571

‫بۆ یەكەمجار‬ ‫نەشتەرگەریی چاندنی‬ ‫مۆخ لەسلێمانی‬ ‫ئەنجامدرا‬ ‫‪6‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )571‬دو شةممة ‪2016/7/18‬‬

‫«‬

‫چەند هەوڵێك بۆ ئاشتەوایی الیەنە‬ ‫ناكۆكەكانی هەرێم بێئەنجام دەبن‬ ‫یەكگرتو‪ :‬نوێنەرەكەی بارزانی هیچ قسەیەكی جێگیری پێ نەبو‬

‫‪3‬‬

‫ئەگەرە مەترسیدارەكانی دوای‬ ‫كودەتا شكستخواردووەكە‬

‫‪15‬‬

‫ی تەمموز چی رویدا؟‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌كاىن‬ ‫دادگاییكردىن‬ ‫"گوڵه‌كاىن‬ ‫خراپه‌"ى‬ ‫بۆدلێر‬

‫«دەربارەی نزیكبوونەوەی الیەنە‬ ‫ئیسالمییەكان لەكوردستان»‬

‫هەوڵی فراوانكردنی‬ ‫بەرەی چەپ‌و‬ ‫دیموكراتخوازەكان‬ ‫دەدرێت‬ ‫چەند هێزو الیەنێك‬ ‫دێنە ناو یەكێتی‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )571‬دو شةممة ‪2016/7/18‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫‪15‬‬

‫ی تەمموز چی رویدا؟‬

‫ئەگەرە مەترسیدارەكانی دوای كودەتا شكستخواردووەكە‬ ‫شرۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫بۆ مــاوەی چەند كاتژمێرێكی كەم‪،‬‬ ‫هـــەزاران ســەربــاز‌و پــلــەداری سەربازی‬ ‫توركیا‪ ،‬بە چەكی سوك‌و مامناوەندو‬ ‫قورسەوە‪ ،‬بەمەبەستی كودەتا بەسەر‬ ‫فەرمانڕەوایەتی توركیا‪ ،‬توانیان كۆنترۆڵی‬ ‫چەندین دامەزراوەی هەستیاری فەرمی‌و‬ ‫حكومی ئەنقەرەو ئەستەمبوڵ بكەن‌و‬ ‫دواتــر بەچەندین هــۆكــاری سەرەكی‌و‬ ‫ناوەندی‪ ،‬كە پەیوەندی بەجەمسەرگیری‬ ‫سوپاو و پشتیوانی خەڵكەوە هەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫كودەتایە شكست دەهێنێت‪.‬‬ ‫رۆژنامەی سەندەی تێلگرافیش ئاماژە‬ ‫بە مەترسییەكی جیدی دەكات بەوەی‬ ‫ئەردۆگان ســوود لەم هەلە وەرگرێت‌و‬ ‫بیقۆزێتەوە‪ ،‬بە بیانووی پاككردنەوەی‬ ‫سوپا‌و هێزەكانی توركیاوە لە ئەگەری‬ ‫كودەتا‪ ،‬جەنگی رانەگەیەنراو لەگەڵ‬ ‫كورد لەو واڵتە هەڵگیرسێنێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەردۆگان دەستگیر بكرایە‪..‬‬ ‫كودەتاچییەكان زۆر بەجدیەتەوە‬ ‫ویستیان بــوو كە ســەرۆك وەزیــرانــی‬ ‫ئەو واڵتــە‪ ،‬لەهەمان شــەودا دەستگیر‬ ‫بكەن یاخود بیكوژن‪ ،‬چونكە بەپێی‬ ‫راپۆرتی میدیا جیهانییەكان‪ ،‬هەمان‬ ‫شەو ئەردۆگان بۆ پشوودان لە شوێنی‬ ‫گەشتیاری (مارماراس) بووە كە درێژ‬ ‫دەبێتەوە بەسەر دەریای ئیجەدا‪ ..‬هەمان‬ ‫شەو چەند فرۆكەیەك لەهەمان شوێنی‬ ‫گەشتیاریدا هەڵدەكوتێتە ســەر ئەو‬ ‫هۆتێلەی ئەردۆگانی تێدایەو زیاتر لە ‪18‬‬ ‫پۆلیس‌و پاسەوانانی ئەردوگان دەكوژن‪،‬‬ ‫بــەاڵم دواتـــر بــە پرۆسەیەكی ئاڵۆزو‬ ‫ئاشكرانەكراودا ئەردۆگان دەتوانێت بەرەو‬ ‫ئەستەمبوڵ دەربازبكرێت‌و لەیەكەمین‬ ‫دەركەوتنیدا بەالیەنگرانی راگەیاند‬ ‫(برژێنە ســەر شــەقــام‪ ،‬بەڵی خۆمم‬ ‫فەرماندەی هێزە سەربازییەكانی توركیا‪،‬‬ ‫بەزەیی بەرامبەر كودەتاچییەكان بەكار‬ ‫مەهێنن)‪ ..‬میدیا جیهانییەكانیش ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەكەن ئەگەر بهاتایەو ئەردوگان‬ ‫دەستگیر بكرایە‪ ،‬پێدەچوو كودەتاكەو‬

‫ئاكەمەكەی سیناریۆو روداوێكی دیكە سەرەكییەكانی سوپای توركیا پشتیوان‌و‬ ‫بوایە‪.‬‬ ‫هــاوشــانــی بێت‪ ،‬هــەرچــەنــدە ژمــارەی‬ ‫سەربازان گەیشتنە هەزاران كەس‌و تانك‌و‬ ‫زرێپۆشەكان سەرشەقامەكانیان تەنیبوو‪.‬‬ ‫هۆكارەكانی شكستی كودەتاكە‬ ‫بەاڵم سەرۆكی ئەركانی سوپای توركیا‪،‬‬ ‫كــودەتــاچــیــیــەكــان پێویستیان بە‬ ‫پشتیوانی خەڵك‌و زۆریــنــەی سوپای جەنەراڵ (هۆلۆسی ئاكار)‌و فەرماندەی‬ ‫توركیا هەبوو‪ ،‬رەنگە ئەمە یەكەمین خاڵی هــێــزە چەكدارییەكانی ئەستەمبوڵ‬ ‫جەوهەری شكستی ئەو كودەتایە بووبێت بــەشــدرایــیــان لــە كــودەتــاكــە نــەكــردو‬ ‫كە نەیان توانی ئــەم دوو مەسەلەیە دژایەتی خۆشیان لەو پرۆسەیە راگەیاند‪،‬‬ ‫مسۆگەر بكەن‌و بەدەست بهێنن‪ ..‬چونكە پاشان فەرماندەی هێزە دەریاییەكان‌و‬ ‫ئەو فەرماندە سەربازیانەی كودەتاكەیان فەرماندەی هێزە تایبەتییەكانی توركیاش‬ ‫ئایا دەكرێ بڵێین كودەتاكە لە‬ ‫ئەنجامدا‪ ،‬نە لەنێو دەستەی سەرۆكایەتی نەك هەر دژی ئەو كودەتایە وەستانەوە‪،‬‬ ‫ئەمەریكاوە پالنی بۆ دارێژراوە؟‬ ‫ئــەركــانــی گشتی تــوركــیــاو نــە لەنێو بەڵكو فەرمانیان كرد كە بەفڕۆكەی ‪f16‬‬ ‫لەچەند ساڵی رابـــردودا‪ ،‬ئەردۆگان‬ ‫وەزارەتــی بەرگری‌و نە لەنێو كۆشكی چەندین تانك‌و زرێپۆشی كودەتاچییەكان راشكاوەنە هاوپەیمانەكە كۆنەكەی خۆی‬ ‫كۆماری‌و دەزگاكانی هەواڵگری توركیادا تێك بشكێنن‪.‬‬ ‫(فەتحوڵاڵ گولەن)ی تۆمەتبار كردووە‬ ‫پلەو شوێنی بەرز و گرنگیان هەبوو‪.‬‬ ‫ئەردۆگانیش لە ‪ 14‬ساڵی ڕابـــردودا‪،‬‬ ‫ناپرۆفیشناڵ بوو‬ ‫دەستی خستۆتە ناو سوپاوەو بەدڵی‬ ‫(فــادی هــوكــورە)‪ ،‬تــوێــژەری بــواری‬ ‫خۆی گۆڕانكاریی تیاكردوەو كەسانی سەربازی لە پەیمانگای چاتام هاوس‬ ‫وابەستەو پابەند بەخۆی و پارتەكەی لە بریتانیا‪ ،‬سەبارەت بە شكستی ئەم‬ ‫خستۆتە ناو جوومگەو پۆست و پایە كودەتایە دەڵێت‪ :‬تەنها هۆكاری ئەوەی‬ ‫بەهێزو كاریگەرەكانی سوپاوە‪ ..‬بۆیە ئەم كودەتایەی نەیتوانی سەركەوتوو‬ ‫ناكرێت بڵێین سەرزەمینی كودەتای بێت‪ ،‬ئەوەیە كە نەیتوانی بەشێوەیەكی‬ ‫هەینی رابردوو وەك ئەوەی ساڵی ‪ 1997‬ووردو پرۆفیشناڵ جەمسەرەكانی‬ ‫وای كە بەكودەتایەكی سپی‌و بێ شەرو سوپای توركیا بەفراوانی بۆ پرۆسەكە‬ ‫خوێنرشتن حكومەت‌و ســەرۆك ئااڵی كێش بكات‪ ..‬ئەمە بێجگە لە هۆكارە‬ ‫سپی بۆ سوپا هەڵبكات‪.‬‬ ‫ناوەندییەكانی وەك پشتیوانی سیاسی‌و‬ ‫پشتیوانی‌و راكێشانی سەرنجی خەڵك‪.‬‬ ‫پارتی گەلی سێكۆالری توركیاش‬ ‫لێدانی سوپا لەسوپا‬ ‫ئاشكراش بوو‪ ،‬هەر پاش نیشتنەوەی الی خۆیەوە رایدەگەیەنێت كە توركیا‬ ‫فرۆكەكەی ئەردوگان‌و لێدوان‌و داواكاری لەمەسەلەی كودەتا بێزارو پەرێشان‬ ‫پشتیوانیكردنی سوپا‪ ،‬توانی لەماوەی بووەو جارێكی تر نایەوێت ئەم هەموو‬ ‫چەند كاتژمێرێكدا ئەو پشتیوانییەی ئەزمونە دووبارەیەی كودەتا بچێژێت‪.‬‬ ‫خەڵك‌و بەتایبەت پۆلیس‌و چەندین‬ ‫ژەنــەراڵــی ســوپــای توركیا بەدەست‬ ‫بە دژایەتیكردن‪ ،‬كە تا نزیك سااڵنی‬ ‫كودەتاچییەكان كێ بوون؟‬ ‫بهێنێت‌و لەماوەی ‪ 6‬كاتژمێردا هەوڵەكە‬ ‫وەاڵمــی ئەم پرسیارە لە فەسیلێكی ‪ 2006-2005‬هاوپەیمان بوون‌و كێشەیەكی‬ ‫پوچەڵ بكەنەوە‌و لەدوا وتەی بەرەبەیانی ناو سوپای توركیاوە دەست دەكەوێت‪ ،‬ئەوتۆیان نەبوو هەتا رۆشتنی گولەن بۆ‬ ‫پاش پوچەڵكردنەوە ئەردۆگان ووتی كە چەند فەرماندەیەكی سەربازی توركیا ئەمەریكا‌و بڕیاری جێهێشتنی توركیا‪،‬‬ ‫(ئـــیـــرادەی گــەل ســەركــەوت بەسەر چەند كۆمەڵ‌و گروپێكیان لەناو (سوپای ئەوە بوو تەمووزی ‪ 2013‬ناكۆكییەكانیان‬ ‫خیانەت‌و خیانەتكاراندا)‪.‬‬ ‫یــەكــەم) كــە بــارەگــا سەرەكییەكەی گەیشتە لوتكە‌و كارگەیشتە ئــەوەی‬ ‫دەكــەوێــتــەوە شــاری ئەستەمبوڵەوە لە هەر بارگرژییەكدا ئەردۆگان پەنجە‬ ‫سەرەكییەكەی تۆمەتباركردنی ئاراستەی‬ ‫كودەتاكە بۆ ئــەوەی سەربكەوێت‪ ،‬پێكهێنا‪.‬‬ ‫پێویستی گەورەی بەوە هەبوو كە پێكهاتە‬ ‫ئ ــەردۆگ ــان لــەمــاوەكــانــی پێشتردا گولەن بوو‪ ..‬لەوتاری یەكەمی ئەردۆگان‌و‬

‫چەندین جار بە راستەوخۆ و ناراستەوخۆ‬ ‫لــە ووتــارەكــانــیــدا هــۆشــداری داوەت ــە‬ ‫بەرپرسانی توركیا لە ئەگەری كودەتا‪،‬‬ ‫حكومەتەكەشی لەم چەند ساڵەی رابردودا‬ ‫هەوڵی جیدی داوە بۆ پاككردنەوەی‬ ‫سوپاو پۆلیسی توركیا لەو رەگەزانەی‬ ‫كە گومانی ئەوەیان لێكراوەو لێدەكرێت‬ ‫كودەتا ئەنجامبدەن‌و بەربەست‌و دژن بە‬ ‫ئاكپارتی‪.‬‬

‫ســەرۆك وەزیرانیشدا بۆ كودەتاكە‪،‬‬ ‫فەتحوڵاڵ گــولــەنــیــان بەشێوەیەكی‬ ‫سەرەكی تۆمەتباركرد‪ .‬بۆیە هەر زۆر‬ ‫بــەزوویــی پێنج جەنەراڵی سوپا‌و ‪29‬‬ ‫پلەبەرزی سەربازی كە تۆمەتی ئەوەیان‬ ‫خرایە پاڵ سەر بە بزوتنەوەكەی گولەنن‪،‬‬ ‫سڕ كران‌و دوور خرانەوە‪.‬‬ ‫ئەمەریكا فریای ئەردۆگان كەوت؟!‬ ‫رۆژنامەی واشنتۆن پۆست‪ ،‬لەیەكێك‬ ‫لە راپۆرتەكانیدا لــەزاری بەرپرسێكی‬ ‫‪ ،CIA‬ئاشكرای دەكــات‪ ،‬لەكاتژمێرە‬ ‫سەرەتاییەكانی هەوڵی كودەتاكەی‬ ‫توركیادا‪ ،‬سی ئای ئەی پەیوەندی بە‬ ‫هێزی ئاسمانی توركیاوە كردووە و داوای‬

‫سەندەی تێلیگراف‪:‬‬ ‫ئەردۆگان بە‬ ‫بیانوی كودەتاوە‬ ‫لەكوردیش دەدات‬ ‫خۆڕادەستكردنی لێكردوون‪ ،‬ئەگەر نا‬ ‫لەرێگەی هێزی ئاسمانی ئەمەریكاوە‪،‬‬ ‫تەواوی سەربازە كودەتاچییەكانی سەر‬ ‫شەقامەكانی ئەنقەرەو ئەستەمبوڵ لەناو‬ ‫دەبات‪.‬‬ ‫راپۆرتەكە ئــەوەش ئاشكرا دەكــات‬ ‫ئەمریكا ‪ 18‬هەلیكۆپتەری كودەتاچیەكان‬ ‫دەخاتە خوارەوە توانیوشیانە زیاتر لە‬ ‫‪ 500‬سەرباز و ‪ 50‬ئەفسەر بكوژن‪.‬‬

‫هــەروەهــا واشنتن پۆست گــەڕانــەوەی‬ ‫ئەرۆدگانیش بۆ توركیا ئاشكرا دەكات‬ ‫و دەڵێت لەرێگای فڕۆكەی (هێركۆلێس)‬ ‫ئەردۆگان گەڕاوەتەوە توركیا‪.‬‬ ‫پاش شكستی كودەتا‪..‬‬ ‫جەنگی رانەگەیەنراو بەرامبەر كورد‬ ‫بەرێگەوەیە؟!‬ ‫رۆژنـــامـــەی ســـەنـــدەی تــێــلــگــراف‪،‬‬ ‫لەراپۆرتێكیدا كە (دەیڤد بلێر) نوسیوێتی‪،‬‬ ‫ئەوەی ئەردۆگانی رزگاركرد‪ ،‬پەرتەوازەیی‬ ‫سوپاو دژایەتی چەند فەرماندەیەكی‬ ‫سوپا بووە بۆ ئەو كودەتایە‪.‬‬ ‫دەشڵێت‪ :‬ئەردۆگان توانیوێتی پێنج‬ ‫هەڵبژاردنی دوابـــەدوای یەك بباتەوەو‬ ‫‪ 14‬ساڵە خۆی‌و پارتەكەی فەرمانڕەوای‬ ‫توركیان‪ ،‬بەاڵم ئــەوەی شەوی هەینی‬ ‫رویدا‪ ،‬لەرزینی عەرشەكەی سوڵتان بوو‪،‬‬ ‫كە زەحمەتە بەو بارگرژییە ناوخۆیەی‬ ‫توركیاوە زوو بەزوو ئەو دۆخە ئاسایی‬ ‫بێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو توێژەرە لە راپۆرتەكەیدا باس‬ ‫لەوەش دەكات كە مەترسییەكی جیدی‬ ‫هەیە بەوەی ئەردۆگان سوود لەم هەلە‬ ‫وەرگــرێ ـت‌و بیقۆزێتەوە‪ ،‬بە بیانووی‬ ‫پاككردنەوەی سوپا‌و هێزەكانی توركیاوە‬ ‫لە ئەگەری كودەتا‪ ،‬جەنگی رانەگەیەنراو‬ ‫لەگەڵ كورد دا لەو واڵتە هەڵگیرسێنێت‪.‬‬ ‫بۆچوونی ئەم توێژەرە لەكاتێكدا هەر‬ ‫لە كاتژمێرەكانی سەرەتای كودەتاكەدا‪،‬‬ ‫بەرپرسانی هەدەپەو پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬نیگەرانی خۆیان لەبەرامبەر‬ ‫هەوڵی كودەتاكە راگەیاندو ئاشكرایان‬ ‫كرد كە ئەوان لەگەڵ كودەتادا نیین‪،‬‬ ‫بەاڵم هۆكاری سەرەكی ئەم بارودۆخەی‬ ‫ئێستای تــوركــیــا‪ ،‬دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬ ‫سیاسەتە هەڵەكانی ئەردۆگان كە هەوڵی‬ ‫هەنگاوەكانی چارەسەری نەناوە‪ .‬بەتایبەت‬ ‫چارەسەری ئاشتی‌و دیموكراسیانەی كورد‬ ‫لەو بەشەی كوردستان‌و سیاسەتە ناڕوون‬ ‫و پێچ و پەناكانی ئەردۆگان لە سوریاو‬ ‫شەڕی دژ بەداعش‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )571‬دو شةممة ‪2016/7/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫چەند هەوڵێك بۆ ئاشتەوایی الیەنە ناكۆكەكانی‬ ‫هەرێم بێئەنجام دەبن‬ ‫یەكگرتو‪ :‬نوێنەرەكەی بارزانی هیچ قسەیەكی جێگیری پێ نەبو‬ ‫یەكێتی‪ :‬گفتوگۆ باشترین هۆكاری چارەسەركردنی كێشەكانە‬ ‫كۆمەڵ‪ :‬دەبێت پارتی رەوشەكە ئاسایی بكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫هەوڵەكانی ئاشتەوایی بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكان لەنێوان الیەنە ناكۆكەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان بەردەوامە‪ ،‬كە لە دوای‬ ‫جەژنی رەمەزانەوە دەستیپێكردوەو لەو‬ ‫چوارچێوەیەشدا فوئاد حسێن بە نوێنەرایەتی‬ ‫مەسعود بارزانی سەردانی چەند الیەنێكی‬ ‫كــردوە‪ ،‬بەاڵم بەپێی زانیاریی میدیاكان‬ ‫هێشتا هیچ بەرئەنجامێكی نەبوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پارتی‌و گۆڕان سورن لەسەر بۆچونەكانی‬ ‫پــێــشــویــان‪ .‬ئــەنــدامــێــكــی ئەنجومەنی‬ ‫جێبەجێكردنی یەكگرتو ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫كە فوئاد حسێن هیچ پــرۆژەو قسەیەكی‬ ‫تــازەی پێ نەبوە‪ ،‬تەنها كۆبونەوەیەكی‬ ‫راوێــژكــاریــیــان كـــــردوە‪ .‬ئەندامێكی‬ ‫سەركردایەتیی كۆمەڵیش‪ ،‬دەڵێت «دەبێت‬ ‫پارتی دۆخەكە ئاسایی بكاتەوە»‪ .‬جگە‬ ‫لەم سەردانەی فوئاد حسێن‪ ،‬یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمیش مــاوەی دو هەفتە دەبێت‪،‬‬ ‫كە سەرقاڵی دەستپێشخەریەكەیەتی بۆ‬ ‫كۆبونەوەی الیەنەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم هەوڵەش‬ ‫هێشتا هیچ بەرئەنجامێكی بەدەر نەكەوتوە‪.‬‬

‫هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی فوئاد حسێن‌و‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی‪ ،‬بڕیاربو یەكێتی‌و‬ ‫پــارتــی كــۆبــونــەوەیــەكــی دیــكــە بكەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشتا كاتی ئــەم كۆبونەوەیەش‬ ‫دیارینەكراوە‪ ،‬جگە لەوەش باس لەبونی‬ ‫پێشنیازێكی دیكە كرا كە وەك میكانیزمی‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان بخرێتەڕو‪ ،‬ئەویش‬ ‫گــۆڕانــكــاری لە هەیكەلی سەرۆكایەتی‬ ‫پارلەمان‌و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم بەپێی زانیاریەكانی (چاودێر)‬ ‫رازیبونی الیەنەكان بەتایبەت پارتی‌و گۆڕان‬ ‫لەسەر ئەم پێشنیازەش دیار نییە‪.‬‬ ‫بێئەنجامیی كۆبونەوەكان‬ ‫هەفتەی رابردو فواد حسێن وەك نوێنەری‬ ‫مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬گەرێكی دیكەی سەردانی الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی دەستپێكردوەو بڕیایشە‬ ‫سەردانی سەرجەم الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫هەرێم بكات بەبزوتنەوەی گۆڕانیشەوە‪،‬‬ ‫یەكەم سەردانیش بۆ الی ئەمیری كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‌و دواتر بۆ الی یەكگرتو بوە‪.‬‬

‫بەپێی ئــەو زانیارییانەی میدیاكان بۆ بیستنی بۆچونەكان هات‪ ،‬بۆیە زیاتر‬ ‫باڵویانكردۆتەوە‪ ،‬هەوڵەكانی ئاشتەوایی كۆبونەوەكە راوێژكاری بوە‪ ،‬كەوا چی بكەین‬ ‫تائێستاش بەردەوامن‪ ،‬بەاڵم بێئەنجامن‪ ،‬بۆ ئەم كێشانەی هەن‌و چۆن چارەسەر‬ ‫ئەوەش بەهۆی سوربونی پارتی‌و گۆڕان بكرێن‪ ،‬بەتایبەت كێشە سیاسییەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەسەر هەڵوێستەكانیان‪.‬‬ ‫هیچ پرۆژەیەك‪ ،‬یان قسەیەكی جێگیری پێ‬ ‫پارتی سورە لەسەر نەگەڕانەوەی د‪ .‬نەبو‪ ،‬تەنها راگۆڕینەوە بوە‪.‬‬ ‫یوسف محەمەد بۆ سەرۆكایەتیی پارلەمانی‬ ‫خەلیل ئیبراهیم بۆ (چاودێر) وتیشی‬ ‫كوردستان‪ ،‬گۆڕانیش ئەوە رەتدەكاتەوە‪« ،‬ســـەردانـــەكـــان شتێكی بــاشــن‪ ،‬تا‬ ‫كە بەب ‌ێ گۆڕانەوەی ناوبراو بۆ سەرۆكایەتیی دەرگایەك بكەنەوە بۆ گفتوگۆ‌و متمانەیەك‬ ‫پەرلەمان نەچێتە هیچ گفتوگۆیەكەوە‪.‬‬ ‫دروستبكەن‌و بگەن بەپرۆژەیەك‪ ،‬چونكە‬ ‫بەپێی زانیارییەكان‪ ،‬راستەوخۆ قسە كێشەكان كەڵەكەبون»‪.‬‬ ‫لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و‬ ‫نــەوشــیــروان مستەفا رێكخەری گشتی‬ ‫كۆمەڵ‪ :‬دەبێت پارتی رەوشەكە ئاسایی‬ ‫گۆڕانیش كــراوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو هەواڵنەش‬ ‫بكاتەوە‬ ‫ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبوە‪.‬‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بــۆ (چــاودێــر) رایگەیاند‪،‬‬ ‫دەستپێكردنی دانیشتن‌و گفتوگۆكان‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬نوێنەری بارزانی هیچ‬ ‫كاریگەری خۆیان دەبێت لەسەر چارەسەری‬ ‫پرۆژەیەكی پێ نەبو‬ ‫كارگێڕێكی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی كێشە‌و گرژییە سیاسییەكان‪ ،‬پارتیش‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی سەبارەت بەسەردانی ئامادەیی دەربڕیوە بۆ ئەوەی كۆبونەوەی‬ ‫فــوئــاد حسێن بــۆ الی حــزبــەكــەیــان‪ ،‬الیەنەكان بكرێ‌‪ ،‬تەنانەن پێشیوتون‪،‬‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬نوێنەری بارزانی تەنها شوێنەكەش مــەرج نییە‪ ،‬ســەری رەش‬

‫بێت‪ ،‬دەتوانر ‌ێ لەشوێنی تر كۆبونەوەكان‬ ‫ئەنجامبدرێن‪.‬‬ ‫بیالل سلێمان‪ ،‬وتیشی «ئارامكردنەوەو‬ ‫هێوركردنەوەی ئەو گرژییە سیاسییەی‬ ‫لــەهــەرێــمــی كــوردســتــان هاتۆتەپێش‪،‬‬ ‫پێویستە دانیشتن‌و گفتوگۆی لەسەربكرێ‌‪،‬‬ ‫بە لێكتێگەیشتن كێشەكان چارەسەربكرێن‪،‬‬ ‫ســەردانــەكــەی نــوێــنــەری بــارزانــیــش‪،‬‬ ‫ئەگەر نیەت لێی چارەسەری كێشەكان‬ ‫بێت‪ ،‬بەتایبەت نیەتی پارتی دۆخەكە‬ ‫ئارامبكاتەوە‪ ،‬بە شتێكی باشی دەزانین‪،‬‬ ‫ئەم دۆخەش بە پارتی ئاساییدەبێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەوان دۆخەكەیان بەئێستا گەیاندو‬ ‫حاڵی پارلەمان‌و حكومەتیش بەم شێوەیەی‬ ‫ئێستای لێهاتوە»‪.‬‬ ‫لەبارەی ناوەرۆكی كۆبونەوەكەیان‪ ،‬بیالل‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬كە فوئاد حسێن پێیوتون كە‬ ‫بەنوێنەرایەتی مەسعود بارزانی‌و نێچیرڤان‬ ‫بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم سەردانی‬ ‫كردوین‌و داوایــكــردوە‪ ،‬كە كۆبونەوەكان‬ ‫دەستپێبكەنەوە‪.‬‬

‫یەكێتی‪ :‬گفتوگۆ باشترینە‬ ‫هەر لەبارەی سەردانەكانی فواد حسێن‬ ‫بۆ الی الیەنەكان‪ ،‬ئیكرام عەلی‪ ،‬بەرپرسی‬ ‫مەكتەبی پەیوەندییە كوردستانییەكانی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بۆ (چاودێر) وتی «ســەردان‌و‬ ‫گفتوگۆ یەكێكە لەبنچینەی كاری سیاسی‌و‬ ‫باشترین هــۆكــارە بــۆ چارەسەركردنی‬ ‫ئەو كێشەو گرژیانەی ئێستا لەهەرێمی‬ ‫كوردستان هەن‪ ،‬بەئاراستەی هێوركردنەوەی‬ ‫دۆخەكە»‪.‬‬ ‫بارزانی بۆ حزبەكان‪ :‬خۆتان كۆببنەوە‬ ‫ئەگەرچی هێشتا ئەم هەواڵنە نەبونەتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە الیەنەكان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫كۆببنەوە‪ ،‬بەاڵم لە تازەترین پێشهاتدا‪،‬‬ ‫ئەبو كاروان پارلەمانتاری حزبی شیوعی‪،‬‬ ‫دوای سەردانێكی وەفدی حزبەكەیان بۆ‬ ‫الی بارزانی‪ ،‬بە میدیاكانی راگەیاندوە‪،‬‬ ‫بارزانی پێیوتون‪ ،‬ئەگەر كێشەكان هەروا‬ ‫بەردەوامبن‪ ،‬با حزبەكان خۆیان كۆببنەوە‪.‬‬

‫چەند هێزو الیەنێك دێنە ناو یەكێتی‬

‫هەوڵی فراوانكردنی بەرەی چەپ‌و‬ ‫دیموكراتخوازەكان دەدرێت‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬بەرپرسیارێتیی نوێ كەوتۆتە سەرشانی هێزە چەپ‌و دیموكراتەكان‬ ‫بەرپرسێكی ئایندە‪ :‬پێشتریش لەگەڵ یەكێتی یەك حزب بوین‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لەئێستادا یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‬ ‫هەوڵەكانی دەستپێكردوە بۆ بەرفراوانبون‌و‬ ‫یەكگرتن لەگەڵ چەند حزب‌و هێزێكی نزیك‬ ‫لەخۆی‪ ،‬لەنوێترین هەوڵیشدا دوو لیژنە‬ ‫لەنێوان یەكێتی‌و حزبی ئایندە پێكهێنراون‪،‬‬ ‫كە لەماوەی هەفتەیەدا كارەكانی یەكگرتنەوە‬ ‫كۆتایی پێدەهێنن‪ .‬لەبارەی حزبەكانەوە‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی دەڵێت « ژمارەی ئەوان‬ ‫نابێت بەكۆسپ لەبەردەم یەكگرتنەوەیان‌و‬ ‫قسە لەسەر ژمارە نییە‪ ،‬بەڵكو قسە لەسەر‬ ‫هێزی مەعنەوییە»‪ .‬سەركردەیەكی حزبی‬ ‫ئایندەش ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬پێشتریش‬ ‫لەگەڵ یەكێتی یەك حزب بون‌و دەبنەوە‬ ‫بەیەك‪ .‬پارلەمانتارێكی یەكێتیش دەڵێت‬ ‫«یەكێتی رێكخراوێكی بەرەییە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫چــەپ‌و دیموكراتخوازو نیشتیمانییەكان‬ ‫بەئاسانی هاوبەشی‌و بەرنامەی خۆیانی تێدا‬ ‫دەدۆزنەوە»‪.‬‬

‫ژمارە بۆ یەكێتی نابێتە كۆسپ‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی رایگەیاند‪ ،‬لــەدوای‬ ‫دامــەزرانــدنــی یەكێتی‌و دوای راپــەڕیـن‌و‬ ‫روداوەكـــان‪ ،‬ئێستا هەلومەرجێكی تازە‬ ‫هاتۆتەپێشەوە‪ ،‬كە لــەڕوی بابەتییەوە‬ ‫بەرپرسیارێتییەكی نوێ دەخاتە سەرشانی‬ ‫هێزە دیموكرات‌و چەپەكان‪ ،‬كە ئەویش‬ ‫چۆنێتیی پاراستنی دیموكراسی‪ ،‬چۆنێتیی‬ ‫پــەرەپــێــدانــی دیــمــوكــراســی‪ ،‬چۆنێتیی‬ ‫تەواوكردنی نوسینەوەی دەستور‪ ،‬چۆنێتیی‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی سەرۆكی هەرێم‌و‬ ‫سەرۆكی پارلەمان‪ ،‬ئینجا قەیرانی ئابوری‪،‬‬ ‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و دواتر چۆن دەربازبن‬ ‫لەم هەلومەرجە‪ ،‬هەندێك مەترسی لێرەو‬ ‫لەوێ چاوی تێبڕیوین‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەشــدا‪،‬‬ ‫هەرگیز ژمارە بۆ یەكێتی نابێتە كۆسپ‪،‬‬ ‫چونكە بەژمارە هاوكێشەكان نەگۆڕاوە‪،‬‬ ‫بەنمونە یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‬ ‫‪ 18‬كورسی لەپارلەمانی كوردستاندا‬

‫هێناو كەس نەیتوانی ببێت بەئەلتەرناتیڤی لەسەر ژمارە ناكەین‪ ،‬بەڵكو قسە لەسەر‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بۆیە یەكێتی بەسەنگ بو‪ ،‬بەدەنگ قوەتی مەعنەوی دەكەین»‪.‬‬ ‫نەبو‪.‬‬ ‫ئایندە‪ :‬پێشتریش لەگەڵ یەكێتی یەك‬ ‫حزب بوین‬ ‫یەكێتی لەگەڵ چەند الیەنێك‬ ‫هاوكات بەرپرسی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫لەگفتوگۆدایە‬ ‫لەئێستادا یەكێتی تەنها لەگەڵ حزبی حزبی ئایندەی كوردستان‪ ،‬لەلێدوانێكیدا بۆ‬ ‫ئایندە لەگفتوگۆدا نییە‪ ،‬بەڵكو بەوتەی مەال (چاودێر)‪ ،‬باسی لەوەكرد‪ ،‬لەكۆنەوە لەگەڵ‬ ‫بەختیار‪ ،‬هەندێك رەوتی دیكە هەن‪ ،‬یەكێتی یەكێتی یەك حزب بوین‌و ئێستاش دەبینەوە‬ ‫لەگفتوگۆدایە لەگەڵیاندا‪ ،‬بەاڵم هەندێك بەیەك حزب‪ ،‬بۆیە دەڵێین «یەكگرتنەوە»‪،‬‬ ‫لەچاودێرانی سیاسی‌و بەرپرسانی یەكێتی‌و یەكێتیش لەسەر ئەم زاراوەیــە هاوڕایە‪،‬‬ ‫حزبی ئایندە‪ ،‬ئەمە بە»یەكگرتنەوە» وردەكاریی یەكگرتنەوەكەشیان باسكردوە‪،‬‬ ‫ناودەبەن‪ ،‬چونكە لەرابردودا قادر عەزیز تــاكــو ئــێــســتــاش هــیــچ تــەگــەرەیــەك‬ ‫كە سكرتێری گشتی حزبی ئایندەیە‪ ،‬لەناو نەهاتۆتەپێش‪.‬‬ ‫نەسڕوڵاڵ سورچی‪ ،‬ئاماژە بەوەشدەكات‪،‬‬ ‫یەكێتیدا بوەو مەال بەختیاریش لەوەسفی‬ ‫ئـــەودا دەڵــێــت «قـــادر عــەزیــز پیاوێكی ئەم رێككەوتنە لەدژایەتی پارتی نییە‌و‬ ‫كۆڵنەدەربوەو لەگەڵ مامیشیدا (شەهید رەنگە پارتی پێشیخۆشبێت‪ ،‬مەبەستی‬ ‫سەعدی گچكە) رەگ‌و ریشەیان لەناو رێككەوتنەكەش ئەوەیە‪ ،‬كورد یەكڕەنگ‌و‬ ‫یەكێتی بوە‪ ،‬ئەم مێژو و لوتكەیە‪ ،‬هەرگیز یەكحزب‌و یەكدەنگ بێت‌و پەرتەوازە نەبێت‪.‬‬ ‫بەرپرسەكەی مەكتەبی سیاسسی ئایندە‪،‬‬ ‫مایەی پەراوێزخستن نەبوەو سەنگی قادر‬ ‫عەزیزو حزبەكەی بۆ ئێمە كەم نییەو قسە دەشڵێت «بەرێككەوتنەكەی یەكێتی‌و‬

‫گۆڕان رازین‌و ئەو رێككەوتنەش وایكرد‪،‬‬ ‫زەمینەسازی كرد بۆ یەكگرتنەوەی یەكێتی‌و‬ ‫ئایندە»‪.‬‬ ‫لــەبــارەی چــارەنــوســی قــادر عەزیز‬ ‫و ئــەنــدامــانــی مــەكــتــەبــی ســیــاســی و‬ ‫سەركردایەتیی حزبی ئایندە لەناو یەكێتیدا‪،‬‬ ‫ناوبراو جەختیلەوەكردەوە‪ ،‬چارەنوسی‬ ‫پۆستی مەكتەبی سیاسیی ئایندەو قادر‬ ‫عەزیز لــەدواتــر قسەی لەسەر دەكــەن‌و‬ ‫گرفتێكیان لەسەر ئەوە نییە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫دەمێنێتەوەو الیــان گرنگە ئەندامانی‬ ‫سەركردایەتی‌و ئەنجومەنی بااڵو مەكتەب‌و‬ ‫لقەكانە‪ ،‬كە چۆن رێكدەخرێن‪.‬‬ ‫یەكێتی دەیەوێت بەرەیەكی فراوان‬ ‫دروست بكات‬ ‫هاوكات ئەندامێكی پارلەمانی كوردستان‬ ‫لە فراكسیۆنی یەكێـتی‪ ،‬بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬یەكێتی خۆی حزبێكی فراوانەو‬ ‫لەبنەماشدا رێكخراوێكی بەرەییە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫چــەپ‌و دیموكراتخوازو نیشتیمانییەكان‬

‫بەئاسانی هاوبەشی‌و بەرنامەی خۆیانی‬ ‫تێدا دەدۆزنـــەوە‪ ،‬هەندێك الیــەن خۆیان‬ ‫بەنزیك لەئاڕاستەی یەكێتی دەزانن‪ ،‬بۆیە‬ ‫یەكگرتن لەگەڵ یەكێتی بەبەشێك لەئەركی‬ ‫یەكڕیزیی نێو ماڵی كورد تەماشادەكات‪،‬‬ ‫هەمیشەش یەكێتی ئەوەی پیشانداوەڤن‬ ‫كە بەرەیەكەو الیەنەكانی دیكە كە بڕوایان‬ ‫بەو ستراتیژانەی یەكێتی هەبێت دەتوانن‬ ‫خۆیانی تێدا ببیننەوە و تێیدا بڕیاردەربن‪.‬‬ ‫ســـاالر مەحمود بــاســی لــەوەشــكــرد‪،‬‬ ‫یەكگرتنەوەی ئایندەو یەكێتی بیرۆكەكەی‬ ‫بۆ ئێستا نییەو دەمێكە گفتوگۆ هەیە‪،‬‬ ‫بۆیە ئومێدەوارە ئەم یەكگرتنەوە‪ ،‬ببێتە‬ ‫هۆی بەرفراوانبونی ئەو بەرەیەی یەكێتی‬ ‫دەیەوێت دروستی بكات‪ ،‬بەتایبەت دوای‬ ‫رێكەوتن لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬بتوانن‬ ‫بەرەیەكی گەورەی دیموكراسی‌و نیشتیمانی‬ ‫بەپشتبەستن بەداكۆكیكردن لەیاساو‬ ‫پرەنسیپە دەستوری‌و دیموكراسییەكان‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )571‬دو شةممة ‪2016/7/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫بۆچی كودەتا سەربازیەكە سەری نەگرت؟‬

‫شادمان مەال حەسەن‬ ‫لــە سیســتەمی واڵتــی توركیــا ســوپا‬ ‫دامەزراوەیەكی زۆر بەهێز بوە‪ .‬چ لەسەردەمی‬ ‫دەوڵەتی عوســمانی‪ ،‬كە سوپای یەنیكچەری‬ ‫هەبــو‪ .‬زۆرجــار ســوڵتانیان دەگــۆڕی‪ .‬چ‬ ‫ئەو ســوپایەی ئێســتا كە كەمــال ئەتاتورك‬ ‫دایمەزرانــدوە‪ .‬هەمیشــە وەك پارێزەرێكــی‬ ‫ســەرەكی بنەمــای سیســتەمی عەلمانــی‌و‬ ‫نەتــەوەی تــورك هەژماركــراوە‪ .‬لــە مێژوی‬ ‫خۆشــیدا چەندیــن كودەتــای كــردوە‪ .‬هەمو‬ ‫كودەتاكانی ســەركەوتو بونە‪ .‬شەوی ‪16/15‬‬

‫تەمموز بەشێك لە سوپا هەوڵی كودەتایەكی‬ ‫ســەربازی دا‪ ،‬لەسەر دەســەاڵتەكەی رەجەب‬ ‫تەیــب ئــەردۆگان‌و ئــاك پارتی‪ .‬لــەم كورتە‬ ‫نوســینە بــاس لــە هۆكارەكانــی كودەتــا‌و‬ ‫سیاسەتی چەند ساڵەی ئاك پارتی‌و ئەردۆگان‬ ‫ناكەم‪ ،‬كەوا توركیایان گەیاندۆتە ئەم دۆخەی‬ ‫ئێستا‪ .‬بەاڵم چەند هۆكارێكی بەرجەستەكراو‬ ‫دەخەمــەڕو كە بونە هۆكاری ســەرنەكەوتنی‬ ‫كودەتاكە‪ .‬لە مێژودا كودەتای ســەربازی زۆر‬ ‫كــراوە‪ .‬بەتایبەت لە نیوەی دوەمی ســەدەی‬ ‫بیستەم مێژویرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و ئەفەریقا‌و‬ ‫ئەمەریكای التین تەژی كودەتای ســەربازیە‪.‬‬ ‫دەوڵەتی توركیا خاوەنی چەندین كودەتایە‪.‬‬ ‫هەركات ‌ێ سوپا كودەتای كردبێ‌‪ ،‬بەتایبەت‬‫لــە توركیا هەمیشــە یەك پاكێج بــوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمجــارە ســوپای توركیا یــەك نەبو‪ .‬بەڵكو‬ ‫بەشێك لە سوپا هەوڵی كودەتای دا‪.‬‬ ‫هەمیشــە كە ســوپا كودەتای كردبێ‌‪ .‬لە‬‫بەیانی یەكەم كــە رایدەگەێنێ‌‪ .‬پەیڕەوكردنی‬ ‫حوكمــی تەنگەتاویــە واتە حوكمــی عورفی‪.‬‬

‫هەركەسێك پێچەوانەی ئەم حوكمە بجوڵێتەوە‬ ‫ســزا دەدرێ‌‪ .‬ئەمــان بەیانەكەیــان راگەیاند‪،‬‬ ‫بــەاڵم هیــچ هەنگاوێكیــان نەنــا‪ .‬مەبەســتم‬ ‫كەســیان نەكوشت‪ .‬هەروەها ســەرۆككۆمار‌و‬ ‫ســەرۆكوەزیران لــە دەرەوەی پایتەخــت‬ ‫بــون‪ .‬ئەگــەر ســوپا زو ســەرۆككۆمار یــان‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی بگرتایە ئــەوە‪ ،‬بەدڵنیایەوە‬ ‫قاڵبێكی تری وەردەگرت‪ .‬هەروەها كەسیشیان‬ ‫نەكوشت‪ .‬بۆیە خەڵك ترسی شكا‌و پەالماری‬ ‫دان‪ .‬ئەمە هۆكارێكی سەرەكی بو كەوا خەڵك‬ ‫لە كودەتاچیەكان نەترسێ‌‪.‬‬ ‫هەمیشــە جاران كودەتا لــە هەر واڵتێك‬‫بكرابایــە یەك ناوەندی راگەیانــدن لە رادیۆ‌و‬ ‫تەلەفزیــۆن هەبــو‪ .‬ئەوەی دەســتی بەســەر‬ ‫راگەیانــدن دابگرتایــە ئــەوە دەبــوە خاوەنی‬ ‫ســەركەوتن‌و خەڵك باوەڕی دەهێناو جوڵەی‬ ‫لێدەبڕا‪ .‬بەاڵم ئەمانە تەنها تەلەفزیۆن‌و رادیۆی‬ ‫حوكمەتیــان كۆنتڕۆڵ كرد‪ .‬لە كەناڵەكانی تر‬ ‫ئــەردۆگان فورســەتی هێنــاو پەیامــی خۆی‬ ‫گەیانــدە هەوادارانی بۆ ئــەوەی بكەونە خۆ‌و‬

‫بێنە ســەر شەقام‌و پەالماری كودەتا چیەكان‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫هیچ حزب‌و گروپێكی سیاســی ســەرەڕای‬‫جیاوازی بیروباوەڕیان پاڵپشــتی كودەتاكەی‬ ‫ســوپایان نەكــرد‪ .‬بۆیە ئەمــەش هۆكارێكی‬ ‫تری الوازی ســوپا بو لەســەر شــەقامەكان‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر خەڵك الواز دەركەوت‪.‬‬ ‫ئــەم هۆكارانە‌و چەندین هــۆكاری تر بونە‬ ‫هــۆی ئــەوەی كودەتــا ســەربازیەكەی ‪15‬ی‬ ‫تەموز لە توركیا ســەرنەگرێ‌‪ .‬بەاڵم راستیەك‬ ‫هەیە دەب ‌ێ بگوتــرێ‌‪ .‬توركیا چوە قۆناغێكی‬ ‫تازە‪ .‬ئەم قۆناغەش ئەوەندی بەالی شڵەژان‌و‬ ‫قوڵكردنــەوەی قەیرانەكانە ئەوەنــدە‪ ،‬بەالی‬ ‫دەربــاز بون‌و گەشــانەوە نیە‪ .‬دۆخی توركیا‌و‬ ‫ئــەردۆگان خراپتــر بــو‪ .‬لەوانەیە ئــەردۆگان‬ ‫فوڕســەت بهێن ‌ێ بــۆ جەماعاتەكــەی خۆی‪.‬‬ ‫بــەاڵم توركیا بە ئاراســتە لێك هەڵگەڕانەوە‌و‬ ‫روبەڕوبونــەوە دەڕوات‪ .‬داهاتــو ئەوەمــان بە‬ ‫رونی بۆ دەسەڵمێنێ‌‪.‬‬

‫ئایا كودەتای سەربازیی توركیا لە بەرژەوەندیی كوردە؟‬

‫حسێن رابی‬ ‫توركیــا گرنگتریــن دراوســێی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‌و پردی پەیوەندی نێــوان هەریم‌و‬ ‫ئەوروپایــە‪ ،‬بۆیــە روداوە سیاســییەكانی‬ ‫كاریگــەری زۆر گەورەی لە ســەر هەرێم بوەو‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫هەرچەنــد تاوەكــە ئێســتا ‪٧/١٦‬‬ ‫پشتەپەردەی كودەتاكەی توركیا بەتەواوەتی‬ ‫رون نەبوەتەوە‪ ،‬بەاڵم جێی خۆیەتی بپرســین‬ ‫ئایا كودەتا لە توركیا‌و سفركردنەوەی پرۆسەی‬ ‫سیاســی ئەو واڵتە لە بەرژەوەندی كوردە یان‬ ‫بە زەرەریەتی؟‬ ‫گریمانــەی ئێمــە لێــرەدا ئەوەیە ســوپای‬ ‫تورك هێزێكی سكوالر‌و شۆڤینییەو پابەندە بە‬ ‫پرینسیپەكانی كەمالیزم (وەك لە بەیاننامەی‬

