575

‫لەچەند رۆژی داهاتودا مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی كۆدەبێتەوە‬

‫«‬

‫دانوستانی نوێنەرەكەی بارزانی‌و‬ ‫الیەنەكان بە بنبەست گەیشتوە؟‬

‫‪3‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )575‬دو شةممة ‪2016/8/15‬‬

‫جارێكی دیكە حزبەکانی کوردستان ئاگادار دەكاتەوە‬

‫مەال بەختیار‪ :‬دەرفەت كەم ماوە‬

‫هەرچی زووە دەبێت كێشەكانمان چارەسەر بكەین‬ ‫سازانی واڵتان و ‪..‬‬ ‫ترازانی هێزە كوردستانیەكان‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬مەال بەختیار‪ ،‬لەسەروتاری ئەم ژمارەیەی‬ ‫رۆژنامەی (چاودێر)دا‪ ،‬جارێكی دیكە ئەگەرە مەترسیدارەكانی‬ ‫بارودۆخی ناوچەكەو پێشهاتی رێكەوتنە ئیقیلیمی و نێودەوڵەتییەكان‬ ‫لەسەر كێشەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەهێنێتەوە بیری هێزە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان و داوادەكـــات هەرچی زووە كێشە‬ ‫ناوخۆییەكان چارەسەر بكرێن‪ ،‬چونكە دەرفەت كەم ماوە‪ .‬دەشڵێت‬ ‫"بە هەر پاساو و بیانویەك چارەسەری كێشە ناوخۆییەكان لەمە‬ ‫زیاتر دوابخرێت‪ ،‬ئێستا ســزای ویژدانیی‌و لەئایندەشدا سزای‬ ‫مێژوویی‪ ،‬هەیە"‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لەو سەروتارەدا‪ ،‬ئاماژە بە ئەگەری رێكکەوتنی‬ ‫واڵتە ئیقلیمییەكان دەكات و دەنوسێت "بۆی هەیە عێراق‌و ئێران‌و‬ ‫توركیا‪ ،‬لەسەر بنەمای هەر رێكکەوتنێك‪ ،‬لەنێوانیاندا مۆر كرابێ‌‪،‬‬ ‫بۆ پاراستنی سنورو ئاسایشی نێو خۆیان‪ ،‬سەرلەنوێ‌ كۆببنەوەو‬ ‫تەگبیری پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان بكەن‪ .‬تەنانەت بە‬ ‫مەترسیدارترین بڕیاری چاوەڕواننەكراویش"‪.‬‬ ‫لە بەشێكی دیكەی ئەو سەروتارەدا‪ ،‬ناوبراو‪ ،‬پێیوایە دەرفەت‬ ‫كەم مــاوە بۆ رێككەوتن و دەڵێت "تاقیكردنەوەكان لەساڵی‬ ‫رابردوودا سەلماندیان‪ ،‬كە جگە لە سازان‪ ،‬رێگای ترمان لەبەردەمدا‬ ‫نییە‪ .‬بۆ سازانیش‪ ،‬ئەوپەڕەكەی تا بەهاری ساڵی ئایندە‪ ،‬مێژوو‬ ‫بوارمان دەدات"‪.‬‬ ‫هاوكات‪ ،‬لەبارەی ئەنجامی كۆبونەوەی الیەنە سیاسییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان و دانوستانەكان‪ ،‬مەال بەختیار رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫دەركەوت هەتا نەتوانین لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی كێشەی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان رێكبكەوین‪ ،‬نە دۆخی‬ ‫سیاسی‌و نە دۆخی ئابوری‌و نە دۆخی یاسایی كوردستان‪ ،‬لەم‬ ‫بنبەستە دەرناكرێت‪.‬‬

‫بۆی هەیە عێراق‌و ئێران‌و توركیا‪،‬‬ ‫ێ كۆببنەوەو تەگبیری پاراستنی‬ ‫سەرلەنو ‌‬ ‫بەرژەوەندیەكانیان بكەن‪ .‬تەنانەت بە‬ ‫مەترسیدارترین بڕیاری چاوەڕواننەكراویش‬ ‫دەركەوت هەتا نەتوانین لەسەر چۆنێتی‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم‌و‬ ‫سەرۆكایەتی پەرلەمان رێكبكەوین‪ ،‬نە دۆخی‬ ‫سیاسی‌و نە دۆخی ئابوری‌و نە دۆخی یاسایی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەم بنبەستە دەرناكرێت‬

‫ئاالن دی بۆتۆن‬

‫كاردانەوەكانی كوشتنی‬ ‫رۆژنامەنوس وەدات دهۆكی‬ ‫بەردەوامە‬

‫«‬

‫ئەو ڕۆمانەی بەردەستت‬ ‫پێشرت ناوێکی تری‬ ‫هەبووە‬

‫عەملانیەت‬ ‫دەتوانێت‬ ‫چی لە ئایینەوە‬ ‫فێربێت؟‬ ‫‪3‬‬

‫بەكوردی‌و بەكورتی‪ ،‬هەمو هێزە كوردستانیەكان لەنێوخۆماندا‪ ،‬لێكترازاوین‪.‬‬ ‫هێزەكانی هیچ بەشێكی كوردستان‪ ،‬رێكەوتنێكی ستراتیژی‪ ،‬یان پەیوەندییەكی‬ ‫تۆكمە لەنیوانیاندا نیە‪ .‬ئەمەش دەردی دێرینی كوردە‪ ،‬وا بوو بە دەردە مۆدێرنەی‬ ‫كوردیش!‬ ‫ئەگەر سااڵنی لەمەوبەر‪ ،‬بەحوكمی قوڵبونی كێشەكانی دەوڵەتانی دەوروبەر‪ ،‬یان‬ ‫تێكچونی باری ئاساییشی ناوچەكە‪ ،‬یاوەكو شەڕوشۆڕی داعش‌و هێزە سەلەفیەكان‪،‬‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانی هێزە كوردستانیەكانی داپۆشیبێ‌‪ ،‬بەاڵم ئەو دۆخە خەریكە‬ ‫كۆتاییدێت‌و بۆنی مەترسیش لە سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و دەوروبەریش‪ ،‬بەرزبۆتەوە‪.‬‬ ‫ئێستا ئەركی سەركردایەتی سیاسییە‪ ،‬سەرەتای رووداوەكان‪ ،‬قوڵ هەڵبسەنگێنێ‌‌و‬ ‫بەرەنجامی بابەتیش بۆ بڕیاری بەرپرسیارانە هەڵبهێنجێ‌‪ .‬ئەگینا كە كار لەكار ترازا‪،‬‬ ‫هیچ پەشیمانییەك دادمان نادا‪.‬‬ ‫هەرچی چۆنێك ئاوڕ لە رێكەوتنە نێودەوڵەتی‌و ئیقلیمیەكان بدرێتەوە‪ ،‬بەزەقیی‬ ‫دیارە‪ ،‬كە كورد كراوەتە قوربانی رێكەوتنەكان‪ ،‬كەموزۆریش سەردارو سەركردایەتیە‬ ‫سیاسیەكان‪ ،‬بڕیارو بەرنامەیان‪ ،‬بۆ روبەروبونەوەی ئەگەرو مەترسیەكانی هیچ‬ ‫رێكەوتنێك لــەرابــردوودا‪ ،‬نەبووە‪ .‬كە رێكەوتنەكان مۆر كــراون‪ ،‬سەپێنراون‌و‬ ‫لەكوردیش قەوماوە‪ .‬ئیتر دوای قەومانیش‪ ،‬بەپاساوی جۆراوجۆر‪ ،‬الپەڕەكانی مێژوو‬ ‫پڕكراونەتەوە‪ .‬با دیقەتێك لەم راستییانە بدەین‪:‬‬ ‫ دوای روخاندنی سەدام؛ دەوڵەتی عێراق نەیتوانی لە رێكەوتنامەی جەزائیر‬‫پاشگەزبێتەوە‪ .‬ئێستاش عێراق پابەندی بەندەكانیەتی‪.‬‬ ‫ دوای رێكەوتنی عێراق‌و توركیا؛ بۆ پاراستنی قواڵیی ‪ 30‬كیلۆمەتری سنوری‬‫هەردووالیان‪ ،‬لەهەر مەترسییەكی سەر سنورەكان (دژی پێشمەرگەو گەریال) ئێستاش‬ ‫توركیاو عێراق كەی بیانەوێت دەبنە پابەندی رێكەوتنەكان كە لەسەردەمی بەعس‌و‬ ‫سیستەمی كەمالیستی توركیادا كراون‪.‬‬ ‫ هەر رێكەوتنێكیش لەنێوان عێراق‌و كوێت؛ بەسەرپەرشتی ئەنجومەنی ئاسایش‬‫كرابێ‌‪ ،‬چ لەسەر سنور‪ ،‬چ لەسەر قەرەبوكردنەوەی ئەو زیانانەی سوپای عێراق‬ ‫لەكاتی داگیركردنی كوێت (‪ )1990‬بە گەلی كوەیتی گەیاندبێ‌‪ ،‬ئێستاش عیراق‬ ‫باجەكەی دەدات‪.‬‬ ‫بۆی هەیە عێراق‌و ئێران‌و توركیا‪ ،‬لەسەر بنەمای هەر رێكەوتنێك‪ ،‬لەنێوانیاندا‬ ‫مۆر كرابێ‌‪ ،‬بۆ پاراستنی سنورو ئاسایشی نێو خۆیان‪ ،‬سەرلەنو ‌ێ كۆببنەوەو‬ ‫تەگبیری پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان بكەن‪ .‬تەنانەت بە مەترسیدارترین بڕیاری‬ ‫چاوەڕواننەكراویش‪.‬‬ ‫كۆبونەوەكانی ئێستای دەوڵەتە گەورەكان‪ ،‬بەئامادەبون‌و چاودێری دەوڵەتە‬ ‫ئیقلیمیەكان‪ ،‬بەرەو هەمان چارەنوس دەڕوات‪ .‬بەتایبەتی كۆنگرەكانی جنێف‪.‬‬ ‫لەپەراوێزی ئەو كۆنگرەو كۆبونەوانەدا‪ ،‬دۆخی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و ناوچەكە‪،‬‬ ‫سەرەڕای هەڵچونی پەیوەندیەكان‌و تێكچونی دەوڵەتەكان‪ ،‬ئەوەتا دەبینین‪:‬‬ ‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ روسیای كلتور مەسیحی ئەرسەدۆكس‪ ،‬رێكدەكەوێت‪.‬‬‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ ئێرانی شیعە‪ ،‬رێكدەكەوێت‪.‬‬‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ ئیسرائیلی جولەكە‪ ،‬رێكدەكەوێت‪.‬‬‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ سەرۆكی ئێستای سوریای عەلەوی‪ ،‬رەنگە رێكەوێتەوە‪.‬‬‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ سعودیەی وەهابی‪ ،‬رێكەوتوە‪.‬‬‫ توركیا‪ ،‬لەگەڵ حكومەتی شیعەی ئێستای عێراق‪ ،‬نزیكە رێكەونەوە‪.‬‬‫دەپرسین‪ :‬ئاخۆ كێشە ناوخۆییەكانی باشوری كوردستان‪ ،‬لەنێوان هێزە‬ ‫سیاسیەكاندا‪ ،‬بەتایبەتی لەنێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕاندا‪،‬‬ ‫لە چ بارێكەوە‪ :‬سیاسی‪ ،‬ئایدیۆلۆژی‪ ،‬ئاینی‌و مەزهەبی‪ ،‬نەتەوەیی‌و نیشتمانیی‪،‬‬ ‫قوڵترە لەو كێشانەی لەنێوان توركیاو هەموو ئەو واڵتانەدا هەبوو؟! بێگومان‪ ،‬لە‬ ‫هیچ كێشەیەكدا‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )575‬دو شةممة ‪2016/8/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫رۆژنامەی (الحیاة)‪:‬‬

‫«‬

‫توركیاو ئێران دژی كورد رێكدەكەون‬ ‫و‪ :‬بابان حەمە‬ ‫رۆژی ‪12‬ی ئەم مانگە‪ ،‬توركیاو ئێران‬ ‫رێككەوتن لەسەر ئــەوەی هاریكاری‌و‬ ‫پەیوەندییە سیاسی‌و بازرگانییەكانیان‬ ‫رێك بخەنەوەو پێشەنگی ئەم كارەشیان‬ ‫بریتی بێت لە پاراستنی یەكێتی سوریا‬ ‫و بەگژاچوونەوەی تێرۆر لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫راپــۆرت‌و میدیا جیهانییەكانیش باس‬ ‫لەوە دەكەن كە رێگریكردن لە كوردانی‬ ‫ســوریــاو رەتــكــردنــەوەی دابەشكردنی‬ ‫سوریا‌و سیستمی فیدراڵی لەبەرژەوەندی‬ ‫كــوردانــی ئــەو واڵتــە یەكێكە لە خاڵە‬ ‫بنچینەییەكانی ئەو رێكەوتنە‪ ،‬هاوكات‬ ‫جەنگی داعش‌و نوسڕەو ‪ pkk‬بەیەكەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم سازان‌و گفتۆگۆیەی هەردو‬ ‫واڵت‪ ،‬دوابــەدوای یەیكبینینی محەمەد‬ ‫جەواد زەریـف‌و وەزیــری دەرەوە ئێران‬ ‫‌و لەگەڵ هاوتا توركییەكەیدا مەولود‬ ‫چــاوەش ئۆغڵۆ دێت لە ئەنقەرە‪ ،‬كە‬ ‫هاوكات لەگەڵیدا سەرۆكی توركیا رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆگانیشیان لەگەڵدا بوو‪ ،‬كە‬ ‫پێكەوە رێگە چارەو هاوكاری هەردوو‬ ‫واڵت گەاڵڵە بكرێ‪ ،‬بەتایبەت پاش كۆدێتا‬ ‫شكستخواردووەكەی توركیاو بەرهەم‌و‬ ‫ئاكامەكانی ســەردانــەكــەی هەفتەی‬ ‫رابردووی ئەردۆگان بۆ روسیا‪.‬‬ ‫پاش گەیشتنی بۆ ئەنقەرە‪ ،‬هەمان‬ ‫شەو محەمەد جەواد زەریف‪-‬ی وەزیری‬ ‫دەرەوەی ئێران‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫تەلەفۆنی لەگەڵ سێرگی الڤرۆڤ‪-‬ی‬ ‫وەزیــری دەرەوەی روسیا ئەنجام‬ ‫دەدات‌و تاوتوێی كۆبونەوەی لوتكەی‬ ‫سان بترسبۆرگ دەكات كە بۆ مەرام‌و‬ ‫هەڵوێستی توركیا دەربــارەی قەیرانی‬ ‫سوریا لەنێوان سەرۆكی روسیا ڤالدیمێر‬ ‫پۆتن‌و سەرۆكی توركیا رەجەب تەیب‬ ‫ئەردۆگان‪-‬دا بەرێوەچوو‪.‬‬ ‫میدیاكانی جیهان و بەپێی ئەو‬ ‫زانیارییانەی لەبەرپرسە ئێرانییەكانیەوە‬ ‫دەستیان كەوتووە‪ ،‬باس لەوە دەكەن‬ ‫كە ئێران كــەش‌و دۆخــی ئــەو ســازان‌و‬ ‫لێكتێگەیشتنە بــااڵیــانــەی نــێــوان‬ ‫بەرپرسان‌و سەرۆكایەتی روسیا‪-‬توركیای‬ ‫رەخــســانــدووە‪ ،‬ئەوەشی كە توركیای‬ ‫ئاسودەو دڵنیا كــردەوە‪ ،‬هەڵوێست ‌و‬ ‫پشتیوانی ئێران بوو دژی كۆدەتـــــــا‬

‫ئا سا یشی‬

‫دابەشكردن‬ ‫یان‬ ‫فیدراڵیزمی سوریا‬ ‫رەتدەكەنەوە‬

‫شكست خـــواردووەكـــەی توركیا‪،‬‬ ‫چونكە پێشەنگی ئەو واڵتانەبوو هەر‬ ‫زوو سەركۆنەی كۆدەتاچییەكانی كردو‬ ‫پشتیوانی بۆ توركیا دەربڕی‪.‬‬ ‫لــــەرێــــگــــەی كـــۆنـــگـــرەیـــەكـــی‬ ‫رۆژنامەوانیشەوە‪ ،‬وەزیرانی دەرەوەی‬ ‫هەردوو واڵت‪ ،‬هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی‬ ‫ئاسایشی ئێران ئاسایشی توركیایەو‬

‫توركیاش ئاسایشی‬ ‫ئێرانە‪ ،‬جەختیشیان‬ ‫لـــــەوە كـــــــردەوە كە‬ ‫پــرۆگــرامــیــان هــەیــە بۆ‬ ‫ئەوەی قەبارەی ئاڵوگۆڕی‬ ‫بازرگانی نێوان هەردوو واڵت‪،‬‬ ‫سااڵنە بگەیەنرێتە ‪ 30‬ملیار دۆالر‌و‬ ‫نیازی توركیاش ئاشكرا كــرا بــەوەی‬ ‫دەیەوێت گازی سروشتی زۆر زیاتر لە‬ ‫ئێران بكڕێت‪.‬‬ ‫وەزیری دەرەوەی توركیاش سەبارەت‬ ‫بە قەیرانی سوریا باسی لەوەكرد كە‬ ‫هـــەردو واڵت گەیشتوونەتە هەندێك‬ ‫رێكەوتن‌و لێكگەیشتن‪ ،‬لەوانەش یەكێتی‬ ‫خاكی سوریا‪ ،‬راشیگەیاند‪ :‬توركیا هەر‬ ‫لەسەرەتاوە دڵنیا بــووە لــەوەی ئێران‬

‫هەمیشە لەو واڵتە پێشەنگەكانە كە سوریا‬ ‫بگەیەنێتە چارەسەری بنبەست‪.‬‬ ‫چاوەش ئۆغڵۆ لەهەمان كۆنگرەكەدا‬ ‫رایگەیاند كە لەگەڵ هاوتا ئێرانییەكەی‬ ‫باسیان لە كوردەكانی سوریا كــردووەو‬ ‫وتیشی‪ :‬رێكخراوە كوردییەكان لەتوركیاو‬ ‫ئێران‪ ،‬سەرچاوەی سەرەكی هەڕەشەن‬ ‫لەالی توركیاو ئێران‪ ،‬رونیشی كردەوە‬ ‫كە پێویستە هــەردوو واڵت رێگا چارەو‬ ‫هاوكاری پێویست بگرنە بەر بۆ لەناوبردنی‬ ‫رێــكــخــراوە تـــونـــدڕەوەو تێرۆرسیتی‌و‬ ‫رادیكاڵییەكانی ئەو ناوچەیە لەنمونەی‬ ‫داعش‌و بەرەی نوسڕە‪.‬‬ ‫محەمەد جەواد زەریف‪-‬یش رایگەیاند‬ ‫هەرچەند لە هەندێك بابەتدا جیاوازیان‬ ‫هــەبــووە لــە دیـــدو بــۆچــوونــدا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەهەندێك بابەتدا هاوڕابووین‪ ،‬وەك گرنگی‬

‫لەناوبردنی داعش‌و بەرەی نوسڕەو گروپ‌و‬ ‫تاقمە تێرۆریستییەكانی تر لە سوریا‪..‬‬ ‫چونكە ئێران‌و توركیا یەك بەرژەوەندی‬ ‫هاوبەش لەمەدا كۆیان دەكاتەوە‪.‬‬ ‫جواد زەریــف وەاڵمــی ئەو پرسیارەی‬ ‫رۆژنامەنوسانیشی نەدایەوە كە ئایا ئێران‬ ‫بەنیازە لەئاستێكی بااڵدا گفتوگۆی سێ‬ ‫قۆڵی (روسیا‪-‬ئێران‪-‬توركیا) سەبارەت بە‬ ‫قەیرانی سوریا ئەنجامبدات؟ سەرچاوەكە‬ ‫ئەوەشی ئاشكراكرد كە رەنگە هەفتەی‬ ‫داهاتوو ئەردۆگان سەردانی ئێران بكات‪.‬‬ ‫میدیاكان ئاشكراشیان كردووە كە ئێران‬ ‫و توركیا لەسەر هەندێك خاڵ تەواو تەبا‬ ‫بوون‪ ،‬لەوانەش پاراستنی یەكێتی خاكی‬ ‫ســوریــاو رەت كــردنــەوەی دابەشكردن‬ ‫یاخود سیستمی فیدراڵیزم بۆ سوریا‬ ‫لــەبــەرژەوەنــدی كوردەكانی ئــەو واڵتــە‪،‬‬

‫پاشان هەڵوێستی ئاشكراو رونی هەردوو‬ ‫واڵت سەبارەت بە جەنگ دژی داعش‌و‬ ‫نوسرەو ‪.pkk‬‬ ‫هەر لەو چاوپێكەوتن‌و كۆبونەوانەی‬ ‫محەمەد جەواد زەریف‪-‬دا‪ ،‬ئیبراهیم كاڵن‪،‬‬ ‫وتەبێژ بەناوی رەجەب تەیب ئەرۆدگان‬ ‫رایگەیاندووە كە سەرۆكی توركیا هیچ‬ ‫هەڵوێستێكی خۆی نەگۆڕێوە سەبارەت‬ ‫بە گرنگی البردن‌و دووركەوتنەوەی بەشار‬ ‫ئــەســەد‪-‬ی ســەرۆكــی ســوریــا‪ ،‬رونیشی‬ ‫كردەوە كە توركیا جارێ بە زووی دەزانێت‬ ‫باس لە قۆناخی راگوزەر (مرحلە انتقالیە)‬ ‫بكات كە تێیدا بەشار ئەسەد تێیدا بەشدار‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫رۆژنامەی ئەلحەیات (‪)2016/8/13‬‬

‫تەواوكاری سەروتار‬

‫«‬

‫تاقیكردنەوەكان لەساڵی رابردوودا سەلماندیان‪ ،‬كە جگە لە سازان‪ ،‬رێگای ترمان لەبەردەمدا نییە‪.‬‬ ‫بۆ سازانیش‪ ،‬ئەوپەڕەكەی تا بەهاری ساڵی ئایندە‪ ،‬مێژوو بوارمان دەدات‬ ‫كێشەی نێوان پارتی‌و گۆڕان‪ ،‬سیاسی‌و‬ ‫یــاســایــیــە‪ .‬لــەنــێــوان پــارتــی‌و یەكێتی‌و‬ ‫گــۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوی ئیسالمیش‪،‬‬ ‫یاسایی‌و سیاسی‌و چۆنێتی حوكمڕانی‬ ‫نادادپەروەرانەیە‪.‬‬ ‫كاتێك وردی تـــەواوی ئــەو كێشانە‬ ‫دەبینەوە‪ ،‬سەیر دەكەین‪ ،‬لەسەر جومگە‬ ‫بەجومگەی ئەو كێشانە‪ ،‬گفتوگۆ لەنێوان‬ ‫پارتی‌و هەموو الیەنەكان‪ ،‬كراوەو لە هیچ‬ ‫جومگەیەكی ئەو گفتوگۆیانەشدا‪ ،‬وەكو‬ ‫گفتوگۆ نەگەیشتوینەتە بنبەست‪ .‬تەنها لە‬ ‫دوو جومگەدا‪ ،‬ئاڵۆزاوە‪:‬‬ ‫یــــەكــــەمــــیــــان‪ :‬چــۆنــێــتــی‬ ‫ ‪-‬‬ ‫یەكااڵكردنەوەی دەسەاڵتە یاساییەكانی‬ ‫سەرۆكی هەرێم‌و جێكردنەوەیەتی لەناو‬ ‫پرۆژە دەستوری كوردستاندا‪.‬‬ ‫دووەمـــیـــان‪ :‬كــاراكــردنــەوەی‬ ‫ ‪-‬‬

‫پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێمی كوردستانە‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەی پارتی سەرۆكی پەرلەمان‌و‬ ‫پشكە وەزیری بزوتنەوەی گۆڕانی‪ ،‬وەدەرنا‪.‬‬ ‫دوای ساڵێك لەو بڕیارەی پارتی سەبارەت‬ ‫بە سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و پشكە وەزارەتی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كە هەر چوار الیەنە سەرەكیەكەی‬ ‫كوردستان (یەكێتی‪ ،‬گــۆڕان‪ ،‬یەكگرتو‪،‬‬ ‫كۆمەڵ) رەتیانكردەوە‪ ،‬دەرك ــەوت هەتا‬ ‫نەتوانین لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی‬ ‫پەرلەمان رێكبكەوین‪ ،‬نە دۆخی سیاسی‌و نە‬ ‫دۆخی ئابوری‌و نە دۆخی یاسایی كوردستان‪،‬‬ ‫لەم بنبەستە دەرناكرێت‪.‬‬ ‫كاریگەرترین بــڕیــاری سیاسی‪ ،‬لەو‬ ‫هەلومەرجەدا دراب ـێ‌‪ ،‬رێكەوتنی سیاسی‬ ‫یەكێتی‌و گــۆڕانــە‪ .‬لــەم هەفتەیەشدا‬ ‫یەكگرتنی یەكێتی‌و حزبی ئایندە بوو‪ .‬بۆ‬

‫چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕان‪ ،‬رێكەوتنەكە ئامانجی خۆی پێكا‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬بۆ دەرچــون لە بنبەستی یاسایی‌و‬ ‫ئاسایكردنەوەی دۆخی سیاسی كوردستان‌و‬ ‫چاكردنی گوزەرانی خەڵك‪ ،‬دۆخەكە خراپتر‬ ‫بوو‪ .‬دەركەوت‪ ،‬دەب ‌ێ هەموو الیەنەكان‪ ،‬بە‬ ‫پارتیشەوە‪ ،‬هەتا هەڵبژاردنی (مانگی ‪9‬ی‬ ‫‪ )2017‬بیر لە چارەسەری گونجاو بكەینەوە‪.‬‬ ‫تــاقــیــكــردنــەوەكــان لــەســاڵــی رابــــردوودا‬ ‫سەلماندیان‪ ،‬كە جگە لە سازان‪ ،‬رێگای ترمان‬ ‫لەبەردەمدا نییە‪ .‬بۆ سازانیش‪ ،‬ئەوپەڕەكەی‬ ‫تا بەهاری ساڵی ئایندە‪ ،‬مێژوو بوارمان‬ ‫دەدات‪ .‬ئەگەرنا‪ ،‬بێگومان دوای تیكشكانی‬ ‫داعش‌و رزگاركردنی موسڵ لە عێراق‌و رەققە‬ ‫لە سوریا‪ ،‬هەروەها دوای رێكەوتنی توركیاو‬ ‫سوریاو عێراق‪ ،‬دۆخی ناوچەكەو رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‌و باكوری كوردستان‌و ناوچە‬ ‫كێشە لەسەرەكانی باشوری كوردستان‪ ،‬لە‬

‫بەرژەوەندی كێشەی ستراتیژی نەتەوەی‬ ‫كوردا لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬وەكو ئێستا‬ ‫نامێنێت‪ .‬یان خراپتر دەبێت‪ ،‬یان هەلەكان‬ ‫بــۆ قــۆســتــنــەوەی ســەركــەوتــنــی باشتر‪،‬‬ ‫لەدەستدەچن‪ .‬دەپرسین‪:‬‬ ‫دوای تێكشكاندنی داعــش‌و‬ ‫ ‪-‬‬ ‫رزگاركردنی موسڵ‌و رەققە‪ ،‬چۆن دەتوانین‬ ‫باسی ریفراندۆم بكەین؟‬ ‫چــــۆن دەتـــوانـــیـــن نــاوچــە‬ ‫ ‪-‬‬ ‫كێشەلەسەرەكانی بــاشــوری كوردستان‬ ‫بخەینەوە سەر كوردستان؟‬ ‫چــۆن دەتــوانــیــن دەستەبەری‬ ‫ ‪-‬‬ ‫فــیــدراڵ یــان ئۆتۆنۆمیش لــەرۆژئــاوای‬ ‫كوردستان بكەین؟‬ ‫چۆن هەدەپە دەتوانێت وەكو‬ ‫ ‪-‬‬ ‫ساڵی ‪ 2015‬لەخەباتی مەدەنی‌و پەرلەمانیدا‪،‬‬ ‫سەركەوتنی بەرچاو بەدەستبهێنێت؟‬ ‫ئەم پرسیارانە‪ ،‬گەرچی ئازاریان هەیەو‪،‬‬

‫خــەیــاڵــی رۆمــانــســی هــەنــدێــك الیەنیش‬ ‫رادەچڵەكێنن‪ ،‬بەاڵم ئێستا بیانكەین باشترە‪،‬‬ ‫نەك كە دۆخەكە بەتەواوەتی بترازێ‌‪ ،‬كە‬ ‫ئیدی بواری سازان نەهێڵێت‪ .‬كاتێك كە‬ ‫بەرژەوەندی زلهێزەكان‌و هێزە ئیقلیمیەكان‪،‬‬ ‫موتوربە دەبــن‪ ،‬فشارو پیالنەكان زیاتر‬ ‫دەبن‪ .‬كە بەرژەوەندیەكان لەروی ئابوری‌و‬ ‫ئــاســایــشــەوە بــۆ دەوڵــەتــە گــەورەكــان‌و‬ ‫ئیقلیمیەكان موتوربە بــون‪ ،‬بێگومان‬ ‫دۆخێكی نالەبار روبەڕوی نەتەوەی كوردو‬ ‫هێزە ئازادیخوازەكانی تریش دەبێتەوە‪.‬‬ ‫دەشبینین كە تەواوی بزوتنەوەی ناڕەزایی‌و‬ ‫ئەو راپەڕینانەی لەناوچەكەشدا هەبوون‪،‬‬ ‫چۆنچۆنی لەپاشەكشەدان! چۆنچۆنیش‬ ‫یان حكومەتەكان سەركەوتون‪ ،‬یان هێزە‬ ‫ئیسالمگەراكان‪ ،‬بااڵدەستن‪.‬‬ ‫واتا‪ :‬لە رەهەندی روداوەكاندا‪ ،‬بەدیهێنانی‬ ‫ســتــراتــیــژی دیــمــوكــراســی لــەرۆژهــەاڵتــی‬

‫ناوەڕاستدا‪ ،‬یان هاتنەدی ئامانجەكانی بەناو‬ ‫بەهاری عەرەبی‪ ،‬بۆ گۆڕینی سیستەمە دژە‬ ‫دیموكراتەكان بە سیستەمێكی دیموكرات‪،‬‬ ‫ئەم ئاواتانە‪ ،‬ئاوای مێژوو بوون‪ .‬ماوینەتەوە‬ ‫هێزە كوردستانیەكان‪ ،‬كە لەگۆڕەپانەكەدا‬ ‫مێژوو بۆی رەخساندین‪ ،‬لەشەڕی داعشدا‬ ‫متمانەیەكی گەورەی عەسكەری دەستەبەر‬ ‫بكەین‪ .‬بەاڵم ئەم دەستەبەرە عەسكەرییە‪،‬‬ ‫پەرەی نەسەندووە بۆ دەستەبەری سیاسی‪،‬‬ ‫هەتا لەئایندەی رووداوەكــان‪ ،‬دڵنیا بین‪.‬‬ ‫سەركردایەتی سیاسی هێزە سیاسیەكانیش‪،‬‬ ‫مـــادام دەســتــەبــەری سیاسی ئایندەی‬ ‫رووداوەكــانــیــان نیە‪ ،‬چــارەســەری كێشە‬ ‫ناوخۆییەكان‪ ،‬دەبێتە ئۆباڵێكی مێژوویی‬ ‫ئەستۆمان‌و بە هــەر پاساو و بیانویەك‬ ‫ئــەم چــارەســەرە لەمە زیاتر دوابخرێت‪،‬‬ ‫ئێستا سزای ویژدانیی‌و لەئایندەشدا سزای‬ ‫مێژوویی‪ ،‬هەیە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )575‬دو شةممة ‪2016/8/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫لەچەند رۆژی داهاتودا مەكتەبی سیاسیی یەكێتی كۆدەبێتەوە‬

‫كۆبونەوەی نوێنەرەكەی بارزانی‌و الیەنەكان‬ ‫بە بنبەست گەیشتوە؟‬ ‫سەرەكیی كێشەكان پارتییەو پێویستە‬ ‫هەر خۆشی چارەسەریان بكات‌و دۆخی‬ ‫هەرێم ئاسایبكاتەوە‪.‬‬

‫«‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئەگەرچی بڕیاربو ناوەڕاستی هەفتەی‬ ‫رابــردو‪ ،‬فوئاد حسێن‪ ،‬وەك نوێنەری‬ ‫مەسعود بــارزانــی‪ ،‬ســەردانــی شــاری‬ ‫سلێمانی بكات‌و بۆ جاری دوەم لەگەڵ‬ ‫نوێنەرەكەی بارزانی‌و وەاڵمی گۆڕان‬ ‫بەپێی ئــەو زانیارییانەی دەســت‬ ‫یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‌و‬ ‫بزوتنەوەی گــۆڕان كۆببێتەوە‪ ،‬بەاڵم (چاودێر) كەوتون‪ ،‬هەرچەندە فوئاد‬ ‫ئەو سەردانە ئەنجامنەدرا‪ ،‬هاوكات حسێن‪ ،‬نــوێــنــەری بــارزانــی لەكاتی‬ ‫بەپێی زانیاریەكانی (چاودێر)‪ ،‬پارتی سەردانی بۆ الی الیەنە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫چاوەڕێی وەاڵمی ئەو الیەنە سیاسییانە بە تایبەتیش یەكێتی‌و گــۆڕان‪ ،‬چەند‬ ‫دەكــات‪ ،‬كە فوئاد حسێن سەردانی پێشنیازێكی نــوێــی خستبونەتە‬ ‫كردون‌و پەیام‌و پێشنیازەكانی پارتی بەردەم‪ ،‬بەاڵم بەهۆی وەاڵمنەدانەوەی‬ ‫خستبوە بەردەستیان‪ .‬بەرپرسێكی بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬هێشتا نوێنەرەكەی‬ ‫بــااڵی گــۆڕان ئاشكرایدەكات‪ ،‬بەهیچ بارزانی‪ ،‬سەردانی دوەمــی بۆ شاری‬ ‫شێوەیەك پــارتــی پێشنیازی نوێی سلێمانی ئەنجامنەداوە‪.‬‬ ‫هەر بەگوێرەی زانیارییە تایبەتەكانی‬ ‫پێنەبوە‪ ،‬تاوەكو چاوەڕێی وەاڵمی ئێمە‬ ‫بكات‌و ئێستاش پێمانوایە‪ ،‬سەرچاوەی (چاودێر)‪ ،‬لەئێستادا پارتی چاوەڕێی‬

‫«‬

‫پارتی‪ ،‬چاوەڕێی وەاڵمی الیەنە سیاسییەكانە‬

‫گۆڕان‪ :‬پارتی پێشنیازی تازەی پێنەبوە‪ ،‬تاكو چاوەڕێی ئێمە بكات‬

‫وەاڵمـــە لــە گـــۆڕان‌و الیــەنــەكــانــی تر‬ ‫سەبارەت بە پێشنیازەكانی‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫باسلەوەشدەكرێت كە كۆبونەوەكانی‬ ‫فوئاد حسێن‌و الیەنەكان بەبنبەست‬ ‫گەیشتوە‪ ،‬بەتایبەت لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬بەاڵم زانیاریەكانی (چاودێر)‬ ‫ئەوەدەخەنەڕوو كە ئەو كۆبوونەوەوانە‬ ‫بە بنبەست نەگەیشتووە‪.‬‬ ‫یەكێتی كۆدەبێتەوە‬ ‫زانیارییەكانی (چــاودێــر) ئاماژە‬ ‫بـــەوەشـــدەكـــەن‪ ،‬لــە چــەنــد رۆژی‬ ‫ئایندەدا مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی‬ ‫نیشتیمانیی كوردستان بۆ تاوتوێكردنی‬ ‫رەوشــی گشتیی هەرێمی كوردستان‬ ‫كۆدەبێتەوەو لەونێوەندەشدا پێدەچێت‬ ‫بەشێكی ئەو كۆبونەوە چاوەڕوانكراوە‬

‫تەرخانبكرێت بۆ وەاڵمــی یەكێتی بۆ‬ ‫پێشنیازەكانی پارتی‪.‬‬ ‫«پارتی هیچی نوێی پێنییە»‬ ‫الیــخــۆشــیــەوە‪ ،‬جێگری ســەرۆكــی‬ ‫جڤاتی گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬لە‬ ‫لێدوانێكیدا‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫پارتی هیچی تازەی پێنەبوەو هەمان‬ ‫داواكــاریــیــەكــانــی پــێــشــوی هــەبــوە‪،‬‬ ‫كاتێك فوئاد حسێن سەردانی الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی كـــرد‪ ،‬واتـــە هەمان‬ ‫داواكارییەكانی پێشوی هەبوە‪.‬‬ ‫ساڵح ژاژڵەیی‪ ،‬وتیشی «لەبەرئەوەی‬ ‫پارتی هۆكاری سەرەكیی كێشەكانە‪،‬‬ ‫كـــەواتـــە پــێــویــســتــە هـــەر خۆیشی‬ ‫چارەسەریان بكات‪ ،‬چونكە ‪ 10‬مانگە‬ ‫پارلەمانی كوردستانی پەكخستوەو‬

‫موچەی خەڵك نــادەن‌و تەنیا كار بۆ‬ ‫ئەوە دەكەن‪ ،‬كات بكوژن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫كێشەكە ئەوەیە سەرۆكی پارلەمان كە‬ ‫شەرعییە لەئێستادا الچوە‪ ،‬مەسعود‬ ‫بارزانیش كە پێشتر سەرۆكی هەرێم‬ ‫بوە‪ ،‬تا ئێستا بە ناشەرعی ماوەتەوەو‬ ‫پێویستە البچێت‪ ،‬جا ئیتر نازانین‬ ‫چییان دەوێت؟»‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬رونیشیكردەوە‪ ،‬كێشەی‬ ‫ئێستا تەنیا هی پارتی‌و گۆڕان نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو هی هەمو خەڵكی كوردستان‌و‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی ترە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫(یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬یەكگرتو‪ ،‬كۆمەڵ)‬ ‫پێشتر پڕۆژەیەكی چوار الیەنەیان هەیەو‬ ‫داوای جێبەجێكردنی دەكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫لە بەرژەوەندیی خەڵكە‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫فوئاد حسێن شتێكی تازەی پێنەبێت‪،‬‬

‫پێویست بە سەردانی سلێمانی ناكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بــەوەی ئایا كۆبونەوەی‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫هێشتا لە روی كاتەوە بە بنبەست‬ ‫نەگەیشتوە؟ ژاژڵەیی‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬هێشتا‬ ‫گەشبینی هەر ماوە‪ ،‬ئەوەش پەیوەستە‬ ‫بە یەكێتی‌و الیەنەكانی ترەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەمویان هاودەنگ بن لەسەر شتەكان‪،‬‬ ‫ئێستاش خەڵك بێهیوا نییەو باشتریش‬ ‫بۆیان رونبۆتەوە‪ ،‬كە هەر هیچ نەبێت‪،‬‬ ‫ئەوە پارتییە ئامادەی رێككەوتن نییە‪،‬‬ ‫نەك الیەنەكانی دیكە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫گــۆڕان هیچ شتێكی النییە‪ ،‬نە پارە‬ ‫نــە حكومەت‪ ،‬ســەرۆكــی پارلەمان‌و‬ ‫وەزیــرەكــانــی ال نــەمــاوە‪ ،‬بۆیە هەمو‬ ‫شتەكان پەیوەستن بە پارتییەوە‪.‬‬

‫كاردانەوەكانی كوشتنی رۆژنامەنوس (وەدات دهۆكی) بەردەوامە‬ ‫میدیاكانی پەكەكە پارتی تۆمەتبار دەكەن‬ ‫بانگكراوە بۆ لێكۆڵێنەوەو هەڕەشەی‬ ‫لــێــكــراوە‪ ،‬كــە یــان دەبــێــت واز لە‬ ‫كاركردن لەگەڵ ئاژانسی (رۆژنیوز)و‬ ‫ئەو هێڵە بهێنێت كە تێكۆشانی لەسەر‬ ‫دەكات‪ ،‬یان دەبێت دهۆك بەجێبهێڵێت‬ ‫بچێتە چیا یان دەرەوەی واڵت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو داخوازییانەی دەسەاڵتی ناوچەكە‬ ‫لەالیەن وەداتەوە رەتكراوەتەوە‪.‬‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫وەدات حسێن ناسراو بە (وەدات‬ ‫دهۆكی)‪ ،‬رۆژنامەنوسی شاری دهۆك‌و‬ ‫پەیامنێری ئاژانسی (رۆژنــیــوز)ی‬ ‫نزیك لە (پەكەكە)‪ ،‬پاش رفاندنی‌و‬ ‫ئەشكەنجەدانێكی زۆر‪ ،‬تەرمەكەی‬ ‫لە نێوان دهۆك‌و سیمێڵ دۆزرایــەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش كاردانەوەی زۆری لێكەوتۆتەوەو‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان تۆمەتبار‬ ‫دەكــرێ لەم پرسەدا‪ ،‬بە تایبەت كە‬ ‫ئەمنییەتی ناوچەكە لە ئەستۆی ئەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا یەكالنەبوەتەوە‪ ،‬بە چ‬ ‫هۆكارێك كــوژراوەو دەستی كێی لە‬ ‫پشتەوەیە‪ .‬لەالیەكی دیكەوە جگە لە‬ ‫ناڕەزایەتی فراكسیۆنەكانی پارلەمان‌و‬ ‫نــاوەنــدە میدیایی‌و مەدەنییەكان‪،‬‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستانیش لەسەر‬ ‫كوژرانی رۆژنامەنووسەكەیان بەتوندی‬ ‫هاتۆتە دەنگ‪.‬‬ ‫وەدات كێ بو؟‬ ‫وەدات دهۆكی ناوی تەواوی (وەدات‬ ‫حسێن عــەلــی)یــەو تــەمــەنــی ‪28‬‬ ‫ساڵە‪ ،‬ماوەیەكە لە ئاژانسی هەواڵیی‬ ‫(رۆژنیوز) وەك پەیامنێر لە شاری‬ ‫دهــۆك كــاردەكــات‪ ،‬هــاوكــات بەپێی‬ ‫وتــەی ئاژانسەكە‪ ،‬وەدات گەنجێكی‬ ‫واڵتپارێزو تێكۆشەرێكی ماندونەناسی‬ ‫دەڤــەری بادینان بو‪ ،‬بەرلەوەش لە‬ ‫بەرامبەر دۆزی گەلی كــورد لە هەر‬ ‫چــوار پارچەی كوردستان هۆشیارو‬ ‫خاوەن هەڵوێست بوە‪ ،‬بەشداری هەمو‬ ‫چاالكییەكانی بۆ پشتیوانی لە باكورو‬ ‫رۆژئاواو رۆژهەاڵتی كوردستان‌و ئازادیی‬ ‫(عەبدواڵ ئۆجەالن)و گیراوانی سیاسی‬ ‫دەكــرد‪ ،‬و هەمیشە دژ بە گەندەڵی‌و‬ ‫نــــادادی لــە پــێــشــەوەی چاالكییە‬ ‫مەدەنییەكانی دەڤەری بادینان بوە‪.‬‬

‫پەكەكە دێتە دەنگ‬ ‫هەر سەبارەت بە كاردانەوەكانی‬ ‫كوشتنی ئەو رۆژنامەنوسە‪ ،‬پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان بەتوندی هاتۆتە‬ ‫دەن ـگ‌و بەرپرسانی ئەمنی بادینان‌و‬ ‫پــارتــی دیــمــوكــراتــی كــوردســتــان بە‬ ‫بەرپرسی كوشتنی ئەو رۆژنامەنوسە‬ ‫دەزانن‪.‬‬ ‫الیخۆیەوە سەالح خدر‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫ئاژانسی رۆژنــیــوز‪ ،‬لەكۆنگرەیەكی‬ ‫رۆژنــامــەنــوســیــدا رایــگــەیــانــد‪ ،‬هێزی‬ ‫دەســەاڵتــداری دهــۆك بە بەرپرسیار‬ ‫دەزانین و دەبێت بە زووترین كات‬ ‫بكەرانی ئەو رووداوە بۆ رای گشتی‬ ‫ئاشكرا بكرێن‪.‬‬

‫چۆنێتیی رفاندنی‬ ‫لە بەیاننامەیەكدا‪ ،‬كە دوێنێ ئاژانسی‬ ‫هەواڵیی (رۆژنیوز) لە گردبونەوەیەكی‬ ‫جەماوەریدا لەبەردەم باخی گشتیی‬ ‫شاری سلێمانی خوێندرایەوە‪ ،‬باس‬ ‫لـــەوەكـــراوە‪ ،‬سەرلەبەیانیی رۆژی‬ ‫شەممە كاتێك وەدات لە ماڵ دەچێتە‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بــە ئۆتۆمبێلەكەی خۆی‬ ‫براكەی دەگەیەنێتە شوێنی كارەكەی‪،‬‬ ‫لە گەڕانەوەدا لە گەڕەكی (ماڵتا)‌و‬

‫لەبەرچاوی دانیشتوانی ناوچەكە دو‬ ‫ئۆتۆمبێل لە پڕۆسەیەكی پڕۆفێشناڵ‌و‬ ‫پالن بۆ داڕێـــژراودا پێش‌و پاش لە‬ ‫ئۆتۆمبێلەكەی وەدات دەگـــرن‌و بە‬ ‫بەرگی مەدەنی بە زەبری چەك‌و لێدان‬ ‫وەك ئــەوەی گــەورە تێرۆریستێكیان‬ ‫بەردەست كەوتبێت تورەكە دەكەن‬ ‫بەسەر وەداتداو دەیڕفێنن‪.‬‬ ‫بەپێی بەیاننامەكە‪ ،‬هەرهەمان رۆژو‬ ‫چەند سەعاتێك دوای رفاندنەكەی‪،‬‬

‫تەرمی وەدات لەسەر رێگەی نێوان‬ ‫دهۆك‌و ناحیەی سێمێڵ دەدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫بەپێی راپــۆرتــە پزیشكییەكانیش‪،‬‬ ‫وەدات لە ژێر ئەشكەنجەو بە لێدانی‬ ‫كارەباو چەقۆ و بە دڕندانەترین شێوە‬ ‫تێرۆركراوە‪.‬‬ ‫باسلەوەشكراوە‪ ،‬وەك وەدات خۆی‌و‬ ‫بنەماڵەكەشی دەیانگێرایەوە‪ ،‬ماوەیەك‬ ‫بەر لە ئێستا چەند جارێك لەالیەن‬ ‫هێزە ئەمنییەكانی دهۆكەوە وەدات‬

‫پەیوەندیدارەكانی حكومەت پاراستنی‬ ‫ســـەرومـــاڵ‌و شــكـۆ‌و ئــازادیــی هەمو‬ ‫هاواڵتییانەو پێویستە لە ئاست ئەم‬ ‫تاوانانەدا بە شێوەیەكی پیشەییانە‌و‬ ‫دور لە هەر دەستێوەردانێكی حزبی‌و‬ ‫سیاسی كاری خۆیان بكەن‌و سەروەریی‬ ‫یاسا بە بەرزی رابگرن‪.‬‬ ‫هەڵوێستی پارتی‬ ‫د‪ .‬محەمەد عەلی یاسین‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫فراكسیۆنی پــارتــی لــە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت‬ ‫«هاوخەمی بۆ خانەوادەو هاوڕێكانی‬ ‫وەدات حوسێن‪ ،‬هاونیشتمانیی گەنجی‬ ‫شاری دهۆك دەردەبڕین‪ ،‬ئەو حاڵەتە‬ ‫بە حاڵەتێكی نا تەندروست‌و مەترسیدار‬ ‫دەزانــیـن‌و پاڵپشتی تــەواوی رێكارە‬ ‫یاساییەكان دەبین‪ ،‬بۆ دۆزینەوەی‬ ‫بكوژانی‌و بەسزا گەیاندنیان‪ ،‬هاوكات‬ ‫لە مــاوەی رابـــردودا‪ ،‬لەگەڵ دەزگــا‬ ‫پــەیــوەنــددارەكــان لــە پــەیــوەنــدیــی‬ ‫بــەردەوامــدا بــویــن‪‌ ،‬و تــا ئێستایش‬ ‫لێكۆڵینەوە لەو كەیسە بەردەوامە‪،‬‬ ‫دوای تەواوبونی لێكۆڵینەوەكانیش‬ ‫رایــگــشــتــی لــە تــــەواوی كەیسەكە‬ ‫ئاگاداردەكرێنەوە»‪.‬‬

