579

‫حەسەن عەلەوی بیرمەندی عیراقی‪:‬‬

‫«‬

‫كێشەی كورد ئەوەیە‬ ‫تواناو ئیرادەی بۆ‬ ‫بەدەوڵەتبوون الوازە‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )579‬دو شةممة ‪2016/9/19‬‬

‫یــــەكێتی هیچ بــڕیارێــكی نییە‬ ‫بــۆ كـــشانەوە لە حكــومەت‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ :‬كشانەوە لەحكومەت چارەسەری كێشەكان ناكات‬

‫دەقی وتاری مەال بەختیار و د‪ .‬جوان ئیحسان‬ ‫لەبارەی فیمینیزمی رۆشنگەری‬

‫پالتفۆرمی دابڕان فیمینیزمی‬ ‫ڕۆشنگەری دەكاتە ئەركێكی‬ ‫دیكەی ستراتیژی‬

‫«‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬

‫‪3‬‬

‫تەنیا ئەو کەسەی زۆر گریاوە‬ ‫دەزانێت پێکەنین چییە‬

‫یەکمەگرن!‬ ‫ئیسالمییەكان لەنێوان‬ ‫پرۆژەی یەكگرتن‌و‬ ‫كاری هاوبەشی‬ ‫سیاسیدا‬

‫«‬

‫حزبەكان لەبارەی‬ ‫بەشداریكردن‬ ‫لە كۆبونەوەكەی‬ ‫ئەنجومەنی وەزیران‬ ‫بۆچونی جیاوازیان هەیە‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫تادێت‪ ،‬ناڕەزایەتییەكان لەدژی حكومەت بەرفراوانتر دەبن‌و‪ ،‬هەندێ حزبیش هەڕەشەی‬ ‫كشانەوە لەحكومەت دەكەن‪ ،‬چونكە بەوتەی خۆیان ئاگاداری داهاتەكانی هەرێم نین‌و هیچ‬ ‫دەسەاڵتێكیان نییە لەم حكومەتەدا‌و نابنە بەشێك لەو ستەمەی لەخەڵك دەكرێت‪ ،‬لە بەرامبەردا‬ ‫سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران داوای كۆبونەوەیەك دەكات لەگەڵ الیەنە سیاسییەكانی نێو‬ ‫حكومەت‌و پارلەمان‪ ،‬بۆ ئەوەی داتاو زانیارییان بداتێ‌و باسیش لە پێشنیارەكانی چارەسەركردنی‬ ‫قەیران‌و كێشەكان بكەن‪ ،‬ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتیش دەڵێت‪ ،‬كشانەوە لە حكومەت‬ ‫چارەسەری كێشەكان ناكات‪ .‬هاوكات بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر" یەكێتی هیچ بڕیارێكی‬ ‫وەهای نییە كە باس لە كشانەوەی ئەو حزبە بكات لە حكومەتدا‪.‬‬

‫سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬كشانەوە‬ ‫لەحكومەت چارەسەری دۆخی هەرێم ناكات‪ ،‬بەڵكو ئاڵۆزییەكی دیكە دێنێتەئاراوە‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫كاتەی بزوتنەوەی گۆڕان لەحكومەت دەركرا‪ ،‬زۆر بەئاسانی جێگەكانیان پڕكرایەوەو دەسەاڵتی‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان لەناو وەزارەتەكاندا زیاتر بوە‪.‬‬ ‫بێگەرد تاڵەبانی كە هاوكات ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬قوباد تاڵەبانی‬ ‫كە جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمەو سەرۆكی تیمی یەكێتییە لەناو حكومەت‪ ،‬پێش جەژن‬ ‫لەگەڵ دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی كۆبۆتەوەو بەڕونی پێی راگەیاندون‪،‬‬ ‫بەبڕیاری مەكتەبی سیاسی نێردراونەتە ناو حكومەت‪ ،‬بۆیە هەركاتێك مەكتەبی سیاسی بڕیاری‬ ‫كشانەوە بدات‪ ،‬ئەوكاتە پابەنددەبن بەكشانەوە لەحكومەت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫لە ساڵیادی مەرگی فاالچیدا‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )579‬دوشةممة ‪2016/9/19‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫دەقی وتاری مەال بەختیار و د‪ .‬جوان ئیحسان لەبارەی فیمینیزمی رۆشنگەری‬

‫«‬

‫پالتفۆرمی دابڕان فیمینیزمی ڕۆشنگەری دەكاتە‬ ‫ئەركێكی دیكەی ستراتیژی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانــی ‪24 ،23 ،22‬ی ئەم مانگە‬ ‫پالتفۆرمی دابــڕان دووەمین كۆنفرانسی‬ ‫ســااڵنــەی خــۆی ئەنجام دەدات‌و جگە‬ ‫لەپێشكەشكردنی چەندین لێكۆڵینەوەو‬ ‫پانێڵ مەسەلەی فێمێنیزمی رۆشنگەری‬ ‫دەكــرێــتــە تــەوەرێــكــی ستراتیژی ئەم‬ ‫كۆفرانسە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە مەال بەختیار و د‪ .‬جوان‬ ‫ئیحسان وتارێكیان لەسەر گرنگی‌و بایەخی‬ ‫فێمێنیزمی رۆشنگەری نوسیووە‪ ،‬كە لە‬ ‫خوارەوە دەقەی باڵودەكرێتەوە‪.‬‬

‫دووەمین كۆنفرانسی‬ ‫«دابڕان» ‌و‬ ‫فیمینیزمی ڕۆشنگەری‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬د‪ .‬جوان ئیحسان‬ ‫ســەرەڕای هەڕەشەو گوڕەشەی ئەقڵە‬ ‫چەقبەستوەكانی دوژمنانی دیموكراسی‌؛‬ ‫هەروەها‪ ،‬سەرباری وردنەبونەوەی زۆرینەی‬ ‫ســەركــردەی زۆربـــەی حیزبە سیاسییە‬ ‫(عەلمانیاوییەكان!!) وا چاوەڕوان بون‪،‬‬ ‫لەدوای یەكەمین كۆنفرانسەوە‪ ،‬دابڕان‪ ،‬لە‬ ‫ڕۆشنگەری داببڕن‌و ڕوناكبیرو ڕۆشنگەران؛‬

‫لەم ملمالنێ هاوچەرخەی دیموكراسی‬ ‫بسڵەمێنەوە‪ .‬بەاڵم پێچەوانەی بۆچونی‬ ‫ئــەوان‪« ،‬دابـــڕان» خەرمان بەرەكەت‪،‬‬ ‫پەلوپۆی هاویشت‌و پەیتاپەیتا بازنەكانی‬ ‫لـــەدەرەوەو نــاوەوەی واڵت‪ ،‬پێكەوەنا‪.‬‬ ‫لەگەڵ سەنتەری زانستە مرۆییەكانی‬ ‫پــاریــس گرێبەستی مــۆركــردو كرایە‬ ‫ئــەنــدامــی هەنگێك لــە (‪ )87‬گــروپ‌و‬ ‫ڕێــكــخــراوی زانــســتــی‪ .‬وا ئێستا لەناو‬ ‫بەرنامەیەكی پــەروەردەو ڕوناكبیری دوو‬ ‫ساڵەی سەنتەرە زانستیەكانی پاریس‌و‬ ‫هاوچەرخ) خەباتی ڕاستەقینەی فیمینیزم‪،‬‬ ‫ئەنستیتۆی دیكارنگیی ئەمریكایی‪ ،‬ڕاستەقینەدا‪ ،‬تێدەكۆشن‪.‬‬ ‫«دابــڕان»یــش‪ ،‬بەشدارەو بە بەشداری‬ ‫بۆ دووەمین كۆنفرانس‪ ،‬جگە لەوەی لەم سەردەمەدا نەكەن‪.‬‬ ‫كەوابێ‌‪ :‬فیمینیزمی ڕۆشنگەری‪ ،‬خەباتی‬ ‫توێژەرانی دابڕان‪ ،‬لەسەر ئەركی ئەوان‪ ،‬هەمەالیەنەو زانستیانەتر لەیەكەمین‬ ‫چاالكییەكان ئەنجامدەدرێن‪.‬‬ ‫كــۆنــفــرانــس‪ ،‬پــــرۆژە ئـــامـــادەكـــراوە‪ ،‬نوسەران‌و دروستكردنی ژمارەیەكی تری‬ ‫گــۆڤــاری دابـــڕان (‪ )4‬ژمـــارەی (بە هــاوكــات دوای خوێندنەوەی ملمالنێ ڕێكخراوی جەماوەری‪ -‬ژنان نییە‪ .‬بەڵكو‪،‬‬ ‫دابــڕانــی زانستیشەوە) دەرچــێــنــراوون‪ .‬كۆمەاڵیەتییەكان‌و تواناكانی ژنــان‌و هەر ڕێكخراویش نییە‪ .‬ئەی چییە؟‬ ‫خەباتی نوێی كۆمەاڵیەتی ژنان‌و كچانە‪،‬‬ ‫سایتی دوڕیانیش‪ ،‬دەیان هەزار هاوبیری پێویستیی ڕاپەڕاندنی ئەركە دیموكراسییە‬ ‫هەیەو سەرگەرمی چاالكیی ڕۆشنگەرییە‪ .‬هاوچەرخەكان‪ ،‬پالتفۆرم بــڕیــاری دا‪ ،‬لە ڕۆڵ‌و پێگەو كاریگەریی ژنانی سەردەمی‬ ‫كانگای كـــاراو ئەنجومەنی گشتی لــەدووەمــیــن كۆنفرانسدا (فیمینیزمی جیهانگیری‪ ،‬بەئاڕاستەی نوێی تێگەیشتنی‬ ‫پــاتــفــۆرم‪ ،‬بــەگــشــتــی ئــەركــەكــانــیــان ڕۆشــنــگــەری) بكاتە ئەركێكی دیكەی هاوچەرخ‪.‬‬ ‫ئـــەم فیمینیزمە ڕۆشــنــگــەریــیــە‪،‬‬ ‫ڕادەپـــەڕێـــنـــن‪ .‬بــەرنــامــەی دووەمــیــن ستراتیژی‪ ،‬هاوشانی باقیی ئەركەكانی‪:‬‬ ‫كۆنفرانسیشیان بەوردی ئامادەكردووە‪.‬‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬ڕۆشنگەری‪ ،‬سیكوالریزم‌و بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬دوور لە قاڵبدانی‬ ‫پـــەیـــڕەوی نـــاوخـــۆ‪ ،‬خــەبــاتــدەكــات‪،‬‬ ‫سەرەنجامی كاریگەری‌و سەركەوتنی مەدەنیەت‪ ،‬ڕایانبپەڕێنێ‌‪ .‬چونكە‪..‬‬ ‫پــاتــفــۆرمــی دابـــــڕان‪ ،‬ئێستا (‪)75‬‬ ‫مــەحــاڵــە‪ ،‬دیــمــوكــراســی لــە ستونی بزوتنەوەیەكی ڕوناكبیری‪ -‬ڕۆشنگەری‬ ‫مامۆستای زانكۆ‪ ،‬مەشخەڵی ڕۆشنگەری دەســـەاڵتـــەوە بــۆ نــاو ئــاســۆی ژیانی لەناو ژنــانــدا‪ ،‬لە دەهەكانی ئایندەدا‪،‬‬ ‫هاوچەرخیان لە پالتفۆرمدا بەرزكردۆتەوەو كۆمەاڵیەتی بگوازرێتەوە‪ ،‬گــەر بێت‌و بكاتە بنەمای بەدیهێنانی دیموكراسیی‬ ‫دڵسۆزانە لەپێناوی كۆمەڵێكی دیموكراسی ژنانیش‪ ،‬بەوشیاریەكی (كۆمەاڵیەتی‪ -‬كۆمەاڵیەتیی ڕاستەقینە؛ دیموكراسییەك‪،‬‬ ‫ڕۆشــنــگــەرو سیستەمێكی سیكوالری فــەلــســەفــی‪ -‬ڕێــكــخــراوەیــی‪ -‬سیاسی‪ -‬ژن‌و پیاو‪ ،‬بەڕاستی‪ ،‬یەكسان بن لە‬

‫ئەرك‌و مافەكان‪ .‬لە پۆست‌و پلەكان‪ .‬لە‬ ‫ناوەندو ئۆرگانەكان‪ .‬لە سەركردایەتی‌و‬ ‫ڕابەرایەتیەكان‪ .‬لە دەنگدان‌و دەنگپێدان‪.‬‬ ‫لە سەربەستییە كۆمەاڵیەتیەكان‪ .‬لە‬ ‫ڕیشەكێشكردنی هزرو نەریت‌و تێڕوانینی‬ ‫باوكساالری لەناو كۆمەڵ‪ ،‬چینەكان‪ ،‬توێژو‬ ‫خێزاندا‪.‬‬ ‫فیمینزمی ڕۆشنگەریی‪ ،‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫كراوەی فرەڕەهەندە؛ بۆ وردبونەوەیەكی‬ ‫تێگەیشتوو لە واقعی عەقڵی و مەعرفی‬ ‫ناو كۆمەڵی ئێستا‪ ،‬تەنها جەختناكاتەوە‬ ‫لەسەر ژن و ژیانی ژن‪ ،‬بەڵكو پەلدەهاوێت‬ ‫بــۆ ڕێــكــكــردنــەوەی دیــدگــا ناڕونەكانی‬ ‫عەقڵییەتی تەسكی نێرینەی ناو كۆمەڵ‬ ‫بەرانبەر بە مــێ‪ .‬بونی هەڵوێست دژ‬ ‫بە ڕۆشنگەریی ژن؛ پشت دەبەستێت‬ ‫بەبوونی ئاراستەیەكی نێگەتیڤ بەرانبەر‬ ‫بەخودی هزری ئازا و تەندروست لە ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی و مەعرفی؛ بۆ ژن و پیاو‪،‬‬ ‫وەك یەك‪ :‬هەر لێرەوە ئەركی هەردوو‬ ‫ڕەگەز وەك یەكە‪ ،‬بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ئەو‬ ‫ئاراستە نێگەتیڤانە‪ ،‬كە دژ بە ڕۆشنگەرین‬ ‫بەگشتی و ڕۆشنگەریی فیمینزم بەتایبەتی‪.‬‬ ‫ژنانی كوردستان‪ ،‬وەكو ژن‪ ،‬نە لە خەباتدا‬ ‫كەمیان كردوەو نە لە كاروان جێماون‪ .‬لە‬ ‫قوربانیشدا‪ ،‬لەناو زیندان‌و پرۆسەكانی‬ ‫ئەنفال‌و ڕێژنەكانی كیمیاباران‪ ،‬زۆرتر‬ ‫نەبوبن لەپیاوان‪ ،‬كەمتر نــەبــوون‪ .‬لە‬ ‫سەنگەرو شۆڕشیشدا‪ ،‬ئەگەر ئەقڵییەتی‬

‫باوكساالریی سەركردایەتی ناو حیزبەكان‬ ‫نەبوایە‪ ،‬لەشۆڕشی نوێدا‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‪،‬‬ ‫هەزاران ژن‪ ،‬دەهاتنە ڕیزی پێشمەرگەوە‪.‬‬ ‫هەروەكو چۆن لەرۆژهەاڵتی كوردستان‬ ‫(‪)1979‬و لەباكوری كوردستاندا (‪)1984‬و‬ ‫لەرۆژئاواشدا (‪ )2011‬ژنان سەنگەرەكانیان‬ ‫ئاوەدانیی یەكسانی خەبات‌و قوربانیدان‬ ‫كــردەوەو ئەنجامەكەشی دەركــەوت‪ ،‬كە‬ ‫چەند كاریگەربون بۆ دژایــەتــی بیری‬ ‫چەقبەستوی سەدەكانی ناوەڕاست!‬ ‫دووەمــــیــــن كــۆنــفــڕانــســی دابــــڕان‬ ‫وێستگەیەكی یەكگرتنەوەی بیرە ئازا‬ ‫و ڕۆشنگەرەكانە‪ ،‬هەلێكی دیكەیە بۆ‬ ‫خەمخۆرانی ژیانی مەدەنی و دیمۆكراسی‬ ‫و سەرەتایەكی نوێیە بۆ دانانی بناغەی‬ ‫بزوتنەوەیەكی ڕۆشنگەریی‪ ،‬ئاسۆیەكە‬ ‫لێوەی دەڕوانین بۆ كۆمەڵێكی ئاسودە‬ ‫و ژیانێكی هاوسەنگتر بۆ مێینەكانی ناو‬ ‫كۆمەڵ‪.‬‬ ‫ئومێدەوارین‪ ..‬دووەمین كۆنفرانس‪،‬‬ ‫بــنــاغــەیــەكــی نـــوێ‌ ب ــۆ فیمینیزمی‬ ‫ڕۆشنگەری دابنێ‌‌و ژنانیش ببنە خاوەن‬ ‫مەشخەڵی ڕۆشــنــگــەری‌و خەباتیان بۆ‬ ‫ناوجەرگەی سەردەمەكەو كۆمەڵ‌و هەستە‬ ‫خەفەكراوەكانی ژنان‪ ،‬وردە وردە‪ ،‬دوور‬ ‫لە توندڕەی‌و یاخیی ساالری بگوازنەوە‪.‬‬ ‫پالتفۆرمی دابڕانیش‪ ،‬لەپێناوی ئامانجە‬ ‫دوورو نزیكەكانیان دەبێتە پەناگایەكی‬ ‫ڕۆشنگەرییان‪.‬‬

‫حەسەن عەلەوی بیرمەندی عیراقی‪:‬‬

‫كێشەی كورد ئەوەیە تواناو ئیرادەی الوازە بۆ بەدەوڵەتبوون‬ ‫ئەوەی‬ ‫دەڵێت عیراق‬ ‫لەدوای پرۆسەوە‬ ‫روخاو وێران بوو‪ ،‬راست‬ ‫ناكات‌و بەهەڵەدا چووە‪،‬‬ ‫بەڵكو عیراق پاش جەالل‬ ‫تاڵەبانی روخاو وێران‬ ‫بوو‬

‫سلێمانی‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫ئێوارەی دوێنێ ‪ ،2016/9/18‬بنكەی‬ ‫ئەدەبی‌و روناكبیری گەالوێژ‪ ،‬لەژێر ناوی‬ ‫(دەســەاڵتــی پێش نــەتــەوەو غەمەكانی‬ ‫نەتەوەی چوارەم) كۆڕێكی بۆ بیرمەندی‬ ‫عیراقی‌و پەرۆشی دۆزی كورد‪ ،‬حەسەن‬ ‫عەلەوی سازكرد‪ ..‬لە كۆڕەدا كە چەندین‬ ‫نوسەرو رۆژنامەنوس‌و كەسایەتی سیاسی‌و‬ ‫حزبی تێیدا ئامادەبوون‪ ..‬ئەوبیرمەندە‬ ‫عیراقییە‪ ،‬چەندین تــەوەری پەیوەست‬ ‫بەكوردو دەوڵەتی كوردستان‌و كێشەو‬ ‫قەیرانە سیاسییەكانی رابردوو و ئەمڕۆی‬ ‫باس كرد‪..‬‬ ‫كورد وورتەی لێوە نەهات‬ ‫لەسەرەتای كۆڕەكەیدا‪ ،‬ئەو بیرمەندەو‬ ‫عیراقییە باسی لەوە كرد كە لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا چوار نەتەوەی سەرەكی هەن‬ ‫كە عــەرەب‌و فــارس‌و توركەو چوارەمین‬ ‫گــەورە نــەتــەوەو گەورەترین نەتەوەی‬ ‫بــێــدەوڵــەت لەئێستادا كـــوردی بەش‬

‫مەینەتە‪ ...‬دەشڵێت‪ :‬كورد بیرەوەری زۆر‬ ‫پەرت‌و پچڕە‪ ،‬پێنج سەدە تێپەڕی لەروداوە‬ ‫گەورەكەی چاڵدێران لەراگەیاندنی كوردیدا‬ ‫وورتەیەك نەهات‪ ،‬سەرم سوڕما! هەتا‬ ‫خۆم پێش دووهەفتە بەر لەئێستا كارێكم‬ ‫لەسەر ئەو بیرەوەرییە كرد‪ ..‬پێم سەیرە!‬ ‫ئەرەمەنەكان یــادی قەتڵ‌و عامەكەیان‬ ‫دەكــەنــەوەو لە نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫كردیانە هــەاڵو فشارو بەناچاركردنیان‬ ‫بەجینۆساید ناسینی ئــەو روداوە‪،‬‬ ‫كەچی كورد بۆ چاڵدێران وورتەیەكی لێ‬ ‫نەهات‪ ..‬ئاخر كورد چی دەكات؟ وا ‪500‬‬ ‫ساڵ تێپەڕی كوا غەمتان؟ كوا كارتان؟‬ ‫كوا دەنـگ‌و رەنگو كاردانەوەتان؟ هەر‬ ‫خەریكی خەو و خواردن‌و ئیسراحەتن؟!‬ ‫سایكس‪-‬پیكۆ وەك دوژمنی كورد‬ ‫لــەتــەوەرێــكــی دیــكــەی ك ــۆڕەك ــەدا‬ ‫حەسەن عەلەوی باس لــەوەدەكــات كە‬ ‫شیوعییەكانی عیراق لــەدەرەوەی عیراق‬ ‫سەفیرو نوێنەری دۆزی كورد بوون‌و رۆڵی‬ ‫ئێجگار گەورەیان لە ووروژانــدن‌و تاو و‬

‫توێكردنی دۆزی كوردا هەبووە‪ .‬باسیشی‬ ‫لــەوەكــرد كە سایكس پیكۆ بەیەكێك‬ ‫لەدوژمنە هەرە سەرسەختەكانی كورد‬ ‫ئەژمار دەكــرێــت‪ ،‬بەچەشنێك كە ئەو‬ ‫رێككەوتننامەیە نەتەوەو زمان‌و كێشەو‬ ‫دۆزو سیاسەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی‬ ‫هەموو یەك خست تەنها كورد نەبێت‌و‬ ‫زلهێزو براوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی‬ ‫پــاش هندییەسورەكان‌و ئوسترالییە‬ ‫رەســەنــەكــان‪ ،‬كــوردیــان هــەال هەالكردو‬ ‫سڕییەوە‪ ،‬بەچەشنێك جوگرافیاكەیانی‬ ‫پــەرت‌و لــەت‌و كوت كرد كە ‪ 100‬ساڵە‬ ‫پێوەی دەناڵێنن‪.‬‬ ‫نابێت كورد ناوبنرێت جوداخواز‬ ‫ســەبــارەت بە دەوڵــەتــی كــورد‪-‬یــش‪،‬‬ ‫حەسەن عەلەوی لە تەوەرێكی دیكەی‬ ‫كــۆڕەكــەیــدا‪ ،‬بـــەووردی رۆڵ‌و بەرگری‌و‬ ‫شۆڕشەكانی ك ــوردی باسكرد‪ ،‬تێیدا‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كێشەی كورد‬ ‫ئەوەنییە شەڕناكات‌و ئازا نییە‪ ،‬كێشەی‬ ‫كورد ئەوە نییە قبوڵی ئەنفال‌و كیمیاباران‌و‬

