559

‫بەشێك لەهەڵسوڕاوانی‬ ‫گۆڕان رازی نین‬ ‫بە دەركردنی تاڤگە ئەحمەد‬ ‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫«‬

‫گەڕانەوەی ئەمینداری پێشوو ئاسان نییە‌و ركابەری بەهێزی هەیە‬

‫“چاودێر” ركابەرەكانی سەاڵحەدین بەهادین‬ ‫ئاشكرادەكات‬ ‫ئەبوبەكر‬ ‫هەڵەدنی‪:‬‬ ‫گەڕانەوەی‬ ‫سەاڵحەدین‬ ‫بەهادین‬ ‫یەكگرتوی بەسەر‬ ‫دوو بەرەدا‬ ‫دابەشكردوە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە یەكگرتوی ئیسالمیی كوردستان لە مانگی‬ ‫ئایاردا كۆنگرە ببەستێت‪ ،‬لە ئێستاشەوە گەڕانەوەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین گرنگترین مژاری بەر لە كۆنگرەیە‪،‬‬ ‫بە پێی زانیارییەكانی "چــاودێــر"یــش گــەڕانــەوەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین یەكالبۆتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫گەیشتنەوەی بە پۆستی ئەمینداری گشتی ئاسان نییە‌و‬ ‫ركابەری بەهێزی هەیە‪.‬‬ ‫هەر بە گوێرەی زانیارییەكانی "چاودێر"‪ ،‬چەند‬ ‫كەسێك لــە ســەركــردایــەتــیــی ئــەو حــزبــە خۆیان‬ ‫ئامادەكردوە بۆ ركابەری لەسەر پۆستی ئەمینداری‬ ‫گشتی‪ ،‬بەهێزترینیشیان كە رەنگە ببێتە بەربەست‬ ‫لەبەردەم سەاڵحەدین بەهادین‪( ،‬محەمەد رەئوف)ی‬ ‫سەرۆكی ئێستای ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكگرتوە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"‪ ،‬بڕیاروایە چەند‬

‫پادشای‬ ‫گڵ‬ ‫گەڕایەوە‬

‫كەسێك وەك ركابەری سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫لە كۆنگرەدا خۆیان بۆ پۆستی ئەمینداری گشتیی‬ ‫یەكگرتو كاندیدبكەن‪ ،‬كە دیارترینیان (محەمەد‬ ‫فــەرەج ئەمینداری گشیی ئێستا‪ ،‬محەمەد رەئوف‬ ‫سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی‪ ،‬ئەبوبەكر عەلی‬ ‫ئەندامی سەركردایەتیی یەكگرتووی ئیسالمی‪ ،‬هادی‬ ‫عەلی بەرپرسی پێشووی مەكتەبی سیاسی)ن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهێزترین ركابەرى سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‪،‬‬ ‫(محەمەد رەئوف)ە‪ ،‬بەوپێیەی لەالیەن سەركردایەتیی‬ ‫ئەو حیزبە لە بادینان پشتگیری لێدەكرێت‪ ،‬هەرچی‬ ‫(مــحــەمــەد فــــەرەج)ی ئــەمــیــنــداری ئێستاشە‪ ،‬بە‬ ‫ركابەرێكی بەهێزی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫دانانرێت‪ ،‬چونكە بەشێكی زۆری كادر و ئەندامانی‬ ‫حیزبەكەی بە هۆكارێكی سەرەكیی الوازبونی یەكگرتوی‬ ‫دەزانن‪ ،‬هەرچی دوو كاندیدەكەی تریشە (ئەبوبەكر‬

‫عەلی و هادی عەلی) پێگەی خۆیان لەناو حیزبەدا‬ ‫بە بەهێز دەزانن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵئەوەشدا دوور نییە لە‬ ‫حاڵەتی قوڵبونەوەی ركابەرییەكەدا‪ ،‬لە بەرژەوەندیی‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‪ ،‬بكشێنەوە‪.‬‬ ‫هەر لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬ئەبوبەكر هەڵەدنی سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی یەكگرتو لە پارلەمانی كوردستان‌و ئەندامی‬ ‫سەركردایەتیی ئەو حیزبە‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪،‬‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین مافی خۆیەتی بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەندامان‌و كادرانی یەكگرتوو بۆچونیان لەسەر‬ ‫ئەو گەڕانەوەیە جیاوازە‪ ،‬هەندێكیان پێیانوایە كە‬ ‫گەڕانەوەی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین خزمەت بە‬ ‫یەكگرتوو دەكــات‪ ،‬بــەاڵم هەندێكیان پێچەوانەكەی‬ ‫دەبینن‪.‬‬

‫«كۆبوونەوەی لوتكەی واڵتانی ئیسالمیی لەتوركیا»‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫جڵەوی بەغداد كەوتۆتە‬ ‫دەست سەدر‬ ‫سەعدی پیرە‪ :‬تاوەكو دۆخی بەغداد ئاسایی‬ ‫نەبێتەوە‪ ،‬وەفدى كورد ناچێتە بەغداد‬

‫‪7‬‬

‫پشت لەكورد‌و روو لەداعش‬

‫ماردین ئیرباهیم سێیەم‬ ‫رۆمانی خۆی باڵودەکاتەوە‬

‫‪2‬‬

‫رەخنەی چاودێر زانیاری‬ ‫دەربارەی رۆمانەکە‬ ‫ئاشکرا دەکات‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫جڵەوی بەغداد كەوتۆتە دەست سەدر‬ ‫كورد دوایین بەختی خۆی لەگەڵ عیراقدا تاقیدەكاتەوە‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫كێشەكانی عیراق بەهۆی پێكنەهێنانی‬ ‫حكومەتی تەكنۆكرات بەسەرۆكایەتیی‬ ‫حەیدەر عەبادی‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی عیراق‪،‬‬ ‫بەردەوامن و بڕیاریشە وەفدێكی حزبی‬ ‫لەهەرێمی كوردستانەوە بچێتە شاری‬ ‫بەغداد‪ .‬ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتیش‪ ،‬دەڵێت «تاوەكو دۆخی بەغداد‬ ‫ئاسایینەبێتەوە‪ ،‬وەفــدە حزبییەكەی‬ ‫هەرێم ناچێتە بەغداد»‪ .‬پارلەمانتارێكی‬ ‫كوردیش‪ ،‬نایشارێتەوە‪ ،‬هەرچەندە چونی‬ ‫وەفد هەنگاوێكی باشە بۆ تێگەیشتنی‬ ‫الیەنە سیاسییە عیراقییەكانی تر لەداوا‬ ‫و مافەكانمان‪ ،‬بەاڵم ئەم وەفدە حزبیە‬ ‫دوا وەفــد نابێت كــە بچێتە بەغداد‬ ‫و چونی وەفــدەكــان بـــەردەوام دەیــن‪.‬‬ ‫دوێنێش خۆپیشاندەران كە زۆربەیان‬ ‫الیەنگرانی موقتەدا ســەدری رێبەری‬ ‫رەوتـــی ســـەدر بـــون‪ ،‬لــەگــۆڕەپــانــی‬ ‫تــەحــریــری شـــاری بــەغــداد بەڵێنی‬ ‫بەردەوامیان بە خۆپیشاندانەكانیانداو‬ ‫ئاشكراشیانكرد‪ ،‬هەر كاتێك لەالیەن‬ ‫سەدرەوە فەرمانیان پێبكرێت ئامادەن‬ ‫بچنە ناو باڵەخانەكانی ناوچەی سەوز‬ ‫و پەالماری بدەن‪ ،‬بەتایبەتیش لەدوای‬ ‫كۆتاییهاتنی ئەو وادە ‪ 72‬سەعاتییەی‬ ‫كە سەدر بۆ عەبادیی دیاریكردوە‪.‬‬ ‫یەكێتی و پارتی چییان وت؟‬ ‫پێرێ شەممە‪ ،‬هەردو وەفدی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‬ ‫و پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬كۆبونەوە‬ ‫و دواتــر لەراگەیاندراوێكدا‪ ،‬باسیان‬ ‫لەوەكرد‪ ،‬هەروەكو هێزە سیاسییەكانی‬ ‫كوردستان بڕیارمانداوە‪ ،‬سەرلەنوێ‬ ‫دانوستاندنێكی نوێ بەپێی پڕۆژەیەكی‬ ‫پەسەندكراوی هەمو الیەنە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫كە تــەواوی داخوازییەكانی ئێستامان‬ ‫لەخۆدەگرێ‪ ،‬بۆ یەكجاری چارەسەری‬ ‫كێشەكان‪ ،‬لەرێگەی وەفدێكی هاوبەشی‬ ‫الیەنە بەشدارەكانی پارلەمانی عیراق‬ ‫و پێكهاتەكانی كوردستان‪ ،‬ئامادەی‬ ‫هاتنە بــەغــدادیــن بــە زوتــریــن كــات‪،‬‬

‫شەممە مانگرتوەكان شكستیانهێنا‌و‬ ‫نەیانتوانی كۆبونەوە بكەن‪ ،‬چونكە ‪22‬‬ ‫پارلەمانتارەكەی رەوتی سەدر كشانەوە‪،‬‬ ‫بۆیە زیانیان پێگەیشتوە و موقتەدا‬ ‫سەدریش ماوەی ‪ 72‬سەعاتی بۆ عەبادی‬ ‫دیاریكردوە‪ ،‬تاوەكو لیستی حكومەتە‬ ‫تەكنۆكراتەكەی ئاڕاستەی پارلەمان‬ ‫بكات‪ ،‬تائێستاش وەكو كورد یەكدەنگین‪.‬‬

‫سەعدی پیرە‪ :‬تاوەكو دۆخی بەغداد ئاسایی نەبێتەوە‪،‬‬ ‫وەفدى كورد ناچێتە بەغداد‬ ‫چارەسەری كێشەی ئێستای پارلەمان و‬ ‫حكومەت‪ ،‬دیسان بەڕاگرتنی هاوسەنگیی‬ ‫سازانی سیاسی و حكومەتی بەتوانای‬ ‫راستەقینەیە‪.‬‬ ‫لەبەشێكی تری راگەیاندراوەكەدا‪،‬‬ ‫جەخت لەوەشكرایەوە‪ ،‬ریفراندۆم مافی‬ ‫دیموكراسی و بێ ئەمال و ئەوالی گەلی‬ ‫كوردستانە‪ ،‬بێگومان یەكەمین الیەن‬ ‫و یەكەمین دەوڵــەت‪ ،‬كە بە پێویستی‬ ‫دەزانین لەسەر مافی ریفراندۆم دیالۆگیان‬ ‫لەگەڵدا بكەین‪ ،‬الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫عیراق و پارلەمان و حكومەتی عیراقە‪،‬‬ ‫بۆیە داوا لەهەمو الیەكیش دەكەین تاكە‬ ‫رێگەی بەردەم هەمو الیەكمان گفتوگۆی‬ ‫بەرپرسیارانەیە‪ ،‬نــەك رقەبەرایەتی‬ ‫و تۆڵەسەندن و مەرەمخوازی و هەمو‬ ‫گۆڕانكارییەكیش لەرێگەی یاسایی و‬ ‫شەرعییەتەوە دەبێ ئەنجامبدرێت‪.‬‬

‫«جارێ وەفدە حزبیەكە ناچێتە‬ ‫بەغداد»‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی‪ ،‬بــە(چــاودێــر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بێگومان لەكۆبونەوەی رۆژی‬ ‫شەممەی نێوان هەردو مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی و پارتی‪ ،‬تەئكید لەپێكهانی‬ ‫وەفدێكی حزبی و چونی بەغداد كرایەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك ئەو وەفدە پێكدەهێندرێت‬ ‫و دەچـــێـــت‪ ،‬كـــە دۆخــــی ئێستای‬ ‫بەغداد ئاساییببێتەوە‪ ،‬تاوەكو الیەنە‬ ‫سیاسییەكان بتوانن گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫حكومەتی بەغداد بكەن لەسەر ناوەڕۆكی‬ ‫پڕۆژەكانیان‪.‬‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ ،‬كە هاوكات‬ ‫لێپرسراوی پەیوەندییە گشتییەكانی‬ ‫یەكێتیشە‪ ،‬وتیشی «چــونــی وەفــدە‬

‫سیاسیەكە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانە‪،‬‬ ‫چونكە هەمو جــارێــك ئــەوە دوبــارە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬لەكاتی هاتنەئارای كێشەدا‬ ‫و بەمەبەستی پتەوكردنی بنەماكانی‬ ‫بــەشــداریــی راستەقینە لەحكومەتی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬وەفدی كوردی دەڕواتە بەغداد‪،‬‬ ‫تاوەكو الیەنە سیاسییە عیراقیەكان‪،‬‬ ‫لەداوا و مافەكانی ئێمە تێبگەن»‪.‬‬ ‫رەوشی عیراق و دواین پێشهاتەكان‬ ‫هاوكات‪ ،‬پارلەمانتارێكی كوردیش‬ ‫لەبەغداد‪ ،‬بۆ (چاودێر) باسیلەوەكرد‪،‬‬ ‫لەئێستادا پارلەمانی عیراق بەسەر‬ ‫هەردو بەرەی پارلەمانتارە ناڕەزاییەكان‬ ‫بەسەرۆكایەتیی عەدنان جەنابی و بەرەی‬ ‫پارلەمانتارانی دیكە بەسەرۆكایەتیی‬ ‫سەلیم جبوری دابەشبون‪ ،‬هــەردوالش‬ ‫خۆیان بەشەعی دەزانــن‪ ،‬بــەاڵم پێرێ‬

‫«چونی وەفدە حزبیەكەی هەرێم‪،‬‬ ‫دواین پەیام نابێت»‬ ‫لــەبــارەی كــاریــگــەری چونی وەفــدە‬ ‫حــزبــیــەكــەی هــەرێــم بــۆ بــەغــداد‪ ،‬بۆ‬ ‫چــارەســەركــردنــی كــێــشــەكــان كــە لە‬ ‫راگــەیــانــدراوەكــەی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتی و پارتی راگەیاندرا‪ ،‬د‪.‬بەختیار‬ ‫جەبار شاوەیس‪ ،‬وتیشی «ئەوە وەك دوا‬ ‫پەیامی سەركردایەتیی سیاسیی كورد‬ ‫بۆ دەسەاڵتدارانی عیراق نابینم‪ ،‬چونكە‬ ‫پێشتریش زۆر جار وتراوە‪ ،‬چونی وەفدی‬ ‫كــوردی دوا پەیامە واش دەرنەچوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەمەی لەعیراق دەگوزەرێت‪ ،‬تەنیا‬ ‫كێشەیەكە زیاتر پەیوەندی بە ناوماڵی‬ ‫شیعە و سوننەوە هەیە»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫رویـــداوە وەك كــورد بەشێك نەبوین‬ ‫لەكێشەكان‪ ،‬لــەبــەرئــەوە دوا پەیام‬ ‫نابێت و شتی تریش دێتە پێشەوە‪،‬‬ ‫حكومەت و سەرۆكایەتیی پارلەمانیش‬ ‫هەڵبوەشێتەوە پێویستە وەفدی تر بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هاتنی وەفد هەر گرنگە بۆ ئەوەی‬ ‫الیەنە عیراقییەكان بزانن كە كورد بەپێی‬ ‫هەڵبژاردن مافی لەبەغداد هەیە و خودی‬ ‫عەبادی خۆی هەر شكستیهێناوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەبــوایــە پێشتر نەیهێشتایە دۆخەكە‬ ‫بەمەی ئێستا بگەیشتایە‪.‬‬ ‫پارتی‪ :‬دەبێت یەكگرتو بین‬ ‫الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬خــەســرەو گـــۆران‪،‬‬ ‫ســـەرۆكـــی فــراكــســیــۆنــی پــارتــی‪،‬‬ ‫لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬لە كۆنگرەیەكی‬ ‫رۆژنــامــەوانــیــدا‪ ،‬رایــگــەیــانــد‪ ،‬هەر‬ ‫گۆڕانكارییەك كە لەپارلەماندا بكرێت‪،‬‬ ‫دەبێت بە یەكگرتویی و یەكڕیزی‬

‫بكرێت‪ ،‬نەك بەشێوەكانی دیكە كە‬ ‫دورە لەیاسا و شەرعییەت و دەستوری‬ ‫عیراق‪ ،‬كە هەمومان لەسەری كۆكین‪،‬‬ ‫بۆ پرسی چاكسازی هەمومان لەگەڵ‬ ‫چاكسازین‪ ،‬بۆ ئــەوەی عیراق بەرەو‬ ‫دۆخێكی باشتر بڕوات‪.‬‬ ‫سەدرییەكان خۆیان بۆ سەعاتی‬ ‫سفر ئامادە دەكەن‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬لەنوێترین پێشهاتدا‪،‬‬ ‫دوێــنــێ یــەكــشــەمــمــە لــەبــەغــدادی‬ ‫پایتەختی عیراق‪ ،‬خۆپیشاندەرانی‬ ‫الیەنگرانی موقتەدا ســەدر‪ ،‬رێبەری‬ ‫رەوتــی سەدر لەگۆڕەپانی تەحریری‬ ‫شــاری بــەغــداد بــەڕێــوەچــو‪ ،‬تیایدا‬ ‫داوای دەســتــلــەكــاركــێــشــانــەوەی‬ ‫بەرپرسانی وەزارەتــەكــانــی (داد‪،‬‬ ‫دەرەوە‪ ،‬رۆشنبیری‪ ،‬ئاوەدانكردنەوە‬ ‫و نیشتەجێكردن) كـــرا‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫لەكاتێكدایە كە بەپێی ئەو وادە ‪72‬‬ ‫سەعاتییەی كە موقتەدا ســەدر بۆ‬ ‫عەبادی دیاریكردوە‪ ،‬تاوەكو لیستی‬ ‫نــاوی كاندیدی پۆستە وەزارییەكان‬ ‫بداتە پارلەمان بۆ دەنگدان لەسەری‬ ‫سبەینێ سێشەممە كۆتایپێدێت‪.‬‬ ‫هاوكات خۆپیشاندەران ئاماژەیان‬ ‫بۆ ئــەوەكــرد‪ ،‬كە عەبادی ناتوانێت‬ ‫چاكسازی لەكابینەی حكومەتەكەی‬ ‫ئێستایدا بــكــات‪ ،‬هــەر بۆیە ئەگەر‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی تەكنۆكراتیش‬ ‫بەكارێكی وەهمی لەقەڵەمدەدەن و‬ ‫داوای هەڵوەشاندنەوەی هــەر سێ‬ ‫سەرۆكایەتییەكەشیان كرد‪.‬‬ ‫بــەوتــەی خــۆپــیــشــانــدەران‪ ،‬هەر‬ ‫كاتێك لەالیەن موقتەدا سەدرەوە كە‬ ‫بەسەرۆكی شەرعی خۆیانی دەزانن‪،‬‬ ‫فەرمانیان پێبكرێت ئامادەن پەالماری‬ ‫نــاوچــەی ســـەوز بـــدەن‪ ،‬كــە بیناو‬ ‫باڵەخانەی زۆری فەرمانگە حكومییەكان‬ ‫و بەشێك لەباڵیۆزخانەكانی واڵتانی‬ ‫تێدایە‪ ،‬بۆ ئەوەش چاوەڕێی فەرمانی‬ ‫سەرۆكەكەیانن‪ ،‬بەتایبەتیش ئەگەر‬ ‫هاتو وادە ‪ 72‬سەعاتییەكە كۆتایی‬ ‫بێت‪.‬‬

‫سوریا هەنگاوێكی دیكە بۆ دەربازبوون دەنێت‬ ‫روسیا‪ :‬ئەنجومەنێكی سەركردایەتی پێنج كەسی سەرۆكایەتی سوریا بكات‌و بەشار ئەسەدیشی تیابێت‬ ‫ئەمەریكا‪ :‬ئۆپۆزسیۆن‌و سەرجەم الیەنەكان لەقۆناغی راگوزەردا بەشداربن‬ ‫ئێران‪ :‬بەهیچ شێوەیەك قبوڵمان نییە ئەسەد الببرێت‬

‫«‬ ‫«‬ ‫«‬

‫ئاژانسەكان ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫دەســتــەی بــااڵی وتــوێــژی سوریای‬ ‫ئــۆپــۆزســیــۆن‪ ،‬لــەنــوێــتــریــن هەڵوێستی‬ ‫چاوەڕواننەكراودا‪ ،‬رازیبوون بەپێشنیارەكەی‬ ‫ســتــیــڤــان دیـــمـــســـتـــۆرا‪ ،‬نــــێــــردراوی‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كاروباری سوریا‪،‬‬ ‫سەبارەت مانەوەی بەشار ئەسەدی سەرۆكی‬ ‫سوریا‪ ،‬بەمەرجی ئەوەی كە دەسەاڵتەكانی‬ ‫دیاریكراوبێت‌و مــاوەی مانەوەشی وەك‬ ‫ســەرۆكــی ســوریــا دیــاریــكــراوبــێ ـت‌و سێ‬ ‫جێگریشی هەبێت بۆ كاروبارەكانی سەربازی‌و‬ ‫ئاسایش‌و دارایی‪ ،‬بێجگە لە نوێكردنەوەی‬ ‫شاندە حكومییەكان بەسەرۆكایەتی بەشار‬ ‫جەعفەری‌و پێكهێنانی حكومەتی بنكەفراوان‬ ‫لــەژێــر دەس ــت ــوری ئێستای ســوریــاداو‬ ‫پاپەندبوون بە گفتوگۆكانی روسیا‪-‬ئەمەریكا‬ ‫بۆ جێبەجێكردن‌و پێكهێنانی پشكداری‬ ‫سیاسی لەنێوان پێكهاتە سیاسییەكانی‬ ‫سوریادا‪.‬‬

‫دوێــــنــــێ یـــەكـــێـــك لــــە شـــانـــدە‬ ‫دانوستانكارەكەی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‬ ‫بە رۆژنامەی ئەلحەیاتی راگەیاندبوو‪،‬‬ ‫كــە ستیڤان دیــمــســتــۆرا‪ ،‬نــیــردراوی‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ كــاروبــاری‬ ‫سوریا‪ ،‬پێی راگەیاندون كە ئەم پێشنیارە‬ ‫پێشنیارێكی تایبەت‌و كەسیی خۆی‬ ‫نییەو راسپێردراوە كە بەپێی دەستوری‬ ‫ئێستای سوریا كە دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ،2012‬سەرۆكی سوریا سەرپشك‬ ‫كراوە بۆ دانانی زیاتر لە جێگرێك‌و لە‬ ‫هەشتاكانی ســەدەی رابردوشدا حافز‬ ‫ئەسەد بەهەمان شێوە سێ جێگری‬ ‫دەستنیشان كردووە بۆ كاروبارەكانی خوێناوییەو تەفسیرێك بۆ بڕیاری ‪ 2554‬بۆ ئامادەكردنی دەستورێكی نوێ بۆ‬ ‫ئاسایش‌و سیاسیی‌و رۆشنبیری‪.‬‬ ‫‌و راگەیانراوەكەی كۆبوونەوەی جنێف سوریاو پێكیهێنانی حكومەتێكی بنكە‬ ‫دیمستۆرا‬ ‫الی خۆشییەوە ستیڤان‬ ‫لەنێوان ئۆپۆزسیۆن كــە ســووربــون فــراوان كە تێیدا سەرجەم الیەنەكانی‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ـەرەك‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫رایــگــەیــانــد كــە مەبەستی‬ ‫لــەســەر پێكهێنانی دەســتــەیــەك بۆ ئۆپۆزسیۆن‌و بەرەی دەسەاڵتی ئەسەد‌و‬ ‫كــاركــردن بــەم پێشنیارو پــرۆژەیــە حوكمەتی راگوزەر‪ ،‬كە تێیدا دەسەاڵتی سەربەخۆكان‌و الیەنەكانی دیكە تێیدا‬ ‫دەركردنی سوریا لەم تەنگژە ئاڵۆزو تــەواوەتــی بــەو دەستەیە ببەخشرێت بەشداربن‌و بەپێی ئەو دەستورە نوێیەش‬

‫كە بڕیاری لەسەر دەدرێت لەماوەی ‪ 18‬دەیەوێت ئۆپۆزسیۆن‌و سەرجەم الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی تر لە قۆناغی راگوزەردا‬ ‫مانگدا هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم كێشەكە لەوەدایە كە رێكخەری بێبەش نەكرێن‌و بەشار ئەسەدیش رۆڵی‬ ‫گشتی دەستەی بااڵی وتوێژی سوریا تا كارەكتەری سەرەكی نەمێنێت‪.‬‬ ‫ئاژانسەكان ئاماژەش بۆ ئەوەدەكەن‬ ‫ئێستا سورە لەسەر پێكهێنانی دەستەی‬ ‫راگوزەر لە سوریادا بەبێ بەشار ئەسەد‌و كە روسیا لەم پێشنیارە پرۆژە نوێیەدا‬ ‫هەندێك لە ئەندامانی دەستەكەش دەیەوێت ئەنجومەنێكی سەرۆكایەتی‬ ‫پێیاوایە پێشنیارەكەی دیمستۆرا كە بــۆ ســوریــا دابنێت ‌و پێكبێت لــە ‪5‬‬ ‫بــەدەســتــەی وتــووێــژی راگــەیــانــدووە‪ ،‬جێگر بەشار ئەسەدیش یەكێك بێت‬ ‫لەئەندامانی ئەو ئەنجومەنە‪.‬‬ ‫دەرچوونە لە راگەیەنراوەكەی جنێف‪.‬‬ ‫بۆیە هەموو داتاكان كۆكن لەسەر‬ ‫ئــاژانــســە جیهانییەكانیش پێیان‬ ‫وایە ئەم پێشنیارە چارەسەرێكی تر ئــەوەی پـــرۆژەو پێشنیارە هاوبەشە‬ ‫نواندنێكی‬ ‫ناهێڵێتەوە بۆ ئۆپۆزسیۆنی سوریا‪ ،‬روسی‪-‬ئەمەریكییەكە‪،‬‬ ‫چونكە مۆسكۆ چەندین جار بە ئاشكرا تر ببەخشنە سوریاو بۆ (جنێف‪)4‬‬ ‫واشنتۆنی ئــاگــاداركــردۆتــەوە لــەوەی بتوانن هەموو الیەنە كۆك‌و ناكۆكەكان‬ ‫(البردنی بەشار ئەسەد واتا روخانی لەسەر خوانی ئەم پرۆژەیە كۆبكەنەوە‬ ‫ســەرجــەم دامــەزراوەكــانــی ســوریــا)‌و كەناودەنرێت (هاوپشكی سیاسیی)‪.‬‬ ‫ئێرانیش بەهیچ شێوەیەك شتێكی‬ ‫لــەوجــۆرە قبوڵناكات‌و ئەمەریكاش‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫سەاڵحەدین بەهادین بۆچی وازی هێنا‪ ،‬بۆ دەیەوێت بگەڕێتەوە؟‬

‫«چاودێر» ركابەرەكانی سەاڵحەدین بەهادین ئاشكرادەكات‬ ‫گەڕانەوەی ئەمینداری پێشوو ئاسان نییە‌و ركابەری بەهێزی هەیە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە یەكگرتوی ئیسالمیی كوردستان‬ ‫لە مانگی ئایاردا كۆنگرە ببەستێت‪ ،‬لە‬ ‫ئێستاشەوە گەڕانەوەی سەاڵحەدین بەهادین‬ ‫گرنگترین مژاری بەر لە كۆنگرەیە‪‌،‬و بە پێی‬ ‫زانیارییەكانی «چاودێر»یش گەڕانەوەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین یەكالبۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا گەیشتنەوەی بە پۆستی‬ ‫ئەمینداری گشتی ئاسان نییە‌و ركابەری‬ ‫بەهێزی هەیە‪.‬‬ ‫هەر بە گوێرەی زانیارییەكانی «چاودێر»‪،‬‬ ‫چەند كەسێك لە سەركردایەتیی یەكگرتو‬ ‫خۆیان ئامادەكردوە بۆ ركابەری لەسەر‬ ‫پۆستی ئەمینداری گشتی‪ ،‬بەهێزترینیشیان‬ ‫كــە رەنــگــە ببێتە بــەربــەســت لــەبــەردەم‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین‪( ،‬محەمەد رەئوف)ی‬ ‫سەرۆكی ئێستای ئەنجومەنی سەركردایەتیی‬ ‫ئەو حزبەیە‪.‬‬ ‫دوو بۆچونی جیاواز هەیە‬ ‫زانیارییەكانی «چاودێر» ئاشكرایدەكەن‪،‬‬ ‫خۆكاندیدكردنەوەی سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بەهادین بۆ پۆستی ئەمینداری گشتیی‬ ‫یەكگرتو یەكالبۆتەوە‪ ،‬بەاڵم گەیشتنەوەی‬ ‫جارێكی تر بەم پۆستە هەروا ئاسان نییەو‬ ‫ركابەری زۆری لەبەردەمدا هەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەشــدا پێدەچێت بنكەی جەماوەریی‬ ‫یەكگرتو سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫بخاتەوە لوتكەی دەسەاڵتی ئەو حیزبە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر»‪،‬‬ ‫بڕیاروایە چەند كەسێك وەك ركابەری‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین لە كۆنگرەدا‬ ‫خــۆیــان بــۆ پۆستی ئەمینداری گشتیی‬ ‫یەكگرتو كاندیدبكەن‪ ،‬كە دیارترینیان‬ ‫(محەمەد فەرەج ئەمینداری گشیی ئێستا‪،‬‬ ‫محەمەد رەئـــوف ســەرۆكــی ئەنجومەنی‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬ئەبوبەكر عەلی ئەندامی‬ ‫سەركردایەتیی یەكگرتووی ئیسالمی‪ ،‬هادی‬ ‫عەلی بەرپرسی پێشووی مەكتەبی سیاسی)‬ ‫ن‪ ،‬بەاڵم بەهێزترین ركابەرى سەاڵحەدین‬ ‫محەمەد بەهادین‪( ،‬محەمەد رەئــوف)ە‪،‬‬ ‫بەوپێیەی لەالیەن سەركردایەتیی ئەو حیزبە‬ ‫لە بادینان پشتگیری لێدەكرێت‪ ،‬هەرچی‬

‫ئەبوبەكر هەڵەدنی‪:‬‬ ‫بەگەڕانەوەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین‪،‬‬ ‫ئەو داهێنانەی‬ ‫یەكگرتو لە كۆنگرەی‬ ‫پێشوو پێشكەشیكرد‪،‬‬ ‫گرنگییەكی وەهای‬ ‫نامێنێت‬ ‫(محەمەد فەرەج)ی ئەمینداری ئێستاشە‪،‬‬ ‫بە ركابەرێكی بەهێزی سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بــەهــادیــن دانــانــرێــت‪ ،‬چونكە بەشێكی‬ ‫زۆری كــادر و ئەندامانی حیزبەكەی بە‬ ‫هۆكارێكی سەرەكیی الوازبونی یەكگرتوی‬ ‫دەزانــن‪ ،‬هەرچی دوو كاندیدەكەی تریشە‬ ‫(ئەبوبەكر عەلی و هادی عەلی) پێگەی‬ ‫خۆیان لەناو حیزبەدا بە بەهێز دەزانــن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵئەوەشدا دوور نییە لە حاڵەتی‬ ‫قوڵبونەوەی ركابەرییەكەدا‪ ،‬لە بەرژەوەندیی‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‪ ،‬بكشێنەوە‪.‬‬ ‫ئەو زانیارییانەی «چاودێر» ئەوەش‬ ‫دەخــەنــەڕو‪ ،‬ئەگەرچی بەشێكی زۆری‬ ‫ئــەنــدام‌و كــادرانــی یەكگرتوو پێیانوایە‬ ‫گەڕانەوەی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫بۆ پۆستی ئەمینداری گشتیی حزبەكەیان‬ ‫لەو پاشەكشێیەی كە ئێستا تێیكەوتووە‪،‬‬ ‫رزگار دەكات‪ ،‬بەاڵم چاودێرانی سیاسی‌و‬ ‫رەخــنــەگــرانــی پــارتــە ئیسالمگەراكان‬ ‫لەگەڵ ئەم بۆچونەدانین و پێیانوایە كە‬ ‫پاشەكشێ‌و الوازبونی یەكگرتوو مێژووەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ پێش وازهێنانی سەاڵحەدین‬ ‫محەمەد بەهادین‪ ،‬بۆیە بە دوری دەزانن كە‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین بتوانێت زیاتر‬ ‫لە محەمەد فەرەج بكات‪.‬‬

‫بۆچی وازی هێنا؟‬ ‫هەوڵدان بۆ گەڕانەوەی سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بەهادین بۆ پۆستی ئەمینداری گشتی ئەو‬ ‫پرسیارە دەورژێنێت‪ ،‬كە بۆچی سەاڵحەدین‬ ‫محەمەد بەهادین بە خواستی خۆی وازیهێناو‬ ‫بۆچی ئێستا دەیەوێت بگەڕێتەوە؟‬ ‫ئــەگــەرچــی لــە كاتی خــۆیــدا یەكگرتو‬ ‫بانگەشەی ئەوەی دەكرد‪ ،‬كە ئەوان بەهۆی‬ ‫وازهێنانی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫توانیویانە مۆدێلێكی نوێی حزبایەتی لە‬ ‫كوردستان پیادەبكەن‪ ،‬بەاڵم هەر ئەوكات‬ ‫رۆژنامەی «چاودێر» هۆكاری سەرەكیی‬ ‫وازهێنانەكەی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‪-‬ی‬ ‫ئاشكراكردو لە چەند سەرچاوەیەكی تایبەت‌و‬ ‫باوەڕپێكراوەوە باڵویكردەوە‪ ،‬كە لە دوای‬ ‫سەركەوتنی بــەرەی ئیخوان موسلمین لە‬ ‫میسر ئەگەری بااڵدەستبونیان لە سوریاو‬ ‫عیراق‪ ،‬سەاڵحەدین بەهادین ئامادەدەكەن‬ ‫بۆ یەكێك لەپۆستە بااڵكانی عیراق لەوانە‬ ‫سەرۆككۆمار‪ ،‬یان سەرۆكی پارلەمان‪ ،‬یان‬ ‫سەرۆكوەزیران‪ ،‬بەاڵم ئەو ئامادەكارییانەی‬ ‫ئیخوان موسلمین لە دوای دورخستنەوەیان‬ ‫لە دەسەاڵتی میسرو پاشەكشەیان لە عیراق‌و‬ ‫سوریا سەرینەگرت‌و سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بەهادین لەوە بێهیوا بوو كە قیادەی ئیخوان‬

‫سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بەهادین لەوە بێهیوا‬ ‫بوو كە قیادەی ئیخوان‬ ‫موسلمین بكات لە‬ ‫عیراقدا‪ ،‬بۆیە دەیەوێت‬ ‫جارێكیتر بگەڕێتەوە‬ ‫بۆ سەركردایەتیكردنی‬ ‫حزبەكەی خۆی‬

‫موسلمین بكات لە عیراق دا‪.‬‬ ‫لە ئێستاشدا‪ ،‬كە سەاڵحەدین محەمەد‬ ‫بــەهــادیــن بــە تـــەواوەتـــی بێهیوا بــووە پێچەوانەكەی دەبینن‪ ،‬كە یەكگرتوو پێشتر خۆیشیان هەیە‪ ،‬بەاڵم گەڕانەوەی سەاڵحەدین‬ ‫لــە بــەهــێــزبــونــەوەی ئیخوان موسلمین‪ ،‬داهێنانێكی كردووە لەئاڵوگۆڕی دەسەاڵت‌و محەمەد بەهادین بــە قۆناغی شكستی‬ ‫بۆیە دەیــەوێــت جارێكیتر بگەڕێتەوە بۆ ئەم نەریتە رەونەقی هەر بمێنێت باشە‌و (محەمەد فــەرەج) دانانرێت‪ ،‬بەڵكو وەك‬ ‫ئەو داهێنانە تەنها یەكگرتوو خاوەنی بێت‪ ،‬مافێك پیادەدەكرێت‪.‬‬ ‫سەركردایەتیكردنی حزبەكەی خۆی‪.‬‬ ‫ئەمانیش دەنگێكی كەم نین لەناو كادرانی‬ ‫وتیشی «خۆكاندیدكردن یان نەكردنی‬ ‫پێشكەوتوی یەكگرتوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا كات سەاڵحەدین محەمەد بەهادین تەنها ئەگەرێكە‬ ‫وازهێنانی بایەخی نامێنێت‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی ماوە بۆ یەكالكردنەوەی ئەم پرسە‪.‬‬ ‫و جارێ یەكالنەكراوەتەوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو پێشیوایە‪ ،‬گەڕانەوەی سەاڵحەدین‬ ‫باسیلەوەشكرد‪ ،‬ئــەگــەر سەاڵحەدین‬ ‫یەكگرتو لە پارلەمانی كوردستان‌و ئەندامی‬ ‫سەركردایەتیی ئەو حیزبە‪ ،‬بە «چاودێر»ی محەمەد بەهادین پــەیــوەنــدی بــە خــراپ محەمەد بەهادین بگەڕێتەوە لەوانەیە ئەو‬ ‫راگەیاند‪ ،‬هێشتا دوا رەشنوسی پەیڕە‌و و بەڕێوەچونی یەكگرتووەوە لەماوەی رابردودا سیما‌و داهێنانەی یەكگرتو لە كۆنگرەی‬ ‫پڕۆگرامی كۆنگرە لەالیەن سەركردایەتییەوە نییە‪ ،‬چونكە هەر قۆناغە و هەڵسەنگاندن‌و پێشوو پێشكەشیكرد رەونەقی نەمێنێت‌و‬ ‫پــەســەنــدنــەكــراوە‪ ،‬ب ــەاڵم گــۆڕانــكــاری لە تێڕوانینی خــۆی هــەیــە‪ ،‬ه ــەروا محەمەد لەوانەیە لێكدانەوەی جیاوازی بۆ بكرێت‪ ،‬و‬ ‫هەیكەلیەتی نــاو حیزبداو گۆڕانكاری لە فەرەج لەچوار ساڵی رابــردودا ئیدارەیەكی ئەوكاتە گرنگییەكی وەهای نامێنێت‪.‬‬ ‫ستراتیژەكانی ئەم قۆناغە دەبێت‪ ،‬هەروا باشی ئەو حزبەی كــردووە‪ ،‬بەاڵم هەندێك‬ ‫ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬گەڕانەوەی سەاڵحەدین‬ ‫پێدەچێت گۆڕانكاری لە كەسی یەكەمی حزبدا دۆخی یەكگرتوو هەیە‪ ،‬پەیوەندی بە دۆخی محەمەد بەهادین پەیوەندی بە كێشەكانی ناو‬ ‫سیاسی و ئابوریی كوردستانەوە هەیە‪ ،‬نەك یەكگرتووەوە نییە‪ ،‬هەرچەندە ئەو كێشانە‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر هەڵەدنی باسی لەوەشكرد‪ ،‬پەیوەندیی بە شەخسی محەمەد فەرەجەوە لە دەرەوە بۆ یەكگرتوو دروستكراون‪ ،‬نەك‬ ‫سەاڵحەدین محەمەد بەهادین مافی خۆیەتی هەبێت‪.‬‬ ‫یەكگرتو دروستی كردبێتن‪ ،‬بۆیە ئەو كێشانە‬ ‫هەڵەدنی ئاشكراشیكرد‪ ،‬لەالیەن هەندێك بابەتیین نەك خودیبن‪ ،‬بە شێوەیەك ئەمە‬ ‫بــگــەڕێــتــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەنــدامــان‌و كــادرانــی‬ ‫یەكگرتوو بۆچونیان لەسەر ئەو گەڕانەوەیە سەركردە‌و كادری یەكگرتووەوە تەكلیف لە پەیوەندی بە واقعی دوو ئیدارەییەوە هەیە‪،‬‬ ‫جیاوازە‪ ،‬هەندێكیان پێیانوایە كە گەڕانەوەی سەاڵحەدین محەمەد بەهادین دەكرێت‪ ،‬كە كە دوو زۆنی زەرد‌و سەوز‪ ،‬دوو حوكمڕانی‪،‬‬ ‫ســەاڵحــەدیــن محەمەد بــەهــادیــن خزمەت بگەڕێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی پێیانوایە‪ ،‬ئەو و دوو كەلتور هەیە‪ ،‬یەكگرتوش قوربانیی ئەو‬ ‫بە یەكگرتوو دەك ــات‪ ،‬بــەاڵم هەندێكیان كاریزمایەكە‪ ،‬كە ناسراوە و پاساوی تایبەتی دۆخەیە نەك دروستیان كردبێت‪.‬‬

‫بەشێك لەهەڵسوڕاوانی گۆڕان‬ ‫رازی نین بە دەركردنی تاڤگە ئەحمەد‬ ‫دەستخۆشییەكەی پارتی‪ ،‬زۆرێك لە الیەنگرانی گۆڕانی نیگەران كرد‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫پشێوییەكانی پارلەمانی عیراق‌و‬ ‫دابەشبونی پارلەمانتاران بۆ دووبــەرە‬ ‫فراكسیۆنە كوردییەكانیشی گرتەوەو‬ ‫ژمارەیەك پارلەمانتاری كورد چونە بەرەی‬ ‫پارلەمانتارە مانگرتوەكانەوە‪ ،‬بەمهۆیەوە‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان پارلەمانتارێكی خۆی‬ ‫لەحزب‌و فراكسیۆنەكەی دەركرد‪ ،‬ئەمەش‬ ‫شەپۆلێك ناڕەزایی نــاوەوەو دەرەوەی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانی بەدواداهات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كە پارتی دیموكراتی كوردستان بەم‬ ‫هەنگاوەی گۆڕان خۆشحاڵ بو‪.‬‬ ‫پێش دەركردن هەنگاوی دیكە هەبو‬ ‫لەبەرامبەر بەشداریكردنی لە ریزی‬

‫پارلەمانتارانی مانگرتو لە پارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕان تاڤگە ئەحمەد‬ ‫پارلەمانتاری خۆی دەركرد‪.‬‬ ‫لە كاردانەوەی ئەم هەنگاوەی گۆڕاندا‬ ‫ناڕەزایی نیۆخۆیی‌و دەرەكی دروستبون‪،‬‬ ‫لەوبارەیەوە مەجید ساڵح‪ ،‬هەڵسوڕاوی‬ ‫بزوتنەوەی گــۆڕان لە پــەڕەی تایبەتی‬ ‫خۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك‬ ‫دەنوسێت «لەبیرمە ئــەو كاتە تازە‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان دروست ببو‪ ،‬دكتۆر‬ ‫تــاڤــگــە لــە رێــگــەی كـــاك بێستونی‬ ‫هاوسەرییەوە‪ ،‬داوایــكــرد‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە بكات‌و‪ ،‬داوای‬ ‫لە من كرد‪ ،‬دانیشتنێكی لەگەڵ كاك‬ ‫نەوشیروان بۆ رێكبخەم‪ ،‬بۆ ئەوەی بە‬

