«
موچەخۆران لەژێر فشارێكی گەورەی بانكەكاندان و حكومەتیش بێ دەنگە
6 رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )572دو شةممة 2016/7/25
كێ لە بەڵگەنامەكانی ویكلیكس دەكۆڵێتەوە؟
هیچ دەزگایەك لە هەرێم بەدواداچونی بۆ بەڵگەنامەكانی ویكلیكس نەكردوە پارلەمانتارێك :پێویستە داواكاری گشتی لەو كەیسە بكۆڵێتەوە
«
7
دەقی كۆڕی مەال بەختیار لە زانكۆی سلێمانی:
« «
چاودێر -تایبەت: لە ماوەی رابردودا پێگەی (ویكیلیكس) كۆمەڵێك بەڵگەنامەی لەسەر پارتی دادوگەشەپێدانی توركیا باڵوكردەوە ،كە لەچەند بەڵگەنامەیەكدا باسی پەیوەندییە بازرگانی‌و نەوتییەكانی توركیاو هەرێمی كوردستان‌و پارتی دەكات ،هاوكات باسی بردنەدەرەوەی بڕێك پارەی هەرێمی كوردستان لــەالیــەن چەند بەرپرسێكی كـــوردەوە كــراوە. بەاڵم تاكو ئێستا هیچ دەزگایەكی بەدواداچون و دادوەری بەدواداچونی بۆ ئەم بەڵگەنامانە نەكردوە .هاوكات پارلەمانتارێك باس لەوەدەكات، ئەگەر پارلەمان كارابوایە كاری جدییان لەسەر دەكرد ،بەاڵم لە ئێستادا پێویستە داواکاری گشتی لەو کەیسە بکۆڵێتەوە. تــەالر لەتیف ،ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پارلەمانی كوردستان بە (چاودێر)ی راگەیاند، باڵوكردنەوەی ئەو بەڵگەنامانە كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت ،بۆیە ئەگەر پارلەمان لەكاردا بوایە بەدواداچونی وردیان لەسەر دەكرد‌و بانگهێشتی الیەنی پەیوەندیداریان دەكــرد ،بەاڵم بەهۆی پەكخستنی پارلەمانەوە ناتوانن هیچ كارێك لەسەر ئەوە بكەن. ناوبراو وتیشی "داواكــاری گشتی دەتوانێت كار لەسەر ئەم دۆسیەیە بكات ،چونكە ئەمە دەبێتە هۆی دروستبونی گەندەڵی‌و هۆكارێكە بۆ هەدەردانی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و لێدوانی جیاواز لەبارەی ئەو بابەتەوە دەدرێــت ،بۆیە پێویستە كاری وردتر‌و جدیی لەسەر بكرێت".
هەلومەرجی ئێستای رێككەوتنی نێودەوڵەتی‌و دەوڵەتە ئیقلیمییەكان ،دەستكەوتەكانمان لەناو ئەبات ،خەتەر لەسەرمان هەیە ،ئەمەیە کە دەڵێین مەترسییەكان ئەبێت رێكمان بخاتەوە چارەنووسی كورد لە كۆبوونەوەیەكی نهێنی لە جەزائیر گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت ،بەاڵم كەمترین لێكدانەوەمان لەسەری كرد
4+3+2
یاداشتەکانی کافکا لە فارسییەوە: ڕەووف بێگەرد
بۆ لە عەلی قەرەداغی کەوتنە تەقە؟
رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و گۆڕان، گوزەرانی هاواڵتیانی كوردستان بەرەو كوێ دەبات؟ فەرید ئەسەسەرد :لە دەرەوەی دەزگا شەرعییەكانەوە هەوڵەكانی ئەنجامدانی چاكسازیی نایەنەدی
بەهمەن تاهیر
ئاسۆ مەحمود :لیژنەیەكی تایبەمتان بۆ باشرتكردنی بژێویی خەڵك پێكهێناوە‌و چاوەڕێی راپۆرتێك دەكەین
7
تایبەت
ذمارة ( )572دو شةممة 2016/7/25
info_chawder@yahoo.com
2
دەقی كۆڕی مەال بەختیار لە زانكۆی سلێمانی:
«
ئەگەر بەم ترازاوییە بمێنینەوە ،پێویست بەهیچ موئامەرەیەك ناكات ،ئێمە خۆی لە خۆیدا ئێستا یەكتر ئەخۆین
چاودێر ،دەقی كۆڕەكە ،باڵودەكاتەوە: خوشكان ،برایان پڕ بەدڵ بەخێرهاتنتان ئەكەم بەخێرهاتنتان ئــەكــەم ،بــەڕێــزان .. سكرتێرو ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و ســەركــردایــەتــی حزبە تێكۆشەرەكانی كوردستان بەخێرهاتنتان ئــەكــەم ،هەڤااڵنی حزبەكانی تر بەخێرهاتنتان ئــەكــەم ،نــوســەران روناكبیران بەخێرهاتنتان ئــەكــەم ،هەڤااڵنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئەم ئێوارە كۆڕە پێكەوە ،شەن‌و كەوێكی ئەو بارودۆخە دەكەین كە نەتەوەكەمان بەگشتی (نەك هەر باشوری كوردستان) لە دوڕیانی سازان‌و ترازان ،سەرەتاتكێ دەكەین ،دوڕیانێك ،ئەگەر رێگەی سازان بگرینەبەر ،ئەتوانین بەرگەی ئەگەرە مەترسیدارە چاوەڕوانكراوەكان ،بگرین، هــەروەهــا هەندێكیان تێك بشكێنین، ئەگەریش بــەم تــرازاویــیــە بمێنینەوە، بێگومان پێویست بە هیچ پیالنگێڕێك ناكات ،ئێمە خۆی لە خۆیدا ئێستا یەكتر ئەخۆین ،لە هەموو بەشەكانی كوردستان، هــەمــوو هێزە كوردستانییەكان ،بەو ناكۆكییە قوڵە ،كە لە گێژەنگیا دەناڵێین، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی نەتوانین ،بەرگەی پیالنەكان بگرین ،هەروەها هەر ئەگەرێك، هەڵكەوتێك هەڵبكەوێت ،نەتوانین بیقۆزینەوە بــۆ ئــەو دروشــمــە زالنــەی هەموومان بەرزی دەكەینەوە ،بۆیە من
ئامادەبووان .. سەیرە ،كە وتیان بەهاری عەرەبی، سیستەمەكانی رۆژهــەاڵتــی ناوەڕاست، هــەروەهــا بــاشــوری ئەفریقا ئــەگــۆڕێ، هەموومان چاوەڕوان بووین ،چارەنووسی حكومەتەكان بــەرەو هەڵدێرو روخــان بڕوات ،خۆش باوڕییەك زاڵ بوو ،وردە وردە رووداوەكان دەریانخست ئەو خۆش باوەڕییە لەناو هەندێك واڵتی دواكەوتوو، كلتور دواكــەوتــوو ،ئەقڵ چەقبەستوو، لە نەبوونی سەركردایەتیەكی وشیار، رابەرێكی دیــار ،لەم واڵتانە ،تەنانەت راپەڕینیش ناتوانێ چارەنووسیان دیاری بكات ،دواكەوتن هەلی گەورە لە دەست دەدات ،بەاڵم پێشكەوتن ،ئەگەر رابەریشت نەبێت ،ئەگەر حزبی پێشڕەویشت نەبێ، ئەگەر ئایدۆلۆژیای كاریگەری كۆكەرەوەی خەڵكیشت نەبێ ،میللەتی پێشكەوتوو كە هەلی بۆ هەڵكەوت ،لەناو رووداوەكاندا، خـــۆی خـــۆی دروســــت دەكــــات ،وەك ئەوروپای رۆژهەاڵت. ئەوروپای رۆژهەاڵت ،حزبە تۆتالیتارەكان حكومیان ئەكرد ،بەاڵم كە تەقیەوە ،یەك حزبی ئەڵتەرناتیڤ نەبوو ،یەك رابەری دیار لەو واڵتانە نەبوو ،ئیلال لە پۆڵۆنیا، لیخ ڤالنسیا هەبوو ،ئەویش پیاوێكی دواكەوتوو بوو ،خۆی لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت ،جگە لە ئینجیل ،هیچ كتێبێكی تــرم نەخوێندووەتەوە ،كەچی چونكە هەلومەرجێكی بابەتی بۆ میللەتێكی پێشكەوتوو ،ئەرەخسێت ،ئەو میللەتە لە سەدەكانی ناوەڕاست نەچەقیوە ،میللەتی پێشكەوتوو كە كلتورێكی باشی هەبێ، هەلی بۆ هەڵكەوێت ،ئەقۆزێتەوە بۆ دەوڵەتی سەربەخۆ ،لە واڵتەكانی تریش كە دەوڵــەت هەبوو ،چونكە دواكەوتوو بوون‌و حكومەتی ناسیۆنایستی دواكەوتوو حكومڕانیان بــوون ،چونكە ئەحزابی نادیموكرات ،كلتورێكی ئۆپۆزسیۆنێكی الواز لەناو ئەو حزبانە بــوو ،بینیمان، هەلومەرجی بابەتی ئەخوڵقێت ،خەڵكەكە
هەلومەرجی ئێستای رێككەوتنی نێودەوڵەتی‌و دەوڵەتە ئیقلیمییەكان ،دەستكەوتەكان لەناو ئەبات ،خەتەر لەسەرمان هەیە ،ئەمەیە کە دەڵێین مەترسییەكان ئەبێت رێكمان بخاتەوە
دوای هەرەسی نیوەی سوپای عێراق، داڕوخانی باری دەرونــی نیوەكەی تری سوپای عێراق‌و دامودەزگاكانی تری، هیچ كەسێك چاوەڕوانی ئەوەی نەدەكرد ئەم حكومەتە خۆی بگرێتەوە .ئەوەتا، بەپشتیوانی نێودەوڵەتی ،لەبەری ئەوەی
سەرئەنجام روسیا بە هەموو پێشكەوتنی عەسكەری خۆی لەپارەوە هاتووەتە ناو سوریا ،لەگەڵ ئێران رێككەوتوون سوریا بپارێزن ،بینیمان پاشەكشەشیان بە توركیا كرد ،ئەمە دوو هەفتەیە دوای گۆڕینی سەرۆك وەزیران توركیا ،پەیتا
بپارێزن ،چۆن بازاڕ لەم واڵتانە‌و نرخی نـــەوت لــەم واڵتــانــە ،رێـــڕەوە ئــاویـی‌و وشكانیەكانی ئــەم واڵتــانــە پــارێــزراو بكەن ،سەرەنجام مەترسییەكانی ئەمنی، مەترسییەكانی ئابوری ،پەیوەندییەكانی نێودەوڵەتی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ
«« «
ئامادەكردنی :نەشوان ئەحمەد رۆژی چــوار شەممە 13ی تەمموزی ،2016لە كۆڕێكدا ،لەژێر ناونیشانی، «مەترسییەكانی دۆخی ئێستا؛ سازان یان تــرازان؟» كە لە زانكۆی سلێمانی، بۆ سیاسەتمەدارو روناكبیر ،مەال بەختیار ساز كرابوو ،ناوبراو ،باسی لە كێشەكانی ئێستای كوردستان ،عێراق‌و ناوچەكە كردو ،مەترسیەكانی خستەڕوو. لە كــۆڕەكــەدا ،مــەال بەختیار ،وتی: ناكۆكیەكی قووڵ لەنێوان گۆڕان‌و پارتی هەیە ،پەیوەندی پارتی‌و یەكێتیش وەكو جــاران نەماوە ،حزبە ئیسالمییەكانیش ســیــاســەتــیــان ئێستا بــۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان ،وەكو ئەو كاتە نییە كە هاتنە ناو ئەو كابینەیە.
ئومێدەوارم ،بەهاتنی ئێوەی بەڕێز بۆ ئەم كــۆڕە ،دەرگــای پرسیاری ویژدانی بكاتەوەو ،حزبە سیاسییەكان ،بەس بێت ئیتر گاسنی رەق‌و رقەبەرایەتی، ئەقڵی حزبایەتی تەسك ،لە لوتكەوە سەیركردنی خەڵكی تر بە بچوكی ،ئەمە دەبێت كۆتایی پێبهێنین .ئەگەرنا ،مێژوو وەكو سەردارو سەركردەكانی رابردوومان رەحمان پێ ناكات.
رادەپــەڕێــت ،قوربانیەكی زۆر دەدەن. ئەنجام ،بە كارەساتەكانی لیبیاو سوریاو یەمەن‌و ئەم واڵتانە كۆتایی دێت ،تونسی لێ دەركەیت كە ئومێدێكی بەخشیوە، باقی واڵتەكان ،وردە وردە ،گەڕانەوە بۆ چوار گۆشەی یەكەم. ئـــەوەی ئــەم قسانەی بــە مــن كــرد، بەرئەنجامەكەیەتی كە دەمەوێت ،پێتان بڵێم. حكومەتەكانی نــاوچــەكــە خەریكە كێشەكانی خۆیان چــارەســەر دەكــەن، توركیایەك كە گەورەترین ناكۆكی هەبوو لەگەڵ ئیسرائیل ،لەگەڵ عەرەبستانی سعودیە ،لەگەڵ سوریا ،لەگەڵ ئێران، لــەگــەڵ روســیــا ،واكــێــشــەكــانــی خۆی چارەسەر دەكات. سوریایەك ،كە لە كۆرنەرێكی مردوو گۆشرابوو ،لە غەر غەرەی مان‌و نەمان بوو ،ئێستا زلهێزەكانی وەكو ئەمریكاو روسیا ،بــاس لە رووخــانــی ناكەن ،لە پشتی پەردەشەوە خەریكی سازانن بۆ ئــەوەی بەشار چۆن بمێنێ ،حكومەتە ئیقلیمیەكانیش دەبێت چۆن رازی بن بەمانی. حكومەتی عــێــراق ،كــە دووچـــاری گــەورەتــریــن تەنگوچەڵەمەی ئابوری، سیاسی ،تائیفی ،ناوخۆیی ببو ،لە دوای هاتنی داعش ،هیچ كەسێك چاوەڕوانی ئــەوەی نەدەكرد كە ئەم حكومەتە لە
دەوڵەتە ،ئابورییەكی سەربەخۆی هەیە، وردە وردە واخەریكە بەسەر داعشدا ســەردەكــەوێــت ،شــارەكــانــی كۆنترۆڵ دەكات ،لە دوائەنجامیشدا بووە بە یەكێك لە كارئەكتەرەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئێستا ،ئەبینن پەیتا پەیتا ،فرۆكەكانی ئەمریكاو واڵتانی تر لە عێراق دادەبەزن، بۆئەوەی داعش بشكێنن‌و ئەم دەوڵەتە تەسلیمی ئەم حكومەتە بكەن كە ئێستا هەیە. ئێران ،كە گــەمــارۆدراوی ئەو هەموو دەوڵــەتــە گەورەیەیی دینا بــوو ،خۆی راگــرت ،وردە وردە 1+5ی سەرخست، ئێستا سەدان ملیار دۆالری بلۆك كراوی بۆ ئەگەڕێتەوە ،سەرەنجام دەوڵەتە گەورە‌و كۆمپانیا گەورەكان بۆڕ بۆڕێنیانە كامیان زوتر بگەنە بازاڕەكانی ئێران، ئێران؛ ئێستا لەگەڵ توركیا 31ملیار دۆالر تــەرازوی بازرگانیان هەیە؛ ئێران لەگەڵ عێراق چارەنووسیان واگرێدراوە كە هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت وا بەئاسانی ئەم دوو چارەنووسە بەیەكەوە گرێدراوە لەیەك بكاتەوە؛ چونكە هــەم ئێران حكومڕانییەكی شیعەی هــەیــە ،هەم عــێــراقــیــش حكومڕانییەكی شیعەی هەیە ،ئــەوە ئێران ئەبینین لە یەمەن چ كاریگەرییەكی هەیە ،لە لوبنان چ كاریگەرییەكی هەیە ،ئێرانمان بینی لــە ســوریــا چ كاریگەرییەكی هەبوو،
پەیتا قسە لەسەر ئــەوە دەكــرێــت كە توركیا لەگەڵ سوریا ئاشت دەبێتەوە، هــەمــوو دەرگــاكــانــیــش دەكـــاتـــەوە بۆ ئاشتبوونەوە ،ئێستا نێوان توركیاو سوریا لەسەر یەك گرێ ماوە بیكەنەوە ،توركیا دەڵــێ ،بۆ مــاوەی گواستنەوە بەشار بمێنێت ،روسیاو ئێران ،سورن لەسەر ئەوەی ئەو مەرجەشی نەمێنێت توركیا، لە ئەنجام توركیا چی دەكات؟ ئایا سور دەبێت لەسەر ئەم داخوازییەی ،یان لە ئەنجام خۆی لەم هەموو قەیرانە رزگار دەكــات كە تێی كەوتووە؟ ..بێگومان ئەم جۆرە حكومەتانە دەربازبوونیان لە قەیرانەكان ،زۆر الیان گرنگترە لەوەی لەسەر قسەیەكیان ،یان بڕیارێكیان سور دەبــن یــان ســور نابن؛ بینیمان لەگەڵ ئێران چۆن رێككەوتەوە ،بینیمان لەگەڵ روسیا چۆن رێككەوتەوە ،بینیمان لەگەڵ سعودییە چۆن رێككەوتەوە ،ئەشی بینین لەگەڵ سوریا چــۆن رێكدەكەوێتەوە، هەروەها لەگەڵ عێراقیش رێكدەكەوێتەوە. كەوابێ ،حكومەتەكانی كە چاوەڕێ بوین بگۆڕێ‌و ئەڵتەرناتیڤێكی دیموكراسی بێتە سەر كار ،ئەوا ئەبینین ئەو حكومەتانە بە پشتیوانی زلهێزەكانی دنیا ،وردە وردە سیناریۆی نوێی چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی ئیقلیمی‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دادەڕێژن ،لە پشتی پەردەوە رێكدەكەون، كە یەكەم چۆن ئاسایشی نێونەتەوەیی
دنیا چۆن سەرلەنوێ دابڕێژنەوە. لەپاڵ ئەمە ،ئێستا لە جەزائیر ،وەكو لە بەرامبەرتان نوسراوە لە ناوەڕاستی مانگی رابردوو« ،سوپاس بۆ ئەو الیەنەی كــە ئــاگــاداری كــردیــن» ،لــە جەزائیر كۆبوونەوەیەكی نهێنی كراوە لە نێوان توركیاو سوریا ،بە دەاڵڵی جەزائیر ،وادیارە جەزائیر هەر 25بۆ 30ساڵ جارێك مێژوو رۆڵێكی ئەداتێ ،ئەویش دەاڵڵییە لەسەر الشەی كوردو هێزە دیموكراتخوازەكان، واڵتێك ملیۆنێك شەهیدی داوە ،رێزی یــەك شەهیدی خــۆی ناگرێت ،تەنها حكومەتە داگیركارو دیكتاتۆرەكان رێك دەخــات ،لەسەر الشــەی گەالنی ئێمە، كۆبوونەوەیەكیان كردووە ،كۆبوونەوەكە سەركەوتوو بووە لە رووی پرانسیپەوە، كۆبوونەوەی دووەمیش بەڕێوەیە ،هەوڵ دەدرێت ئێران‌و عێراقیش لەو كۆبوونەوەیە ئامادە بن ،كۆبوونەوەكەی پێشووش، ئێران‌و عێراق رازی بوون ،بەاڵم ئامادە نەبوون ،كۆبوونەوەی دووەم یان سێیەم، لە جەزائیر یــان لە هــەر واڵتێكی تر، لەنێوان ســوریــاو توركیا ،كۆتایی بە رێككەوتنی ئەم دوو واڵتە بێنێت ،خۆتان ئەزانن كە دەوڵەتە گەورەكان سەرلەنوێ بە جۆرێكی تر بیر لەوە دەكەنەوە لەگەڵ ئــەم چوارچێوە سیاسییە تــازەیــە كە سوریا ،توركیا ،ئێران ،عێراق ،سیاسەتی نوێی ئیقلیمی ،چۆنیەتی دەستەبەركردنی سیاسەتە ئابورییەكانی رۆژئــاوا لەگەڵ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و دەوڵەتانی كەنداو، ئیتر ئەم سیناریۆیە دەبێت بە ستراتیج بۆ ئەو دەوڵەتانە ،كۆنرگەكانی جنێف بەردەوام دەبێت بۆ ئەوەی ئەم سیناریۆیە بكەن بە بڕیارێكی نێونەتەوەیی كە گــونــجــاو بێت لــەگــەڵ ئــەم ددیــــاردەو دەركەوتە تازەیەیی كە ئێستا هەیە‌و، الی هەمووشتان ئاشكرایە ،گرنگترین شت ئێستا لە دنیادا مەسەلە تێكشكانی داعـــش‌و تــیــرۆرســتــە جیهادییەكانە، تیرۆرستە جیهادییەكان ئێستا تەواویی رۆژئاوایان خستووەتە دۆخێكی نالەباری مەترسیدارەوە ،هەموو شتێك ئەخەنە الوە ،ئەم مەسەلەیە ئەكەنە مەسەلەی هەرە گرنگی خۆیان.
ذمارة ( )572دو شةممة 2016/7/25
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
بەو رێككەوتنەی كە بەڕێوەیە لەنێوان سوریاو توركیا ،رۆژئاوای كوردستان لە هەموو بەشەكانی تری كوردستان مەترسی زیاتری لەسەرە
ئامادەبووان .. ئێستا لەسەرەتای بەهاری عەرەبی نین، با ئەو خۆش باوڕییە فڕێ بدەین. جارێكیان لە كۆبوونەوەیەكدا بووین، قسە لــەســەر ئـــەوە دەكـــرا دەتــوانــیــن دەوڵەتی سەربەخۆ دروســت بكەین یان نا؟ ..كۆبوونەوەكە 17حزبی تێدابوو، بەسەرپەرشتی جەنابی كاك مەسعود بوو، یەكێك لە هەڤاڵەكان كە برای خۆشەویستم كاك محەمەدی حاجی مەحمودە ،باسی ئەوەمان كرد دەتوانین دەوڵەتی سەربەخۆ دروست بكەین یان نا؟ ..ئایا حكومەتەكان حسابمان بۆ دەكەن یان نا؟ ..ئەو كات كاك محەمەد قسەیەكی جوانی كرد ،وتی، حكومەتەكان خوا خوایانە حسابیان بۆ بكەین ،خەریكە لەناو دەچن ،ئەو قسەیە بۆ ئەو كات راست بوو ،بەاڵم ئێستا كۆتایی هات ،ئەم حكومەتانە مان ،حكومەتی كاندید
باكوری كوردستان بێگومان ،قارەمانن ،بەرگری گەورەیان كرد ،شەڕی زۆر زۆر قارەمانانە دەكەن ،لە هەڵبژاردنەكەی پار 80كورسیان بردەوە، هەموومان شانازیمان پێوە دەكردن ،ئەو سیاسەتە ئەڵێم ،كە وەك یەكێتی پێمان
یاسایی نا ،هەموو چركە ساتێك حكومەتی عێراقی ئەتوانێت بیانومان پێ بگرێت، پاساویشی هەیە بۆ ئەوەی بیانومان پێ بگرێت ،چونكە دەستور جێبەجێ نەكراوە، وا شــەش ساڵە داعــش هــاتــووە ،شەش رۆژهەاڵتی كوردستان ساڵە ئــەوەی بە سوپای عێراقی نەكرا، خۆتا بارودۆخی ئەوێ دەزانن ،لە ساڵی بە ئێمە كرا ،شەش ساڵە هاوار دەكەین ،1983 - 1982 ،هێزە كوردستانییەكان ئەگەر سەربەخۆییمان پێنایەتەدی ،ئەگەر لەوێ پاشەكشەیان كردووە ،ئەوە 32بۆ ریفراندۆم ئەم مانگ‌و شەش مانگمان پێ 33ساڵ دەچێت لە ئۆردوگاكانن ،میوانی دەكرێت ،با رای بگەیەنین ئەم ناوچە ئازیزی ئێمەن ،مەعقولە نەتوانن بە 33 كێشە لەسەرانە بێتەوە سەر كوردستان ،ساڵ لە نێوانی خۆیان لەسەر یەك خاڵی چی دەبێت؟ ..هیچ .ئەوپەڕی لە ئایندە سیاسی رێك بكەون؟ ..رێككەوتنێك حكومەتی عێراقی بیانومان پێ دەگرێت ،كە ئومێدێك بدات 30 ،ساڵە دانیشتوون رایبگەیەنین ئەو ناوچانە بێتەوە سەر گفتوگۆ دەك ــەن ،ناتوانن سەنگەرێكی كوردستان‌و راینەگەیەنین بێتەوە سەر سیاسی دروست بكەن؟ ..وەاڵمی مێژوو كوردستان ،خۆ هەر بیانومان پێ دەگرێت ،چۆن بدرێتەوە؟ ..ئەگەر موئامەرە هاتە هەر ئەو شەڕەمان لەگەڵ دەكــات ،ئەوە پێشەوە ،هــەر سیناریۆیەكی تر هاتە شەڕێكی چــاوەڕوانــكــراوی ئایندەمانە ،پێشەوە ،سیناریۆكە توانی جەزرەبەمان بەم محافزكارییە ،ئەگەرچی ،كەركوك ،لێ بدات ،با خۆمان زەمینە خۆشكەری شنگال ،مەخمور ،خانەقین ،جەلەوال ،جــەزرەبــە لێدانەكە نەبین؟ ..خۆمان قەرەتەپە ،جــەبــارە ،دووزخــوورمــاتــوو ،بەشێك نەبین لەوە؟ ..ئەگەر وابێ ،بۆ بەدەست ئێمەوە ،كەچی بیانومان هەیە بۆ گلەیی لە شێخ مەحمود دەكەین؟ ..بۆ ئەوەی ئەم مەسەلەیە یەكالیی بكەینەوە ،گلەیی لە شێخ سەعیدی پیران دەكەین؟ ..بۆ گلەییمان لە سمكۆ كــرد؟ ..بۆ رەخنە لە قازی محمەد دەگرین؟ ..بۆ رەخنە لە راپەڕینەكانی بارزانی دەگرین؟ ..ئاخر جیاوازی چییە؟ ..ساڵی ،1911 لە ناوچەی بارزانییەكان راپەڕین هەبوو، شێخ مەحمود لێرە شەڕی لەگەڵ روس دەكــرد ،بۆ بەرگری لە عوسمانی ،لەوال دژی عوسمنی بوین ،لەمال بەرگریمان لە عوسمانی دەكرد ،ئینگلیز هاتووە بە هەموو هێزی خۆی ،چوین لە شوعەیبە شەڕمان كرد ،سمكۆ ،شێخ مەحمود ،شێخ سەعید ،بارزانییەكان ،لە هەموو بەشەكانی كوردستان راپەڕین هەبووە ،الیەنی كەمی رێككەوتنی سیاسی لەنێوانیان نەبووە، سەرەنجام رێككەوتنی سیڤەر ،گۆڕا بە لۆزان .لۆزان سەری هەموومانی خوارد، مێژوو تەنها كەمال ئەتاتورك تاوانبار ناكات كە سیڤەری لەژێر فشار ،یان حكومەتی ماددەی دەستوری سەلماندویەتی ،سااڵنی پاشایەتی عیراق لەژێر فشار سیڤەریان جێبەجێكردنی مــاددەكــانــی دەستوری گــۆڕی بە لــۆزان ،خۆشمان تاوانبارین، تێپەڕیون ،جێبەجێی ناكەن ،پێش داعشیش سەركردەو سەردارەكانی خۆمان لەمێژوودا جێبەجێیان نەكردووە ،ئەوە نەبێت بڵێن نەیانتوانی هەلەكە بــاش بــقــۆزنــەوە، بەهۆی داعشەوە بیانویان هەبێ جێبەجێی ئێستا حزبی سیاسین ،چەپین ،راستین، ناكەن ،ئێمە دانیشتوین ناكۆكییەكانی نێوان ناوەراستین ،جۆرەها تەجروبەمان هەیە، خۆمان قوڵ كردووەتەوە ،لەسەر ئەوەی سەركردەی دیارمان هەیە ،رابەری دیارمان ئاسایش هی كاممانە ،پۆلیس هی كاممانە ،هەیە ،حكومەتمان هەیە 30 ،بۆ 40ساڵ قائیمقام هی كاممانە ،لەم شار لەو شار خەباتی چەكداری 50 ،ساڵ زیاتر خەباتی لەسەر پۆلیسێك هەڵدەدەین ،بەاڵم لەسەر سیاسیمان هەیە ،هەموو تەجروبەكانی چارەنووسی ئەم ناوچانە هەڵنادەین ،دوا مێژوومان لەبەرچاوە ،شكستمان خواردوە، بڕیاری لەسەر نادەین ،بەدڵنیاییەوە ،جــۆرەهــا دەرســمــان لەشكستەكان بۆ بارودۆخەكە بەرەو ئەوە بڕوات ئەم دەوڵەتە ماوەتەوە ،بەاڵم یەك سود لەیەك شكست ئیقلیمیانە لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوا رێك وەرنەگیراوە.. ، بكەون ،دڵنیابین ،كەركوك ،خانەقین، شنگال ،ئەم ناوچانە ،بە ئاسانی بەئێمە یەكالیی ناكرێتەوە بێتەوە سەر كوردستان، سوپای عێراقی ،دەوڵەتی عێراق ،كە خۆی گرت ئەم دەوڵەتە نابێت ،هەروەها دەوڵەتی
چەند ساڵ تێپەڕیوە بەسەر روخانی سەدام ،چەند ساڵ تێپەڕی لەسەر نوسینی دەستور ،چەند ساڵ تێپەڕی بەسەر وادەی جێبەجێكردنی ماددەی ،140تائێستا ئێمە شارۆچكەیەكی ناوچە دابڕێنراوەكانی كوردستانمان بەرەسمی نەهێناوەتەوە سەر كوردستان ،بە عەمەلی با ،بەاڵم بە یاسایی نا
هەموو حزبەكان وتووە ،ئەوە باكور لەدوای رێككەوتنەكە ،لە دوای ئەو سیناریۆیەی لە نێوان رۆژئاواو واڵتە ئیقلیمییەكان هەیە، رۆژئاوا ئەوە حاڵی بێت ،باكور ئەوە حاڵی بێت ،خراپتر دەبێت دۆخەكە ،حكومەتی توركیا لە خۆی رادەبینێت خراپتر بێت، بێگومان هەموومان دەزانین كە ئێستا بەداخەوە پەكەكە لەالیەن هیچ هێزێكی دنیاوە دانی پێدا نەنراوە وەك هێزێكی ئازادیخواز.
وتــون ،ئــەو كاتە وتمان هەدەپە بچنە حكومەت ،نەچوون .وتمان یەك وەزارەتان بەنێ بچن ،با ئاكپارتی حكومەت لەگەڵ ئێوە پێكبێنێت ،دوای مانگێگ وەرنــە دەرەوە ،حكومەتەكە ئێوە ئەبنە مایەی ئەوەی بروخێێت ،ئێوە ئەبنە مایەی ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت ،بەداخەوە نەچوونە ناو حكومەت ،دوایــی ئاكەپە، هەڵبژاردنی پێشوەختی سەپاند ،سەرەنجام زۆرینەی بەدەستهێناو حكومەتی بەتەنها پێكهێنا ،ئەوە زیانێك .زیانی دووەم ،لێرە بە راشكاوی دەیڵێم ،هەر لەسەرەتاوە باشوری كوردستان تائێستاو تا ئیاندەش پێمان باش نەبوو چەند ساڵ تێپەڕیوە بەسەر روخانی خەباتی چەكداری لە شاخەوە بگوازرێتەوە سەددام ،چەند ساڵ تێپەڕی لەسەر نوسینی نــاو شــارەكــان ،گــوێــزرایــەوە .سەرەنجام دەستور ،چەند ساڵ تێپەڕی بەسەر وادەی ئەوەی كە من ئەیخوێنمەوە ،ئەمەیە: پاشەكشەیان كرد ،كارێكی سەركەوتوو جێبەجێكردنی مــاددەی ،140تائێستا نەبوو ،یەك ملیۆن‌و نیو مرۆڤی كورد لەو شارۆچكەیەكی ناوچە دابڕێنراوەكانی رۆژئاوای كوردستان لــەبــەر ئـــەوەی تائێستا هیچ جــۆرە شارانە ئاوارە بوون ،حكومەت بۆسە بوو كوردستانمان بەرەسمی نەهێناوەتەوە رێككەوتنێكی كۆنكرێتی لەنێوان پەیەدەو داینابوو ،لە شاخ دەرەقەتیان نەدەهات ،سەر كوردستان ،بەكردەوە با ،بەاڵم بە
«« «
«« «
بینیتان ئەمریكا لە عێراق بە پاڵەپەستۆ كشایەوە ،ئەبینن ئێستا چۆن یەتەوە، ئێستا پسپۆرو سەربازەكانی عێراق پێنج هەزار تێپەڕی ،ئەم ماوەیە 500پسپۆری تر دێتە عێراق ،وا فرۆكەخانەی گەیارە پاك دەكەنەوە ،لەوێوە هێرش دەكەن بۆ موسڵ، دوای رزگاركردنی موسڵ ،دوای رزگاركردنی گەیارە ،خۆتان ئەبینین ،بااڵنسی سیاسی، چۆنیەتی مامەڵەی حكومەتی عێراقی لەناوچەكە ،پــەیــوەنــدی عــێــراق لەگەڵ ناوچەكە ،پەیوەندی عێراق لەگەڵ دەوڵەتە گــەورەكــان ،هاوكێشەكانی گۆڕانكاریی گەورەی بەسەردا دێت ،ئەوەی لەمەوبەر بۆ ئێمەش دەلوا بۆ گفتوگۆ ،لەمەودوا لەناو عێراقدا بۆمان نالوێ بۆ گفتوگۆ. ئــەم مــەســەالنــە ،بــەداخــەوە ئەڵێم، لەالی ئێمەی كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستان ،هەر وەك مەسەلەیەكی راگوزەر سەیر دەكــرێــت تائێستا ،هەواڵەكانی باڵودەكەینەوە ،جەریدەیەكی لەسەر باس دەكەین ،لە كۆنگرەیەی رۆژنامەوانی دا، ئەڵێین لە جەزائیر بەنهێنی كۆبوونەوە كراوە ،هەموو رۆژنامەو كەناڵ‌و توێژەرانی ئێمە ،وەكو ئــەوەی شتێكی زۆر سادەو ساكارو سادە رویدا بێت ،كەمترین قسەی لەسەر دەكــەن ،بەاڵم یەكێك هەڵەیەكی بچوك بكات ،هەموو كەناڵەكانی تەلەفزیۆن قسەی لەسەر دەكــەن ،چارەنووسمان لە كۆبوونەوەیەكی نهێنی لە جەزائیر گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت ،كەمترین لێكدانەوەمان لەسەری كرد. ئەم كۆڕە بۆ ئەوەیە ،كە بەپەرۆشییەوە زەنگێك لێ بەین بە ئومێدی ئەوەی حزبە سیاسییەكان تێكڕا ،ئەوەندەی دۆستمان هەیە لەم دنیاو لەم دەوروبەرە ،سەرلەنوێ بتوانین سیاسەتی خۆمان داڕێژینەوە، پەرۆشتر بــەدوای دەستەبەری ئایندەی رووداوەكاندا بگەڕێین.