‫راوەدوونان ناكات‪ ،‬كێشەی كورد ئەوەیە‬ ‫تواناو ئیرادەی الوازە بۆ بەدەوڵەتبوون‪.‬‬ ‫هــەر لــەو كـــۆڕەدا حــەســەن عەلەوی‬ ‫دەڵێت‪ :‬كــوردم ئەوەندە خۆش دەوێت‬ ‫وەك خۆشەویستی قەیس بــۆ لەیال‪،‬‬ ‫گەیشتومەتە بــاوەڕێــكــیــش كــە كــورد‬ ‫جوداخواز نییەو هەرگیزیش جودا خواز‬ ‫نــەبــووە‪ ،‬ئــەگــەر وایــە توركمانستان‪،‬‬ ‫تاجیكستان‪ ،‬ئەرمەنستان‪ ،‬ئەفغانستان‪..‬‬ ‫بەچەندین نەتەوەی دیكە بۆ ناوترێن‬ ‫جودا خــواز‪ ..‬بۆ هەردەبێت لەناو ئەم‬ ‫هەموو نەتەوە خــاوەن دەوڵــەت‌و مافە‬ ‫سیاسییانەدا جوداخوازی وەك نازناوێك‬ ‫بەسەر كوردا داببڕێت؟!‬ ‫باسكردن لە كاریزمای (مام)‬ ‫لەیەكێك لەتەوەرەكانی باسەكەیدا‪،‬‬ ‫حــەســەن عــەلــەوی بــاســی لەچەندین‬ ‫بیرەوەری‌و یادگاری‌و گفتوگۆكرد لەگەڵ‬ ‫بەڕێز مام جــەالل لەبەرینایی مێژووی‬ ‫خەباتیدا‪ ،‬باسی لــەوەكــرد كە ئــەوەی‬ ‫دەڵێت عیراق لــەدوای پرۆسەوە روخاو‬

‫وێران بوو‪ ،‬راست ناكات‌و بەهەڵەدا چووە‪،‬‬ ‫بەڵكو عیراق پاش جەالل تاڵەبانی روخاو‬ ‫وێران بوو‪ .‬دەشڵێت‪ :‬كەسێتی كاریزمایی‬ ‫جەالل تاڵەبانی بەچەشنێكە كە گەورەترین‬ ‫كێشەی سیاسی بەدانیشتن‌و گفتۆگۆیەك‬ ‫چارەسەردەكرد‪ ،‬بەچەشنێك كە عەقڵی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی پەرتبوون (انشقاق)یش‬ ‫بوو‪ ،‬كە من هەر گیز لە حزبەكەیدا ناوی‬ ‫ئینشیقاق نابەم‪ ،‬ئاخر ئەوەتا یەكێتی‬ ‫لــە پــارتــی لەداییك بــوو‪ ،‬مــام جــەالل‬ ‫یەكێتی دروســت كــرد‪ ،‬پاشان گۆڕانی‬ ‫لێهاتە دەرەوە كە نەوشیروان موستەفا‬ ‫یەكێكە رێكخەرەگشتییەكان‌و كەسەدیارو‬ ‫سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬وە‬ ‫ئێستاش خەریكن بەتەواوەتی لەگەڵ‬ ‫یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا لێك نزیك‬ ‫ببنەوە‪ ،‬بـــەردەوام ئەم حزبەی جەالل‬ ‫تاڵەبانی بووەتە قوتابخانەو دایكانەی‬ ‫حزبەكان‪ ..‬ئەمە هەمووی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ كاریزماو عەقڵی پڕ تەكبیری جەالل‬ ‫تاڵەبانی‪ ،‬كە دەیــان حــزب‌و رێكخراوی‬

‫سیاسیشی لێ لەداییك بێت یەكێتی هەر‬ ‫یەكێتییەو حزبەكەی خۆیەتی‪..‬‬ ‫كورد خەریكی چییە؟!‬ ‫لــەكــۆتــا تــــەوەری باسەكانیشیدا‬ ‫رەخنەیەكی توند لــەكــوردو ئــیــدارەو‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و ئیرادەی‬ ‫تاكی كــورد دەگــرێ ـت‌و دەڵــێــت‪ :‬كــورد‬ ‫هەر خەریكی بەرزكردنەوەی باڵەخانەو‬ ‫چاولێكەریی‌و خواردن‌و تەمەڵییە‪ ،‬شتێك‬ ‫نییە لەكوردستان ناوی چینی جووتیاران‬ ‫بێت‪ ،‬كە خاوەنی باشترین‌و فراوانترین‬ ‫خاكی كشتوكاڵین بۆ دانەوێڵەو سەوزەو‬ ‫مــیــوە‪ ..‬كەچی لەحاجی هۆمەرانەوە‬ ‫تا ئەمسەری‪ ..‬تەلبەندكراو و موڵكی‬ ‫تایبەتە‪ ..‬كە لەنەورۆزیشدا بەئاستەم‬ ‫شــوێــن دەســـت دەكــەوێــت بــۆ سەماو‬ ‫هەڵپەڕكێی ئەو یــادە‪ ..‬خەریك بوونی‬ ‫كورد بەم شتەالوەكی‌و ناسەركییانەوە‬ ‫كێشەیەكی دیكەی كوردە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )579‬دو شةممة ‪2016/9/19‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫یەكێتی هیچ بڕیارێكی بۆ كشانەوە لە حكومەت نییە‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی‪ :‬كشانەوە لەحكومەت چارەسەری كێشەكان ناكات‬ ‫حزبەكان لەبارەی بەشداریكردن لە كۆبونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران بۆچونی جیاوازیان هەیە‬

‫«‬ ‫«‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫تــادێــت‪ ،‬نــاڕەزایــەتــیــیــەكــان لــەدژی‬ ‫حكومەت بەرفراوانتر دەبــن‌و‪ ،‬هەندێ‬ ‫حزبیش هەڕەشەی كشانەوە لەحكومەت‬ ‫دەكـــــەن‪ ،‬چــونــكــە بـــەوتـــەی خــۆیــان‬ ‫ئاگاداری داهاتەكانی هەرێم نین‌و هیچ‬ ‫دەسەاڵتێكیان نییە لەم حكومەتەدا‌و‬ ‫نابنە بەشێك لــەو ستەمەی لەخەڵك‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لە بەرامبەردا سەرۆكایەتیی‬ ‫ئــەنــجــومــەنــی وەزیـــــران بانگهێشتی‬ ‫كــۆبــونــەوەیــەك دەكـــات لــەگــەڵ الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی نێو حكومەت‌و پارلەمان‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی داتاو زانیارییان بداتێ‌و باسیش‬ ‫لە پێشنیارەكانی چارەسەركردنی قەیران‌و‬ ‫كێشەكان بكەن‪ ،‬ئەندامێكی سەركردایەتی‬ ‫یەكێتیش دەڵێت‪ ،‬كشانەوە لە حكومەت‬ ‫چارەسەری كێشەكان ناكات‪ .‬هاوكات‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی «چاودێر» یەكێتی‬ ‫هیچ بڕیارێكی وەهای نییە كە باس لە‬ ‫كشانەوەی ئەو حزبە بكات لە حكومەتدا‪.‬‬ ‫هەڕەشەی كشانەوە لە حكومەت‬ ‫تــادێــت نــاڕەزایــیــەكــان لــە بەرامبەر‬ ‫حكومەتی هەرێم رو لە بەرفراوانبونن‬ ‫و دەســتــەی ناڕەزایەتیەكانی خەڵك‬ ‫دروســتــكــرا‪ ،‬تاكو لــە‪27‬ی ئــەم مانگە‬ ‫خۆپیشاندان دەستپێبكەن‪ ،‬هەریەكە لە‬ ‫كۆمەڵ‌و یەكگرتوش هەڕەشەی كشانەوە‬ ‫لە حكومەت دەكەن‪ ،‬ئەگەر چارەسەری‬ ‫قەیرانەكان نەكرێت‪ ،‬یەكێتی‌و گۆڕانیش‬ ‫بەتوندی لە میدیاكانیان‌و بەشێك لە‬ ‫سەركردەكانیانەوە رەخنە لەحكومەت‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫ئــەو حزبانەی هــەڕەشــەی كشانەوە‬

‫دەكــەن‪ ،‬ئاماژە بــەوە دەكــەن‪ ،‬ئــەوان‬ ‫لەنێو حكومەتدا هیچ دەسەاڵتێكیان نیەو‬ ‫قسەیان نــاڕوات‪ ،‬ئەنجومەنی وەزیــران‬ ‫بەچەند مانگێك كۆنابێتەوە‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫ئەوان بەشێك نەبن لە چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانەكان‪ ،‬نابنە بەشێك لەو ستەمەی‬ ‫لەخەڵك دەكرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی ئەو حزبانە‪ ،‬ئەوان ئاگاداری‬ ‫داهات‌و بڕی هەناردەكراوی نەوت نین‪،‬‬ ‫هەندێكیشیان بــاس لــەوەدەكــەن‪ ،‬كە‬ ‫حكومەت داهاتی زۆر لەو بڕە موچەیە‬ ‫زیاترە بەپێی سیستمی نوێ‪ ،‬بەاڵم نازانن‬ ‫بۆ دابەش ناكرێت‪.‬‬ ‫حكومەت‪ :‬وەرن زانیاری وەربگرن‬ ‫لەبەرامبەر ئەم ناڕەزایەتیەی شەقام‌و‬

‫هــەڕەشــەی كــشــانــەوەی حــزبــەكــان‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬راگەیەنراوێكی‬ ‫باڵوكردەوە‌و‪ ،‬تێیدا باس لەو الیەنانە‬ ‫دەكـــات كــە بــەشــدارن لەحكومەت‌و‬ ‫پــەرلــەمــان‪ ،‬بـــەاڵم لەكەناڵەكانی‬ ‫راگــەیــانــدنــەوە بــۆچــون‌و سەر‌نجی‬ ‫جیاجیا دەربـــــارەی قــەیــرانــەكــانــی‬ ‫هــەرێــمــی كـــوردســـتـــان‌و چۆنێتیی‬ ‫چــارەســەركــردنــیــان‌و پرسی داهــات‌و‬ ‫خەرجییەكان دەخەنەڕو‪.‬‬ ‫ئەوەش خراوەتەڕو‪ ،‬سەرۆكایەتیی‬ ‫ئــەنــجــومــەنــی وەزیـــــران پــێــی باشە‬ ‫بــۆ خــســتــنــەڕوی داتــــاو زانــیــاریــی‬ ‫دروست‌و رەسمی لەمبارەیەوە‪ ،‬هەمو‬ ‫الیەنەسیاسییە بەشدارەكانی حكومەت‌و‬

‫پــارلــەمــانــی هــەرێــمــی كــوردســتــان‬ ‫بانگهێشتی كۆبونەوەیەكی فراوانبكات‪،‬‬ ‫‌و لەسەر ئەم باسانەو تــەواوی داتاو‬ ‫زانــیــاریــیــەكــانــیــان‌و هــەنــگــاوەكــانــی‬ ‫چاكسازیی حكومەت گفتوگۆبكەن‪،‬‬ ‫‌و هەموان پێكەوە بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫گشتی كار بۆ سەرخستنی بەرنامەی‬ ‫روبەروبونەوەو تێپەڕاندنی قەیرانەكان‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫یەكێتی‪ :‬كشانەوە چارەسەر نییە‬ ‫لــەوبــارەیــەوە سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫یەكێتی لــەپــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫بە (چــاودێــر)ی راگەیاند‪ ،‬كشانەوە‬ ‫لەحكومەت چارەسەری دۆخی هەرێم‬ ‫نــاكــات‪ ،‬بەڵكو ئــاڵــۆزیــیــەكــی دیكە‬

‫دێــنــێــتــەئــاراوە‪ ،‬چونكە ئــەو كاتەی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لەحكومەت دەركرا‪،‬‬ ‫زۆر بەئاسانی جێگەكانیان پڕكرایەوەو‬ ‫دەسەاڵتی پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫لەناو وەزارەتەكاندا زیاتر بوە‪.‬‬ ‫بێگەرد تاڵەبانی كە هاوكات ئەندامی‬ ‫سەركردایەتی یەكێتییە‪ ،‬راشیگەیاند‪،‬‬ ‫رێككەوتنی نێوان الیەنەكان لەسەر‬ ‫چارەسەری كۆی كێشەكانی هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان بــەچــارەســەری بنەڕەتی‬ ‫دەزانێت‪.‬‬ ‫نــاوبــراو‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬قوباد‬ ‫تاڵەبانی كە جێگری سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هەرێمەو سەرۆكی تیمی یەكێتییە لەناو‬ ‫حكومەت‪ ،‬پێش جەژن لەگەڵ دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‬ ‫كۆبۆتەوەو بەڕونی پێی راگەیاندون‪،‬‬ ‫بەبڕیاری مەكتەبی سیاسی نێردراونەتە‬ ‫ناو حكومەت‪ ،‬بۆیە هەركاتێك مەكتەبی‬ ‫سیاسی بڕیاری كشانەوە بدات‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫پابەنددەبن بەكشانەوە لەحكومەت‪.‬‬ ‫هەڵوێستی حزبەكان لەسەر‬ ‫بانگێشتەكەی حكومەت‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫بۆچونی جیاوازیان لەبارەی بەشداریكردن‬ ‫لەكۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران هەیە‪،‬‬ ‫لەوبارەیەوە لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان تایبەت بە ‪PUKmedia‬‬ ‫ی راگــەیــانــد‪ :‬ئـــەوەی هەیە لــەبــارەی‬ ‫كۆبوونەوەی الیەنە بەشداربوونەكانی‬ ‫حــكــومــەت بــۆ كــۆبــوونــەوەی فـــراوان‬ ‫لــەبــارەی چارەسەركردنی كێشەكان‪،‬‬

‫تائێستا بەرەسمی لە الیەن ئەنجومەنی‬ ‫وەزیرانەوە هیچ نوسراوێكی رەسمییمان‬ ‫پێ نەگەیشتوەو ئــەوەی هەیە تەنها‬ ‫ئــەو راگەیەنراوەیە كە لە دەزگاكانی‬ ‫راگەیاندنەوە باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫مەال بەختیار وتیشی «هەركاتێك بە‬ ‫نوسراوی رەسمی یەكێتی ئاگاداركرایەوە‬ ‫لەهەر كۆبوونەوەیەك‪ ،‬بێگومان ئەوسا بە‬ ‫رەسمی هەڵوێستی خۆمان دەخەینەڕوو»‪.‬‬ ‫هاوكات د‪.‬شــۆڕش حاجی وتەبێژی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان بە كەناڵی رەسمیی‬ ‫بزوتنەوەكەی راگەیاند‪ ،‬بەشداری ئەو‬ ‫كۆبونەوەیە ناكەن‪ ،‬چونكە كۆبونەوەیەكی‬ ‫لەوشێوەیە بۆ باسكردنی شەفافییەتی‬ ‫داهــات‪ ،‬كــاری پارلەمانی كوردستانە‪،‬‬ ‫نــەك الیــەنــە سیاسییەكان لــەالیــەن‬ ‫حكومەتەوە بانگهێشت بكرێن‌و پاساو بۆ‬ ‫شكستی حكومەت بهێنرێتەوە‪ ،‬هەروا‬ ‫خەڵك چاوەڕێی ئەوەی دەكرد حكومەت‬ ‫شكستی خــۆی رابگەیەنێت‌و داوای‬ ‫لێبوردن لەخەڵك بكات‪.‬‬ ‫هەرلەوبارەیەوە‪ ،‬شێركۆ جــەودەت‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی لە لێدوانێكدا بۆ‬ ‫میدیای فەڕمیی حزبەكەی‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫هــاواڵتــیــانــی كــوردســتــان پێویستیان‬ ‫بــەبــڕیــاری دروســـتـــە‪ ،‬وەك البــردنــی‬ ‫پاشەكەوت‌و پێدانی موچە لەكاتی خۆیداو‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬نەك كۆبونەوەو‬ ‫كۆنفرانس‪.‬‬ ‫شێركۆجەودەت‪ ،‬وتیشی «كێشەكان‬ ‫بۆ كۆبونەوەو كۆنفرانس چارەسەرنابن‌و‬ ‫هــاواڵتــیــان پێویستیان بــەبــڕیــاری‬ ‫بەپەلەیە»‪.‬‬

‫داوا دەكرێت لێكۆڵینەوە لەدۆسێی نەوتی كەركوك بكرێت‬ ‫لیژنەی سامانە سروشتییەكان‪ :‬ئەگەر پێویست بكات لیژنە بۆ لێكۆڵینەوە لە نەوتی كەركوك پێكدێنین‬ ‫پارلەمانتارێكی عیراق‪ :‬نەوتی هەرێمی كوردستان بەگشتی‌و نەوتی كەركوك هەژمونی حزبێكی بەسەرەوەیە‬

‫«‬ ‫«‬

‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫تادێت كێشەی هەناردەكردنی نەوتی‬ ‫كەركوك ئاڵۆز دەبێت‌و ناكۆكی نێوان‬ ‫یەكێتی‌و پارتیشی قوڵكردەوە‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫بەرونی دیار نییە نەوتی كەركوك چۆن‬ ‫رەوانە دەكرێت‌و داهاتەكەی چی بەسەر‬ ‫دێت‪ .‬بۆ ساغكردنەوەی ئەو بابەتەش باس‬ ‫لە دروستكردنی لیژنەیەكی هاوبەشی نەوت‬ ‫و گازی پارلەمانی عیراق و لیژنەی سامانە‬ ‫سروشتییەكانی پارلەمانی كوردستان‬ ‫دەكرێت‪ .‬الیخۆشیەوە سەرۆكی لیژنەی‬ ‫پیشەسازی‌و وزەی پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئاشكرایدەكات‪ ،‬شڵەژاوییەكی زۆر بە‬ ‫دۆسیەی نەوت‌و گازی كەركوكەوە هەیەو‪،‬‬ ‫دەشڵێت «هەر هەماهەنگییەك پێویست‬ ‫بێت بۆ بەدواداچون لەسەر شەفافیەتی‬ ‫نەوتی هەرێم‌و كەركوك ئەنجامیدەدەین»‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكی كــوردیــش لە بەغداد‬ ‫نــایــشــارێــتــەوە‪ ،‬ناڕەزایەتییەكی زۆر‬ ‫لەالیەنی هێزە سیاسییەكانی عیراقەوە‬ ‫بەرامبەر پڕۆسەی ناردنی نەوتی كەركوك‬ ‫هەیە‪ ،‬و لەناوخۆی هەرێمیشدا بەهۆی‬ ‫لەكارخستنی پارلەمان‌و نەبونی چاودێریی‬ ‫ورد ئەو پڕۆسەیە بەتەواوەتی گومانی‬ ‫لەسەرە‪.‬‬

‫«دۆسیەكە شڵەژاوی پێوەدیارە»‬ ‫هــــەر لــــەوبــــارەیــــەوە‪ ،‬ســەرۆكــی‬ ‫لیژنەی پیشەسازی‌و وزەو سەرچاوە‬ ‫سروشتییەكان‪ ،‬لەپارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــە(چــاودێــر)ی راگەیاند‪،‬ئەو بەڵگەو‬ ‫راستییانەی دەستمانكەوتوە هەمویم‬ ‫راگەیاندوە لەسەر واقیعی نەوت لەهەرێمی‬ ‫كوردستان‌و كەركوك‪ ،‬هەر لەسەرەتای‬ ‫داعشەوە لەالیەن هێزی پاراستنی بۆرییە‬ ‫نەوتەكانی حكومەتی هەرێمەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫كێڵگە نەوتییەكانی هاڤاناو بای حەسەن‌و‬ ‫ژمارەیەكی دیكە كۆنتڕۆڵكرانەوە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫هێزێكی یەكێتییەوە ئەو شوێنە پارێزران‪.‬‬ ‫د‪.‬شـــێـــركـــۆ جـــــــەودەت‪ ،‬وتــیــشــی‬ ‫«دۆسیەی نەوتەكەی كەركوك لەئێستادا‬ ‫شڵەژاوییەكی گەورەی پێوە دیارە»‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەوتەكانی پــارێــزگــاری‬ ‫كــەركــوكــیــش‪ ،‬كــە بــاســیــلــەوەكــردبــو‪،‬‬ ‫لەسەر بایەتی شەفافییەتی نەوتی هەرێم‬ ‫دۆســـیـــەی هـــەنـــاردەكـــردنـــی نــەوتــی كوێ دەچێت؟‬ ‫لەبارەی پێكهێنانی لیژنەی تایبەتمەند و كەركوك ئەنجامیدەدەین‪.‬‬ ‫كــەركــوك یاساییە‪ ،‬نــاوبــراو ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬پێویستە پارێزگاری كەركوك بۆ لێكۆڵینەوە لەدۆسیەی شەفافیی نەوتی‬ ‫مانای یاسایی نــاردنــەدەرەوەی نەوتی كەركوك‪ ،‬جەودەت رونیشیكردەوە‪،‬ئێمە‬ ‫«یەك حزب بەڕێوەی دەبات»‬ ‫كەركوك شیبكاتەوە‪ ،‬ئایا ئەو گرەنتی هەماهەنگیمان هەیە لەگەڵ لیژنەی نەوت‌و‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬پارلەمانتارێكی لیژنەی‬ ‫ئــەوەدەكــات نەوتی كەركوك بەهەدەر گــازی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪ ،‬یاسایی لەئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫نەڕۆیشتوە؟هەمو داهاتەكانی دیكە كە لەبەرئەوە هەر هەماهەنگییەكی دیكەش عیراق‪ ،‬بۆ (چــاودێــر) وتی «نەوتی‬ ‫لەنەوتی كەركوكەوە دەستدەكەون بۆ ئەگەر پێویست بێت بۆ بــەدواداچــون هەرێمی كوردستان بەگشتی‌و نەوتی‬

