«
بەرەو ناسنامەو سەربەخۆیی كوردستان لە سەردەمی جیهانگیریدا
پرسی سەربەخۆیی كوردستان ئەكادیمییانە تاوتوێدەكرێت
4
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
مەال بەختیار پەیامێك بۆ بان كی مۆن دەنێرێت لە زانكۆی سلێامنییەوە داوا لە واڵتانی جیهان دەكرێت پشتگیری سەربەخۆیی كوردستان بكەن
3+2
مەال بەختیار :بە دیالۆگ و گفتوگۆ كار بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەكەین
بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان یەكێتی و گۆڕان پێویستیان بە الیەنی دیكە هەیە
ئەوی ن لە گوتاری سەلەفییەکاندا
دۆخی چەقبەستویی كوردستان دوای رێككەوتنەكەی گۆڕان و یەكێتی 4
ئایا زۆربەی ڕۆمانە ڕۆمانسییەکان بە خراپی دەنوورسێن؟
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
دەقی وتاری مەال بەختیار لە كۆنفرانسی (بەرەو ناسنامەو سەربەخۆیی كوردستان لەسەردەمی جیهانگیریدا)
بە دیالۆگ و گفتوگۆ كار بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەكەین
«چــاودێــر» بەگرنگی زانــی دەقــی وتارەكەی مەالبەختیار لەو كۆنفرانسەدا باڵوبكاتەوە. جەنابی عادل عەبدولمەهدی.. جەنابی ساڵح موسلم.. میوانە ئازیزەكان... ئەندامانی مەكتەبی سیاسی حزبەكان، سەركردایەتییەكان ،وەزیـــرە بەڕێزو ئەندامانی پەرلەمانی عیراق‌و كوردستان، مامۆستایانی خۆشەویست .خوێندكاران‌و دۆستانی میوانی ئــەم كۆنفرانسە.. بەناوی لیژنەی ئامادەكاری كۆنفرانسەوە، پڕ بەدڵ بەخێرهاتنی هەموو الیەكتان دەكەین‌و بەدڵنیاییەوە ،ئامادەبونتان پەرۆشیتانە بــۆئــەوەی نەتەوەكەمان، ناسنامەو سەربەخۆیی خــۆی هەبێ‌‌و پشتیوانی ئەو دروشمەیە‌و خەباتكردنیشە لەپێناو بەدیهێنانی. ئازیزان... جگە لــەكــورد ،نــوێــنــەری عـــەرەب، تـــوركـــمـــان ،ئــــاشــــوری ،ئــەرمــەنــی لەهۆڵەكە دانیشتوون .هەروەها سەر كونسوڵگەرییەكانی واڵتان ،تەشریفیان هێناوە .بۆیە بەتایبەت بەخێرهاتنی هەموویان دەكەین‌و وەكو نوێنەری دەوڵەت‌و نوێنەری نەتەوەی جیهانی‌و دەوروبەرمان. بەخێرهاتنیان دەكەین بۆ كۆنفرانسی نەتەوەیەك ،كە دەتوانین لەكۆنفرانسێكی ئــاوادا ،بەشانازییەوە بڵێین ،بۆ یەك چركەساتیش لەمێژوودا ،ستەممان لەهیچ گەلێك‌و نەتەوەیەكی دەوروبەری خۆمان نــەكــردووە ،تەنها هەمیشە بەرگریمان لەخۆمان كردووە .ئێستاش كە بەدوای ناسنامەو سەربەخۆیی خۆماندا دەگەڕێن، هەر لەسەر ئەو بنچینەیە دەمانەوێت خۆمان بــدۆزیــنــەوە ،كە دۆستایەتی، هاوخەباتی ،هاوچارەنوسی‌و دیموكراسی وەكــو ئامانجی هەمووان لەناوچەكەدا بەدیبێت .نــەك بــۆ ئـــەوەی دەوڵ ــەت دابمەزرێنین ،یاشوناس لەسەر حسابی
بۆ یەك چركەساتیش لەمێژوودا ،ستەممان لەهیچ گەلێك‌و نەتەوەیەكی دەوروبەری خۆمان نەكردووە، تەنها هەمیشە بەرگریمان لەخۆمان كردووە
زۆر دەوڵەت لەم ناوە ،لەئەنجامی بەرژەوەندییە بااڵكانی كۆڵۆنيالیزمی كالسیكی دامەزرا ،كە هیچیان بنەمای دەوڵەتیان تێدانەبوو بەداخەوە ئەمە ( )13ساڵیشە لەم عیراقەدا ،ساڵ بەساڵ خراپتر لەپار ،دۆخێكی خراپ دەخوڵقێت، ئاخر سیناریۆی رەش ،ئەو سیناریۆیەیە كە بەناوی حكومەتی تەكنۆكرات‌و بەناوی خۆپیشاندانی مەدەنی، عیراق لەرۆخی دۆخی جەنگی ئەهلی نزیكخرایەوە هیچ پێكهاتەیەكی تر گەاڵڵە بكەین ،چ لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵماندا دەژیــن ،چ ئەوانەی لەدەوروبەرمانن. بۆیە ،بەخێربێن بۆ كۆنفرانسێك ،كە لەدوای سەدەیەك لەسایكس پیكۆ ،كە سبەی یــادی سەد ساڵەیەتی ،لــەداوی ســـەدان ســاڵ لــەداگــیــرو دابەشكردنی كــوردســتــان ،لەجەنگی چاڵدێرانەوە ( ،)1514بەخێربێن بۆ كۆنفرانسێك لەسەردەمی جیهانگیری ،كە بە پەیامی جیهانگیری ،بە پەیامی دیموكراسی ،بە پەیامی ئ ــازادی ،هێشتا كــورد بــاوەش بۆ دۆستایەتی‌و خۆشەویستی گەالن‌و لێبوردەیی لەناوچەكەدا دەكەینەوە. ئامابوووان.. لــەم كــۆنــفــرانــســەدا ،كــارمــان زۆرتــر باشوری كوردستانە .ئەویش لەبەرئەوەی لەباشوردا ،سیستەمێكی فیدراڵ هەیە، ئەزمونێكی لەمێژینەی خەباتی كوردایەتی لەسەردەمی شێخ مەحمودی نەمرەوە هەیە ،بەیانی ئازارو راپەڕینی ()1991و تاقیكردنەوەی فیدراڵی ،لە( )25ساڵی رابردوودا هەیە. ئــەم مێژووە كــورد وا لێدەكات ،كە
كەمێك لــەكــاتــتــان بــگــریـن‌و پــاســاوی ناسنامەیەك كە دەمانەوێت ،گەاڵڵەی بكەین‌و سەربەخۆییەك ،كــە خەونی سەدان ساڵەی نەتەوەكەمانە ،بەدیالۆگ بــخــەیــنــە بـــــەردەم مــشــتــومــڕ ،نــەك بەشەڕوشۆڕ .ئەم كۆنفرانسە بۆ دیالۆگە، بۆ گفتوگۆیە ،بۆئەوە گوێ بگرین‌و گوێمان لێبگیرێت .بۆ ئەوەنییە بەهیچ شێوەیەك هەڕەشە بكەین‌و زیاتر لەسنوری خۆی شانازی بەپێشمەرگە یا بەشەڕەڤان یا بەگەریال بكەین .بەڵكو كورد ئازادیخوازی سەنگەرەكانی پێشەوەی خەباتین‌و لەپێناو ئازادی نەتەوەكەماندا .منەت بەسەر هیچ نەتەوەیەك‌و هیچ حزبێكەوە ناكەین ،كە ئازادیخوازین .ئەمەش ئەركێكی مێژوویی‌و سەرشانمانە .باوك‌و باپیرانمان نەیانتوانی سەركەوتنی گــەورە بەدەستبهێنن‌و بۆ ئێمە بەجێماوە .ئێمەش بە پێشمەرگەو هەموو ئەو تێكۆشەرانەی لەسەنگەرەكانی پێشەوەین‌و هەموو ئەوانەی پەرۆشی ئازادیی‌و سەربەخۆیی‌و ناسنامەی خۆیانن، هەمومان بەردەوام لەسەر ئەو خەباتە ،كە سەدان ساڵەو بەتایبەت لەدوای سایكس پێكۆوە بــەردەوامــە ،بەردەوامین ،بۆ؟
بۆچی ئەم دروشمەمان بەرز كردۆتەوە؟ ناسنامەو سەربەخۆیی لەسەردەمی جیهانگیریدا .ناسنامە ،سەربەخۆیی، سەردەمی جیهانگیری ،كە سێ چەمكی بەیەكەوە بەستراون‌و هەڵوەستەكردنیان دەوێ. ئامادەبووان.. هەمووان دەزانــیــن ،دەوڵەتی عیراق ( ،)1921لەسەر دەستی ئیستیعماری بەریتانی دامەزرا‌و زادەی رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ بــوو .زۆر دەوڵــەت لەم ناوە ،لەئەنجامی بەرژەوەندییە بااڵكانی كۆڵۆنالیزمی كالسیكی دامــــەزرا ،كە هیچیان بنەمای دەوڵەتیان تێدانەبوو. بەتایبەتی هەندێك لەدەوڵەتانی كەنداو. عیراقیش یەكەیەكی جوگرافی سیاسی نەبوو ،كە لـــە()1921ەوە سەلمێنراوە. كوردیش ،وەكــو هەموو میللەتانی تر، هیچمان لــەدەوڵــەتــە گــەورەكــان داوا نەكرد ،كە لەجەنگ بەسەر قەڵمڕەوی عوسمانیدا سەركەوتن ،تەنها ئەوەندە نەبێت كــە كیانێكمان پێڕەواببینن. هــەروەكــو چــۆن بــەدەوڵــەتــانــی كەنداو رەوابینیوە ،چۆنتان بەعیراقی عەرەبی
«« «
چاودێر -تایبەت :دوێنێ ،2016/5/15 لەژێر ناوی (بەرەو ناسنامەی سەربەخۆیی كوردستان لەسەردەمی جیهانگیریدا)، كۆنفرانسی نێودەوڵەتی سلێمانی بە هاوبەشی زانكۆی سلێمانی و ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر ،بەڕێوەچوو. ئەو كۆنفرانسە كە ئەمڕۆش بەردەوام دەبێت‌و كۆتایی بەچاالكییەكانی ئەمساڵی دەهێنێت ،چەندین ئەكادیمستی كوردو عــەرەب‌و بیانی تێیدا بەشدار بــوون‌و لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان لەسەردەمی جیهانگیردا چەندین باس‌و توێژینەوەیان پێشكەش كرد. مەال بەختیار ،سەرپەرشتیاری ئەم كۆنفرانسە ،لەپێشەكی‌و دەستپێكی چاالكییەكانی كۆنفرانسەكەدا وتارێكی پێشكەشكردو لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان‌و جیهانگیری‌و حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی پاش جەنگی یەكەم‌و دووەمـــی جیهانی‌و بەڕەوانەبینینی ئــەومــافــە بــۆ گــەورەتــریــن نــەتــەوەی ناوچەكە كە كــوردە ،چەندین تەوەری گرنگ‌و هەستیاری وروژانـــد .هاوكات لە وتارەكەیدا مەال بەختیار ،ئاماژەی بەوەكرد ،كە لــەدوای رێككەوتننامەی ساكیس پیكۆوە كورد 100ساڵە ئارامی گرتوە لــەبــەردەم هەموو ئــەو زوڵــم و ستەمەی دەرهــەقــی كـــراوە ،بۆیە لە رێگەی نوێنەری نەتەوە یەكگرتوەكانەوە پەیامی بۆ بانكی مۆن سكرتێری گشتی رێكخراوەكە نـــاردوە ،كە هەقە كورد خەاڵتی بە تەحەمولترین میللەتی جیهانی پێ ببەخشرێت.
رەوا بینیوە ،بەكوردیش رەواببینن. كــوردیــش ،ئــامــادەیــی هــەبــوو ،لەناو هاوكێشەكاندا بوین .لەمیرنشینەكانەوە، لــەبــەرەنــگــاریــیــەكــانــی دوای شــەڕی چاڵدێرانەوە .ئامادەیی نەتەوەیی، سیاسی‌و كەلتوریشمان هــەبــوو .بە بەڵگەی ئەوەی بەرەنگاریی نەتەوەیمان بەدرێژایی مــێــژووو ،شوناسەكەمانی هەتاڕادەیەك پاراستووە .خاكەكەمانی هەتارادەیەك پاراستووە .پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكەمانی هــەتــارادەیــەك پــاراســتــووە ،پێكهاتە سایكۆلۆجییە هاوبەشەكەمانی تاڕادەیەك پاراستووەو جوتیاری كورد وەك گاسن كە لەئەرزی ئەچەقاند ،چەقیبوو بــۆ پاراستنی زەوی‌و كێڵگە‌و بــەروبــوم هێنان بۆ ئەم واڵتــە ،بەدرێژایی مێژوومابووین، بۆیە لەسەرچاوەی سروشتییەوە بۆ ئامادەیی مرۆیی‌و بۆ ئەزمونی حوكمڕانی میرنشینی كە لەناو هاوكێشەكانی سەدەكانی ناوەڕاست لەنێوان عوسمانی، سەفەوی ،قاجاری ئێمە هەبووین،و ئەو سەردەمە مامەڵەی ڕەسمیمان لەگەڵ كــراوە ،كە قۆناغ گۆڕا ،ئەو سەردەمە مافی خۆمانبوو داوای سەربەخۆییەك بكەین و كەوتینە ناو كێشمەكێشەكان، بـــەاڵم بـــەداخـــەوە لەكاتێكدا وەكــو گەلێكی ژێــردەســتــە داوای مافی سەربەخۆییمان دەكرد ،ناسیۆنالیزمی عەرەبی لەهەڵچوندا بوو ،ناسیۆنالیزمی فارسی لەهەڵچوندا بوو ،ناسیۆنالیزمی توركی بەرەو شۆڤێنییەت دەڕۆیشت، كە كەمالیزم بەرجەستەكەری بوو. بەداخەوەتر كڵۆنالیزمی ئینگلیزی‌و فــەڕەنــســی بــەرژەوەنــدیــیــان لەگەڵ ناسیۆنالیزمی هەڵچوو و شۆڤێنی ئەوكاتە هەبوو ،نەك بۆ چارەسەركردنی دیــمــوكــراســی نــاوچــەكــە كــەخــۆیــان لەواڵتانی دیموكراسییەوە هاتبوون، بەریتانیا یەكەمین واڵتی دیموكراسی بــوو ،شۆڕشی دیموكراسی فەرەنسا گەورەترین دەنگدانەوەی دیموكراسی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هەبوو ،كە هاتن بۆ واڵتی ئێمە سایكس پیكۆیان بۆ هێناین ،سەركوتكردنیان بۆ هێناین‌و بەئارەزوی خۆیان نەخشەیەكیان هێنا قاشیانكرد ،بەشێكیان دا بەم میللەت‌و بەشێكیاندا بەو دەوڵەت .دەوڵەتیان بۆ ئەم دروستكردو میرنشینیان بۆ ئەو دروستكردو وردە وردە ناكۆكییەكانیان لەگەڵ كەمالیزم چارەسەركردو لەگەڵ ئێران دۆستایەتییەكی ستراتیجییان ب ــەســت‌و عــیــراقــیــشــیــان ســەپــانــد. مقاوەمەتمانكردو سەركوتكراین‌و فڕۆكە كوردستانی بۆردومانكردو چەكی كیمیایی بۆیەكەمجار لەرواندوز لەساڵی ()1923 بــەكــارهــات ،هــەتــا ســاڵــی ( 1934و )1935شێخ مەحمود مقاوەمەتی كرد، لــەســەرەنــجــامــدا تێكشكا .بــەداخــەوە تێكشكانەكەشی لــەســەر ئــەوەنــەبــوو كە مافەكەی رەوا نەبوو ،یان میللەت لەگەڵی نەبوو ،یان تێكۆشەر نەبوو، نەخێر تێكشكانەكەی بۆئەوەبوو ئەوكاتە چی تەكنەلۆجیای جەنگینی ئینگلیز هەبوو ،بەفڕۆكەو بەتۆپ‌و بەهەموو ئەو هێزانەی لەسوپای تازە دامەزراوی عیراق بەكاریاندەهێنا ،هێنایانە سەركوردستان‌و بۆیەكەمجار سوپای عیراق لەجەنگی كوردستان تاقیكرایەوە ،هێزی ئاسمانی عــیــراق بۆیەكەمینجار لەكوردستان تاقیكرایەوە ،هێزی تۆپەوانی عیراق بۆیەكەمینجار لەكوردستان تاقیكرایەوە، كوردیش بەو چەكە سوكانە ئەو سەردەمە مقاوەمەتی دەكرد. ( 1921هەتا ،)1958واتــە ()37 ساڵی ڕەبــەق ئەم دەوڵەتە سەپێنرایە
ســەرمــان‌و بــەنــاچــاری لــەنــاوەڕاســتــی ()1930یـــەكـــانـــەوە هــەتــا ()1958 ســەرەڕای ئــەوەی رێكەوتننامەی سیڤر مافی فیدڕاڵی ئێمەی سەلماند ،بەاڵم دیــســانــەوە بەپیالن‌و زۆرتــریــش لەژێر فشاری كەمالیزم ،رێكەوتننامەی سیڤر گۆڕا بەڕێككەوتننامەی لۆزان (،)1923 لەلۆزاندا یەكێتی سۆڤیەت پشتیوانی كــردن ،توركیا‌و بەریتانیا رێككەوتن، لەگەڵ فەرەنسا سازشیانكرد ،لەگەڵ واڵتانی دەوروبــەریــش سازانی سیاسی دروستبوو ،لەسەرەنجامدا مافی كورد كرا بەپێخۆری بەرژەوەندی دەوڵەتە بااڵكان‌و دەوڵەتە نەتەوەییەكانی ناوچەكە ،ئەمە ( )37ساڵ كۆڵۆمیالیزمی كالسیكی‌و ئابوری سەرمایەداری كالسیكی. سیاسەتی ســەرەتــای ناسیۆنالیزمی نــاوچــەكــە بــۆدامــەزرانــدنــی دەوڵــەتــی ناسیۆنالیزم چ پاشایەتی چ كۆماری لەناوچەكە ،یەكێك لەو نەتەوانەی ،كە چوارەمین نەتەوەی گەورەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بووین ،دوای نەتەوەی عەرەب، دوای نەتەوەی فــارس ،دوای نەتەوەی تــورك ،ئێمە چوارەمین نەتەوەبووین تەفروتونا كراین ،لكێنراین بەعیراقەوە، قبوڵمانكرد ،یانەی مەدەنی دامــەزرا‌و حیزب دامـــەزرا ،بۆ واڵتــی هــاوواڵتــی، دروشمی دیموكراسی بۆ عیراق ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان لەساڵی ()1946ەوە بەرز كرایەوە لەكوردستاندا ،حزبی شیوعی هەمان دروشمی هەبوو ،پارتی دیموكراتی كوردستان هەمان دروشمی هەبوو. لەئاكام لەساڵی ()1958دا)37( ، ســاڵــی سەپاندنی رژێــمــی پاشایەتی لەعیراق ســەرەڕای مقاوەمەتێكی زۆر، دروشــمــی جـــوان ،خــەبــاتــی مــەدەنــی، خەباتی سیاسی ،خەباتی روناكبیری، خەباتی هەڵكەوتووەكانی ئەو سەردەمە لەكوردایەتی ،هیچ ئامانجێكی كورد بەدینەهات .تەنانەت زمانی كوردیش وەكو پێویست سەرانسەری كوردستانی نەتەنییەوە ،ساڵی ( 1958بۆ ،)1968دە ساڵی رەبەق چوار حكومەتی كۆماریمان تــاقــیــكــردەوە ،حــكــومــەتــی كــۆمــاری عەبدولكەریم قاسم ،ئینجا بەعسییەكان، حكومەتی كۆماری عەبدولسەالم ،ئینجا عەبدولرەحمان عارف ،ئینجا كۆتایی هات. حیزبی بەعس بەدیدی ناسیۆنالیزمی شۆڤێنی عەرەبییەوە ساڵی ( )1968هات، هەموو ئەو حیزب‌و سیستمانەی راماڵی، دەستورێكی تـــازەی نــوســی ،لەساڵی ()1968ەوە تاكو ( )35( ،)2003ساڵی رەبەقی تر كورد خەباتمانكرد ،لەساڵی ()1961ەوە لەشۆڕشدابووین ،مافی ئۆتۆنۆمی‌و دیموكراسی لەعیراق بێتەدی، نەهاتەدی .ئەنجامەكەی جینۆساید، ئەنفال ،كیمیاباران )5( ،هەزار گوندی روخێندراو )36( ،ناحیە‌و قەزا تەختی خاك كران ،دوای ئەوە كە بەبەردەوامی لــەمــقــاوەمــەتــدابــویـن‌و داڵـــدەی هەموو هێزە شۆڕشگێری‌و دیموكراتییەكانی عیراقیشمان دەدا ،بەنیشتیمانپەروەر، بەئایینی ،بەنەتەوەیی بەچەپی عیراقەوە داڵدەمان دەدان‌و ساڵی ( )1991فیدراڵ دامــەزرا .بۆیەكەمینجار بوو سیستەمی فیدراڵ لەواڵتێك بەبێ رەزامەندی ناوەند دابــمــەزرێ‌و وردە وردە ئۆپۆزسیۆنی عیراقی بــۆ یەكەمجار لەكۆنفرانسی لوبنان دانی پێدانەنا ،لەكۆنگرەی ڤییەنا بەرەسمی دانی پێدانەنا ،تاساڵی ()1994 دانیان بەفیدراڵدا نا.
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
«« «
وردە وردە هەموو كۆبوینەوە لەدەوری پــڕۆژەیــەكــی ستراتیجی بــۆ روخــانــی (سەدام)و هاتنە سەر كاری ئەلتەرناتیفی دیموكراسی راستەقینە )2003( .رژێمی ســـەدام روخـــا .ئەمە ( )13ساڵیشە لەژێر سێبەری سیستەمێكی فیدراڵدا دەژیــن لەعیراقدا ،لەهەفتەی یەكەمی دوای روخانی سەدامەوە جەنابی مام جەالل‌و جەنابی كاك مەسعود سەفەری بەغدادیان كردو چون لەبەغداد دانیشتن‌و مــام جــەالل ماڵی بەكرێ گــرت ،كاك مەسعودیش لەئوتێلێكدا دابەزی .لەوێوە لێدوانیانداو وتیان هاتوین بۆ بینای عێراقێكی نــوێ ،فــیــدڕاڵ ،دەستوری نوێ ،بەقۆناغێكی نوێ لەمێژووی كوردو عەرەب‌و پێكهاتەكانی عیراق ،بەداخەوە ئەمە ( )13ساڵیشە لەم عیراقەدا ،ساڵ بەساڵ خراپتر لەپار ،دۆخێكی خراپ، ئاخر سیناریۆی رەش ،ئەو سیناریۆیەیە كە بەناوی حكومەتی تەكنۆكرات‌و بەناوی خۆپیشاندانی مەدەنی ،عیراق لەرۆخی دۆخــی جەنگی ئەهلی نزیكخرایەوە. سەرەنجام ئێستا پارلەمان پەكخراوەو حكومەت پەكخراوە ،هاوپەمانی نیشتمانی شیعە لەنێوان خۆیاندا هەندێك كێشەیان هەیە ،سوننە مەرجەعیەتی تەواویان نییە ،هەرێم‌و بەغداش لەیەك ترازاوین، بــەمــەوە ( )95ساڵی رەبــەقــە كــورد، باشوری كوردستان لەناو چوارچێوەی عیراقدا چــاوەڕێــی مافی چــارەنــوس‌و شوناسی خۆمان دەكەین ،كە بەداخەوە لەم واڵتەدا تاكو ئێستا هاوواڵتین ،بەاڵم مافی هاواڵتیبون وەك مافێكی مەدەنی دیموكراسی ،وەك شوناسی كولتوری، وەك شوناسی شارستانی ،بۆ نەهاتووە تائێستا ،ئەم واڵتەو واڵتانی دەوروبەری ئێمەش پێشینەیەكی رێنیسانسیان نییە ،پێشینەیەكی ئایینسازیان نییە، پێشینەیەكی رۆشــنــگــەریــیــان نییە، پێشینەیەكی شۆڕشی پیشەسازییان نییە، پێشینەیەكی ستراتیژیی دیموكراسییان نییە ،پێشینەیەكی مــەدەنــی وەكــو ســتــراتــیــژیــان نییە ،كاتێك واڵتێك دادەمەزرێت‌و دەسەپێنرێت بەبێ ئەوەی ئەم پێشینانەی هەبێت ،بێگومان ڕوداو لەدوای ڕوداو دوچاری لێكترازان دەبێت، بۆیە ناسنامەی پێكەوەبەستنی ئەم واڵتە ،لەناو هاوواڵتیاندا دروست نەبووە تائێستا ،واڵتی هاوواڵتی بەمانای چەمكی هاوواڵتی لەرۆژئاوا هەیەو لەسەربنچینەی رێنیسانسەوە دەستیپێكردووە ،تا دەگاتە سیستمی دیــمــوكــراسـی‌و سیكۆالریزم كە لــەئــەوروپــا ،لەواڵتانی رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست بەبێ جیاوازی تائێستا نەبووە. ئــەمــە كێشە گــەورەكــەیــە ،ئەركێكی مێژوویشەو لەسەرشانمان مــاوەتــەوە دەبێت رای بپەڕێنین ،بەچاوپۆشین لەوەی ئایدیۆلۆجییەتی جیاوازمان هەیە، سیاسەتی جیاوازمان هەیە ،قواڵییەكی جیاوازمان لەرابردوو هەیە ،رەهەندێكی جــیــاوازیــشــمــان لــەســیــاســەت‌و فكرو فەلسەفەی كار هەیە ،بەاڵم بمانەوێت‌و نــەمــانــەوێــت ،ئــەگــەر نــەتــوانــیــن ئــەم ناسنامەیە بەدیبهێنین ،ئەگەر نەتوانین ئــەم دەوڵــەتــە مۆدێرنە دیموكراسییە بەدیبهێنیین ،ناكرێت ئێمە چاوەڕوانی بكەین سەقامگیری لەم واڵتانە بەدیبێت. نابێت چاوەڕوانی ئەوەبین تێكهەڵچوون لەم واڵتانەدا نەبێت ،نابێت چــاوەڕوان بكەین ناوبەناو داعش‌و داعشگاكان لەم واڵتە دروستنەبن ،چونكە بە بەردەوامی ئەمە دروست دەكرێت ،فەرموو ئەوەتا لـــــە()1921ەوە تائێستا بــزانــە چەند حكومەتی ستەمكار ،دیكتاتۆر ،شۆڤێنی، فاشیستی مەترسیدار دروســت بــووە، لــەوســاوەو لەسااڵنی هەشتاكانیشەوە بزانە چەند رێكخراوی تێرۆریستی لەم واڵتــەدا دروستبووە؟ لــەدوای روخانی یەكێتی سۆڤییەتی جــارانــیــشــەوە ،چ بۆشاییەكی گەورە لەم ناوچانە دروست بـــووە ،كــە ســەبــارەت بەدیموكراسی، سەبارەت بەسۆسیالیزم ،چۆن هەموو پــرۆژەكــانــی كۆڵۆنیالیزم شكستیان خواردووە ،پرۆژەكانی هێزە چەپگەراكانی ناوچەكە هەمووی شكستی خــواردووە، پرۆژەكانی حزبەكانی چلەكان‌و پەنجاكان
و شەستەكان..و حزبی نیشتمانی وەك ئەڵتەرناتیڤی دیموكراسی ..چۆن ئەوان ســەرنــەكــەوتــوون ،ئێستا لــەبــەردەم چ پانۆرامەیەكی سیاسیین لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،چ هێزگەلێكی سیاسی ئێستاو چ هێزگەلێكی ئایدیۆلۆجی‌و فەلسەفی ئێستا ،سەراپای نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیان خستە ژێــر پرسیارێكی قورسەوە ،كە جۆرەها لێكدانەوەی لەسەر
مەدەنی راستەقینە دامەزرابێت ،هاواڵتی مافی هاواڵتیبوونی هەبێت ئەگەرچی مافی چارەنووس بەكورد نــادەن ،هەتا ئــەوەشــیــان پــێ رەوا نەبینیوین كە دەستورێكی مەدەنی هەبێت ،هیچ نەبێت لەژێر سایەی دەستورە مەدەنییەكەدا مافەكانمان هەبێت ،فــەرمــوون ببینن ئەوەتا لەدەوروبەرمان زمانی كوردیمان لێ قەدەغە كراوە ،مافی مەدەنیمان لێ
لەكورد دەوێت ،كە زیاتر لە ( )100ساڵە تەحەمولی سیاسەتە هەڵەكانی ئێوە دەكەین ،ئێستاش لە سەرەنجامی سیاسەتە هەڵەكانی خۆتانە ،كە پرۆژەكانتان لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا شكستی هێناوەو ئاسایشی واڵتەكانی خۆشتان كەوتۆتە مەترسییەوە .دەڵێن پێشمەرگە زۆر زۆر ئازایەو شانازی پێوەدەكەین كە ئازادی جیهان دەپــارێــزێــت ،بـــەاڵم كــە دێتە
ئەگەر نەتوانین دەوڵەتى مۆدێرنى دیموكراسی له عيراقدا بەدیبهێنیین ،ناكرێت چاوەڕوان بكەین سەقامگیری لەم واڵتانە بەدیبێت ئێوە چیتان لەكورد دەوێت كە دەڵێن مافی ریفراندۆمتان نییە ،ئاخر بۆ نیمانە؟ بابزانیین بۆ نیمانە؟ زیاتر لە ()100 ساڵە تەحەمولی سیاسەتە هەڵەكانی ئێوە دەكەین
دەكرێت ،لەناو ئەم نەخشە شێوێنراوەی رۆژهــەاڵتــی نــاوەراســت ،سەرئەنجامی شكستهێنانی ئــەم هــەمــوو پــرۆژەیــە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،ئێمەی نەتەوەی كورد لەكوێداین؟ ئەمە پرسیارێكی زۆر گرنگەو دەبــێ ئــەم پرسیارە بكەین، لەسەردەمی كۆڵۆنیاڵیزمی كالسیكدا سەركوتیان كردین ،تەحەمولمان كرد، لــەســەردەمــی پــاش جەنگی دووەمـــی جیهان ،كۆماری كوردستان لەرۆژهەاڵتی كوردستانیان روخاند ،تەحەمولمان كرد، ئینگلیزو ئەمریكا رۆڵێكی گەورەیان هەبوو لەروخاندنی ،پاشەكشێی یەكێتی سۆڤێت لەپشتیوانیكردنی هەردوو كۆماری ئازەرباینجان‌و كوردستان ،ئۆباڵێكی مێژوویی گەورەبوو لەئەستۆیان ،پاش ئەوەش لەباشوری كوردستان ،تائێستا هەر تەحەمولمان كردووە. سێ رۆژ پێش ئێستا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان الم بوو ،پێموت پێشنیاز دەكەم جەنابی بان كی مۆن ،سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان خەاڵتی بەتەحەمولترین نــەتــەوەی رۆژهــەاڵتــی ناوەراستمان بداتێ چونكە ( )100ساڵی تـــەواوە وەك كــورد تەحەمەولی ئەم حكومەتانە دەكەین ،ئەم حكومەتانە بەهیچ شێوەیەك ئــامــادە نیین مافی چارەنووسمان بدەن ،بەهیچ شێوەیەك ئامادەشنین مافی چارەنوس بەچەمكە راستەقینەكەی ببەخشن. هیچ خراپەیەكمان بۆ ئەم نەتەوانە نەبووە ،خراپەشمان بۆ ئەو حكومەتانە نەبووە كە ببن بەحكومەت ،هەموو جۆرە خەباتێكمان كردووە كە ببن بەحكومەتی نیشتمانیی‌و دەستوری راستەقینەیان هەبێت ،دەستوورێك بێت لەسەر بنەمای
قەدەغەكراوە .لەگەڵ ئەوەشدا سەردەمی جەنگ‌و شەڕوشۆڕ كۆتاییهات ،هەموو حكومەتەكان جەنگی یەكتریان كرد، سەرنەكەوتن ،جەنگی گەالنی خۆیانیان كردو سەرنەكەوتن ،بەدبەختی دروستبوو، سەدان ساڵە كوردو گەالنی وەك كورد دەربــەدەر دەكرێت ،هەر سەرنەكەوتن، گەلە فەرامۆشكراوەكانیش لەدونیادا، ئەوە ئەمازیغییەكان لەباكوری ئەفریقا سەریان هەڵداوەتەوە ،ئەوە بلوجەكان سەریان هــەڵــداوەتــەوە ،ئەرمەنییەكان سەریان هەڵداوەتەوە ،چەركەسییەكان سەریان هــەڵــداوەتــەوە ..ئەمە حوكمی مـــێـــژووە ،یـــان دەبــێــت دەوڵــەتــێــكــی دیــمــوكــرات دروستبكەیت بــۆ ئــەوەی گەالن لەچوارچێوەی دیموكراسیدا مافی خۆیان دابین بكەن ،وەك بەریتانیا مافی ریفراندۆم دەدات‌و هیچ نەتەوەیەك جیانابێتەوە لێی ،كەنەدا مافی ریفراندۆم دەدات‌و كیوبیكەكان جیانابنەوە لێیان، دەڵێن ئێمە لەناو ئەو واڵتە بمێنینەوە باشترە ،چونكە دیموكراسییان داوە بە خەڵكەكە ،خۆشگوزرەرانییان داوە بەخەڵكەكە ،تــەواوی مافی ئــازادی و مەدەنییان داوە بەخەڵكەكە ،بۆیە واڵتــەكــە بەیەكگرتوویی دەمێنێتەوە، ئێستا ئێمە چیمان لەوە زیاتر ویستووە؟ دەڵێین ببن بە حكومەتێكی رێكوپێك، چونكە ئەوەتا تەواوی پرۆژەكانی ()100 ســاڵــی رابـــردوتـــان شكستی هێناوە، تــازە لەگەشتێكی فەرەنساو پۆلەنداو هەنگاریاش هاتوومەتەوە ،هەمان قسەم بۆ بەرپرس‌و كاربەدەستە گەورەكانیان كرد ،پێموتن :ئێوە چیتان لەكورد دەوێت كە دەڵێن مافی ریفراندۆمتان نییە ،ئاخر بۆ نیمانە؟ بابزانیین بۆ نیمانە؟ چیتان
سەرمافە سیاسییەكان دەڵێن (ئاگاتان لەخۆتان بێت ئێمە پشتیوانیتان ناكەین بۆ ریفراندۆم) ،باشە خۆ جەنگاوەری بەكرێ گیراو نین ،جەنگمان پێبكەن‌و دوای جەنگەكە خەاڵتێكمان بدەنێ‌و بچینە ماڵەوە لێیدانیشین! ..كورد ،جەنگاوەرین لەپێناو مافی چارەنووس ،پێش داعش هەبووین ،پێشئەوەی ساڵی ()1928 ئیخوان موسلمین لەهەموو رۆژهەاڵتی ناوەراستدا دابمەزرێنێت ،كورد حكومەتی مەلیكیمان هەبووە ،پێش ئەوەی ئیخوانی موسلمین باسكی ئەستوور بێت وەك بزووتنەوەیەكی ئایدیۆلۆجی ئیسالمی، كــورد كۆماری كوردستانمان هەبووە، دوای ئـــەوەش لــەشــۆڕشــی ئەیلولەوە تائێستاش هــەر لەشۆڕشداین ،ئینجا جگە لەراپەڕینەكانی شێخ مەحموود، بارزانییەكان ،ئەوە راپەڕینەكانی باكوری كــوردســتــان ،ئ ــەوە هــەمــوو بزوتنەوە مەدەنییەكانی رۆژئـــاوای كوردستان، تەنها یەك گۆڤار لەرۆژئاوای كوردستان بەنموونە بهێنینەوە ،گۆڤاری (هەتاو)، كە بنەماڵەی رۆشنگەری بەدرخانییەكان دەریاندەكرد )15( ،ساڵی رەبــەق ئەو گۆڤارە لە رۆژئاوای كوردستان ،خەباتی بۆ مەدەنی كــردووە‌و لەپێناو ئامانجی دیموكراسی‌و مــەدەنــیــدا ،لەسەر یەك دەرچووە. هیچی ترمان نەویستووە ،تەنها ئەوە نەبێت كە دەڵێین :ئەزموونەكان دەریان خستووە كە سیاسەتی ئێوە هەڵەیە، ئەو سیاسەتەی سەپاندوتانە هەڵە بووە، ئەوەتا سەرەنجام ئاسایشی خۆشتان كــەوتــۆتــە مەترسییەوە ،ئــەوەتــا ئەو دەوڵەتانەی داتان مەزراندووە ،سوپاكەی لەماوەی یەك هەفتەدا هەرەس دەهێنێت،
بەپشتیوانی دەوڵەتە گەورەكان نەبێت، ئێستا ئەگەر كۆماری ئیسالمی ئێران‌و روسیا نەبێت ،كــوا حكومەتی سوریا دەتوانێت بەرگە بگرێت؟ نەك بەرگە ناگرێت ،تەفروتونا دەبێت ،جگە لەوەی دەوڵەتی عیراق‌و دەوروبــەر لێرەو لەوێ حزبوڵاڵی لوبنانی یارمەتی‌و هاوكارییان دەكــات ،سوپای عیراقی لەسەروەختی جەنگەكە بینیمان چــۆن بــەرامــبــەر ئەمەریكا هەرەسی هێنا ،سوپای نوێی عیراقیش بینیمان لەبەرامبەر داعشدا لەسێ پارێزگای گەورە چۆن هەرەسی هێنا ،ئەم سوپایە شوناسێكی نەبوو، ناتوانێت سوپای شوناسی نیشتمانی بێت ،ئــەم سوپایە لەپاشماوەكانی عەقڵی بەعس ،لەپاشماوەكانی عەقڵی تائیفی‌و دیكتاتۆری دروستدەبێت، لەسەر بنەمای وەالئی نیشتمان ،لەسەر بنەمای خەبات بۆ دەستوری راستەقینەو مافە دیموكراسییەكان دروست نەبووە، لەسەرەتای روخانی سەدامەوە هاوارمان كردووە كە دەرگا مەكەنەوە بۆ ئەوەی ئەو سوپایە بەوجۆرە دابمەزرێت؛ دەبینیین ئــەوە بارودۆخەكەمانە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ..هەر عیراق نییە ،با واڵتەكە تەنها باس نەكەین ،هەموو ناوچەكە وایلێهاتووە ،ئێمەش وەكو نەتەوەیەك تكاتان لێدەكەین ..دەوڵەتان ،واڵتان، رای گشتی ،راگەیاندنەكانی واڵتانی عەرەبی‌و ناوچەكە ،نوسەران ..پەیاممان ئەوەیە تەنها مافەكانمان بدەن ،دڵنیابن بەهیچ شێوەیەك تۆزقاڵێك لەمافی گەلێكی تر ناخۆین ،یەك بست لەخاكی واڵت‌و نیشتمان‌و گەلێكی تر داگیر ناكەین، دڵنیابن یەك هاوواڵتی ئێوە بەدەستی كورد ناچەوسێتەوە ،بەشدار نابین لە هیچ پیالنگێڕانێك دژی ئێوە ،تەنها مافی خۆمانمان دەوێت‌و هیچی ترمان ناوێت. ئومێدەوارم ئەم كۆنفرانسە بەرەو نــاســنــامــەو ســەربــەخــۆیــی كــوردســتــان لەسەردەمی جیهانگیریدا ،كە جیهانگیری خــۆی پێناسەیەكی تایبەتی هەیە، بنەمایەكی ئــابــوری و فەلسەفەیەكی حــوكــمــڕانــی تــایــبــەتــی ه ــەی ــە ،ئــەم جیهانگیرییە سەردەمی كۆلۆنیالیزمی كالسیكی‌و ســەردەمــی جەنگی ســارد نەبێت ،جیهانگیری ئەگەر بڕیارە ستراتیژو رەهەندەكەی ئەوەبێت دیموكراسی لەسەر ئاستی جیهان دابین بكات ،بازاڕی ئازاد دابین بكات ،بۆئەوەی ئازادییەكان دابین بكات ،بۆ ئەوەی مەدەنییەت بێتە دی، بۆ ئەوەی واڵت واڵتی هاوواڵتی بێت ،بۆ ئەوەی تەكنیك‌و هەموو پێویستییەكانی تــەكــنــۆلــۆجــیــای ه ــاوچ ــەرخ بــەهــەمــوو دونیادا باڵوبێتەوە ،ئاسایش‌و ئارامی بەرقەرار بێت ،راگەیاندن راگەیاندنێكی لەخۆبردوویی بێت لەسەر ئاستی دنیا.. بێگومان دەبێت لەچارەسەری سیاسی دیــمــوكــراســی گــەالنــی وەك كــوردیــش لەرۆژهەاڵتی ناوەراست و باقی واڵتانی دونیا ،دەبێت لەسەردەمی جیهانگیریدا هەموو عەقڵ‌و ئاراستەكان بگۆڕێن ،هەموو بنچینەكانی چارەسەركردن بگۆڕێ ،نەك دیسانەوە سایكس-پیكۆ بەئارایشتكراوی دووبارە بكەنەوە ،نەك كۆنگرەی جنێڤ ببەستن‌و گرنگترین هێز لە رۆژئــاوای كوردستان قبوڵ نەكەن ،لەبەرئەوەی هێزی
راستەقینەیەو جەنگاوەری راستەقینەیەو بەشی زۆری رۆژئاوای كوردستانی ئازاد كردووە .كۆنگرەی جنێڤ خەریكە دەبێتە كۆنگرەی (لـــۆزان)ی دوو؟ ئایا ئەوە رەوای حەقە؟ بەناوی كۆنگرەی جنێڤەوە ئەم زلهێزانە ،یەكێتی سۆڤییەت خۆی واڵتەكەی نەماو بوو بەچەندین واڵت.. كەچی دەرسی لێ وەرنەگرتووە؟ فەرەنسا پرۆژەكانی لەهەموو ناوچەكە شكستی هێنا ،دەرســی لێوەرنەگرت؟ بەریتانیا بوو بەدەوڵەتێكی الوەكی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،لەدوای جەنگی دووەمی جیهان هەتا ئێستا ،دەرسی لێوەرنەگرتووە؟ ئایا لەكۆنگرەی جنێڤیش هەمان سیناریۆكانی رابــردوو دووبارەدەكەنەوە؟ ..دوبارەی بــكــەنــەوە ،بــەاڵم بەدڵنیاییەوە وەك كورد مقاوەمەت دەكەین‌و كێشەكانیش ه ــەم لــەنــاوچــەكــە بـــــەردەوام دەبــێــت هەم رەنگدانەوەشی لەواڵتانی رۆژئــاوا بــەردەوام دەبێت ،الیەنیكەم ئاسایشی واڵتانی رۆژهەاڵت لەروی كۆمەاڵیەتییەوە دەكەوێتەوە مەترسییەوە؛ ئابوری ئەم ناوچەیەش وەك ئابوری جــاران دابین نابێت بۆیان ،كە ئاسایشی ناوچەكە كەوتە مەترسییەوە ،كە شەڕوشۆڕ بــەردەوام بــوو ،كە هێزی چەشناوچەشنی وەكو داعــش‌و داعشەكان بـــەردەوام سەریان هەڵدا ،چونكە ئەوە سەلما ،سەرئەنجامی سەرهەڵدانی ئەم هێزانەو قوڵبوونی ئەم كێشانە ،نە ئەو بازاڕە ئازادە دەمێنێت ،نە ئازادی‌و ئاسایش‌و دیموكراسیش لەدونیادا بــەردەوام دەبێت ،هەتا كێشەی گەالنی وەك كورد چارەسەرنەكرێت .ئێمەی كورد بــەدوای شوناسی خۆماندا دەگەڕێین.. دەگەڕێین‌و خەباتی بۆ دەكەین ،خەباتی ئەمجارەشمان لەناو هۆڵەكاندایە ،هەموو میوانە ئازیزەكانمان بۆ ئەوە بانگكردووە كە پێمان بڵێن :ئایا لەسەر حەقین یان لەسەر ناحەقین؟ گوێیان لێ دەگرین ،بەزمانی جیاواز، بەعەقڵی جیاواز ،بەكولتورو فەلسەفەی جــیــاواز ،ئەوانیش هیوادارین گوێمان لێبگرن‌و بەهەمووشمان بەرپرسیارێتیمانە ئاشتی‌و دیموكراسی‌و پێكەوە ژیانی ناوچەكە ،لەقۆناغی ئێستاو سەردەمی جیهانگیریدا بەرەو سەقامگیربوون‌و بەرەو دیموكراسی ،بــەرەو مەدەنییەت‌و مافی مرۆڤی راستەقینە بەرین. سوپاس بۆ ئامادەبوونی هەمووتان، بــەڕاســتــی ئــامــادەبــوونــتــان ئێمەی دڵــخــۆشــكــرد ،دەریــخــســت ئــەمــجــۆرە كۆنفرانسانە ،چ ئەوەی زانكۆی ئەمەریكی سازیدەكات‌و چ كۆنفرانسی میری كە لەهەولێر سازدەكرێت ،چ ئەمەش كە ئیدی سااڵنە ساز دەكرێت ،چ ئەوەی فێستیڤاڵی گەالوێژ كە ئەمساڵ بیستەمین فێستیڤاڵێتی سازدەكرێت ..دەریخست كە ئەمجۆرە كۆنفرانسانە كارێكی گەورەیە.. سوپاسی كوردسات‌و ئاسیاسێڵ دەكەین كە سپۆنسەری كۆنفرانسەكەیان كردووە، كە هیمەتیانكرد بۆ سپۆنسەری ئەم فێستیڤاڵە ،لەگەڵ رێزو خۆشەویستیمان بۆ هەریەكێكتان لەهەر واڵتێكەوە هاتوون، نەهاتوون میوانمان بن ،ئێمە میوانی ئێوەین ،بەخێربێن سەرچاو.
