«
شێواندنی چیرۆكی زوحاكو كاوەی ئاسنگەر هەتا كەی؟!
6
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/3/28
مەرجەعی چەپەكانی فرەنسا دێتە سلێمانی
وردەكاریی دیبەیتەكەی مەال بەختیارو عەلی باپیر رێكخەری دیبەیتەكە: خاڵە جیاوازو هاوبەشەكانی دیبەیتەكە دەبنە كاری توێژینەوە
میشێل ڤیڤیۆركا ،سەرۆكی خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس ئامادەی دیبەیتەكەی مەال بەختیار و عەلی باپیر دەبێت
فراكسیۆنە كوردستانییەكان پێنج مەرج بۆ عەبادی دادەنێن
یەكێتی: بە پێخاوسی ناچینە ناو حكومەتی زۆرینەوە بێ مەرج و فشار پێویستە پارلەمان كارا بكرێتەوە 3
كورد لە چاوەڕوانیی حكومەتە تەكنۆكراتەكەدا
«
چاودێر -تایبەت: بڕیارە لە 10ی نیساندا ،دیبەیتێك بە ناونیشانی (كوردستان لە تاقیكردنەوەی دیموكراسیو عەلمانییەتدا) بۆ هەریەكە لە مەال بەختیارو عەلی باپیر سازبكرێت ،كە ئەمە یەكەمین دیبەیتە بەو شێواز و ئاسته دو كەسێتیی جیاواز لە بیروبۆچون لە بــارەی پرسی دیموكراسیو عەلمانیەت تێیدا كۆببنەوەو گفتوگۆ بكەن .هەر
لەوبارەیەوە رێكخەری دیبەیتەكە دەڵێت "ئەوەی گرنگە بەیەكگەیاندنی ئەم دو ئەكتەرەیە ،كە بــەیــەكــەوە قسەبكەنو لــە یەكتری تێبگەنو خاڵە جیاوازو هاوبەشەكانیان بدۆزینەوە ،دواتر ئــەم خاڵە جــیــاوازو هاوبەشانە دەبنە كاری توێژینەوە" ،وتەبێژی ئەو دیبەیتەش ،رونیكردەوە دەیانەوێت وێنەیەك پیشانبدەن ،كە دەكرێت جیاوازییەكان لەسەر مێزی گفتوگۆ كۆببنەوەو
بەهێمنی بیروبۆچونەكانی خۆیان دەرببڕن. هاوكات لەگەڵ ئەو دیبەیتەدا پالتفۆڕمی دابڕانو خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریس رێككەوتنێك ئیمزادەكەنو سەرۆكی خانەكەش میشێل ڤیڤیۆركا كە بەمەرجەعی چەپەكانی فرەنسا دادەنرێت، بەشداریی دیبەیتەكە دەكات و چەند چاالكییەك لە سلێمانی ئەنجامدەدات. لــەوبــارەیــەوە ،عــادل بــاخــەوان رێكخەری
دیبەتەكە ،بــە"چــاودێــر"ی راگــەیــانــد ،ئێستا دیبەیتە ئەوەیە كۆمەڵی كوردستان بە شێوەیەكی گفتوگۆیەكی زۆر لەسەر ئــەوە دروستبوە كە گشتی بۆ من مەیدانی توێژینەوەیە ،وەكچۆن "كوردستان لە قەیرانی دارایــیو كۆمەاڵیەتیو داع ـشو قەیرانی دارایــیو ئابوریو سەربازیو جەنگدایە ،بۆیە كاتی ئەم دیبەیتە نییە" ،لەم كۆمەاڵیەتی مەیدانی توێژینەوەن ،ئاواش پڕۆژەی رەخنانە تێدەگەم بەاڵم ئەمە مانای ئەوە نییە ،عەلمانییەتو ئیسالمیو دیموكراسی بابەتی كە لەكۆمەڵی كوردیدا ئەو كەسانەی لە پشتی توێژینەوەن". پڕۆژەكانەوە وەستاون پێكەوە قسەنەكەن. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە عادل باخەوان ،وتیشی "ئامانجی سەرەكیی ئەم
ڕۆمانێک
لەناو جەرگەی
موقتەدا سەدر مۆتەكەی عەبادی لە ناوچەی سەوز چاودێر: گۆڕانكارییەكان لەحكومەتەكەی عەبادیدا، نــەك گــۆڕەپــانــی سیاسی عیراقی بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە ،بەڵكو ماوەی چەند رۆژێكیشە نوێنەرانی كـــوردی لــەبــەغــدا زیــاتــر لەیەكتر نزیككردۆتەوە ،ئەوەش لەكاتێكدایە كە بڕیارە تــا كۆتایی ئــەم هەفتەیە ســەرۆكــوەزیــرانــی عــێــراق ،كابینەی حكومەتێكی تەكنۆكرات رابگەیەنێت و هێشتا كوردیش راوێژی پێنەكراوە. فراكسیۆنە كوردییەكانی پارلەمانی عیراقیش،
رایــدەگــەیــەنــن ،هێشتا هیچ كاندیدێكیان بۆ پۆستەكان پێشكەشنەكردووە و كاندیدیكرنی چەند كەسایەتیەكی كوردیش لەدەرەوەی پارتە سیاسیەكان كە پێشنیازكراون رەتدەكەنەوە. الیخۆشیەوە سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ جەخت لەپێنج خاڵی ســەرەكــی داواكــانــی سەرجەم فراكسیۆنە كوردییەكان بۆ حكومەتەكەی عەبادی دەكاتەوە. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە
ڕووناک شوانی ڕۆمانی پیاوێکی بێچارەنووس دەکات بە کوردی
هۆڵۆکۆستەوە
ماڵئاوایی
جۆرج تەرابیشی ئینسكلۆپیدیای فەلسەفە و فیكر
راپۆرت
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/3/28
info_chawder@yahoo.com
2
مەرجەعی چەپەكانی فرەنسا دێتە سلێمانی وردەكاریی دیبەیتەكەی مەال بەختیارو عەلی باپیر چاودێر -تایبەت: بڕیارە لە 10ی نیسانی ئەمساڵدا، دیبەیتێك بە ناونیشانی (كوردستان لە تاقیكردنەوەی دیموكراسیو عەلمانییەتدا) بۆ هەریەكە لە مــەال بەختیارو عەلی باپیر سازبكرێت ،كە ئەمە یەكەمین دیبەیتە بــەو شــێــوازە دو كەسێتیی جیاواز لە بیروبۆچون لە بارەی پرسی دیموكراسیو عەلمانیەت تێیدا كۆببنەوەو گفتوگۆ بكەن .هەر لەوبارەیەوە رێكخەری دیبەیتەكە دەڵــێــت «ئـــەوەی گرنگە بەیەكگەیاندنی ئەم دو ئەكتەرەیە ،كە بەیەكەوە قسەبكەنو لە یەكتری تێبگەنو خاڵە جیاوازو هاوبەشەكانیان بدۆزینەوە، دواتر ئەم خاڵە جیاوازو هاوبەشانە دەبنە كاری توێژینەوە» ،هاوكات وتەبێژی ئەو دیبەیتە ،رونیكردەوە دەیانەوێت وێنەیەك پیشانبدەن ،كە دەكرێت جیاوازییەكان لەسەر مێزی گفتوگۆ كۆببنەوەو بەهێمنی بیروبۆچونەكانی خۆیان دەرببڕن .هاوكات لەگەڵ ئەو دیبەیتەدا پالتفۆڕمی دابڕانو خــانــەی زانستە مرۆییەكانی پاریس لێكتێگەیشتنێك ئیمزادەكەنو سەرۆكی خانەكەش میشێل ڤیڤیۆركا كە بەمەرجەعی چەپەكانی فەڕەنسا دادەنرێت ،بەشداریی دیبەیتەكە دەكات و چەند چاالكییەك لە سلێمانی ئەنجامدەدات. بەرەی عەلمانیەت و ئیسالمی لەڕاگەیەندراوی دیبەیتەكەدا هاتووە، لەبیستو پێنج ساڵی رابردودا ،هەرێمی كوردستان هەمیشە جێگای چەندین تێزو دژە تێزبوە لەسەر هــەردو پرسی دیموكراسیو عەلمانیەت ،لەنێو ئەم مــێــژوەدا ،دو بــەرە جیاكراونەتەوە، بــەرەیــەك وەك الیــەنــگ ـرو تێكۆشەر لەپێناوی بەدیهینێنانی كۆمەڵێكی دیموكراتو عەلمانیدا خراوەتەسەر شانۆو بەرەیەكی دیكە وەك دوژمنی سەرسەختی كۆمەڵی دیموكراتو عەلمانی خراوەتەسەر
هەمان شانۆ ،لەكاتێكدا واقیعی سیاسیی كوردستان زۆر لەوە ئاڵۆزترە كە بەم ئاسانییە بخوێنرێتەوەو بەم سادەییە دابەشبكرێت ،ئەمجۆرە لە دابەشكردنە، نەك هەر رەنگدانەوەی واقیعی كۆنكرێتیی ژیانی رۆژانــەی ئەكتەرە سیاسییەكانی كوردستان نییە ،بەڵكو بینینی خودی ئەو واقیعەش بە شێوەیەك تێكدەدات كە چیدی سەرەداوەكانی دەست كەسمان نەكەون .پێكەوە خانەی زانستەمرۆییەكانی پاریسو پالتفۆڕمی دابڕان ،وەك یەكەم كاری پێكەوەییان بۆ الدانی ئەو پەردانەی كە بەسەر ئەو واقیعە كۆنكرێتیەدا دراوان، ئەو دەیبەیتەیان سازداوە. جیاوازییەكان دەبنە كاری توێژینەوە لەوبارەیەوە ،عادل باخەوان رێكخەری دیبەتەكە ،كە مامۆستایە لە زانكۆی ئــێــڤــری بـــە»چـــاودێـــر»ی راگــەیــانــد، ئێستا گفتوگۆیەكی زۆر لەسەر ئەوە دروستبوە كە «كوردستان لە قەیرانی دارایــیو كۆمەاڵیەتیو جەنگدایە ،بۆیە كاتی ئەم دیبەیتە نییە» ،لەم رەخنانە تێدەگات بەاڵم ئەمە مانای ئەوە نییە، كە لەكۆمەڵی كوردیدا ئەو كەسانەی لە پشتی پڕۆژەكانەوە وەستاون پێكەوە قسەنەكەن. عــادل بــاخــەوان ،وتیشی «ئامانجی سەرەكیی ئەم دیبەیتە ئەوەیە كۆمەڵی كوردستان بە شێوەیەكی گشتی بۆ من مەیدانی توێژینەوەیە ،وەكچۆن داعشو قەیرانی دارایـــیو ئــابــوریو سەربازیو كــۆمــەاڵیــەتــی مــەیــدانــی تــوێــژیــنــەوەن، ئاواش پڕۆژەی عەلمانییەتو ئیسالمیو دیموكراسی بابەتی توێژینەوەن». جەختی لــەوەشــكــردەوە ،ئــەو دوو كەسێتییە ،كە پێكەوە قسەدەكەن ،دوو ئەكتەری سیاسیین ،كە هەریەكەیان نوێنەرایەتیی پڕۆژەیەك دەكات ،ئەوەی گرنگە بەیەكگەیاندنی ئەم دو ئەكتەرەیە
پالتفۆڕمی دابڕانو خانەی زانستە مرۆییەكان لەپاریس رێكەوتنێك واژۆدەكەن رێكخەری دیبەیتەكە :خاڵە جیاوازو هاوبەشەكانی دیبەیتەكە دەبنە كاری توێژینەوە كە بەیەكەوە قسەبكەنو لە یەكتری تێبگەنو خاڵە جیاوازو هاوبەشەكانیان بــدۆزنــەوە ،دواتــر ئــەم خاڵە جیاوازو هاوبەشانە دەبنە كاری توێژینەوە. ناوبراو ،باسی لەوەشكرد ،كەسێتییەكی وەك پڕۆفیسۆر میشێل ڤیڤیۆركا دێت بــەشــداری ئــەم دیبەیتە دەكـــات ،نەك هەر سەرۆكی خانەی زانستەمرۆییەكانی پــاریــســە ،بەڵكو ســەرۆكــی كۆلێژی تــوێــژیــنــەوەی جیهانیشە ،كــە 200 توێژەری جیهانی گەورە بەشداری تێدا دەكـــەن ،هــاوكــات ســەرۆكــی كۆمەڵەی سۆسیۆلۆگەكانی جیهانە ،هەروا یەكێكە لــەوانــەی مــەرجــەعــی هــەمــو چــەپــە لە واڵتــی فرەنسا ،لە چەپی چەپەوە تا دەگاتە ئەوپەڕی چەپی چەپ هاودەنگن لەسەر ئــەوەی میشێل ڤیڤیۆركا ببێتە
مەرجەعێك ،لەبەر ئەوە كەسێتییەكی لەو شێوەیە بێتە كوردستان گرنگیی خۆی هەیە. خانەی زانستەمرۆییەكانی پاریسو پالتفۆڕمی دابڕان رێككەوتن دەكەن لەالیەكیتریشەوە ،وتەبێژی دیبەتەكە، ب ــە»چ ــاودێ ــر»ی راگــەیــانــد ،خــانــەی زانــســتــەمــرۆیــیــەكــانــی پــاریــس كــە لە سەرەتای سااڵنی شەستەكاندا دامەزراوە، و دەزگــایــەكــی نێتۆركییە لەگەڵ 25 ئینستیوتی دیكەدا پەیوەندی هەیە، بــە مەبەستی گفتوگۆو توێژینەوەو گــۆڕیــنــەوەی تــوێــژەرو كارئاسانی بۆ توێژەرو سازدانی دیبەیت ،ئەمەش بۆ كاركردنە لەسەر بابەتە جۆربەجۆرەكان لەسەر دیموكراسیو تێرۆرو توندڕەویو
زەبروزەنگو كێشەكانی ناو كۆمەڵ. بەهمەن تاهیر نــەریــمــان ،وتیشی «خــانــەی زانستەمرۆییەكانی پاریس بـــەردەوام بۆ دروستكردنی ئەوجۆرە پەیوەندییانە دەگــەڕێــت ،بــە نمونە دروســتــكــردنــی پــەیــوەنــدی لــەگــەڵ پالتفۆڕمی دابڕان ،ئەمەش دەبێتە هۆی كارئاسانیكردن بۆ توێژەرەكان بۆ كاری پێكەوەیی ،هــەروا جاری وایە كەسێك دەیەوێت توێژینەوەیەكی بەرفراوان لەسەر چاوگەكانی توندوتیژیو بەرهەمهێنانی توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان بكات، بۆ ئەمەش پێویستی بە تیمێكی فراوان هــەیــە ،كــە ئــەو تیمە پێكهاتبێت لە شارەزایانو توێژەران ،بۆ ئەمەش ئەم خانەیە هاوكاری تــەواوی ئەو توێژەرە دەكات».
نەریمان ئــامــاژەی بــەوەشــدا ،هاتنی ڤــیــڤــیــۆركــا ،ك ــە ســـەرۆكـــی خــانــەی زانستەمرۆییەكانی پاریسەو سەرۆكی كۆلێژی جیهانییە بۆ توێژینەوە ،بۆ كوردستان بایەخی خۆی هەیە ،بە نمونە پالتفۆڕمی دابــڕان دەبێتە بەشێك لەم نێتۆڕكە فراوانەی خانەی ناوبراو ،هەروا (دابـــڕان) دەتوانێت كارەكانی لەگەڵ 25ئینستیوتەكەی دیكەدا بكات ،كە لەسەرانسەری جیهان باڵوبونەتەوە. ئــەو وتــەبــێــژە لــەبــارەی دیبەیتەكە باسیلەوەشكرد ،ئەمە یەكەمین دیبەیتە لە نێوان دوكەسدا كە بیروبۆچونیان جیاوازەو دەبێت بە هێمنی قسەبكەنو گفتوگۆ لەگەڵ یەكتر بكەن ،هاوكات دەبێت دوربكەونەوە لە تەشەنوجاتو ئەو ملمالنێ ئایدۆلۆژییە نازانستییەی كە بــەردەوام هەبوە ،بۆیە دەیانەوێت وێنەیەك پیشانبدەن ،كە دەكرێت جیاوازەكان لەسەر مێزی گفتوگۆ كۆببنەوەو بە هێمنی بیروبۆچونەكانی خۆیان دەرببڕن ،دەیانەوێت ئەمەش ببێتە سەرەتایەك بۆ ئیشكردن لەو بوارەدا لە هەرێمی كوردستاندا. نــاوبــراو ،جەختی لــەوەشــكــردەوە، ئەمە كــاری یەكەمیانە لەگەڵ خانەی زانستەمرۆییەكانی پاریسو بەردەوامدەبنو كاری كۆتاییان نابێت ،هاوكات لە بوارە جۆربەجۆرەكانی دیكە بەردەوامدەبن. كەی بەڕێوەدەچێت؟ دیبەیتی (كوردستان لە تاقیكردنەوەی دیــمــوكــراسـیو عەلمانییەتدا) ،رۆژی یەكشەممە 2016/4/10لە نێوان هەریەكە لە مەال بەختیارو عەلی باپیردا لە تەالری هونەر لە شاری سلێمانی لە سەعات 4ی پاشنیوەڕۆ ئەنجامدەدرێت ،كە تیایدا پرۆفیسۆر میشێل ڤیڤیۆركا ،سەرۆكی خانەی زانستە مرۆییەكانی پاریسو عادل باخەوان مامۆستا لە زانكۆی ئێڤری دیبەیتەكە بەڕێوەدەبەن.
كورد لە چاوەڕوانیی حكومەتە تەكنۆكراتەكەدا
فراكسیۆنە كوردستانییەكان پێنج مەرج بۆ عەبادی دادەنێن چاودێر – رێبین حەسەن: لەحكومەتەكەی گۆڕانكارییەكان عەبادیدا ،نەك گۆڕەپانی سیاسی عیراقی بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە ،بەڵكو ماوەی چەند رۆژێكیشە نوێنەرانی كــوردی لەبەغدا زیاتر لەیەكتر نزیككردۆتەوە، ئـــەوەش لەكاتێكدایە كــە بــڕیــارە تا كۆتایی ئەم هەفتەیە سەرۆكوەزیرانی عێراق ،كابینەی حكومەتێكی تەكنۆكرات رابگەیەنێت و هێشتا كوردیش راوێژی پێنەكراوە .فراكسیۆنە كوردییەكانی پارلەمانی عیراقیش ،رایدەگەیەنن، هێشتا هیچ كاندیدێكیان بۆ پۆستەكان پێشكەشنەكردووە و كاندیدیكرنی چەند كەسایەتیەكی كــوردیــش لـــەدەرەوەی پارتە سیاسیەكان كە پێشنیازكراون رەتــدەكــەنــەوە .الیخۆشیبەوە سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ جەخت لەپێنج خاڵی سەرەكی داواكانی سەرجەم فراكسیۆنە كوردییەكان بۆ حكومەتەكەی عەبادی دەكاتەوە. كێشەكە زیاتر لەناو ماڵی شیعەدایە هــەر لــەوبــارەیــەوە ،پارلەمانتارێكی یەكێتی ،لــەبــەغــدا ،لەلێدوانێكدا بۆ «چــاودێــر» وتــی» ئێمە وەك الیەنە تەئكیددەكەینەوە، كوردسیتانیەكان دەبێت ()%20ی پشكەكانی ئەنجومەنی
دژی ئـــەو جـــۆرە گــۆڕانــكــاریــیــانــەیــە یاخود الیەنەكانی تریش ،شاوەیس، جەختیكردەوە :هەموو الیەنەكان تر دژی ئەو كارەی عەبادین لەوانە دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی ،رەوتی سەدر ،عەالوی و كوتلە سونییەكان ،لەبەرئەوەی ئێستا كە سەدر سەركردایەتی خۆپیشاندانەكان دەكــات دەیەوێت فشار دروستبكات و هەیمەنەی خۆی بەسەر حكومەتەكەدا زیاتر بكات ،بــەاڵم ئــەوە قبوڵنەكرا، چونكە دەبوایە دوێنی یەكشەممە عەبادی ناوەكانی ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران بكردایە ،بەاڵم ناوەكانی نەناردووە.
خۆپیشاندانی ملیۆنی لە گۆڕەپانی تەحریر بۆ چاكسازیی لە حكومەتەكەی عەبادی دا وەزیــران بەر كــورد بكەوێت ،هەروەها نابێت هیچ كاندێك بــەدەر لە كوتلە سیاسیە كوردیەكان دابنرێت ،چونكە هەر كەسێك بەو شێوەیە دابنرێت دواجار رەتدەكرێتەوە. ئاماژەی بەوەشكرد :زیاتر كێشەكە
لەناو شیعەكاندا هەیە ،واتــە لەنێوان سەدرو عەبادیدایە ،سەدر بەبێ ئەوەی راوێــژ لەگەڵ كوتلە كوردستانیەكاندا كردبێت هەندێك ناوی كوردی دیاریكردووە بەتەئكید الی ئێمە نەگونجاوە ،چونكە ئێمە لەسەر بنەمای رێكەوتنی پێشتر
حكومەتی سیاسیمان پێكهێناوە، پێویستە لەمەوالش پڕۆسەی سیاسی هەر لەسەر ئەو بنەمایە بێت ،چونكە ئەمە دیاردەیەكی خراپە و دواجار بەرەو كاری نەخوازراوی تر سەردەكێشێت. ســەبــارەت بــەوەی ئایا تەنیا كورد
پێنج داوا سەرەكییەكەی كورد لەعەبادی لەالیەكی ترەوە ،سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ ،بۆ «چاودێر» باس لەوردەكاری ناوەڕۆكی كۆبونەوەكانیان دەكاتەوە لەگەڵ سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عــیــراق و دەڵــێــت» كوتلە كوردستانیەكان یەكدەنگن لەسەر ئەوەی دەبێت لەگۆڕانكارییەكاندا هاوسەنگی بپارێزرێت لەو چاكسازییانە ئەویش بەوەی كە نابێت رێژەی كورد ،لەرێژەی پێكهاتەی ناو پارلەمان كەمتربێتەوە ،واتە لە()%20 كەمتر بێت ،دووەم هەموو كاندیدێك لەدەرەوەی هێزە سیاسیە كوردیەكانەوە
الی ئێمە قبوڵ نییە و نابێت لەسەر كورد حساب بكرێت ،سێییەم گۆڕانكاریی تەنیا وەزارەتەكان نەگرێتەوە ،بەڵكو دەستە سەربەخۆكان لە وەزیــرەوە بۆ خوارەوە واتە هەموو پۆستەكان بگرێتەوە ،چوارەم كۆنتاك لەگەڵ بەرپرسانی بااڵی سیاسی لەهەرێمی كوردستاندا هەبێت ،پێنجەم لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆماردا كە راگری دەستووری عیراقییە پەیوەندی بەردەوام هەبێت لەگەڵیدا». لەبارەی ئەوەی كە كەی كورد ناوی كاندیدەكانی بۆ پۆستەكان ئاڕاستەی عەبادی دەكات ،ئەحمەدی حاجی رەشید، وتی «باجارێ گۆڕانكارییەكان ببینین لەالیەن عەبادیەوە ،بزانین گۆڕانكاریی گشتی دەكـــات یــان بەشێك دەكــات، هەروەها با بزانین هۆكاری گۆڕانكاری وەزیــرەكــانــمــان پێبڵێت ،ئــەگــەر بــڕوا پێكەر بــوو ،ئــەوا ئێمەش وەزیرەكانی خۆمان دەگــۆڕیــن ،چونكە كاتێك كە داوای كەسانی تەكنۆكراتمان لێدەكات، ئێمە كــانــدیــدی كــەســی تەكنۆكراتی پێشكەشدەكەین ،نەك ئەو تەنكۆكراتی كورد كاندید بكات ،بۆیە ئەگەر هۆكارمان بداتێ بۆ ئەوانەی الیان دەبات ،ئەوا ئێمە لەبری تەكنۆكراتێك )50( ،تەكنۆكراتی دەدەینێ».
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/3/28
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
مەال بەختیار: بە پێخاوسی ناچینە ناو حكومەتی زۆرینەوە دواین كۆبونەوە لەگەڵ پارتی كردومانە ،پێمانوتون ،پارلەمان بەبێ هیچ فشارو مەرجێ بگەڕێتەوە دۆخی جارانی خۆی گوناحە كەسی گەندەڵكار سیاسەت بكاتو لەدەسەاڵت بێ ،بازرگانی دەكەی لەدەرەوەی حزبەكەتو حكومەت بە جیاوازی گەورە لە نێوان بارودۆخی سەردەمی سایكس پیكۆو ئێستادا هەیە ،بەاڵم لەوەدا جیاواز نییە كە كورد پەرشوباڵو و ناكۆكنو ستراتیژێكی هاوبەشمان نییە بەتایبەتمەندێتی یەكێتییەوە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان دەكەین ،بە كارو كاردانەوە سياسەت ناكەین چاودێر: لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان رایدەگەیەنێت ،كە یەكێتی سیاسەتێكی هاوسەنگ بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كــوردســتــان پــەیــڕەو دەكــاتو لەگەڵ هیچ الیــەك نابێ لــەدژی الیەكی دیــكــە ،بەڵكو دەبــێ هــەمــوان هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان بدەن. مــەال بەختیار لە دیــدارێــكــدا لەگەڵ كەناڵی گەلی كوردستان ،كە رۆژی (20ی ئادار) پەخشكرا ،جەخت لەوە دەكاتەوە، بەهیچ شێوەیەك بڕیاری یەكالیەنەی هیچ الیەك لەهیچ یەكێك لە كایەكانی ئێستای حكومڕانیو پارلەمانیو چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەكان بەراست نازانین. لەبارەی كاراكردنەوەی پارلەمانیشەوە، دەڵێت «لە دوایین كۆبونەوەماندا لەگەڵ پارتی ،پێمان وتون كە بە بێ مەرجو فشار پێویستە پارلەمان كارابكرێتەوە». مەترسییە گەورەكە لەسەرەتای چاوپێكەوتنەكەدا ،مەال بەختیار ئاماژەى بە مەترسیو ئەگەرەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت كــردو بە بۆنەی 100ساڵ تێپەڕبون بەسەر رێكەوتنامەی سایكس پیكۆ بەرواردێكی لەنێوان ئەو سەردەمەو گۆڕانكارییەكانی ئێستادا كردو رایگەیاند ،جیاوازی گەورە لە نێوان دۆخی سیاسی ئێستاو ئەوكاتدا هەیە ،بەاڵم لەوەدا جیاواز نین ،كە پەرشوباڵوین ،لــەوەدا جیاوازنین ،كە یەك ستراتیژی هاوبەشمان نییە ،لەوەدا جیاواز نین ،كە بەشێك لە سەركردایەتی ئەم حزبانە یەكتر نابینن، ئەگەر جاران بە سواری ئەسپ لە باكورەوە بهاتنایە بۆ سلێمانی ،سمكۆی شكاك لە ناوچەی شكاكو سۆماو برادۆستەوە بهاتایە بۆ سلێمانی بەئەسپو واڵخــەوە، خۆ ئێستا هەمووی بە فڕۆكەیە ،خۆ ئێستا هەمووی بە ئینتەرنێتە ،خۆ ئێستا هەموو بە فەیسبوكە ،خۆ ئێستا هەمووی لەسەر تەلەفزیۆنو تەلەفۆنەكانە ،ئەی ئێستا بۆ نایكەن ،خۆ جــاران ،ئەگەر پەیوەندیمان لەگەڵ دەوڵەتەكان نەبووە قسەیان لەگەڵ بكەین ،خۆ ئێستا هەموو الیەك ئەمانەی هەیە. هەلی ئەمجارە لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەربارەی رەخساندنی هەل
بۆ كورد لەئێستادا ،رونیدەكاتەوە ،هەلێك بەشێكی دەرەخسێ بۆمانو بەشێكیشی مەترسییە بۆمان ،ئەو بەشەی دەڕەخسێ بــۆمــان ،كە دێتە پێشەوە زیادیكەین، یان كەمیبكەین ،بەچی زیــادی بكەین؟ بەیەكگرتنی هێزە سیاسییەكان ،بەبونی گــوتــاری هــاوبــەش ،بــەوەی بە دەوڵەتە گەورەكان بسەلمێنین ،كە ئێمە دەتوانین لــەرووی ئابوریەوە ،لــەروی سیاسیەوە، لــەروی ئەمنیەوە ،لەسەر ئاستی دنیا، لــەســەر ئاستی رۆژهــەاڵتــی نێوەڕاست، توانای ئابوریمان هەیە ،لۆجیكی سیاسیمان بەهێزە ،دەتوانین ئەمنی واڵتان لە ناوچەكە، خەبات دژی تیرۆرزم ،كوردو پێشمەرگەو شەڕڤانو گەریال رۆڵی تێدا ببینن. هەڵەیەكی ستراتیژی مەال بەختیار دەربارەی رەوشی نێوخۆی هەرێمی كوردستان ،كە هەرالیەو بە ئاوازێك دەخوێنێت ،دەڵێت «دژی ئەوەین هەر الیەك بەئاوازێك بخوێنێت ،ئاوازی ئازادی الیەنێك لــەوێ تــەواو دەبــێ ،كە ئــاوازی ئازادی الیەكەی دیكە دەستپێدەكات ،كۆی ئازادی هەمو المان كۆی بكەیتەوە ،دەبێتە چەپكە گوڵەكەی جەنابی مــام جــەالل، ئەگینا ئازادی لە الیەكو زەوتكردنی ئازادی لەالیەكەی دیكە هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەیە لە دیموكراسیدا». نـــاوبـــراو ،وتــیــشــی «لــێــرە دەتــوانــم بەرپرسیارێتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەئەستۆ بگرم لە قسەكانم ،بەهیچ شێوەك بڕیاری یەكالیەنەی هیچ الیەك لەهیچ یەكێك لە كایەكانی ئێستای حكومڕانیو پارلەمانیو چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەكان بەراست نازانین». لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی ،ئاماژەی بەوەشكرد ،بەشێكین لەكۆی كێشەكان ،بەاڵم بەتایبەتمەندێتی یەكێتییەوە مامەڵە لــەگــەڵ كێشەكان دەكەین ،بە كاروكاردانەوە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان ناكەین ،ئێمە یان خۆمان یان قیروسیا لەهەمو شتێك ئــاوا سیاسەت ناكەین ،جاری واهەیە لەبری الیەنەكانی دیكەش بیر لەشتەكان دەكەینەوە ،چۆن كێشەكان چارەسەر بكەین. كاراكردنەوەی پارلەمان دەربارەی كاراكردنەوەی پارلەمان ،مەال بەختیار پێیوایە ،ئەم پارلەمانە دەبێ كێشەكانی چارەسەر بكرێو كارابكرێتەوە
كەس بێ بەرپرسارێتی هەڵبگرێ ،ئەوە لەگرێژنەی دەركرد ،تا ئێستاشی خایاند، ئەو بڕیارەش دەرچوو سەرۆكی پارلەمانو وەزیرەكان دەربكرێن».
بــەبــێ مـــەرج ،دەبـــێ ئــەم حكومەتە كارابكرێتەوە. دەربــــارەی مەرجیش وتــی «مــەرج البەین ،با بنەمای تازە دابنێین ،بۆ مەرج؟ مەرج زۆر قورسە لەسیاسەتدا ،بنەمای تازە دانێین بۆ چۆنێتی كاری پارلەمانو گۆڕان ئاگاداركرایەوە رێكەوتنی سیاسی ،بنەمای تازە دابنێین بۆ لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی چۆنێتی تێپەڕاندنی دەستوورو رێككەوتن سیاسی یەكێتی ،ئاشكرایكرد ،دو مانگو لەسەری وەك پرسێكی نیشتمانی ،بنەما نیو پێش ئەوەی پارتی بڕیاربدات سەرۆكی دانێین بۆ دەسەاڵتەكانی سەرۆكایەتی پەرلەمانو وەزیرەكان نەهێڵێت بچنەوە، هەرێمو رێكەوتنی سیاسی پێشوەختی ئەمەمان خوێندبۆوەو لە بەیانەكەی لەسەر بكەین». كۆمیتەی ناوەندی پارتی ئاماژەی رۆشن مــەال بەختیار راشیگەیاند ،هەڵەی هەیە ،كە ئەم بڕیارە دەدەن« ،ئێمە ئێمە ئەوەیە بێین ئەو دەسەاڵتانەی كە لەگەڵ گــۆڕان كۆبوینەوە ،منو هەڤاڵ هی دەســەاڵتــی سیاسییە ،بخەینە ناو هێرۆو هەڤاڵ دلێری سەید مەجید لەگەڵ فراكسیۆنەكانو بچن لە ناو پارلەمان بەڕێزان كاك نەوشیروانو كاك محەمەد گفتوگۆی بكەن ،لەپارلەمانیش هیچ تۆفیق رەحیم كۆبوینەوە ،پێمانگوتن دو فراكسیۆنێك ناتوانێ بەبێ راوێژ لەگەڵ بڕیاری وا لەئارادایە دژی ئێوە ،بۆمان ســەركــردایــەتــی حــزبــەكــەی دوا بڕیار شیكردنەوە بەرودی ،بەداخەوە ئیحتیاتی بـــدات ،كــە بــڕیــاری سیاسی چــوە ناو پێویستی بــۆ نــەكــرا ،كــە ئەنجامەكە سیاقاتی قانونی خۆیەوە ئەوكات ئیشی قسەكەی ئێمە دەرچـــوو ،بــەاڵم ئێمە فراكسیۆنو پسپۆڕەكانە ،بەاڵم پێش ئەوە بە كاروكاردانەوە مامەڵەمان نەكردوەو بڕیاری سیاسی لەسەر پرسی نیشتمانی بەرپرسیارێتی كێشەكان هەڵدەگرین». هەڵەیەكی گەورەیە فراكسیۆن بچێتە ناو بنجو بنەوانیو بڕیاری لێبدات ،ئەمە ئیشی یەكێتی هەلی زێڕینی رەتكردەوە سەركردایەتی سیاسییە. مەال بەختیار ئاماژەی بــەوەش كرد، ناوبراو ،رونیشیكردەوە ،لەو كۆبونەوەی پێمانخۆشە بزانن ئێمەی یەكێتی لە20ی كە لەگەڵ ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتوەكان 10ی پارەوە تا ئێستا چ تەحەمولێكمان پێنج حزبەكە دانیشتین ،پێش دانیشتنی كردوە ،كۆمەڵێ هەلی ئێجگار زێڕینمان بۆ پارلەمان لە 19ی ئاب ،بڕیارمان ئەوەبو ،هەڵكەوتوە ،قبوڵمان نەكردوە ،بۆ ئەوەی پرسەكە دو حەفتە دوا بخرێ بۆ ئەوەی كۆی كێشەكان چارەسەر بكەین ،ئەوەی دەســەاڵتــی سیاسی بتوانێ كێشەكە بۆ ئێمە هەڵكەوت ،بۆ زۆر حزبی دیكە چــارەســەربــكــات« ،لــەراســتــیــدا لێرەدا بوایە ،زەحمەتبو رەتیبكاتەوە ،ناچمە دەمــەوێ بڵێم ئێستا رەنگە بەڕێز د .ناو وردەكاریەوە ،بەاڵم دەمەوێ لەبەرچاو یوسف خۆشی تێگەیشتبێ لــەوەی كە بگیرێت ،واز بهێندرێ لەم پرۆپاگەندانە، دەبوایە وابكات ،ئەگەر د .یوسف كە رۆژێك دەبیستین یەكێتی لەسەر نەوتو دەسەاڵتی هەبوو ،كۆبونەوەكە نەكات ،غاز رێككەوتووە ،هیچ بنەمایەكی نییە، بوار بدات بە حزبەكان ،دەسەاڵتی سیاسی رۆژێــك دەبیستین دەڵێن ،یەكێتی دو گفتوگۆكانمان هەمەالیەنترو بەرپرسانەتر پرۆژەی پێشكەشی پارتی كردوە ،پرۆژەك بكەین ،مومكین بوو ئەو دو حەفتەیە ئەوەیە باڵویكردۆتەوە ،پرۆژەیەك ئەوەیە زێڕین بــووایــە ،بمانتوانیایە كێشەكان باڵوینەكردۆتەوە ،هیچ بنەمایەكی نییە، چارەسەر بكەین ،د .یوسف دەسەاڵتەكانی حــەز دەكــەم بۆ مێژوو بــە ئەمانەتی خــۆی بەكارنەهێنا ،فراكسیۆنەكانیش گۆڕی شەهیدەكان دەیڵێم ئەم قسانە هیچ بیروڕای جیاواز كەوتە نێوانیان هەریەكە بنەمایەكی نییە. بەجۆرێك قسەی كــرد ،ئێستا نامەوێ وتیشی «ئەمە زۆر ئێمەی ئازار داوەو باسی بیروبۆچونی فراكسیۆنەكان بكەم» .بۆتە نیگەرانی بۆمان ،بەاڵم كە دانشتوین، مەال بەختیار وتیشی «ئێمە لەوێ كە لێكمان داوەتەوە ،وتومانە نابێ بەكاردانەوە دانیشتین هەر پێنج حزبەكە بەگۆڕانیشەوە سیاسەت بكەین ،ئێمە سیاسەتێكی رێككەوتین ،كە ئەو كۆبونەوەی پارلەمان چەسپیومان هەیە ،ئەویش ئەوەیە نە نــەكــرێ ،دەبــوایــە د .یوسف یەكەمین لەگەڵ پارتی دەبین ،دژی گــۆڕان ،نە
لەگەڵ گۆڕان دەبین دژی پارتی ،نە لەگەڵ ئەو دو الیەنەش دەبین دژی یەكگرتو یان كۆمەڵ ،یان بزوتنەوەی ئیسالمیو حزبی سۆسیالیستو هەر حزبێكی دیكە، گەندەڵكار لەهەموان زیاتر قسە لەسەر ئەمە ناكەین ،هیچ الیەك ئەمە لە ئێمە گەندەڵی دەكات چاوەڕوان نەكات ،تكایە سنوری سیاسەتی مــەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی خۆتان سەبارەت بە چۆنێتی چارەسەری كــارگــێــڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كێشەكان بزانن ،ئێمە سنوری سیاسەتی لەبارەی گەندەڵییەوە بۆچوونی وایە، خــۆمــانو بەرپرسیارێتیمان دەزانــی ـنو گوناحە كەسی گەندەڵكار سیاسەت خۆمان لەتۆزقاڵێك بەرپرسیارێتی نە بكاتو لەدەسەاڵت بێ ،بازرگانی دەكەی لەپارلەمان ،نە لەحكومەت نە لە مەسەلەی لـــەدەرەوەی حزبەكەتو حكومەت بە، دەسەاڵتە یاساییەكانی سەرۆكی هەرێم و ئێمە نەگەیشتووینەتە ئاستی ئەوروپا نە لەپوەندییە سیاسییەكانمانو نەچۆنێتی كاربەدەستی گـــەورە ب ـیو شەریكاتی رێكەوتنی لەمەودوا نادزینەوە». گەورەت هەبێ. مـــەال بــەخــتــیــار وتــیــشــی «مــایــەی سەرسوڕمانە هەندێ گەندەڵكار لە هەموان رۆڵی یەكێتی بۆ چارەسەر دەربــــارەی هەوڵەكانی یەكێتی بۆ زیاتر قسە لەسەر گەندەڵی دەكــات لە چــارەســەری كێشەكان ،مــەال بەختیار ،هەمو حزبەكان ،بە حزبی گەورەو بچوك رایگەیاند ،پــارتـیو گــۆڕان بــەداخــەوە نییە ،حزبی بچوك هــەیــە ،گەندەڵی زۆر لێكترازاون ،ئەوەندەی بەرپرسیاری وای تێدایە 30 ،ساڵە گەندەڵە ،پارەی ئێمە بوە ،چارەسەر بۆ ئەم لێكترازانە ناشەرعی كۆدەكاتەوە ،كە دێنە سەر بدۆزینەوە ،بێ درێغی لەسەر ئەم كارە تەلەفزیۆن نەبای دیوەو نە باران ،بۆیە بــەردەوامــیــن ،پارتیو گــۆڕان دەیزانن ،باشترە بەخۆشی پاشەكشە بكەن ،كە دواین كۆبونەوە لەگەڵ پارتی كردومانە ،بەخۆشی نایكەن ،پارلەمانو حكومەت كە پێمانوتون ،پێمانباشە پارلەمان بەبێ كەوتنەوە كار پرسیاری ئەوە بكەن «من هیچ جۆرە فشارێكو مەرجێك بگەڕێتەوە این لك هذا؟». دۆخی جارانی خۆی ،كە لەگەڵ گۆڕانیش دانیشتوین پێیانوتراوە نە لەحكومەت دەكشێینەوە ،نە دوو ئیدارەیمان قبوڵە، سیاسەتی خۆمان ئەوەیە كە رەسممان كردوە ،پێمانخۆشە گۆڕانیش نەرمبێت، بتوانین بەهەمو الیەكمان چارەسەری كێشەكان بكەین. كە وایــە ،بۆیە پێخاوس ناچینەوە ناو حكومەتەوە.