‫كودەتاچییەكانەوە دەردەكەوێت)‪.‬‬ ‫لــە ئێســتادا دو پارچــەی كوردســتان‬ ‫ناوچــەی ئازادكراویــان هەیــە‪ ،‬باشــور لــە‬ ‫شــێوەی هەرێمێكــی فەرمــی‌و یاســایی كــە‬ ‫نیمچە دانپێدانانی نێودەوڵەتی هەیە‌و هەرێمی‬ ‫فیدراڵی باكوری ســوریا‪-‬رۆژئاڤا (كوردستانی‬ ‫سوریا)‪ ،‬كە بەردەوام بەرەو پێشەوە دەچێت‪،‬‬ ‫هەم لەباری خاكەوە رو لە پەرســەندنە‌و هەم‬ ‫لەباری دانپێدانان‌و پشتگیری نێودەوڵەتییەوە‪.‬‬ ‫بەرژەوەنــدی هــەر دو هەرێمــی باشــور‌و‬ ‫رۆژئاڤا بەتەواوەتی تێكەڵــەو تەنانەت بەرەو‬ ‫هاوچارەنوسی هەنگاو دەنێن‪.‬‬ ‫كوردستانی سوریا بەهۆی دوژمنایەتی نێوان‬ ‫ئیسالمی سیاســی كە (ئەردوگان پشتیوانی‬ ‫ســەرەكییەتی)‌و رژێمەكەی بەشار ئەسەدەوە‬ ‫گەشــەی بەخۆیــەوە بینــی‪ ،‬دوژمنایەتی ئەم‬ ‫دوە بــو بــە هــۆی ئــەوەی فەزایەكــی بۆش‬ ‫دروســت بێیــت‌و كــورد وەكو هێزی ســێهەم‬ ‫پێبگرێت‌و ببێت بەخاوەنی خاك‌و دەســەاڵتی‬ ‫سیاســی خــۆی‌و لەجەنگــی تیــرۆردا رۆڵــی‬ ‫ســەرەكی ببینێت‌و ســەرنجی هەمــو جیهانی‬ ‫پێشــكەوتو بەرەوالی خۆی رابكێشێت‪ ،‬رونە‬ ‫ئەم دەســكەوتە زۆر گەورەیە‪ ،‬كە ب ‌ێ ویستی‬ ‫قەلبی توركییە‌و ســوریە‌و بەهۆی پێشبڕكێی‬

‫ئایدۆلۆژیایــی هەردو بەرەی شــیعە‌و ســونەو‬ ‫خەباتی كورد خۆیەوە هاتوەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫وەك لە راگەیاندننامــەی كودەتاچییەكاندا‬ ‫دەردەكەوێــت ئــەوان ویســتویانە كار بــۆ‬ ‫گەڕاندنــەوەی بنەماكانی كەمالیزم بكەن‪ ،‬كە‬ ‫بێگومان ئەمە واتای پشــتكردن لە ئیســامی‬ ‫سیاســی لــە ناوچەكــەدا دەگەێنێــت‌و زۆر‬ ‫زەحمەت نییە تەسەوری ئەوە بكرێت‪ ،‬فەزای‬ ‫بۆشــی نێــوان توركییــە‌و رژێمی ســوریە پڕ‬ ‫ببێتەوەو كە كورد لە ســوریا یەكێك لە زیان‬ ‫لێكەوتوەكانی دەبێت‪ ،‬تەنانەت ئەگەر بكرێت‬ ‫هەرێمی رۆژئاڤای كوردســتان بمێنێتەوە ئەو‬ ‫گرنگییەیی نامێنێت‪ ،‬چونكە ئەو دەم لەوانەیە‬ ‫خــودی ســوپای توركیا لە باكــوری حەڵەب‬ ‫هەمــان كار بــكات كە لە ئێســتادا هێزەكانی‬ ‫سوریای دیموكرات (یەپەگە) ئەنجامی دەدەن‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە باكوری كوردســتان ئەوەی‬ ‫رونــە لە بەیاننامەی كودتاچییەكانەوە‪ ،‬ئەوان‬ ‫گلەییــان لە حكومەتــی ئــەردوگان هەیە كە‬ ‫وەك پێویســت پشتگیری ســوپای لەجەنگی‬ ‫دژ بــە كــورد نەكــردوە‪ ،‬واتە لەم بــارەوە نە‬ ‫تەنها ئەوان باشــتر لە ئەردوگان نابن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫فەزاكــە زۆرتر بەرەو جەنگ دەبن‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫ئاســۆی چارەسەری كێشــەی كورد لە باكور‬

‫لە بەرەو پێشوەچونی دیموكراسی‌و مافەكانی‬ ‫مرۆڤدایــە نــەك وەســتاندنی پرۆســەكە‪ ،‬كە‬ ‫لەڕاســتیدا كودەتــا هەوڵێكە بۆ وەســتاندنی‬ ‫پرۆســەی دیموكراسی (هەرچەند الواز‌و پڕ لە‬ ‫پێشــێلكاری) كە بەدڵــی هەندێك الیەن نییە‬ ‫نەك پێشخستنی‪.‬‬ ‫بــە نیســبەت كوردســتانی باشــورەوە‬ ‫هەرچەشــنە قەیرانێــك لە واڵتانی دراوســێدا‬ ‫كاریگەری خراپی لەسەر ژیانی خەڵك دەبێت‪،‬‬ ‫چــی بــگات بــە واڵتێكــی وەكــو توركیا كە‬ ‫پــردی پەیوەندییەتی لەگەڵ جیهانی دەرەوە‪،‬‬ ‫هەرچەند هاتنە ســەركاری شۆڤینیســتەكان‬ ‫دەبێــت بەهــۆی ئــەوەی ئاســتی سیاســی‬ ‫پەیوەندییەكان داببەزێت نەك بەرز ببێتەوە‪.‬‬ ‫بەدرێژایی مێــژوی نوێی توركیا یەكێك لە‬ ‫قوربانییە سەرەكییەكانی كودەتاكانی سوپای‬ ‫توركیا كــورد بوە‪ ،‬بۆیە ســەیر نییە هەدەپ‬ ‫یەكەم حزبی ئۆپۆزســیۆن بو كودتاچییەكانی‬ ‫ســەركۆنە كرد‪ .‬هەڵبەت ئێستاش كە كودەتا‬ ‫سەری نەگرتوە كورد ب ‌ێ زیان نابێت (النیكەم‬ ‫لە كورت مەودادا)‪ ،‬چونكە ئەردوگان هێندەیتر‬ ‫دەبێت بە دیكتاتۆرێكی لە خۆبایی‌و بێگومان‬ ‫ئەو هەڵوێستەی هەدەپیشی لەبەرچاو نابێت‪.‬‬

‫كورد دوای داعش بەرەو كوێ‌؟‬

‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫پێدەچێت ئەم وتەیەمان بەالی زۆرێكەوە‬ ‫قورس بێت‪ ،‬بەاڵم راستیەكی حاشاهەڵنەگرە‬ ‫كە بڵێین «كورد هێندەی زیانی لەدەســتی‬ ‫داعــش بەركەوتوە دە هێنــدە قازانجی لێوە‬ ‫دەسكەوتوە»‪..‬ئەمە چۆن؟‬ ‫پێــش دو ســاڵ لەمــەوە‌و بــەرە‌و كاتێك‬ ‫داعش هێرشــیكردە ســەر پارێزگای موسڵ‌و‬ ‫دەوروبەری‌و داگیری كرد‌و رویكردە پارێزگای‬ ‫ســەالحەددین‌و نزیكبــوەوە لــە بەغــدادی‬ ‫پایتەخــت‪ ،‬كورد دورە پەرێز بو لە شــەڕی‬ ‫داعــش‪ ،‬بــەاڵم بەپیالنــی دوژمنــان بوبێت‬ ‫یــان بەپالنــی كــورد خــۆی بوبێــت داعش‬ ‫لەنــاكاو روی لە بەغداد وەرگێــڕا‌و رویكردە‬ ‫هەرێمی كوردســتان‌و ئــەوەی توانی بیكات‬ ‫لــە داگیركردنــی شــەنگال‌و ناوچەكانی تر‌و‬ ‫تەنانەت مەترســی گەورەشــی دروســتكرد‬ ‫بۆ ســەر هەولێری پایتەخــت‌و كەركوكیش‌و‬ ‫ســەرجەم ناوچە سنوریە كوردســتانیەكان‬ ‫لــە خانەقینــەوە تــا شــەنگال‌و بەدرێژایی‬ ‫زیادلــە ‪ 800‬كــم كــورد‌و هێزی پێشــمەرگە‬

‫كەوتنە شــەڕێكی ســەپێنراوی ترسناكەوە‌و‬ ‫بەســەدان شــەهید‌و بەهــەزاران برینــداری‬ ‫بەخشــیە ئازادی‌و پاراســتنی كوردســتان‪.‬‬ ‫ئەمــە روی مەترســیدار‌و زیان بەخشــەكەی‬ ‫داعــش بــو بۆ كــورد‌و كوردســتان ‪ ..‬بەاڵم‬ ‫روە بەقازانجەكەشــی ئەوەبــو كــە دوای‬ ‫بەرەنگارییە قارەمانەكانی هێزی پیشمەرگە‌و‬ ‫قوربانیــدان‌و مقاوەمەتــە بێوێنەكانیــان‌و‬ ‫دواتــر شكســتپێهێنانی هێــرش‌و پەالمار‌و‬ ‫پیالنەكانــی داعــش هەمو هێــزە ناوچەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتیــەكان‌و تەنانەت زلهێزەكانیشــی‬ ‫هێنایە ســەر ئــەو باوەڕەی كــە تەنها كورد‬ ‫بەدڵســۆزی‌و راســتگۆیانە روبەڕوی تیرۆرو‬ ‫تیرۆریســتانی داعش بۆتەوەو لەســەنگەری‬ ‫پێشــەوەی بەرەنگاریدایــە‌و بۆتــە لەمپەڕی‬ ‫گــەورە‌و بەهێز لە بەردەم پێشــەڕەویەكانی‬ ‫داعشــدا‪ ،‬هەربۆیــە هەموانیــان بەمــادی‌و‬ ‫مەعنــەوی كەوتنــە یارمەتیــدان‌و هاوكاری‌و‬ ‫پشتیوانی هێزی پێشمەرگە كە ئەم هەنگاوە‬ ‫لە مێژوی خەباتی كوردایەتی چەندین ساڵەدا‬ ‫بــێ وێنە بو‪ ،‬چونكــە كوردایەتی‌و بزوتنەوە‬ ‫شۆڕشگێڕییەكەی هیچ كات بە هێندەی ئەم‬ ‫قۆتاغە پشــتیوانی ناوچەیــی‌و نێودەوڵەتی‬ ‫نەبــوە‌و هەمیشــە بەهێزێكــی نەخــوازراو‌و‬ ‫بێزراو‌و تەنانەت تیرۆریستیش سەیر دەكرا‪،‬‬ ‫بۆیە ئەوەنــدەی داعش بــوە پاڵنەری باش‬ ‫لــە هۆكاری ناســین‌و بەرەو پێشــەوەچونی‬ ‫مەســەلەی كورد لــە دونیادا هیچ كات‌و هیچ‬ ‫هۆكارێكــی تــر بەهێندەی داعــش بەقازانج‬ ‫نەبوە بۆ كورد‪.‬‬

‫مایەی دڵخۆشــیە كە كورد تائێســتا زۆر‬ ‫باشــی هێناوە لــە بەرەنــگاری‌و مقاوەمەتی‬ ‫داعشدا‌و خۆی سەپاندوە‌و جێگە پێگەی خۆی‬ ‫لــە گۆڕەپانی شــەڕ‌و پەیوەندییە ناوچەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتیەكانــدا كردۆتەوە‌و هەموان بەبێ‌‬ ‫جیــاوازی بەیــار‌و نەیارەكانیشــەوە هێــز‌و‬ ‫توانا‌و گرنگی پێگەی كوردیان ســەلماندوەو‬ ‫لە حســاباتی خۆیاندا بەهەند لێی دەڕوانن‪،‬‬ ‫لەســەر ئاســتی هــەر چــوار پارچەكــەی‬ ‫كوردســتان لە باشــور‌و رۆژئــاوا‌و باكورو لە‬ ‫ئێستاشــدا مەســەلەی رۆژهەاڵتیــش جۆرە‬ ‫جموجوڵێكی بەخۆوە بینیوە‪.‬‬ ‫ئاشكراشــە كورد لەم قۆناغە هەســتیار‌و‬ ‫زۆر ناسكەشــدا بەداخــەوە هــەر روی لــە‬ ‫ســەركەوتن نەبــوە‪ ،‬بەڵكو بەهۆی كێشــە‌و‬ ‫ملمالنــ ‌ێ ناوخۆییەكانــی حزب‌و ســەركردە‬ ‫سیاسیەكانەوە لە هەر چوار پارچەكەدا زۆر‬ ‫هەل‌و هەنگاوی باشــتری لەدەســتداوە‌و هەر‬ ‫ئەم ملمالنێیانە لە ئێســتادا بونەتە هۆكاری‬ ‫لێكتــرازان‌و لێكدوركەوتنــەوە لــە یەكتــر‌و‬ ‫زیاتركردنی مەترســیەكان بۆ سەر ئایندەی‬ ‫كــورد‌و كوردســتانیش‪ ،‬نەرمــی نەنواندان‌و‬ ‫خۆ بەزلزانین‌و حســاب بۆ یەكتــر نەكردن‌و‬ ‫گوێنــەدان بەگۆڕانكارییە مەترســیدارەكان‌و‬ ‫نەخوێندنەوەی راســت‌و دروستی هاوكێشە‌و‬ ‫ملمالنێ‌‌و رێكەوتن‌و لێكنزیكبونەوە ناوچەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتیەكان لەسەر حسابی كورد‪ ،‬هەمو‬ ‫ئەمانــە بونەتە مایەی هەڵە‌و دروســتكردنی‬ ‫مەترسی بۆ سەر ئایندە‪.‬‬ ‫پرســیار لێــرەدا ئەوەیــە‪ ،‬كە ئایــا كورد‬

‫لــە دوای كۆتاییهاتنــی داعش چی بەســەر‬ ‫دێــت؟ ئایــا مەســەلەی كــورد بــەم گەرم‌و‬ ‫گوڕی‌و پشتیوانیە زۆرەوە دەمێنێتەوە؟ ئایا‬ ‫قوربانیــدان‌و مقاوەمەتی كورد ناگۆڕدرێتەوە‬ ‫بەبەرژەوەندیــە سیاســی‌و ئابورییەكانــی‬ ‫دەوڵەتانی ناوچەكە‌و دونیاش؟‬ ‫لەئێســتادا‌و دوای ئــەو زنجیــرە‬ ‫ســەركەوتنانەی ســوپا‌و حەشــدی شەعبی‬ ‫لــە عیراق بەســەر داعــش‌و دەرپەڕاندنیان‌و‬ ‫رزگاركردنی فەلوجە‌و گەیارە‌و ئەنبار‌و پالن‬ ‫دانانیش بۆ رزگاركردنی شاری موسڵ هەمو‬ ‫ئەمانە وایكردوە كە هێز‌و توانای سیاســی‌و‬ ‫ســەربازی‌و ئابوری داعش رولە پاشەكشەی‬ ‫گــەورە‌و بەرچاو بــكات ولە ئێســتادا تەنها‬ ‫‪ %12‬خاكــی عیراقــی بەدەســتەوە مــاوە‌و‬ ‫داهاتی ئابوریشــی بۆ ‪ %50‬دابەزیوە‌و توانای‬ ‫سەربازیشــی بــەرەو كەمبونــەوەی زیاتــر‬ ‫دەچێت‪ ،‬جگە لەمەش ئێستا روسیا‌و ئەمریكا‬ ‫كەوتونەتە سازشــكردن لەســەر مەســەلەی‬ ‫ئاینــدەی رژێمــی ســوریا‌و بەهێزكردنــەوە‌و‬ ‫مانەوەشــی و بەهێنــدەی یەكەمجــار تونــد‬ ‫نین بۆ البردنی‪ ،‬ئەمەش كاریكردۆتە ســەر‬ ‫هەڵوێستی ســعودیە‌و قەتەر‌و توركیاش كە‬ ‫دژی مانەوەی بەشار ئەسەد‌و رژێمەكەی بون‬ ‫بەاڵم ئێستا دەڵێن دەكرێت نەرمی بنوێنین‌و‬ ‫باسوخواس لەسەر مانەوەی بكەین‪ ،‬هەرچی‬ ‫ئێــران‌و هاوپەیمانەكانیشــێتی لــە ســوریا‌و‬ ‫عێــراق‌و حزبواڵی لوبنانیش ســەركەوتنیان‬ ‫لە مانەوە‌و پاراســتنی رژێمەكەی ســوریادا‬ ‫بەدەستهێنا‪.‬‬

‫ئەگەر پارتی‬ ‫وەاڵمی نەدایەوە!‬ ‫فەهمی بورهان*‬ ‫هەشــت مانگە دۆخی هەرێم بەهەمو مانایەك تێكچوە‪ ،‬متمانە‌و دیالۆگ وەك دو رەهەندی‬ ‫بنچینەیی خەباتی سیاســی‌و كاری دیموكراســی مانا‌و مەغزای خۆیان لەدەستداو‪ ،‬رێكخراوە‬ ‫مەدەنی‌و كەسایەتی‌و دۆستەكانی ناوخۆو دەرەوە زیاد لە هەوڵێكیانداوە ئەم گرێ كوێرەیەی‬ ‫هەرێم بەدەم نەگات‪ ،‬سەرئەنجام كۆبونەوەی پێنچ قۆڵی لە كارەكانی كەوت‪ ،‬یاسای دارستان‌و‬ ‫یاسای هێز بو بە بەدیلی كۆی ئەو دروشمانەی كە نزیك بە بیست ساڵە لە ناوخۆدا هاواڵتیان‌و‬ ‫بــۆ دونیــای دەرەوەش دۆســتەكانمانی پ ‌ێ ئیدارە دەدەین‪ ،‬ســەرۆكی پارلەمــان لە بازگەی‬ ‫پایتەخــت رێی لێگیرا‪ ،‬چــوار‌وەزیر لە دێگەڵە‌وە ئاودیوی ســلێمانی كران‌و چەندین كەناڵی‬ ‫میدیای‌و رێكخراوی مەدەنی لە پای كردەوەكانیان لە هەولێرەوە بۆ دێگەڵەی ســنوری سەوز‬ ‫ئاودیو كران‪.‬‬ ‫یەكێتــی وەك هێزێكی ناوەند كە بڕوای بە چارەســەر بەڕێــگای دیالۆگ هەبو هەرچی بۆ‬ ‫ئاشــتەوای پێــی كــرا درێغی نەكرد‪ ،‬بەاڵم كە زمــان لە دیالۆگەوە بۆ هێزی دارســتان گۆڕا‪،‬‬ ‫دیالۆگ لە شوێنی خۆی‌و لە بازنەیەكی داخراودا دەسوڕێتەوە‪ ،‬سەرئەنجامی هەشت مانگ لە‬ ‫ملمالنێی نا دروست ب ‌ێ رەچاوكردنی دۆخی خراپی ئابوری‌و سیاسی هەرێم‪ ،‬وەك هەنگاوێك‬ ‫بەئاراستی دەربازبون لەم دۆخە لە ‪١٧‬ی ئایاری ‪ ٢٠١٦‬یەكێتی‌و گۆڕان لە دەباشان رێكەوتن‪،‬‬ ‫ئەم رێكەوتنە بۆ زۆرێك لە هێزەكان كارێكی سروشتی‌و نۆڕماڵ بو وەك هەنگاوێكی ئاسایی‌و‬ ‫یاسایی لە ناو پڕۆسەی سیاسیدا سەیركرا‪ ،‬بەاڵم الی برایانی پارتی زیاتر وەك رێكەوتننامەی‬ ‫شــومی چاڵدێران‌و جەزائیر‌و ســەعدئاباد‌و لۆزان‌و بەغداد تەماشــاكرا‪ ،‬پەرچەكرداری ناواقعی‬ ‫پارتی بۆ رێكەوتنەكە‪ ،‬دۆخی هەرێمی قورستر‌و دەروازەكانی گفتوگۆی زیاتر بەر تەسككردەوە‪.‬‬ ‫هەنوكــە یەكێتــی‌و گۆڕان دوای كۆبونەوەیــان لەگەڵ كۆی هێزەكانی كوردســتان‌و عیراق‬ ‫چاوەڕێی پارتین بۆ گفتوگۆی هاوبەش‪ ،‬بەاڵم پارتی ســورە لەســەر رەتكردنەوەی دانیشتنی‬ ‫لەگەڵ سەركردایەتی هاوبەشی رێكەوتنی ‪١٥‬ی ئایار‪ ،‬بە بڕوای من جەوهەری ئەم رێكەوتنامەیە‬ ‫گەڕانەوەی شكۆیە بۆ پڕۆسەی سیاسی‌و كۆتاییهێنانانە بە سەپاندنی یەك جۆر لە ئاراستەی‬ ‫كاركــردن‌و بڕیــار دان‪ ،‬ئەگەر ئەم مەهامــەی نەهێنایەدی‌و ناچاری پاشەكشــەبو‪ ،‬رەنگە بۆ‬ ‫ماوەیــەك كوردســتان لە باری سیاســیە‌وە ئارام بكاتــەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ چەندیــن نەوە ناكرێت‬ ‫قسە لەسەركاری پێكەوەی‌و گروپی بڕیار‌و پڕۆسەی ئاڵوگۆڕی دەسەاڵت بكرێت لە هەرێمدا‪،‬‬ ‫بۆیە دانانی ســەقفێكی زەمەنی بۆ پارتی بە ئاراســتەی كۆبونەوە كارێكی پێویســتە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نا من بە پێویســتی نازانم لەمەی ئێســتا زیاتر زمانی ســازش‌و چاوەڕوانی بە كراوەی لەگەڵ‬ ‫پارتیدا بهێڵنەوە‪ ،‬ب ‌ێ چەند‌وچون هیچ كوردێكی بە شەرەف نابینم لەگەڵ شەڕ‌و ئەزمونی دو‬ ‫ئیدارەیدا بێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە یەكســان نیە بە ســپاردنی كوردســتان بە یەك جۆر بیركردنەوەو‬ ‫یەك رەهەندی كاری سیاســی‪ ،‬جەوهەری ئەم رێكەوتنە كاركردنە بە ئاراســتەی گەڕانەوەی‬ ‫هاوســەنگی لــە بەڕێوەبردنی واڵت‌و بڕیاری سیاســی‌و بەرجەســتەكردنی زۆرترین عەدالەتی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و پاشەكشە نەكردن لە پانتایەكانی ئازادی‌و بە دیهێنانی دادپەروەری‌و بنەبڕكردنی‬ ‫گەندەڵــی‌و بــە دیهێنانی دەســەاڵتی خۆشــگوزەران‪ ،‬كۆی ئەم پرســانەش بــە چاوەڕوانی‌و‬ ‫سازشكردن بەدینایەت‪ ،‬ئەوەی هەنوكە هەستیپێدەكرێت جۆرێكە لە تكا تا پارتی رازی بێت‬ ‫بە دانیشــتن‪ ،‬بۆیە دەبێت ســەركردایەتی هاوبەش خۆی لە دیسكۆرســی تكا‌و دیسكۆرســی‬ ‫سازش بپارێزێت‪ ،‬ئەم تێگەیشتنەی پارتی بۆ رێكەوتنی دەباشان هەیەتی دەرگاو دەروازەكانی‬ ‫بۆ گفتوگۆ داخســتوە‪ ،‬رێگای ســێیەمیش لەبەردەم ســەركردایەتی ‪١٥‬ی ئایاردا نیە‪ ،‬تەنها‬ ‫بەدیهێنانــی ئامانجەكانی رێكەوتنەكە نەبێت‪ ،‬بە بێگومان سیاســەتی تەوافق‌و رەچاوكردنی‬ ‫سەنگ‌و قورسایی هێزەكان دەبێت وەك خۆی ببینرێت‌و هەر ئەمەش وەك ئەساس مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ بكرێت بۆ چارەسەری كۆی ئاریشەكان‪ ،‬هەر باجێكیش پێویست بێت بۆ بە دیهێنانی‬ ‫سیســتەمێك كە هەموان خۆمانی تێداببینینەوە‌و رێگربێت لە گەشــەی بیر‌و سیاسەتی تاك‬ ‫رەهەند دەبێت سەركردایەتی هاوبەش وەك بژاردە بیری لێبكاتەوە‪.‬‬ ‫*ئەندامی مەكتەبی رێكخستنی یەكێتی‬ ‫دوای ئــەم گۆڕانكاریانە‌و داننان بەواقیعی‬ ‫ئێســتای ســوریا‌و مانەوەی رژێمی ســوریا‪،‬‬ ‫توركیا دەســتی كردۆتە سازشكردن لەسەر‬ ‫زۆر مەســەلە‌و نەرمی زۆری نواندوە تەنانەت‬ ‫تاڕادەی ریسوای سیاسیش لە پێناو مانەوەی‬ ‫ئاكپارتی‌و ئەردۆگانیش خۆی لەدەســەاڵت‌و‬ ‫پاراســتنی بەرژەوەندیەكانێتی لە ئایندەدا‪،‬‬ ‫ئەوەتا لەگەڵ ئیسڕائیل‌و روسیادا بەزەلیالنە‬ ‫رێكەوت‌و پەیوەندییەكانی ئاسایی كردۆتەوە‌و‬ ‫بەنهێنیش لەگەڵ رژێمی بەشــار ئەسەدیش‬ ‫لــە جەزائیر كۆبۆتەوەو لەگــەڵ ئێرانیەكان‌و‬ ‫میسر‌و سعودیەكانیشدا هەنگاوی بەئاڕاستەی‬ ‫ئاســایبونەوەی پەیوەندیەكانیــان هەڵناوە‪،‬‬ ‫بۆیــە لــەم قۆناغــەدا‌و لەو ئاســایبونەوەی‬ ‫پەیوەندیانەدا مەترسی گەورە بۆسەر ئایندە‌و‬ ‫بەرژەوەندییەكانی كورد دروست دەبێت‪ ،‬كە‬ ‫پێویســتە كورد زۆر بەجدی بیر لەو هەنگاو‬ ‫‌و ئاشــتبونەوە‌و پەیوەندیانــە بڕوانێــت‌و‬ ‫ســەرپێیانە لێیان نەڕوانێت‌و بــ ‌ێ باكانەش‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا نەكات‪ ،‬چونكە بەنەمانی‬ ‫داعــش هۆكارێك نامێنێتــەوە بۆ هاوكاری‌و‬ ‫پشــتیوانی كــورد لــە هیــچ پارچەیەكــدا‌و‬ ‫بەدڵنیاییش هەمو ئاشــتبونەوەیەكی نێوان‬ ‫توركیا‌و ئێران‌و سوریا‌و عیراق بەزیانی گەورە‬ ‫دەشكێتەوە بۆ سەر كورد‌و كوردستان‪ ،‬بۆیە‬ ‫زۆر دور نیــە بەنەمانــی داعــش دەوڵەتانی‬ ‫ناوچەكــە‌و دونیــا‌و زلهێزەكانیــش بكەونــە‬ ‫خۆ بۆ وەدەســتهێنانی دەســكەوتی زیاتری‬ ‫ئابوری‌و سازشــبكەن لەســەر مــاف‌و داوا‌و‬ ‫قوربانیەكانی كورد‌و بیگۆڕنەوە بە بەرژوەندیە‬

‫ئابوریەكانیان‪.‬‬ ‫بۆیە قۆناغی دوای نەمانی داعش بۆ كورد‬ ‫یەكالكەرەوە‌و چارەنوسساز دەبێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫وەستاوەتە سەر هەڵوێست‌و گوتار‌و كرداری‬ ‫حزب‌و سەركردەكان لەهەر چوار پارچەكەدا‌و‬ ‫گەیشــتن بەڕێكەوتن‌و بەهێزكردنی نێوماڵی‬ ‫كورد‌و وەســتانەوە دژی هەمــو پیالنەكان‌و‬ ‫هەوڵــدان بــۆ پاراســتنی دەســكەوتەكان‪،‬‬ ‫چونكە بەهێزبونەوەی رژێمی سوریا‌و عیراق‌و‬ ‫بەهێزبونەوەی پێگــەی توركیا لەناوچەكەدا‬ ‫بەزیانی گەورەی كورد دەشــكێتەوە‌و مێژو‌و‬ ‫رابــودوی هاوپەیمانیــە ســ ‌ێ قۆڵیەكانــی‬ ‫سەردەمی دوای راپەڕینمان وەبیر دەخەنەوە‌و‬ ‫رێكەوتنــی جەزائیــری نوێــش كارەســاتی‬ ‫نســكۆی ســاڵی ‪1975‬مان وەبیر دێنێتەوە‪،‬‬ ‫كەواتە ئایندەی كورد لــەم قۆناغەدا تەنها‌و‬ ‫تەنها وەســتاوەتە سەر كورد خۆی كە چۆن‬ ‫بیردەكاتەوە‌و پالنی چیە‌و چۆن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫گۆڕانكارییەكانــدا دەكات‌و چیش پێویســتە‬ ‫بیــكات بــۆ یەكخســتن‌و بەهێزكردنــەوەی‬ ‫نێوماڵی كورد‪ ،‬خوانەكردە گەر ئەم هەلەمان‬ ‫لەكیسدا ئیدی هیچ پێویست بەتانە‌و تەشەر‬ ‫دان نــاكات لەدوژمنان‪ ،‬بەڵكو دەبێت هەمو‬ ‫رەخنە‌و گلەیی‌و ناڕەزاییەكان بكەینە خۆمان‬ ‫بەســەركردە‌و جەمــاوەرەوە‌و رازیــش بیــن‬ ‫بەقەدەری نادیار‌و تاریك‌و لێڵی ئایندەمان لە‬ ‫پێناوەی چەند دەسكەوتێك‌و پلەو پۆستێكی‬ ‫زۆر بچوكــدا بەرانبــەر چارەنوســی گەورەی‬ ‫نەتەوە‌و خاكەكەماندا‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ژمارە (‪ )571‬دو شەممە ‪2016/7/18‬‬

‫ژاڵە ئۆزگێن‪:‬‬ ‫كودەتاكە كاریگەریی لەسەر ئابوری دەبێت‬ ‫ژاڵـــە ئــۆزگــێــن تـــورك‪ ،‬رۆژنــامــەنــوس‬ ‫و گــۆشــەنــوس لــە وتــارێــكــیــدا دەڵێت‬ ‫«ك ــودەت ــاك ــەی تــوركــیــا جــگــە لـــەوەی‬ ‫كــاردانــەوەی لەسەر پڕۆسەی سیاسی‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬كـــاردانـــەوەی نەگەتیفیشی‬ ‫لەسەر پێگەی ئابوری توركیا دەبێت»‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫كورد لەمێژە داوای ئاشتی و دیموكراسی دەكات‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی‬ ‫هــەدەپــە‪ ،‬رایــگــەیــانــد‪ :‬گەلی توركیا‬ ‫لەرێگەی شەقامەوە رێگری لەوەكرد‬ ‫كودەتای سەربازی بەئەنجام نەگات‬ ‫و ئێمەی بزوتنەوەی سیاسی كورد لە‬ ‫مێژە لەسەر شەقامەكانین و داوای‬ ‫ئاشتی و دیموكراسی دەكەین‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫جەاللەدین جان‪:‬‬ ‫كاتی چارەسەری پرسی كوردە‬ ‫جەاللەدین جان‪ ،‬نوسەر و شرۆڤەكاری‬ ‫كورد لە وتارێكیدا دەڵێت « لەمێژوی‬ ‫توركیادا كودەتا كاریگەری خراپی لەسەر‬ ‫توركیا هــەبــوە‪ ،‬ئێستا كــاتــی ئــەوەیــە‬ ‫چارەسەرێكی ئاشتییانە بۆ دۆزی كورد‬ ‫بكرێت بەمەش توركیا بەرەو دیموكراسی‬ ‫هەنگاو بنێت»‪.‬‬

‫ئیتیالفی سوریا‪ ،‬خەنجەرێك لەپشتی ئەنەكەسە‬ ‫هۆزان عەفرینی‬ ‫لەدوای پێشكەوتنی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان روسیا لەالیەك هەروەها توركیا‬ ‫و سوریا لــەالیــەك و دەستێوەردانی‬ ‫حكومەتی جزائیری لە نزیكردنی توركیا‬ ‫و سوریا‪ ،‬رەوشی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‬ ‫كەتۆتە نیو ئەجێنداكانی بازرگانی‬ ‫سیاسی مــەتــرســیــدار و ئیتر پارچە‬ ‫بون و ئاڵۆزی لەنێوان الیەنی ئیتالفی‬ ‫سوریدا دەستی پێكردووە كە لەالیەن‬ ‫ئیخوانەكانی سوریایەوە لەژێر كاریگەری‬ ‫حزبی ئاكەپەی دەســەاڵتــی توركیاوە‬ ‫بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫لەڕۆژی ‪ 2016-5-17‬ئیتالفی سوری‬ ‫حكومەتێكی نوێی پێكهێناوە كە بە‬ ‫سەرۆكایەتی جواد ئەبو حەتەب‪ ،‬خەڵكی‬ ‫پارێزگای ریفی دیمەشقە و پزیشكی‬ ‫مرۆڤی لەساڵی ‪ 1988‬تەواویكردووە و‬ ‫ئەندامی ئیتیالفی سوری بووە و لەڕۆژی‬ ‫‪ 2016-7-12‬وەك سەرۆكی حكومەتی‬ ‫كاتی سوریا لەالیەن ئیتیالفی سوری كە‬ ‫حكومەتەكەی بێ ئەنجومەنی نیشتمانی‬ ‫كورد لە سوریا (ئەنەكەسە) پێكهێناوە‬ ‫و پــەســەنــدكــراوە و دەڵــێــن نــاوەنــدی‬ ‫حكومەتەكەی لە غازی عەنتابی باكوری‬ ‫كوردستان دەگوازێتەوە بۆ شاری ئدلب‬ ‫كە لەژێر چاودێری بەرەی نوسرەدا یە‪.‬‬

‫چاودێرانی سیاسی كورد‪ ،‬پێیانوایە‬ ‫كە ئەم هەنگاوە خەنجەرێكی ژەهراوییە‬ ‫لە پشتی ئەنەكەسەدا‪ ،‬ئەنەكەسە لە‬ ‫زۆر محافیلی نێۆدەوڵەتی خزمەتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریای كــردووە و شان‬ ‫بەشانی عەرەبە شۆڤێنییەكان شەڕی‬ ‫سیاسی لەدژی ئیدارەی زاتی رۆژئاوای‬ ‫كوردستانیان كـــردووە و لە زۆربــەی‬ ‫واڵتــانــی ئــەوروپــا لــە دژی پــەیــەدە و‬ ‫یەپەگە و ئیدارەی زاتی خۆپێشاندانیان‬ ‫ئەنجامداوە و پەیەدە‪-‬شیان بە تێروریست‬ ‫لە قەڵەمداوە‪ .‬لەم هەفتەی رابردوشدا‬ ‫سەرۆكی ئەنەكەسە ئیبراهیم برۆ لە‬ ‫خۆپێشاندانێكی ئەنەكەسە لەواڵتی‬ ‫ئەڵمانیا رایگەیاند‪ :‬كە هیچ جیاوازییەك‬ ‫لەنێوان داعش و پەیەدەدا نابینن!‬ ‫چاودێران پێیانوایەكە ئەم هەنگاوەی‬ ‫دورخستنی ئەنەكەسە لە حكومەتی‬ ‫كاتی زۆر نورماڵە و ئاشكرابوو كە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوری تەنها ئەنەكەسەی‬ ‫لە دژی پەیەدە‪ ،‬بەكارهێناوە و ئێستاش‬ ‫ئیتالف پێویستی بە ئەنەكەسە نەماوە و‬ ‫توركیا و رژێمی سوریا لەناو پەیوەندیی‬ ‫هەنگوینیدانە و بۆ ئــەوەش حكومەتی‬ ‫ئیتیالفی ســوری كە لە عەنتاب بووە‬ ‫ناچارە خۆ رادەستی گروپەكانی سەر بە‬ ‫رێكخراوی ئەلقاعیدەی تێروریست بكات‬ ‫كە بارەگای خۆیان لە ئدلب دادەمەزرێنن‪.‬‬ ‫زۆر لە چاودێرانی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫پێیان وایە كە سەركردایەتی ئەنەكەسە‬ ‫زۆر ه ــەژارن لە سیاسەت و شێوازی‬ ‫دیبلۆماسی‪ ،‬رێگا نـــادەن بەگەنج و‬ ‫الوان و هەموو ئەندامانی ئەنەكەسە‬ ‫كە بەشداری ئیتیالفی سورین تەمەندار‬ ‫و پیرن و بێ ئەزمونی دیبلۆماسین و‬ ‫بە هیچ زمان و شێوازی پەیوەندییەكان‬ ‫نەزانن و تەنها لەژێر چاودێری رژێمی‬ ‫بەعسی ســوریــادا ژیــاون و زۆربــەیــان‬

‫ئەنەکەسە دژایەتییەکانی بۆ پەیەدەو ئیدارەی زاتی قوڵتردەکاتەوە‬

‫فەرمانبەری حكومەتەكەی بەعسی بونە‬ ‫و ئەمانەش ناتوانن كاریگەربن لەسەر‬ ‫سیاسەتی راستەقینەی كە بتوانن سود‬ ‫لە پێشهاتەكان وەربگرن‪.‬‬ ‫هەندێك لەالوانی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەڵێن لەبەرئەوەی كە سەركردایەتی‬ ‫ئەنەكەسە رێگا ناداتە بە گەنجان‪ ،‬ئەوان‬ ‫ناتوانن بە هیچ شێوەیەك سەركەتوانە‬ ‫سیاسەت بكەن و ناتوانن پەیوەندییە‬ ‫دیبلۆماسییەكانی لەخزمەتی نیشتمانی‬ ‫كورد دا پێشبخەن و تەنها ركەبەرایەتی‬ ‫حزبی و شەخسی لە دژی الیەنەكانی‬

‫دیــكــەی كـــوردی دەكـــەن و ئەمەش‬ ‫بــۆ داهــاتــوی دۆزی گەلی كــورد زۆر‬ ‫مەترسیدارە‪.‬‬ ‫هەندێك لە سەركردەكانی ئەنەكەسەش‬ ‫دەڵــێــن ئێمە رێــگــامــان لــە گەنجان‬ ‫نەگرتووە و مافی ئەوان هەیە بەشداری‬ ‫لە سیاسەت بكەن‪ ،‬بەاڵم دەبێت ئەوان‬ ‫لەالیەن حزبەكانیانەوە هەڵبژێردرێن‬ ‫بۆ ئەندامبون لە ئیتیالف و خەباتی‬ ‫ئەنەكەسە و رێگا كراوەیە بۆ هەمویان‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆر لە ئەندامانی ئیتیالفی سوری‬ ‫بە ئاشكرا دژایەتی مافەكانی گەلی كورد‬

‫دەكــەن وەك میشیل كیلو و ئەنەس‬ ‫عەبدە و عگا كامل و و هیچ هەڵوێست‬ ‫و وەاڵمــێــك لــە الیــەن سەركردایەتی‬ ‫ئەنەكەسەوە نیە لەبەرئەوەی كە هەمویان‬ ‫دۆست و هاوڕێی یەكبون لە سەردەمی‬ ‫پیشوی جیابونەوەیان لە رژێم و هەمویان‬ ‫فەرمانبەربون و ئیمڕۆش هەمویان بە‬ ‫یەكەوە وەك ئۆپۆزسیۆن كاردەكەن بۆ‬ ‫ئەو مەبەستەش سەركردایەتی ئەنەكەسە‬ ‫نــاتــوانــن هەڵوێست لــە بــەرامــبــەری‬ ‫دژایەتیكردنی سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫لە دژی دۆزی گەلی كورد لە سوریا و بە‬

‫ئاشكرا هەڕەشە دەكەن‪.‬‬ ‫ئاشكرایە كە دامەزراندنی حكومەتە‬ ‫تازەكەی ئیتیالفی سوری بە سەرۆكایەتی‬ ‫ج ــواد ئــەبــو حــەتــەب بــێ ك ــورد وەك‬ ‫خەنجەری ژاهراویە لە پشتی ئەنەكەسەدا‬ ‫و دەبێت سەركردایەتی ئەنەكەسە واز لە‬ ‫سیاسەتە چەوتەكانی بێنێت و بگەڕێتەوە‬ ‫بۆ نێو رێزەكانی گەلی كورد لەڕۆژئاوای‬ ‫كوردستان و هەوڵ بدات داوای لێبوردن‬ ‫لە خەڵكی كورد و ئیدارەی زاتی بكات‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بەشداری لە حكومەتی فیدراڵی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بكات‪.‬‬

‫دادگای مافەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا هۆشداری دەداتە توركیا‬

‫فریدەم هاوس‪ :‬لەئازادی رۆژنامەگەریدا توركیا بەپلەی دواهەمین دێت‬ ‫راپۆرت‪ :‬چاودێر‬ ‫دادگای مافەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا‪،‬‬ ‫گومانی شیاو بە پێچەوانەی مافی مرۆڤ‬ ‫ئەژمار دەكات‪ ،‬دادگای مافەكانی مرۆڤ‬ ‫لــە ئــەوروپــا لە بڕیارێكی دەگمەنیدا‬ ‫بڕیاری زیندانیكردنی تۆمەتبار پێتر‬ ‫و بـــوزادژی هــەڵــوەشــانــدەوە‪ .‬ناوبراو‬ ‫بــە تۆمەتی گەندەڵی لــە یەكێك لە‬ ‫فەرمانگەكانی مۆڵدۆڤادا تۆمەتبار كراو‬ ‫پاشان لەالیەن دادگاكانی ئــەو واڵتە‬ ‫فەرمانی زیندانی كردنی بۆ ماوەی ‪١٠‬‬ ‫ساڵ بەسەرا سەپێنرا‪ .‬دادگای مافەكانی‬ ‫مرۆڤ سەبارەت بەو بڕیارەی دادگاكانی‬ ‫مۆڵدۆڤا لە بڕیارێكی كەم وێنەیدا ئەوەی‬ ‫راگەیاندووە كە گومانی شیاو نابێتە هۆی‬ ‫سەپاندنی سزا بە سەر كەسی تۆمەتباردا‬ ‫و هەتا تاوانەكەی بە شێوەیەكی حاشا‬ ‫هەڵنەگر بە سەرا ساغ نەبێتەوە‪ .‬ئێستا‬ ‫لە دادگاكانی توركیا بە تۆمەتی گومانی‬

‫شیاو زۆرێ ــك لــە نــەیــارانــی دەســەاڵت‬ ‫دەستگیر دەكــرێــن و دواتــر فەرمانی‬ ‫زیندانیان بەسەرا دەسەپێنرێت‪.‬‬

‫دەستەواژەی بێبنەما‪ ،‬نابێت بكرێتە‬ ‫بنەمای دادگایی كردن‬ ‫لەدوای ئەم بڕیارەی دادگای مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ لە ئــەوروپــا‪ ،‬پێدەچێت زۆرێك‬ ‫لــە بــڕیــارەكــانــی دادگــاكــانــی توركیا‬ ‫هەڵبوەشێتەوەزۆریك لە دادگاكانی‬ ‫توركیا چەند دەستەواژەیەك بەكاردێنن‬ ‫بــۆ دادگـــای كــردنــی هەركەسێك كە‬ ‫بیانەوێت دادگایی بكەن و تۆمەتباری‬ ‫بكەن‪ ،‬بۆ نمونە «تیرۆر» بۆ دادگای‬ ‫زۆرێك لە كەسایەتیە سیاسیە كوردەكان‬ ‫و «دەوڵەتی هاوتەریب» بۆ چاالكوانانی‬ ‫بزاڤی خزمەت بەكاردێنرێت و زۆرێك‬ ‫لــە هــاواڵتــیــانــی ئــەو واڵتـــە بــەم دوو‬ ‫دەستەواژەیە تۆمەتبار كراون و دواتر‬ ‫توشی سزای زیندانی بون‪.‬‬ ‫لە بڕیارەكەی یەكێتی ئــەوروپــا بە‬ ‫ئاشكرا ئاماژە بەوە دەكــات كە نابێت‬ ‫بە دەستەواژەی بێبنەما و گومانی شیاو‬

‫كەسی گومانلێكراو زیندانی بكرێت هەتا‬ ‫تاوانێكی ئاشكرا بە بەڵگەی سەلمێنراو‬ ‫بــەســەرا ســـاغ نــەبــێــتــەوە‪« .‬داوای‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی دادگاكانی‬ ‫توركیا دەكەین» پارێزەر عومەر تورانلی‬ ‫سەبارەت بەم بڕیارەی دادگای مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ لە ئەوروپا رایگەیاند كــەوا لە‬ ‫نزیكترین كاتدا بڕیارەكانی دادگاكانی‬ ‫توركیا دەبەنە دادگای ناوبراو و چاوەڕێی‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی زۆرێك لە بڕیارەكان‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫توران دەشڵێت «ئەم بڕیارە دەبێت‬ ‫بە پەند بۆ دادگاكانی توركیا‪ ،‬لە قۆناغی‬ ‫یەكەمدا سكااڵ لەسەر دادگاكانی سوڵح‬ ‫و سزای توركیا تۆماردەكەین كە كار بە‬ ‫گومانی شیاو و دەستەواژەی بێبنەما‬ ‫دەكات‪ .‬گەر گوێی بە سكااڵكانمان نەدا‬ ‫ئەوا یەكسەر لە دادگای مافەكانی مرۆڤ‬ ‫لە ئەوروپا سكااڵ تۆمار دەكەین‪ .‬توركیا‬ ‫پەیوەستە بــەوەی بڕیارەكانی دادگای‬ ‫مافەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا پەسەند بكات‪،‬‬ ‫چونكە توركیا لە رابردودا بڕیاری لەسەر‬ ‫ئــەوەداوە كە بڕیاری دادگای مافەكانی‬

‫مــرۆڤ لــە ئــەوروپــا پەسەند بكات و‬ ‫پابەند بێت پێوەی‪ .‬ئەم بڕیارەی دادگای‬ ‫مافەكانی مــرۆڤ كارێكی بۆ دادگــای‬ ‫سوڵح و ســزای توركیا نەهێشتۆتەوە‬ ‫و نــاوەڕۆكــی ئــەم دادگــا دروستكراوە‬ ‫تایبەتانەی هەڵوەشاندۆتەوە‪.‬‬

‫توركیا لە ئازادی رۆژنامەگەریدا‬ ‫دواهەمینە‬ ‫لە راپۆرتی خانەی فریدوم هاویس‬ ‫بۆ ساڵی ‪ ،2016‬سەبارەت بە ئازادی‬ ‫رۆژنامەگەری لە واڵتانی دونیا ئامادەی‬ ‫كــــردووە‪ ،‬خــانــەی فــریــدوم هــاوس بۆ‬ ‫توێژینەوەی ئەكادیمییە لە ئەمریكا‪،‬‬ ‫ئەم راپۆرتەی كە سەبارەت بە ئازادی‬ ‫رۆژنامەگەریی ئامادەكراوە‪ ،‬لە كۆی ‪42‬‬ ‫واڵتدا توركیا بەپلەی دواهەمین هاتووە‬ ‫لە ئازادی رۆژنامەگەریدا‪.‬‬ ‫جێی باسە هەمان ناوەند لە راپۆرتەكانی‬ ‫ساڵی رابردوودا بەهەمان شێوە‪ ،‬توركیا‬ ‫لە ریزبەندی پلەی دواهەمین هاتووە‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆتە جێی باسی رۆژنــامــە و‬ ‫میدیاكانی واڵتانی رۆژئاوا‪.‬‬

