وردەكاریی لیژنە هاوبەشەكەی یەكێتی‌و گۆڕان
«
سەعدی ئەحمەد پیرە: لیژنەكە بۆ دانوستان‌و چاودێریكردنی رێككەوتنەكەی نێوانمان دەبێت
3
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
14رەوتی جیاواز مزگەوتەكانی كوردستان بەڕێوەدەبەن گروپی هاوشێوەی داعشی تێدایە
بەرپرسێكی وەزارەتی ئەوقاف: نازانین كامە ئیسالمی راستەقینەیەو پشت بەكام مەرجەع ببەستین
6
مەال بەختیار لە كۆنفرانسی یادی دوو سەد ساڵەی لەدایكبوونی حاجی قادری كۆیی:
نەتەوە بە زەبری ئایدیۆلۆجیا یەكناگرێت ڕۆژژمێری ڕووداوەكانی كەیسی هاوسەرگیریی عەبدوللەتیف سەلەفیی! 7
2
دیاردەی شەخسپەرستیی سەلەفییەکان محەمەد هەریری
بۆ یەکەمجار ڕۆمانێکی بەختیار عەلی بە زمانی ئەڵامنی باڵوکرایەوە
راپۆرت
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لە كۆنفرانسی یادی دوو سەد ساڵەی لەدایكبوونی حاجی قادری كۆیی:
لەرابردودا بە رۆمانسییەت نەتەوە یەكی نەگرت ئێستاش بە زەبری ئایدیۆلۆجیا یەكناگرێت چاودێر ــ تایبەت: بەئامادەبوونی مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی ،سەرلەبەیانی رۆژی 21 ی ئایاری ،2016سەرۆكایەتی زانكۆی كۆیە، كۆنفرانسی نێودەوڵەتی یــادی دوو سەد ساڵی لەدایكبوونی حاجی قــادری كۆیی، دەستیپێكرد. لــەچــوارچــێــوەی تــــەوەرو پانێلەكانی كۆنفرانسەكەشدان ،مەال بەختیار ،لەوتارێكدا سەرنج‌و تێڕوانینەكانی خۆی خستەڕوو، وتی :هۆكار چییە ،حاجی قادرو هەموو شاعیرەكانی كـــورد ،زۆربـــەی نوسین‌و بــەرهــەمــەكــان ،چــیــرۆك ،رەخــنــە ،گۆڤار لەباشوری كوردستان دەرچــــووە؟ واتە بۆچی باشوری كوردستان بووە بەكانگای زۆرینەی ئەدەبیاتی كوردی‌و؟ وتی« :ئەمە پرسیارێكەو توێژینەوەی كەمی لەسەر كراوە .لەكاتێكدا باكور گەورەترین بەشی كوردستانە ،رۆژهــەاڵت گەورەتر لەباشورو رۆژئاڤاش بچوكترە لەباشور». وتیشی :هۆی چییە ،باشور بووە بەكانگا، هــەر لەسێكوچكەی بــابــانــەوە ،هەتا بۆ مەولەوی ،پێشئەو بۆ بێسارانی‌و پاشئەویش شاعیرە گەورەكانی تر ،كە هەڵدەكەون. هەروەك چۆن ئەدەبیاتی نوسراو ،سیاسی‌و رێكخراوی سیاسی كوردیش بەشی زۆریان هەر لەباشوری كوردستانن. لــەخــســتــنــەڕووی خــاڵــی دووەمــــی سەرنجەكانیشیدا ،مەال بەختیار ،ئاماژەی بۆ پرسی یەكگرتنی نەتەوەیی كورد كردو، رایگەیاند :ئەوكاتە هەلومەرج لەبار نەبووە نەتەوەی كورد یەكبگرێ .چونكە لەسەردەمی دەرەبەگایەتیدا نەبزوتنەوەی نەتەوەیی وەك بزوتنەوەیەكی هاوچەرخ هەبووە ،نە زەمینەی سەرمایەداری یەكخستنی نەتەوەش بوونی هەبووە. راشیگەیاند :ناتواندرێت بەئارەزوو نەتەوە یەكبخەیت .بۆیە نەئەوكاتە بەڕۆمانسیەت نەتەوە دەیتوانی یەك بگرێت‌و نەئێستاش بەئایدۆلۆجیەت‌و زەبــری ئایدۆلۆجیەت، نەتەوەیە یەكدەگرێ. روونیشیكردەوە :ئەم پرسە ،هەلومەرجی بابەتی‌و ژێرخانی ئابوری خــۆی دەوێ. پێویستی بەپەیوەندی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و فاكتەرە جیاوازەكانی دەوروبەری كوردستانی هەیە ،بۆ ئەوەی بتوانین یەكێتیی نەتەوەیی
هەرچی شاعیری كوردە ،باسی یەكێتی نەتەوەیی كوردی كردووە ،بەاڵم دوو دەرەبەگ نەیانتوانیوە یەك بگرن‌و ،بەڵكو هەمیشە دژی یەكیش بوون وەكو پێویست بهێنینەدی .ئەگەرنا هەرچی شاعیری كوردە ،باسی یەكێتی نەتەوەیی كـــوردی كــــردووە ،بــەاڵم دوو دەرەبـــەگ نەیانتوانیوە یەك بگرن‌و ،بەڵكو هەمیشە دژی یەكیش بوون .یەكێك لەگەڵ ئەم دەوڵەت‌و یەكێكیش لەگەڵ ئەو دەوڵەت بووە .ئەوەی ئیمارەتی بابانی رووخان ئەوەیە ،میرنشینی بــەغــدایــان هێناوەتە ســەر ئیمارەتەكە، جــارێــك قاجارییەكان‌و جارێكی تریش لەوالوە عوسمانییەكانیان هێناوەو ئیمارەتی بابانیان تەفروتونا كردو دواجاریش هەموو ئەوانەی بوون بەكرێگیراوی دەوڵەتەكان‌و كە تێكشكان ،چوون لەدیوەخانێكی ئەستەنبوڵ بەرامبەر بەیەك دانیشتن .لەبەرئەوە ،بۆ یەكێتیی نەتەوەیی بارەخنە لەرۆمانسییەتی مێژوو نەگرین كە یەكیان نەگرتۆتەوە، چونكە ئێستاش بەزەبری ئایدلۆجی نەتەوە یەك ناگرێتەوە. مەال بەختیار ،وتــی :ئەو دەوڵەتانەی لەمێژودا دامەزراون ،بۆتە مایەی گفتوگۆیەكی گــەورە لەنێوان چەپەكانی كــوردو یەكێك
لەبیرمەندە گەورەكانی كوردیش كە مەسعود محەمەدە .كە ئێمەو مانان پێچەوانەی ئەو بیرمان دەكــردەوە ،تەنانەت جەنابی مام جەالل-یش ،پێچەوانەی ئەو بیری كردۆتەوە‌و یەكەمین كەسیشە لەكورددا ،كە یەكەمین لێكۆڵینەوەی بەناوی لە (دیفاع عن حاج قادر كویی) ،لەبەرامبەر مەسعود محەمەد نوسیوە .كە ئەوكاتە مەسعود محەمەد بەرگری لەدەرەبەگایەتی‌و میرنشینەكان كردووە. جەختیشیكردەوە :مــام جــەالل ،هەم بەرگری لێكردووە‌و هەم لەدیدێكی چەپەوە توێژنەوەكەی نوسیوە ،مێژووش سەلماندی كە رەخنەكانی مەسعود محەمەدو قسەكانی ئەو لەبەرامبەر چەپ ناڕاست دەرچــوون. چونكە ناتوانی مێژوو بــەئــارەزووی خۆت بپێوی .بەڵكو دەبــ ێ مێژوو بیبەیتەوە زەمان‌و زەمینەی خۆی ،چونكە فەلسەفەی دیالێكتیكیش وامــان پێدەڵێت ،تا لێكی بدەینەوە لەو سەردەمەدا كامە راستەو كامە هەڵەیە.
مــــەال بــەخــتــیــار ،لــەچــوارچــێــوەی تێڕوانینەكانیشدا ،رایــگــەیــانــد :بۆچی یەكەمین شاعیری گەورەی كوردو داڕێژەری مانیفێستی كوردایەتی ئەحمەدی خانی، لەباكور هەڵدەكەوێت ،دوای ئەویش مەالی جزیری ،كە یەكێك لەگەورەترین شاعیرەكانی تەسەوفی كوردە .بۆچی دوایئەوە ئەدەب خامۆش دەبــێ‌‌و شاعیری گــەورە لەباكور هەڵناكەوێ؟ هــەروەهــا ،وتــی :بۆچی لەڕۆژهەاڵتی كوردستان ،جگە لەوەفایی‌و یــەك‌و دوو شاعیری تر ،ژمارەكانی شاعیرەكان زۆر كەمترن لەژمارەی ئەو شاعیرانەی لەباشور هەڵدەكەوتون .لەكاتێكدا ئەو شیعرانەی لــەســەردەمــی وەفــایــی ،هــەمــووی شیعری تەسەوفەو بۆ شێخ عوبەیدوڵاڵی نەهری‌و نەقشبەندییەكان وتراوە ،لەكاتێكدا هەر لەو سەردەمەدا‌و لەباشوری كوردستان ،شیعری كوردایەتی دێتە پێشەوە‌و بەمشێوەیەش زۆرتــریــن شیعری كوردایەتی لەباشوری كوردستانە .هۆیەكەی چییە؟ لێرەدا باسی
دوای كۆمار ناكەم ،كە هێمن ،هەژارو قزڵجی‌و شاعیری گەورەی تر هەڵدەكەون‌و بەڕاستی بونەتە جێگەی شانازی نەتەوەی كورد. رونیكردەوە :باوەڕموایە ،ئەو مەترسییەی كوردی باشور ،لەبەرامبەر داگیركارییەكان‌و فتوحات‌و مەترسی ئیسالم بۆ لەناوچونی زمــانــی كــوردیــی‌و كــوردایــەتــی هەستی پێكردووە ،هەمان ئەو هەستی لەناوچوونە، نە لەڕۆژهەاڵتدا لەگەڵ فارسدا هەبووە ،نە لەباكور لەگەڵ تــورك‌و عوسمانییەكاندا هــەبــووە .نە لــەرۆژئــاواش هەبوە .بەڵكو شــانــازیــكــردن لەعوسمانی هەندێكجار لــەالیــەن ئــەدیــبــان‌و نــوســەران‌و تەنانەت لەالیەن سیاسەتمەدارەكانیشەوە ،لەدوای ئیتیحادوتەرەقی ،بەتایبەتی لەدوای توركە جوانەكان‌و روخانی عوسمانییەكانیشدا، ئاسەواری عوسمانییەكان لەباكور لەهەندێك شوێنی تر زیاتر ماوە .بۆیە ئەو مەترسییەی عەرەب‌و ئەعراب كاتی خۆی‌و زمانی قورئان لەسەر كەلتورو لەسەر زمــان بۆ باشور هەیبووە ،بەهۆی ئــەوەوە بووە كە باشور یەكەمین سەنگەری رووبــەرووبــونــەوەی ئەو هێرشانە بووە كە لەشەڕی جەلەوالو خانەقینەوە دەستپێدەكات ،ئەو شەڕەی عــەرەب ناوی ناوە قادسییەی یەكەم .كە بەئامانجی لــەرەگ‌و ریشە هەڵتەكاندنی كەلتور بــووەو مەترسیەكی گــەورە بووەو دەركــی پێكراوە .جەختیشیكردەوە ،كە: هەڵەیەكی گــەورە بــووە ،كە دەوتــر ێ لەو شەرەدا فارسەكان شكاون ،نەخێر ..بەڵكو فـــارس‌و كــورد پێكەوە شــكــاون .بەڵكو شەڕەكە شەڕەكە لەسەر خاكی كوردستان بووەو فارس‌و كورد پێكەوە شكاون .بۆیە دەبینین لەباشوردا بە بەردەوامی شیعری كوردایەتی بەهێزتر بووە. وتیشی :هەر لەم شارەدا ،حاجی قادر، دڵــدار‌و خالید دلێر هەڵدەكەون‌و هەرچی سرودی كوردیی ،مانیفێستی كوردایەتیی لــەم شاعیرانەدا ،لە سێكوچكەی بابان دەیدۆزیتەوە .بۆیە لێرەوە دەمــەو ێ بڵێم با هەڵە نەكەین ،چونكە هەر شاعیرێكی كورد بەكوردی شیعری وتبێ ،با شیعری سیاسیشی نەوتبێ ،بەڵكو بەكوردی شیعر وتن ،بەكوردی ئەدەبیات نوسین ،كوردایەتی بــووە لەبەرامبەر كەلتوری زاڵــی فــارس‌و عەرەب‌و ئیسالمدا.
جەختیشیكردەوە :نالی ئــەو شیعرە نایابانە بەزمانی كوردی دەنوسێ ،كە ئەوكاتە بناغەی ئەو زمانەی پێیدەوترێت سۆرانی، كە هەڵەیەو سۆرانی نییە ،موكریانییە، ئەو بناغەیە دادەنێت ،ئەمە كوردایەتییەكی ئێجگار بــەرز بـــووە .ئــەو ســـۆزەی نالی لەشیعرەكەیدا بۆ سالمی دەنوسێت ،كە داوای هەواڵی سلێمانی لێدەكات ،ئەو گریانە لەو شیعرەدا ئەگەر كوردپەروەری نەبێ، ئەگەر كوردایەتی‌و دڵسۆزیی بۆ نیشتمان نەبێ ،چییە وا لەنالی دەكات چامەیەكی ئاوا نایاب بنوسێ‌‌و ،سالم ناچار بكات بەشیعرێكی ئێجگار نایاب ،وەاڵمی بداتەوە. رونیشیكردەوە :بۆ زانیاریشتان بیرتان نەچ ێ حاجی قادر یەكەمین كەس‌و یەكەمین شاعیر نەبووە داوای دەوڵەتی كوردی كردبێ، بەڵكو سالمیش لەوەاڵمەكەی نالیدا داوای دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستان دەكات. مەال بەختیار ،وتی :لەالی من ئەو بابەتانە هەموویان پرسیارن ،پرسیاری بەشەكانی كوردستان ،پرسیاری رەخنەن. لەبەشێكی تری تێڕوانینەكانیدا ،مەال بەختیار ،رایگەیاند :لێرەوە دێمەوە سەر مۆدێرنەتەو حاجی قادر ،كە لەمبارەیەوە حاجی رچەشكێن بووە ،بەاڵم ئەمە وەكو بیستن بیستویەتی ،كە هەندێك لەئاسەواری رۆشنگەری‌و سەردەمایەداری هاتۆتە ناو دنیای عوسمانی‌و ناو ئەستەنبوڵ‌و حاجیش كەوتۆە ژێر ئەو كاریگەرییە .بەاڵم دەركەوت، ئەگەر واڵتــەكــەت خــۆی جــۆش نەخوات‌و بنەمای گۆڕانكاری لــەرووی ئابورییەوە، لەرووی سیاسییەوە ،لەرووی فەلسەفەییەوە دروستنەبێ ،نەمۆدێرنەتە ،نەڕۆشنگەری، نەسیستەمی دیموكراسی بەئاسانی دروست نابێ. هەروەك ئومێدیشخواست ،كۆیە لەگەڵ باشورو باشوریش لەگەڵ كۆیە ،توێژنەوەی زۆرتریان دەوێ‌‌و وتی« :چەندە الم گرنگە لەباشوردا ،چەقی ئەدەبیات زۆر زۆرە‌و چڕە، ئەوەندەش لەالم پرسیارە كۆیە بۆ؟». ئایا ئەم رۆشنگەرییە چییە لەبەرامبەر بیری كۆنی سەلەفی ،بیری تەكیەگەرایی، عەبا لەبەركردن‌و كــردنــەوەی قوتابخانە، كە ئەمەش بۆخۆی پرسیارێكی گرنگە‌و پێویستیان بەوەاڵمی پێویستە.
كورد جارێ بینەری روداوەكانە
كورد پرۆژەیەكی هاوبەشی بۆ چوونەوە بەغداد نییە چاودێر ــ بابان حەمە: پــاش نــیــوەڕۆی هەینی رابـــردو، خۆپیشاندەران گۆڕەپانی تەحریر جارێكیتر بەربەستەكانی ناوچەی سەوزی بەغدایان شكاندو هەڵیانكوتایەوە سەر باڵەخانەكانی پارلەمان‌و ئەنجومەنی وەزیــــران ،چــوونــە نــاو نوسینگەی تــایــبــەت ـی حـــەیـــدەر عـــەبـــادیـــەوە. لەپەیامێكی تەلەفزیۆنیدا عەبادی رایگەیاند هەڵكوتانەسەر دامەزراوەكان‌و پــەالمــاردانـی موڵكی گشتی ،بەهیچ شێوەیەك جێگەی قبوڵكردن نیە. پــاش روداوەكـــەش ســەدر رایگەیاند كە چارەنوسی «قەزافی‌و سەدامیش لەوان دوور ناكەوێتەوە» .حزب‌و الیەنە سیاسییە كوردستانییەكانیش تەنها
تەماشاكارن‌و پارلەمانتارێكی كوردیش لەپارلەمانی عیراق ،پێیوایە كورد تا ئێستا نەیتوانیوە هیچ پرۆژەیەكی سیاسی هەمەالیەنەو هاوبەشی هەبێت بۆ گەڕانەوە بۆ دانیشتنەكانی پارلەمانی عیراق. عەبادی و سەدر حەیدەر عەبادی ،سەرۆكوەزیران ی عــیــراق ،دوابــــەدوای پەشێوییەكەی پاشنیوەڕۆی هەینی رابردوو ،لەوتەیەكی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند ،هەڵكوتانەسەر دامـــەزراوەكـــان‌و پــەالمــاردانـی موڵكی گشتی ،بەهیچ شــێــوەیــەك جێگەی قبوڵكردن نیە ،هــۆشــداریــدا لــەوەی كەسانێك دەیــانــەوێــت واڵت بــەرەو ئاژاوە ببەن بۆ ئامانجەكانی خۆیان كە
لەبەرژەوەندی خەڵكدا كۆتایی نایەت. وتارەكەی عەبادی شەقامی عیراق ی نــیــگــەران كــــردوە‌‌و جگە لــەغــدادی پــایــتــەخــت ،خــۆپــیــشــانــدان لەچەند شارێكی تــر ئەنجامدرا ،بەتایبەت لەدیوانییە‌و بەسرە‌و ناسرییە ،زیقار، هاوكات هێزە ئەمنییەكانی كەربەال خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشییەوە بۆ بەرگرتن لەخۆپیشاندان‌و سەرهەڵدانی پشێویی. دوابــــــــــەدوای هـــێـــوربـــونـــەوەی رێـــژەیـــی دۆخـــەكـــە‌و كــشــانــەوەی خۆپیشاندەرانیش ،شــەوی رابــردوو موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر كە خۆپیشاندەران زۆرینەی لەالیەنگرانی بوون ،لەبەیاننامەیەكدا پشتگیری بۆ ناڕەزاییەكان نیشاندا ،هۆشداری دایە
ی «قەزافی‌و دەسەاڵتداران كە چارەنوس سەدامیش لەوانەوە دورنیە». سەدر راشیگەیاند چارەنوسی چەندین ترلیۆن دینار نازانرێت‌و خۆپیشاندانەكان هــەوڵــێــك ـن‌و هــەوڵــێــكــیــش دەبــــن بۆ رزگاركردنی عیراق لەدەست دزەكان. ســەرۆكــی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا‌و ســەرۆك وەزیــرانــی عیراق، جەخت لەسەر پاراستنی ئاسایشی ناوچەی ســەوز دەكــەنــەوەو پــاش پەشێوییەكە لەپەیوەندییەكی تەلەفونیدا بــاراك ئۆباما جەختی لەسەر دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان كردوەتەوە تاوەكو بتوانرێت چارەسەری دۆخی عیراق بكرێت. هەڵوێستی ئەمەریكا سەرهەڵدانی پشێویی لەعیراق،
كــاریــگــەری ـی لــەســەر هەڵوێست ی واڵتانیش دروســتــكــردوە ،وتەبێژی كۆشكی سپیی ئەمەریكا رایگەیاندوە: واڵتەكەی لەدرێژەكێشانی قەیرانی سیاسیی عیراق نیگەران‌و لەنزیكەوە چاودێریی پێشهاتەكانی شاری بەغداد دەكەن. ئیرك شۆڵتز ،وتەبێژی كۆشكی سپیی لەلێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی :ئیدارەی ئەمەریكا لەگەڵ الیەن‌و پێكهاتەكانی عیراق لەپەیوەندیی بــەردەوامــدای ـە‌و ئــاگــاداری سەرجەم وردەكارییەكانە. كوردو پرۆژەی هاوبەش پــارلــەمــانــتــارێــكــی كــوردیــش لە پارلەمانی عــیــراق ،پێیوایە كورد
بگەڕێتەوە یان نەگەڕێتەوە بەغداد هیچ لە مەسەلەكە ناگۆڕێت ،چونكە ئێستا نزیكەی 100پارلەمانتار مانیان گرتووەو قورسە نیسابی یاسایی بۆ دانیشتنەكان تەواو بكرێت. بەختیار شاوەیس ،پارلەمانتاری عیراق لەسەر فراكسیۆنی یەكێتی، ئـــامـــاژە بــۆ ئــــەوەدەكــــات لــەبــەر قوڵبوونەوەی بارگرژییەكانی هەرێمی كوردستان كە رەنگدانەوەی لەسەر بەغدادیش هەبووە ،لیست‌و الیەنە كــوردســتــانــیــیــەكــان نەیانتوانیوە پرۆژەیەكی هاوبەش‌و هەمەالیەنەیان هەبێت بۆ گەڕانەوە بۆ دانوستان‌و گفتوگۆكان لە پارلەمانی عیراق.
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
ئەم هەفتەیە لیژنە هاوبەشەكەی یەكێتی‌و گۆڕان پێكدەهێنرێت سەعدی ئەحمەد پیرە :لیژنەكە بۆ دانوستان‌و چاودێریكردنی رێككەوتنەكەی نێوانمان دەبێت چاودێر – رێبین حەسەن وابـــڕیـــارە ،بەمنزیكانە یەكێتیی نیشتمانیی كــوردســتــان‌و بزوتنەوەی گۆڕان لیژنەیەكی هاوبەش بە مەبەستی چاودێریكردنی جێبەجێكردنی رێككەوتنی نــێــوانــیــان‌و ســەردانــكــردنــی الیــەنــە سیاسییەكان پێكبهێنن ،ئەمەش لەپێناو گەیشتن بە چارەسەرێك بۆ قەیرانەكان‌و دۆخی چەقبەستوی هەرێم .بەرپرسێكی بااڵی یەكێتی دەڵێت «لەم هەفتەیەدا لیژنە هاوبەشەكە پێكدەهێندرێت». ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕانیش ،ئاماژە بــەوە دەكــات ،ئەو لیژنەیە رۆڵی سەركردایەتییەكی هاوبەش دەبینێت .وتەبێژی پارتیش لە پارێزگای سلێمانی پێیوایە ،ئەوان نەرمیی زۆریان نواندوە ،تاوەكو بارودوخەكە هێوربێتەوە. رێككەوتنی یەكێتی‌و گۆڕان‌و كاردانەوە توندەكەی پارتی هەفتەی رابــردو ،لەنێوان یەكێتی‌و گـــۆڕان رێككەوتنێكی 25خاڵی بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانی هەرێمی كوردستان ئیمزاكرا ،لە بەرامبەریشدا پارتی راگەیەندراوێكی توندی باڵوكردەوەو رەخنەی لە رێككەوتننامەكە گرت ،بۆ گفتوگۆكردنیش لەگەڵ الیەنەكان ئێستا چاوەڕێی لیژنەی هاوبەشی یەكێتی‌و گۆڕان دەكرێت.
لیژنە هاوبەشەكە لەوبارەیەوە ،ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،بــە «چــاودێــر» راگەیاند ،لیژنەكە لەم هەفتەیەداو لە یەكێتی‌و گــۆڕان پێكدێت ،دواتریش بەرنامەیەك دادەنێین بۆ چاودێریكردنی ناوەڕۆكی رێكەوتننامەكەی نێوانمان‌و كۆبونەوە لەگەڵ الیەنەكاندا. ســەعــدی ئەحمەد پــیــرە ،وتیشی
«مــــەرج نییە ئـــەو لــیــژنــەیــەی بۆ چاودێریكردنی رێككەوتنەكەو كۆبونەوە لەگەڵ الیەنەكاندا پێکدێت جیاواز بێت، بەڵكو یەك لیژنەی هاوبەشی ئێمەو گۆڕان دەبێت». نــاوبــراو ،رونــیــشــیــكــردەوە ،دوای دروســتــكــردنــی لیژنەكە ،راستەوخۆ هەردوال پێكەوە دادەنیشین‌و خشتەیەك دادەنێین ،بۆ ئەوەی بزانین بە چ شێوازو
میكانیزمێك كارەكان بەڕێوەبەرین. گۆڕان :دەبێ پارتی مەرجەكەی البەرێت الیــخــۆشــیــەوە ،ئەندامێكی جڤاتی نیشتیمانیی گـــۆڕان ،بۆ «چــاودێــر» ئاماژەی بەوەكرد ،لیژنەیەكی هاوبەش واتـــە (ســەركــردایــەتــی) لــە هـــەردوال دروستدەكرێت ،ئامانجی كارەكانیشی بۆ
چاودێریكردنی جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بەڵگەش بۆ ئەوە ،لەماوەی رابردوداو خاڵەكانی رێكەوتننامەكەی یەكێتی و لە كاتی كۆبونەوە پێنجقۆڵییەكان، گۆڕانە ،بڕیاریش دراوە كە لە هەرالیەك ،چەند جارێك پارتی داوایــكــرد ،كە سێ بۆ چوار كەس ببنە ئەندامی لیژنەكە .بــا كــۆبــونــەوەكــان رانەگیرێن ،بــەاڵم د.ئــاســۆ مــەحــمــود ،كــە بــاژێــڕوانــی حزبەكانی دیكە وتیان با كۆبونەوەكان سلێمانیی گۆڕانیشە ،رونــیــكــردەوە ،رابگیرێن. ئەوەندەی ئێستا هەستی پێدەكەین‌و فــارس نــەورۆڵــی ،وتیشی «پارتی دەیبینین ،لە هــەردوال گەشبینین ،كە هــەمــیــشــە دەرگــــــای كـــراوەیـــە بۆ رێككەوتنەكە جێبەجێبكرێت. گفتوگۆكردن لەگەڵ الیەنەكاندا ،بەاڵم سەبارەت بــەوەی ،كە چەقبەستنی ناكرێت بەردەوام دۆخەكە بشێوێنرێت‌و دۆخــی ئێستای هەرێمی كوردستان دواتریش داوای ئاساییكردنەوەی بكرێت، پەیوەندی هەیە بە نەرمیی نەنواندن دەبێت كارێكی كۆنكرێتی بكرێت ،واتە لــەالیــەن پــارتـی‌و گــۆڕانــەوە ،نــاوبــراو ،بەهۆی داوای حزبەكان ،كە ئەنجامدانی نــەیــشــاردەوە ،نــەرمــیــی نــوانــدن الی كۆبونەوەكانیان رەتكردبۆوە گەیشتوین پــارتــی ،واتــە دەبێت داواكارییەكانی بەم ئەنجامەی كە هەیە». جێبەجێبكرێت ،ئــەو داواكــاریــیــانــەی نــاوبــراو ،جەختی لــەوەشــكــردەوە، پارتی هەیەتی ،ناتوانین جێبەجێیان هــەزار جار كۆبونەوە باشترە لە 10 بكەین ،ئێمە پێشترو چەندینجار وتومانە خــولــەك شـــەڕكـــردن ،بــۆیــە دواجـــار ئامادەین بۆ دانوستان ،بــەاڵم بەبێ مەسعود بارزانی ،دەستپێشخەریكرد بۆ مەرج ،بۆیە دەبێت پارتی ئەو مەرجەی ئەوەی حزبەكان هەمویان كۆببنەوە، البدات ،كە ئەویش بریتییە لەرێگریكردن ئەوە بو نوێنەری بزوتنەوەی گۆڕان‌و لــە گــەڕانــەوەی ســەرۆكــی پارلەمانی كۆمەڵی ئیسالمی بەشداریان نەكرد ،من كوردستان. لەوان دەپرسم ئیتر چۆن داوای نەرمیی نواندن لە پارتی دەكــەن ،لە كاتێكدا ئەوان داواكەی بارزانیان بۆ كۆبونەوەكان پارتی :نەرمیمان زۆر نواندوە هەر لەوبارەیەوە ،وتەبێژی ئەنجومەنی رەتكردەوە ،كە بەرامبەرەكەت نەیكات، سەركردایەتیی پارتی لە پارێزگای پارتی بڵێت چی؟ سلێمانی ،بۆ (چاودێر)ی رونكردەوە، پارتی پێشتر زۆر نەرمیی نواندوە،
محەمەد فەرەج لە بادینانیش بێ هیوا بوو پێشبینیدەكرێت سەاڵحەدین بەهادین پۆستی ئەمینداری یەكگرتوو بەرێتەوە چاودێر -تایبەت: حەوتەیەمین كۆنگرەی یەكگرتووی ئیسالمیی كوردستان ،كە بڕیاروایە رۆژانــــــی 28و 29ی ئــــەم مــانــگــە بەڕێوەبچێت ،لە ئێستاشەوە كاندیدەكانی پۆستی ئەمیندار ،بانگەشەكانی خۆیان دەستپێكردوە .بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» ئەگەرچی محەمەد فەرەج هەوڵی زۆر دەدات دوبــارە پۆستەكەی بەدەستبێنێتەوە ،بەاڵم ركابەریی بەهێز لەنێوان سەاڵحەدین بەهادین‌و محەمەد رەئــوف-دایــەو ئــەگــەری زۆر ئەوەیە، بەهادین ببێتەوە بە ئەمینداری یەكگرتو، بەتایبەت كە بادینییەكانیش خۆیان بۆ سەاڵحەدین بەهادین یەكالییكردۆتەوەو رەنگە ئەبوبەكر عەلیش لەبەرژەوەندی نـــاوبـــراو بــكــشــێــتــەوە .یـــاریـــدەدەری ئەمینداری گشتیی یەكگرتووش دەڵێت «كاندیدەكان هیچ جۆرە دژایەتییەكی یەكتر ناكەن ،بەڵكو هەندێكجار هاوكاری یەكتریش دەكەن» .هاوكات ئەندامێكی مــەكــتــەبــی سیاسیی ئـــەو حیزبەش باسلەوەدەكات ،كاندیدەكان دەچنە كێبڕكێوە ،ئەندامانیش كێیان بەدڵبێت ئەوە هەڵدەبژێرن». محەمەد فەرەج هەوڵی مانەوە دەدات بــڕیــارە حــەوتــەیــەمــیــن كــۆنــگــرەی یەكگرتوی ئیسالمی كوردستاندا لە 28و 29ی ئەم مانگەدا ئەنجامبدرێت، كە چوار كەس خۆیان كاندیدكردووە،
ئەوانیش (محەمەد فــەرەج ئەمینداری گشتی ئێستا ،محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی ،ئەبوبەكر عەلی ئەندامی سەركردایەتیی یەكگرتووی ئیسالمی ،سەاڵحەدین بەهادین ئەمینداری پێشوی یەكگرتوو)ن ،لە ركابەرییەكی بەهێزدان. محەمەد فەرەج ئەمینداری ئێستا لە هەوڵێكی زۆردایـــە وەك ئەمیندار بــمــێــنــێــتــەوە‌و ســـەردانـــی زۆرێــــك لە ناوچەكانی كــردوە ،بەتایبەت دەڤەری بادینان ،كە لەنزیكەوە هەوڵی رازیكردنی ئــەو دەڤــــەرە دەدات ،بـــەاڵم بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» پێناچێت ئەو زۆرینەی ئەندامانی ئەو دەڤەرە دەنگ بە محەمەد فەرەج بدەن ،بەڵكو خۆیان بۆ سەاڵحەدین بەهادین یەكالییكردۆتەوەو دەنگ بە ئەو دەدەن. هــەر بــە گــوێــرەی زانیارییەكانی (چاودێر) ،ركابەریی زۆر توند لە نێوان سەاڵحەدین بەهادین ئەمینداری پێشو و محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكگرتودایە ،ئەگەری ئـــەوەش هــەیــە ،لــە حاڵی توندبونی ركابەریەكەدا ئەبوبەكر عەلی یەكێك لە كاندیدەكان لە بەرژەوەندیی سەاڵحەدین بەهادین بكشێتەوە. بە رای چاودێرانیش ،پێشبینیدەكرێت كە سەاڵحەدین بەهادین بە ئەمینداری نــوێ هەڵبژێردرێتەوە ،بەتایبەت كە یەكگرتووەكانی هەڵەبجەو سلێمانی
پشتیوانیدەكەن‌و لە دواجــاردا بەپێی نوێترین زانــیــاریــەكــانــی «چــاودێــر» بادینییەكانیش خۆیان بۆ بەهادین یەكالییكردۆتەوە. چۆنێتیی هەڵبژاردنی ئەمینداری گشتی لـــەبـــارەی چۆنێتیی هــەڵــبــژاردنــی ئەمینداری گشتی لــەنــاو كــۆنــگــرەدا، یــــاریــــدەدەری ئــەمــیــنــداری گشتیی یــەكــگــرتــووی ئیسالمیی كــوردســتــان، بە «چــاودێــر»ی راگەیاند ،جــارێ بە دیاریكراوی روننەكراوەتەوە شێوازەكەی چۆنە ،دەبێت كۆنگرە دیاریبكات ،بەاڵم لە كۆنگرەدا دەرگای خۆپااڵوتن بۆ ئەمینداری گشتی دەكرێتەوە ،لەوێ لە ناو كۆنگرەدا لەسەر شێوازێك رێكدەكەون‌و ئەگەر هەر كاندیدێك دو لەسەر سێی دەنگەكانی
بەدەستهێنا ئــەوا دەبێتە ئەمیندار، ئەگەریش ئەو دەنگە بەدەستنەهات ،ئەوا لە نێوان كەسی یەكەم‌و كەسی دوەم دوبارە دەنگدان دەكرێتەوە. محەمەد ئەحمەد ،باسی لەوەشكرد، كاتێك دەرگای پااڵوتن لەناو كۆنگرەدا كرایەوە ،رەنگە ئەو كەسەی ئێستا خۆی پااڵوتوە ،سەیری دۆخەكە بكات‌و لەوێ خۆی نەپاڵێوێت ،رەنگە كەسانی دیكەش كە ئێستا خۆیان نەپااڵوتوە لەوێ خۆیان بپاڵێون ،واتــە جــارێ رون نییە ،لەناو كۆنگرەدا بە تەواوی روندەبێتەوە ،بەاڵم لە ئێستادا ئەو كەسانەی خۆیان پااڵوتوە سەردانی مەڵبەندەكان دەكەن‌و بۆچون‌و بەرنامەی خۆیان رونــدەكــەنــەوە‌و داوا دەكەن دەنگیان پێبدەن ،بەاڵم دژایەتی یەكتر ناكەن‌و تەنانەت هەندێجار یارمەتی یەكتریش دەدەن.
بانگەشە دەستیپێكرد لەگەڵ ئەوەی بڕیاربو رۆژانی 27و 28ی ئەم مانگە كۆنگرەی یەكگرتوو ئەنجامبدرێت ،بەاڵم رۆژێــك دواخــرا، لــەوبــارەیــەوە ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتوو ،بە «چاودێر»ی راگەیاند ،كۆنگرەی یەكگرتوو لەبەر سێ هۆكار لە رۆژی هەینی بۆ رۆژی شەممە دواخــرا ،یەكەم لەبەرئەوەی پشوە ،دوەم ئەو كارمەندانەی هۆڵەكە بەڕێوەدەبەن پشویانەو پێویستیان بــە پــشــوە ،سێیەمیش بەشێك لە ئەندامانی كۆنگرە وتــاری هەینییان هــەیــەو كاتی نــوێــژی هەینیش هەر كاریگەری لەسەر كۆنگرەكە دەبێت، هەروا بە تەواوی كاتەكەی جێگیركراوەو هەمو ئامادەكارییەكی پێویست بۆ ئەنجامدانی كۆنگرە كـــراوە ،راستە بــارودۆخــی سیاسی جۆرێكە ،بەاڵم نەیتوانیوە بەربەست لەبەردەم وادەی كۆنگرەی یەكگرتوودا دروستبكات، بۆیە گۆڕانكاری تێدا ناكرێت. عومەر محەمەد ئاماژەی بەوەشدا، لـــەم كــۆنــگــرەیــەدا بـــە دروشــمــی (ئایندەیەكی گەشترو كوردستانێكی ئـــازاد‌و ســەربــەخــۆ) بەڕێوەدەچێت، و كەسانی تــازە دێنەپێشەوەو ئەو ستراتیژانەی هەیانە لە رێی ۆركشۆپەوە رێوشوێن‌و نەخشەڕێگای بۆ دادەنرێت، ستراتیژی یەكەمیان بەرەو مافی چارەی خۆنوسین‌و دەوڵــەتــی سەربەخۆیە،
خاڵێكی دیكە ،ئەو پەیڕەوو پڕۆگرامەی كە دانـــراوە ،كۆمەڵێك ئەنجومەنی تــازەی دیــاریــكــردوە ،كە دەزگــاكــان پێكەوە كۆدەكاتەوە لە روی شارەزایی‌و هاوكارییەوە كە نزیكن لە یەكەوە ،هەروا كۆمەڵێك گۆڕانكاری زۆر لە پەیڕەو و پڕۆگرام هاتۆتەپێشەوە. بــــەردەوام جــیــاوازی لــە بۆچونی یەكگرتووەكانی دەڤەری بادینان لەگەڵ دەڤەری سۆران دەبینرێت ،لەوبارەیەوە ناوبراو رایگەیاند ،بەپێی بەركەوتەی دەڤــەرەكــان‌و ژمــارەی رێكخستنەكان بڕیار لەو پرسە دراوەو بە رەزامەندیی هــەمــوالیــەك بچوكترین كێشەیان لەوبارەیەوە نییە. كۆنگرەی ئەمجارەی یەكگرتوو لە هۆڵی سەعد عەبدوڵاڵ لە شاری هەولێر، بە بەشداری زیاتر لە هەزارو 100ئەندام ئەنجامدەدرێت‌و بانگەشەی كاندیدەكان بۆ ئەمینداری گشتی دەستیپێكردوە، لەوبارەیەوە ،بەرپرسەكەی یەكگرتووی ئیسالمی ئاماژەی بــەوەدا ،هەر چوار پاڵێوراوەكە بۆ ئەمینداری گشتیی یەكگرتوو چونەتە مەڵبەندەكان‌و ئەندامەكانیان بینیوەو بانگەشەی خۆیان كردوە .وتیشی «بەپێ پەیڕەوو پــڕۆگــرام هەمو ئەندام مەكتەبەكان بەبێ هەڵبژاردن راستەوخۆ ئەندامی كۆنگرەن».