بۆ روخان ،حكومەتی سوریا بوو ،ئەبینین كە سیناریۆی روخانی تەواو بووە ،دوای ئەوەی كە سیناریۆی رووخانی حكومەتی ئێستای سوریا بە تەواویی لە كۆنگرە نێودەوڵەتییەكان بڕیاری لێ دەدرێــت، ئیتر دەبێت بزانین ،لە دوای ئەو كۆنگرەو رێككەوتنانە ،لەبەر رۆشنایی ئەگەرەكانی ئەو رێككەوتنانە ،ئەبێ ستراتیجی خۆمان‌و سیاسەتی خــۆمــان‌و پەیوەندییەكانی ئیقلیمی‌و دەرەوەی خۆمان ،پەیوەندییە ناوخۆییەكانی خۆمان ،دیسانەوە دەبێت دابڕێژینەوە ،بەهاری عەرەبی تەواو ،هیوای روخانی حكومەتەكان تەواو ،رێككەوتنی حكومەتەكان بەشێوەیەكی گشتی لەنێوانی خۆیاندا كۆتایی هــاتــووە ،بــەرژەوەنــدی دیاری دەوڵەتە گەورەكان‌و ئیقلیمییەكان لەبەرچاومانە ،نازانم بە رێكەوت شتێك بێتە پێشەوە ،كــودەتــایــەك روب ــدات، ئەگەرنا رەوتی گشتی سیاسەتی ئێستای نێودەوڵەتی لەگەڵ دەوڵەتە ئیقلیمییەكان بە ئاشكراو نهێنی ،ئەوەی رێككەوتوون رێككەوتن ،ئەوی تریشی بەرەو رێككەوتن دەڕوات. ئێمە لــە كوێین؟ ..ئ ــەوەی هەڤاڵ شێخ لەتیف وتی ،هێشتا لەناو بازنەیەكی داخراوداین ،سەرۆكی پەرلەمان دەگەڕێتەوە یان ناگەڕێتەوە؟ ..سەرۆكی هەرێم بۆی درێژ بكەینەوە یان بۆی درێژ ناكەینەوە؟ ..یەكێتی‌و پارتی دەتوانن رۆڵ ببینن بۆ ئاشتكردنەوەی الیەنەكان یان ناتوانن؟ .. پارتی ،گۆڕان دەبینێت یان نایبینێت؟ .. گۆڕان رازییە پارتی ببینێت یان نایبینێت؟ ..ئەم پرسیارانەیە ،پرسیاری ترمان نییە ئێستا ،دوو ساڵە ئەم پرسیارانە دەكەینەوە، بەبێ ئەوەی بتوانر ێ وەاڵمێكی بابەتی‌و ئەقاڵنی بــدەیــنــەوە ،بەبێ ئــەوەی هیچ الیەكمان پێداچوونەوەی سیاسەتی خۆمان كردبێت ،مەترسییەكانمان وەك خۆی لەبەر چاو گرتبێت ،سەرەنجام ،هەندێك لە بڕیارە هەڵەكانمان كە كردوومانە راست بكەینەوە، سەرلەنوێ سیاسەتی راستتر دابڕێژینەوە. وابمێنینەوە ،بەدڵنیاییەوە ،نەك حكومەتە نەیارەكانی ئێستا ،خوا خوایانە وابمێنینەوە ،دوای ئـــەوەی كۆنگرە نێودەوڵەتییەكان دوا سیناریۆی چارەسەری كێشەكانی ئەم حكومەتانەو ،پەیوەندی ئەم حكومەتانەو ،دەوڵەتە گەورەكان كۆتایی پێ دەهێنن ،ئەو حكومەتانە ،باش باش دڵنیابین ،یەك بستمان بە قەرز نادەنێ، وەكو لە مێژوودا بستێكیان بە قەرز نەداوە پێمان ،هەروەها حكومەتە دۆستەكانی ئێستاشمان ،لەوە زیاترمان بۆ ناكەن كە ئێستا بۆیان كردوین ،شەڕی مان‌و نەمانیش لەسەر ئێمە ناكرێ با واپێشبینی نەكەین.
هەندێك هێزە رادیكاڵەكانی رۆژهــەاڵت، لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا نییە ،هەروەها لە كۆنگرەكانی جنێف قبوڵیان ناكەن، لەبەر ئەم دوو خاڵە: یەك :لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا ،هیچ جۆرە رێككەوتنێك‌و دەستەبەرێك نییە. دوو :لە كۆنگرەی جنێف ،تائێستا مافی كورد دەستەبەر نەكراوەو پەیەدە قبوڵ نەكراوە. ئەم سیناریۆیانە ئەگەر بچێتە سەر ،بەم سیاسەتەی ئێستای حكومەتی سوریا ،بەم ئەقڵیەتەی ئێستای ئۆپۆزسیۆنی سوریا، بەو رێككەوتنەی كە بەڕێوەیە لەنێوان سوریاو توركیا ،رۆژئــاوای كوردستان لە هەموو بەشەكانی تری كوردستان مەترسی زیاتری لەسەرە
رایكێشان بۆ ناو شار ،لەناو شار دەرەقەتیان دێت ،لەناو ماڵ گەمارۆ دەدرێن ،شارۆچكە بە ئاسانی گەمارۆ دەدرێــت ،لە كۆتایی سەدەكانی هـــەژدەوە ،شــەڕی چەكداری لەناو شار شكستی خواردووە لەمێژوودا، دوای ئەوەی تەكنەلۆجیای جەنگی بوو بە چەكێكی كاریگەری حكومەتەكانی دنیا ،هیچ شەڕێكی عەسكەری شارەكان ،سەركەوتنی بەدەست نەهێناوە ،سەركەوتنیش بەدەست ناهێنێت لــە ئایندە ،نمونەش شــەڕی كۆمەڵەی ئێران كەلە سنە كردی ،ساڵی 1981 - 1980بینیمان ،سنە شارێكی گەورەی رۆژهەاڵتی كوردستانە ،ئەو كاتەش ئێمە وتمان ئەم شەڕە سەركەوتن بەدەست ناهێنێت .كــردیــان ،شكستیانخوارد، ئەم شەڕانەش لە شارەكان ،بەداخەوە نەیتوانی سەركەوتن بەدەستبهێنێت ،كە ئێستا ئەم قسانە ئەكەین ،هەتا ئاخر تــوانــای خــۆمــان ،پشتیوانی بەشەكانی كوردستانین بۆ وەرگرتنی مافی نەتەوەیی‌و مافی دیموكراسیان ،لە رووی سیاسییەوە بەهیچ شێوەیەك لە بیروباوەڕی خۆمان پاشەكشە ناكەین ،بەاڵم رای خۆشمان بە
سااڵنی رابردووش نابێت لەبەرامبەر ئێمە، هاوكێشەكانیش لەبەرامبەرماندا بەوجۆرە نامێنێتەوە كە هەیە.
تایبەت
«
« جەزائیر هەر 25 بۆ 30ساڵ جارێك مێژوو رۆڵێكی ئەداتێ ،ئەویش دەاڵڵییە لەسەر الشەی كوردو هێزە دیموكراتخوازەكان
«
ذمارة ( )572دو شةممة 2016/7/25
ئەوەی لەمەوبەر بۆ ئێمە دەلوا بۆ گفتوگۆ ،لەمەودوا لەناو عێراقدا بۆمان نالوێ
هەلپەرست‌و بازرگانی شەڕ كراوەیە ،بەاڵم بتانگریەنین ،خۆمان بگرین ،باشترە. ئازاری خۆمان بدەین باشە ،بڵێین پارتی تاكەی ،گۆڕان تاكەی ،حزبە سیاسیەكانی تــر تــاكــەی ،یەكێتی تــاكــەی ،تاكەی كێشەكانمان چارەسەر ناكەین؟ ..كێشەی نــەوت بەچارەسەر نــەكــراوی مــاوەتــەوە، كێشەی ئــابــوری بــەچــارەســەرنــەكــراوی مــاوەتــەوە ،جێبەجێ نەكردنی دەستور بەچارەسەرنەكراوی مــاوەتــەوە ،كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان بەچارەسەرنەكراوی مـــاوە ،كێشەی پەرلەمانی كوردستان بەچارەسەرنەكراوی مــاوەتــەوە ،كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم بەچارەسەنەكراوی ماوە ،پڕۆژەی دەستور بەچارەسەرنەكراوی مـــاوەتـــەوە ،رێــكــكــەوتــنــی نــوێــی حزبە سیاسیەكان بەدی نایەت ،لەناوچەكەدا هیچ دەوڵەتێك نیە لەدەوڵەتەكانی ناوچە ،بڵێین لەئێستاوە تا دوای هەموو ئەگەرەكان كە روو دەدەن لەئایندە ،دڵنیا نین ئەم دەوڵەتانەی دەوروبــەرمــان بەتەواوەتی پشتیوانمان‌و لێمان هەڵناگەڕێنەوە ،تەنانەت دەوڵەتی عێراقیش ناتوانین وابڵین ،كە دەستوریشمان هەیە ،خۆ لەدەوڵەتانی دەوروبەرمان مافی دەستوری‌و نە زەمانی دەستوری هەیە، نــە هیچ رێكەوتنێكی سیاسیش هەیە لەگەڵ حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی بەشەكانی كوردستان ،لەم دەوڵەتانە نابێت چاوەڕوانی ئــەوە بكەین لــەدوای رێككەوتن لەنێوان دەوڵەتە گەورەكان‌و ئیقلیمیەكان خێرێك بە بەشەكانی كوردستان بكرێت ،الی ئێمە دەستور هەیە ،رێككەوتن هەیە ،ئەم هەموو قارەمانیەتیە هەیە ،هێشتا الیەنی كەم
«« «
بۆ ئەوەی ئەم كێشە سیاسیانەی هەناوی حزبە سیاسیەكان لەبەشەكانی كوردستان چــارەســەر بكەین ،ئــەوە حكومەتەكان كێشەكانی خۆیان چارەسەر ئەكەن ،ئێمەی حزبە سیاسیەكان كە قوربانی ئەدەین، بەدبەختی تەحەمول ئەكەین ،پێشمەرگە لەهەموو هێزێك زیاتر ،لەسوپای هەموو حكومەتەكان زیاتر ،سەلماندی هێزێكی ش ــەڕك ــەری ،جــەنــگــاوەری ،قــارەمــانــی، خۆبەخشی ،دوژمــن بەزێنە ،هەموو دنیا شایەتی دەدات ،كە پێشمەرگە بەرگری لــەئــازادی دنیا ئەكات ،بــەاڵم بۆ ئــەوەی ئازادیەكەمان دەستەبەر بكەین لە ئایندەو ،لە هەر ئەگەرێك لە ئەگەرەكان كە دێتە پێشەوە، دەب ێ كێشەكانی خۆمان چارەسەربكەین ،من هەموو ئەمانە بەمەترسیەكی گەورە ئەبینم، زۆریش گەورە ،ئەو كۆبونەوانەی جەزائیر، خەتەرە ،گۆڕانكاری لە ئاڕاستەكانی دوای بــەهــاری عــەرەبــی خــەتــەرە ،رێككەوتنی ئەم حكومەتانە هەمووی لە دەوروبەرمان بەئاسانی وەری مەگرن ،نابێت بەراگوزەر سەیریان بكەین ،نابێت بــەوە دەسخەڕۆ بین هەرێممان هەیە ،پێشمەرگەمان هەیە، فڕۆكەخانەمان هەیە ،پەیتا پەیتا هێز دێت یارمەتیمان دەدات ،ئەمانە هەمووی بۆ یەك ستراتیژە ،ئەویش تێكشكاندنی داعشە، لەبەرامبەریدا ئایا دەستەبەری سیاسیمان لەكۆنگرەكانی نەتەوەیی ،لە دەوڵەتە گــەورەكــان ،لــە نەتەوەیەكگرتووەكان، لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، ئایا ئــەمــەكــراوە؟ ..دەستەبەرمان بۆ بەدیهاتووە؟ ..نەخێر .كاتێكیش دەوڵەتە گەورەكان ،گەیشتنە دوا سیناریۆی نێوان خۆیان ،لەگەڵ دەوڵەتە دەوروبەرەكانمان رێككەوتن ،ئیمزایان كرد ،ئیتر هیچ هێزێك نیە سەد بەرامبەر بە ئێستا پێشمەرگە‌و ئازایەتیمان هەبێت ،ناتوانین ئەو بڕیارە نێودەوڵەتیانە بگۆڕین ،چونكە هاوكێشەكان، ئاڕاستەكان بەتایبەت هەمووی ئەگۆڕێت، ئــەوكــات وەكـــو چــۆن لــەمــێــژوودا هەر رێككەوتنێك كرابێت ،لۆزان كرا سەپاندیان، سەعد ئاباد بــوو ،پەیمانی بەغدا بوو، رێكەوتنی جەزائیر بوو ،پێش ئەوە ئەرزروم بوو ،پێش ئەوە رێكەوتنی زەهاوبوو ،جەنگی یەكەم بوو ،جەنگی دووهەم بوو ،كۆماری مەهاباد بوو ،پەیمانی ئەتڵەسی بوو ،هەموو لەسەر ناوچە دابڕێندراوەكانی كوردستان زۆر ئەمانە كرا ،چووە سەرو سەپاندیشیانن. نیگەران بین ،زۆریش مەترسیمان هەبێت، پێم بڵێن ،گەالنی ئێمە لەناوچەكە توانیبێتم بۆیە لەبەردەمماندا ماوەیەك مــاوە ،ئەم یەك پەیمانی ناوچەیی یان یەك بڕیاری ماوەیە وەك ماوەكانی تر رائەگوزەرێنین، نێونەتەوەیی‌و نێودەوڵەتی لە دنیا بگۆڕین، فەرموون هەموومان با وا رایگوزەرێنێن، لە كوێ گۆڕیومانە؟ ..لەهیچ شوێنێكی ئەم ئۆباڵی مێژوو لەئەستۆی هەموومانە ،بەاڵم رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە هیچ گەلێك نەیتوانیوە زیاتر لەئەستۆی ئەو الیەنانەی ئەتوانن هیچ بڕیارێكی نێودەوڵەتی بگۆڕێت سەبارەت چارەسەری بكەن ،بەڕونیش ئەیڵێم ،بە پلەی بەچارەنووسی ناوچەكە ،بۆ هەندێك لە یەكەم پارتی‌و جەنابی كاك مەسعود، بەشەكانی كوردستان مەترسیدارتر دەبێت، چونكە دەســەاڵتــی یــەكــەم الی ئــەوانــە، مــن نامەوێت موجاملە بــكــەم ،ئەگەر دەستپێشخەرییەكی كاك مەسعود فەرق بمەوێت قەوانەكە بەدیوێكی ترا لێدەم سۆز ئەكات لەگەڵ یەكێتی ،فەرق ئەكات لەگەڵ راكێشم‌و قسەی زەردو سور بكەم ،ئەوە دەستپێشخەرییەكی گــۆڕان ،یەكگرتوو، ئاسانە ،دروشمی جوان جوان بەرزكەینەوە كۆمەڵ ،سۆشیالیست ،بزوتنەوەی ئیسالمی، ئاسانە ،تەوفیقی بم ئاسانە ،هەلپەرست بم زەحمەتكێشان یان شیوعی. ئاسانە ،بیر لە كۆمپانیاكانم بكەمەوە چۆنی ك ــاك مــەســعــود ،ســــەرۆك وەزیــرانــی ئەپارێزم ئاسانە ،ئەم دەسەاڵت مسۆگەر ئێستا ،دەستپێشخەریەكانی ئەوان ،حزبی بكە ،ئــەم مەسئول مسۆگەر بكە ،ئەم ئــەوان ،بڕیاری ئــەوان ،تائێستا لەئاستی دەوڵەت مسۆگەر بكە‌و لەژێرەوە لەگەڵیان چارەسەركردنی كێشەكاندا نەبووە ،كارو رێكەوتن ئاسانە ،هەموو ئەم دەرگایانە بۆ
info_chawder@yahoo.com
4
چارەنووسی كورد لە كۆبوونەوەیەكی نهێنی لە جەزائیر گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت، بەاڵم كەمترین لێكدانەوەمان لەسەری كرد
كاردانەوە دەور ئەبینێت ،فاڵن حزب وای وت ،فاڵن مەسئوڵ وای وت ،فاڵن بەڵگەم وایە ،ئەمە قبوڵ ناكەم ،ئەم قسانە بۆ ناو ماڵی خۆمان تا رادەیەك ئەخوات ،هەندێك لە ئازارەكانت ئاسودە دەكــات ،بەاڵم بۆ رەهەندی ستراتیژی ،بۆ ئەگەرە مەترسیدارە چاوەڕوان نەكراو و چاوەڕوانەكراوەكانمان، ئەم جۆرە سیاسەتەی تائێستا گیراوەتەبەر دادمان نادات ،بۆیە یەكەم حزب پارتییە، یەكەم كەسیایەتی جەنابی كاك مەسعودە، كە دەبێت رابچەڵەكێن‌و ،وردتــر ،هەمە الیەنە تر ،بیر لە جۆرێك لە چارەسەر بۆ ئەم قۆناغە هەتا هەڵبژاردنی 2017 بكات .دڵی میللەتەكەشمان خۆشبكەین، بەهەمووشمانەوە هەوڵبدەین ،تەنگ‌و چەڵەمە ئابوری‌و سیاسی‌و ئیداری كە ئێستا خەڵك دەناڵێت ،بەڕاستی كە ئازارێكی زۆری خەڵكی داوە ،ئەم تەنگ‌و چەڵەمانە هەوڵبدەین دوای چــارەســەری سیاسی پەرلەمان كەوتە كار ،مەسەلەی سەرۆكایەتی چــارەســەركــرا ،پاشان نــەرم نــەرم كێشە ئابورییەكان چارەسەربكەین ،دوای ئەوە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەرپرسین، راســتــە لــەگــەڵ گـــۆڕان رێككەوتووین، پەشیمانیش نین لە رێكەوتنەكە ،موناقشە هەیە لەسەری یان نا ئەوە بابەتێكی ترە، لەناو خۆمان یان لە دەرەوە ئەوە شتێكی ترە ،بەاڵم سەركردایەتی هاوبەشی یەكێتی‌و گــۆڕان ،لەحەوت خاڵدا راگەیەندراوێكیان لـــەدوای رێكەوتنەكە راگــەیــانــد ،ئەگەر رێكەوتنە رەخنەی لەسەرە لەالیەن پارتیەوە، خۆ ئەو 7خاڵە لەسەركردایەتی هاوبەش بەئامادەبوونی بەڕێز نەوشیروان مستەفا،
نەبۆ پارتی تێدایە ،فەرموون ئەوە عەرزو ئەوە گەز ،با لەسەر ئەوە رێككەوتن بكەین‌و حزبەكانی تریش هاوكاریمان بكەن ،فەرموون ئەوە با بەرواردی بكەن ،حەوت خاڵەكە، خاڵ بەخاڵی بخوێنەوە ،هیچ خاڵێكی هیچ كێشەیەكی تیانیە ،پێشكەشكراوە كە چــارەســەری كێشەكان بكرێت ،فەرموون لەسەر ئەوە با بكەوینەوە گفتوگۆو پێشنیاری تر بابێتە پێشەوە. كاك مەسعود پیاوێكی گەورەی ،گەورەیی خۆت بنوێنە ،پارتی تۆ حزبی دەسەاڵتی، دەســەاڵتــی خــۆتــان بــۆ چارەسەركردنی كێشەكان بنوێنن ،نەك بۆ قوڵكردنەوەی كێشەكان .یەكێتی حزبێكی گەورەیت، یەكێتی ،جەنابی مــام جـــەالل-ت هەیە، یەكێتی تۆ لە 600بۆ 700كیلۆمەتردا داعشت تێكشكاندوە ،ئەم مەسەلە بچوكانە چیە ناتوانیت تێكی بشكێنیت ،لەخۆبردویی هیچ عەیب نیە بۆ حزبی گەورە ،پێشنیاری تازە عەیب نیە ،هیچ رێكەوتنێكش قورئان نییە ،تەنها قورئان ناتوانیت دەستكاری پیرۆزیەكەی بكەیت ،ئەمە رێكەوتنە، بــەدرێــژای مــێــژووی یەكێتی النیكەم لە 100تا 120رێكەوتنمان لەگەڵ حزبەكاندا لەناو خۆماندا لەناو الیەنەكاندا بوبێت پێیدا چوینەتەوەو گۆڕیومانە ،وازمانیش لێهێناوەو ،رێككەوتنی ترمان ئیمزا كردوە، پارتی خۆ لە جوود‌و جەوقەد ناكۆكتر نەبووین ،چیمان بەیەكتر نەكرد ،خۆ لە شــەڕی ناوخۆ كێشەمان زیاتر نەبووە، چەنمان لــەیــەك نەكوشت ،لەئەنجامدا چیبوو ،رێكەوتین یان رێكنەكەوتین ،ئەگەر داش بــەداش رێكناكەوین ،حزب بەحزب
بارودۆخەكە بەرەو ئەوە بڕوات ئەم دەوڵەتە ئیقلیمیانە لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوا رێك بكەون ،دڵنیابین، كەركوك ،خانەقین ،شنگال ،ئەم ناوچانە ،بە ئاسانی بەئێمە یەكالیی ناكرێتەوە بێتەوە سەر كوردستان
بەرێز دكتۆر بەرهەم ساڵح‌و بەڕێز هێرۆخان كە ئەوانەی تیابوون ئیمزایان كــردوە، لەسەر ئەو حەوت خاڵە هیچ گللەیەكیان نیە پارتی ،دەی فەرموون ئەو خااڵنە بكەن بەسەرچاوەی گفتوگۆ ،لەسەرچی وەستاون؟ ..هەموومان لەسەرچی وەستاوین؟ .. رێكەوتنەكەی یەكێتی‌و گۆڕان لەسەر سێ بۆ چوار خاڵ رەخنە هەیە ،لێی ئەگەڕێین ئــەوە بۆ شــەش مانگی تــر بۆ ساڵێكی تر ،بەاڵم حەوت خاڵی تر پێشكەشكراوە، تۆ بۆ بەئەسەری رەجعی یەیت مامەڵەم لەگەڵ دەكەیت ،بۆبە رێككەوتنە تازەكە، بە بریارە تازەكە نایەیت دانیشتنی تازە لەگەڵ یەكێتی‌و گۆڕان بكەیت ،بابە لەگەڵ یەكێتی بكە ،لەگەڵ گۆرانیش دوای ئەوە هەروەها لەگەڵ هەموومان بەیەكەوە ،حەوت خاڵی باش پێشكەشكراوە ئەو حەوت خاڵە نایابە ،هیچ نیگەرانیەكی تیانیە ،رێكوپێكە، بچوكترین نیگەرانی نەبۆ كاك مەسعود،
رێكناكەوین ،ئێستا هەلومەرجی بابەتی هاتووەتە پێشەوە ،هەلومەرجی بابەتی كە یەتە پێشەوە تەحەكومان ئەبێت تیا بكات ،لە 76یەكێتی‌و پارتی تا ساڵی ،1988 - 1987ئایە رێكەوتین حزب بە حزب؟ من بە ئێوە ئەڵێم ،بەهیچ شێوەیەك رێكنەكەوتین هەمومان لێرە دانیشتووین، پێشمەرگە دێرینەكان ،كارەكتەری هەموو رووداوەنە بوون ،كە هەن ،بەاڵم بارودۆخی كە كۆڕە ،ئەنفال ،روویدا ،دێهاتەكان نەما، بەدبەختیەكان كە روبــەروومــان بوونەوە، كیمیایی‌و هەڵەبجەو بەدبەختیەكان هات بەسەرمان هەلومەرجی بابەتی كە گۆڕا رێكەوتین ،بەرەی كوردستانیمان دروستكرد، دوای ئەوە شەڕی ناوخۆ دەستی پێكردەوە، هەلەكانمان قــۆســتــەوەو سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێنا ،پاشان قەدرمان نەزانی ،دیسان شەڕی ناوخۆ دەستی پێكرد، كام دەوڵەت لەم دەوڵەتانەی دەوروبەرمان
نــەمــان هێنابێت ،هــات شــەڕمــان كــرد، بووین بە بەشێك لەهاوكێشەی ئیقلیمی، بەدبەختیەكانمان هەمووی بەسەر خۆمان هێنا ،لە ئەنجامدا چی بوو ،لە ئەنجامدا لە ساڵی 1998لەواشنتۆن ،جەنابی ئۆلبرایت دەرگای وەزارەتی دەرەوەی بۆ كردینەوە، وتـــی ،فــەرمــوون رێــكــكــەون‌و كۆتایی بەكێشەكانتان بێنن ،لەئێران رێككەوتین سودی نەبوو ،لەتوركیا رێككەوتین سودی نەبوو ،واشنتۆن رێكیخستین؛ لەدوای ئەوەش خۆتان ئەزانن دەستپێشخەرییەكانی جەنابی مام جەالل بەبینی كاك مەسعود ،وردە وردە هاوكێشەكە گۆڕاو ،كە گۆڕدرا پەرلەمانمان یەكخست ،حكومەتمان یەكخست ،خۆمان ئامادەكرد بۆ روخانی ســەددام ،لەئێوە ئەپرسم ئەگەر ئەو رێككەوتنە لە نێوانمان نەبوایە ،سەددام بڕوخایە ،بەویژدانتان، یەكێتی‌و پارتی لە كەركوك یەكتریمان نە ئەكوشتەوە جارێكی تر ،كە چوینە ناو كەركوك هەڕەشەمان لێكرا ،خۆزگە پاشترو پێشتریش رێككەوتینایەو هەڕەشەمان لێنەكرایە ،ئێستا ئەو بەشە تەعریبەی هەڕەشە لە چارەنووسمان ئەكات ،نیوەیمان ئــەو كاتە دەربــكــردایــە ،ئێستا كەركوك ئاسانتر ئەهاتە سەر كوردستان ،وەك چۆن خانەقین ئێستا بڕیارێكی ئەوێت ،مەخمور بڕیارێكی ئەوێت ،كەركوك وانەماوە ئێستا، باشە حكومەت روخا ،بەرێكەوتوویی چوینە حكومەت‌و دەستورو هەموو دەستكەوتەكان لەبەرچاو بگرن ،دەی ئێستا دیسانەوە هەلومەرجێكی بابەتی هاتووەتە پێشەوە، هەلومەرجی بابەتی لێدانی عیراق ،ئومێدی رووخانی سەدامی تێدابوو .دەستكەوتەكانی دەســتــوری تیابوو ،بــەاڵم هەلومەرجی ئێستای رێككەوتنی نێودەوڵەتی‌و دەوڵەتە ئیقلیمییەكان ،دەستكەوتەكان لەناو ئەبات، خەتەر لەسەرمان هەیە ،ئەمەیە مەترسییەكان ئەبێت رێكمان بخاتەوە ،ئەویان دڵخۆشكەرە بوو هەلومەرجە بابەتیەكەمان قۆزتەوە. دەستكەوت بەدیهات .ئەمیان دڵتەنگ كــەرەیــە ،دەستكەوتەكان لەناو ئەبات، بەشێك لەخەباتی سەركەوتی بەشەكانی تری كوردستان پیالنیان لەسەرە ،ئاخر چ مەعقولە تائێستا نێوانی پەیەدەو پارتی خراپە ،نێوانی پارتی‌و پەكەكە خراپە، نێوانی پارتی‌و گــۆڕان خراپە ،نێوانی هەرێم‌و بەغدا خراپە ،ئەمە تراجیدیایە، مەعقولە ئەمە كۆمیدیایە ،چــیــە؟.. ئەم رقەبەرایەتیە بەم ئاستە سێ بەشی كوردستان النیكەم ناتوانین رێكبەوین، لەناو خۆشماندا ناتوانین رێكبكەوین، پەیەدە لەگەڵ حزبەكانی رۆژئاوا ناتوانێت رێكبكەوێت ،پەكەكە ئەوە سیاسەتیەتی لەگەڵ حزبە ناكۆكەكان هیچ رێكەوتنێكی نیە لەباكوری كوردستان ،ئەوە پارتی‌و الیەنەكان ،ئەوە ئێمە‌و الیەنەكان ،تاكەی ئەمە ئەبێت وابمێنێت ،ناكرێت ئێمە وابمێنین، وەكو وتم ،هەلومەرجی بابەتی ئەمجارە مەترسی تێدایە ،هەلومەرجی 1988بۆ ،1991فرسەتی تێدابوو بۆ سەركەوتن، هــەلــومــەرجــی 2003و روخــانــی ســەدام هەلومەرجی تێدابوو ،فرسەتی تێدابوو بۆ دەستكەوتی دەستورو چەسپاندنی سیستمی فیدڕاڵی هەلومەرجی بابەتی ئێستا ،بەهاری عــەرەبــی لەپاشەكشێدایە ،دەوڵەتەكان رێكدەكەون ،دەوڵەتە گەورەكان لەگەڵیان رێكدەكەون ،دەوڵەتە ناكۆكەكانی ناوچەكە كە بەهیچ شێوەیەك مافی كورد ناسەلمێنن،
رێكدەكەون لەنێوان خۆیاندا؛ بەڕێكنەوتوویی مافی ئێمە ناسەلمێنن ،كە رێككەوتن چیمان بەسەر ئەهێنن؟ رێك نین ئێستا ،النیكەمی مافی كورد كە زمانی كوردییە قبوڵی ناكەن، زمانەكەمان رێگە نادەن ،كە ناكۆكن میللەت لێیان راپەڕیوە ،كە شەڕو شۆڕ لەناوچەكەدا هەیە بوون‌و نەبوونی حكومەتەكەی بەشار ئەسەد لە غەر غــەرەدا بوو ،ئامادەنەبوو زمانی كوردی قبوڵ بكات ،ئامادە نەبوو شوناسی نیشتمانی بەكورد بدات ،دەی رێك بكەوێتەوە لەگەڵ توركیاو پەیوەندییەكانی سوریاو توركیا وەكو پەیوەندییەكانی ئێران‌و سوریا ،وەكــو سوریاو عێراقی لێبێت، ئەمە چی لێ چـــاوەڕوان دەكرێت ،چۆن چاكەی لێ چــاوەڕوان دەكرێت ،ناكرێت؟ ئێران لەچاو ئەوانە كەمترین كێشەی هەیە، رۆژهەاڵتییەكان هەر چاوەڕوان مەكەن بەو هەموو كێشەیەی ئێوە هاتانەو بەو هەموو كێشانەی ئێران لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە هەیەتی ،ئێران مافەكانتان بسەلمێنێت‌و وەری بگرن ،پێداچوونەوە زۆر گرنگە بەم ستراتیژیانە ،بەم سیاسەتانە ،بەم هەاڵنە، هەمومان كــردومــانــە ،بــەاڵم مــەڕ بەپێی خۆی‌و بزنیش بەپێی خۆی هەڵئەواسرێت، میللەتەكەشمان ئەوەندە ئەزمونی هەیە كە هەڵەكان‌و خانەی هەڵەكان باش دیاری بكات. با نەگاتە ئەوەی لوتمان با لە بەردی ئەلحەد ،كە گەیشتە ئــەوە ئەوكاتەش بڵێن ســەدەق نرخی نامینێت ،تــازە لە ژێر ئەلحەدەكەین هەموو رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی لەگەڵ ئەم دەوڵەتانە ئەلحەدە، ئەلحەدی ئەم رووداوانەی ئێستایە ،كە بۆمان هەڵكەوتوون ،كە لوتمان لێیدا هەزار جار بڵێین سەدەق قیمەتی نامێنێت. من پڕ بە دڵ ئومێدەوارم ئەم قسانەم بە پەرۆشی وەربگرن ،نەشمویست بەحزبایەتی قسە بكەم ،پڕ بەدڵ ئومێدەوارم هەموو حزبەكان لەبەر رۆشنایی ئەمەی كە هەیە، بابەتێكی مەترسیدار ،لەبەر رۆشنایی زروفــێــكــی مــەتــرســیــدار قسە بكەین‌و، چارەسەری كێشەكان بكەین. كۆتایی قسەكەشم ئەوەیە ،وا پەرلەمان ئیزن دراوە ،پشكی گــۆڕان لە حكومەت ئــیــزنــدراوە ،ناكۆكییەكی قــوڵ لەنێوان پارتی‌و گۆڕاندا هەیە ،پەیوەندی یەكێتی‌و پارتیش وەكـــو جـــاران نــەمــاوە ،حزبە ئێستا ئیسالمیەكانیش سیاسەتیان بۆچۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكان وەك ئەو كاتە نییە كە هاتنە ناو ئەم كابینەیە، سەیر ئەوەیە یەكێك لەگرێ كوێرەكان كە هەموو كێشەكانی لێكەوتەوە مەسەلەی سەرۆكایەتی هەرێمە ،ئەوەی الی من سەیرە ئەوەیە ،لە چارەسەرنەكردنی درێژە نەدانی سەرۆكایەتی ئێستای كاك مەسعودەوە باقی كێشەكان روویدا. ئــەوەی الی من سەیرە تا ئــەم چركە ساتەی ئەم قسانە ئەكەم ،یەك حزب، بەگۆڕانیشەوە ،بەئێمەشەوە ،بەكۆمەڵ‌و بەیەكگرتووشەوە ،یەك حزب نەیوتووە ئێمە كاك مەسعودمان قبوڵ نییە ،ئەی شەڕ لەسەرچی دەكەن؟ ..كە قبوڵتانە وەرن رێكبكەون ،ئاخر خۆ نەتانوتووە قبوڵمان نییە جارێكی تر. زۆر سوپاستان ئەكەم بۆ ئامادەبوونتان.
ژمارە ( )572دو شەممە 2016/7/25
بایك: ئەردۆغان باجی سیاسەتە هەڵەكەی دەدات جەمیل بــایــك هــاوســەرۆكــی كەجەكە دەڵێت «كودەتاكەی توركیا لەئەنجامی سیاسەتی هەڵەی ئەردۆغانەوە بووە، بەوەی لەپاش هەڵبژاردنی 2015شەڕێكی قورسی لــەدژی كــورد دەستپێكردو و پڕۆسەی چــارەســەری وەالنــا ،ئیستاش باجی ئەو سیاسەتە هەڵەیە دەدات».
كوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
ئاكتای: ئۆپەراسیۆنەكان دژی گولەنییەكان بەردەوامدەبێت یاسین ئاكتای یــاریــدەدەری سەرۆكی گشتیی ئــاك پارتی رایگەیاند :تاكو ئێستا 10هەزارو 410كەس بەتۆمەتی هــاوكــاریــكــردنــی كــودەتــاچــیــیــەكــان دەستگیركراون كە سەربە بزوتنەوەی گولەنن و وتیشی «ئۆپەراسیۆنەكان دژی گولەنییەكان درێژەی دەبێت».
٣٠پرسیار لەسەر كودەتاكەی توركیا
ن :فەیسەل ئایهان و :چاودێر یەكەم :تا ئێستا لە مێژووی توركیادا هیچ كودەتایەك بە گرتنی پرد دەستی پێنەكردوە. ئەو هێزانەی كە بۆ گرتنی پردی ئیستەنبول دانـــران دەتــوانــرا لــە گرتنی كەناڵەكانی تەلەڤیزیۆن بەكاربهێنرێن و بــەم شێوەیە وتارەكانی ئێردۆغان و بینالی یڵدرم ڕێی پێنەدەدرا باڵو بێتەوە .بۆ ئەمە نەكرا؟ دوەم :لــە هـــەر شوێنێكی دونــیــا كە كودەتا كرابێت ،یەكەم كار دەستگیركردنی سەرۆكوەزیران یاخود سەرۆككۆمار بووە، بەاڵم لەم كودەتایە تەنانەت یەك وەزیریش دەستگیر نەكرا ،لەبەرچی؟ سێیەم :تــەواوی كودەتاكانی توركیا لە بەرەبەیاندا كراوە ،بەاڵم ئەمجارە كودەتاكە خرایە كاتێكەوە كە هەموو هاواڵتیان توركیا لەسەر شەقامەكان بون ،ئەمە لەبەر چی؟ چوارەم :ئەو سەربازانەی كە هاتبونە سەر شەقامەكان هیچیان پلەدار نەبون و ئاگایان لــەوە نەبوو كە بۆ كودەتا هاتبون ،ئەمە لەبەرچی؟ پێنجەم :ئەردۆغان خۆی وتی كەوا لە كاتژمێر ٣ئاگاداری كودەتاكە بووە ،دواتر دەركەوت كەوا دەستگای هەواڵگری میت لە كاتژمێر ٣٠:٤خولەك ئەردۆغانیان ئاگاداركردۆتەوە. باشە گەر هەر ئەو كاتە بهاتایە سەر تیڤیەكان و بانگی خەڵكی بكردایە بۆ سەر شەقامەكان ئەوا هیچ یەكێك لە سەربازەكان نەیاندەتوانی بێنە سەر شەقامەكان ،ئەی بۆ وای نەكرد؟ شــەشــەم :ئــەردۆغــان وتــی ئــەم هەوڵەی كودەتا «لوتفی خودایە» باشە بۆ ٦كاتژمێر چاوەڕێی كرد ئینجا هاتە سەر شاشەكان، خۆ هەر دەیتوانی لە یەكەمەوە بیت،ئەی بۆ نەهات؟ حەوتەم :مادام ئەردۆغان لە كاتژمێر ٤:٣٠ ئێوارە لە كودەتاكە ئاگاداربۆتەوە ،ئیدی بۆ خۆی لە شوێنێكی سەالمەتدا نەشاردەوە و بڕیاری دا بێت بۆ ئیستەنبول كە ژمارەیەكی زۆری سەربازی كودەتاچی لێبوو؟ هەشتەم :كاتێك فڕۆكەخانەی ئەتاتورك دەستی بەسەراگیرا بوو لەالیەن كودەتاچیانەوە بۆچی ئەردۆغان هات لە ناو فرۆكەخانەی ئــەتــاتــورك نیشتەوە ،لــە كاتێكدا ئەمە مەترسیەكی گەورەیە بۆ سەر ژیانی ،ئەمە چ واتایەكی هەیە؟ نۆیەم :فڕۆكەكەی ئەردۆغان لە وێبسایتی (فالیت رادار )٢٤لە الیەن هەموو كەسەوە زانراوە كەی و لە كوێوە بۆ كوێ دەڕوات ،لە جیاتی گۆڕینی فرۆكەكەی بە دانەیەكی نەزانراو بە هەمان فڕۆكە فڕی كە شوێنی ئاشكرایە. لەبەرچی ئەردۆغان فڕۆكەكەی نەگۆڕی بە
5
میر فورات: باری نائاسایی رەوشەكە خراپتر دەكات دەنگیر میر فورات پارلەمانتاری هەدەپە دەڵــێــت «راگــەیــانــدنــی بــاری نائاسایی لەتوركیا ،رەوشــەكــە ئاڵۆزتر دەكــات، بۆیە دەبێ گشت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان هەڵوێستیان لــەدژی راگەیاندنی باری نائاسایی هەبێت».