‫خشتەی ریزبەندی فریدەم هاوس سەبارەت بەئازادیی رۆژنامەگەریی‬

‫ناوخۆ‬

‫ژمارە (‪ )571‬دو شەممە ‪2016/7/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫بۆ یەكەمجار نەشتەرگەریی چاندنی مۆخ لەسلێمانی ئەنجامدرا‬ ‫بەڕێوەبەری سەنتەری چاندنی مۆخ‪ :‬لە ساڵێكدا چاندنی مۆخ بۆ ‪ 100‬نەخۆش دەكەین‬ ‫مۆخ دروستكراون‌و هەموی لــەدەرەوەی‬ ‫واڵت هێنراون‪ ،‬كە بەشێكیان لەواڵتی‬ ‫ئەڵمانیا‌و بەشێكی تریان لە واڵتی ئیتاڵیا‬ ‫كــڕدراون‪ ،‬هەروەها لەڕووی كوالتییەوە‬ ‫ئامێرەكانی ئەم سەنتەرە لەواڵتەكانی‬ ‫دراوســێ زۆر باشترن‪ ،‬ئــەو ئامێرانەی‬ ‫تایبەتن بەچاندی مۆخ لەئێستادا لە‪%90‬‬ ‫تەواوو بوە‪ ،‬هەروەها دوو جۆر ستاف‬ ‫هەیە لەسەنتەرەكە ستافێكیان كوردن‌و‬ ‫كە ساڵی راب ــڕدوو نــێــدران‌و بۆ واڵتی‬ ‫ئیتاڵیا بۆ ماوەی شەش مانگ راهێنانیان‬ ‫پێكراوە‌و ئامادەكراون‪ ،‬دووەمیان تیمێكی‬ ‫ئیتاڵیەو كۆمەڵێك پڕۆفیسۆر لەخۆ‬ ‫دەگرێت بۆماوەی یەك ساڵ لەگەڵیان‬ ‫دەبــن تا چاندنی مۆخەكان ئەنجام‬ ‫دەدرێــت تا دڵنیا دەبینەوە كە خۆیان‬ ‫دەتوانن چاندنی مۆخ بەبێ كێشە دەتوانن‬ ‫ئەنجام بدەن ‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫سەنتەری چاندنی مــۆخ تایبەتە بە‬ ‫نەخۆشانی تاالسیماو توشبوان بە‬ ‫نەخوشی شێرپەنجەی خوێن‪ ،‬كەلەم‬ ‫سەنتەردا نەشتەرگەری چاندنی مۆخ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەالیەن دوو ستافی كوردی‬ ‫ئیتاڵیەوە ئەنجام دەدەرێــت‪ ،‬سەنتەری‬ ‫چاندی مۆخ لەسلێمانی یەكەمین سەنتەرە‬ ‫لەئاستی هەموو عیراق ‌و كوردستان‪،‬‬ ‫مانگی پێشو بۆ یەكەمجار نەشتەرگەری‬ ‫چاندنی مۆخ تێدا ئەنجامدرا‪ ،‬هەرەوەها‬ ‫ئەم سەنتەرە بەهاوكاری سندوقی كۆمەكی‬ ‫شێرپەنجە‌و خــێــرخــوازان كــراوەتــەوە‪،‬‬ ‫هەروەك بەڕێوەبەری سەنتەرەكە ئاماژەی‬ ‫پێدەكات‪ ،‬لەساڵێكدا توانایان هەیەچاندنی‬ ‫مۆخ بۆ ‪ 100‬نەخۆش ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫سااڵنە ‪ 100‬منداڵ چاندنی مۆخی‬ ‫بۆ دەكرێت‬ ‫بەڕێوەبەری سەنتەری چاندنی مۆخ‬ ‫لەسلێمانی‪ ،‬بە « چاودێر»ی رایگەیاند‪ ،‬كردوە‪ ،‬ئەم سەنتەرە نزیكی ‪ 10‬قەرەوێڵە چاندنی مۆخی تێدا بكرێت‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫سەنتەرەكەیان ماوەی سێ ساڵە وەكو لەخۆ دەگرێت‪ ،‬ئەگەر بەتەواوی بكەوێتە ئێمە نەخۆشی تاالسیمیا مــان زۆرە‪،‬‬ ‫بینا تــەواو بــوە‪ ،‬ساڵی ڕابــردوو وەكو كار دەتوانین سااڵنە نزیكەی ‪ 100‬منداڵ لەبەرئەوەی ژن‌و ژنخوازی لەناو خێزانەكان‬ ‫نەخۆشخانەی هیوا ئیدارەكەیان وەرگرت‪ ،‬چاندنی مۆخی بۆ ئەنجام بدرێت‪ ،‬ئەم زۆرە‪ ،‬تاكە رێگە چارەسەریش بۆئەم‬ ‫بەهاوكاری سندوقی كۆمەكی شێرپەنجە سەنتەرە یەكەمین سەنتەرە لەسەر ئاستی نەخۆشیە چاندنی مۆخە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫دەستیان بەئامادەكردن‌و تۆماركردنی عیراق كە بتوانێت هەموو جۆرەكانی یەكەمین سودمەند دەبن لەم سەنتەرە‪،‬‬ ‫یەكەم نەشتەرگەری چاندنی مۆخی ئێسك لە سلێمانی‬

‫هـــەروەهـــا ئـــەو كــەســانــەی كەتوشی‬ ‫شێرپەنجەی خوێن دەبن‪.‬‬ ‫كوالێتی ئامێرەكان‬ ‫د‪ .‬دۆسكی نەجات‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫ئامێرەكان تایبەت بە سەنتەری چاندنی‬

‫تێچوی سەنتەرەكە لەسەر سندوقی‬ ‫كۆمەكی شێرپەنجەیە‬ ‫بــەرێــوەبــەری ســەنــتــەری چاندنی‬ ‫مۆخ‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬نزیكەی ‪ 20‬رۆژە‬ ‫سەنتەرەكە كــراوەتــەوە و لەئێستادا‬ ‫یەكەم چاندنی مۆخی تێدا ئەنجانمدراوە‪،‬‬ ‫بارودۆخی نەخۆشەكە لەئێستا جێگرەو‬ ‫باشە‪ ،‬بــەردەوامــن لەكارەكرەكانیان و‬

‫بەنیازن دوو نەخۆشی تریش چارەسەری‬ ‫بۆبكەن‪ ،‬هەروەها تێچوی ئەم سەنتەرە‬ ‫هــەمــوو لــەســەر ســنــدوقــی كۆمەكی‬ ‫شێرپەنجەیە كە لەڕێگەی خێرخوازانەوە‬ ‫پارەكەی دابیندەكرێت‪ ،‬بەو هۆیەشیەوە‬ ‫دەتوانین بەباشی كارەكان ڕاپەڕنین هەتا‬ ‫خێرخیوازان هەبێت كاروبارەكانی ئەم‬ ‫سەنتەرە ناوەستێت‌و بــەردەوام دەبێت‪،‬‬ ‫هــەروەهــا هەبونی سەنتەرێكی لەم‬ ‫شێوە وادەكات تێچوی ناردنە دەرەوی‬ ‫نەخۆش لەالیەن حكومەتەوە كەمبێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە تێچوی هەر نەخۆشێك كەخۆی‬ ‫بچێتە دەرەوە یــان حكومەت بینرێتە‬ ‫دەرەوە شەش دەفتەر دۆالرە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫كە ئەم سەنتەرە هەبێت ئەو بڕ پارەیە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆهەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەنجامدانی نەشتەرگەرییەكە‬ ‫د‪.‬دۆســــكــــی نــــەجــــات‪ ،‬جــەخــتــی‬ ‫لـــــەوەشـــــكـــــردەوە‪ ،‬ئــەنــجــامــدانــی‬ ‫نەشتەرگەریەكەبەپێی سەرەیە كە بۆ‬ ‫نەخۆشەكان دادەنرێت چاندنی مۆخەكەیان‬ ‫بۆدەكرێت‪ ،‬یان جــۆرو حاڵەتی خراپی‬ ‫نەخۆشەكە تاچەند ئامادەیەو كەشەكەی‬ ‫لەبارە بڕیاردەدرێت كە چاندنی مۆخەكەی‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬لەئێستادا كەموكورتیەكی‬ ‫واهایان نیە‪.‬‬

‫چ شێرپەنجەیەك لەكوردستاندا زۆرە ؟‬

‫چارەسەری شێرپەنجە بەتیشك لەسلێامنی لۆدێكی زۆری لەسەرە‬ ‫لەئێستادا‬ ‫گرفتی گەورە‬ ‫كە ڕوبەرووی‬ ‫نەخۆشانی‬ ‫شێرپەنجە‬ ‫دەبێتەوە‬ ‫لەچارەسەر‬ ‫بەتیشكدایە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی‬ ‫لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا‬ ‫ئامێری‬ ‫چارەسەر‬ ‫بەتیشك‬ ‫تاڕادەیەك‬ ‫كەمە‌و تەنها‬ ‫دوو ئامێر‬ ‫هەیە‬

‫چاودێر‪:‬‬ ‫ســـاڵ بــەســاڵ رێــــژەی توشبون‬ ‫بەشێرپەنجە روو لەزیاد بون دەكات‌و‬ ‫رێــگــاكــانــی چــارەســەریــش بــۆ ئەو‬ ‫نەخۆشییە لەهەرێمی كوردستان‬ ‫ســـنـــوردارەو لــەئــاســت ژمـــارەی‬ ‫نــەخــۆشــەكــانــدا نــیــە‪ ،‬هـــەروەك‬ ‫بەڕێوەبەری سەنتەری ژیانەوە‬ ‫لەسلێمانی ئاماژە بەوە دەكات‪،‬‬ ‫ك ــە لــۆدێــكــی زۆر لــەســەر‬ ‫سەنتەرەكەیان هەیە‌و تەنیا دوو‬ ‫ئامێری چارەسەری تیشكیان‬ ‫هەیە كە بۆئەو ژمارەی زۆری‬ ‫نەخۆشەكان كەمە‪ ،‬هاوكات‬ ‫بەپێی ئامارەكان باڵوترین‌و‬ ‫مەترسیدارترین شێرپەنجە‬ ‫لەكوردستان شێرپەنجەی‬ ‫سیەكانە كــە بــەزۆری‬ ‫لەپیاواندایە‪.‬‬

‫لە‪ %40‬نەخۆشەكان خەڵكی دەرەوەی‬ ‫شاری سلێمانین‬ ‫بــەڕێــوەبــەری ســەنــتــەری ژیــانــەوە‬ ‫بۆچارەسەری شێرپەنجە‪ ،‬باس لەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬رێژەی توشبوو بەشێرپەنجەی‬ ‫مەمك لەپیاواندا كەمترە‪ ،‬لەكاتێكدا كە‬ ‫‪ 100‬ئافرەت توشدەبێت لەهەمانكاتدا‬ ‫یەك پیاو روبــەڕووی ئەو نەخۆشییە‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬كارزان مارف موراد‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫رونكردەوە‪ ،‬بەپێی ستاندارە جیهانیەكان‬ ‫یەكەمین چارەسەر بۆ نەخۆشیەكانی‬ ‫شێرپەنجە لەپیاوان‌و‬ ‫ئــافــرەتــانــیــشــدا‬

‫نەشتەرگەرییە پــاشــان چــارەســەر‬ ‫بەتیشك كــە لـــە‪ %40‬چاكبونەوەی‬ ‫نەخۆشیەكە بــەهــۆی چــارەســەرە‬ ‫بــەتــیــشــكــە نــزیــكــەی لــــە‪%80- 70‬‬ ‫نەخۆشانی شێرپەنجە پێویستی بەم‬ ‫جۆرە چارەسەرەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫چ ــارەس ــەرە بــەدەرمــانــی كیمیایی‌و‬ ‫هۆڕمۆنات دەكرێت‪ ،‬كە لەم سەنتەرەدا‬ ‫زیــاتــر بــەنــەشــتــەرگــەری چــارەســەر‬ ‫بەتیشك‌و هۆڕمۆنات بەكاردێت‌و كەمتر‬ ‫كیمیای بەكاردێت‪ ،‬بۆ شێرپەنجەی‬ ‫سییەكان‌و ڕێكە‌و كۆڵۆن نەشتەرگەری‌و‬ ‫تیشك‌و كیمیایی بەكاردێت‪.‬‬ ‫وتیشی « ژمارەیەكی زۆر ئاوارە‬ ‫هەیە‌و چارەسەریان بۆدەكرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫لــەئــێــســتــادا ‪ %45-40‬نــەخــۆشــەكــان‬ ‫كەچارەسەر دەكرێن خەڵكی دەرەوەی‬ ‫شاری سلێمانین‪ ،‬شارەكانی هەولێر‌و‬ ‫دهــۆك كەركوك‬ ‫كـــــــــــــــە‬

‫رێژەیەكی‬ ‫زۆر سەردانی‬ ‫سەنتەرەكەمان دەكەن بۆ چارەسەر‪،‬‬ ‫پاشان لە ‪ %15‬خەڵكی ناوەڕاست‌و‬ ‫باشوری عیراقن جگە لەئاوارەكان كە‬

‫سەردانی سەنتەرەكەیان دەكەن‪.‬‬ ‫‪ %95‬نەخۆشانی شێرپەنجە توانای‬ ‫چونە دەرەوەیان نیە‬ ‫پزیشكە پسپۆڕەكە دەڵێت «لەئێستادا‬ ‫گرفتی گەورە كە ڕوبــەرووی نەخۆشی‬ ‫شێرپەنجە دەبــێــتــەوە لــەچــارەســەر‬ ‫بەتیشكدایە‪ ،‬بەو پێیەی لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا ئامێری چارەسەر بەتیشك‬ ‫تاڕادەیەك كەمە تەنها دوو ئامێر هەیە‪،‬‬ ‫بــەهــۆی هەبونی ئــەو هــەمــوو ڕێــژە‬ ‫زۆرەی ئــاوارە‌و ئەو نەخۆشە زۆرانەی‬ ‫لــە نــاوەڕاســت‌و بــاشــوری عیراقەوە‬ ‫دێن‪ ،‬ئەوەیش وایكردوە لۆدێكی زۆر‬ ‫لــەســەر ســەنــتــەری ژیــانــەوە دروســت‬ ‫ببێت بۆ چارەسەركردنی نەخۆشی‬ ‫شێرپەنجە بە تیشك‪ ،‬نەخۆش ناچار‬ ‫دەبــن بچنە دەرەوەی واڵت ئەوانی‬ ‫دەڕۆن دەبێت بەپارەی خۆیان بڕۆن‪،‬‬ ‫كە ئەوەیش پارەیەكی زۆری تێدەچێت‬ ‫هەر جەلسەیەك نزیكی ‪ 250‬دۆالری‬ ‫تێدەچێت نەخۆشەكانیش نزیكی ‪25‬‬ ‫بۆ ‪ 30‬جەلسەیان هەیە‪ ،‬بێجگە لەوەی‬ ‫نزیكەی دوو مانگێك پێویستە بمێننەوە‪،‬‬ ‫بەو پێیەش بێت هەرنەخۆشێك بیەوێت‬ ‫چارەسەر بەتیشك وەرگرێت نزیكەی‬ ‫‪ 21‬هەزار دۆالری تێدەچێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەم دۆخەی ئێستادا كە هەیە لە‪%95‬‬ ‫نەخۆشانی شێرپەنجە ناتوانن بچێتە‬ ‫دەرەوەی واڵت»‪.‬‬ ‫بەپێ ئــەو ئــامــارانــەی لە هۆبەی‬ ‫شــێــرپــەنــجــەی سلێمانیەوە دەســت‬ ‫«چاودێر» كەوتون‪ ،‬لەساڵی ‪2014‬دا‬ ‫زیــاتــر لــەهــەزارو ‪ 824‬كــەس توشی‬ ‫نەخۆشی شێرپەنجە بون‪ ،‬كە ‪869‬یان‬ ‫لــەرەگــەزی نێر بــووە لــەو رێــژەیــەش‬ ‫‪ 126‬توشبوو بەشێرپەنجەی سیەكانە‪،‬‬ ‫بەرزترین رێژەیش لەناو رەگەزی نێردایە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 2015‬رێژەی توشبوو بەنەخۆشی‬ ‫شێرپەنجە هەزارو ‪ 667‬كەسە‪ 800 ،‬یان‬ ‫لەرەگەزی نێر بوە لەو رێژەیەش ‪104‬‬ ‫توشبو بەشێرپەنجەی سیەكانە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )571‬دو شةممة ‪2016/7/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫کتێبی «مێژووی ئایینەکان» ی‬ ‫د‪ .‬کەیوان ئازاد ئەنوەر‬ ‫خوێندنەوەیەکی ڕەخنەیی کورت‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫یەکێک لەو بوارانەی کە لە کوردستان‬ ‫بایەخی کەمیان پێ دراوە‪ ،‬و ئەو بایەخە‬ ‫کەمەش هێشتا لە ئاستی زانستیی پێویستدا‬ ‫نیە؛ بــواری «مێژوی ئایینەکان» (تاریخ‬ ‫األدیان) یاخود «ئایینناسیی بەراورد» (علم‬ ‫األدیان المقارن)ـە‪ .‬ئەو نوسەر و توێژەر و‬ ‫ئەکادێمیستە کــوردانــەی لــەم بـــوارەدا بە‬ ‫شێوەیەکی زانستی کــاردەکــەن؛ ژمارەیان‬ ‫ناگاتە ژمارەی پەنجەکانی دەست‪.‬‬ ‫یەکێک لەم ئەکادێمیستە کوردانەی لەم‬ ‫بــوارەدا کاریان کــردوە؛ (د‪ .‬کەیوان ئازاد‬ ‫ئەنوەر)ە‪ .‬هەرچەند ڕشتەی کار و پسپۆڕیی‬ ‫ناوبراو لە بنەڕەتدا مێژو و مێژوی کوردە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی تێزە ئەکادێمیاییەکانی بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی پلەی زانستی لە مێژودا تایبەت‬ ‫بون بە مێژوی ئایینەوە (نامەی ماستێرەکەی‬ ‫تایبەتە بە ئایینی مانی‪ ،‬و دۆکتۆراتەکەی‬ ‫تایبەتە بە تەوژمی زەندەقە و زیندیقەکان‬ ‫لــە مــێــژوی ئــیــســامــدا)؛ بــۆیــە لــە بــواری‬ ‫مێژوی ئایینەکاندا بە نوسین و وانەوتنەوە‬ ‫دەرکەوتوە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین پوختە و بەرهەمی ناوبراو‬ ‫و ئەزمونی وانەوتنەوەی لەو بــوارەدا؛ لەم‬ ‫کتێبەدا بەرجەستە بوە کە لەم هەڵوەستە‬ ‫خــێــرایــەدا دەیناسێنین‪ ،‬ئــەویــش کتێبی‬ ‫«مێژووی ئایینەکان»ـە (چاپی سێیەم)‪ ،‬کە‬ ‫سێ جار چاپ کراوە‪ :‬چاپی یەکەم (‪:)٢٠٠٩‬‬ ‫ئەندێشە‪ ،‬چاپی دوەم (‪ )٢٠١٢‬و سێیەم‬ ‫(‪ :)٢٠١٥‬چاپخانەی چوارچرا‪.‬‬ ‫نــاوبــراو لــە پێشەکیی چاپی یەکەمی‬ ‫کتێبەکەیدا بارودۆخی چەکەرەکردنی بیرۆکەی‬ ‫کتێبەکە و پێویست‌بونی کتێبێکی لەو جۆرە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬و ڕونی دەکاتەوە کە پێویستیی‬ ‫زانــکــۆکــانــی کــوردســتــان بــە نوسینێکی‬ ‫ئەکادێمیایی بە زمانی کوردی لەسەر مێژوی‬ ‫ئایینەکان ئەم کتێبەی خواستوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫بۆ دابین‌کردنی ڕێباز «منهج»ی خوێندن‬ ‫بۆ وانــەی (مــێــژوی سیستەمی سیاسی‪-‬‬ ‫ئایینی) لە کۆلێجی زانستە سیاسیەکان‪ ،‬و‬ ‫وانەی (مێژوی ئایینەکان) بۆ بەشی مێژو و‬ ‫بەشی خوێندنی ئیسالمی‪ .‬ئیتر بۆ ئەوەی‬ ‫خوێندکارانی کورد لە خوێندنی ئەو زانستە‬ ‫بە زمانی دایکی خۆیان بێبەش نەبن؛ ئەم‬ ‫کتێبە لەدایک‌بوە‪.‬‬ ‫هــەر بــۆیــە کتێبەکە ســەرەتــا بــەش‪-‬‬ ‫بەش نوسراوە و بە شێوەی «مەلزەمە»‬ ‫خوێندکارانی ئەو بەشانە‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫زانــکــۆی سلێمانی‪ ،‬دەستاودەستیان پێ‬ ‫کــردوە‪ ،‬هەتا لە کۆتاییدا ئەم کتێبەی لێ‬ ‫پێک‌هاتوە‪.‬‬ ‫لێرەوە سەرنج دەدەین و چاوەڕوان دەکەین‬ ‫ئەم کتێبە کاریگەریی زۆری هەبوبێت‪ ،‬و‬ ‫نەوەیەکی لە خوێندکارانی بەشەکانی مێژو‬ ‫وخوێندنی ئیسالمیی ئاڕاستە کردبێت‪ .‬جا‬ ‫ئەو ئاڕاستەکردنە زانستیانە و لە ئاستی‬ ‫ئەکادێمیایی پێویستدا بوبێت یــان نا؛‬ ‫لێپرسراوێتیی ئــەوە لە ئەستۆی نوسەردا‬ ‫گەورە و قورسە‪.‬‬ ‫کتێبەکە لە سێ بەشی سەرەکی پێک‌دێت‪:‬‬ ‫(بەشی یەکەم) دەروازەیەکە بۆ مێژوی‬ ‫ئایینەکان کە بە ناونیشانی «ئایین و‬ ‫مێژو»ە‪ ،‬و شەش باس لە خۆی دەگرێت‪:‬‬ ‫باسی یەکەم «مــرۆڤ و دەرکــەوتــنــی لە‬ ‫مێژودا» کە باس‌وخواسێکی ئەنترۆپۆلۆجیاییە‬ ‫دەربارەی بنچینە و ڕابردوی مرۆڤ و «مرۆڤی‬ ‫یەکەم» لە ڕوانگەیەکی کولتوریەوە‪ .‬باسی‬

‫دوەم ســەربــوردێــکــی‬ ‫خێرای ئایینە بە ناوی‬ ‫«ئایین و دەرکەوتنی‬ ‫لــە مــێــژودا»‪ .‬باسی‬ ‫ســـێـــیـــەمـــیـــش کــە‬ ‫ناونیشانی «ئایین و‬ ‫مــــرۆڤ»ی هــەڵ‌گــرتــوە‪،‬‬ ‫هەوڵێکە بــۆ پێناسەی چەمکی ئایین‪،‬‬ ‫لەنێوان دەقە ئایینیەکان خۆیان‪ ،‬و پێناسە و‬ ‫پۆلێن‌کردن و تێڕوانینی بیرمەند و فەیلەسوفە‬ ‫ئایینی و نائایینیەکان بۆ ئایین‪ ،‬و پۆلێنی‬ ‫«ئایینی ئاسمانی‪ ،‬و ئایینی زەمینی»‪ .‬باسی‬ ‫چوارەمیش بە ناوی «خودا و پەیامبەران و‬ ‫نێردراوان و چاکسازان» هاتوە‪ ،‬کە هەوڵێکە‬ ‫بۆ ڕونکردنەوەی پێناسە ئایینیەکانی‪.١ :‬‬ ‫چەمکی خودا‪ ،‬ئەوەش بە تایبەتی لە ئایینە‬ ‫«ئاسمانیە گەورەکان»‪ :‬یەهودی و مەسیحی‬ ‫و ئیسالم‪ ،‬و ئایینە «دوانەپەرستیەکان»‪:‬‬ ‫زەردەشــتــی‪ ،‬مانی‪ ،‬مــەزدەکــی‪ ،‬و ئایینە‬ ‫«گەورەکانی هیندستان و چین»‪« :‬تاوی»‪،‬‬ ‫«بـــووزی»‪« ،‬هیندۆسی»‪ .٢ .‬چەمکی‬ ‫پەیامبەر‪ ،‬و پێناسە ئیسالمیەکانی «نبي»‪.‬‬ ‫‪ .٣‬چەمکی نێردراوان‪ ،‬و پێناسەی ئیسالمیی‬ ‫«رسول» (هەرچەند لە ڕاستیدا «پەیامبەر»‬ ‫و «نــێــرراو» هەردوکیان هــەر بەرامبەری‬ ‫«رسول»ـن)‪ .٤ ،‬چەمکی چاکسازان‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫چاکسازیی کۆمەاڵیەتییان کردوە و خۆیان بە‬ ‫«پەیامبەر» و «نێرراو»ی خوا نەناساندوە‪.‬‬ ‫باسی پێنجەمیش بە ناونیشانی «ئایین لە‬ ‫تێڕوانینی گەالنی کۆندا»‪ ،‬کە کورتەیەکی‬ ‫ناتەواوە دەربارەی ئایینە فرەپەستیەکان کە‬ ‫پێش یەکتاپەرستیەکان دەرکەوتون‪ ،‬و دەبوایە‬ ‫باسیان پێش ئایینە نوێیەکان بهاتایە‪ .‬باسی‬ ‫شەشەمیش بریتیە لە «ئایین لە تێڕوانینی‬ ‫گەالنی کۆنی نیمچەدورگەی هیند و چین»‬ ‫[لێرەدا دەبوایە بینوسیایە «نیمچەکیشوەری‬ ‫هیندی»]‪ ،‬و چەند کورتە باسێکی خێرایە‬ ‫لەسەر ئایینەکانی چین (ئایینی چینیی‬ ‫کۆن‪ ،‬تــاوی‪ ،‬کۆنفوشیوسی) و هیندستان‬ ‫(ئایینی هیندی [کە بە «بەراهیمی» ناوی‬ ‫دەبات]‪ ،‬ئایینی بودایی [کە بە «بوزی» ناوی‬ ‫دەبات])‪.‬‬ ‫(بــەشــی دوەم)‪ ،‬تایبەتە بــە ئایینە‬ ‫دوالیستەکان‪ ،‬و بە ناونیشانی «ئایینە ناسراو‬ ‫بە دوانەپەرستە گەورەکان»ـە‪ .‬و لە سێ باس‬ ‫پێک‌دێت کە ناساندنی پوخت و خێرای هەر‬ ‫سێ ئایینی زەردەشتی و مانی و مەزدەکین‪،‬‬ ‫لە بارەی مێژوی سەرهەڵ‌دان و بنەماکان و‬ ‫دەقە پیرۆزەکانی ئەو ئایینانەوە‪.‬‬ ‫بەشی سێیەم تەرخان کراوە بۆ «ئایینە‬ ‫یەکتاپەرستیە گەورەکان»‪ ،‬بۆیە لە سێ باس‬ ‫پێک‌دێت‪:‬‬ ‫باسی یەکەم «ئایینی جوو»‪ :‬پێناسەی‬ ‫ئایینی یەهودی و کورتە مێژویەکی تەقلیدیی‬ ‫ئایینەکە‪ ،‬و باسی «ئەرکەکان»ی ئایینەکە‪،‬‬ ‫ئینجا باسی دەقە پیرۆزەکانی (کە تەنها باسی‬ ‫«تەوڕات» دەکات و بە «العهد القدیم»ـیش‬ ‫ئــامــاژەی بــۆ دەکـــات (ال‪( )١١٠ .‬خــۆی‬ ‫«تەوڕات» تەنها بەشی یەکەمی «تاناخ»ـە‬ ‫و پێنج کتێبی یەکەمە‪ ،‬نەک هەموی)‪ .‬لە‬ ‫کاتێکدا ئێمە دەزانین ئایینی یەهودیی نمونەیی‬ ‫لەسەر بنەمای دەقی تەوڕات و کتێبەکانی‬ ‫تری «تاناخ» نەوەستاوە‪ ،‬بەڵکو دەقەکانی‬ ‫تری وەکو تەرگوم و میدراش و تەلمود و‬ ‫هەندێکی تریش بەشدارن لە پێکەوەنانی‬ ‫ئایینی یەهودی بەو شێوەیەی ئێستە هەیە)‪،‬‬ ‫و پاشان پەیڕەو «مذهب»ـەکانی ئایینەکە و‬ ‫بۆ ئەمەش ئاماژە بۆ گروپەکانی «سامیری»‬ ‫و «حەسیدی» و «فەریسی» و «گنۆسی»‬ ‫[نــوســراوە «گنوسی»] و «صــەدوقــی»‬ ‫دەکــــات‪ ،‬کــە ئــەم ئــامــاژەکــردنــەش بەم‬ ‫ڕێک‌خستنە و لە یەک ئاستدا ورد نیە‪ ،‬چونکە‬ ‫سامیری و صەدوقی و فەریسی گروپی کۆنن‪،‬‬ ‫بەاڵم حەسیدی گروپێک بەڵکو بزوتنەوەیەکی‬ ‫یەهودیی ڕۆحیی نیمچەنوێی سەدەی (‪١٨‬‬

‫ز‪).‬ـەن‪ ،‬گنۆستیسیزمیش هەرچەند هەندێک‬ ‫ڕەگ‌وڕیــشــەی دەچێتەوە بۆ یەهودیەتی‬ ‫هێللێنی بەاڵم لە چوارچێوەیەکی مەسیحیدا‬ ‫گەشەی کــردوە‪ ،‬و دواییش کاریگەریی لە‬ ‫ئایینی یەهودی و «قەبباالهـ»ی یەهودیدا‬ ‫هــەبــوە بــەاڵم بەگشتی گنۆستیسیزم لە‬ ‫خۆیدا ئاڕاستەیەکی دژە‪-‬یەهودی بوە‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی نوسەر باسی ڕێبازە گەورە و‬ ‫نمونەییەکەی ئایینی یەهودیی بەڕونی نەکردوە‬ ‫کە ئەویش یەهودیەتی حاخامیە کە تا ئێستەش‬ ‫زاڵە بەسەر جیهانی یەهودیدا‪ ،‬ڕەنگە لەبەر‬ ‫ئەوەی باسەکەی لە باسی پێشینانیاندا کە‬ ‫فەریسیەکانن کورت بوەتەوە‪ ،‬هەروەها باسی‬ ‫گروپی (قەڕڕائیەکان)‪ ،‬و هەروەها یەهودیەتی‬ ‫ئیصالحی‪ ،‬پشت‌گوێ‌خراوە‪.‬‬ ‫بــاســی دوەم تایبەتە بــە «ئایینی‬ ‫مەسیحی»‪ :‬پێناسەیەکی خێرای ئایینی‬ ‫مەسیحی و سەرهەڵدانی‪ ،‬و کورتەیەک لە‬ ‫باوەڕی مەسیحی دەربارەی سروشتی مەسیح‬ ‫و لەدایک‌بونی و پەیوەندیی بە خــواوە‪ ،‬و‬ ‫کۆتایی ژیانی‪ ،‬پاشان باسی «ئەرکەکان»ی‬ ‫ئایینەکە‪ ،‬و ئینجا دەقە پیرۆزەکانی (کە‬ ‫تەنها باسی «ئینجیل»‪ ،‬چوار ئینجیلەکە‪،‬‬ ‫دەکات‪ ،‬و تاکە ئاماژەیەکیش بۆ کتێبەکانی‬ ‫تــری «پەیمانی نــوێ» ناکات کە لەگەڵ‬ ‫«پەیمانی کۆن»ـدا بەسەریەکەوە «کتێبی‬ ‫پیرۆز»ی مەسیحی پێک‌دەهێنن‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫لە هەندێک لە نوسینەکانی باوانی کلێسا کە‬ ‫بایەخی گەورەیان بۆ ئایینی مەسیحی هەیە)‪،‬‬ ‫و پاشان باسی کلێسا دەکات‪ ،‬و ئاماژە بۆ‬ ‫«کلێسای خۆرئاوا» و «خۆرهەاڵت» دەکات‪،‬‬ ‫و پایە و پلەکانی پیاوانی ئایینی کلێسا و‬ ‫دەسەاڵتەکانی کلێسا دەخاتە ڕو‪ ،‬ئینجا باسی‬ ‫پەیڕەوەکانی ئایینەکە دەکــات‪ :‬کاتۆلیکی‪،‬‬ ‫و ئۆرتۆدۆکس‪ ،‬و پرۆتستانت‪ ،‬و لە چەند‬ ‫خاڵێکدا باوەڕ و بنەماکانی هەر یەکێکیان‬ ‫دەخاتە ڕو‪.‬‬ ‫پاشان باسی سێیەم تەرخان کــراوە بۆ‬ ‫«ئایینی ئیسالم»‪ ،‬کە بە «ناسین»ێکی‬ ‫ئایینەکە دەست‌پێ‌دەکات کە بێالیەنانە نیە‪،‬‬ ‫و پاشان کتێبی پیرۆزی ئایینەکە دەناسێنێت‬ ‫کە «قورئان»ـە‪ ،‬و یەک کورتە مێژوی زۆر‬ ‫خێرای ئەم دەقە دەخاتە پێش چاو‪ ،‬و ئیتر‬ ‫باسی «سوننەت» و «حەدیث» ناکات‪.‬‬ ‫پاشان ئەرک و بنەماکانی ئایینەکە (باوەڕ‪،‬‬ ‫نوێژ‪ ،‬ڕۆژو‪ ،‬زەکات‪ ،‬حەج) دەخاتە ڕو‪ .‬ئینجا‬ ‫کورتە مێژویەکی «ئیسالم دوای کۆچی دوایی‬ ‫پێغەمبەر» دەخاتە ڕو‪ ،‬لەم چەند سەرباسەدا‪:‬‬ ‫«سیستەمی خەالفەت لە سەردەمی دەوڵەتی‬ ‫خەالفەتی ڕاشیدیدا»‪« ،‬یەکەمین ملمالنێی‬ ‫سیاسی لەسەر دەسەاڵت» کە سەربوردەیەکی‬ ‫خێرایە بۆ ڕەگ‌وڕیشە و پێشینەکانی ناکۆکی‬ ‫و کێشمەکێشە سیاسی و مەزهەبیەکانی‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیی یەکەم‪ ،‬کێشمەکێشی‬ ‫نێوان «مــهــاجــرون» لە مەککەییەکان و‬ ‫«أنصار» لە هۆزی «ئەوس» و «خەزرەج»‪،‬‬ ‫و پاشان ڕوبەڕوبونەوەی هەڵ‌گەڕاوەکان لە‬ ‫الیەن (ئەبو بەکر)ەوە‪« .‬دوەمین ملمالنێ‬ ‫لەسەر دەسەاڵت» کە مەبەست کێشمەکێشە‬ ‫لەسەر جێگرتنەوەی (عومەر) کە لە کۆتاییدا‬ ‫(عوثمان) هەڵ‌بژێررا‪« .‬سێیەمین ملمالنێ‬ ‫لەسەر دەســـەاڵت» کە کێشمەکێشەکانی‬ ‫دوای کوژرانی (عوثمان) و هاتنە سەر کاری‬ ‫(عەلی) و ملمالنێکانی (عائیشە) و (موعاویە)‬ ‫و (خەواریج) لەگەڵی دەگرێتەوە‪ .‬پاشان‬ ‫«خەسڵەتەکانی سیستەمی خەالفەت»ی‬ ‫(ئــەبــو بــەکــر) و (عــومــەر) و (عوثمان)‬ ‫و (عەلی) دەخاتە ڕو‪ ،‬ئینجا دێتە سەر‬ ‫باسی «سیستەمی خەالفەت» لە دەوڵەتی‬ ‫(ئومەوی) و (عەبباسی)ـدا‪.‬‬ ‫(بەشی سێیەم) ی کتێبەکە تایبەتە‬ ‫بە «کۆمەڵە ئیسالمیەکان»ـەوە‪ ،‬واتە‬ ‫باس‌وخواسی گروپ و تاقمە ئیسالمیەکان‬ ‫«ال ـ ِفـ َـرق اإلسالمیة»‪ .‬ئەمەش لە هەشت‬ ‫باس پێک‌دێت‪« :‬خەواریج» و پێناسەیان و‬

‫ناوەکانیان و لقەکانیان و بیروباوەڕەکانیان‪،‬‬ ‫«شیعە» و زاراوەکــــە و ڕەگ‌وڕیــشــەیــان‬ ‫و لقەکانیان (دوازدە ئیمامی‪ ،‬زەیــدی‪،‬‬ ‫ئیسماعیلی) [ئیتر باسێک لــە شیعەی‬ ‫نوصەیری یاخود عەلەوی نیە]‪ ،‬و بیروباوەڕی‬ ‫ئــەمــانــە‪« .‬مورجیئە» و پێناسەیان و‬ ‫بیروڕاکانیان‪« .‬جەبرییە» و پێناسەيان و‬ ‫لقەکانیان و بیروباوەڕەکانیان‪« .‬موعتەزیلە»‬ ‫و پێناسە و ڕەگ‌وڕیــشــەی یەکەمیان‪ ،‬و‬ ‫باوەڕەکانیان‪ .‬ئینجا «ئیخوان ئەل‪-‬صەفا»‬ ‫و پێناسەیان و بەرنامە و تێڕوانینەکانیان‪.‬‬ ‫ئینجا باسی حەوتەم «تێڕوانینی کۆمەڵە‬ ‫ئیسالمیەکان بۆ پایەی خیالفەت»ـە‪ ،‬کە‬ ‫مەبەستی بــاوەڕی گروپەکانی خەواریج و‬ ‫شیعە و مورجیئە و جەبرییە و موعتەزیلەیە‬ ‫دەربارەی بنەمای «ئیمامەت»‪ ،‬و ئیتر باسی‬ ‫«ئەهلی سوننە» لێرەدا نیە! وەکو پێشتریش‬ ‫باسی «ئەهلی سوننەت و جەماعەت» و ـ بۆ‬ ‫نمونە ـ ئەشعەریەکان ناکات! باسی هەشتەم‬ ‫و کۆتاییش بە ناونیشانی «ڕەوتی ئیسالمی‬ ‫سیاسی لە سەدەی بیستەمدا» دانراوە‪ ،‬کە‬ ‫باسی بارودۆخی جیهانی ئیسالمیە دوای‬ ‫کەوتنی دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬و سەرهەڵدانی‬ ‫«ڕەوتی ئیسالمی سیاسی بە ناوی ئیخوان‬ ‫موسلیمین»‪ ،‬و ئیتر پێشینەکانی ئەم‬ ‫ڕێکخراوە و مێژوەکەی بە سێ قۆناغ دەخاتە‬ ‫ڕو‪.‬‬ ‫لە کۆتاییشدا سەرچاوەکانی دەخاتە‬ ‫ڕو‪ ،‬کە بە زمانی عــەرەبــی و فارسین و‬ ‫کەمێکیشیان کوردین‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا لە‬ ‫ناوەوەی کتێبەکەدا گەلێک زانیاری و سەرەداو‬ ‫بەبێ پەراوێزی سەرچاوە هاتون‪ ،‬کە ئەمانە‬ ‫جێی گومانن‪ .‬دەبوایە کتێبەکە لەم الیەنەوە‬ ‫سەرمەشق بوایە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەم کتێبە وەکو سەرەتایەک‬ ‫بۆ ئەو خوێندکارانەی یەکەم جار بە مێژوی‬ ‫ئایینەکان ئاشنا دەبن؛ تا ڕادەیەک گونجاوە‪.‬‬ ‫سەرباسەکان و دابەشکردنەکانی کتێبەکە‬ ‫باشن‪ .‬بەاڵم لە هەمان کاتدا ئاستی زانستیی‬ ‫کتێبەکە زۆر نزمە‪ ،‬هەم وەکو میتۆد و هەم‬ ‫وەکو زانیاریی ورد‪ ،‬بە شێوەیەک لە هەندێک‬ ‫شوێندا دەبێتە «ڕۆشنبیرییەکی گشتی»‬ ‫دەربارەی بابەتە ئایینیەکان نەک کتێبێک بۆ‬ ‫خوێندنی زانکۆیی‪ .‬دەبوایە ناوبراو لە گۆڕینی‬ ‫«مەلزەمە»کاندا بۆ کتێبێک گۆڕانکاریی‬ ‫ڕیشەیی لە پێکهاتەی باس‌وخواسەکاندا‬ ‫بکردایە‪ .‬خۆزگە نوسەر پێداچونەوە و‬ ‫پاڵفتەکردنی کتێبەکەی بە دو جۆر شارەزا‬ ‫بسپاردایە‪ :‬یەکەم شـــارەزای زانستی لە‬ ‫بوارەکە‪ ،‬هەم بــواری ئایینناسی بەگشتی‬ ‫و هەم بــواری ئیسالمناسی و لێکۆڵینەوە‬ ‫ئیسالمیەکان بەتایبەتی‪ ،‬و دوەم شارەزای‬ ‫زمانەوانی کە بتوانێت کەم‌وکوڕیی وەرگێڕان و‬ ‫دانانەوەی زاراوەکان ڕاست بکاتەوە‪.‬‬ ‫وەکو دابەش‌کردنی بابەتەکانیش؛ دەبینین‬ ‫زانیاریەکانی کتێبەکە دەربارەی ئایینی یەهودی‬ ‫و مەسیحی و ئیسالم‪ ،‬زیاتر لە باس‌وخواسی‬ ‫گــروپ و ڕێبازەکانی ئــەم ئایینانەدا چڕ‬ ‫بونەتەوە‪ ،‬و باسی مێژوی سیاسیی ئیسالم‬ ‫و گروپ و ڕێبازەکانی سێیەکی کتێبەکەی‬ ‫گرتوەتەوە‪ .‬لە بەرامبەرەوە مێژوی ئایینە‬ ‫کۆنەکان‪ ،‬کە زۆربــەی مێژوی ئایینەکان‬ ‫دەگرێتەوە؛ کەمترین بایەخی بەرکەوتوە‪.‬‬ ‫سەربارەی ئەوانەش بیرکردنەوە و شێوازی‬ ‫لێدوانی کتێبەکە لە چەمکە ئایینیەکان تەواو‬ ‫بێالیەن نیە‪ ،‬بەتایبەتی سەبارەت بە ئیسالم‪،‬‬ ‫کە ـ بۆ نمونە ـ دەڵێت ئیسالم «دوایەمین‬ ‫ئایینی ئاسمانیە پــەیــامــەکــەی لــەالیــەن‬ ‫پەروەردگارەوە بە هۆی فریشتەیەکەوە کە ناوی‬ ‫(جوبڕەئیل)ـە نێردرا‪ ...‬بەمەش دوایەمین‬ ‫پەیامی خودا گەیشتە زەوی‪ .»...‬هەروەکو لە‬ ‫گەلێک الیەنەوە لەژێر کاریگەریی چوارچێوەی‬ ‫ئیسالمیی «مــێــژوی ئایینەکان»ـدایە‪.‬‬ ‫کــە بــێــایــەنــی مــەرجــێــکــی ســەرەکــیــە بۆ‬ ‫«ئایینناسی»ـیەکی ئەکادێمیایی‪.‬‬

‫چمکێک لە هەڵە و نادروستیە زەقەکانی‬ ‫کتێبەکە‬ ‫لە چەند خاڵێکدا سەرنجی ئاستی زانستیی‬ ‫نزمی کتێبەکە دەدەیــن‪ ،‬هەندێک هەڵە و‬ ‫نادروستی کە لە کتێبی ڕێبازی خوێندنی‬ ‫زانکۆیی نابێت بوەشێنەوە‪ ..‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫ـ لە باسی دەرکەوتنی مرۆڤدا دەڵێت‪:‬‬ ‫کۆنترین مێژو بەپێی زانستەکان دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ نزیکەی (‪ )١-٦٣‬ملیۆن ســاڵ!! و لەم‬ ‫نێوانەدا (‪ )١٠‬میلیۆن ساڵ هەڵ‌دەبژێرێت!‬ ‫(مێژوی ئایینەکان‪ .‬ال‪ .)١٧ .‬لە کاتێکدا‬ ‫ئەو باسی مرۆڤی نوێ دەکات (ئەو مرۆڤەی‬ ‫ئایینی هــەیــە)‪ ،‬کــە مــێــژوی لــە چارەکە‬ ‫میلیۆنێک ساڵ تێپەڕ ناکات‪ .‬و باس‌کردن لە‬ ‫(‪ )٦٣‬میلیۆن ساڵ لە ڕاستیدا باسی مێژوی‬ ‫زاڵبونی شیردەرەکانە! و (‪ )١٠‬میلیۆن ساڵ‬ ‫بۆ خەماڵندنی سەرەتای جیابونەوەی هەردو‬ ‫هێڵی پەرەسەندنی مرۆڤ و شەمپانزییش‬ ‫زۆرە!‬ ‫ـ (دارویــــن) بــە زانـــای (بــۆمــاوەزانــی)‬ ‫ناو دەبــات! (ال‪ .)٢١ .‬لە کاتێکدا داروین‬ ‫سروشتناس و پسپۆڕی مێژوی سروشتی‬ ‫و جیۆلۆجیا بــوە‪ .‬و بۆماوەزانیی نوێ لە‬ ‫سەردەمی دارویندا هێشتا نەهاتبوە کایە!‬ ‫ـ لە نوسینەوەی ناوی کەسێتی و کتێبە‬ ‫ئایینیەکاندا هەندێک هەڵەی بــاو دوبــارە‬ ‫دەکــاتــەوە‪ ،‬وەکــو «ئــاهــورامــازدا» لەبریی‬ ‫«ئەهورە مــەزدا»‪ ،‬و «ئاڤێستا» لەبریی‬ ‫«ئەوێستا» یان «ئەڤێستا»‪« .‬بوزا»یش‬ ‫لەبریی «بودا» تەنها هەڵەیەکی باوە‪ .‬یان‬ ‫ناوی «ڤێندیداد» وەکو ڕەسمە فارسیەکەی‬ ‫«ونـــدیـــداد» دەنــوســێــتــەوە! یــان نــاوی‬ ‫«یەشتەکان»ی بە شێوەی «یشتا» هێناوە!‬ ‫یانی لەسەر شێوەی «یسنا» کە مەبەست‬ ‫لەمەش «یەسنا»یە! لەم بابەتە جارێک‬ ‫دەنوسێت «نرڤانا» (ال‪ )٧٠ .‬و جارێکی تریش‬ ‫«نیروانا» (ال‪ !)٩١ .‬کە هەر یەک شتیشن!‬ ‫کاتێک دەیەوێت بنچینەی عیبریی وشەی‬ ‫«تــوراة» بهێنێتەوە؛ دەنوسێت «تورە»!‬ ‫(ال‪ )١١٠ .‬کە خۆی ּתֹורָה |تۆراهـ|ـە‪ ،‬خۆ‬ ‫لە شێوە ئینگلیزیەکەدا ‪ Torah‬ڕونە‪ .‬ناوی‬ ‫«مەتتای» (بە عەرەبی « َمتَّى»)ـیشی بە‬ ‫شێوەی «مەتی» نوسیوە! (ال‪ .)١٢٤ .‬یان‬ ‫هەمیشە لەبریی «خیالفەت» دەنوسێت‬ ‫«خــەالفــەت» (بــۆ نمونە؛ ال‪ )١٥٦ .‬کە‬ ‫ئەمەش هەر بۆ نوسینی ئەکادێمیایی ناشێت‪.‬‬ ‫یان ناوی « ِص ِّفین» |صیففیین| ی بە شێوەی‬ ‫«سەفین» نوسیوە! (ال‪ .)١٥٨ .‬و زۆر شتی‬ ‫تریش لەم بابەتە‪.‬‬ ‫ـ لە باسی ئەرکەکانی ئایینی زەردەشتیدا‬ ‫باسی (ڕۆژو) دەکات و دەڵێت ‪ ٣٠‬ڕۆژە و‬ ‫دورکەوتنەوەیە لە خــواردن و خواردنەوە‬ ‫هەتاکو ئاوابونی خۆر (ال‪ ،)٨٠ .‬لە کاتێکدا‬ ‫ڕۆژو لە ئایینی زەردەشتیدا نەک هەر نیە‬ ‫بەڵکو بە یەکجاری قەدەغەیە!‬ ‫ـ دەڵێت (زەنــد) کتێبی پیرۆزی ئایینی‬ ‫مەزدەکە (ال‪ .)١٠١ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا «زەند»‬ ‫ڕاڤەی ئەوێستایە‪ ،‬و هەر پەیوەستە بە دەقە‬ ‫زەردەشتیەکانەوە‪.‬‬ ‫ـ (داوود) بە «داودی کــوڕی شــاول»‬ ‫ناودەبات (ال‪ !)١٠٧ .‬لە کاتێکدا داوود کوڕی‬ ‫«یشای» (يَسَّ ى ‪ )Jesse‬بوە‪ .‬و داوود‬ ‫تەنها جێگرەوەی (شائول) بوە نەک کوڕی!‬ ‫ـ کە باسی کتێبەکانی تەوڕات دەکات کە‬ ‫بە هەر یەکەیان «سفر» |سیفر| دەوترێت؛‬ ‫ئەم وشەیە بە «گەشت» ڕاڤە دەکات (ال‪.‬‬ ‫‪ ،)١١٠‬واتە بە «سەفەر» لێی تێگەیشتوە! لە‬ ‫کاتێدا « ِس ْفر» ى عەرەبی و סֵ פֶר |سێفێر|‬ ‫ی عیبری بە واتای «کتێب» و «نوسین»ـن‪.‬‬ ‫ئینجا بۆچی دەبێت بەشەکانی کۆمەڵە‬ ‫کتێبێک پێیان بوترێت «گەشت»!!؟‬ ‫ـ لە وەرگێڕانی ناوی پێنج کتێبەکەی تەوڕاتدا‬ ‫شتی زۆر سەیروسەمەرەی داناوە (ال‪:)١١٠ .‬‬ ‫بۆ ناوی کتێبی «خولقاندن» یان «التکوین»‬ ‫‪ Genesis‬نوسیویەتی «پێکهاتن»! کە‬