وتار
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
رێكەوتنی یەكێتی و گۆڕان لە دروشمەوە بۆ هەنگاوە كردارییەكان ئەگەرچی ملمالنێی یەكێتی و گۆڕان لە كاتێكدابو كە دۆخی هەرێمی كوردستان لە زۆر روەوە سەقامگیرییەكی زۆری تێدا بو، زۆرێك لەم كێشەو بێشانەی ئێستا بونیان هەیە ئــەوكات نەبون ،بــەاڵم رێككەوتنی ئەم دو هێزە لە كاتێكدایە كە كوردستان و عیراق و ناوچەكەش بە دۆخێكی هەستیارو ناســەقامگیردا گــوزەر دەكات ،چیــان و باروگوزەرانی خەڵكی لەوپەڕی خراپیدایە، بۆیــە ئــەم نزیكبونــەوەو رێككەوتنەش و پێشــوازی خەڵكی یەكێك لە هۆكارەكانی پێشوازی لێكردنی ئەو هیواو ئومێدەیە كە خەڵك بۆ باشــكردنی باروگوزەرانی خۆی دەیبینێ ،نەك ئەوەی كە ئەم رێككەوتنە دیموكراســییەت و كاری حزبایەتــی لەكوردستاندا بەرەو پێش دەبات ،هەربۆیە بەشــێكی زۆر لە سەركردایەتی هەردوالش باش ئــەوە دەزانن كە هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان چاویان لەوەیە ئەم رێككەوتنە النیكــەم لە ئایندەی نزیكدا بــاری دارایی ئــەم هەرێمــە راســت بكەنــەوە ،بۆیــە دەكرێت بڵێین پێشــوازییەكی ئابوریانەی لێدەكرێت ،لەپــاش ئەمەش هیوایەكی تر لەســەر ئــەم رێككەوتنە راســتكردنەوەی ئەو بارە السەنگەیە كە لەكاری حزبایەتی لەتیف حسێن و حوكمڕانی لەكوردســتاندا دروســتبوەو یەكێتــی نیشــتمانی و بزوتنــەوەی جومگە سەرەكی هەستیارەكانی ئەم واڵتە گــۆڕان پاش ملمالنێیەكــی زۆرو تەنانەت لەدەست حزبێكدایە ،كە نەك ئەوە بەڵكو چەقبەســتویی پەیوەندییەكانی نێوانیان ،بڕیــاری گرنگی ئــەم واڵتــەش تەنها الی دواجار گەیشــتنە ئــەوەی كە پێویســتە ئەوە... لە ماوەكانی رابردودا كاتێك بزوتنەوەی ئــەم قۆناغــە پێكــەوەو بــە رێكەوتــن و نزیكبونــەوەو تەنانەت ئەگــەر زەمینەش گۆڕان دەیویست هەمو ئەوانە لە ماوەیەكی ێ یەكگرتن و توانەوەش روبدات ،زۆر كــەم و كورتدا بگۆڕێت و سیاســەتی بڕەخســ بێگومان ئەم رێكەوتنە لەســەر ئاســاتی هەمو شــتێك و بە زویشی پیادە دەكردو ناوخۆیــی و دەرەكیــش كاریگــەری خۆی پشتی لە سیاسەتی هەنگاو بەهەنگاو كرد، دەبێــت ،چ بە دیوە حزبییەكەیدا بێت یان دۆخی هەرێمی كوردستان تەنانەت لەپاش رێككەوتنــی لەگەڵ پارتــی بۆ پێكهێنانی بە دیوە سیاسییەكەیدا بێت...
حكومەت نەیتوانی زۆر بڕ بكات ،هەربۆیە ئێســتا ئــەوە رون بۆتــەوە كــە لەرێگەی یەكێتــی نیشــتمانییەوە دەتوانرێــت زۆر لەو هاوكێشە السەنگانە راست بكرێتەوە، بــەاڵم بەمەرجێــك سیاســەتی هەنــگاو بەهەنــگاو پیادە بكرێــت ،چونكە نەبونی ئەم سیاســەتەیە هەمیشە هەر رێككەوتن و نزیكبونەوەیــەك لــەدەرەوەی پارتی بە هەڕەشــە لەســەر ئاسایشی نیشــتمان و یەكپارچــەی ئەم هەرێمــە بچوكەو روداوە (نەخوازراوەكانی رابردو) بە بیری خەڵكی دەهێنرێتــەوەو تەنانــەت بــە دژی ئەم و ئــەو دەناســرێت و رونكردنەوەی لەســەر دەدرێت ،تائێرەئەم رێككەوتنە قسەو باس و شــیكردنەوەو دژی و لەگەڵــی بۆ پەیدا بوە.. بــەاڵم ئەوەی كــە گرنگــەو خەڵكێكی زۆریــش چاوەڕێــی دەكات ،هەنگاوەكانی پــاش ئیمزاكردنــی رێككەوتنــی یەكێتی و گۆڕانــە ،كە ئــەم هەنگاوانە بــۆ كادرو جەمــاوەری هــەردوال گرنگــی و بایەخــی دەبێت و تەنانەت زۆر گومان و پرسیاریش وەاڵم و راســتدەكرێنەوە ،بــەوەی كــە ئاخــۆ ئــەم رێككەوتنــە چــۆن دەتوانێت ێ خــۆی بخزێنێتە هەمــو جومگەكان بە ب ئــەوەی روداوی نەخــوازراو بیــری خەڵك بخاتەوە ،بەوەی كە ئاخۆ ئەم رێككەوتنە چــۆن نابێتە دژی هیچ الیەنێك ،كە خۆی لەخۆیدا ئەم رێككەوتنە دژی ئەم دۆخەیە، دواجار دژی ئەو حزب و گروپ و الیەنانەیە كە ئەم دۆخەیان بۆ خەڵك دروستكردوە، چونكە ئەم دۆخە پێكهێنەرو خوڵقێنەری رێككەوتــن و نزیكبونــەوەی یەكێتــی و گۆڕانە ،بۆیە ئەگــەر ئەگەر هەنگاوەكانی جێبەجێكردنــی بڕیارو خــاڵ و بەندەكانی ئەم رێككەوتنە بە ئاراســتەی چاككردنی ئەم دۆخە سیاسی و ئابورییە نەبێت كەواتە
ئــەو گرنگی و بایەخەی نابێت بۆ خەڵكی ئەگەر بێت یەكگرتنەوشــە لە ئایندەیەكی نزیكدا روبدات ،نابێت ئەوەشمان بیر بچێت لەم بارودۆخە نەخوازراو ناســەقامگیرەی كوردستان و عیراق و تەنانەت ناوچەكەش ئــەوە دەخوازێــت نزیكبونــەوەی الیەنــە سیاســییەكان بەهــەر شــێوەیەك بێت و یەكخســتنی گوتارو كرداریــان كاریگەری ئەرێنــی دروســتدەكات و جێــی خــۆی دەگرێت.. هەربۆیە دەتوانین بڵێین ئەم رێككەوتن و نزیكبونەوەیــەی یەكێـــی گــۆڕان لــە ئاینــدەی نزیــك و دوردا كاریگەری خۆی دادەنێــت ،ئەگەر توانیبێتی ئەجێندایەكی گرنــگ و ســتراتیژی بــۆ داڕێژرابێــت و كاری جــددی لەســەر بكرێت ،لە ئێســتا بــۆ چارەســەركردنی قەیرانــی دارایــی و رێكخســتنەوەی داهاتــەكان و زۆر بابەتی تــر ،كە بێگومــان ئەمەش تەنهــا بەم دو حزبە ناكرێت و زۆرێك لە كێشــەكان الی الیەنەكــەی تــرە كــە پارتــی دیموكراتی كوردستانە ،لە داهاتوشدا ئەم رێككەوتن و نزیكبونەوەیە دەكرێت هاوكێشەی سیاسی و السەنگی هەرێمی كوردستان بەتەواوەتی بگۆڕێت ،ئەمەش شتێكی چاوەڕوانكراوە، چونكە چــۆن لە رابردو بزوتنەوەی گۆڕان بە جیابونەوەی كاریگەری لەسەر یەكێتی دروســتكردو هاوكێشەكانی گۆڕی ئاوهاش بە نزیكبونەوەیان جارێكی تر هاوكێشەكان دەگۆڕێتــەوە ،بــەاڵم گۆڕانكارییەكــی تەواوفوقیانــە ،نەك ئــەو گۆڕانكارییانەی كە دیموكراسییەت و هەڵبژاردن دروستیان دەكات ،چونكــە تا ئێســتاش لــەم واڵتە نەتوانــراوە دیموكراســییەت و هەڵبژاردن وەك خۆیان تەماشا بكرێن و هەر خۆشیان كاریگەرییان لەسەر رەسمكردنی سیاسەت و خزمەتگوزاری هەبێت..
رێكەوتنی (گۆڕان -یەكێتی): سێیەم تۆپ لەبەردەم پارتیدا
فەرەیدون پێنجوێنی
لەمێــژە سیاســەتوانانی دنیــا بۆیان مەعلوم بوە كە: یەكگۆڵــی لەگەمــەی حكومڕانیــدا (یەكگۆڵــی نــەك دوگۆڵی) بــەدەردی خەڵــك ناخــوا ،لــەالی ئێمــەش پاش چارەكە ســەدەیەك گەمەی حكومڕانیی یەكگۆڵی ،پێدەچێ باشــتر رونبوبێتەوە (بەتایبەتــی دوای داڕمانــی پرۆســەی سیاسی لەچەند مانگی رابردودا) كە: بــەدەردی مەملەكــەت و خەڵكــی ئێمەش ناخوا. بەاڵم لەیەكگۆڵی خراپتر (بەنیسبەت
و پارتییــە (هەردوكیــان نــەك بەتەنها یەكێكیان) : گۆڕان لەبەرئەوەی لەخۆی شــێواندو بو بەشەریكە حكومەتی پارتی. پارتیــش لەبەرئــەوەی وەكــو هەمــو كاتێكی لەوەوبەری خۆی ،شەراكەتەكەی لەگەڵ شەریكدا بەدروستی نەبردەسەر. بەاڵم وردە وردە ،لەگەڵ پەرەسەندن و قەبەتربونــی قەبــارەی گەندەڵــی و دەرككردنــی حزبــەكان (پارتیــی لێدەرچــێ) بەبێفایدەیــی حكومڕانیــی لەوجــۆرە ،یەكگۆڵییەكەكۆتایی هات و چەندگۆڵی هاتە ئارا. دەویسترا ئەم چەندگۆڵییە لەشێوەی دوگۆڵیدا پیشانی خەڵك بدرێ (لەنێوان دو فیرقەدا :دەسەاڵت یان بڵێین پارتی، بەتەنها -چوار الیەنەكە پێكەوە) ،بەاڵم دوگۆڵــی نەبو ،ئەوەبــو زۆری نەخایاند (بەهۆی دودڵی ،یان بەرچاوناڕۆشــنیی یەكێتــی و یەكگرتــوەوە) بەئاشــكرا بو بەفرەگۆڵــی ،بەبەرچــاوی هەموانــەوە، بگــرە ســەری كێشــا بۆ ئــەوەی ببێتە پێنجگۆڵی و شتی وەها.
خەڵكــی الی خۆمانــەوە) فرەگۆڵییــە، فرەگۆڵیــی وەكو ئــەوەی پێش و پاش لێشــێوانەكەی ئــەو دواییــەی پارلەمان تاقیكرایەوە. تەنهــا چارەســەر لەڕێــی ئەزمونــی حكومڕانیــی هەرێمــدا ،لەســەرەتاوە تا ئەمڕۆ ،ئەگەر یەكێتی و پارتی پێی رازی بونایە ،دوگۆڵییەكی پاكی سیاســی بو بە 2فیرقە (دەســەاڵت -ئۆپۆزسیۆن) بەمەرجــێ بەپاكــژی و بەپێــی قانــون بەڕێــوە ببرایــە ،بــەاڵم نەكــرا ،ئۆباڵی نەكردنەكــەش مەعلومــە :بەئەســتۆی یەكێتــی و پارتییــە (هەردوكیــان نەك تەنها یەكێكیان) ! ســاڵی 2009بەســەردا هــات، ئۆپۆزســیۆن دروســت بــو ،هیوایــەك پەیدابو كە ئاخری یەكگۆڵییەكە كۆتایی بێت ،ببێتە دوگۆڵی لەنێوان دو فیرقەدا: پارتــی و یەكێتــی وەكــو یــەك فیرقــە لەبەرێــك ،گــۆڕان و الیەنەكانی هاوڕوانگەی وەكو یەك فیرقە لەبەرێك. ئەوەبــو (وەك لەبیرتانــە) ماوەیەك یەكگۆڵیەكــە وەرچەرخــا بــۆ دوگۆڵی :دەبــە ئــاوی تێــدا وەشــێنرا ،مێــزی جێی داخە: تێدا كوتــرا ،ســەری پارلەمانتاری تێدا خەڵكــی هەرێــم ،بەتونــدی ،هــەم شكێنرا ...و هتد. بێگومــان وێــڕای كەموكوڕیــی زۆر بــەدڵ و دەرون ،هەم بەســك و گەدە، لەگەمەكــەدا ،بەتایبەتــی لەئــەدای باجــی بێكەڵكیــی ئــەو فرەگۆڵــی و ســەری ئەوســەری گەمەكەدا (ســەری بێهەڵوێســتییەی حزبــی كــوردی و دەســەاڵت) ،هێشتا گەمەیەكی باش بو ،نوخبەی سیاســییان دا كە تا كاتی ئەم بەاڵم دەوامی نەكرد :پرۆسەی سیاسی رێكەوتنــەی نێــوان یەكێتــی و گۆڕانی دیسان چوەوە سەر سكەكەی پێشوی و خایانــدوەو مەعلوم نییە كــەی كۆتایی دێت. گەمەكە بوەوە بەیەكگۆڵی. تەنها باشــیی ئەو قۆناغی فرەگۆڵییە ئۆباڵــی ئەمیــان لەئەســتۆی گۆڕان لەوەدابو تێیگەیاندین:
هەبونــی هێزی ســێیەم ،ئەگەر تەنها بــۆ ناوبژیوانیبێ لەنێوان هێزی یەكەم و دوەم ،بەو شێوەیەی یەكێتی و یەكگرتو ئەزمونیان كردو بونە ناوبژیوان لەنێوان گۆڕان و پارتیدا ،لەهەرێمی كوردســتان زۆر بــەدەرد ناخوا (ناڵێین هەر بەدەرد ناخــوا ،دەڵێین زۆر بەدەرد ناخوا) واتە ئیلال دەبــێ گەمەكە بكرێ بەدوگۆڵی و بخزێنرێتە بەینی دو شیش: شیشــێك لەبەرێكــەوە گۆڵچیــی ئۆپۆزســیۆن پاســی بــكا ،یەكێكیــش لەبەرەكــەی ترەوە گۆڵچیی دەســەاڵت پاسی بكا. رێكەوتنــی یەكێتــی و گــۆڕان ئــەم فرسەتەی هێناوتەوە ئارا ،بەاڵم بەچەند مەرجێك ،لەوانە : یەك :پارتــی دەســتبەرداری نەهجە كۆنەكــەی گەمــەی حكومڕانــی ببــێ، رازیبێ بــەوەی یاریەكە بكرێتە دوگۆڵی و بەپێی قانــون بەڕێوە بچێ ،هەرچەند بەگوتاری ئێستایدا پێناچێ بیەوێ ئەمە قەبوڵكا. دو :پێكهاتنەكەی یەكێتی و گۆڕان، لەپێنــاوی گۆڕینی پالنــی گەمەكەدابێ لەیەكگۆڵــی یــان چەندگۆڵییــەوە بــۆ دوگۆڵــی ،تا ئەو كاتەی بەتەواوی دڵنیا دەبن كــە پارتی دوگۆڵــی قەبوڵ ناكا، ئەوسا بیریان بۆ شتیتر بڕوا. ســێ :ئیسالمیەكان هاتبنە سەر ئەو باوەڕەی بەقازانجی ئەزمونە سیاسیەكەو خەڵكی هەرێمەكە یــاری بكەن ،كارێك نەكەن گەمەكە لەسەر سكەكەی چارەكە سەدەیەك لەوەوبەری بمێنێتەوە ،بەڵكو ببنــە هێزێكــی ســێیەمی راســتەقینە
info_chawder@yahoo.com
4
یەكێتی‌و گۆڕان سەرەتای كاری هاوبەش هونەر رەسوڵ ئەحمەد هەنگاوەكانــی یەكێتــی‌و گۆڕان بۆ (رێككەوتنی سیاســی) گرنگــی خۆی هەیەو دەكرێت وەك یەكێك لەقۆناغە گرنگ‌و مێژوییەكانیش ســەیر بكرێت ،چونكە هەردو حیزب خاوەنی پێگەی گرنگن‌و دەشــتوانن بەیەكدەنگی زیاترەوە ،دۆخی وەستاوی هەرێم بجوڵێنن‌و خۆشــحاڵی بنكەی جەماوەری هەردوالش بۆ رێكەوتنە سیاسیەكە بــەو ئومێدەیە كە هەمــوان چاوەڕێن ئەم دۆخە تاقەت پڕوكێنە وەســتاوەی هەرێم بگوازرێتەوە دۆخێكی تر. ئاشكرایە ئەم واقعەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە بەتەنها بەهێزێك ناجوڵێندرێت وەك چــۆن ئــەم واقعە ئەوەشــی پێوتین كە هەرێمی كرودســتان ئیتر بەیەك هێز ناچێــت بەڕێوەو پارتی دیموكراتی كرودســتانیش ئەگەرچــی زۆرینەی جومگەكانی هەرێمیش دەبات بەڕێوە ،بەاڵم نەیتوانی لەچەند مانگی رابردودا ئەوەی مەبەستیەتی بیكات لە دورخستنەوەی یەكجارەكی گۆڕان ،كەلەچەند مانگی رابردودا ببوەخەونی هەرە لەپێشی پارتی .هەڵبەت ئەمەش بەهاوكاری یەكێتی كە نەچوە ژێرباری ئەم خواستەی پارتی‌و كارێكی گرنگیشی كرد. هــەر لەســەرەتای ئاڵۆزبونی دۆخی سیاســی هەرێــم وەك رۆژی رون دیاربو كە تاكەهێزیك كە بتوانێت توانای جواڵندنی دۆخە وەستاوەكەی هەیە یەكێتی نیشتمانی كوردســتانە ،بەاڵم هەڵوێســتی یەكێتــی‌و نەچوەنەپاڵ بەرەی الیــەك دژی الكەی تــر گرنگــی زۆری هەیە بەتایبەت بۆكەســانێك كە بەویژدانەوە ســەیر دەكەن ورتر بیربكەنەوە .چونكە بەپشتگیر كردنی یەكێتی لە خواستی پارتی یان خواستی گۆڕان هاوكێشەی سیاسی بەیەكجاری دەگۆڕدراو هەرێم دەكەوتە دۆخێك كە رەنگە زیانی زیاتربوایە لە سودو هەرئەم ترسەش وایكرد یەكێتی دانبەخۆیدا بگرێت‌و بەهێمنی‌و دور لە هەڵچونی ئەم‌و ئەو بیربكاتەوەو دواجار بریار بدات. ســەرباری گرنگی ئەم رێكەوتنەش ئەم قۆناغە تازەیەی یەكێتی‌و گۆڕانی بەمانا ئەوەنیە كەیەكێتی پشــتگیری لە بۆچونەكانی گۆڕان بكات دژی پارتی ،بەڵكو ئەم رێكەوتنــەی یەكێتی لەگەڵ گۆڕان بۆ ئەوەیە لێكتێگەیشــتنی زیاتر روبدات‌و هەرێم بــەرەو كەنارێكــی هێمنتر هەنگاوبنێت ،نەك هەوڵێك بێت بۆ پشــتاوكردنی پارتی یان ســەرەتای دوئیدارەییەكی تر ئەگەرچی كەســانێك دەیانەوێــت خوێندنەوە بۆ رێكەوتنەكە بەو ئاراستەیەدا ببەن. هەڵسوڕێنەرانی بزوتنەوەی گۆڕان ،ئەو هێزەی كە لەچەندساڵی رابردودا زۆرترین ملمالنێكانی خستە ئەو سنورەی كەبەزۆنی سەوز دەناسرێت ،دوای نزیكەی حەوت ساڵ تێگشەتن لەوەی هەر كارێك بكرێت بەبێ یەكێتی نابێت‌و دوركەوتنەوەی كاك نەوشیروانیش كەلەسەرەتا بۆ وەرگرتنی چارەسەرو دواتر‌و دوای روداوەكانی رێگری كردن لەسەرۆكی پەرلەمان كە بو بەمانەوەیەكی ئیجباری ،باشتر كاك نەوشیروانی خستەژێرباری ئەو راستیەی كە هەمورێگاكان سەرەتاكانیان الی یەكێتیەوە دەست پێدەكات‌و ئێســتاش كە كاك نەوشیروان گەڕاوەتەوە لەبەر رێكەوتنە سیاسیەكەیە، واتــا ئەگــەر یەكێتی ئامــادەی رێكەوتــن نەبوایە لەگــەڵ گۆڕان كاك نەوشــیروان تازەمەنێكی تری دور نەدەگەڕایەوە هەرێم‌و بەجۆریكی تر دەكرێت بڵێین رازی بونی یەكێتــی بەرێكەوتــن لەگەڵ گــۆڕان فڕۆكەكەی كاك نەوشــیروانی گەڕاندەوە بەرەو سلێمانی. ئــەم رێكەوتنــەی یەكێتی‌و گۆڕان‌و ســەرەتای كاری هاوبەشــی ئــەم دو هێزە‌و گەڕانەوەی كاك نەوشیروان‌و دان نانی گۆڕان بەوەی هێشتا یەكێتی توانای جواڵندنی دۆخی وەســتاوی هەیە ،ئەو راســتیەی زیاتر روندەكاتەوە كە ئەوەی گۆڕان لەچەند ســاڵی رابردو كردی بەرامبەر بەیەكێتی بەشێكی زۆری هەڵچون بو ئەو راستیەشی زیاتر بۆ پارتی ســەلماند كە رێكەوتنەكەی لەگەڵ گۆڕان لە 17نیســاندا هەڵەیەكی سیاسی بو كە خوێندنەوەی هەڵە بۆ هاكێشەكان دروستی كرد.
كــە دو الیەنــی دوگۆڵییەكــە (ئەگــەر خواكــردی گەمەكــە بــەرەو ئەوەچــو ببێتــە دوگۆڵی) هەر یەكەیان لەســەری خۆیانەوە گرەویان لەســەر كەسبكردنی بێــت ،جا ئەوســا بەپێــی بەرژەوەندیی میللــەت و ئەزمونەكە (تەنها میللەت و ئەزمونەكــە) نەك بەپێــی بەرژەوەندیی حزبی و ئایدیۆلۆجیی پەتی ،یان بەپێی تەبەعیەتــی سیاســی و شــتی وەهــا، لەگەڵ هەر گێمێكی یاریەكەدا ســەرێكی یاریەكــە هەڵبژێرن (بــەاڵم بەجددی و بەئیلتیزامــی تەواوەوە ،نــەك راڕایانەو نامولتەزیمانــە -بەبیانوی نێوەندگیری و شتی وەها بیشێوێننەوە). ئەگەر ئەمە رو نەداو پێشنیاری پارتی ئەوەبــێ درێژە بەم واقیعە (سیاســی، ئیــداری ،ئابــوری و دارایــی) یە تاڵەی ئێستا بدرێ ئەوا مەعنای وایە ئیرادەكە بــەالی زۆنانــدن و دولەتكردنــەوەی هەرێمدایە ،وەكو ســااڵنی نێوان (- 95 .)2006 بەكورتی: رێكەوتنــی گــۆڕان و یەكێتــی، ئەگــەر بۆ گۆڕینی نەخشــەی سیاســی و تاقیكردنــەوەی ئەزمونێكــی نوێــی سیاســیبێ (بەو شــێوەیەی باس كرا)،
هەروەهــا ئەگــەر پارتــی و حزبەكانیتر یارمەتیدەربــن لەكارەكەدا ،ئەوا جێگای خۆشحاڵییە ،ئەگەرنا زۆر نا! ئەوەش بڵێین: پارتی ئەگەر ئــەم تۆپە لەكیس بدا، ئەوە دەبێتە ســێیەم تۆپ لەكیســی بدا (لەپێشدا لەكیسی خۆی ئەوجا لەكیسی خەڵك)-: تۆپــی یەكــەم :شــەراكەت لەگــەڵ یەكێتــی لەحكومەتدا پــاش ،2006كە نەیتوانــی بەڕاســتی و بەباشــی بیباتە سەرو لەكیسی دا. تۆپــی دوەم :شــەراكەت لەگــەڵ گۆڕان لەحكومەتدا لەو یەك دو ســاڵەی دواییدا ،كە ئەمیشی وەكو ئەوەكەی تر لەكیس دا. دوا قسە: ئەگــەر لەڕوانگــەی بەرژەوەندیــی خەڵكــی كوردســتان و ئەزمونەكەیەوە بیر بكەینەوە ،مەنتقییە بڵێین: هــەر دەبــو یەكــێ لــەو ســێ الیەنە (یەكێتــی و پارتــی و گــۆڕان) بداتــە پــاڵ یەكێ لــە دو الیەنەكەیتــرو تەنها دو یاریچــی لەگەمەكــەدا بمێننەوە ،جا بەیەكگرتنــی یەكێتی و پارتی بوایە یان بەیەكگرتنی یەكێتی و گۆڕان.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
هەدەپە: سێ پارتەكە كودەتایان بەسەر هەدەپەدا كردووە لە راگەیەنراوێكی پارتی دیموكراتی گـــــەالن دەربـــــــــارەی هــەڵــگــرتــنــی پارێزبەندی هــاتــووە :ئــاك پارتی و جەهەپە و مەهەپە هاوهەڵوێست بون لە دژی پارلەمانتارانی هەدەپە ،ئەمە كودەتایەكی سیاسیی لەقەڵەم دەدەین و لەخەباتمان كۆڵ نادەین.
info_chawder@yahoo.com
5
بەسێ هۆزات: شەڕ لەتوركیا گەرمتر دەبێت
ئایدنباش: جەهەپە هەڵوێستی دیموكراتی نەبووە ئەسڵی ئایندنباش ،رۆژنامەنوسی نــــاوداری تــوركــیــا دەڵــێــت « یاسای هەڵگرتنی پارێزبەندی بەهاوكاری و دەنگی جەهەپە بووە ،لێرەدا جەهەپە پشتیوانی لــە ئــاك پــارتــی كـــردووە بــۆ تــێــپــەڕانــدنــی یــاســاكــە ،بــەمــەش هەڵوێستێكی دیموكراتی نەنواندووە».
ێ هۆزات ،هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن بەس كــوردســتــان رایــگــەیــانــد :هەڵگرتنی پارێزبەندی لە پارلەمانتارانی هەدەپە، دۆخی سیاسی الوازتــر دەكــات ،ئەمەش وادەكات رەوشی شەڕ لەتوركیا ئاڵۆزتر و گەرمتر ببێت.
خۆزگە هەڵگرتنی پارێزبەندنی روینەدایە موراد یەتكین و :هێژا دڵشاد تــێــپــەڕبــونــی یــاســای هەڵگرتنی پــارێــزبــەنــدی لــە پــارلــەمــانــی توركیا بەزۆرینەی دەنگ ،دەریخست كە هێشتا رەجەب تەیب ئەردۆغان-ی سەرۆككۆماری توركیا ،هاوسەنگی لە هێزی سیاسی لەو واڵتەدا ماوەو تێپەڕبونی یاسەكەش وەك سەركەوتنێك بۆ ئەردۆغان دەبینرێت. خـــۆی لــە خــۆیــدا ،پــارتــی بــزاڤــی نەتەوەپەرست (مەهەپە) ،ماوەیەكی زۆرە بەتایبەتی لەپاش هەڵبژاردنی 1ی تشرینی دووەمی 2015وە خواستی ئەوەی هەبو نوێنەرانی پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) ،لە پارلەمان دوربخرێنەوەو بۆ ئەو مەبەستەش دەولــەت باخچەلی سەرۆكی پارتەكە ،چەندینجار فشاری بۆ حكومەتی ئاك پارتی كردووە كە كاری یاسایی بۆ ئەو مەبەستە بكات و ئەوانیش ێ ئەردۆغان ئەم پشتگیری لێدەكەن .كات هەڵوێستەی بینی ،لەسەر رووداوەكانی جزیرە ،سور و سلۆپی زیاتر رەخنە و هێرشی كــردە سەر هەدەپە و دەیوت « ئەوانەی هاوكاری و پشتیوانی تیرۆر دەكــەن ،ئەوانیش تیرۆریستن» .لەم لێدوانەدا ،ویستی ئەردۆغان لەوەدابو كە رێگری لەوە بكات كە نوێنەرانی هەدەپە بە بەرگی پارێزبەندییەوە سیاسەت نەكەن بۆ ئــەوەی روبــەڕووی دادگایان بكاتەوە. هەڵوێستی جەهەپە كەمال كڵچدارئۆغڵو ،سەرۆكی پارتی كۆماری گــەل (جەهەپە) ،دەیویست پــارێــزبــەنــدی لــەســەر پــارلــەمــانــتــاران هەڵبگیرێت ،تەنانەت ئەمەی كردبووە بە یەك لە دروشمەكانی كاتی هەڵبژاردن، بەاڵم ئەوەی ئەو مەبەستی بوو ،شتێكی جیاوازتر بوو ،نەك ئەوەی لە پارلەمان رویدا ،كڵچدارئۆغڵو ئامانجی لەهەڵگرتنی پارێزبەندی پارلەمانتاران ،بە تایبەت بۆ ئەو پارلەمانتارانەی ئاك پارتی بو كە بە دۆسیەی گەندەڵییەوە تێوەگالبون ،تاكو بدرێنە دادگا .ئەو ئەندامانی ئاك پارتی كردبووە ئامانج ،بەاڵم ئەندامانی هەدەپە و جەهەپە بونە قوربانی ئەم هەڵوێستەی
“
یاسای هەڵگرتنی پارێزبەندی ٥٠ ،پارلەمانتاری هەدەپە دەگرێتەوە
هەندێك لە ئەندامانی جەهەپە بەوەی یاساكە زۆرترین پارلەمانتاری هەدەپەی گرتەوە كە پارێزبەندییان لێسەنرایەوە، بەاڵم هەڵگرتنی پارێزبەندی رای زۆری ناو ئەندامانی جەهەپە نەبوو .لەالیەك ئاك پارتی و لەالیەكەیتر هەریەك لە هەدەپە و جەهەپە ملمالنێ یان درێژەی هەبوو. ئەردۆغان و ئاك پارتی ،جەهەپە- یان بــەوە تۆمەتبار دەكــرد كە لەسەر بڕیار و قسەی خۆیان نەبون ،هەروەها هەدەپە-شیان بەوە تۆمەتبار دەكرد كە لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا ،فشار و ترس و دڵەڕاوكێیان لەسەر خەڵكی ناوچەكە دروستكردووەو بە هۆیەشەوە دەنگیان هێناوە ،بۆیە ئەمە وەك دژی پرەنسیپی هەڵبژاردن و دیموكراسی دەبینن. لە ئەنجامدا لەكاتی تێپەڕاندنی یاسای هەڵگرتنی پارێزبەندی ،لە كۆی 133 ئەندام پارلەمانی جەهەپە ،زیاتر لە 20 پارلەمانتاری جەهەپە دەنگی خۆیان بۆ ێ تێپەڕبونی یاساكە دا ،ئەمەش بۆ هەند
الیەن شتێكی چاوەڕوان نەكراو بوو. لەپاش ئــەوەی یاساكە لە پارلەمان تێپەڕی ،ئــەردۆغــانــی سەرۆككۆمار، لە شــاری ریــزە وتارێكی بۆ جەماوەر پێشكەش ك ــرد ،دڵخۆشی خــۆی بۆ تێپەڕاندنی یاساكە نیشانداو وتیشی «ئــەوانــەی پشتیوانی تیرۆر دەكــەن، دەبێت بدرێنە دادگــاو بەسزای خۆیان بگەن».
لەگەڵ شاندی ئەندامانی هەدەپەدا هەبو، یــەك لە ئەندامانی شاندەكە ،سرری سورەییا ئۆندەر بوو ،ئۆندەر لەكاتی تێپەڕبونی یاسای هەڵگرتنی پارێزبەندی لە پارلەمان یەك لەو پارلەمانتارانەیە كە پارێزبەندی لەدەستدەدات وتی «لەكاتی پڕۆسەی ئاشتیدا ئەردۆغان پێیدەگوتم كە سەردانی قەندیل بكەم» .ئۆندەر وەك هەڕەشەیەك بۆ ئەردۆغان وتیشی « هەمو شتەكان دەربارەی ئەردۆغان لە دادگا باس دەكەم». لەئێستادا هەڕەشەكانی پەكەكە- یش ،لە رووی سیاسییەوە نییە ،بەڵكو كــاردانــەوەی شــەڕی زیــاتــرە ،ئەمەش وایــنــیــشــان دەدات كــارێــكــی قــورس روبەڕووی سەرۆكوەزیرانی نوێی توركیا، بناڵی یڵدرم دەبێتەوە.
