوری‬ ‫ئاواز و گۆرانی كوردی دابتاشرێت و جێی‬ ‫ئەو زاراوەیە بگرێتەوە‪.‬‬ ‫بڕوانە سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬مشــیری چنگیز‪ ،‬شــانزدە مقالە «موســقی‬ ‫چیست؟»‪ ،‬چاپخانە‪ :‬سینا‪ ،‬خرداد ‪ 1335‬ه‪.‬‬ ‫‪ .2‬هەژار‪ ،‬عەبدولڕەحمان شەرەفكەندی‪ ،‬هەنبانە‬ ‫بۆرینــە‪ ،‬چــاپ‪ :‬اول و ششــم‪ ،‬چاپخانە انشــارات‬ ‫سروشت‪ ،‬سال‪ 1388 -1369 :‬ه‪ ،‬ل ‪.819‬‬ ‫‪ .3‬حەمە‪ ،‬توانا‪ ،‬توێژینەوەی زانستی دەربارەی‬ ‫گۆرانــی هەورامــی لــە هەورامانی لهۆنــدا‪ ،‬نامەی‬ ‫بەكالۆریوس‪ ،‬لە ســاڵی ‪ 2015‬پێشكەش بە بەشی‬ ‫موزیكی زانكۆی سلێمانی كراوە‪.‬‬ ‫‪ .4‬وێنەكــە بەشــی موزیكــی ســكوڵی‬ ‫هونەرەجوانەكانی سلێمانی‪.‬‬

‫مارتین سەملۆ‪ ،‬باستاردێک لەنێو بۆگەنی ڕۆژهەاڵت‬ ‫(خوێندنەوەیەک بۆ ڕۆمانی شەوگەڕەکانی میران ئابراهام)‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫بەشی سێیەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ئــەم ڕۆمانــە ســوبێکێتێکە بــۆ خۆی‬ ‫دەدوێت و خۆی دەچێتە ڕووداوەکانەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئەو ئەشقە گەورەیەی میران‬ ‫بۆ ڕۆژهەاڵت‪ ،‬ئیگۆی گێڕانەوە لەم ڕۆمانە‬ ‫ڕقی لە ڕۆژهەاڵتە‪ ،‬لەسەر سادەکردنەوەی‬ ‫ڕۆژهەاڵت کاری کــردووە‪ .‬تەنانەت لەدوا‬ ‫وێنەدا هۆڵەندییەکان ئەوەندە مرۆڤدۆست‬ ‫نیشان دەدات‪ ،‬کە بێگومان وێنەی هەمان‬ ‫فلیمەکانی هۆلیوودمــان بیردێنێتەوە کە‬ ‫پاڵەوانەکــە دوای برینداربوونــی‪ ،‬لەژێــر‬ ‫دەســتی ڕۆژهەاڵتییــە وەحشــییەکان لە‬ ‫خەســتەخانە کە چاو دەکاتەو‌ه کۆلۆنێلە‬ ‫مرۆڤدۆستە پۆشــتە و پەرداخەکان‪ ،‬یان‬ ‫سیســتەرەکان‪ ،‬یــان ئیف بــی ئایەکان‪،‬‬ ‫یان سیاکان لە کاتی چاوهەڵهاتنیدا وەک‬ ‫پەری پێشوازی لێدەکەن‪ .‬بەمەرجێک ئەم‬ ‫وێنەیە پێچەوانەی دونیای ڕیاڵی ئەورپایە‬ ‫چەندەها ئەوروپایی لە بەندیخانەکاندا لە‬ ‫فیلیپین و ئەمریــکای التین و ڕۆژهەاڵتدا‬ ‫فەوتــان و ســەفارەتەکانیان گوێیان پێ‬ ‫نــەدان‪ ،‬چونکــە دەوڵەمەنــد نەبــوون و‬ ‫کرێکاری ســادەی ئەوروپاییــن‪ ،‬هاتوون‬

‫بەپارەیەکــی کەمەوە بۆ گەشــت و لەوێ‬ ‫تووشی کێشە هاتوون‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه ئه‌وروپا‬ ‫ته‌نهــا گرنگــی ده‌دات به‌چینێكی تایبه‌ت‬ ‫كــ ‌ه مارتین له‌و چیــن و توێژه‌یه‌‪ .‬ئاوەها‬ ‫ئیگۆی گێــڕەوە هۆڵندییــە چەکفرۆش و‬ ‫کۆلۆنییەکانــی دوێنــێ کــە ئەندۆنیســیا‬ ‫و ئەفریقیــان داگیرکــرد و تااڵنیان کرد‪،‬‬ ‫لــە پڕێکــدا لێــرەدا دەبنــە چۆلەکەکانی‬ ‫بەهەشت! بەگشــتی ئەمە ئیگۆی مارتین‬ ‫ســەلمۆیە کە لە ڕۆمانەکدا زۆر بەجوانی‬ ‫بە ڕووداوەکاندا تێپەڕ دەبێت‪.‬‬ ‫جوانی ئەم پڕۆتاگۆنیستەمان‪ ،‬بابڵێین‬ ‫ئــه‌م پاڵه‌وانه‌مــان ئەوەیــە‪ ،‬کــە مارتین‬ ‫لەدوو ڕووەوە باستاردە یەکەمیان؛ لەگەڵ‬ ‫دایکیدا دەژی و زۆر جاریش لە ڕۆمانەکە‬ ‫ئامــاژە بــەو حــەزە سێکســوالیە دەدات‬ ‫کــە مارتین بۆ دایکــی هەیەتی‪ ،‬جۆرێک‬ ‫لەئۆدیبــۆس لەچەندەهــا دێــڕ و حەز و‬ ‫نێزیکبوونــەوی لە بۆنــی دایکی ئاماژەی‬ ‫پێدەدات‪ ،‬لە ســەرێکی دیکەوە باستاردە‬ ‫بەوەی چیتر لەگەڵ ڕۆماننووسەکەیدا ڕێک‬ ‫نییە‪ ،‬پڕە لە ڕاسیســتیەکی ئەقاڵنیکراو‪،‬‬ ‫کــە من زۆر جار ناوم ناوە (ڕاسیســزمی‬ ‫شــاراوە‪ /‬ڕەگەزپەرەســتیی شــاراوە)‬ ‫ئەقاڵنــی و پڕ بزەیە‪ ،‬تەنانەت خۆیشــی‬ ‫نازانێت کە ڕاسیســتە! ئەمجۆرە ڕاسیزمە‬ ‫تەنهــا ئەوانــە هەســتی پێدەکــەن کــە‬ ‫ســااڵنێک زۆر وەک (ئەویتر) لەئەوروپادا‬ ‫ژیــان بەســەردەبەن‪ ،‬لــە چرکەســاتی‬ ‫هــاوڕێ ئەورپاییەکانیاندا‪ ،‬هاوڕێکانیاندا‪،‬‬ ‫ژنەکانیانــدا‪ ،‬هاوژینەکانیانــدا تەعبیــر‬

‫لەخۆی دەکات‪.‬‬ ‫نابێــت کەســانی دەرەوەی ئەوروپــا و‬ ‫ئەمریــکا و بەتایبــەت ڕۆژهەاڵتییــەکان‬ ‫ئەوە لەبیربکەن هەمیشــە تۆ لەدەرەوەی‬ ‫(مرۆڤــی ســپیت)‪ ،‬هەرچەنــدە تــۆ لەو‬ ‫زمانزانتر و خاوەن بڕوانامەی باشتر بیت‬ ‫و تەنانەت تۆ بۆسی ئەو بیت و بەڕێوبەڕی‬ ‫ئەو بیت‪ ،‬مامۆســتای کۆلیژەکەی بیت و‬ ‫ئەو شــاگرد و بەردەست و نەخوێندەوار‪،‬‬ ‫کەچی لەسەری ئەودا‪ ،‬لەسەری (مرۆڤی‬ ‫سپیدا) تۆ دواکەتوویەکی جگە لەئیسالم‬ ‫و ناسنامەی ئیسالمیزم (پۆست ئیسالم‪/‬‬ ‫مۆدێرن ئیســام) زیاتر بــۆ تۆ هیچیتری‬ ‫بوونــی نییــە‪ ،‬لێــرەدا دەبێــت چەمکــە‬ ‫گرنگەکەی (ئۆرێنتالیزم‪ /‬ڕۆژهەاڵتنیزم )‬ ‫ی (ئێدوارد ســەعید) لەیاد نەکەین‪ .‬هەر‬ ‫بۆیە ئەو خوێندکارانەی دەچن لەئەوروپا‬ ‫دکتۆرا وەردەگرن‪ ،‬زۆربەیان بەو میکرۆبە‬ ‫نەخــۆش دەکــەون و لەکاردانــەوەی ئەو‬ ‫ڕوانینەی کە هەستی پێدەکەن‪ ،‬جارێکیتر‬ ‫ئــەو وێنــای مرۆڤــی ســپییە بەرهــەم‬ ‫دێننــەوە‪ ،‬ئیــدوارد ســەعید گوتەنــی؛‬ ‫ئینــەی ڕۆژهەاڵتــی ڕۆژئاواییــەکان کــە‬ ‫ئەمجارە ڕۆژهەاڵتییەکان خۆیان بەرهەمی‬ ‫دێننــەوە‪ ...‬ئاوەها وێنەی مرۆڤی ســپی‬ ‫ڕۆژئاوایــی زاڵدەکەنــەوە‪ ،‬تەنانــەت لەو‬ ‫پرســانەی کەپرســی منــی ڕۆژهەاڵتییــە‬ ‫و ژیانــی منە لــە ڕۆژهــەاڵت دەبێت ئەو‬ ‫لەمن باشــتری لــێ بزانیــت‪ ،‬بەمەرجێک‬ ‫ئەوان تێیدا نەژیاون و بەری نەکەوتوون‪،‬‬ ‫وەک ئــەوەی ڕۆژهەاڵتی گێلێکی ئەبەدی‬

‫بێت‪ .‬مرۆڤی ســپی پێماندەڵێن ئیســام‬ ‫چــۆن مۆدێــرن دەبێت‪ ،‬کەچــی ئەوانەی‬ ‫کە بەهەقــەت لەنێو کولتوری ئیســامدا‬ ‫ژیاون دەزانن کەئیســام مۆدێرن نابێت‪،‬‬ ‫خــودی کتێبی پیــرۆزی ئیســام قبوڵی‬ ‫ئەوەنــاکات‪ ،‬بــەاڵم مادامەکــی (پیــاوی‬ ‫ســپی) تێــزی بــۆ دەکات‪ ،‬ڕۆژهەاڵتییــە‬ ‫ڕۆشــنگەرەکانی نێــو ئەوروپــا دەیکــەن‬ ‫بەڕستەی کۆتایی شــرۆڤەکانیان‪ .‬ئاوەها‬ ‫گرێی پیاوەسپییەکەیان وەهایان لێدەکات‬ ‫ئــەم تێــزەی ئەوی نەشــارەزا لەتۆی ژیا‬ ‫و لەنێــو ئــەو کولتــورەدا قبوڵبکــەن و‬ ‫دووبــارە تێزەکانی پیاوی ســپی دووبارە‬ ‫بکەنــەوە‪ ،‬ئەمــە لــە (ناخودئاگایــی‪/‬‬ ‫الشعور) ڕۆژهەاڵتییەکاندا بەردەوام خۆی‬ ‫بەرهــەم دێنێتەوە‪ .‬ئاوەها مرۆڤی ســپی‬ ‫هــەر یەکەو لەژێــر ناوێکدا دێت دەیەوێت‬ ‫شوناســی ڕۆژهەاڵتــی ئیســامەوی تۆی‬ ‫ڕۆژهەاڵتــی تۆخ بکاتــەوە‪ ،‬تەنها لەپێناو‬ ‫ئەوەیە پێت بڵێت؛ کە ڕۆشــنگەری تەنها‬ ‫لەســەر کیشوەری مرۆڤی سپیدا شوناسە‬ ‫و لــەدرەوەی تەنها خوارفە و ئاین بۆ تۆ‬ ‫گونجاوە‪.‬‬ ‫بەهەقــەت (مارتین ســەلمۆ) نمونەی‬ ‫ئــەو پیــاوە ســپییە‪ ،‬کەتەنهــا الیەنــە‬ ‫ڕۆژهەاڵتناســییە ڕۆژئاواییەکــە دەبینێت‬ ‫و نایەوێــت ئــەو زۆرانبازییــە ســەختەی‬ ‫(ســەلیم عومەر) و سوستێمی گەندەڵی‬ ‫و ڕۆشــنگەرییەکەی ببینێــت کــە گەڕانە‬ ‫بــەدووی ئازادی و پەســتە لــە کولتوری‬ ‫ئیســامەوی‪ ،‬ئەمــە جێگــەی ســەرنجی‬

‫نییــە! مارتیــن نموزەجــی پیاوی ســپی‬ ‫ئۆیرۆســێنتریکە‪ ،‬کەتەنهــا شوناســی‬ ‫ئیســام بەکاڵی کواڵوی بەڕەوا دەبینێت‬ ‫بۆ مرۆڤی ڕۆژهەاڵتی‪( .‬مارتین ســەلمۆ)‬ ‫کەســایەتییەکی ئاڵــۆزە و ئیگۆیەکــی‬ ‫ئەورپایــی لەدایکبــووی ئــەو یادەوەرییە‬ ‫ئەوروپاییــە پــڕ نیگەرانیــەی مۆدێرنەیە‬ ‫لەبەرامبەر ڕۆژهەاڵت‪ .‬بەمشێوەیە هەموو‬ ‫یەکێک لە ڕۆمانەدا (کارمن و ئیفا سەلمۆ و‬ ‫کاڕڵ) لە خولگەی ناسکییەکانی ڕۆژئاوادا‬ ‫وەک ڕۆشــنگەری ناسک و پڕ ئیستاتیکا‬ ‫هەڵدەســوڕێن کــە ڕۆشــنگەرەکەیان‬ ‫(مارتین) لەنیو وەحشــەکانی ڕۆژهەاڵتدا‬ ‫ونبــووە و لەحەســرەتا دایــک دەمرێت و‬ ‫کارمــن و کاڕڵ دوایــی درێــژە بەژیانــی‬ ‫مارتین دەدەن و قونسوڵگەری هۆڵەندیش‬ ‫دەبنە سارێژکاری یەکەمی تیماری مارتین‬ ‫کاتێک لە خەســتەخانە چــاو هەڵدێنێت‪،‬‬ ‫چونکە بزەی ئەوان دەبینێت‪.‬‬ ‫لــە کۆتاییــدا دەڵێم؛ جوانیــی ڕۆمانی‬ ‫(شــەوگەڕەکان) لەوەدا خۆی بەرجەستە‬ ‫دەکات‪ ،‬کــە مــن و خوێنــەران دەتوانــن‬ ‫بەچەندەها کاتژمێر لەسەر ئەم پاڵەوانانە‬ ‫قســەبکەن و دیالۆگ بکــەن‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لــەوەی من لەگەڵ قســەکەی ڕەخنەگری‬ ‫گــەورەی ئەڵمانــی (مارســێل ڕایــخ‬ ‫ڕاینســکی)دا یەک دەگرمەوە کە دەڵێت؛‬ ‫دەبێــت ڕۆمــان چێژمان پێ ببخەشــێت‪،‬‬ ‫چێــژی خوێندنەوە و کاتبەســەربردن‪...‬‬ ‫لــەم ڕۆمانەدا (میران ئەبراهام) زیرەکانە‬ ‫هاتۆتــە دەرەوەی ئیگۆی خــۆی و وازی‬

‫هێنــاوە پاڵەوانەکــەی مومارەســەی‬ ‫زۆڵێتیــی خــۆی بــکات‪ ،‬لــە دونیایەکدا‬ ‫زۆڵــەکان لەنێــو سوســتێمدا دەکرێنەوە‬ ‫بە منداڵــە ڕامکراوەکانی کولتوری باوک‪،‬‬ ‫بــەاڵم میــران ئەمە نــاکات‪ ،‬وازدەهێنێت‬ ‫ئەم باســتاردە‪ ،‬ئەم زۆڵــە‪ ،‬بەئارەزووی‬ ‫خــۆی تەونــە راسیســزمە شــاراوەکەی‬ ‫ڕایەڵــکات‪ ،‬بەمــەش دیوێکی ترســناکی‬ ‫ئــەو ئیگۆ ڕاسیســزمەمان نیشــاندەدات‬ ‫لەهەنــاوی مۆدێرنەوە ڕۆژانــە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫جــوان ناشــرین دەکات و پڕی دەکات لە‬ ‫جەنگ و کاولکاری و شــانۆیەک بۆ تیرۆر‬ ‫و سەربڕین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫• شــەوگەڕەکان‪ ،‬ڕۆمــان‪ ،‬میــران ئابراهــام‪،‬‬ ‫خانەی ئەندێشە ‪٢٠١٥‬‬ ‫‪• Peter Sloterdijk, Zur‬‬ ‫‪Welt kommen- Zur Sprache‬‬ ‫‪kommen, SV 1998.‬‬ ‫‪• Die schrecklichen Kinder‬‬ ‫‪Der‬‬ ‫‪Neuzeit.‬‬ ‫‪SV‬‬ ‫‪Peter‬‬ ‫‪Sloterdjik 2015.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )49٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٣/٧‬‬

‫‪3‬‬

‫خه‌ون وه‌کو فه‌لسه‌فه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی‬ ‫هه‌ڤپه‌یڤین کلیلێک بۆ کۆده‌کان‬ ‫نە‌به‌ز محه‌مه‌د‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫یەکێــک لەو ژانرانەی لە دنیای ئەدەب‬ ‫و فەلســەفەدا ئێجــگار جێــی بایــەخ و‬ ‫گرنگیپێدانە گفتوگۆیە‪ ،‬گفتوگۆ دەتوانێت‬ ‫پەنجــە بخاتــە ســەر جێ‌برینــەکان و‬ ‫چنگەکڕێــی دا و دەرمانیشــی بــکات‪.‬‬ ‫گفتوگۆ دەتوانێت دنیا پەنهان و شــاراوە‬ ‫و تاریکەکان بخاتە بەر ڕۆشــنایی زمان و‬ ‫بیر و لێکدانەوە و ڕاڤە و بۆچوونی نوێوە‪.‬‬ ‫ئەدیبەکان‪ ،‬نووســەرەکان‪ ،‬بیرمەندەکان‬ ‫و زۆر جــار هونەرمەندەکانیــش‪ ،‬هەندێ‬ ‫ڕازوڕەمــز و ئامــاژە و نیشــانە و کــۆدی‬ ‫تایبــەت بەخۆیان هەیە کــە لەو گفتوگۆ‬ ‫تایبەتانــەدا نەبێــت ڕەنگــە هەرگیز ئەو‬ ‫کۆدانــە بەکــەس نەکرێتــەوە‪ ،‬چونکــە‬ ‫بێگومــان کــەس وەکو خۆیان شــارەزای‬ ‫ئەزمــوون و زمانی تایبــەت و ڕازەکان و‬ ‫خەیاڵەکانی خۆیان نییە‪ ،‬بۆیە دەشــێت‬ ‫گفتوگــۆ وەکو هەر ژانرێــك بەڵکو زیاتر‬ ‫لــەوەش کلیلــی هەمــوو ژانــرەکان و‬ ‫تایبەتمەندییه‌کانیان بێت‪.‬‬ ‫ســەرباری ئەمەش وەکــو ئەریک فرۆم‬ ‫دەڵێت‪ :‬گفتوگۆ دەتوانێت هەقیقەتی نوێ‬ ‫بەرهــەم بهێنێــت‪ ،‬واتە نەک ســەپاندنی‬ ‫تاقە هەقیقەتێکی ئامادە و پێشــوەختە‪،‬‬ ‫کەواتە لە ڕوویەکی ترەوە دەتوانین ئاماژە‬ ‫بە گرنگیی گفتوگــۆ و هەڤپەیڤین بدەین‬ ‫لــەو ڕووەوە کە دەتوانێت بەشــدارییەکی‬ ‫کارای هەبێــت لــە ئارگۆمێنتکــردن و‬ ‫بەرهەمهێنانی هەقیقەتی نوێدا‪.‬‬ ‫لێرەوەیــە کــە مــن بــەردەوام بایەخم‬ ‫بــە خوێندنــەوەی ئەو کتێبانــە داوە کە‬ ‫بەرهەمــی گفتوگــۆ و وتووێــژی گــەورە‬ ‫بیرمەنــد و نووســەرانن‪ ،‬گفتوگــۆی‬ ‫فەلســەفیی فکــری و تیــۆری و ئەدەبی‬ ‫هەمیشــە بەشــێک بوون لــەو کتێبانەی‬ ‫مــن بــ ‌ه تایبەتــی خوێندوومنەتــەوە‪.‬‬ ‫دواتریــن کتێبی لەم چەشــنەش کە لەم‬ ‫دواییانــەدا خوێندبێتمــەوە‪ ،‬کتێبە هەرە‬ ‫گرنگەکەی یەشــار کەمالــە کە گفتوگۆی‬ ‫ئــاالن باســکوێیە لــە گەڵیــدا‪ :‬کتێبــی‬ ‫(یه‌شــارکه‌مال ســه‌باره‌ت بــ ‌ه خــۆی‬ ‫ده‌دوێت)‪.‬‬ ‫باســکوێ یه‌کێکــ ‌ه لــه‌و نووســه‌ره‬ ‫‌ڕۆژئاواییانه‌ی به‌قووڵی شاره‌زای ئه‌زمون‬ ‫و جیهانــی ڕۆمانه‌کانــی یه‌شــار که‌ماله‌‪،‬‬ ‫کاتــێ یه‌شــار که‌مــال ده‌پاڵێورێــت بــۆ‬ ‫خه‌اڵتی نۆبڵ‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه نامه‌یه‌کی کراوه‌دا بۆ‬ ‫لیژنه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندن ده‌نووسێت ک ‌ه ئه‌و‬ ‫خه‌اڵت ‌ه بدرێت ‌ه یه‌شار که‌مال‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌و‬ ‫پێی وای ‌ه که‌مــال گه‌وره‌ترین و مه‌زنترین‬ ‫نووسه‌ری ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ‌ه و به‌رهه‌مه‌کانی‬ ‫شــان ده‌دات لــ ‌ه به‌رهه‌مه‌کانــی تۆماس‬ ‫مــان و کازانتزاکیــس هەمیشــەش الی‬ ‫مــن یه‌کێک لەو پرســیارانەی لە بەردەم‬ ‫تێکســتە مەزنەکان و گــەورە بیرمەند و‬ ‫نووسەراندا قوت بووەته‌وە‪ ،‬ئەوە بووە کە‬ ‫ئــەو دنیا بەرفرە و عەقڵــە مه‌زنانە‪ ،‬ئەو‬ ‫جیهانــە دەوڵەمه‌ندە چییە کە لە پشــت‬ ‫ئەم تێکستانەوە یا ل ‌ه پشت زهنیه‌تی ئەو‬ ‫گەورە نووسەر و بیرمه‌ندانەوە وەستاوە؟‬ ‫واتــە ئەو پاشــخان و باگراوندە چییە کە‬ ‫نووسەر پاڵی پێو‌ه داو‌ه یا وەکو کورسیی‬ ‫شــاهانە شــانی لەســەر دانــاوە‪ ،‬بیرمە‬ ‫جارێکیــان لە (محمد موکری)م پرســی‪،‬‬ ‫ئەگەر لە پشت نالی و سالم و مەحوییەوە‬ ‫محێدینــی عەرەبی ئه‌بوعه‌الی موعه‌ڕی و‬ ‫حافز وەســتاون ئایا لە پشــت حافزەوە‬ ‫کێ هەیە؟ ئەو باســی شاعیرێکی ئازەری‬ ‫کرد‪ ،‬کە من ئێستا ناوەکەیم لە یاد نییە‪،‬‬ ‫لەبەردەم هەر ڕۆمان و تێکستێکی یەشار‬ ‫کەمالیشدا هەمیشە ئەو پرسیار‌ه و ڕه‌نگ ‌ه‬

‫بڵێم ئه‌و حه‌سودییەم هەبووە‪.‬‬ ‫بــەاڵم هیــچ نووســەر و بیرمەندێک بە‬ ‫ئەندازەی یەشار کەمال لەم ڕووە تووشی‬ ‫سه‌رسوڕمان و حەپەساندنی نه‌کردووم و‬ ‫کەس وەکو ئەو ڕاستگۆیانە و بە وردییەوە‬ ‫باســی ئەو جیهانەمان بــۆ ناکات‪ ،‬کەس‬ ‫وەکو ئەو بــە وردی ناچێتە ناو ئەو دنیا‬ ‫نەوتراوانەوە و کەس وەکو ئەو بە ئاشکرا‬ ‫باســی ئەوەمان بۆ ناکات کە ئەو لەسەر‬ ‫تێکستە هەڵچنراوەکانی دنیا و کولتوورە‬ ‫کەڵەکەبووەکان دانیشتووە و بیر و زمانی‬ ‫ئەو شــکۆفە و ســەرتەرزی ئــەو عەقڵە‬ ‫چنراو و بە گوڕوتینانەیە کە میراتێكی بە‬ ‫هەند و نەبڕاوەی مرۆڤایەتین‪ ،‬که‌مال زۆر‬ ‫به‌جــدی ده‌ڵێت‪« :‬جیهانی مناڵیم هێند‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نــد بوو توانام نیی ‌ه بیگێڕمه‌وه‌‪..‬‬ ‫ئه‌مــام خه‌ڵتانی خوێــن و ئه‌والم نوقمی‬ ‫ئه‌فسونی خه‌یااڵت بوو‪ ،‬چه‌ت ‌ه ڕیشتۆپه‌ڵ‬ ‫و ســمێڵبابڕ و ده‌ســتبه‌خوێنه‌کان و‬ ‫ئه‌ســپدزان له‌الیه‌ک و گــه‌ور‌ه ده‌نگبێژان‬ ‫و‪ ..‬دادائۆغلــوی گه‌وره‌تریــن شــاعیری‬ ‫ســه‌رهه‌ڵدان لــ ‌ه مێــژووی تورکــدا و‪..‬‬ ‫کــۆزان ئۆغڵــوش لــ ‌ه الیه‌کــی تــر‪»...‬‬ ‫ل‪ .42‬ئــه‌و ده‌ڵێــت‪ :‬مامۆســتای مــن‬ ‫ئه‌ده‌بیاتــی زاره‌کیی نیشــتیمانمه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫یه‌کێــک ل ‌ه سه‌رچاوه‌کانیشــم ســێنداڵ‪،‬‬ ‫دۆستۆیۆڤســکی‪ ،‬گۆگــۆل و دیکنــزه‌‪،‬‬ ‫تازه‌ڕۆماننووســێک و گه‌نجێکــی وه‌کــو‬ ‫مــن ئه‌گــه‌ر فۆکنــه‌ر و کافــکا و کار‌ه‬ ‫کالســیکه‌کان و نووســه‌رانی ڕۆژئــاوا و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت به‌تــه‌واوی هه‌رس نه‌کات چۆن‬ ‫ده‌توانێت ڕۆمان بنووسێت؟ ل ‪126‬‬ ‫که‌مال بە پێچەوانەی زۆر لە نووســەر‬ ‫و بیرمەندەکانەوە کە زۆر جار دەیانەوێت‬ ‫خۆیــان لــەو پاشــخان و جیهانبینییانــە‬ ‫البــدەن کــە لــە پشــتیەوە وەســتاون و‬ ‫هەمیشــە دەیانەوێت وادەرخەن یا زەینی‬ ‫ئێمــە بەو ئاراســتەیەدا ببــەن کە ئەوان‬ ‫داهێنــان و بیرەکانیــان بەرهەمــی بیر و‬ ‫پرســیار و لێخوردبونــەوەی خۆڕســکی‬ ‫خۆیانــه‌‪ ،‬تــا ئەوەی کنەوپشــکنینی ئەو‬ ‫زەخیرە و میراتە فکرییەی بەشــەرییەت‬ ‫بن‪.‬‬ ‫یەشــار که‌مــال بــە تونــدی خــۆی‬ ‫دەبەســتێتەوە بــەو عەقڵــە مەزنانەوە و‬ ‫باســی کاریگەرییــان دەکات و خــۆی لە‬ ‫کاریگه‌ری و ڕوناکیان النادات و پێیشــی‬ ‫وایە مرۆڤی سه‌د‌ه جیاوازه‌کان ل ‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ئه‌و تێکســتانه‌و‌ه به‌یــه‌ک ده‌گه‌ن و ده‌بن‬ ‫ب ‌ه بنه‌ما و ســه‌رچاوه‌ی یه‌کتری و ترازان‬ ‫لەو میرات ‌ه به‌شــه‌رییان ‌ه ترازانە لە خودی‬ ‫عەقــڵ و هەر مرۆڤبوونێکی ڕاســتەقینە‪.‬‬ ‫که‌مــال وا وێنــای بابەتەکــە دەکات کــ ‌ه‬ ‫مرۆڤبوون خۆی یەک ڕایەڵە و ترازان لێی‬ ‫نەک هەر گەمژەییە بەڵکو ترسناکیشە‪.‬‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی ئــه‌م کتێبــ ‌ه ته‌نهــا‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی کتێبێــک نییــه‌‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه‬ ‫یه‌ک کاتدا گه‌شــتێک ‌ه به‌ناو دنیای فکر و‬ ‫ئه‌ندێش ‌ه و ئه‌زمونی نووسه‌رێکدا ک ‌ه وه‌کو‬ ‫خۆی ده‌یگێڕێته‌و‌ه «پیاوێک هاوشێوه‌ی‬ ‫په‌یکه‌رێکی دوجار ل ‌ه فڕندا ل ‌ه قاڵبدراو»‬ ‫یــان وه‌ک خــۆی ده‌ڵێــت‪ :‬که‌ســێک ک ‌ه‬ ‫لــ ‌ه (ئه‌نادۆڵ) لــ ‌ه واڵتــی که‌ڵه‌که‌بوونی‬ ‫کولتووره‌کانــدا خه‌ریکــی چنینــه‌وه‌ی‬ ‫میراتــی به‌شــه‌ریه‌ته‪ ..‬بۆیــ ‌ه کاتــێ لــ ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م کتێب ‌ه ده‌بیته‌و‌ه هه‌ست‬ ‫به تێروته‌سلبوونی عه‌قڵ و فکر ده‌که‌یت‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫نه‌ک ماندوویی و شه‌که‌تی و داهێزران‪.‬‬ ‫چونک ‌ه له‌م گفتوگۆیه‌دا یه‌شار ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫ده‌تهێنێــت و ده‌تبــات به‌نــاو چیــرۆک و‬ ‫ڕوداوی سه‌رســوڕهێنه‌ردا و ئه‌وه‌نــد‌ه‬ ‫ئه‌زمــوون و زانیاریــت پێ ده‌به‌خشــێت‬ ‫و گه‌شــتی ئه‌وه‌نــد‌ه قــوڵ و پڕمانــات‬ ‫پــێ ده‌کات به‌نــاو مێــژوو و کولتــوور‌ه‬ ‫جیاجیــاکان و ئه‌زمونــی خــۆی له‌گــه‌ڵ‬ ‫باشــترین کتێب و نووسه‌ره‌کانی جیهاندا‬ ‫کــ ‌ه وا ده‌زانیــت به‌و ماوه‌که‌م ‌ه ســه‌دان‬ ‫کتێبــت خوێندۆته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه تۆ ل ‌ه پاش‬ ‫خوێندنه‌و‌ه و لێبوونه‌و‌ه ل ‌ه کتێبه‌ک ‌ه به‌بێ‬ ‫ماندووبوون به‌و ڕاده‌ی ‌ه زانیاری و وه‌اڵمت‬ ‫ده‌ست ده‌که‌وێت و چێژ ده‌بینی‪.‬‬

