كورد دەگەڕێتەوە بەغداد؟ «چاودێر» كاتی گەڕانەوەی نوێنەرانی كورد بۆ پارلەمانی عیراق ئاشكرادەكات
4
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
«
هەڕەشەی باڵوكردنەوەی بەڵگەی دیكەی لێ دەكرێت
كەیسەكەی مەال عەبدول لەتیف لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە دەگاتە دادگا؟ لیژنەكەی پەیامنگای زانستە ئیسالمییەكان دوجار كۆبۆتەوەو هێشتا نەگەیشتۆتە ئەنجام سەرچاوەیەك لە پەیامنگاكە :مەال عەبدول لەتیف مۆڵەتی وەرگرتوە چاودێر -تایبەت: لە ماوەی چەند رۆژی رابردودا دەنگۆی بونی پەیوەندیی سۆزداری لە نێوان مەال عەبدوللەتیف سەلەفی‌و ژنە خوێندكارێكیدا باڵوبۆوە .لەوبارەیەوە تائێستا سێ تۆماری دەنگی ،كە گوایە دەنگی ئەوانن باڵوكراوەتەوە، بەاڵم تاكو ئێستا ئەم بابەتە بە پێی یاسا یەكالنەكراوەتەوەو وەزارەتی ئەوقافیش ،باسلەوەدەكات ،ئەم بابەتە پەیوەندی بە ئەوانەوە نییە ،بەاڵم ئەگەر لەدادگا یەكالكرایەوە ،ئەو كاتە قسەیان دەبێت .سەرچاوەیەكیش لەناو پەیمانگای زانستەئیسالمییەكان ئاشكرایكرد ،كە لیژنەیەك بۆ بەدواداچونی ئەو كەیسە دروستكراوە ،بەاڵم تائێستا نەگەیشتۆتە ئەنجام .هاوكات لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك ،پەیجێك بە ناوی خوێندكارانی پەیمانگای زانستەئیسالمییەكان رونكردنەوەیەكی باڵوكردۆتەوە ،كە تێیدا هەڕەشەی باڵوكردنەوەی بەڵگەی تر لە مەال عەبدول لەتیف دەكەن .لەئێستادا هاواڵتیان‌و چاودێرانی ئەم كەیسە بون بەدو بەرەوە ،بەشێكیان كە زیاتر هەوادارانی عەبدول لەتیف سەلەفی سەركردایەتی دەكەن ،پێیانوایە ئەم كەیسە ناڕاستە ،بەشێكی دیكەش باوەڕیان وایە كە ئەم روداوە بونی هەیەو بەڵگەكان دروستن ،بەاڵم لەنێوان هەردوو بەرەكەدا تەنها دادگايه دەتوانێ ئەم كەیسە یەكالبكاتەوە.
4
مەال بەختیار لەزانكۆی بۆدابست باسێك لەبارەی جینۆسایدی كورد پێشكەش دەكات
“لە 100ساڵی رابردودا قوربانییەكانمان كەمتر نین لەیەك ملیۆن كەس”
3+2
ئایا داگیركردنی واڵ ستریت كۆمۆنیزمە؟ (دەربارەى وتارەكەى سالڤۆی ژیژەك)
كوردستان دوای 118ساڵ لەئەزمونی رۆژنامەگەریی 6
راپۆرتی سااڵنەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، لەسەر رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە توركیا 5
ڕۆژی جیهانیی کتێب کتێبێک بکڕە و گوڵێک بە دیاریی وەربگرە
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لەزانكۆی بۆدابست باسێك لەبارەی جینۆسایدی كورد پێشكەش دەكات
“لە 100ساڵی رابردودا قوربانییەكانمان كەمتر نین لەیەك ملیۆن كەس”
شەوتان باش زۆر خۆشحاڵم جارێكی تر سەردانی زانكۆكەتان‌و بۆدابێست دەكــەمــەوە ،تا بەدیداری بەرپرسە بەڕێزەكان شاد ببمەوە بۆ پێشەكەشكردنی باسێك دەربـــارەی بابەتێكی هەستیار ،مێژویی ،چارەنوسساز، كە رەگوریشەو پێشینەی سیاسی ،ئاینی، مەزهەبی ،كۆمەاڵیەتی هەیە. ســوپــاس بــۆ جەنابی پرۆفیسۆر كە جارێكیتر پــێــشــوازی لــێــكــردیــنــەوە بۆ پێشكەشكردنی ئەم باسە بۆ ئامادەبوانی خۆشەویست. بابەتی جینۆسایدو كۆمەڵكوژی ،بابەتێكی هەستیارە و پەیوەندیدارە بەمەسەلەی ئاینی‌و مەزهەبییەوە ،وەكچۆن بەمەسەلە نیشتمانی‌و نەتەوەییەكەشەوە پێچراوە. سیاسەتی جینۆساید ،كە نازییەكان لــەرۆژئــاوا و ئەڵمانیادا پەیڕەویان كرد، پاڵنەرەكەی رون بو چی بو ،پاڵنەرەكەی بریتی بو لەنەتەوەیی-رەگەزپەرستی، كاتێكیش لــەئــەفــەریــقــیــا پــەیــڕەوكــرا، بەهەمانشێوە پاڵنەكەرانی رون‌و ئاشكرابون، ئەویش بریتی بو لەسیاسەتی پاكتاوی رەگەزی ،بەپاڵنەری ئایدیۆلۆجیای ئاپارتایدی مەترسیدار ..ناسینەوەكانی جینۆسایدیش تائێستا دیاریكراو و وردن ،لەتۆماری نەتەوە یەگكرتوەكاندا تۆماركراون ،لەناوەندەكانی لێكۆڵینەوە سیاسی‌و ئایدیۆلۆژیی‌و یاساییە جیهانییەكانیشدا بەهەمان شێوە. لەیوگوسالفیای پێشودا ،میلۆسۆڤیچ كاتێك سیاسەتی جینۆساید پەیڕەو دەكات، دوای دوساڵ ئەو سیاسەتە لەیوگوسالفیا كۆتایی پێدەهێنرێت و ئــەو تاوانبارە دەستگیر دەكرێت و دەخرێتە بەندیخانەوە و پاشتر بەسزای خۆی دەگات. لــەروانــداش بەهەمان شێوە پاڵنەرە سەرەكییەكانی سیاسەتی جینۆساید ئاشكرایە كە عەشایەرگەرییەكی پوخت بو ،لەهەندێك روی دیكەشەوە عەقڵییەتی تایەفەگەری بەسەر پرۆسەی جینۆساید زاڵـــبـــوە ،بــیــنــرا نــزیــكــەی 500هـــەزار مــرۆڤ بەپاڵنەری كینەی تایەفەگەری‌و عەشایەرگەریی دوچاری دەركردن‌و راگواستن هاتن. دواشانۆی ئەم شانۆگەرییە مەترسیدار و بەئازارەی مێژوش ،كە هەمومان دەیبینین‌و لەئێستادا رو دەدات‌و كــار لــەویــژدان‌و مرۆڤایەتی‌و سیاسیمان دەكات ،جینۆسایدی سوریایە. جینۆسایدی سوریا هۆكارەكەی داعش‌و بــەرەی نوسڕەیە ،كە دوبــەرەی سەلەفی جیهادی مەترسیدارن ،هۆكاری هەمو ئەو
ئێوە تێبینی بەدبەختییەكی ترمان دەكەن؟! نەتەوەكانی تر روبەڕوی تەنها یەك دەسەاڵتی شۆڤێنی نەتەوەیی دەبنەوە ،ئێمە لەناوچەكەدا روبەڕەوی سێ نەتەوەی زەبەالح دەبینەوە ،سێ دامەزراوەی فاشی‌و شۆڤێنی لەیەك كاتدا هەمو ئەو حزبە نەتەوەییانە ،هەمو ئەو كەسایەتی‌و سۆپەرمانە نەتەوەییانەی لەناوچەكەدا بونیان هەیەو بونیان هەبوە ،لەئێران‌و لەناو واڵتانی عەرەبی‌و ناو توركیادا ،بەدرێژایی 100ساڵی رابردو ،ئەنجامەكەیان پاڵپێوەنانیان بوە بەرەو فاشیبون‌و شۆڤێنیبون‌و دیكتاتۆربونێكی سەركوتكاری رون‌و ئاشكرا غیلمانی هەبوە ..هەرگیز پێمان سەیر نەبوە، لەسەردەمی خەالفەتەوە تا دوا سوڵتانی عوسمانییەكان ،كە سوڵتان عەبدولحەمیدە.. سوڵتان عەبدولحەمید كۆشكێكی بەناوی كۆشكی (یەڵدز)ەوە دروستكرد ..كۆشكی یەڵدز 665ژوری هەبوە! هەر ژورێك لەم ژورانــە ،ئافرەتێكی تێدابوە ،كە تەمەنی لەنێوان 14بۆ 17بۆ 18ساڵ بوە ،هەمو شەوێك خەلیفەی موسوڵمانمان دەچێتە الی یەكێك لەم ئافرەتانە تا مەست‌و حەیرانی جوانییەكانیان بێت‌و ئاوێزانیان بێت‌و چی پێخۆشبێت لەگەڵیان بیكات ،هەندێك لەو ئافرەتانە بەناچاری لەو ژورانــەدا ساڵێك یان دوساڵ یان سێ ساڵ چاوەڕێیان كردوە خەلیفە شەوێك بچێتە الی و كاری خۆی بكات .ئەم كردارە بەدرێژایی مێژو تا روخانی دەوڵەتی عوسمانی بەردەوام بوەو درێژەی كێشاوە ،واتا بەدرێژایی 1350ساڵ لەسەر دەستی خەلیفەو سوڵتانەكانی ئیسالم، خەلیفە لــەدوای خەلیفەو سوڵتان لەدوای سوڵتان درێژیی كێشاوەو بەردەوام بوە. ئێمە وەك كورد ،پاشان ئەرمەنییەكان، چەركەسەكان ..نەتەوەكانی تر ،پاشان رۆژهەاڵتی ئەوروپا ،بەشێك لەئەفەریقا، رۆژئـــاوای واڵتــانــی عـــەرەب ..هەمو ئەم ناوچانە ،بــەردەوام‌و بــەردەوام نااڵندویانە بەدەست ئەو جۆرە كارو كردەوانەوە.
ئــامــاژە بـــەدو خەلیفەو ســەركــردەی سەربازییان دەدەم ..كە چــۆن حوكمی گەالن‌و واڵتانی ئیسالمییان كردوە؟ مێژو بخوێننەوە( ..مــەعــاویــیــە)ی خەلیفەی ئومەوییەكان ،هێندەی تاوانی بەرامبەر نەتەوەی عەرەب كردوە ،بەرامبەر گەالن‌و نــەتــەوەی دیــكــەی نــەكــردوە ،نەوەكانی پەیامبەری ئیسالمی كوشت ،شاری مەككەو مەدینەی داگیركرد ،كەعبەی ئەتككرد، بێحورمەتی‌و دەستدرێژی كردەسەر هەرچی ئافرەتی مەككەو مەدینە هەیە ..هەمو ئەمانە لەكاتێكدایە كە تەنها 75ساڵ بەسەر كۆچی دوایی پەیامبەری ئیسالم تێپەڕ بو بو .پاشان هەر لەسەر دەستی ئەم خەلیفە ئومەوییانە ،ئیمامی عەلی‌و ئیمامی حسێن‌و زیاتر لە 70كەسی نزیكی دیكەیان كوشتن. پــاش ئەمانە خەلیفەیەكی تــر دێت كە پڕوپاگەندەی ئــەوەی دەكــرد پشت‌و پەنای هەژارانەو دادگەری جێبەجێدەكات‌و ئاینی ئــیــســام‌و رێــــڕەوی پەیامبەری ئیسالم‌و سوننەتی پەیامبەر‌و شەرعی راستەقینەی ئیسالم لەناو كۆمەڵی مرۆییدا جێبەجێدەكات ..ئیدی ئومەوییەكان تــێ ـك‌و پێكدەشكێنێێت‌و خــەالفــەتــی عەباسی دەستپێدەكات‌و یەكەم خەلیفەی عەباسییەكانش دەبێتە (ئەبو عەباسی سەفاح) .ناوی خۆی بەخۆیەوە بو ،خۆی
بەخۆی دەوت ئەبو عەباسی سەفاح ،سەفاح بەمانای خوێنڕێژو بكوژ و وێرانكەر و هەمو ئەم ئاشوبانە ..تەنانەت هیتلەریش ناوی خۆی نەناوە سەفاح ،مۆسۆلۆنی ،سەدامیش.. هیچ سەركردەیەكی عـــەرەب‌و رۆژئـــاواو جیهان خۆیان ناونەناوە سەفاح ..سەرەڕای فاشیزمییان ،نازیزمیان ،رەگەزپەرستییان، شۆڤێنییان خۆیان بەخۆیان نەوتوە سەفاح. وتەیەكی بەناوبانگی هەیە كە دەڵێت( :أنا السفاح المبیح ،والپائر المنیح). حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی ،لەكوفە 8هەزار دیلی كوشت ،بیهێنەرە پێش چاوی خــۆت سوپای ئومەوی حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی سەركردایەتی كــردو 8 هەزار كەسی بەدیل گرت ،كە سەر بەسوپای ئومەوی نەبون‌و دواكەوتەی ئیمام عەلی‌و ئیمام حسێن بون ..هەمویانی بەشمشێرو لەخەندەقا كوشت ..پاشان لەكەللە سەری ئەو قوربانیانە یەك گردی دروستكرد! ئەم كولتوری دەسەاڵتدارییەو چۆنیتی سەپاندنی عەقڵییەتی دەســەاڵتــگــەری، لــەزەیــن‌و بــیــركــردنــەوەی ئــەم خەلیفەو ســوڵــتــانــانــەدا ،لــەراســتــیــدا كــاریــگــەری راســـتـــەوخـــۆی كـــردۆتـــە ســـەر ژیـــان‌و جۆراوجۆریی لێكگەیشتنی نەتەوەكان‌و بیركردنەوەو روناكبیری‌و تایەفەو نەتەوەو ئاینە جیاوازەكانی ناوچەكە ..لەئاكامیشدا
«« «
وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە :بابان حەمە رۆژی 19ی ئەم مانگە ،مەال بەختیار، لەزانكۆی بۆدابستی پایتەختی هەنگاریا باسێكی تایبەتی لــەســەر جینۆسایدو كۆمەڵكوژی پێكشەشكردو تێیدا مێژوی هەمو ئەو كۆمەڵكوژی‌و تاوانانەی لەناوچەی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت دەرهــەق بەكوردو نەتەوەكانی دیكە كـــراوه ،شیكردەوەو باسی لەوەكرد كەبەدبەختی كورد لەوەدایە كە لەیەك كاتدا روبــەڕوی س ێ نەتەوەی ســەردەســت‌و سـ ێ دامـــــەزراوەی فاشی‌و شۆفێنزمی بۆتەوە. لەبەشێكی دیكەی باسەكەیدا ،مەال بەختیار ،رەخنەی لەواڵتانی عەرەبی‌و ناوچەكە گرت كە تاوەكو ئێستاش بەرامبەر بەو تاوانانەی دەرهــەق بەكورد كردویانە داوای لێبوردنیان نەكردوە. بەهۆی گرنگی باسەكە كە پەیوەندیی بەجینۆسایدی گەلی كــــوردەوە هەیە، «چاودێر» دەقی وتارەكەی مەال بەختیار باڵودەكاتەوە كە ئەمەی خوارەوەیە:
كێشانەشن لەئێستا لەسوریا رو دەدەن. رژێمی سوریاش هەر بەوهۆكارە ،هەرچی چەكی لەناوبەر هەیە بەكاریدەهێنێت تا بتوانێت وەك حــزب ،وەك تائیفە ،وەك سەرۆك بەسەریاندا سەربكەوێت. لەم پێشەكەییەوە دەمەوێت بڵێم كە ئێمە وەك كورد ،وەك مەسیحییەكان وەك ئێزدییەكان وەك فەیلییەكان ..لەسەرەتای دەركەوتنی هێزە چەكدارە ئیسالمگەراكانەوە، لەفتوحاتەكانەوە ،تا دەگاتە پرۆسەی ئەنفال ،روبەروی مەترسیدارترین سیاسەتی جینۆساید دەبینەوە لەناوچەكەدا ،كە بــەداخــەوە تائێستا ناتوانیین رەخنەی هۆكاری راستەقینەی سەرەكی‌و هۆكاری بابەتیی‌و پاڵنەرە ئاینی‌و مەزهەبییەكانی بكەین‌و لەگەڵیشیدا راستیی‌و چەوتییەكانی باس بكەین.. هەتا ئێستا عەقڵ‌و گۆمان بەستراوە، ئەمانەش هەمو بەهۆكاری تێگەیشتنە هەڵەكانی پێشوەختەوەیە بــۆ ئاین‌و مەزهەب ،پاشان گرێدانەوەی ئاین‌و مەزهەب بەرزگاریی یەك نەتەوەیی عەرەبییەوە، وایكردوە ،كە ئێمە لەبەردەم داخرانێكدابین تا ئەم بابەتە بەعەقڵییەتێكی رۆشنگەرانەوە بتوێژینەوەو لەهەناوە مێژویەكەیەوە نمونەو وانەو ئامۆژگاری هەڵگۆزین. تراژیدیاكانمان تەنها ئــەوە نییە كە رویانداوە ،بەڵكو ئەوەشە كە لەو مێژوەی بە 1400ساڵدا درێژ دەبێتەوە ،نەمان توانیوە قسەیان لەسەربكەین. سورەتێك هەیە بەناوی ئەنفالەوە ،ئێمە لێرەدا تاوتوێی ناكەین ..بــەاڵم ئەوەتا لەچەندین شوێنی قورئاندا باس لەوەكراوەو لەئایەتێكیشدا دەڵێتَ : (األ ْع َراب َأش ّد ك ْفراً َو ِن َفاق ًا) (واتا :عەرەبەكان بێباوەڕترین‌و دو روترینن) ،ئێمەش دەڵێین :سوچی ئێمە نییە وەك كورد وەك ئەرمەن ،وەك چەركەس، ئێمەی وەك نــەتــەوە نا عەرەبییەكان، سوچمان چییە كە سوپایەك لەزۆرینەی هەرە زۆری عەرەب پێكدەهێنرێت‌و بەناوی فتوحاتی ئیسالمییەوە دێنە هەرێمی كوردستان‌و پرۆسەی ئەنفالمان بەسەردا جێبەجێدەكەن؟ ئەنفالیش چاوگەكەی بریتیی بوە لەخورماو ئــاژەڵ‌و (وشتر و ئــەســپ)و دەســتــكــەوت‌و غەنیمەی شەڕ. ئەوەشی كەباوەڕ ناكات با سەیری (مونجید) بكات .غەنیمەو دەسكەوتەكانی شەڕیش ئەوەیە كە جەنگاوەر لەشەڕەكاندا دەستی دەكەوێت ،ئەوەی لەكاتی شەڕەكاندا مافی بردن‌و تااڵنكردنی پێدراوە ..یەكەم :دەبێت شەڕكەر بێت ،دوەم :دەبێت ئامادەیی تەواوی تێدابێت كە ئەو بەشێكە لەسوپا، سێهەم :دەبێت ئامادەیی تەواوی تێدابێت كە بڕواتە شەڕی فتوحاتەكانەوە ،چوارەم :دوای فتوحات‌و سەپاندنی عەقڵییەت‌و سیاسەتی فتوحات‌و سەركەوتنی فتوحات‌و بەدیهێنانی ئامانجەكانی فتوحات ،مافی تەواوی خۆتە كــە پێنج یەكی ئــەو غەنیمەو سامان‌و دەستكەوتانە بۆخۆت ببەیت كە لەكاتی شەڕدا دەستت دەكەوێت. بێگومان غەنیمەو دەستكەوتەكانیش تەنها مادەو ماتریاڵەكان ناگرێتەوە ،بەڵكو مرۆڤیش دەگرێتەوە ،لەنمونەی ئافرەتی جوان‌و كەنیزەك‌و الوی خاوەن هێزو بازو.. كەواتە هەمو شتەكانی وەك مرۆڤـ‌و ئاژەڵ و مادەو سەروەت‌و سامانەكان دەگرێتەوە، كە دەبێتە موڵكی حەاڵڵی ئەو جەنگاوەرەی لەشەڕو فتوحاتەكاندا ،لــەدەرەوەی نیمچە دورگەی عەرەبیدا بەشداری كردوەو دەستی كەوتوە. بەنسبەت ئێمەوە كە لەم مێژوە شارەزاین، بەالمانەوە سەیر نییە كە دەخوێنینەوە فاڵنە خەلیفە 200كەنیزەك‌و سەبایەی هەبوە! هارونە رەشید دو هەزار كەنیزەك‌و ئافرەت‌و
بەزیانی ئیسالم كۆتایی هاتوە وەك لەوەی بەزیانی مەسیحییەت كۆتایی پێبێت ،زیانی لەعەرەب داوە بەرلەوەی زیان لەكوردو ئەرمەن‌و مەسیحی‌و چەركەس‌و نەتەوەو گەالنی دیكەی ناوچەكە بدات. لەراستیدا ئەم كارو كردەوەو حوكمكردن‌و ئیدارەدانی خەڵكە ،ئەم بەڕێوەبەردنی گەالن‌و نەتەوانە ،لەسەردەستی نمونەی وەك ئەو خەلیفەو سوڵتانانە ،بەشێكی هەرەگەورەیان تاوانە دەرحــەق بەئاین‌و روناكبیرییە فرەچەشنەكانی ناوچەكە كــــراوە .كــاتــێــك دەس ــەاڵت ــی خەلیفە راشدییەكان هەڵوەشانەوە ،لەئەنجامی ئەم هەڵوەشانەوەیەش لەمێژوی ئیسالمدا چەندین خەلیفەی جــۆراو جــۆرو ژمارە زۆر هــەبــون ،بەناكۆكییەكی زۆرەوە، ئومەوییەكان ،عەباسییەكان ،فاتمییەكان، ئەیوبییەكان ،یەزیدییەكان ،عوسمانییەكان، سەفەوییەكان‌و ...تادوایی. شیعەكانیش لەدوای شەهیدبونی ئیمام عەلی ،هەتا دروستبونی كۆماری ئیسالمی ئێران لەالیەن خەلیفە لەدوای خەلیفەوەوە راوەدو نــراون‌و شەڕیان لەگەڵ كــراوەو دوژمنایەتی كراون ..كە ئەمە راستییەكی مێژوییە. دوای روخـــانـــی ســەفــەویــیــەكــان‌و قاجارییەكان ،ناوچەكە فەرمانڕەوایی دیــكــەی لەجۆرێكی دیــكــە بەخۆیەوە بینی ،جیاوازییەكەش لەئایدیۆلۆجی‌و بــیــروبــاروەڕی دیــكــەوە بــو ،سیستمی حوكمڕانی ئێران بو بەشانشینی ،لەسەر دەســتــی رەزا شــای گــــەورە ،توركیا لەساڵی 1921دا بو بەسیستمی كۆماری لەسەردەستی كەمال ئەتاتورك ،و ساڵی 1923ناكۆكییە مێژویەكانی رابــردوی لەتوركیاو ناوچەكەدا كۆتایی پێهێنا.. لەعیراقیش ئینگلیز دەوڵەتێكی شانشینی دروســت كــردو ســوریــاش حكومەتێكی سەر بەفەرەنسای تیا دروستكراو بەم شێوەیەش مێژوی نوێی ناوچەكە دەستی پێكرد .ساڵی 1921لەعیراق سیستمی شانشینی دامەزرا ،كە هاوكات بو لەگەڵ سەركەوتن‌و دەستكەوتنەكانی كەمال ئەتاتورك لەتوركیا. لە(سایكس _ پیكۆ )1916وە تا ئێستا ،ئێمە لەسایەی چەندین حكومەتی جــۆراوجــۆردا بارودۆخمان بەڕێكردوە، هەوڵیانداوە لەبەشێك لەحوكمڕانیاندا، لەبەشێك لەدەستوریاندا ،لەمامەڵەیاندا.. رەنــگــدانــەوەی ئــەو كولتورە مێژوییەی ناوچەكەبێت كە پێشتر دەربارەی باسمانكرد. لەئەنجامدا 100ســاڵ تێپەڕی ،ئێمە وەك گەالنی ناوچەكە دوچاری چی بوین؟ سیستمی شانشینی لەعیراق كە لەالیەن داگیركاری ئینگلیزەوە سەپێنراو مەلیكێكی لەسعودییەوە هێناو كردییە مەلیكی عیراق، لەكاتێكدا لەعیراق و بەشێك لەعەرەبەكانی عیراق چەندین بنەماڵەو كەسایەتی بەڕێزو نــاوداری تێدابو كە دەیانتوانی ئەم واڵتە بەڕێوەببەن .بەاڵم مەلیكێكیان لەحیجازەوە هێناو دەستورو یاساو رێساو باج‌و دامەزراوەی سوپایی‌و فڕۆكەوانی‌و هێزی ئاسمانی‌و.. هەمو ئەمانەیان بۆ دام ــەزران‌و پێكهێنا. لەئاكامیشدا ئەم سیستمە خۆی بەسەر كۆی پێكهاتەكانی عیراقدا سەپاند ،بەشیعەو سوننەو كــوردو توركمان‌و مەسیحییەوە، بەبێ ئەوەی پرس‌و راوێژێك بەم پێكهاتە سەرەكییانەی واڵت بكەن.
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
«« «
ساڵی 1919-1918لەباشوری كوردستان، شێخ مەحمودی حەفید دژی دەسەاڵتی ئینگلیزو دژی سەپاندنی ئەو جۆرە حكومەتە لــەعــیــراق شــۆڕشــی بــەرپــاكــرد ،ئەمەش بەیەكەمین راپەڕین‌و یەكەمین بزوتنەوەی چەكداری لەباشوری كوردستان دادەنرێت بەسەركردایەتی شێخ مەحمودی حەفید دژی دەسەاڵتی ئینگلیزو سەپاندنی حوكمی شانشینی لەعیراق .دواتر یەكەمین شۆڕشی عیراق لەباشورو ناوەڕاستی عیراقدا دروست بو ،شۆڕشی ساڵی بیستی شیعەكان بو كە شۆڕشێكی ئێجگار گرنگی مێژویی بو ،واتا بەرلەوەی دامەزراندنی حكومەتی عیراقی رابگەیەنرێت ساڵی ،1921دو شۆڕشی بڵند‌و گرنگ لەباشوری كوردستان‌و ناوەڕاست‌و باشوری عیراقدا بەرپا بون ،ئەوانیش شۆڕشی شێخ مەحمودو شۆڕشی ساڵی بیست بون. لەو سەروەختەدا دۆزێكی گرنگ لەباشوری كوردستان هاتە ئـــاراوە ،ئەویش بریتی بو لەویالیەتی موسڵ ،ویالیەتی موسڵ یاخود باشوری كوردستان ،بو بەهێزێكی ئۆپۆزسیۆن ،ئۆپۆزسیۆن وەك جوگرافیا، ئۆپۆزسیۆن وەك پێكهاتەیەكی كورد ،دژی سەپاندنی حكومەتی ئەو كاتەی عیراق‌و سیاسەتی داگــیــركــاری ..لەئەنجامی ئەو بەرگرییەشدا ،لە(كۆمەڵی نەتەوەكان)، لیژنەیەك بۆ ساغكردنەوەی راستییەكان پێكهێنرا ،لیژنەكە سەردانی عیراقی كرد، هاتە كوردستان ،لەچیای حەمرینەوە تا زاخــۆ ،بۆ موسڵ ،بۆ هەمو ئەوناوچانە.. پــاشــان راپــۆرتــی خــۆیــان بــەرزكــردەوەو لەراپۆرتەكەیشیاندا جەختیان لەوەكردەوە كە لەباكوری چیای حەمرینەوە زۆرینەی كورد تێیدا نیشتەجێن‌و پێكهاتەی كوردیش رەوایە مافە دیموكراسی‌و رزگاریخوازییەكانیان پێببەخشرێت ،ئیدی پاش ئەمە بڕیاردرا پەیماننامەی سیڤەر سازبكرێت. كورتەی ئەو مێژوە لەساڵی 1919وە تا ساڵی 1956و روخانی رژێمی پاشایەتی لەعیراق ،دەتوانرێت ناوبنرێت قۆناغێكی ئێجگار تــاڵ‌و بەسۆ لەكوشتن‌و بڕین‌و خوێنڕشتن‌و هێرشی ئاسمانی ئینگلیزو سەركوتكردن‌و كپكرنەوەی راپەرین‌و شۆڕشە یــەك لەدوایەكەكانی كوردستانی باشور بەدرێژایی 37ساڵ. لەتوركیاش هەمان سیناریۆ بەڕێوەچو، حكومەتێكی بــەدەســەاڵتــی نــەتــەوەیــی فەرمانڕەوا ،پێشێلی مافە دیموكراتییەكانی نەتەوەكانی توركیا دەكات ،لەپێشەنگیشیاندا كــوردو ئەرمەن .ساڵی 1921تا دەگاتە 1937بەبەردەوامی لەباكوری كوردستان شـــــۆڕش‌و راپـــەڕیـــن دژی دەســـــەاڵت‌و حكومەتەكەی ئەتاتورك ئەنجامدراوە ،لەم راپەرینانەشدا 1925 ،بۆ ،1927راپەڕینێك بەرپا بو بەناوی (ئاگری داغ) كە ئەو كوردانەی لەو راپەڕینەدا بونە قوربانی زیاتر بون لە 1150كەس ،لەو راپەڕینەدا چەكی كیمیایی دژی كورد بەكارهات .راپەڕینی (دەرسیم) بەهەمان شێوە ،لەكارەساتەكەی (زیالن)یشدا ،كە من كچە گەورەكم بەناوی ئەو كارەساتەوە ناوناوە زیالن ،وەك رێزو شكۆیەك بۆ قوربانیانی ئەو كارەساتە، قوربانییەكانی كارەساتی زیالن لەو بەشەی كوردستان زیاتر بون لە 200هەزار كورد ،لەو ناوچەیەی ناوی زیــان-ە كۆمەڵكوژییەكی 200هەزار كەسی ئەنجامدرا ،هەتا ئەم چركە ساتەش تورك شانازی بەو كۆمەڵكوژییەوە دەكات كە لەزیالن ئەنجامی داوە! كارەساتەكانی ئــێــران و سەروەختی شاهەنشایش بەهەمان شێوە ،كەهەمو دونیا دەزانێت چۆن بوەو چی بــوە ..لەسوریاو كوردستانی رۆژئــــاواش بەهەمانشێوە، سیاسەتێكی ئــاشــكــرای تەعریبكردن سەپێنراوە ،سااڵنی 1946 ،1939 ،1937 بڕیاری سیاسەتێكی شۆڤێنی ئاشكراو رون دەدرێت بۆ تەعریبكردنی رۆژئاوای كوردستان و دەركــردنــی كــوردانــی ئــەو پارچەیەو عەرەبخستنەشوێنیان ،لەساڵی 1937 ەوە هەتا ئێستاش سیاسەتێكی تەعریبی ئاشكراو رون هەیە ،لەرۆئاوای كوردستان.. ئێستا زیــاتــر لــە 20ســەربــازگــا هەیە بۆ عەرەبنشینكردنی ئەوناوچە كوردییانەی كورد تیایدانیشتەجێن ..لەوناوچانە كوردان دەردەكرێن‌و لەشوێنیشیاندا عەرەبی سوریا نیشتەجێدەكرێن ..ئەم كێشەیە تا ئێستاش بەردەوامە. زۆر بەسادەیی بۆ ئەوەی لەچەند دێڕێكدا تێبگەین كە رژێمی سوریا لــەرۆژئــاوای
كوردستان چۆن فەرمانڕەوایی ئەم واڵتە دەكات‌و پەیڕەوی سیاسەتی شۆڤێنی دەكات، ئەوەیە كە ئەم رژێمە قەدەغەی ئەوەی كردوە كوردانی ئەو واڵتە رەگەزنامەیان هەبێت ،تا ئێستا كوردانی رۆژئــاوا رەگەزنامەی ئەو واڵتەیان نییە ،هاواڵتییەكی سوری دەچێتە واڵتی ئەرجەنتین‌و رەگەزنامەی ئەرجەنتینی وەردەگرێت‌و دەبێتە سەرۆكی ئەرجەنتین! بەاڵم حاڵی حازر لەواڵتی سوریا كوردانی ئەو واڵتە مافی ئەوەیان نییە رەگەزنامەی واڵتەكەی خۆیان هەبێت! بەبێدەنگیش مــاویــنــەتــەوە ،بەرگری دەكەین‌و بەرگری دەكەین ..لەواڵتەكەی خــۆمــان مــاویــنــەتــەوە ،لــەنــاو خەڵكی خۆماندا ماوینەتەوە 100 ،ساڵی تــەواوە لەبەرخودانداین ..لەماوەی ئەو 100ساڵەدا تەنها نەتەوەیەكین وەك گەورەترین نەتەوە لەناوچەكەدا بەرگریمان دژی دەسەاڵتە یەك بەدوا یەكەكان كردوە ،لەماوەی ئەو 100ساڵەدا بەبێ هیچ زیــادە رەوییەك، قوربانییەكانمان كەمتر نییە لەیەك ملیۆن كــەس لەبەشەكانی كــوردســتــان! ئەگەر سەرژمێرییەكی قوربانییەكانیشمان بكرێت لەبەشەكانی كوردستان ،بەدڵنیاییەوە هۆكارەكەی بریتییە لەسیاسەتی پاكتاوكردنی رەگەزی ،جینۆساید ،شۆڤێنیبون ،فاشیبون، بەكارهێنانی جۆرەها چەكی كۆكوژ ،لەچەك‌و هێزی ئاسمانییەوە بۆ تۆپ‌و تانك‌و زرێپۆش‌و هێرشی سەربازی ..لەچەكی كیمیاییەوە بۆ ئەنفال‌و وەدەرنان‌و تەعریب ..بەهەمو ئەمانەو
تایبەت بەدەستكەوت‌و غەنیمەكان كرد ،ئێستاش جارێكی ترو لەم قۆناغەشدا دەگەڕێمەوە ســەری ،بــەاڵم ئەمجارەیان بەعەقڵییەتی بەعسەوە .بەعەقڵیەتێكی (شڕەخۆرەی هــاوچــەرخ) .با ئەم مەسەلەیە لەخاڵێكی گرنگەوە پێناسە بكەم ،ئــەم شیكارەی من دەیكەم شیكار‌و وێنای خۆمە بۆ ئەم مەسەلەیەو لەهیچ كتێب‌و سەرچاوەیەكی مێژویی‌و كۆن‌و نوێشدا نەمخوێندۆتەوە‌و هی هیچ نوسەرێكیش نییە ،ئەویش ئەوەیە: بــزوتــنــەوە نەتەوەییەكان لــەرۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست ،كە بەشێوەیەكی رەها تەسلیم بەئاین و مەزهەبگەریی دەبـــن‌و لەهەر گۆڕانكارییەكی ناوچەیی‌و كۆدێتایدا دەسەاڵت دەگرنە دەست ،ئەم حزبانەو ئەم بزوتنەوە نەتەوەییانە ،كاتێك تەسلیم بەئاین‌و مەزهەب دەبن ،وەك نمونەی حزبی بەعس.. لەئاكامدا بەهۆكاری نەبونی هیچ پێشینەیەك لەراچەنیینی چاكسازی ئاینی ،نوێگەری، رۆشنگەری لەو ناوچانە ،بەهۆكاری نەبونی هیچ جۆرە گۆڕانكارییەكی مێژویی بەشێوەی سیستماتیكیانە ،وەك ئەوەی لەئەوروپا‌و رۆژئاوای ئەورپا رویانداوە ،بۆیە دەبینیین ئەم بزوتنەوە نەتەوەییانەو ئەم حزبانەی لەو رێرەوە مێژویە هەڵخزاون ،و هەڵگری ئایدیۆلۆجیای كۆنخواز‌و باو و داخــراون، فاشی یان دیكتاتۆری یان شۆڤێنییان لێ دەردەچــێــت ..مەحاڵەو هیچ ئەزمونێكی دیكەمان بــەرچــاو ناكەوێت ئــامــاژەی بۆ بكەین كە ئەوانەیان لێ دەرنەچێت ..هەمو
دیموكراسی لەم واڵتانە ،بەهۆكاری نەبونی هیچ بزوتەوەیەكی رۆشنگەریی نوێخوازی رەخنەكاری هاوچەرخ لەم واڵتانە ،بەدرێژی ئەم مێژوە ،هیچ نەكرا بەهیچ. هەر بۆیە لەئەنجامدا بینیمان جارێكی تر شتەكان تێكەڵكرانەوەو ئەلتەرناتیڤی ئیسالمی-ئیخوانی ،ئەلتەرناتیڤی عەشایەری لــەم ج ـم‌وجــۆڵ‌و گۆڕانكارییانەدا خۆیان زاڵكرد ،تا كار گەیشتە ئــەوەی دەوڵــەت لەلیبیا هەڵوەشایەوە ،لەیەمەن بەهەمان شێوە ،سوریای خستۆتە دژوارترین دۆخەوە لەمێژودا ،كە نیو ملیۆن كەسی زیاتر كردۆتە قوربانی. كــە كۆمەاڵنی خەڵك بیروبۆچونیان رەنگاوڕەنگ نەكردو عەقڵییەتی داخراوی خۆیانیان رەخــنــە نــەكــرد ،عەقڵییەتی ســەدەنــاوەڕاســت ئاساكانی خۆیانیان نەگۆڕی ..ئیدی مرۆڤ و كۆمەڵ‌و كۆمەڵەكان لــەم گۆڕانكارییە سیاسی‌و پاشەكشێی دەسەاڵت‌و هەڵوەشانەوەی سیستم‌و پێڕۆی دەوڵەتەدا ،بێگومان دەگەڕێنەوە سەر هەمان ئەو عەقڵییەتەی لەسەدەكانی رابردودا بیری پێكراوەتەوە ،ئیدی هەمو ناوچەیەك‌و هەمو عەشیرەتێك‌و گــروپ‌و تایەفەیەك بۆخۆی دەبێتە سوڵتان‌و دەسەاڵتێك! حاڵی حازر لەعیراقدا زیاتر لــە 40گروپی چەكداری هەن! لەسوریا زیاتر لە 90گروپی چەكداری بونیان هەیە ،لەلیبیا هەر ناوچەیەك بۆخۆی حكومەتێكە! یەمەن بەهەمان شێوە ،ئێستا لەهەریەكێك لەو واڵتانەدا دەوڵەتێكی تر