“
هەڵگرتنی پارێزبەندی كاردانەوەی سیاسی بەدوای خۆیدا دەهێنێت و بێگومان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بەتایبەت كاریگەریی لەسەر پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا دروست دەكات
مێژوو دوبارە دەبێتەوە ێ چوار پارلەمانتاری لە ساڵی ،1994كات پارتی دێموكرات ( )DEPپارێزبەندییان لێسەندرایەوەو خرانە بەندیخانەوە ،بەاڵم ئەو كات ئەم هەڵوێستە نادیموكراتییە، هیچ چارەسەرێكی بۆ كێشەكانی توركیا نەبوو ،بە پێچەوانەوە دۆخەكەی گرژتر كــرد ،ئێستاش ئــەگــەری ئــەوە هەیە كاردانەوەی ناوەكی و دەرەكی كاردانەوەی توندی لێبكەوێتەوە. پێدەچێت ئــەم بڕیارە كــاردانــەوەی لەكاتی پڕۆسەی ئاشتیدا ،لە ئیمراڵی عەبدواڵ ئۆجەالن سەرۆكی پارتی كرێكارانی سیاسی بەدوای خۆیدا بهێنێت و جێی كوردستان (پەكەكە) ،چەندین دانیشتنی گفتوگۆی زۆری میدیاكان بێت ،بێگومان ئەم بڕیارە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش كاردانەوەی دەبێت .بەتایبەت یەكێتی ئەوروپا ،بەدرویش نییە كارگەریی لەسەر مێركل ،رەخنەی توند لە یەكێتی ئەوروپا نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانی هەدەپە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا دروست دەگرێت بــەوەی كەمتەرخەم بــون لە روبەڕووی ئەوە نەبونایەتەوە كە تۆمەتبار بكات. دۆسیەی روبەڕووبونەوەی تیرۆردا. بكرێن بەوەی هاوكاری پەكەكە دەكەن. ئەڵمانیا سەرۆكوەزیرانی لەكاتێكدا، ئــەوا ئــەوكــات باسمان لە هەڵگرتنی ئەنگێال مێركل ،لە رێگەی وتەبێژەكەیەوە خۆزگە دۆخەكە بەم ئاستە پارێزبەندی نەدەكرد ،بەڵكو بەوتەكەی رایگەیاندووە ،كە لە كۆبونەوەی هەفتەی نەگەیشتایە ئەو كاتەی ئەردۆغان «پڕۆسەی ئاشتی» داهاتووی لەگەڵ سەرۆككۆماری توركیا گفتوگۆكانی ـە ـ ب ـی ـ ـای ـ ـۆت ـ ك ـە ـ ـۆزگ ـ خ بــاســمــان لــە سەرخستنی پڕۆسەكە لە وابڕیارە لە ئەستەمبوڵ كۆببنەوە ،نــێــوان پــەكــەكــە و حــكــومــەتــی ئــاك بكردبایە .خۆزگە رووداوەكان بەم خاڵەی بــاس لــەم پــرســە بــكــات و ســەبــارەت پارتی نەهێنرابایە ،مێزی گفتوگۆكان ئێستا نەگەیشبایە. بەهەڵگرتنی پارێزبەندی گفتوگۆ لەكەڵ پەكنەخرابایە .دیسان پەكەكە شەڕی ناو ئەردۆغان دەكات .پێشبینی من ئەوەیە شارەكانی دەستپێنەكردبایەو قوربانی سەرچاوە :رۆژنامەی حورییەت كــە ئــەردۆغــانــیــش وەك وەاڵمــێــك بۆ ئەوەندە مرۆڤی لێنەكەوتبایە .خۆزگە ٢٠١٦/5/21
هەڵگرتنی پارێزبەندی بەویستی ئەردۆغان بوە، تاكو رێگری لەكاری سیاسی نوێنەرانی هەدەپە بکات و روبەڕووی دادگاشیان بكاتەوە
ناوخۆ
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
info_chawder@yahoo.com
6
گروپیان تێدایە هاوشێوەی داعش بیردەكاتەوە
14گروپی جیاواز مزگەوتەكانی كوردستان بەڕێوە دەبەن چاودێر -ئارام بۆرە:
مامۆستایەكی ئاینی لەشاری هەولێر، مــەالو مامۆستایانی ئاینی بەسەر 14 گروپ‌و رەوتی جیاوازدا دابەشدەكات، كە لەئێستادا مزگەوتەكانی هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبەن ،هاوكات لەناو ئەو گروپانەدا رەوتی سەلەفی جیهادی بونی هەیە ،كە لەگەڵ داعــشــدا هیچ جیاوازیەكیان نیە. الی خــۆیــشــیــەوە بـــەڕێـــوەبـــەری راگەیاندن‌و پەیوەندیەكان لەوەزارەتی ئەوقاف ، ،رەخنە لەمامۆستایانی ئاینی‌و یەكێـی زانایانی ئیسالمی دەگرێت، كە نەیانتوانیوە پەیامێكی یەكگرتویی ئیسالم بگەیەننە خەڵكی‌و دەڵێت «ئێمە سەرمان لێتێكچوەو نازانین كامە ئیسالمی راستەقینەیە».
بەرێوەبەری راگەیاندن‌و پەیوەندیەكانی وەزارەتی ئەوقاف: ێ تێكچوە ئێمە سەرمان ل نازانین كامە ئیسالمی راستەقینەیە یان پشت بەكام مەرجەع ببەستین
14جۆر مامۆستای ئاینی حــەســەن قــادیــانــەیــی ،كــە ئیمام‌و خەتیبی یەكێك لەمزگەوتەكانی شاری هەولێرە ،لەنوسینێكیدا كە لەپەڕەی تایبەتی خــۆی لــەتــۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك باڵوی كردۆتەوە ،بەم شێوەیە مامۆستاو زانایانی ئاینی دابەشكردوە، كە پێكهاتون لەمامۆستایانی سەر بە یەكێتی زانایان ،یەكگرتوی ئیسالمی، كۆمەڵی ئیسالمی ،بزوتنەوەی ئیسالمی، تەسوفی نەقشبەندی ،تەسەوفی قادری، رەوتــی سەلەفی مەدخەلی ،سەلەفی جیهادی ،مامۆستایانی سەر بە چرای رونــاكــی ،كۆڕبەندی هــزری ئیسالمی، مامۆستایانی تام عەلمانی كە ئێستا پەیابون ،مامۆستایانی سەر بەپارتی‌و هەروەها مامۆستایانی سەر بەیەكێتی‌و سەر بەبزوتنەوەی گۆڕان.
ێ كوردستانی بــەم دۆخــە گەیاندوە ب بەرنامەی حزبەكانی كوردستانە بەتایبەت حزبە گەورەكان لەوانەش پارتی‌و یەكێتی كە لەشەڕی ناوخۆوە پێموابێت سەری هەڵدا كە وایكرد خەڵك پەنا ببات بۆ ێ دینداری كە هیچ پەیوەندی نیە جۆر بەكوردستان‌و روحیانەتەوە ،تۆ دەبینی لەكوردستان شێخ محەمەدی خــاڵ‌و مامۆستا عبدالكریمی مدرس‌و مەالی كۆیە ێ ناگات ،ئێستا هەرچی چەندانی تر پ كاریگەری خراپی دروستكردوە بەرێوەبەری راگەیاندن‌و پەیوەندیەكانی پێدەگات ئیسالمی سیاسیە‌و گروپە وەزارەتــی ئەوقاف‌و كاروباری ئاینی بە ئیسالمیەكانن كە باكگراوندی سیاسیان «چاودێر»ی رایگەیاند ،كەی گونجاوە 14گروپ‌و یەكێتی‌و رێكخراوی حزبی‌و عەقیدەی جیاجیا لەناو زانایانی ئیسالمی كوردستاندا هەبێت ،ئاخر كۆمەڵی كوردەواری چۆن بتوانێ پەیامی ئیسالمی راستەقینە لــەنــاو ئــەم هەمو گروپە لەمامۆستایانی ئاینی بدۆزێتەوە. مەریوان نەقشبەندی ،رونیدەكاتەوە، ئەو جۆراوجۆریە لە وتاری مامۆستایانی ئاینی ،كاریگەریی راستەوخۆی كردوەتە سەر خەڵكی‌و گومانی لەنێوان خەڵك‌و دیــنــداریــدا دروســتــكــردوە ،گــەڕانــەوەی ئەوانەی نوێژیان دەكرد لەمزگەوتەكان دوای هاتنی داع ـش‌و ئەو بارودۆخەی هــاتــۆتــە پێش بــەرێــژەی لــە %50ی ئەو خەڵكانە كەمبونەتەوە بۆ نوێژی بەكۆمەڵ‌و نوێژی رۆژانـــی هەینی بۆ وتارەكان ،بەڕاستەوخۆش پێت دەڵێم ێ تێكچوە كە نازانین «ئێمە سەرمان ل كامە ئیسالمی راستەقینەیە یان پشت بەكام مەرجەع ببەستین‌و بۆیە ئەمە فــەوزایــەكــی تــــەواوی دروســتــكــردوە‌و شپرزەییەكی زۆری دەرونی الی خەڵكی دروستكردوە». نەقشبەندی ،هــۆكــاری ئەمەیشی گەڕاندەوە بۆ ئەوەی كە هەمو حزبەكانی كوردستان گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی ێ بەختوكەدانی خەڵك لــەڕوی دەكــر دینداریەوە دەنگدەر بۆخۆی رابكێشێ، ئەمە هۆكارێكە‌و هیچ پەیوەندیشی بــەدیــنــداری‌و شــێــوازی عــیــبــادەتــەوە نیە ،بــەاڵم دەبینی بە جیاجیا چەند گروپێكیان هەیەو ئەمەش هەستیانكردوە كە خەڵكی كوردستان دیندارە بۆ ئەوەیە زۆرترین دەنــگ كۆبكەنەوە ،ئەوەشی
سۆران سێوكانی، توێژەری بواری ئیسالمی سیاسی: ئەوان دەیانەوێ بەناوی رەمزی دین پیرۆزی خۆشیان بپارێزن ،هەم سیاسەتیش بكەن»
هەیە ،بەداخەوە ئەم بەرگەیان كردوە بە بەری ئیسالمدا كە زۆر خراپە ،وەزارەتی ئەوقافیش لەالیەن حكومەتی هەرێمەوە ێ هەر چوار ساڵ جارێك بەجۆرێك دەدر بەالیەنێكی سیاسی وەك گۆشتی خێر‌و ئیتر هەر حزبێكیش بەمەزاجی خۆی كار دەكات‌و پێشێلی رێنمایی دەكات ،یەكێتی زانایانمان هەیە كە شەش هەزار كەسی بەناو تێدا ئەندامە بەناوی زانا كەچی سەیری لیستی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەت دەكەم كە پێشنوێژ‌و وتاربێژن نزیكەی دوو هەزار كەسە نازانم ئەو چوار هەزارەی تر كێن. ناوبراو جەختدەكاتەوە ،ئەو یەكێتی زانــایــانــەی دروســتــدەكــرێــن لــەالیــەن ێ ێ بەیاسا رێگری ل حزبەكانەوە دەبـ ێ دو ێ ئــەوەی ترست هەب ێ بەب بكر دەنگت كەم بكات یان شــەرم بكەیت ێ زۆر بەڕاشكاوی وەزارەتی ئەوقاف دەب ێ بۆ ئەو فەوزایە دەبینی ئاستێك دابن چەند سەد بانگخواز لەكوردستان هەیە بــەس پێم بڵێن كامەیان بڕوانامەی بانگخوازی هێناوەتەوە‌و لەكوێ‌‌و كام كۆلیژ ،تەلەفزیۆن هەیە بەناوی بانگەواز ێ حكومەت‌و وەزارەتەكانی ناوخۆ‌و دەب ئەوقاف‌و یەكێتی زانایانی كوردستان كــاربــكــەن‌و الیــەنــە سیاسیەكانیش ێ دو مامۆستا بەیەكەوە هاوكار بن ناكر الببرێن چــوار فراكسیۆن لەپەرلەمان بەیاننامە دەربــكــەن ،بــەم شێوەیە ێ هەرگیز چاكسازی ناكرێ ،بۆیە ملمالن سیاسیەكان وایكردوە ،كارەكانی وەزارەت وەك پێویست نەچێتە پێشەوە‌و ئەگەر ێ رێگە بــەم كەسانە وانەبێت دەتــوانـ نەدەی كاربكەن. مامۆستایی ئاینی‌و كاری سیاسی الی خۆیشیەوە توێژەرێكی بــواری ئیسالمی سیاسی جەخت لەوەدەكاتەوە، زۆربـــــەی زانـــایـــان بــەهــەمــو جــۆرە ئاراستەكانەوە گەورەترین زیان بەدین وەك خــۆی‌و بەكۆمەڵیش دەگەیەنن، چونكە كاتێك دین دەبێت بەدەسكەالیەك بەدەست سیاسەتەوە دەبێتە گەورەترین ئامراز بەدەست تیرۆر‌و سەركوتكردن‌و شەرعیەتدان بــەم دەســەاڵتــە بەهەمو گەندەڵیەكانەوە.
مەسعود عەبدولخالق ،چاودێری كاروباری ئیسالمی سیاسی: ئەگەر چوارچێوەیەكی ئاسایشی ێ لەسەر بنەمای نیشتیمانیمان هەب كوردستانیانە ،دەتوانین فیقهێكی كــوردســتــانــی دروســتــبــكــەیـن‌و ێ كە ئەم پێویستمان بــەوە ناب هەمو گروپە دروستبێت
ێ گرتنیش لەوتارەكان زیاترە لەحزبە ســۆران سێوكانی ،بۆ «چــاودێــر» گو وتیشی «ســەبــارەت بەحزبەكانیش سیاسیەكان‌و راگەیاندن بۆیە وەزارەت بەهەمان شێوەیە كاتێك مامۆستایانی %10ی ئەركەكانی هەستاوە. ئــایــنــی هــەمــان رۆڵ دەبــیــنــن لــەنــاو حزبەكانیش لەناو حكومەت‌و دەسەاڵتیشدا یەكێتی زانایانی ئیسالمی دەیبینن ،زۆر ئاساییە مامۆستای ئاینیش چی دەڵێت؟ وەك هەرتاكێكی كــۆمــەڵ بــەشــداری ســەرۆكــی یەكێتی زانــایــانــی ئاینی سیاسی هەبێ ،بــەاڵم بەناوی دینەوە ئیسالمی كورستان ،بەهەمو شێوەیەك نا ،بەڵكو بەناوی خۆیەوە ،گرفتەكە لە دابەشكردنی لەم شێوەیە رەتدەكاتەوە‌و وەدایە ئەوان دەیانەوێ بەناوی رەمزی رایگدەگەیەنێت ،ئەوان لەگەڵ هیچ جۆرە دیــن پــیــرۆزی خۆشیان بپارێزن هەم دابەشكردێنكی مامۆستایانی ئاینیدا نین، سیاسەتیش بكەن». هیچ كاتێك هەوڵنادەن سیفەتی بەحزبی بون بدەن پاڵ هیچ مامۆستایەكی ئاینی. لێكدانەوەیەكی هەڵەیە ئەندامێكی لیژنەی ئەوقاف‌و كاروبای ئاینی ،لەپەرلەمانی كوردستان ،بۆ «چـــاودێـــر» دەڵــێــت «لــێــكــدانــەوەی ئــەو مامۆستا ئاینییە كە كردویەتی بۆ دابەشكردنی مامۆستایانی ئاینی بەسەر چەندین گروپ لێكدانەوەیەكی نــاواقــعــیــانــەیــە ،چــونــكــە مامۆستای ئاینیش وەك هەرتاكێكی تر مرۆڤن‌و ێ ێ بیكردنەوەی جیاوازیان هەب دەكــر بۆ چــارەســەری كێشەكان ،ئینتیمای سیاسیی مافێكی ئاسایی هەر تاكێكە ێ مــومــارەســەی بكات‌و ئــەگــەر بــیــەو ئازادیشە لەوەی كاری پێ نەكات». غەریب پێنجوێنی ،جەختدەكاتەوە، هەمو تاكێك لەهەر چینێك بێت مافی خۆیەتی بۆچونی سیاسی یان بۆچونێكی تــایــبــەت بــەخــۆی هــەبــێ ـت‌و خـــوداش مرۆڤەكانی بەجیاواز دروســتــكــردوە، ئەگەر وانەبێت پێویستمان بەم هەمو مینبەرو دەزگــا راگەیاندن‌و ئاراستەی جیاوازە نەدەبو ،بەاڵم ئەم لێكدانەوەیە هەڵەیەو مامۆستای ئاینیش ئازادە لەوەی تێڕوانینی تایبەت بەكاری سیاسی هەبێ. پێنجوێنی رەخنەیش لــەوەزارەتــی ئــەوقــاف‌و كــاروبــاری ئاینی دەگــرێ، كە نەیتوانیوە دەستبار‌و پشتیوانی مــامــۆســتــایــانــی ئــایــنــی بــێــت لـــەڕوی پەرەپێدانی ئاستی رۆشنبیری‌و فكری بەڕێگەی جیاواز تەنها زۆر كەمكراوە لــەچــاو ئـــەوەی وەزارەتــەكــانــی تــر بۆ چینەكانی خۆیان كردویانە لەكاتێكدا نزیكەی 600هەزار كەس لەرۆژانی هەینی رەنگە بچێ بۆ گوێگرتن لەوتارەكان‌و
عەبدوڵاڵ گرتكی، سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئاینی ئیسالمی كورستان: نابێ مامۆستای ئاینی تەمسیلی بۆچونی سیاسی بكات
عەبدوڵاڵ گرتكی ،بــە»چــاودێــر»ی ێ حزبی راگەیاند ،مامۆستای ئاینی ناب بێت ،پێویستە خۆی لەبۆچونە حزبیەكان گەورەتر بزانێ‌‌و خۆی بەموڵكی هەمو ێ بەموسڵمان‌و غەیری خەڵكی بــزانـ موسڵمان ،چونكە پەیامی ئیسالم ێ گشتگیرە بەتایبەت لەكاتی جێبەج ێ هیچ كــردنــی ئــەركــە ئاینیەكان ناب بۆچونێكی تر زاڵبێت یەكێتی زانیان چەترێكی فراوانە بۆكۆكردنەوەی زانایان زۆرجــار بۆچون لەسەر دەقــی قورئان جیاواز بوە لەنێوان زانایان ،بەاڵم رێز لەبۆچونی جیاواز وەرگیراوە ،لەهەمان كاتیشكدا ئــەگــەر بۆچونێكی دینی ێ لەروانگەی دین قسەكات‌و بێت دەبـ رەئی جیاواز قبول بكات ،بەاڵم ئەگەر ێ پەیامەكەی دنیایی‌و سیاسی بێت ناب مامۆستای ئاینی تەمسیلی بۆچونی سیاسی بكات ،ئەگەر كردیشی تەعبیر لەبۆچونی شەخسی دەكـــات نــەوەك ئاینی. دروستكردنی فیقهێكی كوردستانی چاودێرێكی كاروباری ئیسالمی سیاسی بۆ «چاودێر» ئەوەدەخاتەڕو كە هیچ ێ چارەیەك نیە بۆ ئەم كێشەیە‌و دەب ئێمە دین‌و دیندار‌و سونەتی بەشەری‌و ئاینی‌و مەزهەب‌و ئاین‌و هەروەها ئاین‌و حزب لەیەكتر جیابكەینەوە. مــەســعــود عــەبــدولــخــالــق ،وتیشی «لەئیسالمدا نزیكەی 40مەزهەب پەیدابوە لەمەسیحیەت هەندێك دەڵێن كە هەزار جۆر مەزهەب هەیە لەگەڵ چوار جۆر ئینجیل ،كاتێك 40جۆر مەزهەب هەبێت وای لێدێت سەفی سیاسیش دروستبێت ێ ئێمە شتێك بكەین بگەڕێینەوە دەب بۆ ئەسڵی دین نەوەك ئەسڵی عەقڵی بەشەری بۆ دین ئەو الیەنەش هەڵبژێرین بۆ كوردستان كە نابێت بەعەقڵی هیچ كەسێكی تر لەنەتەوەكانی تر بچینە ناو ێ ئێمەش خۆمان عەقڵ پەیدا دین دەب بكەین‌و راستەوخۆ سود لەدین وەربگرین نەوەك بەعەقڵی كەسانی تر». ناوبراو رونیدەكاتەوە ،ئەو 14جۆرە گروپەیش كە پەیدابوە دەبینی بنەما نیشتیمانیەكەی زۆربەی الوازە ،ئەگەر چوارچێوەیەكی ئاسایشی نیشتیمانیمان ێ لەسەر بنەمای كوردستانیانە هەب دەتــوانــیــن فیقهێكی كــوردســتــانــی ێ دروستبكەین‌و پێویستمان بــەوە ناب كە ئەم هەمو گروپە دروستبێت ،چونكە ێ بــەرێــگــەی خاڵەكانی بــۆچــونــی نــو ێ ێ ناگیرێت ،دەب پشكنین رێگەی ل لەرێگەی خوێندنی بــااڵ‌و پـــەروەردە‌و ئــەوقــاف بنەمای ئاسایشی نەتەوەی دروستی بكەی. چــاودێــرەكــەی كــاروبــاری ئیسالمی سیاسی هۆكاری ئەمانەیش دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی كە یەكێتی زانایان‌و وەزارەتی ئەوقاف نەهاتون بۆشاییەكانی تر كە ئاین پێویستی پێیەتی پڕی بكەنەوە، بۆیە خەڵكی تر دێت پڕی دەكاتەوە ێ كە رەنگە مەزاهیب‌و تەیار دروستدەب هەندێكی زیــان بەخش بێت ،دەبوایە یەكێتی زانایان ئەوكارەیان بكردبوایە كە كە فیقهێكی كوردستانی دروستبكەن، ئەمەش بەڕونی دیارە دین یەكە ،بەاڵم مەزاهیب‌و مەداریس زۆرە ئەمەش لەنگی دروســتــدەكــات بەتایبەت ئێستا شتی ێ تەیاری نوێتر دروستدەبێت‌و هەند ێ هەیە تەكفیری ئاینەكانی تر دەكات نو كە لەئەسڵی دین نیە كەبەدرێژی مێژو كوردستان شوێنی پێكەوەژیان بوە بۆیە دین كێشەی تەنها لەگەڵ زوڵم هەیەو مەزاهیب‌و مەداریسەكان‌و مرۆڤەكانن رقیان لەیەكتر دەبێتەوە‌و دینیش بەكار دێنن.
تایبەت
ذمارة ( )564دو شةممة 2016/5/23
info_chawder@yahoo.com
7
ڕۆژژمێری ڕووداوەكانی كەیسی هاوسەرگیریی دكتۆر عەبدوللەتیف سەلەفیی! تۆماری رۆژژمێری روداوەكان بۆ؟ ئەگەر هەڵە نەبم؛ ئەتوانم بڵێم لەمیدیای نوسراوی كوردییدا ،كەلێنێك هەیە تائێستا هیچ هەوڵێكی وا نەدراوە بۆ پڕكردنەوەی ،ئەویش بریتییە لە نەنوسینەوەی تۆماری رۆژژمێری روداوەكانی تایبەت بەدیاردەیەك ،یان روداوێــك ،یان پرسێك ،یان قەیرانێك ،یان هەر بابەتێكی تر ،كە لەسەر ئاستی میدیایی‌و فەرمیی‌و میللیی ،پێویستیی بەڕومااڵ و سۆراخ و بەدواداچونی زیاتربوبێت ،یان لەكاردانەوەدا ،گفتوگۆو پرسیارو راگۆڕینەوەو هەڵسەنگاندن‌و شیكردنەوەی جیاواز بهێنێتە ئارا ،كە لەدەرئەنجامدا پێی بێتە باسێكی گەورەی وروژواو بۆ رای گشتیی. تۆماری رۆژژمێری روداوەكانی تایبەت بەهەر دیــاردەو پرس و قەیران و روداوێــك؛ پرۆسەیەكە بریتییە لەتۆماری زنجیرەیی رۆژانەی هەمو ئەو هەوااڵ و زانیاریی و دوایین پەرەسەندن و گۆڕانكاریی و هەڵوێستی نوێ و ئاماژەكردن بەهەر دۆكیۆمێنتێكی گرنگی پەیوەندیدار بەبابەتی تۆمارە رۆژژمێرییەكە ،هەروەها ئاراستەی بابەتەكە دەرئەخا بەرەو كوێ ،كە بوەتە كەیسێكی وروژاوی سەرنجڕاكێش ،لەهەمانكاتدا ئەبێتە هۆی بەئەرشیفكردن و بەدۆكیۆمێنتكردنی ئەو كەیسە. لەتۆماری رۆژژمێری روداوەكاندا ،تەنها ئاماژە بەتۆماری روداو پەرەسەندنەكان و هەواڵ و زانیاریی و بەڵگە گرنگ و پەیوەندییدارەكان ئەكرێ ،دور لە ئەنجامدانی شیكردنەوەو هەڵسەنگاندن و بەراوردكاریی و رەخنەو وروژاندنی پرسیار ،لەالیەن نوسەرەوە ،بەڵكو هەمو ئەوانە بەجێئەهێڵدر ێ بۆ خودی خوێنەر ،تاكو خۆی لێكدانەوەو شیكردنەوەو گەیشتن بەڕاستییەكان یەكالبكاتەوە ،لەمڕوەوە ئەب ێ شێوازی تۆماری رۆژژمێری روداوەكان؛ رون بێت، دوربێت لەتەمومژو ئاڵۆزیی ،لەهەمانكاتدا ئەب ێ لێدوان و هەڵوێست و رونكردنەوەی هەمو الیەنە ناكۆكەكانی ناو كەیسەكە بخاتەڕو ،دور لەكۆمێنت و شیكردنەوەی خودی نوسەر، هەروەها دور لەسوكایەتیی و ناوزڕاندن و باڵوكردنەوەی بابەتی دروستكراو ،یان ب ێ سەرچاوە. (بەندە) بەپێویستمزانی ،بڵێم ئەم تۆمارە رۆژژمێرییە ،هەرگیز بۆ ئامانجی شكاندن‌و تەنها مەبەستم بوە بەم تۆمارە سوكایەتییكردن نییە بەهیچ كەسێك، و تــێــڕوانــیــن و گۆشەنیگای رۆژژمێرییە ،ئەو كەیسە لەجیهانبینیی لێكدانەوەو شێوازی ساغكردنەوەی جیاوازەوە بخەمەڕو ،شیكردنەوەو بەجێئەهێڵم. راستییەكانیش ،بۆ خوێنەری ئازیز
تۆماری رۆژژمێری روداوەكانی ئەم كەیسە بۆ؟ وروژاویـــی و باڵوبونەوەی ئەم كەیسە بەفراوانیی ،كە ئێستا چۆتە هەفتەی چوارەمییەوە ،روبەرێكی بەرچاوی لەناو ناوەندەكانی میدیاو تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‌و ناوەندە میللیی‌و ئایینییەكان‌و بازاڕ‌و..هتد ،داگیركردوەو بەیەكێك لەو روداوانە ئەژمار ئەكرێت ،كە زۆرترین بەدواداچونی لەسەر ئەكرێ ،تەنانەت بەشێوەیەك بوەتە بابەتێكی گەورەی وروژاوی رۆژ ،توانیویەتی چەندین روداو باس و كێشەی گرنگیی تر ،لەم چوار هەفتەیەدا داپۆشێ ،هەروەك بەڕێز (د.عەبدوللەتیف)یش ،لەدیدارە تایبەتەكەیدا لەكەناڵی (ئامۆژگاری) ،شەوی ()13-12ی ئایار ئاماژەی پێكردو وتی( :وایان گەورەكرد كە هیچ ماڵێك نییە ،كە ئەمڕۆ باسی ئەم پرسەی تیادا نەكرێ). روداوی دەركەوتنی پەیوەندیی نێوان هەردو بەڕێزان (د.عەبدوللەتیف)و (چاوان خەسرەو)و جیابونەوەی (چاوان) لەبەڕێز (ئۆرڤان ئاراس)ی هاوسەری و یەكسەر بەدوایدا، ئەنجامدانی پرۆسەی هاوسەرگیریی لەنێوان (دكتۆر)و (چــاوان)دا ،بوە بەڕوداوێكی گەورەی رۆژو لەكەیسێكی كەسییەوە ،بوەتە كەیسێكی گشتیی ،مشتومڕی گەرم و زۆری لەسەر دروستبوە ،لەناو هەموچین‌و توێژەكان ،بەئایدیۆلۆژیاو بیروباوەڕە سیاسییە ناكۆك و جیاوازەكانەوە ،بە كەسانی ئایینپەروەرو سیكۆالر‌و ئیسالمی سیاسییەوە، رۆژانە چاوەڕێی هەوااڵ ،یان لێدوان ،یان زانیاریی ،یان بەڵگە ،یان باڵوبونەوەی هەر بابەتێكی تازەن ،كە پەیوەندیی بەو كەیسەوە هەیە ،ئەم كەیسە لەگۆشەنیگای جیاجیاوە كاریگەریی‌و دەرهاویشتەی لێكەوتۆتەوە ،بۆ سەر چەندین ناكۆكیی‌و ملمالنێی جیاواز، لەنمونەی ناكۆكیی‌و ملمالنێی نێوان (بانگخوازو ئەندام و الیەنگرانی ناو خودی رەوتی سەلەفیی ،ناسراو بەڕێبازی سەلەفیی مەدخەلیی لەكوردستان و ناوچە عەرەبنشینە سوننەكانی عیراق) ،یان لەنێوان (رەوتی سەلەفیی مەدخەلیی و رەوتی سەلەفیی ئەلبانیی و رەوتی سەلەفیی سیاسیی و رەوتی سەلەفیی جیهادیی) ،یان لەنێوان (رەوتی سەلەفیی و عەلمانیی) ،یان لەنێوان (رەوتی سەلەفیی و رێبازی سۆفیگەریی و قادریی)، یان لەنێوان (رەوتی سەلەفیی و ئیسالمی سیاسی) ،دیارە ئەم ملمالنێیەی دواییان، لەئێستادا بەهۆی هەستیاری ئەم كەیسەوە ،كەمتر هەستی پێئەكرێ ،بەاڵم لەداهاتودا كاریگەرییەكەی زیاتر دەرئەكەوێت. ئەگەر (د.عەبدوللەتیف) ،بانگخوازێكی نــاســراوی گــەورەو وەكیلی یەكەمی شەرعییەتپێدراوی بانگخوازی گەورەی رێبازی سەلەفیی مەدخەلیی( ،رەبیع بن هادی ئەلمەدخەلیی) تیۆرسێنی رێبازی سەلەفیی مەدخەلیی نەبوایە لەكوردستان و ناوچە عەرەبنشینە سوننەكانی عیراق ،لەهەمانكاتدا ئەگەر یاریدەدەری راگرو مامۆستای پەیمانگەی زانستە ئیسالمییەكانی سلێمانی و خاوەنی كەناڵی (ئامۆژگاری)و (النصیحە) و وتارخوێنی رۆژانە شەوی مزگەوتی (بەهەشت) نەبوایە ،هەروەها ئەگەر خاوەنی هەزاران وتارو وانەو نوسین نەبوایە لەسەر بابەتی ئاینیی پەیوەندیدار ،بەبوارەكانی بانگەوازی ئیسالمیی ،رێپیشاندان وئامۆژگاریی ،نەهییكردن لەخراپەو وەرگرتنی هیدایەت ،پەروەردەو خێزان ،مەسەلە فیقهیی و شەرعییەكان ،ناسینەوەی تاوان و خراپەو بیدعە ،پەیوەندیی ئیمان و رەوشت ،ئەوا بەچاوپۆشین لەمیكانیزمەو الیەنی چۆنایەتیی و جۆری كەیسەكە ،بێگومان ئەو روداوە ،بەم شێوە بەرباڵوەی ئێستا ،نە ئەبوە باس‌و خواسێكی وروژراو بۆ رای گشتیی ،لەمیدیاو تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا تیشكی نەئەخرایەسەرو باڵونە ئەبوەوە.