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
4
كۆنفرانسی (بەرەو ناسنامەو سەربەخۆیی كوردستان لە سەردەمی جیهانگیریدا)
پرسی سەربەخۆیی كوردستان ئەكادیمییانە تاوتوێدەكرێت 16توێژینەوە لەالیەن پسپۆڕان و توێژەرانی ئەكادیمی لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان پێشكەش دەكرێن چاودێر -تایبەت: دوێنێ كۆنفرانسی نێودەوڵەتیی سلێمانی بەناونیشانی (بەرەو ناسنامەو سەربەخۆیی كوردستان لەسەردەمی جیهانگیریدا) لە زانكۆی سلێمانی دەستیپێكرد ،كە بۆ ماوەی دو رۆژ بەردەوامدەبێت‌و تێیدا دو پانێل‌و چەندین چاالكیی دیكەی توێژینەوە پێشكەشدەكرێن‌و چەندین كەسێتیی سیاسی‌و پسپۆڕ لــەبــوارە جیاوازەكاندا بەشداری تێدادەكەن. لــەمــاوەی دو رۆژی كۆنفرانسەكەدا، كە لەالیەن زانكۆی سلێمانی‌و ناوەندی رۆشنگەریی چاودێرەوە رێكخراوە ،چەندین توێژینەوە پێشكەشدەكرێن لەالیەن كەسانی پسپۆڕ و شــــارەزاوە ،كە بەشێوەیەكی ئەكادیمی بــاســی پــرســی سەربەخۆیی كوردستان دەكــەن‌و ئەگەرەكانی ئایندە تاوتوێدەكەن. كردنەوەی كۆنفراس لەسەعات 9.35خولەكی بەیانی دوێنێ كۆنفرانسەكە كرایەوەو تێیدا د .سەاڵحەدین سەعید عــەلــی ســەرۆكــی لــیــژنــەی بــااڵی ئامادەكاری كۆنفرانس وتەیەكی پێشكەشكردو رایگەیاند ،لە روانگەی باوەڕبونمان بەو راستیەی كە توێژینەوەی زانستی وردو ئەكادیمییانە هەمیشە جێی بایەخی زیاترەو سەنگ‌و قورسایی‌و تایبەتمەندی‌و ئەرزشی خۆیە هەیە ،وەك زانكۆی سلێمانی لەگەڵ ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر ،رێكخستنی ئەم پڕۆژە گرنگ‌و بایەخدارەمان پێویستزانی. ناوبراو وتیشی «بەشێكی زۆری بڕوابونمان
ئاتاچی واڵتی دایك بونەوە ،لەسەر ئاستی ناوخۆش دوچاری شەڕو پێكدادان بونەوە. هەرە لەمەراسیمی كردنەوەدا پەیامێكی ڤیدیۆیی پرۆفیسۆر نوام چۆمسكی پەخشكرا.
بەپڕۆژەو كاری هاوبەش لەگەڵ رێكخراوە ناحكومی و ناوەندە زانسی‌و روناكبیریی‌و كلتورییەكان ،پەیوەندی بە دیدی‌و تێڕوانینی زانكۆمانەوە هەیە ،بۆ پتەوكردنی پردی پەویوەندی نێوان زانكۆ وەك ناوەندێكی زانــسـی‌و ئەكادیمی لە الیــەك و تــەواوی سێكتەرەگرنگەكانی كۆمەڵ لەالیەكی تر» . هیواشی خواست ،ئەم كۆڕە زانستییە سەرەتایەكی باش بێت بۆ كارێكی گەورەترو فەراهەمكردن‌و دابینكردنی دونیایەكی باشترو جوانتر‌و بەدیهێنانی ئامانجێكی پیرۆزتر كە دواجار خەونی سەربەخۆیی ببێتە راستی‌و كــوردســتــان وەك هەمیشە سەرزەمینی پێكەوەژیانی نەتەوەو رەگەزو ئایین‌و گروپە جیاوازەكان بێت. دوات ــر مــەال بەختیار سەرپەرشتیاری كــۆنــفــرانــس وتــەیــەكــی پێشكەشكرد،
كــە تایبەتی كــرد بەپرسی سەربەخۆیی كوردستان لەقۆناغە مێژوییەكان و سەردەمی جیهانگیریدا ،كە «چاودێر» دەقی وتارەكە باڵودەكاتەوە. هاوكات قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم وتەیەكی پێشكەشكرد، تێیدا باسی لە سەربەخۆیی كوردستان كردو رایگەیاند ،سەربەخۆیی الی ئێمە ئامانجە ،خەونە ،ستراتیجە ،بەاڵم ڕێگەی گەیشتن بەم خەونە لەمێژینەیە ،بە چەندین لەمپەڕی سیاسی‌و گرێوگۆڵی ئابوری تەندراوە . ئاماژەی بەوەشكرد ،میللەتی كورد چەندین سەدە خەباتی بۆ سەربەخۆیی كردوەو دەریایەك خوێنی بۆ سەربەخۆیی رشتوە ،بۆیە شایەنی ئەوەیە لە جوانترین بەرگدا بە مافی رەوای خۆی شادبێت.
تاڵەبانی راشیگەیاند ،سەربەخۆیی‌و بــانــگــەشــەی ســەربــەخــۆیــی بابەتێك نییە بــۆ مـــوزایـــەدەو خۆهەڵكێشان، قسەوباسی ســەربــەخــۆی گوتارێكیش نییە بۆ توڕەكردنی دراوســـێ‌و دۆستە دێرینەكانمان ،كارتێكی گوشاریش نییە بۆ بە دەستهێنانی دەستكەوت‌و ئیمتیازات، بەڵكو بریتییە لە ئیستیحقاقاتی چەندین ساڵەی نەتەوەكەمان‌و دەچێتە خانەی مافە سروشتییەكانی نەتەوەكەمان. رونیشیكردەوە ،هەركەسێك بیەوێت وێــنــای راگــەیــانــدنــی ســەربــەخــۆ بەبێ ئامادەكاری پێشوەختە بكات ،دەبێت ئەزمونی باشوری ســودان ببینێت ،كە دەشێت ئەزمونێكی باش بێت بۆ تێگەیشتن كە چۆن دوای راگەیاندنی سەربەخۆیی لە ڕوی ئابوری‌و هەناردەكردنی نەوتەوە
پانێڵی یەكەم لە درێــژەی چاالكییەكانی یەكەم رۆژی كۆنفرانسدا پانێلێك لەهۆڵی كۆنفرانسدا پێشكەشكرا كــە تێیدا مــەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،عــادل عەبدولمەهدی وەزیــری پێشوی نەوتی عیراق‌و یەكێك لەسەركردەكانی ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمی، ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیــمــوكــرات (پـــەیـــەدە) ،عــومــەر شێخ موس سیاسەتكار‌و ئیسماعیل بێشكچی كۆمەڵناسی تــورك‌و داكۆكیكاری مافی گەلی كورد لەتوركیا بەشدارییان كرد ،كە لەالیەن یوسف گۆران وەزیری خوێندنی بااڵو توێژینەوەی زانستییەوە بەڕێوەبرا. لە چاالكییەكانی سەرلەئێوارەی یەكەم رۆژدا سەعات 2تا 5لەهۆڵی كۆنفرانس A دانیشتنێكی دیكە كرا ،كە تێیدا فەیسەڵ مەحمود ئەلغەرابیە ،خەلیل ئیسماعیل محەمەد ،كەمال عەبدوڵاڵ حەسەن ،خالید مەمدوح ئەلعیزی ،خالق عەبدوڵاڵ رەشید بابەتەكانی خۆیان پێشكەشكرد. لە دانیشتنێكی دیكەی هەمان كاتدا لەهۆڵی كۆنفرانس Bمحەمەد رەئــوف سەعید ،كاوە مەحمود شاكر ،سەربەست نەبی ،ئێلینور هامرێن ،تۆماس فیلیپس بابەتەكانی خۆیان پێشكەشكرد.
چاالكییەكانی ئەمڕۆ لەسەرەتای چاالكییەكانی دوەم رۆژی كۆنفرانسدا پانێڵی دوەم سەعات 9.45 خولەك لەهۆڵی كۆنفرانس پێشكەشدەكرێ، كە تێیدا گیۆرگی كاكوك ،ێڤگێنیا ڤاسیلێڤا، مایكل گەنتەر ،سەعید لەحدو ،مەحمود محەمەد زایدا بەشداری دەكەن‌و پانێڵەكە لەالیەن هیوا عەزیز سەعیدەوە بەڕێوەدەبرێ. هەر لەچاالكییەكانی سەرلەبەیانی رۆژی دوەمدا لەسەعات 12لەهۆڵی كۆنفرانس A كریستینا كویڤینەین ،ئارام رەفعەت ،دڵشاد حەمەخدر بابەتەكانیان پێشكەش دەكەن. لەدانیشتنێكی دیكەی هەمان رۆژدا لەسەعات 12.30خولەك لەهۆڵی كۆنفرانس Bسیڤان ســەعــیــد ،دێــنــیــز ،چیفچی، سەالم عەبدولكەریم ،جەمال ئوزقارەمان بابەتەكانیان پێشكەش دەكەن. لە دانیشتنی پاش نیوەڕۆشدا لەسەعات 2تا ،5لەهۆڵی كۆنفرانس ،Aحەسەن خالد مستەفا مەحمود موفتی ،سامان حسێن ئەحمەد ،خەمیس غەربی حسێن، كابان عەبدولكەریم ،قادر محەمەد حەسەن، ئازاد حەمە بابەتەكانیان پێشكەش دەكەن. لە هەمانكاتدا لە هۆڵی كۆنفرانس ،B ئەنیكا نۆرلۆند شاسوار ،پەیمان جەالل ئەحمەد ،شێركۆ كرمانج ،خالید خەیاتی بابەتەكانیان پێشكەش دەكەن. لە سەعات 5تا 6ی ئێوارە راسپاردەكانی كۆنفرانس لەالیەن تەها حەمەدئەمین خدر‌و وتــاری كۆتایی كۆنفرانس لــەالیــەن مەال بەختیارەوە پێشكەش دەكرێ.
دۆخی چەقبەستویی كوردستان دوای رێككەوتنەكەی گۆڕان و یەكێتی
“بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان یەكێتی و گۆڕان پێویستیان بە الیەنی دیكە هەیە” رێككەوتنەكەی بــزوتــنــەوەكــەی لەگەڵ یەكێتیدا پەسەند كرد ،الیخۆشیەوە ،شۆڕش حاجی وتەبێژی رەســمــی بزوتنەوەكە، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ،رایگەیاند، لەكۆبونەوەكەدا ئەو رەشنوسەی بزوتنەوەی گــۆڕان‌و یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لــەســەری رێــكــكــەوتــون ،هــەمــو بــڕگــەو مادەكانی خوێنرانەوەو جڤاتی نیشتیمانی پەسەندیكرد.
چاودێر – رێبین حەسەن یەكێتی نیشتیمانیی كــوردســتــان‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنە سیاسییەكەی نــێــوانــیــان پــەســەنــدكــردو بەمنزیكانە لەمەراسیمێكدا ئیمزا دەكرێت ،بەچونە قۆناغی جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنەش، بارودۆخێكی نوێ دێتە ئــاراوە ،بەتایبەت كە یەكێك لە خاڵەكانی رێككەوتنەكە داوای بێمەرجی كاراكردنەوەی پارلەمانی كوردستان دەكــات‌و پرسی ریفراندۆمیش یەكێتی بەدەستكارییەوە رەشنوسەكەی پــەیــوەســت كــــراوە بـــەم هــەنــگــاوەوە. پەسەند كرد پارلەمانتارێكی گۆڕانیش لەپارلەمانی هەر پێرێ ،ئەنجومەنی سەركردایەتیی كوردستان ،بۆچونی وایە ،كە یەكێتی‌و گۆڕان دو هێزی كاریگەرن ،بەاڵم بۆ كاراكردنەوەی یەكێتی دو كۆبونەوەی ئەنجامدا ،پڕۆژەی پارلەمان پێویستیان بەهێزی دیكە دەبێت .رێككەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕانی بەهەندێ هاوكات پارلەمانتارێكی یەكێتیش دەڵێت دەستكاری كەمەوە پەسەندكرد. الیــخــۆشــیــەوە ،فــەریــد ئــەســەســەرد، «رێككەوتنەكە هەنگاوێكی باش دەبێت بۆ جارێكی تر گفتوگۆكردن لەگەڵ پارتیدا» .ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی‌و ئەندامی وەفدی وتوێژكاری یەكێتی ،بە كەناڵەكانی راگەیاندنی وت «پـــڕۆژەی رێككەوتنی گۆڕان رەشنوسەكەی پەسەند كرد پــێــرێ لــەشــاری سلێمانی ،جڤاتی نێوان یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و گشتیی بــزوتــنــەوەی گـــۆڕان ،رەشنوسی بزوتنەوەی گۆڕانمان پەسەندكردوە ،كە 25
ماددەیەو ئەگەر گۆڕانكاریشی تێدا بكرێت، زیادو كەمدەكات». فــەریــد ئــەســەســەرد ،ئاشكراشیكرد، لەكۆبونەوەكەی ئەنجومەنی سەركردایەتیدا هەندێك تێبینی هــەبــوە ،بــەاڵم خاڵی جەوهەری بۆ رێككەوتن لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان تێپەڕیوەو كێشە نەماوە.
كاراكردنەوەی پارلەمان لەحاڵی خستنەبواری جێبەجێكردنی رێككەوتنی یەكێتی‌و گۆڕان ،كاراكردنەوەی پارلەمان رەنگە كــاری لەپێشینەبێت، هــــــەروەك بــابــەتــی ریــفــرانــدۆمــیــش پەیوەستكراوە بەكاراكردنەوەی پارلەمان بەبێ مەرج. لـــەوبـــارەیـــەوە جــێــگــری ســەرۆكــی لیژنەیی یاسایی لەپارلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا ،بە(چاودێر)ی راگەیاند، گۆڕان‌و یەكێتی دو هێزی كاریگەرن لەسەر گۆڕەپانی سیاسی لەهەرێمی كوردستاندا، ئەو رێككەوتنەی نێوانیان بەدڵنیاییەوە كاریگەریی خۆی دەبێت لەسەر دۆخی
چەقبەستویی هەرێمی كوردستان‌و ئەو دۆخەی ئێستا ،رێككەوتنێكە بەروحیەتی ئــەوە نــوســراوە ،كە كاریگەریی باشی هەبێت ،وەك بەشێك لەچارەسەری ئەو كێشە سیاسییەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە. بەهار مەحمود ،كە پارلەمانتاری فراكسیۆنی گــۆڕانــە ،وتیشی «ئــەم دو هێزە ،چەند دو هێزی كاریگەرن ،بەاڵم پێویستیان بەهاوكاری هێزەكانی تریش هەیە ،بۆ ئــەوەی بتوانن دۆخــی هەرێم لەچەقبەستوییە دەربهێنن ،ئەویش بە دەستبەكاربونەوەی بێمەرجی پارلەمانی كــوردســتــان دەبــێــت ،بۆیە لــەئــیــرادەی نوێنەرەكان بەو الوە هیچ الیەنێكی تر ناتوانێت ئەو دەزگایە بەلەكارخراوەیی بهێڵێتەوە ،هەر بۆیە هەمو الیەنەكان لەوەتێگەیشتون كە دۆخــی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی بەجۆرێكە ،داوای ئەوەمان لێدەكات ،لەهەمو كات زیاتر پێویستی یەكڕیزی نێو ماڵی كوردە ،واتە هەمویان بەیەكەوە هەنگاو بنێن».
سەبارەت بەوەی كە پارتی دیموكراتی كوردستان بە نزیكبونەوەی یەكێتی‌و گۆڕان رازییدەبێت ،نــاوبــراو ،جەختیكردەوە، رێكەوتنی ئێمە بەرۆحیەتێكی ئیجابی نوسراوەتەوە ،بۆ ئەوەی ببێتە هەنگاوی یەكەم بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، چونكە لەهەرێمدا یەكێتی‌و گــۆڕان دو هێزی سیاسین‌و خۆیان سەربەستن لە هەر هاوپەیمانییەك كە بیكەن ،وەك چۆن هەمو هێزەكانی تری كوردستان ئەو مافەیان هەیە ،بۆیە لەئەنجامدانی رێكەوتننامە پێویستمان بەوە نییە پرس و رای هیچ الیەنێكی تر وەربگرین‌و رێككەوتنەكەمان دژی هیچ الیەنێكی تر نییە. «ناتوانرێت هێشتا پارلەمان كارابكرێتەوە» لەالیەكیترەوە ،پارلەمانتارێكی یەكێتی لەپارلەمانی كوردستان ،بۆ (چاودێر) رونیكردەوە ،رێككەوتنەكە سیاسییەو بۆ دروستكردنی متمانەیە لەنێوان هەردو هــێــزدا ،لــەنــاو پارلەمانیشدا ژم ــارەی
كورسییەكانمان دەبێتە 42كورسی ،بەاڵم پێكەوە ناتوانین پارلەمانی كوردستان كارابكەینەوەو كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم چارەسەر بكەین ،چونكە ئێمە لەپارلەمان پێویستمان بەرێژەی یاسایی هەیە. گــۆران ئــازاد ،كە هاوكات بڕیاردەری لیژنەی یاساییە ،لەپارلەمانی كوردستان، وتیشی «رێككەوتنەكە هەنگاوێكی باش دەبێت بۆ گفتوگۆكردن جارێكی تر لەگەڵ پارتیدا ،چونكە جاران كە یەكێتی لەگەڵ پارتیدا كــۆدەبــوەوە ،گــۆڕان دڵەڕاوكێی هەبو». ناوبراو ،راشیگەیاند ،ئەم رێككەوتنە سەرەتایەكی باشە بۆ دایالۆگێكی سیاسی نوێ بۆ ئائساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان سەرجەم الیەنەكان ،نــەك وەك كارتێكی گوشار سەیر بكرێت بەرامبەر بەالیەنێكی تــر ،بەڵكو هەنگاوێكە بۆ ئــاســایــیــیــكــردنــەوەی دۆخـــی سیاسی‌و پــەیــوەنــدی سیاسی ،لــەوێــوە دەبێتە كاراكردنەوی پارلەمان.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
info_chawder@yahoo.com
هاكان بایراكچی: هەڵبژاردنی پێشوەختە لەبەرژەوەندی ئاك پارتی یە
كورتوڵموش: سیستەمی سەرۆكایەتی یەكالكەرەوە دەبێت
هاكان بایراكچی ،رۆژنامەنوس و لێكۆڵەر لەتوركیا دەڵێت «ئەگەر بێت و هەڵبژاردنی پێشوەختە لــەتــوركــیــا ئەنجامبدرێت، ئەگەری ئەوە هەیە هەریەك لە هەدەپە و مەهەپە بەربەستی هەڵبژاردن نەبڕن و بەمەش ئاك پارتی دەنگی تەواوەتی بۆ گۆڕینی دەستور بەدەستبهێنێت».
نــوعــمــان كــورتــوڵــمــوش ،یـــاریـــدەدەری ســەرۆكــوەزیــرانــی تــوركــیــا رایــگــەیــانــد: پێویستە بەزوترین كات كار بۆ هێنانەكایەی سیستەمی سەرۆكایەتی بكرێت و بۆ ئەو مەبەستەش ئــاك پــارتــی پێیوایە ئەمە مۆدێلە باشترین و یەكالكەرەوە دەبێت بۆ چارەسەری زۆربەی پرسە چەقبەستووەكان.
5
دەمیرتاش: پێویستە ئۆپەراسیۆنی پۆلیس بوەستێت سەاڵحەدین دەمیرتاش ،هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەالن رایگەیاند :دەستگیركردنی ئەندامانی پارتەكەمان بەردەواممەو ئەمەش رەوشی شەڕی ناوخۆی خراپتر كردووە ،بۆیە پێویستە حكومەتی توركیا ئۆپەراسیۆنەكان رابگرێت ،بۆ ئەوەی دەرفەتی سیاسەت بۆ كورد هەبێت.