یەك بەیەكی ئەو ژن‌و ئافرەت‌و كچە ئێزدیانەی وەك ئاژەڵ لەالیەن وەحشەكانی داعشەوە دەستدرێژییان كراوەتەسەر، پاكترو پاكیزەترن لەهەمو ئافرەتانی داعش
سەرژمێریی قوربانییەكاندا بۆت دەردەكەوێت كە قوربانیانی كورد لەبەشەكانی كوردستان كەمتر نییە لەیەك ملیۆن كەس. سیاسەتی بەتورككردن لەتوركیا ،كە ناودەنرێت شۆڤێنیزمی تۆرانی توركیا، سیاسەتی بــەفــارســكــردن لــەئــێــران ،كە ناودەنرێت شۆڤێنیزمی فارسی-ئێرانی، سیاسەتی تەعریبكردن لەعیراق‌و سوریا ،كە ناودەنرێت سیاسەتی شۆڤێنیزمی عەرەبی لەهەردو واڵتی عیراق‌و سوریا.. ئێوە تێبینی بەدبەختییەكی ترمان دەكـــەن؟! بەڵێ ..بەدبەختییەكی تر؟! نــەتــەوەكــانــی تــر روبــــەڕوی تەنها یەك دەسەاڵتی شۆڤێنی نەتەوەیی‌و دەبنەوە، ئێمە لەناوچەكەدا روبەڕەوی سێ نەتەوەی زەبەالح دەبینەوە ،سێ دامەزراوەی فاشی‌و شۆڤێنی لەیەك كاتدا. مەترسیدارترین پرۆسەش تێیدا پرۆسەی (ئەنفال)و بەكارهێنانی گــازی كیمیایی‌و وەدەرنــان‌و راگواستن بو كە لەسەروەختی رژێمی بەعسی ســەدامــدا ،كە لەباشوری كوردستان جێبەجێكرا .پرۆسەی ئەنفال بەسێ قۆناغی بـــەردەوام‌و دوابــەدوایــەك دەستی پێكرد ،لەساڵی 1987ەوە بۆ ساڵی .1989 لــەســەرەتــای وتــارەكــەمــدا ئــامــاژەم
ئــەو بزوتنەوە نەتەوەییانە ،هەمو ئەو حزبە نەتەوەییانە ،هەمو ئەو كەسایەتی‌و سۆپەرمانە نەتەوەییانەی لەناوچەكەدا بونیان هەیەو بونیان هەبوە ،لەئێران‌و لەناو واڵتانی عەرەبی‌و ناو توركیادا ،بەدرێژایی 100 ساڵی رابردو ،ئەنجامەكەیان پاڵپێوەنانیان ب ــوە بــــەرەو فــاشــیــبــون‌و شۆڤێنیبون‌و دیكتاتۆربونێكی سەركوتكاری رون‌و ئاشكرا. هۆكارەكەش ئاشكرایە ،حاڵی حازر زۆربەی گەالنی ئێمە ،بزوتنەوە سیاسییەكانی ئێمە، لەدااڵنەكانی فكری سەدەكانی ناوەڕاستدا دەژی ــن ،ئــەم دااڵنــانــە رۆشناییەكمان بۆ نەبردوە ،بزوتنەوەیەكی رۆشگەریمان بۆ نەبردوە ،لەروی فەلسەفییەوە رەخنەمان نــەكــردوە ،لەهیچ یەكێك لەواڵتەكانی خۆماندا شۆڕشێكی پیشەسازی راستەقینە، شــۆڕشــێــكــی تــەكــنــەلــۆژی راستەقینە، چاكسازییەكی ریشەیی ئاینی راستەقینە، بزوتنەوەیەكی دیموكراسی راستەقینەمان بەرپانەكردوە. هیوامان دەخواست‌و چاوەڕوانیش بوین كە گۆڕانكارییەكانی واڵتــانــی عەرەبی، ببێتە هۆكاری گرێدان‌و گۆڕانێكی ریشەیی مەسەلە لەپەیوەندییەكۆمەاڵیەتییەكان‌و روناكبیریی‌و سیاسییەكانی واڵتانی عەرەبی، بەاڵم بینیمان بەهۆكاری نەبونی ئەڵتەڕناتیڤی
خۆی هەڵئەقورتــێــنێـــت ،لــەلـــیـــبیا دەوڵــەتێك خــۆی هـــەڵئەقورتێنێت، ل ــەس ــوری ــا دەوڵـــــــــــــــــــــــەتــێــك خــۆی هەڵئەقورتێنێت ،لەعیراق دەوڵـــــەتێــك خۆی هەڵـــــئەقورتێنێت ،لـــەیــــــەمەن دەوڵەتێك خۆی هەڵئەقورتێنێت ،لەلوبنان دەوڵەتێك خۆی هەڵئەقورتێنێت ..ئەوەتا لـــەرۆژئـــاوای گـــەورەی واڵتــانــی عەرەبی هاوكێشەیەكی سیاسی ســەیــرو ئاڵۆز لەناوچەكەدا رو دەدات ..هەمو ئەمانەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بیروباوەڕو ئایدۆلۆجیاو كۆمەاڵیەتییەداخراوەكان، پەیوەندییە عەقڵییەتمان كە لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە تا ئــەم ســەردەمــە چەقی بەستوەو ئەم عەقڵییەتە جیاواز‌و داخراو و چەق بەستوانە هەموی بەیەكەوە تەقیونەتەوەو ئەمەی بەدوای خۆیدا هێنا كە ئێستا دەیبینیین. ساڵی 1939سوپای نازی چوە دانیمارك‌و بـــەرەوە سوید ،تا نــەرویــج داگیربكات، سوپای سویدو پارلەمان‌و حكومەتی سویدی رێگایان بۆكردەوە تا نەرویج داگیر بكات‌و لەدوای نەرویجیشەوە فنلەنداو پاش ئەمەش نیازەكەی ئەوەبو دەستی بگاتە روسیا ،پێش 15ساڵ لەمەوبەر پارلەمانی سویدی بەهۆی ئەو هەڵە سیاسییە مێژوییە گەورەیەوە ،كە ئەنجامی دابو ،داوای لێبوردنی لەكۆمەڵی
info_chawder@yahoo.com
مرۆڤایەتی كرد. ڤاتیكان پێش یازدە دوازدە ساڵێك پێش ئێستا ،چونكە پێشتر پشتیگیری لەرژێمی فاشیزمی ئیتاڵیا كردبو ،داوای لێبوردنی لەكۆی مرۆڤایەتیكرد. من دەپرسم چ دەوڵەتێكی عەرەبی داوای لێبوردنی لەئێمەو گەالنی تر كرد؟ چ دەوڵەت‌و حكومەتێكی عەرەبی تا ئێستا داوای لێبوردنی لەگەل‌و نەتەوەیەكی تر كــردوە؟ نەتەوەو گەالنێك كە چەوساندوێتێیەوەو پرۆسەی ئەنفالی بــەســەردا جێبەجێكردوە ،گازی كیمیایی دژ بەكارهێناوە ..چ پارلەمانێكی عەرەبی ،ئێرانی ،توركی داوای لێبوردنی ك ــردوە ســەبــارەت بــەو كــارو كــردەوانــەی واڵتەكەیان دەرحــەق‌و گــەل‌و نەتەوەكانی ناوخۆی واڵتــەكــەی بەدرێژایی 500ساڵ ئەنجامیداوە ،لەسەر دەستی سەفەوییەكان، عوسمانییەكان ،عەباسییەكان ،فەرمانڕەواو حكومەتە یەك لەدوایەكەكان ..چ یەكێك لەمانە داوای لێبوردنیان كردوە ،تەنانەت الیەنی كەم تەنها لەبەرخاتری رەخنەگرتن لەویژدان‌و مرۆڤایەتی خۆیان بەرامبەر ئەو زنجیرە تاوانەی ئەنجامیان داوە؟ من دەپرسم بۆچی واڵتانی ئەوروپا داوای لێبوردن دەكات‌و رەخنە لەخۆی دەگرێت؟ بەاڵم نەتەوەو گەالن‌و واڵتان‌و حكومەتەكانی رۆژهــەاڵت داوای لیبوردن ناكات‌و رەخنە لەخۆی ناگرێت؟ چونكە لەئەوروپا رێنسانس، چاكسازی ئاینی ،رۆشنگەری ،فەلسەفە، تەكنەلۆجیا ،مۆدیرنێتە ،پۆست مۆدێرنێتە، دیموكراسی ،ئازادی ،گەشەسەندن‌و ئازادی ژن‌و پێچكردنەوەی ئێجگار گەورە هەبوە بەو مێژوەدا ..كەواتە ئەم عەقڵییەتە، لەفەرمانڕەواییدا بێت یاخود لەكۆمەڵدا، ئۆپۆزسیۆن بێت یاخود لەدەسەاڵتدا.. دەزانێت مەغزاو مەعریفەی رەخنەگرتن‌و لێبوردن چییەو چی نییە ،بۆیە بەردەوام پێشكدەوێت‌و بەرەو بەدیهێنانی گەورەترو ئایندەی گەشتر هەنگاو دەنێت. دەشبینین لەئەوروپا ئەو گەشەسەندنە تــەكــنــەلــۆژی‌و تەكنیكییە گەیشتوە تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكانی بەئەنتەرنێت‌و وەك فەیسبوك‌و یوتیوب‌و كۆمەڵێك بواری تەكنەلۆژیای تر ..سااڵنەش زانكۆكانی ئەوروپا چەندین بیرمەندو فەیلەسوف‌و تواناكاری بــواری دیكە بەرهەمدەهێنێت ..بەدرێژایی 300ساڵی رابردو ،هیچ 10ساڵێك نەبوە 50 بۆ 100فەیلەسوف‌و بیرمەند لەئەوروپا پێ نەگات ،بەاڵم لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا سەد ساڵ تێپەڕی ،كەچی هەر حزبی ئاینی‌و حزبی كۆنخواز‌و كۆمەڵێك سەركردەو فەرمانڕەوای لەم جۆرانە دەبینین ..لەئەوروپاش هابرماس‌و ئەدۆرنۆ و بیرمەندی گەورە گەورە دبینرێن و بەرهەم دێن ..لەعیراقیش ئەبوبەكر بەغدادی بەرهەمدێت كە لەچۆنێتی سەربڕینی مرۆڤدا داهێنان دەكات! بۆیە دەبین بەدرێژایی سەد ساڵی رابــردو هەتا ئەم ساتە لەرۆژهەاڵتی نــاوەڕاســتــدا فەیلەسوفێك هەڵنەكەوتوە لەئاستی جیهاندا كاریگەری هەبێت‌و تیۆرو فەلەسفەو ئایدیاكانی كاریگەری خستبێتە ســەر فەلسەفەو ئایدیای جیهان ..بۆیە تەنها یەك فەیلەسوفی جیهانی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا شك نابەیت. لەسەدەكانی ناوەراستدا فارابی‌و ئیبن خەلدون ئیبن سینا هەبون ،لەو مێژوەدا بیرمەندو فەیلەسوفی گەورە گەورە هەبون، بەاڵم ئێمە لەئێستادا دەگەڕێینە دواوە! بۆیە لەئێستادا دەبینین ئەم دواكەوتوییە بۆتە هۆكاری ئەو كارەساتە یەك لەدوایەكانی لەناوچەكەدا رو دەدەن. هەمو ســەرچــاوە فكری ،تەكنەلۆجی، تــەنــدروســتــی ،پــزیــشــكــی ،فــەلــەســەفــی، دەســتــوری ..هەشتا لــەســەدی ه ــاوردەی دەرەوەی خۆمان‌و رۆژئــاوایــە بەتایبەتی، هەمو پێویستییەكانی ژیان‌و تەندروستی‌و پۆشاك‌و ئامێرە تەكنەلۆژییەكانی وەك تەلەفۆن‌و تەلەفزیۆن‌و كۆمپیوتەرو ..هەمو ئەو پێویستیانەی پەیوەندی بەتەكنیكی تەكنەلۆژییەوە هەیە ،هەموی لــەدەرەوەی خۆمان‌و ئەوروپاوە دێت. مرۆڤەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،هەمو ئەو زاناو دانا ئاینییەكان كە خۆیان بەعەیارە 24 دەزانن ،كاتێ خۆی ،خێزانەكەی ،مناڵەكانی نەخۆش دەكەون ،پەنا دەبەنە بەر زانستی پزیشكی ،زانستی پزیشكی‌و هەمو ئەو دەرمان‌و چارەسەرانەی پزیشك‌و ئەو شێوازو زانستەی نەخۆشی پێچارەسەردەكرێت ..هەموی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوروپاو نوێگەرییەكانی.. بەاڵم هەمان ئەو كەسە لەماڵەوە ،بەرامبەر خــێــزانــەكــەی ،كچەكانی ،منداڵەكانی.. خراپترین جۆرەكانی بیری كۆنی سەدەكانی
3
ناوەڕاستیان بەسەردا دەسەپێنێت .كاتێكیش پێوستیمان بەئەوروپا دەبێت ،بۆ ئەوەی سود لەهەمو بەرهەم‌و داهێنانەكانیان وەربگرین، بەدڵنیاییەوە دەگەڕێنەوەبۆی ..بەاڵم كاتێك پێویستیمان بەئەوروپاش دەبێت بۆ ئەوەی لەبیری تەسكی ســەدەكــانــی نــاوەڕاســت دەرچین ،شەڕیان دژ بەرپا دەكەین ،دژیان دەوەستینەوە ،دوژمنایەتیان دەكەین. ئەم ئیزدیواجییە لەزەین‌و بیرو هۆش و روناكبیری‌و پێوەرەكانی ژیانماندا زۆر مەترسیدارە ..ئەم ئیزدیواجیەتەش زۆر سەیرە! هەمو شتێك قبوڵدەكەین‌و هەمو شتێكیش رەت دەكەینەوە! هەمو شتێك بەكاردەهێنین ..بــەاڵم وەك بیرو رۆح هۆشیاری هەمو شتێك رەت دەكەینەوە، لــەروی پـــەروەردەوە هەمو شتەكانی رەت دەكەینەوە ..بەشێكی گەورەی كومەڵی ئێمە لەروی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەوە بەنەخۆشی شیزۆفرینیادا تێپەڕدەبن( ،دوكەسایەتی لەیەك كــەســدا) ،هەمو ئــەو شتانە داوا ئەكەین و قبوڵمانە كە ئەوانی تر بەرهەمی دەهێنن ،بەاڵم هیچ شتێكی ئەوانمان لەڕوی بیرو ئەندێشەو كولتوری‌و مەزهەبی‌و ئاینی‌و پەیوەندی كۆمەاڵیەتییەوە قبوڵ نییەو رەتی دەكەینەوە. ئەم ئیزدیواجییەتە وادەكات ئێمە لەشوێنی خۆمان چەق ببەستین‌و نەجوڵێین ،و بەردەوام لەدواكەوتەییدا بژین‌و تاوان‌و كوشتن‌و بڕین‌و ژنكوژی‌و چەپاندنی ئازادی‌و بەرهەمبهێنین‌و نەتوانین لەعەقڵییەت‌و بیركردنەوەی سەدەكانی ناوەڕاست دەربچین بەرەو بیری ئازادو رۆشنگەر‌و هاوچەرخ. لەدواجاردا دەڵێم :جینۆساید سیاسەتێكی بێزراوە لەجیهاندا ،بۆیەكەمجار لەنەتەوە یەكگرتوەكانەوە ساڵی 1946بڕیاردرا ئیدانەی سیاسەتی جینۆساید بكرێت لەجیهاندا، بەهەمو جۆرەكانییەوە ..ساڵی 1948یش یاسایەك داڕێژرا بۆ قەدەغەكردنی ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید لەسەر ئاستی جیهاندا.. بەاڵم دەپرسم ئایا حكومەتەكان ،بەتایبەتی حكومەتەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت‌و ئەفەریقا ،ئایا پاپەندبون بەو یاسایەوە؟ ئایا بەهۆی پێشێلكردنی ئــەو یاسایەوە راپێچی بەردەم یاساكراون‌و ئیجرائات كراوە و مەحكومكراون؟ هەربۆیە دەبینین ئەو ناوچانە ،روبەڕی لێشاوێك رەخــنــەو سەرزەنشت‌و كەیسی یــاســای ـی‌و مــەحــكــومــكــردن دەكــرێــنــەوە، فەرمانڕەواو سەركردەكانی ئەو ناوچانەش بەجۆرەها شێواز جینۆساید ئەنجام دەدەن، بــەداخــەوە كۆمەڵێك دەوڵـــەت‌و دەزگــاو ناوەندەكانی راگەیاندنیشیان بەرگری لەم سیاسەتە بێزراو و قەدەغەكراوە دەكەن. بــەبــڕوای من كاتێكیش دێــت كە ئێمە بەرپرسیارێتیمان بخەینە گەڕ تا روبەڕوی ســیــاســەتــی جــیــنــۆســایــد لــەنــاوچــەكــەدا بوەستینەوە ،بەتایبەتی لەئێستادا كە سیاسەتی ناوچەكە لەژێر پەردەكەیدا كۆمەڵێك مەترسی ئێجگار گـــەورەی شــاردۆتــەوە. هــۆشــیــاری رایگشتی‌و پــەروەردەكــردنــی نەوەیەكی هۆشمەند بەروناكبیری دیموكراسی، ئازادی ،مەعریفەی مرۆڤدۆستی راستەقینە، دەبێتە بنەمای بەرپرسیارێتییەكی مێژویی‌و جیهانی ،دەشبێتە بنەمایەكی چارەنوسساز بــۆ وەرچـــەرخـــان ،كــە ئێمە لەئێستادا لەزانكۆو پەیمانگاو ناوەندە زانستییەكاندا، لەحزبەكاندا ،لەنێو خەڵك‌و رێكخراو و بزوتنەوە مەدەنییەكان‌و كۆمەڵی مەدەنیدا.. گرنگی ئێجگار گــەورەی پێدەدەین‌و بوەتە خەمی سەرەكیمان. لەكۆتایشدا پێم باشە ئــەوەتــان یاد بهێنمەوە كە ئێمە لەئێستادا لەلەیادكردنەوەی بەسۆی 29ساڵەی پرۆسەی ئەنفالداین كە لەباشوری كوردستان سەپێنرا ..لەئێستاشدا زیاتر لە 3هــەزار ژن‌و كچ‌و منداڵی ئێزدی لەژێر چنگی داعشدان ،لەژێر دەستی ئەو وەحشیانەدا لەبارودۆخێكی خراپتردان لــەوەی مرۆڤ وێنای دەكــات .ئێمە ئێستا لەهەوڵی رزگاركردنەوەیانداین ،بەشێوەیەكی زۆر ئــاژەڵــی رەفــتــاریــان لەگەڵ ئــەو ژن‌و كچ‌و مندااڵنەدا كــردوە ،بــەبــاوەڕی منیش یــەك بەیەكی ئــەو ژن‌و ئــافــرەت‌و كچە ئێزدیانەی وەك ئاژەڵ لەالیەن وەحشەكانی داعشەوە دەستدرێژیان كراوەتەسەر ،پاكترو پاكیزەترن لەهەمو ئافرەتانی داعش ..هەست دەكــەم دایكیان دایكمە ،خوشكەكانیان خوشكمە ..بەدڵنیایشەوە لەهەوڵی بێوچانی رزگاركردنیانداین. سوپاس بۆ ئامادەبون‌و گوێگرتنتان.
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
4
هەڕەشەی باڵوكردنەوەی بەڵگەی دیكەی لێ دەكرێت
كەیسەكەی مەال عەبدول لەتیف لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە دەگاتە دادگا؟ لیژنەكەی پەیمانگای زانستە ئیسالمییەكان دوجار كۆبۆتەوەو هێشتا نەگەیشتۆتە ئەنجام چاودێر -تایبەت: لــە مـــاوەی چەند رۆژی رابـــردودا دەنگۆی بونی پەیوەندیی سۆزداری لە نێوان مەال عەبدول لەتیف سەلەفی‌و ژنە خوێندكارێكیدا باڵوبۆوە .لەوبارەیەوە تائێستا سێ تۆماری دەنگی ،كە گوایە دەنگی ئەوانن باڵوكراوەتەوە ،بەاڵم تاكو ئێستا ئەم بابەتە بە پێی یاسا یەكالنەكراوەتەوەو وەزارەتی ئەوقافیش، باسلەوەدەكات ،ئەم بابەتە پەیوەندی بە ئەوانەوە نییە ،بەاڵم ئەگەر لەدادگا یەكالكرایەوە ،ئەو كاتە قسەیان دەبێت. سەرچاوەیەكیش لەناو پەیمانگای ئاشكرایكرد، زانستەئیسالمییەكان كە لیژنەیەك بۆ بــەدواداچــونــی ئەو كەیسە دروستكراوە ،بــەاڵم تائێستا نەگەیشتۆتە ئەنجام .هاوكات لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك ،پەیجێك بــە نــاوی خوێندكارانی پەیمانگای زانستەئیسالمییەكان رونكردنەوەیەكی بــاوكــردۆتــەوە ،كە تێیدا هەڕەشەی بــاوكــردنــەوەی بەڵگەی تر لە مەال عەبدول لەتیف دەكــەن .لەئێستادا هاواڵتیان‌و چاودێرانی ئــەم كەیسە بون بەدو بەرەوە بەشێكیان كە زیاتر هــەوادارانــی عەبدول لەتیف سەلەفی ســەركــردایــەتــی دەكـــەن ،پێیانوایە ئەم كەیسە ناڕاستە ،بەاڵم بەشێكی دیكە باوەڕیان وایــە كە ئەم روداوە بونی هەیەو بەڵگەكان دروستن ،بۆیە بەمەبەستی یەكالكردنەوەی ئەم كەیسە تەنها دادگا دەتوانی یەكالی بكاتەوە. هەردوكیان ناچنەوە پەیمانگا سەرچاوەیەكیش لەناو پەیمانگای زانستەئیسالمییەكان ،بە»چاودێر»ی راگـــەیـــانـــد ،لــیــژنــەیــەك لــە چەند مامۆستایەكی نــاو پەیمانگاكەدا دروستكراوە بە مەبەستی بەدواداچونی ئەو كەیسە ،بەاڵم بە هۆی رۆیشتنی
هەندێك مامۆستاوە چەندجارێك ئەندامانی ئــەو لیژنەیە گۆڕانكاری بــەســەردا هــاتــوەو تــاكــو ئێستاش دوجــار كۆبونەتەوە ،و تاكو ئێستا كاری لیژنەكە تەواونەبوە ،بۆیە هیچ ئەنجامێكیان نەبوە‌و هیچ بڕیارێكیان نەداوە. سەرچاوەكە ،وتیشی «تاكو ئێستا ئــەو لیژنەیە چاوەڕێیە بەڵگەیەكی تـــەواوی دەستبكەوێت ،بــەاڵم تاكو ئێستا هیچ نییە ،هەرچەندە دەبێت لە دادگاوە راستی‌و دروستیی ئەو بابەتە یەكالبكرێتەوە». ئــەو سارچاوەیە ،ئاشكراشیكرد، دوای ئەوەی ئەم بابەتە لە میدیاكانەوە باڵوكراوەتەوە ،ئەو ژنە خوێندكارەی كە گوایە پەیوەندی لەگەڵ عەبدول لەتیف سەلەفیدا هەبوە ،نەهاتۆتەوە بــۆ پەیمانگا ،ئــەمــەش بۆتە هۆی لەكەداربونی كەسێتیی ئەو خوێندكارەو بۆتە قوربانییەك ،هــەروا عەبدول لەتیف سەلەفییش مۆڵەتی نەخۆشیی (شەقیقە)ی كردوە. وتیشی «لــە مانگی شوباتەوە، تاوەكو مانگی نیسان خوێندكاری قۆناغی دوەم دەوامی لە ناو پەیمانگادا نەكردوە ،بەڵكو لەتەتبیقات بوە ،ئەو ژنە خوێندكارەش ،عەبدول لەتیف سەلەفی سەرپەرشتیاری نەبوە، دوا مۆڵەتی دەدرێتێ تاوەكو خوێندكارەكەو عەبدول لەتیف لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتیی فەیسبوك سەلەفی یەكتریان بینیبێت ،لە دوای ئەوەش ئەگەر لە دەرەوەی پەیمانگا پەیجێك بــە نـــاوی خوێندكارانی یەكتریان بینیبێت ئەوە پەیوەندیی بە پەیمانگای زانستەئیسالمییەكان ،لە رێگەی بەیاننامەیەكەوە ،مۆڵەتی پەیمانگاوە نییە». وتـــــــەی ئـــــەم ســــەرچــــاوەیــــە 48سەعاتیان دایە عەبدول لەتیف لەكاتێكدایە ،كــە بــراكــەی عەبدول سەلەفی ،كە دان بەتاوانەكەیدا بنێت‌و لەتیف لە راگەیاندنەكانەوە ئەوەی داوای لێبوردن بكات ،ئەگەرنا بەڵگەی پشتراستكردۆتەوە ،كە عەبدول لەتیفی ئــابــڕوبــەریــی دیكە بــاودەكــەنــەوەو دەرەنــجــامــەكــەش برای ،سەرپەرشتیاری توێژینەوەی ئەو بەرپرسیارێتیی دەخەنە ئەستۆی ناوبراو. خوێندكارە بوە. لـــەو بــەیــانــنــامــەیــەدا ئـــەوەش
سێكسی بە خوێندكارەكانی دەكات، بۆیە بەپێویستی دەزانن كە سنورێك بۆ ئەو كارانەی دابنرێت. ئاماژە بەوەشدراوە ،هیچ داوایەكیان لە عەبدول لەتیف سەلەفی نەكردوە، واز لەمزگەوت‌و مینبەر‌و بانگەوازەكەی بهێنێت ،بەڵكو دەیانەوێت ئۆباڵی تــاوانــەكــەی بخاتەسەر خــۆی ،نەك ئیسالم‌و موسوڵمانان ناشیرین بكات. باسلەوەشكراوە ،بەڵگەی راستیی قسەكانیان ئەوەیە ،كە ئەوەی عەبدول لەتیف سەلەفی لە مزگەوت‌و پەیمانگا هێشتۆتەوە ،دەسەاڵتە ،چونكە بە پێی یاسا هەر كەسێك پۆستەكەی كەیسەكە دەبرێتە دادگا؟ خۆی بەكاربهێنێت بۆ كارێكی لەوجۆرە ئەگەرچی لەپەیمانگای زانستە دەبێت فەسڵ بكرێت ،كەچی تاكو ئــیــســامــیــیــەكــان ،لــیــژنــەیــەك بۆ ئێستا نە وەزارەتــی خوێندنی بااڵو بەدواداچوونی ئەم كەیسە پێكهێندراوە، نە وەزارەتــی ئەوقاف‌و نە یەكێتیی بەاڵم زۆرینەی چاودێرانی كەیسەكە زانایان‌و نە پەیمانگاكەیان لە گوڵ پێیانوایە ،ئەم لیژنەیە ناتوانێ بگاتە كاڵتریان پێنەوتوە. ئەنجامێكی یەكالییكەرەوە لەسەر ئەم كەیسە ،بۆیە دادگا بەتاكە چارەسەری ئەم كێشەیە دەزانرێت ،هاوكات بەهۆی ئەوقاف :پەیوەندی بە ئێمەوە ئەوەی سكااڵكارێك یان كەسوكاری ئەو نییە پەیوەندییەكان‌و كچە یان كەسێكی نزیكی كچەكە ،هیچ بــەڕێــوەبــەری پەرەپێدانی پێكەوەژیانی ئایینەكان سكااڵیەكی تۆمارنەكردوە ،بۆیە ئاسان لــە وەزارەتــــی ئەوقافی حكومەتی نیە كەیسەكە بگاتە دادگا ،لەالیەكی راگەیاند ،دیكەوە هەندێ كەسی یاسایی باسیان هەرێم ،بە»چاودێر»ی ئەو بابەتە هیچ پەیوەندییەكی بە لــەوەكــردوە ،بەوهۆیەی ئەم كەیسە وەزارەتـــی ئــەوقــافــەوە نییە ،تاكو ئەگەر رویدابێت ،لەشوێنێكی گشتییەو بەدواداچونی بۆ بكەن ،ئەو كەسێتییە مەال عەبدول لەتیف وەكو دەموچاوێكی وتارخوێنی مزگەوتێكە‌و بابەتێكی ناسراو داواكـــاری گشتی دەتوانێت تاكەكەسییە ،ئەوەی پەیوەندیی بە بـــەدواداچـــون بــۆ كەیسەكە بكات. وەزارەتـــی ئەوقافەوە هەیە ،تەنها هاوكات بەپێی ئەو زانیاریانەی دەست مزگەوت‌و وتــاری مامۆستایە ،بەاڵم «چاودێر» كەوتون ،كێشەی نێوان ئــەم بابەتە پەیوەندیی بــە الیەنە ئەو كچەی (تا ئێستا قوربانیە) لەم كەیسەدا لەگەڵ هاوسەری پێشوویدا پەیوەندیدارەكانی دیكەوە هەیە. مــــــەریــــــوان نـــەقـــشـــبـــەنـــدی ،كێشەیان لەدادگایە ،ئەگەری دەبێت باسیلەوەشكرد ،ئەگەر ئەم بابەتە هاوسەری پێشووی ئەم كچە سكااڵی لەدادگا یەكالكرایەوە ،بەدڵنیاییەوە لەسەر مەال عەبدول لەتیف هەبێ. وەك وەزارەتــــی ئــەوقــاف قسەیان دەبێت ،بەاڵم ئەم كەسێتییە لە ماوەی
رابردودا بە هۆی باشیی وتارەكانییەوە، كــە روبـــــەڕوی هـــزری تــونــدوتــیــژی بۆتەوە بەرامبەر داعش‌و پشتگیریی پێشمەرگەی كردوە ،لەالیەن وەزارەتی ئەوقافەوە رێزیلێنراوە. نــاوبــراو ،وتیشی «دەمــانــەوێــت مامۆستاكانمان لەناو مزگەوتەكاندا باشترین نمونەبن بۆ ئــەدەب‌و هەمو الیەنەكانی رەوشت ،بەاڵم تاكو ئێستا ئەم بابەتە یەكالنەكراوەتەوەو هیچ نەبوە ،تاوەكو بڕیار لەسەر ئەو بابەتە بدەن».
سەرچاوەیەك لە پەیمانگاكە: مەال عەبدول لەتیف مۆڵەتی وەرگرتوە خــراوەتــەڕو ،كە بێالیەنن‌و پاڵنەری سەرەكی بۆ ئەم كارەیان پەرۆشییانە بۆ ئیسالم‌و موسڵمانان‌و پاكڕاگرتنی پەیمانگاكەیانە ،كە كەسانێكی وەك عەبدول لەتیف سەلەفی دەیانەوێت لەپێناو تێركردنی حــەزو ئــارەزوە نەخۆشەكەیاندا لەكەداری بكات. ســـەبـــارەت بــــەوەی بــۆچــی ئــەم خــوێــنــدكــارانــە بــێــدەنــگــنــابــن ،لە راگەیەندراوەكەدا باسیانلەوەكردوە، عەبدول لەتیف سەلەفی یەكەمجاری نییە كاری لەو چەشنە بكات‌و گێچەڵی
كورد دەگەڕێتەوە بۆ بەغداد؟ «چاودێر» كاتی گەڕانەوەی نوێنەرانی كورد بۆ پارلەمانی عیراق ئاشكرادەكات پارلەمانتارێك :بڕیارمان نەداوە بە یەكجاری لە پڕۆسەی سیاسی‌و پارلەمان بكشێینەوە
عەبادی سێیەم لیست پێشكەشدەكات بە پێی ئــەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كەوتون ،ئەگەری بەهێز لە ئارادایە سبەینێ سێشەممە 2016/4/26 حــەیــدەر عــەبــادی ،سێیەم لیستی كاندیدەكانی ئاڕاستەی پارلەمانی عیراق
بكات ،ئەمەش دوای ئەوەی لە دو جاری پێشودا نەیتوانی لەو كارەدا سەركەوتن بەدەستبهێنێت ،بــەاڵم ئەمجارەیان عەبادی لەو لیستەیدا ناوی كاندیدانی بۆ وەزارەتەكانی دارایی‌و رۆشنبیری‌و كۆچ‌و كۆچبەران تێدا نییە ،كە پشكی كــورد بــون ،واتــە ئــەوان وەك خۆیان دەمێننەوە ،چونكە بە پێی بڕیاری دادگــای فیدڕاڵی ،پێشكەشنەكردنی كاندیدی شوێنگرەوە ،واتای مانەوەی وەزیــرە كۆنەكانە ،كە كورد جەختی لەمانەوەیان دەكرد. «مانەوەو نەمانەوەمان لەمكاتەدا وەكیەك وایە» لەوبارەیەوە ،پارلەمانتارێكی یەكێتی
لە بەغداد ،بە»چاودێر»ی راگەیاند، هۆكاری سەرەكیی گــەڕانــەوەمــان بۆ هەرێمی كوردستان دوای ئەوە هات، كە د.فوئاد مەعسوم ،سەرۆككۆماری عیراق دەستپێشخەرییەكی بۆ الیەنە سیاسییەكان خستەڕو ،بــەاڵم ئەو دەستپێشخەرییە لــەبــاربــراو بــەو هۆیەشەوە ،لەالیەن سەلیم جبوری سەرۆكی پارلەمانی عیراقەوە ،بڕیاری هەڵپاساردنی دانیشتنەكانی پارلەمان درا تاكو كاتێكی نادیار ،و ئێمەش گەڕاینەوە بۆ هەرێمی كوردستان. شــوان داودی ،وتیشی «مانەوەی نــوێــنــەرانــی كـــورد لــەم كــاتــانــەدا لە بەغداد ،بون‌و نەبونی وەكیەك وایەو مانەوەمان هیچ بەهایەكی نامێنێت،
بۆیە وەك كــورد كەی دانیشتنەكان دەســتــیــپــێــكــردەوەو لــەالیــەن سەلیم جــبــوریــیــەوە بانگهێشتكراین ئــەوا دەگەڕێینەوە ،بۆیە پێدەچێت رۆژی سێشەممە پارلەمان كۆببێتەوە ئەگەر بانگهێتشكراین ،ئێمەش دەگەڕێینەوەو بەشداری دانیشتنەكان دەكەینەوە». ســەبــارەت بــە بــڕیــاری كشانەوەی كوردیش ،ناوبراو ،ئاشكرایكرد ،تاكو ئێستا بڕیارماننەداوە بە یەكجاری بەغداد جێبهێڵین ،چونكە كارمان بۆ پاراستنی یەكڕیزی‌و بنەماكانی تەوافوق كــردوە لەنێوان الیەنە سیاسییەكان‌و پێكهاتە جیاوازەكانی عیراق ،واتە كار بۆ پاراستن‌و مانەوەی شەرعیەت دەكەین، بەاڵم پارلەمانتارە مانگرتوەكانی دیكە
دەیانەوێت كار بە زۆرینەو كەمینە بكەن. «بەمەرجی یاساییبونی دانیشتنەكان دەگەڕێینەوە» الیخۆشیەوە ،نوێنەرێكی كــورد لە پارلەمانی عیراق لە فراكسیۆنی گۆڕان، بــۆ «چــاودێــر» ئــامــاژەی بــەوەكــرد، پێناچێت مانەوەكەمان لە هەرێمدا زۆر بخایەنێت‌و لەوانەیە بگەڕێینەوە بەغداد، چونكە نزیكە الیەنەكان رێكبكەون‌و دانیشتنەكان دەستپێبكەنەوە ،ئەگەریش دانیشتنی پــارلــەمــان یــاســایــی بێت دەگەڕێینەوەو هیچ كێشەیەكمان نییە. ئەمین بەكر ،راشیگەیاند ،راستییەكەی سەركەوتنی كــارنــامــەی چاكسازیی‌و حكومەتە تەكنۆكراتەكەی عەبادی پەیوەستە بە بونی ئیرادەی سیاسی ئەو
« «
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
info_chawder@yahoo.com
ساڵح موسلیم: دەرفەتی دیالۆگ لەئارادا هەیە
كورتوڵموش: ئۆپەراسیۆنەكان دژی پەكەكە درێژەی دەبێت
ساڵح موسلیم ،هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكرات رایگەیاند :دەرفەت لەئارادایە كـــورد بـــەشـــداری دیــالــۆگــەكــان بكات لەكۆبونەوەكانی جنێڤ ،ئەوكات ئەگەری ێ چــارەســەری پــرســەكــان دەبــێــت و بەب بەشداریكردنی كوردیش هیچ ئەنجامێكی نابێت.
نــوعــمــان كــورتــوڵــمــوش ،یـــاریـــدەدەری سەرۆكوەزیرانی توركیا رایگەیاند :وەك حكومەتی ئــاك پــارتــی لەئێستادا هیچ پڕۆژەیەكمان بۆ پڕۆسەی دیالۆگ لەگەڵ پەكەكەدا نییە و بگرە ئۆپەراسیۆنەكان لەدژی پەكەكە درێژەی دەبێت.
5
ئوروچ: جەهەپە لەدژی كورد بڕیاریداوە ســارواڵ ئــوروچ ،یــاریــدەدەری هاوسەرۆكی هــەدەپــە دەڵــێــت «كــەمــال كڵچدارئۆغڵوی سەرۆكی جەهەپە ،لەژێر فشاری دەسەاڵتی سەربازی بڕیاری ئەوەی داوە لە پارلەمان لەدژی كورد دەنگ بدات بۆ لێسەندنەوەی پارێزبەندی لە پارلەمانتارانی هەدەپە.