«بە پێخاوسی ناچینە حكومەتی زۆرینەوە» ســـەبـــارەت بــە پــرســی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە ،مەال بەختیار ئاماژەی بــەوە كــرد ،حكومەتی زۆرینەو كەمینە ئێستا كاتی نییە من ئەو بڕیارە بدەم، كاتی پشودرێژكردنمان لەبەردەمدا ماوە، هەرچەند میللەت هیالكە ،بەاڵم میللەت شتێكە فەیسبوك شتێكە ،دوا بڕیاری سیاسی شتێكی دیــكــەیــە ،كــە ئێمە گەیشتینە ئەو قەناعەتە ،حكومەتی زۆرینە پێكبێ ،ئێمە بەشێك بین لەو حكومەتە، دەبێ دڵنیابین لەوەی ئەوانەی نایەنە ناو حكومەتەكەوە هەڵەی قــورس دەكــەن، یان راست نییە نەیەنە ناو حكومەتەوە، قەناعەتی وێژدانی لەناو خەڵك باڵوبێتەوە
مایەی سەرسوڕمانە هەندێ گەندەڵكار لە هەموان زیاتر قسە لەسەر گەندەڵی دەكات
وتار
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/3/28
info_chawder@yahoo.com
4
ئەو هەاڵنەی كە ناهێڵن كورد پێشبكەوێت بەرهەم جەبار مێــژو حكایــەت گێڕانــەوە نیە بــۆ مەجلیسو شــەوچەرە بەسەربردن ،مێژو پەند وەرگرتنە ،كە ئاوڕێك لەمێژوی خۆمان دەدەمەوە هەست دەكەم كومەڵێك روداو هەن كە پڕبونە لەتاڵیو ســوێری كە دەبو دوای رودانیان پەندیان لێوەربگرینو پالنی تۆكمەی بو دابنێین تا خۆمانی لـ ێ بەدور بگرین، كە چی هەمان ئەو هەاڵنەمان دوبارە كردونەتەوە بەزیادەشــەوە ،ئەگەر سەرێك بەدێرۆكی خۆماندا بگریــن دەبینین كۆمەڵێك هەڵەی ترســناك هەن كــە موبالەغــەم نەكــردوە ئەگــەر بڵێــم لەهەمو قۆناغەكانــی مێــژو هاوڕێیەتیان كردویــن ،وەكو سێبەری جەستەمان ،كە مەنبونەو نەیانهێشتوە هەنگاوبنێن بەرەو پێشــەوە ،من باس لەوەناكەم كــە هەندێكیان لەبــەر نەبوونی هاوســەنگی هێز بوە لەنێوان ئێمەو داگیركەرانمان ،بە جۆرێك كە ئەوان بەهێزبونو ئێمەش الواز لەروی سەربازیەوە، من باس لەخاڵە الوازیە فكریەكان دەكەم ،ئەوانەی كە ویســتی خۆمانی تیابــوە لەرودانیانو خەتای قەدەرو غەدری رۆژگاریان لـــ ێ بەدی ناكرێت ،ئەو هەاڵنەی كە نوســەرو روشــنبیرانمان شــەو و رۆژ هاتو هاواریــان لەتاوكردو بەئەدەبیاتی شــیعری گوزارشــتیان لێوەدەكرد ،یاخود مێژونوســانمان لەكتێبەكانــی خۆیــان ئەو هەڵــە مێژویانەیان بو تۆماركردویــن كە بــابو باپیرانمان كردویانن ،من لەس ێ خاڵی سەرەكی چڕیان دەكەمەوە( ،نەبونی یــەك دەنگیو یەك هێزی نەتەوەیی ،نەبونی یەك فكــریو یەكگوتاری ئایینــی ،كە ئەمش وایكردوە تاكــی كــوردی پەرتــەوازە ببێتو لەبــری ئەوەی خــاوەن فكری خۆی بێت ،گوێی گرتوە بۆ دەنگی
غەیــرە نەتەوەی خۆی تا هەرشــتێكی پێ بڵێت بەنــاوی دینو ئەویــش ملكەچی بــكات زەقترین نمونــەش ســەاڵحەدینی ئەیوبی بــوە كە عەرەب جگە لەوەی شــەڕی نەتەوەیەكی تریان پێكردوە بەناوی ئایین ،ئەوەی كە خۆیان ناویان نابو شەڕی خاچپەرستەكان ،شەڕی مەزهەبیشیان پێكردوەو پێیان گوتوە بۆ پاراستنی ئەهلی سوننە مەزهەب دەبێت شەڕی فاتمیە شیعە مەزهەبەكان بكەیت، كە بۆشــیكردنو مەرامەكانیانــی هێنایەدی بەاڵم دەبو دواتر خۆشیو سوپاكەشی لەگوێڕایەڵیكردنی بۆ خەالفەتی عەباســی دەرنەچێتو تەنانەت ئەو لەقەبــەی كە خۆیــان پێیان دابو بــۆ هاندانی بۆ شــەڕكردن وەكو ناســناوی ناســر ســەاڵحەدین، هەر خۆشــیان لێیان ســەندەوەو لۆمەیان كرد كە ناسناوی مەلیكی ناسری هەبێت بەبیانوی ئەوەی كە ئەمە ناسناوی خەلیفەی عەباسیە جگەلەوەش كــە هانیاندەدا بەشــەڕكردن لەگــەڵ فاتیمیەكان گوایە كورد موســڵمانی سوننە مەزهەبن ،ئەمەتا ئەو كاتەی كورد بەهێزبو شەڕیان بۆ بكەن ،بەاڵم كاتێــك كە ئەوان بونە خــاوەن چەندین دەوڵەتو ئێمــە بوینــە ژێردەســتەیان هەر خۆیــان بەئێمە یــان دەگوت ئێوە كافرنو ئایەتەكانی ســورەتی ئەنفالیان لەسەر جێبەجێدەكرین ،یاخود بۆ نمونە فەتواكــەی مەالی خەت ێ مەشــهورە كــە فەتوایدا نابێت كورد چەك هەڵبگرێت دژی عوســمانیەكان گوایــە ئەوان وەلی ئەمری موســڵمانانن ،تەبعەن ئەم هەمو كارەســتانەش بەقازانجی داگیركەرانو زیانــی كورد تەواو بــوە ئەمەش بەهۆكاری غیابی فكرێكی ئایینی كوردی خۆماڵیو بونی بۆشاییەكی دوانگەیــەك ســەریانهەڵداوە بۆیە یــەك گوتاری ئایینی خۆماڵی بۆ حاڵی حازر پێویســتە ،چونكە
هێشــتا نەگەیشــتوین بەقۆناغێكی فكــری ئەوتۆ كــە تاكەكانی ئێمە زۆر بەالیانــەوە گرنگ نەبێت ئاییــن هەبێت یاخود نەبێــت ،ئەمەش قۆناغێكی تری دەوێتو بەراوردكردنی خۆمان لەگەڵ رۆژئاوا كــە چەندان ســەدەیە قۆناغەكانــی ژیانی بیدائی مرۆڤایەتیــان بڕیــوەو تــا گەیشــتۆتە پلەیەكــی زۆر بــااڵی بیركردنــەوە ،ئەمــەش بەالیەنیكــەم بــۆ ئەوەیــە كە لەحاڵی ئێســتادا تاكــو رێبگرین لەپەرتەوازەبونی میللەتی ئێمە بەسەر نەتەوەكانی ترو بەكارنەهێنانیان دواجار لەدژی واڵتو نەتەوەو پێناســەو كولتورمــان هەروەكو بینیمــان ،چۆن بینیمان لەرابردو و تائێســتاش توركو فارس ،كە ئەو شــتەی پێیدەڵێن جیهانی ئیسالمی بەبیانوی ئایینــیو مەزهەبی بۆ بەرژەوەنــدی خۆیان دایان بڕیــوە ،ئێمــەش بەداخەوە لەبەر ئەو بۆشــیاییە فكریەی كە پێشــوتر باســم كرد .خاڵی دوەمیش بریتیە لە نەبونی یەك دەنگیو یەكریزی نەتەوەیی، بەواتاییەكــی تــر ناتفاقیو ناكۆكــی ناوخۆیی كە ئەوەی دیوانە شیعری هەر شاعیرێكی كالسیكمان هەڵبدەیتــەوە بەتایبەتیــش ئەوانــەی كــە خۆم خوێندبمنــەوەو زورترینو زەقترینو راشــكاوترین رەخنەكانیانم بەرچاو كەوتبێت بریتیبوە لەحاجی قادری كۆیی كە دەڵێت: بەقسەی چاكە دەستیان دەگرم تەركی ناكەم بەلۆمەتا دەمرم یاخود دەڵێت : تاڕێك نەكەون قەبیلی ئەكراد هەروا دەبنە خەرابە ئاباد كەواتــە ئێمــە بۆ بەهێزبونمان پێویســتمان بەئیتیفاقــە ،بــو ئیتیفاقــش پێوســتمان بەخۆشەویستیە ،خۆشەویستیش واتە حەقیقەت،
چونكــە ونكردنــی خۆشەویســتی واتــە ونكردنی حەقیقەت ،چونكە هەر وەكو غاندی مەزن دەڵێت خۆشەویســتیو حەقیقــەت دو روی یــەك دراون. ئــەم ناتفاقیانەشــمان كــە زیانــی زۆر گــەورەی لێداوینو نەیان هێشــتوە ببینەخاوەن ناســنامەو بونی خۆمانو بەســود گەیاندنــی داگیركەرانمان تــەواو بونە ،كتێبە مێژویەكانیش تۆماریانكردون. بەنمونە شــەرەفنامەكەی شەرەفخانی بەدلیسیە. دوا خاڵیــش كــە دەمەوێــت لێی بدوێــم ،بریتیە لەتێڕوانیمــان بــۆ دەســەاڵتداریەتی بەچاوێكــی خێڵەكیانــەو هێندە جەختكراوەتە ســەر پێوەری خزمایەتیو عەشــیرەتگەریو ناوچەگەری ،هێندە پشت بەلێهاتویو توانای تاكە كەسی نەبەستراوە، بەمانایەكیتر ،چاو تەنها سەیری بازنە تەسكەكەی كــردوە كــە بازنــەی عەشــیرەتگەریبوەو بازنــە فراوانەكەی نەتەوەییبون فەرامۆشكراوە ،لەمێژوی دەســەاڵتداریەتیمان ،بــۆ نمونە كاتێــك كە هەر دێڕێكی كتێبە مێژویەكەی شەرەفخانی بەدلیسی، لەشــەرەفنامەدا دەخوێنیتەوە ئەو رســتانەت زۆر بەرچاو دەكەوێت: فاڵن میرنیشین مردو فاڵنی كوڕی یان فیساری برای دەسەاڵتی گرتە دەست فــان میر هەوڵی فراوانكردنی دەســەاڵتەكانی خۆی دەدا بۆ بەرژەوەندی كوڕەكەی، فاڵنە میرنیشین زۆرترین دەسەاڵتی لەناوچەكاندا دەدا بەخزمەكانی خۆی دەمەویــت بڵێــم پێویســتە ئێمە لــەو بازنەدا بخولێینەوە كەپێی دەڵێن كورد بونو ،دەمارگیری خێڵەكــی ،كوردبونمــان لەبیر نەباتــەوە ،چونكە پارچەپارچەمــان دەكاتو دیســانەوە ئەمــەش بەقازانجی دوژمنانمان كۆتایی دێـت.
لەبارەی وەهمی دەوڵەتی كوردییەوە هەستی مەحمود ماوە بەماوە جەنابی ســەرۆك باسو خواسی دەوڵەتی كوردی دێنێتەوە یادمان ،هەركەزانیی بابەتێك لەئارادایــەو لەبەرژەوەندی بەڕێزیاندا نییــە ،لەالیەكــەوە هەوڵــدەدات بەبیانــوی هێنانەوەبەرباســی دەوڵەتی كــوردی بابەتەكە لەبیــری ئێمە بەرێتەوە ،لەالیەكی دیكەشــەوە دەیەوێت هەوادارانی خۆی قەناعەت پێ بكات كە ئێمە كێشەی گەورەترو كەیسی بایەخدارترمان هەیە كە «دەوڵەتی كوردی»یە!. پێدەچێت الی ئەم سەرۆكەمان ،بڕینی موچەو برســیكردنی هاواڵتیــانو ،بەتااڵنبردنی نەوتو سامانی نیشــتمان ،پشــتیوانیكردنی بێگانەو، پەكخســتنی پەرلەمــانو ،ســوكایەتیكردن بەیاســاو ،پشــتكردنە دیموكراســیەتو ،زۆر قەیرانی دیكەی لەم چەشــنە زەمینەسازییەكی زۆریان بۆ دەوڵەتی كوردی كردبێتو ،بوبێتنە مژدەگەلێكــی گــەورە بــۆ نزیكبونــەوەی ئەم دەوڵەتە ..هیوادارین هاواڵتیانی ئەم نیشتمانە ئەم هەوڵە مێژوییانە بۆ نەتەوەی كورد بەكەم
نەگرنو ،زۆر ئومێدیــان بەو دەوڵەتە كوردییە هەبێت!!. ئەرێ بەڕاســت ئێمە بۆ گومان لەهاتنەئاراو بەرقەراربونی دەوڵەتی كوردی بكەین؟! مەگەر بێئاگاین لەوەی كە دروســتبونی دەوڵەت هیچ پێویســتیی بەئابوریــی بەهێــزو ســەربەخۆو، دەســەاڵتێكی سیاســیی دیموكراســیخواز نییــە! ئاخــر هەیــاران بەڕاســت بنیادنانــی دەوڵــەت پەرلەمانی بۆچیە؟ چ پێویســتیەكی بەبەرقەراربونــی یاســاو ،بایەخــدان بەمافــی هاواڵتیــان هەیــە؟ قەیــدی چییــە باهاواڵتیان نان نەبێت بیخۆن ،مەگــەر لەدوای ئامادەگیی دەوڵەتــی كوردیــی هیــچ كوردێــك برســیی دەبێت؟! زۆر مایەی سەرســامییە پێمانوابێت لــەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی كوردییەوە هیچ پێویســتیەكمان بەدەوڵەتی دەزگایی یان بونی كۆمەڵگــەی مەدەنیــی هەبێت؟ ئــەرێ توخوا بەڕاســت لەگەڵ بونی ئەم چەشــنە دەوڵەتەدا دادپەروەریــی كۆمەاڵیەتیــیو سیاســیمان بۆچییە؟!. ســەیرە كە لەوە بێئائاگابیــن ئەو دەوڵەتە
بــۆ خــۆی یاســایەو دادەو دیموكراســیەتەو مافەكانــی مرۆڤــەو دەزگاكانــی كۆمەڵگــەی مەدەنییــە ،لەپێــش هەمو ئەمانەشــەوە نانو ئــاو و ئاسایشــە! یەكســانیخوازییو دوربونە لەبێگانەپەرستیی!. هاوڕێیانو هاونیشتمانیانی ئازیزم ،گرنگترین دەســتكەوت ســەبارەت بەبونی ئەم دەوڵەتە مێژوییە ،ئەوەیە كە ئێمە دوای بەرقەراربونی، چیتر پێویســتمان بەسیســتمی فــرە حیزبیی نامێنێــت! لــەدوای ئەوە ئیــدی حیزبی قائید سەروەر دەبێت! چیتر زەمینە بۆ ئەو حیزبانە ناســازێت كــە دەیانەوێــت رەخنەمــان لـــێ بگــرنو ،هەمو هەوڵێكی خۆیان بۆ بنبڕكردنی گەندەڵیــیو چەســپاندنی مافەكانــی مرۆڤو سەروەریی یاساو ئاوڕدانەوە لەژیانی هاواڵتیان بخەنەگەڕ ،بەم هەڵوێستەشیان وەك هەمیشە كێشــەمان بــۆ دروســت بكــەن ،مەگــەر ئەو حیزبانــە نازانن رێگریكــردن لەگەندەڵیی دژی دروســتبونی دەوڵەتــەو ،ئاســتەنگی بەردەم دیموكراســیەتە راســتەقینەكەی دەوڵەتــە كوردییەكەمانە!!.
ئەوەشــتان لەبیرنەچێــت كــە راســتە حكومەتەكەمــان ســاوایە ،بــەاڵم دەوڵەتــی سەركەوتو و راستەقینەش هەر لەسەر بناغەی حكومەتی ساوا دروســت دەبێت! دەزانن بۆ؟ چونكــە حكومەت گــەر لەقۆناغی ســاوایەتی دەربچێتو بكەوێتە سەرپێ ،فێری چاكسازیی دەبێــتو بنەمــا گەنــدەڵو دیكتاتۆریــیو تاكڕەوییەكانی ئەو دەوڵەتە كوردییە نمونەییە دەخاتــە لــەرزەو ،فــرە حیزبیــیو ئازادیــی رادەربڕینو دادپەروەریی دەخاتەوە!. هاواڵتیانی هێژا هیچ خەمتان نەبێت ،خوا یار بێ دوای ئەم دەوڵەتە هەمو شــتێك فەراهەم دەبێــتو هــەر چــوار پارچەكەی كوردســتان دەكەینە بەهەشــت ..بەڕێــزان لێمان مەگرن، هەوڵدانی نەپســاوەو دڵسۆزیی لەڕادەبەدەری ئێمە بۆ ئەم دەوڵەتە ،ئەوەی لەبیربردوینەتەوە كــە هاواڵتیــان موچەیــان نییــەو لەدۆخێكی ترسناكی ئابوریدا دەژین ،هەروەها سەرقاڵیی زۆرمان بەدروســتكردنی ئەم دەوڵەتە مەزنەوە بــواری ئەوەمان پێنــادات پەرلەمان بخەینەوە سەرپێو ،كێشە سیاسیەكان چارەسەر بكەین.
ئایندە دێواندن! ێ توانا مێرگەسەری هاوڕ ئێــوە ببینــن ،داكۆكیكارانــی بەردەوامبونی ئێســتای خراپ، هەڵگــری چ گوتارێكی خەتەرناكەن ،گوتارێــك كە ئەكرێت ناوی بنرێت بەگوتاری (ئایندە دێواندن). بەرلەوەی هێڵە ســەرەكیەكانو میكانیزمو میتۆدی ئەم گوتارە كەشــفبكەین ،گەرەكمە بڵێم ئەركێكــی ئەخالقیو زەرورەتێكە بۆ ئاینــدە كــە بەر بەو نەزعە ترســناكەو تیۆرە ترســناكە بگیرێت، كــە نوخبەیــەك لەنوســەرو كادیــری موســتەفیدی ناونــراو بــە (پێشكەوتوی) حیزبی پێڕەوی دەكەن! ئەو نوخبەیە دەستكراوەن تاكو رەخنەی ســەتحی بگرنو قســە لەگەندەڵیە بچوكو كێشــە رۆژانیــەكان بكــەن ،بۆ نمونــە ئەڵێن بۆ دو ســەعات كارەبا زیاد ناكەن ،بۆ دو تابلۆی هێمایی هاتوچۆ لەفاڵن پێچی جادە دانانێن، بۆ فاڵن چاڵی شۆستە پڕ ناكەنەوە! بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا دەبێت لەپەنــا رەخنەوە ،ئەركی تریش ببیننو بگێڕن ئەو ئەركەش لەدو ئاست خۆی مانیفێست دەكات: یەكەم :چاندنی رەشبینی الی ئەو نوخبەییە ئەوانە ئەركێكیان پێراســپێردراوە كە هیچ چارەسەرێك بونی نییە ،بەدیلی ئەمڕۆی خراپ ســەبەینیەكی لەئەمڕۆ خراپترە! دروشــمی (چاكی مەكەن چونكــە خراپتر ئەبێــت) ،ئارگۆمێنی ســەرەكی ئەوا ئــەو تایپە رەخنەگرە روكەشــگەراییە نیازیان لەم شێوازە رەخنەگرتنە تەنها ئەوەیە بڵێن كێشــەكان بەگۆڕانكاری چاكســازی ریشــەیی چاك نابن!. دوەم :ئەركداركــراون بەوەی هیوا بەردۆ بچێنن! ئەوانە باســی قەزییەیی گەورە دەكەن! بۆنمونە باســی راپرســی بۆ دروســتكردنی دەوڵەتو كێشــەی نەبونی دەستور تەحەدای ئیقلیمی دەكەن ،پێشنیاری تەئجیلكردنی چارەسەری بنەڕەتی بۆ كێشەكان دەكەن ،تەبریر بۆ خۆسەپاندنو دیكتاتۆریەت ئەهۆننەوەو ئەڵێن ئێمە لەقۆناغێكی هەســتیارو پڕ لەمەترسیداین ،بۆیە با گۆڕانكارەیە نێوخۆیەكان دوابخەین!. جــا هەزارو یەك پاســاوی نامەعقول هەڕاج دەكــەن! كە ئەها رۆژئاواییــەكان چەنــدان قوربانیانــدا چەندیــان ســەبرگرت تاكو گەیشتن بەئەمڕۆ! هەڵبــەت بەكــوردیو بەكورتی ئەمانە نیازیــان تەنها دێواندنی ئایندەو لێدانە لەخواستی زۆرینەیەك كە لەسەر لێواری هەڵدێرێكە تەنها شاڕێگایی گۆڕانكاركردنەو تێپەڕاندی ئێستاییە ،بەاڵم ئەوانە دەبێت مێژوی میللەتانو دەوڵەتانیان سەروبن خوێندبێتەوە!. ئاخــر بنۆڕن شۆڕشــی فەرەنســی روی نەئەدا ئەگــەر بیریان لەهاتنی رۆبێسپر یەئكۆبیەكان بكردایەوە ،شۆڕشی ئۆكۆتبەر روی نەئەدا ئەگەر روســەكان بیریان لەهاتنی ســتالین بكردایەوە ،خۆ كۆبایەكان شۆڕشــەكەیان دژ بەڕژێمی باتیستا موكین نەبو ئەگەر بیریــان لەبەبەبتبونی كاســترۆ بكردایەوە ،خوالســە مێژو دەبێت روكنەكانــی خــۆی جێبەجێكات ،مــن ناڵێمو ناخوازم كە بشــلێم ئێمــە لەدیكتاتۆریەتێكی بەحتو رژێمی ســتەمكاردا بەرانبەرین، بــەاڵم ناشــبێت بێخــەمو كەمتەرخەم بین كە خەریكــە پایەكانی دیكتاتۆریــەت چیمەنتــۆ رێــژ ئەكرێــت( ،ئەزمونــی حكومڕانی) ســفریی ســەرەتا بۆتــەوە ،ناتوانێــت لەئاســت گۆڕانكارییەكانو پێداویستیەكانی ئەمڕۆ بێت ،هەربۆیە لەپێویست واجبترە كە بەر لەهەر شــتێك ،بەرەنگاری ئەو مەعریفە ساختەو شێواوە ببینەوە كــە تەئجیلــی گۆڕانكاری بەعەقاڵنیــەتو رێگا باشــەكە ئەزانێت فرچكمان ئەدات بەترساندنی ئایندە.
بەگژداچونەوەی داعشو پاراستنی كەركوك
ئیدریس محەمەد جــارێ داعــش موســڵی داگیرنەكردبــو كــە مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی بەڕەســمی مەترســی هەنگاوەكانی ئایندەی ئەو رێكخراوە تیرۆرســتیەی بۆ هەمــوان بەیانكــرد ،كاتێك داعــش لەســەرەتایی حوزەیرانــی ()2014 پەالمــاری عیراقــی داو توانــی بەبــ ێ بەرگری موســا داگیربــكاتو بەخێرایی بەرەو پارێزگا سوننە نشینەكان بكش ێ (صالح الدین ،دیالە، ئەنبار)و باشــوری كەركوك ،هەڵبەتە سوپاو پۆلیســی عێراق خۆیان رادەستی داعش كردو هاوكاریــان بون ،بۆشــایەكی ئەمنیو ئیداریو یاســایی بەتایبەتی لەناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان دروستبو. پەالمــاری داعش ئامانجی بەپەلەو گەورەیی داگیركردنی كەركوك بوە ،یەكێتی نیشتیمانی بەهەمــو توانایــی خــۆی توانــی بەرگــری لەكەركــوكو باشــوری كەركــوكو خانەقیــنو ناوچە كوردســتانیەكانی كێشــە لەسەر بكات،
لەوكاتەدا هاوپەیمانــی نێودەوڵەتی بەكردەوە بەرامبــەر داعش دروســتنەبوبو ،پێشــمەرگە چەكــی پێشــكەوتویی نەبــو ،پێداویســتی سەربازی كەمبو ،یەكێتی تاك الیەنە سەنگەری چۆڵ نەكردو شــەڕی داعشــی كرد ،داعشیش بەتونــدی پەالمارەكانی لەســەر زۆنی ســەوزو كەركــوك بەتایبەتــی چڕكردبــۆوە ،لەوكاتــە مەترسیەدا یەكێتی بەوە تاوانبار دەكرا كە شەر بەنوێنەرایەتی شــیعە دژی داعش دەكات ،بەم چەواشــەكاری كۆدەنگی گشتی جەماوەریە كە دژی یەكێتی دروستدەكراو گیانی قارەمانیەتی پیشــمەرگەو هــاوكاری بەرینــی جەماوەرییان بێخەم سارد دەكرا. كاتێــك داعش لەســەرەتای ئابــی ()2014 پەالمــاری ناوچەكانــی تری موســاو دهۆكو هەولێریدا ،رونترو راســتگۆیانە بڵێین (زۆنی زەرد) لەمــاوەی ( 48بــۆ )72كاتژمێر ،داعش توانــی بێتە نزیكی ( )35كیلۆمەتری هەولێری پایتەختــی كوردســتانو قــەزای مەخمــور داگیربكات. ڕەشــەكوژی یەزیدیــەكانو ئەنفالكردنیــان كــە لە ( )48كاتژمێــردا توانی ( )%25خاكی
هەرێمــی كوردســتان داگیربكات ،كــە ژمارەی دانیشــتوانی نزیكەی ( )750/000هەزار كەس بــوە ،كە ( )5قــەزاو ( )12ناحیــەو زیاتر لە ( )500گوندی قەبارە جیاواز لەخۆدەگرێ!... ئــەو ناوچە فراوانەی كە كۆمەڵێك شــوێنی ســتراتیژی ئابوریو شارســتانیو شوێنەواریو ئاینزایی دێرینی كۆمەڵگەی كوردستانی تێدایە، ئەو هەمو شارو شارە دێو گوندانە ،چۆن ئاوا بەخێرایــی (ماڕاســۆنانە)داگیركرانو بەرگری نەكرا !..چونكە لەشــنگالەوە تاپردی سحێالن ( )210كیلۆمەترە ئەگــەر ئۆتۆمبیل لە ()100 رۆیشتبن ئەوا بەدو كاتژمێر دەگات؟! ئــەم بابەتــە لێــرەدا جێــگای نابێتــەوە، بەهیــوای ئەوەی لەئایندەدا پســپۆڕانی بواری ستراتیژی سەربازیو پەیوەندی نێودەوڵەتیو كاریگەریەكانــیو ئاراســتەكردنی (داعــش) لەالیەن توركیــاوە لێكۆڵینــەوەی تێدا بكەن، كاركردن تێیدا گران نیە..؟ تائێســتاش ئەنجامــی ئــەو لێژنــە بااڵیانە رانەگەیانــدراوە ،كە لەالیەن بەڕێز (مەســعود بارزانــی) پێكهێنراوە ســەبارەت بەشكســتو كۆمەڵكوژی یەزیدیەكان..؟ ،بەداخەوە ناچارین
بڵێین لە (زۆنی ســەوز) دا چونكە دیفاكتۆیەو ناشــاردرێتەوە یەكێتی توانیویەتی لەسەرەتای شــەڕی داعشــەوەو بەتایبەتــی لەشــارەدێی (گواڵڵــەو قەرەتەپــەو جبارە) شــەڕی كۆاڵن بەكــۆاڵنو گــەڕەك بەگەڕەكی كــردوە ،وەك پێشــینەی هەمیشــەییو مێژویــی مقاومەتی رابردویــی ،داســتانی بەرگــری تۆماركــردوە، پیشــمەرگەو فەرمانــدەكان قارەمانانــە بونەتــەوە مەتەرێــزی پاراســتنی ســنورەكەو كەركوكو خانەقینو باشــوری «كەركوك»یان پاراستوەو ئااڵی كوردستانیان لەسەر حەمرین بەرزكردۆتەوە. بەگشتی لەبەرەنگاربونەوەی تاریكپەرستانی داعشــدا ،لەهەمــو شــەڕەكانەوە هێزەكانــی پێشــمەرگەو بەرگریكــردن زیاتر لــە ()1440 هــەزارو چــوار ســەدو چــل شــەهیدیان داوە كە( )914شەهیدیان پێشــمەرگەو فەرماندەی یەكێتی بون ،ورتر بڵین دەڤەری راپەڕین لەكۆی ئەو گیان بەختكردوانە بۆ ئازادیو سەرفرازی كوردســتان ،بەرامبەر ژیــان كوژەكانی عروبەو كورتبینی ئاینی داویەتی ( )103پێشــمەرگەو فەرمانــدەی قارەمانــی ،دوا پلــەی نەمریــان
بەدەستهێناوە ،كە( )92شەهیدیان پێشمەرگەو ئیــدارەی راپەڕیــن ( )92یــان یەكێتــی بون، فەرماندە بەئەزمونو دێرینی یەكێتی بون ( )11پێموایــە ئەگەر كەمێك راســتگۆیانە ســەیری شــەهیدە ســەر بەزەكــەی تریان دابەشــدەبن پێشهاتو روداو و نزیكەكانی رابردوی راپەڕینو بەســەر الیەنەكانی تردا ،كە ( )5شــەهیدیان بەڕەنگاربونەوەی داعــش بكەین ،وێنەكە هیچ گەریــای پارتــی كرێكارانی كوردســتان بون ،پۆخەڵــیو تەمومژێكی لەســەر نیــە ،پەیامو بیتوێن بەگشــتیو رانیــە بەتایبەتی بەبەراود مەســجەكە دەمێكە گەیشــتوە ،ســەربەرزانە بەئاماری شەهیدان لەدەڤەری ئیدارەی راپەڕین دەتوانین بەشانازیەوە یادی راپەڕینی شكۆداری ( )65شــەهیدی بەكوردســتان بەخشیوە كە ئازاری ( )1991بكەینەوە ،تاجە گوڵینە لەسەر ( )3شــەهیدیان ســەر بەپارتــی كرێكارانــی گڵكۆی نەمری شــەهیدان دابنێین ،جەسورانە كوردســتان بون )4( ،شەهیدیان پێشمەرگەی دەتوانیــن بڵێیــن تەنیــا پشتبەســتو بەهێزو پارتــی دیموكراتــی كوردســتان بــون )58( ،ئەزمونــی لەبننەهاتــوی یەكێتــی تاكۆتایــی شــەهیدەكەی تر ســەر بەیەكێتی نیشتیمانی ســاڵی( )2014بەرگری كردوە ،دواتر هاوكاری هێزی ئاسمانی هاوپەیمان پارسەنگی راگرتوە، كوردستان بون. قــەزای پشــدەر لەكــۆی ( )103شــەهیدی ناهاوســەنگیەكەی راســتكردۆتەوە ،ناوچەكــە راپەڕین ( )38شــەهیدیان دواپلــەی نەمریان لەداعــش پاككراوەتــەوەو لەئارامــیو ئاشــتی لەمێژوی رزگاری نیشتیمانی كوردستاندا تۆمار دەژین ،شــانازی بەســەرفرازی گیــان فیدایی كردوە ،كە ( )2لەشــەهیدەكان سەر بەپارتی پێشمەرگەو فەرماندەكانی یەكێتیو كوردستان كرێــكاران بــون )2( ،شــەهیدی تریان ســەر بكەیــن ،كە چــۆن دوژمنــە رەنگاورەنگەكانی بەپارتــی دیموكرات بون )34( ،شــەهیدەكەی كوردســتانیان تارو مار كــردوە ،لەڕاپەڕینەوە تاكــو تێكشــكاندنی داعــشو رزگاركردنــی تریان یەكێتی بون. واتــە بەپێــی ئامــاری بەڕێوەبەرایەتــی زۆربــەی خاكە داگیركراوەكەمــان گەڕاندۆتەوە شــەهیدان لەكۆی ( )103شەهیدی ناوچەكانی باوەشی نیشــتیمانو ئامارەكان خۆیان ئاماری سەركەوتنن.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/٣/28
ساڵح موسلیم: نابینە مەترسی بۆ توركیا
info_chawder@yahoo.com
فراكسیۆنی هەدەپە: پێویستە ئۆجەالن بینین
داودئۆغڵو: نیگەرانین لە هاوكاریكردنی پەیەدە و یەپەگە ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆكوەزیرانی توركیا رایــگــەیــانــد :واڵتــانــی ئــەوروپــا هــاوكــاری هەریەك لە پارتی یەكێتی دیموكرات و هێزەكانی پاراستنی گەل دەكــەن ئەمەش ئێمەی نیگەران كردووە لەبەرئەوەی توركیا هیچ جیاوازییەك ناكات لەنێوان داعش و یەپەگە ،هەردوكیان رێكخراوی تیرۆریستین.
ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكرات دەڵێت «راگەیاندنی فیدراڵی نابێتە ئەوەی مەترسی بۆ سەر توركیا دروست بكات، ئاسایشی ناوخۆی توركیا بۆ ئێمە زۆر گرنگە بەوەی توركیا پرسی كورد لەناوخۆ چارەسەر بكات و لەگەڵ ئێمەشدا پەیوەندی ببەستێت».
5
ئیدریس بەڵوكەن ،سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی گەالن رایگەیاند :ئەگەر حكومەتی توركیا دەرف ــەت بــدات ســەردانــی ئیمراڵی بكەینەوە ،ئەوا بە یەك هەفتە پڕۆسەیەكی نوێ بۆ ئاشتی رادەگەیەنین و دەشبێت توركیا بەدەنگ بانگەوازەكەمانەوە بێت.