‫كەركوكیش بەتایبەتی‪،‬لەالیەن پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانەوە هەناردەی‬ ‫دەرەوە دەكرێت‪ ،‬واتە هەژمونی حزبێك‬ ‫دەبینرێت بەسەر بابەتی هەناردەكردنی‬ ‫نەوت‪ ،‬نەك حكومەت»‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەمین بەكر‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫گــرفــتــەكــە لــــەوەدا نییە نــەوتــەكــە‬ ‫هــەنــاردەدەكــرێــت‪ ،‬بەڵكو لــەوەدایــە‬

‫ئیدارەیەكی زۆر نەرێنیی ئەو نەوتە‬ ‫دەكــرێــت‪ ،‬هــەروا لــەروی دەرهێنان‌و‬ ‫بەبازاڕكردن‌و وەرگرتنەوەی داهاتەكەی‪،‬‬ ‫شەفافییەتی تێدا نابینرێت‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شــێــوازێــك چــاودێــرێــكــی ورد نییە‪،‬‬ ‫چونكە لەهەرێمدا پارلەمانی كوردستان‬ ‫لەكارخراوەو دیوانی چاودێریی دارایی‌و‬ ‫دەســتــەی نــەزاهــە هیچ رێگایەكیان‬ ‫پێنادرێت بۆ چاودێریكردنی نەوتەكە‪،‬‬ ‫هەروا ئەو داهاتانەی هەیە بەشێوازی‬ ‫ئاماری جیاواز دەخرێنەڕو‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارەی كورد لەبەغداد‪،‬‬ ‫باسلەوەشدەكات‪ ،‬لەئێستادا لیژنەیەكی‬ ‫تایبەتمەند بۆ لێكۆڵینەوە لەوبارەیەوە‬ ‫پێكنەهێندراوە‪ ،‬بەاڵم ناڕەزایەتییەكی‬ ‫زۆر لەالیەنی عیراقیەكانەوە هەیەو‬ ‫ئــەوان هەمیشە نـــاڕازی بــون‪ ،‬ئێمە‬ ‫بــە گــریــمــانــەی ئــــەوەی ئومێدمان‬ ‫بــەوە هەبێت‪ ،‬بەڵكو الیەنی هەرێم‬ ‫بــەخــۆیــدابــچــێــتــەوە‪ ،‬ئــەو پــارەیــەی‬ ‫لــەنــەوتــەوە بەدەستدێت لەقازانج‌و‬ ‫بەرژەوەندیی خەڵكدا خەرجیبكات‪،‬‬ ‫بەاڵم هیشتا قەیرانەكان بەردەوامن‌و‬ ‫كێشەی بژێویی فەرمانبەران‌و بێكاریمان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە وایكردوە تەواوی سیاسەتی‬ ‫نەوتی بكەوێتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )579‬دو شةممة ‪2016/9/19‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫گرنگی‌و كاریگەری رزگاركردنەوەی موسڵ بۆ كورد‬

‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫*‪2‬ســاڵی تــەواوە كــەوا پارێزگای موســڵ‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی‌و بەتایبەتیش ناو شاری‬ ‫موسڵ كەوتۆتە ژێر دەستی چەتەكانی داعشەوە‌و‬ ‫لەو ماوەیەشدا دەیان كارەساتی مرۆیی جەرگبڕ‬ ‫لەسەر دەستی داعشدا دژ بەدانیشتوانی سیڤڵی‬ ‫ئەو ناوچانە ئەنجامدراون هەر لەكوشتن‌و گرتن‌و‬ ‫راوەدونان‌و بەدیلگرتن‌و بێســەرو شــوێنكردن‌و‬ ‫هەڵگرتنــی كچان‌و ژنان‌و فرۆشــتنەوەیان وەك‬ ‫بەندە‌و سەبایا‪ .‬كوشتوبڕین‌و دڕندەیی مامەڵەی‬ ‫ێ‬ ‫داعــش لەگەڵ دانیشــتوانی ئــەو ناوچانەدا ب ‌‬ ‫جیــاوازی بــوە لەنەتــەوە‌و ئایــن‌و مەزهەبــدا‌و‬ ‫هەموان وەكو یــەك روبەڕوی مەرگ بونەتەوە‌و‬ ‫ماڵوحاڵیان كاولكراوە‌و بەزۆرەمـلـــێ‌‌و لەترسی‬ ‫گیانــی خۆیان گوند‌و شــار‌و شــارۆچكەكانیان‬ ‫چۆڵكــردوە‌و ئــاوارەی هەرێمــی كوردســتان‌و‬ ‫توركیا‌و واڵتانی تری ناوچەكە بون‪.‬‬ ‫*موســڵ چ وەك شــار‌و چ وەك پارێــزگاش‬ ‫گرنگــی‌و كاریگــەری سیاســی‌و ئابــوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و ســەربازی خــۆی هەیە لەســەر‬ ‫هەرێمی كوردســتان‌و تەواوی عیراقیش‪ ،‬چونكە‬

‫پارێــزگای موســڵ ســێیەم شــاری گــەورەی‬ ‫عیراقە لــەدوای بەغداد‌و بەســرەوە لە ژمارەی‬ ‫دانیشــتوان‌و گەورەیی جوگرافیاو دەوڵەمەندی‬ ‫لەســامانە سروشــتیەكانی‌و كشــتوكاڵ‌و‬ ‫ێ‬ ‫مەڕومااڵتدا‌و كەوتوشــەتە سەر سنوری هەرس ‌‬ ‫واڵتی عیراق‌و سوریا‌و توركیا‌و شارێكی دێرین‌و‬ ‫مێژوییە‌و لەڕوی كۆمەاڵیەتیشــەوە تێكەڵەیەكە‬ ‫لەنەتەوەی كورد‌و عەرەب‌و توركمان‌و ئاینەكانی‬ ‫ئیســام‌و مەســیحی‌و یەهــودی‌و مەزهەبەكانی‬ ‫شــیعە‌و ســونە‌و ئێزیــدی‌و كاكەیی‌و شــەبەك‌و‬ ‫ئاشوری‌و كلدان‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫*لەئێستادا هەمو هەوڵەكان بۆ رزگاركردنی‬ ‫موســڵ خراونەتەگــەڕ بەســەركردایەتی‬ ‫ئەمریــكا‌و هێــزە هاوپەیمانــەكان‌و جموجــۆڵ‌و‬ ‫كۆبونەوەی هەماهەنگی بەردەوام هەیە لەنێوان‬ ‫ئەمریكیــەكان‌و ســەرانی عیــراق‌و هەرێمــی‬ ‫كوردستانیشــدا‪ ،‬چونكە گرتنەوە‌و رزگاركردنی‬ ‫شــاری موســڵ هێنــدە ئاســان‌و ســانا نیــە‌و‬ ‫ناشــبێت‪ ،‬چونكە داعش لەدوای شاری رەقەوە‬ ‫لەســوریا موسڵی وەكو پایتەختی دوەمی خۆی‬ ‫حســابكردوە‌و زۆرینەی هێز‌و دەسەاڵتەكانیشی‬ ‫تیادا كۆكردۆتەوە‪.‬‬ ‫*هەربۆیــە رزگاركردنی موســڵ هەماهەنگی‬ ‫گەرموگــوڕ‌و وردی لەنێــوان هەمواندا گەرەكە‪،‬‬ ‫لەئێســتادا ئــەو هێزانەی بونیان هەیە لەســەر‬ ‫زەوی موســڵ‌و پارێزگاكــە بریتیــن لەســوپای‬ ‫عیراق‌و حەشــدی ســونی‌و حەشــدی شــەعبی‬ ‫شــیعەی عیراق لەالیەك‌و هێــزە هاوپەیمانەكان‬ ‫لەالیەكــی تــرەوە‌و لەالی سێهەمیشــەوە هێزی‬ ‫پیشــمەرگەی كوردســتان‌و هێــزی چەكدارانی‬ ‫ئێزیــدی كە لــەدوای داگیركردنی شــەنگالەوە‌و‬ ‫جینۆســایدكردنی ئێزیدیانــەوە دامــەزراوە‌و‬ ‫مەســیحیەكان‌و هەروەهــا هێــزی گەریــای‬ ‫پەكەكــەش بونیان هەیە‪ .‬بۆیە كارێكی ئاســان‬ ‫نییــە كــە هەموان پێكــەوە رێكبكەون لەســەر‬

‫پالنەكانــی رزگاركــردن‌و هەموانیــش بەمافــی‬ ‫خۆیان دەزانن كە بەشداربن‪ ،‬چونكە هەموانیان‬ ‫ماوەی ‪ 2‬ساڵە بەرگری‌و مقاوەمەتێكی گەورەیان‬ ‫نوانــدوە لەرزگاركردنــی شــەنگال‌و ناوچەكانی‬ ‫تــردا‌و تەواوی بەرەكانــی جەنگەكەدا‌و قوربانی‬ ‫بێوێنەیان پێشكەشــكردوە‪ ،‬بۆیــە ناكرێت هیچ‬ ‫الیــەك بكرێتە دەرەوەی بازنەكە‌و حســابی بۆ‬ ‫نەكرێــت‪ ،‬بەتایبەتیــش هێــزی پێشــمەرگەی‬ ‫كوردستان كە رۆڵێكی گەورەو بەرچاوی بینیوە‬ ‫لەرزگاركردنەوەی زۆر جێگەدا‌و بەدەســتهێنانی‬ ‫ســەركەوتنە بەردەوامەكان لەتەواوی بەرەكانی‬ ‫جەنگــدا‪ ،‬هەر لەو پێناوەشــدا ئەمریكا‌و هەرێم‬ ‫رێكەوتنێكی ســەربازیان واژۆكرد بۆ هاوكاری‌و‬ ‫یارمەتیدانــی مــادی هێزی پێشــمەرگە لەپێناو‬ ‫بەشــداركردنیدا لەپڕۆســەی رزگاركردنــەوەی‬ ‫موســڵدا‪ .‬كــە هەرچەنــدە ئەوەیان ســەپاندوە‬ ‫كە نابێت بچنە ناو شــاری موســڵەوە‌و لەدوای‬ ‫پڕۆســەی رزگاركردنەكەش دەبێت بكشــێنەوە‬ ‫ێ دەگەینێت‬ ‫كــە ئەمە بۆ خۆی مانایەكی نابەج ‌‬ ‫بۆ رۆڵ‌و قوربانیەكانی پێشــمەرگە‌و كورد‌و لەم‬ ‫رێگەیــەوە گەرەكیانــە كە رێگە لەكــورد بگرن‬ ‫لەگێڕانەوەی خاكی مێژویی كوردستان بۆ سەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫*توركیــاش بەهەمــان شــێوە گەرەكێتــی‬ ‫بەشداربێت‌و بەشی هەبێت لەغەنیمەكانی دوای‬ ‫رزگاركردنــدا هــەروەك چــۆن ماوەی ‪ 2‬ســاڵە‬ ‫بەئاشــكرا‌و بەنهێنــی لەگەڵ داعــش‌و هێزێكی‬ ‫كوردی باشوردا بەشدارن لەبەتااڵنبردنی نەوت‌و‬ ‫غــازی سروشــتی كێڵگــە نەوتیەكانــی زومار‌و‬ ‫عەینزالەو‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫*رزگاركردنی موسڵ بۆ هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫عیراقیــش گەلێك گرنــگ‌و كاریگــەرە‌و دەبێتە‬ ‫هــۆی دەركردنــی داعــش لەتــەواوی عیــراق‌و‬ ‫بچوكردنەوە‌و نەمانی بۆ هەتاهەتاییە‌و الوازبونی‬ ‫بەشــێوەیەكی بەرچــاو و بەرتەســككردنەوەی‬

‫جوگرافیــای چاالكــی‌و دەســەاڵتەكانێتی‌و‬ ‫دۆخی سیاســی‌و ئابوری‌و ســەربازی لەهەرێم‌و‬ ‫عیراقیشــدا تاڕادەیەكی باش جێگیر‌و ئاســایی‬ ‫دەبێتــەوە‌و ئــەو ژمــارە زۆرەی ئاوارەكانیــش‬ ‫دەگەڕێنەوە‌و خەرجی گەورە‌و گران لەئەســتۆی‬ ‫هەرێــم‌و عیــراق كەمدەبێتــەوە‌و داهاتی نەوت‌و‬ ‫غازی سروشــتی ئــەو ناوچانــەش دەگەڕێنەوە‬ ‫بۆ عیراق‌و كاریگەری ئابوری باشــی دەبێت بۆ‬ ‫ئایندە‌و لەگەڵ بەشــی رۆژئاوای كوردستانیشدا‬ ‫دەروازەی زیاتر دەكرێتەوە‌و دەتوانرێت هاوكاری‬ ‫مادی‌و مەعنەوی ئەو بەشەش بكرێت‌و لەالیەكی‬ ‫تریشــەوە هیچ بیانویەك بۆ توركیا نامێنێتەوە‬ ‫كــە ئــەو هێزانــەی هانیویەتیــە نــاو خاكــی‬ ‫كوردســتان‌و عیراقەوە بمێنێتــەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫راستیەش لەبیرنەكەین بەرزگاركردنەوەی موسڵ‬ ‫هێز‌و توانا‌و مەترســیەكانی سوپا‌و حەشدەكانی‬ ‫سونە‌و شیعە بۆ ناوچە كوردیەكانی هەرێم زیاتر‬ ‫دەبێــت‌و مامەڵــە‌و گوتار‌و كــرداری بەغدادیش‬ ‫لەگەڵ هەرێمدا بەو نەرمیەی ئێستا نامێنێتەوە‪.‬‬ ‫*هەربۆیە سیناریۆكانی دوای رزگاركردنەوەی‬ ‫موسڵیش بەهێندەی ئێستا ئاڵۆز‌و تێكچڕژاون‌و‬ ‫بەرژەوەندییەكانــی زلهێــزەكان‌و واڵتانــی‬ ‫ناوچەكــە‌و ئایــن‌و مەزهەبەكانیــش زیاتر توند‬ ‫دەبنــەوە‌و هەریەكەیــان هەوڵــی پاراســتنی‬ ‫بون‌و بەرژەوەندیەكانی ئێســتا‌و ئایندەی خۆی‬ ‫دەدات‪ .‬بۆیــە دەبێــت ســەركردایەتی كوردیش‬ ‫زۆر وردبین‌و دوربین بێت‌و هاوهەڵوێست‌و یەك‌و‬ ‫یەكگرتــو بێــت‌و دوربكەوێتــەوە لەخۆخــۆری‌و‬ ‫ناتەبایــی‌و دوژمنایەتــی یەكتر كــردن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئیدی مەترسیەكان دێنە بەردەركی ماڵی كورد‌و‬ ‫بواری بیركردنــەوە‌و نەخشــەدانان نامێنێتەوە‬ ‫گەر لەئێســتاوە نەكەونە خۆ بۆ پتەوكردنەوە‌و‬ ‫رێكخســتنەوەی نێوماڵــی كــورد بەتایبەتــی‬ ‫لەباشور‌و دواتریش لەگەڵ رۆژئاوا‌و باكوردا لەم‬ ‫قۆناغەدا‪.‬‬

‫قۆناغی ئازادكردنەوەی موسڵ كۆتایی داعش نییە‬ ‫دیالنــەی كە چەند ســاڵێكە داعــش گرتونی‌و‬ ‫دەستبەســەری كــردون‪ ،‬چونكــە سروشــتی‬ ‫گروپە تیرۆریســتییەكان بەوشێوەیەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫شكستدا دەستبەرداری دیلەكان دەبن‌و لەكۆتا‬ ‫خولەكیشــدا بێــت كاری تونــدڕەوی خۆیانیان‬ ‫بەرامبەر دەكەن‪ ،‬دەبێت هەمو الیەك خۆی بۆ‬ ‫ئــەو قوربانیدانە ئامادەكردبێت‪ ،‬لەگەڵیشــیدا‬ ‫ناتوانرێت بەزوترین كات شــاری موســڵ ئازاد‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬هەمیشە پڕۆسەی ئازادكردنەوەكان‬ ‫لەشــەڕی دژی داعشــدا خاون‪ ،‬ئەویش بەهۆی‬ ‫ئەو بۆمب‌و تەقەمەنیانەی دەیچێنن یاخود ئەو‬ ‫تونێالنەی دروستیان كردوەو زەویان بۆ كەندڕ‬ ‫كردوە‪ ،‬ئەمانە هەمو ئاستەنگێكن كە روبەڕوی‬ ‫هێــزەكان دەبنــەوەو بونەتەوە لەشــوێنەكانی‬ ‫تــر‪ ،‬چ جای ئەوەی لەشــارێكی گەورەی وەك‬ ‫موسڵدا كە دو ساڵە دەستی بەسەردا گیراوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی تائێســتا یەكالیــی نەكراوەتــەوەو‬ ‫كێشــەی زۆری دروســتكردوە‪ ،‬مەســەلەی‬ ‫چەكدارەكانــی تــری وەك حەشــدەكانن‪،‬‬

‫بۆ ســەركەوتنی پڕۆســەكە بۆئــەوەی لەگەڵ‬ ‫دەســتپێكدا كەمتریــن گرفــت روبــەڕوی ئەو‬ ‫هێزانە ببنەوە كە بەشــداری پڕۆسەكە دەكەن‬ ‫كە بێگومان هێزی پێشــمەرگەو سوپای عیراق‬ ‫دو كارەكتەری سەرەكی دەبن‪.‬‬ ‫گەرموگــوڕی ئــەم هەواڵنــەی ئەمریــكا‬ ‫لــەم ســاتەوەختەدا رەنگبێــت پەیوەنــدی‬ ‫بەنزیكبونــەوەی هەڵبژاردنــی ســەرۆكایەتی‬ ‫ئەمریكاشەوە هەبێت‪ ،‬پێدەچێت دیموكراتەكانی‬ ‫دەســەاڵتدار بیكەنە دەســتكەوتێكی گەورە بۆ‬ ‫بەدەســتهێنانی زۆرترین دەنگی ئەمریكییەكان‬ ‫لەهەڵبژاردنــی داهاتــوی ســەرۆكایەتیدا تاكو‬ ‫جارێكــی تــر ســەركەوتن بەدەســتبهێننەوە‬ ‫بەرامبەر بەدۆناڵــد ترەمپی كاندیدی كۆمارییە‬ ‫ركابەرەكەیان‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬پڕۆسەی رزگاركردنەوەی شاری‬ ‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫موســڵ قورسترین پڕۆســە دەبێت‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫دوەم گەورەتریــن شــاری عیراقــە‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫دو ســاڵ زیاترە لەهەمو سەردەمەكانی تر‪ ،‬ماوەی دو ساڵیشــە داعشــەكان لەوێن‌و شوێن‬ ‫زیاتر مرۆڤ لــەم ناوچەیە كوژراوە‪ ،‬قەتڵوعام‬ ‫كــراوە‪ ،‬بەهــەزاران چەكــی جۆراوجــۆر لــەم‬ ‫ناوچەیــەدا تاقیكراونەتــەوەو نــراوە بەگروپە‬ ‫توندڕەوەكانەوە‪ ،‬لەسەرو هەمویانەوەو بەپلەی‬ ‫یەكەم داعش‪.‬‬ ‫دو ســاڵ زیاترە جگە لەخۆمان كە لەپێشی‬ ‫پێشەوەین‪ ،‬سەرباری هەمو ئەمانە كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتیــش لــەدورەوە كەوتونەتــە‬ ‫ناڕەحەتــی‌و دەســتی داعــش‌و ئەمســالەكانی‬ ‫پێگەیشــتوە‪ ،‬بەاڵم لەو ماوەیەدا هەنگاوەكان‬ ‫وەك پێویست نەبون‌و لەدیفاكتۆدا نەهاتونەتە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬جموجوڵەكانــی ئێســتا بــۆ‬ ‫رزگاركردنەوەی موســڵ بەتایبــەت لەهەفتەی‬ ‫رابردوەوە گەرموگوڕیی تێكەوتوەو ســەردان‌و‬ ‫پەیوەندییــە نێودەوڵەتییــەكان لەخــۆڕا نین‪،‬‬ ‫ســەردانی جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو‬ ‫نوێنــەری ئۆبامــاو تەرخانكردنی بڕە پارەیەك‬ ‫بــۆ ئــاوارەكان لەچاوەڕوانــی دەســتپێكی‬ ‫پڕۆســەكەدا‪ ،‬لەچوارچێــوەی ئــەو پالنەیە كە‬ ‫بەجدییەت ئەمجارە گیراوەتە بەر‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە گفتوگۆكانی جۆبایدن لەگەڵ پێی خۆیان تیادا قاییم كردوە‪ ،‬شــەڕی موسڵ بەوەتەنــی‌و شــەعبییەوەو توركمانیش لەوالوە‬ ‫مەســعود بارزانــی‌و حەیــدەر عەبــادی‌و دواتر بەبــێ قوربانییەكــی گــەورە كۆتایــی نایەت‪ ،‬بوەســتێت‪ ،‬ئەمانیش دەیانوێت پشكی خۆیان‬ ‫پەیوەندیی نێوان هەردوكیان لەســەر پڕۆسەی هەم ئەو هێزانەی بەشــداری شەڕەكە دەكەن‪ ،‬لەو شەڕەدا بەركەوێت‪.‬‬ ‫رۆژی شــەممە حەیــدەر عەبــادی ســەرۆك‬ ‫ئازادكردنەوەكە‪ ،‬دیوێكــی تری ئەو هەواڵنەیە هەمیــش لەنــاو شــاری موســڵدا چ لەالیــەن‬ ‫كــە ئەمریــكا دەخوازێــت‌و گرتویەتییەبــەر دانیشتوانی شارەكەوە بێت یاخود ئەو بارمتەو وەزیرانــی عیــراق بەســەردانێك گەیشــتە‬

‫گەرموگوڕی ئەمریكا بۆ‬ ‫رزگاركردنەوەی موسڵ لەم‬ ‫ساتەدا‪ ،‬بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫دەستكەوت‌و دەنگی ئەمریكییەكانە‬ ‫لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیداو‬ ‫سەرخستنی دیموكراتەكانە بەسەر‬ ‫كۆمارییەكاندا‬