‫فەڕمی پەیوەندیكردنی بە بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانەوە رابگەیەنێت‪ ،‬دوای دانیشتنەكەو‬ ‫دەربڕینی پشتیوانی بۆ گــۆڕان‪ ،‬ئەوان‬ ‫خواحافیزیان كــردو رۆیشتن‪ ،‬كاك‬ ‫نەوشیروان بە منی وت‪ ،‬تۆ بنەماڵەی د‪.‬‬ ‫تاڤگە ناناسی‪ ،‬چونكە خەڵكی سلێمانی‬ ‫نیت‪ ،‬بەاڵم ئەوان بنەماڵەیەكی دێرین‌و‬ ‫تێكۆشەری سلێمانین‪ ،‬پێمخۆشە هاتوەتە‬ ‫ناو گۆڕانەوە»‪.‬‬ ‫مەجید ساڵح ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫بــە هــیــچ شــێــوەیــەك لــەگــەڵ ئــەو‬ ‫هەڵوێستەی ئـــەودا نیم كــە چوە‬ ‫پاڵ پارلەمانتارە مانگرتوەكانەوە‪،‬‬ ‫پێشموایە هیچ پارلەمانتارێكی گۆڕان‬ ‫نابێ لە بــڕیــاری كۆدەنگی گــۆڕان‬

‫دەربچێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا نیم ناسیۆنالیستیی‌و هــەرزەكــاریــیــەی‬ ‫یەكسەر دەربكرێت‪ ،‬پێش دەركردن گۆڕان‪ ،‬جێگەی رەخنەو گومانی زۆرە‪.‬‬ ‫هەنگاوی دیكە هەبو‪.‬‬ ‫پارتی دەستخۆشیی لەگۆڕان دەكات‬ ‫ئەوەی زیاتر هەوادارانی بزوتنەوەی‬ ‫شرۆڤەكارێك‪ :‬هەڵوێستەكەی‬ ‫گــۆڕانــی لــە بــڕیــاری حــزبــەكــەیــان بۆ‬ ‫گۆڕان جێی گومانە‬ ‫لەالیەكی دیــكــەوە رامــیــار سابیر دەركردنی تاڤگە ئەحمەد زیاتركردوە‪،‬‬ ‫شــرۆڤــەكــاری سیاسی لەوتارێكدا خۆشحاڵیی پارتییە بۆ ئەم هەنگاوەی‬ ‫باسلەوەدەكات‪ ،‬ئێستا‪ ،‬گۆڕان ئەندام گۆڕان‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە عەتای شێخ حەسەن‬ ‫پارلەمانێكی خۆی تەخوین دەكات‌و‬ ‫لە ریزەكانی یەكێتیی كوردایەتی كــادری پێشكەوتوی پارتی لەپەڕەی‬ ‫دەریدەكات‪ ،‬هەر سەرنجێك لەسەر تایبەتی خــۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫بۆچونەكانی د‪ .‬تاڤگە هەبێت‪ ،‬ئەو فەیسبوك نوسیوێتی «هەرچەندە تاڤگە‬ ‫بێرۆكراتییە حیزبییە ستالینییەی ئەحمەد هەوڵیدا بەپەالماردانی بارزانی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬ئەو پەرچەكردارە ناعەقاڵنیی‌و روی خۆی لەبەردەم بزوتنەوەی گۆڕاندا‬

‫سپی بكاتەوە‪ ،‬بەاڵم بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫بڕیارێكی جوامێرانەی داو‪ ،‬بۆ مەبەستی‬ ‫پاراستنی یەكڕیزیی نەتەوەیی‪ ،‬تاڤگەی‬ ‫لەجڤات‌و فراكسیۆنە پارلەمانییەكەی‬ ‫دەركرد»‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو ئــامــاژە بــەوەشــدەكــات‪،‬‬ ‫ئومێدەوارم بزوتنەوەی گــۆڕان هەمان‬ ‫هەڵوێست بگوازێتەوە بۆ كوردستان‌و‪،‬‬ ‫ئــەو سەرۆكی پارلەمانەی یەكڕیزیی‬ ‫كوردستانی تێكدا‪ ،‬النیكەم بیكاتەوە بە‬ ‫ئەندامی پارلەمان‪ ،‬تا دۆخی سیاسیی‬ ‫هەڵواسراو چارەسەربكرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەو میتۆدە بسڕێتەوە‪ ،‬كە پەالماردانی‬ ‫بارزانی مەرجی گۆڕانخوازی بێت‪ ،‬چونكە‬ ‫قۆناغەكە هەستیارە‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫توندڕەوی ئیسالمی‪ ،‬وەك مەترسیدارترین‬

‫هیوا محەمەد‬

‫ئەوانــەی لەكۆمەڵــگا ئیســامییەكانەوە‬ ‫رویــان لــە ئەوروپا كــردوەو لــەوێ دەژین‬ ‫ئەگەرچی رەگەزنامەی ئەوێشیان وەرگرتوە‬ ‫بــەاڵم نابێــت وەك كەمینەیەكــی ئایینــی‬ ‫باسییان لێبكرێت‪ ،‬چونكە ئەوانە لە رەگەزدا‬ ‫خەڵكــی ئەو واڵتە نیــن و ناكرێ پێكهاتەی‬ ‫كۆمەڵگاكەیــان بگــۆڕن لــە خەڵكێكــی‬ ‫مەسیحەوە بۆ ئیســامی‪ ،‬ئەوان رانەهاتون‬ ‫لە هەمــو گەڕەكێكــدا مزگەوتێك هەبێت و‬ ‫بانگ بدات‪ ،‬ئەوەش كە هاتوەتە واڵتەكەیان‪،‬‬ ‫ئازادییان كردوە كە مومارەسەی مافی خۆی‬ ‫بكات و واز لە ئایینی خۆی نەهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــەو واتایە نیە كە ئــەم كەمینەیە بیەوێت‬ ‫خۆی زاڵ بكات و توندوتیژی بەكار بهێنێت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئیسالمییەكانی میسر یان فەلەستین‬ ‫كــە لە ئەردەن دەژین توانییان خۆیان وەك‬ ‫خەڵكی واڵتەكەی خۆیان‪ ،‬خۆیان بســەپێن‬ ‫ئەوە با لە ئەوروپاش ئەو مافەیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئاخر لە واڵتانی ئیســامی شــوێنەواری‬ ‫كەمینــە ئاینییــەكان دەڕوخێندرێــت یــان‬

‫پشــتگوێدەخرێت و نــۆژەن ناكرێتەوە یان‬ ‫خەڵكەكەیــان لەگەڕەكدا قێزەون دەكرێت و‬ ‫رێگەی كارو پیشە باشەكانیان لێدەگیرێت‪،‬‬ ‫یان لەدەســتوردا هیچ حسابیان بۆ ناكرێت‬ ‫كەچــی ئیســامییە ترســنۆكەكانی هەاڵتو‬ ‫لــە واڵتــی خۆیان كــە ســەربەخۆن و هیچ‬ ‫كێشــەیەكیان نیــە تەنها برســێتی نەبێت‪،‬‬ ‫دەچنــە ئەوروپا لە خەڵكی ئەو واڵتە زیاتر‬ ‫داوای سەپاندنی دینەكەیان دەكەن و گروپ‬ ‫گــروپ كۆدەبنــەوەو خەڵكانی ئــەو واڵتانە‬ ‫دەترســێنن‪ ،‬ئەویش بەوەی كە لە ئێســتادا‬ ‫كەسی ئیسالمی وەك دڕندە دێتە بەرچاویان‬ ‫و سڵی لێدەكەنەوە‪.‬‬ ‫زاوای بەرپرسێكی حزبێكی ئیسالمی الی‬ ‫خۆمان لە شوێنێكدا كە لەچاوەڕوانی ئەوەدا‬ ‫بویــن رێگەیەكمــان دەســتبكەوێت لێیــوە‬ ‫بچیــن بۆ ئەوروپا‪ ،‬لەكاتی قســەكردندا وتم‬ ‫تــۆ بۆچی دەچیت بــۆ ئەوروپا كە دەڵێیت‬ ‫ئافرەتییان روت و قوتەو ئامادەشی بە ژن و‬ ‫منداڵــەوە بچیت لەوێ بژیت‪ ،‬لەوەاڵمدا وتی‬ ‫جوتبــون لەگەڵ ژنی ئەوان بۆ ئێمە غەزایە‬ ‫ئەوە كێشە نیە‪.‬‬ ‫كەســێكی ئیســامی لــە شــاری پەكین‬ ‫ســەیری باڵەخانەیەكی كردبو كە لەشوشە‬ ‫دروســت كرابو لەبری سەرســوڕمان وتبوی‬ ‫ئێســتا یەك ئاربیجی پێــوە نەنێی هەموی‬ ‫هاڕە بكات بۆ خوارەوە‪.‬‬ ‫ئــەوەش كــە جێگەی پرســیارە هەرچی‬ ‫ئیسالمییەكانە سود لەو تەكنەلۆژیاو زانستە‬ ‫وەردەگرن كە غەیرە ئیســام دروســتییان‬ ‫دەكات‪ ،‬ئاخــر الی ئیســامیەكان و واڵت و‬ ‫نەتەوەكانیان چ شــتێك دروستدەكرێت و چ‬ ‫داهێنانێــك هەیە كە تەنها ســەرچاوە بێت‬ ‫بۆ هەمو جیهان؟ غەیری مرۆڤ كوشــتن و‬

‫دەنــگ كپكــردن و گەڕانەوە بۆ ســەردەمی‬ ‫بەرد؟‬ ‫لــەچ پەڵەیەكــی ئــەم ســەرزەمینە‬ ‫گروپێكــی تونــدڕەوی مــرۆڤ كــوژ هەیــە‬ ‫جگە لە ئیســامییەكان؟ هــەر لە مەغریبی‬ ‫عەرەبییــەوە تا دەریای چین و ئوســترالیاو‬ ‫دەریــای باكــور لــە ئەوروپــاو ئەمریكاكان‬ ‫هەر هەمــوی گروپی جیاجیــای توندڕەوی‬ ‫ئیســامییەو دروشــمی ئەڵالهولئەكبەرێكی‬ ‫لەسەر قوماشــێك داناوەو لە ژێریدا خەڵك‬ ‫دەكوژێــت‪ .‬لــەوەش ســەیرتر زۆرێكیش لە‬ ‫زانایانی ئیســامی و پیاوەكانیــان لە تاقم‬ ‫و رێكخــراوە ئیســامییەكان دەڵێــن ئێمــە‬ ‫ئەوانە بە ئیســامی نازانین كەچی كەسیش‬ ‫حســابیان بۆ ناكات جا یان ئەمان ئیســام‬ ‫نین یان ئەوان‪.‬‬ ‫ئــەوەی جــاران خۆی یاخیبــوەو بە زۆر‬ ‫لەكەلی شــەیتان هێنراوەتە خوارەوە ئەمڕۆ‬ ‫دەڵێت ئەو توندڕەوانە ئیســام نین‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئــەوەی لە بیرچوە زۆرێك لەوانە ســااڵنێك‬ ‫ئەم خۆی مێشــكی شتونەتەوەو ناردونی بۆ‬ ‫ناو ئەو تیرۆریستانە‪.‬‬ ‫ئــەو ســەربازەی كــە وەك بكوژەكــەی‬ ‫بــن الدن ناســێنراوە لــەم چەنــد رۆژی‬ ‫رابردودا لەبەر ئەوەی بە سەرخۆشــی لەناو‬ ‫ســەیارەكەیدا بــوە گیــراوەو چەنــد ســەد‬ ‫دۆالرێــك غەرامەكــراوە‪ ،‬ئەم پیــاوە خۆی‬ ‫بەوەدەزانێت كە دەبێت ئەو غەرامەیە بدات‪،‬‬ ‫چونكە ئەوە سەرپێچی یاسای واڵتەكەیەتی‬ ‫كــە كردویەتی‪ ،‬بەاڵم ئەمــە الی كۆمەڵگای‬ ‫ئیســامی بێت و كەســێكی وەك ســەلمان‬ ‫روشــدی كوشــتبێت مافی ئەوەی پێدەدەن‬ ‫بە ئارەزوی خۆی ســەرپێچی یاســا بكات و‬ ‫ژنانی گەڕەكیش داگیر بكات‪ .‬ئیسالمییەك‬

‫لە واڵتێكــی ئەوروپی كە كــرێ خانوەكەی‬ ‫دوادەكەوێــت و بەدوایــدا بڕێــك غەرامــەی‬ ‫دەكەن ئیدی لێرەو لەوێ ئەو كۆمەڵگایە بە‬ ‫كافرو دژە ئیســام ناودەبات و رۆڵەكانی وا‬ ‫فێر دەكات كە دژیان بن‪.‬‬ ‫بــەالی كەناردەریایەكــدا دەڕوات كــوڕان‬ ‫و كچــان دەبینێــت خۆیــان لەبــەر خــۆر‬ ‫هەڵخســتوە دەڵێت ئێســتا بەنزینیان پیادا‬ ‫بكەیت بیان سوتێنیت‪ ،‬لەوالشەوە بەدوربین‬ ‫بــەرە بەیــان دوای نوێــژ لەباڵكۆنەكەیەوە‬ ‫تەماشــای پەنجەرەی ژوری نوســتەنەكانی‬ ‫ئەم بەرو ئەوبەری دەكات‪ .‬كە رۆژیش بوەوە‬ ‫مامەڵەی كڕین و فرۆشــتنی سەیارە دەكات‬ ‫و رۆژانە سەد جار سوێندی درۆ دەخوات بۆ‬ ‫ئەوەی شتێك زیاتر خێر بكات‪.‬‬ ‫دەكرێت دەستەواژەی توندڕەوی ئیسالمی‬ ‫ببێتــە نــاو ســیفەت بــۆ هەركەســێك كە‬ ‫كردەوەیەكی ناشــرین ئەنجام بدات كە دژی‬ ‫بەهاكانــی مرۆڤ بێت جا ئیدی ئەو كەســە‬ ‫سەر بەهەر ئایین و نەتەوەیەك بێت‪.‬‬ ‫كەســێك ئەگــەر ئەندامانــی حزبەكــەی‬ ‫كاری خــراپ ئەنجام بــدات‪ ،‬ئەمیان ئەگەر‬ ‫بۆی چارەسەر نەكرێت ئەوە خۆی لەو حزبە‬ ‫دەكشێنێتەوە‪ ،‬چونكە تەنها ئەوە بەس نیە‬ ‫بڵێــت ئــەوان لە ئێمە نیــن‪ .‬توندرەوەكانی‬ ‫داعــش خەڵكیان لەســەر ئەوە ســەربڕیوە‬ ‫كەنــاوی حوســێن بوە‪ ،‬لەبەر ئــەوە ئەگەر‬ ‫ئەوانەیــان بكەوێتــە بەردەســت ســوننە‬ ‫مەزهەبــن و ریشــەكەیان بــۆ دانــاوە ئەوە‬ ‫لێیان خۆشدەبن‪ ،‬چونكە دەبێت ئەوەشمان‬ ‫لەبیــر نەچێــت ئــەم تونــدڕەوی و مــرۆڤ‬ ‫كوژییــە بەتەنهــا الی ســوننە مەزهەبەكان‬ ‫سەرهەڵدەدات‪.‬‬

‫قەسابخانەكەی بڕۆكسل‬

‫سمیر عەتا الله‬ ‫و‪ .‬هەستی مەحمود‬ ‫الوێكــی تونســیی بــە پەیامنێــری‬ ‫(نیویۆركــەر) دەڵێت «داعــش» جیهان‬ ‫بەگشــتی بەڕێوەدەبــات بەدادپــەروەری‌و‬ ‫ویژدانــەوەو‪ ،‬ئاشــتی لەهەمو شــوێنێكدا‬ ‫باڵودەكاتــەوە‪ .‬بەاڵم وا دیارە تا ئەوكاتە‪،‬‬ ‫فڕۆكەوانان لە قەفەسەكاندا دەسوێتێنێت‌و‪،‬‬ ‫سەری بارمتەكان لەسەر كەناری دەریاكان‬ ‫ســەردەبڕێت‪ ،‬و ژنــان بەكۆیلە دەگرێت‌و‪،‬‬ ‫مندااڵن رامدەكات‌و‪ ،‬فڕۆكەو شەمەندەفەرو‬ ‫میترۆكان دەتەقێنێتەوە‪.‬‬ ‫پەیامــی تەقینەوەكانــی بڕۆكســل‬ ‫فــرە رەهەندە‪ :‬یەكــەم‪ ،‬لێدانــی ئەوروپا‬ ‫لەناوجەرگــەی پایتەختەكەیدا‪ .‬دوەمیش‪،‬‬ ‫گرتنــی ئەنجامــدەری تەقینەوەكانــی‬ ‫پاریــس یەكســانە بە ســفر‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تێرۆریســتە خەوتوەكان لــەرۆژی دواتردا‬ ‫هەر بەخەبەر دێــن بۆ ئەنجامدانی ئەوەی‬ ‫بەربەریتــرو نیهیلیســتیانەترە‪ .‬چیتــر‬ ‫مومكین نییــە روانین بۆ جەنگی تۆقاندن‬ ‫تەنیــا لەڕوانگەیەكی گەردونییەوە نەبێت‪.‬‬ ‫یەكەمیــن شــت كە بەدڵمدا هــات لەكاتی‬ ‫بیســتنی هەواڵەكــەی بڕۆكســل‪ ،‬بریتــی‬ ‫بــو لــەوەی ئەمــە دەنگدانێكــی دیكەیە‬ ‫بــۆ الیەنــی دۆناڵد ترامــپ‌و‪ ،‬ناچاركردنی‬ ‫فرەنسا بۆ درێژكردنەوەی حاڵەتی لەناكاو‬ ‫(حالە الگواری) و‪ ،‬بەرزكردنەوەی زیاتری‬ ‫شوراكان بەڕوی پەنابەراندا‪.‬‬ ‫كۆمەڵێــك داواو ســكااڵو تاوانمــان‬ ‫لەسیســتمە عەرەبییەكانەوە هەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫چەنــد بەڵێنێكــی وەســتان‌و دواكەوتــن‌و‬

‫هــەژاری‪ ،‬لەجیاتــی ئــەوەش داوای‬ ‫چارەســەریان لەواڵتەكانمانــدا بكەیــن‪،‬‬ ‫دەمانــەوێ‌ لەئەوروپــادا چارەســەریان‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫لەبــری ئــەوەش كــە هەڵگــری‬ ‫بەرپرســیارێتیی شكســتەكانی نیــو‬ ‫ســەدە بین‪ ،‬دەمانەوێــت ئەوانی دیكەش‬ ‫شكســت بهێنــن‪ ،‬خراپترین ســیمای ئەم‬ ‫ســەربڕین‌و خۆكوشــتنە بەكۆمەاڵنــەش‪،‬‬ ‫بریتیــە لەكاردانەوەی ماســتاوچییەكان‌و‬ ‫ســواڵكەرەكانی پیاهەڵــدان‪ ،‬ئەوانــەی‬ ‫هیــچ هەڵەیەكــی مرۆیــی بەدیناكــەن‬ ‫لەبەرگریكــردن‪ ،‬لەتوندوتیژی‌و كوشــتارو‬ ‫رەفتاری بەربەرییانە‪.‬‬

‫ئەمانــە هەمو خەڵكی لەســەر عەرەب‬ ‫كۆدەكەنــەوەو‪ ،‬وەك قەســابەكانی‬ ‫پاریس‌و برۆكســل‌و مەدرید‪ ،‬لەوێنەكردنی‬ ‫شــێوەیەكی بەكۆمەڵییانــەی بێــزراودا‬ ‫بەشداری دەكەن‪ ،‬وێنەی ملیۆنان خەڵكی‬ ‫ئاسایی‌و ئاقڵ‌و خاوەن رەوشتی مرۆیی‪.‬‬ ‫بــەاڵم جەنگــی تۆقانــدن بەردەوامە‬ ‫بەڕوخســارە خوێناوییــە تاریكەكەیەوە‪.‬‬ ‫ئامانجــی یەكەمیشــی لەناوبردنــی‬ ‫ئاشــتیە لەنێــوان خۆرئــاواو عەرەبــدا‪.‬‬ ‫زۆر بەخێراییــش بــۆ دەركەوتنــی‬ ‫ترامــپ‌و لوبیــن لەهەمــو شــوێنێكیدا‬ ‫سەردەكێشــێت‪ .‬هەروەهــا بــۆ كــردن‬ ‫بەســەربازی راســتیی ئەوروپــی‌و‬

‫ئەمەریكی‌و‪ ،‬بەخەبەرهێنانی فاشــیزمی‬ ‫خۆحەشــارداو لەمــاڵ‌و شــەقامەكاندا‪،‬‬ ‫هیچ سودێكیشــی نییە كــە بڵێین ئەمە‬ ‫راوكردنێكــی كاری تاكەكەســانەیە‪،‬‬ ‫چونكە ئەوانەی لەشەقامەكانی ئەوروپادا‬ ‫دەلــەرزن‌و راوێــژكارو حكومەتەكانیان‪،‬‬ ‫لەســەر ســەكۆكان دانانیشــن بــۆ‬ ‫جیاكردنــەوەی گەنمەكــە لەكــۆزەرە‪..‬‬ ‫ئەمــە بەرپرســیارێتیی ئێمەیــە‪ ،‬كــە‬ ‫بەرپرســیارێتییەكی بەكۆمەڵــە‪ ،‬چونكە‬ ‫جەنگێكی بەكۆمەڵە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫الشرق االوسط‪ ،‬ژمارە ‪13630‬‬

‫‫‏گەڕانەوەی مالكی!‬‬

‫فەرەیدون پێنجوێنی‬ ‫بەپێــی وتارێكــی شــیكاری كــە لــە (‪ )RT Arabic‬دا باڵوبۆتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫روداوانەی حاڵی حازر لەعیراقدا دەگوزەرێن‪ ،‬فرسەتیان رەخساندوە جارێكیتر‬ ‫مالكی بگەڕێتەوە دەســەاڵت‪ ،‬راستەوخۆ‪ ،‬یان لەڕێی دانانی دەستكەالیەكیەوە‪،‬‬ ‫پاش هەڵوەشــاندنەوەی ســێ‌ ســەرۆكایەتیەكەی واڵت (حكومەت‪ ،‬پارلەمان‪،‬‬ ‫كۆمــار) بــەاڵم ئەگــەر ئەمــە روبدا‪ ،‬ئــەوا كودەتــا رویــداوە‪ ،‬چونكــە بنەما‬ ‫قانونیەكانــی عیراقی نوێ‪ ،‬رێگای كاری وەها نادەن‪.‬‬ ‫لەوتارەكەی (‪ )RT Arabic‬دا هاتوە ‪:‬‬ ‫مادەی ‪11‬و ‪ 12‬ی پەیڕەوی ناوخۆی پارلەمان‪ ،‬ئیجازە دەدەن سەرۆكی نوێ‬ ‫بۆ پارلەمان هەڵببژێردرێ‪ ،‬ئەویش ئەگەر سەرۆكی ئێستای پارلەمان‪ ،‬دەستی‬ ‫نەگاتە كارەكەی و نەتوانێ ســەرۆكایەتیی پارلەمان بكا‪ ،‬بەاڵم خۆ ســەرۆكی‬ ‫ئێســتای پارلەمان زرت و زیندو و بەكارەو دەستیشــی دەگاتە كارەكەی‪ ،‬جگە‬ ‫لەوە‪ :‬ئەو دو مادەیە قانون نین‪ ،‬دو مادەن لەپەیڕەوی ناوخۆو هیچیتر‪ ،‬ناكرێ‬ ‫پشــتیان پێ ببەســترێ بۆ هەڵتەكاندنی دەستەی سەرۆكایەتی و دامەزراندنی‬ ‫دەستەیەكی نوێ لەجێی ئەو‪.‬‬ ‫بێگومــان ئەگــەر ئەم كودەتایــە روبدا‪ ،‬عیراق دەوڵەتەكــەی لەوەوبەر نابێ‌‬ ‫(دیســان بەپێی وتارەكە)‪ ،‬بەڵكو وەكو لیبیا یان یەمەنی لێدێ‪:‬‬ ‫‫*‏عەبادی‪-‬جەبوری‪-‬مەعســوم‪-‬بەرەو‪-‬هەرێم‪-‬هەڵدێن‬‪ ،‬كورســیی دەســەاڵت‬ ‫جێدێڵن بۆ مالكی یان دەســتكەالكەی مالكی‪‬‬.‬‬ ‫‫*دەستور‪-‬هەڵدەپەسێردرێ‬‪‬‬.‬‬ ‫‫*‏سیستمی‪-‬سیاسی‪-‬لەپارلەمانییەوە‪-‬دەگۆڕدرێ‪-‬بۆ‪-‬سەرۆكایەتی‬‪‬‬.‬‬ ‫هەاڵتوەكانــی بەغــدا‪ ،‬لەهەولێــرەوە دەكەونە ئیددیعای شــەرعییەت‪ ،‬وەكو‬ ‫عەبد رەبە مەنسور هادی سەرۆكی هەاڵتوی یەمەن كە لەسعودییەوە ئیددیعای‬ ‫شــەرعییەتی دەكردو عەلی عەبدوڵاڵ ســاڵح و حوســیەكانی بەكودەتاچی ناو‬ ‫دەبرد‪‬‬.‬‬ ‫لەوتارەكەی ‪ rt‬بگەڕێین‪ ،‬هەندێ پرســیاری خۆمان بخەینەڕو‪:‬‬ ‫ئەم هەراو فەرتەنەو بێســەروبەرەییە‪ ،‬رێــك لەم كاتەدا كە خەریكە داعش‬‫بەیەكجاری لەكۆڵ دەكرێتەوە‪ ،‬بۆ؟‬ ‫دیمەنێكە لەو ســیناریۆیەی ئامادە كراوە بۆ عیراقی پاش داعش؟‬‫یان روداوێكی خۆبەخۆیە‪ ،‬پەیوەندیی بەملمالنێی ناو ماڵی شیعییەوە هەیە‪،‬‬‫خۆكڕكردن و دوركەوتنەوەی سیســتانیی مەرجەع زەمینەی بۆ رەخساندوە؟‬ ‫بۆچی لەم كاتە ناســكەدا سیســتانی قڕوقەپی هەڵبژاردوە؟ ئەو كە بەیەك‬‫فەتوا حەشــدێكی زەبەالحی شــەعبیی هەڵتۆقاند بۆ روبەڕوبونەوەی داعش و‬ ‫رێگەی بەخۆی نەدا تەماشــاچییەكبێ‌ وەكو هەر تەماشاچییەكیتر‪ ،‬ئێستا چی‬ ‫كردویەتی بەتەماشــاچی؟ بڵێی بێتەوە دەنگ؟ كەی؟‬ ‫ئەی ئێران؟‬‫سیســتانی قڕوقەپــی كردوە‪ ،‬ئــەی ئێــران چ كارەیە؟ ناتوانــێ بیهێنێتەوە‬ ‫قســە؟ یان تاران خۆی‪ ،‬قوڕوقەپی بەسەردا سەپاندوە؟ بۆ؟ چۆن؟‬ ‫دەیان پرسیاریتر‪...‬‬ ‫بێگومان ئاساییكردنەوەی پرۆسەی سیاسی لەعیراق‪ ،‬پێویستی بە بەشداریی‬ ‫جددیی ئەو دوانە (سیســتانی و ئێران) هەیە‪:‬‬ ‫ئەگەر كەســێ یــان الیەنێكی موتەنەفیــزی بەهێز هەبــێ‌ عیراقیەكان ناچار‬ ‫بەســازانەوە بــكا ئەوا وەكو ئــەوە وایە هیچ روی نەدابــێ (هیچی وایش روی‬ ‫نــەداوە جگە لەهەندێ وردە روداوی موفتەعەلی كتوپڕ ســازاو) ! بەاڵم ئەگەر‬ ‫نەبێ ئەوا قەوماوەو تەواو‪.‬‬ ‫بــەس (ئەگــەر نەبــێ)‪ ،‬ئەوە نیشــانەی چییــە؟ یەعنی چــی بەجارێ نە‬‫سیســتانی و نــە ئێران‪ ،‬نەتوانن یان نەیانەوێ كێشــەیەك كــە بەپلەی یەكەم‬ ‫كێشــەی ناوماڵی خۆیانە (ماڵی شــیعی) چارەســەر بكەن ؟ چ كێشەیەكیش؟‬ ‫كێشــەیەكی موفتەعەلی كتوپڕ قەوماو كە چارەسەركردنی وەكو ئاوخواردنەوە‬ ‫ئاسانە بۆ ئەوان!‬ ‫وەاڵمــی ئەو پرســیارە زۆر گران نییە‪ ،‬پــاش لەبەرچاوگرتنی هەندێ فاكتی‬ ‫سادە‪:‬‬ ‫بۆ دەیەو نیوێك دەچێ شیعە جڵەوی فەرمانڕەوایی عیراقی بەدەستەوەیە‪،‬‬‫وێــڕای گەندەڵیی زۆر لەكاروبــاری فەرمانڕەواییدا بەدرێژایی هەر هەمو ماوەی‬ ‫فەرمانڕەواییەكە‪ ،‬هەروەها وردە ناكۆكیی نێوخۆیی لەسەر بەرژەوەندیی حزبی‬ ‫و شەخسی لەبەینی پێكهاتە سەرەكیەكانیدا (حزبی دەعوە‪ ،‬مەجلیسی ئەعال‪،‬‬ ‫رەوتــی ســەدر)‪ ،‬پەیدابون و تەشــەنەكردنی داعش‪ ،‬باڵوبونــەوەی هەژاری و‬ ‫جیاوازیــی زەقی چینایەتی لەنــاو خەڵكی واڵتدا بەخەڵكە شــیعەكەی موالیی‬ ‫نیزامی حوكمیشــەوە‪ ،‬وێڕای هەمو ئەو شــتانەو شتی تریش‪ ،‬تا ماوەیەكی زۆر‬ ‫كەم پێش ئێســتا ماڵی شیعی لەخۆیی تێك نەدابو‪.‬‬ ‫كتوپڕ لەكاتێكی كورت و ناســكدا گەمەی سیاســیی بەم بارە فەوزەوییە بێ‬ ‫سابیقەیەدا هەڵگەڕاندەوە!‬ ‫ئەمــە مەعنــای ئەوەیــە‪ :‬ئیرادەیەكــی (هاوبــەش ‪ -‬كــە حەتمــەن ئێــران‬ ‫و ئەمریــكا دەنگــی خۆیــان لەبارەیەوە یەكخســتوە) لەئارادایە بۆ ســازاندنی‬ ‫وەهــا دۆخێــك و هێنانەئارای ســیناریۆیەكی تری سیاســی لەواڵتدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پەلەكردن بۆ یەكالییكردنەوەی دۆخەكەو سەرخســتنی ســیناریۆكە بەئاشــكرا‬ ‫بەڕوداوســازییەكەوە دیــارە‪ ،‬جــا بەئامانجــی دابەشــكردنی عیراقبێ‌ بۆ ســێ‌‬ ‫دەوڵــەت‪ ،‬یان یەكخســتنەوەی واڵت لەســەر بنەمای تەوافوقێكی راســتەقینە‬ ‫بەســێ‌ هەرێمەوە (هەرێمی كوردستان‪ ،‬هەرێمی سوننە‪ ،‬هەرێمی شیعە)‪.‬‬ ‫ئەوەی عەقڵ نایبڕێ ئەم سیناریۆیەیە‪ :‬كودەتا لەپێناوی كودەتاو فڕێدانە‬ ‫دەرەوەی پێكهاتەیەكــی موعەییەن لەپرۆســەی سیاســی‪ ..‬چونكە مومكین‬ ‫نییە !‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫قەرەسو‪:‬‬ ‫دەبێت هەنگاوی پراكتیكی بنرێت‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫رێكەوتنێكی نەتەوەپەرستی لەئارادایە‬

‫مستەفا قەرەسو‪ ،‬ئەندامی كۆنسەی كۆما‬ ‫جڤاكێن كوردستان رایگەیاند‪ :‬حكومەتی‬ ‫توركیا بانگەواز بۆ دەستپێكردنەوەی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی دەكات و لەالیەكیترەوە‬ ‫هیچ هەنگاوێك نانێت بۆ ئــەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بێت و هەنگاوی پراكتیكی بنرێت ئێمەش‬ ‫ئامادەین بۆ پڕۆسەی ئاشتی‪.‬‬

‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫پارتی دیموكراتی گــەالن رایگەیاند‪:‬‬ ‫ئاك پارتی دەیەوێت لەگەڵ جەهەپە‬ ‫و مــەهــەپــە لــەســەر داڕشــتــنــەوەی‬ ‫دەســـتـــورێـــكـــی نـــەتـــەوەپـــەرســـتـــی‬ ‫رێكبكەوێت و بەمەش داواكارییەكانی‬ ‫هەدەپە پشتگوێبخات‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫كەترجیئۆغڵو‪:‬‬ ‫دەبێت هەدەپە و جەهەپە هەڵوێستیان هەبێت‬ ‫ئــێــرۆڵ كەترجیئۆغڵو‪ ،‬ئەكادیمیست و‬ ‫شــرۆڤــەكــاری توركیا دەڵــێــت» لەهەمبەر‬ ‫لــێــســەنــدنــەوەی پــارێــزبــەنــدی لــەچــەنــد‬ ‫پارلەمانتارێت دەبێت هەدەپە و جەهەپە‬ ‫پێكەوە هەڵوێستیان لەپارلەمان هەبێت‬ ‫بۆئەوەی بتوانن رێگری لە لێسەندنەوەی‬ ‫پارێزبەندییەكان بگرن»‪.‬‬

‫كەرەباخ‪ ،‬جەنگی توركیا و ئەرمینیا‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫پاڵپشــتی و پشــتگیری توركیــا بــۆ‬ ‫ئازەربایجان لەسەر ناوچە و جوگرافیای‬ ‫(ناگۆرنــۆ كەرەبــاخ) لەگــەڵ ئەرمینیا‬ ‫(ئەرمەنســتان)‪ ،‬كاردانــەوە و رقــە‬ ‫لــە ئەرمــەن‪ ،‬لەمێــژوی جینۆســایدی‬

‫نەتەوەی ئەرمەن‪ ،‬خۆخاڵیكردنەوەیەكی‬ ‫دەرونییانــەی دەســتەبژێری سیاســی‬ ‫توركــە‪ ،‬بەرامبــەر بەشــێك لــەو‬ ‫تێكشــكانەی كــە ئیمپڕاتــۆری پــان و‬ ‫پۆڕی عوســمانی (پیاوە نەخۆشــەكە)‬ ‫دەیخاتــە ملــی ئەرمــەن بەبیانــوی‬ ‫هاریكاری دەوڵەتی روســیا و بەشــێكی‬ ‫گەورەی رەوایەتیدان بە كۆمەڵكوشتنی‬ ‫ئەرمەنــەكان و لەناوبردن و ســڕینەوەی‬ ‫شوناسی رەگەزی و نەتەوەییان‪.‬‬ ‫توركیــا لــەدوای جەنگــی ســارد و‬ ‫روخانی یەكێتی ســۆڤیەتەوە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫چاوێكــی گــەورەی لەســەر هەرێمــی‬ ‫قەوقــاز و ئاســیای ناوەڕاســت بــووە‪،‬‬ ‫ئــەم دوو هەرێمــە لەكۆمەڵێك گۆشــە‬ ‫و بابەتــەوە بۆ توركیا جێگەی ســەرنج‬ ‫بووە‪ ،‬جێگەی خواســت و دروستكردنی‬ ‫هەژمونی سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫و فەرهەنگــی بــووە‪ ،‬لە دروســتكردنی‬ ‫بااڵنســی مەزهەبییەوە‪ ،‬بۆ فراوانكردنی‬ ‫هەژمونی نەتەوەیی و شوناسی توركبون‬ ‫لەڕێگەی هێزی نەرم و سۆفت پاوەرەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت بەشێك لەو كۆمارانەی ئاسیای‬ ‫ناوەڕاست كە بەتوركی گفتوگۆ دەكەن و‬ ‫لەهاونەتەوەیی توركەوە نزیكن‪ ،‬توركیا‬ ‫مەبەســتیەتی شوناســێكی گــەورە و‬ ‫هەرێمێكی گەورەی سۆشیۆ‪-‬سیاســیانە‬ ‫لــەو ناوچەیــە دروســت بــكات‪ ،‬لەڕوی‬ ‫جیۆستراتیژییەوە ئەم ناوچەیە لەنێوان‬ ‫هــەردوو ئەكتــەری (ئێران‪-‬روســیا)یە‬ ‫وەك دوو زنجیــرەی گــەورەی بلۆكــی‬ ‫شــیعی‪ ،‬دروســتكردنی ئــەم بااڵنــس و‬ ‫هەژمون و خۆماتكردنە لەو جوگرافیایە‪،‬‬ ‫ئامانجــی گــەورە و ســتڕاتیژی قوڵ بۆ‬ ‫تــورك دەخاتەڕوو‪ ،‬بەتایبــەت لەبواری‬

‫وزە و گواســتنەوەی گازی سروشــتی‬ ‫ئازەربایجــان و كۆنتڕۆڵكردنــی بــازاڕ و‬ ‫بەرهەمهێنانی بكەری سیاسی بەرخۆر‪.‬‬ ‫ئەرمینیــا‪ ،‬بەشــێكە لــەو هەرێمە كە‬ ‫بۆتە بەربەست و دیوار لەبەردەم توركیا‬ ‫و داهاتــوی توركیــا‪ ،‬زیندوبوونــەوەی‬ ‫كێشــەی جوگرافیا و كێشــەی سیاسی‬ ‫نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا‪ ،‬دەرفەت‬ ‫بۆ توركیا دێنێتە پێشەوە رۆڵی سیاسی‬ ‫ئەرمینیا كەم و ســنوردار بكات‪ ،‬بیكات‬ ‫بە ئەكتەرێكی بێ توانا و دۆخی ناوەكی‬

‫بەشــێك لــە تەكتیك و ســتڕاتیژیەتی‪،‬‬ ‫لــە خوێندنــەوەی ئەكتــەرە سیاســییە‬ ‫یــار و نەیارەكانــی‪ ،‬لەمامەڵەكــردن و‬ ‫كارلێكەكانــی لەگــەڵ هێــزە گــەورە و‬ ‫بچوكەكانــی هەرێمەكانــی دەوروبەری‪،‬‬ ‫كەڵەكەبونــی كێشــەكانی رۆژ دوای‬ ‫رۆژ و ســات دوای ســات‪ ،‬تێكچونــی‬ ‫پەیوەندییــەكان و تەنگەژە و پێكدادانی‬ ‫سەربازی و میڵیتاری نێوان دوو ئەكتەری‬ ‫هەرێمی وەك (ئازەربایجان و ئەرمینیا)‪،‬‬ ‫كاریگــەری دەبێــت لەســەر توركیــا‪،‬‬

‫هێزی نەرم‬ ‫(سۆفت پاوەر)ی توركیا‬ ‫هێــزی فەرهەنگی و هێــزی كەلتوری‬ ‫توركــی لەزۆربــەی گۆشــەكانی ژیانــی‬ ‫رۆژانەماندا ئامادەیــە‪ ،‬لە ماڵ و لەبازاڕ‬ ‫ئامادەگــی هەیــە‪ ،‬لەشاشــە گــەورە و‬ ‫تیڤییەكانــی ئێمــە ئامادەگــی هەیــە‪،‬‬ ‫لەســەرخوان و خواردنەكانــی ئێمەدایە‬ ‫و رۆژانــە قواڵیی ســتڕاتیژی فەرهەنگی‬ ‫خۆی لەژیانی ئێمەدا دروستدەكات‪.‬‬

‫لە كااڵ و كەرەستەی توركی‪ ،‬خواردەمەنی‬ ‫توركــی‪ ،‬پێاڵو و جــل و بەرگی توركی‪،‬‬ ‫بۆنــی توركــی‪ ،‬ســتایل و كۆزمێتیك و‬ ‫كەرەســتەی ئارایشــتی توركی‪ ،‬ئامێری‬ ‫كارەبایــی توركــی و ســاڵۆنی توركی‪،‬‬ ‫سكۆڵەرشــیپی بەخۆڕایــی و خوێندنــی‬ ‫بەخۆڕایــی بەزمانی توركی‪ ،‬هێچ ماڵێك‬ ‫نییــە بەرهەمێكــی خواردەمەنی توركی‬ ‫چێشــتخانەكەی داگیــر نەكردبێــت‪ ،‬لە‬ ‫هەویری تەماتەی زێڕەوە بۆ زەیتی زێڕ‪،‬‬ ‫لە نیســك و نۆكی زێڕەوە بۆ ســاوار و‬

‫توركیا روبەڕووی شكست و دابڕانی گەورە بۆتەوە لە سیاسەتی دەرەوەیدا‪ ،‬لە‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ بكەرە جیاوازەكانی دەوروبەری‪ ،‬لە گۆڕانی بەشێك لە تەكتیك‬ ‫و ستڕاتیژیەتی‪ ،‬لە خوێندنەوەی ئەكتەرە سیاسییە یار و نەیارەكانی‪ ،‬لەمامەڵەكردن‬ ‫و كارلێكەكانی لەگەڵ هێزە گەورە و بچوكەكانی هەرێمەكانی دەوروبەری‬ ‫تێكبدات‪ ،‬ئازەربایجان لەڕێگەی توركیاوە‬ ‫و بەناوی توركیاوە بچێتە ناو جەنگێكی‬ ‫پڕۆكسیانە‪-‬لەباتی و لەبەرامبەر بەشێك‬ ‫لــە گازە سروشتیەكەشــی هــاوكاری‬ ‫و یارمەتــی ســەربازی و كەرەســتەی‬ ‫سەربازی گەورە لە توركیا وەربگرێت‪.‬‬ ‫توركیا روبەڕووی شكســت و دابڕانی‬ ‫گەورە بۆتەوە لە سیاسەتی دەرەوەیدا‪،‬‬ ‫لــە مامەڵەكــردن لەگــەڵ بكــەرە‬ ‫جیاوازەكانــی دەوروبــەری‪ ،‬لــە گۆڕانی‬