‫ئازادیی رادەربڕین لە ژێر هەڕەشەی‬ ‫جددیدایە‬ ‫لە بەیاننامەیەكدا‪ ،‬فراكسیۆنەكانی‬ ‫چاالكییەكان بۆ شەرمەزاركردنی‬ ‫(گۆڕان‪ ،‬یەكێتی‪ ،‬یەكگرتو‪ ،‬كۆمەڵ‌و‬ ‫تاوانەكە‬ ‫بزوتنەوە) لە پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫لــە درێـــژەی كــاردانــەوەكــانــی ئەم‬ ‫بــەتــونــدی ئــیــدانــەی تــێــرۆركــردنــی روداوەدا‪ ،‬سەندیكای رۆژنامەنوسانی‬ ‫رۆژنامەنوس (وەدات حسێن عەلی)‌و كوردستان لقی سلێمانی‌و رێكخراوی‬ ‫سەرجەم ئەو پێشێلكارییەكانی مافی زارو رێكخراوی مەشق بەیاننامەیان‬ ‫مـــرۆڤ‌و رۆژنــامــەنــوســان دەكـــەن‪‌،‬و باڵوكردەوەو شەرمەزاری كوشتنی ئەم‬ ‫پێیانوایە‪ ،‬ئەم روداوە راستییەكیان رۆژنامەنوسەیان كرد‪.‬‬ ‫پــێــشــانــدەدات‪ ،‬كــە ئــازادیــیــەكــان بە‬ ‫هـــاوكـــات لـــە شــــاری سلێمانی‬ ‫گشتی‌و ئازادیی رادەربڕین بە تایبەتی ژمارەیەك لە رۆژنامەنوس‌و میدیاكار‬ ‫لەژێر هەڕەشەی جدیدان‪.‬‬ ‫خۆپیشاندانێكیان ئەنجامدا‌و كوشتنی‬ ‫ئــامــاژە بـــەوەش دەكـــەن‪ ،‬ئــەرك‌و وەداتیان شەرمەزاركرد‪.‬‬ ‫بــەرپــرســیــارێــتــیــی دامــــودەزگــــا‬

‫ذمارة (‪ )575‬دو شةممة ‪2016/8/15‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫بەرەو رێكخستنەوەی نێو ماڵی كورد‬

‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫بەداخەوە لەئێســتادا‌و ماوەی ساڵێك زیاترە‬ ‫نێــو ماڵــی كــورد لەم بەشــەی كوردســتاندا‌و‬ ‫تەواوی كوردســتانی گەورەشدا لەوپەڕی دۆخی‬ ‫ناجێگیری‌و شــڵەژاوی‌و لێكتــرازان‌و دڕدۆنگی‌و‬ ‫دور لەیەكە‪ ،‬بەهۆی ناكۆكی‌و ملمالن ‌ێ سیاسییە‬ ‫ناڕەواكانەوە لەســەر پۆســت‌و پلەو ئیمتیازات‌و‬ ‫دەســكەوتی كەســی‌و حیزبی بچــوك بەرانبەر‬ ‫نەبونــی پەرۆشــی‌و خەمخــۆری بــۆ مەســەلە‬ ‫گەورەكەی نەتەوە‌و نیشتیمان‪ ،‬بەتایبەتیش لەم‬ ‫قۆناغە هەستیار‌و پڕ لەمەترسی‌و گۆڕانكارییەدا‬ ‫كــە تەواوی ناوچــەی رۆژهەاڵتــی ناوینی پیادا‬ ‫گــوزەردەكات‪ ،‬بــەرەو داڕشــتنەوەیەكی نوێ‌‌و‬ ‫خۆڕێكســتنەوەی نێــو ماڵــەكان‌و گۆڕانــكاری‬ ‫لەسنور‌و جوگرافیاكان‌و پاراستنی بەرژەوەندیە‬ ‫سیاسی‌و ئابوری‌و ســەربازیەكان‪ ،‬كە هەریەكە‬ ‫لەواڵتانی ناوچەكــە هەوڵی بۆ دەدەن‌و هەموان‬ ‫سەرقاڵی خۆڕێكخستنەوەی نێو ماڵی خۆیەتی‬ ‫بۆئــەوەی بتوانێــت لەگەڵ رەوتــی گۆڕانكاریە‬ ‫سەپێنراوەكاندا خۆی بگونجێنێت‌و تا ئەوەندەی‬ ‫پێــی دەكرێــت بەرژەوەنــدی واڵت‌و كۆمەڵگا‌و‬ ‫دەسەاڵتەكانیان بپارێزن‌و مانەوەیان بۆ كاتێكی‬ ‫درێژتر مسۆگەر بكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێگەی سەرنج‌و تێڕامانە ئەوەیە‬ ‫كە تەنها كوردە نێو ماڵێكی شــەپڕێو تێكچوی‬ ‫سیاســی‌و ئابــوری‌و ســەربازی‌و كۆمەاڵیەتــی‬ ‫هەیە‌و هەوڵێكی جدیش هەســتپێناكرێت بەرەو‬ ‫چارەسەر‌و دۆزینەوەی دەرچەیەك بۆ ئەم دۆخە‬ ‫قەتیس‌و پڕ مەترســیانە‪ .‬بەاڵم خۆشــبەختانە‬

‫هەمــوان بەســەركردە‌و حیزبە سیاســییەكان‌و‬ ‫خەمخۆری جەماوەری گەلەكەشــمانەوە هەست‬ ‫بــەوە دەكــەن كــە چیدی ئــەم دۆخــە نابێت‬ ‫بــەردەوام بێــت‌و پێویســتە لەســەر هەمــوان‬ ‫هەریەكــە لەپێگە‌و قورســایی خۆیــەوە هەوڵی‬ ‫لێكنزیكبونەوە‌و خۆڕێكخســتنەوە‌و پێكەوەنانی‬ ‫هاوپەیمانی‌و تەكەتولی سیاسی گەورە‌و بەهێز‌و‬ ‫پتەوتــر بنێن‪ ،‬بۆئەوەی النی كەم بتوانرێت لەم‬ ‫رێگەیــەوە ئــەو دابەشــبونە زۆرەی جەماوەر‌و‬ ‫نێوماڵــی كورد بەســەر ئــەو هەمو ئاڕاســتە‌و‬ ‫بۆچونە سیاســیە جیاوازانــەدا وەالوە بنێت كە‬ ‫تەنها مەســەلەی میللەتەكەمان زیانی پێدەگات‬ ‫لەبەرامبەر هەند ‌ێ دەســكەوتی بچوكی كەسی‌و‬ ‫حیزبیدا بۆ ســەركردە‌و دەستڕۆیشتوەكانی ناو‬ ‫حیزبەكان‪.‬‬ ‫بەاڵم خۆشبەختانە لەئێســتادا ئەو ئاڕاستە‬ ‫بیركردنەوەیــە زاڵــە كــە دەبێــت چیــدی ئەو‬ ‫دابەشــبونە النیكەم بچوكبكرێتــەوە بەقازانجی‬ ‫میللەتەكەمــان‌و رێكخســتنەوەی نێوماڵەكەی‪.‬‬ ‫ئەوەتــا لــە‪2015/6/17‬دا یەكــەم هەنــگاوی‬ ‫پراكتیكــی بــەو ئاڕاســتەیە هەڵنــرا لەنێــوان‬ ‫یەكێتــی نیشــتیمانی كوردســتان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕاندا لەچوارچێوەی ئەو رێكەوتنە سیاسییەی‬ ‫كــە واژۆیــان كرد‪ ،‬كــە ئەم هەنــگاوە بۆ خۆی‬ ‫هەنگاوێكــی گەلێــك كاریگــەری هەبو لەســەر‬ ‫تــەواوی دۆخــە سیاســییەكەی كوردســتان‌و‬ ‫هەموانیشــی هانــدا بۆئــەوەی هەمــان هەنگاو‬ ‫هەڵنێــن لەنێوان ئــەو الیەنە سیاســیانەی كە‬ ‫مێــژو و خەبات‌و بۆچونی فكــری‌و ئایدۆلۆژیان‬ ‫لێكەوە نزیكە‌و دەتوانن پێكەوە كاری هاوبەش‌و‬ ‫گــەورەو كاریگــەر بكەن بۆ خزمەتی مەســەلە‬ ‫گەورەكــەی نەتەوەكەمــان‪ .‬ئــەم رێكەوتنــە‬ ‫سیاسییە جوڵەیەكی باشی سیاسی خستە نێو‬ ‫كوردســتان‌و بوە هۆی كردنــەوەی دەرچەیەكی‬ ‫رونتــر بــەرەو چارەســەرییەكان‪ .‬ئاشــكرایە‬ ‫هەمــو رێكەوتنێكــی سیاســی لەنێــوان هەردو‬ ‫الیەنێكی سیاسیدا بچوك یان گەورە كاریگەری‬

‫باشــی دەبێــت لەســەر كەمكردنــەوەی درز‌و‬ ‫لێكترازانەكان‌و جیاوازیەكان‌و بەپێچەوانەشــەوە‬ ‫دەبێتە مایــەی توندوتۆڵكردنــەوەی ریزەكان‌و‬ ‫زیادكردنی ئومێدەكانیش بەئایندە‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا یەكگرتنەوەی هــەردو یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان‌و حیزبی ئایندە جارێكی‬ ‫تــر‌و هێنــدەی تــر بەقازانجــی رێكخســتنەوە‌و‬ ‫پتەوكردنــەوەی نێوماڵی كورد تــەواو دەبێت‪،‬‬ ‫بۆیــە بەڕای بەندە لەم قۆناغەدا زۆر پێویســتە‬ ‫هەمو حیــزب‌و رەوت‌و بزوتنەوە سیاســیەكانی‬ ‫تریــش هەمــان هەنــگاو بنێــن‪ ،‬بــۆ نمونــە‬ ‫چەپەكان لەیــەك بەرەدا كۆببنەوە‌و راســتڕەو‬ ‫كۆنەپارێزەكانیــش لەبەرەیەكی تــردا‌و لیبڕاڵ‌و‬ ‫دیموكراتو سۆسیالیستەكانیش لەبەرەیەكی تر‌و‬ ‫ئیسالمیەكانیش لەبەرەیەكی خۆیاندا كۆببنەوە‪،‬‬ ‫بەمشــێوەیە كۆمەڵگای كوردەواری لەم بەشەدا‬ ‫النــی كەم دابەش دەبنە ســەر چەند بەرەیەكی‬ ‫كەمی پوخت‌و بەهێز نەك وەك ئەمەی ئێســتا‬ ‫زۆر‌و بــۆری‌و جیــاوازی زۆر كــە بونەتــە زیاتر‬ ‫تێكدان‌و لێكترازانی نێوماڵی كورد‪.‬‬ ‫دواتریــش دەكرێــت هەریەكــە لــەو بەرانــە‬ ‫خۆیان ساغ بكەنەوە‌و زیاتر نزیكببنەوە لەبەرە‬ ‫گــەورە‌و بەهێزەكانی تر كە خاوەن دەســەاڵت‌و‬ ‫نفــوزن‌و لەقۆناغی سێهەمیشــدا بــەڕای بەندە‬ ‫پێویســتە لەباشــوری كوردســتاندا دوبــەرەی‬ ‫گەورە‌و بەهێزی سیاسی هەبێت‌و لەنێوانیشیاندا‬ ‫بەرەیەكی هاوسەنگ راگر هەبێت بۆئەوەی رێگە‬ ‫لەتاكڕەوی‌و بۆمانەوەی زیاتر لەپێویســتی ئەو‬ ‫دوبەرەیە لەدەسەاڵتدا بگرێت‌و كاریگەری خۆی‬ ‫هەبێت لەســەر رەوتی گۆڕانكاری‌و بڕیارەكاندا‪،‬‬ ‫وەك هاوشــێوەی سیســتەمی دیموكراســی‬ ‫بەریتانی كە تاڕادەیەك سیســتەمی دو حیزبی‬ ‫پیادە دەكات‌و لەنێوان ئەو دوحیزبەشــدا چەند‬ ‫حیزبێكی بچوك هەن كە دەتوانن ببنە هۆكاری‬ ‫راگرتنی بەاڵنس لەنێوانیاندا‌و هەمیشــە بونەتە‬ ‫هــۆكاری گۆڕانكاری لەدەســەاڵتدا‌و گۆڕانكاری‬ ‫لەئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا‪.‬‬

‫لەئێســتادا لەباشــوری كوردســتاندا ئەوەی‬ ‫دەبینرێــت بــەرەی یەكێتــی نیشــتیمانی‬ ‫كوردســتان‌و بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و ئاینــدە‌و‬ ‫لەبەرامبەریشــدا پارتی‌و ئــەو هێزانە دەبینرێت‬ ‫كــە لەخولگەی ئــەودا دەســوڕێنەوە‌و بەمەش‬ ‫دو حیزبی سیاســی گــەورەی جیــاواز لەفكر‌و‬ ‫ئایدۆلۆژیــا خۆیــان ســاغ كردۆتــەوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ماوەتەوە بەالی بەندەوە گرنگە خۆساغكردنەوە‌و‬ ‫كۆكردنــەوە‌و خۆڕێكخســتنی بــەرەی حیزبــە‬ ‫ئیســامیەكانی كوردســتانە لەبەرەیەكدا وەك‬ ‫بەرەی ســێیەمی هاوســەنگی راگر لەنێوان ئەو‬ ‫دو هێــزە گەورەیــەدا‌و بــەم شــێوەیە دەكرێت‬ ‫بناغەیەكی ســاغڵەمی سیاســی لەسەر بنەمای‬ ‫كێبڕكێــی دیموكراســی‌و هەڵبژاردنــی پیــادە‬ ‫بكرێت‌و هەنگاوی دڵخۆشكەرانەش بنرێت بەرەو‬ ‫ئایندەیەكی گەشتر‌و نێوماڵی كورد بەم هەنگاوە‬ ‫زیاتــر تۆكمەتــر‌و پتەوتــر دەبێــت‌و دەتوانێت‬ ‫روبــەڕوی هەمــو مەترســیەكان ببێتــەوە‌و لەم‬ ‫قۆناغــە راگوزەرەدا بتوانێــت بەرژەوەندیەكانی‬ ‫كــوردەوای بپارێزێــت‪ ،‬بەپێچەوانــەوە نابێــت‬ ‫چاوەڕوانی فریادڕەســێكی دەرەوەی كورد بین‬ ‫بۆئەوەی یەك‌و یەكگرتویــی نێوماڵی كوردمان‬ ‫لەســەر ســینیەكی زێڕێــن پێشــكەش بكات‪،‬‬ ‫چونكــە هیــچ كــەس‌و الیەنێك هێنــدەی كورد‬ ‫خــۆی دڵســۆز‌و خەمخــۆر نییە‪ ،‬بۆیــە ئەركی‬ ‫لەپێشینەی كورد خۆیەتی بەسەركردە‌و حیزب‌و‬ ‫رێكخــراوە مەدەنییــەكان‌و جەماوەریشــەوە كە‬ ‫هەمــوان هەوڵــی ئــەم رێكخســتنەوە‌و یــەك‌و‬ ‫یەكگرتوەی كورد بدەن‌و باشــوری كوردســتان‬ ‫بكەنە نمونەیەكی زیندو بۆ بەشــەكانی تریش‌و‬ ‫دواتریش خۆڕێكخستنەوەی نێو ماڵە گەورەكەی‬ ‫كــورد‌و كوردســتان لەســەر ئاســتی نەتــەوە‌و‬ ‫نیشــتیمانی كوردســتانی گــەورە‪ ،‬ئاشكراشــە‬ ‫تەنها بەیەك‌و یەكگرتوی كورد هەمیشە گرەوی‬ ‫بردۆتــەوە‌و بەپێچەوانەوە هەمیشــە گەورەترین‬ ‫زیانی پێگەیشــتوە لەئەنجامــی لێكترازان‌و دور‬ ‫لەیەكتری‌و شڵەژاوی نێو ماڵەكەیەوە‪.‬‬

‫بەعسیزم‌و ئیسالمیزم لەژێر سێبەری ئیمپریالیزمدا‬ ‫جديد‪ ،‬حافظ ئەســەد‪ ،‬ئەحمەد حەســن بەكر‪،‬‬ ‫سەدام حسین‪ ،‬بەشار ئەسەد‪ ،‬عیزەت دوری)‪.‬‬

‫فەرمان هیدایەت‬ ‫سەرهەڵدانی بەعس‬ ‫حزبــی بەعســی عەرەبــی سۆسیالیســتی‬ ‫لەســاڵی ‪ ١٩٤٧‬دامــەزرا لەشــاری دیمەشــقی‬ ‫پایتەختی ســوریا‪ ،‬لەژێر دروشــمی «نەتەوەی‬ ‫عــەرەب یەكێكە‪ ..‬ئــەوەش نامەیەكی زیندوە»‪،‬‬ ‫ئامانجەكانی (یەكگرتن‌و ئازادی‌و سۆســیالیزم)‬ ‫بەعسییەكان لەسوریا لەرێكەوتی‪-٨‬ئازاری ‪١٩٦٣‬‬ ‫تاكو ئێســتاكە فەرمانڕەوای دەكەن‪ ،‬لەعێراقیش‬ ‫لــە‪١٧‬ی تەموزی ‪ ١٩٦٨‬تاكو ‪ ٩‬نیســانی ‪،٢٠٠٣‬‬ ‫كەسایەتیە مێژوییەكانی بیری بەعسیزم (میشل‬ ‫عەفلەق) بیرمەندی بەعسیزم‌و یەكەمین سەرۆكی‬ ‫حزبــی بەعســی عەرەبــی سۆسیالیســتی كەوا‬ ‫لەكۆنگرەی دامەزراندن ناوییان نا (عەمید) دوای‬ ‫گــۆڕا بە(ئەمین عــام) لەمێژوی بیــری رامیاری‬ ‫عەرەبیدا (عەفلق) بەدامەزرێنەری بیری بەعسیزم‬ ‫هەژماردەكرێــت‌و نمونەیەكە لەنەتەوەپەرســتی‬ ‫عەرەبــی لــەالی زۆربەی بەعســییەكانی واڵتانی‬ ‫عەرەبــی‪ ،‬بەاڵم لەپاش ئەوەی بەعس لەســوریا‬ ‫كەرتبونی تێكەوت‪ ،‬ئیتر بەعســییەكانی ســوریا‬ ‫بەعەفلەقیان وت بێتە سوریا لەسێدارەت دەدەین‬ ‫تاكــو مــرد فەرمانی لەســێدارەدانی بــۆ دەرچو‬ ‫لەالیەن ســورییەكانەوە‪ ،‬بەعســییەكانی سوریا‬ ‫(زەكی ئەرســوزی) بەباوكــی روحی‌و بیرمەندی‬ ‫بەعــس دەزانــن‪ ،‬هەرچۆنێك بێــت بیروباوەڕی‬ ‫بەعســی عەفلەقــی بەخێرایی بەهەمــو واڵتانی‬ ‫عەرەبــی تەشەنەســەند‪ ،‬ئیســتاكەش حزبــی‬ ‫بەعس لەزۆربەی واڵتانی وەك (لوبنان‌و سوریاو‬ ‫موریتانیــاو جەزائیــرو تونس‌و ئەردەن‌و میســرو‬ ‫لیبیا) بونیــان هەیە كەســایەتییە مێژوییەكانی‬ ‫بیری بەعســیزم لەنیشــتیمانی عەربــی ئەمانەن‬ ‫(زكي ارسوزي‪ ،‬ميش��يل عفلق‪ ،‬صالح البيطار‪،‬‬ ‫وهيب الغامن‪ ،‬فائز امساعيل‪ ،‬فؤاد الركاب‪ ،‬صالح‬

‫رێبازی بەعسیزم‪:‬‬ ‫میشــیل عەفلەق لە‪٩‬ی كانونی دووەمی ‪١٩١٠‬‬ ‫لەدیمەشــق‪ ,‬لــە ‪٢٣‬حوزەیــران‪ /‬یونیــو ‪١٩٨٩‬‬ ‫كۆچی دوایكرد‪ ،‬لەنزیــك بارەگای حزبی بەعس‬ ‫لەبەغداد‪ ،‬گوڕەكەیان لەژیر گۆمەزی شــینا دانا‬ ‫سەدام حسین‌و عیزەت برایم خۆیان تەرمەكەیان‬ ‫خســتە سەرشــانی بردیانە گۆڕســتان‪ ،‬ســەدام‬ ‫حوســێن زۆر رێــزی بۆ میشــل عەفلــەق دائەنا‬ ‫بەباوكی هزری خۆی دەزانی‪.‬‬ ‫عەفلەق لەگەڵ (سەاڵح بەیتار) كە سەرۆكی‬ ‫حزبی سۆسیالیســتی عەرەبی بــو دواتر لەگەڵ‬ ‫بەعســەكەی عەفلەق یەكتریان گرت‪ ،‬بو بەحزبی‬ ‫بەعســی سۆسیالیســتی عەرەبــی‪ ،‬عەفلــەق بو‬ ‫بەسكرتێری گشتی حزبەكە ئامانجی ئەم حزبە‪،‬‬ ‫هاندانی هەستی ناسیونالیستی عەرەب بو‪ ،‬بەگژ‬ ‫ئیمپریالیــزم‌و دامەزراندنــی دەوڵەتێكی زلهێز بۆ‬ ‫نەتــەوەی عــەرەب لەجیهاندا‪ ،‬دروشــمی ئازادی‬ ‫لەدەســت ئیمپریالیــزم‌و یەكگرتنــی نەتــەوەی‬ ‫عــەرەب لەجیهانــدا چاكســازی‌و پێشــكەوتنی‬ ‫عەرەب بەڕێگەی سۆسیالیزم‪.‬‬ ‫ئایە حزبی بەعس سۆسیالیستی بو‪:‬‬ ‫سۆسیالیستی بەعسییەكان ئەو سۆسیالیزمەی‬ ‫ماركــس نییە كــە پێیدەگوترێت سۆسیالیســتی‬ ‫زانستی‪ ،‬بەڵكو وەك سۆسیالیستەكەی نازییزم‌و‬ ‫پارتە سۆسیالیســتەكانی رۆژئاوا وایە كە بڕوایان‬ ‫بەســەرمایەداری هەیــە‪ ،‬عەفلــەق دەڵێــت ئێمە‬ ‫بۆیە سۆســیالیزمان خۆشدەویست‪ ،‬چونكە دژی‬ ‫ئیمپریالیــزم بــو‪ ،‬لەو دەمەدا ئاوها سۆســیالیزم‬ ‫هاتە نێو عەرەبەوە‪.‬‬ ‫*بەعــس لەبنەڕەتــدا وشــەیەكی ئاینییــە‬ ‫لەچەندیــن شــوێن ناوی بەعس هاتــوە لەوانەش‬ ‫یەكێكــە لەناوەكانی لــەڕۆژی دوایی لەئاینی‬ ‫ئیســامدا (یــوم القیامــە یــوم التغبــان الیــوم‬ ‫ســاعە یــوم اللــە عــز وجل یــوم حســاب ویوم‬ ‫خلــود‪ ...........................‬یــوم البعــس)‬ ‫زیاتــر لــە (‪ )26‬ئایەتــی قورئاندا نــاوی بەعس‬ ‫هاتوە‪.‬‬

‫عەفلەق لەتێزەكانی خۆیدا ئەوەی خستۆتەڕو‬ ‫و دەڵێت‪:‬‬ ‫*رۆژئاواییــەكان ئاســاییە كــەوا لەبیــری‬ ‫ناسیۆنالیســتی خۆیاندا ئاینیــان جیادەكردەوە‪،‬‬ ‫چونكە ســەرجەم ئاینەكانی رۆژئــاوا هاوردەیەو‬ ‫هیچــی هی خۆیان نیە‪ ،‬بــەاڵم بۆ ئێمەی عەرەب‬ ‫ئیســام دەستەبەری یەكگرتوی عەرەبە‪ ،‬ئیسالم‬ ‫ســەرچاوەیە بــۆ گیانی عروبــە‪ ،‬چونكە محەمەد‬ ‫عەرەبە قورئانیش عەرەبیــە‪ ،‬نەتەوەكانی تریش‬ ‫هەر بەعەرەبی نوێژ دەكەن‪ ،‬بۆیە ئیســام بكەنە‬ ‫سەرچاوەی هەستی یەكبونی نەتەوەی‪ .‬هەمیشە‬ ‫كەسایەتی محەمەدی وەك گەنجینەیەكی نەتەوەی‬ ‫بۆ عەرەب دەبینی‪.‬‬ ‫*هەربۆیە كارو پرۆژەكانی ســەدام حوســین‌و‬ ‫حزبی بەعس هەموی لەژێر ناوی ئاینی بو‪ ،‬تاكو‬ ‫ئــااڵی عیراقــی رازاندەوە بە(اللــە اكبر) جەنگی‬ ‫عیراقــی لەگــەڵ ئێران ناونــا قادســیەی دوەم‪،‬‬ ‫واتــە ئەمە درێژەپێــدەری ئەركی عومەری كوڕی‬ ‫خەتابە‪ ،‬موشــەكەكانی ناودەنا حســێن‪ ،‬سوپای‬ ‫قودس سەرجەمی پێكهاتنی ئایدۆلۆژیایی بەعس‬ ‫تەواو ئیسالمیزم بو‪.‬‬ ‫*هەربۆیــە لەم خاڵەوە دەتوانین بڵێن بەعس‬ ‫هەر هەمان تێگەیشــتنی بۆ ئاینی ئیســام هەیە‬ ‫كــە ئیســامیزم هەیەتــی‌و ئیســامیزم هەمــان‬ ‫تێگەیشــتنی بۆ عــەرەب هەیە كە بەعســیەكان‬ ‫هەیانە‪.‬‬ ‫*ئیخوانییــەت‌و وەهابیــەت دو قوتابخانــەی‬ ‫ئایدۆلــۆژی ئیســامی نەتەوەپەرســتی عەرەبن‬ ‫لــق‌و پۆپیان لەنێو نەتەوە ناعەرەبەكانی جیهانی‬ ‫ئیســامی پەیداكردوە لەژێر ناونیشــانی (غەزاو‬ ‫جیهادو حوكمی شــەرع) الیەنگرانــی وەهابیەت‌و‬ ‫ئیخوانییەت لەواڵتانی ئیسالمی ناعەرەبیدا هەستی‬ ‫پێبكــەن‪ ،‬یــان هەســتی پێنەكــەن‪ ،‬گەورەترین‬ ‫خزمەت بەنەتەوەپەرستی عەرەب دەكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫لەڕێبازی ئەم قوتابخانەی ئیســامییە سیاسییە‬ ‫دەبێت نــاوی مناڵەكانتــان نوێــژو بیركردنەوەو‬ ‫تەنانەت نزاو پاڕانەوەكان گشتی بەعەرەبی بێت‪.‬‬ ‫*هەرچەنــدە بەعســیزم دژ بەئیمپریالیــزم‬ ‫دروشمی بەرزكردەوە‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا ئیمپریالیزم‬ ‫بەعســی بەدەسەاڵت گەیاند دژ بەكۆماری یەكەم‬ ‫لەعیراقدا كە هاتن عێراقیان توشی خوێن بەربون‬

‫كرد گۆمی خوێنیان كردە دیاری بۆ خەڵكەكەی‪،‬‬ ‫ئــەم حزبە بەدەســكەالی ئیمپریالیــزم درێژترین‬ ‫جەنگی ناو مێژوی لەدژی ئێران هەڵگیرساند‪ ،‬هەر‬ ‫بەدەســكەالی ئیمپریالیزم هەرچی شیوعی هەیە‬ ‫كە بەردەستی بەعسییەكان كەوت لەناویان برد‪،‬‬ ‫پرۆســەكانی كاولكردن‌و داگیركردن‌و لەناوبردنی‬ ‫كــورد گونــدو شــارەكانی بەناوی ئەنفــال‌و اللە‬ ‫ئەكبەرو توكل علی اللە چەندان ناوی ئاینی تر‪.‬‬ ‫*بۆیە بەعس پرۆژەیەكی نەتەوەپەرستی ئاینی‬ ‫عەرەبی بوە لەسەر رەشــكردنەوەی نەتەوەكانی‬ ‫دیكە كە لكێنراوەتە عەرەبەوە ویستویانە عەرەب‬ ‫بژێننــەوەو بیگەڕێننــەوە بۆ ســەردەمی خەلیفە‬ ‫عومەرو‪ ،‬تاریقی كوڕی زیاد‪.‬‬ ‫*ئیسالمیزم بزاڤێكی نەتەوەپەرستی عەرەبی‬ ‫لەژێر پەردەی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫*گومانی تێدا نیە ئیســامییەكانی میسر كە‬ ‫دایكانەی ئیســامی سیاسین لەجیهانی عەرەبی‌و‬ ‫ئیســامی‌و ئیســامییەكانی ئەفغانســتانیش‬ ‫بەهەمــان شــێوە دەزگای هەواڵگــری ئەمریكی‌و‬ ‫ئینگلســتان رۆلێكــی گەورەیــان هەبــوە‬ ‫لەپەرەپێــدان‌و بناغەنانــی ئــەم هێــزە ئاینییانە‬ ‫لــەدژی هێزی شــیوعی‌و نوێخــوازەكان‪ ،‬لەهەمو‬ ‫شــوێنێك ئــەوەی زۆر بەالمــەوە گرنگــە‪ ،‬هەمو‬ ‫هێزە ئیســامییەكان بەگشت باڵ‌و رەنگەكانیەوە‬ ‫بیخەمەڕو ئەو پرسیارەیە‪ ،‬ئەگەر هەمو هێزو پارتە‬ ‫ئیسالمییەكان هەڵگری ئایدۆلۆژیا رەگەزپەرستی‬ ‫عەرەبــی نین‪ ،‬بۆچی جگە لەفەڵەســتین باســی‬ ‫مافــی هیچ میللەتێكی تر ناكەن‪ ،‬ئەوەی بەســەر‬ ‫كوردا هاتوە كوا بەسەر میللەتی فەڵەستین‌و هیچ‬ ‫میللەتێكدا هاتوە‪ ،‬پێویستە كورد ب ‌ێ شەرم بێت‬ ‫باســی ئیسالمی سیاســی بكات تا ئێستاكە ئەم‬ ‫رێكخراوە ئیســامییانەی جیهانی عەرەبی بەیەك‬ ‫وشــە باســی مافــی میللەتی كورد ئەو ســتەمی‬ ‫بەدەستی برا موسڵمانەكانی دەچێژێت نەكردوە‪،‬‬ ‫ئەی قیبتیەكان‪ ،‬ئەی ئەمازیغییەكان‪ ،‬كە زۆربەی‬ ‫جیهانــی عەرەبــی پێكدێنــن لەئەفریقیــا‪ ،‬ئەی‬ ‫مافی نەتەوە بندەســتەكانی ســودان لەدارفۆرو‪،‬‬ ‫كوردۆڤــان‪ ،‬خزمەتێــك ئیســامی سیاســی‬ ‫بەنەتەوەپەرســتی عەرەب دەیكات‪ ،‬هیچ هێزێكی‬ ‫نەتەوەپەرستی عەرەبی‪ ،‬ناتوان ‌ێ بیكات‪.‬‬

‫توركیا و‬ ‫رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‬ ‫دیار ساالر‬ ‫یەكێك لەو پرســە گرنگانەی كە ئەمڕۆ كاریگەریەكی زۆر گرنگی لەســەر‬ ‫بابەتــی نەتەوەیــی كــورد هەیە‌و رەنگە لەئایندەدا ســەرلەنوێ نەخشــەكان‬ ‫پێچەوانەوە بكاتەوە رێكەوتنی رژێمەكەی ئەردۆگانە لەگەڵ واڵتانی ناوچەكە‬ ‫كە لەئێستادا ئەردۆگان لەرێگەی بنیادنانی پەیوەندی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫كە چەند ســاڵی رابردو نەیاری بون توانیویەتی كۆدەنگیەك لەسەر دژایەتی‬ ‫خەبات‌و بزاوتی كورد نەك هەر لەباكور بگرە لەگشت پارچەكان كۆبكاتەوە‪.‬‬ ‫ماوەی چەندین ســاڵە ئەردۆگان لەرێگەی هاوپەیمانەكانیەوە‪ ،‬ســەرجەم‬ ‫كارتە فشارەكانی خستەكار بۆ لەباربردنی پرسی كورد لەرۆژئاوای كوردستان‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی پشــتگیری بەردەوامی روسیا لەرۆژئاوای كوردستان‪ ،‬ئەردۆگان‬ ‫ئــەم ئامانجەی نەپێكا‪ ،‬بەڵكو هەوڵەكانی هەموی نەزۆك بون‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫كودەتــا شكســتخواردوەكەی توركیاوە ئــەردۆگان زۆر ســەركەوتوانە توانی‬ ‫قەناعەت بەگشــت نەیارەكانی بكات كە شۆڕشی فكری دەگاتە الی ئەوانیش‬ ‫ئەگــەر رێگــری لێنەكرێت‪ ،‬ئەمــەش لەبنیادنانــەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ‬ ‫هەریەك لەئیسرائیل‌و روسیا‌و ئێران‌و تەنانەت سوریاشدا هەستی پێدەكرێت‪،‬‬ ‫ئــەردۆگان ئەوەی بەنەیارەكانی وت كە شۆڕشــەكەی گولەن ئەگەر لەتوركیا‬ ‫سەركەتوبێت ئەوا دورنیە بگاتە روسیا‌و ئێران‌و ناوچەكانی تریش بەمە توانی‬ ‫سەر لەنوێ پەیوەندییەكی دۆستانە بنیادبنێتەوە‪.‬‬ ‫خەونی ئەردۆگان‌و لەباربردنی پرسی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫ئــەوەی گرنگە ئــەردۆگان توانی بــەم هەنگاوانــە زۆر كاری خێرا ئەنجام‬ ‫بــدات لەوانە گەمارۆدانی رۆژئاوای كوردســتان‌و پەكخســتنی كانتۆنەكان كە‬ ‫ئەردۆگان راشــكاوانە ئەوەی پیشــانداوە كە هەمو هەولێكــی بۆ لەناوبردنی‬ ‫كیانێكی كورد دەخاتەگەڕ‪ ،‬لەكاتێدا لەرێگەی هەریەك لەقەتەر‌و سعودیەوە‬ ‫دەتوانێت دژایەتی كورد بكات‪ ،‬لەالیەكی تریشەوە دەتوانێت بەهۆی رێكەوتنی‬ ‫لەگەڵ روسیاو ئێران شادەماری هێزی كوردانی باكور‌و رۆژئاوا كۆنترۆڵ بكات‪.‬‬ ‫پالنەكەی ئەردۆگان بەچی سەركەوت‬ ‫گەلی كورد توانیان لەدوای دروستبونی جەنگی ناوخۆیی سوریاوە نیمچە‬ ‫ســەربەخۆییەك بۆ رژۆئاوای كوردســتان دروســتبكەن‪ ،‬ئەمەش هەنگاوێكی‬ ‫زۆر گرنگ بو بۆ باكوری كوردســتان‪ ،‬ســەرەتاش توركیا بەچەندین شــێوە‬ ‫ویســتی ئەزمونــی رۆژئاوا لەناوببات‪ ،‬بەتایبەتی لەرێگــەی هاوكاریكردنی بۆ‬ ‫گروپی نەیارانی كورد‪( ،‬داعش‌و نوســرەو ئەحراری شــام‌و نورەدین زەنگی)‪،‬‬ ‫بــەاڵم دواتر پیالنەكــەی ئەردۆگان ســەركەتونەبو بەتایبەتــی دوای ئەوەی‬ ‫سەرهەڵدانی ناكۆكی نێوان توركیا لەگەل روسیا دروستبو‪ ،‬هەروەها تێكچونی‬ ‫پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ ئێران‌و عیراق‪ ،‬هەلێكی زیرین دەســت كورد‬ ‫كــەوت‪ ،‬بــەاڵم ئــەردۆگان رێگەی نەدا كوردەكان ســود لەم هەلــە وەرگرن‪،‬‬ ‫هــەرزو توانــی پیالنەكانــی خۆی جێبەجێ بــكات‪ ،‬ئەویش ســودی لەچەند‬ ‫خالێك وەرگرت‪ ،‬رەنگە ســەرەكیترنیان ماوەی پرۆســەی ئاشــتی لەباكوری‬ ‫كوردستان سودی بۆ ئەردۆگان هەبو لەوەی توانی لەو ماوەیەدا چەندان هەزار‬ ‫میــت‌و جەندرمە لەناوچەكانی باكور باڵوبكاتەوە‪ ،‬ئەمــەش ئەوە دەردەخات‬ ‫ئەردۆگان هەر باوەڕی بەپرۆســەی ئاشــتی نەبوە‪ ،‬لەالیەكی ترەوە ئەردۆگان‬ ‫ســودی لەماوەی ئاشــتی باكوردا توانــی لەرێگەی هــاوكاری داعش‌و گروپە‬ ‫تیرۆریســتەكانی تر زیانی زۆر بەئەزمونی رۆژئاوای كوردســتان بدات‌و رەنگە‬ ‫دیارترینیــان هێرشــەكانی ئەو گروپانە بێت بۆ شــاری حەلــەب‌و كۆبان ‌ێ كە‬ ‫زۆرترین قوربانی لێكەوتەوە‪ ،‬خاڵێكی تر كە زۆر هاوكاری ئەردۆگان بو كورد‬ ‫نەیتوانی سود لەتێكچونی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل‌و توركیا وەربگرێت‪.‬‬ ‫ئەردۆگان چی دەكات‬ ‫ئێســتا ئەردۆگان پەیوەندی لەگەڵ هەریەك لەئیسرائیل‌و ئەمریكاو روسیا‬ ‫لەئاســتێكی باشــدایە‪ ،‬بۆیە كێشەی كورد لەباكور‌و رۆژئاوا توشی زۆر گرفت‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬واتا لەئێســتا ئاســۆی ئەو نەخشــەیە دەردەكەوێت كە رژێمەكەی‬ ‫ئەردۆگان دژی كورد دایڕشتوە‪ ،‬لەم خااڵنەدا هەنگاوەكان كورت ئەكەمەوە‪:‬‬ ‫ــ ئەردۆگان ئەوەی بۆ روسیا دوپاتكردەوە كە مانەوەی سوریا‌و یەكپارچەیی‬ ‫ئامانجی هاوبەشــی هەردوكیانە‪ ،‬لەبەرامبەریشــدا ئــەردۆگان مەرجی ئەوەی‬ ‫خستە بەردەم روسەكان كە پێویستە روسیا دەستبەرداری هاریكاریی پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان ببێت‌و دژایەتی سیستەمی فیدراڵی رۆژئاوا بكات‪.‬‬ ‫ــ لەئێســتادا ئەردۆگان چەندینجار ئەوەی نەشــاردۆتەوە كە ئەو ئامادەیە‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ ئەســەد بكات لەبەرامبەر ئەوەی كە روســیاو ســوریا پشــت‬ ‫لەكانتۆنەكانــی رۆژئــاوا بكەن‪ ،‬بەمــەش توركیا دەتوانێــت گەورەترین زیان‬ ‫بەپرسی كورد لەڕۆژئاواو باكور بدات‪.‬‬ ‫ــ كورد لەباكوری كوردستان هەلێكی زێڕینی لەكیس خۆیدا كاتێك شەوی‬ ‫كودەتاكــە هیچ جموجۆڵێكیــان بۆ رزگاركردنی شــارەكانی باكور نەكرد كە‬ ‫دەكرا لەو شــەوەدا بەشــی زۆری شــارەكانیان لەچنگی رژێمەكەی ئەردۆگان‬ ‫رزگاربكردایە‪.‬‬ ‫ــ ئەوەی چاودێرانی سیاسی ئاماژەی بۆدەكەن توركیا ئەو هەڵەیە ناكات‬ ‫لەســەر حســابی ئەمریكا‌و ئەوروپا ببێتە هاوپەیمانی ستراتیژی روسیا‪ ،‬واتا‬ ‫ئــەردۆگان توانی لەیەككاتدا هەم ئەمەریــكا لەخۆی رازی بكات بەرێكەوتنی‬ ‫لەگــەڵ ئیســرائیل‌و دژایەتی بــۆ حكومەتی ســوریا لەالیەكی تــرەوە توانی‬ ‫روسیاش بكاتە هاوبەشی لەكارەكانیدا‪.‬‬ ‫ــ توركیا لەهەوڵەكانی پێشــو بۆ دژایەتی یەپەگە لەكوردســتانی رۆژئاوا‬ ‫سەركەوتو نەبو‪ ،‬هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە كە روسیا‌و ئەمریكا لەسەر‬ ‫پرسی سوریا ناكۆكبون‪ ،‬بەاڵم لەئێستاشدا ئەردۆگان دەیەوێت پەیوەندیەكانی‬ ‫نێوانی روسیا‌و ئەمریكا لەسەر كەیسی سوریا یەكبخات ئاڵۆزیەكانیان نەهێڵێت‬ ‫تەنیا ئامانجیشی لەناوبردنی ئەزمونی كوردانی رۆژئاوایە‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ژمارە (‪ )575‬دو شەممە ‪2016/8/15‬‬

‫یڵدرم‪ :‬بۆ رادەستكردنەوەی گولەن‬ ‫رێككەوتن ناكەین‬ ‫بیناڵی یــڵــدرم‪ ،‬ســەرۆكــوەزیــرانــی‬ ‫تــوركــیــا رایــگــەیــانــد‪ :‬دەربـــــارەی‬ ‫رادەستكردنەوەی فەتحواڵ گولەن هیچ‬ ‫رێكەوتنێك لەگەڵ ئەمەریكا ناكەین‬ ‫و لــەوبــارەیــەوە نابێت ئەمریکا لە‬ ‫جێبەجێکردنی ئەو داوایە دوابكەوێت‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫نورجان بایسال‪ :‬دیموكراسی بەبێ‌‬ ‫چارەسەری پرسی كورد نابێت‬ ‫نـــورجـــان بــایــســال‪ ،‬رۆژنـــامـــەنـــوس و‬ ‫گۆشەنوس لە وتارێكیدا دەڵێت «لەپاش‬ ‫كــودەتــاكــە‪ ،‬ئـــەردۆغـــان بــانــگــەشــە بۆ‬ ‫دیموكراسی دەكات‪ ،‬ئەگەر باسی توركیای‬ ‫دیموكراسی دەكەن‪ ،‬ئەوا با لەسەرتادا‬ ‫پرسی كورد چارەسەر بكەن و هەدەپە‬ ‫بەشداری كۆبونەوەكان بكات»‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫دەمیرتاش‪:‬‬ ‫لەدژی شەڕ دەوەستینەوە‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫پــارتــی دیــمــوكــراتــی گـــەالن‪ ،‬دەڵــێــت «‬ ‫پارتەكەمان لەدژی هەموو پێكدادانێك‬ ‫و شەڕێكە كە زیان بە خەڵكی مەدەنی‬ ‫بگەیەنێت‪ ،‬دەشبێت كەجەكە دەرفەت‬ ‫بــدات تاكو سیاستی دیموكراتی زیاتر‬ ‫پەرەپێبدەین»‪.‬‬

‫ئاساییكردنەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و روسیا‬

‫هێژا دڵشاد‬

‫سەردانەكەی هەفتەی رابــردوی رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا‪،‬‬ ‫بۆ سان پترسبۆرگ و كۆبونەوەی لەگەڵ‬ ‫ڤالدمێر پۆتین سەرۆكی روسیا‪ ،‬میدیاكانی‬ ‫ئەمریكا و ئەوروپا بەگرنگییەوە روماڵیان‬ ‫كرد‪ ،‬بەجۆرێك پێدەچێت لەم نزیكبونەوەی‬ ‫توركیا و روسیا نیگەران بوبن‪.‬‬ ‫سەردانەكە لەسەرئاستی بااڵی حكومەتی‬ ‫هــەردوو واڵت بەڕێوەچو‪ ،‬ئەمەش لەپاش‬ ‫خستنەخوارەوەی فڕۆكەیەكی روسیا لەالیەن‬ ‫توركیاوە هاتەگۆڕ‪ ،‬كە قەیرانی سیاسی‬ ‫لێكەوتەوەو دۆخەكە بەجۆرێك گرژ بوبو كە‬ ‫پێش چەند مانگێك لەمەوبەر یاریدەدەری‬ ‫وەزیری بەرگری روسیا‪ ،‬ئەناتۆلی ئەنتۆنۆڤ‬ ‫رایگەیاند‪ :‬توركیا راســتــەوخــۆ دەستی‬ ‫لەبازرگانیكردنی بەنەوتی داعشەوە هەیە‪،‬‬ ‫تۆمەتباركردنی توركیا گەیشتە ئــەوەی‬ ‫پۆتین لەمیانەی وتارێكیدا لەكۆنفرانسێكی‬ ‫نێودەوڵەتی لە پاریس هەمان تۆمەتی‬ ‫دوپاتكردوە‪.‬‬

‫خولێكی نوێ لە پەیوەندییەكان‬ ‫ئەنجامی كۆبونەوەكەی نێوان ئەردۆغان‬ ‫و پۆتین‪ ،‬لەسەر ‪ ١٢‬خــاڵ رێككەوتون‪،‬‬ ‫كە گرنگترینی دۆسیەی وزەیــە‪ .‬بەپێی‬ ‫رێككەوتنەكە‪ ،‬روسیا پــەرە بەپڕۆسەی‬ ‫هەناردەكرنی غازی سروشتی بۆ واڵتانی‬ ‫رۆژئــاوا بدات لەڕێگەی خاكی توركیاوە‪،‬‬ ‫بۆ ئــەو مەبەستەش خەتی بــۆری نوێی‬ ‫غــازی سروشتی بــەنــاو خاكی توركیادا‬ ‫بۆ واڵتانی رۆژئــاوا رابكێشێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەبواری گەشتیاری‪ ،‬بازرگانی‪ ،‬پیشەسازی‬ ‫و كشتوكاڵ هەماهەنگی زیــاتــر بكرێت‬ ‫بەجۆرێك لەپێش روداوی خستنەخوارەوەی‬ ‫فڕۆكەكە‪ ،‬ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان روسیا‬ ‫و توركیا سااڵنە ‪ ٣٥‬ملیار دۆالر بوە‪ ،‬بەم‬ ‫رێككەوتنە ئامانج ئەوەیە بگەیەنرێتە ‪١٠٠‬‬ ‫ملیار دۆالر سااڵنە‪ ،‬هەروەها پێكهێنانی‬ ‫كۆنسەیەكی بــااڵ بۆ زیاتر گەشەپێدانی‬ ‫هەماهەنگییەكانی هەردوو واڵت و پێكهێنانی‬ ‫لوتكەی روسیا ‪ -‬توركیا ‪ -‬ئازەرباینجان‬ ‫بەمەبەستی هەماهەنگی لە كەرتی وزە و‬ ‫سەربازی‪ ،‬پێكهێنانی كۆنسەیەكی بااڵ بۆ‬ ‫پەرەپێدان بە بواری وزەی ئەتۆمی لەنێوان‬ ‫هەردوو واڵتدا‪.‬‬ ‫بەپێی رێككەوتنەكە پەیوەندیی ئەنقەرە‪-‬‬ ‫روســیــا‪ ،‬وەك یــەك هێڵی هــاوبــەش لە‬ ‫بەرژەوەندی ئاسایش و دۆستایەتی لێبكرێت‪.‬‬ ‫توركیای ئاك پارتی و روسیا‬ ‫لەساڵی ‪ ،2000‬واتە لەپێش هاتنەسەر‬ ‫دەسەاڵتی ئاك پارتی‪ ،‬پەیوەندیی ئابوری‬