تێڕوانینێک بۆ چوارەمین دیداری سلێمانی
سیاسەتی توركیا بەرامبەر رۆژئاوای كوردستان
هێژا دڵشاد لەپاش راگەیاندنی سیستەمی فیدڕاڵی لە رۆژئاوای كوردســتان ،نیگەرانییەكانی توركیا بۆ دۆســیەی ســوریا و بەتایبەت رۆژئاوای كوردستان زیاتر بووە ،هاوكات لەناوخــۆی توركیــاش شــەڕی نێــوان ســوپای تورك و پەكەكە درێژەی هەیەو لەنەورۆزی ئەمساڵیشــدا لەئامەد ،الیەنی كورد ئامادەیی بۆ ئاشتی دوبارە كردەوە. لــە رۆژانــی 16و 17ی ئــەم مانگــە چوارەمین دیداری ســلێمانی ،لەژێر ناوی "رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت لەدوای داعش" لە زانكــۆی ئەمریكی ســازكرا ،كــە هاوكات ێ گۆڕانــكاری گرنگ لە بــو لەگــەڵ هەند ناوچەكــە و دەكرێــت خوێندنەوەیەكــی وردی بــۆ بكرێــت .كۆكردنــەوەی بیروڕا جیــاوازەكان لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت كــە دیپلۆماتكارانــی واڵتانــی بیانــی و ئەكادیمانــی دەیــان واڵتــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت و واڵتانی ئەوروپا و تەنانەت راوێژكاری ســەرۆكی ئەمریكاش بەشــدار بێت ،ئەمە كارێكی ئێجگار پڕ بایەخە بۆ گۆڕینەوەی بیروڕاكانیان. جەنگیز چاندار نوسەر و رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا ،لەكاتی گفتوگۆكردنێكی ســەرپێییمان ئامــاژەی بەوەكــرد كــە دیدارێكی هاوشــێوەی دیداری سلێمانی، كارێكی وا ئاسان نییە ،وتیشی "ناتوانین لە واڵتێكی وەك توركیا ،ئێران ،سوریا و
ساڵح موسلیم هاوسەرۆکی پەیەدە ،لەکاتی بەشداریکردنی پانێڵێک لە چوارەمین دیداری سلێمانی
تەنانەت لــە بەغدای پایتەختی عێراقیش ئەم بیــروڕا جیاوازانە لەیــەك پالتفۆرما كۆبكەینەوە". یــەك لەتــەوەرە گرنگەكانــی دیداری ســلێمانی ،ئەوەبــو بەرپرســانی هەرێمی كوردســتان ،وتەی خۆیان ســەبارەت بە پڕۆســەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان و قەیرانــی دارایــی و هەروەهــا جەنگــی تیرۆر دژ بە داعش پێشكەش كرد ئەمەش چەنــد پەیامێكــی گرنگی بــۆ نوێنەرانی واڵتانی بیانــی لەخۆگرتبو .بێگومان لەو پالتفۆرمەدا گوتاری نوێنەرانی سیاســی پارچەكانیتــری كوردســتان جێــی بایەخ دەبو پێشكەش بكرێت. بۆچی هەدەپە بەشدار نەبو ئــەوەی جێــی ســەرنجی بەشــێك لەمیوانــان و بەشــداربوانی دیدارەكــە بــوو ،نەبونی گوتــاری پارتی دیموكراتی گەالن(هەدەپــە) بــو .دیارە مــاوەی نۆ مانگــە جەنگێكــی قــورس ناوچەكانــی باكوری كوردستانی گرتۆتەوەو پڕۆسەی ئاشــتی پەكخــراوەو ئەمــەش مەترســی
لەســەر پڕۆســەی سیاســی بــۆ الیەنــی كــورد لــە توركیا دروســتكردووە ،بەندە سەرەڕای ئامادەكرنی لیستێك لە شاندی نوێنەرانــی كــورد لە توركیــا و دواتریش پەیوەندیكردنــم بەچەنــد ئەندامێكــی پارلەمانتــاری هەدەپــە وە ،هیچكامیان نەیانتوانــی بەشــداری دیدارەكــە بــن. چەند كەســایەتییەكی سیاسیم پێشنیار كردبــو ،بۆئــەوەی بانگهێشــت بكرێــن، لەوانــە عەبــدواڵ دەمیربــاش ،ســەرۆكی پێشوی شارەوانی سور لە ئامەد ،ئەویش بەهــۆی ئەوەی رێگری یاســایی هەیە كە ناتوانێــت ســەفەری دەرەوەی توركیــا بكات بۆیە نەیتوانی بەشــداری دیدارەكە بێــت ،هەروەها هەریەك لە ئەڵتان تان و ئۆسمان بایدەمیر پارلەمانتارانی هەدەپە، ئەوانیش پێیان راگەیاندم بەهۆی ئەوەی بەشــداری لــە زنجیرەیــەك مەراســیمی یادكردنەوەی جەژنی نەورۆز لەشارەكانی باكــوری كوردســتان دەكــەن دەرفەتیان نابێت بەشداری لە دیدارەكە بكەن. شاندی رۆژئاوای كوردستان
یــەك لــە بەشــداربوەكانی ئەمســاڵ، ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) بوو ،موسلیم ساڵی پاریــش بەشــداری دیدارەكــەی كردبوو، لە رۆژی دووەمی دیدارەكە بەشــداری لە پانێڵێــك كرد و وتەی خۆی پێشــكەش كرد ،هاوكات ئێوارەی هەمان رۆژ لەالیەن ێ كانتۆنەكــەی رۆژئاوای نوێنەرانــی ســ كوردســتان ئامــادەكاری بۆ سیســتەمی فیدراڵــی لــە رۆژئــاوای كوردســتان – باكوری سوریای راگەیاند. ســاڵح موسلیم ،رەخنەی لە سیاسەتی توركیــا بەرامبــەر رۆژئاوای كوردســتان گرت و راشــیگەیاند :كە ئــەوان ئامادەن پەیوەندییەكی دۆســتانە لەگــەڵ توركیا ببەســتن وتیشــی " هەمەهانگیمــان ێ لەگــەڵ توركیــا وەك دو واڵتی دراوســ لەبەرژەوەندی هەردووالمان دەبێت". جێــی ئاماژەیــە رۆژێك پــاش كۆتایی دیــداری ســلێمانی ،شــاندێكی بــااڵی نوێنەرانی روســیا ،ســەردانی بــارەگای كانتۆنەكانی رۆژئاوای كوردســتان-یان لە ســلێمانی كرد ئەمەش پــاش ئەوە هات
فۆتۆ :سۆران نەقشبەندی
كە پەیەدە نوێنەرایەتی خۆی لە روســیا كردەوە. ساڵح موسلیم پێش سازدانی دیدارەكە، چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ بەرپرســانی سیاسی لە سلێمانی ئەنجامدابو ،لە رۆژی یەكەمــی دیدارەكــەش لەگــەڵ نێچیرڤان بارزانــی ســەرۆكی حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان و چەند بەرپرسێكی سیاسی هەرێمــی كوردســتان كۆبونەوەیــەك ئەنجامدرا ،پێدەچێت پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردســتان درێژە بە هاوكاری و پشــتیوانی رۆژئاوای هەرێمی كوردستان بــدەن لەپــاش راگەیاندنــی پێكهێنانــی سیســتەمی فیدراڵی لە رۆژئاوا ،هەرچۆن هەرێمــی كوردســتان بە بــەراورد لەگەڵ پارچەكانتیری كوردستان ،تاكە ستاتوی فەرمییــە لەســەر ئاســتی نێودەوڵەتی و هەمیشــە بۆتە ناوەندێكــی دیپلۆماتی بۆ پارچەكانتیــری كوردســتان و هــاوكاری و پشــتیوانی كــردون ،بەتایبەتیــش بــۆ رۆژئــاوای كوردســتان .بۆ لەمــەودواش هەرێمی كوردستان پشتیوانی ستاتویەكی كورد لە رۆژئاوای کوردستان دەبێت.
رۆڵی توركیا لەدیدارەكەی ئەمساڵ هیچ بەرپرسێكی حكومەتــی توركیا بەشــدار نەبون ،تاكو وتاری خۆیان پێشــكەش بكــەن ،توركیا وەك واڵتێكــی یاریكــەر لەناوچەكــە، دەكرا ئامادەگــی هەبوایەو ئەوكات چەند تەوەرەیەكــی گرنگیش لەدیدارەكەدا باس بكرایە ،لەوانەش ئاستی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا ،پرسی شەڕی نێوان پارتی كرێكارانی كوردستان و توركیا ،هەروەها مەســەلەی سیاسەتی توركیا بەرامبەر بە رۆژئاوای كوردســتان بابەتێكــی گرنــگ دەبــو ،لەبەرئــەوەی لەئێســتادا سیاسەتی توركیا بەرامبەر بە ســوریا ،زیاتر لە روبەڕوبونەوەی پەیەدە دا خۆی دەبینێتــەوە نەوەك داعش! ئایا دەكرێت چۆن پڕۆسەیەكی نوێ بۆ ئاشتی لەتوركیا دەستپێبكرێتەوە؟ ،هەمو ئەمانە وەك پرسیار مانەوە .لێكەوتەكانی دیداری ســلێمانی ،هاوكات بو لەگەڵ سیســتەمی فیدڕاڵی لە رۆژئاوای كوردســتان -باكوری سوریا رابگەیەنرێت. گرنگی هەرێمی رۆژئاوا ئــەم هەرێمــە دەبێتــە دراوســێیەكی هاونەتەوەیــی هەرێمــی كوردســتان پەیوەنــدی ئابــوری بازرگانی و سیاســی تیــا ئاڵۆگۆڕ بكرێــت هەروەها لە هەموی گرنگتر توندكردنی سنورەكانی نێوان ئەم دو هەرێمەیە لەبەرئەوەی كورد یەك هێزە كاریگەرانەیــە روبەڕوی داعــش دەبێتەوە لەناوچەكــە ئەمەش كاردانــەوەی ئەرێنی لەسەر روبەڕووبونەوەی داعش و ئاسایشی ناوچەكە دەبێت ،زو یان درەنگ توركیاش بەرژەوەندی لەوەدا دەبێت ببێتە هاوسێی ئەم هەرێمە لەبەرئەوەی توركیا درێژترین هاوســێی سنوری بەكوردەوە دەبێت جگە لەهەرێمی كوردستان ،هەرێمی رۆژئاواش دەگرێتــەوەو كوردیــش ســەقامگیری بۆ خۆیان و ناوچەكە دەستەبەردەكەن.
فیدڕاڵی لە رۆژئاوا و هەڵوێستی الیەنەكانی سوریا
هۆزان عەفرینی لە رۆژئاوای كوردستان ،ئامادەكاری بۆ سیستەمی فیدڕاڵی راگەیەنرا ،لەڕۆژانی 16و 17ی مانگی ئاداری 2016لە شاری رمێالنی رۆژئاوای كوردستان كە سەربە كانتۆنی جەزیرەیە ،كۆنگرەی ئامادەباشی بــۆ راگــەیــانــدنــی سیستەمی فیدڕاڵی بەڕێوەچوو .دواتر هەڵوێستی الیەنەكانی
ناوخۆیی رۆژئــــاوای كــوردســتــان ،كە پێكهاتبوو لە چیچانەكان و توركمانەكان و چــەركــەس و ئــاشــوری و كــلــدان و سریان و عەرەب وەك كەمینەكان لەگەڵ زۆریــنــەی كــوردە ،بەزۆرینەی دەنگی ئەوان سیستەمی فیدراڵیەتی رۆژئــاوا- باكوری سوریا راگەیەنرا و خەڵكەكەش زۆر خۆشحاڵبون و لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی رۆژئاوا و لەبەشەكانیتری كوردستان و شارەكانی ئەوروپا دڵخۆشی خۆیان دەربڕی. هەر لــەدوای دوو ساڵ لە حوكمڕانی ئــیــدارەی زاتــی رۆژئـــاوای كوردستان، لــــەدوای فــراوانــكــردنــی جــوگــرافــیــای ژێــر دەســەاڵتــی هێزەكانی ســوریــای دیموكراتیك و یەپەگە پێویستی بەو هەنگاوە بوو كە ئیتر سیستەمێكی تازە و گونجاوتر دابمەزرێنێت و ببێتە هەوێنی ئەو پێشكەوتن و هەنگاوە پیرۆزانە كە لەالیەن هێزەكانی سوریای دیموكراتیكەوە
دەكرێت .سیستەمی فیدراڵیەت لە سوریا وەك پێویستێكی هەرە گرنگ بوو بۆ پاراستنی دەستكەوتەكانی گەلی كورد لەڕۆژئاوای كوردستان ،لەبەرئەوەی كە ئیتر نە رژێم و نە ئۆپۆزسیۆنی سوریا دان بە مافەكانی گەلی كورد نانێت و بە پێچەوانە شەڕی گەلی كورد دەكەن و بە تایبەت ئۆپۆزسیۆنی سوریا كە لەڕێگەی ژمــارەیــەك لە گروپە تێرۆریستەكانی وەك بەرەی نوسرە و ئەحرار الشام و لیوای سوڵتان مــورادی توركمانی كە لەالیەن توركیاوە پشتیوانی لێدەكرێن. هەڵوێستی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردی لە سوریا (ئەنەكەسە) لە دوای راگەیاندنی فیدراڵیەت لەالیەن ئیدارەی زاتی رۆژئاوای كوردستان ،ئەم هەنگاوەی رۆژئاوا بۆتە بابەت و سەردێری تەواوی كەناڵە راگــەیــەنــدراوەكــانــی هەرێمی و جیهانی ،لەكاتێكدا ئەنەكەسە لە جیاتی خۆشحاڵی و دەست خۆشی و
بانگێشتنامەی بەشداربون لەو هەنگاوە مێژوییەی رۆژئاوای كوردستان ،بەداخەوە لە كەناڵەكانی عەرەبە شۆڤێنییەكان وەك الجزیرە و العربیە و اورینت و هەندێك لە كەناڵە توركییەكان دەستی كرد بە دژایەتیكردنی فیدراڵییەتی رۆژئــاوای كوردستان و باكوری سوریا و زیاتر ناڕەحەتی خۆیان نیشاندا ،بەتایبەت سەركردایەتی ئەنەكەسە لە ئیستانبۆڵ و ئــەنــدامــی ئیتیالفی ئۆپۆزسیۆنی سوریایان ،وەك عبدالحكیم بشار و فواد عەلیك و عبدالباست سیدا كە رۆژانە چ لەڕێگەی تەلەفۆن و چ لەڕێگەی بەشداربونی راستەوخۆ پێیان وایە كە ێ ئەم فیدراڵیەتە بۆ تێكدانی جنیڤ س یە و لەبەرژەوەندی رژێمی سوریادایە، هەندێك لەوانەش پێیانوایە كە راگەیاندنی فیدراڵیەت لەئێستادا لەالیەن روسیایەوە گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵكراوە و ئەمریكاش بەو هۆیەوە لە شەڕی داعش بێدەنگی
خۆی هەڵبژاردووە ،ئەم هەنگاوە زۆر مەترسیدارە و هەڕەشە لە سەر یەكێتیی خاكی سوریایە بە قسەی عبدالكریم بشار ئەندامی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان-سوریا .هەڵوێستی ئیتیالفی ســـوری ،بــە فــەرمــی دژایــەتــی خۆیان لەبارەی فیدراڵیەتی رۆژئاوا راگەیاند و بە هیچ شێوەی دڵخۆش نەبون و تەنانەت دژی ئەم هەنگاوە وەستاون و هەڕەشەی سەربڕین و كوشتن و لە ناوبردنی گەلی كورد لە الیەن عەمید ئەسعەد زۆعبیەوە كراوە و بەراشكاوی دەڵێت كورد مرۆڤ نین و لە شاخەكانی ئێران و عێراقەوە هاتونەتە نێو سوریا و چۆن ئەبێت ئێمە رێگایان پێ بدەین بۆ دروستكردنی دەوڵەت. هــەڵــوێــســتــی رژێــمــی ســوریــا بــەر لــەڕاگــەیــانــدی فیدراڵیەتی رۆژئـــاوای كوردستان ،بەشار ئەسەد لەدیدارێكی بۆ كەناڵەكەی دەڵێت ســەبــارەت بە
راگەیاندنی سیتەمی فیدراڵیەت لەالیەن كــوردەوە ،دەبێت دەستورێكی تازە لە دوای هەڵبژاردنەكانی داهاتودا دەنگی لەسەر بدرێت و ئەگەر خەڵك رازی بێت، ئەوكات بۆ ئێمەش كێشە نابێت» .بەاڵم لە دوای راگەیاندنی فیدراڵیەت وەزیری دەرەوەی سوریا وتی «ئێمە لەم كاتەدا ئەو سیستەمە پەسەند ناكەین». هەڵوێستی ئەمریكا لەدوای راگەیاندی سیستەمی فــیــدراڵــیــەتــی رۆژئــــاوای كــوردســتــان و وەزارەتـــــی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند كە واڵتەكەی لەم كــاتــەدا سیستەمێكی فیدراڵیەت لە سوریا پەسەند ناكات ،بەاڵم وەزارەتی بەرگری پێنتانگۆن راگەیاند كە ئەوان سەرەڕای راگەیاندی فیدراڵیەتی رۆژئاوا، ئێمە بــەردەوام دەبین لە هاوپەیمانی لەگەڵ هێزەكانی یەپەگە و هێزەكانی سوریای دیموكراتیك لە دژی رێكخراوی تیرۆریستی داعش.
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/٣/28
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
6
نائومێدكردن لە نەورۆزو شێواندنی چیرۆكی زوحاكو كاوەی ئاسنگەر هەتا كەی؟! سەروەر پێنجوێنی ئـــەرێ خ ــوێ ــن ــدەواری كـــورد كــەی وازدەهێنن لەو خــراپ حاڵیبونەی كە (ئەستیاگ) ـ دوایــیــن پاشای مــاد ـ ێ بە(ئەژدەهاك) كە ئەژدیهایەكی س سەرە پێناسە دەكاتەوە؟! پێشتر د.جــەمــال رەشید ئەحمەد، لەكتێبی «ظهور ال ُكرد يف التاريخ»، و ئێستەش مامۆستا (عەبدولڕەقیب یــوســف) لەكەناڵی KNNــــەوە ،و مێژونوسو توێژەری كورد د .ئەحمەد خەلیل ،كە بەعەرەبیو زۆر جاریش بەناوی «ســۆزدار میدی» دەنوسێت، لـــەدو وتــاریــدا كــە یەكێكیان نوێیە بەناوی «عيد نُوروز واملؤامرة علي امللك امليدي َأ ْزدَهاك» .هەروەها (نەوشیروان موستەفا) یش لە «بە دەم ڕێگاوە گو ڵ چنین» هەمان بڕوای دەربڕیوە .ئەمە جگە لە هەندێك ئەكادێمیستو نوسەری ئیسالمییش ،وەكو سەالم ناوخۆش و فازڵ قەرەداغی ،ئێستەش د .عوسمان عەلی ،لەدوایین نوسینیدا. ئەمانە هەمویان ئەو پرۆپاگەندایەیان دوبــارە كــردوەتــەوە كە گوایە زوحاك یاخود (ئەژدەهاك) ـ كە بەپێی ئەفسانە ئێرانی-زەردەشتیەكە ـ ئەژدیهایەكی ێ سەرەو پاڵەوانێكی خوایی بەناوی س «پرەێتەۆنە» یاخود «فریدۆن» (و دواتر پاڵەوانێكی تر بەناوی «كاوە») لەناوی بــردوە یان ڕوبــەڕوی بوەتەوە، هەمان (ئەستاگێس)ی دوایین پاشای مــادە كە (كـــوروش)ی هەخامەنیشی روخاندیو ئیمپراتۆرێتی هەخامەنیشی لــەســەر میراتی ئیمپراتۆرێتی مــادی دامەزراند. هەرچەند هەندێك لــەو نوسەرانە وەكو بڕوای خۆیان دەرینابڕن بەڵكو وایپێشان دەدەن ئــەوە گەلی فارس بون كە ئەستیاگـیان بە «ئەژدەهاك» نــاوبــردوەو ئــەو چیرۆكەیان داوەتــەوە پاڵی ،بــەاڵم گرنگ ئەوەیە بنچینەی چیرۆكی ئــەژدەهــاكو لەناوبردنی لە مێژوی ئەستیاگو ڕوخاندنیدا دەبیننەوە.
ئەم تێكەڵكردنە ،هیچ بناغەیەكی نــیـەو تەنها تێكەڵكردنی دو نــاوە «ئەستیاگ»و «ئــەژدەهــاك» لەسەر بنەمای لێكچونێكی بێژەیی ڕواڵەتیی فــریــودەر ،وەكــو چەند جــارێــك ڕونــم كردوەتەوە ،لێرەشدا ـ بەكورتی ـ دەڵێین: «ئـــەژدەهـــاك» لــە بــنــەڕەتــدا هەمان «ئەژی-دەهاكە» ی ئەوێستاییە یە بە واتای «ماری پێوەدەر»« ،ئەستیاگ» كە لە «ئەستیاگێس» ی گریكیەوە ـ الی هــێــرۆدۆت ـ وەرگــیــراوەتــەوە لە بنەڕەتدا بە زمانی مادی شتێكی وەكو «ریشتی-ڤەیگا» بوە (كە دواتــر بە شێوەی «ئیشتومیگو» الی بابیلیەكان گـــواســـتـــراوەتـــەوە) بــە واتــــای «ڕم هەڵدەر» .دەی «ئــەژی-دەهــاكــە» لە كوێو «ریشتی-ڤەیگا» لە كوێ؟ «ماری پێوەدەر» لە كوێو «ڕم هەڵدەر» لە كوێ؟ ئــەمــە وەكـــو وشــــە ..وەكـــو واتــاو كەسێتییش؛ چۆن دەكرێت بونەوەرێكی ئەفسانەیی وەكــو ئەژی-دەهاكە ـ كە ئەژدیهایەكی سێسەرە ـ تێكەڵ بكرێت لەگەڵ كەسێتییەكی واقیعیی وەكو دوایین پاشای ماد واتە ئەستیاگ؟! ســەری كێشاوە بۆ ئــەوەی كــوردی ســــادە دڵـــی دڵـــخـــۆش بـــە جــەژنــی كــولــتــوریو نــەتــەوەیــی (نـــــەورۆز)و داســتــانو فەلسەفەكەی كە راپەڕینی پاڵەوانی میللی (كـــاوەی ئاسنگەر) ە بەسەر (زوحــاك)ی زۆرداردا ،سەری لێدەشێوێتو لەپڕ ئــەو بیرە هەڵەیە دەچێتە مێشكیەوە كە ئەو زۆردارەی چەندان ساڵە نەفرەتی لێدەكات ،پاشا كوردەكەی خۆمانەو ئەو پاڵەوانە میللیە خۆشەویستەی رۆژگارێكە شكۆمەندی دەكات ،پاشایەكی فارسی بوە كە تەختو تاجی باوباپیرانێكی كوردی روخاندوە! لەپڕ وا خۆی دێتە پێش چاو كە دەهرێكە جەژنی روخانی دەوڵەتێكی كوردی كۆنی گێڕاوەو نەفرەتی لە پاشایەكی كوردی كۆن كــردوە! بەتایبەتی كە دەبینێت كەسانێكی خوێنەوارو مێژوزان بەو جۆرە پێناسەی كەسێتیەكان دەكەن. نوسەرە ئیسالمیەكان ،بەتایبەتی ئەوانەیان كە هەستیاریی ئایینییان
ێ سەرە پێناسە دەكاتەوە؟! ئەرێ خوێندەواری كورد كەی وازدەهێنن لەو خراپحاڵیبونەی كە (ئەستیاگ) ـ دوایین پاشای ماد ـ بە(ئەژدەهاك) كە ئەژدیهایەكی س
بەجەژنی نــەورۆز هەیەو هــەوڵــدەدەن لەبەر چاوی جەماوەری كوردی بخەن، ئەم بابەتەیان قۆستوەتەوەو راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ خوێنەری كورد وا حاڵی دەكەن كە نەورۆز جەژنێكە بۆ روخاندنی دەوڵەتێكی كوردی كۆن بەدەستی فارسو ێ ئاگایانەو غەشیمانە ئاهەنگی بۆ كورد ب دەگێڕێتو دڵی پێخۆش دەكات! بەیەكجار ،هــەم كەسێتی جوانی (كــــاوەی ئــاســنــگــەر) لەپاڵەوانێكی میللیو ئایكۆنێكو هێمایەك بۆ خەباتو راپەڕینی خۆڕسكو میللی بەڕوی زۆردارو داگیركەردا ،ناشیرین دەبێتو دەگۆڕێت بــۆ پــاشــایــەكــی فـــارس كــە زیانێكی مێژویی گــەورەی بەكورد گەیاندوە .و هــەم كەسێتی (ئەستیاگ)ی پاشای خیانەتلێكراوی ماد دەكرێت بەو زۆردارو خوێنمژەی بە»زوحاك»و «ئەژدەهاك» ناو براوە. زیاتر مامەڵەی نازانستیو ناشارستانی لەگەڵ ئەفسانەو داستانە كولتوریو كــۆنــەكــان دەچەسپێت ،چونكە ئەم
چیرۆكو دابونەریتە كۆنانە مەرج نیە مێژویی بنو بەپێوەری مێژویی بونو ی نەبون هەڵبسەنگێرێن ،بەڵكو مێژوی ئەمانە بەهای كولتوریی كۆنینەیان هەیەو نابێت بەلێكدانەوەی مێژویی گونجاو نەگونجاو بشێوێنرێن یــان حاشایان لێبكرێت. جارێكی تریش ك ــوردی گــردبــوەوە لـــــەدەوری جــەژنــی نـــــەورۆز ســەری ێ لێدەشێوێت ،ئە م جارەیان دوای ئەوەی ب هیوا دەبێت لەهێمای (كاوەی ئاسنگەر)و شۆڕشەكەی ،ئینجا نازانێت جەژنی نەورۆز چۆن پێناسە بكاتو چ داستانو چیرۆكێك بكاتە فەلسەفەو ناوەڕۆكی زەینی جەژنەكە ،ئیتر لەمبارەیەوە بۆچونو لێكدانەوەی جۆراوجۆر پەیدابون كە زیاتر لەسەرلێشێوانەوە نزیكن تاكو لێكدانەوەی زانستی كە هەم میتۆدی زانستی مامەڵە لەگەڵ جەژنو چیرۆكە دابنەریتیو كۆنەكان بەكاربهێنێتو هەم بەهای كولتوریی میراتی نەتەوەییو دابــونــەریــتــەكــان بــزانــێ ـتو بەبیانوی
ی بون یان لێكدانەوەی مێژویی نامێژوی الرو خوار حاشایان لێ نەكات. ئەو كوردەی كە بەبیانوی نامێژویبون یان لێكدانەوەی مێژویی ناڕاست حاشا لە ـ بۆ نمونە ـ ئایكۆنی (كاوەی ئاسنگەر) دەكــات ،وەكــو ئــەوە وایــە ئینگلیزێك حاشا لەدابونەریتی (قیددیس جۆرج) ( Saint Georgeگێۆرگیۆس ،یان مار جێرجیس) بكات ،كە وێنەی لەسەر (پاوەند)ی زێڕی ستێرلینی نەخشكراوە (هەر ئەو وێنەیەی كە لەئەوروپا بوەتە ئایكۆنێك ،كە وێنەی قیددیسە كاتێك ئەژدیها دەكوژێت ،كە سەرچاوەیەكی خۆرهەاڵتیو ـ بەتایبەتی ـ سوریایی هــەیــە) ،هــەروەهــا ئ ــااڵی شانشینیی یەكگرتو (كــە لــەوێــنــەی دو خاچی لەسەریەك پێكدێت :راستو چەپێكو زائیدێك) بەپێی دابونــەریــت هەمان نەخشی ســەر قەڵغانەكەی قیددیس جۆرج بوە ،هەتا ئێستەش رۆژی ٢٣ی نیسان ـ كە رۆژی شەهیدبونەكەیەتی بەپێی دابونەریت ـ لەبریتانیا جەژنێكی
نەتەوەییە ،هــەر لەبەر خۆشەویستی ئەم كەسێتیە ١٥٠گوند لەبریتانیا هەن بەناویەوە ،گەلێك لەپاشاكانی بریتانیا ئەو ناوەیان هەڵگرتوە. بنەڕەتی ئەم هەمو پلەوپایەیەش كە ئەو كەسێتیە هەیەتی ،دابونەریتێكی مەسیحیی میللی ئینگلیزی كۆنە كە دەڵێت «كاتی خــۆی قیددیس جۆرج چوە بۆ بریتانیاو هەرچی ئەژدیهایە (كەوا دیارە هێمای ئاینە فرەپەرستیە كۆنەكانی بریتانیان! كوشتویەتیو یەكەم كلێسای لەبریتانیا دامەزراندوە»، ئیتر ل ــەو كــاتــەوە قــیــددیــس جــۆرج تكاكارو پارێزەری بریتانیایە لەجیهانی مەسیحیدا ..ئەمە جگە لەگەلێك واڵتو كۆمەڵگای مەسیحی تــر كــە هەمان كەسێتیان وەكــو پاڵەوانێكی بــاوەڕی مەسیحیو قیددیسێكو سەرپەرشتیارو پارێزەری نەتەوەیی خۆیان چاو لێكردوە. جا ئێستە هەر ئینگلیزێكی خوێنەوار دەزانــێــت ئەوكەسێتیە لــەبــنــەڕەتــدا سەربازێكی مەسیحی فەلەستینی بوە بەناوێكی گریكی كە «گێۆرگیۆس»ەو لـــەســـەدەی ( ٣ز ).دا ســەربــازو ســەركــردە بــوە لەهێزێكی رۆمانیداو لەسەر بــاوەڕی مەسیحی «شەهید» كــراوە ،ژیانە دەماودەمەكەیشی زیاتر لەئەفسانەی میللیەوە نزیكرە ،ئەگەر كەسێتییەكی واقیعییش بوبێت ،سوریاو ـ ئەوپەڕی ـ ئاسیای بچوكو ئەنەدۆڵی بەجێنەهێشتوەو نەگەیشتوەتە ـ بۆ نمونە ـ بریتانیا ..هەر ئەم خوێنەوارە ئینگلیزە دەشزانێت كە تەنها بریتانیەكانیش نین كە كەسێتیەكەیان ال پیرۆزەو دابونەریتیان هەیە لەسەری ..كەچی هێشتا نابینیت خــوێــنــەوارێــكــی ئینگلیز حــاشــا لەم كەسێتیە بكاتو بڵێت ،هی ئێمە نیەو بایەخی نیە! چونكە بەهای كولتوریی ئەم دابونەریتو كەسێتیە كولتوریانە دەزانێت ،بەاڵم كورد خەریكە حاشا لەم ی كەسێتیانە دەكات ،بەبیانوی نامێژوی بون یان بەكاری لێكدانەوەی مێژویی ساختە ،چونكە خوێنەوارەكانیشی زۆر جار بەهای كولتوریی ئەم دابونەریتو كەسێتیە كولتوریانە نازاننو شوێن هەمو پڕپاگەندایەكیش دەكەون.
ژمارەی گەشتیاران بەتەواوی روی لەكەمی كردووە حكومەت دەیەوێت لەڕێگەی گەشتوگوزارەوە جوڵە بخاتەوە بازاڕ چاودێر -ئارام بۆرە: هەفتەی رابردو لەهەرێمی كوردستان كۆنفرانسی گەشتیاری بە بەشداری نــزیــكــەی 500كۆمپانیا لــەنــاوخ ـۆو دەرەوەی واڵتو 500مــیــوان لــە 27 واڵتی جیاجیا بەڕێوەچو ،وەك وتەبێژی دەستەی گەشتوگوزار دەڵێ «ئامانجیان بوژاندنەوەی كەرتی گەشتیاریەو هێنانی گەشتیارە بــۆ هەرێمی كــوردســتــان، بــەاڵم ئـــەوەی لــە شــارەزایــانــی بــواری گەشتیاریەوە دەیبیستین تەواو جیاوازە، چونكە رێگەی هاتوچۆو خزمەتگوزاری نــاوچــە گەشتیاریەكان ،زۆر الوازە، لــەالیــەكــی تــریــشــەوە جــەخــت لــەوە دەكەنەوە ،شێوازی مامەڵەی بازگەكان زۆر ناشارستانیانەیەوە بەچاوی گومانەوە لەهەمو گەشتیاران دەڕوانـــنو رێزیان ێ پالنی كەرتی ناگرن ،بۆیە ئەوەیش بە ب گەشتوگوزاری ناوی دەبەن.
زیاتر لە 70رێككەوتن كراوە وتەبێژی دەســتــەی گەشتوگوزاری هەرێمی كــوردســتــان رایدەگەیەنێت، ئامانجی بەستنی كۆنفرانسی گەشتیاری بۆ ئەوەیە رێــژەی هاتنی گەشتیار بۆ هەرێمی كوردستان روو لەبەرزبونەوە بــكــات ،هــەرەهــا زۆرتــریــن كۆمپانیا جیهانیەكان بانگهێشت بكەین بۆ ئــەوەی لەگەڵ كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان هەماهەنگی دروستبكرێت، تاوەكو جوڵە بخرێتەوە بــازاڕو ئابوری هەرێمی كــوردســتــان ببوژێنرێتەوە، لەگەڵ ئــەوەش وەبەرهێنان لەكەرتی گەشتیاری پەرەپێبدەین ،ئەمانە ئامانجی كۆنفرانسەكە بون. نــادر روســتــی ،وتــەبــێــژی دەستەی گــەشــتــوگــوزاری هەرێمی كوردستان بە»چاودێر»ی راگەیاند ،وەك حكومەت ێ ئەركی خۆیان بــەتــەواوەتــی جێبەج كــردوەو لەكۆتایی كۆنفرانەسەكەشدا زیاتر لە 70رێككەوتن واژۆ كــراوە، لەنێوان كۆمپانیا خۆماڵیو كۆمپانیاكانی واڵتـــان بــۆ هێنانی گەشتیار ،بۆیە ئەوەی تر دەمێنێتەوە سەر قۆناغەكانی
جێبەجێبەكردنی رێككەوتنەكان ،لەهەمان كاتیشدا هەر لەم كۆنفرانسەدا كردنەوەی هێڵی خێرا لەنێوان مصرو هەرێمی كوردستان بۆ هێنانو بردنی گەشتیاران راگەیەنرا ،بۆیە ئێستا جێبەجێكردنی ئامانجەكان كەوتۆتە سەر شانی كەرتی تایبەتو كۆمپانیاكان. خاوەنی كۆمپانیایەكی گەشتیاری چی دەڵێت ؟ شێرزاد ئیبراهیم ،خاوەنی كۆمپانیای پاندا بۆ گەشتوگوزار بە «چاودێر»ی راگــەیــانــد ،كۆنفرانسەكە سەركەوتو بــوە كاتەكەشی گونجاو بو سودێكی ێ وەرگــیــراوە ،چونكە لەگەڵ زۆریــان ل چەند كۆمپانیایەك بۆ هێنانی گەشتیار پەیوەندی دروستكراوە ،بــەاڵم لەڕوی خــزمــەتــگــوزاریــەوە ســەرجــەم شوێنە ێ جیاوازی سفرە هیچ گەشتیارەكان بەب خزمەتگوزاریەكی تێدا نیە. نــاوبــراو دەڵێت «لەیەكەم رۆژی نەورۆز لەبەغداوە كەسوكاری سەرۆكی زانـــكـــۆی جــیــهــان دێـــن بــۆ هــەولــێــر پەیوەندیان پێوەكردم ،چونكە رێگە
بەهاتنە ژورەوەیان نەدرابو ،بۆیە منیش نوسراوێكی فەرمی كۆمپانیام برد لەگەڵ ێ كەسە ناسنامەی كۆمپانیا كە ئەو س بهێننمە ناو هەولێر ،بەپاڕانەوەش رێگەیان نــەدا ســـەرەڕای ئــەوەی نوسراوەكەی كۆمپانیایان دڕانـــدو وتــیــان بەناوی كۆمپانیا هەر وەاڵمتان نادەینەوە ،كەواتە چۆن داوا لەمن دەكەی وەك كۆمپانیا گروپی گەشتیاری بێنم لەكاتێكدا لەالیەن ئاسایشی بازگەوە وەك خاوەن كۆمپانیا سوكایەتم پێبكرێ ،بۆیە تاوەكو خاوەنی ئــەم شــێــوازی ئــەم جــۆرە بــازگــەو ئەو جۆرە كەسە نا رۆشنبیرانە بین ،بەهیچ شێوەیەك كێشەمان چارەسەر نابێو گەشتیاریش رو لەهەرێم ناكات». ناوبراو رونیدەكاتەوە ،گەشتیاریان لــەئــێــرانــەوە هــێــنــاوە چــەنــد رۆژێـــك لەكوردستان بــونو دواتــر بیانبەن بۆ نەجەفو كەربەال بۆ گەشتێكی ئاینی، بەاڵم ناتوانن گەشتیار لێرەوە ببەن بۆ باشوری عیراق ،ئەمەش بەهۆی ئەوەی چۆن كوردستان رێگە بەهاتنی گەشتیار نــادات لــەنــاوەڕاسـتو بــاشــورەوە بێن، ئەوانیش بەهەمان شێوە رێگە بەچونی
گەشتیار لەكوردستانەوە بۆشارەكانیان نادەن. ئیدریس سەدرەدین ،خاوەن بڕوانامەی ماجستێر لەبواری ئیدارەی فرۆكەوانیو پەرەپێدانی گــەشــتــوگــوزارو خاوەنی كۆمپانیای فریش هۆڵیدەی بۆ گەشتوگوزار بە«چاودێر»ی راگەیاند ،ئاسایش گرنگە بۆ هــەر واڵتێك بۆ هاتنی گەشتیار، ێ دوەم ئــەگــەر بێت ئاسانكاری هەب لەوەرگرتنی ڤیزا نەوەك بەخزمایەتیو واسیتە ،ئینجا بەشێوەی ئۆنالیەن بێتو رێكبخرێ ،ئەوانە هۆكارێكن بۆ راكێشانی گەشتیار ،هۆكاری سێهەم نرخو خزمەتگوزاری گەشتیاری ،پرۆژەیەك هەیە كوردستان هۆڵیدەی بەرنامەكان بەزۆربەی زمانەكانمان هەیەو 25جۆر ێ بەرنامە كە 25كۆمپانیاین دەمانەو كاربكەین بۆ پێشوازی لەگەشتیارو ێ هێنانیانو گەڕاندنەوەیان ،بۆیە دەب لــەدەرەوە ریكالم بكەین بۆ كوردستان لەوێبسایتو رۆژنامەكانو چەندین رێگای تر بگرینە بەر كە تائیستا بەشێوەیەكی چڕ نەكراوە.