راپۆرتی سااڵنەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، لەسەر رەوشی مافەكانی مرۆڤ لە توركیا راپۆرتی :چاودێر توركیــا خاوەنــی كۆمارێكــی دەســتوری پەرلەمانیی فــرە حیزبییە، كە ســەرۆككۆماری هەیــە .هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكــەی ٧ی حوزەیــران كــە بەڕای چاودێران بەشــێوەیەكی گشــتی ئــازاد و خاوێن بــوو ،پەككەوتنی كاری پەرلەمانــی لێكەوتــەوە بەهــۆی ئەوەی هیچ الیەنێــك نەیتوانی ڕێــژەی دەنگی پێویست بەدەســتبهێنێت بۆ پێكهێنانی حكومــەت .ئەمــەش وایكــرد لــە ١ی مانگــی تشــرینی دووەمــدا هەڵبــژاردن دووبارەبكرێتــەوە و ســەرئەنجام لــە ٢٤ی تشــرینی دووەمــدا لــە الیەن ئاك پارتییــەوە حكومەت پێكهێنــرا .بەڕای چاودێــران هەڵبژاردنەكانــی تشــرینی دووەمیــش بــە گشــتی ئازادانــە بووە؛ بــەاڵم تێبینــی ئەوەیان كــردووە كە لە «كەش و هەوایەكی سەختی ئەمنی»دا بەڕێوەچــووە و هێرشــكردنە ســەر كەســایەتییە دیارەكانی ناو ئۆپۆزسیۆن وای كــردووە كە نەیارەكانی دەســەاڵت نەتوانن بە شێوەیەكی ئازادانە كەمپینی هەڵبژاردنــەكان بەڕێوەبــەرن ،هەروەها نیگەرانــی خۆیانیــان دەربڕیــووە كــە بەهۆی ئــەو سانســۆرە لەڕادەبەدەرەی كە لەســەر میدیــاكان بووە وای كردووە كە دەنگدەر نەتوانێت بە باشــی شارەزا ببێــت لــە تێڕوانینــە جیاوازەكانــی الیەنەكانــی دەرەوەی دەســەاڵت و زانیاری پێویســتی دەستبكەوێت لەسەر هەڵبژاردنەكان .كاربەدەستانی واڵت بە تەواوی كۆنترۆڵی هێــزە ئەمنییەكانیان كردووە لە بەرژەوەندی خۆیان. دیارترین كێشەكانی مافی مرۆڤ لە ساڵی ٢٠١٥دا بریتیین لە: .١رێگریكردنــی حكومەت لە ئازادیی رادەربڕین دەســتكاریكردنی یاســاكانی واڵت لە مــاوەی پێشــودا رێخۆشــكەری كرد بۆ حكومەت بۆ ســنورداركردنی ئازادی رادەربڕیــن ،میدیــاكان و ئینتەرنێــت. فشــارەكانی دەوڵەت لەســەر میدیاكان بەردەوام بوون .تا مانگی تشرینی دووەم نزیكەی ٣٠رۆژنامەنوس دەستگیركران، زۆربەیان بە یاســای بەرەنگاربوونەوەی تیــرۆر تۆمەتباركراون یــان بە تۆمەتی پەیوەندیكردن بەڕێكخراوی نایاساییەوە. هەروەها فشارەكانی حكومەت بەردەوام بــووە بــۆ ســەر میدیــاكان لەڕێــگای پەالماردانــی چەنــد دامەزراوەیەكــی میدیایی لەالیەن هێــزە ئەمنییەكانەوە، رێگرتن لە باڵوكردنەوەی ئەو بابەتانەی كە ناڕەزایی دەســەاڵتی لێدەكەوێتەوە، كردنــەوەی لێكوڵینــەوەی جینائــی دەرحــەق بــە رۆژنامەنووســان و سەرنوسەری رۆژنامەكان بە تۆمەتی بونی پەیوەنــدی بە تیرۆرەوە یان بە تۆمەتی ئیهانەكردنی ســەرۆكی واڵت و بەرپرسە بااڵكانــی دەوڵــەت؛ بەرەنگاریكــردن و فشــار خستنەســەر چاالكــی بازرگانی ئەو ســەرمایەدارانەی كــە خاوەن چەند دامەزراوەیەكــی میدیاییــن؛ ســزادانی
ماددی؛ و داخستنی ئینتەرنێت .الیەنی كــەم راســتەوخۆ هێرشــی جەســتەیی كراوەتــە ســەر رۆژنامەنووســێك پاش ئەوەی لەالیەن دەسەاڵتدارانی حكومەت و پەرلەمانــەوە هەڕەشــەیان لێكــراوە. زۆرێك لە میدیاكان ناچار بون كە خۆیان سانســۆر بخەنە سەر ئەو بابەتانەی كە جێــی ناڕەزایــی حكومەتــن لە ترســی ئــەوەی تۆڵەیــان لێنەكرێتەوە .فشــار خستنەســەر زمانی كوردی و باڵوكراوە و میدیاكانــی ئۆپۆزســیۆن وایكــردووە خەڵكی بێ ئاگابن لەڕاستی روداوەكانی هەرێمــە كوردییــەكان .ژمارەیەكــی بەرچــاوی كەناڵــە تەلەفزیۆنییەكانــی نزیك لە بزوتنەوەكەی فەتحوڵاڵ گولەن پەخشــەكانیان لەالیــەن كۆمپانیاكانــی دابینكردنی پەخشی ناوخۆیی توركیاوە راگیراون ،وە پێنج رۆژنامە و باڵوكراوەی ســەر بــە بزوتنەوەكە لەالیــەن متمانە پێكراوانی دەوڵەتەوە دەستیان بەسەردا گیــراوە و كۆنترۆڵ كــراون .نوێنەران و پەیامنێرانــی ســەر بــە بزوتنەوەكــەی گولەن و لیبڕاڵییەكان زۆر جار رێگرییان لێكراوە بەشداری بۆنە و رێو رەسمەكان بكــەن و مۆڵەتــی بەشــداریكردنیان پێنەدراوە. .٢الوازی دەسەاڵتی دادوەری ناتــەواوی لــە یاســای تیــرۆر و زیادەڕەویكردن لە بەكارهێنانیدا جێگای نیگەرانییە و ســەرچاوەی كێشەیە .ئەو سەربەستییە لەڕادەبەدەرەی كە لەالیەن دەســەاڵتدرانەوە دراوە بــە داواكاری گشــتی و دادوەرەكان وای كــردووە كە كۆمەڵــە كەیســێكی زۆر بــە پاڵنــەری سیاســی بكرێتەوە و بڕیاری نایاســایی و نــا دادپەروەرانە بەرامبەر بە نەیارانی دەســەاڵت دەربكرێــت .دەســەاڵتداران بەشێوەیەكی زۆر بەرفراوان و ناشەفاف یاســای بەرەنگاربوونــەوەی تیرۆریــان بەكارهێنــاوە بــۆ دەســتگیركردنی ئەندامانــی پارتــە سیاســییەكان و ئــەو كەســانەی كــە تۆمتبــارن بــە پەیوەندییان لەگەڵ پەكەكە و كەســانی نــاو بزوتنەوەكــەی فەتحوڵــا گولەن. دەســەاڵتداران بەردەوامبــون لەســەر دەستگیركردنی عەشوایی و هێشتنەوەی
بەسەر دەسەاڵتی دادوەریدا. .٣كەمتەرخەمی لە پاراستنی گیانی هاواڵتیانی سیڤیلدا پـــــــــــــــــــــاش ســەرهەڵدانەوەی روبەڕووبوونــەوەكان لەگــەڵ پەكەكەدا، لــە نیــوەی دووەمــی ســاڵی ٢٠١٥دا، حكومــەت هەڵنەســتا بــە گرتنەبــەری ڕێوشوێنی پێویســت بۆ پاراستنی سەر و ماڵــی ئــەو هاواڵتییــە مەدەنییانــەی كــە دەرئەنجامــی روبەڕووبوونــەوەكان ژیانیــان كەوتووەتــە مەترســییەوە ،لە ئەنجامــدا ،بە گوێــرەی راپۆرتەكان ،بە دەیای هاواڵتی سیڤیل بوونەتە قوربانی دەســتی هەم چەكدارانی پەكەكە و هەم هەندێــك جاریش ســەربازابی ســوپای توركیــا .بە دەیــان هاواڵتــی مەدەنی، كــە لەنێوانیانــدا نزیكــەی ٢٠منــداڵ
دوورودرێــژ لــە ماڵەكانیــان نەیەنــە دەرەوە ،كــە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی لەژێــر باردۆخێكــی نامرۆڤانــەدا ژیــان بەســەربەرن بەهۆی ئەوەی بە هەزاران كەس خۆراكیان لێبڕاوە و نەیانتوانیووە خۆیــان بگەیەننە شــوێنێكی ئــارام بۆ نیشــتەجێبوون بــۆ ئــەوەی گیانیــان پارێزراو بێت و دەستیان نەگەشتووە بە ســەرەتاییترین پێداویستی پزیشكیش. لە زۆر ناوچەدا ئــەم بارودۆخە نالەبارە زیاد لە چەند هەفتەیەكی خایاندووە. شــایەنی باســە دەوڵەت هیچ كارێكی ئەوتۆی نەكردووە كە شــایەنی باسبێت بــۆ لێكۆڵینەوەكــردن ،دادگاییكــردن یاخود ســزادانی ئــەو ئەندامانەی هێزە ئەمنییەكان یاخود ئەو دەسەاڵتدارانەی كــە بــە پێشــێلكردنی مافەكانی مرۆڤ تاوانباركراون.
تا مانگی كانوونی یەكەمی ٢٠١٥زیاد لە ١٠٠رۆژنامە و گۆڤار و كتێب و باڵوكراوەیرتی میدیایی داخراون و كۆكراونەتەوە و ڕێگری لە باڵوكردنەوەیان كراوە دەستبەسەر گیراوان بۆ ماوەی دورودرێژ بەبێ دادگایی و درێژكردنەوەی پڕۆسەی دادگاییــەكان بەبــێ پاســاو ،هەروەهــا حكومــەت هەســتا بــە تاوانباركــردن و لەســەر كار الدانــی شــەش دادوەر و داواكاری گشــتیی كــە رۆڵیــان هەبــوو لــە بەڕێوەچوونــی لێكۆڵینەوەكانــی گەندەڵی كە بەرپرسانی بااڵی حكومەت تێیــدا تێوە گالبــوون ،ئــەم هەنگاوەی حكومەتیش وەكو هەوڵێكی دەســەاڵتی جێبەجێــكار لێكدرایەوە بۆ دەســتگرتن
هەیــە ،كوژراون لە پێكدادانەكانی نێوان ســوپای توركیا و پەكەكەدا .پزیشكان و كارمەندانی تەندروستی و مامۆستیان و فەرمانبەرانیتــری مەدەنــی كــە لــەو ناوچانەدا كار دەكەن لە الیەن ســوپای توركیا و پەكەكەوە رووبەڕووی هەڕەشە بوونەتــەوە و ئەمــەش وای كردووە كە نەتوانن بەگوێرەی پێویست ئەركەكانیان ئەنجام بدەن .قەدەغەكردنی هاتوچۆ لە چەنــد ناوچەیەكــدا ،دانیشــتووانی ئەو ناوچانــەی ناچاركردووە بــۆ ماوەیەكی
دەربــارەی ئــازادی راگەیاندنــەكان و میدیــاكان لەڕاپۆرتەكــەدا هاتــووە باڵوكــراوە نوســراوەكان پێشــتر ئەهلی بــوون و كارا بــون ،ســەرەڕای ئــەوەی كــە زۆرێــك لــەو باڵوكراوانە لــە الیەن كۆمپانیــا و هۆڵدینگــە زەبەالحەكانەوە دەستیبەســەردا گیرابــوو .ســەدەها رۆژنامــەی ئەهلــی كــە رەنگدانــەوەی دەنگــی هەموو الیەنە جیــاوازەكان بوو بــە چەنــد زمانێكــی جیــاوازی وەك؛ كوردی ،عەرەبــی ،ئەرمەنی ،ئینگلیزی
و فارسی دەردەچوو .هەرچەندە زۆرێك لــەم رۆژنامانە خــاوەن تیراژێكی كەم و باڵوبوونەوەیەكــی ســنورداربوون .ئــەو كۆمپانیــا و هۆڵدینگانــەی كــە خاوەن بەرژەوەنــدی زۆر زەبەالحــی تــا ڕادەی ملیارەهــا دۆالر بوون لەگــەڵ حكومەت دەســتیان گــرت بەســەر زۆرێــك لــە دامەزراوە میدیاییەكاندا .رێژەیەكی زۆر كەمی قازانجی ئەم هۆڵدینگانە لەڕێگەی دامــەزراوە میدیاییەكانەوەیــە .ئەمەش وایكــردووە كە ئەم دامەزراوە میدیاییانە سانســۆری خودی بخەنە سەر خۆیان و هیچ بابەتێك باڵونەكەنەوە كە ناڕەزایی حكومەتی لێبكەوێتەوە .بەپێی ڕاپۆرتی پۆلیســی توركیــا تــا مانگــی كانوونی یەكەمــی ٢٠١٥زیاد لــە ١٠٠رۆژنامە و گۆڤار و كتێب و باڵوكراوەیتری میدیایی داخــراون و كۆكراونەتــەوە و ڕێگری لە باڵوكردنەوەیان كراوە. لــە نیــوەی دووەمی ســاڵی ٢٠١٥دا و لــە ســەروبەندی ســەرهەڵدانەوەی روبەڕووبوونــەوەكان لەگــەڵ پەكەكەدا، لــە ٢٥ی تەموزدا حكومەت هەســتا بە بلۆككردنی ژمارەیەك باڵوكراوەی ســەر تــۆڕی ئینتەرنێــت بە زمانــی كوردی. لــە ١٤ی ئەیلولــدا بــە بڕیــاری دادگا نزیكــەی ١٠٠كەناڵــی میدیایی داخران، كــە لەم ١٠٠كەناڵە نزیكەی ٤٠دانەیان بــە زمانی كــوردی پەخشــیان دەكرد. حكومــەت پاســاوی ئــەوەی هێنایــەوە كــە كۆمپانیاكانــی پەخشــكردنی ئــەم كەنااڵنە كەموكورتی یاســییان هەبووە؛ بــەاڵم ڕەخنەگــران هۆكاری داخســتنی كەناڵەكانیان بە سیاسی لە قەڵەمدا. لــە چوارچێــوەی ئــەو جەنگــەدا كە حكومەتــی توركیــا دژی بزوتنەوەكەی گولــەن ڕایگەیانــد و بــە جەنــگ هاوتەریــب» «دەوڵەتــی دژی نــاوی بــرد ،دادگایــەك بڕیاریــدا لــە
ڕێــگای متمانەپێكراوانــی دەوڵەتــەوە دەســتبگیرێت بەســەر كــۆزا ئیپێــك هۆڵدینگــدا ،كــە هۆڵدینگێكی ســەر بە بزوتنەوەكــەی گولەنە .ئــەم هۆڵدینگە خاوەنی پێنج دامەزراوەی میدیایی بوو، كە هەموویان پاش داستبەسەرداگرتنیان لــە الیەن دەوڵەتەوە دەســتیان كرد بە پەخــش و باڵوكردنەوەی ئەو بابەتانەی كە پشتگیری لە حكومەت دەكەن ،هەر وەك بڵێیت بوونە بەشــێك لە مەكینەی پڕوپاگەنــدەی میدیایــی حكومــەت و پارتی دەسەاڵتدار. نزیكەی هەموو تەلەفزیۆنەكانی ســەر بە بزوتنەوەكەی گولەن پەخشــەكانیان لەســەر مانگی دەســتكردی توركســات ڕاگیرا و پەخشــە ناوخۆییەكانیشیان بە بێ هیچ پاســاوێكی یاســایی وەستێنرا و ئەمــەش وای كــرد كە ئــەو كەنااڵنە ئیــدی نەتوانن دەنگــی خۆیان بگەیەنن بــە بینەرانیــان .دەزگای چاودێــری راگەیەندنەكانــی ســەر بــە حكومــەت هۆشــیاری ئەوەی دا كە داخستنی ئەم كەنااڵنە هیچ پاســاوێكی یاســایی نییە و كارێكــی نادادپەروەرانەیــە و ڕەنگــە توركسات و كۆمپانیاكانی تری پەخشی ناوخۆیی دوچاری لێپرسینەوەی یاسایی بــكات ،بەاڵم بــە هۆی فشــاری توندی دەسەاڵتدارانی حكومەت و ئاك پارتیەوە بۆ سەر توركســات و كۆمپانیاكانی تر، وای كرد كە ئەو كۆمپانیایانە هیچ گوێ بــەو هۆشــدارییە نەدەن و ســەرئەنجام لــە بــەرواری ١٦ی تشــرینی دووەمدا سەرجەم كەناڵە تەلەفزیۆنییەكانی سەر بــە بزوتنەوەكەی گولەن لە توركســات پەخشــەكانیان راگیــرا ،رەخنەگــران هــۆكاری دەستبەســەردا گرتنــی دوو كەناڵەكەیــان گەڕانــدەوە بۆ ئەوەی كە ئەو دوو كەناڵە هەستاون بەڕەخنەگرتن لە حكومەت.
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
6
كوردستان دوای 118ساڵ لەئەزمونی رۆژنامەگەریی پێشێلكاریەكان زۆرن ،یاساكانی كاری رۆژنامەنوسی جێبەج ێ ناكرێن
دەستنیشان بكرێ. بــەاڵم بەپێچەوانەوە هــەژار ئەنوەر، ســەرۆكــی رێــكــخــراوی زار بــۆ بەرگری لەئازادیەكان دەڵێت كــەوا بەداخەوە رۆژنامەنوس لێیدراوە‌و دەستگیركراوە‌و كەلوپەلی رۆژنامەوانی شكێنراوە هیچ كەس‌و بەرپرسێك سزا نەدراو لەسەر ئەو پێشێلكاریانەی بەرامبەر رۆژنامەنوسان كراوە.
چاودێر -ئارام بۆرە: لەكاتێكدا 118ساڵ بەسەر دەرچونی یەكەمین رۆژنامەی كوردیدا تێپەڕ دەبێت، بــەاڵم هێشتا رەوشـــی رۆژنــامــەگــەری كوردی لەهەرێمی كوردستان نەگەیشتۆتە ێ كە رۆژنامەنوسان لێی رازیبن، ئاست نەك تەنیا لێی رازینین ،بەڵكو هێشتا پێشێلكاری زۆر بەرامبەر رۆژنامەنوسان ێ ئەوەی لەو كەس‌و الیەنانە دەكرێت ،بەب بپرسنەوە كە پێشێلكاریەكان دەكەن. هاوكات كاری رۆژنامەنوسی لەهەرێمی كــوردســتــانــدا ئــەگــەرچــی لــەڕێــگــەی یــاســاوە رێــكــخــراوە ،لــەوانــە یاسای كــاری رۆژنــامــەگــەری و یــاســای مافی بەدەستهێنانی زانیاری ،بــەاڵم یاسای كاری رۆژنامەنوسی كەموكوڕی زۆرەو بەشێكیش لەدادوەرەكان كاری پێناكەن، ێ هەروەك یاساكەی دیكەیان هەر جێبەج ناكرێت. یاساكان جێبەج ێ ناكرێن لــەو بــارەیــەوە نەقیبی سەندیكای رۆژنـــامـــەنـــوســـانـــی كـــوردســـتـــان، رایدەگەیەنێت ،یــاســای ژمـــارە 35ی رۆژنــامــەگــەری ساڵی 2007دەرچــوە ئێستا بەسەدان كەیس‌و بەدەیان بڕیار ێ لەدادگاكان دەرچوە‌و هەیە ،بۆیە دەكر بڵێن یاساكە زیــنــدوە ،بــەاڵم ئەگەر ێ نەكراوە یان ێ جار جێبەج بڵێن هەند دادگایەك پەنای بۆ یاسایەكی تر بردوە بابەتێكی تــرە ،پێویستە لەدادگاكان ێ بۆچی یاسای ژمارە 35 پرسیار بكر ێ ناكەن. جێبەج ســـــەبـــــارەت بـــەیـــاســـای مــافــی بەدەستهێنانی زانیاریش حاكم ئازاد، نەقیبی رۆژنامەنوسانی كوردستان بۆ «چاودێر» وتی «كاری زۆرمانكرد بۆ یاسای بەدەستهێنانی مافی زانیاری كــەیــاســایــەكــی زۆر گــرنــگــە ،یەكێك لەپێداویستیە پیشەییەكانی رۆژنامەنوس تەواو دەكات ،كە بەدەستهێنانی زانیاریە، بەاڵم هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ێ كە پێداویستیەكانی یاساكە جێبەج ێ دەستەی مافی مرۆڤ نەكراوە ،دەب سەرپەرشت‌و چاودێری یاساكە بكات. رونیدەكاتەوە ،لەرابردودا رۆژنامەنوسان بەهۆی ئەجێندای سیاسیەوە باسیان لەم یاسایە كرد ،بەاڵم دوای دەرچونی بێدەنگبون لەكاتێكدا دەكرا میدیاكاران ێ سكااڵ تۆمار بكەن ،لەسەر جێبەج ێ نەكردنی ،یاساش لەكاتی جێبەج ێ كەم‌و كردنی كە مێژویەكی یاسایی دەب كوڕیەكانی دەردەكــەوێ ،ئێستا پرۆژە یاسامان ئامادەكردوە بۆ ئەوەی كەم‌و كورتیەكانی یاسای ژمارە 35ی كاری رۆژنامەگەری دیاری بكەین چی پێویست بێت دەری بكەین. دەگەڕێنەوە بۆ یاسای سزادانی عێراقی هاوكات سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری‌و راگــەیــانــدن‌و هــونــەر لــە پەرلەمانی كوردستان كەم‌و كوڕیەكانی یاسای كاری رۆژنامەگەری دەردەخات‌و رایدەگەیەنێت، ێ دەكرێ، یاسای رۆژنامەگەری كاری پ بەاڵم كەم‌و كوڕی لەخودی یاساكەوە هەیە. فەرحان جەوهەر ،بە «چاودێر»ی راگــەیــانــد ،لــەم یــاســایــەدا پێناسەی رۆژنامەنوس كراوە‌و رۆژنامەنوسیش «ئەو كەسەیە كە لەدەزگایەكی راگەیاندن كار
ئەوانەی پێشێلكاری دەكەن هێزە ئەمنیەكانن لەهەمان كاتیشدا جەمال حسێن، بــڕیــاردەری لیژنەی داكــۆكــی لەمافی رۆژنامەنوسان بۆ بە»چاودێر»ی وت» لەكۆی هەمو ئەو پێشێلكاریانەی لەسااڵنی رابــردو بەرامبەر رۆژنامەنوسانكراوە
ئازادی رادەربڕین و بەدەستهێنانی زانیاری دوو مافی پێشێلکراون لە کوردستان
ێ مامەڵە ێ دەســەاڵتــی كـــوردی نــایــەو بكات» بەاڵم كەسێك بابەتێك دەنوس یان وتارێك كە لــەدەزگــای راگەیاندن بەیاسای ژمــارە 35ی رۆژنــامــەگــەری ێ ساڵی 2007بــكــات ،تەنها زانــیــاری كارناكات ئەم یاسایەی لەسەر جێ بەج ێ بەرۆژنامەنوسان‌و یاسای ێ بەناچاری دادوەر دەگەڕێتەوە بۆ گشتی دەدر ناكر یاسای سزادانی عێراقی ،هەروەها یاسای مافی بەدەستهێنانی زانیاریش كاری ێ ناكرێ ،بەاڵم كەسێك لەهەرێمی ێ پ بەدەستهێنانی مافی زانیاری جێبەج
ێ بپارێزرێت ،بــەاڵم كۆمەڵێك دەكــر وەزارەت كە خزمەتگوزارین یان دورن لەكاری ئەمنی زانیاری نادەن‌و كە دەبێتە هۆی دەرخستنی گەندەڵیەكانیان ،بۆیە بەدرێژایی حوكمڕانیەتی كوردی رێگری لەبەردەم رۆژنامەنوسان هەیە ،ئەوەتا
نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان: ئێستا پرۆژە یاسامان ئامادەكردوە بۆ ئەوەی كەم‌و كورتیەكانی یاسای ژمارە 35ی كاری رۆژنامەگەری دیاری بكەین ێ لەبەر ئــەوەی جێبەجێ كردنی ناكر ئەم یاسایە خراوەتە ئەستۆی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ ئەوانیش ێ كردنیمان نیە، دەڵێن توانای جێبەج چونكە بودجە‌و راهێنان‌و دروستكردنی لیژنەی پێویستە بەتەنها بــەئــەوان ێ ناكرێ ،كە پێویستە دەستەی جێبەج ســەربــەخــۆی مافەكانی مــرۆڤ هەمو فەرمانگەیەك پابەند بكات بەشی زانیاری لەفەرمانگەكە بكەنەوە‌و دو فەرمانبەریش ێ بۆ ئەم مەبەستە. ێ بكر راهێنانیان پ پێویستە دادوەران كار بەیاسای كاری رۆژنامەگەری بكەن الی خۆشیەوە سەرۆكی رێكخراوی (زار) بۆ بــەرگــری لــەئــازادیــەكــان ،بۆ «چاودێر» ئاماژە بەوە دەكات ،پێویستە دادوەران كار بەیاسای كاری رۆژنامەگەری بكەن‌و دەســەاڵت‌و حزبەكانیش كۆتایی بەپێشێلكاریەكانیان بێنن ،هەمو ئەو بیانوانەش رەتدەكاتەوە كە یاسای سزادان ێ بكرێ‌‌و رۆژنامەنویش هەیە ێ بەج ج زیاتر لە دوو ساڵە فەرمانی ئازادكردنی هەیە كەچی ئاسایش ئازادی نەكردوە، رۆژنامەنوس هەبوە لەسەر باڵوكردنەوەی ێ زانیاری لێپرسینەوەی لەگەڵ هەند كراوە‌و سزا دراوە. هــــەژار ئـــەنـــوەر ،رونــیــدەكــاتــەوە،
كوردستان وەك سەرۆكی هەرێم ئیمزا ێ دەكات ،بۆیە پێویستە لەكاتی جێبەج نەكردنی هەر یاسایەك لەسەرۆكی هەرێم ێ بكۆڵێتەوە لــەم یاسایانەی جێبەج نــەكــراون كــە دواجـــار لــەســەر ئاستی نێودەوڵەتی خــودی پۆستی سەرۆكی هەرێم دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە لەالیەن ناوەندە نێودەوڵەتیەكان كە یاسایەكت
سەندیكای رۆژنــامــەنــوســان لەساڵی 2015دا لەالیەن حكومەتی هەرێم زیاتر لە 200ملیۆن دینار دراوە بەسەندیكای رۆژنــامــەنــوســان ،بــەتــەحــەداوە دەڵێم ێ كە ئەو پارەیە رۆژنامەنوس نیە بزان چــۆن وەرگــیــراوە‌و چــۆن خەرجكراوە، بۆیە بڕواناكەم لەكۆی 8هەزار ئەندام كە 2هەزار ئەندامیش ئەمە بزانێت بۆیە
لە دوساڵدا 130دەزگا‌و رۆژنامەنوس پێشێلكارییان بەرامبەر كراوە بەگوێرەی دوایــن راپــۆرتــی لیژنەی داكـــۆكـــی لــەمــافــی رۆژنــامــەنــوســان لەسەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان كە راپۆرتی ژمــارە 16ەیــە وێنەیەكی نێردراوە بۆ «چاودێر» تێیدا هاتوە، لەساڵی 2015دا 32حاڵەتی پێشێلكاری تۆماركراوە ،بەرامبەر بە 72دەزگـا‌و رۆژنامەنوس ،بــەراورد بەساڵی 2014 ئــەوكــەس‌و دەزگــایــانــەی پێشێلكاریان زۆر زیاتر بوە لەكاتێكدا لە 2014دا 33 حاڵەتی پێشێلكاری بوە بەرامبەر بە 58دەزگ ـا‌و رۆژنامەنوس ،كۆی هەمو روداوەكانیش بریتیبوە لەگرتن‌و لێدان‌و سوكایەتی پێكردن‌و سوتاندنی دەزگا‌و داخستنی نوسنگە. هیچ كەسێك سزا نەدراوە سەبارەت بەم كەسانەی پێشێلكاری بەرامبەر بەرۆژنامەنوسان دەكەن حاكم ئازاد ،نەقیبی رۆژنامەنوسانی كوردستان وتی» لەكاتی خۆی رەخنەی زۆرمان دەگــرت كە الیەنی پەیوەندیدار بەدەم
بڕیاردەری لیژنەی داكۆكی لەمافی رۆژنامەنوسان: تائێستا هیچ كەسێك لەسەر پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنوسان سزا نەدراوە ێ كەچی نــەزانــی هۆكاری ئیمزاكردب ێ نەكردنەكەی چیە. جێبەج ناوبراو وتیشی «هەمو الیەنەكان‌و ێ كار بەم یاسایە حكومەتیش نایانەو بكەن ،بەنمونە هیچ رۆژنامەنوسێك ێ بچێتە پرسگەی وەزارەتی سامانە ناتوان سروشتیەكان بۆ وەرگرتنی زانیاری ورد یــان لەئاسایش‌و وەزارەتــەكــانــی ێ تر ،هەرچەندە ئەمە راستە كە هەند زانــیــاری لەبەر ئاسایشی نیشتیمانی
سەرۆكی رێكخراوی زار : دەبێت سەرۆكی هەرێم لەوە بكۆڵێتەوە بۆچی ئەو یاسایانەی كە ئیمزای دەكات ،جێبەجێ ناكرێن
سەندیكاش خۆی یەكێك لەم الیەنانەی راپۆرتەكانی ئێمە كە ژمــارە‌و زانیاری لەبارەی پێشێلكاریەكان باڵودەكردوە، كە بەربەرستە لەپێدانی مافی زانیاری. بەاڵم بەخۆشحاڵیەوە لەراپۆرتی رابردودا دەقی رونكردنەوەكەی داواكاری گشتی‌و پێویستە ئەنجومەنی وەزیران ئەنجومەنی دادوەری ،وەزارەتی ناوخۆش رێنمایی دەربكات وتــەبــێــژی دەســتــەی ســەربــەخــۆی لیژنەیەكی دروستكرد بۆ بەداواداچون، مــافــەكــانــی مـــرۆڤ بــە «چــاودێــر»ی وەزارەتی ناوخۆش بەنوسراوێكی فەرمی راگەیاند ،پێویستە ئەنجومەنی وەزیران بۆچونی خۆی لەسەر راپۆرتەكە ناردوە رێنمایی تایبەت بەم یاسایە دەربكات ،لەداهاتوش ئەنجومەنی سەندیكا‌و لیژنەی داكۆكی لەمافی رۆژنامەنوسان تاوتوێی چونكە یاساكان جێبەجێ ناكرێن. محەمەد گۆمەشینی ،دەڵێت « راستە ئەم بابەتە دەكات». لەالیەكی تریشەوە فەرحان جەوهەر، یاساكە جــی بەجێ نــەكــراوە ،بــەاڵم ئێستا هــەوڵ هەیە بۆ ئــەوەی یاساكە سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری‌و راگەیاندن، ێ ئەو رێكخراوانەی ێ بكرێت‌و دو كۆبونەوە كراوە باسی لەوەكرد ،دەب جێبەج لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیــران بو دانانی داكۆكی لەمافی رۆژنامەنوسان دەكەن ێ پێویستە ئــەو الیــەنــەش دەستنیشان ێ كردن ،چونكە دەب پرەنسیپی جێبەج ێ پێشێلكاریەكەی ئەنجامداوە بەهەماهەنگی بێت لە نێوان هەر دوالدا» .بكەن كە ك كــە پێویستە ئــەم كـــەس‌و الیــەنــەش
سەرۆكی لیژنەی رۆشنبیری‌و راگەیاندن: لەیاسای رۆژنامەگەری كاری پێ دەكرێ، بەاڵم كەم‌و كوڕی لەخودی یاساكەوە هەیە ێ كاتێك راپۆرتەكانمان ئاراستەی س سەرۆكایەتیەكە‌و وەزارەتـــی ناوخۆ‌و دادگاكان‌و داواكاری گشتی دەكەین هەمو كات لیژنەی بۆ دروستدەكەن ،بەاڵم تائێستا هیچ كەسێك لەسەر پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنوسان سزا نەدراوە، تەنها لەماوەی ئەم چەند ساڵە تەنها دو حاڵەت سزادراون كە ئەوانیش ڕوبەڕوی دادگــا نەكرانەوە یەكێكیان پۆلیسی هاتوچۆی هەولێر كەسێكیان لەمەخمور گواستەوە كە پێشێلكاری كردبو ،ئەوەی تریشیان پێشمەرگەبوە كە ئەفسەر بو هێرشی كردە سەر رۆژنامەنوسێك تەنها گواسترایەوە ،بەاڵم هیچ كەیسێكی گەورە‌و قورس كە رۆژنامەنوس دەسگیركرابێت‌و كەل‌و پەلی شكێنرابێت نەمانزانیوە كەس سزادرابێت ،هۆكارەكەی بەر لەهەمو شتێك ئەوانەی ئەم كارە دەكەن هێزە ئەمنیەكانن ،ئــەوانــەش حەسانەیان ێ هەیە پێویستە وەزیر رەزامەندی دەربڕ تا بێتە دادگـــا ،هــەروەهــا لە %90ی دەسەاڵتدارانی ئێمە لەگرنگی كاری میدیا كەمتر تێ دەگەن‌و بۆشیان چۆتە سەر. ســـەبـــارەت بــــەوەی بــۆچــی فشار دروســت ناكەن وتــی « ئێمە فشاری مەدەنی خۆمان كردوەو بەهەمو الیەنە پەیوەندیدارەكانیشمان راگەیاندوە ،بەاڵم ێ باكن بەرامبەر پیشەی دەسەاڵتداران ب ێ كە ێ دەسەاڵت بزان رۆژنامەنوسان ،دەب رێكخراوی نێودەوڵەتی لەكوردستان هەیە كە سااڵنە‌و مانگانە راپۆرستی خۆیان لەسەر پێشێلكاریەكان باڵودەكەنەوە كە ئەمەش خراپە بۆ ئەزمونی هەرێم».