‫لەنێوان توركیا و روسیا‪ ،‬سااڵنە ‪ 4‬ملیار‬ ‫دۆالر بووە‪ .‬سیاسەتی بەهێزكردنی پێگەی‬ ‫ئابوری توركیا لەالیەن حكومەتی ئاك‬ ‫پارتی وایكرد ئەم رێژەیە لەساڵی ‪ 2013‬دا‪،‬‬ ‫بگەیەنێتە ‪ 32‬ملیار دۆالر‪ .‬بەمەش روسیا‬ ‫بكاتە دووەم واڵتی هاوبەشی ئابوری توركیا‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم رێككەوتنانەی لەم دواییەدا‬ ‫كــراوە لەنێوان ئەم دوو واڵتــەدا‪ ،‬ئامانج‬ ‫ئەوەیە ئالوگۆڕی بازرگانی و ئابوری لەساڵی‬ ‫‪( 2023‬یادی سەد ساڵەی كۆماری توركیا)‬ ‫بگەیەنرێتە ‪ 100‬ملیار دۆالر‪ .‬هاوكات توركیا‬ ‫هەمان ئامانج و رێككەوتنی لەگەڵ ئێرانیشدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لــەســاڵــی ‪2014‬دا‪ ،‬حـــەوت ســەردانــی‬ ‫جۆراوجۆر لەنێوان هــەردووال سازكراوە‪.‬‬ ‫لە كانونی دوەمی ‪ ،2014‬پۆتین سەردانی‬ ‫ئەنقەرەی كردو شەش خاڵ لەنێوان هەردووال‬ ‫ئیمزا كرا‪ .‬كە گرنگترینیان دامەزراندنی‬ ‫بنكەی ئەتۆمی لە شــاری مارسین بووە‬ ‫كە تێچووەكەی بە ‪ 20‬ملیار دۆالر هەژمار‬ ‫دەكــرێــت‪ ،‬هــەروەهــا پۆتین رەزامــەنــدی‬ ‫نیشانداوە بەفرۆشتنی غازی سروشتی بە‬ ‫توركیا بەنرخی كەمتر ‪.%6‬‬ ‫پەیوەندییەكانی ئەم دوو واڵتە لەساڵی‬ ‫‪ ،2015‬لــەســەر ئــاســتــی نــێــودەوڵــەتــی‬ ‫رۆژەڤ ــەی زۆری لێكەوەتەوە‪ .‬بەتایبەت‬ ‫هەڵوێستی هەردووال لەسەر پرسی سوریا‪،‬‬ ‫چونكە روسیا وەك ئــەوەی لەسەرەتاوە‬ ‫هاوكاری بەشار ئەسەد بووە توركیاش بە‬ ‫دەستێوەدان بــەوەی هاوكاری و مەشقی‬ ‫چەند بەرەیەكی ئۆپۆزسیۆنی كردووە بۆتە‬

‫ئاكتۆرێك لەناوچەكە‪ .‬روسیا لە ئەیلولی‬ ‫‪ ،2015‬ئامادەگی سەربازی لە سوریا زیاد‬ ‫كرد بەپاساوی لێدانی داعش دەستیكرد‬ ‫بە بۆردومانكردنی ئەو گروپە چەكدارە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنانەی لەالیەن توركیاوە مەشقیان‬ ‫پێدەكرا‪ .‬روسیا هاوكاری سیاسی خۆی بۆ‬ ‫ئەسەد زیاتر نیشاندا بەوەی لە ‪،2014/10/21‬‬ ‫بەشار ئەسەد سەردانی مۆسكۆی كردو چاوی‬ ‫بە پۆتین كەوت‪ .‬ئەمەش بەیەكەم سەردانی‬ ‫دەرەوەی سەرۆكی سوریا دادەنرێت لەپاش‬ ‫هەڵگیرسانی شــەڕی ناوخۆی واڵتەكەی‬ ‫لەبەهاری ‪ ،2011‬بەهۆی كێشمەكێش و‬ ‫ركابەری ئەم دوو واڵتە لەسەر پرسی سوریا‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2015‬ئاڵۆگۆڕی بازرگانی نێوان ئەم‬ ‫دوو واڵتە بەڕێژەی ‪ %40‬دابەزی بوو‪.‬‬ ‫دۆستایەتی و ركابەری‬ ‫هەرچەندە پەیوەندییەكی ئــابــوری و‬ ‫بازرگانی بەهێز لەنێوان ئەم دوو واڵتەدا‬ ‫هەبێت‪ ،‬بــەاڵم ئەمە نەگەیشتۆتە خاڵی‬ ‫هاوپەیمانی –ستراتیژی‪ ،‬بۆ نمونە لە‬ ‫دۆســیــەی ســوریــادا هـــەردوو واڵت وەك‬ ‫دوو هێزی ركابەر دەردەك ــەون‪ ،‬هەروەها‬ ‫لەمەسەلەی تیرۆردا‪ ،‬ئەگەر داعش مەترسی‬ ‫بێت بۆ بەرژەوەندیی و ئاسایشی هەردو‬ ‫واڵت‪ ،‬ئــەوا تائێستا لە روبەڕووبونەوەی‬ ‫داعشدا‪ ،‬توركیا و روسیا هیچ هاوپەیمانێتی‬ ‫و رێككەوتنێكی تۆكمەیان لەنێواندا نییە‪ .‬لە‬ ‫لێدانی داعش بەتایبەت لەسوریا هەماهەنگی‬ ‫لەنێوان ئەم دوو واڵتە بونی نییە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆی‬

‫ســوریــاوە‪ ،‬روســیــا هــاوكــار و پشتیوانی‬ ‫سیاسی‪ ،‬سەربازی و ئابوری بەشار ئەسەد‬ ‫بــووە‪ .‬توركیاش لەسەرەتای روداوەكانی‬ ‫سوریاوە‪ ،‬خواستی سوریایەكی بێ بەشار‬ ‫ئەسەدی هەبووە‪ ،‬هەمو جۆرە هاوكارییەكی‬ ‫سەربازی بۆ گروپە چەكدارە ئیسالمییەكان‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫بەكورتی بەرژەوەندییەكانی ئەم دوو واڵتە‬ ‫ئەوەندە بااڵ و فراوانە‪ ،‬كە خستنەخوارەوەی‬ ‫فڕۆكەیەكی سەربازی نەبێتە ئەوەی ئاڵۆزی‬ ‫و گرژییەك لەنێوانیاندا رووبــدات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەیوەندییەكانیانی پتەوتركرد‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫پەیوەندیەكان لەسەرئاستی هاوپەیمانی –‬ ‫ستراتیژی نییە‪.‬‬ ‫جێی ئاماژەیە‪ ،‬سەردانەكەی ئەردۆغان و‬ ‫رێككەوتنی لەگەڵ روسیا‌‪ ،‬پێش سەردانەكەی‬ ‫جۆن كیری وەزیری دەرەوەی ئەمریكایە بۆ‬ ‫ئەنقەرە‪ .‬سەبارەت بە سەردانەكەی جۆن‬ ‫كیری ئەردۆغان وتی « ئەمریكا دواكەوت‬ ‫لە ئەنجامدانی ئەم سەردانە» مەبەستی‬ ‫بوە كە جۆن كیری لەپاش كودەتاكە زووتر‬ ‫سەردانی توركیای وەك واڵتێكی هاوپەیمان‬ ‫بكردبایە‪.‬‬ ‫گـــەڕانـــەوەی تــوركــیــا بــۆ ســەر مێزی‬ ‫رێككەوتنەكان‪ ،‬لەگەڵ واڵتانی دراوسێ و‬ ‫هەندێ لەواڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست وەك‬ ‫ئێران و ئیسرائیل‪ ،‬بەدوریش نییە سوریا و‬ ‫میسریش بگرێتەوە‪ ،‬دەكرێ بپرسین كورد‬ ‫لەكوێی ئەم رێككەوتنانەدایە؟ هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پەكەكە و پەیەدە لەڕۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬پشكی دەرئەنجامەكانی ئەم‬

‫رێككەوتنانەیان چۆن بەردەكەوێت ‌؟‬ ‫لێرەدا كێشەكە ئەوەیە‪ ،‬لەنێوان هەرێمی‬ ‫كوردستان و پەكەكە و پەیەدە(رۆژئاوای‬ ‫كــوردســتــان) رێككەوتنێكی تۆكمەیان‬ ‫نییە‪ ،‬هێشتا پەیوەندییەكانیان لەگەڵ‬ ‫یەكدا لەئاستێكی بااڵو یەكگرتودا نییە‪.‬‬ ‫لەناوەڕۆكی ئەو پەیوەندییانەشی كە لەنێوان‬ ‫ئەم سێ الیەنەدا هەیە‌‌‪ ،‬هێشتا هەماهەنگی‬ ‫فراوان و پالنی ستراتیژی درێژخایەن بونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫باشە هۆكارەكەی چییە؟ دەكرێت ئەم‬ ‫پرسیارانە لەخۆمان بكەین‪:‬‬ ‫‪ -1‬بۆچی رۆژئاوای كوردستان (پەیەدە)‪،‬‬ ‫لــە كــۆبــونــەوەكــانــی جنێڤ بــەشــداری‬ ‫پێناكرێت؟‬ ‫‪ -2‬بــۆچــی هــەرێــمــی كــوردســتــان لە‬ ‫كۆبونەوەی لوتكەی تیرۆر لە واشنتۆن‬ ‫بەشداری پێناكرێت؟‬ ‫هەمو ئەمانە لەكاتێكدایە كە سەركردایەتی‬ ‫كورد دەڵێت «لەبری جیهان شەڕی داعش‬ ‫دەكەین» و كورد لە سوریا و لە عێراق‪،‬‬ ‫رۆڵی بەرچاوی لە روبەڕووبونەوەی داعشدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪-2014 Turk Dis Politikasi Yiligi‬‬ ‫‪-2015 Te Turkiye‬‬ ‫‪-BBC Turk‬‬ ‫‪-DEUTSCHE WELLE Turk‬‬

‫دەرئەنجامەكانی كودەتاكە و پەیوەندییەكانی ئەمریكا و توركیا‬ ‫كریستۆڤەر پرێبڵ*‬ ‫رەجــەب تەیب ئەردۆغانی سەركۆماری‬ ‫توركیا‪ ،‬ویالیەتە یەكگرتووەكان و واڵتانی‬ ‫رۆژئاوای بەوە تاوانبار كرد كە هاوبەشییان‬ ‫لــەو كــودەتــایــەدا كــردبــێــت‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫سێشەمەی رابــردوو هەمان ئەم قسەیەی‬ ‫دووبارە كردەوە‪ .‬بێگومان لەژێر كاریگەری‬ ‫ئەم كین و نەفرەتەی ئەردۆغاندا‪ ،‬هەستی‬ ‫دژە ئەمریكی لە توركیادا بەرەو هەڵكشان‬ ‫دەڕوات‪.‬‬ ‫ئەوەی لە داهاتوودا روودەدات كۆمەڵێك‬ ‫پرەنسیپی ناوەكی تاقی دەكاتەوە كە لەناو‬ ‫دڵی سیاسەتی نێودەوڵەتی ئەمریكادان‪،‬‬ ‫وەك رێزگرتنی یاسا و رێزگرتن لە مافەكانی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫مەیلی ئەردۆغان بۆ زوڵم و ستەمكاری‬ ‫هەر لە پێش كودەتاكەوە دەركەوتبوو‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ەوە و لەو كاتەوەی ئەردۆغان‬

‫كەوتە دژایەتیكردنی فەتحوڵاڵ گولەن‪،‬‬ ‫دەیان هەزار فەرمانبەری دەوڵەت لە پۆستی‬ ‫جیاجیا دوور خراونەتەوە‪ .‬لە كاتی كودەتا‬ ‫سەرنەكەوتووەكەی ‪ ١٥‬ـ ‪١٦‬ی تەمموزەوە‬ ‫زیــاد لە ‪ ٦٦‬هــەزار كەس لە كارەكانیان‬ ‫دوورخراونەتەوە‪ ،‬ئەوانەش بریتین لە سەرۆكی‬ ‫سەرجەم زانكۆكانی واڵتەكە و‪ ،‬یەك لەسەر‬ ‫سێی كارمەندانی وەزارەتی پەروەردە و زیاد‬ ‫لە ‪ ٢٧٠٠‬ئەندامی دەستەكانی دادوەری لە‬ ‫واڵتەكەدا‪ .‬ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمس‪ ،‬رێژە و‬ ‫قەبارەی ئەو فشارەی خستووەتە ڕوو‪ .‬ئەوەی‬ ‫وا دەكات ئەو كەسانە بخرێنە ژێر فشارەوە‬ ‫تەنها گومانێكە و هیچی تر‪ ،‬گومان لەوەی‬ ‫پەیوەندییان بە گولەن یان بزاوتەكەیەوە‬ ‫هەبێت‪ ،‬كە هەندێك جــار بە (خزمەت)‬ ‫ناودەبرێت‪ .‬كەسێك ئەو گومانە لەسەر‬ ‫خۆی مسۆگەر دەكات گەر جارێك بەشداری‬ ‫لەكڕینی مانگانەی رۆژنامە و گۆڤارەكانی‬ ‫گولەندا كردبێت‪ ،‬لە خوێندنگەیەكی گولەندا‬ ‫خوێندبێتی یاخود بەشداری لە بانكێكی‬

‫گولەندا هەبوبێت‪ .‬دوایین قوربانییانی ئەم‬ ‫پاكتاوكردنە ناوبژیوانانی یاری تۆپی پێ‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫هەڵە دەبێت گەر ئەگەری ئەوە وەال نێین‬ ‫كە كودەتا هەڕەشەیەكی گەورە دەبوو لەسەر‬ ‫حكومەتێك كە خەڵكی توركیا بە شێوەیەكی‬ ‫دیموكراتی هەڵیان بــــژاردووە‪ .‬واڵتەكە‬ ‫ئەزموونی ژمارەیەك كودەتای سەركەوتوو و‬ ‫سەرنەكەوتووی كردووە‪ .‬سیناریۆی (حەوت‬ ‫رۆژی تەمووز) ی ئەنكەرا و ئیستانبوڵ بەالی‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانەوە وەك بابەتێكی‬ ‫رۆمانەكانی لێهاتووە‪ .‬لە توركیا بەو جۆرە‬ ‫مامەڵە لەگەڵ بابەتەكەدا ناكرێت‪ ،‬ئەمەش بە‬ ‫جۆرێك لە جۆرەكان ئاستی ئەو پشتگیرییە‬ ‫دەخاتەڕوو كە ئەردۆغان بەدەستی هێناوە‪،‬‬ ‫لەوانە پشتگیری نەیارە كۆنەكانی و پشتگیری‬ ‫ئەو ئەندامانەی سوپا كە لە كودەتاكەدا تێوە‬ ‫نەگالبون‪.‬‬ ‫بە وردبینیكردن بۆ مامەڵە و سروشتی‬ ‫ئــەم دوایــیــەی ئــەردۆغــان‪ ،‬ســەرەتــا لەو‬

‫بــاوەڕەدا بووم كە كودەتاكە كردەوەیەكی‬ ‫ناوەكی بێت‪ ،‬لەپێناو بەهێزتركردنی هێزی‬ ‫ئێستایدا‪ .‬هەرچەندە لە كاتی كودەتاكەوە‪،‬‬ ‫هاتومەتە سەر ئەوەی بڵێم رەنگە هەندێك‬ ‫راستی هەبێت لەسەر گریمانەی ئەوەی كە‬ ‫گولەنیەكان‪ ،‬نــەك خــودی گولەن خۆی‪،‬‬ ‫بەشدارییان كردبێت لە پیالنگێڕیی بۆ‬ ‫بەزاندنی حكومەت‪ .‬پڕوپاگەندەكانیش تەنها‬ ‫لە پشتیوانانی ئەردۆغانەوە نین‪( .‬وەك‬ ‫مستەفا ئاكیۆڵ لە ئەل مۆنیتەر و موحەممەد‬ ‫ئەییوب و هەروەها لە نەیشناڵ ئینترێست)‬ ‫لە ئێستادا من زۆر هاوڕام لەگەڵ بینجامین‬ ‫واردی سەربە رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ‬ ‫كە دەڵێت‪ :‬هەرچییەك الیەنگرانی دەوڵەت‬ ‫لەبارەی پەیوەندی گولەن بە كودەتاكەوە‬ ‫دەیڵێن و گولەن خۆی رەتــی دەكاتەوە‪،‬‬ ‫خێرایی و ئاستی رەتكردنەوەكان ئەوە‬ ‫دەخەنە بەرچاو كە زۆربــەی ئەوانەی بەر‬ ‫پڕۆسەی پاكتاوكردنەكە كەوتون بەهۆی‬ ‫ئەوەوە بەری نەكەوتون كە بەڵگەی رونی‬

‫تێوەگالنیان لە كودەتاكەدا لەبەردەستدا‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەڵكو تەنها بەهۆی ئەو گریمانەیەوە‬ ‫بەر پاكتاوەكە كەوتون كە پەیوەندییان‬ ‫لەگەڵ بزاوتی گولەندا هەبووە‪.‬‬ ‫كودەتا سەرنەكەوتووەكە بۆ توركیا‬ ‫تراژیدیایەكە و گەر پیالنگێڕەكان بەو خێراییە‬ ‫خۆیان رادەستی هێزەكانی دەوڵەت نەكردایە‬ ‫خراپتریش دەقەوما‪ .‬ئەو خوێنەی لە واڵتێكێ‬ ‫زیاد لە حەفتاوپێنج ملیۆنیدا دەڕژا دانیشتوانی‬ ‫سوریاشی دەگــرتــەوە‪ .‬دەبینین الیەنی‬ ‫سیاسیی سوریا ئەوێ ناتوانێت بەرەنگاری‬ ‫یاخیبوونێكی سوور و هەمەالیەنە ببێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش واڵتەكەی خستووەتە نێو شەڕێكی‬ ‫ناوخۆی دورودرێــژەوە‪ .‬توركیا چارەنوسی‬ ‫سوریای دەبــوو‪ ،‬ئێستاش چەندین ساڵی‬ ‫دەوێ تا ئاساری ئەو كودەتایە نەمێنێت‪.‬‬ ‫فشاری سیاسی لەسەر نەیارەكان خەڵكی‬ ‫سەركوت دەكــات و ئومێدی هەستانەوەی‬ ‫ئابووریش هێندەی تر ناهێڵێت‪ .‬كەرتی‬ ‫گەشتوگوزار كە پێش كودەتاكەش زیانی‬

‫لێ كەوتبوو‪ ،‬بە تەواوی روو لەكزی دەكات‪.‬‬ ‫بەرفراوانتر بدوێین‪ ،‬زۆر سەخت دەبێت بۆ‬ ‫توركیا بتوانێت وەبەرهێنی بیانی بهێنێتە‬ ‫واڵتەكەی كاتێك بیانییەكان گومانیان دەبێت‬ ‫لە پابەندبوونی ئەردۆغان بۆ یاسا‪.‬‬ ‫پێویستە كودەتاكە و دەرئەنجامەكانی‬ ‫زەنگی ئاگاداركردنەوە بن بۆ سیاسییەكانی‬ ‫ئەمریكا‪ .‬تا فشارەكانی ئەردۆغان بەردەوام‬ ‫بن و زوڵم و زۆرەكانی توندوتیژ تر بن‪،‬‬ ‫ئەوە بەدەر دەكەوێت كە دۆخەكە تازەترین‬ ‫نموونەیە كە تێیدا ئامانجەكانی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی لەگەڵ بەهاكانماندا تەبا نابن‪ .‬گەر‬ ‫نا‪ ،‬پێویستە ئێمە بە هۆكاری ئەوەدا بچینەوە‬ ‫كە بۆچی هــەر یەكەم جــار ئێمە بوینە‬ ‫هاوپەیمان لەگەڵ ئەم هاوبەشە ترسناكەدا‪.‬‬ ‫كریستۆڤەر پرێبڵ‪ ،‬جێگری سەرۆكە بۆ‬‫خوێندنی بەرگری و سیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫لە ئەنستیتوتی كاتۆ‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ژمارە (‪ )575‬دو شەممە ‪2016/8/15‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫تاکو قەیرانی دەسەاڵت چارەسەر نەبێت‬ ‫قەیرانی ئابوریش چارەسەر ناكرێت‬ ‫سەرۆكی رێكخراوی گەشەپێدانی ئابووریی كوردستان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫حیزب تەنها كاری سیاسی خۆی بكات‪،‬‬ ‫واڵت لەسیستەمێكی دیموكراسیدا بێت ئەم‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫ســەرۆكــی رێــكــخــراوی گەشەپێدانی كێشەو قەیرانانە دروست نابێت‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫ئابووری كوردستان‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬قەیرانی دەسەاڵت چاك نەكرێت قەیرانی‬ ‫قەیرانی دارایـــی هەرێمی كوردستان‪ ،‬دارایش چاك نابێت‪.‬‬ ‫رەگ‌و ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قەیرانی‬ ‫چــاودێــر‪ :‬ئەگەر ئەم قەیرانە بەبێ‬ ‫حكومڕانی‌و دەســـەاڵت‪ ،‬بۆیە تاوەكو‬ ‫قەیرانی دەس ــەاڵت چــارەســەر نەكرێت‪ ،‬ئەوەی بیر لەچارەسەر بكرێتەوە بەردەوام‬ ‫بێت‪ ،‬دۆخــی ئابوری واڵت بــەروە كوێ‬ ‫قەیرانی دارایش چارەسەر نابێت‪.‬‬ ‫حسام حەكیم بەرزنجی‪ ،‬لە دیالۆگێكدا هەنگاو دەنێت بەتایبەت گوزەرانی خەڵك؟‬ ‫حسام حەكیم‪ :‬نرخی نــەوت بــەرز‬ ‫لــەگــەڵ «چـــاودێـــر»‪ ،‬پێیوایە بەهۆی‬ ‫ئەوەی حزب دەستی خستۆتە ناوبازاڕی بۆتەوە لــەبــازاڕدا پێویستە پیاچونەوە‬ ‫كوردستانەوە دیكتاتۆریەتی گەندەڵی بكرێت بە موچەی كارمەندانی حكومەت‪،‬‬ ‫دەبــێــت چاكسازی بكرێت ل ــەوەی كە‬ ‫دروستبووە‪.‬‬ ‫كارمەندانی حكومەت بەو موچە زۆرەی كە‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا لــەڕووی ئابوریەوە ئەم هەیە كاریگەری نالەباری بەسەر موچەی‬ ‫قەیرانەی ئێستا چــۆن دەخوێنرێتەوە‌و گشتیەوە هەیە‪ ،‬بودجەی گشتی بچێتەوە‬ ‫پارلەمان ئەگەر كارابكرێتەوە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫پێناسەی بۆ دەكرێت؟‬ ‫حسام حەكیم‪ :‬ئەم قەیرانی داراییەی نەكرێت قەرزەكانمان زیاد دەكــات‪ ،‬ئەو‬ ‫كە لەساڵی ‪2014‬وە دروستبوەو رەگەكانی پاشكەوتەی كە دەدرێ ــت بەكارمەندان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ قەیرانێكی گەورەتر‪ ،‬ناتوانین ئەویش زیــادەكــات‪ ،‬نەبین بــەدامــەزراوەو‬ ‫بڵێن تەنها قەیرانی دارایـــی‌و ئابوری‌و بەپێی یاسا كارنەكەین شەفافیەت‌و‬ ‫كارەبامان هەیە‪ ،‬بەڵكو هەموو قەیرانەكان وردبینی‌و لێپرسینەوە نەبێت قەرزمان زۆر‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بۆ یــەك ڕەگــی سەرەكی لەوەزیاتر دەبێت رۆژێك دێت ناتوانین قەرز‬ ‫ئەویش قەیرانی دەسەاڵتە‪ ،‬لەم هەرێمەی بدەینەوە‪ ،‬كە قەیرانیش بەردەوام بێت رۆژ‬ ‫ئێمەدا حیزب لەگەڵ حكومەت تێكەڵ بوەو لەدوای رۆژ گوزەرانی خەڵك بەرەو خراپی‬ ‫چۆتە ناو ئابوری بازاڕ‌و كەرتی تایبەت‌و دەڕوات‪.‬‬ ‫زانكۆ پارلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەری‬ ‫لەهەموو شوێنكدا حیزب بااڵدەستە‪،‬‬ ‫چاودێر‪ -‬حكومەت پالنی كورت خایەن‬ ‫ئەمەش هەڵەیەكی زۆر گەورەیە‪ ،‬كاتێك یــان درێــژ خایەنی نیە بــۆ دەربــازبــون‬

‫نەوت جێگەی دڵنیایی نیە رۆژێك‬ ‫بەرزەو رۆژێك نزمە‪ ،‬پێویستە‬ ‫حكومەت سەرچاوەكانی داهات زیاد‬ ‫بكات‌و گەشەی پێبدات‬ ‫لەقەیرانی دارایـــی بەتایبەت لەڕێگەی‬ ‫كــەرتــەكــانــی كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و‬ ‫گەشتوگوزارەوە؟‬ ‫حــســام حەكیم‪ :‬حكومەت پالنێكی‬ ‫درێژخایەنی بۆ چاكسازی هەیە لەگەڵ‬ ‫بانكی نێودەوڵەتی دەبێت كاری بۆ بكرێت‬ ‫ئەگەر جێبەجێكرێت زۆر باش دەبێت‪،‬‬ ‫لەوبڕوایەداین داهاتەكانی ناوخۆ زیاد‬

‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم تائێستا نازانرێت كاری بۆ‬ ‫كراوە یان نا ئەوپالنەش بودجەی پێویستە‪،‬‬ ‫تائێستا وەكــو پێویست ئــاوڕ لەكەرتی‬ ‫كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‌و گەشتوگوزار‬ ‫نــــەدراوەتــــەوە‪ ،‬چونكە ئــەوانــە هەمو‬ ‫بودجەیان پێویستە‪ ،‬نەوت پرۆسەیەكە كە‬ ‫بەم بارودۆخەی ئێستا كە هەیە بڕوات‪،‬‬ ‫دەبێت بگەڕێنەوە بۆ پشتبەستن بەكەرت‬

‫كشتوكاڵی‌و پیشەسازی‪ ،‬لەبەرئەوەی نەوت دەنــرێ ـت‌و هەندێكیشیان دەستیكردوە‬ ‫جێگەی دڵنیایی نیە رۆژێك بەرزەو رۆژێك بەئیشكردن‪ ،‬بەاڵم هەندێ پیشەسازی تر‬ ‫نزمە‪ ،‬پێویستە حكومەت سەرچاوەكانی هەیە دەستی بۆ نەبراوە وەكو پیشەسازی‬ ‫داهات زیاد بكات‌و گەشەی پێبدات‪.‬‬ ‫كشتوكاڵ‌و پترۆ كیمیایی‪ ،‬پیشەسازی ئێمە‬ ‫بێپالن‌و بێ دراسەیە بەهەڕەمەكی دەڕۆین‬ ‫چــاودێــر‪ -‬حــكــومــەت چــۆن بتوانێت بەڕێوە‪ ،‬هەر پێشكەوتنێك لەهەر كەرتێكدا‬ ‫لەڕێگەی كەرتی كشتوكاڵیەوە لەقەیرانی كاریگەری خۆی هەیە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫ئــەم قــەیــرانــە‪ ،‬كێشەی گـــەورەی ئێمە‬ ‫دارایی دەربازی بێت؟‬ ‫حسام حەكیم‪ :‬ئەركی حكومەت ئەوەیە ئەوەیە پیشەسازی واڵتانی دراواســێ‬ ‫چارەسەری ئەوە بكات بەوەی بەرهەمی بــازاڕێ ئێمەیان قۆرغ كــردوە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫ناخۆی قازانج بگەینێت بەجوتیار‪ ،‬پێدانی ترەوە سەرمایەی زۆربەی پیشەسازیەكان‬ ‫پارەی گەنمی جوتیاران لەكاتی خۆیدا‪ ،‬هی حزبە‌و بەرپرسانە‪ ،‬هەركاتێك حزب‬ ‫وەك هاندانێك بۆیان پێدانی ئامێری باش‌و لەناو بازاڕدا بو واتە سەرمایەو دەسەاڵت‬ ‫كێشەی زەوی نەمێنێت بەنداو ئاودێری تێكەڵ بوە‌و مانای دیكتاتۆری گەندەڵی‬ ‫باش بكرێت‪ ،‬نەخۆشیەكان قەاڵچوبكرێت‪ ،‬دروستدەبێت‪.‬‬ ‫هەموو ئەمانە كۆمەڵێك بابەتی یارمەتی‬ ‫دەرە بەرهەمی كشتوكاڵی پێدەگەنێت‪،‬‬ ‫چاودێر‪ -‬تاچەند دەتوانرێت لەڕێگەی‬ ‫هەموو پێشكەوتنێك لەكەرتی كشتوكاڵی كەرتی گەشتیاریەوە زاڵبین بەسەر‬ ‫دەبێتەوەهۆی ئــەوەی قەیرانی دارایــی قەیرانی داراییدا؟‬ ‫كەمبكاتەوە داهاتی ناخۆ زیاد دەكات‪.‬‬ ‫حسام حەكیم‪ :‬كەرتی گەشتیاری زۆر‬ ‫گرنگە‪ ،‬بــەاڵم وەكــو پێویست كــاری بۆ‬ ‫چاودێر‪ -‬گرنگیدان بەكەرتی پیشەسازی نەكراوە بۆ هاوینە هەوارەكان‪ ،‬نەتوانراوە‬ ‫بۆ دروستكردن چەندین گارگەی لەقوتونانی كەرتی گەشتیاری پێشبخرێت‪ ،‬چەندین‬ ‫بەرهەمە خۆماڵیەكان تاچەند دەتوانێت ماستەر پالن كراو پارەیەكی زۆر خەرج‬ ‫ئەوبارگرانیەی بەهۆی قەیرانی داراییەوە كراو دوای جێبەجێ نەكرا نازانرێت تائێستا‬ ‫بۆچی كار بۆكەرتی گەشتیاری نەكراوە‪،‬‬ ‫دروستبوە چارەسەری بكات؟‬ ‫حــســام حــەكــیــم‪ :‬لەئێستادا كەرتی ئەگەر پالنێكی پێنج ‪ 10‬دەساڵە هەبێت‬ ‫پیشەسازی لەپارێزگای سلێمانی زۆر بۆ ئەوەی گەشتیاری لەهەرێم پێشبخەین‬ ‫باشە لەڕوی كارگەی چیمەنتۆ‌و شیش‌و دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ داهات لەنەوتیش‬ ‫كۆمەڵێ كارگەی تر كە خەریكە بنیاد باشترە‪.‬‬

‫تەنیا دروستكردنی مزگەوت خێرە؟‬ ‫ئەوقاف‪ :‬داوامان لە ‪ 800‬خێرخواز كرد‪ ،‬لەبری مزگەوت شتێكی دیكە دروستبكەن‪ ،‬بەاڵم كەسیان رازی نەبون‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬ناهیدە‪:‬‬ ‫ئــەگــەرچــی وەزارەتـــــی ئــەوقــاف‌و‬ ‫بەشێك لەمامۆستایانی ئاینی رێنمایی‬ ‫خێرخوازان دەكــەن‪ ،‬كە دروستكردنی‬ ‫نەخۆشخانەو قوتابخانە هەمان خێری‬ ‫مزگەوتی هەیە‪ ،‬بــەاڵم تائێستا هیچ‬ ‫یەكێك لــەو خێرخوازانە ئامادە نین‬ ‫لەجیاتی مــزگــەوت شوێنێكی دیكە‬ ‫دروســتــبــكــەن‪ ،‬هــــەروەك مــەریــوان‬ ‫نەقشبەندی‪ ،‬لــەوەزارەتــی ئەوقاف‪،‬‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬لەشەش ساڵی رابردودا‬ ‫‪ 800‬مزگەوت لەالیەن خێرخوازانەوە‬ ‫دروســكــراون‪ ،‬بــەاڵم هیچ یەكێك لەو‬ ‫‪ 800‬خێرخوازە ئامادە نەبوون لەجیاتی‬ ‫مــزگــەوت شوێنێكی دیــكــەی گشتی‬ ‫دروستبكەن‪.‬‬ ‫‪ 800‬مزگەوت لە شەش ساڵدا‬ ‫مەریوان نەقشبەندی‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫پەیوەندییەكان‌و پێكەوە ژیانی ئایینەكان‬ ‫لە وەزارەتی ئەوقاف‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬لــەمــاوەی شــەش ساڵی‬ ‫رابردودا‪ )800( ،‬مزگەوت لەسەر ئەركی‬ ‫خێرخوازان دروستكراوە‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫لەوەزارەت مامۆستای ئاینی تایبەتمان‬ ‫هەیە كە قسە لەگەڵ ئەو خێرخوازانە‬ ‫دەكــرێــت كــە دەیــانــەوێــت مــزگــەوت‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬ئاگاداردەكرێنەوەو چەندین‬ ‫رێنمایی ئاینییان بۆ دەهێنرێتەوە كە‬ ‫دروستكردنی نەخۆشخانەو قوتابخانەش‬ ‫خــێــری مــزگــەوتــێــكــی هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بــەداخــەوە تائێستا هیچ خێرخوازێك‬ ‫رازی نەبو سامانەكەی لەدروستكردنی‬ ‫باخچەیەك یا نەخۆشخانەو قوتابخانەدا‬ ‫بەكاربهێنێت‪.‬‬

‫بەخێرخوازانمان راگەیاندوە ئەگەر لەباتی دروستكردنی مزگەوت‬ ‫باخچەیەك یا پردو نەخۆشخانەو خەڵوەتگە دروست بكەن‪ ،‬ئەوا هەمان‬ ‫خێرو پاداشتی نەبڕاوەیان بۆ دەنوسرێت‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە هەر حەز‬ ‫بەدروستكرنی مزگەوت دەكەن‬ ‫مامۆستایەكی ئاینی‬ ‫مەرجەكانی دروستكردنی مزگەوت‬ ‫نـــەقـــشـــبـــەنـــدی‪ ،‬ســــەبــــارەت‬ ‫بەڕێنماییەكانی دروستكردنی مزگەوت‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫‪-1‬هەمو مزگەوتێك كە دروست دەكرێت‬ ‫نابێت روبەرەكەی لە دوو هەزار مەتر‬ ‫چوارگۆشە كەمتر بێت‪ ،‬بــەاڵم ئەمە‬

‫بۆ قەزاو ناحیەكان كەمتر كراوەتەوە ئەوەیە كە خێرخواز دەبێت بەڵێننامە‬ ‫بۆ (‪ )1500-1000‬م وە بۆ گوندەكان پڕبكاتەوە كە نابێت هیچ بڕە پارەیەك‬ ‫لەخەڵك كۆبكاتەوە بۆ تەواوكردنی‬ ‫كەمترە‪.‬‬ ‫‪-2‬نــەخــشــەی مــزگــەوتــەكــە دەبێت مــزگــەوتــەكــە‪ ،‬جگە لـــەوەش دەبێت‬ ‫بەشی ئەندازەیی وەزارەتــی ئەوقاف ســەرچــاوەی پــارەكــەی بەشێوەیەكی‬ ‫رەسمی رونبكاتەوە كە ئەمە پارەیەكی‬ ‫دیاری بكات‪.‬‬ ‫‪-3‬هەروەها یەكێكی تر لەمەرجەكان شــەرعــیــەو لــەهــیــچ ســەرچــاوەیــەكــی‬

‫گوماناوییەوە دەستی نەكەوتوە‪.‬‬ ‫خێرخوازانەوە بۆ ئــەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫‪-4‬نابێت دوری نێوان دو مزگەوت كــە دەیــانــەوێــت خــێــرو پاداشتیان‬ ‫لەكیلۆمەترێك كەمتر بێت كە بەداخەوە دەستبكەوێت لـــەدوارۆژدا‪ ،‬بێگومان‬ ‫تائێستا رەچاوی ئەم حاڵەتە نەكراوە‪ .‬ئەمە كارێكی باش‌و خێرێكی نەبڕاوەی‬ ‫‪-5‬هـــەروەهـــا دیــاریــكــردنــی نــاوی هەیە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە ئێمە هەرچەندە‬ ‫مــزگــەوتــەكــان لــەالیــەن وەزارەتــــی لــەمــیــنــبــەرەكــانــەوە یــان بەگفتوگۆ‬ ‫ئــەوقــافــەوە دەبــێــت بــۆئــەوەی نــاوی دادەنــیــشــی ـن‌و بـــەو خــێــرخــوازانــەی‬ ‫عەرەبی هەڵنەبژێرن‪ ،‬بەاڵم وەزارەت رادەگەیەنین ئەگەر لەباتی دروستكردنی‬ ‫ئەو مافە بەخێرخوازان دەدات كە چەند مزگەوتێك باخچەیەك یــا پردێك‌و‬ ‫بژاردەیەك دیاریبكەن بۆئەوەی ئەوقاف نەخۆشخانەیەك دروست بكەن‪ ،‬ئەوا‬ ‫خۆی یەكێك لەناوەكان هەڵبژێرێت هەمان خێرو پاداشتی نەبڕاوەی بۆ‬ ‫بۆئەوەی نــاوی مزگەوتەكان بەناوی دەنوسرێت لەدوارۆژدا‪.‬‬ ‫كەسایەتیە ئیسالمیە كوردییەكانەوە‬ ‫ناوبراو وتیشی «هەرچەندە ئێمە‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫لەمزگەوتەكانەوە یا لەراگەیاندنەكانەوە‬ ‫بەردەوام رێنمایی‌و هانی خەڵك دەدەین‬ ‫كە دروستكردنی پردێكیش خێرێكی‬ ‫مەرجی شارەوانی‬ ‫الی خۆیشیەوە نەوزاد فارس عەزیز‪ ،‬نــەبــڕاوەی هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم بــەداخــەوە‬ ‫راوێــژكــاری ئەنجومەنی شــارەوانــی خێرخوازان هەر حەز بەدروستكرنی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬مەرج‌و مزگەوت دەكەن»‪.‬‬ ‫رێنماییەكانی ئەوان بۆ دروستكردنی‬ ‫مزگەوت ئەوەیە كە روبــەرەكــەی لە‬ ‫ئاماری مزگەوتەكانی كوردستان‬ ‫‪ 2000‬مەتر چوارگۆشە كەمتر نەبێت‌و‬ ‫ژمارەی مزگەوتەكان بەپێی ئاماری‬ ‫دوری نێوان دو مزگەوت لە ‪ 750‬م بەڕێوەبەرایەتی گشتی پارێزگاكان‪،‬‬ ‫كەمتر نەبێ‪ ،‬ئەو مزگەوتانەی كە دوری كە دەست «چاودێر» كەوتوە ‪2013‬‬ ‫نێوانیان لە ‪ 750‬م كەمتر بێت‪ ،‬ئەوا مزگەوت لەناو سنوری پارێزگای هەولێر‬ ‫یەكێك لەو دو مزگەوتە تەنها نوێژی هەن‪ ،‬كە بەپلەی یەكەم دێت‌و پاشان‬ ‫تێدا دەكرێت‌و وتاری تێدا ناخوێنرێت سلێمانی ‪ 1936‬مزگەوتی تێدایە كە‬ ‫تاوەكو قەرەباڵغی‌و ژاوەژاو دروست بەپلەی دوەم دێت‪ ،‬دواتــر پارێزگای‬ ‫نەكات‪.‬‬ ‫دهۆك كە ‪ 1242‬مزگەوت لەخۆدەگرێت‬ ‫كە بەپلەی سێیەم هەژمار دەكرێت‪،‬‬ ‫لەگەرمیانیش ‪ 282‬مزگەوتی تێدایە‬ ‫تەنیا مزگەوت خێر نیە‬ ‫مــحــەمــەد ئــەحــمــەد‪ ،‬پێشنوێژو كە دوا ئاماری ژمــارەی مزگەوتەكان‬ ‫وتــارخــوێــنــی مـــزگـــەوتـــی ســتــارە كــە لــە ‪ 6/1‬راگــەیــەنــراوە لــەالیــەن‬ ‫خانم لەسلێمانی‪ ،‬رونــیــدەكــاتــەوە‪ ،‬وەزارەتــی ئەوقافەوە ‪ 5473‬مزگەوتە‬ ‫دروســتــكــردنــی مـــزگـــەوت لــەالیــەن لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )575‬دو شةممة ‪2016/8/15‬‬

‫‪7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫توانا ئەمین وەریگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی‬

‫وشەی یەکتربڕ‬

‫(گەردانەی تەم)‪ ،‬ژیان‌و شیعرو نامەكانی‬ ‫سوهرابی سپێهری‪ ،‬چاپ دەكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لەنوێترین باڵوكراوەیدا‪ ،‬نوسەرو وەرگێڕ‬ ‫(توانا ئەمین)‪ ،‬هەڵبژاردەیەك لەژیان‌و‬ ‫شیعرو نامەكانی شــاعــیــری نـــاوداری‬ ‫ئێرانی (سوهرابی سپێهری) لەژێر ناوی‬ ‫(گەردانەی تەم)‪ ،‬لەدو توێی نامیلكەیەكدا‬ ‫وەرگێڕایە سەر زمانی كوردی‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەرگێڕانی ئەم نامیلكەیە‬ ‫لەفارسییەوە بۆ كوردی‪ ،‬توانا ئەمین بە‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ئەم كتێبە بەشێكە‬ ‫لــەپــڕۆژەی بەكوردیكردنی كۆبەرهەمی‬ ‫شاعیری ئێرانی (سوهرابی سپێهری)‪.‬‬

‫سامان هیدایەت‪:‬‬

‫لەئەڵمانیا‪ ،‬پشتگیری‬ ‫لەهونەرەكەم‬ ‫دەكەن‬

‫هــەرچــی ســەبــارەت بەگرنگیی ئەم‬ ‫كتێبەشە بۆ كتێبخانەی كوردی (توانا)‬ ‫وتی‪ :‬بەخوێندنەوەی ئەم كتێبە خوێنەر‬ ‫ئاشنا دەبێت بەژیان‌و شیعرو جیهانبینی‬ ‫ئەم شاعیرە خاكیی‌و سروشتدۆستە‪.‬‬ ‫(تــوانــا ئەمین)‪ ،‬نــوســەرو وەرگێڕی‬ ‫كــوردی دانیشتوی سویدەو پتر لە ‪15‬‬ ‫كتێبی لەبوارەكانی لێكۆڵینەوەو نوسین‌و‬ ‫وەرگێڕاندا چاپ‌و باڵوكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبەش لەالیەن ناوەندی (ئاوێر)‬ ‫ەوە چاپ‌و باڵودەكرێتەوە‪.‬‬

‫چاودێر‪-‬تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەندی پەیكەرساز (ســامــان هیدایەت)‪،‬‬ ‫یەكێكە لەپەیكەرسازە بەتواناكانی كوردو توانیویەتی‬ ‫چەندین پەیكەری ناوازە دابتاشێ‌‌و لەناوەوەو دەرەوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان ئاشنایان بكات‪ ،‬لەئێستاشدا لەگەڵ‬ ‫خێزانەكەیدا لەئەڵمانیا دەژین‌و بەردەوامە لەسەر كاری‬ ‫پەیكەرسازیی‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری پەیكەرسازیی لەكوردستان‪ ،‬سامان‬ ‫هیدایەت بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬كاری پەیكەرسازیی‬ ‫لەكوردستاندا لەئاستێكی مامناوەندایەو دەتوانم بڵێم‬ ‫كەمێك زیاتریش‪ ،‬بەاڵم لەسەر پەیكەرسازان پێویستە‬ ‫گڕوتینێكی زیاتر بدەنە خۆیان‌و زیاتر خۆیان هیالك‬ ‫بكەن‌و هەوڵبدەن كاری پەیكەرسازیی كوردی بەرەو‬ ‫پێش بچێت‪.‬‬ ‫دەربــــارەی بــەســەربــردنــی ژیــان لــەتــاراوگــەو ئەو‬ ‫كارانەی پێیەوە سەرقاڵە وتی‪ :‬ماوەیەكە لەئەڵمانیا‬ ‫نیشتەجێم‪ ،‬كەرەستەو پێداویستی باشم لەبەردەستدایە‪،‬‬ ‫پشتگیرییەكی باشم دەكەن‪ ،‬لەڕوی كاری هونەرییەوەو‬ ‫وەك پەنابەرێك بــەرەو پێش چــوم‪ ،‬دەرگــای كاری‬ ‫هونەرییان بــۆ كــردومــەتــەوە‪ ،‬لەفێرگە ژورێكیان‬ ‫ێ بەهەمو پێداویستیەكەوە‪ ،‬دەرفەتی ئەوەت‬ ‫داومەت ‌‬ ‫بۆ دەڕەخسێنن كە بونی خۆت بسەلمێنی‪ ،‬هونەر لەم‬ ‫واڵتانە بوە بەكولتورو گرنگیی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپڕۆژەی ئایندەش وتی‪ :‬كارێكی ریلیفیكم‬ ‫بۆ هونەرمەندی كۆچكردو مامۆستا سەید ئەحمەد‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬موزیكژەنی بەتوانا بەدەستەوەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫پەیكەرەش پێشكەش بەخانەوادەكەیان دەكەم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك ئەوەی لــەدەرەوەی هەرێمم‪ ،‬بۆیە تەنیا بەوێنە‬ ‫پێشكەشیان دەكەم‪ ،‬كارێكی تریشم كە بڕیاری لەسەر‬ ‫ێ لەشەڕەكانی‬ ‫دراوە‪ ،‬دروستكردنی پەیكەرێكە بۆ ناو یەك ‌‬ ‫ئەڵمانیاو بەم نزیكانە دەست بەدروستكردنی دەكەم‪.‬‬

‫فۆتۆگرافەرێكی كورد‪ ،‬یەكەمین‬ ‫پیشانگەی فۆتۆیی لەئەڵمانیا دەكاتەوە‬

‫چاالك سدیق‪ :‬تا ئێستا نەمانتوانیوە پەیمانگەو‬ ‫سەنتەری تایبەت بەبواری مۆسیقاو گۆرانی بكەینەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫چـــاالك ســدیــق‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫هونەرمەندە موزیكژەنە بەتوانایانەی‬ ‫كە ماوەیەكی زۆرە لەو بــوارەدا‬ ‫كاردەكات‌و لەئێستاشدا مامۆستایە‬ ‫لەپەیمانگەی هونەرە جوانەكانی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا سەرۆكی‬ ‫لقی سەندیكای هونەرمەندانی‬ ‫كوردستانە لقی كەركوك‌و ئەندامی‬ ‫ئۆركێسترای سلێمانیە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەهونەری موزیك‌و‬ ‫گۆرانی كوردی لەرۆژگاری ئەمڕۆدا‬ ‫كە ئاخۆ بەرەو چ ئاستێك هەنگاوی‬ ‫ناوە‪ ،‬هونەرمەند چاالك سدیق بە‬ ‫(چــاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬دەتوانین‬ ‫هونەری مۆسیقاو گۆرانی كوردی‬ ‫ببەستینەوە بەدو خاڵی ئەرێنی‌و‬ ‫نەرێنییەوە‪ ،‬چونكە ساڵ بەساڵ‬ ‫گۆڕانكاری‌و پێشكەوتنی گەورەی‬ ‫زانست‌و تەكنەلۆژیا كاری گەورەی‬ ‫خــۆی بــەســەر هــونــەرو مــوزیـك‌و‬ ‫گۆرانییەوە هەیە‪ ،‬ئەویش لەدو‬ ‫تەوەردا تەوەری یەكەم‪ :‬پێشكەوتنی‬

‫هــونــەری مــوزیــك لەكوردستاندا‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای نیوەی‬ ‫دوەمی سەدەی رابردو‪ ،‬شك لەوەدا‬ ‫نییە كە رەوشی هونەر رۆژ بەرۆژ‬ ‫لەكوردستاندا هەنگاوی نــاوەو‬ ‫گەشەی كردوە‪ ،‬تەوەری دوەمیش‬ ‫لــــەدوای شــۆڕشــی پیشەسازی‌و‬ ‫پێشكەوتنی زانست‌و تەكنەلۆژیا‪،‬‬ ‫یەكێك لــەو كــەرەســتــانــەی كە‬ ‫پــەیــوەنــدی بــەهــونــەری موزیك‌و‬ ‫گــۆرانــیــەوە هــەیــە‪ ،‬تــۆمــاركــردن‌و‬ ‫پاراستن‌و بیستنی ئــەم هونەرە‬ ‫دەنگییەیە‪.‬‬ ‫دەربــارەی فێربون‌و كردنەوەی‬ ‫فێرگەو شوێنی زۆر تایبەت بەم‬ ‫هونەرە وتی‪ :‬ئێمە لەكوردستاندا‬ ‫ســەرەڕای چەندین پەیمانگەو دو‬ ‫كۆلێژی هونەرو چەندین سەنتەرو‬ ‫ماڵی جیاوازی هونەر‪ ،‬نەمانتوانیوە‬ ‫لقی تایبەت بەم بوارانە‪ ،‬یاخود‬ ‫پەیمانگەو ســەنــتــەری تایبەت‬ ‫لەكوردستاندا بكەینەوە‪.‬‬