پرسی پەنابەران ،لەنێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا هێژا دڵشاد – غازی عەنتاب پــرســی پــەنــابــەران ،یــەك لەپرسە گرنگەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــە، بەتایبەت لەو واڵتانەی كە ئاسایشی تیا سەقامگیرەو زۆرترین پەنابەر روی تێكردووە ،لەوانەش هەریەك لە هەرێمی كوردستان و توركیایە ،هەروەها ئوردون، لوبنانیش پەنابەریان هەیە. لــەپــاش ئـــەوەی پریشكی بــەهــاری عەرەبی سوریای گرتەوەو لە مارتی 2011 ێ شەڕی ناوخۆ لەسوریا هەڵگیرسا ،لە كات نیسانی هەمان ساڵ پڕۆسەی كۆچكردنی هاواڵتیانی سوریا بۆ واڵتانی دەوروبەر دەستیپێكردو تائێستاش بەهۆی ئاڵۆزی رەوشـــی نــاوخــۆی ســوریــا كۆچكردن درێــژەی هەیەو هەریەك لە توركیا و هەرێمی كوردستان زۆرترین پشكیان لە وەرگرتنی پەنابەر بەركەوتووە. ێ ساڵ بەسەر تێپەڕبونی لەپاش س شەڕی سوریا ،لەساڵی ،2014توركیا رایگەیاند كە میواندارێتی 2ملیۆن و 800هــەزار پەنابەر دەكــات و بەمەش وەك یەكەم واڵت ناوی تۆماركرد بەوەی زۆرترین پەنابەری گرتۆتەخۆی .توركیا هەر لەسەرەتای روداوەكــانــی سوریا، سیاسەتی (كردنەوەی دەرگای بەڕوی پەنابەران) ی پەیڕەوكرد ،بەتایبەت بۆ ئەو سورییانەی لەئەنجامی شەڕی ســوریــا لەخاكی خــۆیــان هەڵهاتون. بێگومان لەتوركیا پەنابەری عێراقیش هەیە بەڕێژەیەكی كەمتر لەوانەی سوریا، لەمڕۆدا لەشارەكانی ئورفە ،خەتای، ئــەدەنــە ،كیلیس ،مــاردیــن و غــازی عەنتاپ ،هەروەها لە ئیزمیر ،ئەستەمبوڵ و مەرسین دەیان كەمپ بۆ پەنابەرانی سوری و عێراقی دروستكراون. سەردانم بۆ كەمپی نیزیپ شـــاری غـــازی عــەنــتــاب یـــەك لــەو شارانەیە كە بەهۆی ئەوەی هەڵكەوتەی
جوگرافی نزیكە لە سنوری نێوان توركیا- سوریاوە ،بەر لێشاوی زۆری پەنابەری سوری كەوتووە ،بەپێی ئاماری فەرمی (AFADدامــــەزراوەیــــەكــــی نیمچە فەرمییە لەگەڵ حكومەتی توركیا و رێكخراوە مەدەنییەكانیان بۆ هاوكاری و فریاگوزاری خێرای پەنابەران كاردەكات و هەموو هاوكارییەكان لەالیەن ئەم رێــكــخــراوەوە پێشكەش بە پەنابەران دەكرێت) .رایگەیاندووە 336410پەنابەر لە عەنتاب هەیەو لەچەند كەمپێكی جیاواز جێگیركراون .یەك لەو كەمپانەی غازی عەنتاپ ،كەمپی نیزیپە ،كە بەشێوەیەكی مۆدێرن ( )KONTEYNERواتە یەكەی كابینە دروستكراوە ،لەكەمپی نیزیپ 4938پەنابەر دەژیـــن220 ، كارمەند كاردەكەن .خزمەتگوزارییەكانی وەك بنكەی ئــاگــركــوژانــەوە ،بنكەی تەندروستی ،قوتابخانە و پاركی یاری تێدایە .دوو مینی ماركێتی تیایە. هەر پەنابەرێك پێناسی تایبەتی خۆی بــۆ كـــراوە تایبەت بــەو كەمپەی تیا نیشتەجێیە ،هەروەها هەر پەنابەرێك كارتێكی بانقی خۆی هەیە كە مانگانە بڕی 85لیرەی توركی دەچێتە سەر حسابەكەی ،ئەمەش تەنها بۆ پێداویستی خواردنە .پێداویستییەكانی وەك جل و بەرگ و كەلوپەلی ناوماڵ و پێداویستی منااڵن و هتد ،سەرجەمیان لەالیەن ێ بەرامبەر بە دەزگای AFADوە بەب پانابەران دەدرێــن .لە كەمپی نەزیپ نەخۆشخانەیەك هەیە و پێدانی دەرمان ێ بەرامبەرە.هەروەها بۆ پەنابەران بەب پاركی یــاری و كتێبخانەو سەنتەری پەروەردەی مناڵ و مزگەوت هەیە. یەك لەكارە هەرە گرنگەكانی دەزگای AFADرێكیخستووە ،پــڕۆســەی خوێندنە بۆ پەنابەران ،بۆ نمونە لە كەمپی نیزیپ ،قوتابخانەی سەرەتایی، ناوەندی و ئامادەی هەیە ،كە بەهەمان پــرۆگــرامــی خــوێــنــدنــی ســـوری وانــە دەخوێنرێت و سەرجەم مامۆستاكان سورین و مانگی 600لیرە وەك موچە لەتوركیا وەردەگــرن .ئەو خوێندكارەی ئامادەی تەواوبكات چانسی خوێندنی لە زانكۆكانی توركیا دەبێت. ئیبرایم خەلیل ،بەڕێوەبەری كەمپی نیزیپ ،پێیڕایگەیاندم :جگە لە كەمپی
«هەرێمی كوردستان چانسی ئەوەی نەبوە ملیارەها دۆالری لەالیەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە پێشكەش بكرێت ،وەك چۆن بەتوركیا دراوە ،لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان 1200كیلۆمەتر سنوری لەگەڵ داعشدا هەیەو راستەوخۆ لەجەنگی دژبە داعشە» نیزیپ ،چوار كەمپیتر لە غازی عەنتاپ هەیە ،وتیشی «%50ی پەنابەرانی سوری تەمەنیان ســەرو 50ساڵە و لەمڕۆدا ێ ملیۆن هاواڵتی سوری شوناسی س لەتوركیایە». خەرجییەكانی توركیا بۆ پەنابەران بەپێی لێدوانی بەرپرسانی توركیا، بــڕێــكــی ئێجگار پـــارەیـــان بـــۆ ئــەو پەنابەرانەی كە رویان لەواڵتی توركیا كردوە خەرج كردووە ،توركیا هەمیشە رەخنە لە واڵتــانــی ئــەوروپــا دەگرێت كــە بەپێی پێویست بــەدەنــگ پرسی پەنابەرانەوە نەهاتون و هاوكاری ماددی و مرۆیی نەكردون. بەپێی سەرچاوە فەرمییەكانی توركیا بێت ،لە مانگی نیسانی 2011وە تاكو
تشرینی یەكەمی 2015توركیا بڕی 6ملیار و 830ملیۆن و 764هەزارو 513دۆالری بۆ پەنابەران خەرجكردووە ،بەرپرسانی توركیا جەخت لــەوەشــدەكــەنــەوە كە تائێستا بڕی 10ملیار دۆالر بۆ پەنابەران خەرج كراوە. واڵتانی ئەوروپا و نەتەوەیەكگرتووەكان چەند جارێك هاوكاری توركیای كردووە، ێ ملیار دۆالر جــاری یەكەم بەبڕی س بەپێی راپۆرتێكی AFADهــاتــووە كەتاكو مانگی تشرینی یەكەمی 2015 هاوكاری دەرەوە گەیشتۆتە پتر لە 3 ملیار دۆالر. هەرێمی كوردستان هەرێمی كوردستان چ وەك ناوچەیەكی سەقامگیر و چ وەك هاوسنوری بە ســوریــاوە بــۆتــە هــۆكــارێــك بــۆئــەوەی
پەنابەری سوری روی تێبكات .هەروەها ئاڵۆزییەكانی دۆخــی ناوخۆی عێراق بەهۆی شەڕی داعشەوە ،بەتایبەت لە ێ موسڵ داگیركرا، حوزەیرانی 2014كات رێژەیەكی زۆری پەنابەری ناوەڕاست و باشوری عێراق رو لەهەرێمی كوردستان كــرد .لەمڕۆدا لە هەرێمی كوردستان نزیكەی دوو ملیۆن پەنابەر هەیە كە لە ناوەڕاست و باشوری عێراق و هەروەها لەسوریاوە هاتون ،لە كەمپەكانی سنوری پارێزگاكانی زاخــۆ ،دهۆك و سلێمانی و هەولێر دەژیــن ،بەپێی لێدوانەكانی بەرپرسان بێت چاوەڕوان دەكرێت لەكاتی پڕۆسەی رزگاركردنی موسڵدا نزیكەی 500هەزار پەنابەریتر لەدەوروبەری ئەو شارە روو لە هەرێمی كوردستان بكەن، بەمەش رێــژەی پەنابەران لەهەرێمی
كوردستان زیاتر دەكــات ،بــەدور نییە رێژەی پەنابەران بگاتە نزیكەی نیوەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان. واڵتانی ئەوروپا و نەتەوەیەكگرتوەكان هاوكارییەكانیان بۆ هەرێمی كوردستان بەپێی پێویست نــەبــوە ،لــەچــاو ئەو هاوكارییانەی بــۆ توركیا پێشكەش كـــراوە .هــەروەهــا حكومەتی عێراقی هاوكاریەكانی لەجێی خۆی نەبووە بگرە كەمتەرخەمیش بوە ،هەرێمی كوردستان چانسی ئەوەی نەبوە ملیارەها دۆالری لــەالیــەن نــەتــەوەیــەكــگــرتــووەكــانــەوە پێشكەش بكرێت ،وەك چۆن بەتوركیا دراوە ،لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان 1200كیلۆمەتر سنوری هەیە لەگەڵ رێكخراوی تیرۆریستی داعش و راستەوخۆ لــەجــەنــگــی دژبـــە داعـــش ــە .ئــەمــەش تێچونێكی زۆری لـــەڕووی مادییەوە دەوێــت هەروەها مــاوەی دوو ساڵیشە قەیرانی دارایی بەرۆكی گرتووە .ئەمەش بارگرانی زۆری بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دروستكردووە لەگەڵ ئەوەش حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەی لەدەستی بوبێت بۆ هاوكاری پەنابەران كەمتەرخەمی نەكردووە .لەگەڵ ئەوەشدا ێ و واڵتانی نزیك لە ێ واڵتانی دراوس هەند هەرێمی كوردستان كەم تا زۆر هاوكاری مرۆییان پێشكەش بە پەنابەرانی هەرێمی كوردستان كردووە. لەواڵتانی ئوردون و لوبنان رێژەیەكی كەمتر لەچاو توركیا و هەرێمی كوردستان پەنابەر هەیە ،بۆ نمونە لە لوبنان رێژەی پەنابەران دەگاتە یەك ملیۆن ،لەكاتێكدا ئەوان وەك هەرێمی كوردستان راستەوخۆ لەجەنگی تیرۆری داعشدا نین،گەرچی توركیا بەپلەی یەكەم دێت لەوەرگرتنی زۆرترین پەنابەرن ،لەهەمانكاتدا هاوكاری لەنەتەوەیەكگرتوەكان و یەكێتی ئەوروپا وەردەگرێت و هەروەها كەیسی پەنابەران دەكاتە كارتێكی بەهێز بۆ رێككەوتنەكانی لــەگــەڵ یەكێتی ئــەوروپــا دەیــكــات، لەكاتێكدا وەك هەرێمی كوردستان سنوری لەگەڵ رێكخراوی تیرۆرستی داعشدا نییە ،یاخود راستەوخۆ لەجەنگی دژبە داعش نییە ،ئەم جیاوازییە بۆمان دەردەخــات كە پشكی هەرە زۆر و بار گرانی پرسی پەنابەران بەر هەرێمی كوردستان كەوتووە.
شەڕی ئۆپۆزسیۆنی سوریا بەرەو كوێ؟ هۆزان عەفرینی زۆر بە ئاشكرا هەموو كەس و الیەن لە دۆخی سوریای ئەمڕۆ باش تێدەگەن، كــە بەشێك لــە هــۆكــاری دواكەوتنی روخانی رژێمی بەعس و بەشار ئەسەد بەندە بە خراپی سیاسەتی ئۆپۆزسیۆنی ســوری كــە خــۆی لــە ئیتالفی ســوری
ئیسالمی سوننەی توندڕەودا دەبینێت و ئەمەش سەلمێنراوە كە ئیدی هۆكاری تەمەن درێژی رژێمەكەی بەشار ئەسەد ئۆپۆزسیۆنە . كەواتە سوریا لەڕەوشی شەڕی ئەهلیدا تێپەر دەبێت و نیشانەی ئــەوەش كە لــەڕۆژی هەینی لە گوندی زارە سەر بە پارێزگای حەما كۆمەڵكوژیەكی بێ وێنە لە دژی خەڵكی سڤیل و هەژار ئــەنــجــامــدراوە ،ئــەو گوند بــە تــەواوی جینوساید كراوە كە تەواوی خەڵكەكە عەلەوی مەزهەبن. بــە گــوێــرەی چــاودێــرانــی سیاسی، ئۆپۆزسیۆنی سوریا بە شێوەیەكی تەواو سیاسەتی توركیا لە سوریا جێ بەجێ دەكات ،بۆ ئەوەش نمونەی لە بەرچاو هەیە كــە ســەرۆكــی ئیتیالفی ســوری
(ئەنەس عەبدە) دەڵێت «توركیا مافی ئەوەی هەیە بە گوێرەی رێكەوتنامەی ئەدەنە ناوچەی ئارام لەسەر سنورەكانی خۆی و سوریا دروست بكات ،مەبەستی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی ناوچەی ئارام لە نێوان كۆبانێ و عەفرین ،لەیەك جیاكردنەوەیی كانتۆنی عەفرین و كۆبانێ یە بۆ ئەوەی پڕۆژەی سیستەمی فێدراڵیەتی رۆژئاوای كوردستان تێكبچێت و سەر نەگرێت» ،چاودێران پێیانوایە كە دەبێت كوردی بڕوای بە ئۆپۆزسیۆن و رژیم نەبێت ،چونكە هەردووكیان لە دژی مافە ڕەواكانی گەلی كورد كۆكن ،بەاڵم لە سەر كورسی و دەسەاڵتی دیمەشق ناكۆكن. شـــارەزایـــان لــە بـــارەی رۆژئــــاوای كوردستان پێیان وایە ئەمڕۆ دەرفەتێكی
زێڕین بۆ تەواوی گەلی كورد لە ئارادایە و بە تایبەتی بە هۆی پێشكەوتنی مەیدانی و سیاسی لە رۆژئــاوای كوردستان كە جێگای خۆشحاڵی تەواوی تاكی كوردە، ئەمەش دەبێتە هێالنەی پێشكەوتنەكانی دواڕۆژی دۆزی گەلی كورد و كوردستان. رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی لە ماڵپەری خۆیدا رەخنەی توند ئاراستەی چەكدارەكانی ســەر بە ئۆپۆزسیۆنی سوریا كردووە ،چونكە بــەردەوام مافی مرۆڤ پێشیلدەكەن ،تاوانی شەڕ لە دژی خەڵكی كورد لە گەڕەكی شێخ مەقصود لە شاری حەلەب ئەنجام داوە. رێكخراوەكە دەڵێت ئێمە راپۆرتمان بــە دەســـت گــەیــشــتــووە كــە بەڵگەی سەلمێنراوی تێدایە ،لە بەڵگەكاندا چەكدارانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا ،گەڕەكی
شێخ مەقصودی حەلەبی كە كوردنشینن، تاوانی جەنگ ئەنجامیداوە و ئەمەش پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤە و جێگای شەرمەزاری یە و دەبێت هەڵوێست لەو بارەیەوە وەربگرین. زۆر لە سەرچاوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژە بــەوە دەكــەن كە ئۆپۆزسیۆنی ســوریــا بــە تـــــەواوی كــەوتــۆتــە ژێــر كۆنترۆڵی توركیا و ئەلقاعیدە ،ئەمەش كەمەنەتەوەكان و ئاینەكانی دیكە جگە لە سوونە دەخاتە ژێر مەترسی زۆرەوە، نمونەی شــەڕی دژی كــورد و لە دژی عەلەویەكان بەڵگەی سەلمێنراوە. پێویستە كــورد خــۆی رزگــار بكات لــەو ئاڵۆزییانەی نــاوخــۆی ســوریــا و خاوەنداریەتی لە دۆزی رەوای خۆی بكات و دوور بكەوێت لە ئەجنیدەی نەیارانی
گەلی كورد. ئەمڕۆ سەد ساڵ بە سەر ڕێكەوتنامەی سایكس پیكۆ تێپەر دەبــێــت ،زۆر لــە رۆشنبیران و چاالكوانانی كــورد راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ شەرمەزاری ئەو رێكەوتنامەیان كردووە و پێانووایە داخستنی دەروازەی سێمالكا زیندوو كردنەوەی رێكەوتنامەكەیە ،بۆیە دەبێت دەروازەی سێمالكای لە نێوان رۆژئاوا و باشوری كوردستانەوە بكرێتەوە تاوكو كە جیهان پشتیوانی لە گەلی كورد بكات و دابەشكردنی كوردستان شان بە شانی گەلی كورد شەرمەزار بكەن ،ئەگەر نا ئەو كاتە مافی هیچ الیەنێكی كوردی نیە باس لە تێكدانی سایكس پیكۆ بكات و ناتوانێت شەرمەزاری بكات .
ناوخۆ
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
info_chawder@yahoo.com
80هەزار خێزانی كرێنشین چاوەڕێی كرداری حكومەت دەكەن
“حكومەت هاواڵتیان بە زەوی دابەشكردنەوە سەرقاڵ دەكات” چاودێر -ئارام بۆرە: سااڵنە حكومەتی هەرێم لەڕێگەی چەند مەرجێكەوە باس لە دابەشكردنی زەوی بەسەر فەرمانەبەراندا دەكات، بەو هۆیەشەوە ئەو توێژە تەنها لەبیری وەرگرتنی ئەو موڵكەدادەبن ،بەپێی وتەی بەرپرسان‌و شارەزایان كە ئێستا هەرێمی كودستان لە بارودۆخێكی ێ موچەیدایە‌و سەرجەم خراپی ئابوری ب جومگەكان لەقەیرانێكی قوڵدان وای بۆ دەچن ،كە ئەم دەنگۆیەی حكومەت تەنها بۆ سەرقاڵكردنی هاواڵتیانبێت، الی خۆیشیەوە بــڕیــاردەری لیژنەی شــارەوانــی لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر ،دەڵێت «پێمان راگەیەنراوە تەنها پێشنیاری زەوی دابەشكردن كــراوە ،هێشتا بڕیار لە ئەنجومەنی وەزیــرانــەوە دەرنــەچــوە» .هاوكات بەپێی زانیاریەكان 80هەزار خێزانی كرێنشین لەهەرێمی وردستان چاوەڕێی حكومەتن ئەم دەنگۆیە بكاتە راستی. 25مەرجەكە ئاشكرا ناكرێن بــەڕێــوەبــەری گشتی پــانــدانــان لەوەزارەتی شارەوانی‌و گەشتوگوزار بۆ «چاودێر» جەختی لەوە كردەوە25 ، مەرجیان داناوە بۆ زەوی دابەشكردن‌و رەوانـــەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانیان كــردوە تاوەكو پەسەند بكرێ ،كە بەهۆی ئــەوەی ئەگەری گۆڕانكاری هەیە لەهەریەكێك لەم مەرجانەدا بۆیە ناتوانن ئاشكرایان بكەن ،بــەاڵم ســەرجــەم مەرجەكان لەبەرژوەندی فەرمانبەران‌و هاواڵتیاندا دەبێت. ســەبــارەت بەتوانای دابینكردنی ئەو ژمارە زۆرەی زەوی عبدولحەمید عەلی ،رونیدەكاتەوە ،تەنها پرۆسەی زەوی دابەشكردن بــەردەوام دەبێت، ێ هەموو بــەاڵم هیچ كاتێك ناتوانر هاواڵتیان سودمەند بكەی یاخود ئەو هەموو زەویە بە یەكەوە دابەش بكەی، بەڵكو بەگوێرەی خاڵی پێویست‌و سااڵنی خزمەت دەبێت ،خاڵ‌و سااڵنی خزمەتیش یەكێكن لەمەرجەكان. بــەگــوێــرەی نــوســراوێــكــیــش كە وەزارەتـــــی شـــارەوانـــی ئــاراســتــەی فەرمانگەكانی پـــەروەردەی كــردوە‌و وێنەیەكی دەست «چاودێر» كەوتوە، ئــامــاژە بـــەوەكـــراوە ،ئــەو كەسەی ێ بەهیچ فۆرمی زەوی پڕدەكاتەوە ناب شێوەیەك سودمەندبوبێت لەوەرگرتنی زەوی یان یەكەی نیشتەجێبون یان پێشینەی خانوبەرە‌و پارەی سندوقی نیشتەجێ بون. دەیانەوێت بەزەوی قەیرانەكان لەبیر هاواڵتیان بەرنەوە الی خۆشیەوە سەرۆكی لیژنەی ئــاســەوار‌و شــارەوان ـی‌و گەشتوگوزار لــەپــەرلــەمــانــی كـــوردســـتـــان بە «چــاودێــر»ی راگەیاند ،باسكردن‌و دابەشكردنی زەوی جۆرێكی ترە ێ لەتاسان‌و هەژاندنی خەڵك ،دەیانەو سەرگەرمیان بكەن ،تاوەكو كێشەكانی موچە‌و قەیرانەكانیان بیربچێتەوە، چونكە ئەو هەموو زەویە زۆرە نیە تا بەسەر فەرمانبەراندا دابەش بكرێت. ێ عومەر عینایەت وتیشی «ناب تەنها زەوی بەكارمەندی حكومەت بدرێ ،بەڵكو پێویستە هەموو تاكێكی ئەم نیشتیمانە زەوی پێبدرێ ،چونكە تەنها كارمەندی دەوڵـــەت شایانی ێ وەرگرتنی زەوی‌و یەكەی نیشتەج
چەندین پرۆژەی نیشتەجێبون لەلێواری شکستدان
بــوون نیە ،بەڵكو پێویستە هەموو فەرمان دەردەكات وەزیری شارەوانیش هــاواڵتــیــان ســودمــەنــدبــن ئــەوانــەی كە پارتیە جێبەجێی دەكات. كارمەندی حكومەتیش نین ،چونكە قەیرانەكان هەمو پرۆژەكانی ێ یەكێك خــۆی كــاردەكــات‌و نــاكــر شڵەژاندوە ێ سود مەند نەبێ كەچی خۆی دەژێن الی خـــۆیـــشـــیـــەوە عـــەبـــاس كەسێكی تر كارمەندی حكومەت بێت‌و ێ تەنها ئەو سود فــەتــاح ،جێگری ســەرۆكــی لیژنەی موچەش وەربگر ئــاوەدانــكــردنــەوەو نیشتەجێكردن، مەند بێت». ناوبراو رونیدەكاتەوە ،حكومەت لە لەپەرلەمانی كوردستان بە»چاودێر»ی پالنەكانیدا سەركەوتوو نەبوە ،ئێستا ڕاگەیاند ،لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی ێ خەڵك سەرقاڵ بكات ،ئێمەش وەزارەت‌و لیژنەكەیان وتویەتی ئەگەر دەیەو ێ بون بۆ گفتوگۆی زۆرمـــان لەگەڵ كــردون ،نەتوانین یەكەی نیشتەج حكومەت سیاسەتی بەم شێوەیە بووە خەڵك دروست بكەین پێویستە زەوی ێ كە لەپرۆسەی وەبەرهێناندا شوێنی بدەین بەخەڵك ئەگەر 200مەتر نەب ێ بوون بۆ سەرجەم هاواڵتیان با 150مەتر زەوی بێت ،تا هاواڵتی نیشتەج ێ بەم خاك‌و نیشتیمانە، دروستبكات بەشێوەی باڵەخانەی هیوایەكی هەب ستونی ،بەاڵم ئەگەر بێت‌و حكومەت لەئاوەدانكردنەوەش پرۆژەیەك هەبوو ئەو هەموو زەویە دابەش بكات هیچ كە خاوەن كۆمپانیا خۆی زەوی دابین ێ ڕووبەرێك نامێتێتەوە بۆ كشتوكاڵ‌و بكات‌و بیكات بەیەكەی نیشتەج گەشتیار ،هەموو خەڵكی الدێكانیش بــوون ،بــەاڵم ئــەم قەیرانانە هەمو روو دەكــەنــەوە نــاوە شــارەكــان كە پرۆژەكانی وەستاندوە‌و شڵەژاوە ،وەك
بەاڵم حكومەت هێندە بەخەمساردیەوە هیچ بنەمایەكی نیە زەوی دابەشكردن، كارەكە دەكــات كاتێك زەویەكەش ئــەو فــۆرمــەشــی دابــەشــكــراوە زۆر ێ بەهەڕەمەكی بووە پێویست بوە وردتر بدات بەهاواڵتیان هاواڵتی سودی ل مامەڵەی لەگەڵ بكرایە وەك ئەوەی ناكات یان دڵی پێی خۆشنابێت. لەخانوی كۆریەكان كرا كە تائێستاش كێشەیان هەیە». هیچ فەرمانێك لەالیەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە بۆ زەوی پرۆژە تەواو نەكراوەكانی دابەشكردن نیە نیشتەجێبون ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای عــــەبــــاس فــــەتــــاح ،جــێــگــری هەولێر بۆ «چاودێر» رونیدەكاتەوە، مەسەلەی دابەشكردنی زەوی تەنها سەرۆكی لیژنەی ئاوەدانكردنەوەو سەرقاڵكردنی خەڵكە‌و لەبیربردنەوەی نیشتەجێكردن سەبارەت بەپرۆژەكانی قەیرانی موچە‌و قەیرانەكانی ترە ،وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كە لەسااڵنی چونكە هیچ فەرمانێك نیە لەالیەن رابــردو بڕیاری لەسەر درابــوو وتی ئەنجومەنی وەزیــران دەرچووبێت بۆ «لە 2012تاوەكو 2014كۆمەڵێك ێ بــوون كە زیاتر پــرۆژەی نیشتەج زەوی دابەشكردن. هێڤی هەیاڤ ،بڕیاردەری لیژنەی لە 10هــەزار یەكەی نیشتەجێبون شــارەوانــی لەئەنجومەنی پارێزگای دروستكران‌و فەرمانی دروستكردنی هەولێر دەڵێت « بــەر لەماوەیەك درا تاوەكو بەقیستی درێــژ خایەت ێ بەفەرمانبەران‌و كرێنشینانی بەدواداچونم كرد لەالیەن وەزارەتــی بــدر شارەوانیەوە پێمان راگەیەنرا تەنها هاواڵتی ،بەاڵم بەداخەوە هیچ یەكێك لەپرۆژەكان بەتەواوەتی تەواونەكراون، تەنها نزیكەی 2000یەكەیە تەواوكرا، كە بەشی زۆری لەپارێزگای سلێمانی‌و قەزا‌و ناحیەكانی دابەشكراوە‌و نزیكەی 140یەكەش لەقەزای سۆران لەهەولێر دابەشكراوە‌و سەرجەمی پرۆژەكانی تر وەستاون. وتیشی «پێویستبوو ئەو پرۆژانە بەر لەوەی بگەن بەم دۆخەی ئێستا تەواوكرابان ،بەاڵم ئەمەش یەكێكە لــەكــەم‌و كوڕیەكانی حكومەت كە پێویست بــوو لێپێچینەوە بكات لــەخــاوەنــی ئــەو كۆمپانیایانە كە بۆچی كــارەكــانــیــان تـــەواو ناكەن، پێشنیاری زەوی دابەشكردن كراوە هەروەها بەگوێرەی ئەم پرۆژەیەی هەر كاتێك بڕیار دەرچوو لەئەنجومەنی خاوەنی كۆمپانیا زەوی دابینبكات ێ بــوون وەزیران ئەوكاتە ئاگادارمان بكەنەوە ،بیكات بــەشــاری نیشتەج ویستمان چاومان بەوەزیری شارەوانی لەهەولێر نزیكەی 8هــەزار یەكەی لەم شێوەیە بووە كە بۆماوەی چەند بكەوێ ،بەاڵم وەاڵمی نەداینەوە. ێ بەهاواڵتیان‌و هــەیــاڤ ،بــاس لــەوەیــش دەكــات ،ساڵێك بەقیست بدر خەڵك سەرقاڵكراوە گوایە زەوی فەرمانبەرانی كرێنیشینانن ،بەاڵم ێ قسەن هێندە گەرم‌و دابــەشــدەكــرێ ،ب ــەاڵم چــۆن زەوی كارەكان كات ێ كــە شــوێــن هەیە گـــوڕن ،بـــەاڵم كاتێك دێــتــە سەر دابـــەشـــدەكـــر ێ كـــردن حكومەت زۆر دابــەشــكــراوە خــزمــەت گـــوزاری بۆ جێبجبەج نــەكــراوە ،زەویــش كە لــەدوری شار ســاردوســڕە‌و نەمان توانیوە خەڵك ێ دڵخۆش بكەین». دابەشدەكەی‌و خزمەتگوزاری نەب هاواڵتی چی لەم زەویە بكات ،بۆیە
ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر: تەنها پێشنیاری زەوی دابەشكردن كراوە ،هێشتا بڕیار لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەرنەچوە لــە %11ی دانــیــشــتــوانــی هەرێمی كوردستان پێكدێنن ،ئەمەش بەهۆی پەیڕەوكردنی ئەوسیاسەتە هەڵەیەی حكومەت ئەنجامی دەدات ،پێویست بــووە بەپێچەوانەوە هەوڵی زیاتری ێ بوژانەوەی الدێكان بدرایە ،بۆیە دەب حكومەت لەگەڵ پەرلەمان‌و خەڵكانی پسپۆر دابنیشێ بۆ دانانی پالن بۆ زیاتر ئــاوەدانــكــردنــەوەی گوندەكان پرۆژەشمان بۆ ئاوەدانی گوندەكان هــەبــوو ،بــەاڵم بــەهــۆی پەكخستنی پەرلەمان لەالیەن پارتیەوە ئێستا سەرۆكی حكومەت بەئارەزوی خۆی
لیژنەی ئاوەدانكردنەوەو ئاسەوار‌و شوێنەروایش هیچ كۆبونەوەیەكمان نەكردوە بۆیە لەسەر ئەم بابەتانە بەدواداچونەكانمان تەنها شەخسی بـــوون ،بــەاڵم فەرمانێك هەیە كە سەرژمێری بكرێ بۆ كرێنشینان. وتیشی «پێویستبو حكومەت پەلەی كردبا لەم بابەتە ئەگەر ئەم بــارودۆخــەش نەبوایە ،چونكە ئێمە نزیكەی 80هەزار كرێنشینمان هەیە بەسەر ســەرجــەم قــەزا‌و ناحیەكان دابەشی بكردبوایە ئەوكاتە دەمانتوانی سەرجەم ئەو خەڵكە زەوی پێبدرێ،
6
چۆن لەشەرم تێبگەین هەستی مەحمود هەمیشە چەمكەكان هەڵگری مانای جیاوازن، بــەگــوێــرەی جــیــاوازیــی كۆمەڵگەو ژینگەو شوێنكاتەكان ،چونكە ئــەو گۆڕانكاریانەی رودەدەن‌و ئەو جیاوازیانەش كە لــەئــارادان، لەبنەڕەتدا وابەستەی جیاوازیین لەماناكردنی چەمكەكاندا ،واتە ئەوە جیاوازیی لێكدانەوەو تێگەیشتنی چەمكەكانە كە بۆتە هۆی گۆڕانكاریی لەالیەنە جیاوازەكانی ژیاندا. یــەكــێــك لـــەو چــەمــكــانــەی تێگەیشتن‌و مامەڵەكردن لەگەڵیدا لەكۆمەڵگە دواكەوتوەكاندا لەقەیراندایە ،بریتیە لە چەمكی «شــەرم». ئایا «شەرم» لەڕاستیدا هەڵگری هەمان ئەو ماناو مەبەستەیەو ،هەمان ئەو شوێنەوارەی لێدەكەوێتەوە كە لەكەلتورو كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە؟ یاخود تێگەیشتنەكەی ئێمە تەنیا یەكێكە لەتێگەیشتنەكان‌و ،وابەستەی دواكەوتنی كۆمەڵگەی ئێمەیە. گرفتی گ ــەورە لەتێگەیشتنی ئێمەدا بۆ ئەو چەمكە ،لەتێكەڵكردنیدا بەبابەتی دیكە دەستپێدەكات ،شەرمكردن لەبنەڕەتدا بۆ خۆبەدورگرتن لەو رەوشتانە پێویستە كە رەوشتی بەدو ناشیرینن ،وەك درۆو دوڕویی‌و جوێندان‌و، حەسودیی‌و ،رق‌و كینەو ،تەشهیرو سوكایەتكردن بەخەڵكی‌و ،دزیكرن‌و ،كوشتن‌و ..تــاد .واتە شەرم بریتیە لەو پاڵنەرە ئەخالقیی‌و ویژدانیەی دەبێتە رێگر لەئەنجامدانی سیفەتی ناشیرین‌و نامرۆیی .لەكاتێكدا كە الی ئێمە شەرمكردن بۆ بێدەنگبون‌و بێجوڵەبون لەبەرامبەر دایك‌و باوك‌و ئەو كەسانە بەكاردەهێنرێت كە لەڕوی تەمەن‌و پۆست‌و ئەو شتانەوە لەسەروی ئێمەوەن. كەواتە شــەرم لەكەلتوری ئێمەدا هەڵگری مانای بێدەنگیی‌و بێهەڵوێستی‌و ،جۆرێك لەترس‌و خۆبەكەمگرتنە ،لەو روانگەیەوە كە دەكرێت لەئاستی ئەوانەدا بەرواڵەت بێدەنگ‌و ئاقڵ دەربكەوین ،بەاڵم لەڕاستیدا راستگۆ نەبین لەگەڵ هەڵوێستەكەماندا ،لەبەرامبەریشدا دەكرێ قسە بكەین‌و ئــازاد بین لەدەربڕین‌و جوڵەو هەڵسوكەوتدا ،لەهەمان كاتدا وابەستەش بین بەشەرمنیی خۆمانەوە ..مەبەست ئەوەیە كە شەرمكردنی راستەقینە نەك هەر دژی ئازادیی نییە ،بەڵكو لەگەڵ ئازادیدا دێتە ئاراوە. ێ ئێمە ئــــازاد بــیــن لــەقــســەكــردن‌و دەبـــ لــەهــەڵــســوكــەوت‌و لەبێدەنگبونیشماندا، رەفتارماندا ،ئەوكاتە دەتوانین شەرم لەدوڕویی‌و لەژێر فشار دەرباز بكەین ،واتە پێویستە ئازادانە مامەڵە لەگەڵ شەرمدا بكەین بۆ ئەوەی بەویستی خۆمان هەڵوێستی لەبەرامبەردا وەربگرین ،پابەند ببین پێوەی یاخود لێی البدەین. وەك دەبینین شەرمكردن لەم سیاقەی دواییدا بەمانای ئــازادبــون لەرەفتارو هەڵسوكەوت‌و مامەڵەی ئەخالقیی دێت ،ئەگەرنا شەرم لەپاڵ درۆكردندا وەك ئاماژەمان پێكرد ،گیرۆدەی ترسیش دەبێت ،ترس لەوەی لەبەردەم ئەوانی دیكە بێشەرم‌و بێئابڕو دەرنەچین ،روهەڵماڵراو و چاو قایم نەنوێنین. لەهەر كۆمەڵگەیەكدا شەرمكردن بو بەمایەی رێگرتن لەئەنجامدانی ئەركەكان‌و ،ئاستەنگ لەبەردەم تێكەڵبون بەوانی دیداو ،دانەری سنور لەبەردەم ئازادییە فەردییە سروشتیەكاندا ،ئەوا ئەوكاتە شەرمكردن روبەڕوی كێشە بۆتەوەو ،بۆ چەمكێكی دیكەی پێچەوانە وەرچەرخاوە ،یان مامەڵەی نادروستی لەتەكدا كراوە. زۆرجار ئەوەی لەكۆمەڵگەی ئێمەدا بەناوی شەرمەوە ناسراوە ،لەبنەڕەتدا بریتیە لەجۆرێك لەنەخۆشیی دەرونیی كە لەئەنجامی پەروەردەی شەرمنانەی ناتەندروستەوە توشی بوین ،لەو روەوە كە وەك ئاماژەمان پێكرد شەرم گیرۆدەی ترست دەكـــات( ،تــرس)یــش نەخۆشییەكی دەرونیە ،یان هۆكارە بۆ توشبون بەنەخۆشیی دەرونیی. هەركاتێك شەرمكردن بەجۆرێك بو كە لەگەڵ سروشتی پێكهاتەی غەریزیمان یەكنەهاتەوەو، لــەپــێــنــاوی كــۆمــەڵــگــەدا دەســـتـــبـــەرداری غەریزەكانمان‌و ،لەهەمان كاتدا ئەنجامدانی كارەكانمان‌و گەیشتن بەخەونەكانمان بوین ،ئەوا بەدڵنیاییەوە دوچاری چەپاندن‌و ،خەمۆكیی‌و دڵەڕاوكێ‌‌و الوازیی دەرونیی‌و الوازبونی متمانە بەخود دەبینەوە.
و
ذمارة ( )563دو شةممة 2016/5/16
ئێمە
info_chawder@yahoo.com
ئێوە لەدو ئاوێنەدا
فارس نەورۆڵی ئێمەو ئێوە نــە بــرای خ ــوداداویــن‌و نــە لە پشتی یەك بــاوك‌و نە لەسكی یەك دایك بوین ئێمەو ئێوە نە زمان‌و نە گریان‌و نە پێكەنین، نە ئاو و هەوامان یەكە ئێمەو ئێوە نە شـــەرواڵ‌و نە بــەرمــاڵ‌و نە جیهانبینیمان یەكە ئێوە بە زۆر خۆتان كــردە برا گەورە بــەزەبــری شیر ،بەسوتاندن، بەئەنفالی گەلی ئێمە بــیــر لــە ئــەنــفــالــی فــتــوحــات‌و ك ــوش ــت ــوب ــڕی ئ ــەوك ــات ــەت ــان ناكەینەوە قەیناكە ئەوە جیهاد بو بۆ خودا گوایە ئێمە خوانەناس‌و مەجوسی بوین
لەدوای ئەوە بوینە برا ،كامە برا بەژمارە بوینە برا ١٨٢هــەزار لەگەرمیان‌و ٨٠٠٠ هەزار لەبارزان‌و 5000هەزار لەهەڵەبجەدا قەاڵدزێتان وێران كرد ئەم ژمارانە بەس نەبون دەقی پەیوەندی برایەتیمان بنوسنەوە جارێكی تر خوێنی جیهاد كە لەیەكگرتن شەنگالتان ئەنفال كردەوە كــەچــی لـــەم الش دەتــانــەوێ دوزخــورمــاتــو بــۆ بــاوەشــی كام ئیمام‌و كام خەلیفە ببەنەوە چیتر ئەمە كام لۆژیكە برایەتی ئێمەو ئێوە دەڵێتەوە جگە لە كورتبینیی عەقڵی ئێمەو فراوانخوازی‌و فتوحاتی عەقڵی ئێوە ئێمەو ئێوە لــەدوخــاڵــدا بــرای یەكین لەخوداداو لەمرۆڤبون ئەو خاڵق‌و ئێمە مەخلوق لەمێژودا شاعیرمان شیعری بۆ
وتن واعیزمان وەعزی بۆ كردن سەالحەدین لەبچوكی گەورەی كردن كەچی ئێوە ناڕەسەنن ،هاتن خاك‌و مێژوی كوردبونمان ئەتك كەن چۆن برا بین ئێوە بەو دڕندەییەو ئێمەش بڕوابونمان بەكۆڵ نەدان ئــێــوە هــاتــن داربـــــەڕو لەبن دەربــێــنــن ،ســـەری گوێزیش ببڕنەوە ئێوە هاتن كانییەكان پــڕكــەن لەتێزاب پاكیزەكان بەكەنیزەو بەسەبایا ببەنەوە ئای كە گێلین ئەگەر مێژو لەبیر بكەین ئــەگــەر بــڕوا بەبرایەتی ئێوە بكەین ئای كە گێلین ئەگەر سیاسەت لەگەڵ ئێوە ئاوا بكەین
ملمالنێ سیاسییەكانی هەرێم‌و لێكتێگەیشتنەكەی دەباشان
٢٤ی ٤ی ٢٠١٦ بۆ یادی قەاڵدزێ‌و هێرشی ماعش بۆ سەر دوزخورماتو
لەسلێمانی ناوەندێك بۆ فرۆشتنی تابلۆ دەكرێتەوە چاودێر – تریفە: ئەمڕۆ ،2016/5/16لەشاری سلێمانی، ناوەندی « 7رەنگە» ،بۆ فرۆشتنی تــابــلــۆو پێداویستیی شێوەكاریی دەكرێتەوە. هــونــەرمــەنــد بــەخــتــیــار ســەعــیــد، ســەرپــەرشــتــیــاری ئــەم نــاوەنــدە كە نــاونــراوە بە ناوەندی « 7رەنگە»، بە»چاودێر»ی راگەیاند ،ئەم ناوەندە،
دو فۆتۆگرافەری بریتانی «گەڕانەوە بۆ كوردستان» چاودێر تایبەت: بــڕیــارە رۆژی ،2016/5/17لەگەڵ كردنەوەی پێشانگەی فۆتۆگرافی بەناوی «گــەڕانــەوە بــۆ كــوردســتــان»ی هــەردو هونەرمەندی بریتانی «ئەنتۆنی كێرستین» و «ریچارد وێڵدینگ» ،سیمینارێكیش دەربارەی فۆتۆكان لەنێوان سااڵنی 1940 بۆ ئێستا ،كاتژمێر چواری پاشنیوەڕۆ لەناو تەالری سەرای سلێمانی ببەسترێت.