‫گەیــارەی تــازە رزگاركــراو و گەڕانێكی بەناو‬ ‫كوچەو كۆاڵنەكانــدا كرد‪ .‬دوای ئەوەی لەگەڵ‬ ‫فەرمانــدە ســەربازییەكاندا لــەوێ كۆبــۆوە‪،‬‬ ‫گەڕایــەوە بەغــدا‪ ..‬ئێــوارەی هەمــان ئــەو‬ ‫رۆژەش بەسەدان سەربازی ئەمریكی گەیشتنە‬ ‫گەیــارە كــە پێشــتریش بنكەیەكی ســەربازی‬ ‫ئەمریكییەكانــی لێبو لەدوای پڕۆســەی ئازای‬ ‫عیراقەوە‪.‬‬ ‫بەرپرســە ســەربازییەكانی ئەمریــكا‬ ‫لەوبارەیەوە وتیان‪ ،‬ســەدان سەربازی ئەمریكا‬ ‫گەیشتونەتە بنكەی سەربازی گەیارە بۆئەوەی‬ ‫پشــتیوانی لۆجســتی هێزە عیراقییەكان بكەن‬ ‫كاتێــك پڕۆســەی رزگاركردنــەوەی موســڵ‬ ‫دەســتپێدەكات‪ ،‬ئەوەشــیان وتــوە ئەمریــكا‬ ‫پالنــی هەیــە ئــەو بنكەیــە ســەرلەنوێ تازە‬ ‫بكاتــەوەو فڕۆكە جەنگییەكانــی هاوپەیمانانی‬ ‫تیادا جێگیر بكات‪ ،‬چاوەڕوانیش كراوە مانگی‬ ‫داهاتــو ســەعاتی ســفر بێــت بۆ دەســتپێكی‬ ‫پڕۆســەكە‪ .‬پێشبینیشــیان كردوە ئێستا چوار‬ ‫هــەزارو پێنج ســەد چەكــداری داعــش لەناو‬ ‫شاری موسڵدا بن‪.‬‬ ‫ئامادەكارییــەكان لەالیەنــی ســەربازییەوە‬ ‫بەردەوامــن‪ ،‬هەروەهــا لەالیەنــی مرۆییشــەوە‬ ‫خەمــی ئــەو خەڵكــە دەخورێــت كــە ئــاوارە‬ ‫دەبنەوەو چاوەڕوانی هەوایەكی ئازادی دەكەن‬ ‫لەدوای ئازادكردنی شــارەكەیان كە دو ســاڵە‬ ‫لەژێــر ئــازارو میحنەتــی داعشــدا دەناڵێنــن‪،‬‬ ‫چاوەڕوانییــەكان ئــەوەن زیاتــر لەیەك ملیۆن‬ ‫هاواڵتی ئاوارەبن ئەگەر بەســەالمەتی لەچنگی‬ ‫داعش رزگاریان ببێت‪.‬‬ ‫دەرەنجــام ئەوەیــە‪ ،‬داعــش بەرزگاركردنی‬ ‫موســڵ كۆتایــی نایەت‪ ،‬پێویســتە ئەم هێزانە‬ ‫لەسوریاو رۆژئاوای كوردستانیش بەهەمانشێوە‬ ‫پالنی بەشــداری‌و هەماهەنگی لەگەڵ هێزەكان‬ ‫دابنێت نــەك بەاڵیەك لەخۆمان دوربخرێتەوەو‬ ‫بنێردرێت بۆ شــوێنێكی تر‪ ،‬پێویســتە لەوێش‬ ‫لەرەگ‌و ریشــەوە هەڵبكەنرێن‪ ،‬ســەعاتی سفر‬ ‫بۆ لێدانی داعش ســەعاتی ســفر بێت لەهەمو‬ ‫ئــەو ناوچانــەی زیاتــر لــەدو ســاڵە مــرۆڤ‬ ‫دەكوژرێــت‌و دەردەپەڕێنرێت‪ ..‬كەواتە قۆناغی‬ ‫ئازادكردنەوەی موسڵ قۆناغی كۆتایی داعش‌و‬ ‫بەاڵی تیرۆر نییە‪.‬‬

‫رزگاركردنی‬ ‫موسڵ دەكەوێتە‬ ‫ساڵی داهاتو‬ ‫شادمان مەال حەسەن‬ ‫ویالیەتــە یەكگرتوەكانی ئەمەریــكا بەگەرمی كەوتۆتە‬ ‫خۆی بۆ پڕۆســەی رزگاركردنی شاری موسڵ‪ .‬ئەو شارەی‬ ‫بەگەورەتریــن شــاری عیــراق دادەنرێت لــەدوای بەغدای‬ ‫پایتەخت‪ .‬لەڕوی ژمارەی دانیشــتوانەوە‪ .‬موسڵ لەمێژوی‬ ‫حوكمڕانی عیراق هەمیشــە رۆلی دیــارو بەرچاوی هەبوە‪.‬‬ ‫بەتایبەت لەسەردەمی دەســەاڵتی حزبی بەعس (‪-1968‬‬ ‫‪ ,)2003‬بڕبڕەی پشــتی سوپای عیراق موساڵویەكان بون‪،‬‬ ‫بەاڵم لەدوای روخانی رژێمی بەعس موســڵ لەدەســەاڵتی‬ ‫عیــراق بەشــێوەیەك پەراوێزخــرا‪ .‬یاخــود بەدیوێكی تر‬ ‫عەرەبی سوننەی موسڵ ئەو رۆڵ‌و پێگەیان نەما لەحوكمی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬بۆیە هەر لەدوای روخانی رژێمی بەعس لەســاڵی‬ ‫‪ 2003‬زۆرتریــن گروپە چەكدارەكانی دژ بەعیراق لەموســڵ‬ ‫ســەرچاوەی گرتــوە‪ ،‬لــەدوای دروســتبونی رێكخــراوی‬ ‫تیرۆرســتی داعــش‪ .‬موســڵ لەمانگی حوزەیرانی ســاڵی‬ ‫‪ 2014‬زۆر بەئاســانی كەوتــە دەســت دەوڵەتی ئیســامی‬ ‫لەعیــراق‌و شــام‪ .‬زۆرترین كەلوپەلی ســەربازی ســوپای‬ ‫عیراق لەناوچو‪ .‬بەشــێوەیەكی گشتی دانیشتوانی عەرەبی‬ ‫ســوننەی موسڵ هاتنی داعشــیان وەك جۆرێك لەرزگاری‬ ‫وەســف كرد‪ .‬زو كەوتنە پاڵ ئەم رێكخراوە تیرۆرســتیە‪.‬‬ ‫پێكهاتــە ئاینی‌و مەزهەبــی‌و نەتەوەیەكانی موســڵ وەك‬ ‫مەســیحی‌و ئێزیــدی‌و كــوردو كاكەیی‌و شــەبەك دوچاری‬ ‫دەركردن‌و رەشــەكوژی گەورە بونەوە‪ .‬لەئێســتادا داعش‬ ‫لــە‪ %50‬روبــەری ئــەو زەویانــەی لەعیــراق لەدەســتداوە‬ ‫كە ســاڵی ‪ 2014‬دەســتی بەســەردا گرتبو‪ .‬ئێســتا كاتی‬ ‫دەرپەڕاندنی داعش نزیكبۆتەوە لەموســڵ‪ .‬سوپای عیراق‌و‬ ‫هێــزە چەكدارەكانــی هاوتــای لەشــارەكە نزیكبونەتەوە‪.‬‬ ‫بەرزگاركردنــی ناحیــەی گەیــارە خاڵی ئاراســتەكردن بۆ‬ ‫رزگاركردنی موســڵ جێگیركراوە‪ .‬سەرۆك وەزیرانی عیراق‬ ‫حەیدەر عەبادی مەبەســتیەتی لەنزیكترین كات پڕۆسەكە‬ ‫دەستپێبكات‪ .‬ئەمەریكیەكانیش بەهەمان شێوە‪ .‬هەفتەی‬ ‫رابردو وەفدێكی ئەمەریكا هاتە عیراق‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫(ئەنتۆنی بلیكن جێگری وەزیری دەرەوەو برێت مەكوێرك‬ ‫نوێنــەری بــاراك ئۆباما بۆ جەنگــی دژ بەداعش)‪ .‬وەفدە‬ ‫كــە دواین پەیامی خۆیــان گەیاندە عیراقیــەكان‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەســتە رۆژانی ‪ 16‬و ‪17‬ی ئەم مانگە حەیدەر عەبادی‬ ‫ســەرۆك وەزیرانی عیراق لەناحیەی گەیارە ســەرۆكایەتی‬ ‫كۆبونەوەكانــی ســوپای عیراقی كرد‪ .‬لەیەكــەم هەنگاودا‬ ‫سوپای عیراق قەزای شەڕگات رزگار دەكات‪ .‬لەدوای ئەوە‬ ‫قەزای حەویجەو ناچەكانی تری سەر بەپارێزگای كەركوك‬ ‫ئــازاد دەكرێــن‪ .‬بۆئــەوەی ناوچەی جوگرافــی داعش بەر‬ ‫تەسك بكەنەوە‪ .‬لەهەمان كات لەدوای ئەم هەنگاوە‪ .‬هێزە‬ ‫چەكدارەكانی عیراق ئاراســتەیان بەرەو حەزەرو تەلەعفەر‬ ‫دەبێــت بۆئەوەی كەوانەیەك بەدەوری موســڵدا بكێشــن‪.‬‬ ‫لەوالشــەوە چەند هەزار چەكدارێكی سەر بەئێزیدەیەكان‌و‬ ‫پارتــی كرێكارانی كوردســتان بــۆ هەســتیاری ناوچەكە‬ ‫بەشــدارن لەرۆژئــاوای موســڵ‪ .‬لەباكــوری موسڵیشــەوە‬ ‫هێزی پێشمەرگە بەئاراستەی رزگاركردنی دەشتی نەینەوا‬ ‫دەجوڵێ‌‪ .‬بەمشــێوەیە بازنەی گەمارۆی سەر موسڵ توند‬ ‫دەكرێ‌‪ .‬بۆ چونە ناو موســڵ كاتی زۆری دەوێ‌‌و شــەڕی‬ ‫ناو موســڵ بەپێی كات‌و جوڵەی هێزەكان‌و ئەو زانیاریانە‬ ‫كــە باس لەئامــادەكاری داعــش دەكەن بــۆ بەرگریكردن‬ ‫لەموســڵ‪ ,‬دەكەوێتــە مانگــی شــوبات‌و ئــاداری ســاڵی‬ ‫‪ .2017‬ســەرەڕای هەمو ئەوانەی باســمان كرد ئەم جوڵە‬ ‫سەربازییانە پێویستیان بەبۆردومانێكی زۆر چڕی فڕۆكەی‬ ‫هاوپەیمانان هەیە‪ .‬ئەوجا موسڵ بۆ بەهاری داهاتو بەهەمو‬ ‫زیانێكەوە لەوانەیە رزگار بكرێ‌‪ ،‬چونكە دانیشتوانی موسڵ‬ ‫تاكو ئێســتا هیــچ جوڵەیەكی ئەوتۆیان لــ ‌ێ بەدی ناكرێ‌‬ ‫بــۆ هەماهەنگــی لەگەاڵ هێــزە عیراقیــەكان دژ بەداعش‪.‬‬ ‫لەوانەیــە زیاتر هاوســۆزی داعش بن‪ .‬ئەگــەر رزگاركردنی‬ ‫شــارەكە بەكوردو شــیعە بســپێردرێ‌‪ .‬ســیناریۆیەكی تر‬ ‫ئەوەیە دەوڵەتی توركیا بەهۆی ئەو هێزەی لەنزیك موسڵ‬ ‫جێگیری كردوە‪ .‬هەمان ســیناریۆی ئاڵوگۆڕی هێز بكات‪,‬‬ ‫وەك لــەوەی لەجەڕابلس‌و مارعی ســوریا ئەنجامیدا‪ .‬گەر‬ ‫بێت‌و قەناعات بەعیراق‌و ئێران‌و ئەمەریكا بهێن ‌ێ بەشداری‬ ‫رزگاركردنی موســڵ بكات‪ .‬وەك ئەوەی لەجەڕابلس كردی‬ ‫لەموسلیش بیكات‌و ناسنامەی داعش بگۆڕ ‌ێ بەناسنامەی‬ ‫هێزەكەی ئەســیل نوجێفی‪ .‬بەاڵم ئەمە زەحمەتە لەالیەن‬ ‫عیــراق‌و ئێــران قبــواڵ بكرێ‌‪ ،‬بۆیــە جەنگی موســڵ زۆر‬ ‫حیساباتی ناوخۆی‌و هەرێمی‌و نێودەوڵەتی تێدایە‪ .‬موسڵ‬ ‫نەخشەی سیاســی‌و جوگرافی داهاتوی عیراق بەسەرجەم‬ ‫پێكهاتەكانەوە دیاریدەكات‪ .‬بۆیە شەڕێكی گەورەو كاریگەر‬ ‫دەبێت رزگاركردنی موسڵ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )579‬دو شةممة ‪2016/9/19‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەكرەم دومانڵی‪ ،‬رۆژنامەنوسی ناوداری توركیا‪:‬‬

‫«لەتوركیا سەروەری یاسا پێشێل دەكرێت و‬ ‫دادگاش بەمەبەستی سیاسی بەكاردێت»‬ ‫ئا‪ :‬چاودێر‬ ‫دیداری رۆژنامەوانی لەگەڵ ئەكرم دومانڵی‬ ‫رۆژنامەنوس و میدیاكاری ناوداری توركیا لەگەڵ‬ ‫سایتی ئێس خەبەر‪ ،‬سەبارەت بە كاردانەوەكانی‬ ‫كودەتا شكستخواردووەكەی توركیا و رەوشی‬ ‫سیاسی لەو واڵتە چەند تەوەرەیەكی گرنگی‬ ‫گفتوگۆدەكەن‪.‬‬

‫دۆسیەی یاسایی و دادگــاكــان كــاری لەسەر‬ ‫دەكــەن بە گوێرەی ئەوانەش ناتوانین بڵێین‬ ‫تیرۆرست؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬نەخێر‪ ،‬بەبێ بەڵگەو‬ ‫بــڕیــاری دادگـــا ناتوانیت بــە كــەس بڵێیت‬ ‫تیرۆرست جا دۆسیەكان هەرچیەكیان تێدا‬ ‫بێت جیاوازی ناكات‪ .‬هەرچەندە ئەم دادگایانە‬ ‫بێالیەنی و سەربەخۆیی خۆیان لە دەستداوە‬ ‫و ئەم دادگایانەو كاربەدەستەكانی لەالیەن‬ ‫دەسەاڵتەوە بە مەبەستی سیاسی دانراون‪ .‬جا‬ ‫هەر بڕیارێكیش لەم دادگایەنەوە دەرچوو بڕیاری‬ ‫سیاسین نەك یاسایی‪.‬‬

‫حەسەن جەمال‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫كامیان بنوسم و لە كوێوە دەستپێبكەم؟‬ ‫باسی ئەوەتان بۆ بكە كە ‪ ١١٥‬رۆژنامەنوس‬ ‫ناسنامەكانیان لێسەندراوەتەوە و لەالیەن‬ ‫دەوڵەتەوە دەست بەسەركراون؟‬ ‫یان باسی ئەوەتان بۆ بكەم كە بینالی یڵدرم‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا‪ ،‬فەرمانی دەركــردووە‬

‫لە تەختەی شانۆكانی توركیا بێجگە چیرۆكە‬ ‫توركییەكان هیچ چیرۆكێك نەكرێت بە شانۆ؟‬ ‫یان ئەوەی یڵدرم وتی «پرسی كورد چارەسەر‬ ‫و مارەسەری نیە؟»‬ ‫كــامــیــان بــنــوســم؟ دەركـــردنـــی ‪ ٥٠‬هــەزار‬ ‫فەرمانبەری دەوڵەت لە كارەكانیان؟‬ ‫دەركــردنــی ‪ ٣‬هــەزار كــەس لە زانكۆكان؟‬ ‫بەڕاستی ئەمانە هیچیان ناچنە ئەقڵەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوە وایە دەوڵەتی جاران گەڕابێتەوە و دەستی‬ ‫بەسەر كاردا گرتبێتەوە وایە‪.‬‬ ‫بە پاساوی بەرەنگاربونەوەی جەماعەتی‬ ‫فەتحواڵ گولەن‪ ،‬رەشبگیریەكی بێ وێنە لەتوركیا‬ ‫ئەنجام دەدرێــت‪ ،‬ئێمەش هەروا دانیشتوین و‬ ‫تەماشا دەكەین‪.‬‬ ‫چونكە هەركەسێك قسە بكات‪ .‬یەكسەر‬

‫رۆژئاوا بۆ توركیا و‬ ‫ناوچەكانی دیكەش‬ ‫بۆ ئەسەد‬

‫هۆزان عەفرینی‬

‫دەتوانین بە بزاڤی خزمەت بڵێین تیرۆریست؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬نەخێر بە هیچ شێوەیەك‬ ‫نــاتــوانــیــن بــەو بــزاڤــە بڵێین رێكخراوێكی‬ ‫تیرۆرستییە‪ ،‬بەاڵم هەندێك وا دەڵێت‪ .‬گەر‬ ‫دوای ‪ ١٥‬ی تەموز‪ ،‬ئیتر باس لەوە دەكرێت‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‬‫كەسێك بەبێ بەڵگە وشــەی ‹ رێكخراوی‬ ‫تیرۆرستیە‬ ‫چەكداری‬ ‫رێكخراوێكی‬ ‫بزاڤەكە‬ ‫كە‬ ‫لە ‪ 1964‬لەدایك بوە‬‫تیرۆرستی› بۆ گروپێك بەكاربێنیت ئەوا‬ ‫وایە؟‬ ‫ئەمە‬ ‫لە ‪ 1987‬بەشی ئەدەبیاتی زمانی توركی لە زانكۆی ئەستەمبوڵ تەواوكردووە‬‫تاوانێكی ئەنجام داوە‪ ،‬لەبەرئەوەی تەنیا‬ ‫ئەو‬ ‫دەیانەوێت‬ ‫ئەوانەی‬ ‫دومانڵی‪:‬‬ ‫ئەكرەم‬ ‫لە ‪ 1997‬دەستی بەكاری میدیایی كردووە‬‫پیاوێك بانگەشە بۆ ئەمە دەكات و بە قسەی سەركەشیەی ‪ ١٥‬ی تــەمــوز بكەن بــە ماڵ‬ ‫لە رۆژنامەی زەمان گۆشەنوس و بەڕێوەبەری نوسین بوە‬‫تەنیا كەسێك كۆمەڵێك یان گروپێك ناكرێت بەسەر خزمەتەوە مەبەستێكی سیاسیان هەیە‪.‬‬ ‫خاوەنی ‪ 12‬كتێبە‬‫تۆمەتبار بكرێت‪.‬‬ ‫ئەندامانی بزاڤەكە زۆر بە توندی ئیدانەی ئەو‬ ‫كارانەیان كردوە‪ .‬خودی ئێردۆغان وتی كەوا‬ ‫ئەی گەر دەنگۆی ئەوە هەبوو كە تاوانی زۆر هەوڵی كودەتاكەی لە زاواكەیەوە بیستوە‪ ،‬جا‬ ‫گەر وایە ئەی چۆن لە یەكەم سانیەوە پەنجەی تێدا بوە‪ ،‬میت خۆی لەڕونكردنەوەكەیدا باسی‬ ‫تۆ لەبەر تاوانی سەربازێك چۆن دەبێت‬ ‫گەورەیان ئەنجام داوە؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬هەرچەندە ئەو تۆمەتانەی تۆمەتی بۆ بزاڤی خزمەت درێژ كرد؟ تۆ تا لەوە كرد كە كاژێر ‪ ٤‬بە سوپاساالری سوپای خوێندكار و مامۆستا و رۆژنامەنوسی بێتاوان‬ ‫دەدرێتە پاڵ ئەو گروپە گەورە بن و زەبەالح دوا سانیە ئاگات لە كودەتاكە نەبوبێت چۆن توركیایان راگەیاندوە كە هەوڵی كودەتا هەیە‪ ،‬بكەیتە قوربانی و سزای بدەیت‪ ،‬ئەمە لە چ‬ ‫بن‪ ،‬گەر لە دادگایەكی بێالیەن و دادپەروەرانە زانیت ئەوانەی كودەتاكەیان كــردوە سەر بە باشە میت بۆ بە سەرۆككۆماریان نەوت كە عەدالەتێكی دونیا و ویژدان هەیە؟‬ ‫دادگــایــی نــەكــرێــن‪ ،‬بەبێ بەڵگە ناتوانیت بزاڤی خزمەتن؟ ئەردۆغان لە كاتی كودەتاكە شتێكی وەها هەیە؟ یان ئەوەتا ئەمانە خۆیان‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬گــەر كەسانی مەدەنی‬ ‫دەیوت نازانێت سوپاساالر لە كوێیە! ئەی چۆن سیناریۆیەكیان رێكخستوە و سوپاساالریش یــارمــەتــی دەریـــان بووبێت ئــەوا بــە بەڵگە‬ ‫تاوانباریان بكەیت‪.‬‬ ‫دەیزانی كە كودەتاكە جەماعەت ئەنجامی داوە؟ تییدا بەشدار بووە‪ ،‬بە بۆنەی سوپاساالرەوە دەیسەلمینیت و ئەوانیش دادگایی دەكەیت‪.‬‬ ‫باشە گەر كۆمەڵگایەك هەموویان لەسەر ئەوە لەبەر ئەوە ئەم دەنگۆیانە وتارێكی سیاسین و چەندین كەسیان خستۆتە تەڵەوە‪ ،‬گەر كارێكی بەاڵم ناچیت هەرچی تەڕ و وشكە بیگریت و‬ ‫وەها رویدابێت ئەوا هەرچی خوێن رژێنراوە بڵێیت ئەمانە دەخەمە ژێر ئەشكەنجە تا دان بە‬ ‫ڕێك بن كە فاڵن گروپ رێكخراوێكی تیرۆرستییە بە مەبەستی سیاسی دروست دەكرێن‪.‬‬ ‫ئەوانیشی تێدا بەشدار دەبن‪.‬‬ ‫تاوانەكانیان بنێن‪ ،‬كاری وەها نە لەگەڵ یاسا‬ ‫ئەوا هەر ناتوانین پێیان بڵێین تیرۆرست؟‬ ‫و مافی مرۆڤ یەكدەگرێتەوە نە لەگەڵ ئاین و‬ ‫ئـــەكـــرەم دومــانــڵــی‪ :‬گـــەر لــە واڵتــێــكــی‬ ‫باشە دەڵێن ئەوانەی كودەتاكەیان ئەنجامداوە‬ ‫گریمان هەندێك كەسی سەر بە جەماعەت ئەخالق و ویژدان‪.‬‬ ‫دیموكراسیدا بژین كە ســەروەری یاسا تێیدا سەر بە بزاڤی خزمەتن و ئەوان رۆڵی سەرەكیان‬ ‫لــە كــودەتــاكــە بــەشــداربــون و دەركـــەوت كە‬ ‫پارێزراو بێت‪ ،‬گەر كاربەدەستێكی دەوڵەت هات تێدا بینیوە؟‬ ‫نمونەت هەیە لەسەر قسەكانت؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬خۆی كێشەكە لێرەدایە‪ ،‬وایە‪ ،‬ئەوكاتیش ناتوانین بە جەماعەت بڵێین‬ ‫و بە فاڵن گروپی وت تیرۆرست بەبێ ئەوەی‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬بەڵێ‪ ،‬هەتا ئێستا چەند‬ ‫دادگا بڕیاری لەسەر دابێت ئەوا ئەو كاربەدەستە هەموویان بە یەك دەنگ دەڵێن كودەتاكە تیرۆریست؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬بێگومان نەخێر‪ ،‬ئەم كودەتا رویدابێت بە ئاشكرا كەمالیستەكان‬ ‫تاوانێكی ئەنجام داوە‪ .‬ئەوا سەروەری یاسای لــەالیــەن بــزاڤــی خــزمــەتــەوە جێبەجێكراوە‪،‬‬ ‫پێشێل كردوە و دادگای خستۆتە ژێر فشارەوە بــەاڵم هیچ بەڵگەشیان پێ نیە‪ .‬دواتــر خۆ كودەتایە لەالیەن بزاڤی خزمەتەوە بە توندی وتویانە ئێمەین‪ .‬بەاڵم هیچ كاتێك مامۆستا‬ ‫بە مەبەستی سیاسی خۆی‪ ،‬بەاڵم گەر باسی كەس ناتوانێت گومان یان رەخنە بگرێت لەم ئیدانە كراوە و لەعنەتییان لێكردوە‪ .‬خۆ چەندین و پیاوانی كــار و ڕۆژنامەنوسانی ســەر بە‬ ‫دەوڵەتە دیكتاتۆرەكان بكەیت ئــەوا كاتێك قسانەی دەسەاڵت‪ ،‬گەر كەسێكیش بێت گومان ساڵە هەر كودەتایەك كرابێت ئەندامانی بزاڤەكە كەمالیست دەستگیرنەكراون و ئەشكەنجە‬ ‫كاربەدەستی واڵت بە فاڵن كەس یان گروپ یان رەخنە بگرێت لەم قسانە ئەوا یەكسەر كراونەتە قوربانی و بە زۆر لەو مەسەلەیەوە نەدراون‪ .‬خوێندنگەو ڕێكخراو و ڕۆژنامەكانیان‬ ‫دەڵێت تیرۆرست ئەوا دەستبەجێ پۆلیس و قۆڵبەست دەكرێت و ڕەوانەی زیندان دەكرێت‪ ،‬خزێنراون‪ .‬لە كاتێكدا تەنیا مەبەست و ئامانجی دانەخراوە‪ .‬لەبەر ئەوەی تاوانی چەند سەربازێكی‬ ‫دادگا وەك ئەوەی فەرمانیان پێكرابێت كەسی بۆیە كەس ناوێریت شتێك بڵێت جیاواز لە بزاڤەكە ئاشتی و دیموكراسی و مافی مرۆڤە‪ ،‬تەماعكاری كەمالیستەكان ناكرێتە ماڵ بەسەر‬ ‫هەر بۆیە گەر چەند كەسێكیش كە خۆیان بە هەر كەسێكەوە كە كەمال ئەتاتوركی خۆشبوێت‬ ‫تۆمەت بۆ هەڵبەستراو دەستبەسەر دەكەن و بە وتەكانی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ئەندامی بزاڤەكە پیشان داوە بەشداریش بووبێت یان خۆی بە كەمالی بزانێت‪.‬‬ ‫خواستی كاربەدەستەكە فەرمانی زیندانی یان لە‬ ‫لە كودەتاكە‪ ،‬ناكرێتە ماڵ بەسەر هەزاران كەسی‬ ‫سێدارەدانی بۆ دەردەكەن‪.‬‬ ‫تاچەند كودەتاكە گومانی لێ‌ دەكرێت؟‬ ‫ئەكرەم دومانڵی‪ :‬نەخێر بێگومان گومانی بێ تاوانی بزاڤەكەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫هەندێك لــە تۆمەتەكان ئێستا بونەتە‬ ‫‪Shaber3.com‬‬