‫ستونی‬

‫ئاسۆیی‬ ‫‪-1‬بۆ كوژانەوە بەكاردێ‌ ‪ +‬كاری دەمە‪.‬‬ ‫‪-2‬كین‪ ،‬نەخۆشییەكە‪ ،‬سیان لەقاژو‪.‬‬ ‫‪-3‬هەوای تێئەكرێ‌‪ ،‬زۆر تیژە‪.‬‬ ‫‪-4‬زۆر زیـــتـــەڵ‌و زۆر ع ــەج ــول‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-5‬پێداویستی خــانــوە‪ ،‬میوەیەكە‪،‬‬ ‫دەست‌و قاچی كەم جوڵە‪.‬‬ ‫‪-6‬زیندەوەرێكە‪ ،‬باڵندەیەكە‪ ،‬قایل‪.‬‬ ‫‪-7‬چێشت ئەیناسێ‌‪ ،‬پیتێك ‪ +‬قەترە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-8‬دەشت‪ ،‬گونجا‪ ،‬الر‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی وردە‪ ،‬كەسی ناتەواو ‪ +‬قایم‪،‬‬ ‫سیان لەرەنگ‪.‬‬ ‫‪-10‬كــانــزایــەكــە‪ ،‬نهێنی‪ ،‬ژمارەیەكە‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬لەساالردایە‪ ،‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬بەزەحمەت ئەكرێتەوە ‪ +‬رەنگێكە‪.‬‬

‫‪-1‬بەشێكە لەگیانلەبەر‪ ،‬شارۆچكەیەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬ئەپێچرێتەوە‪ ،‬نیوەی‬ ‫سركە‪.‬‬ ‫‪-3‬شیرینیەكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬پۆشی‬ ‫لەگەڵدا نیە‪.‬‬ ‫‪-4‬خاوێن‪ ،‬میوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-5‬بەشێكە لەلەش «پ»‪ ،‬مانگێكی‬ ‫كوردییە‪.‬‬ ‫‪-6‬باڵندەیەكە‪ ،‬درەختێكە «پ»‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬لەپێشترەوەیە‪.‬‬ ‫‪-8‬باش‪ ،‬بۆ ناردنە‪.‬‬ ‫‪-9‬گەورە‪ ،‬لێوار‪ ،‬كانزایەكە‪.‬‬ ‫‪-10‬سیان لەقوژبن‪ ،‬نەوت ئەیناسێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەشەش‪.‬‬ ‫‪-11‬ئەڤین‪.‬‬ ‫‪-12‬رەنگێكە‪ ،‬نیگار‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫ێ وشەی‬ ‫لەوشەی «ارە»‪ 25 ،‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«ارە»‪ ،‬كەوتبێتە كۆتایی وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬ئاوبارە‪ ،‬سوارە‪ ،‬هەسارە‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وشەی ونبو‬

‫جۆرە سەوزەیەكە‬ ‫سامی – سەماوەر – بانگەواز – فالش – دارتاش – سەركێش –‬ ‫مۆزارت – قەمەرە – بڕبەن – دەالقە – بزن – قەلەباچكە – خاتو‬ ‫دانیاڵ – مامە – سەركار – مێش – سەربازی – میران – باداوە –‬ ‫شڕواڵ – سالم – نوری – شكۆ – سڵق – هەورامان‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (575) 15-08-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەرەو بیستەمین فێستیڤاڵی روناكبیریی گەالوێژ‬

‫رۆژی دیالۆگی كوردی – ئەرمەنی بەڕێوەدەچێت‌و‬ ‫چەندین كەسێتی ئەرمەنستان دێنە كوردستان‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬بڕیار وایە ئەمساڵ‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی روناكبیریی‬ ‫گەالوێژ لە ‪ 2016/11/20‬سازبكرێت‪،‬‬ ‫چەندین تــەوەرو چاالكیی جۆراوجۆر‬ ‫لەخۆدەگرێت‪ ،‬یەكێك لەتەوەرەكانی‬ ‫فێستیڤاڵی ئەمساڵ بایەخێكی تایبــــەتی‬ ‫بــەدیـالۆگی كـــوردی – ئەرمەنی‬ ‫دەدرێ‌‌و ژمارەیەك نوسەرو رۆشنبیرو‬ ‫مامۆستای زانكۆ بانگێشت دەكرێن‬ ‫بۆ گفتوگۆو را گۆڕینەوە دەربـــارەی‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬

‫جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەسەرەتای‬ ‫ســـەدەی بیستەم‌و پــەیــوەنــدی ئەمە‬ ‫بەكوردەوە‪ ،‬هەروەها وەزیری رۆشنبیری‬ ‫ئەرمەنستان‌و سەرۆكی یەكێتی نوسەرانی‬ ‫ئەرمەنستان‌و بەڕێوەبەری رادیۆی كوردی‬ ‫لەئەرمەنستان بانگێشتی ئەم فێستیڤاڵە‬ ‫دەكرێن‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێكی تر لەچاالكیەكانی‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬هەروەكو‬ ‫سااڵنی پێشو‪ ،‬بریتی دەبێت لەكردنەوەی‬

‫دەرگای (پێشبڕكێی ئەدەبیی) لەبواری‬ ‫شیعرو چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫لەئێستاوە داوا لەشاعیران‌و چیرۆكنوسان‌و‬ ‫لێكۆڵەرەوانی كورد دەكەین بابەتمان لەو‬ ‫بوارانەدا بۆ بنێرن‪.‬‬ ‫بابەتەكان‬ ‫تایبەتی‬ ‫لیژنەیەكی‬ ‫وەردەگـــرێـــت‌و وەاڵمــتــان دەداتــــەوە‪،‬‬ ‫دەتوانن بابەتەكان لەنێوان ‪ 8/15‬هەتا‬ ‫‪ 2016/10/1‬بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن ‪:‬‬ ‫‪galawezh20@yahoo.com‬‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫ـ با لێكۆڵینەوەكان لە (‪)7000‬‬ ‫حەوت هەزار وشە زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بابەتەكان بەفۆنتی (یونی‬ ‫كورد – سپەیسی سنگڵ‌و سایزی‬ ‫‪ )14‬بن‪.‬‬

‫دەنگی خاك‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای بەچاپگەیاندن‌و وەرگــێــڕانــی‬ ‫چەندین كتێبی نــاوازەو بەسودی وەك‬ ‫(چیانشینانی زاگــرۆس‌و گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫سەرەتاكانی ئیسالم‌و تەیموری لەنگ‌و‬ ‫حەسەن سەباح‌و‪ ..‬هتد)‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫نوێترین كتێبی پێشمەرگەو وەرگێڕو نوسەر‬ ‫(حەمەی حەمەسەعید) بەناوی (دەنگی‬ ‫خاك)‪ ،‬كە بیرەوەریەكانی سااڵنی ‪-1976‬‬ ‫‪ 1991‬دەگێڕێتەوە‪ ،‬لەبەرگی یەكەمداو‬ ‫لەدو توێی ‪ 764‬الپەڕەی قەوارە گەورەدا‬ ‫چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫ســەبــارت بــەنــاونــانــی ئـــەم كتێبە‬ ‫بــەنــاوی (دەنــگــی خــــاك)ەوە‪ ،‬نوسەر‬ ‫لەرونكردنەوەیەكی ناو كتێبەكەدا دەڵێ‌‪:‬‬ ‫ئــەم خاكە ونجڕونجڕ كـــراوە‪ ،‬پارچە‬

‫پارچە لەیەكیان دابــڕانــدوەو داگیریان‬ ‫كردوە‪ ،‬خۆی‌و دارو بەردو پوشو پەاڵشی‬ ‫بەرەنگی سوری خوێن رەنگین كراوە‪،‬‬ ‫پڕكراوە لەگۆڕی بەكۆمەڵ‌و مین‪ ،‬تەخت‌و‬ ‫تاراجی زێدی باو و باپیرانمانیان لەسەری‬ ‫دەرهێنا‪ ،‬كانیاو و سەرچاوەكانیان شوێن‬ ‫بــزورو پــڕكــردەوە‪ ،‬مرۆڤەكانی سەری‬ ‫قڕكران بەئەنفال‌و كیمیاوی‌و كۆچ پێكردن‪،‬‬ ‫دارو دەوەن‌و بێشەو لێرەوارەكانیان گڕ‬ ‫تێبەردا‪ ،‬قرچە قرچ‌و هــاواری بڵێسەی‬ ‫ئاگری داربــەڕو و دارەبەنەكانی سەری‬ ‫ئەگەیشتە كەشكەاڵنی فەلەك‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫گەورە نوسەری هەمیشە زیندو (یەشار‬ ‫كەمال) دەڵێت‪ :‬خاك دەنگی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گوێیەكم ئەوێت ئەو دەنگە ببیستێت‪.‬‬

‫مەنبەج‬

‫ـ نــابــێــت بــابــەتــەكــە پێشتر‬ ‫باڵوكرابێتەوە‪ ،‬ئەگەر سەلمێندرا‬ ‫بــــاوكــــراوەتــــەوە‪ ،‬خــەاڵتــیــشــی‬ ‫وەرگرتبێت لێی دەسەندرێتەوە‪.‬‬ ‫ـ شیعر لە ‪ 6‬الپــەڕەی ‪ A4‬و‬ ‫چیرۆك لە ‪ 10‬الپەڕەی ‪ A4‬زیاتر‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بۆ كاری پێویست‌و هەر سەرنج‌و‬ ‫تێبینییەك پەیوەندی بەم ژمارە‬ ‫مۆبایالنەوە بكەن‪:‬‬ ‫‪07701420909‬‬ ‫‪07701572064‬‬

‫لە ئازادکرنی خاکەوە بۆ ئازادیی تاک‬

‫بۆ‬ ‫وەدات حسێن‬

‫عەزیز رەئوف‬

‫وەداتی ئازیز‪ ،‬هەر پێمان دەكرێت مەرگەكان زیاد بكەین‪ ،‬هەر پێمان دەكرێت‬ ‫پرسە بنێرین‌و لۆگۆی پەیج‌و ئەكاونتەكانمان بكەین بەوێنەی رۆژنامەنوسانی شەهید‪.‬‬ ‫هەڤاڵ‪ ،‬دەزانی خەریكە مەرگیش رامان ناچڵەكێنێت‪ .‬خەریكە یەك یەك هەمومان‬ ‫دەكوژن‪ ،‬كەچی كۆمەڵگەیەك سەرگەرمی نیوە موچە‌و نیوەكارەبایە‪.‬‬ ‫هەڤاڵ‪ ،‬لەبەردەم شارێكدا دەتڕفێنن‌و تیرۆرت دەكەن‪ ،‬كەس ورتەی لێوە نایەت‪.‬‬ ‫ئەوان سەركەوتو بون لەجیاتی دروستكردنی شار‪ ،‬دەواجنیان دروست كردوە‪،‬‬ ‫لەدەواجندا كەس نافڕێت‪ ،‬لەدەواجندا كەس یاخی نابێت‪ .‬وەداتی ئازیز‪ ،‬بیست‌و‬ ‫پێنچ ساڵە دەواجن دروست دەكەن‌و سەرقاڵمان دەكەن بەوەی كە بخۆین‌و بخەوین‪.‬‬ ‫وەداتــی ئازیز‪ ،‬ئێستاش هێزگەلێك مــاون بڕوایان بەپاكێج‌و دادگ ـا‌و گفتوگۆ‌و‬ ‫توڕەهاتەكان ماوە‪ .‬ئێستاش رێكخراوی رۆژنامەنوسی هەیە باس لەدادگاو دۆزینەوەی‬ ‫بكوژان دەكەن‪ ،‬وەداتی من‪ ،‬ئەوان بون بەپینەچی ئەزمونێك كە تەواو بوە‪ ،‬بون‬ ‫بەپاسەوانی دەسەاڵتێك كە لەمێژە قاچی لەدەستداوە‪.‬‬ ‫وەداتی من‪ ،‬ئەوەندە دەزانم شتێك نەكرێت‪ ،‬سەرەی یەك یەك ئەوانە دێت كە قسە‬ ‫دەكەن‪ ،‬نیشتیمان دەكەن بەگۆڕستانی ئەوانەی كە زمانیان هەیە‪.‬‬ ‫وەدات گیان‪ ،‬تەواو‪ ،‬لەبەردەم ئەزمونێكداین شكستی خواردوە‪ ،‬گەمژەیە ئەوەی‬ ‫باسی دەسەاڵت‌و دادگا‌و دۆزینەوەی پیاوكوژان دەكات‪ ،‬گەمژەیە ئەوەی بەدواداچون‬ ‫دەكات‌و لیژنە پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫وەداتی من‪ ،‬تۆ یەكجار مردی‪ ،‬ئێمە هەزاران جار لەچاوەڕوانی‌و خەمدا دەمرین‪ ،‬تۆ‬ ‫لەنیوەی شانۆگەریەكەدا رۆیشتی‪ ،‬ئێمە دەبێت چەندین سیناریۆ‌و برین‌و ئازاری تر‬ ‫ئەزمون بكەین‪ .‬لەهەموی خەمبارانە تر ئەوەیە‪ ،‬تۆ لەسەردەمی نائومێدی لەسەرجەم‬ ‫هێزەكان دەڕۆی‪ ،‬ئەگەر سەردەمی سۆران‌و سەردەشت‪ ،‬شتێك بەناوی ئومێد مابێت‪،‬‬ ‫ئەوا مەرگی تۆ هیچ ئومێدێكی بۆ جێنەهێشتین‪.‬‬ ‫وای وەداتی من‪ ،‬چەند سەختە مەرگت‪ ،‬وەداتی من‪ ،‬چەند سەختە برینەكانی‬ ‫روخسارت‪.‬‬

‫گفتوگۆی رەخنەی چاودێر لەگەڵ‬

‫هیشام زەمان‬ ‫دەرهێنەری نامە بۆ پاشا‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەی داهاتوو‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ئاگادارییەک بۆ نووسەر و وەرگێڕ و هاوکارانی ڕەخنەی چاودێر‬ ‫داوا لە نووسەران و وەرگێڕان و هاوکارامنان دەکەین‪ ،‬بۆ لەمەودوا بابەتەکانتان‬ ‫تەنها بنێرن بۆ ئەم ئیمەیلە‪ ،‬ڕەخنەی چاودێر تەنها بەرپرسیارێتی باڵوکردنەوە و‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەو بابەتانە لە ئەستۆ دەگرێت کە بۆ ئەم ئیمەیلە دەنێردرێن‪:‬‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )516‬دووشەممە ‪2016/8/15‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫لە الیەکی ترەوە‪ ،‬مارگارێت میچێڵ‪ -‬نووسەری‬ ‫ڕۆمانــی «بەباچــوو»‪ -‬ئەم ڕۆمانــەش کراوە بە‬ ‫فیلم‪ ،‬لە ســەرەتادا پێی خۆش بوو دواڕســتەی‬ ‫ڕۆمانەکــەی بکات بە ناونیشــان‪ ،‬کە بریتییە لە‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«ســبەی ڕۆژێکی دیکەیە»‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام لە‬ ‫بۆچوونەکەی پەشیمان دەبێتەوە‪.‬‬ ‫زۆربــا‪ ،‬تاوان و ســزا‪ ،‬ســەد ســاڵ تەنیایی‪،‬‬ ‫لــە درێژەی لیســتەکەدا دەیبینیــن‪ ،‬کتێبی‬ ‫ژمارەیــەک لــە ناوی ئەو ڕۆمانانــەی جیهانن کە‬ ‫«باخــی بچکۆلە»ـــی فڕانســیس هاجســۆن لە‬ ‫بۆ هەمیشە لە زەینی خوێنەرەکاندا دەمێننەوە‪،‬‬ ‫سەرەتادا بڕیار بووە ناوی «ماریی دڵدار» بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەی ئەگــەر ئەم ڕۆمانانە ناوێکی دیکەیان‬ ‫چارلز دیکنز ویســتوویەتی «دۆریتەچکۆلە» بە‬ ‫هەبوایــە‪ ،‬ئاخۆ دیســان ناوبانگیان بەو شــێوە‬ ‫ئەدەبی‬ ‫ڕەخنەيی‬ ‫ڕووناكبريييەهاوکات‬ ‫نییە» باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫«هەڵەی کەس‬ ‫ژمارە (‪ )516‬دووشەممە ‪ 2016/8/15‬پاشكۆيەكی هەفتانەی ناو‬ ‫بەرباڵوە دەبوو؟ ئایا هێشتا جێیەکی باشیان لە‬ ‫شــاکارێکی دیکە کە بە کوردییش هەیە‪ ،‬بریتییە‬ ‫زەینی خوێنەردا داگیر دەکرد؟ بە تایبەت «سەد‬ ‫لە «گاتسبیی مەزن»ـــی ســکۆت فیتزجێڕاڵد‪،‬‬ ‫ســاڵ تەنیایی» گابرێل گارســیا مارکیز‪ ،‬کە لە‬ ‫هاوکات کراوە بە فیلم و نووسەر سەرەتا بە نیاز‬ ‫ســەرەتادا نــاوی «ماڵ» بووە و بە پێشــنیاری‬ ‫بووە بە ناوی «تریمالچیۆ لە ڤێست ئێگ» باڵوی‬ ‫کارلۆس فۆئێنتس گۆڕیویەتی‪.‬‬ ‫بکاتــەوە‪ .‬فۆرد ماداکس فۆردیش ســەرەتا ناوی‬ ‫لە خوارەوە «ڕەخنەی چاودێر» سەرنجتان بۆ‬ ‫«خەمگینترین چیرۆک»ـی بۆ کتێبی «سەربازی‬ ‫بابەتێک ڕادەکێشــێت؛ ڕێگاکە ڕووناک دەکاتەوە‬ ‫باش» لەبەر چاو گرتبوو‪.‬‬ ‫کە لە سەرەتادا ناوی زۆرێک لەو کتێبانەی ئەمڕۆ‬ ‫ئەگــەر بێینە جیهانی سیاســەتەوە‪ ،‬تەماشــا‬ ‫خۆشمان دەوێن چی بووە‪.‬‬ ‫دەکەیــن ئەدۆڵف هیتلــەر‪ -‬دیکتاتۆری ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫نووســەرانی جیهان لە سەرەتادا بە نیاز بوون‬ ‫ویستوویەتی کتێبە ناودارەکەی «خەباتی من»‪،‬‬ ‫کــە ناوێکــی تر لە شــاکارەکانیان بنێــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە ناوی «چوار ســاڵ و نیو کێشــمەکێش دژی‬ ‫ســەرەنجام یان لەبەر دوودڵیــی خۆیان‪ ،‬یان بە‬ ‫درۆ‪ ،‬دەبەنگی و ترس» باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫پێی پێشنیاری پەخشخانەکان ناوی کتێبەکانیان‬ ‫ڕۆمانــی «لۆلیتــا»ش کــە خوێنەرانی کورد‬ ‫گۆڕیــوە‪ .‬ئەمڕۆ خوێنــەران ئاگایان لــەوە نییە‬ ‫خوێندوویانەتــەوە و فیلمەکەیشــیان دەکرێــت‬ ‫کە پێشــتر نــاوی ئەو کتێبانە چی بــووە‪ .‬بۆیە‬ ‫بینیبێــت‪ ،‬ڤالدیمێــر ناباکۆڤ‪ -‬نووســەرەکەی‪،‬‬ ‫ماڵپــەڕی «ئیندیپێندێنت» لیســتێکی لە ناوی‬ ‫ویســتوویەتی بــە ناوی «پاشــایەک لــە کەنار‬ ‫یەکەمی کتێبەکان باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫دەریــا» چاپــی بــکات‪ .‬هەروها جــۆرج ئۆروێڵ‬ ‫یەکەمیــن کتێــب شــاکارێکی کالســیکە بــە‬ ‫سەرەتا ناوی «دواهەمین مرۆڤ لە ئەورووپا»ـی‬ ‫نــاوی «غروور و توندڕەوی»‪ ،‬کە لە نووســینی‬ ‫بــۆ ڕۆمانی «‪ »١٩٨٤‬هەڵبژاردبوو‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫جەیــن ئەســتنە‪ .‬ئــەم کتێبــە کــە یەکێکــە لە‬ ‫سەرنجڕاکێشــە‪ ،‬لیۆ تۆلســتۆی لە ناونیشانێکی‬ ‫بەناوبانگترینەکانــی ســەدەی نۆزدەیەمــە‪ ،‬لــە‬ ‫ســەمەرەدا بۆ ئەدەبیات‪ ،‬ویســتوویەتی شاکاری‬ ‫سەرەتادا ناوی «هەستە سەرەتاییەکان» بووە‪.‬‬ ‫«شــەڕ و ئاشــتی» بــە نــاوی «جووجەڵەکان‬ ‫هارپــەر لی‪ ،‬کە ماوەی ڕابردوو ڕۆمانەکەی بە‬ ‫کۆتایی پاییز دەژمێرن» باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی کوردی و بە ناوی «کوشتنی باڵندەی‬ ‫ماڵپەڕی ئیندیپێندێنت ڕوو دەکاتە نووسەران‬ ‫الســاییکەرەوە» باڵو بووەوە‪ ،‬لە سەرەتادا بڕیار‬ ‫و دەنووســێت‪ :‬بۆیە ئەگەر لە پڕ بۆ ناونیشــانی‬ ‫بوو ناوی «ئاتیکۆس» بێت‪ .‬ڕۆمانەکە دەربارەی‬ ‫ڕۆمانەکەت ناوێکی دەبەنگانەت بە مێشکدا هات‪،‬‬ ‫کێشمەکێشە ڕەگەزایەتییەکانی سااڵنی شەستە و‬ ‫دوودڵ مەبە‪ ،‬پێویســتە پرس بە پەخشخانە یان‬ ‫لە باشووری ئەمەریکادا ڕوو دەدات‪ ،‬بەاڵم هارپەر‬ ‫هاوڕێیەکت بکەیت‪ ،‬چونکە کتێبێک کە ساڵەهای‬ ‫لــی پێی خۆش نەبووە هەم نــاوی کتێبەکەی و‬ ‫ســاڵ لە کتێبخانەکانــدا دەبێــت‪ ،‬هەندێک جار‬ ‫هەمیش ناوی شاکارەکتەرەکەی وەک یەک بێت‪.‬‬ ‫ناونیشــانەکەیەتی کــە وا دەکات لــە زەینەکاندا‬ ‫ویلیام گۆڵدینگیش‪ -‬بــراوەی خەاڵتی نۆبێڵی‬ ‫بمێنێتەوە و بناسرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەدەب‪ ،‬بە نیاز بوو ڕۆمانی «پاشای مێشەکان»‪،‬‬ ‫کــە بە فیلمیــش هەیە‪ ،‬بە نــاوی «غەریبەکانی‬ ‫دەروون» باڵو بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم پەخشخانە لەگەڵ‬ ‫ئــەم نــاوەدا ناکــۆک بــوو‪ ،‬بۆیە ئەویــش وەک‬ ‫زۆرێک لە نووســەرانی بیانی ملی بۆ پێشــنیاری‬ ‫پەخشخانە دا‪.‬‬

‫ئەو ڕۆمانەی بەردەستت‬

‫کۆستیکا براداتان‪:‬‬

‫پێشرت ناوێکی تری هەبووە‬

‫جۆرج ئۆروێڵ ساڵی ‪ ١٩٨٤‬دواهەمین مرۆڤ بوو لە ئەورووپا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )516‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/٨/15‬‬

‫‪2‬‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌كاىن دادگاییكردىن‬ ‫"گوڵه‌كاىن خراپه‌"ى بۆدلێر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪:‬‬ ‫نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د‬ ‫به‌شى پێنجه‌م (‪)6-5‬‬ ‫بۆدلێر ویستى وێنه‌ى هه‌موو شتێك بگرێت‪ ،‬وه‌ك ئێوه‌‬ ‫ده‌ڵێن ویستى هه‌موو شتێك ڕووت بكاته‌وه‌‪ ،‬ویستى‬ ‫سروشتى پاكى مرۆڤایه‌تى‪ ،‬ب ‌ه ده‌نگێكى بڵند و دلێر‪ ،‬له‌‬ ‫قوواڵییه‌و‌ه بهێنێت ‌ه سه‌ره‌وه‌‬ ‫دادبینیى به‌رگرى‬ ‫به‌رێز گوستاڤ شیێ دیستانگ‬ ‫شارل بۆدلێر هه‌ر ته‌نها هونه‌رمه‌ندێكى مه‌زن و شاعیرێكى‬ ‫قــوڵ نیی ‌ه كــ ‌ه به‌هره‌یه‌كى گه‌شداگیرســاوى هه‌یه‌و خودى‬ ‫به‌ڕێــز ئه‌ندامــى جێگــرى گشــتیى داواى لێكــرد ك ‌ه خۆى‬ ‫ڕێزلێنانێكى گشتیى پێشــكه‌ش بكات‪ ،‬به‌ڵكو جگ ‌ه له‌مانه‌‪،‬‬ ‫پیاوێكى ڕاســتگۆو سه‌رڕاســته‌‪ ،‬واتــ ‌ه هونه‌رمه‌ندێك ‌ه جێى‬ ‫متمانه‌یــه‌‪ ،‬ماوه‌یه‌كــى زۆریش لــ ‌ه كار‌ه هونه‌رییه‌كه‌ى خۆى‬ ‫ڕاماوه‌‪ ،‬ئه‌م كاره‌ى بۆدلێر به‌رهه‌مى پتر ل ‌ه هه‌شــت ســاڵى‬ ‫كاركردنــه‌‪ ،‬بۆ ماوه‌یه‌كى درێژ ب ‌ه خۆشه‌ویســتییه‌و‌ه له‌ئه‌قڵ‬ ‫و زه‌ینــى خۆیدا پێــى گه‌یاندووه‌و هه‌ڵیگرتــوو‌ه وه‌ك چۆن‬ ‫دایكێك به‌سۆزه‌و‌ه منداڵه‌كه‌ى ل ‌ه باوه‌ش ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئێستا ئێو‌ه ل ‌ه ئازارى قوڵى ئه‌و كه‌س ‌ه دڵسۆزو جێمتمانه‌یه‌‬ ‫تێده‌گــه‌ن كــ ‌ه ده‌یتوانى له‌الپــه‌ڕه‌ى یه‌كه‌مــى دیوانه‌كه‌یدا‬ ‫بنوســێت‪« :‬ئه‌مــ ‌ه كتێبێكــ ‌ه لــ ‌ه ڕاســتگۆیى»‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ده‌بینێت كتێبه‌كه‌ى فه‌رامۆش كراوه‌‪ ،‬به‌جۆرێك ڕاڤ ‌ه ده‌كرێت‬ ‫ك ‌ه گوای ‌ه دژى ئیتیكى گشتى و ئیتیكى ئاینییه‌‪.‬‬ ‫ئایــا مومكینــ ‌ه نیازى ئــه‌م پیاو‌ه شــوێنى گومان بێت؟‬ ‫ئایا ده‌توانن بۆ ســاتێكیش گومان له‌و مه‌به‌ستان ‌ه بكه‌ن كه‌‬ ‫ئامانجــى بوو؟ ئێو‌ه چه‌ند ســاتێك له‌مه‌وپێــش گوێتان له‌‬ ‫وته‌كانى بۆدلێر بوو‪ ،‬زۆر ب ‌ه ڕاشكاوى قسه‌ى كردو دوچارى‬ ‫حه‌په‌سانى كردن‪.‬‬ ‫به‌رێــزان‪ ،‬بۆدلێر ویســتى وێنه‌ى هه‌موو شــتێك بگرێت‪،‬‬ ‫وه‌ك ئێــو‌ه ده‌ڵێــن ویســتى هه‌موو شــتێك ڕووت بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ویستى سروشتى پاكى مرۆڤایه‌تى‪ ،‬ب ‌ه ده‌نگێكى بڵندو دلێر‪،‬‬ ‫له‌قواڵییه‌و‌ه بهێنێت ‌ه ســه‌ره‌وه‌‪ ،‬له‌مه‌شــدا زیاده‌رۆیى كردووه‌‬ ‫به‌تایبه‌تى ل ‌ه ده‌رخستنى الیه‌ن ‌ه دزێوه‌كانیدا‪ ،‬تكای ‌ه ئاگاداربن‬ ‫و بــه‌و نه‌غمه‌ی ‌ه قســ ‌ه مه‌كه‌ن‪ ،‬من ب ‌ه به‌رێــز دادوه‌ر ده‌ڵێم‪:‬‬ ‫ئایــا ئێــو‌ه دڵنیان ك ‌ه كه‌مێــك زیاده‌رۆییتــان نه‌كردوو‌ه له‌‬ ‫شــێوازو ڕێگه‌ى بۆدلێر؟ ئایا ئێو‌ه دڵنیان ك ‌ه یاداشته‌كانتان‬ ‫نه‌شێواندوه‌و نه‌تانگه‌یاندۆت ‌ه دۆخى ڕه‌شبوون؟ به‌اڵم دواجار‪،‬‬ ‫قه‌یناكــه‌‪ ،‬ئه‌مــ ‌ه ڕێگه‌و میتۆدى ئه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵه‌كــ ‌ه له‌كوێدایه‌؟‬ ‫تكایــه‌‪ ،‬لــ ‌ه دیــدى تاوانباركردنــه‌و‌ه پێــم بڵێــن‪ ،‬هه‌ڵه‌كه‌‬ ‫له‌كوێدایــه‌؟ و‪..‬به‌شــێوه‌یه‌كى تایبه‌تى پێم بڵێــن تاوانه‌كه‌‬ ‫له‌كوێدایه‌؟ ســا ئه‌گه‌ر ئه‌و «خراپه‌« قه‌ب ‌ه ده‌كات و ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌ده‌نگێكــى ئاشــكراو كاریگه‌ر‬ ‫وێنه‌ى بێئابڕوویى‬ ‫و نه‌نگى‬

‫ده‌گرێت‪ ،‬ده‌یه‌وێ قینێكى زۆر له‌قواڵییتاندا بچێنێ به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه خراپه‌كان‪ ،‬ئه‌گه‌ر په‌ڕه‌موچى ئه‌م شــاعیر‌ه له‌ده‌رخستنى‬ ‫ناشیرینى و دزێویدا ئێو‌ه بتۆقێنێت و واتان لێبكات وێنه‌یه‌كى‬ ‫ترسناك ببینن‪ ،‬پێم بڵێن له‌چى تۆقیون؟‬ ‫به‌رێــزان‪ ،‬كه‌مێك له‌مه‌وبه‌ر پێیان وتن ك ‌ه دادوه‌ر هه‌رگیز‬ ‫ڕه‌خنه‌گرى ئه‌ده‌بى نییه‌‪ ،‬و بۆى نیی ‌ه حوكم له‌ســه‌ر فۆرمه‌‬ ‫جیاوازه‌كانــى به‌رهه‌مــى هونه‌رى بدات‪ ،‬هــه‌روه‌ك بۆى نییه‌‬ ‫حوكم به‌سه‌ر قوتابخانه‌كانى شێوازگه‌ریدا بدات‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‬ ‫ل ‌ه مه‌سه‌له‌یه‌كى وادا‪ ،‬پشكنین بۆ فۆرم و بۆ بابه‌تى ڕووكه‌ش‬ ‫ناكرێت‪ ،‬به‌ڵكو پشــكنین بۆ قوواڵیى و بۆ مانا شــاراوه‌كان‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ئه‌گه‌ر بكه‌وین ‌ه ناو شیكردنه‌وه‌یه‌كى ساكارى هه‌ندێ‬ ‫ده‌ســته‌واژه‌ى تونــدو قه‌به‌كــراو ك ‌ه لێره‌و لــه‌وێ ب ‌ه په‌رتى‬ ‫هه‌ن و نه‌چین ‌ه ناو قواڵیى شــته‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌دواى نیازه‌‬ ‫ڕاســتگۆكاندا نه‌گه‌ڕێیــن و به‌تــه‌واوى ده‌رك بــه‌و ئه‌قڵیه‌ته‌‬ ‫نه‌كه‌یــن كــ ‌ه ژیانى به‌و كتێب ‌ه به‌خشــیوه‌‪ ،‬ئــه‌وا ده‌كه‌وینه‌‬ ‫ناو هه‌ڵه‌یه‌كى گــه‌وره‌وه‌و ناتوانین دادپه‌روه‌رییه‌كى جدى و‬ ‫به‌ویژدان جێبه‌جێ بكه‌ین‪ .‬وه‌ك پێم وتن لێره‌دا ئێو‌ه ئیفاده‌و‬ ‫و ناره‌زاییه‌كانــى بۆدلێرتــان له‌به‌رده‌ســتدای ‌ه و ده‌بێ ڕێزى‬ ‫لێبگــرن‪ .‬ئه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌ســت ‌ه بریتیی ‌ه لــ ‌ه ئامانجه‌كان‪،‬‬ ‫ئیدى ئێوه‌ش كتێبه‌كه‌تان له‌به‌رده‌ستدایه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مین شت‪ ،‬شاعیر ناونیشانه‌كه‌یتان ب ‌ه گه‌وره‌یى پیشان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م ‌ه سروشــت و ژانرى كاره‌ك ‌ه ئاشــكرا ده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌م شــاعیره‌مان فۆرم ‌ه چه‌شناوچه‌شنه‌كانى «خراپه‌«تان‬ ‫بــۆ نمایش ده‌كات‪ :‬ڕووه‌كى شــوێن ‌ه پیس و ده‌رده‌داره‌كان‪،‬‬ ‫به‌روبومى ڕوه‌ك ‌ه ژه‌هراوییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ك ناونیشانى كتێبه‌كه‌‬ ‫زۆر شــتى له‌م جۆره‌تــان پێده‌ڵێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ناونیشــانى‬ ‫«دۆزه‌خ»‪ ،‬مه‌به‌ست ل ‌ه كار‌ه ناوازه‌كه‌ى دانتى‪ ،‬به‌اڵم هه‌موو‬ ‫ئه‌و شــتانه‌تان به‌جۆرێك پێشــكه‌ش ده‌كات كــ ‌ه الى ئێوه‌‬ ‫ناپه‌ســه‌ندى و قێزه‌ونــى بوروژێنێت‪ ،‬تــا له‌ناختاندا ترس و‬ ‫كینه‌و قێزلێبونه‌و‌ه په‌خش بكات‪ .‬فه‌رموون ئه‌م ســه‌ره‌تایه‌‬ ‫بخوێننه‌و‌ه ك ‌ه هه‌موو بیرى شــاعیرى تێدایه‌و هه‌موو ئه‌قڵى‬ ‫كتێبه‌كــ ‌ه له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬ده‌توانین بڵێین ئه‌م ‌ه ناونیشــانى‬ ‫دووه‌م ‌ه ك ‌ه زۆر ل ‌ه ناونیشانى یه‌كه‌م ڕوونتره‌و زۆر الیه‌ن ڕاڤه‌‬ ‫ده‌كات‪ ،‬لێره‌دا خوێنه‌ر ده‌دوێنێت و ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫گێلیى و هه‌ڵه‌‪ ،‬گوناه و پیسكه‌یى‪،‬‬ ‫مێشكمان داگیر ده‌كه‌ن و له‌شمان ده‌خۆن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك چۆن ده‌رۆزه‌كه‌ر ئه‌سپێ به‌خێو ده‌كات‬ ‫به‌و چه‌شن ‌ه په‌شیمانیی ‌ه خۆشه‌ویسته‌كه‌مان ئاو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫گوناهه‌كانمان وڕكنن‪ ،‬تۆبه‌كانمان بێده‌سه‌اڵت!‬ ‫نرخى پاكانه‌كانمان به‌تێروته‌سه‌لى ده‌ده‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌دڵشادییه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه ڕچه‌ى چڵپاو‪،‬‬ ‫بڕوامان وای ‌ه ب ‌ه گریانێكى درۆزنان ‌ه كرده‌وه‌كانمان‬ ‫ده‌شۆین‪.‬‬ ‫ئه‌هریمه‌ن مه‌زن‪ ،‬له‌سه‌ر بالیفى گوناه‬ ‫له‌سه‌رخۆ ڕۆحى پیرۆزمان ڕاده‌ژه‌نێ‪،‬‬ ‫میتاڵى زه‌نگینى تواناكه‌مان‬ ‫له‌الیه‌ن كیمیازانه‌و‌ه كرا ب ‌ه هه‌ڵم‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه شه‌یتان ‌ه ك ‌ه سه‌رى په‌تى به‌ده‌سته‌وه‌یه‌و‬ ‫ده‌مانهه‌ژێنێ!‬ ‫ل ‌ه شت ‌ه پۆخڵه‌كاندا خۆراكى خۆ ده‌دۆزینه‌وه‌‪،‬‬ ‫بێ ترس به‌نێو تاریكستان ‌ه بۆگه‌نه‌كاندا‬ ‫هه‌موو ڕۆژێ هه‌نگاوێ به‌ره‌و دۆزه‌خ ڕۆده‌چین‪.‬‬ ‫چه‌شنى په‌ڕپوتێكى هه‌ژار‬ ‫مه‌مكى داهێزراوى پیر‌ه سوزانییه‌ك ده‌مژین‬ ‫و ماچى ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫به‌رێگاشه‌و‌ه حه‌زێكى نهێنى ده‌دزین‪،‬‬ ‫پرته‌قاڵێكى كۆن ئاسا‪ ،‬به‌چاكى‬ ‫ده‌یگوشین‪.‬‬ ‫یه‌ك ل ‌ه ته‌نیشت ئه‌ویتر‪ ،‬وروژاو‬ ‫چه‌شنى ملیۆنێ كرم‪،‬‬ ‫له‌ناو مێشكى مه‌ستماندا گه‌له‌‬ ‫شه‌یتانێ‪،‬‬ ‫كاتێكیش هه‌ناس ‌ه ده‌ده‌ین‪،‬‬ ‫مه‌رگ له‌نێو سینه‌ماندا‬ ‫ڕۆده‌چێ‪،‬‬ ‫روبارێكى نه‌بینراو‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫شكۆى بێده‌نگ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هێشتا ئه‌تك و‬ ‫ژه‌هر‪ ،‬خه‌نجه‌رو كڵپه‌‪،‬‬ ‫نه‌خشه‌ى خۆیانیان‬ ‫نه‌چنیوه‌‪،‬‬ ‫یاریی ‌ه توڕه‌هاته‌كه‌ى‬ ‫قه‌ده‌رى به‌سزمانمان‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه چونك ‌ه ڕۆحمان‪،‬‬ ‫مه‌خابن! هه‌ند‌ه ئازا نییه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌نێو چه‌قه‌ڵ و پڵنگ و‬ ‫ده‌ڵه‌سه‌گ‬ ‫مه‌یمون و كواڵژدم‪ ،‬هه‌ڵۆ و مار‪،‬‬

‫له‌نێو ته‌وێڵه‌ى شه‌رمیى خه‌تاكانمان‪،‬‬ ‫ده‌عبا ده‌زیرێنن‪ ،‬ده‌لورێنن‪ ،‬ده‌مرخێنن و ده‌خشێن‪.‬‬ ‫یه‌كێكیانى تێدایه‌‪ ،‬دزێوترین و دڕنده‌ترین و‬ ‫گاڵوترینیانه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه ك ‌ه زۆر ناجوڵێته‌وه‌‪ ،‬زۆریش ده‌م به‌قیژه‌و‬ ‫هاوار نییه‌‬ ‫به‌اڵم به‌سانایى زه‌مین پاره‌پار‌ه ده‌كات و‬ ‫جیهان ب ‌ه باوێشكێ قوت ده‌دات‪.‬‬ ‫ئه‌ویش بێزارییه‌! چاو قه‌تیسى گریانێكى نه‌ویسته‌‬ ‫نه‌رگیل ‌ه ده‌كێشێ و خه‌ون ب ‌ه قه‌ناره‌و‌ه ده‌بینێ‪.‬‬ ‫خوێنه‌ر‪ ،‬تۆ ئه‌و ده‌عبا ناسك ‌ه ده‌ناسی‪،‬‬ ‫خوێنه‌رى دووڕوو‪ -‬هاوچه‌شنم‪ -‬برام!‬‫(تێبینیى وه‌رگێڕى كوردى‪ :‬ئه‌م شیعره‌م ل ‌ه وه‌رگێڕانه‌كه‌ى‬ ‫ئه‌حمه‌دى مــه‌ال وه‌رگرتووه‌‪ ،‬بڕوانــه‌‪ :‬بۆدلێر‪ ،‬گوڵى خراپه‌‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانى ل ‌ه فه‌ره‌نســییه‌وه‌و نوســینى پێشــه‌كى و دانانى‬ ‫په‌راوێــز‪ :‬ئه‌حمــه‌دى مــه‌ال‪ ،‬ده‌زگاى چــاپ و باڵوكردنه‌وه‌ى‬ ‫ئاراس‪ ،‬هه‌ولێر‪.)2001 ،‬‬ ‫به‌رێزان‪ ،‬فه‌رموون ئه‌م شــیعر‌ه بكه‌ن ب ‌ه په‌خشان‪ ،‬كێش‬ ‫و ســه‌رواو وه‌ســتانه‌كانى لــێ البه‌رن و بچنــ ‌ه قواڵیى زمانه‌‬ ‫به‌هێزه‌كه‌یه‌وه‌و بزانن چ مه‌به‌ستێك تیایدا په‌نهانه‌‪ ،‬پێم بڵێن‬ ‫ئایا پێشــتر هه‌رگیز هه‌مــان ئه‌م زمانه‌مان نه‌بیســتوو‌ه كه‌‬ ‫له‌ترۆپكى جه‌ســته‌ى مه‌ســیحه‌و‌ه ده‌ڕژێت؟ هه‌روه‌ها له‌زارى‬ ‫هه‌ندێ ل ‌ه موبه‌شیر‌ه پڕ له‌جۆش و خرۆشه‌كان‪ .‬پێم بڵێن ئایا‬ ‫هه‌مــان ئه‌و هزرانه‌مان له‌الى هه‌نــدێ ل ‌ه پاپا توندڕه‌وه‌كانى‬ ‫كه‌نیسه‌دا نه‌دۆزیوه‌ته‌وه‌؟‬ ‫كه‌واتــ ‌ه ئه‌مه‌ی ‌ه به‌رنامه‌كــه‌ى بۆدلێر‪ ،‬ئه‌گــه‌ر بۆم هه‌بێ‬ ‫ئه‌م وشــه‌ی ‌ه به‌كاربهێنم‪ ،‬ئه‌م ‌ه جه‌نگێكــى ڕاگه‌یه‌نراو‌ه دژى‬ ‫ڕیسوایى و بێئابڕوویى مرۆڤایه‌تى‪ ،‬ئه‌م ‌ه نه‌فره‌تێك ‌ه ئاراسته‌ى‬ ‫هه‌موو ئه‌و نه‌نگییان ‌ه كراو‌ه كه‌‪:‬‬ ‫ڕۆحمان داگیر ده‌كات و‬ ‫ده‌ست به‌سه‌ر جه‌سته‌ماندا ده‌گرێت‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌نووك ‌ه وه‌ڕس و بێزاره‌‪،‬‬ ‫گوناهه‌كانى ئێم ‌ه كه‌لله‌ڕه‌قن و‬ ‫په‌شیمانبونه‌وه‌مان گه‌وج و گه‌لۆره‌‬ ‫به‌راستى ئه‌م ‌ه زمانێك ‌ه ل ‌ه پیاوى ئیتیكه‌و‌ه دێت ‌ه ده‌رێ كه‌‬ ‫له‌ســه‌ر الپه‌ڕه‌ى یه‌كه‌مدا ده‌وه‌ستێ تا بچێت ‌ه نێو په‌یوه‌ندى‬ ‫له‌گه‌ڵ خوێنه‌ردا‪ ،‬ئیدى زۆر دڵڕه‌قان ‌ه گه‌وجى و هه‌ڵ ‌ه و گوناه‬ ‫و پیسكه‌یى ڕیسوا ده‌كات‪.‬‬ ‫بۆدلێر وێنه‌ى بێئابڕوویى كێشاوه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌چه‌ند ڕه‌نگێكى‬ ‫توندوتیژ وێنه‌ى كێشــاوه‌‪ ،‬بۆ ده‌رخستن و به‌رجه‌سته‌كردنى‬ ‫زیاترى دزێوى و كینه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ی ‌ه شــێوازى شاعیره‌كه‌مان‪ .‬ئه‌م‬ ‫شــێواز‌ه به‌مســۆگه‌رى زۆر كۆن و دێرینه‌‪ ،‬ئه‌م داهێنان ‌ه بۆ‬ ‫بۆدلێر ناگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و ســه‌ر ب ‌ه هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان‬ ‫و ســه‌ر بــ ‌ه هه‌مــوو ئه‌ده‌بیاتــه‌‪ ،‬دیســان ســه‌ر بــ ‌ه هه‌موو‬ ‫نوســه‌رانى مه‌زن و شــاعیرانه‌‪ ،‬ســه‌رجه‌م پیاوانى ئیتیك و‬ ‫هه‌موو وتاربێژانى دونیایى و وتاربێژانى پیرۆز ئه‌م شێوازه‌یان‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ .‬ئه‌م شــێواز‌ه شــتێك نیی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه كۆیله‌یه‌كى‬ ‫سه‌رخۆش ك ‌ه له‌نمایشێكدا ده‌خرێت ‌ه به‌رده‌م الوانى ئیسپارته‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى ترس و تۆقین له‌دڵیاندا په‌خش بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌ى ل ‌ه شانۆدا؟ ئایا ل ‌ه شانۆدا هه‌مان شێواز نابینن؟ ئاخۆ‬ ‫تاك ‌ه شــانۆگه‌رییه‌ك هه‌ی ‌ه خراپه‌و پیاوى خراپ ب ‌ه ڕه‌شترین‬ ‫ڕه‌نگ پیشــان نه‌دات؟ ك ‌ه واتان لێــده‌كات ڕقتان لێبێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕاســت ‌ه ئه‌م ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه پتر پوچیى خراپ ‌ه به‌رجه‌ســته‌‬ ‫بكرێت و بینه‌ر زیاتر قێزى لێبێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ریدا پیاوێكى‬ ‫باش و شــه‌ریف هه‌ی ‌ه دواجار سه‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ئه‌و شته‌‬ ‫هاودژه‌ی ‌ه ك ‌ه ناوى ده‌نێین‪ :‬بێئابڕوویى ســزادراو و پیاوه‌تیى‬ ‫پاداشتكراو‪ .‬باش ‌ه به‌رێزان ئه‌م شێواز‌ه چیی ‌ه ئه‌گه‌ر شێوازى‬ ‫بۆدلێر نه‌بێت؟‬ ‫لێره‌دا نوســه‌رێكى دى هه‌ی ‌ه ك ‌ه بێگومان له‌م بواره‌دا زۆر‬ ‫لێهاتوو بوو‪ ،‬ئه‌ویش (مولیێر)ه‌‪ ،‬له‌پێشــه‌كیى شــانۆنامه‌ى‬ ‫(ته‌رتــوف)دا ده‌نوســێت‪« :‬جوانترین ســیماى ئه‌خالقێكى‬ ‫جــدى‪ ،‬زۆر جــار‪ ،‬هێزو بڕســتێكى كه‌مترى هه‌یــ ‌ه وه‌ك له‌‬ ‫داشــۆرین‪-‬هیجا»‪ .‬من باســى مولیێر و ته‌رتوفــم كرد‪ ،‬ئایا‬ ‫پێویســت ده‌كات ئــه‌و چاره‌نوســه‌تان بیــر بخه‌مــه‌و‌ه كــه‌‬ ‫چاوه‌ڕێى ئه‌م شــاكار‌ه داهێنه‌ره‌ى ده‌كرد‪ ،‬به‌تایبه‌تى له‌كاتى‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌یدا چۆن كه‌ســانى دووڕوو و پالنگێڕ جه‌نگێكیان‬ ‫دژى هه‌ڵگیرساند‪ ،‬جه‌نگێك ده‌بوو مولیێر به‌ره‌نگارى بێته‌وه‌‬ ‫له‌پێناو نمایشــكردنى شــانۆگه‌رییه‌كه‌دا‪ ،‬ك ‌ه دواجار مولیێر‬ ‫ســه‌رده‌كه‌وێت و به‌ئاماده‌بوونى پاشــاى مه‌زنى فه‌ره‌نســه‌‪،‬‬ ‫نمایش ده‌كرێت‪.‬‬ ‫دیســان مولیێر لــ ‌ه پێشــه‌كییه‌كه‌یدا ده‌نووســێت‪« :‬ئایا‬ ‫ده‌شــێت سڵ له‌و‌ه بكه‌ینه‌و‌ه ك ‌ه شــت ‌ه بێزراوه‌كان كاریگه‌رى‬ ‫له‌ســه‌ر ئه‌قڵ جێده‌هێڵن‪ ،‬من ئه‌و بێزراوان ‌ه ده‌كه‌م ب ‌ه بابه‌تى‬ ‫ترســناك و ده‌یانهێنم ‌ه ســه‌ر ته‌خته‌ى شــانۆ‪ ،‬لێره‌دا بێزراو‬ ‫لــه‌زارى خودى تاوانبــاره‌و‌ه خۆى نمایش ده‌كات‪ .‬ئه‌مان ‌ه زۆر‬ ‫مومكینــن‪ .‬لێــره‌دا هه‌ر ده‌بــێ كۆمیدیاى ته‌رتوف په‌ســه‌ند‬ ‫بكرێ‪ ،‬یان ئیدانه‌ى هه‌موو كۆمیدیاكان بكرێت‪.»..‬‬ ‫به‌رێزان‪ ،‬ئایا ئه‌مان ‌ه هه‌ر هه‌مووى چه‌ند بیرێكى گشتین؟‬ ‫ئایــا ئه‌مانــ ‌ه كۆمه‌ڵــێ بابه‌تى بێســوودن؟ له‌كاتێكــدا ئێمه‌‬