‫به‌شــبه‌حاڵی خۆم گفتوگۆی تیۆری و‬ ‫فه‌لســه‌فی و ئه‌ده‌بیی زۆرم خوێندۆته‌و‌ه‬ ‫و ئه‌وبکتێبانــه‌ی لــه‌م چه‌شــنه‌ن و لــ ‌ه‬ ‫کتێبخانه‌که‌مــدا هه‌ڵمچنیــون کــه‌م نین‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم نه‌ک هه‌موویان به‌ڵکو هه‌رگیز هیچ‬ ‫کتێبێک ناتوانێت له‌م ڕووه‌و‌ه له‌ئاستیدا‬ ‫بوه‌ســتێت و وه‌ک ده‌ڵێن شــان له‌شانی‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫ئــه‌و لــ ‌ه چه‌ندیــن شــوێندا ده‌ڵێــت‬ ‫مــن زۆر ته‌مه‌ڵــم‪ ،‬له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا‬ ‫ئــه‌و خاوه‌نــی زیاتر ل ‌ه چــل کتێب ‌ه و ل ‌ه‬ ‫دانیشتنێکیشــدا له‌گه‌ڵ ئۆکتای ڕه‌فعه‌ت‬ ‫کاتێ نووسینه‌کانی خۆی بۆ باس ده‌کات‬ ‫چی کردوو‌ه و ده‌یه‌وێت چی بکات ئه‌ویش‬ ‫ســه‌ری ســوڕ ده‌مێنێت و ده‌ڵێت که‌مال‬ ‫ئه‌مانه‌ هه‌مووی له‌یه‌ک ته‌مه‌ندا؟!‬ ‫بــڕوا ناکه‌م هیچ نووســه‌رێک هه‌بێت‬ ‫ل ‌ه دنیادا هێنده‌ی ئه‌م نووسه‌ر‌ه عاشقان ‌ه‬ ‫له‌گــه‌ڵ وشــه‌دا ژیابێت و خــۆی و ژیانی‬ ‫خۆی بۆ له‌بیر کردبێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت دۆخه‌ک ‌ه‬ ‫الی یه‌شــار که‌مال بــ ‌ه جۆرێک ‌ه ئه‌و نه‌ک‬ ‫هه‌ر ئاگای ل ‌ه پاره‌کۆکردنه‌و‌ه نیی ‌ه به‌ڵکو‬ ‫ئه‌گه‌ر پاره‌شــی بچێته‌ ده‌ست هه‌ر بیری‬ ‫نییــ ‌ه خه‌رجی بکات‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ئه‌و کاتێ‬ ‫‪ 1500‬لیــر‌ه وه‌رده‌گرێت‪ ،‬بۆ کڕینی پیاڵو‬ ‫و جلوبــه‌رگ هــه‌ر بیــری خه‌رجکــردن و‬ ‫خۆتۆکمه‌کردنــی نییــ ‌ه و هه‌ر بــه‌و جل ‌ه‬ ‫شــڕانه‌و‌ه ده‌ڕوات بــۆ وان و ئامــه‌د و‬ ‫ده‌ســت ده‌کات ب ‌ه ڕێپۆرتــاژ و کارکردن‬ ‫و پاش چه‌ند مانگێک هه‌ر به‌و جل ‌ه شــڕ‬ ‫و دڕاوانه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئیستانبوڵ‪.‬‬ ‫ئیتــر نازانم کێ ده‌توانێ ئاوا عاشــقی‬ ‫کارکردن و وشــ ‌ه بێــت‪ ،‬بێگومان ده‌بێت‬ ‫خه‌ونه‌کانی یه‌شــار زۆر گه‌ور‌ه بن که‌ئاوا‬ ‫خــۆی و ژیانی خۆی بــۆ ل ‌ه بیر کردووه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌و زۆر ڕاشــکاوان ‌ه ده‌ڵێــت‪« :‬ئه‌گــه‌ر‬ ‫خــۆم ئاره‌زووم کردایــ ‌ه ده‌متوانی تااڵوی‬ ‫هــه‌ژاری نه‌چێــژم‪ ،‬ده‌متوانــی پاره‌یه‌کی‬ ‫زۆر په‌یدا بکه‌م و ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌مه‌ندیش‬ ‫ببم‪ ،‬به‌اڵم وشــ ‌ه به‌الی منه‌و‌ه زۆر پیرۆز‬ ‫بوو‪ ،‬باوه‌ڕم به‌هێزی وشــ ‌ه هه‌بوو‪ ،‬پێم وا‬ ‫بوو نووســه‌ری پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫و ڕه‌نجمــژان نــه‌ک نووســه‌ر نیــن بگر‌ه‬ ‫مرۆڤیش نین‪».‬‬ ‫ئــه‌و کاتــه‌ی مــرۆڤ خــۆی و ژیانی‬ ‫تایبه‌تــی خۆی لــ ‌ه بیــر ده‌کات و یاخی‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه سیسته‌می باو و هه‌موو شتێک‬ ‫ده‌کات ‌ه قوربانیی خــه‌ون‪ ،‬ئیتر کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫وێنه‌ی شــێتێکی په‌ته‌ڕی بۆ ده‌کێشــێت‬ ‫وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌ســه‌ر که‌مالــدا دێت‪ ،‬ئه‌و‬

‫کاتــێ تێده‌گه‌یــت چه‌ندیــن جــار ڕه‌و‌ه‬ ‫ژه‌ندرم ‌ه هه‌ڵیان کوتاوه‌ت ‌ه سه‌ر ماڵه‌که‌ی‬ ‫و کونوقوژبنی ماڵه‌که‌یان هه‌ڵته‌کاندووه‌و‬ ‫هه‌رچی کاغه‌زی نووســراو و نه‌نووسراو‌ه‬ ‫بردوویانــ ‌ه و وه‌ک خۆی ده‌ڵێت «ڕۆمانی‬ ‫پێاڵوی ئاسنین» و چه‌ندین شاکاری تری‬ ‫تیاچوون‪.‬‬ ‫خه‌ون وه‌کو فه‌لسه‌فه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی‬ ‫فه‌لســه‌فه‌ی که‌مــال لــ ‌ه هــزر و‬ ‫ئه‌ده‌به‌که‌یدا خه‌ونبینینه‌‪ ،‬خه‌ونبینین و‬ ‫خه‌یاڵکردن به‌الی ئه‌مه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫تێپه‌ڕاندن و نوێبوونه‌و‌ه و ئه‌فراندنه‌‪،‬‬ ‫ئه‌فراندنیش گه‌وره‌ترین به‌های مرۆڤه‌‪،‬‬ ‫هه‌رکاتێکیــش مرۆڤ ئــه‌م به‌هایه‌ی‬ ‫نه‌ما و ل ‌ه ئه‌فراندن که‌وت ئیتر ژیانی‬ ‫نامێنێت و دنیای مرۆڤ تیاده‌چێت‪.‬‬ ‫هه‌ربۆیــ ‌ه ئه‌و ئه‌ده‌به‌که‌ی خۆی ب ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بــی هانــدان ده‌زانێــت نــه‌ک‬ ‫ئه‌ده‌بــی پارتیزانی‪ .‬بۆ نمون ‌ه ک ‌ه‬ ‫ئاالن باســکوێ لێی ده‌پرســێت‪:‬‬ ‫«لــ ‌ه ڕۆژئاوا پێمــان وای ‌ه ڕاز و‬ ‫خه‌یاڵــی ســه‌رده‌می مناڵی ب ‌ه‬ ‫زوویــی له‌ناوچــوون و جێگه‌ی‬ ‫خۆیان بۆ عه‌قڵ و ڕاستی چۆڵ‬ ‫کردووه‌‪»...‬‬ ‫که‌ماڵ ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ناتوانــن بمهێننــ ‌ه ســه‌ر ئــه‌و بــاوه‌ڕه‌ی‬ ‫کــ ‌ه لــ ‌ه ڕۆژئــاوا هێــزی ڕاز و خه‌یاڵ ب ‌ه‬ ‫خێرایــی فه‌وتابێــت خۆشه‌ویســتییه‌کی‬ ‫قوڵ و متمان ‌ه ودۆســتایه‌تیم به‌رانبه‌رتان‬ ‫هه‌یه‪ ،‬بۆیــ ‌ه زۆر خه‌مگینم کاتێ وا توند‬ ‫ده‌دوێــن‪ ،‬بڕانه‌وه‌ی هێزی ڕازو خه‌یاڵ ب ‌ه‬ ‫واتــای ڕوخانــی ڕه‌هه‌نــدی مرۆڤایه‌تی و‬ ‫هه‌ره‌ســهێنانی گرنگتریــن پنتی مرۆڤ و‬ ‫سه‌ره‌تای ده‌ســپێکردنی نه‌خۆشییه‌کان ‌ه‬ ‫چۆن شــتی وا ده‌ڵێن؟ واتــه ده‌تانه‌وێت‬ ‫بڵێــن لــ ‌ه هه‌ندێــک شــوێن مرۆڤایه‌تــی‬ ‫له‌ناوچــوو‌ه و ئافرێنــراوی هاوشــێوه‌ی‬ ‫مرۆڤ جێگه‌ی مرۆڤیان گرتۆته‌وه‌‪ .‬مه‌گه‌ر‬ ‫ئومێد ئافرێنراوی هێزی خه‌یاڵ و یه‌کێک‬ ‫لــ ‌ه به‌ها هــه‌ر‌ه به‌نرخه‌کانــی مرۆڤایه‌تی‬ ‫نییــه‌؟ مه‌به‌ســتان لــ ‌ه ڕاســتی چییــه‌؟‬ ‫مه‌گه‌ر مرۆڤ ســه‌رله‌نوێ هه‌موو شــتێک‬ ‫نائافرێنێتــه‌وه‌‪ ،‬کــێ خه‌یــاڵ و ڕاســتی‬ ‫خولقانــدووه‌‪ ،‬مه‌گــه‌ر ڕاســتی و خه‌یاڵ‬ ‫تێکهه‌ڵکێــش نین‪ ،‬ئایا ده‌توانن پێم بڵێن‬ ‫ڕاســتی ل ‌ه کوێو‌ه ده‌ســت پــێ ده‌کات‪،‬‬ ‫خه‌یــاڵ له‌کــوێ به‌کۆتا دێــت و ده‌توانن‬ ‫ئه‌و ســنوره‌م پێ بڵێن و ئه‌و شوێنه‌م بۆ‬

‫کا ر ی‬ ‫مــن دروســتکردنی دنیایه‌کــی‬ ‫خه‌یاڵــی و دنیــای گێڕانه‌وەیــە‌‪ ،‬کردنی‬ ‫شــتی جیاواز و پێکهێنانی ئه‌و دنیای ‌ه ب ‌ه‬ ‫وشه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ شــوێنێکی دیــدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫دنیــای متمانــه‌ی ئه‌وروپــا کــ ‌ه ئێو‌ه ب ‌ه‬ ‫خۆپه‌رســت ناوی ده‌به‌ن ئه‌وه‌ند‌ه تاریک‬ ‫نییــه‌‪ ،‬ئێو‌ه بــۆ دنیای کافــکا مه‌ڕوانن‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه شــتێکی دیی ‌ه و دنیــای ئه‌و دنیای‬ ‫بێئومێدییــه‌‪ ،‬له‌وانه‌یــ ‌ه ئه‌وروپــا ڕۆژێک‬ ‫لــ ‌ه ڕۆژان بایه‌خ به‌ تاریکیــی ئه‌و بدات‪،‬‬ ‫بــا نه‌ترســین ئه‌وروپــا زوو لــ ‌ه تاریکی‬ ‫ده‌ســتکردی خۆی تێر ده‌بێت‪ ،‬شــتێکی‬ ‫تریــش هه‌ی ‌ه مــن زۆر دڵته‌نــگ ده‌کات‪،‬‬ ‫دۆستۆیۆ‌ڤســکی بــ ‌ه تاریــک و نه‌خۆش‬ ‫داده‌نێــن‪ .‬مــن ناڵێــم مــرۆڤ هه‌رگیــز‬ ‫ناکه‌وێتــ ‌ه تاریکــی بێئومێدییــه‌و‌ه چۆن‬ ‫شتی وا ده‌بێت؟ به‌اڵم سه‌رمایه‌ی مرۆڤ‬ ‫ڕووناکیی ئومێده‌‪ .‬ل‪79 :‬‬ ‫ده‌زانن دۆستۆیۆ‌ڤســکی چی ده‌کات؟‬ ‫تاریکی له‌به‌رانبه‌رمان چڕ و کۆ ده‌کاته‌و‌ه‬

‫خوێندنــه‌وه‌ی ئه‌م کتێبه‌ ته‌نهــا خوێندنه‌وه‌ی کتێبێک‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌ هەمان کاتدا گه‌شــتێکه‌ به‌ناو دنیای‬ ‫فکر و ئه‌ندێش ‌ه و ئه‌زموونی یەشار کەمالدا‬ ‫کاتێ ده‌چێت ‌ه به‌رده‌م باره‌گای ڕۆژنامه‌ی‬ ‫جمهوریه‌ت و ب ‌ه ده‌رگاوا‌نه‌ک ‌ه ده‌ڵێت نادر‬ ‫نادی منی بانگهێشــت کردوو‌ه بۆ بینین‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ده‌رگاوانه‌ک ‌ه ب ‌ه شــێتی ده‌زانێت و‬ ‫نایکات ‌ه ژوور!‬ ‫بــه‌اڵم دیــوی بــاش و بــه‌رزی ئــه‌م‬ ‫خه‌ون و شــێتیی ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌و مرۆڤان ‌ه‬ ‫مه‌زنــن و ده‌توانــن خه‌ونــی مه‌زنیــان‬ ‫هه‌بێــت و قســه‌یه‌کیان بۆ دنیــا هه‌بێت‪،‬‬ ‫نــه‌ک هــه‌ر ئــه‌و‌ه به‌ڵکــو کۆمه‌ڵگــه ‌و‬ ‫حکومه‌ته‌که‌یــان قــه‌رزاری خۆیان بکه‌ن‪،‬‬ ‫لــه‌م ڕووه‌و‌ه ده‌توانــم بڵێم ئــه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫کتێبه‌ ده‌خوێنێته‌وه‌ ده‌گات ‌ه ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‬ ‫حکومه‌تی تورکیا ده‌بێــت ب ‌ه پاڕانه‌وه‌و‌ه‬ ‫داوای لێبــوردن لــ ‌ه یه‌شــار که‌مال بکات‬

‫««‬

‫ده‌ستنیشــان بکه‌ن ک ‌ه ســنوره‌که‌ی پێدا‬ ‫ده‌ڕوات؟ مــن پێــم وای ‌ه له‌هه‌ر شــوێن و‬ ‫هه‌لومــه‌رج و چاخێکدا بێــت‪ ،‬مرۆڤ له‌و‬ ‫دنیایــه‌دا کــ ‌ه تیایــدا ده‌ژی و ئێمــ ‌ه ب ‌ه‬ ‫دنیای ڕاسته‌قین ‌ه ناوی ده‌به‌ین‪ ،‬هه‌میشه‬ ‫‌بــه‌رده‌وام ده‌بێــت لــ ‌ه ئه‌فراندنــی ڕاز و‬ ‫بنیاتنانی خه‌یاڵ و دنیای دروســتکراوی‬ ‫خۆی‪ ،‬سنوره‌کانی دنیای خه‌یاڵ و دنیای‬ ‫ڕاســته‌قین ‌ه تادێت زیاتر به‌یەکدا ده‌چن‪.‬‬ ‫ل‪77 – 76‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ل ‌ه وه‌اڵمی پرســیارێکی تردا‬ ‫ئه‌و درێژ‌ه به‌م بۆچوەون ‌ه ده‌دات و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫واڵتێک دۆستۆیۆ‌ڤسکی دۆزیبێته‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ئه‌وروپــا‪ ،‬چــۆن هێــزی ڕاز و خه‌یاڵ ل ‌ه‬ ‫ده‌ست ده‌دات‪ .‬ل‪77‬‬

‫و دیوارێک ل ‌ه تاریکی ل ‌ه پێشماندا بنیات‬ ‫ده‌نێت‪ ،‬ئه‌و‌ه کار و هونه‌ری ئه‌وه‌‪ ،‬پاشان‬ ‫ل ‌ه پشــت ئه‌و تاریکیی ‌ه گولـــله‌نه‌بڕه‌و‌ه و‬ ‫ڕوناکــی ئاشــکراتر و کراوه‌تــر ده‌بینین‪،‬‬ ‫هونــه‌ری دۆستۆیۆڤســکی ئه‌وه‌یــه‌‪ ،‬بــ ‌ه‬ ‫بۆچونــی من دۆستۆیۆ‌ڤســکی یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫ڕه‌هه‌نــد‌ه هه‌ر‌ه ڕوناکه‌کانی مرۆڤایه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ل‪80‬‬ ‫به‌م پێی ‌ه ده‌بینین فه‌لســه‌فه‌ی یه‌شار‬ ‫که‌مــال خــه‌ون بینین ‌ه و ئه‌ده‌به‌که‌یشــی‬ ‫ئه‌ده‌بی هاندان و گۆڕانکارییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه باره‌ی خوێنه‌ره‌و‌ه‬ ‫هه‌ندێ بابه‌ت و پرســی ئه‌ده‌بی هه‌ی ‌ه‬ ‫ک ‌ه بــه‌ درێژایی کات یه‌خه‌ی نووســه‌ر و‬

‫توێژ ه‌ران‬ ‫و شــاعیر و ڕۆماننووســه‌کانیان‬ ‫گرتــووه‌‪ ،‬وه‌کو پرســی زمــان و خوێنه‌ر‬ ‫و مه‌رگــی نووســه‌ر و شــتی وا کــه‌ له‌م‬ ‫گفتوگۆیه‌دا که‌مال زۆر ئاســان و ساد‌ه و‬ ‫بێ هیچ گرێ و گوڵکێک بیر و فه‌له‌سه‌ف ‌ه‬ ‫و بۆچوونی خۆی زاڵ ده‌کات‪.‬‬ ‫ئاالن ده‌ڵێت‪ :‬منیش وه‌کو نووسه‌رانی‬ ‫فه‌ڕه‌نســاوی خۆپه‌رستم و هاوڕای ئه‌وانم‬ ‫و پێــم وایــ ‌ه ناچــار نیم هیچ شــتێک ب ‌ه‬ ‫خوێنه‌رانم ببه‌خشــم؛ بۆ خۆم ده‌نووســم‬ ‫بۆ که‌ســی تر نــا‪ ،‬به‌هــه‌ر نرخێک بوو‌ه‬ ‫ئازادییه‌کــی ڕه‌هــام ده‌وێــت و هیــچ‬ ‫په‌یامێکی ڕاسته‌وخۆم نییه‌‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم که‌مــال ده‌ڵێــت‪ :‬من بــۆ خۆم‬ ‫نانووســم هه‌رگیزیــش بیــرم لــه‌و‌ه‬ ‫نه‌کردۆته‌وه‌‪ ،‬بۆ خۆم بنووســم‪ ،‬چه‌ندیش‬ ‫نکوڵی بکه‌م‪ ،‬من که‌سێکم ل ‌ه ڕه‌چه‌ڵه‌کی‬ ‫داســتانبێژانی کــۆن و خوێنــی ئه‌وان ب ‌ه‬ ‫جه‌سته‌مدا ده‌گه‌ڕێت‪.‬‬ ‫بــ ‌ه داخــه‌و‌ه ناتوانــم ببم بــ ‌ه خاوه‌ن‬ ‫خۆشــگوزه‌رانییه‌کی وه‌ک ئــه‌وه‌ی‬ ‫بڵێــم ته‌نها بۆ خــۆم ده‌نووســم‪ ..‬کۆن ‌ه‬ ‫داســتانبێژان هه‌میشــ ‌ه داســتانیان بــۆ‬ ‫گوێگره‌کانیان ده‌گێڕایــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانیش ب ‌ه‬ ‫گۆشــت و هه‌ســتی خۆیانــه‌و‌ه له‌به‌رده‌م‬ ‫داســتانبێژان داده‌نیشــتن و جۆشــیان‬ ‫ده‌گرت و ده‌گریان و پێکه‌و‌ه پێده‌که‌نین‪..‬‬ ‫خۆشــبه‌ختان ‌ه من ئــه‌وه‌م بینی‪ ...‬هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌م لــه‌و نووســه‌ران ‌ه تێبگه‌م ک ‌ه ئێو‌ه‬ ‫ده‌ڵێــن خۆپه‌رســتن‪ ،‬بــه‌اڵم حاڵــی نابم‬ ‫نووســه‌ر ده‌توانێت خۆپه‌رست بێت‪ ،‬پێم‬ ‫وابێــت ئه‌و‌ه ل ‌ه بێئومێــدی و زیزبوون ل ‌ه‬ ‫مرۆڤــه‌و‌ه ســه‌رچاو‌ه ده‌گرێت پێویســت ‌ه‬ ‫نووســینه‌کانم لــ ‌ه الیــه‌ن مرۆڤگه‌لــه‌و‌ه‬ ‫بخوێنرێتــه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێــت دنیــای خه‌یاڵــم‬ ‫ئاوێتــه‌ی دنیای ئــه‌وان بێت‪ .‬بــه‌رده‌وام‬ ‫خــۆم ب ‌ه هۆکاری بــ ‌ه زیندوویی مانه‌وه‌ی‬ ‫شاکار‌ه کالســیکه‌کانه‌و‌ه ســه‌رقاڵ کرد‪،‬‬ ‫چۆن پێشوازی ل ‌ه شاکاره‌کانی ‪ 3000‬ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبــه‌ر ده‌که‌ین و هۆکاری ســه‌ره‌کیی‬ ‫ئه‌مــ ‌ه چییــه‌؟ ئه‌مــ ‌ه به‌یه‌ک گه‌یشــتنی‬ ‫مرۆڤ نییه‌ ب ‌ه مرۆڤ‪.‬‬ ‫مــن ناتوانم بیر لــ ‌ه خوێنه‌ر بکه‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫هیچ کاتێکیش نه‌متوانی بیری لێ بکه‌مه‌و‌ه‬ ‫خوێنه‌ر‌ه کێی ‌ه ســه‌رجه‌می مرۆڤایه‌تییه‌؟‬ ‫مــن چــۆن بزانم خوێنــه‌ر حــه‌ز ل ‌ه چی‬ ‫ده‌کات و چــی ده‌خوێنێتــه‌وه‌؟ کاری من‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه باســی ئه‌و دنیا ئه‌فســوناویی ‌ه و‬ ‫ڕووداوه‌کانی ناوی بگێڕمه‌وه‌‪ ،‬خۆم بده‌م ‌ه‬ ‫به‌ر شه‌پۆلی سروشت‌ڕاستیی مرۆ‪ ،‬ڕاستی‬ ‫ئه‌فسوناویی گێڕانه‌و‌ه و ئه‌فسوونی وشه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )49٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٣/٧‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫جەمال غەمبار‬ ‫سەرنجی پێش خوێندنەوە‪:‬‬ ‫هاوڕێــی هونەرمەندم‪ ،‬ڕەوانشــاد «ئیبراهیم چێــوار»‪ ،‬کاتی خۆی و لە‬ ‫وەاڵمی نامەیەکمدا‪ ،‬لە باسکردنی ئەحواڵی خۆیدا بۆی نوسیبووم‪:‬‬ ‫[‪ ...‬بەندەش خەم بە هەموو شتێک دەخوا و هەموو شتێ لەم سەرزەمینە‬ ‫ڕوو ئەدا وا ئەزانم من تاوانبارم و من لێی بەرپرسیارم و هیچیشم پێ ناکرێ‬ ‫جگە لەوەی هەندێ جار لەسەر تەختەی شانۆ ئەو زامانە دەکولێنمەوە‪]...‬‬ ‫بۆیــە ئەم دەقە شــیعرییەش‪ ،‬لێبوردننامەی منە‪ ،‬بــۆ نەزیفی هیجرەتی‬ ‫ئەوانــەی لــە نیشــتمان هەڵدێــن‪ .‬منــی دوا بزمــاری چەقیــو لــە تابووتی‬ ‫قەسیدەیەک‪ ،‬بەر لە تەواوکردنی‪ ،‬سەفەری مردنی کرد!‬