ذمارة ( )560دو شةممة 2016/4/25
وتار
info_chawder@yahoo.com
ئایا چەكوش وەشاندن عێراق دابەش ئەكات؟
بەهرۆز جەعفەر بەشــێكی ئێجــگار زۆری ئــەم دۆخەی لەباكوری ئەفریكاو رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت روئەدات ،هۆكارەكەی بریتی یە لەچەكوش وەشــاندن لەالیەن خۆرئــاواوە ،لەكۆماری كۆنگــۆی دیموكراتیەوە كــە بەلجیكیەكان لەســەر ســكیان خــۆراك پەیدائەكــەن، بــۆ نەیجیریــاو ملۆزمی بۆكۆ حــەرام ،بۆ دەســتوەردانی ناتــۆ لەلیبیــا ،فەڕەنســا لەســوریا ،ئەمریــكاو بەریتانیــا لەعێراق‌و فەلەســتین ..رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لەمەغریبــەوە بــۆ توركیــا لەئێرانــەوە بۆ یەمەن كەوتۆتە بەرچەكوشــی سیستەمی ســەرمایەداری دیموكراتیكــی خۆرئاوایی. ئەمە كێشــەكانی بەبن بەســت گەیاندوە، دەرەنجامەكــەی «ئاوێتــە بــون»ە. ئاوێتەبونــی خۆرئــاوا .ئاوێتــە بونــی رۆژهەاڵت لەخۆیدا )%45( ،ی دانیشتوانی ئوردن فەلەســتینین ،لوبنان خۆی كۆڵێك كێشەی هەیە ( )%25دانیشتوانەكەی بون بەسوری ،بەپێی راپۆڕتی ()UNHCR لەســاڵی ( )2015دا نزیكــەی ()2500 كەس لەئاوەكانی دەریای سپی ناوەڕاستدا خنــكاون كە ویســتویانە بچنــە ئەوروپا. لەئەفریــكاو رۆژهەاڵتــەوە نزیكــەی ()5 ملیۆن پەنابەر چونەتە ئەوروپاو ئەمریكا. هەرێمی باشــوری كوردوســتان خۆی سێ ملیۆن‌و نیوێكە ،دو ملیۆن ئاوارەی عەرەب روی تێكردوە ،پێشوتریش بەسەدان هەزار
عەرەبــی عێراقــی‌و ســوری لێبــوە .هەمو جــۆرە جوڵەیــەك لەعێراق دا وەســتاوە، تەنهــا هەناردەكردنــی وزە نەبێــت رۆژانە ( )3.750000ســێ ملیۆن‌و حەوت سەت‌و پەنجــا هــەزار بەرمیــل نــەوت هەنــاردە ئەكرێت؟. پرسیاری ئەوەی ئایا لەعێراق دا جوڵەی سیاسیی وەستاوە ،بەو پرسیارێكی ترەوە بەنــدە ،بۆچی جوڵەی سیاســی لەعێراقدا ئەوەســتێت؟ .لەگێتــی دا هەمــو شــت ئەســوڕێتەوە ،وەكو جوڵەی رۆژ بەدەوری خــۆردا ،جوڵــەی كەشــتی‌و پاپــۆڕەكان لەدەریــادا ،جوڵــەی مرۆڤ ،جولــەوزە... تادوایــی .بــەاڵم جوڵــەی سیاســیی‌و مەزهەبــی لەعێراقــدا هاتۆتــە ســەرخاڵی ســفر؟ .ئــەوەی پەیوەندیــی بەچەكــوش وەشــێنەكان (یاریكەرە نێونەتەوەییەكان) ەوە هەیــە بریتییــە لەڕێســایەك « ئەگــەر نەتتوانــی چوارچێوەكــە بگۆڕیت، هەوڵــی گۆڕینــی یاریزانەكان بــدە» .ئایا چوارچێوەكــە ئەگۆڕدرێت لەعێراق دا ،یان هەر ســەرۆكایەتی‌و یاریزانەكان جێگۆڕكێ پێدەكەن ؟. بەگشــتی ،ئاینــدەی سیاســیی عێــراق لەسێ بژاردە تێپەڕ ناكات :دیموكراسیەت، دیكتاتۆریەتی شیعە ،دابەشبون ..ئێستا‌و مێــژوی خوێناوی ئــەم ناوچەیە نیشــانی ئەدا كە دیموكراســیەت روەكێكە لەعێراق دا ســەوز نابێت ،پرســی دیكتاتۆریەتێكی شــیعەش ســەركەوتو نابێت ،نــەك لەبەر بەرەنگاریی كوردو سوننەكان ،بەڵكو لەبەر پەرتبونی ماڵی شــیعی لەعێراقدا ،مالیكی ئەیەوێت ببێتەوە بەســەرۆكوەزیران كەچی پشتگیریی مەجلیسی ئەعالو مەرجەعیەتی نییــە ،عەبــادی ئەیەوێــت هەیمەنــەو شەخســیەت بگەڕێنێتــەوە بــۆ عێــراق‌و ، لەژێر نفوســی ئێران دەری بكات ،ســەدر ئەجێندەیەكی جیاتــری لەعەبادی هەیەو، رەخنــەی حەشــدی شــەعبی لەناوچەكــە ئەگرێت..لەئاســتێكی تــردا عێراقییــەكان
شــەكەتبونە بەدەســت دیكتاتۆریــەت‌و حوكمــی مەزهەبیــەوە .رەنگیشــە ئــەو قورســاییەی ئێران لەعێراق هەیەتی بیدات بەلوبنان بەهۆی توندبونەوەی ملمالنێكانی لەگەڵ ئیســرائیل .كەواتە عێراق كەوتۆتە بــەردەم بــژاردەی « دابەشــبون» واتــە گۆڕینی چوارچێوە جوگرافیا -سیاسیەكە. كــورد بەكــۆی دەنگــی ســەركردایەتی حزبی‌و سیاســییەوە ،ئەوەیــان هەڵچنیوە كــە بوارێــك بــۆ پێكەوەژیــان لەعێراقدا نەماوەتــەوە .ســەرۆكوەزیران حەیــدەر عەبــادی لەگــەڵ موقتەدا ســەدر هەڵەیان كــرد كــە بــۆ چاكســازیی لەعێــراق‌و بەرجەســتەكردنی حكومەتــی تەكنۆكرات لەشەقامەوە شــەرعیەتیان وەرگرت‌و لەناو خەڵكــەوە دەســتیان پێكــرد ،كــە دەبو لەپەرلەمانــەوە ئــەم ئەركــە راپەڕێنــن، ئەنجامی ئەم هەڵەیەش هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و ســەرۆكایەتیەكانی ترە .مەگەر ئەو خەڵكەی دوای سەدر كەوتون هەر ئەو عێراقیانــە نین قونیان بۆ ســەدام بائەدا. مەگەر ئــەو قورئانخوێنانە نین كە ئیمامی عوســمانیان كــردو ،دواتریــش چونە پاڵ ئیمام عەلی‌و ،پاشان ئەویشیان كوشت.. بەپێــی هەمــو بەیاننامــە نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتــی‌و نێوخۆییــەكان ،عێــراق لەبۆشــایی سیاســییدا ئــەژی ،بــۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشــاییە رەوتی سەدر‌و حزبــی دەعــوەش داوایــان لەكۆمەڵگــەی نێودەوڵەتــی كــردوە ،هاوكاریــان بكــەن بــۆ ســەرپێكەوتنەوەی جوڵەی سیاســیی لەعێراقــدا ،مەترســیدارترین قۆنــاغ لەسیاســەتدا بۆشــایی سیاســیە ،تاكــە شــتێك رۆڵ بیبینێــت تیایــدا « پالنــی ستراتیجییە» .پالنی ستراتیجیش هەمیشە وەاڵمی یەك پرسیار ئەداتەوە ،پێت ئەڵێت « ئێمــە بەرەو كــوێ ئەچین؟ .».چونكە ( ئەگــەرەكان ،گریمانەكان ،بــژاردەكان، ئامانجــەكان) ی تیا رونكراوەتەوە لەالیەن دروســتكەرانی بڕیــاری سیاســییەوە .بۆ
نمونــە :رەنگــە یەكێــك لە(گریمانە) كان ئــەوە بێت كــە كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی، دۆخێكــی وا دروســت بكات ،كــە كورد نە بتوانێت بگەڕێتەوە بۆ بەغدا نە مەسەلەی جیابونــەوەی لەعێراقیش بۆ بچێتەســەر. بە(ئەگــەر) ی ئــەوەی زۆر كات وێــڕای عێــراق هیچــی بەســەر هیچــەوە نەماوە، هێشــتا پشــتگیریی چەكوش وەشێنەكان لەگەڵ واڵتانی دراوســێ بــۆ بەغدا زیاترە وەك لەهەولێر.. ئایــا سیاســەتی دەرەوەی ئەمریــكا بــۆ كــوردی عێــراق لەمــاوەی (-1945 )1991وەك مــاوەی نێــوان دوای جەنگی ســاردە لــە( )2016-1991؟ .هەقــە كورد ئــەم پرســیارە بۆ هــەزار توێژەری ئــەم جیهانــە بنێرێــت .بــەالی منــەوە وەاڵمەكــەی « نەخێــر» .ئەگــەر وایــە بۆچــی الی كەمــی مــاوەی ( )16ســاڵی رابردو زلهێزەكان هەرێمی كوردوســتانیان بەئارامــی هێشــتۆتەوە .چونكە رۆژهەاڵت ئێســتاش قۆناغــی جەنگــی ســاردی تێ نەپەڕاندوە..لەهەمــان قۆناغــی مێژوییــدا لەنێــوان دەســتوەردانی خۆرئاوایــی‌و سیســتمی خێڵەكــی‌و مۆدێرنیتیەكــی شــەرمن دا بەرتەڕنــاش ئــەكات .دوێنــێ پاڵپشــتی عەرەبێكی ئیشتراكی موزەیەف یــان ئەكــرد ،بۆ شكســتهێنانی پــرۆژەی شــیوعیەت ،ئیمڕۆكەش پشتگیریی گروپی ئیســامی‌و سیاســیی جۆراوجــۆر .دوێنێ توركیاو پاكستان هێڵی پێشەوەی ئەمریكا بون بەگژاچونەوەی سۆڤیەت ،ئیمڕۆ كورد لەباشــور زەرورەتێكــی جیۆپۆڵەتیكیــە. پرۆژەیەكــی غــازی‌و نەوتیــە بــۆ ســەر دەریــای ناوەڕاســت ،هێزێكــی مرۆییە بۆ بەگژاچونەوەی فیزیكی تیرۆر .كوردوستان هۆتێــل ێكی باشیشــە بــۆ ئــەوەی هێزە گــەورەكان‌و ناوەنجیــەكان تیــا بەئارامی بنون‌و تەكبیر بكەن‌و لێوەی بۆ ناوچەكانی تر دەربپەڕن.
عێراقی مەزادو موزایەدەكردن
محەمەد مێرگەسۆری
دوای تێپەربونــی 13ســاڵ بەســەر روخانــی رژێمی بەعســدا ،نەك هێشــتا عێراقێكــی دیموكــرات‌و فیــدراڵ بینــا نەكــراوە ،بەڵكــو پاییەكانــی یەكتــر قبوڵكــردن‌و پێكەوەهەڵكردنیــش لەنێو الیەنە سیاسیەكاندا زۆر سیست‌و الوازە. ئەو وێنــە سیاســی‌و ناكۆكئاوێزانەی لەمــاوەی رابــردو لەشــەقامی سیاســی عێراق‌و گۆرەپانی تەحریر بینراو پاشان گواســترایەوە نــاو هۆڵــی پەرلەمــان، لەمانۆرێكــی سیاســی‌و چاكســازی سیاســی‌و حكومڕانی نەدەچو ،لەبازاری مــەزاد‌و موزایدەكــردن بەبەهــا‌و مافــی هاواڵتیان عێراق‌و كورد بەتایبەت لەوالتر هیچی تر نەبو .پێدەچێ هەتا ئێســتاش بەشــێكی سیاســەتوان‌و الیەنەكان لەوە نەگەیشــتبن ،كــە ئــەو سەرەریســەی بەرێوەبردن‌و حكومڕانی عێراق‌و بەشێكی زۆری ناوچەكە ،بەدەست ئەوانەوە نیە، بەدەســت هێزە ئیقلیمــی‌و نێودەوڵەتی وەك ئەمریكایــە .لەبەر ئەوە هەنگاونان بۆ چاكســازی ئەبێ ســەرەتا لەكۆشك‌و ژورە تاریــك‌و تایبەتیەكانــی تــاران‌و واشــنتۆن‌و هی دیكە دەست پێ بكەن.
دروســتبونی دوبەریی لەناو پەرلەماندا، تەعبیر لەناكارایی‌و بێ منەتی بەشــێكی الیەنــە سیاســیەكان دەكات لەبەرامبەر ماف‌و خواســتەكانی جەماوەر ،كە هەتا ئێستاش بەشــێكی زۆری نارەزاییەكانی نێــو شــەقامدا پەیوەندیــدار بەكــۆی خواســت‌و ماف‌و داواكارییە رەواییەكانی هاواڵتیانی عێــراق‌و تەنانەت هەرێمیش. بــەاڵم تێكەڵكردنــی وەرەقــەكان‌و ئالۆزكردنی دۆخەكە‌و دواتر پەكخســتنی پەرلەمانــی عێــراق ،وەك مەرجەعــی بڕیــاردان‌و یاســادانان ،خواســتێكی سیاســی‌و گەڕانــەوەی سیســتەمی حكومڕانی عێراقە بۆ چوارگۆشەی پێش 9ی نیسانی .2003هەروەها دەركەوتن‌و مومارەســەكردنی جۆرێكــە لەرەوتــی شــیعگەرایی فاسیســت‌و خۆســەپێن بەســەر كــۆی كایەكانــی دەســتەاڵت‌و سیستەمی حكومڕانی لەعێراقدا. لێــرەوە با ئەو پرســیارە بكەین ،ئایا كوردو الیەنە سیاسیەكانی كورد ،چۆن‌و بەچ شێوەیەك لەوێنەكەدا دەردەكەون؟ لەهەر گۆشــەیەكەوە بڕوانینە مەشهەدی سیاســی ئێســتای عێراق ،بۆمــان رون دەبێتــەوە ،كە كــورد یاریزانێكی كارا‌و كۆك نیەو هاوتەریب لەگەڵ روداوەكاندا هــزر نــاكات ،بــەوەی بــەچ میكانــزم‌و ئامادەســازییەوە روبــەروی لێكــەوت‌و ئەگەرەكانی لەو چەشــنەی چەند رۆژی رابــردوی روداوەكانــی نــاو پەرلەمــان بێتــەوە .لەكاتێكــدا عەرەبــەكان « شیعە‌و سونە» زۆرباش دۆخی سیاسی‌و پەكخســتنی پەرلەمــان‌و پەككەوتــەی جومگەكانــی دەســتەاڵتی هەرێمیــان شــرۆڤە كــردوە .ئــەوەش دواجــار بەزیانی ئێمە شــكایەوە ،ئەگەر هاتبایە ئەمــرۆ گەلەكەمــان‌و هێــزی پێشــەرگە
لەپێشــەوەی بــەرەی روبەروبونــەوەی داعــش نەبونایــە‌و هێزێكــی عەرەبی چ شــیعی یــان ســونی ،لەشــوێنی هێزی پێشــمەرگە بونایە ،بێگومــان ئەمریكا‌و ئێرانیــش بەجۆریكــی دیكــە مامەڵەیان لەگەڵ دۆخە دەكرد .ئەو رودانە ئەوەی دەرخســت ،كە ئــەوە توانــا‌و لێهاتویی زۆرێك لەالیەن‌و بەناو سیاستوانەكانمان نیــە ،كــە هەندێجــار كــورد بەزیانێكی كەمتــر لــەو كێژەنــی ئــەو روداوانــە دەردەچــێ ،بەڵكــو ئــەوە پاراســتنی پارسەنگی هێزە ناوخۆییەكانە ،لەالیەن هێزە دەرەكییەكانەوە. لەالیەكیتــر لەپێــش هاتــن‌و دوای هاتنی داعش ،هەمیشــە بەرێز مەسعود بارزانــی لەبۆنــە‌و یــادە جوداییەكاندا، باســی مــاڵ جوداكردنــەوەی لەگــەڵ بەغــداد كردۆتەوە ،خودی حزبەكەشــی بەهەمان شــێوە ،ئەوا سەیری بەغدایان كــردوە ،كــە چیتر شــایانی ئــەوە نیە لەگەڵــدا بمێننەوە .بــەاڵم لەو روداوەی چەنــد رۆژی رابــردودا ،دەركــەوت كــە مەبەســتێكی تــر لەپشــتەوەی ئەجنداییــەكان پارتیــە‌و دەیــەوێ هەم دەســتكەوتە سیاســیەكانی بپارێــزی‌و هــەم لێــرە لەكوردســتان‌و لەبەغداش، وانیشــانی هەمو الیەك بــدات ،دەتوانێ جلەوی دۆخە بەســتیەوە بهێڵێ،ئەوەش لەرێگــەی دەركردنــی بەیاننامە‌و ئاگایی لەبــارەی پاراســتنی یەكڕیــزی نێــوان كوتلــەو الیەنــە سیاســیەكانی كــورد لەبەغــداد .بــەاڵم بەدیوەكــەی تــر بۆ هەمــو الیەك ئاشــكرابو ،كــە هەمو ئەو قســانەی لەكەناڵەكانــی راگەیانــدن‌و بەشێكی بەرپرسانی الیەنە سیاسیەكان بارەی بەغــداوە دەكرێن ،لەبەرژەوەندی جەماوەری كوردستان‌و بەرەوپێشبردنی
رێرەوی سیاســی بارودۆخی كوردستاندا نین .هەرچی پەیوەندی بەبەرێز سەرۆك كۆمــار د .فوئــاد مەعســوم‌و بەكــۆی ســتافی كوتلەكوردییەكانــەوە هەیــە، دیسان دەركەوتەوە ،كە هەماهەنگیەكی توندوتــۆل لەنێــوان هەرێــم‌و ســتافی هاوبەشــی حكومڕانــی لەعێراقــدا نیە. ئەگەرنــا چــۆن شــوڤینیەكانی ســونە‌و شــیعە لەیەكدەگــەن‌و رێكدەكــەون‌و هەنگاو بەئاراســتەی لێكترازانی زیاتری نێو ماڵی كورد دەبەن؟. لەبــارەی دەنگۆیانــەی ئــەو چاكســازییەوە دەبیســترێن ،تەنهــا خەریــك كردنــی رای گشــتی شــەقام‌و خەڵكە ،ئەگەرنا لەبنەڕەتدا بەرژەوەندی حزبی‌و تائیفی‌و شەخســی‌و مەبەستێكی تــر لەپشــتەوەیە .چونكــە چاكســازی بەخەڵكانــی گەندەڵــی وەك مالیكــی‌و عەلــاوی‌و ئەوانــی تــر ناكــرێ ،ئەوانە خۆیــان لەمــاوەی 13ســاڵی رابردودا، رێچكەشكێنی گەندەڵی بون‌و سەرتاپای لەگەندەڵــی‌و دامودەزگاییەكانیــان شەخســەنە‌و تائیفگــەری نغرۆكــردوە. مالیكی 8ســاڵ حكومڕانی كرد‌و ئەوانی تریش چەندین پۆســت‌و پلەیان هەبوە. هەندێ لەپۆستبەدەستەدەكانی كوردیش بەشێكی گەندەڵیان بەردەكەوێ. پەكخســتنی پەرلەمــان‌و لەتكردنــی، ئەویــش تەنهــا بــۆ دەســتكاریكردنی نەخشــەی سیاســی پێكهاتەكان‌و الیەنە سیاســیەكانە ،تاكــو لەو رێیــەوە هەم چاكســازییەكان بــۆ مەرامــی الیــەن‌و چەند كەســێك یــەكال بكرێتــەوە‌و هەم لەداهاتوشــدا دەســتكاری چەند ماددە‌و بڕگــەی دەســتوری هەمیشــەیی عێراق بكرێ.
7
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (560) 25-04-2016
Political, Educational & Social Weekly Press
نزیكەی 50خانەی باڵوكردنەوە ،بەشدارییان لەپیشانگەی كتێبی سلێمانی كردوە
هەفتەی روناكبیری لەسلێمانی بەڕێوەدەچێت چاودێر -سلێمانی: رۆژی شەممە 2016/4/23لەتەالری كتێبخانەی گشتی سلێمانی ،بەدروشمی (كتێب ،زادێــك بۆ بیرو رێگایەك بۆ شارستانیەت) ،وەزارەتی رۆشنبیری و الوان ،بەڕێوەبەرایەتی گشتیی كتێبخانە گشتییەكان ،بەڕێوەبەرایەتی كتێبخانە گشتییەكانی سلێمانی ،مەراسیمی رۆژی جیهانی كتێبیان بەرز نرخاندو ئەم مەراسیمە تا رۆژی 2016/4/27 دەخایەنێ‌‌و ،رۆژانــە لەكاتژمێر 7-9ی ئێوارە بەردەوام دەبێت. سەرەتای مەراسیمەكە لەهۆڵی ئوتێل (رامــادا) كاتژمێر 11ی سەرلەبەیانی بەڕێوەچو ،ئەم چاالكییانەی لەخۆگرت: ساتێك وەستان بۆ گیانی شەهیدان، وتــاری كتێبخانەی گشتی سلێمانی- ئاالن رەوف ،وتاری حكومەتی هەرێمی كوردستان -وەزیــری رۆشنبیری ،دو بــەرهــەمــی ئۆركێسترای سلێمانی، ریپۆرتاژێك دەربارەی كتێبخانەی گشتی سلێمانی -سەتەالیتی گەلی كوردستان، خــەاڵتــی رێــزلــێــنــان بــۆ هــونــەرمــەنــد ئاشتی عوسمان دانش وەك كارمەندی كتێبخانە ،خــەاڵتــی رێــزلــێــنــان بۆ نوسەر بوار نورەدین وەك ئامادەكاریی گەورەترین پرۆژەی كتێب لەكوردستان. هەمان رۆژو لەناو تەالرو هۆڵەكانی كتێبخانەی گشتی ،لەنهۆمی یەكەم‌و دوەمی كتێبخانە پیشانگەیەك بۆ كتێبی كوردی‌و عەرەبی كرایەوە كە زیاتر لە چوار هەزار كتێبی كوردی‌و دوو هەزار كتێبی عەرەبی و 23كتێبی دەنگیی بۆ نــابــیــنــایــان لــەخــۆگــرتــبــو ،ســەرجــەم كتێبەكانیش بەداشكاندنی %50 - %25 بون. لــەهــەمــان كـــاتـــدا پــیــشــانــگــەی: دەستنوسە كۆنەكان – رێكخراوی پاراستنی كەلەپوری كورد ،پیشانگەی سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنوسان ،پیشانگەی ئەرشیفی
دیوی دوەمی هەڵبژاردن
كەیسی موسڵ بەنمونە
ئــامــێــرە سینەماییەكانی مامۆستا هونەرمەند رەوا جەمال عەبدول. لـــــەدوەم رۆژی فێستیڤاڵیشدا عەبدولقادر نــوری ،نمایشی موزیكی ،2016/4/24چــەنــدیــن چــاالكــی فۆلكلۆر (گروپی موزیك). لەگەلەری (ئــازاد شەوقی)ش ئەم جــۆراوجــۆر بــەڕێــوەچــون :ســەربــاری پیشانگەی كتێب‌و پیشانگەی ئەرشیفی پیشانگەیانە كرانەوە: پیشانگەی فۆتۆگراف -ئەرشیفی ئامێرە سینەماییەكان ،كۆڕو سیمینار كتێبخانە ،پیشانگەی شێوەكاریی لەهۆڵی لەتیف هەڵمەت بۆ هەریەك (پێشمەرگە ،شــەرڤــان) -كۆمەڵەی لە :مستەفا ساڵح كەریم -پیرەمێردو پــەروەردەیــی مــارگــرێــت ،پیشانگەی ئەزمونی رۆژنامەنوسی ،حەمە كەریم عارف -رۆمان‌و ئەزمونی وەرگێڕانم لەو سیرامیك -هونەرمەند محمد رەوف. لەچاالكییەكانی كتێبخانەی مندااڵنیش بوارەدا ،بەڕێوەچون. هــەروەهــا فیلمی ()minions چەندین چاالكی جۆراوجۆر بەڕێوەچون لەهۆڵی سینەمای مندااڵن نیشاندرا. كە زیاتر لە هەشت چاالكی بون. دواتر لەهەمان هۆڵی لەتیف هەڵمەت لــەحــەوشــەی كتێبخانەشدا ئــەم چاالكییانە بــەڕێــوەچــون :كــردنــەوەی كۆڕێكی شیعریی بۆ هەریەك لە :لەتیف پیشانگەی كــاری دەســت ـی‌و چنین -هەڵمەت ،قوبادی جەلی زادە ،كەژاڵ رێــكــخــراوی هـــۆرایـــزن ،كــردنــەوەی ئیبراهیم ،رێكخرا. ئەمڕۆیش دوشەممە ،2016/4/25 پیشانگەی خواردنی میللی‌و كوردەواری- چەندین چاالكی جۆراوجۆر ،لەكردنەوەی رێكخراوی هۆرایزن. لەچاالكییەكانی سەرلەئێوارەی هەمان پیشانگەو پیشانگەی شێوەكاریی‌و كۆڕی رۆژیــشــدا :ئێوارە شیعریی كالسیك‌و شیعریی‌و سیمینارو پێشانگەی فۆتۆیی‌و موزیك بەدەنگی باست حەمەغەریب ،چاالكی هەمەڕەنگی تر نیشان دەدرێن، كۆنسێرتی گروپی موزیك بەبەشداریی بەمجۆرە فێستیڤاڵەكە بەردەوام دەبێت
لەئایندەیەكی نزیكدا، شانۆیی «مێژوی با» نمایشدەكرێت چاودێر – تریفە: دوای پڕۆڤەكردن بۆماوەیەكی دورودرێژ، بڕیارە لەئایندەیەكی نزیكدا شانۆیی «مێژوی با» نمایشبكرێ ،ئەم شانۆییە لەنوسینی «بەهرام بەیزایی»یەو هونەرمەند «دێرین حامید» كــاری دەرهێنانی بۆ بەئەنجام گەیاندوەو هەریەك لە :كاردۆ عەزیز ،ئەژین نوری ،لینا عوسمان ،ئاالن هادی ،رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینن. سەبارەت بەم كارە شانۆییە ،هونەرمەند دێرین حامید بە»چاودێر»ی راگەیاند :ئەم شانۆییە ،شانۆییەكی سیاسی رەخنەییە، كە تێیدا شیكاریی بۆ دەسەاڵتی سیاسی دەكــرێــت ،كە چــۆن لــەالیــەن چینەكانی كۆمەڵەوە دروستدەكرێت ،دواتــرو پاش ئەوەی ئەم دەسەاڵتە خۆی دەگرێ ،و چۆن هەریەك لەم توێژانە دەچەوسێنێتەوەو لەناو خۆیاندا بەیەكیاندا دەداو لەو رێگەیەشەوە پێگەی خۆی بەهێزتر دەكات. لەبارەی «بەهرام بەیزایی»یشەوە كە ئەم دەقەی ئامادە كردوە وتی :بەهرام بەیزایی، وەك شارەزایەك‌و توێژەر لەبواری كۆمەڵگەو مێژوی ناوچەكە ،لەنێو گەمەو مەودایەكی قوڵی شانۆییدا زۆر وەستایانە لەرێگەی
پێنج تیپەوە توانیویەتی ئەم یارییە كەشف بكات ،هەمو ئەمانەش لەالیەن پێنج تیپ‌و گەمەكارانەوەیە ،بەم شێوەیە :داهۆڵ – دەسەاڵتی سیاسی ،سەوز – دین‌و پیاوانی ئاینی ،رەش – خەڵكی رەشوروتی نێو كۆمەڵگە ،زەرد – رۆشنبیر ،سور -بازرگان، بــەم شێوەیە ئەمانە لەنێو گەمەیەكی شانۆییداو لەنێو چوارچێوەی سندوقێك كە بەسەریاندا سەپێنراوە یاری دەكەن‌و «مێژوی با» دەنوسنەوە. دواتر چەند پرسیارێك دێنە ئاراوە ،ئایا كام لەم تیپانە دەتوانێ‌‌و جورئەتی هەیە سندوقەكە بشكێنێ‌‌و وەك مرۆڤ بژی؟ ئایا لەدەرەوەی سندوق مرۆڤ دەتوان ێ بژی؟
تا رۆژی پێنج شەممە .2016/4/27 دەكــرێ ئاماژە بەوەیش بــدرێ كە لەكتێب بــاوكــراوە كوردییەكاندا 19 خــانــەی چــاپ‌و بــاوكــردنــەوەو دەزگــا رۆشنبیرییەكانی كــوردی‌و 25خانەی چاپ‌و باڵوكردنەوەی عەرەبی بەشدارییان تێدا كردوە. ســــەبــــارەت بــــەم بـــاوكـــراوانـــەو بەشداربونیان لەم پیشانگەیەدا« ،شادە عەلی» سەرپەرشتیاری فێستیڤاڵی كتێب بە»چاودێر»ی راگەیاند :لەڕوی فێستیڤاڵەوە ئەم ساڵ جیاوازتر بوە لەسااڵنی رابـــردو ،چونكە زۆرتــریــن چین‌و توێژ بەشدارییان تێدا كردوەو زۆرترین چاالكی‌و سیمینارو كۆڕیان تیا ئەنجامداوە ،لەگەڵ ئەوەشدا لەم بارودۆخەی ئێستادا زۆرترین خوێنەر بــەشــداری كــردوە وەك ئاشنابونیان بەم فێستیڤاڵە لەبوارەكانی بینین‌و خــوێــنــدنــەوەو چــێــژوەرگــرتــن ،بــەاڵم بــەداخــەوە كەمترین كتێب فرۆشراوە گەرچی نرخەكانیشیان داشكاندنی زۆریان بۆ كراوە.
“من سامیم” خۆى دەگەیەنێتە لوتكە لەم مانگەدا لەحەوت فێستیڤاڵی جیهانیدا بەشدار دەبێت چاودێر – تریفە: كورتە فیلمی «من سامیم» كە لەنوسین‌و دەرهێنانی هونەرمەندی كورد «كەی بەهار»ە ،تاكو ئێستا 40خەاڵتی بەدەستهێناوە كە 25 جاریان خەاڵتی باشترین فیلم بوەو لەم مانگەشدا لەحەوت فێستیڤاڵی جیهانیدا بــەشــداری دەكـــات بەم شێوەیە: ـ فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی پاڵم بیچ – پاڵم بیچ /ئەمریكا.2016/4/14-6 ، ـ فێستیڤاڵی نــێــودەوڵــەتــیــی ئۆرینتاڵ – جێنێڤە /سویسرا-11 ، .2016/4/16 ـ فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی قومرا – بەسرە /عیراق.2016/4/20-16 ، ـ فێستیڤاڵی سێنێ – رەود ئایلەند /ئەمریكا.2016/4/23-19 ، ـ فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی بێتاوێن - تێتاوتن /مەغریب.2016/4/24-19 ،
ـ فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی بابل- بابل /عیراق.2016/4/26-24 ، ـ فێستیڤاڵی كۆفی كۆرتۆگلۆبۆ - ئەنگری /ئیتالیا.2016/4/30-28 ، فیلمی «مـــن ســـامـــی»م16 ، كارەكتەری بریتانی‌و 30كارەكتەری كـــورد لــەهــەر چـــوار پــارچــەكــەی كوردستان بەشدارییان تێدا كردوە، سەبارەت بەم كورتە فیلمە ،كەی بەهار بە «چــاودێــر»ی راگەیاند: چیرۆكی فیلمەكە كـــوردی نییەو نامەوێ وەك ناوچەگەری بێتە بەرهەم، بەڵكو دەمەوێ وەك فیلمێك لەئاستی جیهانی سینەماییدا بیهێنمە بەرهەم، تا سنوری ناوچەیی بشكێنێت‌و خۆی بگەیەنێتە بینەرانی جیهان. ئەم فیلمە لەبەرهەمی هاوبەشی بریتانیاو هــەرێــمــی كــوردســتــانــە، بەسەرپەرشتی كۆمپانیای جۆكە فیلمس‌و فوتپرینت فیلمس.
ناسیح حەمە حسێن
گەر هەڵبژاردن یەكێك بێت لەپایەكانی دیموكراسیبونی هەر گەلێك ،كە تیایدا دەسەاڵت دەستاودەست دەكرێت‌و لەرێگای سندوقەكانی دەنگدانەوە نوێنەرانی گەل هەڵدەبژێرێن .ئەوا دیوێكی ترسناك‌و مەترسیدار هەیە ،ئەویش یەكالكردنەوەو دەرهێنانی ئەجێندا داپۆشراوەكانە لەسەروبەندی هەڵبژاردندا. دەكرێت فاكتەری كات یەكێك بێت لەپێوەرەكانی بردنەوەی هەر هەڵبژاردنێك، كە زۆرجار بەهۆی ئەوەی وەك لەئەجێندای سیاسیەكاندا هاتوە (هێشتا كاتی نییە)یە. نزیكترین نمونە نزیكبونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی ویالیەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكایە ،كە هەمیشە كۆمەڵێك ئەجێندا بەكراوەیی دەهێڵرێتەوە تا سەروبەندی هەڵبژاردن‌و لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی دەنگدان دەستدەكرێت بەیەكالییكردنەوەی ئەو كەیسانە. یەكێك لەكەیسەكان ،كە زۆر چارەنوسسازە بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستان، وادەی رزگاركردنی موسڵ‌و دەوروبەریەتی ،كە بۆ دو ساڵ دەچێت لەژێر دەسەاڵتی هێزی تاریكیی (داعــش)دایــە ،ئەم شــارە لەكاتی دەسەاڵتی بەعسییەكاندا زۆرینەی جومگە هەستیارە سەربازیی‌و هەواڵگریی‌و ئەمنییەكان لەرەگەزەكانی ئەم شارەبون‌و هەمیشە موسڵ پێگەی توندڕەوە ئیسالمییەكان بوە لەسەرجەم ناوچەكەدا ،هەر بۆیە جێهێشتنی كەیسی گرتنەوەی موسڵ بەكراوەیی ،بەشێكی پەیوەندیدارە بەسیاسەتی دیموكراتەكان ،كە ئێستا لەدەسەاڵتدان ،لەكاتێكدا رۆژانە بەدەیان‌و سەدان تاوانی كۆمەڵكوژیی لەژێر دەسەاڵتەكەی (داعش)دا ئەنجام ئەدرێ ،و هەمو ئەم تاوانانە بون بەقوربانی (كەیسی كراوە)ی موسڵ. لەئاستی (هەرێم)یش ،گلەیی زۆر ئاراستەی حزبەسیاسیەكان دەكرێت‌و رەخنە لەسەركردەی حزبەكان دەگیرێت كە تەنیا لەهەڵبژاردندا هەندێ كەیس‌و ئەجێندا یەكالیی دەكرێتەوە لەپێناوی دەنگدا (كە مافی رەوای هەر حزبێكی سیاسییە) ،بەاڵم لەسەر حسابی خودی پرۆسەی دیموكراسی نەبێت.
ماڵی سینەما، گەورەترین كارەساتی مرۆیی دەكاتە فیلم چاودێر -تایبەت: لەچوارچێوەی پڕۆژەكانی بەشی بەرهەمهێنانی «مــاڵــی سینەما» بــۆ ســاڵــی ،2016كــورتــە فیلمی «بــرســێــتــی» ،كــە لــەســیــنــاریــۆو دەرهێنانی دەرهێنەری كورد لەباكوری كوردستان «كەرەم تەك ئۆغلو»ە، كۆتایی هات‌و لەئێستایشدا ئامادەیە بۆئەوەی بنێردرێتە نێو فێستیڤاڵە جیهانییەكانەوە ،ئەم كورتە فیلمە، لــەالیــەن «ئینیستیتۆی سی ئێچ ئای» سەرپەرشتی بەرهەمهێنانی ك ــراوەو هــەر لەڕێگای ئەمیشەوە دەنێردرێتە فێستیڤاڵەكان. س ــەب ــارەت بــەنــاوەرۆكــی ئــەم بەرهەمە« ،زانــا حەمە غەریب» سەرپەرشتیاری ماڵی سینەما بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد :ئەم كورتە فیلمە قوڵبونەوەو تێڕامانە بۆ ناخی مرۆڤە برسییەكان ،بەم شێوەیە فیلمەكە دەستپێدەكات ،كەسانێك برسین‌و بەدوای ناندا دەگەڕێن‌و وێڵن، كەسانێكیش پۆشتەن‌و تێرن ،بڕوایان وایە لەم گەردونەدا شتێك نییە بەناوی «بــرســیــبــون»ەوە ،لەكاتێكدا چاك ئەوە دەزانین كە برسێتی كوشندەترین كارەساتی مرۆییە لەجیهاندا. دەربارەی ستافی كورتە فیلمەكەیش
وتی :جگە لەهونەرمەند «كەرەم تەك ئۆغلو» كە دەرهێنەری كورتە فیلمەكەیەو خۆیشی سیناریۆی بۆ داناوە« :محەمەد عەلی بــاران» وێنەی گرتوەو «هەقی پۆاڵت» كاری مۆنتاژی گرتۆتە ئەستۆ، دەربــارەی كاری ئایندەیشیان ئاماژەی بەوەدا كە ماڵی سینەما بۆ ساڵی 2016 بەنیازە ( )10كورتە فیلم بەرهەم بهێنێت.
دا هاتوو
چەند بابەتێکی نوێ
مار ەکانی
هەورامان وریا قانع -دانا ڕەئوف
ژ
شوان ئەحمەد r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ذمارة ( )٥٠1دووشةممة 2016/4/25
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
ڕۆژی جیهانیی کتێب
کتێبێک بکڕە و گوڵێک بە دیاریی وەربگرە ڕەخنەی چاودێر ڕۆژی جیهانیــی کتێب ڕووداوێکە ســااڵنە لــە ٢٣ـــی مانگــی ٤ـــدا مەراسیمی بۆ ســاز دەکرێت و بەرز دەنرخێندرێــت .ئــەم ڕۆژە لە الیەن یۆنیسکۆوە ناو نراوە. لــە ســاڵی ١٩٩٥ـــدا یۆنیســکۆ بڕیــاری دا ڕۆژی جیهانیــی کتێــب و چــاپ و باڵوکردنــەوە بکاتــە جــەژن .ئــەم ڕۆژە هاوکاتــە لەگەڵ ساڵڕۆژی کۆچی دوایی ولیــەم شەکســپیر و سێرڤانتس. شــایەنی باسە لەم ڕۆژەدا لە کەتەلۆنیای ئیســپانیادا هــەر کەسێک کتێب بکڕێت لەگەڵیدا چڵێک گوڵی بە دیاریی دەدەنێ. ئامانــج لــە ڕۆژی جیهانیــی کتێــب، ڕێزگرتنە لــە بەهای کتێــب و مافــی نووســەر ،هەروەهــا خســتنە ڕ و و ی جیهانیــی کتێــب و ستایشی نووسەران، هاندانــی گەنجــان بــۆ دۆزینــەوەی چێــژی خوێندنەوە، پشــتگیر یکر د نی پەرەپێدان کولتووری و کۆمەاڵیەتی، ئەمــە جگە لە جەخت خستنەســەر گرنگیــی چاپەمەنی و ئازادیی کتێب و سەرنجڕاکێشــانی ڕێکخــراو و ئەنجوومەنەکان ،بــۆ ئەوەی کارێک بکەن خەڵکی بە ئاسانیی دەستیان بە کتێب و زانیاریی بگات. یۆنیســکۆ بــەردەوام هەوڵی داوە بەهایەکی مەزن بە کتێب ببەخشێت و ئەو واڵتانــەی کەمترین بایەخیان بە کتێب داوە ناچار بکات کە بەهای ڕاســتەقینە بۆ کتێــب بگەڕێننەوە. جێــی ئاماژەیــە یۆنیســکۆ ســاڵی ١٩٧٢ـــی بــە دروشــمی «کتێب بۆ هەمــوان» ناو نــا ســاڵی جیهانیی کتێــب و وای لە زیاتر لە ١٠٠واڵتی جیهــان کــرد بودجەیەکــی زیاتر بۆ چاپی کتێب تەرخان بکەن. هەرچەنــد ئەمڕۆکــە زۆر الیــەن و ڕێکخــراوی تر بایەخ بــە گرنگیی کتێــب دەدەن ،بەاڵم یۆنیســکۆ کە ڕچەشکێنی ئەم نەریتەیە ،بە گشتی ئامانجەکانــی خۆی لەم خااڵنەدا کۆ دەکاتەوە: یــەک :پەرەپێدانی پیشەســازیی کتێب لە ڕووبەرێکی فراوانتردا. دوو :بایەخــدان بــە باڵوکــراوەی فێــرکاری و گشــتی ،وەک دوو ئەندامی پێکەوەیی کتێب. سێ :پڕکردنەوەی درزی فێرکاری
و زانیاریی کە لە نێوان ئەو واڵتانەدا دروســت بووە کە کتێــب و کولتوور پەراوێز خراون. چــوار :زەمینەخۆشــکردن بــۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لە نێوان بەشــە حکوومەتــی و تایبەتییەکانــدا- دەربارەی کتێب. پێنج :پشتگیریکردنی چاپەمەنیی ئەهلی.