‫پەیوەندییە هەرێمی و كێشەكانی لەگەڵ‬ ‫روســیادا‪ ،‬بەتایبــەت ئەگــەر ئــەم دوو‬ ‫ئەكتــەرە هەرێمییە زیاتــر بچنە دۆخی‬ ‫جەنگــی بریــكاری و زیاتر ببــن بە دوو‬ ‫یەكەی سیاسی و نوێنەرایەتیكردنی دوو‬ ‫جەسەری سیاسی و مەزهەبی ناوچەكە‪،‬‬ ‫توركیا قەیرانی تر و ئەركی سیاسی تری‬ ‫دەكەوێتەسەرشــان لەڕاســتكردنەوەی‬ ‫هاوســەنگییە هەرێمییەكــەدا لەگــەڵ‬ ‫ركابەرەكانی‪.‬‬

‫زنجیرە دراما دۆبالژكراوە توركییەكان‬ ‫بەقەبارەیەكــی گــەورە رۆڵ دەگێــڕن‬ ‫و كاتێكــی زۆر و بــێ ئەندازەشــی بــۆ‬ ‫تەرخاندەكرێت لەباشــوری كوردستاندا‪،‬‬ ‫گروپێكــی گەورەی لــە رەگەز و تەمەنە‬ ‫جیــاواز و نەوەكانــی دوای راپەڕینــی‬ ‫بەخۆیــەوە ســەرقاڵ كــردووە و هێمــا‬ ‫و كــۆد و وێنــە توركییــەكان بۆ دیوی‬ ‫ناوەوەی تاكی ئێمەدەنێرێت‪.‬‬ ‫بازاڕ و مۆڵە گەورەكانی ئێمە پڕاوپڕن‬

‫قاوەی توركییەوە‪.‬‬ ‫توركیا ئەمڕۆ لەڕێگــەی بەكارهێنانی‬ ‫هێــزی نەرمەوە‪ ،‬خەریكی بەســتنەوەی‬ ‫كۆمەڵێك ناوەندی سیاســی و ئابورییە‬ ‫بە ئەنكەرە و ئەســتەنبۆڵەوە‪ ،‬بووە بە‬ ‫ناوەندێكــی گــەورەی دەســتكاریكردنی‬ ‫جەســتە و دوبارە داڕشتنەوەی روخسار‬ ‫و جەســتە و دوبــارە دروســتكردنەوەی‬ ‫شوناسی تاكی ئێمە‪.‬‬

‫حكومەتی كاتیی سوریا‪ ،‬فیفتی بە فیفتی‬ ‫دراوسێی سوریا‪.‬‬ ‫گەلی كــورد نــاچــار بــون هــەر لە‬ ‫ســەرەتــاوە هێڵی سێهەم بۆ خۆیان‬ ‫دەســـت نیشان بــكــەن و پــەیــڕەوی‬ ‫بكەن‪ ،‬ئــەو هێڵەش بەگونجاوترین‬ ‫هەنگاو زانیوە لە سوریا و بۆ رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫بۆئەوەی گەلی كورد نەبێتە قوربانی‬ ‫سیاسەت و چەمكەكانی كۆنەپەرستی‬ ‫و تایفەگەری و كۆیلەی نەیارانی‪ ،‬گەلی‬ ‫كورد لە رۆژئاوای كوردستان سیستەمی‬ ‫فیدراڵیەتی راگەیاند كە لە رۆژانی ‪-16‬‬ ‫‪ 2016-3-17‬لە شاری رمێالنی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان سەر بە كانتۆنی جەزیرە‬ ‫كۆنگرەی ئامادەباشی بۆ راگەیاندنی‬ ‫ئەو سیستەمە بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫بـــە داخــــــەوە دواتـــــر جــگــە لە‬ ‫هەڵوێستی الیــەنــەكــانــی ناوخۆیی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬وەك هاوپەیمانی‬ ‫نیشتیمانی دیــمــوكــراتــی كـــورد و‬ ‫هاوپەیمانی پارتە چەپەكانی كورد لە‬ ‫سوریا و هەر هەڵوێستی پێكهاتەكانی‬ ‫هۆزان عەفرینی‬ ‫ناوخۆی ڕۆژئـــاوا‪ ،‬كە پێكهاتووە لە‬ ‫چیچانی‪ ،‬تــوركــمــانــی‪ ،‬چــەركــەس‪،‬‬ ‫وەك هەمومان دەزانین لە دوای پێنج ئاشوری‪ ،‬كلدان‪ ،‬سریانەكان و عەرەب‬ ‫ساڵ شەڕو ئاڵۆزی لە سوریا درێژەی وەك كەمینەكان لــەگــەڵ زۆریــنــەی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەتا ئەمڕۆش هیچ هەنگاوی بۆ كورد‪ ،‬بە زۆرینەی دەنگ سیستەمی‬ ‫وەستانی ئاڵۆزییەكان لە الیەن هیچ فیدراڵیەتی رۆژئــاوا‪-‬بــاكــوری سوریا‬ ‫واڵتێك نەنراوە و بەتایبەت واڵتانی راگەیاند‪ ،‬بەاڵم تەنها دوو حزبی كورد‬

‫ئاڵوزییەكان زۆرتــر دەبــن‪ ،‬هەروەها‬ ‫كە ئەندامی ئەنەكەسە‪-‬ن ناڕەزایەتی عەلەوی و نیوە سوونە دەبێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێك لە ئارادایە‪ :‬باشە بــەو جــۆرە سیاسەتە ئەگەر فیفتی‬ ‫خۆیان نیشایانداوە لەبەر ئەوەی كە‬ ‫ئەوان ئەندامی ئیتالفی ئۆپۆزسیۆنی دوای پێنج ساڵ لە كوشتن و كۆمەڵكوژی بە فیفتی بێت كــورد تێدا جێگەی‬ ‫كە زیاتر لە ‪ 400‬هەزار كەس جینۆساید نابێت و ئەو رێكەوتنانەش لەالیەن‬ ‫ئیخوانەكانی سوریان‪.‬‬ ‫ێ ملیۆن كەس حكومەتی جەزائیرەوە كراوە‪ ،‬ویستیان‬ ‫ئەوان دەڵێن لەبەر ئەوەی كە ئەم كــراون و زیاتر لە س ‌‬ ‫فیدراڵیەتە تەنها لە الیەن پەیەدەوە لە خاكی سوریا بۆ توركیا و عیراق و رێكەوتنامەی جەزائیری جــاران لە‬ ‫راگەینراوە‪ ،‬بۆیە قبوڵی ناكەن‪ ،‬بەاڵم هەرێمی كوردستان و لوبنان و ئەوروپا دژی گەلی كورد دووبارە بكرێتەوە و‬ ‫هەموو الیەكیش بــاش دەزانــێــت كە كۆچبەر و پەنابەربون و نیوەی سوریا بەمەش فیدراڵی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫ئەوە قسەی خۆیان نیە‪ ،‬بەڵكو قسەی رووخاوە‪ ،‬تەنها مەبەستێك ئەوە بووە لە ناوببرێت‪.‬‬ ‫چاودێران پێیان وایە كە حكومەتی‬ ‫ئیتالفی سوریایە و كە ئەو ئیتالفەش كە حكومەت بكەن بە فیفتی بەفیفتی؟‬

‫لە مافە رەواكانی گەلی كورد بوە‪.‬‬ ‫چاودێرانی سیاسی دەڵێن‪ ،‬الیەنی‬ ‫كوردی كە بە ناوی كــوردەوە خۆیان‬ ‫ناساندوە و واژوی لە سەر بەڵگەنامەی‬ ‫ستیڤن دی مستورە كردوە لە جنێڤ‬ ‫‪ 3‬كە دان‪ ،‬ئــەو كەسانە لە الیەن‬ ‫گەلی كوردی رۆژئــاوای كوردستان و‬ ‫رۆشنبیران شەرمەزار كران ‪ ،‬لەهەمان‬ ‫كاتدا نامەیەكی تایبەت بۆ ناڕەزایەتی‬ ‫لــە بــەرامــبــەر بــــەواژوو كــردنــی ئەو‬

‫چیچانی‪ ،‬توركامنی‪ ،‬چەركەس‪ ،‬ئاشوری‪ ،‬كلدان‪ ،‬رسیانەكان و عەرەب وەك كەمینەكان‬ ‫لەگەڵ زۆرینەی كورد‪ ،‬بە زۆرینەی دەنگ سیستەمی فیدراڵیەتی رۆژئاوا‪-‬باكوری‬ ‫سوریا راگەیاند‪ ،‬بەاڵم تەنها دوو حزبی كورد كە ئەندامی ئەنەكەسە‪-‬ن ناڕەزایەتی خۆیان‬ ‫نیشایانداوە لەبەر ئەوەی كە ئەوان ئەندامی ئیتالفی ئۆپۆزسیۆنی ئیخوانەكانی سوریان‬ ‫ئیخوانەكان بە سەریاندا زاڵە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامی ئەو كێشە و ئاڵۆزییەكان‬ ‫ئەمڕۆ الیەنی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‬ ‫هەڵوێستی خــۆی بۆ بەشداریكردن‬ ‫لە حكومەتی كاتی سوریای داهاتوو‬ ‫كە فیفتی بە فیفتی یە‪ ،‬واتە نیوەی‬

‫واڵتێكی زۆر گرنگ لــە ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست تێكدرا‪ ،‬تەنها بۆ‬ ‫ئەوەی كە نیوەی دەسەاڵت عەلەویەكان‬ ‫بن و نیوەی دیكە ئیخوانەكان!‬ ‫ئەم كارەی ئێوە بارودۆخی گشتی‬ ‫ســوریــا خراپتر دەكـــات و كێشە و‬

‫كاتی ( ئیتیقالی) سوریا‪ ،‬هیچ مافێكی‬ ‫گەلی كــورد تێدا بەرجەستە نابێت‬ ‫و ئــەو كــوردانــەی كــە بــەشــداری لە‬ ‫كوبۆنەوەكانی لیژنەی گفتۆگۆی جنیڤ‬ ‫‪ 3‬دا كــردووە‪ ،‬تەنها بۆ بەڕەواكردنی‬ ‫ئنتیمای كورد بۆ سوریا و نكۆڵی كردن‬

‫بەڵگەنامانە بۆ سكرتێری گشتی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان (بان كی مون) نێردراوە‪،‬‬ ‫تێدا ســكــااڵی زیــادكــردنــی خالێكی‬ ‫تایبەتی بە مافەكانی گەلی كورد‬ ‫دەكات و شەرمەزاری بۆ نكۆڵیكردن‬ ‫لە گەلی كوردییان كردووە‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫زیادكردنی باج‌و رسوماتی هاتوچۆ لەسەر حسابی هەژارانە‬ ‫پەرلەمانتارێك‪ :‬ئەگەر یاسا هەبێت‪ ،‬دەبێت ئەو بڕیارە هەڵبوەشێتەوە‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪ ،‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫زیادكردنی ڕسومات‌و سزا داراییەكانی‬ ‫هاتوچۆ لەگەڵ كەمردنەوەی موچە‌و‬ ‫بەردەوام قەیرانی داراییدا لەهاوكێشەیەكدا‬ ‫یەكناگرێتەوە‌و گرفتی بۆ شۆفێران‌و‬ ‫هاواڵتیان دروستكردوە‪ ،‬بەشێوەیەك ئەم‬ ‫بڕیارە دەبێتە هۆی زیادبونی ئۆتۆمبێلی‬ ‫بێ مۆڵەت‌و زیادبونی تاوانكاری‌و زیاتر‬ ‫قوڵكردنەوەی قەیرانی دارایــی لەسەر‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬لەڕویی یاساییشەوە ئەم‬ ‫بڕیارە بە نایاسایی وەسفدەكرێت چونكە‬ ‫لەپارلەمانەوە دەنگی لەسەر نــەدراوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەوتەی بەڕێوەبەری هاتوچۆی‬ ‫هــەرێــم ئــەم بــڕیــارە یــاســایــیـە‌و هیچ‬ ‫كێشەیەك دروستناكات‪ ،‬چونكە حكومەت‬ ‫باری دارایی باش نییە‌و خەڵكی ئاسایی‬ ‫رەنگە لەهەمو تەمەنی یــەك یــان دو‬ ‫ئوتومبێل بكڕێت‪ ،‬هاوكات پارلەمانتارێكی‬ ‫كوردستان سكااڵی یاسایی تۆماردەكات‌و‬ ‫دەڵــێــت «ئــەگــەر یــاســا ســەروەربــێــت‬ ‫بڕیارەكە هەڵدەوەشێتەوە»‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بڕیارەكە‬ ‫ڕەتدەكاتەوەو داوا لــەداواكــاری گشتی‬ ‫دەكەن بێتە سەرخەت‪ ،‬بەاڵم ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای هەولێر هیچ هەڵوێستێكییان‬ ‫نەبوە‪.‬‬ ‫بڕیارەكە كێشەی تێدا نییە‬ ‫لــیــوا رزگـــار عــەلــی‪ ،‬بــەڕێــوەبــەری‬ ‫گشتی هاتوچۆی هەرێم بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بڕیاری زیادكردنی رسومات‬ ‫بڕیاری وەزارەت‌و ئەنجومەنی وەزیرانە‪،‬‬ ‫بۆیە تەنها جێبەجێكاری ئەو بڕیارەن‬ ‫كە لــەســەروی خۆیانەوە دەردەچــێــت‪،‬‬

‫باجەكان‪ ،‬لەدەسەاڵتی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستانە كە ڕێنمایی بۆ دەربكات‪.‬‬ ‫پارێزەرەكە دەڵێت «ئەم ڕێنمایی‌و‬ ‫بــڕیــارانــە بەدیدێكی ئابورییانە زۆر‬ ‫نادروستە‪ ،‬چونكە لەم كاتەدا خەڵك‬ ‫لەدانی باج‌و كڕین‌و فرۆشتن دەكشێتەوە‌و‬ ‫ئــەم بــڕیــارە لەسەر گیرفانی خەڵكی‬ ‫هــەژار‌و ڕەشــوڕوت دەركــراوە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیــكــەوە ئــەم بــڕیــارە دەبــێــتــە هۆی‬ ‫زیابونی ئۆتۆمبێلی بێمۆڵەت كە ئەمەش‬ ‫سەردەكێشێت بۆ تاوانكاری»‪.‬‬

‫رەتیشی كردەوە كە بڕیارەكە نایاسایی‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە بەگوێرەی م ــاددەی ‪10‬‬ ‫لەیاسای ژمــارە ‪86‬ی ساڵی ‪2004‬ی‬ ‫هــاتــوچــۆ‪ ،‬دەســـەاڵتـــدراوە بــەوەزیــری‬ ‫نــاوخــۆ كــە دەتــوانــێــت بــاج‌و رسومات‬ ‫زیاد بكات یان كەمی بكاتەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەالیەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق‬ ‫پەسەندكراوە‌و پەرلەمانی كوردستانیش‬ ‫پەسەندی كردوە‪.‬‬ ‫وتــیــشــی «ئـــەو بـــاج‌و رســومــاتــەی‬ ‫لەئۆتۆمبێلێك لەهەرێم وەردەگیرێت‬ ‫هێشتا كەمترە لەوەی حكومەتی ناوەندی‪،‬‬ ‫حكومەتیش باری دارایی باش نیە‪ ،‬دواتر‬ ‫خەڵكی ئاسایی رەنگە لەهەمو تەمەنی‬ ‫یەك یان دو ئوتومبێل بكڕێت‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوانەی بازرگانی پێوەدەكەن ئەمەش‬ ‫جیایە‪ ،‬هەروەها هەمو كەسێك یەكجار‬ ‫مۆڵەت دەردەكات‌و پێنج ساڵ جارێكیش‬ ‫ێ‬ ‫ساڵنامە‌و مۆڵەتی شوفێریەكەی نو ‌‬ ‫دەكاتەوە ئیتر ئەمە بۆچی كێشەیە؟‬ ‫ئەگەر یاسا سەروەربێت‪ ،‬بڕیارەكە‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە‬ ‫دڵشاد شەعبان‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی بدەنەوە كە یان بڕیارەكە هەڵبوەشێننەوە‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەماوەی ڕابــردودا سكااڵی یان ئەگەر هەربیانویەكی یاسایشیان‬ ‫ێ یەكالی‬ ‫یــاســایــی تــۆمــاركــردبــو لــەبــەرامــبــەر هەبێت پێویستە بێنە دادگا لەو ‌‬ ‫زیــادكــردنــی ئــەو بـــاج‌و ڕسوماتانەی بكەینەوە‪.‬‬ ‫نـــاوبـــراو رونــیــدەكــاتــەوە‪ ،‬لـــەروی‬ ‫هاتوچۆ‪ ،‬لەوباریەوە بە»چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئێستا لەدادگایە‌و هەرشتێكیش یاساییەوە بڕیارێكی نایاساییە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەدادگابێت پێویستە سەربگرێت‪ ،‬هاوكات پێچەوانەی مــاددەی ‪28‬ی دەستوری‬ ‫لە ‪3‬ی نیسان هۆشداریەكی لەرێگەی عێراقە كە دەڵێت «دەستكاری باج‌و‬ ‫دادگــــاوە پێشكەش بەسەرۆكایەتی رسومات ناكرێت تەنها بەهەمواركردنی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیـــران‌و وەزارەتــەكــانــی یاسا‪ ،‬بەاڵم تەنها دەبێت لەپەرلەمان‬ ‫ناوخۆ‌و دارایی‌و ئابوری‌و بەرێوەبەرایەتیە ئـــەم كـــارە بــكــرێــت» بـــەاڵم ئەمانە‬ ‫ێ گەڕانەوە‬ ‫گشتیەكانی هاتوچۆی هەولێر‌و دهۆك یاساكەیان هەمواركردوە بەب ‌‬ ‫كــردوە‪ ،‬كە لــەمــاوەی ‪ 15‬رۆژ وەاڵمــی بۆ پەرلەمان‪ ،‬هەرچەندە لەمادەی ‪10‬ی‬

‫یاسای هاتوچۆ دەسەاڵتداراوە بەهەردو‬ ‫وەزیــری دارایـــی‌و ناوخۆ كە رسومات‬ ‫كەم یان زیاد بكەن‪ ،‬بەاڵم زۆر بەڕونی‬ ‫نــوســراوە كــە بەشێوەیەكی مەعقول‬ ‫بەگوێرەی دۆخــی دارایـــی گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا بێنن‪ ،‬بەاڵم هیچ رەوایەتیەكی‬ ‫تێدانییە كە زیادكردنەكە بەشێوەیەك‬ ‫بێت چوار هێندە یاخود شەش هێندە‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ئەندامەكەی پەرلەمان‪ ،‬راشیگەیاند‪،‬‬ ‫لەماوەی ‪ 15‬رۆژدا پێویستە دادگــای‬ ‫ئیداری ئەم كێشەیە یەكال بكاتەوە ئەگەر‬ ‫ێ بڕیارەكە‬ ‫یاساش ســەروەر بێت دەبـ ‌‬

‫هەڵبوەشێتەوە‪ ،‬چونكە بڕیارێكی زۆر‬ ‫نایاساییە‪.‬‬ ‫بڕیارەكە یاساییە‬ ‫ئاسۆ هاشم‪ ،‬پارێزەر‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬بۆ دەرچــونــی هەریاسایەك‬ ‫پێویستە لەپەرلەمانەوە دەنگی لەسەر‬ ‫بــدرێــت‪ ،‬بـــەاڵم لەئێستادا هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان لەبۆشاییەكی گـــەورەی‬ ‫یاساییدایە بەهۆی نەبونی پەرلەمانەوە‬ ‫واتە هەر یاسایەك دەربچێت‪ ،‬پێچەوانەی‬ ‫دەســـتـــور‌و بــنــەمــا ســەرەكــیــیــەكــانــی‬ ‫دیموكراسییە‪ ،‬بەاڵم زیادكردنی رسومات‌و‬

‫تاوان‌و كێشەكان زیاد دەبن‬ ‫حسام حەكیم بەرزنجی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫رێــكــخــراوی گــەشــەپــێــدانــی ئــابــوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫لەكاتی قەیرانەكادا هەندێك رێوشوێن‬ ‫دەگــیــرێــتــەبــەر‪ ،‬بـــەاڵم نــابــێــت بەبێ‬ ‫وردبــونــەوە‌و دیراسە كردبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫بەبێ دیراسەكردن‪ ،‬كێشە دروستدەبێت‪،‬‬ ‫لەپێشتردا باج‌و رسومات وەك پێویست‬ ‫كــاری لەسەرنەكرابو‪ ،‬لەئێستاشدا كە‬ ‫ســزادارایــیــەكــان زیــادكــراون بۆئەوەیە‬ ‫موچەی پێبدەن‪ ،‬لەكاتێكدا موچە خۆی‬ ‫بۆ نیوە كــەمــكــراوەتــەوە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫خەڵك‌و فەرمانبەر ناتوانێت ئەم باج‌و‬ ‫رسوماتانە بــدات‪ ،‬بۆیە خــراپ بەسەر‬ ‫خەڵكدا دەشــكــێــتــەوە‌و دەبێتە هۆی‬ ‫توڕەبونی خەڵك‪ ،‬زیادبونی هــەژاری‌و‬ ‫نەخۆشی‌و شەڕو ئاژاوە‌و هەڵوەشانەوەی‬ ‫خــێــزانــەكــان‌و تــــاوان‌و خۆكوشتن‌و‬ ‫كۆچكردن‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «ناكرێت تەنها بیرلەوە‬ ‫بكرێتەوە چەندێك داهاتی حكومەت‬ ‫زیاد دەبێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت داهاتی خەڵك‬ ‫لەبەرچاو بگیرێت»‪.‬‬

‫كۆچی پێچەوانە لەئەوروپاوە بۆ كوردستان‬ ‫گەڕانەوە بۆ كوردستان هەندێ‌ لەخێزانەكان دەكات بە دوو كەرتەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ێ لەو خێزانانەی كە لەئێستادا‬ ‫هەند ‌‬ ‫گەیشتونەتە واڵتانی ئــەوروپــا‪ ،‬باس‬ ‫لەوەدەكەن‪ ،‬كە لەسەر بابەتی گەڕانەەو‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان دوچاری ناكۆكی‌و‬ ‫كێشەی زۆری خێزانی بونەتەوە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی پرسی گەڕانەوە بۆ كوردستان‬ ‫خێزانەكانی بــەســەر دوو بۆچوندا‬ ‫دابــەشــكــردوە‪ ،‬هــاوكــات فیدراسیۆنی‬ ‫پەنابەرانی عیراق ئاشكرایدەكات‪ ،‬كە‬ ‫ێ لەخێزانەكان روبــەڕووی كێشەی‬ ‫زۆر ‌‬ ‫نەبونی مافی پەنابەری‌و جیاوازی كلتوی‬ ‫بونەتەوە‪ ،‬بۆیە بۆیە ئــەوان نوێنەری‬ ‫یاساییان هەیەو خەریكی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی ئەو خێزانانەن‪.‬‬ ‫حەزدەكات بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژنەكەی رازی نیە‬ ‫ڕێــبــوار عــومــەر‪ ،‬تەمەن ‪ 37‬ساڵ‪،‬‬ ‫ئێستا پــەنــاهــنــدەی ئەڵمانیایە‌و‬ ‫لەكەمپدا نیشتەجێیە‪ ،‬ئــامــاژە بەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬نزیكەی پێنج مانگە لەگەڵ‬ ‫هاوسەرو دوو منداڵەكەی‌و خوشكەكەی‬ ‫كۆچیان كردوە‌و لە لەواڵتی ئەڵمانیان‪،‬‬ ‫لەئێستایشدا زۆر پەشیمانە لەوەی كە‬ ‫كۆچی كــردوە‪ ،‬بــەاڵم بەپێچەوانەوە‬ ‫خوشك‌و هــاوســەركــەی لــەو رۆیشتنە‬ ‫پەشیمان نین‪ ،‬زۆركات لەسەر گەڕانەوەو‬ ‫نەگەڕانەوە دەبێتە شەڕیان‪.‬‬ ‫رێــبــوار بەنیگەرانیەكەوە دەڵێت‬ ‫«هەستدەكەم ئێمە لەگەڵ ئەم كلتورو‬ ‫دابونەریتە ناگونجێن‪ ،‬لەئێستاشدا بەو‬

‫پێیەی منداڵمان هەیە‪ ،‬ئەگەری ئەوە‬ ‫هەیە ئیقامەمان بۆ دەربچێت‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئەو كاتە دەبێت لــەژورەوە بمێننەوە‌و‬ ‫هیچ ئیشێكیان پێنادرێت‪ ،‬تاقەتی‬ ‫ئەوەمان نیە هەمیشە لــەژورەوە بین‌و‬ ‫ئیشێك نەكەین»‪.‬‬ ‫ئــــــاوارە كــــوردەكــــەی ئــەڵــمــانــیــا‬ ‫بەپێچەوانەی كەسانی دیكەوە خۆزگە‬ ‫ێ بۆ ئەوەی‬ ‫دەخوازێت ئیقامەیان نەدرێت ‌‬ ‫هەرچی زووە بگەڕێنەوە بۆ كوردستان‌و‬ ‫كۆتایی بەناخۆشیەكانی بێت‪.‬‬ ‫ئەوروپا ئەو بەهشتە نەبوو كە‬ ‫بیرم لێدەكردەوە‬ ‫شیالن شەوكەت‪ ،‬تەمەن ‪ 27‬ساڵ‪،‬‬ ‫بــاس لــەوە دەكــات‪ ،‬لەگەڵ هاوسەرو‬ ‫كچەكەی ماوەی شەش مانگە لەواڵتی‬ ‫فیلەندان‪ ،‬دوای خراپبونی رەوشــی‬ ‫ئابوری هەرێم ماڵ‌و موڵكیان فرۆشتوە‌و‬ ‫چەندین رێگەی سەخت‌و قاچاخیان‬ ‫بڕیوە‌و سەفەریان كردوە‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫پەشیمانن‪ ،‬چونكە ئەوروپا ئەو بەهەشتە‬ ‫نــەبــووە كەبیریان لــێــدەكــردۆتــەوە‪،‬‬ ‫هەمو رۆژێــك بە هاوسەرەكەی دەڵێ‬ ‫«بابڕۆینەوە» بەاڵم ئەو قبوڵی ناكات‪،‬‬ ‫هەربۆیە چەندین جار لەسەر ئەم باسە‬ ‫كێشەو دەمەقاڵێ كەوتۆتە نێوانیانەوە‪.‬‬ ‫نــاوبــراو وتیشی «هــاوســەرەكــەم‬ ‫دەڵــێــت‪ ،‬ئــەوان هیچان لەكوردستان‬ ‫نەماوە تابڕۆنەوە تەنانەت كارەكەشیان‬ ‫لــەدەســتــداوە ئیتر چــۆن بگەڕێنەوە‪،‬‬ ‫منیش دەڵێم دەتوانین هەموو شتێك‬ ‫بەدەستبهێنینەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەو بەهیچ‬ ‫شێوەیك ڕازی نابێت‪ ،‬بۆیە زۆرجــار‬

‫فیدراسیۆنی پەنابەران‪ :‬نوێنەری یاساییامن هەیەو‬ ‫سەرقاڵی چارەسەركردنی كێشەی ئەو خێزانانەین‬

‫دەبێتە كێشەمان»‪.‬‬ ‫توشی شۆكی كلتوری دەبن‬ ‫توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی رونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەو خێزانانەی دەڕۆنە ئەوروپا رووبەڕوی‬ ‫كلتورێكی جیاواز تر دەبنەوە وەك لەو‬ ‫كلتورەی كۆمەڵگەكەی خــۆی‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە یەكەمجار توشی شۆكی كلتوری‬ ‫دەبن‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو بەهاو پێوەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەی لەكۆمەڵگەی خۆی‬ ‫راهــاتــوە جــیــاوازە لەوبەهاو پێوەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەی لەو كۆمەڵگەی كەبۆیی‬ ‫چــوە‪ ،‬هــەر بۆیە راستەوخۆ كێشەی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و خــێــزانــی‌و كێشەی‬

‫ئاڵۆزی بیركردنەوە‪ ،‬هەروەها كێشەی‬ ‫دەرونیش بۆ خێزانەكان دروستدەكات‪،‬‬ ‫چونكە ئەوكەسە ســەرەتــا بەنیازی‬ ‫باشتركردنی ژیانی چۆتە ئەوروپا‪ ،‬نەك‬ ‫تێكچونی ژیانی‪.‬‬ ‫چـــۆمـــان ئـــەحـــمـــەد‪ ،‬جــەخــتــی‬ ‫لەوەشكردەوە‪ ،‬زۆرێــك لەو كەسانەی‬ ‫دەڕۆن لــەالیــەنــی ئــابــوریــەكــەیــەوە‬ ‫پشتدەبەست بەخزم‌و كەسوكاریان‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی كاتێك دێنەوە كێشەكی‬ ‫تریان بۆدروستدەبێت‪ ،‬ئەوەش لەالیەن‬ ‫خزم‌و دۆستانیانەوە توشی تانەو تەشەر‬ ‫دەبنەوە‪.‬‬

‫توشی بێ هیوایی دەبن‬ ‫الی خۆشیەوە پسپۆڕێكی دەروونی‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەو خێزانانەی‬ ‫كە كۆچ دەكــەن بۆ ئەوروپا بەهیواو‬ ‫ئومێدێكی زۆرەوە دەڕۆن تا ژیانێكی‬ ‫خۆش فەراهم بهێن‪ ،‬بەاڵم كاتێك دەچنە‬ ‫ئەورپا دەبینن ئەوە نەبوە كە بیریان‬ ‫لێكردۆتەوە‪ ،‬پەشیمان دەبنەوە لەوەی‬ ‫هاتون‪ ،‬هەربۆیە توشی بێ هیوایی‌و‬ ‫بێتاقەتی دەبن‪ ،‬ئەوەش وایان لێدەكات‬ ‫هەست بە قەلەقی‌و دڵــەڕاوكـێ‌و ترس‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەداهاتوی خۆیان‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫بیر لەهاتنەوە دەكەنەوە لێرەش توشی‬ ‫كێشە دەبــن‪ ،‬لەبەرئەوەی تا دێنەوە‬

‫جارێكی تر لەگەڵ دۆخەكە رادێن زۆری‬ ‫پێدەچێت‪ ،‬بۆیە زۆرجار توشی خەمۆكی‌و‬ ‫رەشبینی‌و ناخۆشیەكی زۆر دەبن‪.‬‬ ‫ئاراس ناسح‪ ،‬وتیشی» ئەو هۆكاری‬ ‫پەشیمانی ‌و دروستبونی كێشەیە‬ ‫لەنێوان خێزانەكان‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫نەبونی بەرنامەو پالنێكی‌و پێش وەختە‬ ‫بۆئەوەی بەو شێوەیان بەسەر نەیەت‪.‬‬ ‫هیچ ئامارێك لەبەردەستدا نیە‬ ‫بـــەرپـــرســـی لــقــی فــیــدراســیــۆنــی‬ ‫پەنابەرانی عیراق‪-‬هەرێمی كوردستان بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬ئەو خێزانانەی‬ ‫كەدێنەوە هەرێمی كوردستان بەهیچ‬ ‫شێوەیەك پەیوەندی بەفیدراسیۆنەوە‬ ‫ناكەن‪ ،‬هەربۆیە تائێستا ئامارێكیان‬ ‫لەبەردەستدا نیە‪ ،‬ئــەو خێزانانەش‬ ‫كەدەگەڕێنەوە بەپێی كۆمەڵێك بەڵگەی‬ ‫پەنابەری پێ بێت یا خود لەڕێگەی‬ ‫عێراقەوە كارەكانیان‬ ‫باڵوێزخانەی‬ ‫بــۆ رێكدەخرێت‌و دەگــەڕێــنــەوە‪ ،‬یان‬ ‫لەرێگەی رێكخراوەكانی ئینتەرناشناڵ‌و‬ ‫بۆدابینكردنی فیزە‬ ‫خۆبەخشەكان‬ ‫بۆئەوكەسانەی كەدەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫ئامانج عەبدوڵاڵ‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫كێشەی خێزانەكان لەئەوروپا بەهۆی‬ ‫پێنەدانی ئیقامەو نەگونجانیان لەگەڵ‬ ‫جــیــاوازی كلتورو بیروبۆچونی ئەو‬ ‫واڵتەی تێیدان دروستدەبێت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫لــەوجــۆرە كەیسانە بــەردەوامــی هەیە‬ ‫لەناو كەمپەكان‪ ،‬وتیشی «نوێنەرە‬ ‫یاساییەكەمان سەرقاڵی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی خێزانەكانن»‪.‬‬

‫وەرزش‬

‫ذمارة (‪ )559‬دو شةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەركەوتەوە‬ ‫‪756‬‬ ‫‪570‬‬

‫یاریی كۆتایی ژمارە ‪ 100‬بوو بەالی نادالەوە‬

‫نادال‬ ‫مۆنفێس‬

‫ی نیسان‬ ‫ممە‪17 ،‬‬ ‫یەكشە‬ ‫تی كارلۆ‬ ‫تایی مۆن‬ ‫یاریی كۆ‬

‫پادشای گڵ‬

‫رافائیل نادال‪ ،‬ئیسپانیا‪،‬‬ ‫ریزبەندیی ژمارە ‪5‬‬

‫‪7‬‬

‫یەكەم نازناوی نادال بوو لەمساڵدا‬ ‫ئەمساڵ یاریی كۆتایی پاڵەوانێتیی دەوحەی دۆڕاند‪،‬‬ ‫لە سێ پاڵەوانێتیشیدا لە نیوەی كۆتایی كرایە‬ ‫دەرەوە‪ :‬بۆینس ئایرس‪ ،‬ریۆ دی جانیرۆ و ئیندیان‬ ‫وێڵز‬ ‫نازناوی ژمارە ‪68‬ی نادال بوو لە كاروانی‬ ‫وەرزشیی خۆیدا‬

‫گایل مۆنفێس‪ ،‬فەرەنسا‪،‬‬ ‫ریزبەندیی ژمارە ‪16‬‬

‫نازناوی ژمارە ‪28‬ی بوو لە پاڵەوانێتییەكانی‬ ‫ماستەرزدا ‪ 1000‬خاڵ‪ ،‬بەمەش ژمارەكەی‬ ‫جۆكۆڤیچی یەكسان كردەوە‬ ‫دوایین نازناوی نادال لە پاڵەوانێتییەكانی‬ ‫ماستەرزدا لە ساڵی ‪ 2014‬بوو‪ :‬پاڵەوانێتیی‬ ‫مەدرید‬

‫نازناوی ژمارە ‪48‬ی‬ ‫نادال بوو لە یاریگای گڵ دا‬

‫وشەی یەکتربڕ‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫ێ وشەی «زە»‪ ،‬كەوتبێتە‬ ‫لەوشەی «زە»‪ 40 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬زەریا‪ ،‬زەنجەفیل‪ ،‬زەحیری‪..‬‬

‫بە بردنەوەی یەك نازناوی دیكە‬ ‫لەسەر یاریگای گڵ‪ ،‬دەگاتەوە بە‬ ‫ژمارە پێوانەییەكەی گێرمۆ ڤیالسی‬ ‫ئەرجەنتینی‪ ،‬كە خاوەنی ‪49‬‬ ‫نازناو بوو‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وشەی ونبو‬

‫مەتەڵ‬ ‫مەتەڵ ئەمجارە هەر یانزە پیتە‬ ‫شارۆچكەیەكە بەخێرو پیتە‬ ‫پیتی حەوت‌و دو‪ ،‬چوارو دەو یانزە‬ ‫چەكێكی كۆنەو بۆ پشتێن شازە‬ ‫پیتی حەوت‌و پێنج‪ ،‬سێ‌ لەگەڵ یەكا‬ ‫ێ مرۆڤ پەك ئەخا‬ ‫گەر پەیدا بب ‌‬ ‫پیتی نۆو پێنجیش‪ ،‬یانزە لەگەڵ دو‬ ‫دەرمانی سەرەو دەستەو پێستەو مو‬ ‫پیتی حەوت‌و هەشت شەشیش لەبانی‬ ‫ێ وا بێ‌ ئیمانی‬ ‫ئەگەر تۆ نەتب ‌‬ ‫پیتی چوارو دە‪ ،‬شەش لەگەڵ دودا‬ ‫شارێكی كوردەو لەهەرێم جودا‬ ‫مەتەڵ ئاسانە چوار دەوری شاخە‬ ‫ێ بێنەو سفرەكەت راخە‬ ‫ماسی لـ ‌‬

‫وەاڵمەكانی ژمارەی پێشو‬ ‫وشەی ونبو‪ :‬ستارخانی‬ ‫مەتەڵ‪ :‬رەشەی پۆلیس‬

‫ئاسۆیی‬ ‫‪-1‬شاعیرێكی كــۆچــكــردوی كـــوردە ‪+‬‬ ‫بێدەنگ‪.‬‬ ‫‪-2‬جاران زۆرتر بەكارئەهات‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەمچە‪ ،‬بائەدرێ‌‪ ،‬لەدۆشدایە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەمو كردومانە «پ»‪ ،‬دوان لەسێوە‪،‬‬ ‫هەرگیز‪.‬‬ ‫‪-5‬یارییەكە ‪ +‬درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬دی ــەی بێ‌ ســەر‪ ،‬خــواردنــی ئاژەڵە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی كاول‪.‬‬ ‫‪-7‬داماو «پ»‪ ،‬هەوای دەم‪ ،‬تەگەرە‪.‬‬ ‫‪-8‬پێداویستی ماڵە‪ ،‬هاواری ژن‪ ،‬باران‬ ‫دەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-9‬مەلیك «پ»‪ ،‬چۆن‪ ،‬كۆن هەبو‪ ،‬دوان‬ ‫لەسەر‪.‬‬ ‫‪-10‬ترشەمەنییەكە‪.‬‬ ‫‪-11‬گــەمــە «پ»‪ ،‬دوا كـــەس‪ ،‬سوا‬ ‫بەتێكەڵی‪.‬‬ ‫‪-12‬دژی زاڵمە‪ ،‬هەند ‌ێ «پ»‪ ،‬پیاوی‬ ‫دینن‪.‬‬

‫ستونی‬ ‫‪-1‬تایبەتە بەسەر ‪ +‬گۆڵچی‪.‬‬ ‫‪-2‬قــیــروســیــا‪ ،‬شارێكی كوردستانە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی زەڵم‪.‬‬ ‫‪-3‬بـەشـێـكـە لــەســەر‪ ،‬دائــەگــیــرسـێ‌‪،‬‬ ‫ساروخێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬قیر بەتێكەڵی‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬بەرگێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬ئەنرێتەوە‪ ،‬شارێكە لەئێران‪.‬‬ ‫‪-6‬شاعیرێكی كۆچكردوی عەرەبە‪ ،‬دوان‬ ‫لەقەل‪.‬‬ ‫‪-7‬لەناوبەری جۆرە زیندەوەرێكە‪ ،‬وەك‬ ‫یەكن‪.‬‬ ‫‪-8‬ســیــان لەمایە‪ ،‬ناوێكی كچانەیە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬عافێت‪ ،‬لەش هەیەتی‪ ،‬نیوەی منەت‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەزەم‪ ،‬نەخۆشییەكە‪ ،‬تاڤگەی‬ ‫دەستكرد‪.‬‬ ‫‪-11‬ژمارەیەكە‪ ،‬كورتكراوەی ناوێكە‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬جوان‌و رازاوە‪.‬‬

‫جۆرە خواردنەوەیەكە‬ ‫لۆفە – فەرەج – كۆتر – مەركانە – هەرمێلە – مەهدی – كۆنكا‬ ‫– مەست – ڤیزە – پاكردنەوە – بزە – ماتەمگێڕان – فاست –‬ ‫ێ – ماریا – كرماشان – سلێمانی – سەرین – هێز –‬ ‫كفتە – هەرم ‌‬ ‫قەلەباچكە – خۆشەویستان – دەروازە ‪ -‬میالنۆ‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (559) 18-04-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫گەورەترین پەیكەری شاری هەڵمەت‌و قوربانی‬

‫شەڕڤانەكەی كۆبانی‪ ،‬لەسلێمانی دەدرەوشێتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بــەئــامــادەبــونــی هــەریــەك لــەمــەال‬ ‫بەختیارو ئاسۆ فەرەیدون پارێزگاری‬ ‫سلێمانی‌و ژمارەیەكی زۆر لەئامادەبوان‪،‬‬ ‫رۆژی سێشەممە ‪ ،2016/4/12‬لەفولكەی‬ ‫قلیاسان‪ -‬سەرچنار‪ ،‬پــەردە لەسەر‬ ‫پەیكەری «شەهید ئارین مێركان»‬ ‫الدرا‪.‬‬ ‫ئەم پەیكەرە لەسەر ئەركی ناوەندی‬ ‫رۆشنگەریی چاودێرو پارێزگای سلێمانی‬ ‫دروستكراوە‪.‬‬ ‫بــەرزی پەیكەرەكە ‪ 5،50‬مەترەو‬ ‫پانیشی ‪ 3،20‬مەترەو بەگەورەترین‌و‬ ‫بەرزترین پەیكەری شــاری سلێمانی‬ ‫دادەنرێت‪.‬‬ ‫س ــەب ــارەت ب ــەم كـــارە ن ــاوازەی ــە‪،‬‬ ‫هونەرمەندی پەیكەرساز بەرزان زاهیر‬ ‫بــە «چـــاودێـــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬دوای‬ ‫ماندوبونێكی زۆرو زیاتر لە ‪ 19‬جار‬ ‫چونم بــۆ تـــاران‪ ،‬دواجـــار بــەوپــەڕی‬ ‫خۆشەویستی‌و ئاسودەییەوە توانیم‬ ‫پەیكەری شەهید «ئارین مێركان»‬ ‫تەواو بكەم‪.‬‬ ‫ناوبراو دەشڵێت «ئەم پەیكەرە زیاتر‬ ‫لە ‪ 13‬مانگی پێچوە‪ ،‬لەمادەی ماتریاڵ‬ ‫– بــرۆنــز لەسلێمانی دروســتــكــراوەو‬ ‫لەتاران داڕشتنی برۆنزی كراوە»‪.‬‬ ‫ئــەبـێ‌ ئــامــاژە بــەوەیــش بـــدەم كە‬ ‫بیرۆكەی دروستكردنی ئەم پەیكەرە هی‬ ‫كاك مەال بەختیارە‪.‬‬ ‫لەڕوی پێشەوەی پەیكەرەكە یەكێك‬ ‫لەهەناسەكانی سەالم مستەفای شاعیر‬ ‫نوسراوە‪.‬‬