نیاز سەعید عەلی بەشی یەكەم تۆماری رۆژژمێری روداوەكانی كەیسی دكتۆر عەبدوللەتیف (بــەنــدە) بەپشتبەستن بــەســەرچــاوە میدیاییەكان‌و سەرچاوەكانی تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوك ،رۆژژمێری روداوەكــانــی كەیسی دكتۆر عەبدوللەتیفم بەم شێوەی خوارەوە، بەسیستمی خاڵ و بەگوێرەی زنجیرەی رۆژ تۆماركردوە: (-1پۆلێك لەخوێندكارانی پەیمانگای زانستە ئیسالمیەكان) ،لەسلێمانی ،پاش تێپەڕبونی چەند هەفتەیەك بەسەر سەرهەڵدانی دەنگۆی ئەو كەیسەو باڵوبونەوەی لەناو پەیمانگەكەداو دواتر چونەدەرەوەی دەنگۆكە بۆ دەرەوەی پەیمانگە ،نوسراوێكیان ئاراستەی (وەزارەتی ئەوقاف‌و كاروباری ئایینی ،وەزارەتی خوێندنی بااڵ‌وتوێژینەوەی زانستی ،یەكێتی زانایانی ئیسالمی ،بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئەوقافی سلێمانی) كرد ،ئەو نوسراوە مێژوی لەسەر نییەو لە (پەیجی خوێندكارانی پەیمانگای زانــســتــە ئــیــســامــیــەكــان) ،لەفەیسبوك، لەنیوەی یەكەمی مانگی نیسانی رابــردودا باڵوكراوەتەوە ،ناوەرۆكی نوسراوەكە تایبەت بو بەم كەیسەی ئێستای (د.عەبدوللەتیف)، تیایدا ئاماژە بەبونی پەیوەندیی نێوان دكتۆرو خوێندكارێكی ژنی خــاوەن هاوسەر كراوەو ئەو هاوسەرگیرییە بەئاراستەی لێكجیابونەوە رۆیشتوە ،هەروەها لەهەمان نوسراودا ئاماژە بەوەكراوە ئەو پەیوەندییە لەناوپەیمانگەكەدا، باڵوبۆتەوە‌و ئەوان راگرایەتیی پەیمانگەكەیان لێئاگاداركردۆتەوە ،لەكۆتایی نوسراوەكەیاندا هاتوە( :كە هەرچی زوە ئەو مامۆستایە روب ــەڕووی دادگــا بكرێتەوەو لێپێچینەوەی یاسایی لەگەاڵ بكرێت. .،ئەگەریش نا ئەوا ئێمە ناچارین هەمو ئەو بەڵگانەی لەبەردەستماندان بۆ رای گشتی باڵوبكەینەوە). -2رۆژی( ،)2016/4/11پەیجی (دكتۆر عەبدوللەتیف ئــەحــمــەد) ،لەفەیسبوك، وتارێكی(د.عەبدوللەتیف)ی گرتەیەكی باڵوكردۆتەوە ،كە لەمزگەوتی (بەهەشت)، پــێــشــكــەشــیــكــردوە ،هــاوكــات لەكەناڵی (ئــامــۆژگــاری)یــش پــەخــشــكــراوە ،دكتۆر لەو گرتەیەدا ئەڵێ( :كە دەتــەو ێ خوای پەروەردگار سەتری عەیبەكانت بكا ،عەیبت بپۆشێ ،فەزح نەبیت ،سوك و رسوا نەبیت، تۆش عەیبی موسوڵمانان بپۆشە ،نەچی وەك توتی بۆ الی ئەو ،بۆ الی ئەو ،بۆ الی ئەو). -3ڕۆژی( ،)2016/4/14پەیجی(دكتۆر عەبدوللەتیف ئەحمەد) ،گرتەیەكی تری (د.عەبدوللەتیف)ی بــاوكــردۆتــەوە ،كە لەمزگەوتی (بەهەشت) ،پێشكەشیكردوە، هــاوكــات لــەكــەنــاڵــی (ئــامــۆژگــاری)یــش باڵوكراوەتەوە ،تیایدا ئەڵ ێ (كە ئیمان هەبو ئینسان لەبەرامبەر شەهەواتبازیی رزگاری دەبێت ،....،چەند دەقیقەیەك سەبر بگرە‌و خۆت لەشەهوەت بپارێزە ،خوای گەورە بەرزت دەكاتەوە ،ئیمان دەخاتە دڵتەوە ،بەاڵم چەند دەقیقەیەك تەسلیمی شەهوەت بیت ،روڕەش‌و رەنــج خەساری دیـن‌و قیامەت دەبیت پەنا بەخوا). -4رۆژی( ،)2016/4/16نوسەر (محەمەد هەریری) ،لەئەكاونتی خۆی لەفەیسبوك، وتــارێــكــی بــــاوكــــردەوە ،بەناونیشانی (گــەورەتــریــن...ی عەبدوللەتیف سەلەفی بەڕێوەیە) ،تیایدا ئەڵێ( :شێخ عەبدوللەتیف سەلەفی كە مامۆستایە لەپەیمانگایەكی ئیسالمی دەست لەگەڵ قوتابیەكی ئافرەتی (مــێــرددار) یانی (متزوجە)و (محصنە) تێكەڵ دەكات ،بەبیانوی سەرپەرشتیكردنی لێكۆڵینەوەی بەحسی ساڵی دوەمی). -5رۆژی ( ،)2016/4/17لە راپۆرتێكی ماڵپەڕی (ئاوێنە)دا ،ئاماژە بەوەاڵمێكی
(د.عەبدوللەتیف) كـــراوە ،بــۆ وتارێكی نوسەر (محەمەد هەریریی) ،كە لەئەكاونتی خۆیدا لەفەیسبوك ،لەسەر كەیسەكەی (د.عــەبــدولــلــەتــیــف) بــاویــكــردبــوەوە، ل ــەوەاڵم ــەك ــەی (د.عــەبــدولــلــەتــیــف)دا، بۆ(محەمەد هەریریی) هاتوە( :شایەتیدانی تــۆ قــەبــوڵ نییە ،چونكە ســــەرەڕای بێ دینیت كە چوار شاهید نەهێنیت لەسەر ئەو بوهتانەی كە بۆ من‌و ئافرەتێكی داوێن پاك كردوتە ،ئەوە بە بەڵگەی قورئان ،تۆ درۆزن‌و فاسقیشیت‌و شایستەی ئەوەشیت هەشتا جەڵدەت لێبدرێت) .شایەنی باسە ماڵپەڕی (ئاوێنە) ،ئەو وەاڵمــەی (د.عەبدوللەتیف) یـــان ،لەپەیجی (دكــتــۆر عەبدوللەتیف ئەحمەد) لە فەیسبوك وەرگرتوە ،كە تیایدا بەڕونكردنەوەیەك بەناونیشانی (رونكردنەوەی دكتۆر عەبدوللەتیف سەبارەت بەبوهتانەكەی– محەمەد هەریری) باڵوبۆتەوە. ماڵپەڕی (ئــاوێــنــە) ،هــەر هەمان رۆژ، لەڕاپۆرتێكی تردا بەناونیشانی (ئەندامێكی ســەركــردایــەتــی یەكگرتو :سەلەفییەكان دەبن بەدو كەرتەوە) ،لێدوانێكی (ئەبوبەكر هەڵەدنی)ی ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتوی ئیسالمیی باڵوكردۆتەوە لەسەر كەیسی (د.عەبدوللەتیف)و تیایدا دەڵێت: (ئـــەوەی عەبدوللەتیف سەلەفی كــردی، كارێكی خراپی كرد ،لەسەر خۆی كەوت، لەسەر مەالو مامۆستای ئایینی كەوت ،لەسەر هەمو ئیسالمییەكان كەوت ،مرۆڤ كە كەوتە ئاستێكی بااڵ ،ئەب ێ ئەهلی عەزیمە بێت ،نەك ئەهلی روخسەت ،مرۆڤ كەخۆی بەڕابەرو سەركردە زانــی ،دەبێت ئامادەیی قوربانی بدات بەحەزو ئارەزوەكانی خۆی ،.....،دەبێت هەمو كەسێك و ویژدان زیندویەك ،هەڵوێستی خۆی لەسەر ئەو كارەی عەبدوللەتیف سەلەفی دەرببڕێت ،چونكە ئەوەی كردی پرۆسەیەكی ژنهێنانی ئاسایی نەبو ،........،ئەو كارەی عەبدوللەتیف سەلەفی ،سەلەفییەكانی كوردستان دەكات بەدو كەرتەوە ،پێموایە كاردانەوەی زیاتری لێدەكەوێتەوە). -6هــــەر لــە رۆژی ()2016/4/17 دا ،مــاڵــپــەڕی (دوڕیـــــان) ،بابەتێكیان باڵوكردۆتەوە بەناونیشانی (رونكردنەوەك لەبارەی پەیوەندی ناشەرعی عەبدوللەتیف سەلەفیی)ەوە ،تیایدا ئاماژەیان بەپەیوەندیی (د.عەبدوللەتیف) لەگەڵ ژنە خوێندكارێك كــردوە ،دیسان لەهەمان رۆژدا ،ماڵپەڕەكە بابەتێكی تریان باڵوكردۆتەوە بەناونیشانی (بەشێكی تری زانیاریەكان لەبارەی پەیوەندیە ناشەرعیەكەی عەبدوللەتیف سەلەفیەوە)، تیایدا ئاماژەیان بەچەندین زانیاریی‌و هەواڵی تر كردوە ،كە پەیوەندی بەكەیسەكەی دكتۆر عەبدوللەتیفەوە هەیە. -7دیسان هەر لە رۆژی ()2016/4/17دا، رادیۆی (نەوا) ،لەڕوماڵكردنی كەیسەكەدا، لێدوانێكی مامۆستایەكی پەیمانگەی زانستە ئیسالمییەكانی باڵوكردەوە كەتیایدا ئەڵێ: (دەنگۆكان زۆرن ،ئەو خوێندكارە لەقۆناغی دوی شەریعەیە ،كە مامۆستا عەبدوللەتیف وانــەی پێوتۆتەوە ،بــەاڵم دواتــر پەیوەندی دروستبوەو ئەو بابەتە دروستبوە) ،هەروەها ئەڵێ( :سوڵحێكی عەشایەریی كراوە لەنێوان
هەردو بنەماڵەدا) ،پاشان لەدرێژەی قسەكانیدا وتی( :راستە دەنگۆی هاوسەرگیریان هەیە، بــەاڵم ئەو خوێندكارە هاوسەری كەسێكی ترەو ئێستا لەدادگای سلێمانین بۆ مەبەستی جیابونەوەیان). -8جارێكی تر لە رۆژی (،)2016/4/17 ماڵپەڕی (میللەت) ،راپۆرتە هەواڵێكی لەسەر ئەو كەیسە باڵوكردەوە ،بەناویشانی (دەنگۆی پەیوەندییەكی ناشەرعی عەبدوللەتیف سەلەفیی باڵودەبێتەوە) ،تیایدا تیشكیان خستۆتەسەر ئەو كەیسە. (پەیجی -9رۆژی(،)2016/4/18 خــوێــنــدكــارانــی پــەیــمــانــگــای زانــســتــە ئیسالمیەكان) ،رونكردنەوەیەكیان لەسەر ئەو كەیسە باڵوكردۆتەوەو تیایدا هاتوە( :بەڕێزان ئێمە چەندین رۆژ ،ئــەم بەیاننامەیەمان نارد بۆ ئەو الیەنانەی ناویان هاتوە ،بەاڵم بەداخەوە زونەهاتنە سەرخەت ،....،ئەمەش بۆ رای گشتی تابزانن پێشتر ئێمە الیەنە بەرپرسەكانمان لێئاگاداركردونەتەوە). ماڵپەڕی -10رۆژی(،)2016/4/18 (خەندان) ،راپۆرتە هەواڵێكی لەسەر ئەو كەیسە باڵوكردۆتەوە ،لەو راپۆرتە هەواڵەدا (د.عەبدوللەتیف) رایگەیاندوە كە( :دڵنیام ناحەزانی من‌و ئیسالم ،هیچ بەڵگەیەكیان بەدەستەوە نییە ،جگە لەوتیان‌و دەڵێن، زۆر لــەوەش دڵنیام ئەگەر بەڵگەیەكیان هەبوایە رەحمیان بەمن نەدەكرد‌و باڵویان دەكــــردەوە ،بــۆ ئـــەوەی خەڵكی بــڕوایــان پێبكات) ،ناوبراو لەبڕگەیەكی تریشدا ئەڵێ: (بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە گومانیشم نییە هەرچی بكەن تا من‌و ئیسالم ناشرین بكەن) ،دواتــر رایگەیاند( :رونكردنەوەی زیــاتــر بـــاودەكـــەمـــەوە) ،ه ــەر لەهەمان راپۆرتدا ،لێدوانێكی( :د .ئەنوەر ئەبوبەكر) ی راگری پەیمانگای زانستە ئیسالمییەكان باڵوكراوەتەوە ،تیایدا رایگەیاندوە( :كە تا ئێستا ناتوانن بڵێن د.عەبدوللەتیف كاری لەوشێوەیەی كردوە) ،دواتر (دكتۆر ئەنوەر) ئەڵێ( :دەنگۆیەكی لەوشێوەیە هەیە ،بەاڵم ئەندامانی ئەنجومەنی پەیمانگاكەمان ئەو دەنگۆیانەیان بەبوهتان وەسفكرد ،بەاڵم وەك رێكارێكی یاسایی لیژنەیەكمان بۆ دەنگۆكە پێكهێناوە). (پەیجی -11رۆژی(،)2016/4/19 خــوێــنــدكــارانــی پــەیــمــانــگــای زانــســتــە ئیسالمیەكان) ،لەفەیسبوك ،یەكەم تۆماری دەنگییان باڵوكردەوە ،بەناوی تۆماری دەنگیی (د.عەبدوللەتیف) ،دەقی تۆمارە دەنگییەكە بەنوسین بەمشێوەیەیە( :سوێند بەخالقی ئەرزو ئاسمان ،گەورەترین ئاواتی ئەم دنیایەی من تۆیت ،جابزانە ،بۆیە هەرچی قسەیەك بیكەن؛ مناڵی هەیە ،ژنی هەیە ،مەشغوڵە، چییە چی نییە ،بەالی منەوە هەموی بخەرە الیەكەوە ،تۆ بەتەنهایت ،بەتەنها الیەكیت، دڵی من یانی تۆ ،چاك بزانە ،بۆیە پێیان بڵ ێ خەمی ئەوەتان نەب ێ كە پەرۆشن بۆ من ؛وەڵاڵ چییە ئاگای لەتۆ نابێ‌‌و فریای تۆ ناكەوێ ،بڵ ێ بەخوا لەدنیادا ،لەژیاندا شتی وانەبوە ،ئەو موحیبەتەی ئەو پیاوە بۆ منی هەیە ،یەعنی بەس نییە ئەمڕۆ سەعاتێك پێش ئێستا من چیم بۆ تۆ نوسی ،یەعنی شتێكم بۆ
تۆ نوسی ،حەزدەكەیت نیشانی دایكیشتی دە، من ئەوە دەكەم ،كەدەچمە ماڵی خەزورەكانم لەبەرم هەڵدەسن‌و ئیستقبالم دەكەن‌و بەخوا پێاڵوم بۆ دادەنێن ،كەچی من دەڵێم پێاڵوی دایكت‌و باوكت دەخەمە سەرسەرم ،كەواتە بزانە تۆ كێیت الی من ،هەناسكەم ،ئاوایان پێ بڵێ) ،هەر لەهەمان رۆژدا‌و هەمان پەیج ،دوەم تۆماری دەنگییان باڵوكردەوە ،بەناوی تۆماری دەنگیی (د.عەبدوللەتیف) ،دەقی تۆمارە دەنگییەكە بەنوسین بەمشێوەیەیە( :گیانی من راست دەكەیت ،هەناسەكەی خۆم ،وای كە موشتاقتم وای وای) . -12رۆژی (( ،)2016/4/19تۆڕی میدیایی روداو) ،لە راپۆرتە هەواڵێكدا لەسەر ئەو كەیسە ،لێدوانێكی ژنــە خوێندكارەكەی بــاوكــردەوە ،تیایدا ئەو خوێندكارە ئەڵێ: (ئەو قسانەی دەكرێن ئەسڵ و ئەساسیان نییەو هەمویان پڕوپاگەندن) ،لەدرێژەی هەمان لێدواندا ئەڵێ( :هیچ پەیوەندییەكی خۆشەویستی لەنێوانماندا نەبوەو داوای هاوسەرگیریشی لێنەكردوم ،تەنیا ئەوە بوە من خوێنكاربوم‌و ئەویش سەرپەرشتیاری توێژینەوەكەم بوە). -13دیــســان لە رۆژی (،)2016/4/19 (تــــۆڕی مــیــدیــایــی روداو) ،لێدوانێكی ئاوازدانەرو میوسیزیان (هەڵكەوت زاهیر)ی باڵوكردەوە ،ناوبراو لەسەر تۆمارە دەنگییە باڵوكراوەكان بەناوی (د.عەبدوللەتیف)، بــــە(ڕوداو)ی راگــەیــانــدوە( :ئــەم تۆمارە دەنگییەی باڵوكراوەتەوە ،هیچ پەیوەندییەكی نییە بەدەنگی د.عەبدوللەتیف سەلەفی‌و دروستكراوە) ،دواتر باس لەوەش دەكات ،كە ئەو وەك شارەزا لەبواری دەنگدا ،دەزانێت كە ریتمی دەربڕینی وشەكان زۆر جیاوازن) ،دواتر درێژەی پێئەداو ئەڵێ( :من هیچ پەیوەندییەكم بەدكتۆر عەبدوللەتیفەوە نییەو ناشیناسم، تەنیا لەكەناڵەكانی راگەیاندن بینیومە ،بەاڵم تەنیا دەمەوێت راستی بابەتەكە بۆ خەڵكی رونبكەمەوە). -14دیسان رۆژی ( ،)2016/5/19هەردو ماڵپەڕی (ئین ،ئاڕ ،تی)و (وێستگە) ،راپۆرتە هەوڵێكیان بەناونیشانی (عەبدوللەتیف ســەلــەفــی لــەســەر ت ــۆم ــارە دەنگییەكە رونــكــردنــەوە دەدات) بــاوكــردەوە ،تیایدا هاتوە( :عەبدوللەتیف ئەحمەد سەلەفی یەكێك لە رابەرانی سەلەفییەكانی كوردستان رایگەیاند ،ئەو تۆمارە دەنگییەی بەناوی ئەوەوە باڵوكراوەتەوە ،دەنگی ئەو نییەو دورە لەڕاستییەوە). شایەنی باسە هەر لەهەمان راپۆرتە هەواڵدا هاتوە(:هاوكات بزاڤی چاكسازی‌و گەشە ،كە لەالیەن محەمەد بازیانی ،ئەندامی پێشوی مەكتەبی سیاسی بزوتنەوەوە سەرۆكایەتی دەكرێت ،رایگەیاند كە ئەوەی رویداوە بوختانەو لە راگەیەندراوەكەیاندا هاتوە ،پارێزەرانی بزاڤی چاكسازی و گەشە ،ئامادەیی خۆیان دەربڕی ،خۆبەخشانە بچنە ناو شكایەتنامە، ئەگەر مامۆستا دكتۆر عەبدوللەتیف شكایەت بكات ،لەو كەس‌و الیەنانە كە ئەم تۆمەتانە باڵودەكەنەوە).
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
w w w.ch awder n ews. com
No. (564) 23-05-2016
info_chawder@yahoo.com
نەوژین بەفرمێسك میلۆدیی‌و وشەكانی نوسییەوە، لەنجەش بەرۆح گۆرانییەكەی وت.. چاودێر مەريوان: بۆ گوێگرتن لەبەرهەمە نوێیەكەیان، بەناوی (خۆشم ویستی) ئاوازو هۆنراوەی نەوژین محەمەدو وتنی لەنجە‌و ئامادەو دابەشكردنی (ئەرژەنگ سەیفی زادە)، لەقۆریە شكاو ،داوەتــی قاوەیەكیان كردم ..لەنجە ،هەر لەسەر مۆبیلەكەی گۆرانییەكەی پلەی كردو تاوێك هەمووان بێدەنگ بووین .نەوژین ،وەك ئەوەی هێشتا كەمانەكەی بەدەستەوەبێ، لەجوڵە نەدەوەستا ..لەنجەش لەژێر لێوەوە گۆرانییەكەی دەوتەوە. *پــێــكــەوە ،كــەوتــیــنــە گفتوگۆ، نــەوژیــن مــحــەمــەدی كچە موزسییان دەیوت نۆ مانگە بەقوڵی لەگەڵ لەنجە سەرقاڵین ،نۆ مانگە ماندوو دەبم بۆ نوسینەوەی میلۆدی‌و تێكیستی ئەم گۆرانییە ..پێموت ،ئەمە چ گریانێكە، كە هێشتا بــەردەوامــە؟ كەی كۆتایی دێت ،ئەم فرمێسكانەی لەم گۆرانییەدا هەڵدەوەرێن؟ *نــەوژیــن ،وەاڵمــیــدایــەوە :با جارێ فرمێسكەكان بــوەرن ،با ئــەم بارانی فرمێسكانە ،خۆش نەكاتەوە.. *پێموت ،بۆ؟ نەوژین ،وتی :چونكە ئەم فرمێسك‌و گریانانە ،ئەم گۆرانی‌و تێكستانەی لێدەبێتەوە .بۆیە با هەبێ. جوانن ،جوان. *ئەشێ وابــێ ،گریان جــوان بێ.. گریانێك ماندوو بوونی رۆح بشتواتەوە، بــەاڵم پرسیم ،ئایا نــەوژیــن ،ماندوو نەبویت لەگریان؟ *نــەوژیــن ،بەقاقاوە وەاڵمیدایەوە: نا ..چونكە مەرج نییە هەموو جارێك گریانەكان هی خۆم بن .رەنگە هی تۆ، یان هی لەنجە ،یا هی هاوڕێیەكی تربێ. بەاڵم هەموو فرمێسكەكان لەڕێگەی ئاوازو تێكستێكی منەوە دەڕژێن‌و دێنە دەرەوە. وتی :زۆر هەن بەبێ دەنگی دەگرین. من تەنها دەنگی گریانەكەی زیاد دەكەم‌و میلۆدییەكی بۆ دەنوسمەوە .گریانەكان بۆ من دەبنە ئاواز ،دەبنە وشە. *وەاڵممدایەوە ،بۆ نەوژین ،خۆ تۆ
جەالد نیت ،چێژ لەگریانی هاوڕێكانت، لەگریانەی عاشقەكان دەبینیت؟ وەك ئەوەی نیگەران بێ ،وەاڵمیدایەوەو وتی: وانییە ..مادام كاتێك هەیە بۆ پێكەنین، با كاتێكیش هەبێ بۆ گریان .بەاڵم ئەمجارە گریانەكە من نیم ،ئەمجارە رەنگە گۆرانیبێژەكە ،لەنجە خۆی بێ. بەاڵم گریانێك جوانە ،كە تۆ بۆ من‌و من بۆتۆ ،هەردووكیشمان بۆ یەكێكی تر بگرین .هەموو گریانێكیش جوانە ،كە مرۆڤەكان پێكەوە گرێ بداتەوە. *لــەنــجــە ،بــێــدەنــگ بـــوو ،لــەبــەر خۆیەوە دێڕێكی گۆرانییەكەی دووبارە دەكــردەوە ،كە دەڵێ «وا نەزانی بیرم بەنەوژینم وت :هیچ گۆرانییەك ،وەك چوو چیت بەدڵم كرد!» بۆیە لێم پرسی ،ئەم گۆرانییەم لێ ناكات. بۆ بێدەنگی ،ناتەوێ هیچ بڵێت؟ كەواتە *ئەم وەاڵمە ،گەڕاندمییەوە بۆ رۆژانی پێم بڵێ ،بەڕاستی دوای ئەم گۆرانییە رابردووی هاوڕێیەتیمان ،بۆیە پێموت بۆ دەتەوێ گۆرانی تر بڵێیت؟ راستگۆ نابیت لەگەڵ خۆتدا ،بۆ ناڵێت *لـــەنـــجـــە( ،بــەپــێــكــەنــیــنــەوە) ئەم گۆرانییە بەشێكە لەچیرۆكی عەشقی وەاڵمیدایەوە ،كە :پرسیارێكی جوانە ،من؟ بۆ ناڵێیت كە تاكەی بەدوای ئەم بەاڵم دەمەوێ ئاوا وەاڵمت بدەمەوە ،دوای عەشقەدا رادەكەیت؟ ئەم گۆرانییە ،دەمــەوێ دەستپێبكەم. *پاش تاوێك بێدەنگی ،لەنجە كە چونكە بەڕاستی هەستدەكەم ،كە لەدوای سەرقاڵی جانتاكەی دەستی بوو ،وتی: ئەم گۆرانییەوە ،دەمەوێ دەستپێبكەم .دەتوانم چی بكەم ،لەوە زیاتر كە دەڵێم *دەســـتـــپـــێـــكـــردن لـــەكـــوێـــوە؟ وەرە لەخۆم رزگارمكە ،بمبە ..ئەم وەاڵمیدایەوە :دەستپێكردن لەوەی كە گۆرانییە وەك وتم ،بەشێكی منی لەگەڵ هەمە ،كە بیستومەو دەیبینم .هەستی خۆی برد. پێدەكەم‌و دەمەوێ بەجوانی دەریببڕم. *نــەوژیــن ،باسی رۆژانـــی پرۆڤەو دەستپێكردنێك *بەاڵم لەنجە ،هەر چــۆنــێــتــی نــوســیــنــی مــیــلــۆدیــیــەكــەو وردو زۆر گۆرانییەوە، لـــەدوای ئــەم بەردەوامییەكانی دەكرد .باسی ئەوەی بەئاگا نەبیت ،دەترسم ئــازارت بدات ،چۆن ئەم تێكستەی نوسیوە .بۆیە وتم، یان بتشكێنێ ،شكان لەهەستەكانت ،تۆ دەتەوێت ئەم هەنگاوانە بەكوێت بۆیە دڵنیایت لــەوەی دەتوانی خۆت بگەیەنن؟ بپارێزیت لەشكانی هەستەكانت! چونكە *نــەوژیــن ،وەاڵمــیــدایــەوە :لەگەڵ لەم گۆرانییەدا ،زۆر ناسك بویتەتەوە؟ هەركەسێك هەستبكەم هەستەكانمان *لەنجە ،بێگومانی خۆی نیشاندا ،لەیەك دەچــن‌و دەتــوانــن پێكەوە كۆ لەوەی هەوڵدەدات‌و وتی :تاڕادەیەكی ببنەوە ،لەگەڵ ئەوكەسەدا كۆدەبمەوەو زۆر متمانەو ئومێدێكی زۆریشم هەیە ،دواجار لەگەڵ هەموویاندا ماڵێكی جوان هەستدەكەم لــەدوای ئەم گۆرانییەوە ،دروست دەكەین ،ماڵێكی بچوك‌و پوخت. شتی زۆرتر هەیە كە بیكەم .هەروەك ماڵێك ئاوێنەی رۆحە جوانەكان بێ. چۆن راستە ئەم گۆرانییە خۆمم ،رەنگە ئەم گۆرانییە نوسینەوەی هەموو ئەو جارێكی ترو كارێكی تر ئەوەندە خۆم ئازارانەیە كە لەیەك دەچن. نەبم .كە رەنگە ئەگەر زۆر باشتریش بێ. *لــەبــەردەوامــی گفتوگۆكەماندا، چونكە پێش تۆماركردنی ئەم گۆرانییە ،لەنجە ،پێوتم :پرسیارەكانت وادەكات
زیاتر لــەوەی كە هەیە بیر بكەمەوە، ناوەستم‌و زۆرم هەیە بۆ وتــن ..ئەمە گۆشەیەكی بچوكی دەرگا گەورەكەیە كە كردومەتەوە .بەردەوام دەمبم ..هێشتا پڕم لەوتن بەو هەست‌و سۆزەوە كە لەم گۆرانییەدا ،بەرۆح لێی دواوم .چونكە زۆر راستگۆم لەگەڵ هەستەكانی خۆمدا. دەمـــەوێ ئــەو ئیعترافەش بكەم ،كە پێشتر لەخۆم تۆرابوم ،بەاڵم لەرێگەی ئــەم گۆرانییەوە ،جارێكی تر لەگەڵ خۆمدا ئاشت بومەوە .چونكە بەراستی ئەم گۆرانییە خۆمم ،تێكست‌و میلۆدیی، هەمووی هەر خۆمم. *لــەكــۆتــایــیــدا ،نــەوژیــن ،لــەڕۆڵــی ئــەرژەنــگ سەیفی زادە دوا ..باسی دڵسۆزی بۆ كارەكە كرد ،وتی لەنجە لەبەریتانیا ،ئەرژەنگ لەتاران‌و منیش لەسلێمانی ،ئەها هەست‌و سۆز سنوری نییە .ئەمە هەستی راستییە .بیرمان نەچێ ،ئــەو مەقامەی گۆرانییەكەی پێوتراوە بۆ یەكەمینجارە لەگۆرانی كوردیدا بەكاربێت ،مەقامی سەحەرییە، تــەنــانــەت ئــامــێــرەكــە ،كــە ئــەرژەنــگ سەیفی زادە خۆی دروستیكردووە ،هەر بۆیەكەمینجارە بەكاردێت .لەدوا دێڕیشدا نەوژین پێی وتم :من هەمیشە لەبیری خۆمدام ،چونكە ئەگەر وانەبێ ،چۆن دەتوانم داهێنان بكەم .بۆیە خۆشحاڵم، كە دەتوانم بەهەست‌و سۆزی دایكانەوە، ئەم گۆرانییەم نوسیوەتەوە.
مۆفەق عارف :چەكە جۆراوجۆرەكانی هونەر ،بەرامبەر بەهەمو قەیرانەكان رادەوەستن
بەشدارن ،بەنیازیشین چەند بڕگەیەكی ئەم كۆنسێرتە لەئێوارەی ،2016/6/4 لەفێستیڤاڵی مندااڵن لەبەردەم كتێبخانەی
چەند پەیڤێك بۆ عەبدی جنسی لەتیف ناسح حەمە حسێن
لەرۆژی جیهانیی مندااڵندا 12گۆرانییان پێشكەش دەكرێ چاودێر -تریفە حەسەن: بــڕیــارە رۆژی ،2016/6/2بەبۆنەی رۆژی جیهانیی مندااڵنەوە ،تیپی هونەریی مندااڵنی سلێمانی ،بەهاوكاری شاری یاری، كۆنسێرتێكی گۆرانی بۆ مندااڵن لەباخچەی شاری یاری سلێمانی پێشكەش بكات. سەبارەت بەم فێستیڤاڵە هونەرمەند «مۆفەق عارف لهۆنی» سەرپەرشتیاری تیپی هــونــەری مــنــدااڵنــی سلێمانی بە «چـــاودێـــر»ی راگــەیــانــد :لەئێستادا تیپەكەمان تیپی هــونــەری مندااڵنی سلێمانی ،سەرقاڵی خــۆئــامــادەكــردن‌و پرۆڤەین بۆ چەند پڕۆژەیەكی هونەریی تایبەت بەمندااڵن ،بڕیاریشە لەئێوارەی ،2016/6/2لەباخچەی شــاری یــاری سلێمانی‌و بەهاوكاری شــاری یــاری12 ، گۆرانی مندااڵن لەم كۆنسێرتەدا پێشكەش بكەین كە زیاتر لە 50منداڵی بەهرەمەند
Political, Educational & Social Weekly Press
بەرهەمی جوان‌و پڕ ماناو ئاماژەیە ،لەكاتی خۆشی‌و ناخۆشیدا كاریگەری لەسەر هەست‌و سۆزەكانی مرۆڤ هەیە ،هەمودەم هونەر ئاوێتە بەخەون‌و خولیا رەنگاڵەییەكانی مرۆڤ بۆتەوە ،بۆیە زۆربەی كات شاكارە مەزن‌و جوانەكانی هونەر ،لەساتەوەختی شەڕو قەیران‌و كێشەو ملمالنێ‌‌و قاتوقڕیدا داهێنراون‌و دڕیان بەشەوەزەنگی تاریكی داوەو هیوایان بەمرۆڤەكان بەخشیوە. دەرب ــارەی هونەری كوردیش لەمڕۆدا وتــی :ســـەرەڕای ئــەو هەمو قەیرانە كە ئێستا ناخی تاكی كوردی هاڕیوە ،بەاڵم هونەرمەندی كورد زۆر خۆڕاگرانە بەرەو روی هەمو ئەزمەو كێشەو قەیرانەكان بــوەتــەوەو بــەچــەكــە جــۆراوجــۆرەكــانــی گشتی سلێمانی دوبارە بكەینەوە. هونەر بەرامبەر جەهل‌و نەزانیی‌و داعش‌و دەربــــــارەی رۆڵــــی هــونــەر لــەكــاتــی ناعەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و قەیرانە سیاسی‌و ئەزمەكانیشدا وتی :هەمیشە هونەر وەك ئابوریەكان دەجەنگێت.
پەیڤی یەكەم :كوردستان پڕاوپڕن لەم عەبدانە ،بەشێكیان رۆژانە لەكەناڵ‌و مینبەرو میدیاكانەوە ،دەیــان‌و بگرە ســەدان چەمكی هاوشێوەی (ئەخالق، شەرەف ،ئەدەب ...تاد)مان پێ ئەفرۆشنەوەو بەسەدان كاتژمێر قسەو باسیان لەم چەمكانەوە بەجۆرەها شیكردنەوەو ئیجتهاداتی خۆیان‌و كۆن‌و نوێكردوە ،بەاڵم ئەوەی لەسەر بەڕەكەیە ،مەرج نییە لە ژێر بەڕەكەشدا بێت! پەیڤی دوەم :هەمو ئەم عەبدانە پیادەی كاری وەك (عەبدی جنسی لەتیف) ئەكەن ،تا ئێستا وەك عەبد كەشف نەبون‌و رەنگە هەر كەشفیش نەبن ،بەاڵم پەیڤە هەرە بنەڕەتییەكەی ئەم نوسینە ئەوەیە (بۆچی باسی نەكەین؟ بۆ قسەی لەسەر نەكەین؟ بۆ نەیكەینە بابەتی هەرە سكانداڵی رۆژ؟ بۆ پێمان وابێت ئیدی قسە كردن لەسەر ئەم جۆرە كەیسانە باش نییە؟! لەكاتێكدا لەنێوان (عەبدەكە)و (لەتافەتی جنس)ەكە! هەزارەها جوملەی بەالشی فرۆشراو لەسەر جەوهەری هەمان ئەو بابەت‌و كەیسە هەیە كە روی هەڵماڵڕا ،بەواتایەكی دی ..ئەو چەمكەی ناوی ئەخالق‌و شەرەفە ،یان ئەو دەربڕینەی ناوی عەشق‌و خۆشەویستییە ،لە سكانداڵە رو هەڵمراوەكەدا شتێك بون‌و لەو هەزاران هەزار رستەی (عەبدی جنسی لەتیف) دەیان كردن‌و بەبەالش‌و حەالش دەیفرۆشتن شتێكی ئێجگااااار جیا بو! پەیڤی سێیەم :ئەم عەبدانە تەنها لە ناو ئیسالمیەكاندا نین (كە بەبڕوای من لەناو ئیسالمییەكاندا زۆرترو بەرچاوترن) ،بەاڵم نەخێر ..بەدڵنیاییەوە ئەگەر كەمێك ناتەرەفگیرانە بدوێن ،رەنگە لەنێو جومگە بنەڕەتییەكانی حوكمداری‌و كاری سیاسی‌و دامەزراوەو رێكخراو و ئۆرگانە جۆراوجۆرەكانی دیكەی كۆمەڵی ئێمەدا سەدان (عەبد)ی هاوشێوە بونیان هەبێت.. پەیڤی چوارەم :بەكەسانی روناكبیرو ئازادیخوازی رائەگەیەنم كە چیتر با كچ‌و خوشكەكانمان نەبن بەنێچیری مامۆستاكانیان‌و یاسایەك دەربكرێت وەك لە هەندێ واڵتی رۆژئاوایی هەیە ،كە قەدەغەی هاوسەرگیری نێوان مامۆستاو خوێندكاری كردوە ،لەهەر قۆناغێكدا بێت. پەیڤی پێنجەم :سەروەختی دوبارە مانابەخشینەوەو پێناسكردن‌و ساغكردنەوەی چەمكی ئەخالق‌و شەرەفە ،بەهزرێكی نوێ‌و تێڕوانینێكی نوێ ..سەروەختی كاری جدییە لەسەر چەمكەكانی ئەخالق‌و شەرەف‌و هەمو ئەو عەبدە ناوگەڵبرسییانەی رۆژانە سەدەها رستەو بیرو هزری سەدەكانی ناوەڕاستمان پێئەفرۆشنەوەو تەنها ئەخالق‌و شەرەف لەناوگەڵدا دەبیننەوە ،بێئاگا لەوەی ئەخالق‌و شەرەف ،سەدەها شتی دیكەو بابەت‌و مەسەلەی دیكەی دەرەوەی ناوگەڵن!
دوای 25ساڵ لەغەریبی پیشانگەی تایبەتی خۆی دەكاتەوە ئازاد حەمە رەسول :با سەرێك لەعەشق‌و جوانیی كۆاڵنە روخاوەكانی شار بدەینەوە چاودێر – تریفە حەسەن: بــڕیــارە رۆژانـــی ،2016/5/26-24 بەڕێوەبەرایەتی هــونــەری شێوەكاری سلێمانی ،لەهۆڵی مۆزەخانەی سلێمانی، لــەژێــر دروشـــمـــی «چــەپــكــێــك گــوڵ لەیادەوەرییەكانی شار» پیشانگەیەكی تایبەتی بۆ هونەرمەندی شێوەكار «ئازاد حەمە رەسول» بكاتەوە. سەبارەت بەم پیشانگە تایبەتە ،ئازاد حەمە رەسوڵ بە»چاودێر»ی راگەیاند: ئامانجم لەكردنەوەی ئەم پیشانگە تایبەتەم بەناوی «چەپكێك گوڵ لەیادەوەرییەكانی شار» ،تایبەتە بەشاری سلێمانی ،كە 25 ساڵە دورم لەخاك‌و هاوزمانی خۆم ،واتە بیرەوەرییەك لەیادگارییەكانم كە لەناو كوچەو كۆاڵنی شارەكەم بەسەر بردوە، چەندین چیرۆكی ژیانی هەمو تاكێكی كوردە بەخۆشی‌و ناخۆشی ژیانەوە ،بۆ ئەو 25ساڵە بەبەردەوامی لەنەرویج كاری هونەریم بۆ كردوە. دەربـــــارەی كــارەكــانــی ئــەمــجــارەی كــە جــیــاوازە لــەكــارەكــانــی پێشوتری
وتــی :كارەكانی ئەمجارەم كە تایبەتە بەكۆاڵنەكانی شاری سلێمانی ،لەفۆتۆوە وەرگــــرتــــوە ،واتــــە خــەیــاڵــیــی نین، تابلۆكانیشم هەموی كاری «روترین»ن، واتە پێنویسی مەرەكەب لەسەر كاغەزی وێنەكێشان‌و لەقیاسێكدان ،ئەمە حەزی منە وەك وەفایەكی بچوك بۆ شارەكەم‌و حــەزم كرد پێشكەشی بكەم ،چیرۆكی كۆاڵنی شارەكەم جیاجیان ،لەشۆڕش‌و خۆشەویستی‌و برایەتی ناو خەڵك‌و ناو گەڕەكەكان بۆ یەكتر ،سەبارەت بەتێكچون‌و روخساری خانوی ناو كۆاڵنەكانی شاریش وتی :بمانەوێت یا نەمانەوێت ،رۆژگاری تەكنەلۆژیا ،كاری خراپی لەسەر باری ژیانی خەڵك كــردوە لەهەمو رویەكەوە بەتایبەتی لەچۆنیەتی گۆڕینی خانوەكەی، هەندێ لەكۆاڵنەكانی شار بەرەو لەناوچون ئەچێت‌و یادەوەرییەكان بــەرەو نەمان ئەچن ،بۆیە بەم پیشانگەیەم دەمەوێ شنەبایەكی فێنك روخــســارمــان گەش بكاتەوەو سەرێك لەكۆاڵنەكانی عەشق‌و جوانی شار بدەینەوە.
دا هاتوو
دەقی نوێ
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
ژ
مار ەکانی
ئیسامعیل حەمەئەمین گۆران ڕەئوف -سمکۆ محەمەد
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ذمارة ( )٥٠5دووشةممة 2016/5/23
ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
بۆ یەکەمجار ڕۆمانێکی بەختیار عەلی بە زمانی ئەڵامنی باڵو کرایەوە میدیاکانی ئەڵامنیا :ڕۆمانێکی کوردی بە زمانێکی شیعری و نووسینێکی وێنەیی هاتە ناو ئەدەبیاتی ئەڵامنییەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر فۆتۆ :خەسرەو حەمەکەریم ڕۆمانــی «دواهەمیــن هەنــاری دونیا»ـــی بەختیار عەلی ،بە ناونیشانی «دواهەمیــن هەنار» لە واڵتــی ئەڵمانیا باڵوکرایــەوە و مــاوەی هەفتەیەکە کۆڕ و ســیمیناری بەردەوامی بۆ ســاز دەکرێت بــە ئامادەبوونی بەختیــار عەلی ،بەپێی هەواڵــی میدیــا ئەڵمانییەکانیــش بێت، باڵوکردنەوەی ڕۆمانەکە هەر لە سەرەتاوە پێشوازییەکی باشی لێ کراوە. ماڵپەڕی مێرکیشە ئۆنالین تسایتوونگ باڵوی کردۆتــەوە ،کوردەکان ئێســتا بە ســەر زارانــەوەن .کــوردەکان یەکێکــن لــە گەلــە کولتوورییــە هــەرە کۆنەکان، بــەم جــۆرە کۆڕەکــەی یەکشــەممە لــە مۆزەخانــەی نویروپین ،بــە ئامادەبوونی بەختیار عەلی ،بەڕێوەچووە. ماڵپەڕەکــە نووســیویەتی ،بەختیــار عەلــی دەیزانی بە چیــرۆک و لە دواییدا بــە زمانــە شــیعرییەکەی قەناعــەت بە ئامادەبــووان بــکات ،کــە ڕووداوەکانــی ڕۆمانــی «دواهەمیــن هەنــار»ی پــێ ڕازاندۆتــەوە .ســەرەڕای گێڕانەوەی ئەم چیرۆکەی سەردەمی منداڵیشی: «ناو قەنەفەکە حەشارگە نهێنییەکەی کتێبە قەدەغەکانی باوکە کۆمۆنیستەکەم بــوو ،بە هەڵە لە کاتی یاریدا ئاگرم تێی بەر دا». ماڵپەڕەکە ئەوەشــی وتــووە ،ئەو وزە شاعیرانەیەی لەم کارەدایە ،لە وەرگێڕانە ئەڵمانییەکەشــدا بەیــان دەبێت کە ئوتا کانتێــرا – النگ و ڕەوەز ســەلیم وەریان گێڕاوە .عەلی بە تەاویی پەردە لە ســەر ژیانی ڕۆح و بوونگەلێک هەڵدەداتەوە ،کە ڕێگای ئازار و عەشق دەگرنە بەر ،بەوەی بە جیهانی خەون دایان دەپۆشێت. محەمەدی دڵشووشــە کــە یەکێکە لە کارەکتەرەکانــی ،بــە ناو شــاردا هەنگاو
دیمەنێکی سیمیناری باڵوکردنەوەی ڕۆمانەکە لە شاری کۆڵن
نانێت ،بەڵکو بە سەر دەریادا ،کە سەربان و بورجیــان لێوە بــەرز بووەتەوە ،کە لە ژێریانــدا یــان لە ناویاندا مــرۆڤ دەژین. گەڕان بە دوای ئەڤیندا پاڵی پێوە دەنێت – لــە جیهانی بیری دوور بکەوێتەوە ،کە هەموو شتێک لە شووشە دروست کراوە. بەاڵم ناتوانێت بە ئاسانیی دەستبەرداری دڵی بێت .لە پێشــدا چارەنووسی دیاری کراوە ،ئەڤین ناتوانرێت بە بێ ئەزموونی لەدەســتدان ئەزموون بکرێت .داواکاریی تاســەی لە الی دوو خووشکە سپییەکە، کــە دەیدۆزێتــەوە ،ئەمجــا بە نشوســت مەحکومە. پــاش ئــەوەی ســیمیناری یەکــەم لە ڕۆژی ١٥ئایار لە شــاری نۆیروپین ســاز کرا ،وەشــانخانەی «ئونیۆنس ڤێرالگ» بە ھاوبەشــی لەگەڵ خانــەی ئەدەبیاتی
کۆڵن سەر لە ئێوارەی ڕۆژی پێنجشەمە، ڕێککەوتی ١٩ئایار سیمیناری دووەمی لە شــاری کۆڵن بۆ بەختیار عەلی ساز کرد. چەند ڕۆژێك بەر لە وادەی ســیمینارەکە ھەندێك لە میدیاکانی ھەرێمی نۆردراین- ڤێســتفالن ھەواڵ و ڕاپۆرتیــان لەبــارەی ســیمینارەکە و چــاپ و باڵوکردنــەوەی ڕۆمانــی «دواھەمیــن ھەنــاری دنیا»وە بــاو کــردەوە .ڕادیــۆی «»WDR لــە ڕاپۆرتێکــدا و بە ئەنجامدانــی دیدار لەگەڵ نووسەردا بەشێوەیەکی بەرفراوان گوێگــران و خوێنەرانی بە نووســەر و بە ڕۆمانەکە ئاشنا کرد .لە الپەڕەی کولتوور و ئەدەبی ھەندێك لە ڕۆژنامە گەورەکانی کۆڵنیشدا ڕێکالم بۆ سیمینارەکە کرابوو. لــە ھەمــوو میدیاکانــدا مــژدەی ئــەوە بــە خوێنــەران دراوە کــە بــۆ یەکەمجار ڕۆمانێکی ناودارترین نووســەری کورد بە زمانــی ئەڵمانی باڵو دەبێتەوە ،باســیان لــەوەش کــردووە ،ڕۆمانێکی کــوردی بە زمانێکی شــیعری و نووســینێکی وێنەیی هاتە ناو ئەدەبیاتی ئەڵمانییەوە. لــە یەکێــک لــەو ســیمینارانەدا ،کــە لەالیــەن نووســەر و پســپۆڕی زانســتە ئیســامییەکان شــتێفان ڤایدنــەرەوە بەڕێــوە بــرا .ڤایدنــەر کە ھەمــان کات سەرنووســەری گۆڤاری «فکر وفن»ـــی عەرەبیزمانــی ئەنســتیتووی گۆتــەی ئەڵمانییە ،لە ســەرەتای ســیمینارەکەدا بــەم جۆرە باســی ئاشــنابوونی خۆی و بەختیار عەلی گێڕایەوە: «ســاڵی ٢٠١٤بانگھێشت کرابووم بۆ فیســتیڤاڵی گەالوێژ لە ســلێمانی .لەوێ پرســیارم کــرد داخــۆ کورد نووســەری دیــار و چاالکــی ھەیــە؟ ھاوڕێیانی کورد لــە وەاڵمــدا نــاوی چەند نووســەرێکیان ھەڵــدا و بەتایبەتیش ئاماژەیان بۆ ناوی بەختیــار عەلــی کــرد .دواتــر چووینــە کتێبفرۆشــییەکی گــەورە لە ناوەڕاســتی
شــار و لەوێ دەســتەیەك کتێبم بینی و پرســیارم کرد ئەمــە ھی کێیە؟ گوتیان: بەختیار عەلی ...لەوەش ســەیرتر بۆ من ئەوە بوو کە گوتیان نووســەر لە شــاری کۆڵنی ئەڵمانیــا دەژی .دوای گەڕانەوەم بۆ کۆڵن ،ژووانمان دانا و یەکدیمان بینی. وا ئێســتایش خۆشــبەختانە کۆڕگێــڕی ســیمیناری یەکەم ڕۆمانی بەختیار عەلیم بە زمانی ئەڵمانی». وا بڕیــارە لــە ماوەکانــی ئایینــدەدا، زیاتر لە بیســت ســیمینار بۆ ئەو ڕۆمانە لە شــارەکانی تری ئەڵمانیا و نەمســا و سویسرا ئەنجام بدرێت. ماوەکانــی ڕابــردوو ،هەمــان ڕۆمــان لــە واڵتی ئێــران بــە زمانی فارســی بە وەرگێڕانــی مەریــوان هەڵەبجەیــی بــاو کرایــەوە و پێشــوازییەکی بەرچــاوی لێ کــرا ،هاوکات بڕیــار وایە لە چەند مانگی داهاتوودا ڕۆمانی «جەمشــید خانی مامم کە هەمیشــە با لەگەڵ خۆیدا دەیبر» لە هەمــان دەزگای چــاپ و باڵوکردنەوە بە ئەڵمانی باڵو بکرێتەوە ،ئەمە ســەرەڕای چاپبوونــی ڕۆمانــی «غەزەلنــووس و باغەکانی خەیاڵ»ـی بە زمانی ئینگلیزی لە ئاییندەدا.