‫هیچ نەبێت دەبوایە بینوسیایە «پێکهێنان»‪..‬‬ ‫بۆ ناوی کتێبی «کــۆڕەو» یان «الخروج»‬ ‫‪ Exodus‬نوسیویەتی «دەرچــــون»‬ ‫کە وەرگێڕانێکی دەقــاودەقــی هەڵەی ناوە‬ ‫عەرەبیەکەیە‪ .‬بۆ ناوی کتێبی «الویەکان»‬ ‫یان «الالویون» ‪ Leviticus‬نوسیویەتی‬ ‫«داڵـــدەدان»!! دیــارە لەگەڵ «اإلیــواء» و‬ ‫شتی وا تێکەڵی کردوە ئەگەرنا «الویەکان»‬ ‫لە کوێ و «داڵدەدان» لە کوێ!؟ بۆ کتێبی‬ ‫«سەرژمێری» یان «العدد» ‪Numbers‬‬ ‫نوسیویەتی «ژم ــاردن»! کە ئەمەش هەر‬ ‫هەڵەیە‪« :‬ژماردن» دەکاتە «عَ ّد» |عەدد|‬ ‫نەک «عدد» کە لێرەدا مانایەکی کۆ مەبەستە‪.‬‬ ‫ئینجا بۆ ناوی کتێبی «التثنیة» (دەقاودەق‪:‬‬ ‫«دوبــارەکــردنــەوە») ‪Deuteronomy‬‬ ‫کە من بە «دوبارەخوێندنەوەی شەریعەت»‬ ‫نــاوەکــەی دادەنــێــمــەوە؛ ئــەو نوسیویەتی‬ ‫«جــووت‌بــوون»! کەسێک شــارەزا نەبێت‬ ‫وا دەزانــێــت نــاوی کتێبەکە بــە عەرەبی‬ ‫« ِجماع» بوە! سەیر ئەوەیە ئەم هەاڵنەی‬ ‫لە پەراوێزێکی کتێبی «مانیزم»ـەکەیشیدا‬ ‫کــردوە و بە فیلتەری ئەو هەمو دۆکتۆر و‬ ‫پرۆفێسۆرەی زانکۆی سلێمانییشدا تێپەڕیوە!‬ ‫دوایی لە (سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیجیی‬ ‫كوردستان)ـیش کە بۆی چاپ کراوە هەر وا‬ ‫ڕۆیشتوە‪.‬‬ ‫ـ کتێبی پــیــرۆزی یــەهــودی بە «العهد‬ ‫القدیم» ناودەبات (ال‪ ،)١١١ .١١٠ .‬لە کاتێکدا‬ ‫ئەمە زاراوە مەسیحیەکەیە‪ ،‬لە زاراوەی‬ ‫یەهودیدا دەوترێت «تــانــاخ»‪ .‬ئینجا ئەم‬ ‫«العهد القدیم»ـەش بە «سەردەمی کۆن»‬ ‫وەردەگێڕێت! (ال‪ ،)١١١ .‬لە کاتێکدا مەبەست‬ ‫«پەیمانی کۆن» ‪Old Testament‬ـە‪،‬‬ ‫نەک سەردەمی کۆن!‬ ‫ـ کاتێک دێتە ســەر باسی ناوەکانی‬ ‫گروپی «خەواریج» و خۆی دەدات لە ناوی‬ ‫«الم َُح ِّكمة» |ئەل‪-‬موحەککیمە|؛ ئەم ناوەی‬ ‫بە کوردی بە شێوەی «دادگا» داناوەتەوە‬ ‫(ال‪ ،)١٧٢ .‬وایزانیوە «مەحکەمە»یە! بە‬ ‫مەرجێک خۆیشی باسی ئەوەی کردوە کە ئەم‬ ‫ناوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی وتویانە «ال حك َم‬ ‫إال هلل» و وتویانە داوەریی مرۆڤ لەبەرامبەر‬ ‫«حکم» ی خوادا دروست نیە‪ ..‬بەاڵم سودی‬ ‫لەمە نەبینیوە‪ ،‬و نەیزانیوە کە ئەو وتە و‬ ‫بنەمایە پێی دەوترێت «تحکیم» و بەمە‬ ‫پێیان دەوترێت «الم َُح ِّكمة» واتە کۆمەڵی‬ ‫«تەحکیم‌گەران»‪.‬‬ ‫ـ بۆ وەرگێڕانی ناوێکی تری «خەواریج»‬ ‫کە « ُّ‬ ‫الشراة»ـە؛ نوسیویەتی «کڕیارەکان»!‬ ‫(ال‪ ،)١٧٢ .‬لە کاتێکدا کرداری «اشتری»‬ ‫بە واتای «کڕی»ـە نەک «شری» کە بە‬ ‫واتای «فرۆشت»ـە‪ ،‬بۆیە «شــاري» یانی‬ ‫«فرۆشیار» و کۆی دەبێتە « ُشراة» |شوڕاهـ|‪،‬‬ ‫بۆیە « ُّ‬ ‫الشراة» دەکاتە «فرۆشیاران»‪ .‬بە‬ ‫مەرجێک خۆیشی باسی ئەوەی کردوە کە‬ ‫ناوەکە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەوان گیان‬ ‫و سامانیان لەپێناوی گوێڕایەڵیی خوا یان‬ ‫بەرامبەر بەهەشت فرۆشتوە‪.‬‬ ‫الص ْفريّة»)‬ ‫ـ ناوی گروپی «صوفرییە» (« ُّ‬ ‫ی «خەواریج» ی بە «صەفریە» نوسیوە‬ ‫(ال‪ .)١٧٣ .‬و بۆ ناوی گروپی «ئیباضی»‬ ‫(«اإلباضية»)ـیش نوسیویەتی «ئەباضی»!‬ ‫(ال‪ .)١٧٣ .‬ئینجا بــا نــاوی «أزارقـــة»‬ ‫|ئــەزاریــقــە|ـــیــشــی بــە شــێــوازی ک ــوردی‬ ‫«ئــەزرەقــیــەکــان» دابنایەتەوە نــەک هەر‬ ‫بەوشکی بنوسێت «ئەزارقە» (ال‪.)١٧٢ .‬‬ ‫وەکو چۆن جارانیش لەبریی «غەسسانیەکان»‬ ‫و «مونذیریەکان» دەنوسرا «غەساسینە» و‬ ‫«مەناذیرە»!!‬ ‫هیوادارم ئەم هەڵسەنگاندنە خێرایە ببێتە‬ ‫پاڵنەرێک بۆ پێداچونەوە و پاڵفتەکردنی‬ ‫کتێبەکە‪ ،‬و ببێتە هاندەرێکیش بۆ دروست‌بونی‬ ‫چاودێرییەکی زانستیی بااڵ بەسەر ئەو کتێب‬ ‫و «مەلزەمە»ـانەوە کە لە خوێندنگاکاندا‬ ‫دەسەپێنرێن بەسەر خوێندکاراندا‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (571) 18-07-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سلێمانی‪ ،‬یەكەمین فێستیڤاڵی‬

‫نێودەوڵەتیی فیلم لەخۆدەگرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیارە لەسەرەتای مانگی ‪10‬ی ئەمساڵدا‬ ‫و بۆ یەكەمینجار لەشاری سلێمانی‪،‬‬ ‫كۆمپانیای مەستی فیلم‪ ،‬یەكەمین‬ ‫خولی فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی فیلم‪،‬‬ ‫بەهاوكاری پارێزگاری سلێمانی‌و زانكۆی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬بەڕێوەببات‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم فێستیڤاڵە نێودەوڵەتیە‪،‬‬ ‫(دانــەر عومەر) بەڕێوەبەری هونەریی‬ ‫فێستیڤاڵ بــە(چــاودێــر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫لەم فێستیڤاڵەدا فیلمە ناوخۆییەكان‌و‬ ‫چەندین فیلمی بیانی نیشاندەدرێت كە‬ ‫زیاتر لە ‪ 105‬واڵت بەشداری تێدا كردوەو‬ ‫میوانداری سەرجەم نوێنەری فیلمەكان‬

‫دەكرێت بۆ سلێمانی‪ ،‬ئەمە دەبێتە‬ ‫سەرەتایەكی نوێ‌ لەبواری فیلمسازیدا‬ ‫لەسلێمانی‌و زۆرێك لەدەوڵەمەندەكانی‬ ‫ئەم شارە هاوكارن‪.‬‬ ‫بــەڕێــوەبــەری هــونــەریــی فێستیڤاڵ‬ ‫وتیشی‪ :‬بۆ ئەمساڵ پێشبڕكێیەك بۆ‬ ‫بەشی سیناریۆ دەكــاتــەوە‪ ،‬بــراوەی‬ ‫باشترین سیناریۆ‪ ،‬لــەالیــەن لیژنەی‬ ‫تایبەتەوە هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێ‌‌و‬ ‫خەاڵتی فێستیڤاڵی ‪2016‬ی سلێمانی‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫دەربارەی وەرگرتنی فیلمەكانیش وتی‪:‬‬ ‫ســەرەتــا تەنیا چیرۆكی سیناریۆكە‬ ‫وەردەگرین‪ ،‬فیلمەكانیش دەب ‌ێ لەپێنج‬

‫واڵتی كودەتا‬

‫خولەك كەمتر نەبێ‌‌و لە ‪ 25‬خولەكیش‬ ‫زیاتر نەبێ‌‪ ،‬كاتی ناردنی چیرۆكەكانیش‬ ‫لە ‪ – 2016/7/20 – 7/1‬یە‪.‬‬ ‫لیژنەی هەڵسەنگاندنی چیرۆكەكان‬ ‫لــەدوای پەسەندكردنیان‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫داوای ســیــنــاریــۆ دەكـــــات‪ ،‬ئــەگــەر‬ ‫ستراكچەری سیناریۆكە باشنەبو‪،‬‬ ‫ئەوا كۆمپانیا مافی ئــەوەی هەیە كە‬ ‫(‪ )SCRIPT EDITOR‬بۆ دان ‌ێ‬ ‫بۆ باشكردنی سیناریۆكە‪ ،‬مەرجیش‬ ‫نییە خاوەنی بــراوەی سیناریۆ كاری‬ ‫دەرهێنانی بۆ بكات‪ ،‬ئەو بڕیارە لیژنەی‬ ‫هەڵسەنگاندن یەكالیی دەكاتەوە‪.‬‬

‫هێژا دڵشاد‬

‫شەوی هەینیی رابــردوو‪ ،‬لەالیەن باڵێكی ناو سوپای توركیا‪ ،‬هەوڵی‬ ‫كودەتا بەسەر حكومەتی ئاك پارتی درا‪ ،‬جێی ئاماژە بوو ئەمجارە‬ ‫گەلی توركیا راپەڕانە سەر شەقامەكان و لەدژی ئەو باڵە سەربازییەی‬ ‫واڵتەكەیان وەستانەوە‪ ،‬هۆكارێكیتر بۆ رێگرتن لە كودەتاكە‪ ،‬هەریەك لە‬ ‫میت و پۆلیس روبەڕووی ئەو هێزە سەربازییە بونەوە كە ویستیان چەند‬ ‫ناوچەیەك گەمارۆ بدەن‪.‬‬ ‫لەمێژوی دەوڵەتی توركیا‪ ،‬بەتایبەت لەپاش جەنگی جیهانی دووەمەوە‪،‬‬ ‫توركیا سەرتاخوار ‪ 10‬ساڵ جارێك بە كودەتایەكی خوێناوی ڤێرژنی‬ ‫خۆی نوێكردۆتەوە‪ .‬لە ‪ 1960،1971،1980‬و دواجارییش كودەتا پۆست‬ ‫مۆدێرنەكەی ساڵی ‪ 1997‬بوو‪ .‬ئەمەش ئیماژێكی ئەنتی دیموكراتی بەو‬ ‫واڵتە داوە‪ ،‬هاوكات كودەتاكان ئاسەوارێكی خراپی بەسەر پڕۆسەی سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی توركیا بەگشتیی بەجێهێشتووە‪.‬‬

‫بۆماوەی هەفتەیەك‪،‬‬ ‫كۆرسی سەمای هاوچەرخ‬ ‫بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫دوێــنــێ‌ ‪( ،2016/7/17‬كــۆرســی‬ ‫سەمای هاوچەرخ) لەسلێمانی‪ ،‬هەستان‬ ‫بەئەنجامدانی كۆرسێكی سەما بۆ پۆلێك‬ ‫مندااڵن‌و پۆلێك لەگەورەكان‪ ،‬كە ماوەی‬ ‫هەفتەیەك بەردەوامیی دەبێت‌و دوای‬ ‫تەواوبونی كۆرسەكەیش پڕۆژەیەكەیان‬ ‫رادەگەیەنن‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بـــەم ك ــۆرس ــی ســەمــای‬ ‫هاوچەرخە‪( ،‬كاروان عومەر)ی سەماكارو‬ ‫سەرپەرشتیاری پڕۆژەكە بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬ئامانج لەم كۆرسی سەمایە‪،‬‬

‫قاوەخانەی كولتوری‪ ،‬پێشانگەیەكی‬ ‫شێوەكاری هاوبەش لەخۆدەگرێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ ،2016/7/18-16‬لەقاوەخانەی‬ ‫كولتوری‪( ،‬حەوت رەنگە)‪ ،‬پیشانگەیەكی‬ ‫هاوبەشیی شێوەكاری دەكــاتــەوە‪ ،‬كە‬

‫مەبەست لێی بەكولتوركردنی تابلۆیە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم پیشانگە هاوبەشە‪،‬‬ ‫(بەختیار سەعید)‪ ،‬سەرپەرشتیاری‬ ‫‪ 7‬رەنــگــە بــە (چــاودێــر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫لـــەم پــیــشــانــگــەیــەدا ‪ 18‬شــێــوەكــار‬ ‫بەشدارییان كردوە‪ ،‬ئەویش بەمەبەستی‬ ‫بەكولتوركردنی تابلۆیە لەناو ژیانماندا‪،‬‬ ‫واتا چۆن پێویستیەكانی ژیان گرنگی‬ ‫خۆیانیان هەیە‪ ،‬تابلۆش بەهەمان شێوە‬ ‫ئەو گرنگییەی هەیە‪ ،‬دەشمانەو ‌ێ تابلۆ‬ ‫كوردییەكانمان جێگەی تابلۆ جیهانیەكان‬ ‫بگرێتەوە‪.‬‬ ‫وتیشی‪ :‬یەكێكی تر لەو پڕۆژانەی كە‬ ‫جێبەجێی دەكەن دروستكردنی مەزادێكی‬ ‫ئاشكرایە بۆ كاری هونەری‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫‪ 25‬شێوەكار رەزامەندییان نیشانداوە كە‬ ‫تابلۆكانیان كۆپی بكرێت‌و هەمو كەسێك‬ ‫توانای كڕینی هەبێت‪.‬‬

‫باڵوكردنەوەی كولتورو زانستی سەمایە‬ ‫لەناو كۆمەڵدا‪ ،‬هۆشیاركردنەوەی تاكی‬ ‫كوردە بەمیتۆدەكانی سەمای هاوچەرخ‪،‬‬ ‫ئازاكردن‌و خۆشنودە لەرێگای سەماوە‪،‬‬ ‫سەما وەك چــارەســەر یارمەتیدەری‬ ‫خــودنــاســیــن دەبــــێ‌‪ ،‬هــــەروەك چــۆن‬ ‫كاریگەریی بەسەر دەرونی مرۆڤەكانەوە‬ ‫جێدەهێڵێ‌‪ ،‬بــەداخــەوە لەناو كۆمەڵی‬ ‫كوردەواریدا سەما نەبوە بەكولتور‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆشبەختانە هەنگاوەكان بۆ ناساندنی‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی ئەكادیمی دەستی پێكردوە‪.‬‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬ ‫نزاكانی دایكم‬ ‫چاودێر –تایبەت‪:‬‬ ‫لـــەدو تــوێــی ‪ 235‬الپــــەڕەی قـــەوارە‬ ‫مامناوەندیداو بەسەرپەرشتی (ماڵی‬ ‫وەفایی)‪ ،‬رۆمانی (نزاكانی دایكم) كە‬ ‫لەنوسینی (گەشبیر ئەحمەد)ەو لەتاران‬ ‫چاپ كراوە باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫(نزاكانی دایكم)‪ ،‬باس لەكۆچكردنی‬ ‫مێردمنداڵێكی تەمەن ‪ 15‬سااڵن دەكات‬ ‫بــەرەو هــەنــدەران‪ ،‬كە ناخۆشی ژیان‌و‬ ‫هەژاری خانەوادەكەی‌و كۆچی بەلێشاوی‬ ‫خەڵك بەرەو هەندەران دەبنە هاندەر بۆ‬ ‫سەر هەڵگرتن لەنیشتمانی خۆی‪.‬‬ ‫رۆمانەكە گێڕانەوەی دەیــان چیرۆكی‬ ‫كۆمێدی‌و تراژیدییەو سەرجەم روداوەكان‬ ‫راستین‪ ،‬گێڕانەوەی جەنگی ژیان‌و مردنە‬ ‫لەپێناو ژیانێكی باشتر‪ ،‬پێمان دەڵێت‬ ‫لەودیو ئەو جوانیانەی باس دەكرێت‌و ئەو‬ ‫دڵخۆشییەی بەڕوخساری مرۆڤەكانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬تاڵیی‌و خەم‌و ئازارێكی زۆریش‬ ‫لەپشتیەوە خــۆی گەمارۆ داوە‪ ،‬واتە‬

‫تا چێژی تاڵیی نەكەین‪ ،‬لەحیكمەتی‬ ‫شیرینی ناگەین‪ ،‬هەتا پەتی دژواری‌و‬ ‫زیــنــدان نــەكــرێــتــە مـــل‪ ،‬تـــام‌و بۆنی‬ ‫سەركەوتن‌و ئازادی نازانرێت‪.‬‬ ‫نوسەر لەرۆمانەكەیدا باسی ئەو هەمو‬ ‫نەهامەتی‌و ژان‌و ئــازارانــە دەكــات كە‬ ‫لەسەفەرەكەیدا چێشتویەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز چۆك دانــاداو بەرەنگاری هەمو‬ ‫نائومێدی‌و مەترسییەكان دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪ 15‬ساڵی دەسەاڵت و پێنج كودەتا‬ ‫ئەم كودەتایەی بەسەر حكومەتی ئاك پارتی و خــودی ئەردۆغانی‬ ‫سەرۆككۆمار كرا‪ ،‬پێنجەمین كودەتایە بەسەریدا بكرێت‪ ،‬لەساڵی ‪،2007‬‬ ‫كاتێ‌ عەبدواڵ گول‪ ،‬بوە یەكەم سەرۆككۆماری مەدەنی‪ ،‬ئاك پارتی‬ ‫بەملمالنەیەكی زۆر سەخت لەگەڵ باڵی سەربازیدا تێپەڕبوو‪ .‬لە ‪2009‬‬ ‫لەڕێگەی دادگاوەو دۆسیەی یاسایی بۆ داخستنی ئاك پارتی كرایەوە‪ .‬لە‬ ‫‪ ،2012‬هاكان فیدانی سەرۆكی میت‪ ،‬كە لەژێر فەرمانی سەرۆكوەزیراندا‬ ‫بوو‪ ،‬راپێچی دادگا كرا بەتۆمەتی ئەوەی كۆبونەوەكانی لەگەڵ پەكەكە‬ ‫رێكخستووە‪ .‬لەپایزی ‪ 2013‬دیسان لەڕێگەی پۆلیسەوە دۆسیەی لێكۆڵینەوە‬ ‫بۆ چوار وەزیری ئاك پارتی كرا بەتۆمەتی تێوەگالنیان بە گەندەڵییەو‬ ‫هەوڵیك هەبو بۆ پەكخسنی حكومەتی ئاك پارتی‪ ،‬ئەمەی رویدا بە پێنجەم‬ ‫هەوڵی كودەتا دەناسرێت كە بە خوێناویتر لەوانیتر كۆتایی پێهات‪.‬‬ ‫ئەگەر كودەتاكە سەركەوتوو بوایە؟‬ ‫ئەنجامی هیچ كودەتایەك لەواڵتانی ناوچەكە بە ئیجابی نەشكاوەتەوەو‬ ‫كاردانەوەی خراپی لەناوخۆ و دەرەوەدا بەدوا خۆیدا هێناوە‪ ،‬بەتایبەت توركیا‬ ‫كە هاوسێی هەرێمی كوردستانە كاردانەوەی نەرێنی لەسەر پەیوەنییەكانی‬ ‫هــەردووال دەبو‪ ،‬ئەگەر بەئامانج بگەیشتایە‪ ،‬هەڵبژاردنێكی پێشوەخت‬ ‫دەكرا‪ .‬رێبەری كودەتاكان‪ ،‬ئەو پارتە سیاسییەی لەسەر دەسەاڵت بوە‬ ‫دایانخستوەو ئەندامانیشی دراونەتە دادگا‪ ،‬دواتریش ئەو پارتانەی بەشداریی‬ ‫پڕۆسەی هەڵبژاردنیان كردووەو دەسەاڵتیان گرتۆتەدەست‪ ،‬لەژێر هەژمونی‬ ‫باڵی سەربازیدا سیاسەتیان كردووە‪ ،‬لەئێستادا بەدیل بۆ ئەوە جەهەپە و‬ ‫مەهەپە یە‪ ،‬جگە لەوانەش پارتی نیشتیمانە‪ ،‬كە نزیكە لەباڵی سەربازی‬ ‫ئەو واڵتەوە ئەگەری زۆریش دەبو حكومەتێكی كوالیسیۆنی پێكبهێنرابایە‪،‬‬ ‫كە پابەندی سیاسەتی سەربازی دەبن‪ ،‬چونكە لەكاتی پابەندنەبونیان‬ ‫بەبڕیارەكانی سەربازی‪ ،‬دیسان ئەگەری كودەتا بەسەر ئەوانیشدا دەبێت‪.‬‬ ‫لــەم حاڵەتەشدا دورنــەبــوو هەدەپە بــەتــەواوی لە زەمینەی سیاسی‬ ‫دروبخرایەتەوە‪ ،‬بەمەش جارێكیتر پڕۆسەی ئاشتی نەدەهاتە ئاراوە‪،‬‬ ‫گەرچی ئاك پارتی سێ‌ پڕۆسەی ئاشتی دەستپێكردوە‪ ،‬بەاڵم هیچیان‬ ‫بەچارەسەرێكی موتڵەق نەگەیشتن‪ ،‬لــەڕابــردودا پەیوەندیی هەرێمی‬ ‫كوردستان و توركیا‪ ،‬لەگەڵ دەوڵەتدا بوەو كاراكتەرە سەربازییەكانی‬ ‫توركیا رۆڵیان گێڕاوە‪ ،‬ئەوكات بە باكوری عێراق ناوی هەرێمی كوردستانیان‬ ‫دەهێنا‪ ،‬سەرۆكەكانیشمانیان بە سەرۆك عەشیرەت ناودەبرد‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫بە هەرێمی كوردستانی عێراق ناودەبرێین‪ .‬ئێستا لەسەرئاستی شاندی‬ ‫حكومەتی هەرێم و شاندی حكومەتی توركیا سەردانەكان ئەنجامدەدرێت‬ ‫و بەرپرسانی هەرێم بەئااڵی كوردستانەوە پێشوازیان لێدەكرێت‪.‬‬ ‫پەیوەندییەكان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هەردوال لەسەرئاستی سیاسی‪،‬‬ ‫دیبلۆماسی‪ ،‬ئابوری و دۆسیەی وزە بەرەوپێشچونی بەخۆوە بینیوەو‬ ‫هەماهەنگی جۆراوجۆرمان هەیە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا لەئاستێكی زۆر‬ ‫باشدا نییە‪.‬‬ ‫لەمڕۆدا‪ ،‬هەوڵی كودەتا بەسەر پارتێكی سیاسیدا دەدرێــت كە چوار‬ ‫خولە بەتەنیا حكومەتی پێكهێناوە‪ ،‬چــوار هەڵبژاردنی شارەوانی و‬ ‫چواری پارلەمانی بردۆتەوە‪ ،‬هەڵبژاردنێكی رێفراندۆم و هەڵبژاردنێكی‬ ‫سەرۆككۆماریشی بردۆتەوە‪ .‬ئەوەی لەتوركیا دەگوزەرێت‪ ،‬پێمان دەڵێت‬ ‫هێشتا توركیا واڵتی كودەتایە‪ ،‬كار بەدەستورێك دەكرێت كە پشتبەستووە‬ ‫بەكودەتاكەی ‪ 1980‬لەالیەن دەسەاڵتی سەربازییەوە هەمواركراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەمڕۆدا كودەتا بەسەر پارتێكدا دەكرێت كە ‪ 10‬هەڵبژاردنی بردۆتەوەو‬ ‫دەسەاڵتی بەسەر زۆربەی جومگەكانی ئەو واڵتەدا هەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫باجی ئەو كودەتایە لەئەستۆی حكومەتی ئاك پارتیدایە‪ ،‬بەوەی تائێستا‬ ‫هەوڵ و ئامانجەكانی بۆ توركیایەكی دیموكراتی واقیعی نەبووە‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی پڕۆسەیەكی نوێی دیموكراسی رابگەیەنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫كار بۆ گۆڕینی دەستورێكی مەدەنی دیموكراتی بكات لەو رێگەشەوە پرسی‬ ‫كورد بە چارەیەكی دیموكراسی بگەیەنێت‪ .‬ئەگینا ناوی توركیا هەربە‬ ‫واڵتی كودەتا دەناسرێت!‬

‫و‪ :‬جەمال غەمبار‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارەی‬

‫مەحموود دەروێش‬

‫داهاتوو‬

‫لە دۆڵەکەدا تۆیان کوشت‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )٥١2‬دووشەممە ‪2016/٧/١8‬‬

‫پاشكۆيۆكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫لە نەمردنی وەرگری خەاڵتی نۆبێڵەوە تا دیکتاتۆرێک کە دەبێتە ڕۆماننووس‬

‫ئەلیس مونرۆ هێشتا زیندووە‬ ‫چیخۆی ئەمەریکا ناسراوە‪ .‬سەردەمانێک‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫کە ژنی ماڵەوە بوو‪ ،‬هاوکات سێ منداڵیشی‬ ‫ئەلیــس مونرۆ‪ -‬براوەی خەاڵتی نۆبێڵی هەبوو‪ ،‬بۆیە ڕووی کردە چیرۆکنووســین‪،‬‬ ‫ئەدەب بۆ ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬هێشتا لە ژیاندایە چونکە کاتێکی کەمی لەبەردەســتدا بوو‪،‬‬ ‫و حەفتــەی ڕابــردوو گەیشــتە تەمەنــی بــەاڵم دواتــر وازی لــەم ژانــرە نەهێنــا‪.‬‬ ‫هەشتاوپێنج‌ســاڵی‪ .‬گابرێــل گارســیا هەمیشــەش ئــارەزووی ئــەوەی هەبووە‬ ‫مارکیــز لــە یەکێــک لــە یادداشــتەکانی کە کاتێکــی گونجاوی بــۆ هەڵبکەوێت و‬ ‫ســااڵنی هەشــتایدا ئامــاژەی بــەوە کرد بتوانێت ڕۆمانێک بنووسێت‪.‬‬ ‫مونرۆ ئەوکاتەی منــداڵ بوو‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫هەرکــەس خەاڵتــی نۆبێــڵ وەربگرێــت‬ ‫دوای شــەش ســاڵ دەمرێت‪ .‬لەم ڕووەوە «پەریی دەریایی»ـــی هانس کریســتین‬ ‫مونرۆ لە ســێیەم ســاڵی پاش وەرگرتنی ئەندرســنی خوێنــدەوە و چارەنووســە‬ ‫خەاڵتەکەیدایە‪ .‬ئەو جگە لەم خەاڵتە‪ ٢١ ،‬خەمناکەکــەی پەریــی دەریایــی گەلێک‬ ‫خەاڵتی ئەدەبیی تریشی پێ بەخشراوە‪ .‬کاری تــێ کرد‪ ،‬بۆیە خــۆی کۆتایییەکی‬ ‫مونــرۆ وەک چیرۆکنووســێک خەاڵتی دڵخۆشــکەری بۆ ئــەو چیرۆکە نووســی‬ ‫نۆبێڵــی ئەدەبیــی وەرگــرت و ‪ ١٤‬و بەم جــۆرە یەکەم نووســینی ئەدەبیی‬ ‫کۆمەڵەچیرۆکی باڵو کردووەتەوە‪ .‬ئەو بە مونــرۆ هاتە بــوون‪ .‬خــۆی دەڵێت‪« :‬لە‬

‫چواردەســاڵییەوە دەمزانی ڕۆژێک دەبمە‬ ‫نووســەر‪ ».‬مەیلیــی کۆتاییی شــاد الی‬ ‫مونرۆ لــە یەکەمین کۆمەڵەچیرۆکیشــیدا‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬بە ناوی‪« :‬سەمای سێبەرە‬ ‫شادەکان» کە پانزە ساڵ بە نووسینیەوە‬ ‫سەرقاڵ بوو‪.‬‬ ‫مونــرۆ لــە ســاڵی ‪١٩٦٣‬ـــدا لەگــەڵ‬ ‫هاوســەرەکەیدا کتێبفرۆشــییەکیان دانــا‬ ‫و ئەلیــس مونرۆ وەک فرۆشــیاری کتێب‬ ‫دەســتی بــە کار کــرد‪ .‬ڕۆژی یەکەمــی‬ ‫ئیشــەکەیان ‪ ١٧٥‬دۆالریان دەست کەوت‪،‬‬ ‫کە مونرۆ دەڵێت‪ :‬موعجیزە بوو‪.‬‬ ‫مونرۆ بە گشــتی دەربــارەی خەڵکانی‬ ‫شــارە بچووکــەکان چیرۆک دەنووســێت‬ ‫چونکە پێی وایە ئەم شــارانە شــانۆیەکن‬ ‫بۆ کۆی ژیانی مرۆڤایەتی‪.‬‬

‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ڕەخنەگر دوژمنی تۆیە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫حەفتانە لە نیــۆ یۆرک تایمزدا گفتوگۆ‬ ‫دەربارەی پرســێکی گرنگ دەکرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئادام کیرێش‪ -‬نووسەری ئەمجارە پرسێکی‬ ‫کۆنی هێنایەوە بەر باس کە ئەویش باسی‬ ‫ڕەخنە و ڕەخنەگرە‪.‬‬ ‫ئــادام کیرێــش دەنووســێت‪ :‬ئەگــەر‬ ‫بمەوێــت کەمپینێکی گــەورە بۆ ڕەخنەی‬ ‫ئەدەبی بەڕێ بخەم‪ ،‬یەکەم شت کە بیکەم‬ ‫ئەوەیــە کــە داوام دەکــرد ناوێکی تازە و‬

‫جددیتــر بۆ ڕەخنەی ئەدەبی بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫لەبــەر ئەوەی کە هیچ کەس بە بیســتنی‬ ‫ناوی «ڕەخنە» هەستێکی خۆشی نابێت‪.‬‬ ‫زۆربــەی کاتەکان بە واتــای کەموکوڕی و‬ ‫تەمبێکردنــی زمانەوانی دێت‪ .‬ڕێک نزیکە‬ ‫لەوەوە کە تۆ ناتەوێت دەربارەی ڕووخسار‬ ‫و ئیشەکانت ئەم جۆرە قسانە ببیستیت‪.‬‬ ‫کیرێــش هەروەهــا دەڵێــت‪ :‬ئەگــەر‬ ‫ڕەخنەگرێکت هەبێت‪ ،‬بێگومان ئەم کەسە‬ ‫دوژمنی تۆیە‪ .‬ڕەخنەگربوون واتە شتێکی‬ ‫ناهاوڕێیانــە‪ ،‬ســەختگیر و هەمیشــەش‬

‫دژەکار و لە یەک وشەشــدا واتە مرۆڤێکی‬ ‫قسەڕەق‪ .‬هەر کاتێکیش باسی هونەرەکان‬ ‫دێتــە پێشــەوە‪ ،‬یەکســەر ئێمــە وێنــای‬ ‫ڕەخنەگرێــک دەکەیــن کــە دواجــار دێت‬ ‫و خــۆی لــە شــتەکان هەڵدەقورتێنێت و‬ ‫دەڵێت‪ :‬بۆچی خەڵکی حەزیان لەم فیلمە‬ ‫یان لەم کتێبانەیە‪.‬‬ ‫ئێمــە دەتوانیــن کەســی ڕەخنەگــر‬ ‫تەنیــا لــەوەدا کــورت بکەینــەوە کە ئەو‬ ‫پەرچەکرداری خۆی یان تێگەیشتنی خۆی‬ ‫ســەبارەت بە کتێــب دەخاتە ڕوو‪ ،‬کەواتە‬

‫هــەر خوێنەرێکیــش دەتوانێــت ڕەخنەگر‬ ‫بێــت‪ ،‬بــەاڵم هەمــوو کەســێک ناتوانێت‬ ‫شاعیر یان وێنەکێش بێت‪.‬‬ ‫ئێمــە پێویســتمان بــە لێهاتوویییەکی‬ ‫زۆرە بــۆ ئــەوەی بتوانیــن بەرهەمێکــی‬ ‫ئەدەبــی بخولقێنیــن‪ ،‬بــەاڵم هەمــوو‬ ‫کەســێک دەتوانێت بەرامبەر ئەم بەرهەمە‬ ‫کاردانــەوەی هەبێــت‪ .‬کەواتــە ئەمەیــە‬ ‫ڕەخنەگر‪ ،‬کەسێک کە کاردانەوەی هەیە و‬ ‫ئەمەش شــتێکی تایبەت نییە‪ ،‬هەموومان‬ ‫هەمانە‪.‬‬

‫ڕۆمانەکەی سەددام حوسێن بە ئینگلیزی باڵو دەبێتەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫گاردیــان بــاوی کــردەوە‪ :‬ڕۆمانێک بە‬ ‫نــاوی «ســەمای شــەیتان» کە ســەددام‬ ‫حوســێن نووســیویەتی لــە دیســەمبەری‬ ‫ئەمساڵدا دەقە وەرگێڕدراوە ئینگلیزییەکەی‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە پێش سااڵنی ‪ ٢٠٠٣‬نووسراوە‬ ‫و بــۆ یەکەمجارە بــە زمانی ئینگلیزی و لە‬ ‫الیەن پەخشخانەی «هێس‌پرێس»ـەوە باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬پەخشخانەی ناوبراو بەوە ناسراوە‬ ‫کە مەیلی لــە چاپکردنی ئەو کتێبانەیە کە‬ ‫دەمێکــە چاپ نەکراونەتــەوە‪ ،‬یاخود زیاتر‬ ‫ئــەو کتێبانە چاپ و بــاو دەکاتەوە کە بۆ‬

‫یەکەمجــارە چاپ دەکرێــن‪ .‬هێس‌پرێس بە‬ ‫نیازە لە ســاڵیادی لەســێدارەدانی سەددام‬ ‫حوسێندا ڕۆمانەکە باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم ڕۆمانــەی ســەددام حوســێن کــە‬ ‫پێشــتریش بۆ چەند زمانێک وەرگێڕدراوە‪،‬‬ ‫گێڕانــەوەی بەســەرهاتی ژیانی هۆزێکە کە‬ ‫‪ ١٥٠٠‬ســاڵ لەمەوبــەر لــە نزیــک ڕووباری‬ ‫فوڕات ژیاون‪ .‬ڕۆمانێک کە گۆڤاری نیۆ یۆر‬ ‫تایمــز بە گاڵتەجاڕترین و بێتامترین کتێب‬ ‫ناوی بردووە‪.‬‬ ‫دەستنووســی ئــەم ڕۆمانە دوای ســاڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬کەوتە دەســت ڕەغدی کچی سەددام‬ ‫حوســێن‪ .‬ئەو لە ساڵی ‪٢٠٠٥‬ـــدا ڕایگەیاند‬ ‫بە نیازە ڕۆمانەکە لە ئوردون باڵو بکاتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ڕێگریی لێ کرا‪ ،‬بۆیە پاش ماوەیەک‬

‫چەنــد کۆپییــەک لــەم کتێبە بە شــێوەی‬ ‫ناســایی بــاو بــووەوە‪ .‬کتێبەکە پاشــان‬ ‫لــە الیــەن پەخشــخانەی ژاپۆنیــی تۆکوما‬ ‫شــۆتینەوە کــرا بە ژاپۆنــی و دواتریش بۆ‬ ‫تورکی وەرگێڕدرا‪.‬‬ ‫هێس‌پرێــس ڕایگەیانــدووە‪ :‬ڕۆمانەکەی‬ ‫ســەددام حوســێن پــڕە لــە فرتوفێڵــی‬ ‫سیاســی‪ .‬تەنیــا لەبــەر ئــەوەش چاپــی‬ ‫دەکەیــن کــە کتێبێکــی سەرنجڕاکێشــە‬ ‫کە یەکێــک لــە دیکتاتــۆرە خوێنمژەکانی‬ ‫جیهان نووســیویەتی‪ .‬هەروەها لەوانەشــە‬ ‫دوای چاپــی ئــەم کتێبــە نووســەرانێکی‬ ‫زۆر نەیانەوێــت چیتــر هاوکاریمــان بکەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێمــە لە چاپــی ئەم ڕۆمانــەدا هیچ‬ ‫الیەنگرییەک ناکەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥١2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٧/١8‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌كاىن دادگاییكردىن "گوڵه‌كاىن خراپه‌"ى بۆدلێر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د‬ ‫به‌شى یه‌كه‌م‬ ‫پێشه‌كیى وه‌رگێڕى كوردى‪:‬‬ ‫شــاعیرى فه‌ره‌نســى شــارل بۆدلێــر‬ ‫(‪ )1867-1821‬ناودارتریــن شــاعیرى‬ ‫ســه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مى فه‌ره‌نســى و بگر‌ه‬ ‫ئه‌وروپــى و هه‌موو جیهانیشــه‌‪ ،‬له‌ماوه‌ى‬ ‫چل و شــه‌ش ساڵى ژیانیدا‪ ،‬گوزه‌رانێكى‬ ‫شــپرزه‌و پــڕ لــ ‌ه دڵه‌ڕاوكــێ و تــووڕه‌ى‬ ‫به‌ڕێخســتووه‌‪ ،‬ته‌مه‌نــى شــه‌ش ســاڵ‬ ‫ده‌بێــت ك ‌ه باوكى كۆچــى دوایى ده‌كات‪،‬‬ ‫پاش ســاڵێك دایكى شوو به‌ عه‌قیدێكى‬ ‫ســوپاى فه‌ره‌نســى ده‌كات‪ ،‬ئه‌م عه‌قید‌ه‬ ‫بــ ‌ه سیســتم ‌ه ســه‌ربازییه‌كه‌ى ده‌یه‌وێت‬ ‫بۆدلێر «ئاقڵ» و «هاوســه‌نگ» بكات‪،‬‬ ‫كه‌ كه‌سێكى ناجێگیرو دژو بزۆك و پڕ ل ‌ه‬ ‫جوڵه‌و ناسیســتماتیك و سه‌یروســه‌مه‌ر‌ه‬ ‫بــوو له‌كۆمه‌ڵگایه‌كــى ترادیســیۆنى و‬ ‫خــاوه‌ن ڕێســاو ئیتیكى ســاخته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خه‌مى گه‌وره‌ى بۆدلێر نووســینى شیعرى‬ ‫جیاواز بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه نه‌ریتى ئه‌ده‌بیى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا‬ ‫تێكستى ئه‌ده‌بى پێوه‌رى ئه‌خالقیى خۆى‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ئه‌و ســه‌ده‌ی ‌ه ســه‌ده‌ى المارتین‬ ‫و شــاتوبریان و گۆتــێ و ڤیكتــۆر هۆگۆ‬ ‫بوو‪ ،‬له‌نێو كه‌شــى ئه‌و ســنوورو نه‌ریت ‌ه‬ ‫ئه‌خالقیــه‌ى ئه‌ده‌بــدا‪ ،‬شــارل بۆدلێــر‬ ‫له‌ســاڵى ‪1857‬دا كۆمه‌ڵــ ‌ه شــیعرێك‬ ‫چــاپ ده‌كات به‌ناونیشــانى «گوڵه‌كانى‬ ‫خراپــه‌«‪ ،‬شــاعیران و ڕه‌خنه‌گــران و‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسانى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى دوچارى‬ ‫شۆك كرد‪ ،‬لێشاوێك نووسینى ڕه‌خنه‌یى‬ ‫خراپــى بــه‌دوادا هات و هێرشــى توندى‬ ‫كرایه‌ سه‌ر به‌و پێیه‌ى له‌ ئیتیكى تێكستى‬ ‫ئه‌ده‌بــى الیــداوه‌‪ ،‬كــه‌س نه‌یده‌زانى ئه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵه‌شیعر‌ه بچووك ‌ه له‌دواییدا ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫دره‌وشاوه‌ترین شیعرى سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌م‬ ‫ك ‌ه كاریگه‌ریى له‌ســه‌ر داهاتووى شیعرى‬ ‫جیهانى جێده‌هێڵێت‪ ،‬له‌نێو ئه‌دیبانى ئه‌و‬ ‫كاتــه‌دا ته‌نهــا ڤیكتۆر هۆگــۆ ده‌ركى ب ‌ه‬ ‫داهێنانــ ‌ه جیاوازه‌كه‌ى بۆدلێر كرد و بۆى‬ ‫نووسى‪« :‬تۆ له‌رزینێكى نوێ ل ‌ه شیعرى‬ ‫فه‌ره‌نسیدا ده‌خوڵقێنیت»‪.‬‬ ‫ك ‌ه دایكى شــوو ب ‌ه عه‌قیدێك ده‌كات‪،‬‬ ‫له‌الیه‌ك ســۆزى دایكى له‌ده‌ست ده‌دات‪،‬‬ ‫له‌الیه‌كى تر ڕووبه‌ڕووى دیسپلینی پیاوێك‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه ك ‌ه خوازیارى بۆدلێر نییه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌یــه‌وێ لــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ى چوارچێــوه‌كان‬ ‫بــژى و بنووســێت‪ ،‬كاتێكیــش له‌ســاڵى‬ ‫‪1831‬دا ل ‌ه پاریس «شۆڕشــى برسێتى»‬ ‫ده‌ســت پێده‌كات‪ ،‬بۆدلێــر له‌ناوجه‌رگه‌ى‬ ‫شۆڕشــه‌كه‌دا ده‌بێــت‪ ،‬له‌والتــر مێــردى‬ ‫دایكــى‪ ،‬عه‌قید ئۆپیك‪ ،‬بۆ داپڵۆســین و‬ ‫دامركاندنــه‌وه‌ى شۆڕشــه‌ك ‌ه پێشــڕه‌ویى‬ ‫ســوپا ده‌كات‪ ،‬ئه‌مــ ‌ه ئه‌وه‌نــده‌ى تــر‬ ‫بۆشــایى نێــوان هه‌ڵوێســته‌كانى خــۆى‬ ‫و خێزانه‌كــه‌ى دایكــى‪ ،‬گــه‌ور‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫لــ ‌ه خۆپیشــاندانه‌كانى ســاڵى ‪1848‬ى‬ ‫پاریسیشدا دیســان بۆدلێر به‌شدارییه‌كى‬ ‫چاالكانــ ‌ه ده‌كات و عه‌قیده‌كــه‌ى مێردى‬ ‫دایكیشــى له‌به‌ره‌كــه‌ى تر ده‌وه‌ســتێ و‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات خۆپیشاندانه‌ك ‌ه له‌ناوبه‌رێت‪،‬‬