‫شێرزاد هەینی‪،‬‬ ‫سەعدی گچكە‬ ‫دەكاتە پاڵەوانی‬ ‫رۆمانە تازەكەی‬

‫دوای سەدەیەك‬ ‫دروستبونی دەوڵەت‪،‬‬ ‫یان لێكترازانی زیاتر؟‬

‫خۆری كۆبان ‌‬ ‫ێ‬ ‫هەمو دەمێ‌ لەهەناسەكانماندای‬ ‫بەدەم رێوە هەر سرودەكەی تۆ دەڵێینەوە‬ ‫لەهەر سەنگەرێكدا بیت‬ ‫چاومان لەپەنجەو تفەنگەكەی تۆیە‬ ‫تۆ پێشمەرگەو نان‌و كۆتری ئاشتیت‬ ‫ئەی ئارینە شەهیدەكەم‬ ‫سەالم مستەفا‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لـــەدرێـــژەی زنــجــیــرە رۆمــانــەكــانــی‬ ‫«شێرزاد هەینی» كە بەناوی «هەولێر»‬ ‫دەستیپێكردوە‪ ،‬بەرگی شەشەمی كە‬ ‫تایبەتە بەشەهید «سەعدی گچكە» و‬ ‫نــاوی «هەولێر – سەعدی گچكە»ی‬ ‫لێناوە‪ ،‬رۆژی پێنج شەممە ‪،2016/4/21‬‬ ‫لەهۆڵێكی الچەپی هێمنی زۆر نزیك‬ ‫لەقەرەباڵغی‌و بازاڕە گەرمەكەی لەنگەی‬ ‫سەدمەتری‪ ،‬دوابەشی چاپكراوی رۆمانی‬ ‫هەولێر بــەنــاوی «هەولێر ‪ -‬سەعدی‬ ‫گچكە» دابەشدەكرێ‌‪.‬‬ ‫سازكردنی رێورەسمەكە لەسەر ئەركی‬ ‫بنەماڵەی شەهیدی سەركردەو پیاوێكی‬

‫پێشەنگ لەپێشمەرگایەتی سەعدی‬ ‫گچكە سازدەكرێت‪ ،‬ئەو پیاوەی لەرۆژی‬ ‫‪8‬ی مارسی ‪ 1987‬لەگوندی دەشتێوی‬ ‫دەڤەری قەاڵدزی شەهید دەكرێ‌‪ ،‬لەوێ‌‬ ‫هاوڕێكانی شەهید‪ ،‬ئەوانەی لەنزیكەوە‬ ‫شــارەزای خەبات‌و كەسایەتی ئەوبون‪،‬‬ ‫بەشدار دەبن‌و الپەڕەیەكی تری هەولێر‬ ‫دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫بەرگی شەشەمی رۆمــانــی هەولێر‪،‬‬ ‫تایبەتە بەگێڕانەوەی سەربردەو رۆژە‬ ‫تــاری ـك‌و ناخۆشەكانی پــاش نسكۆی‬ ‫شــۆڕشــی ئــەیــلــول‪ ،‬پــاش رێكەوتنی‬ ‫جەزائیری نێوان شاهەنشای ئێران‌و‬ ‫رژێمی پێشوی عیراق‌و سەركردایەتی‬

‫بــەعــس‪ ،‬راگــواســتــنــی گــونــدەكــان‌و‬ ‫پەیدابونی حزبە كارتۆنییەكان‌و كۆششی‬ ‫ژمارەیەك كەسایەتی‌و الیەنی سیاسی‌و‬ ‫هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی نوێ‌‪.‬‬ ‫شەهید «ســەعــدی گچكە»‪ ،‬وەك‬ ‫كەسایەتی‌و پێشەنگی بەشداریكردنی‬ ‫لەشۆڕشەكە‪ ،‬دەبێتە بەشێكی دیاری‬ ‫رۆمانەكە تا ئەو رۆژەی شەهید دەبێ‌‪.‬‬ ‫رۆمانەكە‪ ،‬كۆكردنەوەو ناسینەوەو‬ ‫وەبیرهێنانەوەی رۆژەكانی ئەو دەمانەیە‪،‬‬ ‫باسكردنی هەولێرە لەو دەمانە شانەی‬ ‫بچوك بچوك‪ ،‬بەچەكی ســادەو لەناو‬ ‫نائومێدی‌و هەڕەشەی رژێم كۆدەبنەوەو‬ ‫شۆڕش دەكەن‪.‬‬

‫فەهمی بورهان‬

‫‪ 2016/5/16‬سەدەیەك بەسەر رێكەوتننامەی سایكس بیكۆدا تێئەپەڕێت‪،‬‬ ‫كە لەنێوان واڵتانی بریتانیا – فەرەنسا – روسیا‪ ،‬مۆركراو دو ساڵ دواتر‬ ‫نەخشەكەی راگەیەنراو جێبەجێكرا‪ ،‬كوردستان‌و واڵتانی كوردیان بەسەردا‬ ‫دابەش كراو لەهەمان چركەساتی بەستنی رێكەوتنەكەدان‪ ،‬واتە دوای سەد‬ ‫ساڵ مێژوی گەالنی ناوچەكە لەیەك چوارچێوەدا چەقی بەستوە‪ ،‬كورد تەواو‬ ‫وەك ئەوكات ماڵی پەرتەوازەو ناڕێك‌و شپرزەیە‪ ،‬تورك‌و فارس‌و عەرەبیش‬ ‫سەبارەت بەكوردو كێشەكەی‪ ،‬هەمان ستراتیژو تێڕوانینیان هەیە‪ ،‬واڵتانی‬ ‫زلهێزیش هیچ دەستەبەرێكی راستەقینەی دیموكراسییان بۆ ناوچەكە وەك‬ ‫بەدیلی سیستەمە فاشیستەكانی هەرێمایەتی نییە‪ ،‬ئەوەی گۆڕاوە تەنها‬ ‫زەمەن‌و ئاوابونی تەمەنی نەوە جیاوازەكان بوەو هیچی تر‪.‬‬ ‫رەنگە دوای سەد ساڵ قورس بێت بۆ نەتەوەیەكی بێ‌ دەوڵەتی وەك كورد‪،‬‬ ‫هەروا بەسانای ئەم سەدەیە بەسەریا گوزەر بكات‌و هیچ خوێندنەوەیەك‪،‬‬ ‫یان لێكدانەوەیەكی واقیعی دور لەهەڵچونە‪ ،‬دەرونییەكان بۆ كۆی روداو و‬ ‫هەڵچون‌و گالن‌و سەركەوتنەكانی ئەم سەد ساڵە نەكات‪.‬‬ ‫ئەگەر ورد تەماشای رابردو بكەین‪ ،‬دەرئەكەوێت ئەوەی هەنوكە لەگۆڕەپانی‬ ‫سیاسی كوردستان بەبەشە جیاوازەكانیەوە روئەدات‪ ،‬لەپەرتەوازەیی‌و بونی‬ ‫زیاد لەخیتابێك‌و زیاد لەدیدێك بۆ داهاتوی ئەم نەتەوە بێ‌ دەوڵەتە كارێكی‬ ‫زۆر نامۆ نەبێت‪ ،‬چونكە ئــەوەی لەسەد ساڵی ئێمەدا زۆرترین پانتایی‬ ‫مێژومانی داگیركردوە‪ ،‬ئەم جۆرە لەناتەبایی‌و ناڕێكییەی ناوخۆی كوردە‪،‬‬ ‫شەڕی ناوخۆ‪ ،‬خیانەت‌و دەست لەگەڵ دوژمن تێكەڵكردن‪ ،‬رێكنەكەوتن‌و‬ ‫سەنگەرلێكدان دژبەیەك‪ ،‬رەهەندی زاڵــی ئەم نەتەوە بێ‌ دەوڵەتەیە‪.‬‬ ‫رەنگە تەنها نەتەوە بین بیری نوێی فەلسەفە فرەیی‌و پێكەوەی مۆدێرنەو‬ ‫دەسكەوتەكانی دیموكراسیەت‌و بەهاكانی جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫عەولەمەو كرانەوەی سنورەكان‌و بەگوندبونی گەردون‪ ،‬كەمترین كاریگەری‬ ‫لەسەرمان وەك نەتەوە هەبوبێت‪ ،‬ئەوەی پێش رێكەوتننامەی سایكس بیكۆ‬ ‫وەك دەردێكی كوشندە لەناومان بونی هەبوبێت هەنوكە بەبیرو رێژەی زیاتر‬ ‫هەر ماوەو پانتایی گەورەتری لەژیانی سیاسی‌و ئابوری‌و فەرمانڕەواییماندا‬ ‫داگیر كردوە‪.‬‬ ‫دوبەرەكیی‌و خیانەت‌و دابەشبونمان بەسەر زیاد لەئەجندایەكی دەرەكی‌و‬ ‫پەرتەوازەی ناوخۆی وەك جاران بەزیادەوە ئامادەیی هەیە‪.‬‬ ‫لەباشور هێزەكان ناتەبان ناڕێكن‪ ،‬لەرۆژهەاڵت سەرباری خەباتی سەخت‪،‬‬ ‫هێزەكان لەدوانەوە بۆ چوارو لەچوارەوە بۆ هەشت لێك ترازاون‪ ،‬لەرۆژئاوا نە‬ ‫سازان‌و رێكنەكەوتن‪ ،‬سەرباری دۆخی قورسی سەرشانیان‪ ،‬بەاڵم رەهەندی‬ ‫دیارو خاڵی الوازی كوردانە‪ ،‬لەباكوریش جیاوازی‌و دابەشبونەكان ئەمڕۆ‬ ‫لەدوێنێ‌ زیاترەو بۆ داهاتوش روداوەكان ئاماژەی ملمالنێی توندترمان نیشان‬ ‫ئەدەن‪ ،‬بۆیە بەخوێندنەوەیەكی بابەتی‌و رەخنەی دور لەفەرزكردنی یەك جۆر‬ ‫لەئایدۆلۆژیاو یەك دونیابینی‌و بەكەم روانین لەدەستكەوتەكانی باشور‪ ،‬رون‬ ‫ئەبێتەوە هەرچەندە فاكتەرە دەرەكێكان باشتر لەجاران بۆ كورد دوای ئەم‬ ‫سەد ساڵە رەخساوە‪ ،‬بەاڵم لەئاستی ناوخۆی دا كەمترین ئامادەیی بۆ هەر‬ ‫جۆرە وەرچەرخانێك ئەبینرێت بەئاراستەی دروستبونی دەوڵەتی كوردی‪،‬‬ ‫ئەوەی ئێستا لەناوەندە سیاسییەكانی ئێمەدا لەمەڕ ئەم پرسە ئەگوزەرێت‪،‬‬ ‫درێژكراوەی ناكۆكییەكانی ناوخۆمانەو لێكدانەوەو خوێندنەوەیەكی بابەتی‬ ‫نییە كە تێزەكانی بون بەدەوڵەتی لەهەناودا هەڵگرتبێ‌‪.‬‬

‫زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی لەیادی ‪ 118‬ساڵەی‬ ‫رۆژنامەگەریی كوردیدا چەندین چاالكی ئەنجام دەدات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لـــە «‪ »118‬یــەمــیــن ســاڵــیــادی‬ ‫رۆژنامەگەری كوردیدا‪ ،‬رۆژی ‪،2016/4/21‬‬ ‫بەشی تەكنیكی میدیای كۆلێژی تەكنیكی‬ ‫كــارگــێــڕی‪ ،‬لــەزانــكــۆی پۆلیتەكنیكی‬ ‫سلێمانی ئەو یادە دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لـــەو مــەراســیــمــەدا بــەكــردنــەوەی‬ ‫پیشانگەیەكی كــارو بەرهەمی میدیای‬ ‫خوێندكارانی بەشەكە دەستپێدەكات‌و‬ ‫چەندین كــاری فۆتۆگرافی‌و ڤیدیۆیی‌و‬ ‫گــەلــەری تایبەت‌و پۆستەرو ریكالم‌و‬ ‫چەندین چاالكی تر لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم كــارانــە‪« ،‬هاونیاز‬

‫سامی» راگری بەشی میدیایی لەزانكۆی‬ ‫پۆلیتەكنیكی سلێمانی بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬لەبەرئەوەی رۆژی رۆژنامەگەری‬ ‫ئەمساڵ دەكەوێتە رۆژی هەینییەوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەباشمان زانی كە یادەكە رۆژێك‬ ‫پێشبخڕێ‌‪ ،‬راســتــە بەدرخانییەكان‬ ‫هــەنــگــاوی یەكەمیان نـــاوە بــۆ كــاری‬ ‫رۆژنامەگەری‪ ،‬بەاڵم هەنگاوەكانی دوای‬ ‫ئــەوان یەكێكە لەگرنگیەكانی مانەوەی‬ ‫رۆژنامەگەری كــوردی‪ ،‬بۆیە جەختمان‬ ‫كــردۆتــەوە كــە دوای بەدرخانیەكان‪،‬‬ ‫نمایشەكانمان بكەین بەكۆمەڵێك قۆناغ‌و‬ ‫زیاتر بەرەو پێشەوەیان ببەین‪.‬‬

‫لەوانە رۆژنامەی شاخ‌و ژین‌و ژیانەوەو‬ ‫گەالوێژنامەو خەبات‌و رۆڵــی مامۆستا‬ ‫ئیبراهیم ئەحمەد كە كارەكتەرێكی بەتوانا‬ ‫بوە لەبەرەو پێشبردنی رۆژنامەگەری‬ ‫كــــوردی‪ ،‬دواتــــرو دوای راپەڕینیش‬ ‫كوردستانی نوێ‌ وەك یەكەم رۆژنامەی‬ ‫كوردی هاتۆتە بەرهەم‪ ،‬لەگەڵ ئەمانەشدا‬ ‫یەكەم رادیــۆو تەلەفزیۆن‌و سەتەالیت‌و‬ ‫دامەزراندنی چاپخانە تا ئەم سەردەمە‪،‬‬ ‫هەمو ئەمانەمان كردۆتە گرتەی ڤیدیۆیی‌و‬ ‫پیشانگەی فۆتۆگرافی‌و پۆستەر‪.‬‬ ‫دەربــــارەی كــە بــۆ تەنیا بــاشــوری‬ ‫كوردستانیان وەرگــرتــوە وەك كــاری‬

‫رۆژنامەگەری وتی‪ :‬چونكە لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا گەشەی خێراو باڵوكراوەی‬ ‫زیاترەو ئەو كارەكتەرانەی لەبواری‬ ‫رۆژنامەگەریدا كاریان كردوە زیاترە‪،‬‬ ‫بۆیە بەباشمان زانی كە ئەم یادە‬ ‫تایبەت بێت بەباشوری كوردستان‪.‬‬ ‫دەشــكــرێ‌ سوپاسی كــاك مەال‬ ‫بەختیار بكەین‪ ،‬كە هاوكاری ئێمە‬ ‫بــوە بۆ ئــەم یــادە‪ ،‬تا بەوشێوە‬ ‫بەرفراوانە بیكەینەوە لەكاتێكدا‬ ‫بەقەیرانێكی دارایـــی نالەباردا‬ ‫تێدەپەڕین‪.‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژ‬

‫شوان ئەحمەد‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫مار‬ ‫ەکانی‬

‫هەورامان وریا قانع ‪ -‬دانا ڕەئوف‬

‫دا‬ ‫هاتوو‬

‫چەند بابەتێکی نوێ‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٥٠٠‬دووشةممة ‪2016/4/1٨‬‬

‫ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫ماردین ئیرباهیم سێیەم ڕۆمانی خۆی باڵو دەکاتەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر زانیاری دەربارەی ڕۆمانەکە ئاشکرا دەکات‬ ‫ئا‪ :‬پێشەوا محەمەد‬ ‫ماردیــن ئیبراهیــم‪ ،‬شــاعیر و‬ ‫ڕۆماننــووس‪ ،‬ڕۆمانێکــی نوێــی بەناوی‬ ‫«مەرگــی مەیموون» نووســیوە و بڕیار‬ ‫وایە لــە ئاییندەیەکی نزیکدا لە ناوەندی‬ ‫ڕۆشــنبیریی ئەندێشــەوە چــاپ و بــاو‬ ‫بکرێتــەوە‪ ،‬پێشــتریش ئــەو نووســەرە‬ ‫هەریەکە لە ڕۆمانەکانی‪« ،‬خەونی پیاوە‬ ‫ئێرانییــەکان و کەوتنــی بــۆرە قــەاڵ لە‬ ‫حیکایەتێکی کۆندا»ـی باڵوکردۆتەوە‪.‬‬ ‫ماردین ئیبراهیم‪ ،‬ســەبارەت بە ڕۆمانە‬ ‫نوێیەکــەی‪ ،‬بــە ڕەخنــەی چاودێــری‬ ‫ڕاگەیانــد‪ ،‬بەشــی زۆری ڕووداوەکانــی‬ ‫ڕۆمانەکــەی باســی عێــراق بەگشــتی و‬ ‫ســلێما نی‬

‫چەند کتێبێکی تری نووسەر‬

‫بەتایبەت‪ ،‬دەکات‪.‬‬ ‫ئــەو گوتــی‪« :‬ناوەرۆکــی ڕۆمانەکــە‬ ‫بریتییــە لەوەی‪ ،‬چــۆن جەنگ و ملمالنێ‬ ‫و ســتەمکاری لــە عێراقــدا دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی گەنجێک ئاوارە بکات بۆ دەرەوەی‬ ‫واڵت و ژیانێکی تر درووست بکات و ئەو‬ ‫یادەوەریانــەی لــە عێراق و کوردســتان‬ ‫هەیەتی واڵتەو واڵت ڕاوی بنێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وا دەکات بەشــێکی ڕووداوەکان لــە‬ ‫کوردســتان ڕوو بدەن و بەشێکیشــی لە‬ ‫بەریتانیا‪».‬‬ ‫ســەبارەت بــە تەکنیکــی ڕۆمانەکەی‪،‬‬ ‫نووســەر باسی لەوە کرد‪ ،‬چەند دەنگێک‬ ‫هــەن لــە ڕۆمانەکــەدا کــە ڕووداوەکان‬ ‫دەگێڕنــەوە و تەنهــا دەنگێــک نییــە‪،‬‬ ‫تەکنیکێکــی پارچەپارچەیە‪ ،‬بەشــێوەی‬ ‫مۆزاییــک کاتێــک خوێنــەر ســەرجەم‬ ‫ڕۆمانەکــە دەخوێنێتــەوە تــەواوی‬ ‫ڕووداوەکانی دێتە بەرچاو‪ ،‬واتا شــێوازی‬ ‫گێڕانەوەکە کالسیک نییە و گێڕانەوەیەکی‬ ‫پۆســت مۆدێرنانەیــە‪ ،‬ئامــاژەی بەوەش‬ ‫دا‪ ،‬جگــە لە گێڕەرەوەی هەمووشــتزان‪،‬‬ ‫کۆمەڵێــک گێــڕەرەوەی تــر هــەن کــە‬ ‫کارەکتەری ناو ڕۆمانەکەن و لێرەو لەوێ‬ ‫ڕووداوەکان لە گۆشــەنیگای خۆیانەوە‬ ‫دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫ناونیشــانی ڕۆمانــە نوێکەی‬ ‫ماردیــن ئیبراهیــم بریتییــە‬ ‫لــە «مەرگــی مەیمــوون»‪،‬‬ ‫ســەبارەت بە هۆکاری ئەو‬ ‫ناونیشــانە‪ ،‬نووسەر‬ ‫گوتی‪« :‬سەبارەت‬ ‫بــە ناونیشــانی‬ ‫ڕۆمانەکــەم‪،‬‬ ‫مە ر گــی‬

‫مەیمــوون‪ ،‬ناتوانــم ڕوونکردنــەوە‬ ‫لەســەر ناونیشــانەکەی بڵێــم‪ ،‬چوونکە‬ ‫قســەکردن لەسەر ناونیشــانی ڕۆمانەکە‬ ‫ڕامــان دەکێشــێت بــۆ ئاشــكراکردنی‬ ‫وردەکارییەکانــی ڕۆمانەکــە و دەمەوێت‬ ‫ئەوە بۆ خوێنەران بەجێ بهێڵم‪ ،‬چوونکە‬ ‫هەموو مانای ڕۆمانەکەش پەیوەندی بەو‬ ‫ناونیشانەوە هەیە‪».‬‬ ‫ئاشکراشــی کــرد‪ ،‬ئــەم ڕۆمانــەی‬ ‫غەمگینــە‪ ،‬چوونکــە باســی جەنــگ و‬ ‫ســتەمکاری و کاریگەریان لەســەر ژیانی‬ ‫کۆمەڵێک مرۆڤ دەکات‪.‬‬ ‫لــە دوو ڕۆمانــی پێشــوویدا‪ ،‬ماردیــن‬ ‫ئیبراهیــم کاری لەســەر تەوزیفکردنــی‬ ‫مێژوو کردووە‪ ،‬بەاڵم وەک خۆی دەڵێت‪،‬‬ ‫لەم ڕۆمانەیدا ئەو کارەی نەکردووە‪.‬‬ ‫ئیبراهیم گوتــی‪« :‬من لە دوو ڕۆمانی‬ ‫ڕابردوومــدا تەوزیفکردنــی مێژوو یەکێک‬ ‫بــووە لــە تەکنیکــە ســەرەکییەکانی‬ ‫ڕۆمانەکانــم‪ ،‬بەاڵم لــەم ڕۆمانەدا مێژووم‬ ‫وەک تەکنیــک تەوزیــف نەکــردووە‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوە حــەزم کــردووە پانتایــی و‬ ‫تەکنیکێکــی تــر لــە گێڕانــەوە پەیڕەو‬ ‫بکــەم و فۆڕمێکی تر تاقــی بکەمەوە بۆ‬ ‫ئەوەی هەمــوو ڕۆمانەکانم لەســەر یەک‬ ‫ڕێچکە نەبن‪ ،‬بەاڵم ڕۆمانەکە باسی چەند‬ ‫ڕووداوێــک دەکات کــە لــە چەند دەیەی‬ ‫ڕابردوودا ڕوویان داوە و زۆر بەتایبەتیش‬ ‫قورســایی ڕۆمانەکــە لەســەر ســااڵنی‬ ‫هەشتاکانە‪».‬‬ ‫ئامــاژەی بــەوەش دا‪ ،‬لــەم ڕۆمانەدا‬ ‫کەمتر خەیاڵ تیایدا بااڵدەســتە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫ڕۆمانێکە ڕەگوڕیشــەکەی بەتەواوەتی لە‬ ‫واقیعدایە‪.‬‬ ‫زیاتر گوتیشی‪ « :‬کەم دەقی من هەن‬ ‫کــە گرنگیم بــە دەرخســتنی ئەزموونی‬ ‫جیــاوازی ژیــان نەدابێــت لــە دەرەوەی‬ ‫کولتوور و جوگرافیای مرۆڤەکان‪».‬‬ ‫ســەبارەت بە وەاڵمی ئەو پرسیارەش‪،‬‬ ‫کــە ئاخــۆ تا چەنــد بایۆگرافیــای خۆی‬ ‫لەناو ئــەم ڕۆمانەدا جێ کردۆتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫نووســەرە باسی لەوە کرد‪ ،‬ڕۆمانەکە‬ ‫پەیوەندی بــە بایۆگرافیای خۆیەوە‬ ‫نییــە‪ ،‬بەاڵم پەیوەدنــی بە ژیانی‬ ‫ئەو کەسانەوە هەیە کە ڕۆژانێک‬ ‫لەگــەڵ ئەو ژیاون و وەک ئەو‬ ‫ئەزموونــی‬

‫ماردین ئیرباهیم‪:‬‬ ‫لەم ڕۆمانەدا‬ ‫مێژووم وەک‬ ‫تەکنیک تەوزیف‬ ‫نەکردووە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی‬ ‫حەزم کردووە‬ ‫پانتایی و‬ ‫تەکنیکێکی تر لە‬ ‫گێڕانەوە پەیڕەو‬ ‫بکەم و فۆڕمێکی‬ ‫تر تاقی بکەمەوە‬ ‫بۆ ئەوەی هەموو‬ ‫ڕۆمانەکانم‬ ‫لەسەر یەک‬ ‫ڕێچکە نەبن‬ ‫ژیانیــان لەنــاو ســتەمکاری و لەژێــر‬ ‫زەبــری توندوتیژیدا هەبووە‪ ،‬ڕوونیشــی‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬بــاس لــە بایۆگرافیــای ئەو‬ ‫کەسانەش دەکات کە ئەزموونی ئاوارەیی‬ ‫و دەربەدەریی خۆیان کردووە‪.‬‬ ‫الی بەشــێک لــە ڕۆماننووســان‪ ،‬بــە‬ ‫گرنگییــەوە لــە ســەرەتا و دەســتپێکی‬ ‫ڕۆمــان دەدوێن‪ ،‬الی ماردین ئیبراهیمیش‬ ‫هەر بەو جۆرەیە‪.‬‬ ‫ئــەو دەڵێــت‪« :‬پێــم وایە ســەرەتای‬ ‫دەســتپێکردنی ڕۆمــان یەکجــار گرنگە و‬ ‫بۆچوونێکیــش هەیە و پێــی وایە ڕۆمان‬ ‫واتــە پەرەگرافی یەکــەم‪ ،‬من نەک تەنها‬ ‫پەرەگرافــی یەکــەم‪ ،‬بەڵکــوو ڕســتەی‬ ‫یەکەمی ڕۆمانەکەم زۆر بەالوە گرنگە‪».‬‬ ‫ماردیــن ئیبراهیــم جگە لە نووســینی‬ ‫ڕۆمــان‪ ،‬هاوکات شعیریشــەو دوو دیوانی‬ ‫هەیــە‪« :‬کــراس ڕەش»‪ ،‬کــە کتێبێکی‬ ‫هاوبەشــە لەگەڵ الزۆ باڵویان کردۆتەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ «تۆ مەچۆ بۆ شەڕ»‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥٠٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/4/1٨‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫سەبارەت بە نیهلیزم‬ ‫دیدار لەگەڵ دکتۆر دارا محەمەد‬ ‫ئا‪ .‬هەرێم عوسمان‬ ‫دکتــۆر دارا محەمــەد هەڵگــری دوو‬ ‫ماســتەرە لــە فەلســەفەدا لــە زانکــۆی‬ ‫لەنــدەن و دکتــۆرای لــە فەلســەفەی‬ ‫سیاسیدا هەیە‪ .‬چەندین وتاری فەلسەفی‬ ‫و فیکــری و کتێبێکی بە ناوی «چەمک‬ ‫و گوتاری دادپەروەری» باڵو کردووەتەوە‬ ‫و لــە چەندین کۆنفرانســی نێودەوڵەتیدا‬ ‫سیمیناری پێشــکەش کردووە‪ .‬هەروەها‬ ‫چەنــد وتارێکــی فەلســەفی بــە زمانــی‬ ‫ئینگلیزی باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬له‌ نووســینێکتدا ب ‌ه‬ ‫ئاماژه‌یه‌کــی زۆر کــورت باســی ئه‌وه‌تان‬ ‫کردبــوو‪ ،‬ک ‌ه نیتشــ ‌ه ســه‌ر بــه‌و ڕێباز‌ه‬ ‫یــان ڕەو‌تــ ‌ه نییــه‌‪ ،‬کــ ‌ه پێــی ده‌وترێت‬ ‫«نیهلیــزم»‪ .‬ده‌مه‌وێت بپرســم نیتشــ ‌ه‬ ‫چــۆن و بــ ‌ه چ به‌ڵگه‌یــه‌ک ناچێتــ ‌ه نێو‬ ‫ئــه‌و ڕه‌وته‌وه‌؟ لــ ‌ه کاتێکــدا زۆرێک له‌و‬ ‫که‌سانه‌ی له‌سه‌ر نیتشــ ‌ه کاریان کردوو‌ه‬ ‫ده‌ڵێن نیتش ‌ه نیهیلیستییه‌و به‌ڵگه‌شیان‬ ‫بۆ ئه‌و‌ه پێیه‌‪ .‬بۆ ســه‌ره‌تا گرنگ ‌ه بزانین‬ ‫نیهلیزم چییه‌؟‬ ‫کاتێک‌ تــۆ ده‌ڵێیت کۆمەڵێک‬ ‫ ‬‫توێــژەری نیتشــە به‌ڵگەیــا ‌ن هه‌یــ ‌ه بــۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ک ‌ه نیتشــ ‌ه نیهلیســتیی ‌ه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ســه‌ره‌تا لــه‌وه‌ تێبگه‌یــن نیهلیــزم چییە‬ ‫و ئــەم تێڕوانینــە لەســەر چ بنەمایــەک‬ ‫دامەزراوە‌؟ من پێموای ‌ه ئه‌و ڕه‌وته‌ی پێی‬ ‫ده‌گوترێت نیهلیســتخوازی یان نیهلیزم و‬ ‫به‌عه‌ره‌بــی عه‌ده‌میه‌تی پــێ ده‌گوترێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌یــ ‌ه کــ ‌ه ڕۆحێکی نه‌رێنییــ ‌ه بۆ ژیان‬ ‫و ئــه‌و به‌هایانــه‌ی هه‌یــه‌‪ .‬که‌واتــ ‌ه گه‌ر‬ ‫پێناســه‌یه‌کی کورتــی بکه‌ین‪ ،‬هه‌رچه‌ندە‬ ‫له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌دا نیم پێناســ ‌ه بــۆ هه‌موو‬ ‫شــتێک بکه‌یــن‪ ،‬به‌تایبــه‌ت چه‌مــک و‬ ‫تێرم ‌ه فه‌لســه‌فه‌ییه‌کان‪ ،‬چونک ‌ه پێناس ‌ه‬ ‫جۆرێکــ ‌ه لــ ‌ه کورتکردنــه‌وه‌‪ .‬بــه‌اڵم بــۆ‬ ‫تێگه‌یشــتن لێرەدا ئەمە پێویســتییەکە‪،‬‬ ‫نیهلیزم لــ ‌ه دوو بواردا چڕ ده‌کەمە‌وه کە‬ ‫ی لەسەر‬ ‫بەشێوەیەکی بەرفراوان گفتوگۆ ‌‬ ‫کــراوە‪ ،‬یه‌کێکیان بواری ئاکاره‌‪ ،‬ئه‌ویدی‬ ‫بواری ڕاستی و حه‌قیقەتە‌‪ .‬نهیلیسته‌کان‬ ‫پێیانوای ‌ه به‌ها مۆراڵییه‌کان بوونیان نییه‌‌و‬ ‫حه‌قیقه‌تبوونی نییه‌‪ .‬نیهلیستەکانی بواری‬ ‫فەلســەفەی مۆراڵ دەڵێن شتێک نییە بە‬ ‫ناوی ڕاستی یان واقیعێکی مۆراڵییەوە و‬ ‫بەها مۆراڵییەکان لە دەرەوەی وێناکردن‬ ‫و تێڕوانینەکانــی مرۆڤەوە هیچ بوونێکی‬ ‫ڕاســتەقینەیان نییــە‪ .‬یان داڕشــتنێکی‬ ‫دیکــە بــۆ ئــەم تێڕوانینــە نیهلیســتی‬ ‫و گومانکارانەیــە ئەوەیــە کــە هه‌مــوو‬ ‫ڕاســتییه‌ک ئه‌کرێت بڵێیت ڕێژه‌ییه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی پێی دەگوترێت ڕێژه‌گه‌رایی‪ ،‬واتە‬ ‫ڕاســتی بەندە بــ ‌ە تێڕوانیــن‌و که‌لتوری‬ ‫جیــاوازه‌وه‌‪ .‬وات ‌ه نیهلیــزم ڕه‌تکردنه‌وه‌ی‬ ‫بەها ئاکارییەکان و ڕاســتی دەگەیەنێت‌‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه کاتێک نیتشــ ‌ه ب ‌ه فه‌یله‌ســوفێکی‬ ‫نیهلیزمی داده‌نرێت‪ ،‬له‌ســه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫ئه‌و فه‌یله‌ســوفان ‌ه ب ‌ه نیهلیزمی داده‌نێن‪،‬‬ ‫که نیتشــ ‌ە مۆراڵ و ڕاستی ڕه‌تده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫نیهلیــزم به‌شــێوه‌یه‌کی گشــتی ئــه‌ ‌م‬ ‫ڕه‌تکردنه‌وه‌یــ ‌ه ده‌گرێتــه‌وه‌‪ ،‬واتــ ‌ه گــه‌ر‬ ‫تــۆ که‌ســێکی نهلیزمــی بیت لــە بواری‬ ‫فەلســەفەی مۆراڵــدا ئــەوا پێتوایه هیچ‬ ‫ڕاستیەکی مۆراڵی بوونی نییە و ئەو بەها‬ ‫مۆراڵیانەشــی تاکەکەســەکان باوەڕیــان‬ ‫پێیەتــی هەمووی هەڵەن‪ ،‬بەم شــێوەی ‌ە‬ ‫هیــچ شــتێک نییــە لــە ڕووی مۆراڵیەوە‬ ‫هەڵــە بێــت‪ ،‬له‌به‌رئــه‌و‌ه‌بوونی ڕاســتی‬ ‫ڕه‌تده‌که‌یته‌وه‌‪ .‬نهیلیزم تێڕوانینێکی زۆر‬ ‫ڕادیکااڵنه‌تر‌ه وه‌ک له‌و بۆچونه‌ی پێیوای ‌ه‬ ‫ڕێژه‌گه‌رایی هه‌یه‌‪ .‬وات ‌ه نیهلیستە‌کان پتر‬ ‫پێداگری لەسەر ڕەتکردنەوەی ئەم ڕاستیە‬ ‫دەکەن و هەندێکیان دەچنەوە ســەر ئەو‬ ‫تێڕوانینــە ڕێژەگەراییــەی کــە پێیوایــە‬ ‫بەهاکان و ڕاستی له‌سه‌ر بنه‌مای که‌لتورو‬ ‫بیرکردنــه‌وه‌ی جیــاواز بنیــاد دەنرێــت‪.‬‬

‫لێره‌وه‌ی ‌ه پۆســت مۆدێرنیستە‌کان نیتش ‌ه‬ ‫ب ‌ه پێغه‌مبه‌ری خۆیان ده‌زانن و پێیانوای ‌ه‬ ‫نیتشــ ‌ه ڕابه‌ری بیری پۆســتمۆدێرنیزمە‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه به‌گشتی ئه‌و تێڕوانین ‌ه نیهلیستیه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی نیتشــ ‌ه الی زۆر بیریار به‌و‌ه‬ ‫دانــرا‪ ،‬ک ‌ه به‌هــا مۆراڵییه‌کان و ڕاســتی‬ ‫ڕەتده‌کاتــه‌وه‌‪ .‬بــۆ نمونــه‌‪ ،‬نیتشــە لــ ‌ه‬ ‫کتێبەکە‌یــدا به‌ناوی (جینالۆجیای مۆراڵ‬ ‫یان ئاکار) بە وردی باس له ســەرهەڵدان‬ ‫ی به‌ها مۆراڵییه‌کان ده‌کات‪،‬‬ ‫و گەشەکردن ‌‬ ‫پێموایە دەبێــت خوێندنەوەیەکی ورد بۆ‬ ‫ئــەم کتێبە بکرێت تا لــەو ئارگیومێنتانە‬ ‫تێبگەیــن‪ ،‬کە نیتشــە بە نیهلیســت یان‬ ‫پۆستمۆدێرنیســت دادەنــێ‪ .‬ئــه‌وه‌ی‬ ‫گرنگــ ‌ه لــه‌م کتێبــه‌دا ســەرنجی بدەین‬ ‫ک هەیــ ‌ە نیتشــە‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬کــە تێرمێــ ‌‬ ‫بەکاری دەهێنێ و لە دوتوێی باســکردنی‬ ‫ش بریتییــ ‌ه له‬ ‫نیهلیزمــدا گرنگــە‪ ،‬ئەویــ ‌‬ ‫زاراوەی‌‹›ســه‌رله‌نوێ هه‌ڵسه‌نگاندنه‌وه‌ی‬ ‫به‌هــاکان››‪ ،‬کــ ‌ه بــ ‌ه ئینگلیــزی‬ ‫(‪Revaluation‬‬ ‫پێیده‌گوترێــت‬ ‫‪ .)of values‬لــ ‌ه کاتــی خوێندنــی‬ ‫ماسته‌ره‌که‌مدا و نوسینی تێزەکە لەسەر‬ ‫نیتشــە‪ ،‬هاوڕای ئــه‌و بیریاران ‌ه بووم که‬ ‫جەختیان لەســەر ئــەوە دەکــردەوە ک ‌ە‬ ‫نیتشــ ‌ه فه‌یله‌ســوفێکی نیهلیســتی نیی ‌ه‬ ‫له‌به‌رئــه‌وه‌ی به‌هامۆراڵییه‌کان و ڕاســتی‬ ‫ڕه‌تناکاته‌وه‌‪ .‬بێگومــان ئه‌م ‌ه ڕووبه‌ڕووی‬ ‫کۆمه‌ڵێــک ڕه‌خن ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫وه‌ک ئێو‌ه ئاماژه‌تان بۆ کرد به‌ڵگ ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی نیتشــ ‌ه نیهلیســتییه‌‪ .‬ڕاســت ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵێــک به‌ڵگه‌ی زۆر هه‌ی ‌ه ک ‌ه نیتشــ ‌ه‬ ‫به‌ها مۆراڵییه‌کان و ڕاستی ڕەتدەکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم بــۆ ئه‌وه‌ی ئێم ‌ه باســی ئــه‌م دوو‬ ‫الیه‌ن ‌ه بکه‌ین‪ ،‬ده‌بێت تێبگه‌ین مه‌به‌ســت‬ ‫لــ ‌ه ڕه‌تکردنــه‌وه‌ی به‌هــا مۆراڵییــه‌کان‬ ‫و ڕاســتی الی نیتشــ ‌ه چییــه‌؟ نیتشــ ‌ه‬ ‫به‌هــا مۆراڵییه‌کا ‌ن له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایە‬ ‫ڕەتدەکاتــەوە‪ ،‬کــ ‌ه به‌هــا مۆراڵییــه‌کان‬ ‫به‌رهه‌مــی جۆرێک ‌ه لــه‌ مه‌یلی مرۆیی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نیتش ‌ه ناوی ده‌نێت ڕق یان کینه‌‪ ،‬وشه‌ک ‌ه‬ ‫فه‌ره‌نســیه (‪ )ressentiment‬و‬ ‫نیتشــە بەم مانایە بەکاریهێناوە‪ .‬نیتش ‌ه‬ ‫له‌به‌رئــه‌وه‌ی فه‌یله‌ســوفێک ‌ه هه‌ندێک ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانــی زیاتــر شــیعرئامێزن ئه‌وا‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ی زۆر هه‌ڵده‌گرێــت‪ ،‬ئــەم‬ ‫قســەیەش پتر بــۆ کتێبی وەهــای گوت‬ ‫زەردەشــت›› ڕاســتە‪ .‬بــه‌اڵم لــ ‌ه کتێبی‬ ‫جینالۆجیــای مۆراڵه‌کاندا ک ‌ه له‌و کتێبان ‌ه‬ ‫نییــ ‌ه ب ‌ه زمانێکی شــیعری نووســرابێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئیســتا ل ‌ه بەشــەکانی فەلســەفەدا‬ ‫شان بەشــانی کتێبەکانی دیکەی (وەکو‬ ‫ئەودیــو چاکــەو خراپە‪ ،‬ئیــرادەی هێز و‬ ‫هەندێکی دیکەی)زۆرتــر ده‌خوێنرێته‌وه‌و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ده‌کرێت‪ ،‬نیتش ‌ه له‌و‬ ‫کتێبه‌دا باســی ئه‌و‌ه ده‌کات ک ‌ه بنچینه‌و‬ ‫بنه‌ماکانــی مــۆراڵ چییــه‌‌‪ .‬جینالۆجیــا‬

‫(‪ )evil‬بەســەر بەهێزەکانــدا دابڕیــوە‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه نیتشــ ‌ه وته‌نــی چاکــه‌و خراپه یان‬ ‫خێرو شــەڕ‌یان دروســتکردووه‌‪ .‬نیتشــە‪،‬‬ ‫بێگومــان لەم کتێبەدا بە درێژی لەســەر‬ ‫بــە ئایینیکردنــی ئــەم دوو چەمکــە‬ ‫دەدوێ و بــاس لــەوە دەکات‪ ،‬کــە چۆن‬ ‫ســەرتاپای ئــەو جیهانبینیــە ئایینــی و‬ ‫مۆراڵیــە لەســەر بنەمــای چەمکەکانــی‬ ‫خێرو شــەڕ دامەزراوەو ئەم دابەشکردنە‬ ‫مۆراڵیەشە کە نیتشــە هەوڵی لەبەریەک‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی دەدات‪ .‬لــ ‌ه زمانــی‬ ‫ئینگلیزیدا دەتوانین بە ئاسانی لە مانا و‬ ‫جیاوازی ئەم دوو وشەو چەمکە تێبگەین‪،‬‬ ‫واتە (‪ )good and evil‬کە چه‌مکی‬ ‫خراپە واتە (شــر)ی عەرەبی دەربڕینێکە‬ ‫کــە ئاماژەدانێکی مۆراڵــی یان ئەخالقیە‬ ‫بــە چەمکێک یــان دیاردەیەک‪ .‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫ده‌کرێــت بــه‌م کوپــه‌ش بڵێیــت خراپه‌‪،‬‬ ‫بەاڵ ‌م ئەم وشــەیە هیچ به‌هایه‌کی مۆراڵی‬ ‫نییه‌‪ .‬بۆی ‌ه کێشه‌ی چه‌مک و زاراوه‌کان ل ‌ه‬ ‫زمانی کوردیدا گرفتمان بۆ ســازده‌که‌ن‪.‬‬ ‫لــەم لێکۆڵینەوە جینیالۆجیەی ئەم بەها‬ ‫مۆراڵیانــەدا‪ ،‬نیتشــه پێیوایە کە ناونانی‬ ‫بەهێــزەکان لەالیــەن بێهێزەکانــەوە بــە‬ ‫خــراپ و شــەڕانگێز و خۆیان بە چاک و‬ ‫باش بریتیبوو لەو دابەشکردنە مۆراڵیەی‬ ‫کــە پێویســتبوو بۆ بــە شــەیتانکردن و‬ ‫دابڕینی ستەم و نەبوونی بەزەیی بەسەر‬ ‫بەهێزەکانــدا و لەبەرامبــەرد‌ا دۆڕاوه‌کان‬ ‫ئــه‌و چه‌مکانه‌یان داهێنا تا بڵێن که‌ســ ‌ه‬ ‫به‌هێــزه‌کان خاوه‌نی به‌ها مۆراڵیە هەڵەو‬ ‫خراپەکانن‪‌.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬وات ‌ه ئه‌مــ ‌ه جۆر‌ه‬ ‫هه‌ستێکی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫دۆڕاو‌ه به‌مــه‌ تۆڵه‌ی خۆی لــ ‌ه براوه‌کان‬ ‫ده‌کاتــه‌وه‌‪ .‬واتــ ‌ه تانــه‌و ته‌شــه‌ری‬ ‫دۆڕاوه‌کانــ ‌ه لــ ‌ه بــراوه‌کان‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫دۆڕاون‪ ،‬نــه‌ک له‌به‌رئه‌وه‌ی که‌ به‌راســتی‬ ‫ئه‌وان بێ مۆراڵ بن؟ له‌به‌رئه‌وه‌ی ‌ه نیتش ‌ه‬ ‫دژی ئه‌و به‌هایانه‌یــه‌‪ ،‬چونک ‌ه داهێنراوی‬ ‫به‌هاکان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی دروست نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو له‌ســه‌ر بنه‌مــای تۆڵه‌ی ‌ه ئه‌وا دژی‬ ‫به‌هاکان وه‌ستاوه‌ته‌وه‌؟‬ ‫بێگومــان ئه‌مــ ‌ه یه‌کێکــ ‌ه له‌و‬ ‫ ‬‫خوێندنه‌وانــه‌ی بــۆ نیتشــ ‌ه ئه‌کرێــت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ســه‌ره‌تا ده‌بــوو ئــه‌وه‌م بگوتایه‌‪،‬‬ ‫کــ ‌ه نیتشــ ‌ه یه‌کێک ‌ه له‌و فه‌یله‌ســوفانه‌ی‬ ‫زۆر جێگــه‌ی گفتوگــۆو خوێندنه‌وه‌یــه‌‪،‬‬ ‫بــە فەیلەســوفێکی‪ ،‬لــ ‌ە ئینگلیزیدا پێی‬ ‫(‪)controversial‬‬ ‫ده‌گوترێــت‪،‬‬ ‫دادەنرێ وات ‌ه تۆ ناتوانی یه‌ک خوێندنه‌و‌ه‬ ‫یــان دوو خوێندنــه‌وه‌ی بــۆ بکه‌یــت‪،‬‬ ‫ناتوانیت بیگریت‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ی کێشــه‌ک ‌ه‬ ‫له‌وه‌دای ‌ه ئه‌توانیت ب ‌ه فه‌یله‌سوفێکی دژ‌ه‬ ‫مۆراڵی بزانیت‪ ،‬هاوکات ده‌شــتوانیت ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ئەویش له‌به‌رئه‌وه‌ی دەتوانین‬ ‫ئاماژه‌ی جیاواز جیاواز ل ‌ه به‌رهه‌مه‌کانیدا‬