لەبارەی كودەتاكەوە
پەیڕەو ئەنوەر
کودەتاکەی شەوی ١٥ی تەموز ،بەیەکەم کودەتای شکستخواردوی تورکیا دادەنرێت
مەبەستی رێگری كردن لە خستنە خوارەوەی؟ دەیەم :ئەردۆغان جگە لەوەی فڕۆكەیەكی هەڵبژارد كە شوێنی فڕینی ئاشكرا بوو لە هەمانكاتدا رێگەیدا فڕۆكەی ئێف ١٦لەگەڵیدا بڕۆن ،چۆن هیچ ترسی نەبوو لەوەی یەكێك لە فڕۆكەكان سەر بە كودەتاچیان نیە؟ یانزەیەم :ئەردۆغان لەبەر ترسی ئەوەی كە هەوڵی كوشتنی نەدرێت بە ژەهــراوی كــردنــی خــواردنــەكــانــی ،لــە كۆشكەكەیدا تاقیگەی پشكنینی خواردنی دروستكردوە. ئەردۆغانێك كە لە ژەهراویكردنی خواردنەكەی دەترسێت ،چۆن لەوە ناترسێت فڕۆكەكەی بە ئاسمانی ئیستەنبوڵدا بفڕێنێت كاتێك لەالیەن كودەتاچیان كۆنترۆڵ كراوە؟ دوانزەیەم :ئێنتیڤی ،سی ئێن ئێن ،دۆغان هــەبــەر ،ئاژانسی ئــەنــەدۆڵ ،لە سەرەتای كودەتاكە كاتێك هیچ شتێك دەرنەكەوت بوو وتیان ئەم كودەتایە لەالیەن جەماعەتی فەتحواڵ گیولەنەوە كراوە باشە چۆن زانیان كە ئەوان كردویانە؟ دواتر سەرۆك وەزیران و سەرۆك كۆمار هەستان بە دوبارەكردنەوەی ئەو وتانە لە كاتێكدا كەسەكانی پشت كودەتاكە دیار نەبوون ،ئەمە جێی گومان نیە؟ سیانزەیەم :كودەتاچیەكان دەبوو پەالماری كۆشكی سەرۆك كۆماربدەن بەاڵم لە جیاتی ئەوە پەالماری تەالری پەرلەمانیاندا .هەرچەندە پەالماردانی كۆشكی كۆماری كارێكی ئاسانترە و زۆر نزیكیشە لە پەرلەمانی توركیاوە؛ ئەی بۆ تەنها بۆمبێكیشیان تێنەگرت؟ چــواردەیــەم :كۆشكی كــۆمــاری لەالیەن هێزێكی تایبەتەوە كە ژمــارەیــان زیاتر لە هەزار كەسە پارێزگاری لێدەكرێت ،تا چەندە رەوایە كودەتاچیان بە ١٦سەربازەوە بڕۆن بۆ گرتنی كۆشكەكە! لەو ١٦سەربازەش تەنیا سیانیان پلەدار بن؟ دواتریش لە ماوەیەكی كەمدا لەالیەن پۆلیسەكانی كۆشكی كۆماری دەستگیر بكرێن؟ پـــانـــزەیـــەم :یــەكــێــك لــە فــەرمــانــدەی كودەتاچییەكان ،لەشەوی كودەتاكە دەچێت بۆ ئاهەنگی كچەكەی ،فەرماندەی كودەتا لە شەوێكی وەهادا بۆ دەچێت بۆ ئاهەنگ؟
شــانــزەیــەم :كودەتاچییەكان لەجیاتی دەستگرتن بەسەر تەالری تەرەتە دەیانتوانی دەستگرن بەسەر تەالری توركساتدا و پەخشی هەموو كەناڵەكانی راگەیاندن راگرن ،بۆ شتی وایان نەكرد؟ جگە لەوە دەیانتوانی دەستگرن بەسەر تەالری (تیب)و لەوێوە هەموو هێڵی ئینتەرنێت بپچڕێنن بۆ ئەمەیان نەكرد؟ حەڤدەیەم :دەزگای میت لە كاتژمێر ٤ی سەرلە ئێوارەوە تەواوی دەزگاكانی دەوڵەتی لە هەوڵی كودەتاكە ئــاگــادار كردبویەوە، بۆكارێكیان نەكرد بۆ پاراستنی تەالری تەرەتە و دەزگاكانیتر؟ ه ــەژدەی ــەم :دوای ئـــەوەی بەیاننامەی كودەتاچیان خوێنرایەوە لە تەرەتە؛ پاش ماوەیەك پەخشی تەرەتە دەستی پێكردەوە و هەموو شتێك ئاسایی بویەوە تا چەندە ئەمە كارێكی لۆجیكیە؟ نۆزدەیەم :لەگەڵ هەموو روداوێكی تیرۆرستی و كارەساتبار تۆڕەكانی پەیوەندیی تویتەر و فەیسبوك دادەخرێن لەالیەن حكومەتەوە، بەاڵم ئەو شەوە هیچ كێشەیەكی وا روینەدا لەبەر چی؟ بــیــســتــەم :لــەگــەڵ هــەمــوو روداوێـــكـــی تیرۆریستیدا حكومەت راگەیاندنەكان قەدەغە دەكات لەوەی لەسەر بابەتەكە هەواڵ دروست بكەن ،ئەمجارەیان بۆ كارێكی وای نەكرد؟ بیست و یەكەم :لە كاتی خۆپیشاندانەكانی گێزی پارك ئەردۆغان زۆر شڵەژابوو ،هەروەها كاتێك لە شاشەی تیڤیەكان دەردەكەوت بە ئاشكرا شڵەژانی پێوە دیار بوو .بەاڵم ئەمجارە هیچ شڵەژاوی پێوە دیــار نەبوو ،هەروەها زاواكەی زەردەخەنەی دەكرد بۆ كامێراكانی راگەیاندن ،ئەمە تا چەندە لۆژیكییە؟ بیست و دوەم :دوای ئەوەی تــەواوی دام و دەزگاكانی سەر بە بزوتنەوەی گولەن لە توركیادا داخران و دەستی بەسەرا گیرا ،دوای ئەوەی كەسانی سەر بە بزاڤەكە لە تەواوی دام و دەزگاكان دورخرانەوە ،ئیدی لە كاتێكی وەهــادا بۆ بێن كودەتا بكەن؟ پێش ئەوەی ئەو هەموو زەرەر و زیانە ماددیە بە خزمەت بگات باشتر نەبوو كودەتا رێكبخەن؟ ئەی بۆ
ئەو سەربازانەی كە هاتبونە سەر شەقامەكان هیچیان پلەدار نەبون و ئاگایان لەوە نەبوو كە بۆ كودەتا هاتبون
لە ماوەی ٣ساڵی رابردودا رێكیان نەخست؟ بیست و سێیەم :یەكێك لە تۆمەتباران بە كودەتاكەی ١٥ی مانگ جەنەرال مەهمەت دیشلیە كە برای یاریدەدەری سەرۆكی ئاك پارتی شابان دیشلیە .ئایا راستە دیشلی لە سەرەتاوە پالنی بۆ كودەتاكە دانــاوە و لە كۆتایدا دەستی لە كودەتاكە كێشاوەتەوە؟ بیست و چوارەم :دوای كودەتاكە حكومەت هەستا بە نان بڕاوكردن و دەستگیركردنی زۆرێك لە فەرمەنبەران و سەربازانی ناو سوپا؛ ئایا ئەو هەوڵەی كودەتا بۆ ئــەوە كرا كە پاكتاوی نەیارانی ئاك پارتی بكرێت؟ بیست و پێنجەم :سەرلەبەیانی دوای كودەتاكەی شەوی هەینی دەستوری توركیا پێشێل كراو ٢ئەندامی دادگــای دەستوری دەستگیركران ،كــە بــە هــەمــوو شێوەیەك پێشیلكاری دەستوری توركیایە ،لەبەرچی ئەم كارە كرا؟ پاشان ١٤٠ئەندامی دادگای بااڵ ٤٨،ئەندامی ئەنجومەنی شورای دەوڵەت، ٢هــەزار و ٧٤٥دادوەر و داواكــاری گشتی دەستگیركران! ئایا ئەمانە چ پەیوەندیەكیان هەیە بە كودەتاوە؟ بیست و شــەشــەم :لە وەزارەتـــی ناوخۆ ٨هــەزار و ٧٧٧پۆلیس لە كارەكانیان دورخرانەوە ،ئایا پۆلیسەكان بە كودەتاكە هەستاون؟ ئەمە تا چەند لۆژیكیە؟ بیست و حــەوتــەم ١٥ :هـــەزار و ٢٠٠ كارمەندی وەزارەتی پەروەردە لە كارەكانیان دورخــرانــەوە ٢١ ،هــەزار مامۆستا مۆڵەتی كاركردنیان لێسەندرایەوە ئەمانە هەمووی كودەتاچیبون؟ لە ٤٨كاتژمێردا ٥٠هەزار كەس راپێچی بەردەم دادگا كرا ،ئایا ئەمانە هەمووی كودەتاچیبون؟ ێ رۆژدا ،بە بیست و هەشتەم :لە ماوەی س دەیان هەزار كەس لە كارەكانیان دورخرانەوە، ئایا لیستی ناوەكانیان لەالیەن دەزگای میتەوە دیاریكراو بوو؟ خۆ گەر وابێت ئەوا كارێكی نا دەستوریتان ئەنجام داوە .گەر واش نیە لیستی ئەو ناوانە لەالیەن كێوە دیاریكراوە؟ بیست و نــۆیــەم :گـــەر كــودەتــاچــیــان سەركەوتوبونایە ،ئایا بەم شێوەیە خەڵكیان لە كارەكانیان دور دەخستەوە؟ سییەم :گەر بەم كــاردانــەوەی حكومەت كە خەڵك نان بڕاو دەكات و دەستگیریان دەكات بڵێین «كودەتای سپی» ئەوا هەڵەمان كردوە؟ سەرچاوە :رۆژنامەی یەنی حەیات
توركیا واڵتێكی پەرت و زاڵە ،مێژووی هاوچەرخی توركیا بەتایبەت دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە ،پڕە لەملمالنێی (سەربازی ،سوپا ،سیستەم و دەسەاڵتی مەدەنی) ،پڕە لە ملمالنێی جەنەڕاڵ و ئیسالمی سیاسی، جەنەڕاڵ و مەسەلەی سێكیۆالریزم و مەسەلەی كەمالیزم. ئەوەی دوێنێ روویدا ،مێژووی توركیا لەسەردەمی نوێدا دەكاتە دوو قۆناغ ،قۆناغی بەر لە كودەتا و قۆناغی دوای كودەتا ،قۆناغی دامەزراوەیەكی سەربازی بەهێز و قۆناغی دامەزراوەیەكی سەربازی بێهێز و بێ رۆڵ (كە لەداهاتودا ئەو دامەزراوەیە رووبەڕووی دەبێتەوە). كودەتاكەی دوێنێ لەهەموو كودەتاكانیتری توركیا جیاوازتر و الوازتر بوو ( ١٩٨٠ ،١٩٧١ ،١٩٦٠و ،)١٩٩٧ كودەتایەك لەڕووی ڕێكخستن و بەرنامە و كات و شوێن و رابەرایەتی و ستراتیژەوە بەوپەڕی الوازییەوە دەركەوت، نەیتوانی رەگەزە نەرم و رەقەكانی «دەسەاڵتی سیاسی» تێپەڕێنێت ،نەیتوانی خۆی بە مەسەلەی شەقام ،هێزی نەیار و دژە-ئاك پارتی و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا و دامەزراوەی پۆلیس و هەواڵگرییەوە ببەستێتەوە. كــودەتــاكــە لــە هــەوڵــی «گروپێكی نــــاڕازی ،كە رەنگە هاوسۆزییان بۆ هێڵی خزمەت (گولەنییەكان) هەبێت لەناو دامــەزراوەی سوپادا دەچوو ،یا سەر بە باڵی (ئەرگەنەكۆنەكان)ەوە بن ،لە فشارێكی خێرا دەچوو بۆ دوبارە داڕشتنەوەی شوناس ،جا شوناسی ئەردۆغان بێت ،یا گێڕانەوەی شوناسی سیاسی سەدەی رابردوی توركیا یا ئەو شوناسەی كە هەر لەسەرەتاوە كودەتاچییەكان بەمەسەلەی ئاشتی و دیمۆكراسی و دەسەاڵتی مەدەنیان گرێدا. كودەتاكە هیچی نەكرد جگە لە درێژكردنەوەی تەمەنی سیاسی ئاك پارتی و سەركردایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان ،ئەپدەیتكردنەوەی شەرعیەتی سیاسی دەسەاڵت و دەرفەتدان بە ئەردۆغان بۆ وەبەرهێنانی سیاسی زیاتر ،مۆبیلیزەكردنی دەنــگــدەری توركی، پاككردنەوەی دامەزراوەی سەربازی و دادوەری لە دژە- ئەردۆغانییەكان ،گەشەی ئیسالمی سیاسی ،دەستبردن بۆ مەسەلەی داڕشتنەوەی پەیكەری سیستمی سیاسی لە توركیادا ،مەسەلەی كێ كەسی یەكەم و سەنتەری دەسەاڵتی سیاسی بێت لە ناو سیستمەكەدا ،چۆن بڕیارە گەورەكان بگوازرێنەوە و كۆبكرێنەوە لەكەسی یەكەم ،چۆن قواڵیی سیاسی و ستڕاتیژی لەناو سیستەم و رایگشتی و كەلتوری سیاسی و سیستمی هەرێمی بە «تاكە كەسێك»ببەسترێتەوە ،تەنانەت كودەتاكە پارچە و گروپ و باڵە جیاوازەكانی ناو خودی ئاك پارتی-یش دەخاتە بەرەیەك و رووبەڕووی یەكگرتوویی و یەك راییان دەكاتەوە ،كودەتاكە تەنها دەتوانێت لە قواڵیی ئابوری و گەشەی ئابوری و شوناسی ئابوری و مەسەلەی لێبڕالیزمی ئیسالمی بدات و بیپوكێنێتەوە لە توركیادا. كودەتاكە نەیتوانی خەڵك و رایگشتی توركیا مۆبیڵیزە بكات و بیجوڵێنیت ،خەڵكی توركیا مێژوو و ئەزمونێكی تاڵ و پڕ ئازاری لەگەڵ مەسەلەی كودەتا و دەسەاڵتی سەربازیدا هەیە ،لەگەڵ توندوتیژی و عەسكەردا هەیە، رایگشتی توركیا دەسەاڵتێكی لەسەر مۆدێڵی ئاك پارتی پێ باشترە لە سەرباز و پارێزگاری لە دەســەاڵت و پەیكەری دەسەاڵت كرد ،دەزگای هەواڵگری و پۆلیس رووبەڕووی سەرباز بویەوە و هیچ بەرەیەكی یەكگرتووی سەربازی دروست نەبوو بۆ شكاندنی دەسەاڵتی مەدەنی.
ژمارە ( )572دو شەممە 2016/7/25
ناوخۆ
info_chawder@yahoo.com
6
موچەخۆران لەژێر فشارێكی گەورەی بانكەكاندان و حكومەتیش بێ دەنگە بەهۆی كەمبونەوەی موچەوە هاواڵتیان ناتوانن قەرزی بانكەكان بدەنەوە
چاودێر -تابان رەزا: بەشێكی زۆری ئــەو هاواڵتیانەی كەپارەی بانكەكانی كوردستان قەرزارن، لەئێستادا بەهۆی كەمبونەوەی موچەوە ناتوانن وەك خۆی قەرزەكانیان بدەنەوە بەبانكەكان ،هــەر ئەمەش وایكردوە كەبكەونە ژێر فشارێكی گەورەی دارایی و دەرونـــیـــەوە .ئــەمــە لەكاتێكدایە تائێستا حكومەتی هەرێم هیچ رێنمایی و بڕیارێكی بۆ كەمكردنەوەی قیست و قــەرزەكــان دەرنــەكــردوە .هــەروەك سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ئــاشــكــرایــدەكــات ،ئـــەوان نــوســراویــان بۆ حكومەت كــردوە ،بــەاڵم تائێستا وەاڵمــیــان نــەدراوەتــەوە .الیخۆشیەوە بەرێوبەری بانكی دیجلە و فــورات، ئــامــاژەبــەوەدەكــات ،حكومەت هیچ رێنمایەكی بۆكەمكردنەوەی قیستەكان دەرنــەكــردوە ،بەڵكو خۆیان هەوڵی ئەوەیان داوە قیستەكانی هاواڵتیان و موچەخۆران كەمبكەنەوە. ئەوەندەی نەمابوو خانوەكەیان لەدەستبدەن نــازەنــیــن عــەلــی ،فــەرمــانــبــەر، ئاماژەبەوەدەكات ،ساڵێك لەمەوبەر ئۆتۆمبێلێكیان لەكۆمپانیایەك بەقیست
سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێامنی: داوای پێداچونەوەی قیستەكامنان كردووە و چاوەڕێی وەاڵمی پارێزگای سلێامنین هێناوە كەمانگانە بڕی 500دۆالر بوە، بەاڵم بەهۆی قەیرانی دارایی و كەمی موچەوە نەیان توانیوە بۆماوەی پێنج مــانــگ قیستەكەی بــدەن ،هەربۆیە كۆمپانیاكەش بڕیاری ئەوەی داوە دەست بەسەر خانوەكەیاندا بگرێت ،ئەوانیش بۆئەوەی دەســت بەسەر خانوەكەیان نەگرن قەرزیان لەخزم و كەس وكاریان كردوە تابتوانن قیستەكەیان بدەنەوە.
ناچارن ئەو رێكارە یاسایە بگرنە بەر كە پێویستە وەك فرۆشتنی موڵكەكانیان بۆئەوەی قیستەكەیان بدەنەوە ،بەاڵم تائێستا لەالیەن ئەم بانكەوە یەك موڵكی كەسیان نەفرۆشتوە. وتیشی» زیاتر لە چوار ملیۆن دۆالر پەنگی خواردۆتەوە الی خەڵك تائێستا نەگەڕێنراوەتەوە». ئەو بەڕێوەبەرە وتیشی ،تائێستا حكومەت هیچ پاڵپشتی بانكەكانی نەكردوە و هاوكاریان نەبوە بانكەكان
بەپێی پێویست هاوكاری خەڵكیان كردوە بــەڕێــوەبــەری جێبەجێكاری بانكی دیــجــلــەو فـــورات لەسلێمانی ،بــە» چــاودێــر» ی راگــەیــانــد ،لــەوكــاتــەی قــەیــرانــی دارایــــی هاتۆتە پێشەوە كاریگەریەكی زۆری كــردۆتــە سەر بانكەكەیان ،خەڵكێكی زۆر قەرزاری ئەوانە و توانای دانەوەی قیستەكەیان نیە ،ئەوانیش بەپێ پێویست یارمەتی خەڵكیان داوە حكومەت پێنج موچەی خەڵك قــەرزارە ،بەاڵم خەڵك حەوت بۆ هەشت قیستی ئەوان قەرزارە ،بەو پێیەی حكومەت موچە لەكاتی خۆی نـــەدات و كــردویــەتــی بەنیوە موچە خەڵك ناتوانێت قیستەكانی لەكاتی خۆی بداتەوە رۆژانــە گرفتێكی زۆری بۆ دروستكردون ،ئەوانەی زیاتر دێنە الیان چینی موچە خۆرانن و بەپێ توانا هاوكاری هاواڵتیان كردوە قیستەكانیان بــۆ كــەمــكــردونــەتــەوە چــاوپــۆشــیــان خــۆیــان پــارەیــان لەبانكی حكومی هەیە هێشتا وەریـــان نەگرتۆتەوە، لێكردون. مەحمود عەبدولڕەحمان ،هیچ رێنمایەكیان لەالیەن حكومەتەوە ئەمیر رونیدەكاتەوە بانكی دیجلەو فــورات پێنەگەشتوە بۆ باشتر كردنی ئەم بانكێكی ئیسالمیە ،لەبەرئەوە بڕی دۆخــە ،بەڵكو خۆیان بەپێی توانای ئەو پارە بەقەرزەی دەیداتە هاواڵتی خۆیان هاوكاری خەڵكیان كردوە. هــەر ئــەو بڕەیان لێ وەردەگیرێتەوە حكومەت خۆی كێشەكەی بەبێ هیچ زیــادەیــەك ،غەرامەشیان دروستكردوە دەبێت خۆشی ناكەن ،لەسەر داوای ئەو فەرمانبەرو چارەسەری بكات مامۆستایانەی كە دێنەوە بۆدانەوەی لــەوبــارەیــەوە سەرۆكی ئەنجومەنی قیستەكیان و موچەیان كەمە بەشی تـــــەواوی قیستەكە نــاكــات بــۆیــان پــارێــزگــای سلێمانی تــایــبــەت بە كەمكردونەوە .خەڵكی ئەمرۆ توانایی «چـــاودێـــر» رایــگــەیــانــد ،ســەبــارەت پارە دانانیشی نیە لەبانكەكان ،چونكە بــە كــێــشــەی نــێــوان هــاواڵتــیــان و بانكەكان داوایان پێشكەش پارێزگای لەم رۆژەدا كەم كەس هەیە ناوبراو جەختی لــەوەش كــردەوە ،سلێمانی كــردوە ،بەپێی بڕیارەكەی كەسانێك هەن دێن پارەی تەواویان ئەنجومەنی وەزیران دیاریكردنی نرخ و پێ نیە ئەوانیش بەپێی موچەكەیان پێداچونەوە بەقیستەكان هەموو دراوە نیو قیستیان لێوەردەگرن ،هەندێكیان بەپارێزگاكان ،هەربۆیە ئەو داوایان داوە كە ماوەی ساڵێكە نەهاتون ودابڕون بە ئەنجومەن تاهاوكاری خەڵك بكەن، بەپێ زانیاركانیش ئەوان الی خۆیانەوە چەند كۆبونەوەیەكیان لەگەڵ بانك و وەبەرهێنەكان كردوە چاوەڕێ وەاڵمی ئەوانن. د .هــەڤــاڵ ئــەبــوبــەكــر ،ئــامــاژەی بەوەكرد ،ئەو بڕیارەی حكومەت دەری كردبوو بۆ پاشەكەوت ئەوكاتە هێشتا بڕیارەكە جێبەجێ نەبوو ،رایانگەیاندوە كە ئەم بڕیارە كێشە بۆهاواڵتی لەنێوان خــاوەن خانو كرێچی و بانكەكان و هــاواڵتــی دروســـت دەكـــات هــەروەهــا
بەرێوەبەری بانكی دیجلە و فورات: حكومەت هیچ هاوكاریەكامن ناكات ،خۆمان بڕی قیستەكامنان كەمكردۆتەوە
لەنێوان كۆمپانیان ،چونكە ئــەوان لەسەر ئەو بڕە موچەی خۆیان ژیانیان و قیستەكانیان رێكخستوە ،ئێستاش كــە موچە نیوەیە و لەكاتی خۆیدا نایەت كێشەیان بۆدروست بوە ،بەپێی الیەنە یاسایەكە ئــەوان ناتوان بێنە ناو باسەكەوە ،چونكە الیەنی سێیەم لەوەرگرتنی ئەو قەرزانە لەبانكەكاندا نیە خۆی خانوی كردۆتەوە رەهەنەوە لەبری ئەوە بڕە پارەیەكی وەرگرتوە لەنێوان ئەو هاواڵتیەو بانكەكە الیەنی
یان كۆمپانیاكە مامەڵەی لەگەڵ بكات دەبێت بەپێی موچە و بڕەكەی خۆی ئیمزای كــردوە بەهەموو شتێك قیستەكان بدرێتەوە ئـــازاد محەمەد ئەمین ،ســەرۆكــی رازییە ،ئــەوان ناتوانن دەســت بخەنە لیژنەی كارگێری و دارایــی و ئابوری كاروباری گرێبەستێكەوە كە قانون لەئەنجومەنی پــارێــزگــای سلێمانی ،رێگەی پێداوە ،دەبێت الیەنێكی یاسایی سەبارەت بەكێشەی دانــەوەی قسیت دادگاكان تەداخول بكات. لەالیەن هاواڵتیانە بەبانكەكان هەندێك حكومەت چارەسەرەكانی لەوانە هاتونەتە ئەنجومەن داوایــان بنەڕەتی نین پێشكەش كــــردوە ،پــاشــان ئـــەوان ســەرۆكــی رێكخراوی گەشەپێدانی بەدواداچون و چاودێری كردن ،پێیان راگەیاندون گەڕاندنەوەی ئەو ئەقیستانە ئابووری كوردستان ،رونیدەكاتەوە، تــائــێــســتــا هــیــچ بــڕیــارێــك لــەالیــەن حكومەتەوە لــەبــارەی كەمكردنەوەی قیستەكان لەالیەن كۆمپانیا و بانكەكان بۆ هاواڵتیان نەدراوە یان هەڵوەستە نــەكــراوە ،ئەوەشی كە كەمبوبێتەوە لەالیەن هەندێك لەكۆمپانیاكان خۆیانەوە بوە ،بەاڵم هێشتا وەكو پێویست نیە هەندێك لەبانك و كۆمپانیاكان داوای تەواوی قیستەكانی دەكات ،لەبەرئەوە حكومەت دەبوو تائێستا كاری بكردایە بۆ بانكەكان و كۆمپانیاكان و هەموو بۆكەمكردنەوەی قیستەكان یان نیوە ئەوانەی قیستی درێژ خایەنن ،دەبێت یان بارودۆخیان لەبەرچاوبگرێت بەهۆی بەپێی موچە و بڕەكەی لەكاتی موچە نەبونی موچەوە ،بەاڵم ئەو كۆمپانیا و ئەوانیش قیستەكە بدرێتەوە پێیان ،هەر كەسێك بانكانەش لەژێر فشاردان هەر حاڵتێكی لەو شێوەیەی ببینێت قـــەرزداری شونێكی تــرن ،ئەمانەش راستەوخۆ پەیوەندی بە ئەنجومەنەوە پێدەوترێت بەرێوبردنی قەیران. حیسام حەكم بەرزنجی ،وتشی ،ئەگەر بكات بۆئەوەی بەدواداچونی بۆبكەین. حكومەت چارەسەری ئەم دۆخە نەكات زیانی بۆهەردوو الدەبێت هەم خەڵك ناتوانن دەست بخەنە كاروباری و هەروەها بانك و كۆمپانیاكانیش، گرێبەستەوە هەر لەوبارەیەوە قایمقامی سلێمانی ،چونكە ئەگەر قیستەكان نەدرێتەوە بەختیار عــەبــدولــڕەحــمــان دەڵــێــت» ئەو خــاوەن كۆمپانیا و بانكە لەسەر قامیقامیەت بــەڕێــوەبــەرایــەتــیــەكــی ئەوداهاتە دەژی و ئەوكات ناتوانێت تەنفیزیە و یاسایی نیە ،ئەو الیەنانە موچەی فەرمانبەرەكانی بدات ،ئەوەشی لــەگــەڵ قیستی وەرگـــرتـــوە مــوچــەی كەمە بەگرێبەستێكی یــاســایــی الیەنێكی پەیوەندیداردا بۆراكێشانی ناتوانێت لەكاتی خۆیدا بیداتەوە، ســەیــارە یـــان خــانــویــەك یــان هەر حكومەت چارەسەری وەكو پێویست لەبەرامبەردا بارمتەیەك نیە ،لــەبــەرئــەوەی حكومەت ناچێت شتێكبێت دادەنرێت ،ئەگەر الیەنی كۆمپانیاكە بـــەرەو چاكسازی بــنــەڕەتــی هەموو یــان بانكەكە رێــك نەكەوێت لەگەڵ چارەسەرەكانی كاتییە. كڕیارە لەڕوو یاسایەوە خاوەن بانكەكە
سەرۆكی رێكخراوی گەشەپێدانی ئابوری كوردستان: ئەگەر حكومەت چارەسەری ئەم كێشەیە نەكات ،هەم خەڵك و هەم بانكەكان توشی زیانی گەورە دەبن سێیەم نیە ،ئەو الیەنی سێیەمەی كە حكومەتە وئەو بارودۆخەی دروستكردوە دەبێت خۆی بێتە ناوەوەو چارەسەری بكات. نــاوبــراو جەختی لــەوەشــكــردەوە، نوسراوێكیان بۆ ئەنجومەنی وەزیــران و وەزارەتـــی دارایــی كــردوە ،داوایــان لێكردوە كە ئــەو بــڕەی بۆ خەڵكیان پاشەكەوت كردوە بیخەنە سەر كارتێكی ئەلكترۆنی ،تاوەكو خەڵك بتوانێت وەك رەسید پارەی خۆی بەكاری بهێنێت، بانك و بەنزینخانە و كۆمپانیاكان ئەو شوێنانەی پــارە وەردەگـــرن خەڵك بتوانێت ئەو بڕپارە وەك رەسیدی خۆی لەرەقەمە حسابیەكە بەكار بهێنێت، ئــەگــەر حكومەت ئــەو بــڕیــارە بــدات كێشەیەكی هەموو خەڵك چارەسەر دەبێت ،بەاڵم تائێستا هیچ وەاڵمێكی ئەو نوسراوەیان نەداونەتەوە. ســەرۆكــی ئەنجومەنی پــارێــزگــای سلێمانی وتیشی ،ئەم كێشەكە نەالی ئەو هاواڵتیانەیە كە قیستیان وەرگرتوە نــەالی بانكەكانە ،بەڵكو حكومەت دروســتــی كـــردوە بــۆیــە ئــەو الیەنی دەبێت چــارەســەری كێشەكە بكات حكومەتە ،ئەوانیش چاوەڕێی حكومەت دەكەن هەوڵبدات چارەسەری بكات. بانكەكان سەر بــەوەزارەتــی دارایین، بۆیە ئەنجومەنی پارێزگاكان بەپێی یاسا ناتوانن چاودێری راستەوخۆ بكەن.
سەرۆكی لیژنەی دارایی پارێزگای سلێامنی: چاودێری بانكەكان دەكەین و دەبێت بەپێی بڕی موچە قیستەكان وەربگرنەوە
ذمارة ( )572دو شةممة 2016/7/25
info_chawder@yahoo.com
7
رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و گۆڕان، دۆخی بژێویی‌و گوزەرانی هاواڵتیان بەرەو كوێ دەبات؟ د.ئاسۆ مەحمود :لیژنەیەكی تایبەتمەندمان بۆ باشتركردنی بژێویی خەڵك پێكهێناوە‌و چاوەڕێی راپۆرتێك دەكەین فەرید ئەسەسەرد :دەرەوەی دەزگا شەرعییەكانەوە هەوڵەكانی ئەنجامدانی چاكسازیی نایەنەدی گۆڕان :ئەولەویەتمان بۆ باشتركردنی بژێویی خەڵكە پێرێ شەممە ،لە مەكۆی سەرەكیی بزوتنەوەی گــۆڕان لە شاری سلێمانی، جڤاتی نیشتیمانیی ئــەو حــزبــە بە سەرپەرشتیی رێكخەری گشتی كۆبونەوەو نەوشیروان مستەفا رایگەیاند ،ئەولەویەتی سەركردایەتیی هاوبەش ،چاككردنی باری بژێویی خەڵك‌و زیادكردن‌و رێكخستنەوەی داهــات‌و كەمكردنەوەی خەرجییەكان‌و نەهێشتنی بەهەدەردانی سامانی گشتیو پڕۆسەی چاكسازییە.
چاودێر – رێبین حەسەن: لــەگــەڵ ئـــەوەی مـــاوەی زیــاتــر لــە دو مانگ بەسەر رێككەوتنە سیاسییەكەی نێوان یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‌و بزوتنەوەی گــۆڕانــدا تێدەپەڕێت ،بەاڵم هێشتا دۆخ‌و گوزەران‌و بژێویی هاواڵتیانی هەرێم وەك خۆیەتی‌و بگرە خراپتریش بوە، لە مــاوەی چەند رۆژی رابردوشدا ،چەند كۆبونەوەیەكی ناوخۆیی لەناو یەكێتیی‌و گــۆڕان‌و هــەروا سەركردایەتیی هاوبەشی هەردوالش بەڕێوەچوە ،لەوچوارچێوەیشەدا هــەردوال تەئكید لە باشتركردنی بژێوی‌و «تەنیا بەكاراكردنەوە پارلەمان‌و ژیانی خەڵك دەكــەن .بەرپرسێكی بااڵی چاالككرنی دامەزراوە شەرعییەكان» یەكێتیش ئاشكرایدەكات ،هەماهەنگیی هەمو لەوبارەیەوە ،ئەندامێكی سەركردایەتیی الیەنەكان بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكان پێویستەو ئەگەر ئەو هەماهەنگییە نەبێت ،یەكێتیی ،بە (چاودێر)ی راگەیاند ،هەمو ئەم دۆخە تا هەڵبژاردنی ئایندەی پارلەمانی چاكسازییەك كە خۆی لە باشتركردنی كــوردســتــان درێــژەدەكــێــشــێــت .هاوكات بژێوی‌و گوزەرانی هاواڵتیانی هەرێمی ئەندامێكی جڤاتی نیشتیمانیی گۆڕانیش كوردستان ببینێتەوە ،تەنیا لە رێگەی دەڵێت «بــۆ چاككردنی بژێویی خەڵك دەزگا‌و دامەزراوە شەرعیەكانەوە دەبێت، لە رێگەی لیژنەیەكی هاوبەشی یەكێتی‌و بۆ ئــەوەش كــاراكــردنــەوەی پارلەمان‌و گــۆڕانــەوە كاردەكەین‌و كۆبونەوەكانیش كەوتنەوەگەڕی كرداریی چاالككردنەوەی بەردەوامن‌و لە ئایندەدا بە راپۆرتێك كار بۆ حكومەتی هــەرێــم پێویستە ،چونكە لە دەرەوەی دەزگــا شەرعییەكانەوە ئەوە دەكەین».
ئەنجامدانی
چاكسازیی
هەوڵەكانی نایەنەدی. فەرید ئەسەسەرد ،وتیشی «هەوڵی هەردوالمان ئەوەیە ،كە لەئێستادا سازانێك بێتەدی ،تــاوەكــو دەزگــا شەرعیەكان كــاراتــربــن ،وەك یەكێتیی‌و گۆڕانیش ئەوەی لەئەستۆماندایە پێشتر لەرێگەی ناوەڕۆكی بەرنامەی رێكەوتنەكەمانەوە، بۆ رایگشتیمان ئاشكراكردوە». ناوبراو ،ئاماژەی بەوەشكرد ،بۆئەوەی بتوانین چارەسەرێكی گونجاو بۆ سەرجەم بدۆزینەوە ،بەرنامەكەمان كێشەكان پێویستی بەهەماهەنگی تــەواوی هەمو الیەنە سیاسییەكان هەیە ،بۆ ئەوەش ئامادەكاری تەواومان هەیە ،بۆ گەیشتن بەرێكەوتنێكی نوێ ،بەدڵنیاییەوە ئەگەر پارتی‌و الیەنەكانی تریش لەم مەسەلەیەدا نەهاتنەپێش ،چارەسەر بۆ كێشەكان نادۆزرێتەوە‌و ئەم دۆخە بەردەوام دەبێت تــا هــەڵــبــژاردنــی ئــایــنــدەی پارلەمانی كوردستان ،ئەو كاتە قەیرانی شەرعیەت لەكوردستاندا زۆر فراوان دەبێت ،بەاڵم ئــەوەنــدەی پێمانبكرێت ،هەوڵدەدەین بەرلەوەی بگەینە ئەو كاتە ،چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزینەوە.