شــەش :هاندانی منــدااڵن و الوان بــۆ خوێندنەوە ،تەنانــەت ئەگەر لە ڕێی تەکنەلۆجیاشەوە بێت. حــەوت :بایەخدان بــە وەرگێڕانی بەرهەمی گەالن لەناو یەکتردا. هــاوکات لــە الیەکــی تــرەوە، بەریتانیــا بە نیازە تا ســاڵی ،٢٠٢٠ زیــاد لــە ١٠هــەزار کــەس وەک ســەفیری کتێــب بناســێنێت .ئــەم پــرۆژە تازەیەی بەریتانیــا بۆ زیاتر پەرەپێدانی کتێبخوێندنەوەیە. بەریتانیــا داوای لــە خەڵکــی واڵتەکەی کردووە ،هەموو کەســێک دەتوانێــت ســەردانی نزیکتریــن کتێبفرۆشــیی ناوچەکــەی خــۆی بکات و خۆی وەک ســەفیری کتێب ناونووس بکات. ســۆزس ڤینتــەر ،بەڕێوەبــەری ئــەم پرۆژەیــە دەڵێــت :ئێمــە داوا دەکەین خەڵکــی خۆیان پەیوەندیی بــە پڕۆژەکەمانــەوە بکــەن ،چونکە ئەو کەســەی لە چێژی ڕاستەقینەی کتێــب تــێ گەیشــتووە ،باشــتر دەتوانێت کەسانی تر بۆ خوێندنەوە هان بدات. ڤیتنــەر هەروەهــا دەڵێــت: خوێندنــەوە دوو جــۆرە ،یــان بــۆ زانیاری ،یان بــۆ چێژ ،ئێمە ئەوەی دووەممــان مەبەســتە و دەمانەوێت خەڵکــی هــەم چێژ وەربگــرن ،هەم
فێــری وانەیەکی مرۆییش ببن .بۆیە ســەفیری کتێب باشــترین بیرۆکەیە لەم ڕووەوە. وا بڕیــارە هــەر کەســێک ئەگەر وەک ســەفیری کتێــب هەڵبژێردرا، ئەوا کــۆڕ و کۆبوونەوەی بۆ ئەنجام بدرێت ،تا هەســتی جوانی خۆی لە چێــژی خوێندنەوە بــۆ خەڵکانی تر بــاس بــکات .هەروەها ئەو کەســە دەبێت کتێبێک وەک باشترین کتێبی تەمەنــی هەڵبژێرێت و باسی بکات. ئــەم پڕۆژەیە بایەخ بــە خەڵکــی ســادەی خوێنــەر دەدات و وا دەکات گفتوگــۆ لــە نێــوان خوێنەرانــی کتێبدا دروســت ببێت، هــەر پرۆژەیەکیش کە ئامانجی باڵوکردنەوەی زیاتــری کولتــووری خوێندنــەوە بێت ،جێی ستایش و ڕێزە. بــە بۆنــەی ئــەو ڕۆژەشەوە ،کتێبخانەی گشــتیی ســلێمانی و کۆمپانیای ئاسیاســێڵ، فێستیڤاڵی سلێمانی بۆ کتێب ،ساز دەکەن. فێســتیڤاڵەکە لــە ڕۆژانی -٢٣ی ٤دەستی پێ کردووە و تا ٢٧ـــی مانگ بــەردەوام دەبێت و فێســتیڤاڵەکەش لــە تــەالری کتێبخانــەی گشتیی سلێمانی دەبێت ،کە جگە لە پێشــەنگای کتێب ،چەندین چاالکی تری جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت.
شێرزاد حەسەن گەشتێکی تری فەرهەنگی ئەنجام دەدات ئا :ڕەخنەی چاودێر دوای گەشتێکی دوورودرێژ لە ماوەکانی ڕابــردوودا بۆ هەندێک لــە شــارەکانی ئەڵمانیــا بــە مەبەســتی کۆڕ و ســیمینار ،لە ئێستاشدا «شــێرزاد حەسەن» نووســەرو ڕوناکبیر لەسەر داوا و بانگهێشتی (زانکۆی ئۆستفۆلد/ کۆلێژەکانی مرۆڤنناســی ،شاری فرێدریکســتاد /نەرویج) چەندین کــۆڕ و ســێمینار پێشــکەش دەکات ،بــۆ هــەر دوو ڕەوەندی کــوردی و بیانیی .چاالکییەکانی نــاو زانکۆکە لە (٤/٢٥ـــەوە بۆ
)٢٠١٦/٤/٢٩دەخایەنێــت ،کــە لەم تەوەرانەدا چڕ دەبنەوە: ڕۆژهەاڵتــی ناویــن لە نێوانتیــرۆری ئیســامی و جەنگــی پیرۆزدا. سەدســاڵ لــە پــەروەردەیتەنگژەباردا. خوێن؛ وەک بەهای شەرەف. خانــەوادەی پاتریارکــی وپڕۆسەی خەساندن. هەمــوو ئــەم تەوەرانــە بــۆ ڕەوەندی کوردان ،لە واڵتانی ژێر قەڵەمڕەوی شــنگن-دا ،دووبارە دەبنەوە ،کە لە بەرواری (-٤/٣٠ بۆ )٦/٢٢بەردەوام دەبێت.
ژمار ه ( )٥٠1دووشه‌مم ه 2016/4/25
««
2
سەبارەت بە نیهلیزم دیدار لەگەڵ دکتۆر دارا محەمەد ئا .هەرێم عوسمان ()٢-٢ ڕەخنــەی چاودێر :مه‌رگــی خوا ،گه‌ر لــ ه وشــه‌ی مــه‌رگ ده‌ســتپێبکه‌ین وات ه ته‌واوبوون ،کۆتاییهاتن ب ه هه‌موو شتێک. به‌اڵم الی نیتش ه جۆرێک ل ه ده‌ستپێکردنه‌و‌ه هه‌یــه ،وات ه جۆرێک لــ ه زیندووبوونه‌وه. تــ ۆ باســی به‌هــا ئه‌خالقییه‌کانــت کرد، کــ ه ســازکه‌ریان دۆڕاوه‌کانــن ،ئایا ئه‌م ه بــۆ دیالێکتیکــی هیگڵ ل ه نێــوان کۆیله و ئاغــادا نامانگه‌ڕێنێته‌وه .ک ه کۆیله‌کان سازێنه‌ری به‌هاکان بن ،وات ه جارێکی دی ده‌بنه‌و‌ه به‌و کۆیله‌یه‌ی ســه‌روه‌رن .وات ه به‌جۆرێکــی دی کۆیلــه‌کان کــ ه به‌هاکان ســازده‌که‌ن ده‌بنــه‌و‌ه ب ه ئاغــا ،ته‌نانه‌ت ئاغای ئاغاکانیش؟ ئایا براوه‌کانی نیتش ه به‌هایان ســازنه‌کردووه ،بێ به‌ها ده‌ژین، یان بۆ به‌های دۆڕاوه‌کان گه‌ڕاونه‌ته‌وه؟ ب ه الی نیتشه‌و‌ه نه‌خێر ،لەبەرئەوەیسهردهســتهکان هیچ به‌هایه‌کی مۆراڵیان دانه‌مەزرانــدووه ،چونکــە پێویســتیان پێــی نییه .هاوکات پێویستیشــیان به‌و‌ه نهبووه کۆیله‌کان لــ ه وێنەیەکی مۆراڵیدا بخوێننه‌وه .ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هیگڵ باستکرد لــ ه تێڕوانینی نیتشــ ه جیاوازه .نیتشــە بــەدوای دۆزینــەوەی ســەرچاوەی بەها مۆراڵیەکانەوەیــە ،واتــە جینیالۆجیــای ئەخــاق و دۆزینــەوەی ئیتیمۆلۆجیــای ئــەم چەمــک و زاراوە مۆراڵیانەوەیــە. کاتیــک نیتشــە بــاس لــە ئەخالقیاتــی ســەروەرو کۆیلــە دەکات ،هــەروەک لەوەاڵمــی پرســیاری پێشــودا قســەمان لەســەر کرد ،باس لەو ســایکۆلۆژیەت و هۆشــیاریە دەکات کــە دەستپێشــخەرو داهێنەری ئەم دابەشــکردنە مۆراڵیانەیەو هەڵقواڵوی سایکۆلۆژیەت و هۆشیاریەکی کۆیالنەیــەو وێناکردنــی دنیــاو ژیانــە لــە چوارچێوەیەکــی ئەخالقیــدا .بــەاڵم ئــه‌وه‌ی هیــگڵ ،وه‌ک خــۆت باســتکرد، په‌یوه‌ندییه‌کــی دیالێکتیکیــه .هیــگڵ لــە بەشــی چوارەمی››فینۆمینۆلۆژیــای هــۆش››دا بــاس لــە ئایدیــای دانپیانان دەکات لــە رێگــەی وێناکردنی پەیوەندی نێــوان ئاغــا و کۆیلــەوە کــە خــۆی لە پەیوەندیەکــی دیالەکتیکیــدا دەبینــێ. هــەروەک پەراوێزێکــی بچــوک ،لێــرەدا دەمــەوێ ئــەوە بڵێم کە بەشــێکی زۆری بیریارەکانــی هیــگڵ لــە ئێســتادا ئــەم دانانــی دوو وشــەیە (ئاغــاو کۆیلە) بە هەڵــە دەزانــن ،چونکــە وەرگێڕانێکــی هەڵــەی دوو وشــە ئەڵمانیەکەی هیگڵە. بــەاڵم وەرگێڕانی بەم شــێوەیە لەســەر دەســتی ئەلیکســاندەر کۆژێــڤ بــوو بۆ زمانی فەرەنســی و پاشان دانانی هەمان دوو وشــە لــە زمانی ئینگلیزیشــدا؛ دوو وشەی راســتتر بریتین لە موڵکدار (یان کەســێکی دەوڵەمەنــدو خــاوەن زەوی) و خزمەتــکار (یــان کەســێکی هــەژارو کارگــەری زەوی و جوتیــار و بێموڵــک) چونکە هیگڵ لە کۆنتێکستی کۆمەاڵیەتی دەرەبەگایەتیدا نەک کۆیالیەتیدا دەدوێ. ئەمــە پەیوەندیەکــی دیالەکتیکیــە، چونکە لە پرۆســەی دانپیانانــی ئاغا بە کۆیلــەدا خەبــات و جەنگێــک هەیــە کە ئەنجامەکــەی لەناوبردنی یەکێکیان نییە، بەڵکــو تێپەڕاندن و زاڵبوون و دانپیانانی یەکتریــە ،واتە پرۆســەیەکی دیالەکتیکی لە ئارادایە .به‌اڵم ئه‌وه‌ی نیتشــ ه باســی ده‌کات بریتــی نییە لە هــەوڵ و خەباتی کۆیلــەکان بــۆ بەدیهینانــی دانپیانــان لەالیــەن ئاغاکانــەوە ،بەڵکو ئــەوان ئەم پەیوەندیە دەخەنە قاڵبێکی ئەخالقیەوە‌و ئاغــاکان هیچ به‌هایــه‌ک ناهێنن ه ئاراوه، ئــه‌وه کۆیله‌کانــن کــە پێویســتیان بــ ه به‌هامۆراڵییــه‌کان هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ره‌وایه‌تــی ب ه کۆیل ه بوونی خۆیان بده‌ن. لــەالی هیگڵ تێزی دانپیانان ترۆپکی ئەو پەیوەندیە دیالەکتیکیەیە کە باسمانکردو
چوارچێوەیەکی مۆراڵی پێنەبەخشــراوە، بەڵکو لەســەر ئایدیایەکــی گرنگی هیگڵ کاردەکات ،کە ئەویش خود هۆشــیاریەو رەهەندێکی ئیپستمۆلۆژیشی هەیە .بەاڵم سەرباری ئەمە ،دڵنیام کۆمەڵێک نوسەر هەن کــە گفتوگۆ لەســەر ئــەوە دەکەن کــە لێکچونێکی تــەواو لە نێوان ئەم دوو ئایدیایەی هیگڵ و نیتشەدا هەیە.
ڕەخنــەی چاودێــر :بــه‌اڵم ئایــا ژێرده‌ســته‌کان الی نیتشــ ه بااڵده‌ســت نه‌بوون .وات ه مێگه‌ل له‌سه‌ر ئه‌م به‌هایان ه بنیاد نه‌نــراوه‌و ،مێگه‌لیش زۆرین ه نییه. هه‌ســت ده‌کــه‌م لــ ه هه‌ندێــک الیه‌نــه‌و‌ه زۆرینه‌یه‌کــی ســه‌ر ده‌ســت بــن ،ئــه‌م که‌مینه‌یه‌ی ل ه شــێوه‌ی نیتشــه‌کاندایه، لــه‌م به‌هــا مۆراڵیانــ ه الده‌ده‌ن ،به‌اڵم بۆ خۆیــان به‌های مۆراڵی خۆیــان نهبووه؟ چونکــ ه به‌پێــی ئــه‌و جیاکردنه‌وه‌یــه‌ی د.محه‌مــه‌د که‌مال کردویه‌تی ،دوو وشــ ه هه‌یــه ،ئیتیک و مۆراڵ .ئیتیک گشــتیی ه هی ژێرده‌ســته‌کانه .مــۆراڵ هی تایبه‌ت و تاکه‌که‌ســییه‌کانە کــە بــە پێــی کات و شــوێنییه‌و رەهانییــە؟ ئایــا ئــه‌م دوو چه‌مک ه الی نیتشه نیی ه و جیاواز نییه؟ زۆر باشــه ،به‌شــێوه‌یه‌کی بــاشبــۆی چویت لــه‌وه‌ی کــ ه په‌یوه‌ندییه‌کت دروســت کــرد ل ه نێــوان ئــه‌و به‌هایانه‌و ســه‌رله‌نوێ هه‌ڵســه‌نگاندنه‌وه‌ی به‌هاکان کــە نیتشــە پێیهەڵدەســتێ ،ئــه‌وه‌ش کــ ه به‌هــای ژێرده‌ســته‌کان ئیســتا سه‌رده‌ســت و زۆرینه‌یــ ه بــه‌م مانایــه. بێگومان ره‌خنه‌ی نیتشــ ه ل ه مۆدێرنیتی ئه‌مه‌یــه ،کــ ه ئێــو‌ه ئاماژه‌تان بــۆ کرد. له‌به‌رئــه‌وه‌ی مۆدێرنیتــی کار ده‌کات بۆ بــ ه دامه‌زراوەییکردنی به‌ها مۆراڵییه‌کان، ئه‌و به‌هایانه‌ی ده‌ســتکردی دۆڕاوه‌کانن، هه‌ر بۆیه نیتشــ ه به ره‌خنه‌گرێکی ســه‌ر ســه‌ختی مۆدێرنیز م داده‌نرێت .ئه‌مه‌شــ ه واده‌کات فه‌یله‌ســوف ه پۆســتمۆدێرنه‌کان نیتش ه ب ه ئیلهامبه‌خشی خۆیانی ده‌زانن. ی ل ه نێــوان مۆراڵ و ئــه‌و جیاکردنه‌وه‌یه ئیتیکدا باســتکرد گرنگه ،بــه‌اڵم نازانین ب ه کوردی کام وشــانە دابنێین ،بەاڵم من دڵنیانیم لەوەی کە ئیتیک ژێردەستەکان هەڵگــری بــن و مۆراڵیش تاکەکەســی و شــوێنکاتی بێت .بۆیە بە هەمان ئەندازە گرنگە لــەوە تێبگەین کە ئــەم جیاوازیە لە فەلســەفەی ئــاکاردا لەنێوان ئیتیک و مۆراڵدا نییە .گرفتەکە لە وەرگێڕانی ئەم زاراوانەدایە نــەک هەر بۆ زمانی کوردی، بەڵکو لە ئەڵمانیشەوە بۆ ئینگلیزی ،واتە ئــەو چەمک و زاراوانەی بــۆ نمونە کانت و هیــگڵ و نیتشــە و هایدیگەر بەکاریان هێناوە .بۆ رونکردنــەوەی زیاتری ئەمە، لێــرەدا دەبێــت بــاس لــە کانــت بکەم، کانت بۆ نمونە باس لە پرەنســیپێک یان
جیادەکەینەوە کاتێک ئەم گوتارە ناواخن و ئاماژەیەکــی مۆراڵــی یــان ئیتیکــی لەخۆدەگرێ .ئەو پرەنســیپە کانتیەی لە ســەرەوە باســمکرد بنەمای پرەنسیپ و گوتارێکــی مۆراڵی گەردونیە کە دەیەوێ بڵــێ راســتیەکی ئەخالقی هەیــە کاتێک دان بــەوەدا دەنێیــن کــە هیچ کەســێک نابێت (لێرەدا وشــەی نابێت وشــەیەکی مۆراڵیە کــە ئاماژەپێدەرە بۆ فەرمانێک) مافی کەسێکی دیکە پێشێلبکات .گوتارە تاکەکەســی و خودیەکــە پەیوەنــدی بــەو هۆیانــەوە هەیە من یــان تۆ ،وەک تاکەکەســێک ،بەکاریدەهێنیــن بــۆ ئەو کردارانــەی ئەنجامیدەدەیــن .واتــە ئێمە هــۆکارو پاســاوی ئەخالقــی جیاوازمان هەیــەو لێــرەوە ئەمــە پێویســتە ببێتــە هــۆی دەرکەوتنــی ئەوەی کــە کام هۆیە باشترە لەوی دیکە لە ئەنجامی دیبەیت و گفتوگۆی نێوان تاکەکەســەکانەوە .دەبێ ئاگاداری ئەوەش بین ئەم گوتارە خودیە پرەنســیپ و بەهــا مۆراڵیە گەردونیەکان وەک هابرمــاس رەتناکاتــەوە.
وشەی ( )sittlichkeitی ئەڵمانی کە بەمانای سیســتمی مۆراڵ و ئەخالق یان ئاکار یان ئیتیک دێت ،کە ئەم چەمکە بە تایبەتی الی هیگڵ بەکارهاتووە .نیتشــ ه شــه‌ڕ له‌گــه‌ڵ ئــەو سیســتمە مۆراڵیەدا ده‌کات کــە دەرئەنجامــی هۆشــمەندی و ســایکۆلۆژیەتی مرۆڤــی کۆیلەیــەو سیستمێکە هەروەک نیتشە دەیەوێ بڵێ بنەچــە و رەگوڕیشــەکانی دەگەڕێتــەوە بۆ ئــەو جیاکاریە مۆراڵیــە ئاینییەی کە کۆیلــەو قەشــەکان دروســتیان کردووەو دواجار بووەتە سیســتمێکی کارپێکراو و لێرەوەیە نیتشە خۆی بە دژە مۆراڵیست ناودەبــات .ئەگەر ئیتیک ئه‌و پرەنســیپ و گوتــار‌ه گشــتگیرو گه‌ردونیــ ه بێت ک ه ت ل ه مۆراڵ ،ئەوا نیتش ه رەنگە جیاواز بێ له‌گــه‌ڵ دامه‌زراندنی به‌هــا مۆراڵییهکاندا شــه‌ڕ ده‌کات .گرنگ ه ئه‌وه‌ش بڵێم نیتش ه دان بــه‌و به‌ها گشتگیرانه‌شــدا نانێت ک ه ناومان نا ئیتیک .نیتشــ ه ته‌نانه‌ت باسی زانســتیش ده‌کات ،ک ه چــۆن ئەم به‌هاو سیســتمە ده‌گوێزرێنه‌و‌ه بۆ ناو زانســت،
کاتێک ک ه نیتش ه میتافۆری مه‌رگی خوا بەکاردەهێنێ، مەبەســتی لــ ە کوشــتن و له‌ناوبردنــی ســه‌رچاوە و ت بــ ە به‌هــا مۆراڵییەکان مەرجەعیەتێکــە که پشــ دەبەستێت یاسایەکی مۆراڵی دەکات کە گەردونیە و پێیدەوترێ پرەنسیپی گەردونی رێزگرتن. ئەم پرەنســیپە گەردونیە بە پێی شــوێن و کات گۆڕانــی بەســەردا نایــەت ،واتــە لە هیچ شــوێن و کولتورێکــدا ناتوانرێت پاســاوی مۆراڵــی بۆ پێشــێلکردنی ماف و لەناوبردنــی رێــزو کەســایەتی ئەویدی بهێنرێتــەوە .لەبەرئــەوە پێموانیــە جیاوازیەکــە بــەم شــێوەیە بــێ ،بەڵکو لەوەدایە کــە چۆن گوتارێکــی گەردونی (یــان ئۆبجێکتیڤیســت) لــە گوتارێکــی خودی تاکەکەسی (یان سەبجێکتیڤیست)
فەیلەسوفێكی نیوکانتی بە درێژی لەسەر ئەمە دواوە .بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ه ببه‌ستینه‌و‌ه بــ ه نیتشــه‌و‌ه کــ ه ئێــو‌ه باســتانکرد. نیتشــ ه به‌شــێوه‌یه‌کی تایبه‌ت باسی ئه‌و جیاوازیی ه ناکات .به‌اڵم نیتش ه مۆراڵه‌کان ه له‌ناوی ده‌بات ،چونک ه به‌ها مۆراڵییه‌کان به‌رهه‌مــی ئه‌خالقــی کۆیله‌کانــه ،ره‌نگ ه جیاوازی زاراوه‌ییمان هه‌بێت .نیتشــە لە کتێبەکەیدا وشــەی ئەڵمانی ()Moral بەکاردەهێنــێ ،کــە لــە ئینگلیزیــدا بــە ( )moralsیــان ()morality وەرگێــڕدراوە .وشــەی دووەم نزیکــە لە
کــە ئەمە دۆلۆز لــە کتێبه‌که‌یدا له‌ســه‌ر نیتشــه بە باشــی باســیدەکات .نیتشــ ە پێیوای ه باوه‌ڕبوون ب ه راســتی یه‌کێک ه ل ه ســیماکانی زانســت ،وات ه زانست پێیوای ه گه‌یشــتووەت ه راســتی ره‌ها ،له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ســه‌ر فاکــت بنیاتنراوه ،کــ ه ئه‌مه‌ش یه‌کێک ه ل ه کێشه‌کانی مۆدێرنیتی .نیتش ه ی راستی زۆر بە وردی له‌سه‌ر گرفتی بەها و بڕوابوون ب ه راســتی دەدوێت .بڕوابوون ب ه راستی جۆرێک ه ل ه ئاماژه‌یەکی دینی و ئه‌خالقی ،به‌اڵم ک ه ده‌ڵێیت راستی هه‌یە ی جیاوازتره، یان نییە ئه‌مەیان کێشەیەک
چونکــ ه لێــرەدا هەوڵــی هێنانــەوەی ئارگیومێنت دەدەیت و پشت بە کۆمەڵێک پێشــەکی و ئەنجــام دەبەســتی و ئەمە گوتارێکــە هەڵگری جۆرێکــ ە لە گومان، بــه‌اڵم بڕوابــوون مانایەکــی نۆرمه‌تیڤانە یان بەهادارانەی هەیە ،مەبەســتم لەوەیە ئەم بڕوایە لەســەر بنەمــای ئارگیومێنت دروســتنەبووە ،هــەروەک چــۆن باوەڕی ئایینی لە کۆمەڵێک پێشەکی و ئەنجامی لۆژیکیــەوە نایەت ،بەڵکــو بڕوابوونە بە راســتی ئاینەکــەو کەســایەتی پەیامبەر کــە پێویســتی بــە ئارگیومێنــت نییــە. هــەر بــەم شــێوەیەش نیتشــ ه بڕوابوون به‌راســتی ره‌د ده‌کاتــه‌وه ،له‌به‌رئــه‌وه‌ی بڕوابــوون واتــ ه دۆگماتیــزم ،نیتشــ ه دۆگماتیــزم ده‌شــکێنێت ،له‌به‌رئــه‌وه‌ی شــتێک نییــ ه به‌نــاوی راســتییه‌کی میتافیزیکــی .بیریارەکانــی نیتشــە ئه‌م بە››تێڕوانینگەرایــی›› جیهانبینیــە ( )perspectivismناودەبــەن کــە پێیانوایــە فەلســەفەی مۆراڵــی نیتشــه بەرهەمــی دەهێنێت ،ئەمــەش بە مانای ی لــ ه جیهانبینییه‌کاندا ی فره‌گه‌ریــ بوونــ دێــت .بــۆ نمونــ ه ئه‌گــه‌ر من بــۆ ماڵی خۆمــان بڕۆمــه‌و‌ه ته‌نیــا یــه‌ک رێگــه‌م نییــه ،بەڵکــو چه‌ندین رێگ ه بــۆ چوون ه ماڵــهوه هه‌یه ،به‌اڵم تۆ رێگه‌یه‌کی نوێش نیشــانی مــن ده‌ده‌یــت ،ئــه‌و رێگه‌یه‌ش نێتــه ماڵــهوه ،له‌به‌رئــه‌و‌ه مــن ده‌گه‌یه هیچمان ناراســت نین .واتــ ه رێگه‌کانمان بۆ گه‌یشــتن ب ه راســتی جیاوازه .نیتش ه نیهلیســتی نییــه ،به‌ڵکو فه‌یله‌ســوفێکە بڕوای بە تێڕوانینگەرایی هەیە ،ب ە فره‌یی تێڕوانینــەکان و جیهانبینیــەکان هەیــە. ک ه ئه‌م ه ئیســتا به‌تایبه‌ت ل ه فه‌لسه‌فه‌ی سیاســیدا زۆر کاری له‌ســه‌ر ده‌کرێــت. له‌ســه‌ر ئه‌م بنه‌مایانه‌بوو من نیتشه‌م ب ه فه‌یله‌سوفێکی نیهلیستی دانه‌نا.
بــ ه مرۆڤه‌کان دەبەخشــێت ،کــە خۆیان بیربکه‌نــه‌وه ،خۆیان بتوانن سیســتمێک به‌رهه‌مبهێنــن و پشــت بــه‌و سیســتم ه مۆراڵیی ه نه‌به‌ســتن ،کــ ه به‌رهه‌مهاتووه‌و مۆدێرنه‌ش به دامه‌زراوه‌یی‌کردووه. ڕەخنــەی چاودێر :ئایا ئه‌م ه هه‌ر ئه‌و‌ه نیی ه سه‌ره‌تا من باسمکرد له‌سه‌ر مۆراڵ و ئیتیک ،ک ه هه‌ر تاک ه بۆ خۆی جۆرێک ل ه به‌ها ســازبکات ،به‌اڵم به‌های هه‌مه‌الیه‌ن نه‌بێت ،بۆ ساته‌کان و شوێن ه جیاوازه‌کان بێت؟ ئه‌مــه‌ی تۆ باســتکرد ههســتدهکهمدهرگاکردنهوه بێت له‌ســه‌ر رێژه‌گه‌رایی و تەنانەت نیهلیزمیش. ڕەخنــەی چاودێر :باشــ ه با بپرســین نیتش ه بڕوای ب ه رێژه‌گه‌رایی هه‌یه؟ من پێموابێت نەخێر .به‌اڵم مهبهستتل ه رێژه‌گه‌رایی ل ه به‌ها مۆراڵییهکاندا یان راستی؟
ڕەخنــەی چاودێــر :لــ ه هه‌ردوکیــان، له‌به‌رئــه‌وه‌ی الی نیتشــ ه وه‌ک خــۆت باستکرد جۆرێک ل ه به‌یه‌کدا چوون هه‌یه؟ هه‌ندێــک لــە بیریــارەکان نیتشــەلــ ه به‌هــا مۆراڵییه‌کانــد‌ا بــ ه رێژه‌گــه‌ر مه راســت داده‌نێــن .به‌اڵم من پێموای ه ئه نه‌بێــت ،له‌به‌رئه‌وه‌ی کاتێک ک ه نیتشــ ه میتافــۆری مه‌رگــی خــوا بەکاردەهێنێ، مەبەســتی لــ ە کوشــتن و له‌نــاو بردنی ت مەرجەعیەتێکــە کــه پشــ ســه‌رچاوەو ب ە به‌هــا مۆراڵیــەکان دەبەســتێت ،ئەو ی به‌رهه‌می الوازه‌کانه ،ئه‌وانه‌ی بەهایانــە نه‌یانتوانیو‌ه بیربکه‌نه‌وه‌و داهێنان بکه‌ن، به‌الی ئه‌وه‌و‌ه ئه‌وانــ ه داهێنه‌ر نین .وات ه نیتش ه ئه‌و ســه‌رچاوه‌ی ه له‌ناو ده‌بات ک ه ده‌زانێت چۆن هاتووەت ه بوون ،به‌اڵم چی دروســت ده‌کات؟ ئەوەی دروســتیدەکات ڕەخنــەی چاودێــر :واتــ ه نیتشــ ه ب ه ئەوەیە کــە پێیدەوتــرێ تێڕوانینگەرایی راگه‌یاندنی مه‌رگی خوا ده‌رگاکانی له‌سه‌ر هەروەک لە ســەرەوە باســمکرد .نیتش ه تیۆره‌یه‌کــی نییــ ه بــۆ ئه‌م ه کــ ه به‌های مرۆڤ بۆ فره‌یی کرده‌وه؟ بێگومان راسته ،ئه‌م ده‌رگاکردنه‌وه‌ی ه نــوێ چییه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ســازی دهکاتبۆ ئه‌وه‌ی ه بڵێت چیتر یه‌ک خوێندنه‌وه‌مان مرۆڤــه‌کان و بیرکردنــه‌وه‌ی مرۆڤــه‌کان بۆ شته‌کان نییه ،یه‌ک سه‌رچاو‌ه نیی ه بۆی خۆیانــن .واتــ ه گه‌ڕانه‌و‌ه بــۆ جۆرێک ل ه بگه‌ڕێینه‌وه .ئه‌م ه بۆ پۆستمۆدێرنه‌کانیش بیرکردنه‌و‌ه کە پشــت بە عه‌‌قڵی خۆیان، گرنگــ ه له‌به‌رئه‌وه‌ی نیتشــ ه به‌م ه ئازادی بە عەقڵی تاکه‌کان دەبەستێت.