ژمارەی گەشتیاران دابەزینی بەرچاوی تۆماركردوە هــەرچــەنــدە بــەگــوێــرەی پالنەكانی دەستەی گەشتوگوزارو حكومەتی هەرێم بڕیاربو تا 2015ژمــارەی گەشتیاران بگەیەنرێتە نزیكەی 5ملیۆن گەشتیار، بەاڵم لەدوای 2013ەوە هاتنی گەشتیار بۆ هەرێمی كوردستان زۆر كەم بۆتەوە. بــەپــێــی ئـــەو ئـــامـــارانـــەی دەســت «چاودێر» كەوتووە ،لە ساڵی 2013دا نزیكەی 3ملیۆن گەشتیار ڕوویــان لە هەرێمی كوردستان كــردووە و داهاتی ئەو ساڵە بریتیبووە لە 650ملیۆن دۆالر، بەاڵم لــەدوای ئەو ساڵەوە كە قەیرانی دارایی و شەڕی داعش بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرت ،ڕێژەی گەشتیار ڕووی لە كەمیكرد ،چونكە ئەو كەسانەی پێشتر لە خــواروی عیراقەوە وەك گەشتیار دەهاتنە هەرێم ،لەسااڵنی 2014و 2015دا وەك ئـــاوارە هاتنە هــەرێــم ،هەربۆیە لەساڵی 2014دا ڕێژەی گەشتیار دابەزی بۆ نزیكی ملیۆنێك و 200كەس ،هەروەها لەساڵی 2015شــدا ڕێژەكە دابــەزی بۆ نزیكی ملیۆنێك و 100گەشتیار.
وەرزش
ذمارة ( )556دو شةممة 2016/3/28
info_chawder@yahoo.com
7
ئەگەرەكانی سەركەوتنی عیراق
چاودێر: هەڵبژاردەی عیراق بۆ گەیشتن بە قۆناغی سێیەمی پااڵوتنەكانی مۆندیالی 2018ی روسیا كەوتۆتە دۆخێكی هەستیارەوە، روودانی هەر هەڵەیەك لە یارییەكەی سبەی سێشەممەدا بەرامبەر ڤێتنام ،خەونی گەیشتن بە مۆندیالی لەباردەبات. سیستمی پااڵوتنەكە لە هەشت گروپەكەی قۆناغی دووەمــی پــااڵوتــنــەكــانــی كــیــشــوەری ئــاســیــادا، یەكەمەكانی هەر گروپێك دەگەنە قۆناغی سێیەم شانبەشانی چوار هەڵبژاردەی دیكە كە وەك باشترین دووەمی گروپەكان دیاریی دەكرێن. دۆخی عیراق هەڵبژاردەی عیراق پاش ئەوەی هەفتەی رابردوو بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو لەگەڵ تایالند یەكسان بوو ،هەلی ئەوەی لەدەستدا بە یەكەمی گروپەكەی سەربكەوێت ،بۆیە لەئێستا هیوای مــاوە وەك یەكێك لە باشترین دووەمەكان بگاتە قۆناغی سێیەم. لەگروپەكەی عیراقدا تایالند پلەی یەكەمی
vs
عیراق
ڤێتنام
مــســۆگــەركــردووە ،عیراق بە 9خاڵەوە عیراق چانسی هەیە ،چونكە 9خاڵی هەیە دووەمــە و كێبڕكێی ڤێتنام دەكــات كە و هیچی لێ داناشكێنرێت. خاوەنی 7خاڵە ،تایوان هیچ خاڵی نییە. عیراق چۆن سەردەكەوێت؟ یەكەم ،دۆڕاندن: بەخت یاوەری عیراقە بــەخــت یــــاوەری عــیــراق بـــوو ،كاتێك لە حاڵەتی دۆڕاندندا عیراق دەردەكرێت، هــەڵــبــژاردەی ئیندۆنیزیا لەپااڵوتنەكان بەبێ حسابكردنی هیچ ئەنجامێكی تر. كشایەوە و ژمارەی تیپەكانی گروپەكەی عیراق بوونە چوار تیپ. دووەم ،یەكسانبوون: گرنگیی ئەمەش لەوەدایە كە لەدیاریكردنی لــە حــاڵــەتــی یــەكــســانــبــوونــدا ،ئــەگــەری باشترین دووەمەكاندا حساب بۆ چوار یاریی سەركەوتنی عیراق زۆر الواز دەبێت و تیپەكە دەكرێت ،واتە كۆی ئەو خااڵنەی دەبێت چاوەڕوانی موعجیزە بكات ،چونكە كە دووەمەكە بەرامبەر پێنجەمی گروپەكەی پێویستە بەیەكجار ئەم شتانە رووبدەن: بەدەستی دێنێت دەسڕدرێتەوە ،بەاڵم ئەمە *قەتەر لە چین بباتەوە ،یان یەكسان عیراق ناگرێتەوە ،چونكە گروپەكە تەنها بن .لەهەمانكاتدا ئێران لە عومان بباتەوە، چوار تیپی تێدایە. یــان یەكسان بــن .هــەروەهــا لەهەر سێ بۆ نمونە ئوردن لەگروپەكەی خۆیدا دووەمە تیپی ئوردن و كۆریای باكور و ئیمارات، و 16خاڵی هەیە ،بــەاڵم كاتێك دێتە یەكێكیان یارییەكانیان بدۆڕێنن ،كە ئەمەش دەرەوە و حسابی ئەوەی بۆ دەكرێت ،كە ئەستەمە چونكە یارییەكانی كۆریای باكور ببێتە باشترین دووەم ،ئەوكاتە ئەو شەش و ئیمارات ئاسانن. خاڵەی لێ دەسەنرێتەوە كە بەرامبەر هەڵبژاردەی بەنگالدیش بەدەستی هێناوە سێیەم ،بردنەوە: و خاڵەكانی دەبــنــە 10خــاڵ ،چونكە عــیــراق دەبــێــت خــۆی بــۆ ئــەم ئــەگــەرە بەنگالدیش پێنجەمی گروپەكەیەتی ،لێرەدا ئــامــادەبــكــات و ســێ خاڵی یارییەكەی
وشەی یەکتربڕ
خۆی بەدەست بێنێت ،ئەوكاتە هەلێكی باشی لەبەردەمە بۆ ئەوەی سەربكەوێت، هەرچەندە چاویشی لەئەنجامی یارییەكانی تر هەیە. عیراق ئەگەر بیباتەوە ،تەنها ئەوەندەی بــەســە كــە ئوسترالیا لەنێو یاریگای خۆیدا لە ئوردن بباتەوە یاخود یەكسان بێت ،ئەمەش ئەگەرێكی بەهێزە چونكە كەنگەرەكان ئاستێكی زۆر بەرزیان هەیە و پێویستیشیان بە خاڵێكی یارییەكە هەیە بۆ ئەوەی سەربكەون. ئەگەر ئەمەش رووی نەدا ،ئەوا عیراق چاوی لە یارییەكەی سعودیە و ئیمارات دەبێت، لــەبــەرژەوەنــدیــی عیراقدایە كە سعودیە النیكەم خاڵێكی یارییەكە بەدەست بێنێت. ئەگەر ئەمەش نەبوو ،ئەوا فلیپین دەتوانێت عیراق رزگاربكات بەمەرجێك لە كۆریای باكور بباتەوە. بەهێزترین سیناریۆ بەهێزترین سیناریۆ بۆ سەركەوتنی عیراق، بریتییە لە بردنەوەی یارییەكەی لە ڤێتنام و بردنەوەی ئوسترالیا لە ئوردن ،یاخود یەكسانبونی نێوانیان.
بابیربكەینەوە ێ وشەی «وار» ،كەوتبێتە لەوشەی «وار» 25 ،وشە بنوسە ،بەمەرج كۆتایی وشەكەوە؟ بۆ نمونە :تەوار ،شاسوار ،كۆڵەوار...
سێشەممە
29/3/2016 5:00ئێوارە بەكاتی هەرێمی كوردستان
وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
وشەی ونبو
مەتەڵ مەتەڵ دە پیتەو گۆرانیبێژە كۆچی كردوەو ناوی ببێژە پیتی هەشتو دو شەشیش لەگەڵ چوار ناوی ژنانەو زو دێتە سەر زار پیتی دەو سیانو پێنجیش پێكەوە بۆ رێگەو بانەو كاركەو تێیكەوە پیتی یەكو حەوت پێنج لەگەڵ دودا بەواتای زیزبو روی خۆی وەالدا پیتی شەشو سێ پێنجیش لەگەڵ چوار لەكوردا زۆرن هەیانە ناودار پیتی هەشتو دو نۆو چوار لەگەڵ دە ناوی كوڕانەو نازناوی داودە دە دەی خێراكەو بیزانەو بیڵێ دە پیت رێكبخە بۆ چەپكە گوڵێ. وەاڵمەكانی ژمارەی پێشو وشەی ونبو :الگیرە مەتەڵ :ئەحمەدی خانی
ئاسۆیی
ستونی
-1شارێكە لەئێران +بەشێكە لەلەش -1 +لەقوماردایە +میوەیەكە ،دو پیتی پەڵە +گیانلەبەرێكە. لەیەكچو. گیانلەبەرێكە. -2لەقاسەدایە، -2باڵندەیەكە ،قسەی ناڕێك. ـەدەم ـ ب ئاژەڵێكە، بەچكە -3كینە، -3كانزایەكە ،گیانلەبەرێكە ،دوان دەكرێ. لەكەر. ـوە، ـ ـێ ـ ـەس ـ ل دوان دەچــــن، ـەك -4ل ــەی ـ -4بــاڵــنــدەیــەكــە ،تــازەیــە «پ»، گیانلەبەرێكە «پ» ،نیوەی سەیف. -5كورتكراوەی ناوێكە «پ» ،میوەیەكە هەواڵپرسین. -5شیوەن ،ناوێكی كوڕانەیە. «پ» ،سەگی عەرەب. -6نیوەی نوكە. -6زۆر بڵێ +خواردنەوەیەكە. -7میر «پ». -7پێگەیشت ،شتومەك. -8پاك ،بەشێكە لەلەش ،كورتكراوەی -8راگرە ،بەشێكە لەسەر +ئاوایی. -9نۆرە «پ» ،خزمە ،بۆ كونكردنە. ناوێكە. -9ریــز بەتێكەڵی ،گوند «پ» ،رێگا -10دوان لــەمــچــە ،بــاڵــنــدەیــەكــە، «پ». میوەیەكە. سەفەرە. بۆ رێگا، -10نیوەی -11گیانلەبەرێكە ،دڕكێكە ،نیوەی -11شارێكی كوردییە +چەكێكی كۆنە ،گۆیژ. كۆن. -12نوسەرێكی كوردە ،نابێ. -12دو سەیرانگەن.
جۆرە یارییەكە موچە – شلیك – قەشانی – زەرف – كۆپان – سفت – دۆز – مستەشار – شاپلن – بڕێش – مازندەران – مەسینە – پەسند – زەرور – هۆز – جبە – زێڕ – پەژار – كەتن – هەسان – چەماوە ێ – جەمیل – خەستاوی – فلوت – بیرە – كۆساری – الدا – قەت – پڕ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (556) 28-03-2016
Political, Educational & Social Weekly Press
«مروارییەكانی پێشمەرگە لەشەوەزەنگی داعشدا» چاودێر– تریفە: بڕیارە لەئایندەیەكی نزیكدا ،كتێبی «مروارییەكانی پێشمەرگە لەشەوەزەنگی داعشدا» ،كە لەكۆكردنەوەو نوسینی نوسەرو رۆژنامەنوس «نەسیم قادر پور»ە ،لەدوتوێی هەزار الپەڕەدا چاپو باڵوبكرێتەوە. نوسەرو رۆژنامەنوس ،ماوەی نۆ مانگ بەبەردەوامی سەردانی مەیدانی جەنگو سەنگەرەكانی پێشمەرگەی كــردوەو لەنزیكەوە بیرەوەریو بەسەرهاتەكانی پــێــشــمــەرگــەی نــوســیــوەتــەوەو ئــەم بەرهەمەی لێبەدەستهێناوە. سەبارەت بەم كتێبە ،نەسیم قادر پور بە «چاودێر»ی راگەیاند :بەرهەمەكەم قۆناغی دیزاینی تەواو بوەو بەم نزیكانە بەچاپی دەگەیەنم ،نزیكەی نۆ مانگ بەبەردەوامیی سەرقاڵی بەرهەمهێنانی ئــەم بــەرهــەمــەم ،بەئومێدی ئــەوەی توانیبێتم گەر كارێكی بچوكیش بێت لەئاست گەورەیی پێشمەرگەدا كردبێتم. دەربـــارەی نــاوەڕۆكــی كتێبەكەیش
ڕاكردن بەشوێن سێبەرێكدا
وتـــی :كتێبەكە بــاس لــەبــیــرەوەری پێشمەرگە دەكات ،هەر پێشمەرگەیەك بیرەوەرییەكی خۆش یاخود ناخۆشی لــەبــەرەی جــەنــگ ،یــاخــود سەنگەرو شوێنەكانی تردا هەبوە ،تۆمارم كردوە، یاخود باسیان لەو شەهیدانە كردوە كە
چۆن نەبەردانەو بەورەیەكی بەرزەوە روبــەڕوی دوژمن بونەتەوە ،كتێبەكەم هەزار الپەڕەیە ،بەنیازم لەدو بەرگدا بەچاپی بگەیەنم ،سەرەتا بەرگی یەكەم دواتر دوەم. سەبارەت بەو ناوچانەی كە سەردانی
كردون وتی :زۆربەی زۆری ناوچەكانی كوردستان ئەوانەی كە شەڕیان تێدایە چــوم لــەوانــە :مــڕە ،بەشیر ،داقــوق، قەرەتەپە ،مەال عەبدوڵاڵ ،مریەم بەگ، جەلەوال ،كوباشیو زۆر شوێنی تر.
لەسلێمانی
«ماڵەكەم پڕە لەكافر» نمایشدەكرێ
روبار مارسیدس :یەكەمجارە لەعیراقو كوردستان ،ئەم جۆرە ستایلە بەكاردێ چاودێر – تریفە حەسەن: بڕیارە رۆژانــی ،2016/4/5-3/27 بــەڕێــوەبــەرایــەتــی هــونــەری شانۆی سلێمانی /گروپی لەیزین ،لەهۆڵی ئامادەیی سلێمانی كــوڕان ،شانۆیی «ماڵەكەم پڕە لەكافر» نمایشبكات. كــە لــەشــانــۆیــی «عــێــشــا»ی تریفە كەریمیان وەرگیراوە. سەبارەت بەم كارە هونەرییە« ،روبار مارسیدس» دەرهێنەری شانۆییەكە بە»چاودێر»ی راگەیاند :ئەم شانۆییەم لەشانۆیی «عێشا»ی تریفە كەریمیان وەرگرتوە ،هەست ئەكەم تەواو گونجاوە بۆ ئەمڕۆی كورد ،چونكە چەندین روداو
كەرویانداوە هەمویان تراژیدینو بەچاوی خۆمان بینیومانن. دەربارەی ناوەڕۆكی شانۆییەكەیش وتی :شانۆییەكە باس لەكچێكی ئێزدی دەكات كە لەناو ماڵی داعشێكدا چی لێبەسەردێت ،بۆیە بەباشم زانی كە زیاتر بیگونجێنم لەگەڵ روداوەكانی ئەمڕۆی گەلەكەماندا ،كە كۆمەڵگەی ئێمە پڕە لەتوندوتیژی جۆراوجۆر ،بۆیە شانۆییەكە باسیان دەكاتو دەرخستنی ناوكۆكییە كۆمەاڵیەتیەكانە لەناو كەسانی توندڕەودا. «روبــار مارسیدس» وەك پەیامو ێ ئاماژەی پێدەداو دەڵێ: كارێكی نو
لەیادی جیهانیی شانۆدا، چەندین شانۆیی نمایش دەكرێن چاودێر-تایبەت: دوێنێ ،2016/3/27لەهۆڵی پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی سلێمانی ،بەڕێوەبەرایەتی گشتی هونەری شانۆی سلێمانی ،بەهاوكاری بەشی شانۆی پەیمانگای هونەرە جوانەكان، مەراسیمی رۆژی جیهانی شانۆ بەڕێوەچو. سەرەتای مەراسیمەكە بەخوێندنەوەی وتارو چەندین چاالكی دەستیپێكرد ،دواتر شانۆیی «ماڵەكەم پڕە لەكافر» نمایشكرا كە بڕیارە
ئـــەوەی الی مــن گرنگە ،چۆنیەتی دەرخستنی ئەم پەیامەیە كە ستایلی تارماییم بەكارهێناوە ،چونكە ئەم جۆرە ستایلە ،یەكەمجارە نەك لەكوردستان، بــەڵــكــو لــەعــیــراقــیــشــدا بــەكــاردێــت. بیرۆكەكەم لــەوەوە هات كە دەقەكە گەیاندمیە ئــەوەی كە ئەمجۆرە كارە بكەم ،لەیەكچونێكم لەگەڵ دەسەاڵتی دینیی سەپێنراو و بیروڕاكانی تاكی كــورد بینییەوە كە هەمومان لەژێر چوارچێوەیەكدا خۆمان مەاڵس داوەو ێ روە راستەقینەو هەرگیز نامانەو خواستەكانی تاك ببینین. نــاوبــراو ،ئــامــاژە بــەوەشــدەكــات،
كۆمەڵگەكەمان چــەنــد بانگەشەی نــوێــخــوازی بــكــات ،هـــەر لەئاست دابــونــەریــتــدا ،زۆر كۆنەپەرستانە بــیــردەكــاتــەوەو ناتوانین لــەو كۆتو زنجیرەی كراوەتە ملمان خۆمان دەرباز كەین ،چەند سەردەم گونجاو بێت بۆ دەرباز بون ،كەچی ئیرادەمان ملنادات، بۆیە ئێمە روی راستی مرۆڤەكانمان ونكردوەو ناتوانین بیانبینین ،چونكە بیرمان ئیفلیجە ،چــاومــان زیادەیە لەم سەردەمەدا ،تائێستا كاری خۆی نەكردوە ،چاومان هەبێت یان نا ،هیچ لەبابەتەكە ناگۆڕێتو هــەر تارمایی دەبینین.
دوای گفتوگۆكەی بارزانی ،لەگەڵ ئەلمۆنیتەر ،كە لەبارەی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆی كوردستان ،رایگەیاند زۆر دڵنیایە «ئەگەر شتێكی وا رونەدات كە لەدەرەوەی كۆنترۆڵی ئێمەدا بێت» ئەمساڵ گشتپرسی»ڕیفراندۆم» ئەنجامبدەدەنو و رایشی وابوە دەگاتە پێش مانگی ئۆكتۆبەر. لەئێستادا ،ریفراندۆم بوەتە گوتاری سیاسی پارتی دیموكراتو ئەم گوتارەیش سێبەری بەسەر گوتاری رەخنەیی هێزەكانیتردا كردوە ،ئەو گوتارەی لەبەرامبەر شكستی سیاسیو ئابوری هەرێم ،كە پارتی دیموكرات وەك هێزی یەكەم تاوانبار دەكات. پارتیش ،وشیارانە كار لەسەر دو سەنگەر دەكات ،سەنگەری ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیو سەنگەری دژە ریفراندۆم ،بەو واتایەیی ئەوەی لەسەنگەری پارتی نەبێت ،لەسەنگەری سەربەخۆی نییەو ئەوەی كەوتە سەنگەری بەرامبەر دژە خواستی نەتەوەییە. هێزەكانیتریش ،بەهۆی كورتی تێروانینی سیاسیان ،كە هەندێكیان تا سەر لوتی خۆیان دەبیننو زاكیرەیان بەرامبەر مێژو و خوێندنەوەی روداوەكان ،خیانەتیان لێدەكات ،بۆیە بێدەنگ بونو ناتوانن رون قسە لەبۆشیی ئەم گوتارە بكەن. لەئێستادا ،كوردستان ،لەهەوڵدانێكی گەورەدایەو بۆ ئەوەی لەداڕمانی ئابوریو سیاسی رزگاری ببێتو توانای ئەوەی نییە بڕیار لە»ڕیفراندۆمێك» بدات ،كە ئەمریكا دژێتیو ئەو «لەسەر پێی خۆمان» وەستانەی سااڵنی پێشو باسدەكرا ،وادەرنەچو ،هەرێم نەك لەسەر پێی خۆی نەوەستاوە چاودێریو هاوكاری ئەمریكاو واڵتانیتر نەبێت ،بەدەمدا دەكەوێت بەسەر هەڵە گەورەكانی 25ساڵەیدا. دژ وەستانی ئەمریكا ،نەرمو نەبیراوە ،تەنها چاوالبردن لەپاراستنی هەرێم ،كارەساتی گەورە دەخوڵقێنێت ،سعودیە كە واڵتێكی زلهێزە لەڕۆژهەاڵتی ئیسالمیدا ،لەئێستادا، هاوارێتی بەدەست پشتگوێ خستنی لەالیەن ئەمریكاوە ،كە ئەمریكا هیچ دژایەتی ناكات ،تەنها چاوی لەبەرژەوەندییەكانی لەناوچەكە داخستوەو وەك جاران پاسەوانی بۆ ناكات. نامەكەی توركی ئەلفەیسەڵ ،سەرۆكی پێشوی دەزگــای هەواڵگری سعودیە ،كە لەڕۆژنامەی «ئەلشەرق ئەلئەوسەت» رو لەباراك ئۆباما نوسی ،وێنای رەوشی خراپی سعودییەی بۆ كردین ،بەدەست ئەو «ئیهمال»كردنەی ئەمریكاوە ،بەڕادەیەك بڵێت»ئێمە رابەرینو دان بەهەڵەكانماندا دەنێینو راستی دەكەینەوەو بەردەوامیش دەبین لەتەماشاكردنی گەلی ئەمریكی وەك هاوپەیمانمان». ئەمریكا دەزانێت ،گوتاری ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ،گوتارێكە لەچوارچێوەی ملمالنێی هێزە كوردییەكانو نەبۆتە پڕۆژەیەكی نەتەوەییو ستراتیژی ،بۆیە خۆی سەرقاڵ ناكات بەوەها گوتارێكەوە ،تا ئەوكاتەی دەبێت بەدراوێكی واقیعی ،ئەوكات ئاسان نوقتە لەسەر دوا دێری ئەم گوتارە دادەنێت،وەك پرسی ریفراندۆم لەبارەی دەستوری هەرێم لەساڵی ،2009كە بەپێی زانیاریی میدیا بیانییەكان ،بەتەلەفۆنێكی جۆبایدن راگیرا ،ئەم جارەیش ئاسان فشاری ئەمریكا سەردەگرێت چونكە هەرێم توانای هیچ قەیرانو قورساییەكیتری نەماوە .ئەم راستەیش بارزانی باش دركی پێدەكات ،بۆیە لەگفتوگۆكەیدا دەڵێت»ئەگەر شتێكی وا رونەدات كە لەدەرەوەی كۆنترۆڵی ئێمەدا بێت» ،بەاڵم تێروانینو گوتاری سیاسی ئەمریكی ،پێماندەڵێت شتەكە رودەداتو لەكۆنترۆڵی هەرێمیشدا نییە. بەاڵم هێزە سیاسییەكانیتر ،كەپێدەچێت بەهۆی الوازی پەیوەندی دبلۆماسیو كێشە ناوخۆییەكانیانەوە بێت ،تێڕوانینێكی رونیان بۆ دۆخی سیاسی ئەمڕۆو ئەو گوتارە نییە، رەخنەی ناواقیعی ئەم گوتارەیان نەكردوە كە پێدەچێت ببێتە بەشێكیتر لەو قەیرانەی هەرێمی تێدا دەتلێتەوە ،هەموان ئەگەر بڕوایشیان بەواقیعی ئەم گوتارەیش نەبێت، وەك درەختێكی لەبیاباندا چونەتە ژێر سێبەرەكەی ،سێبەرێك كە لەڕاستیدا سێبەری كەسێكە ناوی «پارتیە» نەك سێبەری درەختێك ناوی»كورد» بێت ،بۆیە پارتی یاری سیاسی ناوخۆی خۆی بەم سێبەرەیەوە دەكاتو ئەوانیتریش دەبێت بەشوێن سێبەرەكەیا رابكەن.
عوسمانی شانۆ :ئاستی هونەری شانۆ لەدابەزیندایە
تارۆژی 2016/4/5بەردەوام بێت. ئەمڕۆش 3/28لەهۆڵی بەدیعە دارتــاش، شانۆیی «كچێك ژیان ئەبەخشێتەوە بەمەرگ» نمایش دەكــرێــت كە لەدەرهێنانی «ئەڤین ئیبراهیم»ە. سبەینێ 3/29لەهەمان هۆڵ ،شانۆیی «گوێ بگرە عەبدولسەمیع» كە لەدەرهێنانی «هێژان عەلی»یە ،نمایش دەكرێ. لەهەمان كاتدا پیشانگەی «ماسك» بۆ
هونەرمەند «حسێن كاكە حەمە» دەكرێتەوە. عوسمان محەمەد ناسراو بە»عوسمانی شانۆ» رێكخەری مەراسیمی یــادی شانۆیی جیهانی سەبارەت بەم یادە بە «چاودێر»ی راگەیاند: دوای پیرۆزبایی ،ئەوە دەڵێم ،كە شانۆی كوردی بەچەندین قۆناغی جیاجیادا تێپەڕیوە ،سەرەتا شانۆ كە بەقۆناغی زێڕین دەناسرا دەگەڕێتەوە بۆ سااڵنی حەفتاكانو هەشتاكان ،دوای راپەڕینو دوای نەمانی رژێمی بەعس ،هەر قۆناغێك لەمانە
بڕوا بەرزنجی
لەئاستێكی جیاوازدا بوە ،بەاڵم لەئێستادا ئاستی شانۆ الوازەو تەواو هەست بەدابەزینی دەكەین. دەربــارەی قەیرانی دارایــی لەمڕۆی هەرێمی كوردستانیشدا وتی :ئەم قەیرانی داراییو شەڕی نەگریسەی داعش ،زیانی هەیە لەسەر هونەری كــوردی بەگشتیو شانۆ بەتایبەتی ،گەرچی لەئێستادا لەئاست ویستو داواكارییەكانی شانۆكاردا نییە ،بەاڵم هەرچۆنێك بێت الی ئێمە جێگەی خۆی هەیە.
لە ڕۆژی جیهانیی شانۆدا
سهرپهرشتیار :سامی هادی
نوێرتین کتێبی
دانا ڕەئوف باڵوکرایەوە r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )497دووشةممة 2016/٣/28
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
ڕۆمانێک لەناو جەرگەی هۆڵۆکۆستەوە
ڕووناک شوانی ڕۆمانی "پیاوێکی بێچارەنووس"ـی "ئیمرە کیرتێز" دەکات بە کوردی ئا ڕەخنەی چاودێر ڕوونــاک شــوانی ،وەرگێــڕ ،تازەترین کاری وەرگێڕانــی بریتییە لــە وەرگێڕانی ڕۆمانــی «پیاوێکــی بێچارەنووس»ـــی ڕۆماننووسی هەنگاری «ئیمرە کیرتێز»، کــە لە زمانی ســویدییەوە کردوویەتی بە کوردی. ڕۆماننووســی هەنگاریی ئیمرە کیرتێز، لــە ســاڵی 1929لــە بۆداپێســت ،لــە خێزانێکــی بەڕەگەز جــوو لەدایک بووە. لە دواســاڵی جەنگــی جیهانیی دووەمدا، واتا لە 1944لە تەمەنی پازدەســاڵییدا ڕاپێچــی ئــۆردوگای زۆرەملێی ئاوشــڤتز و دواتر بۆشــنڤەڵد کرا .لەگــەڵ کۆتایی شــەڕدا ،لــە ســاڵی 1945ئازادبوو .لە هەنگاریــا بــۆ ماوەیەکــی کــورت وەکــو ڕۆژنامەنــووس لەڕۆژنامەیەکــدا کاری کــردووە .بەرهەمەکانی فرۆیدو نیتشــەی لە ئەڵمانییەوە وەرگێڕاوەتە ســەر زمانی هەنگاریی. وەک ڕوونــاک شــوانی ئاشــکرای دەکات ،ڕۆمانی (پیاوێکی بێچارەنووس) بەناوبانگتریــن بەرهەمــی کیرتێــزە ،لێ لە ســۆنگەی تێڕوانینی جیــاوازی ئیمرە کیرتێز بۆ هۆلۆکۆست و ژیان لە ئۆردوگا زۆرەملێکانــدا ،مــاوەی دەســاڵ لە دوای نووســینی ڕۆمانەکــە ،پــاش ئــەوەی لە ئەڵمانیا باڵوبۆوە ،ئینجا لە 1975ـــدا لە هەنگاریا دەرفەتی چاپکردنی بۆ ڕەخسا. ناوەڕۆکــی زۆربــەی ڕۆمانەکانــی ئــەم نووسەرە سەبارەت بە پاکتاوی نەژادیی و هۆلۆکۆستن (پڕۆسەی قڕکردنی جوو کە لە ســەردەمی نازییەکاندا) چوون بەخۆی بەرامبەر ستەمی وەحشیگەریی لەمێژوودا دەگێڕێتەوە) پێ بەخشرا. یەکێ لە دەربازبووانی هۆلۆکۆستە. ســەبارەت بــە ناوەڕۆکــی ڕۆمانەکــە، کیرتێز لە ()2002 /10/10ـدا لە الیەن ئەکادیمیــای ســوێدیی خەاڵتی نۆبڵی بۆ شــوانی ئاماژەی بەوە دا ،لەم ڕۆمانەدا، بەرهەمەکانی ،کە(کەمئەزموونیی تاک لە کیرتێــز وەکو یەکێ لە شــایەتحاڵەکانی
هۆلۆکۆســت ،ئەزموونــی واقیعیــی خۆیمــان لە چوارچێــوەی گێڕانەوەیەکی ئۆبژێکتیڤییــدا ،دوور لــە هەستوســۆز، لــە زمانــی مێردمنداڵێکــی جوولەکەوە، بــێ ئەوەی زانیارییەکی ئەوتۆی لەســەر
ئا یینە کــە ی خۆی هەبێت ،بگرە باوەڕیشــی پێ نییە، لەالیەن نازیســتەکانەوە لە تەک هەزاران جوو ،قــەرەج ،کەمئەندام ،کۆمۆنیســت و دیموکراتخــوازەکان ڕاپێچــی ئــۆردوگا زۆرەملێــکان و کاری بێگاریــی دەکرێت. کیرتێز ســتەمی مرۆڤمان لــە مرۆڤ ،لە ســایەی شــەڕە بێکۆتاییەکانــی مێژوودا بــۆ دەگێڕێتــەوە .وێــڕای ناســاندنی شــێوازی ژیــان ،ئــازارو ئەشــکەنجە لە ئــۆردوگا زۆرەملێکانــدا ،لــە پێوەندیــی گرتــووەکان لەتــەک یەکدیــدا دەدوێت. هەروەها چەمکــی چارەنووس ،کە خاڵی ســەرەکیی ڕۆمانەکەیە ،پێوەندیی نێوان ئازادیــی و چارەنــووس ،خۆگونجاندنــی مــرۆڤ لەتــەک ژینگەی تــازەدا گەرچی لــە ئــۆردوگای زۆرەملێ و دیلییشــدابێ، دابڕان و بێبەشــبوون ئەو تەوەرانەن ،کە لــە چوارچێوەی ئەم ڕۆمانەدا خوێنەر تا
ئارام شێخوەسانی سێیەم ڕۆمانی باڵوکردەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر مەرگــی مێژوونــووس ،ناونیشــانی ســێیەم ڕۆمانی ڕۆماننووســی گەنج ،ئارام شێخوەســانییە و ناوەنــدی ئاوێــر چــاپ و بــاوی کردۆتــەوە ،پێشــتر هەریەکــە لــە ڕۆمانەکانــی «خەوتــوو و ســەمای سڕبوون»ـی باڵو کردبۆوە. ســەبارەت بــەو ڕۆمانە نوێیــەی ،ئارام بــە ڕەخنــەی چاودێری ڕاگەیانــد ،مهرگی مێژوونــووس ،ههوڵێكــی دیكهی ه ل ه دنیای نووســینیدا و لهم كارهدا بهر ئهو تێڕوانین و گومانان هكهوتووە ،ك ه ســااڵنێكی درێژه لهگهڵیانــدا ل ه ملمالنێدایــە ،ئهوهش تهنیا
ههوڵێك ه بۆ نزیكبوونهوه وتێگهیشتنی زیاتر لــ ه یادگهی مندا بابهتــی گهرموگوڕبوون. ل ه چهمكگهلێك ك ه قســهی زۆر ههڵدهگرن ئهو ملمالنێ و شێوه ئیشكردنه ،بۆ دنیای و لــ ه چهندان پهنــاوه خوێندنهوهی جودا نووســین كارێكــ ه چێــژی تایبهتــی خۆی ههیه». دهخوازن. ئاشکراشــی کرد ،مەرگــی مێژوونووس ئــەو گوتی« :لهم كارهدا كۆشــاوم ،تا ســهرنجی زیاتــر بخهمــ ه ســهر بابهتێكی ئیشــكردنی ئهدهبــ ه لهنــاو كۆمهڵێــك دیاریكــراو ،بــۆ ئــهوهی لــهو چوارچێــوه بابهتــی پــڕ مشــتومڕ ،ك ه ڕهنگــ ه لێرهوه جێگیــره بیهێنمــ ه دهرهوه و لــ ه باشــتر ســێبهری ههندێك گومــان ببینین گۆشــهنیگایهكی دیكــهوه ،لێــی ڕابمێنم ،لهبارهی چهمكی مێژوو ،یاخود پرســیاری ههروهها ب ه هۆكارگهلی جیاوازهوه،باشــتر ئهوهی ئهرێ مێژوونووس كێیه؟ ئێســتاك ه ب ه قوواڵیی بابهتهكــهدا بچم ه خوارهوه و قۆناغێكــی تایبهت ه بۆ وردبوونهوه و ڕامان بابهتهكــ ه ببینم و كێشــهیهكیش ل ه مانادا ل ه ئهركی مێژوونووس و كاریگهری مێژوو، درووســت نهبێت .بۆ ئهم كارهیش سوودم ئايا ئێســتاكه شــتێك ههیه بهناوی ترس ل ه چهندین كهرهســتهی جیاواز بینووه ك ه له مێژوو؟
کۆ تا یــی
کەمەندکێش دەکات. ئەو وەرگێڕە باس لەوەش دەکات ،ڕەنگە هاندەری بۆ وەرگێڕانی ئەم ڕۆمانە ،جگە لە ناوەڕۆکە ئینســانییەکەی ،ئەوە بێت، کە لەنێو دێڕەکانییدا پڕۆســەی قڕکردنی کورد(ئەنفال)ـی لەال بەرجەستە دەکات. دیــارە بە ڕەچاوکردنی جیاوازی شــوێن، کات و شێوازی جێبەجێکردنەکەی .پێی وایە ،لــە هەموو ســەردەمەکاندا جەلالد هەمــان جەلالدە ،لــە بەرگێکی نوێدا ،بە ئایدیایەکــی دیکەو لەژێر ناوونیشــانێکی تردا ،لە جوگرافیایەکی دوور لە تسایتس و بۆشــنڤەڵد ،جارێــک لــە بۆســنە، جارێکیش لــە نوگرەســەلمان و عەرعەر و لــە دوا دەرکەوتنیشــیدا لە شــەنگالدا بــە دەمامکێکی نوێــوە تاوانەکانی خۆی جێبەجــێ دەکات .جارێــک لــە جیاتــی ســووتێنگەکان چاڵەکانی مەرگ دەکاتە گۆڕستانی بەکۆمەڵ و قوربانییەکانی تێدا
زیندەبەچــاڵ دەکات ،یان لەژێر ئااڵیەکی ڕەشــدا ســەری دیلەکانــی دەپەڕێنێــت، دەیانســووتێنێت ،یــان لــە بازاڕەکانــدا هەڕاجیان دەکات .بەم ئاوایە الپەڕەیەکی ڕەشی خوێناوی دەخاتە سەر الپەڕەکانی مێژووی دڕندەیی مرۆڤ. گوتیشــی« :گێڕانــەوەی چیرۆکەکانی گەڕانــەوە لــە مــەرگ ،تێپەڕبوونــە بــە کوچــەو کەلەبەرەکانــی مەرگــدا ،خودی دەربازبــووی ئــەو ئەزموونــە نەبێت هیچ کەسێکی دیکە ناتوانێت بەهیچ شێوەیەک وێنای ئەو مەرگەســاتە بکات .چون ئەو پڕۆســەیە لە الی کەسانی تر دەبێتە ئەو دۆزەخــەی گیۆرگی(قارەمانی ڕۆمانەکە) ڕەتی دەکاتەوە ناوی دۆزەخی لێ بنێت، لەبەرئەوەی کەس دۆزەخی ڕاستەقینەی نەبینیــوەو نازانێــت چۆنــە ،وەلــێ لــە ئاوشڤتزو بۆشــنڤەڵددا لەگەڵ ساتەکانی مەرگدا ژیــاوەو دەســتوپەنجەی لەتەکدا نــەرم کردووە ،بۆنی کردووە ،تاماوەکەی چەشتووە .لەکاتێکدا خەڵکی ئاسایی لە بۆداپێســتدا ژیانی ئاسایی خۆیان بەسەر دەبرد .هەرچەندە نووســەری ئەم ڕۆمانە هەموو ئەمانە لەســایەی وەحشــیگەریی جەنــگ و ژیان لە ئۆردوگاکانی زۆرەملێدا بە ئاسایی لێک دەداتەوە». ســەرەڕای ئەوەش وەکو خۆی دەڵێت: « ناتوانــم ژیانێکــی تــازە دەســت پــێ بکەمــەوە! مەگەر جارێکــی دیکە لەدایک ببمەوە ،یا ،گەر دووچاری نەخۆشــییەک یــان گرفتێک ببم ،کە کاریگەری لەســەر زەین و بیرکردنەوەم هەبێت». وەلــێ هەرچۆنێــک بێت مــرۆڤ وێڕای تااڵوەکانــی ڕابــردوو دەتوانێــت هەنگاو بــەرەو ژیانێکــی نــوێ بنێــت ،گەرچــی شــەقاوەکان بچــووک یــان گــەورە بن، بەردەوامیــی بەژیان بــدات ،چونکە هیچ شتێکی مەحاڵ نییە نەتوانین خۆمانی لە تەکدا بگونجێنین.