‫رووڕەشی!‬

‫‪5‬‬

‫لەزگەی فەتحواڵ گولەنی لێدەدەن و دەستبەسەری‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫چی بنوسم؟‬ ‫رێكخستنی مەراسیمی كردنەوەی دادگاكان لە‬ ‫كۆشكی سەرۆككۆمار رەجەب تەیب ئەردۆغان؟‬ ‫یان باسی چەپڵەڕێزانی ئەندامانی دادگای‬ ‫بااڵی توركیاتان بۆ بكەم كاتێك ئەردۆغان هاتە‬ ‫ژوورەوە لە بەردەمی هەستان؟‬ ‫چیتان پێباشە؟‬ ‫یان باسی ئەو وتارەتان بۆ بكەم كە سەرۆكی‬ ‫دادگــای بــااڵی توركیا خوێندیەوە كە پێشتر‬ ‫بۆیان نوسیبوو‪ ،‬دواتر لە كاتی خوێندنەوەی ئەو‬ ‫بەشەی پەڕاند كە باسی ئەتاتورك و دەوڵەتی‬ ‫عەلمانی دەكات؟‬ ‫یان باسی وتــارەكــەی ئــەردۆغــان كە لەژێر‬ ‫عەباوە تێاڵی پشانی ئەندامانی دادگای بااڵ دا؟‬ ‫بنوسم دادگای توركیا سەربەخۆ نیە؟‬ ‫یــان بڵێم بنەمای جــیــاوازی دەسەاڵتەكان‬ ‫پێشێل دەكرێت؟‬ ‫یان بنوسم دادگــا لەژێر فەرمانی كۆشكی‬ ‫ئەردۆغاندایە؟‬ ‫یان بنوسم دادوەرەكانی كۆشكی كۆماری؟‬ ‫لەم واڵتەتەدا زۆر شت دەكرێت كە بەڕووڕەشی‬ ‫ئەژمار دەكرێت‪.‬‬ ‫نازانم تا كەی كودەتا دەكــەن بە پاساوی‬ ‫كارەكانیان‪.‬‬

‫هەروا بەردەوام دەبێت؟‬ ‫خودا دەزانێت چەند جار ئەم قسانەم نوسیوە‬ ‫و رەخنەم لێیان گرتوە‪ .‬دوای ‪ ١٥‬ی تەموزیش‬ ‫هەر وازم لەم رەخنانەم نەهێناوە‪ ،‬تەنیا تۆزێك‬ ‫دەستم سوك كردوە هەر ئەوەندە‪ ،‬بەاڵم لەڕوی‬ ‫نــاوەڕۆكــەوە هەر وەك خۆم دەنوسم‪ .‬ئەوەی‬ ‫كە بە دی دەكرێت ئەوەیەی ئەردۆغان قەت‬ ‫ناگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەردۆغان تازە بڕیاری داوە هەرچی دەسەاڵتە‬ ‫لە كۆشكەكەی خۆی كۆیبكاتەوە‪ ،‬زەررەیەك لەم‬ ‫كارەی سارد نەبۆتەوە‪ ،‬وەك خۆشی وتی «ئەو‬ ‫كودەتایە لوتفی خودایە»‪.‬‬ ‫ئەو قەاڵچۆیەی لە دادگا و سوپا و پۆلیس‬ ‫و مامۆستا و هەموو دام و دەزگاكاندا دەستی‬ ‫پێكرد ‪ ٥٠‬هەزاری تێپەڕاندوە‪.‬‬ ‫دەوڵــەت دەستی دەگۆڕێت‪ .‬هەموو شتێك‬ ‫دەخرێتە ژێر ركێفی كۆشكەوە‪.‬‬ ‫ئەمەم ئەوەندە نوسیوە مەپرسە‪ ،‬تا كەی‬ ‫دووبارەی بكەمەوە؟‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://t24.com.tr/yazar‬‬‫‪lar/hasan-cemal/yuz-kara‬‬‫‪si,15363‬‬

‫لەوتارەكانی پێشوترم‪ ،‬ئاماژەم بەو كردبوو كە‬ ‫لــەدوای پێشكەوتنی پەیوەندییەكانی نێوان روسیا‬ ‫لە الیــەك و توركیا و سوریا و ئێران لەالیەك و‬ ‫دەستێوەردانی حكومەتی جەزائیری لە نزیكردنی‬ ‫توركیا و سوریا‪ ،‬رەوشی ئۆپۆزسیۆنی سوریا كەوتۆتە‬ ‫نێوان ئەجێندەكانی بازرگانی سیاسی مەترسیدار و‬ ‫ئیتر پارچەبون و ئاڵۆزی لەنێوان الیەنی ئیتالفی‬ ‫سوری دا دەستی پێكردووە‪ ،‬كە لەالیەن ئیخوانەكانی‬ ‫سوریاوە لەژێر كاریگەری حزبی ئاك پارتی دەسەاڵتی‬ ‫توركیاوە بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ئەنجامی دیدارەكانی توركیا و روسیا هەروەها‬ ‫لەگەڵ ئێران و سوریا ئاشكرا بوو‪ ،‬لەكاتێكدا رژێمی‬ ‫بەعس دەستی كردووە بە هێرشەكانی لەدژی شاری‬ ‫حەسەكەی رۆژئــاوای كوردستان و دواتریش رێگای‬ ‫بەسوپای توركیا دراوە بۆ داگیركردنی ناوچەی‬ ‫جەرابلوس و ناحییەی راعی و دەورووبەری كە سەربە‬ ‫نەخشەی رۆژئاوای كوردستانن‪.‬‬ ‫وەك ئاشكرایە كە لەو رێككەوتنەی روسیا و توركیا‬ ‫و ئێران و رژێم و ئۆپۆزسیۆنی ئیخوانەكان پالنێكی‬ ‫زۆر مەترسیدار دانـــراوە لــەدژی دەستكەوتەكانی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان و روسیا‪ ،‬داوا لە توركیا كراوە‬ ‫كە فشار بخرێتە سەر گروپە چەكدارەكانی سنوری‬ ‫دیمەشق و دارایا و مەعزەمیە و حومس و حەماه و‬ ‫الزقییە و بەشێك لە حەڵەب بۆ ئەوەی پاشەكشەی‬ ‫بۆ ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان بكەن و توركیاش‬ ‫داوای ئەوەی كردووە كە دەبێت بە قوواڵیی ‪ 50‬كیلۆ‬ ‫مەتر تێپەری بۆ ناو خاكی رۆژئاوای كوردستان بكات و‬ ‫بەدرێژایی ‪ 100‬كیلۆمەتر لەنێوان جەرابلوس و عەفرین‬ ‫لە رێگەی چەكدارەكانی بەرەی نوسرە و ئەحراری‬ ‫ئەلشام كە خۆیان بە سوپای ئازاد ناوناوە و ئیش بۆ‬ ‫توركیا دەكەن‪.‬‬ ‫روسیا لەو رێكەوتنامەی لەگەڵ توركیادا‪ ،‬جگە‬ ‫لــە نــاردنــی هێڵی غــاز لــە رێــگــای تــوركــیــاوە هیچ‬ ‫دەستكەوتێكیتری لەبەرچاو نەبووە‪ ،‬بەاڵم توركیا‬ ‫لە روسیا سودمەنتر بووە و دواتریش رژێمی ئەسەد‬ ‫لە هەردوكیان سودمەنتر بووە بە پاشەكەشكردنی‬ ‫ئەردۆغان لە روخاندنی رژێمی ئەسەد و فشارخستنی‬ ‫بۆ سەر ئۆپۆزسیۆن و دوورخستنی چەكدارەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی ئیسالمی لە ناوچەكانی دارایا و هەندێك‬ ‫لە ناوچەكانی دیكەی سوریا كە بۆ رژێم زۆر گرنگ و‬ ‫ستراتیژییە‪.‬‬ ‫توركیا دەتوانێ لە پێش رۆژی ‪ 2016-8-24‬باوەڕی‬ ‫بە روسیا بكات كە روسیا رێگا بۆ بكات بۆ داگیركردنی‬ ‫جەرابلوس و راعی و هەڕەشەكردنی لە ناوچەی باب‬ ‫و دەرەوبەری‪.‬‬ ‫ئێستا توركیا وەك جاران كار دەكات و لەڕۆژی‬ ‫سەركەوتنی شەڕی مەرج دابقی ساڵی ‪1516-8-24‬‬ ‫لەكاتی كە سەركەوتنی گەورە لەدژی مەمالیكەكاندا‬ ‫تۆماریكردوە و ئەمساڵیش بەهەمان رێكەوت هەوڵی‬ ‫داگیركردنی ئــەو ناوچەنەی داوە و جەرابلوسی‬ ‫داگیركردوە‪.‬‬ ‫وەك چاودێران ئاماژە بــەوە دەكــەن كە توركیا‬ ‫پیالنێك لەسەر روسیا و ئێران دارشتووە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫نەخشەی واڵتەكەی فراوانتر بكات و جارێكی دیكە‬ ‫وەك دەوڵەتی عوسمانییەكان خەونەكانی بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو پیالنەی لەدژی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری‬ ‫دیموكراتیك لەڕۆژئاوای كوردستان سەر ناگرێت ئەمڕۆ‬ ‫كوردی وەك جاران نییە و بزووتنەوەی كوردی لە‬ ‫جاران گەورەتر و بەهێزترە و رۆڵی ئەمریكاش هەیە بۆ‬ ‫پۆچەڵكردنی پیالنەكانی توركیا و روسیا و هەنگاوكانی‬ ‫ئەمریكا لە پێناوی جێ بەجێ كردنی پڕۆژەی خۆی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناویندایە‪.‬‬ ‫ئەمەش توركیای ناڕەحەت دەكات و ترس دەخاتە‬ ‫دڵی توركیا و بەتایبەتی بۆ سەركەوتنی سیستەمی‬ ‫فیدراڵیزمی دیموكراتیكی رۆژئاوا‪-‬باكوری سوریا‪،‬‬ ‫هەروەها زۆر لە واڵتانی دیكەش هەن كە لەو سیستەمی‬ ‫فیدراڵیزمی رۆژئاوای كوردستان ناڕازییە و بۆ ئەوەش‬ ‫هەمویان لەسەر ئەو خاڵەی مەترسیدار رێكکەوتن كە‬ ‫رۆژئاوا بۆ توركیا و ناوچەكانی دیكە بۆ رژێمی ئەسەد‬ ‫بۆ ئەوەی كە كورد نابێتە بە خاوەنی مافی خۆی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمەش مەحاڵە و بەهیچ شێوەیەك سایكس و‬ ‫پیكۆ دوبارە نابێتەوە و پڕۆژەی ئەمریكا لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناویندا جێ بەجێ دەكرێت و كورد مافەكانی خۆی بە‬ ‫دەست دەخات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )579‬دو شەممە ‪2016/9/19‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫باشوری‬ ‫كوردستان‬

‫‪6‬‬

‫‌و‬

‫داڕشتنەوەی نەخشەی‬ ‫سیاسیی ناوچەكە‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫پێشەكی‪:‬‬ ‫چەمكی دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫دەوڵەتی نەتەوەیی‪ ،‬وەك یەكەیەكی‬ ‫ســیــاس ـی‌و ســەربــەخــۆ‪ ،‬دەرهــاوێــشــت ـە‌و‬ ‫لەدایكبوی دونیای مۆدێرنیتەیە‪ .‬دەوڵەت‬ ‫بەو فۆڕمەی ئێستا‪ ،‬كەرەستەیەكی مۆدێرنی‬ ‫ڕێكخستنی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری‌و‬ ‫بەرهەمی دروستبونی سیستمی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫ڕێكخستنی نێودەوڵەتییە‪ .‬مەسەلەی‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬دەمان باتەوە بۆ قسەكردن لەسەر‬ ‫(ســـەروەری‪ ،‬سنور‪ ،‬شوناسی سیاسی‪،‬‬ ‫شوناسی تــاك‌و تێپەڕنامە‪/‬پاسپۆڕت)‪.‬‬ ‫لەڕوی مێژویییەوە «دەوڵەتی نەتەوەیی»‬ ‫وەك چــەمــك‪ ،‬دەمـــان گەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫ڕێككەوتننامەی «وێستفاڵیا» بۆ ئاشتی‬ ‫و‪ ،‬دەوڵــەتــی وەك نوێترین كارخانەی‬ ‫ڕێكخستنەوە‌و دیسپلینكردنی سیاسی‪،‬‬ ‫خستە ناو كایەی سیاسەتەوە‪.‬‬ ‫دەوڵەت لە واتا بەرفراوانەكەیدا‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫كۆمەڵگەیەك كە دەسەاڵتی سیاسی بەپێی‬ ‫«دەستور» دیاری كراوە‌و ڕێك خراوە‪ .‬لە‬ ‫واتا بەرتەسكەكەیدا‪ ،‬دەوڵەت بریتییە لە‬ ‫دەسەاڵتێك كە نوێنەرایەتیی كۆمەڵگەیەك‬ ‫دەكـــات‪ .‬دەوڵـــەت بــە واتـــای كۆمەڵێك‬ ‫ڕێكخراوی بەڕێوەبەرییە كە دەسەاڵتی‬ ‫بەڕێوەبەریی كۆمەڵگەیان پێ سپێردراوە‌و‬ ‫بە كۆمەڵێك ئۆرگانی جیاوازجیاوازەوە‬ ‫كار دەكــات‪ ،‬وەك دەسەاڵتی یاسادانان‬ ‫(پــەرلــەمــان)‪ ،‬دەســەاڵتــی جێبەجێكردن‬ ‫(حكومەت)‪ ،‬دەسەاڵتی دادوەری‪ ،‬دەزگای‬ ‫بیرۆكراتی‌و پۆلیس‌و دەزگــای ئاسایش‪.‬‬ ‫دەوڵەت بەگشتی چوار كۆڵەكەی سەرەكیی‬ ‫هەیە (خاك‪ ،‬گەل‪ ،‬دەسەاڵتی سیاسیی‪-‬‬ ‫حكومەت‌و دانپێدانانی نێودەوڵەتی)و‪ ،‬لە‬ ‫ڕێگەی ئەم كۆڵەكانەوە وەك یەكەیەكی‬ ‫سیاسی دەناسرێت‌و دەبێتە ئەندامێك لە‬ ‫تۆڕی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫ڕیفراندۆم‪ ،‬وەك میكانیزمێك بۆ‬ ‫دروستبونی دەوڵەت‬ ‫ڕیفراندۆم‬ ‫بریتییە لە پرسپێكردن بە ڕای گشتیی‬ ‫واڵت‪ ،‬ســەبــارەت بــە بــابــەت‌و پرسێكی‬ ‫تایبەتی‌و دیاریكراو بەمەبەستی ئەوەی‬ ‫هــاواڵتــیــان بــە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ‬ ‫دەنــگ بــەو بابەتە ب ــدەن‌و لە پڕۆسەی‬ ‫دروستكردنی بڕیار لە واڵتەكەیاندا بەشدار‬ ‫بن‪ ،‬دیاریكردنی چارەنوس‪ ،‬پاڵپشت بە‬ ‫پێوەرە نێودەوڵەتییەكان‌و ڕێككەوتننامە‌و‬ ‫پەیماننامە جیهانییەكان‪ ،‬هەر لە ڕاگەیاندنە‬ ‫چـــواردە خاڵییەكەی «ویـــدرۆ ویڵسن»‬ ‫سەرۆكی پێشوی ئەمریكاوە تا بەیاننامەی‬ ‫نەتەوە یەكگرتوەكان‌و بڕیار‌و ڕێنمایییەكانی‬ ‫هەر یەك لە كۆمەڵەی گشتی‌و ئەنجومەنی‬ ‫ئــاســایــش‪ ،‬مــافــێــكــی ســروشــتــیــی هــەر‬

‫نەتەوەیەكە‪ .‬كۆمەڵێك نمونەی زیندو‬ ‫هەن كە لە ڕێگەی پڕۆسەی ڕیفراندۆم‌و‬ ‫پرسكردن بە گەلەوە بڕیاریان لە چارەنوسی‬ ‫خۆیانداوە‪ ،‬هەر لە نمونەی بۆسنە‌و هەرسك‬ ‫(هێرزێگۆڤین) تا تەیموری خۆرهەاڵت‌و‬ ‫مۆنتینیگرۆ‌و كۆسۆڤۆ‌و باشوری سودان‪.‬‬ ‫رەگەزەكانی دروستبونی دەوڵەت لە‬ ‫باشوری كوردستاندا‬ ‫دۆخــی عیراق بەگشتی‌و جوگرافیای‬ ‫سوننە‌و ناوچە سوننییەكان بەتایبەتی‪،‬‬ ‫ڕوبەڕوی دۆخێكی تایبەت‌و ئاڵۆزی‌و كێشەی‬ ‫گــەورە بــوەوە لە دوای ‪٢٠٠٣‬دا‪ .‬داعش‬ ‫(دەوڵەتی ئیسالمی)‪ ،‬توانیی سود لەو دۆخ‌و‬ ‫ستاتۆیە وەربگرێت‌و سنوری عیراق ببڕێت‌و‬ ‫بەشێك لە باكور‌و خۆرئاوای عیراق كۆنتڕۆڵ‬ ‫بكات‪ .‬بەتایبەت زۆریــنــەی ناوچەكانی‬ ‫هەر یەك لە پارێزگای (موسڵ‪ ،‬ئەنبار‪،‬‬ ‫سەالحەددین‌و دیالە)‪ .‬دواتر چاالكییەكانی‬ ‫ئــەم گــروپــە‪ ،‬ناوچەكانی تــری عیراق‌و‬ ‫ناوچە كوردستانییە دابڕێندراوەكانیشی‬ ‫گرتەوە‪ ،‬بەدیاریكراویش «كەركوك»‪ .‬لە‬

‫بۆ پێشبینی‌و تاوتوێكردنی چەند بژاردە‌و‬ ‫ئەگەرێك بۆ حكومەتی هەرێم بۆ كاركردن‌و‬ ‫نەخشەڕێژكردنی ستڕاتیژییەت‌و سیاسەتی‬ ‫خۆی لە ناوچەكەدا‪ .‬بەمەیش ڕوبــەڕوی‬ ‫كۆمەڵێك سیناریۆی جیاجیا دەبینەوە‪:‬‬ ‫بەفیدڕالیبونی‬