‫پێش ئەوەی ڕەنگەکان بسوتێن‪ ،‬تۆ بسوتێ‪.‬‬ ‫بەرلەوەی چاوەکان بشکێن‪ ،‬تۆ بشکێ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫خۆت وردوخاش کە بەدەم ڕەشەبای نەدامەت و‬ ‫ ‬ ‫کورسیە نەفرەتیەکەت بهێنە و‬ ‫ ‬ ‫بە پەتێک کە برسییەکان بۆیان هەڵدایت‪ ،‬خۆت هەڵواسە!‬ ‫یان فێرە فڕین بە و‪ ،‬لێگەڕێ دونیا گۆرانیی بڵێ و‬ ‫ئێمەش بچینە ئەوسەری مەملەکەتێک‬ ‫نە کورسی لێ بێت‪ ،‬نە باوک‪.‬‬ ‫نە پاسەوانی لێ بێت‪ ،‬نە سەوڵەجان‪.‬‬ ‫بۆ شەوێک‪ ،‬لێگەڕێ یوسف بەبێ لورەی گورگان بنوێ!‬ ‫*********‬ ‫ تەماشا‪ ،‬هەتا دەریا وشک دەکات تەماشاکەن‪،‬‬‫تەماشا کەن چۆن نیشتامن کۆچ دەکات و‬ ‫چۆن نیشتامن سەری بڕاوی خۆی دەداتە دەم شەپۆلەکان!‬ ‫ئێوە لە کوێوە دێنەوە‪،‬‬ ‫ ‬‫بۆ خەراباتی کام دڵ‪ ،‬دێنەوە بەر قاپیی خوا!‬ ‫چەند دڵخۆشبوون ئەو بەیانییەی‬ ‫قاچاخچییە دڵڕەقەکان پێیان وتن‪:‬‬ ‫سەرکەون‪ ،‬ئێرە سەرەتای قیامەتە!‬ ‫سەرکەون‪،‬‬ ‫ئەم سەفەرە لە دڵدانەوەی چۆلەکەیەک دەچێت‬ ‫ئەو دەمەی دەنووک لە کاشییەکی بەتاڵ دەدات!‬ ‫چەند خۆشە جێهێشتنی برسێتیی‬ ‫چەند خۆشە ڕووکردنە سارای مەحاڵ!‬ ‫سەرکەون‪..‬‬ ‫ئەم بەلەمی نغرۆبوونە‬ ‫ ‬ ‫پێش ئەوەی دڵی ئێوە هەڵگرێت‪ ،‬نیشتامنی بارکردووە!‬ ‫سەرکەون‪ ..‬لە تەمی چاوەڕوانییدا‪ ،‬بچنەوە ساراکەی عەدەم‬ ‫سەرکەون‪ ..‬لە شەوانی ئاودا‪ ،‬گۆڕەکانی بێهوودەیی پڕکەنەوە‪.‬‬ ‫سەرکەونە سەر ئەم تەختەی گومانە‪،‬‬ ‫بەسەر درۆی منارەکانەوە‬ ‫بە تەنها کۆترەکانی ‹سەبر» مابوون‪ ،‬ئەوانیشیان هەڵفڕاند!‬ ‫منیش باڵندەیەکم‪ ،‬لە خۆم بەجێاموم‪،‬‬ ‫دەنووکم بدەنەوە‪ ،‬دەنکێ گەمنی ئومێدی پێ هەڵگرمەوە!‬ ‫من خۆرئاوابوونی برینێکم‪ ،‬نازانم خۆری ئازارم لە کوێوە هەڵدێت‪.‬‬ ‫سەری ترساوی خۆم دەخەمە بن باڵی کەشتیەوانێکی نابەڵەد!‬ ‫کەشتیەوانێک‪ ،‬لە ژماردنی شەپۆلەکان‪ ،‬هەڵە دەکات‪،‬‬ ‫کەشتیەوانێک‪،‬‬ ‫فەنەری چاوەکانی‪ ،‬پێش گەیشنت‪ ،‬دەکوژێتەوە!‬ ‫ئێمە لە بەلەمێکی غەمگیندا غەرق دەبین و‬ ‫کەچی دونیاش ناڕوخێت!‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئێمە ئاوێنەکانی عیشقی خۆمان ورد و خاش دەکەین و‬ ‫کەچی نیشتامن هەتا دێ زیاتر الوکی بێدەنگیی دەچڕێ!‬ ‫ئێمە‪،‬‬ ‫یان بابڵێین من‪ ،‬ئا‪ ،‬منی نابەڵەد!‬ ‫قاچێکی شکاوی کورسییەک بووم‬ ‫لە کورسیی شاعیران نەدەچوو!‬ ‫درەختێ گوێی لە من نەگرت‬ ‫هەتا باسی ئەو دڵە ژەنگرتووانەی بۆ بکەم‬ ‫کە دزی لە یەکرت دەکەن!‬ ‫تا پێی بڵێم؛‬ ‫لە ناوەوەمدا‪ ،‬شتێک هەیە بۆگەنی کردووە!‬ ‫لە ناوەوەمدا تابووتێک نوستووە‬ ‫وێنەی براکامنم بیر دەخاتەوە‬ ‫کە لە جەنگی دژ بەیەکرت دەگەڕانەوە بۆ ماڵێ‪..‬‬ ‫هەر لە ناوەوەمدا‪ ،‬قیامەتێک ڕاکشاوە وەک خۆی!‬ ‫قیامەت ئەو ڕۆژە داگیرسا‬ ‫کە ڕۆحکوژێک بە خوێنی من عەرشی خۆی سورکرد و‬ ‫ملی قەسیدەمی خستە ژێر میقسەڵەی‬ ‫هەڕەشە و‪،‬‬ ‫بە زمانی چەقۆ‪ ،‬بە دەستی سەر شمشێری ڕق‬ ‫وەک داهۆڵی ناو کێڵگەیەکی تەریک‬ ‫چۆلەکەی دڵی سەربڕیم!‬ ‫لەو قیامەتە‪ ،‬لەو مەراسیمی سەربڕینەدا‬ ‫قەڵەمێک لەوێ بوو‪ ،‬کراسی یەسوعی لەبەرکردبوو‬ ‫نازانم شاهید بوو بۆ کوشتنم‪ ،‬یان ئەویش‬ ‫بەدەم نۆشکردنی ژەهرەوە‪،‬‬ ‫سەمای بە دەوری ئاگری‬ ‫مەهزەلەی کورسییەکدا دەکرد کە من نەمدەویست کورسی‬ ‫بێت!‬ ‫ئەوەی من بینیم نە شیعر بوو‪ ،‬نە ئاگری بەدبەختیی خۆم!‬ ‫ئەوەی ڕۆحی منی بەرکەوت‬ ‫منارەی خەونێک بوو بەسەر هەموو دونیادا ڕوخا!‬ ‫ئەوەی من بیستم‬ ‫نە گریانی دڵ بوو‪ ،‬نە هەنسکی سێوی مەرگ‪،‬‬ ‫ئەوەی من هەڵمگرتەوە‬ ‫بەشێک بوو لە مانگێکی بریندار‬ ‫لەگەڵ پارچەکانی خۆمدا کەوتە خوارێ!‬ ‫هەست دەکەم‬ ‫ ‬‫ئەم ڕۆژانە‪ ،‬دڵخۆشییەکانی دنیا هەرەس دێنن‬ ‫دارئەرخەوانەکانی دڵتەنگیی گوڵ دەکەن!‬ ‫خودایا تا ئەبەد مبنێ بە سنگتەوە‬ ‫غەرقم کە لە خۆت‪.‬‬ ‫وەک بخوردێکی بریندار دامگیرسێنە‪.‬‬ ‫خودایا!‬ ‫ئەی ئەو خودایەی‬ ‫من لە دەرەوی مەعبەدەکانی دڵنیایی دەتبینم‪،‬‬ ‫منیش وەک تۆ‬ ‫دارکونکەرەی گومان درەختی ڕۆژەکانم کون کون دەکات!‬ ‫خودایا!‬ ‫هەتا دێ ئێرە پڕم دەکات لە تاریکی‪ ،‬لە ڕوخان‪.‬‬ ‫هەوڵ ئەدەم کەمێک گریان هەڵگرم بۆ ڕۆژی تەنگانە‪،‬‬ ‫یان کەمێ دەست بە خەمەوە بگرم‪ ،‬هێندەی تااڵنفرۆش نەکەم!‬ ‫خودایا!‬ ‫لەناو فەوزای ئەم جەورەدا‬ ‫فوویەک لە ئاگری کزی ڕۆحم بکە‬ ‫چیرت هەڵم مەکە‪ ،‬با هەر تاریک بم‪ ..‬تاریک!‬ ‫منی دەوەنێکی تەنیای کەناری ئازارێکی بێدەنگ‬ ‫چیم داوە لەوەی‬ ‫کام ئەستێرەی ڕژاو دەبێتە سەرۆکی ئاسامن‪.‬‬ ‫یان منی درەختێکی غەمگین‬ ‫چیم داوە لەهەڵرشتنی ئەم هەموو گەاڵی دڵخۆشیی و‪،‬‬ ‫لە هەڵدانی دەواری ئەم هەموو سێبەرە‬ ‫بۆ حەرفێکی بچووک؛ بە زۆر‪ ،‬هەر بەزۆر‬ ‫لەسەر کورسی قەسیدەیەک دادەنیشێ و‬ ‫کەچی کۆاڵنێ لە شەوی دیوانی من رۆشن ناکاتەوە!‬ ‫یاخود منی کانییەکی تینوو‬ ‫چیم داوە لەوەی ڕوبارێک لە نیوەی ڕێ‬ ‫شەپۆلەکانی خۆی بە خاچی چاوەڕوانییا هەڵدەواسێ و‬ ‫بەردی توڕەبوون دەگرێتە بارانێک‬ ‫لە چاوی هەوری خۆیەوە باری!‬

‫ئاخر‪ ،‬باڵندەکانی زەمەنی من‬ ‫لە بەر تریفەی سەفەردا‪ ،‬ئینجانەیەک بکەین بە ماڵ!‬ ‫وەرە ئەم سەدە سوتاوە ناوبنێین سەدەی کۆچ و‪،‬‬ ‫لە باڵکۆنی قسە و مەراقەکانی ئەواندا نانیشنەوە‪.‬‬ ‫من زەمەنێکی ترم هەیە بۆ نووسین و گریان‪،‬‬ ‫سەدەی کردنەوەی زیندانی گیان‬ ‫زەمەنێک‪،‬هەتا ئەوسەری دونیا بەشی خۆم و مردنیشم دەکات‪.‬‬ ‫بۆ بنەوشەکانی سەرهەڵگرتن!‬ ‫زەمەنێک‪،‬‬ ‫تۆ گوێ بنێ بە دیواری خەونی ماڵەکامنەوە‪،‬‬ ‫دەهشەتی هیچ پەپولەیەک لە تەماشای مۆمێکدا ناشێوێنێت‪ .‬نوزەی تۆی لێ دێ ئەم کۆچەم!‬ ‫چڵی هیچ هەورێک لەبەربەیانی کۆچی گوڵێکدا ناسوتێنێت‪.‬‬ ‫تۆ پیاسەیەک بە گەڕەکی سەفەرئاوای‬ ‫زەمەنێک‪ ،‬دەست بۆ هەموو کتێبەکانی عیشق دەبات‪.‬‬ ‫مندا بکە؛ دەبینیت چۆن‪:‬‬ ‫زەمەنێک تیایدا منی نابەڵەد‬ ‫ڕەنگی تۆی لێ دێت ئاسامنی ڕوخاو و تاریکی هیجرەتم‪،‬‬ ‫نازانم هەردوو گوندی ‹تریفە› و ‹گریانە›‬ ‫بۆنی تۆی گرتووە ڕۆحی تەنیا و بێ شەریکی حیرەتم!‬ ‫دەکەونە کوێی برینەکانی هەڵەبجەوە‬ ‫تۆ وەک دڵم‪ ،‬دووریت لە من‪،‬‬ ‫دەنا دەچووم لە یەکێکیان‬ ‫تۆ وەک چاوم‪ ،‬من نابینیت‪،‬‬ ‫ژوورێکم لە مۆسیقا دروست دەکرد و‬ ‫تۆ وەک دەستم‪ ،‬بە دوای خۆتدا ڕام ناکێشیت‬ ‫بێدەنگ بێدەنگ خۆمی بودەڵەم تێدا دەکوشت!‬ ‫وەکو قاچم‪ ،‬نامخەیتەوە سارای نائومێدیی!‬ ‫چونکە مێژووی ڕاستەقینەی ئەو دۆزەخەی‬ ‫وەرە ئەی مردنی ئازیز!‬ ‫ڕۆحی پڕ لە شیعری «پشکۆ نەجمەدین»یان تێدا سووتاند‬ ‫پێکەوە شەرحی ئەم کۆچە و‬ ‫لە چرای کزی مااڵنی ئەو دوو گوندەوە دەست پێدەکات!‬ ‫پێکەوە باسی ئەسپە گالوەکانی سەفەر بکەین‪.‬‬ ‫خۆکوشنت لەوێندەرێ‪ ،‬تەعمید و پاکبوونەوەیە لە گوناه!‬ ‫ئێمە لە زینای نێوان قاچاخچیی و سەفەردا‪،‬‬ ‫لەوێندەرێ‪ ،‬پێش خۆکوشتنی خۆمی بودەڵە‬ ‫ئەو منداڵە غەمگینانەین‬ ‫پڕ بە دڵ هاوارم دەکرد؛‬ ‫ناوی خۆمان لێ ون دەبێت‬ ‫تف لەو پەنجەرەیەش کە ڕوناکیی هێنایە ماڵی ڕۆحم‬ ‫قافیەی ژیامنان لێ تێک دەچێت‬ ‫ ‬ ‫تف لەو قەڵەمەی دەرگای ماڵی حەرفەکانی لێکردمەوە‬ ‫دەبینەوە بە ئەفسانەی حەقیقەت!‬ ‫ ‬ ‫ئەو ماڵەی تیایدا کتێبەکان گیای قەسیدەیان نەگرتبوو‬ ‫ئاو دەپرسێ؛ لە کوێوە دێن؟ بۆ کوێ دەچن؟‬ ‫ئەو ماڵەی تیایدا شەهامەت ژەنگی گرتبوو!‬ ‫کێ خەنجەری کۆچکردنی لێ هەڵکێشان؟‬ ‫ئەو ماڵەی تیایدا‬ ‫ئێمەش‪ ،‬میوانەکانی خودا‪،‬‬ ‫ئینجانەیەک دەبوو بە گۆڕ بۆ گوڵی ماچێکی بەجێامو!‬ ‫بەدەم غەرقبوونی ژیانەوە‬ ‫لەوێ هەموو شتەکان قسەیان دەکرد؛‬ ‫باسی ئەوە دەکەین‪:‬‬ ‫ ‬ ‫بۆ منونە‪ :‬فنجانی قاوە بە دەنگی بەرز هاواری دەکرد؛‬ ‫ ڕۆژانێک شەرابی ئومێد لە ڕەزی دڵی شکاومان دەتکا!‬‫تفبارانی کەن‪ ،‬ئەم بێمروەتە تفباران کەن!‬ ‫ ڕۆژانێک پرتەقاڵی نوکتەمان بۆ یەکرتی پاک دەکرد!‬‫شێرەبەفرینەیەک دروستکەن و‪،‬‬ ‫ ڕۆحی خۆمان لە جیاتی مۆم دەخستە ناو فەنەری دەم‬‫ئەم بودەڵەیە بکەنە پێاڵوەکانی!‬ ‫کۆالرەی تەنیایی شەو!‬ ‫وێنەی مانگێکی شکست بکێشن‬ ‫ ڕۆژانێک ئیدمان بووین بە پێکەنین‪ ،‬گریان بە ئێمە غەریب‬‫لێی بپرسن؛ ئەو کە بتوانێت تریفە لە ئاسامن قەرز بکات‬ ‫بوو‪ ..‬غەریب!‬ ‫ئیرت بۆچی بێدەنگە لەوەی سەدان گوڵی برسیی‬ ‫دواجار‪ ،‬ئەو ڕۆژانەمان وەک بلیتی دوای چونە ژورەوەی سینەما‪،‬‬ ‫کراسی کۆچ لەبەردەکەن!‬ ‫لەت و پەت کرد!‬ ‫چەنێ سەختە ڕێکردن بەم دەریا ستەمکارەدا‪.‬‬ ‫ ئێمە‪ ،‬لە ئینتیزاری هاتنی گۆدۆیەکدا نازانین لە کوێی‬‫سەرکەون‪ ،‬بچنە سەردانی شارەکانی غەدر‪،‬‬ ‫میحنەتەوە دێین و‬ ‫بە ئاو بڵێن ؛‬ ‫ نازانین ئەم پاڵتۆی سەفەرە‪ ،‬ئەم هێلەکی سەرهەڵگرتنە‪ ،‬هەتا‬‫ ئازار چۆن بەرگەی ڕۆحی ئێمە دەگرێت‪.‬‬‫کەی خۆی دەکاتە بەرمان و‪،‬‬ ‫ پێی بڵێن؛ کە دڵ خەریکی دزیکردن بێت لە عاشقان و‬‫ ئێمە خۆمان دەدەینە دەست ماچە قوڵەکان‬‫کە چیا نەتوانێت سینەی پاکی کانییەکانی خۆی ڕاڤە کات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی نەخنکێین‪ ،‬بۆ ئەوەی وەک داری بەهرە‪،‬‬ ‫ئیرت گوڵی قسە بۆ کێ بگرین‪،‬‬ ‫ئیرت شیعر نەگۆڕینەوە بە درۆ سپییەکانی دەریا!‬ ‫کام باخچە لە خۆماندا بکەینەوە!‬ ‫ئێمە ئیرت دەریامان خۆش ناوێت‬ ‫ گوڵی غەدر و‪ ،‬بەردی غەدر و‪،‬‬‫ئیرت هاوڕێیەتی ئاو و مانگ و دەریا ناکەین!‬ ‫سەفەری نەبڕاوەی غەدر!‬ ‫دەریا لە هەرکوێ بێت‪ ،‬دڵی ئێمە بریندار دەکات!‬ ‫منیش دەبوو ئەم قەسیدەیە ناو بنێم‪ ،‬قەسیدەی غەدر!‬ ‫دەریا لە ناو هەر زەمەنێکدا گۆرانیی بڵێت؛‬ ‫***************‬ ‫دەرگای داخراوی خەمی ئێمە ناکاتەوە‪،‬‬ ‫ وردە بەردی حەرسەتی خۆم‬‫نامانخاتەوە سەر باڵی ژیان‪،‬‬ ‫بنێم بە کێلی گۆڕی ونی کامتانەوە؟‬ ‫غوباری نائومێدییامن ناتەکێنێت!‬ ‫ پشکۆی گلەیی لە دەست ئاگری دڵی خۆم‪ ،‬بخەمە کوانوی‬‫دەریا هەر چۆنێک سەما کات‬ ‫ڕۆحی شیرینی کامتان؟‬ ‫دەستی قەسیدەمان ناگرێ و‬ ‫ گوڵی ونبووی ئەم عیشقە بەسەرچووەم لە بەرۆکی کامتان‬‫نامانباتەوە بۆ دوکانی حەرفەکان‬ ‫بدەم!‬ ‫بۆ کڕینی چەند ڕستەیەک لە بێزاریی!‬ ‫ دەترسم ماڵی دڵ‪ ،‬چۆڵ و هۆڵ لە سەحرا بچێ ئەو دەمەی‬‫خوایە چبکەین!‬ ‫جەنگاوەرانی بریندار دێنەوە‪.‬‬ ‫ئیرت ئێمە دەریا ناکەین بە نیشتامن!‬ ‫ دەترسم‪ ،‬زۆر دەترسم‪ ،‬بەیانییەک بەخەبەر بێین و‬‫شەپۆل نادەین بە خۆمانا!‬ ‫فریا نەکەوین چەتەکان لە دزینی دەریایەکی پڕ لە گوڵی‬ ‫خوایە چبکەین‬ ‫نیشتامن‪ ،‬لە دزینی کەشتییەکی پڕ لە شەهید مەنع بکەین!‬ ‫ئەم هەموو گۆزە بەتاڵەی مردن‬ ‫ ئاخر شەهیدەکان‪ ،‬تەنیا لە ئێوارانی ئەویندا سەردانی‬‫لە زەمزەمی کامە عیشقا‬ ‫ماڵی عاشقان دەکەن‪ .‬هەر لە ئێوارانیشدا شمشاڵی خەندە‬ ‫پڕکەینەوە لە ئاوی ژیان!‬ ‫دەخەنە سەر لێوی مندااڵنی گەڕەک!‬ ‫خوایە چبکەین!‬ ‫ ئاخر شەهیدان کە بەسەر ئاودا ڕێ دەکەن‪ ،‬دەریا دەلەرزێ‪،‬‬‫‪2016 – 2015‬‬ ‫زەمین نوێژ دەکات ‪.‬‬ ‫ شەهیدان بە دەنگێ کە لە دەنگی خوا دەچێت‬‫سەرنج‪:‬‬ ‫ بۆ ناســینی مامۆســتا پشــکۆ نەجمەدین‪ ،‬ئەو پیاوەی کە سیاســەت‬‫بە چرپە دەڵێن‪:‬‬ ‫غەدرێکی گەورەی لێکرد‪ ،‬تکایە یاداشتنامەی ئەو زاتە‪،‬‬ ‫ساڵو مردن!‬ ‫« ئەزموون و یاد» بخوێننەوە‪ .‬لە وێدا‪ ،‬لەو یاداشتنەمەیەدا‪ ،‬گوندەکانی‬ ‫«تریفــە» و «گریانە» حوزوری خۆیان هەیە‪ .‬لەم دەقەدا‪ ،‬من هەوڵم داوە‬ ‫لە «ئەستەنبوڵ» تەعاروف دەکەین و‬ ‫لەسەر خەریتەی ئازارەکانی ئەو پیاوە میهرەبانە‪ ،‬مامۆستا پشکۆ‪ ،‬مانایەک‬ ‫دەگەینەوە!‬ ‫لە دڵی «ئیجە» دا بە یەکرت‬ ‫بۆ ئازاردانی ڕۆح لە هەندێک چرکەســاتی ژیان بدۆزمەوە‪ .‬مامۆســتا پشکۆ‬ ‫ساڵو ئەی مردنی ئازیز!‬ ‫و هاوڕێکانی‪ ،‬لە زەمان و زەمینی خۆیدا‪ ،‬یوســفێکی تری ئەم ســەرزمینە‬ ‫پڕ لە ئاشوبە بوون‪.‬‬ ‫وەرە لە باخچەکانی « ئالی عوسامن «‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٨٦‬دوشةممة ‪201٦/٣/٧‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪28٦‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )28٦‬دوشةممة ‪2016/٣/٧‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫لەپەراوێزی یادی راپەڕینە مەزنەكەی خەڵكی كوردستاندا‬ ‫«پرسی سەربەخۆیی كوردستان‌و پێشینەی ئیسالمی سیاسیی»‬

‫توانا ئەكرەم‬ ‫لەدەستپێكی ســەدەی بیستەمەوە تاوەكو‬ ‫ئـــەوڕۆ بەچەند فۆرمێكی جــیــاواز ئیسالمی‬ ‫سیاسی‌و ئیسالمگەرایی بوونەتە قەمت‌و لەمپەر‬ ‫لەبەردەم سەركەوتنی خواستی سەربەخۆیی‌و‬ ‫سەربەستی خەڵك‌و خاكی كوردستاندا‪ .‬فۆرمی‬ ‫یەكەمی بندەستكردنی كوردستان‌و دابەشكردنی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــەئــامــڕازی ئایین جێبەجێكرا‪.‬‬ ‫لەوكاتانەی كە مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەیی بوو‪،‬‬ ‫كەنەتەوەكانی وەك نیمچە دورگــەی باڵكان‌و‬ ‫ئەرمەن‌و تەواوی نەتەوەكانی بندەستی عوسمانی‌و‬ ‫تەنانەت لەئەوروپایش مۆدێلی سەربەستی‬ ‫ژیــان هاتبووە ئـــاراوە‪ ،‬ئیدی دەرفــەتــی ئەو‬ ‫هەستی سەربەخۆخوازییە كوردیشی گرتەوە‪.‬‬ ‫ێ لەهەموو بارەكان‌و بۆ هەموو نەتەوەكان‬ ‫وەل ‌‬ ‫ئایین نەبووە لەمپەرو گیرۆدەبوونی نەتەوەكان‬ ‫لەبندەست ژیانی نــەتــەوە سەردەستەكاندا‪.‬‬ ‫بۆنموونە گەر بــەراوردی نێوان نەتەوەی كوردو‬ ‫ئەرمەن بكەین‪ ,‬هەردوو نەتەوە لەهەڵكەوتێكی‬ ‫جوگرافی هاوشێوەو لەچارەنوسی دوژمنێكی‬ ‫وەك یــەكــدا رووبــــەڕوو بـــوون‪ .‬لەدەستپێكی‬ ‫جەنگی جیهانی یەكەمدا ئــەم دوو نەتەوەی‬ ‫كــە بــەهــۆكــاری مــەزهــەبـی‌و بەسیاسەتی پان‬ ‫ئیسالمیزمی ئێران‌و توركیا لەرێكەوتنی زەهاوی‬ ‫‪ 1639‬وە دابەشكرا بوون‌و بندەست بوون‪ ،‬كەچی‬ ‫ئایین بوو بەفاكتەرێك تا ئەوان بەپێی مادەی‬ ‫‪88‬ی رێككەوتنی ئاشتی سەربەخۆبن‪ .‬چونكە‬ ‫هاوپەیمانان بەهۆی ئەوەی كە مەسیحیین مافییان‬ ‫پێ رەوا بینین‪ .‬بەاڵم كورد لەبەر ئەوەی موسڵمان‬ ‫بوون‪ .‬تەنها لەبەر ئەوەی موسڵمان بوون پێش‬ ‫ئەوەی بەتەواوی بەریتانیا یەكالیی بێتەوە كە‬ ‫ێ‬ ‫بەندەكانی ‪ 62‬و ‪ 63‬و ‪64‬ی سیڤەر جێبەج ‌‬ ‫نەكات‪ .‬بۆخۆیان كەوتنە ژێر كاریگەریی نەفیری‬ ‫جیهادی ئەتاتوركەوە‪ .‬تەماشای مەهزەلەو گەمەی‬ ‫دی ـن‌و تەماشای سیحرو چاوبەستەگی ئایین‌و‬ ‫تەماشای تەوقی زەلیلبوونی كــورد لەزنجیری‬ ‫ئاییندا‪ .‬لەوكاتەدا دروســت ئەتاتورك هێندەی‬ ‫ئەبولەهەبی سەرەتای ئیسالم باوەڕداربوو بەئایین‪،‬‬ ‫بەاڵم چاك نەست‌و نەریتی كوردی خوێندەوە‪.‬‬ ‫ئەوەبوو نوێنەرانی كورد نامەیان نارد بۆ ویڵسنی‬ ‫سەرۆكی ئەمریكاو حاشایان لەسەربەخۆیی كردو‬ ‫وتیان برایەتی تورك‌و كوردمان دەوێت‪ .‬بەریتانیا‬ ‫ئەوەی بۆ هەزم نەدەكران بەریتانیا پێشنیاری‬ ‫كردبوو‪ ،‬كە مەحمود پاشای كــوڕی ئیبراهیم‬ ‫پاشای میللی بكاتە پاشای حكومەتە كوردییەكە‪،‬‬ ‫هاوكات پێشنیاری كردبوو كە سەید تەهای نەهری‬ ‫بكاتە میری دەوڵەتێكی كوردی تا درز بخاتە نێو‬ ‫توركیاو توركمانە سونییەكانی ئاسیای ناوەڕاست‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایین بووە فاكتەری پوچەڵبوونەوەی ئەو‬ ‫چارەنوسە خۆشەی كورد‪ .‬كەواتە هەم عوسمانی‌و‬ ‫هەم كەمالی پرۆژەی پان ئیسالمییان هەبوو كە‬ ‫دروست بەكارهێنانی ئیسالم بوو وەك سیاسەت‪،‬‬ ‫یانی پرۆژەیەكی سیاسییانەی ئیسالمییان‬ ‫هەبوو بۆ مامەڵە لەگەڵ كورد‌و روونتر بڵێین‬ ‫ئیسالمی سیاسییان بەكارهێناو رۆحی تەریقەت‌و‬ ‫هەستی ئیسالمی كوردەوارییان لەخشتە برد‪.‬‬ ‫ئەوەبوو لەو خەسڵەتەدا پیاوێكی وەك سەعیدی‬ ‫كوردی كە جیهانبینی ئەو تاوەكو ئێستەیش‬ ‫دەوڵەتی توركیای پێدەچێت بەڕێوە بە سیحری‬ ‫ێ دەگــەڕاو‬ ‫ێ بــەد ‌‬ ‫ئیسالمیانەی ئەتاتورك د ‌‬ ‫فەتوای جیهادی دەدا دژ بە ئەرمەن‌و خۆرئاوا‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەتــاتــورك كــەكــارەكــەی خــۆی پێكرد‬ ‫دووری خستەوەو كاتێكیش مرد كەس نەیزانی‬ ‫قەبرەكەی لەكوێیە‪ .‬لێرەدا مەبەستمانە بڵێین‬ ‫راستە شۆڕشەكانی كورد لەدەستپێكی سەدەی‬ ‫بیستەمدا تێكڕا لەرۆحی شۆڕشگێڕی تەریقەتە‬ ‫كوردییەكانی قادری‌و نەقشبەندییەوە دەهاتنە‬