ژمار ه ( )49٧دووشهمم ه 2016/٣/٢٨
««
2
كۆچیرۆكەكانی فرانس كافكا لە یەك بەرگدا
چوار پەلی ڕەق هەڵدێـــت .ئەوە دەروازەی پاقژبوونەوەیــە ،بۆ پێخســتنە نــاو دنیای ئــەدەب .لــە یاداشــتەكانیدا دەنووســێت: (نووســین تەنهاو بەم شێوازە دەبێت .بەم مكوڕییەو بەو قوتاربوونە ڕۆ ح و لەجەستە مەیسەر دەبێت). چیرۆكــی (بڕیار) ،هەمــوو ڕەگەزەكانی وێڵگــەی كافكایزمــی تێدایــە .هیچ شــت ێ بەكۆتایــی نــاگاتو هیــچ شــتێ یەكالیــی نابێتــەوە .لــە تاریكســتانی ئــەو دەقــە قەترانیــەدا ،تروســكەیەك بــەدی ناكرێت. ئەوەی هەیە تەلیسم و ئاڵۆز ی و دۆشداما ن و دڵەڕاوكەیــە .پەیوەنــدی بــاوكو كــوڕ، پەنهان و نادیارە .هیچ لۆژیكێكی قەناعەت پێهێنەر ،لەپشــت پەرچەكرداریان بەرامبەر یەكتری نییە. پاشان (بەدەعەجانبوون) دێت .گریگۆر سامســا دێــت ،ئــەو فەرمانبــەرەی دبێتە دەعەجان .سامســا ئــەو وێنەیەی پاڵەوانی چیــرۆك لــەق دەكات كــە زۆر لەمێژبــوو، لەمێشــكی خوێنەرانــدا چەســپی بــوو. ت و لەشكان نەهاتوو، پاڵەوانێك سەرسەخ دەبێتــە قالۆنچەیــەك .ئەڵبــەت ئــەوە یەكەمیــن دەركەوتنی قەرمانــی چیرۆكێك نییە ،لەبەرگی دەعبایەكــدا .ئێدوارد ڕابان پاڵەوانی چیرۆكی (ڕێوڕەسمی زەماوەند لە گونــد) ،دەڕواتو (خەون دەبینێ :خەون دەبینم لە ســەر پێخەفەكــەم پاڵكەوتو م و شكڵی گووخلێنكەیەك وەردەگرم). گریگۆر سامسا پێو پلێكی زۆری دەبێت، بەاڵم باریك .بەجۆرێك بەراورد بەجەستەی، شوێن بەزەیی و مایەی پێكەنینە .ڕەنگێكی قاوەیــی .بەژنــی هێندەبەرزە ,لــە قوڵفی دەرگاكەوە تا ســەرزەوی ژورەكەی دەبێت. لەنیوەی دەرگایەك پانترە .دەمو سەقەڵی وەك ئێمــەو مانان ناجوڵێنێ .وەك ئێمەش دوو ئەبرۆو گەردنێكی هەیە. سەروەختێك خانەیەكی چاپ باڵوکردنەوە خەریكــی چاپكردنــی (بەدەعەجانبــوون) دەبێــت ،كافكا نامەیەك بۆ بەرپرســی ئەو خانەیــە دەنێرێــت و هۆشــداری دەداتــ ێ كەنابێت نەخشەســازەكە ،وێنــەی قالۆنچە لەسەر بەرگی كتێبەكە دابن ێ و پێیدەڵێت: (تكایــە وریای ئەوەبــە ،ناكرێت وێنەیەكی تو لەوجــۆرە لەســەر بەرگەكەی بكێشــرێ تەنانــەت نابێت ،شــتێكی وەهــا دابنێرێت كە لــەدوری دوریشــەوە پەیوەندی بەوەوە هەبێت). لەبــری ئــەوە پێشــنیار دەكات ،وێنەی خێزانێك دابنرێت كە لە ژورەوە دانیشــتون و دەرگاكــە بەجۆرێــك پێــوەدراوە ،بەهیچ كلۆجێك گریگۆر سامســا دەرناكەوێت ،یان دەشــێت دەرگاكە كرابێتەوە ،بەاڵم جگە لە تاریكو نوتەكیەك هیچی دی دیارنەبێت. سامســای (دەعەجان) ،دەسپێكی چونە نێــو دنیای ئــاژەاڵن بــوو .ئیــدی ئاژەاڵن
بــەاڵم زۆرێك لەو چیرۆكانە كۆتاییان نییەو ك بەتەواونەكــراوی جێهێڵــراون( ،كۆشــ نزار ئاگری و دادگایــی و ئەمریــكا) ،لــەو تێكســتە و .لە عەرەبییەوە :شوان ئەحمەد تەواونەكراوانەن. دۆرا دیمانت دەڵێت( :ئەو دەستنووسەی لــەو پێشــەكییەدا كــە جــۆن ئەبدایكی ڕۆماننووســی ئەمریكی بــۆ كتێبی (فرانس چیرۆکی کوالنە کەلەالی خۆم بوو فەوتاندم، كافكا ,كۆ چیرۆكەكان)ی نووسیوە و چاپە چیرۆكێكــی تەواوبــوو .لەوێــدا پاڵەوانــی ئینگلیزییەكەی لە نیویۆرك لەالیەن خانەی چیرۆكەكە -ئاژەڵێكی سەیر و سەمەرەیە،- وەشانی (شوكن بوكس)ەوە باڵوكراوەتەوە ،لەحاڵەتی ئامادەباشــیدا دەبێــت بۆئەوەی دەڵێت( :دوای تێپەڕبونی زیاد لە سەدەیەك بەر بەو دۆژمنە دڕندەیە بگرێت كەدەیەوێت بەســەر لەدایكبوونیــدا ،پێدەچێــت فرانس پەالمــاری بــدات .بــەاڵم كاتێــك ڕوبەڕوی س و یەكتردەبنــەوە ،قارەمانی چیرۆكەكە چۆك كافــكا دوایەمیــن نووســەری موقەدە ت و شكست دێنێ). ناوازەترین نوێنەری چارەنووسی مرۆڤایەتی دادەدا دڕندە ئەو ناوەبوو كافكا لەنەخۆشییەكەی بێت لەجیهانی مۆدێرندا) .ئەم كۆچیرۆكانە، هەرهەموو ئــەو چیرۆكانە لەخۆدەگرێت كە نابوو (نەخۆشی ســیل) ،هەرئەو دەردەش كافــكا نووســیونی .لــە كورتەچیرۆكــەوە بوو لەپەلوپۆی خست و ژیانی لێسەندەوە.. بیگــرە ،تــا بەدرێژتریــن چیــرۆك دەگات .دواجــار لەبــەردەم (نەخۆشــی ســیل)دا، زۆربــەی زۆریشــیان لــەدوای مردنی خۆی چۆكی دادا و ئااڵی سپی هەڵكرد. فرانس كافكا بەردەوام دەینووســی ،گەر چاپكراون و ڕوناكیان بینیوە. كورتە یرۆكــی وای هەیە لەچەند دێڕێك تۆزێكیش پشــوی بدایە ،ئەوا ئەو شتانەی زیاترنییــە ،بــەاڵم هەنــدێ چیرۆكــی زۆر بۆ هاوڕێكانی دەخوێندەوە كەنووسیبوونی. درێژیشی هەیە ،وەك( :بەدەعەجانبوو ن و كاتێــك نووســینەكانی بــۆ هاوڕێكانــی دادگایی و وڵگەی ســزا و پزیشــكی الدێ) .دەخوێنــدەوە ،ناوبەناو ئێســتێكی دەكرد، كافــكا ئــەو چیرۆكانــەی بەجیاجیــا و لە بــۆ ئەوەی پێبكەنێ بەوەی نووســیویەتی. كتێبی سەربەخۆدا باڵوكردۆتەوەو مێژووی تۆبڵێــی ئــەوە پێكەنینی خۆشــی بوبێت، س و گاڵتەجاڕی؟ نووسینیشیان دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی نێوان یاخود تەو هــەر لەیەكەمیــن چیرۆكیــەوە كــە سااڵنی 1913بۆ .1919 شــایەنی باســە بــە پاكنووســی دەینووسێتو پیشانی ماكس برودی هاوڕێی نامیلكەیەكــەوە خەریــك دەبێــت ،كاتێــك دەدات ،بــرود هەســت دەكات لەبــەردەم مــردن لــە ســێی حوزەیرانــی 1924دا و بلیمەتێكــی ناوازەدایــە .ســەروەختێك لــە تەمەنــی چــل ســاڵو یانــزە مانگیدا لەتەمەنــی بیســت ســاڵیدا چیرۆكــی بەرۆكــی پێدەگرێت .لەپــاش خۆ ی و لەنێو (ڕێوڕەســمی زەماوەند لەگوند) و چەندین دەستنووســەكانیدا ،الپەڕەیەك دەدۆزنەوە چیرۆكێكی دیكەی بۆ دەخوێنێتەوە ،ماكس كەهەنــدێ تێبینــی تێدایــە و بــۆ هاوڕێی برود ناتوانێت سەرســامی خۆی بشارێتەوە گیانــی بەگیانــی ماكس برودی نووســیوە و تێــدەگات خەیــاڵو فانتازیای كافكا ،لە و لەبــارەی كورتەچیرۆكەكانیەوەیەتــ ی و ئەندێشە و فانتازیای دیكە ناچێت و ئەوەی تێیدا دەڵێت( :لەنێو هەموو ئەو شــتانەی ئەم دەینووسێت تایبەتە. لــە چیرۆكی (ڕێوڕەســمی زەماوەند لە نووسیومن ،ئەم بەرهەمانەم شایەنی ئەوەن بمێننــەوە :دادگایــی ،بەدەعەجانبــوون ،گوند)دا ،پاڵەوانی چیرۆكەكە ئێدوارد ڕابان، وڵگــەی ســزا ،پزیشــكی الدێ و هەروەهــا ڕودەكاتــە ئــەو گونــدەی زەماوەندەكەیــی چیرۆكــی هونەرمەنــدی برســیەتیش .كــە تێدادەكرێــت .بەاڵم هــەرزوو -لە دێڕەكانی دەڵێــم ئەو كتێــب و چیرۆكانــە بمێننەوە ،ســەرەتاوە -هەســت دەكەیــن ڕابــان، مەبەستم ئەوەنییە سەرلەنوێ چاپبكرێنەوە هەرگیــزاو هەرگیز ناگاتە ئــەو گوندە .واتە و بخرێنــە بەردەســت نەوەكانــی داهاتوو .مۆتەكەی كافكایزم هەر لەو ســەرەتایەوە، نەخێــر بەپێچەوانەوە ،من بەوە خۆشــحاڵ دێــت و پانتایی چیــرۆكو حیكایەتەكانی دەبم كە ئاســەواریان نەمێنێ .ئەوەی هەیە داگیردەكات. لێرە بەدواوە ئیــدی چیرۆك وەك جاری و نییــە ئەوەیــە دەربایس نیــم -مادامەكی باڵوبونەتەوە و لەبەردەستی خوێنەراندان ،-جارانــی نامێنێ .چیرۆكگەلێــك بە كۆتایی ت و الی ناگەنو قارەمانەكانیشیان ،ناگەنە كۆتایی گــەر كەســێك ویســتی هەڵیانگرێ خۆیــان .تــۆ بڵێــی حاڵــی كافكا خۆشــی خۆی بیانپارێزێت). لەهەمــان ئــەو نامەیەدا كافــكا داوا لە بــەو چەشــنەبوبێت؟ ئایــا ئــەو چیرۆكانە ماكس بــرودی هاوڕێی دەكات ســەرجەمی ڕەنگدانەوەی شتەكانی ناخی بوون؟ لەشــوێنێكدا دەنووسێت( :هاوسەرگیری دەستنووســەكانی بســوتێنێ ،بەب ێ ئەوەی كــەس بیانخوێنێتەوە .دواتر و لەبڕگەیەكی بەپرۆســەیەكی گرنگو پێویســت دەزانم)، تــری نامەكەیــدا ،زۆر بەخەســتی داوای وەلێ بۆخۆی هەرگیز نەیتوانی هاوسەرگیری بــكاتو خێزان پێكبهێنێ .كافكا ســەر بە شتێكی وادەكات. ڕەنگــە دۆرا دیمانت كــە لە دواڕۆژەكانی ژیانیــدا هاودەمــی كافكابــوو ،هەمــوو ئەو دەســتنووس و بەرهەمانەی فەوتاندبێت كە لەالی بــوون ،بەاڵم ماكس بــرود ملی نەدا و نەچــووە ژێربــاری داواكارییەكەی .بۆیە تێكــڕای دەستنووســەكان لــە هاوڕێكــەی دەشــارێتەوە .دواتــر ماكس برود لەســەر ئــەو بابەتە دەنووســێتو دەڵێت( :کافكا دەیزانی من چەند وشــە و ڕســتەكانی بەرز كەمینەیەكــی جولەكەبوو لەشــاری پراگدا .پانتای تێكســتەكانی داگیردەكەن ،چ وەك دەنرخێنــم و چ گرنگییەكیــان پێــدەدەم .ئــەو كەمینەیە لــەڕووی ئەتنیكی و ئایین ی گێــڕەرەوە یــان بابەتــی گێڕانــەوە .بەاڵم بەدرێژایــی بیســت و دوو دانــە ســاڵی و هەروەهــا زمانەوانیشــەوە ،گۆشــەگیر لەهــەردوو حاڵەتەكــەدا ،ئاژەڵێــك دێــت ت هاوڕێیەتــی نێوانمــان ،هیــچ الپەڕەیەكی و و تەریككرابــوو .جولەكەكانــی پــراگ بــە و شــوێنی مــرۆڤ دەگرێتــەوەو خواســ و ویســتەكانی بەیــان دەكات .ئــەوەش تەنانەت هیچ پۆسكارتێكیشم فڕ ێ نەداوە) .ئەڵمانیش قسەیان دەكرد. ك لەنامەیەكیــدا بــۆ ماكس بــرود ،باس لە لــە (كوالنــە و پەیجوریەكانــی ســەگێ لە ساڵی 1921و لە میانەی قسەوباسێكی لەگــەڵ كافــكادا ،ماكس بــرود پێیدەڵێت :ناســۆرەكانی خــۆی دەكات لەگــەڵ زمانی و یۆزڤینــەی ســترانبێژ و ڕاپۆرتێــك بــۆ (هیچ لە نووسینەكانت ناسووتێنم) .لەبری ئەڵمانــیو زمانی چیكیــدا .بەبێ جیاوازی ئاكادیمیا)و چەند چیرۆكێكی دیدا دەبینین. پێدەچێت كافكا وەها سەیری بارودۆخی سوتاندن و لەناوبردنیشیان ،خۆی تەرخان و بــەردەوام لەهەوڵــی ئەوەدابــووە زمانی پ و عیبری فێرببێت ،وەلێ ســەركەوتوونەبووە .خــۆی كردبــێ كە چەنــد لــە هەلومەرجی دەكات بۆئەوەی ئامادەیان بكات بۆ چا باڵویان بكاتەوە .گەر ئەو نەبوایە هیچ كەس لەشــێونێكدا دەنووســێت( :زمانــەكان كارەكتــەری ســەرەكی تێكســتەكانیەوە (دادگاییو كۆشك) و بەرهەمە ناوازەكانی هەموویــان دەپوكێنەوە ،بەاڵم شــێوەزار و نزیكــەو چۆن ترس و نائارامی ،هەموو كون و قوژبنێكیــان تەنیــووە .لەونامە درێژەیدا دیكەی نەدەخوێنــدەوە ،بەرهەمگەلێك كە دیالێكتییەكان بەزیندوی دەمێننەوە). چیرۆكــی (بڕیــار) بەجۆرێــك داگیــری كەبــۆ هێرمان كافــكای باوكی نووســیووە ئاراستەی ئەدەبیاتیان گۆڕی. لــەم كۆچیرۆكانــەدا چیرۆكگەلێــك دەكات ،توشــی وڕێنــە دەبێــت .ئــەم (لەتشــرینی دووەمــی ســاڵی 1919 دەخوێنینــەوە كە لــەم الوال فڕێ درابون و حاڵەتەی لەشــەوی -23-22ئەیلولی ساڵی نووســیویەتی) ،وەها وەسفی خۆی دەكات بەرهەمی ژیانی نووسەرێكن ،هەموو تەمەنی 1912تــوش دێــت .بەدرێژایی ئەو شــەوە كە ئێســكە پەیكەرێكی بچوكە لەتەنیشــت تەرخان بــوو بۆ (نووســین و نەهامەتی) .بێوچــان ،دەنووســێتو دەنووســێت ،تــا باوكــە كەتــەو چوارشــانەكەیدا ،كاتێــك
بەمنداڵی لەگەڵیدا ڕۆیشتووە بۆ مەلەوانگە. كافــكا دەنووســێت( :هێرمــان كافــكا، باوكەكەتەو چوارشــانەكەم ،دەســەاڵتدارە ســەختگیرەكە ،كوڕی كابرایەكی قەســاب بوو لە گوندێكی باشوری هەرێمی بۆهیمیا. لەوێوە دێت بۆ پراگو دەست بە بازرگانی كــردن دەكات ،دوكانێكــی جوملەفرۆشــی جلو بەرگ دەكاتەوەو كڕیارەكانیشــی ئەو خەڵكانە دەبن كە لەشــار و شارۆچكەكانی دەرەوە ڕوولەوێ دەكەن). باوكی كافكا پیاوێكی بەشانو شەوكەت بوو .تــەواوی ئەندامانــی خێزانەكەیان بەو چەشــنەبوون ،كافــكا خۆشــی كەســێكی
کافکا كاتێك نووسینەكانی بۆ هاوڕێكانی دەخوێندەوە ،ناوبەناو ئێستێكی دەكرد ،بۆ ئەوەی پێبكەنێ بەوەی نووسیویەتی بااڵبەرزبوو .تەواوی بنەماڵەكەیان سەرقاڵی كار و بازرگانــی بــوون .هێرمــان كافكاش كوڕەكــەی بۆئــەوە ئامادەدەكــرد تــا لــە بازرگانیكردندا ،شــوێنی بگرێتــەوە .وەل ێ كافكا هۆش و گۆشی لە دنیایەكی دیكەبوو. كەســێكی نەرمونیان ،بێدەنگ ،شەرمن، دڵ ناســك .لەبەرئــەوە ئامادەگــی باوكــی لــەدەوری ،وەك مۆتەكەیەكــی قــورس وابــوو .جارێك لە جاران كــە كافكا منداڵ دەبێــتو ژیرنابێتەوە ،پەلــی دەگرێتو لە هەورەبانەكەیــان دایدەنێت .ئیدی لەو ڕۆژە بەدواوە ،وێنەی باوكی وەك دەســەاڵتێكی توڕە و ســەختگیر لە مێشكیدا دەچەسپێ. ئــەو نامــە درێژەشــی كەپڕە لــە گلەییو گازنــدەو بــۆ باوكــی دەنووســێت ،بــەالدا خســتنی كێشــەكانیەتی لەگــەڵ ئــەودا. لەوێــدا هەرچــی داخو زوخــاوی ناخیەتی، هەڵیدەڕێژێــت .لــەو فەزایــەوە جیهانــی
ت و لە (كۆشك و كافكاویەت دروست دەبێ دادگای ی و وڵگەی سزا)دا بەرجەستە دەبێ. لەگــەڵ یەكــەم ڕســتەدا كــە فرانــس دەینووســێت (وەك جۆن ئەبدایك باســی دەكات) ،ئیــدی هێــدی هێــدی كافكاییــزم ســەردەردێنێ .كافكاییــزم لــە كارەكتەری كافكا خۆیــەوە ســەرچاوە ناگرێت ،بەڵكو لــەو دۆخــەوە دێــت كــە لێهاتوانــە وێنای كردووە .لەوەشــدا لە ئۆریۆلیزم دەچێت كە بەرهەمی ئــەو هەلومەرجەیە جۆرج ئۆرۆیل باســی دەكات و تیایدا برا گەورە ،دەســت ت و دەسەاڵتی بەسەر هەموو شتێكدا دەگرێ خۆی بەسەر هەرچی هەیەونیە دەسەپێنێ. كافــكا وەك ئۆرۆیــل ،پێشــبینی چارەنووســی مرۆڤایەتی كردبوو ،لەسایەی ئــەو فــەزای تــرسو تۆقاندنــەی ،نازیزم و ســتالینیزم دروســتیان كــرد .ئیــدی لێــرەو لــەو ێ ترســێكی قــوڵ باڵ بەســەر هەمووشــتێكدا دەكێشــێت و پوچگەرایــی تەشەنەدەســێنێ .لەو ســەر و بەندەشــدا مــرۆڤ وەك دەعبایەكــی زەنــدەق چــوی لێدێــت كە هێزگەلێكی بــەدو دڕندە ،هەڵی دەبــڕنو دەیانەوێت لە كون ج و كوالنەكەی بیهێننە دەرو لەوەشدا سەركەوتوودەبن. كەمپــی زۆرە ملێــی نازییــەكان ،دەبێتە وێنەیەكی گەورەكراوی (وڵگەی سزا)و ئەو دادگا بەناوبانگانەی ستالینیش بۆ سەرانی یەكیەتی سۆڤیەتی دانا ،دەبێتە دیمەنێكی گەورەكــراوی (دادگایــی) كافكاییــزم. ت و دام و دەزگاكانــی دەوڵــەت دەوڵــە (لەڕوانگەی نازیزم و ستالیینیزم)دا ،دەبنە دەعەجانێكــی زەبەالحو پ ل و پێیان بەرەو ئاســمان دەجوڵێت ،دوای ئەوەی بەپشتدا دەكەون. كافكا سیانزە دانەساڵ وەك كارمەندێك، لــە كۆمپانیاییەكــی بیمــەی ڕوداوەكانــی كاردا لــە هەرێمــی بــۆ هیمیــا كاردەكات. ئیشەكەشــی ئەوەبــووە ،ڕاپــۆرت لەســەر ئــەو ڕوداوانــە بنوســێت كە لــە كرێكارانی
ئــەوێ ڕودەداتو دوچاری ئــەوان دەبێت. لەوەدا دەبێت میدالــی دەوڵەت وەربگرێت، لە بەرامبەر بەشــداریكردنی لە دامەزراندنی خەڵوەتگەیــەك بــۆ ئەوانــەی لــەڕووی ئەقڵیــەوە ناتــەواون ،بەاڵم هەرەســهێنانی ئیمراتۆریــای (ئالهابســبۆرگ) لــە ســاڵی ،1918ئەو دەرفەتەی لە كیس دەدات. كافــكا لەپــراگ بەبێ دەنگــ ی و ئارامی لەنێو گروهــی جولەكاندا دەژیا ،بێ ئەوەی هەقــی بەســەریانەوە هەبێــتو كوشــتەی گەڕانەوەبێت بۆ سەرزەمینی چاوەڕوانكراو. تو بــەاڵم هۆگــری تێكســتەكانی تــەورا كەلەپــوری یەهــودی بــوو ،ئــەوەش وەك گوزارشــتێك لە ڕازی نەبونی بە دەسەاڵتی باوكــی .ئــەو باوكــەی دەســتبەرداری ت و تێكــەڵ بە جولەكایەتــی خــۆی دەبێــ ت دەســتەبژێرانی كۆمەڵگــەی چیكی دەبێ و هەموو خواســت و ویستێكیشــی دەبێتە، بازرگانیكردن و پارە كۆكردنەوە. لەپــای ئــەوەدا كافكا سەردەكاتەســەر، خوێندنــەوەی فەیلەســوفە خوداناســە مەسیحیەكان .لەیاداشتەكانیدا دەنووسێت: (ئەمڕۆ كتێبی -بڕیار-ی سۆرین كیركیگاردم خوێنــدەوە .وەك پێشــبینیم كردبــوو، حاڵی ئەو -ســەرباری جیــاوازی قوڵ ،-بە حاڵــی مــن دەچێت .ئەویش لــەو بەرەیەدا وەســتاوە ،كەمنی تێدا وەســتاوم بەرامبەر بەجیهان .ئەو وەك ئەوەوایە هاوڕێم بێت). دواتریش دەنووســێت( :كیركیــگارد وەك ئەستێرە دەدرەوشێتەوە ،بەاڵم لەدنیایەكدا دەدرەوشێتەوە كەمن ناتوانم بیگەمێ). ئێمە ئێســتا كاتێك ئــەو كۆچیرۆكانەی نــاو ئــەم كتێبــە تازەیــە دەخوێنینــەوە، مانــای وایە ســەرلەنوێ دەرفەتی ئەوەمان بــۆ دەڕەخســێت ،تــا بەناخــی ئــەو ژورە نهێنیــەی نووســیندا ڕۆبچیــن كــە كافــكا نەیدەویست تیایدا ببێتە كۆیلەیەك ،بەڵكو لەئاســمانەكەیدا بەدووبــاڵ لــە ڕووناكــی بفڕێت.
ژمار ه ( )49٧دووشهمم ه 2016/٣/٢٨
3
"یەکەمین چیرۆک"ی دانا کەریم
لەناو فرێمەکانی شیکاری سیناریۆدا دارۆ ئەزیز بەشی دووەم -کۆتایی ( )٣پریمێیس premise پێــش ئــەوەی نووســەر دەســتبکات بــە نووســینی ووشــە یــان بیــر لــە دیمــەن و کارەئەکتەرەکان بکاتەوە ،پیویســتە نووسەر بــە خەیــاڵ چیرۆکەکــە ببینــێ ،بزانــێ ئایە چیرۆکەکەی سەرنج ڕاکێشە یان بێزارکەرە. زۆرێــك لــە نووســەران لــەو بڕوایــەدان کــە بونەتە خاوەنــی بیرۆکەیــەك ،بەاڵم لە ڕاســتیدا وانیە .بەڵکو بیرۆکەیەکی ســادەیەو بێ ملمالنێیە و بۆ سیناریۆیی فلم نابێت لەبەر ئــەوەی پێکهاتــە ســەرەکیەکانی ســینارۆیی تیادانیە. زۆر گرنگە نووســینی پریمێیس بۆ ئەوەی بزانین تاکو چەنــد چیرۆکەکەت دەگونجێ بۆ کاری فلیمسازی .ناکرێ هەر چیت بە خەیاڵدا هات دەســت بکەی بــە وێنەگرتنــی ،دەبێت چیرۆکەکــەت لەســەر هێڵــی درامــی بڕوات. نووسینی پریمێیس یەکەم هەنگاوی نووسینی سیناریۆیە. لــە دوایــی نووســینی پریمێیس نووســەر بــڕوا بــە خۆبوونێکــی ال دروســت دەبێ کە چیرۆکەکەیی درێژ بکاتــەوە ،یان دۆزینەوەی پریمێیس دەبێتــە تاقیکردنەوەی چیرۆکەکە، لــە دوایــی دۆزینــەوەی پریمێیــس ،پێنــج هەنگاو دەبێتە ڕێگا نیشــاندەری نووســەر بۆ گەشەکردنی سیناریۆکە. هەنگاوی یەکەم دەستنیشانکردنی پێکهاتەی چیرۆک: مەبەســتمانە بزانییــن ئایــە چیرۆکەکە لە گەشتێکدایە بۆ گۆڕانکاری ؟ ئایەلە گەمەیەکی درامیدایە؟ ئایەلەناو چوار چێوەیەکی پڕ گرێ و پڕ ملمالنێدایە؟ لەسەر ئەم بنچینەیە و لە کەشێکی سروشتیدا دەخوڵقێت؟. هەنــگاوی یەکــەم هاوکارە بۆ گــەڕان بە دوایی حەوت خاڵی ســەرەکی کــە لە هەموو چیرۆکێکــدا دەبێــت بوونــی هەبــێ بــە بــێ جیاوازی ژێنرێیەکان. یەکەم -:کێ کارەئەکتەری سەرەکیە؟ ئەو کەسەیە دەبێتە چەقی ڕووداوەکان.. ژنەکــە دەبێتــە کارەئەکتەری ســەرەکی، هەموو ڕووداوەکان ژنەکە ئاراستەی دەکات. دووهەم -:تەنگ پێ هەڵچنین. زۆربــەی کاتــەکان ڕێگاکانــی بــەردەم پاڵەوانەکــە بچوک دەبنــەوە ،والە پاڵەوانەکە دەکات کــە شــتە تایبەتیەکانــی خۆیمــان پێنیشــان بدات ،ئــەم تەنگ پــێ هەڵچینانە دەبنــە گرفتێک بــۆ پاڵەوانەکــە ،پاڵەوانەکە هەوڵ دەدات خۆی لێ ڕزگار بکات یان رەفزی بەرامبەرەکــەی دەکات ،لێــرەوە چیرۆکەکــە دەســت پێــدەکات بــۆ ڕێگایەکی دیــی ،ئەم خاڵــە دەبێتــە یەکــەم پێچکردنەوەیــە لەناو پێکهاتەکەدا ژنەکــە دەکەوێتــە ژێــر پاڵەپەســتۆیەکی زۆرەوە ،یەکەم ترس لە گیانی خۆیی ،دووهەم تــرس لە ژیانــی مناڵەکەیی .بۆیە لە بەشــی یەکەمدا چیرۆکەکــە دەگۆڕێت بۆ چیرۆکێکی دیی ،لە ژانەکەوە دەست پێدەکات سێیەم -:ئامانجەکان. پاڵەوانی چیرۆکەکە دەوێت شتێک بەدەست بهێنێ وەکو ،پارە ،بەرژەوەندیەکی ڕۆمانســی یان گــەڕان بەدوایی کەســێکی نادیاردا ،هەر شتێک کە چیرۆکەکەیی لەسەر دامەزرێت. لەیەکەمیــن چیرۆکدا ئامانجــی پاڵەوانەکە ڕوونــە ،چیرۆکەکە لەســەر گــەڕان بە دوایی ژیانێکی ئارامدا دامەزراوە. چوارەم -:پەیوەندیەکان. کێیە ئەو کەسەی گفت و گۆمان بۆ دەکات لەسەر هەموو پانتایی ڕووداوەکان؟ ئــەو پەیوەندیانــە چیە کە پەیوەســتە بە پاڵەوانی چیرۆکەکەوە؟ ئــەو پەیوەندیانــە دەبێت بــە جوڵەبێ بۆ ئــەوەی ببنە پاڵنەرێکی بەهێز بۆ رێچکەیەکی درامی بۆ چیرۆکەکە. پاڵەوانەکــە دوو پەیوەنــدی هەیــە لــە چیرۆکەکــەدا ،یەکــەم پیاوەکــە دەبێتە ڕێگر لەبــەر دەمیدا تاکــو نەتوانێت لەو شــوێنەدا خۆیــی بشــارێتەوە ،دووهــەم پەیوەنــدی دایکایەتی بە کۆرپەکەیەوە. پێنجەم -:بەرگری. پاڵنەرە ناوەکیەکان ،هەســتی کەســێتی، بەریەکەوتــە دەرەکیــە ترســناکەکان ،ئــەو شــتانەی دەبنە کۆســپ لەبەر دەم خواستی پاڵەوانەکــەدا ،ئەم هێزانــە بەریەکەوتەیەکی
درامــی دروســت دەکەن ،لــەم خااڵنەدا ڕوون دەبێتەوە کێیە پاڵەوان و کێیە بەرهەڵستکار. ڕووداوەکانــی یەکەمیــن چیــرۆک ڕوونــە دەتوانییــن بە ئاســانی دەستنیشــانی ئامانج و بەرهەلســتکاری بکەیــن .ژنەکــە دەبیتــە پاڵەوانــی ڕووداوەکان و پیــاوی گەرماوەکــە دەبیتە نەیاری. شەشەم -:سەرکێشی. هەموو میلەکان بەرەو بەریەکەوتن و ئاژاوە دەڕۆن ،ئەم سەرکێشیە دەکەوێتە ناوەڕاستی چیرۆکەکەوە ،کە بــە کردەیی دوهەم هەژمار دەکرێت. سەرکێشی پاڵەوانەکەمان بینی کە کەمێک پێش کەوتبوو ،زوو دەمانچەکەی بەکار هێنا، دەکرا نوســەر بیری لە ناوەڕاستی چیرۆکەکە بکردایــەوە ،بۆئــەوەی لــە کردەیــی دوهەمدا ملمالنێ لەهەڵکشاندابوایە. حەوتەم -:گۆڕانکاری. لەوانەیە تۆ وەکو نووسەر بیر لەوە بکەیتەوە کــە کۆتایەکەیــی زۆر ڕوون نەبێــت ،بــەاڵم ناتوانی ئەوە بســەپێنی بەســەر پاڵەوانەکەدا کە دەتەوێت سەرەتایی چیرۆکێکی تر دروست بکەی. ئــەو حــەوت پێکهاتــە ســەرەکیە لــە چیرۆکەکەیــی تــۆدا هەبوو ،دەتوانی دەســت بکەیــی بــە نووســینی ســیناریۆکەت ،ئەگەر ناڕوونیــەک هەبــوو ،ئەوە دڵنیابــە کە هیچ چیرۆکێکت نیە بۆ نووسین مەســیجەکانی دانا لەکۆتایــدا ڕوون بوون، ئــازادی ،گیانــی بەزەیــی الیی تاکــی کورد، ئایاندەیەکــی نادیــار بــۆ نەوەکانــی ئایندە، بەردەوامــی شــەرێکی نەگرێــس .دەرچوونی پیــاوە لەناو توونی گەرماوەکەدا بۆ دنیایەکی ئازادیی. هەنگاوی دووهەم ئایە چیرۆکت هەیە؟ جیاوازی چیە لە نێوان چیرۆک و بارودۆخ؟ جیاوازی ســەرەکی لە نێوانیاندا داڕشــتنی سینارێۆکەیە هەندێك جار لەناو بارودۆخێکدا وون دەبن هەمــوو بــارو دۆخێــک لە چــوار هێز پێک دێت.. یەکەم -:بارودۆخەکە خۆی گرفتەکەیە یان چاڵێکە لە پاڵ چارەســەری ڕوون و ڕاســتەو خۆ. دووهــەم -:دەســتپێکردن و کۆتایــی بارودۆخەکە لە کەشێکی سۆزداریدا لە هەمان شوێنی دەستپێکردندا سێهەم -:بارودۆخ هیچ ژێر چیرۆکێکی نیە. چــوارەم -:بــارودۆخ هیچ شــتێکی نهێنی کەشــف ناکات ،بەڵکو دەبێتە تاقیگەیەک بۆ چارەسەری گرفتەکان بــارودۆخ چیرۆک نیە ،بەڵکو بەشــێکن لە چیرۆکەکــە .ئەو چــوار خاڵەیی ســەرەوە لە چیرۆکــدا نیە .بۆیــە خــۆت بەدووربگرە لەو چوار خاڵەی سەرەوە. یەکێــک لــە خاڵــە بەهێزەکانــی یەکەمین چیــرۆک ئەو ژێــر چیرۆکانەبوو کە نووســەر دەیەوێــت پێمان بڵیت .بۆ نموونە ،تیشــکی ڕووناکیەکــی زۆر لــە کۆتایــی چیرۆکەکەدا، بەڕێکردنی مناڵەکە بەناو کۆمەڵێک سەرباز ، لەناو دووکەڵ و بارووتی کەشێکی سەربازیدا. هەنگاوی سێهەم داڕشتن-: داڕشــتن یــان پێکهاتــە فۆکەســێکە بــۆ رێکخستنی هەموو ماتەڕیاڵەکان لە چیرۆکدا، هەروەها بۆ پیشــاندانی چیرۆکە بە باشــترین شێوە ،دەتوانیین بڵێیین ی ئەو پایە گرنگەیە کە هەموو ماتەڕیاڵەکانی بەیەکەوە ڕادەگرێت بــۆ زانیــاری زیاتــر تکایە کلیک لەســەر ئەم لینکــە بکــە ،لە نووســینی -:دارۆ ئەزیز لە ماڵپەڕی سینەما باڵو کراوەتەوە. http://cinama.org/?p=1651 لەم هەنگەوەیدا نووسەر سەرکەوتوبوو ،کە ڕووداوەکان دەبونە کردەیەک بۆ پاڵەوانەکە. هەنگاوی چوارەم هێڵە کۆتایەکانی پریمێیس-: چۆن هێڵی کۆتایی پریمێیس دەردەکەوێت؟ چیرۆکەکە بە چەند دێڕێک دەنووســینەوە، دەبێت لە چەند دێڕەدا چیرۆکەکەت بە ڕوونی دیاربێــت .چ وەکــو کارەئەکتەری ســەروکی ،پاڵــەوان و بەرهەڵســتکار ،هەروەهــا کارەکتەرەکانی تریش ،سەرجەم ملمالنێکان ،هەروەها سەرەتا و کۆتایی چیرۆکەکە. دانا دەوێت بڵێــت ئێمە وەکو نەتەوەیەکی چەوســاوە هێشــتا گیانــی بەزەیــی و خۆشەویســتی مرۆڤ زاڵە بەســەرماندا ،ئەوە ئێمەیــن دوایــی ئەو هەموو کارەســاتە گیانی