وەشانخانەی «ئونیۆنس ڤێرالگ»: ساڵی ١٩٧٦لە سویسرا دامەزرێندراوە و بارەگای ســەرەکی لە شاری زیوریخە. «ئونیۆنــس ڤێــرالگ» لــەو کاتــەوە تا ئەمــڕۆ بەرھەمی نزیکەی ٣٠٠نووســەری ئەوروپایــی و ئاســیایی و ئەفریقیایــی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئەڵمانی و چاپ و باڵوی کردوونەتەوە .ئەم وەشــانخانەیە لــە ســااڵنی ســەرەتا زیاتــر بایەخی بە چــاپ و باڵوکردنەوەی ئەدەبی سیاســی و بەرھەمــی نووســەرانی سویســرایی
دەدا .بــەاڵم دواتــر لە ڕێــی وەرگێڕان و باڵوکردنــەوەی بەرھەمەکانی نووســەری میســریی ھەڵگــری خەاڵتــی نۆبڵــی ئەدەبیات نەجیب مەحفووزەوە ناوبانگ و داھاتێکــی بەرچاوی پەیدا کرد و ئەوەش وای کرد «ئونیۆنس ڤێرالگ» بەشــێکی ســەرەکی لــە کارەکانی خــۆی تەرخان بکات بۆ چاپکردنی ئەدەبیاتی بیانیی بۆ ئەڵمانی وەرگێڕدراو. ھەندێك لەو نووســەرانی کە تا ئێستا کتێبیان بە زمانــی ئەڵمانی لەالیەن ئەم وەشانخانەیەوە چاپ و باڵو کراوەتەوە: جەنگیــز ئایتماتــۆڤ (کیرگزســتان)، گیلۆ سیســکۆ (ئیتاڵیا) ،فازیل حوسنو داغالرجا (تورکیا) ،پابلۆ دێ ســانتیس (ئەرجەنتین) ،ئاسیا جەبار (جەزایەر)، مەحموود دەوڵەتئابادی (ئێران) ،یەشار کەمــال (تورکیــا) ،نەجیــب مەحفــووز (میســر) ،کالودیا پینێرۆ (ئەرجەنتین)، مــۆ یــان (چیــن) ،بەختیــار عەلــی (کوردستان) و چەندانی تر. لە ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتەدا هەردوو هــاوکاری ڕەخنــەی چاودێــر (کەریــم پەڕەنــگ و بەکــر شــوانی) هاوکارییــان کردووین.
ژمار ه ( )٥٠5دووشه‌مم ه 2016/٥/23
««
2
بەختیار عەلی یەکەمین هەنار
سیروان ڕەحیم هەفتەیــەک بەر لــە ١٩ی گــواڵن ،بە مەبەستی گرتنی جێگە لە ئێوارەکۆڕێکدا، تەلەفــۆن دەکــەم بــۆ ماڵــی ئەدەبیاتی شاری کۆڵن. خانمێک تەلەفۆن هەڵدەگرێت و وەاڵم دەداتەوە ،فەرموون ماڵی ئەدەبیاتە .ئەو خانمــەی وەاڵمی تەلەفۆنەکــەی دایەوە، لێمپرســی ،ئایــا دەتوانــم دوو شــوێنم دەستبکەوێت بۆ ئەو ئێوارەکۆڕە؟ خانمە بەڕێزەکــە گوتــی« :مەبەســتتان ئــەو ئێوارەکۆڕەیە ســەبارەت بە ڕۆمانی نوێی نووسەری کورد بەختیار عەلی؟» هەواڵــی باڵوکردنــەوەی ڕۆمانەکــە بە زمانــی ئەڵەمانــی و لــە وەشــانخانەی نێوداری ئونیۆنس فێرالگ لە دەســپێکی ئەمســاڵدا مــن لــە کاک بەختیــار خۆیم بیســت ،بێگومــان هەواڵێکــی هــەرە خۆشــی ســاڵ بوو بۆ من کــە ڕۆمانێکی کوردی لە خانــەی ڕۆمانە زیندووەکان و بــە زمانــە بەرباڵوەکان شــوێنگەیەک بۆ خــۆی دەســتەبەر بکات ،بەاڵم هەســتی خــۆش و کاریگەر لە الی مــن دەربارەی
باڵوکردنــەوەی ڕۆمانەکــە بــە زمانێکــی گرنــگ و بزێــوی وەکــو ئەڵەمانــی لــە ڕســتەی ئــەو خانمەوە دەســتی پێکرد. ئــەو خانمــەی لــە ماڵــی ئەدەبیاتــی کۆڵــن وەاڵمــی تەلەفۆنەکــەی دایــەوە. بــە ئەڵەمانــی گوێگرتــن لە ڕســتەیەکی وەها «نووســەری کورد »...کاریگەرە. کاریگەرە چونکە ئێمە لەم نمونەگەلەمان یەکجــار کەمە .لەم دوو ســاڵەی دواییدا زۆر بــاس کرایــن ،وەکو کــورد ڕۆژ نییە ڕووبەرێکمان لە میدیا گرنگەکانی جیهاندا نەبێــت ،بەاڵم چــۆن باســکردنێک باس دەکرێیــن؟ یــان وەکو نمونــەی قوربانی باس دەکرێین ،یاخود وەکو میللەتێک تا ئێســتا لە خەمی دابینکردنــی ماڵێکدایە تێیدا هەســت بە دڵنیایی بکات ،خەمێک کــە دەوروبەرەکەی کورد ســەدان ســاڵ لەمەوبەر لە کۆڵی خۆیان کردەوە. خاڵێــک لێرەدا پێویســتە ئاماژەی بۆ بکرێت ،ڕۆڵی میدیایــە لە باڵوکردنەوەی کتێبدا .لەگەڵ باڵوکردنەوەی ڕۆمانەکەدا، کۆمەڵێک لــە دەزگا گرنگەکانی میدیایی ئەڵەمانی ،سویســرایی و نەمسایی ،وەکو هەواڵێکــی گرنگــی ئەدەبی باســیان لە باڵبوونــەوەی ڕۆمانەکــە کــرد و چەندین ڕادێــو و تیڤــی ڕاپۆرتیــان دەربــارەی ڕۆمانەکــە ئامادەکــرد .لــەو شــوێنانەدا میدیــا هەیە و وەکو تەنێکی ســەربەخۆ کار دەکات ،ڕۆڵی زۆر گرنگ و ســەرەکی لــە باڵوکردنــەوەی کتێــب و بەرهەمــی ئەدەبیــدا دەبینێــت .بەرهەمێــک خراپ بێت میدیاکان باســی ناکــەن و ئاماژەی
زمان و داڕشــتنی تایبەتی ئەو نووسەرە نەکراوە .لە نێوخۆی ماڵەکەی نووسەردا باس لە «خراپیــی» زمانەکەی دەکرێت و لەنێو ماڵی زمانی ئەڵەمانیشــدا ئاماژە بە ئەفســوون و شیعرسازیی ئەو زمانەی نووســەر دەکرێت کە ڕۆمانــی دواهەمین هەناری دونیای پێنووسراوە. کاتێــک ڕۆمانەکــەم بینــی و گرتــم بەدەســتەوە ،جگــە لــەوەی جوانــی و
پێناکەن ،بەرهەمێکیش باش و شایســتە بــوو ،خۆیــان دوایدەکــەون و تیشــکی پێویستی دەخەنە سەر. بەاڵم لە شــوێنانی تر ،لەو ڕووبەرانەدا میدیا بۆ مەبەســتی تر ،مەبەســتی دوور لە سروشــتی ئاگاداری و زانیاریبەخشین کاری پێدەکرێــت ،میدیــا دەکرێت ببێت بە توخمێک بۆ کوشــتنی ڕۆمانی جوان، داهێنانــی هونــەری و بەهــرەی زیندوو. ئــەو ڕاپۆرتانەی نێو میدیای کوردی کەم نین کە بە درێژایی دەیانە ســاڵە لە دژی نووســەران ،هونەرمەنــدان و شــاعیرانی کورد باڵودەکرێنەوە و باڵکردنەوەیشــیان بەردەوامــە .جەخار میدیایەک لە کاردایە و بــووە بەهــۆی ئازاردانــی داهێنەرانــی میللەتەکــەی خــۆی ،میدیایــەک هانــی خەڵکی تێدا بدرێت کە کتێب و ڕۆمانەکان شایستەی خوێندنەوە نین! نمونــەی ئــەو نووســینانەی ئامــاژەم پێکــرد لە میدیای کوردیدا ســەبارەی بە بەرهەمــی بەختیــار عەلی-یش کەم نین، بەاڵم هەمان نووسەر بە زمانی ئەڵەمانی وەهــا دەنرخێندرێت و پێناســە دەکرێت کە «بەرهەمەکەی دۆزینەوەیەکی گرنگی داهێنەرێکی ڕۆژهەاڵتە ».خۆزگە شــتێک لــەم ڕووداوە ئەدەبیانەی دەرەوەی ماڵی خۆمــان و کولتــووری چەقبەســتووی نایابیــی چــاپ و بەرگەکەی ســەرنجمی ڕادەکێشــا ،پێکەنینێــک ناخمــی تەنی: خۆمانەوە فێر دەبین. لە میدیا و لە ڕووبەری ڕەخنەی ئەدەبی «جاری یەکەمە بەختیار دوو –و -ناکات ئێمەدا ئەوەندە باس لە «ناجۆریی زمان بــە یەک و بــە پێچەوانەیشــەوە» جاری و ڕێنووس» لە بەرهەمی بەختیار عەلیدا یەکەمــە ئەو گوناهــە گەورەیە ناکەیت و کــراوە ،نیــو ئەوەندە نــا ،زۆر کەمتر لە هەڵەی ڕێنووست نییە ئەی ڕۆماننووسی نیــو ئەوەندەیــش باس لــە زیندووبوونی هێــژا .ئاخــر مایــەی داخە ،کەســانێک
و دەزگاگەلێکــی میدیایــی هــەر لەبــەر ئــەوەی ژمــارەی خوێنەری نووســەرێک کــەم بکەنەوە پەنایان وەبــەر ئەو گەمە هەرزانانەیش دەبرد و دەبەن. نــەک هــەر دواهەمین هەنــاری دونیا، بەڵکــو زۆرینــەی ڕۆمانەکانــی بەختیــار عەلی لــە داهێنان ،هەڵچنین ،داڕشــتن، تاموبــۆدا پێکهاتەیەکــی هەنارئاســایان هەیــە .لــە هەنــار وردببەوە ،لــەو تەنە
بچوکــەدا دنیایەکــی چەنــد گــەورە و کاریگــەری داهێنان هەیە ،چەند لێزانی و وردەکاری هەیــە! ئەمە یەکەمین هەناری بەختیــار عەلییە بۆ خوێنەرانی ئەڵەمانی زمان ،بــەو هیوایەی چێــژی تایبەتی بە زۆرتریــن ژمــارەی خوێنەری ئــەو زمانە بگەیەنێت و هاوکاتیش دواهەمین هەناری نووســەر نەبێت بــۆ ئەو زمانــە و زمانە زیندووەکانی تری دونیا.
لــە نێوخــۆی ماڵەکەی نووســەردا باس لــە «خراپیی» زمانەکەی دەکرێت و لەنێو ماڵی زمانی ئەڵەمانیشــدا ئاماژە بە ئەفسوون و شیعرسازیی ئەو زمانەی نووسەر دەکرێــت کــە ڕۆمانــی دواهەمیــن هەنــاری دونیای پێنووسراوە
کورتەیەک بۆ گوناهى سێو و مەعریفەىت لێو لە گۆشەنیگاى شەیتانەوە!
(بە خوێندنەوەیەکى کورىت قەسیدەى گوناهى بەختیار عەىل)
خوێـــــنـــدنــەوەیــەکــى فــەلــســەفــى – ئــەدەبــى
عادڵ قادرى ()٢-2 دەگێڕنــەوە کــە بــارى تەعــاال بوونەوەرێکــى تاقانەى بــە ناوى «ئادەم و حەوا» لە باغێکى جاویدان و خەیاڵیدا هێنایە بوون .ئەوەش هەر تەنها بە هانینە زارێک بۆ «بوون» (کن فیکون) .باغێک کە هەنووکــەش خەیاڵدانى ئۆنتۆلۆژیکاڵ و هــزرى جوانیناســانەى ئێمــە ناتوانێت ڕەنگڕێژ و نیگارى بکات .بارى تەعاال بەو یەکــە تاقانەیە فەرمووى :لــە تامکردنى ئــەو درەختە بێوەرى بن .بەاڵم هەر ئەم دەســتوور یان ئەمــر یان پێشــنیارە... وەسوەســە و تامەزرۆییەکــى لەناخیاندا چانــد و ئااڵهەڵگــر و «ڕچەشــکێنى» ئەم کردەیەش حــەوا بوو نەک ...جا تۆ بڵێــى هەوا (حــەوا)ى نەفس بــووە یان حــەواى ئــادەم بــووە؟ هەڵبــەت لێرەدا ڕۆڵى «تاووس» وەکوو وەسوەسەهەڵگر و نیشــانێک بۆ جوانــى و ڕۆڵى ئیبلیس وەکوو فریشــتەیەکى (نادان و نافەرمان
یان زانا و پرسیارساز و یاخى) و دەورى مــار وەکوو دەمامکى ئیبلیس هەموو لەم ڕووداو و هاوکێشە گرینگەدا جێگەى باس و لێکدانەوەى زۆرن. ئەگــەر ئــەم کــردە و ڕووداوە وەکوو ئاراستە یان «شت»ێکى درێژەدار دانێین و بە شــێوەیەکى زنجیرەیــى حەڵقەکانى دیــارى بکەیــن ،دەشــێت ڕەهەنــد و الیەنەکانــى ئــاوا نیگار بکرێــن -1 :بارى تەعالــى -2ئــادەم و حەوا -3شــەیتان -4حــەواى ئــادەم -5مارێکــى درێژ -6 فرمــان یان ئەمر یان پێشــنیارێک لەژێر نــاوى «مەخۆن» -7خواســتى بوون لە قــەوارەى (کن فیکــون)دا -8زمان (کە نــاوى هەموو ئەم شــت و کردە و فرمان و ئامێــر و بــوون و بوونەوەرانــەى تێدا نەخشێندرا) .من لەبەر ئەوەى کە هێشتا ئــەم ڕەوایــەت و باســانە تابــۆ و بڤەى تایبەتــى خۆیــان لەســەرە ،نامەوێت لە خســتنەڕووى جەمســەر و ڕەهەندەکاندا تابۆشــکێنى بکەم چونکوو سزاى تابۆیى هێشتاکە الى ئێمە لە لووتکەى کارکردن و ســووڕانى خۆیدایــە .بــەاڵم تــا ئــەو شــوێنەى کە پێویســت بووە بۆ گرێدانى ئەم کورتەیەم بە کرۆکى مەبەســتى خۆم لە وتارەکەدا ،مــن ئامانجى خۆم پێکاوە و قورســایى لێکدانەوەکــەم دەخەمــە ســەر چەنــد ڕەهەندێک کە لێــرەدا و بۆ دۆزینەوەى ماناکانى گوناە باسى دەکەم. بۆیــە لە دواجار دا دەڵێم :کە هەموو ئەو ڕووداوانە لە هەرێم و شــوێنگەیەک هاتنە ئــاراوە کە پێى دەڵێن زمــان و درێژى و کورتیــى گێڕانەوەکانــى ئێمە لەو گوناهە
یەکەمینییــە ،بەندە بــە کورتى و درێژى زمانێــک کە ئــەو جەمســەر و ڕەهەند و ئاڵقانــە پێکەوە گرێ دەدات و وێنەیەکى لــێ وێنا دەکات .ئێمە بە هۆکارگەلى زۆر و زەبەنــدەوە ،ئاســمانى و زەمینییــەوە
باوکم»ى شــێرزاد حەســەن بخوێنینەوە ئەم ڕاســتییەمان بــۆ دەردەکەوێت .لەو نۆڤڵێتــەدا ئێمــە پاڵەوانێکمــان هەیــە «بێنــاو» کــە هەمــوو هێمــا تابۆیــى و دیاردە قودســییەکانى دەور و تەنیشــتى
هــەر تابۆشــکێنێک تابۆسازێکى لێ دەردەچێت و ...هەندێ جار لە باسکارى و توێکارى ئــەم ڕووداوە زمانگۆ بووین و لەهەندێجار و چرکەســاتى کورتــى مێژووییشــدا زماندرێــژ بووین .واتە دەکرێت زمانگۆیى و زماندرێــژى وەکــوو دوو دیــاردەى بوولێڵى خەلیقەت لەدواى گوناهى یەکەم چاو لێبکەین .هەبوونى ئەم دوو دیاردەیە لــە پانتــا و درێژایى مێــژووى کولتوور و دین و ئایینەکاندا سەلمێنەرى ئەوەیە کە خواســت و ئارەزووى کولتــوورى مرۆیى بــە تابۆســازییەوە فرچک کــراوە تاکوو تابۆشکێنى ،دەڵێى ئادەم هێشتاکەش لە شــۆک و داچڵەکانى ئەو تابۆشکێنییەى یەکــەم نەبووبێتــەوە و لــە هەوڵــى قەرەبووکردنەوەى بێت ،هەر وەکوو چۆن لەسرووشتى ڕووداوە تابۆییەکاندایە .واتە هەر تابۆشــکێنێک دواتر تابۆسازێکى لێ دەردەچێــت .ئایا هــەر تابۆشــکاندنێک پێشمەرجى تابۆسازدانى لە ناخى خۆیدا هەڵنەگرتووە؟ گەر نوڤلێتى «حەســار و ســەگەکانى
دواتــر
کە بریتى بێت لە ئاپۆرە و مێگەلى دایکان و خوشــکانى تــەژى لــە گرێى جینســى و ڕەوگــە و مۆڵگەیــەک لــە ئــاژەاڵن و گیاندارانى خەسێندراو و ،...هانى دەدەن بــۆ تابۆشــکاندنێک کە لێرەدا کوشــتنى باوکێتى ،دوابەدواى ئەو کوشتنەى باوک، هەمــوو دایــکان و خوشــکان و ...واتــە هەر هەمان هاندەرانــى پاڵەوانى چیرۆک «دەبــن بــە ســزادەران و جەنگاوەرانى تابــۆ ».مــن هەوڵــدەدەم لەدەرفەتێکى لەبارتــردا بەهەمــوو وردەکایــى و پانتــا باڵوەکانییــەوە ئــەم شــاکارە ئەدەبییــە بیخوێنمــەوە و لێکــی بدەمــەوە .بــەاڵم بەداخەوە لێرەدا دەرفەت نییە». دەتوانین لە ڕووبــەرى مێژوودا ئاماژە بــە بڕێــک لــەو تابۆشــکێنانە بدەین کە ســڵیان لــە تابۆناســین نەکردووەتەوە، واتە ڕوویان لە تابۆشــکاندن وەرنەگێڕاوە چونکوو پێشــمەرجى هەر جۆرە ناســین و مەعریفەتێــک بــا مەعریفەتى تابۆییش بێت ،شکاندنیەتى! واتە پێشمەرجى هەر
ناسین و مەعریفەتێک کردەیەکە با ناوى شکاندنى لێبنێین .لە ڕووبەر و گێڕانەوەى درامایى و سینەماییشدا دەتوانین ئاماژە بە فیلمگەلى (خەیاڵوانان) بە دەرهێنەرى بێرنــاردۆ بێرتۆلووچى( ،قەڵەمپەڕەکان) کــە دەرهێنەرەکەیم لە یــاد نەماوە و... بکەیــن .بــە گشــتى و کورتــى ڕووبەرى مێــژوو شــایەتحاڵى دەرکەوتــن و هاتنەمەیدانــى کۆمەڵێــک زماندرێژ بووە کە ئەگەرچى بەجارەها و لە چرکەســاتە مێژووییەکانــدا ئــەم زماندرێژانە زمانگۆ و زمانبــڕ کراون ،بــەاڵم هەنووکە زمانى مــرۆڤ درێژتر و ئازادتر لە ســەردەمێک بــووە کە تێیدا مــرۆڤ و ئازادیخوازانیان لەســەر هاوردنــە زارى پەیڤــى نابــاو و ناقودســى و ئاڵوگــۆڕ و جێگۆڕکێکردنى پیرۆز و ناپیرۆز لە ئاگرەکاندا دەسووتان یان ڕەوانەى ســەرداب و عەڵەوخانەکانى کڵێســە و حوجرەکانى مزگەوت دەکران، بەڵکــوو زماندرێژى نەکەن و بەو زمانەى کــە زمانــى دیــن ،نەریــت ،کولتــوور، دیسیپلین و بەها خێڵەکییەکان و ...هتد بــووە ،ئیمان بهێنن و وەاڵمەکانى خۆیان وەرگرن و لە پرسیارداڕێژى و زماندرێژى بکەون .ئەمڕۆ ئێمە خاوەنى سامانێک لە گوناهــى جوان و ناجوانین کە بوونى وزە و توانایــى مەعریفەتــى مرۆڤى ،تۆکمەتر و جڵەودارتــر و لــە هەمانکاتــدا یاخیتر و الســارتر کــردووە .دەیگێڕنەوە لێرە و لەوێــش ،لــەوێ و لێرەش! ،کــە گوناهى یەکەمیــن هاوکێشــەیەکى ســێڕەهەندیى سادەى لە پشت بووە ،هەر چەند ئەمڕۆکە خوێندنــەوە و شــرۆڤەکان لەوە ئاڵۆزترە
کــە تەنانــەت باســى ڕەهەندداربوونــى ئــەم ڕووداوە بکەین .ئەو ســێ ڕەهەندە بریتــى بــوون لە خودا ،شــەیتان ،ئادەم و حــەوا .خودا لە ســۆنگەى ڕەحمەت و فەیــزى ناکۆتایەوە و بــە «کن فیکون» بوونــى هێنایــە گــۆڕ .موقەڕەبانى بارى تەعــاال گوتیان :تۆ مرۆڤێــک دەئافرێنى و دەینێرێتــە زەوین کــە خوێن بڕێژێت و گەندەڵــى بکات؟ و ...ئەویش فەرمووى: (مــن تشــتێک دەزانم ئێنگۆ بــێ بەرین لێــى) .تــا هەنووکــەش لە تێڕامــان لەم فەرمایشــە قودســى و ڕازئاوییــە بــە ئاکامێکــى تەواو و ڕەها نەگەییشــتووین و ڕەنگیشــە سرووشت و جەوهەرى بوون بــۆ بەردەوامێتــى و درێژایەتى هەر ئەوە بێت کە لە سڕ و ڕازى ئەم گوڵەسوورەدا شــەاڵڵ و ون ببیــن .بــەاڵم ئــەوەى کە چەســپاو و ســەلمێندراوە ئەوەیە کە لە جیهانى کەوناراو ســەردەمى دەســەاڵتى دیرۆک و ئەفسانە و حەماسە و ...تاکوو ڕۆژگارى سەروەریى زانست و تەکنۆلۆژیا و قەڵشــتاندنى ئەتــۆم و ...هتد ،گوناە و بڤــە و توتــم و تابۆ یەکێــک لە وتەزا و بابەتە هەمیشــە ئامادەکانى کولتوور و شارســتانییەت و زمان و بوونى ئادەم و بەگشــتى هەناوى میتافیزیکە کە لە گەڵ مرۆڤــدا بوون و دەبن ،ئەم وتەزایە خۆى بەئاڵــوز و ســادە ،بە گــەورە و بچووک، ســەغیرە و کەبیرەیــەوە و ...پێمــان دەناسێنێت و دەگێڕدرێتەوە. ســەرنج :ئــەم نووســینە دوورودرێژتــرە و بە سوپاســەوە بەشــەکانی تری لە ماڵپەڕی چاودێر باڵو دەبێتەوە.