‫یــەكــەم‪ :‬سیناریۆی‬ ‫ڕاستەقینەی عیراق‬ ‫ئەم سیناریۆیە‪ ،‬پێیوایە كە مانەوەی‬ ‫عیراق بە كۆمەڵێك كێشەی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‌و مەزهەبیی گــەورەوە‪ ،‬عیراق لە‬ ‫چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵ لە ڕوی‬ ‫سیاسی‌و جوگرافییەوە بەرەو دابەشبون‬ ‫دەبــات‌و هەرێمی تر‌و ناوچەی سیاسی‪-‬و‬ ‫مەزهەبیی تر بۆ سوننەكان لە بەشێكی‬ ‫خــۆرئــاوای بــاكــوری عــیــراق‌و ناوچە‌و‬ ‫هەرێمێكی شیعیش لە باشور‌و ناوەڕاستی‬ ‫عیراق دروستدەكات‪ ،‬بەم جۆرە‪ ،‬سنوری‬ ‫فیدڕاڵیی عیراق فراوانتر دەبێت‌و هەر‬ ‫یەك لەم دو هەرێمەی كە دروستدەبێت‬ ‫(هەرێمی سوننی‌و شیعی)‪ ،‬هاوشانی‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان دەبــنــە خــاوەنــی‬

‫كرد كە بەڕاشكاوی باس لە ڕاگەیاندنی‬ ‫سەربەخۆبونی هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫ئەنجامدانی ڕێفراندۆم‌و جێبەجێكردنی‬ ‫«ماددەی ‪»١٤٠‬ی دەستور بكەن‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا كۆمەڵێك هێما‌و‬ ‫تایبەتمەندیی گەشەسەندنی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‌و دیپلۆماسی هەن‪ ،‬وەك (مەسەلەی‬ ‫ئاسایش‌و ئارامی‌و دامــەزراوەی سەربازی‪،‬‬ ‫كەرتی وەبەرهێنان‌و كــرانــەوە بە ڕوی‬ ‫دەرەوە‌و جیهانی دەرەوە‌و دروستكردنی‬ ‫پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و كونسوڵخانە‌و‬ ‫كۆمپانیا بیانییەكان)‪ .‬س ــەرەڕای هەمو‬ ‫كــەمــوكــوڕی‌و كەلێن‌و گەندەڵی‌و الیەنە‬ ‫نــەرێــنــیــیــەكــانــی‪ ،‬دەك ــرێ ــت ســـود لــەو‬ ‫دۆخ‌و ستاتۆ تازەیە وەربگیردرێت‪ ،‬لە‬ ‫دوبــارە دەستكاریكردنەوەی سنورەكان‌و‬ ‫داڕشـــتـــنـــەوەی نــەخــشــەی ســیــاسـی‌و‬ ‫دروستكردنی ڕۆڵــی سیاسی بۆ خۆی‪،‬‬ ‫سود لە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‌و ئەو‬ ‫دەرفەتەی كە هاتۆتە پێشەوە وەربگیرێت‪،‬‬ ‫ســنــورە نێودەوڵەتییەكان بەئاسانی‬ ‫دەستكاری ناكرێن‪ ،‬مەگەر لە كاتی قەیران‌و‬

‫هەرێمی كوردستان بە بۆنەی جەنگی لەگەڵ داعش (دەوڵەتی ئیسالمی)دا‪،‬‬ ‫تۆڕێكی فراوانی دیپلۆماسیی بۆ خۆی دروستكردوە‌و سەرنجی زۆربەی‬ ‫ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكانی بۆ خۆی ڕاكێشاوە‌و چوەتە سەر نەخشەی‬ ‫دیپلۆماسیی جیهانی‪ ،‬ئەمانە لە دروستبونی دەوڵەتدا خاڵی دەرەكیی‬ ‫بەهێز‌و كاریگەرن‬ ‫ئاكامدا‪ ،‬شكان‌و پاشەكشێی هێزەكانی‬ ‫عیراقی لێ كــەوتــەوە‌و لە بەرامبەریشدا‬ ‫هێزەكانی پێشمەرگە شوێنیان گرتنەوە‌و‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش ڕای گەیاند‬ ‫كە كــورد دوای ‪ ١٠‬ساڵ لە چاوەڕوانیی‬ ‫جێبەجێكردنی دەســتــور‌و گەڕاندنەوەی‬ ‫ناوچە دابڕێندراوەكان‪ ،‬بە «دیفاكتۆ‪/‬ئەمری‬ ‫واقیع» ئەم ناوچانە گەڕانەوە سەر هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ئەم دۆخ‌و ستاتۆیە سیاسییە نوێیە‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك بــــژاردە‌و سیناریۆی تــازەی‬ ‫هێنایە پێشەوە لــە مەسەلەی دوبــارە‬ ‫ڕێكخستنەوەی عیراق‌و دوبارە بەڕێوەبردنی‬ ‫وەك یەكەیەكی سیاسی‪ ،‬داڕشتنەوەی‬ ‫عیراق‌و دەستكاریكردنی نەخشە‌و مەسەلەی‬ ‫سنور‌و دابەشكردنی دەســەاڵت‌و شێوازی‬ ‫پەیوەندییەكانیان‪ .‬لــە عــیــراقــدا سێ‬ ‫ئەكتەری گــەورە‌و سەرەكی هەن كە لە‬ ‫دەستكاریكردنی نەخشەی سیاسیی عیراق‬ ‫ڕۆڵی سیاسیی گەورە دەبینن‌و لە ئەگەری‬ ‫بەهێزكردن‌و الوازكردن‌و هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬كورد هاوشانی شیعە‌و سوننە‪،‬‬ ‫ئەكتەرێكی سەرەكی‌و پایەیەكی سەرەكییە‬ ‫لە گۆڕان‌و دیاریكردنی شێوە‌و پێكهاتەی‬ ‫دەوڵەتی عیراق‪.‬‬

‫دەســەاڵت‌و پەیكەری كارگێڕیی تایبەت‬ ‫بە خۆیان‪ ،‬بەاڵم لە چوارچێوەی سنور‌و‬ ‫سەروەریی عیراقدا دەمێننەوە‌و هاوبەش‬ ‫دەبن‪ ،‬بەغدایش وەك پایتەخت‌و سەنتەری‬ ‫دەسەاڵت‌و ناوەندی دەسەاڵتی فیدڕاڵی لە‬ ‫عیراقدا‪ ،‬بەهاوبەشی بەڕێوە دەبردرێت‌و‬ ‫نوێنەرایەتیی دەوڵەتێكی هاوبەشی فیدڕاڵی‬ ‫بە هەمو پێكهاتە‌و الیەنە جیاوازەكانەوە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫ئەم سیناریۆیە بژاردەیەكی كراوەیە‬ ‫بۆ ڕزگاركردنی عیراق لەو دۆخــەی كە‬ ‫ئێستا تێی كەوتوە‪ ،‬بەاڵم شیعە‌و سوننە‬ ‫ســودمــەنــدی ســەرەكــی دەبـــن‌و باشتر‬ ‫خۆیان تێدا ڕێك دەخەنەوە‌و سروشتی‬ ‫ملمالنێكانیشیان گۆڕانی بەسەردا دێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەگەر هەردو ال ببن بە خاوەنی‬ ‫هێزی چەكداریی ڕێكخراو‌و سەرچاوەی‬ ‫سامانی سروشتی‪ ،‬ئەوا دەبن بە بەشێك‬ ‫لە ملمالنێی هەرێمی و‪ ،‬پڕۆژەی واڵتانی‬ ‫هەرێمی‪ ،‬باشتر‌و كــراوەتــر لە عیراقدا‬ ‫ئامادەییی دەبێت‪.‬‬

‫تەنگژە سیاسییە نێودەوڵەتییەكان نەبێت‪،‬‬ ‫كورد لە ئێستادا دەتوانێت سود لە گرژی‌و‬ ‫ئاڵۆزییەكان ببینێت‌و لە دروستكردنی بڕیار‬ ‫لە ناوچەكەدا ڕۆڵی هەبێت‌و وەبەرهێنانی‬ ‫سیاسیی تێدا بكات‪ ،‬بەتایبەت لە دونیای‬ ‫سیاسیی نوێدا‪ ،‬بكەرە‪-‬نادەوڵەتییەكان‬ ‫(‪)Non_state actors‬ی وەك‬ ‫هەرێمی كوردستان لە دروستكردنی بڕیاردا‪،‬‬ ‫ڕۆڵــی هاوشێوەی بكەرە‪-‬دەوڵەتییەكانی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لە الیەكی تــرەوە‪ ،‬هەرێمی كوردستان‬ ‫بە بۆنەی جەنگی لەگەڵ داعش (دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی)دا‪ ،‬تۆڕێكی فراوانی دیپلۆماسیی‬ ‫بۆ خۆی دروستكردوە‌و سەرنجی زۆربەی‬ ‫ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكانی بــۆ خۆی‬ ‫ڕاكــێــشــاوە‌و چــوەتــە ســـەر نەخشەی‬ ‫دیپلۆماسیی جیهانی‪ ،‬ئەمانە لە دروستبونی‬ ‫دەوڵەتدا خاڵی دەرەكیی بەهێز‌و كاریگەرن‬ ‫و‪ ،‬دەكرێت دەستەبژێری سیاسیی كورد‬ ‫وەبــەرهــێــنــانــی ســیــاســی‪ ،‬دیپلۆماسی‌و‬ ‫سەربازیی گەورەی تێدا بكات‌و مێژویەكی‬ ‫تازەی پێ دروستبكات‪.‬‬

‫دوەم‪ :‬سیناریۆی سەربەخۆییی هەرێمی‬ ‫داڕشتنەوەی ناوچەكە‌و دۆخی ئێستای‬ ‫كوردستان‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬چەندە یارمەتیدەرە بۆ‬ ‫دیارترین سیناریۆ دوای ڕوداوەكانی‬ ‫موسڵ‌و بااڵدەستبون بەسەر زۆرێك لە‬ ‫دروستبونی دەوڵەتی كوردی؟‬ ‫سیناریۆكان بۆ دۆخی داهاتوی عیراق‌و ناوچە دابڕێندراوەكان‌و جێگیركردنی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‌و سوریا‌و عیراق‬ ‫هێزی پێشمەرگە تیایاندا‪ ،‬بریتییە لە چیتر وەك خۆیان نامێننەوە‪ ،‬چیتر‬ ‫هەرێمی كوردستان‬ ‫دۆخــــی ئــێــســتــای عـــیـــراق‌و نــاوچــە بیركردنەوە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی‪ .‬یەكەیەكی سیاسیی پــتــەو‌و بەهێز‌و‬ ‫كوردستانییە دابڕێندراوەكان‪ ،‬ڕێگاخۆشكەرە هەر ئەمەیش وای لە سەرۆكایەتیی هەرێم جێگیر نابن‪ ،‬چیتر سنورەكانیان سنوری‬

‫تاهەتایی‌و نەخشە سیاسییەكانیان ئیتنیك‪ ،‬ئایین‌و مــەزهــەب)‪ ،‬بەم‬ ‫نەخشەی سیاسیی تاهەتایی نابن‪ ،‬شێوەیەی خوارەوە‪:‬‬ ‫چونكە دیزاینكردنی ئــەم سنورانە‬ ‫هەڵقواڵو‌و دەرهاوێشتەی بیركردنەوەی‬ ‫‪ -١‬دەوڵەتێك بۆ كوردەكان لە هەرچوار‬ ‫سیاسیی خەڵكی ناوچەكە‌و خواستی پارچەی كوردستان‪.‬‬ ‫دەستەبژێری سیاسیی ناوچەكە نییە‪،‬‬ ‫‪ -٢‬دەوڵەتێك بۆ شیعەی خواروی عیراق‪،‬‬ ‫سیستەمی سیاسیی نــێــودەوڵــەتــی‪ ،‬كە بەشێك لە خۆرهەاڵتی سعودیا‌و خواروی‬ ‫بـــەردەوام لــەگــۆڕان‌و داڕشتنەوەدایە‪ ،‬ئێرانی لەگەڵدا بێت‪.‬‬ ‫بـــەردەوام سروشتی ملمالنێ‌و ئاستی‬ ‫‪ -٣‬دەوڵەتێك بۆ سوننەكان لە ناوەڕاستی‬ ‫هــاوكــاری‌و هەماهەنگیی ئەكتەرەكان عیراق‌و بەشێك لە سوریا‪.‬‬ ‫لەگۆڕاندایە و بەردەوام بنەما‌و پڕەنسیپی‬ ‫‪ -٤‬دەوڵەتێكی پیرۆز لە حیجاز‪ ،‬تەنیا‬ ‫نوێ دێنەكایەوە‌و دروستدەبن‪.‬‬ ‫مەككەی تێدا بێت‪.‬‬ ‫لە میانەی دروستبونی هەر سیستمێكی‬ ‫‪ -٥‬دەوڵەتێك لە ناوەڕاستی سعودیا‪.‬‬ ‫سیاسیی نێودەوڵەتی‌و هەر ملمالنێیەكی‬ ‫‪ -٦‬دەوڵەتێك بۆ ئوردنی گەورە‪ ،‬ئوردنی‬ ‫نێوان زلهێزەكان‪ ،‬دۆخێك دێتە كایەوە ئێستا‌و باكوری خۆرهەاڵتی سعودیا‪.‬‬ ‫كە بەشێك لە ئەكتەرەكان لێی سودمەند‬ ‫‪ -٧‬دەوڵەتێك بۆ یەمەن‪ ،‬كە هەندێك لە‬ ‫دەبن‌و دەرفەتی گەورە‌و دەرگای گەورەیان خواروی سعودیا ببات‪.‬‬ ‫بۆ دەكاتەوە‪ ،‬ملمالنێكانی ئەمڕۆ‪ ،‬زیاتر‬ ‫‪ -٨‬دەوڵەتێك بۆ بەلوچەكان‪.‬‬ ‫هێما‌و ئاماژەن بۆ دوبارە هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫بە گوێرەی ئەم پــڕۆژەیــە‪ ،‬ئەگەرێكی‬ ‫نەخشە‌و جوگرافیایەكی سیاسی‪ ،‬كە كراوە بۆ دروستكردنی دەوڵەت لە بەردەم‬ ‫دۆخێكی تایبەتی نێودەوڵەتی بە ڕێگەی كوردو تەنانەت بەلوچەكانیش بۆ گەییشتن‬ ‫چەند بكەرێكی سیاسی لــە ڕێگەی بە مافەكانیان‪.‬‬ ‫ڕێككەوتننامەیەكی وەك «سایكس‪-‬‬ ‫پیكۆ»وە دروستی كردوە‪ ،‬ئەمڕۆ لە هەمو‬ ‫دەرەنجام‬ ‫كات زیاتر‪ ،‬ئەم نەخشەیە‪ ،‬گریمانەی‬ ‫گەلی كورد‪ ،‬زیاتر لە سەدەیەكە بە هەمو‬ ‫لەبەریەكهەڵوەشاندنەوە‌و‬ ‫تێكشكانی ڕێگا‌و ئامرازێك‪ ،‬لە خەبات‌و تێكۆشاندایە‬ ‫لێدەكرێت‪ ،‬كورد هەروەك چۆن بە هۆی بۆ گەییشتن بە مافە ڕەواكانی خۆی بۆ‬ ‫ئەم ڕێككەوتننامە‌و تێكەولێكە سیاسییەوە دامــەزرانــدن‌و بون بە دەوڵ ــەت‪ ،‬چەندین‬ ‫لە مافە ڕەواكانی خۆی بێبەشكرا‌و خرایە ڕێگای جیاوازی تاقی كردۆتەوە‌و هەزاران‬ ‫دەرەوەی تێكەولێكە سیاسییەكە‪ ،‬قوربانی‌و شەهیدی داوە‌و ماڵوێرانیی بینیوە‪،‬‬ ‫دەكرێت بە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەم بەداخەوە لە ڕابــردودا بە هۆی كۆمەڵێك‬ ‫ڕێككەوتننامەیەوە‪ ،‬جارێكی تر دەست فاكتەری نێودەوڵەتی‌و ناوخۆیی‪ ،‬هیچ‬ ‫بۆ مافەكانی خۆی بەرێت‌و بەدەستی دەرفەتێكی وەك ئەمڕۆ نەهاتۆتە پێشەوە‬ ‫بێنێت‪ ،‬هەڵوەشاندنەوەی سایكس‪ -‬بۆ نزیكبونەوە لە دروستكردنی دەوڵەت‌و‬ ‫پیكۆ‪ ،‬یەكێكە لــە دەرفــەتــە هــەرە بون بە دەوڵەت‪.‬‬ ‫گــەورەكــان بۆ دروستبونی دەوڵەتی‬ ‫كوردی‌و نەخشاندنەوەی سنورەكان لە‬ ‫دەستەبژێریی سیاسی لــە هەرێمی‬ ‫بەرژەوەندیی كورددا‪.‬‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬دەبێت لەو دۆخــە تازەیە‌و‬ ‫لەو بنەما نوێیە نێودەوڵەتییانەی ئەمڕۆ‬ ‫بــگــات‌و تــەرجــەمــەی بــكــات‌و ســودی لێ‬ ‫پڕۆژەی «ڕاڵف پیتەر» بۆ دوبارە‬ ‫ببینێت‪ ،‬نەخشەی سیاسیی خۆرهەاڵتی‬ ‫نەخشاندنەوەی نەخشەی سیاسیی‬ ‫نــاوەڕاســت لە بـــەردەم گــۆڕانــی گــەورە‌و‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لــە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی دوبارە ڕێكخستنەوەیەكی نوێدایە‌و دەرفەت‌و‬ ‫سارد‌و ڕوخانی یەكێتیی سۆڤیەت‌و ئومێدێكی گەورە لە پڕۆسەی دەوڵەتسازیدا‬ ‫بــلــۆكــی شــیــوعــیــەت‪ ،‬كۆمەڵێك بۆ كورد هەیە‪ ،‬نابێت دەستەبژێری سیاسیی‬ ‫پڕۆژە‌و بەرنامەی سیاسی لە الیەن كورد‪ ،‬بە هەمو الیەنە جیاوازەكانەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫واڵتانی خۆرئاوا‌و ئەمریكا‌و یەكێتیی دەرفەتە لەكیس خۆی بدات‪.‬‬ ‫ئـــەوروپـــا‌و فــەڕەنــس ـا‌و ئەڵمانیا‌و‬ ‫ئیسرائیل‌و تەنانەت میسڕیش بۆ‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی (سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬فەرهەنگی‪،‬‬ ‫‪ -١‬فــەرهــەنــگــی ســیــاســی ئــــاڕەش‪،‬‬ ‫ئیتنیكی‪ ،‬ئاینی‪ ،‬مەزهەبی‌و كێشەی ئامادەكردنی‪ :‬زاهیر محەممەدی‪ ،‬یاسین‬ ‫سنور) لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬حاجی زادە‪.‬‬ ‫پــێــشــكــەشــكــراون‪ ،‬بــەتــایــبــەت لە‬ ‫‪ -٢‬پرسە سیاسی‌و قەیرانە هاوچەرخەكان‪،‬‬ ‫پـــڕۆژەی خــۆرهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــی كۆمەڵێك مامۆستای زانكۆ‌و نوسەر‪.‬‬ ‫نوێ‌و ئاڕگیۆمێنتی «ڕاڵف پیتەرس‬ ‫«لەژێر ناوی «سنورەكانی خوێن»‬ ‫سەرچاوە ئینگلیزییەكان‪:‬‬ ‫چــۆن خۆرهەاڵتی نــاوەڕاســت باش‬ ‫‪-Kurdish national‬‬ ‫دەردەكـــەوێـــت»‪ .‬ڕاڵـــف پیتەرس‬ ‫‪movement, its origins and‬‬ ‫ئەفسەرێكی بااڵی خانەنشینكراوی‬ ‫ئەمریكایە‌و لە مەسەلەی ستڕاتیژییەت‌و ‪development, Wadie Jwaideh‬‬ ‫‪-Blood Borders: How a‬‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا‬ ‫پەیوەندییە‬ ‫‪better‬‬ ‫شـــارەزایـــە‪ ،‬پــیــتــەرس‪ ،‬بـــاس لە‬ ‫‪Middle East would look,‬‬ ‫سەرلەنوێ نەخشاندنی ناوچەكە‬ ‫‪Ralph Peters‬‬ ‫دەكــات لەسەر بنەمای (نــەتــەوە‌و‬

‫ژمارە (‪ )579‬دو شەممە ‪2016/9/19‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫کورتەیەک لە مێژووی ئیسالمیزم‬ ‫ئایدۆلۆژیایەک کە سەد ساڵە جیهان دەهەژێنێت‬ ‫رۆبن رایت*‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬د‪ .‬بەختیار سابر‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫قۆناغێکی نوێ‬