‫یه‌کێک له‌و نووســه‌رانه‌ی خۆی ئه‌ڵمانیه‬ ‫(واڵتــەر کۆفمــان‌) زۆربــه‌ی کتێبه‌کانی‬ ‫وه‌رده‌گێڕێتــە ســەر زمانــی ئینگلیــزی‪،‬‬ ‫نیتشــ ‌ه ده‌هێنێتــه‌و‌ه نێو فه‌لســه‌فه‌و ل ‌ه‬ ‫زانکۆکانــدا گرنگــی پێده‌درێتــه‌وه‌و لــ ‌ه‬ ‫کۆرســی ئیتیک و فەلســەفەی ســەدەی‬ ‫نــۆزدەو میتافیزیک و ‹›کۆنتینێنتاڵ››دا‬ ‫ده‌خوێنرێت‪ .‬ئەم دابەشکردنی ئەنالیتیک‬ ‫و کۆنتینێنتاڵ بۆ خۆی گرفتێکی فیکرییەو‬ ‫زۆرێک ڕەتیدەکاتــەوە‪ .‬بێگومان ئەمەش‬ ‫ســەرباری ئەو لێکۆڵینــەوە گەورانەی لە‬ ‫سەدەی بیســتدا لەســەری کراوە‪ ،‬وەکو‬ ‫دوو کتێبــە گرنگەکەی هایدیگەر لەســەر‬ ‫نیتشەو هەروەها کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی‬ ‫دیکــەی وەکو دولــۆز و هەندێک بیریاری‬ ‫دیکە لەسەر نیتشــە‪ .‬ئەگەر بگەڕێینەوە‬ ‫الی ئــەو پرســیارەی تــۆ ســەبارەت بە‬ ‫تێڕوانینی نیتشە بۆ سەرچاوەی داهێنانی‬ ‫بەها مۆراڵیەکان‪ ،‬ئ ‌ه‌و باســی دوو جۆری‬ ‫مــۆراڵ ده‌کات‪ :‬یه‌کێکیــان ناوده‌بــات ب ‌ه‬ ‫مۆراڵــی کۆیله‌‪ ،‬ئەویدیکەیــان بە مۆراڵی‬ ‫سه‌رده‌ســت‪ .‬ئــەم ئایدیــاو چەمکــەی‬ ‫ئــەو بەمۆراڵــی کۆیلــه ناویدەبــات‌‪ ،‬تــا‬ ‫ڕاده‌یه‌کــی زۆر بــۆ زۆرێک لــ ‌ه خوێنه‌رو‬ ‫بیریاره‌کان بریندارکه‌ره‌‪ .‬نیتشــە پێیوایە‬ ‫به‌هــا مۆراڵییه‌کان له‌الیــه‌ن کۆیلەکانەو‌ە‬ ‫هێنراوەتەکایــەوە‌‪ ،‬چونکــ ‌ه کۆیلــەکا ‌ن‬ ‫توانــای له‌ناوبردنــی ئاغاکەیــان نه‌بووه‌و‬ ‫ویســتویانە به‌مــ ‌ه ئاغاکه‌یــان ناشــیرین‬ ‫بکەن و لێره‌و‌ه ئەم دابەشکردنە مۆراڵییه‬ ‫دروستده‌کەن‪ ،‬واتە ئەو مەبەستێتی بڵێ‬ ‫بەهــا مۆراڵیەکان لــە ڕۆحێکی زەلیالنەو‬ ‫مێشکێکی کۆیالنەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫واتــە ئــەو ڕق و کینەیەی کــە مرۆڤ لە‬ ‫ئەنجامــی پەیوەندیــان لەگــەڵ یەکتریدا‬ ‫دروستیدەکەن دەبێتە هۆی دروستکردنی‬ ‫ئەم دابەشــکردنە ئەخالقیــەو ناونانی دژ‬ ‫بــە خراپــەکارو ناعادیــل و شــەڕانگێزو‬ ‫بێبەزەیــی و دواجــار دروســتکردنی‬ ‫دنیابینیەکی مۆراڵیە بۆ ســەرجەمی ئەم‬ ‫پەیوەندیە‪ .‬ئه‌مه‌ی ‌ه وا ل ‌ه نیتشــ ‌ه ده‌کات‬ ‫ئــه‌و به‌هــا مۆراڵیانــ ‌ه ڕه‌تبکاتــه‌وه‪ ،‬کە‬ ‫لەســەر ئەم بنەمایە دامەزراون‌‪ .‬نیتشــ ‌ه‬ ‫پێیوایــ ‌ه ته‌نانــه‌ت مێــژووی ئاینیش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئــەو ڕەخنەگرێکی سەرســەختی ئایینی‬ ‫مه‌ســیحیه‌ته‌‪ ،‬درێژکراوه‌ی ئه‌م دنیابینیە‬ ‫مۆراڵیەیــە‌و بەرهەمهێنــەری ئــەم ڕۆح و‬ ‫مێشــکە کۆیالنەیــە‌‪ ،‬واتــ ‌ه مه‌ســیحیه‌ت‬ ‫له‌ســه‌ر بنه‌مای ئــه‌م مەیلــە مرۆییە ڕق‬ ‫و کینەئامێزانەیــ ‌ە ســازبووه‌‪ .‬بۆیــ ‌ه ئه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌کــی تــه‌واو‌یەکانگیــر له‌نێوان‬ ‫ئاین و ئەم بەهاو دابەشــکردنە مۆراڵیەدا‬ ‫ده‌دۆزێتــه‌وه‪ .‬وات ‌ه نیتشــ ‌ه ئه‌و تێڕوانین ‌ه‬ ‫دینی ‌ه ئه‌خاڵقییــ ‌ه ڕه‌تده‌کاته‌وه‌و پێیوای ‌ە‬ ‫مه‌ســیحیه‌ت ئایدیاڵێــک بــۆ مرۆڤــەکان‬ ‫بەرهەمدەهێنــێ‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌توانین به‌ کوردی‬ ‫بڵێین ئایدیاڵی قه‌شه‌یی‪ ،‬به‌عه‌ره‌بی پێی‬

‫نیتشه پێی وایە کە ناونانی بەهێزەکان لەالیەن بێهێزەکانەوە بە خراپ و‬ ‫شەڕانگێز و خۆیان بە چاک و باش بریتی بوو لەو دابەشکردنە مۆراڵییەی‬ ‫کە پێویســت بوو بۆ بە شەیتانکردن و دابڕینی ستەم و نەبوونی بەزەیی‬ ‫بەسەر بەهێزەکاندا‬ ‫جۆرێکــ ‌ه لــ ‌ه وردبوونه‌وه‌یه‌کی ڕیشــه‌یی‬ ‫بۆ دیــاردەو چەمک و بــاوەڕەکان و ئەو‬ ‫وتەزایانەی لەسەر زمانی مرۆڤەکانە بەبێ‬ ‫ئــەوەی هیــچ شــرۆڤەو توێکاریەکــی بۆ‬ ‫کرابێت کە ئەمانە لە کوێوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتــووە‪ .‬ئــەوەی لەم کتێبــەدا توێکاری‬ ‫بــۆ دەکرێ چەمــک و فیلۆلۆژیــای بەها‬ ‫مۆراڵیەکانــە‪ ،‬کــ ‌ه ل ‌ه کوێــو‌ه هاتوون و‬ ‫چۆن دروســتبوون‪ .‬ئــه‌و ده‌گات ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫ی نێوان بێ هێزو‬ ‫ک ‌ه به‌هــاکان ل ‌ه ملمالنێ ‌‬ ‫هێزداره‌کانەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬کاتێک‬ ‫بــێ هێــزه‌کان له‌به‌رامبــه‌ر بەهێزه‌کانــدا‬ ‫ده‌دۆڕێــن و له‌به‌رامبــه‌ر ئــه‌م دۆڕاندنه‌دا‬ ‫ئــه‌و به‌هایانه‌یــان داهێنــاوەو بێهێزەکان‬ ‫سیفەت و وشەی خراپە یان شەڕانگێزیان‬

‫بخوێنینــەوە‪ .‬کۆمه‌ڵیــک بیریــاری‬ ‫ئه‌نگلۆئه‌مریکایــی هه‌وڵــی ئه‌وه‌یانــداو‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌نالیتیکان ‌ه یان شیکاریان ‌ه‬ ‫نیتشــ ‌ه بخوێننــه‌وه‌‪ .‬ئــەم قســەیەی کە‬ ‫نیتشــە خاوەنی فەلســەفەیەکی داڕێژراو‬ ‫نەبــووەو دەقەکانــی لەســەر بنەمــای‬ ‫دانەمــەزراوە‪ ،‬وایکردوو‌ه کە‬ ‫‌‌‬ ‫ئارگیومێنت‬ ‫زۆرێــک لــ ‌ه بیریــاره‌کان ڕه‌تیبکه‌نه‌وەو‌‪،‬‬ ‫هه‌تاوه‌کــو ســااڵنێکی زۆر نیتشــ ‌ه لــ ‌ه‬ ‫به‌شــی فه‌لســه‌فه‌ی زۆرێک ل ‌ه زانکۆکانی‬ ‫به‌ریتانیــاو ئه‌مریــکا نه‌خوێنــراوه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌رئــه‌وه‌ی بــ ‌ه فه‌یله‌ســوف دانه‌نراوه‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌که‌شــی ب ‌ه فه‌لســه‌ف ‌ه دانه‌نراوه‌‪،‬‬ ‫بەڵکــو پتــر بــ ‌ه به‌رهه‌مــی شــیعریی و‬ ‫ئه‌ده‌بــی دانــراوه‌‪ .‬بــه‌اڵم پــاش ئه‌وه‌ی‬

‫ده‌ڵێــن ڕه‌هبانی یان زاهیــدی‪ .‬وات ‌ه دین‬ ‫و ئه‌خــاق ده‌مانگه‌یه‌نن ‌ه ئــه‌م ئایدیاڵه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌م ئایدیاڵه‌ش بــڕوای ب ‌ه ڕاســتییه‌کی‬ ‫ڕه‌هــا هه‌یــه‌‪ .‬ئه‌مــ ‌ه ده‌مانگه‌یه‌نێت ‌ه ئه‌و‬ ‫په‌یوه‌نديیــه‌ی پێشــتر باســمکرد‪ ،‬کــە‬ ‫لە نێــوان به‌هــا مۆراڵیەکان و ڕاســتیدا‬ ‫هەیــە‌و نهیلیــزم خۆی لــ ‌ه ڕه‌تکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئــه‌م دوانــەد‌ا دەبینێتەوە‌‪ .‬ئــه‌م ڕه‌هایی ‌ه‬ ‫دژ بــ ‌ه بیرکردنــه‌وه‌ی ئــازاده‌‌‪ .‬کانــت‬ ‫لــە وتــارە گرنگەکەیــدا ‹›رۆشــنگەریی‬ ‫چییــە؟›› دەڵێ ئەو کاتــە دەتوانین بە‬ ‫ئازادی بیربکەینەوە کە هیچ ئۆتۆرۆتیەک‬ ‫جڵەومان ناکات‪ .‬هەربۆی ‌ە نیتشــ ‌ه هه‌موو‬ ‫ئــەو به‌هایانــ ‌ه ڕه‌تده‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬چونکــ ‌ه‬ ‫ئه‌وانــه‌ی داڕشــته‌ی ئــه‌و به‌هایان ‌ه بوون‬

‫پێیانوایه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاستی ڕه‌ها ئه‌و تێده‌گه‌یــن‪ ،‬ک ‌ه ئه‌مــ ‌ه بابه‌تێکی گرنگ ‌ه و‬ ‫به‌هایان ‌ه سازبوون و ناکرێت لێی ده‌رچین‪ .‬ب ‌ه هیوام ل ‌ه ئاینده‌دا له‌ســه‌ری بنوســم‪.‬‬ ‫ی نیتشــ ‌ه بۆ ڕاستی و چونکــ ‌ه لــ ‌ه دنیــای ڕۆشــنبیری ئێمه‌دا‬ ‫ئه‌م ڕەتکردنەوەیە ‌‬ ‫سیســتمی مۆراڵەکان وادەکات نیتشە به ئــه‌و بۆچون ‌ه زاڵ ‌ه ک ‌ه ڕاســتی بەهایەکی‬ ‫ی نیهلیستی دابنرێت‪ ،‬چونک ‌ه ڕێژه‌گه‌رایــی هەیە‌‪ .‬ک ‌ه ئه‌مــ ‌ه یه‌کێک ‌ه ل ‌ه‬ ‫فەیلەسوفێک ‌‬ ‫ئه‌و دژی ئه‌و به‌هایان ‌ه وه‌ســتاوه‌ته‌وە‌و ل ‌ه گرفتــ ‌ە فیکری ‌ه گــه‌وره‌کان‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه دنیای‬ ‫به‌ناوبانگترین وته‌کانیشی مه‌رگی خودایه‌‪ .‬فیکری خۆرئاواشدا ئه‌م ‌ه جێگه‌ی وتوێژو‬ ‫بــه‌اڵم زۆر گرنگــ ‌ه له‌موتــەزای مه‌رگــی دیالۆگێکــی فراوانه‌‪ .‬هەندێک ڕێژه‌گه‌رایی‬ ‫خودای ‌ه ل ‌ه کۆنتێکستی خۆیدا تێبگەین و ب ‌ه خۆکوژیه‌کی فه‌لسه‌فی داده‌نێن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بیخوێنینه‌وه‌‪ .‬له‌ کتێبی (زانستی شادی) ئەمە بە شێوەیەکی دراماتیکی دابڕێژین‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی وەاڵمی‌پرســیارەکەی تــۆ‬ ‫دا نیتشــە وه‌ک چیرۆکێــک باســی ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه کابرایه‌کی شــێت ئه‌چێت ‌ه ناو بدەمــەوە‌‪ ،‬مــن باســم له‌وه‌کــرد مه‌رگی‬ ‫بــازاڕو هاوا‌ر ده‌کات‌‪ :‬من ب ‌ه دوای خودادا خــودا بۆ نیتشــ ‌ه لێکدانــه‌وه‌ی جیاوازی‬ ‫ده‌گه‌ڕێــم‪ .‬هه‌مویــان پێــی پێده‌که‌نــن‪ ،‬بــۆ ده‌کرێــت‌‪ .‬لێکدانه‌وه‌یەکــی دیکــە‬ ‫ئه‌ویش وه‌اڵمه‌که‌ی ئه‌و‌ه ده‌بێت ک ‌ه ئێو‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه نیتشــ ‌ه هه‌موو سه‌رچاوه‌یه‌ک‬ ‫هه‌موتان خوداتان فرۆشــت و کوشــت و ڕه‌تناکاته‌وه‌‪ .‬نیتشــ ‌ه ته‌نیا ئه‌و ڕاستیی ‌ه‬ ‫له‌ناوتان برد‪ .‬ده‌ڵێــت ئێم ‌ه هه‌موو بکوژ ڕه‌هــا میتافیزیکی ‌ه ڕه‌تده‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫و تاوانباریــن‪ .‬بــه‌م جــۆر‌ه مه‌رگی خودا پێیوانیــ ‌ه ناتوانیت هیچ ڕاســتییه‌کی دی‬ ‫ڕاده‌گه‌یه‌نێــت‪ .‬ئه‌م ‌ه له‌الیــه‌ن زۆرێک ل ‌ه بنیــاد بنێیتــه‌وه‌‪ ،‬واتە هیــچ ئامانجێکت‬ ‫بیریــار‌ه پۆستمۆدێرنیســتەکانە‌و‌ه بــه‌و‌ه نیی ‌ه بۆ دنیاو ژیان‪ ،‬مادام هیچ ڕاستییه‌ک‬ ‫لێکدرایــه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ڕه‌تکردنــه‌وه‌ی ته‌واوی نییــه‌‪ .‬ئەگه‌ر وابیــری لێبکه‌ینــه‌و‌ه ئەی‬ ‫ســه‌رچاوه‌و ئۆتۆریتــی و میتافیزیــکاو چــۆن ئــه‌وه‌ی نیتشــ ‌ه باســی ده‌کات‬ ‫به‌هاکانــه‌و ئه‌مه‌یــ ‌ه نیتشــ ‌ه ده‌کاتــ ‌ه یــان فه‌یله‌ســوف ‌ه پۆســتمۆدێرنه‌کان‬ ‫فه‌یله‌ســوفێکی نیهلیســتی‪ .‬به‌اڵم من ل ‌ه باســی ده‌کــه‌ن هیــچ بەهایەکی ڕاســتی‬ ‫تێزی ماســتەرەکەمدا توێژینەوەم لەسەر پێببەخشــین‪ ،‬واتــ ‌ه خۆیــان بــۆ خۆیان‬ ‫ئــەوە کردبوو‪ ،‬کە ئه‌مــ ‌ه لێکدانه‌وه‌یه‌کی ده‌که‌ون ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌و ب ‌ه پێی سیستمی‬ ‫تــه‌واو نییــه‌‪ .‬له‌به‌رئــه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێــک ماناکان ئه‌مــ ‌ه ڕه‌تکردنه‌وه‌یه‪ .‬دێریدا زۆر‬ ‫لێکدانــه‌و‌ه هه‌یــ ‌ه بــۆ مه‌رگــی خــودا‪ ،‬بــ ‌ه وردی کاری له‌ســه‌ر ئه‌مــ ‌ه کــردوه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێــک لــه‌و لێکدانه‌وانــ ‌ه ئه‌وه‌بــوو ک ‌ه وات ‌ه ئه‌وه‌ی نیتشــ ‌ه کردویه‌تــی یان ئه‌و‬ ‫ئەمە جۆرێک ل ‌ه ســه‌رچاوه‌و مه‌رجعیه‌ت فه‌یله‌ســوفانه‌ی ڕه‌خنه‌یان ل ‌ه مۆدێرنیزم‬ ‫ڕه‌تده‌کاتــه‌وه‌و گرتــووه‌‪ ،‬ته‌واوی مانــاکان ڕەتناکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫(‪)Authority‬‬ ‫له‌ناویده‌بــات‪ ،‬ک ‌ه چیتر ســه‌رچاوه‌یه‌کی به‌ڵکو ســه‌رله‌نوێ هه‌وڵی ڕێکخستنه‌وه‌ی‬ ‫ترانسێندێنتاڵمان نیی ‌ه بۆی بگه‌ڕێینه‌وەو مانــاکان ده‌دەنــه‌وه‌‪ .‬ئــەم قســەیە بــۆ‬ ‫لەکاتــی حوکمــدان و تێڕوانینەکانمانــدا مارکــس و نیتشــە و فرۆیدیش ڕاســتە‪.‬‬ ‫پشــتی پێببەســتین‌‪ .‬هیــچ به‌هایه‌کــی وات ‌ه کاتێــک نیتشــە وەک ڕەخنەگرێکی‬ ‫مۆراڵی بان _زه‌مینی نییه‌‪ ،‬ڕاســتییه‌کی تونــدی مۆدێرنیــزم دەردەکــەوێ و به‌ها‬ ‫ی ڕه‌تده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ترانسێندتاڵ و میتافیزیکی نییه‌‪ .‬خاڵێکی مۆراڵیەکانــی مۆدێرنیتــ ‌‬ ‫گرنگی دیکــەی ڕاگەیاندنی مەرگی خودا ئەویــش لەبەرئەوەیە ک ‌ە لــ ‌ه مۆدێرنتیدا‬ ‫الی نیتشــە ئەوەیە کە ئێمە هەمیشە لە به‌هاکان ب ‌ه دامه‌زراوه‌یی کراون و جۆرێک‬ ‫هەوڵی دروســتکردنی خــوداکان یان ئەو لــ ‌ه مانای پێبه‌خشــراوه‌‪ ،‬نیتشــ ‌ه هه‌وڵی‬ ‫ڕاســتی و حەقیقەتانەداین کە ئایدۆلۆژیا هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و مانایان ‌ه ده‌دات‪ .‬ئه‌م‬ ‫جیــاوازەکان بۆمــان بەرهەمدەهێنــن‪ .‬ڕسته‌یه‌ی ئیستا وتم سەبارەت بە ڕەخنەی‬ ‫ئه‌وه‌ی نیتشــ ‌ه مه‌به‌ســتیه‌تی نه‌هێشتنی نیتشــە بۆ ئەو سیســتمی دابەشکردنەی‬ ‫ی نــه‌ک هه‌موو نێوان دیاردەو ماهیەت لەســەر دەســتی‬ ‫ئــه‌م جۆره‌یــە لــە ڕاســت ‌‬ ‫ڕاســتییه‌ک‪ ،‬واتــە ئیرادەیــەک هەیە بۆ ئەفالتــون و کانــت و فەلســەفەی‬ ‫دامەزراندنــی ڕاســتیەکی ڕەهــا‪ ،‬کــە وا میتافیزیکی خۆرئاواو هەڵوەشــاندنەوەی‬ ‫دەخوازێ هەموو شتەکان لەم ڕوانگەیەوە ئەمــە پێشــینەیەکی گرنگــە بــۆ ڕێبازی‬ ‫ی فه‌لســه‌فه‌ی دێریدا‪،‬‬ ‫بخوێنرێتەوە‌‪ .‬لێرەشــەوە نیتشــ ‌ه وه‌اڵمی هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وەی ‌‬ ‫کانــت ده‌داتــه‌وه‌‌‪ ،‬کانــت جیاوازیه‌ک ل ‌ه وات ‌ە ئه‌و هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌یه‌ی نیتشــ ‌ه بۆ‬ ‫نێوان جیهانی دیــاردەکان (فینۆمینا) و سیستمی ماناکان ئەنجامیدەدات‪ .‬زۆرێک‬ ‫له‌ بیریاره‌کان ده‌ڵێن ئه‌م ‌ه ڕاســتە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫جیهانی (نومینا)‌‌ دروستده‌کات‌‪.‬‬ ‫نومینــ‌ا جیهانی شــتەکانە لــە خودی نیتشــ ‌ه هه‌وڵی ئه‌وه‌نادات مانا به‌گشــتی‬ ‫خۆیانــداو ئه‌و ڕاســتیه‌یه‌‪ ،‬کــ ‌ه ناتوانین ڕه‌تبکاتــه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم دێریدای فه‌یله‌ســوف‬ ‫له‌باره‌یه‌و‌ه بزانین‪ .‬بەاڵ ‌م فینۆمینا بریتیە به‌و جــۆر‌ه هه‌وڵــده‌دات کە ســه‌رجه‌می‬ ‫لــە جیهانی دیاردەکان‪ ،‬ئەو جیهانەی کە مانــاکان هه‌ڵوه‌شــێنێته‌وه‌‪ .‬وات ‌ه نیتشــ ‌ه‬ ‫شــتەکان ئەوانەن کە هــەن و ئەزمونیان بــه‌ره‌و بیابــان ناچێت‪ ،‬به‌ڵکــو هه‌ندێک‬ ‫دەکەین‌‪ .‬بە پێچەوانــەوە جیهانی نومینا ســه‌رچاو‌ه ڕه‌تده‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌ره‌و بیابان‬ ‫ئەو جیهانەیە لەدەرەوەی ئەزمونەکانمان چوون نیهلیســتیی ‌ه نه‌ک ئه‌وه‌ی نیتشــه‌‪.‬‬ ‫بوونی هەیــەو ل ‌ه خودی خۆیدا ڕاســته‌و بۆ نیهلیسته‌کان هیچیان نیی ‌ه پێشکه‌شی‬ ‫کانت ڕاســتی له‌وێــدا ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ژیانــی بکــه‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم نیتشــ ‌ه شــتێکی‬ ‫نیتش ‌ه ڕاســتی بە جیهانی دیاردەکانەوە هه‌ی ‌ه پێشکه‌شــی ژیانی ده‌کات‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫دەبەستێتەوەو هێرشی ئەو بۆ سەر ڕاستی هه‌ڵســه‌نگانه‌وه‌ی ســه‌رله‌نوێی به‌هاکانه‌‪،‬‬ ‫لەم جیهانەدایەو‪ ،‬بە پێچەوانەی کانتەوە له‌وێشــه‌و‌ه نیتشــ ‌ه باس لــ ‌ه ئه‌رێی ژیان‬ ‫جیهانی نومین‌ا ڕه‌تده‌کاته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم گرنگ ‌ه ده‌کات‪ ،‬وات ‌ه ژیــان له‌ناو نابات‪ ،‬جۆرێک‬ ‫بپرســین ئێم ‌ه چۆن ل ‌ه به‌ها مۆراڵییه‌کان له‌ دانپیانان بۆ‌ژیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥٠٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/4/1٨‬‬

‫‪3‬‬

‫تیشکۆی زمان و پشکۆی ڕامان‬

‫««‬

‫لێکۆڵینەوەی کۆمەڵە شیعرێکی‌ِئەڤینداریی حەمەسەعید‌حەسەن لە ڕوانگەی ئۆشۆیزمەوە‬

‫مەهاباد قەرەداغی‬ ‫دەروازە‪:‬‬ ‫ئەڤین و سۆزی خۆشەویستی بابەتێکە‬ ‫نزیکــەی هەمــوو شــاعیرێکی ســەرقاڵی‬ ‫خۆی کــردووە و بەشــێکی بەرفراوان لە‬ ‫داهينانــە شــیعرییەکانیانی پەیوەســت‬ ‫بــە خۆی کــردووە‪ .‬هەڵبژاردنــی هەندێ‬ ‫شــیعر لــە نێــو خەرمانێــک بەرهەمــی‬ ‫تری شــیعرییئەڤینداریی باڵوبــووەوە بۆ‬ ‫تیشــکاوێژکردن و لێکۆڵینەوە لە سەری‪،‬‬ ‫بە بڕوای من دەبێ موتیڤيکی بەهێزی لە‬ ‫پشــتەوە بێــت و جیاوازییــەک یان زیاتر‬ ‫لەواندا سەرنج ڕابکيشێت بۆ ئەو نووسین‬ ‫و کۆڵینکارییە‪.‬‬ ‫تیشکۆی ســەرنج لەم لێکۆڵینەوەیەدا‬ ‫بــۆ ســەر شــیعرە ئەڤیندارییەکانــی‬ ‫حەمەسەعید‌حەسەن تەرخانە لە کتێبی‬ ‫«ئەڤیننامە»دا‪ ،‬چونکە بابەتی سەرەکی‬ ‫لــەو شــیعرانەدا کــە «ئەڤیــن»ە‪ ،‬جگە‬ ‫لــەوەی خاوەنی «زمان»ێکــی جیاوازە‪،‬‬ ‫«ڕامان»ێکــی ناوازەیشــی لەبــارەی‬ ‫خۆشەویســتییەوە بەرهــەم هێنــاوە و‬ ‫ســەرنجمانی گیرۆدە کردووە‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫جیاوازی «جۆری ئەڤیــن و زمانە»کەی‬ ‫و «ناوازەیــی بیــر و ڕامان»ەکــەی‬ ‫ڕوونبکەینــەوە و بیانناســێنین‪ ،‬جگە لە‬ ‫میتــودی ڕەخنەی ئەدەبی و پێوەرەکانی‬ ‫زمانناسی و جوانناسی‪ ،‬سوود لە ڕوانگەی‬ ‫ئۆشــۆیزم وەردەگرین بۆ ئەڤینبینی لەم‬ ‫شیعرانەدا‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنــی دیــدگای ئۆشــۆ یــان‬ ‫ئۆشــۆیزم بۆ ئەڤینناســی لەم شیعرانەدا‬ ‫هۆی ئەوەیە ئۆشــۆ زۆر جیاوازتر لە هەر‬ ‫بیرمەند و کۆمەڵناس و دەروونناســيکی‬ ‫تــر لــە ئەڤینی ڕوانیوە و خۆشەویســتی‬ ‫لــە الی ئــەو هەســتەکان تێدەپەڕينێ و‬ ‫لە قواڵییەکانی نەســت نــەک پانتاییەکی‬ ‫فراوانــی بەرکەوتــووە‪ ،‬بەڵکــو تــەواوی‬ ‫«بوون» بە هەســت و نەستەکانیشەوە‪،‬‬ ‫ڕۆ‌ح و دەروون و جەســتەش‪ ،‬لە ئەڤیندا‬ ‫چڕبۆتــەوە‪ .‬ئۆشــۆ پێناســەی نابــاوی‬ ‫هەیــە بۆ ژن‪ ،‬بۆ پیاو‪ ،‬بۆ خۆشەویســتی‬ ‫و بــۆ گیــان و مــردن و ژیانیــش‪ ،‬بۆیــە‬ ‫بــە ڕۆشــنایی چــرای ڕوانینەکانیــی ئەو‬ ‫شیعرەکان دەبینین و لێکیان دەدەینەوە‪.‬‬ ‫شــیعریش خــۆی کردەیەکــی ئاڵــۆز‬ ‫و چــڕی دەروونــی دەیخوڵقێنــێ و‬ ‫ســەرچاوەکەی لــە نەســتەوەیە‪ ،‬کــە‬ ‫شــیعر بابەتی ئەڤیــن دەوروژينــێ‪ ،‬لەو‬ ‫ژيرخانە ســەیر و سەمەرەیەدا شتگەلێک‬ ‫دەگوزەرێــن و دەپەڕنەوە بۆ ســەرخانی‬ ‫بیر‪ ،‬شــاعیر بە زمــان فریایان دەکەوێت‬ ‫و دەریاندەبڕيت‪ .‬گەلۆ هەموو دەربڕینێک‬ ‫دەتوانــێ جیــاواز و ڕامانوروژيــن بێت؟‬ ‫شــاعیر چ کەرەســتەیەک بــەکار دەبات‬ ‫بــۆ جیاهەڵکەوتوویی بابەتی ئەڤینەکەی‬ ‫و ناســینەوەی لە نێوان هەزاران شیعری‬ ‫ئەڤینداریــی تــر؟ بــۆ ئــەم مەبەســتە‬ ‫چەمکەکانــی «زمــان»‪« ،‬ڕامــان»‪،‬‬ ‫«ئەڤیــن» و ڕوانگــەی ئۆشــۆیزم‪،‬‬ ‫پێویســتییان بە تیشکخســتنە ســەرە و‬ ‫لە دوای پێناســەکردن و ڕوونکردنەوەیان‬ ‫دەچینــە نێــو چیرۆکــی هــەر یــەک لە‬ ‫شیعرەکان و ڕاڤەیان دەکەین‪.‬‬ ‫ئۆشۆ و ئۆشۆیزم‪:‬‬ ‫باگوان شری ڕاجنیش‪ ،‬ناسراو بە ئۆشۆ‬ ‫(‪ )١٩٩٠-١٩٣١‬فەیلەســوف و عارفێکــی‬ ‫هیندییە و خاوەنی دنیابینییەکی تایبەت‬ ‫و ڕۆ‌حگەرایەکــی جیــاواز و دەگمەنــە‪.‬‬ ‫ئۆشــۆ لــە ســاڵی ‪ ١٩٦٠‬بــەدواوە لــە‬ ‫زۆربــەی واڵتانی دنیاوە بانــگ دەکرا بۆ‬ ‫ناســاندنی فەلســەفە و دنیابینییەکەی و‬ ‫شــوێنکەوتووی باوەڕ و فەلسەفەکەی لە‬ ‫دنیادا زۆرن‪ .‬لە شــێوەی ســەدان بەرگی‬ ‫کتێبیشــدا بیروڕاکانــی باڵوکرانەوە و بۆ‬ ‫سەر زمانە زیندووەکانی دنیا وەرگيڕدران‪.‬‬ ‫هەر دیاردەیەک جێگەی بایەخی مرۆڤ‬ ‫بێت و سەرسامکەر بێت ئۆشۆ لێی ڕاماوە‬

‫و بــە قوڵیــی و جیاواز لــە هزرڤانەکانی‬ ‫دیکە‪ ،‬لەســەری دواوە‪ .‬بوون و نەبوون‪،‬‬ ‫ژیان‪ ،‬عەشــق‪ ،‬بیرکردنەوە‪ ،‬هۆشــیاری‪،‬‬ ‫مــردن‪ ،‬دەنگ‪ ،‬بێدەنگیی‪ ،‬ڕەنج‪ ،‬ئازادی‪،‬‬ ‫پاکیی‪ ،‬خوود‪ ،‬خودا‪ ،‬گەشت و میدیتەیشن‬ ‫و زۆربــەی دیاردەکانــی تر لــە ڕوانگەی‬ ‫ئــەوەوە تاوتــوێ کــراون و دەرەنجامــی‬ ‫بیرکردنەوەکانــی مرۆڤبینییەکــی نوێــی‬ ‫خوڵقانــدووە‪ .‬بیروباوەڕەکانــی ئۆشــۆ‬ ‫شــوێنکەوتووی زۆرە لــە جیهانــدا و‬ ‫دیدگاکەی بە ئۆشۆیزم ناودەبرێت‪.‬‬

‫چاکە و حیکمەت ڕادەکێشــێت‪ .‬پێی وایە‬ ‫ئیرۆس شتێکە لە نێوان زانین و نەزانین‪،‬‬ ‫چونکە ئــەو مرۆڤەی هەســت نەکات کە‬ ‫نوقسانە مەحاڵە هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫دانایــی و زانیــن بــدات‪ .‬ئــەوەی پێــی‬ ‫دەگوترێت ئەڤینــی ئەفالتوونی‪ ،‬بریتییە‬ ‫لــە خۆشەیســتییەک کــە لــە ســەرووی‬ ‫بەرژەوەندییەکانەوەیــە‪ ،‬هــەر ئــەو‬ ‫جۆرەشە کە مرۆڤ بەرەو بەرزبوونەوە و‬ ‫گەشەسەندن دەبات‪.‬‬ ‫ئایا ئەڤین لە کردەی هۆشیاری بەدەرە‬ ‫و مرۆڤ بە بێ هزرمەندی خۆی هەڵدەداتە‬ ‫نێو ئۆقیانووســی ئەڤینەوە؟ الی ئۆشــۆ‬ ‫وەاڵمــی ئەم پرســیارە نەخێــرە‪ ،‬بە بێ‬ ‫هۆشــیاری ئەســتەمە مرۆڤ عاشق بێت‪.‬‬ ‫وەک چۆن هۆشیاری تاکەکەس پەیوەستە‬ ‫بە هۆشیاری بااڵی گەردوونەوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫عەشــقیش لەو بێسەرەتایەوە دەست پێ‬ ‫بکات و لە بيکۆتاییشدا کۆتایی نەیەت‪.‬‬

‫(شــایف البحر)‪ ،‬کەواتە هەر ئەڤینێک لە‬ ‫شــیعردا تام و بۆنی جــۆرە خوداییەکەی‬ ‫عەشــق بــدات‪ ،‬کاریگــەری دادەنێــت و‬ ‫ناتوانــی بەالیــدا تێپەڕیت و سەرســامی‬ ‫خۆتی بۆ دەرنەبڕیت‪ ،‬یان نەبێتە هەوێنی‬ ‫داهێنانێکی تر الی تۆ‪ .‬شاعیر لە کۆپلەی‬ ‫دووەمی هۆنراوەکــەدا وێنەیەکی تایبەت‬ ‫بەخۆی دەخوڵقێنێت بە شێوەیەک لە هی‬ ‫یەکەم سەرسامکەرتر بێت‪.‬‬ ‫{خۆشم دەوێیت و ئەوینم‬ ‫ئەوەندە پاکژە دەڵێی‬ ‫بەفرە بە ترۆپکی(کۆ)وە‬ ‫خۆشم دەوێیت و دەزانم‬ ‫چارەنووســم بەندە بە ئەوینی تۆوە‪}.‬‬ ‫(ئەڤیننامە‪ .‬ل ‪)١٠‬‬ ‫عەشق هەردەم بە «پشکۆ» و «گڕ»‬ ‫و «گڕکان» وێناکراوە و ناخی پڕ عەشق‬ ‫وەک کوانووی پڕ لە ژیلەمۆیە و شاعیرانیش‬ ‫وا وێنەیان کێشــاوە‪ ،‬بەاڵم لێرەدا ئەوین‬ ‫پاکژییەکــەی وەک بەفری ترۆپکی شــاخ‬ ‫وێنەگیراوە‪ ،‬کە جگە لە سپێتییەکەی کە‬ ‫هێمــای پاکییە‪ ،‬نەک هەر ســاردە بەڵکو‬ ‫شەختەبەندیشــە‪ .‬لێکچواندنی عەشق بە‬ ‫بەفری ترۆپکــی کێو لە جیاتی دەربڕینە‬ ‫باوەکانــی شــیعر بــۆ عەشــق‪ ،‬ناوازەیی‬ ‫بەخشــیوەتە جۆری ئەو عەشقە و زمانی‬ ‫دەربڕینی عەشقەکەش‪ .‬تەنها بە زمانێکی‬ ‫چــڕ و گەشەســەندوو دەتوانرێت وێنەی‬ ‫نــاوازەی شــیعری بخولقێندرێت‪ .‬بە پێی‬ ‫بروونەر»زمــان دەبێتــە مەرجێــک بــۆ‬ ‫بیرکردنەوەی ئازاد‪ .‬گەشەســەندنی زمان‬ ‫مانــای گەشەســەندنی بــەردی بناغــەی‬ ‫بیرکردنەوەیــە‪ ».‬دەربڕینــی قووڵتریــن‬ ‫ئەڤیــن بــە چەند وشــەیەک‪ ،‬نیشــانەی‬ ‫چرێتــی زمانەکەیە‪ ،‬کە هــاوکات دەکاتە‬ ‫پڕێتی ڕامان یان بیری خاوەنەکەی‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی شــاعیر بەسەر زماندا جگە‬

‫زمانــم لە گۆ دەکــەوێ‪( }.‬ئەڤیننامە‪.‬‬ ‫ل ‪)١٣‬‬ ‫الی ئۆشــۆ «عەشــق باڵنــدەی‬ ‫سەربەســت»ە‪ .‬پێناسەکردنی عەشق بە‬ ‫دوو وشــە‪« ،‬باڵندە» و»سەربەست» ‪،‬‬ ‫بە مانای فڕین لە ئاسۆییەکی بێ کۆتایی‬ ‫دێت‪ .‬خودی ئەو بێ ئەندازەییەی ئاسۆی‬ ‫عەشــقە وای کردووە مرۆڤ خۆی تیا ون‬ ‫بکات و بــە دەگمەن مرۆڤ هەبێت خۆی‬ ‫تیا بدۆزێتەوە‪ .‬شاعیر ئەگەرچی باس لە‬ ‫«ئەویــن لــە پاییزی تەمەنــدا» دەکات‪،‬‬ ‫ئینجــاش وەک باڵنــدە سەربەســتەکەی‬ ‫ئۆشــۆ دەیبینــێ و وزەی گەیشــتن بــە‬ ‫سەرووی هەورەکانی پێ دەبەخشێت‪.‬‬ ‫{کە چرپەیەکت دەبیستم‬ ‫داوێنم لە هەور دەخشێ‪،‬‬ ‫دەڵێــی هەڵــۆ باڵــی خۆیــم پــێ‬ ‫دەبەخشێ‪(}.‬ئەڤیننامە‪ .‬ل ‪)١٣‬‬ ‫جیاوازییەکــی تــری شــیعرەکانی‬ ‫ئەڤیننامە ئەوەیە‪ ،‬کە شــیعرەکان کورتن‬ ‫بەاڵم لە هەر یەکێکیاندا چیرۆکێک هەیە‪.‬‬ ‫گێــڕەرەوە لــەو شــیعرانەدا بــە «من»‪،‬‬ ‫ڕاناوی کەســی یەکەمی تاک دەپەیڤێت‪،‬‬ ‫کــە لــەم دۆخــەدا ڕەنگە شــاعیر خۆی‬ ‫بێــت لە زۆربەیانــدا‪ ،‬یانیش خۆی نەبێت‬ ‫لــە هەندێکیانــدا بــەاڵم تەکنیکێکی وای‬ ‫هەڵبژاردبێــت‪ ،‬کە ئەمــە هیچ لە بایەخی‬ ‫جــۆری بــڕوا و پەیامــی نــاو شــیعرەکە‬ ‫ناگۆڕێــت‪ .‬ئــەوەی دەســەاڵتی بەســەر‬ ‫زمانــدا نەشــکێت دەشــێ چیرۆکێک بە‬ ‫دەیان الپەڕە بنووسێ‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە‬ ‫ئەوەی پاشــای سەر عەرشی مەملەکەتی‬ ‫زمــان بێت‪ ،‬بە کورترین پەیڤ خورتترین‬ ‫باوەڕ دەردەبڕێت‪.‬‬ ‫دروســتکردنی وارێــک لــە ئەوین و بۆ‬ ‫ئەویــن؛ پێویســتی بــە بناغەدانەرێکــی‬ ‫کارامەیــە‪ .‬کەســێک دیکۆرکيشــێکی‬ ‫شارەزای بواری زمانی هەستەکان نەبێت‪،‬‬ ‫ناتوانێــت بە هێما وڕەمــزەکان‪ ،‬بە چەند‬ ‫خشتێکی وشــە‪ ،‬ئەو نیشتیمانە دروست‬ ‫بــکات و‪ ،‬ئــەو واڵتــە ئاوەدانبکاتــەوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس واتەنی‪ »:‬شــیعر شتێکی دیکە‬ ‫نییــە لە هەوڵی مــرۆڤ زیاتر‪ ،‬بۆ گوتنی‬ ‫ئــەوەی کــە ناگوترێــت بــە ســیمبول و‬ ‫مەجازەوە»‪.‬‬ ‫بەکارهێنانــی میتافــۆر و لێکچواندن و‬ ‫هێماکان تەنهــا ئەوانە دەتوانن جیاواز و‬ ‫سەرنجڕاکيش بەکاری بهێنن کە عاشقانە‬ ‫نــازی زمان دەکێشــن و لە پاداشتیشــدا‬ ‫زمانماشــقانە ڕازەکانــی خۆییان دەخاتە‬ ‫مســت‪ .‬زمــان چونکــە ســیمبولئاميز و‬ ‫پــڕ کــۆدە‪ ،‬شــارەزای نەبیــت ناتوانیت‬ ‫کۆدەکانــی هەڵبێنــی و لــە خزمەتــی‬ ‫داهێنانــی خۆتدا بەکاری بهێنیت‪ .‬لە هەر‬ ‫پیتێکــدا وزەیەک هەیە‪ ،‬بۆیە هەڵبژاردنی‬