ژمار ه ( )٥٠1دووشه‌مم ه 2016/4/25
3
تیشکۆی زمان و پشکۆی ڕامان
««
لێکۆڵینەوەی کۆمەڵە شیعرێکی‌ِئەڤینداریی حەمەسەعید‌حەسەن لە ڕوانگەی ئۆشۆیزمەوە
مەهاباد قەرەداغی بەشی دووەم – کۆتایی ماچەکــەی حەزرەتی مەحــوی بە هەمان شــێوە خوداییــە و تــەواوی بوونــی خۆی لەســەر ئەو ماچە بنیات ناوە .کاتێ ئەڤین دەگاتــە پلــەی گیانیبەگیانیبوون ،عاشــق و مەعشــووق تەنهــا لە جەســتەدا جیان و لە رۆحــدا هەردەم پێکــەوەن .ئاوێتەبوونی جەستەکان بۆ ئەڤیندارە خوداییەکان تەنها لــە پێنــاوی بەرزکردنــەوەی جەســتەی بۆ ئاستی رۆح .حەزرەتی مەحوی دەڵێ: (کــە بێ لێوی لەســەر لێــوم بنێ رۆحم لەسەر لێوە کە لێوی البەرێ ئەڵبەتە رۆحم دەردەچێ پێوە). شەمســی تەبریــزی دەڵــێ« :عەشــق گەشــتێکە ،هەمــوو رێبوارەکانــی بیانەوێ و نەیانەوێــت گــۆڕاون .هیــچ کەســێ نییە گەشــتی بۆ ئەڤین کردبێت و نەگۆڕابێت». کەواتــە ئەڤین بریتییە لە هۆشــیارییەک و وزەیــەک کە توانــای گۆڕینی هەیــە و ئەم گۆڕانەش لــە نزماییەوە بــەرەو بااڵیە ،ئەو بااڵیــەی کــە چارەنووســی مرۆڤەکانیشــی بەدەســتەوەیە .ئیبــن عەرەبی دەڵێ« :من باوەڕم بــە ئایینی ئەڤینە ،هەرچییەک بێت و ئاراستەی کاروانەکەی بۆ هەرکوێ بڕوات، چونکە ئەڤین ئایینی منە ».دانی ئەم پایە بڵندە بە ئەڤین لە زانایی و هۆشــیارییەکی رۆحــی بااڵوەیە .نەزانــەکان ئەمە بە کوفر نــاوزەد دەکــەن ،عارفــەکان بێباکانە و بە خاترجەمییەوە بۆ گەیشــتن بە خودا ئەڤین دەهۆننــەوە .مەوالنــا جەاللەدینــی روومی دەڵيــت« :زۆر ڕێــگا هەیە بۆ گەیشــتن بە خودا ،من ئەڤینم هەڵبژارد». {وەرە من تۆم هێندە خۆشتر دەوێ لە خۆم ئەگەر بڵيی بمرە دەمرم وەرە گیانی شیرینم بە وەرە شاژنی واڵتی ئەوینم بە! وەرە ئەمن دەتپەرستم وەرە ئەگەر تۆش بە راستی خۆشت دەوێم وەرە تۆ شیاوی ئەوەی ســەدجار لەســەرت بکوژرێــم}!. (ئەڤیننامە .ل ١٨و )١٩ لێــرەدا هەمان ريگاکەی ڕوومی هەســت پێدەکريــت هەڵبژێردرابيت بۆ گەیشــتن بە خــودا ،یان بــە خوود ،واتە بە مەعشــوق. دەســتەواژەی پەرســتن لــە پاشــخانی هۆشــیاری مرۆڤــدا بــە درێژایی ســەدەکان بۆ خــودا بووە نــەک بۆمــرۆڤ ،ئەگەرچی شــاعیران لە مرۆڤدا بەرجەستەیان کردبيت و ئەو ســیفەتانەیان بــە دولبەر دابێت .لەم شــیعرەدا بانگــەوازی «وەرە» چەندیــن بارەدەبيتــەوە ،کە شــاعیر بە مەبەســتەوە دایناون بۆ خولقاندنی کەشــێک لە ویســتی رۆحی پەتی و بێپەروا بۆ گەیشتن و توانەوە لەویدیــدا .تەنهــا «وەرە» ی زیــاد لــەم هۆنراوەیەدا رەنگە ئــەوەی کۆتایی ديڕەکە بێت ،کە «وەرە»یەکی ناپێویستە و دەکرا لــە جێگــەی ئەوە وشــەیەکی ســۆزئاميزی گەرم بەهێزتری بکردایە بۆ نموونە : «ئازیز تۆ شیاوی ئەوەی سەدجار لەسەرت بکوژرێم». ئۆشــۆ دەڵێ «دەبێ لە رێگای عەشقەوە هەبوو بناســیت ،ئەو کات خودا دەناسیت. خــودا رووکــردن لــە هەبــووە لــە ريــگای عەشــقەوە .».ئەم رێگایە هێندەش ئاسان نییە و هەموو کەسێ ناتوانێ تاقی بکاتەوە. شــاعیرەکان ،تاقی دەکەنــەوە بەاڵم مەرج نییــە ســەرکەوتوو بــن تێیدا و لــە کۆتایی رێگــەدا ئامانــج بدۆزنەوە کە گەیشــتنە بە خــوود یان بە گوزارەیەکی تر گەیشــتنە بە خوودا .زۆر لە خۆکردن بۆ دەربڕینی ئەڤین بــە شــیعرەوە دیار دەبێت و هەر شــیعريک خۆرســکانە ســۆزی ئەڤینی نەهۆنیبێتەوە، نەیتوانیــوە ببێتــە شــیعريکی دڵخــواز و نەمر .مەوالنای روومــی دەڵێت« :تۆ باڵت
هەیــە ،فێر بە بــەکاری بهێنــی و بفڕی». وزەی ئەڤینیــش لە مرۆڤــدا خواییە ،تەنها ئەوەنــدەی پێویســتە فێــری بەکارهێنانــی بیت ،بۆیە شــاعیریش بۆ دەربڕینی ئەڤینی بااڵ پێویســتی بە زمانيکــی چڕ و ڕامانيکی پڕە و هیچی تر. {قاڵبووی هەمان بۆتەی ئيشین تا ئاستی شێتی سەرکێشین کە دەپەیڤین قسەی یەکدی دەڵێینەوە کە پێک دەگەین لە یەکدیــدا دەتوێینەوە(}.ئەڤیننامە .ل )٣٥ هينری کۆربن دەڵێ« :بزوێنەری یەکەمی هەموو جۆريکی خۆشەویســتی ،جوانییە». کەرەستەی ســەرەکی هەر شیعريک زمانە، بــەاڵم جیاوازی ئەو زمانە لــە هی رۆژانە و باو ئەوەیــە «جوان»تر دەریدەبڕێت .بەاڵم جوانییــش شــتێکی نەگۆڕ نییــە و بینینی جوانیی پەیوەســتە بە هەستەکان و رادەی کارایی خەیاڵی کەســەکانەوە .خەیاڵ هەیە هــەژارە و زمــان تیایــدا لــە گیانەاڵدایــە. «خەیاڵی داهينەر» هەموو ئەو بەرهەمانەی خوڵقاندووە کە لــە بیری مرۆڤایەتیدا ماون و نــاوی شــاکارەکانیان لێنــراوە« .خەیاڵ نەبووایە ،ئەمڕۆ ئێمــە لە نەبوودا بووین». ئــەم گوزارەیــەی هينری کۆربن ســەبارەت بــە خەیاڵــی داهێنەرانــە تــا ئــەو ڕادەیــە دەسەاڵتبەخشــە بــە خەیــاڵ کە بــوون بە خەیاڵــەوە گرێــدەدات .هێنــری کۆربــن لە کتيبی خەیاڵی خوڵقينەر لە تەسەوفی ئیبن عەرەبیدا ،پێی وایە سێ جۆر خۆشەویستی هەیە و سێ جۆر بوون لە ئارادایە ،یەکەمیان خۆشەویستی خوڵقينەر بۆ مەخلوقەکەی کە تیاشــیدا دەردەکەوێت «تەجەال دەکات»، دووەم خۆشەویســتی رۆحانــی کــە تیایــدا عاشق هەمیشــە وێڵی دۆزینەوەی بوونە لە پلە بااڵکەیدا ،سيیەمیشــیان خۆشەویستی سروشــتییە کە بــەدوای ئارەزووەکانەوەیە و هەوڵــی خاوەندارێتــی مەعشــوق دەدات، کــە ئەمەیان ئــەو جۆرە خۆشەویســتییەیە زۆربــەی مرۆڤەکان پەیــڕەوی دەکەن .نەک مرۆڤەکان بە گشــتی ،بەڵکە دەســتەبژيری شــاعیرانیش جگە لەوانەی لــە ڕوانگەیەکی عیرفانییــەوە ئەڤیــن دەهۆننــەوە ،عەشــق لــە پێنــاوی رازیکردنــی ڕەمەکەکانیــان و لــە پێنــاوی بەرژەوەندی هەســتی خۆیاندا بەکاری دەبەن و هەرواش دەیخەنە رســتەی شــیعرییەوە .جەســتەی ئافــرەت دەبێتــە ئامرازيــک بۆ وروژاندنی حەزی سێکســی و هیچی تر. ئۆشــۆ لــە کتيبــی «ئەڵماســەکانی هۆشــیاری»دا دەپرسێت «ئایا تاکو ئيستا ئەویندارانــە ســەیری شــتێکت کــردووە؟ لەوانەیــە بڵێــی بەڵــێ ،چونکــە نازانیــت کــە تەماشــاکردنی ئەویندارانــە لە شــتێک واتــە چــی! لەوانەیە سێکســیانە ســەیری شــتەکانت کردبێت ،ئەمە شــتێکی دیکەیە کــە تــەواو جیــاوازە ،رێک خاڵــی بەرانبەر ئەوە .ســەرەتا هەوڵ بدە جیــاوازی دەرک بکەیت .روخسارێکی جوان ،لەشێکی جوان، تۆ ســەیری ئەو دەکەیت و هەست دەکەیت کە ئەویندارانە ســەیری ئەو دەکەیت .بەاڵم بۆچیسەیری ئەو دەکەیت؟ ئایا‌حەزت لێیە شــتێک لەوەوە وەدەست بخەیت؟ ئەو کات سێکسە و ئەوین نییە .ئەو کات لە ڕاستیدا تۆ بیر دەکەیتەوە کە چۆن لەو لەشە سوود وەربگریت ،چۆن لەو لەشــە کەرەســتەیەک دروست بکەیت بۆ ڕابواردنی خۆت». ئێمە دەتوانین هەزاران کۆپلەی شــیعری شــاعیرانی دنیا و هی خۆماڵیش بهێنینەوە کە ئــەو جۆرە لە وەســفکردنی جەســتەی ئافرەت بەکار دەبەن و ناویان لێناوە شیعری ئەڤینــداری .ئەو جۆرەی کــە کەفوکوڵێکی شــەهوەتبازییە نەک ئەویــن ،چونکە لەوێدا ئافرەت و جەستە و جوانییەکەی بریتییە لە کەرەســتەی خاوی خەیاڵێکی سێکسی نەک خەیاڵێکی بااڵی داهينەرانە. «لە ئەویندا ئەویدی گرنگە؛ لە سێکســدا تــۆ گرنگی .لە سێکســدا تۆ بیر دەکەیتەوە کە ئەویدی بکەیتە کەرەســتەی کەیفخۆشی خــۆت ،لــە ئەوینــدا تــۆ بیــر دەکەیتــەوە
کــە خــۆت چــۆن بکەیتــە کەرەســتە .لــە سێکســدا تــۆ ئەویدی بەخــت دەکەیت ،لە ئەوینــدا خۆت بەخــت دەکەیت .ئەوین واتە بەخشــین و پێدان ،سێکس واتە وەرگرتن و بەدەستهێنان .ئەوین ڕادەستبوونە ،سێکس هێڕشبردنە». {ئەوە تۆ بووی فێرت کردم کرۆکی ژیان ئەوینە ئەوە تۆ بووی فێرت کردم خۆشەویستی هەر بەخشینە. کەس وەک تۆ خۆشی نەویستووم هەمیشە چیت شک بردبێ بێ دوودڵی پێت بەخشیووم هەرگیــز هیچــت لــێ نەویســتووم}. (ئەڤیننامە .ل )٥٨ ،٥٧ لــەم وێنــە شــیعرییە پڕاوپــڕ لــە مانــا ئۆشــۆییەکەی عەشق ،شــاعیر خاکەڕاییانە خــۆی وەک شــاگرد و مەعشــوق وەک مامۆســتای ئــەو جــۆرە ئەڤینــە دەزانێت، کــە ئەمەش ناکاوییەک یان سورپرایســێکی شــیعرییە ،چونکە وێنــە باوەکە ئەوەیە کە شــاعیر خــۆی یان عاشــق بە بکــەر و کارا پیشــان بدات و مەعشوق بە کارپيکراو یان کارتێکراو .لێرەدا مەعشــوق کارا و عاشــق خــۆی کارتێکــراوە ،مەعشــوق بکــەرە و عاشق خۆی بەرکارە .ئەمەش جیاوازییەکی دیکــەی داهێنەرانەیــە کــە ڕامانێکــی هۆشــیارانە لە دنیای ستاتیکا و ئەڤینناسی خوڵقاندوویەتی .ئەمە ئەو ڕادەست بوونەیە کە ئۆشــۆ باسی دەکات ،پێچەوانەی هيڕش بردن و داگیرکردنی مەعشــوق و بە پاسیڤ پیشــاندانی .ئــەم جــۆرە لــە خاکەرایی لە وێنــەی دیکەشــدا دەردەکەوێت و وا دەکات بگەینــە ئەو یەقینەی ريکەوت نییە شــاعیر ئەم جــۆرەی لە ئەڤین هەڵبژاردووە ،بەڵکو ئەڵماسەکانی هۆشیاری خۆی دۆزیوەتەوە، بۆیــە چۆکــدادان بــۆ ئەڤیندارەکــەی بــە شکۆمەندی دەزانێت. {دەبوو هەڵوێستی وەها نەنوێنم پەڕەی هەستی تۆی پێ بڕوشێنم دەبوو لە عەرشی ئەوینی تۆدا بێمــە ســەر چــۆک و ســەر دانەوێنــم}. (ئەڤیننامە.ل)٦٠ ئۆشــۆ پێــی وایــە کــە ئــەوە ئەوینە وا
و تەنیایــە و کــەس لەو ناچــێ و بە چەند وشەیەک کلیلی بوونی خۆی دەخاتە مشتی ئــەوەوە .ئەمە ئــەو ئاوێنەیەشــمان وەبیر دێنێتــەوە کــە جەاللەدینی ڕۆمــی دەیخاتە ڕوو «بــەدوای خوادا گــەڕام و تەنها خۆمم دۆزییــەوە ..بەدوای خۆمدا گــەڕام و تەنها خودام دۆزییەوە.». لــە نێو دیوانــی ئەڤیننامەدا دەســت بۆ هــەر دێڕێــک دەبەیــت پشــکۆی ئەڤینێک دەگەشــێتەوە کە لە جــۆری خوداییە نەک مرۆیــی ،بــەاڵم ئێمــە نمونــە لــە خــەروار وەردەگرین و خەرمانەی سەرنجمان ئاوێزانی وێنە هەرە سەرسامکەرەکان دەبن. {ئەوە تەنیا ئەوینی پاکژی تۆیە مانا دەدا بە ژیانم، بەهۆی خۆشەویستیی تۆوە هەســت دەکــەم منیــش ئینســانم} . (ئەڤیننامە .ل )٧٤ ئــەم وێنەیــە تەنهــا وێنە نییــە ،بەڵکو ڕوویەکــی شــاراوەی حەقیقەتیشــە. خۆشەویســتی یاســای ســەرەکی بوونــە، مرۆڤەکان تا زیاتر بەرهەڵستی بکەن ،دوورتر دەکەونەوە لە حەقیقەت .لە خۆشەویستیدا ژیــان واتــە کرۆکــی مرۆڤبوون و گەیشــتن بــە کەماڵــی مرۆڤایەتــی تەنها لــە رێگەی خۆشەویســتییەوە بەدی دێت .ئۆشۆ دەڵێ «ڕاســتگۆیی بە واتای گوتنی ڕاستی نییە، بەڵکو بە واتای ڕاســت و دروست بوونە». دانپێدانــان بە ڕاســتییەکان واتە راســتی و دروســتی ،کــە مرۆڤی ســەردەمی نوێ لەم خەســڵەتە بێبەرییە و دان بەو ڕاستییانەدا نانێت کە لە دەروونەوە هەستیان پێدەکات. بــە ئەوین مــرۆڤ گەشــە دەکات ،ئەمە لە تیۆرییەکانی دەروونناسیشدا جەختی لەسەر کراوەتــەوە .لــە شــیعردا خوڵقاندنــی ئەو وێنەیە کە مەرجی ئینســانبوون ببەستێتبە خۆشەویســتییەوە ،بریتییە لە هۆشیارێکی بەریــن و بە بێ فیز دەربڕینی ڕاســتییەکی رۆحی بە پلەی نایاب. {تا ئەوینت ژینی داگیر نەکردبووم نەمدەزانی لە پاییزی تەمەنیشدا ڤیان هەیە تاکو باسکت نەکردبوو بە سەرینم نەمدەزانی لە جەستەمدا ڕەوان هەیە( }.ئەڤیننامە. ل )٧٧ کۆکردنەوەی ئــەو هەموو وێنە ناوازانەی ئەڤین لــەم دیوانە بە قــەوارە بچکۆلەیەدا، جۆريــک لــە شــادی دەبەخشــێت کــە لــە شادمانی نێچیروانێک دەچێت بۆ ماسیگرتن ڕووی لە دەریا کردبيت ،بەاڵم لە پاڵ ئەودا سەدان مرواری دۆزیبێتەوە ،یان بۆ ڕاوکردنی
بڕۆ بە ڕۆح بەستە بڵێ! نەک بە گەروو. بۆ ئەوەی هەمیشە موزیک لە شیعرەکانت بچۆڕێ هەوڵ بدە منداڵەکــەی ماڵی ناخت گــەورە نەبێ}. (چۆن دڵت هات ..ل )١٧ بۆ ئــەوەی لە قوڕی پەیڤ زێڕ دروســت بکەیــت یــان دەبێــت کیمیاگــەر بیــت یــان ئەفســوونگەر .بــۆ ئــەوەی شــیعری نەمــر بخوڵقێنــی پێویســتە منداڵیــی لێت جیانەبێتــەوە ،چــوون تەنها منــداڵ نوقمی ئەو راستگۆییەیە کە دۆخی سروشتی مرۆڤە و گەورەبــوون وا دەکات مرۆڤ خۆی لەگەڵ داب و نەریت و کولتوور و یاسا و رێساکان بگونجێنێ و لە ئاکامدا ببێتە نمایشــکارێکی دەمامکــدار ،یــان درۆزنێکــی قبوڵکــراو لە کۆمــەڵ .ئەمە ئەو ڕاســتییەیە کە شــاعیر دەیدرکێنێ. ئــەوە جیاوازبــوون و یاخیبوونــە لە باو کــە بەردەوامــی و ناوازەیــی دەخوڵقێنــێ. ئۆشــۆ دەڵێ»:ئــادەم یەکەم مــرۆڤ بوو، نــەک لە بەر ئــەوەی یەکەم بــوو ،لەوانەیە پێش ئەوکەســانی تر هەبووبن ،بەاڵم کەس نەیگوت (نا) ،بۆیە مێژوو ناتوانێ تۆماریان بکات» بە بڕوای ئۆشــۆ ئــەوە گوتنی نا و یاخیبوونــە لــە باو وا دەکات تــۆ هەبیت و کەســێکی ناوازە بیت ،لەوانەیە پێش ئادەم ملیۆنان کەس هەبووبن بەاڵم کەس نەیگوت نا ،ئــەوان نەیاندەتوانی ببنە مرۆڤ ،ئەوان نەیاندەتوانــی ببنە نەفس .ئــادەم وتی نا، بێگومان باجی ئەو دەربڕینەی دا ،لە باخی خۆشــبەختی کرایــە دەرەوە .بــە بــاوەڕی ئۆشــۆ « ئادەم مرۆڤە و هەموو مرۆڤێکیش هاوشێوەی ئادەمە .هەموو دۆخێکی منداڵی باخــی عەدەنە .هەموو مناڵێــک ئەوەندەی ئــاژەاڵن دڵخۆشــە ،ئەوەنــدەی گیانلەبەرە بەراییــەکان ،ئەوەنــدەی درەختــەکان دڵخۆشە». حەمەســەعید حەســەن ،چونکــە جگــە لــەوەی شــاعیر بێــت ،ڕەخنەگریشــە و ژمارەیەکــی زۆر بەرهەمــی ئەدەبــی و بــە تایبەتیش شــیعری شــاعیرانی تری داوەتە بەر ســەرنجی ڕەخنە ،بۆیە باشــتر دەزانێ چــی دەبێــت بــە خــەوش و بــار و نەنگی شــیعر ،بۆیە خۆی کە شــیعر دەنووســێت وریاتــر زمــان و هێمــاکان و ئامرازەکانــی شــیعر بەکار دەهێنێت .لە بــارەی هونەری شــیعرەوە بۆچونــی دانســقە و بەهــاداری هــەن ،کــە لێکۆڵــەر و رەخنەگرانی تریش دەتوانن پشــتی پێ ببەســتن .لە پێشەکی دیوانــی (چــۆن دڵت هــات جێــم بهێڵی)، دەڵێت»:شاعیر لە پێناویداهێنانی دەنگدا، لــە دەرگای بێدەنگــی دەدات و لــە پێناوی
زمانــە و ئەوانــەی بزانــن لێــی تێبگــەن و پێی بدوێــن ،ئەوانەن دەتوانن شــاکارەکان بخوڵقێنن .مەوالنا دەڵێت« :دەنگێک هەیە وشــە بەکار ناهێنێــت ،گوێی لــێ بگرە!» گوێگرتــن لــە بێدەنگــی خــۆی لــە خۆیدا هونەرە ،هونەرخوڵقێنیشــە ،ئەمە شــاعیرە عارفەکان زۆر جوان توانیویانە ســوودمەند بن لێی .مەوالنا دەڵیت« :من کە بێدەنگم، هەورەتریشقەم لە ناخمدا شاردۆتەوە». لەســەر بناغــەی خــراپ چاک دروســت ناکرێــت ،بۆیــە ڕووخانــدن و ســەرلەنوی بنیاتنانەوە پێویســتە .ئەو شاعیرەی کە بە راســتی شیعرییانە بیر لە شتەکان بکاتەوە، وەک فەیلەسوفێکە کە بە ڕاستی ڕوخێنەری ئــەو بناغانە بێت کــە لە قاڵبــی باوەکاندا دانراون .پێویســتە بە نەرمییەکی وا بڵند و شەفاف و سەرسوڕهێنەرەوە مامەڵە لەگەڵ شتەکان بکات کە بتوانێ وایان بەکاربهێنێت لــە شــیعردا هەســتەکان بهێنێتــە لەنجە و الرییەکانی ژیان لە بیر بباتەوە. {بڕۆ گومان بوروژێنە، هیچ هەقی یەقینت نەبێ، هەر نهێنی بدرکێنە هیچ هەقی ئاشکرات نەبێ، هەر دودڵ بە، باسی دڵنیایی مەکە!} (چۆن دڵت هات. ل )١٩ بــاوەکان هەمــوو کــەس دەیانڵێــت و مەترسی ناخاتە سەر ژیانی بێژەرەکانییەوە، ناباوەکانن شــوێنەوار لــە زەیندا جێدەهێڵن و دەتوانــن گــۆڕان دروســت بکــەن ،هــەر هــۆی ئەوەشــە ،رەنگە مەترســی بۆ ســەر بێژەرەکانیان دروست بکەن. دەرەنجام: لــە ئەنجامــی شــەنوکەوکردنی دیوانــی شــیعریی «ئەڤیننامــە»ی حەمەســەعید حەســەن و چەنــد وێنەیەکــی شــیعری لە دیوانــی (چۆن دڵت هات جێــم بهێڵی) دا، لە ژێر ڕووناکی باوەڕەکانی ئۆشــۆ ،واتە لە روانگەی ئۆشــۆیزمەوە ،دەتوانین پەی بەم خااڵنە ببەین: شــاعیر بە بێ ئەوەی دەســتەواژەکانیپەیوەســت بــە ســۆفی و ســۆفیگەری بەکارهێنابێــت ،روانینێکــی ســۆفییانەی دەربارەی عەشق دەربڕیووە و لە کۆی وێنە شیعرەکانیدا رەنگیان داوەتەوە. بــە زمانيکــی هێنــدە چــڕ وێنــەیشیعرەکانی خوڵقاندووە و بە هۆشیارییەکی هێندە پــڕەوە وێنای ئەڤینی نەخشــاندووە کــە چوونیەکــن لەگــەل ئــەو روانینــە ئەڵماسئاســایانەی هۆشــیاری کــە ئۆشــۆ هەیەتی بۆ عەشق و بۆ گیان و بۆ ژیان. ئــەو وێنانــەی شــاعیرە ســۆفییەناســراوەکانی مێژووی ئەدەب خوڵقاندوونی وەکــو ئیبــن عەرەبی و شەمســی تەبرێزی و مەوالنــای روومــی ،شــاکاری رۆحیــن و لــە ئەدەبــدا رەنگیــان داوەتــەوە .لــە ئەدەبی کوردیشــدا ئەو ئەڵماســانە هەن و دۆزینەوەیان پێویســتن ،لەوانەش نموونەی ئەم شیعرانەی حەمەسەعید حەسەن.
بنیاتنانــدا ،هانا بۆ ڕوخاندن دەبات ».ئەم هاودژانــەی کــە باســیان دەکات ،ئەو (نا) گوتنــەی ئادەمە کە ئۆشــۆ باســی دەکات. بێدەنگــی لــە دنیــای هەســتەکاندا هەمان مانای بێدەنگی ئاســایی نادات ،مانای هیچ نەگوتــن نییە ،بەڵکو لە دنیای شــاعیران و رۆحگەراکانــدا لــە نێو بێدەنگیــدا ڕووداوی زۆر گــەورە روودەدەن .هــەر هــۆی ئەوەیە کــە ســۆفییەکان خەڵــوەت هەڵدەبژێرن تا بێدەنگــی بتوانێــت بیانگەیەنێــت بە خوا. تەنها لــە بێدەنگیدا مــرۆڤ دەتوانێ گوێی لە دەنگی ڕاســتەقینەی ناخــی خۆی بێت، واتە خــوودی خۆی ،رەوانی خۆی .خەیاڵی بااڵ لە بێدەنگیدا دەگاتە چڵەپۆپەی خۆی. تەنهــا لــە دۆخــی خەیاڵــی بااڵدا شــاعیر دەتوانێ ســەرچاڵنە گەمەی مــەرگ و ژیان بە وشــە بکات و زمانێکی نــوێ دابهێنێت. مەوالنــای روومــی دەڵێــت »:بــە زمانێکی نــوێ بدوێ ،تا دنیا ببێتە دنیایەکی نوێ». کەواتە ئەوە زمانە دەسەاڵتی نوێکردنەوەی دنیای هەیــە .بێدەنگییش دیالێکتێکی تری
سەرچاوەکان .1حەمەســەعید حەســەن –ئەڤیننامە -دەزگای چــاپ و باڵوکردنەوەی ئاراس .چاپی دووەم .هەولێر .٢٠١١ .اپی ئاراس – چاپی یەکەم.٢٠١١ . .2حەمەســەعید حەسەد – چۆن دڵت هات جێم بهێڵی -دەزگای چاپ و پەخشــی ئاراس /هەولير – .٢٠١١ .3ئۆشــۆ – عەشــق باڵنــدەی سەربەســت- و:مەحەمەد مەحەمــەد مورادی – چاپەمەنی گەنج. سلێمانی.٢٠١٣ . .4ئۆشــۆ -کتێبی پیاو – و :بەرهەم ناودەشــتی – چاپەمەنی گەنج – سليمانی .٢٠١٣ .5ئۆشۆ – ئاوازی بێدەنگی – و :فەردین دارا . چاپی سێیەم .چاپەمەنی گەنج.٢٠١٢. .6ئۆشــۆ – ئەڵماســەکانی هۆشــیاری – و:مەحەمــەد شــێخی .چاپــی یەکــەم .چاپەمەنی گەنج.٢٠١٣ . .7مەهاباد قەرەداغی -زمان ،ڕامان و ناسنامە – دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم .سليمانی .٢٠٠٣ .8امیمە الرواشدە – شعریە االنزیاح – منشورات امانە عمان الکبری . .9ادونیــس – الصوفیــە و الســوریالیە – دار الساقی .بیروت .٢٠٠٦ .10دیوانی نالی .11دیوانی مەحوی https://ar.wikipedia.org .12 .13چەند پەیجێکی تری ئینتەرنێت.
شــاعیر بە بێ ئەوەی دەستەواژەکانی پەیوەست بە سۆفی و سۆفیگەری بەکارهێنابێت ،ڕوانینێکی سۆفییانەی دەربارەی عەشق دەربڕیوە دەکات تــۆ نــاوازە بیــت و بــە بــێ ئەوین هەســت ناکەیت کە تۆ کەســێکی و هەست بــە کەســبوون ناکەیت« .تاکــو کاتێک کە کەســێک بە قووڵی تــۆی خۆش نەوێت ،تۆ هەرگیــز هەســت ناکەیت کــە بوونەوەرێکی ناوازەیــت .تۆ تەنیا یەکێک لە ناو کۆدایت، تەنها یەک ژمارە ،یەک پێدراویت ،دەتوانین تۆ دانێین و لە جێتدا کەسێکی تر دابنێن». ئــەو عەشــقەی دەگاتە پلــەی عیرفان ،ئەو جۆرەیە کە مەعشــوق جێگــرەوەی نییە بۆ عاشــق و تەنها ئــەو دەتوانیت ئەو جێگەیە پڕ بکاتەوە. {دەترسم من شیاوی ئەو هەموو ئەوینەی تۆ نەبم، تۆ لە ژیانمدا نەبی، الم چوون یەکە، ئەگــەر هەبم یاخوود نەبم( }.ئەڤیننامە. ل)٥٦ وێنەکە تەواو لــە ئاوێنەی ئەو تێڕوانینە دەچێــت کە ‹ئەو› جیگــرەوەی نییە و تاک
ئاســکۆڵەیەک رووی لــە چیــا کردبێــت و لەوێ گەوهەری ئەڤین و ئەڵماســی ســۆزی دۆزیبێتەوە. نهێنــی ئــەم کورت و خورت نووســینەی شــاعیر لە چیدایــە کە بە چەند وشــەیەک چیرۆکێــک دەخولقینێ و بــە چەند دێڕێک سورپرایسێکی هونەری دروست دەکات؟ ئەم نهێنییە شاعیر خۆی بەاڵم لە شیعرێکی تری نیو دیوانێکی شــیعری تر ئاشکرای دەکات. لە کۆمەڵە شــیعری «چــۆن دڵت هات جێم بهێڵی» شیعرەکان ئەڤینداریی نین ،گشتین و هەندێکیشــیان ئامۆژگاریئامیــزن ،وەلــێ لەوانــدا دەتوانین هەندێک لــە نهێنییەکانی زمان و ڕامانی شاعیر بدۆزینەوە. {جادووگەريکی وەها بە، لە قوڕی پەیڤ، زێڕی شیعر بخوڵقێنە! شــیعرێ رۆح بينێتە سەما( }.چۆن دڵت هات ..ل )١٣ یاخود: {گەر دەتەوێ دەنگت نەمرێ،
ژمار ه ( )٥٠1دووشه‌مم ه 2016/4/25
4
تاوسەکانی اللش.. یان لەگەڵ کوشتنی پەپوولە عاشقەکان بەردبارانی گوڵەکاندا چاوتان نەکردۆتەوە.. وەرزەکانی کۆچ دێن و دەڕۆن گەواڵەی بێداری دەمباش نازانێت چ زستانێکی سەخت و تووشی نێزە بەدەست، بەئااڵیەکی رەشی چڵکن خۆی بۆ قاتوقڕی ئەودارستانە لە بۆسە ناوە پەیام دەبانێکەو سەری یەکە یەکەی درەختەکان دادەپاچێ بەگڕی نێزەکەی بەفرستانیش دەکاتە خۆڵەمێش..
فەرەیدوون سامان
(بۆ پاکیزەکانی شەنگال) دەڵێی خۆرەتاوی ئەم ھەوارە نامۆیە بۆ ھەسارەیەکی دیکە سەری ھەڵگرتووە دیسان ئەم ھەوارە الوکی پەژارەیی ئەفسانەی مەرگی تاوسەکانە خۆرەتاو لێرە بەر گیتارێکی پۆشیوە ئیدی من بەگومانم .. وەک گومانی بوون لە نەبوونم مەرگ لەژیان کە ئەوجارە خۆرەتاوی ھەسارەکەی ئێمە لەتەباخ ھەڵبێتەوە کەسیش نازانێ لەسەر تاشەبەردی بێدەنگی و کەڕوالڵی ئەم گەردوونە چ نا مۆییەکی بێناونیشان لەبەردەم تاریکیدا لەبەردەم گەلەگورگی بیاباندا خەوتووە. ھۆ تاوسەکان ھۆ تاوسە خەمبارەکان تاوسە بەخەم ئاوسەکان مەگەر ئێوە نین لە خۆتانیش نامۆن و پشتتان کردۆتە رەنج و شەکەتی بێھودەییتان لەوەتەی ھەن لەوەتەی زەوی و ئاسامن لەوەتەی بەھەشت و دۆزەخ ھەیە بەرگەی ئازاری قامچی گڕی رۆژگار دەگرن، مەگەر ئێوە نین لەو ھەوارەی بەخەم و فرمێسک ئاوسە لەو پەرستگایەی بەژان تینووە ھەمیشە بۆ سەرگەردانی لەمسەر تائەوسەری دنیا لەسەر پێن بۆ فەرمانی مەرگی بەکۆمەڵتان لە دایک نەبوون؟ یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
تاوسەکان بەنێو نێزەکاندا ھەڵدەفڕن لەوەرزی کۆچی ئەوجارەیان نەئاوڕ بۆ دواوە دەدەنەوە نە دەگەڕێنەوە بۆ ژوانی عاشقە سەربڕاوەکان، ئیدی لەو رۆژەوە ھێالنەکان خۆڵەمێشن درەختەکان وشکەاڵتوون چەمەکان سەربەرەوژوور ھەڵگەڕاون ئەرێ ...داخۆ ئێوە لەئاست موعجیزەی کام کتێب! کام پیرۆزییەکان شەرعیەتی مەرگتان پێ ڕەوا بیرناوە بۆ بێداڵدەیی خۆتان ھەمیشە عاشقانە وەک درەختەکان بەپێوە نەمردوون ئێوە جگە لە گۆڕی زیندەبەچاڵەکان واڵتێکی دیکە بەدی ناکەن؟ سااڵنێکە گەواڵە ھەوری ئاسامنی ھەواری ئێمە چاوەکانی سوورھەڵگەڕاوە لەنێو کوورەی ئابێکی قاتوقڕیشدا ھەر بارانەو دەبارێ بارانی خوێن ... دڕکو داڵی پێدەشت تاشە بەردی کێو دۆڵ و دەراوی بەڕەنگی سوور پۆشیوە. تاوسەکان سەر ھەڵدەگرن گۆرانی ئەوینی ئاگرینی گەواڵە ھەورو رووتبوونەوەی درەختو نزاکانی سووتانی بەر خۆرەتاو سپیێتی پاکیزەیی بەفر دەچڕن ھەر تەنھا خۆڵەمێشە ... بەرامەی خاکی پاکی یادەوەرییەکانی اللشە لەو رۆژەوە... ئیدی تاوسەکان خەون بەمەزاری گوڵە گەنم و نانی رەقی سەرخوانی ھەژارەکان نابینن خەونەکانیان نابێتە سەرچاوەی تریفە
««
بۆ دەشتی تامەزرۆی ئاو و تاو یان لەشەوی تووشی زستانی سەختی دەور ئاگردان دڵیان بەخەونی گەرم و کڵپە خۆش دەکەن نزا بۆ گەڕانەوەی عاشقەکان دەکەن..
ڕۆژگارێکی تاڵ و تارە دڵ بەژان و سۆ ئاخر خودایە گوناھی ئەوانە چی بوو؟ بەو دەردەت بردن... زمانت لەقفڵدان چاوەکانیانت ھەڵکۆڵین ژەھری نەفرینت بەنێو خوێنیاندا گەڕاند ئیجازەت بەخێڵی بیابان نشین دا بەزەبرێکی نەی نێزەو کەللەسەری بڕاو ئادەریان لەسەر پادەریان نەھێشت ھاتن... سەنگەری پڕژاوی ھیوایان رووخاند مامزە پاکیزەکان دارو بەردو کانی چەم و چیا گوڵەکانیان القەکرد ... ساڵو ...ئەی ئەوانەی بۆخاتری بۆنی خونچە گوڵێک ھەرچی گوڵەباخ و گوڵە مێالقەو مێخەکە لێیان وەراندین ساڵو ...ئەی گوڵی جوانی ھەڵوەریوی نەوبەھاری اللش ئەی پەپولەی باڵشکاوی نامورادی ئەی کار مامزی لەخوێن گەوزاوی ئازادی ساڵو ئەی رسوودی قوواڵیی زەوی ئاوازی کەشکەاڵنی ئاسامن بۆ دیداری دڵدارانی خۆرەتاو ھاتووم تاو تاری دڵ دەگاتە دێڕی کۆتاییم تا لەنێوانی کۆڵ و زامدا کەمێک ڕامێنم سوێند بدەم مندااڵنی دەرک و کۆاڵن پۆلی مامزانی ھەتکراوی بێسەرو شوێن لەکونجێ چاوەڕێی گوێسوانی بانان دیمەنی کڵۆڵی پیرە دایکان ببینم ھەر لەگەرمەسێر ،تا ساردەسێر لەبەر دەرگاکانی چاوەڕوانی گەڕانەوەتا نەوەستاون لەترپەی دڵی بێدەنگی شەوگار بێدەنگیتان کەوتوونە ئاخاوتن... تەماشاکەن تاوسەکان بەپێ دەڕۆن بەدەست و باڵی سەرکەوتن درێژە دەدەن بەمەودای دووری بێدەنگی ئەوێستا لەگەڵ پۆلی کیژانی بێسەرو شوێن بەرەو اللش ھەڵدەگەڕێن بەشوێنی تەرمی تاوسان دەگەڕێن لێرەو لەوێ... چی بەسەرھات و نەھاتەیە وەک خەون بۆ مندااڵن دەگێڕێنەوە.. واشۆڕە سواران وەڕێکەوتن لەاللش وەسەرکەوتن...
www.chawdernews.com
ذمارة ( )2٩٢دوشةممة 201٦/٤/٢٥ سةرثةرشتيار:
بةهمةن تاهري نةرميان
29٢
www.chawdernews.com
ذمارة ( )29٢دوشةممة 2016/4/٢٥
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
لەدورەوە بۆ یەكگرتو
حیزبەكەتان بگۆڕن بۆ رێكخراوێكی مەدەنی
عەلی مستەفا پاش شەش كۆنگرە ،یەكگرتوی ئیسالمی لە كاتی خۆیدا كۆنگرەی بەستوە و بەپێی هەلومەرجەكانی هەرێم و ناوچەكە هەندێك چاكسازی و گۆڕانكاری كردوە ،بەاڵم سەرەڕای ئەو چاكسازی و گۆڕانكارییانە كەچی ئەو حیزبە لە راپەڕینەوە نەیتوانیوە ببێتە هێزێكی سیاسی كاریگەر كە بتوانێت دەستكاری هاوكێشەكان بكات ،بەڵكو هەمیشە لەنێو ئــەو هاوكێشانەدا كاریكردوە ،یان كاریپێكراوە كە دو هێزە سیاسییەكە هێڵە گشتییەكانیان كێشاوە .ئەمە تاكو پێش سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گــۆڕان ،لە سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گۆڕانیشەوە ،لە 2009ەوە، یەكگرتو دور و نزیك بویە پاشكۆی ئەو بزوتنەوەیە ،بەجۆرێك تەنانەت زۆرێــــك ئـــەنـــدام و هــەڵــســوڕاوی ریزەكانیان بەجێهێشت و بونە كادێری چــاالك لــەوێــدا .تەنانەت كۆمەڵی ئیسالمی بە پاشخانێكی چەكدارییەوە لە چەندین بــواردا پاشەكشەی بە یەكگرتو كــردوە و توانیویەتی لە ئاستی گوتار و ژمارەی دەنگدەریشدا پێشی بكەوێت ،یان كێبەركێی بكات. لەم چەند ساڵەی دوایشدا ،بەتایبەت لەبەردەم كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم و پەرلەمانیشدا ،پەرلەمانتاران و ئاستی سەركردایەتیشیان بویە دولەتەوە و ئەو كێشەیە هەڕەشەی دولەتبونی یەكجارەكی لێدەكات ،نەكو تەنها لە ئاستی ئەندام پەرلەمان و مەكتەب سیاسییەكانی ،بەڵكو لە ئاستی كادێر و الیەنگرانیشیدا. پــرســیــاری بــنــەڕەتــی لــەبــەردەم یەكگرتودا ئەوەیە كە ئایا ئایندەی ئەم حیزبە بەرەو كوێیە؟ ئایا یەكگرتو بۆچی گەشەناكا و چەقی بەستوە و بوەتە پاشكۆی نەكو دو الیەنە خاوەن هەژمونەكە ،بەڵكو الیەنی سێیەمش، كە بــزوتــنــەوەی گــۆڕانــە و تەمەنی ێ ئەوەندە لە یەكگرتو كەمترە؟ س بۆچی یەكگرتو لە ملمالنێی یەكێتی و پارتییەوە دابەزیوە و گــۆڕاوە بۆ ملمالنێكەر و ركــەبــەری كۆمەڵی ئیسالمی؟ لەسەرەتای نــەوەدەكــانــەوە تاكو ساڵی 1998من ئەندامی ئەو حیزبە بوم ،سەرەتا لە رێكخستنەكانەوە كارم بۆ كردوە و دواتر لە دەزگا رۆشنبیری و میدیاییەكانیدا كارم چڕكردەوە.
پاش ئەو چەند ساڵە لەكاری مەیدانی و رێكخستن و دواتــر خوێندنەوە و دیبەیتی چــڕ ،لە نەوەدوهەشتەوە گەشتمە ئەو بــاوەڕەی كە ناكرێت حیزب لەسەر بنەمای ئاین دابمەزرێت. چونكە حیزب كارە سەرەكییەكەی ێ و هاوپەیمانییەتی سیاسەت و ملمالن سیاسیە و گروپێك یان خەڵكانێك بەپێی بەرژەوەندییەكان و بۆ دەنگ و دەرچــــون لــە هــەڵــبــژاردنــەكــانــدا كاری بۆ دەكــەن .ئەمە لە كاتێكدا ئاین كۆمەڵێك پرانسیپ و سروت و جیهانبینییە و لە زۆربــەی كاتدا لەو چوارچێوە حیزبییەدا جێگەی نابێتەوە .ئەم بیرۆكە و ئەم تێڕوانینە بویە هۆی ئەوەی كە من بۆ هەتایە واز لەو حیزبە و هەمو دیاردەیەكی حیزبایەتی بهێنم .ئێستەش پێموایە تاكە چــارەســەر و فــریــادڕەس كە یەكگرتوی ئیسالمی لەو تەنگژانە دەرباز بكات گۆڕینی فۆرم و ناو و هەرەمی یەكگرتوی ئیسالمییە لە حیزبێكی سیاسییەوە بۆ رێكخراوێك یــان چەند رێكخراوێكی مەدەنی، بانگخوازی ،خێرخوازی ،رۆشنبیری، ئابوری ،زانستی و هتد. كۆنگرە وەكو دوا چانسی یەكگرتو ئەم كۆنگرەیە كە حەوتەمینە بۆ یەكگرتو ،یــەك نــەوەی تــەواو ،كە 22ساڵە ئەو حیزبە بەڕێوە دەبەن گەیاندویانەتە ئــەم دۆخــە ،كە لە چەقبەستن و پاشەكشێدایە .ئەو نەوەیە خۆشیان ئەوەی كە هەیانبوە و زانیویانە تاقییان كــردۆتــەوە و دڵنیان هیچ كەرەستە و ئایدیا و گوڕوتێنێكیان نەماوە تاكو بتوانن هەنگاوێكی جیاواز بــەو جەستەیە بدەن كە ناوی یەكگرتوە .یەكگرتو بەو حاڵەیەوە قەت بەرگەی چوارساڵی دیكە ناگرێت و ئەگەر هەڵنەوەشێت و جیابونەوەی گەورە تێیدا رونەدات، ئەوا لەوە بچوكتر و الوازتر دەبێت. ئەگەر یەكگرتوەكان ئــەم چانسە لــەدەســت خۆیان بــدەن و نەتوانن بڕیارێكی یەكالكەرەوە لەو بــارەوە
بدەن و وەكو كۆنگرە و سااڵنی تر هەر خەریكی كۆمەڵێك گۆڕانكاری و ماكیاج بن ئەوا دوا چانسیان لەدەست دەچێت و ئــەو دۆخــە ناوخۆیی و دەرەكییەی كە ئێستا ئامادەیە رەنگە دواتر ئامادە نەبێت و نەتوانن سودی لێببینن. یەكگرتوی ئیسالمی تایبەتمەندی ئــەوەی تێدایە ،ئەگەر ئیرادەیەكی راستەقینە هەبێت بۆ گۆڕانكاری، بەئاسانی لە حیزبێكی سیاسییەوە ببێتە رێكخراوێك یــان كۆمەڵێك رێــــكــــخــــراوی مـــــەدەنـــــی .ئـــەو تایبەتمەندیانەش دەكرێت دیارترینیان
ئاماژە پێبكەین: یـــەكـــەم :یــەكــگــرتــو حیزبێكی ێ دوژمنە و ئەندامەكانی بێچەك و ب تێوەنەگالون لە خوێن و كوشتن ،بۆیە لە گۆڕانكارییەكی لەمجۆرەدا كێشەی كەسی و خێزانییان بۆ نایەت پێشەوە. دوەم :ئـــەو حــیــزبــە لــەبــەردەم كێشەی دارایــدایــە ،بۆیە دەتوانێت
لە گۆڕانكارییەكی لەو جــۆرەدا بە كەترین دارایی خۆی بەڕێوە ببات. رێكخراوی مەدەنیش پێویستی بە پارەیەكی كەمە بۆ خۆبەڕێوەبردن و ئیدارەكردن.تەنانەت هەندێك رێكخراو دەستە لە توانایدایە خۆی بژێنێت و خاوەنی دارایــی سەربەخۆبێت، رێكخراوە توركییەكانیش نمونەی بەرچاون كە گولەن و رەوتەكەی ئەزمونی فراوانیان هەیە لەو بوارەدا. ئەزمونێكی سێیەم:یەكگرتو چەندین ساڵەی ژێرزەمینی پێش راپەڕین و دوای راگەیاندنی خۆی هەیە ،و كە دەركەوتوە رێكخراوە
مــەدەنــیــیــەكــانــی ،لــە قــوتــابــیــان و مامۆستایان و خێرخوازی ،و ...زۆر سەركەوتر بــون لە كــار و مانۆرە سیاسی و حیزبایەتییەكانی ،بۆیە دەتوانێت پەرە بەو ئەزمونانە بدات. چــوارەم :ژمارەیەكی زۆر دەزگای میدیایی لە رادیــۆ و تەلەفزیۆنی هەیە كە دەتوانێت بۆ كاری مەدەنی
یەكگرتو بەو حاڵەیەوە قەت بەرگەی چوارساڵی دیكە ناگرێت و ئەگەر هەڵنەوەشێت و جیابونەوەی گەورە تێیدا رونەدات ،ئەوا لەوە بچوكتر و الوازتر دەبێت
و رێكخراوەكانی ئاسانكاری بكات. ئەزمونی ئەو حیزبە لە دروستكردن و بەڕێوەبردنی دەزگای گەورەی وەكو زانكۆی گەشەپێدان یارمەتیدەرن بۆ كــاری لــەوجــۆرە .هــەروەهــا لــەوەش زیاتر وزە و ژمارەی مرۆیی و بینا و هەیكەلەی لەبەردەستدایە بۆ كارێكی لەمجۆرە.