«لیژنەی بەدواداچونی كێشە دارایی‌و ئابورییەكانمان پێكهێناوە» الیــخــۆشــیــیــەوە ،ئەندامێكی جڤاتی نیشتیمانیی گــۆڕان ،بۆ (چــاودێــر) وتی «ســەركــردایــەتــی هــاوبــەشــی یەكێتی‌و گۆڕان لیژنەیەكی پسپۆڕ‌و تایبەتمەندیان پێكهێناوە ،بەناوی لیژنەی (بەدواداچونی كێشە دارایی‌و ئابورییەكان)و ئەم لیژنەیە پێكهاتوە لــە كۆمەڵێك خەڵكی زۆر پسپۆڕی هەردوال ،كە لەئێستادا سەرقاڵی لێكۆڵینەوە‌و بــەدواداچــونــن لەكێشە‌و گرفتەكان ،لەپێناوی دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان‌و لەماوەی ئایندەشدا ،راپۆرتێكیان دەبێت‌و بەردەوامیشن لەكۆبونەوەكانیان تاوەكو بیر لەوەبكرێتەوە ئاخۆ بەچی میكانیزمێك كوردستان لەم قەیرانە قوڵە ئابورییە رزگــار بكەن ،كە ئــەوەش هەمو هەرێمی كوردستان دەگــرێــتــەوە ،بەاڵم لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش تایبەتمەندیان پێدەدرێت ،بۆیە سەرەتا پێویستە چاوەڕێی ئەنجامی راپۆرتەكە بكەین». د.ئاسۆ مەحمود ،كە هاوكات باژێڕوانی سلێمانیی گۆڕانیشە ،جەختی لەوەكردەوە، ئێمە وەك هەرێمی كــوردســتــان پشتی سەرەكیمان فرۆشتنی نەوت بەستوە ،ئەم
فرۆشتنەش تاوەكو ئێستا بەناشەفافی مــاوەتــەوە‌و كەس نازانێت ئەو پارەیەی لەئەنجامی فرۆشتنەكەی دەست هەرێمی كوردستان دەكەوێت ،دەچێتەوە كوێ؟ دەبێت ئەمە رونبێتەوە ،كە ئایا ئێمە چەندێك نــەوت دەفرۆشین‌و چەندێكیش داهاتمان دەستبكەوێت؟ جگە لەوەش لە كەرتی كشتوكاڵ‌و گەشتیاری‌و پیشەسازیدا، چەندێك هەرێم دەتوانێت بڕواتە پێشەوە‌و تــاچــەنــد دەتــوانــیــن كـــارگـــەی گـــەورە دروستبكەین‌و واڵتانی خاوەن پیشەسازی بەهێز بانگهێشتی كوردستان بكەین؟ ،ئایا داهاتی حكومەت لەكوردستاندا چەندە؟و هەمو ئەو سەرچاوانە ئەگەر بەشەفافی‌و لەدەستێكی پ ــارێ ــزراودا كۆبكریتەوە، لەئایندەدا ئێمە چــۆن دەتوانین موچە دابینبكەین؟. لەبارەی نیگەرانیی خەڵك لە درێژەكێشانی كۆبونەوەكانی یەكێتی‌و گۆڕان كە تا دێت گوزەران‌و بژێویان بەرەو خراپتربونی زیاتر دەچێت ،ئاسۆ مەحمود ،رەتیكردەوە ،كە كۆبونەوەكان بۆ كات كوشتن بێت‌و وتیشی «ئێمە لەرێكەوتنێكی سیاسی گەورەداین لەگەڵ یەكێتیی‌و پێویستمان بەكۆبونەوەی بەردەوام هەیە‌و قسە‌و باسی زیاتری تێدا
دەكرێت ،كە پەیوەندی راستەوخۆی بەقوت‌و بژێوی ژیانی خەڵكەوە هەیە‌و بەردەوامی ئەو كۆبونەوانە بۆ بەڕێكردنی كات نییە، بەڵكو بۆ بەردەوامی كاركردنە بۆ لەپیناوی ئــەوەی رێككەوتنەكە بتوانێت خزمەت بە خەڵك بكات ،بێگومان رەنگە خەڵك بەشێكی كەمیی زانــیــاری كۆبونەوەكان تەنیا لە راگەیاندنەكانەوە ببیستێت ،بەاڵم بەدڵنیایەوە لە پشتی راگەیاندنەكانیشەوە بە بەردەوامی كۆبونەوەو دانیشتن هەیە». دەربارەی خەمساردیی پارتی دیموكراتی كوردستان لەچارەسەركردنی قەیرانەكان، بەرپرسە بااڵكەی گۆڕان ،دوپاتیكردەوە، ئەنجامدانی ئەم چاكسازیانە پێویستی بەهەماهەنگی هەمو الیەنەكان هەیە‌و وەك رێكەوتنە سیاسیەكە بەرەسمی داوامــان لەپارتی كردوە ،تا دانیشتن ئەنجام بدەین بۆ ئەوەی هەم رێكەوتنەكەی بۆ رونبكەینەوەو هەم باسیش لە چاكسازی بكەین ،بەاڵم بەداخەوە تاوەكو ئێستا پارتی دیموكراتی كوردستان وەاڵمــی نییە ،خۆ ئەگەریش پارتی لەم پــڕۆژە چاكسازیانەدا نەیەتە پێشەوە ،ئەوا گۆڕان‌و یەكێتی بەهەماهەنگی لەگەڵ الیەنەكانی تــردا كار دەكــەن بۆ ئەنجامدانی چاكسازی.
كێ لە بەڵگەنامەكانی ویكلیكس دەكۆڵێتەوە؟ ئەندامێکی دەستەی مافی گشتی :تائێستا کارمان لەسەر ئەو بەڵگەنامانە نەکردووە پارلەمانتارێك :پێویستە پارلەمان‌و هێزە سیاسییەكان هەڵوێستیان هەبێت چاودێر– نزار جەزا: لــە مــــاوەی رابــــــردودا پێگەی (ویكیلیكس) كۆمەڵێك بەڵگەنامەی لەسەر پارتی دادوگەشەپێدانی توركیا باڵوكردەوە ،كە لەچەند بەڵگەنامەیەكدا باسی پەیوەندییە بـــازرگـــانـــی‌و نــەوتــیــیــەكــانــی توركیاو هەرێمی كوردستان‌و پارتی دەكــات ،هاوكات باسی بــردنــەدەرەوەی بڕێك پــارەی هەرێمی كوردستان لەالیەن چەند بەرپرسێكی كــوردەوە كراوە .لەوبارەیەوە ،داواكاری گشتی هیچ كارێكی نەكردوە ،بە وتەی خۆیان رەنگە ئەو بەڵگەنامانە راست نەبن‌و ناكرێت هەر بابەتێك باڵوكرایەوە داواكــــاری گشتی خەریكی ئەوەبێت. هاوكات پارلەمانتارێك باس لەوەدەكات، ئەگەر پارلەمان كارابوایە كاری جدییان لەسەر دەكرد.
هەزاران بەڵگەنامە پێگەی ویكیلیكس نزیكەی 300هەزار بەڵگەنامەی لەسەر پارتی دادوگەشەپێدان باڵوكردۆتەوە ،كە 900بەڵگەنامەیان پەیوەندی بەهەرێمی كوردستانەوە هەیە، لە بەشێكی بەڵگەنامەكاندا هاتوە ،پارتی دادو گەشەپێدان لەمساڵدا بڕی 200 ملیۆن دۆالری داوەتە مەسعود بارزانی‌و بۆ دژایەتی پارتی كرێكارانی كوردستان بەكاریهێناوە .هاوكات باسلەوەكراوە، مەسعود بارزانی كۆمەڵێك كۆمپانیای نەوتی لە واڵتی توركیا دامــەزرانــدوە. ئەوەش ئاشكراكراوە ،شەش كارمەندی كەناڵی (رووداو) كــار بــۆ دەزگــای هەواڵگری میتی توركیا دەكەن. بەهۆی پەكخستنی پارلەمانەوە هیچ ناكرێ ئەندامێكی لــیــژنــەی یــاســایــی لە پارلەمانی كوردستان بە (چاودێر)ی
راگەیاند ،باڵوكردنەوەی ئەو بەڵگەنامانە كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت ،بۆیە ئەگەر پارلەمان لــەكــاردا بوایە بــەدواداچــونــی وردیــان لــەســەر دەكـــرد‌و بانگهێشتی الیەنی پەیوەندیداریان دەكــرد ،بەاڵم بەهۆی پەكخستنی پارلەمانەوە ناتوانن هیچ كارێك لەسەر ئەوە بكەن. تــەالر لەتیف ،وتیشی «داواكـــاری گشتی دەتــوانــێــت كــار لــەســەر ئەم دۆسیەیە بكات ،چونكە ئەمە دەبێتە هۆی دروستبونی گەندەڵی‌و هۆكارێكە بۆ هەدەردانی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و لێدوانی جیاواز لەبارەی ئەو بابەتەوە دەدرێــت ،بۆیە پێویستە كاری وردتر‌و جدیی لەسەر بكرێت». لەروی كاریگەریی ئەم بەڵگەنامانە لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێمیش بە دەرەوە ،ئەو پارلەمانتارە ،دەڵێت «بەدڵنیاییەوە كاریگەری سلبی دەبێت،
واڵتە بەجێبهێڵرێت بۆ تاكە حزبێك‌و بڕیاری حزبێك ،چونكە كوردستان بــەرەو هەڵدێر دەبــات ،تەنها‌و تەنها بەرژەوەندی خۆیان لێكدەدەنەوە.
چونكە هەر واڵتی توركیا دراوسێ نییە، بەڵكو واڵتانی دیكەش دراوسێمانن‌و لەئێستادا كۆمەڵێك واڵتــی زلهێز دەیانەوێت هاوكاری هەرێمی كوردستان بكەن ،لەم كاتەشدا كە ئەم بەڵگەنامانە باڵوكراونەتەوە ،دەبێتە هۆی الوازبونی داواكاری گشتی هیچی نەكردوە پەیوەندییەكانی هەرێم‌و ئەو واڵتانە‌و هیوا فاریق ،ئەندامی دەستەی مافی نەمانی متمانە ،جیاواز لەمە ئەوەی ئەم گشتیی هەولێر لە ئەنجومەنی دادوەری كارەی كردوە ،كەسێكە كە بەشێوەی هەرێمی كوردستان ،بە(چاودێر)ی نایاسایی لەسەر كورسیی سەرۆكایەتی راگەیاند ،هەر بابەتێك پەیوەستبێت هەرێمە». بە مافی گشتیو سامانی گشتی كاری نــاوبــراو جەختیلەوەشكردەوە ،لەسەر دەكـــەن ،بــەاڵم تاكو ئێستا پێویستە ســـەرۆكـــی پــارلــەمــان‌و كاریان لەسەر بەڵگەنامەكانی پێگەی پــارلــەمــانــتــاران‌و داواكــــاری گشتیو ویكیلیكس نــەكــردوە ،چونكە زۆر هێز‌و الیەنە سیاسییەكان هەڵوێستی جێگەی باوەڕ نین‌و هەندێك جار هەواڵ جدییان هەبێت ،چونكە لەئێستادا باڵودەكرێتەوە‌و راســت نییە ،بەاڵم تەنها الیەنێك پەیوەندی لەگەڵ واڵتان ئەگەر كاری لەسەر بكەن ،بەدواداچونی نییە ،بەڵكو چەندین هێزی دیكە هەن پێویست دەكەن جا لە هەرشوێنێكی كە پەیوەندییان لەگەڵ واڵتانی دیكە دامودەزگای حكومی بێت. هەیە ،بۆیە چیتر رێگەنەدرێت ئەم
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
Political, Educational & Social Weekly Press
No. (572) 25-07-2016
دووەمین کۆنفرانسی پالتفۆڕمی دابڕان بە دروشمی (ئاین بۆ تاک و دیموکراسی بۆ هەموان) لە ڕۆژانی ( )2016/9/23-22لە سلێمانی بەڕێوەدەچێت
رۆژی یەکەم ،سەرلەبەیانی سەعات ( 9:30بۆ :)12:30
تـــەوەری (جیهادیزم و ســەلــەفــیــزم) ،پێنج بــابــەت بــە دوو پانێڵ • پێشکەشدەکرێن .پانێڵی یەکەم سێ بابەت پێشکەشدەکرێت و دواتر پشویەکی ( )15خولەکی وەردەگیرێت .پاشان پانێلی دوەم دەستپێدەکاتەوە و دوو بابەت پێشکەشدەکرێتەوە. ئایا سەلەفیزم ڕەوتێکی ئیساڵحییە یان کوڕی سەردەمی قەیرانە قووڵەکانی ئەمڕۆمانە؟ ئایا لە هەر شوێنێک سەلەفیزم هەبوو؛ داعشیزم برەو پەیدادەکات یان دەپوکێتەوە؟ ئایا بەزەرورەت داعشیزم کوڕی دڵسۆزی بیری جیهادیی ئیسالمییە؟ ئایا بیری جیهادی لە هەناوی گێڕانەوەی خەونی خەالفەتی ئیسالمییەوە هاتوە یان نا؟ جیهادیستەکانی کوردستان لە چ ئاستێکدان ،تواناکانیان زیاددەکات یان دەپوکێتەوە؟ بیری جیهادیی چ مەترسییەکی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی کوردستان و خەونی کوردستانییەکانەوە هەیە؟ بیری جیهادیی لە کوردستاندا کاریگەریی چەندە لەسەر نەوەی نوێ هەیە؟ چاوگەکانی بیری جیهادی لە کوردستاندا چین؟ ئەم پرسیارانە ئەو چەمکانەی لەخۆگرتوە کە دەبێت لەم تەوەرەیەدا بوروژێنرێن.
رۆژی یەکەم ،پاشنیوەڕۆ ( 3:00بۆ :)6:00
«
تەوەری (ژن و ئیسالم) ،پێنج بابەت بە دوو پانێڵ پێشکەشدەکرێت. • پانێڵی یەکەم سێ بابەت پێشکەشدەکرێت و دواتر پشویەکی ( )15خولەکی وەردەگیرێت .پاشان پانێلی دوەم دەستپێدەکاتەوە و دوو بابەت پێشکەشدەکرێتەوە. لەم تــەوەرەدا پەیوەندییەکانی ژن و ئیسالم ،مافەکانی ژن و ئیسالم ،ژن و تەفسیرکردنی دەقی پیرۆز و پێگەی ژن لەناو تیۆلۆجیای ئیسالمیدا بابەتی ئەم تەوەرەن .بۆچی لەناو مێژوی فیقهی ئیسالمیدا فەقیهی ناوداری ژن دروستنەبوە؟ ئەو ڕێگرانە چین لەسەر ئەوەی ژن نابێت بە پێشنوێژ و ئیمامی مزگەوت و لە دوای پیاوەوە نوێژدەکات و لە دەرگای دواوە دەچێت بۆ مزگەوت؟ ئایا دەکرێت لەناو ژنانی موسڵماندا فیمینیزمی موسڵمان و بزوتنەوەی ژنانی وا دروستبێت کە داوای مافەکانی ژن لە فیقهـ و تیۆلۆجیای ئیسالمیی بکات؟ بۆ لە مێژوی ئیسالمیدا راڤەکاریی ناوداری ژن دروستنەبوە؟ فەرمودەناس سەریهەڵنەداوە؟ ژن بۆ جەستەی ،دەنگی، رەنگی دەبێت بشاردرێتەوە؟ بۆ تیۆلۆجیای ئیسالمی بیر لەوە ناکاتەوە ئیساڵح لە خۆیدا بکات و بەشانازییەوە رێ بۆ مێینە خۆشناکات کە ببێتە هونەرمەند ،گۆرانیبێژ ،موزیکژەن؟ ژن و سێکس و پەیوەندی بە ئاینەوە و کێشە سەردەمییەکانی چین؟ حیجاب و نیقاب ،کێشە و وتوێژەکان لە سەریان هەم لەنێو خودی ئایندا هەمیش لە ئاستی کۆمەاڵیەتی دا بەچی گەیشتوە و نوێترین گۆشەنیگا لەو بوارەدا کامانەن؟ لەم تەوەرەدا ئەو بابەتە قبووڵدەکرێت خاتونێکی توێژەر بەگیانێکی زانستییەوە دیدەکانی دەخاتەڕوو.
رۆژی دوەم ،سەرلەبەیانی سەعات ( 9:30بۆ :)12:30
تەوەری (سێکیوالریزم و ئیسالم) ،سێکیوالریزم وه‌ك تیۆرییه‌ك ،چ له‌سه‌ر • ئاستی ده‌وڵه‌ت و چ له‌سه‌ر ئاستی کۆمه‌ڵدا کارده‌کات .ئێمه ،وه‌ك گه‌النی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ،پێویستمان به چ ئاستێك له سێکیوالریزم هه‌یه ؟ سێکیوالریزمی ده‌وڵه‌ت، سێکیوالریزمی کۆمه‌ڵگا یا هەردوکیان ،یا هیچیان؟ بۆ گه‌یشتن به ده‌وڵه‌تێکی سێکیولێر ،ئایا ئاماده‌یی کۆمه‌ڵگایه‌کی سێکیولێر پێویستیه؟ چ مۆدێلێك له سێکیوالریزم له‌گه‌ڵ کوردستاندا ده‌گونجێت؟ کۆمه‌ڵێکی سێکیولێر و ده‌وڵه‌تێکی خاوه‌ن ئاین ،وه‌ك به‌ریتانیا؟ ده‌وڵه‌تێکی سێکیولێر و کۆمه‌ڵێکی دیندار ،وه‌ك تورکیا؟ یان ده‌وڵه‌تێك و کۆمه‌ڵێکی سێکیولێر وه‌ك فه‌ره‌نسا؟ به‌دیوێکی دیکه‌دا، ئایا راسته کریستیانیزم ئاینێکه به سروشتی خۆی له‌گه‌ڵ سێکیوالریزمدا ده‌گونجێت، به‌اڵم ئیسالم به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ سێکیوالریزمدا ناگونجێت؟ ئایا راسته که تیۆلۆژیای کریستیانیزم ده‌توانێت سێکیوالریزم ماڵیی بکات ،به‌اڵم تیۆلۆژیای ئیسالم ئه‌م توانایه‌ی تیادا نیه؟ ئایا راسته که ئیسالم ،له‌نێو کۆی ئاینه ته‌وحیدیه مێژوییه ده‌زگاییه‌کاندا" ،ئیستیسنایه" و ناتوانێت نه‌ك هه‌ر له‌گه‌ڵ سێکیوالریزمدا ،به‌ڵکو له‌گه‌ڵ مۆدێرنیتیێشدا خۆی بگونجێنێت؟
«
«
لە هەلومەرجی ئاڵۆز و پڕ شەڕوشۆڕی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا؛ ئێمە دیالۆگمان هەڵبژاردوە ،لە بەرانبەر توندوتیژی و قەتڵوعامی ئەوانی تردا؛ ئێمە برەو بە گیانی پێکەوەژیان و لێبوردن دەدەین. کاتێک دەوروبەرمان پڕ دەبێت لە ئاژاوە؛ ئێمە هەموان بانگدەکەین بۆ سەر مێزی لێکتێگەیشتن .چارمان نییە هەر دەبێت لە جێی داخستنی مانا، کار بۆ کرانەوەی مانا و خوێندنەوەی بابەتیانە بۆ پرسەکانمان بکەین، دووەمین کۆنفرانسی دابڕان ،بەم خەونانەوە دەست بە کارەکانی دەکات.
«
«
تەوەرەکانی کۆنفرانس
رۆژی دوەم ،پاشنیوەڕۆ ( 3:00بۆ :)6:00
پانێڵێک لەژێر ناونیشانی کێشەکانی خوێندنی ئاینی لە هەرسێ وەزارەتی • (خوێندنی بااڵ ،ئەوقاف و پەروەردە) دەبەسترێت ،هەروەها دوو توێژەر وەک چاودێر لەسەر وانەکانی (ئاین و پرسی توندڕەوی ،چاکسازیی لە پڕۆگرامەکان ،مامۆستاکان) بەشداریدەکەن .بەشداربوان باس لەوە دەکەن خوێندن و بەشە ئیسالمییەکان ،ئایا پێویستە چاکسازییان تێدابکرێت؟ ئایا هیچ ئیساڵحێکیان تێداکراوە؟ ئایا بوونەتە هۆی بەرهەمهێنانی بیری توندڕەوی و مرۆڤی توندڕەو بەرهەمدێنن؟ گەر وا نییە بۆ ئیمامی ئەقاڵنی و موعتەزلی لە مزگەوتەکانی کوردستاندا زۆر بەکەمی دەبینرێت؟ بۆچی بیری جیهادیزم و سەلەفیزم لە کوردستاندا بۆتە دیــاردە و مۆدێل؟ بۆ مۆدێلێکی تر لە ئیسالم بەرهەمنایەت؟ ئەو چاکسازییانەی بڕیارە لە کۆلێژەکانی زانستە ئیسالمییەکاندا گەیشتن بەچی؟ پڕۆگرامی پەروەردەی ئیسالمیی بۆ وەک خۆی ماوەتەوە؟ ئایا ئەوقاف چ پڕۆژەیەکی هەیە بۆ ئیساڵحکردنی بیری توندڕەوی لەناو پیاوانی ئاینیدا؟ ئەو بەشانەی لە ئەوقافەوە گوازرانەوە بۆ پەروەردە و خوێندنی بااڵ چ گۆڕانکاری و چاکسازییەکیان تێداکراوە؟
تێبینی • هەر توێژەرێک دەخوازێت بە توێژینەوە بەشداریبکات ،دەتوانێت پوختە ( )abstractو ( )cvبۆ ئەم ئیمایلە رەوانەبکات: conference.dabran@gmail.com پوختەکەش لە نێوان( ٢٠٠بۆ )٣٠٠وشە دا بێت ،دوایین کات بۆ وەرگرتنی پوختە()٢٠١٦-٨-٢٠ە و رێکەوتی ( )٢٠١٦-٩-١ناوی توێژەر و توێژینەوەکان کە بەشداری کۆنفرانسەکە دەبن رادەگەێنرێت. • ئەگەر توێژینەوەکە بە زمانی کوردی بوو پێویستە بە فۆنتی(یونیكۆد) بێت.
• بۆ پێشکەشکردنی هەر توێژینەوەیەک ()١٥خولەک کاتی بۆ تەرخاندەکرێت و نابێت لە (شەش هەزار) وشە تێپەڕێت. • خاوەنی هەر توێژینەوەیەکی پەسەندکراو ،کە لەدەرەوەی شاری سلێمانی بەشداریدەکەن ،کۆنفرانس تێچونەکانی هاتوچۆ و خواردن و مانەوەی ئوتێلی ئەو دو رۆژە دەگرێتەئەستۆ. • بۆ هەر توێژینەوەیەکی بەشداری کۆنفرانس پاداشتێک دیاری کراوە. • بۆ زانیاریی زیاتر ،توێژەران دەتوانن پەیوەندی بکەن بەم ژمارە تەلەفۆنانەوە٠٧٥٠١١٢٦٨٧٥ / ٠٧٧٠١٩٠٣٧٧٧ : • شوێن :سلێمانی
ژما رەکانی
بەرزان هەستیار r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
داهاتوو
دەقێکی نوێی شیعریی
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ژمارە ( )٥١3دووشەممە 2016/٧/25
پاشكۆيۆكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
لە هەر قەیرانێکدا کتێب دەتوانێت هیوایەک بێت دەزگاکانی باڵوکردنەوە لە چاپی کتێب بەردەوامن
ڕەخنەی چاودێر
فۆتۆ :ئاوات مستەفا
لــە درێــژەی کار و چاالکییــە ئەدەبییەکانــی ناوەنــدی غەزەلنووس -بۆ چاپ و باڵوکردنەوە ،شەممە ٢٠١٦/٧/٢٣ چەندیــن کتێبی نوێ لە مەراســیمێکدا بە ئامادەبوونــی نووســەران و وەرگێــڕکاران باڵو کرانەوە. لــە مەراســیمی باڵوکردنــەوەی کتێبە تازەکانــی ناوەنــدی غەزەلنووســدا ،بــە سەرەپەرەشــتیی ڕەوەز حەمەســاڵح- بەڕێوەبــەری ئەو ناوەندە ،چەند کتێبێکی دەزگای ســەردەمیش بــاو بوونــەوە. هــاوکات هــەر یــەک لــە ڕەووف بێگەرد، هەژار عوســمان و ژیوار جەوهەر لە بارەی کتێبەکانەوە قسەیان بۆ ئامادەبووان کرد. ڕەوەز حەمەساڵح ڕایگەیاند :سەرەڕای قەیرانەکان و هەموو گرفتەکان هێشتاکە لە چاپی کتێبەکانمــان بەردەوامین و هەوڵی زیاتریش دەدەین ،چونکە مەبەستی ئێمە تەنیا پێشخستنی کولتوورە. لــە کتێبــە تازەکانــی ئــەم ناوەندەدا چاومــان بە دوو زنجیــرەی تازە دەکەوێت کــە زنجیرەی یەکــەم بریتییە لــە کتێبی الوان و زنجیــرەی دووەمیــش کتێبــی مندااڵنە .ڕۆمانی «ئەستێرەکان بژمێرە» کتێبێکــی ســەر بــە زنجیــرەی الوانــە، کــە لویــس لۆری نووســیویەتی و شــلێر ڕەشــید لــە ئینگلیزییــەوە کردوویــە بــە کــوردی .وەرگێــڕی ڕۆمانەکــە دەڵێــت: کاتێک دەســت بە خوێندنەوەی ڕۆمانەکە دەکەیت وا هەست دەکەیت بەسەرهاتێکی واقعــی دەخوێنیتــەوە ،بەاڵم لە ڕاســتیدا زادەی خەیاڵــە ،خەیاڵێــک زۆر نزیــک لە ڕاســتییەوە .کاتێک سڕینەوە و کوشتاری ئینســانەکان لەســەر شوناســی جیــاواز بااڵدەســتیی خۆی دەنوێنێ ،ئیتر خەیاڵ چەنــد دوور بــڕوا هــەر ناتوانێت هەڵگری بڕێکی زۆر لە ڕاستییەکان نەبێت. کتێبێکــی تری زنجیــرەی الوان ڕۆمانی «شــازادە چکۆلە»یــە ،لــە نووســینی ئەنتوان دۆ سانت ئێگزۆپێری و وەرگێڕانی لە فەرەنســییەوە سەالحەدین بایەزیدی. ئــەم ڕۆمانە بــە خۆشەویســتترین کتێبی
خەڵکانــی ســەدەی بیســتەم ناســراوە و هەروەتــر وەرگێڕدراوتریــن کتێبی جیهانە دوای ئینجیل .ئەم ڕۆمانە قەبارە بچووکە لــە شــازادە چکۆلــە دەدوێــت کــە پاش ئــەوەی لە گوڵەکەی زویر دەبێت ســەری خۆی هەڵدەگرێت و بەناو ئەستێرۆکەکاندا دەخولێتــەوە ،لەم ڕێگایــەوە وانەیەکمان لــە ژیــان و هاوڕێیەتــی و ســەفەر و خۆشەویستی پێشکەش دەکات. کتێبی سێیەمی زنجیرەی الوان بریتییە لــە ڕۆمانــی «خوایــە تــۆ لەوێــی؟ منم مارگرێت» کە جودی بلووم نووســیویەتی و لــە ئینگلیزییەوە هەژار عوســمان وەری گێــڕاوە .ئەم ڕۆمانە کە بە قەڵەمی ژنێک نووســراوە ،زۆر بە وردی ڕۆ دەچێتە سەر
نیگەرانییەکانــی کچێکــی چواردەســااڵن، کە حــەز دەکات زوو مەمــک بکات و زوو عــادە ببێــت و هەرچــی زوویشــە کوڕێک مــاچ بکات .جــودی بلووم بەوە ناســراوە کــە دەتوانێت بــێ پەردە هەموو شــتێک سەبارەت بە هەموو شتێک باس بکات. «ئــەو مریشــکەی خەونی بــە فڕینەوە دەبینی» کتێبی چوارەمی ئەم زنجیرەیەیە و ســۆن مــی هوانــگ نووســیویەتی و باهۆزێ میرداوود لــە ئینگلیزییەوە وەری گێــڕاوە .هاوکات دوو کتێبەکەی زنجیرەی مندااڵنیــش بریتییــە لــە «کچەبەفرینە» و «پیــاوی نــاو هەورەکان» کــە هەردوو کتێبەکــە لــە الیەن کــۆس مایندەرتس و ئانێتــا فینیخــەوە نووســراون و باخچــە
محەمــەد لە هۆڵەندییــەوە وەری گێڕاون. ئــەم دوو کتێبە بە کوالیتییەکی زۆر بەرز چاپ کراون و مافی کۆپی ڕایتەکەشیان لە دەزگا هۆڵەندییەکە کڕدراوەتەوە. یەکێکــی تــر لــە کتێبەکانــی ناوەندی غەزەلنــووس بریتییــە لــە ڕۆمانــی «هەڵــەی نــاو ئەســتێرەکان بەختمان» لە نووســینی جۆن گریــن و وەرگێڕانی لە ئینگلیزییــەوە ژیــوار جەوهــەر .وەرگێڕی ڕۆمانەکــە لــە مەراســیمەکەدا ڕایگەیاند: «ســەرجەم داهاتی ئەم کتێبە پێشکەش بە نەخۆشــخانەی هیــوا دەکرێت ،چونکە خــودی ڕۆمانەکــەش لــە نەخۆشــیی شــێرپەنجە دەدوێــت ».ئــەم ڕۆمانــە لــە کەشــێکی ڕۆمانســی و فەلســەفیدا
بەســەرهاتی کوڕ و کچێکی تووشــبوو بە شــێرپەنجە دەگێڕێتەوە .نیۆ یۆرک تایمز ئاماژە بەوە دەکات :هەڵەی ئەستێرەکانی بەختمــان لــە خۆرئاوابوونــی هــەر کەنار دەریایەک ڕۆمانسیترە. ڕەوەز حەمەســاڵح ســەبارەت بــە ڕۆمانێکــی تری ئەم زنجیرەیە بە ڕەخنەی چاودێــری ڕاگەیاند :یەکێک لەو کتێبانەی کە بۆ ئێمە مایەی شــانازییە ،چاپکردنی ڕۆمانــی حەوتبەرگیــی «گــەڕان بۆ کاتی لەدەستچوو»ـــی مارسێل پرووستە .ئەم ڕۆمانەش شەممە بەرگی سێیەمی بە ناوی «ڕێگەی بــەرەو گورمانت» باڵو بووەوە، کە ســیامەند شاســواری لە ئینگلیزییەوە وەری گێــڕاوە و بەرگــی چوارەمیشــی
ئامادەیە بۆ چاپ. «گــەڕان بۆ کاتی لەدەســتچوو» بەوە ناســراوە کــە خوێنەرانی جیهان بەســەر دوو بەرەدا دابــەش دەکات ،بەرەیەک کە ڕۆمانەکەیــان خوێندووەتــەوە و بەرەیەک کە هێشتاکە نەیانخوێندووەتەوە. ڕەووف بێگەردیش لەم زنجیرە تازەیەی ناوەندەکەدا کتێبی «هەشت نامە»ی باڵو کردەوە ،کە نامەکانی نێوان گوینتەر گراس و کینــزا بۆرۆیە .لەم کتێبەدا بە وردی بە دنیــای دوو نووســەری گەورەی جیهان لە ڕێی نامەکانیانەوە ئاشنا دەبیت. هــاوکات لــە پــڕۆژەی هاوبەشــی نێــوان ناوەنــدی غەزەلنــووس و ماڵــی ســوهرەوەردیدا کتێبێکی گرنگی گۆستاڤ یۆنگ باڵو بووەوە بە ناوی «دەروونناسی و ئاییــن» کــە فەرمان ڕۆســتەمی وەری گێڕاوە. کتێبەکانی دەزگای ســەردەمیش کە ٤ کتێب بوون ،بریتییە لــە «فینۆمیلۆجیی هۆش» ،لە نووسینی هیگڵ ،کە بە یەکێک لــە کتێبە گرنگە فەلســەفییەکانی جیهان هەژمــار دەکرێــت و د .محەمەد کەمال لە ئینگیزییەوە کردوویە بە کوردی .هەروەها کتێبــی «دەستنووســەکان ناســووتێن» کــە بریتییــە لــە «یاداشــت و نامەکانی بۆلگاکــۆڤ» بــە وەرگێڕانــی بێهــزاد کوردستانی .هەروەتر کتێبی «ئەندێشەی سیاســی لــە ئەفالتوونەوە بــۆ ناتۆ» لە نووســینی برایــان ڕێدهێــد و وەرگێڕانــی فەرشــید شــەریفی .کتێبی «ســێکس و دەروون»یــش دواکتێبــی ئــەم زنجیرەیە بــوو ،لــە نووســینی د ،عەلــی کەمال و وەرگێڕانی سۆزان جەمال. ماوەتــەوە بڵێیــن ،ســەرەڕای ئــەوەی واڵتەکەمان لە دۆخێکی ئابووریی خراپ و کۆی ژیانیش لە دۆخێکی ناسەقامگیردایە، بــەاڵم هێشــتاکە دەتوانیــن کاڵڕۆژنــەی ئومێدێک ببینین ،کە ئەویش چاپی کتێبە لە الیەن چەند دەزگایەکی ئەم شــارەوە، چونکــە کتێب هەنــدێ جــار دەبێتە ئەو تاقە چەکــەی کە دەتوانین لــە ڕێگایەوە ڕووبــەڕووی خــەم و دەردەکانــی ئــەم ڕۆژگارە ببینەوە .هاوکات تەنیا کتێبیشــە کــە هەنــدێ جــار دەتوانێــت ڕووبەڕووی خودی جیهانیش ببێتەوە.