لێبوردن و پێکەوە ژیان هەڵدەبژێرین. یان دەوێت بڵێت لەسایەی ڕاپەڕیندا بەری ئەو ڕەنجەی داومانە دەیچنینەوە. هەنگاوی پێنجەم هەڵبژاردنــی هێڵــی پریمێیــس لەگــەڵ خۆیندنەوەی ئامانجەکان. تۆ وا هەست دەکەی کە هێڵێکی پریمێیسی بە هێزت هەیە ،وا هەست دەکەیی کاتی ئەوە هاتوە دەست بکەی بە نووسینەکەت. وا باشــترە پەلە نەکەیت لە نوســینەوەیی چیرۆکەکەت ،هەوڵبدە ،سێ بۆ چوار هاوڕێت دەستنیشــان بکــە کە لــە بواری ســیناریۆدا شارەزان ،بۆ ئەوەی سەرنج و تێبینیەکانیان بخەنە ڕوو. بزانــە ئــەوان چی دەربــارەی چیرۆکەکەت دەڵێــن .ئایــە ئــەوان دەتوانــن ســەرەتاو ناوەڕاستی و کۆتایی چیرۆکەکەت دەستنیشان بکــەن .بزانــە پرســیاریان چیــە دەربــارەی چیرۆکەکەت ( Conflict )٤ملمالنێ بــۆ هەمــوو ســیناریۆیەک پێویســتە ملمالنێیەکــی ســەرەکیت هەبێ ،کــە هەموو ڕووداوەکان بەســترا بێت بەیەکەوە ،بۆئەوەی چیرۆکێکــی ســەرنج ڕاکێشــت هەبێــت. ئــەم ملمالنێیــە کارەئەکتــەری ســەرەکی دەردەخــات .بۆ ئــەوەی بزانییــن ملمالنێ لە نێو سیناریۆکەتدا هەیە پێویستە چیرۆکەکەت وەاڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە. ئامانجێ پاڵەوانەکە چییە؟ مەبەستیان چیە بەدەستی بهێنن؟ کێیە بەرەنگاری پاڵەوانەکە دەوەستێتەوە؟ گرفتی سەرەکی پاڵەوانەکە چییە؟ بــۆ پێکهاتــەی ملمالنێکــە لە ســیناریۆدا گرنگتریــن هەنــگاو ئەوەیــە کــە پاڵەوانەکە ئامانجــی هەبێت ،ملمالنێکــەش لەوەدایە کە ئەم ئامانجە بەئاسانی بەدەست نەهێنی. بەکارهێنانــی ئــەم تەکنیکــە لە نوســینی ســیناریۆدا زۆر ســەرنج ڕاکێــش دەبێــت ، بەتایبەتــی بــۆ بەرهەم هێنــەر و دەرهێنەر ، هەروەهــا لــەڕووی نوســینی ئەکادمیانــەی سیناریۆوە. لەیەکەمیــن چیرۆکــدا ملمالنــێ لەنێــوان ژنەکەو پیاوەکە ڕوونە ،ژنەکە دەیەوێت ژیانی پارێزراوبێت. پیاوەکەش نایەویت هاوکاری کەسێک بکات کە دەســتیان هەبووە لە کوشتنی کوڕەکەیدا. ئەمــەش دەبێتــە دروســتکردنی ملمالنــێ لە نێوانیاندا. (Structure )٥داڕشتن ســترەکچە ( داڕشــتن) گرنگترین بەشــی نووســینی ســیناریۆیە ،بەهەمان شێوەش بۆ شــیکاری گرنگترین بەشــە،چونکە جوانترین یــان بەهێزتریــن بیرۆکــەت هەبــێ و بتەوێت ســیناریۆی بــۆ بنووســی ،ئەگــەر لەســەر هێڵەکانی ســترەکچە کارنەکەی نەك سیناریۆ دروســت ناکەی ،بەڵکو بیرۆکەکەشت دەبێتە شتێکی سادە. پێناســەی ســترەکچە زۆرە ،بــەاڵم بەالی منــوە وەکــو حیکایــەت خوانێکــی زیــرەک وایــە ،بــۆ نمونە ئەگــەر چیرۆکێکــت هەبێت ،چیرۆکەکــە بدەینــە دەســت ســێ کــەس، یەکێکیــان تۆنــی دەنــگ و پالنێکــی هەبێت چۆن دەســت بە چیرۆکەکــە دەکات لە کوێدا کۆتایــی پێدێنیت .بێگومان حەزدەکەی گوێی لێبگریت ،دوانەکەی دیی ئەو ئاستەیان نیە تا چیرۆکەکە بگێرنەوە. ســترەکچە حیکایــەت خوانێکــی دەنــگ خۆشــە ،ئەگەر چیرۆکێکی بدەینە دەست بە ئامانەتەوە چیرۆکەکە دەگێرێتەوە. داڕشــتن فۆکەســێکە بــۆ ڕێکخســتنی هەمــوو مەتەڕیاڵەکان لــە چیرۆکدا ،هەروەها بــۆ پێشــاندانی چیرۆکەکەیــە بەباشــترین
شــێوە ئەتوانیــن بڵێن ئەو پایــە گرنگەیە کە هەمــوو مەتەڕیاڵەکان بەیەکــەوە ڕادەگرێت، وەکــو کــردەکان ،کارەئەکتــەرەکان ،گــرێ، بەریەکەوتــەکان ،ڕووداوەکان ،داڕشــتن دەبێت مەتەڕیاڵێک بۆ جوانکردنی ڕوخســاری سیناریۆکە. (سد فیلد) ١٩٨٤لە الپەڕە ( )١٧دادەڵێت، بەبــێ داڕشــتن چیرۆکمان دەســت ناکەوێت، کەچیرۆکمان نەبوو ،سیناریۆت نابێت .یەکێک لە نوســەرە هــەرە بەناوبانگەکانــی چۆنێتی نوسینی سیناریۆ ( ولیەم گوڵدمان) دەڵێت. (( ســیناریۆ یەکســانە بە داڕشتن)) گرنگی داڕشــتن لەوەدایە بناغەیەکــە بۆ دامەزراندنی چیرۆک لە فۆرمێکی درامیدا. دووبــارەی دەکەینــەوە بۆ زانیــاری زیاتر تکایە ســەیری ئەم لینکــەی خوارەوە بکە لە نووســینی -:دارۆ ئەزیز لە ماڵپەڕی سینەما باڵو کراوەتەوە http://cinama.org/?p=1651 کردەیی یەکەم //دامەزراندن The set up بەشە سەرەکیەکانی کردەیی یەکەم. یەکەم /حاڵەتی ئاسایی. لەچەنــد گرتەیەکی ســەرەتادا بینیمان کە نوسەر هەوڵی دابوو لۆکەیشنەکەمان بۆ دیاری بــکات لەگــەڵ پێناســەی کارەئەکتەرەکاندا، بەتایبەتی کارەئەکتــەری پیاوەکە ،لەو چەند گرتەیــی ســەرەتادا بەتــەواوی دەتوانییــن پاڵــەوان و نەیارەکەی دیــاری بکەین .ژنەکە وەکو پاڵەوان ،لەبەر ئەوەی ئامانجێکی هەیە، پیاوەکــەش وەکو نەیار ســەیر بکەین ،لەبەر ئەوەی دەبێتە بەرەڵستکاری بەردەم ئامانجی پاڵەوانەکەدا. دووهەم /هاندانی ڕووداو. ئەم بەشــە لە ناوەڕاستی کردەیی یەکەمدا دەردەکەوێــت ،دامەزراندنێکە بۆ ســەرەتایی دەســتپێکردنی چیرۆکەکــە ،هاندانــی ڕووداو یان ئامادەکردنــی ڕووداو لە کردەیی یەکەمدا پاڵەوانەکــە ڕوو بە ڕووی شــتێک دەبێتەوە، لێرەوە ئەکشن دەست پێدەکات ،لەیەکەم ڕوو بە ڕوونــەوەی هەردووکارەئەکتەرەدا ملمالنێ دەســت پێدەکات .زۆر بــە ڕوونی لەیەکەمین چیرۆکــدا دیــارە کە ئامــادەکاری کــراوە بۆ ئەوەی چیرۆکەکە دەست بەدامەزراندی بکات، ئەو کاتــەی پیاوەکە نایەوێت هاوکاری ژنەکە بکات بۆ ئەوەی لە گەرماوەکە نەمینێتەوە. سێیەم /پاڵەوان Protagonist وەک ئاماژەمــان پێکــرد ژنەکــە دەبێتــە پاڵەوانی چیرۆکەکە ،لەبەر ئەوەی ئامانجێکی هەیــە ،هەروەهــا ئاڕاســتەی ڕووداوەکان لەدەســت ژنەکەدایــە ،ئەم خاڵــە توانراوە بە شێوەیەکی پۆزەتیف دامەزرێنێت. چوارەم /پالن ( )plan هەمــوو گشــتی بەشــێوەیەکی کارەئەکتــەرەکان بیر لە پالنێــک دەکەنەوە، بــۆ ئــەوەی لەڕێــگای ئــەو پالنــەوە بگەنــە ئامانجەکانیــان ،بــەاڵم ئێمــە بــە ڕوونی ئەو پالنانــە نابینیین لــە یەکەمیــن چیرۆکدا .لە یەکەمییــن چیرۆکــدا ژنەکــە دەوێــت بەهۆی دەمانچەکــەوە لە گەرماوەکــەدا پارێزگاری لە خۆی بکات ،دەبوایە کارەئەکتەری ســەرەکی پالنێــک داڕێژێت بۆ ئــەوەی کردەیەک بکات، ئــەو کردەیــە دەبێتە کاپتنی کەشــتیەکە بۆ گواستنەوەی ڕووداوەکان. پێنجەم /نەیار ( )Antagonist نەیــار ئــەو کارەئەکتەرەیــە کــە دەبێتــە بەربەســت لەبــەر دەم حــەزو ئامانجەکانــی پاڵەوانەکــە ،پیــاوی گەرماوەکــە دەبێتــە بەربەســت لەبــەر دەم پاڵەوانەکــە تاکــو بە ئاسانی ئامانجەکەنی بەدەست نەهێنێت. لەیەکەمییــن چیرۆکــدا توانرابــوو هــەر پێنــج خاڵەســەرەکیەکە لــە ســیناریۆکەدا بەرجەستەبکات. کردەیــی دووهــەم //بەرەنــگاری (
) confrontation ئــەم کردەیــە درێژتریــن کردەیــە لــە سترەکچەی سیناریۆدا ،لە هەندێک سیناریۆدا لە نیوە زیاترە. کردەیی دووهــەم لە پێنجخاڵی ســەرەکی پێکدێت. یەکەم /یەکەمین خاڵی پێچکردنەوە. یەکەمیــن خاڵی پێچکردنەوە ،نیشــاندانی چیرۆکەکەیە باســی چی دەکات ،لیندا سێگر لە کتێنەکەیدا بەناوی ( باشترین سکرینپلەی) چاپی .٢٠٠٨بە چوار خاڵ پێناسەی یەکەمین خاڵی پێچکردنەوە دەکات. -1ئەکشــن دەخوڵقێنــێ تاکــو ئاراســتەی چیرۆکەکە دیاری دەکات .لەدوایی کردەیی یەکەمەوە ،ســەرەتای دەستپێکردنی کردەیــی دووهەمــدا ،خاڵــی یەکەمیــن پێچکردنەوە دەبێتە ســەرەتایی دروستکردنی چیرۆکەکە ،لە یەکەمیین چیرۆکدا بەکارهێنانی دەمانچەکــە دەبێتــە گۆڕینــی ئاراســتەی چیرۆکەکــە ،دەبێتــە ســەرنج ڕاکێشــترین چرکە ســاتی ســیناریۆکە بێت ،تاکو کردەیی یەکــەم لە کردەیی دووهەم جیــا بکەینەوە. لەیەکەم پێچکردنەوەدا دەبێت بینەر لەدەست نــەدەی ،دەبێت دامەزراندنێکی باش و پتەوت هەبێــت ،تاکو بتوانــی هەموو خەیااڵتی بینەر بــەرەو ئاراســتەی چیرۆکەکە ڕاکێشــیت .لە چیرۆکەکەی دانادا بە شێوەیەکی سەرکەوتوو ئەم خاڵەی دامەزراندبوو. -2پــاڵ بــە پاڵەوانەکــووە دەنێــت بــۆ قواڵیی ملمالنێــکان .لەیەکەمین چیرۆکدا زۆر بــە ڕوونــی لەیەکــەم پێچکردنــەوەدا بە ئاڕاســتەیەی ملمالنــێ لــە نێــوان ژنەکــەو پیاوەکــەدا ڕوویــدا .ئــەو کاتەیە کــە ژنەکە دەمانچەکە دەردەهێنێت ،ئەم کردەیەش زیاتر ملمالنێکان بە رەو قواڵیی پەلکێش دەکات. -3سەرســوڕمان و ئاڵۆزبوونــی چیرۆکەکــە .لــە دوایی پەالمــاری پاوەکە بۆ دەمانچەی دەســتی ژنەکــە ئاڵۆزیەکان زیاتر بوون. -4خوڵقاندنــی کۆمەڵە پرســیارێک بــە قواڵیــی ڕووداوەکانــدا ،بــا بزانییــن لــە چیرۆکەکەیــی دانادا چ پرســیارێکی خوڵقاند لــە یەکەمیــن پێچکردنەوەدا .ئایــە پیاوەکە دەیەوێــت تۆڵــە بکاتــەوە؟ ....ئایــە ژنەکە نەیارەکــەی دەکوژێــت؟ ....ئایــە کۆتایــی ملمالنێــکان دەگاتــە چ دەرئەنجامێــک؟..... ئایــە ژناکە هێندە تاوانبارە؟ .....ئایە ژنەکە هاوشــانی جەالدەکان بەشــداری تاوەنەکانی کردوە؟ دووهەم /بەربەستەکان. لە کردەیی دووهەمدا دەبێت نووسەر چەند بەربەســتێک دابنــێ بــۆ ڕووبــەڕوو بونەوەی پاڵەوانەکــە تاکــو ببێتــە بەربەســتێک لەبەر دەم هیواکانیــدا ،ئــەو بەربەســتانە دەبنــە هــۆی ئــەوەی ئامانجــەی پاڵەوانەکــە بــە ئاســانی بەدەســتی نەهێنێ .ئەم بەربەســتە بــە نەیاری بەهێز دەبێت لە ڕووبەڕووبونەوەی پاڵەوانەکــەدا ،تاکو نەیــار بەهێز بێت گرژی زیاتری لێدەکەوێتەوە ،بــەم جۆرە دەتوانیین خەیاڵی بینەر بۆ نێو ڕووداوەکان ڕاکێشین. لەیەکەمیــن چیرۆکــدا بەربەســتەکان بەئاســانی دەتوانییــن دیــاری بکەیــن ،ئــەو کاتــەی ژنەکــە دەوێــت لەگەرماوەکەدا خۆی حەشــار بدات نەیارەکە دەبێتە بەربەســت بۆ حەزو ئاواتی ژنەکە. سێیەم /قەیران. دروستکردنی قەیران بۆ ڕوو بەڕووبونەوەی پاڵەوانەکەیــە ،لەگــەڵ بەربەســتەکاندا بــە هەردووکیــان ئاڵۆزی و ملمالنــێ زیاد دەکات ئەمەش بە داڕشــتنێکی درامیانە دەبێتە جێی ســەرنج الی بینەر ،پرسیاری قوڵ ئاراستەی پاڵەوان و نەیارەکە دەکرێت .بینەر بە راستەو خۆ بەشداری ڕووداوەکان دەکات ،بۆ نموونە ، پیاوێکی پیر پاڵ بە عەرەبانەیەکەوە دەنێت،
«« دەیەوێت بە هەورازیکی بەرزدا ســەری بخات، بــەاڵم لە توانای ئەو پیاوە پیــرەدا نیە تاکو بــە هێز پــاڵ بــە عەرەبانەکەوە بنێــت ،ئەم دیمەنــە وا لــە بینــەر دەکات لەگــەڵ پیــاوە پیرەکــەدا قاچــی توند بکات تاکــو هێز بدات بە پیاوە پیرەکە عەرەبانەکە سەرخات بەسەر هەورازەکەدا. ئەم نموونەیە دەکرێت بکرێتە بنەمایەک بۆ داڕشــتنی هەموو سیناریۆیەک ،بە مانایەکی دیــی هەتا بینەر تووشــی دڵــە ڕاوکێ بکەی زیاتر بینەر پەلکێشی ناو ڕووداوەکان دەکەی .هەتا قەیران زیاتر بێت ،بینەر و پاڵەوانەکە وا بەستەی یەکدی دەبن. لەیەکــەم چیرۆکــدا قەیــران لەدوایــی بەربەســتی نەیارەکەدا دەبێتە ڕێگر لەبەردەم ئامانجێ ژنەکە ،ســک پڕیەکــە ئەو قەیرانەیە کە دانا بۆی دروســت کــردوە تاکو خەیاڵمان بدزێــت بۆ یەکەمیــن چیرۆک ،ســک پڕیەکە دەبێتــە قەیرانێکــی گــەورە بــۆ پاڵەوانەکە، هەروەها پرۆسێســی منداڵبــوون وا لە بینەر دەکات سۆزداری بجولێنێ .دەتوانین بڵێین لە یەکەمین چیرۆکدا قەیرانەکان بە شــێوەیەکی باش ئاراســتە کرابوون .هــەر قەیرانەکانیش بــوون جڵــەوی ڕووداوەکانی دەدایە دەســت پاڵەوانەکە. چوارەم /ئاڵۆزی. لە کردەیــی دووهەمدا ئاڵۆزی قورســترین بەشــە بــۆ داڕشــتنی ســیناریۆ ،بــەاڵم ئەم ئاڵۆزیــە دەبێتە ڕاکێشــانی تاڵە دەزویەک لە نێــوان پاڵــەوان و بینــەردا ،ئاڵــۆزی دەبێتە قورســایەکی گــەورە بــۆ پاڵەوانەکــە تاکــو نەتوانێت بە ئاســانی ئامانجەکانی بەرجەستە بــکات .ئەگەر بەربەســت و قەیــران ئەو دوو هێزە کاریگــەرە نەبن لەبەردەم پاڵەوانەکەدا، بــە دیوەکەی دیدا ئاڵۆزی بە تەنها دەتوانێت پارســەنگی هەردووکیان بــکات .تاکو ئاڵۆزی بەهێز بێت چیرۆکەکە سەرنج ڕاکێش دەبێت، بــۆ نموونــە کوڕێک عاشــقی کچێــک دەبێت، کەچــی کچەکە هاوڕەگەز بــازە ،ئەمە ئاڵۆزی بۆ پاڵەوانەکە دروست دەکات. لەیەکەمیــن چیرۆکــدا ژنەکــە دەوێــت بە ئارامــی لــە گەرماوەکــەدا بمێنێتــەوە ،بەاڵم نەیارەکەی کوڕێکی شەهیدبووە ،ئەمە ئاڵۆزی ڕووداوەکان زیــاد دەکات ،دڵــە ڕاوکــێ الی بینەر دروست دەکات ،ئایە پیاوەکە لە تۆڵەی کوڕەکەیدا ژنەکە دەکوژێت؟ لەوانەیــە بینەر حەز بــەم ئاڵۆزیە نەکەن، بۆیــە هەندێــک جــار بینــەران ڕقیــان لــەو کارەئەکتەرانــە دەبێتــەوە کــە دەبنــە هۆی دروســتکردنی ئاڵــۆزی بــۆ پاڵەوانەکــە. هەرچەنــدە لەیەکەمیــن چیرۆکــدا ئــەو ڕقــە نیــە لە نەیارەکــە ،بەاڵم بینــەر حەزیش لە ئاڵۆزیە ناکەن کە پیاوەکە باســی لە دەســت دانــی کوڕەکــەی دەکات ،بــەاڵم بەهۆی ئەو کارەســاتەوە ئاڵۆزی لەســەر پاڵەوانەکە زیاد دەکات ،لێــرەوە بینــەر حەز دەکەن ڕاســتەو خۆ بەشــداری ڕووداوەکان بکەن ،تاکو ببنە هێزێک بۆ پاڵەوانەکە لەو بەربەست وئاڵۆزیانە ڕزگاری بکەن. پێنجەم /دووهەمین خاڵی پێچکردنەوە. دووهەمین خاڵی پێچکردنەوە کە دواهەمین خاڵە لە کردەیی دووهەمدا ،ئەم خاڵە لە سۆزو جەستەدا کۆ دەبێتەوە لەبەردەم پاڵەوانەکە، لەم خاڵــەدا دەبێت وەاڵمــی خاڵی یەکەم لە کردەیــی یەکەمــدا وەربگرینەوە کــە ئەویش هاندانــی ڕووداوەکەیە .لە هاندانی ڕووداودا لە کردەیی یەکەمدا زانیمان چیرۆکەکە ئاڕاستەی بەرەو کوێ دەڕوات .لەم خاڵەدا دەرکەوتنی دەرئەنجامەکەیەتــی ،هەروەهــا لــەم خاڵەدا هەنگاو نانە بۆ کردەیی سێیەم. هاندانی ڕووداو یان ئامادەکردنی ڕووداو لە کردەیی یەکەمدا ،باســمان لەوەکرد کە چۆن ئامــادەکاری ڕووداو دەکرێت تاکو پاڵەوانەکە ڕووبــەڕووی شــتێک ببێتەوە ،دوایی ئەکشــن دەســت پێدەکات .هاندانــی ژنەکە بۆ ئەوەی پارێــزگاری لــە مانــەوەی لــە گەرماوەکــەدا بــکات پەالمــاری دەمانچەکــە دەدات ،بۆمان ڕوون دەبێتــەوە کــە پاڵەوانەکە دەوێت چیی بەدەســت بهێنێــت ،لــە دووهەمیــن خاڵــی پێچکردنــەوەدا بــە ڕوونــی وەاڵمــی کردەیی یەکەمان وەرگرتەوە کە پاڵەوانەکە دەتوانێت بــە ئارامــی لــە گەرماوەکــەدا بمێنێتــەوە، هەروەها لەالمان ڕوون بوو چیرۆکەکە هەنگاو دەنێــت بۆ کردەیی ســێیەم ،کەپێک دێت لە ترۆپک و دەرئەنجام. ســەرنج :ئــەم وتــارە چەند بەشــێکی مــاوە و بە سوپاســەوە کــۆی نووســینەکە لــە ســایتی چاودێــر بخوێننەوە.
ژمار ه ( )49٧دووشهمم ه 2016/٣/٢٨
««
4
هەوا سارده دڵم تەنگه لەسەر زەوی
ئاكار محەمەد
کەشتیەکان الی ماڵی ئێمە لەنگەر دەگرن_ ،قەراسینەکان_ بە ئااڵی دڕاوەوە، روەو کۆاڵنەکانی حەقیقەت دەرۆن! هەوا ساردە، وەک ئەوەی هەزاران ساڵ بێت لە زەمهەریر بین، لە یاد چووینەتەوە، لە یادی ،مندااڵن و کچانی سەربڕاو و ژنانی پیر چووینەتەوە، هەوا ساردە و کەشتییەکی پیر دەبینم لەو دوورانە پڕپڕە لە جەستەی لەتوپەتبوو، چاوم کارەساتی سەیر دەبینێت! مرۆڤ بە شەقامەکاندا ڕۆشت و شۆستەکانی بێزار کرد، چووە باغەکان و گوڵەکانی بێبۆن کرد. مرۆڤ چوە هەرشارێکەوە_پڕی کرد لە خوێن_! لە کۆتاییشدا مرۆڤ مرۆڤی کوشت!.. مرۆڤ خودای خستە گومانەوە باڵی نەورەسەکانی شکاند، ئایەت و «سورەتەکانی» لە سنگی کەڵەشێرەکان دەرهێنا! دەمەو ئێوارەیەک بوو_مرۆڤ مرۆڤی کوشت_ .هەوا ساردە و دڵم تەنگە لەسەر زەوی سەرزەوی پڕ بووە لە تۆفان، پڕ بووە لە خوێن. دڵم تەنگە لەسەر زەوی بیرم الی ئەو مێرووالنەیە کە لەژێر پێیەکاندا دەبن بە قوربانی! رەنگم پەڕیوە و دەترسم لە شەقەی قامچییەکان و لە زیندانەکانی خودا، لەو واڵغانەی كه ئەڤین بەقاچاخ دەبەن بۆ ئەودیوو سنور دڵم تەنگە_دەزانم هێندە نابات مرۆڤ مرۆڤ دەکوژێت_.
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
هەوا ساردە و دڵم تەنگە لەسەر زەوی بیری منداڵیی خۆم دەکەم، بیری تۆپی باغه و گوڵە مۆرەکانی حەوشە دەکەم. بیری دەستەیەک رەسمی سااڵنی دووهەزار و ئەلبومی ساڵی دووهەزاری داریوش دەکەم. بیری سادەیی مناڵی و یەکەم ڕۆژی چوونەوەی قوتابخانە دەکەم، بیری یەکەم دەرسی وەرزش و نەهاتنەوەی رۆژێکی مامۆستای بیرکاری دەکەم! من دەزانم زستانێک دێت باران خۆیامن لێ دەشارێتەوە. من دەزانم زستانێک دێت هاوین بۆ هەزاران ساڵ نابینین چیدی بەرەبەیان متامنەی نامێنێت الی کۆتر من دەزانم زستانێک دیت. باڵندەیەکی غەمگین گڕ لەباغچەی گشتی بەردەدات ،من ئەو زستانە دەبینم!.. بە لێشاو تەرمی پەپولە و مێرولە دەکەون لەناو چیمەنی خوداییدا، دڵم گومانی خراپ دەکات هەوا ساردە و رەنگم پەڕیوە_ زەوی چیدی شوێنی ژیان نییە. دڵم گومانی خراپ دەکات و پێدەچیت خودا نەفرەتی لێ کردبین، پێدەچێت سیسارکەکان روو بکەنە بیابان. پێشبینی دەکەم یەکەم رۆژی زستانێکی تاریک «کچیک مبرێت» پێدەچێت ئەو ئێوارەیە هەوا سارد بێت کتێبێکی ئاسامنی تر بێتە خوار دڵم گومانی خراپ دەکات دەترسم ئیدی رۆژ نەبێتەوە و زەویش ببێت بە بۆمبێک بەخەیاڵمدا بتەقێتەوە!.. دڵم باش ناڵێت!. ئەوە چاومە خراپ دەبینێت؟ یان مرۆڤە وردوخاش دەبێت، خوا ڕەحم کات لەوانەیە ئەم هەورە پیرە بۆ لەناوچوونی کانییەکان هاتبێت، ئەوەندە دەزانم دەمەو ئێوارەیەک ژنه باوەكان لەبەردەم باڵەخانە و ئۆتۆمبیلە مۆدێرنەکاندا خۆیان روت دەکەنەوە! خودایە ئەم ئێوارەیە بۆچی بیر لە شتی خراپ دەکەمەوە؟ تۆ بڵێی زەوی لەپڕ تاوێک، بە گوێچکەمدا بتەقێتەوە! کەی لەم خەونە بەخەبەر دێم؟ چۆن لەم ئاگرە قوتارم دەبێت؟ دەترسم شتێک بقەومێت! ئەوەتا دەبینم مرۆڤ مرۆڤ دەکوژێت! زستاىن ٢٠١٥
www.chawdernews.com
س ث� ��� ذمارة ( )2٨٨دوشةممة 201٦/٣/٢٨ ة�ر ة�ر ش ت ي ار: ب� ة�هم ة� ن� ت�ا يه�ر ن� ة� ير�م نا�
28٨
www.chawdernews.com
ذمارة ( )28٨دوشةممة 2016/٣/٢٨
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
جۆرج تەرابیشی ،ئینسكلۆپیدیای فەلسەفە و فیكر و تێكۆشان كۆچی دوایی كرد ئا :روانگە و رەخنە لە چەند ساڵێكی كەمدا جیهانی عـــەرەبـــی دیـــارتـــریـــن نـــوســـەر و بیرمەندانی لەدەست خۆیدا ،نەسر حامید ئەبو زەیـــد( ،)2010محەمەد ئــــەرگــــۆن( ،)2010مــحــەمــەد عابد ئــەلــجــابــری( .)2010دواترینیشیان بیرمەند و نوسەر و وەرگێڕی ناودار جۆرج تەرابیشی لە فەرەنسا ،كە لە تەمەنی 77ساڵیدا لە غەریبیدا و پاش بینینی مەرگەساتی واڵتەكەی و شارەكەی كۆچی دوایی كرد. تەرابیشی 1939لە شاری حەڵەبی سوریا لەدایكبوە .ماجستێری لە بواری پەروەردە لە زانكۆی دیمەشق وەرگــرتــوە .ســااڵنــی 1964-1963 بەڕێوەبەری ئێزگەی دیمەشق بوە، ساڵی 1984-1972بــەڕێــوەبــەری نوسینی گۆڤاری (دراسات عربیە) و لە 1989-1984سەرۆكی دەستەی نوسەرانی گۆڤاری (الوحدە)بوە. ماوەیەك لە لوبنان ماوەتەوە و پاش جەنگی ناوخۆیی ئەوێی بەجێهێشتوە و چوەتە فەرەنسا و لــەوێ خۆی تەرخانكردوە بۆ نوسین تاكو لە ٢٠١٦/٣/١٦كۆچی دوایی كرد. لە چەندین بواری فراوان و جیاوازدا نوسین و وەرگێڕانی هەیە .لەبارەی فرۆید و سارتەر و ئێمل برهیە و گـــارۆدی و دیــبــۆڤــوار و چەندینی دیكەوە نوسین و وەرگێڕانی هەیە ،بە جۆرێك كتێبە وەرگێڕاوەكانی زیاتر لە 100كتێبیان تێپەڕاندوە ،بە نوسین و وەرگێڕانەوە نزیكەی 220كتێبی هەیە .ئەو بوارانەش كاری تێداكردوە فەلسەفە و ئایدۆلۆجیا و دەرونناسی و رۆمان و رەخنەی ئەدەبییە. گرنگترین كتێبەكانی لە تیۆری ماكسیزم و ناسیۆنالیزم و كلتوری ئاینی و عەرەبی و رەخنەی ئەدەبی لە رۆمانی عەرەبیدا و لەوێدا رێبازی دەرونشیكاری پراكتیك كــردوە .لە دیارترین كتێبەكانی( :معجم الفالسفە) (من النهظة الی الردە)(هرطقات،1 .)2هەروەها پرۆژە گەرورەكەی كە بیست ساڵ لەسەری كاریكرد بەناوی (نقدنقد العقل العربی) كە پێنج بەشە و بەشی پێنجەمی (من اسالم القران الی اسالم الحدیث) كە 2010كەوتە كتێبخانەوە .ئەم پێنج بەرگەش وتوێژ و وەاڵمــی كتێب و تێڕوانینەكانی (جابری-نقد العقل العربی)یە و لەوێدا پــێــداچــونــەوەی كـــردوە بــە بابەتی فەرهەنگی و فەلسەفی یۆنانی و ئەوروپی و عەرەبی-ئیسالمی .لە نێو فەرهەنگی عەرەبیدا هاتوەتە سەر بابەتە فیقهی و سۆفی و كەالمی و زمانییەكان .لێرەشدا پرسیاری سەنتەری الی تەرابیشی ئەوەیە كە
گرنگترین كتێبەكانی لە تیۆری ماركسیزم و ناسیۆنالیزم و كلتوری ئاینی و عەرەبی و رەخنەی ئەدەبی لە رۆمانی عەرەبیدایە و لەوێدا رێبازی دەرونشیكاری پراكتیك كردوە ئایا ئەو دۆخە خانەنشینییەی ئەقڵی عــەرەبــی تێیكەوتوە هۆكارەكانی دەرەكــیــن یــان كۆمەڵێك هۆكاری ناوخۆیین؟ رێــــڕەوی فیكری و فەلسەفی تەرابیشی ئەوەیە كە لەنێو چەندین رێــبــاز و رەوتــــدا گـــوازراوەتـــەوە، دیــــارتــــریــــنــــیــــان لـــــە فـــكـــری ناسیۆنالیزمییەوە بۆ شۆڕشگێڕی و
وجودی و ماركسیزمی .لە بابەت و بواری فیكری و فەلسەفی و ئەدەبیدا نوسیوەتی و وەریگێڕاوە ،بۆیە دەكرێت بگوترێت نوسەرێك بو كە وەكو ئینسكلۆپیدیایەك وابو بۆ زانست و بوارە فیكری و فەلسەفی و رەخنەیی و تەنانەت ئاینی و سیاسییەكانیش. جگە لــەوەی رۆشنبیر و بیرمەند و نوسەر و وەرگێڕ بو ،بەهەمان شێوە
پیاوێكی سیاسی و تێكۆشەر و شۆڕشگێڕبو ،كە ئەزمون و تێكۆشان و خەباتی سیاسی لە ســەرەتــاوە لەنێو ناسیۆنالیزمی عەرەبیەوە دەســتــپــێــكــردوە بــۆ پەیوەستبون بە ماركسیزم ،دواتــر چوەتە نێو دەرونناسی و دەرونشیكارییەوە، لەوێشەوە بۆ بونگەری(وجودیە) و دواتر گەشتە خوێندنەوەی شیكاری-
مێژویی لە دواترین نوسینەكانیدا. واتــە دەكرێت بگوترێت تەرابیشی تەنها نوسەر و وەرگێڕ نەبوە ،بەڵكو خەباتگێڕێكی رۆشنبیربو. ئــەوە راســتــە كــە تەرابیشی لە رێــڕەوی ژیانی فیكری و فەلسەفی و رەخنەیی و تەنانەت سیاسیدا لە گواستنەوەیەكی بەردەوامدابوە ،ئەم گواستنەوە و گۆڕانكارییەش بەو
ئەگەر ژیان و نوسین و لێكۆڵینەوەكانی تەرابیشی وەكو نەخشەیەك وێنابكەین ،ئەوا دیمەنە گشتیەكەی رۆشنبیر و بیرمەند و خەبات و تێكۆشان و گۆڕانكارییەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەرجەستە دەكات كە پێیدا تێپەڕیوە
مانایە نایەت كە بێبەرنامە و گۆڕاوێكی هەمیشەیی بوە ،بەڵكو لە ژیان لە نوسینیشدا بوار و تەوەرێكی گۆڕاو و بوار و تەوەرێكی جێگیر هەیە: تەوەرەی جێگیر لەالی تەرابیشی هەیە كە خۆی بە «پێگە-الموقع» ناویدەبات كە لێوەی دەردەچێت و بیردەكاتەوە .پێگە جێگیرەكەی تەرابیشی كە لەسەری وەستاوە ئەوەیە لە نوسین و بیركردنەوەدا پەیوەستەو پێشكەوتن و خۆرزگاركردن و مۆدێرنە و تێپەڕاندنی دواكەوتن لە كۆمەڵی عەرەبیدا .پێگە جێگیرەكەی لە بواری سیاسیدا لــەو خاڵە سەرەكییەوە دەردەچـــێـــت كــە تێكۆشانە دژی دیكتاتۆریەت و چەوساندنەوە بە هەمو جۆرەكانیەوە و بانگەوازی راستەوخۆ و ئاشكرا بۆ پشتبەستن بە ئەقڵ و پێیوابو كە بە دیموكراسێت و سێكیوالربون تاكە رێگەی رزگاربونی واڵتــان و گەالنی عەرەبە لە بەندی دواكەوتویی و بونیاتنانی پرۆژەیەك بۆ رابون و هەستانەوە و نوێگەری و بەشداریكردن لە شارستانێتی نوێدا .ئەم پێگە جێگیرە لە كتێبە سەرەتاییەكانییەوە دەبینرێت بۆ دوا زنجیرە كتێبەكانی. تـــەوەرەیـــەكـــی گـــۆڕاویـــش لە بیركردنەوەی نوسینیدا هەیە و بە «هــەڵــوەســتــە-مــوقــف» ئــامــاژەی پــێــدەكــات ،كــە ئــەویــش گــۆڕیــن و گۆڕانكارییە لە كەرەستە و رێباز و رەوتە شیكارییەكاندا .ئەو پێیوایە ئــەو كەرەستە و رێبازانە زۆرجــار كــورت دێنن و كەلێنیان تێدایە لە خوێندنەوە و شیكردنەوەی واقعدا بە دروستی .الی تەرابیشی گۆڕانكاری لە كەرەستە و رێباز و رەوتەكاندا خزمەت بە خوێندنەوە و شیكردنەوەی واقع دەكات و دەگەێنێ .واتە تەوەری گــۆڕاو لە نوسین و بیركردنەوەدا دەكەوێتە خزمەتی تەوەری نەگۆڕەوە. هەربۆیە ئەوەی كە بیەوێت لە رەوت و بیركردنەوە و گۆڕانكارییەكان لـــەالی تــەرابــیــشــی تێبگات وەكــو گشتێك ،پێویستە لە هەریەك لە «پێگە» و «هەڵوەستە» فیكری و كەرەستەكانی تێبگات و جیابكاتەوە. ئـــەگـــەر ژیـــــان و نــوســیــن و لێكۆڵینەوەكانی تەرابیشی وەكو نەخشەیەك وێنا بكەین ئەوا دیمەنە گشتیەكەی رۆشنبیر و بیرمەند و خەبات و تێكۆشان و گۆڕانكارییەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بەرجەستە دەكات كە پێیدا تێپەڕیوە ،كە پڕە لە ملمالنێ و هەڵكشان و داكشان و گەڕانەوە بۆ رابردو و بەسەرخۆدا داخــــران و روكــردنــە مــۆدێــرنــە و شارستانێتی نوێ و بەخۆداچونەوە و شكست و نوچدان ،بۆ هیوای رابون و هەستانەوە.