‫ئیسالمگەرا ئیخوانیەکانی کوردستان دوای راپەڕین هاتن‪ ،‬روو لە ئیسالمی میسرو تورکیاو پشت لە باکوریو رۆژئاوای کوردستان‬

‫دەرێ‌‪ ،‬وەك شۆڕشی مەال سەلیمی بەدلیسی‌و شێخ‬ ‫سەعیدی حەفیدو عەبدو سەالمی بەرزانی‌و مەال‬ ‫محەمەدی دهۆك‌و ئیبراهیم پاشای میللی‌و شێخ‬ ‫سەعیدی پیران‌و شیعە عەلەوییەكانی دەرسیم‬ ‫تێكڕا لەتەریقەتەكانەوە بوون‪ ،‬بەاڵم نەیانتوانی‬ ‫وەك سەنوسییەكانی مەغریب‌و مەهدییەكانی‬ ‫سودان‌و نەقشییەكانی ئەندەنوسیاو وەهابییەكانی‬ ‫جەزیرە هەم لەنێو خۆیاندا یەك بكەون‌و رۆحی‬ ‫میللی‌و كولتووری میللی دروستبكەن‪ ,‬ئایینەكەیان‬ ‫نەكردە چەكێك‌و كولتورو زمان‌و عەسەبەی كوردی‬ ‫تێدا زیندو كەن‪ ،‬هەروەك چۆن پیاوێكی وەكو‬ ‫شەریف حسێنی مەككە لەبنەماڵەی هاشمییەكان‬ ‫وەختێك عوسمانییەكان لەمەكەدا ئااڵكەی‬ ‫پێغەمبەریان بەرزكردەوە هێند حەماسەتی دینی‬ ‫گرتی چەكەكەی رووكردە ئاسمان‌و یەكەم تەقەی‬ ‫دژ بە ئینگلیز كرد‪ ،‬بەاڵم وەختێك (مەكماهۆن)‬ ‫لەبەرژەوەندی عەسەبەو كەلتورەكەیدا پێشنیازی‬ ‫دەوڵــەتــی بۆكرد هــەر پــاش یــەك ســاڵ جاڕی‬ ‫شۆڕشی دا دژ بە عوسمانییەكان‪ .‬یاخۆ ئال سعود‬ ‫مەزهەبی وەهابیان لەخزمەت رۆحی عەرەبی‌و‬ ‫كولتورو كیانی عەرەبی بەكار هێناو نەكەوتنە‬ ‫داوی ئەو تەڵەیەی كە وەحی ئەفەندی نابوویەوە‬ ‫بەناوی فەتوای جیهادەوە‪ .‬مەهزەلە لەوەدایە‬ ‫كــورد پێنج ســەدە دەچەوسایەوەو شیعە زیاد‬

‫لەپێنج سەدە بندەستی عوسمانییە سونییەكان‬ ‫بوو كەچی بوونە نێچیریی فەتوا جیهادییەكان‪.‬‬ ‫عەرەبەكانی عێراق شیعەكانیان لەگەڵ عوسمانی‬ ‫بــوون‌و سوننەكانیان لەگەڵ ئینگلیزو مەلیك‬ ‫فەیسەڵ‪ ،‬كەچی تەریقەتەكانی كوردو شێخەكان‬ ‫بوونە نێچیریی ئیسالمە سیاسییەكەو لەتمەیان‬ ‫خوارد‪ .‬خۆرئاوا دەیزانی كورد باشترین نەتەوەن‬ ‫بۆئەوەی دابەشبن‪ ،‬چوون دەمارگیریی ئاینییان‬ ‫بااڵتر بــوو لەدەمارگیریی نــەتــەوە‪ ,‬ئەوەبوو‬ ‫دابەشكران تا واڵتە نەتەوەییەكانی وەك فەیسەڵ‌و‬ ‫ئەتاتورك‌و رەزا شا ئــارام بن‪ .‬لێرەوە بۆمان‬ ‫روون دەبێتەوە ئایین فاكتەری سەرەكی بوو‬ ‫ێ ئاكام‬ ‫تا كورد دابەشبكرێت‌و تا شۆڕشەكان ب ‌‬ ‫بن‪ .‬چوون كورد تەواوی شۆڕشەكانی لەپێش‌و‬ ‫پاش جەنگدا بۆ هێنانەوەی سوڵتانی عوسمانی‬ ‫بوو‪ .‬لەكاتێكدا یەك نەتەوەی تر نەبوو شۆڕش‬ ‫بكات بۆ ئەوەی عوسمانییەكان بێنەوە سەرحوكم‬ ‫بەخودی توركیشەوە‪ .‬یەك بزووتنەوەی عەرەبی‬ ‫نەبوو كەشین بۆ عوسمانییەكان بكات‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫كورد تەواوی وزەی خستە كار بۆ زیندوكردنەوەی‬ ‫مردوویەك كە لەسەدەی نۆزدەوە نەخۆش‌و بیمار‬ ‫بوو‪ .‬هۆكاری ئەوە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە‬ ‫كورد تەریقەتەكانی وەك هەوێنێكی كولتوری‬ ‫وەرنەگرتبوو‪ ،‬بەڵكو تێكەڵی نەكردبوو بەرۆحی‪،‬‬

‫رێك وەك مەزهەبی شیعەی فــارس‌و مەزهەبی‬ ‫سوننەی عەرەبەكان وەریگرتبوو‪ ،‬سروشتی‬ ‫مەزهەبیش وایە نەتەوەكانی تر و كولتورەكانی‬ ‫تر لەخۆیدا دەتوێنێتەوە‪ .‬مــادام كــورد خۆی‬ ‫نەبوو واتە بوو بەبندەستی مەزهەبە بااڵكە‪ .‬بەاڵم‬ ‫عەرەب ئەم كارەی نەكرد‪ ،‬چونكە مەزهەبە بااڵكە‬ ‫لەهەناوی خۆیدا بوو‪ ،‬یاخۆ فارس نەیكرد‪ .‬یان‬ ‫ئەرمەنییەكان نەیانكرد چونكە بۆخۆیان مەزهەبی‬ ‫بااڵیان هەبوو كە لەسەردەمی تیدرادی سێهەمەوە‬ ‫ببوونە مەسیحی‪ .‬مەسیحییە پرۆتیستانەكانیش لەو‬ ‫سەروبەندەدا زۆر رۆحی میللی لەناو نەتەوەكانی‬ ‫ئەوروپادا زیندو كردەوە‪ .‬تەنها كورد لەكاروانەكەدا‬ ‫بەجێما‪ .‬فــۆرمــی دووەمـــی ئیسالمی سیاسی‬ ‫ئەمجارەیان وەك مۆدیلی پارتە ئیسالمییەكان هاتە‬ ‫ناوەوەوە‪ .‬پارتە ئیسالمییەكان وەك مۆدێلێك ‌و‬ ‫وەك چۆن لەناو نەتەوە موسڵمانەكاندا‌و لەپاش‬ ‫دروستبونی ئیخوان موسلمین ‪ 1928‬ئیدی بە‬ ‫واڵتانی ئیسالمیدا شۆڕبوونەتەوە بەو جۆرەش‬ ‫لەپەنجاكانەوە بەرامەیان لەكوردستاندا دەركەوت‪.‬‬ ‫گرفتی ئەم پارتانەش بۆخۆیان نەبوو‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫نەتەوەی كورد بوو‪ .‬چونكە هێندەی چەپەكان‬ ‫نەیانتوانی ببنە بەدیلی بزووتنەوە نەتەوەییەكانی‬ ‫كورد‪ .‬بۆنموونە چەپەكان رۆحی میللیان زیاتر‬ ‫بــوو‪ ،‬كە حەشایان لێدەكردن بەئێستاشەوە‬

‫ئەو داعشەی ئێستا بۆتە هەڕەشە لەسەر ژیانی خەڵكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەوێنەكەی لەناو ئیسالمییەكانی كوردستانەوە‬ ‫دروستبووە‌و قوتابخانەكەی ئیسالمگەراكان بوون‪ ،‬كەئێستا‬ ‫خوێندكاری دیموكراسیین‬

‫چەپەكان لەباكورو رۆژئــاوادا پارێزەری رۆحی‬ ‫میللین‌و ئیسالمی سیاسیش ئەو رۆحە میللیە‬ ‫ێ‬ ‫دەكوژێ‌‪ .‬مەگەر بێجگە لەئیسالمی سیاسی ك ‌‬ ‫گرفتە لەبەردەم كوردی باكوردا؟ مەگەر حزبواڵ‬ ‫لە‪ 1984‬وە تاوەكو نەوەدەكان چەند هەزار كوردی‬ ‫دڵسۆزی تیرۆر نەكردو چەند موسا عەنتەریان‬ ‫غافڵكوژكرد‪ .‬مەگەر ئێستە ئەردۆگان بەناوی‬ ‫قورئانەوە رۆژانــە تیر نانێت بەجەرگی دایك‌و‬ ‫بابی كوڕو كچ كوژراوەوە‪ .‬لەرۆژهەاڵتیشدا ئەوانە‬ ‫كێن ناهێڵن گەلی كورد وەك نەتەوەیەك بوونی‬ ‫نەتەوەیی خۆی هەبێت مەگەر دامەزراوەیەكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی نییە‪ .‬لەخۆرئاوادا كێن هەڕەشە‬ ‫لەكانتۆنەكان دەكــەن مەگەر داعــش‌و بــەرەی‬ ‫نەسرە نییە؟ لەباشووری كوردستاندا كێن قوتی‬ ‫خەڵكیان بڕیوە‪ ،‬مەگەر لەسەدا نەوەدی پارتە بااڵ‬ ‫دەستەكانی بەغدا ئیسالمی سیاسی نین‪ .‬ئەدی ئەو‬ ‫دڵسۆزییەی ئەردۆگانێك‌و سەدرێك‌و عەبادییەك‬ ‫بۆنەتەوەی خۆی هەیەو تاسەر ئێسقان ئایینیە‬ ‫ئەدی بۆ كوردێكی ئایینی رەچاوی نەتەوەبوونی‬ ‫خۆی ناكات‪ .‬بۆ پارتە ئیسالمییەكانی كورد هێند‬ ‫لەخەباتی نەتەوەیی بەجێماون‪ .‬ئەگەر ئیسالم‬ ‫هەزارو ئەوەنە ساڵە لەكوردستاندا هەیە بۆچی‬ ‫ئیسالمی سیاسی چەكدار بەم مۆدیلە لەساڵی‬ ‫‪ 1987‬دژ بەداگیركەر راچەنی‪ ،‬ئەدی پێشتر بۆ‬ ‫ێ بوون‪ .‬ئەگەر جیهادی ئەفغانی‌و‬ ‫نەبوو‪ .‬لەكو ‌‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی ئێران‌و ئیخوان نەبووایە‪،‬‬ ‫ئیسالمی سیاسی لەكوردستان دروست دەبوو؟‬ ‫بێگومان نەخێر‪ .‬كەواتە بوون ئەو هێزە چەكدارە‬ ‫‪ ،‬پرۆژەیەكی ئیخوانی عــەرەبـی‌و پرۆژەیەكی‬ ‫جیهادی سەلەفی سعودی بــوو كە ئــەوان بۆ‬ ‫چەندین ساڵە هەیان بوو‪ ،‬بەاڵم بۆ كوردستان‬ ‫ێ ریشەیە‪ ،‬بوونی نەتەوەیی كورد لەفەرهەنگی‬ ‫ب‌‬ ‫ئیسالمی سیاسیدا نییە‪ ،‬ئەوەتا بەروون‌و رەوانی‬ ‫داعش لەهەزار كیلۆمەتردا لەسەنگەردایە بۆی‪.‬‬ ‫ئــەو داعــشــەی ئێستا بۆتە هــەڕەشــە لەسەر‬ ‫ژیانی خەڵكی كوردستان‪ ،‬هەوێنەكەی لەناو‬ ‫ئیسالمییەكانی كــوردســتــانــەوە دروســتــبــووە‌و‬ ‫قوتابخانەكەی ئیسالمگەراكان بوون‪ ،‬كەئێستا‬ ‫خوێندكاری دیموكراسیین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٨٦‬دوشةممة ‪201٦/٣/٧‬‬

‫‪2‬‬

‫تەکتیکی حاشالێ‌کردن‪ ،‬لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا‬

‫لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا ‪ -‬مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫وەکــو لە بەشی پێشودا ئاماژەی بۆ‬ ‫کرا؛ هەوڵێک بە زمانی کوردی دراوە بۆ‬ ‫داکۆکی‌کردن لە ڕەوایەتیی ڕێ‌وشوێن و‬ ‫مامەڵەی پێغەمبەر و هاوەاڵنی‪ ،‬بەرامبەری‬ ‫خێڵی یەهودیی (بەنو قوڕەيظه)‪ ،‬کە‬ ‫نامیلکەیەکە لە نوسینی مامۆستا مەال‬ ‫(ئەییوب عەلی زەڵمی)‪ ،‬بە ناونیشانی‬ ‫«ئەفسانەی قڕکردنی (بەنو قوڕەيظه) لە‬ ‫مێژوودا»‪ ،‬و ئەڵقەی (‪)٢‬ـە لە زنجیرەی‬ ‫(شەن و کەو)‪ ،‬ئەم زنجیرەیەش تەرخان‬ ‫کراوە بۆ پێداچونەوەی کۆمەڵێک بابەت‬ ‫و چەمک و دەق و داب‌و‌نەریتی ئیسالمیی‬ ‫کۆن کە کێشەیان بۆ بیری ئیسالمیی‬ ‫نوێ دروســت کــردوە و پێویستییان بە‬ ‫هەڵ‌سەنگاندنێکی نوێ هەیە‪ ،‬کە ئەم‬ ‫ک ــارەش خــۆی لــە خــۆیــدا مەبەستێکی‬ ‫زانستیی پێویست و ئاست‌بەرزە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەڕاستی ئامانج توێژینەوەی زانستی و‬ ‫هۆشیاریی زانستی بێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە لێمان‬ ‫ڕونە کە مەبەستی ڕاستەقینە لەم جۆرە‬ ‫کارانە داکۆکی و پاساودان و گونجاندنە و‬ ‫دورخستنەوەی هەر شتێکە کە سەرنج و‬ ‫ڕەخنە بهێنێتە سەر ئیسالم‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەم هەوڵەش هەر هەوڵێکی‬ ‫داکۆکیکارانە و پاساودەرانەیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەگاتە ڕادەی حاشالێ‌کردن‪ ،‬و پشت بە‬ ‫هەر بەڵگەیەکی فشەڵیش دەبەستێت بۆ‬ ‫ئەوەی بیری ئیسالمی ـ لەم بابەتەدا ـ‬ ‫ناچاری هیچ دان‌پێدانان «اعتراف» ێک‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫نــاوبــراو لە دو ڕێــگــەوە هەوڵی داوە‬ ‫دەنگ‌وباسەکە بە شێوەیەک بگەیەنێت‬ ‫بە خوێنەر کە کێشە و گرفتێک بۆ بیری‬ ‫ئیسالمی دروست نەکات و هیچ سەرنج و‬ ‫تێبینییەک نەوروژێنێت‪:‬‬ ‫ـ هەوڵی داوە لە ڕێگەی گۆڕین و‬ ‫دەستکاریی واتایی ئاماژە قورئانیەکەیە‬ ‫بــۆ چــیــرۆکــی بــەنــو قــوڕەي��ظ��ه [دەقــە‬ ‫قــورئــانــیــەکــەی (األحـــــزاب‪ ،])٢٦ :‬و‬ ‫واتاکردنەوە داڕشتنەوەی واتای دەقەکە‬ ‫بە بارێکی تــردا‪ ،‬کارێک بکات دەقەکە‬ ‫نەبێتە ئــامــاژە بــۆ ئــەو چیرۆکە بەو‬ ‫شێوەیەی لــە ژیاننامەی پێغەمبەردا‬ ‫هەیە‪ .‬کە لە ئەنجامدا «تەفسیر» ی‬ ‫دەقەکەی شێواندوە و وای کردوە لەگەڵ‬ ‫هیچ سەرچاوەیەکی ئیسالمیی ڕەسەندا‬ ‫نەگونجێت‪ ،‬کــە ئیتر ئــەمــە دەبێتە‬ ‫شێواندن لەپێناوی داکۆکیدا‪ .‬ئامانجەکەش‬ ‫دیارە ئەوەیە دەقەکە نەبێتە بەڵگە بۆ‬ ‫پۆلێن‌کردنی کردەوەکە بە «قەسابخانە»‪،‬‬ ‫و بۆ کوشتنی پیاوەکانی خێڵەکە و‬ ‫بەکۆیلەکردنی ژن و منداڵەکانیان کە لە‬ ‫چیرۆکە قورئانیەکەدا ئاماژەیەکی خێرای‬ ‫بۆ کراوە و لە گێڕانەوەکاندا بەدرێژی باس‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫ـ هەوڵی داوە لە ڕێگەی تانەدانەوە لە‬ ‫بەهای واقیعیی گێڕانەوەکانی کەلەپوری‬ ‫«حەدیث» و «سیرە» و «تەفسیر»‪،‬‬ ‫بــە بەڵگە و بــیــانــوی جـــۆراوجـــۆر‪ ،‬و‬ ‫ڕەت‌کردنەوەی گەلێکیان (ئەوەی کێشەیە‬ ‫و پــاســاو نــادرێــت) بــە بیانوی ئــەوەی‬ ‫ـ گــوایــە ـ لــەگــەڵ یاسا و بنەماکانی‬ ‫قــورئــان پێچەوانەن‪ ،‬و زەق‌کــردنــەوەی‬ ‫هەندێکی تریان (کە بە کەڵک دەهێنرێن‬ ‫بــۆ لێکدانەوە دەســتــکــردەکــە)‪ ،‬دوای‬ ‫ڕاڤەکردنیان بە شێوەیەکی مەبەست کە‬ ‫خزمەت بەو لێکدانەوە و سەروگوێ‌کردنە‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەم دو ئــامــانــجــەش پشتی بە‬ ‫کۆمەڵێک بەڵگە و بــیــانــوی ساختە‬ ‫بەستوە‪ ،‬کــە بەئاسانی بــۆ تــوێــژەری‬ ‫سەربەخۆ و ڕەخنەگر دەردەک ــەون‪ ،‬کە‬ ‫ئیتر بە تیشک‌خستنە سەریان تێبینیە‬ ‫سەرەکیەکانم لەسەر هەوڵەکە دەردەکەون‪.‬‬ ‫دەبـــێـــت ئــــــەوەش بـــزانـــرێـــت کە‬ ‫بەڵگەهێنانەوەکانی ناوبراو بە شێوەیەکی‬

‫سەرەکی لە نوسین و داکۆکیی نوسەرە‬ ‫ئیسالمیەکانی پێشتر وەرگــیــراون کە‬ ‫بایەخیان بە کێشەکە داوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەمانە‪:‬‬ ‫ـ توێژەری مێژو و دیپلۆماتکاری هیندیی‬ ‫موسوڵمان (د‪ .‬بــەرەکــەت ئەحمەد)‬ ‫‪١٩٨٨( Barakat Ahmad‬‬ ‫مردوە)‪ ،‬کە لە ناوەندە عەرەبیەکاندا ناوی‬ ‫بە شێوەی «د‪ .‬برکات أحمد» ڕۆشتوە‪،‬‬ ‫لە توێژینەوەیەکی ئەکادێمیاییدا ـ کە‬ ‫ڕەنگە نامەی دۆکتۆراتەکەی بوبێت لە‬ ‫زانکۆی ئەمەریکایی لە بەیروت ـ بە ناوی‬ ‫«موحەممەد و یەهود‪ :‬بەدواداچونێکی‬ ‫نــوێ» ‪Muhammad and the‬‬ ‫‪، Jews: a Re-Examination‬‬ ‫کە ساڵی ‪ ١٩٧٥‬لە نیویۆرک لێی بوەتەوە‬ ‫و ساڵی ‪ ١٩٧٩‬بە چاپ گەیشتوە(‪ ،)١‬و‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٦‬یش وەرگێڕانە عەرەبیەکەی‬ ‫باڵو بوەتەوە بە ناونیشانی «محمد واليهود‬ ‫‪ :‬نظرة جديدة»(‪.)٢‬‬ ‫ئــەم کتێبە وەکــو شێوازی کارکردن‬ ‫و بــەرهــەمــهــێــنــانــی تــوێــژیــنــەوەیــەکــی‬ ‫ئەکادێمیاییە لە ئاستێکی بەرزدا‪ ،‬و لەسەر‬ ‫بنەمای توێژینەوەی زانستی و میتۆدی‬ ‫خۆرهەاڵتناسەکان لە ڕەخنەسازیی دەق‬ ‫و گێڕانەوەکاندا کــاری تێدا کــراوە‪ ،‬و‬ ‫گێڕانەوە ئیسالمیەکانی چیرۆکی بەنو‬ ‫قوڕەيظهی شی‌کردوەتەوە و دژیەکی و‬ ‫پێچەوانەیی ئەو گێڕانەوانە (بەتایبەتی‬ ‫دەقـــی ژیــانــنــامــەی پێغەمبەری ئیبن‬ ‫ئیسحاق) ی دەستنیشان کردوە‪ ،‬و وەکو‬ ‫مێژونوسێک چیرۆکەکەی هەڵ‌سەنگاندوە‪،‬‬ ‫و تێگەیشتنێکی نوێی بۆ ئاماژە قورئانیەکە‬ ‫پەرە‌پێ‌داوە‪ ،‬و گومانی لە شێوەی باوی‬ ‫چیرۆکەکە کــردوە‪ ،‬هەرچەند لە هەمو‬ ‫الیەنێکی بــابــەتــەکــەوە نەگەیشتوەتە‬ ‫ئەنجامێکی یەک‌الیی و برێتییەکی بەڵگەدار‬ ‫و ڕۆشن بۆ چیرۆکی ناو گێڕانەوەکان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا بێ‌گومانین کە باکگراوندی‬ ‫ئیسالمیی توێژەر ڕۆڵی خۆیی هەبوە‪ ،‬و‬ ‫بەڵکو خواست و پاڵنەرێك لە داڕشتنەوەی‬ ‫چیرۆکەکەدا هەست‌پێ‌دەکەین‪ .‬و دواییش‬ ‫دەبینین کە خاڵە سەرەکیەکانی ئەو‬ ‫داکۆکی و پــاســاودان و گومان‌کردنەی‬ ‫ئەدەبیاتی داکۆکیکار (ئەپۆلۆجیایی) ی‬ ‫ئیسالمیی نوێ لەسەر چیرۆکەکە بەرهەمی‬ ‫دەهێنێتەوە؛ دەگەڕێنەوە بۆ ئەم کارە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی هەندێکیان بەئاشکرا نەگەڕێنەوە‬ ‫بۆی و دان بەو قەرزباریەدا نەنێن‪.‬‬ ‫مامۆستا ئەییوبیش ناوەکەی بە شێوەی‬ ‫«أحمد برکات» هێناوە‪ ،‬و دەربــارەی‬ ‫کتێبەکەیشی هەر ئەوەندە دەزانێت کە بە‬ ‫«وتارێک» ناوی دەبات‪ ،‬و لێرەوە ڕون‬ ‫دیارە کە نەیبینیوە‪ ،‬و تەنها لە هەندێک‬ ‫وتاری ئینتەرنێتەوە هەندێک سەرەداوی‬ ‫ناڕۆشنی لێ دەست کەوتوە‪ ،‬کە ئەگەر‬ ‫ڕاستەوخۆ سودی لێ ببینیایە؛ دەیتوانی‬ ‫نوسینەکەی زۆر ببردایەتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ـ بیرمەند و بانگخوازی ئیسالمیی‬ ‫نوێخواز (د‪ .‬عدنان إبراهیم)‪ ،‬کە ئەمیش‬ ‫لە دو کاریدا هەوڵی داوە لێکدانەوە و‬ ‫داکۆکییەکی تایبەتی بخاتە ڕو‪ :‬یەکەمیان‪:‬‬ ‫ئەڵقەیەکی بەرنامەی «آفاق» (‪١٠ / ١١‬‬ ‫‪ ،)٢٠١٣ /‬بە ناوی «حقيقة مقتلة بني‬ ‫قريظة»‪ ،‬و دوەمیان‪ :‬وتارێکی هەینی کە‬ ‫بە ناوی «ماذا جرى مع بني قريظة؟»‬ ‫لە ئینتەرنێتدا بــاوە‪ .‬کە کاریگەریی‬ ‫لێکۆڵینەوەکەی (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد)‬ ‫ی بەڕونی پێوە دیارە و بەڵگەسازیەکانی‬ ‫دوبارە دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ـ نوسەرەکانی «موسوعة بیان اإلسالم‪:‬‬ ‫الــرد على اإلفــتــراءات والشبهات»‪ ،‬کە‬ ‫کۆمەڵە وتارێکی ئەدەبیاتی داکۆکیکاریی‬ ‫ئیسالمیە‪ ،‬واتە «ردود»‪ ،‬و وەاڵمی ئەو‬ ‫ڕەخنە و سەرنج و گومانانەیە (نزیکەی‬ ‫‪ ١٢٠٠‬گــومــان!) لەسەر دەق و چەمک‬ ‫و بنەماکانی ئیسالم و مێژوەکەی و‬ ‫کەسێتیەکانی کراون‪.‬‬ ‫ـ هەندێک وتــاری بەرباڵو لە پێگە و‬ ‫یانە ئیسالمیەکانی ئینتەرنێتدا‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫وتارێک بە ناوی «غزوة بني قريظة بين‬ ‫الحقائق واألساطري»‪ ،‬لە نوسینی (جمال‬