تایبەتە بەكاری هونەریی بەگشتی‌و هونەری شێوەكاریی بەتایبەتی ،بۆ بەدەستهێنانی تابلۆو بەكولتوریكردنی تابلۆ لەناو ماڵ‌و دامەزراوەو نوسینگەی نەخۆشخانەكانداو زۆر شوێنی تر، بەشداریكردنی هەركەسێك هێنانەدی خەونی بەكولتوركردنی تابلۆیە. زیاتر لەبارەی ئەم نــاوەنــدەوە دواو وتی «لەهەمانكاتیشدا دروستكردنی
كولتورێكی هونەرییەو زەرورەتێكە بۆ هەمو تاكێك ،ئەمە لەهەمو دنیادا هەیەو خستنە بازاڕی كارە هونەرییەكانە». لــەڕوی مادیشەوە ئاماژەی بــەوەدا، كە لەڕوی مادییەوە هونەرمەندانیش سودمەند دەبــن بۆ بەدەستهێنانی ێ تابلۆی شێوەكارانی كورد ،بۆیە دەكر سەردانمان بكەن‌و ئاواتی شێوەكاران‌و بەكولتوركردنی تابلۆ بهێننە دی.
«هەنسكی ئاسمان» دەكرێتە فیلم چاودێر -تریفە: فیلمی سینەمایی «هەنسكی ئــاســمــان» ،كە لەسیناریۆو دەرهێنانی هونەرمەند «شەهرام قادر»ەو فیلمێكی درێــژەو ماوەكەی « »115خولەكەو 70 ئەكتەر بەشدارییان تێدا كردوە ،لەئێستادا لەقۆناغی وێنەگرتندایەو لەئایندەیەكی نزیكدا نمایشدەكرێ. سەبارەت بەم كــارە ،دەرهێنەر شەهرام قــادر بە «چاودێر»ی راگەیاند ،فیلمەكە باس لەچیرۆكی چەند كچێكی كورد دەكات لەگوندێكی كوردستان ،هاوكات باس لەكێشەی كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵی كوردیش دەكات. فیلمەكە باسكردنە لەسااڵنی ،1975-1974لەوكاتەدا
شۆڕشی كورد بەرەو الوازبون‌و كۆتایی هەنگاوی دەنا، بۆیە ئەو شۆڕشە دەبەسترێتەوە بەخۆڕاگریی پێشمەرگە بەرامبەر بەداعش لەئێستادا. دەربارەی ماوەو كات‌و زمان‌و بەشداربوان لەفیلمەكەیشدا ناوبراو وتی «ئەم فیلمە 70ئەكتەر بەشدارییان تێدا كردوە كە چواریان كچن‌و سیانیشیان كوڕن ،ئەمانە وەك رۆڵی سەرەكی لەفیلمەكەدا ،فیلمەكە بەشێوە زاراوەكــانــی زمانی كــوردیــە ،لەئێستادا لەقۆناغی وێنەگرتندایەو لەئایندەیەكی نزیكدا بۆ یەكەمجار لەكوردستان نمایشی دەكەین‌و دواتــر دەنێردرێتە فێستیڤاڵە جیهانیەكان».
7
فەهمی بورهان
پێكهێنانی حكومەتی هاوبەشی نیشتمانی ئەگەرچی داهێنراوی ئێمە نیەو پێش ئەزمونكردنی لەهەرێم لەجوگرافیای تری فەرمانڕەوای ئەزمونكراوە ،بەبڕوای ئێمە ئەم هەنگاوە هەروەك چۆن الی ئێمە نمونەیەكی باشی فەرمانڕەوای نیشان نەداین لەهیچ شوێنیكیش سەركەوتنی ئەوها سیستمێكم نەبیستوە. لەسایەی ئەمجۆرە لە سیستمەدا ،النیكەم دو ساڵە پرۆسەی سیاسی هەرێم ئیفلیجبوە ،پارلەمان ئەركی یاسایی‌و چاودێری خۆی ونكردوە ،زیاد لە 6 ێ دڵخوازی خۆیاندان‌و هەڵپەسێراون، مانگە ژمارەیەك وەزیر لە پشویەكی ب سەرۆكایەتی هەرێم لەباری یاساییەوە ئەركەكانی لە 19ی 2015/8ەوە تەواوبوە، كۆی بارودۆخەكە جەنگێگی ســاردی لە نێوان بزوتنەوەی گــۆڕان‌و پارتی دروستكردوە .ئەمجۆرە لە شڵەژانی سیاسیی ،دۆخێكی نالەباری ئابوریشی لێكەوتۆتەوە ،ئەگەرچی رەهەندی بابەتیشی لە ئاستی جیهانیدا بۆ ئەم پرسە ناكرێت نادیدە بگیرێت. پرۆسەی نائارامی سیاسی لە هەرێم بەدیدی ئێمە ئەوەندەی پەیوەستە بە ناهاوسەنگی هێز لە كــوردســتــان ،كەمتر لــەوە هەڵپەی هێزێكە بۆ دەستبەسەرداگرتنی كایەكانی حوكمڕانی لە كوردستان‌و دواجار پەكخستنی دامودەزگا یاسایەكانی كوردستان .مێژوی ئەم ناهاوسەنگییەش بەدیاریكراوی ئەگەڕێتەوە بۆ جیابونەوەی كاركتەرە سەرەكیەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لەیەكێتی، بەاڵم ناهاوسەنگیەكە دوای نەخۆشكەوتنی مام بەڕونی دەركەوت. ئەم ناهاوسەنگی هێزە ئەگەرچی دەنگێگ یان دیدێكی تری سیاسیی لە هەرێم وەك ژمارە زیاد كرد ،بەاڵم لە ئاستی دیموكراسیدا ئەوەندە پەڕگیری یان جۆرێك لە رادیكالیزمی بەرهەمهێنا ئەوەندە بە ئاراستەی پلۆرالیزمی سیاسیدا هەنگاوی نەنا هەنوكە لەزەمەنی راگەیاندنی رێكەوتننامەیەكی سیاسیداین لەنێوان یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان .كە لەباری مێژویشەوە ئەگەڕێتەوە بۆ لێك تێگەیشتنەكەی دەباشانی هاوینی 2012ی نێوان مام جەالل‌و نەوشیراوان مستەفا. ئەم رێكەوتننامەیە ئەگەرچی تا ئێستا لە میدیاكانەوە ئەبیسترێت‌و بەفەرمی بەندو خاڵەكانی رانەگەیەنراوە .بەاڵم دیدی هاوبەشی ئەم دو هێزە بەكۆی سیستەمی فەرمانڕەوایی ،دەستور .میدیای ئازاد ،ژیانی مەدەنی‌و كێشەكان لەگەڵ بەغدا ،ئەگەر وەك یەك نەبوبن ئەوا زۆر لێكنزیكبون ،بۆیە دواجار ئەم پرسانە بنچینەی رێكەوتنەكەی لەسەر بینا دەكرێت ،بەبڕوای ئێمە ئەم رێكەوتنە ئەوەندەی پێویستە وەك گەڕانەوەی هاوسەنگی هێز لە هەرێم سەیری بكرێت ناكرێت بەهەمان بڕو ئەندازە بۆ لێدانی هەژمونی پارتی لێی بڕوانرێت ،چونكە دواجار رێكەوتنەكە لە شوێنی ئەوەی ئامانجەكانی خۆی لە فەرمانڕەوایەكی سەركەوتو لەبنەبڕكردنی گەندەڵی‌و چەسپاندنی یاسا بەدیبهێنێت ،ئەگۆڕێت بۆ ملمالنێیەكی نەخوازراویتر كە دور نییە هەرێمەكەمان بخاتە بەردەم پرسیاری جدی مان‌و نەمان یان دروستكردنەوەی سەرلەنوێی سنوری دو ئیدارەیی ،ئەم رێكەوتنە گرنگە ،چونكە دواجار پرۆسەی سیاسی لە هەرێم لەدۆخی چەق بەستوی ئەگۆڕێت بۆ دۆخێك ،كە ئاسۆی چارەسەرەكان رونتر دەكات.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (563) 16-05-2016
Political, Educational & Social Weekly Press
رۆژانی 15و 16ی ئەم مانگە لە هۆڵی كۆنگرێس لە زانكۆی سلێمانی، كۆنفرانسی “بەرەو ناسنامە و سەربەخۆیی كوردستان لە سەردەمی جیهانگیریدا” بەڕێوەدەچێت ،كە بەهاوبەشی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر و زانكۆی سلێمانی سازدەكرێت
مار ەکانی
دا هاتوو
دەقێکی نوێی
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ژ
سمکۆ محەمەد r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )٥٠٤دووشةممة 2016/5/١٦
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
ئایا زۆربەی ڕۆمانە ڕۆمانسییەکان بە خراپی دەنوورسێن؟ هەندێک لە خامنان ئەدەبییانە دەنووسن و هەندێک لە کچان بۆ ئارەزووی گەنجانە دەنووسن
تازەترین ڕۆمانی کیرتز ستەینفێڵدی ٤٠ـساڵە لە مانگی ڕابردوودا باڵو بووەوە
ئەلیسۆن فلۆد و .لە ئینگلیزییەوە :داستان شەریف کیرتــز ســتەینفێڵد ،ڕۆمانێکــی نوێی نووســیوە ،کــە نوێکردنەوەیەکــە بــۆ ڕۆمانی «غروور و دەمارگیری»ـی جەین ئۆســتێن ،کە ئەمەش بە ڕەخنەلێگرتنی نووســینی ڕۆمانســی نووســەرانی بێزار کردووە .بەاڵم ئایا ئەوە ڕاستە؟ ئیلیزابێڵ ئەلێندی زیاتر لە نووســەری چیرۆکەکانــی تــاوان بێزارتر بــووە ،دوو ســاڵێک لەمەوبــەر لــە دوای نووســینی
لەوجــۆرەی یەکەمــی خــۆی بــە نــاوی «بکــوژی نادیار» ،گوتی کــە :من حەز بــە شــتی نادیار و نهێنــی ناکەم چونکە ترسناک ،خوێناوی و تاریکن . ســاڵی پــار کازۆ ئیشــیگرو هانــی ڕقلێبوونەوەی دا لە کۆمەڵگای خەیاڵیدا، دوای پرســیارلێکردنی لــەوەی کــە ئایا خوێنەرانــی چــۆن لــە نوێتریــن ڕۆمانی تێدەگــەن -دێــوی نێــژراو .ئایــا لــەوە تێدەگــەن کە من دەمەوێ بیکەم ،یاخود هــەر الیەنگــری کوێرانــەن بەرامبــەر بە ڕواڵەتــە بنچینەیییــەکان؟ تۆ بڵێی بڵێن کە ئەمە خەیاڵییە؟ ئەم پرســیارە هانی «ئۆرســوال لیگڤین»ـــی دا کە بڵێ ئەمە وا دەردەکــەوێ نووســەرەکە قســەکەی وەک سەرزەنشــتێک وەرگرتــووە و وا وەری گرتووە کە هیچ نووسەرێک ناتوانێ بــە شــێوەیەکی ســەرکەوتوو ڕواڵەتــە بنچینەیییەکانــی بەرهەمێکــی ئەدەبــی بەکار بهێنێت جگە لە توانا کاریگەرەکانی ئەوەش بۆ مەبەستێکی جددیی لەسەری. ئێســتا ڕۆماننووس کیرتز ســتەینفێڵد بــە شــێوەیەکی ســەردەمییانە لە الیەن
کۆمەڵگایەکــی ڕۆمانســییەوە هــان دراوە .لــە چاوپێکەوتنێکــدا دەربــارەی ڕۆمانــە تازەکــەی «ئیلیگیبــڵ» دەڵێــت ،تازەکردنەوەیەکــی «غــروور و دەرماگیری»ـیە کە جێی جەین ئۆستێنی ڕۆماننووســی کالســیک دەگرێتــەوە لــە قەراخــی سینســیناتیدا .هەروەهــا بــۆم دەرکــەوت کــە زۆربەی نووســینە ڕۆمانسییەکان بە خراپی دەنووسرێن ،کە ئەمەش بێزارم دەکات. نووسەرانی شــاری «ئێک» سەبارەت بەوانــی تــر نایانــەوێ ببنــە نووســەری ناڕێکوپێــک ،جەین کاســێی لــە وەاڵمی پرســیارێکدا لــە تــۆڕی کۆمەاڵیەتیــی تویتــەر :دەمــەوێ بڵێــم کــە زۆربــەی زۆری نووســەرانی ڕۆمانســی زۆر باشــن لــە بەردەوامبوون لە ڕاگرتنــی ڕووداو و دیاریکردنــی ڕەفتــاردا ،هەرچەنــد هیــچ کــەس نایانخوێنێتەوە ...تــۆ چاودێری، یاخــود ئەوە پەســەند ناکەیــت کە چاپ دەکرێ. مــن بــۆ مــاوەی چەنــد ســاڵێک لێکۆڵینــەوەم لە ڕۆمانە ڕۆمانســییەکان
کردووە کە هەندێ لە پێشبڕکێکاران زۆر باش بوون و هەندێکی تریان خراپ بوون. کاسێی بەخشــندە بوو ،گوتی :ئەگەر بەخــت یاوەرت بێت بەســتە بــۆ ئەوەی ببیتە داهێنەری لقێکی جیاوازی ئەدەبی، سوپاســگوزار بە ،ســادە بە ،بەرێز بە و چاوکراوە بە لە کاتێکدا ڕۆژنامەنووســان حەز بە وتیوتی دەکەن .پێویستە ئەوەش بڵێم خۆم چاوپێکەوتنەکانم خوێندەوە و مەراییــم بۆ کردن .تــۆ چاودێری ،یاخود ئەوە پەسەند ناکەیت کە چاپ دەکرێت. جۆنــی هاریــس کــە نووســەری «چۆکۆالت»ـــە لە تــۆڕی کۆمەاڵیەتیی تویتەر نووسیبووی :تێبینی بکە کە چۆن نووســەران ،ئەوانــەی زیاتــر ڕای خۆیان دەردەبڕن ،لەسەر بابەتی بەرهەمەکە ،بە جۆرێک دەنووسن کە وەک ئەوەی مەیلیان بۆ ئــەوە بچێ ببنە یەکێــک لەوانەی کە پرایدەکەیــان خوێندووەتەوە ،بەاڵم وەک ئەوەی کــە نەیانخوێندبێتــەوە ،هەڵبەت ستێن فێڵد بەرهەمەکەی خوێندووەتەوە، بە ئاشــکرا بەو شێوەیە بیر ناکاتەوە .لە ٢٠٠٥دا نیــۆ یــۆرک تایمز لــە یەکێک لە
ژمارەکانــی خۆیــدا پیاچوونەوەیەکی بۆ «بانکی مێلیسیا»ی وۆندەر سپۆت کرد، ستەین فێڵد نووسی کە پێشنیاری ئەوەی کــردووە ژنێکی بــە ڕواڵەت ڕۆشــنبیری ڕۆماننــووس وەک کچێکی گەنج هەســت بە خشــپە بکات ،نەک وەک ژنێکی پیس و چەپــەڵ ماوەیەکــی تر لــە بنەڕەتەوە هەموومان لەناو بەرێت. هێشتا خۆگرتن لەگەڵ وۆندەر سپۆتدا زۆر قورســە .تێبینییەکــە جێنیفــەر واینــەری تووڕە کرد ،لــەو کاتەدا واینەر گوتــی :ئــەوەی مــن زیاتــر بیــری لــێ دەکەمەوە سەبارەت بە پێداچوونەوەکە، زیاتر بیرکردنەوەیە دەربارەی تووڕەبوونە دابەشــبووەکانی نێوان ئەو خانمانەی کە ئەدەبییانە دەنووســن و ئەو کچانەی کە بۆ ئارەزووی گەنجانە دەنووسن. ســتەینفێڵد ئەوەندە هەڵە نییە کە بە خراپی نووســینی ڕۆمانســی بنووسێت. بەرهەمــی ئەدەبیــم خــۆش دەوێ .مــن لەســەر ڕێگای خۆشەویســتی ڕاستەقینە و ئەو کۆســپانەم کە دێنە ســەر ڕێگای. من یەک-دوو ســاڵە لێکۆڵینەوە لەســەر
ڕۆمانــی ڕۆمانســی دەکــەم و هەندێ لە پێشــبڕکێکاران زۆر بــاش بــوون ،بــۆ نموونــەش :مێــری ئێــم ســی فارلەین و جێنی کۆلگەین. ئەوانــی تر زۆر خراپ بــوون .دووبارە خوێندنەوەی من بۆ دڵخۆشیمە. ناتوانم بێ تازەترین کتێبەکانی مێریان کیــس هەڵبکەم .هاریــت ئیڤانس یاخود کریســتینا هۆپکینســن ،بەاڵم یەک-دوو شــتی زۆر قورس و ناخۆشم هەڵگرتووە، لەوالوە لە قێزدا هەڵمداوە. بــەاڵم ئــەوە هەمــان شــتی هــەر بەرهەمێکی ئەدەبییە .وەک نەیل گەیمان لە تۆڕی کۆمەاڵیەتیی تویتەردا لە وەاڵمی لێدوانەکــەی ســتەینفێڵد دەڵێت :من لە تێبینییــەک زیاتــرم خوێنــدەوە لەســەر یاسای ســتێرجیۆنی شــیاو بۆ سەرجەم بەرهەمــەکان ،بەڵگەهێنانەوەی زانســتی خەیــاڵ ،بە گوتــەی نووســەری خەیاڵی ثیۆدۆر ستێرجن ٩٠%ـــی زانستی خەیاڵ قســەی قۆڕن و پاش ٩٠%هەموو شتێک قسەی قۆڕە.
2 «« کورتەیەک بۆ گوناهى سێو و مەعریفەىت لێو لە گۆشەنیگاى شەیتانەوە! ژمار ه ( )٥٠٤دووشه‌مم ه 2016/٥/١٦
(بە خوێندنەوەیەکى کورىت قەسیدەى گوناهى بەختیار عەىل)
خوێـــــنـــدنــەوەیــەکــى فــەلــســەفــى – ئــەدەبــى
عادڵ قادرى ()٢-١ ئەمە منم؟ ئەى گوناهى خۆشەویستى، یان ئاوێنەى تۆ؟ کلیل‌وشــەکان :بــوون – گونــاە – مەعریفــەت -زمانگــۆ – زماندرێژ -تابۆ هەبوونهاتووچۆى مرۆڤ لە نێوان گوناە و مەعریفەتدا مەعریفــەت تەنهــا پێشــبوونێکە کــە گومانهەڵگــر نییــە و لــەوەى کــە مرۆڤ گومانیــش لــە مەعریفەتــى خــۆى بکات هــەر هێمــا و ئاماژەیەکە بــۆ بوونى ئەم وزە ،ئــەم تواناییە یان وەکــوو زۆرتر وا دەنوێنێــت و وادەڵێن ئەم گوناهە کە بە گوناهــى یەکەمین نــاوى زڕاوە .هەڵبەت درووســتبوونى ئەم حاڵەتە بەو مەرجەیە کــە بــە روانیــن و عەقڵییەتــى دیکارتى مەعریفــەت بخوێنینــەوە ،واتــە گومــان و شــک بــە بنەمــاى بــوون و تێفکریــن بهێنینــە ئەژمــار ،هــەر بــەم پێیەش لە ئاوەهــا رەوتێکــدا مەزەنــدەى ئــەوەش بکەیــن کــە خــودى گومــان ،کــرۆک و جەوهــەرى مەعریفەتــە .پێــش لــەوەى بچمــە نێــو قوواڵییەکانــى پێوەنــدى و
بــە روانگەیەک جیاوازتر لە پێشــوو تابۆ خەلق دەکەین و لە شکاندنیشى بەهەمان تۆخــى و خەســتى زانینمانــەوە پارێــز دەکەین و برەو بە تابۆسازى دەدەین و لە دواجاردا پەرستش و رووگە دێتە کایەوە. دەتوانین ئەم پرۆســیس و پێشڤەچوونە رەوایــەت بکەین و بگێڕینــەوە تا دەگاتە ســنوور و لێوارى نابوودى شارستانییەت و کولتوورەکان .واتە تابۆ و هاوکێشــەى تابۆیى شــاکلیلى بوود و لەهەمانکاتیشدا نابــوودە ،بــوون و نەبوونــە ،کۆتایــى و ناکۆتایــە و ...ئــەوەش لە یــەک کات و چرکەى هاوسەنگ و هاوبەشدا. مەســیح تابۆکانى پێش خۆى تووڕدا، ســزاى بە خاچەوە بۆ کێشــرا ،هەنووکە مەســیح تابۆیەکى پۆاڵیینە( ...بەشێک لــە فیلمێــک لــە بــارەى ژیانى عیســاى ناسرى) تابۆشــکاندنى یەکەمینــى ئــادەم (مەبەست ئادەم و حەوایە) لە کولتوورە دینــى و میتافیزیکــى و ئەدەبییەکانــدا گێڕانــەوەى جۆراوجــۆر و فرەچەشــنى لێکراوە ،بەاڵم هەموو لەسەر ئەوە کۆکن
دەســتەویەخەبوونى گوناە و مەعریفەت، دەمەوێت گێڕانەوەیەکى گشــتى لە مانا و دەاللەتەکانــى مەعریفەت -گوناە بدەم بە دەســتەوە تا بزانین شــوێنگە و پێگەیان لــە ئاســت یەکدیدا چۆنــە و ئاوێزانبوون و ئاوقابوونیــان لە ئامێزى یەکدیدا چۆن دەخەمڵێت. تابــۆ( )Tabooکان و بڤــەکان بــە وتــەى ژان بودریار ئەرکیان کپکردنەوە و داتەکاندن و لەناوبردنى توندوتیژیگەلێکە کــە لــە بوونــى ئادەمیــدا مەزەنــدە دەکرێت .ســەربووردە و تەمەنى تابۆکان دوورەدەســتتر و ئاســۆلێڵترن لەوەى کە ئێمە بتوانین هۆکار و بەرکارى هاوکێشە تابۆییــەکان دیارى بکەیــن ،تاکوو ئەگەر دواتر تابۆشــکێنى کــرا خوێندنەوەیەکى فرەرەهەنــد و هەمەالیەنــى لێبکەیــن. «بــوون» بــە «تابۆیــەک» بــە نــاوى گەنم یان ســێو یــان ...دەســتى پێکرد و بە شــکاندنى ئەو تابۆیــە و تامکردنى ئــەو چێــژە ،بوون درێژ بــووە و هەبوون ( )Becomeتێکەڵى گەلێ ئاشــوب و بشــێو و قڕان و ...بووە و چارەسەرى رازى ئەم ســەرچاوە سوور و پرتەقاڵییە لە هاتنەئاراى بــە بڤەکردن و تابۆکردنى شــتى دیکــە بــوو .کــە وەکوو رێســا و پەرژینێــک پارێزگارى لە بوون بە هەموو فرەرەهەنــدى و فرەدەرکەوتەیى خۆیەوە بکات .کەواتە «بوون» لە هاوکێشەیەکى تابۆیى و بڤەئاوى پێچەڵپڵووچ و لێکدژانەدا دەژى .هەڵبــەت ئەمــەش سرووشــتى هاوکێشــە و هاوبوونە تابۆییەکانە .ئێمە تابۆ دەشــکێنین ،مەعریفــەت کە بریتى بێت لە تام ،چێژ ،حەز جا چ جەســتەیى بێــت یان رۆحى ،و هتــد ...وەردەگرین، لەم ئاڵووێرەدا ماڵوێران دەبین و ســزاى هەڵســەنگاندنى جۆراوجــۆر و تەنانــەت هــەر کام لەو میتافیزیک و کولتوورانەیە. و قەدەغــە گەورەتریــن و یەکەمیــن کــە تابۆشــکێنیش وەردەگریــن کــە ئەویش دژلەیەکیش بۆ ئەم کردارە لە ئارادا هەیە ،شــتێک کە گومانهەڵگر نییــە ئەوەیە کە لێداوە دەســتى مرۆڤ کە بووە بڤەیــەک خەلــق و داهێنانــى تابۆیەکــى دیکەیە، کە ئەم جۆراوجۆرى روانینەشە گرێدراوى روودانــى ئــەم کردەیە لە ناو هاوکێشــە بــەاڵم ئەمجــارە بــە مەعریفەتــەوە واتە و شــکاندوویەتى .هەنووکــە لێکدانەوە و هەر هەمان ویستەناو و کرۆکى جەوهەرى و بگرەوبەردەیەکــى ئاڵــۆز و پڕپێچــدا
تابــۆکان و بڤــەکان بە وتــەى ژان بودریــار ئەرکیان کپکردنەوە و داتەکاندن و لەناوبردنى توندوتیژیگەلێکە کە لە بوونى ئادەمیدا مەزەندە دەکرێت
دەخوێنرێتەوە و هەڵدەســەنگێندرێت کە ئەویــش هــەر وەکــوو وتم :نــاوزەدە بە هاوکێشــەیەکى تابۆیى .دەتوانین وەکوو ئەزموونکردن و تاقیکردنەوەى ئەم وتەیە یەکێــک لــە گێڕانەوەکان وەکــوو نموونە بهێنینەوە و جەمســەر و رەهەندە دیار و نادیارەکانــى بخەینە روو .بەاڵم بەر لەوە دەشــێت بڵێم کە گوناهى یەکەمین مەرج نییە کردە یان رەفتارێکى پراکتیکى بێت لە الیــەن بوونەوەرێکەوە کە ئادەم بێت، بەڵکــوو زۆرتر وێنــا و میتافۆڕ (خوازە) و گێڕانەوەیەکــە کە خۆى بە ئاراســتەى میتۆلــوژى و ئەدەبیــات و دیــن و ئایینە کۆنەکاندا دەناسێنێت.
پیاوێک
نه‌به‌ز محه‌مه‌د ()2-1 به‌رایی: ڕۆمانــی (بــه‌ره‌ی ڕۆژئــاوا ئارامــه) شــاکارێک ه ده‌رباره‌ی جه‌نگ ،ئه‌م ڕۆمان ه ب ه نه‌فه‌س و زمانێکی خه‌مناک نووسراو‌ه و تراژیدیــای نه‌وه‌یــه‌ک ده‌گێڕێتــه‌و‌ه ک ه جه‌نگ ژیان و هزریان ده‌هاڕێ ،نه‌وه‌یه‌ک ک ه ب ه ناچاری ده‌که‌وێت ه ته‌ڵه‌ی جه‌نگه‌و‌ه و ب ه هه‌موو شــێوه‌یه‌ک بێچاره‌ی ده‌کات، نه‌وه‌یــه‌ک توێژێــک ک ه ده‌بوایه مه‌ســتی یاری و فڕکان فڕکانی خۆشی بێت ،به‌اڵم جه‌نــگ هه‌موو شــتێکی بیــر ده‌باته‌و‌ه و بڕستی لێ ده‌بڕێت. ئــه‌م ڕۆمانــ ه ن ه به هــۆی ته‌کنیک و ته‌کنیــک بازییــه‌و‌ه ن ه به‌هۆی ســه‌بک و ســتایلخوازییه‌و‌ه خــۆی ده‌رده‌خات و ن ه خه‌ریکــی گاڵته‌جاڕیی ه بــ ه عه‌قڵی مرۆڤ و نــ ه فۆرمالیســتیی ه و نــ ه ڕۆمانتیکی و ن ه پۆســتمۆدێڕن ه و ن ه په‌ستی مۆدێڕن، به‌ڵکــو ئــه‌م ڕۆمانــ ه ڕیالســتییه و بــ ه هــۆی ســه‌رنج ه زۆر وردو ده‌روونناســی و فه‌لســه‌فییه‌کانییه‌و‌ه و بــه هــۆی توانســتی زمــان و بااڵیی لــ ه ده‌ربڕین و په‌سن و وه‌ســف ه بێ وێنه‌کانییه‌و‌ه خۆی ده‌گه‌یه‌نێت ه ڕیزی ئه‌و کتێبه ده‌گمه‌نانه‌ی ده‌بێت بخوێنرێنه‌وه. ڕیمارک ل ه پاڵ بینین و هه‌ســته‌کانیدا
به‌ته‌نیا ڕووبه‌ڕووی جه‌نگ ده‌بێته‌وه
بــ ه شــێوازێکی ڕیالســتییان ه خه‌ریکــی گێڕانه‌وه‌یــ ه بێ ئــه‌وه‌ی مه‌یلی په‌المار و ســه‌رکۆنه‌کردنی ئــه‌م ئایدۆلۆژیا یان ئه‌و ئاینــی هه‌بێــت ،وورد‌ه وورد‌ه لــ ه ڕێگای گێڕانــه‌وه‌ی ڕوداو و ڕاســتییه‌کانه‌و‌ه ســه‌رجه‌م که‌لتــور و فه‌لســه‌ف ه و مێــژووی مــرۆڤ ڕه‌خنــ ه ده‌کات به‌وه‌ی ده‌سته‌وه‌ســتان ه به‌رانبــه‌ر غه‌ریــزه‌ی شــه‌ڕه‌نگێزانه‌ی مــرۆڤ و جه‌نــگ و کاولکارییه‌کانــی ،هه‌روه‌هــا بــ ه قوڵــی ئه‌وه‌مــان بــۆ ڕون ده‌کاتــه‌وه کــ ه چۆن جه‌نگ مــرۆڤ ده‌کات ب ه ئــاژه‌ڵ ،ئاژه‌ڵ و هیچی تر. ئێمــ ه لێــره‌دا هه‌وڵده‌ده‌یــن لــ ه چه‌ند ڕه‌هه‌ندێکــه‌و‌ه خه‌ریکی خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆمان ه بین ،بێ ئه‌وه‌ی خۆمان ل ه قه‌ره‌ی ته‌کنیک و پلۆتی کتێبه‌ک ه بده‌ین ،چونک ه پێمان وانیی ه ڕۆمانه‌ک ه جه‌ســته‌یه‌کی ساردوسڕ بێت و ئێم ه قســ ه لــه فیزیک و فســیۆلۆجیا و فیــزی ئــه‌م جه‌ســته‌ی ه بکه‌یــن وه‌کو ته‌نێکــی هه‌وایــی یــا ســه‌ر وشــکانی. ئێمــ ه نــه‌ک هه‌ناوبینیش ناکه‌یــن به‌ڵکو ده‌مانــه‌وێ له‌و وه‌هم و خه‌یااڵن ه تێبگه‌ین کــ ه مرۆڤ پێیــان ده‌ژی یــا ئیتر ڕه‌نگ ه ڕۆژێــک نه‌توانێت به‌رگه‌یان بگرێت ،وه‌ک چۆن ب ه خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆمان ه خوێنه‌ر ده‌توانێت ب ه چاوی خۆی هه‌ره‌سی خۆیی و ئاینده‌ی مرۆڤ ببینێت.
هه‌وڵیــش ده‌ده‌یــن لــه‌م ڕه‌هه‌ندانه‌و‌ه بــاس و ورد‌ه ســه‌رنجه‌کانمان گه‌اڵڵــ ه که‌ین؛ کاریگه‌ری جه‌نگ له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی مــرۆڤ و زه‌وی نه‌وه‌یــه‌ک کــ ه به‌رگــه‌ی جه‌نــگ ناگرێــت بــه‌اڵم ده‌توانێــت بیری لێبکاتــه‌وه ،نامه‌یــه‌ک چــۆن ده‌توانێــت ژیــان درێژبکاته‌و‌ه بــێ ئه‌وه‌ی ڕه‌چه‌ته‌ی پزیشــکێک بێت ..ده‌رباره‌ی فه‌لســه‌فه‌ی جه‌نــگ ک ه جه‌وهه‌ری قوڵــی ئه‌م ڕۆمان ه پێک ده‌هێنێت.