‫««‬

‫هه‌موومــان بۆچوونــى مولیێــر له‌خــۆ‬ ‫ده‌گریــن؟ كه‌واتــه‌‪ ،‬ئیتر بۆچــى بۆدلێر‬ ‫دنیا‬ ‫دادگایــى ده‌كه‌ن؟ ئه‌و هه‌مان شــێوازى‬ ‫نەخ‬ ‫مولیێر به‌كار ده‌هێنێت‪ ،‬ئه‌و بێئابڕوییتان‬ ‫نزار ئاگری‬ ‫دیكە‬ ‫بــۆ نمایش ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم به‌شــێوه‌یه‌كى‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫هەس‬ ‫قێــزه‌ون‪ ،‬ئه‌و ب ‌ه چه‌ندیــن ڕه‌نگى ناجۆر‬ ‫بیرو‬ ‫وێنــه‌ى بێئابڕویــى ده‌كێشــێت‪ ،‬بۆچى؟‬ ‫ئەم هاوینــە(‪ -20‬ئابــی‪ )1940 -‬بۆ (‪-20‬‬ ‫لە‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ى قێــزى لێده‌بێته‌وه‌و ده‌یه‌وێ‬ ‫ئابی ‪ 76 ،)2016‬ســاڵ بەســەر تیرۆركردنی بەوب‬ ‫واى لێبكات له‌الیه‌ن هه‌موو كه‌سێك بێزراو‬ ‫لیۆن ترۆسكی (‪)1940-1879‬دا‪ ،‬تێدەپەڕێت بێدار‬ ‫بێــت‪ ،‬ئــه‌و ســوك و بێنرخــى ده‌كات و‬ ‫كــە بــە دەمەتەورێــك و لەسەردەســتی بڵێس‬ ‫ده‌یه‌وێ الى ئێوه‌ش سوك و بێنرخ بێت‪.‬‬ ‫بەكرێگیراوێكی جۆزێڤ ســتالین‪ ،‬لە شــاری لەنێ‬ ‫مادامه‌كى ئێم ‌ه لێره‌دا باســى شــێوازى‬ ‫مەكسیكۆسیتی گیانی سپارد‪.‬‬ ‫هەم‬ ‫ئه‌ده‌بى ده‌كه‌ین‪ ،‬ئایا ڕێگه‌م پێده‌ده‌ن چه‌ند‬ ‫‪ 76‬ســاڵە خاوەنی (ئەدەب و شــۆڕش) كوش‬ ‫ڕسته‌یه‌كى بلزاك بخوێنمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ڕستانه‌ى‬ ‫جێیهێشتوین و لەوكاتەشەوە‪ ،‬هێندە ڕوداوی لیــۆ‬ ‫لــ ‌ه نامه‌یه‌كــدا نووســیوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچى له‌نێو‬ ‫بێشومار لەدنیادا ڕویداوە‪ ،‬ئەو وێنە كەساس نێو‬ ‫ســه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌كانیدا داى نه‌ناوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫و دامــاوەی ترۆتســكی بیربردوینەتەوە كە‬ ‫ك‬ ‫بایه‌خێكى گه‌وره‌ى هه‌یه‌‪:‬‬ ‫سەر و گوێالكی پێچراوەو بەدەم گیانەوەیەو كاتێ‬ ‫ده‌بــێ ئامانجى هه‌موو نووســه‌رێك ئه‌وه‌‬ ‫جارێكی تر تروسكایی بیست و دووی ئابی و مێ‬ ‫بێت مۆركى ئیتیكى به‌ســه‌رده‌مه‌كه‌ى خۆى‬ ‫‪ 1940‬بەچاوی خۆی نابینێت‪.‬‬ ‫سەر‬ ‫ببه‌خشــێت‪ ،‬ده‌نــا ته‌نها ده‌بێتــ ‌ه كارێك بۆ‬ ‫ســەروەختێك ســاڵی ‪ 1938‬شــاعیری گرێچ‬ ‫خافاڵندنى خه‌ڵك‪ .‬به‌اڵم ئاخۆ ڕه‌خن ‌ه شێوازى‬ ‫ســوریالی فەرەنســی (ئەندر ‌ێ بریتۆن)‪،‬‬ ‫لی‬ ‫نوێــى هه‌ی ‌ه بۆ ئــه‌و نوســه‌رانه‌ى‪ ،‬به‌ناهه‌ق‪،‬‬ ‫مانیفێســتە بەناوبانگەكــەی خــۆی بانگ‬ ‫ب ‌ه نوســه‌رى بــێ ئیتیك‪ ،‬تاوانبــار ده‌كرێن؟‬ ‫باڵوكــردەوە كــەداوای ڕادیكالــی بــوون لەپێ‬ ‫له‌راستیدا شێوازى كۆن جه‌ختى ل ‌ه پیشاندانى‬ ‫و ســەربەخۆیی هونــەری دەكــرد‪ ،‬هیــچ دورك‬ ‫كانگاى ئازار ده‌كرد‪ ،‬كه‌ســى وڕێنه‌كار له‌كاره‌‬ ‫كەسێكی لەسەركردەی سیاسی یەكیەتی ئاید‬ ‫ناوازه‌كــه‌ى ڕیچاردســۆن و هه‌روه‌هــا دانتی‪-‬دا‬ ‫سۆڤیەت (لیۆن ترۆتسكی)‪ ،‬بەشایستەتر‬ ‫ئـ‬ ‫سه‌رچاوه‌ى ئازار بوو‪ .‬بۆی ‌ه ده‌بینین فیرده‌وس‪،‬‬ ‫نەزانــی تــا ئــەو بەیاننامەیــەی لەگەڵدا بــوو‬ ‫هه‌روه‌ك شــیعرو هونه‌رو ســازگارى‪ ،‬ل ‌ه دۆزه‌خ‬ ‫واژۆبكات‪.‬‬ ‫هونە‬ ‫بااڵتــره‌‪ ،‬فیــرده‌وس هه‌رگیــز ناخوێنرێتــه‌وه‌‪،‬‬ ‫شــایەنی باسە ترۆتســكی لەنوسینی ســە‬ ‫به‌ڵكو ئه‌و‌ه دۆزه‌خ ‌ه كــ ‌ه له‌هه‌موو چه‌رخه‌كاندا‬ ‫مانیفێســتۆی ســوریالیزمدا بەشداربوو‪ ،‬كەد‬ ‫خه‌یاڵگه‌كان دیل ده‌كات‪ ،‬ئاى ئه‌م ‌ه چ وانه‌یه‌كه‌‪،‬‬ ‫بەاڵم لەدواســاتدا ڕازی نەبوو بەئاشكرا سیا‬ ‫ئایــا وانه‌یه‌كــى ترســناك نییــه‌؟ ڕه‌خن ‌ه چۆن‬ ‫ناوی لەســەر بەیاننامەكەبێــت و داوای لــەو‬ ‫وه‌اڵمى ئه‌م پرســیار‌ه ده‌داته‌وه‌؟ كار‌ه مه‌زنه‌كان‬ ‫لەنیگاركێشی مەكسیكی (دییگۆ ڕیڤێرا) فریو‬ ‫بــ ‌ه كاركردى الیه‌نــ ‌ه هه‌ڵچوه‌كانیدا ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كرد‪ ،‬لەبری ئەو واژۆی لەسەربكات‪.‬‬ ‫بەند‬ ‫له‌راستیدا هه‌ڵچون وات ‌ه جێهێشتن‪ ،‬وات ‌ه خراپه‌‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەوە بۆخۆی نیشانەی ئەو‬ ‫س‬ ‫نوســه‌ر به‌شــێوه‌یه‌كى خانه‌دانانــ ‌ه گوناهــى‬ ‫دادڕانەبوو كە ئەو شۆڕشگێڕە ڕوسیە‪ ،‬لیــۆ‬ ‫كردو‪ ،‬له‌كار‌ه ئه‌ده‌بیه‌كه‌یــدا ڕه‌گه‌زى جه‌وهه‌ریى‬ ‫لە (ئایدیا و بڕیاردان و هەڵسوكەوتیدا) شۆڕ‬ ‫خستۆته‌ڕوو‪ ،‬له‌راستیدا ئه‌م نوسه‌ره‌‪ ،‬ب ‌ه وانه‌یه‌كى‬ ‫دوچاری بووبوو‪.‬‬ ‫ئاید‬ ‫مه‌زن‪ ،‬پارسه‌نگى سه‌رده‌مه‌كه‌ى ده‌كات‪ .‬ب ‌ه بڕواى‬ ‫ئــەو لەالیــەك سیاســەتمەدارێكی ئەوە‬ ‫مــن ئه‌و‌ه كارى (هونه‌رى) و (بێ ئیتیكى)یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫سەختگیر و هەڵگری ئایدیۆلۆژیایەكی و دە‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كى قوڵ‪ ،‬په‌المارى بنچینه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ڕادیــكال و موژدەبەخــش بــوو بــە دیكت‬ ‫ده‌دات‪ ،‬كۆمه‌ڵگایه‌ك بۆچونى پێشوه‌خته‌ى هه‌یه‌و‬ ‫پاساو بۆ خراپ ‌ه ده‌هێنێته‌وه‌و‪ ،‬موڵكدارێتى و ئایین‬ ‫و دادپه‌روه‌رى ده‌ڕوخێنێت‪.‬‬ ‫(پاش ئه‌وه‌ى به‌رێز گوســتاڤ شــیێ دیستانگ‬ ‫چه‌ندین نموون ‌ه له‌و شیعرانه‌ى «گوڵه‌كانى خراپه‌»‬ ‫ده‌خوێنێتــه‌و‌ه ك ‌ه تاوانبــار كرابــوون‪ ،‬دادبینییه‌كه‌‬ ‫كۆتایى دێت)‪.‬‬ ‫دواجــار چى؟ پاش ئه‌و هه‌موو شــته‌ى پێم وتن‪،‬‬ ‫ئاخــۆ ئیدانــه‌ى به‌رێــز بۆدلێــر ده‌كه‌ن؟ پــاش ئه‌و‬ ‫هه‌مــوو نموونه‌یــه‌و بێگومان چه‌ندیــن نموونه‌ى ترى‬ ‫‌و‬ ‫ئه‌ده‌بى ك ‌ه ل ‌ه دۆســیه‌كه‌مدا هه‌مویم كۆكردوونه‌ته‌وه‬ ‫شاخه‌وان سدیق‬ ‫پاراســتوومن‪ ،‬تێكســتى ڕابلیه‌و برانتــوم ده‌بینن كه‌‬ ‫‌ها‬ ‫«شازاد‌ه شــه‌ریفه‌كانى توشى شۆك كرد»‪ ،‬هه‌روه‬ ‫‪2-2‬‬ ‫ســرووده‌كانى الفۆنتێن‪ ،‬شانۆنامه‌كانى مولیێر‪ ،‬سروده‌‬ ‫په‌خشــانئامێزه‌كانى ڤۆلتێر‪ ،‬دانپیانانه‌كانى ڕۆسۆ كه‌‬ ‫نووسین‪:‬‬ ‫چه‌ندین به‌شــى ئابڕوبــه‌رى تیایه‌‪ ،‬یان بومارشــی ‌ه كه‌‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ب ‌ه درێژایى مێــژوو یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫‌رگیرى‬ ‫ده‌یووت‪« :‬له‌نێو هه‌موو شت ‌ه جدییه‌كاندا‪ ،‬هاوسه‬ ‫داهێنانه‌كانــى مــرۆڤ بریتى بێت لــ ‌ه‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫له‌هه‌موویــان پێكه‌نیناوى تره‌«‪ ،‬ئه‌گــه‌ر بوێریى‬ ‫نووسین‪ ،‬چونك ‌ه ده‌توانین بڵێین مێژووى‬ ‫ئاى‬ ‫بڵێم‪:‬‬ ‫تیابێت ئێستاك ‌ه مۆنتسكیۆ بانگ بكه‌م و پێى‬ ‫مرۆڤ لــه‌و ڕۆژه‌و‌ه ده‌ســتپێده‌كات ك‬ ‫مۆنتســكیۆ‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێستا بۆ به‌دبه‌ختیت ڕۆحت زیندوو‬ ‫ده‌دۆزرێتــه‌وه‌‪ ،‬بۆیــ ‌ه نووســین گرنگـ‬ ‫‌بیانوى‬ ‫بێتــه‌وه‌و ببینیت بۆدلێرو «گوڵه‌كانى خراپه‌« به‬ ‫شارســتانیه‌ت ‌ه گرنگه‌كانى مرۆڤیش ه‬ ‫ئاخۆ‬ ‫‌كرێن‪،‬‬ ‫پێشــێلكردنى ئیتیكى گشــتى‪ ،‬دادگایــى ده‬ ‫نووســینن‪ .‬بۆی ‌ه بۆ تیگه‌یشــتن ل ‌ه خ‬ ‫‌ید‬ ‫ه‬ ‫جون‬ ‫‌رستگاى‬ ‫ڕۆح ‌ه مه‌زنه‌كه‌ت چیى ده‌ووت؟ تۆ ك ‌ه په‬ ‫نووســین وه‌ســیله‌یه‌كى گرنگ ‌ه هه‌رو‬ ‫و نام ‌ه فارسییه‌كانت نووسیوه‌‪ .‬یان ئاخۆ ئێستا المارتین‪،‬‬ ‫بارت)یــش ده‌ڵى» ئێم ‌ه ناتوانین به‌ش‬ ‫یاخود‬ ‫خاوه‌نى شاكارى «كه‌وتنى فریشته‌« چیى ده‌ووت‪،‬‬ ‫دیكــ ‌ه بنووســین‪ ،‬ئه‌گــه‌ر به‌شــێو‌ه‬ ‫جۆرج‬ ‫و‬ ‫بلزاكى خاوه‌ن «كچێك ب ‌ه دوو چاوى زێڕینه‌وه‌«‬ ‫بیرنه‌كه‌ینــه‌وه‌‪ ،‬چونكــ ‌ه نووســی‬ ‫ساند و «لیلیا» چییان ده‌ووت؟‬ ‫ڕێكخســتنى دونیایه‌‪ .‬بۆخۆى نووسـ‬ ‫به‌رێزان من لێره‌دا ده‌وه‌ســتم‪ ،‬نامه‌وێ له‌و‌ه زیاتر كاتى‬ ‫یه‌كێكــ ‌ه لــ ‌ه ئه‌رك ‌ه هــه‌ر‌ه قورســ ‌ه‬ ‫ئێو‌ه ببه‌م‪.‬‬ ‫هه‌ركــه‌س پێیوابێت نووســین كارێ‬ ‫ڕێبازو‬ ‫چین‪،‬‬ ‫‌كانى‬ ‫ه‬ ‫‌ست‬ ‫ه‬ ‫‌ب‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫‌و‪،‬‬ ‫ه‬ ‫چیی‬ ‫بۆدلێر‬ ‫وتن‬ ‫من پێم‬ ‫كات به‌ســه‌ربردن ‌ه هه‌ڵه‌یه‌كــى گــ ‌ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫لێكردن‬ ‫وام‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫كردن‬ ‫ڕوون‬ ‫بۆ‬ ‫‌یم‬ ‫ه‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌بیی‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫شــێواز‌ه‬ ‫ئــه‌وه‌ى به‌درێژاى مێژوو نووســه‌ر‬ ‫به‌شــانه‌ى شیعره‌كانى ببینن ك ‌ه هه‌م ل ‌ه قواڵییدا و هه‌م له‌‬ ‫نووســینه‌و‌ه كردویه‌تــى هیــچ نه‌بـ‬ ‫بوێرو‬ ‫فۆرمــدا و هه‌م ل ‌ه ده‌ربڕین و هه‌م ل ‌ه فیكردا‪ ،‬چه‌ند‌ه‬ ‫ڕوونــاك كردنــه‌وه‌ى ئه‌شــكه‌وت ‌ه‬ ‫‌موو‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫داهێنه‌ره‌‪ ،‬ئه‌و شتانه‌ى نووسیو‌ه ك ‌ه ئه‌ده‌به‌كه‌ى ئێم ‌ه‬ ‫مــرۆڤ (نیچــه‌) زۆرجــار وتوی ‌ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ڕۆژێ ده‌ینوســێت و چاپى ده‌كات‪ .‬من متمانه‌م به‬ ‫به‌خوێنى خــۆم ده‌نووســم» ئه‌ڵ‬ ‫ئێو‌ه ناتانه‌وێ له‌و ئینســان ‌ه باش و له‌و هونه‌رمه‌ند‌ه مه‌زنه‌‬ ‫نووسینێكى جدى هیچ نی ‌ه جگ ‌ه ل‬ ‫‌كى‬ ‫بسره‌وێنن‪ ،‬ئێو‌ه ل ‌ه كۆتایى دادگاییكردنه‌كه‌دا به‌شێوه‌یه‬ ‫پیته‌كانــى به‌خوێنى نووســه‌ره‌ك ‌ه‬ ‫ساده‌و بێگه‌رد ده‌یبینن‪.‬‬

‫ڕه‌بیع جا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )516‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/٨/15‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫شاعیرێك (شۆڕش) لە تاراوگە مێشكی پژاند‬ ‫یادی حەفتاوشەش ساڵەی تیرۆركردنی لیۆن ترۆتسكی‬

‫ایەكــی یۆتۆبــی كەخۆی پــان و بەرنامەو‬ ‫خشــە ڕێگاكانــی دادەڕشــت‪ ،‬لەالیەكــی‬ ‫ەشــەوە ڕۆشــنبیرێك و هونەرمەندێكــی‬ ‫ســت ناسك بوو كە ســڵی لە دۆگمابوون و‬ ‫وباوەڕە كۆنكرێتیەكان دەكردەوە‪.‬‬ ‫ەهەردوو حاڵەتەكەشــدا‪ ،‬لیۆن ترۆتســكی‬ ‫بونــەوەرە دەچــوو كــە تــازە لەخەونێــك‬ ‫ربووبێتەوەو بەدوباڵی ناسكیەوە‪ ،‬عەوداڵی‬ ‫ســەیەكی ســەرمەدی قەشــەنگ بێــت‪.‬‬ ‫ێوجەرگــەی ئــەو ڕوداوە زۆر ترســناكانەی‬ ‫موانی موتبەالكــردو بەرەو مێژویەكی پڕ لە‬ ‫شــت و بڕ و زەبر و زۆر پەلكێشــی كردن‪،‬‬ ‫ۆن تۆرتســكی وەك كارەكتەرێكی فانتازی‬ ‫ڕۆمانێكی قەوارە گەورە مایەوە‪.‬‬ ‫كۆتایشی هەر كۆتاییەكی ڕۆمانئامێزانەبوو‪.‬‬ ‫ێك بەكرێگیراوەكەی ستالین‪ ،‬كەوتە وێزەی‬ ‫ێشــكی پژاند و الپەڕە پەرش و باڵوەكانی‬ ‫رمێزەكەی بەخوێن سوربوو‪ ،‬وەك ئەوەوابوو‬ ‫چنی چیرۆكێكی دێستۆیەڤسكیانەبێت‪.‬‬ ‫یــۆن ترۆتســكی پێشــوەختە باجــی ئەو‬ ‫گەوازەیــدا كــە لەگــەڵ ئەنــدر ‌ێ برتیۆندا‪،‬‬ ‫ێناو ئازادی هونەرمەند و ســەربەخۆبونی و‬ ‫كەوتنەوەی لە ئامانجی سیاسی و مەبەستی‬ ‫دۆلۆژی‪ ،‬باڵویان كردەوە‪.‬‬ ‫ــەوەش بۆخــۆی تەڵەزگــەی ترۆتســكی‬ ‫و‪ .‬بوونەوەرێك لەناخیدا ئایدیۆلۆژیســت و‬ ‫ەرمەند‪ ،‬لەگێرمە و كێشــەو گیر و گازێكی‬ ‫ەخت و دژواردابوون‪ .‬ئەوە نوســینی ئەوە‬ ‫دەڵێــت‪( :‬مــرۆڤ هەر بە سیاســەت و بۆ‬ ‫اســەت ناژی)‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا زۆر‬ ‫وە الوازتربــوو بتوانێــت‪ ،‬خــۆی لەبەردەم‬ ‫وەكانــی سیاســەتدا ڕابگرێــت و لەكۆت و‬ ‫دەكانی قوتاری بێت‪.‬‬ ‫سەروەختێك شۆڕشی ئۆكتۆبەر سەركەوت‪،‬‬ ‫ۆن ترۆتســكی دیارتریــن كارەكتــەری‬ ‫ڕشــەكەبوو‪ .‬ژیــری و بــزۆزی و وتاردان و‬ ‫دیاكانی‪ ،‬جێگەی سەرســامی هەموان بوو‪.‬‬ ‫ەبــوو تیۆریاگەلێكــی دەربــارەی شــۆڕش‬ ‫ەوڵــەت و ســوپاو بیروكراســی و تیرۆر و‬ ‫تاتۆری و‪ ..‬چی و چی‪ ،‬فۆرمەالكرد‪ .‬وەلێ‌‬

‫لەژێر ئەو ماســكە ئاســنینەدا‪ ،‬ئەدبێك خۆی‬ ‫مەاڵســدابوو كە بەدڵ تاسەی شیعر و ڕۆمان و‬ ‫ڕەخنەی دەكرد‪.‬‬ ‫ئەم ئەدیبە چاوەڕوانی ئەو ســاتەوەختەبوو‬ ‫سیاســی هۆڵەكــە جێبێڵێــت‪ ،‬بۆئــەوەی‬ ‫شاعیرەكە دەســكراوەبێت و بتوانێت جێگاكە‬ ‫بكاتە كۆشكێكی ئەفسوناوی‪.‬‬ ‫هاوینــی ســاڵی ‪ ،1922‬ئەوكاتەی ڕوســیا‬ ‫نغــرۆی ڕوداوو كێشــەی تاقــەت پڕوكێن بوو‪،‬‬ ‫لیۆن تۆرتسكی قەڵەمەكەی دەگرێتە دەست و‬ ‫وتارگەلێكی دور و درێژی ئەدەبی دەنوســێت‪.‬‬ ‫بەشــەمەندۆفێر واڵت تــەی دەكات‪ ،‬هەمــوو‬ ‫كوچەو قوژبنێكی واڵتی پان و پۆڕی یەكیەتی‬ ‫ســۆڤیەت دەگەڕێــت‪ .‬هەر لە پێدەشــتەكانی‬ ‫ســیبریاوە لە باكور‪ ،‬بۆ ناوچەشــاخاویەكانی‬ ‫چیچانســتان لە باشــور‪ ،‬خەریكی ڕێكخستنی‬ ‫لەشكر و تۆكمەكردنی سوپای سوردەبێت‪.‬‬ ‫وتاریــان بــۆدەدات و پالنــی ســەربازیان‬ ‫بۆدادەڕێژێــت‪ ،‬بــەاڵم هــاوكات لــە تریلــەرە‬ ‫تایبەتیەكەیــدا‪ ،‬دەرگای لەخــۆی پێــوەدەداو‬ ‫دەگەڕایەوە الی شیعر و ڕۆمان و زۆرێكی زۆری‬ ‫دەخوێندەوە و سەرنج و تێبینیە ڕەخنەیەكانی‬ ‫تۆماردەكرد‪.‬‬ ‫بەوپێیــەی ئــەو كەســێكی ماركســی بوو‪،‬‬ ‫ئاسایی بوو پرس و باسی كۆمەاڵیەتی و ئابوری‬ ‫بەسەر بیركردنەوەیدا زاڵ بن‪ ،‬كاتێك لەهونەر‬ ‫و ئەدەب دەدواو بەدەسوێژێكی بنەڕەتی دانابن‬ ‫بۆ خوێندنەوەی ئەدەبی‪.‬‬ ‫شایەنی باسە پێش ئەو‪ ،‬بلیخانۆف ئاماژەی‬ ‫بــە ڕەگوڕیشــەی ژیانــی ڕۆژانــە‪ ،‬لەبەرهەمی‬ ‫ئەدەبیدادابــوو‪ .‬واتــە بلیخانــۆف یەكێك بوو‬ ‫لەوانەی‪ ،‬ڕۆڵی هێزی بەرهەم هێنان و شێوازی‬ ‫بەرهەمهێنــان و پەیوەندیە چینایەتیەكان و‪..‬‬ ‫چــی و چی بەگرنــگ دەزانــی‪ ،‬لەدیاریكردنی‬ ‫ئەدگار و سیمای یەكجارەكی ئەدەبدا‪.‬‬ ‫بــەاڵم ترۆتســكی نەبوو ئــەم تیۆریایەوە و‬ ‫ئەدەب بەالی ئەوەوە‪ ،‬بەپێی ڕێسا تایبەتیەكانی‬ ‫خــۆی دەچوو بەڕێوە و لەواقعیشــدا ئەدەبێك‬ ‫نییــە‪ ،‬ڕەنگدانــەوەی چینێكی تایبــەت بێت‪.‬‬ ‫لەبنەڕەتــدا ئەدەبی چینایەتــی نییە‪ ،‬ئەوەی‬

‫هەیە تەنهــا ئەدەبی باش یان ئەدەبی خراپەو‬ ‫هیچــی تر‪ .‬ئــەوەی پێــی دەوترێــت ئەدەبی‬ ‫بۆرژوازی یان پرۆلیتاری‪ ،‬قسەی پوچە‪.‬‬ ‫بەبۆچونــی ترۆتســكی گەشــەی ئــەدەب‬ ‫چاكتریــن پێوەرە‪ ،‬تابتوانیــن لەڕێیەوە حوكم‬ ‫بەسەر بەرەوپێشــچونی كۆمەڵگەیەكدا بدەین‬ ‫لــە قۆناغێكــی مێژویــدا‪ .‬بــەم پێیــە ئەدەب‬ ‫دەبێتــە پردی نێوان ڕۆحەكان‪ ،‬نەك زمانحاڵی‬ ‫گروپێكی تایبەت بێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا ترۆتســكی نەیتوانی‪ ،‬لەو‬ ‫پێودانگە ماركسیە خۆی ڕزگاربكات كە فەزڵی‬ ‫كۆمــەڵ بەســەر تاكەكەســدا دەدات‪ .‬بەپێــی‬ ‫ئــەو پێودانگەش بێت‪ ،‬لەدەرەوەی گشــتێكی‬ ‫بەرهەمهێنــدا‪ ،‬تــاك هیــچ بەهایەكــی نییــە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە پێگەی مەعنەوی و مادی تاكەكەس‬ ‫بەوەزیــاد دەكات زیاتر و زۆرتر لەناو كۆمەڵدا‬ ‫بتوێتەوەو ئاوێتەی گشت بێت‪.‬‬ ‫وەك ئەوەی ترۆتسكی (ب ‌ێ ئەوەی بەخۆی‬ ‫بزانێــت)‪ ،‬ئەو وتەیەی عارفێكی گەورەی وەك‬ ‫جەاللەدینــی ڕۆمی دوبارەبكاتــەوە كەدەڵێت‪:‬‬ ‫(تاكەكــەس وەك دڵۆپێك ئاو وایە لەدەریادا‪،‬‬ ‫گەرخۆی جیاكردەوە تەنها دڵۆپێكەو گەر ڕژایە‬ ‫دەریاشــەوە‪ ،‬دەریایەكە)‪ .‬بەاڵم ترۆتسكی زۆر‬ ‫دەربایســی ئازادی تاكەكەسی ئەدیبان بوو لە‬ ‫كۆمەڵگــەدا و پێیوابوو‪ ،‬دەبێت ئەدیب ئازادی‬ ‫ب ‌ێ قەید و مەرجی هەبێت و هەرچی كۆسپ و‬ ‫سانسۆر هەیە‪ ،‬وەالبنرێت‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا كیمیــای ئەفســوناوی ئەدیــب‬ ‫دەتوانێت (گەر بەشێوەیەكی ڕاست و دروست‬ ‫كاریكــرد)‪ ،‬هەرچــی پۆلیســێكی ماتریالــی‬ ‫یــان ویژدانــی هەیــە‪ ،‬لەمەملەكەتی نوســین‬ ‫بكاتەدەرێ‌‪.‬‬ ‫لە (ئەدەب و شۆڕش)دا‪ ،‬توانستێكی ئەدەبی‬ ‫گــەورە نیشــان دەدات و ئــەوەش هەرتەنهــا‬ ‫پەیوەندی بەو بلیمەتیەوە نییە كە ترۆتســكی‬ ‫خاوەنی بــوو‪ ،‬بەڵكو دەرگیــری خوێندنەوەی‬ ‫بەردەوامیــش بوو بۆ ئەو كتێبانەی لە ئەوروپا‬ ‫چاپدەكران (بەتایبەت تێكستە فەرەنسیەكان)‬ ‫و ئەوانە ســەرچاوەی سەرەكی بوون‪ ،‬لەبواری‬ ‫نوسین و داهێنانەكانیدا‪ .‬زۆر سەیرە كەسێكی‬

‫وەك ئــەو لەنێو هەمــوو ئەو جەنجاڵی‬ ‫و هــەرا و زەنایــەدا‪ ،‬ئــاگاداری ورترین‬ ‫ڕوداوو كەین و بەینەكانی بواری شــیعر‬ ‫و ڕۆمان و شانۆ و هونەری نیگاركێشان‬ ‫بووبێت‪.‬‬ ‫خوێنــەر كاتێــك بەتێبینــی و‬ ‫ســەرنجەكانیدا دەچێتــەوە‪ ،‬دەربارەی‬ ‫قوتابخانــەو ڕێبــازە ئەدەبــی و‬ ‫هونەریــەكان‪ ،‬بــۆی دەردەكەوێــت كە‬ ‫ترۆتسكی چ خوێندەوارێك بووەو چۆن‬ ‫چۆنی‪ ،‬بەقوڵی چۆتە نێو بابەتەكانەوە‪.‬‬ ‫ئــەو یەكێــك بــووە لەوانــەی قســەی‬ ‫لەســەر ئەزمونــی شــیعری (ســێرگی‬ ‫یەســەنین و مایا كۆڤســكی) كردووەو‬ ‫لەنوســینەكانیاندا‪ ،‬پــەی بــەو وزە‬ ‫داهێنەرانەبــردووە كــە لەسیاســەت و‬ ‫ئایدیۆلۆژیا بەدوربوون‪.‬‬ ‫ســەروەختێكیش لەساڵی ‪ 1930‬مایا‬ ‫كۆڤســكی خۆی كوشــت‪ ،‬ترۆتســكی‬ ‫پێیوابــوو ئــەوە نەفرەتــی ســتالینە‬ ‫كــە پەالمــاری هەســت و ویژدانــی‬ ‫داهێنەران دەدات‪ .‬شــایەنی باسە دوای‬ ‫تاراوگەبونی‪ ،‬ڕەخنەیەكی زۆر تەشــەر‬ ‫ئامێزانە لــەو ئەدیب و نوســەرە ئەوروپاییانە‬ ‫دەگرێت كە ڕازی بوون بەوەی ببنە زوڕناژەنی‬ ‫دیكتاتۆریەتی ستالینیەت‪.‬‬ ‫لەودەمانــەی ســتالین دروێنــەی گیانــی‬ ‫ملیۆنەها خەڵكی دەكرد‪ ،‬لەوالوە كەسانی وەك‬ ‫(ئەنــدر ‌ێ مالرۆ و ئەندر ‌ێ جید و ك ‌ێ و كێ‌)‪،‬‬ ‫بووبوونە فەرمانبەر لە ئۆفیســی بیرۆكراســی‬ ‫سۆڤیەتیدا‪ .‬شان بەشــانی ئەوەش ترۆتسكی‬ ‫هەرگیز چاوپۆشی لە كەموكوڕیەكانی تێكستە‬ ‫ئەدەبیــەكان نەدەكــرد‪ ،‬بەهــەر بیانویــەك‬ ‫بوایــە‪ .‬ســەبارەت بــە شــاعیرانیش دەڵێت‪:‬‬ ‫(ئەو شــاعیرەی وێنــەو میتافۆری بێشــومار‬ ‫لەشــیعرەكانیدا هەبێــت‪ ،‬مەرج نییــە تەعبیر‬ ‫لەتوانــای داهێنەرانەی بــكات‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫بەوكارەی كەم و كوڕی و نوقسانیەكی گەورەی‬ ‫خۆی لەبواری نوسین و داهێناندا دەشارێتەوە)‪.‬‬ ‫ئــەو ئاقارە ئەدەبــی و هونەریانەی لەنێوان‬

‫دوو جەنگی جیهانی لە ئەوروپا ســەریانهەڵدا‪،‬‬ ‫هــەروا ســوك و ئاســان ترۆتســكیان بــەالی‬ ‫خۆیانــدا ڕانەكێشــاو هــەر لەهەوانتــە پێیان‬ ‫سەرســام نەبوو‪ .‬واتــە زۆر بــەوردی دیقەتی‬ ‫دەدان و بەئاســانی فریویان نــەدەدا‪ ،‬چونكە‬ ‫پێیوابوو ڕەنگە هەند ‌ێ لەو ئاقار و قوتابخانانە‬ ‫چەواشــەكارنەبن‪ .‬بۆنمونــە ئاقارێكــی وەك‬ ‫داهاتــوو خــوازی‪ ،‬ڕەنگــە بــەرەو دواوەمــان‬ ‫بەرێت‪ .‬واتە لەبری ئەوەی ڕووەو دواڕۆژ بچێت‪،‬‬ ‫لەوانەیە لەئێســتادا گیربخوات و بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫دواوە‪.‬‬ ‫بەفیعلیــش وادەرچــوو‪ .‬ئەوەبــوو زۆرێــك‬ ‫لــە داهاتوخــوازەكان (بەتایبەت لــە ئیتاڵیا)‬ ‫كەوتنە ستایشكردنی فاشیزم و بەخێرهێنانی‪،‬‬ ‫وەك فریــاد ڕەســێكی مرۆڤایەتــی‪ .‬بــەاڵم لە‬ ‫قوتابخانەی ئەدەبی فۆرمالیســتە ڕوسەكاندا‪،‬‬ ‫وزەیەكی گــەورەی بەدی دەكرد‪ ،‬بۆكردنەوەی‬

‫ئاسۆی نو ‌ێ لەبواری ڕەخنەی ئەدەبیدا‪.‬‬ ‫هەرچەندە فۆرمالیستەكان دژایەتی تیۆریای‬ ‫ماركســیزمیان دەكرد و پەیڕەویــان لەهەندێ‌‬ ‫تێزەی داهاتوخــوازەكان دەكرد‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەشــدا ترۆتسكی وەها ســەیری توێژینەوە‬ ‫زمانەوانــی و ڕەخنەییەكانــی دەكــردن كــە‬ ‫پەنجەرەیەكــی نو ‌ێ بــەڕوی جیهانێكی تازەدا‬ ‫دەخنەسەرپشت‪.‬‬ ‫ترۆتســكی هاواری كــرد (هونەر لــە ژیان‬ ‫بەبڕشت ترە) و ڕایگەیاند (زۆر جوانە لەژیاندا‬ ‫شــتی قەشەنگتر لە سیاســەت هەیە‪ ،‬ئەویش‬ ‫هونــەرە)‪ .‬بــەاڵم جەخار سیاســەت دەرفەتی‬ ‫ئەوەی نەدا‪ ،‬ئەو چێژ و خۆشــیەی بەنســیب‬ ‫بێت كە لە هونەر و ئەدەب چاوەڕوانی بوو‪.‬‬ ‫لەناكاو دەمە تەورێك مێشكی پژاندو دنیای‬ ‫بەجێهێشت‪.‬‬

‫ابر‪ ..‬ڕاوچیى جوانیی ‌ه شاراوه‌كان‬

‫ئــه‌وه‌ى (عه‌تــا محه‌مه‌د)یــش ده‌ڵــێ» گه‌وره‌ترین‬ ‫بڕیــار بۆ نووســه‌ر‪ ،‬بڕیــارى دانیشــتن ‌ه له‌بــه‌رده‌م‬ ‫مێزى نووســیندا» ل ‌ه كتێبى (نووسین و بێده‌نگی)‬ ‫یشــدا (ڕه‌بیع جابر) له‌به‌رده‌م پرســیارى نووســه‌ر‬ ‫كێیه‌و بۆ ده‌نووســێت ڕامانده‌گرێت ئه‌و ل ‌ه پێشه‌كى‬ ‫‌ه گه‌وره‌ترین وتارى (نووســین)دا ده‌ڵێت» نووسه‌رى ڕاسته‌قینه‌‬ ‫‌ه دۆزینه‌وه‌ى بــۆ خاترى شــكۆو نێوبانگ په‌یداكردن نانووســێت‪،‬‬ ‫ى نووسراوى نووسه‌رى ڕاسته‌قین ‌ه له‌پێناو نووسیندا ده‌نووسێت‪.‬‬ ‫ك ‌ه نووســین ده‌نووســێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ناتوانێت نه‌نووســێت‪ ،‬تۆ‬ ‫ــه‌و هه‌مــوو ئه‌گه‌ر ده‌توانیت بژیت‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ى پێویســتت به‌و‌ه‬ ‫هه‌ربه‌رهه‌مى بێت بنووســیت‪ ،‬مه‌نووســه‌‪ .‬خزمه‌تێك به‌م دونیای ‌ه‬ ‫خۆت و دونیا بكه‌‪ .‬كتێبخانه‌كان پڕپڕن ل ‌ه كتێب‪ .‬كه‌س پێویستى‬ ‫وه‌ك (ڕۆالن ب ‌ه ڕۆمان و قه‌ســیده‌و لێكۆڵینه‌وه‌ى زیاتر و دووبار‌ه‬ ‫شــێوه‌یه‌كى نیه‌« لێره‌شــه‌و‌ه تێده‌گه‌ین ك ‌ه خه‌مى ئه‌م نووسه‌ر‌ه‬ ‫ه‌یه‌كى دیك ‌ه چه‌ند په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه خوێنه‌ره‌و‌ه ئه‌وه‌نده‌ش په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ین مانــاى به‌نووســه‌ره‌وه‌و پێى وای ‌ه مــرۆڤ پێش ئه‌وه‌ى بڕیار‬ ‫ــه‌ر بوونیش بدات ببێت ‌ه نووسه‌ر ده‌بێت هه‌میش ‌ه ل ‌ه خۆى بپرسێت‬ ‫ه‌كانى مرۆڤ بۆ ده‌یه‌وێت بنووســێت و ده‌یه‌وێت چى بنووســێت؟‬ ‫ێك ‌ه ته‌نها بۆ و ئه‌وه‌ى ئه‌و ده‌یه‌وێت بینووسێت تا چه‌ند گرنگه‌‪.‬‬ ‫ه‌ور‌ه ده‌كات‪.‬‬ ‫نه‌نووسین‪:‬‬ ‫لــ ‌ه ڕێگه‌ى‬ ‫ئه‌گــه‌ر ڕه‌وابێــت بۆ نووســه‌ر نووســین كارێكى‬ ‫ــو‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫تاریكه‌كانى پڕچێژبێــت‪ ،‬ئه‌وا به‌دیوێكى تریشــدا و ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ه‌تــى «مــن قۆناغه‌كاندا (نه‌نووسین)و ده‌سبه‌رداربوون ل ‌ه نووسین‬ ‫ڵبه‌ت ‌ه هه‌موو هه‌مــان ئه‌و چێــژو ئارامیه‌ى هه‌یه‌‪ ،‬مه‌رج نی ‌ه هه‌موو‬ ‫ل ‌ه نووسینى نووســه‌رێك تا مردن ده‌ســبه‌ردارى نووسین نه‌بێت‪،‬‬ ‫ه‌ى هه‌روه‌ك چونك ‌ه مرۆڤ ك ‌ه بڕیارده‌دات ببێت ‌ه نووسه‌ر بۆ چه‌ند‬

‫نووسه‌ر سه‌روه‌ختێك ده‌نگى تایبه‌تى خۆى ده‌دۆزێته‌و‌ه‬ ‫ك ‌ه كتێبى ئه‌وانى دى ده‌خوێنێته‌وه‌‬ ‫ئامانجێكى دیاریكراو ده‌نووســێت‌و ك ‌ه ده‌شنووسێت‬ ‫ده‌یه‌وێت كۆمه‌ڵێك شــت بگێڕێتــه‌و‌ه هه‌ركاتێكیش‬ ‫هه‌ســتى كــرد ئــه‌وه‌ى ویســتویه‌تى گێڕاوێتیــه‌وه‌و‬ ‫نووسیوێتى ئیتر پێویست ‌ه قه‌ڵمه‌كه‌ى دانێت و چیتر‬ ‫نه‌نووســێت و ئه‌مــه‌ش بــۆ هیچ نووســه‌رێك له‌نگى‬ ‫نه‌بووه‌و نابێت‪،‬هــه‌روه‌ك (ژان دوال پیرۆبیر) ده‌ڵێت‬ ‫«شكۆو شایه‌ن بۆ هه‌ندێك كه‌س په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه باش‬ ‫نووســینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم بــۆ هه‌ندێكی تر په‌یوه‌ســت ‌ه ب ‌ه‬ ‫نه‌نووسینه‌وه‌« هه‌ر بۆی ‌ه هه‌ندێكجار خوێنه‌ربوون زۆر‬ ‫زیاتر چێژى ل ‌ه نووســه‌ربوون هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه نووسه‌ر‬ ‫ته‌نها ئه‌و‌ه ده‌نووسێت ك ‌ه ده‌ى زانێت‪ ،‬به‌اڵم خوێنه‌ر‬ ‫ئــه‌و‌ه ده‌خوێنێته‌و‌ه ك ‌ه خۆى ده‌یه‌وێت و هه‌میشــ ‌ه‬ ‫ده‌رگاى ئیختیــاره‌كان لــ ‌ه به‌رده‌میــدا وااڵترن‪ .‬چى‬ ‫واى ل ‌ه نووســه‌رانێكى وه‌ك (خــوان ڕۆلفۆو پاتریك‬ ‫زۆســكێند) كرد ك ‌ه ده‌ســبه‌ردارى نووسین بن‪ ،‬ئایا‬ ‫نه‌نووسین ل ‌ه هه‌یبه‌ت و نابانگى ئه‌وانى كه‌مكرده‌وه‌؟‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌و‌ه نه‌خیر ئه‌و بێده‌نگیه‌ى نووســه‌ر پاش‬ ‫ده‌سبه‌رداربوون ل ‌ه نووسین ده‌ستى ده‌كه‌وێت چێژێكى‬ ‫باوه‌ڕپێنه‌كراوه‌‪ ،‬وه‌ستانى (محه‌مه‌د عومه‌ر عوسمان)‬ ‫ل ‌ه كتێبى (له‌غوربه‌تا)داو مامۆستا(ئه‌حمه‌د هه‌ردى)‬ ‫ل ‌ه كتێبى (ڕازى ته‌نیاى)دا چیان ل ‌ه شكۆو ناوبانگى‬ ‫ئــه‌وان و دنیاى نووســینیان كه‌م كــرده‌وه‌؟ بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ردوو كتێبى (پارادۆكســى نووســین و نووسین و‬

‫بێده‌نگى)یشدا (جابر)ى ته‌ئكید ل ‌ه شكۆو ناوبانگ و‬ ‫تواناى ئه‌و نووســه‌ران ‌ه ده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه پاش ماوه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه نووســین بڕیاریانــدا نه‌نووســن و بێده‌نگ بوون‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌تا ل ‌ه وتارى (نه‌نووســین)دا ده‌ڵێت‪ ».‬نووسه‌ر‬ ‫لــ ‌ه هه‌ندێــك حاڵه‌تدا بــۆى ده‌رده‌كه‌وێــت ك ‌ه ئیتر‬ ‫ئه‌وه‌ى ده‌یه‌وێت بینووســیت هیــچ گرنگ و كاریگه‌ر‬ ‫نییه‌‪ .‬بوێران ‌ه ڕووبه‌ڕووى دۆغى خۆى ده‌بێته‌وه‌و بڕیار‬ ‫ده‌دات ده‌ســبه‌ردارى نووسین بێت‪ .‬دونیا پڕیه‌تى له‌‬ ‫كتێبى ناشــیرین و ڕه‌زا قورس‪ ،‬ئیتر بۆچى ئه‌میش‬ ‫كتێب گه‌لێكى له‌و جۆر‌ه زیاد بكات‪».‬‬ ‫نووسین و خوێندنه‌وه‌‪:‬‬ ‫ل ‌ه پێشــه‌كى وتارى (نووســین و خوێندنه‌وه‌) دا‬ ‫(ڕه‌بیــع جابر) بــه‌م جــۆر‌ه ده‌رباره‌ى ئــه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌دوێــت» تــۆ به‌رلــه‌وه‌ى تێكســتێكى ئه‌ده‌بــى‬ ‫بنووســیت‪ ،‬پێویســت ‌ه بخوێنیته‌وه‌‪ ،‬هیچ شــتێك ل ‌ه‬ ‫هه‌وانت ‌ه دروست نابێت‪ ،‬نووسه‌ر سه‌روه‌ختێك ده‌نگى‬ ‫تایبه‌تــى خــۆى ده‌دۆزێته‌و‌ه ك ‌ه كتێبــى ئه‌وانى دى‬ ‫ده‌خوێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وكاته‌شى ده‌نگى خۆى ده‌دۆزێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕه‌هه‌ندێكــى نوێ له‌و كتێبانه‌دا كه‌شــف ده‌كات ك ‌ه‬ ‫خوێندونیه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌ست به‌خوێندنه‌وه‌ى ئه‌و كتێبان ‌ه‬ ‫ده‌كات و شتگه‌لێك ده‌بینێت كه‌له‌كاتى خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫یه‌كه‌مجاردا نه‌ى بینیون‪ .‬گه‌ر گوێت بۆ جیهان ڕادێڕا‪،‬‬