ێ سیاسییەكان بەكاری رێكخراوەیی دەتوانێت خۆی بپارێزێت لە ملمالن ێ و كێشەی بادینان سۆرانیش تێبپەڕێنێ. و تەنانەت دەتوانێت گر بەكاری رێكخراوەیی زۆرێك كێشەی گوتاری ئاینی و پەیوەندی حیزبایەتی بە ئاینەوە چارەسەر دەبێت
پێنجەم :بــەكــاری رێكخراوەیی ێ دەتوانێت خۆی بپارێزێت لە ملمالن سیاسییەكان و تەنانەت دەتوانێت ێ و كێشەی بادینان سۆرانیش گر تێبپەڕێنێ. شــەشــەم :بــەكــاری رێكخراوەیی زۆرێـــك كێشەی گــوتــاری ئاینی و پەیوەندی حیزبایەتی بە ئاینەوە چارەسەر دەبێت. گۆڕانكاری و روداو و پرۆژەیەكی لەمجۆرە چەندە هەنگاوێكی گرنگە بۆ یەكگرتو ،كە دەربازی دەكات لە پاسیڤبون و تەنانەت هەڵوەشانەوە، ئــەوەنــدەش هەنگاوێكی گرنگە بۆ ئەزمونی حیزبایەتی و سیاسەتكردن و كــاری كۆمەڵە و حیزبەكان ،كە ئەمڕۆ هەمو ئەو بوارانە لە تەنگژەی گــەورەدان و گەندەڵی و بازرگانی و تاكڕەوی و باڵباڵێن بونەتە دیاردەی زەق تیایاندا.
2
ذمارة ( )2٩٢دوشةممة 201٦/٤/٢٥
تەکتیکی حاشالێ‌کردن ،لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا
لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا -مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی) سەروەر پێنجوێنی بەشی هەشتەم
یەکەم ،)١٩٢٢کە ســەرەتــا (عفيف البعلبكي) و دواتر (عمر الديراوي) لە ئینگلیزیەوە کردویانەتە عــەرەبــی ،و باسی ژیانی پێغەمبەر و کورتە مێژوی سیاسی و کولتوری و کۆمەاڵیەتی و ئەدەبی و زانستی و ڕۆحی و فەلسەفیی ئیسالم دەکات؛ لەسەر ئەم چیرۆکەش دەڕوات ،و گەیشتوەتە ئەو بڕوایەی کە ژمــارەی پیاوە کــوژراوەکــان لەو خێڵە یەهودیە ( )٢٠٠یان ( )٢٥٠پیاو بوە، دەقی قسەکەی (لە چاپی پەرەپێدراوی دوەم ١٩٢٣دا) ئەمەیە دەڵێت :ناکرێت پیاوە لەمل‌دراوەکان ژمارەیان لە ()٢٠٠ یان ( )٢٥٠زیاتر بوبێت .ئیتر هیچ درێژە و بەڵگەسازییەکی بۆ ئەم ئەنجامگیریە باس نەکردوە(.)٢
ژمارەی پیاوە سەربڕاوەکانی خێڵەکە بەپێی توێژینەوە نوێیەکان بابەتەکە (چیرۆکی قەتڵ‌وعامی بەنو قوڕەيظه) لەالیەن خۆرهەاڵتناسەکان و توێژەرە موسوڵمانەکانەوە ژمارەیەک لێکۆڵینەوەی لــەســەر کـــراوە ،کــە لە هەمو الیەنێکی بابەتەکە دواون ..ئەم لێکۆڵینەوانە خۆیان داوە لە باسی ژمـــارەی زۆری پیاوە سەربڕاوەکانی خێڵی یەهودیی بەنو قوڕەيظه ،و چەند بیروڕایەکی جیاوازیان لــەم بارەیەوە دەربڕیوە .لە بەشی پێشودا بیروڕای بیروڕای (وەلید عەرەفات): تــوێــژەری موسوڵمانی هیندی (د. ژمارەیەکی کەم بــەرەکــەت ئەحمەد)ـمان بــاس کــرد، تــوێــژەری موسوڵمان (وەلــیــد ن. کــە مامۆستا (ئەییوب زەڵــمــی) لە نامیلکەکەیدا «ئەفسانەی قڕکردنی بەنو عەرەفات) ،Walid N. Arafatلە قوڕەيظه» پشتی پێ بەستوە ..لێرەدا توێژینەوەیەکدا بە نــاوی «تیشکێکی بیروڕای هەندێک توێژەری تریش باس نوێ بۆسەر چیرۆکی بەنو قوڕەيظه و جولەکەی مەدینە» دەکەین: New Light on the Story of Banū Qurayẓa and the بیروڕای (مەئیر ی .کیستەر): Jews of Medina ( )٤٠٠کەس کـــە لـــە جـــۆڕنـــاڵـــی (کــۆمــەڵــەی پرۆفێسۆر (مەئیر یەعقۆڤ کیستەر) -191٤( Meir Jacob Kisterئــاســیــانــاســیــی شــاهــانــە) Royal ،)2010پرۆفێسۆری زمانی عەرەبی Asiatic Societyـــدا لە بریتانیا، لە زانکۆی عیبریی قودس ،و ئەندامی واتــە Journal of the Royal ئەکادێمیای ئیسڕائیلیی زانستەکان و بوارە Asiatic Society of Great مرۆییەکان .ناوبراو لێکۆڵینەوەیەکی بە ( Britain & Irelandبەرگی ،١٠٨ نــاوی «قەسابخانەی بەنو قوڕەيظه )١٩٧٦ ،بــاو بــوەتــەوە ،و لە «مجلة الجمعية التاريخية السعودية» یشدا پشکنینەوەی داب‌ونەریتێک». The Massacre of the Banu Qurayẓa: A reexamination of a tradition لــە جۆڕناڵێکی زانــکــۆکــەیــدا ،کە Jerusalem Studies in )Arabic and Islam (JSAI ـە ،کە خۆی سەرنوسەری دامەزرێنەری بوە ،باڵو کردوەتەوە ( .)١٩٨٦ناوبراو لــەم لێکۆڵینەوە ڕەخــنــەیــیــەدا ،کە پێداچونەوەی توێژینەوەکانی تریشی تێدایە [بەتایبەتی توێژینەوەکەی (وەلــیــد عــەرەفــات) کــە دواتـــر باسی دێت]؛ لە باس‌وخواسی ژمــارەی پیاوە سەربڕاوەکاندا ،دوای ئەوەی لە زۆربەی گێڕانەوەکان و سەرچاوەکانەوە ژمارە ٤٠٠نەقڵ دەکات؛ ئەم ژمارەیە پەسەند دەکات .سەرەتا دەڵێت بەوەدا کە ژمارەی ئەو هێزە ئیسالمیەی کە ئابڵوقەی قەاڵی خێڵەکەی داوە زۆر بوە ( ٣٦سوار ،و ٣٠٠٠سەربازی پیادە)؛ دیارە ژمارەی (ساڵی ،٢ژ )٢٠٠٢ / ١ ،٥ .بە عەرەبی، پیاوانی خێڵە یەهودیەکەش زۆر بوە .بە ناونیشانی «ضوء جديد على قصة بين ئیتر دەڵێت :دیاری‌کردنی ژمارەی پیاوانی قريظة ويهود املدينة» جارێکی تر باڵو شەڕکەری خێڵەکە بە ٤٠٠کە بچوکترین کراوەتەوە .ناوبراو لەم توێژینەوەیەدا ژمارەیە لەوانەی لە سەرچاوەکاندا هاتون کە هەرچەند بەپێی ڕێ‌وشوێن و شێوازی (مەبەستی ژمارەکانی ٤٥٠و ٥٠٠و ٦٠٠ئەکادێمیایی بەرهەمی هێناوە ،بەاڵم و ٧٠٠و ٨٠٠و ٩٠٠کە لە سەرچاوەکاندا دیــســان پاڵنەری بــیــروبــاوەڕ کارێکی هاتون)؛ زیاتر عەقڵ دەیگرێت .ئاماژە کردوە هەوڵ بدات نکولی لە زۆر الیەنی بــۆ ئـــەوەش دەکـــات کــە بەڵگەیەکی چیرۆکەکەی ســەرچــاوە ئیسالمیەکان ســەربــاری تــری ئــەم ژمــارە زۆرە (کە بکات ،کە پرۆفێسۆر (مەئیر کیستەر) زۆرتــرە لە ژمــارە ـ بۆ نمونە ـ )٤٠؛ ی نــاوبــراو دواتــر لە توێژینەوەکەیدا ئەوەیە کە گێڕانەوەکان جاری وا هەیە بە مشت‌ومڕی بیروڕاکانی کردوە و بە بەڵگە «پیاوەکان» گوزارش دەکەن و جاری وا هەیە بە «شەڕکەرەکان» ،ئەمەش مانای وایە هەمو پیاوێک (جگە لە کۆیلە و نا-توانا) بە شەڕکەر دانراوە ،و مەبەست هەمو ئەوانەیە کە نێرینەی پێگەیشتون و توانای شەڕکردنیان هەیە( .)١ئەمەش هەمان ئەو بۆچون و بەڵگەسازیەیە کە .ئێمە پێشتر خستمانە ڕو
پرۆفێسۆر مەئیر ی .کیستەر
و بەڵگەسازی ڕەتی کردونەتەوە ،و (د. محمد بن فارس الجميل) یش ،مامۆستای مێژو لە زانکۆی شا سعود ،لە کتێبەکەیدا «النيب صلى اهلل عليه وسلم ويهود املدينة: دراس��ة حتليلية لعالقة ال��رس��ول بيهود املدينة ومواقف املستشرقني منها» پێی وایە کیستەر لەو کارەدا تا ڕادەیەکی زۆر سەرکەوتو بوە(.)٣ جــا (وەلــیــد عــەرەفــات)یــش ،وەکــو
ڕابەری ئیسالمیی هیندی :سەیید ئەمیر عەلی
ئــەحــمــەد و داکــۆکــیــکــارەکــان ،وەکــو مامۆستا ئەییوبیش ،تێی کەوتون ،لە کاتێکدا وشەی «المقاتلة» لە کەلەپوری ئیسالمیدا ڕونــە کە بە هەمو پیاوانی ئازادی بەتوانا لە شەڕکردن دەوترێت، نەک تەنها ئەوانەی بە کردەوە شەڕیان کردوە یان چەکیان هەڵ‌گرتوە ،و ئەمە لە مێژوی ئیسالمی و فیقهدا شتێکی ئاشکرا و زانراوە ،و تەنها موسوڵمانی دابڕاو لە
النجم[ )38 :ناوبراو لەوەدا پێکاویەتی کە دەبوایە موسوڵمانەکان بەم شێوە دادپەروەرانەیە مامەڵەیان لەگەڵ خێڵە یەهودیەکە بکردایە ،بــەاڵم سەرچاوە ئیسالمیەکان خۆیان ،هەر لە قورئانەوە، هەتاکو «حەدیث»ـەکان و نوسراوەکانی «سیرە» و «تەفسیر» ،بە شێوەیەکی تر ڕوداوەکە دەگێڕنەوە ،و ئیتر لێرەوە دیارە کە پێغەمبەر و موسوڵمانان بەم
ڕاستە چاوەڕوان دەکرا موسوڵمانەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە مامەڵەیان لەگەڵ خێڵە یەهودیەکە بکردایە ،بەو شێوەیەی کە نوسەرە ئیسالمیە داکۆکیکارەکان دەیڵێن و دەیکەن بە بەڵگە ،کە دەڵێن تەنها ئەوانەی دەستیان هەبوە لە ناپاکی و پەیمان‌شكاندنەکە سزا دراون بە کوشتن .بەاڵم سەرچاوە ئیسالمیەکان خۆیان ،هەر لە قورئانەوە ،هەتاکو «حەدیث»ـەکان و نوسراوەکانی «سیرە» و «تەفسیر» ،بە شێوەیەکی تر ڕوداوەکە دەگێڕنەوە ،و ئیتر لێرەوە دیارە کە پێغەمبەر و موسوڵمانان بەم شێوەیە بیریان لە بابەتەکە نەکردوەتەوە و ئەوەی کردویانە بە دادەپەروەرییان زانیوە
بیروڕای (ئەمیر عەلی): ( )٢٥٠-٢٠٠کەس مێژونوس و بیرمەند و دادوەر و ڕابەری ئیسالمیی هیندی (سەیید ئەمیر عەلی) ( ،)1928-18٤9لە کتێبێکیدا بە ناوی «گیانی ئیسالم» The Spirit of ،١٨٩١( Islamچاپی پەرەپێدراوی
(بـــەرەکـــەت ئــەحــمــەد) و نــوســەرە ئیسالمیەکانی تر ،بیانو بەوە دەهێنێتەوە کە سەرچاوەکان درەنگ‌وەختن و دوای ڕوداوەکە نوسراونەتەوە بۆیە جێی متمانە نین .و دەڵێت قورئان تاکە دەقێکە کە متمانەی تەواوی هەبێت و لە قورئانیشدا هیچ ئــامــاژەیــەک بــۆ ژمــارەیــەکــی زۆر نەکراوە .و ئەمیش دیسان ئەو هەڵەیە دەکات کە دەڵێت ئاماژەی چیرۆکەکە لە ڕاستیدا بۆ ئەوانەیە کە بە کردەوە شەڕیان کــردوە نەک هەمو پیاوەکان (هەمان ئــەو هەڵەیەی کە بەرەکەت
کولتوری ئیسالمی نکولیی لێ دەکات یان نایزانێت) .و ئەمیش ،وەکو ئەوانی تر، بیانو بەوەش دەهێنێتەوە کە لە ئیسالمدا ڕێسا وایە کە تەنها ئەوانە سزا دەدرێن کە ڕاستەوخۆ لەپشتی ئاژاوەکەوە بون ،ئیتر ناگونجێت ئەو ژمارە زۆرەی پیاوەکانیان ســەربــڕرابــن ،و ئەمە ـ ئــەو دەڵێت ـ پێچەوانەی دادپـــەروەری و دەقەکانە کە ـ بۆ نمونە ـ دەڵێن :هیچ کەسێک تاوانی کەسێکی تر هەڵ‌ناگرێت «َ ..ل َت ِز ُر َوا ِز َر ٌة ِو ْز َر ُأ ْخ َرى» (بڕوانە :األنعام: ،164اإلسراء ،15 :فاطر ،18 :الزمر،7 :
شێوەیە بیریان لە بابەتەکە نەکردوەتەوە و ئەوەی کردویانە بە دادەپەروەرییان زانیوە] .و دەڵێت :سەرکردەکان ناویان هاتوە و باس کراون کە بەئەنقەست و بە ویستی تەواوەوە دژایەتیی موسوڵمانیان کــردوە ،ئیتر دەبێت هەر ئەمانە سزا درابــن بەو پێیەی ئەمانە لێپرسراون. بەڵگە ب ــەوەش دەهێنێتەوە کــە ئەو کارە پێچەوانەی ڕێنمایی قورئانیش بوە دەربارەی مامەڵە لەگەڵ دیل «أسیر» کە دەبێت بێ‌بەرامبەر یان بە بەرامبەر ئازاد بکرێت .هەندێک بەڵگەی تر دەهێنێتەوە
توێژەر (وەلید عەرەفات) دەگاتە ئەو بڕوایەی کە گەلێک درێژە و تەواوکاری و وردەکاریی چیرۆکەکە (بەو شێوەیەی الی ئیبن ئیسحاق هاتوە) لە چیرۆکی جولەکە یاخیەکانی قەاڵی (مەصەدا)وە وەرگیراوە کە لە ڕۆمانیەکان یاخی ببون و لە قەاڵی سەر چیای مەصەدا خۆیان قایم کردبو .کە ئەمەش تیۆرییەکی سەرنج‌ڕاکێشە ،بەاڵم تا چ ڕادەیەک دەتوانین وەکو ئەنجامێک پشتی پێ ببەستین؟ و چەندەی چیرۆکەکە خوازراوە؟ ئایا ئەمە دەقی «حەدیث»ـەکانی بوخاری و موسلیمیش دەگرێتەوە کە دەڵێن پیاوەکان سەربڕراون و ژن و مناڵەکان کراونەتە کۆیلە؟!
بۆ ئەوەی بڵێت گواستنەوە و بەندکردنی ئەو ژمارەیە کارێکی زەحمەتە ،کە دواتر قسەیان لەسەر دەکەین .هەروەها لەسەر باکگراوندی ئیبن ئیسحاق و ئەوەی بۆ هەندێک وردەکــاریــی چیرۆکەکە گوێی گرتوە بۆ نەوەی بەنو قوڕەيظه ئەوانەی ئەو کاتە منداڵ بون و نەکوژراون ،کە دواتر تیشک دەخەینە سەر ئەم الیەنەش. هەروەها ناوبراو دەگاتە ئەو بڕوایەی کە گەلێک درێژە و تەواوکاری و وردەکاریی چیرۆکەکە (بــەو شێوەیەی الی ئیبن ئیسحاق هاتوە) لە چیرۆکی جولەکە یاخیەکانی قەاڵی (مەصهدا)وە وەرگیراوە کە لە ڕۆمانیەکان یاخی ببون و لە قەاڵی سەر چیای مەصهدا خۆیان قایم کردبو، و وردەکاریی چیرۆکەکەیان بۆ ڕازاندنەوە و تەواوکردن و پێوەنانی چیرۆکی بەنو قوڕەيظه بەکار هاتوە ،هەتا لە ژمارەی کوژراوەکانیشدا لێک‌چونێک هەیە(،)٤ کە ئەمەش تیۆرییەکی سەرنج‌ڕاکێشە، بــەاڵم ئایا تــا چ ڕادەیـــەک دەتوانین وەکو ئەنجامێک پشتی پێ ببەستین؟ و چەندەی چیرۆکەکە خــوازراوە؟ ئایا ئەمە دەقی «حەدیث»ـەکانی بوخاری و موسلیمیش دەگرێتەوە کە دەڵێن پیاوەکان سەربڕراون و ژن و مناڵەکان کراونەتە کۆیلە؟! ئەمانە لە بەشێکی تردا بەدرێژی لەسەریان دەدوێین. ئــەوەی لێرەدا گرنگ بو ئەمەیە کە (وەلید عــەرەفــات) ئەو ژمــارە زۆرەی پیاوە لەمل‌دراوەکانی بەنو قوڕەيظه بە ڕاست نازانێت ،و پێی وایە ژمارەیەکی کەم کوژراون کە تەنها سەرکردەکان و ئەوانە بون کە ڕاستەوخۆ لێپرسراون لە ناپاکی و پەیمان‌شکێنیەکە .بەاڵم هیچ ژمــارەیــەک دیــاری ناکات .و ناتوانێت لەم الیەنەوە هیچ ئەنجامگیرییەک لە خودی گێڕانەوە ئیسالمیەکانەوە بکات. تەنها ئەوەندە نەبێت کە دەڵێت چەند کەسێکیان ناویان هاتوە کە ناسراون بە دژایەتیی پێغەمبەر و سەرکردە یان بزوێنەری یاخی‌بون و جواڵنەوەکە بون. کە ڕەنگە ئەمە ژمارەیەکی زۆر کەم بکات و نەگاتە ئەوەی قورئان بە «کۆمەڵێک» (« َفرِي ًقا») گوزارشی لێ دەکات کە ئەم کۆمەڵەیە کوژراون ،و کۆمەڵێکی تر دیل کراون. لە بەشی داهــاتــوەوە ،دێینە سەر بیانوەکانی تری توێژەر و داکۆکیکارە ئــیــســامــیــەکــان ،بــۆ بــــەزۆر زانینی ژمــارەکــەی پــیــاوە ســەربــڕراوەکــان ،و گومان‌کردن لە چەند الیەنێکی تری چیرۆکەکە ،کە توێژەرانی وەکــو (د. بەرەکەت ئەحمەد) و (وەلید عەرەفات) ســەرەتــا داکۆکیکاریەکان دادەڕێـــژن، و داکۆکیکارەکانی دوای ئــەوان ،زۆر جــار بــەبــێ ئــاگــاداریــی ڕاســتــەوخــۆ و خوێندنەوەی توێژینەوەکانی ئەوان ،تێز و بەڵگەسازی و ئەنجامگیریەکانی ئەوان دوبارە دەکەنەوە. پەراوێز: ( )١بڕوانه: Kister, Meir J., “The Massacre of the Banu Qurayẓa: A re-examination of a tradition”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 8, (1986). PP. 89, 92. ( )٢بڕوانە: Ali, Syed Ameer, The spirit of Islâm: a history of the evolution and ideals of Islâm, with a life of the Prophet. London : Christophers. 1923. P. 82. ( )٣بڕوانە: اجلميل ،د .حممد بن فارس ،النيب صلى اهلل عليه وسلم ويهود املدينة :دراسة حتليلية لعالقة الرسول بيهود املدينة ومواقف املستشرقني منها. مركز امللك فيصل للبحوث والدراسات اإلسالمية. الطبعة األوىل .٢٠٠٢ ،ص.٢٤٦ . ( )٤بڕوانە: Arafat, W. N., “New Light on the Story of Banū Qurayẓa and the Jews of Medina”, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. Volume 108, issue 2, April 1976. PP. 103-107.
3
ذمارة ( )2٩٢دوشةممة 201٦/٤/٢٥
ئایا داگیركردنی واڵ ستریت كۆمۆنیزمە؟ (دەربارەى وتارەكەى سالڤۆی ژیژەك)
ستیڤن تەمینۆ و .پێشڕەو محەمەد «تارماییەك بەنێو ئــەوروپــادا دێت و دەچــێــت :تــارمــایــی كــۆمــۆنــیــزم،... ئیتر كاتی ئــەوەیــە كۆمۆنیستەكان ڕوانگەكانیان ،ئامانجەكانیان و ئاراستە و ئینتیماكانیان بۆ هەموو جیهان ئاشكرا بكەن و بە مانیفێستی پارتی خۆیان، بەر بە حیكایەتی مندااڵنەى تارمایی كۆمۆنیزم بگرن» (مانیفێستی پارتی كۆمۆنیست ،كاڕڵ ماركس و فرەدریك ئەنگڵس). « .1تارمایی» كۆمۆنیزم ئــەو شتەى سەرجەمی میدیاكانی «ڕەوتـــی گشتی»ی كۆمەڵگا باسی دەكەن ،داگیركردنی واڵ ستریت ،بریتییە لە نواندنەوەى تارمایی كۆمۆنیزم ،لە جیهانی مردووانەوە سەریهەڵداوە. مۆركی «كۆمۆنیستیی ،هەر لە قسەى تەفسیركارانی باڵی ڕاستی وەك گلین بێكـەوە بیگرە تا دەگاتە هەواڵە بێكەڵك و كۆنەكانی لیبڕاڵیی وەك نیویۆرك تایمز، لە بزووتنەوەى داگیركردنی واڵ ستریتدا دراوە ،چونكە كێشەى نایەكسانیی چینایەتیی لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هێناوەتە بەرباس و خواسەوە. بۆ نموونە ،با گوێ لە قسەكانی گلین بێك لەسەر ئەم مەسەلەیە بگرین: «ئێوە لە شەقامەكاندا خەڵكانێكتان هەیە بانگەشە بۆ شــۆڕش دەكــەن... ئەمە شۆڕشێكی ماركسیستییە ،كە لــە ســروشــتــی خــۆیــدا [شــۆڕشــێــكــی] جیهانییە ...ڕێبەرانی ئەم شۆڕشە دەڵێن ئێمە بۆ ڕیفۆرم نەهاتووینەتە ئێرە ،ئێمە دەمانەوێت سیستەمەكە لەناوبچێت. ئێمە نەهاتووینەتە ئێرە بۆ ڕیفۆرمكردنی سیستەمەكە .ئەوان بەڕاشكاوی بانگەشە بۆ شۆڕش دەكەن». بۆ بێك ،پاڵنەری ئەم شۆڕشە ،چییە؟ لەڕاستیدا ،ئەوەى دەبێت سەرزەنشت بــكــرێــت ،ئـــەم ڕاســتــیــیــە نــیــیــە كە نایەكسانییەكی ڕوولەزیاد لەم واڵتەدا هەیە ،ئەم ڕاستییەی كرێكان لە 40ساڵی ڕابــردوودا هیچ جۆرە بەرزبوونەوەیەكی بەخۆیەوە نەبینیوە ،ئــەو ڕاستییەى بەگوێرەى داتاكانی بەڕێوەبەرایەتیی ئامار ،نیوەى دانیشتووانی ویالیەتە یەكگرتووەكان لەهەژاریدا دەژیــن ،ئەو ڕاستییەى لە هەر 7كەسێك ،كەسێك لـــەڕووی خــۆراكــەوە ،لــە پەراوێزێكی نادڵنیادا دەژیت ،ئەو ڕاستییەى هەر 6 كەسێك ،كەسێك بێ كار و بێ بیمەى تەندروستییە ،ئەو ڕاستییەى ملیۆنان كــەس مــاڵ و حاڵی خۆیان لەدەست دەدەن و كێوێكی گــــەورەى قــەرزە خوێندكارییەكان[ .]1نەخێر ،ئەوەى لە پشتی ئەم بزووتنەوەیە ،حیكایەتی پرۆفیسۆرانی زانكۆیە« :ئێمە پارە بە دامــەزراوەكــانــمــان دەدەیـــن ،تێچوونی خوێندنی بااڵ دەدەین تاكو منداڵەكانمان بە ماركسیزم تەڵقین بكەن». دەنــگــدانــەوەى پــەرچــەكــرداری بێك سەبارەت بە داگیركردنی واڵ ستریت لە نیویۆرك تایمزی 7ی نۆڤەمبەردا بـــاوبـــوونـــەوەى بــڕگــەیــەكــی كــەرتــە پەروەردەییەكەى ،دەربــارەى نــەوەد و چــوارەم ساڵیادی شۆڕشی ڕووسیای ساڵی 1917بوو ،كە پارتی كۆمۆنیستی بردە دەسەاڵتەوە. لەم وتارەدا نووسەرانی نیویۆرك تایمز ئاگاداریی خوێنەران دەكەنەوە بزووتنەوە كۆمەاڵیەتی-شۆڕشگێڕییەكان كە لەسەر بنەمای «جیاكاریی چینایەتیی كاڕڵ ماركس لەنێوان «دارا» و «نەداران»دا وەستابێتن ،لەڕووی مێژووییەوە «دەبنە هــۆى لـــەداردان و برسێتیی ملیۆنان ئینسان». درێــژەى وتــارەكــەى نیویۆرك تایمز پێیوایە بزووتنەوەى داگیركردنی واڵ ستریت ئەمجۆرە بزووتنەوەیەیە؛ چونكە
لە وێب سایتی خۆیدا دەڵێت« :ئەو شتەى هەموومان تیایدا هاوبەشین، ئەوەیە %99ی خەڵك چیتر نایانەوێت چاوچنۆكیی و گەندەڵیی %1تەحەمول بكەن». بە حوكمدان بەگوێرەى كاردانەوەى ترسئامێزی كــۆی میدیای ویالیەتە یەكگرتووەكان بەرانبەر بە داگیركردنی واڵ ستریت ،وا دەردەكەوێت ویالیەتە یەكگرتووەكان ماوەیەكی زۆر زۆرە هێندە دەرگیری جەنگە كولتوورییەكان و سیاسەتەكانی شــوونــاس بــووە كە هەركاتێك بزووتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی سەرهەڵدەدات ،كە بەڕاشكاوی باسی هەمیشە چینایەتیی نایەكسانیی ڕوولــەزیــادی ئەم واڵتــە دەكــات ،ئەوان وابیردەكەنەوە و وێنا دەكەن كە دەبێت ئەم بزووتنەوەیە «تیرۆریزم»ێك بێت لە ماركسیزمەوە ئیلهامی وەرگرتبێت. هــەرچــۆنــێــك بــێــت ،كـــاردانـــەوەى ترسئامێزیان پێشبڕیارە چینایەتییەكانی خۆیان ئاشكرا دەكـــات .لە شێوازی بــیــركــردنــەوەى ئــەوانــدا ،كێشەكە لە ناعەدالەتی و نایەكسانیی سیستەمەدا نــیــیــە ،كــە گــروپــێــك بــەبــەهــای ئــەو كێشانەى زۆرێك دووچاری بوونەتەوە، دەوڵەمەند دەكات؛ بەڵكو ئەو خەڵكانەن كە بەئاشكرا ناڕازیبوونی خۆیان لە نایەكسانیی كۆمەاڵیەتی دەردەخــەن، واتـــا ئــەم خەڵكانە بــە قوربانیانی مەترسیدار و توندوتیژ وەسف دەكرێن كە دەیــانــەوێــت شارستانێتیی وێــران بكەن .ماركسیزم لە بیركردنەوەی ئەواندا وەك «بۆگی مــەن»ێــك (ئینسانێك لەفۆرمی وەحشدا خەڵك دەترسێنێت) دەردەكەوێت كە هەڕەشە لە هەمووان دەكات ،ئەمەش بۆ ترساندنی كرێكارانە تاكو ببینن هەرجۆرە بەرهەڵستییەك لە بەرانبەر سەرمایەدارییدا هەڕەشەیەكی «دەرەكــیــی» و «توندوتیژئامێز»ـە بەرانبەر بە شێوەژیانی ئەمریكایی. « .2حیكایەتی مندااڵنە»ی كۆمۆنیزم بـــەاڵم لــێــرەدا شێوازێكی دیكەش هەیە بۆ ئەوەى ئێمە داگیركردنی واڵ ستریت بە كۆمۆنیزم بزانین .هەروەك وتارێك لە ڕووداونووسیی خوێندنی بااڵدا ڕوونی دەكاتەوە ،زۆرێك لەو ئایدیایانەى لــە پشتی بــزووتــنــەوەى داگیركردنی واڵ ستریتەوە وەســتــاوە دەكــرێــت لە نووسینە ئەكادیمییەكانی بەرەى چەپدا ببینرێنەوە ،بەتایبەت ئەو نووسینانەى لەالیەن مایكڵ هارت ،ئەنتۆنیۆ نێگری و سالڤۆی ژیــژەكــەوە نــووســراون ،كە هەرسێكیان بەڕاشكاوی بەخۆیان دەڵێن كۆمۆنیست[.]3 بـــەاڵم ئ ــەم كــۆمــۆنــیــزمــە چ جــۆرە كۆمۆنیزمێكە؟ ژیـــژەك لــە مــەیــدانــی داگیركردنی واڵ ستریت لە نیویۆرك سیتیدا ئاوا دەستپێدەكات: «تەنها ئەو چەمكەى كۆمۆنیستبوونی ئێمە تیایدا مانا وەردەگرێت ،بریتییە لــەوەى ئێمە گرنگی بە عامەى خەڵك دەدەیــن :بە هاوبەشییەكانی سروشت؛ بە هاوبەشییەكانی ئەو شتەى لەالیەن خەسڵەتی ڕۆشنبیرییەوە بەتایبەتیكراوە؛ بەهاوبەشی بایۆ-جێنەتیكی .تەنها بەو هۆیەوەیە كە دەبێت ،خەبات بكەین». «كۆمۆنیزم بە موتڵەقی شكستی هــێــنــاوە .بـــەاڵم هێشتا كێشەكانەى عامەى خەڵك لێرەیە .پێتان دەڵێن ئێمە كە لێرەین ،ئەمریكیی نین .بەاڵم موحافەزەكارەكان فەندەمێنتالیستە كە بانگەشەى ئــەوە دەكــەن بەڕاستی ئەمریكایی ڕاستەقینەن دەبێت شتێكیان لەبیر بێت .مەسیحییەت چییە؟ ڕۆحی پیرۆزە؟ ڕۆحی پیرۆز چییە؟ كۆمەڵێكی یەكسانخواز لەو ئیماندارانە كە بەهۆى عــەشــقــەوە پــەیــوەنــدیــیــان بــەیــەكــەوە گرتووە؛ و هەروەها تەنها ئەو كەسانەى ئــازادیــی خــۆیــان و بەرپرسیارێتیی پیادەكردنەكەیان هەیە .بەم هۆیەوە
ئەگەر كۆمۆنیزم مانای «حیكایەتی مندااڵنە»ی ژیژەكی هەبێت ،بۆ زاڵبوون بەسەر جیاوازییەكانماندا لەڕێگای دەسەاڵتی عەشقەوە بۆ ئەوەى بتوانین بەرگریی لە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانمان (واتا ،بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانمان) بكەین لە بەرانبەر چاوچنۆكیی چەند گروپێك كە تەنها بەتێچوونی ئەوانیدیكەوە خۆیان دەوڵەمەند دەكەن؛ ئەوسا گلین بێك هیچ هۆیەكی بۆ نیگەرانبوون نییە ،چونكە ئەوەى بێك لێی دەترسێت ،تەنها یەك تارماییە – ئەویش ڕۆحی مەسیحە ،نەك تیۆریی ماركس ڕۆحی پیرۆز ئێستا لێرەیە .و ڕێك هەر لێرە ،لەو خوارەوەى واڵ ستریت كافرانێك هەن بتە كوفرئامێزەكان دەپەرستن». ئەگەر كۆمۆنیزم مانای «حیكایەتی مندااڵنە»ی ژیژەكی هەبێت ،بۆ زاڵبوون بــەســەر جیاوازییەكانماندا لەڕێگای دەسەاڵتی عەشقەوە بۆ ئەوەى بتوانین بەرگریی لە بەرژەوەندییە هاوبەشەكانمان (واتا ،بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانمان) بكەین لە بەرانبەر چاوچنۆكیی چەند گروپێك كە تەنها بەتێچوونی ئەوانیدیكەوە خۆیان دەوڵەمەند دەكەن؛ ئەوسا گلین بێك هیچ هۆیەكی بۆ نیگەرانبوون نییە، چونكە ئەوەى بێك لێی دەترسێت ،تەنها یەك تارماییە – ئەویش ڕۆحی مەسیحە، نەك تیۆریی ماركس. بەپێچەوانەوە ،الی ماركس ،كۆمۆنیزم «لەسەر ئایدیاكان یان پرەنسیپەكان دانــەمــەزراوە كە لەالیەن ئەم یان ئەو بانگەشەكاری ڕیفۆرمیست داهێنرابێت یان كەشفكرابێت» (مانیفێستی پارتی كۆمۆنیست)؛ كۆمۆنیزم حیكایەتی مندااڵنە نییە دەربـــارەى بیروباوەڕە هاوبەشەكان كە كۆمەڵێكی یەكسانخواز بەدیدەهێنێت ،چونكە ئەمە دەقاودەق هەر هەمان «سۆسیالیزمی یۆتۆپیایی»یە كـــە مـــاركـــس بـــە «ســۆســیــالــیــزمــە زانستییەكەیەوە» دابوویە بەر تیغی ڕەخنەوە .بەڵكو مەسەلەكە ڕێك ئەمەیە «بوونی پرۆلیتاریا چییە ،و ئــەوەى پرۆلیتاریا ناچارە لەڕێگای ئەم بوونە – لەڕوانگەى مێژووییەوە – ئەنجامی بدات، چییە»؛ بۆیە ،ئەوەى پرۆلیتاریا ئەنجامی دەدات هەڵگری «دۆخی ژیانی خۆی و هەروەها سەرجەمی ڕێكخراوی كۆمەڵگای بۆرژوازیی ئەمڕۆ»یە .ئەمە ئەو شتەیە كــە ئــایــدیــای كــۆمــۆنــیــزم بــەگــوێــرەى بۆچوونەكانی ماركس و ئەنگڵسەوە ڕوون دەكرێتەوە (خێزانی موقەدەس). بۆیە ئایدیای كۆمۆنیزم الی ماركس تێگەیشتنە لە چۆنایەتیی دنیایی؛ و ئەمە خاڵی دژ و بەرانبەری ئەو باوەڕەیە كە تەنها بەو شێوازەى حەزمان لێیەتی دەبــێــت دونــیــا بــەمــجــۆرە بێت ،تاكو بەمجۆرە سەیری بكەین .ئەمە بەو مانایە دێت نیگای دەقیقتری « ئەوان تەنها دەربڕین و بەیانكردنێكی گشتیی بارودۆخ و هەلومەرجە واقیعییەكانی خەباتی چینایەتیی هەنوكەیی ،بزووتنەوەیەكی میژوویی بــەردەوامــن لە بەرانبەر بە چــاوانــی ئــێــمــەدا» وردتـــر نیگایەك ئاراستە بكەین (مانیفێستی پارتۆ كۆمۆنیست) .بەگوێرەى بۆچوونی ماركس