په‌یوه‌ندی مرۆڤ و زه‌وی جێگۆڕکێی ژیان و مردن په‌یوه‌نــدی مــرۆڤ بــ ه زه‌وییــه‌و‌ه په‌یوه‌ندییه‌کی ئه‌ندامــی و (ئۆرگانیکی) یــه ،ئۆرگانیکــی به‌واتــای ئــه‌وه‌ی ئێم ه به‌شــێوه‌یه‌کی ڕیشه‌یی و چڕ ب ه سروشت و زه‌وییــه‌و‌ه به‌ســتراوین و ناتوانین لێی جیابینــه‌وه ،بــ ه جۆرێــک لــه‌ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی ناتوانیــن بونێکــی ڕاســتەقینه و ئاســاییمان هه‌بێت و ته‌نانه‌ت بژین ،وات ه
چــۆن ئه‌ندامێکی جه‌ســته‌مان ئه‌گه‌ر ل ه جەسته‌مان بکه‌ینه‌و‌ه بۆ نمونه (ده‌ست) ئه‌گــه‌ر ل ه جه‌ســته‌مان بکرێته‌و‌ه ئیتر ب ه ته‌نیا مانای نییه‌و ناتوانێت بژی و شــی ده‌بێتــه‌وه‌و ده‌فه‌وتێــت ..مرۆڤیش ئاوا لــ ه په‌یوه‌ندییه‌کــی ئۆرگانیکیدای ه له‌گه‌ڵ زه‌وی و ئــه‌م ئه‌ســتێره‌ی ه و ناتوانێــت لــ ه ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی و ب ه بــێ په‌یوه‌ندی زه‌وی بــژی و بونی هه‌بێت ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مرۆڤ سه‌ربه‌ستی له‌گه‌ڵ زه‌ویدا هه‌یــ ه و په‌یوه‌ندییه‌که‌ی هــه‌ر ژیانکردن و تێپه‌ڕانــدن نییــه ،به‌ڵکــو په‌یوه‌نــدی خــۆی له‌گــه‌ڵ زه‌وی پێــش خســتوو‌ه بــۆ په‌یوه‌ندییه‌کــی ده‌ســته‌اڵتدارانه ،تا داهێنان و ئاوه‌دانکردنه‌و‌ه و نه‌خشاندن و ســه‌وزکردن و گونجاندنێکی وا که سه‌ری کێشــاو‌ه بۆ زاڵبــوون به‌ســه‌ر زه‌ویدا ل ه بــواری هه‌ڵکۆڵین و کۆنترۆڵکردنی ده‌ریا و ژێــر ده‌ریــا و هه‌واو ئاسمانه‌که‌یشــی. بــ ه واتایه‌کی تر مــرۆڤ هه‌م ناتوانێت ل ه زه‌وی ده‌ربازبێت و هه‌م ده‌توانێت ده‌ست
به‌ســه‌ر زه‌ویدا بگرێت و ب ه ویستی خۆی به‌کاری بهێنێــت و هه‌ڵیکۆڵێت و هه‌وڵی کۆنترۆڵکردنــی بــدات ،هــه‌م زه‌ویش ل ه الیه‌کی تره‌و‌ه خه‌ریکی سوڕی خۆیه‌تی و وه‌رزگۆڕکێ و هه‌واگۆڕکێ ده‌کات و بیابانی نوێ و مێرگ و ســه‌وزایی نوێ ده‌هێنێت ه ئــاراو‌ه و ،له‌ســه‌روی مرۆڤه‌و‌ه خه‌ریکی هه‌ڵســوڕان و ئه‌رکه‌کانیه‌تــی ،لێــره‌و‌ه په‌یوه‌ندی زه‌وی مرۆڤ هه‌م ئۆرگانیکیی ه و هــه‌م میکانیکــی وات ه هــه‌م مرۆڤ له‌م په‌یوه‌ندییــه‌دا ســه‌رچڵی و بزێویی خۆی هه‌ی ه و ده‌ســه‌اڵتی به‌کارهێنانیشی هه‌ی ه
خوێنــەر لەم ڕۆمانەدا تێ دەگات مرۆڤ هه‌م ناتوانێت له زه‌وی ده‌رباز بێت و هه‌م ده‌توانێت ده‌ســت به‌ســه‌ر زه‌ویدا بگرێت
هه‌م ناتوانێ لێی دابڕێت. به‌م پێی ه ده‌بینین مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وی سه‌ربەستانه دێت و ده‌چێت ،هه‌ڵده‌که‌نێ و قوله دروست ده‌کات ،دره‌خت ده‌بڕێته‌و‌ه و هــی تــر ده‌ڕوێنێت ،جــاد‌ه لێده‌دات و هه‌ندێ ڕێ ده‌بڕێته‌و‌ه نه‌خشه‌ده‌کێشێت و ئاو ده‌گوێزێته‌و‌ه و ده‌ســکاری سروشت ده‌کات ،به‌اڵم هه‌میشــ ه ئه‌م په‌یوه‌ندیی ه له‌گه‌ڵ زه‌وی ئاشتییان ه و ساد‌ه و بێگرێ و ســانا نییــه و گه‌لێــک جــار بــ ه هۆی گۆڕان ه سروشتییه‌کانه‌وه مرۆڤ ده‌که‌وێت ه به‌رمه‌ترســی و لێی ده‌شــێوێ و ته‌نانه‌ت ده‌مرێــت ،بۆ نمون ه الفاو زه‌ویله‌رزه‌کان و بورکانه‌کان ،ک ه جاری وابوو‌ه شــارێکیان له‌سه‌ر زه‌وی سڕیوه‌ته‌وه. بــه‌اڵم هــه‌ر کاره‌ســات و ڕووداو‌ه سروشــتییه‌کانیش نیــن کــ ه په‌یوه‌نــدی زه‌وی و مرۆڤ ده‌شێونن به‌ڵکو کاره‌سات ه مرۆییه‌کانیــش ئــه‌م په‌یوه‌ندیی ه ده‌گۆڕێ بۆ جۆری نوێی په‌یوه‌ندی.
ژمار ه ( )٥٠٤دووشه‌مم ه 2016/٥/١٦
3
"من ڕاستی دەنووسم و ئەوەیش دەمکوژێت"
««
تێڕوانینێک لە شانۆنامەکانی سارا کەین دانا ڕەئووف ()٢-٢ کەیــن چــوار دەقــی لــە دوای خــۆی بەجێهێشــت ،هەروەهــا ڕەشنووســی دەقێکی تەواو نەکراو و سیناریۆی کورتە فلیمێکیــش بە ناوی (پێســت)ەوە ،بەم چەنــد بەرهەمە کەمەیــش ناوی خۆی لە مێژووی شــانۆی جیهانیدا تۆمار دەکات. ئەم نووســەرە گەنجە رەچەشــکێن بووە و هەر لەســەرەتاوە بــە توندی ڕەخنەی لــە دراما و شــانۆی ئینگلیــزی گرتووە، هەســتی کــردووە شــانۆ ڕۆڵ و پێگــەی خــۆی لە دەســت داوە ،لــە پێش هەموو کەسێکیشەوە دەبێت شانۆنامەنووسەکان بەهــا و ڕۆڵی شــانۆ بگەڕێننەوە و وەک ئامڕازێــک بــۆ گۆڕانــکاری ،ســەرەتا لە خودی مرۆڤ و دواتریش لە ســتراکتوری کۆمەڵــدا ،بــەکاری بهێنــن .کەیــن بــەو ئاراســتەیەدا کاری دەکرد ،کە دەقەکانی کاریگەرییەکــی زۆریان بەســەر خۆیەوە هەبێت ،چونکە بە گەیشتنە ئەو ئامانجە ،لەوانەیــە بەهەمــان شــێوە کاریگەری بەســەر خەڵکــی تریشــەوە هەبێــت .لە (تەقینــەوەکان)دا ،کــە بــۆ یەکەم جار
کە ســەرلەنوێ لە شــەڕی یۆگۆسالفیادا بەکارهێنانــی مــادە هۆشــبەرەکانەوە و لەنێــو جەرگــەی ئەمــرۆی ئەوروپــادا مردووە .گراهەم بە شــێوەیەکی بەهێزی ڕوودەداتــەوە .کەین لەم شــانۆنامەیەیدا ڕێپێنەدراو عاشــقی براکەیەتی ،جلەکانی بــە زمانێکــی شــانۆیی و پڕ لــە وێنە و ئــەوی پێیــە ،لــە ئەنجامیشــدا ڕەگەزە وێنەی شیعری وێنای توندوتیژییەکی بێ نێرینەکەیشــی .ئــەم دەقــە یەکێکە لەو بەزەیی و دڕندەئاسای مرۆڤی هاوچەرخی کارانەی بە چڕی و بە شــێوەیەکی قووڵ کاری لەسەر مەسەلەی جێندەر و سێکس ئەوروپا دەکات. کەین لە دووهەم هەوڵیدا ،ڕاســتەوخۆ و ڕەگــەزی مرۆڤایەتی کردووە و واقیع و دەگەڕێتەوە بۆ ســەر میتۆلۆژیای گرێکی ئەندێشە بە شێوەیەک تێکەاڵو دەبن ،کە و لە (ئەڤینی فایدرا)دا دەیبەستێتەوە بە واقیعێکی تر و لەنێو بنەمایەکی دەروونی نامۆبوون و بەتاڵی و وێرانبوونی دەروونی سەختەوە دەســتەبەر دەکات .دوا دەقی مرۆڤی ئەمــڕۆوە( .هیپۆلیتــۆس) ژیانی کەیــن (ســایکۆس )٤ ،٤٨ئاماژەیەکــە بە تەماشــاکردنی تیڤــی و گەمەکردن بە بــۆ کات :کازیــووە یــان بەرەبەیان ،ئەو خۆیی و ئامێــرە ئەلکترۆنیە گرانبەهاکان کاتــەی مرۆڤ ئــەو هێــز و ئازایەتییەی بەســەر دەبات و زۆر خەمســاردانە گەمە تیایــە ،کە دەســتی دەچێتــە خۆی ،ئەو بە چارەنووســی مرۆڤ دەکات و هۆگری کاتەی جەســتە ئەو هێز و وزەیەی تیایە هەموو شــتێکە ،کە لــە دەرەوەی ویژدان رۆح بگەیەنێتە ئاســتی ئارامی .بێگومان و رێساکانەوە بێت .فایدرا ،کە زڕ دایکی باسی ئەو مرۆڤانە دەکات ،کە لە کێشە و هیپۆلیتۆســە ،عاشــقی ئــەم زڕ کوڕەی قەیرانێکی دەروونی ســەختدا دەژین و بە خۆی دەبێت .لێرەوە رێچکەی ڕووداوەکان تەواوی هاوسه‌نگی نێوان گیان و جەستە دەگۆڕێــت و لە کۆمەڵێــک دیمەنی پر لە لە دەست دەدات( .سایکۆس )٤ ،٤٨بە پارۆدۆکســاڵدا ،بێ بەزەیی و نامۆبوون و چڕی باسی ئەو ڕەوشە دەروونیە ئاڵۆزەی گــەڕان بەدوای خودی خــۆ و مرۆڤبووندا نــاوەوی ئــەو کەســانە دەکات ،کــە ئەو بەرجەســتە دەبێــت .کەیــن لەســاڵی سنوورانەی واقیع لە فۆرمە جیاوازەکانی ١٩٩٥دا خۆی کاری ریژی بۆ ئەم دەقەی فەنتازیــا جیادەکاتــەوە ،بــە تــەواوی لەم ڕەشنووســەیدا وەک (کامۆ) کێشــە کردووە و لەســەر شانۆی گەیت نەمایش بوونــی بــۆ نامێنێــت ،بەو شــێوەیەیش فەلسەفییە قووڵەکانی مەرگ و خۆکوشتن کراوە .ســێیەم دەقی کەیــن (ڕزگاربوو) مــرۆڤ ناتوانێت جیــاوازی لەنێوان ژیان چارەسەر دەکات :خۆکوشتن کێشەیەکی فەلســەفییە و کامۆ بە یەکێک لە کێشــە قووڵە فەلســەفییەکانی مرۆڤی دادەنێت؛ لەوێدا مرۆڤ ئەو بڕیارە دەدات ،کە ژیان شــایەنی ئەوەیە بۆی بژیــت یان بەجێی بهێڵیــت؟ کەیــن ،لــە ڕێــگای مەرگەوە چارەنووســی خــۆی دەهێنێتــە دی ،کە خۆشــی دەکوژێــت ،ئەم قســەیەی کامۆ ە ،ڕوودواوکانیشــی لە نەخۆشخانەیەکی و خەونەکانیــدا بکات .کەین ناونیشــانی لە ژیــان و چارەنــووس و مەرگی خۆیدا دەروونی ســمبۆلیدا ڕوودەدن ،شــوێنێک دەقەکــەی لــە کتێبێکەوە ســەبارەت بە بەرجەســتە دەکات .لــەم دوا بەرهەمەی بــۆ ئــەوە دامــەزراوە تــا ئەو کەســانە ئامارەکانــی خۆکوشــتن وەرگرتووە؛ لەو کەین کارەکتەرێک بوونــی نییە ،بەڵکوو بخاتــە پەراوێزەوە ،کە لەگــەڵ کۆمەڵگا کتێبــەدا ئــەوە بە ڕوونــی خراوەتە ڕوو ،تەنهــا زمانێکــی شــیعری و وێنەکانــن؛ و سیســتێمە توتالیتارەکانــدا ناگونجێن .کــە زۆربەی ئەوانــەی خۆیان دەکوژن لە مەنەلۆژێکــی درێــژە و بــەر لــە کۆتایی کارەکتــەری (تینکــەر) ،کە ســەرەداوی کاتژمێــری ٤.٤٨دەقیقــەی بەرەبەیاندا هێنــان بە ژیانــی خۆی نوســیوویەتی و گەمەکەی بە دەســتەوەیە ،کەســێکی پڕ ئــەو کارە دەکــەن .ئەمەیــش یەکێکــە زیاتر وەک شیعرێکی درێژ ،نەک شانۆنامە لە ڕاز و نیازە و هەر ئەویش سزادەریشە .لــە دیــاردە کوشــوندەکانی نەخۆشــی ناوزەد کراوە .دەقەکە گوزارشت لە کێشە تینکــەر ســمبۆلی باوکســاالرییە ،ئــەو (خەمۆکی) ،ئەو جۆرە کەســانە بە شەو دەروونییەکانــی کەیــن خــۆی دەکات و خودایــەی دونیــا ڕادەگرێــت یــان هــەر باش دەنوون ،بەاڵم لەنێوان کاتژمێری ٣هێندە ڕەشــە ،کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی دەســەاڵتێکی تر ،کەین ئەم کارەکتەرەی بۆ ٤ی بەرەبەیاندا خەبەریان دەبێتەوە و ٢٠٠٢دا نەمایــش کراوە ،بەشــێکی زۆری لە فۆرمێکی گرۆتیســکدا وێنــا کردووە .لە ترسێکی قووڵدا دەژین ،هەست دەکەن بینــەران چوونەتــە دەرەوە و بەرگــەی (گراهــەم) دێتــە ئــەم شــوێنەوە و بــە ژیان بێمانایە و ئەو پرسیارانە لە خۆیان بەردەوامبوون و گوێگرتن و تەماشاکردنی دوای براکەیــدا دەگەڕێــت ،کــە بەهــۆی دەکەن ،من کێم و بۆ لەم ژیانەدام .کەین نەمایشــەکەیان نەگرتــووە( .ســایکۆس
ســارا کەین ده‌یویست بینەر تووشی خورپە بکات ،بەاڵم لە ڕێگای موڕاڵەوە نا لەساڵی ١٩٩٥لەسەر شانۆی ڕۆیاڵ کۆرت نەمایش کراوە ،ڕاپۆرتێکی شەڕی بۆسنە و یۆگۆســافیای جارانمــان بــە هەمــوو وردەکارییەکانییــەوە بــۆ دەنووســێت، بــەاڵم چیرۆکێکی خۆشەویستیشــمان بۆ دەگێڕێتەوە( .ئیــان)ی ڕۆژنامەنووس لە ژووری هوتێلێکــدا القەی کچە هاوڕێکەی خۆی دەکات ،دواتر هوتێلەکە بەر تۆپێک دەکەوێــت ،ئەفســەرێک دێتــە ژوورەوە، القــە‌ی (ئیــان) دەکات و چاوەکانــی دەخــوات .ئیانــی کوێــر لــە برســێتیا منداڵێکی ساوا دەخوات( .تەقینەوەکان) بە هەموو پێوەرێک خوێندنەوەیەکی نوێ و مۆدێرنــی دراما و تراجیدیای گرێکییە،
"شەوی جیهان"
لە "دیاردەگەرایی خود"ی "محەمەد تەها حوسێن"دا عەبدولموتەلیب عەبدوڵاڵ ()٢-٢ ســوكرات لــە پێناســەكردنی مرۆڤــدا ێ باڵ دەڵێــت بــە دوو قــاچ دەڕوات و ب و پــەڕە .ئەگەر مــرۆڤ ئــەو گیانەوەرە ێ پــەڕ و باڵە بێــت ،كە بــە دوو قاچ بــ دەڕوات ،ئــەو رووتە بێت ،كە ســوكرات وێنــەی دەكات ،ئــەوە مرۆڤــی كوردی و خــودی كوردی بەو هەموو پەڕ و باڵەوە، بــەو هەموو تاریكییــەوە وەك ئەو كتێبە دەینەخشــێنێ ،لــە مریشــك دەچــێ، ێ ئەوە هەر مریشكێكی دەستەمۆ ...دەش قســەی من بێ ،بۆ زمانی ئاراستەكراو و زمانی ئازاد ،بۆ جێگیربوون و گۆڕان ،بۆ ێ تێگەیشتن بۆ عەقڵ و خەیاڵ ...دەشــ زمانی رووت (ئەبســتراك) ئەوە بێ ،كە زمــان وەك شــتێكی رووت ،لە دەرەوەی
جەستەی كلتوردا خۆشی لە ئازاد بوونی خۆی وەردەگرێ ،بەوەی كە پاشای هەموو كۆیــە لە رابردوو و ئێســتا و داهاتوودا.. بەاڵم «چۆمســكی» دەڵێت :من قسە بە رســتیەك دەكــەم ،كە بەر لــە من كەس قســەی پێنەكــردووە ،چونكە من رێزمان بە رێــگای تایبەتی خۆم بە كار دەهێنم! ئەوە كێشەی جیاوازی نێوان گوتنەكانە، نێوان منەكان ،نێوان مریشك و مرۆڤ... ئەوە مرۆڤــە ئازادی بونیاد دەنێت ،ئەوە مرۆڤە لە پرۆسەیەكی بەردەوامی چنینی خــود و بونیادنانەوەی خود دایە ...ئەوە ێ بــاڵ و پەڕ ناژی! بەاڵم ئەو مریشــكە ب قسانە نە خودی كوردی لەكەدار دەكات، نــە مەعریفــەی مرۆڤایەتی ،نە مریشــك بــۆ چێــژ رووت دەكاتــەوە و نــە مرۆڤ دەباتەوە سەر سروشتی گیانەوەر ...من ێ مرۆڤ بوونی نییە، ێ بڵێم ژیان ب دەمەو ێ جیــاوازی بوونــی نییە... مرۆڤیــش ب
ێ پەیوەندی بوونی ێ بڵێــم ژیان ب دەمەو نییــە ،پەیوەندی مرۆڤ لــە ئەزموونەوە سەرچاوە دەگرێت ،بە دیوەكەی دیكەش ئەزموون لە پەیوەندی دروســت دەبێت، پەیوەندی ئــەو ئاوێنەیە كە مرۆڤ خۆی ێ پەیوەندی تێــدا دەبینێتەوە ،مرۆڤ بــ بوونــی نییە ،بۆ ئــەوەی مرۆڤ لە خۆی ێ لــە پەیوەندی بــگات... بــگات ،دەبــ ێ پــەڕو بــاڵ دەخورێت؟! مریشــكیش ب ێ بزانیــن ژیــان هەرگیــز بــەاڵم دەبــ چارەســەری نەزانینمــان نــاكات ،ئــەوە زمانە قسان دەكات ،بیركردنەوەی مرۆڤ دەكەوێتە نێــو خەیاڵی زمانەوە ...بەاڵم ئایا كەسی قسەكەر چۆن ئەوە دەڵێ ،كە دەیەوێت ،ئەوە جیاوازییە ،واتە چۆن بە شێوازی خۆی دەدوێت؟! لە نێوان تاریكــی و رۆناكی ،ئەزموون و خود ...پەیوەندییەكی مێژوویی هەیە، دیدی هەســت بۆ نەســت رۆناكــە ،بەاڵم
دیــدی نەســت بــۆ هەســت تاریكــە .بە مانایەكی دیكە بەشــێكی گەورەی خودی كــوردی لــە تاریكــی دەژی ،بەشــێكی گــەورەی زمانی كوردی تێر مانا نەبووە، زمانــی كــوردی وەك مانــا خــۆی بەیان نەكــردووە ،بەشــێكی گــەورەی فیكر و مەعریفــە رۆناكــی رابەرایەتــی دەكات، زمانــی فیكر و مەعریفە لە رێگای ماناوە دێتەوە ،زمانی كوردی بە فیكر و مەعریفە نامۆیــە ...ئەگەرچــی هەرگیــز « مرۆڤ شــەوی جیهان بە مانــا هیگلییەكەی»تــەواو رۆنــاك نابێتــەوە ،هەرگیــز زمان لــە پارێزگاریكــردن و پیســكردن تێــر نابێــت ...بەاڵم ئەو كتێبــە دەیەوێت لە نێــوان پارێزگاریكــردن و پیســكردن ،لە رێگای بەشــێك لە رۆناكییە جیاوازەكانی سەردەمەوە ،بەشــێك لە تاریكی خودی كوردی بڕەوێنێتەوە. منی خوێنەر لە كتێبی «دیاردەگەرایی
بەشــێكی گــەورەی خودی كوردی لــە تاریكی دەژی، بەشێكی گەورەی زمانی كوردی تێر مانا نەبووە
)٤ ،٤٨گوزارشــتێکی راســتگۆی ئــەم خراپه‌کاریدا ،چ کاردانەوەیەکی دەبێت و نووســەرەیە ســەبارەت بە ماناکانی ژیان چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو ڕەوشە دەکات. و ڕامان لەم پرســیارە :ژیان چ مانایەکی کەیــن لــە بیســتی مانگــی دووی هەیــە؟ کەین گەیشــتبووە ئەو باوەڕەی ،ســاڵی ١٩٩٩دا ،لە تەوالێتــی یەکێک لە کــە ژیــان هیــچ مانایەکی نییە ،نەشــی نەخۆشــخانەکانی ڕۆژهەاڵتــی لە ندەندا، دەتوانــی بە بێ مانایــی ژیان قایل بێت ،بــە قەیتانــی پێاڵوەکانــی کۆتایــی بــە ئــەوەی دەشینووســی هەوڵێــک بوو بۆ ژیانــی خــۆی دەهێنێــت .ئەمەیش دوای زاڵبــوون بەســەر ئــەو بــێ ماناییەی لە ئەو هەوڵــەی تری دێت ،کە بە خواردنی ژیاندا هەستی پێ دەکرد. ژمارەیەکــی زۆر حــەب ،بە بــ ه په‌رجوو ســارا کەین ده‌یویســت بینەر تووشی لە مــردن ڕزگار کرابــوو .کەین حەزێکی خورپە بکات ،بــەاڵم لە ڕێگای موڕاڵەوە گــەورەی بۆ ژیان هەبوو ،بــەاڵم برینێک نا ،بەڵکوو ئەو خورپەیەی مرۆڤ دەخاتە لە رۆحیدا بووە ،کە هەرگیز نەیویستووە ســەر ئەژنۆ ،شانۆیش دەبێت لە دیدێکی ســاڕێژ بکرێــت ،بۆیە لە تەمەنی بیســت فیزیکییەوە ئەو خورپەیە بە بینەرەکانی و هەشــت ســاڵیدا ،دەگاتە ئــەو بڕیار و بگەیەنێت و بینەران تووشی ڕاچڵەکین و بڕوایــەی ،کــە تەمەنــی گەیشــتۆتە دوا ڕامان و بیرکردنه‌و‌ه ل ه به‌خۆداچوونه‌وه‌دا چرکەکانی ژیان و چیتر ئەو کاری بەسەر بــکات .دەقەکانــی کەیــن ڕەنگدانەوەی ژیانەوە نەماوە. ئــەو وزە ناوەکییە بەهێــزەی مرۆڤە ،کە سەرچاوە ئێمە بمانەوێت و نەمانەوێت هەســتی پێ کــۆی بەرهەمەکانی ســارا کەین بــە کوردی، بکەین ،ئێمە دەکاتە مرۆڤ :هەستی وەک وەرگێڕانــی لە ســوێدییەوە باران ،بــاو کراوەی رق ،حــەز ،تــرس .لە دەقەکانیــدا بەبێ دەزگای سەردەم٢٠١٦ ، هەروەهــا کــۆی بەرهەمەکانی ســارا کەین بە ئەوەی مەسەلەکانی موڕاڵ بکاتە ئامڕاز، ســوێدی و هەندێک لــە پرۆگرامی نەمایش کردنی بەرجەســتەی ئەو ڕەوشــانە دەکات ،کە دەقەکانیشی. مرۆڤ لە بارێکی نائاســایی و لێوانلێو ل ه
خــود» فیكــر و مەعریفــە دەچنــێ ،بــە دوای بوارەكانــی دەروونشــیكاری فرۆیــد و فــرۆم و ئەدلــەر و رۆجــەرز و ســیكنەر...دا دەڕوات و لەوێوە تێگەیشــتن یارمەتی بە بیرهێنانــەوە و بەدواداچــوون و راڤەكردنی دەدات ،منی خوێنەر لــە تێگەیشــتنەوە چێــژ لــە بەیادهێنانەوەكان وەردەگرێت... ێ بــۆ رســتە درێژەكانــی دەشــ ئــەو تێگەیشــتنە دوو بنەمــا دەستنیشان بكەم ،یەكەمیان لە جێگای پارێزگاریكردن ،سفتییە و نوســەر بــە زمانێكــی ســفت شەهوەتی رستە درێژەكان چێژی نوسین دەدوێ! دووەمیان لە جێگای پیسكردن ،دەخاتــەوە ،ئــەو چێژە لەســەر بنەمای شــەهوەت ...ســفتی بــە درێژبوونەوەی دووركەوتنــەوە لە ئازاری واقیع دروســت رستەكانەوەمان دەبەستێتەوە و شەهوەت بووە! ســفتی تێگەیشتن لەسەر وەستان بە هەڵڕژانی مەعریفەوە .بنەمای ســفتی وەســتاوە و راڤەكردن لەسەر هەنگاونان، زمان بۆ تێگەیشتن لە واقیع و ئەنتی واقیع لە نێوان وەســتان و رۆیشــتن ،لە نێوان و من و ئەنتی منــی كوردی دەگەڕێتەوە درێژی رســتەكان و هەڵڕژانــی مەعریفە، و بنەمای شەهوەتیش لەسەر رەخنەگرتن لە نێوان ســفتی و شــەهوەت ...ئازار و و راڤەكــردن و بەدواداچوون خۆی بونیاد چێــژ دوو رووی «دیاردەگەرایــی خود» دەنێت ،لە نێوان تێگەیشتن و راڤەكردن ،دەنەخشێنن... لــە نێــوان پارێزگاریكردن و پیســكردن، هەولێر 5ی شوباتی 2016
ژمار ه ( )٥٠٤دووشه‌مم ه 2016/٥/١٦
««
4
ژنێك له مندا... ڕێبوار سیوەیلی سه‌وزه‌م پاك ده‌كرد، گه‌اڵ گه‌اڵ و السك السك ژنێتیم ده‌دواند به په‌نجه‌كانم ،ك ه هیچ نینۆكیشم درێژ نه‌بوو هیچ ناخونێكم ڕه‌نگ، گوێم ل ه سه‌وزیی ده‌گرت بۆنی ڕێحان و شویت پڕیان ده‌كردم ل ه چاوه‌ڕوانی ژنبوونی خۆم ب ه بۆنی ته‌ماته‌دا ناسییه‌وه سوور سوور و ئاڵ ئازاری خۆم له‌نێوان دوو الی كه‌وه‌ردا بینییه‌وه زه‌رد.. ده‌بوو بیشۆمه‌و ه ته‌نیاییم ك ه ده‌تگوت قوڕاوێكه ب ه پنجی پیازه‌و ه تیژ ئاو گوێی بۆ ده‌گرتم چیرۆكی من دوورودرێژ ئه‌ویش خوڕ خوڕ و دڵۆپ دڵۆپ ل ه چاومه‌وه قه‌تاره‌ی به‌ستبوو تا بێكۆتایی.. ده‌ستم دایه گوڵه كه‌له‌مێك منداڵیم تێدا بینییه‌وه پڕ ل ه وردی سه‌راپا سپی وه‌ك ڕۆژ ه خۆشه سه‌رابییه‌كانی ته‌مه‌ن.. ئه‌و السكانه له‌نێوان په‌نجه‌كامندا ئه‌و دڕكانه‌ی كه‌نگر ب ه دیارمه‌وه نه‌رم نه‌رم زه‌رد ده‌بوون و ل ه خۆیان ده‌چوون وه‌ك منداڵێكی خنكاو له‌كه‌نار ده‌ربه‌ده‌ریدا.. شویت به‌و هه‌موو نازه‌وه له‌ویا شۆڕ ،شۆڕ كه‌سك الره‌الر ناز پڕ ل ه دڵێكی شكاو وه‌ك ئه‌وه‌ی بۆ هه‌میش ه بۆنه‌كه‌ی مه‌ستم كا. ته‌ڕه‌پیازی بااڵبه‌رز قمتێكی ڕیشاڵ ڕیشاڵ بۆنی جودایی لێ ده‌هات، ل ه خاك.. وه‌ك ئه‌وه‌ی ساڵه‌ها ل ه زیندان هاوڕێی نێرگز وه‌ك ئه‌وی عه‌یامێك بێ تاوان.. من ژن ده‌بوومه‌وه
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
ژنێتیم وه‌ك خه‌یارێكی گوڵبه‌ده‌م كچێنییه‌كی خه‌مناك ساڕێژ ل ه خرم ه و لیك ب ه نیگای پیاو ه چڵێسه‌كانه‌وه بۆ داكرماندنم بۆ دامركاندنه‌وه.. مه‌ترسیداره ژنبوون ل ه ئاست ئه‌و هه‌موو ته‌ماشایانه‌دا نیگایه‌ك نه‌بوو مببینێ ئاسامنێك نه‌بوو مبداته شه‌ققه‌ی باڵ.. مه‌ترسیداره ژنبوون ل ه نیشتیامنێكدا ته‌نیا ڕووتكردنه‌وه‌ت ببینێ تێگه‌یشنت، مه‌حاڵ.. ئاو ،دایكان ه ئامۆژگاریی ده‌كردم خۆم داپۆشم نه‌با ڕه‌شه‌بایه‌ك هه‌ڵمگرێ سنگم بشارمه‌وه نه‌با قه‌له‌باچكه‌یه‌كی نه‌وسن، مبدزێ.. ل ه مندا ،ژنبوون تاسه‌یه‌ك بوو باڵێك بوو بۆ فڕین ب ه ئاسامنێكی وێرانه‌دا واڵتێكم بینی خرینگ و هوڕ ئه‌و هه‌موو مه‌مكه‌وانه و گوارانه هه‌ڵڕژاو ئه‌و هه‌موو ته‌نافانه‌ی هه‌ڵخستبوون تا ژنه كوژراوه‌كانی پیا هه‌ڵواسێت..
ئه‌و ژنانه‌ی كۆچ، كه‌س نه‌بوو پاوانه‌كانیان هه‌ڵگرێته‌وه كه‌س نه‌بوو ژێرچه‌نه‌كانیان له زاخاو باته‌وه كه‌س نه‌بوو جله‌كانیان بسووتێنێ كه‌س نه‌بوو هاواره‌كانیان خڕ كاته‌وه، ئه‌وه‌بوو شانازی ئه‌وه‌یه شه‌ره‌ف.. ته‌ڕه‌م چاك ده‌كرد، گه‌اڵ گه‌اڵ ناسكیی ڕوومه‌تی بیر ده‌خستمه‌وه ،كاهوو په‌نجه‌م له ته‌ڕایی ئه‌شكدا خووساو وه‌ك لێوی له‌رزیو هه‌ڵبه‌زودابه‌زیان بوو فه‌رخ ه گه‌اڵمێو ك ه پێش باڵقبوون گوتبوویان :خۆشم ده‌وێی.. ژنێتی مه‌ترسیداره ل ه مندا ژنبوون ل ه مندا پڕ له شاراوه‌یی وه‌ك لێككردنه‌وه‌ی الالی كه‌له‌م هه‌ال هه‌ال له‌گه‌ڵ هه‌ڵدانه‌وه‌ی هه‌ر په‌ڕێكدا جیهانێك ڕاز عاله‌مێ ته‌نیایی.. هه‌پروون ،هه‌پروون هاوكات ب ه پاككردنه‌وه‌ی هه‌ر پنجێك ته‌ڕه‌تیزه مه‌ڵۆیه‌ك خه‌م.. هه‌ندێجار ده‌ژاكێم و به مه‌كیاج خۆم ده‌شارمه‌وه زۆرجاریش وردوخاش بۆ خۆگرتنه‌وه ،په‌نا ده‌به‌م ه به‌ر نیگای ئاوێنه‌یه‌كی نابینا، پڕ ل ه ته‌نیایی.. زۆرجاریش وێران وه‌ك گه‌سك به شه‌قامه‌كاندا ڕامده‌ماڵێ وه‌ك ئه‌وه‌ی شه‌رمێك بم به ته‌وێڵی نیشتیامنه‌وه... هه‌ندێجار ده‌مه‌وێ به ته‌شوێ دایتاشم نیشتیامن، ده‌مه‌وێ به ته‌وراس كلكی ببڕم خۆزگ ه ده‌متوانی ب ه داس دروێنه‌ی كه‌م به چه‌كوشێكیش دایكوتم ل ه شوێنی خۆی تا ئه‌وه‌ند ه نه‌مئاڵۆسكێنێ به ڕه‌ش ه بزمارییه‌كانی..
بازنه‌ی شكاو قژی هه‌ڵپڕووزاو هاواریان ده‌گه‌یشته ئه‌وپه‌ڕی ئاڵۆزكاوی.
هه‌ندێ جار بیریشی ده‌كه‌م، به‌اڵم ك ه چاو هه‌ڵدێنم ڕیشی نیشتیامن درێژتره ل ه ئازاره‌كانم هێند ه چڵكن بووم ب ه نیگا چه‌وره‌كانی بیر ل ه خۆشنت ناكه‌مه‌وه، تا ئیجه‌یه‌كم هه‌بێت بۆ خنكان..