‫ئــه‌وا گوێ بیســتى ترپه‌ى دڵى خــۆت ده‌بیت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫نووسه‌ره‌ى ناخوێنێته‌و‌ه نووسه‌ر نییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر سه‌رنج‬ ‫له‌م به‌ش ‌ه بچوكه‌ى ئه‌م وتار‌ه بده‌ین خه‌مى سه‌ره‌كى‬ ‫ئه‌م نووسه‌ره‌مان ل ‌ه پرسى نووسین و خوێنه‌وه‌دا ب ‌ه‬ ‫ڕوونــى بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌به‌الى ئه‌وه‌و‌ه مه‌ســه‌له‌ى‬ ‫خوێندنه‌و‌ه هیچى كه‌متر نی ‌ه ل ‌ه نووسین و پێى وای ‌ه‬ ‫مرۆڤ بۆئه‌وه‌ى ل ‌ه خۆى و دونیاى نووســینى خۆى‬ ‫تێبگات ده‌بێــت ئه‌زموونى ئه‌وانى تــر بخوێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هــه‌روه‌ك ئــه‌وه‌ش كــ ‌ه (به‌ختیار عه‌لــى) ده‌ڵێت»‬ ‫هیچ نووسه‌رێك ل ‌ه جه‌وهه‌ردا نابێت ‌ه نووسه‌ر‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫الســایى نووســه‌رێكى تر نه‌كاتــه‌وه‌« كه‌وات ‌ه چه‌ند‬ ‫جــار بخوێنــه‌و‌ه پێش ئه‌وه‌ى بڕیار بده‌ن بنووســن‪،‬‬ ‫بخوێننــه‌و‌ه بــۆ ئــه‌وه‌ى ئه‌زمونى ئه‌واتر بناســن و‬ ‫تاقیبكه‌نه‌وه‌‪،‬دواتــر بنووســن بــۆ ئــه‌وه‌ى بتوانــن‬ ‫بگێرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌نجام‬ ‫ئه‌وه‌ى من له‌م نووســینه‌مدا مه‌به‌ســتم بوو ته‌نها‬ ‫ناســاندنێكى كه‌مــى ئــه‌م نووســه‌ره‌و كتێبه‌كانــى‬ ‫بــوو‪ ،‬ئه‌گه‌رچى بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م نووســه‌ر‌ه بناســیت‬ ‫ده‌بێــت خــۆت بیخوێنیتــه‌وه‌‪( ،‬ڕه‌بیــع جابــر) لــ ‌ه‬ ‫نه‌ســلى ئه‌و نووســه‌رانه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌بێت چه‌ند جارێك‬ ‫وتاره‌كانى بخوێنیته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌رجارێك ل ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌یــدا به‌ر دونیایــه‌ك ل ‌ه زانیارى نوێ له‌مه‌ڕ‬ ‫نووسه‌رانى دونیاو به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌كه‌ویت‪( ،‬جابر)‬ ‫ى ئه‌وه‌ند‌ه قوڵ ده‌نووســێت ك ‌ه له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫هه‌ر وتارێكدا مرۆڤ په‌لكێشى ناو دونیا تایه‌به‌ته‌كه‌ى‬

‫خــۆى ده‌كات‪ .‬بۆی ‌ه به‌بڕواى مــن خوێندنه‌وه‌ى ئه‌م‬ ‫نووســه‌ر‌ه الو‌ه بۆ ئێســتاى دونیاى نووســینى ئێم ‌ه‬ ‫گرنگه‌و ته‌مانا ئه‌كه‌م هاوڕێ زمانزان ‌ه عه‌ره‌بیه‌كانمان‬ ‫لــ ‌ه داهاتــودا ڕۆمانه‌كانى ئه‌م نووســه‌ر‌ه وه‌ربگێڕن ‌ه‬ ‫ســه‌ر زمانــى كوردى تــا ئێمــه‌ى خوێنــه‌رى كورد‬ ‫بێبه‌ش نه‌بین ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانى ئه‌م نووسه‌ره‌و زیاترو‬ ‫باشــتریش بیناســین‪ .‬چونك ‌ه وه‌ك( مه‌ریوانى وریا‬ ‫قانع) ده‌ڵێت» كتێب ئینســان ده‌كات ‌ه بوونه‌وه‌رێكى‬ ‫خه‌یاڵكــراوه‌‪ ،‬عه‌قاڵنى ڕه‌خنه‌ى و پرســیاركه‌ر‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ده‌ى كات ‌ه كه‌ســێك فێرببێت خۆى باشــ ‌ه ل ‌ه خراپه‌‪،‬‬ ‫ڕاست ل ‌ه هه‌ڵه‌‪ ،‬جوان ل ‌ه ناشیرین جیابكاته‌وه‌‪ ،‬خۆى‬ ‫ببێت ب ‌ه ســه‌ردارو چاوســاغى خۆى و پێویستیه‌كى‬ ‫ئه‌وتۆى ب ‌ه چاوساغ ‌ه ده‌ره‌كییه‌كان نه‌بێت‪.‬سوپاسى‬ ‫زۆر بۆ (شوان ئه‌حمه‌د)ى وه‌رگێڕ ك ‌ه ب ‌ه زمان ‌ه پاراوه‌‬ ‫كوردییــ ‌ه به‌م نووســه‌ره‌و بــه‌م به‌رهه‌مــ ‌ه ناوازانه‌ى‬ ‫ئاشناكردین‪ .‬چاوه‌ڕین ل ‌ه ئاینده‌دا كتێبى زیاترى ئه‌م‬ ‫نووسه‌ر‌ه بخوێنینه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌م نووسین ‌ه سودم له‌م كتێبان ‌ه بینیوه‌‪.‬‬ ‫پارادۆكسى نووسین و نووسین و بێده‌نگى_‬ ‫كۆمه‌ڵێك وتار_ ڕه‌بیح جابر_ وه‌رگێڕانى شوان‬ ‫ئه‌حمه‌د‬ ‫كتێب و دونیا_ كۆمه‌ڵێك وتار_ مه‌ریوان وریا‬ ‫قانع‬ ‫ڕێبه‌رى كتێبساز‌ه كوراوه‌كان_ڕۆمان_عه‌تا‬ ‫محه‌مه‌د‬

‫هه‌ڵدێر ‬ ‫ ‬ ‫ڕاده‌وه‌شێنم و‬ ‫هاوار ده‌كه‌م‪ :‬ڕاكه‌ن میلله‌ت‪ ،‬بگه‌نێ‪،‬‬ ‫بیخۆن !‬ ‫هه‌موو سێوه‌كان به‌سه‌ر سه‌ریان‬ ‫ه هه‌ناوى شته‌‬ ‫من گیانێىك زیندووم ل ‌‬ ‫به‌رده‌ده‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫مردووه‌كان‬ ‫چونكه‌‪ ،‬زانست بۆ منه‌‪ ،‬بۆ كوڕه‌كانم‪،‬‬ ‫ده‌زانم كلیىل ئاسنین داڕێژم كه‌‬ ‫بۆ مرۆكانه‌‪،‬‬ ‫ده‌رگاكان كڵۆم دراون‬ ‫شیله‌ و نیاىن تۆ به‌ شه‌پۆڵ له‌ ئاسامىن‬ ‫ده‌توانم به‌ره‌و سه‌حرا سه‌رادووى شێر پڕ له‌ جواىن و میهره‌باىن ده‌ڕژێ‪،‬‬ ‫بنێم‪،‬‬ ‫چونكه‌ ژیان میوه‌ى تۆیه‌‪ ،‬ڕه‌گه‌كاىن‬ ‫ناوم باخوسه‌‪ ،‬نوح‪ ،‬دوكالیۆن‪،‬‬ ‫نه‌مرییه‌ !‬ ‫ناوم شكسپیره‌‪ ،‬هانیبال‪ ،‬سێزار‪ ،‬دانتێ‪ ،‬هه‌موو شتێك شین ده‌بێ‪ ،‬هه‌موو‬ ‫داگیركارێكم هه‌ر مه‌پرسه‌‪،‬‬ ‫شتێك فراژى ده‌بێ‪ ،‬كووره‌ى ئاگر‌‬ ‫شمشێرێىك ده‌گمه‌نم له‌ ده‌سته‌‪،‬‬ ‫گه‌وره‌ ده‌بێ‪،‬‬ ‫ده‌چمه‌ ناو تارمایى هه‌ره‌ ڕه‌ش و‬ ‫ه ئاگرى سوور‬ ‫وه‌ك له‌ ناو دارستانێك ك ‌‬ ‫سه‌رادووى ده‌نێم‪،‬‬ ‫ڕاده‌كا‪،‬‬ ‫ه ناو هه‌موو تۆقینێك‪ ،‬ده‌چمه‌‬ ‫ده‌چم ‌‬ ‫پێشكه‌وتنى جوان گوڵگونه‌‪ ،‬نیگاش‬ ‫ناو هه‌موو شه‌وێك‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر پیرۆزه‌یى مۆڵه‌ق بووه‌‪،‬‬ ‫من ئه‌فالتونم‪ ،‬ده‌بینم‪ ،‬من نیوتۆنم‪،‬‬ ‫بڕۆ‪ ،‬ئیرت وێڕاى تێپه‌ڕین ڕابردوو‬ ‫شت ده‌دۆزمه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵڵووشه‌‪،‬‬ ‫له‌ كونده‌په‌پوو ئاتێن دروست ده‌كه‌م‪ ،‬ده‌مه‌وێ هه‌موو شتێك سه‌رم بۆ‬ ‫له‌ گورگ‬ ‫دانه‌وێنێ‪ ،‬كانزاى نه‌شكاو‪،‬‬ ‫ڕۆما‪ ،‬هه‌ڵۆش پێمده‌ڵێ‪ :‬تۆ پێشكه‌وه‌ ! وازدێنم‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ك من یه‌كسانم به‌‬ ‫كریست له‌ ناو گۆڕى منه‌ و ئه‌یوبیش‬ ‫ه مه‌زنه‌كان‪،‬‬ ‫نادیاریی ‌‬ ‫له‌سه‌ر منى خۆڵه‌‪،‬‬ ‫نشێوه‌كان به‌ ترێ ده‌چێنم وه‌ك ئه‌و كه‌‬ ‫ه‬ ‫ه ناو هه‌ردوو ده‌ستم ب ‌‬ ‫ده‌ژیم! ل ‌‬ ‫ه هه‌نگڤین ده‌یچێنێ‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫هاوسه‌نگى ڕاده‌گرم‬ ‫وه‌ك ئه‌و گۆى خڕ له‌ ئاسامن به‌ره‌اڵ‬ ‫گیان و جه‌سته‌‪ ،‬من ئینسانم‪ ،‬دواجار‬ ‫ده‌كه‌م‪،‬‬ ‫سه‌ردار و ئازاد !‬ ‫ه‬ ‫كۆشكێك له‌و ‌ه دروست ده‌كه‌م ك ‌‬ ‫من ئاده‌م‌ـى هه‌ره‌ كه‌ونارام! ئاره‌زووم زیندانم بوو‪،‬‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬شت ده‌زانم‪ ،‬هه‌ست به‌ شت‬ ‫به‌ به‌نێىك زیندوو ئه‌م سه‌رجه‌ب به‌و‬ ‫ده‌كه‌م‪،‬‬ ‫سه‌رجه‌ب ده‌به‌ستمه‌وه‌‪،‬‬ ‫دره‌ختى ژیانم له‌ناو قامكه‌ به‌هێزه‌كانم گیان له‌سه‌ر باڵى بروسكه‌ ده‌دزم‬ ‫ڕاگرتووه‌‪،‬‬ ‫كه‌وانه‌ى نه‌مرۆد ڕاده‌خه‌م‪ ،‬كه‌وانه‌ى‬ ‫شادمانم‪ ،‬له‌سه‌ر سه‌رى خۆم‬ ‫خودایى له‌ ئاسن‪،‬‬ ‫ده‌یهه‌ژێنمه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه هاشه‌ى دێ‪ ،‬ئه‌و تیره‌‬ ‫ئینجا ئه‌و تیر ‌ه ك ‌‬ ‫ئینجا وه‌ك ئه‌وه‌ى باى ڕه‌شه‌بایه‌ك بم‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌فڕێ‪،‬‬ ‫ه پڕ له‌ پرته‌قاڵه‌ ئاڵتوونییه‌كاىن‬ ‫چڵ ‌‬ ‫ه‬ ‫ه كه‌ ده‌ینێرم ‌‬ ‫وشه‌كاىن خۆم ‌‬

‫په‌راوێز ‪:‬‬ ‫ڤیكتۆر هوگۆ‪ :‬له‌ ساڵى ‪ 1802‬ل ‌ه دایكبوو‌ه‬ ‫و ل ‌ه ساڵى ‪ 1885‬كۆچى دوایى كردووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه شاعیر و ڕۆماننووس و شانۆنووس‬ ‫و هونه‌رمه‌ندى گه‌وره‌ى فرانسى‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كى‬ ‫زۆر مه‌زنى له‌ ئه‌ده‌بى فرانسى جیهانى كردووه‌‪.‬‬ ‫‪ -1‬باخوس‪ :‬خواوه‌ندى شه‌راب ل ‌ه الى‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ڕۆمانه‌كان‪ ،‬هاوتاكه‌ى خواوه‌ند دیۆنیزۆس ل ‌ه‬ ‫میتۆلۆژیاى گرێكى‪ ،‬خواوه‌ندى شه‌راب و خاك و‬ ‫مه‌ستى و ڕابواردن و سروشته‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬دوكالیۆن‪ :‬هاوتاى نوح ‌ه ل ‌ه چیرۆكى‬ ‫تۆفانى ته‌ورات و ئینجیل‪ ،‬یه‌كێ ل ‌ه شاكانى‬ ‫گرێك ‌ه و ل ‌ه هه‌مان كات پاڵه‌وانێكیشه‌‪ ،‬كوڕى‬ ‫پڕۆمیتوسه‌‪.‬‬

‫ئه‌وسه‌رى دنیا‪.‬‬ ‫قسه‌ له‌گه‌ڵ ڕاین‪ ،‬گه‌نج‪ ،‬ئۆرێگان‬ ‫ده‌كه‌م‪،‬‬ ‫وه‌ك سێ گەڕیده‌ى ناو یه‌ك ڤاگۆن‪.‬‬ ‫مه‌ودا چیرت نییه‌‪ ،‬له‌ كۆنه‌ فه‌زاى به‌رز‬ ‫و مه‌زن‪،‬‬ ‫كورته‌بااڵیه‌ك دروست ده‌كه‌م‪ ،‬ده‌ڕۆم‪،‬‬ ‫ئینجا به‌رانبه‌ر به‌م جورئه‌ته‌ى خۆم‪،‬‬ ‫ه دڵپیسه‌كان سه‌رى‬ ‫ه زه‌به‌الح ‌‬ ‫قوله‌ڕه‌ش ‌‬ ‫بۆنكه‌رى خۆیان قیت ده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫پرۆمێتوس‪ ،‬زنجیركراو له‌ قه‌فقاس‪،‬‬ ‫هاوارێك ده‌كا‪،‬‬ ‫هه‌موو پێیان سه‌یره‌ ده‌بینن فرانكلین‬ ‫بروسكه‌ ده‌دزێ‪،‬‬ ‫فولتۆن‪ ،‬وه‌كو ژۆپیتێرێك كردبوویه‌‬ ‫بارووت‬ ‫لێڤیاتان هه‌ڵده‌ستێته‌وه‌ و له‌ ڕووبار‬ ‫ده‌په‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫گالڤاىن‪ ،‬ئارامه‌‪ ،‬مه‌رگ له‌ناو‬ ‫پێكه‌نینێىك تاڵ ده‌خنكێنێ‪،‬‬ ‫ڤۆلتا شمشێرى فریشته‌ به‌ ده‌سته‌كاىن‬ ‫ده‌گرێ‪،‬‬ ‫ده‌یتاوێنێته‌وه‌‪ ،‬جیهانیش له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌نگم ده‌له‌رزێ‪،‬‬ ‫قابیل مرد‪ ،‬ئاینده‌ش به‌ هابیىل الو‬ ‫ده‌چێ‪،‬‬ ‫سه‌رله‌نوێ عه‌ده‌ن داگیرده‌كه‌مه‌وه‌‪،‬‬ ‫بابلیش ته‌واو ده‌كه‌م‪،‬‬ ‫هیچ شتێك بێ من نابێ‪ ،‬رسوش‬ ‫سه‌ره‌تای منه‌‪ ،‬كۆتایى پێده‌هێنم‪.‬‬ ‫ئاى‪ ...‬زه‌مین‪ ،‬من شاى تۆم‪ .‬‬

‫‪ -3‬هانیبال‪ :‬سه‌رله‌شكرێكى مه‌زنى ڕۆمانى بوو‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئاتێن‪ :‬پایته‌ختى یۆنان‪( .‬زۆرجار كورد‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه ده‌نووسن ئه‌سینا‪ ،‬ئه‌م هه‌ڵه‌یه‌ش‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ى وه‌رگرتنه‌ ل ‌ه زمانى عه‌ره‌بى‪).‬‬ ‫‪ -5‬نه‌مرۆد‪ :‬ڕاوكه‌رێكى زۆر ب ‌ه توانا و شاره‌زا‬ ‫و نیشانه‌شكێن بووه‌‪ ،‬كه‌سایه‌تییه‌كه‌ ل ‌ه ته‌ورات‬ ‫ناوى هاتووه‌‪.‬‬

‫ڤیکتۆر هوگۆ‬ ‫ه فرانسییه‌و ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕاىن ل ‌‬ ‫د‪ .‬موحسین ئه‌حمه‌د عومه‌ر‬

‫‪ -6‬بروسكه‌‪ :‬چه‌كى خواوه‌ند زیۆسه‌‪.‬‬ ‫‪ -7‬لێڤیاتان‪ :‬گیانه‌وه‌رێكى دڕنده‌ى‬ ‫ئه‌فسانه‌ییی ‌ه ل ‌ه ته‌ورات ب ‌ه "لۆتان" ناوى هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪ -8‬گالڤانى‪ :‬لویجى گالڤانى‪ :‬زانایه‌كى‬ ‫ئیتالیی ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌ى هه‌ژده‌هه‌م ژیاوه‌‪ ،‬فیزیكناس‬ ‫و بیۆلۆژیناس بووه‌‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )307‬دوشەممە ‪201٦/٨/15‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪307‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )307‬دوشەممە ‪2016/٨/15‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئۆردوگانیزم‪..‬‬ ‫ئایین‌و دەوڵەت لەتوركیای دوای كودەتا‬ ‫لەبارەی ئایندەی سێكیۆالریزم‌و مۆدێلی ئیسالمیی توركییەوە‬

‫«‬

‫«‬

‫نێو پارتی رەفاه كردبوویانە بەرنامەی كاری‬ ‫سیاسیی خۆیان‪ .‬لەهاتنی ئەم پارتەوە‬ ‫پرسیاری شارەزایانی توركیاناسی ئەوەیە‪،‬‬ ‫ئاخۆ ئایندەی سێكیۆالریزم لەژێر سایەی‬ ‫دیموكراسیەتی پارێزگاری ئاكەپەدا بەرەو‬ ‫كوێ دەچێت؟ ئەم هێزە تاكوێ دەتوانێ‬ ‫لەگەڵ سێكیۆالریزمدا هەڵبكات لەكاتێكدا‬ ‫رەگو ریشە‌و بنەچەیەكی ئیسالمیی هەیە؟‬ ‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬ ‫ئایا هەمان سێكیۆالریزمی كەمالیی دەبێت‬ ‫یاخود مۆدێلێكی جــیــاوازتــر‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫کاتێکدا لەهەوڵی وێناكێشانەوە‌و پێكهێنانی‬ ‫كۆمارێكی نــوێــدایــە؟ بەتایبەت پاش‬ ‫«دەوڵەتی سێكیۆالر‬ ‫هەوڵی كودەتا شكستخواردووەكەی ‪15‬ی‬ ‫تەمموز‪ ،‬كەلەئێستادا ئاكەپە بەر نزیكترین‬ ‫دژی ئاین نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مۆدێلی ئیسالمی كۆمەاڵیەتی لەخۆی‪،‬‬ ‫گرەنتی ئازادیی ئاینییە‪،‬‬ ‫كەگولەنییەكانن دەكەوێت‌و تۆمەتباری‬ ‫سەرەكی پشت هەوڵی كودەتاكەن‪ .‬چونكە‬ ‫تەنانەت پێویستە رێز‬ ‫بەریەككەوتنەكە تەنها سیاسیی نییە‪،‬‬ ‫كەئاكەپە بزوتنەوەی خزمەتی بەهەوڵی‬ ‫لەبێباوەڕان بگرێت‌و‬ ‫كودەتا تۆمەتبار كردووە‌و رۆژانە ئەندام‌و‬ ‫بشیانپارێزێت»‬ ‫الیەنگرانیان دەستگیر دەكات‪ ،‬بەڵكو كار‬ ‫گەیشتۆتە داخستنی سەرجەم زانكۆ‌و‬ ‫رەجەب تەیب ئۆردوگان خوێندنگە‌و پەیمانگەكانیشیان نەك تەنها‬ ‫لــەســەر ئاستی نــاوخــۆی واڵت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لـــەدەرەوە‌و واڵتانی تریش‪ ،‬كە بوونیان‬ ‫هەیە لەرێگەی ئاراستەكردنی داواكارییەوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم بەریەككەوتنە بەریەككەوتنی دوو‬ ‫دەسپێك‬ ‫بەهەموو پێوەرەكان كودەتای ‪15‬ی مۆدێلی ئاینییە بەر لەوەی بەریەككەوتنی‬ ‫تەمووزی ‪ 2016‬قۆناغێكی نوێ‌و خاڵێكی سیاسیی بێت‪.‬‬ ‫یەكالكەرەوەیە لەمێژووی هاوچەرخی‬ ‫ئایندەی سێكیۆالریزم لەتوركیا پاش‬ ‫توركیادا‪ ،‬هەروەك سەرۆك وەزیرانی ئەو‬ ‫هەوڵی كودەتا‬ ‫واڵتەش (بن عەلی یەڵدرم) جەختی كردەوە‪،‬‬ ‫كــاتــێــك ئـــۆردوگـــان پـــاش شكست‬ ‫كە «رۆژی ‪15‬ی تەمووزی دووەم رۆژی‬ ‫سەربەخۆیی توركیایە»‪ ،‬ئەم وتەیە لەخۆڕا پێهێنانی كودەتاكە وتــی «كودەتاكە‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬ئێمە بۆچوونمان وایە ئیدی دیارییەكی خوا بوو‪ ،‬واڵت لەو میكرۆبانە‬ ‫لەو دیرۆكەوە سیاسەتكردن‪ ،‬ئابووریی‪ ،‬پــاك دەكــەیــنــەوە»‪ .‬ئــەم وتــەیــە زۆر‬ ‫ئایین‌و دەوڵەت‪ ،‬سیاسەتی دەرەوە‌و ناوخۆ مانا هــەڵــدەگــرێــت‪ ،‬راســتــە مەبەستی‬ ‫بەجۆرێكی تر رەنگڕێژ دەكرێنەوە‪ ،‬ئیدی لەتێوەگالوانی كودەتاكە بــوو‪ ،‬دواجــار‬ ‫قۆناغی نوێ دەستپێدەكات‪ ،‬كەدەشێ گولەنییەكان‌و ئەوانەشی لەكەمالییەكان‬ ‫ناوی بنێین قۆناغی (ئۆردوگانیزم) یاخود لەبزوتنەوەی خــزمــەت‌و بیركردنەوەی‬ ‫قۆناغی (پــۆســت‪ -‬كەمالیزم)‪ ،‬چونكە ئەوەوە نزیكن‪ ،‬بەاڵم بەپێی راپۆرتی میدیا‬ ‫لەبنەڕەتەوە لەهاتنی ئاكەپەوە بۆ سەر ئەڵمانییەكان سێكیۆالرەكانیش ترسیان‬ ‫تەختی دەسەاڵت لەساڵی ‪ ،2002‬هەڵگری لێنیشتووە‪ ،‬چونكە رێ‌و شوێنەكانی‬ ‫مۆدێلێكی نوێ بوون لەسیاسەت‪ ،‬لەهزری حكومەتی ئاكەپە‌و لێدوانە ئاگرینەكانی‬ ‫ئاینی‪ ،‬لەكاركردنی ئابووریی‪ ،‬بەجۆرێك خودی ئۆردوگان بۆنی تۆڵەكردنەوەیان‬ ‫هەر لەسەرەتاوە كاریان لەسەر تێپەڕاندنی لــێــدێــت‪ ،‬ئــەڵــبــەت مــەحــاڵــە ئاكەپە‬ ‫ئەو مۆدێلە كۆنە كرد‪ ،‬كە سیاسییەكانی دەستبەرداری سیكیۆالریزم ببێت‪ ،‬چونكە‬

‫نەسیجی كۆمەاڵیەتی‌و فیكری ئاكەپە‬ ‫تەنها لەسیاسەت‌و دەسەاڵتەوە سەرچاوەی‬ ‫نەگرتووە‪ ،‬ئەوەندەی دەركەوتنی ئاكەپە‬ ‫لەسەر شانۆی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫توركیا ریشەیەكی كۆمەاڵیەتیی هەیە‪،‬‬ ‫كەدەرهاویشتەی گۆڕانكاریی چینایەتی‌و‬ ‫هاتنەپێشەوەی چینی مامناوەندی‬ ‫كۆمەڵگە ‌و وردە بــۆرژوا‌و بازرگان‌و ئەو‬ ‫گۆڕانكارییە شارنشینییە بوو‪ ،‬كە لەسااڵنی‬ ‫هەشتاكانەوە دەستپێكرد‪ .‬بــەاڵم هەر‬ ‫لەدەسپێكەوە ئاكەپە لەپەیڕەوو پرۆگرام‌و‬ ‫جیهانبینیدا بۆ ئازادییە تاكەكەسیی‌و‬ ‫دەستەجەمعییەكان‌و خــێــزان‌و بــازار‌و‬ ‫ئاین‌و‪...‬تاد‪ ،‬جەختی لەتێكەڵكێشكردنی‬

‫پەیوەندی‌و كۆمەكی داعش‪ ،‬لەالیەكیترەوە‬ ‫تۆمەتباركردنی ئەمەریكا بەبوونی دەست‬ ‫لــەكــودەتــا شكستخواردووەكەی ‪15‬ی‬ ‫تەممووز‪ ،‬رادەستنەكردنی‌و پەنادانی‬ ‫گــولــەن‪ .‬بۆیە زۆربـــەی شیكردنەوەی‬ ‫بۆچوونەكان لەمەڕ ئایندەی سێكیۆالریزم‬ ‫لەتوركیا بەگشتی‌و بەتایبەتیش پاش‬ ‫كــودەتــا شكستخواردووەكە بــۆ ئــەوە‬ ‫دەچن‪ ،‬كە ئاكەپە دەستبەرداری مۆدێلی‬ ‫سێكیۆالریزمی كەمالیی ببێت‌و مۆدێلێكی‬ ‫نــوێ لەسێكیۆالریزم لەژێر رۆشنایی‬ ‫تێز‌و جیهانبینییە ئاینی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابوورییەكەیدا بەرهەم بهێنێت‪ ،‬هەروەك‬ ‫هەندێ لەمیدیای ئەوروپی باس لەترسی‬

‫پەیوەندی ئاین‌و دەوڵەت‌و ئایندەی‬ ‫مۆدێلی ئیسالمیی توركیی‬ ‫بەشێكی تر لەو پرسیارانەی پاش‬ ‫هــەوڵــی كــودەتــا شكستخواردووەكە‬ ‫هاتوونەتە ئــاراوە‪ ،‬ئەوەیە دوای ئەم‬ ‫رووداوانـــــە پــەیــوەنــدی نــێــوان ئاین‌و‬ ‫دەسەاڵت لەتوركیا بەرەو كوێ دەڕوات‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئاكەپە لەسەردەمی نوێدا‬ ‫یەكەم پارتی سیاسی پاشخان ئیسالمییە‬ ‫كە زیاتر لە‪ 10‬ساڵ لەتەختی دەسەاڵتدا‬ ‫بمێنێتەوە؟ ئایا مۆدێلی ئیسالمی‬ ‫توركیی بەتایبەت مۆدێلە سیاسییەكەی‬ ‫كە ئاكەپە نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتی پاش قۆناغی كودەتا چۆن‬

‫رەنگە ئاكەپە دەستبەرداری مۆدێلی‬ ‫سێكیۆالریزمی كەمالیی ببێت‌و مۆدێلێكی‬ ‫نوێ لەسێكیۆالریزم لەژێر رۆشنایی تێز‌و‬ ‫جیهانبینییە ئاینی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییەكەیدا‬ ‫بەرهەم بهێنێت‪،‬‬

‫بــەدابــو نەریتە توركییە رەسەنەكان‬ ‫كردەوە‪ .‬بۆیە لەمەسەلەی سێكیۆالریزم‌و‬ ‫ئاینیشدا رێــگــەیــان نــەدا دەستكاری‬ ‫سیستەمی سێكیۆالری دەوڵەت بكرێت‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە بوونە پارێزەریی‌و لەوالشەوە‬ ‫ئاینیان دوورگرت لەكایەی سیاسیی‌و زیاتر‬ ‫كار لەسەر بەها ئیسالمیی‌و ئاینیەكان‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی‬ ‫لەناوچەكەدا هاتوونەتە ئاراوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫جەنگ دژی داعـــش‌و بەشدارنەبوونی‬ ‫توركیا‌و ساردبوونەوەی پەیوەندییەكان‬ ‫لەگەڵ ئەمەریكا‌و ئەوروپا‪ ،‬بەدگومانی‬ ‫توركیا بەرامبەر پالنی نوێی ئەمەریكا بۆ‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و پشتیوانی لەكورد‬ ‫لەسوریا‌و تۆمەتباركردنی توركیا بەبوونی‬

‫بەشێك لەسێكیۆالریستە كەمالییەكان‬ ‫دەكەن لەكاردانەوە‌و هەنگاوەكانی ئاكەپە‌و‬ ‫ئۆردوگان پاش ‪15‬ی تەمموز‌و ئاماژەیان بۆ‬ ‫ئەوە كردووە‪ ،‬كە لەگەڵ كورد‌و گولەنییەكان‬ ‫بەشێك لەسێكیۆالریستەكانیش توركیا‬ ‫بـــەرەو ئــەوروپــا بەجێدێڵن‪ .‬هــەروەك‬ ‫هەندێ لەشارەزایانی بواری توركیاناسی‬ ‫بــاس لـــەوەش دەكـــەن‪ ،‬ئاخۆ دواجــار‬ ‫ئــۆردوگــان‌و ئاكەپە دەگــەڕێــنــەوە سەر‬ ‫شــونــاســە ئیسالمییەكەیان لـــەرووی‬ ‫سیاسی‌و فەرمانڕەواییەوە‌و كار لەسەر‬ ‫وردە وردەی رێ‌و شوێنە ئیسالمییەكان‬ ‫لەتوركیا دەكەن‪ ،‬یاخود بەهەمان شێوەی‬ ‫سەرەتا لەسەر ئیسالمی نەرم‌و پارێزەری‬ ‫سێكیۆالریزم دەمێننەوە‪.‬‬

‫مامەڵە دەكات؟ ئاخۆ دەتوانێ پەرەی‬ ‫زیاتر بەئازادییە تاكەكەسییەكان بدات؟‬ ‫ئایا دەتوانێت ئەو هەواجسانەی رۆژئاوا‬ ‫تێپەڕێنێت كە بەردەوام وەك مەترسی‬ ‫گەورە هەیان بووە بەرامبەر ئیسالمی‬ ‫سیاسیی هەڵكشاو بەرەو دەسەاڵت؟‬ ‫ئایا مۆدێلی ئیسالمی توركی‪ ،‬كە جێی‬ ‫شانازی ئیسالمیی سیاسیی جیهانی بوو‬ ‫بەئیسالمی سیاسیی كوردیشەوە بەو‬ ‫مۆدێلە دەمێنێتەوە؟‬ ‫بێگومان وەاڵمـــی ئــەو پرسیارانە‬ ‫پەیوەستە بەهەنگاوە ئایندەییەكانی‬ ‫ئاكەپەوە‪ ،‬بەجۆرێك ئیسالمی توركیی زۆر‬ ‫كاریگەر بووە بە بارودۆخە سیاسەكانی‬ ‫پێش هەوڵی كودەتاكەی ‪15‬ی تەمموز‌و‬

‫دواتریش بەتایبەت بەرامبەر ئەمەریكا‌و‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬بەدیاریكراویش لەهاتنە سەر‬ ‫تەختی دەسەاڵتەوە راستە پارێزگاری‬ ‫لەسیستەمی سێكیۆالر كــردووە بەاڵم‬ ‫هەرگیز وەك مۆدێلی سێكیۆالریزمی‬ ‫كەمالیی لێی نــەڕوانــیــوە‪ ،‬كەزیاتر‬ ‫لەسێكیۆالریزمی فەرەنسییەوە نزیكبووە‪،‬‬ ‫بۆیە بەپێی زۆر لێكدانەوە پێشبینی‬ ‫دەكرێت ئەو مۆدێلی سێكیۆالریزمەی‬ ‫ئاكەپە بیری لێدەكاتەوە‌و كاری بۆ بكات‬ ‫بچێتەوە سەر سێكیۆالریزمی مۆدێلی‬ ‫سویسری یان بەریتانی یان ئەمەریكی‪،‬‬ ‫كەزیاتر وەك رێكخەری پەیوەندی‬ ‫نێوان ئاین‌و دەســـەاڵت‌و رێكخستنی‬ ‫كاروباری هاواڵتیان كار دەكــات‌و رێز‬ ‫لەبیروبۆچوونی ئاینیان بگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرسیار لــێــرەدا ئــەوەیــە‪ ،‬ئاكەپە كە‬ ‫ئێستا كەوتۆتە گیانی گولەنییەكان‌و‬ ‫ئیسالمی كۆمەاڵیەتیی هیچ گرەنتییەك‬ ‫هەیە نەكەوێتە گیانی سێكیۆالریستە‬ ‫كەمالییەكان؟! هــەروەك ئایا دواجــار‬ ‫پرسیاری ســەرەكــی ئــەوەیــە‪ ،‬ئاكەپە‬ ‫دوو بنەمای ســەرەكــی سێكیۆالریزم‬ ‫قبوڵ دەكات‌و لەتوركیا دەیانهێڵێتەوە‬ ‫وەك هەستیارترین بابەتی نێوان ئاین‌و‬ ‫دەســـەاڵت‪ ،‬كەئەوانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫یەكەمیان‪ ،‬هیچ دامەزراوەیەكی ئاینی‬ ‫شوێنی دامەزراوەكانی جێبەجێكردن‌و‬ ‫دادوەریـــــی‌و یــاســادانــان لــەدەوڵــەتــدا‬ ‫نەگرێتەوە‪ .‬دووەمــیــان‪ ،‬دەوڵــەت هیچ‬ ‫ئاینێكی فەرمی نەبێت‪ .‬واتە لەمەسەلەی‬ ‫یاساداناندا ئایا دەتوانێت وەك ئێستا‪،‬‬ ‫كە لەتوركیا هەیە پشت بەئاینی ئیسالم‬ ‫نابەستێت‪ .‬لەكۆتاییدا ئێمە بڕوامان‬ ‫وایە ئاكەپە كار لەسەر بەرهەمهێنانی‬ ‫ئــەو مــۆدێــلــە لــەســێــكــیــۆالریــزم وەك‬ ‫پەیوەندی نێوان ئاین‌و دەوڵەت دەكات‪،‬‬ ‫كەدەستێوەردان لەئازادییە تاكەكەسیی‌و‬ ‫دەستەجەمعییەكان‌و بواری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئــابــووری بــكــات‌و‪ ،‬لــەبــری راستەوخۆ‬ ‫جێبەجێكردنی تەعالیمە ئیسالمییەكان‬ ‫زیاتر وەك بەها‌و ترادیسیۆن‌و فەرهەنگ‬ ‫جێبەجێیان بكات لەسەرجەم بوارەكاندا‬ ‫بەكاوەخۆ‪ ،‬بەوەش لەئایندەدا مۆدێلێك‬ ‫نامێنێتەوە بەتەواوی لەسەر شێوەی‬ ‫سێكیۆالریزمی كەمالیی‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )307‬دوشەممە ‪201٦/٨/15‬‬

‫‪2‬‬

‫تەکتیکی حاشالێ‌کردن‪ ،‬لە بیری ئیسالمیی داکۆکیکاری نوێدا‬

‫لە چیرۆکی قەسابخانەی (بەنو قوڕەیظە)دا ‪ -‬مشتومڕێک لەگەڵ مامۆستا (ئەیوب زەڵمی)‬ ‫بەشی (‪ )٢٣‬و کۆتایی‬ ‫تەم‌ومژی دەوری ئیبن ئیسحاق‬ ‫ئەو تەم‌ومژ و هەڵسەنگاندنە سەلبیەی‬ ‫لەسەر (ئیبن ئیسحاق)‪ ،‬خاوەنی یەکەمین‬ ‫ژیاننامەی تەواوی پێغەمبەر‪ ،‬دروست بوە؛‬ ‫ڕەگ‌وڕیشەی دەچێتەوە بۆ دو شت‪ :‬یەکەم؛‬ ‫کێشە و کێشمەکێشی لەگەڵ دوان لە ناوە‬ ‫دیارەکانی قوتابخانەی مەدینە لە حەدیث و‬ ‫گێڕانەوە ئیسالمیەکاندا‪ ،‬ئەوانیش (هیشام‌ی‬ ‫کوڕی عوڕوە) و (مالیك)‪ .‬دوەمیش؛ گومانی‬ ‫مەیلی ئیبن ئیسحاق بەالی شیعەگەرێتی‬ ‫و هەروەها قەدەرگەرایی‪ .‬ئەمانە بونەتە‬ ‫هۆی ئــەوەی لە کەلەپوری «زانستەکانی‬ ‫حــەدیــث»ـــدا و لــەالیــەن بەشێکەوە لە‬ ‫پێشەوایانی ئەو بوارە ئیبن ئیسحاق وەکو‬ ‫گێڕەرەوەیەک و سەرچاوەی «حەدیث»‬ ‫پەسەند نەکرێت‪.‬‬ ‫هیشام‌ی کوڕی عوڕوە‪ ،‬و ئیبن ئیسحاق‬ ‫دەکرێت بوترێت سەرەتای ئەو تێڕوانینە‬ ‫ناپەسەندکارەی بەرامبەر ئیبن ئیسحاق‬ ‫دروســـت بـــوە؛ دەگــەڕێــتــەوە بــۆ قسەی‬ ‫(هیشام‌ی کــوڕی عــوڕوە) لەسەری‪ .‬ئەم‬ ‫کەسێتیە‪( ،‬هیشام‌ی کوڕی عوڕوەی کوڕی‬ ‫ئەل‪-‬زوبەيری کــوڕی ئــەل‪-‬عــەووام) (‪-٦١‬‬ ‫‪ ١٤٦‬ك‪ ،).‬کوڕی یەکێک لە «تابیعی»ـە‬ ‫گەورەکان (عــوڕوەی کــوڕی ئەل‪-‬زوبەير)‬ ‫(‪ ٩٤-٢٣‬ك‪ ، ).‬و زانا و هەڵگرێکی گەورەی‬ ‫«حەدیث» بوە‪ ،‬و زۆر کەس حەدیثیان لێ‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬وەکو مالیك و سوفیانی ثەوری‬ ‫و شوعبە‪( .‬فاطيمهی کچی ئەل‪-‬مونذیر) ی‬ ‫ژنیشی هەر حەدیسبێژ بوە و خەڵکێک لێیان‬ ‫گێڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫جــا بــە هــۆی ئـــەوەی ئیبن ئیسحاق‬ ‫هەندێک حەدیثی لە (فاطيمه) ی ناوبراوەوە‬ ‫گــێــڕاوەتــەوە؛ هیشام ئــەمــەی بــە درۆ‬ ‫خستوەتەوە‪ ،‬و سوێندی خواردوە کە ئیبن‬ ‫ئیسحاق هەرگیز ژنی ئەوی نەبینیوە! بۆیە‬ ‫وتویەتی‪ :‬ئیبن ئیسحاق درۆزن «کذاب»ـە!‬ ‫(ئیبن عەدیی) (‪ ٣٦٥-‬ك‪ ).‬لە کتێبی‬ ‫«الکامل في ضعفاء الــرجــال»ـــدا ـ کە‬ ‫تەرخان‌کراوە بۆ باسی ئەوانەی لە گێڕانەوەی‬ ‫حەدیثدا بە «ضعيف» دادەنرێن و قسەیان‬ ‫لەسەرە لەو بارەیەوە ـ چیرۆکەکە بەم شێوەیە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ :‬له «سولەیمان‌ی کوڕی داوود»‬ ‫(أبو الربيع الزهراني) ەوە‪ ،‬کە وتویەتی‪:‬‬ ‫یەحیای کوڕی سەعیدی ئەل‪-‬قەططان پێی‬ ‫وتوە‪ :‬موحەممەدی کوڕی ئیسحاق درۆزنە‬ ‫«أشهد أن حممد بن إسحاق ك ّذاب»‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫وتم چۆن دەزانیت؟ یەحیا وتی‪ :‬ووهەیب‌ی‬ ‫کوڕی خالید (‌أبو بكر الباهلي) پێی وتم کە‬ ‫ئیبن ئیسحاق درۆزنە‪ ،‬منیش پێم وت‪ :‬چۆن‬ ‫دەزانــیــت؟ ووهەیب وتــی‪ :‬مالیك‌ی کوڕی‬ ‫ئەنەس پێی وتم‪ :‬ئیبن ئیسحاق درۆزنە‪ ،‬پێم‬ ‫وت‪ :‬چۆن دەزانیت؟ مالیك وتی‪ :‬هیشامی‬ ‫کوڕی عوڕوە پێی وتم‪ :‬ئیبن ئیسحاق درۆزنە‪،‬‬ ‫منیش پێم وت‪ :‬چۆن دەزانیت؟ هیشام پێی‬ ‫وتم‪ :‬لە (فاطيمهی کچی ئەل‪-‬مونذیر)ی ژنم‬ ‫حەدیثی گێڕاوەتەوە‪ ،‬لە کاتێکدا کە بە نۆ‬ ‫ساڵی کراوەتە بوک بۆم و لەو کاتەوە هەتا‬ ‫مردنی هیچ پیاوێک نەیبینیوە! («حدَّث عن‬ ‫امرأتي فاطمة بنت املنذر ُوأ ِ‬ ‫علي وهي‬ ‫دخلت ّ‬ ‫بنت تسع سنني وما رآها رجل حتى َل ِقيت اهلل)َ‬ ‫(‪ .)1‬و هەمان شت پێشتر و بەکورتی لە‬ ‫«الضعفاء» ی (ئەبو زوڕعە)(‪ ،)2‬و دواتر‬ ‫لە «الضعفاء الکبیر» ی (ئەل‪-‬عوقەیلی)‬ ‫(‪ )3‬و «الجرح والتعدیل» ی (ئیبن ئەبی‬ ‫حاتیم)(‪ )4‬و سەرچاوەکانی دواتردا هاتوە‪.‬‬ ‫ئەم ڕەخنە و تانەیە بە چەند شێوەیەک‬ ‫وەاڵم دراوەتەوە‪:‬‬ ‫ـ ئیمام (ئەحمەد) وتویەتی‪ :‬ڕەنگە ئیبن‬ ‫ئیسحاق لە کاتێکدا حەدیثی لە فاطيمه‬ ‫وەرگرتبێت کە ئەو ژنە چوە بۆ مزگەوت یان‬ ‫هاتوەتەوە لە مزگەوت و ئیتر لە ڕێگادا ئیبن‬ ‫ئیسحاق لێی بیستبێت(‪.)5‬‬ ‫ـ هــەر ئیمام (ئــەحــمــەد) ئەگەرێکی‬ ‫تــری بــاس ک ــردوە کــە وتــویــەتــی‪ :‬ڕەنگە‬ ‫ئیبن ئیسحاق ئیزنی سەردانی فاطيمهی‬

‫مالیك‪ ،‬و ئیبن ئیسحاق‬ ‫سەرچاوەیەکی تــری هەڵسەنگاندنی‬ ‫خراپ بۆ ئیبن ئیسحاق؛ ئیمام (مالیك‌ی‬

‫ئیبن ئیسحاق‪ ،‬و قەدەرگەرایی و‬ ‫شیعەگەری‬ ‫لــە ڕاســتــیــدا هــۆکــارێــکــی سەرەکیی‬ ‫گومان‌کردن لە ئیبن ئیسحاق (و زۆر کەسی‬ ‫تریش) و ڕەت‌کــردنــەوەی گێڕانەوەکانی‬ ‫الی هەندێک؛ هۆکارێکی «عەقائیدی»ـە‪.‬‬ ‫ئەویش بە پلەی یەک ئەمەیە کە گوایە ئیبن‬ ‫ئیسحاق شیعەگەرێتی «تشيع»ێکی تێدایە‪،‬‬ ‫واتە خۆشەویستی و مەیلێکی بەالی عەلی و‬ ‫نەوەکەیدا و مافیان لە ئیمامەت و خیالفەتدا‬ ‫هەیە (لە ڕاستیدا شیعەگەرێتیی هەندێک‬ ‫لە زانــا ئیسالمیەکانی حەدیث و سیرە؛‬ ‫هەر ئەوەندە بوە کە باسی پێشەنگیی‬ ‫بنەماڵەی پێغەمبەر و بەتایبەتی عەلییان‬ ‫لە ئیسالمدا کردوە و زانیویانە و باسیان‬ ‫کردوە کە بنەماڵەی ئومەوی لە دژایەتیی‬ ‫ئیسالمدا پێشەنگ بون و درەنگ موسوڵمان‬ ‫بون‪ ،‬ئەمە بۆیان بە شیعەگەرێتی دانراوە‪..‬‬ ‫بۆیە ئومەویەکان بەگشتی خۆشییان لە‬ ‫گێڕانەوەکانی «مــەغــازی» و «سیرە»‬ ‫نەهاتوە‪ ،‬چونکە هیچ شانازییەکی بۆ‬ ‫ئەوان تێدا نیە‪ ،‬و بەپێچەوانەوە باسەکە‬ ‫هەر باسی خەباتی بنەماڵەی پێغەمبەر و‬ ‫هەروەها مەدینەییەکانە)‪ ،‬هەروەها گوایە‬ ‫پێوەی دەرکــەوتــوە کە «قــەدەری»ـــە‪،‬‬ ‫واتە لەوانەیە وەکو موعتەزیلە و کۆمەڵێک‬ ‫گروپی تر بــاوەڕیــان بە ئــازادیــی مرۆڤ‬ ‫هەیە لە کارە خۆویستەکانیدا و باوەڕیان‬ ‫بە «قەدەر» نیە وەکو ئەوەی الی ئەهلی‬ ‫سوننە هەیە کە گوایە هەمو شتێک ـ هەتا‬ ‫کارە خۆویستەکانی مرۆڤیش ـ بە ویستی‬ ‫خوا و زانینی ئەزەلیی خوا ڕودەدات و خوا‬ ‫دروستکەری کارەکانی مرۆڤە (لە ڕاستیدا‬ ‫ئــەم گروپە کە نکولییان لە «قــەدەر»‬ ‫کردوە؛ لە سایەی دیکتاتۆریەتی ئومەوی‬ ‫و پاساوهێنانەوەيان بۆ کارەکانيان بە‬ ‫«قەدەر»ی خوایی گەیشتونەتە ئەو بڕوایە)‪.‬‬ ‫ئەم باوەڕە (نکولی‌کردن لە «قەدەر») الی‬ ‫«حافيظ»ێکی وەکو (قەتادە)یش هەبوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی بە ئەندازەیەکی کەم بوە‬ ‫و دەری‌نەخستوە؛ کار نەگەیشتوەتە ئەوەی‬ ‫الی ئەهلی سوننە متمانەی لێ بسەنێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دیارە ئیبن ئیسحاق بەڕونی ئەمەی‬ ‫پێوە دیار بوە‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئەوەی‬ ‫لە ميصرەوە دەگەڕێتەوە بۆ مەدینە و‬ ‫ئەو باوەڕەی ئاشکرا دەکات‪ .‬هەتا بەپێی‬ ‫هەندێک سەرچاوە؛ لە مەدینە لەسەر ئەوە‬ ‫قامچیی لێ دراوە (ڕەنگە لەگەڵ لێدانەکەی‬ ‫لەسەر «موغازەلە»ی ژنان هەر هەمان‬