‫عەشق‪ ،‬هونەری ژیانە‪:‬‬ ‫لــەم لێکۆڵینەوەیــەدا زیاتــر ڕوانگەی‬ ‫ئۆشــۆ بــۆ عەشــق وەردەگریــن کــە‬ ‫مەبەستمانە وبە ئێمە پێویستە‪ ،‬لە بۆتەی‬ ‫ئەو بۆچوون و ئەڤینبینییەدا شــیعرەکان‬ ‫هەڵدەســەنگينین‪ .‬لەهەرکوێیەکیــش‬ ‫پێویستمان بە دیدگای ئەو بێت سەبارەت‬ ‫بە دیاردەکانی تر‪ ،‬پەنای بۆ دەبەین‪.‬‬ ‫ئەڤین یان پەیام‪:‬‬ ‫کرۆکی پرسەکە ئەوەیە‪ ،‬بەالی ئۆشۆوە‬ ‫ئەڤیننامــە دیوانێکــی شــیعرییە و‬ ‫«عەشــق دەبــێ دەروونیتریــن ناوکــی‬ ‫هەناســەدان بێت‪ ،‬دەبێ وەک هەناسەدان وشــەیەکی لێکــدراوی هــەردوو وشــەی‬ ‫سروشــتی بێت‪ ».‬وەک چۆن هەناسەدان پڕمانــای «ئەڤیــن» و «نامە»یــە‪.‬‬ ‫و ترپــەی دڵ خۆبەخــۆ ڕوو دەدەن و نامــە لــە ســیمبولەکانی زمانــدا و لــە‬ ‫بیریــان لێناکەیتــەوە بــۆ ئەنجامدانیان‪ ،‬ئەدەبیاتیشــدا خەســڵەتی «پەیــام»‬ ‫خۆشەویستیش پێویستە لە دۆخێکی وادا هەڵدەگريــت و گرنگییەکــەی لەوەدایــە‬ ‫بێت‪« .‬پرس ئەمە نییە کە عاشــقی کێ کراوەتــە نێوەندگیرێک لــە نێوان مرۆڤ‬ ‫بیت یان عەشــقەکەت بە کێ ببەخشیت‪ ،‬و خــودا لــە ئاســتە ئاســمانییەکەی و‬ ‫پــرس ئەمەیــە کــە تــۆ بیســت و چوار مرۆڤ و مرۆڤ لە ئاســتە زەمینییەکەی‪.‬‬ ‫کاتژمێری شــەو و ڕۆژ عاشــق بیت‪ ،‬ڕێک پێغەمبــەرەکان نامەی خوایان پێبووە بۆ‬ ‫نــەوە و نەتەوەکانیان‪ .‬ناونانی دیوانێکی‬ ‫بەو شێوەیەی هەناسە دەدەیت»‪.‬‬ ‫عاشــقبوون و داهێنــان الی ئۆشــۆ شــیعری بــەم ناوە بە ڕێکــەوت نییە‪ ،‬لە‬ ‫پەیوەســتی یەکترین‪›« ،‬تەنها کەســێک هۆشــیارییەکی ڕۆحییــەوە ســەرچاوە‬ ‫کــە لە قواڵیــی بوونیدا عەشــقی هەبووە دەگرێــت‪ ،‬کــە ئەڤیــن وەک پەیامێکــی‬ ‫دەتوانــێ ئافرێنــەر بێــت‪ ».‬لــە دیــدگا خودایــی دەبینيت و مەبەســتێتی بگاتە‬ ‫ڕۆحانییەکــەی ئۆشــۆوە عەشــق کــە کەســێک یــان کەســانێک‪ .‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫سیفەتی ئافەرێنەربەخشە‪ ،‬تاقە ڕێگەشە‬ ‫بۆ هاوبەشــیکردنی خوودا‪ .‬واتە تەنها لە‬ ‫کاتی عاشــقبوونی سروشتیدا‪ ،‬ئەوەی کە‬ ‫وەک هەناســەدان عەشــق پیــادە بکات‪،‬‬ ‫مــرۆڤ دەتوانێ هاوبەش و هاوەڵی خودا‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ئۆشــۆ باوەڕی وایە کە مرۆڤ هەمووی‬ ‫پێی وایە کە دەزانێ عەشــق چییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەوڵ بۆ ناسینی نادات‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا‬ ‫مرۆڤ بە هەڵەدا چووە و نازانێ عەشــق‬ ‫چییــە‪« .‬دەبــێ هــەر لە ســەرەتاوە بە‬ ‫هەمــووان بگوتریت کە عەشــق مەزنترین‬ ‫هونەری ژیانە‪ ،‬چونکە عەشــق مەزنترین‬ ‫ســیحر و موعجیــزەی ژیانــە‪ .‬تــۆ نابێت‬ ‫خەمســارد بــەالی عەشــقدا تێپەڕیــت‪،‬‬ ‫دەبێ عەشــق شــەن و کــەو بکەیت و بە‬ ‫قووڵــی پێیــدا ڕۆبچیت‪ .‬دەبــێ هونەری‬ ‫عەشقبەخشین فێر بیت‪ ،‬عەشق هونەرە‪.‬‬ ‫عەشــق نەک توانایەکی تایبــەت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫وزەیەکی شاراوەیە‪».‬‬ ‫ئــەو عەشــقەی کە ئۆشــۆ پێــی وایە عەشق هەردەم بە «پشکۆ» و «گڕ» و «گڕکان» وێناکراوە و ناخی پڕ‬ ‫مــرۆڤ هێشــتا نایزانێ بــەاڵم پێی وایە‬ ‫دەیزانێ‪ ،‬بۆیە هەوڵ بۆ ناســینی نادات‪ ،‬عەشق وەک کوانووی پڕ لە ژیلەمۆیە و شاعیرانیش وا وێنەیان کێشاوە‪،‬‬ ‫بابەتــی ســەرەکی داهێنانــە‬ ‫مەزنەکانی بەاڵم لێرەدا ئەوین پاکژییەکەی وەک بەفری ترۆپکی شاخ وێنەگیراوە‬ ‫دنیــای ئــەدەب و هونــەرە‪ .‬ئاخــۆ‬ ‫شــاعیران کە عەشق سەرچاوەی ئیلهامی‬ ‫زۆرینەی داهينانەکانیانە‪،‬ناســیویانە یان ئەنــدازەی ئــەو ئەوینــەش پیشــانی لــە چڕییەکــەی‪ ،‬لــە کێــش و ســەروای وشــەکان بــۆ داهێنانێکــی ئەدەبی جگە‬ ‫داهێنانەکانیان هەوڵێک بووە بۆ ناسینی وەرگرەکانی ئەو پەیامە بدات‪ ،‬لە قواڵیی شیعرەکەشــدا دەردەکەوێــت‪ .‬ڕیتمــی لــە شــارەزایی لــە هونــەری جوانــی و‬ ‫عەشق؟‬ ‫دیاردە سەرنجڕاکيشــەکانی سروشــتەوە شــیعرەکە هێند ســانا و سروشتی خۆی جوانناسی‪ ،‬وزەناسیشی پێویستە‪.‬‬ ‫شــیعری جــوان ئەوانە نین کــە لەبەر‬ ‫ئەڤین جــۆری زۆرە‪ ،‬فەیلەســوفەکان «زەریــا»‪« ،‬ئاســمان»‪ ،‬چیــا»‪ ،‬دەکات بــە گوێــی دڵــدا‪ ،‬وەک ئــەوەی‬ ‫لــەم دیــاردە سەرســامکەرە ڕامــاون و پێوانەکان وەردەگرێت و مەبەستێتی هەر سروەی بەیانی بێ و نەیبینیت‪ ،‬تەنها بە ئاڵــۆزی وشــەکانی فەرهەنگۆکیــان بــۆ‬ ‫هــەر یەکــە و هەوڵــی خــۆی داوە بــۆ لە ســەرەتاوە بيســنووریی ئەڤین بەیان نەرمی هەســت بە شنەشنەکەی بکەیت‪ .‬دابنرێت و بۆ دۆزینەوەی ماناکانی تووشی‬ ‫پێناســەکردن و پۆلێنکردنی جۆرەکانی‪ .‬بکات‪.‬‬ ‫ئەم دەســەاڵتە نەک تەنها لەم شیعرەدا‪ ،‬ســەرەگێژەمان بــکات‪ ،‬بەڵکــو ئەوانەن‬ ‫میتۆلۆژیای شارســتانیە کۆنەکانی مرۆڤ‬ ‫بەڵکــە لە کۆی شــیعرەکانی ئەڤیننامەدا کە وشــە ســادەکانی شــیلەی ســۆزیان‬ ‫{دەزانی زەریا چەند قووڵە!‬ ‫هێزی عەشــقیان ســیمبولیزە کــردووە و‬ ‫خۆی دەردەخات‪ .‬لەگەڵ ئەو دەســەاڵتە لــێ دەچــۆرێ و خەڵتانــی خەیاڵێکــی‬ ‫هێندەی قواڵیی زەریاکان‬ ‫ناوی جۆراوجۆری سەرنجڕاکێشیان لێناوە‬ ‫بااڵیەشــدا کــە شــاعیر بەســەر زمانــدا سەربەست و بااڵن و ڕستەکان وەستایانە‬ ‫خۆشم دەوێی‪،‬‬ ‫و ئەو ســیمبوالنە لە شــاکارە هونەری و‬ ‫هەیەتــی و لە شــیعرەکاندا بــە هۆ و بێ دارێــژراون و لــە هەمووشــی گرنگتــر‬ ‫دەزانی ئاسمان چەند دوورە!‬ ‫ئەدەبییەکانــی مێــژووی مرۆڤایەتیــدا‬ ‫هــۆ دەردەکەوێت‪ ،‬کەچی لــە وێنەیەکی بەشەکانی شیعرەکە هاوئاهەنگن پێکەوە‬ ‫هێندەی دووریی‬ ‫ڕەنگیان داوەتەوە و بەردەوامیشن‪.‬‬ ‫تردا لە تەنها دە وشــەدا سورپرایســێک و یەکێتییەکی تۆکمە لە نێوانیاندا هەیە‪.‬‬ ‫حەوتەمین نهۆمی ئاسمان‬ ‫سۆز‬ ‫و‬ ‫«ئیرۆس» خواوەندی عەشــق‬ ‫پێویســتە شــاعیر لە کاتــی بنیاتنانی‬ ‫دروســت دەکات‪ ،‬کە تیایــدا هەم مەزنی‬ ‫خۆشم دەوێی‪( } .‬ئەڤیننامە‪ .‬ل ‪)٩‬‬ ‫و ئــارەزووی سێکســییە لــە میتولۆژیای‬ ‫شاعیر لە پەراويزی شیعرەکەدا ئاماژە جــۆری ئەوینەکــە دەردەبڕێت و هەمیش ڕەمزی شــیعریدا»پارێزگاری لە کەمترین‬ ‫گریکــی کــۆن‪ ،‬لــە میتولۆژیــای ڕۆمــان بــەوە دەکات کــە ئــەم چەنــد دێــڕەی جەخت لەســەر چڕترین دۆخی زمانەکەی ناوەڕۆکی وشەکەش بکات‪ ،‬بە شێوەیەک‬ ‫کــە ســنووری فراوانــی زمانی شــیعری‬ ‫هەڵگــری هەمــان ئــەو ســیفەتانەیە و ســەرەتای لــە ژێــر کاریگەری تێکســتی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫بــەرز بنەخشــێنێ‪ ،‬کە نرخێکــی بڵندی‬ ‫ناوی»ئامور»ە‪ .‬ئیرۆس لە الی ئەفاڵتوون گۆرانییەکــدا دانــاوە کــە گۆرانیبێــژی‬ ‫{من ئەوەندە تۆم خۆش دەوێ‬ ‫جوانــی تێدا بيــت‪ ،‬هێماکانــی وا بن کە‬ ‫بریتییە لە هێزێکی مەزن کە مرۆڤ بەرەو لوبنانــی فەیــروز گوتوویەتــی بــە ناوی‬ ‫کە دەتبینم‬

‫هاوسەنگییان تێدا بێت کە بۆ سەرکەوتنی‬ ‫داهێنانەکە پێویستە‪».‬‬ ‫{با هەست بە تەنیایی نەکەی‬ ‫ئەوە دڵم‪،‬‬ ‫وەرە بیکە بە نیشتیمان!‬ ‫هانێ ئەوە دەستەکانم‪،‬‬ ‫وەرە بیانکە بە ستیان!‬ ‫ئەوە شانەی برژانگی من‪،‬‬ ‫وەرە قژتی پێ دابێنە!‬ ‫ئەوە جۆالنەی ئامێزم‬ ‫بشــکێنە!}‬ ‫ســەرخەوێ‬ ‫وەرە‬ ‫(ئەڤیننامە‪ .‬ل ‪)١٥‬‬ ‫وشەی ستیان»مەمکبەند» لەم کۆپلە‬ ‫شــیعرەدا ئــەوە ڕوون دەکاتــەوە لە نێو‬ ‫چیرۆکــی ئــەم شــیعرەدا پیاوێــک هەیە‬ ‫و بانگەوازەکــەی بــۆ ژنێکــە و دەیەوێت‬ ‫لــە تاراوگــەی تەنیاییــەوە بیهێنێتە نێو‬ ‫نیشــتیمانی دڵی خۆی‪ .‬بەاڵم دەشــێ لە‬ ‫نیشتیمانیشــدا مرۆ هەســت بــە نامۆیی‬ ‫و تەنیایــی بــکات‪ ،‬بۆیــە پێشــنیاری‬ ‫دیکــەی بــۆ دەکات و ڤینوارەکــەی بــۆ‬ ‫تایبەتتــر دەکاتەوە تــا دەگاتە قەوارەی‬ ‫ئامێــز‪ .‬وشــەگەلی «خەو»‪»،‬ئاميز» و‬ ‫«ســتیان»‪ ،‬ئەگەرچــی تایبەتمەندن بە‬ ‫جەســتەوە و ڕەنگە مرۆ لە چرکەســاتی‬ ‫یەکەمــدا وەک حەزێکی چێژی سێکســی‬ ‫لێکــی بداتــەوە‪ ،‬بەاڵم کــە وێنەکە تەواو‬ ‫دەبێــت و ئەنجامــی چیرۆکــی ئەڤینەکە‬ ‫دێتە دەســت‪ ،‬هیچ هەســت بەوە ناکرێت‬ ‫کــە قارەمانــی چیرۆکــی ئــەم شــیعرە‬ ‫تامــەزرۆی ئامێز بێت بــۆ چێژوەرگرتنی‬ ‫کاتــی‪ ،‬هێندەی ئەوەی هەســت دەکرێت‬ ‫بۆ یەکگرتنەوەی ڕۆحەکانی ئەم عاشق و‬ ‫مەعشــوقە بێت‪ .‬دووپاتکردنەوەی وشەی‬ ‫بانگەوازئامێزی»وەرە» جۆری تکاکردنی‬ ‫نەنوانــدووە‪ ،‬جەختکردنەوەیــە لەســەر‬ ‫سووربوونی عاشق لە خۆتەرخانکردن بۆ‬ ‫مەعشووق تا پلەی توانەوە‪.‬‬ ‫{وەرە بەڵێنت پێ دەدەم‬ ‫لە چاوما جێت بۆ ڕابخەم‬ ‫شەوانە بۆت ببم بە مۆم‬ ‫لەبــەر تاڤگــەی شــیعرا بتشــۆم‪}.‬‬ ‫(ئەڤیننامە‪.‬ل ‪)١٦‬‬ ‫مەرج نییە شیعری عیرفانی وشەگەلی‬ ‫وەک «ئیشــراق» و «وەجــد» و‬ ‫«تەجــەال» ســیخناخیان بــکات‪ ،‬کــە‬ ‫تایبەت بە جیهانی ســۆفیگەریین‪.‬بە مۆم‬ ‫بــوون و توانەوە لە پێناوی عەشــق و بۆ‬ ‫مەعشووق خەسڵەتی شاعیرە عارفەکانە‪.‬‬ ‫مەحوی دەفەرموێ‪:‬‬ ‫(لــەم شــەرحی دەردی غوربەتە‪ ،‬لەم‬ ‫سۆزی هیجرەتە‬ ‫دڵ وەختــە بێ بە ئاو و بە چاوما بکا‬ ‫عوبوور)‬ ‫ژن لە الی شاعیرە سۆفییەکان جەستە‬ ‫نییــە و ســەرچاوەیەک نییە بــۆ چێژیی‬ ‫کاتی مرۆیی‪ .‬ئیبن عەرەبی دەڵێت‪»:‬هیچ‬ ‫بوونەوەرێــک لــە گەردوونــدا هێنــدەی‬ ‫ژن بەهێــز نییــە‪ .‬بۆهــەر هەناســەیەکی‬ ‫ژن خــودا فریشــتەیەکی خوڵقاندووە‪».‬‬ ‫‪ .‬بۆیــە جیــاوازی دەبینیــن لــە نێــوان‬ ‫دەربڕینی شــاعیرێک کە لە دنیای هزری‬ ‫ســۆفیگەرییدا مەلــە لــە نێــو عەشــق و‬ ‫وشــەدا دەکات‪ ،‬وەک لــە شــاعیرێکی تر‬ ‫کە لە دونیای غەریزەکانەوە بە وشەگەلی‬ ‫شــەهوەتوروژێن باســی جەســتەی ژن‬ ‫دەکات‪ .‬مــاچ و ئاوێزانــی عاشــق و‬ ‫مەعشوق کە سۆزێکی خوایی پێکەوەیان‬ ‫دەبەســتێتەوە نــە تابووە و نــە نەنگی‪،‬‬ ‫ئــەوە جــۆری دەربڕینەکەیــە نەنگیــی‬ ‫دروســت دەکات‪ .‬حەزرەتی نالی شــاکار‬ ‫دەخوڵقێنــێ لــە داوا کردنــی ماچێک لە‬ ‫خۆشەویستەکەی‪:‬‬ ‫(لەبــت میــم و قەدت ئەلــف و زوڵف‬ ‫چیم‬ ‫دەزانی بەم سیانە تالیبی چیم؟!‬ ‫وەفای عەهدە لە من ڕۆح و لە تۆ ماچ‬ ‫چییە چارەی ئەمانەت غەیری تەسلیم‬ ‫کە هاتی تیغی بێزارییت لەسەر دام‬ ‫ســەری خۆم خوود بە خوود هەڵگرت‬ ‫و ڕۆییم!)‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥٠٠‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/4/1٨‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )2٩١‬دوشةممة ‪201٦/٤/١٨‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬

‫بةهمةن تاهري نةرميان‬

‫‪291‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )291‬دوشةممة ‪2016/4/18‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫پشت لەكورد‌و ڕوو لەداعش‬

‫«كۆبوونەوەی لوتكەی واڵتانی ئیسالمیی لەتوركیا»‬ ‫ئەركان جەالل‬ ‫لەم رۆژانـــەدا كۆبوونەوەی لوتكەی‬ ‫واڵتــانــی ئیسالمی لــەواڵتــی توركیا‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬تیایدا زۆر بابەت‌و تەوەرە‬ ‫تاوتوێ كران‌و چەندین بڕیارو راسپاردەش‬ ‫دەكران‪ ،‬كە تایبەت بوون بەپرسی تیرۆرو‬ ‫ئایندەی واڵتانی ئیسالمیی‪ .‬ئەوەی گرنگە‬ ‫هەڵوەستەی لەسەر بكرێ بابەت‌و دواتر‬ ‫راسپاردە‌و بڕیارەكانی ئەو كۆبوونەوەیە‪،‬‬ ‫كە الی زۆر خەڵكی دیندار‌و ئیسالمیی‬ ‫لەجیهان‌و كوردستانیشەوە بە چاوی‬ ‫بایەخەوە سەیری كرا‪ ،‬بەاڵم بێئەوەی‬ ‫بـــەوردی سەرنجی لــەبــارەوە بدرێت‌و‬ ‫رەهــەنــدە شاراوەكانی پشت گرێدانی‬ ‫كۆبوونەوەكە‌و بڕیارو راسپاردەكانی‬ ‫شیبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بۆئەوەی دەرفــەت هەبێت ئامانجی‬ ‫نووسینەكە بــخــەیــنــەڕوو‪ ،‬واباشترە‬ ‫سەرنجی وتــاری كۆتایی كۆبوونەوەكە‬ ‫بدەین‪ ،‬كە ئۆردوگانی سەرۆك كۆماری‬ ‫توركیا پێشكەشی كرد‌و لەسەر هەندێ‬ ‫لێدوان‌و وتەی نێو وتارەكەی هەڵوەستە‬ ‫بكەین‪ .‬سەرەتا پێویستە بزانین بۆ‬ ‫لەتوركیا ئەم كۆبوونەوەیەی لوتكەی سوڵتان لەپێناوی مـــەرام‌و مەبەستە‬ ‫واڵتانی ئیسالمی گرێدرا؟‬ ‫توركییە شەتەك دراو بە هەست‌و سۆز‌و‬ ‫كەفو كوڵە ئاینییەكانەوە وەك ساحەی‬ ‫ئامانجی توركیا لەجیهانی‬ ‫عەرەزات ریز بكات( فەتواكانی یوسف‬ ‫ئیسالمی چییە؟‬ ‫قەرزاوی‌و عەلی قەرەداغی بۆ پشتیوانی‬ ‫دوای هــاتــنــەســەر كــــاری پــارتــی ئاكەپە لەهەڵبژاردنەكانی توركیا‌و‬ ‫دادو گەشەپێدان توركیا لەواڵتێكی دواتریش لەناكۆكییەكانی ئەمدواییەی‬ ‫سێكیۆالرەوە بــەرو واڵتێكی ئیسالمی لەگەڵ رووسیا بەڵگەی ئەو راستییەن)‪.‬‬ ‫ئــاراســتــە هەنكاو دەنــێــت‪ ،‬ئیسالمی‬ ‫پرسی داعش لەكۆبوونەوەی لوتكەی‬ ‫لەكردارو راستگۆیی‌و پابەندبوون بەبنەما‌و واڵتانی ئیسالمیدا‬ ‫الیەنە باشەكانی ئاینی ئیسالمەوە نا‪،‬‬ ‫ه ــەرچ ــەن ــدە بــەشــێــك لــەبــابــەت‌و‬ ‫بەڵكو سوود وەرگرتن لە ئیسالم وەك تەوەرەكانی كۆبوونەوەی لوتكەی واڵتانی‬ ‫هەست‌و سۆز‌و گێلكردنی هەموو ئەو ئیسالمی تایبەت بوو بەپرسی تیرۆر‪،‬‬ ‫خەڵك‌و نەتەوە مسوڵمانانەی ناو جیهانی بەاڵم بەهیچ جۆرێك راستەوخۆ نەچوون‬ ‫ئیسالمیی‪ ،‬كە بەهەست‌و سۆز‌و دروشم‌و بەالی تیرۆری داعشدا‪ ،‬چونكە خۆیان‬ ‫وتارێكی حەماسی جیهانی ئیسالمی دێنە لەنموونەی واڵتانی ئیسالمی قەتەرو‬ ‫هەلەكە سەما‌و جەزبە دەیانگرێت‪ .‬ئەگەرنا سعودیە‌و توركیاش بەئاشكرا پشتیوانی‬ ‫بەرنامەی دادو گەشەپێدان لەبنەڕەتدا دەكــەن‪ .‬تەنانەت راستەوخۆش ناویان‬ ‫لە ئیسالم‌و كەمالیزم‌و سێكیۆالریزم نەهێنان بەڵكو مەبەست لەچەنكی تیرۆر‬ ‫پێكهاتووە‪ .‬ئەوان دەمێكە ئاینیان كردۆتە لەو كۆبوونەوەیەدا سەبارەت بەتوركیا‬ ‫بەردەبازی رێگەی ئازادی‌و سەربەخۆیی بریتی بــوو لــە( پــەكــەكـە‌و پــەیــەدە‌و‬ ‫نەتەوەكەیان‌و ئینسانی باوەڕداری خۆیان هەدەپە لەباكوور‌و رۆژئاوای كوردستان)‌و‬ ‫پێ فریوداوە‪ ،‬بۆیە ئەو پارتە بەناوی بەنیسبەت واڵتانی عەرەبیشەوە بریتی‬ ‫هەست‌و ســۆزی ئاینییەوە سەرقاڵی‬ ‫راكێشانی دۆستایەتی مسوڵمانانی بێ‬ ‫بیركردنەوە‌و سادەگۆو داماوی جیهانی‬ ‫ئیسالمییە‪ ،‬بەدیاریكراویش لــەدوای‬ ‫رووداوەكـــانـــی بــەهــاری عەرەبییەوە‌و‬ ‫لەسەردانەكانی ئــۆردوگــان بۆ میسرو‬ ‫لیبیا‌و تــونــس بــەئــاشــكــرا تــەنــانــەت‬ ‫هێرشی كــردە ســەر مۆدێلی ئیخوان‬ ‫موسلیمین‌و داوایكرد سوود لە ئەزمونی‬ ‫ئــەوان وەربگرن لەمامەڵەكردن لەگەڵ‬ ‫سێكیۆالریزمدا‌و دەستبەرداری مۆدێلی‬ ‫ئیخوانیزم ببن‪ .‬نەمانی هیچ واڵتێك‬ ‫وەك پێشەنگ لەجیهانی ئیسالمیدا‬ ‫دەرفەتی بۆ توركیای سەردەمی ئاكەپە‬ ‫خۆشكردووە بتوانێ ئەو رۆڵە ببینێ‌و‬ ‫بەیەك ئیعاز دەیان مەال‌و بەناوو زانا‌و‬ ‫موفتی بێنێتە سەر خەت وەك واعیزی‬

‫بوو لە(ئێران‌و حوسییەكانی یەمەنە‌و‬ ‫حزبواڵی لوبنان‌و سوریا)‪ .‬لەم بارەوە‬ ‫ئــۆردوگــان لــەوتــاری كۆتاییدا وتــی‪:‬‬ ‫«ئەوانەی الی ئێمە تیرۆریستن ئەوانەن‪،‬‬ ‫كە لەمۆسكۆ نوێنەرایەتیان بۆ كراوەتەوە»‬ ‫دیاریشە كە پەیەدەیە نوێنەرایەتی بۆ‬ ‫كرایەوە لەروسیا‪ ،‬دووفاقی ئۆردوگان‬ ‫لەوەدایە‪،‬كە لەرەقەی نزیكیدا پایتەختی‬ ‫داعش هەیە‪ ،‬لەعێراق‪ ،‬لەلیبیا‪ ،‬پڕیەتی‬ ‫لەدەیان تیرۆریستی وەك داعش ناویان‬ ‫نابات‪ ،‬بەاڵم كورد لەتیرۆریست لەقەڵەم‬ ‫دەدات‪ ،‬سەیر لەوەدا نییە ئۆردوگان وا‬ ‫بڵێت سەیر لەوانەدایە‪ ،‬كە كوردن ئیتر‬ ‫چ ئەوانەی بەناوی نەتەوایەتییەوە شەوو‬ ‫رۆژ مێشكیان كاس كردووین‪ ،‬چ ئەوانەی‬ ‫بەناوی ئایینەوە لەهەوڵی گێلكردنی‬ ‫خەڵكی كوردستاندان بەناوی ئاینەوە‪،‬‬ ‫كە باوەڕ بەو قسانەی ئۆردوگان ئەكەن‌و‬ ‫لەمیدیاكانیانەوە ریكالمیان بۆ دەكەن‌و‬ ‫بەئاشكراش پشتیوانیان دەكەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫مــاوەیــەك لــەمــەو بــەر لەئەستەنبوڵ‬ ‫كۆنگرەیەكی گەورە سەبارەت بەتیرۆر‬ ‫بەسترا‌و ئەمینداری یەكگرتوو بەشداری‬

‫كرد بەوتارێك كەچی دانی نەنا بەوەدا‬ ‫بڵێت خەباتی پەكەكە رەوایــەو تیرۆر‬ ‫نییە دژ بەتوركیا‪ .‬هــەروەهــا بەهۆی‬ ‫ئــەوەی بەشێكی وتارەكەی ئۆردوگان‬ ‫بۆ هێرشكردنە ســەر ئێران تەرخان‬ ‫كرابوو‪ ،‬رۆحانی كۆبوونەوە‌و دانیشتنی‬ ‫كۆتایی جێهێشت‪ .‬سەیر لەوەدایە كە‬ ‫ئــۆردوگــان‌و واڵتانی ئیسالمی باسیان‬ ‫لــەیــەكــریــزی واڵتــانــی ئیسالمی كرد‬ ‫لــەرووبــەڕووبــوونــەوەی تیرۆردا‪ ،‬كەچی‬ ‫یەكتریان تۆمەتبار دەكرد‪.‬‬ ‫كـــــورد‌و خــەبــاتــی رەوای كـــورد‬ ‫لەكۆبوونەوەی لوتكەی واڵتانی ئیسالمیدا‬ ‫ئــەوەی جێی سەرنجە غیابی پرسی‬ ‫ك ــورد‌و مافی رەوای ك ــورد‌و خەباتی‬ ‫كوردە لەكۆبوونەوەی واڵتانی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫رەنگە كەسێك بپرسێت كورد دەوڵەت‬ ‫نییە بۆیە ئامادە نەبوو‪ ،‬ئەوە راستە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنها بۆ یەكجاریش لەهیچ واڵتێكی‬ ‫ئیسالمیدا‌و لەكۆبوونەوەی نێوان ئەو‬ ‫واڵتانە‪ ،‬نە لەكۆبوونەوە‌و بەیاننامەی‬ ‫رێكخراوی یەكێتی زانایانی جیهانی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬ئەو واڵت‌و رێكخراوانە ئامادە‬

‫نەبوون پرسی كورد‌و خەباتە رەواكەی‬ ‫لەپێناو مافە رەواكانیدا بخەنە بەر باس‪.‬‬ ‫لــەم كۆبوونەوەیەشدا دەبــوو یەكێك‬ ‫لەتەوەرەكانی باسكردن بوایە لەئایندەی‬ ‫كێشەی كورد لەتوركیا‌و سوریا‌و عێراق‌و‬ ‫ئێران‌و وەك واڵتانێك كە ناوی ئیسالمیان‬ ‫بەخۆیانەوە ناوە‌و خۆیان وتەنی لەسەر‬ ‫بنەمای برایەتی ئیسالمی بڕیاریان‬ ‫لێبدایە‌و مافی ژیان‌و مافی هاواڵتیبوون‪،‬‬ ‫مافی ئینسانیان ببەخشیاتە كورد لەو‬ ‫واڵتــانــە‪ ،‬هـــەروەك داوای لێبوردنیان‬ ‫لەكورد بكردایە لەحاست جینۆشایدی‬ ‫ئەنفال‌و كیمیاباران‪ ،‬كە لەالیەن رژێمە‬ ‫فەرمانڕەواكانی واڵتانی ئیسالمییەوە‬ ‫دژ بەكورد ئەنجامدراوە‪ ،‬بەاڵم دەبینی‬ ‫پێچەوانەی ئەمە جێبەجێدەكەن‪ ،‬كە‬ ‫خەباتی رەوای كورد بەتیرۆر لەقەڵەم‬ ‫دەدەن‪ .‬دەبێ هەموو مسوڵمانێكی كورد‬ ‫لەخۆی بپرسێت‪ ،‬بۆچی لەپەرلەمانی‬ ‫واڵتێكی مەسیحی وەك سوید‪ ،‬یادی‬ ‫تراژیدیای ئەنفال دەكــرێــتــەوە‌و بەرز‬ ‫رادەگــیــرێــت‪ ،‬بــەاڵم لەپەرلەمانی هیچ‬ ‫واڵتێكی جیهانی ئیسالمیدا تەنانەت‬

‫ئۆردوگان‌و دارو دەستەكەی باكیان نییە تەنانەت لەروخاندن‌و سوتاندنی ئەو‬ ‫مزگەوت‌و قورئانانەش‪ ،‬كە لەباكووری كوردستان‌و شارە كوردییەكاندان‪،‬‬ ‫كەچی تازە بەتازە مسوڵمانێكی كوردی مفتە خۆری دەزگا خێرخوازییەكانی‬ ‫قەتەرو سعودیە‌و توركیا باسی برایەتی ئیسالمیی‌و پێشەنگێتی جیهانی‬ ‫ئیسالمیی بەڕابەرایەتی توركیا‌و ئاكەپە‌و ئۆردوگان دەكەن؟!‬

‫نەك باسی ناكرێ‪ ،‬بەڵكو سوكایەتیشی‬ ‫پێدەكرێت؟! ئەو واڵتــە ئەوروپیانەی‬ ‫الی هەندێ واعــیـز‌و مــەالی سەلەفی‌و‬ ‫ئیخوانیزم كراونەتە واڵتی كافر‪ ،‬كەچی‬ ‫كوشتنی بێتاوانی هەزاران مرۆڤی كورد‬ ‫بەرز رادەگــرن‪ ،‬كەچی لەواڵتانی بەناو‬ ‫ئیسالمیدا باسكردنیشی بەبڤە لەقەڵەم‬ ‫دەدرێـــت‪ .‬ئایا كاتی ئــەوە نەهاتووە‬ ‫مرۆڤی بــاوەڕداری ئێمە مێشك‌و زەین‌و‬ ‫بیركردنەوەی لەبیركردنەوەی ئیسالمی‬ ‫عەرەبی‌و توركی‌و فارسی پاك بكاتەوە‌و‬ ‫لەروانگەی رەوایەتی كێشەی نەتەوەكەی‬ ‫بیر بكاتەوە؟ ئایا كاتی كۆتاییهاتنی ئەو‬ ‫پاشكۆیەتییە نەهاتووە كە الی هەندێ‬ ‫هێزی ئیسالمیی رەواجی پێدەدرێ لەبری‬ ‫وابەستەبوون بەئیسالمی دەشتەمی‬ ‫عەرەبیی‌و توركیی‌و ئێرانی‪ ،‬ئیسالمێكی‬ ‫كوردەواری بەرجەستە بكەن!‬ ‫بۆیە لەم ڕوانگەوە ئۆردوگان بەتوندی‬ ‫هێرشی كــردە ســەر خەباتی رەوای‬ ‫كورد لــەرۆژئــاوای كوردستان‌و خستیە‬ ‫چــوارچــێــوەی مــەســەلــەی تــیــرۆرەوە‪،‬‬ ‫هـــەروەك دەمێكە دژی مافی رەوای‬ ‫نەتەوەی كــورد لەناوخۆی توركیاش‪،‬‬ ‫تەنانەت تا ئەم دەقەیە قەتڵو عامیان‬ ‫دەكــات‌و بیست بیست‌و چل چل هەر‬ ‫بەزیندوویی دەیانسوتێنێت‪ ،‬ئۆردوگان‌و‬ ‫دارو دەستەكەی باكیان نییە تەنانەت‬ ‫لەروخاندن‌و سوتاندنی ئەو مزگەوت‌و‬ ‫قورئانانەش‪ ،‬كە لەباكووری كوردستان‌و‬ ‫شارە كوردییەكاندان‪ ،‬كەچی تازە بەتازە‬ ‫مسوڵمانێكی كوردی مفتە خۆری دەزگا‬ ‫خێرخوازییەكانی قــەتــەرو سعودیە‌و‬ ‫توركیا بــاســی بــرایــەتــی ئیسالمیی‌و‬ ‫پێشەنگێتی جــیــهــانــی ئیسالمیی‬ ‫بەرابەرایەتی توركیا‌و ئاكەپە‌و ئۆردوگان‬ ‫دەكــەن؟! چەند دەبەنگێتییە نەتوانی‬ ‫بــەرگــری لەمافی رەوای نەتەوەكەت‬ ‫بكەیت‪ ،‬دوو هێندە شەرمەزارییە بەرگری‬ ‫لەسیاسەتی كوشتوبڕی دوژمنانی كورد‬ ‫بكەیت‌و پاساویان بۆ بهێنیتەوە‪ .‬كاتێك‬ ‫ماركس وتوی‪« :‬ئایین تریاكی گەالنە»‪.‬‬ ‫مەبەستی لەخودی ئایین خۆی نەبوو‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە مەبەستی لــەوە بــوو‪،‬‬ ‫كە كاتێك ئایین لــەنــاوەڕۆك‌و پەیامی‬ ‫راستەقینەی خۆی دادەماڵرێت‌و بەرگری‬ ‫ســوڵــتــان‌و دەســەاڵتــدارێــكــی خوێنڕێژ‬ ‫دەپۆشێت‌و دەبێتە ئاینی دەســەاڵت‪،‬‬ ‫ئەوكاتەیە‪ ،‬كە ئایین لەبری ئــازادی‬ ‫نەتەوەكان‪ ،‬هێندەی تر كۆیلەیان دەكات‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا كۆبوونەوەی لوتكەی واڵتانی‬ ‫ئیسالمی لەتوركیا‌و كۆبوونەوەكانی‬ ‫پێشووتر‌و هەموو ئەوانەش لەداهاتوودا‬ ‫بەمشێوەیە بەستراون‌و دەبەسترێنن‬ ‫هیچ نین بۆ خۆڵكردنە چاوی جیهانی‬ ‫ئیسالمی‌و ختوكەدانی مرۆڤی باوەڕدار‬ ‫بەناوی پاراستنی ئاسایشیی واڵتانی‬ ‫ئیسالمی‌و بەرەنگاربوونەوەی مەترسی‪،‬‬ ‫بەڵكو لەبنەڕەتدا بریتین لەكۆبوونەوەی‬ ‫هــەمــوو ئــەوانــەی ســوودیــان لەئاین‌و‬ ‫ئیسالم وەرگـــرتـــووە بــۆ كوێخایەتی‬ ‫نەتەوەكانیان بەناوی ئاین‌و ئیسالم‌و‬ ‫برایەتی ئیسالمییەوە‪ ،‬كەلەئێستادا‬ ‫توركیا رابەرایەتی دەكات‌و ئامانج لێی‬ ‫بەرگرییە لەبەرژەوەندیی ژمارەیەك واڵت‌و‬ ‫رێكخراو‌و هێزی ئیسالمی لەژێر چەتری‬ ‫سووننەگەراییدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )2٩١‬دوشةممة ‪201٦/٤/١٨‬‬

‫‪2‬‬

‫تەکتیکی حاشالێ‌کردن‪ ،‬لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا‬

‫لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا ‪ -‬مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی)‬ ‫پیاوە سەربڕاوەکان ‪ ٤٠٠‬بون و ژن و‬ ‫مناڵی بەکۆیلەکراویش ‪.)٧(٧٠٠‬‬ ‫هەڵبژاردنەکانی زاناکانی‬ ‫«تەفسیر» و «سیرە»‬ ‫* گـــەورە موفەسسیری قــورئــان‬ ‫(مـــوقـــاتـــیـــل) (‪ ١٥٠‬ک‪ ،).‬لــە‬ ‫«تــەفــســیــر»ەکــەیــدا‪ ،‬دەڵــێــت‪ :‬پیاوە‬ ‫سەربڕاوەکان ‪ ٤٥٠‬کەس بون (کە نزیکە‬ ‫لە ژمــارە ‪ ٤٠٠‬ی گێڕانەوەکانەوە)‪ ،‬و‬ ‫ژن و مناڵی بەکۆیلەکراویش ‪ ٧٥٠‬کەس‬ ‫بون(‪.)٨‬‬ ‫ئەم وتەیەی (موقاتیل)‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫ژمــارەیــەکــی زۆر لە موفەسسیرەکان‬ ‫بە نــاوی ئــەوەوە یــان بەبێ ناوەکەی‬ ‫گێڕاویانەتەوە؛ هەندێک موفەسسیر وەکو‬ ‫بیروڕای ساخکراوەی خۆیان هێناویانە‪،‬‬ ‫وەکــو الی (السمعاني) و (ابــن عبد‬ ‫السالم)(‪.)٩‬‬ ‫* بەشێکیان ژمـــارە (‪)٦٠٠‬ـــیــان‬ ‫هـــەڵ‌بـــژاردوە‪ ،‬لــە موفەسسیرەکان‪:‬‬ ‫وەکــو (بەيضاوی)‪ ،‬و (ئەل‪-‬خازین)‬ ‫و (ئەبوسسوعوود) و (نەخچوانی) و‬ ‫(جـــاوی)(‪ ،)١٠‬و لە زاناکانی مێژوی‬ ‫ئیسالمییش؛ (ئیبن ئیسحاق)‪ ،‬لە «السیر‬ ‫والمغازي»ـدا‪ ،‬وەکو لە «السیرة»کەی‬ ‫(ئیبن هیشام)ـەوە دیـــارە‪ ،‬سەرەتا‬ ‫دەڵێت ‪ ٦٠٠‬کەس بون‪ ،‬ئینجا دەڵێت‬ ‫یــان ‪ ،)١١(٧٠٠‬کە (ئیبن حەجەری‬ ‫عەسقەالنی) لە «فتح الباري»ـدا تەنها‬ ‫ژمارەکەی یەکەم دەداتــە پاڵی(‪،)١٢‬‬ ‫(ئیبن حەجەری عەسقەالنی) لە «فتح‬ ‫الباري»ـدا دەڵێت (ابن عبد البر) لە‬ ‫«االستیعاب»ـدا ئەم ژمارەیەی بە بڕاوە‬ ‫داناوە(‪ .)١٢‬لە کاتێکدا ئێستە لە کتێبی‬ ‫« االستيعاب في معرفة األصحاب»ـدا‬ ‫ئەمە نابینین‪.‬‬ ‫* بەشێک لە موفەسسیرەکان ژمارە‬ ‫(‪)٩٠٠-٨٠٠‬یـــــان هـــەڵ‌بـــژاردوە‪ .‬وەکــو‬ ‫(زەمــەخــشــەری) لــە «الــکــشــاف»‪ ،‬و‬ ‫(ئیبن عەطییە) لە «المحرر الوجيز»‪،‬‬ ‫و (نەسەفی) لە «مــدارك التنزيل»‪،‬‬ ‫و (ئیبن جوزەی) لە «التسهيل لعلوم‬ ‫التنزيل»‪ ،‬و (نەیسابوری) لە «غرائب‬ ‫القرآن»‪ ،‬و (ئیبن عەجیبە) لە «البحر‬ ‫المديد»‪.‬‬ ‫* (مــەڕاغــی) ژمــارە (‪)٨٠٠-٧٠٠‬ی‬ ‫هەڵ‌بژاردوە‪ .‬و هەڵ‌بژاردنی تریش هەیە‪.‬‬ ‫و زۆربەیان ژمارەکان وەکو کۆمەڵێک‬ ‫بیروڕا و قسە «قول» دەهێنن و هیچ‬ ‫ساخ ناکەنەوە‪.‬‬ ‫* (عەسقەالنی)‪ ،‬بۆ کۆکردنەوەی‬ ‫ژمارە ‪ ٤٠٠‬لەگەڵ ژمارەکانی (‪،)٩٠٠-٦٠٠‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬ڕەنگە ‪٤٠٠‬ـیان پیاوی ئازادی‬ ‫جەنگاوەر بوبن و ئەمانە کوژرابن‪ ،‬و‬ ‫ئەوانی تر پاشکۆ «تابع» بوبن (وەکو‬ ‫کۆیلە) و نەکوژرابن(‪.)١٣‬‬