‫أحمد نجم)‪ ،‬پێگەی (حبل الله)‪.2013 ،‬‬ ‫هەروەها توێژینەوەیەکی کورت بە ناوی‬ ‫«كيف سلمت الدولة اإلسالمية من تآمر‬ ‫يهود بني قريظة وخيبر عليها؟»‪ ،‬لە‬ ‫نوسینی (د‪ .‬جاد محمد أحمد رمضان)‪،‬‬ ‫و گەلێکی تر‪.‬‬ ‫ـ (د‪ .‬عەلی قەرەداغی)‪ ،‬لە کتێبێکیدا‬ ‫بە نــاوی «نحن واآلخــر ـ دراســة فقهية‬ ‫تأصيلية»(‪ ،)3‬کە باسێکی گشتیە لە‬ ‫پەیوەندیە گشتی و نێودەوڵەتیەکانی‬ ‫کۆمەڵگای موسوڵمان‪ ،‬لە کاتی ئاشتی و‬ ‫جەنگدا‪.‬‬ ‫بۆیە لــە ڕاستیدا ئــەم مشت‌ومڕەی‬ ‫ئێمە لە بنەڕەتدا لەگەڵ ئەم سەرچاوە‬ ‫سەرەکیانەدایە‪ ،‬ئینجا لەگەڵ هەندێک‬ ‫لێکدانەوە و بەراوردی تایبەتیی مامۆستا‬ ‫ئەییوب زەڵمی‪.‬‬ ‫ڕاڤەی دەقە قورئانیەکە‬ ‫لەبەر ئەوەی لە قورئاندا ئاماژەیەکی‬ ‫پوخت بۆ چیرۆکەکە کراوە کە دەڵێت‪:‬‬ ‫« َو َأ ْن َز َل الَّذِينَ َظا َه ُرو ُه ْم ِم ْن َأهْلِ الْ ِك َتابِ ِم ْن‬ ‫َص َي ِ‬ ‫الر ْع َب‪َ :‬فرِي ًقا‬ ‫اصي ِه ْم َو َق َذ َف ِف ُقلُو ِب ِه ُم ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َت ْق ُتلُونَ َو َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا‪َ ،‬و َأ ْو َر َثك ْم أ ْر َض ُه ْم‬ ‫َو ِد َيا َر ُه ْم َو َأ ْم َو َُ‬ ‫ال ْم َو َأ ْر ًضا َ ْل َت َط ُؤوهَا‪َ .‬و َكانَ‬ ‫اللَّـ ُه َع َلى ُك� ِّ‬ ‫��ي ٍء َق�دِي� ًرا» (األحــزاب‪:‬‬ ‫�ل َش ْ‬ ‫‪)٢٧ ،٢٦‬؛ بۆیە بوارێک بۆ داکۆکیکاری‬ ‫ئیسالمی نامێنێتەوە نکولی لە کۆی‬ ‫چیرۆکەکە بکات‪ ،‬بۆیە ناچارە کار لەسەر‬ ‫لێکدانەوەی دەقەکە بکات‪ ،‬و گۆڕانکاری‬ ‫و دەستکاریی لە تەفسیرەکەیدا بکات‪ ،‬و‬ ‫لێرەوە بیشیکات بە دژی گێڕانەوەکان‪.‬‬ ‫ئەحمەد)‬ ‫بۆیە هەر لە (د‪ .‬بەرەکەت‬ ‫حەدیث و سیرە (ئیبن ئیسحاق‪ ،‬واقیدی‪ ،‬خێڵێک لە قەاڵ و شوێنی نیشتەجێ‌بونی‬ ‫دەقە‬ ‫ئەم‬ ‫ەوە‪ ،‬هەتا مامۆستای ناوبراو‪،‬‬ ‫ئیبن سەعد) بە نەگونجاو لەگەڵ ئاماژە خۆیان دێنە دەرەوە؛ هەمویان بە ژن و‬ ‫دەکــەن بە بنچینەیەک بۆ شێوەیەکی قورئانیەکە لە قەڵەم بدات‪ ،‬بەاڵم دەڵێت منداڵیشەوە دێنە دەرەوە‪ ،‬خۆ ئەمە باسی‬ ‫دەستکردی چیرۆکەکە کە خۆیان سازی لە هەندێک ئــامــاژەی پــرژوبــاوی ئیبن سوپایەک نیە کە لە شوێنێک خۆیان قایم‬ ‫دەکــەن لە جێی چیرۆکە بەرباڵوەکەی ئیسحاقەوە و بەپێی ئەو داتایانەی لە کردبێت و پاشان هێرشیان هێنابێت‪،‬‬ ‫کەلەپوری ئیسالمی‪.‬‬ ‫قورئاندا هاتون دەتوانین ڕوداوەکــە بینا بەڵکو باسی خێڵێكە کە لە قەاڵکانیان‬ ‫بکەینەوە(‪ .)4‬و دەڵێت‪ :‬قورئان تەنها دابەزیونەتە خـــوارەوە‪ ،‬نەک هەڵمەتی‬ ‫«تقتلون»‪ ،‬نەک «تقاتلون»‬ ‫باسی دو کۆمەڵ دەکات کە سزا دراون‪ :‬شەڕیان هێنابێت و ئیتر شەڕیان لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێک‬ ‫جا کاتێک دەقەکە دەڵێت‪:‬‬ ‫کۆمەڵێک کە کوژراون‪ ،‬و کۆمەڵیکیش کە کرابێت!‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ا‬ ‫ق‬ ‫ِي‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫«‬ ‫دەکوژن‬ ‫لە خێڵی بەنو قوڕەيظه‬ ‫بەم شێوەیە ئەم داکۆکیکارە ئیسالمیانە‬ ‫دیل کراون(‪.)5‬‬ ‫َت ْق ُتلُونَ »؛ هەمو تەفسیرەکان ـ بەبێ هیچ‬ ‫ئینجا دواتر ڕوداوەکە بەم شێوەیە بینا بەتەواوی تەفسیری دەقەکەیان شێواندوە‪.‬‬ ‫ناکۆکییەک ـ دەڵێن مەبەستی پیاوەکانیانە دەکاتەوە‪ :‬لە دوایین ڕۆژی ئابڵوقەی سەر‬ ‫وشەی «أسر» و دەستەواژەی‬ ‫(مەبەست‪ :‬نێرینە باڵغە ئازادەکانیان)‪ ،‬و بەنو قوڕەيظهدا شەڕێکی قورس لەنێوان‬ ‫«تأسرون»‬ ‫کاتێکیش دەڵێت‪ :‬کۆمەڵێکی تریان دەگرن موسوڵمانەکان و ئەوانەدا ڕوی داوە‪ ،‬کە‬ ‫ْ‬ ‫لە ڕاڤەی « َت ْأ ِس ُرونَ » ـدا هەست دەکرێت‬ ‫« َتأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا»؛ هەمو تەفسیرەکان ـ سێ موسوڵمانی تێدا کوژراوە‪ ،‬و ژمارەی‬ ‫بەبێ هیچ ناکۆکییەک ـ دەڵێن مەبەستی کـــوژراوی بەنو قوڕەيظهش نازانرێت‪ ،‬ناوبراو بە زاراوەی «أسير» ی فیقهی‬ ‫ژن و منداڵەکانیانە کە گیراون و دواتر تا بەنو قوڕەيظه شکان و دابەزین‪ ،‬و تەفسیری کردوە‪ ،‬بۆ ئەوەی باسەکە ببێتە‬ ‫کراون بە کۆیلە‪ .‬بەاڵم ناوبراو لە خۆیەوە کۆمەڵێکیان بە دیل گیران «تأسرون باسی شەڕ و جەنگ و دیل «أسير» ی‬ ‫بەوە تەفسیری دەکات گوایە مەبەستی فريقا» کە شەڕیان کردبو بــەاڵم ڕۆڵی شەڕ‪ ،‬و لە واتای گرتنی ژن و منداڵ بۆ‬ ‫ئەوەیە لەو شەڕەدا هەندێکیان کوژراون سەرکردایەتی و بڕیاردانیان نەبو‪ ،‬بەاڵم بەکۆیلەکردنیان دور بکەوێتەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫و هەندێکی تریان دیل کــراون!! واتە لە پیاوە گــەورە و سەردارەکانیان ئەوانە دەقەکە دەڵێت‪َ « :‬و َت ْ‬ ‫��أ ِس�� ُرونَ َفرِي ًقا»؛‬ ‫ُ‬ ‫ڕاڤــەی « َفرِي ًقا َت ْق ُتلونَ » ـدا گریمانەی بەجێ‌هێڵران بۆ ئەوەی (سەعدی کوڕی ئەمەی بە دیل‌کردنی هەندێک لە چەکدارە‬ ‫ئەوەی کردوە کە گوایە کاتێک خێڵەکە موعاذ) بڕیاریان لەسەر بدات (کە ئەوە بەشەڕهاتوەکان («بەشەکەی تری سوپای‬ ‫دابەزیون لە قەاڵکانیان؛ شەڕیان لەگەڵ بو بکوژرێن)‪ ،‬کە ـ دەڵێت ـ دیارە زو ئەم جولەکە»!) لێک‌داوەتەوە (کە پێشتر‬ ‫کراوە! لە خۆیەوە بەوە تەفسیری دەکات بڕیاردە دراوە و جێبەجێ کراوە(‪.)6‬‬ ‫دەقی لێکدانەوەکانیمان گواستەوە)‪ .‬ئەم‬ ‫گوایە مەبەستی ئــەوەیــە لــەو شــەڕەدا‬ ‫کاتێکیش بەڵگەکانی (د‪ .‬بەرەکەت لێکدانەوە تایبەتی و دەستکردە سەرەتا‬ ‫هەندێکیان لە شەڕێکی دەستەویەخەدا ئەحمەد) بۆ ئەم بیناکردنەوەیە دەپشکنین؛ (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد) سازی کردوە‪،‬‬ ‫کوژراون!‬ ‫دەبینین جگە لە تێگەیشتنێکی تایبەت بۆ ئینجا ئــەوانــی تریش بــە هــەمــان ڕێــدا‬ ‫تێگەیشتنە‬ ‫ئەم‬ ‫جارێک‬ ‫چەند‬ ‫ناوبراو‬ ‫دەقە قورئانیەکە هیچ بەڵگەیەکی تری ڕۆشتون‪.‬‬ ‫دوپات دەکاتەوە‪:‬‬ ‫نیە‪ ،‬و تەنها ئاماژە بۆ دەقەکە قورئانیەکە‬ ‫لە کاتێکدا مەبەستی دەقەکە لە فرمانی‬ ‫َ‬ ‫«جــەنــگ دەســتــی پــێ کــرد لەنێوان دەکاتەوە‪ ،‬دوای ئەوەی متمانە لە چیرۆکی‬ ‫«أ َس َر» و « َت ْأ ِس ُرونَ »؛ بەندکردن و گرتنی‬ ‫سوپای موسوڵمانان و سوپای جولەکەدا‪ ،‬گێڕانەوەکان و داڕشتنەوەکانی (ئیبن گشتیە نەک بەتایبەت دیل «أسير» ی‬ ‫شەڕ‪َ .‬‬ ‫خوا خەاڵتی سەرکەوتنی دوبارە بەخشیەوە ئیسحاق) و ئەوانی تر دەسەنێتەوە‪.‬‬ ‫«أ ْسر» لە بنەڕەتی زمانی عەرەبیدا‬ ‫بە سوپای ئیسالم‪ ،‬بەشێک لە سوپای‬ ‫پێویست بە سەلماندنیش ناکات کە ئەم هەر گرتن و قۆڵبەست‌کردنێکە‪ ،‬کە ئەو‬ ‫جولەکە کوژران‪ ،‬بەشەکەی تریان بە دیل لێکدانەوەیە بۆ دەقەکە هیچ «تەفسیر»ێک کەسەی دەگیرێت و قۆڵ‌بەست دەکرێت؛‬ ‫«أ ِس�ير»‪ .‬و ئیتر َ‬ ‫کەوتنە دەســت پێغەمبەر و هــاوەاڵن» پشتگیریی ناکات‪ ،‬و لەگەڵ داڕشتنی پێی دەوترێت َ‬ ‫«أ ْسر»‬ ‫(ئەفسانەی قڕکردنی‪ ..‬ال‪ .)٦ .‬هەروەها دەقەکەدا ناگونجێت‪ .‬چونکە دەقەکە خۆی بە واتای گرتنی هەر دیلێک بەکار دێت‬ ‫ُ‬ ‫دواتر بۆ ڕاڤەی « َفرِي ًقا َت ْق ُتلونَ » دەڵێت‪ :‬ڕاستەوخۆ دەڵێت‪ :‬دەکوژن « َت ْق ُتلُونَ »‪ ،‬خۆ لە کاتی لەشکرکێشی یان لە دواییدا‪،‬‬ ‫یانی «جەنگ و کوشتار دەستی پێ ْکردوە‪ ،‬ناڵێت‪ :‬دەجەنگێن « ُت َقا ِتلُونَ » لەگەڵیان! پیاوی شەڕکەر بێت یان ژن و منداڵ‪ .‬لە‬ ‫و بەشێکیان کوژران»‪ ،‬و لەسەر « َتأ ِس ُرونَ ئیتر نە دەقەکە باسی شەڕی کردوە‪ ،‬نە دەقەکەدا بەم واتا زمانیە گشتیە هاتوە‪.‬‬ ‫َفرِي ًقا» یش دەڵێت‪ :‬یانی «بەشێکی گێڕانەوەکانی (سیرە) باسی شەڕێکیان بــەاڵم لــە زاراوەی فیقهیی ئیسالمیدا‬ ‫َ‬ ‫تریان بە دیل گیران» (ال‪ .)١٣ .‬هەروەها کــردوە‪ ،‬نە چوارچێوە و «سیاق» ی‬ ‫«أ ْسر» و «أسير» تایبەتە بە پیاوی نا‪-‬‬ ‫دەڵێت‪« :‬قورئان بەڕاشکاوی باس لەوە دەقەکە لەگەڵ باسی شەڕدا دەگونجێت موسوڵمانی ئازادی شەڕکەر کە گیراوە‪،‬‬ ‫دەکات جەنگ کۆتایی هاتوە بە کوژرانی چونکە دەقەکە هەر لە سەرەتاوە باسی لــە مەیدانی جــەنــگ‪ ،‬یــان لــە ناوچەی‬ ‫بەشێک لە نەوەی قوڕەیزە و بەدیل‌گیرانی تەسلیم‌بون و هاتنەخوارەوەی خێڵەکە بەشەڕهاتو‪ ،‬واتــە بــە کـــردەوە شــەڕی‬ ‫ئەوانی تر» (ال‪.)١٧ .‬‬ ‫دەکەن لە قەاڵکانیان‪ ،‬ئیتر شەڕی چی؟‬ ‫کردبێت یان تەنها چەکی هەڵ‌گرتبێت یان‬ ‫بەپێی ئاگاداریی من؛ یەکەم کەس کە‬ ‫و لەگەڵ واقیعەکەشدا ناگونجێت‪ ،‬لەو پیاوە ئازادانەی خێڵەکە یان ناوچەکە‬ ‫ئەم جۆرە تێگەیشتنەی بۆ دەقەکە ساز چونکە کاتێک خێڵەکە خــۆیــان بە بێت کە دەکرێت چەک هەڵ‌بگرن و بەرگری‬ ‫کردبێت؛ هەر (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد) ە‪ ،‬کە دەستەوە دەدەن؛ ئیتر چ شەڕێک دەکەن بکەن‪ ،‬ئیتر لەو ڕۆژگارەشدا هەمو پیاوێکی‬ ‫لە کتێبەکەیدا هەوڵ دەدات گێڕانەوەکانی و بۆچی شەڕیان لەگەڵ بکرێت؟! و کاتێک ئازاد و خاوەن بەرژەوەندی بەرگریی لە‬

‫ماڵ و خێزان و خێڵی خۆی کردوە بۆیە‬ ‫پیاوی ئازادی بەتوانا هەمیشە بە شەڕکەڕ‬ ‫دانراوە‪.‬‬ ‫و کاتێک (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد) و‬ ‫ـ بەدوایدا ـ داکۆکیکارەکانی تر‪ ،‬هەتا‬ ‫مامۆستا ئەییوب‪ ،‬دەقەکە بەم زاراوە‬ ‫فیقهیە ڕاڤــە دەکـــەن‪ ،‬و ئــەوە لە بیر‬ ‫دەکەن کە فرمانی َ‬ ‫«أ َس � َر» لە عەرەبیی‬ ‫قورئاندا واتایەکی گشتیی هەیە و ناکرێت‬ ‫لــە هەمو شوێنێکدا بــە واتــا فیقهیە‬ ‫تەسکەکە لێک‌بدرێتەوە؛ ئەمە نیشانەی‬ ‫ڕەچاونەکردنی بنەماکانی «تەفسیر» ی‬ ‫قورئانە‪ ،‬لەبەر نەشارەزایی لەم بنەمایانە‬ ‫یان لەبەر خاتریی مەبەستێکی تایبەتی‬ ‫«لحاجة في نفس يعقوب»!‬ ‫ئایا شەڕێک ڕوی داوە؟‬ ‫بەم شێوەیە ناوبراو (و ـ پێشتریش‬ ‫ـ د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد) باسی شەڕێکی‬ ‫گــریــمــانــەیــی (لـــەنـــێـــوان «ســوپــای‬ ‫موسوڵمانان» و «سوپای جولەکە» دا!)‬ ‫ـ کە گوایە کوژراو و دیلی لێ کەوتوەتەوە‬ ‫ـ زیاد کردوە بۆ ژیاننامەی پێغەمبەر‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا باسی ئەم شەڕە گریمانەییە‬ ‫ـ کە گوایە کوژراو و دیلی لێ کەوتوەتەوە‬ ‫ـ بـــەتـــەواوی لــەگــەڵ (ســـیـــرە) ـــدا‬ ‫نەگونجاوە و هیچ بنەڕەتێکی لە سیرەدا‬ ‫نیە‪ .‬لەبەرامبەری ئـــەوەوە ئــەو هەمو‬ ‫گێڕانەوەیەی سیرە (و حەدیث و تەفسیر)‬ ‫ڕەت دەکاتەوە کاتێک درێژەی ڕوداوەکە‬ ‫باس دەکەن!‬ ‫لە ڕاستیدا (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد)‬ ‫یش کاتێک باسی ئەم شەڕە گریمانەییە‬ ‫دەکــات؛ نەیتوانیوە هیچ بەڵگەیەک لە‬ ‫گێڕانەوەکان و نوسراوەکانی ژیاننامەی‬ ‫پــێــغــەمــبــەرەوە بــهــێــنــێــتــەوە‪ .‬تەنها‬ ‫قەسیدەیەکی (حەسسانی کوڕی ثابیت)‬ ‫دەهێنێتەوە و لێکدانەوەی تایبەتیی بۆ‬ ‫دەکات(‪ ،)7‬و ئەو واتایەشی تێدا نیە‪.‬‬ ‫جگە لـــەوەش باسی ســێ کـــوژراوی‬ ‫موسوڵمانان ـ بەپێی ئیبن هیشام ـ‬ ‫دەکـــات و ئــەمــە بــە کــــوژراوی جەنگ‬ ‫وڕوبەڕوبونەوەیەک دادەنێت!(‪.)8‬‬ ‫کاتێک گەڕامەوە بۆ دەقەکەی (ئیبن‬ ‫هیشام) «السيرة النبوية»؛ بینیم‪ :‬تەنها‬ ‫دو کەسن‪( :‬خەلالدی کــوڕی سوەیدی‬ ‫کوڕی ثەعلەبەی کوڕی عەمر) َ‬ ‫«خ َّل ُد ْب ُن‬ ‫ُس َو ْي ِد ْبنِ َث ْع َل َب َة ْبنِ َع ْم ٍرو»‪ ،‬کە لە کاتی‬ ‫ئابڵوقەی بەنو قــوڕەي��ظ��هدا بەردێکی‬ ‫دەسـت‌هــاڕ (یاخود ئــاش) ی بەسەردا‬ ‫خراوەتە خــوارەوە و برینداری کردوە و‬ ‫مردوە‪ .‬دوەمیش‪( :‬ئەبو سینان‌ی کوڕی‬ ‫موحصهنی کوڕی حەڕثان) َ‬ ‫«أبُ��و ِس َنانِ‬ ‫م َصنِ ْبنِ َح ْر َثانَ »‪ ،‬کە ئەمیش لە‬ ‫ْب ُن ُ ْ‬ ‫کاتی ئابڵوقەکەدا مــردوە‪ ،‬و هەر لەوێ‬ ‫نێژراوە(‪ .)9‬کەواتە هیچیان لە شەڕێکدا‬ ‫نـــەکـــوژراون‪ ،‬و بەڵکو هــەر لــە کاتی‬ ‫ئابڵوقەکەدا تێداچون‪ ،‬و ئەوەی دوەمیان‬ ‫هەر بە مردنی خۆیشی مردوە‪ .‬و هیچیان‬ ‫لــە جــەنــگ و شـــەڕی دەســتــەویــەخــەدا‬ ‫نەکوژراون‪ .‬بۆیە (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد)‬ ‫بە هەڵەدا چوە کە ئەو باسی کردوە بە‬ ‫بەڵگەی شەڕێک‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫‪Barakat‬‬ ‫‪Ahmad,‬‬ ‫‪Muhammad and the Jews: a‬‬ ‫‪Re-Examination. New Delhi:‬‬ ‫‪Vikas Publishing House, 1 979.‬‬ ‫(‪ )٢‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود ـ نظرة‬ ‫جديدة‪ .‬ترمجة‪ :‬حممود علي مراد‪( .‬األلف كتاب)‬ ‫الثاني (‪ .)223‬اهليئة املصرية العامة للكتاب‪،‬‬ ‫‪.1996‬‬ ‫(‪ )3‬د‪ .‬علي حميي الدين القره‌داغي‪ ،‬حنن واآلخر‬ ‫ـ دراسة فقهية تأصيلية‪( .‬قضايا األمة) ـ ‪ .3‬االحتاد‬ ‫العاملي لعلماء املسلمني‪ ،‬جلنة التأليف والرتمجة‪.‬‬ ‫(‪ )4‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود‪ .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪.153 ،130‬‬ ‫(‪ )5‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود‪ .‬ص‪.15٦ .‬‬ ‫(‪ )6‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود‪ .‬صأص‪.‬‬ ‫‪.15٦-١٥٤‬‬ ‫(‪ )7‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود‪ .‬ص‪.15٤ .‬‬ ‫(‪ )8‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود‪ .‬ص‪.15٤ .‬‬ ‫(‪ )9‬بڕوانە‪ :‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫مصطفى السقا‪ ،‬إبراهيم األبياري‪ ،‬عبد احلفيظ‬ ‫الشليب‪ .‬مطبعة مصطفى البابي احلليب وأوالده‬ ‫مبصر‪ .‬الطبعة الثانية‪ .1955 ،‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.٢٥٤ .‬‬

‫ذمارة (‪ )2٨٦‬دوشةممة ‪201٦/٣/٧‬‬

‫‪3‬‬

‫ده‌رباره‌ى كۆمه‌ڵگاكانی كۆنترۆڵ‬ ‫ژیل دۆلوز‬ ‫وه‌رگێڕانى‌‪ :‬فازڵ مه‌حمود‬ ‫‪ .1‬مێژوو‬ ‫فۆكــۆ ســه‌ده‌ی نۆزده‌یــه‌م بــ ‌ه‬ ‫ســه‌رهه‌ڵدانی كۆمه‌ڵــگا دیســپلینه‌كان‬ ‫ده‌زانێــت‪ .‬ئه‌م كۆمه‌ڵگایا‌ن ‌ه ل ‌ه ســه‌ده‌ی‬ ‫بیســته‌م دا ده‌گه‌نــ ‌ه ئه‌وپــه‌ڕی لوتكه‌ی‬ ‫خۆیــان‪ .‬ئــه‌م كۆمه‌ڵگایا‌نــ ‌ه كه‌وتنــ ‌ه‬ ‫ئۆرگانیزه‌كردنــی ئــه‌و فــه‌زا داخراوانه‌ی‬ ‫خۆیانــه‌وه‌‌‪ .‬تاك به‌رده‌وام لــ ‌ه فه‌زایه‌كی‬ ‫داخــراو بــۆ فه‌زایه‌كــی داخراوتر ك ‌ه هه‌ر‬ ‫كامه‌یان یاسای تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌بوو ل ‌ه‬ ‫تێپه‌ڕین دا بوو‪ :‬ســه‌ره‌تا خێزان‪ ،‬پاشان‬ ‫قوتابخانــ ‌ه («تۆ چیتر ل ‌ه نێــو خێزاندا‬ ‫نیــت»)‪ ،‬پاشــان لــ ‌ه بنكه‌ی ســه‌ربازی‬ ‫(«تــۆ چیتر ل ‌ه نێو قوتابخانه‌دا نیت»)‪،‬‬ ‫پاشــان كارگه‌‪ ،‬جاروباریش نه‌خۆشخانه‌‪،‬‬ ‫ســه‌ره‌نجام زیندان ك ‌ه نموونه‌یه‌كی بااڵ و‬ ‫ته‌واوی فه‌زایه‌كی داخراوه‌‪.‬‬ ‫‌ زینــدان‌ ده‌بێت ‌ه مۆدێلێكی قه‌یاســی‪:‬‬ ‫فیلمی ئه‌وروپا ‪ 51‬ده‌كرێت ل ‌ه گۆشه‌نیگای‬ ‫كرێكاره‌كانــه‌و‌ه به‌مشــێوه‌ی ‌ه بــ ‌ه ده‌نگی‬ ‫بــه‌زر جاڕی بۆ بدرێت‪ « :‬بــڕوام وا بوو‬ ‫حوكــم دراوه‌كان ده‌بینم‪ .»...‬فۆكۆ زۆر‬ ‫به‌جوانــی ڕاڤه‌ی ئــه‌م پــرۆژ‌ه ئایدیاله‌ی‬ ‫فــه‌زا داخراوه‌كانــی كردووه‌‪ ،‬بــ ‌ه تایبه‌ت‬ ‫‌زایانــه به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫‌‌‬ ‫ل ‌ه كارگــه‌كان ئه‌م فه‬ ‫به‌رجه‌ســته‌ن‪ :‬ته‌ركیزكردن‪ ،‬دابه‌شكردن‬ ‫لــ ‌ه نێو فه‌زادا‪ ،‬ڕێكاری لــ ‌ه نێو كات دا‪،‬‬ ‫دانانــی هێزێكی به‌رهه‌مهێــن ل ‌ه نێو فه‌زا‬ ‫ـ كاتێــك كــ ‌ه كاریگه‌رییه‌كــه‌ی ده‌بێــت‬ ‫زیاتــر بێت ل ‌ه كۆی ئه‌و هێزانه‌ی ڕه‌گه‌زی‬ ‫به‌هێزن بۆ دروستبوونی‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و شــته‌ی ك ‌ه فۆكــۆ ده‌یزانی‪،‬‬ ‫كورتكردنــه‌وه‌ی ئــه‌م مۆدێل ‌ه بــوو‪ :‬ئه‌م‬ ‫مۆدێلــ ‌ه بــوو‌ه جێگره‌وه‌ی ئــه‌و كۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌سه‌اڵتداریانه‌ی ك ‌ه ئامانج و رۆڵیان ب ‌ه‬ ‫گشتی چه‌ند شتێكی تر بوو (هه‌ڵگرتنه‌و‌ه‬ ‫له‌باتــی ئۆرگانیز‌ه كردنــی به‌رهه‌مه‌كان‪،‬‬ ‫بریاردان ل ‌ه ســه‌ره‌مه‌رگ دا زیاتر‪ ،‬تاكوو‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ژیان)‪ ،‬گواستنه‌و‌ه به‌ره‌به‌ر‌ه‬ ‫دروست بوو‌ه هه‌روه‌ها وا دێت ‌ه پێش چاو‬ ‫ك ‌ه ناپلیۆن كاریگه‌ری ل ‌ه ســه‌ر گۆڕانێكی‬ ‫گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵگاكان بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی تر‬ ‫هه‌بووبێت‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم دیســپلینه‌كانی ئــه‌م گۆڕانانــ ‌ه‬ ‫تووشــی قه‌یران هاتن‪ ،‬ســوودمه‌ندبوونی‬ ‫ئه‌و هێز‌ه تازانه‌ی ك ‌ه له‌ســه‌ر خۆ شوێنی‬ ‫ئه‌مانه‌یــان ده‌گرتــه‌و‌ه و خێراییه‌كــی‬ ‫زیاتریــان ل ‌ه پاش جه‌نگی جیهانی دووه‌م‬ ‫وه‌رگرت‪ ،‬بریتی بــوون له‌‪ :‬كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫دیســپلین‪ ،‬ك ‌ه ئێمه‌ چیتر له‌وێدا نه‌بووین‬ ‫و كۆتایی هاتبوو به‌ بوونمان له‌وێدا‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه له‌نێو قه‌یرانێكی گشــتگیرداین ل ‌ه‬ ‫نێو تــه‌واو ئه‌و فه‌زا داخراوا‌نه‌دا‪ ،‬زیندان‪،‬‬ ‫نه‌خۆشــخان ‌ه و كارگــ ‌ه و قوتابخانــ ‌ه و‬ ‫خێــزان‪ .‬خێزان «نــاوه‌وه‌ی» قه‌یرانێك ‌ه‬ ‫وه‌كــوو نێــوی هه‌مــوو شــته‌كانی تــر‪،‬‬ ‫قوتابخانه‌یــی و پیشــه‌یی و هتد‪ .‬وه‌زیر‌ه‬ ‫ده‌ســه‌اڵتداره‌كان هه‌رگیز لــ ‌ه ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئــه‌و ڕیفۆرمانه‌ی ك ‌ه گریمانه‌ی پێویســت‬ ‫بوونیان ده‌كرا وازیان نه‌ده‌هێنا‪ :‬ریفۆرمی‬ ‫قوتابخانه‌‪ ،‬ریفۆرمی پیشه‌سازی‪ ،‬ریفۆرمی‬ ‫نه‌خۆشــخان ‌ه و ســوپا و زینــدان‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌مــووان ده‌زانن له‌ ماوه‌یه‌كی كورت یان‬ ‫درێــژدا ئه‌م دامه‌زراوان ‌ه ته‌واو ده‌بن‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ب ‌ه ته‌واوه‌تی په‌یوه‌ســت ‌ه ب ‌ه به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫جۆرێــك لــ ‌ه مردوویــی و دامه‌زراندنــی‬ ‫خه‌ڵكــی تا ئــه‌و كاته‌ی هێــز‌ه نوێیه‌كان‬ ‫‌مــه كۆمه‌ڵگاكانــی‬ ‫لــ ‌ه ده‌رگا ده‌ده‌ن‪ .‬ئه ‌‌‬ ‫كۆنترۆڵــن ك ‌ه خه‌ریكن ده‌بن ‌ه جێگره‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگا دیســپلینكه‌ره‌كان‪« .‬كۆنترۆڵ»‬ ‫ئــه‌و ناوه‌یــ ‌ه كــ ‌ه باورێز بۆ ئــه‌و دێوزم ‌ه‬ ‫نوێیــ ‌ه ده‌یخاتــ ‌ه روو كــه‌ فۆكــۆ وه‌كوو‬ ‫داهاتوویه‌كــی نوێی ئێم ‌ه ده‌ستنیشــانی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫«پــۆل ڤیریلیــۆ» یــش بــه‌رده‌وام‬ ‫ســه‌رقاڵی راڤــه‌ی فۆرمــ ‌ه ســه‌روو ـ‬ ‫خێراكانــی‪ ،‬كۆنترۆڵــی ئازادییــه‌‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫شــوێنی ئــه‌و دیســپلین ‌ه كۆنانــه‌ی نێــو‬ ‫چوارچێــو‌ه ماوه‌داره‌كانــی فه‌زایه‌كــی‬