خۆزگ ه ده‌متوانی نیشتیامن داچێنم به ئاسووده‌یی بیكه‌مه په‌ڵه‌یه‌ك ل ه هه‌رزنی ئه‌ڤین! بۆ دێراوی وه‌فا، یه‌كاویه‌ك بوو نیشتیامن كه‌چی كردیانه قوله‌تێن كه‌سیش قوونی خۆی لێنه‌شت هه‌موو به قوونی به‌گووه‌وه بوون ه تێكۆشه‌ر.. ده‌مه‌وێ ل ه بێژنگی به‌م نیشتیامن ل ه كونی هێڵه‌كه‌وه، دایبێژم بۆنی پێوه‌كه‌م ل ه دووره‌وه.. وه‌ك داره‌به‌ن بیبینم بریندار قرچه‌ی قه‌زوانه‌كانی له‌ژێر ددامندا بۆ ئه‌به‌د بۆنی گه‌اڵكانی به‌ر ل ه سووتان ل ه هه‌ناسه‌مدا تا بێ بڕانه‌وه.. نیشتیامن تا هه‌میشه ده‌تكوژێ، تا هه‌نووكه له‌خۆییت دوور ده‌خاته‌وه بێبڕانه‌وه‌ش بیری ده‌كه‌ی ئه‌و ده‌ڵه‌مه‌یموونه.. نیشتیامن كانییه‌كی وشكه به‌و نه‌بێت، ناشكێ تینوویەتیت له غوربه‌ت.. نامه‌وێ مبرم، ژنێتیم له هه‌نده‌ران ڕێزدارتره ل ه چنگی ده‌ربه‌ده‌ریدا سه‌ربه‌رز ل ه ئامێزی ته‌نیاییدا، ل ه شكۆ ساڕێژ ده‌رگام هه‌میش ه ئاوه‌اڵ بۆ ئازار هه‌ر خۆم، ته‌نیا خۆم ده‌یدوێنم ناخ دوور ل ه خزم و كه‌س دوور له عه‌شیره‌ت ل ه خێڵ، خۆش ه ژنێتی له شوێنێك هیچكه‌سی لێ نه‌بێت هیچ پیاوێك هیچ چاوێك هیچ.. ن ه عه‌شق ن ه ئابڕوو نه شه‌ره‌ف.. هیچ! بێجگه ل ه خۆت له‌گه‌ڵ خۆت ته‌نیا خۆت.. هه‌ر ده‌یدۆزمه‌وه ئه‌و ژنه ل ه مندا
www.chawdernews.com
2015
ذمارة ( )2٩5دوشةممة 201٦/5/16 سةرثةرشتيار:
بةهمةن تاهري نةرميان
295
www.chawdernews.com
ذمارة ( )295دوشةممة 2016/5/16
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
ئەوین لە گوتاری سەلەفییەکاندا د.سەالم عەبدولكەریم عیشق‌و ئەوین لەكوێی كولتور‌و گوتاری ئاینی‌و سەلەفیی ئێمەدایە؟ دەبــێ دان بـــەوەدا بنێین بەگشتی كــولــتــوری ئێمە بـــەرەو داخرانێكی گــەورە دەڕوات ،پرۆسەی گواستنەوە لەبیركردنەوەی خیڵەوە بۆ تێڕوانینێكی نـــوێ دەمــێــكــە شــكــســتــی هــێــنــاوە، بــەپــێــچــەوانــەوە بــەكــاریــگــەری دۆخــی سیاسیی‌و شكستخواردووی ئەو هێزانەی هەڵگری بیری نوێ بوون لەبری ئەوە جارێكیتر عەقڵی خێڵ كاڵ بكەنەوە، كەچی سەرلەنوێ پرۆسەی دۆگمابوونی كۆمەڵگە بــەرهــەم دەهــێــنــنــەوە .لەم نێوەندەشدا ئەگەر تەماشای گوتاری ئاینی بكەین رۆژانــە لەداخرانێكی زۆر مەترسیداردایە نــەك تەنها لەئاست عیشق‌و ئەوین ،بەڵكو لەئاست كۆی ئــەو كێشە‌و پێداویستیانەی رۆژانــە روبــەڕووی كۆمەڵگەی ئێمە دەبنەوە. ئــەم داخــرانــە تەنها پــەیــوەســت نیە بەرەوتی سەلەفیزمەوە ،بەڵكو تەواوی هێزە سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیەكانیشی لەخۆگرتووە ،كەرایدەگەیەنن كراوەتر لەسەلەفیزم بیردەكەنەوە. لەكۆمەڵگەی ئێمە بەگشتی عیشق‌و ئەوین خۆی وەك سكانداڵ‌و ئابڕووچوون تەماشا دەكرێت ،هەروەك گوتاری ئاینی ئێمە لەدژیەكیەكی قوڵدا دەژی لەبارەی عیشق‌و ئەوینەوە ،ئەگەر وەك تاك بڕوانین ،مەحاڵە لەناخی هەموو مرۆڤێكدا جۆرێك لەعیشق‌و ئەوین بوونی نەبێت، ئەمە سروشتی مرۆڤە‌و سۆز بەشێكی گرنگی جوگرافیای مرۆڤ پێكدەهێنێت، بۆیە هەر جۆرە نكوڵیكردنێك لەو توخمە نكوڵیكردنە لەبوونی مرۆڤ خۆی ،راكردن لەعیشق‌و ئەوین راكردنە لەراستیبوونی مرۆڤ خۆی .بەداخەوە كاتێك گوتاری ئاینی‌و سەلەفی ئێمە وەك كاراكتەر قسە دەكات‌و راڤەی دەقەكان دەكات دەربارەی عیشق‌و ئەوین تەنها لەسیاقی دەق‌و خوێندنەوەیەكی شكڵگەراییدا راڤە دەكات ،نەك وەك ئەوەی بابەتەكە هەیە بیبینێ‌و نەك وەك ئەوەی واقیعە‌و بوونی هەیەو بەشێك لەسروشتی مرۆڤ لەو رووەوە ،واتە الیەنی سایكۆلۆژی مرۆڤ‌و هەموو پاڵنەرەكانی رەفتاركردنی پەراوێز دەخرێت‌و ناخوێنرێتەوە‌و مرۆڤ وەك فریشتەیەك وێنا دەكــرێـت‌و لەهەموو پــاڵــنــەرو پــێــدراوە ســۆزداریــیــەكــانــی دادەڕنرێت .بۆچی هەست ناكەین مەالو مامۆستایانی ئاینی‌و فەقێكانمان وەك نالی‌ومەحوی‌و وەفایی‌و بێسارانی عاشق بن؟ بۆچی دوو دێڕ شیعرو نووسینی عاشقانەیان نییە؟ یان ئەوەشی ،كە هەیە شاراوەتەوە‌و ناوێرن باڵوی بكەنەوە؟ خۆ مەگەر نالی بەئاشكرا باسی ئەوینداری خــۆی‌و حەبیبە ناكات‌و بێپەردە ناوی حــەبــیــبــەی ئـــەویـــنـــداری ناهێنێت لەشیعرەكانیدا؟ ئەی مەگەر مەحوی عاریف چەند شیعرو قەسیدەی غەزەل‌و ئەوین‌و عیشقی جوانی نیە لەعیشق‌و ئەوینی خوداوە تا هی مرۆڤەكانیش؟! ئەم چەقبەستوویە ،ئەم داخرانە زۆرو زەوەندەی گوتاری ئاینی بەشێكی هەرە زۆری لـــەوەوە ســەرچــاوەی گــرتــووە، كەگوتاری ئاینی دووركــەوتــۆتــەوە لە بەهەند وەرگرتنی ســروشـت‌و مــۆرك‌و تایبەتمەندی كولتور‌و شێوە ژیانی كوردەواریی .كۆپیكردنی دەقاو دەقی
ئاینداریی ناكوردیی لەئاوهەوای وشك‌و گەرمی بیابان‌و دەشتەكانی عەرەبەوە بۆ ئــــاووهــــەوای فــێــنــكــی كــوردســتــان، خۆلێچواندن‌و خۆتواندنەوەیە لەناو شێوە گــوتــاری ئاینی دەرەوەی كۆمەڵگەی كوردیی لەنموونەی عەرەبیی‌و توركیی‌و فارسیی ،ئــەو داخــرانــەی لێچاوەڕوان دەكرێت ،كەئێستا هەستی پێدەكرێت. بانگخوازی بەڕێزی ئاینی هەیە ،جارێ یەك دنیا سوكایەتی هەر بەمرۆڤ خۆی دەكات‌و بێنرخی دەكات ،بۆخۆم دەیانجار گوێبیستی بەشێك لەو بانگخوازە نوێیانە بووم ،كە چ سوكایەتییەك بە مرۆڤبوونی كەسەكەكان دەكەن ،ئێمە بەدیاریكراوی لەنێو گــوتــاری ئاینیدا پێویستمان بەگوتارێكی ژیاندۆستی هەیە ،كە مانا بەمرۆڤ بــداتــەوە‌و مــرۆڤ لەبەهاكانی دانەڕنێت .ئەو میدیا ئاینی‌و ئیسالمیانەی، نموونەی ئەم بانگخوازە ئاینیانە دەخەنە سەر شاشەكانیان‌و بەگوتارێكی ئاینی زۆر توند‌و داخراو لەبارەی عیشق‌و ئەوین‌و ژیان‌و مرۆڤەوە دەدوێن ،هەر تۆزێك دوای تــەواوبــوونــی وتــارە ئاینیەكە زنجیرە درامایەكی ئێرانی یان توركی پێشكەش دەكەن ،كەپڕە لەعیشق‌و ئەوین ،ئەگەر ئەمە دوو فاقی‌و دژیەكی نەبێت ئەبێ چی بێت؟ مەگەر ئەو مامۆستا‌و بانگخوازە ئاینیە نوێیانە تەنها بــۆ جارێكیش لەوەیان روانیوە ،شاعیرێكی گەورەی وەك وەفایی ،كە لەسەفەری حەجدا وەفــاتــی كـــردووە ،قەسیدەی(شیرین تەشی دەڕێسێ) نەهۆنیوەتەوە ،كەپڕە لەعیشق‌و ئەوین؟ مەگەر شێخی سەنعان لەتاوی ئەوینی كچە فەڵەیەك لەئاین وەرنــەگــەڕا‌و دواتــریــش نەهاتەوە سەر ئاینی خۆی؟ مەگەر شێخ رەزای تاڵەبانی دەیان فەقێی نەبووە‌و ئیجازەی مەالیەتی لەتەكیەكەی خۆیدا پێنەبەخشیون، كەچی لـــەوالوە وەك رابـــەری شیعری هەجو لەقەڵەم دراوە؟! ئــەو هەموو نموونە جوانانەی نــاو مێژووی ئاین‌و كولتوری ئاینداری ئێمە بۆ ونكراون‌و بایەخیان پێنادرێت؟! بۆیە لەرابردوودا عیشق‌و ئەوین لەناو قواڵیی ئاین‌و‌و رۆحی ئاینداری ئێمەدا بووە ،تەنانەت عاریف‌و مەال فەقێ‌و شێخەكان بەمانا مرۆیی‌و رۆحییەكەشی ئەویندار بوون،نەك هەر ئەوە ،بگرە خۆیان یەك پارچە عیشق‌و ئەوین بوون ،بەاڵم بەداخەوە سەلەفییەت لەعیشق‌و ئەوین خاڵییە ،واتە لەگوتاری ئاینی سەلەفیەتدا بەپێچەوانەوە دژایەتی عیشق‌و ئەوین دەكرێت لەالیەن بەشێكی زۆر لەكاراكتەرەكانی ئــەو رەوتــەوە، لەكاتێكدا دۆخــی كەسیی مرۆڤەكان پێچەوانەی ئەمەیە ،چونكە رێك گوتاری سەلەفیزم دژی گــوتــاری رابـــردووی ئاینداری تەسەوفی ئێمەیە‌و بانگخوازانی رەوتی سەلەفیزم ئەمە ناشارنەوە‌و زیاتر لەبۆنەیەكدا رایانگەیاندووەو بگرە وەك گروپی بیدعەچی‌و هاوبەش پەیداكەر بۆ خودا لەقەڵەمیان دەدەن .تێبینی دەكەین
مەال عەبدوللەتیف سەلەفی یەکێک لەرابەرانی رەوتی سەلەفی لە کوردستان
ئــەویــن الی ســەلــەفــیــەت نـــەك هــەر نائامادەیە ،بەڵكو رێگەپێنەدراویشە ،هەر ئــەمــەشــە وادەكــــات دۆســیــەكــەی د. عەبدوللەتیف سەلەفی وەك سكانداڵ سەیری بكرێت ،بەرلەوەی وەك ئەوینی راستەقینە لێكبدرێتەوە ،نامەوێ بچمە نــاو هیچ ئــازادیــیــەكــی كەسیی چ د. عەبدوللەتیف‌و چ ئەو خانمەش ،بەاڵم بێ ئــەویــنــی پێشوەختە مــەحــاڵــە ئــەو هاوسەرگیرییە كرابێت ،لێرەدا مەبەست لەئەوینی نێوان ئــەوان دڵداریی نییە بــەمــانــا كالسیكیەكەی ،ئــەوەنــدەی مەبەست ئیحساس‌و هەستە بۆ كەسی بــەرامــبــەر ،ئــەگــەر نــامــەكــەی چــاوان بخوێنینەوە بەجوانی‌و بەروونی چاوان باس لەسەرسامبوونی خۆی بەكەسایەتی‌و مامەڵە‌و ئاستی بـــەرزی زانستی د. عەبدوللەتیف دەكات‌و پێی موعجیب بووە هەر لەسەرەتای خوێندنیەوە‌و بەئاشكرا لــــەو نــامــەیــەشــدا بــاســیــكــردووەو نەیشاردۆتەوە ،بۆیە ئەگەر ئەم ئیحساسە الی د.عەبدوللەتیفیش نەبووبێت ،ئەوا ئەوەی چاوان بەتەنها بەسە بۆ ئەوەی بەڵگە بێت لەسەر ئەوەی بناغەی ئەو هاوسەرگیرییە ئەوین بووە ،بەتایبەت د.عەبدوللەتیف هاوسەرو مناڵیشی هەیەو هاوسەرگیرییەكە بۆ مناڵ نەبووە یان كێشەیەكی خێزانیی‌و تائێستاش هیچ هۆكارێكی تر نەخراوەتەڕوو ،هەروەك الی خۆمان بــاوە ،كەزەواجی دووەم‌و سێیەم زۆرجار یان لەبەر مناڵ نەبوونە، یان عوزرە شەرعیەكانیترە .ئیتر دوای ئەم كەیسە هەق وایە گوتاری سەلەفیزم لەئاست ئەوین‌و ژیان‌و ئاین‌و زۆر شتی تــردا پێداچوونەوەیەكی جدی بۆخۆی
بكات ،ناكرێت بێ لەبەرچاو گرتنی واقیع، سروشتی كۆمەڵگە ،الیەنی مرۆیی‌و دەروونیی مرۆڤەكان ،تەنها دەقەكان بەسەر كەس‌و كۆمەڵگەدا بسەپێنین. بــڕوام وایە ئەگەر پێشتر چ خودی د. عەبدوللەتیف یــان هــەر بانگخوازێكی دیاری تری رەوتی سەلەفیزم تێڕوانینی كـــراوەی بۆ عیشق‌و ئەوین وەك ئەو تێڕوانینانەی نموونەی عاریفێكی وەك مــەحــوی هــەیــبــووە ،ئــەوا ئێستا ئەم كەیسەی د.عەبدوللەتیف بەمشێوەیە نەدەكەوتەوە ،رەخنەی بەشێكی زۆری خەڵك لەوەدایە ،كە د.عەبدوللەتیف نەك تەنها لەئاست عیشق‌و ئەوین ،بەڵكو لەئاست زۆر شێوە ژیــان‌و مامەڵەی رۆژانە‌و شتی تریشدا توند بووە‌و تەنها لەسیاقی دەقەكاندا مامەڵەی لەگەڵدا كردووە ،نەك لەپێشچاو گرتنی واقیع‌و سروشتی شتەكان لەگەڵ نـــاوەڕۆك‌و مەغزای دەقەكان‌و بەخشینی خوێندنەوە‌و راڤەكردنێكی ئاینی نوێتر بۆیان ،ئەڵبەت لێرەدا مەبەست شەرعاندنی عیشق‌و ئەوین نیە الی ئەوان ،هێندەی ئەوەی تێبینیكراوە هیچ خوێندنەوەیەكی نوێ‌و كراوەتر بۆ عیشق‌و ئەوین بەدینەكراوە الی رەوتــــــی ســـەلـــەفـــیـــزم ،جگە لەرەتكردنەوە‌و نابووتكردنی ،بۆیە كاتێك بــنــاغــەی ئ ــەم هــاوســەرگــیــریــیــەی د. عەبدوللەتیف ئەوینێكە(بەو مانایەی ئەوین بۆتە هۆكارێك بۆ بڕیاردان لەسەر زەواجــكــردن پێكەوە لەسەر بنەمای بەدڵبوونی سیفات‌و تایبەتمەندییەكانی یەكتر ،دوای بینین‌و مامەڵەكردن ئەگەر وەك مامۆستا‌و خوێندكاریش بووبێت، چونكە راســـت‌و دروســتــی ســەرەتــای
چاوان بۆخۆیشی لەنامەكەیدا دانی پێدا دەنــێ ـت‌و دەڵــێــت مــن بــە كەسایەتی‌و سیفەتەكانی تــری د.عەبدوللەتیف سەرسام بووم‌و بەخواستی خۆشم قبوڵم كــردووە! بەبڕوای ئێمە ئەگەر تۆمارە دەنــگــیــیــەكــان وابـــن(كـــەخـــودی د. عەبدوللەتیف لەروونكردنەوەكەیدا دانی پێدانا) ،ئەوا ئەوە ئەو چركەساتەیە ،كە د.عەبدوللەتیف راستگۆیانە گوزارشتی لەئیحساسی مرۆڤبوونی خۆی كردووە، وەك بەشێك لەجوگرافیا‌و پێكهێنەری مرۆڤبوونی خۆی بۆ كەسێك كەخۆشی دەوێت ،بەاڵم پرسیارەكە ئەوەیە ئاخۆ پێشوەخت د.عەبدوللەتیف تەنانەت رای چیبووە لەسەر ئەو عیشق‌و ئەوینانەی، كەبۆ مەبەستی زەواج لەنێوان كچ‌و كوڕێكدا هــەبــوون؟! ئایا ئــەو عیشق‌و ئەوینە پێش جیابوونەوەی چاوان بووە لــەمــێــردەكــەی یــان دواتـــر؟ ئاخۆ د. عەبدوللەتیف هۆكاربووە بۆ تێكچوونی زیــاتــری پــێــوەنــدی خــێــزانــی چـــاوان‌و هاوسەرەكەی‌و بۆتە هۆی جیابوونەوە یــان شتەكە رێـــڕەوی سروشتی خۆی وەرگـــرتـــووە؟ بــۆیــە بــۆ وەاڵمـــی ئەم پرسیارانە دەبێ چاوەڕێی كات بكەین ئایا بەڵگە‌و زانیارییەكی بڕواپێكراوی تر پێوەندیی‌و تۆمارە دەنگییەكانیش ئاشكرا باڵودەبێتەوە لەالیەنی پێوەندیداری نەبوون بەبەڵگەوە ،كە هی پێش كاتی ئەوانەوە یان نا. مارەبڕینە یــان دوایـــی) ،ئــەوا خەڵك كولتوری ناوزڕاندن ..گرفتی دەپرسێت ،بۆچی لەواقیعدا گوتاری تێكشكاندنی ئەویتر سەلەفیزم جۆرێكیتر مامەڵەی لەگەڵ یەكێك لەكێشە كۆمەاڵیەتییەكانی ئێمە عیشق‌و ئەویندا كردووە‌و بۆچیش توند بــووە لەئاستیدا تەنانەت ئــەگــەر بۆ لەم كۆمەڵگەیەدا بریتیە لەناوزڕاندن‌و مەبەستی زەواجیش بووبێ ،كەچی ئێستا هــەوڵــی تێكشكاندنی ئــەویــتــر .ئەم ئەوین بۆتە فاكتەرێكی گرنگ‌و كاریگەر كولتورە هەموو هێز‌و كەسایەتییەكانیشی لەتەنیشت فــاكــتــەرەكــانــی تـــردا بۆ گــــرتــــۆتــــەوە ،ئـــــەو هــەڵــمــەتــەی هــاوســەرگــیــریــی د.عــەبــدولــلــەتــی ـف‌و دەكرێتەسەر د.عەبدوللەتیف بــەدەر خوێندكارەكەی؟! بۆیە بڕوام وایە وەك لەپاڵنەرە ئایدۆلۆژیی‌و بیروباوەڕیی‌و نالی وەك مەحوی وەك زۆر لەو مەالو تاكەكەسییەكان لەبنەڕەتدا بەشێكە لەو فەقێ‌و پیاوە ئاینیانەی تری مێژووی كولتورەی ،كە وەك نەریت ماوەتەوە، ئاینی‌و مــزگــەوت‌و تەكیەو خانەقا‌و وەك چۆن خودی بەڕێز د.عەبدوللەتیف تەسەوفی ئێمە ،ئەگەر د.عەبدوللەتیف بۆخۆیشی دژی نەیارەكانی‌و ئەوانەی یــان هــەر بانگخوازێكی تــری رەوتــی حەزی پێیان نەبووە پیادەی كردووە، سەلەفییەت دوو دێر نووسین ،دوو نیوە واتە پرۆسەی نــاوزڕانــدن‌و تێشكاندنی دێڕ شیعرو نووسینیان تەنانەت لەبارەی هەموو ئەوانیتر پرۆسەیەكی خوالوەیە‌و عیشق‌و ئەوینی مەجازی‌و مەعنەویی‌و كەسی لێبەدەر نییە ،بەبەردەوامیش خوداییشەوە هەبووایە ،ئێستا ئەم كەیسە دەسوڕێتەوە .مەگەر ئەم ناوزڕاندنی بەمجۆرە مامەڵەی لەگەڵدا نەدەكرا .تێكشكاندنی ئەویتر دژی ئــەوانــەی خەڵك لەوەدایە سەری سوڕماوە ،كە رەخنەی ئاینیان گرتووەو دەگرن پەیڕەو وەستان‌و دانیشتن‌و قسەكردنی دوو كەس نەكراوە ،وا ئێستا دژی د.عەبدوللەتیفیش كچ‌و كوڕێك ،ژن‌و پیاوێك بێ كەسی پەیڕەو دەكرێت؟! مەگەر چەندین پەیج‌و سێیەم بەپێی دەقــی فەرموودەكە بە ئــەكــاون ـت‌و سایتی ســاخــتـە‌و سێبەر ناجائیزی لێكدراوەتەوە‌و شەیتان كراوە لەسۆسیال میدیادا بوونی نییە ،كەرۆژانە بەكەسی سێیەمیان بێ لەبەرچاو گرتنی پر‌وسەی ناوڕزاندن‌و تێكشكاندنی ئەویتر هیچ ئیعتبارێك ،بــەاڵم ئێستا ئەم بەرهەم دێننەوە‌و پێمانی دەبەخشنەوە؟! هاوسەرگیرییە ،كە بناغەكەی ئەوینێكی مەگەر تەنانەت ئەو هەموو ناوزڕاندن‌و بەتین بووە(تائێستا بێ زانینی شێواز‌و تەشهیرە لەنێوان ئەندام‌و سەركردە‌و سەرەتا‌و چۆنێتییەكەی) رێگەی پێدراوە ،كەسایەتییەكانی رەوتــی ئیسالمیی‌و ئایا تەنها هاوسەرگیرییەك بووە بەرێگەی سەلەفیزمدا بەدیناكەین؟! بۆیە زۆرجار داواكــردن‌و وەك زەواجە كالسیكیەكانی كەیسێكی وا روودەدات یەكێك لەو تر یاخود ئەوینێك بوونی هەبووە ،كە گرفتە سەرەكیانەی ،كــەروبــەروومــان دەبــێــتــەوە برییتیە لـــەوەی كــە پێش هەموو شت هەوڵی زانینی بڕیارو حوكم ئەدەین ،نەك شیكردنەوەی راڤەكردن‌و خوێندنەوەی هۆكاری پشت رووداوەكان‌و چۆنێتی‌و دەرئەنجامەكانی .لەراستیدا هیچ پێویستمان بەبڕیاردانی ئەخالقی كەسەكان نییە ،كێ باشە‌و كێ خراپە، كێ پاكە‌و كێ پیسە ،هەمیشە ئەمجۆرە مامەڵەكردنانە بنەچەی تێگەیشتن لــەرووداوەكــان‌و پاڵنەرەكانیمان لێتێك ئەدات.
ئەوین الی سەلەفیەت نەك هەر نائامادەیە ،بەڵكو رێگەپێنەدراویشە، هەر ئەمەشە وادەكات دۆسیەكەی د.عەبدوللەتیف سەلەفی وەك سكانداڵ سەیری بكرێت ،بەرلەوەی وەك ئەوینی راستەقینە لێكبدرێتەوە
2
ذمارة ( )2٩5دوشةممة 201٦/5/16
تەکتیکی حاشالێ‌کردن ،لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا
لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا -مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی) سەروەر پێنجوێنی بەشی یازدەهەم بەڵگەسازیەکانی تر نـــوســـەرە داکـــۆکـــیـــکـــارەکـــان ،و بەدوایشیاندا مامۆستا (ئەییوب زەڵمی) لە نامیلکەی «ئەفسانەی قڕکردنی (بــەنــو قــوڕەي��ظ��ه) لــە مــێــژوودا»ـــدا، بۆ بچوك‌کردنەوە و کلك‌وگوێ‌کردنی چــیــرۆکــەکــە ،و ســەنــدنــەوەی متمانە لــە چیرۆکە پــڕاوپــڕەکــەی ســەرچــاوە ئیسالمیەکانی «حەدیث» و «سیره»، هــەنــدێــك پــرســیــار و گــومــانــی تریش دەهێننەوە .وەکو ئەوەی: بۆچی نەخرانە خەندەکە ئامادەکە؟ داکۆکیکارەکان دەڵێن :ئەی بۆ هەر نەخرانە خەندەکە ئامادەکەی پێش شاری مەدینەوە؟ وەکو مامۆستا ئەییوبیش نوسیویەتی« :ئایا ئەگەر وایــە ئەو ژمارە زۆرە کوژراون؛ چاکتر نەبو فەرمان بکرێت هەر لەو چاڵە (خندق)ـەی بۆ پارێزگاری لە مەدینە بە پێشنیاری (سەلمان) دروســت کرابو بکوژرێن و بکرێن بە ژێـــرەوە؟» («ئەفسانەی قڕکردنی .»..ال .)٢١ .پێشتریش (د. بەرەکەت ئەحمەد) نوسیویەتی« :ئەگەر هەر دەبوایە دیلەکان بە پێ بهێنرێن بۆ مەدینە؛ دەی خۆ خەندەکێك هەبو کە لە دەرەوەی مەدینە پێش ئەوە بە مانگێک لــێ درابـــو ،و ئــامــادە بــو بــۆ ناشتنی مردوان ،و ئەم خەندەکە ئامادەیە دوریش نەبو»(.)١ بەم شێوەیە دیسان داکۆکیکارەکان بەبێ زانیاریی ورد دەکەونە خەیاڵ‌کردنی کۆمەڵێک گرفت و کێشە ،و لەبریی ئەوەی ڕوداوەکە بەپێی سەرچاوەکان بینا بکەنەوە؛ بە دورکەوتنەوە لە چوارچێوەی مێژویی چیرۆکەکە؛ «تــەص��هوور»ی کۆمەڵێک کێشە و نەگونجاوی دەکەن. با سەرنج بدەین: وەکــو لە زانیاریەکانی ژیاننامەی پێغەمبەر و مێژوی ئیسالمی و نەخشە مێژوییەکانەوە دیـــارە ،و بــۆ کەسی مێژونوسی تایبەتمەند ئاشکرایە؛ خەندەکە گەورەکەی کە لە بەردەم شاری مەدینەدا دروست کرا؛ دەکەوتە باکور و خۆرئاوای باکوری شارەکە .ئەوەش چونکە دەوروبـــەری شــاری مەدینە بە کۆمەڵێک بەرگری سروشتی دەورە درابو و پارێزرابو :لە الی باشورەوە شاخی « ِع ْي» بو (نزیکەی ٨کلم لە مزگەوتی مەدینەوە دورە) ،کە هێشتا قەاڵکانی جولەکەی بەنو قوڕەيظه و بەنو ئەل- نەضري و قوبائیش لەنێوان ئەم شاخە و مەدینەدا بو ،جگە لەوەی کە ناوچەکە لێرەدا هەموی دارخورمایە و ئەمەش هەر بەرگرێکی سروشتیی ترە ،قەاڵکانی بەنو قوڕەيظه و بەنو ئەل-نەضريیش هەر بەرگرێک بون و وەکو شورایەک وا بون بۆ شارەکە لەالی باشورەوە .ئینجا لە الی خۆرهەاڵتەوە هەموی زەوییەکی بەردەاڵنی بەردی بورکانی (الڤا) بو کە «ح َّرة واقم» و بەزاندنی پێی دەوترێت َ بۆ سوپا بەتەواوی ئەستەمە (مەگەر بۆ تاکە-تاکە و لە هەندێک گوزەر و دەرچەی تەنگەوە کە گرتن و پاسەوانییان زەحمەت نیە) ،و لە الی خۆرئاوایشەوە یەکەم بەرگر شاخی سەلع «سلع»ـە (نزیکەی ٥٠٠مەتر لە مزگەوتەکەوە دورە ،هەر ئــەم شــاخــەیــش کــرایــە پشت‌وپەنای سەربازگەی ئامادەی بەرگری) ،دوای ئەویش زەوییەکی بــەردەاڵنــی ترە کە الو َبرة» (بە هەردو پێی دەوترێت َ «ح َّرة َ ناوچە بەردەاڵنەکە ،خۆرهەاڵتیەکە و «ح َّرة املدينة»)، خۆرئاواییەکە دەوترێت َ ئینجا هەر لە الی خۆرئاواوە دوای ئەم زەویــە بــەردەاڵنــە زنجیرە شاخەکانی حیجاز دەست‌پێ‌دەکات .دەمێنێتەوە الی باکور ،تەنها الی باکورەوە شاری مەدینە
ڕێگەی هەیە سوپای لێ دەربچێت یان بچێتە نــاوی ،هەر بۆیە سوپای خێڵە عــەرەبــە هاوپەیمانەکان «األحـــزاب» لـــەالی بـــاکـــورەوە هــاتــن ،هــەر بۆیە خەندەکە زەبەالحەکەش ( ٥٥٤٤مەتر، لێکۆڵینەوەی تر دەڵێن ٢٧٢٥ :مەتر) هەر لەالی باکورەوە لێ درا. ئینجا قەاڵکانی بەنو قوڕەيظهش ،کە ـ وەکو وتمان ـ ئەمانەش هەر بەرگرێکی هەمیشەیی بــون لــە الی بــاشــورەوە؛ دەکەوتنە خۆرهەاڵتی باشوری مەدینەوە. و ئیتر ڕێگەی نێوان قەاڵکانی بەنو قوڕەيظه و مەدینە؛ زۆر کەمترە لە ڕێگەی نێوان مەدینە و خەندەکە گەورەکە ،بە شێوەیەک ئەگەر ڕێگەی یەکەم ٥کلم بێت؛ ئەوا ڕێگەی یەکەم ١٠کلم دەبێت. داکۆکیکارەکانیش ،بە (د .بەرەکەت ئەحمەد)یشەوە ،کە ماوەی ڕێگەی نێوان بەنو قوڕەيظه و مەدینەیان پێ زۆرە، و دەڵێن ( )٧-٦سەعات ڕێگەیە و بە عەقڵدا ناچێت ئەم هەمو دیلەیان بەم ڕێگەیەدا هێنابێت؛ کەچی وا پێشنیار دەکەن پێغەمبەر بەناو شاری مەدینەدا ئەم دیالنە ببات و ئینجا دو ئەوەندەی تر ڕێ ببڕن هەتا دەگەنە خەندەکە گــەورەکــەی الی بــاکــوری مەدینە بۆ ئــەوەی لــەوێ سەرببڕرێن! دیــارە هیچ زانیاری و ئاگادارییەکی جیۆگرافیاییان لـــەم پــێــشــنــیــارەدا نــەبــوە و ڕەچـــاو نەکردوە! و بەمەش پێچەوانەی بەڵگە و بەڵگەسازیەکانی تریان دەجوڵێنەوە. ئەمە نیشانەی ئــەوەیــە چــاوەڕێــن پێغەمبەر هەمو پیاوەکان بباتە سەر ئەو خەندەکە گەورەیە و دانە-دانە بەبەر چاوی یەکترەوە سەرببڕرێن! ئەم سیناریۆیەیان پێ باشترە لەو نەخشەیەی پێغەمبەر کە (واقیدی) و (ئیبن ئیسحاق) بە وردی باسیان کردوە :پیاوەکان لە ماڵێک بەند کراون ،دور لە شوێنی سەربڕین ،و ئینجا هەر جارەی چەند کەسێک براون بەبێ ئەوەی بزانن بۆ کوێ و بۆ چی دەبرێن. هێشتا سیناریۆکەی خۆیان (کوشتنی پیاوەکان بەبەر چاوی یەکەوە لەسەر خەندەکە گەورەکەی الی باکوری مەدینە) پێ گونجاوە و پێیان وایــە کۆنتڕۆڵ دەکــرێــت ،کەچی هێنانی دیلەکان بە ڕێگای نێوان بەنو قوڕەيظه و مەدینەدا ـ بەبێ ئەوەی سەرەنجامیان پێ وترابێت ـ بە ئەستەم و نەگونجاو و نەکراو دەزانن! جگە لەوانەش؛ خەندەکە زەبەالحەکەی الی باکوری مەدینە ،کە ـ وەکو وتمان ـ زیاتر لە ٥٠٠٠مەتر درێــژ بــوە ،و پانییشی لە ٤مەتر و نیو زیاتر بوە، و قوڵییشی لە ٣مەتر زیاتر بــوە و هەڵکەندنی هەموی نزیکەی ١٠ڕۆژی پێ چوە! کەچی چاوەڕێن پێغەمبەر پیاوە سەربڕراوەکان فڕێ بداتە ئەم خەندەکە زەبەالحەوە کە پڕکردنەوە و داپۆشینی کارێکی زەحمەتە ،لەو الیشەوە گومانی خۆیان دەردەبڕن (مەبەستم بەتایبەتی د .بەرەکەت ئەحمەدە) لە پڕکردنەوە و داپۆشینی خەندەکە سادەکەی ناو بازاڕەکەی مەدینە کە بە ڕۆژێک تەواو بوە! بەم شێوەیە دەردەکــەوێــت کە ئەم داکۆکیکارانە بۆ چنینی بیانوەکانیان و سازکردنی گرفت و کێشەکان بۆ گێڕانەوە
نەخشەی شاری مەدینە و جەنگی (ئەحزاب) قەاڵکانی (بنو قريظة) لەالی خۆرهەاڵتی باشورەوە دیارن مــێــژویــیــەکــەی ســەرچــاوە ئیسالمیە بەڵگە .با بڕوانین: ســەرەتــا ئــەگــەر پێیان وا بێت لە کۆنەکان؛ هەم بێئاگایی خۆیان لە مێژو و جیۆگرافیای ڕوداوەکان دەسەلمێنن ،و ســەرچــاوەکــانــدا هیچ ئــامــاژەیــەک بۆ هەم بەبێ ئەوەی بە خۆیان بزانن بەڵگە شوێنەکە نــەکــراوە؛ ئەمە ڕاســت نیە. و بیانو و بەڵگەسازیەکانیان پێچەوانەی ئێمە پێشتر لە دەقی (واقیدی) و (ئیبن یەکتر دەوەســتــنــەوە .ئەمەش حاڵی ئیسحاق)ـدا ئاماژەی ڕونمان بینیەوە بۆ نوسەری خــاوەن ئامانج و مەبەستە ،شوێنی خەندەکەکە: (واقیدی) لە «المغازي»ـدا دەڵێت :بۆ کە هەمو هەوڵێكی بۆ دورخستنەوەی هەر هەواڵێکی مێژوی ئایینەکەیەتی کە بەیانیەکەی پێغەمبەر دەرچو بۆ بازاڕی لەگەڵ وێنەی ئایدیالیی باوەڕەکەی خۆی مەدینە ،و فەرمانی دا چەند خەندەکێک لە ئێستەیدا ناگونجێت ..ئیتر لەبریی لە بازاڕەکە ،لەنێوانی شوێنی ماڵەکەی دەرك و چونە بنج‌وبناوانی مێژو؛ تەنها (ئەبو جەهم‌ی ئەل-عەدەوی) «أبو الجهم بە سازکردنی هەندێک گومان و بیانو العدوي» و نێوانی ئەو شوێنەی پێی دەوترێت َ(أ ْح َجار َّ الز ْيت) لە [ناوەڕاست] دەست‌هەڵ‌دەگرن! ی بازاڕەکەی مەدینە ،هەڵ‌کەنران(.)٣ هەروەها زانای ژیاننامەی پێغەمبەر ئەو خەندەکە ئێستە لە کوێیە؟ داکۆکیکارەکان ،دەڵێن :ئــەی ئەو (موسای کوڕی عوقبە) (٥٠؟ ١٤١-ك،). خەندەکەی ناو شاری مەدینە کە گوایە ئەمیش ـ وەکو دواتر (السمهودي) لە بۆیان کراوە؛ لە کوێیە و بۆ شوێنەواری «خالصة الوفا بأخبار دار املصطفى»ـدا نیە؟ مامۆستا ئەییوب نوسیویەتی :لێی دەگێڕێتەوە ـ وتویەتی :پیاوانی بەنو «ئەی ئەو چاڵە کامەیە لەناو بازاڕی قوڕەيظه الی ماڵەکەی ئەبول-جەهم کە مەدینەی کۆن کە ئەو کۆمەڵ‌کوژیەی تێدا لە «البالط»ـە ،ئینجا ـ سەمهودی دەڵێت کراوە؟» («ئەفسانەی قڕکردنی .»..ال .ـ ئەو کاتەش ئەو شوێنە بەردڕێژ «بالط» .)٢١پێشتر توێژەری موسوڵمان (وەلید نەبوە ،جا وتویانە خوێنیان کە ڕژاوە عەرەفات) ،هەمان گومان و پرسیاری و جۆگەلەی بەستوە گەیشتوەتە ئەو دەربڕیوە ،کە لە توێژینەوەکەیدا «تیشکی شوێنەی پێی وتراوە َ «أ ْح َجار َّ الز ْيت» کە نــوێ بۆسەر چیرۆکی بەنو قوڕەيظه لە بازاڕەکەیە لەالی ماڵەکەی عەبباسی و جولەکەکانی مەدینە» ،لە خاڵی کوڕی عەبدول-موططەلیب کە لە کۆتایی ٦ـەمی بەڵگەکانی بۆ ڕەت‌کــردنــەوەی بەردڕێژەکە «البالط»ـدا عومەری کوڕی چیرۆکەکەی سەرچاوە ئیسالمیەکان ،خەططاب بۆی بڕدابو و پێی بەخشیبو ،و دەڵێت :ئەگەر بەڕاستی سەدان کەس لە لە هەمان شوێن مەقامی (مالیك‌ی کوڕی بازاڕەکەی مەدینە کوژراون و لە چەند سینان)ی لێیە ..هەرچەند سەمهودی لە خەندەکێکدا کە بۆ ئەو مەبەستە لێ‌دراون کۆتاییدا دەڵێت :ئەم شێوە باس‌کردنە شارراونەتەوە؛ دەی زۆر سەیرە کە هیچ پێچەوانەیە لەگەڵ ئەوەی باس کرا کە شوێنەوار و نیشانەیەکی بینراو بۆ ئەو پێغەمبەر لە بازاڕەکەی مەدینە چەند جێگەیە نابینرێتەوە و هیچ ئاماژەیەکی خەندێکێکی بــۆیــان لــێ داوە و لەو خەندەکانەدا لە ملی داون(.)٤ بۆ نەکراوە(.)٢ دواتــــر بــەشــێــک لــە نــوســەرەکــانــی بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم بیانوەش نابێتە
بــواری ژیاننامەی پێغەمبەر پشت بەم دەستنیشان‌کردنەی واقیدی و ئیبن عوقبە دەبەستن .وەکو (الصاحلي) لە «سبل الهدى والرشاد في سيرة خير العباد» کە «سیرە»یەکی ١٢بەرگیە(.)٥ (ئیبن ئیسحاق)یش لــە «السیر والمغازي»ـدا دەڵێت :پێغەمبەر دەرچو بۆ بــازاڕی مەدینە کە ئێستەش ـ ئەو دەڵــێــت ـ هــەر بـــازاڕی مەدینەیە ،و لــەوێ فەرمانی دا چەند خەندەکێک لێ دران( .)٦کە دوایی (ابن کثیر) و ئەوانی تر ئەمە لە (ئیبن ئیسحاق)ـەوە دەگێڕنەوە و دوبارەی دەکەنەوە. بـــەم شــێــوەیــە دەبــیــنــیــن شوێنی خەندەکەکە دیاری کراوە بەوەی لەنێوانی ماڵێکی ناسراوی شاری مەدینە و نێوانی شوێنێکی تــری بــاش نــاســراوی شاری مەدینەیە: ماڵەکە ماڵی (ئەبول-جەهم) ناوێکە، و لە سەرچاوەکاندا ناونیشانی وردی هاتوە کە وتراوە لە شوێنێک بوە کە بە «البالط» ئاماژەی بۆ کراوە ،کە شوێنێکی بەردڕێژکراو بوە لەنێوان مزگەوتەکەی پێغەمبەر و بازاڕەکەی مەدینە .بەم ناو و ناونیشانە «دار أبي ا َ جل ْهم بالبالط» يان «دار أبي َج ْهم بالبالط» ،لە «املوطأ» ی (مالیك)( ،)٧و لە «المسند» ی (ابن الجعد)ـدا ئاماژەی بۆ کراوە(،)٨ دواتریش لە سەرچاوەکانی تــردا هەر بەم شێوەیە ئاماژەی بۆ کــراوە ،وەکو لە «تاريخ دمشق» ی (ئیبن عەساکیر) ( )٩و «خالصة الوفا» ی (سەمهودی) کە ئاماژە بۆ گێڕانەوەی «املوطأ»یش دەکات کە وتەی (مالك بن أبي عامر) ە ،بەڵکو شوێنەکەیشی بەوردی دیاری دەکــات کە دەڵــێــت :ماڵەکە لەنێوان ماڵەکەی (خالیدی کوڕی سەعد) یاخود ماڵەکەی (ابن عتبة) و نێوان ماڵەکەی (نەوفەلی کوڕی عەدیی)ـدایە(.)١٠ شوێنی دوەمیش کە خاڵی کۆتایی خەندەکەکەیە ،یان ـ لە گێڕانەوەیەکی تردا ـ گوایە خوێنی سەربڕراوەکان هەتا ئــەوێ ڕۆشــتــوە؛ ئــەو شوێنەیە کە بە َ «أ ْح َجار َّ الز ْيت» ناو براوە ،کە لەوێ مەقام و مزگەوتێکی بە ناوی صهحابییەک کە (مالیك‌ی کــوڕی سینان)ـە لێیە کە لە «شەهید»ەکانی ئوحود بوە (لە بەشێکی پێشودا وێنەی مزگەوتەکەمان دانا) .ئەم شوێنە لە گێڕانەوەکاندا بە لە «الزوراء» کە لە بازاڕەکەی مەدینە بوە ناونیشانی دراوە ،و ناودارە بەوەی شوێنی نوێژەبارانە و نوێژی جەژنی پێغەمبەر بوە .و ناوەکەی لەوەوە هاتوە کە بــەرد یــان کۆمەڵێک بــەرد بــوە و دوایی داپۆشراوە و دیار نەماوە ،و گوایە بەردەکان ڕۆنیان دەاڵنــدوە ،بۆیە پێی وتراوە َ «أ ْح َجار َّ الز ْيت» .ئێستە مزگەوتە دەکەوێتە ناوچەی نــاودار بە «سیدي مــالــك» (مــەبــەســت مــالــیـك‌ی کــوڕی سینان‌ی ناوبراوە) لە باشوری کۆاڵنی « الحماطة» لە مەدینە( .ئیبن شەببە) لە «تاريخ المدينة»ـدا ،و (ئەل-بەکری) لە «معجم ما استعجم»ـدا ،و (یاقوت) ی حەمایی لە «معجم البلدان»ـدا ،و (سەمهودی) لە «وفاء الوفا»دا ،بەوردی ناونیشانی ئەم شوێنەیان داوە. کەواتە ئەگەر بمانەوێت دەتوانین
ئەگەر نوسەرە ئیسالمیەکان هێشتا گومانیان لە ڕوداوەکە هەیە؛ من پێشنیارێکیان بۆ دەکەم :با هیوامان وا بێت ڕۆژێک لە ڕۆژان بتوانین لە شوێنێکدا لەنێوان ماڵەکەی (ئەبول-جەهم) و نێوان مزگەوتی مالیك‌ی کوڕی سینان لە مەدینە هەڵ‌بکەنین ،و ئەو کاتە بەدڵنیایی ڕاستیی ئەو بابەتەمان بۆ ڕون دەبێتەوە! بەاڵم ئایا کەی ئازاد دەبین لە حیجازدا بەئازادی کنەی شوێنەوارناسی بکەین!؟ و کەی عەقڵی ئیسالمی دەگاتە ئەو ئاستەی «موغامەرە»ی لەو شێوەیە بکات و ئامادەی هەمو ئەگەرێک و هەمو دۆزینەوەیەک بێت؟ ئەو ڕۆژە زۆر دور دیارە!