‫کە چینی چوارەمە (چینی سێیەمی‬ ‫تابیعین‪ ،‬دوای چینی یــەکــەم کە‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫صهحابەن)‪.‬‬ ‫لە الیەکی تریشەوە بەپێی ڕواڵەتی‬ ‫بەشی حەوتەم‬ ‫ئەم گێڕانەوەیە بڕیارەکە بە کوشتنی‬ ‫ئەوانە بڕیاری پێغەمبەر خۆی بوە و‬ ‫ژمارەی پیاوانی کوژراوی خێڵەکە‬ ‫شوێنەواری بڕیاردانەکەی سەعدی کوڕی‬ ‫چەند سەرەباسێکی تر‬ ‫لە چەند الیەکی ترەوە دەگەڕێینەوە موعاذ لە گێڕانەوەکەدا نیە‪ .‬کە ئەمەش‬ ‫دەکرێت بــەوە لێک‌بدرێتەوە کە دوای‬ ‫بۆ ئەم باسە‪:‬‬ ‫بڕیاردانەکەی سەعد ئینجا پێغەمبەر‬ ‫گێڕانەوەی سەنەدداری تر‪،‬‬ ‫فەرمانی جێبەجێ‌کردنی بڕیارەکەی‬ ‫دەربارەی ژمارەکە‬ ‫لــە بــەشــی پــێــشــودا بــاس کــرا کە دەرکردوە‪.‬‬ ‫مامۆستا (ئەییوب زەڵمی) لە نامیلکەی‬ ‫ژمارە (‪ )٤٠٠‬لەسەر زمانی (قەتادە)‬ ‫«ئەفسانەی قڕکردنی بەنو قوڕەيظه‬ ‫بەپێی «الــدر المنثور في التفسير‬ ‫لە مێژودا»‪ ،‬لە ڕێگەی نەقڵ‌کردن لە‬ ‫سەید بەرەکەت ئەحمەد‪ ،‬زانا و دیپلۆماتکاری هیندی‬ ‫«ســیــرە» ی (ئیبن هیشام) ـــەوە ـ بالمأثور» ی (السيوطي)‪( ،‬ئیبن ئەبی‬ ‫بە ناوی «محمد واليهود ـ نظرة جديدة»‬ ‫ئەویش لە دەستی دوەوە و بێ ئەوەی حاتیم) بە سەنەدی خۆی لە (قەتادە)‬ ‫کراوە بە عەرەبی‪ ،‬لەسەر ئەوەی گوایە‬ ‫خۆی ڕاستەوخۆ گەڕابێتەوە بۆ دەقەکە‪ ،‬وە‪ ،‬لە ڕاڤەی « َفرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ » (األحزاب‪:‬‬ ‫سەلماندویەتی کە‪ :‬ئەو پیاوانەی بڕیاری‬ ‫وەکو بینیمان ـ دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە ‪)٢٦‬ـدا‪ ،‬وتویەتی‪« :‬چوارسەد جەنگاوەر‬ ‫کوشتنیان بــۆ دەرچــــوە؛ (‪)٢٠-١٥‬‬ ‫هیچ یەکێک لە زانیاریەکانی ئیبن ئیسحاق بــون‪ ،‬هەتا دوا کەسیان کــوژران»‪ ،‬و‬ ‫کەس بون‪ ،‬چونکە ئەو ماڵەی ئەوانی‬ ‫سەبارەت بە ژمارە پیاوە سەربڕاوەکانی دەربارەی « َو َت ْأ ِس ُرونَ َفرِي ًقا» (األحزاب‪:‬‬ ‫تێدا زیندانی کــرابــو؛ تەنها ئەوەندە‬ ‫خێڵەکە «سەنەد»یان نیە‪ ،‬و ئەوەی ‪)٢٦‬ـیش وتویەتی‪ :‬ئەمەیان ئەو ژن و‬ ‫کەس دەگرێت‪ ،‬و ـ دەڵێت ـ لەم ‪٢٠‬‬ ‫کە بە «سەنەد» گەیشتوە ژمارە ‪٤٠‬ـە منااڵنە دەگرێتەوە کە «سەبی» کراون‬ ‫کەسەش (‪ )٤-٣‬کەسیان لێبوردنیان‬ ‫کە لە گێڕانەوەیەکی سەنەدداری (ئیبن کە حــەوت‌ســەد کــەس ب ــون(‪ .)٣‬بەاڵم‬ ‫بــۆ دەرچـــوە‪ ،‬ئیتر تەنها (‪)١٧-١٦‬‬ ‫زەنجووەیهـ) ـــدا لە (زوهـــری) ـەوە جێی داخە کە دەقەکەی (ئیبن ئەبی‬ ‫کەس لە «تاوانبارانی جەنگ» کوژراون‬ ‫حاتیم) لە بەشێکی « تفسري القرآن‬ ‫هاتوە‪..‬‬ ‫(ئەفسانەی قڕکردنی‪ .‬ال‪.)١٩ .‬‬ ‫بـــەاڵم ئێمە ســەلــمــانــدمــان کــە لە العظيم‪ ،‬مسندًا عن الرسول والصحابة‬ ‫ئێمە ڕاســتــەوخــۆ کتێبەکەی (د‪.‬‬ ‫وتەیەکی (جابیری کــوڕی عەبدوڵاڵ) والتابعني»ـدایە کە نەگەیشتوە‪ ،‬هەتا‬ ‫بــەرەکــەت ئەحمەد) دەخوێنینەوە تا‬ ‫ی صهحابیدا‪ ،‬کە ژمــارەیــەک کتێبی بزانین سەنەدەکە چۆنە‪.‬‬ ‫بزانین چۆن ئەم ئەنجامگیریەی کردوە و‬ ‫حەدیث و بە سەنەدی صهحیح تۆماریان‬ ‫بەڕاستی چیی وتوە‪:‬‬ ‫ژمارە (‪ )٦٠٠‬و (‪)٧٠٠-٦٠٠‬‬ ‫کردوە‪ ،‬ژمارەیەکی تر هاتوە کە ‪٤٠٠‬ـە‪،‬‬ ‫دەڵـــێـــت‪ :‬دەســـتـــەی ســـەرکـــردە و‬ ‫لە «مەغازی» ی واقیدی‬ ‫و ئەوەمان ساخ کــردەوە کە ژمارە ‪٤٠‬‬ ‫لــێــپــرســراوی خێڵێک کــە لــە (‪-٦٠٠‬‬ ‫(واقیدی) لە کتێبی «المغازي» بە دو‬ ‫ی گێڕانەوەکەی (ئیبن زەنجووەیهـ)‬ ‫‪ )٩٠٠‬پێك‌بێن‪ ،‬بەتایبەتی لە کاتێکدا‬ ‫یش لە ڕاستیدا هەمان ژمارە ‪٤٠٠‬ـە و گێڕانەوەی سەنەددار دو ژمارە دەهێنێت‪:‬‬ ‫کە هەندێکیان لە شەڕێکدا کوژرابن و‬ ‫ـ لە (عبد الرحمن بن عبد العزيز)‬ ‫خراپ گوازراوەتەوە‪ .‬هەرچەند نوسەرە‬ ‫ئیسالمیە داکۆکیکارەکان ئەنجامەکە ـەوە‪ :‬زانای ژیاننامەی پێغەمبەر (‪١٦٢‬‬ ‫هەندێكیان هەر لەو شەڕەدا دیل کرابن؛‬ ‫پێچەوانە دەکەنەوە و تاکە گێڕانەوەکەی ک‪ ،).‬ئەمیش لە (عبد الله بن أبي بكر‬ ‫لە حاڵەتی ئاساییدا لە ‪ ١٦‬یان ‪ ١٧‬کەس‬ ‫ئیبن زەنجووەیهـ دەکەنە پێوەر بۆ ئەو بن محمد بن عمرو بن حــزم)‪ :‬ئیمام‬ ‫تێپەڕ نابن‪ .‬و دەڵێت‪ :‬ئەوەی کە بڕیاری‬ ‫هەمو گێڕانەوەیەی تر و ژمــارە ‪ ٤٠‬بە (‪ ١٣٥-٦٥‬ک‪ ،).‬کە وتویەتی‪ ٦٠٠ :‬کەس‬ ‫هاوکاریی سوپای خێڵە عەرەبەکانی داوە‬ ‫بنچینەی ژمارە ‪ ٤٠٠‬دەزانن! بەبێ ئەوەی بون(‪.)٤‬‬ ‫دژی مەدینە هەر دەم‌سپی و سەکردەکانن‬ ‫ـ لە (موسى بن ُع َب ْيدَة)ەوە (‪ ١٥٢‬ک‪،).‬‬ ‫هیچ لۆجیکێک بەکار بهێنن‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫نەک هەمویان‪ ،‬و ناکرێت هەمویان بە‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ئەمە تەنها بۆ ئامانجە داکۆکیکاریەکەی ئەمیش لە (حممد بن املنكدِر)‪ :‬ئیمام‬ ‫تاوانی ئەو سەرکردە بڕیاردەرانە سزا‬ ‫(‪ ١٣٠‬ک‪ ،).‬کە وتویەتی‪ :‬لەنێوانی ‪٦٠٠‬‬ ‫خۆیان سودی لێ دەبینن‪.‬‬ ‫بدرێن‪ .‬و دەڵێت لە ئیسالمدا و هەتا لە‬ ‫لێرەوە دێین ئەو گێڕانەوە سەنەددار بۆ ‪ ٧٠٠‬کەس بون(‪.)٥‬‬ ‫«دەستوری مەدینە»ـیشدا هاتوە کە‬ ‫ئــەم دو گێڕانەوەیە ئاشکرایە کە‬ ‫«موسنەد»انەی تریش دەخەینە ڕو‬ ‫کاری هەر کەسێک؛ یەخەی خۆی دەگرێت‬ ‫کە هەمان ژمارە یان ژمارەی تریان بە پچڕانیان تێدایە‪ :‬سەنەدی گێڕانەوەی‬ ‫و کەسی تری پێ تاوانبار ناکرێت(‪.)١٤‬‬ ‫سەنەد گێڕاوەتەوە‪ ،‬پاشان هەڵ‌بژاردن ی ــەک ــەم س ــێ کــەســی تـــری دەوێـــت‬ ‫بەم شێوەیە تێبینیی چەند شتێک‬ ‫و پشتگیریی زانایانی ئیسالمیی بواری هەتا دەگــاتــەوە بە صهحابییەک‪ ،‬و‬ ‫دەکەین‪:‬‬ ‫«تەفسیر» ی قورئان و «سیرە» ی گێڕانەوەی دوەمیش دو کەسی تری‬ ‫ـ توێژەری ناوبراو بە گریمانەی ژمارە‬ ‫پێغەمبەر و مێژوی ئیسالم سەبارەت بە دەوێــت (ســەربــارەی ئــەوەی «موسای‬ ‫(‪ )٢٠-١٥‬دەست‌پێ‌ناکات و ئینجا (‪)٤-٣‬‬ ‫کوڕی عوبەیدە» ی گێڕانەوەی دوەم‬ ‫ژمارەکان دەخەینە ڕو‪.‬‬ ‫کەسی لێ جیا بکاتەوە (وەکو مامۆستا‬ ‫الوازیشە)‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە ئەمانیش‬ ‫هێناویەتی)‪ ،‬بەڵکو ڕاستەوخۆ گریمانەی‬ ‫«جــۆرە سەنەدێک»ـیان هەیە! وەکو‬ ‫ژمارە (‪ )٤٠٠‬لە «سیره»ی‬ ‫(‪ )١٧-١٦‬کەس دەکات کە سەرکردە و‬ ‫زەنجووەیهـ)‬ ‫(ئیبن‬ ‫گێڕانەوەکەی‬ ‫چۆن‬ ‫ئیبن هیشام‬ ‫دەم‌سپیی خێڵەکە بون‪.‬‬ ‫هــەر لــە «ژیــانــنــامــەی پێغەمبەر» یش «جۆرە سەنەدێک»ـی هەیە!‬ ‫ـ کاتێک دەڵــێــت «بەتایبەتی لە‬ ‫ی (ئیبن هیشام)ـدا‪ ،‬لە بڕگەیەکدا‬ ‫کاتێکدا کە هەندێکیان لە شەڕێکدا‬ ‫ژمارە (‪ )٧٠٠‬لە (قەتادە)وە‬ ‫کە ئیزافەی ئیبن هیشام خۆیەتی بۆ‬ ‫کوژرابن و هەندێكیان هەر لەو شەڕەدا‬ ‫سەربڕاوەکان‬ ‫پیاوە‬ ‫ژمارەی‬ ‫[موحەممەدی‬ ‫عائذ)‬ ‫ابن‬ ‫ئیمام(‬ ‫الی‬ ‫کتێبەکەی ئیبن ئیسحاق‪ ،‬گێڕانەوەیەکی‬ ‫دیل کرابن»؛ ئەمە هەر پشت‌دەبەستێت‬ ‫بەپێی توێژینەوە نوێیەکان‬ ‫سەنەددار (ئەگەرچی سەنەدەکە پچڕانی کوڕی عائیذ] (‪ ١٣٣-١٥٠‬ک‪ ،).‬مێژونوس‬ ‫بە گریمانەیەکی تری توێژەر خۆی کە‬ ‫تێدایە) دەبینینەوە‪ ،‬لە (ئەبو عوبەیدە) و زانــــای «مـــەغـــازی»‪ ،‬لــە کتێبی‬ ‫لە سەردەمی نوێدا کە ئەم بابەتە گوایە شەڕێکی دەستەویەخە ڕوی داوە‬ ‫وە‪ ،‬ئەمیش لە (ئەبو عەمری مەدینەیی) «المغازي» ی خۆیدا‪ ،‬لە (قەتادە) لەالیەن خۆرهەاڵتناسەکان و توێژەرە کە خێڵەکە پیاوی کوژراو و دیل‌کراویان‬ ‫ــــەوە‪ ،‬کــە ـ بــە کــورتــی ـ وتویەتی‪ :‬وە‪ ،‬کە ئەمیش نــاوی صهحابیەکەی موسوڵمانەکانەوە لێی کۆڵراوەتەوە؛ هەبوە‪ ،‬و ئەمە دەکاتە ڕاڤەی دەقەکە‬ ‫« َفرِي ًقا َت ْق ُتلُونَ ‪َ ،‬و َت ْ‬ ‫پێغەمبەر ‪ ٤٠٠‬پیاوی لە بەنو قوڕەيظه نەهێناوە‪ ،‬واتە بە شێوازی «إرسال»‪ ،‬چەند بیروڕایەک دروست بون‪ ،‬لەمانە‪:‬‬ ‫���أ ِس��� ُرونَ َفرِي ًقا»‬ ‫گرتوە و فەرمانی داوە بە لەمل‌دانیان‪ ،‬کە ‪ ٧٠٠‬کەس بون(‪ .)٦‬کە ئەمیش هەر‬ ‫(األحزاب‪ .)٢٦ :‬کە ئەم گریمانەیەش بۆ‬ ‫بیروڕای (د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد)‬ ‫و ئیتر خێڵی خەزرەج دەست دەکەن بە «جۆرە سەنەدێک»ـی هەیە‪ .‬هەرچەند‬ ‫خۆی بێ‌بنەمایە‪ ،‬و ناوبراو شتی تریشی‬ ‫ڕێگەی‬ ‫لە‬ ‫زەڵمی)‪،‬‬ ‫(ئەییوب‬ ‫مامۆستا‬ ‫لەمل‌دانیان‪ ،‬هەتا دوازدە کەسیان لێ ئــەگــەری هــەیــە ئــەم ژمـــارەیـــەی الی‬ ‫لەسەر بنیات ناوە‪.‬‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬ئەمانەش دەدرێنە دەستی قەتادە لە ڕاستیدا ژمارەی ژن و مناڵی دەستی دو و سەرچاوەی الوەکیەوە‪،‬‬ ‫ـ دیسان دانانی کۆمەڵێک بە لێپرسراو‬ ‫پیاوانێک لە خێڵی ئــەوس تــەواویــان بەکۆیلەکراو بێت بەالی ئــەوەوە کە لە بەڵگە دەهێنێتەوە بە لێکۆڵینەوەکەی لە بڕیارەکە (بڕیاری هاوکاریی خێڵەکان‬ ‫بکەن(‪.)١‬‬ ‫ڕێگەی ترەوە هاتوە قەتادە وتویەتی‪ :‬نوسەری هیندی (د‪ .‬برکت أحمد)‪ ،‬کە و شکاندنی پەیمان) گریمانەیەکی الوازی‬ ‫کــێــشــەکــانــی ئــــەم گــێــڕانــەوەیــە‬ ‫ئەمانەن(‪:)٢‬‬ ‫بەڵگەهێنانەوە بە بنەمای سزادانی هەر کەس لەسەر کاری خۆی بۆ ئەوەی ناگونجێت هەمو‬ ‫لە الیەکەوە (ئەبو عەمری مەدینەیی)‬ ‫َني») [عاصيمى کوڕی‬ ‫(«أبو عمرو ا َملد ّ‬ ‫پیاوانی خێڵەکە سزا درابن؛ سەرکەوتو نیە‪ ،‬چونکە بەپێی کولتورە ئیسالمیەکە هەمو پیاوانی‬ ‫عــومــەری کــوڕی قــەتــادە] ـ کە زانــای‬ ‫بواری «مەغازی» بوە ـ‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫ئەو خێڵە بەشدارن لەو ناپاکی و تاوانەکەدا‪ ،‬مادەم هاوکار بون و ناڕەزاییان دەرنەبڕیوە و‬ ‫قسەکەی نەداوە و بەم شێوەیە پچڕانێک‬ ‫لە سەنەدەکەدا هەیە‪ .‬ئەمە ڕاستە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێش‌وەخت خۆیان ڕادەست نەکردوە‪ .‬بۆیە سزادانی هەمویان لە هەمان بنەمادا جێی دەبێتەوە!‬ ‫لە گێڕانەوەکەی (ئیبن زەنجووەیهـ)ـیشدا‬ ‫پچڕان هەیە کە (زوهــری) سەرچاوەی‬ ‫ئیتر هەر کاتێکیش بەرژەوەندیی سیاسی و ئابوری لەئارادا هەبو؛ بنەماکان فراوان دەکرێن‬ ‫قسەکەی نـــادات‪ ،‬کــە (ئــەبــو عەمری‬ ‫مەدینەیی) و (زوهــری) هەردوکیان لە‬ ‫هەتا بەرژەوەندیەکە دابین بکەن‬ ‫یەک چین «طبقة» ی گێڕەرەوەکاندان‬

‫ترە‪ ،‬لە کاتێکدا سەرچاوەکان دەڵێن‬ ‫(حویەیی‌ی کــوڕی ئەخطهب) قسەی‬ ‫بۆ (کەعبی کوڕی ئەسەد) ـ سەرۆکی‬ ‫خێڵەکە ـ کردوە و ئیتر ئەم لە کۆتاییدا‬ ‫هاتوەتە سەر ئەو بڕوایەی ئەو بڕیارە‬ ‫بدات و بڕیارەکەی داوە‪ ..‬و جگە لەوەش‬ ‫خەماڵندنی ئــەو کۆمەڵە لێرپرسراوە‬ ‫بە (‪ )١٧-١٦‬کەس ڕون نیە لەسەر چ‬ ‫بنەمایەکە و هەر گریمانەیە‪ .‬و ئێمە‬ ‫دەتوانین بڵێین‪ :‬هــەردو سەرکردەکە‬ ‫(حویەیی‌ی کوڕی ئەخطهب) و (کەعبی‬ ‫کوڕی ئەسەد) خۆیان لێپرسراون لەو‬ ‫بڕیارەی داویانە‪.‬‬ ‫ـ بەهای بەڵگەهێنانەوە بەوەی «ئەو‬ ‫ماڵەی ئەوانی تێدا زیندانی کرابو؛ تەنها‬ ‫ئــەوەنــدە کــەس دەگــرێــت» لــە بەشی‬ ‫داهاتودا ڕون دەبێتەوە‪ .‬و لە ڕاستیدا‬ ‫(د‪ .‬بەرەکەت ئەحمەد) ئەم بیانوەی‬ ‫بۆ سەلماندنی ژمــارە (‪)١٧-١٦‬ـــەکــە‬ ‫نەهێناوەتەوە‪ ،‬وەکــو لــە نەقڵەکەی‬ ‫مامۆستاوە وا دیارە‪.‬‬ ‫ـ بەڵگەهێنانەوەی (د‪ .‬بەرەکەت‬ ‫ئەحمەد) بە بنەمای سزادانی هەر کەس‬ ‫لەسەر کاری خۆی و ئەوەی کەس تاوانی‬ ‫کەسی تر هەڵ‌ناگرێت؛ دیسان ئەمەش‬ ‫نابێتە بەڵگە‪ ،‬چونکە بەپێی کولتورە‬ ‫ئیسالمیەکە هەمو پیاوانی ئەو خێڵە‬ ‫بەشدارن لەو ناپاکی و تاوانەکەدا‪ ،‬مادەم‬ ‫هاوکار بون و ناڕەزاییان دەرنەبڕیوە و‬ ‫پێش‌وەخت خۆیان ڕادەســت نەکردوە‪.‬‬ ‫بۆیە سزادانی هەمویان لە هەمان بنەمادا‬ ‫جێی دەبێتەوە! ئیتر هــەر کاتێکیش‬ ‫بەرژەوەندیی سیاسی و ئابوری لەئارادا‬ ‫هەبو؛ بنەماکان فــراوان دەکرێن هەتا‬ ‫بەرژەوەندیەکە دابین بکەن‪.‬‬ ‫ـ باسی ئەو (‪ )٤-٣‬کەسە ـ کە لە نەقڵە‬ ‫تەم‌ومژاویەکەی مامۆستادا دەرکەوتوە ـ‬ ‫چۆن هاتوەتە ناو باسەکە؟ لە ڕاستیدا‬ ‫ئەم چەند کەسە هەر ئەوانەن کە کەمێک‬ ‫پێش دابەزینی خێڵەکە موسوڵمان بون‬ ‫و خۆیان داوە بە دەستەوە و ئیتر لە‬ ‫سەرەنجامی سەربڕین ڕزگــاریــان بوە‪.‬‬ ‫لە «السیرة»ـەکەی (ئیبن هیشام)ـدا‬ ‫باسی سێ کەس لە خێڵی (بەنو هودەل)‬ ‫دەکات‪ ،‬کە لە خێڵی (بەنو قوڕەيظه)‬ ‫و (بەنو ئەل‪-‬نەضري)یش نەبون‪ ،‬بە‬ ‫ناوەکانی ( َث ْع َل َبة ْبن َس ْع َية) و ُ‬ ‫(أ َس ْيد ْبن‬ ‫َس ْع َية) و َ(أ َسد ْبن ُع َب ْيد)‪ ،‬کە هەر لەو‬ ‫شەوەدا موسوڵمان بون‪ .‬دوای ئەوانیش‬ ‫پیاوێک لە خێڵی (بەنو قوڕەيظه) بە‬ ‫ناوی (عەمری کوڕی سوعدا) (« َع ْمرو‬ ‫ْبن ُس ْعدَى»)‪ ،‬کە هەر لە سەرەتاوە ڕازی‬ ‫نەبوە بە پەیمان‌شکاندنەکە‪ ،‬ئیتر هاتوە‬ ‫پێش‌وەخت خۆی بدات بە دەستەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئەویش لەگەڵ دیلەکانی تر بەسراوەتەوە‬ ‫و دوایی پەتەکەی لێ بوەتەوە و ئیتر‬ ‫ڕۆشتوە‪ ،‬و نەبینراوەتەوە‪ ،‬و ئیتر گوایە‬ ‫پێغەمبەر وتویەتی «خوا لەسەر وەفای‬ ‫ڕزگاری کردوە»(‪.)١٥‬‬ ‫جگە لــەمــانــەش‪ ،‬وەکــو پێشتریش‬ ‫ئاماژەی بۆ کرا؛ کەسێکی تر لە خێڵەکە‬ ‫بە نــاوی (ئــەززوبــەیــری کــوڕی باطا)‪،‬‬ ‫موسوڵمانێک بە ناوی (ثابیت‌ی کوڕی‬ ‫قەیس) تکای بۆ کرد و لە سەربڕین‬ ‫بــەخــشــرا‪ ،‬و ماڵ‌‌ومناڵەکەیشی هەر‬ ‫پێ بەخشرا‪ ،‬بــەاڵم کە بینیی کەعبی‬ ‫کوڕی ئەسەد و پیاوانی تری خێڵەکەی‬ ‫کوژراون؛ وتی‪ :‬دوای ئەوانە ژیان تامی‬ ‫تێدا نیە! و داوای کرد ئەویش وەکو‬

‫ئــەوان بکوژرێت‪ ،‬ئیتر ئەویش لە ملی‬ ‫درا(‪ .)١٦‬بەاڵم باسی ئەمەیان ناچێتە‬ ‫چوارچێوەی (‪ )٤-٣‬کەسەکە‪.‬‬ ‫لــە بــەشــی داهـــاتـــودا دێــیــنــە ســەر‬ ‫باسی توێژینەوە نوێیەکانی تــر‪ ،‬و‬ ‫بەڵگە و بیانوەکانی تری داکۆکیکارە‬ ‫ئیسالمیەکان بۆ گومان‌کردن لە ژمارەی‬ ‫زۆری سەربڕاوەکان و بەکۆیلەکراوەکان‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬حتقيق‪ :‬مصطفى‬ ‫السقا‪ ،‬إبراهيم األبياري‪ ،‬عبد احلفيظ الشليب‪.‬‬ ‫مكتبة ومطبعة مصطفى البابي احلليب وأوالده‬ ‫مبصر‪ .‬الطبعة الثانية‪ .١٩٥٥ ،‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪:٥٩ .‬‬ ‫إس َل ِم ُح َويِّ َص َة)‪َ « :‬ق َ‬ ‫ام‪:‬‬ ‫ال ا ْب ُن ه َِش‬ ‫( ِر َوا َي ٌة ُأ ْخ َرى ِف ْ‬ ‫ال‪َّ​ٍَ :‬‬ ‫َو َح َّد َث ِن َأبُو ُع َب ْي َد َة َع ْن َأبِي َع ْم ٍرو ْ َ‬ ‫ال َدن ِِّي‪َ ،‬ق َ‬ ‫لا‬ ‫َظ َف َر َر ُسو ُل َّ ِ‬ ‫الل َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ِب َب ِن ُق َر ْي َظ َة‬ ‫ن ًوا من َأربع ما َئة َر ُج ٍل م ِْن الْ َيهُودِ‪،‬‬ ‫َأ َخ َذ ِم ْن ُه ْم َ ْ‬ ‫َو َكانُوا َح ْل َفا َء ْ َ‬ ‫ال ْو ِس َع َلى ْ َ‬ ‫ال ْز َر ِج‪َ ،‬ف َأ َم َر َر ُسو ُل َّ ِ‬ ‫الل‬ ‫َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ب َِأ ْن ُت ْض َر َب َأ ْع َنا ُق ُه ْم‪َ ،‬ف َج َع َل ْت‬ ‫َْ‬ ‫ال ْز َر ُج َت ْضر ُِب َأ ْع َنا َق ُه ْم‪َ ...‬و َ ْل َي ُك ْن َبق َِي م ِْن َب ِن‬ ‫ُق َر ْي َظ َة َّإل ا ْث َنا َع َش َر َر ُج ًل‪َ ،‬ف َد َف َع ُه ْم َإل ْ َ‬ ‫ال ْو ِس»‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬بڕوانە‪ :‬اجلميل‪ ،‬د‪ .‬حممد بن فارس‪ ،‬النيب‬ ‫صلى اهلل عليه وسلم ويهود املدينة‪ :‬دراسة حتليلية‬ ‫لعالقة الرسول بيهود املدينة ومواقف املستشرقني‬ ‫منها‪ .‬مركز امللك فيصل للبحوث وال��دراس��ات‬ ‫اإلسالمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠٢ ،‬ص‌ص‪،٢٤٣ .‬‬ ‫‪.٢٤٤‬‬ ‫(‪ )٣‬السيوطي‪ ،‬الدر املنثور يف التفسري باملأثور‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬دار الفكر‪ .‬جـ‪ ،٦ .‬ص‌ص‪:٥٩٢ ،٥٩١ .‬‬ ‫«{فريقا تقتلون} قال‪ :‬الذين ُضرِبت أعنا ُقهم وكانوا‬ ‫أرب َعمائ ِة مقاتل‪ ،‬ف ُقتِلوا حتى أتوا على آخرهم‪.‬‬ ‫{وتأسرون فريقا} قال‪ :‬الذين ُس ُبوا وكانوا فيها‬ ‫سبعمائة سيب»‪.‬‬ ‫(‪ )٤‬الواقدي‪ ،‬املغازي‪ .‬حتقيق‪ :‬مارسدن جونس‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬دار األعلمي‪ .‬الطبعة الثالثة‪ .١٩٨٩ ،‬جـ‪،٢ .‬‬ ‫ص‪َ « :٥١٧ .‬ف َح ّد َث ِن عبد الرمحن بن عبد العزيز‪،‬‬ ‫عن عبد اهلل بن أبي بكر بن حزم‪ ،‬قال‪ :‬كانوا ستمائة‬ ‫الس ْعدَى ُوجِ د َْت ر ّمته وجنا»‪.‬‬ ‫ّإل َع ْمرو بن ّ‬ ‫(‪ )٥‬ال��واق��دي‪ ،‬املغازي‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪:٥١٧ .‬‬ ‫م ّم ِد ْبنِ ُْ‬ ‫ال ْن َك ِدرِ‪،‬‬ ‫وسى ْب ُن ُع َب ْي َد َة‪َ ،‬ع ْن ُ َ‬ ‫« َو َح ّد َث ِن ُم َ‬ ‫َق َ‬ ‫ال‪َ :‬كانُوا َما َب ْ َ‬ ‫ي سِ ّتمِا َئ ٍة َإل َس ْب ِعمِا َئ ٍة»‪.‬‬ ‫(‪ )٦‬العسقالني‪ ،‬فتح ال��ب��اري ش��رح صحيح‬ ‫البخاري‪ .‬ترقيم‪ :‬حممد فؤاد عبد الباقي‪ .‬تعليق‪:‬‬ ‫ابن باز‪ .‬تصحيح وإشراف‪ :‬حمب الدين اخلطيب‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬دار املعرفة‪ ١٣٧٩ .‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪:٤١٤ .‬‬ ‫مرسل َقتادة‪ :‬كانوا سبعمائة»‪.‬‬ ‫«وعند بن عائذ من َ‬ ‫العيين‪ ،‬عمدة القاري شرح صحيح البخاري‪ .‬بريوت‪:‬‬ ‫دار إحياء ال�تراث العربي‪ .‬جـ‪ ،١٧ .‬ص‪:١٩٢ .‬‬ ‫مرسل َقتادة‪ :‬كانوا سبعمائة»‪.‬‬ ‫«وعند ابن عائذ من َ‬ ‫(‪ )٧‬امل����اوردي‪ ،‬تفسري امل���اوردي (النكت‬ ‫والعيون)‪ .‬حتقيق‪ :‬السيد ابن عبد املقصود بن‬ ‫عبد الرحيم‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ .‬جـ‪،٤ .‬‬ ‫ص‪« :٣٩٣ .‬وق��ال قتادة‪ :‬قتل أربعمائة وسبى‬ ‫سبعمائة»‪.‬‬ ‫(‪ )٨‬تفسري مقاتل بن سليمان‪ .‬حتقيق‪ :‬عبد اهلل‬ ‫حممود شحاته‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ ١٤٢٣ ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٣ .‬ص‪{« :٤٨٥ .‬فريقا}‬ ‫يعنى طائفة {تقتلون} فقتل منهم أربعمائة ومخسني‬ ‫رج�لا‪{ .‬وتأسرون فريقا} يعين وتسبون طائفة‬ ‫سبعمائة ومخسني»‪ .‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪ « :٢٨١ .‬فقتل‬ ‫منهم أربعمائة ومخسني رجال‪ ،‬وسبى سبعمائة‬ ‫ومخسني رجال‪{ ..‬فريقا تقتلون} يعنى املقاتلة‬ ‫األربعمائة ومخسني‪{ ،‬وت��أس��رون فريقا} يعنى‬ ‫السبعمائة ومخسني»‪.‬‬ ‫(‪ )٩‬السمعاني‪ ،‬تفسري القرآن‪ .‬حتقيق‪ :‬ياسر بن‬ ‫إبراهيم‪ ،‬غنيم بن عباس بن غنيم‪ .‬الرياض‪ :‬دار‬ ‫الوطن‪ .‬الطبعة األوىل‪ .١٩٩٧ ،‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪:٢٧٣ .‬‬ ‫«قتل رسول اهلل من قريظة أربعمائة ومخسني‪ ..‬أسر‬ ‫منهم سبعمائة ومخسني»‪ .‬العز ابن عبد السالم‪،‬‬ ‫تفسري القرآن‪ .‬حتقيق‪ :‬د‪ .‬عبد اهلل بن إبراهيم‬ ‫الوهيب‪ .‬بريوت‪ :‬دار ابن حزم‪ .‬الطبعة األوىل‪.١٩٩٤ ،‬‬ ‫جـ‪ ،٢ .‬ص‪« :٥٦٩ .‬قتل أربعمائة ومخسني وسبى‬ ‫سبعمائة ومخسني»‪.‬‬ ‫(‪ )١٠‬البيضاوي‪ ،‬أنوار التنزيل وأسرار التأويل‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬حممد عبد الرمحن املرعشلي‪ .‬بريوت‪:‬‬ ‫دار إحياء ال�تراث العربي‪ .‬الطبعة األوىل‪١٤١٨ ،‬‬ ‫هـ‪ .‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪ .٢٣٠ .‬اخل��ازن‪ ،‬لباب التأويل يف‬ ‫معاني التنزيل‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد علي شاهني‪ .‬بريوت‪:‬‬ ‫دار الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ ١٤١٥ ،‬هـ‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٣‬ص‪ .٤١٩ .‬أبو السعود‪ ،‬إرشاد العقل السليم‬ ‫إىل مزايا الكتاب الكريم‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث‬ ‫العربي‪ .‬جـ‪ ٧ .‬ص‪ .١٠٠ .‬النخجواني‪ ،‬الفواتح‬ ‫اإلهلية واملفاتح الغيبية‪ .‬القاهرة‪ :‬دار ركابي للنشر‬ ‫والتوزيع‪ .‬الطبعة األوىل‪ .١٩٩٩ ،‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.١٥٣ .‬‬ ‫اجلاوي‪ ،‬مراح لبيد لكشف معنى القرآن اجمليد‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬حممد أمني الصناوي‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب‬ ‫العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ ١٤١٧ ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.٢٥١ .‬‬ ‫(‪ )١١‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ « :٢٤١‬وهم ست مائة أو سبع مائة»‪.‬‬ ‫(‪ )١٢‬العسقالني‪ ،‬فتح الباري‪ .‬جـ‪ ،7 .‬ص‪:٤١٤ .‬‬ ‫ج ِة‬ ‫« َأنَّ ُه ْم َكانُوا سِ َّتمِا َئ ٍة‪َ ،‬و ِب ِه َج َز َم َأبُو عمر ِف َت ْر َ َ‬ ‫َس ْع ِد ْبنِ ُم َعا ٍذ»‪.‬‬ ‫(‪ )١٣‬العسقالني‪ ،‬فتح الباري‪ .‬جـ‪ ،7 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.٤١٤‬‬ ‫(‪ )١٤‬د‪ .‬بركات أمحد‪ ،‬حممد واليهود ـ نظرة‬ ‫جديدة‪ .‬ترمجة‪ :‬حممود علي مراد‪( .‬األلف كتاب)‬ ‫الثاني (‪ .)٢٢٣‬اهليئة املصرية العامة للكتاب‪،‬‬ ‫‪ .١٩٩٦‬ص‌‪.١٥٥ .‬‬ ‫(‪ )١٥‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.‬‬ ‫(إس َل ُم َن َف ٍر م ِْن َب ِن ُهد ٍَل)‪(َ ،‬أ ْم ُر َع ْمرِو ْبنِ‬ ‫‪ْ :٢٣٨‬‬ ‫ُس ْعدَى)‪.‬‬ ‫(‪ )١٦‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫ي ْبنِ َب َ‬ ‫‪َ :٢٤٣ ،٢٤٢‬‬ ‫(ش ْأ ُن ُّ‬ ‫اطا)‪.‬‬ ‫الز َب ْ ِ‬

‫ذمارة (‪ )2٩١‬دوشةممة ‪201٦/٤/١٨‬‬

‫‪3‬‬

‫هەموو جێيه‌ك‪ ،‬جیهانى سێیەمە!‬ ‫ئەنتۆنیۆ کابالیرۆ‬ ‫وه‌رگێڕانى‪ :‬كه‌يوان نورى‬ ‫(‪)1‬‬