‫«‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫خواستبێت و ئەویش ڕێگەی پێ‌دابێت‪ ،‬و بەم‬ ‫شێوەیە لێی بیستبێت‪ ،‬و هیشام ئاگای لەمە‬ ‫نەبوبێت(‪.)6‬‬ ‫ـ (ذەهەبی) دەڵێت‪ :‬قسەکەی هیشام کە‬ ‫سوێند دەخــوات کەس نەیبینیوە؛ ڕاستە‪،‬‬ ‫ئیبن ئیسحاقیش نەیوتوە بینیومە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫وتویەتی حەدیثم لێ بیستوە‪ .‬ذەهەبی دەڵێت‬ ‫من بۆ خۆیشم لە چەند ژنێکەوە حەدیثم‬ ‫بیستوە و نەیشمبینیون‪ ،‬و کۆمەڵێکیش لە‬ ‫تابیعیەکان حەدیثیان لە عائیشە بیستوە و‬ ‫هەرگیزیش نەیانبینيوە(‪.)7‬‬ ‫ـ بە هەمان شێوە (ئیبن حیببان) دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەمەی کە هیشام وتویەتی؛ شتێک نیە ببێتە‬ ‫ڕەخنە بەسەر کەسێکەوە لە گێڕانەوەی‬ ‫حەدیثدا‪ ،‬بۆ نمونە لەناو تابیعیەکاندا لە‬ ‫عێراقیەکان کەسانی وەکو ئەل‪-‬ئەسوەد و‬ ‫عەلقەمە و لە حیجازیەکان کەسانی وەکو‬ ‫ئەبو سەلەمە و عەطاء و هەندێکی تر‬ ‫حەدیثیان لە عائیشە بیستوە بەبێ ئەوەی‬ ‫بیبینن‪ ،‬هەر دەنگییان بیستوە‪ ،‬و خەڵکیش‬ ‫گێڕانەوەکانی ئەوانیان وەرگــرتــوە‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی کەسیان گەیشتبێتە الی عائیشە هەتا‬ ‫بیبینن‪ ،‬بە هەمان شێوە ئیبن ئیسحاقیش‬ ‫لە فاطيمهی ژنی هیشام حەدیثی بیستوە و‬ ‫پەردە لەنێوانیاندا هەبوە‪ ،‬و ئەگەر کەسێک‬ ‫ئەمە بکاتە بنەمای ڕەت‌کردنەوەی گێڕانەوەی‬ ‫حەدیث بەم جۆرە؛ بێ‌ئینسافیە(‪.)8‬‬ ‫بەم شێوەیە دەبینین هیچ بەڵگەیەک لەم‬ ‫قسەیەی هیشامی کوڕی عوڕوەدا نیە ببێتە‬ ‫بەڵگە بەسەر ئیبن ئیسحاقەوە و متمانەی‬ ‫لە گێڕانەوەی حەدیثدا لێ بسەنێتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئایا بۆچی هیشام بەم شێوەیە قسەی لەسەر‬ ‫ئیبن ئیسحاق کــردوە؟ چەند شتێکی لێ‬ ‫دەخوێنینەوە‪ :‬دەتوانین بڵێین بەشێکی ئەو‬ ‫کێبڕکێ و کێشمەکێشە شەخسیەیە کە هەبوە‬ ‫لەنێوان ئەم زانا دیارانەی مەدینە لەگەڵ ئیبن‬ ‫ئیسحاق‪ ..‬بەشێکیشی ڕەنگە ئەوە بوبێت کە‬ ‫ئیبن ئیسحاق لە گەنجیدا گەنجێکی قۆز و‬ ‫سەرنج‌ڕاکێش بوە‪ ،‬و باس کراوە کە لە الویدا‬ ‫جاروبار لەگەڵ ژنانی مەدینە دانیشتن و‬ ‫دەمەتەقێی هەبوە‪ ،‬و جارێک لەسەر ئەمانە‬ ‫لەالیەن ئەمیری مەدینەوە چەند قامچییەکی‬ ‫لێ دراوە و سەروقژێکی جوانی هەبوە بۆی‬ ‫بڕیوە و لێی قەدەغە کردوە لە ڕیزی دواوەی‬ ‫مزگەوت دانیشێت (کە لە ڕیزی ژنانەوە‬ ‫نزیکە!)‪ ،‬ئەمەش دوای ئــەوەی سکااڵیان‬ ‫بردوەتە الی ئەمیر کە گوایە ئیبن ئیسحاق‬ ‫مــوغــازەلــەی ژنــان دەکـــات! (ئیبن ئەل‪-‬‬ ‫نەدیم لە «الفهرست»ـدا سەرچاوەی ئەم‬ ‫باسەیە(‪ ،))9‬جا ڕەنگە کاتێک هیشام پێی‬ ‫گەیشتوە کە ئیبن ئیسحاق هەندێک حەدیث‬ ‫لە ژنی ئــەوەوە دەگێڕێتەوە؛ ئەمەی پێ‬ ‫ناخۆش بوە و خێرا ئەوەی ڕەت کردوەتەوە‬ ‫کە ئیبن ئیسحاق ژنی ئەوی بینیبێت! لە‬ ‫کاتێکدا باسەکە لە بیستنە نەک بینین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دیــارە هیشام لە هەندێک قسەوقسەڵۆک‬ ‫ترساوە!‬ ‫هــەروەهــا دەتوانین ئــەوەش بڵێین کە‬ ‫مەبەستی هیشام لە «درۆزن» («کذاب»)‬ ‫ئەم درۆیــە نیە کە کێشەیەکی ڕەوشتیە‬ ‫یان هەڵ‌بەستنی حەدیث و قسەیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مەبەست لە درۆ «کــذب» لێرەدا ئەوەیە‬ ‫کە پێی دەوترێت («کذب» ی حیجازی‪،‬‬ ‫واتــە بەکارهێنانی فرمانی «کــذب» لە‬ ‫شێوەزاری حیجازیدا)‪ ،‬کە بە واتای نەپێکان‬ ‫و ڕاست‌دەرنەچونی قسە و هەڵەکردنە‪..‬‬ ‫بەم پێیە؛ مەبەستی قسەکە ئەوەیە کە‬ ‫ئیبن ئیسحاق هەڵەی کردوە کە وتویەتی‬ ‫فاطيمهی ناوبراو حەدیثی بۆ گێڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر «کذب»ی حیجازییش نەبێت؛ هەر‬ ‫دیارە مەبەستی هیشام درۆزنی نیە بەڵکو‬ ‫تەنها مەبەستی ئەوەیە کە ئیبن ئیسحاق‬ ‫ڕاستی نــەوتــوە کە وای بــاوکــردوەتــەوە‬ ‫فاطيمه حەدیثی بۆ گــێــڕاوەتــەوە‪ ،‬وەکو‬ ‫ئەوەی لەبەردەمی دانیشتبێت وەکو قوتابی‬ ‫و مامۆستا‪ .‬بەاڵم وا دیــارە دوایــی وشەی‬ ‫«کذاب» خراپتر وەرگیراوە و بە هەڵبەستنی‬ ‫حەدیث لێک‌دراوەتەوە‪.‬‬

‫کوڕی ئەنەس) (‪ ١٧٩-٩٣‬ك‪).‬ـە‪ .‬ڕەنگە‬ ‫یەکەم کەس مالیك بوبێت کە لەگەڵ ئیبن‬ ‫ئیسحاق کێشمەکێشی هەبوبێت و هێرشی‬ ‫کردبێتە سەری‪ .‬ئیتر بە چەند شێوەیەک‬ ‫هەڵسەنگاندن و پێناسەی خــراپــی بۆ‬ ‫کردوە‪ .‬بۆ نمونە؛ هاتوە کە دەربارەی ئیبن‬ ‫ئیسحاق وتویەتی‪ :‬درۆزن «دەججال»ێکە‬ ‫لە درۆزنــەکــان «د ََّج��ال من الدَّجاجِ لة»‪.‬‬ ‫هەروەها وتویەتی‪ :‬هیچ [یانی حەدیثێک] لە‬ ‫ئیبن ئیسحاق وەرمەگرە چونکە درۆزنە «ال‬ ‫تأخذ من ابن إسحاق شيئا‪ ،‬فإنه ك ّذاب»(‪.)10‬‬ ‫ئەم ناڕازی‌بون و کێشمەکێشەی مالیك لە‬ ‫ئیبن ئیسحاق چەند الیەن و سەرچاوەیەکی‬ ‫هەیە‪ :‬الیەنێکی ئــەوەیــە کە لە بەشی‬ ‫پێشودا ڕونمان کردەوە کە حەدیسبێژەکان‬ ‫لە میتۆدی مێژوخوانەکان ڕازی نەبون‬ ‫و پەسەندیان نەکردوە و بە تێکەڵ‌کردنی‬ ‫گێڕانەوەکانیان زانــیــوە‪ ،‬الیەنێکیشی‬ ‫پەیوەندیی بە باوەڕ و هەڵبژاردنی مەزهەبیی‬ ‫ئیبن ئیسحاقەوە هەیە لە هەندێک بابەتی‬ ‫«عەقیدە»دا (کە دواتر ئاماژە بۆ ئەم الیەنە‬ ‫دەکەین)‪ ،‬و الیەنێکی تریشی ئەو کێبڕکێ‬ ‫سروشتیەیە کە هەیە لەنێوان کەسانی‬ ‫هەڵکەوتەی هاوچەرخ و هاوشاری و هاوچین‬ ‫(واتــە «األقـــران»)‪ ،‬بۆیە وتــراوە قسە و‬ ‫هەڵسەنگاندنی خراپی ئەو کەسانە کە خۆیان‬ ‫بە بەرامبەر و «منافس»ی یەکتر دەزانن؛‬ ‫وەرناگیرێت‪ ،‬الیەنێکی تریش کێشمەکێش و‬ ‫بەریەک‌کەوتنێکی شەخسیە کە ـ وا دیارە ـ‬ ‫لە الیەن ئیبن ئیسحاقەوە دەست‌پێشخەریی‬ ‫تێدا کراوە‪ .‬بەم شێوەیە دەگێڕنەوە‪ :‬دوای‬ ‫ئەوەی مالیك کتێبی «املوطأ» ی خۆی‬ ‫باڵو دەکاتەوە کە بریتیە لەو حەدیث و‬ ‫گێڕانەوە و فەتوایانەی لە کۆمەڵگای مەدینە‬ ‫باو بون و کاریان پێ کراوە؛ ئیبن ئیسحاق‬ ‫قسەیەک دەکات کە دەگاتەوە بە مالیک‪،‬‬ ‫کە گوایە وتویەتی‪« :‬عیلم» ی مالیك‌ی‬ ‫کوڕی ئەنەسم بۆ بخەنە ڕو‪ ،‬من شارەزای‬ ‫علي عل َم مالك‬ ‫[دەردەکانیـ]ـم «اعرضوا ّ‬ ‫بن أنس فأنا َب ْي َطا ُره»‪ ،‬یان وتویەتی‪ :‬ئەو‬ ‫کتێبە [املوطأ»»]م بۆ بهێنن‪ ،‬من شارەزای‬ ‫[هەڵەکانیـ]ـم «إيتوني به‪ ،‬فأنا بيطاره»‪،‬‬ ‫یان‪ :‬حەدیثی مالیکم بۆ بهێنن من شارەزایی‬ ‫دەردەکانی حەدیثی ئەوم «هاتوا حديث‬ ‫مالك‪ ،‬فأنا طبيب ب ِع َلله»‪ .‬ئیتر کە ئەمە‬ ‫دەگاتەوە بە مالیك؛ ئەمیش لە کاردانەوەی‬ ‫ئــەوەدا دەڵێت‪ :‬تەماشای ئەمە بکەن کە‬ ‫دجال‬ ‫درۆزنێکە لە درۆزنەکان «انظروا إىل ّ‬ ‫من الدجاجلة»‪ ،‬يــان‪ :‬جا ئیبن ئیسحاق‬ ‫چیە؟! هەر درۆزنێکە لە درۆزنەکان «وما‬ ‫دجال من الدجاجلة»‪،‬‬ ‫ابن إسحاق؟ إمنا هو ّ‬ ‫یــان‪ :‬ئەمە درۆزنێکە لە درۆزنــەکــان لە‬ ‫دجال من‬ ‫یەهودەوە شت دەگێڕێتەوە «هذا ّ‬ ‫الدجاجلة يروي عن اليهود»(‪.)11‬‬ ‫ئەمە بەریەک‌کەوتنێکی خــراپ‪ .‬جگە‬ ‫ل ــەوەش هــاتــوە کــە ئیبن ئیسحاق وای‬ ‫باڵوکردوەتەوە کە مالیك کە دەدرێتە پاڵ‬ ‫خێڵی (بەنو ذو ئەصبهح) لە ڕاستیدا‬ ‫بنەماڵەکەی بە هۆی ئازادکردن و بون بە‬ ‫«مەوال» بوەتە بەشێک لەو خێڵە (یان لە‬ ‫بەنو تەیم)‪ ،‬لە کاتێکدا مالیك بۆ خۆی وای‬ ‫باڵوکردوەتەوە کە ئەندامێکی ڕەسەنی ئەو‬ ‫خێڵەیە‪ ،‬ئەمەش کێشمەکێشەکەی گۆڕیوە‬ ‫بۆ ڕقەبەرایەتی و داخی دڵ‪ ،‬هەتاکو ذەهەبی‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەمە بەهێزترین هۆکارێک بو بۆ‬ ‫بەدرۆ‌زن‌دانانی ئیبن ئیسحاق و تانەدانی لە‬ ‫متمانەی لە الیەن مالیکەوە(‪ .)12‬ئیتر بەم‬ ‫شێوەیە بوەتە دەمەقاڵە و ناکۆکیی توند‬ ‫لەنێوانیان‪.‬‬ ‫تا لە کۆتایی کێشمەکێشەکەدا ئیبن‬ ‫ئیسحاق ناچار دەبێت مەدینە بەجێ‌بهێڵێت‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرچاوەکان دەڵێن لەو کاتەدا ئاشت‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬دیارە بە دەست‌پێشخەریی مالیك‪،‬‬ ‫هەتا دەڵێن مالیك پەنجا دیناری زێڕی‬ ‫دەداتێ کە نیوەی دەرامەتی ئەو ساڵەی‬ ‫بوە(‪.)13‬‬ ‫هەندێکیش کێشمەکێشەکەی مالیك‬ ‫لەگەڵ ئیبن ئیسحاق بەوە لێک‌دەدەنەوە‬ ‫کە لەسەر ئــەوە بــوە ئیبن ئیسحاق بۆ‬ ‫کۆکردنەوەی زانیاری دەربارەی شەڕەکان‬ ‫«مــەغــازی»ی پێغەمبەر لــەگــەڵ خێڵە‬ ‫یەهودیەکانی مەدینە لە نەوەی دواتری ئەو‬

‫خێڵە یەهودیانە هەندێک باس و سەرەداوی‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬وەکو لە بەشەکانی پێشودا‬ ‫باسمان کــرد‪ ،‬و ڕونیشمان کــردەوە کە‬ ‫ئیبن ئیسحاق بۆ ئەو باسانە بە شێوەیەکی‬ ‫سەرەکیی پشتی بەستوە بە (زوهری) ی‬ ‫مامۆستای و هەندێکی تر لە پێشەواکانی‬ ‫تری ئەو چین و قۆناغە‪ ،‬و تەنها بۆ هەندێک‬ ‫الیەنی تری چیرۆکەکە لە چەند کەسێکی‬ ‫بەبنەڕەت قوڕەيظهیی دەگێڕێتەوە کە‬ ‫ئەمانیش یەکێکیان صهحابی و ئەوانی‬ ‫تریش زانا و پێشەوای گەورەی موسوڵمان‬ ‫بون و لە «تابیعی»ـە ناودارەکان بون‪.‬‬ ‫جگە لەوانەش؛ ئیبن حیببان دەڵێت‪ :‬ئەوەی‬ ‫کە مالیك کردویەتی بە ڕەخنە بەسەر ئیبن‬ ‫ئیسحاقەوە کە لە نەوەی یەهود هەندێک‬ ‫شتی دەربــارەی «مەغازی» گێڕاوەتەوە؛‬ ‫ئامانجی ئیبن ئیسحاق لەمە هەر ئەوە‬ ‫بوە بزانێت و ئاگادار بێت‪ ،‬نەک بیکات بە‬ ‫بەڵگە(‪.)14‬‬ ‫بــەاڵم لە ڕاستیدا ئــەم لێک‌دانەوەیە؛‬ ‫لە چــاو ئــەو هــۆکــارە بەهێزانەی تر بۆ‬ ‫کێشمەکێشەکەی نێوانیان؛ کەمترین خاڵی‬ ‫بەهێزیی بۆ دەمێنێتەوە‪ ،‬و ئەگەر مالیك‬ ‫ئەوەی کردبێت بە بیانو کە ئیبن ئیسحاق‬ ‫لە «یەهود»ەوە هەندێک شت دەگێڕێتەوە؛‬ ‫ئەمەی هەر وەکو بیانویەک بەکارهێناوە و‬ ‫بەشێکە لە کێشمەکێشەکەیان کە شەخسیە‬ ‫و هۆکاری تری هەیە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫ئەوانەی ئیبن ئیسحاق هەندێک شتی لێ‬ ‫گێڕاونەتەوە و بەبنەڕەت قوڕەيظهیی‬ ‫بون؛ یەهودی نەبون بەڵکو موسوڵمان و‬ ‫پێشەوای ئیسالمیی پەسەندکراو بون‪.‬‬

‫ڕوداو بێت و لێکدانەوەی جــیــاوازی بۆ‬ ‫کرابێت)‪ .‬جا هەرچەند هەندێک پاکانەیان بۆ‬ ‫ئیبن ئیسحاق کردوە کە قەدەری نیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەند پێشەوایەکی حەدیث و سوننەت ئەم‬ ‫«قەدەری‌بون» و «شیعی‌بون»ـەی ئیبن‬ ‫ئیسحاقیان دوپــات کــردوە‪ ،‬وەکو ئەوەی‬ ‫(الشاذكاني) وتویەتی‪« :‬موحەممەدی‬ ‫کــوڕی ئیسحاق شیعەگەرێتیی دەکــرد و‬ ‫قەدەرییش بو» («كان محمد بن إسحاق‬ ‫يتشيع وكــان قـــدريـــا»)(‪ ،)15‬هەروەها‬ ‫(ئەحمەدی کــوڕی یــوونــوس) وتویەتی‪:‬‬ ‫«ئەوانەی خەریکی گێڕانەوە و تۆمارکردنی‬ ‫‹مەغازی›ـن؛ شیعەگەرێتی دەکەن‪ ،‬وەکو‬ ‫ئیبن ئیسحاق و ئەبو مەعشەڕ و یەحیای‬ ‫کــوڕی سەعیدی ئــومــەوی» («أصحاب‬ ‫املغازي يتشيعون كابن إسحاق وأبي معشر‬ ‫وحييى بن سعيد األموي‪ .)16()»..‬هەروەها‬ ‫(یەزیدی کوڕی زوڕەیع) و (هاڕونی کوڕی‬ ‫مەعڕوف) وتویانە‪ :‬ئیبن ئیسحاق قەدەری‬ ‫ب ــو(‪ .)17‬هەروەها (ئیبن قوتەیبە) لە‬ ‫«المعارف»ـدا ناوی ئیبن ئیسحاقی لەناو‬ ‫قەدەریەکاندا هێناوە(‪.)18‬‬ ‫(خــەطيــبــی بــەغــدادی) لــە «تاريخ‬ ‫بغداد»ـدا (کە دواتــر ئیبن سەیید ئەل‪-‬‬ ‫ناس‌یش لێی دەگوازێتەوە) ڕونتر دەدوێت‬ ‫و دەڵــێــت‪ :‬چەند کەسێک لــە زانــایــان‬ ‫وازیان هێناوە لە وەرگرتنی گێڕانەوەکانی‬ ‫ئیبن ئیسحاق‪ ،‬بە چەند هۆکارێک‪ ،‬لەمانە‬ ‫ئەوەیە شیعەگەرێتیی دەکرد‪ ،‬و بە قەدەری‬ ‫دادەنرا‪ ،‬و دەوترا کە «تەدلیس» دەکات‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕاستگۆبونی؛ کەس قسەی لەسەری‬ ‫نیە»(‪.)19‬‬ ‫ئەم «قەدەری‌بون»ـەی بەڵگەیەک بوە‬ ‫بە دەستی مالیکەوە‪ ،‬و بەڵکو هۆکارێکی‬ ‫کێشمەکێشەکەیانە‪ ،‬بــەاڵم (فەریابی)‬ ‫یەکێک لە حەدیسبێژە گــەورەکــان‪ ،‬لە‬ ‫تۆمەتبارکردنیدا بەمە زیادەڕەویی کردوە و‬ ‫وتویەتی «زیندیقە»!(‪)20‬‬ ‫کە تۆمەتی «زیندیق» الی زاناکانی‬ ‫حەدیث باوە بوە بیخەنە شوێن ئەوانەی‬ ‫«قەدەری»ـن‪.‬‬ ‫ئیتر کاتێکیش کێشمەکیشەکە دەگاتە‬ ‫ئــەوپــەڕی؛ ئیبن ئیسحاق ناچار دەبێت‬ ‫مەدینە بەجێ بهێڵێت بۆ کوفە و پاشان‬ ‫بۆالی خەلیفەی عەبباسی (ئەل‪-‬مەنصور)‬ ‫لە (ئەل‪-‬حیڕە)‪ ،‬کە پێشتر ناسیویەتی‬ ‫و عەبباسیەکان لــە ســەرەتــادا لەگەڵ‬ ‫قەدەریەکان تەبا بون و لە الیەنی سیاسی و‬ ‫ئایدیۆلۆجیاییەوە هاوئامانج بون‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە دژایەتیی ئیبن ئیسحاق‬ ‫بە پلەی یەک بە هۆکاری عەقائیدی بوە‪،‬‬ ‫کــە ڕەهــەنــدی سیاسییشی وەرگــرتــوە‪.‬‬ ‫کێشمەکێشی شەخسییش ڕۆڵــی زۆری‬ ‫بینیوە لە تەقاندنەوەی کێشەکەدا‪ ،‬پاشان‬ ‫جیاوازیی میتۆد لەنێوان گێڕانەوەی حەدیث‬ ‫و کۆکردنەوەی هەواڵە مێژوییەکاندا‪ ،‬و بونی‬ ‫«تەدلیس» لە هەندێک لە گێڕانەوەکانیدا‪..‬‬ ‫ئەمانە هەموی تەم‌ومژێکیان بەدەوری ئیبن‬ ‫ئیسحاقدا دروســت‌کــردوە‪ ،‬کە ئەگەر لە‬ ‫الیەنی متمانەی گێڕانەوەی حەدیثدا ببێتە‬ ‫کێشە بۆی؛ لە الیەنی زانستی تەقلیدیی‬ ‫«سیرە» و «مەغازی»ـەوە هەر پێشەوای‬ ‫هەرەگەورەیە‪ ،‬و لە ڕاستیدا ڕوخانی متمانە‬ ‫بە ئیبن ئیسحاق؛ دەبێتە داڕوخانی بەشێکی‬ ‫سەرەکی لە ژیاننامەی پێغەمبەری ئیسالم‬ ‫کە بوەتە بەشێک لە کولتوری ئیسالمی‪.‬‬ ‫***‬ ‫لێرەدا مشت‌ومڕەکەمان لەگەڵ مامۆستا‬ ‫(ئەییوب زەڵمی) لە کتێبە بەرگریکارەکەیدا‬ ‫«ئەفسانەی قڕکردنی (بەنو قوڕەيظه) لە‬ ‫مێژوودا»‪ ،‬کە ئەڵقەی (‪)٢‬ـە لە زنجیرەی‬ ‫(شەن و کــەو)ی مامۆستای ناوبراو‪ ،‬بە‬ ‫کۆتایی گەیشت‪ .‬ویستمان مشت‌ومڕەکە‬ ‫ڕیشەیی بێت‪ ،‬بۆیە هەتا مشت‌ومڕمان‬ ‫لــەگــەڵ ســەرچــاوەکــانــی و ســەرچــاوەی‬ ‫سەرچاوەکانیشی کــردوە‪ ،‬لەو نوسین و‬ ‫ئەدەبیاتە ئیسالمیە نوێیانەی دەیانەوێت‬ ‫هەندێک بڕگەی مێژوی ئیسالمی لە ڕوانگەی‬ ‫هاوچەرخەوە دابڕێژنەوە بۆ ئەوەی نەبنە‬ ‫ڕەخنە بەسەر گشتی ئیسالمەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫کتێبۆکەکەی مامۆستا تەنها بیانویەک بو‬ ‫بۆ چونەناوباسەکە و تێڕوانینی ڕەخنەیی‬

‫لەسەر ئەدەبیاتی بەرگریکاریی ئیسالمی لەم‬ ‫بارەیەوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ابن عدي‪ ،‬الكامل يف ضعفاء الرجال‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬عادل أمحد عبد املوجود‪ ،‬علي حممد‬ ‫معوض‪ ،‬عبد الفتاح أبو سنة‪ .‬ب�يروت‪ :‬دار‬ ‫الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .1997 ،‬جـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.٢٥٦ ،٢٥٥ .‬‬ ‫(‪ )2‬أبو زرعة ال��رازي‪ ،‬الضعفاء (ضمن‪:‬‬ ‫سعدي بن مهدي اهلامشي‪« ،‬أبو زرعة الرازي‬ ‫وجهوده يف السنة النبوية»‪ ،‬اجلامعة اإلسالمية‬ ‫ـ املدينة النبوية)‪ .1982 .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.590 .‬‬ ‫(‪ )3‬العقيلي‪ ،‬الضعفاء الكبري‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫عبد املعطي أمني قلعجي‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب‬ ‫العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .1984 ،‬جـ‪ ،4 .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .23‬الرتمجة رقم (‪.)1578‬‬ ‫(‪ )4‬ابن أبي حامت‪ ،‬اجلرح والتعديل‪ .‬طبعة‬ ‫جملس دائرة املعارف العثمانية ـ حيدر آباد‬ ‫الدكن‪-‬اهلند‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .1952 ،‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.١٩٣ .‬‬ ‫(‪ )5‬ابن عدي‪ ،‬الكامل‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.260 .‬‬ ‫(‪ )6‬اخلطيب البغدادي‪ ،‬تاريخ بغداد‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬بشار عواد معروف‪ .‬بريوت‪ :‬دار الغرب‬ ‫اإلسالمي‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2002 ،‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.19‬‬ ‫(‪ )7‬الذهيب‪ ،‬سري أعالم النبالء‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫جمموعة م��ن احملققني ب��إش��راف شعيب‬ ‫األرناؤوط‪ .‬مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة الثالثة‪،‬‬ ‫‪ .1985‬جـ‪ ،7 .‬ص‪.38 .‬‬ ‫(‪ )٨‬ابن حبان‪ ،‬الثقات‪ .‬بعناية‪ :‬حممد عبد‬ ‫املعيد خان‪ .‬دائرة املعارف العثمانية ـ حيدر‬ ‫آباد الدكن‪-‬اهلند‪ .‬الطبعة األوىل‪ .1973 ،‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٧‬ص‪.٣٨١ .‬‬ ‫(‪ )9‬ابن النديم‪ ،‬الفهرست‪ .‬حتقيق‪ :‬إبراهيم‬ ‫رمضان‪ .‬بريوت‪ :‬دار املعرفة‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫‪ .1997‬ص‪.121 .‬‬ ‫(‪ )10‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬ابن أبي حامت‪ ،‬اجلرح‬ ‫والتعديل‪ .‬جـ‪ ،١ .‬ص‪.٢٠ .‬‬ ‫(‪ )11‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬ابن أبي حامت‪،‬‬ ‫اجلرح والتعديل‪ .‬جـ‪ ،١ .‬ص‪.٢٠ .‬‬ ‫ابن حبان‪ ،‬الثقات‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.٣٨٢ .‬‬ ‫الذهيب‪ ،‬سري أعالم النبالء‪ .‬جـ‪ ،7 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.٥٠‬‬ ‫(‪ )12‬بۆ نمونە؛ بڕوانه‪:‬‬ ‫ابن حبان‪ ،‬الثقات‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.٣٨٢ .‬‬ ‫الذهيب‪ ،‬سري أعالم النبالء‪ .‬جـ‪ ،7 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.165‬‬ ‫(‪ )13‬ابن حبان‪ ،‬الثقات‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.‬‬ ‫‪.٣٨٢‬‬ ‫(‪ )14‬ابن حبان‪ ،‬الثقات‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪.٣٨٣ ،٣٨٢‬‬ ‫(‪ )15‬ياقوت‪ ،‬معجم األدباء (إرشاد األريب‬ ‫إىل معرفة األديب)‪ .‬حتقيق‪ :‬إحسان عباس‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬دار الغرب اإلسالمي‪ .‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫‪ .1993‬جـ‪ ،6 .‬ص‪.2419 .‬‬ ‫(‪ )16‬ياقوت‪ ،‬معجم األدباءجـ‪ ،6 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.2419‬‬ ‫(‪ )17‬ابن عدي‪ ،‬الكامل‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‌‪.257 .‬‬ ‫ابن أبي خيثمة‪ ،‬التاريخ الكبري (تاريخ ابن‬ ‫أبي خيثمة ـ السفر الثالث)‪ .‬حتقيق‪ :‬صالح بن‬ ‫فتحي هالل‪ .‬القاهرة‪ :‬الفاروق احلديثة للطباعة‬ ‫والنشر‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2006 ،‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.328‬‬ ‫(‪ )18‬ابن قتيبة‪ ،‬املعارف‪ .‬حتقيق‪ :‬ثروت‬ ‫عكاشة‪ .‬القاهرة‪ :‬اهليئة املصرية العامة‬ ‫للكتاب‪ .‬الطبعة الثانية‪ .1992 ،‬ص‪.625 .‬‬ ‫(‪ )19‬اخلطيب البغدادي‪ ،‬تاريخ بغداد‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،2‬ص‪« :٢١ .‬وقد أمسك عن االحتجاج بروايات‬ ‫ابن إسحاق غري واحد من العلماء ألسباب منها‬ ‫أنه كان يتشيع‪ ،‬وينسب إىل القدر‪ ،‬ويدلس يف‬ ‫حديثه‪ ،‬فأما الصدق فليس مبدفوع عنه»‪.‬‬ ‫اب��ن سيد الناس‪ ،‬عيون األث��ر يف فنون‬ ‫املغازي والشمائل والسري‪ .‬تعليق‪ :‬إبراهيم‬ ‫حممد رمضان‪ .‬ب�يروت‪ :‬دار القلم‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ .1993 ،‬جـ‪ ،١ .‬ص‪.١٧ .‬‬ ‫(‪ )20‬ابن عدي‪ ،‬الكامل‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.2٥٥ .‬‬

‫لە ژمارەی داهاتوەوە دەرگای‬ ‫(ڕوانگە و ڕەخنە) ئاوەاڵیە‬ ‫بۆ بەڕێز مامۆستا (ئەییوب‬ ‫زەڵمی) ئەگەر بیەوێت وەاڵم‬ ‫و هەڵسەنگاندنی بۆ ئەم‬ ‫زنجیرە ڕەخنەییە هەبێت‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )307‬دوشەممە ‪201٦/٨/15‬‬

‫لەپێناوی ڕەخنەی كوشندە‬ ‫لە هەموو ئەو شتانەی هەن‬ ‫نامەی كاڕڵ ماركس بۆ ئارنۆڵد ڕۆگە‬

‫«‬

‫خۆشحاڵم كە بڕیارت داوە و چیتر‬ ‫ئاوڕ بۆ دواوە نادەیتەوە‪ ،‬و ئایدیاكانت‬ ‫بۆ پێشەوە‪ ،‬بۆ ڕێكخراوێكی نوێ تەرخان‬ ‫دەكەیت‪ ،‬لەگەڵیشیدا دێیت بۆ پاریس‪،‬‬ ‫بۆ سەنگەری لەمێژینەی فەلسەفە و‬ ‫بۆ پایتەختی دونیای نوێ! هەموو ئەو‬ ‫شتانەی زەروورەتی هەبووبێت‪ ،‬عاقیبەت‬ ‫هەر ڕوودەدەن‪ .‬گومانم نییە دەكرێت‬ ‫بەسەر هەموو بەربەستەكاندا زاڵ بین‪،‬‬ ‫ئەو بەربەستانەی زۆر بەباشی هەست بە‬ ‫قورساییەكانیان دەكەم‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ئەم ڕێكخراوە دروست‬ ‫ببێت یان نا‪ ،‬بەهەرحاڵ‪ ،‬تا كۆتایی‬ ‫ئــەم مانگە لە پاریس دەبــم‪ ،‬چونكە‬ ‫ئاووهەوای ئێرە بەسە بۆ ئەوەی ئینسان‬ ‫كار بكات و لە ئەڵمانیادا هیچ دیمەنێك‬ ‫بۆ چاالكییەكی ئازاد نابینمەوە‪.‬‬ ‫لە ئەڵمانیادا‪ ،‬هەموو شتێك بەزەبری‬ ‫هێز ســەركــوتــكــراوە؛ ئەنارشییەكی‬ ‫ڕاستەقینە‪ .‬حوكمڕانیی خودی حەماقەت‬ ‫بەسەر ئەوێدا سەپێنراوە‪ ،‬و زوریخیش‬ ‫ملكەچیی فەرمانەكانی ئەڵمانیایە‪ .‬كەواتە‬ ‫هەر ساتێك زیاتر بۆم دەردەكەوێت كە‬ ‫زەینە بیرمەند و سەربەخۆكان دەبێت‬ ‫بـــەدوای شوێن و پایەگایەكی نوێدا‬ ‫بگەڕێن‪ .‬پێموایە نەخشەی ئێمە وەاڵمی‬ ‫پێداویستییەكی ڕاستەقینە دەداتەوە‪ ،‬و‬ ‫پێداویستییە ڕاستەقینەكانیش دەبێت‬ ‫لەنێو واقیعدا دەستەبەر بكرێن‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫هیچ گومانێكم لەبارەی ئەم ڕێكخراوەوە‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەر بەجددی وەریبگرین‪.‬‬ ‫پــێــدەچــێــت كێشە نــاوەكــیــیــەكــان‬ ‫بــەڕادەیــەك قورستر بن لە بەربەستە‬ ‫دەرەكــیــیــەكــان‪ .‬چــونــكــە ئــەگــەرچــی‬ ‫پــرســیــاری «لـــەكـــوێ» كێشەیەكی‬ ‫ئەوتۆ دروست ناكات‪ ،‬بەاڵم پرسیاری‬ ‫«ب ــۆ كـــوێ» ســـەرچـــاوەی كێشە و‬ ‫ئاڵۆزییەكی زۆر زۆرە‪ .‬نــەك تەنها‬ ‫دۆخێكی ئەنارشییانەی گشتیی كۆی‬ ‫ڕیفۆرمیستەكانی گرتووەتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هــەمــووان نــاچــارن‪ ،‬درەنــگ یــان زوو‪،‬‬ ‫قبوڵی بكەن هیچ ئایدیایەكی ڕوونیان‬ ‫نییە دەربارەی ئەوەی‬

‫«‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫داهاتوو دەبێت چۆن بێت‪ .‬وێڕای ئەمە‪،‬‬ ‫هەر ئەم عەیب و عارە بۆ بزووتنەوەی‬ ‫تازە دەبێتە ئیمتیازێكی باش‪ ،‬چونكە‬ ‫دەریدەخات كە ناتوانین بە پرەنسیپە‬ ‫عەقیدەییەكانی خۆمان پێشبینیی دونیا‬ ‫بكەین‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە هەوڵدەدەین‬ ‫جیهانی نوێ لە ڕێگای ڕەخنەی جیهانی‬ ‫كــۆنــەوە كەشف بكەین‪ .‬تــا ئێستا‪،‬‬ ‫فەیلەسوفان كلیلی تەواوی كێشەكانیان‬ ‫خستووەتە سەر مێزەكەی خۆیانەوە‪ ،‬و‬ ‫تەنها ئەوەندە بەس بووە جیهانی ئەحمەق‬ ‫و دەبەنگ زاری خــۆی بكاتەوە تاكو‬ ‫پارچە پەنچەرەكانی مەعریفەی موتڵەق‬ ‫بكەونە كــارەوە‪ .‬بەاڵم ئێستا فەلسەفە‬ ‫بەدونیایی بووە‪ ،‬بەرچاوترین بەڵگەیش‬ ‫ئەم واقیعەیە كە ئاگایی فەلسەفیی نەك‬ ‫تەنها بەشێوەیەكی دەرەكیی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەناوەوەیدا دەستیكردووە بە خەباتكردن‬ ‫و جواڵنەوە‪ .‬ئەگەر چیتر كارێكمان بۆ‬ ‫دروستكردنی داهاتوو و ڕێكخستنی بۆ‬ ‫هەموو قۆناغەكان نییە‪ ،‬وەزیفەمان لە‬ ‫بەرانبەر بە ئێستادا لە هەمیشە ڕوونترە‪:‬‬ ‫بــاس لە ڕەخنەكردنی بێ ڕەحمانەی‬ ‫هەموو ئەو شتانە دەكــەم كە بوونیان‬ ‫هــەیــە‪ .‬ئــەم ڕەخنەیە بــێ باكییەكی‬ ‫دووالیەنی لەخۆیدا هەڵگرتووە‪ :‬نە لەو‬ ‫دەرەنجامانە دەترسێت كە لێیدەكەوێتەوە‬ ‫و نــە لــە ناكۆكیی و دژایەتیكردنی‬ ‫دەسەاڵتە بااڵدەستەكان‪.‬‬ ‫كـــەواتـــە مـــن پــشــتــیــوانــیــی لە‬ ‫بــەرزكــردنــەوەی هیچ جــۆرە ئااڵیەكی‬ ‫دۆگماتیستیی و چەقبەستووییانە ناكەم‪.‬‬ ‫ڕێك بەپێچەوانەوە‪ ،‬دەبێت یارمەتیی‬ ‫دۆگماتیستەكان بدەین تاكو مانای‬ ‫ئایدیاكانییان بۆ خودی خۆیان ڕوون‬ ‫بكەنەوە‪ .‬بــەدیــاریــكــراوی‪ ،‬كۆمۆنیزم‬ ‫ئەبستراكتێكی دۆگماتیستییانەیە؛ و‬ ‫مەبەستم لەم زاراوەیــە كۆمۆنیزمێكی‬ ‫خەیاڵیی و مومكین نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كۆمۆنیزمی هەبووە بەو جــۆرە كە لە‬ ‫عەقیدە و دۆكترینەكانی كابە‪ ،‬درامی‪،‬‬ ‫ڤیتلینگ و ئەوانیدیكەدا هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫كۆمۆنیزمە‪ ،‬خۆی تەنها دەربڕینێكی‬ ‫تایبەتی پرەنسیپی هیومانیستییە‪ ،‬ئەو‬ ‫پرەنسیپەی هێشتا ئەنتیتێزی خۆی‪ ،‬واتا‬ ‫هێشتا خاوەندارێتییەكی تایبەتیی پیس‬ ‫و قێزەونە‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬ڕەتكردنەوەی‬ ‫خاوەندارێتیی تایبەت و كۆمۆنیزم هەرگیز‬ ‫یەكسان و وەك یــەك نین‪ ،‬و ئەگەر‬ ‫كــۆمــۆنــیــزم‬

‫تیۆرییە سۆسیالیستییەكانی دیكەی‬ ‫– وەك بــۆچــوونــەكــانــی فــۆریــە و‬ ‫پرۆدۆن‪-‬ی دژی خۆی وروژانــدووە‪ ،‬ئەم‬ ‫مەسەلەیە بەهۆی ڕێكەوتەوە نەبووە‪،‬‬ ‫بەڵكو حەتمیی بــووە‪ ،‬چونكە تەنها‬ ‫تێگەیشتنێكی تایبەت و یەكئاراستەی‬ ‫پرەنسیپی سۆسیالیستییە‪.‬‬ ‫خۆبەخۆ‪ ،‬پرەنسیپی سۆسیالیستیی‬ ‫بەگشتی‪ ،‬تەنها ئاراستە و الیەنێكی‬ ‫مەسەلەكە دەگرێتەخۆی‪ ،‬كە هەمان‬ ‫واقیعی بوونی حەقیقییی ئینسانە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێمە دەبێت هەروەها ڕووبەڕووی‬ ‫الیەنەكەی دیكەی مەسەلەكەش ببینەوە‪،‬‬ ‫واتا بوونی تیۆریی ئینسان‪ ،‬و ئایین‪،‬‬ ‫زانــســت‪ ،‬و هتدیش بكەینە بابەتی‬ ‫ڕەخــنــەی خــۆمــان‪ .‬وێـــڕای ئــەمــەش‪،‬‬ ‫ئێمە دەمانەوێت‪ ،‬كاریگەریی لەسەر‬ ‫هاوچەرخەكانی خۆمان‪ ،‬و بەدیاریكراویی‬ ‫هــاوچــەرخــە ئەڵمانییەكان دابنێین‪.‬‬ ‫پرسیارەكە ئەوەیە باشترین ڕێگا كامەیە‬ ‫بۆ ئەم مەبەستەی ئێمە؟ لەم بارەیەوە‬

‫ناتوانین دوو زەمینە ڕەت بكەینەوە‪،‬‬ ‫ئــایــیــن و ســیــاســەت‪ ،‬كــە زۆرتــریــان‬ ‫سەرنجییان لە ئەڵمانیادا بەالی خۆیاندا‬ ‫ڕاكێشاوە‪ .‬دەبێت خاڵی دەستپێكی ئێمە‬ ‫هەر ئەم دوو شتە بێت‪ ،‬بە هەرجۆرێك‬ ‫كە ئێستا بوونیان هەیە‪ ،‬و نەك ئەوەی‬ ‫بە سیستەمێكی حازربەدەستی (وەك بۆ‬ ‫نموونە سەفەر بۆ ئایكاریپ) لەگەڵیدا‬ ‫ڕووبەڕوو ببینەوە‪.‬‬ ‫عەقڵ هەمیشە بوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشێوەیەكی هاوسەنگ و مەعقول‬ ‫نەجواڵوەتەوە‪ .‬بەمجۆرە‪ ،‬ڕەخنەگر‬ ‫دەتوانێت بەهەر جۆرێكی ئاگایی‬ ‫تیۆریی و پراكتیكیی‪ ،‬دەست‬ ‫بەكارەكەی خۆی بكات‪ ،‬و لەنێو‬ ‫دڵی فۆرمەكانی ئاگاییدا‪ ،‬كە بەجۆرێك‬ ‫سەر بەواقیعی بااڵدەستن‪ ،‬واقیعێكی‬ ‫ڕاستەقینە و حەقیقیی وەك زەروورەتی‬ ‫ئامانجیی كــۆتــایــی پـــەرە پێبدات‪.‬‬ ‫مــادام بابەتەكە پەیوەندیی بە ژیانی‬ ‫واقیعییەوە هەیە‪ ،‬دۆخی سیاسیی – لە‬

‫ناتوانین بە پرەنسیپە‬ ‫عەقیدەییەكانی خۆمان پێشبینیی‬ ‫دونیا بكەین‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە‬ ‫هەوڵدەدەین جیهانی نوێ لە‬ ‫ڕێگای ڕەخنەى جیهانی كۆنەوە‬ ‫كەشف بكەین‬ ‫هیچ شتێك نابێتە ڕێگر لەبەردەم‬ ‫ئەوەدا كە خاڵی دەستپێكی‬ ‫ڕەخنەى خۆمان بكەینە ڕەخنەگرتن‬ ‫لە سیاسەت‪ ،‬بەشداریكرن تیایدا‪،‬‬ ‫و كەواتە بەرپاكردنی خەباتی‬ ‫ڕاستەقینە‬

‫ئەم دەقە نامەیەكی ماركسە بۆ ئارنۆڵد ڕۆگە لە ساڵی‬ ‫‪ 1843‬بەناوی «ڕەخنەی كوشندە لە هەموو ئەو شتانەی‬ ‫هەن» باڵوكرایەوە‪ .‬لەو ڕۆژگارەدا ماركس و ڕۆگە خەریكی‬ ‫ئامادەكردنی باڵوكراوەیەك بوون بەناوی «ساڵنامەی ئەڵمانیی‪-‬‬ ‫فەڕەنسیی» و نزیكەی هەشت نامەیان لەنێوان خۆیاندا‬ ‫دەربارەی ڕوانگەكانیان لەسەر ئەم باڵوكراوەیە‪ ،‬ئاڵوگۆڕكرد‪.‬‬ ‫[هەروەها ئەم نامەیە سەر بە قۆناغی الویی ماركسە‪ ،‬كە‬ ‫تازەبەتازە ماركس ئاشنای ئایدیاكانی فۆیەرباخ دەبێت و لەو‬ ‫ڕوانگەیەشەوە ڕەخنە لە ئایدیالیزمی ئەڵمانیی و فەلسەفەی‬ ‫هێگڵ دەگرێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ڕەخنەكانی ماركس‬ ‫لە دۆخی بااڵدەست‪ ،‬ڕەهەندی سیاسیی‪-‬فەلسەفییان هەیە‪ ،‬ئەوە‬ ‫دوای ساڵی ‪1844‬ـە كە ماركس بە بەگشتیی لەم جۆرە ڕەخنەیە‬ ‫دووردەكەوێتەوە و ئەو كاتەیە كە دەستدەكات بەنووسینی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانیی‪ ،‬دەستنووسە ئابووریی و فەلسەفییەكان‪،‬‬ ‫تێزەكان دەربارەی لودڤیگ فۆیەرباخ‪ ،‬خێزانی موقەدەس‬ ‫و هتد‪ ،‬لێرەدا ئاشنابوون بە ئابووریی سیاسیی‪ ،‬ڕۆڵێكی‬ ‫سەنتڕاڵ دەگێڕێت لە پەڕینەوەی ماركس لە ڕەخنەی زەینی و‬ ‫سوبێكتیڤەوە بەرەو ڕەخنەی بابەتیی و ئوبێكتیڤ‪ ،‬واتا ماركس‬ ‫دەبێت بە ماتریالیست‪ ،‬ماتریالیزمی خەباتگێڕ‪-‬وەرگێڕ]‬