ژمار ه ( )٥١3دووشه‌ممه 2016/٧/25
2
به‌ڵگه‌نامه‌كاىن دادگاییكردىن "گوڵه‌كاىن خراپه"ى بۆدلێر
و .لە عەرەبییەوە :نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد به‌شى دووه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا ،له‌هه‌مــوو الیه‌كه‌و‌ه گه‌شــانه‌وه‌یه‌كى گــه‌ور‌ه ده‌رده‌كه‌وێــت، كۆمه‌ڵــێ رووه‌كــى جوانــى هه‌ڵكشــاو، فۆرمى دزێو و جوان له‌یه‌ك كاتدا ،چه‌ند ره‌نگێكی بریقه‌دارو شووم ك ه ره‌نگه‌كانى دى لــ ه ته‌نیشــتیاندا كاڵ ده‌بنــه‌وه، لێره‌دا شــاعیر «به‌هه‌شتى عه‌ده‌ن»ێكى دۆزه‌خییانه‌ى به‌دیهێناوه ،له‌و به‌هه‌شــت ه دۆزه‌خییــه‌دا (مــه‌رگ) هاوشــان له‌گه‌ڵ ده‌سته‌خوشكه‌كه‌یدا (شه‌هوه‌ت) پێكه‌و‌ه پیاســ ه ده‌كه‌ن ،نه‌ژادى دێرینى ماره‌كان به‌شــێوه‌یه‌كى كوشــند‌ه لــ ه راڕه‌وه‌كاندا رێده‌كه‌ن ،له‌ناوه‌ڕاستیشدا دارى مه‌عریف ه دوا ژه‌هــر فڕێــده‌دات و به‌موعجیــز‌ه لــ ه قه‌د‌ه بروسكه‌لێدراوه‌كه‌یدا دێته ده‌رێ. مــن هــه‌وڵ ده‌ده‌م لێــره‌دا بۆچوونى خۆم له‌ســه‌ر كتێبه‌كه‌ى به‌رێــز بۆدلێر پێشكه‌ش بكه‌م ،هه‌وڵ ده‌ده‌م روون بم پتــر له‌وه‌ى بیرى خۆم شــیبكه‌مه‌وه، ئــه‌م زنجیــر‌ه وتــاره‌ى من قســ ه بۆ هه‌مــووان ده‌كات ،بــه‌اڵم كتێبــى «گوڵه‌كانــى خراپــه» قســ ه بــۆ هه‌موو ئه‌وانــ ه ناكات ك ه زنجیره‌ك ه ده‌خوێننه‌وه. ئایا بیرۆكه‌یه‌كى زۆر دیاریكراو ده‌ربــاره‌ى كتێبه‌كــ ه پێشــكه‌ش بكــه‌م؟ ئایــا فــۆرم و ئیلهامــى فۆرمێكــى دیاریكــراوى ئه‌ده‌بى پێكــه‌و‌ه گــرێ بــده‌م؟ به‌ڵێ، هه‌وڵ ده‌ده‌م ئه‌م ه په‌یوه‌ســت بكه‌م به‌و شــیعر‌ه لیریكیانه‌ى میرابــۆ نوســیونى كــ ه پڕن لــ ه جورئــه‌ت و وڕێنه‌یه‌كى خه‌مهێن و ئیســتاتیكایه‌كى جوان ،بێگومان له‌ته‌نیشتى خه‌مێكــى ئه‌مانــه‌دا بــه‌رده‌وام هه‌یه .شــاعیر له‌ئاستى دیمه‌نى خراپه‌دا دڵخــۆش نابێــت ،ئــه‌و لــ ه رووبه‌ڕوبونه‌وه‌یــدا هه‌ســت بــ ه نه‌نگــى ده‌كات ،بــه‌اڵم وه‌ك دوژمنێك ده‌یناســێت به‌ره‌نــگارى و ده‌بێته‌وه ،ناشــزانم هێشــتا ئاخــۆ ســڵى لێده‌كاته‌و‌ه یــان وازى لــ ه ســڵكر د نه‌و ه‌ى هێنــاوه؟ بــه‌اڵم وه‌ك كه‌ســێكى شكستخواردوو قس ه ده‌كات ك ه شكســته‌كانى ى خــۆ ده‌گێڕێته‌وه. «گوڵه‌كانــى خراپــه» بۆنێكــى ناخۆشــى هه‌یــه‌و شــاعیر ئــه‌و بۆنــه‌ى هه‌ڵمژیوه ،ئه‌و هه‌ست ب ه خۆشنودییه‌كى خه‌مبــار ده‌كات ك ه مه‌ترســى ده‌هێنێت، ئه‌گه‌ر ئــه‌م كار‌ه له‌ته‌ك كار‌ه مه‌زنه‌كه‌ى دانتــى «كۆمیدیــاى خودایــى» بــاس بكه‌یــن ،به‌تایبه‌تــى به‌شــى «دۆزه‌خ» كــ ه گوناهــكار‌ه گــه‌وره‌كان له‌یه‌كێك ل ه به‌شه‌كانیدا ئاماده‌ن ،ئه‌وا له‌و دۆزه‌خه‌دا تابلۆى سوحاقیه‌كان (ژن ه لیسبیانه‌كان) پێویستى ب ه ده‌ستكارى و رێكخستنه‌وه‌ى نه‌بــوو .من ك ه میرابــۆ و بۆدلێر پێكه‌و‌ه ده‌به‌ســتمه‌وه ،هه‌روه‌هــا بۆدلێر و دانتى هاوته‌ریب ده‌كه‌م ،بۆ ئه‌وه‌ی ه جه‌خت له‌و‌ه بكــه‌م ك ه فلۆره‌نســیه‌كى دێرین ده‌زانێت
««
چۆن وته‌ى ترســناك و وێنه‌ى دڵڕه‌قانه‌و زه‌نگى پۆاڵیینى شــیعرى ،بناســێت .من هه‌وڵمدا ستایشــى شــارل بۆدلێر بكه‌م، من كتێبه‌كه‌ى بۆدلێرو به‌هره‌دارییه‌كه‌ى، له‌ژێــر ســێبه‌رى چاودێرییه‌كــى تونــدى دانتیدا ،جێده‌هێڵم.
بــۆ رۆژى دواتر ،رۆژنامــه‌ى «ژورنال دى برۆكســێل»ى كاتۆلیكــى وتارێكــى زۆر تونــدى به‌بــێ نــاوى نوســه‌ره‌كه‌ى باڵوكــرده‌وه ،هــه‌روه‌ك ئــه‌م به‌شــه‌ى وتاره‌كه ده‌ریده‌خات: «ماوه‌یــه‌ك بــه‌ر لــ ه ئێســتا باســى (مــه‌دام بۆڤــاری)م بــۆ كــردن ،ئــه‌م ســه‌ركه‌وتن ه ئابڕووبه‌ره ،ك ه له‌یه‌ك كاتدا هه‌م نه‌نگییه‌كى ئه‌ده‌بى ده‌نوێنێت و هه‌م شكستێكى ئه‌خالقى و هه‌م خستنه‌ڕووى نه‌خۆشییه‌كى كۆمه‌اڵیه‌تى .ئه‌م رۆمان ه ناشیرین ه –وات ه
مه‌دام بۆڤارى- هێشــتا زۆر پاكتــرو بێگوناهتــر‌ه له‌و كۆمه‌لــه شــیعره‌ى لــه‌م رۆژانــه‌دا چاپ كراو‌ه به‌ناونیشانى «گوڵه‌كانى خراپه»، نوســه‌ره‌كه‌ى نــاوى شــارل بۆدلێر‌ه ك ه پێشــتر ئیدگار ئــاالن پــۆى وه‌رگێڕاوه، ئه‌م پیاو‌ه ل ه د‌ه ســاڵ له‌مه‌وبه‌ره‌و‌ه به‌و‌ه ناسراو‌ه ك ه پیاوێكى مه‌زن ه له‌یه‌كێك له‌و ســه‌نته‌رانه‌ى ك ه پۆخڵه‌واتــى رۆژنامه‌ى بۆهیمــى و ریالیــى لێده‌رده‌چێــت .ئــه‌م كتێبــ ه پڕ‌ه لــ ه زنجیره‌یه‌ك ریســوایى و پیسوپۆخڵى ،هاوڕێكانى شاعیر تۆقیون و هــه‌ر زوو رایانگه‌یاند ك ه ئه‌م شــیعران ه فاشیلن ،بێگومان له‌ترسى پۆلیس».
«گوڵــه‌كاىن خراپه» بۆنێــى ناخۆىش هه‌یه‌و شاعیر ئه‌و بۆنه‌ى هه‌ڵمژیوه
تێبینییه‌كانــى بۆدلێــر بــۆ شــی دیستانگ-ى پارێزه‌رى پێویســت ه كتێبه‌كــ ه وه‌ك گشــتێك بخرێتــه‌ڕوو ،ئــه‌وه‌ى كــ ه گوایــ ه دواتــر ئه‌خالقێكى ترسناك به‌رهه‌م ده‌هێنێت. مــن پیرۆزبایی له‌خۆم ناكــه‌م بۆ ئه‌و ئاســانكارییه‌ى بۆیان كردووم كه ل ه 100 ســه‌د شیعردا ته‌نها 13سیانز‌ه شیعریان تاوانبــار كــردووه ،ئــه‌م ئاســانكاریی ه بــۆ مــن خنكێنــه‌ره .مــن بیــر له‌كــۆى شــیعره‌كان ده‌كه‌مــه‌وه‌و وه‌ك گشــتێك ته‌ماشــایان ده‌كه‌م ك ه مومكین نیی ه هیچ شــیعرێكى لێ الببرێت ،بۆی ه ب ه دادوه‌رى لێكۆڵینه‌وه‌م وت: تاك ه هه‌ڵه‌ى من ئه‌وه‌بوو ك ه پێشه‌كیم بۆ كتێبه‌ك ه نه‌نووسى ،ده‌بوای ه پیشه‌كى بنووسم و پره‌نسیپ ه ئه‌ده‌بییه‌كانى خۆمم تیادا تۆمار بكردایه ،هه‌روه‌ها ئه‌بوای ه ئه‌و مه‌ســه‌ل ه زۆر گرنگه‌م تیادا به‌رجه‌ست ه بكردایــه كــ ه
تایبه‌تــ ه بــ ه ئه‌خــاق (ســه‌باره‌ت بــ ه ئه‌خــاق لــ ه كارى هونه‌ریدا ،بڕوانــ ه نام ه جوانه‌كانى ئونوری ه دى بلزاك بۆ هیبۆلیت كاستل ل ه رۆژنامه‌ى السومێن). كتێبه‌كــه‌ى من ب ه بــه‌راورد ب ه كه‌میى نرخى كتێب لــ ه كتێبخانه‌كاندا ،نرخێكى بــه‌رزى بــۆ دانــراوه ،ئه‌مه‌ش به‌راســتى زه‌مانه‌تێكى گرنگه .كه‌وات ه من قســ ه بۆ گشت ناكه‌م و گشت نادوێنم. لێــره‌دا دوو شــیعر لــه‌و شــیعرانه‌ى قه‌ده‌غــ ه كــراون« :لیســبوس» و «نكوڵیكردنى ســان پییــر» ماوه‌یه‌كى زۆر‌ه باڵوكراونه‌ته‌وه‌و دادگاییش نه‌كراون. ئه‌گــه‌ر ناچــار بكرێم دان بــ ه هه‌ندێ هه‌ڵه‌دا بنێم ،ئه‌وا ده‌ڵێم ئ ه هه‌اڵن ه كۆنن و ده‌مێكــ ه كه‌ســانى تریــش كردوویانه، ده‌توانــم كتێبخانه‌یه‌كــت بــۆ پێكبهێنــم لــه‌و كتێبــ ه نوێیانه‌ى دوچــارى دادگایی
نه‌بوونه‌تــه‌وه‌و ،وه‌ك كتێبه‌كــه‌ى مــن هه‌واى «ترسى خراپه»یان هه‌ڵنه‌مژیوه. نزیكه‌ى ســى 30ســاڵ ه ئه‌ده‌ب به‌گشتى ئــازاده ،كه‌چى له‌ناكاو ئــه‌و ئازادیی ه ل ه كه‌ســى منــدا ســزا ده‌درێت .ئایــا ئه‌م ه دادپه‌روه‌رییه؟ لێره‌دا چه‌ند جۆرێك ل ه ئه‌خالق هه‌یه، لێــره‌دا ئه‌خالقێكــى ئیجابى و كرده‌وه‌یى هه‌یــ ه كــ ه ده‌بێ هه‌مــووان ملكه‌چى بن. بــه‌اڵم لێره‌دا ئه‌خالقێكــى تر هه‌ی ه ته‌واو جیــاوازه ،ئه‌ویــش ئه‌خالقــى هونه‌رییه، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه هونه‌ره‌كان ئه‌و ئه‌خالق ه جیاوازه‌یان سه‌لماندووه. دیسان لێره‌دا چه‌ند جۆرێك ل ه ئازادى هه‌یــه ،ئازادییــه‌ك هه‌یــ ه تایبه‌تــ ه بــ ه كه‌ســى بلیمه‌ت ،لێــره‌دا ئازادییه‌كى زۆر ســنورداریش هه‌ی ه بۆ خه‌ڵكى ڕه‌شــۆك و بــازاڕى .ئایــا بۆدلێــر مافــى ئــه‌وه‌ى نییــ ه ناڕه‌زایــى ده‌بڕێــت به‌رامبــه‌ر به‌و لێخۆشبوون و چاونوقاندنه‌ى ل ه كاره‌كانى بیرانژێ-دا كــراوه ،ئه‌و بابه‌تانه‌ى بۆدلێر ك ه ره‌خنه‌ى لێده‌گرن پێشــتر بیرانژێ باسى كردوون. دى جارێكــى دووپاتــى ده‌كه‌مه‌وه، ده‌بــێ هــه‌ر كتێبێك گشــتێك وه‌ك هه‌ڵبســه‌نگێنرێت .هه‌ر له‌ســه‌ره‌تاو‌ه هه‌مــوو كارێكــى شــیعرى بــه‌و جــۆره دانــراوه .به‌رێــز وه‌زیرى ناوخــۆ بێزاربوو‌ه لــ ه خوێندنــه‌وه‌ى ئــه‌و وتــاره‌ى لــ ه رۆژنامــه‌ى لۆمۆنیتــۆر باڵوكراوه‌تــه‌وه‌و تیایــدا ستایشــى كتێبه‌كه‌ى من ده‌كات. به‌رێــز دورڤیــێ كــ ه نوســه‌رێكى كاتۆلیكیــى زۆر ســته‌مكاره ،وتارێكى ده‌رباره‌ى «گوڵه‌كانــى خراپــه» البرد ك ه بــۆ رۆژنامه‌ى لۆپیــێ نێردرابوو، وتیان ئیتر قه‌ده‌غه‌ی ه هیچ شتێك له‌سه‌ر بۆدلێر له‌و رۆژنامه‌یه‌دا باڵو بكرێته‌وه. له‌راســتیدا مــن چه‌نــد رۆژێــك پێشــتر مه‌ترســیى خۆمــم بــۆ دادوه‌رى لێكۆڵینــه‌و‌ه ده‌ربڕیبــوو لــه‌وه‌ى كــ ه ده‌شــێ هه‌راوزه‌نــاى ده‌ستبه‌ســه‌رداگرتنى كتێبه‌كــ ه ببێت ه مایــه‌ى الوازبوونى ئیراده‌ى باشــى ئه‌و كه‌ســانه‌ى شــتى باش لــ ه كتێبه‌كه‌مدا ده‌بینن ك ه شایسته‌ى ستایشكردن بێت. به‌رێــز دادوه‌ر شــارل كوســا پیســۆرۆل وه‌اڵمى دامه‌وه‌و وتى :به‌رێزم هه‌موو دنیا به‌تــه‌واوى مافى ئه‌وه‌ى هه‌ی ه داكۆكى ل ه تۆ بــكات له‌هه‌مــوو رۆژنامه‌كانــدا به‌بێ ده‌رهاویشته. به‌رێــزان به‌رێوه‌به‌رانــى رۆژنامــه‌ى «الروڤــى فرانســیز» جورئه‌تى ئه‌وه‌یان نه‌بوو وتارى به‌رێز شــارل ئاسیلینۆ باڵو بكه‌نه‌و‌ه ك ه نوســه‌رێكى زۆر ســه‌نگین و به‌ویژدانه .ئه‌و به‌رێزانــه‌ى به‌رێوه‌به‌رانى رۆژنامه‌كــ ه لــ ه وه‌زیــرى ناوخــۆو‌ه بیســتبوویان كــه باڵوكردنــه‌وه‌ى ئــه‌و وتاره‌ى شــارل ئاسیلینۆ كارێكى خراپه‌و ده‌بێته مایه‌ى مه‌ترسى بۆ ئه‌وان. به‌مجــۆر‌ه ده‌ســه‌اڵت جه‌وروســته‌م ده‌نوێنێــت و رێگرى دروســت ده‌كات بۆ قه‌ده‌غه‌كردنى كتێبه‌كه. سه‌رده‌مى ناپلیۆنى نوێ ده‌بێ به‌دواى ناودارانى ئه‌ده‌ب و هونه‌ردا بگه‌ڕێت پاش ناودارانــى جه‌نــگ .لێــره‌دا ئه‌خالقێكــى ساخت ه هه‌یه ،ئه‌م ئه‌خالق ه ده‌گات ه ئه‌وه‌ى بڵێین :لێر‌ه به‌دوا هیچ شــتێك نانوسین جگ ه ل ه كتێبى دڵخۆشكردن ك ه ده‌یه‌وێت بیســه‌لمێنێت ك ه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه مرۆڤ ب ه باشــى له‌دایك بــووه‌و هه‌موو خه‌ڵكى به‌خته‌وه‌رن. ئه‌مه دووڕووییه‌كى قێزه‌ونه(بڕوان ه كورته‌ى لێپرسینه‌وه‌كانى من، هه‌روه‌ها لیســتى ئه‌و شیعرانه‌ى قه‌ده‌غ ه كراون).
سەفەری
دەربارەی ڕۆمانی ئەستێرە
شلێر ڕەشید ڕۆمانــی «ئەســتێرەکان بژمێــرە» لــە دونیــای بەرائەتــی منداڵــەوە دەتباتــەوە نــاو دونیای پــڕ پالنی گــەورەکان ،پالنی شەڕ ،پالنی داگیرکردن و سڕینەوەی ئەوی تــر ،پالنی کوشــتنی خەونــی منداڵەکان. ڕۆمانێکــە وەکــوو ســەدان ڕۆمانــی تــر دەیەوێــت لــە گۆشــەیەکی تــر و دیدێکی ترەوە نەهامەتیی ژیانی پڕ کارەســاتباری جولەکەکانمــان لــە ســااڵنی چلەکاندا پێ پیشان بدات. ساڵی 1943یە و واڵتی دانیمارک لەالیەن نازییەکانــی ئەڵمانیــاوە بەتــەواوی داگیر کــراوە .لە کۆپنهاگنــی پایتەخت نانماری جۆنســنی دەســااڵن کە لــە بنەماڵەیەکی بەڕەگەز کریســتیانن لەگــەڵ «ئێلین»ی نزیکتریــن هاوڕێــی لــە بنەماڵەیەکــی جولەکەن ،یاری و قوتابخانە هەموو ژیانی داگیر کــردوون .ئــەم دوو هاوڕێیە ڕۆژانە بە چــاوی خۆیان دەبینن ســەربازگەلێکی زۆر بــە ناو شــاردا دێــن و دەچن و وەکو داوڵ لــە هەمــوو سەرســووچێکی جادە و کۆاڵنــەکان قوت بوونەتــەوە ،لە هەمووش سەیرتر پاش ئەو ماوە درێژەی مانەوەیان لەو واڵتە کەچی تا ئێستاش بە زمانەکەی ئانماری ناتوانن قسە بکەن یان بە زمانێکی تێکشکاو قسەدەکەن. کاتێک دەست بە خوێندنەوەی ڕۆمانەکە دەکەیت وا هەست دەکەیت بەسەرهاتێکی واقعــی دەخوێنیتــەوە ،بەاڵم لە ڕاســتیدا زادەی خەیاڵــە ،خەیاڵێــک زۆر نزیــک لە ڕاســتییەوە .کاتێک سڕینەوە و کوشتاری ئینســانەکان لەســەر شوناســی جیــاواز بااڵدەســتی خۆی دەنوێنــێ ،ئیتر خەیاڵ چەنــد دوور بــڕوا هەر ناتوانێــت هەڵگری بڕێکی زۆر نەبێت لە ڕاستییەکان. ئــەم ڕۆمانــە چونکە لــە بنەڕەتــدا بۆ نەوجەوانــان نووســراوە بۆیــە دەبینیــن کارەکتەری ســەرەکی رۆمانەکــە ئانماری تەمــەن دەســااڵنە ،بــەاڵم نووســەر ســەرکەوتووانە توانیویەتــی گەمەی ئەوە بکات کە چۆن لە بارودۆخێکی نەخوازراوی سیاسی و سەرکوتکردندا (کە نێوانێک بۆ تەمەنەکان نامێنێت الی هێزی سەرکوتگەر) و دەکرێــت بە بڕیاری گشــتی هەمووان لە ئاگرێکــدا بســووتێنرێن ،بخاتــە ڕوو .لــە
دەرەوەی ویست و ئارەزووی دایک و باوک کــە هەرگیــز خوازیاری کاری ترســناک و ســەرچڵی نین بۆ مناڵەکانیــان ،ئەوانیش ببنە کارەکتەری کاری سیاســی .دەبینین وەک لــە ڕۆمانەکەدا دیــارە چۆن ئانماری دەســااڵن بــە ڕوحێکــی بەرپرســیارێتیی گــەورەوە لە پێنــاوی گیانــی هاوڕێکەیدا ئــەو ڕێگا پڕمەترســییە دەگرێتــە بەر بۆ گەیاندنــی ئەو دەستەســڕەی کە لێیان بە جێمابوو کە بڕیار بوو دایک و باوکی ئێلن و هاوســەفەرەکانی تریان لەگــەڵ خۆیان بیانبردایــە بۆ ناو بەلەمەکە کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە چارەنووسیانەوە هەبوو. لویــس لــۆری لــەم ڕۆمانــەدا لەســەر کۆمەڵێــک چەمــک ڕاتدەگرێــت لەوانــە: هاوڕێیەتی ،هاوکاری ،دادپەروەری و هیوا، هەریەک لەمانە لە کات و شوێنی خۆیدا زۆر جوان بەرجەســتە کــراون .هاوڕێیەتی :لە پەیوەندی هەردوو خێزان -ماڵی ئانماری و ئێلندا پیشان دەدرێت کە چۆن لە پێناوی پاراســتن و ڕزگارکردنــی ئێلین و دایک و باوکیدا چ ڕێگەیەکی پڕ مەترســی دەگرنە بەر .دادپەروەری پیشاندانی کرستین شای دانیمارک کە چۆن بە بێ پاســەوان بە ناو شــاردا دەســووڕێتەوە و ســاو لە خەڵک دەکات و لــە ژیانــی خەڵک دەپرســێتەوە و خەڵکیش بەڕێزەوە پێشــوازی لێدەکەن. هــاوکاری :خاڵــی ئانمــاری و خەڵکانێک لێــرەو لــەوێ هەموو هــەوڵ و ڕێگایەکیان گرتۆتەبەر بۆ دەربازکردنی جولەکەکان لە دەستی نازییەکان .هیوا :پیشاندنی واڵتی ســوید لەوبــەری دەریاوە و بەســتنەوەی هیواکانمان بە گەشتن بەو شوێنە. درۆ الیەنێکــی گرنگ و یارمەتیدەرە لەم ڕۆمانەدا ،بەشــێک لە کارەکتەرەکان پەنا ئەبەنــە بەر درۆ بۆ ئەوەی ژیانی خۆیان و هاوڕێکانیــان بپارێزن و ژیان ناچارت دەکا کە درۆ بکەی ،درۆی لەو جۆرە دەبێ بکرێ. لە ژیانماندا هەریەکە لە ئێمە پێویســتمان بەوەیە کە درۆ بکەین بەاڵم درۆی جوان و
لویس لۆری لەم ڕۆمان چەمک ڕاتدەگرێت
هاوکاری ،دادپە
ژمار ه ( )٥١3دووشه‌ممه 2016/٧/25
ی ڕووح
3
ەکان بژمێرەی لویس لۆری
درۆیەک کــە ڕەچاوی الیەنی ئەخالقی بکا و بەهای ژیانی تێدابێ ،درۆیەک کاریگەری خراپی نەبێ بۆ ســەر کەسە باشەکان کە مەبەستیان چاکەکردنە. جــارێ لەگەڵ ئێلینی تەمەن دەســااڵن پێشــبڕکێ دەکەی لە ماڵەوە بۆ قوتابخانە و ڕووبــەڕووی ســەربازەکانی ســەر سەرســوچەکە دەبیتــەوە و ڕات دەگرن و بە دەمووچاوە ترسناکەکانیانەوە کۆمەڵێ پرســیارت لێ دەکەن .جارێ لەگەڵ پیتەر نێڵسندا لە سێدارە دەدرێیت و ناویشت لە ســەر گۆڕەکەت نانوسرێ تەنها ژمارەیەک لە سەر گۆڕەکەت دەنوسرێ .جارێ لەگەڵ «لــز»ی خۆشەویســتی پیتــەردا لەڕیزی بەرگریدایــت و پۆلیســەکان دەتخەنە ژێر ئۆتۆمبیلەکانیانــەوە و دەتکــوژن .جارێک لەگەڵ جولەکەکان لە پرسەیەکی درۆدایت بۆ خۆڕزگارکردن لە دەست شااڵوی گرتنی جولەکەکان .جارێک لەگەڵ دایک و باوکی ئێلیــن ڕووبەڕووی دەمووچــاوی دڕندانەی پۆلیسە نازییەکان دەبیتەوە. ڕۆڵــی خێزان لــە پەروەردەکردنی مناڵ و فێرکردنــی خۆشەویســتی و وەفــاداری بەرانبــەر بە هاوڕێ بــێ گوێدانە جیاوازی نەتــەوە و ئایــن .ماڵی ئانمــاری ماڵێکی شۆڕشــگێڕ و بەرگریــکار لە زۆڵــم و زۆر، ماڵێــک کە هیوایان دنیایەکی باشــترە بۆ مرۆڤایەتی. ڕۆمانی ئەســتێرەکان بژمێرە وەکو هەر ڕۆمانێکی تر دوو کتێبمان پێ ئەناســێنێ، ناساندنی پەرتوکی “لەگەڵ بادا ڕۆیشت”ی مارگرێــت میچــڵ و حیکایەتــی خەیاڵیی “شاڵ-کاڵوسوورە بچکۆلەکە”. هەمیشــە هەروابووە لە بــە ئەنجامدانی کاری سیاســیدا «کــۆد» جێــگاو ڕێگای خــۆی هەبــووە لــە کارکردندا ،بــۆ نمونە باوکــی ئانمــاری بــە تەلەفۆن بــە خاڵی ئانمــاری دەڵێ ئانمــاری و دایکی دێن بۆ الت و کارتۆنێ جگەرەشــت بــۆ دەهێنن، تەنها کارتۆنێک بەاڵم لە ڕاستیدا مەبەستی
نەدا لەسەر کۆمەڵێک لەوانە :هاوڕێیەتی،
ەروەری و هیوا
جگەرە نییە بەڵکو مەبەســتی «ئێلین»ە کــە دەیبەن بــۆ الی بۆ ئــەوەی دەربازی بکەن و بیبەن بــۆ الدێکەیان و لەوێوە بە نهێنی دەربازی کەن بۆ سوید. ڕۆمانی «ئەستێرەکان بژمێرە» خوێنەر تەنهــا لە دڵەڕاوکێ و ڕاکەڕاک و تۆقاندندا ڕاناگرێت ،بەڵکو وەک خوێنەرێک هەســت بــە ســەفەری ڕوح دەکەیت بەناو شــاری کۆپنهاگنــی پایتەختی واڵتــی دانیمارکدا. بینینی دەریای بەڵتیک و قەاڵکە و کۆشکی پاشــا و دیمەنــی دارســتان و گەاڵوگــوڵ و گیــا و ئەســتێرە و ئاســمان ،دیمەنــی جوانی ڕاکردنی مناڵەکان بەناو دارســتان و گژوگیا و سەوزەاڵنی و چنینەوەی گوڵە وشکەوەبووە کێویلەکان و دیمەنی خانووە کۆنــە تەپوتۆز گرتووەکــەی خاڵە هنریک و پیاســەکردن بەنــاو پارکــی تایڤۆڵــی و سوڕانەوەی ســەر ئەسپەئاسنینەکانی ناو پارکەکە و دیمەنی یاریی ئاگرپژێنی شەو. لە ســەر ئــەو بەرگــە جوانــەی کە بۆ کتێبەکە درووست کراوە تەواوی هێماکانی ناو ڕۆمانەکە کێشراوە- لە ڕەنگی سوور و خوێناویی شەڕ و ئازار و ڕاونــان و گرتنەوە دنیــای جەنگ بەرەو دنیایەکی پڕ ئارامی و ئاســوودەیی دنیای دوای جەنگ .لەم ڕۆمانەدا ئەستێرەی داود هێمایەکە بۆ دینی جولەکە و سووەستیکا هێمای نازییە دڕندەکانە ،بەلەمەکان هێمان بــۆ ڕزگارکردنی جولەکــەکان و گەیاندیان لــە دانیمارکــەوە بۆ ســوید ،دەستەســڕ هێمایەکــی تری دیاری ناو ئــەم ڕۆمانەیە کــە تایبــەت درووســتکراوە ،هیرۆییــن و خوێنــی وشــکەوەبووی کەروێشــکی پێوە کراوە ،بۆنی خوێنەکە سەرنجی سەگەکان ڕادەکێشێ ،بۆنی کۆکایینەکە بۆ ماوەیەکی کاتی هەســتی بۆنکردنیان ســڕ دەکات و وایــان لــێ دەکات نەتوانــن بۆنی جولەکە شاراوەکان بکەن و بیاندۆزنەوە. وەک خوێنــەری کــورد لــە دەرەوەی ویســتی خۆمــان دەبینــە بەشــێک لــەم چیرۆکــە ،چونکــە مێژوویەکمــان هەیە لە جینۆســاید و سەرکوت و ڕاونان و زیندان. نەتەوەیەک مێژووەکەی پڕە لەم چیرۆکانە و کاریگەرتریــش .بــەو هیوایــەی چیرۆکە بێدەنــگ و بێدەنگکراوەکانمــان ڕۆژگارێک بێــت جێگایەک پەیــدا بکەن لــە ئەدەبی جیهانیدا.
ئەو تەنیا ئازارەکەی هەیە یاداشتەکانی کافکا
و .لە فارسییەوە :ڕەووف بێگەرد هەنووكە لەباتی ئەوەی لەو چركەساتەدا هەڵبێت ،تەنانەت ئەگەر بەالیەكی تریشدا بێت ،چونكە تەنیا هەاڵتن دەیتوانی بیپارێزێت‌و بیهێڵێتەوە و لەسەر نووكی پێی بوەستێت .لەباتی ئەوە لەسەر زەوییەكە رادەكشێت ،وەك ئەو مندااڵنەی هەندێك جار لەزستاندا لەسەر بەفر رادەكشێن بۆئەوەی لەسەرماندا بیانبەستێت .ئەو لەگەڵ ئەو مندااڵنەدا ،بێگومان دەزانن ئەوە تاوانی خۆیان بووە كە لەسەر زەویی راكشاون یان بەجۆرێكی دی خۆیان بەدەستەوە داوە .دەزانن بەهیچ نرخێك نەدەبوو ئەو كارە بكەن .بەاڵم ناتوانن لەوە بگەن كە دوای ئەو گۆڕانەی لەكێڵگەو شارەكاندا بەسەریان هات ،ئیتر نابێت تاوانەكانی خۆیان لەبیربكەن‌و بەناچاریەكان نەزانن. لەبەر رووناكیی ئەم هۆكارەیشدا وا كار بكەن وەك ئەوەی ئەمە یەكەمجاریان بێت .لێرەدا لەبیركردن وشەیەكی راست نییە .چونكە یادەوەریی ئەم كەسە بەئەندازەی هێزە خەیاڵیەكەی ئازاری چەشتوە ،بەاڵم ئەوان ناتوانن چیاكان بگوێزنەوە .ئەم كەسە جارێك‌و بۆ هەمیشە دەكەوێتە دەرەوەی بازنەی خەڵكانی وەك ئێمەوە .دەكەوێتە دەرەوەی مرۆڤایەتیی ئێمەوە .ئەو لەبەرئەوەی برسیەتی دەچێژێت تەنیا ئەو چركەساتەی مەبەستە .چركەساتی ئازارێك كە هیچ چركەساتێكی خۆشیی تیا نییە .ئەو بەردەوام یەك شتی هەیە :ئازارەكەی .لەهەموو دنیادا شتێكی دووەمی لەدەرەوەی ئەوە نییە كە هەتوانی ئازارەكە بێت .ئەو تەنیا بەئەندازەی هەردوو پێی زەویی هەیە. تەنیا بەئەندازەیەكیش جێگای هەیە كە هەردوو دەستی بتوانێت دایپۆشێت. تەنانەت كەمتر لەو تەنافبازەی سەر شانۆیش كە هەرچۆنێك بووە تۆڕێکی سەالمەتی لەخوارەوە بۆ خۆی مسۆگەر كردوە« .بەاڵم ئێمە ،ئێمەكەی تر. بەڕاستیی بەڕابوردوو و داهاتوومانەوە بەستراوینەتەوە ،تاڕادەیەك هەموو كاتی بێكاریی‌و بەشێكی زۆری كارەكانیشمان بۆ هاتووچۆیەکی هاوسەنگی نێوان ئەو دوانە تەرخان كردووە .هەر تایبەتمەندییەك كە ئایندە لەڕوی فراوانییەوە هەیەتی ،ڕابوردوو لەسەر ئاستی قورسایی خۆی قەرەبووی دەكاتەوە .وەك ئەنجامیش ئەم دوانە لەیەكتر جیاناكرێنەوە .جوانی گەنجایەتی لەئایندەدا دەردەكەوێت. وەك چۆن ئێمە بەهەموو ئاه و حەسرەتەكانمانەوە لەئایندە و كۆتاییەكەیدا دەژین .بۆیە ئەویش دەبێت بەرابوردوو .كەواتە ئەم بازنەیەی كە ئێمە تیا دەجوڵێین ،تاڕادەیەك دادەخرێت .باشە ،بەڕاستیی ئەم بازنەیە هی ئێمەیە .بەاڵم تا ئەوكاتەی ئێمە لێوەی نزیك بین و بیپارێزین ،خۆ ئەگەر تەنیا جارێك بیخەینە الوە ،ئیتر لەهەر دەرفەتێکدا بێت ،خۆمان لەبیربكەین، یان لەحاڵەتێكی ناجۆردا ،یان ترس و بێزاریی ،سەرسوڕمان ،شەكەتیی .ئیتر ئەوە لەبۆشاییدا لەدەستی دەدەین. پێشتر باسمان لە هەوراز و نشێویی زەمانە دەكرد .وائێستا بۆ دواوە دەگەڕێینەوە .مەلەوانەكانی پێشوو، ێ هەڵە بووەکانی ئێستاین. ڕێبوار و ڕ ئێمە لە دەرەوەی یاساین .كەس ئەمە ت و كەچی هەموو وا ڕەفتارمان نازانێ لەگەڵ دەكەن. «نابێت تۆ بیر لەمن بكەیتەوە، چۆن دەبێت خۆت لەگەڵ مندا بەراورد بكەیت؟ بیست ساڵە من لەم شارەدا دەژیم .تەنانەت تۆ ناتوانیت بزانیت ئەمە یانی چی؟ من هەموو وەرزەكانی ساڵم بیست جار لێرە بەسەر بردوە»، مشتەكۆڵەكەی لەسەرخۆ لێرەدا
بەسەرسەرماندا ڕاوەشاند« ،درەختەكان بەدرێژایی بیست ساڵ لێرە گەشەیان كردوە .لەژێریاندا مرۆ چەند بچووك دەنوێنێت .شەوانێكی زۆرم لێرەدا بەسەربردوە ،لەم مااڵنەی دەیان ناسیت، ئەوەی تۆ ئێستا تیا دەنوویت و پشت بەدیوارەكانیەوە دەدەیت .بەجۆرێكیش پەنجەرەكە بەدەورتتدا دەسوڕێت. بەیانیەكانیش لەپەنجەرەكەوە تەماشای دەرەوە دەكەیت ،كورسیەكەت لەتەختی نوستنەكە دوردەخەیتەوە ،دادەنیشیت‌و قاوە دەخۆیتەوە .عەسرانیش ،دەستت ڕادەكێشت و گوێچكەت دەگریت ،بەڵێ، خۆزگا هیچ لەمانە نەبوونایە .هیچ نەبوایە چەند نەریتێك فێردەبوویت كە دەتوانیت هەموو ڕۆژێك لەشەقامدا بیبینت .ڕەنگە وا بزانیت من دەمەوێت سكااڵ لەمە بكەم؟ بەاڵم نا ،بۆ سكااڵ بكەم ،هەرچییەك بێت بۆ من رێگەپێدراو بێت یان نا ،تەنیا ئەوەم هەیە پیاسە بكەم‌و بەس» .بەرانبەر بەوە ،لەهەموو دنیادا جێگایەك نیە نەتوانم پیاسەی تیا بكەم« .كەواتە كارەكە ئاسان دەگرم نابێت لەبەردەم ئەم ماڵەدا بوەستم» «كەواتە لەم الیەنەوە خۆت لەگەڵ ێ مندا بەراورد مەکە ،مەهێڵە گومانت ل بكەم ،هەرچۆنێك بێت تۆ لەم شارەدا گەروەبوویت ،جگە لەمە ،وا دیارە تاڕادەیەك لەم شارە دابڕابیت بەڕاستیی منیش شتێكم لەم بابەتە .وەك ئەم حاڵەتەی تۆ ،ئەوەی پارێزگاریی لە من ێ دەچێت لەشاردا توابێتەوە، دەكرد پ من لەسەرەتادا جوان بووم .چونكە توانەوەكە جۆرێك بوو لە بەخودا بوون. چونكە لەوێدا هەرچیەك بە ژیانمانەوە دەبەستێتەوە ،لەدەستی دەدەین. بەاڵم ،تەنانەت لەناوجەرگەی ئەو لەدەستدانەیشدا ،بۆ دواجار بە ڕوناكی
مرۆڤایەتیەكەی ڕوناكمان دەكاتەوە. ێ ڕەبەنەكەمدا كەواتە من لەبەردەم هاوڕ دەوەستم .زۆر لەوەدەچێت بۆ ئەم كارە ێ ئەوەی خۆیشی خۆشی بوێم ،بەب بزانێت بۆ .هەندێك جار بەقسەكانیدا دەردەكەوێت كە تەواو خۆی دەناسێت. ێ لەبەردەمیدا كاتێك دەزانێت ك وەستاوە ،بۆیە دەتوانێت رێگای هەر كارێك بەخۆی بدات .بەاڵم نا ،وا نیە. ڕەنگە بیەوێت لەم ڕێگایەوە دۆستی هەموان بێت .چونكە ئەو تەنیا دەتوانێت وەك گۆشەگیرێك یان مشەخۆرێك بژی. ئەو بەناچاری گۆشەگیرە .هەركاتێك بەهۆی هێزە نادیارەكانەوە بتوانێت بەسەر گۆشەگیریەكەیدا زاڵ بێت، یەكسەر دەبێت بەمشەخۆرێك كە چەند ێ شەرمانە ڕەفتار بكات. بتوانێت ب هەڵبەت ئیدی لەم دنیایەدا هیچ شتێك ناتوانێت ڕزگاری بكات. بۆیە ڕەفتارەكانی وا لە مرۆڤ دەکەن كە وا بزانێت ئەوە تەرمی خنكاوێكە شەپۆلەكان خستوویانەتە سەر ئاو .بەر مەلەوانێكی شەكەت كەوتبێت‌و ئەوییش ت و بیهێڵێتەوە. باوەشی پیاكردبێ تەرمەكە زیندو نابێتەوە .چونكە رزگاری نەبوە .بەاڵم مەلەوانەكە لەتوانایدایە بەرەو خوارەوەی بەرێت. «وتم» «تۆ» و بەهێوایشی ئەژنۆیەكم پیاكێشا (بەوتنە كتوپڕەكەی ئەم وشەیە هەندێك لەئاوی ناودەمم وەك نەگبەتیەک دەرپەڕیە دەرەوە) «وا ئێستا خەوەنووچكەتە» وتی« :تۆم لەبیر نەكردوە» لەكاتێكدا كە هێشتا چاوی دەكردەوە سەری ڕاوەشاند. وتم :منیش ترسم لەوە نەبوو ،گوێم بەزەردەخەنەكەی نەدا و لە بەردڕێژی شۆستەكەم ڕوانی «تەنیا دەمویست
««
ئەوەت پی بڵێم كە لە ئێستا ،هەرچی دەبێت باببێت ،دەمەوێت بڕۆمە سەرەوە. چونكە وەك دەزانیت ،من بانگهێشتی سەرەوە كراوم ،وا ئێستا درەنگ كەوتوو م و ئەوانەی لەوێن چاوەڕێمن .ڕەنگە تا دەگەم شتێك ئامادە بكەن .من زۆر مكوڕی ناكەم .بەاڵم هەمیشە ئیمكانی ئەوە هەیە .هەنووكە لێم دەپرسیت كە ئایا دەتوانم واز لەچوونە الی ئەوان بهێنم». «ئەم كارە ناكەم ،لەبەرئەوەی یەكەم زۆر پەرۆشیت ئەوە بەمن بڵێیت، دووەمیش ئەسڵەن مەبەستم نیە، سەرەوە و خوارەوە بۆ من وەك یەك وایە .چ لێرە لەناو جۆگەی كەناری شەقامەكە پاڵ بكەوم‌و باراناو بخۆمەوە، یان لەسەرەوە شامپانی بنووشم .هیچ جیاوازییەكی بۆ من نیە .تەنانەت تامەكەیشی كە لەبارێكی وادا بەئاسانی دەتوانم قەناعەت بەخۆم بكەم .چونكە نەرێگەی ئەمیانم پێدراوە نەبەویان ،بۆیە راست نیە بەراوردی خۆم بەتۆ بكەم. تۆیش! بەڕاست تۆ چەند لەم شارەدا بوویت؟ لێت دەپرسم ،چەند لەم شارەدا بوویت؟. «پێنج مانگ ،لەگەڵ ئەوەیشدا من زۆرباش ئەم شارە دەناسم ،من هیچ حەسانەوەیەكم بەخۆم نەداوە ،كە دەگەڕێمەوە بۆ دواوە ئەسڵەن نازانم شەوی تێكەوتوە .دەتوانیت بیهێنیتە بەرچاوت ،هەموو شتەكانم وەك رۆژێكی ێ بەیانیی دێتە بەرچاو ،پاش نیوەڕۆ و ب ێ هیچ جیاوازیەك عەسریش ،تەنانەت بەب لە ڕووناكیدا. سەرچاوە :یادداشت ها فرانتس كافكا .ترجمە مستەفا ئیسالمیە.