ژمار ه ( )٥٠5دووشه‌مم ه 2016/٥/23
««
3
ئەفسانە و چیرۆك خەسرەو مەحموود ()٢-١ لــەو كاتــەوەی مرۆڤ هاتۆتە شــانۆی ژیانــەوە ،چیرۆكیشــی لەگــەڵ خۆیــدا هێنــاوە ،بەڵكــو خــودی هاتنــی مرۆڤ خۆی ئەفسونئامێزترین چیرۆكە ،چونكە ئــەوە هــەر مرۆڤــە كــە چیرۆكســازەو چیرۆكەكانیــش بەزۆریی هــەر بەدەوری ئەم بوونەوەرە ســەمەرەدا خول دەخۆن. یەكێك لە جیاوازییە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ لەگیانــداران ئەوەیــە كــە ئــەوان توانای گێڕانــەوەی چیرۆكەكانی خۆیانیان نییە، لەم هونەرو بەهرەیە بێبەشن .مرۆڤ هەیە بۆ ئەوەی بگێڕێتەوە (من هەم بۆ ئەوەی چیرۆك بگێڕمەوە) .گەرچی ژانرێكی وەك شــیعر زۆربەی خەڵكــی تامەزرۆن بۆی‌و ێ دەبینن ،بەاڵم كەســانێكیش چێژی لـــ هــەن ،گەرچــی كەمیش بــن ،زۆر چێژی ێ وەرناگرن ،بەاڵم سەبارەت بە چیرۆك لـ یــان هونەرو بابەتی گێڕانەوە ،ئەوا كەس ێ وەرنەگرێت‌و نەكەوێتە نییــە چێژی لـــ ژێر كاریگەرییەوە. ژیانــی مرۆڤ هەر لــە لەدایكبوونیەوە كۆی ڕووداو و بەســەرهاتەكانی چیرۆكن، هەموو جوڵەو كردارو چاالكیەك بۆ خۆی چیرۆكێكــە ،لێــرەوە ژیانی بــێ چیرۆك ژیانێكــە بــێ ڕووداو و بێ چاالكیی‌و بێ بەرهەم ،ژیانێكە زیندوێتیی لەدەستداوە. تەنانــەت ئەمجــۆرە ژیانە پاســیڤ‌و بێ چاالكییەش گەر هەبێت بۆ خۆی هەوێنی چیرۆكــە ،مردنــی مرۆڤەكانیــش هــەر چیرۆكــە .مرۆڤ دەژی بۆ ئەوەی ببینێت و بگێڕێتەوە ،ببیســتێت‌و باســی بكات، بەم پێیەش بێت هەموان هەم چیرۆكبێژو هەم كەرەستەی چیرۆكیشن. (زانســتی گێڕانەوە)یــش ،كــە بــە (ناڕاتۆلۆجــی) ()Narratology دەناســرێت ،بــە زمانــی عەرەبــی (علم السرد)ـی پێ دەگوترێت یان (السردیە)و (السردیات)« ،تەنها لەسەر ئەو تێكستە
ئەدەبیانە ناوەســتێت كە بەشــێوەیەكی تەقلیــدی گێڕانــەوەی تیادایــە ،وەك چیــرۆك‌و ڕۆمان ،بەڵكو دەچێتە ســەر چەندیــن كاری هونەریی دیكە كە فۆڕمی تری گێڕانــەوە لەخۆ دەگرن ،بۆ نموونە: كارە هونەرییەكانــی شــێوەكاری وەك تابلــۆو پەیكەر ،یان فیلمی ســینەمایی، گێڕانەوەی زارەكی ،مۆســیقاو سیمفۆنیا، مێــژوو ،بیۆگرافیــا ،هەروەهــا وێنــەی جواڵو ،تەنانــەت پۆســتەرەكانی ڕیكالم و پڕۆپاگەنــدەش ،چونكە لە هەموو ئەم شــێوانەدا چیرۆكێك هەیەو بە ڕێگەیەكی جیــاواز دەگێڕدرێتــەوە ،لێكۆڵیــاری ئــەو بــوارە ڕەگەزەكانی گێڕانــەوەی تیا دەردەهێنێت‌و شــییان دەكاتەوە ،لێرەدا ناراتۆلۆجــی لەگەڵ ســیمیۆلۆژیادا یەك دەگــرن یــان بەنێــو یەكدیــدا دەچــن‌و یارمەتیی یەكدی دەدەن بۆ خوێندنەوەی كۆدەكانی گێڕانەوەیی لە ئاماژەكاندا».١ كەواتــە (گێڕانــەوە) زۆرێــك لەالیەنە كولتوورییەكانــی مرۆڤ پێــك دەهێنێت و تەنیــا بریتــی نییە لەوەی پەیوەســتە بــە ژانرێكــی دیاریكــراو كــە چیرۆكە لە كایەیەكــی دیاریكــراوی كولتــوور كــە بریتیە لە (ئەدەب) «گێڕانەوە (الســرد) ئامرازێكی مەعریفییە كــە تێڕوانینەكانی مــرۆڤ لــە ئاســتە كولتوورییەكانیــدا بەگشتی دادەڕێژێت ،لە ڕووی مێژوییشەوە توانیویەتی واقیع دابڕێژێتەوەو بیكات بە لۆژیكیــی‌و ئارەزولێكراوو پەســەندكراو، تەنانەت بە یەكەمین دەزگای كۆمەاڵیەتی هەژمــار دەكرێــت ،كە گــەل‌و كولتوورو ژیارەكان ناســیبێتیان ،دەكرێت بگوترێت یەكەمیــن بابــەت كــە مرۆڤایەتــی بنیاد نابێت بریتییە لــە گێڕانەوە ،لەو ڕووەوە كــە بەرهەمــی چیرۆك لــەم دامــەزراوە «كولتووریی یــان چیرۆكییەدا» بریتیی بووە لەو خەونەی كە دەكرێت بگۆڕدرێت بۆ ڕەمز كە ئەو زانستەیە كە دەكرێت بۆ حەقیقەت وەربچەرخێت».2 هەروەهــا بایەخــی ژانری چیــرۆك لە پاڵ سەرنجڕاكێشــیی‌و كاریگەرییەكەیدا، لەوەدایە كــە ڕووداوەكان ڕوونتر دەخاتە ڕوو «چیرۆكەكان توانای بەرجەستەكردنی ئاڵۆزیــی ژیانیــان بەگشــتی هەیــە بەرجەســتەكردنێكی ڕوونتر لە نووسینی
ڕاڤەكارانــە ،لەو ڕوانگەیــەوە كە ڕێبازی (درامیی) راگەیاندن بە ڕێگاگەلی جیاواز لە یەك كاتدا ئەنجام دەدات -لەو ڕووەوە كــە بــە مانــای لۆژیكیانــەی ڕســتەكان و ناوەرۆكــی عاتیفیانــەی زمانەكــەی دەیانگەیەنێت ،لەگەڵ پەیوەندی شتەكان و بابەتەكان.3»... گــەر چیــرۆك لــە هەمــوو شــتێك بدوێــت ،كــۆی شــتەكانیش لــە خــودی خۆیانــدا چیــرۆك بــن .كەواتــە ناكرێت (ئەفســانە)ش چیــرۆك نەبێــت ،بــەو پێیەی بــۆ خۆی ســەرەتای ڕووداوەكان و ڕەسەنترین ســەرچاوەی چیرۆكەكانە، هەر بۆیە پێناســەی ئەفســانە بەوشــەی ێ دەكات، چیــرۆك (حكایە) دەســت پــ حەكایەتێــك كە پیــرۆزەو خاوەنی چەند توانای كۆنتــرۆڵ‌و كاریگەرییەكەی زیاد بڕوادار مومارەسەیان دەكات».5 بە هەموو پێكهاتەكانی ،بە سەرجەم وزە تەنانەت دەگوترێت كە فەیلەســوفێكی ڕەمزیــی‌و ئیحاییەكانــی زمانیــش وەك تایبەتمەندییەكە كە پێشتر ئاماژەمان پێ كردووە».4 ئەم ســیفەتانەی ئەفسانەیە كە بوونە وەك ئەفالتــون «یەكەمیــن كــەس بووە هۆكارێــك بۆ هێنانــەدی الیەنی بابەتیی كردوون .گەر ئەفسانە چیرۆك نەبێت ئەو هەموو ڕووداوە ئەفســوناویانە چۆن باس هــۆی ڕوونكردنەوەی بابەتــە ئاینییەكان كــە ئەم زاراەوەیــە (زاراوەی میتۆلۆژیا) تێیــدا ،لــەو ڕوانگەیەوە كــە ڕزگاربون‌و بــكات؟! لە چ ڕێگایەكــی دیكەوە دەبێت و سەرنجڕاكێشــییان الی خەڵكــی بــە ی بەشــێوازی Muthologiaبــەكار ئاســایش‌و بەختــەوەری بــە گێڕانــەوە لەمیانی گوتــەوە بناغەیەكی جەوهەرییە لە فەلســەفەی پێكهاتنی ئەفسانەییدا كە لە بونیادێكی موتەكامیلی ســەردیدا ڕێك دەخرێــت .كە لــەڕووی شــێواز‌و بونیادو دەاللەتــەوە تێروتــەواوەو بونیادێكــی ێ درووســت كــردووە، ســەردیی لـــ بونیادێك كە ئینتیمای هەیە بۆ گێڕانەوە زارەكیەكان كە لە سایەی سەروەرییەكی ڕەهای زارەكیبوندا دروستبووە كە هێشتا نووسینەوە نەهاتۆە ئاراوە.8
گەر چیرۆك لە هەموو شتێك بدوێت ،كۆی شتەكانیش لــــە خــودی خۆیانــدا چیــرۆك بــن .كەواتــە ناكرێت (ئەفسانە)ش چیرۆك نەبێت ،بەو پێیەی بۆ خۆی سەرەتای ڕووداوەكان‌و ڕەسەنترین سەرچاوەی چیرۆكەكانە
بتوانێــت ســیحری ســەرەتای ئافراندنی شــتەكان و یەكەمیــن داهێنانەكانــی مرۆڤمان بۆ بگوازێتەوە و (بگێڕێتەوە)؟ ئەفســانە نــەك هەر چیرۆكــە ،بەڵكو یەكەمین تــۆوی چیرۆكــە ،كاریگەرترین جــۆری چیرۆكیشــە بەهــۆی ئــەو قودســیەتەوە كە هەیەتــی ،بەم پێیەش كەواتــە دەبێــت هونەریبوونــی ئاشــكرا بێت «ئەفســانە دەقێكــی ئەدەبییە ،لە جوانتریــن بەرگــی مومكینــی هونەریــدا دانراوە‌و لە بەهێزترین شــێوازی كاریگەر بــۆ ســەر دەرون‌و نــاخ ،ئەمەشــە كــە
گشتی «ئەفسانە كار لەسەر سادەكردنی ئایــن‌و بیروبــاوەڕە ئاینیــەكان دەكات، بەڵكــو ســادەكردنی ســروتەكانیش لــە شــێوازێكی چیرۆكگەرانــەدا كــە هەموان لێــی تێبگەن ،ڕەنگــە ئەمەش یەكێك لە هۆكارەكانــی دەركەوتنی ئەفســانە بێت لــەو كۆمەڵگانەدا كە خوێندەوارییان كەم بووەو ڕۆشنبیریشیان هەر كەم .گێڕانەوە ســادەترین هــۆكارە بــۆ نزیككردنەوەی ئاڵۆزترینــی تێڕوانیــن و بیروبــاوەڕە ئاینیــەكان ،هەروەهــا قەناعەتپێكەرە بۆ تێگەیشتنی مانای ئەو سروتانەی مرۆڤی
پیاوێک
به‌ته‌نیا ڕووبه‌ڕووی جه‌نگ ده‌بێته‌وه
گــه‌وره‌ن .له‌وجۆره‌ن ک ه مرۆڤ ده‌توانێت نه‌به‌ز محه‌مه‌د پێیان بڵێت جرجی ته‌رم ،ســه‌روچاوێکی ()2-2 قێزه‌ون و به‌دکار و ڕووتیان هه‌ی ه و ڕه‌نگ جه‌نگ په‌یوه‌ندیی سه‌ربه‌ستانه‌‌ی مرۆڤ بێت که‌ســێک گه‌ده‌ی تێکهه‌ڵبێت کاتێک له‌گــه‌ڵ زه‌وی ده‌گۆڕێ بۆ په‌یوه‌ندییه‌کی کلکه‌درێــژ و ڕووته‌کانیان ده‌بینێت ،به‌و‌ه ئاژه‌ڵیانــ ه ((وه‌کــو ســه‌ربازی مۆن یان ده‌چێت زۆر برســی بن لــ ه نزیکه‌ی نانی ســه‌ربازی که‌یفخــۆش بــه‌ڕێ ده‌که‌وین ،هه‌مووکه‌سیان خواردووه ...ل ))103 هه‌روه‌ها ل ه ڕووی ئاکاریشــه‌و‌ه جه‌نگ ده‌گه‌ینــ ه ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ی ک ه به‌ره‌ی شــه‌ڕ ده‌ستپێده‌کات و بووینه‌ت ه ئاژه‌ڵه‌مرۆڤ .کایــه‌ی مــرۆڤ ده‌گــۆڕی بــۆ کایــه‌ی ل (( ،))60وه‌ک پشــیل ه خۆمــان کووڕ دوژمنایه‌تیــی هه‌مــوو شــتێک و هه‌موو ده‌که‌ینــه‌و‌ه و ڕاده‌که‌یــن ،ده‌که‌وین ه ژێر که‌ســێک و ته‌واو وێرانکه‌ر بــ ه ڕاده‌یه‌ک ئه‌و شــه‌پۆله‌و‌ه کــ ه هه‌ڵمانی گرتووه ک ه مــرۆڤ نه‌ک به‌زه‌یی بــ ه مرۆڤدا نایه‌ته‌و‌ه دڵڕه‌قمــان ده‌کات ،ده‌مانکاتــ ه ڕێگــر و به‌زه‌یــی بــ ه بــاخ و دارستانه‌کانیشــدا جــه‌رده ،ده‌مانکاتــ ه بکــوژ ،ده‌مانکاتــ ه نایه‌تــه‌و‌ه ((دارســتانه‌ک ه دیارنامێنێت، شــه‌یتان ،ئه‌م شــه‌پۆله‌ی ک ه وزه‌مان بۆ ده‌پلیشێنرێنێته‌وه ،پارچ ه پارچ ه ده‌بێت تــرس و ڕق و چاوچنۆکی بۆ ژیان فره‌تر تێک ده‌شــکێت ،ده‌بێت ل ه گۆڕســتانه‌ک ه ده‌کات ...ل ))115ئاژه‌ڵییانــ ه هــه‌م ل ه بمێنینه‌وه .ل ))69 جه‌نگ لــ ه ڕوویه‌کی تره‌و‌ه په‌یوه‌ندی ڕووی فــۆرم و هــه‌م له‌بــاری ئــاکاره‌‌وه، لــه‌ڕوی فۆرمــه‌و‌ه مــرۆڤ وه‌کــو جرج و مــرۆڤ ب ه زه‌وییــه‌و‌ه توندتــر و به‌هێزتر مشــکه‌کوێره‌ی لێدێــت ،بــه‌و واتایــه‌ی ده‌کات تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی زه‌وی ل ه هه‌میش ه هــه‌م خه‌ریکی هه‌ڵدڕینــی زه‌ویی ه و هه‌م زیاتر مرۆڤ په‌لکێشی کونوکه‌له‌به‌ره‌کانی ئیتــر وه‌کــو ئــه‌وان و له‌گه‌ڵ ئــه‌وان ل ه ده‌کات ،لــ ه دۆخی جه‌نگــدا مرۆڤ زیاتر کــون و که‌له‌به‌ره‌کانــدا ده‌ژی و خه‌ریکی لــه هه‌رکاتێ مێمڵی ده‌بێت و خۆی پێو‌ه ســه‌ره‌تاتکێکردن ه له‌گــه‌ڵ ڕووی زه‌وی ،چه‌ســپ ده‌کات و پێوه‌ی مه‌اڵس ده‌بێت چونکــ ه ئیتر ئه‌وانی تر دوژمنن و ده‌بێت و ل ه بارێکی ناڕاســتیتردا ئه‌م ه ل ه فۆرمی ب ه پارێز و پاســه‌وانییه‌و‌ه هه‌ڵســوکه‌وت پابه‌ندی و هۆگری و به‌رگری ل ه نیشتمان و بــکات و بڕوات و بێت ((جرجه‌کان لێر‌ه خۆفیداکردندا به‌یان ده‌کات و ناو ده‌نێت، زۆر تایبــه‌ت و بێزه‌وه‌رن له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆر جه‌نگ مرۆڤ ده‌کات ب ه سه‌رباز ،ده‌یکات
ب ه کاره‌کته‌رێکی سه‌ر ڕێی مه‌رگ و مردن ڕوون و ئاشــکرا به‌هۆی جه‌نگه‌و‌ه ده‌بێت و وێرانکردن و دوژمنایه‌تی ل ه گه‌ڵ مرۆڤی چۆڵــی که‌یــن و ڕوو له کون و ژێر زه‌وی دی و دۆستایه‌تی و هاوڕێیه‌تی و پابه‌ندی و که‌نــدڕه‌کان بکه‌یــن ،ک ه پێشــتر دوای ســاخت ه له‌گه‌ڵ زه‌وی ((بۆ هیچ که‌سێک مــهرگ مرۆڤ ده‌گوێزرایه‌و‌ه بۆ ژێر زه‌وی زه‌وی هێند‌ه گرنگ نیی ه وه‌ک بۆ سه‌رباز ،ک ه ئه‌ویش شــوێنی تایبه‌ت و ئاشــکرای کاتێ سه‌رباز بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ خۆی ب ه هه‌بوو ک ه گۆڕستانه‌کانه. که‌واتــ ه جه‌نــگ ژیانــی مــرۆڤ زه‌وییه‌و‌ه ده‌نووسێنێت ،کاتێ سه‌رباز ب ه ڕوخســار و کۆئه‌ندامه‌کانییه‌و‌ه ل ه ترسی ده‌گوێزێته‌و‌ه بۆ بارێکی نهێنی و نائاسایی مــهرگ و گوللــ ه بــ ه قووڵــی لــ ه زه‌ویدا ک ه ژیانێکی شاراو‌ه و ناشایسته‌ی ه ل ه ژێر ده‌گه‌وزێته‌وه ،ئه‌وا خاک تاک ه هاوڕێیه‌تی زه‌وی و کونوکه‌له‌به‌ره‌‌کانیــدا ،تــا له‌وێ ژیــان و خــواردن و شــته‌کانمان له‌گــه‌ڵ برایه‌تی ،دایکییه‌تی ..ل ))59 جه‌نــگ په‌یوه‌ندیــی مــرۆڤ له‌گــه‌ڵ جرج و مشــک و کرمه‌کان به‌شکه‌ین نه‌ک زه‌وی به‌تــه‌واوی هه‌ڵده‌گێڕێتــه‌وه ،لێــر‌ه له‌ســه‌ر ڕووی زه‌وی له‌گــه‌ڵ ڕه‌نگ ده‌یــکات بــ ه جۆرێــک لــ ه په‌یوه‌ندیــی و زمانــی جیــای یه‌کتــر هه‌ڵکه‌یــن ،به‌م ناڕاست ،په‌یوه‌ندییه‌کی دژ و ناشایسته ،پێیــ ه جه‌نــگ یان مه‌رگ یــان ئه‌م جۆر‌ه په‌یوه‌ندییــه‌ک کــ ه واتاکــه‌ی جێگۆڕکێی لــ ه ژیانمــان پــێ ده‌به‌خشــێت؛ چونک ه مــهرگ و ژیانــه ،وات ه شــوێنێک ک ه هی مرۆڤ ژیان و ســه‌رزه‌وی تووشی ئازار و مه‌رگه ،ژیانی تێخزاو‌ه و ،شوێنێک ک ه هی خوێنبه‌ربوون ده‌کات ،ئه‌مه‌شــی ناو ناو‌ه ژیان ه مه‌رگ تیایدا سه‌ردار‌ه و لوتبه‌رزان ه جه‌نگ و ســه‌رکه‌وتن و مانــه‌و‌ه و ئازایی پێدا هه‌ڵده‌واسێت. به‌سه‌ر هه‌مووشتێکدا ده‌ڕوانێت. بــه‌اڵم وه‌کــو (ڕیمــارک) ده‌ڵێــت: ئاخــر کاتــێ ک ه جه‌نــگ دێت ،مرۆڤ ژیانــی ده‌باتــ ه ژێرزه‌میــن و کــون و (( ...نه‌خۆشــخانه‌ی جه‌نــگ پیشــانی په‌ناوپه‌ســێوه‌کانه‌وه ،وه‌ک بڵێــی نــه‌ک ده‌دات جه‌نــگ چییــه .ل))250-249 : زه‌وی مــرۆڤ داچــووه ،چونکــ ه جه‌نــگ ئیتر ســه‌رکه‌وتنی چی و مانه‌و‌ه و ئازایی شته‌کان له‌ســه‌ر ڕووی زه‌وی پێش خۆی چی؟! ده‌دات و ڕاپێچی به‌رده‌م مه‌رگیان ده‌کات ســەرنج :ئــەم نووســینە دوورودرێژتــرە و بە و له‌ناویــان ده‌بــات ،واتــ ه ســه‌ر ڕووی سوپاســەوە بەشــەکانی تری لە ماڵپەڕی چاودێر زه‌وی کــ ه هی ژیانکردن ه ب ه شــێوه‌یه‌کی باڵو دەبێتەوە.
هێنــاوە بــۆ دەاللەتكردنە ســەر هونەری گێڕانــەوەی ئــەو چیرۆكــە خەیاڵیانــەی لەمــڕۆدا بــە ئەفســانەكان ناوزەدیــان دەكەین».6 برۆنســاف مالینۆفیســكی دەڵێــت: «ئەفســانە هیــچ نییــە جگــە لــە چیرۆكیانــەی زیندوكردنەوەیەكــی واقیعێكــی تیۆریی بــۆ بەدەنگەوە چونی مەیلگەلێكــی قوڵــی ئاینیــی و مەیلــی ئەخالقی و پەیوەندیگەلێكی كۆمەاڵیەتی بۆ هێنانەدیی پێویستیی عەمەلیی».7 ئەفسانە پشتی بە حەكایەت بەستووە
سەرچاوەکان: -1نــەوزاد ئەحمــەد ئەســوەد ،فەرهەنگــی زاراوەی ئەدەبی‌و رەخنەیی ،بەرێوەبەرێتی چاپ‌و باڵوكردنەوەی سلێمانی ،2011 ،ل.222 -2د .حس��ن ابراهي��م األمح��د ،ادبي��ة النص الس��ردي عند ابي حيان التوحي��دي ،دار التكوين، دمشق ،2009 ،ص.143 -3ل�ين اولتبنرين��د وليزل��ي لوي��س ،الوجي��ز يف دراس��ة القص��ص ،ترمج��ة الدكت��ور عبداجلبار املطليب ،املوسوعة الصغرية ،137 ،بغداد،1983 ، ص.38 -4فراس السواح ،مغامرة العقل األوىل ،ص.20 -5خزع��ل املاج��دي ،املثولوجي��ا املندائية، ص.48 -6هەمان سەرچاوە ،ل52 -7الدكت��ور مع��ن خلي��ل عم��ر ،عل��م اجتماع املعرفة ،جامعة بغداد ،1991 ،ص.242 -8د .سوس��ن البياتي ،اس��اطري العراق القديم (دراس��ة يف تش��كلها الس��ردي) ،دار احلوار للنش��ر والتوزيع ،سورية ،2010 ،ص.26
جه‌نگ ژیانی مرۆڤ ده‌گوێزێته‌و ه بۆ بارێکی نهێنی و نائاســایی ک ه ژیانێکی شاراو ه و ناشایسته‌یه
ژمار ه ( )٥٠5دووشه‌مم ه 2016/٥/23
4
دوور ...دوور.. هێندە دوور کەس ناپرسێ ...کوێ کەس خەیاڵی بڕ ناکا ...چۆن گوڵدانێک لە سەر تاقی ئێوارە بە دیوە شینەکەیدا الر دەبێتەوە و من ...نزیک نزیک دەشکێم هێند نزیک کەس نازانێ ...بۆچی کەس مەزەندە ناکا ...کەی!
خۆم لە ترسی سزا حەشار دەدەم!
هێندەی ژمارەی واڵتان نیشتامن هەن و دڵ هەن بەاڵم لە هەر کامیان ال بدەم هەر یەک غەریبیی شک ئەبەم جاروبار کە زیکرت دەکەم پێڵوو لێکدەنێم و ....وەک خەون ببینم ورتە ورت لەبەر خۆمەوە ...دەڵێم: هەزار نیشتامن و تەمەکە دەسڕم یەک غەریبیی ...هەزار نیشتامن و خۆم دەبینم یەک غەریبیی.... لەودیوەوە بە ژێر هەتاودا دوور دوور هەزار نیشتامن و زۆر دوور دەکەومەوە یەک... سەهۆڵبەندانی غەریبییم غ.... قرچە قرچ درز دەبا و ـە... ئەو شەوەم بیر دەکەوێتەوە، ر..... ی... کە لە خەومندا بە سوار ئەسپێکی سپییەوە ب... ڕەق بوومەوە ی.... ـی ! ڕۆژێک لە ڕۆژان دیار نامێنم بە دوای خۆمدا دەگەڕێم شوێن نەما بە دوای دڵمدا دەبینم نەگەڕێم: دوور ...دوور سینگم زۆر تەنک، گیرفانم بە حاڵ دیارم سەر ڕەفەی خەیاڵم نێو چەکمەجەی نووسین و بۆنی منداڵییەکی دوور دوور بەربەرۆچکەی شیعرم تەمی سەر غەریبییەکی زۆر چڕ کاتێ دەگەم و بە یادی منداڵییەوە دەستی نووقاوی غەریبییم، ڕادەکەم ...وەک تاوانبارێکی گەورە کە بۆنی پەڕەسێلکەی دڵتەنگی لەودیو تۆوە، لێدێ،
بۆ تەوقە دەکەمەوە ئینجا دەزانم ...دڵم لە کوێ بووە هەر لەوێوە تا ئێرە بەو هەموو ڕێگەیەدا، توند ...توند لە نێو مشتام بووە! شاعیر و غەریب بە زگێک لە دایک بوون و بە بەری خەیاڵی یەکرت دووراون ئەو دوانە بە هەموو جێگەیەک غەرینب و هەموو شوێنێکیش بە نیشتامنی خۆیان دەزانن شاعیر هەیە نیشتامن دەیالوێنێ و
««
هەیشە غەریبیی خۆی دەدوێنێ ئەگەر دڵنیایت لە هەر کوێ بیت، هەر غەریبییت ئەوا هەوڵ بدە... شوێنپێی دووەمیان هەڵبگرە بەاڵم تەنها ئەوەندە بزانە: کە نە هەموو غەریبییەک شیعرە و نە هەموو غەریبێکییش شاعیر! دوور ...دوور زۆر زۆر دوور.. کەس مەزەندە ناکا کوێ! کەس خەیاڵی بڕ ناکا چۆن!
هەزار نیشتامن و یەک غەریبیی دالوەر قەرەداخی یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
www.chawdernews.com
ئەپریل ٢٠١٦
ذمارة ( )2٩٦دوشةممة 201٦/5/٢٣ سةرثةرشتيار:
بةهمةن تاهري نةرميان
296
www.chawdernews.com
ذمارة ( )296دوشةممة 2016/5/23
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
یەكگرتو گەشتۆتە بنبەست عەلی مستەفا كەریم یەكگرتوی ئیسالمی پــاش زیاتر لە 20ساڵ لە خۆڕاگەیاندن و پاش زیاتر لە نیوسەدە لە بون و خەباتی سەرزەمینی و ژێرزەمینی لە زۆربەی بوارەكاندا گەشتۆتە بنبەست .واتە لە زۆربەی بوارەكاندا ،لە فیكریی و تیۆری و یۆتۆپیاوە بۆ بەرهەمهێنانی رێبەر و مەرجەع و نــەوەی نوێ ،لە جموجوڵ و موناوەرەی سیاسییەوە بۆ ملمالنێی و چالینج و ركەبەرەكانی سیكیوالر و نەتەوەیی و تەنانەت رەوتە ئیسالمییەكانی دیكە ،لەگەشەكردن و فراوانكردنی دەنگ و رێژە لە هەڵبژاردنەكاندا چەند ساڵێكە قاڵبی گرتوە و تەنانەت دەنگ و ئەندامی لێدەوەرێت و كەمدەبێتەوە و گەشتۆتە بنبەستێكی وەها كە چیتر ناتوانێت بەردەوامبێت .هەوڵدەدەین زۆر بەكورتی بە سەرەقەڵمێك باس لەو بوارە سەرەكییانە بكەین. كاتێك رەوتێك ب ێ یۆتۆپیا دەمێنێتەوە یۆتۆپیا و خۆزگە و ئامانج و خەونێكی سیاسی و فیكری و كۆمەاڵیەتیە كە بۆ ئایندە دەخوازرێت .هەمو رەوت و بزوتنەوەكان لە جیهانی كۆن و نوێدا سەرەتا یۆتۆپیایەكیان هەیە و دەیانەوێت بۆی تێبكۆشن و لەپێش خۆیان دایدەنێن و دەیانەوێت بەو یۆتۆپیایە بگەن .لە فەلسەفەی ئەفالتوندا ،لە كۆمارەكەیدا، دونیایەك وێناكراوە تاكو مرۆڤ تیایدا بحەسێتەوە ،الی فارابی بە هەمان شێوە، الی ماركسیزمیش دونیایەكی یەكسان و بێ چینایەتی وێناكرا و خەباتی بۆ كرا. زۆرینەی رەوتەكانی جیهانیش ،بە چەپ و ناسیۆنالیست و دیموكراسی و ئاینییەوە، خاوەنی یۆتۆپیا بون و خەڵكان لەسەر بنەمای ئــەو یتۆپیایە كۆبونەتەوە لەسەریان و هەوڵ و كۆشش و تەمەن و تــەنــانــەت خوێنیشیان لەپێناویدا بەخشیوە .لە دنیای ئێمەشدا رەوتی ئاینی و ئەوەی پێیدەگوترێت «رابونی ئیسالمی ،بزوتنەوی ئیسالمی ،ئیسالمی سیاسی» وێنەی هەمو رەوتە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكانی دیكە یۆتۆپیاییەكی گەورە و فراوانی بەیانكرد ،لەو یۆتۆپیادا تاكی موسڵمان و كۆمەڵی موسڵمان پێویستی بە دەوڵەتێكی ئیسالمییە تاكو ببێتە هەنگاوێك بۆ خەالفەتی ئیسالمی و لەوێشەوە زیندوكردنەوەی شارستانێتی ئیسالمی .لــەو كــۆمــەڵ و دەوڵـــەت و شارستانێتەدا شــەریــعــەی ئیسالمی پراكتیك دەكرێت و چارەسەر بۆ هەمو كێشەكان ئــامــادەیــە .لــەڕێــگــەی ئەم یۆتۆپیا سیاسی-كۆمەاڵیەتی-ئاینییەوە چەندین حیزب و رێكخراوی سیاسی و كۆمەاڵیەتی دامــەزران و گەنجانێكی زۆر تەیاركران و نزیكی سەدەیەك ئەم یۆتۆپیایە جوڵێنەر و خەون و پاڵنەری بزوتنەوەیەك بوە لە جیهانی ئیسالمی و تەنانەت دەرەوەی جیهانی ئیسالمییش. ئیخوان موسلمین پشكی شێری هەیە لە دامەزراندنی ئەم یۆتۆپیادا ،یەكگرتوی ئیسالمیی كوردستانیش پێش راگەیاندنی لەسەر هەمان یۆتۆپیا دامەزراوە وگەنج و ئەندامی لە خۆی كۆكردوەتەوە .پاش راگەیاندنیشی قۆناغ بە قۆناغ ،بە پاساوی قۆناغبەندی و پێشخستن و دواخستن ،لە زۆرینەی ئەو یۆتۆپیایە دەستی شۆریوە
یەكگرتوی ئیسالمی لە تەمەنی خۆیدا تیۆرسێن و بیرمەندێكی بەرهەمنەهێناوە و ئێستا تەنها باس لە بەشداریكردنێكی سیاسی دەكــات لە پرۆسەی سیاسی هــەرێــمــی كــوردســتــانــدا لــە رێــگــەی هەڵبژاردنەكاندا بۆ كۆمەڵێك چاكسازی لەو دەزگا و دەستورەدا كە هەیە .ئێستا ئەو ئەندامە بنەڕەتییانەی كە یەكگرتو، و هەمو حیزبە ئیسالمییەكانی دیكەش، لەسەر ئەو یۆتۆپیایە بونەتە ئەندامی حیزب و رەوتەكە و تەمەن و هەوڵی خۆیان بەخشیوە ،بەاڵم دەركەوت ئەم یۆتۆپیایە تەنها خەونی چەند بیرمەندێك و كەسێكە و بەجێگەیاندنی ئەم خەونەش چەند دەوڵەتێكی دیكتاتۆری ێ بەرهەمهاتوە و لە پراكتیكردنی ئاینی ل بوارە فراوانەكەیشیدا خەالفەتێك بەناوی «دەوڵــەتــی ئیسالمیی»یەوە وەكــو بەدیهاتنی خەوێكی كابوساوی سەرسنگی ئەم ناوچە و جیهانیشی گرتوە و تیرۆر و تۆقاندن دەبەخشێتەوە .كاتێك ئەم یۆتۆپیایە كۆتایی پێدێت ئەوا ئەو نەوەی لەسەری كۆبوەتەوە توشی بێهیوایی و ێ مانایی دەبێت .واتە نەوەی جۆرێك ب سەركردایەتی یەكگرتو ،بەهەمان شێوە ێ یوتوپیا حیزبە ئیسالمییەكانی تریش ،ب ماونەتەوە و خەونە گەورەكەیان كە پاڵنەر و جوڵێنەری كار و هەوڵەكانیان بــوە نــەمــاوە .بۆیە ئێستا لە هەوڵی دروستكردنی چەند یۆتپیایەكی بچوك و ساختە و گۆڕاودان لەسەردەمی داڕوخانی یۆتۆپیا گەورەكاندا. رەوتێكی ب ێ تیۆریست و بیرمەند و مەرجەع جگە لــەوەی كە یۆتۆپیا بەشێكی سەرەكییە لە دروستكردنی پاڵنەر و جوڵێنەر بۆ كۆبونەوەی مرۆڤەكان و دروستكردنی رەوت و بزوتنەوەكان ،بە هەمان شێوە ئەو شەپۆل و رەوتانە لە قۆناغەكانی كــاردا پێویستیان بە تیۆریست بیرمەند و مەرجەعی فیكری و سیاسی و كاریزما و مەرجەعی ئاینی و فتوا هەیە .یەكگرتوی ئیسالمی لە
حیزب و رەوتــەكــان سەرەتا لەسەر بــنــەمــای یۆتۆپیا و تــیــۆر و بیر و كاریزماكان نەوەیەك بەرهەمدێنن كە ئەو نەوەیە دەبنە رێبەر و بنكەیەكی پۆاڵین بــۆی .كاتێك ئــەم یۆتۆپیا و تیۆر و بیر و كاریزمایانە خۆیان تازە نەكەنەوە ،ئەوا لەتوانایاندا نییە نەوەی ێ بەرهەمبهێنن .ئەمڕۆ دۆخی یەكگرتو نو بەوجۆرەیە كە لە ئەنجامی داڕوخانی خەونی یۆتۆپیا گــەورەكــە و نەبونی تیۆریست و بیرمەند و كاریزمای ناوخۆیی و لۆكاڵی ،چیتر لەوە كەوتوە نەوەیەكی نــوێ بەرهەمبهێنێت .تــەنــانــەت ئەو نەوەیەش كە بەرهەم هاتون هەستدەكەن غەریبن و رەوتەكە لە توانایدا نەماوە لە خۆیان بگرێت و گوێیان لێناگیرێت و مانەوە لەنێویدا بە كات بەفیڕۆدان دەزانن و بۆ چانسێك دەگەڕێن و گەڕاون تاكو لێی دەربچن.
تەمەنی خۆیدا نە تیۆریست و بیرمەندێكی وای بەرهەمهێناوە كە بۆ رەوەتە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكەی نەخشەرێگا و ستراتیجەكان و كارنامەی بۆ دابڕێژێت ،بە كتێب ،بە نامە و وتاری زنجیرە و نەخشە بۆ داڕێژراو ،بە پێی كۆمەڵێك چوارچێوە و كۆنسێپت .نــە خــاوەنــی كەسێكی كاریزمایی وەهــاش بوە كە كەسایەتی ئەو رێبەرە وزە و دەنگدانەوە و شەپۆلی ێ بەرهەمبێت و ئەندام و الیەنگرەكانی ل بارگاوی بكات .نە خاوەنی مەرجەعێكی ئاینی وەهاش بوە لەنێوخۆیدا كە ئەندام و الیەنگرەكانی پەیوەست و رازیبكات و فتواكانی كاریگەرییان لەسەر نێوەندەكان و ئەندامەكان هەبێت ،بەجۆرێك پەنا نەبەن بۆ مەرجەع و فتوا لە دەرەوە، یان چاوەڕێی بكەن كە بۆیان بێت .بۆیە لە روی تیۆری و فیكری و مەرجەعەوە ئــەم حیزب و رەوتــەی پێیدەگوترێت یەكگرتوی ئیسالمی یان هەر نەیبوە واقیعی ئیستای یەكگرتو و تەنها لەگەڵ روداوەكــانــدا رێیكردوە واقیعی ئێستای یەكگرتو ئەگەر بە و وەكو تەختەی نێو شەپۆل خۆیداوە بەدەم ئاراستەكانەوە ،یاخود لە دەرەوە ژمارە و بڕ و دەنگی نێو هەڵبژاردنەكان ســەیــری بكەین ،پــاش زیــاتــر لــە نیو هاوردەی كردون و خواستونی. سەدە خەباتی ژێرزەمینی و زیاتر لە بیست ساڵ ،پاش راگەیاندن ،خەباتی بەرهەمنەهێنانی نەوەی نوێ
یەکگرتو خاوەنی كەسێكی كاریزمایی وەها نەبوە کە ئەندام و الیەنگرەکانی بارگاوی بکات
هەڵبژاردن و كۆكردنەوەی دەنگ بە هەمو شێواز و كەناڵەكانەوە ،لەسەدا دەی ئەم هەرێمە تێناپەڕێت .ئەم رێژەیەش هیچ گۆڕانكاری و تەنانەت چاكسازییەكی لێناكەوێتەوە و دەبێت وەكو پاشكۆیەكی زۆرینەكان ئەمدیو و ئەودیوی پێبكرێت. لە روی پرۆژەی سیاسی و جیهانبینی سیاسییەوە هیچ پرۆژە و جیهانبینییەكی جیا لەوەی هێزە كاریگەرەكان هەیانە لە پارتی و یەكێتی ،تەنانەت بزوتنەوەی گۆڕانیش ،شتێكی جیاواز و تایبەت ناڵێن و نەیانبوە. ئەگەر لە روی ئاراستە و نوێگەری و گۆڕانكارییەكانەوە لەنێو ئاین و پێشخستنی ئەو بوارەوە لێیبڕوانرێت، ئەوا ئەو حیزبە و ئەو رەوتە كە خۆی بە میانەڕەو و واقیعیانە دەزانێت و بانگەشەی بۆ دەكــات ،نەكو نەچوەتە شەكالنی و دەقگەراكان. كاتێك حیزب و رەوتێكی سیاسی و پێشەوە و گەشەی نەكردوە لەماوەی بیست ساڵی راگەیاندنی خۆیدا ،بەڵكو فیكری و ئاینی لە هەمو ئەم بوارانەدا بە وتار و گوتاری بانگخواز و تەنانەت پــاش ئــەو هــەمــو ســاڵــە لــە دۆخێكی سیاسی و رێبەرەكانیدا دیارە كە بەرەو لەمجۆرەدا بێت ،ئەمە ئەگەر بنبەست داخران و خۆپارێزی و تەنانەت سەلەفیزم بون نەبێت داخۆ چی ناوێكی دیكەی و فەندەمەنتالیزمیش دەگەڕێتەوە و لیبنرێت؟ ئایا ئەم بنبەست گەشتنە بنكە جەماوەرییەكەی بوەتە بنكەیەكی بە پینەوپەڕۆ و میكیاژ چارەدەبێت كۆنخواز و بارگاوی تەنها بە بانگخوازە یان پێویستی بە سەرلەبەر گۆڕین و پێداچونەوە هەیە؟ ئەمە گەورەترین بابەتە كە پێویستە ئەندامانی یەكگرتو، بەتایبەت لەم دۆخەی كە لە كۆنگرەی حەوتەمیندا لەبەردەمیدان لەسەری بوەستن و سەرەتا دانی پێدابنێن و بۆ چارەسەری ریشەیی بگەڕێن .هەڵبەتە ئێمە لە وتارێكی پێشتردا چارەسەری ریشەیی لەوەدا دەبینینەوە كە دەبێت یەكگرتو لە حیزبێكی سیاسییەوە خۆی بگۆڕێت بۆ رێكخراوێك یان كۆمەڵێك رێكخراوی مەدەنی و گروپی فشار.
یەکگرتو لەنێوخۆیدا خاوەنی مەرجەعێكی ئاینی وەها
نەبوە كە ئەندام و الیەنگرەكانی پەیوەست و رازیبكات
ذمارة ( )2٩٦دوشةممة 201٦/5/٢٣
2
دیاردەی شەخسپەرستیی سەلەفییەکان
(پیرۆزکردنی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی و عەبدول لـــــ
محەمەد هەریری ١ ئـــەو خــۆپــەســنــدانــەی شێخەکانی ســەلــەفــیــیــەت لــە ڕێـــی ڕاســتــەوخــۆی شێخەکانی سەلەفێتەوە یــان لە ڕێی قوتابی و سەرسامەکانیان ،وەك ڤایرۆس نەوە دوای نەوە بۆیان دەگوێزرێتەوە .لە نوسینێکمدا باسی ئــەوەم کــردوە چۆن زیادەڕەوی و غلو لە شەخسی ئەحمەدی کوڕی حەنبەل دا دەکەن ،تا ڕادەی ئەوەی خــودا زیارەتی قەبری شەریفی بکات، کەچی الی ئەوان خەڵکی ئاساییش نابێت زیارەتی قەبری هەتا پێغەمبەریش بکات! یانی بــە شێوەیەکی نــائــیــڕادی لە دەروونی ئەو سەلەفیانە ئەحمەدی کوڕی حەنبەل لە محەمەدی کوڕی عەبدوڵاڵ پیرۆزترە ،ئەگەر بە دەمیش وانەڵێن! چونکە گوێمان لێ نەبووە بڵێن خوا هەموو ساڵێک زیارەتی قەبری محەمەد دەکات! سەیر لەوەدایە هەموو زاناکانی کە سەلەفیەت تەقدیسی دەکــەن ،و منداڵ وتاڵیان بۆ دەکەنە کۆیلەی ملکەچ ،تەنها زانان لە علمی حەدیس و شەریعەت و تەهاڕەت و نوێژ و ڕۆژی و کەمێکیشیان لە فیقهـ! زانایەکیان تێدا نییە موسڵمانان شانازی پێوە بکەن لەناو جیهاندا لە نموونەی ئیبن سینا و ئیبن ڕوشــد و ڕازی و ئیبن نەفیس و جابری کوڕی حەییان و فارابی ،چونکە هەموو ئەوانە یان موعتەزیلە بــوون یانیش شیعە و ئیسماعیلی بوون! ئــەو مــەدرەســەیــەی ئەهلی حەدیس لە کۆنەوە دەزگایەکی کەهەنووتیان دامەزراندوە ،بە هەوەسی خۆیان خەڵك دەکەن بە فریشتە یان بە شەیتان ،بە ناوی جەرح و تەعدیل ،یان هەڵسەنگاندنی خەڵك لەوانەی دیندارن یان زانای دینین. ئەوەی بکەوێتە دەمی ناودارەکانیان و بڵێن خراپە ،تا ڕۆژی قیامەت ڕایان لە سەری ناگۆڕن و دەڵێن خراپە ،بە دەگمەن یەکێکیان ڕایەکی پێچەوانەی بەراییەکانی دەردەبـــڕێـــت ،لــەبــارەی کەسانێکی (مغضوب علیهم)ی وەک ابو حنیفە یان جەعدی کوڕی درهــەم ،یان غەیالنی دیمەشقی یان غەزالی یان ابن رشد. ئەوەشی وەك ئــەوان سەلەفییەکی (نصوصى) بێت ،و عەقڵی لەبەرامبەر دەقدا لەکارخستبێت ،بەس بە (قال فالن و حدثنا فالن) کاری کرد ،ئەوە باشترین پیاوی ناو تەرازووەکەیە ،با یەك زەڕڕە عەقڵ و تەقوا و زانستیشی نەبێت. ڕەبیعی مەدخەلی ،بەوەندە ناوەستێت کە کەسانیکی وەك (ابن باز و ئەلبانی و ابن عسیمین) و کێ وکێ ستایشی بکەن، بەڵکو دەیــان قوتابی و شوێنکەوتەی خــۆی بــە جــۆرێــك وەســفــی دەک ــەن لە
شێخ رەبیعی مەدخەلی سەرووی ئاستی مرۆڤەوە .هەرچەندە ئەو ستایشکردنانەشی هەمووی ڕاست نییە، کەسانیکی وەك (ابن باز و ئەلبانی و ابن عسێمین و الفوزان) و زانای تری زۆریش، زۆر بە تووندی ڕەخنەیان لە ڕەوشتی تووندی و شەڕانگێزیی گرتووە ،هەروەها بە سەتحیەت و ساویلکەیی تۆمەتبارکراوە لەالیەن ئەلبانی ،و بە درۆکردن بە دەمی (ابن عسیمین) یش تۆماتبارکراوە .ئەو وتارە بخوێنەوە: [من أقوال (كبار أهل العلم) في نقد الدكتور ربيع بن هادي المدخلي ،وبعض أقواله ومواقفه]. لە ستایشی زیادەلە حەدی مریدەکانی، موریدێکی بەناوی دکتۆر ئەحمەد بازمۆل دەربارەی دەڵێت: (بەخوا سەلەفییەکان وەك شێخی عــەلــامــەی موحەدیسی موجاهیدی، هەڵگری بەیداغی جــەرح و تەعدیل و ئیمامی سونەی سەردەمی خۆی ،رەبیعی کوڕی هــادی عومەیری مەدخەلی یان نەدیوە((.فوالله -الذي ال إله إال هو -ما عرف السلفيون :الشيخ العالمة المحدث المجاهد حامل راية الجرح والتعديل إمام السنة في زمنه ربيع بن هــادي عمير المدخلي). هەروەها لە کۆمێنتێکی لەسەر وتارێکی دەڵێت( :تۆ تەنهایت ودەگمەنیت لەو باسە ،هەتا لە عیلم و حیکمەت و سوونە بوویتە ئایەتێك لە ئایاتی الله)( .لقد تفردت يف هذا الباب ،حتى صرت آية من آيات اهلل يف العلم واحلكمة والسنة). هەر لە وتارێکی تریدا بە ناوی « هل يسأل عن مثل الشيخ ربيع املدخلي» کە هەر ناونیشانەکەی ماستاوچیەتیە: (هەقمانە وەک سەلەفی بە شێخمان، بەهاری سونەت و هەڵگری بەیداغی جەرح
و تەعدیلی ئەو سەردەمە بە هەقەوە بڵێین :تۆ لە پردەکە پەڕیتەوە ،پرسیار دەربارەی کەسێکی وەک تۆ ناکرێت ،بە ڕاستگۆیی و دادپەروەریەوە(.وحيق لنا حنن السلفيني أن نقول يف شيخنا ربيع السنة حامل راية اجلرح والتعديل يف هذا العصر أنك قد جاوزت القنطرة وال يُسأل عن مثلك نقوهلا حبق؛ وبصدق وبعدل). س��امل الطويل وتــارێــك لەسەر شێخ ڕەبیعی ،کە دروستکراوێکی موخابەراتی سعودییە بــەنــاوی [كــاد الشيخ ربيع المدخلي أن يكون بدريا] یانی وەك پلەی سەحابەی بەدر! نــمــونــەی تــر زۆرن ،هــەمــووی هەر خەریکی ئەو بەزمەی ستایشی یەکتر و ستایش کردنەوەن تا ئەم ڕۆژگارەی کە هێناویانە. شێخ ربــيــع المدخلي بــەوەنــدەش نــەوەســتــاوە بــە زەبــــری دەســەاڵتــی موخابەراتی سعودی وا ستایش بکرێت لەالیەن زانایانی دەسەاڵت لە( ابن باز و ابن عثیمین و مقبل الوادعي و ئەلبانی)، بەڵکو خۆشی ستایشی خۆی دەکات! لــە قــورئــانــدا هــاتــووە :ستایش و تەزکیەی خۆتان مەکەن ،ئەو ئاگادارە ُو بە وەی خۆپارێزە! ( َف َل ُت َز ُّكوا َأ ْن ُف َس ُك ْم ه َ َأ ْع َل ُم ِ َبنِ َّات َقى). لە کاسێتێکدا بە ناوی (صفات األبرار)، دەڵێت« :فأنا ،يا إخوة -إن شاء اهلل -من أشد الناس متسك ًا مبنهج السلف الصاحل واتباع ًا هلم واقتفا ًء آلثارهم ،وهذه كتيب م��وج��ودة ،اق��رأوه��ا ت��رون» (!!!) ( . برایان من ئینشاڵال لەو کەسانەم کە بە تووندترین شێوە دەستم بە مەنهەجی ســەلــەفــی ســاڵــح گـــرتـــووە ،و شوێن پێیان هەڵدەگرم ،ئــەوەش کتێبەکانم بیخوێننەوە ،خۆتان دەیبینن!).