‫«‬ ‫«‬

‫ساڵی ‪ ،٢٠١١‬ئەو شەپۆلی راپەڕینەی‬ ‫واڵتانی عەرەبیی گرتەوە رێگە خۆشکەربوو‬ ‫بۆ دەستپێکردنی قۆناغی پێنجەم‪ .‬ئەمەش‬ ‫دوای ئەو خۆپیشاندانە مەدەنیانەیە رویدا‬ ‫کەلە پڕکێشەترین ناوچەی جیهاندا بەرپابوو‪.‬‬ ‫تەنها لــەمــاوەی یــەک ســاڵــدا‪ ،‬شەپۆلی‬ ‫خۆپیشاندانەکان ئەو هەلە سیاسییەی بۆ‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمییەکان رەخساند کە چەندین‬ ‫ساڵ – بگرە سەدەیەک‪ -‬بوو چاوەڕوانی‬ ‫بوون تا بتوانن شوێن پێی خۆیان بکەنەوە‪.‬‬ ‫پێشتر زۆربەی سەرکردەکانیان هەوڵیاندابوو‬ ‫بەسادەیی بژین و دوربن لە زیندانەکان‪.‬‬ ‫قۆناغەکانی پێشتر زیاتر بەرپەرچدانەوەی‬ ‫رژێــمــە ســەرکــوتــکــەرەکــان و ملمالنێ‬ ‫ناوچەییەکان و دەستتێوەردانی دەرەکی‬ ‫بــوون‪ ،‬بــەاڵم ئەم قۆناغە نوێیە ئــەرک و‬ ‫ئامانجێکی زیاتر پراکتیکی هەبوو‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنەکانی ساڵی ‪ ٢٠١١‬بەروونی‬ ‫دەریخست کە زۆربەی عەرەبەکان دەیانویست‬ ‫رۆڵــی زیاتریان هەبێت لە ژیانی سیاسی‬ ‫خۆیاندا‪ .‬پرسەکە زیاتر خۆی لە دادوەری و‬ ‫شکۆی کۆمەاڵیەتی دا دەبینییەوە کەبریتیبوو‬ ‫لە مافی چــارەی خۆنووسین و بەشداری‬ ‫سیاسی و ئازادی رادەربڕین و هەستکردن‬ ‫بە بەرپرسیارێتی و یەکسانی دادوەری‪ ،‬نەک‬ ‫هەوڵێک بێت بۆ دیموکراسی ئازادیخوازانە‬ ‫(لیبراڵی)‪ .‬بەاڵم لەدوای راپەرینەکانەوە‪،‬‬ ‫لەو واڵتانەدا رای گشتی زیاتر پاڵپشتی‬ ‫ئەو پارتانەیان دەکــرد کە بە شێوەیەکی‬ ‫میانڕەوانە یاخود بە بەهێزی بە بەها‬ ‫ئیسالمییەکان قاڵدرابوون‪ .‬گۆرانکارییەکان‬ ‫بــەواتــای هێنانی ئیسالمێکی وشــک و‬ ‫قاسی نایەت کەئەو تاکە یاسای رێکخەری‬ ‫ژیان و سیاسەت و پــەروەردەو دابونەریتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی بێت‪ .‬هەر واڵتێک یان کەلتورێک‬ ‫دۆز و جموجۆڵی خۆی هەیە‪ .‬گۆرانکارییەکان‬ ‫رەنگە بە واتەی ریفۆرم بێت لە پاکێجێکی‬ ‫خۆپارێزیدا (‪.)Conservative‬‬ ‫دەنگدانەکان دەریانخست کە هەڵبژاردنی‬ ‫پارتە ئیسالمییەکان سنورەکانی دینداری‬ ‫تێپەڕاند‪ .‬زۆربــەی عەرەبەکان هەوڵیاندا‬ ‫بــیــروبــاوەڕی ئاینیی بەکاربهێنن وەک‬ ‫وەسیلەیەک بۆ بەدەست هێنانی ئامانجێکی‬ ‫تر نەک ئەوەی کە ئاین ئامانجی سەرەکییان‬ ‫بێت – یان بەکاریان هێنا بۆ دۆزینەوەی‬ ‫وەاڵمەکان نەک ئایین خودی خۆی وەاڵم‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫لە رووی سیاسییەوە‪ ،‬ئیسالم کەشێکی‬ ‫ئارام و یاسایی خولقاندبوو بۆ دۆزینەوەی‬ ‫رێگەچارەیەک کەلەگەڵ رەوتە جیهانییەکاندا‬ ‫بگونجێت‪ .‬بەالی زۆربــەی خەڵکەوە چیتر‬ ‫ئیسالم بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی ئیسالمیی‬ ‫نموونەیی نەبوو‪ ،‬بەڵکو زیاتر بەستنەوەی‬ ‫بەها قورئانییەکان بوو بە رێگاکانی ژیانەوە‬ ‫لەسەدەی بیست و یەکدا کە بەرەوپێشچونی‬ ‫زۆری بەخۆوە بینیبوو بەهۆی ئینتەرنێت و‬ ‫فەیسبوک و سەتەالیتەوە‪.‬‬ ‫جیهانی دەرەوە وەک خاڵێک بــەرەو‬ ‫ئیسالمیزم دەیانڕوانیە ئەم گۆڕانکارییانە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی دانیشتوانی ناوچەکە پێیان‬ ‫وابـــوو ئەمە راکێشانی ئیسالمییەکانە‬ ‫بـــەرەو دیــمــوکــراســی‪ .‬چیا‌و رەشـــوان لە‬ ‫سەنتەری ئەهرام بۆ لێکۆڵینەوەی سیاسی‬ ‫و ستراتیژی لە قاهیرە رایگەیاند «هیچ‬ ‫پێشکەوتنێکی راستەقینە بەبێ ئیسالم‬ ‫نایەتەدی»‪ .‬ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رێنایسنس‬ ‫(‪)Renaissance‬ی ئەوروپی دەبینین‬ ‫لەسەر بنچینەی فەلسەفەو کەلەپوری یۆنانی‬ ‫و رۆمانی بنیاتنراوە‪ .‬کاتێک واڵتانی خۆرئاوا‬ ‫بنچینەی پێشکەوتنی خۆیان بنیاتنا‪،‬‬ ‫میژووی مەعریفی (‪)epistemology‬‬

‫لەهەندێک بارودۆخدا‪ ،‬وەک ئەوەی لەناو ئیخوان موسلمینی‬ ‫میسردا روویدا‪ ،‬جیابوونەوە لەناو پارتە سەرەکییەکاندا روویدا‪.‬‬ ‫پارتە ئیسالمییەکان دووچاری پەرت پەرتبوونی زیاتربوون‬ ‫کاتێک نەیانتوانی باس لەو کێشانە بکەن کە خەڵک لە ژیانی‬ ‫رۆژانەیاندا تووشی دەبن‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١١‬کاتێک قۆناغی گواستنەوە (‪ )transition‬لە‬ ‫میسر دەستی پێکرد‪ ،‬راپرسییەکی دەزگای گالوپ (‪)Gallup‬‬ ‫دەریخست کە لە ‪ %٥٤‬میسرییەکان دابینکردنی کار و‬ ‫پێشخستنی ئابوورییان لەسەرروی هەموو شتێکەوە دانابوو‪.‬‬ ‫ئەو میسریانەی جێبەجێکردنی شەریعەتی ئیسالمییان‬ ‫(‪ )Islamic Law‬لەپێشەوەی پێشینەکانیان (‪ )priority‬دانابوو‬ ‫ریژەیان لە ‪ %١‬کەمتربوو‪ .‬ئەنجامەکان هاوتابوون و پەیوەندی‬ ‫نەبوو بە هاوسۆزی بۆ هیچ پارت و الیەنێک‬

‫یاخود کەلتوری خۆیان جێنەهێشت‪ .‬ژاپۆن‬ ‫تا ئێستاش لە کەلتوری سامورایدا دەژی؛‬ ‫بــەاڵم بە شێوازێکی نــوێ‪ .‬چینییەکانیش‬ ‫هێشتا پەیڕەوی ئەو دابونەریتانە دەکەن‬ ‫کە کۆنفۆشیانیزم (‪)Confucianism‬‬ ‫دایهێنا‪ .‬بێگومان کۆنفۆشیزمی ئەمان لەهی‬ ‫رووسییەکان جیاوازە‪ .‬ئیتر بۆچی دەبێت‬ ‫ئێمە واز لە مێژووی خۆمان بهێنین؟»‬ ‫سیاسییە ئیسالمییەکان‬ ‫تا ساڵی ‪ ،٢٠١٢‬زیاتر لە پەنجا پارت و‬ ‫رێکخراوی ئیسالمی دەیان ملیۆن هەواداریان‬ ‫لــەچــەنــدیــن واڵتـــی عــەرەبــیــدا لەخۆیان‬ ‫کۆکردبۆوە بەمەبەستی پشتگیریکردنیان‬ ‫لــەهــەڵــبــژاردنــەکــانــدا‪ .‬مــافــی پێکهێنانی‬ ‫حکومەتیان لە میسرو تونس و مەغرب‬ ‫بەدەستهێنا‪ .‬ئەوانیتریش لە سوریا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫یەمەن‪ ،‬لیبیا و کوەیت هێزیان کۆکردەوە‪.‬‬ ‫بەهەموویان زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی‬ ‫نیشتمانی عەرەبیان پێکدەهێنا کە (‪)٣٥٠‬‬ ‫ملیۆن کەسە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬هیچ کام لە ئیسالمییەکان‬ ‫ئامادەی ئەوە نەبوون تا بتوانن فەرمانڕەوایی‬ ‫بکەن‪ .‬زۆربــەی ئەوانیش وەک فەرمانڕەوا‬ ‫دیکتاتۆرەکان (ئۆتۆکراتەکان) سەریان‬ ‫سوڕمابوو لە خێرایی و بەرباڵوی راپەڕینەکان‪.‬‬ ‫ئیسالمییەکان لەسەرەتاوە پەیوەندییان کرد‬ ‫بە راپەڕینەکانەوە لەترسی ئــەوەی نەبا‬ ‫بکرێنەدەرەوە یاخود پەراوێزبخرێن‪ .‬بەپەلە‬ ‫چەند پالنێکی پراکتیکیان داڕشت بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانن فەرمانڕەوایی بکەن‪ .‬هیچ کام لەوان‬ ‫پالنێکی دیار و ئاشکرای نەبوو‪ .‬مانگێک‬

‫دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی میسر نــەکــردەوە‪ ،‬هەرچەندە جەختێکی زۆریــان‬ ‫لە ساڵی ‪ ،٢٠١٢‬عصام الحداد راوێژکاری دەخستە سەر ئەجێنداو بەها ئیسالمییەکان‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی بزوتنەوەی ئیخوان لــە دیــدی خــۆرئــاواوە‪ ،‬هیچ کــام لەمانە‬ ‫موسلمین بە ۆڵ ستریت جۆرناڵی ووت « مــیــانــڕەونــەبــوون هــەرچــەنــدە بەبۆچونی‬ ‫ئەمە وانەیەکی زۆر سەخت بوو بۆ ئێمە»‪ .‬ئیسالمییەکەن چەند گروپێکی کەمیان‬ ‫«بیرتان نەچێت‪ ،‬بۆماوەی ‪ ٦٠‬ساڵ ئێمە پێشکەوتنخوازبوون‪ .‬زۆربــەی پارتەکان‬ ‫لە ژێرزەمینەکاندا خەباتمان دەکرد‪ ،‬بەاڵم نموزەجێکی دیاریکراویان نەبوو تە چاوی‬ ‫وا ئێستا هاتوینەتە دەرەوەو راستەوخۆ لێبکەن‪ .‬نە کۆماری ئیسالمیی ئێرانی شیعە‬ ‫دەڕوانینە خــۆر‪ .‬هەموومان چاوەکانمان مەزهەب و نە شانشینی عەرەبی سعودی‬ ‫دەتروکێنین و دەیــان گڵۆفین‪ ،‬هەر وەک سوننی مەزهەب نەبووبوون بە مۆدێلێک بۆ‬ ‫کرێکاری کانە خەڵوزەکانی چیللی‪ .‬راهاتن چاولێکردن ‪ ،‬تەنانەت بۆ ئەو گروپانەش‬ ‫لەگەڵ ئــەم بــارودۆخــەدا کاتی دەوێــت و کە یارمەتی و ئیلهامیان لەم دوو الیەنەوە‬ ‫وەردەگـــرت‪ .‬پەیامەکە هەرچییەک بێت‪،‬‬ ‫ئێمەش کاتمان نییە»‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ‪ ٢٠١١‬سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی خەالفەت یان‬ ‫و ‪ ٢٠١٢‬سەرکەوتنی باشیان بەدەستهێنا‪ ،‬گێڕانەوەی ژیانی سەردەمی پێغەمبەر محمەد‬ ‫ئیسالمییەکان گموحەکانیان زیادیکرد و لەسەدەی حەوتەمدا ئامانجی ئەمان نەبوو‪.‬‬ ‫تورکیا و مالیزیا دوو مۆدێلی باشتربوون‬ ‫لەخۆشیان باییبوون‪ .‬هەندێکیان بە رادەیەک‬ ‫لەخۆیان رازیبوون کە پێیان وابــوو مافی بۆ الساییکردنەوە بەتایبەتی لە رووی‬ ‫رەوای خۆیانە یاسای نوێ دابڕێژن‪ .‬گەیشتنی پێشکەوتنی ئــابــووری و پەیوەندییە‬ ‫ئەمان بەدەسەاڵت پشێوی دروستکرد بۆ نێودەوڵەتییەکانەوە‪ .‬هــەرچــەنــدە زۆر‬ ‫عیلمانییەکان لەناوەوەو دەرەوەی واڵت کە پابەندبوو بە بەها سەلەفییەکانەوە‪ ،‬پارتی‬ ‫پێیان وابوو ئیسالمیزم پەیوەندییەکی زۆری نوری میسری باسی لە بەرازیل دەکرد وەک‬ ‫مۆدێلێک و بە شان و باڵی سەرۆک (لویز‬ ‫بە دەمارگیرییەوە هەیە‪.‬‬ ‫گــەشــەســەنــدنــی پــارتــە ئیسالمییە لوال دا سیلڤا) یاندا هەڵدەدا هەرچەندە‬ ‫سیاسییەکەن بلۆکێکی نوێی دروستکرد سۆشیالیست بوو‪ ،‬بە تایبەتی کە توانی‬ ‫کە جیاوازبوو لە بزوتنەوە چەکدارییەکان‪ .‬بووی بەرازیل بکات بە یەکێک لە دەیەمین‬ ‫هەرچەندە جیاوازییەکانی نێوانیان زۆر واڵتانی جیهان لە رووی ئابوورییەوە‪ .‬نادر‬ ‫ئاشکرا نەبوو‪ ،‬بەاڵم ئەم گروپانە النی کەم بکار‪ ،‬وتەبێژی رێکخراوی نــور‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«دەمانەوێت ئەو ئەزمونەی بەرازیل لێرە‬ ‫چوار بنەمای هاوبەشیان هەبوو‪.‬‬ ‫یــەکــەم‪،‬زۆربــەی پــارتــە سیاسییەکەن دووبارە بکەینەوە‪ .‬هەوڵدەدەین پرۆژە بچوک‬ ‫باوەشیان بۆ حوکمی دەوڵــەتــی ئایینی و مامناوەندییەکان پەرەپێ بدەین»‪.‬‬

‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬پارتە ئیسالمییەکان‬ ‫هەوڵیاندا خۆیان لەگەڵ واقعی سەدەی بیست‬ ‫و یەکدا بگونجێنن هەرچەندە هەندێکجار‬ ‫ساویلکە و هەڵەشەبوون‪ .‬زۆربەیان لە هەوڵی‬ ‫ئەوەدابوون چۆن بتوانن هەلی کار بڕەخسێنن‬ ‫و بەهەمان حەماسی جــارانــەوە بڵێن کە‬ ‫ئیسالم چارەسەرە بۆ هەموو کێشەیەک‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬زۆربەی ئەو پەنجا پارتە سیاسییە‬ ‫کــــردەوەی تیرۆریستیان رەت ــک ــردەوە‪.‬‬ ‫بزوتنەوەی حەماسی سوننی لە فەلەستین و‬ ‫حزبواڵی شیعی لە لوبنان لەمە بەدەربوون‪.‬‬ ‫هەردووکیان لەو هەڵبژاردنە دیموکراسییەدا‬ ‫کە کۆمەڵی نێودەوڵەتی چاودێری دەکرد‬ ‫کێبڕکێیان دەکــرد و لە هەمان کاتیشدا‬ ‫هەردووکیان بەردەوامبوون لە پڕچەککردن و‬ ‫رێکخستنی باڵە سەربازییەکانیان‪.‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی پارتە ئیسالمییەکان ئیدانەی‬ ‫سیاسەتی تاکڕەوانەی قاعیدەیان دەکرد کە‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالمی لەکەدار کردبوو وە‬ ‫ژیانی بۆ ئیماندارەکان زۆر سەخت کردبوو‪.‬‬ ‫لە راستیدا‪ ،‬ژمارەی ئەو موسوڵمانانەی کە‬ ‫بەدەستی چەکدارە ئیسالمییەکان کوژرابوون‬ ‫زۆر زیــاتــر بــوو لــە ژمـــارەی خۆرئاواییە‬ ‫کــوژراوەکــان‪ .‬هێشتا زۆربـــەی پارتەکان‬ ‫زمانێکی زبریان بەکار دەهێنا دژی ئیسرائیل‬ ‫کەئەمەش الی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫جێگەی قبوڵ نەبوو‪ .‬زۆربەیان بەجۆرێک‬ ‫لە جۆرەکان بەناوی بەرگری «مقاومە» وە‬ ‫دژی ئیسرائیل یارمەتی فەلەستینیەکانیان‬ ‫دەدا‪ .‬بــەاڵم ژمارەیەکی زۆر سەرکردە و‬ ‫هەواداریش هەبوو کە نەیاندەویست جارێکی‬ ‫تر لەگەڵ ئیسرائیل بەشەڕ بێن و هەروەها‬ ‫دژی ئەنجامدانی کــردەوەی تیرۆریستیش‬ ‫بوون دژی الیەنگرانی ئاینەکانی تر‪ .‬دوای‬ ‫هەڵبژاردنەکانی میسر لەساڵی ‪،٢٠١٢‬‬ ‫دوو پارتی ئیسالمی بــراوە داوایـــان کرد‬ ‫ســەرجــەم رێکەوتنە نێودەوڵەتییەکانی‬ ‫قاهیرە هەڵپەسێردرێن‪ .‬بڕیارەکە پێچەوانەی‬ ‫کوشتنەکەی ئەنوەر ســادات بوو لەساڵی‬ ‫‪ ١٩٨١‬لەالیەن چەکدارە ئیسالمییەکانەوە‬ ‫دوای ئەوەی یەکەم رێکەوتننامەی ئاشتی‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل مۆرکرد‪.‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬ئیسالمی سیاسی بە کۆمەڵێک‬ ‫رێسا و بنەما پێناسە دەکرێت‪ .‬هیچ کام‬ ‫لەمانە لەوانی تر بااڵ تر نییە‪ .‬ئیسالمییەکان‬ ‫بڕوایان وایە کە تەنها یەک ڕێگای راست هەیە‬ ‫بەرەو خودا‪ ،‬بۆیە ئەو جیاوازییەی لەنێوانیاندا‬ ‫دەبینرێت جێگەی تێڕامانە‪ .‬ئامانجەکانیان‬ ‫زۆر لەیەکتر جیاوازە‪ .‬لە راستیدا بەدەگمەن‬ ‫ئیسالمییەکان دەبینیت یەک گوتاریان هەبێت‬ ‫تەنانەت لەناو بزوتنەوەکانیشدا‪.‬‬ ‫هەندێک لە پارتەکان بەتایبەتی لە‬ ‫میسر رکــابــەری یەکتربوون‪ .‬دوو پارتی‬ ‫ئیسالمی پێکەوە لە ‪ %٧٠‬کورسییەکانی‬ ‫پەرلەمانیان لەساڵی ‪ ٢٠١٢‬بەدەستهێنا‬ ‫کــەچــی دواتـــر کــەوتــنــە دژایــەتــیــکــردنــی‬ ‫یەکتر‪ .‬بەرپرسەکانی ئیخوان موسلمینی‬ ‫پــارێــزگــاریــکــار (‪)Conservative‬‬ ‫سەلەفیاکانی رکابەریان بە کەمئەزموون و‬ ‫توندڕەو وەسفدەکرد و لەالیەکی تریشەوە‬ ‫سەلەفییەکان دەیــانــوت کە ئیخوانەکان‬ ‫سازشیان لــەســەر رێسا ئیسالمییەکان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫پارتە ئیسالمییەکان تەنانەت ئارەزووشیان‬ ‫نیشاندا بۆ کارکردن لەگەڵ پارتە عیلمانی و‬ ‫ناوەندگەراکاندا (‪ ،)Centrist‬هەندێکیان‬ ‫وەک هــاوبــەش‪ .‬دوای بەدەستهێنانی لە‬ ‫‪ %٤١‬دەنگەکانی گــەل‪ ،‬پارتی نەهزەی‬ ‫تونسی بڕیاریدا لەگەڵ دوو پارتی عیلمانیدا‬ ‫حکومەتی نوێ پێکبهێنێت‪ .‬لە یەکێک لە‬ ‫سەرسوڕهێنەرترین هاوپەیمانیەتییەکاندا‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬حزبواڵ هاوپەیمانیەتییەکی‬ ‫دروســتــکــرد لــەگــەڵ پارتێکی مەسیحی‬ ‫راستڕەودا کە چەند ساڵێکی خایاند‪.‬‬ ‫ئیتر بۆ فراوانکردنی بنکەی دەسەاڵتیان‬ ‫بێت یان بۆ نەهێشتنی گومانبێت‪ ،‬هەندێک‬ ‫لە پارتە ئیسالمییەکان رایانگەیاند ئەوە‬ ‫ناکەنەوە کە بەرامبەریان کراوە‪ ،‬هەر هیچ‬