كۆمۆنیستەكان «بەشێوەیەكی عەقیدەیی و دۆكترینئاسا ڕووبەڕووی دونیا نابنەوە یان بە پرەنسیپێكی نوێ بەری ناكەون تا بڵێن حەقیقەت لێرەیە ،تا لە بەرانبەریدا بچەمێینەوە و بێینە سەر ئەژنۆ؛ بەڵكو تەنها دەریــدەخــەن دونــیــا لەڕاستیدا خەبات بۆچی دەكــات» (لە نامەیەكی ماركسەوە بۆ ئارنۆڵد ڕۆگە ،سێپتێمبەری .)1843بەمجۆرە،كۆمۆنیزم لە دەربڕینی ماركسدا «دۆخێكی كاروبارەكان نییە كە دەبێت سەقامگیر ببێت ،هەروەها ئایدیالێكیش نییە كە دەبێت واقیع خۆی لەگەڵدا بگونجێنێت؛ كۆمۆنیزم، بەڵكو «بزووتنەوەیەكی ڕاستەقینەیە كە دۆخی هەنوكەیی شتەكان لەناو دەبات» (ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانیی). بۆ نموونە لە چەمكی چین ورد ببنەوە: چین ،بە دەربڕینی ماركس ،تەنها مەسەلەى دابەشكردنی ناعادیالنەى داهاتی نێوان «دارا» و «نەداران» نییە، كە لەالیەن خەڵكانێكەوە بگۆڕدرێت ،كە كەمتر چاوچنۆك یان زیاتر ئەخالقیی بن. الی مــاركــس ،چین شیكردنەوەى دابەشكردنی جیهانیی كــارە لەنێوان خاوەنكاران و چاودێران و كۆنتڕۆڵكارانی ئامرازەكانی بەرهەمهێنانی سامانی كۆمەاڵیەتی و ئەو كەسانەى هیچ شتێك هی خۆیان نییە جگە لەهێزی كارەكەیان و دەبێت ئەمەش بە خاوەن كار بفرۆشن تاكو بتوانن بژین .كەواتە ،نایەكسانیی چینایەتی تەنها كاتێك دەگۆڕێت كە كرێكاران كۆتایی بە چەوساندنەوەى ئابووریی لەالیەن سەرمایەوە بهێنن، خۆیان كۆنتڕۆڵی بەرهەمهێنان بكەن و كۆمەڵگایەك دابمەزرێنن كە ڕێساكەى «هـــەركـــەس بـــــەڕادەى تــوانــاكــەى و هەركەسێك بەگوێرەى پێداویستییەكەى» بێت (مــاركــس ،ڕەخنە لە بەرنامەى گۆتا). تێگەیشتنی ژیــژەك بۆ كۆمۆنیزم، وەك تەفسیركارانی ڕەوتــی سەرەكیی كۆمەاڵیەتی ،بەرگریكردنە لەو ئایدیایەى كۆمەڵ كە تەنها باسی نایەكسانیی دەكـــەن ،وەك بڵێیت كێشەى هــەرە سەرەكیی دابەشكردنی ناعادیالنەى سامان و دەسەاڵتە. لەكاتێكدا گلین بێك وابیردەكاتەوە هەمووجۆرە دابەشكردنێكی دووبــارەى سامان لە دەوڵەمەندانەوە بۆ هەژاران دەبێتە هۆى پچڕانی توندوتیژئامێز لە كۆمەڵگایەكدا كە جگە لەم بارودۆخە كۆمەڵگا ئاشتیخواز ،ب ــەوی ــژدان و عــادل دەبێت؛ ژیــژەك وابیردەكاتەوە
دابــەشــكــردنــی دووبــــارەى ســامــان لە هەژارانەوە بۆ دەوڵەمەندان كە نۆرمی كۆمەڵگا بووە لە ڕۆژگاری سەرۆكایەتیی كۆماریی ڕەیگانەوە ،شتێكی توندڕەوانە و ناعادیالنەیە و دەبێت بەویژدانانەوە مامەڵە بكات. كۆمۆنیزم الی ژیــژەك ،بریتییە لە دابەشكردنی بەویژدان و باشى سامان كە ئێمە تیایدا چاكەى گشتیی ،ناكەینە قوربانی بۆ دەوڵەمەندبوونی گروپێكی خەڵكی. ئەگەر لەسەر ئەو شێوازەى ژیژەك باسی دەكات ،ناڕەزایەتیی داگیركەرانی واڵ ستریت كۆمۆنیستییانە بێت ،ئەوەى ناڕەزایەتیی لەسەر دەردەبــڕدرێــت – هــەروەك لە وێب سایتی داگیركردنی واڵ ستریتدا هــاتــووە – هەرچۆنێك بێت ،تەنها یەكێتیی یان كۆبوونەوەی «گــەنــدەڵــیــی و چــاوچــنــۆكــی»یــە. بــەمــجــۆرە ،نــاڕەزایــەتــیــی لــەســەر ئەو نایەكسانییە دەرنابڕدرێت ،كە هۆكاریی چەوساندنەوەى ڕۆژانــەى كارە لەالیەن سەرمایەوە لەشوێنی بەرهەمهێناندا؛ بەڵكو تەنها كاریگەرییەكانی چینێكە بــەســەر كــولــتــووردا كــە ڕووبــــەڕووی ناڕەزایەتیی بووەتەوە ،چونكە ڕێگای بەوە داوە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی كەمینەیەكی هیچ بەمشێوەیە زاڵبێت بەسەر ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتیدا. بــەاڵم تەنها بــەهــۆی ناڕەزایەتیی بەرانبەر كاریگەریی كولتووریی چین (واتــا« ،چاوچنۆكیی و گەندەڵیی»)، لەبری ناڕەزایەتیی بەرانبەر هۆكاریی ئەو نایەكسانییە گەورەیەى دەیبینین ،ئەوا ئەم باوەڕە بااڵدەستە سەرهەڵدەدات كە سەرمایەداریی دەتوانێت بەشێوەیەكی «بــەویــژدانــانــە» و «دیموكراتیانە» بــپــارێــزرێــت .ئــاســەوار و شوێنەواری ئەم بــاوەڕە ئەوەیە كە وادەردەكەوێت چەوساندنەوەى ڕۆژانەى چینی كرێكار لەالیەن چینی سەرمایەدارەوە شتێكی بەبەها و نۆرماتیڤە و هەروەها قابیلی قبوڵكردنە؛ ئەمە تەنها شێوەى ئەو شتانەیە كە بەمجۆرەن؛ كەواتە ،دەبێت هەر بەمجۆرە بێت ،كە هەیە. ئەگەر مەسەلەكە بەمجۆرە دەربخەین كە وەك بڵێیت ڕیشەكانی نایەكسانیی لەنێو چاوچنۆكیی و بێویژدانیی شەخسی دایــە ،و – و نەك لە یاسای قازانجدا كە ناچارە كار بچەوسێنێتەوە – ئەوسا تێدەگەین نایەكسانیی چینایەتی، ڕیشەكان و هــەروەهــا لەناوبردنیشی دەبێتە شتێكی مــەحــاڵ .ئــەو شتەى
ژیژەك و تیۆریزەكەرانی دیكە كە خۆیان بە چەپ دەزانــن ،وەك «كۆمۆنیزم» زەقی دەكەنەوە و بانگەشەى بۆدەكەن، بریتییە لــەو تێگەیشتن و وێنایە كە ئەگەر سیستەمێك بونیاد بنێین تەنها كەمێك بەویژدانانەتر و باشتر بێت ،و كەمێك ڕێسادارتر بێت لە واڵ ستریت ،و كەمێكیش زیاتر پارێزگاریی لە كرێكاران بكات؛ ئەوا لەو شێوەیەدا ،هەروەك لە هەندێك ئەفسانەكانی ڕابردوودا هاتووە، هەموو شتێك دەگەڕێتەوە شێوازی باوی خۆى و دیموكراسیش نۆژەن دەكرێتەوە. هەرچۆنێك بێت ،بەبێ تێگەیشتنێكی بنچینەیی لــە چــیــن كــە ڕەخــنــە لە ئــایــدیــۆلــۆژیــای بــااڵدەســت دەگــرێــت؛ [واتا] ئەو ئایدیۆلۆژیایە ڕەخنە دەكات كە بە ناساندنی سەرمایەداریی وەك سیستەمێكی كــراوە بۆ «عادیالنە» و «دیموكرات»بوون ،دەیكات بە شتێكی نۆرماڵ و ئاسایی؛ ئەوا مەحاڵە بتوانین سیستەمەكە بگۆڕین ،و لە ئەنجامدا دەسەاڵتی %1بەسەر ژیانی سیاسیی و كۆمەاڵیەتیدا هێشتا هەر بــەردەوام دەبێت. ئــەو كــەســانــەى پــەیــوەنــدیــیــان بە بــزووتــنــەوەى داگــیــركــردنــەوە هەیە، هــەنــدێــكــجــار لــــەوە نــیــگــەرانــن ئــەم بزووتنەوەیە لەالیەن دیموكراتەكانەوە بدزرێت ،و لە فۆرمی بزووتنەوەیەكەوە دژی نایەكسانیی كۆمەاڵیەتیی بگۆڕێت بۆ بزووتنەوەیەكی تەنها بۆ هەڵبژاردنی دووبـــارەى ئۆباما [ئــەم وتــارە 2011 نووسراوە ،كە پێشبینییەكەى نووسەری ئەم وتارە بەدیهات-وەرگێڕ] و ئومێدیشی بە ڕیفۆرمە بچووكەكان هەبێت. بــەاڵم لەگەڵ ئــەوەى چڕبوونەوەى «چاوچنۆكیی و گەندەڵیی» بریتییە لە ڕێسای زانست و بەیەكەوەبوون و هەروەها لەگەڵ ئەوەى نەبوونی ڕەخنەى سەرمایەداریی كە نایەكسانیی چینایەتیی بنچینەیی ئاشكرا دەكات و دەریدەخات بۆچی تا ئەو كاتەى چینەكان هەبن دیموكراسیی ناتوانێت بوونی هەبێت، ئــەوا ڕوون دەبــێــتــەوە كــە لــە ئاستی ئایدیاكانی واڵ ستریتدا هێشتا ئەم مەسەلەیە بەشێوەى پارێزگاریكردنی ئایدیۆلۆژیانە لە سیستەمی چینایەتیی بوونی هەیە .بەم هۆیەوەیە تەنانەت كــۆمــاریــخــوازەكــان دەتـــوانـــن زمــانــی داگیركردن بۆ ستراتیژییە هەڵبژاردنەكانی خۆیان بەكاربهێنن؛ هەروەكچۆن گینگریچ و پێری بە هێرشكردنە سەر وەبەرهێنانی «ســـەرمـــایـــەداریـــی چــاوچــنــۆك»ی ڕامــنــیــی ،ئــەم كــارەیــان ئەنجامدا. ئــەم ســنــوورداركــردنــە ئایدیۆلۆژییە و قبوڵكردنی نۆرمە بۆرژوازییەكان بەمانای ئــەوە دێــت داگیركردنی واڵ ستریت بەوجۆرەى لەمڕۆدا هەیە ،بزووتنەوەیەكی ڕیــفــۆرمــیــســتــیــیــە و تــێــدەكــۆشــێــت سەرمایەداریی لە ڕۆژگاری قەیران ڕزگار بكات؛ نــەك ئــەوەى بزووتنەوەیەكی كرێكاریی ڕەســـەن بێت كــە بیەوێت ببێتە ئەڵتەرناتیڤی سەرمایەداریی كە سیستەمێكە بە ئامانجی هێنانی قــازانــج بۆ گروپێكی چەند كەسی و كاركردنی هەمووان دامــەزراوە – نەك ئــەوەى خوازیاری سۆسیالیزمێك بێت ئامانجە سەرەتاییەكانی دابینكردنی پێداویستییەكانی هەمووان و سڕینەوەى چەوساندنەوەى هێزی كار بێت لەالیەن سەرمایەوە. وێڕای ئەمانە ،ئەوەى خەڵك بەرەو ناڕەزایەتییەكانی داگیركردن دەبــات – ســــەرەڕای ئـــەوەى ئــەوانــە ئەمە دیــاریــدەكــەن یــان نــا – لــە نیویۆرك سیتی ،ئۆكالند ،پیتسبۆرگ ،دیترۆیت، ئۆستین ،چالستۆن ،فۆرد لۆردیل و لە سەرتاسەری ویالیەتە یەكگرتووەكان و هەموو جیهاندا گەندەڵیی دیموكراسیی نییە لەالیەن كۆمپانیا چاوچنۆكەكانەوە، بەڵكو بریتییە لــە خـــودی قەیرانی سیستەمی سەرمایەداریی.
4
ذمارة ( )2٩٢دوشةممة 201٦/٤/٢٥
کەیسەکەی مەال عەبدول لەتیفی سەلەفی لە دیدی نوسەرانەوە ئا :ڕوانگەو ڕەخنە کێشەکەی مــەال عــەبــدول لەتیفی سەلەفی؛ پەیوەندییە عاشقانەکەی لەگەڵ خوێندکارێکی پەیمانگەی زانستە ئیسالمییەکانی سلێمانی ،گەرمترین کێشەیە کــە ئێستا مــیــدیــاو تــۆڕە کۆمەاڵیەتییە کوردییەکانی بەخۆیەوە سەرقاڵکردوە ،هەواڵەکە وەک ئاگری ناو پوشوو ،بە كڵپەوە باڵوبویەوە و پەیتا پەیتا بەڵگە دەنگییەکانی باڵودەکرێتەوە. مەال عەبدول لەتیفی سەلەفی؛ تەنها عەشقیکردوە و هیچیتر ،ئایا عاشقبون ئــەوەنــدە بــاجــەکــەی قــورســە کــە ئەو دەیدات ،یان نا؟ مەسەلەکە بۆ کەسێتی مەال عەبدول لەتیف دەگەڕێتەوە ،ئەو لە کوردستان ،النی کەم وەک ڕێبەرێکی سەلەفیی خۆی بەیان کــردوە و ئیمام و وتاربێژی مزگەوتی (بەهەشت)ە لە سلێمانی و ئەم مزگەوتە ئێستا بۆتە یەکێک لە سەرچاوەکانی بەرهەمهێنانی سەلەفییەتی مەدخەلی ،مزگەوتەکە نــەک هــەر الیەنگری سەلەفییەتەکەی مــەال عــەبــدول لەتیف بەرهەمدێنێت؛ بەڵکو کادری سەلەفییش بەرهەمدێنێت و هەمیشە ،بەتایبەت پشوی هاوین، دەورەی ســەلــەفــیــانــە بــۆ مــنــداڵ و خوێندکارانی خوێندنگەکانیش دەکاتەوە، مــەال عــەبــدول لەتیف سەرپەرشتی یەکەمی ئــەم مزگەوتەیە و هەروەها لە پەیمانگای زانستە ئیسالمییەکانی سلێمانی مامۆستایە. ١
محەمەد هەریری-نوسەر و توێژەری دیاری ئەو بوارە؛ وەک نوسەر ،یەکەم کەس بوە کە ئەم پرسەی وروژانــدوە و لە ئەکاونتەکەی خۆی یەکەم وتاری بەناوی(گەورەترین فەزیحەی ڕەوشتیی عەبدول ـلەتیف سەلەفی بەڕێوەیە!) لە شــازدەی ئەم مانگە(ئەپرێل) دای بەزاند ،ئەو لە وتارەکەیدا بەم شێوە دەستپێدەکات و دەڵێت( :من دوورترین کەسم لە بایەخدان بە فەزائیحی ئەخالقی و ڕەوشتیی کە لەناو خەڵکدا ڕوودەدەن، چەندین جار خەڵکم دیتوە لەکاتی زۆر ئیحراج و پڕ شــەرمــەزاری ،باوەڕبکەن بەرلەوەی ئەو من ببینێت ،من خۆم لێی نەبان کــردوە ،تا تووشی ئیحراجی و شەرمەزاری نەبێت ،چونکە دەزانم مرۆڤ هەمووی قابیلی هەڵە و الوازبــوونــن. بەاڵم کە کەسێكی خاوەن ژن ومنداڵ و خۆی بە سەرۆکی سەلەفیی مەدخەلی کوردستان دەزانێت ،خۆی بە پاسەوانی بەها و ڕەوشتی سەلەفی ساڵح بزانێت، شەو و ڕۆژ خەریکی وانەدادانی ڕەوشتی بێت ،لە تووندترین فۆرمی سەلەفی کە بچووکترین بوار بۆ هەناسەدانی خەڵك جێ ناهێڵێت ،بەرگری لە سوونەتی ڕەجمکردنی زیناکەرانی ژندار و مێرددار بکات ،هەردەم خەریکی سەرکۆنەکردنی خەڵکن بە بیدعەچیەتی و الدان لە ڕەوشت و سوونەت و بیروباوەڕی سەلەفی ساڵح. ئەو پیاوە بە ئاشکرا کار بۆ فۆرمێکی سەلەفیی مەدخەلی سعودی دەکات ،و لەو بوارە گەورەترین ئیمکانیاتی مادی و میدیایی و سیاسیشی بۆ دەستەبەرکراوە، لە پێناو ئیستیحماڕکردن و گەمژەکردنی
خەڵك بۆ سعودییە وعەرەب بە گشتی. ئەو پیاوەی هەزاران گەنجی تاوانبارکرد بە کوفر ،چونکە تەنها ویستیان لەو دۆزەخـــەی دەســەاڵت و سەلەفییەکان لە کوردستان ڕابکەن بۆ ئەو جیهانەی پێی دەڵێت (دار الکفر) .هەر ئەو پیاوە شێخی سەلەفییەکانی مەدخەلییەت ،و شێری سوونەتی پێغەمبەر دەستی چۆتە کارێك ،باوەڕتان بێت زۆر لەو گەنجانەی کە بێژن و بێپارە و بێدۆستن ،دەستیان بۆ ئەو کارە ناچێت.). مــحــەمــەد هــەریــری لــە بەریتانیا دادەنیشێت و نوسەرێکی بەئاگایە لە ئیسالم و کاروباری ئیسالمییەکان بە گشتی ،هەمیشە وەک ڕەخنەگرێکی سەرسەختی سەلەفییەکان دەردەکەوێت و بەوردی لەم بابەتەی کۆڵیوەتەوە و نوسیویەتی( :بە کورتی شێخ عەبدول لەتیف سەلەفی کــە مامۆستایە لە پەیمانگایەکی ئیسالمی دەست لەگەڵ قوتابیەکی ئافرەتی [مــێــرددار] یانی متزوجە و حمصنه ،تێکەڵدەکات بە بیانووی سەرپەرشتیکردنی لێکۆڵینەوەی بەحسی ساڵی دووەمــی ،من ناوی ئەو ئافرەتەم الیە بــەاڵم نــاوی دەپارێزم، هەرچۆنێک بێت مێردی ژنەکە پەیوەندیی لەگەڵ ژنەکەی تێکدەچێت وهــەر لەو ســـەرو بــەنــدەش لــەگــەڵ پــیــاوەکــەی کێشەیان دەکەوێتە بەین ،پیاوەکەی دڵی پیس دەبێت لێی .ڕۆژەک ئافرەتەکە کە دەڵێن تا ڕادەیەکی زۆر شۆخ و شەنگ و جوانە ،بە عەبدول ـلەتیف سەلەفی دەڵێ لەگەڵ پیاوەکەم کێشەم هەیە ئەگەر دوو قسەی خێری تێدا بکەی ،لەتیفیش ئەو هەلە بە دەرفــەت دەزانــێ بۆ خێر نا، بەڵکو پێی دەڵێ جا بۆ وازی لێ ناهێنی بۆخۆم ،بە پێی گێڕانەوەی ئافرەتەکە بۆ ئیدارەی پەیمانگا ئیسالمییەکە!! ئیتر ئافرەتەکە بەو قسانە دەخەڵەتێنێ و بــاوەڕدەکــات و خــۆی بــە تــەاڵقــدان دەدات ،لێرەدا پەیوەندییەکی ناشەرعی و دوور لــە قــورئــان و ســوونــەت لە نێوانیان درووستدەبێت ،ڕۆژانــە دوای دەوام عەبدول ـلەتیف سەلەفی لەگەڵ ئافرەتەکە لە ژورەکـــەی کۆدەبنەوە، هەڵبەتە شەیتانیش سێیەمیان بووە. ئەوە جگە لەوەی بە تەلەفۆن و فیس بوک فەزائیحی زۆر ئەکات ،ئەو پیاوەی کە هەتا ڕەسم گرتنیشی پێ گوناهە بە پێی ئەو مامۆستایانەی کە بەڵگەکانیان الیە ،دەڵێن ڕەسمی وا بێ شەرمانەیان گــۆڕیــوەتــەوە ،موراهیقێکیش شتی وا ناکات ج جــای اســد السنە و العالمە الفهامە بیکات!). محەمەد هەریری زۆر ســورە لەسەر کەشفکردنی ئەم کەیسەی مەالعەبدول لەتیفی ســەلــەفــی و بــــــەردەوام لە ئەکاونتەکەی خۆی کاری لەسەردەکات، بەڕادەیەک ئێستا سەلەفییەکان هەڕەشەی لێدەکەن و یەکێک لە هەڕەشەکانیشی لەسەر ئەکاونتەکەی خۆی داناوە. مەال عەبدول لەتیفی سەلەفی؛ زوو وەاڵمــی محەمەد هەریری دایــەوە و بە ناونیشانی «ڕوونكردنەوەی دکتۆر عبدل لەیف سەبارەت بە بوهتانەکەی -محەمەد هەریری –› لە سەرەتا مەال عەبدول لەتیف دەڵێت « :شایەتی دانــی تۆ
قەبوڵ نییە ،چونکە سەرەڕای بێ دینیت کە چوار شاهێد نەهێنیت لەسەر ئەو بوهتانەی کە بۆمن و ئافرەتێکی داوێن پاک کردوتە ،ئەوە بەبەڵگەی قورئان تۆ درۆزن و فاسقیشیت وشایستەی ئەوەشیت هەشتا جەلدەت لێ بدرێت.). ٢
هــەروەهــا مــەال عــەبــدول لەتیف لە وەاڵمێکی تردا ،ئەوەی خستبوە ڕوو کە مەبەست لەم کارانە بۆ لێدانە لە زانایانی ئیسالم و لەوێشەوە لێدانە لە ئیسالم. نــوســەری بـــواری ئیسالم و ئیسالمی سیاسی؛ ئومێد محەمەد قــەرەداخــی، لــە الپــــەڕەی فەیسبوکی خـــۆی؛ بۆ ڕەخنەگرتنی ئــەم وەاڵمـــەی عەبدول لەتیف سەلەفی ،دەنوسێت(:مه‌ال له‌تیفی سه‌له‌فی ل ه دوو كاردانه‌وه‌ی جیاوازدا به‌رانبه‌ر ب ه كه‌شفبوونی په‌یوه‌ندیی ه تایبه‌تییه‌كه‌ی و باڵوبوونه‌وه‌ی تۆماركراو‌ه ده‌نگییه‌كەی ،پێداگری ل ه یه‌ك شت كرد، ئه‌ویش ئه‌وه‌بوو ئه‌مه‌ی رویدا پالنگێڕێیی ه دژ ب ه ئیسالم ،بۆ لێدانی ئیسالم و په‌یامی خوایی و هه‌ڵگرانییه‌تی ،بێگومان له‌پشت ئه‌م تێزه‌و‌ه خه‌ونێك هه‌ی ه بۆ خۆ پیرۆزكردن ،ئااڵندنی پیرۆزییه‌كانی ئیسالم ه ل ه كه‌سایه‌تی مرۆڤێكه‌وه، هه‌وڵدانێك هه‌ی ه تا كه‌سێك ته‌قدیس بكرێت و له‌سه‌روو هه‌موو ئه‌گه‌رێكی هه‌ڵه‌كردن و ره‌خنه‌گرتنه‌و‌ه ته‌ماشابكرێت، ئه‌م ه مه‌ترسیی ه گه‌وره‌كه‌ی ه و پێویست ه ب ه توندیی ره‌خنه‌ی لێبگیرێت ،له‌پشت ئه‌م گوتاره‌و‌ه فاشیزمێكی دینی خۆی حه‌شارداو‌ه و هه‌موو له‌حزه‌یه‌ك ئه‌گه‌ری خۆ ئاشكراكردنی هه‌یه ،هه‌موو ساتێك ئه‌گه‌ری ئ ـه‌وه‌ی تێدای ه وه‌ك داعشێك بكه‌وێت ه سه‌ر شانۆ... من ئومێده‌وار بووم دوای ئه‌م روداو‌ه مه‌ال له‌تیف كه‌مێك به‌خۆداچوونه‌وه‌ی هه‌بێت و هێند‌ه بــه‌نــاوی ئایین و پیرۆزییه‌كانییه‌و‌ه قسه‌نه‌كات ،هێند‌ه دژی غه‌ریز‌ه و پێویستیی ه تایبه‌تییه‌كانی مرۆڤ رانه‌وه‌ستێت ،ئه‌وه‌ند‌ه دژی موزیك و گۆرانی و عه‌شق قس ه نه‌كات ،به‌اڵم له‌یه‌كه‌مین كاردانه‌وه‌یدا جه‌ختیكردو‌ه ل ـه‌س ـه‌ر ه ـه‌مــان نــه‌زعــه‌ی تــونــدره‌وی ئایینی خۆی ،من له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دام هه‌موو رۆشنبیر و خه‌مخۆرێكی ئازادی ب ه توندی ره‌خن ه له‌م گوتار‌ه الهوتیی ه ته‌قدیسیه‌ی مه‌ال له‌تیف بگرێت ،هه‌مووان پێی بڵێن ئه‌گه‌ر كه‌سێك له‌م روداوه‌دا بشكێت مه‌ال له‌تیف ه نه‌ك ئیسالم ،ئه‌وه‌ی ك ه هه‌ڵه‌ی
كردو‌ه و پێچه‌وانه‌ی به‌ها و ئیدیعاكانی ره‌فتاری كردو‌ه مه‌ال له‌تیف ه نه‌ك ئیسالم، بــۆ شكستی مه‌عنه‌وی و مــادی مه‌ال له‌تیف و هه‌ر كه‌سێكی دیك ه شكستێكی ئه‌خالقی یان سیاسی یان کۆمەاڵیەتی کەسێک یان گروپێکە نەک ئاینێک بەمانا گەردونییەکەی). الی ئومێد قـــەرەدخـــی؛ مەترسی وەاڵمەکەی مەال عەبدول لەتیف لەوەدایە کە ئەم جۆرە دیدە هەر کە رەخنەت لە دیدی ئەو گرت ،ئەو هەر زوو دەیکات بە رەخنە لە خوا و دینی ئیسالم ،وەک ئــەوەی ئەو قسەکەری ڕەسمیی خواو ئیسالمە! نوسەر و کەسی بەئەزمونی ژیاوی ناو ئیسالمییەکان ،ســۆران سێوکانی، لە دیواری فەیسبوکەکەی خۆی؛ لەسەر هەمان وەاڵمــی مــەال عــەبــدول لەتیف نوسیویەتی( :ئەوەی لەمەسەلەکەی مەال لەتیفدا خەتەرە: -١مـــەال لــەتــیــف بــۆ دیــفــاعــکــردن لەخۆی ئیسالم دەکاتە قەڵغان .ئەو دەڵێت هێرشدەکرێتە ســەر ئیسالم. وەک ئەوەی خودا لەمەال لەتیفدا خۆی نمایان کردبێت ،لەکاتێكدا وەک ئاگاداربم کەسانێکی (عەلمانی!) چــارەســەری کێشەکەی دەکەن. -٢مەسەلەی ئەخالق الی ڕەوتــی سەلەفی بەتایبەتی و ئیسالمی بەگشتی لە ژندا قەتیسماوە ،کەچی خۆیان زوو لێیان دەقەومێت لەو بارەیەوە ،ئاخر دواجار مەسەلەی سێکس و خۆشەویستی هیچ پەیوەندیی بەئەخالقەوە نییە ،بەڵکو بەشێکە لە سلووکی مرۆڤ وکەلتووری کۆمەڵگە .بێگومان ئازادیی تاکەکانیشە، بۆیە کاتێك مەال لەتیفەکان ژیانیان تەرخاندەکەن بۆ دژایەتیکردنی جوانی، کەچی دوایی خۆیان گیرۆدەی دەبن و ئیدی قیامەتیان لەسەر هەڵدەسێت). ٣
عەلی مستەفا ،پسپۆڕ لــە بــواری ئیسالمی سیاسی ،کــردەوەکــەی مەال عەبدول لەتیف سەلەفی دەچوێنێت بە عاشقبونەکەی شێخی سەنعان ،بەاڵم بە دوو تێگەشتنی دینی جیاواز(ئیسالمێکی سۆفیگەریی پڕ لە عشق و ئیسالمێکی سەلەفی قاقڕ لە عەشق و بگەر دەژە عەشقیش) ،بــۆیــە ئەنجامەکەشیان هـــەر جـــیـــاواز دەکـــەوێـــتـــەوە ،وەک نوسەر لە الپــەڕوکــەی خــۆی لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکاندا نوسیویەتی( :بۆچی
شێخی سەنعان دەبێتە ئەفسانە و مەال عەبدولەتیف ئابڕوی دەچێت؟ سەرەتا من گریمانەی ئەوە دەكەم كە مەال عەبدولەتیف وەكو شێخی سەنعان گیرۆدەی خۆشەویستی بوە و تێوەگالوە لە پەیوەندییەكی ســـۆزداری ،كە نە پێگە و كەسایەتییەكەیان ،نە پێوەری كۆمەاڵیەتی شوێنكەوتوانیان قەبوڵی ناكەن .بۆیە ئەو پەیوەندی و حەزەیان بە ئاسانی بۆ ناچێتەسەر و دەكەونە بەردەم چالنج(تحدی)ێكەوە. لەگەڵ هەندێك جیاوازی ،لە زۆر ڕوەوە ئەم دو كەیسە ،كەیسی شێخی سەنعان و كەیسی مەال عەبدولەتیف ،لە یەك دەچن: هەردوكیان رێبەر و كەسایەتییەكی ئاینین كە مورید و شوێنكەوتویان هەیە، هەردوكیان كەوتونەتە پەیوەندییەكی خۆشەویستییەوە لەگەڵ كەسێك كە پێگە و كەسایەتییان رێگەیان پێنادات بەوجۆرە هەڵسوكەوت بكەن .كەچی شێخەكە بەو پەیوەندییە هیچ بچوك نابێتەوە و ناوبانگ و شوێنكەوتوی زیاتر دەبێت ،بەاڵم مەال عەبدولەتیف هـــەر بــــەوەی دەنــگــۆیــە و یــەكــاش نەبوەتەوە ،بومەلەرزەیەكی خستۆتە نــەكــو ســەر كەسایەتی و ئایندەی، بەڵكو خستویەتییە ناو دڵ و دەرونی شوێنكەوتوەكانی .من ئەم دو دەرەنجامە جــیــاوازە ،كە شێخی سەنعان دەبێتە ئەفسانە و مەالعەبدولەتیف ئاوی روی ێ نامێنێ ،بۆ دو الیەن دەگێڕمەوە. پ یەكەم :بۆ خودی هەردو ئایدۆلۆجیا و مەزهەب كە بە دو روانینی جیاواز سەیری پەیوەندی ســـۆزداری و خۆشەویستی دەكـــــەن .شــێــخــی ســەنــعــان لەنێو سۆفیگەرییەوە سەیری پەیوەندییەكان دەكات ،كە خۆشەویستی بنەماكەیەتی. بــەاڵم مــەال لەتیف ســەر بــە رێبازی سەلەفیزمە كە وەكــو كۆیلە سەیری مێینە و خێزانداری دەكات و پەیوەندی خۆشەویستی لەو ئایدۆلۆجیادا جێگەی نابێتەوە. دوەم :بــۆ ژیــنــگــەی كــۆمــەاڵیــەتــی هــەردو قۆناغەكە دەگەڕێتەوە ،كە لە قۆناغ و ســەردەمــی شێخی سەنعاندا ئاین و كلتوری كۆمەاڵیەتی بونەتە یەك پێكهاتە و یەكتریان تەواوكردوە و لە یارمەتی یەكتردا بون و ژیانیان رازاندۆتەوە ،بەاڵم لەمڕۆدا و بەتایبەتی لە مەزهەبی سەلەفیزمدا ئاین چەقۆیەكی بەدەستەوەیە و دانەدانە رەگەكانی ژیان دەپچڕێنێت و وشكیاندەكاتەوە و كوێریان دەكاتەوە. مەحوی لەمبارەشەوەوە بەمشێوە قوڵە گوزارشت لە جیاوازی مەزهەبی مەال و مەزهەبی سۆفیگەریانەی شێخی سەنعانی كردوە كە دەڵێت: لەگەڵ دەستی مەال رێناكەوێ زونناری زوڵفی یار وەكو شێخ ئەختیاری مەزهەبی تەرسا نەكەم چ بكەم؟).
( -هیچ سەلەفییەك پێویستی بە کەیسێك نییە بۆ ئابڕوچوون ،چونکە خودی سەلەفییەت ئابڕوچوونی فیکرییە. هیچ ئینسانێکی «نەسیحەتکەر»پێویستی بە فەزیحەیەك نییە بۆ ئەوەی فاسد ببێ ،چونکە هــەر ئــەونــەی کە بگەیتە سەرو خەڵك و مەقامی عالیی نەسیحەتکەر ،ئیتر تۆ فاسدیت. هەموو ئەوانەی کە دەستئەکەن بەتەربێتدانی خەڵك لەوسەرەوە خۆیان بێ تەربێت دەرئەچن! لەبەر هۆکارێکی زۆر سادە، چونکە دەســت لە پــەروەردەکــردنــی خـــۆیـــان هــەڵــئــەگــرن و ئــەکــەونــە پــەروەردەکــردنــی خــەڵــك ،پێیانوایە خۆیان گەییشتونەتە کەماڵی پەروەردەو پیویستیان پێی نەماوە. تەنیا پێغەمبەران نوێنەری خودان،جگە لــەوان هەموو ئینسانێك تەنیا نوێنەری خۆیەتی ،هەر کەسێك ئیدیعای لەمە زیاتر بکات ئەوە بێگومان لەبەشی خۆی زیاتری ئەوێ لەسەر حسابی بەشی ئەوانی تر ،جا ئیتر بەشەکە پارەیە یان زەعامەت یان ژن.. بەبڕوای من مەسەلەی «فرە ژنیی»لە قورئانا مەسەلەیەکی مەبدەئی و ئەساسی نیە ،بەڵکو داوێکەو تەڵەیەکە وەکو هەموو تاقیکردنەوە خوداییەکانی تــر ،مەسەلەن خــودا هیچ کێشەیەکی لەگەڵ بەرازی فەقیرا نیەو هیچ ئیشیشی بەوەنیە کە تۆ گۆشتی بەراز قوزەڵقورت بکەیت یان نا ،بەڵکو مەبەستیەتی بزانێ تــۆ تــا چەنێك عەکس و بــێ گــوێ و سەگوسەگبابیت.. جا فرەژنییەکەش هەر تەڵەیەکە لەو بابەتەو خــودا ئەیەوێ بزانێ کێ دین ئەخاتە خزمەت گونی و تێ ئەکەوێ، سەیر ئــەوەیــە لــەم داوەیـــا هەمیشە «پیاوانی خودا» پێوە ئەبن!! سەلەفییەت پێجەوانەی تەئریخنــاســوڕێ ،بەڵکو پێچەوانەی بەشەر ئەسوڕێ ،سەلەفییەکان لە مێژووا ناژین بەڵکو لە نائینسانییەتا ئەژین. مـــەســـەلـــەن «حـــەرامـــکـــردنـــی خۆشەوسیتی» شتێك نیە کە لەگەڵ ژیانی ١٤٠٠ســاڵ لەمەوبەر هاتبێتەوەو لەگەڵ ژیانی ئێستایا نەیەتەوە ،بەڵکو بۆ ئەوکات و بۆ هەزاران ساڵ پێشترو بۆ هەزاران ساڵی داهاتوو هەتا قیامەت ناگونجێ و ناکرێ حەرامبێ ،چونکە ٤ تایبەتمەندییەکی پەیکەر عوسمانیش لە دیوارەکەی خۆشەویستیی خــۆی بــەم ناونیشانە(کاکە منیش!) بەشەرییە نەك مێژوویی. بــەدرێــژایــی تەئریخی ئــەدیــان،لەسەر مەسەلەکە دواوە و نوسیویەتی: «کاهینەکان» غــەریــزەی خەڵکیان برسی کردووەو هی خۆیان تێرکردووە، هی خەڵکیان کــزکــردووەو هی خۆیان زیاکردووە ،هی خەڵکیان هەڵگرتووە بۆ ئەو دنیاو هی خۆیان لەم دنیا تەسفییە کردووە.. لــەڕاســتــیــیــا پــەیــوەنــدی کــاهــیــن و شوێنکەوتووەکان بریتییە لە پەیوەندی «ســواربــوون و چــەمــانــەوە» ،کــە بە سواربوونی عەقڵیی دەستپێئەکاو بە ســواربــوونــی جەستەیی کۆتایی دێ! گەییشتن بەم نەتیجەیە تەحسیل حاسڵەو هیچ غەریب نییە.). لەهەموی سەرنجڕاکێشتر ئەوەیە کە ئــاوازدانــەری عاشقان ،هەڵکوت زاهیر، بەرگریی لە مەال عەبدول لەتیف کردوە و بۆتە هاوسەنگەری ئەم.
محەمەد هەریری زۆر سورە لەسەر کەشفکردنی ئەم کەیسەی مەالعەبدول لەتیفی سەلەفی و بەردەوام لە ئەکاونتەکەی خۆی کاری لەسەردەکات ،بەڕادەیەک ئێستا سەلەفییەکان هەڕەشەی لێدەکەن و یەکێک لە هەڕەشەکانیشی لەسەر ئەکاونتەکەی خۆی داناوە