هــەر لــە مجموع الكتب والرسائل ( )196\9دەڵــێــت« :عــلــمــاء السنة والتوحيد والقامعين للبدع من أمثال الشيخ النجمي والشيخ زيد بن محمد هادي والشيخ ربيع بن هادي»( .زانایانی سونەت وتەوحید و سەرکوتکەرانی بیدعە لە نمونەی شێخ نەجمی و شێخ زەيد بن محەمەد هادی و شێخ رەبيع بن هاد!) ناوی خۆشی تێخستوە و ستایشی خۆی دەکات! جاروبار دەکەوێتە درۆ و هەڤدژییشەوە، کاتێ لە (مجموع الكتب والرسائل) ( )74\11دەڵێت « :أنا قرأته -يف الظالل ، -وأنا يف الثانوي ،وأعرف األخطاء اليت فيه ،أعرفها واهلل وأنا يف الثانوي، عرفنا أخ��ط��اءه يف الصفات ،أخطاءه يف العلوم الكونية ،أخطاءه يف النواحي السياسية واالقتصادية ،كلها عرفناها وحنن يف الثانوي عرفناها ،ما أدري شبابنا إذا قرأوا هذه الكتب مييزوها وإال ال مييزوها، واهلل حنن ميزناها وحنن يف الثانوي». (من يف الظالل ی سید قوتب م خوێندەوە لە قۆناغی ناوەندی ،هەڵەکانیم زانی لە سیفات ،لە زانستە بوونەوەریەکان، هەڵەکانی لە بواری سیاسی و ئابووری، هەموویمان زانــی هێشتا لە ناوەندی بووین ،نازانم گەنجانمان ئەگەر ئەو کتێبە بخوێننەوە دەتوانن هەڵەکانی دیاریبکەن یان نا!؟ بەخوا ئێمە فەرقمان پێکرد هێشتا لە ناوەندی بووین. ســەیــر لــەوەدایــە لــە پــاش قۆناغی دواناوەندیش شێخ ڕەبیعی مەدخەلی کتێبی «منهج األنــبــيــاء»ی نووسی کــە تیایدا ستایشی (ســەیــد قوتب) ومەنهەجەکەی دەکات و دەڵێت :خودی مەنهەجی پێغەمبەرانی پێکاوە! خۆ کتێبەکەی دوای قۆناغی ناوەندی
نووسیوە ،ئەی کە هەڵەکانیت زانیوە ئەو ستایشە درۆیینە چییە؟! یان درۆدەکات لەو ستایشە یان لە ستایشەکەی تر کە دەڵێت لە ناوەندییەوە ئاگاداری هەڵەکانی سەید قوتب بووم! لــە کاسێتێکی دەنــگــیــدا دەڵــێــت سەلەفییەتی من لە سلفییەتی ئەلبانی بە هێزتر بوو لە زانکۆ! «ئێمەی قوتابیانی شێخ عبداللە القرعاوي سەلەفییەتەکەمان لە سەلەفییەتی ئەلبانی بەهێزتر بوو... کە چاومان بە ئەلبانی کــەوت دیمان سەلەفییەتەکەمان لــە سەلەفییەتی ئەلبانی بەهێزترە خوا دەزانێت الساییمان نەکردەوە ،شێخ عبداللە سەلەفیەتێکی بۆ هێناین ڕاستی و ناوەرۆکی سەلەفییەت!» « وحنن طالب الشيخ عبداهلل القرعاوي عندنا سلفية أقوى من سلفية األلباني ... فالتقينا باأللباني وإذا حنن يف السلفية أقوى منه يعلم اهلل ما قلدناه ،الشيخ عبد اهلل جاء بسلفية هي صحيح السلفية» . لە وتەیەکی تردا لە (مجموع الكتب والــرســائــل) ( )236\8خــۆی دەکاتە هــاوشــانــی بــوخــاری و ئــەبــو حــاتــم و ئیمامەکانی تر ،دەربارەی توێژینەوەیەك بۆ ماجستێر لە نێوان ئیمام موسلیم و دار القطين ،سەبارەت بە ڕاستکردنەوە حەدیسێکی الواز لە موسلیمدا دەڵێت« : ئەگەر ئەبو حاتم و بوخاری توێژینەوەیەکی تێروتەسەلیان کردبایە ،بە ڕای من لە ئەنجامەکانیان لەو ئەنجامانەی کە من پێی گەیشتم تێ نەدەپەڕین!» «ولو درس أبو حامت وغريه من األئمة، حتى البخاري دراسة وافية ملا جتاوز يف لت إليها ،ألنين وص ُ نظري النتائج اليت َت ّ قت قواعد احملدثني بكل ِد ّقة حبمد اهلل ط ّب ُ ومل آل يف ذلك جهداً» .
لە هەوڵەکانی سەلەفیستە عەرەبەکانی عێڕاق و کەنداو ،و تەزکییەکانی شێخ
ڕەبیعی مەدخەلی بۆ (ابو عبد الحق عبد اللطیف احمد) ،دەردەکەوێت کە شێخ عەبدول
لەتیفی مەدخەلی پڕۆژەیەکی سعودی سەلەفی مەدخەلی دەسەاڵتی سعودییە ،بۆ ئەوەی
پێگەیەکی سعودی بە هێزی کوردی لەسەر سنووری ئێران دروستبکرێت
٢ کاتێ عــەبــدول لەتیف باسی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی دەکات ،وەك مامۆستای خۆیی و پاشماوەی سەلەفی ساڵح ناوی دەهێنێت ،خوا هەڵناگرێت شێخ ڕەبیعی مەدخەلیش پشتی قوتابیەکەی خۆی بۆ کوردستان و ئێڕاق لە ئەرزنادات، لە چەندین بۆنە بە دەنــگ و نووسین پاڵپشتی خۆی بۆ شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی دووپات کردۆتەوە ،هەتا لەو ڕووداوانەی ئەو دوایەش ،دەربارەی ئەو سکانداڵەی بەبێ تەحقیق گوتی »:ئه‌مه بوختانێکی زۆر گه‌وره‌و ناقۆاڵیه ،ئەمە پیالنێکی دوژمنانە!» شــێــخ عــەبــدول لەتیفی سەلەفی دەیــەوێــت کەسایەتیەکی هاوشێوەی ئەو لە کوردستان دروستبکات ،لە ڕێی بەکارهێنانی هەمان ئامڕازەکانی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی کە بریتین: -١چوونەپاڵ دەسەاڵتی سیاسی و ستایشکردنی و تەحریمکردنی هەر جۆرە ناڕەزایەتیەك و بەرهەڵستیەك .وادیارە لەو هەنگاوەش سەرکەوتنی باشی بە دەستهێناوە ،دەســەاڵتــداری گەندەڵ ڕازییە لە پێناو بێدەنگکردنی خەڵك و بەنجکردنیان بە ئەفیونی سەلەفییەت، لە تااڵنی ودزی وگەندەڵی بەردەوامبێت، خەڵکیش ڕادەستی ئەو وەحشە دینییە بکات ،کە لە ئاییندەدا داخراوترین و تووندڕەوترین و دواکەوتووترین کۆمەڵگای لێبەرهەمدێت. ئەو دەسەاڵتە هیچ ڕوئیایەکی کوردانە و نیشتیمانیانەی بۆ ئاییندە نییە، دەبینین چۆن تەنها خەمی بەتااڵنبردن و بەتاڵکردنی کوردستانە لە سەروەت وســامــانــی ،بــێ ئـــەوەی حیسابێك بۆ ئایندەی نەوەکانی داهاتوبکات .کەوابوو چۆن حیسابێك بۆ مەترسیی گۆڕینی ئەو کۆمەڵگایە میانڕەوە کوردییە دەکات ،لە خەمی گۆڕانی سروشتی میانڕەوی دەبێت بۆ تووندڕەوی؟! ئەو میانڕەوییەی میللەتی کورد ،کە سەدان خۆرهەاڵتناس و سیاسی و توێژەر و چاودێری خۆرئاوایی و هەتا عەرەبیش، ئاماژەی پێدەکەن ،بە سەرسامییەوە باس لە کراوەیی و وااڵیی و قابیلیەتی گونجانی دەکەن لەگەڵ بەها سێکیوالر و مەدەنییەکانی کۆمەڵگایەکی مۆدرن ،و دەڵێن زیاتر لە هەموو گەالنی ناوچەکە گەلێکی سێکیوالر ڕەفتارە ،بە مانای پێدانی قــەبــارەی سروشتی ماقوڵ بە ڕەهەندی دینی لەناو کۆمەڵگادا ،نەك دژایەتی دین. -٢سەلەفاندنی خەڵکی کوردستان بە تووندترین و قیامەتدۆستترین فۆرمی سەلەفی ،و خەریککردنیان بە ڕیش و نیقاب و ئاخیرەت و بیدعە و سونە ،و فەرامۆشکردنی دنیای تازە .لەو بوارەوەش توانیویەتی نەوەیەکی داخراوی بێ هیچ ئاسۆیەکی بیرکردنەوە دروســت بکات. نەوەیەك بۆ هێمایەکی دینی ئامادەبێت باوک و دایک و براو خوشکیشی بکوژێت، بەاڵم بۆ پرسە نەتەوەییە گشتییەکانی کورد تەنها بۆ خۆڵکردنە چاوی خەڵك یــان وەك مــاســتــاوێــك بــۆ دەســـەاڵت نەبێت ،دەنا هەر لە یادیشیان نییە .ئەو سەلەفاندنە دەفعەیەکی بەهێزیش دەداتە ژیــانــەوەی کلتوری عــەرەبــی لە ڕووی دابونەرێت و زمان و زەوق و دنیابینی و بەهاکانی ژیان. -٣توانیویەتی هەمان شێوازی شێخ ڕەبیعی مــەدخــەلــی بەکاربهێنێت لە ناوزڕاندنی نەیارە دینییەکانی ،و فوو لەخۆکردن و خۆ گەورەکردنی لەالی شوێنکەوتەکانی ،تاڕادەی تەقدیسکردن. ئــەوەی الیەنگرانی نیشانیان دا لەو سکانداڵەی شێخ عەبدلـلەتیفی مەدخەلی، لە بــەرگــری لێکردن و ڕەتــکــردنــەوەی بەڵگەکان و ناردنی هەڕەشە وجوێن بۆ نەیارەکانی ،بەڵکو بە ئاشکرا دەڵین چونکە تۆ واتــگــووت ،ئێمەش شت و بوختانت بۆ دروست دەکەین! یان دەڵێن
3
ذمارة ( )2٩٦دوشةممة 201٦/5/٢٣
بە ڤیدیۆش سکانداڵەکە ببینین باوەڕ ناکەین! یان خەونی درۆیینەی بە ناوی پێغەمبەرەوە بۆ دەبینن! دەیــان کاری تری شەخسپەرستی دەیسەلمێنێت لە شێخ ڕەبیعی مەدخەلییشی تێپەڕداوە لە نەزەری قوتابیەکانی، بەڵکو خۆی وەك ئەحمەدی کــوڕی حەنبەلی کوردستان دەردەخات! چونکە رەبیع لەناو کەسانێکی عەرەبی زانە ،لە دەقەکان تێدەگەن و بە ئاسانی ناتوانێت وەك شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی ملی ئایات و حەدیسەکان بۆ بەرژەوەندیی خۆی وەسوڕێنێت! مەترسی ئەو گوێڕایەڵییە ڕەهایەش و ئەو دەمارگرژییە بێ سنوورە ،کە سنووری خوڕافاتچیترین شێخی سۆفیەتیشی بەزاندووە ،لە ئاییندە زۆر زۆر گەورەیە ،ئەگەر شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی لە ساتێکی پڕ ئاشووب و قەیرانی وەک ئێستای کوردستان ،وەك مەدخەلیەکانی میسر فەرمانێکی بۆ بێت بۆ دەستکردن بە کاری سیاسی ،بەس خوا دەزانێت سەر بۆ چی دەکێشێت! ئەوەی الم سەیرە ئەزموونی سەلەفییەتی مەدخەلی بە ڕابەرایەتی عەبدول لەتیف ،دەتوانم بڵێم ئامرازی زیاتر و هێز و ئازادی زۆرتری بۆ دەستەبەرکراوە ،زیاتر لە خودی ئەزموونی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی! ئەو ئازادی و ئەو هەموو کەناڵە میدیاییەی لە تەلەفزیۆن و ڕادیۆ و کتێب و بایەخی ناپڕۆفێشناڵەی میدیای کوردی کە خراوەتە خزمەت شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی و دەعوەکەی ،شێخ ڕەبیع نیوەی ئەوەی بۆ دەستەبەرنەکراوە! نەمزانیوە کەناڵێكی ئاسمانی و ڕادیــۆی هەبێت! یانی دەسەاڵتی سعودی بەو تێڕوانینە سەلەفییەی کە هەیەتی ،هێشتا لە دەسەاڵتی گەندەڵی شاری بێ ساحێبی کوردستان وریاترە بە مەترسی ئازادییەکی ڕەها بۆ مەدخەلییەکان! و دەزانن چۆن بەکاریان بهێنن لە سنورێکی ماقوڵدا! لە وەاڵمی نەیارەکانی شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی، کابرایەکی عەرەبی مامۆستا لە زانکۆی تکریت ،وتارێکی بۆ بەرگریکردن لە شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی نووسیوە بەناونیشانی[ :املطالب العالية يف تزكية اإلمام ربيع للشيخ عبد اللطيف الكردي وصد عدوان البغاة !!مجع وإعداد :سامي عويد امحد ] عەبدول لەتیف مەدخەلی بە ئەهلی متمانەی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی دادەنێت و لە برگەیەکیدا لەسەر شێوازی کۆنی تەقلیدی نێوان زانایانی سەلەفی ستایشی شێخ عەبدول لەتیفی دەکات بەو جۆرە[ :ئینجا ئەوەی پشتی ستەمکارانی شکاند ،ستایشی عەترڕێژ و تەزکیەی پێدراوی ئیمام -شێخ ڕەبیعی مەدخەلی -بوو بە شێخ عەبدول لەتیف و قوتابخانە سەلەفییەکەی ،وەك داننان بە فەزڵی ،و ڕیزگرتن لە گرنگی ئەو ،و وریایی ئەو ،و پەسندکردنی پایەی ،و تەزکیەی کارەکانی ،و وەک سوپاسگوزاری بۆ ڕێ وشوێنی ،زانینی قەدری ،و شوێنکەوتنی کارامەیی ،و ئاگادارکردنەوە لە ئاکار وڕەوشتی و فەزڵی ،بۆیە دوچاری وروژان بوون ،وەك شێت هەڵچوون ،هەتا حەسەد و ستەمیان گەیاندنی بەو ڕادەیە پەالر لە ئیمامە مەزنەکان بدەن ،ئینجا بە ڕاشکاوی تانە لە ئەهلی عیلم بدەن! لە هەوڵەکانی سەلەفیە عەرەبەکانی عێڕاق و کەنداو، و تەزکییەکانی شێخ ڕەبیعی مەدخەلی بۆ (ابو عبد الحق عبد اللطیف احمد) ،دەردەکەوێت کە شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی پڕۆژەیەکی سعودی سەلەفی مەدخەلی دەسەاڵتی سعودییە ،بۆ ئەوەی پێگەیەکی سعودی بە هێزی کوردی لەسەر سنووری ئێران دروستبکرێت ،لەو ڕێیەدا بەشێکی گەورەی دەسەاڵتی کوردی کە پارتییە الیەنێکە لەو سەفقەیە، و یەکێتیش تەماشاکارە دیــارە بەشێکیان لە ژێر فشاری سیاسی و دراوی و بازرگانی پارتی ،و بەشێکیشیان لەبەر خەمساردی ئێران بەرامبەر ئەو دیاردەیە ،دەنا ئێران بەو نفوز ودەسەاڵتەی کە لە سلێمانی هەیەتی ،دەتوانێت هەزار مزگەوتی سەلەفی و سەدان شێخی وەك شێخ عەبدول لەتیفی مەدخەلی بە شەوێك بپێچێتەوە. مەرامی ئێرانیش لە وتارێکی عەرەبیدا باسم لێکردووە کە هەتا لە کوردستانی ژێردەستی خۆشی ڕێ خۆش دەکات بۆ سەلەفاندنی کۆمەڵگای کوردی! هۆکارەکەشی بەڕای من بۆ ئەوەیە کە ئێران حەزدەکات خەباتی عادیالنەی کوردی بگۆڕێت بۆ شەڕێکی مەزهەبی سونە و شیعە ،حەزدەکات بەیانی خەباتی کورد بکەوێتە دەستی جەماعەتێکی سەلەفی ڕیشدرێژ و کورت عەقڵ ،عەقڵیان لە میراتی عەلی ومعاویە زیاتر بڕنەکات! چونکە جیهانیش هەقی بەو شەڕە نابێت کە هەڵگیرسا ،و ئەو کاتە بە ئاسانی کورد لەناودەبات .بەاڵم ئەگەر کورد خەباتیکی نەتەوەیی و دیموکراسی و عادیالنە، و دوور لە کەڵکەڵەی شەڕی دیینی و مەزهەبی بکات ،ئەوە فشارێکی زۆر لەسەر کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دروستدەکات، و پاڵپشتی دنیای ئازاد زیاتر بەدەستدەهێنێت ،و ئەرکی ئێرانیش قورستردەکات لە ڕوبەڕوبوونەوە .بهێنە بەرچاوت لە جیاتی (پ ك ك) لە باکوور حزبێکی سەلەفی داعشی جڵەوی خەباتی بە دەست گرتبا؟! ئەوە (پ ك ك) سیحری داعشی بەتاڵکردۆتەوە هێشتا وەك پێویست پشتگیری لێ ناکرێت ،ئینجا ئەگەر سەلەفییەکی داعشی با یان هەر تەنها ئیسالمی با؟!
عەبدوللەتیف سەلەفی
ـــەتیـفـی مـەدخەلی)
چۆن كەیسەكەی مەال عەبدول لەتیف بخوێنینەوە؟
ئاسۆ ئەحمەد وەك هەمو ڕوداوێكی دیكە ،ئەم ڕوداوەش لەیەككاتدا خاوەنی ڕەخنەگرو بەرگریكارانیشە. لەدنیای كەلتوریی ئێمەدا مرۆڤەكان ،نە وەك تاك و نە وەك گروپیش ،توانای قەبوڵكردنی ڕەخنەیان نییە ،یان بەرگەی ئــەوە ناگرن ێ ڕوبـــدات ،لەخۆیان یــان لە هەڵەیان لـ هاوبیرەكانیان .لێرەوە زۆرێك لەو كەسانەی لەم كۆمەڵگەیەدا وەك ئیسالمیی و تەنانەت ئاینداریش بەگشتی ناسراون ،نكوڵی لەم بابەتە دەكەن و ،هەوڵی پاساوهێنانەوە دەدەن بۆی. ئەمەش بەئاشكرا ئەوە دەردەخات كە خۆیان بە مەعسوم دەزانن ،ئەو جۆرە ئایندارییەش كە لە ئێستادا ئەنجامی دەدەن نەك هەر بە باشترین جۆری ئاینداریی ،بەڵكو بە تاكە ئاینداریی ڕاستەقینە دەزانــن ،ئایندارییەك كە بەالی ئەوانەوە دورە لە هەڵەو ئایدیاڵیانە پەیڕەودەكرێت. لەبەرامبەریشدا ئەو كەسانەی ئیلتیزاماتی ئاینییان نییە زۆرجــار هەڵوێستەكانیان بە تەعلیق و گاڵتەپێكردن كۆتایی دێت .ئەمەش نیشانەی ئەوەیە هۆشیاریی ڕەخنەیی و توانای هەڵوێستوەرگرتنی فیكریی لە تاكەكانی ئەم كۆمەڵگەیەدا ونە یان الوازە. سەبارەت بە ئیسالمییەكان و هەوادارانیان، دەبوایە هەوڵی سودوەرگرتن لەم كەیسە بدەن بەپێداچونەوە بەو هەڵوێستە ئایدیالییەی كە لە بەرامبەر ژندا بۆ نمونە هەیانە ،هەڵوێستێك
سەبارەت بە بەرەكەی دیكەش ،خۆزگە كە ناكۆكە بە سروشتی غەریزەی مرۆڤ و بەو واقیعەش كە مرۆڤەكان تێیدا دەژین و لەجیاتی ئەو نوكتەو گاڵتەجاڕییانە ،كەمێك مامەڵەی لەگەڵدا دەكــەن .دەبــو لەمەودوا هەستیان بە الوازیی خۆیان لەروی فیكرییەوە لە ئامۆژگاریی و ڕێنماییەكانیاندا (فیقهی بكردبایەو ،تۆزێك بە جددی الیان لە جەوهەری واقیع) ڕەچاوبكەن كە گوایا وەك جۆرێك ئاین و ئاینداریی و ،ئــاوڕیــان سروشتی لــە فیقهـ الی خــۆیــان پۆلێنیان كــردوەو ئایندارییش لە دنیای ئێمەدا بەشێوەیەكی ێ ناكەن .دەبوایە لەمەودوا زیاتر تایبەت بدایەتەوە ،واتە لە جیاتی گاڵتەجاڕیی كاریشی پ لەوە دڵنیابن كە لە دنیای ئاینداریدا تەنیا ئاوڕێكی فیكری ڕەخنەییان لـێ بدایەتەوە. لەم نێوەندەدا تەنانەت ڕوناكبیرانیش كەمتر دەق ئامادەیی نییە ،بەمانایەكی دیكە دەق بەجیاو ئەبستراكت مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت ،قسەی جدییان لێوە دەبیسترێ .ئیدی كاتی هەمیشە لەگەڵ ئامادەگیی دەقدا واقیعێك ئــەوە هاتوە كەمێك بەبایەخەوە بۆ ئاین بونی هەیە ،دابەزاندنی ئەو دەقەش بۆ ئەو بەگشتی و ئاینداریی الی خۆمان و دیاردەی واقیعە ،پێویستی بە خوێندنەوەی هەلومەرجی ئیسالمگەرایی ،بە تایبەت بگەڕێینەوە .ئەگەر واقیعەكە هەیە ،ئەگەرنا مرۆڤەكان گیرۆدەی نا ئەمجۆرە ڕوداو و بابەتە گاڵتەجاڕانە بڕیاری میسالیی و هەڵوێستی ئیزدیواجیانە بەردەوام دەبن لەرودانداو ،بێهودە خەڵكێكی دەبن ،لەو كاتەشدا خۆیان و هەوادارانیشیان زۆر بەخۆیانەوە سەرقاڵدەكەن. ئەوە ڕاستە كە ڕەنگە ئەم ڕوداوە كەمێك لەروی كەسێتیەوە دەكەن بە دو كارەكتەریی جــیــاوازو نــاكــۆك و لەیەكنەچو .لــەروی كاریگەریی هەبێت بۆ سەر دیدو تێڕوانینی تیۆرییەوە باوەڕیان بە شتێك دەبێت و لە كەسانێكی دیاریكراو ،بەاڵم مادامەكی جۆری دنیای پراكتیكیشدا بەناچاری پێچەوانەكەی كاریگەرییەكە لەسەرچاوەیەكی فیكرییەوە ێ نییە بە هۆشیارییەكی نەهاتوە ،یان هاوڕ پەیڕەودەكەن! لــەپــاڵ ئــەم تێگەیشتنە میسالیەداو فیكریی و خاوەنی بنەمای زانستیی و ئەقاڵنیی بەرامبەر بە دەق یان لەبەرامبەر ئەمجۆرە لە نییە ،لەبەر ئەوە زۆر جێگای ئومێد نییە. ئایندارییدا ،كێشەی كارەستبارتر بونی هەیە لەهەمانكاتدا دەبێ ئەوەش لەیاد نەكەین كە كە بریتیە لە حەزكردن لە دەسەاڵت ،ئیدی تاكەكانی ئەم كۆمەڵگەیەی ئێمە ،بەردەوام ماددی بێت یان مەعنەویی ،لەالیەن كارەكتەرە بــەدوای بابەتێكی لەم چەشنەدا دەگەڕێن ئاینیە دیارەكانەوە ،بریتیە لە قوربانیان بۆ ئەوەی خۆیانی پێوە سەرقاڵبكەن و ئەو ێ پڕبكەنەوە كە لێیان بە ڕاستگۆیی لەپێناو خۆكردنە فریشتەو كاتە زۆرەی خۆیانی پ كارەكتەری ئایدیاڵیی ،خۆ گیرۆدەكردن بە بۆتە بەاڵو كێشە ،مەخابن كات الی مرۆڤی ئیزدیواجیەت بە ئامانجی سوربون لەسەر ئێمە دوژمنێكی گەورەیە هەر بۆیە هەمیشە هەوڵی كوشتنی دەدرێت ،لێرەوەیە كە توانای بۆچونە پەڕگیرو توندوتیژو سەلەفیەكان!
ڕەنگە ئەم ڕوداوە كەمێك كاریگەریی هەبێت بۆ سەر دیدو تێڕوانینی كەسانێكی دیاریكراو ،بەاڵم مادامەكی جۆری كاریگەرییەكە لەسەرچاوەیەكی فیكرییەوە نەهاتوە ،یان ێ نییە بە هۆشیارییەكی فیكریی و خاوەنی بنەمای هاوڕ زانستیی و ئەقاڵنیی نییە ،لەبەر ئەوە زۆر جێگای ئومێد نییە
(كــات كوشتن) بە بابەتێكی پۆزەتیڤ و دەستكەوتێكی گرنگ دادەنرێت! پێویستە ئــەوەش بزانین كە ئەم جۆرە ڕوداوانە ڕاگوزەرن ،هەر بۆیە لەوانەیە ماوەی مانگێكی دیكە بۆ نمونە بەسەر نەچێت كە ئەم ڕوداوە كاڵببێتەوە یان لەبیربچێتەوەو بەفەرامۆشیی بسپێردرێت! چونكە دنیای فەیسبوك و تەرفیهیات شتێكەو واقیعی هۆشیاریی فیكریی و پەروەردەی تەندروست و زانستی و ئەقاڵنیی شتێكی دیكە ..واتە ئەوەی برەوی بەم بابەتە داوە بریتی نییە لەوەی هەڵەیەكی گەورە ڕویداوە ،ئەوەندەی گوزارشتە لە هاتنەئارای مەسەلەیەك بۆ كاتبردنەسەرو سەرگەمریی. خۆ ئەگەر گریمان كارەكتەری مەال عەبدول لەتیف بكەوێتە ژێــر پرسیارو مەترسیی ئابڕوچون و ڕوخانەوە ،ئەوا كەم نین ئەو عەبدول لەتیفانەی كۆمەڵگەی ئێمەیان ئاخنیوەو ێ بەردەوامیش لە هاتنەئاراو لەدایكبوندان .دەب ئەوەش لەیادنەكەین كە هۆشیاریی تاكی ئێمە بەچەشنێكە كە ئەم دیاردەیە تایبەت دەكات بەخودی عەبدول لەتیف خۆیەوە ،نازانێت كە نەك عەبدول لەتیف یان سەلەفییەكان، بەڵكو زۆربەی كارەكتەرە ئیسالمییە دیارەكان ئەگەری ڕودانی ئەم بابەتە لێیانەوە هەیە! لەمەش سەیرتر ئەوەیە كە وادیارە ئەندامان و الیەنگرانی حزبە ئیسالمییەكان بەجۆرێك بۆ ئەم بابەتە بڕوانن كە هیچ پەیوەندییەكی پێیانەوە نەبێت ،وەك ئـــەوەی شێوازی ئایندارییەكەی عەبدول لەتیفەكان یان چۆنێتی خوێندنەوەیان بۆ ئاین ،تەواو جیاواز بێت لە هی حزبە ئیسالمییەكان. مەبەست لــەم بابەتە ئــەوەیــە گەرچی كــاردانــەوەی ئــەم ڕوداوە خاڵیی نییە لە ئیجابیەت ،بەاڵم لەهەمانكاتیشدا مایەی ئومێد نییە ،چونكە لــەالی خەڵكی ئێمە ئــەوەی لەم نێوەندەدا نهێنیەكەی ئاشكرادەبێت و نەنگیەكەی دەردەكەوێت كارەكتەری عەبدول لەتیفە بەتەنیا ،كێشەكە تەنیا ئەو دەگرێتەوەو بەس! ئەمەش مانای نەخوێندنەوەی ستراكتورە فیكرەییەكەی ئــەم دیـــدە نابابەتیی و تەسكبینیەیە بۆ ئاین .هەروەها جگە لە چەند كارەكتەرێكی كەم لە ڕوناكبیران ،ئەوەی لەمبارەیەوە دەنوسرێت و دەگوترێت زیاتر بابەتی نوكتەو پێكەنینە نەك قسەی جددی.
ذمارة ( )2٩٦دوشةممة 201٦/5/٢٣
4
تەکتیکی حاشالێ‌کردن ،لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا
لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا -مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی) سەروەر پێنجوێنی بەشی دوازدەهەم بەڵگەسازیەکانیان بە هەندێک الیەنی تری چیرۆکەکە داکۆکیکارە ئیسالمیەکان ،بە هەندێک دیمەن و الیەنی تریش لە چیرۆکەکە بیانو دەهێننەوە و پرسیار و گومان دەوروژێــنــن لە چیرۆکی ڕەشەکوژیی خێڵی (بەنو قوڕەيظه) بەو شێوە پڕاوپڕەی لە سەرچاوە ئیسالمیەکانی «حەدیث» و «ســیــره»دا هــاتــوە .ئـــەوەش بــۆ گۆڕینی چیرۆکەکە یان بچوک‌کردنەوەی هەتا نەبێتە ڕەخنە بەسەر ئیسالم و ژیاننامەی پێغەمبەرەوە. مرۆڤ ناتوانێت لە ڕۆژێکدا ئەو ژمارەیە بکوژێت لە چیرۆکە ئیسالمیەکەدا هاتوە کە (عەلی) و (ئەززوبەیری کوڕی ئــەل-عــەووام) ،دوان لە سەربڕەکانی بەر دەستی پێغەمبەر ،لەو ڕۆژەدا کە پیاوانی خێڵەکە سەربڕران ،ئەو سەربڕینەیان جێبەجێ کردوە ،بەسەر نزیکەی ـ الی کەمی ـ ( )٤٠٠کەسدا. جا هەر لە بەڵگەسازی و بیانوهێنانەوەکانی داکۆکیکارەکان ،ئەمەیە کە ئەم دو کەسە چۆن دەتوانن لە ڕۆژێکدا ئەو ژمارە زۆرە لە مرۆڤ بکوژن. بانگخوازی ئیسالمیی نوێخواز (عــەدنــان ئیبراهیم) ،ئەم بەڵگەسازیەی باس کردوە ،بەبێ ئەوەی سەرچاوەکەی بدات .لە ڕاستیدا ئەمەش لە بنەڕەتدا یەکێکە لە بەڵگەسازیەکانی (د. بەرەکەت ئەحمەد) لە «موحەممەد و یەهود: پشکنینێکی نوێ»ـکەیدا .ناوبراو سەرەتا دەڵێت: بەپێی ئەم چیرۆکە کە لەو سەرچاوانەدا هاتوە؛ وا دەردەکەوێت کە ئەو موسوڵمانانەی ئامادە و بینەری ئەم قەسابخانەیە بون؛ هیچ هەست و بەزەییەکیان نەبوە .و بێ گومان بۆ زۆر کەس دیمەنێکی ترسناک و ئەزمونێکی کارتێکەر و وێرانکەر بوە بۆ دەرونیان ،هەتا ئەوانەش کە پێیان وا بوە ئەوەی ڕو دەدات؛ پاساوی تەواوی خۆی هەیە و «هەقیانە وایان لێ بکرێت» .و بێ گومان لەو ڕۆژەدا ڕوداوگەلێک ڕویان داوە کە دڵی کەس بەرگەی ناگرێت ،و هەندێك لە پیاوانی خێڵەکە پەلەقاژەیان کردوە و هەوڵیان داوە لە سەربڕەکانیان هەڵ‌‌بێن ،و هەندێکی تریان لەو کاتەدا ئاهـ و ئاخ و داخی پەشیمانییان لێ هەڵ‌ساوە .و ڕەنگە زۆریان بە یەک لێدانی ملیان نەمردون ،یان هەر پێش ئەوەی شمشێر بگاتە ملیان تۆقیون و مردون! و دەبێت ئەو شمشێرانەی لەو هەمو سەربڕینەدا بەکارهاتون؛ جاروبار قرنجابن یان شکابن (مەبەستی ئەوەیە :ئەگەر ڕوداوەکە بەم شێوەیە بوبێت؛ دەبێت وا بوبێت، کە لەمانە هیچیان باس نــەکــراون) .و دەبێت عەلی و ئەززوبەیر کە ڕۆڵی سەربڕیان بینیوە؛ ڕوبــەڕوی کێشە و گرفت و گەلێک هەڵوێست و الیەنی سروشتی مرۆڤ بوبێتنەوە ،لە کاتێکدا ئەم دوانە هیچ کاتێک لە بارەی هەستی خۆیانەوە لەو کوشتارەدا هیچیان نەوتوە و باس نەکردوە(.)١ ئینجا بۆ ئەوەی ئێمە نەڵێین ئەو بابەتانە پەیوەندییان بە تێڕوانینی کۆمەڵگاوە هەیە و تێڕوانینی کۆمەڵگا کۆنەکان جــیــاوازە لە کۆمەڵگای نــوێ؛ ناوبراو دەڵێت :شوێنەواری ئەم ڕەشەکوژیە بەسەر ئامادەبوانەوە پەیوەندیی نیە بە بەها ڕەوشتیەکانی کۆمەڵگاوە .بەڵکو ـ دەڵێت ـ ویژدانی مرۆڤ ،وەکو الی دەرونناسان زانراوە ،ڕەنگە پەیوەندیی بە پابەندبون و بنەما ئایینی و سیاسیەکانەوە نەبێت و تەنها هەست و بڕوا بە ئەرک و بنەما کۆنتڕۆڵی نەکات .ئەوانەی ئیشیان بریتیە لە سێدارەدان و ئەشکەنجە و گۆڕ‌هەڵ‌کەندن و مردوشۆری و مردونێژی؛ وەکو ڕۆتینی ڕۆژانــە مامەڵە لەگەڵ مردن دەکــەن و بڕوایان وایە کارەکەیان شەرافەتمەندە و کێشەی ڕەوشتیی تێدا نیە ..لەگەڵ ئەوەشدا ئەو مامەڵە و دەست‌تێکەڵ‌کردنە بەردەوامەیان لەگەڵ مردن وایــان لێ دێ دەکــات هەمیشە لەگەڵ ترس و ئازارکێشانی ناوەکیدا بژین کە ئەمە پێی دەوترێت «گوناهی خوێن» (بۆ ئەم چەمکە ئاماژە دەکات بۆ «کەلەپوری مەرگ» Legacy of death ی باربەرا لێڤی .)١٩٧٤ ،Barbara Levy بۆیە ناوبراو دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە :هیچ مرۆڤێک ناتوانێت ڕۆژێک بە ڕەشەکوژییەکەوە بەسەر ببات کە ٦٠٠بۆ ٩٠٠کەسی تێدا کوژرابێت و بە دەماری ساردەوە و بەبێ ئەوەی کەسێتی و دەرونی توشی هیچ لەرزەیەک ببێت ئەو ڕۆژەی لێ بــڕوات .ئیتر شوێنەواری دەرونــی و میراتی قەسابخانەیەکی لەو شێوەیە ئەوە نیە بهێڵێت دوایی عەلی و ئەززوبەیر بە ئاسایی و دڵ‌ئارامی بژین.