بەوردی شوێنی ئەم خەندەکە بدۆزینەوە، چونکە کۆمەڵێک ناونیشان و نیشانەی زۆر وردیــمــان پێ گەیشتوە .هەتاکو (وەلید عەرەفات) بۆ خۆیشی هەندێک لە زانیاریەکانی (ئەل-بەکری) و (یاقوت) و (سەمهودی) دەهێنێت .بەاڵم مامۆستا ئەییوب دیارە ئاگایی لەمانەش نەبوە. ئەمە ئەگەر مەبەستیان ئەوە بێت کە خەندەکەکە لە کوێدا بوە .وەکو مامۆستا ئەییوب پرسیاری کردوە. بەاڵم ئەگەر مەبەست ئەوە بێت کە بۆچی خەندەکەکە بۆ خۆی نیشانەیەکی زەقــی نیە کــە ئــامــاژەی بــۆ بکرێت، وەکو (وەلید عەرەفات) پرسیارەکەی بەم شێوەیە ورد کردوەتەوە؛ ئەمەش دیسان گرفت نیە و پرسیارێکی سادەیە، چونکە شتێکی چاوەڕوانکراوە کە دوای داپۆشینی خەندەکەکە و بەردڕێژکردنی ئەو ڕێگەیە و بیناکردنی ئەو مزگەوت و مەقام و ئاوەدانیانە؛ ئیتر خەندەکەکە کوێر ببێتەوە و هیچ نیشانەیەکی نەبێت. ئیتر گۆڕەبەکۆمەڵ نیشانەی بۆ چیە؟! جــا ئــەگــەر نــوســەرە ئیسالمیەکان هێشتا گومانیان لە ڕوداوەکە هەیە؛ من پێشنیارێکیان بۆ دەکــەم :با هیوامان وا بێت ڕۆژێــک لە ڕۆژان بتوانین لە شوێنێکدا لەنێوان ماڵەکەی (ئەبول- جەهم) و نێوان مزگەوتی مالیك‌ی کوڕی سینا ن لە مەدینە هەڵ‌بکەنین ،و ئەو کاتە بەدڵنیایی ڕاستیی ئەو بابەتەمان بۆ ڕون دەبێتەوە! بەاڵم ئایا کەی ئازاد دەبین لە حیجازدا بەئازادی کنەی شوێنەوارناسی بکەین!؟ و کەی عەقڵی ئیسالمی دەگاتە ئەو ئاستەی «موغامەرە»ی لەو شێوەیە بکات و ئامادەی هەمو ئەگەرێک و هەمو دۆزینەوەیەک بێت؟ ئەو ڕۆژە زۆر دور دیارە! پەراوێز: ( )١د .بركات أمح��د ،حممد واليهود ـ نظرة جديدة .ترمجة :حممود علي مراد( .األلف كتاب) الثاني ( .)٢٢٣اهليئة املصرية العامة للكتاب، .١٩٩٦ص.١٤٧ . ( )٢بڕوانە: W. N. Arafat, New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1976), p. 104. ( )٣الواقدي ،املغازي .حتقيق :مارسدن جونس. بريوت :دار األعلمي .الطبعة الثالثة .١٩٨٩ ،جـ،٢ . ص‌ص.٥١٤-٥١٢ . ( )٤السمهودي ،خالصة الوفا بأخبار دار املصطفى .دراسة وحتقيق :د .حممد األمني حممد حممود أمحد اجلكين .جـ ،٢ .ص« :٢٤١ .ويقول موسى بن عقبة إن رجال بين قريظة قتلوا عند دار أبي اجلهم اليت بالبالط ومل يكن يومئذ بالط فزعموا إن دماءهم بلغت أحجار الزيت اليت كانت بالسوق عند دار العباس بن عبد املطلب اليت اقطعها له عمر بن اخلطاب عند خامتة البالط ومشهد مالك بن سنان وهو خمالف ملا سبق يف قصتهم من أن النيب صلى اهلل عليه وسلم خندق هلم خنادق بسوق املدينة وضرب أعناقهم بها». ( )٥الصاحلي ،الشامي ،سبل اهلدى والرشاد، يف سرية خري العباد ،وذكر فضائله وأعالم نبوته وأفعاله وأحواله يف املبدأ واملعاد .حتقيق :الشيخ ع��ادل أمح��د عبد امل��وج��ود ،الشيخ علي حممد معوض .بريوت :دار الكتب العلمية .الطبعة األوىل، .١٩٩٣جـ ،٥ .ص.١٢ . ( )٦اب��ن ه��ش��ام ،ال��س�يرة النبوية .حتقيق: مصطفى السقا ،إبراهيم األبياري ،عبد احلفيظ الشليب .مكتبة ومطبعة مصطفى البابي احلليب وأوالده مبصر .الطبعة الثانية .١٩٥٥ ،جـ،٢ . ص‌ص.٢٤١ ،٢٤٠ . ( )٧مالك ،املوطأ .تصحيح وترقيم وختريج وتعليق :حممد فؤاد عبد الباقي .بريوت :دار إحياء الرتاث العربي .١٩٨٥ .جـ ،١ .ص ،٨١ .احلديث رقم (ُ « :)٣١ك َّنا َن ْس َم ُع ِق َرا َء َة ُع َم َر ْبنِ ْ َ ال َّطابِ ِع ْن َد َ ْم بِالْ َب َلطِ ». دَا ِر أبِي َجه ٍ ( )٨ابن اجلعد ،املسند .حتقيق :عامر أمحد حيدر .بريوت :مؤسسة نادر .الطبعة األوىل.١٩٩٠ ، ص ،٤٢٨ .احلديث رقم (َ « :)٢٩٢٣أ ْر َس َل ِن ْ ُ َ ال َّر ُر ْب ُن َأبِي ُه َر ْي َر َة إ َِل ا ْبنِ ُع َم َر َف َأ ْد َر ْك ُت ُه يُ َصلِّي ِع ْن َد دَا ِر َأبِي ْ َ ال ْه ِم بِالْ َب َلطِ ». ( )٩ابن عساكر ،تاريخ دمشق .حتقيق :عمرو بن غرامة العمروي .دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع. « .١٩٩٥دار أبي اجلهم بالبالط» .جـ ،٥٧ .ص. .٧٧ ( )١٠السمهودي ،خالصة الوفا .جـ ،٢ .ص. « :٢٤١دار خالد بن سعد ويقال هلا دار أبن عتبة ثم يلي دار خالد دار أبي اجلهم ثم دار نوفل بن عدي ودار أبي اجلهم هي املرادة بقول مالك بن أبي عامر كما يف املوطأ كنا نسمع قراءة عمر بن اخلطاب وحنن عند دار أبي اجلهم بالبالط».
ذمارة ( )2٩5دوشةممة 201٦/5/16
3
«هيچ ئازادييه‌ك نيه به‌بێ خوێن»
گفتوگۆ لەگەڵ «سالڤۆی ژیژەک» (دیرشپیگڵ)2015 ، وەرگێڕانى :ئاکۆ حەسەن بەڕێز ژیژەک ،قەیرانە دارایی و ئابورییەکان ئەوەیان دەرخست کە بازاڕی ئازاد تاچەندە تــوانــای خۆڕاگرتنی هەیە ،تۆ کە ئــەوەت کردۆتە ئەرکی خۆت لە لێکدژییەکانی نێو سیستەمی سەرمایەداریی هاوچەرخ بڕوانیت، ئایا چاوەڕوانی شۆڕشێکی نوێ دەکەیت؟ •بەداخەوە ،نەخێر. بەاڵم ئارەزووی ئەزمونکردنێکی وادەکەیت؟ ئایا تائێستەش هەر کۆمۆنیستیت؟ • هەندێک وەک مارکسییەکى شێتۆکە دەمبینن کە چاوەڕوانی کۆتایی مێژوو دەکەم، لەوە دەچێت من زۆرسەیر بم ،بەاڵم شێت نیم، من لەبەر نەبوونی شتێکی باشتر لە کۆمۆنیزم، و لە دەرەوەی ئــەو بــارودۆخــە نائومێدەی بــەســەر ئ ــەوروپ ــادا هــاتــووە کۆمۆنیستم. شــەش مانگ لەمەوبەر لە کــۆریــای باشور بووم بۆ گفتوگۆکردن دەربارەی قەیرانی ناو سەرمایەداریی جیهانی .وەک دەزانیت وەک هەمیشە ،لەکاتی بەڵگەهێنانەوەم بەو جۆرەی بێت .دەبێت ئاگامان لەوە بێت گەشەکردنی مەزنە(.دەبێت ئاگامان لەوەبێت مەبەست لە ئەو مەترسیيانە ناسێنران و بەفراوانییش پێی ڕاهاتووم ،لەناو ئامادەبوواندا تريقه‌ى ئازادییە تاکەکەسیەکان ده‌مامكێکە سڕینەوەی هاوپەیمانیی دەسەاڵتدار لەواقیعدا هاوپەیمانیی گفتوگۆکران ،ئێستە پێتوایە ئێمە هەمومان پێکەنین دەستیپێکرد ،دوای گفتوگۆکە ئازادییە کۆمەاڵیەتییەکانی پێ‌دادەپۆشرێت .دوو حیزبی گ ــەورەی دەوڵەتەکەیە ،واتە بەرەو هەڵدێر دەڕۆین؟ یەکیان وتی(( :تۆ باس لە چی دەکەیت؟ ئ ــەو چــاودێــریــیــە کالسیکیەی دەوڵــەتــى حیزبی سۆسیالدیموکراتی چەپ و حیزبی • نەبوونی جێگرەوەیەکی ئاشکرا بەمانای ئــەوان پێیان وابــوو تەنها بە تەماشایەکی خۆشگوزه‌ران ئێستە وێرانبووە .ئێمە لە پارێزکارە دیموکراتە کریستیانیەکانە) .ترس ئەوەنیە بەناچارى درێــژە بەم بارودۆخەی چین ،کۆریای باشور ،یابان و سەنگافورە ،دۆخــی لەدەستدانی دیمەنێکداین کە تێیدا لە وەدیهاتنی ڕیشەییانە ،بڕیاروەرگرتنی ئێستەبدرێت ،ئەگەر سیستەمەکەی ئێستە ڤێتنام ،ئەوە دەبینیت کە ئەو واڵتانە لەڕووی جووڵەی ژیانی کۆمەاڵیەتیمانی لەوەی ڕابردوو هەڵەشانە ،خەڵک بــەرەو بڕیاروەرگرتنی لەسەر خۆدووبارەکردنەوە بــەردەوام بێت، ئابورییەوە لە بارودۆخێکی باشدان ،کەواتە هــەبــووە جــیــاوازکــردووە .بژاردەگەلێک کە خۆبەخۆییانە لەسەر بنەمای هەلومەرج ،بێگومان دەگــەیــنــە داڕمــــان .تاکەشتێک ئەوە کێیە خزاوەتە ناو قەیرانەکەوە؟ ئەوە دەتوانین تيايدا بژین و ئەوانە لە دەرەوەی ســنــوردارێــتــیــی کــردەکــیــانــە و دۆخگەلی کە بتوانێت لیبراڵدیموکراسی ڕزگاربکات خۆرئاوای ئەوروپا ،یان زۆر وردتــر ،چەند ئازادییە شه‌خسييه‌كانمانه‌وه پێویستی بە پێشتردیاریکراو ئارراستەدەکات .بەاڵم هەندێک خۆی لەنوێکردنەوەی چەپدا دەبینێتەوە، کات ئێوەش ناچارن بواری مانا بخەیتە جێی ئەگەر چەپەکان جارێکی دیکە ئەو چانسە پێناسەکردنەوە هەیە. بەشێکی خۆرئاوای ئەوروپایە. بە دەربڕینێکی دیکە ،تۆ بەشێکی گەورە لەو لێهاتوویی شیکاری شتەکان و لەگەڵیاندا لەدەستبدەنەوە ،ئەوکات مەترسیی فاشیزم باشە ،بەاڵم شتەکە هەروا بەو سادەییە نیە. • بەهەرحاڵ ئەوە بەشێکی ڕاستییەکەیە ،مشتومڕەی ئێستە هەیە پشتگوێ دەخەیت .بیگونجێنیت .گەشەکردنی ئیرادەیەکی گشتی یان النیکەم ستەمکارییەکی نوێ گەشەدەکات. بۆچی ئێمەی ئــەوروپــایــی لــەو بڕوایەداین ئێمە شۆڕشی ساڵی 1968ی خوێندکارانی بەو جۆرە ڕوونــادات .گەشەکردنی ئیرادەی ئەو هەوادارییانە لەئێستەدا بوونیان هەیە، کە بارودۆخی خەمهێنەری ئێمە قەیرانێکی زانکۆ(لەفەرەنسا)مان بینی ،بەاڵم نەگەیشتە تاکی و تایبەتی دەمێنێتەوە و لەکۆتاییدا فەندەمێنتاڵیزمى دینى نمونەیەکی ئەوەیە ،لە بێ‌خەوشە؟ وابیردەکەمەوە کێشەکە زیاد هیچ ئەنجامێکی دیاریکراو ،جگه له‌و سودانه‌ى ناسیاسیانەیە .ئــەوە ژينگه‌يه‌كى گرنگە بزووتنەوە ڕاستڕەوە پەڕگیرە پۆپۆلیستیەکاندا، لــەوەی پرسیار لە گوتنی بەڵێ یان نەخێر کــە لــە ب ــواری ئــازادیــی ليبراڵى مەدەنیدا بۆسەرمایەداری ،بەو بەڵگەیەی ئازادیگەلی و لە ناسیۆنالیستە شەڕانییەکاندا. بێت دەرهەق بە سەرمایەدارى ،زیاتر پرسی بەدەستهاتن .بەپێچەوانەی ئارەزووی ئازادییە دیموکراسیانە و چێژپەرستیی تاکه‌كه‌سیانەی • ڕاســتــە ،وەاڵمــدانــەوە بــەوە ناتوانێت داهــاتــووی دیموکراسیەتی خــۆرئــاوایــیــە ،فه‌ردیيەکانەوە ،ئایا وه‌سوه‌سه‌ى تۆتالیتاریەت تاکەکان بۆ مه‌به‌ست و نیازیان بە ئامراز ناڕەزایەتيی چەپەکان هاوڕێ لەگەڵ پشودرێژیدا لەڕاستیدا شتێکی تاریک لەئاسۆدا شێوەى لە ڕێکخستنی ئـــارەزووی کۆمەاڵیەتیدا بۆ ئەوانی گۆڕیوە بۆ کۆمەڵیک تاکی خوگرتوو بەرگەگرتوو و دركکراو بێت .نەخێر! بەوە، خــۆى وەرگــرتــووە و یــەکــەم سەرەتاکانی زاڵبوون بەسەر ڕژێمە بااڵده‌سته‌كاندا ،لە پشت بە کارەوە. لیبراڵیزم کەمە کەمە خۆی الوازدەکات .مافی ئێوە چی شتێک وەک جێگرەوە(بەدیل) ئەوەمان هەیە سنورێک دانێین .ئێمە لە ئەوروپا و پاشه‌مله‌وه ئه‌نجامنه‌درا؟ گەردەلولەکانیمان پێگەشتووە. زیاد لە پێویست هەست بەگوناهباری دەکەین، • سەدەی بیست کۆتایی هاتووە .ڕژێمە دەبینن؟ دەتـــەوێـــت بڵێیت قــەیــرانــی دارایــــی • ڕێــگــەیــەک نــیــە بــۆ گـــەڕانـــەوە بۆ تۆلێرانسى فرەكه‌لتوريى ئێمە سەرچاوەی ســەراپــاگــیــرەکــان( )totalitarianتوانای سه‌رده‌كێشێت بۆ قەیرانی سیاسیيش؟ • چین و سەنگافورە و هند و-نزیکتر مانەوەی درێژماوەیان نەماوە .ئەگەر بمانەوێت کۆمۆنیزم .ستالینیزم لە واتایەکی تایبەتدا لە هەستێکی دەستەجەمعیيەوە بەگوناه لەخۆشمان -بەم دواییانە تورکیا ،مژدەدەری ئەو وێنەیەی کە لەسەر ئێمە لە خۆرئاوا هەیانە لە فاشیزم خراپتر بوو ،بەسەرنجدان لەوەی گرتووە ،لە کۆمەڵێک هەڵەتێگەیشتنەوە کە داهاتوویەکی باش نین .ئەوە بڕوای منە کە بیپارێزین ،ئەوا پێویستە دووبارە بپەرژێینەوە کە ئایدیالی کۆمۆنیستی ڕۆشنگەریانە بوو دەتوانێت ئەوروپا بەرەو لەناوچوون ببات. سەرمایەداریی مۆدێرن لەدۆخی فراوانبووندا ســەر کۆمەڵێکی زۆر لــەو پرسیارانەی کە کە سەرەنجامەکەی بە ئازادبوونی گەالن گــەورەتــریــن هــەڕەشــەیــەک بۆسەر ئەوروپا لەڕێڕەوێکدایە کە باشتر چاالک دەبێت بەبێ دەربــارەی برەوی ئازادییە دیموکراتیەکان و کۆتاییهات.بەاڵم هەروەها ئەوەش تراژیدیای خۆسەنته‌رييه‌کەیەتی ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی دیموکراسییەکی تەواو پەرەسەندووش .توانای خۆئازادکردنە .ئەمە بەوردی ئەو جێیەیە دیالەکتیکی ڕۆشنگەری بــوو .ستالینیزم پاشه‌كشێيه‌كه‌ى به‌ره‌و كه‌لتورى بێ‌جیاوازی و گەشەکردنی ئەو شتەی کە سەرمایەداری بە کە ئەوروپا دووچاری هەڕەشە دەکاتەوە .من تائێستەش وەک لــوغــز و مەتەڵێک الی ڕێژەییبونی گشتی .لەو هەستەدا من توندڕەوم. بەهای ئاسیاییانە ناودەبرێت لە 10ساڵی چەپێکی ئەوروپاسەنتەرم .ئەم ڕۆژانە ڕەخنە من مــاوەتــەوە .فاشیزم هەرگیز ڕێگەی بە ئازادی بەبێ بوونی بڕێکی دیاریکراو لەپێداگری ڕابـــــردوودا النیکەم گــومــان و دوودڵـــی و لە ئەوروپاسەنتەرى بەناوی فرەکەلتورییەوە بەپلەوپایەگەیشتنی ڕۆشنگەری نەداوە ،ئەو ناتوانرێت بپارێزرێت .من نامەوێت گومان لە پرسیارگەلێکی هێنایە ئــاراوە :چی دەبێت لە ناوەندە چەپەکاندا بۆتە مۆدێل .بەاڵم زۆربەتایبەت بەشوێن نوێکاریی پارێزکارانەوە هەموو شت بکەم یان هەموشتێک بخەمەژێر ئــەگــەر ســەرمــایــەداریــی ســتــەمــکــارانــە لە من بــاوەڕم وایە کە ئێمە لە هەرکات زیاتر بوو لەڕێگەی کەرەستە تاوانکارییەکانەوە .پرسیارەوە .دۆگماتیزمی لیبراڵی لەسەر مۆدێلە چینیەکەیدا ،نیشانەی ئــەوە بێت پێویستمان بە ئەوروپا هەیە .تەنها چەند هەندێک کات هیتلەریش ڕەگوڕیشەیی یان بنەمای ئەوەی هیگڵ بە جەوهەری ئەخالقی ناوی بردووە بنیاتنراوە .هەر له‌به‌ر ئه‌وه هەر لیبراڵ دیموکراسی وەک ئــەوەی ئێمە لێی ساتێک بیر لە جیهان بکەرەوە بەبێ ئەوروپا .بەئەندازەی پێویست توندوتیژ نەبووە. چی؟ ئێوەبەجدی واناڵێن ،ڕاستە؟ شێوەیەک لە حەقانیەتی سیاسی ،هەوڵێکە تێگەیشتووین ،زیــاد لە مەرجێک بێت بۆ تۆ تەنیا دوو جەمسەرت دەبێت :لەالیەکەوە • ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە فاشیەت بۆ کۆنترۆڵکردنی شتێک کە دەبێت بەشێک پەرەسەندنی ئابوری ،لەبری ئەوەی بەڕێگەی واڵتــە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا ،لەگەڵ نیولیبراڵیزمە بێبەزەییەکەیدا و ،هەروەها لەزۆرکاتدا کاردانەوەیە بەڕووی له‌خۆڕازيبوون لە جەوهەری ئەخالقیمان لەبەرامبەر ڕێگريیە خۆیدا بڕوات؟ دیموکراسی لەپێناوی ڕێگەخۆشکردن ئەوەی بە سەرمایەداری ئاسیایی ناودەبرێت ،و هیچوپوچیی بۆرژوازیەتدا ،بەاڵم ئەویش کۆمەاڵیەتی یان ياساييه‌كاندا بێت. ئایا هەموو کەلتورەکان خاڵێکی کۆتاییان بــۆ ســەرمــایــەداريــدا نــیــە ،ئــەو لەوێیە بۆ لەگەڵ پێکهاتە سیاسییە ستەمکارەکەیدا .لە هێشتا بــەنــدکــراوی ئــاســۆی کۆمەڵگەی بەرهەڵستیکردنی مەترسییە شاراوەکانی ناوەندی ئەمانەدا ڕوسیای پوتین-ت هەیە ،بــۆرژوازیــیــە و زۆر بـــەوردی درێــژەدانــە بە نیە بۆ هەڵنەکردن()intolerance؟ • هەندێک شــت هــەیــە بەرگەگرتنیان سەرمایەداری ،شتێک کە دەبێتە هۆی ئەوەی لەگەڵ ئامانجە فراوانخوازیەکەیدا .بەو وێنایە کەمتەرخەمی و لەخۆڕازیبوون ،بەتەواوەتی دیموکراسی زیاتر بابه‌تى و بێ‌جێگره‌وه بێت .ئێوە دەشێت گەورەترین بەشێکی بەبەهای لەگەڵ واڵتەربنیامیندا هاوڕام لەو تێڕوانینه‌يدا نەشیاوە ،وەک ئەوەی ژاک الکان بنەمای بۆ • ڕاستە ،بەاڵم دەبێت بنەمایەکی زیاد میراتی ئەوروپیتان لەدەستچووبێت ،کە لەودا كه هەموو سەرکەوتنێکی فاشیزم ،بەرهەمی دانا .چی دەبێت ئەگەر گۆڤارگەلێک لە ڕوی لەوە ،واتە شتێکی زیاتر لەبنەمای هەڵبژاردنی دیموکراسی و ئازادی پێداویستیی پێشکەوتنی شکستى شۆڕشە :سەرکەوتنی فاشیزم ئەوە سەرگەرمیيەوە گاڵتە بە هۆڵۆکۆست بکەن؟ ئازاد بوونی هەبێت .دەشێ ئازادیی هەڵبژاردن کۆمەڵگەیە و بەبێ ئــەو یەکسانی و داد دەسەلمێنێت کە ئیمکان و ئەگەرى شۆڕش چی هه‌ستێكت هه‌يه دەربارەی ئەو نوکتانەی بوونی هەبووە بەاڵم چەپ نەیزانیوە چۆنچۆنی کە سێکسی یان ڕەگەزپەرستین؟ شوێنگەی کۆمەڵگە بــەرەو هــەر ئاراستەیەکی شیاو ناڕەخسێن. چەپ-لیبراڵ یان ئازادیخواز دەربارەی گاڵتە ئەوە میراتی ڕۆشنگەرییە ،گواستنەوەیە لە سودى لێ وەرگرێت. ڕێنوێنی بکات ،لەم ڕووەوە من کابرایەکى چ ــۆن ئیشپێکردنی ئێستە بــۆ بەها گشتیەکان یــان گاڵتەجاڕيیە ناخۆشەکان لینینیم ،لینین هەمیشە بە تانەوە دەیپرسى :ناکامڵیەوە بەرەو سەربەخۆیی ئیرادە. • بــەتــەواوەتــی! مــن هاوبیر و یەکێک بنەماییەکانی لیبراڵیزم وەک :ئازادی ،داد و ئارەزووی ڕۆشتن بۆ ئاراستەی پێچەوانە دەکات ئازادی-بەڵێ ،بەاڵم بۆ چ کەسانێک؟ ئەى لە هــاوڕێ باشەکانی یۆرگن هابرماس نیم ،یەکسانی دەبینیت؟ ئایا سیستمەی لیبراڵ -بــەرەو الی زیادکردنی هەستیاری لەپێناوی بۆچییانە؟ ئازادی ،مافی چارەی خۆنوسینە .هەروەها ،بەاڵم بەتەواوەتی لەم خاڵەدا هاوڕای ئەوم .دیموکراسی ئــەوەنــدە بەهێزە کە خــۆی لە بێدەسەاڵتيی ئەوانیتردا .خــۆت دەزانیت، نوکتە بێشەرمانەکان تاقیکردنەوەیەکی بەپلەی یەکەم و پێش هەموو شتێک ،ئازادیی لە هەمووکات زیاتر ،پێویستە بەردەوامبین هێرشەکانی نالیبراڵەکان بپارێزێت؟ • مـــــن گـــــومـــــان لـــــە تــــوانــــای گەورەیە بۆ سنوری هه‌ڵكردن و بەرگەگرتنی لــەدەســتــگــرتــن بـــەپـــڕۆژەی ڕۆشــنــگــەریــی دەربڕین و بیروباوەڕیش بەشێکە لەوە. • نایابە! من كه‌سێكى ستالینی نیم کە ئەوروپیەوە .ئەوە تاکە شتێکە کە مۆڵەتی دەکـــــــەم بــــۆ ڕووبــــــەرووبــــــوونــــــەوەی ئەوانیتر لەنێوان هەندێک گرووپی كه‌لتوریدا، گاڵتەی بەئازادیی مەدەنی دەکــرد و بڵێم گۆڕانمان پێدەدات لە هێڵگەلێکدا کە مومکین بـــــەرەنـــــگـــــاری().challengeەکـــــان ،من ئەوانەم حەزلێیە. زۆر بەجدی ڕاڕاتکردم کە زیاتر پرسیاربکەم؟ سیستەمی سەرمایەداریی جیهانی لە دۆخی تەنها بەشێک لەهێڵی حیزب ڕاســتــە کە و شیاو یان کردەنی دێنەبەرچاو. • لــە یۆگۆسالڤیا لـــەڕابـــردوودا ،هەر ئایا ئەو ئامانجە چاوەڕوانییەکی زیاد لە نزیکبوونەوەدایە لــە خاڵی مەترسیداری لەسەر بنەمای ئازادیی واقیعی بنیاتنراوە .لە ڕووبەرە تاكه‌کەسی و تایبەتییەکاندا ،ئازادیی پێویست نیە لەلیبراڵ-دیموکراسی؟ سفر .ئەگەر ئەمە ڕووبـــدات و سیستەمی پێکهاتەیەکی نــاو کــۆمــارەکــە نوکتەمان • بەڵێ ،پێویسته لە لیبراڵدیموکراسی سەرمایەداری بکەوێت ئەوە لەبەر چوار هۆکار بــەرامــبــەر ئــەوانــیــتــر هــەبــوو .بۆنمونە، هەڵبژاردن لە گەشەکردندایە ،تەنانەت لە واڵتى چینیش .من ئاماژە بە ڕووبەرەکانی تێپه‌ڕین .دیموکراسیيه‌كی ئاسايى و باو ،دەبێت :کارەساتی کەش وهــەوا ،ئەنجامە وامــانــدادەنــا مۆنتینیگرۆییەکان تەمەڵن. وەک ئازادیی سێکشواڵی دەکــەم ،ئازادیی هه‌ندێك كارى تایبەتیي خۆی هەیە بيكات :ئاشکرا و گرفتاوییەکانی لێکۆڵینەوەی مۆنتینگرۆ بومەلەرزەی هەبوو .کەوایە بۆچی گەشتکردن ،بازرگانیی ئــازاد و هەروەها وا دێتە بەرچاو زۆرینەی دەنگدەران لەڕواڵەتدا بایۆجینەتیک ،الوازیی زاڵبوون بەسەر بازاڕی مۆنتینیگرۆییەکان زه‌كه‌ريان دەکــرد بەناو ئازادیی دەوڵەمەندبوون .بەاڵم پێم سەیرە بە ئــازادیــی هەڵبژاردن ڕەزامــەنــدن .بەاڵم دراودا و زیادبونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە هەموو کون و کەلەبەرێکدا؟ ئەوان چاوەڕوانی ئەگەر ئەو ئەندازەیە بەس بێت و و ئەوەی لەڕاستیدا ئەوان هەر ئەوە دەکەن کە پێیان لەم بازاڕەدا تێکشکاون .لەو ڕووەوە زۆرێکی لەرینەوەی داهــاتــوویــان دەکــرد چونکە لە کە دەشێت ئەو جۆرە لە ئازادیی شەخسی دەوتــرێــت .ئەو وتەیە ئەوەیە کە بــژاردەی بازاڕە جیهانییەکان ،بە هێزگەلێکی گەورەتر دەسپەڕکردندا تەمبەڵ بوون .خومانگرتبوو بە دەرب ــارەی هەڵبژاردن لەڕاستیدا تەڵەیەک دڵخوازی ئەڵمانیەکان دەوڵەتێکی هاوپەیمانیی لە هێزگەلی داپڵۆسینی کۆمەاڵیەتی گۆڕاون .دانانی کڵێشەگەلێکەوە دەربارەی کۆمارەکانی