‫دژایه‌تییه‌كى زۆر له‌نێوان بۆدلێرو مێردى‬ ‫دایكیدا دروســت ده‌بێــت ك ‌ه پێكه‌وه‌ژیان‬ ‫مه‌حــاڵ ده‌كات‪ ،‬بێئه‌وه‌ى عه‌قیده‌ك ‌ه ڕقى‬ ‫ل ‌ه بۆدلێر بێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو پێى وای ‌ه بۆدلێر‬ ‫له‌رێگ ‌ه الیداوه‌و نازانێ سیستم چیی ‌ه بۆی ‌ه‬ ‫وازناهێنێت لــه‌وه‌ى بۆدلێر بهێنێته‌و‌ه ناو‬ ‫خێزانێكى پێكه‌وه‌به‌ستراو و سیستماتیك‪،‬‬ ‫ئیدى لێره‌و‌ه بۆدلێــر ماڵه‌كه‌ى له‌به‌رچاو‬ ‫ده‌كه‌وێــت‪ ،‬له‌نێو ئــه‌و خێزانه‌دا جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫خه‌مۆكى و بێزارى هه‌ســت ب ‌ه شتێكى تر‬ ‫نــاكات‪ .‬ده‌كه‌وێت ‌ه نێو ملمالنێى دوو جۆر‬ ‫نموونه‌ى ژیانــه‌وه‌‪ :‬له‌ســه‌رێك نموونه‌ى‬ ‫ژیانێكــى بورژزواییانــ ‌ه كــ ‌ه بریتییــ ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژیانێكــى ئــارام و وه‌زیفه‌یه‌كــى چــاك و‬ ‫موچه‌یه‌كــى بــاش و پێكهێنانى خێزان و‬ ‫منــاڵ و ‪...‬وه‌ك خۆى ده‌ڵێ ئه‌خالقێكى‬ ‫دووڕوو و درۆزن‪ ،‬له‌سه‌رێكى تر نموونه‌ى‬ ‫ژیانــى هونه‌رمه‌ندێكــى ئــازاد كــ ‌ه خۆى‬ ‫بریــار له‌ســه‌ر جۆرى ژیــان و ئه‌خالق و‬ ‫پێوه‌ره‌كانــى ژیانى خۆى ده‌دات ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گــه‌ر دژو پێچه‌وانه‌ى ئه‌خالق و پێوه‌ر‌ه‬ ‫باوه‌كانى كۆمه‌ڵگاش بێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه ســیاقى ئه‌م تێڕوانینه‌دا بۆدلێر‬ ‫ده‌ڵــێ‪« :‬كاتێــك بورژوازییه‌كان باســى‬ ‫ئیتیكى گشتى و ئیتیكى هونه‌رى ده‌كه‌ن‬ ‫له‌راســتیدا گه‌مژه‌یى ده‌نوێنن‪ ،‬ئه‌م ‌ه لویز‬ ‫فیلــدوم بیر ده‌خاته‌وه‌‪ ،‬لویز ئه‌و ئافره‌ت ‌ه‬ ‫له‌شفرۆش ‌ه بوو ب ‌ه پێنج فره‌نك له‌گه‌ڵمدا‬ ‫ده‌بــوو‪ ،‬جارێكیــان له‌گه‌ڵمــدا هــات بۆ‬ ‫مۆزه‌خانــه‌ى لۆڤه‌ر (یــان‪ :‬لوفێر)‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مجــارى بــوو لۆڤــه‌ر ببینێــت‪ ،‬كــ ‌ه‬ ‫ته‌ماشــاى تابلۆكانى ده‌كرد ڕه‌نگى سوور‬ ‫هه‌ڵگه‌ڕاو به‌ده‌سته‌كانى ڕوخسارى خۆى‬ ‫شــارده‌وه‌و له‌به‌رده‌م ئه‌و تابلۆ نه‌مرانه‌دا‬ ‫پرســیارى كرد‪ :‬چۆن ده‌كرێ ئه‌و هه‌موو‬ ‫ڕووتییه‌ پیشانى خه‌ڵكى بدرێ؟ «‪.‬‬ ‫لێــره‌دا بۆدلێــر‪ ،‬وه‌ك دواتــر لــ ‌ه‬ ‫شــیعره‌كانیدا ده‌رده‌كه‌وێــت‪ ،‬دوچــارى‬ ‫هه‌ســتێكى نامۆ و نائاسایى و دژ به‌یه‌ك‬ ‫ده‌بێت له‌نێوان سۆزو تاڵیى‪ ،‬ئه‌وین و ڕق‪،‬‬ ‫خه‌م و گله‌یى و خۆشــنودى‪ ،‬سه‌ره‌رۆیى‬ ‫و هێمنــى‪ ،‬له‌تــه‌ك گومانكارییه‌كــى‬ ‫زۆر‪ ،‬ده‌شــێت ئه‌مــ ‌ه یه‌كێــك بێــت له‌و‬ ‫هۆكارانه‌ى ك ‌ه بۆدلێریان هێنابێت ‌ه ســه‌ر‬ ‫ئــه‌وه‌ى لــه‌ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌كانــى‬ ‫«ئیتیكــى بــاو» بنووســێت‪ ،‬ده‌بینیــن‬ ‫ســیفه‌تى دزێــوى ب ‌ه شــت ‌ه جوانه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ده‌لكێنێــت‪ ،‬بــۆ نموونــه‌‪ :‬گوڵه‌كانــى‬ ‫خراپــه‌‪ ،‬گوڵــى پالســتیكى‪ ،‬كیمیــاى‬ ‫مردن‪ ،‬وات ‌ه ده‌رهێنانى ئیســتاتیكا له‌نێو‬ ‫ناشــیرینیدا‪ ،‬یان به‌خشــینى ناشــیرینى‬ ‫بــ ‌ه شــت ‌ه جوانــه‌كان‪ ،‬دانانــى وشــه‌ى‬ ‫دژ به‌یــه‌ك له‌ته‌نیشــتى یه‌كتــر‪ ،‬نــاو و‬ ‫ئاوه‌ڵناوى ناجۆرو نائاســایی‪ ،‬ســه‌ربارى‬ ‫ئیرۆتیكایه‌كى ڕاســته‌وخۆ‪ ،‬به‌كارهێنانى‬ ‫هه‌ندێ وشــه‌ى ناشایســت ‌ه له‌شیعردا ك ‌ه‬ ‫له‌رووى كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ قێزه‌ونن‪.‬‬ ‫دواجــار بۆدلێــر دادگایــی ده‌كرێــت‪،‬‬ ‫به‌هــۆى ئــه‌وه‌ى شــیعرى نائاســایى‬ ‫ده‌نووســێت و ڕه‌گه‌زه‌كانــى سروشــت‬ ‫تێكده‌دات و ڕاســته‌وخۆ باســى ئیرۆتیك‬ ‫و ئه‌ندامــ ‌ه سێكســییه‌كانى ژن ده‌كات و‬ ‫ئیتیكى گشتى ده‌شێوێنێت‪.‬‬ ‫پــاش چه‌نــد ڕۆژێــك لــ ‌ه چاپكردنى‬ ‫كۆمه‌ڵه‌شــیعرى «گوڵه‌كانــى خراپــه‌«‬

‫هه‌نــدێ ســاتیش هه‌یــ ‌ه مــرۆڤ هیــچ‬ ‫گومانێكــى نامێنێت لــه‌وه‌ى كه‌‪ :‬زۆربه‌ى‬ ‫كات دووباره‌كردنه‌وه‌یه‌كــى بێزارهێــن و‬ ‫به‌ئه‌نقه‌ســتى هه‌مان ئه‌و واژان ‌ه هه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫پێشــتر به‌كارى هێناون‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌مان‬ ‫بیر دووبار‌ه ده‌كاته‌وه‌‪ ..‬شــتى ناشــیرین‬ ‫لێره‌دا به‌راورد ده‌كرێت ب ‌ه شتى ناچیزه‌‪،‬‬ ‫شتى قێزه‌ونیش ده‌گات ‌ه ئاستى بۆگه‌نى‪.‬‬ ‫مرۆڤ هه‌رگیز گازلێگرتن یان جوینى ئه‌و‬ ‫هه‌مــوو مه‌مكــه‌ى نه‌دیو‌ه ك ‌ه لــه‌و چه‌ند‬ ‫الپــه‌ڕ‌ه كه‌مــه‌دا داینــاون‪ ،‬مــرۆ هه‌رگیز‬ ‫نمایشــێكى هاوشــێوه‌ى شــه‌یتانه‌كان و‬ ‫جنۆكــه‌كان و ئیبلیســه‌كان و كرمۆك ‌ه و‬ ‫پشیله‌و جڕوجانه‌وه‌رى نه‌بینیوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كتێب ‌ه نه‌خۆشــخانه‌یه‌كى كراوه‌ی ‌ه‬ ‫بــۆ هه‌مــوو ناته‌واوییه‌كــى عه‌قڵیى و بۆ‬ ‫هه‌موو داوه‌شــینه‌كانى دڵ‪ ،‬خۆزگ ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫له‌پێناوى چاره‌ســه‌ركردنیدا بوایه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مه‌ له‌سنوور به‌ده‌ره‌«‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕێكه‌وتى ‪ 14‬ی یولیۆ و ل ‌ه ڕۆژنامه‌ى‬ ‫«لیمۆنیتور»دا (ك ‌ه زمانحاڵى حكومه‌ته‌)‬ ‫وتارێكى پڕ له‌ حه‌ماســى ئیدوارد تییرى‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬تیایدا ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫«گریمانــه‌ى ئــه‌و‌ه بكــه‌ن ئه‌مــ ‌ه‬ ‫فانتازیایه‌كــى شــوومه‌و خاڵییــ ‌ه لــه‌و‬ ‫خه‌یااڵنــه‌ى گێڕه‌ره‌وه‌یه‌كــى ئه‌مریكــى‬ ‫هه‌یه‌تــى‪ ،‬ئه‌وه‌ى له‌ئاســتى خه‌یاڵه‌كانى‬ ‫خۆیــداو بــ ‌ه ده‌روونێكــى شــێواوه‌و‌ه‬ ‫ده‌ڕواو بــه‌رده‌وام ده‌ڕوا‪ ،‬گریمانــه‌ى‬ ‫ژوورێكى شووشه‌به‌ندى ڕووه‌ك بكه‌ن ك ‌ه‬ ‫ته‌رخانكراو‌ه بۆ خزمه‌تكردنى باخچه‌یه‌كى‬ ‫زســتانى‪ ،‬ل ‌ه كۆشــكێك بۆ نموون ‌ه وه‌كو‬ ‫كۆشــكى میــر پرۆســپیرۆ ك ‌ه له‌پشــتى‬ ‫حه‌وت هۆڵدایــ ‌ه ل ‌ه ڕاڕه‌وه‌كه‌دا‪ ،‬په‌نجه‌ر‌ه‬ ‫دره‌وشاوه‌كانى ئه‌و حه‌وت هۆڵ ‌ه ڕووناكى‬ ‫ده‌به‌خشــن ‌ه ژوور‌ه شووشــه‌به‌نده‌ك ‌ه كــ ‌ه‬ ‫هه‌ر خۆى كۆشــكێكى تره‌‪ ،‬ئه‌و به‌رێزه‌ى‬ ‫كــ ‌ه به‌پێــى میزاجــى سه‌یروســه‌مه‌ره‌ى‬ ‫خۆى ئه‌مه‌ى دروستكردووه‌‪ ،‬نه‌یویستوو‌ه‬ ‫ڕووه‌كــى ده‌گمــه‌ن و گوڵــى بۆنخۆش و‬ ‫دڵڕفێنــى تیــادا كۆبكاتــه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌هــا‬ ‫گــه‌اڵى ســه‌وزو زیویــن و دارخورمــاى‬ ‫جــوان و پانكه‌ى گــه‌وره‌و ئــااڵى درێژو‬ ‫ئــه‌و ئه‌نتیكانه‌ى ده‌ڕواننــ ‌ه ڕووه‌كه‌كانى‬ ‫ئه‌نتیل‪ .‬سروشتى باسفیك له‌مێژ‌ه نموون ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانى خۆى پێشكه‌ش كردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م شــاعیره‌مان ویستوویه‌تى ئه‌و شتان ‌ه‬ ‫بزانێــت ك ‌ه سروشــتى بكوژ پێشكه‌شــى‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ویســتویه‌تى پــه‌ر‌ه بــ ‌ه ڕووه‌كى‬ ‫بكــوژ بدات ك ‌ه ل ‌ه فۆرمــ ‌ه خه‌مهێنه‌كه‌یدا‬ ‫نیشــانه‌ى خراپه‌ى هه‌ڵگرتــووه‌‪ ،‬به‌دواى‬ ‫ئه‌و توێكڵه‌داره‌دا گه‌ڕاو‌ه ك ‌ه له‌گوشینیدا‬

‫لــ ‌ه ‪1857/6/25‬دا‪ ،‬ڕۆژنامه‌ى لۆفیگارۆ‬ ‫به‌شى یه‌كه‌م‪ :‬كاردانه‌وه‌ى‬ ‫وتارێك باڵو ده‌كاته‌وه‌و ســه‌رنجى گشتى‬ ‫ڕۆژنامه‌كان له‌سه‌ر «گوڵه‌كانى‬ ‫بۆ دادگاییكرنى ئه‌و دیوان ‌ه ڕاده‌كێشــێت‪،‬‬ ‫خراپه‌«‬ ‫له‌دواى دوو ڕۆژ له‌باڵوبوونه‌وه‌ى دیوانه‌كه‌‪،‬‬ ‫رۆژى ‪5‬ى ته‌مــوز (یولیــۆ)ى ‪1857‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫بۆدلێــرو هــه‌ردوو باڵوكاره‌كه‌ى‪ ،‬ده‌درێن (واتــ ‌ه پــاش د‌ه ڕۆژ لــ ‌ه چاپكردنــى‬ ‫دادگا‪ ،‬ك ‌ه لێره‌دا ته‌واوى دادگاییكردنه‌ك ‌ه كۆمه‌ڵه‌شــیعرى «گوڵه‌كانــى خراپــه‌«‬ ‫وه‌رده‌گێڕین‪ .‬بێگومان دادگا ســه‌رجه‌مى یــان «گوڵه‌بــه‌ده‌كان»ى بۆدلێــر)‬ ‫دیوانه‌كــ ‌ه ڕه‌ت ناكاتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكــو داوا وتارێكى گۆســتاڤ بــرۆدان ل ‌ه ڕۆژنامه‌ى‬ ‫ده‌كات ته‌نها شه‌ش شیعرى لێ البه‌رێت‪« ،‬لیفیــگارۆ»دا باڵوكرایه‌و‌ه تا ســه‌رنجى‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆ بۆدلێر زۆر ئه‌ســته‌مه‌‪ ،‬چونك ‌ه وزاره‌تــى ناوخۆ بۆ ئــه‌م كتێبه‌ى بۆدلێر‬ ‫وه‌ك دواترو له‌چاپى دووه‌مى دیوانه‌كه‌یدا ڕابكێشێت‪ ،‬نوسه‌ر له‌و وتاره‌دا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌نووســێت‪ :‬البردنى ئه‌و شــه‌ش شیعر‌ه‬ ‫«كتێبه‌كه‌م خوێنده‌وه‌‪ ،‬هیچ حوكمێكم‬ ‫بنیات و ئه‌ندازه‌ى شیعره‌كان تێكده‌دات‪ ،‬نییــ ‌ه ڕایبگه‌یه‌نم‪ ،‬هیچ بریارێكیشــم نیی ‌ه‬ ‫دواتــر ناچــار ده‌بێت له‌برى ئه‌و شــه‌ش بیــده‌م‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌مــ ‌ه بۆچوونــى منــه‌‪،‬‬ ‫شــیعر‌ه ڕه‌تكراوه‌یه‌‪ ،‬شه‌ش شیعرى دیك ‌ه بێئــه‌وه‌ى نیازێكــى پێشــوه‌ختم هه‌بێت‬ ‫بنووســێت بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و بنیات ‌ه هونه‌ری بیسه‌پێنم به‌سه‌ر كه‌سدا‪ ..‬مرۆڤ هه‌رگیز‬ ‫و شیعریی ‌ه دروست بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌م ئه‌نــداز‌ه زۆره‌ى ســه‌رفكردن _به‌م‬ ‫به‌درێژایــى ســه‌ده‌ى نۆزده‌یــه‌م شــێتییه‌‪-‬ى ئــه‌و توانــا بــه‌رزه‌ى نه‌دیو‌ه‬ ‫له‌ئه‌ده‌بــى ئه‌وروپــى و جیهانیدا چه‌ندین كــ ‌ه لــ ‌ه به‌رێــز بۆدلێــردا هه‌یــه‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫ئه‌دیب و شــاعیرى داهێنه‌ر به‌هۆى كار‌ه چه‌نــد ســاتێك هه‌یــ ‌ه مــرۆڤ گومان ل ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌كانیانه‌و‌ه دادگایی كراون‪ ،‬له‌وان ‌ه دۆخــى عه‌قڵیــى به‌رێز بۆدلێــر ده‌كات‪،‬‬ ‫ڕامبــۆ‪ ،‬بۆدلێر‪ ،‬گۆســتاڤ فلوبێر به‌هۆى‬ ‫ڕۆمانــى مــه‌دام بۆڤــارى و زۆرى تریش‪.‬‬ ‫هه‌روه‌هــا له‌ئه‌ده‌بــى عه‌ره‌بیشــدا ته‌هــا‬ ‫حســێن به‌هۆى كتێى (ده‌رباره‌ى شیعرى‬ ‫جاهیلــى) دادگایــی ده‌كرێــت و بێگومان‬ ‫چه‌ندیــن ئه‌دیب و نووســه‌رى تر هه‌ن و‬ ‫لیسته‌ك ‌ه دوورودرێژه‌‪.‬‬ ‫ئێمــ ‌ه بــۆ وه‌رگێڕانــى ئــه‌م بابه‌تــ ‌ه‬ ‫پشتمان ب ‌ه كتێبى (شارل بودلیر االعمال‬ ‫بەختیار حەمەسوور‬ ‫الشــعری ‌ه الكاملــه‌‪ -‬ترجم ‌ه عن الفرنســی ‌ه‬ ‫ڕفعت سالم‪ -‬دار الشروق‪ ،‬القاهره‌‪)2009 ،‬‬ ‫«ڕابردوویــەک هەیــە نایەوێــت‬ ‫به‌ستووه‌‪.‬‬ ‫ڕاببــرێ‪ ».‬دەکرێت ئەم پەنــدە ئەڵمانییە‬ ‫باشــترین دەربڕیــن و پێناســە بێــت بــۆ‬ ‫بیرەوەری‪ .‬بیرەوەری بە تەنیشــت ژیان و‬ ‫بۆدلێر ده‌ڵێ‪« :‬كاتێك بورژوازییه‌كان باىس ئیتیىك گشتى و ئیتیىك‬ ‫ئەزموونکردنەوە شــکڵ و شێوە دەگرێت و‬ ‫وەک توونێلێک‪ ،‬لە ناخی هەر یەکێکماندا‪،‬‬ ‫درێژ و بێ بن‪ ،‬تا ئەوسەری تەمەن لێدراوە‪.‬‬ ‫ه لویز فیلدوم‬ ‫هونه‌رى ده‌كه‌ن له ڕاســتیدا گه‌مژه‌یى ده‌نوێنن‪ ،‬ئه‌م ‌‬ ‫گەرچی لــە ڕوانینی ســەرەتادا بیرەوەری‬ ‫وەک ئەزموونی تاکەکەســی دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫بیــر ده‌خاته‌وه‌‪ ،‬لویز ئه‌و ئافره‌ته‌ له‌شفرۆشــه‌ بوو بــه‌ پێنج فره‌نك‬ ‫بــەاڵم وەک مووریس هالبواکــس دەڵێت‪:‬‬ ‫«بیرەوەری هەمیشــە لەگــەڵ ئەوانی تردا‬ ‫بەش دەکرێت‪ ».‬بیــرەوەری مەیلی زۆری‬ ‫له‌گه‌ڵمدا ده‌بوو‪ ،‬جارێكیان له‌گه‌ڵمدا هات بۆ مۆزه‌خانه‌ى لۆڤه‌ر‪ ،‬كه‌‬ ‫لە کۆمەاڵیەتیبوونەوە و گشــتگیریی هەیە‬ ‫و لەمەدا ســیفەتی ئیســفنجی هەیە‪ ،‬هەر‬ ‫ته‌ماشــاى تابلۆكاىن ده‌كرد ڕه‌نگى سوور هه‌ڵگه‌ڕا و به‌ ده‌سته‌كاىن‬ ‫بیرەوەریشــە کەسان لێک نزیک دەکاتەوە‬ ‫و پێکیانــەوە گــرێ دەدات‪ .‬ڕایەڵــی ئەم‬ ‫نێوانەیــش گێڕانەوەیە؛ لە ڕێی گێڕانەوەوە‬ ‫ڕووخسارى خۆى شارده‌وه‌ و پرسیارى كرد‪ :‬چۆن ده‌كرێ ئه‌و هه‌موو‬ ‫ئێمــە دەتوانین ژیانی ئەوانــی تر و ژیانە‬ ‫دوور و کۆنینەکان بژین‪ ،‬بەمەیش جۆرێکی‬

‫ه پیشاىن خه‌ڵىك بدرێ؟‬ ‫ڕووتیی ‌‬

‫قه‌تره‌ى ترسناكى لێده‌رده‌چێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌و ســێبه‌رانه‌ى سه‌رئێشه‌و له‌رزوتا باڵو‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬چه‌نــد زه‌لكاوێكى ئه‌فراندوو‌ه‬ ‫كــ ‌ه به‌جۆره‌هــا كه‌ف و خڵته‌ى نیشــتوو‬ ‫و مرواریــى بۆگــه‌ن داپۆشــراون‪ .‬وێنه‌ى‬ ‫چه‌ندیــن شــوێنى ڕیســواو ناشــیرین و‬ ‫خنكێنــه‌ر ده‌خات ‌ه به‌رچاو ك ‌ه مێشــه‌كان‬ ‫بــ ‌ه هــه‌زاران ڕه‌نگ ویــزه‌و گیزه‌یان دێت‬ ‫و ده‌چنــ ‌ه وێــزه‌ى گیانــدارو زینده‌وه‌رى‬ ‫مــردووه‌وه‌‪ .‬له‌مســه‌رى ئــه‌م باخچــ ‌ه‬ ‫ترســناكه‌و‌ه بۆ ئه‌وسه‌رى هه‌مان باخچه‌‪،‬‬ ‫گه‌رمایه‌كــى خه‌مــۆك‪ ،‬شــتى بۆگــه‌ن و‬ ‫بۆنى ناخۆش له‌خۆ ده‌گرێت ك ‌ه به‌گشتى‬ ‫بۆن ‌ه هه‌ســتیاره‌كان ده‌وروژێن و هه‌ســت ‌ه‬ ‫حه‌په‌ساوه‌كانیش ده‌ترســن نه‌خۆشییان‬ ‫بۆ بگوازرێته‌وه‌«‬

‫بیرەوەریی‬

‫تــر لــە بیــرەوەری ئەزمــوون دەکەیــن‪:‬‬ ‫بیــرەوەری دەســتەجەمعی یــان کۆیــی‪.‬‬ ‫بیــرەوەری کۆیی‪ ،‬بیــرەوەری ئەوانی تر و‬ ‫خۆیشمانە‪ ،‬بەشــێکی زۆر لەم بیرەوەرییە‬ ‫ڕەگوڕیشــەی لە بۆنە و یــاد و مێژوودایە‪،‬‬ ‫چەشــنی کولتــوور و کەلەپوور و نەریت و‬ ‫ئاییــن و‪ ...‬کاتێــک بیــرەوەری کۆیی‪ ،‬بە‬ ‫نموونە ڕووداوەکانی مێژوو‪ ،‬وەک ئەوی دی‬ ‫گــەورە تێکەڵ بە بیــرەوەری تاک دەبێت‪،‬‬ ‫جۆرێک لە یەکدا توانەوە و یەکترسڕینەوە‬ ‫ڕوو دەدات‪ .‬پۆل ڕیکوور ئەم خاڵە بەهەند‬ ‫وەردەگرێــت و جیاکارییەک لەم نێوەندەدا‬ ‫دەکات‪« :‬شتێک هەیە تایبەت بە مێژوو و‬ ‫هیی بیرەوەری نییە‪ ،‬شتێکیش بیرەوەرییە‬ ‫و ناگوێزرێتــەوە ناو مێــژوو‪ ».‬لە یەکەمدا‬ ‫زیادتــر ئــەو ڕووداوانەی وەک پەڵە و تانە‬ ‫بە نێوچەوانی مێژوودا لکاون‪ ،‬دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫بوونیــان وەک بیــرەوەری و بیرهێنانەوە‪،‬‬ ‫شەرمهێنە و شوورەیی‪ ،‬لە نموونەی شەڕی‬ ‫ناوخۆ و تااڵنی و ڕاووڕووت و‪ ...‬لە دووەمدا‬ ‫ئەزموونە شەخســی و تەواو ناوەکییەکان‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬کە لە شــێوەی بیرەوەرییەکی‬

‫ســەرقەپات و بــێ پەنجەرەدا‪ ،‬لــە ناخ و‬ ‫دەروونــی تاکــدا دەمێننەوە و بەشــداری‬ ‫مێژووی نەتەوە و شار ناکەن‪ ،‬لە نموونەی‬ ‫ئەزموونی عەشق و هاوڕێیەتی‪ ،‬یان شوێن‬ ‫و کاتێکــی دەگمەن و تاقانــە‪ ،‬کە دەبێتە‬ ‫هۆی خولقاندنی بیرەوەرییەکی دەگمەن و‬ ‫تاقانە‪.‬‬ ‫بیــرەوەری دراوســێی دیواربەدیــواری‬ ‫دڵتەنگی و شین‌کردنە‪ .‬تەنانەت بیرەوەرییە‬ ‫خــۆش و کۆمێدییەکانیش‪ ،‬کە ڕۆژانێک لە‬ ‫زەینمانــدا تۆماربوون و بە گێڕانەوەیان لە‬ ‫دەوری مێــزی نانخواردن خەنی و دڵشــاد‬ ‫بوویــن‪ ،‬کاتێــک مــەودا و دووری و تۆزی‬ ‫زەمەنیــان لەســەر دەنیشــێت‪ ،‬هەڵگــری‬ ‫هەمان شین و دڵتەنگین بۆمان‪ .‬ئەم دۆخە‬ ‫زیادتر لەو کاتانەدا بەرجەســتە دەبێت کە‬ ‫غیــاب و نائامادەیی ئەوی تر لە شــێوەی‬ ‫لەکیســچوون و لەدەستداندا‪ ،‬حزوور پەیدا‬ ‫دەکات؛ لەکیســچوون و لەدەســتدان بــە‬ ‫هــۆی مــەرگ و ســەفەر و دوورکەوتنەوە‬ ‫و‪ ...‬لێرەدا ژیانی ســووژەی زیندوو لەگەڵ‬ ‫کەســی لەدەســتچوودا دەگاتــە دۆخــی‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥١2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٧/١8‬‬

‫ڕێوڕەسمی زەماوەند لە گوند‬ ‫ئیبراهیم ئەلعەریس‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫زۆرێك لە توێژەرا ‌ن و ڕەخنەگران‬ ‫كافكا‪،‬‬ ‫فرانس‬ ‫(یاداشتەكان)ی‬ ‫بەیەكێك لە هەرە گرنگترین دیكۆمێنتە‬ ‫ئەدەبیەكانی سەدەی بیستەم دادەنێنن‪.‬‬ ‫ێ ئەو یاداشتانە زۆر ئەستەمە‬ ‫چونكە بەب ‌‬ ‫بتوانین‪ ،‬لەجیهانی ئەو نوسەرە حاڵی‬ ‫ببین كە لە سەردەمی خۆیدا دیاردەیەكی‬ ‫ناوازەبوو‪ ،‬وەك چۆن لەكێشانی وێنەی‬ ‫مرۆڤی سەدەی بیستەمدا سەر مەشق‬ ‫بوو‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا هێشتا مرۆڤی ئەو‬ ‫سەدەیە بەدیارنەكەوتبوو‪ ،‬واتە لەكاتێكدا‬ ‫بوو بیرۆكراسیەت ‌و شێوازەكانی‬

‫ی بیرەوەری‬ ‫کەواڵوکەوڵ و هاوشوناسی‪ ،‬کەسی زیندوو‬ ‫ژیانی یەکســان بە ســفر و نەزۆکی دەبێت‬ ‫و لــە ئەزموونێکــی زەبردار و کوشــندەدا‬ ‫ژیانی دووبارە دەبێتەوە‪ .‬ســیگمۆند فرۆید‬ ‫لــە وتاری «شــین و ماخوولیا»دا هەوڵی‬ ‫جۆرێک ڕزگاری و ماناپێدان بە شین دەدات‬ ‫و پێی وایە شــین هەر تەنیا ئازارچەشــتن‬ ‫و لــە خــۆدان و دەســتبەرداربوون نییــە؛‬ ‫بەڵکــوو کــردەی ملــدان و بڕواکردنــە بە‬ ‫لەدەســتدان و لەکیســچوونی کەســێک‬ ‫شــتێک‪ ،‬واتە دابڕینی بەرەبەرەی خۆیە لە‬ ‫بابەتی لەدەســچوو و پاشــان گونجاندن و‬ ‫میقاتکردنەوەی ســەرلەنوێی خۆیە لەگەڵ‬ ‫ئــەو بابەتە لەکیســچووەدا وەک بابەتێکی‬ ‫زینــدوو‪ .‬شــین الی فرۆیــد جۆرێکــە لــە‬ ‫ئاشــتبوونەوە لەگەڵ لەکیســچووندا‪ .‬لەم‬ ‫خاڵەدا‪ ،‬بیرەوەری لەدەستچوون دەتوانێت‬ ‫ئــەو شــۆک و ماخوولیایــە تێپەڕێنێــت و‬ ‫ببێت بە ســەرچاوەیەک بــۆ بیرکردنەوە و‬ ‫داهێنان‪.‬‬ ‫فەرامۆشــی وەک دژ و پێدراوێــک‬ ‫بەرامبــەر بیــرەوەری‪ ،‬بوونێکــی ناچاری‬

‫سەركوتكردنی دەسەاڵتخوازی مۆدێرن ‌و‬ ‫ئایدیاگەلی تێئاوارەبوون‌و پەراوێزخستنی‬ ‫ڤ و دەزگاكانی هەواڵگری‪ ،‬نەهاتبووە‬ ‫مرۆ ‌‬ ‫ناو جیهانی هزر و ئەدەبەوە‪.‬‬ ‫بێگومان بەهێندگرتنی یاداشتەكانی‬ ‫كافكا لەالیەن توێژەر و ڕەخنەگرانەوە‪،‬‬ ‫نەهەڵەیە و نەزیادەڕۆیشی تێدایە‪.‬‬ ‫چونكە خوێندنەوەی یاداشتەكانی‬ ‫بەشێوەیەكی ورد و شێلگیرانە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫پاشخانی تەواوی تێكستە ئەدەبیەكانمان‬ ‫بەردەست بخات‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا‌و بێ‌ هیچ‬ ‫پڕكێشی كردنێك دەتوانین بڵێین‪،‬‬ ‫لەنێو تێكڕای تێكستەكانیدا بەرهەمێك‬ ‫هەیە كە لەڕووی گرنگییەوە هیچی لە‬ ‫(یاداشتەكان) كەمترنیەو بۆ هەركەسێك‬ ‫كەخواستی ئاشنابونی بەجیهانە سەیر‬ ‫و سەمەرەكەی كافكا هەبێت‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫ك و لێیەوە نەك‬ ‫بیكاتە سەرچاوەیە ‌‬ ‫هەر لەپاشخانی نوسینەكانی تێبگات‪،‬‬ ‫ت و‬ ‫بەڵكو دەستی بەقواڵییەكانیش بگا ‌‬ ‫پەی بەنهێنی تێكستەكانی بەرێت‪ .‬ئەو‬ ‫بەرهەمەشی كتێبێكە بەناوی (ڕێوڕەسمی‬ ‫زەماوەند لە گوند)‌و وەك زۆربەی زۆری‬ ‫كار و بەرهەمەكانی دیكەی‪ ،‬دوای‬ ‫لەدنیادەرچونی چاپكراوەو بەردەستی‬ ‫خوێنەران كەوتووە‪.‬‬ ‫تەنانەت خۆشی ئەو ناونیشانەی‬ ‫دانەناوەو بەو شێوەیەی ئێستای‬ ‫نەبووە‪ .‬چونكە (ڕێوڕەسمی زەماوەند‬ ‫لە گوند)‪ ،‬كتێبێكە بەرهەمی دەستی‬ ‫ماكس برودە (ماكس برود هاوڕێی‬ ‫كافكا‌و سەرپەرشتیاری چاپكردنی كۆی‬ ‫بەرهەمەكانیەتی)‪.‬‬ ‫ئەودەمەی كافكا لەتەمەنێكی گەنجیدا‬ ‫ماڵئاوای لەژیانكرد‪ ،‬ماكس برود یەك‬ ‫لەدوای یەك دەستی بە چاپكردنی‬ ‫بەرهەمەكانی كردو ئەركی پێشەكی ‌و‬ ‫پەراوێز بۆ نوسینیشی گرتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫ێ جاریش لەقاڵبی‬ ‫تەنانەت هەند ‌‬ ‫ئایدیۆلۆژی دەدان‪ ،‬بەجۆرێك زۆرێك لە‬ ‫لێكۆڵیارانی توشی شۆک و حەپەسانكرد‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەی گرنگە ئەوەیە‬ ‫(ڕێوڕەسمی زەماوەند لە گوند)‪،‬‬ ‫ئێستا كتێبێكی تایبەت ‌و سەربەخۆیەو‬ ‫بۆ‬ ‫سەرەكیش‬ ‫بەسەرچاوەیەكی‬ ‫تێگەیشتن لە بەرهەمەكانی فرانس كافكا‬ ‫ئەژماردەكرێت‪ .‬لەو كتێبەدا ئەو نامە‬ ‫بەناوبانگەی تێدایە كە نوسیویەتی ‌و‬ ‫بەنیازبووە بینێرێت بۆ باوكی‪ .‬بەاڵم تا‬ ‫ت و نامەكە‬ ‫لەژیاندا دەبێت‪ ،‬ئەو كارەناكا ‌‬ ‫بەشوێن مەبەستی خۆی ناگات‪.‬‬ ‫بۆیە هەر لەنێو دەست نوسینەكانیدا‬

‫و تەنانــەت پێویستیشــە‪ .‬ئێمــە لــەو‬ ‫کەڵەکەبوونــە زۆرەی بیــرەوەری‪ ،‬کــە لە‬ ‫هەر ساتێکدا ئاوقامان دەبێت و هەژموونی‬ ‫خۆی بە سەرماندا دەســەپێنێت‪ ،‬تووشی‬ ‫جۆرێــک لــە دۆگمــا و وەســتان دێیــن‪،‬‬ ‫ژیــان و بیرکردنــەوەی شەخســیمان‬ ‫دەگاتــە بنبەســت و بیرچوونــەوە‪ ،‬ناچار‬ ‫وەک پەرچەکردارێــک دەســت دەکەین بە‬ ‫فەرامۆشــکردن‪ .‬لە نێوان ئەو حەشیمەتە‬ ‫لــە بیــرەوەری‪ ،‬دەکەوینــە هەڵبــژاردن و‬ ‫جیاکردنــەوە‪ ،‬هەمــوو کــەس و ڕووداوێک‬ ‫شــیاو بە بیــرەوەری نین‪ ،‬بیــرەوەری لە‬ ‫خۆیدا نەفی و ســڕینەوە دەکات‪ ،‬تەڵبژێر‬ ‫و بچــووک و خۆشەویســت دەبێتــەوە‪.‬‬ ‫فەرامۆشــی جۆرێکــە لــە هەڵبــژاردن‪،‬‬ ‫هێزێکی ڕزگاریدەرە‪ .‬کێن ئەوانەی دەبێت‬ ‫فەرامــۆش بکرێــن؟ کێن ئەوانــەی دەبێت‬ ‫بمێننەوە؟ مەرج نییە مێژووی دوورودرێژی‬ ‫ناســین و پێکەوەبــوون پێــوەر بــن بــۆ‬ ‫مانەوەی بیرەوەری لە کەسێک‪ .‬بیرەوەری‬ ‫بەرهەمی چرکەیەکی جادووی و نەگیراوە؛‬ ‫چرکەیــەک کە توانای مانــەوەی لە هەناو‬

‫دەمێنێتەوە‪ ،‬تا ئەوكاتەی دەست ماكس‬ ‫برود دەكەوێت‪ .‬ئیتر لەوكاتەشەوە لەوە‬ ‫دەكەوێت تەنها نامەیەك بێت ‌و كوڕێك‬ ‫ویستبێتی بینێرێت بۆباوكی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێتە دیكۆمێنتێكی ئەدەبی دانسقە‪.‬‬ ‫یاخود دەبێتە چاكترین تێكستێك كە‬ ‫ئەدیبێكی سەدەی بیستەم‪ ،‬لەبارەی‬ ‫ژیانی خۆیەوە نوسیبێتی‪.‬‬ ‫گرنگی ئەو نامەیە دەگاتە ئەو ڕادەیەی‪،‬‬ ‫بەنوسینەوەی‬ ‫ئەوانەی‬ ‫سەرجەم‬ ‫ژیاننامەی كافكاوە خەریك بوون (هەر‬ ‫لە ماكس برود خۆیەوە تا ئەرنست بوێڵ‬ ‫‌و كلۆد داڤید و بیاترۆ چیتاتی ‌و مارت‬ ‫ڕۆبێر)‪ ،‬وەك تێكستێكی سەرەكی پشت‬ ‫بەو نامەیە ببەستن‪.‬‬ ‫گرنگی ئەو نامەیە لەوەدایە‪ ،‬كافكا‬ ‫وەك تێكستێكی ئەدەبی نەینوسیووە‬ ‫بەمەبەستی باڵوكردنەوەی‪ ،‬بەڵكو وەك‬ ‫دەقێك كە هەر بەڕاستی ویستویەتی‬ ‫بینێرێت بۆ باوكی‪ .‬بۆئەوەی پەیوەندی‬ ‫نێوانیانی بۆ باس بكات ‌و ئەو ئازارو‬ ‫دەرد و مەینەتیانەشی بەرچاو بخات‬ ‫كە ئەو سەبەبكاری بووە‪ .‬هاوكات‬ ‫ێ شتی دیكەشی بۆ ڕونبكاتەوە‪،‬‬ ‫هەند ‌‬ ‫وەك (پەیوەندی بە ئایینی جولەكەوە‬ ‫ئەو ئایینەی پێی پەروەردەكراوە ‌و‬ ‫سەروكاری لەگەڵ شاری پراگدا‪ -‬كە‬ ‫زێدی لە دایك بوو ‌ن و مەڵبەندی ژیا ‌ن و‬ ‫گوزەرانی بووە‪-‬و پەیوەندی بە ئەدەب‌و‬ ‫نوسینیشەوە‪ -‬تێكەڵ بوونی بەودنیایە‪،‬‬ ‫تاكە سەبوری‌و سەرچاوەی خۆشبەختی‬ ‫ئەو بووە)‪.‬‬ ‫لەو نامە ڕاستگۆ و ڕاستەقینەدا‪ -‬النی‬ ‫كەم لەڕوانگەی نوسەرەكەیەوە‪ ،-‬كافكا‬ ‫هەرچی مەبەستی بووەو ویستویەتی‬ ‫باسی كردووە‌و ئەو بابەتانەشی دەست‬ ‫نیشانكردووە كە دەبنە ماكی سەرەكی‬ ‫دنیای نوسینی ئەو لەداهاتوودا‪ .‬شایەنی‬ ‫باسە ڕەوتی نوسینی لە دواتردا وەك‬ ‫ئەوە وابوو‪ ،‬پراكتیزەكردنی هەموو‬ ‫ئەوشتانە بێت كەلەو نامەیەدا هاتبوون‪.‬‬ ‫لێرەوە هەرچەندە ئەو نامەیە‬ ‫لەبنەڕەتدا دەقێكی نوسراوەو بۆئەوەیە‬ ‫بگاتە دەستی باوك‪ ،‬بەاڵم ماكس برود‬ ‫ێ لەگەڵ نامەكانی‬ ‫وای بەچاك دەزان ‌‬ ‫دیكەی كافكادا‪ -‬كەدواتر دەیانكات‬ ‫كتێبێكی سەربەخۆ و چاپیان دەكات‪،-‬‬ ‫باڵونەكاتەوە‪ .‬بەڵكو لەدوتوێی ئەم‬ ‫كتێبەدا (ڕێوڕەسمی زەماوەند لە گوند)‪،‬‬ ‫بەوپێیەی دەقێكی بایۆگرافیە باڵوی‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ماكس برود پێیوایە (كافكا لەمانگی‬ ‫تشرینی دووەمدا نامەكەی چاپكردووە‪،‬‬

‫و زەینــی ئێمەدا بۆ هەمیشــە دەســتەبەر‬ ‫دەکات‪ .‬بیــرەوەری هەندێــک کــەس و‬ ‫شوێن‪ ،‬وەک تارمایی و مۆتەکە باڵ بەسەر‬ ‫ئێســتاماندا دەکێشــێت‪ ،‬دەبێــت لێیــان‬ ‫هەڵبێیــن و بیانســپێرین بە فەرامۆشــی؛‬ ‫ئەمە خیانەت نییــە‪ ،‬زەروورەتە‪ .‬زۆر جار‬ ‫بیرەوەری ژیانمان ئیفلیج و پەک دەخات‪،‬‬ ‫توانــای بیرکردنــەوە و هەڵســەنگاندن و‬ ‫بڕیاردانمــان تێدا دەکوژێت‪ ،‬نیگای ڕەخنە‬ ‫و ئاراســتەکردنمان‪ ،‬بە چینێک لە هەستی‬ ‫ڕۆمانتیک و نۆســتالیژی ڕووپۆش دەکات‪.‬‬ ‫کەسانێک کە قووڵ و بە شیددەت دەکەونە‬ ‫نــاو بیرەوەری و نوقمی دەبن‪ ،‬لە کۆتاییدا‬ ‫و لەوسەری ژیانەوە خەمۆک و شیزۆفرینک‬ ‫دەردەچــن‪ .‬بیرەوەری بۆ ئەوەی تەکاندەر‬ ‫و بزووێنەری ژیان بێت‪ ،‬دەبێت ئێســتایی‬ ‫بکرێتــەوە و چاو لە ئاینــدە هەڵنەگرێت‪.‬‬ ‫بیرەوەری ئەگەر تەنیا شین و شەپۆڕ بێت‬ ‫بۆ ڕابــردوو‪ ،‬خیانەت بە ئێســتا و ئایندە‬ ‫دەکات‪ ،‬ژیــان تاکو لێــواری گۆڕ دەبات و‬ ‫وەختە بڵێم؛ زیندەبەگۆڕی دەکات‪.‬‬

‫ئەو دەمانەی كە لەشاری شلسین بووە لە‬ ‫بۆ هیمیا‪ ،‬بەڕۆنیۆ چاپی كردووەو پاشان‬ ‫بەدەست هەڵەچنی كردووەو دواتریش‬ ‫وازی لێهێناوە‌و بیری چۆتەوە‪ ..‬وەك‬ ‫ئەوەی زیاتر مەبەستی نوسینی بوبێت‬ ‫نەك ناردنی)‪.‬‬ ‫هەروەها ماكس برود لەدرێژەی‬ ‫قسەكانیدا دەڵێت‪( :‬نامە بۆ باوك لە‬ ‫ت و هەر‬ ‫چل ‌و چوار الپەڕە پێك دێ ‌‬ ‫الپەڕەیەی سی‌ و چوار دێڕە‪ .‬الپەڕەی‬ ‫چل ‌و پێنج بەشی زۆری بەسپێتی‬ ‫جێهێڵراوە‌و لەوێدا لەبەر هۆكارێكی‬ ‫نادیار‪ ،‬كافكا لەنوسین وەستاوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا نیوە ڕستەیەكی تەواوكردووە‪.‬‬ ‫پاشا ‌ن و بەرلەوەی نامەكەی تەواوبكات‪،‬‬ ‫بەدەست ‌و خەتی خۆی دووالپەڕەو‬ ‫نیوەی دیكەی نوسیووە)‪.‬‬ ‫كەواتە ماكس برود پێیوابووە‪( ،‬نامە‬ ‫بۆ باوك) كارێكە دەكەوێتە دەرەوەی‬ ‫نامەو نامەكارییەكانی كافكا‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫دەیخاتە پاڵ ئەو تێكست‌و الپەڕە و باری‬ ‫سەرنجانەی دیكە كە كتێبی (ڕێوڕەسمی‬ ‫زەماوەند لە گوند) پێكدێنن‪ .‬ئەو كتێبە‬ ‫كامەیەو ئەو ناونیشانەشی لەچیەوە‬ ‫هاتووە؟‬ ‫یەكەم‪ ،‬ناونیشانەكەی لەچیرۆكێكی‬ ‫درێژەوە هاتووە كە كافكا لەتەمەنی‬ ‫هەرزەكاریدا نوسیویەتی‪ .‬پێدەچێت‬ ‫تو‬ ‫ئەوەش یەكەم دەقی نوسراوی ئەو بێ ‌‬ ‫دەست نوسەكەشی الی خۆی پاراستووە‪.‬‬ ‫ڕەنگە ئەو دەقەی لەنێوان سااڵنی ‪‌1908‬و‬ ‫‪ 1909‬نووسیبێت‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەوە یەكەمین‬ ‫تێكستێكیش نەبێت كافكا لەژیانیدا نوسی‬ ‫ت و ماكس‬ ‫بێتی‪ ،‬چونكە وامەزەندەدەكرێ ‌‬ ‫برودیش ئەوە پشت ڕاست دەكاتەوە كە‬ ‫كافكا بەر لەو چیرۆكەی (ڕێوڕەسمی‬ ‫زەماوەند لەگوند)‪ ،‬چەندین چیرۆك ‌و‬ ‫بابەتی کورتی دیكەی نوسیووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو ئەوانەی فەوتاندووە‪ .‬بۆیە لەڕووی‬ ‫مێژوییەوە ئەو چیرۆكە درێژەی دەبێتە‬ ‫ی و بەیەكەمین بەرهەمی‬ ‫تایتڵی كتێبێك ‌‬ ‫ئەویش حساب دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەڵبەت لە كتێبەكەشدا ئەو چیرۆکە‬ ‫وەک یەكەمین بابەت دانراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەو كتێبە هەر تەنها ئەو چیرۆكە‬ ‫درێژەنییە‌و چەندین تێكستی جیاجیای‬ ‫دیكە لەخۆدەگرێت‌و هیچیشیان تا كافكا‬ ‫لەژیاندابووە‪ ،‬چاپنەكراو ‌ن و ڕۆشناییان‬ ‫نەبینیووە‪ .‬تێكستەكان تێكڕایان بریتین‬ ‫لە سەرن ‌ج و تێڕامانە ڕۆژانەییەكانی كافكا‪،‬‬ ‫ێ ئەوەی هیچ ناونیشانێكیان‬ ‫بەاڵم بەب ‌‬ ‫لەسەردابنێ‌‪.‬‬ ‫ێ لەو تێكستانە‪،‬‬ ‫شایەنی باسە هەند ‌‬ ‫یان بە تەواونەكراوی جێهێڵراون یاخود‬ ‫هەڵەچنی نەكراون‪ .‬بەاڵم تێكستی‬ ‫واشیان تێدایە‪ ،‬بێكەموكوڕییەو چاكترین‬ ‫دەروازەیەكە بۆ ئاشنابوون بە ئایدیاكانی‬ ‫كافكا‪ ،‬لە قۆناغە جیاجیاكانی ژیانیدا‪.‬‬ ‫پەرەگرافگەلێكی‬ ‫كتێبەدا‬ ‫لەو‬ ‫ێ سەیر دێنەپێش چاو‬ ‫تێدایە‪ ،‬نەخت ‌‬ ‫و لەبارەیانەوە ماكس برۆد دەڵێت‪:‬‬ ‫ێ لەسەر چەند‬ ‫(ئەوانەم لێرەو لەو ‌‬ ‫ش و باڵو كە هیچ‬ ‫الپەڕەیەكی پەر ‌‬ ‫پێكیانەوە نابەستێتەوە‪ ،‬دۆزیوەتەوە‪..‬‬ ‫لەگەڵ چەند دەستەواژەیەكی هەمەجۆر كە‬ ‫كافكا لێرەو لەوێ‌‌و لەڕێی خوێندنەوەوە‪،‬‬ ‫دەستی پێیان ڕاگەیشتووە)‪.‬‬ ‫جگەلەوانە ماكس برۆد ئەو لێكچەرەشی‬ ‫تێهەڵكێشی كتێبەكە كردووە كە كافكا‬ ‫لەساڵی ‪ ،1912‬بەناونیشانی (وتارێك‬ ‫دەربارەی زمانی یەدیش) پێشكەش‬ ‫كردووە‪ .‬لەو لێكچەرەشدا ویستویەتی‬ ‫ێ لەشاعیرە جولەكەكانی سەردەمی‬ ‫هەند ‌‬ ‫خۆی‪ -‬لەوانەی بەزمانی یەدیش شیعریان‬