ئینجا ناوبراو هەوڵ دەدات لە کەسێتی و ژیانی ئەو دو کەسەوە بەڵگە بهێنێتەوە کە ناکرێت ئەو دوانە قەسابخانەیەکی وایان ئەنجام‌دابێت: سەبارەت بە (عەلی)؛ دەڵێت :لە وتارەکانی و نامە و وتە سیاسیەکانی و «حیکمەت»ـەکانی هەست بە کەسێتییەک ناکەین کە بە ئەزمونێکی وەکو ئەزمونی قەسابخانەیەکی لەو شێوەیەدا تێپەڕ بوبێت .و ـ دەڵێت ـ ناکرێت چاو لەوە بپۆشرێت کە عەلی هەتاکو خۆی لەوە پاراستوە کە بەپێی «لــە جێی سندان؛ قوزەڵقورتە» مامەڵە بکات .بۆ نمونە :دوای سەرکەوتنی لە جەنگی وشترەکە «الجمل» هەوڵی دا دوژمنە شکست‌خواردوەکانی ئەوەندە هەست بە شکست و تێکشکان نەکەن ،بۆیە نەیهێشت ژن و مناڵیان ببرێن و بکرێنە کۆیلە ،هەرچەند هەندێک لە شوێنکەوتوانی دژی ئەوە بون (یانی دەیان‌ویست ژن و مناڵەکانیان ببەن) .ئینجا دەڵێت :هاتوە کە دوای ئەوەی شەڕەکان تەواو دەبون؛ خەمی پێوە دیار بو و بۆ مردوەکان دەگریا و نوێژی لەسەر مردوەکان دەکرد .و ـ دەڵێت ـ عەلی سەربازێکی ئازا بوە بەاڵم سەربڕێکی دل‌ڕەق نەبوە. و دەربارەی سەربڕەکەی تر ،کە ئەززوبەیرە؛ دەڵێت :ئەمیش پیاوێک بو کە خەڵک پیاوەتی و «شەهامەت»ـیان لێ گێڕاوەتەوە و بەم شێوەیە ناسیویانە ،و لە هەمو جەنگە گەورەکانی ژیانی پێغەمبەردا بەشدار بوە. و لە ئەنجامدا دەڵێت :ناکرێت و لە گۆشەنیگای دەرونناسیەوە ناگونجێت دو مرۆڤ قەسابخانەی لەو شێوەیەیان جێبەجێ کردبێت و نیشانەیەک لە نیشانەکانی ئەو کەسێتیەی کە مرۆڤ‌بونی خۆی لە دەست دەدات پێیانەوە دەرنەکەوتبێت(.)٢ بــەم شێوەیە (د .بــەرەکــەت ئەحمەد)، بە بیرکردنەوەیەکی سەردەمیانە ،بە بــڕوای خۆی بەڵگەسازییەکی بەهێزی دژی دیمەنێکی چیرۆکەکە هۆنیوەتەوە .کە دوای ئەویش ئەم بەڵگەسازیە پشتی پێ بەسراوە. هەڵسەنگاندنی ئێمە بۆ ئەم بەڵگەسازیە بەم جۆرەیە: * ناوبراو بۆ خۆیشی سەرنجی ئەوەی داوە کە کولتوری کۆمەڵگا و بڕوا و بنەمای کەسەکان ڕۆڵیان هەیە لە بار و ئامادەیی دەرونییاندا بۆ کاری نائاسایی و نەگونجاو لەگەڵ دەرونی زۆربەی خەڵک .و مرۆڤی وا هەیە لەمل‌دانی ئەوانەی بە تاوانبار دادەنرێن؛ بە کارێکی ئاسایی و ـ بەڵکو ـ ڕەنگە «شەریف»ـیش بزانێت .و دیارە ئەم کەسانە ئامادەیی دەرونییان هەیە بۆ کار و پیشەی لەو خۆرە. * کاتێک لە کولتوری کۆمەڵگا کارێک زۆر «ڕەوا» و ئاسایی بو ،و بڕوا و بنەمای کەسەکەش لەگەڵ ئــەوەدا تەبا بو؛ ئیتر الیەنی دەرونــی ڕۆڵێکی کەمی هەیە .ئەگەر وا نەبێت؛ مرۆڤایەتی نەیدەتوانی ئەو مێژوە زۆرەی جەنگەکان و کوشتار و تۆڵەکردنەوە و جێبەجێ‌کردنی سزای کوشتن و لەسێ‌دارەدانە دروست بکات .بەتایبەتی جەنگی مێژوی کۆن کە هەموی شەڕی دەستەویەخە و مل‌پەڕاندن و شمشێرکاری و خوێن‌ڕێژی و بڕین بوە ،و جاری وا هەبوە بە هــەزاران کــوژراو و بریندار لە گۆڕەپانی جەنگدا کەوتون. * هەر بۆیە لە کۆمەڵگای عەرەبیی پێش و هاوکاتی سەرهەڵدانی ئیسالمدا؛ کوشتن و هەڵمەتی کوشتار و مل‌پەڕاندن؛ بۆ کەسانێک و بەڵكو بۆ زۆرینەی پیاوان کارێکی ئاسایی و بینراو و ئاشنا بوە .لەو جۆرە کۆمەڵگایانەدا کە هێشتا مەدەنیەتی نوێ هەستی مرۆڤەکانی پاڵفتە و ناسک نەکردوەتەوە؛ کوشتن و دیمەنی کوژراو شتی تا ڕادەیــەک ئاسایی بون ،بەتایبەتی الی پیاوان کە هەمیشە چەکیان هەڵ‌گرتوە و لەگەڵ ئەو دیمانانە ڕاهاتون. * لــێــرەوە؛ بۆ کۆمەڵگایەک کە «غــەزو» و داگــیــرکــاری و تــااڵنــکــاری بەشێک بێت لە کولتورەکەی و ژیار و ژیوار و ژیانەکەی؛ ئاساییە ئەو پیاوانەی بەو جۆرە ژیانە ڕاهاتون بە کاری کوشتن ڕابێن. * هــەر ئــەو بەشداریە چــڕوپــڕەی عەلی و ئەززوبەیر ـ کە (د .بەرەکەت) بۆ خۆیشی ئاماژەی بۆ کردوە ـ لە هەمو شەڕ و ڕوبەڕوبونەوەکاندا؛ نیشانەیەکی ئەوەیە کە ئەم دو کەسە باکیان بە
کوشت و کوشتار نەبوە .و ئەوەی کە ناوبراو لێرەدا ئاماژەی بۆ نەکردوە؛ ئەوەیە کە لە جەنگی وشترەکەدا عەلی لە الیەک و ئەززوبەیر و طهلحە لە الیەکی تر بەرامبەری یەک جەنگاون. * ناوبراو ئەوەیشی لە بیر کردوە کە کەسی وەکو عەلی و ئەززوبەیر و زۆری تریش تەنها سەربازێک و جێبەجێ‌کەری فەرمانێک بون ،و ئەم فەرمانەش لە لوتکەی دەسەاڵتی دینی و دنیایی ناوچەکەوە دەرچوە .کاتێک سەرباز فەرمانی بۆ دێت و جێبەجێی دەکات؛ خۆی بە ناچار دەزانێت و وەکو ئامڕازێک جێبەجێی دەکات ،و ئەمە باری ویژدانی بەتەواوی سوک دەکات .بەتایبەتی ئەگەر فەرمانەکە پیرۆزیش بێت. * دیــارە ناوبراو ئاگای لــەوەش نەبوە کە عەلی و ئەززوبەیر پێشتر ئەم جۆرە کارانەیان پێ سپێرراوە ،بەتایبەتی عەلی .ئیمام (ئیبن ئــەل-عــەرەبــی) بــاســی کـــردوە کــە پێغەمبەر جێبەجێ‌کردنی سزاکانی ـ وەکو سزای کوشتن ـ سپاردوە بە چەند کەسێک لەوانە عەلی و موحەممەدی کوڕی مەسلەمە(.)٣ * شتێکی تر کە ناوبراو بەتەواوی فەرامۆشی کردوە؛ ئەمەیە کە بۆ نەوەی یەکەمی موسوڵمانان و بۆ کەسانی وەکو عەلی و ئەززوبەیر جیاوازی زۆرە لەنێوان ئەوەی ئەو مرۆڤانەی دەکوژرێن نا- موسوڵمان و ـ بۆ نمونە ـ جولەکە بن و بەتایبەتی ئەگەر جولەکەی پەیمان‌شکێن بن ،یان موسوڵمان بن و لەسەر بابەتێکی سیاسی و بنەماڵەیی بەشەڕ هاتبن ،دو حاڵەتی جیاوازن .ئەو جەنگ و شەڕانەی (د .بەرەکەت) باسیان دەکات کە عەلی لە خەمی الیەنی بەرامبەردا بوە و نەیهێشتوە ـ بۆ نمونە ـ ژن و مناڵیان بەتااڵنی ببرێن و بۆ کوژراوەکانیان گریانی هاتوە؛ ئەمانە ئەو شەڕانە بون کە دوژمنەکانی هەر لە موسوڵمانان بون و بەڵکو صهحابەیشیان تێدا بوە .ئەم موسوڵمانە بەشەڕهاتوانە لەگەڵ «خەلیفە» ی شەرعی لە یاسای ئیسالمیدا بە «باغیەکان» («ال ُبغاة») ناو دەبرێن .بۆ ئەمانەش یاسا ئیسالمیەکە وایە کە ـ بە کۆی دەنگی فیقهزانەکان ـ ژن و مناڵیان ناکرێنە کۆیلە (و خۆیشیان نە پشت‌هەڵ‌کردویان لە شــەڕدا ڕاودەنــرێــت و نە برینداریان تــەواو دەکرێت) .چونکە ئەمانە هەر موسوڵمانن ،کە ئەم یاسایانە بۆ نا-موسوڵمان پێچەوانە دەبنەوە. مامەڵەی تایبەتی عەلی لەگەڵ ژن و مناڵی دوژمنە موسوڵمانەکانی لێرەوە دێت (و هەر عەلی بو نەیهێشت عائیشە لە جەنگی وشترەکەدا بەتااڵنی ببرێت ،بێ گومان عەلی ناتوانێت ڕێگە بە شتی وا بدات کە ژنی پێغەمبەر بوە ،بەڵکو هاتوە کە عەلی گریانی هاتوە کە دەبینێت وشتر و کەژاوەکەی عائیشە لە گۆڕەپانی شەڕدا کەوتوە) .بەاڵم کە بابەتەکە دێتە سەر جولەکەی بەنو قوڕەيظه؛ ئیتر جیاوازە ،و بەتایبەتی دوای ئەوەی نزیکەی ٢٤ڕۆژ موسوڵمانەکان لە ترس و دڵەڕاوکێدا دەبن و ترسی ناپاکیی ئەو خێڵەش لە ئارادایە ،ئیتر یەکەم شت دوای هەڵ‌گیرانی ئابڵوقەکە و باڵوەکردنی سوپای خێڵەکان؛ یەکەم هەنگاو کە پێغەمبەر بیری لێ دەکاتەوە؛ تۆڵەکردنەوە بوە لەو خێڵە یەهودیە کە وا دیارە لە کاتی ئابڵوقەکەدا لەگەڵ سوپای خێڵەکاندا یەک‌ئامانج بون .جا بەتایبەتی عەلی و ئەززوبەیر لە ڕوبەڕوبونەوەی ئەو خێڵە یەهودیانەدا ڕۆڵیان دیـــارە :ڕۆڵــی عەلی لــە ئابڵوقەی قەاڵکانی بەنو قوڕەيظه و خــەیــبــەردا نــــاودارە .ڕۆڵــی ئەززوبەیریش لە خەیبەردا زانراوە .موحەممەدی کــوڕی مەسلەمەش ـ کە نــاوی بــرا ـ ئەویش سەرپەرشتیاریی دەرکــردنــی جولەکەی بەنو قەینوقاع لە مەدینە و کۆکردنەوەی ماڵ‌وسامان و چەک‌وچۆڵی بەجێ‌ماویانی لە ئەستۆ گرتوە. بەڵکو عــەلــی و ئــەززوبــەیــر لــە شکاندنی ئابڵوقەکەی سەر بەنو قوڕەيظه و ناچارکردنیان بە خۆبەدەستەوەدان ڕۆڵیان هەبوە :کاتێک ئابڵوقەکە درێژە دەکێشێت؛ عەلی و ئەززوبەیر دەچنە پێشەوە و عەلی هاوار دەکات و دەڵێت: «یــان ئــەوەی حەمزە چەشتی؛ دەیچێژم یان قەاڵکەیان لێ دەکــەمــەوە» ،ئیتر خێڵەکە کە ئەوەیان بیست؛ دەست‌بەجێ ڕازی بون داببەزن و خۆیان بە دەستەوە بدەن .ئەمە (ئیبن هیشام) باسی کردوە(.)٤
بــەم شێوەیە بابەتەکە دێــتــەوە ســەر بڕوا و بــنــەمــاکــان ،ئــەم بنەما و ب ــڕوا ئایینی و ئایدیۆلۆجیایی و سیاسیانە دەتوانن کێشەی ویژدان و دەرون چارە بکەن .کاتێک مرۆڤ بڕوای وا بو کۆمەڵێک مرۆڤی ناپەیوەست بە باوەڕی ئەم شایستەی کوشتنن؛ ئیتر کێشەی ویژدانی نابێت .کە بۆ کۆمەڵێک مرۆڤی تری سەر بە باوەڕ و بنەما و کۆمەڵەکەی خۆی ڕێگەی پێ نادات. ئەمە جۆرێکە لە دوفاقەیی و (ئیزدیواجیەت) لە کەسێتی و دەرونــی مرۆڤی موسوڵماندا کە قورئان وەکو بەشێک لە ئاکار و کەسێتیی مرۆڤی موسوڵمان (بەتایبەتی هاوەاڵنی پێغەمبەر) «م َّم ٌد َر ُسو ُل َّاللِ، تۆماری کردوە ،کە دەڵێتَ ُ : ح��ا ُء َب ْي َن ُه ْم» َوالَّذِينَ َم َعهُ؛ َأشِ ��دَّا ُء َع َلى الْ ُك َّفا ِر ُر َ َ (الفتح :)٢٩ :لەگەڵ نا-موسوڵمانەکان توندن، لەنێو خۆیاندا بەسۆزن. ئایا نەخۆش و پیر و پەککەوتەیان تێدا نەبوە؟ یەکێک لە توێژەرەکان ،کە ئەمیش هەوڵ دەدات کەمێک لە قەبارەی ڕوداوەکە کەم بکاتەوە؛ (د .محمد بن فارس الجميل)ـە ،مامۆستای بەشی مێژو لە زانکۆی شا سعود ،کە لە «پێغەمبەر و جولەکەکانی مەدینە»دا دەیەوێت ئەم پرسیارانە بوروژێنێت :ئەگەر پێغەمبەر ئەو سزا بەکۆمەڵەی جێبەجێ کردبێت کــە بەپێی گێڕانەوەکەی (جابیری کوڕی عەبدوڵاڵ) ٤٠٠پیاوی گرتوەتەوە؛ ئایا ئەم ٤٠٠کەسە هەمویان ساخ و تەندروست بون کە بکرێت پێغەمبەر ئەم سزایەیان بەسەردا بسەپێنێت؟ نەخۆشیان تێدا نەبو؟ کەم‌ئەندامیان تێدا نەبو؟ نابینایان تێدا نەبو؟ کەسی وایان تێدا نەبو کە کێشەی عەقڵیی هەبێت؟ ئینجا دەڵێت: لە ڕاستیدا گێڕانەوەکان هیچ ئاماژەیەکیان بۆ حاڵەتگەلی وەکو ئەمانە نەکردوە ،و تەنها ئەوە دوپات دەکەنەوە کە ئەو سزایە جێبەجێ کراوە(.)٥ ئەم پرسیارەی (د .الجميل) ،پاساوی نامێنێت کاتێک سەرنجی ئەوە بدەین ئەم گێڕانەوانەی کە باسی ـ بۆ نمونە ـ ٤٠٠کەس دەکــەن؛ ناڵێن ژمارەی پیاوەکان هەمویان ئەوەندە بوە و ئینجا هەمویان ک ــوژراون ،بەڵکو ئــەوە ژمــارەی ئەو پیاوانەیە کە کوژراون (لە ڕاستیدا گێڕانەوەکان بێ‌دەنگن لە ژمارەی تێکڕایی پیاوەکان) .شتێکی ئاشکرایە کە ژمارەی پیاوانی خێڵەکە هەمویان زۆرترە لە ژمارەی ئەو پیاوانەی بە «شەڕکەران» («ا ُملقاتِلة») دانراون ،کە بریتین لە پیاوانی بە سروشت شەڕکەر ،بەتوانا لە شەڕکردن ،بۆیە کە گێڕانەوەکان دەڵێن «ا ُملقاتِلة»؛ ئەمە پیاوانی نەخۆشی پەککەوتە و کەم‌ئەندام و نابینا و شێت و هەمو ئەوانەی شەڕیان پێ ناکرێت ناگرێتەوە، وەکــو لــە یاساکانی «قیتال» لــە هەڵمەتی «جیهاد»ـدا بــەالی زۆرینەی فیقهزانەکانەوە ئەمانە هەڵمەتی کوشتن ناکرێتە سەریان. وەکــو پێشتریش ئــامــاژەی بۆ کــرا؛ (ئیبن حەجەر) ی عەسقەالنی ،ژمــارە جیاوازەکانی گێڕانەوەکان ،کە بەشێکیان دەڵێن ٤٠٠کەس بون و ئەوانی تر دەڵێن ٦٠٠بۆ ٩٠٠؛ وا لێک‌دەداتەوە کە ئەم ژمارە گەورانە ژمارەی هەمو پیاوەکان بون بەوانەشەوە کە ـ بۆ نمونە ـ کۆیلە و کرێگرتە و شتی وان ،و ژمارە ٤٠٠بە بە ژمارەی پیاوە کوژراوەکانیان دەزانێت( .)٦ئەمەش هەر لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە شتێکی زانــراوە ئەوانەی بە پیاوی شەڕکەری شایستەی کوشتن دادەنرێن هەمیشە کەمترن لە کۆی پیاوان. سەرەنجامی بەنو قوڕەیظە ،و بنەمای «جیهاد» مامۆستا (ئەییوب زەڵمی) ،لە «ئەفسانەی قڕکردنی (بەنو قوڕەيظه) لە مێژودا»کەیدا ،بە شێوازێکی تر هەوڵ دەدات چیرۆکی گێڕانەوە ئیسالمیەکان ڕەت بکاتەوە و بە پێچەوانەی ئیسالمی دابنێت ،ئەویش ئەوەیە کە پێی وایە ئەو سەرەنجامەی بەسەر خێڵەکەدا هێنراوە؛ لەگەڵ بنەمای «جیهاد» لە ئیسالمدا ناگونجێت. نوسیویەتی« :جیهادکردن لە ئیسالمدا لە پێناوی کۆمەڵێک ئامانجی بــەرز و پــیــرۆزدا دانــراوە، وەک :سەقامگیریی بـــارودۆخ ،پارێزگاری لە
موسوڵمانان ،ڕزگارکردنی چەوساوان ،و هتد.. نەوەك بۆ خۆسەپاندن و سەرکزکردنی خەڵکی و سوکایەتی‌پێ‌کردنیان ،بەاڵم ئەم گێڕانەوانە بەشی دوەم دەسەلمێنن» (ئەفسانەی قڕکردنی ..ال. .)١٧ ئەم جۆرە باس‌کردنە لە بنەمای «جیهاد» لە ئاڕاستەکی نوێی بیری ئیسالمیەوە سەرچاوە دەگــرێــت ،کە دەیــەوێــت ئــەم بنەمایە بەپێی کولتوری هاوچەرخ دابڕێژێتەوە یان ـ بەالی کەمەوە ـ لە پێناسە و پاساوداندا لەگەڵ کولتوری نوێ بیگونجێنێت و بە زاراوەی نوێ بیخاتە ڕو .بۆیە تەنها باسی بەرگری و پارێزگاری لە موسوڵمانان و ڕزگارکردنی چەوساوان (مەبەست؛ موسوڵمانی چەوسێنراوە) دەکات وەکو پاڵنەر و پاساوی «جیهاد» .لە کاتێکدا «جیهاد» لە ئیسالمدا بە پلەی یەک «لە ڕێگەی خوادا» («فــي سبيل الــلــه»)یــە ،ئینجا بۆ هەندێک ئامانجی تر و بە هەندێک ناونیشان و پاساوی تر ئیسالم بانگەوازی بۆ دەکات ،وەکو ڕێ‌گرتن لە «فتنة» بە واتای ئەشکەنجەدان (ی موسوڵمان) بۆ لەدین‌وەرگێڕان ،و بەتایبەتی ئەوانەی کە ئەو کاتە لە مەککە بەجێ‌مابون و لەژێر دەستی مەککەییەکان بون [کە دەقەکە بە ُْ «ال ْس َت ْض َع ِف َ ني الر َجالِ َو ِّ الن َسا ِء َوالْ ِ��ولْ �دَانِ » (النساء)٧٥ : مِنَ ِّ گوزارشیان لێ دەکــات] .و لە دەقەکانی تردا، بەتایبەتی ڕێنماییەکانی قۆناغی کۆتایی، یاسای دانــاوە کە :دەبێت بەرامبەر یەهودی و مەسیحیەکان بجەنگن هەتا یان موسوڵمان دەبن («ح َّتى يُ ْع ُطوا یان سەرانە دەدەن بە سەرشۆڕی َ ال ْز َي َة َع ْن َي ٍد َو ُه ْم َصا ِغ ُرونَ » التوبة ،)٢٩ :و لەگەڵ ِْ «موشریک»ـەکانی عەرەب بەگشتی بجەنگن هەتا موسوڵمان دەبن :نوێژ دەکەن و زەکات دەدەن: « َفا ْق ُتلُوا ُْ ني َح ْي ُث َو َجد ُُ ال ْش ِر ِك َ ْتو ُه ْمَ ...فإ ِْن َتابُوا الص َل َة َوآ َت � ُوا َّ الز َكا َة؛ َف َخلُّوا َسبِي َل ُه ْم» َو َأ َق��ا ُم��وا َّ التوبة .)٥ :هەر بۆیە لە ئیسالمدا «جیهاد» تەنها بەرگری نیە ،بەڵکو هێرش و هەڵمەتیشە بۆ ئەوەی ناوچەکان ملکەچی دەسەاڵتی ئیسالمی ببن و ئەمە ڕێ‌خۆش‌کردن بێت بۆ موسوڵمان‌بونی خەڵکەکەیشیان ،و لەم چوارچێوەیەدا ئیسالم جگە لە موسوڵمان‌بون یان شەڕ سەرپشکییەکی تری بۆ عەرەبی نیمچەدورگەکە نەهێشتوەتەوە. جا ئــەم جیهادی هێرشە ئێستە بیرمەند و ڕۆشنبیری ئیسالمی بە زاراوە فیقهیە کۆنەکە «جیهادی طەلەب» ناوی نابات و ناونیشانی تری بۆ دەدۆزێتەوە (وەکو :البردنی بەربەست لەبەر دەم بانگەوازی ئیسالمی!)؛ ئەمە کێشەیەکی جەوهەری نیە. ئەمە هەموی سەرباری ئەوەی کە ـ وەکو لە بەشەکانی پێشودا ڕاڤەمان کرد ـ کێشەی بەنو قوڕەيظه تەنها کێشەی هەڵمەتی «غەزوە»یەک و کوشتنی جەنگاوەرەکان و دیل‌کردنی ئەوانی تر نیە ،بەڵکو لە هەمان کاتدا کێشەی الیەنێکە کە بەپێی گێڕانەوە ئیسالمیەکە لەگەڵ پەیماندا ناپاکییان کــردوە و شایستەی ئەو ڕێ‌وشوێنە بون ،و جگە لــەوەش دوای ئابڵوقەیەک بەبێ مــەرج خــۆیــان بــەدەســتــەوە داوە و ئــەوەیــان پەسەند کردوە کە سەرکردەیەک لە موسوڵمانان (سەعدی کوڕی موعاذ) بڕیار لەسەر چارەنوسیان بدات کە پێشتر هاوپەیمانی بون ،ئەویش بەو شێوەیە بڕیار دەدات :پیاویان بکوژرێت و ژن و مناڵیان بکرێنە کۆیلە .ئیتر هەرچەند ئەوەی لەگەڵ خێڵەکەدا کــراوە بە « َغ�� ْز َوة» ناو براوە (بۆ نمونە سەرباسی بابەتەکە الی ئیبن هیشام بە شێوەی « َغ � ْز َو ُة َب ِن ُق َر ْي َظ َة ِف َس َن ِة َ ْ خ ٍس» هاتوە) ،بەاڵم نابێت ئەوەش فەرامۆش بکرێت کە ئەو هێرش و ئابڵوقەیەی کراوەتە سەر بەنو قوڕەيظه؛ هێرش نیە بۆسەر الیەنێک کە هیچ کێشەکەیان لەگەڵ موسوڵمانەکان نەبوبێت ،هەتا بوترێت ئەوەی لەگەڵیان کراوە ناگونجێت لەگەڵ ڕێساکانی «جیهاد» بەرامبەر الیەنێک کە هێشتا بە ئیسالم ئاشنا نین و هیچ مامەڵەیەکی خراپیان لەگەڵ هێزە ئیسالمیەکە نەبوە ..بەڵکو بە بیر و بڕوای موسوڵمانەکان ئەو خێڵە شایستەی ئەو سەرەنجامە بون کە بەسەریاندا هێنراوە. ئینجا شتێکی نەگونجاوە موسوڵمانی ئێستە بۆ خــۆی تێگەیشتنێکی نوێی بۆ بنەمایەکی ئیسالم هەیە و «ئیختیار»ێکی فیقهی یان
لە ئیسالمدا «جیهاد» تەنها بەرگری نیە ،بەڵکو هێرش و هەڵمەتیشە بۆ ئەوەی ناوچەکان ملکەچی دەسەاڵتی ئیسالمی ببن و ئەمە ڕێ‌خۆش‌کردن بێت بۆ موسوڵمان‌بونی خەڵکەکەیشیان جا ئەم جیهادی هێرشە ئێستە بیرمەند و ڕۆشنبیری ئیسالمی بە زاراوە فیقهیە کۆنەکە «جیهادی طەلەب» ناوی نابات و ناونیشانی تری بۆ دەدۆزێتەوە (وەکو :البردنی بەربەست لەبەر دەم بانگەوازی ئیسالمی!)؛ ئەمە کێشەیەکی جەوهەری نیە
تەفسیری دەکات و بۆ قۆناغی ئێستەی پشتی پێ دەبەستێت؛ ئەمە بکاتە پێوەری ئیسالم و مێژوی ئیسالمیی ڕابردو و لەسەر بنەمای تێگەیشتن و هەڵ‌بژاردنەکەی خۆی الیەک لە بنەما و یاسا ئیسالمیەکان و مێژوی ئیسالمیی سەرەتا ڕەت بکاتەوە .چونکە کە ئێستە موسوڵمانی هاوچەرخ بە کاریگەریی کولتوری نوێ ڕێگەیەکی نوێی بۆ خۆی بینیوەتەوە و ناچارە لەگەڵ قۆناغی شارستانی و کولتوریی نوێ خۆی بگونجێنێت؛ دەی موسوڵمانانی کۆنیش لەبەر کاریگەریی کولتوری ســەردەمــی خۆیاندا بــون و لەگەڵ قۆناغی شارستانی و کولتوریی هاوچەرخی خۆیان گونجاون ،و کۆی دەقەکان و تێگەیشتنی موسوڵمانانی یەکەمیش زیاتر لەگەڵ ئەم ئەزمونە گونجاون چونکە هەم لەگەڵیدا بەرهەم‌هاتون و هەم خۆیان بەرهەمیان هێناوە. بەکورتی :کۆمەڵێک موسوڵمان لە بابەتێکدا هــەڵ‌بــژاردن «ئیختیار»ێک و تێگەیشتنێکی خۆیان هەیە؛ ئەمە نابێتە پێوەر بۆ کردەوەی کۆمەڵێکی تری موسوڵمان چونکە ئەمانیش دیارە «ئیختیار» و تێگەیشتنی خۆیان هەیە. ساخکردنەوەی مێژویی و هەڵسەنگاندنی ڕەوشتی و یاسایی ئـــەم چــیــرۆکــەی م ــێ ــژوی ئــیــســامــی ،و هاوشێوەکانی ،الی بەشێکی زۆر لە موسوڵمانانی هاوچەرخ کە جیهانبینی و کولتوریان گۆڕاوە، بە بیانوەی ئەوەی لەگەڵ کەسێتی و کردەوەی پێغەمبەر ـ لــە ڕوانــگــەی ئــەم موسوڵمانە هاوچەرخانەوە ـ ناگونجێت؛ ڕەت دەکرێتەوە. هەڵسەنگاندنی ڕەوشتیی و یاسایی نوێی بۆ دەکــەن ،و ئینجا دەگەنە ئەو بڕوایەی کە ناگونجێت پێغەمبەر کاری وای کردبێت ،و ئەمە دەکەنە پێوەر بۆ ساخکردنەوەی مێژویی! لە کاتێکدا دەبێت لێکۆڵینەوەی بابەتەکە بە بارێکی تردا بێت :سەرەتا ساخکردنەوەی مێژویی، ئینجا ئیتر هەر کەس بەپێی باوەڕ و تێگەیشتنی خۆی هەڵسەنگاندنی بۆ دەکــات .با سەرەتا مێژوی ڕوداوەکە وەکو خۆی بنوسینەوە ،ئینجا ئیتر هەر کەس و گروپێک بە پێوەری جیهانبینی و بیرکردنەوەی خۆی دەیپێوێت .موسوڵمان هەیە هەتا ئێستەش جیهانبینی و شێوازی ژیانی نەگۆڕاوە ،و کاتێکیش ئەم چیرۆکەی بۆ باس دەکرێت؛ هەست بە هیچ نامۆییەک ناکات و بەڵكو دەستخۆشی لە پێغەمبەر و موسوڵمانان دەکات لەسەر ئەو کــارەی بەرامبەر خێڵە یەهودیەکە کردویانە .کەواتە کاتێک موسوڵمانانی تازەبابەت بە دوری دەزانن پێغەمبەر کاری وا بکات؛ ئەوە دیارە ئەمانە جیهانبینی و کولتوریان گۆڕاوە ،بۆیە پێیان قبوڵ ناکرێت پێغەمبەر و موسوڵمانانی سەرەتا بە شێوەیەکی تر هەڵس‌وکەوتیان کردوە. لەبەر ئەوە با سەرەتا تەنها ساخکردنەوەی مێژویی بکەین ،ئینجا هەر کەس ئازادە چۆن بۆ کردەوەکە دەڕوانێت ،ئەم تێڕوانین و هەڵسەنگاندنە هیچ لە واقیعە مێژوییەکە ناگۆڕێت. *** بەشی داهاتو ،ئەڵقەی کۆتایی ئەم زنجیرەیە دەبێت ،و لەسەر هەندێک بابەتی پەیوەندیداری تر دەڕوات ،بەتایبەتی :متمانەی (ئیبن ئیسحاق) وەکو سەرچاوەیەک بۆ ژیاننامەی پێغەمبەر ،و ڕۆڵی لەم چیرۆکەدا .و چیرۆکی جولەکەکانی قەاڵی (مەصهدا) و ئایا دەگونجێت بنەڕەتێک بێت بۆ چیرۆکی ڕەشەکوژیی جولەکەکانی بەنو قوڕەيظه. پەراوێز: ( )١د .بركات أمحد ،حممد واليهود ـ نظرة جديدة .ترمجة :حممود علي مراد( .األلف كتاب) الثاني ( .)٢٢٣اهليئة املصرية العامة للكتاب، .١٩٩٦ص‌ص.١٤٨ ،١٤٧ . ( )٢د .بركات أمحد ،حممد واليهود .ص‌ص.١٥٠ ،١٤٩ . ( )٣ابن العربي ،أحكام القرآن .حتقيق وختريج وتعليق :حممد عبد القادر عطا .بريوت :دار الكتب العلمية .الطبعة الثالثة .٢٠٠٣ ،جـ ،٤ .ص. َ « :٦٣و َأ َّما و َِل َي ُة ُْ الدُو ِد َفه َِي َع َلى ق ِْس َم ْيَِ :ت َنا ُو ُل إ َجيا ِبهَاَ ،و َذل َِك لِ ْل ُق َضاةِ؛ ب َ -صلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم -لِ َق ْو ٍم ِم ْن ُه ْم َو َت َنا ُو ُل ْاستِي َفا ِئهَاَ ،و َق ْد َج َع َل ُه ال َّن ِ ُّ َعل ُِّي ْب ُن َأبِي َطال ٍِب َو ُ َم َّم ُد ْب ُن َم ْس َل َم َة». املقريزي ،إمتاع األمساع مبا للنيب من األحوال واألموال واحلفدة واملتاع .حتقيق :حممد عبد احلميد النميسي .بريوت :دار الكتب العلمية. الطبعة األوىل .١٩٩٩ ،جـ ،١٠ .ص« :٥ .فصل يف ذكر من كان يقيم احلدود بني يدي رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم ومن كان يضرب الرقاب :ذكر القاضي أبو بكر بن العربي أن رسول اهلل ـ صلى اهلل عليه وسلم ـ جعل إقامة احلدود جلماعة منهم :على بن أبى طالب ،وحممد بن مسلمة األنصاري». ( )٤ابن هشام ،السرية النبوية .حتقيق :مصطفى السقا ،إبراهيم األبياري ،عبد احلفيظ الشليب .مكتبة ومطبعة مصطفى البابي احلليب وأوالده مبصر .الطبعة الثانية .١٩٥٥ ،جـ ،٢ .ص(َ :٢٤٠ .س َب ُب نُزُو ِل َب ِن ُق َر ْي َظ َة َع َلى ُح ْك ِم َس ْع ٍد ِف َر ْأ ِي ا ْبنِ ه َِش ٍام)َ « :قا َل ا ْب ُن ه َِش ٍامَ :ح َّد َث ِن َب ْع ُض َم ْن َأ ِث ُق ِب ِه ِم ْن َأهْلِ الْ ِع ْل ِمَ :أ َّن َعل َِّي ْبنَ َأبِي َطال ٍِب َص َاح َو ُه ْم ُ َماصِ ُرو َب ِن ُق َر ْي َظ َةَ :يا َكتِي َب َة ْ ِال َميانِ َ ،و َت َق َّد َم ُه َو َوالزُّ َب ُْي ْب ُن الْ َع َّوا ِمَ ،و َقا َلَ :واَ َّ ِلل ح َز ُة َأ ْو َُل ْف َت َح َّن حِ ْص َن ُه ْمَ ،ف َقالُواَ :يا ُ َم َّمدَُ ،ن ْن ِز ُل َع َلى َ َل ُذو َق َّن َما َذاقَ َ ْ ُح ْك ِم َس ْع ِد ْبنِ ُم َعا ٍذ». ( )٥اجلميل ،د .حممد بن فارس ،النيب صلى اهلل عليه وسلم ويهود املدينة :دراسة حتليلية لعالقة الرسول بيهود املدينة ومواقف املستشرقني منها .مركز امللك فيصل للبحوث والدراسات اإلسالمية .الطبعة األوىل، .٢٠٠٢ص‌ص.٢٤٧ ،٢٤٦ . ( )٦بڕوانه :العسقالني ،فتح الباري شرح صحيح البخاري .ترقیم: حممد فؤاد عبد الباقي .تعلیق :ابن باز .تصحيح وإشراف :حمب الدين اخلطيب .بريوت :دار املعرفة ١٣٧٩ .هـ .جـ ،٧ .صَ « :٤١٤ .ف ُي ْح َت َم ُل ِف َطرِيقِ ْ َ ال ْم ِع َأ ْن يُ َقا َل إ َِّن ال َبا ِق َني َكانُوا أتباعا».