‫داخرای گرتووه‌تــه‌وه‌‪ .‬لێره‌دا گرنگییه‌كی‬ ‫ئه‌وتــۆی نییــه‌ تاوه‌كــو ئامــاژ‌ه بــۆ‬ ‫به‌رووبوومــ ‌ه ده‌رمانییــ ‌ه باشــه‌كان یــان‬ ‫زانیارییــه‌ ئه‌تۆمییه‌كان و ئه‌و یاریكردن ‌ه‬ ‫ژێنێتییه‌كانــ ‌ه بكه‌ین‪ .‬ئه‌گه‌رچی بڕیاریش‬ ‫بێــت ئه‌مانــ ‌ه بێنــ ‌ه نێــو پرۆســه‌یه‌كی‬ ‫نوێوه‌‪ .‬پێویســت به‌و‌ه ناكات پرســیاری‬ ‫ئه‌و‌ه بكه‌ین ك ‌ه رژێم ‌ه ئه‌ســته‌مه‌كان یان‬ ‫نه‌رمــه‌كان كامانه‌ن‪ ،‬چونكــ ‌ه ل ‌ه نێو هه‌ر‬ ‫كامه‌یــان ئازادییــه‌كان و كۆیالیه‌تییه‌كان‬ ‫به‌ریه‌ك ده‌كه‌ون‪ .‬بــۆ نموون ‌ه ل ‌ه قه‌یرانی‬ ‫نه‌خۆشــخانه‌دا وه‌كوو فه‌زایه‌كی داخراو‪،‬‬ ‫نه‌خۆشــخانه‌كانی ئه‌مڕۆ و چاودێرێكردنی‬ ‫نه‌خــۆش ل ‌ه مااڵن ده‌كرێت ل ‌ه ســه‌ره‌تادا‬ ‫وه‌كــوو ئازادییه‌كــی نوێ ســه‌یر بكرێن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌كرێت ل ‌ه هه‌مانكاتدا به‌شــدار بن‬ ‫لــ ‌ه میكانیزمه‌كانی كۆنترۆڵ ك ‌ه كێبركێی‬ ‫كه‌ســ ‌ه سه‌رســه‌خته‌كانی نێــو فــه‌زای‬ ‫كۆنترۆڵه‌كانیش بكات‪ .‬هیچ پێویســت ب ‌ه‬ ‫ترس و هیوا ناكات‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت ب ‌ه دوای‬ ‫چه‌كی نوێدا بگه‌ڕێی‪.‬‬ ‫‪ .2‬لۆژیك‬ ‫فه‌زا داخراوه‌كان یان ئه‌وانه‌ی ك ‌ه تاك‬ ‫پێیدا تێده‌په‌ڕێت بریتین ل ‌ه چه‌ند شتێكى‬ ‫گــۆڕاوی ســه‌ربه‌خۆ‪ :‬هه‌مــوو جارێــك‬ ‫بڕیار‌ه ل ‌ه ســفره‌و‌ه ده‌ســتپێبكه‌ین‪ ،‬ئه‌م‬ ‫فه‌زایانــه‌ش زمانێكی هاوبه‌شــیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ئانۆلۆژیــن‪ .‬ل ‌ه كاتێكــدا كۆنترۆڵ ‌ه‬ ‫جیــاوازه‌كان چه‌نــد شــتێكی گــۆڕاوی‬ ‫په‌یوه‌ســتن‪ ،‬كــ ‌ه فۆرمێكــی ئه‌ندازیاری‬ ‫گــۆڕاوی پێده‌به‌خشــن و زمانه‌كه‌یــان‬ ‫زمانێكــی ژماره‌ییه‌‪( .‬زمانێك ك ‌ه ناكرێت‬ ‫بڵێن دو ژماره‌ییه‌)‪.‬‬

‫جۆری هه‌وڵدان ل ‌ه پێناو پله‌به‌رزكردنه‌و‌ه‬ ‫وه‌كوو ته‌ندرووســترین شــێوازی كێبركێ‬ ‫ده‌خاته‌ڕوو و هێزێكی كۆنترۆڵكه‌ری باش‬ ‫ل ‌ه نێــو ئه‌م جــۆره‌ ل ‌ه كێبركێــد‌ا بوونی‬ ‫هه‌یــ ‌ه كــ ‌ه تاكــه‌كان ڕووبــه‌ڕووی یه‌كتر‬ ‫ده‌كاتــه‌وه‌و و درز ده‌خاتــ ‌ه نێوانیــان‪.‬‬ ‫پرنســیپی ڕێكخســتنی «مووچ ‌ه ب ‌ه پێی‬ ‫شــیاویه‌تی » خــۆی بــ ‌ه بــێ هه‌وڵدانی‬ ‫پــه‌روه‌رده‌ی نیشــتیمانی نه‌بــووه‌‪ :‬لــ ‌ه‬ ‫راســتیدا ئه‌و كاتــه‌ی كۆمپانیا شــوێنی‬ ‫كارگــ ‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬پــه‌روه‌د‌ه و فێركاری‬ ‫هه‌میشــه‌ییش شــوێنی قوتابخانــ ‌ه‬ ‫ده‌گرێتــه‌و‌ه و كۆنترۆڵــی به‌رده‌وامیــش‬ ‫شــوێنی تاقیكردنــه‌و‌ه ده‌گرێتــه‌وه‌‪ .‬وات ‌ه‬ ‫دڵنیاتریــن ڕێگای ‌ه بــۆ گۆڕینی قوتابخان ‌ه‬ ‫بۆ كۆمپانیا‪.‬‬ ‫لــ ‌ه نێــو كۆمه‌ڵــگا دیســپلینه‌كان دا‬ ‫بــه بــێ وه‌ســتان بــه‌رده‌وام ده‌بیــن ل ‌ه‬ ‫ده‌ســتپێكردنه‌و‌ه (لــ ‌ه قوتابخانــه‌و‌ه بۆ‬ ‫ســه‌ربازخانه‌‪ ،‬و لــ ‌ه ســه‌ربازخانه‌و‌ه بــۆ‬ ‫كارگه‌) له‌ كاتێكدا هه‌رگیز كۆتاییهێنان و‬ ‫به‌ره‌و كۆتاییچوون بوونی نییه‌‪ ،‬كۆمپانیا‬ ‫و سیسته‌می زانیاری تووشی بارودۆخێكی‬ ‫ناجێگیــر دێــن و هــاوكات لــ ‌ه نێو یه‌ك‬ ‫ڕێكخســتندا پێكه‌و‌ه ده‌ژین هاوشــێوه‌ی‬ ‫له‌فۆرمخستنێكی یۆنیڤێرساڵ‪.‬‬ ‫كافكا ك ‌ه پێشــتر خــۆی ل ‌ه نێوان دوو‬ ‫جۆر ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا بینیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ڕۆمانی‬ ‫دادگایــی دا ترســناكترین فۆرمه‌كانــی‬ ‫دادگایی ده‌نه‌خشــێنێت‪ :‬بێبه‌ریكردنێكی‬ ‫ئاشــكرای كۆمه‌ڵــگا دیســپلینه‌كان (ل ‌ه‬ ‫نێــوان دوو فــه‌زای داخــراو و زیندان دا)‬ ‫پاشخســتن ‌ه بــێ ســنووره‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫كۆنترۆڵییه‌كان (ل ‌ه ڕێكخســتن و گۆڕان ‌ه‬

‫چیتــر خۆمــان لــ ‌ه به‌رامبــه‌ر هــه‌ر دوو‬ ‫جووتی چین و توێــژ ‪ /‬تاك نابینینه‌وه‌‪.‬‬ ‫تاكــه‌كان گــۆڕان بــۆ «پارچــ ‌ه ـ تاك»‬ ‫و چیــن و توێــژه‌كان بــۆ نموونــه‌كان و‬ ‫بــازاڕه‌كان و «بانكــه‌كان»‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه پار‌ه‬ ‫ب ‌ه باشــترین شــێوه‌‌‪ ،‬دووری و جیاوازيی‬ ‫نێوان دوو كۆمه‌ڵگا پیشانبدات‪ ،‬دیسپلین‬ ‫بــه‌رده‌وام ئاماژ‌ه بۆ پاره‌یه‌كی له‌قاڵبدراو‬ ‫لــ ‌ه چوارچێــوی بازنه‌ی داخــراوی زێڕدا‬ ‫ده‌كات وه‌كــو پێوانه‌یه‌كــی ژماره‌یی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كاتێكدا كۆنترۆڵ په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ئاڵوگۆڕ‌ه‬ ‫شــه‌پۆڵداره‌كان كــ ‌ه ب ‌ه پێی ئــه‌و نرخ ‌ه‬ ‫دیاریكراو‌ه له‌گه‌ڵ كۆی به‌ها پێوانه‌ییه‌كان‬ ‫ڕێكده‌خرێت‪ .‬مشــك ‌ه كوێره‌ی كۆنی پار‌ه‬ ‫ئاژه‌ڵــی فــه‌زا داخراوه‌كانــه‌ بــه‌اڵم مــار‬ ‫ئاژه‌ڵی كۆمه‌ڵگاكانی كۆنترۆڵه‌‌‪.‬‬ ‫لــه‌م ڕژێمــه‌ی كــ ‌ه تێیــدا ده‌ژیــن ل ‌ه‬ ‫ئاژه‌ڵێكــه‌و‌ه بــۆ ئاژه‌ڵێكــی تــر و لــ ‌ه‬ ‫مشــكه‌كوێره‌و‌ه بــۆ مــار گوازراوینه‌ته‌و‌ه‬ ‫و لــ ‌ه هه‌مانكاتــدا ژیانــی تایبه‌تــی‬ ‫خۆمــان هه‌ی ‌ه و ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌وانی تریشــدا‬ ‫لــ ‌ه په‌یوه‌ندیدایــن‪ .‬مرۆڤــی دیســیپلین‬ ‫به‌رهه‌مهێنه‌رێكــی نابه‌رده‌وامــی وز‌ه بوو‬ ‫بــه‌اڵم مرۆڤــی كۆنتــرۆڵ زیاتر شــه‌پوڵ‬ ‫ئاســایه‌‪ ،‬و له‌ســه‌ر هێڵێكــی ته‌ریبــی‬ ‫به‌رده‌وامه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌موو شــوێنێكدا یاری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شه‌پۆله‌كانی ده‌ریا شوێنی وه‌رزش ‌ه‬ ‫كۆنه‌كانی گرتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫كێبڕكێی جۆره‌كانی ده‌زگاوكه‌ره‌سته‌كان‬ ‫لــ ‌ه گــه‌ڵ هه‌مــوو كۆمه‌ڵگایه‌كدا ئاســان‬ ‫بــووه‌‪ ،‬نــه‌ك له‌به‌رئه‌وهــۆكاره‌ی كــ ‌ه‬ ‫ده‌زگاوكه‌ره‌ســته‌كان ده‌ستنیشانكه‌ربن‪،‬‬ ‫به‌ڵكــو له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی كــ ‌ه ده‌ریده‌خه‌ن‬ ‫فۆرمه‌كانــی كۆمه‌اڵیه‌تی توانای ئافراندن‬

‫پیشــ ‌ه ئاڵۆزه‌كانی قوماش دروســتكردن‬ ‫و كانــگاكان و به‌رهــه‌م هێنانــی نــه‌وت‪.‬‬ ‫ئــه‌م ســه‌رمایه‌داریی ‌ه خــاو‌ه ‌ن ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫به‌رهه‌م هێنانی زۆره‌‪ .‬چیتر كه‌ره‌ســته‌ی‬ ‫خــاو و ســه‌ره‌تایی ناكڕێــت و به‌رهه‌مــ ‌ه‬ ‫ته‌واوكراوه‌كانی نافرۆشێت‪ :‬یان به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫ته‌واوكراوه‌كان ده‌كڕێت یان پارچه‌كان ب ‌ه‬ ‫جیــا مۆنتــاژ ده‌كاته‌وه‌‪ .‬زیاتــر ده‌یه‌وێت‬ ‫كه‌ره‌ســت ‌ه خزمه‌تگوزارییه‌كان بفرۆشێت‬ ‫و به‌شــه‌كانی تــر بكڕێــت‪ .‬ئه‌مــ ‌ه چیتر‬ ‫ســه‌رمایه‌داری نیی ‌ه له‌پێناو به‌رهه‌مهێنان‬ ‫واته‬ ‫دا‪ ،‬به‌ڵكو سه‌رمایه‌داری به‌رووبووم ‌ه ‌‌‬ ‫ده‌توانێت بیانفرۆشــێت و ئاڵوگۆڕیان پێ‬ ‫بكات ل ‌ه بازاردا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ل ‌ه بنه‌مادا دابه‌ش كه‌ر‌ه و كارگ ‌ه‬ ‫شــوێنه‌كه‌ی گۆڕاو‌ه بۆ كۆمپانیا‪ .‬خێزان‪،‬‬ ‫قوتابخان ‌ه و سوپا و كارگ ‌ه چیتر كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫فه‌زایه‌كــی قه‌یاســی جیاواز نیــن ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫خزمه‌تــی ده‌وڵه‌ت یــان هێزێكی تایبه‌تی‬ ‫بن‪ ،‬به‌ڵكو فیگۆرێكی ژماره‌یین ك ‌ه فۆرمی‬ ‫خۆیــان ده‌گۆڕن و ده‌توانــن بگۆڕدرێن و‬ ‫ئــه‌م فیگۆر‌ه ژماره‌ییــ ‌ه كۆمپانیایه‌ك ‌ه ك ‌ه‬ ‫كه‌وتووه‌ت ‌ه ده‌ستی خاوه‌ن سه‌رمایه‌كان‪.‬‬ ‫ته‌نانــه‌ت هونه‌ریــش فــه‌زا داخراوه‌كانی‬ ‫به‌جێهشــتوو‌ه و چووه‌تــ ‌ه نێــو ڕه‌وتــ ‌ه‬ ‫ئازاده‌كانــی بانكــه‌وه‌‪ .‬ســه‌ركه‌وتنه‌كانی‬ ‫بانــك ل ‌ه رێــگای كۆنترۆڵكردنه‌وه‌ی ‌ه نه‌ك‬ ‫ل ‌ه ڕێگای زانیاری و ڕێكار‌ه دیسپلینه‌كان‪،‬‬ ‫و زیاتــر لــه‌ ڕێــگای چه‌ســپاندنی نرخی‬ ‫ئاڵوگــۆڕ و گۆڕانــكاری لــ ‌ه به‌رووبــووم‬ ‫دا بــه‌دی هاتــووه‌‪ ،‬نــه‌ك دابه‌زاندانــی‬ ‫تێچووه‌كان و ب ‌ه پسپۆڕی كردنی به‌رهه‌م‬ ‫هێنان‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه گه‌نده‌ڵی ده‌سه‌اڵتی نوێی‬

‫له‌ نێو كۆمه‌ڵگا دیسپلینه‌كان دا به بێ وه‌ستان به‌رده‌وام ده‌بین ل ‌ه ده‌ستپێكردنه‌وه‌ (ل ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌و ‌ه بۆ سه‌ربازخانه‌‪ ،‬و ل ‌ه سه‌ربازخانه‌وه‌ بۆ كارگه‌) ل ‌ه كاتێكدا هه‌رگیز كۆتاییهێنان و‬ ‫به‌ره‌و كۆتاییچوون بوونی نییه‌‪ ،‬كۆمپانیا و سیسته‌می زانیاری تووشی بارودۆخێكی ناجێگیر دێن‬ ‫و هاوكات ل ‌ه نێو یه‌ك ڕێكخستندا پێكه‌و ‌ه ده‌ژین هاوشێوه‌ی له‌فۆرمخستنێكی یۆنیڤێرساڵ‬ ‫فــه‌زا داخــراوه‌كان بریتیــن لــ ‌ه قاڵب‬ ‫و تواندنــه‌و‌ه جۆراوجــۆره‌كان‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫كۆنترۆڵه‌كان شته‌كان پارسه‌نگ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌كوو ئه‌و قاڵب ســازییه‌ خــۆ ـ گۆڕه‌ی‬ ‫ك ‌ه به‌رده‌وام ل ‌ه ســاتێكه‌وه‌ بۆ ســاتێكی‬ ‫تر ده‌گۆڕدرێت یــان وه‌كوو ئه‌و بێژنگه‌ی‬ ‫كــ ‌ه شــه‌به‌كه‌ی كونه‌كانی ل ‌ه ســاتێكه‌و‌ه‬ ‫بۆ ســاتێكی تر ده‌گۆڕدرێن‪ .‬ئه‌م شته‌ش‬ ‫ســه‌باره‌ت بــ ‌ه مه‌ســه‌له‌ی مووچه‌ش به‬ ‫باشــی ده‌بینرێت‪ :‬كارگــ ‌ه په‌یكه‌رێك بوو‬ ‫كــه‌ ده‌یتوانــی هێــز‌ه ناوه‌كییه‌كانــی ل ‌ه‬ ‫ئاســتێكی هاوڕێكدا بهێڵێته‌وه‌‪ ،‬به‌رزترین‬ ‫ئاســتی به‌رهه‌مهێنــان‪ ،‬هه‌روه‌ها نزمترین‬ ‫ئاســتی مووچــه‌‪ .‬بــه‌اڵم لــ ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫كۆنتــرۆڵ دا كۆمپانیــا شــوێنی كارگه‌ی‬ ‫گرتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬كۆمپانیا ڕۆحه‌‪ ،‬گازه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبــه‌ت كارگه‌یــش لــ ‌ه ســه‌ره‌تادا‬ ‫‌می بیمــ ‌ه و مووچــه‌ی زیــاده‌ی‬ ‫سیســته ‌‌‬ ‫هه‌بــووه‌‪ ،‬به‌اڵم كۆمپانیــا هه‌وڵده‌دات ب ‌ه‬ ‫شــێوه‌یه‌كی قووڵتــر هه‌مــوو مووچه‌یه‌ك‬ ‫لــ ‌ه رێــگای كێبه‌ركێــكان و كۆبوونــه‌و‌ه‬ ‫گاڵته‌جــاڕه‌كان لــ ‌ه كاتــی قه‌یرانه‌كان دا‬ ‫ڕێــك بخاتــه‌وه‌‪ .‬ئه‌گــه‌ر كێبڕكێكه‌رانــی‬ ‫به‌رنامــ ‌ه ته‌له‌فزیونییــه‌كان خاوه‌نــی‬ ‫ســه‌ركه‌وتنێكی بــه‌م شــێوه‌بن‪ ،‬له‌بــه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یــ ‌ه بارودۆخــی كۆمپانیایــی بــ ‌ه‬ ‫شــێوه‌یه‌كی تــه‌واو ده‌خه‌نــه‌ڕوو‪ .‬كارگ ‌ه‬ ‫كه‌ســه‌كان وه‌كــو په‌یكه‌رێــك له‌پێنــاو‬ ‫درووستكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی دووالیه‌ن ‌ه‬ ‫بۆ خاوه‌ن كارگ ‌ه درووســتده‌كات ئه‌ویش‬ ‫چاودێرێكردنــی هه‌مــوو ڕه‌گه‌زه‌كانــی‬ ‫نێــو چیــن و توێــژی خه‌ڵــك و هه‌روه‌ها‬ ‫چاودێرێكردنــی ئــه‌و ســه‌ندیكایه‌نه‌ی ك ‌ه‬ ‫چیــن و توێــژه‌كان ل ‌ه پێنــاو به‌رگری دا‬ ‫ڕێكده‌خــه‌ن‪ .‬بــه‌اڵم كۆمپانیــا الوازترین‬

‫به‌رده‌وامــه‌كان) كــ ‌ه ئه‌مانــ ‌ه دوو فۆرمی‬ ‫ته‌واو جیــاوازی ژیانی دادوه‌رین و ئه‌گه‌ر‬ ‫ماف و یاســاكانی ئێم ‌ه جێگای گومانن و‬ ‫‌یه ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫قه‌یران دار ‌ن له‌به‌ر ئه‌و هۆكاره ‌‌‬ ‫ل ‌ه ســه‌روه‌ختی تێپه‌ڕینین لێره‌و‌ه به‌ره‌و‬ ‫ئــه‌وێ‪ ،‬وات ‌ه لــ ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌كــه‌و‌ه به‌ره‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی تر‪ .‬كۆمه‌ڵگا دیسپلینه‌كان‬ ‫دوو جه‌مســه‌ریان هه‌یــه‌‪ :‬واژوویــه‌ك ك ‌ه‬ ‫ده‌رخه‌ر و پێناسی تاك ‌ه و ژماره‌یه‌ك یان‬ ‫كۆدێك ك ‌ه په‌یوه‌ســت بێــت ب ‌ه گروپێك‬ ‫كــ ‌ه ده‌رخه‌ری پێگــه‌ی تاك ‌ه ل ‌ه نێو چین‬ ‫و توێژه‌كانــدا‪ .‬چونكــ ‌ه دیســپلینه‌كان‬ ‫هیــچ ڕێكنه‌وتنێــك و ناســازگارییه‌ك‬ ‫لــ ‌ه نێــوان ئه‌م دوانــه‌دا بــه‌دی ناكه‌ن و‬ ‫لــ ‌ه هه‌مانكاتــدا توانــای ئه‌وه‌یــان هه‌ی ‌ه‬ ‫تاكایه‌تــی و له‌هه‌مانكاتدا ســه‌ربه‌چین و‬ ‫توێژیش دروست بكه‌ن‪ ،‬هێزی پێكهێنه‌ری‬ ‫ئــه‌و كه‌س و تاكانه‌یــ ‌ه ك ‌ه زاڵ ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫سه‌ر جه‌سته‌و په‌یكه‌ریاندا و تاكێتی هه‌ر‬ ‫كام لــه‌م به‌شــانه‌ی جه‌ســته‌ی ‌ه ل ‌ه قاڵب‬ ‫ده‌دات‪( .‬فۆكــۆ ســه‌رچاوه‌ی ئه‌م خه‌م ‌ه‬ ‫دوو ڕه‌هه‌نده‌ی ل ‌ه نێو هێزی شوانكاره‌یی‬ ‫پیاو‌ه ئاینییــه‌كان به‌دی ده‌كرد ـ مێگه‌ل‬ ‫و هــه‌ر كام لــ ‌ه ئاژه‌ڵــه‌كان ـ بــه‌اڵم‬ ‫ده‌ســه‌اڵتی مه‌ده‌نیش دێت ‌ه پێشه‌و‌ه و ب ‌ه‬ ‫كه‌ره‌سته‌كانی تری «كاهین»ێكی الئیك‬ ‫درووستده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگا كۆنترۆڵه‌كاندا به‌پێچه‌وانه‌و‌ه‬ ‫چیتــر ژمــار‌ه یــان واژوو زه‌رووره‌تــی‬ ‫نامێنێــت به‌ڵكــو ئه‌م ‌ه كۆد‌ه كــ ‌ه گرنگ ‌ه‬ ‫(به‌رزكردنه‌وه‌ی درووشــمی پێكه‌و‌ه ژیان‬ ‫یان به‌رگری ل ‌ه یه‌ك ئاســت دا )‪ .‬زمانی‬ ‫ژماره‌یــی كۆنتــرۆڵ له‌و كۆدان ‌ه دروســت‬ ‫كــرا كــ ‌ه پیشــانده‌ری ده‌ستڕاگه‌یشــتنن‬ ‫بــ ‌ه زانیارییــه‌كان یــان ڕه‌تكردنه‌وه‌یانن‌‌‪.‬‬

‫و كه‌ڵــك وه‌رگرتنیــان ل ‌ه ئــه‌وان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگا ده‌ســه‌اڵتداره‌كانی كۆن ماشین‬ ‫و كه‌ره‌ســت ‌ه ســاده‌كانیان ب ‌ه كارده‌هێنا‬ ‫ـ به‌كــر‌ه و ئاســن و كاتژمێر ســاده‌كان‪،‬‬ ‫به‌اڵم كۆمه‌ڵگا دیسپلینه‌كانی ئه‌م دوایی ‌ه‬ ‫كه‌ره‌ســته‌كانی وزه‌یان له‌به‌رده‌ستدا بوو‬ ‫كــ ‌ه هه‌ڵگری مه‌ترســییه‌كی پاســیڤی ل ‌ه‬ ‫ده‌ســتدانی وزه‌و مه‌ترســییه‌كی كارای‬ ‫كاولكاری بوون‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵــگا كۆنترۆڵــه‌كان بــ ‌ه ماشــین‬ ‫و ســێیه‌م كه‌ره‌ســته‌ كار ده‌كــه‌ن وه‌كو‬ ‫ئامێــری زانیــاری یــان كۆمپیۆتــه‌ر‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مه‌ترســیی ‌ه پاســیڤه‌كه‌یان بریتییــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫ته‌شویش و مه‌ترســیی ‌ه كاراكه‌یان دزینی‬ ‫زانیاری و هێرشی ڤایرۆسه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مــه‌ گه‌شــه‌كردنی ته‌كنۆلۆژیــا‬ ‫نییــ ‌ه ب ‌ه بــێ قووڵبوونــه‌و‌ه لــه‌ گۆڕانی‬ ‫ســه‌رمایه‌داری‪ .‬ئه‌م ‌ه گۆڕانێكی ئاشــنای ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت به‌مشێوه‌ی ‌ه كورت بكرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ســه‌رمایه‌داری ســه‌ده‌ی نۆزده‌یــه‌م‬ ‫سه‌رمایه‌دارییه‌ك بوو ل ‌ه سه‌ر ته‌ركیزكردن‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مهێنان و خاوه‌نداریه‌تی دا‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م ســه‌رمایه‌داریی ‌ه كارگه‌ی وه‌كوو‬ ‫فه‌زایه‌كی داخراو دامه‌زراند‪ ،‬ســه‌رمایه‌دار‬ ‫خاوه‌نــی كه‌ره‌ســته‌كانی به‌رهــه‌م هێنان‬ ‫بــوو و به‌ره‌بــه‌ر‌ه بــوو بــ ‌ه خاوه‌نی فه‌ز‌ا‬ ‫لێكچووه‌كانــی تریش (ماڵی كرێكاره‌كان‬ ‫‪ ،‬قوتابخانه‌) هاوشێوه‌ی بازاڕیش‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫پیشــه‌یی كردن و جاروبار كۆلۆنیاڵكردن‬ ‫و جاروباریــش ل ‌ه ڕێــگای خه‌رجییه‌كانی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانــه‌و‌ه زاڵ بــوو ب ‌ه ســه‌ریاندا‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه بارودۆخــی هه‌نووكه‌یی دا چیتر‬ ‫ســه‌رمایه‌داری خۆی ب ‌ه به‌رهه‌م هێنانه‌و‌ه‬ ‫ســه‌رقاڵ ناكات‪ ،‬به‌رهــه‌م هێنان به‌زۆری‬ ‫خراوه‌ت ‌ه ئه‌ستۆی جیهانی سێیه‌م‪ ،‬وه‌كوو‬