هەرچییــەك بێت بۆ من ڕێگەپێــدراو بێت یان نا ،تەنیا ئەوەم هەیە پیاسە بكەم‌و بەس
ژمار ه ( )٥١3دووشه‌ممه 2016/٧/25
4
««
لە د ۆ ڵ ە ک ە دا تۆیان ک و ش ت!
بەبەر چاوی زەمەنەوە یادەوەریی خۆمت بەدیاری ئەدەمێ. من یادەوەریی خۆمت بۆ دەکەمە دیاری، دەبێ ئاگر لە نیشتامنەکەمدا بڵێ چی؟ ئاگر چی دەڵێ؟ تۆ عەشیقەی من بوویت یان زریانێک بوویت بەسەر ژێیەکانەوە؟ منیش ماڵ غەریب بووم لە نیشتامنەکەی خۆمدا ماڵ غەریب.... ***
بەبەر چاوی زەمەنەوە یادەوەریی خۆمت بەدیاری پێدەبەخشم. من یادەوەریی خۆمت بۆ دەکەمە دیاری، دەبێ بروسکە چی بە چەقۆ بڵێ؟ بروسکە چی دەڵێت تــۆ لــە «حوتەیــن» هێامیــەک بوویــت بــۆ مردنــی ڕۆژهەاڵت؟ منیــش «ســەاڵحەددین» بــووم یــان بەنــدەی خاچپەرستان؟
ئەی مانگەکانم؟• لەگەڵ ماڵەکەدا کەوتنە خوارێ! ئەی ئەو ماچەی کە لەســەر پشتی چەقۆیەک خەوی لێکەوت دەمی منت دێتەوە بیر؟ من خۆشمدەوێیت ئەو دەمەی دەسووتێیت، ئــەرێ خوێنــم دەســووتێنیت ،وەک گوڵەمینــای سووتێنەر؟ من مردنەکەشتم خۆشدەوێت ئەو دەمەی وەک باڵندەیەکی برسی دەمباتەوە بۆ نیشتامنەکەم! ئەی ئەو ماچەی کە لەســەر پشتی چەقۆیەک خەوی لێکەوت... ئەوەتا پرتەقاڵ غوربەتی ئێمە ڕۆشن دەکاتەوە. پرتەقاڵ ڕۆشن دەبێتەوە و یاسەمینیش گۆشەگیریی ئێمە دەخرۆشێنێت! کەچی یاسەمین خۆیشی بەریئە... ئەی ئەو ماچەی کە لەســەر پشتی چەقۆیەک خەوی لێکەوت تۆ لەسەر سنوورەکانی سبەی بەخەبەر دێیت تۆ ئەمێستا بەخەبەر دێیت و وەک ڕەشەبا و وەک لەبیرچوونەوە کەنارە ڕەشەکە پەرش دەکەیت ئەی ئەو ماچەی کە لەســەر پشتی چەقۆیەک خەوی لێکەوت!
***
بەبەر چاوی زەمەنەوە یادەوەریی خۆمت بەدیاری پێدەبەخشم. من یادەوەریی خۆمت بۆ دەکەمە دیاری، دەبێ خۆر لە نیشتامنەکەمدا بڵێ چی؟ خۆر چی دەڵێ؟ تۆ بەبێ کفن مردیت؟ منیش دوور لە ‹›قودس»؟
******
***
لە دۆڵەکە هاتە دەرێ دەڵێن دوای ئەو، دۆڵەکە هێند بچووک بووەوە ،تا دیار نەما. جوانییە شاراوەکەی ئەو، گوڵەگەمنە خنجیلەکانی پێچایەوە، وەاڵمی پرسیارەکانی گڵی دایەوە. ئەی ڕۆڵەکانی نەوەی من! ئەی هەموو گوڵەکانی «جەلیل» و ئەی هەموو هەتیوەکانی «جەلیل» دێتەوە بیرتان چۆن هاوین بە پەنجەکانی ئەودا هەڵدەزنا و دەرگا بە دەرگای دەکردەوە. وەنەوشەیەک بە دراوسێکەی خۆی وت؛ تینوو بووم و بەندەی خودا ئاوی دەدام. ئەی ئەوە کێ بوو گەنجانی لە گەنجان فڕاند؟ ئەو لە دۆڵەکە هاتە دەرێ و کەچی هەر لە دۆڵەکەشدا دەمرێ... ئێمەش لە ناو کۆت و زنجیرەکاندا گەورە دەبین کتوپڕ لە دۆڵەکە هاتە دەرێ هەر لە دۆڵەکەدا قۆناغ بە قۆناغ دەمرێت. ئەمێستاکە ئێمەش نەوە دوای نەوە بە ئەودا گوزەر دەکەین و زەیتوونەکانی ‹جەلیل› بە خۆڕایی دەبەخشینەوە بەردەکانی ‹جەلیل› دەفرۆشین مێژووی ‹جەلیل› دەفرۆشین و ئەو خۆیشی دەفرۆشین. بۆ ئەوەی لە سنگی ئەودا نیگاری کوژراوێک بکڕین کە دەجەنگێت! ****** لە نزیکەوە ئیعتیرافم بە خۆشەویستیی نەکرد دەسا با مەرگم ئیعتیراف بکات! منداڵییشم -تەروادەـی ئارەبە ڕێ دەکات و ...کەچی نایەت. هەموو خنجەرەکان لە تۆدان، دەسا ئەی سەوزایی لیمۆ؛ هەستە سەرپێ و بگەشێرەوە لە شەودا و خۆت وااڵتر بکە بۆ گریانی ئەوانەی کە دێن. *** ‹با› لەسەر خنجەرێک وەستاوە و خوێنی ئێمەش بۆتە شەفەق تۆش دەستەسڕە سەوزەکەت مەسووتێنە، شەو دەسووتێ! ***
هەربژی ئەو کەسەی پڕ بە مردن ،لەسەر تەختەیەک ،بە زیندوویی نوست. هەربژی ئەو شمشێرەی گەردن دەکاتە چەندین ڕووباری ئازادی! *** لە نزیکەوە ئیعتیرافامن بە خۆشەویستیی نەکرد دەسا با تووڕەبوون ،تووڕە ببێت!
مەحموود دەروێش و .لە عەرەبییەوە :جەمال غەمبار بەرەو تەروادەی ئارەب دەچین و دووریی ،نزیک دەبێتەوە! ******
یادمان مەکە ئەو دەمەی لە دەستت هەڵدێین و ڕوو دەکەینە مەنفا بەرهەڵاڵکان ئێمە فێری زمانە باوەکان بووین. فێری شەکەتبونی سەفەری دوورودرێژ بۆ هێڵەکانی ئیستیوا و نووســتنی نــاو شــەمەندوفێرە خــاو و ،خێراکانیش بووین! فێرە خۆشەویستیی سەر بەندەرەکان و غەزەلی حازربەدەست بۆ هەموو جۆرە ژنێک بووین! ئێمە فێری هاوڕێیەتیی هەموو زامێک و مەرگی عاشقان و شەوقی لە قووتوو نراو و شۆربای بێ خوێ بووین! ******
ئەی واڵتی دوور؛بڵێیت خۆشەویستییم لە پۆستی نامەدا بزر بووبێت؟ ئاخر نە ماچێکی پالستیکییامن دەگاتێ نە ژەنگی ئاســن... هەموو واڵتێ ،واڵتی ئێمەیە و کەچی بەشی ئێمە لەو واڵتە تەنها پۆستی نامەیە و ...هیچی تر! ***
یادمان مەکە ئەو دەمەی لە دەستت هەڵدێین و دەچینە زیندانەکان. ئێمە فێرە گریانی بێ فرمێسک و خوێندنــەوەی تەیــان و تەلبەنــدەکان و مانگــی غەمگین و ئازادییەک و... کۆترێک و... ڕازیبوونێکی یەسوع بووین! فێرە نووسینی ناوەکان بووین: ‹ئایشێ› خواحافیزیی لە مێردەکەی دەکات و ‹ئایشێ› دەژی و... لە ناو بۆنی خوێن و شەونم و یاسەمیندا دەژی! ****** ئەی ڕوخسارە دوورەکەلە دۆڵەکەدا تۆیان کوشت و، لەناو دڵی مندا نەیانکوشتیت! دەمەوێت تۆ جارێکی تر هەڵڕژانی لە خۆوەم دروست کەیتەوە
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
هــۆ ڕوخسارەکە دوورەکە! ******
دەسا بەیادمان کە... ئەو دەمەی لە بن قەسابخانەکەدا بۆت دەگەڕێین. دەسا با ئەو بازووەت کە دەڕوانێتە سەر هاژە هاژی دەریا و سەر خوێنی ناو باخچەکان و سەر لەدایکبوونەوەی تازەمان، وەکو پردێک مبێنێت! بـا هەموو گوڵەمینا تەڕەکانی ناو لەپ لە باخچەکانی خۆیاندا مبێننەوە، ئەوەتانێ وا ئێمە دێین. ئاخر ئێمە نەبێت، کێ ئەمڕۆکە بلیتێک بۆ مردن دەکڕێ ....کێ؟! ئێمە هەموو هەوری خەریتەکانی دونیا و هەموو شیعرەکانی سۆزگرتنامن بۆ نیشتامن ،گوشی. کەچی نە ئاویان تینوێتیی دەشکێنێ و نە شەوقیان هیچ دەسوتێنێ و نە نیشتامنێکیش بنیات دەنێن! ***
دەسا بەیادمان کە... ئێمە یادت دەکەین ئەو دەمەی دەبیتە سەوزایی و لە هەر خوێنێکەوە دێیتە دەرێ. قوڕ و ...خوێن هەتاو و ...خوێن گوڵ و ...خوێن شەو و ...خوێن. ئارەزووت دەکەین ئەو دەمەی لە دۆڵەکە دێیتە دەرێ ئەو دەمەی شۆڕ دەبیەوە ناو دۆڵەکە چەشنی مامزێک کە لە کێڵگەی خوێندا مەلە بکات، خوێن خوێن خوێن!... ****** ئەی ئەو ماچەی کە لەســەر پشتی چەقۆیەک خەوی لێکەوت. ئەی سێوەکەی ماچان کێ ئەو چێژەی بیر دێتەوە کە دەمێنێ و تۆ نامێنیت–وەک باخچەکەی هیوا تۆ نامێنیت! «ئێمە پیر بووین ئەی بەدبەخت».دونیا وای پێ وتم. ئەی خۆشەویستەکەم؟• مردووەکان پیر نابن.
کۆچ گەورە بوو خەزانی گوڵ گەورە بوو ئەی عیشقی کوژراوم! لەنێو ڕۆشنایی جیهانێکی سەرقاڵ بە من دێوەرەبوون گەورە بوو. ئێوارە لە ســەر شــەقامەکانی هەر مەنفایەکدا گەورە بوو. ئێوارە لە ســەر پەنجەرەکانی هــەر زیندانێکدا گەورە بوو. تۆش لە هەموو الیەکەوە گەورە بوویت لە هەموو وەرزەکاندا گەورە بوویت.. منیش دەتبینم دوور دەکەویتــەوە ..لــە ناو دۆڵــە دوورەکەوە دوور دەکەویتەوە و لێوەکامنان جێدەهێڵیت پێستامن جێدەهێڵیت. تۆ دەبیتە جەژن و ..ئێرە جێدەهێڵیت. منیش چاوت دەکەم. دارخورماکان کەوتن. ئەی بەندەی خودا چی گوت؟ لەم زەمەنە پیسکەیەدا ژمــارەی منــدااڵن و یــادگار و ناوەکانــی خــودا زیاد دەکەن! منیش تۆ دەبینم. لەوێ ،هەموو دەستێک هاوار دەکات ؛ ئاهـ! ئێمە منداڵ بووین هەموو شتەکان بەردەست بوون. منیش چاوت دەکەم ڕوخسارم لەناو تۆدا ،من دەناسێتەوە هەموو عیشقەکەی خۆی دەناسێتەوە! لە کەنارە پان و پۆڕەکەی لــم دا تۆ لێم دوور دەکەوییەوە. مردنیش گەمەیەکە... منیش تۆ دەبینم... دارستانی زەیتوونەکە نێوچەوانی خۆی بۆ ڕەشەبایەکی ڕاگوزەر دانەواند... هەموو ڕەگەکان لێرە، لێرە هەموو ڕەگەکان ئارام دەگرن! دەسا ئەی عیشقە ئازاکەم با هەرچی باڕەشەکانە لە دوو چاوی موعجیزەییدا بسووتێن! شتێ نەماوە بۆ گریان، خوداحافیز خوداحافییز. ئیدی وەرزەکانی ماڵئاوایی پیر بوون. مردنیش قۆناغێکە ،دەستامن پێکردووە! لە هەراوزەنای لەدایکبووندا مردن ون بووە ،ون! تۆش لە دۆڵەکەوە هەتاکو هۆی کۆچکردن ،بکشێ! جەستەیەک بە چەشنی ئاسکی مەحاڵ بەسەر ژێیەکانەوە ڕا دەکات!... ســەرچاوە :کۆدیوانــی «مەحمــود دەروێش»– بەرگــی یەکەم– لە
چاپکراوەکانی دار العودة– چاپی یەکەم -ساڵی -٢٠١٠ل–٤٢٦-٤١٤ : دیوانی (أحبک أو ال أحبک) ساڵی .١٩٧٢
www.chawdernews.com
ژمارە ( )٣٠٤دوشەممە 201٦/٧/٢٥
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
٣٠4
www.chawdernews.com
ژمارە ( )٣٠4دوشەممە 2016/٧/25
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
لیستی ئیسالمییەکانی کوردستان و لیستی ئیسالمییەکانی تر بۆ لە عەلی قەرەداخی کەوتنە تەقە؟
بگــرە مافــە نەتەوییەکانی کورد لەم دوو واڵتــەدا نەبــوە .ئیخوانــی ئەردۆغانــی؛ بەهمەن تاهیر نەریمان ئیخوانێکــە تــەواو شــێوگگرتو بــوە بە ئایدیۆلۆژییەکان ،بەپێی پرەنسیپەکانی شــۆفێنزمی ئەتاتورکیــی نەژادپەرســت، خۆیــان ،لیســتی تایبەتــی کارە ئەردۆغــان بەتــەواوی ڕوە شــۆڤێنییە ســتراتیژییەکانی خۆیان هەیــە و بەپێی بەدیــن ڕوپۆشــکراوەکەی ئەتاتورکــە. ئەم لیســتانە ئەجێنداکانیان ڕێکدەخەن .ئــەم مۆدێلە سیاســیانەی ئیخــوان نەک مارکسیســتێک مالمالنێــی چینــەکان و پرســی کورد وەک پرســێکی ئیســامی جەنــگ دژی سیســتمی ســەرمایەداری هاوشێوەی پرسی (فەلەستین ،سوننەی سەری سەرەوەی لیستەکەی داگیرکردوە .عێراق )...نابینن ،بەڵکو ئەم پرسە وەک ناســیۆنالیزم ،وەک ئایدۆلۆژیــا ،پرســێکی دەرەکی و وەک پەتایەک لەناو دروســتکردنی دەوڵەت-نەتەوە لەســەری جەستەی ئوممەی ئیسالمیدا بینیویانە و ســەرەوەی لیســتی کاری ســتراتیژی مامەڵەشیان لەگەڵ کردوە. لەنــاو مۆدێلەکانــی ئیخواندا بەپێی خۆی دادەنێت .ئایدیۆلۆژیای ئیســامیی (دروســتکردنی خیالفەتــی ئیســامی ،هێــزو پێگەیــان؛ نەتــەوەکان هەوڵدەدن سەرشانۆخستنی ئیسالم وەک ڕێکخەری ئەجێنداکانی خۆیان بخەنە ناو لیستەکانی کــۆی پەیوەندییــە کۆمەاڵیەتییــەکان ،ئیخوانەوە تا کــۆی ئیخوانەکان بەکامڵی کارکــردن بــۆ بەهێزکردنــی بزوتنــەوەی ڕاحەت بەرگریــی لێبکەن ،یان النی کەم تەبشــیری ئیسالمی )...ئەم کارانە کاری ئەگــەر بەرگریــی لێنەکــەن ،تــەواو لێی کرۆکی و کاکڵەیی کارەکانیان پێکدێنێت ،بێدەنگبــن ،هــەر لــەم ڕوەشــەوە لــەوە ئەوان زاراوەکانی(تاکی موسڵمان ،خێزانی دەگەیــن ئەو گروپــە نەتەوەییە دەتوانن موســڵمان ،کۆمەڵگــەی موســڵمان) یان وەک خۆیان لەناو ئیخواندا بیربکەنەوە!! داهێناوە و کاری وردیان لەســەرکردوەو /تورکە ئیخوانەکان؛ لەڕێی ئەردۆغانیزمەوە دەیکەن ،لە ئاســتی سیاسیدا پرسەکانی توانیویانــە پرســە ئەردۆغانییەکان ،ئەو وەک(پرسی فەلەستین ،جیهادی ئەفگان ،پرســانەی ملمالنێــی نێوخۆییــن بخەنــە جیهــادی چیچان )،،،پرســیی ناوکۆیی و نێــو ئەجێنــدای ئیخوانــەوە؛ النــی کەم ڕەسەنی ئیســامی سیاسیی بوە ،پرسی ئەگــەر بەرگریشــی لێنەکەن ،ئــەوا لێی کۆکــەرەوەی ڕەوتــە جۆراوجۆرەکانــی بێدەنگدەبن. ئەوەتــا لــە پرســی بزوتنــەوەی تەنانەت(ئیســامیزم ،پۆستئیسالمیزم) خزمــەت و تۆمەتەکانــی ئەردۆغــان بــۆ یشن.
دکتۆر عەلی قەرەداخی کاتێک کۆبانێی لەیاد دەچێت
بەڕێــز عەلــی قەرەداخــی بەتــەواوی پابەنــدە بــەو کڵێشــانەی کــە لیســتی ئیســامی ( بەدیاریکــراوی ئیســامی ئیخوانــی) ئەولەویەتیان پێــدەدات ،ئەو بە شێوەیەکی حەرفیی لە ستراتیژەکانی بلۆکی ئیســامی سوننی النادات و تەواو پابەندە بە کڵێشەکانییەوە. پرســی کورد ،لە ســتراتیژی ئیسالمی ئیخوانییــدا پرســێکی نــەک ســتراتیژی نییە ،بەڵکو پرســێکی تــەواو پەراوێزە و بەچاوێکی شۆڤێنیزمی ئەو نەتەوەوە لێی دەڕوانرێــت کە ڕۆحی ئیخوان تێیدا خۆی نمایــان دەکات و ڕۆحی ئەو نەتەوەش لە ناو گروپیکی ئیخوانیدا خۆی دەخاتەڕوو، بــۆ نمونــە لــە نــاو ئیخوانــی ئێراقی و ئیخوانــی ســوریاییدا تێڕوانینــی ئــەم دوو جــۆرە لــە ئیخوان بۆ پرســی کورد؛ تــەواو شــێلراوە بە عروبەی ســوریایی و ئێراقــی و لــە ڕابــردو و ئێستاشــدا هیچ بڕوایەکیــان بــە ســەربەخۆیی کــورد و
فەتحــواڵ گویلــەن ،لــە پای داخســتنی مەکتەبخانەکانــی بزوتنــەوەی خزمــەت؛ کــە ئەمانیش گروپێکی ئیســامیی ترن، ئیخوانەکانــی دونیــا لێــی بێدەنگــن و کارە شــەڕەنگێزییەکانی ئەردۆغــان دژ بــە بزوتنــەوەی خزمــەت بەپێچەوانــەی دیــن وەســفناکرێن و بگرە ســەرکۆنەش ناکرێــن ،بەڵکــو تــەواو بەپێچەوانــەوە بەرگــری سەرســەختانەیان لێدەکــەن، ئەوەتــا پیــاوی ئاینــی هــەرە گــەورەی ئیخوان (یوســف قەرزاوی) پێی وایە لەم کودەتایــەدا خوا و جوبریــل و زانایان و فریشــتەکان لەگــەڵ ئەردۆغــان بــوون. کەچی لە قەتڵوعامکردنی کوردی باکور، نــەک ئیخوانەکانی دونیــا ،ئیخوانەکانی کوردســتانیش ناتوانــن بەڕەســمیی و ناڕەســمی ســەرکۆنەیان بکــەن ،لــە دەســتتێکەڵکردن و پشــتگیریکردنی ئەردۆغــان بــۆ بــەرەی نوســرە و داعش هیــچ ئیخوانییەکــی دونیــا کارەکانــی
دکتۆر عەلی قەرەداخی لە پشتگیریی ئەردۆغاندا دژ بە کودەتاچییەکان
ئەردۆغــان ســەرکۆنە نــاکات ،ئەمە بۆ؟ لەبەر ئەوەی ئەردۆغان توانیویەتی ناوی پرسەنەژادپەرســتە تورکییەکانــی خۆی بخاتەنــاو لیســتە درێژەکــەی ئیخوانــی جیهانییەوە و دکتۆر قەرەداخی ناتوانێت ســەرکۆنەیان بکات ،یەکگرتوی ئیسالمی خۆیــان لــێ نادیدەدەگرێــت و زۆرێــک
ئەردۆغــان لــە ئیســرائیل ،ئیخوانییــەک لەســەر ئاســتی کارەکتــەر و لەســەر ئاســتی حــزب و ڕێکخــراو دەبێت خۆی لێبێدەنگبــکات؛ ئەگــەر بەرگریشــی لێنــەکات ،چونکە ئەوە توانا و هەژمونی ئەردۆغانیزمە دەتوانێت قەدەغەکراوەکانی ئیخوان لەسەر ئاستی سیاسی بشکێنێت
لە ڕابردودا ئیســامییەکانی فەلەستین پرسی فەلەستینیان بەئاسانی خستە ناو لیستی کۆی ئیســامییەکانی جیهانەوە، حەمماســی فەلەســتینی هەمیشــە هاوپەیمانــی ئێرانــی شــیعیش بــون و ئیخوانەکانی تــر لێیان نەهاتونە دەنگ!! پرســی جیهادی ئەفگان چوە ناو لیستی
دکتۆر عەلی قەرەداخی کاتێک کۆبانێی یاد دەخرێتەوە
لــە یەکگرتــوەکان لە ئێســتادا لــە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان ئامادەن شــەڕی مان و نەمان بۆ ئەردۆغــان بکەن ،وەک ئەوەی بۆ مورسیش کردیان و دەیکەن .تەنانەت ســبەی ئەگــەر ئەردۆغــان لە سەیســی کودەتاچییەکەی ســەر ئیخوانی میسری نزیکبوییــەوە و کاری ســتراتیژی لەگەڵ کــردن؛ ئەردۆغــان لەتوانــای دایە کۆی ئیخوانەکانــی دونیــا لــەم نزیکبونەوەیە بێدەنگبــکات ،نزیکبونــەوەی ئێســتای
و النیکەم ئیخوانەکانی تر لێی بێدەنگبن، ئەگەر بەرگریی لێنەکەن .ئەمەیە مۆرکی ئەردۆغانێتــی سیاســی بەســەر گوتاریی سیاســیی ئیخوانــەوە ،هــەر ئەمەشــە بەتورکیکردنی گوتاری سیاسیی ئیخوان. پرسیارەکە ئەمەیە :ئایا ئیسالمییەکانی کوردســتان دەتوانن ئەمــە بکەن؟ بەڕێز دکتــۆر قەرەداخــی دەتوانێــت لیســتە کوردییەکەی خۆی بۆ لیستە ئیخوانییەکە زیادبکات؟
پرسی ئیســامییەکانەوە ،هەوەها پرسی چیچان و چەندین پرسی دی .پرسیارەکە دوبارەدەکەمــەوە :ئایــا ئیســامییەکانی کوردســتان ناتوانن پرســی کــورد ،وەک پرســێکی ڕەواو ئینســانی ،وەک پرســی گەلێکی موزتەزعەف ،بخەنە ناو لیســتی بــرا ئیســامییەکانەوە ،ئیخوانەکان لێرە بەقــەد ئیخوانییەکــی میســری بەرگریان لە مورســی کردو نەفرەتیان لە سیســی کــرد ،بەقەد فەلەســتینییەک بۆ پرســی
بەڕێز عەلی قەرەداخی بەتەواوی پابەندە بەو کڵێشانەی کە لیستی ئیسالمی ( بەدیاریکراوی ئیسالمی ئیخوانی) ئەولەویەتیان پێدەدات، ئەو بە شێوەیەکی حەرفیی لە سرتاتیژەکانی بلۆکی ئیسالمی سوننی النادات و تەواو پابەندە بە کڵێشەکانییەوە
فەلەســتین ئاهونزولەیــان بــۆ الی خــوا بەرزکــردەوە ،بەقــەد ئەردۆغانییــەک بەرگریــان لــە پرســەکانی ئەردۆغــان کــرد ،ئەی بــۆ بەپێچەوانــەوە ڕونادات؟ لێرەشــەوە بۆ ناتوانن گوتارە-ئیسالمی- ئیخوانییەکەیان خۆماڵیی بکەن؟ دکتــۆر قەرەداخــی ڕەنگــە بییەوێــت بەڕونی باسی کوشــتارگەکانی ئەردۆغان لە تورکیا دژی کوردان بکات ،بەاڵم وەک کوردێک بێهێزە و وشــە لە گەروی ئەمدا خنکاوە ،ئەوەتا وەک ســەرۆکی رابیتەی ئیســامیی کــوردی ،لــە تەقینەوەکــەی (پرســوس)ی باکــوری کوردســتان ،کە لــە ٢٠١٥-٧ -٢٠بەســترا ،بەیاننامــە دەردەکات ،بــەاڵم نــەک وەک ئەمینداری گشــتیی یەکێتــی جیهانیــی زانایانــی ئیســامی ،بەڵکو وەک سەرۆکی ڕابیتەی کــوردی ،بــە کــوردی و بــۆ ئــاوی ڕوو، کەچی پڕۆسەکانی عەسکەر دژی کوردان لــە تورکیــا بەتــەواوی نادیدەدەگرێــت، تەقینەوەیەک کە بکرەکەی زیاتر نادیارە و داعــش بەهــی خۆیی زانــی ،ئەو دێت و ســەرکۆنەی دەکات ،بــەاڵم ناتوانێــت ئۆپەراســیۆنەکانی تــورک دژی کــوردان سەرکۆنەبکات. دکتۆر عەلی قەرەداخی کە ئەمینداری گشــتیی یەکێتــی زانایانە وەک پشــکی کــورد لــەوێ نییــە ،بۆیــە ئــەو لــەوێ ناتوانێــت کوردانە بیربکاتــەوە ،هەرگیز ناتوانێــت باســی کێشــەی کوردیــش باکات ،ڕاســتە ئەمیندارە بەاڵم ناتوانێت کێشــەی کــورد بخاتــە ناو لیســتی ئەو کێشــانەی کــە ڕێکخراوەکــەی دەبێــت هەوڵی چارەســەرکردنیان بۆ بدۆزێتەوە، بۆیــە لێــرەوە دکتــۆر قەرەداخــی لەناو نەتەوەکەیــدا ڕوبــەڕوی لێپێچینــەوەی توندی نەیارەکانی دەبێتەوە. بەڕێــز قەرەداخــی کــە رابیتــەی ئیســامیی کــورد دروســتدەکات ،کاری بنجــی و هەقیقــی ئــەم ڕابیتــە بــۆ ئاوەدانکردنــەوەی کوردســتان نییە ،ئەم کارە بەشــێکە لەو بزوتنەوە تەبشیرییەی کە بۆ بەئیخوانکردن و ئیسالمیکردنەوەی کوردســتان بــوو ،ئامانجــی گــەورە خەونــی ئایدیۆلۆژی ئیســامیکردن بوو، هــەر بۆیــەش دروســتکردنی مزگــەوت و ســەرفکردنی پــارە بــۆ دروســتکردنی مزگەوت لە کوردستاندا پشکی شێری لە کارەکانیدا بەردەکەوت ،ئیسالمییەکانیش هەر لــە ڕێی ئەم ڕێکخراوە تەبشــیرییە- خزمەتگوزاریانــەوە زیاتــر خۆیــان تۆکمەدەکرد ،لە ئاســتە سیاســییەکەیدا (ئاستی حزبایەتی) ئیزافەیەکی ئەووتۆی تازەیــان بۆ ژیانی حزبایەتی نەبوە ،بۆیە لــەم ڕوەشــەوە ،ئەگــەر چی کــەش زۆر لەباربــوە بۆیــان ،بــەاڵم نەیــان توانیوە بەشێوەیەکی بەرچاو بچنەپێشەوە. پرســە ڕەســەنەکانی کورد(ئــەو پرســانەی کــە پەیوەســتن بــە نەبونی کیانێکــی کوردســتانی و پرســە کلتوری و ڕۆشــنبیرییەکان) الی ئیســامییەکانی کوردستان پرسی پلە یەک نین ،بۆ ئەوان پرســی ڕەســەن نین ،بەڵکو ئــەو جۆرە پرســە ناچاریانەبون کە نەیــان دەتوانی لــە کوردســتاندا ببــن و سیاســەتبکەن، ئەگــەر النیکــەم لــە لیســتی دوەمــی پرســەکانیان دایــان نەنایــە .بزوتنەوەی ئیســامی لە هەشــتاکاندا دەچێتە شاخ، پرســی ســەرەکی ئــەو پرسی ســەدامی کافر و بۆ ل٤
«
2
ژمارە ( )٣٠٤دوشەممە 201٦/٧/٢٥
تەکتیکی حاشالێ‌کردن ،لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا
لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا -مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی) سەروەر پێنجوێنی بەشی بیستەم «ئیمامان»ی «مەغازی»ی پێش ئیبن ئیسحاق چییان لەم چیرۆکە باس کردوە؟ نوسەرە ئیسالمیە داکۆکیکارەکان ،و هەتاکو هەندێک لە خۆرهەاڵتناسەکانیش، کاتێک مشتومڕی چیرۆکێکی ئاڵۆزاوی «ژیاننامەی پێغەمبەر»ی (ئیبن ئیسحاق) دەکەن؛ زۆر جار وەکو یەکەم سەرچاوە ئاماژە بۆ ئەم بەرهەم و نوسراوەی ئیبن ئیسحاق دەکەن ،و ئیتر ئیبن ئیسحاق دەکەنە سەرچاوە و لێپرسراوی یەکەم لــە هــەر چــیــرۆک و بیرۆکەیەک ،بەو پێیەی کە کتێبی «المغازي» ی ئیبن ئیسحاق یەکەم کتێبی تەرخان‌کراوە بۆ ژیاننامە «سیرة»ی پێغەمبەر ،و ئەوانەی دوای ئەو پشتیان پێ بەستوە.. وەکــو ئــەوەی ئیبن ئیسحاق بۆ خۆی ئەو باس‌وخواسانەی داهێنابێت و هیچ پێشینەیەکی نەبێت و هیچ مامۆستا و مەشخەڵێکی لەو بوارەدا نەبێت .بەاڵم لە ڕاستیدا ئیبن ئیسحاق کۆکەرەوە و داڕێ ــژەری ئەو باس‌وخواسانەیە کە سەرەتا لەسەر دەستی (ئیبن عەبباس) و پاشان (عوڕوەی کوڕی ئەل-زوبەیر) و (ئەبان‌ی کوڕی عوثمان) گەشەیان کردوە ،و کۆمەڵێک مامۆستا و «ئیمام» ی ئەم بــوارە پەرەیان پێ داوە و لە سەرچاوەگەلی تــرەوە دەوڵەمەندیان کـــردوە ..ناوکی ئــەم باس‌وخواسەش گێڕانەوەی جەنگەکان «مــغــازي» ی پێغەمبەرە ،بۆیە سەرەتا ئەم بوارە بەم ناوە ناونراوە ،هەتاکو ناونیشانی «سیرة» |سییڕه| ـ کە تاکە ـ و «سیر» |سییەڕ| ـیش ـ کە کۆیە ـ هەر ئەم واتا جەنگیەی وەرگرتوە. ئــەوەنــدە هەیە ئیبن ئیسحاق بۆ یەکەم جار گێڕانەوەیەکی تێروتەسەلی پــێــکــەوەبــەســراوی داڕشــتــوە و تۆمار کردوە ،و لەو هەمو گێڕانەوە و هەواڵ و فەرمودە و قسەوباسەی ماوەتەوە و پێی گەیشتوە لە سەرچاوە و مامۆستاکانیەوە (بەتایبەتی لە مەدینە و لە ميصر)، توانیویەتی ژیاننامەیەکی ت ــەواوی پێغەمبەر و جەنگەکانی پێک‌بهێنێت، بە هــەردو شێوازی چیرۆک‌خوانی یان مێژوخوانی و حەدیث‌بێژی ،واتە هەم گێڕانەوە میللیە باوەکە و هەم گێڕانەوە حەدیثیە تاک و تایبەتەکان کە لەگەڵ «سەنەد» و بە «مەتن» ی ڕێک‌وپێک خەڵکانێک خــۆیــان بــۆ گــێــڕانــەوە و کۆکردنەوەیان تەرخان دەکەن. ئیتر هاتنی چیرۆکێک و دەنگ‌وباسێک لــە ژیــانــنــامــەی پێغەمبەر الی ئیبن ئیسحاق؛ مانای ئــەوە نیە کە ئیبن ئیسحاق خاوەنی یەکەمیەتی ،بەڵکو مەرج نیە یەکەم کەسیش بێت بە نوسین تــۆمــاری کردبێت ،چونکە هەڵمەتی تۆمارکردنی «مەغازی» و «حەدیث» پێش ئەویش دەستی‌پێ‌کردبو (بەشی پێشو باسمان کرد کە ئەبان‌ی کوڕی عوثمان یەکەم کەس بوە کە بڕێک لە «مــەغــازی» ی تــۆمــارکــردوە ،هەتاکو عوڕوە هەندێک شتی نوسیوە ..ئەوانەی دوای ئـــەوان هەندێکیان پاشماوەی نوسراوەکانیشیان مــاوەتــەوە ،وەکو وەهبی کوڕی مونەببیهـ و موسای کوڕی عوقبە) .ڕاستە ڕێ‌دەکەوێت هەندێک لە وردەکاریی چیرۆکەکان نوسراوەکەی ئیبن ئیسحاق یەکەم سەرچاوەیەتی ،و بەمەش دەبێتە ســەرچــاوەی سەرەکی بۆ ئەو باس‌وخواسە ..بۆ نمونە :ئیبن ئیسحاق یەکەم سەرچاوەیە بۆ دەقی ئەوەی پێی دەوترێت «دەستوری مەدینە» ،و لە دەرەوەی نوسراوەکەی ئیبن ئیسحاق ئەو دەقە بەدەست‌ناکەوێت .بەاڵم گرنگ ئەوەیە بزانین کە پوختە و بنچینەی
چیرۆکەکانی ژیاننامەی پێغەمبەر تایبەت نین بە نوسراوەکەی ئیبن ئیسحاقەوە و یەکەم سەرچاوە و تاکە سەرچاوە نیە .بۆ نمونە :چیرۆکی قەتڵوعامی پیاوانی بەنو قوڕەيظه و بەکۆیلەکردنی ژن‌ومناڵیان؛ شتێک نیە تایبەت بێت بەو نوسراوەوە ،بەڵکو هەمو تۆمارنامەیەکی «مەغازی» و «حەدیث» بەشی خۆی ئاماژەی بۆ ئەو چیرۆکە تێدایە. بۆیە لە بەشی پێشودا کورتەمێژویەکی خێرامان بۆ هەوڵەکانی تۆمارکردنی «مــەغــازی» و ژیاننامەی پێغەمبەر خستە بەر چاو ،لەپێش ئیبن ئیسحاقەوە و دوای ئیبن ئیسحاقیش .لەوانەی پێشی ئەو؛ ئاماژەمان کرد بۆ (عوڕوەی کوڕی ئەل-زوبەیر) و (ئەبان‌ی کوڕی عوثمان) و (وەهبی کوڕی مونەببیهـ) و (ئیبن شیهاب‌ی زوهـــری) و (ئــەبــو عەمری مەدینەیی) و (عەبدوڵاڵی کوڕی ئەبو بەکری مەدینەیی) و (موسای کوڕی عوقبە) و (مەعمەڕی کوری ڕاشید) ،و لەوانەی پاشیشی؛ پەنجەمان ڕاکێشا بۆ (زيادی بەكکائی) و (ئیبن هیشام) و (واقیدی) و (ئیبن سەعد) .کە ئەمانە زنجیرەیەکی نەپساوەن و سەرچاوە و پێشینەن بۆ یەکتر .بەتایبەتی کە (ئەبو عەمری مەدینەیی) و (عەبدوڵاڵی کوڕی ئەبو بەکری مەدینەیی) و (زوهــری) مامۆستا گەورەکانی ئیبن ئیسحاقن و ناوبراو بە ڕێگەی ئەواندا ڕۆیشتوە کە سەر بە قوتابخانەیەکن لە بوارەکەدا کە پێی دەوترێت قوتابخانەی مەدینە. جا لەمانەی پێش ئیبن ئیسحاق کە بە شێوەیەک نوسراو و کەلەپوریانمان دەربـــارەی «مــەغــازی» بۆ ماوەتەوە؛ (موسای کوڕی عوقبە) و (مەعمەڕی کوری ڕاشید)ـن .جا بۆ ئەوەی بەڕونی بزانرێت چیرۆکی بەنو قوڕەيظه بە شــێــوەیــەکــی گشتی لـــەو هــەواڵنــەی تۆمارکردنی «سیرە» و «مەغازی»ـدا پێش ئیبن ئیسحاق پێشینەی تەواوی هــەیــە؛ ئـــامـــاژە بــۆ دەقــــی ئـــەو دو «ئیمام»ـەی «مەغازی» دەکەین ،و پێش ئەوانیش ئاماژە بۆ گێڕانەوەکانی (زوهـــــــری) دەکـــەیـــن کـــە ئــەمــیــش دامەزرێنەرێکی قوتابخانەکەیە.