ذمارة ( )2٨٨دوشةممة 201٦/٣/٢٨
2
تەکتیکی حاشالێکردن ،لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا
لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا -مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی) سەروەر پێنجوێنی بەشی چوارەم کوشتنی دیل لە ئیسالمدا و بەڵگەی دەق مــامــۆســتــا (ئــەیــیــوب زەڵــمــی) لە کتێبۆکەکەیدا «ئەفسانەی قڕکردنی بەنو قوڕهيظه لە مێژودا» ،وەکــو لە بەشەکانی پێشودا خستمانە ڕو ،پێی وایە ئەوەی لە چیرۆکەکەدا هاتوە کە هەمو پیاوانی شــەڕکــەری خێڵەکە ـ دوای گرتن و دیلکردنیان ـ کــوژراون؛ ناگونجێت ڕویدابێت بەو پێیەی ئەمە لەگەڵ ئیسالمدا نەگونجاوە و لە ئیسالمدا کوشتنی دیل نیە و بۆیە ڕێیتێناچێت پێغەمبەر فەرمانی بە شتێکی وا دابێت.. بەڵگەکەیشی دەقێکی قــورئــانــە کە دەڵێتَ « :ف ِإ َذا َل ِقي ُت ُم الَّذِينَ َك َف ُروا؛ َف َض ْر َب الر َقابِ َ ،ح َّتى ِإ َذا َأ ْث َخ ْن ُت ُمو ُه ْم؛ َف ُشدُّوا الْ َو َثاقَ ِّ َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء َح َّتى َت َض َع ْ َ ال ْر ُب َأ ْو َزا َرهَا( )..حممد.)٤ : ئــەمــە عــادەتــێــکــی خــراپــی مرۆڤی موسوڵمانە لەم سەردەمەدا کە کاتێک مەبەستێکی هەبو؛ قورئان هەڵدەداتەوە و دەقــێــک لــە دەقـــە قــورئــانــیــەکــان هەڵدەبژێرێت کە بۆ مەبەستەکەی خۆی بگونجێت ،یــان کتێبێکی «حەدیث» هەڵدەداتەوە و گێڕانەوەیەکی گونجاو لەناو هەمو ئەوانی تردا هەڵدەبژێرێت و بۆ مەبەستەکەی خۆی دەیخاتەگەڕ. بەبێ ئەوەی ورد ببێتەوە لەوە ئایا ئەم دەقە چۆن دەکرێتە بەڵگە و چوارچێوەی کــارکــردن بــەم دەقــە ـ بــەو شێوەیەی زانــایــانــی ئایینیی ئیسالم ڕونــیــان کردوەتەوە ـ چۆنە .لێرەشدا دەبینین مامۆستای ناوبراو لە هەمو ئیسالم و دەقە ئیسالمیەکان هەر دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» ی هێناوەتەوە و هەمو شتێکی تری پشتگوێ خستوە. لە بەشی پێشودا کورتەیەکمان لە یاساکانی مامەڵە لەگەڵ دیلی شەڕ بەپێی ڕێبازە ئیسالمیەکان باس کرد، ئێستەش هەوڵ دەدەین بزانین لە فیقهی ئیسالمی و «تەفسیر» دا چۆن بەڵگە بۆ یاسا ـ یان سەرپشکی ـ ی کوشتنی دیل، بەم دەقە و دەقەکانی تر هێنراوەتەوە: پێش دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» (حممد ،)٤ :دەقێکی تر لە قورئان هاتوە ب َأ ْن َي ُكونَ َل ُه کە دەڵێتَ « :ما َكانَ لِ َن ِ ٍّ َأ ْس � َرى َح َّتى يُ ْث ِخنَ ِف ْ َ ضُ .ترِيدُونَ ال ْر ِ َُّ َع َر َ الد ْن َياَ ،واللَُّ يُرِي ُد ْال ِخ َر َةَ ،والل َعزِي ٌز ض ُّ َ َ َ ِ اب ِمنَ َّ ِ الل َس َبقَ ؛ َ َل َّس ُك ْم ت ك ل و ل . م ٌ َح ِكي ٌ ْ َ ِ اب َعظي ٌم» (األنفال،٦٧ : ِفي َما َأ َخ ْذ ُْت َعذ ٌ .)٦٨ئەم دەقە سەبارەت بە دیلەکانی جەنگی بەدرە ،کە موسوڵمانەکان حەفتا کەسیان لە مەککەییەکان دیل کردبو ،و پێغەمبەر ڕاوێژی بە ئەبو بەکر کرد؛ ڕای وا بو بەرامبەری «فیدیە» ـ واتە بڕێکی باش پارە کە کەسەکە گیانی خۆیی پێ دەکڕێتەوە ـ ئازاد بکرێن ،بەاڵم عومەر ڕای لەسەر ئەوە بو بکوژرێن چونکە ئەمە هەلێکە بۆ الوازکردنی مەککەییەکان. پێغەمبەر موسوڵمانەکانی سەرپشک کرد؛ سەرپشکیی سەندنی فیدیەیان هەڵبژارد، و بەم شێوەیە ئازاد کران .دوایی ئەم دەقــە دابــەزی کە سەرزەنشتی توندی پێغەمبەر و موسوڵمانەکان دەکات کە بۆچی لەپێناوی پارە و سامان ئەوانەیان ئازاد کردوە ،لە کاتێکدا دەبوایە زۆریانی لێ بکوشتایە بۆ الوازکــردنــی بــەرەی دوژمن و بەهێزکردنی بەرەی ئیسالمی و ئینجا هەندێک دیلی بهێشتایەتەوە کە ئیتر بە شێوازێکی تر مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت .دەقەکە بە شێوەیەکی وا توند سەرزەنشتی موسوڵمانەکان دەکــات لەسەر ئەوەی بەشێكی زۆری دیلەکانیان نەکوشتوە کە دەڵێت لەبەر مەبەست و بڕیارێکی خوایی نەبوایە؛ سزایەکی خوایی دەدران لەسەر ئەو کارە! ئینجا دوای ئەو دەقە دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّم��ا ِف �دَا ًء» (محمد )٤ :هاتوە کە
بەڕواڵەت دو شێوەی مامەڵە لەگەڵ دیل دادەنێت :یان ئازادکردن بەبێ بەرامبەر، یــان ئــازادکــردن لەبەرامبەری شتێک (وەکو پارە یان دیل) .بۆ ڕونکردنەوەی پەیوەندیی نێوان ئەم دەقــە و دەقی پێشو؛ لە کەلەپوری «تەفسیر» دا زیاتر ئەوە باوە ـ و بەپێی گێڕانەوەکان لە (ئیبن عەبباس) ـەوە هاتوە ـ کە ئەو دەقەی داوای کوشتنی دیلەکان دەکات لە سەرەتای مێژوی دەوڵەتی مەدینەدا بوە و ڕاستەوخۆ دوای شــەڕی بەدرە و ئەو کاتەش موسوڵمانان کەم بون و دوژمنەکانیان زۆر بون بۆیە وا بە چاک زانــراوە لە دوژمن زۆر بکوژرێت ،بەاڵم کاتێک دوایــی موسوڵمانان زۆرتــر و بەدەسەاڵتتر دەبن و جارێکی تر باسی مامەڵە لەگەڵ دیل دێتە پێشەوە؛ ئەم جارەیان دەڵێت « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدا ًء» کە بەم شێوەیە ـ ئیبن عەبباس دەڵێت ـ موسوڵمانان ئیتر سەرپشک بون :یان بیانکوژن (کە ئەم سەرپشکیە ـ وەکو دەبینن ـ لەپێشترە) یان بیانکەن بە کۆیلە یان بەرامبەری فیدیە بیانگۆڕنەوە .ئیمام (ئەبو عوبەید) ـ کە یەکێکە لەوانەی ئەم وتەیەیان لە ئیبن عەبباسەوە گێڕاوەتەوە ـ لێرەدا گومانی هەیە ئیبن عەبباس ئەو بەشەی وتبێت کە دەڵێت «یان بیانکەن اس َت ْع َبدُو ُه ْم»). بە کۆیلە» (« َوإ ِْن َشا ُؤوا؛ ْ بەم شێوەیە دەبینین ئەو دو دەقە پــێــچــەوانــەی یەکتر نــیــن ،بابەتەکە هــەر ئــەمــەنــدەیــە کــە جـــاری یەکەم موسوڵمانەکان زیادەڕەوییان کردوە لە هەڵبژاردنی سەرپشکیی گۆڕینەوە بە فیدیە و زۆر کەمیان لە دیلەکان کوشتوە و دەبوایە دوای کوشتارێکی باشی دیلەکان ئینجا دیلەکان ببەستنەوە بۆ ئەوەی بیانگۆڕنەوە بە پارە ،و جاری دوەمیش هەر ئەوەندە دەڵێت دوای کوشتارێکی «ح َّتى ِإ َذا َأ ْث َخ ْن ُت ُمو ُه ْم»؛ ئینجا باش َ ئەوەی ماوە قۆڵبەستی بکەن « َف ُشدُّوا الْ َو َثاقَ » ،ئینجا ئیتر دو سەرپشکیەکەی تر (ئازادکردن بێبەرامبەر ،و ئازادکردن بە بەرامبەر) دێنە پێشەوەَ « :فإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» .واتە لە دەقی دوەمیشدا باسی کوشتارە زۆرەکە «اإلثخان» هەر هەیە ،و بەپێی ئەمە سەرەتا دەبێت لە دوژمن سەربازی زۆر ـ هەرچەند دەکرێت دیل بکرێن ـ بکوژرێن (بۆ ئەوەی ئەمە ببێتە الوازکردنی دوژمن و کەمکردنەوەی ژمــارەی) ،ئینجا دوای قۆڵبەستکردن ئەوانەی تر بە شێوازێک ئازاد بکرێن. هــەر بۆیە ـ وەکــو لــە وتــەکــەی ئیبن عەبباسیشەوە دیـــارە ـ سەرپشکیی یەکەم هەر کوشتنە ،دوای ئابڵوقەدان و تەسلیمبونیشیان ،ئینجا دوای کوشتار دەبەسرێنەوە و ئەمانە دەگۆڕێنەوە بە پارە یان بە دیل .هەر بۆیە دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفَ��دا ًء» کوشتنی دیل ڕەت ناکاتەوە ،بەڵکو سەرپشکیی مامەڵە لەگەڵ ئەوانەی دوای کوشتارە زۆرەکە دەمێننەوە ڕون دەکاتەوە. ئەم جــۆرە ڕێکخستنەی پەیوەندیی نــێــوان ئـــەو دو دەقــــە؛ ئــەوەیــە کە زۆرینە ڕایــان لێیەتی .کەمینەیەکیش وتویانە دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» حوکمەکەی هــەڵوەشــاوەتــەوە و کاری پێ ناکرێت .ئەمە لە چەند موفەسسیر و فیقهزانێکی کۆنەوە دەگێڕرێتەوە، ِّي») کە لەمانە (ئەل-سوددیی) («السد ّ ُّ
تابلۆیەکی ئیسالمی کە قەتڵوعامی بەنوقورەیزە پیشاندەدات
وتویەتی :دەقەکە «مەنسوخ» ـە بە دەقی « َف ِإ َذا ا ْن َس َل َخ ْ َ ال ْش ُه ُر ْ ُ ال ُر ُم؛ َفا ْق ُتلُوا ُْ ني َح ْي ُث َو َجد ُُ ال ْش ِر ِك َ ْتو ُه ْم( )..التوبة: .)٥هەمان شت لە (ئیبن جوڕەیج) ـەوە هاتوە و وتویەتی :دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» مەنسوخە ،و پێغەمبەریش بۆ خۆی لە جەنگی بەدر (عوقبەی کوڕی ئەبو موعەيط) ی کوشتوە (بێ گومان مەبەستی ئەوە نیە بەم کارەی پێغەمبەر دەقەکە نەسخ کراوە ،بەڵکو بە دەقی تر نەسخ کراوە و ئەم کارەی پێغەمبەریش بەڵگەیەکی ترە) .بەاڵم وەکو ڕونمان کـــردەوە و ئیمام (جــەص��ص��اص) ی حەنەفی لە کتێبی «أحكام القرآن» ی خۆیدا ڕاڤەی کردوە :مەرج نیە دەقەکە مەنسوخ بێت (هەرچەند جەصصاص لە کۆتاییدا دێتەوە سەر ئەو ڕایەی کە دەقەکە مەنسوخە) ،بەڵکو دەقی یەکەم کاتی الوازی و کەمیی موسوڵمانان هاتوە ،و دەقی دوەمیش هەر هەمان شت دەڵێت کە دەبێت سەرەتا کوشتاری زۆر «إثخان» بکرێت ئینجا هەندێکیان لێ بهێڵرێتەوە بۆ ئەوەی لە بەرامبەر شتێکدا ئــازاد بکرێن .هــەر بۆیە جەصصاص دوابــەدوای ئەمە دەڵێت :فیقهزانەکانی شــارە سەرەکیەکانی ئیسالم لە کاتی خۆیاندا یەکدەنگ بون لەسەر ئەوەی کوشتنی دیل دروستە ،و بیروڕایەکی ناکۆک لەم الیەنەوە پێنازانین هەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا و لەبەر ئەوەی دەقی دوەم « َف�إ َِّم��ا َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّم��ا ِف���دَا ًء» دو سەرپشکیی داناوە و ئەمەش بەڕواڵەت کوشتنی دیل ڕەت دەکاتەوە ،هەر بۆیە لە کۆندا ناکۆکییەکی کەم هەبوە لەم بارەیەوە :ئەبو عوبەید لە (ئەل-حەسەنی بەصرەیی) ـەوە دەگێڕێتەوە کە کوشتنی دیلی پێ باش نەبوە و وتویەتی :یان بێبەرامبەر ئــازادی بکە یان بە فیدیە بەڕەڵاڵی بکە .ئەبو عوبەید هەمان شت لە (عەطاء) ـیشەوە دەگێڕێتەوە، و عــەط��اء دەڵــێــت بــۆ خــۆم پرسیارم لە (ئــەل-حــەســەن) کــردوە وتویەتی: پێغەمبەر چیی لەگەڵ دیلەکانی بەدر کــردوە؛ ئەوە لەگەڵ دیل دەکرێت ،کە یان بە چاکە و بێبەرامبەر ئازاد بکرێت
یان بەرامبەری فیدیە بگۆڕرێتەوە .هەمان بیروڕا لە (عەبدوڵاڵی کــوڕی عومەر) یشەوە هاتوە ،کە دەڵێن سەرکردەیەکی فارسیی دیلکراو لە سەردارانی (ستەخر) («إص َط ْخر») دراوەتە دەستی بۆ ئەوەی ْ بیکوژێت ،ئەویش ئامادە نەبوە بیکوژێت و ئەم دەقەی وەکو بەڵگە خوێندوەتەوە کە دەڵێتَ « :فإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّم��ا ِفدا ًء» (هەرچەند ڕەنگە ئــەم باسە نەبێتە بەڵگە چونکە رەنگە ئــەو دیلە دوای کوشتاری دیلێکی زۆر و دوای قۆڵبەستی ئەوانی تر داوای کوشتنی کرابێت ،بۆیە ئیبن عومەر ئامادە نەبوە بیکوژێت). هەروەها لە (موجاهید) و (موحەممەدی ريين») ـیشەوە کوڕی سیرین) («ا ْبن ِس ِ هاتوە کە کوشتنی دیل باش نیە ،واتە «مەکڕوهـ» ـە. ئیمام (جەصصاص) لە کۆتاییدا ئەوە دوپات دەکاتەوە کە دەقی « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِفدَا ًء» ،مەنسوخە بە دەقی « َفا ْق ُتلُوا ُْ ني َح ْي ُث َو َجْ��د ُُ ال ْش ِر ِك َ ت��و ُه � ْم» ـ وەکو لە ئەل-سوددیی و ئیبن جوڕەیجیشی دەگێڕێتەوە ـ و بە دەقی «قا ِتلُوا الَّذِينَ ال يُ ْؤ ِم ُنونَ ب َّ ِ ِالل َوال بِالْ َي ْو ِم ْال ِخرَِ ...ح َّتى ال ْز َي َة َع ْن َي ٍد َو ُه ْم صا ِغ ُرونَ » ،کە يُ ْع ُطوا ْ ِ بەپێی ئەم دەقانە ناموسوڵمان دەبێت یان موسوڵمان ببێت یان ملکەچ ببێت و سەرانە بدات ،و ئیتر گۆڕینەوە بە پارە یان شتی تر لەگەڵ ئەمەدا ناگونجێت. و ـ دەڵێت ـ سورەتی «التوبة» دوای سورەتی «محمد» هاتوەتە خــوارەوە، بــۆیــە دەبــێــت دەقــەکــانــی ســورەتــی «التوبة» دەقەکەی سورەتی «محمد» نەسخ بکەن(.)١ جا هــەر لەبەر ئەمەیە بــەالی ئەبو حەنیفەوە هــەردو سەرپشکیی « َم� ّ �ن» و « ِف���دَاء» کە لە دەقــەکــەی سورەتی «محمد» دا هاتون؛ کاریان پێ ناکرێت، و ئیتر ئەبو حەنیفە پێی وایە دیل یان دەبێت بکوژرێت یان بکرێت بە کۆیلە. هەرچەند پێشەوایانی تری ڕێبازەکەی ڕێیان داوە بە هەندێک مامەڵەی تر لەگەڵ دیل وەکو گۆڕینەوە بە دیل ،وەکو لە بەشی پێشودا باسمان کرد. بــەاڵم لە ڕاستیدا پێویست ناکات
بوترێت دەقەکە مەنسوخە ،چونکە ئەو َوإ َِّم��ا ِف �دَا ًء»؛ ئەمەی بەستوەتەوە بەوە «ح َّتى دەقــەش کە باسی هــەردو سەرپشکیی کە دوای کوشتارێكی باش بێت َ « َم ّن» و « ِفدَاء» دەکات پێشەکی باسی ِإ َذا َأ ْث َخ ْن ُت ُمو ُه ْم» .بۆیە دیسان دەقەکە کوشتاری زۆر «إثخان» دەکات ئینجا نابێتە بەڵگە دژی ئەو کارەی پێغەمبەر باسی ئەم دو سەرپشکیە دەکات .هەر بەرامبەری بەنو قوڕەيظه کردویەتی. بۆیە زۆرینە (تا ڕادەی ئــەوەی ببێتە جــۆرە یەکدەنگییەک) لەسەر ئــەوەن لە مێژوی ئیسالمیدا دیل نەکوژراوە؟ کە سەرکردەی موسوڵمانان سەرپشکە مامۆستا ئەییوب و هەر موسوڵمانێکی سەبارەت بە دیل :یان بیکوژێت ،یان تری ئەم سەردەمە ،بۆی هەیە و جێی بیکاتە کۆیلە ،یان ئــازادی بکات :بە دەستخۆشییشە پێی وا بێت دیل بەرامبەر یان بێبەرامبەر .بەم شێوەیەش ناکوژرێت و لەگەڵ کوشتنی دیل نەبێت هەمو دەقەکان کۆدەبنەوە. و لەگەڵ ئەو فەتوایە بێت کە کوشتنی بەم شێوەیە دەبینین کوشتنی دیل دیلی پێ باش نیە (وەکو نمونەمان لێ کەمترین ناکۆکیی تێدایە لە ئیسالمدا هێنایەوە کە لە کۆنیشدا ئەو فەتوایە (ئــەو ناکۆکییەش بــەو شێوەیە کە هەبوە) ،و ئەمە دەکرێت بە نیازێکی هاتوە تەنها ئەوەیە کە هەندێکی کەم بە ڕاستگۆیانەی چاکسازی و نوێکردنەوەی «مەکڕوهـ» ـیان زانیوە ،قسەی ئەمانیش ئیسالم دابنرێت و جێی دەستخۆشیە، دەکرێت بەوە لێکبدرێتەوە کە مەبەست بەو مەرجەی تەنها لەپێناوی داکۆکی دیلی قۆڵبەستکراوی دوای کوشتنی لە ئیسالمدا نەبێت و بە چەواشەکاری زۆرێکیانە) ،بەڵکو دەقی قورئانی هەیە و شاردنەوەی یاساکانی ئیسالم (وەکو کە بەتوندی سەرزەنشتی موسوڵمانان کوشتنی دیل) نەبێت .کێشەکە ئەوەیە دەکات ئەگەر لە کاتی تەواوبونی جەنگدا موسوڵمانی ئەم سەردەمە کاتێک گوزارش زۆر لە دوژمن نەکوژن و دیلی زۆر بگرن لە بیروڕا و جیهانبینیی ئێستەی دەکات بە تەمای پارەی فیدیە ،ئەو دەقەش کە وەکو موسوڵمانێکی هاوچەرخ؛ وا پێشان باسی ئازادکردنی دیل دەکات؛ هەم لە دەدات کە ئیسالم هەر لە بنەڕەتەوە و بە الیەکەوە باسی کوشتاری زۆر لە دوژمن درێژایی مێژوەکەی هەر بەم شێوەیە بوە دەکات هەرچەند بکرێت ئابڵوقە بدرێن کە ئێستە ئەم باوەڕی پێیەتی. و قۆڵبەست بکرێن ،و ئینجا باسی بۆیە کێشەی ئێمە لەگەڵ بیروڕاکەی ئازادکردنی ئەوانی تر دەکــات ،و هەم مامۆستا ئەییوب ئەمەیە کە خۆی پێی لە الیەکی تریشەوە بەشێک لە زاناکانی وایە نابێت دیل بکوژرێت ،بەاڵم ئەمە تەفسیر و فیقهـ پێیان وایــە دەقەکە دەداتەوە بەسەر هەمو یاسا و پراکتیس مەنسوخە و کاری پێ ناکرێت. و مێژوی ئیسالمدا و پێی وایە هیچ کاتێک بۆیە بەڵگەهێنانەوەی مامۆستا ئەییوب دەسەاڵتی ئیسالمی (وەکو دەوڵەتەکەی بــەو دەقــە لەسەر ئــەوەی دیلکوشتن مەدینە) دیلی نەکوشتوە ،و هەر ئەمەش لە ئیسالمدا نیە؛ سادەکارییەکی زۆری دەکاتە بەڵگەی ئــەوەی کە ناگونجێت تێدایە ،بەڵکو خۆبێئاگاکردنی تێدایە لە پێغەمبەر پیاوەکانی بەنو قوڕەيظهی کەلەپوری تەفسیر و فیقهی ئیسالمی. قەتڵوعام کردبێت. ڕەنــگــە نــاوبــراو بڵێت :بەپێی ئەم بـــەاڵم کــاتــێــک دەگــەڕێــیــنــەوە بۆ ڕاڤەیەش؛ هێشتا دەمێنێتەوە کە دیل گێڕانەوەکان و ژیاننامەی پێغەمبەر و دوای کوشتنی زۆرێکیان و قۆڵبەستنی مێژوی ئیسالمی؛ دەبینین لە پراکتیس هەندێکیان؛ ئیتر ئــەوەی دەمێنێتەوە و کــاری پێغەمبەریشدا کوشتنی دیل بێبەرامبەر یــان بــە بــەرامــبــەر ئــازاد هەبوە ،و هەر ئەمەش یەکێکە لە بەڵگە دەکرێت ،و کەواتە کوشتنی دیلەکانی و سەرەداوەکان بە دەستی فیقهزانەکان و بەنو قوڕەيظه نادروستە و ناگونجێت موفەسسیرەکانەوە لە باسوخواسەکانی پێغەمبەر کاری وای کردبێت. خۆیاندا: بەاڵم جگە لــەوەی کە کێشەی بەنو هەر ئیمام (جەصصاص) لە «أحکام قوڕەيظه دەقاودەق وەکو کێشەی دیلی القرآن» ـدا دەڵێت :هەواڵ و گێڕاوەکان شەڕ نیە و جیاوازییەکی هەیە (لە بەشی بە شێوەی «موتەواتیر» هاتون و ئەوە داهاتودا زیاتر ڕونی دەکەینەوە)؛ جگە دەگەیەنن کە پێغەمبەر دیلی کوشتوە. لەوەش دەتوانین بڵێین هەر بەپێی ئەو لەوانە: ڕاڤــەیــەی پێشەوە؛ ئــەم قەتڵوعامەی ـ لە دیلەکانی بەدر (عوقبەی کوڕی بەنو قوڕەيظه کە بە بڕیاری (سەعدی ئەبو موعەيط) و (ئەل-نەضری کوڕی کوڕی موعاذ) و پەسەندکردن و فەرمانی ئەل-حاریث) ی کوشتوە. پێغەمبەر کراوە؛ لە بابەتی ئەو کوشتارە ـ لە دیلەکانی ئوحودیش (ئەبو عیززە) زۆرەی ــە کە دەقــەکــان (األنــفــال .٦٧ :ی شاعیری کوشتوە. محمد )٤ :داوای دەکـــەن .ئــەوە نیە ـ پیاوانی بەنو قوڕەيظهی کوشتوە دەقەکان دەڵێن زۆریان لێ بکوژن هەتا دوای دابەزینیان و ڕازیبــونــیــان بە دوژمن کەم دەبێتەوە و الوازیان دەکەن بڕیاری سەعدی کوڕی موعاذ .و لەناو بە شێوەیەک نەتوانن سەر هەڵبدەنەوە ،ئەواندا (ئەل-زوبەیری کوڕی باطا) ی ئینجا ئەوانی تر قۆڵبەست بکەن و بێبەرامبەر ئازاد کردوە. ئامادەیان بکەن بۆ ئەوەی بگۆڕرێنەوە ـ لە گرتنی خەیبەردا؛ ئەو مەرجەی بە پارە یان بە دیل یان بێبەرامبەر ئازاد لە (ئیبن ئەبی ئەل-حوقەیق) وەرگرت بکرێن!؟ دەی ئەگەر پێغەمبەر لە بەنو کە هیچ لە ماڵ و سامانیان نەشارێتەوە قوڕەيظه خۆش بوبێت و ئازادی کردبن ،و هەموی تەسلیم بە موسوڵمانان بکەن، یان تەنها ژمارەیەکی کەمی لێ کوشتبن دوایی کە دەرکەوت سامانێکی باشیان و ئەوانی تری ئــازاد کردبێت؛ کەواتە شاردوەتەوە؛ فەرمانی دا کوشتیان. «إثخان» و کوشتارە زۆرەکەی نەکردوە ـ لە گرتنەوەی مەککەدا؛ بڕیاری و پێچەوانەی دەقەکان جواڵوەتەوە! هەر کوشتنی بۆ چەند کەسێک دەرکــرد: ئەو دەقەکەی کە دەڵێت « َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد (هیاللی کوڕی خەطەل) ،و (میقیەسی کوڕی حوبابە) ،و (عەبدوڵاڵی کوڕی ئەبو سەڕح) و هەندێکی تر ،هەرچەند دواتر عەبدوڵاڵی بە عوثمان بەخشی. ئەمانەو لە کار و کردەوەی صهحابەش شتی لەم بابەتە هەیە(.)٢
عادەتێکی خراپی مرۆڤی موسوڵمان لەم سەردەمەدا ئەوەیە کاتێک مەبەستێکی هەبو؛ دەقێک لە دەقە قورئانیەکان هەڵدەبژێرێت کە بۆ مەبەستەکەی خۆی بگونجێت ،یان گێڕانەوەیەکی گونجاو لەناو هەمو ئەوانی تردا هەڵدەبژێرێت و بۆ مەبەستەکەی خۆی دەیخاتەگەڕ .بەبێ ئەوەی ورد ببێتەوە لەوە ئایا ئەم دەقە چۆن دەکرێتە بەڵگە و چوارچێوەی کارکردن بەم دەقە ـ بەو شێوەیەی زانایانی ئایینیی ئیسالم ڕونیان کردوەتەوە ـ چۆنە
پەراوێز: ( )١بۆ ئەم وردەکاریە لەسەر ئەم دەقانە؛ بۆ نمونە بڕوانە: اجلصاص ،أحكام القرآن .حتقيق :حممد صادق القمحاوي. بريوت :دار إحياء الرتاث العربي ١٤٠٥ .هـ .جـ ،٥ .صص. .٢٧١-٢٦٨ أبو عُبيد ،األموال .حتقيق :خليل حممد هراس .بريوت :دار الفكر .صص.١٦١-١٤١ . ( )٢اجلصاص ،أحكام القرآن .جـ ،٥صص.270 ،٢٦٩ .
3
ذمارة ( )2٨٨دوشةممة 201٦/٣/٢٨
ئایا سهرمایهداری دهبێت ه ههڕهشه بۆسهر وجودی دهوڵهت-نهتهوهکان؟ گفتوگۆ لهگهڵ ئێریک هۆبزباوم
سازدانی :مارتین فۆرنی وهرگێڕانی :بابان ئهنوهر نــووس ـهر و مێژوونووسی بهریتانی ئــەریــك هــۆبــزبــاوم ساڵی ( )1917ل ه «ئهسکهندهریه»ی میسر لهدایکبووه، دواتــر له ڤیهنا و بهرلین و لهندهن و کامبریدج و نیویۆرک بــهردهوامــی به خوێندن و لێکۆڵینهوهکانی داوه .له گرنگترین بهرههمهکانی( :سهردهمی شــۆڕش ( ،)1848-1789س ـهردهمــی سهرمایه ( ،)1875-1848سهردهمی ئیمپراتۆری ( ،)1914-1875سهردهمی كۆتاییەكان ( ،)1991-1914ڕێگرەكان)، (پیشهسازی و ئیمپراتۆریا) و چهندین کتێبی دیکه .ساڵی ( )2012کۆچی دواییکردووه. ئێوە لە بنەڕەتدا پسپۆڕن لە مێژوویسەدەی نۆزدە .له سێ بەرهەمەکەتانهوه لـــهبـــارهی ئـــهم «ســــەدەی نــــۆزەدەی مــاوه درێــژ»هوە [سهردهمی سهرمایه، ســهردهمــی ئــیــمــپــراتــۆری ،س ـهردهمــی كــۆتــایــیــەكــان] بــۆ دوایــیــن کتێبتان «س ــەردەم ــی كــۆتــایــیــەكــان»،کــە ئەو سهدهیهی لەخۆگرتووە تۆ پێیدهڵێیت «ســەدەی بیستی ماوه کــورت» ،هێڵی بهستهری نێوان گشت کارەکانت چین؟ * یەکێک لــە هێڵه بهستهرهکانی نێوان کارەکانم بریتییه لە گەشەکردنی سەرمایەداریی لە کۆمەڵگە پیشەسازییە هاوچەرخەکاندا لە ســەدەی هــەژدەوە. لێکۆڵینەوەم کــردووە لە دروستبوون و بارودۆخەکانی گواستنەوە لە نهزمه کۆنەکەی کۆمەڵگەوە بۆ کۆمەڵگە نوێیەکان که سهرمایهداریی سهپاندوونی ،ئەمەش لە ڕوانگەیەکی ئابووری و کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەوە .سەرمایەداریی خاوەن مێژوویەکە کە بە شڵەژان و دروستبوونی قەیرانەکان و دووبـــارە بونیادنانەوە دەنــاســرێــتــەوە ،لەهەمان ئــەو کاتەی بەردەوامە لە وێرانکردنی جیهان. هێڵی بەستەری دووەمی نێوان کارەکانم بریتییە لە بابەتی بهجیهانگیریکردنی مێژووی جیهان لەڕێگهی ئەم گەشەکردنە زۆر تــایــبــەتــەی ســەرمــایــەداریــی ـهوه. ئامانجی سەرەکیم نووسینەوەی مێژووی کــۆمــەاڵیــەتــی بـــوو ،یــاخــود مــێــژووی خەڵکی ئاسایی و جەماوەری چەوساوە. لێکۆڵینەوە ســەرەتــایــیــەکــانــم زیاتر گرنگی دەدەن بە کاردانەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە ترادیشناڵەکان بەرامبهر هاتنی ئـهم کۆمەڵگە تازهیه و لەدایکبوونی سەرمایەداریی ،که به شۆڕشی پیشەسازی ناودهبرێت .هاتووم کاریگەرییەکانی ئەم دوو الیەنەم شیکردۆتهوە ،لەگەڵ ئەو وەرچــەرخــانــەی لە مۆدێلەکانی ژیانی تاکەکاندا ،له ژیانی ژنــان و پیاواندا ڕوویداوە. بونیادنانی ئــابــووریــی جیهانیی لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدهوە دەستپێدەکات و پشتدەبەستێت بــە بــازرگــانــی و ئاڵوگۆڕی نێوان «کۆڵۆنییەکان» و «نــاوەنــدە ئــەوروپــیــیــەکــان [دهوڵ ـهت ـه کۆلۆنیالیستهکان]» ،هەروەها لەنێوان «ناوچه دواکهوتووهکانی ئەوروپا» و «دەوڵەتە پێشکەوتووەکان» .لەهەمان کاتدا لەسەر ئاستە سیاسییەکەش چەند دەرکــەوتــەیــەک هاتنە ئـــاراوە ،ئەمیش بەهۆی شۆڕشی فەڕەنسی و شۆڕشی ئەمریکییهوه .لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەمیشدا چەند وەرچەرخانێکی گەورەمان بینی ،که لەیەک کاتدا ههم سیاسی و ههم ئابووری بوون .ئەمەیە ناومناوە بە «سەردەمی شۆڕشەکان»، بــەبــێ ئـــــەوەی زەرووری بــێــت کە بهستهرێکی ئۆرگانیکی لەنێوان ئەم دوو مۆدێلە وەرچەرخانهدا بوونی هەبێت. سەرمایەداریی ،بە درێژایی بوونی خۆی شێواندن و شڵهژانێکی گەلێک قوڵ بووە بۆ گشت کۆمەڵگەکانی ناوەڕاست و خــۆرئــاوای ئــەوروپــا ،بــە ڕادەیـــەک هەتاوەکو ئێستاش وهک ئیشکالیەتێک
ماوهتهوه تیایاندا .ڕێسا کۆنەکانی ڕێڕەوی کۆمەڵگەکانی ئاواژووکردەوە و لەو دەمەی بەرەوپێشجوونێکی مهزنی بەدەستهێنا، هاوکات گەلێک کێشەی کۆمەاڵیەتی و سیاسیشی خوڵقاند .هەر لە سەرەتاکانی دەرکەوتنییەوە (بیستەکانی سەدەی نــۆزدەهــەم) چهندین «دژهپــــڕۆژە»ی بــهدوای خۆیدا هێنا ،کە ئامانجهکهی بریتیبوو لە قەرەبووکردنەوەی بە شێوازی جیاوازتری کۆمەڵگەکان ،که ئهمه ههر زووبهزوو بوارخۆشکهر بوو بۆ دەرکەوتنی تێگەیشتن و چهمکه سۆسیالیستییەکان لەسەر گۆڕەپانەکە. کتێبەکەتان «سەردەمی ئیمپراتۆری»پەیوەستە بە ماوهیهکی مێژوویی لهنێوان ( .)1914 -1875لەوێدا دەربارەی زەمینە و زەمانی بۆرژوازیی و ئەو سیستەمەی لێوەی هــاتــووە -واتــە ســەرمــایــەداری- دواون .بەاڵم سەرەڕای ئەوە ئێمە لەمڕۆدا تێبینی دهکهین ئەو سیستەمە هێشتا بەردەوامە... * لــە مــیــانــەی ســــەدەی نــــۆزدەدا ئهگهری جێگرتنهوهی سەرمایەداریی بە کۆمەڵگەیەک کە لەسەر بــازاڕی ئازاد و کێبڕکێ دانــەمــەزرابــێــت هاتهپێش، ئەویش بە گــەڕانــەوە بۆ سیستەمێک کــە هــاریــکــاریــی تــێــیــدا ســەردەســت بــێــت .ئــــەوەی ئینگلیز پێیدەڵێت کۆمۆنوێڵز()commonwealthی هەرەوەزیی (کە له زمانی التینیدا هاوشانه به کاروباری گشتی .)res publica لــێــرەوە ئــایــدیــا سۆسیالیستییەکان گەشەیانکرد .هەرچەندە کەسانێک هەبوون کە وەک پەرچەکردارێک بهرامبهر هەموو ئەم شتە تازانە [هاتنی سهرمایهداریی و کۆمهڵگهی بــۆرژوازی و مۆدێلهکانی ژیانی پهیوهست پێوهیان] ،خواستی گەڕانەوەیان هەبوو بۆ ڕابردوو .بە درێژایی ســەدەی نــۆزدەهــەم و بەشێکی گرنگی سەدەی بیستەمیش کڵێسا بە شێوەیەکی تایبەتی گوزارشتی لەم خواستە دەكرد. سەرمایەداریی لە هەموو قۆناغێک لە قۆناغەکانی گەشەکردنیدا ماوەیەک له پیشکەوتنی ماتریالی و تەکنەلۆژیی گــــهورهی بـهخــۆوهبــیــنــیــوه ،ک ـه وەک بازدانێک بووه بۆ پێشەوە هاوشان لهگهڵ بهدواداهاتنی قەیران .سەدەی نۆزدەهەم بۆ بۆرژوازیی داگیرکەر ( )invaderبە قەیرانێکی گەورە کۆتاییهات ،کە چەند دیاردەیەکی بەدوای خۆیدا هێنا :لەالیەک
بۆرژوازییە کە پێشکەوتنێکی بێپێشینەی بهدهستهێنابوو گەیشت بە ڕێگەیەکی داخــراو .هەر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە هەندێک کــەس تێبینیی ئەوەیان کردبوو کە دیموکراتیزهکردنی سیاسەت ،بهجیهانیکردنی ئــابــووری، تەنانەت بهزرکردنهوهی ئاستی کولتووریی، گەشەکردنێکی هێڵیی نین. داڕمــانــی کۆمەڵگەی بــۆرژوازیــی کە له ساڵی ١٩١٤هوه دەستپێدهکات ،ئەو هۆکارە دیاریکراوەیە کە ماوەی یەکەمی ئەو سەدەیەی بەدوای خۆیدا هێنا ،کە لە کتێبەکەمدا بە «سەردەمی کارەسات ([ )١٩٤٥-١٩١٤مهبهستی له چاپتهری یهکهمی کتێبی (سهردهمی كۆتاییەكان) ـــە]» نــاومــبــردووە .بـــەدوای ئەویشدا دووبارە بونیادنانەوەی سەرمایەداریی دێت بە درێژای ئەو ماوەیەی بە «سەردەمی زێڕین» ناومبردووە ،کە بە کۆتاییهاتنی جەنگی جیهانی دووەم دەستپێدەکات و لە سەرەتای حەفتاکاندا کۆتاییدێت. لە کتێبەکەتدا «سەردەمی كۆتاییەكان» ئاماژەت بەوەداوە کە سەرمایەداریی بە فەزڵی یەکێتیی سۆڤیەت ڕزگاریبوو. تێبینی دەکەین سەرمایەداری لە هەموو قەیرانەکان ڕزگــاری بووە و سەرلەنوێ لەدایکبۆتەوە...