‫ده‌ستده‌كه‌وێت‪ .‬گروپی فرۆشیاری ده‌بێت ‌ه‬ ‫ســه‌نته‌ری «ڕۆح»ی كۆمپانیا‪ .‬ئێمه‌یان‬ ‫وا فێركــردووه‌ ك ‌ه كۆمپانیــاكان رۆحیان‬ ‫هه‌یــه‌‪ .‬ئه‌مــ ‌ه ترســناكترین هه‌واڵی ئه‌م‬ ‫دونیایه‌‪ .‬بازاره‌كان كه‌ره‌سته‌ی كۆنترۆڵی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیــن و فــۆرم ده‌به‌خشــن ‌ه داوا‬ ‫ســه‌خیفه‌كانی ئاغاكانی ئێمــه‌‪ .‬كۆنترۆڵ‬ ‫مــاو‌ه كورتــ ‌ه و جێگۆڕكێیه‌كــی خێــرای‬ ‫هه‌یــ ‌ه به‌اڵم ل ‌ه هه‌مانكاتیشــدا به‌رده‌وام ‌ه‬ ‫و ســنوورێكی ناكۆتــای هه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌مــ ‌ه‬ ‫لــ ‌ه كاتێكدایــ ‌ه كــ ‌ه دیســپلین ماوه‌یه‌كی‬ ‫درێژخایــه‌ن و ســنووردار و نابه‌رده‌وامه‌‪.‬‬ ‫مرۆڤ چیتر مرۆڤی نێو فه‌زا داخراوه‌كان‬ ‫نیی ‌ه به‌ڵكــو مرۆڤێك ‌ه ك ‌ه كه‌وتووه‌ت ‌ه ژێر‬ ‫باری قه‌رزارییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا سه‌رمایه‌داری ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫پته‌و بووه‌ت ‌ه هۆكاری هه‌ژارییه‌كی قورسی‬ ‫سێ ل ‌ه سه‌ر چواری مرۆڤه‌كان‪ ،‬زۆر كه‌س‬ ‫ب ‌ه هۆی قه‌رزارییه‌و‌ه و ژماره‌یه‌كی زۆریش‬ ‫بــ ‌ه هۆی بوونیــان لــ ‌ه بازنه‌داخراوه‌كاندا‬ ‫تووشــی هه‌ژاری هاتــوون‪ :‬كۆنترۆڵ نه‌ك‬ ‫به‬ ‫ئــه‌وه‌ی بــ ‌ه ته‌نیــا په‌یوه‌ندیــدار بێت ‌‌‬ ‫زیاده‌مه‌ســره‌فی ســنووره‌كان‪ ،‬به‌ڵكــو‬ ‫‌وه ل ‌ه نێو گه‌ڕه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت ‌ه هۆكاری ته‌قینه ‌‌‬ ‫هه‌ژاره‌كان و ئــه‌و گه‌ڕه‌ك ‌ه جووله‌كانه‌ش‬ ‫ك ‌ه به‌ ناچاری ل ‌ه خه‌ڵكی جیاكراونه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌لكترۆنییــه‌وه‌‪ .‬فیلیكس گۆتاری وێنای‬ ‫شارێكی كردوو‌ه ك ‌ه هه‌مووان ب ‌ه یارمه‌تی‬ ‫كارتــ ‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كانیانــه‌و‌ه ده‌توانــن‬ ‫ســنوورێكی دیاریكــراو دروســت بكه‌ن و‬ ‫ئاپارتمــان و شــه‌قام و گه‌ره‌كه‌یــان بــ ‌ه‬ ‫جێبهێڵێن‪ ،‬به‌اڵم ده‌كرێت ل ‌ه رۆژێكدا یان‬ ‫ل ‌ه نێوان چه‌نــد كاتژمێرێكدا ئه‌م كارتان ‌ه‬ ‫لــ ‌ه كاربكــه‌ون و وه‌رنه‌گیرێن‪ ،‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫گرنگ بێت ســنووره‌كان و به‌ربه‌سته‌كان‬ ‫نین‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و كۆمپیۆته‌ره‌ی ‌ه ك ‌ه شوێنی‬ ‫هه‌مــووان بــ ‌ه شــێوه‌یه‌كی یاســایی یان‬ ‫نایاســایی و ڕێگه‌پێنــه‌دراو ده‌دۆزێته‌وه‌و‬ ‫و كاریگــه‌ری ده‌كاتــ ‌ه ســه‌ر ته‌عدیــل و‬ ‫زه‌مانه‌تی یۆنیڤێرساڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینــه‌وه‌ی سۆســیۆ ـ ته‌كنۆلۆژی‬ ‫میكانیزمه‌كانــی كۆنتــرۆڵ‪ ،‬ده‌بێــت‬ ‫كاتیگۆریــی بێــت و ئــه‌و شــوێنان ‌ه باس‬ ‫بــكات كــ ‌ه لــ ‌ه پرۆســه‌ی جێگۆڕكــی دا‬ ‫شــوێنی فه‌زا داخراوه‌كانی دیســپلینیان‬ ‫گرتــووه‌‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ئــه‌و شــێواز‌ه كۆنانه‌ی‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌لگا ده‌ســه‌اڵتداره‌كانی پێشوو‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬دوبــار‌ه بێنه‌و‌ه مه‌یدان به‌اڵم‬ ‫بــ ‌ه گونجاندنێكی زه‌روورییــه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫جێــگای گرنگــی بێــت ئه‌وه‌ی ‌ه كــ ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫ل ‌ه ســه‌ره‌تای شــته‌كانداین‪ .‬ل ‌ه سیستمی‬ ‫زینــدان دا‪ :‬گه‌ڕان به‌ دوا ســزا «قابیلی‬ ‫شــوێن گۆڕینــه‌كان» النیكه‌م بــۆ تاوان ‌ه‬ ‫بچووكــه‌كان و به‌كارهێنانــی قه‌الده‌یه‌كی‬ ‫ئه‌لكترۆنی ك ‌ه كه‌سی مه‌حكوم ناچار بكات‬ ‫بۆ چه‌ند كاتژمێرێــك ل ‌ه ماڵه‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه سیســتمی قوتابخانه‌كاندا‪:‬‬ ‫فۆرمــی كۆنترۆڵــ ‌ه به‌رده‌وامــه‌كان و‬ ‫كاریگه‌ريــی له‌ ســه‌ر ئــه‌و قوتابخانانه‌ی‬ ‫كــ ‌ه خه‌ریكــی خوێندنــی به‌رده‌وامــن و‬ ‫وازهێنــان لــ ‌ه هه‌مــوو لێكۆڵینه‌وه‌كانــی‬ ‫زانكــۆ و داخلكردنــی «كۆمپانیــا» بــۆ‬ ‫هه‌موو ئاسته‌كانی فێركاری و په‌روه‌رده‌‪.‬‬ ‫له‌ سیستمی نه‌خۆشخانه‌كاندا‪ :‬دكتۆرێكی‬ ‫نــوێ‪« ،‬به‌بــێ نه‌خۆش و دكتــۆر»‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌و نه‌خۆشــانه‌ی پۆتانشێڵیان زۆر‌ه له‌و‬ ‫نه‌خۆشــان ‌ه جیاده‌كاتــه‌و‌ه كــ ‌ه له‌به‌رده‌م‬ ‫مه‌ترســیدان و به‌وشێوه‌ی ‌ه ك ‌ه شایه‌تی ل ‌ه‬ ‫ســه‌ر ده‌ده‌رێت وپێمــان ده‌ڵێن ڕێگایه‌ك‬ ‫نییــ ‌ه به‌ره‌و په‌ره‌ســندن و گه‌شــه‌كردنی‬ ‫تاكگه‌رایــی‪ ،‬به‌ڵكــو ئــه‌و كــۆده‌ی كــ ‌ه‬ ‫ده‌بێت كۆنتــرۆڵ بكرێت ده‌یكه‌ن ‌ه به‌دیلی‬ ‫جه‌سته‌ی تاك‪.‬‬ ‫ل ‌ه سیســتمی كۆمپانیا و دامه‌زراوه‌دا‪:‬‬ ‫گواستنه‌وه‌ی پاره‌‪ ،‬سوود‪ ،‬ئه‌و مرۆڤانه‌ش‬ ‫كــ ‌ه چیتر ل ‌ه فۆرمــی ـ كارگه‌یی كۆن دا‬ ‫ئیــش ناكــه‌ن‪ .‬ئه‌مان ‌ه چه‌نــد نموویه‌كی‬ ‫بچووكــن بــه‌اڵم هــه‌ر نموونــ ‌ه بچووكان ‌ه‬ ‫ڕێگــه‌ی ئه‌وه‌مان پێده‌ده‌ن ك ‌ه له‌و شــت ‌ه‬ ‫تێبگه‌ین ك ‌ه ناوی قه‌یرانی دامه‌زراوه‌كانه‌‪.‬‬ ‫واتــ ‌ه ســه‌قامیگر بــوون و گه‌شــه‌كردنی‬ ‫رژمێكی نوێی ده‌سه‌اڵتداری‪.‬‬ ‫یه‌كێــك ل ‌ه پرســیار‌ه ســه‌ره‌كییه‌كان‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه نه‌توانایی سه‌ندیكاكانه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌و سه‌ندیكایانه‌ی ك ‌ه په‌یوه‌ستن ب ‌ه كۆی‬ ‫مێــژووی خه‌بــات دژ ب ‌ه دیســپلینه‌كان و‬ ‫فه‌زا داخراوه‌كان‪ ،‬ده‌توانن خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫فۆرم ‌ه نوێیه‌كانی به‌رگری دژ ب ‌ه كۆمه‌ڵگا‬ ‫كۆنترۆڵــه‌كان بگونجێنن یــان بگۆڕدرێن‬ ‫بــۆ ئــه‌م فۆرم ‌ه نوێیانــه‌ی به‌رگری؟ ئایا‬ ‫ده‌توانین هێڵه‌كانــی فۆرمه‌كانی داهاتوو‬ ‫ببینیــن ك ‌ه شــادییه‌كانی بــازاڕ ده‌خه‌ن ‌ه‬ ‫بۆیه‬ ‫مه‌ترســییه‌وه‌؟ زۆرێــك لــ ‌ه گه‌نجان ‌‌‬ ‫شــانازی ب ‌ه خۆیان ده‌كــه‌ن ك ‌ه «د‌فع»‬ ‫كــراون و ســه‌رله‌نوێ به‌شــدار ده‌بــن ل ‌ه‬ ‫كــۆرس و خوێندنــ ‌ه به‌رده‌وامه‌كان‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ســتۆی ئه‌واندای ‌ه ك ‌ه ئه‌و‌ه كه‌شــف‬ ‫بكــه‌ن كه‌بۆچی بۆ خزمه‌تكردنی ئامانجی‬ ‫دیسپلینه‌كان ئاماد‌ه ده‌بن‪ .‬گه‌وره‌كانیان‬ ‫ئــه‌م شــته‌یان كه‌شــف كــرد و زۆریــش‬ ‫ت ل ‌ه‬ ‫ئاسان نه‌بوو‪ .‬حه‌ڵقه‌كانی مار ته‌نان ‌ه ‌‬ ‫كونه‌كانی شوێنی مشك ‌ه كوێره ئاڵۆزتره‌‪.‬‬

‫‪ .3‬پرۆگرام‬ ‫پێویست ب ‌ه خه‌یاڵێكی ـ زانستی ناكات‬ ‫تــا ل ‌ه رێگه‌یــه‌و‌ه وێنــای میكانیزمه‌كانی‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫كۆنتــرۆڵ بكه‌یــن كــ ‌ه هه‌لوومه‌رجی هه‌ر ‪Deleuze, Gilles, pourparlers‬‬ ‫ره‌گه‌زێك ل ‌ه ســاتێك و یان ل ‌ه فه‌زایه‌كی ‪«post- scriptum sur les sociétés‬‬ ‫‪de contrôle», les éditions de‬‬ ‫كراوه‌دا ده‌ستنیشــان بــكات‪ ،‬چ ئاژه‌ڵێك‬ ‫‪minuit, paris,‬‬ ‫‪1990, pp. 240-247.‬‬ ‫لــ ‌ه ناوچه‌یه‌كــی پارێــزراو یــان مرۆڤێك‬ ‫لــ ‌ه نێــو كۆمپانیایــه‌ك بــ ‌ه قه‌الده‌یه‌كی‬

‫ذمارة (‪ )2٨٦‬دوشةممة ‪201٦/٣/٧‬‬

‫‪4‬‬

‫بەهارێکی بێ پەڕەسێلکە‬ ‫و‪ .‬لە فەرەنسیەوە‪:‬‬ ‫مەنسوری تەیفوری‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫* «توندوتیژی ئیسالم» ناوی وتوێژێکی‬ ‫نــێــوان «ئــەدۆنــیــس»ی شاعیرو «حوریە‬ ‫عەبدلواحید)ە کە لە ‪ ١١‬بەش و ‪ ١٨٦‬الپەڕەدا‬ ‫کۆتایی ساڵی ‪ ٢٠١٥‬لەالیەن باڵوکراوەی ‪Seuil‬‬ ‫لە پاریس چاپکراوە‪ ،‬لەبەر گرنگی و گەرموگوڕی‬ ‫بابەتەکە (روانگەو رەخنە) چەند بەشێکی‬ ‫دەخاتە بەر دیدەی خوێنەران‪.‬‬

‫حــووریــە‪ :‬ئــەوەنــدەی پێوەندیی بە‬ ‫زنجییەکان‪ ،‬واتە رەشەکانەوە هەبێت‪،‬‬ ‫ئەوان دژی رەگەزپەرستی و هەاڵواردنی‬ ‫کۆمەاڵیەتی راپەڕین‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬زەنگییەکان دژی عەبدایەتی‬ ‫بوون‪ .‬ئەوان داوای نەمانی ئەو هەاڵواردنە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەیان دەکــرد کە بنچینەی‬ ‫لەسەر جیاوازیی «رەگــەز»ەکــان بوو‪.‬‬ ‫هاوکاتی داوای دادپەروەری بۆ هەموان‪،‬‬ ‫داکۆکییان لە ئیدەی هاواڵتێتی و یەکسانی‬ ‫مافەکان دەکرد‪ .‬هاواڵتێتی دەبوا لەوالی‬ ‫رەنگی پێست و گرێدراویی کۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫بوایەت‪ .‬ئەوە ئەم ئارەزووە بوو کە گیانی‬ ‫بە بەر راپەڕینەکەیاندا کردبوو‪ .‬ئەوان لە‬ ‫راپەڕیوانی بەهاری عەرەبی لە پێشتر و‬ ‫رادیکاڵتر بوون‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬بەاڵم لێیان درا و قڕکران‪.‬‬ ‫قڕکردن بەشێکە لە مێژووی ئیسالم‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو سەرچاوە مێژووییانەی ئەلکێتاب‬ ‫پشتی پێ بەستوون فێرمان دەکەن‪.‬‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬کاتێ لــەم نێوکۆییەدا‬ ‫بــاســی ئیسالم دەکــەیــن‪ ،‬دەبـــێ دوو‬ ‫ئاست جوێ بکەینەوە‪ :‬ئاستی تیۆریک‬

‫خالید عەلیزادە‬ ‫چــــه‌مــــکــــی ئـــــانـــــۆمـــــی یــــان‬ ‫سه‌رلێشێواوی(بێسه‌روبه‌ری) سه‌ره‌تا له‬ ‫الیه‌ن کۆمه‌ڵناسانی ڕۆژئاوا بۆ لێکدانه‌وه‬ ‫و شــرۆڤــەی هه‌لومه‌رجی کۆمه‌ڵگای‬ ‫ئــه‌ورووپــا لــه ســـه‌ده‌ی نــۆزده‌هــه‌م و‬ ‫سه‌ره‌تای س ـه‌ده‌ی بیسته‌م بەتایبەت‬ ‫له سه‌رده‌می قه‌یرانه گه‌‌وره ئابووری و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا به‌کارهاتووه‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫هه‌ندێ له شاره‌زایان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‪،‬‬ ‫ده‌کرێ هه‌لومه‌رجی کۆمه‌اڵیه‌تی واڵتانی‬ ‫جیهانی سێیه‌م و له ڕه‌وتی گه‌شه‌دا(به‬ ‫هــۆی ده‌ربــازبــوون لــه کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫نه‌ریتی به‌ره‌و کۆمه‌ڵگایه‌کی مودێرن و‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانی گه‌وره‌ی ئابووری و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی له ئاکامی ئه‌م گۆڕانکارییانه)‬ ‫بەپشت‌به‌ستن و یارمه‌تی ئه‌م چه‌مکه‬ ‫تاووتوێ و شرۆڤەبکرێت‪.‬‬ ‫ئــانــۆمــی کێشه‌یه‌کی کۆمه‌ڵگای‬ ‫مــودێــرنــه کــه لــه ئـه‌نــجــامــی ڕه‌وتـــی‬ ‫مودێرنبوونه‌وه‌دا‪ ،‬پێکهاته‌ی ئه‌رزشی و‬ ‫نه‌ریتیی ڕابــردووی ئه‌و کۆمه‌ڵگایانه‌ی‬ ‫ڕووبــه‌ڕووی خه‌سارکردۆ‌ته‌وه و مرۆڤی‬ ‫مــودێــرنــی لــه هه‌لومه‌رجێکی لێڵ و‬ ‫نــادیــاردا هێشتۆ‌ته‌وه‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م‬ ‫دیارده‌یه وه‌کوو کێشه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫سه‌رده‌می مودێڕن پێناسەده‌کرێت‪‌،‬به‌اڵم‬ ‫تا به ئه‌مڕۆیش وه‌کوو سه‌رده‌می پۆست‌‪-‬‬ ‫مودێرن بەبێچاره‌سه‌ر ماوه‌ته‌وه‪ .‬تا ئه‌و‬ ‫ڕاد‌ه ئه‌مڕۆ هه‌ندێ له کۆمه‌ڵناسان له‬ ‫هه‌ستی «ئانۆمی شۆڕبووه‌وه بەناخی»‬ ‫که‌سایه‌تی و تاکی سه‌رده‌می مودێرندا‬ ‫قــس ـه‌ده‌ک ـه‌ن‪ .‬هه‌ستێکی ناوخۆیی و‬ ‫ده‌روونـــی که بۆ خــۆی ڕه‌نــگــدانـه‌وه‌ی‬ ‫ه ـه‌لــوم ـه‌رجــی نــال ـه‌بــار و ئانۆمێکی‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‪ .‬هه‌لومه‌رجێک که بەهۆی‬ ‫الوازیی ده‌سه‌اڵت و توانای نۆرمه‌کان‪،‬‬ ‫ناکۆکی نێوانیان و ته‌نانه‌ت سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫هه‌ندێ پانتایی بێوه‌ری له نۆرمی ڕوون‬ ‫و ئاشکرا‪ ،‬نه‌بوونی پابه‌ندی بەڕێسا‬ ‫و نـه‌ریــتــی ئـه‌خــاقــی و کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫لــێــده‌کـه‌وێــتـه‌وه و نوێنه‌ک(ئولگوو)‬ ‫و سه‌رمه‌شقه‌کان ناتوانن بەجوانیی‬ ‫هه‌ڵسوکه‌وته کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ڕێنوێنی‬ ‫بکه‌ن؛ به واتایه‌کی دیکه له‌م هه‌لومه‌رجی‬ ‫شــڵــه‌ژان‪ ،‬نــاکــۆکــی‪ ،‬ناسه‌قامگیری‬ ‫نۆرمه‌کان و له هه‌ندێ بواردا نه‌بوونی‬

‫کــە چــڕ بــە دەســەاڵتــەوە گــرێــدراوە و‬ ‫ئاستی دامەزراوەیی و پراتیک‪ .‬یەکەم‬ ‫ئــاســت نــەگــۆڕ دەمێنێتەوە‪ .‬دەکــرێ‬ ‫بەم شێوە کورتی بکەینەوە‪ :‬ئیسالم‬ ‫لەسەر سێ خاڵی بنچینەیی دامەزراوە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬موحممەدی پێغەمبەر خاتەمی‬ ‫پێغەمبەرانە‪ .‬دووهەم‪ ،‬بەم پێیەش‪ ،‬ئەو‬ ‫حەقیقەتانەی گواستوونیەوە‪ ،‬دوایینن‬ ‫حەقیقەتن‪ .‬سێهەم‪ ،‬تاک یان بــڕوادار‬ ‫بــۆی نییە هیچ زیــاد یــان دەستکاریی‬ ‫بکات‪ .‬دەبێ رازی بێت بە ملکەچی بۆ‬ ‫حوکم و پەندەکان[ی ئایین]‪ .‬دەسەاڵت‬ ‫نیشانی داوە کە بە درێــژایــی مێژوو‬ ‫بەردەوام چاودێریی ئەم نەگۆڕییە و ئەم‬ ‫بەردەوامییەی کردووە‪ ،‬کە باسم کرد‪.‬‬ ‫حــووریــە‪ :‬وەک مــارێــک کــە کلکی‬ ‫خۆی دەگەزێ‪ :‬شا خۆی بە ئاسمانەوە‬ ‫دەبەستێت و ئاسمان لەالیەن شایەکەوە‬ ‫بەرگریی لێدەکرێت کــە حوکمەکانی‬ ‫ئاسمان بەجێدینێت‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬کاتمان دایە رامان لە ئەم‬ ‫تەعبیرە‪ »:‬خەلیفە نوێنەری خودایە»؟‬ ‫ئێمە ناتوانین نوێنەری خودا بین‪ ،‬ئەمە‬ ‫تەنانەت دژی ئیدەی خوداییە‪ .‬بیرمان بێت‬ ‫کە پێغەمبەر خۆی وەک « خزمەتکاری‬ ‫خودا و پەیامهێن»ی باس دەکرد‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬شا نوێنەرە لە سەر زەوی‪...‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بە لۆژیک‪ ،‬مرۆ ناتوانێ‬ ‫نوێنەری خودا بێت‪ .‬خەلیفە دەتوانێ‬ ‫نوێنەری پێغەمبەر بێت‪ .‬ئەم پێغەمبەرە‬ ‫دکرێ‪ ،‬وەک هەر مرۆیەک‪ ،‬تووشی هەڵە‬ ‫بێت‪ .‬گوتنی ئەمەی کە خەلیفە نوێنەری‬ ‫خودایە وەک ئەوەیە بڵێی خەلیفە خوادیە‬ ‫لە سەر زەوی‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬تا رادەیەک کە خەلیفە خۆی‬ ‫بە بێ نوقسان و مەعسووم دەزانــێ‪.‬‬ ‫لــێــرەوەش دەگــەیــنــە ئـــەوەی کــە ئەو‬

‫راپەڕینی لە دژ ناکرێت‪ .‬سووکایەتی بە‬ ‫خەلیفە یان شا دەبێتە سووکایەتی بە‬ ‫خودا‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬هەر کەسێک کە بەرامبەر‬ ‫ئــەم نوێنەرەی خــودا بوەستێت وەک‬ ‫کافر سەیر دەکرێت‪ .‬لە الیەکی دیکەوە‪،‬‬ ‫ئیسالم پەالماری ئەو ژیارانەی دا کە‬ ‫پێش ئەو هەبوون‪ .‬ئیسالم پــەرەی بە‬ ‫بینینێکی مۆنۆکرۆمی بۆ دنیا دا کە هیچ‬ ‫فرەچەشنییەکی تێدا نەبوو‪ .‬بینینێک کە‬ ‫بانگ و نیشانەکەی ئەمەیە‪ :‬هیچ رێڕەو‪،‬‬ ‫یاسا و پرۆژەیەک شان لە شانی بینینی‬ ‫نوێنەری خودا نادات‪ .‬ئەمە بەو مانایە کە‬ ‫‪ :‬نابێ خەون بە داهاتوویەکی باشترەوە‬ ‫ببینی‪ ،‬بەڵکوو دەبــێ مل بەم روانگە‬ ‫ئۆرتۆدۆکس و دۆگماتیکە بۆ دنیا بدەیت‬ ‫کە لە سەرەتای ئیسالمەوە زاڵە و خاڵ‬ ‫بە خاڵ بە جێی بهێنیت‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬وتنی ئەمە بەو مانایە کە‬ ‫رابــردوو وەک ئایدیالێکی نــەگــەڕاوە و‬ ‫تێنەپەڕ دەمێنێتەوە‪ .‬دەشزانین کە ژیان‬ ‫لە چەقی رابردوودا تاکی عەرەب لە هەر‬ ‫ئەگەرێکی شۆڕش دادەبڕێت‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەگەر داهاتوویەک هەیە‪،‬‬ ‫ئەوە لە رابردوودایە‪ .‬دووپاتبوونەوەکەش‬ ‫لێرەوە دێت‪ .‬واز لە کلکەلەقێ بۆ پاشماوەی‬ ‫رابـــردوو ناهێنرێت‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا‪،‬‬ ‫بیرمان نەچێت کە لە دنیای عەرەب و‬ ‫موسوڵماندا لە هەموو بوارەکاندا هەمیشە‬ ‫کەسانی داهێنەر هەبووە‪ .‬ئەگەرچی‪ ،‬ئەم‬ ‫داهێنەرانە هیچکات لەگەڵ دۆگمی ئایینی‬ ‫بەو جۆرەی خەلیفە و پاشاکان کاریان‬ ‫پێکردووە‪ ،‬کۆک نەبوون‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬بەاڵم تۆ هاوکات دەشڵێیت‬ ‫کە ئەم داهێنەرانە هەمیشە لە الیەن‬ ‫دەسەاڵتەوە هێرشیان کراوەتە سەر‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەمە وایە‪ .‬بەاڵم لە راستیدا‪،‬‬

‫هەموو ئەم خوڵقێنەرانە‪ ،‬هەموو ئەوانەی‬ ‫لە بواری شیعر‪ ،‬فەلسەفە‪ ،‬مووزیک و‬ ‫‪...‬دا نووسیویانە‪ ،‬ئــەوانــەی کولتوور‬ ‫یان ژیاری عەرەبیان دانــاوە‪ ،‬بە واتای‬ ‫نەریتیی وشەکە موسوڵمان نەبوون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە شاعیرانی گــەورەی وەک ئەبوو‬ ‫نـــەوواس‪ ،‬ئەلموتەنەببی‪ ،‬ئەلمعەرری‬ ‫وهتد‪ ،.‬دژی ئایینی رەسمی بوون‪ .‬هیچ‬ ‫فەیلەسووفێکیش بە مانای پڕ بە پێستی‬ ‫وشەکە ئایینی نەبووە‪ .‬ئەوانەی ژیاری‬ ‫ئیسالمییان خوڵقاندووە ئیسالمیان لە‬ ‫مانای دۆگماتیکی وشەکەدا تێپەڕاندووە‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬ئەرکی سەر شانمانە سەر‬ ‫لە نوێ بیر لە بنچینەکانی ئایینەکەمان‬ ‫بکەینەوە‪ :‬ژنان‪ ،‬کۆیلەتی‪ ،‬وەچە و بنەچە‬ ‫و هتد‪ ،.‬و هەموو ئەو شتانەی مەدەنیبوون‬ ‫و بینای کۆمەاڵیەتی رۆدەنێن‪ .‬شۆڕشێک‬ ‫کە ئاکامەکەی دەبێتە لەدایکبوونی داعش‬ ‫و پشکی لە دڕیدا‪ ،‬پێویست و حەتمی‬ ‫دەکات کە ئێمە لە نوێوە بیر لە مێژوومان‬ ‫بکەینەوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بە لەبەرچاوگرتنی هەموو‬ ‫ئەمانە‪ ،‬دەتوانین بڵێین ئــەم بەهارە‬ ‫عەرەبییە هیچ فڕێکی بەسەر شۆڕش‬ ‫و ئازادیی گەالنەوە نییە‪ .‬ئەم بەهارە‬ ‫وەک هەر رژێمێکی دیکتاتۆری مۆرکی‬ ‫تاریکبیری لەسەر نەخشە‪ .‬ئەم بەهارە‬ ‫لە هەموو رژیمە دیکتاتۆریەکانی دنیای‬ ‫عەرەب تۆقێنەرتر و خوێناویترە‪ .‬داعش‬ ‫و ئەلنوسرە‪ ،‬ئەگەر تەنیا ئەم دوانە ناو‬ ‫ببەین‪ ،‬هەر بەو رادە تۆقێنەرن‪ ،‬بگرە‬ ‫زیاتریش‪ .‬بە وتەیەکی دیکە‪ ،‬رژێمە‬ ‫عەرەبەکان نیشانیان دا کە چ نەبوون جگە‬ ‫بووکڵەی دەستی هێزە دەرەکییەکان‪،‬‬ ‫هەندێ داوەڵـــی بێمانا و ناوشیار لە‬ ‫ستراتێژێک و گرفتگەڵیکدا کە لەوانی‬ ‫تێدەپەراند‪ .‬لە الیەکەوە ناکۆکییەکی‬