گێڕانەوانەی (زوهـــری) ی لە بــواری «مــەغــازی»ـــدا کــۆکــردوەتــەوە و بە ناوی «المغازي النبویة» کتێبێکی لێ پێکهێناوە ( ،)١٩٨١هەروەها (محمد بن محمد العواجي) کتێبێکی لەو گێڕانەوانە بە نــاوی «مرويات اإلمــام الزهري في المغازي» سازکردوە ( .)٢٠٠٤ئەمانە پشتیان بەستوە بــە سەرچاوەکانی «سیرە و مەغازی» ـ لە پێشیانەوە ئیبن ئیسحاق ـ و «حەدیث» کە گێڕانەوەکانی زوهرییان گواستوەتەوە ،و هەندێک بەڕونی وتویانە کە ئەمەی زوهری یەکەم «سیرە»یە لە مێژوی ئیسالمدا(.)١ جا با بزانین لــەم «مەغازی»ـەی زوهریدا چی دەربــارەی بەنو قوڕەيظه هاتوە: دوای گــێــڕانــەوەی جەنگی خێڵە هاوپەیمانەکان «األحــــزاب» یاخود خەندەکەکە «الخندق»؛ ئینجا زوهری لە (ئیبن ئەل-موسەییب)ـەوە (کە عەبدوڕڕەززاق لە «املصنف»ـدا تۆماری کــردوە) ،دەست دەکات بە گێڕانەوەی ئابڵوقەی سەر بەنو قوڕەيظه لەالیەن پێغەمبەر و موسوڵمانانەوە ،هەتا دێتە ســەر باسی خۆبەدەستەوەدانیان بە مەرجی داوەریـــی سەعد دەرهەقیان، و دەڵێت :بە داوەریــی پێغەمبەر ڕازی نەبون و بە داوەریی سەعد ئامادە بون بێنە خوارەوە ..هەتا دەگاتە ئەوەی کە سەعد بەم شێوەیە بڕیاری دا دەرهەقیان کە وتی :حوکمی من ئەمەیە شەڕکەران «مقاتلة»یان بکوژرێن ،و ماڵ‌وسامانیان دابەش بکرێن ،و ژن‌ومناڵیان ببرێن بە کۆیلە «فإني أحكم بأن تقتل مقاتلتهم، وتقسم أموالهم ،وتسبى ذراريهم» (کە ئەم بەشەی هەماهەنگ و هاوبەشە لەگەڵ گێڕانەوەکانی بوخاری و موسلیم) ،ئیتر پێغەمبەر وتی :حوکمەکەی پێکا «أصاب الــحــکــم»( .)٢دوای ئـــەوەش باسی کوشتنی (حویەیی‌ی کوڕی ئەخطەب) دەکات(.)٣ ئەمەش هەموی پێش «المغازي»ـەکەی ئیبن ئیسحاق.
زوهری
«المغازي» ی (موسای کوڕی عوقبه)
«المغازي النبویة» ی (زوهری)، ساخکردنەوەی (سهیل زکار)
«ئیمام» و زانای گەورەی «سیرە» و «حەدیث» و «فیقهـ»( ،موحەممەدی کــوڕی موسلیم‌ی کــوڕی عوبەیدوڵاڵی کــوڕی عەبدوڵاڵی کــوڕی شیهاب) ی (زوهـــری) ( ١٢٤-ك ،).و پێشەوا و پێشەنگی زانا ئیسالمیەکانی حیجاز و شام لە سەردەمی خۆیدا .یەکەم کەسە کــە هــەوڵــی داوە «حــەدیــث»ەکــان و دەنگ‌وباسی «مەغازی» کۆبکاتەوە و بە شێوەیەکی پێکەوەبەسراو (بە ڕێگەی خستنەسەریەکی «ســەنــەد»ەکــان) ژیاننامەی پێغەمبەریان لێ پێکەوەبنێت، هەرچەند کتێبێکی دیــاریــکــراوی لەم بارەیەوە لێ بەجێ‌نەماوە ،بەاڵم بوەتە ســەرچــاوە بۆ ئــەوانــەی دوای خــۆی و سەدان گێڕانەوە لە کتێبەکانی حەدیث و «ســیــرە»دا دەربــــارەی ژیاننامەی پێغەمبەر لەوەوە هاتون. لێکۆڵیار (سوهەیل زەکــکــار) ئەم
موسای کوڕی عوقبە «ئیمام»ی حەدیث‌بێژ و زانای بواری «مەغازی» :ئەبو موحەممەد (موسای کــوڕی عوقبەی کــوڕی ئەبو عەییاش) ی ئەسەدیی مەدینەیی ( ١٤١-ك.). بە یەکەم کەس دادەنرێت کە کتێبێکی لەسەر «مەغازی» پێغەمبەر نوسیوە و ڕوداوەکانی ژیاننامەی ئەوی بە ڕێکخستنی مێژویی تێدا تۆمار کردوە .ئەم کتێبی «المغازي»ـەی ئەو (ئیسماعیل‌ی کوڕی ئیبڕاهیم) ( ١٥٨-ك ).ی بــرازای لێی گێڕاوەتەوە ،بەاڵم فەوتاوە تەنها هەندێک پارچەی نەبێت کە لە کتێبخانەی بەرلین ماوەتەوە و ئەوانە و هەندێکی تریشی کە مێژونوسەکانی دواتــر ،وەکــو ئیبن سەعد و طەبەری ،تۆماریان کردوە .ئەم کتێبەی ئەو لە کاتی خۆیدا زۆر پشتی پێ بەسراوە و جێی متمانە بوە ،هەتاکو هاتوە کە (ئەحمەدی کوڕی حەنبەل) وتویەتی« :دەست‌بگرن بە ‹مەغازی› ی ئیبن عوقبەوە چونکە متمانەدارە» («عليكم بمغازي ابن عقبة فإنه ثقة»)، یــان «دەسـت‌بــگــرن بــە ‹مــەغــازی› ی مامۆستای باش موسای کوڕی عوقبەوە
چونکە دروستترین کتێبی «مەغازی»ـە لەالمان» («عليكم مبغازي الشيخ الصاحل موسى ب��ن عقبة فإنها أص��ح املغازي عندنا»). ئێستەش ئــــەوەی لـــەم نــوســراوە لــەبــەر دەســتــە؛ چەند شتێکە :جگە لــــەوەی کۆمەڵێکی هـــەڵ‌بـــژاردە لە «حەدیث»ـەکانی ئەو نوسراوە گەیشتون بە ناونیشانی «أحــاديــث منتخبة من مغازي ابن عقبة» [کــاری (اب��ن قاضي شهبة) ( ٧٨٩-ك ]).کە دەستنوسێکە لە گەنجینەی بەرلین؛ (محمد باقشیش أبو مالك) لە کارێکی ناوازەدا هەمو ئەو بڕگانەی نوسراوەکەی ئیبن عوقبە کە لەو دەستنوسەدا و لە سەرچاوەکانی تردا گەیشتون کۆکردوەتەوە و لەگەڵ ساخکردنەوە و لێکۆڵینەوەدا کتێبێکی تــــەواوی لــێ پــێـک‌هــێــنــاوە ،بــە نــاوی «المغازي ،لموسی بن عقبة» (مەغریب، زانکۆی ئیبن زەهر.)١٩٩٤ ، جا با بزانین ئەم دەقەیش چیی تێدایە لە چیرۆکەکەی بەنو قوڕەيظه: موسای کوڕی عوقبە ،لە (زوهــری) ــــەوە ،دەســت‌دەکــات بــە گــێــڕانــەوەی جەنگی خەندەکەکە «الخندق» ،هەتا دێتە ســەر باسی هاتنی حویەیی بۆ فریودانی بەنو قوڕەيظه بۆ ئــەوەی بچنە پاڵ هــۆزە هاوپەیمانەکان دژی موسوڵمانەکان ،هەتا دەیانهێنێتە سەر بڕوای ئەوەی پەیمان لەگەڵ پێغەمبەر بشکێنن ..هەتا دێتە سەر باسی ئەوەی پێغەمبەر چەند کەسێکی ناردوە بۆالی خێڵەکە بــۆ ئـــەوەی ڕێ‌بــکــەونــەوە و پەیمانەکە نوێ بکەنەوە ،ئەوانیش ئامادە نابن ڕێ‌بکەونەوە ،و دەست دەکەن بە شەڕەجوێن لەگەڵ سەعدی کوڕی عوبادە و جوێن بە پێغەمبەریش دەدەن ..و ئیتر هەواڵەکە بۆ پێغەمبەر دەهێننەوە ..هەتا باسی جەنگی خەندەکەکە تەواو دەبێت، ئینجا ئیبن عوقبە ـ هەر لە (زوهری)ـەوە ـ دەست دەکات بە باسی ئابڵوقەدانی بەنو قــوڕەي��ظ��ه :کــە چــۆن پێغەمبەر جەنگاورە موسوڵمانەکان دەنێرێت بۆ ئابڵوقەدانی قەاڵکانیان ،هەتا دەگاتە ســەر باسی کۆتایی‌هاتنی ئابڵوقە و ڕازی‌بونیان بە داوەریی سەعدی کوڕی موعاذ و دابەزینیان لە قەاڵکانیان ،کە دەڵێت ئیتر قۆڵبەست کــران و برانە ماڵی ئوسامە ..و لە کۆتاییدا باسی داوەریەکەی سەعد دەکات کە دەڵێت ئەم حوکمەی بەسەردا دان :شەڕکەرەکانیان بکوژرێن و ژن و مناڵیان ببرێن بە کۆیلە و ماڵ‌وسامانیان دابــەش بکرێن «فحكم فيهم أن تقتل مقاتلتهم وتسبى ذراريهم ونساؤهم وتقسم أموالهم» .ئیتر گێڕانەوەکە دەڵێت :پێغەمبەر بە سەعدی وتوە :بە حوکمی خوای گەورە حوکمت «محكت فيهم حبكم اهلل عز دا دەرهەقیان َ وجل» .ئینجا دەڵێت :پێغەمبەر پیاوە شەڕکەرەکانیانی کوشت ،کە ـ بەپێی قسەی گێڕەرەوەکان ـ شەش‌سەد کەس بون «فقتل رسول اهلل ـ صلى اهلل عليه وسلم ـ مقاتلتهم وكانوا ـ زعموا ـ ستمائة مقاتل» .ئینجا گێڕانەوەکە دەڵێت :ئەمانە لەالی ماڵەکەی (ئەبو جەهل) [= ئەبو جەهم] کە لە بەردڕێژەکە «البالط»ـە هەرچەند ئەو کاتە بەردڕێژ نەبو ،ئیتر گێڕەرەوەکان وتیان خوێنی کوژراوەکان گەیشتوەتە الی شوێنی «أحجار الزیت» کە لە بازاڕەکەی مەدینەیە .و پێغەمبەر ژنەکانیان و مناڵەکانیانی کردە کۆیلە و ماڵ‌وسامانیانی دابەش‌کرد بەسەر ئەو موسوڵمانانەدا کە ئامادەی ئابڵوقەدانەکە بــون .ئینجا ئیتر باسی جەنگاوەرە موسوڵمانەکان و دەسکەوتەکانیان دەکـــات ،و دوایـــی دێتە ســەر باسی سەرەنجامی حویەیی ،و لە کۆتاییشدا بــاســی دابــەزیــنــی ئــەو چــەنــد دەقــەی سورەتی «األحزاب» سەبارەت بە هەردو جەنگی خەندەکەکە و بەنو قوڕەيظه دەکات(.)٤
مەعمەڕ کوڕی ڕاشید زانای متمانەداری حەدیث و فیقهـ و بەتایبەتی «مــەغــازی» :ئەبو عــوڕوە (مەعمەڕ ،کوڕی ڕاشید) ی کوفەیی، پاشان بەصرِەیی ،پاشان یەمەنی (-٩٥ ١٥٣ك ،).و یەکێک لە قوتابیە دیارەکانی (زوهــری) ،و گێڕانەوەکانی دەربــارەی «ســیــرە» و «مــەغــازی» بـــەزۆری لە زوهریەوەن ،جگە لەوەی لە (قەتادە) و (هەممام‌ی کوڕی مونەببیهـ) و (ئەبو ئیسحاق‌ی سەبیعی) و کەسانی تریشەوە زانیاریی وەرگرتوە .جا ئەم و (ئیبن سەعد) دو ڕابەری قوتابخانەی بەصرِەن لەم بوارەدا .لە حەدیثی تۆمارکراو کتێبی «الجامع»ی بەجێ‌هێشتوە ،و لە بارەی «مەغازی»ـیشەوە کتێبی «المغازي»ی ئەو هەندێکی بە دەستنوس گەیشتوە، کە لە ئیستانبول هەڵ‌گیراوە ،و کاتی خۆیشی (ابن الندیم) لە «الفهرست»ـدا ئاماژەی بۆ کردوە کە ئەم کتێبەی هەیە. ئەمە جگە لەوەی گێڕانەوەکانی لە بواری ژیاننامەی پێغەمبەردا لە کتێبەکانی حەدیث و «سیرە»ـدا گواستراونەتەوە، بۆ نمونە :هەر لە «المغازي»ی (واقیدی) ـدا ـ کە قوتابییەتی ـ نزیکەی ٥٠پارچەی لەوەوە گێڕراوەتەوە( .عەبدوڕڕەززاق) ی صهنعانییش قوتابییەکی تریەتی کە ئەم زۆرتریشی لێوە گێڕاوەتەوە ،بە شێوەیەک هـــەردو بــەشــی «کــتــاب الــمــغــازي» و «کتاب الجهاد» ی «املصنف»ـەکەی عەبدوڕڕەززاق زۆربەی گێڕانەوەکانی لە (مەعمەڕ)ەوەن ئەمیش لە (زوهــری) ــــەوە .هــەروەهــا الی ئیبن سەعد و بــەالذوری و طەبەرییش شتی زۆر لە گێڕانەوە و زانیاریەکانی تۆمار کراوە.
«المغازي» ی (مەعمەڕی کوڕی ڕاشید)، ساخکردنەوە و وەرگێڕانی (شۆن ئەنتۆنی).
جا لــەم ساخکردنەوە و وەرگێڕانە ئینگلیزیەوە هــەڵ دەدەم بزانین لەم سەرچاوەیەشدا چــۆن چیرۆکی بەنو قوڕەيظه هاتوە: دەقـــەکـــەی مــەعــمــەڕ ل ــە ڕێــگــەی عەبدوڕڕەززاقەوە ماوەتەوە ،مەعمەڕیش لە زوهریەوە ،کە سەرەتا دەنگ‌وباسی جەنگی خــەنــدەکــەکــە دەگــێــڕێــتــەوە، هەندێک بڕگەیشی دەچێتەوە سەر ئیبن ئەل-موسەییب ..هەتا دێتە سەر باسی وازهێنانی خێڵە هاوپەیمانەکان ،و باسی ئابڵوقەدانی بەنو قوڕەيظه ،و دەڵێت ئەو ئابڵوقە و کێشمەکێشە بەردەوام بو هەتا خێڵەکە ڕازی بون بە داوەریی سەعدی کــوڕی موعاذ بێنە خـــوارەوە ،کە بە داوەریی پێغەمبەر ڕازی نەدەبون .ئینجا دەڵێت :سەعد وتــی« :حوکم دەدەم کە پیاوە شەڕکەرەکانیان بکوژرێن ،و ماڵ‌وسامانیان دابەش‌بکرێن ،و ژن و مناڵیان ببرێن بە کۆیلە» ،پێغەمبەریش وتــی« :حوکمەکەی دروســت پێکا». هەر وەکو هەمو دەق و سەرچاوەکانی تــر .ئینجا هــەر وەکــو سەرچاوەکانی تر؛ گێڕانەوەکە دێتە سەر سەرەنجامی حویەیی و کوشتنی .و بەمە کۆتایی دێت(.)٥ *** بــەم شێوەیە لــە ســێ ســەرچــاوەی سەرەکیی «مــەغــازی»ی پێش ئیبن ئیسحاقدا ،پوختەی چیرۆکەکەی بەنو قوڕەيظه هاتوە ،بە شێوەیەک لە هێڵە گشتیەکان و خاڵە سەرەکیەکاندا لەگەڵ کتێبی «المغازي» ی ئیبن ئیسحاق و پاڵفتەکردنەکەی ئیبن هیشامدا ،و لەگەڵ «المغازي» ی واقیدی و سەرچاوەکانی تر ،و هەمان چیرۆک لە تۆمارنامەکانی «حەدیث»ـیشدا ،دەگونجێت .بۆیە گــومــان‌ســازکــردن لــە چیرۆکەکە ،بە گومان‌کردن لە بەهای مێژویی کتێبەکەی ئیبن ئیسحاق ،و بەهای گێڕانەوەکانی ناوبراو لەو کتێبەیدا لە ڕوانگەیەکی حەدیثیەوە ،و بیانو‌گرتن بەوەی کە لەو ڕوانگەیەوە هەندێک لە گێڕانەوەکانی ناوبراو پچڕاون یان کێشەی «سەنەد»یان هــەیــە؛ ئەمانە هــەمــوی بیانوگرتنی الوازن ،و خۆبێ‌ئاگاکردنن لــەوەی ئەم دەنگ‌وباسە لە کۆی گشتیدا تایبەت نیە بە نوسراوەکەی ئیبن ئیسحاقەوە ،بەڵکو ئیبن ئیسحاقیش گێڕانەوە و زانیاریەکانی ئــەوانــەی پێش خــۆی کــۆدەکــاتــەوە و دادەڕێژێتەوە. لە بەشی داهاتویشدا کە کۆتاییە؛ قسەی تێروتەسەل لەسەر پلەی ئیبن ئیسحاق لە گێڕانەوەی حەدیثدا دەکەین، و حەقیقەتی ئەو تەم‌ومژەی (مالیک) و (هیشامی کــوڕی عــوڕوە) لەسەری دروستیان کردوە ڕون دەکەینەوە.
ئەم کتێبی «المغازي»ـەی ناوبراو، ئێستە بە کۆکردنەوە و ڕێکخستنەوەی پارچە گوازراوەکانی لە سەرچاوەکاندا، لەبەر دەستە .لەم بابەتە (عبد الله پەراوێز: أسعد عبد الله الشواهنة) لە زانکۆی ( )١ئەوە (ئەبولقاسیم‌ی سوهەیلی)ـە کە لە ئـــوردون ،بە نــاوی «مغازي معمر بن «الروض األنف»ـدا چیرۆکی (بەحیڕای ڕاهیب) راشد الصنعاني ( 153-95هـ ).ـ جمعا و زەمــاوەنــدی موحەممەد لەگەڵ خەدیجە لە ودراســة وتحقيقا» ،بە کۆکردنەوە و «سیرە»کەی زوهریەوە دەگوازێتەوە ،و دەڵێت: لێکۆڵینەوە و ساخکردنەوەوە ،کتێبەکەی «وهي أول سيرة ألفت في اإلسالم». ( )٢الزهري ،المغازي النبویة .تحقيق وتقدیم: سازکردوەتەوە .کە من ـ بە داخەوە ـ سهيل زكار .دمشق :دار الفكر .١٩٨١ .ص‌ص. هێشتا ئەم کــارەم دەســت نەکەوتوە.٨٢ ،٨١ ، هەروەها بڕوانە: تەنها پێشەکیەکەی نەبێت ،کە نامەی العواجي ،حممد بن حممد .مرويات اإلمام الزهري ماستەرە و پێشکەشی بەشی (أصول يف املغازي .الطبعة األوىل .٢٠٠٤ ،جـ ،١ .ص‌ص. الدین) ی کۆلێجی خوێندنی بااڵی ئەو .٥٢٢-٥١٨ ( )٣الزهري ،املغازي النبویة ..ص‌ص،٨٢ . زانکۆیە کـــراوە .بــەاڵم ئــەوەی لەبەر .٨٣العواجي ،مرويات اإلمام الزهري يف املغازي. دەستمە؛ ساخکردنەوە و وەرگێڕانێکە جـ ،١ .ص‌ص.٥٢٣ ،٥٢٢ . بۆ دەقەکە کە خۆرهەاڵتناسێک بە ناوی ( )٤موسی بن عقبة ،املغازي .مجع ودراسة (شۆن ئەنتۆنی) ،Sean Anthonyوختريج :حممد باقشیش أبو مالك .املغرب-أكادير: لە زانکۆی ویالیەتی ئۆهایۆ Ohioجامعة ابن زهر ،كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية. .١٩٩٤ص‌ص.٢٢٨-٢١٤ . State Universityی ئەمەریکا(5) The Expeditions: An ، بــەرهــەمــی هــێــنــاوە ،بــە ناونیشانیEarly Biography of Muhammad : «هەڵمەتەکان :ژیاننامەیەکی کۆنی by Ma›mar ibn Rashid. Edited and translated by Sean W. موحەممەد ،لەالیەنی (مەعمەڕ ئیبن Anthony. Foreword by M. A. ڕاشید)ەوە»: S. Abdel Haleem. New York The Expeditions: An Early Biography of Muhammad by Ma›mar ibn Rashid
(چاپی نیویۆرک و لەندەن.)٢٠١٤ ،
and London: Library of Arabic Literature and New York University Press. 2014. PP. 5256.
ژمارە ( )٣٠٤دوشەممە 201٦/٧/٢٥
3
لۆجیکی زمان سەرچاوەی توانایی تێنەگەیشتنمانە لە دەقەکانمان‌و لە یەکتر نووسینی :فوئاد عەبدولڕەحمان پێشکەشە بە دكتۆر محەمەد کەمال بە بۆنەی دەرچوونی کتێبە نوێیەکەیەوە بە ناونیشانی (لۆجیکی هێگڵ) کەسێک بەرامبەرم وەستاوە قسەیەکم بۆ دەکات .دەستەواژەیەک لە زارییەوە دەردەبڕێت .ئەگەر بەباشی لێی تێنەگەم، ناچار دەبم پێی بڵێم« :من بە باشی لە قسەکەت تێنەگەیشتم». ئێمەی مرۆڤەکان زۆر جار کێشەی لە یەکتر تێگەیشتنمان هەیە .تا بە روونی قسە بۆ یەکتر نەکەین ،بەئاسانی لە یەکتر تێناگەین .دیارە لەبەر ئەوە نووسەری فەڕەنسی (ئانتوان دۆ سانت) ڕاستی گوتووە ،کە گوتوویەتی« :زمان سەرچاوەی تێنەگەیشتنمانە لە یەکتر». بۆ نموونە ئێمە هەندێک جار ،ئەگەر چی کوردبین‌و بە کوردی لەگەڵ یەکتردا بدوێین‌و ئاخاوتن بکەین ،خاوەنی هەر یەک جۆر رێزمان‌و رێسای ئاخاوتن بین، لە یەک نەژادیش بین ،بەاڵم رێی تێ دەچێت کێشەی ئەوەمان ال دروست ببێت بە هەڵە لە یەکتر تێبگەین ،یان یەکتر تێبگەیەنین. رەنگە کەسانێک هەبن بۆچوونیان وا بێت ،کە هۆکاری ،یاخود سەرچاوەی ئەم لێکتێنەگەیشتنمان لەگەڵ یەکتردا بگەڕێتەوە بۆ کەم رۆشنبیریمان ،یان کەم شارەزاییمان لە زمانی خۆمان لە رووی رێزمانی‌و زمانەوانییەوە ،یان ئەوەیە ،کە زۆرجار بایەخمان بە رێزمان‌و رێسای زمانی خۆمان نــەداوە .رەنگە ی تریش هەبن پێمان بڵێن هۆکاری کەسان
ئەو کێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئــەوەی، کە ئێمەی کۆرد گیرۆدەی کاریگەریی زمانی بێگانە بووین‌و رۆژ لە دوای رۆژ پێی چــەواشــەکــراوی ـن‌و رەسەنایەتیی زمانی خۆمانمان پێ فەرامۆش بووەو لەدەستداوە .واتە بێ خواست‌و ئارەزووی خۆمان زمانی میللەتانی‌ترمان بە سەردا سەپێنراوە. رەنگە بۆچوونێکی‌تریش هەبێت ،کە بڵێت ئێمەی کــورد ئەفسووس کەمتر توانیومانە پارێزگاری لە رەسەنایەتیی کــولــتــوورو نەریتی زمانەوانیی بــاب‌و باپیرانی خۆمان بکەین ،بەڵکو لەبری ئەوە خۆمان خزاندۆتە نێو رەوڕەوەی مێژووی مۆدێرنیتی‌و گڵۆباڵیزەیشنەوە. کۆی هەموو ئەو بۆچوونانە رەنگە ئــەوەش بگەیەنێت ،کە زمان بۆ خۆی لە گۆڕان‌و بەرەوپێشچووندایەو مەحاڵە بــەری لێ بگیرێت ،چونکە خەسڵەتی زمان بۆ خۆی ئەوەیە ،کە رەگ‌و ریشەی خۆی دادەکوتێت ،لە هەمان کاتیشدا ،کە گەشە دەکات ،لق لە خۆی دەترازێنێت. بە هەر حاڵ ئەمانە ئەوە دەگەیەنن، کە کێشەیەک بۆ خــۆی بوونی هەیە لە نێو خودی زماندا ،کە دەبێتە هۆی پڕۆسەی ،یاخود لۆجیکی تێنەگەیشتن. بەاڵم خۆ دەبێت بەڕوونی لەو کێشەیە تێبگەین‌و چاره‌سەری بۆ دەستنیشان بکەین ،ئەگینا قسەکەی ئانتوان دۆ سانت راست دەبێت ،کە دەڵێت لۆجیکی زمان بۆ خۆی سەرچاوەی تێگەیشتنمانە لە یەکتر. لۆجیکی زمان ئەوەیە ،کە زانستێکە باس لە رێزمان‌و رێساکانی چۆنیەتیی بــیــرکــردنــەوەی مـــرۆڤ دەکــــات ،بە جۆرێک ،کە هەڵەی تێدا نەبێت .بەاڵم پرسیار ليرەدا ئەوەیە ئایا ئێمەی کورد خاوەنی لۆجیکی زمان هەین بۆ ئەوەی
بیرکردنەوەکانمان لە دەربڕینەکانماندا راستبن‌‌و هەڵەیان تێدا نەبێت بۆ ئەوەی لە کاتی ئاخاوتنماندا لە نێوان یەکتردا بە هەڵە لە یەکتر تێبەگەین؟ بێگومان زۆرجــار بە داخــەوە ناچار ئەبم بڵێم نەخێر .دەتوانم بوار بە خۆم بــدەم بڵێم راستە ئێمە تاکو ئێستا خاوەنی زمانی تایبەت بە خۆمان بووین، بەاڵم بە داخــەوە تاکو ئێستا خاوەنی لۆجیکی زمان نەبووین ،چونکە نەریتێکی خوێندن‌و فێرگەییمان لە قوتابخانەو زانکۆکانماندا نەبووە ،کە لێیەوە فێربین چۆن لۆجیک لە زماندا بەکار بهێنین. بــە واتــایــەک ـی‌تــر ،رەنــگــە بــە خۆمان بڵێین ئێمە وەک مرۆڤ بیردەکەینەوە، بەاڵم ئەفسووس بیرکردنەوەکانمان لە سەر بناغەی لۆجیک نەبووە ،بەڵکو تەنها لە سەر بناغەی کاوێژکردنەوەی بیرکردنەوەی‌تر بووە ،کە لە رێگای دەقە وەرگێڕاوەکانەوە گەیشتوونەتە ئێمە بێ ئەوەی وەرگێڕانی ئەو دەقانە بۆ زمانی کوردی رەچــاوی الیەنی لۆجیکی زمان بکەن ،کە رەنگە رۆشنبیرییان لە بارەوە پەيدا نەکردبێت. رۆماننوسی ئینگلیزی جۆرج ئۆروێڵ ئەڵێت« :بیرکردنەوە بە هەڵە ئەگەر بتوانێت زمــان بــە هەڵە بگەیەنێت، بێگومان زمانیش بە هەڵە دەتوانێت بیرکردنەوە بە هەڵە بگەیەنێت». من وای دەبینم ،کە ئێمەی کورد ئاگامان لەو کێشەیە نییە ،کە جۆرج ئۆروێڵ باسی لێ کردووە .واتە ئاگامان لــەوە نییە ،کە چەند پێویستمان بە لۆجیکی زمان هەیە بۆ ئەوەی بتوانین لۆجیکییانە بیر بکەینەوەو لۆجیکییانە مەبەستەکانمان لە رێگای زمانەکەمانەوە بەو هاوزمانەکانمان بگەیەنین.
ئیسالمگەرایی‌و نامۆكردنی كۆمەڵگە خەسرەو مەحمود فەرمودەی «بدأ االسالم غریبا،».. لەبەردەم خوێندنەوەیەكی دیكەدا لـــەو فـــەرمـــودە دیـــــارو بـــاوانـــەی ئیسالمیەكان كردویانەتە بەڵگە بۆئەوەی كە هەر ئەوانن مسوڵمانی راستەقینەو، پەیامبەر لــەژیــانــی خــۆیــدا ئــامــاژەی پێكردون‌و ستایشی كردون ،بریتیە لەم دەقە« :بدأ االسالم غریبا وسیعود غریبا كما بدأ ،فگوبی للغربا‌و ،قالوا :یا رسول الله وما الغربا‌و؟ قال» :الژین یحیون سنتی ویعلمونها عباد الله» .واتــە: «ئیسالم بەنامۆ هاتوەو هەر بەنامۆیش ێ كردوە دەگەڕێتەوە وەكچۆن دەستی پ (واتە دەگەڕێتەوە بۆ سەر نامۆبونەكەی سەرەتا) ،گوتیان :ئەی پەیامبەری خودا ێ غەریبەكان (نامۆیەكان) كێن؟ ئــەر لەوەاڵمدا گوتی :ئەوانەی سوننەتەكەی من زیندو دەكەنەوەو بەندەكانی خودای لـێ فێردەكەن». ئیسالمگەراكان دەڵــێــن مادامەكی ئێمە لەئاخیرزەماندا هاتوین كەواتە ێ مەبەست لــەوانــەی كــە دواتــر دەبـــ نامۆیانە دێنەوە مەیدان‌و سوننەت زیندو دەكەنەوەو بانگەوازی بۆ دەكەن ،هەر ئێمە بین ،بەتایبەتیش لەبەرئەوەی كە ئەمانە بانگەشەی باڵوكردنەوەی سوننەتیش دەكەن. نامۆبونی ئیسالم لەسەرەتای هاتنی ئاینەكەدا ،بەهۆی كەمیی شوێنكەوتوان‌و نائاشنابونی زۆربــەی خەڵكییەوە بوە پــێــی ،كــە ئــەمــەش ســروشــتــی هەمو ئاین‌و بیروباوەڕو ئایدیایەكی نوێیە ،كە شوێنكەوتوەكانیان لەسەرەتادا كەم دەبن‌و ،بۆچونە تازەكانیشیان نامۆ دەبن.