‫نوسیووە‪ ،-‬بەئامادەبوانی كۆڕەكەی‬ ‫بناسێنێ‌‪ .‬بەاڵم سەیرترین شتێك‬ ‫لەو كتێبەدا‪ ،‬دەستنوسی ڕۆمانێكە‬ ‫بەناوی (ڕیچارد و ساموئێل)‌و هەرگیز‬ ‫تەواوناكرێت‪ .‬ماكس برود لەبارەی‬ ‫ئەو ڕۆمانەوە دەڵێت‪( :‬لەگەڵ كافكا‬ ‫بەهاوبەشی كارمان لەو ڕۆمانەدا دەكرد)‪،‬‬ ‫بەاڵم تەواوی ناكەن‪.‬‬ ‫كەواتە بەشێوەیەكی گشتی لەو‬ ‫س و‬ ‫كتێبەدا‪ ،‬ئێمە چەندین دەست نو ‌‬ ‫تێكستی تەواونەكراومان لەبەردەستدایە‪.‬‬ ‫گرنگی هەموو ئەوانەش لەوەدایە‪،‬‬ ‫ێ لەبەرهەم‌و نوسینەكانی‬ ‫پاشخانی هەند ‌‬ ‫كافكامان بۆ دیاری دەكات ‌و بەوەش‬ ‫تێدەگەین‪ ،‬ساڵ لەدوای ساڵ نوسینەكانی‬ ‫چ ئاڕاستەیەكیان گرتۆتە بەرو ئەو ئایدیاو‬ ‫بابەتانەشی لەكوێوە دەسگیربووە‪.‬‬ ‫خوێنەرە ژیر و پشوودرێژەكانی كافكا‬ ‫دەتوانن لە دووتوێی كتێبی (ڕێوڕەسمی‬ ‫زەماوەند لە گوند)‪ ،‬پەی بە زۆرێك لە‬ ‫نهێنی‌و كۆدی شاراوەی ڕۆمان‌و چیرۆكە‬ ‫مەزنەكانی بەرن‪ .‬بەتایبەت ئەمە لەو‬ ‫پەرەگرافە زۆر كورتانەوە دەستگیردەبێت‬ ‫كە ناونیشانێكی گشتی هەیە (تێڕامان‬ ‫دەربارەی گوناهو ئازار و ئومێدو ڕاستە‬ ‫ڕێگا)‌و شەست الپەڕەی كتێبەكە‬ ‫ش و‬ ‫پێكدێنێت ‌و زنجیرەیەكە لەنۆبە ‌‬ ‫النی كەمی لەسەد پەرەگراف پێكدێت‬ ‫كە كافكا خۆی پۆلێنی كردون ‌و ڕێكی‬ ‫خستون‪.‬‬ ‫لەدوا پەرەگرافیدا‪ -‬كە لەشێوەی‬ ‫ئەنجامگیریدایە‪‌-‬و ئەو ئومێدەمان نیشان‬ ‫دەدات لەو قۆناغەدا پاڵنەری كافكا بووە‬ ‫بۆ نوسین‪ ،‬دەڵێت‪( :‬پێویست نییە‬ ‫لەماڵ بچیتەدەرێ‌‪ .‬لەسەر كورسی ‌و‬ ‫ێ ڕادێرە‪.‬‬ ‫مێزەكەی خۆت دانیشەو گو ‌‬ ‫ێ نەگریت‪.‬‬ ‫تەنانەت دەشتوانی گو ‌‬ ‫ێ بە‪ ،‬نا چاوەڕێش مەبە‪.‬‬ ‫تەنها چاوەڕ ‌‬ ‫بەشێوەیەكی ڕەهاو سەر و مڕ‪ ،‬بێدەنگ‬ ‫‌و تەنها بە‪ .‬ئەوكات جیهان خۆی دێتە‬ ‫بەردەستت‪ ،‬بۆئەوەی بتوانی ماسكەكەی‬

‫««‬

‫لەسەر ڕووالبدەیت‪ .‬دنیا جگەلەوە چاری‬ ‫ێ چەند‬ ‫تری نییەو هەردەبێت وابكات‌و ب ‌‬ ‫و چون لەبەردەمتا سەرنەوی كات)‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە فرانس كافكا (‪-1883‬‬ ‫‪ ،)1924‬بەو بڕواو قەناعەتەوە كاری‬ ‫كردووەو بێگومان كاركردنی ئەویش‪،‬‬ ‫گرنگترین خاڵی دەسپێكی مۆدێرنەی‬ ‫ئەدەبی بوو لەسەدەی بیستەمدا‪.‬‬ ‫كافكا خەڵكی چیكۆسلۆڤاكیابوو‪ ،‬بە‬ ‫ئایین جولەكە بوو‪ .‬لەپراگ لەدایك بووەو‬ ‫سەرجەم تێكستەكانی بەزمانی ئەڵەمانی‬ ‫نوسیووە‪ .‬تەمەنێكی كورت ژیاو دواجار‬ ‫بەنەخۆشی سیل كۆچی دوایكرد‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا لەو ژیانە كورت‌ و كەم‬ ‫ێ لە قوڵترین‌و‬ ‫خایەنەدا توانی‪ ،‬هەند ‌‬ ‫ئەدەبیەكانی‬ ‫بەرهەمە‬ ‫گرنگترین‬ ‫سەردەمی خۆی بنوسێت‪.‬‬ ‫زۆربەی زۆری كارەكانی هەتا ئەمڕۆش‪،‬‬ ‫بەزیندوێتی ‌و بەنوێگەری ماونەتەوە‪.‬‬ ‫لەڕیزی پێشەوەی ئەوكارە نەمرانەشیدا‬ ‫ڕۆمانی (دادگایی) دێت‪ .‬ئەو ڕۆمانە‬ ‫چەندین جار وەرگێڕدراوەتە سەرزمانی‬ ‫عەرەبی كە دوا وەرگێڕا ‌ن و باشترینیشیان‬ ‫ئەوەیانە ئیبراهیم وەتفی (نوسەری‬ ‫كۆچكردوی سوری) كەنیشتەجێی واڵتی‬ ‫ئەڵمانیابوو وەریگێڕاوە‪.‬‬ ‫ئیبراهیم وەتفی هەر بە‬ ‫تەرجەمەكردنی ڕۆمانەكەوە دانەكەوتووە‪،‬‬ ‫بەڵكو دۆسێەكیشی دەربارەی ڕۆمانەكەو‬ ‫نوسەرەكەی وەرگێڕاوەو سەدان الپەڕە‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەوەش بەشێكە لەو پرۆژە‬ ‫گ و دانسقەیەی سااڵنێك خەریكی‬ ‫گرن ‌‬ ‫بوو‪ ،‬بەمەبەستی وەرگێڕان ‌و چاپكردنی‬ ‫كۆ بەرهەمەكانی فرانس كافكا‪ .‬جگە لە‬ ‫(دادگایی) كافكا بەرهەم گەلێكی ناوازەی‬ ‫دیكەشی هەیە‪ ،‬وەك‪( :‬كۆشك‪ ،‬شورای‬ ‫مەزنی چی ‌ن و ئەمریك‌ا و بەڕموزنبو ‌ن‬ ‫و‪ .....‬هتد)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬پاشكۆی (افاق)ی ڕۆژنامەی‬ ‫(الحیاة)‬

‫خوێنەرە ژیر و پشوودرێژەكانی كافكا دەتوانن لە دووتوێی كتێبی‬ ‫(ڕێوڕەســمی زەماوەند لە گوند)‪ ،‬پەی بە زۆرێــك لە نهێنی‌و كۆدی‬

‫شاراوەی ڕۆمان‌و چیرۆكە مەزنەكانی بەرن‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٥١2‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/٧/١8‬‬

‫‪4‬‬

‫* ئەم تێکستەی هونەرمەن‬ ‫دو شاعیر بورهان قەرەداغی‪،‬‬ ‫تازەترین شیعری ئەوە‪ ..‬ئەو ئێ‬ ‫ستا لە هەندەران لە چاوەڕوانی‬ ‫چارەسەری نەخۆشی شێرپە‬ ‫نجەدایە‪ ،‬بەئومێدی ئەوەی کە‬ ‫چارەسەری تەواوی بۆ بکرێ‬ ‫و بەوپەڕی خۆشەویستی و‬ ‫جوانی جارانییەوە بگەڕ‬ ‫ێتەوەو هەموان شادبکاتەوە‪.‬‬ ‫به‌دبه‌ختییه‌ ئه‌م نازكییه‌‬ ‫جه‌ھه‌ننەمه‌ ئه‌م دوورییه‌‪.‬‬ ‫مبنێژه‌‬ ‫له‌ ده‌شتی سپیی په‌شیامنیا مبنێژه‌‪.‬‬ ‫سه‌یركه‌‪ ،‬چۆن به‌دیار پیربوونه‌وه‌‬ ‫ئه‌م گالیسكه‌ی ژیانه‌ پاڵ پێوه‌ ئه‌نێین‪.‬‬ ‫به‌ دیار گه‌زۆی عه‌شقه‌وه‌‬ ‫ئه‌م گوڵی وشانه‌ سه‌رئه‌بڕین‪.‬‬ ‫ئای عه‌شق چه‌ن ڕووناكه‌ له‌ تاریكییا‬ ‫ه بێڕه‌نگییا‬ ‫چه‌ن ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌ ل ‌‬ ‫چه‌ن شاده‌ له‌ مات و مه‌لوولییا‪.‬‬ ‫وه‌ك په‌روانه‌یه‌كی سپی‬ ‫بۆ گوڵی خۆم گه‌ڕام‪.‬‬ ‫به‌اڵم دڵم پڕ بوو له‌ پاییزی غه‌مگین و‬ ‫كۆچی قوڵنگان‪.‬‬ ‫نیگام پڕ بوو‬ ‫له‌ خۆرنشینی شپرزه‌و تریفه‌ی‬ ‫مانگی شه‌رمن‪.‬‬ ‫گه‌ڕام و‬ ‫گوڵ به‌ جوانی خۆی باوه‌شی پیاكردم‪.‬‬ ‫تۆ ئه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫شه‌ومنی دووری ئه‌پرژێنی به‌سه‌ر سووتانی‬ ‫منا‬ ‫من مێخه‌كبه‌ىن وه‌فاى تۆم له‌ مل كرد‬ ‫تۆش گواره‌ى ئومێدم له‌ گوێ كه‌‬ ‫ئه‌ى خۆشه‌ویست‬ ‫ه بێڕه‌نگیی خۆت‬ ‫تۆ هه‌میش ‌‬ ‫تێكه‌ڵ به‌ شه‌به‌نگى عه‌شقى من كردووه‌‬ ‫بێھه‌ستیی خۆت له‌ ئه‌ستێڵی سۆزی منا‬ ‫ه پێكردووه‌‪.‬‬ ‫مه‌ل ‌‬ ‫بێوه‌فایی خۆت‬ ‫له‌ وه‌فای منا شه‌تڵ كردووه‌‬ ‫پاییزی خۆت‬ ‫له‌ به‌ھاری پڕ گوڵزاری ئومێدی منا چاندووه‌‬ ‫تاریكیی خۆت به‌ مانگ و خۆری من ڕووناك‬ ‫كردووەته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ی عه‌شق‬ ‫منیش پیرێتیی خۆم له‌ الوێتیی تۆیا‬ ‫شاردووەته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه ئیرۆستا دۆنایدۆن‬ ‫مردنی خۆم له‌ ژیانی پڕ ل ‌‬ ‫كردووه‌‬ ‫كارێ بكه‌‬ ‫تا بۆنی عه‌شق‬ ‫له‌ خه‌یاڵ و پێكه‌نینه‌كانم بێ‪.‬‬ ‫تاوه‌ك تارژه‌نێكی پیر‬ ‫‪ .‬به‌دوای ئاوازو سه‌دای جوانیتا‬ ‫گوند به‌گوند بگه‌ڕێم‪.‬‬ ‫ئومێد وه‌ك ھه‌رمێ بوه‌رێنمه‌ سه‌ر ئه‌م‬ ‫چاوه‌ڕوانییه‌ بێ حاسڵه‌‬ ‫له‌دێراوی بوونا شه‌مامه‌ی به‌خته‌وه‌ری بڕنم‬ ‫گاڵته‌ به‌دۆزه‌خی ژیان بكه‌م‪.‬‬ ‫‪ .‬ئه‌ی خودای من كارێبكه‌‬ ‫‪ ،‬وه‌ك سوێسكه‌یه‌كی فریوخواردوو‬ ‫نه‌كه‌ومه‌ ناو تۆڕی عه‌شقی ڕاوچییه‌‬ ‫سپڵه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه بێده‌نگ و غه‌مگینه‌ی‬ ‫به‌ به‌رد بڵێ ئه‌و مانگرتن ‌‬ ‫بشكینێ‬ ‫وا ڕۆحم وشك بوو‬ ‫به‌دیار چاوه‌ڕوانییه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫كارێبكه‌‬ ‫خودا بۆنی تاوانی لێ نه‌یه‌ت‬ ‫تازه‌وی و ئاسامن پڕنه‌كه‌ین له‌پاڕانه‌وه‌‬ ‫‪.‬كارێبكه‌ ئه‌ی نازه‌نینی من‬ ‫پایز له‌ته‌نهاییم بكه‌یته‌وه‌‬ ‫تابۆنی ئومێدم لێ بێ‬ ‫‪ .‬به‌م ھه‌موو میهره‌بانییه‌وه‌ بۆ كوێ ؟!‬ ‫ئه‌مشه‌و ئه‌مه‌وێ‬ ‫پیاسایه‌ك له‌گه‌ڵ خۆم بكه‌م‬ ‫به‌ته‌نها له‌گه‌ڵ خۆم‪..‬‬ ‫له‌گه‌ڵ باران‬ ‫له‌گه‌ڵ ته‌نهایی و غوربه‌ت‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رماو دووری تۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ تاریكی و‬

‫ده‌نگی شكانی دڵی خۆم‪.‬‬ ‫پیاسه‌یه‌ك‬ ‫وه‌ك بای وه‌شت‬ ‫وه‌ك باڵنده‌یه‌كی غه‌ریب و سه‌رگه‌ردان‬ ‫نه‌زانم ڕوو له‌كوێم !؟‬ ‫پیاسه‌یه‌ك وه‌كو ته‌م‬ ‫وه‌ك ھه‌وری ئاسامنێكی چۆڵ‬ ‫وه‌ك‪ ،‬ده‌نكێ ترێی ڕه‌ش به‌ده‌م باڵنده‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫وێستگه‌یا ئه‌وه‌ستم‬ ‫ته‌ماشای ئه‌و دره‌ختانه‌ ئه‌كه‌م‬ ‫كه‌شه‌و دایانئه‌پۆشێ‬ ‫ئه‌وه‌ستم‬ ‫ته‌ماشای مانگ ئه‌كه‌م‬ ‫خه‌و ئه‌یباته‌وه‌‬ ‫نه‌خۆش و ڕه‌نگ زه‌رد چاوه‌ڕێتم‬ ‫ده‌وه‌ره‌ وه‌ك گوڵێك‬ ‫خۆوبه‌ به‌سه‌ر ته‌نافی چاوه‌ڕوانیام‬ ‫‪،‬ئه‌وه‌ خۆم و باوه‌شێك له‌غوربه‌ت چاوه‌ڕێتین‪.‬‬ ‫وه‌ره‌و‬ ‫وه‌ك ته‌مێكی قورس‬ ‫له‌سه‌ر دڵم بنوو‬ ‫كه‌ به‌یانی ھه‌ستام‬ ‫نه‌زانم چوی بۆ كوێ!؟‬ ‫به‌م ھه‌موو میهره‌بانییه‌وه‌ بۆ كوێ؟!‬ ‫ئه‌مه‌وێ شه‌و ئازادكه‌م له‌ تاریكی‬ ‫گوڵ ئازادكه‌م له‌ شكۆفه‌ی جوانی‬ ‫خۆر ئازادكه‌م له‌ ڕووناكی‬ ‫پایز ئازادكه‌م له‌ وه‌رین‬ ‫تۆش ئازادكه‌م له‌ته‌نهایی‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌وێ پیاسایه‌ك له‌گه‌ڵ خۆم بكه‌م‬ ‫پیاسه‌یه‌ك پڕ له‌غه‌ریبی تاراوگه‌‬ ‫غه‌ریبی ‪ ،‬ئای غه‌ریبی‪..‬‬ ‫غه‌ریبی ‪ ،‬ھۆندنه‌وه‌ی ڕۆژه‌كانه‌ به‌په‌تی‬ ‫ته‌نهاییا‪.‬‬ ‫غه‌ریبی ‪،‬‬ ‫دڵدانه‌وه‌یه‌ به‌شوێنكاتێكی تر‪.‬‬ ‫ئاوێزان بوونی جوانییه‌كه‌‬ ‫كه‌له‌مێژه‌ ومنانكردوه‌‪.‬‬ ‫من له‌جه‌هه‌منم ؟!‬ ‫یان جه‌ھه‌نم له‌ناو منه‌؟!‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی به‌شه‌قامه‌كانی ترسا ڕاكه‌م‪.‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی له‌و دیو سنوره‌كانی گومانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاوڕ بۆ دواوه‌ به‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی له‌ تاریكیا خۆم ون كه‌م‪.‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی قاپێكانی خۆشه‌ویستی داخه‌م‪.‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر گردی سه‌وزی خه‌یاڵ‬ ‫ھه‌ستم‪.‬‬ ‫وه‌ره‌‬ ‫مێرگی سینه‌م پڕكه‌ له‌په‌پوله‌و گواڵڵه‌ی سوور‪.‬‬ ‫له‌م وێستگه‌ی چاوه‌ڕوانییا‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬له‌و سه‌ر پردی ئه‌ڤینه‌‬ ‫نانا‪ ،‬له‌وباخچه‌ هیالكه‌ بۆ ئاو‬ ‫گێژمده‌و خافڵگیرمكه‌‪.‬‬ ‫له‌و شه‌قامی ته‌نیاییا ‪،‬‬ ‫له‌وسه‌ری كۆاڵناله‌ژێر ئه‌و شۆڕه‌بییه‌ی كه‌له‌‬ ‫عه‌شقی خۆیا‬ ‫بێهۆشه‌‬ ‫كۆتاییم پێ بێبێنه‌‪.‬‬ ‫كۆتاییم پێ بێنه‌و‬ ‫یه‌ك یه‌ك ھه‌ناسه‌كانم به‌ر شمشێری (الله‌ اكرب)‬ ‫به‌‪.‬‬ ‫یه‌ك یه‌ك ترپه‌كانی دڵم به‌ر گولله‌ی (تبت یدی )‬ ‫به‌‪.‬‬ ‫یه‌ك یه‌ك خه‌یاڵه‌كانم به‌عه‌بای ڕه‌شی شه‌و‬ ‫داپۆشه‌‪.‬‬ ‫یه‌ك یه‌ك نیگاكانم به‌به‌ردی ڕه‌شی كه‌عبه‌‬ ‫ڕه‌جمكه‌‪.‬‬ ‫یه‌ك یه‌ك وشه‌كانی خۆشه‌ویستیم به‌وشه‌ی‬ ‫(حرام) ه‌ بۆمب ڕێژكه‌‪.‬‬ ‫یه‌ك یه‌ك ھه‌نگاوه‌كانی ئازادیم‬ ‫له‌سه‌ماو له‌نۆته‌ی میوزیكا‬ ‫له‌شانۆو نوسین و خوێندن و ئاھه‌نگا‬ ‫سه‌ربڕه‌‪.‬‬ ‫كۆتاییم پێ بێنه‌و‬ ‫له‌خۆڵه‌مێشی ڕۆژه‌كانی ئه‌و خامنا مبنێژه‌‬ ‫كه‌بیست و دوو ساڵه‌ عه‌وداڵمه‌‪،‬‬ ‫له‌خه‌یاڵه‌كانی ئه‌ویشا ده‌رمبێنه‌و‬ ‫له‌م نیوه‌ڕۆی عه‌شقا ملم بپه‌ڕێنه‌‬ ‫با خوێنم ئه‌م مزگه‌وتی ڕقه‌ سووركا‪.‬‬ ‫خۆ خوێنی من ‪ ،‬له‌م واڵتا به‌ھای نییه‌‪.‬‬ ‫خێراكه‌و ملم بپه‌ڕێنه‌‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫كۆتایی‬ ‫به‌م كوفری عه‌شقه‌ بێنه‌‪.‬‬ ‫(تكبیر الله‌ اكرب)‬ ‫ه بسمیل كه‌ی؟!‬ ‫چییه‌‪،‬ئه‌ته‌وێ ئه‌م خاك ‌‬ ‫ئه‌ته‌وێ نوێژی مردوان بۆ ئه‌م شاره‌‬ ‫دابه‌ستی؟!‬ ‫به‌م به‌یانییه‌ به‌ناوی خوداوه‌خۆر بۆ كوێ‬ ‫ئه‌به‌ی؟!‬ ‫ئه‌ته‌وێ له‌تاریكییا به‌ھه‌شت دروست كه‌ی؟!‬ ‫من له‌جه‌ھه‌منم؟! یا جه‌ھه‌نم له‌ناو منه‌؟!‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌‬ ‫ماڵئاوایی وه‌فاو وێران بوونی مه‌عبه‌ده‌كانی‬ ‫خۆشه‌ویستی ئه‌بینین‪.‬‬ ‫دڵپیسی و تاعون و برسێتی و دڵڕه‌قی شه‌تڵ‬ ‫ئه‌كه‌ین‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌‬ ‫پڕ ئاشوب‬ ‫پڕ له‌زام‬ ‫پڕ له‌خوێن‬ ‫ئه‌بێ الفیته‌یه‌كی ڕه‌ش به‌ده‌رگای دڵامنا‬ ‫ھه‌ڵواسین‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌‬ ‫مرۆڤێ نایلۆن‬ ‫عه‌شقی نایلۆن‬ ‫میوه‌ی نایلۆن‬ ‫ڕه‌واجی ھه‌یه‌‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌‬ ‫مه‌ره‌زه‌ی خه‌یاڵامن به‌داسی كولی‬ ‫( استغفیرلله‌) دروێنه‌ ئه‌كرێ‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌‬ ‫برین وچه‌قۆ‪ ،‬بڕواو گومان لێكجیاناكرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌درۆزنم و خۆم به‌ ڕاستگۆ ئه‌زانم‪.‬‬ ‫دورم و خۆم به‌نزیك ئه‌زانم‪.‬‬ ‫تاریكم و خۆم به‌ڕوناك ئه‌زانم‪.‬‬ ‫ژن كوژم و خۆم به‌عاشق ئه‌زانم‪.‬‬ ‫چ ڕۆژگارێكه‌ تاریك تاریك‬ ‫شه‌و ئاوا نابێ‪.‬‬ ‫به‌م میھره‌بانیه‌وه‌ بۆ كوێ؟!‬ ‫چرای ئه‌م عه‌شقه‌ ون بووه‌‪.‬‬ ‫كێ ھه‌واڵ و سۆراخی یارم پێ ئه‌ڵێ؟‬ ‫ئاخر ئه‌و خۆی ئاگرێ بوو‬ ‫بارانی به‌سه‌ر دڵام ئه‌باران‪.‬‬ ‫ئه‌و خۆی مۆمێ بوو‬ ‫به‌سه‌ر چاوه‌ڕوانیام ئه‌توایه‌وه‌و ون بوو‪.‬‬ ‫ئیستا كێ ھه‌واڵ و سۆراخی یارم پێ‬ ‫ئه‌ڵێ؟!كێ؟!‬ ‫ئاخر كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫ھاواری به‌ردێكی بریناری ناو خه‌ره‌ندیكی‬ ‫ھه‌زار به‌ھه‌زار نییه‌ ؟‬ ‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫پایزێك نییه‌ له‌نێو دڵی سه‌وزی به‌ھارا‪.‬‬ ‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫فیغانی بولبولێكی ته‌نیا نییه‌‬ ‫به‌دیار جریوه‌ی سه‌وزی دارستانێكه‌وه‌؟‬ ‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫كوژرانی په‌پوله‌یه‌كی ناو شكۆفه‌ی گواڵن‬ ‫نییه‌؟‬ ‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫خوێنی ڕژاوی پێكه‌نین نییه‌‬ ‫له‌نێو دڵی تاریكی حوزنا؟‬

‫««‬

‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫خنجه‌رێك نییه‌ له‌ناو برینا؟‬ ‫كێ ئه‌ڵێ عه‌شق‬ ‫ه نییه‌ بۆ‬ ‫وه‌راندنی توی شیرینی عاتیف ‌‬ ‫ناوسه‌به‌ته‌ی دڵ؟‬ ‫من له‌جه‌ھه‌منم ؟! یان جه‌ھه‌نم له‌ناو منه‌؟!‬ ‫ڕۆژ به‌ڕۆژ ئاوا ئه‌بم‬ ‫ئاوائه‌بم و ئه‌بم به‌غوبار‬ ‫ڕۆژ به‌ڕۆژ شێرپه‌نجه‌ خوێنم سپی ئه‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆژ به‌ڕۆژ تاریك ئه‌بم‬ ‫وه‌ك زوڵمه‌تی شه‌و‪.‬‬ ‫من له‌جه‌ھه‌منم ؟! یان جه‌ھه‌نم له‌ناو منه‌؟!‬ ‫وه‌ك گوڵی لیمۆ‬ ‫له‌ژێر سێبه‌ری ئێواره‌ی به‌هارا ئه‌وه‌رێم‪.‬‬ ‫وه‌ك كه‌روێشكێكی زاماری ناو به‌فر له‌مردنی‬ ‫خۆم ئه‌ڕوانم‪.‬‬ ‫وه‌ك سوێسكه‌یه‌كی ته‌نیا‬ ‫ده‌نگم له‌سه‌راپای ئه‌م خه‌ره‌ندا به‌جێام‪.‬‬ ‫له‌سه‌ری دێڕا من مردم‪..‬‬ ‫له‌سه‌ری دێڕا بووم به‌خۆڵه‌مێش‪.‬‬ ‫له‌بیرمكه‌‬ ‫ئه‌ی خامنی چاو گوڵه‌به‌ڕۆژه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و مانگه‌ شه‌وه‌ی‬ ‫دوێنێ شه‌وی خۆی له‌بیركرد‪.‬‬ ‫فه‌رامۆشمكه‌‬ ‫وه‌ك چۆن ژیان فه‌رامۆشی كردوم‪.‬‬ ‫بێ باكمكه‌‪ ،‬له‌ھه‌ڵوه‌رینی گوڵه‌باخ‪.‬‬ ‫له‌ مردنی په‌پوله‌‪.‬‬ ‫له‌دڵشكانی داڵران‪.‬‬ ‫له‌خۆشه‌ویستی سه‌رمه‌دی‪.‬‬ ‫بێ باكمكه‌و دامامڵه‌‬ ‫له‌و نیشتیامنه‌ی ھه‌ال ھه‌الی كردووم‪.‬‬ ‫بێ باكمكه‌‪،‬‬ ‫خۆ وشه‌ نابێ به‌چاوم‬ ‫تا ته‌ماشای بااڵتی پێ بكه‌م‪.‬‬ ‫خۆ وشه‌ نابێ به‌ده‌ستم‬ ‫تاده‌سته‌كانتی پێ بگرم‪.‬‬ ‫خۆ وشه‌ نابێ به‌لێوم‬ ‫تالێوه‌كانتی پێ ماچ كه‌م‪.‬‬ ‫ئیرت بنو‪..‬‬ ‫ه په‌پویه‌كی دڵته‌نگ‬ ‫بنو وه‌ك كون ‌‬ ‫به‌دیار بێهۆشبوونی ئێواره‌وه‌‪.‬‬ ‫بنو‪ ،‬ئه‌ی مانگی ماندوو‬ ‫له‌باوه‌شی ساردی شه‌وا‪.‬‬ ‫بنو‪ ،‬وه‌ك په‌پوله‌یه‌كی مه‌ست‬ ‫له‌ ناو خه‌یاڵی گواڵ‬ ‫‪.‬بنو ‪ ،‬وه‌ك كرمی ئاوریشم‬ ‫له‌قۆزاخه‌ی دڵی منا‪.‬‬ ‫بنو‬ ‫بنو‬ ‫بنو‪ ،‬با مانگ له‌نێو تریفه‌یا مبرێ‪.‬‬ ‫با گوڵ به‌ده‌م شكۆفه‌وه‌ گیانی ده‌رچێ‪.‬‬ ‫باخۆر له‌ نێو ڕوناكیا دیقكا و مبرێ‪.‬‬ ‫بامنیش‬ ‫له‌نێو‬ ‫عه‌شقی‬ ‫تۆیا‬ ‫مبرم‪.‬‬

‫د‬ ‫ڵ‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫ه‌‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫ش‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫ێ‬ ‫ئ‬ ‫ه‌دا‬ ‫بورهان قه‌ره‌داخی‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫هانۆڤه‌ر ‪2016‬‬

‫ژمارە (‪ )٣٠٣‬دوشەممە ‪201٦/٧/١٨‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪٣٠3‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )٣٠3‬دوشەممە ‪2016/٧/١8‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫دواكەوتن لەكاروان‌و پەلەكردن لەڕێگە‬

‫«دەربارەی نزیكبوونەوەی الیەنە ئیسالمییەكان لەكوردستان»‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬ ‫سەردەق‬ ‫لەرۆژانی رابردوودا بەدەستپێشــخەری‬ ‫ســەالحەدین بەهادیــن ئەمینــداری‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان لە ئێوارە‬ ‫خوانێكدا هەر ســێ الیەنە ئیسالمییەكەی‬ ‫كوردســتان لەگــەڵ كۆمــەڵ‌و بزوتنەوەی‬ ‫ئیســامی تێڕوانینــی خۆیــان لەمــەڕ‬ ‫كاری هاوبەشــی ئیسالمیی‌و ســەرنجدان‬ ‫لەگۆڕانكارییە ئایندەییەكان لەباشــووری‬ ‫كوردســتان خســتەڕوو‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫كەسی یەكەمی ئەو سێ الیەنە ئیسالمییە‬ ‫پــاش تاوتوێكردنــی پێــدراو‌و پێشــهاتە‬ ‫سیاســییەكان پێشــنیازی دروســتكردنی‬ ‫بەرەی هاوبەشی ئیسالمییەكان‌و كاركردن‬ ‫بــۆ پێكهێنانــی لیســتێكی هاوبەشــی‬ ‫ئیســامیی لەهەڵبژاردنەكانــی داهاتــوو‬ ‫لەكوردســتاندا‌و یەكخســتنی گوتــار‌و‬ ‫بایەخدان بەشەقامی ئیسالمیی لەبەرامبەر‬ ‫ئەو رووداوە نوێیانەی كە لەكوردســتاندا‬ ‫دەگوزەرێت کرد‪.‬‬ ‫هۆكاری پشت دەركەوتنی‬ ‫نزیكبوونەوەی ئیسالمییەكان‬ ‫زۆر لێكدانــەوە لەمبــارەوە كــراوە‌و‬ ‫بەردەوامیش ســەرنجی نوێ دەخرێتەڕوو‪،‬‬ ‫كەئاخــۆ ئــەو هۆكارانــە كامانانــەن‪،‬‬ ‫زەمینەیــان خۆشــكردووە بۆ دانیشــتن‌و‬ ‫لێكەگەیشــتن لەســەر ئاســتی بــااڵ‌و‬ ‫كەســی یەكەمــی هــەر ســێ الیەنەكــە؟‬ ‫ئــەوەی هــۆكاری ســەرەكی هاتنەئــارای‬ ‫بیرۆكــەی لەم شــێوەیەیە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫زەقبوونەوەی گۆڕانكارییە هەرێمییەكان‌و‬ ‫رەنگدانەوەكانــی لەســەر باشــووری‬ ‫كوردستان‌و ســەرەداوی پەیوەندییەكانی‬ ‫بــەكاری ئیســامیی لەكوردســتاندا‪،‬‬ ‫بەتایبەت پاش لەكارخســتنی پەرلەمان‌و‬ ‫كەنەفتبوونــی جموجوڵــی سیاســیی‬ ‫بــۆ ئاســایبوونەوەی دۆخــی سیاســیی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‌و رێكەوتنی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و‬ ‫دەركەوتنی ئاكامی ئەم رێكەوتنە لەبواری‬ ‫كرداریــدا بــە پێكهێنانی ســەركردایەتی‬ ‫هاوبەش‌و یەكخســتنی فراكســیۆنەكانیان‬ ‫لەئەنجومەنــی پارێــزگاكان‌و پەرلەمانــی‬ ‫عێــراق‌و كوردســتان‌و هەنگاونــان بەرەو‬ ‫پراكتیزەكردنــی كارنامــەی سیاســیی‬ ‫هاوبەشــی هەردووال‌و پیادەكردنی لەسەر‬ ‫ئاســتی ناوخــۆی كوردســتان‌و دەوڵەتی‬ ‫ناوەنــدی‪ .‬هەروەهــا چوونــە نــاوەوەی‬ ‫حزبی ئاینــدە بۆ نێــو ریزەكانی یەكێتی‬ ‫نیشــتیمانی‌و بەكراوەیــی هێشــتنەوەی‬ ‫رێكەوتنە سیاســیەكە بۆ تــەواوی پارت‌و‬ ‫رێكخســتنە سیاســییەكانی تــر وەك‬ ‫دەرئەنجامی دەركەوتنی جەمســەرگیریی‬ ‫نــوێ‪ ،‬كە بەپلەی یەكــەم لێكەوتەی ئەو‬ ‫جەمســەرگیرییە هەرێمییە‪،‬كــە لەنێــوان‬ ‫ئێــران‌و توركیــادا لەناوچەكــەدا تێبینی‬ ‫دەكرێــت‌و لەگــەڵ ئاڵۆزبوونــی دۆخــی‬

‫سیاسیی هەرێم پاش قەیرانی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێــم‌و نەگەیشــتن بەخاڵێكــی هاوبەش‬ ‫بــۆ چارەســەركردنی‌و بەگەڕخســتنەوەی‬ ‫پەرلەمــان وەك بااڵتریــن دامــەزراوەی‬ ‫یاسایی‌و شەرعی لەكوردستاندا‌و پەیوەندی‬ ‫بەئیســامییەكان بەگشــتی‌و یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی بەتایبەت پاش دانیشتنی (‪19‬ی‬ ‫ئابــی ‪ ،)2015‬كــە تەنانــەت لەناوخودی‬ ‫یەكگرتــوو فراكسیۆنەكەیشــدا دوو‬ ‫بۆچوون‌و ئاراستەی جیاواز لەسەر ئاستی‬ ‫ناوچەگەریی‪ ،‬كەیەكێتی‌و یەك ئاراستەیی‬ ‫یەكگرتووی ئیســامی كوردستانی خستە‬ ‫ژێــر مەترســی دابەشــبوونی زیاتــرەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵــی ئیســامی كوردســتان هەرزوو‬ ‫لەگــەڵ تەواوبوونی ماوەی ســەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم لەوادەی یاســایی خۆیدا پاش دوو‬ ‫ســاڵ درێژكردنــەوە‪ ،‬هەڵوێســت‌و روون‌و‬ ‫ئاشــكرای خــۆی خســتەڕوو بەنزیكــی‬ ‫لەهەڵوێســتی گــۆڕان‌و یەكێتــی‌و نیوەی‬ ‫پارلەمانتارەكانــی یەكگرتووش لەناوچەی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬وەك پابەندبوونێك بەپاكێجی‬ ‫پێشــووتری هەر چــوار فراكســیۆنەكەی‬ ‫پەرلەمان‪.‬‬ ‫جۆرێــك‬ ‫دەركەوتنــی‬ ‫پــاش‬ ‫لەجەمســەرگیریی‪ ،‬كەهێشتا سەرەتاكانی‬ ‫دەركەوتــووە بەدیاریكــراوی دوای‬ ‫رێكەوتنــی هاوبەشــی یەكێتــی‪ -‬گۆڕان‌و‬ ‫جەمســەری پارتیــش لەالیەكــی ترەوە‪،‬‬ ‫ئیســامییەكان لەبۆشــاییدا مانــەوە‪،‬‬ ‫وەك ئــەوەی كــە بنكــەی جەماوەریــی‌و‬ ‫الیەنگرانیــان داوای رۆڵبینینــی زیاتریان‬ ‫لێدەكردن ســەربەخۆیانە‌و دووركەوتنەوە‬ ‫لەپاشــكەوتەیی هێــزە سیاســییە‬ ‫سەرەكییەكان‪ ،‬چونكە لەپێشتردا بەدەیان‬ ‫جار رەخنەی پەرتەوازەیی‌و بێ شیرازەیی‬ ‫نێــوان ئیســامییەكان خراوەتــەڕوو‪،‬‬ ‫لەگــەڵ پێویســتی پێكهێنانــی لیســتی‬ ‫هاوبــەش النیكــەم لەهەڵبژاردنەكانــدا‌و‬ ‫پشتگوێخســتنی لەالیــەن ســەركردایەتی‬

‫ئیســامییەكانەوە‌و بەهەند وەرنەگرتنی‌و‬ ‫دواتریــش دەركەوتنــی ئەنجامەكانــی‬ ‫لەقەزەمبوونەوەی سیاسیی‌و كەمبوونەوەی‬ ‫دەنگــەكان‌و راوەســتان لەســنوورێكی‬ ‫سیاســیی بچووكی دیاریكراودا‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫بەهەر سێ الیەنەكە نەیانتوانی بكەنە ‪20‬‬ ‫كورســی پەرلەمانی یاخود فراكسیۆنێكی‬ ‫یەكالكەرەوە‪ ،‬كەمۆدێلی كاری پەرلەمانی‬ ‫پێشوو تێپەڕێنێت‌و لەمەسەلەی پێكهێنانی‬ ‫كابینە حكومییەكاندا رۆڵی خۆیانه بگێڕن‬ ‫وەك هێزی یەكەم یان دووەمی پێكهێنەر‬ ‫لەپێكهاتە وزارییەكاندا‪ ،‬بەڵكو وەك خێر‌و‬ ‫سەدەقە بەشداریان لەحكومەتدا كردووە‌و‬ ‫وەزارەتــە پەراوێزی‌و كــەم بایەخەكانیان‬ ‫وەرگرتــووە‪ ،‬كەرۆڵێكــی ئەوتۆیــان نییە‬ ‫لەســەر ئاستی سیاســیی‌و ئیداریی‪ .‬جگە‬ ‫لــەوەی بەشــدار نەبــوون وەك هاوبەش‬ ‫بەڵكو تەنهــا وەك كار بەرێكەری ئیداری‬ ‫ئــەو وەزارەتانــە بوون‪ ،‬ئەمــەش گلەیی‌و‬ ‫گازندەی ئەندام‌و الیەنگرانیانی زیاتر كرد‪.‬‬ ‫ســەرباری ئــەوەی كاتــێ پێشــنیازی‬ ‫كاری هاوبــەش‌و ئیشــكردن بــۆ بــەرەی‬ ‫ئیسالمی‌و لیســتی هاوبەش دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫سەرنجی روناكبیران‌و شــارەزایانی بواری‬ ‫ئیســامی سیاســیی بەهەند وەرنەگیراوە‬

‫لەالیەن ســەركردایەتی ئیسالمییەكانەوە‌و‬ ‫بەرەخنەی ئایدۆلــۆژی لێكیان داوەتەوە‪،‬‬ ‫ئێســتاش كــە هەمــووو هێزە سیاســییە‬ ‫سەرەكییەكان دركیان بەپێویستی گۆڕینی‬ ‫ئاراســتە‌و گوتــار‌و تێفكرینی سیاســیان‬ ‫بــۆ ئایندە كــردووە‌و یەكگدەگــرن‌و نزیك‬ ‫دەبنەوە‌و رێكدەكەون لەســەر شكڵگیرییە‬ ‫سیاسییە ئایندەییەكان‌و كەس نەماوەتەوە‬ ‫تەنهــا ئیســامییەكان نەبێــت‪ ،‬ئینجــا‬ ‫دەكەونــە خەمی نزیكبوونەوە‪ ،‬كەهێشــتا‬ ‫دیــار نییە چــۆن‌و بەچ شــێوەیەك‌و بەچ‬ ‫ئاقارێكــدا هەنگاو دەنێت؟ ئەم پێشــهاتە‬ ‫نوێیــە زادەی ناهۆشــیاریی سیاســیی‌و‬ ‫نەخوێندنــەوەی رووداو‌و گۆڕانكارییەكان‌و‬ ‫بــێ روئیایــی لەسوســەكردنی خاڵەكانی‬ ‫بەیەكگەیشــتن‌و لێكجیابوونــەوە لەهێڵــە‬ ‫گشــتییەكانی سیاســەت لەكوردســتاندا‬ ‫دەردەخات‪.‬‬ ‫ئەنجام‌و ئایندەی پێشنیازی كاری‬ ‫ئیسالمیی لەكوردستان‬ ‫دەبێــت بپرســین پێشــنیازی كاری‬ ‫هاوبەشــی ئیسالمی لەســەر چ پێڕەوێك‬ ‫یاخــود لەســەر روئیایەكــی سیاســیی‬ ‫ئایندەیــی بونیادنراوە یاخود چ نەخشــە‬

‫رێگایەكــی پێیــە بــۆ دەربازبوونــی‬ ‫ئیســامییەكان لەو رووبەرە بەرتەسكەی‬ ‫جموجوڵی سیاسییان‌و یەكالنەكردنەوەی‬ ‫رووداوە هەســتیارەكان لەكوردســتان‬ ‫بەشــێوەك ببنە ناوەندی یەكالكردنەوەی‬ ‫ئــەو پرســە سیاســییانە؟ ئەگــەر ئــەم‬ ‫پێشــنیازە بیرۆكەی الیەنێــك لەو الیەنە‬ ‫ئیســامیانە بێــت‪ ،‬كەبیەوێــت قەیرانــە‬ ‫نێوخۆییەكانــی خــۆی پــێ پەردەپۆش‌و‬ ‫چارەســەر بكات‪ ،‬بەتایبــەت یەكگرتووی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬كەپاش قەیرانی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێــم‌و دابەشــبوونی نێــو پەرلەمــان‌و‬ ‫ســەركردایەتی بادینــان‌و ســۆران‌و‬ ‫هێوركردنــەوەی گلەیــی‌و رەخنەكانــی‬ ‫پێگــە‌و بنكــەی جەماوەریی لەســنووری‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬ئەوە هیــچ ئەنجامێكی نابێت‌و‬ ‫دووبارە كاروانی ئیسالمییەكان دەخاتەوە‬ ‫ســەر هەمــان رێچكەی پەراوێــزی خۆی‪،‬‬ ‫كەنەتوانــن هیچ رۆڵێــك ببینن‪ ،‬هەروەك‬ ‫ئەگــەر تەنها درك كردن‌و هەســتكردنێك‬ ‫بێت وەك سۆز‌و عاتیفەی ئاینی‌و ئیسالمیی‬ ‫بــۆ خەمخــواردن لەبرایەتی ئیســامیی‌و‬ ‫پێكهێنانی لیســت‌و كار‌و بەرەی هاوبەشی‬ ‫ئیســامییەكان بێ زەمینەسازیی واقیعی‌و‬ ‫بابەتی ئەوە بەهەمان شێوە دیسان جگە‬

‫لە شكست ئەنجامێكی تری نابێت‪ ،‬چونكە‬ ‫نــە بنكە‌و جەماوەری ئیســامی بەمجۆرە‬ ‫هەواڵنە رازی دەبێت‪ ،‬كەتەنها بەرێكردنی‬ ‫كات بێــت‌و نــە لــەوەش خۆشــدەبێت‪،‬‬ ‫كەچیتر حزبە سیاسیەكانیان لەرۆڵبینینی‬ ‫پەراوێزدا بمێننــەوە‪ ،‬كە لەروانگە ئاینی‌و‬ ‫ئیسالمییەكەوە نزیكبوونەوەی دوو هێزی‬ ‫نائیسالمی وەك یەكێتی‌و گۆڕان كرداریی‬ ‫بێــت‌و بگونجێــت‪ ،‬بۆچــی دوو یان ســێ‬ ‫هێزی ئیســامیی ناتوانــن ئەگەر یەكیش‬ ‫نەگــرن نزیك ببنــەوە؟! بۆیە مانەوە بەم‬ ‫پەرتەوازەییــە پــاش ئــەو گۆڕانكاریــی‌و‬ ‫پێشهاتە نوێیانە‌و مشورخواردنی سیاسیی‬ ‫هێــزە سیاســییەكانی تــر‌و مانــەوەی‬ ‫ئیســامییەكان بەو شپرزەییە هێندەی تر‬ ‫دۆخی سیاسییان داڕوخاو دەكات‌و پێگە‌و‬ ‫كاریگــەری سیاسیشــیان الوازتــر دەگات‬ ‫لەســەر گۆڕەپانــی سیاســیی لەهەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ .‬ئەگەریــش زەمینەســازیی‬ ‫بكرێــت‌و بتوانێــت لەداهاتــوودا بەكردار‬ ‫نــەك لەمیدیاكانــەوە ســەركردایەتی‬ ‫ئیســامییەكان ئــەم پێشــنیازە بكەنــە‬ ‫كــردراو كارنامــە‌و نەخشــە رێــگا‪ ،‬ئــەوا‬ ‫دەتوانــن زیاتــر رۆڵیــان لــەرووداوە‬ ‫هەنووكەیی‌و ئایندەییەكانی كوردســتان‌و‬

‫لەڕوانگە ئاینی‌و ئیسالمییەكەوە نزیكبوونەوەی دوو هێزی نائیسالمی وەك یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫كرداری بێت‌و بگونجێت‪ ،‬بۆچی دوو یان سێ هێزی ئیسالمیی ناتوانن ئەگەر یەكیش نەگرن نزیك‬ ‫ببنەوە؟! بۆیە مانەوە بەم پەرتەوازەییە پاش ئەو گۆڕانكاریی‌و پێشهاتە نوێیانە‌و مشورخواردنی‬ ‫سیاسیی هێزە سیاسییەكانی تر‌و مانەوەی ئیسالمییەكان بەو شپرزەییە هێندەی تر دۆخی‬ ‫سیاسییان داڕوخاو دەكات‌و پێگە‌و كاریگەری سیاسیشیان الوازتر دەگات لەسەر گۆڕەپانی‬ ‫سیاسیی لەهەرێمی كوردستان‬