‫ئــابــووری و ستراتێژیک‬ ‫لـــە نـــێـــوان ئــەمــریــکــا و‬ ‫ئەورووپیەکاندا هەیە و‪ ،‬لە‬ ‫الیەکی دیکەوە‪ ،‬لەگەڵ چین‬ ‫‪ ،‬رووسیا و واڵتانی دیکە‪.‬‬ ‫حــووریــە‪ :‬بەرژەوەندیی‬ ‫ئــــابــــووری و سیاسیی‬ ‫نەبڕاوە؟‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬ئەمەیە‪ .‬دەبێ‬ ‫بــیــرمــان بــێ کــە زۆربـــەی‬ ‫گوتار و بڕیارە سیاسییەکان‬ ‫دەیـــســـەلـــــــمـــێـــنـــن کــە‬ ‫عەرەبستانی سعوودی و قەتەر لە یەکەم‬ ‫واڵتانەن کە دژی رژیمی بەشار چەک‬ ‫و پارەیان بەخشییەوە‪ .‬لەبەردەم ئەم‬ ‫ئەنجامەداین ‪ :‬باسەکە پتر بەرژەوەندیی‬ ‫ئابووری و ستراتێژیکە تاکوو شۆڕش‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬ئەمە بە سووتانی موحەممەد‬ ‫بوو عەزیزییەوە دەستی پێکرد – کە لە‬ ‫رێزی درابــوو‪ -‬و گەییشتە تووشبوونی‬ ‫عەرەبەکان لە نێو ماشینێکی شەڕدا‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬چما هاندەرە یەکەمینەکانی‬ ‫ن ــەک ژێـــراوژووکـــردنـــی ڕژێــمــەکــان و‬ ‫دامەزراندنی دیمکراسی و ئازادیی خەڵک‪،‬‬ ‫بەڵکوو خۆ تۆکمەکردنی ئــابــووری و‬ ‫کۆنتڕۆڵی ستراتێژیک بوون‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫رژێمانەی ئۆپۆزسیۆنێکی بە جۆرێکیان‬ ‫بــوو‪ ،‬وێـــران بـــوون‪ .‬سعوودییەکان و‬ ‫قەتەرییەکان دەورێکی نکووڵێلێنەکراویان‬ ‫لە کارەساتی ئەمڕۆکەی دنیای عەرەبدا‬ ‫گێڕا‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬ئێستە هاوکات باسی کارتێکی‬ ‫دیکەش بۆ دنیای عەرەب دەکرێ‪ .‬ئەمە‬ ‫بە هەڵوەشانەوەی ئێراق‪ ،‬دوایی لیبی‪،‬‬ ‫پاشان سووریا و هەر بە شێوە شەڕ دژی‬ ‫یەمەنەوە دەستی پێکردووە‪.‬‬ ‫ئــەدۆنــیــس‪ :‬لــە راســتــیــدا‪ ،‬الیەنێکی‬

‫هه‌لومه‌رجی ئانۆمیک چییە؟‬

‫نۆرم ڕاشکاوانه به‌رچاوده‌که‌وێت(شیانی‬ ‫و موحه‌ممه‌دی‪.)12 :1386 ،‬‬ ‫هه‌ر به‌هه‌مان شێو‌ه هه‌ندێ الیه‌نی‬ ‫دیکه ڕه‌وتی کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی له‬ ‫سـه‌ره‌تــاوه تا به ئه‌مڕۆ‪ ،‬واتــه ڕه‌وتی‬ ‫پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی به‌ره‌و‌پچڕپچڕبوون‬ ‫و ڕه‌وتی کولتوور به‌ره‌و ئانۆمیک بوون‬ ‫وێناده‌که‌ن (گاڵتۆنگ‪ ،‬گێڕانه‌وه له‬ ‫ڕه‌جه‌بزاده و که‌وسه‌ری‪.)320 :1382 ،‬‬ ‫هه‌روه‌ها که ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئانۆمی س ـه‌ره‌تــا لــه واڵتــانــی ڕۆژئ ــاوا‬ ‫س ـه‌ری هه‌ڵدا‪ ،‬ب ـه‌اڵم بەهۆی گه‌شه‌ی‬ ‫ڕه‌وتــی به‌جیهانیبوون و تێکه‌ڵبوونی‬ ‫سنووری جوگرافی‪ ،‬ئابووری و کولتووری‬ ‫لــه ئـه‌نــجــامــی گــه‌شــه‌ی تێکنۆلۆژی‬ ‫نوێی پێوه‌ندی و ڕاگه‌یاندن‪ ،‬هاوکات‬ ‫خێرایی ڕه‌وتــی گۆڕانکارییه‌ ئابووری‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬ئانۆمی ده‌بێته‬ ‫دیارده‌یه‌کی گشتگیر و یۆنیوێرساڵ‪.‬‬ ‫لەئاکامدا لەالیه‌که‌وه شه‌پۆله‌کانی ئه‌م‬ ‫دیارده‌یه هه‌ندێ گۆڕانکاریی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ـسیاسی و پێکهاته‌یی له ئاستیی ناوخۆیی‬ ‫کۆمه‌ڵگا ڕۆژهه‌اڵتییه‌کاندا ده‌خوڵقێنێت و‬ ‫له الیه‌کی تره‌وه به‌ستێنی شیاو و له‌بار‬ ‫بۆ هه‌لومه‌رجی ئانۆمیک ده‌ڕه‌خسێت‪.‬‬ ‫ئاوڕدانه‌‌وه‌ی ئه‌م وتاره له‌م بابه‌ته بۆ‬ ‫ئه‌و پێداویستییه مێژووییه ده‌گه‌ڕێته‌وه‬ ‫کــه لــه ســـه‌ره‌وه خستمانه بـه‌ربــاس‪.‬‬ ‫به‌اڵم پێویست ‌ه ئاماژه‌ی پێ بکرێت به‬ ‫هۆی نوێبوونی ئه‌م بابه‌ته‪ ،‬هه‌م وه‌کوو‬ ‫چه‌مکێکی لێکدانه‌وه و ه ـه‌م وه‌کــوو‬ ‫کێشه‌یه‌ک به هه‌ندێ ڕه‌هه‌ندی ئابووری‪،‬‬ ‫کولتووری‪ ،‬کۆمه‌‌اڵیه‌تی و سیاسییەوە‪،‬‬ ‫له‌م وتاره‌دا سەرەتا هه‌وڵدراوه بەگوێره‌ی‬ ‫پێویست چه‌مکی ئانۆمی پێناسەبکرێت‪.‬‬ ‫له هه‌مانکاتدا پاشخانی مێژوویی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‪ ،‬بناغه‌دانه‌ران و تیۆر‪-‬داڕێژه‌رانی‬ ‫سـه‌ره‌کــی و نــاســراوی ئ ـه‌م چه‌مکه و‬ ‫هۆکاره‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی لــه ڕووی‬ ‫تیۆرییه‌وه‪ ،‬ه ـه‌روه‌هــا ئاسه‌واره‌کانی‬ ‫بخرێته به‌ر باس و لێکدانه‌وه‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی ئانۆمی‬ ‫چه‌مکی ئانۆمی یه‌کێک له‌و چه‌مکانه‌یه‬ ‫به‌کارهێنانی له زانستی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫به‌رده‌وام گێچه‌ڵ و بشێوی دروستکردووه‪.‬‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن له مانای وشه‌ی ئانۆمی‬ ‫له ڕووی چه‌مکییه‌وه‪ ،‬پێویسته توخمه‬ ‫سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌م چه‌مکه لێکبدرێته‌‌وه‪،‬‬

‫له زمانی یۆنانیدا «نۆمۆس» به مانای ناسراوه فه‌لسه‌فییه‌که‌یدا بەپشتبه‌ستن ســه‌ره‌ک ــی ئـــه‌م بـــارودۆخـــه ئ ـه‌وه‌یــه‬ ‫یاسایه و له‌گه‌ڵ پێشگری «‪»a‬دا مانای به ده‌سته‌واژه‌کانی دورکهایم له کتێبی پێوه‌ره ده‌سه‌اڵتداره‌کان له پێوه‌ندیی‬ ‫بێ‌یاسایی ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ک ـه‌وابــوو له خــۆکــوژیــدا‪ ،‬بـــه‌م شــێــوه‌یــه ئانۆمی کۆمه‌اڵیه‌تیدا تووشی لێکترازان و پچڕان‬ ‫ڕووی بنه‌مای وشه‌ییه‌وه‪ ،‬ئانۆمی مانای پێناسەده‌کات‪ ...«:‬دۆخ‪ ،‬هه‌لومه‌رج ده‌بن‪.‬‬ ‫له کۆی ئه‌و پێناسانه‌ی سه‌باره‌ت‬ ‫بێ‌یاسایی یان نه‌بوونی نۆرم ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬یــان حاڵه‌ت ‪ dereglement‬یان‬ ‫له به‌رانبه‌ر ئانۆمیدا‪ ،‬وشه‌ی «سینۆمی» ئــانــۆمــی‪ .»...‬بــەبــاوه‌ڕی مسترۆویچ بــه ئانۆمی خــرانـ ‌ه ب ـه‌ر بــاس‪ ،‬بۆمان‬ ‫هه‌ڵکه‌وتووه‪ .‬ئەم وشەیە حیکایەت لە مانای مێژوویی و به‌کارهێنانی وشه‌ی ده‌رده‌کــه‌وێــت‪ ،‬وشــه‌ی نــۆرم کاکڵه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگا یان هه‌لومه‌رجێکی کۆمه‌اڵیه‌تی ‪ dereglement‬له به‌رهه‌مه‌کانی سه‌ره‌کی پێناسه‌ی ئانۆمی پێکده‌هێنێت‪.‬‬ ‫دەکــات کە خــاوه‌ن ئاگایی به‌کۆمه‌ڵ‪ ،‬دورکهایمدا حیکایه‌ت له‌وه ده‌کات ئانۆمی به‌اڵم پرسیارێک که لێره‌دا دێتەئاراوه‬ ‫ڕاده‌یه‌کی زۆر یه‌کانگیری و یه‌کگرتوویی هیچ کات به مانای «نه‌بوونی نۆرم» ئه‌وه‌یه‪ ،‬نۆرم چییه و به چ شێوه‌یه‌ک‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬تۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تی به‌هێز ن ـه‌بــووه‪ ،‬به‌ڵکوو به مانای «پا‌به‌ند له دروستکردنی هه‌لومه‌رجی ئانۆمیکدا‬ ‫و ڕاده‌یه‌کی زۆر سامانی کۆمه‌اڵیه‌تییه نه‌بوون به یاسا و ڕێسای ئه‌خالقی»یه‪ .‬ڕۆڵده‌گێڕێت؟ ئاوڕدانه‌‌وه له پێناسه‌ی‬ ‫کــه بــەهــۆی ه ـه‌نــدێ هــۆکــاری وه‌کــوو که‌وابوو ئانۆمی به بۆچوونی دورکهایم نــــۆرم‪ ،‬کــارکــرده‌کــانــی و هــه‌روه‌هــا‬ ‫سیستمی بنه‌ماڵه‌ی به‌رباڵو و به‌هێز‪ ،‬زیاتر ل ـه‌وه‌ی که به مانای «نه‌بوونی میکانیزمی چۆنیه‌تی دروستکردنی‬ ‫نۆرمی کولتووری‌‪ ،‬هه‌ڵسوکه‌وتی ئایینی‪ ،‬نۆرم» بێت به مانای جۆرێک الدان و بارودۆخی ئانۆمی‪ ،‬ده‌توانێ تا ڕاده‌یه‌کی‬ ‫پره‌نسیپی یاسایی به‌هێز و تۆکمه و گه‌نده‌ڵیی ئه‌خالقییه‪ .‬دورکهایم له کتێبی زۆر باسه‌که‌ی ئێمه ده‌وڵه‌مه‌ند و فه‌زای‬ ‫‪ ...‬له هه‌لومه‌رجێکی سینۆمی یان دابه‌شکردنی کۆمه‌اڵیه‌تی کاردا له ئانۆمی گشتی ئه‌م باسه به‌رفراوانتر بکات‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌هره‌مه‌ندن(ستۆکارد‪ ،‬وه‌کوو «ئانارشی» و «شه‌ڕ و ئاژاوه» لـه‌م سۆنگه‌وه به کورتی ئـه‌م بابه‌ته‬ ‫دژه‌ئانۆمیک‬ ‫گێڕانه‌وه له شیانی و موحه‌ممه‌دی‪ ،‬ناوده‌بات‪ .‬ناوبراو پێی وایه ئه‌گه‌ر ئانۆمی ده‌خه‌ینه به‌رباس‪.‬‬ ‫نۆرم له زمانی التین و یۆنانیدا به‬ ‫وه‌کوو شه‌ڕ و ئاژاوه له به‌رچاوبگرین‪،‬‬ ‫‪14 :1386‬ـ‪.)13‬‬ ‫له زۆرب ـه‌ی ده‌قه ئینگلیزییه‌کاندا و زیاتر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه کۆمه‌ڵگا تووشی ئێش مانای «پــێــوه‌ر» هــاتــووه‪ ،‬واتــه هه‌ر‬ ‫بەتایبه‌ت ئه‌و زمانانه‌ی له‌ژێر کاریگه‌ریی و ئازار ده‌بێت و ناتوانێت بۆ مانه‌وه‪ ،‬به‌شێک بیه‌وێت له تۆڕێکی گشتی تردا‬ ‫کۆمه‌ڵناسی ئه‌مریکاییدان‪ ،‬ئانۆمی یه‌کگرتوویی و یه‌کانگیری و ڕێکوپێکی جێبگرێت‪ ،‬ده‌بــێ پێوه‌ره‌که‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫زۆرجـــار وه‌کــوو ه ـه‌لــوم ـه‌رج(دۆخ یان خــۆی له به‌رچاونەبێت‪ .‬بەبۆچوونی ئه‌و تۆڕه گونجاوبێت‪ .‬بۆ وێنه ته‌گه‌ری‬ ‫حاڵه‌ت)«نه‌بوونی نۆرم»‪« ،‬بێ‌یاسایی» دورکهایم ئانۆمی شه‌ڕ و ئاژاوه‌یه‪ ،‬چونکه سه‌یاره‌ی (جیپ) بۆ هه‌ر سه‌یاره‌یه‌کی‬ ‫(نه‌بوونی ڕێکوپێکی و جه‌موجۆری) ده‌بێته هۆی ئێش و ئــازاری کۆمه‌ڵگا‌‪ .‬دیکه گونجاو نییه‪ ،‬چونکه هه‌ر ته‌گه‌رێک‬ ‫یان «شــڵـه‌ژاوی و سه‌رلێشێواوی» و ک ـه‌وابــوو دووه‌مــیــن هاومانای ئانۆمی بۆ خۆی سایز و پێوه‌ری خۆی هه‌یه‪ .‬له‬ ‫«ناکۆکی» نۆرمه‌کان پێناسەکراوه‪ .‬ئه‌م «شه‌ڕ و ئاژاوه»یه‪ .‬دورکهایم بەتایبه‌ت کۆمه‌ڵگادا بەهه‌مان شێوه‪ ،‬هه‌ندێ پێوه‌ر‬ ‫پێناسه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و وشه و مانایانه‌ی له دووه‌مین پێشه‌کی کتێبی دابه‌شکردنی بوونی هه‌یه‪ .‬نۆرم له زمانه ڕۆژئاواییه‌کاندا‬ ‫دورکهایم و هاوڕێکانی بۆ یه‌که‌مین جار کۆمه‌اڵیه‌تی کاردا له «حاڵه‌ت و دۆخی بەمانای «ئاسایی» و «ڕێگه‌پێدراو»‬ ‫بۆ ته‌وسیف و وێناکردنی هه‌لومه‌رج و تـه‌نــدروســتــیــی ئ ـه‌خــاقــی» کۆمه‌ڵگا هــاتــووه‪ ،‬واتــه کارێک زۆربــه‌ی خه‌ڵک‬ ‫بارودۆخه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‌کان به‌کاریان قسەده‌کات‪ ،‬که بەته‌نیا زانستی ئه‌خالقی ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن و که‌سێک له ئه‌نجامی‬ ‫یان کۆمه‌ڵناسی شیاوی دیاریکردنی ئه‌م ئه‌م کاره تووشی سه‌رسووڕمان‪ ،‬تووڕه‌یی‬ ‫هێناوه‪ ،‬جیاواز و له دژایه‌تیدایه‪.‬‬ ‫به‌گشتی کۆمه‌ڵناسانی ئینگلیزی‌زمان بارودۆخه‌ی هه‌یه‪ .‬له ڕاستیدا له‌ ڕوانگه‌ی یان خۆشحاڵی نابێت‪ .‬به‌اڵم نورم و پێوه‌ر‬ ‫له‌ژێر کاریگه‌ریی (پارسۆنز و مێرتۆن) دورکهایمەوە ئانۆمی به پێچه‌وانه‌ی له کۆمه‌ڵناسیدا ئاماژه‌یه به ڕێسایه‌کی‬ ‫دا‪ ،‬ئانۆمییان به‌و مانایه به‌کارهێناوه که دۆخ یان حاڵه‌تی ته‌ندروستییه(هه‌مان هـه‌ڵـس‌وکـه‌وت‪ ،‬نه ‌ته‌نیا تاکه‌کان بۆ‬ ‫جێبه‌جێکردنی ئیش و کاره‌کانیان ڕه‌چاوی‬ ‫له سه‌ره‌وه خستمانه به‌ر باس(ره‌جه‌بزاده سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.)322 :‬‬ ‫بــه بـــاوه‌ڕی دورکــهــایــم لــه ئاکامی ده‌که‌ن‪ ،‬به‌ڵکوو له هه‌مانکاتدا پێوه‌رێکه‬ ‫و که‌وسه‌ری‪ .)321 :1382 ،‬به‌اڵم بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن و فامکردنی باشتری مانای نه‌بوونی پابه‌ندیی کۆمه‌اڵیه‌تی سه‌باره‌ت بــۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی هـه‌لـس‌وکـه‌وتــی‬ ‫ئانۆمی‪ ،‬پێویسته ئه‌و ده‌قه سه‌ره‌کییانه بەیاسا‪ ،‬نۆرم و ڕێسا‪ ،‬تاکه‌کان هه‌ست ئێمه‪ .‬به‌پێی ئه‌م لێکدانه‌وه‌یه‪ ،‬یه‌کێک‬ ‫لێکبدرێنه‌وه که له زمانی فه‌ڕه‌نسیدا بۆ به‌وه ده‌که‌ن سه‌رمه‌شق و ڕێنماییکیان لــه کــارکــرده سه‌ره‌کییه‌کانی نــۆرم‬ ‫یه‌که‌مین جار دورکهایم به‌کارهێناوه‪ .‬بۆ هه‌ڵبژاردن نییه‪ ،‬هه‌ربۆیه حاڵه‌تێک ڕێکخستنی پێوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و‬ ‫دورکهایم له کتێبی خۆکوژیدا‪ ،‬وشه‌ی له پچڕان و لێکترازان له سیستمی دروستکردنی ڕێک‌وپێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‪.‬‬ ‫‪dereglement‬ی وه‌کوو ته‌نیا وشه کۆمه‌اڵیه‌تیدا دێتەئاراوه‪ .‬له ڕاستیدا له هه‌ر بۆیه دارنــدۆرف بۆ ئه‌م بابه‌ته له‬ ‫و هاوواتای ڕوون و ئاشکرا بۆ وشه‌ی ئاکامی الوازبوونی نۆرمه‌کان سه‌باره‌ت ده‌سته‌واژه‌ی ڕێزمانی کۆمه‌‌اڵیه‌تی که‌ڵک‬ ‫ئانۆمی به‌کارهێناوه‪ .‬الالنــد هــاوڕێ به هه‌سوکه‌وته‌کانی ئێمه‪ ،‬هه‌لومه‌رجی وه‌رده‌گرێت‪ .‬واته ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌کان له‬ ‫و هــاوکــاری دورکهایم له ئه‌نجومه‌نی ئانۆمیک سه‌رهه‌ڵئه‌دات‪ .‬به‌گشتی ئانۆمی هه‌ڵسوکه‌وته به‌کۆمه‌ڵه‌کاندا ئه‌م ڕیسا‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا‌‪ ،‬له قامووسه به‌ناوبانگ و بارودۆخێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‪ .‬تایبه‌تمه‌ندیی و ده‌ستوور و نۆرمانه له به‌رچاونه‌گرن‬

‫ستراتێژیکی نکوولی‌هەڵنەگر و پرۆژەیەکی‬ ‫داڕشتنەوەی ناوچەی رۆژهەاڵتی نزیک‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمە پێوەندیشی بەو درزەوە هەیە‬ ‫کە لە ناخی ئیسالمدا لە نێوان سووننە‬ ‫و شیعەدا هەیە و بەو دابەشبوونەوە‬ ‫لەسەر خەلیفە یــان گرتنی دەســەاڵت‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم ناکۆکییە لە الیەن دەسەاڵتە‬ ‫خۆرئاواییەکانەوە بەکارهێنراوە کە‬ ‫رژێمەکان و سووڕانی بەرژەوەندییەکانیان‬ ‫دەگێڕن‪.‬‬ ‫حووریە‪ :‬ئەمە ئاڵۆزییەکی گەورەیە‪،‬‬ ‫چونکوو هەموو ئەم الیەنانە‪ -‬ستراتێژی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسی و ئایینی‪ -‬تێکدەئاڵێن‪.‬‬ ‫بەاڵم وا دەزانم الیەنی دەروونناسانەمان‬ ‫بیر دەچێت‪ .‬میزۆپۆتامیا النکەی ژیارەکان‬ ‫مــاوەتــەوە‪ .‬مرۆیی و هاوکات هەرچی‬ ‫ئاسەواری پێش ئیسالمە دەڕووخێنرێت‪.‬‬ ‫دەوس و نیشانەکان دەسڕێنەوە و ئەم‬ ‫سڕینەوە وەاڵمێکە بۆ دوای هەرە پاڵنەری‬ ‫پاڵنەرەکان‪ ،‬واتە پاڵنەری رووخاندن‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس‪ :‬بێگومان‪ .‬ئەم ناوچەی دنیا‬ ‫لە الیەنی کولتووری و ستراتێژیکەوە‬ ‫هێرشی کــراوەتــە ســەر‪ .‬رووخانەکەی‬ ‫بــەردەوامــە‪ .‬ئەنجامی بەهاری عەرەبی‬ ‫خۆی وەک شکستێکی رەها رادەگەیەنێت‪.‬‬

‫و پـــه‌یـــڕه‌وی نـــه‌کـــه‌ن‪ ،‬پــێــوه‌نــدیــیــه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان تووشی شڵه‌ژان و‬ ‫بێ‌سه‌روبه‌ری و ناڕێکوپێکی ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیکه سه‌باره‌ت به نۆرم ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌کان ئه‌م یاسا و ڕێسایه له‬ ‫به‌رچاو نه‌گرن و جێبه‌جێی نه‌که‌ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی خه‌ڵکانی دیکه ڕووبــه‌ڕوو‬ ‫ده‌بنه‌وه‪ ،‬که‌وابوو نۆرمی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫خاوه‌ن چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیی سه‌ره‌کییه‬ ‫که بریتییه له‪:‬‬ ‫یـــه‌کـــه‌م‪ :‬یــاســا و ســـتـــانـــداردی‬ ‫هه‌ڵسوکه‌وتی کۆمه‌اڵیه‌تی (ڕێکخه‌ری‬ ‫پــێــوه‌نــدیــی کــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــی‪ ،‬کـــرده‌وه‌ی‬ ‫هاوبه‌ش و کرده‌وه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی)‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬پارێزگاریکردن و جێبه‌جێکردن‬ ‫له الیه‌ن زۆرینه‌ی خه‌ڵکه‌وه‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ئه‌گه‌ر به ه ـه‌ر هۆیه‌که‌وه‬ ‫جێبه‌جێ نه‌کرێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ سزا ڕووبه‌ڕوو‬ ‫ده‌بێته‌وه (ره‌فیع‌پوور‪16 :1378 ،‬ـ‪.)13‬‬ ‫له ئه‌نجامی ئه‌م لێکدانه‌وه‌یه بۆمان‬ ‫ده‌رده‌کــه‌وێــت‪ ،‬بوونی نــۆرم بۆ ژیانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی و ڕێکخستنی کۆمه‌ڵگا زۆر‬ ‫پێویست و ژیارییه و ئه‌گه‌ر له تۆڕی‬ ‫به‌رباڵوی پێوه‌ندیی ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬ ‫نۆرمه‌کان له به‌رچاو نه‌گرین‪ ،‬ژیانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی تووشی شڵه‌ژان و بشێوی‬ ‫ده‌بێته‌وه و به‌کرده‌وه کۆمه‌ڵگا ئیفلیج‬ ‫ده‌بێت‪ .‬که‌وابوو له وه‌ها هه‌لومه‌رجێکدا‬ ‫پێوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان تووشی‬ ‫بـه‌ربـه‌ســت و ئاسته‌نگ ده‌بــێــت ـه‌وه و‬ ‫پێداویستییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به شێوه‌ی‬ ‫گونجاو دابیننابێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪ .1‬رجبزاده‪ ،‬احمد ـ کوپری‪ ،‬مسعود (‪،)1381‬‬ ‫انومی سیاسی در اندیشه دورکــیــم‪ ،‬نشریه‬ ‫جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی)علوم اجتماعی و‬ ‫انسانی دانشگاه شیراز‪‌،‬شماره ‪.37‬‬ ‫‪ .2‬رجبزاده‪ ،‬احمد ـ کوپری‪ ،‬مسعود (‪،)1382‬‬ ‫ا‌نومی سیاسی در ایران با تکیه بر نظر شهروندان‬ ‫تهران‪ ،‬نشریه جامع ‌ه شناسی و علوم اجتماعی)‬ ‫علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز‪ ،‬پاییز‬ ‫‪ ،82‬شماره ‪.21‬‬ ‫‪ .3‬شیانی‪ ،‬ملیحه ـ محمدی‪ ،‬محمدعلی‬ ‫(‪ ،)1386‬تحلیل جامعه ‌شناختی احساسی‬ ‫انومی اقتصادی در میان جوانان‪ ،‬فصل ‌نامه‬ ‫علمی پژوهشی ڕفــاه اجتماعی‌‪ ،‬ســال ششم‪،‬‬ ‫شماره ‪.25‬‬ ‫‪ .4‬ڕفیع‌پور‪ ،‬فرامرز (‪ ،)1378‬انومی یا‬ ‫ا‌شفتگی در تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سروش‪،‬‬ ‫چاپ اول‪.‬‬