‫سەرجەمی فۆرمە مۆدێرنەكانیدا ‪،-‬‬ ‫تەنانەت مادام بەشێوەیەكی ئاگاییانە‬ ‫تێكەڵی خواستە سۆسیالیستییەكان‬ ‫نــەكــراوە‪ ،‬ئــەوا زەروورەتــەكــانــی عەقڵ‬ ‫لەخۆیدا هەڵدەگرێت‪ .‬تازە كارەكە هەر‬ ‫لێرەدا كۆتایی نایەت‪ .‬دۆخی سیاسیی‬ ‫بـــــەردەوام وادەردەخــــــات كــە عەقڵ‬ ‫بەتەواوی بەدیهاتووە‪ .‬و بەم هۆی هەمان‬ ‫پێشگریمانەوەیە كە لە هەر گۆشە و‬ ‫كەنارێكدا دەرگیریی ناكۆكیی نێوان‬ ‫وەزیفەی ئایدیال و بونیادە لەواقیعدا‬ ‫ئامادەبووەكان دەبێت‪.‬‬ ‫كــەواتــە دەكــرێــت لەنێو دڵــی ئەم‬ ‫ناكۆكییانەی دۆخــی سیاسیی لەگەڵ‬ ‫خۆیدا‪ ،‬لە هەر شوێنێك بێت‪ ،‬پەرە‬ ‫بە حەقیقەتێكی كۆمەاڵیەتی بدەین‪.‬‬ ‫ڕێك هەروەكچۆن ئایین شوێنی خەباتە‬ ‫تیۆرییەكانی مرۆڤە‪ ،‬دۆخی سیاسییش‬ ‫شوێنی خەباتە پراكتیكییەكانی ئەوە‪.‬‬ ‫كەواتە هیچ كەموكورتییەك لەوەدا نییە‬ ‫كە پسپۆڕیترین پرسیارە سیاسییەكان‬ ‫– وەك جیاوازیی نێوان سیستەمە‬ ‫ویالیەتی و نوێنەرایەتییەكان – بكەینە‬ ‫بابەتی ڕەخــنــەی ڕادیكاڵی خۆمان‪.‬‬ ‫چونكە ئــەم پرسیارە‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫سیاسی‪ ،‬جیاوازیی نێوان حكومەتی‬ ‫مرۆڤەكان و حوكمڕانیی خاوەندارێتیی‬ ‫تایبەت دەردەخـــات‪ .‬بۆیە ڕەخنەگر‬ ‫نەك تەنها دەتوانێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫لەگەڵ ئەمجۆرە پرسیارە سیاسییانەدا‬ ‫دەستوپەنجە نەرم بكات (سۆسیالیستە‬ ‫توندڕەوەكان ناتوانن دەرەقەتی ئەم‬ ‫كــارە بــێــن)‪ .‬لــە شیكاریی بــەرزتــری‬ ‫سیستەمی نــوێــنــەرایــەتــیــی بــەســەر‬ ‫سیستەمی ویالیەتیدا‪ ،‬ڕەخنەگر كۆمەك‬ ‫بــە بــەرژەوەنــدیــیــە پراكتیكییەكانی‬ ‫بەشێكی زۆر و بــەرفــراوان دەكــات‪.‬‬ ‫و بــە بـــەرزكـــردنـــەوەی سیستەمی‬ ‫نوێنەرایەتیی لە فۆرمێكی سیاسییەوە‬ ‫بۆ فۆرمێكی جیهانیی و دەرخستنی‬ ‫مانا حەقیقییەكەی نــاوی‪ ،‬هــەر ئەم‬ ‫بەشە زۆرە ناچار دەكات بچنە سەرووی‬ ‫خۆیانەوە – چونكە سەركەوتنی ئەوان‬ ‫لە هەمانكاتدا شكستی ئەوانیشە‪.‬‬ ‫بــۆیــە هــیــچ شتێك نابێتە ڕێگر‬ ‫لەبەردەم ئەوەدا كە خاڵی دەستپێكی‬ ‫ڕەخنەی خۆمان بكەینە ڕەخنەگرتن‬ ‫لە سیاسەت‪ ،‬بەشداریكرن تیایدا‪ ،‬و‬ ‫كەواتە بەرپاكردنی خەباتی ڕاستەقینە‬ ‫و دەبێت ڕەخنەكەشمان جگە لەوانەی‬ ‫باسمكردن هیچی دیكە نەبێت‪ .‬ئێمە‬ ‫چیتر بەشێوەیەكی دۆگما و چەقبەستوو‬ ‫ڕووبــــــەڕووی جــیــهــان نــابــیــنــەوە كە‬ ‫پرەنسیپێكی نوێی جێگیر كردبێت‪:‬‬ ‫واتا ئەوەی حەقیقەت لە بەرانبەریدا‪،‬‬ ‫بچەمێتەوە و بڕمێت! ئێمە پەرە بەو‬ ‫پرەنسیپانە بۆ جیهان دەدەین كە لەنێو‬ ‫دڵی پرەنسیپەكانی خودی جیهانەوە‬

‫سەریانهەڵداوە‪ .‬ئێمە بەجیهان ناڵێین‪:‬‬ ‫دەســـت لــە خــەبــاتــەكــانــت هــەڵــگــرە‪،‬‬ ‫چونكە ئەمانە قسەگەلی دەبەنگانە و‬ ‫ئەحمەقانەن‪ ،‬ئێمە دروشمی حەقیقیی‬ ‫خــەبــات پیشانی تــۆ دەدەیــــن‪ .‬ئێمە‬ ‫تەنها ئەوە پیشانی جیهان دەدەین كە‬ ‫بۆچ شتێك دەجەنگێت‪ ،‬و ئاگایی ئەو‬ ‫شتەیە كە دەبێت بەدەستی بهێنێت‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر نەشیەوێت‪ .‬چاككردنی‬ ‫ئاگایی تەنها بەمانای بەئاگاهێنانەوەی‬ ‫جیهانە لــە ئاگاییەكەی خــۆی‪ ،‬واتــا‬ ‫بێداركردنەوەی لەو خەونەی هەیەتی‪،‬‬ ‫و ڕوونكردنەوەی مانای ئەو كارانەی‬ ‫ئەنجامیان دەدات‪ .‬تەنها ئامانجی ئێمە‬ ‫هەر ئەمەیە كە – وەك ڕەخنەی ئایینی‬ ‫فۆیەرباخ – فۆرمێك بە پرسیارە ئایینی‬ ‫و فەلسەفییەكان ببەخشین‪ ،‬گونجاوبێت‬ ‫لەگەڵ ئەو ئینسانەی بەرانبەر بەخۆی‪،‬‬ ‫گەیشتووە بە ئاگایی‪.‬‬ ‫كەواتە دروشمەكەی ئێمە بەمجۆرەیە‪:‬‬ ‫چاككردنی ئاگایی نــەك لەمیانەی‬ ‫پرەنسیپە وشكەكانەوە‪ ،‬بەڵكو بەهۆی‬ ‫شیكاریی ئاگایی ڕازئامێزەوە كە دەرهەق‬ ‫بەخۆی هیچ ڕوون و ئاشكراییەكی نییە‪،‬‬ ‫ئینجا چ لە فۆرمی ئاییندا دەربكەوێت و چ‬ ‫لە فۆرمی سیاسییدا‪ .‬ئەوسا دەردەكەوێت‬ ‫جیهان ماوەیەكی زۆر زۆرە خەونی‬ ‫دەستبەسەرداگرتنی شتێك دەبینێت كە‬ ‫بۆ دەستبەسەرداگرتنی لەواقیعدا‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەوەندە بەسە لێی بەئاگا بێتەوە‪ .‬ڕوون‬ ‫دەبێتەوە كە مەسەلەكە هیچ پەیوەندیی‬ ‫بە كێشانی سنوورە گەورە زەینییەكانی‬ ‫نێوان ڕابــردوو و داهاتوو نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانەوە باسەكە پەیوەندیی بە‬ ‫بەدیهاتنی ئایدیاكانی ڕابردووەوە هەیە‪.‬‬ ‫عاقیبەت‪ ،‬ڕوون دەبێتەوە كە جۆری‬ ‫مــرۆڤ دەســت بەكارێكی نوێ ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو بەشێوەیەكی ئاگاییانە كاری‬ ‫كۆنی خۆی جێبەجێ دەكات‪ .‬بەكورتی‪،‬‬ ‫دەتوانین ئاراستەی باڵوكراوەكەی خۆمان‬ ‫بەمجۆرە ڕیــز بكەین‪ :‬ڕوونكردنەوەی‬ ‫خودی فەلسەفەی ڕەخنەیی كە لەڕێگای‬ ‫خەباتەكان و ئارەزووە هەنوكەییەكانەوە‬ ‫دەستەبەر دەبن‪ .‬ئەمە وەزیفەیەكە بۆ‬ ‫جیهان‪ ،‬و بۆ ئێمە‪ .‬و تەنها دەكرێت‬ ‫بەرهەمی كاری هێزە یەكگرتووەكان بێت‪.‬‬ ‫باسەكە پەیوەندیی بە ئیعترافێكەوە هەیە‬ ‫و نەك شتێكی زیاتر‪ .‬بۆ گەرەنتیكردنی‬ ‫بەخشینی گوناهەكانیان‪ ،‬جۆری مرۆڤ‬ ‫تەنها دەبێت ئەو گوناهانە وەك چۆن‬ ‫هەن‪ ،‬ڕایانبگەیەنێت‪.‬‬ ‫ماركسی خۆت‬ ‫سێپتێمبەری ‪1843‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )307‬دوشەممە ‪201٦/٨/15‬‬

‫بێباوەڕیی‬ ‫دوەم‬

‫عەلمانیەت دەتوانێت‬ ‫چی لە ئایینەوە فێربێت؟‬

‫لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ئاكۆ قادر‬ ‫یەكێك لە ئامرازە باوەكانی دابەشكردنی‬ ‫جیهان دابەشكردنیەتی بۆ بـــاوەڕداران و‬ ‫بێباوەڕان‪ ..‬بۆ ئاییندارەكان و بێئایینەكان‪،‬‬ ‫هەتا نزیكەی دەیەی ڕابــردوو ئاشكرابوو‬ ‫بێباوەڕی چی دەگەیەنێت‪ ،‬ئەوكات دەنگی‬ ‫زۆر بێباوەڕانە هــەبــوو‪ ،‬ئــەوانــەی تەنها‬ ‫ئاماژەیان بەوە نەدەكرد كە ئایین هەڵەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو شتێكی پوچیشە‪ .‬ئەو كەسانەی‪،‬‬ ‫هەندێكیان لە باكوری ئۆكسفۆرد دەژیان‪،‬‬ ‫بەڵگەكاری ئەوەیان دەكرد كە بڕواهێنان‬ ‫بە خوا لە بڕواهێنان بە جنۆكە دەچێت و‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی ئەمە هەروەك یارییەكی‬ ‫منااڵنەیە‪.‬‬ ‫ئێستا لەو بڕوایەدام زۆر ئاسانە ئایین‬ ‫بــەتــەواوی بەمشێوەیە ڕەتبكەیتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە لە ڕاوكــردنــی ماسی دەچێت لەناو‬ ‫بەرمیلێكدا‪ ،‬ئەوەی ئەمەوێت ئەمڕۆ باسی‬ ‫بكەم شێوازێكی نوێیە لەوەی چۆن ببێتە‬ ‫بێباوەڕ‪ ،‬ئەگەر بمانەوێت‪ ،‬ئەمە وێنەیەكی‬ ‫ترە لە بێباوەڕی كە دەكرێت ناوی بنێین‬ ‫بێباوەڕیی دووەم‪ ،‬ئێستا بێباوەڕیی‬ ‫دووەم یانی چی؟ بێباوەڕیی دووەم لە‬ ‫پێشەكییەكی سەرەكییەوە دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫ئەویش‪« :‬بێگومان هیچ خوایەك بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬هیچ خوایەك و هیچ ڕۆحێكی خارق‬ ‫و هیچ فریشتەیەك و هتد»‪ ،‬بــەاڵم با‬ ‫بەردەوامبین‪ ،‬ئەمە كۆتایی چیرۆكەكە نییە‪،‬‬ ‫ئەمە تەنها سەرەتای چیرۆكەكەیە‪ ،‬من‬ ‫گرنگی دەدەم بەو جۆرە لە هــەواداران كە‬ ‫كە وا بیردەكەنەوە‪« :‬ناتوانم باوەڕبهێنم بە‬ ‫هیچ شتێك لەو شتانە‪ ،‬ناتوانم باوەڕبهێنم‬ ‫بە ئایینەكان‪ ،‬بڕوام نییە ئەو ئایینانە ڕاست‬ ‫بن»‪ ،‬بەاڵم لە هەمانكاتدا دەشڵێن شتی‬ ‫تریش هەیە زۆر گرنگە‪ ،‬وەك «تەراتێلی‬ ‫ڕۆژی لە دایكبوون‪ ،‬هونەرەكانی مانتیجنای‬ ‫هونەرمەند‪ ،‬زۆر حەزم لێیە تەماشای كڵێسا‬ ‫كۆنەكان بكەم‪ ،‬حــەز ئەكەم پەڕەكانی‬ ‫كتێبی پیرۆز هەڵبدەمەوە»‪ ،‬هەرچیەك‬ ‫بێت‪ ،‬ئێوە دەزانــن من باسی ك ‌ێ دەكەم‪،‬‬ ‫باسی ئەوانە دەكەم كە الیەنی كەشی ئایینی‬ ‫هێشتاكە سەرنجیان ڕادەكێشێت‪ ،‬الیەنی‬ ‫ئەخالقی‪ ،‬هەروەها الیەنی تایەفی ئایین‪،‬‬ ‫بەاڵم سەرەڕای ئەوەش ئێستا چیتر ناتوانن‬ ‫ئایین قبوڵبكەن‪ ،‬ئەو كەسانە هەڵبژاردنێكی‬ ‫ناخۆشیان ڕووبەڕوبۆتەوە‪ ،‬ئەوەیش ئەوەیە‬ ‫یان ئەوەتا ئایین قبوڵبكەن و بەهرەمەندبن‬ ‫لــە هــەمــوو شتە جــوانــەكــان‪ ،‬یــان ئایین‬ ‫ڕەتبكەیتەوە و پاشان لە سەرلێشێوانێكی‬ ‫ڕۆحیدا بژین لە ژێر ئاراستەكردنی كەناڵی‬ ‫سی ئێن ئێن و فرۆشگاكانی ۆڵ مارتدا بن‪.‬‬

‫«‬

‫ئاالن دی بۆتۆن‬

‫ئەوە ئەو هەڵبژاردەیەیە كە لەو بڕوایەدا نیم‬ ‫كە پێویست بێت بیگرینەبەر‪ ،‬لەو بڕوایەدام‬ ‫كە ئەڵتەرناتیڤ هەیە‪ ،‬لەو بڕوایەدام كە ڕێی‬ ‫تر هەیە‪ ،‬من بەڕێز و بەتەواوەتی بێبڕوایانە‬ ‫دەبم‪ ...‬كاتێك لە ئایینەكان دەدزم‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بــڕوات بە ئایین نییە‪ ،‬هیچ كێشەیەك لە‬ ‫هەڵبژاردن و تێكەلكردندا نییە‪ ،‬بردنی شتە‬ ‫باشەكانی ئایین‪ ،‬بەالی منەوە‪ ،‬بێباوەڕیی‬ ‫دووەمە‪ ،‬وەك ئەوەی پێشتر ئاماژەم پێدا‪،‬‬ ‫واتە ڕێیەكی ڕێزدارانەوە و بێباوەڕانە بۆ‬ ‫گەڕان لە ئایینەكاندا و وتنی‪»:‬پێویستە‬ ‫چی بەكاربهێنین؟» جیهانی عەلمانی پڕە‬ ‫لە كون‪ ،‬ئێمە بە توندی عەلمانی بویین‪،‬‬ ‫دەشتوانم بەڵگەكاری بۆ ئــەوە بكەم‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەویەكی گشتگیر دەربــارەی ئایین‬ ‫دەتوانێت جۆرێك لە وێنامان بدات ‌ێ دەربارەی‬ ‫ژیانێك باش بەڕێوە ناچێت‪ ،‬ئەمڕۆ باس لە‬ ‫هەندێك لەوانە دەكەم‪.‬‬ ‫ئەمەوێت لە سەرنجدان لە فێركردنەوە‬ ‫دەســتــپــێــبــكــەم‪ ،‬فــێــركــردن بــوارێــكــە‬ ‫جیهانی عەلمانی بــڕوای پێیەتی كاتێك‬ ‫بیرلەوەدەكاتەوە چــۆن وابــكــات جیهان‬ ‫بكات بە شوێنێكی باشتر‪ ،‬ئەویش بواری‬ ‫فێركردنەو پارەیەكی زۆری تێدا بەخەرج‬ ‫دەدەیین‪ ،‬ئێوە ئەو وتانەی كاتی تەخەروج‬ ‫دەزانن كە دەڵێت‪« :‬فێركردن تەنها بەهرە‬ ‫بازرگانی و پیشەسازیەكانمان ناداتێ‪‌،‬‬ ‫بەڵكو دەمانكات بە كەسانێكی باشتر»‪،‬‬ ‫كاتی ئاهەنگی دەرچــوون ئەو پڕوپاگەندە‬ ‫شیعریانەی كە فێركردن و پرۆسەی فێركردن‬ ‫بەتایبەت خوێندنی بااڵ‪ ،‬كە دەمانكات بە‬ ‫كەسانێكی جوامێر و خەڵكانێكی باشتر‪ ،‬ئەو‬ ‫بیرۆكە جوانە لە كوێوە هاتوە؟‬ ‫لــە ســەرەتــاكــانــی ســــەدەی نــــۆزدەدا‬ ‫سەردانكەرانی كڵێسا لە ڕۆژئاوای ئەوروپا‬ ‫بەشێوەیەكی توند ڕوو لە هەڵدێر بوون‪،‬‬ ‫خەڵكی ترسان‪ ،‬پرسیاریان لە خۆیان دەكرد‪،‬‬ ‫دەیانوت‪ :‬خەڵكی لە كو ‌ێ ڕەوشتەكانیان‬ ‫وەرگـــرن‪ ،‬لە كوێوە ئاراستەبكرێن‪ ،‬لە‬ ‫كوێوە سەرچاوەكانی دڵدانەوەیان پێبدرێت‪،‬‬ ‫دەنگانێكی كاریگەر یەك واڵمیان دایەوە‬ ‫ئەویش «ڕۆشنبیری»‪ ،‬تەنها دەبێت ڕو لە‬ ‫ڕۆشنبیری بكەیین بۆ ئاراستەكردنمان‪ ،‬و‬ ‫دڵدانەوەمان‪ ،‬و بۆ ڕەوشتیش‪ .‬با بڕوانینە‬ ‫شانۆنامەكانی شكسپیر‪ ،‬و دەمەتەقیەكانی‬ ‫ئەفاڵتۆن‪ ،‬و ڕۆمانەكانی جین ئۆستن‪ ،‬تێیاندا‬ ‫زۆربەی ئەو ڕاستیانە دەدۆزینەوە كە پێشتر‬ ‫لە ناو ئینجیلی قەدیس جۆندا دەمانبینیەوە‪،‬‬ ‫لەو بڕوایەدام بیرۆكەیەكی جوان و ڕاستە‬ ‫كاتێك ویستویانە كتێبی پیرۆز بگۆڕنەوە بە‬ ‫ڕۆشنبیری‪ ،‬ئەمەش بیرۆكەیەكی ماقولە و لە‬ ‫هەمات كاتدا بیرۆكەیەكە كە لەیادمانكردوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بچیت بۆ زانكۆیەكی دێرین‪ ..‬وەك‬ ‫هارفارد یان ئۆكسفۆرد یان كامبرج و پێت‬ ‫وتن‪ :‬من هاتوم بۆ ئێرە چونكە دەگەڕێم‬ ‫بەدوای ڕەوشت و ئاراستەكردن و دڵدانەوە‪،‬‬ ‫ئەوا ڕێی شێتخانەت بۆ دەستنیشان دەكەن‪،‬‬ ‫ئەمەش بەسادەیی ئەوەیە كە دەزگاكانی‬ ‫خۆێندنی بااڵ گرنگی پ ‌ێ نــادەن‪ ،‬بۆ؟ لە‬ ‫بەر ئەوەی ئەوان لەو بڕوایەدان كە ئێمە‬ ‫پێویستمان پ ‌ێ ی نییە‪ ،‬ئەوان بڕوایان وایە‬ ‫كە ئێمە پێویستمان بە یارمەتی نییە‪ ،‬ئەوان‬ ‫وا لە ئێمە دەڕوانن كە گەورەو پێگەشتوین‪،‬‬ ‫پێگەشتویەكی عاقڵین‪ ،‬ئەوەی پێویستمانە‬ ‫زانیارییە‪ ،‬داتایە‪ ،‬پێویستمان بە یارمەتی‬ ‫نییە‪ ،‬لە كاتێكدا ئایینەكان لە شوێنێكی‬ ‫زۆر جیاوازترەوە دەستپێدەكەن‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫ئایینە سەرەكییەكان لە زۆر خاڵدا بە‬

‫منداڵمان دادەنێن‪ ،‬بڕوایان وایە وەك منداڵ‬ ‫زۆر پێویستمان بە یارمەتییە‪ ،‬تەنها ئێمە كە‬ ‫كۆبوینەتەوە بڕوامان بەوەیە‪ ،‬لەوەدەچێت‬ ‫من بە تەنها‪ ،‬یان ئێوە‪ ،‬بەهەرحال تەنها ئێمە‬ ‫بڕوامان پێیەتی‪ ،‬وپێویستمان بە یارمەتییە‪،‬‬ ‫بەڕاستی‪ ،‬پێویستمان بە یارمەتییە‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێویستمان بە ئاراستەكردن و پێویستیشمان‬ ‫بە فێركردنێكی مەنهەجی هەیە؟‬ ‫دەزانن لە سەدەی هەژدەدا لە بەریتانیا‪،‬‬ ‫مەزنترین ئامۆژگاریكەری ئایینی‪ ،‬پیاوێك‬ ‫بوو ناوی «جۆن ویسلی» بوو‪ ،‬ئەم پیاوە‬ ‫واڵت دەگەڕا و ئامۆژگارییەكانی بەخەڵكی‬ ‫دەدا كە چۆن دەتوانن بژین‪ ،‬ئامۆژگاری دەدا‬ ‫لە سەر مافی منداڵەكان بە سەر باوانیانەوە‬ ‫و مافی باوانیان بە سەر منداڵەكانیانەوە‪،‬‬ ‫دەربارەی مافی هەژاران الی دەوڵەمەندەكان‬ ‫و مافی دەوڵەمەندەكان لە سەر هەژارەكان‪،‬‬ ‫دەیویست ئــەوە بە خەڵكی بڵێت چۆن‬ ‫دەتوانن بژین لە ڕێی ئامۆژگارییەوە‪ ،‬كە‬ ‫ڕێگەیەكی باوی گەیاندنی ئایینەكان بووە‪.‬‬ ‫ئێستا بــێــزاربــویــیــن لــە بــیــرۆكــەی‬ ‫ئامۆژگاریدان‪ ،‬ئەگەر بە كەسێكی لیبڕاڵی‬ ‫سەربەخۆ بڵییت‪« :‬ڕات چۆنە لە بارەی‬ ‫ئــامــۆژگــاریــدانــەوە؟» ئــەوا وەاڵمــەكــەی‪:‬‬ ‫«نەخێر‪ ..‬نەخێر پێویستم پێی نییە‪ ،‬من‬ ‫كەسێكی سەربەخۆم»‪ ،‬جیاوازی چییە‬

‫تــازە نامێنێت لە «تێد ‪ ،»TED‬ئیتر‬ ‫شتە كۆنەكان دوبارەدەكەینەوە و ڕۆژی‬ ‫پێنج جار تەماشای دەكەین‪ ،‬چونكە زۆر‬ ‫ڕاستەقینەیە‪ ،‬ئیتر پێنج جار تەماشای‬ ‫ئیلزابێس گیلبێرت دەكەین لە بەر ئەوەی‬ ‫ئەوەی دەیڵێت زۆر زیرەكانەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫وابكەیت هەستدەكەیت خەلەتێنراویت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە بەالی ئەوانەوە وانییە كە هەڵگری‬ ‫بیركردنەوەی ئاینین‪.‬‬ ‫شتێكی تــر كــە ئایینەكان دەیــكــەن‬ ‫ڕێكخستنی كــاتــە‪ ،‬زۆریـــنـــەی ئایینە‬ ‫سەرەكییەكان ڕۆژمێرمان پێدەدەن‪ ،‬ڕۆژمێر‬ ‫چییە؟ ڕۆژمێر ڕێگایەكە بۆ دڵنیابونەوە لەوەی‬ ‫لە ماوەی ساڵدا پڕدەكڕێت لە بیركردنەوەی‬ ‫گرنگی ڕیشەیی لە كاتبەندی كاسۆلیكی‪،‬‬ ‫لە ڕۆژمێری كاسۆلیكیدا لە كۆتایی مانگی‬ ‫مارسدا بیردەكەیتەوە لە قەدیس جیرۆم‬ ‫و تایبەتمەندییەكانی لە ڕووی خاكیبوون‬ ‫و چاكەكاری و بەخشندەییەكەی بەرامبەر‬ ‫هـــەژاران‪ ،‬ئەمەش بە ڕێكەوت ناكەییت‪،‬‬ ‫ئەمە دەكەییت چونكە ئاراستەكراویت كە‬ ‫ئەوە بكەییت‪ ،‬بەاڵم ئێمە ئێستا لە جیهانی‬ ‫عەلمانیدا بەم شێوازە بیرناكەینەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بیرۆكەیەكی بــاش بــوو گرنگییپێدەدەم‬ ‫و خێرا جێبەجێی دەكــەم‪ ،‬بەاڵم ئەمە لە‬ ‫گۆشەنیگای جیهانی ئایینیەوە بێبەهایە‪،‬‬ ‫گوشەنیگای ئایینی دەڵێت‪ :‬ئێمە پێویستمان‬ ‫بە ڕۆژمێری زەمەنی هەیە‪ ،‬پێویستمان بە‬ ‫چوارچێوەیەكی زەمەنی هەیە‪ ،‬پێویستمان‬ ‫بە ڕێكخستننی كۆبونەوەكانمانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەماگەیەنێت بەو ڕێیەی ئایینەكان كەش‬ ‫و سروتەكانیان دەربارەی هەستە گرنگەكان‬ ‫پێڕێكدەخەن‪.‬‬ ‫بۆ نمونە مانگ وەرگــرە‪ ،‬زۆر گرنگە لە‬ ‫مانگ بڕوانیت‪ ،‬بزانە كاتێك تەماشای مانگ‬ ‫دەكەییت هەست بــەوە دەكەییت «من‬ ‫بەڕاستی بچوكم‪ ،‬كێشەكانم چییە؟»‪،‬‬ ‫الی ئایینەكان شتەكان لەو گۆشەنیگایەوە‬ ‫ڕێكدەخرێت‪ ،‬وهتد‪ ،‬ئەوان دەڵێن پێویستە‬ ‫زیاتر بڕوانینە مانگ‪ ،‬ئێمە ئەوە ناكەیین‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەوە ناكەیین؟ لە بەر ئەوەی ئەوە‬ ‫هیچمان پێناڵێت‪« ،‬بڕوانە مانگ»!!‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر (بووزی)بیت و لە ناوەڕاستی مانگی‬ ‫سێبتەمبەردا بیت‪ ،‬ئەوا فەرمانت پێكراوە‬ ‫بچیتە دەرەوە لە ماڵ و بچیتە سەر شوێنێك‬ ‫بۆ پەرستن و ئاهەنگگێڕان‪ ،‬لە ئاهەنگی‬ ‫تسۆكیمیدا كە تێیدا هۆنراوەیەكت پێدەدرێت‬ ‫تا لە ســەر شەرەفی مانگ (بەخۆشیی‬

‫ئەوەیە ئێمە بە تەنها عەقڵ نین‪ ،‬بەڵكو پیاسەدەكەیین‪ ...‬بۆ نمونە ئەگەر من‬ ‫جەستەشین‪ ،‬كاتێك وانەیەكمان فێردەكەن‪ ،‬بەڕێوەبەری گەلەری بــوم؛ ئــەوا بەشێك‬ ‫لە ڕێی جەستەوە فێرمان دەكەن‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬دەكەمەوە بۆ خۆشەویستی (تابلۆكانی‬ ‫بیرۆكەی لێبوردن الی جولەكەوە وەربگرن‪ ،‬ئەو بوارە) و بەشێكی تر بۆ بەخشندەیی‪،‬‬ ‫جولەكەكان زۆر گرنگی بە لێبوردن و دوبارە هەموو كارێكی هونەری باس لە شتێك‬ ‫دەستپێكردنەوە بە شێوەیەكی بێگەرد دەكات‪ ،‬ئەگەر بتوانین بوارەكان ڕێكبخەین‪،‬‬ ‫دەدەن‪ ،‬ئــەوان ئەم ئامۆژگاریەمان تەنها بە شێوەیەك كاتێك لە گەلەرییەكدا بەناو‬ ‫لە ڕێی كتێب و وشــەوە پێنادەن‪ ،‬بەڵكو كارە هونەرییەكاندا دەگەڕێین‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫ئەوەمان پێدەڵێن لە ڕێی خۆشتنەوە‪ ،‬لە بزانین چۆن ئەو كارە هونەریانە بەكاربهێنین‬ ‫كۆمەڵگا جولەكە ئەرسەدۆكسەكاندا لە هەر بۆ جێگیكردنی ئەو بیركردنەوانەی لە ناو‬ ‫هەینییەكدا پێویستە بڕۆییت بۆ "میكفە" عەقڵتدان‪ ،‬بەوشێوەیە گەلێك شتمان لە‬ ‫خــۆت بخەیتە نــاو ئـــاوەوەو بیرۆكەیەكی هــونــەرەوە دەستدەكەوێت‪ ،‬بەوشێوەیە‬ ‫فەلسەفی بەم شێوە مادیە برازێنیتەوە‪ ،‬ئێمە هونەر مومارەسەری ئەو ئەركە ڕاستەقینەی‬ ‫ئەمە ناكەیین‪ ،‬بیركردنەوەكانمان لە شوێنێكن خۆی دەكات ئێمە لە بیرمان كردوە بەهۆی‬ ‫و ڕەفتارەكانمان لەگەڵ جەستەماندا لە سەختیی تێگەشتن لە ماناكانی هونەر‪ ،‬هونەر‬ ‫شوێنێكی ترن‪ ،‬بەاڵم ئایینەكان زۆر لێزانانە دەبێت یەكێك لە ئامرازەكانی پێشخستنی‬ ‫كۆمەڵگاكانمان بێت‪ ،‬بۆیە پێویستە هونەر‬ ‫ئەم دوانە بەیەكەوە كۆدەكەنەوە‪.‬‬ ‫با بڕوانینە هونەر‪ ،‬ئێستا هونەر لە جیهانی فێركاری بێت‪.‬‬ ‫با بیر لە شتێكی دیكەش بكەینەوە‪،‬‬ ‫عەلمانیدا ئەو شتەیە كە زۆر بە توندی بیری‬ ‫لێدەكەینەوە‪ ،‬وا بیردەكەینەوە ئەوە شتێكی خەڵكی لە جیهانی پێشكەوتودا لە جیهانی‬ ‫بەڕاستی گرنگە و زۆر لە سەرمایەدارەكانمان عەلمانیدا‪ ،‬بەتایبەت ئەو كەسانەی گرنگی‬ ‫دەڕۆن بۆ مۆزەخانەكان‪ ،‬وهتد‪ ،‬گوێمان لێیان بە الیەنی ڕۆحی و بابەتی عەقڵی دەدەن‪،‬‬ ‫دەبێت هەندێك جار دەبێژن‪ :‬مۆزەخانەكان هەروەها گرنگی بەو بابەتە هاوشێوانەی‬ ‫كاتدرائیە تازەكانمانن‪ ،‬كڵیسا تازەكانمانن‪ ،‬ڕۆح دەدەن دەبنە كەسانێكی دابڕاو‪ ،‬وەك‬ ‫ئێستا ئێوە ئەو قسەیەتان بیستوە و لەو شاعیرەكان‪ ،‬وەك فەیلەسوفەكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫بڕوایەدام كە هێز لەوێدا پەنهانە‪ ،‬بەاڵم ئێمە تیایاندایە وێنەگرە‪ ،‬هەیانە بەرهەمهێنی‬ ‫خۆمان دادەڕوخێنین و هۆكاری ئەوەی فیلمە‪ ،‬لە كۆتاییدا دابڕاو و الواز و كەسانێكی‬ ‫واز لەوە دەهێنین ئاوا بڕوخێین ئەوەیە بە كەئیب و غەمبار دەردەچن و زۆر ناگۆڕێن‪.‬‬ ‫بــەاڵم لە ئایینەكاندا‪ ،‬بیر لە ئایینە‬ ‫تەواوی لەوەمان نەكۆڵیوەتەوە ئایینەكان‬ ‫ڕێكخراوەكان بكەرەوە چی دەكەن؟ بەیەكەوە‬ ‫چۆن مامەڵە لەگەڵ هونەردا دەكەن‪.‬‬ ‫خراپترین دوو بۆچون لە جیهانی نو ‌ێ كۆدەبنەوە‪ ،‬دەزگای زەبەالح دادەمەزرێنن‬ ‫دا هەیە وای كردوە خۆمان بەدووربگرین لە خاوەنی زۆر تایبەتمەندییە‪ ،‬لەوانە یەكەم و‬ ‫بەدەستهێنانی هێز لە هونەرەوە‪ ،‬بۆچونی پێش هەموو شت قەبارە و وزەی گەورەیە‪،‬‬ ‫یەكەم ئەوەیە كە پێویستە هونەر تەنها لە بە پێی ڕۆژنامەی ۆڵ ستریت جۆرناڵ ساڵی‬ ‫پێناوی هونەردا بێت‪ ،‬ئەمەش فكریەكی پار كڵێسای كاسۆلیكی ‪ 97‬بلیۆن دۆالری‬ ‫پوچە‪ ،‬بۆچونی ئەوەی كە دەبێت هونەر لە خەرج كردوە‪ ،‬ئەوانە ماكینەیەكی زەبەالحن‪،‬‬ ‫چوارچێوەیەكی توندگرێدراوبێت و پێویستە ئەوانە دەزگای هاریكارانەن‪ ،‬ناسراون‪ ،‬فرە‬ ‫هیچ شتێك بۆ ئەم جیهانە پر لە كێشەیە ڕەگەزن و بە شێوەیەكی زۆر بەرز ڕێكخراون‪.‬‬ ‫تێبینی ئــەو بــەهــا بــەرزانــە دەكــەیــن‬ ‫نەكات‪ ،‬بیرۆكەیەكی هەڵەیە و ناتوانین‬ ‫دانی پێدابنێین وەك چۆن ناتوانین دان بە لــە پەیوەندییاندا بــە كۆمپانیاكان و‬ ‫بۆچونەكەی تریشدا بنێین كە دەڵێت پێویست كۆمپانیاكانیش وەك ئاینەكانن لە هەندێك‬ ‫نییە هونەر خۆی شیبكاتەوە‪ ،‬هونەرمەند ڕووەوە‪ ،‬تەنها لەو ڕووەوە نەبێت ئەوان لە‬ ‫نابێت ئەوە ئاشكرابكات كە هونەرەكەی خواری هەرەمی پێداویستییەكانمانەوەن‪،‬‬ ‫ئاماژە بە چی دەدات‪ ،‬لە بەر ئەوەی ئەگەر پــێــاومــان پــێــدەفــرۆشــن ئۆتۆمبیلمان‬ ‫ئەوە بڵێن ئەوا پێدەچێت سیحری نەهێڵین‪ ،‬پێدەفر‌وشن‪ ،‬بــەاڵم ئــەو خەڵكانەی كە‬ ‫لەوەدەچێت ئاسان بێت بەالمانەوە‪ ،‬وئەوەش شتی ئاست بەرزترمان پێدەفرۆشن‪ ،‬وەك‬ ‫هۆكاری ئەو هەستەیە كە هەتە كاتێك پزیشكەكان‪ ،‬شاعیرەكان‪ ،‬ئەوان بە تەنهان و‬ ‫سەردانی گەلەرییەكان دەكەیت‪ ،‬پێویستە هێز و وەزەیان نییە‪ ،‬كەواتە ئایینەكان پێش‬ ‫هەر شتێك نمونەی دەزگایەكن لە پێناو‬ ‫شتانێكی پەیوەندیدار بە عەقڵ دەجەنگن‪،‬‬ ‫لەوە دەچێت ئێمە بەوە قایلنەبین ئایینەكان‬ ‫دەیانەوێت فێرمانی بكەن‪ ،‬بەاڵم دەتوانین‬ ‫ئیعجابمان هەبێت بەو ڕێگا دەزگایەیەی كە‬ ‫كاری پێدەكەن‪.‬‬ ‫كتێب بــە تەنهایە‪ ،‬كتێب لــە الیــەن‬ ‫تاكە تەنهاكانەوە نوسراوە‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫ناگۆڕێت‪ ،‬پێویستە بەیەكەوە كۆبینەوە‬ ‫دان بەوەدا بنێین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر خەڵكانێكی ئەگەر بمانەوێت دونیا بگۆڕیین‪ ،‬پێویستە‬ ‫جدی بین‪ ،‬دان بەوەدا نانێین تێیان ناگەیین‪ ،‬بەیەكەوە كۆببینەوە‪ ،‬پێویستە هاریكاری‬ ‫بەاڵم ئەو هەستە سەرسوڕماوە‪ ،‬بونیادییە بۆ یەك بن‪ ،‬ئەمەیە ئایینەكان دەیكەن‪ ،‬ئەوان‬ ‫هونەری هاوچەرخ‪.‬‬ ‫فرە ڕەگــەزن‪ ،‬وەك وتم ئەوان ناسراون و‬ ‫ـر‬ ‫ـ‬ ‫ـات‬ ‫ـ‬ ‫زی‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ـك‬ ‫ـ‬ ‫ـێ‬ ‫ـ‬ ‫ـت‬ ‫ـ‬ ‫ـس‬ ‫ـ‬ ‫ـوێ‬ ‫ـ‬ ‫ـەڵ‬ ‫ـ‬ ‫ه‬ ‫ئــایــیــنــەكــان‬ ‫شوناسیان ڕوونەو هەروەها لە جیهانێكی‬ ‫عەقاڵنیانەیان هەیە بــەرامــبــەر هونەر‪ ،‬سەرقاڵدا بزر نەبوون‪ ،‬ئەمە ئەو شتەیە‬ ‫ئەوان كێشەیان لەوەدا نییە پێمانی بڵێن دەتوانین لەوانەوە فێربین‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەوەی هونەرێك چی دەڵێت‪ ،‬لە‬ ‫كۆتایی بەوە دێنم كە دەمەوێت پێتانی‬ ‫ئایینە سەركییەكاندا هونەر دەربارەی دوو بڵێم‪ ،‬ئێوە كە لە بواری جیاوازدا كاردەكەن‪،‬‬ ‫شتە‪ ،‬یەكەمیان‪ :‬هەوڵدەدات ئەو شتانەمان شتێك هەیە پێویستە فێری بین لە كاركردنی‬ ‫بەیادبهێنێتەوە كە خۆشمان دەوێن‪ ،‬دووەم‪ :‬ئایینەوە‪" :‬هەتا ئەگەر بڕوات بەكەسیشیان‬ ‫هەوڵدەدات ئەو شتانەمان بەیادبهێنێتەوە نەبوو‪ ،‬ئەگەر بە شێوەیەكی تایەفی كارت‬ ‫لێی دەترسین و ڕقمان لێدەبێتەوە‪ ،‬ئەمەشە كرد‪ ،‬پێویستە لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر خەڵكی‬ ‫مانای هونەر‪ ،‬هونەر پڕە لەو بیركردنەوە زۆر تر بەیەكەوە كاربكەن"‪ ،‬ئەمە ئەو خاڵەیە‬ ‫گرنگانە بۆ بڕواكەت‪ ،‬كاتێك لە كڵێسایەكدا دەبێت لە كــاری ئایینیەوە وەریبگریین‪:‬‬ ‫یان لە مزگەوتێكدا یان لە كاتدرائیەكەتدا ئەگەر لە بواری گەشتوگوزاردا كاردەكەیت؛‬ ‫دەسوڕێیتەوە‪ ،‬ئەوەی پێت دەگات‪ ،‬لە ڕێی بڕوانە حەج‪ ،‬بە قووڵی بڕوانە حەج بزانە‬ ‫چاوتەوە‪ ،‬لە ڕێی هەستەكانتەوە‪ ،‬ئەو سەفەر چ مانایەكی هەیە‪ ،‬ئەگەر لە جیهانی‬ ‫ڕاستیانەن كە بە شێوەی تریش لە ڕێی هونەردا كاردەكەیت‪ ،‬ئەوا بڕوانە ئەوەی‬ ‫عەقڵتەوە پێتدەگەن‪.‬‬ ‫ئایینەكان لە مامەڵەكردنیاندا لەگەڵ هونەردا‬ ‫بنچینەیی‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی‬ ‫ئــــەوە‬ ‫دەیــكــەن‪ ،‬ئەگەر كەسێكی ئەكادیمیشی‬ ‫پرۆپاگەندەیە‪ ،‬ریمبراندتی هونەرمەند ئەوا بڕوانە ئەوەی چۆن ئایینەكان باس لە‬ ‫مــومــارەســەی پــڕۆپــاگــەنــدە دەكـــات لە هزرەكان دەكەن‪ ،‬لەوە دەچێت قایلنەبیت‬ ‫گۆشەنیگای مەسیحییەوە‪ ،‬ئێستا وشەی بە بیركردنەوەكانیان‪ ،‬بەاڵم شێوازەكەی‬ ‫پڕۆپاگەندە زەنگی ئینزار بە بیردەهێنیتەوە‪ ،‬زۆر كاریگەرە لەو بــوارانــەدا‪ ،‬بۆیە خاڵی‬ ‫بیر لە هیتلەر دەكەینەوە‪ ،‬بیر لە ستالین دەرئەنجامم ئەوەیە دەشێت كۆكنەبیت‬ ‫دەكەینەوە‪ ،‬بــەاڵم وامەكەن‪ ،‬لە ڕاستیدا لەگەڵ ئاییندا‪ ،‬بەاڵم لە كۆتاییدا‪ ،‬ئایین‬ ‫پرۆپاگەندە شێوازێكە لە ئینتیماكردن بە وردو و ئاڵۆزە‪ ،‬لەزۆر ڕوەوە زیرەكانەیە‪،‬‬ ‫شتێك ئەگەر ئەو شتە باش بوو كەواتە هیچ بەشێوەیەك ناتوانین تەنها بۆ ئیماندارانی‬ ‫كێشەیەكی تێدا نییە‪.‬‬ ‫جێبهێڵین‪ ،‬بەڵكو بۆ هەمومانە‪.‬‬ ‫بە بۆچونی من‪ ،‬پێویستە گەلەرییەكان‬ ‫شتێك لە ئایینەكانەوە فێربن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫دڵنیابینەوە لەوەی كاتێك لە گەلەرییەكدا‬

‫دەشێت كۆكنەبیت لەگەڵ ئاییندا‪ ،‬بەاڵم لە كۆتاییدا‪ ،‬ئایین‬ ‫وردو و ئاڵۆزە‪ ،‬لەزۆر ڕوەوە زیرەكانەیە‪ ،‬بەشێوەیەك ناتوانین‬ ‫تەنها بۆ ئیامندارانی جێبهێڵین‪ ،‬بەڵكو بۆ هەمومانە‬

‫لە نێوان شێوازی ئامۆژگاری و شێوازی‬ ‫عەلمانیانەی ئێمە لە گەیاندنی زانیاریدا‬ ‫كە وانەیە(محاضرة)؟ ئامۆژگاری دەیەوێت‬ ‫ژیانت بگۆڕێت‪ ،‬بەاڵم وانە دەیەوێت زانیاریت‬ ‫پێبدات‪ ،‬لەو بڕوایەدام پێویستە بگەڕێینەوە‬ ‫بــۆ تەقلیدی ئــامــۆژگــاریــدان‪ ،‬شــێــوازی‬ ‫ئامۆژگاریكردن بەهایەكی بەرزی هەیە‪ ،‬لە‬ ‫بەر ئەوەی پێویستمان بە ئاراستەكردن‪ ،‬بە‬ ‫ڕەوشتەكان‪ ،‬بە دڵدانەوە هەیە و ئاینەكان‬ ‫ئەمە دەزانن‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر دەربــارەی فێركردن‪ ،‬ئێمە‬ ‫ب ــەرەو بڕواهێنان بە جیهانی عەلمانی‬ ‫دەڕۆیــن‪ ،‬بە شێوەیەك ئەگەر شتێك بە‬ ‫كەسێك بۆ یەك جار بڵییت بیری ناچێت‪،‬‬ ‫دایان بن ‌ێ لە وەرزێكی خوێندندا لە بیست‬ ‫ساڵی تەمەنیاندا و باسی ئەفاڵتۆنیان بۆ‬ ‫بكە‪ ،‬لە چڵ ساڵی تەمەنیاندا بیان نێرە‬ ‫بۆ وەرگرتنی بڕوانامە لە بواری ڕاوێژكاری‬ ‫ئیداریدا‪ ،‬تا كۆتایی ئەم وانانە پێیانەوە‬ ‫دەنوسێت‪ ،‬لە كاتێكدا لە ئاییندا ئەمە مانای‬ ‫نییە‪ ،‬پێویستە هەر وانەیەك لە ڕۆژێكدا‬ ‫دەجار دووبارەی بكەیتەوە‪ ،‬كەواتە بكەوە‬ ‫سەر ئەژنۆ و دوبارەی بكەرەوە‪ ،‬كڕنوشبەرە‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە سەرجەم ئایینەكان پێمانی‬ ‫دەڵێن‪ ،‬بكەوەرە سەر ئەژنۆ ‪ 10‬جار ‪ 15‬یان‬ ‫‪ 20‬جار ڕۆژانە دوبارەی بكەرەوە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫مێشكمان وەك بێژنگە‪.‬‬ ‫كـــەواتـــە ئــایــیــنــەكــان ڕۆشــنــبــیــری‬ ‫دووبــارەكــردنــەوەن‪ ،‬ڕاستییە مەزنەكان‬ ‫دوبـــارەو دوبــارەدەكــەنــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئێمە‬ ‫دوبــارەكــردنــەوە بە مەلەل تێگەشتوین‪،‬‬ ‫هەمیشە دەڵیین‪« :‬تازەم بەرێ‌»‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وەك ئاینەكان بكەیین كەوایە هیچ شتێكی‬

‫مانگ) و تێپەربوونی كــات و بێبایەخی‬ ‫ژیــان كە پێویستە بەیادمانی بهێنێتەوە‬ ‫بیخوێنیتەوە‪ ،‬كێكی برنج دەخۆییت‪ ،‬و مانگ‬ ‫و تیشكدانەوەی مانگ جێیەكی جێگری لە‬ ‫دڵتدا هەیە‪ ،‬ئەمەش شتێكی زۆر باشە‪.‬‬ ‫شتێكی تر كە ئایینەكان گرنگیی پێدەدەن‬ ‫لێزانییە لە قسەكردندا‪ ،‬من لێرەدا شتێكی‬ ‫لەوشێوەیەم پێناكرێت‪ ،‬بــەاڵم هونەری‬ ‫گوتاربێژی بە شێوەیەكی ڕەها كلیلی ئایینە‪،‬‬ ‫لە جیهانی عەلمانیدا زانكۆ دەخوێنیت و‬ ‫دەبیتە قسەكەرێكی ناسەركەوتو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتاكە دەتــوانــیــت پلەیەكی زانستی‬ ‫بەدەستبهێنیت‪ ،‬بەاڵم جیهانی ئایینی بەو‬ ‫شێوەیە بیرناكاتەوە‪ ،‬ئەوەی دەیڵێیت دەبێت‬ ‫بە شێوازێكی بڕواپهێنەر بڕازێنرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بڕۆییت بۆ كڵێسایەكی ئەمریكی‬ ‫ئەفریقی لە باشوری ئەمریكا و گوێبگریت‬ ‫لەو شێوازەی كە قسەی پێدەكەن‪ ،‬دەبینیت‬ ‫چەند بە لێزانانە دەدوێــن و لەگەڵ هەر‬ ‫خاڵێكی بڕواپێهێنەردا هــەمــوان دەڵێن‬ ‫‪":‬ئامین ئامین ئامین"‪ ،‬لە دوای هەر بەشێكی‬ ‫وروژێنەردا دەوستن و دەڵێن‪" :‬سوپاس بۆ‬ ‫تۆ ئەی عیسا‪ ،‬سوپاس بۆ مەسیح‪ ،‬سوپاس‬ ‫بۆ ڕزگاركەر"‪ ،‬ئەگەر ئێمە هەمان شێوازمان‬ ‫گرتە بەر‪ ،‬ئەوا شتێكی لە چەشنی ئەوە‬ ‫دەڵێم‪" :‬پێویستە ڕۆشنبیری شوێنی كتێبی‬ ‫پیرۆز بگرێتەوە"‪ ،‬ئێوەش دەڵێن‪" :‬ئامین‬ ‫ئامین ئامین"‪ ،‬لە كۆتایی وتارەكەشمدا ئێوە‬ ‫هەموتان هەڵدەستنە سەر پ ‌ێ و دەڵێن‪:‬‬ ‫سوپاس بۆ تۆ ئەفاڵتۆن‪ ،‬سوپاس بۆ تۆ‬ ‫شكسپیر‪ ،‬سوپاس بۆ تۆ جین ئۆستن"‪ ،‬ئەو‬ ‫كاتە ئیقاعێكی ڕاستەقینەمان دەبێت‪.‬‬ ‫شتێكی تر كە ئایینەكان دركیپێدەكەن‬