دیــکــە ،لــەســەر يەهودیەکانی پۆڵۆنیاش نوکتەگەلێکمان دروستکردبوو. من باوەڕم وایە لەوتاقیکردنەوەی بەهێزتر بوونی نیە. • لــێــرەدا هێڵگەلێکی ســـوور هــەیــە، مەترسیيەکە گەورەتر دەبێت ئەگەر شتەکە پــەیــوەنــديــی بــە دوو کــۆمــەڵــی نــەتــەوەیــی یــان مەزهەبيی جــیــاوازەوە هەبێت کە لە یەک ناوچەی هاوبەشی جوگرافیدا بژین و ڕێوڕەسمی ژیانیان وەرگــری ئاشتی نەبێت، ئەگەر شتێک ڕووبدات بەدڵنیاییەوە کێشەیەک درووستدەبێت ،بەتایبەت ئەگەر وێناکردنیان لە ڕەخنەی مەزهەب یان ڕێوڕەسم و دۆخی ژیانیان ،وەک هێرشکردنە سەر شوناسیان وەریبگرن. ئەم تەقینەوەیە بە هۆی ئەو ڕاگەیاندنەوە نیە کە بەم دواییانە باڵوبۆتەوە و دەڵێت: ((ئیسالمیش بەشێکە لە ئەوروپا))؟ • هه‌ڵكردن و تۆلێرانس ڕێگەچاره نیە. ئ ــەوەی پێویستیمان پێیەتی ئــەوەیــە کە ئەڵمانەکان بە((الیتکالتور))()leitkulture ناویانناوە ،كه‌لتورى هەژمونگەر :كه‌لتورێکی بــەرز و پێشڕەو ،دۆخێک کە لــەودا وردە كه‌لتورەکانی دیکە کاردەکەن ،ڕێکیاندەخات. فرەكه‌لتوری ،بە ڕێزگرتنی بەرامبەریانەی خۆی بۆ هەستیاریيەکانی ئەوانیتر ،لەوە زیاتر بەکارنایەت کاتێک کە دەگاتە ئەوەی پارێزەرێک بۆتە شتێکی مەحاڵ .ئیسالمێکی دیندار بۆنمونە بـــەردەوام تووشی تەنگژە دەبێت لە قبوڵکردنی نیشانە بێباوەڕیيەکانی ئێمە .خۆرئاواش لەگەڵ پراکتیکە لیبراڵیەکەیدا لەالیەکی دیکەوە جیاکردنەوەی ژن لە پیاو و حاڵەتەکانی هاوسەرگیريی ناچاری کە بەشێکە لە ژیانی مسوڵمانان بۆ ئەو بەرگەنەگیراون، لەبەر ئەوە وه‌ك چەپێک ،ئه‌رگۆمێنتى ئه‌وه دێنمه‌وه پێویستمان بە خولقاندنی كه‌لتوری پێشڕەوی خۆمان هەیە. ئەم كه‌لتورە پێشڕەوە دەشێت وەک چ شتێک بێتە بەرچاو؟ تەنانەت بەیاننامەی جیهانيی مافەکانی مــرۆڤ هەندێک کات بەناوی جیاوازيی كه‌لتوريیەوە دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. • كــه‌لــتــوری پــێــشــڕەو لــە ئــەوروپــا گەردوونیبوونی سەردەمی ڕۆشنگەريیە کە تيايدا تاکەکان خۆیان لەڕێگەی ئەو گەردوونیبوونەوە دەبینن .ئــەوەش بەو مانایە دێت کە ئێوە دەبێت توانای وەالوەنانی تایبەتمەندیيەکانی خۆتان و چاوپۆشی لەپێگەی کۆمەاڵیەتی، نەتەوەیی یان مەزهەبيی خۆتت هەبێت .هه‌ر هێنده كه تەحەمولی یەکێکی دیکە بکەین بەس نیە .ئێمە پێویستمان بەتواناییەک هەیە بۆ ئەزمونکردنی شوناسی كه‌لتوری خۆمان وه‌ك شتێکی مەرجدار ،تایبەت ،ڕێکەوت و شتێک کەتوانای گۆڕینی هەبێت. بەاڵم هاواڵتيی گەردوونی جۆرێکە لە خەیاڵ، لە واقیعدا بوونی نیە .لەڕاستیدا ،هەرکەس پەیوەسته بە گرووپ یان کۆمەڵگەیەکەوه. • تاکی گەردونيی زۆر واقیعی لە ژیانی ئێمەدا هەیە .لەتەنیشتی سێو و قــۆخ و ترێ وەپێویستە شوێنێک بۆمیوەکانی تریش هەبێت .مرۆڤەکان سەر بە گرووپێکی تایبەتی خۆیانن ،بەاڵم لەهەمان کاتدا ئەوان بەشێک لەڕەهەندێکی جیهانیشن .من لە سەرتاسەری ژیانمدا بە یەک جۆر نامێنمەوە ،بەاڵم من وه‌ك من دەمێنمەوە .کۆمەڵگە بەیەکەوە گرێنەدراوە. کەسێک دەتوانێت گروپێک وازلێبێنیت و بەگروپێکی دیکەوە پەیوەست بێت .شوناسی ئێمە لە چەندین شوناس پێکهاتووە کە دەتوانێت پێ‌بەپێ و لەتەنیشتی یەکترەوە بوونیان هەبێت .لەبەرئەوە هیچ ئازاديیەک بوونی نیە ،النیکەم ئازاديیەکی جیهانی بەبێ بوونی ساتێک لە توندوتیژی بوونی نیە. جیابوونەوە لە ڕیشەکانی تاک بەتەواوەتی گەڕانەوەیەکی ناچاريیە ،بــەاڵم ئــەو هێزە پەیوەنديی بە هێزی فیزیکیيەوە نیە ،شتێکی ئازادیبەخشە .زه‌ینی ئێوە ،لەپێناوی تێکدانی ئەوەی بۆ ئێمە تایبەتیيە بوونی نیە .ئێمە بەتایبەتمەنديیە زاتیيەکانمانەوە پەیوەست بووین .بەاڵم دەبێت دەستنیشانی بکەین کە ئەو تایبەتمەندييه بنیاتنراوی وابەستەییەکە، لە ئەگەرێک ،یان ڕێکەوتێک کە پەیوەنديی بە خودەوە نیە .لەواقیعدا گەردونیبوون بە یەک سەرچاوەکان: شیمانەی شۆڕشگێڕانە دەکرێتەوە. (1-fa.shafaqna.comدموکراسی جادە صاف لە لێرەم))، ((ڕۆژەکان دەڕۆن و من هه‌ر کن سرمایەداری نیست). پۆلێنێر"دا ه ئ قەسیدەیەکی بەناوبانگی "گیۆم (2-www.nafhamag.comالحریەبدون دم). 3-spiegel online (the greatest دەخوێنینەوە. • ئەگەر بە زمانی مەسیحیەکان قسەبکەمthreat to Europe is its inertia)- ، ڕۆحی پیرۆز(روح القدوس) بەشێکە لە هەر spiegel online (the greatest threat )to Europe is its inertia تاکێک لە ئێمە ئیتر هــەر ئینتیمایەکمان هەبێت .من بێباوەڕم بەاڵم لە هەرکەس توندتر سەرسامم بە فێرکاریيە مەسیحیيەکان :باوک و دایکت بەجێبهێڵە و دوای من بکەوە ،وەک مەسیح دەیگوت .من دەڵێم تایفەگەرێتیەکەت وەالن ــێ و بـــەدوای گــەردوونــایــەتــبــی بنەما ڕۆشنگەریيەکاندا بگەڕی. لە سیاسەتدا ئەوە بە مانای چی دێت؟ • ڕابــــەری شــۆڕشــی ئــێــرانــی ئایەتواڵ خومەینی ،جارێکیان وتبووی ئێمەی مسوڵمان چەک و ئیمپریالیزمی سەرمایەداريی خۆرئاوا نامانترسێنێت .ئـــەوەی دەمانترسێنێت گەندەڵيی ئەخالقيی خۆرئاوایە ،گرووپەکانی وەک دەوڵەتی ئیسالمی(داعش) و هەروەها ب ــۆک ــۆح ــەرام ،چ دی ــاردەی ــەک ــی نــامــۆن! جــوواڵنــەوەیــەکــی کــۆمــەاڵیــەتــی و سیاسی کە ئامانجی بنەڕەتیيان ئــەوەیــە ژنــان بە نەخوێندەواری بمێننەوە و جێگەکەیان تەنها بۆ پــیــاوان قــۆرخ بێت ،شتەکە جیاوازيی نیە لەگەڵ درووشمی زانکۆکانی ئەمریکادا لەشەستەکاندا((جیاوازی نیە لەنێوان مەسەلە جنسی و سیاسیەکاندا)) .ڕوسیا بۆنمونە هەمان دۆخــی چینایەتيی جنسی دەژی، لەگەڵ ئەوەشدا کەمتر بەرچاودەکەوێت وەک لە دۆخــەکــە وەک لە جیهانی ئیسالمیدا، شەرمهێنەکە سەرۆکی نەتەوەییەکانی ڕوس ڤالدیمێر زیرینۆفسکی بڵێت شتێک لەئەوروپادا بەناوی ژن یان پیاوەوە نەماوە. ئــایــا گــرنــگــیــدان بــە چــێــژی تــاکــەکــان تــاکــە ڕێــگــەیــە بــۆ ڕووبــــەڕوبــــوونــــەوەی ئسوڵیەت(فه‌نده‌مێنتاڵيزم)؟ • نا ،ئــەوەش لەبەر دوو هۆکار :یەکەم دين چیتر دوژمنی هەرە مەترسیدارمان نیە. جیفکۆ کۆستی ،پیاوێکی دينيی کرواتی جێی مشتومڕە .جارێکیان وتبوی کاسۆلیکیەت بەڵگەیە لەسەر ئــەوەی کرواتیەکان بیر لە دەستبەردان لە ناسيؤناليزم و میراتی خۆیان ناکەنەوە ،یان دین چیتر مەسەلەیەکی ئیمانی نیە بەڵکو پرۆژەیەکی سیاسى/كه‌لتوريیە. ئایین لێرەدا ئامرازێکە ،نیشانەی شوناسێکی دەستەجەمعیيە .لەبنەڕەتدا پەیوەنديی بە ئەندازەی ئەو زاڵێتیيەوە هەیە کە گشت(كۆ) بەسەر تاکدا دەیسەپێنێت .ئەگەر بەباشی ئــەنــدرس بریفیکی ،بکوژە نەرویجیەکەت لەبیربێت کە مەسیحیەتی بەبەردی بناغە بۆ بنیاتنانی شوناسی ئەوروپای یەکگرتوو نــاوده‌بــرد ،وێــڕای ئــەوەی دينداریش نەبوو، لێرەدا وتەیەکی کۆمۆنیستێكی بەناوبانگی ئیتالیم بیردەکەوێتەوە کە خۆی بە "مولحيدێكى کاسۆلیک" دەناساند. هۆکاری دووەم کە وایدەبینم گرنگیيەکی زیاتری لەوەی یەکەم هەیە ئەوەیە کە ئازاديی چێژبردنێکی بێ‌جڵه‌و تەنها دوژمنکاریی بزوتنەوە ئسوڵیيەکان زیاددەکات ،شەڕکردن لەگەڵ فه‌نده‌مێنتاڵه‌كاندا بەتەنيا لەڕێگەی پێشکەشکردنی جێگرەوەی ڕاستەقینەوە دەبێت کە بەشداری لە گۆڕینی بنەڕەتیيانەی دۆخەکەدا دەکات .هيچ شتێكى چێژپه‌رستانه‌ى تڕۆى تيا نيه. زۆر ئەستەمە بتوانین مسوڵمانەکان بەو پیرۆزی و خۆشویستراوە قەناعەت پێبکەین، هەموویان بەالی ئەوانەوە بەهای جێگیرن ،لە تێڕوانینی موسوڵمانێکی توندڕەوەوە حیجاب شتێکی پیرۆزە نەوەک بەتەنيا پەسەندکراو؟ •ئــالــێــرەدا کێشە سەرەکیيەکە خۆی شاردۆتەوە ،من دژی حیجاب نیم بەاڵم ئافرەت خۆی دەبێت خاوەنی بڕیاربێت ،لەبەر ئەوە پێویستە ئازادبکرێت لە هەموو پێبەندە خێزانی وک ۆمەاڵیەتیيەکان .هەندێک ئافرەت لە ئەوروپادا کە بانگەشەی سەروەريی یاسا دەکەین بەهۆی بیرکردنەوە جیاوازەکانیانەوە ڕووبـــــەڕووی تــونــدوتــیــژی دەب ــن ــەوە .لەم جــۆرە دۆخــانــەدا خـــۆالدان لــە توندوتیژی بەرهەڵستکارانە نیە ،مێژوو سەلماندویەتی کە ئازادبوون هەمیشە خوێنڕشتن دەکەوێتە پێشیەوە .لەبەرئەوەیە مالکوم ئێکس یەکێکە لەپاڵەوانەکانی مــن .ئێکس وێستگەیە بۆ هەڵکشان-سەرکەوتن ،ئەو ئەوان بەرەو گەڕان بــەدوای ڕەچەڵەکە ئەفریقیيەکەیان نابات. بەپێچەوانەوە ،ئەو وایدەبینی ئەوە چانسێکە بۆ گەیشتن بەرەو جيهان و گەردوونێکی نوێی ئازاد.
ذمارة ( )2٩5دوشةممة 201٦/5/16
4
پیاوی ئاینی و دروستکردنی کۆشکێک لە وەهم
بۆچی خاتونێکی گەنج سەرسامدەبێت بە پیاوێکی ئاینی لەخۆی زۆر گەورەتر؟ بەهمەن تاهیر نەریمان بەشی دووەم زاراوەی (پیاوی ئاینی) ســەرەڕای ئــــەوەی ســەربــە بــــواری سیستمی نێرساالرییە(پیاوی دینی لەم سیستمەدا کاروباری دینی دەگرێتە دەست نەک ژن)، لە هەمان کاتیشدا سروتی ژنانیش هەر ئەم بەڕێوەی دەبات ،ئەو بۆنە دینیانەی پەیوەستن بەژنانەوە بەسەرپەرشتی ئەم جێبەجێدەکرێن .یەکێک لە شانسەکانی پــیــاوی دینی رەنــگــە ئــەوە بێت ژنە باوەڕدارەکان ئاسان و زوو لەالیەن پیاوی دینییەوە دەستەمۆدەکرێن ،یان ڕەنگە ژنە باوەڕدارەکان زۆر سەرسامبن بە پیاوە ئاینەییەکانەوە و جاری وا هەیە ژن یان کچێکی گەنجی نازدار بە پیاوێکی دینی لەخۆی زۆر بەتەمەنتر سەرسامدەبێت و هەموو قوربانییەکی کۆمەاڵیەتیی بۆ دەدات(وەک لە کەیسەکەی مەال عەبدول لەتیف سەلەفی دا ئەمە بەڕونی دەبینین) .لەم حاڵەتەدا پیاوی دینی بۆچی ژنان ئاسان سەرسام دەبن بەپیاوانی ئاینی؟ وەک بونەوەرێکی سەرویی لەبەردەم ژندا دەردەکەوێت ،چونکە پێگەیەکمان نییە ناوی (ژنی دینی) بێت ،چونکە مێ لەم دەگوترێت لە ئیسالمدا ناوندگیر لەنێوان سەحیحی داناوە ).ئەم حەدیسە مەالی مێردێکی قــۆزی هاوتەمەن سەرنجی پیرۆزکراوە!! گــوزەردەکــات بۆ شوێن، سیستەمەدا وەک عەورەتێکە و دەبێت بەندە(عبد) و ئافرێنەر(خالق)دا نییە ،ئێمە بۆ خۆ تەقدیسکردن زوزو دەیدەن ڕاناکێشیت ،بەاڵم پیاوێکی دینی معالی بڕوانە مەککە و مەدینە و نەجەف و دابپۆشرێت ،بۆیە نابێت ئــەو بچێتە بەاڵم لە ڕوی کردەییەوە پیاوی دینی بە گوێی عەوامدا ،بۆیە پیاوە دیندارە بەرز(بێگومان الی شوێنکەوتوانی) کەربەال و فاتیکان و شوێنە دینییەکانی پێگەی (پیاوی دینی) و دەربکەوێت ،نایەوێت ئەو پێگەیە لە دەستبدات و دەوڵەمەندەکان زۆربەی مەجلیسەکانیان دەیخاتە ناو کێشەیەکەوە کە ئەوسەری تر چەند پــیــرۆزکــراون!! گــوزەردەکــات چونکە ئەم پێگەیە پێگەیەکە نەک نابێت بەناوی زانا(عالم)ەوە ئەم پێگە دینییە -بە داوەتکردنی مەالکان دەڕازێننەوە ،دیارنییە و هەر دەیشیکات ،ناڕەزاییەکانی بۆ ناو هاوەڵەکانی پەیامبەر ،سەیرکە بشاردرێەوە ،بەڵکو دەبێتە فیگەرێکی کۆمەاڵیەتییە دەپــارێــزێــت .بۆیە الی بەم کارەیان و لە قواڵییاندا وا دەزانن بــاوک ،خێزان نایوەستێنێت و سورە هاوەڵەکانی پەیامبەر چەند موقەدەسن!! دیندارە عەوامەکان نزیکبونەوە لە پیاوی میراتگری پێغەمبەریان داوتکردوە ،وا لەسەر گەشتن بە مرۆڤێک کە مەقامێکی مرۆڤ ناتوانێت بەسەالمەتی دەربچێت بەرزی کۆمەاڵیەتیش. هــەر لێرەشەوەیە لە مێژوی ئاینە ئاینی ڕێ خۆشدەکات بۆ نزیکبونەوە لە دەزانــن وەک ئــەوەی دنیایان بە پارە پێغەمبەرانەی بۆ خۆی پچڕیوە(الْ ُع َل َما َء ئەگەر ڕەخنەیەک لە هاوەاڵنی پەیامبەر خودا ،نزیکبونەوە لە مەجلیسەکانیان بردۆتەوە؛ بەهۆی نزیکیشیان لە مەال و ُه ْم َو َر َث ُة َ بگرێت ،جەنگگەلێک کە دەیان هەزاریان األ ْن ِب َياءِ)!! تــەوحــیــدیــەکــانــدا ،ژن دەبــێــتــە پلە پیاوی ئاینی سود لە بیری پیرۆزیی لەیەک کوشتوە(وەک جەنگەکانی جەمەل کەمتر لە پیاو و ڕاییکردنی کاروبارە نزیکبونەوەیە لە فلتەرێک بۆ بەهەشت ،جارانیش شێخەکان؛ دینیشیان بردۆتەوە. دینییەکانی پێناسپێردرێت و دەبێت ئەی ئەوان خۆیان ناوناوە زانا(عالم) و هەر ئەوان و خەڵکی عەوامیش بەهۆی ئەم وەردەگــرن و خۆیان بە پیرۆزییەکانی و صهفین) ،ئەگەر چی کتێبە مێژوییە کەموکووڕییەکانی تەنها شوێنکەوتە()followerبێت .لە کوردستان ناوی ڕێکخراوەکەیان بەو شعورەوە ،زۆرترین داوای دوعا لە پیاوە ئاین پیرۆزدەکەن ،زۆر جار لە پیاوی ئیسالمییەکانیش لە مێژوی ئیسالمدا فەقیهە گەورەکان نــاوەوە نییە؟ ئەم ناولێنانە بۆ پیاوی دینییەکان دەکەن ،پێیان وایە هی ئەوان ئاینی دەبیستین :مــرۆڤ لە یاسادا خستۆتەڕوو ،ئەگەر تۆ بەس بیگێڕیتەوە پیاون نەک ژن ،ڕاڤەکارەکانی دین و ئاینیی لەناوەرۆکدا بیمانا و بێبنەمایە ،گیرادەبێت ،بەاڵم هی ئەمان نا ،زووزوو لە پسپۆڕی وەردەگرێت چەند بەڕێزە ،یان توکی ســەری عالم وعــەوام گرژدەبێت فەرمودەبێژان هەمویان پیاون نەک چونکە ئەم زاراوەیــە پێگەیەکی بەرزی بڵندگۆی مزگەوتەکانەوە دەیبیستین کە کە لە پزیشکیدا پسپۆڕی وەردەگرێت و تــۆ لــەمــڕۆدا ناتوانیت ڕەخــنــە لە ژن(جارجار لەناو بزاڤی تەسەوفدا ژن زانستییە ،پێگەیەکە کاتێک مرۆڤ خەڵک داوای دوعای بەخێریان لێدەکات ،ڕێزیش بەدەستدێنێت ،یان مرۆڤ کە جەنگەکانیشیان بگریت!! ئــەم دۆنــە پــیــرۆزە گــوزەردەکــاتــە وەک ڕابەرێکی دینی دەرکەوتوە ،پێگەی جوگرافیایەکی نوێ لە مانا پەیپێدەبات؛ نەخۆشە داوای چارەسەر دەکــات ،ژنە لە بوارێکی دنیاییدا شــارەزادەبــێــت، ژن لەناو ئەم بزاڤە ڕۆحی-فەلسەفییەدا ئینجا دەکرێت ناوبنرێت زانا ،کەچی الی داوای منداڵ دەکــات ،قوتابییە داوای مەقامی زیاددەکات ،ئەی ئەگەر مرۆڤ ناو ڕۆحــی پیاوێکی ئاینیشەوە ،ئێمە جێی باسێکی تــرە) ،تەنانەت فیقهی ئەمان بەکاری دەهێنن و هەیانە ناتوانێت دەرچون و نمرەی بەرزی لێدەکات ....لە علومی شەرعیدا( جاری واش هەیە پێویستمان بــەوە نییە بەڵگە بۆ ئەو ژنانیش پیاو نوسیویەتیەوە نەک ژن ،پەرەگارفێک بەشێوەیەکی ئەکادیمی ئەمەش بێگومان بەهۆی ئەو شعورەی کە دەڵێن لە خواو پێغەمبەردا) پسپۆڕی بەپیرۆزگرتن و لەسەرودانانەی مەال لە قوواڵیاندا چێندراوە(شعوری وەستانی وەربگرێت دەبێت مەقامی چۆن بێت!! و شێخ و پیاوە ئاینییەکان بێنینەوە تەنانەت پیاوی ئاینی قسەی لەسەر بنوسێت!! بەکارهێنانی زاروای (عالم) بۆ خۆیان پیاوی ئاینی لە مەقامی بەرزتر لە خەڵک ،دەبــێــت چ ڕێــزێــک بەدەستبهێنێت!! کە لەناو کۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە ،کە سوڕی مانگانەی ژن کردوە!! ئیتر لێرەوە بیگرە تا بابی هەڵسوکەوتی ڕۆژانەش کە کارێکی زیترەکانیە و ئیدیعایەکە بۆ مەقامی نێوان خواو عەبد) ،بەم کارەیان دروستکردنی ئــەم هالە تەقدیسییە ،لەناو دینی مــەالدا هــەیــە(وەک کاک دەچێتە ناو(فیق ه المعامالت)ەوە ،بۆیە خۆتەقدیسکردن ،بۆ مانەوە لە پێگەی ڕاستە مەالکان ناپەرستن ،بەاڵم پێیان پێگەی بەرز بۆ مەال و پیاوە ئاینییەکان ئەحمەدی موفتی زادە بە دینی مەاڵ ژن هەمیشە پێویستی بە پیاوی دینییە نێوان خوا و دیندارە گشتییە سادەکەدا .وایە لە خوایان نزیکدەکاتەوە .ئەی ئەوە دروستدەکات ،بــازاڕی ئیعجاب دەباتە نــاوی دەبـــات) .هــەر بــە ئاسانی ئەو بۆ جێبەجێکردنی سروتە دینییەکانی ،ئەوان زیرەکانە کاتێک پێغەمبەر دەمرێت نییە مەال عەبدول لەتیف لە ڕونکردنەوە سەرەوە و لەکەسی ئاسایی دەردەچن .قسەی مەال لەتیفی سەلەفی بەسە کە بۆ تێگەشتن لە یاسا دینییەکان ،بۆ دێن و سودێکی لێزانانە لەم زاراوەیــە بیستودودەقە و بیست چرکەکەیدا ئەو گوزارشتە کۆمەاڵیتییەی کە پیاوی بە خاتونە تازەکەی دەڵێت(کە دەچم ئەمرونەهییە دینییەکان .بۆیە ژنی وەردەگرن و خۆیان پێکردوە بە وارسی دەڵێت ئەم هێرشانە بۆ سەر من نییە ،ئاینی بۆ خۆی کێشاوە(عالم؛ علومی بۆ ماڵی خەزورەکانی ترم پێاڵوم بۆ ئیماندار بە کاریزمایەتییە رێژەییەکەی ئەو و لەهەمان کاتدا خۆیان لە زاراوەی بەڵکو لە خولەکی نۆزدەدا دەڵێت ئەم دینی لە سنگایە!!) بۆ خۆی بەسە ئەم دادەنێن!!) .پیاوی ئاینی سود لەو هێزە پیاوی ئاینی ئاسان سەرسامدەبێت؛ پیاوی دینی دەدزنەوە .بێگومان وارسی هێرشانە (هەدەف دژایەتی ئەو دینەیە ،ببێتە فیگەرێکی بەهێز و خۆبەپیرۆززان ،وەردەگرێت کە خۆی وا داناوە خەریکی نەک جوانی و جەحێڵی ،ڕەنگە لێرەوە ئــەو لــە کۆنتیکستە کۆمەاڵیەتییە -نەک دژایەتی خودی شەخسی عەبدول پیرۆزییەک هەرگیز بە زمــان نایڵێت ،پاراستنی موقەدەسەکەیەتی ،واتە هێزی لە کێشەکەی کچێکی گەنجی جوانی دینییەکەدا ،واتە وارسی پێگە دینییەکە ،لــەتــیــف( .)...بــڕوانــە https:// :بەڵکو بە زمان دژی دەوەستێتەوە ،بەاڵم موقەدەس ،گەورەیی موقەدس ئەمیش وەک ئەوەی الی عەبدول لەتیف تێبگەین ئەو پێگەیەی کە وەک مقامێک فەرمانە www.facebook.com/D.ئەمە بەئاسانی لەهەڵسوکەوتی پیاوی بەهێز و مــوقــەدەس دەکــات .خەڵکی ئاینیدا دەبینینەوە ،بۆیە ڕەفتارناسی گشتیی ناو کۆمەڵیش ئەم مرۆڤە بەچاوی کە بۆ ئەم خاتونە ئیماندارە بەم پیاوە ئیالهییەکان بەمدا بۆ ناو خەڵکی دینداری .)/Abdullatif ئەم پێگە تەقدیسکراوەی پیاوی دینی ،باشترین میتۆدە بۆ خوێندنەوەی پیاوی گەورەتر لەوەی هەیە دەبینن ،ئەمە تەنها دینییە زیاتر سەرسامە لە مێردە قۆز و گشتی گوزەردەکات .ئەی حەدیسێکیان لەخۆڕاوە نەهاتوە ،ئەمە لەو پەروەردە پێ نییە و زوزو لە هەموو بۆنەیەکدا شێخ ،مەال ،واعیز ...سەرچاوەیەکە بۆ ئاینی موسڵمان. هاوتەمەنەکەی! دۆنادۆنکردنی پیرۆزییەکانی خوا بۆ ناو دینییەوە هاتوە کە مەال خەڵکی لەسەر یــەکــێــک لــە سیفەتەکانی پــیــاوی نایڵێنەوە کــە(.....وإ َِّن الْ ُع َل َما َء ُه ْم َو َر َث ُة سەراسیمەبونی شوێنکەوتوە ئاینییەکان األ ْن ِب َياءِ ،إ َِّن َ َ األ ْن ِب َيا َء َ ْل يُ َو ِّر ُثوا ِدي َنا ًرا َو َال بە پێشەوا ئاینییەکانیان ،هەر ئەم پێگە کتێبی پیرۆز و پێغەمبەران ناوەستێت ،گۆشدەکات و گۆشکردوە ،مەال پەروەردەی ئاینی ئەوەیە کە ئەوان هەمیشە وەک نێوەندپڕکەرەوەی بۆشایی نێوان خواو ِد ْر َه ًما ،إ َّ َِنا َو َّر ُثوا الْ ِع ْل َمَ ،ف َم ْن َأ َخ َذ ُه َأ َخ َذ دینییە چاوگەیەکە بۆ سەرنجڕاکێشانی کچ بەڵکو ئەم ڕۆحە گوزەردەکات بۆ ناو دینیی خەڵکی وا بونیادناوە کە خۆی ب ٍّظ َوا ِف ٍر « – أخرجه مسلم والترمذي و ژنە دیندارەکان بە پیاوە دینییەکان ،مێژوش ،مێژوی پیرۆز دروستدەکات ،لــەســەرەوەی هەڕەمەکەیە و دەبێت عــەوامــەکــان خــۆیــان نمایشکردوە و ِ َ ناساندوە ،واتە لەڕوی تیۆرییەوە ڕاستە وأبــي داوود وابــن ماجة .ئەلبانیش بە لەخۆڕانییە خاتونێکی بیستودوساڵ ئــەوەتــا بــڕوانــە مێژوی ئیسالم چەند ڕێــزی لێبگیرێت ،مەال هەیمەنە دارەو
ئەم دیندارە سادانە لەو پەروەردە دینییەوە هاتون کە مەال خەڵکی لەسەر گۆشدەکات و گۆشکردوە، مەال پەروەردەی دینیی خەڵکی وا بونیادناوە کە خۆی لەسەرەوەی هەڕەمەکەیە و دەبێت ڕێزی لێبگیرێت ،مەال هەیمەنە دارەو خەڵکی گشتیش هەیمەنەلەسەرکراو ،مەال قسەڕۆشتو و دەستڕۆشتوە و خەڵکیش بندەست و شوێنکەوتەی ئەو ،ئەم جۆرە مرۆڤە بەتەواوی گۆشکراوی پیاوی ئاینییە ،ئەو پیاوە ئاینییەی پیرۆزی و دەسەاڵتی خۆی لە پیرۆزی و دەستەاڵتی دین و خوداوە بۆ خۆی پچڕیوە
خەڵکی گشتیش هەیمەنەلەسەرکراو، مــەال قسەڕۆشتو و دەســتــڕۆشــتــوە و خەڵکیش بندەست و شوێنکەوتەی ئەو، ئەم جۆرە مرۆڤە بەتەواوی گۆشکراوی پیاوی ئاینییە ،ئەو پیاوە ئاینییەی پیرۆزی و دەسەاڵتی خۆی لە پیرۆزی و دەستەاڵتی دین و خــوداوە بۆ خۆی پچڕیوە .هەر بۆیە دەکرێت لێرەوە لە ژنێکی گەنجی ئیمانداری بەسەلەفیکراو بگەین کــە دەڵــێــت(هــەمــوو دنــیــا لە الیەک و دکتۆر گیانم لەالیەک) ،لێرەوە دەکرێت ئاسانتر لەوە بگەین کە بۆچی ژنێکی گەنج دەشێت مێردەگەنجە قۆزە یوسفئاساکەی بەجێبهێڵێت و ڕوبکاتە شێخە ٢٧ساڵ لەخۆگەرەرەترەکەی و هەموو قوربانییەکیشی بۆ بدات ،بگرە بەهاخێزانییەکانیشی نابینێت و هەمویان هەڵدەوەشێنێتەوە. ئــــەو هـــێـــزەی لـــە مـــوقـــەدەســـی سەنتەردایە(لە دینە یەکتاپەرستەکاندا خــودا سەنتەری موقەدەسە) هێزێکی زۆر لەو سەنتەردایە ،بگرە سەنتەری مــوقــەدەس(بــۆ نمونە خــوا) لەخۆیدا س ــەرچ ــاوەی هــەمــوو هێزێکە ،ئــەوە دەتوانێت لە ساتێکدا(هەر بۆ نمونە بە کون فیکون ێک) ئەوەی بییەوێت بیکات، ئەم هێزە بێسنورەی کە دەدرێتە پاڵ موقەدەس ،پیاوی ئاینی؛ لە مامەڵەکردن لــەگــەڵ شــوێــنــکــەوتــوەکــانــی هــەمــان موقەدەسدا سودی لێوەردەگرێت و بگرە ئەویش الی ئەو شوێنکەوتانەی دەگەنە حاڵەتی سەرسامی و سەراسیمەبوون، ئەوەتا ئەو خاتونە بەپێی ڕاپۆرتەکەی سایتی وێستگە(ئەمە لینکی ڕاپۆرتی سایتەکەیە: http://westga.net/dreja. aspx?=hewal&jmara )=17564&Jor=5 مێردە تازەکەی لێبوە بە پێغەمبەر، ئەو سەرسامە بە فیدباک و سەرسامە بە زانست و ناوبانگیی دینی جێگری ڕاگری پەیمانگەی زانستە ئیسالمییەکان. تەنانەت پیاوە دینییەکان ئیدیعای ئەو شێوە دەسەاڵتە سیحرییە دەکەن کــە دەدرێــتــە پــاڵ خــودی مــوقــەدەس خــۆی ،ئەوەتا مەال عەلی کەڵەک بەو هێزە ئیالهییە دنیاییەک شوێنکەوتەی لەخۆی کۆکردۆتەوە ،مەال عەبدول لەتیف وتویەتی ئەم خاتونە جنی تیایە بۆیە لە ژوری پەیمانگا الی من دەمێنێتەوە، (کــەواتــە ئــەم هــێــزە غەیبییە ،هەر دەبێت ئەم کە سەرچاوەی مەعریفەکەی غەیبییە ،بتوانێت لــە لەشیا نەی هێڵێت!!) .سەراسیمەبونی شوێنکەوتوان بە پیاوانی ئاینی ،سەرچاوەی ئەوەیە کە شوێنکەوتوانی تەریقە شیخایەتێکان بۆ شێخەکانیان هەیانە ،سەرچاوەیەکی سەرەکیی سەرسامبونی خوێندکارەکەی قوتابیی دواقۆناغی پەیمانگەی زانستە ئیسالمییەکانە بە سەرپەرشتیاری باسی دەرچــونــی ،بۆیە ئیتر الی ئــەو سیما پرسی گرنگ نییە ،پرسی گرنگ الی ئەو پێگە دینییەکەیە کە هەیەتی ،کێشە الی ئەم خاتونە دو ژن و ١١منداڵی مەال لەتیف نییە ،بەڵکو ئەو وەهمەیە کە الی دروستبوە ،وەهمی مەزنیی پیاوی ئاینی الی شوێنکەوتویەکی گوێلەمست و لەباری دوەمیشدا ژنێکی هەرگیز نەبو بەژنی دینی(لەسەر وەزنی پیاوی دینی)، وەهمی گەورەیی پیاوی ئاینی(بێگومان ئەم گەورەییە ئیلهامی لە گەرورەیی خواوە وەرگرتوە ،تەکنیکێک بەدرێژایی بونی پیاوی ئاینی لە ئاینەکاندا سودیان بۆخۆیان لێوەرگرتوە) ،ئەو تەکنیکەیە کە پیاوە دینییەکان شوێنکەوتوەکانیان مــوعــجــیــبــدەکــەن بـــەخـــۆیـــانـــەوە، جـــاری وا هــەیــە ئـــەم موعجیببونە دەگــاتــە پلەی تـــەواو بێئرادەکردنی شــوێــنــکــەوتــوەکــانــیــان(چــیــرۆکــی ڕاسپۆتینتان لە کۆشکی تیزارەکانی ڕوسیاتان بیستوە ،نمونەیەکی باشە بۆ ئەم پەرەگرافەی دواییمان!!).