بەاڵم سەبارەت بەوەی ئەم ئاینە (واتە ئیسالم) دوبارە نامۆ ببێتەوەو ،خەڵك وەك بابەتێكی سەیرو قەبوڵنەكراو بۆی بڕواننەوە ،ئەمەیان مایەی هەڵوێستە لەسەركردنە. ئێمە لێرەدا واز لەكێشەی فەرمودەو، دروســتــێــتــیــی ئـــەم فـــەرمـــودەیـــەش بەشێوەیەكی تایبەت دەهێنین ،بەڵكو تەنیا قسە لەسەر ماناو مەبەستەكەی دەكەین لەپەیوەندیدا بەمسوڵمانانی ئێستاوە بەگشتی‌و ،ئیسالمیەكانیش بەشێوەیەكی تایبەت. لەئێستادا ژمارەی مسوڵمانان لەجیهان نزیكەی ملیارو نیوێكە ،لەكاتێكدا كە لــەســەردەمــی هاتنی ئیسالمدا هەمو دانیشتوانی ســـەرزەوی نەگەیشتۆتە یەك ملیۆنیش نەك ملیار .لەوەاڵمی ئــەم قسەیەدا دەگوترێت ئــەم ژمــارە زۆرەی مسوڵمانانی ئێستا پابەندنین بەئاینەكەوە ،كە ئەمە بەڵگەیەكی الوازە لەو رووەوە كە جددیەت‌و خوێنگەرمیی شوێنكەوتوانی هیچ ئاین‌و ئایدیایەك وەك سەرەتا نامێنێتەوەو ،بەراورد بەسەرەتا بەرەو جۆرێك لەكاڵبونەوەو گۆڕانكاریی دەچ ــێ ــت ،لــەبــەرئــەوە ئـــەم بابەتە ســەبــارەت بەمەسیحیەت‌و ئاینەكانی دیكەش هەر بەم شێوەیە .ئەمە الیەكی بابەتەكە .الیەكەی دیكەی ئەوەیە كە ئیسالمگەرایان لەبەرئەوە مسوڵمانانی ئەمڕۆ بەئاینداری الوازو ناتەواو دەدەنە قــەڵــەم ،چونكە لــەگــەڵ تێگەیشتنی ئەماندا بۆ ئیسالم یەكناگرنەوە .واتە كێشەی ئیسالمگەراكان ئــەوەیــە كە مسوڵمانانی ئەمڕۆی جیهان وەك خۆیان سەلەفیانەو حەرفیانە ئاین پەیڕەو ناكەن‌و ،هاوشێوەی ئەمان ئایدیۆلۆژیانە مامەڵەی لەگەڵدا ناكەن. لــەڕاســتــیــدا مــەســەلــەكــە تـــەواو
بــەپــێــچــەوانــەوەیــە ،ئیسالمگەراكان مسوڵمانی غەریب‌و تەنیا نین ،بەڵكو بەئیسالم خۆی نامۆن .واتــە بــەراورد بەشێونكەوتوانی ئاینەكانی دیكە نامۆ نین ،بەڵكو بەرامبەر بەئاینەكەی خۆیان نــامــۆن .ئیسالم هەرگیز ئــەو كــەس‌و گروپانە بەزیندوكەرەوەی ئاینەكەی خۆی دانانێت كە ئاینیان كردبێتە هۆكار بۆ ئایدیۆلۆژیایەكی داخــراوی تۆتالیتێر. ئەوانەی تێگەیشتنی تەسك‌و دیاریكراوی خۆیان بۆ ئاین‌و ئاینداریی دەكەنە تاكە پێوەری راستەقینە ،مومكین نییە بەنامۆ نەدرێنە قــەڵــەم .چــۆن دەكــرێــت ئەو ئیسالمگەرایانەی ئەمڕۆ ،نوێكەرەوەی ئاین بن كە دەقاو دەق لەسەر كەلتوری كۆنی رابردو (كەلتوری سەلەفی ساڵح) دەژیــن ،لەكاتێكدا كە ئیسالم بۆ ئەوە هاتوە كە لەكەلتوری باوان داببڕێین‌و، رابردو پەرست نەبین ،وەك بێباوەڕانی سەردەمی پەیامبەر نەڵێین تەنیا شوێنی ئــەوە دەكەوین كە لەباوباپیرانمانەوە بۆمان ماوەتەوە ،وەكئەوەی كەقورئان لــەچــەنــد شــوێــنــێــكــدا ئـــامـــاژە بــەم هەڵوێستەیان دەكات‌و رەتیدەكاتەوە. ئــیــســامــگــەرایــانــی ئــەمــڕۆ نــامــۆن بــەجــەوهــەری ئیسالم‌و بەحەقیقەتی واقیعیش .خـــودی راربــردوگــەرایــی‌و
سەلەفپەرستیش وەكــچــۆن نامۆیە بــەئــیــســام ،بــەشــێــوەیــەكــی حەتمیی بەواقیعیش نامۆ دەبــێــت ،بەوپێیەی واقیع بریتیە لەو هەلومەرج‌و پێدراوانەی لەمڕۆدا ئامادەگییان هەیە ،بریتیە لەو حەقیقەتانەی شێوە ژیانی ئەمڕۆیان رەنگڕێژكردوە. بەو مانایەی واقیعی هەر سەردەمێك ئینتیمای بۆ سەردەمی خۆی هەیە ،لەبەر ئەوە واقیع لەگەڵ زەمەنی ئێستادا بونی دەبێت ،لەكاتێكدا كە ئیسالمگەرایی (سەلەفیگەرایی) ،هەوڵدانە بۆ ژیانكردن لەواقیعێكی دێریندا كە چەندین سەدەی بــەســەردا تــێــپــەڕیــوە ،هــەوڵــدانــە بۆ ئامادەكردنەوەی واقیعی پێش چەندین سەدە لەمەوبەر لەناو واقیعی ئەمڕۆدا. ئــەم هەڵوێستەش دوجــار نامۆبونە بەواقیع ،یەكەمیان لەروی رەتكردنەوەو نەخواستنی واقیعی ئەمڕۆوە ،دوەمیشیان هەوڵدان بۆ هێنانی واقیعێكی دیكەی كۆن‌و بەسەرچو وەك ئاڵتەرناتیفێك بۆ واقیعی ئێستا. ئــەو كــەس‌و گــروپــانــەی گەرەكیانە وەك گروپە نامۆكەی سەرەتای هاتنی ئیسالم بژین‌و بیربكەنەوەو هەڵوێست ێ وەك ئەو گروپە لەهەوڵی وەربگرن ،دەب گۆڕینی پێكهاتە سەرەكیەكانی واقیع‌و،
بەرەو پێشبردنیاندابن ،گۆڕانكاریكردن لەواقیعیشداو بــەرەو پێشبردنی ،نەك هــەر پێویستی بــە دەستبەرداربونە لەرابردوپەرستی‌و ،هاتنەوە بۆ ناو واقیعی ئێستا ،بەڵكو خــوازیــاری تێپەڕاندنی واقیعی ئەمڕۆیە ،كەواتە بۆ ئەوەی هەوڵی گۆڕین‌و بەرەو پێشبردنی واقیعی ئێستا ێ دووجــار لەو واقیعە دور بدەین ،دەب بكەوینەوە كە ئیسالمگەرایان یۆتۆپیانە هەوڵی سەپاندنی دەدەن. كــەس یــان گــروپــی نامۆ بەواقیع، ئەو كــەس‌و گروپانەن كە نامۆبونیان دەرەنجامی تێگەیشتنی راستەقینەیە لەو واقیعەی تێیدا دەژین‌و هەڵنەكردنە لەگەڵیدا ،نەك بەرەنجامی ڕاكردن لێی‌و رەتكردنەوەی ،بەر لە ئاشنابون پێی‌و هەزمكردنی .واتە (نامۆبون) بریتی نیە لە رەتكردنەوەی واقیع بەتەنیا ،چونكە ئــەم هەڵوێستە مانای ڕقبوونەوە لە واقیع‌و دژایەتیكردنی دەگەیەنێت ،هەر كاتێكیش مرۆڤ رقی لە واقیعێك بو یان دوژمنایەتی ئەو واقیعەی كرد ،مەحاڵە بتوانێت بیگۆڕێت یان چاكسازیی تێدا بكات .هەڵوێستی دژایەتی‌و رقهەڵگرتن، هەڵوێستێكی ناتەندروستی دەرونیە، نەك بوونی خەون بۆ گۆڕانكاریی‌و خەم بۆ چاكسازیی.
كــەس یــان گــروپــی نامۆ بــەواقــیــع ،ئــەو كــەس‌و گــروپــانــەن كە نامۆبونیان دەرەنجامی تێگەیشتنی راستەقینەیە لەو واقیعەی تێیدا دەژی ـن‌و هەڵنەكردنە لەگەڵیدا ،نەك بەرەنجامی ڕاكردن لێی‌و رەتكردنەوەی ،بەر لە ئاشنابون پێی‌و هەزمكردنی
چۆن دەكرێت تۆ هەرچی سیستەمی ئامادەی ناو واقیعە ،بەكۆی كایەكانی ژیـــانـــەوە ،رەتــبــكــەیــتــەوەو قەبوڵی ێ نەكەیت ،بەشێوەیەكی رەهایی‌و ،بەب بونی بەدیلی راستەقینە ،بەڵكو هەر خـــودی ئــەم هەڵوێستە تۆتالیتارە نیشانەی نەبونی بەدیلی راستەقینەو سەركەوتوە ،بەو پێیەی ئەم پرۆسەیە لــەدوای تێگەیشتن لەواقیع‌و هەوڵدان بۆ گرتنەبەری میكانیزمی پێویست، پێویستی بە پلەبەندیی‌و قۆناغبەندیی ێ بەوردیی‌و هێواشی هەنگاوی هەیە ،دەب بۆ بنرێت‌و پالنی بۆ دابڕێژرێت. ئیسالمیەكان مرۆڤ بە خودی خۆی نامۆ دەكــەن ،بەئەقڵ‌و رۆح‌و دەرونــی، بەكایەكانی زانست‌و فیكرو مەعریفە، بــەهــونــەرو ئـــەدەب ،بەفەلسەفە .بە كــۆمــەڵــگــەو رەفــتــارو هــەڵــســوكــەوت‌و نەریتەكانی نامۆی دەكــەن ،لەهەموی سەیرترو ترسناكتر ئەوەیە كە مرۆڤ بە خودی ئاین خۆی نامۆ دەكەن .هەروەها مرۆڤەكان بە دەستكەوتە گرنگەكانی دنیای مۆدێرن نامۆ دەكەن ،لەنمونەی نوێگەریی‌و ئەقاڵنیەت‌و دیموكراسیەت‌و عەلمانیەت‌و مافەكانی مرۆڤ‌و ئازادیی ئەقڵ‌و ویـــژدان .بەڵكو بەناوی هەمو ئــەم دەســتــكــەوتــانــەوەو ،بەبیانوی بانگەشەكردنەوە بــۆیــان ،مرۆڤەكان نامۆ دەكەن لێیان ،بەڵكو چەواشەیان دەكەن‌و ،ماناو مەفهوم‌و حەقیقەتی ئەم چەمكانە بەالڕێدا دەبەن ،بە ئاراستەی نێگەتیڤ‌و نامرۆڤانەیاندا دەبەن. گــروپــگــەلــێــك كــاریــان شێواندنی دەستكەوتە بااڵكانی دنــیــای ئەقڵ‌و زاســت‌و پێكشەوتن‌و خزمەتكردن بە مرۆڤ‌و ئازادییەكانی بێت ،چۆن بەخودی خۆی وەك مرۆڤ‌و وەك مسوڵمان نامۆ نابێت!
ژمارە ( )٣٠٤دوشەممە 201٦/٧/٢٥
4
بابەتی نەسخ ،لە هزر و ئەندێشەی د.مستەفا زەڵـمـیدا دكتۆر مستەفا زەڵـمـی (ڕەحـمەتی ێ بێت) دەڵێت»:دوای مۆتااڵ عەبدوڵاڵ مەال ئەحمەد ،ئەحمەدئاوایی* خوای لـ و بەدواداچونێكی زۆر بۆم دەركەوت كە نــەســخ ،وات ــە ســڕیــنــەوەی حوكمی هەڵەی زانا مسوڵمانەكان و ئیجماعیان ئایەتێكی قورئانی پیـرۆز بە ئایەتێكی لە ســەر ئــەوەی كە قورئانی پیـرۆز دواتر ،بابەتێكە لە دێر زەمانەوە جێگای بەشێكی نەسخ كراوەتەوە ،لێرەدا بۆم مشتومڕی زانــایــانــی ئیسالم بــووە ،دەركــەوت سەرچاوەی هەڵەكە ئەوەیە یەكەم زانای مسوڵمان كە ئەم بابەتەی كە لە سەردەمی پێغەمبەر (د.خ) و ڕەتكردۆتەوە ،و پێی وابووە نەسخ لە سەحابەكانی و تابعین و تابعی تابعین، قورئانی پیرۆزدا بوونی نییە ،زانای بە تەخصيصى نەصى عامیان دەگوت بەناوبانگی موعتەزیلە (ئەبوموسلیمی (نــەســخ) ،و بــە تەقییدی نــەصی ئەصفههانی) بووە ،و ڕای وا بووە كە موتڵەقیان دەگوت(نەسخ) ،و هەروەها ئەگەر نەسخ بوونی هەبێت ،ئەمە پەنا بە بەیانی موجـمەلیان دەگوت(نەسخ)، بەخوا نەنگییە بۆ بڕیارەكانی پەروەردگار و بە تــەدەڕوجــیــان دەگــوت(نــەســخ)، و كــەم و كورتییە بــۆ تێكستەكانی و بــە ڕوخسەتیان دەگــوت(نــەســخ)، قورئانی پیـرۆز ،چونكە ئەگەر كەسێك و بــەاڵم لە پاشاندا زانایانی زانستی ێ لێی ئوصولـی فیقهی ئیسالمیی مانای ئەمڕۆ حوكمێك دابنێت و سبەین پەشیمان ببێتەوە ،ئەمە كەم و كورتییە ،نەسخیان گۆڕی بەم جۆرە كە بریتییە و خودایش دوور و پاكە لە هەموو كەم لە هەڵوەشاندنەوەی حوكمێكی شەرعیی و كورتییەك ،واتــە بوونی ناسیخ و پێشووتر بە بەڵگەیەكی شەرعیی دواتر، مەنسوخ لە قورئاندا سەری لە كەم و ئینجا لە سەر ئەمە هەموو بڕیاریاندا كورتییەوە دەردەچێت .شایەنی باسە كە ڕاو بۆچوونەكانی(ئەبوموسلیمی ئەصفههانی) ئەگەرچی بە سەربەخۆیی نیـن ،چونكە كاتی خۆی زانایانی ئەو سەردەمە بڕیاری سوتاندنی تەفسیرەكەی ئەصفههانییان داوە ،كە بیست و دوو بەرگ بووە ،بەاڵم زۆریان لە دووتوێی تەفسیـری (پێشەوا فەخرەدینی ڕازی َمفاتيح الغیب = التفسیـر الكبیـر)دا،هێناونی و كۆی كردونەتەوە. بــێــگــومــان یــەكــێــك لـــە ڕەگــــەزە سەرەكییەكانی سەركەوتن لە ئیجتیهاد و فەتوادا سەرەڕای زانست و ئەزموون ،كە (نەسخ) لە قورئانی پیـرۆزدا بوونی بریتییە لە بوێری ،و لەم بوارەیشدا هەیە ،و ئیستیداللیان دەكرد بە قسەی جــەنــابــی دكــتــۆر مستەفا زەڵـمـی سەحابەكان و تابعیـن و نەیاندەزانی ێ بێت) زۆر زانایانە كــە مــانــای (نــەســخ) الی سەحابە و (ڕەحـمەتی خوای لـ و بوێرانە هاتۆتە مەیدان ،و بە بەڵگەی تابعیـنەكان غەیری ئەم مەعنا تازەیەیە، نەقڵی و عەقڵی بڕیاری لە سەر نەبوونی و هەر بەم جۆرە هەموو زاناكانی زانستی نەسخ لە قورئانی پیـرۆزدا داوە و ئوصولـی فیقهی ئیسالمیی هاوڕا بوون لە تەواوی بەڵگەكانی خۆیی لە پەڕتووكی سەر ئەوەی كە زیاتر لە ( )250ئایەت لە (التبيان لِ َر ْفع ُغموض النسخ ِف القران)دا ،قورئانی پیـرۆزدا نەسخ كراوەتەوە!»(.)1 بە تێروتەسەلـی هێناوە ،و پێی وایە كە ســەبــارەت بــە تــەنــگ و چەڵەمەی تەنانەت یەك ئایەتیش لە قورئانی پیـرۆزدا چاپكردنی پەڕتوكەكە جەنابی دكتۆر مەنسوخ نییە ،و لەم بارەیەوە جەنابی مستەفا زەڵـمـی (ڕەحـمەتی خوای
ێ بێت) دەڵێت« :دوای ئــەوەی كە لـ ێ ساڵ سەرقاڵی نووسینی ئەم ماوەی س پەڕتووكە بووم ،تا بە بەڵگەی نەقڵی و عەقڵی بیسەلـمێنم كە یەك ئایەت لە قورئاندا نییە نەسخ كرابێتەوە بە مانای (هەڵوەشاندنەوە – ئیلغا) ،و لە پاش ئــەوەی كە كتێبەكەم تــەواو كرد ،دوو نوسخەم برد بۆ وەزارەتـــی ئیعالم بۆ وەرگرتنی ژمــارەی سپاردن ،ئەوانیش ناردبوویان بۆ وەزارەتــی ئەوقاف ،لە ئــەوقــاف لیژنەیەكیان گــرت لە پێنج مەال ،كە كۆببونەوە بۆ بڕیاردان لە سەر مۆڵەتی بە چاپ گەیاندنی كتێبەكە، دوابڕیاریان ئــەوە ببوو ،كە پێویستە ئەم كتێبە بسوتێندرێت ،بۆ ئەوەی كە نەگاتە دەست خەڵك و بڵێن( :نەسخ لە قورئانی پیـرۆزدا بوونی نییە!)». و پــاشــان جەنابی دكــتــۆر مستەفا ێ بێت) زەڵـمـی (ڕەحـمەتی خوای لـ بــەردەوام دەبێت لە سەر قسەكانی و دەڵێت« :دوای چوار مانگ لە وەزارەتی
ّ (أستغفرالل) ،منیش گوتـم: گوتیان: ّ دەی بۆ نەسخیش (أستغفرالل) ،چونكە نەسخ بۆ البردنی دژایەتی و ناكۆكی و پێچەوانەگەری (تناقض)ـی ،نێوان دوو ئایەتە ،جا ئەگەر دژایەتی نەبێت، نەسخیش نییە ،و پاشان گوتـم :من لە دنیادا هیچ شتێكم نییە جگە لە خانویەك كــە خــۆم و مــاڵ و منداڵم لــە شــاری بەغدا تیایدا دەژین ،و ئێستا بیفرۆشم بە الیەنی كەمەوە ( )500ملیۆن دینار دەكات ،بۆیە من بەڵێن بە خوای گەورە ئەدەم بۆ سەرجەمی زانایانی مسوڵمان لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق هەركەسێك بیسەلـمێنێت كە دوو ئایەتی دژ بە یەك هــەن لە قورئانی پیـرۆزدا و ئایەتی دواتر ئەوەی پێشووی ئیلغا كردۆتەوە بــە مەبەستی نەهێشتنی دژیــەكــی و ناكۆكییەكە ،من ئەو خانووەی لە سەر تاپۆ دەكەم! ئەوانیش لە وەاڵمدا گوتیان ،پانزە ڕۆژ مۆڵەتـمان بدەرێ ،منیش گوتـم :بڕۆن
ێ چاپكرا ،كە لە ژێر دەستی ڕژێمی لەو بەغدادا نەبوو! بــە ڕاســتــی لـــەم كــتــێــبــەدا زۆر زانایانە سەرجەمی ئەو ئایەتانەی كە بانگەشەی نەسخیان بۆ دەكرێت بە ناسیخ و مەنسوخەوە خستونیەتییە ژێر لێكۆڵینەوەیەكی ورد و زانایانەوە و سەلـماندویەتی كە ئەمانە نەسخ نین و هەریەكەیان پەیوەستە بە هــەل و مەرجێكی تایبەتەوە ،و بەم شێوازە و بەم میتۆدە عەقاڵنییە مەزنەی خۆیەوە توانیویەتی گەورەترین بەرگری لێزانانە لە قورئانی پیـرۆز بكات ،كە لە سەدان پەڕتوكی ڕۆژهەاڵتناسان لەم بارەیەوە و بەتایبەتی لە بواری نەسخدا كەوتۆتە بەر ڕەخنە و توانج! شایەنی باسە لەم بابەتەدا حەز دەكەم ئاماژە بە ڕای زانایەكی تری كوردستان بــكــەم كــە جەنابی (مامۆستا شێخ باباعەلـی كوڕی عەلالمە ئیبنولقەرەداغی) یە ،كە سوپاس بۆ خوا خۆیشی زانایەكی
یەكەم زانــای مسوڵامن كە ئەم بابەتەی ڕەتكردۆتەوە ،و پێی وابووە نەسخ لە قورئانی پــیــرۆزدا بوونی نییە ،زانــای بەناوبانگی موعتەزیلە (ئەبوموسلیمی ئەصفەهانی) بووە ئیعالم پێیان ڕاگەیاندم كە وەزارەتــی ئەوقاف كتێبەكەی ڕەفز كردووە ،چونكە پێچەوانەی ئیجماعی مسوڵمانانە ،و بۆیە ڕێگا بە چاپكردنی نادرێت». پاشان دەڵێت :لە سەر داوای خۆم لیژنەیەك لــە زانــایــان پێكهێنرا ،بۆ تاووتوێی ئــەم بابەتە ،و ئــەو ڕۆژەی كە كاتی كۆبوونەوەی لیژنەكە بوو، ڕۆیشتم و قورئانێكم لە گەڵ خۆم برد، و ڕووم كردە لیژنەكە و گوتـم :ئایا لە قورئاندا دوو ئایەتی دژ بە یەك هەن، كە پێكەوە كۆ نەبنەوە؟! لە وەاڵمــدا
مانگێك مۆڵەتتان بێت! دواجــار لەو ماوەیەدا نوسخەیەك لە كتێبەكە و عەریزەیەكیان ناردبوو بۆ (ص��هدام حسێن) كە مامۆستایەك لە زانكۆكەی تۆ كتێبێكی داناوە موخالیفی ئیجـماعی هەموو جیهانی ئیسالمییە، سەرۆكایەتی كۆماریش بڕیاری دەركرد بە قەدەغەی چاپكردنی كتێبەكە لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق. شایەنی باسە دواجار جەنابی دكتۆر ێ مستەفا زەڵـمـی (ڕەحـمەتی خوای لـ بێت) كتێبەكەی ناردە شاری هەولێر و
مەزن و كەم وێنەیە و هێشتا لە ژیاندایە و تا ساڵی ( )2004كە خانەنشیـن بـــوو مــامــۆســتــامــان بـــوو لــە بەشی خوێندنی ئیسالمـیی ،كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی ،كە لە بــارەی نەسخەوە ڕایەكی نزیك و هاوشێوەی ئەم ڕایەی هەیە و لە پەڕتوكی ( َم ِ باحث ُقرآ ِن َّية نظرات جديدة َو َأصي َلة ِف عل ُوم القرآن)دا ،و لە باسی نەسخدا بە تێروتەسەلـی دەری بڕیوە ،كە بیـروڕای زانایان سەبارەت بە بوونی نەسخ لە قورئانی پیـرۆزدا كە هەندێكیان نزیكەی
( )300ئایەتیان بە مەنسوخ داناوە ،لە كاتێكدا كە كۆی ئایەتەكانی ئەحكام لە قورئانی پیـرۆزدا ( )500ئایەتن ،و دواجار نزیكەی كەمتـر لە ( )200ئایەتی كارپێكراو (موحكەم) دەمێننەوە ،وتە و ڕایەكی ناقۆاڵ و دەردنەخواردووە(.)2 لە دوا پەرەگرافی ئەم باسی نەسخەدا دەمــەوێــت ئــامــاژە بــەوەیــش بــدەم كە یەكێك لــە زانــایــانــی واڵتــی میسر بە ناوی (دكتۆر مستەفا زەید) لە سااڵنی ڕابــردوودا پەڕتوكێكی تایبەتی لە سەر نەسخ نووسی و لە سەر ئەم پەڕتووكە هەاڵی زۆر نرایەوە و دواجار لەم بارەیەوە پرسیار لە دكتۆر یوسف قەڕزاوی كرا، كە ئایا ڕاستە دكتۆر مستەفا زەید گوتویەتی ،تەنها چوار ئایەت لە قورئاندا هەن مەنسوخن؟ شێخی قەڕزاویش لە وەاڵمــدا دەڵێت :بەڵێ! ڕاست دەكات، بەڵكو زۆر كەمتـرە لەو ڕێژەیەش!! جا ئەگەر ئایەتە مەنسوخەكان لە چوار ئایەت كەمتـر بن! كەواتە هەر نیـن! و (هەمان ڕایەكەی جەنابی دكتۆر مستەفا زەڵـمـی هەبووە) ،و قسەكەی شێخی قەڕزاویش ئەوە دەگەیەنێت كە نەسخ هەر لە قوڕئاندا نییە ،بەاڵم لەوانەیە ئەو زاتی ئەوەی نەكردبێت كە خۆی لە قەرەی ئەم بابەتە بەو ئاشكراییە بدات! و هەروەها زانا و بیـرمەندی شەهید (مامۆستا نــاص��ری سوبـحانی)یش، هەمان ڕای لە بواری نەسخدا هەیە ،و دەمەوێت بڵێم زانایانی واڵتی كوردەواری ئااڵهەڵگری هەموو بیـروڕا میانڕەو ئامێز و عەقاڵنییەكانی بواری هزر و شەریعەتی ئیسالمی بوون. ( .)1بڕوانە :كاروانی ژیانـم ،یادداشتەكانی دكتۆر مستەفا زەڵـمی ،ب/2ل ،238چاپی یەكەم. 2014 ، ( .)2بڕوانەَ :مباحِ ث ُقرآن َِّية نظرات جديدة َو َأصي َلة ِف عل ُوم القرآن ،دانانـی :شێخ باباعەلـی كوڕی شێخ عومەری – ئیبنولقەرەداغی) ،ل157 بـــەدواوە ،چاپی یەكەم ( ،)2007چاپخانەی نووسەر -سلێمانی. * ماستەر لە ژیان و توێژینەوە قورئانییەكانی دكتۆر مستەفا زەڵـمی لە زانكۆی سلێمانی shexnami@yahoo.com
« تەواوکاری ...بۆ لە عەلی قەرەداخی کەوتنە تەقە؟ فەرزبونــی جیهاد بوو دژی ئەم کافرە(بۆ ئەوەی زیاتر لەم پرسە بگەیت ،دەتوانیت سۆزی نەتەوایەتییەکەی بەڕیز عەلی باپیر بخوێنیتەوە) ،ئەوان بۆ جیهادکردن چوبونە شاخ ،ئەوان موجاهیدبون نەک پێشمەرگە، یان النیکەم ئەوان پێشــمەرگەی ئیســام بون نەک پێشمەرگەی کوردایەتی(یەکێک لــە ســرودەکانیان بەنــاوی :ئــەوا هاتــە خوار پێشــمەرگەی ئیسالم ...بەدەستێک تفەنگ ،بەدەستێک قورئان ...بوو). ئــەو پەرەگرافــە شــێوە مێژوییــەی ســەرەوەیەم بۆیــە نوســی تــا ئــەوە ڕونبکەمــەوە لــە زەینــی ئیســامییە زەینــی کوردییەکاندا(بەپێچەوانــەی ئیســامییە تــورک و عــەرەب و فارســەکانەوە) ،پرســە نەتەوەییــەکان پرســی ڕەســەنی ناو بیرکردنەوەی ئەوان نیــن و ئــەوان دەبێــت بیربخرێنــەوە کە پرســی نەتەوەییان هەیە ،ئەوان پێویست بــەوە نــاکات بیریــان بخەیتــەوە چــۆن تــاک ئیســامییانە پەروەردەبکەن ،چۆن خێــزان بەئیســامیبکەنەوە ،چۆن خەون بــە گێڕانــەوەی دەوڵــەت و خیالفەتــی ئیســامییەوە ببینن ،چونکە ئەو پرسانە پرسی ڕەســەنی ناو لیستە سەرکییەکەی ئەوانــن و بۆ ئەو پرســانە دروســتبون و دەژیــن ،بــەاڵم پرســی نەتەوە و پرســە سیاســییەکان پرسی الوەکی و مەجبوریی ئەوانن ،هەر بۆیە دەبێت بیریان بخرێتەوە کــە ئەم پرســانە نابێــت لەبیربکــەن .با نمونەیەکی زیندو بۆ ئەم پرســە بێنمەوە،
لــە ٢٦ی یۆنیــۆی ٢٠١٥لــە کوێــت؛ لە مزگەوتــی (ئیمــام ســادق) ،بەکارێکــی خۆکــوژی ()٢٦کــەس کــوژران ،هەر لە هەمــان ڕۆژ لــە شــاری سوســەی تونس ()٤٠کەس دەکوژرێــن؛ دکتۆر قەرەداخی لە پەیجەکەی خۆی ســەرکۆنەی ئەم دوو کــردەوەی داعشــە دەکات ،کەچــی ڕۆژی پێشتر واتە ()١٥ی یۆنیۆ ()٣٥٤کەس لە کوبانــێ بەهۆی دزەکردنــی داعش بۆ ئەو شارە کوردە شەهیددەبن ،دکتۆر قەرەداخی لەو سەرکۆنەکردنەدا کۆبانێی لەبیر نییە و النیکەم لە ڕیزی کارە تیرۆرییەکەی کوێت و تونســیش ناوی ناهێنێت ،بەاڵم کاتێک کوردە ئاکتیڤەکانی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان دەســتدەکەن بەهێرشــکردن بۆ سەر ئەم کردەوەی دکتۆر ،ئیتــر ئەو بیری دێتەوە و نــاوی کۆبانێش دەخاتــە ڕیزی کردەوە تیرۆرســتییەکەی (کوێــت و تونــس) و دوای سەرکۆنەکەی دەســتکارییدەکاتەوە و بەمەجبوریــی نــاوی کوبانێــش دەخاتە پاش ئــەو دوو نــاوە عەرەبییەی تر(هەر
دوو ســەرکۆنەکەی بەڕێــز قەرەداخیــم وەک وێنــە لەگــەڵ ئەم وتــارەدا داناوە)، واتــە قەرەداخی پرســی واڵتانــی عەربیی لەیادناکات ،بەاڵم پرسە کوردستانییەکەی لەیاددەچێتەوە ،ئەمە بیرکردنێکی ئاسایی نییــە ،ئەمــە لــە قوواڵیــی بیرکردنەوەی ئیســامی سیاســی کوردزمانەوەیە کە تا ئێستاش نەیتوانیوە پرسە نەتەوەییەکانی خــۆی بــکات بــە پرســی ســەرەکی و لە لیســتی یەکەم و ســەرەکەییەکەی خۆیدا دایبنێــت ،ئەمــە ئەوەمان بــۆ دەردەخات کــە ئــەم خەیاڵدانە ئیســامییە کوردییە چەنــدە خەیاڵدانە عەرەبییەکە بەســەریدا زاڵــە!! کاتێک دەبینین یوســف قەرزاوی وەک سەرۆکی (یەکێتی جیهانیی زانایانی موســڵمان) لــە بەیانەمەیەکــی تایبەتــدا بــۆ پشــتگیریکردنی ئەردۆغــان دێــت و بەئاســانی بە پەکەکە دەڵێت تیرۆرســت و ئەردۆغــان وەک فریــادڕەس دەبینێت: (بڕوانە ئەم بەیاننمەی یوســف قەرزاوی، وەک ســەرۆکی یەکێتیی جیهانیی زانایانی
موســڵمان ،بەناونیشــانی بانگەوازێک بۆ تــر کــە خەریکــی قەتڵوعامــی کــوردن ئوممــەی ئیســامی لــە ئەســتەمبوڵەوە ،ناکاتەوە ،لەوە دەگەین کە شێخ قەرداخی کــە لە ٢٥ی یۆنۆی ٢٠١٠بۆ پشــتگیریی یەک داوای کوردانەی لە ئەردۆغان نییە و ئەردۆغان نوسیویەتی http://www. :ئەســڵەن بۆ ئەوە لــەو پێگەیەدا نییە کە islamtoday.net/nawafeth/داوای وا بەزمانیدا بێت!! ئیســامی سیاســی عەرەبــی و تورکی )؛ htm.135230-12-artshow ئیتــر لــەوە دەگەیــن کــە ئیســامییە و فارســی ،لــە توانایانــدا یــە لیســتی تورکییەکانیــش دەمێکــە بەئاســانیی تایبەتمەندییــە نەتەوەییەکانــی خۆیــان دەتوانن لیســتی داواکانی خۆیان بەســەر بخەنــە پــاڵ لیســتی تایبەتمەنــدە ئیســامییە عەرەبەکانــدا فەرزبکــەن ،ئیســامییەکانەوە ،بەاڵم ئەوەی ئیسالمی بــەاڵم کــە دکتــۆر عەلــی قەرەداخی ڕێ سیاســیی کوردزمانە ئەم تایبەتمەندییەی بــە بەیاننامەیەکــی وا دەدات؛ بەتــەواوی تێدا نییە ،تەواو بەپێچەوانەوە ،لەبەردەم لــەوەش دەگەین ئیســامییە کــوردەکان ئــەوی تــری ئیســامیی(تورک-فارس- ئــەو قورســاییەیان نییــە هیــچ نەبێــت عەرەب)دا ئــەم نایەتەزمان ،لەجێی ئەوە بزوتنەوەیەکی ڕزگاریخوازی کوردســتانی موقەدەســە نەتەوەییەکانــی ئەوانــی تــر بەتیرۆرست وەســفنەکرێت .کاتێک دکتۆر دەپارێزێت .واتە خاڵێک ئیسالمی سیاسیی قەرەداخی لەم ئینقالبە شکســتخواردوەدا کوردزمــان لەوانی لە ئیســامییەکانی تر دەگاتە پشــتی ئەردۆغــان و ئەردۆغانیش جیادەکاتــەوە بێئیرادەییە ،بێئیرادەییەک هیچ شــەرم لــە قەتڵوعامەکانی کوردان و ئەوەی برا موســڵمانەکەی تــری بەخۆیی پشــتگیرییە ڕون و ئاشکراکانی بۆ بەرەی ڕەوادەبینێ(دروســتکردنی دەوڵەتــی نوســرەو داعش و گروپە تیرۆرستییەکانی ســەربەخۆیە) ئــەم هەر ناتوانێت باســی
ئیسالمی سیاسی عەرەبی و تورکی و فارسی ،لە توانایاندا یە لیستی تایبەمتەندییە نەتەوەییەکانی خۆیان بخەنە پاڵ لیستی تایبەمتەندە ئیسالمییەکانەوە ،بەاڵم ئەوەی ئیسالمی سیاسیی کوردزمانە ئەم تایبەمتەندییەی تێدا نییە
بکات ،ئەوی تری برای ئیمانییش خاوەنی ئیرادەیەکــە ئــەوەی بــۆ خــۆی ڕەواو موقەدەســە ،بۆ بــرا دینییــە کوردەکەی بــە خنجێــری لەپشــتدراو و خیانەتــی پارچەپارچەکردنی ئومەی ئیسالمیی ناوی دەبات ،ئەوی ئیرادەزاڵ ئااڵی ئیسرائیل لە واڵتیدا هەڵدەکات ،هەموو هاوپەیمانییەک لەگــەڵ ناموســڵمانەکاندا(بە زمانــی ئیســامییەکان) دەبەســتێت ،بــەس بــۆ کــوردی موســڵمانی ئیــرادە ئەتککــراو؛ هەموو ئەمانە خیانەتن لە باوەڕی دینی و خیانەتن لە وەحدەی سەفی ئیمان. الی من کێشــەکە بۆ ئــەوە دەگێڕمەوە کە لە کوردبونماندا هەیە ،واتە پرسەکە لە دکتۆر قەرەداخی گەورەترە ،لە یەکگرتوو بەرینتــرە ،لە کۆمەڵ قەبەترە ،کێشــەکە لەوێــوە دەســتپێدەکات کــە لــە گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردیدا هەیە ،ئەو گوتارەی ناتوانێت مرۆڤی بەهێز لەبەرانبەر ئەوی تری بەهێز(عەرەب-تورک-فارس)دروستبکات، ئــەو گوتــارەی کــە ئێــران ســنورەکانی تۆپبارانــدەکات و دۆســتەکانی ئێــران لە کوردســتان ناتوانن ئەم دەســتدرێژییەی ئێران بوەســتێنن ،ئەو دەستدرێژییەی کە تورکیای ئەردۆغانــی بەوپەڕی بوێرییەوە ســنورەکانی کوردســتان دەســوتێنێت و دۆســتەکانی ئەردۆغــان لــە کوردســتان ناتوانن لیســتی قەدەغەکراوەکانی خۆیان بدەن بە دۆستەکەیان و ئەویش بوەستێت. ئیسالمییەکانی کوردستان کوڕی ڕەسەنی ئەم نەخۆشییەن!!