‫دەیان ساڵى خاياند تا سەرمایەدارى‬ ‫بتوانێت شارستانى‌بێته‌وه(و ڕام‌بكرێت)‌‪.‬‬ ‫ئێستا جــارێــکــى تــر توندوتیژيي ‌ه‬ ‫ســەرەتــایــي ـه‌ك ـه‌ى خـــۆى ســەرلــەنــوێ‬ ‫دەستپێکردۆتەوە‪ .‬بۆ ئەمه‌ش‪ ،‬ئەمریکاى‬ ‫باشور باشترین نمونەیە‪.‬‬ ‫بۆچى سەرمایەدارى دووچارى قەیران‬ ‫بووە؟ چونکە گۆڕاوە بۆ سەرمایەداريیەکى‬ ‫چه‌شنى جیهانى سێیەم‪ .‬جارێکى دیکە‬ ‫پرسیارى هەژارى دێتەوە بەرباس و چۆن‬ ‫دەتوانرێت لەم بارودۆخە ڕزگاربین؟‬ ‫من لە ئەمریکاى بــاشــورەوە بۆتان‬ ‫دەنوسم‪ .‬کاتێک سۆسیالیزمى مەوجود و‬ ‫بااڵده‌ست(‪ )2‬گەیشتە بنبەست و كۆتايى‬ ‫خۆى‪ ،‬ئيدى دەستەواژەى (ڕێککەوتنى‬ ‫واشــنــتــۆن)(‪ )3‬یــان بــۆ ئــەم ناوچەیه‬ ‫دۆزييه‌وه‌‪ .‬بەاڵم ناوى ئەم پالنە‪ ،‬ئابوريى‬ ‫ڕیاکارانەیە و ئه‌و‌ه به‌زه‌يندا دێنێت کە‬ ‫كۆمه‌ڵێك واڵت بە (خواستى هاوئاراست ‌ه‬ ‫و دوواليه‌نه‌)وه لە واشنتۆن گەیشتوون بە‬ ‫(ڕێککەوتن)‪ .‬بەاڵم ڕاستييه‌كه‌ى ئەوەیە‬ ‫کە هەندێک گەیشتونەتە ڕێککەوتن تا‬ ‫بەرنامەیەک بەسەر ئێمەدا جێبەجێ‬ ‫بکەن‪ :‬دامودەزگاى دارايى نێونەتەوەیى‬ ‫لە واشنتۆن وەکو بانکى جیهانى‪ ،‬سندوقى‬ ‫نێوده‌وڵه‌تيى دراو و بانکى گەشەپێدانى‬ ‫ناو ئەمریکا‪ .‬ئەم ڕووداوە لێکچونێکى‬ ‫زۆرى لەگەڵ پەندێکى كۆنى ئیسپانیدا‬ ‫هەیە ك ‌ه ده‌ڵێت‪« :‬شوانه‌كان دانیشتنیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬مەڕەکانیش مردن»‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫لەوکاتەوە زۆرێك لە مەڕەکانیان سەربڕى‬ ‫و برژانديان و قووتياندا‪.‬‬ ‫لە ئابوريى نه‌ته‌وه‌يى واڵتانى ئەمریکاى‬ ‫باشوردا‪ ،‬کە ئەوکات لەئاستى جیهاندا‬ ‫یەکێک بوو لە دواکەوتووترین واڵتەکان؛‬ ‫کەلێنى نێوان دەوڵەمەندان و دانيشتوانى‬ ‫هه‌ڵكشاوى هەژاران فراوانتر بوو‪ .‬ئەمە‬ ‫جیاوازيیەکە لەنێوان ملیاردێرى غولئاساى‬ ‫په‌يوه‌ندى و كۆمۆنيكاسيۆنى مەکسیک‬ ‫«کارلوس سلیم»‪ ،‬کە لە یەکێک لە‬ ‫هەژارترین واڵتەکاندا بۆتە دەوڵەمەندترین‬ ‫پیاوى جیهان‪ ،‬لەکاتێکدا ملیۆنان کەس‬ ‫لە هاونیشتیمانیيەکانى خۆى ناچارن‬ ‫بۆ دەستکەوتنى کــارى ڕەش سنورى‬ ‫ویالیەتە یەکگرتوەکان ببه‌زێنن‪ .‬بۆچى لە‬ ‫مەکسیک كار دەستناکەوێت؟‬ ‫دەوڵەتانى ئەمریکاى باشور زۆربەى‬ ‫کــات ته‌نينه‌وه‌ى قەیرانى ئەمریکاى‬ ‫نــاوەنــدى یاخود ئــەوروپــا بۆ ئابوريى‬ ‫نه‌ته‌وه‌يى خۆیان بەتوندى ڕەتدەکەنەوە‬ ‫ت‬ ‫و دەڵێن ئابوريى ئێمە (لــە شکس ‌‬ ‫بـــــه‌ده‌ره‌)‪ ،‬بـــەاڵم ڕاســـت نــیــە‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫ئابوريى ئەمریکاى باشور بە قەیرانەکان‬ ‫ڕاهاتووە‪ .‬ئەم واڵتانە قەیرانیان لەناو‬ ‫خۆیاندا هەڵگرتووە‪ .‬ئەگەر وەک نمونە‬ ‫قەرزە دەرەکیيەکان لەبەرچاو بگرین کە‬ ‫لەماوەى ‪ 30‬ساڵى ڕابردوودا بە (قەرزە‬ ‫هه‌ميشه‌يى و ئه‌به‌دييه‌كان) ناومانبردووە‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە قەیرانەکان هەم دەرەکيین‬ ‫و هەم ئەبەدى‪ :‬ئەم قەیرانانە هەمیشە‬ ‫بــوونــيــان هــەبــووە‪ ،‬لــەگــەڵ ئــەوەشــدا‬ ‫پەیوەستبووە بەوانى دیکەوە‪ .‬لەپاڵ‬ ‫ئەمەدا‪ ،‬چاالکيى الده‌رانه‌ى پەیماننامە‬ ‫بازرگانیيە ئازادەکان هەن کە واڵتانى‬ ‫ئەمریکاى باشور واژۆیانکردووە لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتە ئابوریيەکانى وەک ویالیەتە‬ ‫یەکگرتوەکانى ئەمریکادا‪ ،‬یەکێتيى‬ ‫ئـــەوروپـــا و کـــەنـــەدا‪ .‬بـــەم شێوەیە‬ ‫واڵتەکان‪ ،‬بەبێ پشتیوانیيەکى دارايى و‬ ‫سووربوونیان لەسەر (ڕێککەوتن‪ ،‬قبوڵ‬ ‫نیە!)‪ ،‬ئابوريیە نەتەوەییەکانى خۆیان‬ ‫ناچاردەکەن تا بکەونە کێبڕکێ لەگەڵ‬ ‫واڵتانێک کە خاوەنى پشتیوانیيەکى‬ ‫دارايــى بەدەسەاڵتى ئابوريین‪ .‬لەسەر‬ ‫بنەماى لێکۆڵینەوەکانى من‪ ،‬بەم جۆرە‬ ‫تەنها بـــارودۆخ خراپتردەبێت‪ .‬ئێمە‬ ‫شاهیدى ڕاوەستانى گەشەى ئابوريى‬ ‫مەکسیکین لەکاتى بە ئەندامبوونى‬ ‫لە پەیماننامەى بازرگانيى ئەمریکاى‬

‫سەرمایەدارى لە ئەمریکاى باشور هەموو کات زیاد لە ڕادە توندوتیژ‬ ‫و نادادپەروەرانە بووە‪ .‬هەر بەو شێوەیەى کە ڕۆژگارێک لە ئەوروپا‪،‬‬ ‫بەجۆرێک بێڕه‌حم و نادادپەروەر بووە کە «کارل مارکس» مەحکومى‬ ‫کرد و «چارلز دیکنز»يش دەرەنجامەکانى نوسييه‌وه‬ ‫بــاکــوورەوە‪ .‬واڵتــى شیللیش بەهەمان‬ ‫شێوە هاوسەنگيى ئاڵوگۆڕى لەگەڵ‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکادا لە‬ ‫زیادەیەکى دیاریکراوەوە تا ئاستێکى زۆر‬ ‫قوڵ دابەزیوە و «پیرۆ»ش کە لەئێستادا‬ ‫هەمان ڕێگاى گرتۆتەبەر‪ .‬کۆڵۆمبیا پێش‬ ‫ئــەوەى ڕێکەوتننامە لەگەڵ ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکان واژۆبــکــات کۆمەڵێک‬ ‫پەیماننامەى لەگەڵ یەکێتيى ئەوروپا و‬ ‫کەنەدادا مۆركردبوو‪ .‬ئێستا ئەنجامگیرى‬ ‫دەکات کە ئەو پەیماننامانە زیاندەگەیەنن‬ ‫بە کشتوکاڵ و ئاژەڵدارى و دەشبنە هۆى‬

‫لەبەریەکهەڵوەشانى پیشەسازى‪ .‬بەرازیل‬ ‫تاك ‌ه واڵتێکە به‌شێوه‌يه‌كى بەهێزانە‬ ‫واژۆکردنى ڕێکەوتننامەى لەم چەشنەى‬ ‫ڕەتکردۆتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەم بابەتانەشدا‬ ‫نــاتــەنــدرووســتــى‬ ‫پەیوەستبوونێکى‬ ‫حــەواڵــەکــردنــى پــارەیــش زیــاددەکــات‪،‬‬ ‫واتا دۆالر و یۆرۆ کە ملیۆنان کەس لە‬ ‫ئەمریکییە باشوريیەکان کە دانیشتووى‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا یان‬ ‫ئەوروپان دەینێرنەوە بۆ واڵتەکانیان‬ ‫بــۆ پارێزگاریکردنى خێزانەکانیان‪،‬‬ ‫لەناو گیروگرفتى قەیرانەکاندا ئەوانە‬

‫کارەکانیان لەدەستدەدەن و بێئەوەى‬ ‫بیانەوێت دەگەڕێنرێنەوە بۆ واڵتەکانیان‪.‬‬ ‫بێ‌هۆ نیە کە لەم دواییەدا جارێکى تر‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا یاساى‬ ‫پەنابەريى توندترکرد‪ .‬بۆ واڵتە پەراوێز‬ ‫و وابەستەکان‪ ،‬قەیرانى سامانداران‬ ‫تراژیدیایە‪.‬‬ ‫لێرەدا جارێکى تر جه‌ختى له‌سه‌ر‬ ‫دەکەمەوە‪ ،‬هيچكام له‌مان ‌ه شتێکى تازە‬ ‫نین‪ .‬سەرمایەدارى لە ئەمریکاى باشور‬ ‫هەموو کات زیــاد لە ڕادە توندوتیژ و‬ ‫نادادپەروەرانە بووە‪ .‬هەر بەو شێوەیەى‬

‫کە ڕۆژگــارێــک لە ئــەوروپــا‪ ،‬بەجۆرێک‬ ‫بێڕه‌حم و نادادپەروەر بووە کە «کارل‬ ‫مــارکــس» مەحکومى کــرد و «چارلز‬ ‫دیکنز»يش دەرەنجامەکانى نوسييه‌وه‬ ‫و كــردى ب ‌ه نوسين‌‪ .‬بــەاڵم ماوەیەکى‬ ‫زۆرى نەبرد کە لە ئەوروپا جا چ بگات‬ ‫بە ئەمریکاى باکوور ئه‌ريستۆكراتى‬ ‫تــااڵنــکــەر‪ ،‬فــۆرمــیــان بــە کۆنترۆڵى‬ ‫کۆمەاڵیەتى و یاسایى بەخشى‪ ،‬لە‬ ‫سایەى ئەم هەنگاوەوە‪ ،‬توانایەکى زل‬ ‫و غولئاسا پەیدابوو کە هەرگیز بوونیان‬ ‫نەبووە و سامانێکى زۆریشیان کەڵەکە‬

‫کرد‪ ،‬توانستێك کە توانيى تاڕادەیەک‬ ‫سەرمایەکە به‌شێوه‌يه‌كى دیموکراتیانە‬ ‫دابەشبکات‪ .‬هەر ئەمەش بووە هۆکارى‬ ‫درووستبوونى سەندیکاکان و حیزبى‬ ‫کرێکارى و لەدواييشدا ڕاپەڕینەکانى‬ ‫خەڵک و شۆڕشه کۆمەاڵیەتييه‌كان‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە‪ ،‬سەرمایەدارى سات بەسات‬ ‫مۆدێرنتر بوو تا ئەوەى کە ڕۆژگارێک‬ ‫گۆڕا بۆ دەوڵەتى خۆشگوزەران(‪( )4‬بە‬ ‫فۆرمێکى مرۆڤانەوە)‪ .‬ڕێك ئه‌م دەوڵەته‬ ‫خــۆشــگــوزەرانــانــه ئێستا کەوتونەتە‬ ‫نــاو تەنگژەوە‪ .‬نمونەکانى کۆنترۆڵى‬ ‫کۆمەاڵیەتى الوازبــوون و هەندێکیشیان‬ ‫لەناوچوون‪ .‬ئەوەى کە مایەوە ئایدیاکانى‬ ‫نیولیبراڵیزمە ڕاستگەراکان بوو‪ .‬مارگرێت‬ ‫تاچه‌ر(‪ ،)M. Thatcher‬ڕیگان(‪R.‬‬ ‫‪)Reagan‬و نــەوە گەنجەکانيان‪.‬‬ ‫هاوکات لەگەڵ داڕووخانى کۆمۆنیزميش‬ ‫ترس لە شۆڕشەکان لەنێوچوو‪ .‬ڕێك‬ ‫بایەخ و گرنگيى ئەمە بوو بە فاکتەرى‬ ‫بەدیهاتنى دەوڵەتانى خۆشگوزەران‬ ‫لـــــەدواى جــەنــگــى جــیــهــانــى‪ .‬ئێستا‬ ‫سەرمایەدارى دووبــارە گــەڕاوەتــەوە بۆ‬ ‫توندوتیژييه بێڕەحمه سەرەتایيه‌كه‌ى‬ ‫خۆى‪.‬‬ ‫هەروەها بەهۆى ئەو فاکته‌رەى کە‬ ‫ئەمریکاى باشور درەنگتر گەیشتبووە‬ ‫جەژنى کوشتوبڕ‪ .‬بە قەولى نوسەرێکى‬ ‫کۆڵۆمبيى سەدەى نۆزدەیەم‪( :‬هەموو‬ ‫شتێک درەنــگ دێتە كن ئێمە‪ ...‬هەتا‬ ‫مەرگیش!) ئه‌مڕۆ دەگۆڕێت بە وێنەیەکى‬ ‫نمونەیى سەرمایەدارى بەجیهانيبوو‪.‬‬ ‫كۆده‌نگيى واشینتۆن کە بۆ ئەم ناوچەیە‬ ‫لەبەرچاو گیرابوو‪ ،‬لەم نێوەندەدا بۆتە‬ ‫ئایدیایەکى جیهانى‪ :‬هاوسەنگى بەخشین‬ ‫بە بازرگانى و بازاڕى دارايى و ئاڵوگۆڕى‬ ‫ئازادى کااڵ_ بەبێ دەستپێڕاگەیشتنى‬ ‫مـــرۆڤ_ جێگۆڕکێکردنى سەرمایە‬ ‫بەهەر قــەبــارەیــەک و بەبێ کۆنترۆڵ‬ ‫و هیچ جیاوازیيەکیشى نیە کــە لە‬ ‫کــوێــوە دێـــت و لــە چ شوێنێکەوە‬ ‫ســەردەردێــنــێــت‪ ،‬بەتایبەتیکردن(‪ )5‬و‬ ‫ئــازادکــردن‪ ،‬دەوڵــەت کەمتر و بەشى‬ ‫تایبەت زیاتر‪ ،‬حاڵى حــازر لەهەموو‬ ‫شوێنێک هەلومەرجه‌ك ‌ه بەم چەشنەیە‬ ‫و تەنها خەڵکانى ئەمریکاى باشور نین‬ ‫کە تەماشاکەرى دەرئەنجامەکانین‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە گەنجان لە شەقامەکانى‬ ‫پویرتا دیــل ســــۆل(‪Puerta del‬‬ ‫‪)sol‬ــــــى مــــەدریــــددا‪ ،‬لــەمــەیــدانــى‬ ‫سینتاگماتۆس( ‪)Syntagmatos‬‬ ‫ئـــەســـيـــنـــا و لـــــەســـــەر پـــــردى‬ ‫بــرۆکــلــیــن(‪)Brooklyn Bridge‬‬ ‫نــیــۆرک بــە هـــاوارى (( واڵ ستریت‬ ‫داگیربکەن!))‪ ،‬وەکــو سەردەمى کارل‬ ‫مارکس و چارل دیکنز درک بە قسەکان و‬ ‫تێڕوانینەکانى ئەوان دەكەن‪ .‬دۆزینەوەى‬ ‫کار زەحمەتە‪ ،‬بیمەى بێکارى لە یاساى‬ ‫کاردا دەردەهێنرێت‪ ،‬موچه‌ى خانەنشینى‬ ‫کەمدەکرێتەوە‪ ،‬خوێندنى خۆڕایى نەماوە‪.‬‬ ‫بەکورتیيەکەى‪ :‬دەوڵەتى خۆشگوزەران‬ ‫لــەڕێــگــەوە دەگــــات‪ .‬بەجیهانیکردن‬ ‫بــۆ واڵتــانــى ئـــازادکـــراو لــە جیهانى‬ ‫سۆسیالیستى و دونیاى سێیەمى فراوان‪،‬‬ ‫نەیتوانى جیهانى یەکەمى ئایدیاڵیان‬ ‫پێ‌ببەخشێت‪ ،‬بەڵکو بەپێچەوانەوە‪:‬‬ ‫ئێمە ئەمڕۆ تێکڕا لەناو جیهانى سێیەمى‬ ‫«بەجیهانیبوو»دا دەژین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.Mandegardaily.com‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ئەنتۆنیۆ کـــابـــالـــیـــرو(‪Antonio‬‬ ‫‪ )Caballero‬یەکێکه لــە نــاســراوتــریــن‬ ‫ڕووناکبیرانى ئەمریکاى باشورە‪ .‬لە ساڵى ‪1945‬‬ ‫لە بۆگوتا لەدایکبووە بە نوسینى ڕۆمانى (بەبێ‬ ‫ڕێگاى دەربازبوون) لە ئەدەبیاتى هاوچەرخى‬ ‫کۆڵۆمبیادا جێگایەکى دیارى بۆخۆى کردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئــه‌م نوسینه‌ى بــەردەســتــتــان تێڕوانینێکى‬ ‫ڕەخنەییە لە سەرمایەدارى و دەرەنجامەکانى لە‬ ‫واڵتە جیاوازەکاندا‪.‬‬ ‫‪2 . actually existing socialism‬‬ ‫‪3 . Washington Consensus‬‬ ‫‪4 . Welfare state‬‬ ‫"خصخصة" ‪5 . Privatization,‬‬

‫ذمارة (‪ )2٩١‬دوشةممة ‪201٦/٤/١٨‬‬

‫‪4‬‬

‫ڕوانگەی دورکهایم سەبارەت بە ئایین‬ ‫خالید عەلیزادە‬

‫ماستەری کۆمەڵناسی‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تین کــه بــابـه‌تــی سـه‌ره‌کــی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی پێکده‌هێنن‪ .‬به‬ ‫بۆچوونی ناوبراو‪ ،‬واقیعیەتی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫خاوه‌نی هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندیی سه‌ره‌کی‬ ‫وه‌ک ده‌ره‌کـــیـــبـــوون بـــه نیسبه‌ت‬ ‫شعووری تــاکــەوە‪ ،‬واتــه له ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫تاک هه‌ڵکه‌وتووە و خاوەن وەها توانا‬ ‫و دەسەاڵتێکە کە زۆر جــار خــۆی بە‬ ‫ســەر ئــیــرادەی تــاکــدا دەسەپێنێت‌‪،‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆبوون له هەڵسوکەوتی تاک‪،‬‬ ‫چشتبوون یان شتبوون(شی بــودن)‪،‬‬ ‫بـه‌رده‌وامــبــوون ســه‌ره‌ڕای تێپه‌ڕبوونی‬ ‫ڕۆژگار‪ ،‬واته مرۆڤه‌کان دێن و ده‌ڕۆن و‬ ‫جێی خۆیان ئه‌ده‌ن به که‌سانێکی دیکه‪،‬‬ ‫به‌اڵم واقیعیه‌ته‌کان هه‌ر ده‌مێننه‌وه و‬ ‫خۆیان به‌سه‌ر تاکه‌کاندا ده‌سه‌پێنن و‬ ‫له‌سه‌ر ئاراسته‌ی چۆنیه‌تی دابینکردنی‬ ‫خولیا و ئاره‌زووه‌کانی مرۆڤ کاریگه‌رییان‬ ‫هەیە و به که‌ڵکوه‌رگرتن له زانست‬ ‫و چه‌مکی بایۆلۆجی و ده‌روونناسی‬ ‫ڕوونناکرێنه‌وه (هەمان سەرچاوە‪ ١٨٧ :‬ـ‬ ‫‪ ،١٨٨‬دورکهایم‪ .)1373:٣٧ ،‬دورکهایم‬ ‫واقیعیه‌تی کۆمه‌اڵیه‌تی ب ـه‌م شێوازه‬ ‫پێناسەده‌کات‪« :‬هه‌ر جۆره کرده‌وه‌یه‌کی‬ ‫سه‌قامگیر یان ناسه‌قامگیر‪ ،‬که بتوانێ‬ ‫به‌سه‌ر تاکدا جۆرێک له پێداویستی و‬ ‫گوشاری ده‌ره‌کی بسه‌پێنێت» (کوزێر‪،‬‬ ‫‪188 :1358‬ـ‪.)187‬‬ ‫ئـه‌گـه‌رچــی دورکــهــایــم لــه به‌رهه‌مه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌کانیدا سه‌باره‌ت به واقیعیه‌تی‬

‫ئه‌خالقی بچێته ناخی مرۆڤه‌کانه‌وه و‬ ‫له‌گه‌ڵ ویژدانی تاکی مرۆڤه‌کاندا تێکه‌ڵ‬ ‫ببێت‪ ،‬له وه‌ها حاڵه‌تێکدا ده‌توانێ ببێته‬ ‫هۆکارێکی ڕێنوێنه‌ر و چاوه‌دێر به‌سه‌ر‬ ‫کار و کرده‌وه‌ی مرۆڤه‌کاندا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫به‌رده‌وام سه‌ربه‌خۆیی خۆی له مرۆڤه‌کان‬ ‫ده‌پارێزێ‪ .‬که‌وابوو پێداویستی و گوشار‬ ‫به ته‌نیا به شێوه‌ی چاوه‌دێری ده‌ره‌کی‬ ‫خۆی به‌سه‌ر ئیراده‌ی تاکدا ناسه‌پێنێ‪،‬‬ ‫به‌ڵکوو شێوه‌یه‌ک له ئه‌خالقی زۆره‌کی بۆ‬ ‫‌فه‌رمانبه‌ری له یاسا به خۆیه‌وه ده‌گرێت‪.‬‬ ‫له‌م ڕوانین و هەڵسەنگاندنە‌دا‪ ،‬کۆمه‌ڵگا‬ ‫شتێکه له ده‌ره‌وه‌ی ئێمه هه‌ڵکه‌وتووه‪ ،‬له‬ ‫هه‌مان کاتدا له ناخی ئێمه‌دایه (هه‌مان‬ ‫سه‌رچاوه‪ .)188 :‬به واتایه‌کی دیکه‪ ،‬له‬ ‫ئاکامی ئه‌و گۆڕانکارییانه‌دا‪ ،‬دورکهایم‬ ‫به به‌راورد له‌گه‌ڵ ڕابردوو زیاتر له‌سه‌ر‬ ‫الیه‌نی ناوخۆیی واقیعیه‌تی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫جه‌خت ده‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫له درێــژه‌ی ئــەم بــاســه‌‌دا‪ ،‬دورکهایم‬ ‫به‌ڵگه ده‌هێنێته‌وه و پێی وایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫دیـــارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له ئاکامی‬ ‫پێوه‌ندی لە نێوان تاکه‌کاندا‪ ،‬واقیعیه‌تێک‬ ‫پــێــکــده‌هــێــنــن‪ ،‬بـــه‌اڵم دواتــــر نــاکــرێ‬ ‫واقیعیه‌تی نــوێ به‌پێی تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫بکه‌ره کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان لێکبدرێنه‌وه و‬ ‫پاساوی بۆ بهێنرێته‌وه‪ .‬به بۆچوونی‬ ‫ناوبراو‪ ،‬هۆکاری دیاریکه‌ری واقیعیه‌تی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی له پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگادایه‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ک له الی تاک‪ .‬بۆ وێنه‪ ،‬حیزبێکی‬

‫و پێویستی به ڕوونکردنه‌وه‌ی تایبه‌ت به‬ ‫خوی هه‌یه (هه‌مان سه‌رچاوه‪.)188 :‬‬ ‫که‌وابوو دورکهایم له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫پێکهاته‌یی پێداگری ده‌کــات‪ ،‬نـه‌وه‌ک‬ ‫له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندی تاک‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م ڕوانگه گشتییه‌ی دورکهایم‬ ‫سه‌باره‌ت به دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییەکان‪،‬‬ ‫بــەجــوانــی شــێــوه ڕوانــیــنــی دورکهایم‬ ‫سه‌باره‌ت به ئایین ڕوونده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‬ ‫ڕوانگه‌ی دورکهایمه‌وه‪ ،‬ئایین واقیعێکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه (به‌و تایبه‌تمه‌ندییانەی له‬ ‫سه‌ره‌وه خران ‌ه به‌ر باس)‪ ،‬که له ناوخۆ‬ ‫و پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگاوه سه‌رچاوەده‌گرێت‬ ‫و هۆکاری کۆمه‌اڵیه‌تی و مێژوویی هه‌یه‬ ‫و خــۆی بـه‌سـه‌ر تــاکــدا ده‌سه‌پێنێ و‬ ‫له‌سه‌ر شێوازی داخواز و داواکاری مرۆڤ‬ ‫کاریگه‌ری هه‌یه‌‪ .‬له ئاکامی ئه‌م شێوه‬ ‫ڕوانینه‌دا‪ ،‬دورکهایم له‌سه‌ر ڕێ‌وڕه‌سمی‬ ‫ئایینی و کــرده‌وه‌ی به‌کۆمه‌ڵی ئایین‬ ‫جه‌خت ده‌کاته‌وه و هه‌رجۆره باوەڕ و‬ ‫ئیمانێکی ده‌روونـــی و تاکه‌که‌سی له‬ ‫به‌رچاوناگرێت و گرینگی پێنادات‪.‬‬ ‫هۆکاری ئــاوڕدان ـه‌وه‌ی دورکهایم له‬ ‫ئایین‬ ‫ئه‌گه‌رچی نه‌وه‌ی یه‌که‌می کۆمه‌ڵناسی‬ ‫به‌گشتی و دورکهایم وه‌کوو یه‌‌کێک له‬ ‫ناسراوترینی ئه‌م بیرمه‌ندانه‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫بیر و بــاوه‌ڕی ئایینی نه‌بوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دەور و ڕۆڵی بەرچاوی ئایین له ژیانی‬ ‫کــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــیــدا‪ ،‬چ وەکــــوو هــۆکــاری‬

‫پێشه‌کی‬ ‫ئیمیل دورکهایم (‪1917‬ـ‪،)1858‬‬ ‫بیرمه‌ند و کۆمه‌ڵناسی فه‌ڕه‌نسی که‬ ‫زۆرجار وه‌ک بناغه‌دانه‌ری قوتابخانه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی فه‌ڕه‌نسی ئه‌ژماردەکرێت‪،‬‬ ‫یـه‌کــێــک لـــه‌و بــیــرم ـه‌نــدان ـه‌ی ـ ‌ه کــه به‬ ‫شێوه‌یه‌کی تیروته‌سه‌ل سه‌باره‌ت به‬ ‫ئایین توێژینه‌وه‌ی کــردووه و خاوه‌نی‬ ‫کۆمه‌ڵێک به‌رهه‌می به‌نرخه و شوێندانه‌ری‬ ‫له‌م بواره‌دا به ڕوونی دیاره‪ ،‬تا ئه‌و ڕاد‌ه‬ ‫هه‌ندێ کەس له‌م ڕێباز و ڕێچک ‌ه وه‌ک‬ ‫قوتابخانه‌یه‌ک ده‌ڕوانن که ڕێبوار و ئۆگری‬ ‫تایبه‌ت به خۆی هه‌یه و کاریگه‌ری و‬ ‫شوێندانه‌ری ئه‌م قوتابخانه‌یه بەشێوه‌ی‬ ‫ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ‪ ،‬تا ئه‌مڕۆش‬ ‫و یاسا جه‌ختده‌کاته‌وه و ئه‌و جۆره که و پشێوی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬پڕکردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌رده‌وامه‪ .‬بەاڵم سەرەڕای فرەڕەهەندی‬ ‫پێویسته بایه‌خ به تاک نــادات‪ ،‬به‌اڵم بۆشایی ئه‌خالقی له ئاکامی تێکشکانی‬ ‫و چەند الیەنە بوونی ڕوانین و بۆچوونی‬ ‫دواتــر له ئاکامی هه‌ندێ گۆڕانکاری ئاینـزایی کاتۆلیک لــه فه‌ڕه‌نسا له‬ ‫دورکهایم‪ ،‬له‌م وتاره‌دا هه‌وڵدراوه شێواز‬ ‫له‌سه‌ر چــاوه‌دێــری نــاوخــۆی پێداگری الی ـه‌ن ژاکوبنه‌کانه‌وه و جێگیرکردنی‬ ‫و میتۆدی لێکدانه‌وه‌ی دورکهایم سەبارەت‬ ‫ده‌کاتەوە‪ .‬دورکهایم به وه‌ها قه‌ناعه‌تێک خاچپه‌رستی نوێی س ـه‌ن سیمۆن و‬ ‫بە دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌گشتی و‬ ‫دەگا‪ ،‬واته کۆمه‌ڵگا له ناوخۆ و ده‌روونی ئایینی مرۆڤایه‌تی کۆنت‪ ،‬بــووە هۆی‬ ‫ئایین بە تایبەتی‪ ،‬هۆکاری ئاوڕدانه‌وه‌ی‬ ‫تاکدا‌یه‪ .‬به ڕه‌چاوکردنی ئه‌م مه‌نتیق و ئاوڕدانەوەی دورکهایم لە پرسی ئایین‪.‬‬ ‫ناوبراو له ئایین‪ ،‬پێناسه‌ی ئایین‪ ،‬کارکرد‬ ‫لۆژیکه‪ ،‬دەکه‌وێته توێژینه‌وه و لێکدانه‌و‌ه چونکه دورکهایم پێی وایە‪ ،‬له ڕابردوودا‬ ‫و قازانجه‌کانی‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و ڕه‌خنانه‌ی‬ ‫سەبارەت بە ئایین‪ ،‬چونکه پێی وایە‪ ،‬ئایین تان و پۆ و هۆکاری سه‌قامگیری‬ ‫ڕووبه‌ڕووی دورکهایم بۆ‌ته‌وه‪ ،‬بخرێتە به‌ر‬ ‫ئایین یه‌کێک لــه‌و هێز و فاکته‌ره و یه‌کانگیری کۆمه‌اڵیه‌تی ل ‌ه ئه‌ستۆبووه‪،‬‬ ‫باس و لێکدانه‌‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم به هۆی به دونیایی بوونی ئایین‬ ‫روانگه‌ی گشتی دورکهایم سه‌باره‌ت به‬ ‫و کــاڵــبــوونـه‌وه‌ی ئایینی نه‌ریتی له‬ ‫دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫سه‌رده‌می مۆدێرندا‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسیاره‬ ‫دورکــهــایــم لــه کتێبی (ڕێساکانی‬ ‫ڕووبــه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‪ ،‬واتە له نه‌بوونی‬ ‫میتۆدی کۆمه‌ڵناسیدا)‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ئایینی نه‌ریتیدا چ شتێک جێگه‌ی‬ ‫بــاوه‌ڕه‌یــه‪ ،‬لێکدانه‌وه و توێژینه‌وه‬ ‫ده‌گــرێــتـه‌وه؟ یــان ئــه‌وه‌ی کە کۆتایی‬ ‫سه‌باره‌ت به کۆمه‌ڵگا ده‌بێ بابه‌تی خۆی‬ ‫ئایینی نه‌ریتی به مانای سه‌ره‌تایه‌که بۆ‬ ‫له بابه‌تەکانی دیکه جیابکاته‌وه و دیارده‬ ‫لێکترازانی جڤاتی ئه‌خالقی و بێ سه‌ره‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان وه‌ک ته‌وه‌ری تایبه‌ت‬ ‫به‌ره‌ی دابونه‌ریتی له مانا گشتییه‌که‌یدا؟‬ ‫به خۆی له به‌رچاوبگیرێت‪ .‬دورکهایم‬ ‫(هه‌مان سه‌رچاوه‪ .)197 :‬کۆی ئه‌م‬ ‫هه‌رجۆره شرۆڤه و پاساوهێنانه‌وه‌یه‌کی‬ ‫هۆکار و پرسیارانه و ڕه‌چاوکردنی ئه‌و‬ ‫بایۆلۆجی و ده‌روونناسانه سه‌باره‌ت به‬ ‫تیۆری و بۆچوونانه‪ ،‬بووه هۆی پێداگری‬ ‫دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ڕه‌تده‌کاته‌وه و‬ ‫ی بوون سیاسی ئه‌گه‌رچی له کۆی تاکبەتاکی سه‌قامگیری یان هۆکاری گۆڕانکاری‪ ،‬کاریگه‌رانه‌یه‪ ،‬ک ‌ه له ناوخۆ و ده‌روونی دورکهایم له‌سه‌ر دیارده‌ی ئایین وه‌کوو‬ ‫له‌سه‌ر هۆکاری کۆمه‌اڵیه‌تی_پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬له‌سه‌ر الیه‌نی ده‌ره‌ک ‌‬ ‫وه‌ک هـــۆکـــاری دیــاریــکــه‌ری کێشه پێداگری ده‌کاته‌وه و هۆگرێکی تایبه‌تی له ئه‌ندامان پێکهاتووه‪ ،‬به‌اڵم ناکرێ به‌پێی بۆتە هۆی ئاوڕدانەوەی ئەم بیرمەندانە تاکدا‪ ،‬هه‌ستی به‌رپرسیاره‌تی ئه‌خالقی بابه‌تێکی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬نه‌وه‌ک بابه‌تێکی‬ ‫بــه الیه‌نگری و ئــۆگــری لــه داخـــوازی تاکە کەسی‪.‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان پــێــداگــری ده‌کــات هه‌مبه‌ر کارکرد و فۆنکسیۆنی سیستمی تایبه‌تمه‌ندیی تاکبەتاکی ئه‌ندامانی لەم بابەت و تەوەرە‪.‬‬ ‫دورکهایم وه‌کوو سه‌ره‌کیترین بیرمه‌ندی کۆمه‌ڵگا پێکده‌هێنێ (هه‌مان سه‌رچاوه‪:‬‬ ‫دادوه‌ری هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم دواتر به شێوه‌یه‌کی پێکهێنه‌ری ئه‌و حزبه بناسرێ‪ ،‬چونکه‬ ‫(کۆزێر‪.)187 :1358 ،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪197‬ـ‪.)196‬‬ ‫له‬ ‫ڕێکوپێکی‪،‬‬ ‫و‬ ‫‌قامگیری‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫قوتابخان‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌رچی‬ ‫ه‬ ‫‌گ‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌ییه‪.‬‬ ‫ه‬ ‫پێکهات‬ ‫گشتێکی‬ ‫حزب‬ ‫‌ردا‬ ‫ه‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌دا‬ ‫ه‬ ‫بوار‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌تی‬ ‫ه‬ ‫‌ڕ‬ ‫ه‬ ‫بن‬ ‫ـەی‬ ‫ـ‬ ‫ـڕۆڤ‬ ‫ـ‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫‌وه‬ ‫ه‬ ‫دورکــهــایــم لــێــکــدانـ‬ ‫‪ .1‬دورکــیــم‪ ،‬امیل (‪ ،)1373‬قواعد روش‬ ‫ناکۆمه‌ڵناسانە س ـه‌بــاره‌ت به ڕه‌فتار دێــت‪ .‬دورکهایم له ساڵه‌کانی کۆتایی دامه‌زراوه و ڕێکخراوه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سۆنگه‌ی سه‌قامگیریخوازانه‌وه ده‌ڕوانێته‬ ‫ســــه‌ره‌ڕای ئــه‌و قسه و باسانه‌ی جامعه‌شناسی‪ ،‬ترجمه‌ی‪ :‬علی محمد کــاردان‪،‬‬ ‫و هه‌ڵسوکه‌وتی کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌خاته ژیانیدا‪ ،‬بــه‌رده‌وام له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته سه‌رتر (بانتر) و گرینگتر له ئه‌ندامانی پرسی ئایین‪ .‬ئه‌گه‌رچی له سه‌ره‌تا‪ ،‬له ســه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬هه‌ندێ تهران‪ ،‬چاپ دانشگاه تهران‪.‬‬ ‫‪ .2‬کوزر‪ ،‬لوئیس (‪ ،)1358‬زندگی و اندیشه‬ ‫بـــه‌ر ڕه‌خــنــه و پــێــی وایــــه‪ ،‬دیـــارده پێداگری ده‌کــرد‪ ،‬هه‌رکات واقیعیه‌ته پێکهێنه‌ری نییه‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌نی هه‌ندێ بە مەبەستی ‌سه‌قامگیری کۆمه‌اڵیه‌تی هــۆکــاری دیــک ـه‌ی وەکـــوو‌کــارکــرد و‬ ‫بزرگان جامعه‌شناسی‪ ،‬ترجمه‌ی‪ :‬محسن پالپی‪،‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪،‬‬ ‫واقیعیەتگه‌لێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و به تایبه‌ت دابونه‌ریتی تایبه‌تمه‌ندییه که له تاکدا بوونی نییه له‌سه‌ر الیه‌نی هێزی چاوه‌دێری ده‌ره‌کی قازانجه‌کانی ئایین له هه‌لومه‌رجی قه‌یران تهران‪ ،‬انتشارات علمی‪.‬‬

‫ئایین واقیعێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه له ناوخۆ و پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگاوه‬ ‫سه‌رچاوەده‌گرێت و هۆکاری کۆمه‌اڵیه‌تی و مێژوویی هه‌یه و خۆی‬ ‫به‌سه‌ر تاکدا ده‌سه‌پێنێ و له‌سه‌ر شێوازی داخواز و داواکاری مرۆڤ‬ ‫کاریگه‌ری هه‌یه‌‬

‫حوکمی دینی و دیموکراسیەت قەت کۆنابنەوە!‬ ‫و دەستدەخاتە ناو هەموو شتێك‪ ،‬بە قوڕەیشیەکان سنگیان فــراوان بوو بۆ‬ ‫خۆشی و بە ترشی‪ ،‬ئەوە بە شێوەیەکی فرەدینی‪ ،‬بە مەرجێك داوای خۆسەپاندن‬ ‫تۆماتیکی دیموکراسی لەوێ باردەکات‪ ،‬نەکات‪ ،‬بەاڵم کە دیتیان ئیسالم داوای‬ ‫چونکە حوکمی دینی و دیموکراسیەت موسڵمانبوون و یان شەڕیان لێدەکات‪،‬‬ ‫قەت کۆنابنەوە‪ ،‬با ئەو حوکمە دینیە وبیروباوەڕیان لێقبوڵناکات‪ ،‬دەستیان‬ ‫لەسەر دەستی خودی پێغەمبەریش بێت‪ .‬دایە چەوساندنەوەی موسڵمانان! چونکە‬ ‫بینیمان کە ئاین لە سەردەمی مەککی دەیانزانی موسڵمان کە دەسەاڵت وهێزی‬ ‫دا دەســەاڵتــی نەبوو‪ ،‬چەند وتارێکی پــەیــداکــرد‪ ،‬لێیان بــێ دەنــگ نابێت!‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫نەرم ونیان و مرۆییانەی گرتبوە بەر‪ ،‬ســـەرەڕای ئــەو هــەمــوو وەسفکردنەی‬ ‫کوردستان و هــەر واڵتێك بیەوێت لە ژێر دەسەاڵتی قوڕەیش‪ .‬هەرچەندە عــەرەب بە جاهیلیەت‪ ،‬بــەاڵم جۆرێك‬ ‫بە ئاسوودەیی بژێت‪ ،‬دەبێت پەیڕەو‬ ‫لە دموکراسیەتێکی هەقیقی بکات‪ ،‬و‬ ‫ئاینیش بکاتە کارێکی تایبەت بە تاك‬ ‫و هیچ دەسەاڵتێکی جەمعی کۆمەڵی پێ‬ ‫نەدرێت‪ .‬ئەو واڵتانەی کە ئێستا وەك‬ ‫مــرۆڤ لە بەهەشتی دنیا دەژیــن‪ ،‬ئەو‬ ‫واڵتانەیە کە کەس بۆی نییە موحاسەبەی‬ ‫کەس بکات لەسەر بیروباوەڕ و بیروڕا وچی‬ ‫لەبەر دەکەیت و چی دەپەرستیت و چی‬ ‫دەخۆیەوە‪.‬هتد‪ .‬کۆمەڵگا بێ نیفاقەکان‬ ‫لەوێن‪ ،‬لەو واڵتانە ئاین کارێکی تایبەتە‬ ‫بە تاکەکان و دیموكراسیەت چەترێکە‬ ‫بۆ هەموو کۆمەڵگا‪ .‬بەاڵم لەو واڵتانەی‬ ‫ئاین دەسەپێنرێتە سەر فەزای گشتی‬

‫لە دیموكراسیەت بۆ هــەمــوان هەبوو‬ ‫لە مەکەدا‪ ،‬سەدان خوداوەند و دین و‬ ‫ئۆل لە مەککەدا هەبوون‪ .‬وموسڵمانیش‬ ‫ئەوسا دەیانگووت‪ :‬لکم دینکم و لی دین‪،‬‬ ‫بۆیە یەك تاقە مونافیقێکیش نەبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم کە پایەی هێز و دەوڵەت لە مەدینە‬ ‫دامـــەزرا‪ ،‬ئــەو عەرەبانەی کە تێکڕای‬ ‫مێژووی خۆیان نەیاندەزانی نیفاق و‬ ‫دووڕوویی چیە‪ ،‬الیەکیان ببوونە مونافیق‬ ‫ودوو ڕووی سیاسی بەر لە دینی‪ ،‬وەك‬

‫دیتمان چۆن قورئانیش بەو دیاردەیەی‬ ‫مونافیقان ســەرقــاڵ بــوو سورەتێکی‬ ‫تایبەتی لەسەر دابــەزانــدن‪ ،‬جگە لە‬ ‫ئایەتەکانی تری پەیوەندار لێرە ولەوێ!‬ ‫لە ڕێی خوێندنەوەم لە ناو دین و‬ ‫مێژوودا؛ گەیشتومەتە قەناعەتێك کە ئەو‬ ‫کۆمەڵگایانەی وەسفدەکرێن بە موشریك‬ ‫و نا تەوحیدی‪ ،‬هەردەم خێراتر قابیلی‬ ‫گەیشتنن بەدیموکراسیەت‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫کۆمەڵگایانەی مەحکومن بە تەوحید‬

‫لە ڕێی خوێندنەوەم لە ناو دین و مێژوودا؛ گەیشتومەتە قەناعەتێك‬ ‫کە ئەو کۆمەڵگایانەی وەسفدەکرێن بە موشریك و نا تەوحیدی‪،‬‬ ‫خێراتر قابیلی گەیشتنن بەدیموکراسیەت‪ ،‬بەاڵم ئەو کۆمەڵگایانەی‬ ‫مەحکومن بە تەوحید ودیانەتی تەوحیدی؛ قەت هیوای ئەوەت پێ‬ ‫نەبێت هەرگیز بیر لە دیموکراسیەت بکەیتەوە‬

‫ودیانەتی تەوحیدی؛ قەت هیوای ئەوەت‬ ‫پێ نەبێت هەرگیز بیر لە دیموکراسیەت‬ ‫بکەیتەوە‪ ،‬بۆیە ئــەو کۆمەڵگایانەی‬ ‫کە خاوەنی دیاناتی تەوحیدی وەك‬ ‫جوواتی ومەسیحی و ئیسالمن‪ ،‬سێ‬ ‫دیانەتە ئیبراهیمیەکە‪ ،‬ئەگەر بیانەوێت‬ ‫لە تەنگژەی دینی وکۆمەاڵیەتی وتایفی‬ ‫ڕزگاریان بێت‪ ،‬نابێت قەت ڕێگا بدەن‬ ‫بە دینەکان دەست بخەنە ناو سیاسەت‬ ‫وحوکم‪ ،‬دەنا گەورەترین کارەساتیان‬ ‫لیدەکەوێتەوە‪ .‬ئەوەشی دەڵێت ئیسڕائیل‬ ‫دەوڵەتیکی دینییە ڕاست ناکات‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر ئەو هێزە ئەتۆمیە گەورەیەی‬ ‫ئیسڕائیل لە دەســت جــووە توندڕەوە‬ ‫ئەرتۆدۆکسیەکان بــا ئێستا دەمێك‬ ‫بــوو‪ ،‬نیوەی عەرەبیان لەناو بردبوو‪.‬‬ ‫ڕاستە هەندێك لە مەقوالتی تەوڕاتیان‬ ‫تەوزیف كرد و سوودیان لێ وەرگــرت‬ ‫بۆ کۆکردنەوەی جووەکان و پڕۆژەی بە‬ ‫نەتەوەبوون‪ ،‬بەاڵم هێشتا سیکیوالرەکان‬ ‫ئیسڕائیل حوکم دەکەن‪ ،‬ئەگەر دیندارە‬ ‫توندڕەوە ئەرتۆدۆکسەکان بێنە سەر‬ ‫حوکم‪ ،‬ئەو کات دەبێت ئومەی عەرەبی‬ ‫دوعا بۆ سێکیوالرەکانی ئیسڕائیل بکات‪.‬‬