لهمڕۆدا له سهرووبهندی لهناوچووندان، هـهر ئهمهش مــانـهوهی سهرمایهداریی خستۆته الیهنێکی کێشهئامێزهوه .ئهو گهشهکردنه گشتگیرهی له بهرهوپێشچوونه خــێــراکـهیــدا دهیبینین ،کێشهگهلێک دهخوڵقێنێت که ئابووریی بازاڕ ناتوانێت چارهسهرێکیان بۆ بدۆزێتهوه .تهنگهژه ئیکۆلۆژییهکان (ژینگهییهکان) بۆ نموونه ،ههڕهشهن بۆسهر گۆی زهوی و پێویستیان به چاودێرییهکی ورد ههیه که ئهمهش بڕیاری سیاسی دهخوازێت لهالیهن دهوڵهتهکانهوه .باڵوبوونهوه و تهشهنهکردنی سهرمایهداریی ،مانهوهی خــودی ئهم سیستهمه دهکاته دژبـهری وجـــودی دهوڵــهت-نــهتــهوهکــان .بــازاڕ ناتوانێت هیچ چارهسهرێک بۆ ئهم جۆره کێشانه بدۆزێتهوه. زۆرێــک له مێژوونووسان سیستهمیفاشیزم و کۆمۆنیزم لهژێر ههمان ئااڵی (سیستهم)ه تۆتالیتارییهکاندا وهسف دهکهن .هیچ ڕهخنهیهکت لهم شیکارییانه ههیه؟ * بهدڵنیاییهوه .دوو مێژووی یهکێتیی سەرلهنوێ خۆی بونیادبنێتەوە. سۆڤیهت بوونی ههیه .مێژووی ناوخۆیی له کتێبەکەمدا «سەردەمی کارەسات یهکێتیی سۆڤیهت شکستی هێنا .ستالین ( »)١٩٤٥-١٩١٤ئــەوەی دەرخستووە بۆ ڕووسهکان دیکتاتۆرێک بوو ،سهرهڕای کە سەرمایەداریی بە ئاسانی ناتوانێ ئهوهی وهک پیاوێکی گهوره له مێژووی لە چوارچێوەی بازاڕێکی تەواو ئازاددا ئهو واڵتهدا دهمێنێتهوه -ئهمه هیچ لهوه کاربکات ...لە ساڵی ١٩٤٥ـەوە دەوڵەتانی کهمناکاتهوه که خــاوهن ڕووخسارێکی ســەرمــایــەداری-لــەنــێــویــانــدا ویالیەتە تاریک بــوو -لهسهر پێوهر یان وێنهی یەکگرتووەکان ،بەبۆنەی جیبەجێکردنی (پــتــرۆســی گــــهوره) .ل ـهگ ـهڵ ههموو ســیــاســەتــی «»NewDealهوه -ئهوانهشدا دهبێت دان بهوهدا بنێین که بیریان لەوەکردەوە بتوانن ئابوورییەک زیانی مرۆیی سیستهمی سۆڤیهت قورس دابنێن کە پشت بە فۆڕمێکی پالندانان و بهرگهنهگیراو بوو. ببەستێت ،وەک ئــەوەی لە فەڕەنسا له بهرامبهر ئهوهدا ،دهبینین کاریگهریی پشتی پێدەبەسترێت .هەموو ئەوانە شۆڕشی بهلشهڤیکیی لهسهر مێژووی بــەرەبــەرە چونە زیهنی خەڵکەوە لە جیهان گهلێک جیاوازتر بــوو .ستالین پــاش قــەیــرانــە ئابوورییە گــەورەکــەی له دهرهوهی ڕووسیا وێنهی ڕزگارکهری سییەکانەوە ،کە ئەزموونی سۆڤیەت ههبوو ،بۆ نموونه الی ئیتاڵییهکان، پەیوەست بە گەشەکردنە ئابوورییە کاتێک توانییان له فاشیزم ڕزگاریان ببێت ڕووکەشەکەیهوه ،جۆرێک لە سەرسامیی له ساڵی .1943له دهمی جهنگدا و الی دروســتــکــردبــوو .کاریگهرییهکانی ئەو سهربازه ئینگلیزهکان ،که من بهشێک پێکەوە کۆکردنەوەیەی نێوان دامودەزگای بووم لێیان ،ههستێکمان ههبوو که سوپای تایبەت لهالیهک و پالندانان و ڕێڕەوی ڕووسی به خۆڕاگرییهکهی و گهمارۆدانی ئــابــووریــی گشتهکی لهالیهکی دیکه ،هێزهکانی هیتلهر ،مژدهی سهرکهوتنی بۆ هــەر بەتەنها لەنێو دیموکراتخوازە ئێمه ههڵگرتووه .لهالیهکی دیکه و دوای خۆرئاواییەکاندا نهمایهوه ،بەڵکو گهیشته جهنگ ،جیهان –که لهژێر کۆڵۆنیالیزمدا ژاپــۆن و کــۆریــاش ...ئــەم ڕێسایەیان بههیالک چووبوو -پشتی بهستبوو بهو کردە بـهرزکـهرهوهی ئابوورییەکانیان و (شکۆ)یهی که له یهکێتیی سۆڤیهتدا ئــەو پێشڕهوییهی هەتاکو حەفتاکان بهرجهسته بــووبــوو بۆ ڕزگــاربــوون له
دواجار ڕووداوێکی ناوازه ڕوویدا کاتێک له جەنگی جیهانی دووەمدا سەرمایەداریی لیبراڵیستیی لەگەڵ سۆڤیهت هاوپەیمانییان بەست دژ بە مەترسیی نازیزم .لهو کاتهوه کهئەم دوو سیستەمە لە بەرگرییهکی هاوبەشدا هاوپهیمانییان بهست ،ئیدی سەرمایەداریی توانی سەرلهنوێ خۆی بونیادبنێتەوە دەستکەوتە دیموکراتییەکان دەبینین لە کایه سیاسییەکەدا .لەالیەکی دیکهشهوه بزووتنەوەیەکی کرێکاریی گەورە دەبینین کە دەیەوێت بناغهی کۆمەڵگەیەکی نوێ دابنێت .بــەاڵم هاوکات پەرچەکرداری ناسیۆنالیستی ،ئەنتی سیمیتیک(دژە جولەکە) ،زینۆفۆبیا (ڕق لە بێگانە)، هــتــد ...دەبــیــنــیــن .ئـــەم ئــاڕاســتــانــە کاریگەرییەکی قوڵیان هەبوو لە مێژووی فەڕەنسا و ئهڵمانیادا ،بەاڵم لە ئینگلتەرا دهرکهوتنێکی کەمتریان ههبوو. لیبڕالیستەکانی ســــەدەی ن ــۆزدە باوەڕیان بە بوونی بەستەرێکی ئۆرگانیکی هەبوو لەنێوان پێشکەوتنی ماتریاڵی و پیشکەوتنی مۆراڵیدا ،پێیان وابوو ئەم هەنگاوانە بەرەو پێشەوە هەمیشە بــەردەوام دەبــن :پیشکەوتنی خوێندنی گشتی و شارستانیەت ،پێشکەوتن لەپێناو زیاتر بەشارستانیبوونی جەنگدا (ڕێــکــکــەوتــنــنــامــەکــانــی الهـــای وەک نموونە) ،لەگەڵ ئەوەشدا ئەم کۆمەڵگە
بە تەواوی ئەوە تایبەتمەندییەکەیەتی:مارکس و ئەنگڵس لە ڕابردوودا-ساڵی -١٨٤٨گومانی ئــەوەیــان دەکـــرد کە سهرمایهداریی دوا هەناسەکانی دەدات. مشتومڕێکی گـــەورەش کــرا دەربـــارەی مــایــەپــوچــبــوونــی ســەرمــایــەداریــی لە کۆتاییەکانی سەدەی نــۆزدەدا .شۆڕشی ڕووسیش نیشانەیەک بوو لە نیشانەکانی ئەم مایەپوچبوونە ،وەک دەرئەنجامێکی ئــەو داڕوخــانــەی کۆمەڵگەی ســەدەی نــۆزدەهــەمــی گــرت ـهوه ،کــە ئــەگــەر ئەو دۆخه داکشانهوه سیاسی و ئابوورییە نەبووایە کە هەتاوەکو جهنگی جیهانیی یەکەم بااڵدەستبوو هەرگیز ڕووینەدەدا. دواجار ڕووداوێکی ناوازه ڕوویدا کاتێک له جەنگی جیهانی دووەمدا سەرمایەداریی لــیــبــراڵــیــســتــیــی لـــەگـــەڵ ســۆڤــی ـهت هاوپەیمانییان بەست دژ بە مەترسیی نازیزم .لهو کاتهوه کهئەم دوو سیستەمە لە بەرگرییهکی هاوبەشدا هاوپهیمانییان بـهســت ،ئیدی ســەرمــایــەداریــی توانی
لهئارادابوو .لەو ساتەوە داڕمانی بلۆکی سۆسیالیستیی و قۆناغێکی نــوێ لە جیهانگیریی سەرمایەدارییمان بینی .بەاڵم ئەمەی دواییان کەوتە نێو قەیرانێکی نوێوە و هەتاوەکو ئێستا نموونهو ئهزموونێکی تــازهی بۆ دووبــارە بونیادنانەوە خۆی نــەدۆزیــوەتــەوە ،ک ـه مــن پێموایە بە سەالمەتی دەردەچــێــت و جارێکی دی خــۆی بونیاددهنێتهوه ،لـهبـهرئـهوهی بەپێی ڕێسای «خوڵقاندنی وێرانکارانە »c r é a t i o n d e st r u c t r i c e گەشەیکردووه ،وهک جۆزیف شۆمپیتەر ئاماژەی پێداوە. جگە لەوە پێموایە سەرمایەدارییش بە میتۆدێکی دیاریکراو ،گهیشتووه به سنورەکانی خۆی .هەتاوەکو ئێستا لە ئــەدای خۆیدا -بەبێ ئــەوەی بەئاگابێت لەوە -سوودی بینیوه لە دەستکەوتەکانی ڕابردوو وەک هەستی هاریکاریی خێزانی و هەستکردن بە ئەرکە کۆمەاڵیەتییەکان و شتێک لە ئهخالق ...بهاڵم ئهم بنهمایانه
پیرۆزهکانی سهدهکانی ناوهڕاست بوو، تاکه حزبهکان له یهکێتیی سۆڤیهت و چین و هتد ...ئامڕازێکی کۆمهاڵیهتیی بههێزیان پێکهێنابوو ،کاتێک ڕێگهیاندا به زیندووکردنهوهی دهوڵهت و دامهزراوهکانی فهرمانڕهواییکردن له واڵتانێک که له دۆخی داڕوخــان و ف ـهوزادا بــوون .جگه لهم لێهاتووییانه له بهڕێکردنی الیهنه ئابوورییهکانی دۆخــی جهنگ ،به هیچ جۆرێکی دیکه نهدهتواندرا پهرهپێدانێک بهێندرێته ئاراوه به ههوڵ و کۆششێکی تاقهتپڕوکێن ،که نموونهی ئهمه له بهکارهێنانی دهرامهتهکانی سیبریادا خــۆی دهبینێتهوه .ب ـهاڵم هیچ شتێک ناتوانێت گۆالگ (ئۆردوگای کاری قورس) له تاوانهکانی پاکبکاتهوه ،هاوشێوهی کۆیلهداریی که کۆیله بهکاردههێندرا بۆ زامنکردنی بهرههمهێنانی شهکر و توتن و لــۆکـه .کاتێکیش ئ ـهم سیستهمانه ههوڵیاندا پهنابهرن بۆ ئابوورییهکی کهمتر ڕادیکاڵ ،واته تێکهڵکردنی بڕێک له کهرتی گشتی لهگهڵ بڕێک له کهرتی تایبهتدا، دهرئهنجامهکهی بریتیبوو له شکست. چــیــنــی نــــاوهڕاســــت دهســـتـــی به فــۆرمــولـهبــوون کــردبــوو ،لـه سـهرهتــای حهفتاکانیشهوه به دیاریکراوی خودی ئهم چینه بوو ئهو سیستهمهی ڕهتدهکردهوه که لێوهی لهدایکبووه .مارکس پێشبینیی ئــهم پــارادۆکــســهی [دژوهســتــانــهوهی چینێک بــهرامــبــهر سیستهمێک که لێوهی دروستبووه] کــردووه ،الی ئهو، له ئاستێکی دیاریکراوی گهشهکردنی کۆمهڵگهوه ،ئیدی دامهزراوه سیاسییهکان دهکــهونــه پــارادۆکــس و لێکدژییهکی تهواوهوه لهگهڵ واقیعی ئابووری و واقیعی کۆمهاڵیهتی .ههر ئهمهش بوو له یهکێتیی سۆڤیهتدا ڕوویدا ،پهیکهرهی دهوڵهت ههم کۆن و نهگونجاو بوو ،ههم کورتیدههێنا له ئاست پێویستییهکانی ئهو نوێبوونهوهیهی گهشهکردنی ئابووری واڵت دهیخواست. ئیلتیزامی تۆ بهرامبهر کۆمۆنیزم چۆنهو چییه؟ * مــن چ ـهپــم .پێشموایه دهبێت ههمیشه بهرگری له بهرژهوهندییهکانی خهڵکی ساده و ئاسایی بکرێت .ئێمه وهک دهستهبژێر ،که به دهوڵهمهند و زیرهک دادهنرێین ،پێویستمان به پۆزش هێنانهوه نییه .بهاڵم وهاڵمی چهشنی: «خهڵکی دیکه خۆیان کاروباری خۆیان ب ـهڕێــدهک ـهن» بــۆ مــن بهرگهنهگیراوه و مهقبول نییه .سۆسیالیزم ئامانجی دروستکردنی کۆمهڵگهیهکه که کار لهسهر کهمکردنهوهی جیاوازییهکان دهکــات و خزمهتی بهرژهوهندیی ههمووان دهکات. پێویسته کۆمهڵگهکانمان له داهاتوودا سیستهمێکی ل ـهم چهشنه دابهێنن و پهیڕهوبکهن–جا نــاوی سۆسیالیستی بێت یان ههر شتێکی دیکه ،-ئهوهش به فهراههمکردنی ئازادیی بۆ ههمووان بێ ئاوارته ،تهنانهت ئازادیی بۆ کڵێساکانیش. مــن لــهنــاو حــزبــی شــیــوعــیــدا بــووم ه ـهتــاوهکــو مــــاوهی پــێــداچــوون ـهوه و مــوراجـهعـهی ستالینیی .ل ـهو کاتهوه تهنها وهک الیهنگرێک مــاوم ـهت ـهوه، ههمیشه ڕهتمکردۆتهوه پاشهکشه بکهم و بێمهدهرهوه ،ئـهوهش وهک وهفایهک بهرامبهر ژیانی خــۆم ،بهتایبهت وهفا بـهرامــبـهر ئــهو پرسه ڕزگاریخوازییه گهورهیهی له مێشک و دڵ و دهرونی گشت ئهوانهدایه که پهیوهستبوون بهم پارتهوه. که زۆربهی زۆریان هیچ بژێوییهکیان نییه جگه له کرێی کرێکارێکی ســاده ،جگه لهوهش –لهژێر سایهی فاشیزمدا -گهلێک ئازار و ئهشکهنجه و تهنانهت مهرگیان بینیوه .س ـهبــارهت به مــن ،منێک که هیچ کام لهو دهردهسهریانهم نهدیوه، پێموایه کهمترین شت بیکهم ئهوهیه ئهو ئیمتیازاتانه قبوڵ نهکهم که ئهگهر له حزب دوورکهومهوه پێمدهدرێت.
کهلهپچهی ئیمپریالیزم و ئازادبوونی .ب ه جۆرێک له جۆرهکان ،یهکێتیی سۆڤیهت رۆڵی ئاژانسێکی دهبینی بۆ ڕزگاریی. سۆڤیهت پاڵپشتیی خۆی پێشکهش به پارتهکانی ڕزگاریی نیشتیمانی کرد له واڵته کۆڵۆنیالییهکانی وهک هیندستان و ئهفریقیای بــاشــوور ...ئێمه لێرهدا لهبهردهم پارادۆکسێکداین ،ئهویش ئهوهیه که یهکێک له ههره خراپترین رژێمهکانی جیهان رۆڵێکی پۆزهتیڤی گێڕاوه لهسهر گۆڕهپانی نێودهوڵهتی .له ئێستادا تهواوی مشتومڕی سیاسیی دهربارهی سۆسیالیزم ڕیشهکانی لهوێوه دێن. شکستی سیستهمه سۆسیالیستییهکانلهسهر ئاستی مێژووی ناوخۆیی خۆیان چۆن ڕاڤهدهکهن؟ * ئهو پڕهنسیپهی که ڕێڕهوی ناوخۆیی ئ ـهم سیستهمهی لـهسـهر دامــهزرابــوو سهر به جیهانی خهونی ڕزگاریی بوو. سهرچاوه: ب ـه مــانــایـهک ل ـه مــانــاکــان ،داهێنانی www.alawan.org/article4539.html تــاک حــزبــی هــاوشــێــوهی مۆناستهره
ذمارة ( )2٨٨دوشةممة 201٦/٣/٢٨
4
کورتەیەک لەسەر زەردەشت و ئاینەكەی سامان عوسمان سیوەیلی زەردەشت لەهەرێمی موكریان لەساڵی ()660پ.ز ،لەدایكبووەو كتێبی پیرۆزی (ئاڤێستا)ی بۆ ڕەوانەكراوە .زەردەشت كوڕی (مەشەسەب كوڕی ئەندیان كوڕی فیدور) یە،و ناوی دایكی (دغرۆ كچی جوامێرخان) بووە .لە تیرەی (لوڕی) )1(. بــۆ نــاو هــۆزو بنەچەی زەردەشـــت بۆچوونی جــۆراوجــۆر هەیە ،لەالیەن مێژوونوسانەوە ،بــەاڵم ئــەوەی گرنگە هەموویان بەبێ جیاوازی دەڵێن كورد بووەو لە كوردستاندا سەری هەڵداوە، بۆ ئەمەش بەڵگە زۆرن وەك »:ئیبن جــەوزی وتەبەری و شەهرستانی) كە دەڵێن زەردەشــت پەیامنێری خوابووە بۆ سەرگەلی میدی نــاردوە و كتێبی (ئاڤێستا)ی لەالیەن خواوە بۆ هاتووە. مێژوونوسی بەناوبانگی میسری (ئەحمەد ئەمین) دەڵێت »:زەردەشت پێغەمبەری چاكە خوازبوەو لەالیەن خواوە بۆ سەر گەلی میدی نێردراوە» )2(.زەردەشت كە رەهبەری ئەم ئایینە بووە ،گەڵێك بیری وردو سوودمەندی بۆ رۆژگــاری ســەردەمــەكــەی خــۆی هێنایەكایەوە، لــەوســەردەمــە تاریكەدا وەك تیشكی خۆر ناوچەكەی روناككردۆتەوەو خەڵكی لە خراپەكاری و دزی و جادووگەری وفاڵچێتی دوورخۆستەوەو بە (بیری چاك و وتەی چاك و كــرداری چاك)، پەروەردەی كردوون ،كاتێك زەردەشت هاتە جیهانەوە گەلی (مادو پارسەكان)، وەك تێكڕای ئارییەكان هەندێك دیاردەی ســروشــتــیــان دەپـــەرســـت ،زەردەشـــت ئارەزووی لەو بیروباوەڕانەی نەكرد و هەر لەسەرتای الوێتیدا بیری جیاواز لەوانی تر ،لەتەمەنی ()20ساڵیدا رووی كردە چۆڵەوانی و لە خەڵك دووركــەوتــەوە، تا سەرنجام لەتەمەنی ( )30ساڵیدا ئایینەكەی ئــاشــكــراكــردوو خەڵكی بانگدەكرد بۆ سەر ئایینەكەی ،چونكە بە گۆڕانكاری باروودۆخی ژیان و توانای بیركردنەوەوە سیستەمە كۆمەاڵیەتی و ڕەوشتییەكەشی كە ئەوكاتە (میترایی و خۆرپەرستی)و مەزهەبەكانی پێش زەردەشـــت لەناو تیرەو هــاوەڕەگــەزی ئارییەكان مابووەوە؛ نەیدەتوانی وەاڵمی خواست و ئارەزوەكانیان بداتەوە ،بۆیە دەبوایە بەباروودۆخێكی تازەدا تێپەرن كە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتی و ئابووری و رەوشتییەكان ئاراستەی دۆخێكی ێ بێت .بۆیە زەردەشــت راپــەڕی و نو ئایینەكەی راگەیاند كە بۆ پەیوەندیكردن بە خوایەكەوە ،نەپێویستی بە سحرو جــادوو نەبەقوربانی موغەكانیش بوو، زەردەشت سەرەتا لەواڵتەكەی خۆیەوە لەناوچەی موكریانەوە دەستی بەبانگەواز كرد ،بەاڵم لەبەر ئەوەی پشتیگری نەكراو كۆمەڵی (موغە ئاگر پەرستەكان) دژی وەستان ،چونكە ئەوكاتە لەناو كۆمەڵگای ئاریایدا موغەكان هۆكارێك بــوون بۆ بـــرەودان بــەجــادووگــەریــی كەلەبابلی وكلدانیەكانەوە وەریان گرتبوو .سەرەتا زەردەشـــت پێغەمبەر گەڵێك ئــازارو ئەشكەنجەی بەدەستی موغەكانەوە چەشت و گوشارەكانیان ناچاری كرد رووبكاتە هەرێمی (سیستان) لەباشووری خۆرهەاڵتی ئێران ،لەوێش لەباڵوكردنەوەی پەیامەكەی سەركەوتوو نەبوو ،ناچار ێ ێ كۆمەڵ ڕووی كردە واڵتی ئەفغان ،لەو بڕوایان پێكردن و بوونە زەردەشتی ،پاش ئەوە زەردەشت چوو بۆ شاری (بەڵخ) بۆ الی (گشتاشب) ی پاشا ،ئەم پاشایە ( )32كوڕی هەبوو وەك سەرچاوەیەك كە ئاماژە بە رووداوێــكــی ئەفسانەیی دەكات ،دوای ئەوەی كە زەردەشت داوای لێكرد بــاوەڕ بەئاینەكەی بكات ،بەاڵم ئەویش هەڵوێستی خراپ بوو ،بەرامبەری و بە پێچەوانەوە بەندی كردوو گەلێك
ئازارو ئەشكەنجەی درا ،زۆری پێنەچوو، پەرچوویەكی (المعجرە) زەردەشــت دەركەوتن ،ئەویش ئەوە بوو هەر چوار پەلی ئەسپەكەی گشتاشپ وچونە ناو سكیەوەو سمەكانی دیار نەمان ،خەڵكی ئەمەیان زۆر بەالوە سەیر بوو گشتاشب ناچار زەردەشتی ئازاد كردوو ،هۆی ئەم رووداوە نامۆییەی لێپرسی :زەردەشت پێی گوتن ،ئەوە یەكێكە لە نیشانەكانی پێغەمبەراتی من و بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هەر چیەك من بڵێم راستە ،داوا لەپەروەردەگار دەكەم ئەسپەكەت وەك خۆی لێبتەوە بەمەرجێك بــاوەڕم پێ بێنی». پــاشــا مــەرجــەكــەی پــەســەنــدكــرد، پاشان زەردەشت داوای لە خوا كردوو، هەرچوار پەلی ئەسپەكە وەكــو خۆی لێهاتەوە .گشتاشب كەئەمەی بینی لەزەردەشت بڕوای پێهێناو فەرمانی كرد كەتەواوی زانایان كۆببنەوە تا لەگەڵ زەردەشتدا بكەونە گفتوگۆ ،زەردەشت بەسەر هەمویان سەركەوت ،ئەوانیش دانیان بەئایینەكەی ئــەودا ناو دلێنیا بــوون كە زەردەشــت كەسێكی گەورە و پیرۆزە ،پاشان ئایینەكەی ئەوییان كــردە یاسای دەڵــەت ،گشتاشپ پاشا زۆر رێزی گرتوو برازایەكی خۆی دا بە زەردەشــت )3(.بەوشێوەیە ئایینەكەی زەردەشت باڵوبۆوە ،لەسەرەتادا حەوت كەسی گرنگ بوونە خەلیفەی زەردەشت هەریەكە لە (جامایشپ)ی وەزیری شاو (ئاهۆی) ژنی وەزیر و كەسێك بەناوی (خــۆنــاس) و (ئــاتــەر دۆســتــی دیــار بكەر) و (ژنگاری گۆتی) و (كارۆئاغای خــاوەری) و(پیرەمەگروونی زاپووانی) ئــەم پــیــاوانــەی دەربــــاری شــا هەموو باوەڕیان بە زەردەشت هێنا ،بێجگە لە كوڕەكانی پاشا ،كە گشتیان باوەڕییان هێنا ،باوەڕهێنانی پاشاو كوڕكانی وایكرد كە زۆربەی خەڵكەكە برویان بە ئایینی زەردەشت كرد ،ئەوەی زۆر چاالك بوو (ئەفسەندیار) كــوڕی پاشا بوو، بەتایبەتی زۆربەی گەنجەكان ،لەدەوری كۆربوونەوە .زەردەشــت لەخۆشی ئەو
بـــاروودۆخـــەلـــەبـــارەی كــە بــۆخــۆی و ئایینەكەی خوڵقا نەمامێكی (داری سەرووی) چاند .كە دوای شەهیدبوونی زەردەشتیەكان دەچوون بۆ زیارەتی تا دوای چەند سەردەمێك خەلیفەی عەباسی (متوكل علی الله) دارەكەی بڕی و بردیە شاری سامەرا و لەناو كۆشكەكەی خۆیدا ناشتی .ئەم خەلیفەیە،بەتەنیا لەبەر ئەوە دارەكەی بڕی چونكە پێغەمبەر و پێشەوایەكی ئایینی كورد چاندبووی و چەند سەردەمێك بە جوانی مابۆوە)4(. پاش جێگیربوونی ئایینەكەی زەردەشت دەستی كرد بەبانگەوازێكی فــراوان بۆ ئــەم مەبەستەش چەند خەلیفەیەكی خۆی ناردە هەندران ،خەلیفە (خۆناس) ی نــاردە دۆڵــی (ئاوگەنەو پۆرانین)، واتە (دیجلەو فورات) خەلیفە (ژنگار) ی ناردە هەرێمی (زاموا) واتە (ناوچەی سلێمانی) ئێستا دوو خەلیفەشی لە ســنــووری (ســوپــارتــا) واتــە ناوچەی بێتواتەی ئێستا دانا ،بەناوی (خامەران) و (مــخــان) ئێستا لەپشتی بێتواتە شوێنەوارێكی خانووبەرە هەیە ،دەڵێن ئەمە پەرستگای خەلیفە خامەران بووە، ێ پێی دەڵێن (خمران)، خەڵكی ئەو هەروەها لەناوچەی بێتواتەدا كانیەك هەیە بەناوی (كانی مخان) خەڵكی ئەو ناوچەیە دەڵێن لە كۆندا پێاوێكی خــواپــەرســت ،ئــەم كــانــیــەی دروســت كردووە ،كەناوی (مخان) بووە ،پاشان خەڵیفە ژنگار لە هەرێمی (نەینەوا)وە رووی كردە هەرێمی بۆتان ،خەڵكی ئەو هەرێمە هەموویان لەڕەگەزی ماد بوون واتە كورد بوون ،بەئاسانی پەیامەكەی زەردەشــتــیــان وەرگـــرت ،ئێستاش لەو هەرێمەدا پاشماوەی ئەو زەردەشتیانە، لەسەر دینی خۆیان مــاون ،خەلیفە پیرمەگرونیش لە سلێمانیەوە رووی كردە ناوچەی شارەزوور و زۆر ناوچەی تر گەڕا، تا دینی زەردەشتی تیادا باڵوبكاتەوە، بۆ ئەم مەبەستە دووهــاوكــاری خۆی دانا ،یەكێكیان بەناوی (مۆریاس) ئەوی تریشیان بەناوی (زەرایەن) ،ئێستاش ئەو دووناوچەیە لە سلێمانی دا بەناوی دێی
مۆریاس و ناحیەی زەرایەن هەر ماون، بێجگە لەوەش ئایینی زەردەشت گەیشتە ئەنادۆڵ و ڕوسیا و ئازەربایجان وهندستان .بــەم شێوەیە زەردەشـــت پێغەمبەر ماندوو نەناسانە لەرێگای پەیامەكەوە، لەكۆششدا بوو بۆ رۆشنكردنەوەی فیكری خەڵكی ،سەرەرای دژایەتی نەیارەكانی كە هەمەیشە لە بۆسەدا بوون بۆخۆی وخەلیفەكانی ،بۆنموونە كاتێك خەلیفە خۆناس لەهەرێمی (سوبارتا) گەرایەوە بۆ الی زەردەشت لە موكریان كە گەیشتە شاخێك لەپشتی گوندی (زینوی شێخی) چوار كەس لەموغائاگرپەرستەكان رێگیان پێگرتوو كوشتیان الشەكەیان ،خستە ژێر كەڵەكە بەردێك ،الی كانیەوەكەوە ئێستاش بــەو كانیە دەڵــێــن(كــانــی خۆناسی) ،كەڵەكەبەردەكەش بۆتە زیارەتگا )5(.زەردەشت لەدواساتەكانی تــەمــەنــی دا بـــوو كــاتــێــك لــەنــێــوان (ئێرانیەكان و تۆرانیەكان)دا جەنگ بەرپا بوو ،وەك هەڵوێستی ئاشتیخوازانەی خۆی لەپێناوی كوژاندنەوەی ئاگری ئەو جەنگەدا هەستا پرچەكانی شانە كردوو بەرگێكی سەرتاپا سپی پۆشی و لقێكی دار زەیتونی بەدەستەوەگرتوو چووە ناو شەڕكەرەكانەوە ،تا ئاشتیی لەنێوانیان بــەرپــابــكــات ،بــەاڵم لــەالیــەن سوپای تورانیەكانەوە تیرێكیان بۆ هاویشت و شەهیدیان كرد ،كاتێك تەمەنی لە ()75 ساڵی دابوو ،دواتر پەیرەوكارانی تەرمە پیرۆزەكەیان لەئاگر گــەری (ئۆراتۆ) سوتاند و خۆڵەمێشەكەشیان كــردە، دەریاچەی ورمێ وە )6(. ئاینی زەردەشت لەسەر سێ تەوەرەی (بیری چــاك ،ووتــەی چــاك ،كــرداری چاك) .دامــەزراوە ،بەهەمان ئەندازەش جەختی لــەســەر راســتــی و دروســتــی كــردۆتــەوە ،لــەبــارەی دووركــەوتــنــەوە لەدرۆ وناپاكیشەوە وەسیەتی كردوە و درۆزنەكانی بەسزای دۆزەخ ترساندووە ومـــژدەی بەهەشتیشی بەراستگۆكان داوە ،بەپێی ئەم بناغەیە ئەم ئایینە لەسەر راستی و دروستی دامــەزراوە، خاڵەكانی دژی ئــەم ئایینەش درۆ و
نادروستیە لەگاتەكاندا هاتووە (گوێ بۆ باشترین ووتە بگرە ،لەنێوان دوو ئایینی راستی و درۆدا خۆت دادوەری بكە) ،هەر لەبەر ئەوەیە لەم جیهانەدا درۆ پەرستاكان گیرۆدەی خەراپترین، ژیانن وپەیرەوانی راستیش لەباشترین شوێنەكاندا بەهەرەمەندن ،ئــەم دوو ئایینە رەوشتی ئایینی زەردەشت پیشان دەدەن ،لەیەسنای ( )11/26هاتووە كە (رێگای رزگاری و راستیو دروستی بەهەشتن ،دۆزەخیش بەخانەی درۆزنان ناوەزەد كراوەو تاوانباران هەتا هەتایە تیادا دەمێننەوە) )7(.دەبێت ئەوەش لەیاد نەكەین زەردەشت بەهیچ جۆرێك ئاگر پەرست نەبووە ،بەڵكو الی ئەو ئاگر بەبەخششی یەزدان دەژمێردرێت و بەتەنها هێمایەكی پیرۆز و نیشانەیەكی گرانبەها(ئاهورامەزدا) یە ،لەم بوارەدا زەردەشــت هەموو خــودا خورافیەكانی ســـڕیـــەوەولـــەیـــەك خـــــوداو لــەیــەك (ئاهورامەزدا)دا كۆی كردنەوە ،كە خوای تاك وتەنیایە خوای هەژار و دەوڵەمەندو هەموو مرۆڤایەتیە )8(. گرنگترین نیشانەكانی پێغەمبەرایەتی زەردەشـــت و ئایینەكەی ئــەوەیــە كە ئــەو پێغەمبەرانەی لـــەدوای ئــەوەوە نێردراون ،زۆر بۆچونەكانی زەردەشتیان راســتــەوخــۆو نــاڕاســتــەوخــۆ دووبـــات كردۆتەوە ،بۆ نموونە لەئایینی زەردەشت نوێژ هەیە لە ئایینەكانی دوای ئەویشدا هەیە ،لەئایینی زەردەشت دا ئەهریمەن هەیە لەئایینەكانی تریشدا (شەیتان) هــەیــە ،الی زەردەشــــت بــەهــەشــت و دۆزەخ هــەیــە ،لەئایینەكانی پاش ئەویشدا بەهەمان شێوە هەیە ،لەهەموو گرنگتریش لەئایینی زەردەشت دا(پردی جــوات) هەیە ،لەئایینی ئیسالمیشدا پردی (سیرات) هەیە. بــەڵــگــە لــەســەر پــێــغــەمــبــەرایــەتــی زەردەشــت زۆرن و جــۆراو جۆرن وەك ئاماژەمان پێدا ،كوردستان وەك خاكی پیرۆزكراو النكەی مرۆڤایەتی هەمیشە جێگای بیروباوەڕی دروست بووە ،هەر لەسەردەمی میدیای میدەكوردەكانەوە
نەتەوەی كورد بەلەدەستدانی دەوڵەتی میدیا كەسایەتی نەتەوەی خۆی لەدەستداو ئایینەكەی كرایە چەند وێردێكی هەڵبەستراو، مێژووەكەی كرایە چیرۆكێكی ئەفسانەیی و میللەتەكەی كرایە كوێلەی ژێر دەستی فارسەكان
تا سەردەمی ئیسالم ،وەك مێژونوسان بۆمان باس دەكەن ،ئایینی زەردەشت ئاینێكی یەكتا پەرستی بــووە ،وەك ئایینی دانــپــیــانــراوی دەوڵــەتــی ماد پەیرەوی پێكراوە ،هەر چەندە ئەم ئایینە لەدەست تێوەردان و گۆرانكاری بنچینەی بەدوور نەبووە لەئاینی خواپەرسیتەوە بــۆ ئاینێكی خــورافــی ،دوورە پەرێز وبەرگی ئاگر پەرستی بەبەردا كراوە، و گیرۆدەی بــەاڵی رۆحانیەكان بووە، چونكە زەردەشــــت هــەرگــیــز بوونی مۆغەرۆحانییەكانی بەرەسمی نەدەناسی لەماوەی ژیانی خۆیدا لەگەڵ بەربەرەكانی رۆحانییەكان و ئایینی دێرینی ئێران (مهر پەرستی) رووبەروو بووە وە ،ئەوان لەكاتی گۆشەگیری زەردەشــت دا واتە لەپاشەمەلێی زەردەشتەوە پیالنیان ساز دەكــرد ،تاسەرنجام لــەدوای زەردەشــت بوونی خۆیان سەلماندن و یەكتاپەرستی زەردەشتیان بەشێوەی ژێرخانی هاوبەش (شــرك) لێكرد و یاسایی چینایەتی كۆمەڵگایان تێكەڵی ئایین كرد ،ئەمەش سەرەتای هەڵدێرانی ئایینی زەردەشت بوو. لەوەوە بەدواوە كوڕ جێنشینی باوكی بــوو ،بەمەش رۆحانی بوونی بۆماوە تێكەڵ بەئاینی زەردەشــت كرا و وەك ئایینەكانی پێش زەردەشت ،هەر چینەو خــودای تایبەتی خۆیان داناوئاگرگای تایبەتیان هەبوو لەكاتێكدا زەردەشت پێشتر پێی وتبوون (خوای من و خوای ئێوەو خوای هەمووانە ،ئاگریش بەتەنیا هێمایەكی پیرۆز و نیشانەیەكی گرانبەهای ئاهۆرامەزدایە ،نەك خودا) )9(.كاتێكیش دەوڵەتی ساسانی لەدوای دەوڵەتی میدیا ئایینی زەردەشتی كردە یاسای خۆی شێواویەكەوە(ئەردەشێر)ی بەهەموو ساسانی كتێبی ئاڤێستای بەئاوی زێڕ لەسەر پێستی خــاراوی دوانــزە هەزار گۆلكدا ،نووسیەوە ،كاتێك ئەسكەندەری مەكدۆنی هێرشی كردە سەر بنەماڵەی هەخامەنشینی و كۆشك و تەختی تێكدان و ســوتــانــدی ،ئــەو ڕوونــوســە ئاڤێستایەی كەمابۆوە نیوەی سوتێنراو نیوەكەی تریش یۆنانیەكان بەسوود وەریـــان گێڕایە ســەر زمانی خۆیان، تەنیا ئەوەندەی لێمایەوە كەلە سنگی پەیڕەوانی دابــوو ،ئەسكەندەر هەموو پەرستاگا زەردەشتیەكانی سوتاند، كەپێیان دەگوترا (مزدگە -ئاهورامزدگە) واتــە جێگای ئــاهــورامــزدگــەی خــوای چاكەویست ،وشــەی مزگەوت كەلەناو گەلی كــوردا بۆ پەرستگەبەركاردێت لـــەوەوە هــاتــوە )10(.نــەتــەوەی كورد بەلەدەستدانی دەوڵەتی میدیا كەسایەتی نەتەوەی خۆی لەدەستداو ئایینەكەی كرایە چەند وێردێكی هەڵبەستراو، مێژووەكەی كرایە چیرۆكێكی ئەفسانەیی و میللەتەكەی كرایە كوێلەی ژێر دەستی فارسەكان وخاكە جوانەكەشی سوتێنرا. هــەر ئــەو سەروەرییە بــوو كە بەهۆی ناكۆكی و خیانەت و دەستێوەردانی دوژمـــنـــانـــەوە رووخــــا جــارێــكــی تر نــەگــەرایــەوە ،كــورد بێ ناسنامەوە و دەوڵــەت مــایــەوە ،ئــەو دەوڵــەتــە تاكە دەسەاڵتی كورد بووە لەمێژوودا نزیكەی ( )150ساڵ فەرمانڕەوایی كــردووە تا لەالیەن فارسەكانەوە دەســت بەسەر پایتەختەكەیدا كە(هەمەدان)ی ئێستایە گیراو ئەو دەسەاڵتە لەناوبرا. سەرچاوەو پەراوێزەكان: -1گەوهەری یەگانە،حسین حوزنی موكریانی – ل. 14 -2فجر االســام ،أحمد أمین ،ج1955 ،1 القاهرە ،ص .70 -3ئایینی زەردەشت لە دیدی زانایاندا،محمد ێ. ساالر شێخ علی ،گۆڤاری گەالوێژی نو -4ناسیونالیزم ،بیری نەتەوەیی كــورد، د.جمال نەبەز ،چاپی سوید. -5شعلە فی درب التاریخ ،أحمد تاجانی، ص. 55-54 -6هەمان سەرچاوەی پێشوو . -7مێژووی ئایینی زەردەشت ،وەرگێرانی : وریا قانع ،ج ،1سلێمانی . -8هەمان سەرچاوەی پێشوو . -9هەمان سەرچاوەی پێشوو . -10هەمان سەرچاوەی پێشوو .