‫ژمارە (‪ )٣٠٣‬دوشەممە ‪201٦/٧/١٨‬‬

‫‪2‬‬

‫تەکتیکی حاشالێ‌کردن‪ ،‬لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا‬

‫لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا ‪ -‬مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی)‬ ‫هیشامیش لە ئەبو عەمری مەدینەیی‬ ‫ئەوسیەوە؛ جگە لــەوەی لە سەنەدی‬ ‫گێڕانەوەیدا هەندێک کێشە هەن؛ لەگەڵ‬ ‫گێڕانەوەکانی تریشدا نەگونجاوە کە باسی‬ ‫ڕاپەڕاندنی کوشتارەکە لەالیەن عەلی و‬ ‫ئەل‪-‬زوبەیرەوە دەکەن یان هەندێکیان کە‬ ‫باسی سەرپەرشتی‌کردنی بەشی زۆری‬ ‫کوشتارەکەن لەالیەن سەعد خۆیەوە‪..‬‬ ‫و ئەگەرێکی الوازیــشــە کێشمەکێشی‬ ‫خێڵەکیی لێ بخوێنرێتەوە و هەوڵی‬ ‫ناشیرین‌کردنی خـــەزرەج لەپشتیەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬ڕەنگە مەبەستی هەر ئەوە بێت‬ ‫کە لەبەر ئەوەی بەنو قوڕەيظه پێشتر‬ ‫هاوپەیمانی ئــەو بــون دژی خــەزرەج؛‬ ‫بۆیە خــەزرەج باشتر دەستیان چوەتە‬ ‫سەربڕینیان‪ ،‬و تەنها بۆ ‪ ١٢‬کەسیان داوا‬ ‫لە ئەوس کراوە تەواویان بکەن‪.‬‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی نۆزدەهەم‬ ‫ڕۆڵی ئینتیمای خێڵەکی لە‬ ‫گێڕانەوەکاندا‬ ‫کێشمەکێشی ئەوس و خەزڕەج‬ ‫هەندێک لە داکۆکیکارە ئیسالمیەکان‬ ‫لــە دەروازەیـــەکـــی تـــرەوە گــومــان لە‬ ‫چیرۆکە ئیسالمیەکەی سەرەنجامی‬ ‫(بەنو قوڕەيظه) بەپێی گێڕانەوەکانی‬ ‫«سیرە» و «حەدیث» دروست دەکەن‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە گوایە ئینتیمای خێڵەکی‬ ‫و «عەشائیری» ی گێڕەرەوەکان گەمەی‬ ‫بە گــێــڕانــەوەی چیرۆکەکە کـــردوە‪ ،‬و‬ ‫بــەرژەوەنــدی و الیەنگری و شانازی‬ ‫و دژایــەتــیــە خێڵەکیەکانی ئــەوانــەی‬ ‫ئــەو چــیــرۆکــەیــان گــێــڕاوەتــەوە ڕۆڵــی‬ ‫هەبوە لە گێڕانەوەکەدا‪ .‬لە بەشەکانی‬ ‫پێشودا باسی ئەگەری ڕۆڵــی نــەوەی‬ ‫دواتــری خێڵی بەنو قوڕەيظهمان کرد‪،‬‬ ‫لێرەشدا تیشک دەخەینە سەر ئەگەری‬ ‫ڕۆڵی کێشمەکێشی نێوان (ئــەوس) و‬ ‫(خەزرەج) لە چیرۆکەکەدا‪.‬‬ ‫ئەو نوسەرە ئیسالمیەی ئەم بابەتەی‬ ‫وروژانــدوە؛ (سەیید جەعفەر شەهیدی)‬ ‫(‪)٢٠٠٨-١٩١٩‬ـــە‪ ،‬پرۆفێسۆری زانکۆی‬ ‫تــاران و پسپۆڕی زمــان و ئەدەبیاتی‬ ‫فــارســی و و مــێــژوی ئــیــســامــی‪ ،‬و‬ ‫سەرۆکی دەزگــای (لغت‌نامه دهخدا)‪.‬‬ ‫ئەوەش لە کتێبە ناودارەکەیدا «مێژوی‬ ‫شیکاریی ئیسالم» («تاریخ تحلیلی‬ ‫اســام») (‪ ،)١٩٨٣‬کە لە زانکۆکانی‬ ‫ئێران دەخوێنرێت‪ .‬ناوبراو گومان لە‬ ‫پاڵنەری پشتی چیرۆکەکە دەکات‪ ،‬و لەو‬ ‫سەرەداوەوە دەست‌پێ‌دەکات کە دەڵێت‬ ‫کۆنترین سەرچاوە چیرۆکەکەی تۆمار‬ ‫کردبێت «سیرە» ی (ئیبن ئیسحاق) کە‬ ‫‪ ١٤٥‬ساڵ دوای ڕوداوەکــە کۆچی دوای‬ ‫کردوە‪ ،‬و (طهبەری)یش کە گێڕانەوەکەی‬ ‫ئیبن ئیسحاقی وەکو خۆی نەقڵ کردوە؛‬ ‫نزیکەی ‪ ١٥٠‬ساڵ دوای ئەو هاتوە! ئینجا‬ ‫ـ پێی وایە ـ گێڕانەوەکانی چیرۆکەکە الی‬ ‫(ئیبن شیهاب‌ی زوهری) و پاشان (ئیبن‬ ‫ئیسحاق) و (طهبەری) جیاوازییان هەیە‪،‬‬ ‫و سەرنج دەدات (زوهــری) ڕاستەوخۆ‬ ‫تەنها بــاســی کوشتنی (حــویــەیـی‌ی‬ ‫کوڕی ئەخطهب) ی کردوە‪ .‬ئینجا ئەو‬ ‫کەسەی حوکمی «سەربڕینی پیاوەکان‬ ‫و بەکۆیلەکردنی ژن و مناڵەکان»ی‬ ‫داوە بەسەر خێڵەکەدا؛ (سەعدی کوڕی‬ ‫موعاذ) ی سەرۆکی خێڵی (ئەوس)ـە‪ ،‬و‬ ‫خێڵەکەش لەو بڕیارەدا گوێڕایەڵی بون؛‬ ‫ئیتر لێرەوە ئەو ئەنجامگیریە دەکات‬ ‫کە ئەگەری هەیە گێڕانەوەکە لەالیەن‬ ‫کەسانێکەوە لە خێڵی (خ ــەزرەج) ی‬ ‫ڕکەبەری خێڵی ئەوس دانرابێت یان بۆی‬ ‫زیادکرابێت و دەستکاری کرابێت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫دوای تێپەڕینی سااڵنێک بەسەر ڕودانی‬ ‫بنچینەی ڕوداوەکـــەدا‪ ،‬و ئامانجەکەش‬ ‫لــەم ســازکــردن و دەستکاریکردنە‬ ‫ناشیرین‌کردنی خێڵی ئەوس و تانەدانە‬ ‫لە پلە و شوێنیان لەالی پێغەمبەر و لە‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬و بۆ بزواندنی دەمارگیریی‬ ‫خێڵەکییان‪ ،‬هەتا لە ڕێگەی ئەمەوە‬ ‫مەدینەییەکان «ئەنصار» هەمویان‬ ‫ناشیرین ببن و پــلــەیــان لــە چــاوی‬ ‫موسوڵماناندا بێتە خوارەوە‪ ،‬ئیتر ـ بە‬ ‫وتەی ناوبراو ـ موعاویە بۆ الوازکردنی‬ ‫زیاتری بــەرەی ئەنصار؛ زیاتر پەرەی‬ ‫بــەم جــۆرە بــاس‌وخــواس و گێڕانەوانە‬ ‫داوە‪ ..‬ئیتر بۆیە گێڕانەوەکان باس‬ ‫لەوە دەکەن کە پێغەمبەر پیاوانی خێڵە‬ ‫هاوپەیمانەکانی ئەوسی کوشتوە (واتە‬ ‫بەنو قوڕەيظه) نەک خێڵە هاوپەیمانەکانی‬ ‫خــەزرەج (واتە بەنو قەینوقاع و بەنو‬ ‫ئــەل‪-‬نــەض�ير)‪ ،‬و سەرۆکی ئەوسیش‪،‬‬ ‫سەعد‪ ،‬داکۆکیی لە هاوپەیمانەکانی‪،‬‬ ‫بەنو قوڕەيظه‪ ،‬نەکردوە‪ ،‬بەڵکو حوکمی‬ ‫دا بە کوشتنی هەمو پیاوەکانیان‪.)١(..‬‬ ‫ئێمە سەرەتا دان بەوەدا دەنێین کە‬ ‫بونی ئــەم جــۆرە پاڵنەرە خێڵەکی و‬

‫سەید جەعفەر شەهیدی‬

‫سیاسیانە لەپشتی گێڕانەوە مێژوییەکانی‬ ‫کــەلــەپــوری ئیسالمیەوە سروشتی و‬ ‫چاوەڕوان‌کراوە‪ ،‬و هاندانی دەسەاڵتدار و‬ ‫«خەلیفەکان» بۆ جۆرە باس‌وخواس و‬ ‫گێڕانەوەیەک کە لە بەرژەوەندیی ئامانجە‬ ‫شەخسی و خێڵەکی و سیاسیەکانیان‬ ‫بێت و لەناوبردنی باس‌وخواسێک کە لە‬ ‫بەرژەوەندییاندا نەبێت؛ دیسان ئەگەرێکی‬ ‫واریدە‪ .‬بۆ ئەمەش نوسەر خۆی بەڵگە‬ ‫بە دەنگ‌وباسێک دەهێنێتەوە کە زۆر‬ ‫مانادارە لەم بوارەدا‪ ،‬ئەویش لە کتێبی‬ ‫«األخبار الموفقيات» ی (ئەززوبەیر‬ ‫بن بەککاڕ) (‪ ٢٥٦-‬ك‪).‬ـــەوە‪ ،‬کە بە‬ ‫«ســەنــەد»ی خــۆی دەگــێــڕێــتــەوە کە‬ ‫خەلیفەی ئومەوی (سولەیمانی کوڕی‬ ‫عەبدولمەلیک) ـ کە هێشتا «وەلیی‬ ‫عەهد» ی باوکی‪ ،‬عەبدولمەلیک‪ ،‬بوە‪،‬‬ ‫بۆ حەج هاتوە بۆ حیجاز‪ ،‬و سەردانی‬ ‫مەدینەیشی کــــردوە‪ ،‬و شوێنەکان‬ ‫گـــەڕاوە و خەڵکانێکی شــارەزایــش‪،‬‬ ‫لەوانە (ئەبان‌ی کوڕی عوثمان) ـ کە‬ ‫ڕەنگە یەکەم کەس بوبێت دەنگ‌وباسی‬ ‫مێژوی ئیسالمی کۆکردوەتەوە و هەوڵی‬ ‫تۆمارکردنی داوە ـ‪ ،‬لەگەڵیدا گەڕاون و‬ ‫مێژوی ئەو شوێنانەیان بۆ ڕاڤە کردوە‪.‬‬ ‫ئینجا سولەیمان فەرمانی داوە بە‬ ‫(ئەبان) ی ناوبراو ژیاننامە «سیرة» و‬ ‫شەڕەکان «مغازي» ی پێغەمبەری بۆ‬ ‫بنوسێتەوە‪ ،‬ئەبانیش دەڵێت‪ :‬ئەوەتا‬ ‫ئامادەیە لە سەرچاوەی متمانەدارەوە‬ ‫وەرم‌گــرتــوە‪ ،‬ئیتر سولەیمان فەرمانی‬ ‫دا نوسخەی بۆ بنوسنەوە‪ ،‬پاشان کە‬ ‫ئامادە بو؛ خوێندیەوە‪ ،‬بینیی‪ :‬باسی‬ ‫ڕۆڵ و پێشەنگی و پلەی «ئەنصار» ی‬ ‫تێدایە لە دو «عەقەبە»کە و لە جەنگی‬ ‫«بەدر»دا‪ ،‬وتی‪ :‬من پێم وا نەبو ئەمانە‬ ‫ئەو پلەوپایەیان هەبێت‪ ،‬جا یان دەبێت‬ ‫بنەماڵەی ئێمە مافیان خواردبن یان‬ ‫دەبێت ئەم قسەوباسانە ڕاست نەبن!‬ ‫بەاڵم ئەبان پێی وت‪ :‬ڕاستیەکەی ئەوەیە‬ ‫کە نوسیومانە‪ .‬سولەیمان وتــی‪ :‬من‬ ‫ئیشم بەوە نیە نوسخەی ئەم دەنگ‌وباسە‬

‫بگرمەوە‪ ،‬هەتا باسی دەکەم بۆ خەلیفە‪،‬‬ ‫نەوەک ئەو پێی باش نەبێت‪ ،‬ئەگەریش‬ ‫پێی بــاش بــو؛ ئاسانە نوسخەی تری‬ ‫لەبەر بگرینەوە‪ ،‬ئیتر فەرمانی دا ئەوەی‬ ‫نوسرابو سوتاندیان‪ .‬کاتێک سولەیمان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆالی عەبدولمەلیک‌ی باوکی‪،‬‬ ‫عەبدولمەلیک پێی وت‪ :‬جا چ پێویست‬ ‫دەکات نوسراوێک بهێنیتەوە بۆ شام هیچ‬ ‫باسی پلەوپایە و پێشەنگیی ئێمەی تێدا‬ ‫نیە‪ ،‬دەتەوێت خەڵکی شام بە هەندێک‬ ‫شت ئاشنا بکەیت کە ئێمە نامانەوێت‬ ‫بیزانن!؟ سولەیمان‌یش وتی‪ :‬ئاخر هەر‬ ‫لەبەر ئەمە بو کە منیش فەرمانم پێ‌دان‬ ‫ئەو نوسراوە بسوتێنن‪ .‬عەبدولمەلیک‬ ‫ئافەرینی کــرد‪ .‬ئینجا گێڕانەوەکە لە‬ ‫کۆتاییدا دەڵێت‪ :‬عەبدولمەلیک ئەو جۆرە‬ ‫باسانەی پێ ناخۆش بو!(‪)٢‬‬ ‫بەاڵم تا چ ڕادەیەک دەتوانین لەگەڵ‬ ‫ئەم ئەگەرەدا بڕۆین؟ تا کوێ دەتوانین‬ ‫ئەنجامگیری بکەین کــە چیرۆکەکە‬ ‫کاریگەریی ئەم کێشمەکێشەی نێوان‬ ‫ئــەوس و خەزرەجی تێدابێت؟ و ئایا‬ ‫ئەو کەسە خەزرەجیە (یان ئەو کەسە‬ ‫خەزرەجیانە) کێیە کە بەو شێوەیە بوەتە‬ ‫سەرچاوەی چیرۆکەکە یان هەندێک خاڵی‬ ‫هەستیاری چیرۆکەکە؟ خۆ ئەو ناوانەی‬ ‫ئیبن ئیسحاق هێناونی وەکو سەرچاوەی‬ ‫قسەوباسەکانی کەسیان خــەزرەجــی‬ ‫نین‪ .‬دەنگ‌وباسی حوکم‌دانی سەعدیش‬ ‫بەسەر بەنو قوڕەيظهی هاوپەیمانیدا و‬ ‫ڕەزامەندیی پێغەمبەر لەو حوکمە‪ ،‬ئیبن‬ ‫ئیسحاق لە هەندێک کەسی دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫لەوانە ئەبو عەمری مەدینەیی (عاصم بن‬ ‫عمر بن قتادة) کە خۆی ئەوسیە نەک‬ ‫خەزرەجی‪ ،‬ئەمیش لە نەوەیەکی سەعد‬ ‫خۆیی دەگێڕێتەوە کە (عبد الرحمن بن‬ ‫عمرو ابن سعد بن معاذ)ە(‪.)٣‬‬ ‫جگە لەوەش گێڕانەوەکان‪ ،‬وەکو الی‬ ‫واقیدی‪ ،‬باس لــەوە دەکــەن کە خێڵی‬ ‫ئــەوس بەگشتی پێیان نــاخــۆش بوە‬ ‫پیاوانی بەنو قوڕەيظه بکوژرێن‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەو پەیمانەی هەیانبوە لەگەڵیان‪ .‬لە‬

‫«المغازي» ی (واقــیــدی)ـــدا هاتوە‪:‬‬ ‫سەعدی کوڕی عوبادە و ئەل‪-‬حوباب‌ی‬ ‫کــوڕی ئەل‪-‬مونذیر‪ ،‬دو پیاوی دیاری‬ ‫خێڵی ئــەوس‪ ،‬ئــەوەیــان بە پێغەمبەر‬ ‫ڕاگەیاندوە‪ .‬بەاڵم سەعدی کوڕی موعاذ‬ ‫بۆ خۆی سور بوە لەسەر حوکمەکە و‬ ‫بۆ پێغەمبەری دوپات کردوەتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫ئوسەیدی کوڕی حوضهیر‪ ،‬سەرکردە لە‬ ‫خێڵی ئــەوس‪ ،‬پشتگیریی بڕیارەکەی‬ ‫سەعدی کردوە و پێشنیاری کردوە هەر‬ ‫ماڵێک لە ئەوس دیلێکی بەنو قوڕەيظهی‬ ‫بەر بکەوێت بۆ کوشتنی!(‪ )٤‬ئەمەش‬ ‫لە ڕاستیدا دوپات‌کردنەوەی دڵسۆزیی‬ ‫ئەوسە بۆ بڕیارێک کە ڕون دیــار بوە‬ ‫پێغەمبەر پێی خۆش بوە‪.‬‬ ‫بــەڵــکــو لــە «ســـیـــرە» ی (ئیبن‬ ‫هیشام)ـدا گێڕانەوەیەک دەبینینەوە‪،‬‬ ‫لە بڕگەیەکدا کە ئیزافەی ئیبن هیشام‬ ‫خۆیەتی بۆ کتێبەکەی ئیبن ئیسحاق‪،‬‬ ‫لە (ئەبو عەمری مەدینەیی)ـەوە‪«( ،‬أبو‬ ‫َني») [عاصيمى کوڕی عومەری‬ ‫عمرو ا َملد ّ‬ ‫کوڕی قەتادە] کە ئەمیش زانای بواری‬ ‫«مــەغــازی» بــوە‪ ،‬و خۆیشی ئەوسیە‬ ‫نەک خەزرەجی‪ ،‬وتویەتی‪ :‬پێغەمبەر ‪٤٠٠‬‬ ‫پیاوی لە بەنو قوڕەيظه گرتوە و فەرمانی‬ ‫داوە بە لەمل‌دانیان‪ ،‬و ئیتر خێڵی‬ ‫خەزرەج دەست دەکەن بە لەمل‌دانیان‪،‬‬ ‫هەتا دوازدە کەسیان لێ دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمانەش دەدرێنە دەستی پیاوانێک لە‬ ‫خێڵی ئەوس تەواویان بکەن(‪.)٥‬‬ ‫ئەم وتەیە مەبەستێکی پێچەوانەوەی‬ ‫ئــەو مەبەستەی (جەعفەر شەهیدی)‬ ‫خەیاڵی دەکــات دەگەیەنێت! ئەوەتا‬ ‫بەپێی ئەم گێڕانەوەیە کەسێکی ئەوسی‬ ‫کوشتنی زۆرینەی پیاوانی بەنو قوڕەيظه‬ ‫دەخــاتــە ملی خــــەزرەج‪ ،‬و کوشتنی‬ ‫تەنها ‪ ١٢‬کــەس دەخــاتــە ئەستۆی‬ ‫ئەوس! لە کاتێکدا بەپێی سیناریۆکەی‬ ‫شەهیدی بێت؛ دەبوایە گێڕەرەوەیەکی‬ ‫خەزرەجیمان ببینیایە کوشتنی پیاوانی‬ ‫بەنو قوڕەيظه بخاتە ملی پیاوانی خێڵی‬ ‫ئــەوس‪ ..‬ئەم گێڕانەوە نامۆیەی ئیبن‬

‫چیرۆکی بەنو قوڕەیظە‬ ‫الی نوسەرانی ژیاننامەی پێغەمبەر‬ ‫پێش ئیبن ئیسحاق‬ ‫گەلێک لە نوسەران و توێژەرانی ئەم‬ ‫بــوارە‪ ،‬بە شێوەیەک بــاس لە (ئیبن‬ ‫ئیسحاق) و «السیر والمغازي»ـەکەی‬ ‫دەکـــەن‪ ،‬وەکــو ئـــەوەی یــەکــەم کەس‬ ‫بێت دەنگ‌وباسی ژیاننامەی پێغەمبەری‬ ‫نوسیبێتەوە و کتێبەکەیشی یەکەم‬ ‫هــــەوڵ بــێــت بــۆ تــۆمــارکــردنــی ئــەو‬ ‫ژیاننامەیە‪ .‬بەتایبەتی نوسەرە ئیسالمیە‬ ‫داکۆکیکارەکان‪ ،‬کە لە ڕێگەی ئەو‬ ‫قسەوباسە سەلبیەوە لــەســەر ئیبن‬ ‫ئیسحاق هەیە؛ دەیانەوێت بەهایەک‬ ‫بۆ گێڕانەوەکانی لە «سیرە»کەیدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەم بابەتە ئاڵۆزانەی کە‬ ‫نازانن چۆن پاساوی بدەن‪ ،‬نەهێڵنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ڕاستیدا هەر لە سەردەمێکی‬ ‫زوەوە‪ ،‬و هەر لە نیوەی دوەمی سەدەی‬ ‫یەکەمی کۆچیەوە هــەوڵ هــەبــوە بۆ‬ ‫تۆمارکردنی ژیاننامە و باسی شەڕەکانی‬ ‫پێغەمبەر (کە لە ڕاستیدا «مەغازی»‬ ‫ناوکی یەکەمی «سیرە»یە‪ ،‬وەکو چۆن‬ ‫مــێــژوی کــۆن و ژیاننامەی پاشاکان‬ ‫بە شێوەیەکی سەرەکی دەنگ‌وباسی‬ ‫جەنگەکانە)‪.‬‬ ‫لــەوانــە و کۆنترینیان‪( ،‬عـــوڕوەی‬ ‫کوڕی ئەل‪-‬زوبەیری کوڕی ئەل‪-‬عەووام)‬ ‫(‪ ٩٤-٢٣‬ك‪).‬ـە‪ ،‬تابیعی و زانای فیقهـ‬ ‫و حەدیث‪ ،‬کە سەرچاوەیە بۆ هەندێک‬ ‫الیــەنــی ژیاننامەی پێغەمبەر‪ .‬دوای‬ ‫ئەویش (ئەبان‌ی کوڕی عوثمان‌ی کوڕی‬ ‫عەففان) (‪ ١٠٥-‬ك‪ ،).‬کە بە یەکەم‬ ‫مێژونوسی ئیسالم دادەنرێت‪ ،‬و بەڵگەی‬ ‫مێژویی هەیە لەسەر ئەوەی ژیاننامەی‬ ‫پــێــغــەمــبــەری تــۆمــار کــــردوە‪ .‬دوای‬ ‫ئەویش تابیعیی ناودار (وەهب‌ی کوڕی‬ ‫مونەببیهـ) (‪ ١١٤-٣٤‬ك‪ ).‬ی یەمەنی‪،‬‬ ‫کە ئەمیش لە بــواری «مەغازی»ـدا‬ ‫نوسیویەتی و پارچەیەکی دەستنوس لە‬ ‫کتێبەکەی ماوەتەوە‪ .‬ئەمانە لە سەدەی‬ ‫یەکەمدا چاالک بون‪ .‬دوای ئەوان؛ ناوێکی‬ ‫پرشنگدار لەم بــوارەدا کە نێوەندێکە‬ ‫لەنێوان سەدەی یەکەم و دوەمدا (ئیبن‬ ‫شــیــهــاب‌ی زوهــــری) (‪ ١٢٤-٥٨‬ك‪).‬‬ ‫ـە‪ ،‬کە ئەمیش هەوڵێکی کۆکردنەوە و‬ ‫تۆمارکردنی دەنگ‌وباسە ئیسالمیەکانی‬ ‫دەسـت‌پـێ‌کــردوە‪ ،‬و گێڕانەوەکانی لە‬ ‫بواری «مەغازی» ی پێغەمبەر و ـ بۆ‬ ‫نمونە باسی بەنو قوڕەيظهدا ـ بونەتە‬ ‫سەرچاوە بۆ هەمو ئەوانەی دوای خۆی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئیبن ئیسحاق‪ .‬ئینجا لە‬ ‫هەمان کاتدا (ئەبو عەمری مەدینەیی)‬ ‫ـ کە ناوی برا ـ و پاشان تابیعیی زانای‬ ‫«حەدیث» (عبد الله بن أبي بكر بن‬ ‫محمد بن عمرو بن حــزم) (‪٦٥‬؟‪١٣٥-‬‬ ‫ك‪ ،).‬ئەمانیش هەر بایەخیان بەم بوارە‬ ‫داوە‪ .‬دوای ئەمانیش (موسای کوڕی‬ ‫عوقبە) (‪ ١٤١-‬ك‪ ).‬زانــای «سیرە»‬ ‫و «مەغازی»‪ ،‬و زانای بواری حەدیث‬ ‫و فیقهـ و (مەعمەڕی کــوری ڕاشید)‬ ‫(‪ ١٥٣-٩٥‬ك‪ ).‬خــاوەنــی «الجامع»‬ ‫کە (ابــن الندیم) ئــامــاژەی بۆ کتێبی‬ ‫«المغازي»ی ئەمیش کردوە‪ ،‬کە ئێستە‬

‫دەقی «مەغازی» ی ئەم دو مەڕجیعە‬ ‫لەبەر دەستدان‪ ،‬بە دەستنوس بێت یان‬ ‫بە کۆکردنەوەی بڕگە گوازراوەکانیان لە‬ ‫سەرچاوەکانی دواتردا‪.‬‬ ‫ئینجا ئیتر باسی (ئیبن ئیسحاق)‬ ‫(‪ ١٥٢-‬ک‪ ).‬و کتێبەکەی «السیر‬ ‫والمغازي»‪ ،‬دێتە پێشەوە‪ .‬دوای ئەمیش‬ ‫بزوتنەوەی تۆمارکردنی «سیرە» و‬ ‫«مــەغــازی» چاالکتر بــوە‪ ،‬و چەند‬ ‫ناوێکی درەوشــاوە دەردەکـــەون‪ ،‬وەکو‬ ‫(زيادا البكائي) (‪ ١٨٣-‬ك‪ ).‬کە هەڵ‌گر‬ ‫و گێڕەرەوەی کتێبەکەی ئیبن ئیسحاقە‬ ‫و گەیاندویەتی بە (ئیبن هیشام) (‪٢١٨-‬‬ ‫ك‪ ،).‬هەروەها (واقیدی) (‪ ٢٠٧-‬ك‪).‬‬ ‫و «المغازي»ـەکەی‪ ،‬و (ئیبن سەعد)‬ ‫(‪ ٢٣٠-‬ك‪ ).‬ی قوتابیی ئەو و «الطبقات‬ ‫الکبری»ـکەی‪.‬‬

‫ه ــەر لــە ســەردەمــێــکــی‬ ‫زوەوە‪ ،‬و ل ــە نــیــوەی‬ ‫دوەمی سەدەی یەکەمی‬ ‫کۆچیەوە هەوڵ هەبوە‬ ‫بۆ تۆمارکردنی ژیاننامە‬ ‫و ب ــاس ــی شــەڕەکــانــی‬ ‫پێغەمبەر‪ ،‬کە لە ڕاستیدا‬ ‫«مــــــەغــــــازی» ن ــاوک ــی‬ ‫یــەکــەمــی «ســیــرە»یــە‪،‬‬ ‫وەکــــــو چـــــۆن م ــێ ــژوی‬ ‫کـــــۆن و ژی ــان ــن ــام ــەی‬ ‫پاشاکان بە شێوەیەکی‬ ‫سەرەکی دەنگ‌وباسی‬ ‫جەنگەکانە‬ ‫جا لە بەشی داهاتودا‪ ،‬هەوڵ دەدەین‬ ‫بزانین ئەو چەند سەرچاوەیەی پێش‬ ‫ئیبن ئیسحاق‪ ،‬ئەوانەیان بە جۆرێک‬ ‫پێمان گەیشتون‪ ،‬چییان تێدایە دەربارەی‬ ‫چیرۆک و سەرەنجامی بەنو قوڕەيظه‪،‬‬ ‫و ئینجا خــۆمــان یــەکــا دەکــەیــنــەوە‬ ‫بۆ ساخکردنەوەی ئــەو قسەوباس و‬ ‫تەم‌ومژەی لەسەر ئیبن ئیسحاق خۆی‬ ‫هەبوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬شهيدي‪ ،‬سيد جعفر‪ ،‬تاريخ حتليلي اسالم‬ ‫تا پایان امویان‪ .‬طهران‪ :‬نشر دانشگاهي‪1390 ،‬‬ ‫هـ‪.‬ش‪ .‬ص‌ص‪.90-88 .‬‬ ‫(‪ )٢‬الزبري بن بكار‪ ،‬األخبار املوفقيات‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫سامي مكي العاني‪ .‬بريوت‪ :‬عامل الكتب‪ .‬الطبعة‬ ‫الثانية‪ .1996 ،‬ص‌ص‪.١٢٥ .١٢٤ .‬‬ ‫(‪ )٣‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬حتقيق‪ :‬مصطفى‬ ‫السقا‪ ،‬إبراهيم األبياري‪ ،‬عبد احلفيظ الشليب‪.‬‬ ‫مكتبة ومطبعة مصطفى البابي احلليب وأوالده‬ ‫مبصر‪ .‬الطبعة الثانية‪.١٩٥٥ ،‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪:٢٤٠ .‬‬ ‫«قال ابن إسحاق‪ :‬فحدثين عاصم بن عمر بن قتادة‪،‬‬ ‫عن عبد الرمحن بن عمرو ابن سعد بن معاذ‪ ،‬عن‬ ‫علقمة بن وقاص الليثي‪ ،‬قال‪ :‬قال رسول اهلل صلى‬ ‫اهلل عليه وسلم لسعد‪ :‬لقد حكمت فيهم حبكم اهلل من‬ ‫فوق سبعة أرقعة»‪.‬‬ ‫(‪ )٤‬ال��واق��دي‪ ،‬املغازي‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪:515 .‬‬ ‫« َو َجا َء َس ْع ُد ْب ُن ُع َبا َد َة‪َ ،‬و ْ ُ‬ ‫اب ْب ُن ُْ‬ ‫ال ْن ِذ ِر َف َق َال‪َ :‬يا‬ ‫ال َب ُ‬ ‫إن ْ َ‬ ‫َر ُسولِ اهللِ‪ّ ،‬‬ ‫ال ْو َس َك ِره َْت َق ْت َل َب ِن ُق َر ْي َظ َة ِ َل َكانِ‬ ‫حِ ْل ِف ِه ْم‪.»...‬‬ ‫(‪ )٥‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪:٥٩ .‬‬ ‫إس َل ِم ُح َويِّ َص َة)‪َ « :‬ق َ‬ ‫ام‪:‬‬ ‫ال ا ْب ُن ه َِش‬ ‫( ِر َوا َي ٌة ُأ ْخ َرى ِف ْ‬ ‫ال‪َّ​ٍَ :‬‬ ‫َو َح َّد َث ِن َأبُو ُع َب ْي َد َة َع ْن َأبِي َع ْم ٍرو ْ َ‬ ‫ال َدن ِِّي‪َ ،‬ق َ‬ ‫لا‬ ‫َظ َف َر َر ُسو ُل َّ ِ‬ ‫الل َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ِب َب ِن ُق َر ْي َظ َة‬ ‫ن ًوا من َأربع ما َئة َر ُج ٍل م ِْن الْ َيهُودِ‪،‬‬ ‫َأ َخ َذ ِم ْن ُه ْم َ ْ‬ ‫َو َكانُوا َح ْل َفا َء ْ َ‬ ‫ال ْو ِس َع َلى ْ َ‬ ‫ال ْز َر ِج‪َ ،‬ف َأ َم َر َر ُسو ُل َّ ِ‬ ‫الل‬ ‫َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ب َِأ ْن ُت ْض َر َب َأ ْع َنا ُق ُه ْم‪َ ،‬ف َج َع َل ْت‬ ‫َْ‬ ‫ال ْز َر ُج َت ْضر ُِب َأ ْع َنا َق ُه ْم‪َ ...‬و َ ْل َي ُك ْن َبق َِي م ِْن َب ِن‬ ‫ُق َر ْي َظ َة َّإل ا ْث َنا َع َش َر َر ُج ًل‪َ ،‬ف َد َف َع ُه ْم َإل ْ َ‬ ‫ال ْو ِس»‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )٣٠٣‬دوشەممە ‪201٦/٧/١٨‬‬

‫‪3‬‬

‫بۆچی سەرمایەداری دەکەوێتە قەیرانەوە؟‬ ‫نیڵسن وان‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪ :‬هێمن خالید‬ ‫ســەرمــایــەداری سیستەمێکی ف ــەوزەوی‬ ‫و ناڕێکی بەرهەمهێنانە لەودیو کۆنتڕۆڵی‬ ‫ئینسانییەتەوە‪ ،‬کە مەحکومە بەوەی هەمیشە‬ ‫کۆمەڵگا لەناو قەیرانی گەورەتردا نغرۆبکات‪.‬‬ ‫بـــەاڵم بــۆچــی ئــەو سیستەمە دەکــەوێــتــە‬ ‫قــەیــرانــەوە؟ هــەروەهــا ئەڵتەرناتیڤەکەی‬ ‫چییە؟ ساڵی ‪ ۲٠٠۸-۲٠٠۷‬دەستپێکی‬ ‫قەیرانێکی ئابووریی جیهانیی بەخۆوە بینی‪،‬‬ ‫کە جیاواز بووە لە هەموو ئەو قەیرانانەی تا‬ ‫ئێستا بینیومانە‪ .‬لەکۆتایی جەنگی جیهانیی‬ ‫دووەم ــەوە حــەوت قەیرانی سەرتاسەری و‬ ‫گشتیی هەبوون‪ ،‬بەاڵم هەریەک لەو قەیرانانە‬ ‫زەمەنێکی چارەسەری ڕێژەیی و خێرای بەدوادا‬ ‫هاتووە‪ .‬هەرچەندە ئەمجارە بارودۆخەکە‬ ‫جــیــاوازە ب ــەاڵم هیچ گــەشــەکــردن یاخود‬ ‫چاکبونەوەیەک نابینرێت‪ .‬لەسەرتاسەری‬ ‫ئــەوروپــادا (بە بریتانیاشەوە) دەرماڵە و‬ ‫مووچەکان لەدۆخی چەقبەستودان‪ ،‬بێکاری لە‬ ‫هەڵکشاندایە و خەرجییەکانی ژیان بەخێرایەکی‬ ‫زۆر زیاد دەکەن‪ ،‬هەموو ئەمانەش هاوزەمان‬ ‫بە توندوتیژی و زکهەڵگوشینەکانی حکومەت‬ ‫و بڕینی خەرجییەکانی خزمەتگوزاریی گشتی‬ ‫دەردەکــەون‪ .‬پێماندەڵێن کە هیچ بــژاردە و‬ ‫ڕێگایکی دیكە نییە‪ :‬هەموومان بەیەکەوە لەو‬ ‫قەیرانەداین‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە لە سەختی‬ ‫و بارگرانیەکانیشدا هاوبەش بین‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫دەوڵەمەند بیت ئــەوا هەواڵەکە هەمووی‬ ‫خراپ و ناخۆش نییە‪ ،‬لەدیوەکەی دیكەیدا‪،‬‬ ‫سەروەت و سامانی پێوەری کۆمەاڵیەتی لەناو‬ ‫ڕێژەیەکی توانی و چەندجارەیدا زیاد دەکات‪.‬‬ ‫ڕاپۆرتێک لە ئۆکسفامەوە ئەوە دیاریدەکات‬ ‫کە لەسەرتاسەری جیهاندا‪ ،‬لــەدوو دەیەی‬ ‫ڕابـــردوودا داهاتی لە ‪۱٪‬ی چینی تۆپ و‬ ‫ســەروو بەڕێژەی ‪ ٦٠٪‬زیادیکردوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دژبــەری و ناکۆکییەکە بێئەندازە گەورەیە‪.‬‬ ‫چۆن حاڵەتێکی ئاوا ڕوودەدات‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫ژیانی زۆریــنــەی زۆری خەڵکی سەخت و‬ ‫دژوارتـــر دەبــێــت؟ پرسیارەکە ڕووبـــەڕووی‬ ‫تــەواوی ڕیشەی سیستەمی سەرمایەداریی‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫تا ئێستاش تەنها یەک شێوازی شیکاریی‬ ‫ئابووری هەیە کە بتوانێن ئەوە ڕوونبکاتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش بریتییە لە مارکسیزم‪ .‬مارکس ڕوونی‬ ‫کردۆتەوە کە قەیرانە ئابووریەکان بەشێوەیەکی‬ ‫سادە دەرئەنجامی سوڕێکی میکانیکیانەی‬ ‫گەشەی خێرای ئابووری و ئیفالسەکان نین‪،‬‬ ‫هاوشێوەی بەندۆلێک کە لە جۆالنێکردن دایە‬ ‫لەالیەکەوە بۆ الکەی دیكەى‪ ،‬هەروەکو زۆربەی‬ ‫ئابووریناسە بۆرژواکان بڕوایان پێهێناوین‪،‬‬ ‫بەڵکو هۆکاری دەرکەوتنی قەیرانەکان دژبەری‬ ‫و ناکۆکییە جەوهەرییەكانی ناو سیستەمی‬ ‫سەرمایەدارییە‪ ،‬بە مارکس گوتەنی "بەربەستی‬ ‫واقیعیی بــەردەم سیستەمی سەرمایەداریی‬ ‫خودی سەرمایە خۆیەتی‪.‬‬ ‫تیۆریی کاری بەها‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە هــۆکــاری قەیرانەکان‬ ‫پێویستە بــە وردی ــی تیۆریی کــاری بەها‬ ‫بخوێنینەوە‪ ،‬تــیــۆریــەک کــە مــارکــس لە‬ ‫ئابووریناسە کالسیکیەکانی وەک ئادەم سمس‬ ‫و دەیڤد ڕیکادۆوە پێشیخست و بونیادینا‪.‬‬ ‫تیۆریی کــاری بەها ئــەوە ڕوون دەکاتەوە‪،‬‬ ‫كە بەهای کااڵیەک بە بڕی ئەو کارە دیاری‬ ‫دەکرێت کە لە بەرهەمهێنانیدا بەکارهێنراوە‬ ‫"کاری زەرووری کۆمەاڵیەتیانە" ی خوازراو‬ ‫و پێویست‪ .‬کــار دەقیقترین دەربڕینی‬ ‫بەهایە‪ ،‬لەبەرئەوەی بریتیە لە جەوهەری‬ ‫هاوبەشی کۆمەاڵیەتی هەموو ئەو شتانەی لە‬ ‫کۆمەڵگادا بەرهەم دەهێنرێت ‪ .‬کار دەچێتە‬ ‫ناو هەموو شتێکەوە ‪ .‬بەهای ئاڵوگۆڕ بریتیە‬ ‫لە بەکریستاڵکردنی ئەو کارەی پێویستە بۆ‬ ‫ئاستە هاوبەشەکانی کۆمەڵگا لە تەکنەلۆژیا‬ ‫و تێکڕای کارامەیی کرێکارێک لەو بوارەدا‪.‬‬ ‫نرخی بـــازاڕی کــااڵیــەک تەنها بریتیە لە‬ ‫تەعبیری پارەیانەی ئەو بەهایە(پارە خۆی‬ ‫بووە بە کااڵ)‪ .‬هێزەکانی بازاڕی خواست و‬ ‫خستنەڕوو تەنها ئاماژەن بە ناجێگیریی نرخی‬ ‫کااڵیەک‪ ،‬بەاڵم بەهیچ شێوەیەک ئەو بەهای‬ ‫ئاڵوگۆڕە لــەو خاڵەدا ڕوون ناکەنەوە کە‬ ‫خواست و خستنەڕوو لە هاوسەنگیدان‬

‫زیادە بەرهەمهێنان‬ ‫بنچینەی سیستەمی سەرمایەداریی‬ ‫بریتییە لە بەرهەمهێنان لەپێناوی قازانج‪،‬‬ ‫ئەو قازانجە لە زێدە بەهاوە سەرچاوە دەگرێ‬ ‫و دادەتاشرێت‪ ،‬کە بریتییە لە کــاری بێ‬ ‫کرێی کرێکار‪ .‬بەاڵم ئەوە چۆن دەگونجێ‬ ‫لە کاتێکدا هەموو کرێکارێک كرێ و مووچە‬ ‫وەردەگرێ؟ وەاڵمەکە بەکورتی بریتییە لەوەی‬ ‫کە کرێکاران بەهای تەواوەتی و پڕاوپڕی ئەو‬ ‫کرێیە وەرناگرن بەامبەر بەوشتەی بەرهەمی‬ ‫دەهێنن‪ .‬کاتی کار دەکرێت بۆ دوو بەش‬ ‫جیابکرێتەوە‪ :‬بەشێکی ئەوکاتە کرێکار بەهای‬ ‫كــرێ و مووچەکەی تێدا بەرهەم دێنێت‪،‬‬ ‫بەشەکەی تریش بریتییە لە تەواوی ئەوکاتەی‬ ‫بەشێوەیەکی کاریگەر و فعلی کرێیەکەی‬ ‫پێنەدراوە و زێدەبەهایەک بەرهەم دێنێت کە‬ ‫سەرمایەدار بەخۆڕایی دەستیدەکەوێت‪ .‬ئەو‬ ‫زێدەبەهایە یان دووبارە وەبەردەهێنرێتەوە‬ ‫لە بەرهەمهێناندا یاخود دەچێتە گیرفانی‬ ‫سەرمایەدار و مەسرەف دەکرێت‪ .‬ئەو کرێیەی‬ ‫بە کرێکار دراوە‪ ،‬فریوخواردن و وەهمی‬ ‫کاری ڕۆژێکی شیاو بۆ کرێی ڕۆژێکی شیاو‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬بەاڵم لە واقیعی ڕاستەقینەدا‬ ‫کرێیەکە تەنها بریتییە لە بڕی ئەو پارەیەی‬ ‫کە پێویستە بۆ ڕاگرتن و هێشتنەوەی کرێکار؛‬ ‫ئەو بڕەی بۆ خواردن و جلوبەرگ و پەناگە و‬ ‫پەروەردەی کرێکار پێویستە‪..‬هتد‪ ..‬بەمەش‬ ‫ڕێگە بە ئیدامەدانی چەوساندنەوەی کرێکار‬ ‫دەدات‪ .‬ئــەو فاکتەی کە سەرمایەداریی‬ ‫لەپێناوی قازانج بەرهەم دەهێنێت ‪ -‬کرێکاران‬ ‫لەو كرێ و مووچەیە زیاتر بەرهەمدێنن لە‬ ‫ڕۆژێکدا کە وەکو کرێ وەریدەگرنەوە ‪ -‬مانای‬ ‫وایە کە ئەو كرێ و مووچەیەی کرێکاران‬ ‫هەرگیز ناتوانێ ئەو بەهاو نرخە تێپەڕێنێت‬ ‫کە لە کۆمەڵگادا بەرهەم هێنراوە‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫ئەمەش کرێکاران هەرگیز قودرەتی کڕینەوەی‬ ‫بەها و نرخی تەواوەتیی ئەو شتانەیان نییە‬ ‫کە بەشێوەیەکی هـــەرەوەزی بەرهەمیان‬ ‫هێناوە‪ .‬ئەوە بەو مانایە نییە کە ئامرازە‬ ‫خۆشگوزەرانییەكانی وەک تیڤی و الپتۆپ‬ ‫و ماشێن ناتوانرێ لەالیەن تاکی خێزانی‬ ‫کرێکارانەوە بکڕدرێ‪ ،‬بەڵکو کرێکاران وەک‬ ‫چینێک یا بەمانایەکی تر کرێکارانی ئاسایی‬ ‫توانای کڕین و بەدەستخستنی سەرجەمی‬ ‫بڕی ئەو کااڵیانەیان نییە کە سەرمایەداریی‬ ‫بەرهەمی دەهێنێت‪ .‬هەریەک لەو کەسانەی‬ ‫کە دەبێت هێزی کاری خۆیان بفرۆشن لە‬ ‫ژێــر خــانــەی کــرێــکــاردا پۆڵێن دەکــرێــن و‬ ‫بەشێکە لە چینی کرێکار؛ ئــەو چینەی‬ ‫زۆرینەی زۆری دانیشتوان پێک دێنێت و وەک‬ ‫بەشێکی گەورەی بازاڕ بۆ کااڵکان حسابی بۆ‬ ‫دەکرێت‪ .‬هەر تەنها ئەو فاکتانە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریی بۆ زیادبەرهەمهێنان دەخەنە‬ ‫سەرئەژنۆ ‪ -‬بەرهەمهێنان زیاتر لەوەی کە‬ ‫بازاڕ دەتوانێ قوتی بدات و بیگرێتە خۆی‪.‬‬ ‫بۆ دەستکەوتنی وێنەیەکی دەقــاودەقــی‬ ‫پێوانەیی ئەو کێشەیە‪ ،‬ئەو پرۆسەیە چەندین‬ ‫قات بکەوە بەژمارەی ئەو سەرمایەدارانەی‬ ‫لە کێبڕکێدان بۆ ئەو بازاڕە سنوردارە‪ .‬هەر‬ ‫سەرمایەدارێک خوازیار و ئارەزوومەندی‬ ‫گەورەکردنی قازانج و بەرژەوەندیەکانە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە هەڵبژاردنی لۆجیکیانە بۆ هەر‬ ‫تاکێکی سەرمایەدار بریتییە لە کەمکردنەوەی‬ ‫تێچووی کارەکانیان ‪ -‬بەمانایەکی تر بڕینی‬ ‫كرێ و نەهێشتنی کار بەهۆکاری جێگرتنەوەی‬ ‫کرێکار لەالیەن ئامێرەکانەوە ‪ -‬بەمەبەستی‬ ‫بێ هێزکردنی نەیارەكانیان‪ .‬لەهەمانکاتدا‬ ‫هــەمــان ئــەوســەرمــایــەدارە هــیــوای وایــە‬ ‫سەرمایەدارەکانی تر چەندی زیاتر دەتوانن‬ ‫کرێی کرێکارەکان بدەن بەمەبەستی ئەوەی‬ ‫توانا و قودرەتی کڕینی ئەو کااڵنەیان هەبێت‬ ‫کە بەرهەمی دەهێنن‪ .‬بەاڵم کاتێک هەموو‬ ‫سەرمایەدارەکان هەمان بڕیاری لۆجیکی و‬ ‫عەقاڵنی دەدەن‪ ،‬ئەوا بڕیارەکە سەردەکێشێ‬ ‫بــۆ بــارودۆخــێــک کــە تـــەواو نالۆجیکی و‬ ‫ناعەقاڵنییە بۆ کۆی سەرمایەداریی‪ :‬خەرجی‬ ‫و مــووچــەکــان کــەمــکــراونــەتــەوە‪ ،‬بێکاریی‬ ‫سەریهەڵداوە‪ ،‬بازاڕی کااڵکان زیاتر بچووک‬ ‫بۆتەوە و چۆتەوەیەک‪ ،‬بەمەش سەرمایەداریی‬ ‫لقی ئەو درەختە دەبڕێت کە خۆی لەسەری‬ ‫دانیشتووە‪ .‬کاپیتالیزم بەهۆی گوشینی‬ ‫زیاتر و زیاتری زێدەبەها لە چینی کرێکار‬ ‫هەم بازاڕ دروست دەکات و هەمیش لە ناوی‬ ‫دەبــات‪ ،‬لەکاتێکدا کە هــەوڵــدەدات كرێ و‬

‫خەرجیەکان بۆ نزمترین ئاست دابەزێنێت‪.‬‬ ‫ئەنگڵس ڕوونی دەکاتەوە "ئەو بەشەی کە‬ ‫دەکەوێتە دەست چینی کرێکار و شەراکەتی‬ ‫تێدا دەکات‪ ،‬یا زۆر بەشێوەیەکی هێواش و‬ ‫بێنرخانە زیاد دەکات یاخود هەر زیاد ناکات‬ ‫لەبەرئەوە بەهۆی بارودۆخێکی دیاریکراوەوە‬ ‫لەوانەیە هەر بکەوێت و خۆی نەگرێت"‪،‬‬ ‫ئەمەش لە بەرامبەردا دەبێتە بەربەستێک لە‬ ‫بەردەم فراوانبوونی بازاڕ ئەنجامی ئەمەش‬ ‫بەربەستێک لــەبــەردەم سەقامگیربوونی‬ ‫زێدەبەها‪ ،‬هەروەکو لەوسەردەمە هەنوکەییە‬ ‫دوورو درێژەی زکهەڵگوشین وتوندووتیژەدا‬ ‫دەیبینین‪ .‬ئەمەش زۆر جیاوازە لە سیستەمە‬ ‫ئابورییەکانی پێشتر کە بەشێوەکی جەوهەری‬ ‫بەرهەمهێنان لــەپــێــنــاوی بـــازاڕ نــەبــوو‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئەوەی کە ئابووریناسە بۆرژواکان‬ ‫باسی دەکەن‪ ،‬سەرمایەداری لەسەربنەمای‬ ‫پێویستییەکانی کۆمەڵگا بەرهەمناهێنێت‬ ‫بەڵکو لەسەر بنەمای ئەوەی کە چ شتێک‬ ‫ســەرچــاوەی قــازانــجــە‪ .‬ســەرمــایــەدارەکــان‬ ‫قودرەتی لەبەرچاوگرتنی سنورەکانی بازاڕیان‬ ‫نییە کە وەکو بەرئەنجامی بەرهەمهێنان لە‬ ‫پێناو قازانج دەردەکەون‪ ،‬هەر سەرمایەدارێک‬ ‫بەمەبەستی ڕزگاربوونی لەو دۆخە پێویستە‬ ‫قازانج بەدەست بخات لەبەر ئەوە دەبێت‬ ‫شەپۆل و تەوژمی بێ کۆتایی کااڵکان بخرێتە‬ ‫بــازاڕەوە‪ ،‬لەکۆتایشدا بــازاڕ دەگاتە خاڵی‬ ‫داڕمــان و لەناوچوون بەهۆی پڕکردنی بەو‬ ‫کااڵیانەی کە ساغ نابنەوە و نافرۆشرێن‪،‬‬ ‫بەمەش نەزمەکە لە قەیراندا کۆتایی دێت ‪-‬‬ ‫قەیرانی زیادەبەرهەمهێنان‪.‬‬ ‫فاکتەرە دژبەر و ناکۆکەکان‬ ‫بەاڵم ئەو پرسیارەی کە دەبێت بکرێت‬ ‫ئەمەیە‪ :‬ئەگەر زیادوبەرهەمهێنان حەتمیە‪،‬‬ ‫کەواتە بۆچی ســەرمــایــەداری هەمیشە لە‬ ‫دۆخی قەیراندا نییە؟ بۆنموونە واڵتی چین‬ ‫بەشێویەکی ڕێژەیی باشتر کاردەکا بەراورد‬ ‫بە ئەوروپا (هەرچەندە ئابوورییەکەی ئەویش‬ ‫لە داکشاندا دایە)‪ .‬ئەگەرچی یاسا ئابوورییە‬ ‫ڕوونکراوەکانی سەرەوە‪ ،‬ئەوە ڕوون دەکەنەوە‬ ‫کە چۆن زیادەبەرهەمهێنان و قەیرانەکان‬ ‫بەهۆی سەرمایەدارییەوە حەتمین‪ ،‬هەروەها‬ ‫هۆکارگەلێکی دژبــەر و ناکۆکیش هەن کە‬ ‫پێویستە بە وردی بیریان لێبکرێتەوە ‪-‬‬ ‫ڕێگاگەلێک کە تێیدا سەرمایەداری دەستپێک‬ ‫و سەرەتای قەیرانەکان دوادەخــات و خۆی‬ ‫لێ الدەدات‪ ،‬بــەاڵم تەنها بەخۆشکردن و‬ ‫شۆستەکردنی ڕێگاکە بۆ قەیرانی گەورەتر‬ ‫لە داهــاتــوودا‪ .‬لەچەند دەیــەی ڕابـــردوودا‬ ‫چارەسەری سەرەکی بۆ چینی حاکم بریتی‬ ‫بــووە لە مۆڵەتی قەرزپێدان(کرێدیت)‪،‬‬ ‫دەکرێت مۆڵەتی قەرزپێدان ڕێگا بە ڕوودان‬ ‫و دەرکەوتنی بڕێکی زیاتری مەسرەفکردن‬ ‫بــدات ‪ -‬فــراوانــکــردنــی ب ــازاڕ بەڕێگایەکی‬ ‫پیشەسازیی و دەســتــکــرد لەماوەیەکی‬ ‫زەمەنیی کورتدا باجەکەی قەیرانی گەورەترە‬ ‫بۆ ســەرمــایــەدارەکــان لە داهــاتــوودا‪ .‬ئەو‬ ‫قەیرانە هەنووکەییە زۆر قووڵ و ریشەدارە‪،‬‬ ‫ئەویش ڕێــک بەهۆکاری ئــەوەی گەشەی‬ ‫خێرای ئابووریی کرێدیت کە دەکەوێتە‬ ‫پێش قەیرانەکە ژێرخان و بنەماکان بۆ‬

‫قەیرانی خراپتر دادەڕێــژێــت‪ ،‬چونکە قەرز‬ ‫لەکۆتاییدا هەردەبێت بدرێتەوە‪ .‬دەستگیری‬ ‫و دەستکەوتنی قەرز تەنها سنورەکانی بازاڕ‬ ‫لەودیو سنوری سروشتییەوە درێژدەکاتەوە‪،‬‬ ‫بەمەش تەنها دەکرێت قەیرانێکی حەتمی‬ ‫دوابخرێت‪ .‬گلۆبالیزەیشن (بەجیهانیبوون)‬ ‫و بازرگانیی جیهانیش بەشێوەیەکی کاتی‬ ‫ڕێگایان بە فراوانبوونی کاپیتالیزم داوە‪.‬‬ ‫"زەرورەتی فروانبوونی بازاڕ بۆ بەرهەمەکانی‬ ‫بەشێوەیەکی بــەردەوام‪ ،‬وای لە بــۆرژوازی‬ ‫کردووە کە بەسەر تەواوی ڕووی زەویدا لە‬ ‫گەڕاندابێت‪ .‬پێویستە لە هەموو جێگایەک‬ ‫هێالنەی خۆی چێکات و نیشتەجێ بێت و‬ ‫پەیوەندیەکان بونیادبنێت" مانیفێستی پارتی‬ ‫کۆمۆنیست‪ .‬بەاڵم دووبــارە بــازاڕی جیهانی‬ ‫سنوورگەلێکی دیاریکراوی هەیە؛ فراوانبوون و‬ ‫پەلهاویشتن ناکرێ بۆ هەمیشە بەردەوام بێت‪،‬‬ ‫هەروەها سنوورەکانی دەوڵــەت نەتەوەش‬ ‫لەبەرامبەر کەپیتاڵیزمدا قــووت دەبنەوە‪.‬‬ ‫سەرمایەدارەکان بەردەوام لەهەوڵی زیادکرنی‬ ‫قازانجدان بەهۆی زیادکردنی ئەو زێدەبەها‬ ‫ڕێژەیی و بێ سنورەی کە کرێکار بەرهەمی‬ ‫دێنێت‪ ،‬ئەمەش بەهۆی درێژکردنەوەی کاتی‬ ‫کــار یاخود بە زیادکردنی بەرهەمهێنان‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە زێدەبەهای زیاتر بەهەمان ئاستی‬ ‫كــرێ بەرهەمدێنن‪ .‬هــەروەهــا پێشخستن‬ ‫و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا بەمەبەستی‬ ‫وەبەرهێنان بواریان پێدەدات تا کااڵکانیان‬ ‫بە نرخێکی هەرزانتر بفرۆشن و پێویستی‬ ‫کــاری ئینسانیش کــەم بکەنەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫دروستکردنی کااڵکان بەهۆی کەمکردنەوەی‬ ‫خەرجی كرێ و مووچە هەرزانتر و ئاسانتر‬ ‫بەرهەمدەهێنرێن‪ .‬پاڕادۆکسی بەکارهێنانی‬ ‫تەکنەلۆژیا ســەرەڕای ئــەوەی دەبێتە هۆی‬ ‫کەمبونەوەی زەرورەت و پێویستیی کرێکار‪،‬‬ ‫بـــەاڵم دووشـــت لــێــرەدا ڕوودەدات‪ :‬ئەو‬ ‫ئامێرانەی کە جێگای کرێکاری خاوەن کرێ‬ ‫دەگرنەوە ناتوانن مەسرەفکەر و بەکارهێنەر‬ ‫بن‪ ،‬لەبەرئەوە (خواستی کاریگەر) لە بازاڕدا‬ ‫ بەمانایەکی تر توانا و قودرەتی کرێکار‬‫بۆ کڕین ‪ -‬زیاتر کەمکراوەتەوە‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫قودرەتی دروستکردنی قازانج لە مەودایەکی‬ ‫زەمەنی درێژدا کەمکراوەتەوە ئەویش بەهۆی‬ ‫جێگرتنەوەی کرێکار لەالیەن ئامێرەکانەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەکاتێکدایە کە تەنها کاری ئینسان‬ ‫دروستکەری بەهایە‪.‬‬ ‫سەرمایەداریی لە بنبەستدا‬ ‫کــاتــێــک مــارکــســیــســتــەکــان دەڵــێــن‬ ‫ســەرمــایــەداریــی گەیشتۆتە بنبەست‪،‬‬ ‫مەبەستمان ئەوە نییە کە ناتوانێت خۆی ڕزگار‬ ‫بکات‪ .‬سەرمایەداریی هەمیشە لە قووڵترین‬ ‫قەیرانەکانیشدا ڕێگای خۆی دەدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم گوتنی ئەوەی کە دووبــارە ئابووریی‬ ‫دەکەێتەوە سەرپێ جگە لە قسەیەکی بێ‬ ‫مانا هیچی ترمان پێناڵێت‪ .‬پرسیارە واقیعی‬ ‫و جدیەکان بریتین لە‪ :‬سەرپێ کەوتنەوە و‬ ‫چاکبونەوەکە ماوەی چەند دەخایەنێت و بە‬ ‫چ نرخێک دەبێت؟ نرخی ئەوکاتە زۆر قەبە‬ ‫دەردەکەوێت تا کۆمەڵگا بەرگەی بگرێت‪.‬‬ ‫جەنگ بەشێوەیەکی مێژوویی ئامرازێکی‬ ‫کارامە و گرنگ بووە لە ریشەکێشکردن و‬

‫نەهێشتنی زیادەبەرهەمهێنان لە سیستەمدا‪،‬‬ ‫ئەویش لەڕێگای لەناوبردنی هێزەکانی‬ ‫بەرهەمهێنان‪ .‬هەرچەندە لە سەردەمی‬ ‫ئێستادا پیشەسازیی دروستکردنی چەک‬ ‫گەیشتۆتە ئاستێکی کاولکەر و لەناوبەر‪،‬‬ ‫بــەمــەش جــەنــگ کــارتــەکــانــی یـــاری بۆ‬ ‫داهاتوویەکی پێشبینیکراو پەکدەخات و‬ ‫ملمالنێی جیهانی ڕەگــەزی مرۆڤ دەخاتە‬ ‫مەترسی قڕکردن و لەناوچوونەوە ‪ -‬ئەمەش‬ ‫ئەو شتە نییە کە سەرمایەدارەکان دەیانەوێت‬ ‫ هەروەها جەنگێکی لەوشێوەیە لە نێوان‬‫کێدا ڕوودەدات؟ پێشبینی و دیدگاکان بۆ‬ ‫جەنگێکی لەو جۆرە بریتییە لە جەنگی نێوان‬ ‫چینەکان ‪ -‬جەنگی چینایەتیی نێوان چینی‬ ‫‪ ۱٪‬و ‪ - ۹۹٪‬زیاتر لەوەی جەنگی نێوان‬ ‫نەتەوەکان بێت‪ .‬هەروەها ئایدیای ئابووریی‬ ‫کینزی ‪ -‬وەبەرهێنانی حکومەت و هاندان و‬ ‫درێژەدان بە هێشتنەوەی خواست ناتوانێت‬ ‫قەیرانەکان چارەسەربکات‪ ،‬بەشێوەیەکی‬ ‫ڕوون و ئاشکرا دەوڵــەت پــارەی نییە بۆ‬ ‫سەرفکردن و خەرجییەکان‪ .‬لەڕاستیدا‬ ‫مارکێتە فاینانسەکان (بازاڕە داراییەكان) داوا‬ ‫لە حکومەت دەکەن کە ڕێک پێچەوانەی ئەوە‬ ‫بکات بۆ کەمکردنەوەی خەرجیە گشتیەکان‪.‬‬ ‫دەرکــەوتــنــە کــورتــەکــانــی وەبەرهێنانی‬ ‫دەوڵەت تەنها دەکرێت وەک ئازارشکێنێکی‬ ‫کــورتــخــایــەن بەکاربهێنرێت‪ .‬لەکۆتایدا‬ ‫حکومەت تەنها دەتوانێت بەهۆی باج سەندن‬ ‫لە سەرمایەدارەکان خەرجیەکان دابین بکات‬ ‫بەمەش قازانجەکانیان کەمدەکاتەوە‪ ،‬یاخود‬ ‫بەهۆی باج سەندن لە کرێکاران بەمەش‬ ‫داخوازی و خواست کەمدەبێتەوە‪ ،‬یا بەهۆی‬ ‫جێبەجێکردن و ئەنجامدانی کەمکردنەوەی‬ ‫بودجە و زیادکردنی قــەرزی گشتی ‪ -‬ئەو‬ ‫قەرزانەی کە دەبێت بدرێنەوە هەر پێش ئەوە‬ ‫سنوردارن‪ .-‬بەپێچەوانەی ئامانجی پێوەری‬ ‫ئابووری‪ ،‬سیاسەتی نەختینەیش "هاوسەنگ‬ ‫کردنی بودجە" و "بــازاڕی کاری گونجاو و‬ ‫فلێکسیبڵ" یارمەتی دەرنابێت‪ .‬سنوربەندیی‬ ‫قورس لەسەر دۆخی خەرجکردن تەنها لە‬ ‫کەمکردنەوەی مەسرەفدا ئەنجامگیر دەبێت‬ ‫و قەیرانەکە خراپتر دەکات‪ ،‬ئەوە جگە لە‬ ‫بێکاریەکی فراوان و پەشێوی کۆمەاڵیەتییش‬ ‫لــــــەوالوە بــوەســتــێــت کـــە ســیــاســەتــی‬ ‫نەختینەیی(مۆنیتاریست) هۆکاریانە‪ .‬ئەگەر‬ ‫تەنها سەیری سااڵنی سەرەتایی (تاتچەر) و‬ ‫ئەزموونی مۆنیتاریستی بکەی لەنێوان سااڵنی‬ ‫‪۱۹۸۱-۱۹۷۹‬دا‪ ،‬لەڕاستیدا هەاڵوسان‬ ‫هاوشان بە بێکاری زیادیکردوە و لەهەموو‬ ‫ئــەومــاوەیــەدا ئــابــووری بــــەردەوام توشی‬ ‫نووشوستی بووە‪ .‬گەشەی ئابووری تەنها‬ ‫دوای وەستانی سیاسەتە مۆنیتاریستیەکان‬ ‫دەرکــەوتــۆتــەوە‪ .‬ئەمڕۆ ڕێژەکانی قازانج‬ ‫لەنزمترین ئاستدان و بانکە ناوەندیەکانیش‬ ‫لەپێناوی هاندان بۆ وەرگرتنی قەرز ناتوانن‬ ‫کەمیان بکەنەوە‪ -‬هەتاوەکو بانکەکان بیانەوێ‬ ‫قەرز بدەن بە خەڵک بەمەستی ڕاکێشانی‬ ‫قــەرز‪ .-‬لەوڕۆژانەدا هەڵبژاردن و ئۆپشنی‬ ‫پۆپیالر (عامیانە) لەناو ڕیفۆرمیستەکاندا‬ ‫وادەردەکــەوێــت بریتی بێت لە "سەندنی‬ ‫بــاج لە دەوڵەمەندەکان" بــەاڵم هەروەکو‬ ‫سەرۆکی فەرەنسا فرانسۆ ئۆالند پەی بەوە‬

‫بردوە کە سەندنی باج بە ڕێژەیەکی بەرز لە‬ ‫دەوڵەمەندەکان شتێکی مەحاڵ و ناماقوڵە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی خاوەن کۆمپانیاکان بەشێوەیەکی‬ ‫ســوک وئــاســان کارگەکانیان دادەخـــەن و‬ ‫دەگــوازنــەوە بۆ جێگای تــر‪ ،‬ئەمەش ئەو‬ ‫شتەیە کە بە فیراری سەرمایە(‪flight of‬‬ ‫‪ )capital‬ناسراوە ‪ ،‬هەروها دوایین شت کە‬ ‫واڵتانی توشبوو بە قەیران دەیانەوێ بیکەن‬ ‫بریتییە لە وەبەرهێنانی کەمتر‪.‬‬ ‫لە ئێستادا ئەمریکا و بریتانیا و یەکێتیی‬ ‫ئــەوروپــا تاکتیکێک بــەڕێــوە دەبـــەن کە‬ ‫بە"کەمکردنەوەی چەندێتی" ناودەبرێت‬ ‫و لە زمانی ڕۆژانــە بە "چاپکردنی پارە"‬ ‫ناسراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە بریتییە لە پڕۆسەیەکی‬ ‫کەمکردنەوەی قازانج (واتا زیادکردنی یەک‬ ‫هۆکاری بەهەمهێنان‪ ،‬لەکاتێکدا هۆکارەکانی‬ ‫تر لەهەمان ئاستدا دەمێننەوە ئەمەش‬ ‫بەکەمبونەوەی بــەرهــەم کۆتایی دێــت)‪.‬‬ ‫هاوشێوەی ئالودەبوێکی هێرۆین کە دەبێت‬ ‫بڕێکی زیاتر مادەی هۆشبەری بدرێتێ تاوەکو‬ ‫بگات بە هەمان ئاستی خرۆشان و چێژ‪،‬‬ ‫لەکۆتاییدا فوتێکردن و ڕژانی پارە بۆ ناو‬ ‫ئابووری بەبێ زیادکردنی بەهای بەرهەم‬ ‫دەبێتە هۆکاری هەاڵوسانێکی زەبــەالح و‬ ‫لەکۆتایشدا هیچ شتێک چارەسەر ناکات‪.‬‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی سۆسیالیستی‬ ‫زکهەڵگوشین لەسایەی سەرمایەداریدا‬ ‫وەک چارەسەر دەردەکەوێت و ئێمە جگە‬ ‫لە بڕینی خەرجیەکان لەسەرتاسەری دنیادا‬ ‫هیچیتر نابینین‪ .‬پێمان دەڵێن کە خەڵکی‬ ‫سادە دەبێت باجی قەیرانەکان بدەن‪ ،‬هەتا‬ ‫جدیترین قسەکەرەکانی چینی سەرمایەدار‬ ‫بەالیەنی کەمەوە پێشبینی دە تا بیست‬ ‫ساڵی زکهەڵگوشین و قاتوقڕی دەکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو کاتە زۆر لەوە زیاترە تا کۆمەڵگا بەرگەی‬ ‫بگرێت‪ .‬هەرچۆنێک بێت تەنها یەک تاکە قسەی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ هەیە‪ ،‬ئەگەر بەرهەمهێنان لە‬ ‫کۆمەڵگادا بخرایە ژێر دەسەاڵت و کۆنترۆڵی‬ ‫کرێکاران و بەشێوەیەکی عەقاڵنی و پالن‬ ‫بــۆداڕێــژراو بوایە‪ ،‬ئــەوا سامان و داهــات‬ ‫دەکرا لەسەر بنەمای پێویستی و ئامانجی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دابەشبکرایە‪ ،‬نــەک لەسەر‬ ‫بنەمای قازانج‪ ،‬هەروەها دەکــرا بەئاسانی‬ ‫چــارەســەری کێشە گــەورە کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئابوورییەکان بکرایە کە جیهان ڕووبەڕویان‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬لەسایەی سەرمایەداریدا لەگەڵ‬ ‫قەیرانە هەنووکەییەكەی زیادەبەرهەمهێنان‪،‬‬ ‫ناکۆکی و دژبەری لە هەژاریەکی بێسنوردا‬ ‫هەیە‪ .‬خۆراکی تەواو بەرهەمدەهێنرێت بۆ‬ ‫تێرکردنی هەموو دانیشتوانی جیهان‪ ،‬کەچی‬ ‫بە ملیۆنان ئینسان سااڵنە لە برسا دەمرن‬ ‫و خانووە چۆڵەکان بە تەنیشت بێ ماڵ و‬ ‫حاڵەکانەوەن‪ ،‬هەروەها ملیۆنان بێکار هەیە‪،‬‬ ‫کەچی بە ملیۆنانی تر هەفتانە ‪ ٦٠-٥٠‬کاتژمێر‬ ‫کاردەکەن‪ .‬لە سایەی پالنێکی عەقاڵنی و‬ ‫دیموکراتیکی بەرهەمهێنانی سۆسیالیستیدا‬ ‫دەکــرا کــاری تــەواو بەشێوەیەکی گونجاو‬ ‫لەگەڵ کەمکردنەوەی کاتژمێرەکانی کارکردن‬ ‫و كــرێ و بژێوی ژیــان و نیشتەجێبوون‬ ‫و پــــەروەردە و چــاودێــریــی تەندروستی‬ ‫و خانەنشینییەکی شــیــاو بــۆ هــەمــووان‬ ‫دەستەبەر بکەین‪ .‬بەدەستهێنانی ئەمەش‬ ‫بە خواستی دەستبەسەرداگرتنی ئالەتەکانی‬ ‫ئــابــوری ‪ -‬بانک و ژێرخانە ئــابــووری و‬ ‫ڕێکخراوە سەرەکییە نێونەتەوەیەکان_ و‬ ‫بەڕێوەبردنیان لە بەرژەوەندی کۆمەڵگادا‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬زیــاتــر لـــەوەی لــە بــەرژەوەنــدیــی‬ ‫سەرمایەدارەکان (کەمینەی بچوک)دا بێت‪.‬‬ ‫سیستەمی سەرمایەداریی تۆوی وێرانبوونی‬ ‫خۆی دەچێنێت و زەمینەی پێگەیشتن و‬ ‫کامڵبوونی شــۆڕش دەسازێنێت‪ .‬هاوشان‬ ‫بە بزوتنەوەی شۆڕشگێڕی و پڕۆگرامی‬ ‫مارکسیستی و ئەڵتەرناتیڤی سۆسیالیستی‬ ‫دەتــوانــرێ ســەرمــایــەداریــی و کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتی لەناوببرێت و نەهێڵرێت‪ .‬ڕەگەزی‬ ‫مرۆڤ دەتوانێ بەرەو قۆناغ و سەردەمێکی‬ ‫نــوێ هــەنــگــاو بنێت و بــۆ یــەکــەم جار‬ ‫بەشێوەیەکی کامڵ پۆتانسێڵەکانی بناسێ و‬ ‫درکیان پێبکات‪ .‬سۆسیالیزم نابێتە کۆتایی‬ ‫مێژوو‪ ،‬بەڵکو تەنها دەستپێک و سەرەتایە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‬ ‫‪http://www.marxist.com/why‬‬‫‪does-capitalism-go-into-crisis.htm‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )٣٠٣‬دوشەممە ‪201٦/٧/١٨‬‬

‫داعش‪ ،‬سەلەفیی ڕاستەقینە و نامۆ بە مرۆڤایەتیی سەردەم‬ ‫مەحمود عەبدوسەمەد‬ ‫داعــش تاقمێكی تــونــدڕەوە‪ ،‬كرۆكی‬ ‫ناسیۆنالیزمی عــەرەبــیــیــە‪ ،‬دیدێكی‬ ‫ئیسالمگەرای ڕادیكاڵی سوننی هەیە‪،‬‬ ‫لەمڕۆدا هیچ بزوتنەوەیەك‪ -‬نەخاسمە‬ ‫ێ پشتگیری دەرەكــی‬ ‫چــەكــداری‪ -‬بەب ‌‬ ‫هەڵناكات‪ ،‬داعشیش لەو هاوكێشەیە‬ ‫ێ لە ئیسالمگەراكان‬ ‫بەدەر نییە‪ ،‬هەند ‌‬ ‫بە ناڕەوا بە خەوارج ناویان دەبەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وانییە‪ ،‬چونكە داعش كارێكیان نەكردوە‬ ‫كە موسوڵمانەكان هــەر لەسەردەمی‬ ‫كۆچكردنیانەوە بــۆ مەدینەو دیــارە‬ ‫پێش خەوارج‪ -،‬لەدژی نەیارەكانیا ‌ن لە‬ ‫تراجیدیای فتوحات و غــەزوی واڵتان‬ ‫نەیان کردبێت‪ ،‬ئەمانیش وەچەو پێڕەوی‬ ‫ئەوانن (ومن یشبه أباه فما ظلم)‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەندێک لە مێژوی غەزەواتی سوپای‬ ‫موسوڵمانە عەرەبەكانی ســەردەمــی‬ ‫سروش (وحی) و خەالفەتی (ئەبو بەكرو‬ ‫عومەر) و دواتری خوێندبێتەوە بێگومان‬ ‫ئاگاداری ئەم ڕاستیانەیە‪.‬‬ ‫بنكەی میللی داعشیزم‬ ‫م ــەب ــەس ــت لـــە چــەمــكــی داعـــش‬ ‫(ڕێــكــخــراوی دەوڵــەتــی ئیسالمییە لە‬ ‫عیراق و شام)‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا داعشیزم‬ ‫ئایدیۆلۆجیایەكی داخــراوی گشتگیری‬ ‫ڕادیكاڵییە كە ناسیۆنالیزمی شۆفێنی‬ ‫عەرەبی بەرجەستەدەكات‪ ،‬و لە (نازیزم‬ ‫و فاشیزم) گەلێک ترسناكترە‪ ،‬ئامانجی‬ ‫بوژانەوە (بعث)ی خەالفەتی ئیسالمیی‬ ‫عەرەبی و حوكمی شەریعەت و هەڵگری‬ ‫(رســالــة خالدة)یە بۆ هەمو جیهان‪،‬‬ ‫بۆیە ئەستەمە بەهێزی سەربازیی ڕوت‬ ‫ڕیشەكێشبكرێ‌‪ .‬ئــەو خولی ڕاسیزمە‬ ‫لە ناخی زۆرینەی هەرە زۆری –ئەگەر‬ ‫نەڵێین هەمو‪ -‬عەرەب و ئیسالمگەرای نا‬ ‫عەرەبیشدا ڕەگی داكوتاوەو هەواداریشی‬ ‫هەیەو داعش بە سونبولی ئەو خولیاو‬ ‫خــەونــە دەزانـــــن‪ ،‬موسوڵمانانیش‬ ‫بەگشتی وەك ئەركی ئاینی كاریان بۆ‬ ‫كردوە‪ :‬جەمالەدینی ئەفغان‪ ،‬مەدودی‪،‬‬ ‫سەالحەدینی ئەیبویی‪ ،‬عەلی قەرەداغی‪،‬‬ ‫شێخ مەحمودی نەمر‪ ،‬لە فەلەستینیش‪-‬‬ ‫شەهید مان هەیە‪.‬‬ ‫مــوســوڵــمــانــان پــێــیــان وایــــە ئــەم‬ ‫ڕەفتارەیان بەجێهێنانی عیبادی دەقی‬ ‫ئایەتی سەپاندنی دەسەاڵتی عەرەب‬ ‫(الرعد‪( )12 :‬وكذلك انزلناه حوكما‬ ‫عــربــیــا) چــەمــكــی حوكمیش واتـــەك‬ ‫بااڵدەستی‪ ،‬حوكمداری‪ ،‬ڕادەستبونی‬ ‫هەتا هەتایی بەدەسەاڵتی عەرەبی بەسەر‬ ‫هەمو قەڵەمڕەوە ئیسالمییەكانداو بگرە‬ ‫هەمو جیهانیشدا بە ستایلی عەقڵیەتی‬ ‫دۆگمای (‪ )15‬سەدەی ڕابردو‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئەم دیاردە كولتورییە سەقەتە دەخواز ‌‬ ‫بەرنامەیەكی زانستیانەی وشیاركەرەوەی‬ ‫ێ بــۆ گۆڕینی میتۆدی‬ ‫میللی دابــنــر ‌‬ ‫عەرەبویستی‪ ،‬بەاڵم نەك بە دروستكردنی‬ ‫نەزعەی كینەی ڕەگەزپەرستی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەڕێگای ڕاگەیاندنەوە كە كەناڵەكانی‬ ‫‪ t.v‬كاراترینیانە‪ ،‬ئەویش بەسازكردنی‬ ‫سیمینارو دیالۆگی ئینسانی و مۆدێرن و‬ ‫لەبەرچاوی بینەران‪.‬‬ ‫داعــش كە بزاوتی (ناسیۆنالیستی‬ ‫ڕەگەزپەرستیی داگیركاری عەرەبییە)‬ ‫دومەاڵنی گەرمیان نییە هەڵتۆقیبێ‌‪:‬‬ ‫بەڵكو پێشینەو ڕیشەی ئاینی هەیە لەناو‬ ‫ئیسالمگەرالكاندا‪ -‬عەرەب و ناعەرەب‪-‬‬ ‫كــە ئـــەوەش یەكێكە لــە نهێنیەكانی‬ ‫گەشەكردنی ئەو تیرۆر بازاڕە كە ئەمڕۆ‬ ‫دنیای خستۆتە بەر مەترسی تیرۆرو‬ ‫توندوتیژی و بەسەدان شانەی نوستوی‬ ‫لە جیهاندا هەیە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئەوە ڕەچاوبكر ‌‬ ‫لەم سۆنگەیەوە ئەب ‌‬ ‫كە داعــش جێگرەوەی تێكڕای بزاوتە‬ ‫عروبی – ئیسالمەوییەكانی جیهانی پێش‬ ‫خۆی و هاو زەمەنەكانێتی‪ ،‬و میراتبەری‬ ‫شەرعیی هەمو یانە‪ .‬هەر لەسەرتای‬ ‫ئیسالمەوە تا ئەمڕۆ ئــەوەیــە ئێستا‬

‫داعش نابێتە هێزێکی خوازراوی نێودەوڵەتی‬

‫هەمو الیەنە ئیسالم‪-‬سیساسییەكانی‬ ‫سوننە ئەگەر بەیعەتیشیان پێنەدابێ‌‪،‬‬ ‫بەالنیكەمەوە ســۆزیــان بــۆی هەیە‪،‬‬ ‫زەمینەی بۆ سازدەكەن‪ ،‬مێشكی خەڵكی‬ ‫بۆ دەشۆرنەوە‪ ،‬جەنگاوەری بۆ دەنێرن‪،‬‬ ‫چەندان كەناڵی ‪ t.v‬بۆ تەرخانكردوە‪،‬‬ ‫میحرابی مزگەوتەكانی بۆ بەكاردێنن‪..‬‬ ‫تاد‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬داعــش لەناو سوننەدا گەرای‬ ‫داناوە‪ ،‬بەتایبەتی لە خۆرئاواو ناوەندی‬ ‫عیراقدا (موسڵ و ڕومادی)‪ ،‬بەاڵم خودی‬ ‫خۆی شوناسنامەی نییە‪ .‬شایانی باسە‬ ‫كە ڕژێمی بەعس ڕوخا سەركردەكانی‬ ‫ڕژێمەكە‪ -‬لەپێشیانەوە كوڕەكانی سەدام‪-‬‬ ‫پەناگای خــۆیــان لەموسڵ بەدیكرد‪،‬‬ ‫جەنەڕاڵەكانی ســوپــا‪ -‬كــە ئەوانیش‬ ‫سوننەو بەعسیبون‪ -‬بــەرەو ڕومــادی و‬ ‫فەلوجە (دەڤەری سوننە) سەری خۆیان‬ ‫هەڵگرت‪ ..‬شێخ (حارس زاری) لەفەلوجە‬ ‫دەستەی زانایانی ئیسالمی سوننەی‬ ‫دامەزراند‪ ،‬هانای بۆ واڵتە عەرەبەیەكان‬ ‫و كــۆمــكــاری عــەرەبــی بــرد‪ ،‬ئاشوبی‬ ‫فەلوجەو ڕومادی بەرپاكرد‪ ،‬بەعسی و‬ ‫سەدامییەكان پەیوەندییان پێوەكرد‪ ،‬كە‬ ‫ئەوانە پاڵنەرێكی سوننەی بەهێز بون بۆ‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لەعیراقدا‪.‬‬ ‫هێزی داعش و چەند پرسیارێك‬ ‫داعشیش وەك (القاعدە‪ ،‬تالیبان‪،‬‬ ‫بەعس) كارەكتەرێكە لەسەر بــۆردی‬ ‫شەترەنجی هێزە زەبەالح و هەرێمییەكان‬ ‫بــەیــەك (كــــش) بــــەدەردەكــــەی بن‬ ‫الدن‪ ،‬قــەزافــی‪ ،‬مــەال عومەر دەبــەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەڵگڕان و هەڵكشانی داعــش‬ ‫كەشوهەوایەكی جیاوازی هەیە‪:‬‬ ‫ئـــــەم تـــاقـــمـــە بـــەبـــێ‌ ئـــــەوەی‬ ‫كــودەتــایــەکــی ســەربــازی لــەنــاوخــۆی‬

‫دەوڵەتێكی ســنــورداردا بەرپابكەن‪،‬‬ ‫یان لە ڕێی ڕاپەڕینێكی میللی‪ ،‬یان‬ ‫خەباتی چــەكــداریــیــەوە سەركەوتنی‬ ‫بەدەستهێنابێ‌‪ ،‬یەكسەرو بەجوڵەیەكی‬ ‫دراماتێكی كەموێنە‪ ،‬دەوڵەتێكی بەهێزی‬ ‫عەسكەرتاریی ڕاگەیاندو وەك هێزێكی‬ ‫كۆلۆنیالیزم سنوری دو دەوڵەتی ئەندامی‬ ‫نەتەوەیەكگرتوەكانی هەڵوەشاندەوە‪،‬‬ ‫وەك ئەڵتەرناتیڤی سایكس‪-‬بیكۆ‬ ‫بێت‪ .‬ترس و تۆقاندنی خستە تێكڕای‬ ‫خــۆرهــەاڵتــی نــاویــن و تاڕادەیەكیش‬ ‫ێ نهێنی ئەم‬ ‫ئەوروپاو ئەمەریكا؟ ئەب ‌‬ ‫درامـــا بەهێزە لــە چیدا بــێ‌؟ چەند‬ ‫الیەنێكی ئەو نهێنییە لە دەراویشتەی‬ ‫ڕوداوەكانەوە دەركی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫كە هاوپەیمانان ڕژێمی سەدامیان‬ ‫ڕوخاندو بەڕەسمی عیراق داگیر(كۆلۆنی)‬ ‫كرا‪ ،‬ئیتر ڕژێمە عەرەبییەكان ترسیان‬ ‫ێ‬ ‫لێنیشت کە بەسەرهاتی عیراق بب ‌‬ ‫بە پەتا (عــدوی) و واڵتانی دیكەش‬ ‫داگیربكەن و ڕژێمەكانیان بڕوخێنن‪..‬‬ ‫لەو میانەشدا زۆربــەی ئەفسەرەكانی هەڵگیرساندنی ئاشوبی تایفی – شیعە‪،‬‬ ‫ســوپــای عــیــراق – كــە ســونــنــی و سوننە لەعیراق و سوریادا‪.‬‬ ‫بەعسی سەدامییبون‪ -‬لەگەڵ ژمارەیەك‬ ‫بــەشــار ئــەســەد بــەهــیــوابــو داعــش‬ ‫لەسەركردەو كادیرە دیاركانی حیزبی ســوپــای ئـــازادی ســوریــاو كـــوردی بۆ‬ ‫بەعسدا هەڵهاتبون بۆ سوریا‪ ،‬ئەردەن‪ ،‬ببەزێنێ‌‪ .‬بۆیە لەسەرتاوە بێباك بو و‬ ‫قەتەر‪ ،‬ڕژێمە عەرەبیە تۆقییوەكانیش بگرە كارئاسانیشی بۆ دەكــرد‪ ،‬كەچی‬ ‫بۆ كەسێكی كاریزمی لێهاتو دەگــەڕان ئۆردوگان نیازێكی جیاوازی هەبو بە‬ ‫ێ‬ ‫دژ بە ڕژێمی شیعەی عیراق و عەلەوی داعش‪ ،‬بەتەمابو ئەسەدی بۆ بڕوخێن ‌‬ ‫سوریابێ‌‪ ،‬بەنیازی بەرگرتن لە فراوانبونی و شەڕی پەكەكەی پێبكات و لە كۆتاییدا‬ ‫دەسەاڵتی ئێرانی لەناچەكەدا‪..‬‬ ‫لەسوریا دەوڵەتێكی ئیخوان موسلیمینی‬ ‫بەهانایانەوەو‬ ‫ئالەوێدا ئەمریكا هات‬ ‫سەر بە ئەنقەرە – وەك ویالیەتێكی‬ ‫(ئەبوبەكر بــەغــدادی) كە بەندكرابو ئیمپراتۆرێتی تــوركــی‪ -‬دابمەزرێنێ‌‪،‬‬ ‫بەتۆمەتی (تیرۆریستی) بەرەاڵیان كردو بۆیە تا ئێستاش دەستی لە داعش و‬ ‫دەستیان لە چاالكی و جموجوڵەكانی نوسرە بەرنەداوەو لە پاڵ شەڕی داعشدا‬ ‫وەرنەدا‪ ،‬لەراستیدا ئەم كارەی ئەمریكا كورد قڕاندەكات و ئەمریكاو ئەوروپاو‬ ‫پشتگیرییەكی نیمچە ڕاستەوخۆ بو بۆ موسوڵمانانیش ئاگادارن‪ -‬بەاڵم بێدەنگن!‬

‫ێ ساڵ شەڕی دو‬ ‫نەهاتو بو كە بەشی سـ ‌‬ ‫دەوڵەتی عیراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬كورد‪ ،‬پەیەدە‪،‬‬ ‫حزبوڵاڵی لوبنان سەرباری هێزەكانی‬ ‫هاوپەیمانان بكات؟!! ئایا داعش بەچی‬ ‫و چۆن قەرەبوی چەكی شكاو و فەوتاو‬ ‫دەكاتەوە؟ كارگەی بەرهەمهێنانی چەكی‬ ‫هەیە؟ تەكنەلۆجیای دروستكردنی ئەو‬ ‫هەمو مادەی تەقینەوەو بۆمبە ڕێكردنەی‬ ‫هەیە؟ فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لەكوێ‬ ‫بــو؟ لەكوێوە یـــەدەگ و پێداویستی‬ ‫جــەنــگــی تــەكــنــەلــۆجــیــای ســەردەمــی‬ ‫بەدەستدەگات؟‪ ...‬لەهاتنی داعشەوە‬ ‫بۆ موسڵ و شنگاڵ سوپاو پێشمەرگەو‬ ‫چەندان كــاروان چەكیان پێگەیشتوە‪.‬‬ ‫ئەی داعش لەكوێوە چەكی پێدەگات؟‬ ‫ئەگەر لە دەوڵەتە دراوسێكانییەوە نەبێت‬ ‫(عــیــراق‪ ،‬سوریبا‪ ،‬توركیا‪ ،‬ئــورودن‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستانیش هەر دراوسێیە)!!‬ ‫‪ )٢‬بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەو ئاژانسە‬ ‫جیهانییەكان‪ ،‬داعــش قەیرانی دارایــی‬ ‫هەیە‪ ،‬گوایە داهاتی نەوتی دابەزییوە‬ ‫بۆ ‪ ،%25‬واتــە (‪ 15‬ملیۆن دۆالر) لە‬ ‫مانگێكدا‪ ،‬پرسیارەكە ئەمەیە‪ :‬ئەگەر ئەو‬ ‫ئاژانسانە تا ئەو ڕادەیە ئاگاداری دارایی‬ ‫و وردەكـــاری داهاتی نەوتی داعشن‪،‬‬ ‫بۆچی ئاشكرای ناكەن كە داعش چۆن‬ ‫ئــەو نەوتە دەردێــن ـێ‌؟ لەكام ڕێگەوە‬ ‫ێ لێی دەكڕێ‌؟ هیچ‬ ‫دەیخاتە بازاڕ؟ كـ ‌‬ ‫نەبێ‌ كاروانی تەنكەرە نەوتە هەڵگرەكان‬ ‫ڕێگایەكی پێویستە‪ ،‬ئەو ڕێگایە بەخاكی‬ ‫كــام واڵتـــدا تێدەپەڕێت‌؟ لــەبــەر ئەم‬ ‫ێ پاكانە بۆ‬ ‫ناشەفافییەتەیە كە ناتوانر ‌‬ ‫(‪ )5‬الیەنە دراوسێكەی داعش بكرێت‪،‬‬ ‫كە بازرگانی لەگەڵ داعــش ناكەن‪..‬‬ ‫سەیركەن‪ ،‬ئێمەی كــورد یــەك پاپۆڕ‬ ‫نەوتمان فرۆشت‪ ،‬ئەمەریكا دەرگــای‬ ‫دادگای لێگرتین‪ ،‬مالكی سكااڵی لەسەر‬ ‫ێ (یاسایی )‬ ‫تۆماركردین‪ ،‬گوایە بەب ‌‬ ‫ێ ساڵ‬ ‫نەوتمان فرۆشتوە‪ ،‬بــەاڵم سـ ‌‬ ‫زیاترە داعش دەستی بەسەر سامانی‬ ‫دو واڵتدا گرتوەو دەیدزێ‌‪ ،‬كەچی دنیا‬ ‫بێدەنگەی لێكراوە؟!‬ ‫‪ )٣‬حكومەتی مالكی‪ -‬عەبادی موچەو‬ ‫چــەك و پێداویستی شــەڕی داعشیان‬ ‫لە كورد بڕی‪ ،‬بەپاساوی (كورد نەوت‬ ‫دەفرۆشن)‪ ،‬كە ئەمە نەگوناهەو نەدزییەو‬ ‫نەدژی یاساو دەستوری عیراق! كەچی‬ ‫داعــش نــەوت دەدزێــت و دەیفرۆشێت‪،‬‬ ‫عیراق و سوریای تااڵن‌و وێرانكردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا نەمالكی نە عەبادی – ئیسالمی‬ ‫سیاسی تایفی‪ -‬موچەی كارمەندانی‬ ‫قەڵەمڕەوی داعشیان نەبڕیوە‪ ،‬سكااڵشیان‬ ‫لەسەر تۆكمارنەكردوەو ئەمەریكاش نقەی‬ ‫ێ‬ ‫لێوە نایەت؟! بەبۆچونی بەندە ئەم سـ ‌‬ ‫خاڵەی سەرەوە جدییەت و میسداقیەتی‬ ‫هاوپەیمانی بــۆ لەناوبردنی داعشی‬ ‫ێ خستۆتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬ ‫ئیسالمێتی و مافی مرۆڤ دو چەمگی ب ‌‬ ‫ڕەسیدن‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا‪:‬‬ ‫شانشین و ئیماراتە عەرەبییەكان‬ ‫ئەو دەوڵەتە بەناو ئیسالمییەی كە‬ ‫یارمەتیی قورس و قەبەی داعشیان داوە‪،‬‬ ‫بەئومێدی بەرگرتن لە فراوانخوازیی ئێران داعــش ڕایگەیاندوە‪ ،‬نــەك بە كەڵكی‬ ‫لەسوریاو عیراق و لوبنان و تەنانەت لە ئەم سەردەمە نایەت‪ ،‬بەڵكو بۆ ‪200‬‬ ‫ساڵ لەمەوبەریش هەر بەكەڵك نایەت‪،‬‬ ‫ئەردەنیش‪.‬‬ ‫ێ بەدەوڵەت چونكە پایەی‬ ‫سوپای عیراق لەموسڵ و ڕومــادی داعــش ناب ‌‬ ‫و تكریت چەك و جبەخانەیەکی زۆری دەوڵەتداری و خەالفەتی نییە‪ ،‬مەگەر‬ ‫بەجێهێشت بــۆ داعـــش‪ ،‬ئــەویــش زۆر ئیمپرالیزم و ڕژێمە كۆنسەرڤاتیڤەكانی‬ ‫دڕاندانە بەكاریهێنا‪ .‬بەگشتی خۆڕاگری ناوچەكە‪ ،‬وەك دیفاكتۆیەكی نەویستراو‬ ‫داعــش ئــەم پرسیارانەی خـــوارەوەی بیهێڵنەوە بۆ لێدانی هێزە دیموكراسی‬ ‫الی بەندە وروژانــدوە كە هەر ئەوەش و ســیــكــیــوالرەكــان‪ .‬كــەیــســی داعــش‬ ‫گەمەیەكی دۆڕاوە‪ ،‬ڕیسوایە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەمەبەستی نوسینی ئەم بابەتەیە‪:‬‬ ‫‪ )١‬ئایا ئــەو چەكوچۆڵەی كەوتنە سوپای عیراق كە ‪ 80‬ساڵ زیاتر تەمەنی‬ ‫دەستی داعش ئەوەندە زۆرو لە ئەژمار بو پڕچەك و مەشق پێكراوبو‪ ،‬بەرگەی‬ ‫یەك مانگی نەگرت‪ ،‬تاڵیبان بەرگەی‬ ‫هیچی نەگرت‪ ،‬سوپای لیبیاش هیچی‬ ‫پێنەكرا لەهەمبەریاندا‪ ..‬خێرە ئێستا ئەو‬ ‫سوپایانەی كە ئەو ڕژێمانەیان ڕوخاند‬ ‫داعش لێ بوە بە مارەكەی شێخۆمەرو‬ ‫ئــااڵوە بە كیانەكانیانداو دەستوسان‬ ‫لــەهــەمــبــەر تاقمێكی تــیــرۆریــســتــدا‬ ‫وەســتــاون؟! ئەمانە پرسیاری جدیین‬ ‫ێ پێچ و پەنایان‬ ‫و وەاڵمی جدییی و ب ‌‬ ‫دەوێت‪.‬‬

‫داعش جێگرەوەی‬ ‫تێكڕای بزاوتە عروبی –‬ ‫ئیسالمەوییەكانی جیهانی‬ ‫پێش خۆی و‬ ‫هاو زەمەنەكانێتی‪ ،‬و‬ ‫میراتبەری شەرعیی هەمویانە‬

‫ئەو دەوڵەتە ئیسالمییەی كە داعش ڕایگەیاندوە‪ ،‬نەك بە كەڵكی ئەم‬ ‫سەردەمە نایەت‪ ،‬بەڵكو بۆ ‪ 200‬ساڵ لەمەوبەریش هەر بەكەڵك نایەت‪،‬‬ ‫داعش نابێ‌ بەدەوڵەت چونكە پایەی دەوڵەتداری و خەالفەتی نییە‬