‫نەبێت لە ئێسادا‪.‬‬ ‫چـــوارەم‪ ،‬لەسەرەتای ســەدەی بیست‬ ‫و یــەکــدا‪ ،‬گروپە ئیسالمییەکان لە ژێر‬ ‫فــشــاردابــوون کە زیاتر گرنگی بــدەن بە‬ ‫واقع وەک لە دین‪ .‬هەمان ئەو گەنجانەی‬ ‫پشتیوانی خۆپیشاندانەکانی سەرشەقامیان‬ ‫کرد دژی ئۆتۆکراتە پیرەکان‪ ،‬هەر ئەوانیش‬ ‫هانی بەرەنگاربوونەوەی سەرکردە ئیسالمییە‬ ‫بەسااڵچووەکانیان دا لەناو خودی پارتە‬ ‫ئیسالمییەکاندا‪ ،‬لە ‪ %٦٠‬زیاتری دانیشتوانی‬ ‫نیشتمانی عــەرەب تەمەنیان لەخوار سی‬ ‫ساڵەوەیە‪.‬‬ ‫نـــەوەی نــوێ بـــڕوای بــە دەمــارگــیــری‬ ‫و هــەڵــوێــســتــی ت ــون ــد و نـــاکـــرداری‬ ‫(‪ )impractical‬نــەبــوو‪ .‬لەهەندێک‬ ‫بــارودۆخــدا‪ ،‬وەک ئــەوەی لەناو ئیخوان‬ ‫موسلمینی میسردا رووی ــدا‪ ،‬جیابوونەوە‬ ‫لەناو پارتە سەرەکییەکاندا روویــدا‪ .‬پارتە‬ ‫ئیسالمییەکان دووچاری پەرت پەرتبوونی‬ ‫زیاتربوون کاتێک نەیانتوانی باس لەو کێشانە‬ ‫بکەن کە خەڵک لە ژیانی رۆژانەیاندا تووشی‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫خراپیی باری ئابووری ناچاری کردبوون‬ ‫بڕیاری قــورس بــدەن بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫کێشەکان‪ .‬ساڵی ‪ ٢٠١١‬کاتێک قۆناغی‬ ‫گواستنەوە (‪ )transition‬لە میسر‬ ‫دەســتــی پێکرد‪ ،‬راپرسییەکی دەزگــای‬ ‫گالوپ (‪ )Gallup‬دەریخست کە لە ‪%٥٤‬‬ ‫میسرییەکان دابینکردنی کار و پێشخستنی‬ ‫ئابوورییان لــەســەرروی هەموو شتێکەوە‬ ‫دانابوو‪ .‬ئەو میسریانەی جێبەجێکردنی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمییان (‪)Islamic Law‬‬ ‫لەپێشەوەی پێشینەکانیان (‪)priority‬‬ ‫دانابوو ریژەیان لە ‪ %١‬کەمتربوو‪ .‬ئەنجامەکان‬ ‫هاوتابوون و پەیوەندی نەبوو بە هاوسۆزی‬ ‫بۆ هیچ پارت و الیەنێک‪.‬‬ ‫مانگێک دوای بەدەستهێنانی لە ‪%٤٥‬‬ ‫کورسییەکانی پەرلەمان لە ساڵی ‪،٢٠١٢‬‬ ‫ئیخوان موسلمینی میسری پێشنیارێکی‬ ‫پەسەندکرد بۆ قەرزکردنی (‪ )٣،٢‬ملیار‬ ‫دۆالری ئەمریکی لە سندوقی نەختینەی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ .‬بڕیارەکە بۆ ئیخوان وەک‬ ‫پەتپەتێن (‪ )flip-flop‬وابوو لەبەر ئەوەی‬ ‫چەندین ساڵ بوو رەخنەی لە خۆر ئاوا دەگرت‬ ‫و خۆی بەدوور دەگرت لەهەموو دامەزراوە‬ ‫خۆرئاواییەکان‪ .‬بڕیارەکە رەنگدانەوەی‬ ‫ئەو دانپیانانەبوو کە پاکێتیی (‪)Purity‬‬ ‫ئایدۆلۆژی ئەو نیعمەتەبوو کە ئەم گروپە‬ ‫نەیانتوانی بەدەستی بهێنن‪ .‬حەداد بە ۆڵ‬ ‫ستریت جۆرناڵی ووت «لەپڕ‪ ،‬بۆ یەکەم جار‬ ‫و پاش ماوەیەکی زۆر زۆر کورت لە پرۆسەی‬ ‫فێربوون داوامان لێکرا هەڵویستێک وەربگرین‬ ‫کە کاریگەری دەبیت لەسەر ژیانی هەموو‬ ‫کەسێک»‪.‬‬ ‫لـــەســـەرەتـــای ســــــەدەی بــیــســت و‬ ‫یـــەکـــدا‪ ،‬هــێــزەکــانــی جــیــهــانــگــەرایــی‬ ‫(‪ )globalization‬لــە بــازرگــانــی و‬ ‫گەشتیارییەوە تا ئینتەرنێت ئەرکی پارتە‬ ‫ئیسالمییەکانی سەختتر کــرد تا بتوانن‬ ‫خــۆیــان لــە جیهان دابــبــڕن‪ .‬هەندێک لە‬ ‫پــارتــەکــان بەتایبەت ئــەوانــەی میسر و‬ ‫تونس نەیاندەتوانی بەتەواوەتی لەناوخۆدا‬ ‫بمێننەوە‪.‬‬ ‫دوای بەدەستهێنانی زیاتر لە ‪%٢٥‬ی‬ ‫کورسییەکانی پەرلەمانی میسر لە ساڵی‬ ‫‪ ،٢٠١٢‬پارتی نوری سەلەفی پێشنیاری کرد‬ ‫کە بوارێکی نوێ بڕەخسێنریت بۆ گەشتکردن‬ ‫بەمەبەستی چارەسەری پزیشکی تا بتوانن‬ ‫میسر‪ ،‬وەک بەرازیل‪ ،‬بکەن بە سەنتەرێک‬ ‫بۆ خزمەتگوزاریی تەندروستی بە نرخێکی‬ ‫هەرزان‪ ،‬تەنانەت بۆ ئەمریکیەکانیش‪.‬‬ ‫*رۆبن رایت هاوڕێی سەنتەری نێودەوڵەتی‬ ‫ودرۆو ویڵسن بۆ زانایان و پەیمانگای ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانە بۆ ئاشتی‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫گۆڤاری (‪)Newsweek‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان ساڵی پار یەكەم كۆنفڕانسی‪ ،‬كە كۆنفڕانسی دامەزراندنی بوو‪ ،‬بە سەركەوتویی ئەنجامدا‪ .‬جگە لە دەركردنی گۆڤاری‬ ‫"دابڕان" و بەڕێوەبردنی سایتی "دوڕیان" كارابونی بازنەكانی دابڕان لە باڵوكردنەوەی بیری رۆشنگەری‪ ،‬سااڵنە كۆنفڕانسی خۆی لەسەر‬ ‫پرسەكانی ئەمڕۆی رۆشنبیری‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئاینی‌و سیاسیی كوردستان‌و ناوچەكەو جیهان دەبەستێت‪.‬‬ ‫پالتفۆڕمی دابڕان؛ دووەمین كۆنفڕانسی سااڵنەی نێودەوڵەتی خۆی بە دروشمی "ئاین بۆ تاك‌و‪ ..‬دیموكراسی بۆ هەمووان" لە شاری‬ ‫سلێمانی بە بەشداریكردنی (‪ )31‬توێژەر‪ ،‬كە (‪ )10‬توێژەریان لە واڵتانی رۆژئاواو‪ )4( ،‬توێژەریان لە واڵتانی عەرەبییەوە میوانداری‬ ‫دەكرێن‪ ،‬هاوكات توێژەرانی هەر چوار پارچەی كوردستان بەشداری دەكەن‪.‬‬ ‫تەوەرەكانی ئەم كۆنفرانسە بریتین لە‪:‬‬ ‫(سەلەفیزم‌و جیهادیزم)‪( ،‬سیكۆالریزم‌و ئیسالم)‪( ،‬ژن‌و فیمینیزمی رۆشنگەری)‪( ،‬كێشەكانی خوێندنی ئاینی لە هەرسێ وەزارەتی‬ ‫ئەوقاف‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬خوێندنی بااڵ)‪.‬‬

‫کۆنــفرانســنما‬ ‫رۆژی یەکەم‪٩/٢٢ /‬‬ ‫سەرلەبەیانی‬ ‫کاتژمێر ‪٩:٣٠‬‬

‫دوانیوەڕۆ‬ ‫کاتژمێر ‪٢:٣٠‬‬

‫تەوەری سه‌له‌فیزم و جیهادیزم‬ ‫پانێڵی یەکەم‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬حەیدەر لەشکری‬ ‫‪ -1‬د‪.‬ئازاد ئەحمەد عەلی (سەبارەت بە پەیوەندیی ئۆرگانیکی‬ ‫نێوان ئیسالمی سیاسی و سەلەفیزمی جیهادی)‬ ‫‪ -2‬د‪ .‬ئیبراهیم سادق مــەالزادە‪ -‬بەریتانیا (ئینتیما لەنێوان‬ ‫کوردبوون و موسوڵمانبووندا)‬ ‫‪ -3‬ئومێد محەمەد (سه‌له‌فیزم و دیــارده‌ی به‌جیهانیبوونی‬ ‫تیرۆریزم)‬ ‫پانێڵی دووەم‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬ماجد خەلیل‬ ‫‪ -4‬جەمال حسێن ( ئیبن تەیمیە لەبۆتەی رەخنەی ئاینیدا)‬ ‫‪ -5‬د‪ .‬دەنیز چیفچی‪ -‬بەریتانیا (رۆڵی سەلەفیزم و وەهابیزم لە‬ ‫فۆرمەلەکردنی ئایدۆلۆجیای داعشدا)‬ ‫‪ -6‬ڕێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم (واقعی ره‌وتی سەلەفیەت لە‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬شاری سلێمانی وه‌ك دۆخی توێژینه‌وه)‬

‫تەوەری سێکۆالریزم و ئیسالم‬ ‫پانێڵی یەکەم‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬سەالم عەبدولکەریم‬ ‫‪ -1‬د‪.‬ئــازاد حاجی ئاقایی‪-‬تاران (سیکۆالریزم وەک ئامرازی‬ ‫چاکەی هاوبەش)‬ ‫‪ -2‬رێبوار سیوەیلی (سیکۆالریزم و تیرۆر‪ :‬بیركردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ڕه‌خنه‌یی له‌ سێكۆالریزم)‬ ‫‪ -3‬رێزان ساڵح‪ -‬بەلجیکا (سیکۆالریزم‪ ،‬فر‌ه ده‌نگی)‬ ‫‪ -4‬پرۆفیسۆر د‪.‬ساالر باسیرە‪ -‬ئەڵمانیا (دوالیزمی سیكۆالریزم‬ ‫و دیموكراسی و گرفتی روانگه‌ی ئیسالمگه‌رایی)‬ ‫پانێڵی دووەم‬ ‫بەڕێوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬دڵشاد مستەفا‬ ‫‪ -5‬د‪.‬فالح عبد الجبار‪ -‬لبنان (خەالفەت‪ :‬یۆتۆپیا و مێژووی‬ ‫نامێژوویی)‬ ‫‪ -6‬د‪.‬مارک فەرەحە‪ -‬قەتەر (روانگەی گوتاری سیاسی عەرەبی‬ ‫بۆ سیکۆالریزم)‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (579) 19-09-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫رۆژی دووەم‪٩/٢٣ /‬‬ ‫سەرلەبەیانی‬ ‫کاتژمێر ‪9:30‬‬

‫تەوەری ژن و فیمینیزمی رۆشنگەری‬

‫پانێڵی یەکەم ‪ :‬فیمینیزمی رۆشنگەری‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬ئیبتیسام ئیسماعیل‬ ‫‪ -1‬ئــەمــەل جـــەالل و د‪ .‬ژیــا عــەبــاس قــادر‬ ‫(بەربەستەكانی بەردەم پێشكەوتنی ژن و ڕوانگەی‬ ‫چارەسەری فیمینیزمی ڕۆشنگەری)‬ ‫‪ -2‬بەیان سەلمان‪ -‬فەڕەنسا (ژن لەنێوان سێبەر و‬ ‫روناکیدا)‬ ‫پانێڵی دووەم‬ ‫بەڕێوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬تەها حەمەد ئەمین‬ ‫‪( -3‬د‪.‬ئەننا سیسلیێڤسکا)‪ -‬پۆڵەندا (رۆلی ژنە‬ ‫ئایندارە سەرکردەکان لە رابونی ئیسالمیدا)‬ ‫‪ -4‬د‪ .‬بەسمە محەمەد مستەفا ( پرسی ژن لە‬ ‫ئیسالمدا لەنێوان کرۆکی دەق و راڤەی پیاوساالریدا )‬ ‫‪ -5‬د‪.‬نادیە گەیالنی ‪ -‬ئەمەریکا (شێوازی ئاینداری‬ ‫و چاالکی سیاسییانەی ژنە فیمێنیستە ئیسالمییە‬ ‫ئیراقییەکان لە ئەمریکا)‬ ‫‪ -6‬هۆزان مەحمود‪ -‬بەریتانیا (ئیسالمیزه‌كردنی‬ ‫فێمێنیزم)‬ ‫دوانیوەڕۆ‬ ‫کاتژمێر ‪٣:٠٠‬‬ ‫پانێڵی پرسە هەنوکەییەکانی سیکۆالریزم و‬ ‫دیموکراسی‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬پەیمان قادر‬ ‫‪ -1‬کریم مروە‪ -‬لبنان‪( :‬لەپێناو سیستمێکی فرەیی‪-‬‬ ‫دیموکراسی و دەوڵەتێکی مەدەنی لەسەر بنەمای‬ ‫جیاکردنەوەی ئاین و دەوڵەت)‬ ‫‪ -2‬غسان الــرفــاعــي‪ -‬لبنان (پرسەکانمان لە‬ ‫چوارچێوەی سیکۆالریزم)‬ ‫‪ -3‬سامی داود (سیکۆالریزم و موقەدەس)‬ ‫‪ -4‬د‪.‬محەمەد شەریف (ئیشکاالتی فیقه لەمڕۆدا)‬

‫رۆژی سێیەم‪٩ /٢٤ :‬‬ ‫سەرلەبەیانی‬ ‫کاتژمێر ‪9:30‬‬ ‫تــەوەری خوێندنی ئاینی و کێشەکانی لە هەرسێ‬ ‫وەزارەتی (ئەوقاف و پەروەردەو خوێندنی بااڵ)دا‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬عەلی مستەفا کەریم‬ ‫پانێڵی یەکەم‪ :‬راپۆرتی نوێنەری وەزارەتەکان‬ ‫‪ -1‬عه‌باس زێباری‪ ،‬وه‌زاره‌تی په‌روه‌رد‌ه (راپۆرتی‬ ‫وەزارەتی پەروەردە)‬ ‫‪ -2‬د‪.‬موحه‌مه‌د شاکر‪ ،‬وه‌زاره‌تـــی خوێندنی بااڵ‬ ‫(راپۆرتی وەزارەتی خوێندنی بااڵ)‬ ‫‪ -3‬مه‌ریوان نه‌قشبه‌ندی‪ ،‬وەزارەتی ئه‌وقاف (راپۆرتی‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف)‬ ‫پانێڵی دووەم‪ :‬توێژینەوەکان‬ ‫بەڕیوەبەری پانێڵ‪ :‬د‪.‬هێرش رەسوڵ‬ ‫‪ -1‬د‪.‬موراد حه‌کیم و خەتاب عەزیز (گوتاری ئاینیی‬ ‫لە پرۆگرامی پــەروەردەی قوتابخانەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا)‬ ‫‪ -2‬هــــــه‌رده‌وان مــەحــمــود و نـــــه‌وزاد ج ـه‌مــال‬ ‫(رۆڵــی بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە و دیبەیت لە‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی توندڕەویی ئاینیدا)‬ ‫‪ -3‬هاوژین مــەال ئەمین (ديــد و پرۆگرامێك بۆ‬ ‫چاكسازی له خوێندنی ئاينی و ئيسالمی لە وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵ) دا‬ ‫‪ -4‬د‪.‬هێمن عه‌زیز ( خوێندنی ئاینی له‌ قوتابخانه‌كانی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان ‪ ..‬ئاسته‌نگ و كاردانه‌و‌ه له‌به‌رده‌م‬ ‫پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌یی بوونی كارا)‬

‫تەوەری کۆتایی‪:‬‬ ‫وتاری لیژنەی پێشنیازو راسپاردەکانی کۆنفڕانس‬

‫نزیە ابو عفش‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫وو‬

‫خوا لە دڵمەوە نزیکە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )520‬دووشەممە ‪2016/9/19‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫تەنیا ئەو کەسەی زۆر گریاوە‬ ‫دەزانێت پێکەنین چییە‬ ‫لە ساڵیادی مەرگی فاالچیدا‬

‫ڕەخنەی چاودێر ‪ -‬مستەفا زاهیدی‬ ‫دە ساڵ لەوەوپێش و ڕۆژی ‪١٥‬ـی سێپتەمبەری‬ ‫‪ ،٢٠٠٦‬نووسەر و ڕۆژنامەنووسی دیاری ئیتالیایی‪،‬‬ ‫ئۆریانا فاالچی لە تەمەنی ‪ ٧٧‬ســاڵیدا لە شــاری‬ ‫فلۆرانس‪ ،‬ئەو شــارەی کە تێیدا لە دایک بووبوو‪،‬‬ ‫گیانی سپارد‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪٢٠٠١‬ـــدا کاتێــک ڕووداوی ‪١١‬ـــی‬ ‫سێپتەمبەر ڕووی دا‪ ،‬فاالچی نەیتوانی لە بەرامبەر‬ ‫ئــەم کارەســاتە گەورەیەدا بێدەنــگ بێت‪ ،‬ئەو لە‬ ‫‪٢٠٠٢‬ـــدا کتێبێکــی بە ناوی "تووڕەیــی و غروور"‬ ‫بــاو کردەوە‪ ،‬کە تێیــدا داوای کردبوو ئەوەی کە‬ ‫نــاوی "ئیســام"ە لەنــاو ببرێــت‪ .‬چاپبوونی ئەم‬ ‫کتێبە ژیانی فاالچی لە تەمەنی حەفتاودووســاڵیدا‬ ‫نائــارام دەکات و وا دەکات بــەردەوام لەژێــر‬ ‫چاودێریی پۆلیســدا ژیان بەسەر بەرێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫هەڕەشــەی کوشــتنیان لــێ کرد‪ ،‬بــەاڵم کتێبەکە‬ ‫پڕفــرۆش دەرچــوو‪ .‬فاالچی لەم کتێبەدا ئیســام‬ ‫بــە کوێســتانێک دەچوێنێت کە هەزاروچوارســەد‬ ‫ساڵە لە جێی خۆی نەجوواڵوە‪ ،‬هەروەها باس لەو‬

‫ئەشــکەوتە بێبنانە دەکات کە هیــچ دەرگایەکیان‬ ‫بەرەو کرانەوە و جیهانی مۆدێرن نییە‪.‬‬ ‫ئۆریانا فاالچی ڕۆژی ‪٢٩‬ـــی جێنیڤەریی ‪١٩٢٩‬‬ ‫لە سەردەمی دەسەاڵتدارێتیی مۆسۆلێنی لە شاری‬ ‫فلۆرانس لە ئیتالیا لە دایک بوو‪ ٩ .‬ســاڵ تەمەنی‬ ‫بوو کە جەنگی دووەمی جیهانی دەســتی پێ کرد‬ ‫و باوکی کە لە مۆســۆلێنی و دەسەاڵتەکەی بێزار‬ ‫بــوو‪ ،‬پەیوەســت بوو بــە بزووتنــەوەی بەرگریی‬ ‫ژێرزەمینەوە‪ .‬ئۆریانا هەرچەند دواتر نووسی‪ ،‬دوو‬ ‫الیەنی شەڕ زۆر لەگەڵ یەکتردا جیاوازییان نەبوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم یارمەتیــی باوکــی دەدا و تــا کۆتاییهاتنی‬ ‫جەنــگ زۆر ئەزموونی تاڵی بە چاوی خۆی بینی‪.‬‬ ‫هێشــتا تەمەنی نەگەیشــتبوو بە بیست سااڵن کە‬ ‫دەســتی کرد بە نووسین لە ڕۆژنامە و گۆڤارەکان‬ ‫و وەک خۆی وتەنی "هێزی وشــەی دۆزییەوە‪ ".‬بە‬ ‫هــۆی ئــەوەی توانای دەربڕینی لەســەرەوە بوو و‬ ‫هەروەها تێگەیشتنی سیاسیی زۆر بوو‪ ،‬لە هەمان‬ ‫کاتدا کەسێکی بوێر بوو‪ ،‬زۆر زوو لە گۆشەنووسی‬ ‫ڕۆژنامەیەکــی لۆکاڵییــەوە بــوو بــە هەواڵنێرێکی‬ ‫دیاری نێونەتەوەیی‪ ،‬کە بۆ ژمارەیەک لە باڵوکراوە‬ ‫دیارەکان وتار و ڕاپۆرتی دەنووســی‪ .‬لە هەر کوێ‬ ‫کێشە و ملمالنێی سیاسی و سەربازی هەبا‪ ،‬ئۆریانا‬ ‫لــەوێ ئامــادە بوو‪ .‬لە ڕاســتیدا جەنگ و ملمالنێ‬ ‫ســەربازی و سیاســییەکان ئەویان بۆ الی خۆیان‬

‫ڕادەكێشا‪ .‬ئۆریانا لە ماوەی چەند ساڵ کارکردنیدا‬ ‫وەک نووسەر و ڕۆژنامەنووس توانی چەند خەاڵتی‬ ‫نێونەتەوەیی بە دەست بهێنێت‪ ،‬لەوانە‪( :‬میدالیای‬ ‫زێڕی هەوڵدانی کولتووریی بێرلۆســکۆنی‪ ،‬خەاڵنی‬ ‫ئامبرگنــۆ دیــرۆ کــە بەهادارترین خەاڵتی شــاری‬ ‫میالنتــە‪ ،‬خەاڵتی ئانی تایلۆر ناوەندی خوێندنەوە‬ ‫کولتوورییەکانی نیۆیۆر‪)...‬‬ ‫کتێبەکانی فاالچی بەشــێکیان کراون بە کوردی‬ ‫و لــە کتێبخانەی کوردیــدا بوونیان هەیە‪ .‬خۆم بە‬ ‫هــۆی ئەوەی زیاتر لە یەک ســاڵ و نیو بە کتێبی‬ ‫"گفتوگۆ لەگەڵ میژوودا" ســەرقاڵ بووم بۆ ئەوەی‬ ‫بیکــەم بە کوردی‪ ،‬بیرەوەریی زۆرم لەگەڵ دونیای‬ ‫نووســینی ئەم نووســەرە دیــارەدا هەیە‪ .‬ســاڵی‬ ‫‪ ٢٠١٣‬بوو کە هاوڕێ و دۆســتی ئازیز کاک ســامی‬ ‫هادی پێشنیاری ئەوەی پێ کردم کتێبی "گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ مێژوودا" بکەم بە کوردی‪ .‬من پێشتر چەند‬ ‫وتووێژێکم لەسەر پێشنیاری کاک "ئەنوەر حسێن"‬ ‫بــە هاوکاریی هاوڕێم محەمەد هاشــمی بۆ گۆڤاری‬ ‫ئایدیا کردبوو بە کوردی و لەوێ باڵو بووبوونەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم کە کاک ســامی پێشــنیاری ئەوەی کرد کە‬ ‫ســەرجەم پرۆژەکە بکەم بە کوردی‪ ،‬بێ یەکودوو‬ ‫دەســتم پــێ کــرد‪ .‬پرۆژەیــەک کە زیاتــر لە ‪١٨‬‬ ‫مانگــی خایاند و ســەرەنجام مانگی مارچی ‪٢٠١٥‬‬ ‫لــە الیەن ناوەندی چاودێرەوە چاپ و باڵوکرایەوە‪.‬‬

‫گفتوکۆ لەگەڵ مێژوودا بۆ من کۆرســێکی گەورەی‬ ‫ڕۆژنامەوانــی و لــە هەمــان کاتــدا سیاســی بوو‪.‬‬ ‫ئۆریانــا زۆر بوێرانە سیاســییەکان و بــە تایبەت‬ ‫دیکتاتۆرەکان دەدوێنێت‪ .‬هەر لە قەزافییەوە بگرە‬ ‫تا جیاپ و خومەینی و هایلە سالسی و کسینجەر‬ ‫و‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫کتێبــی "گفتوگۆ لەگــەڵ مێژوودا" بــۆ زۆربەی‬ ‫زۆری زمانــە زیندووەکانــی دونیــا وەرگێڕدراوە و‬ ‫چ وەک بەرهەمێکــی ڕۆژنامەنووســی و چ وەک‬ ‫بەرهەمێکی سیاسی گرنگیی تایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫ئۆریانا فاالچی جارێک لە جارەکان گوتوویەتی‪:‬‬ ‫""تەنیا ئەو کەسەی زۆر گریاوە دەزانێت پێکەنین‬ ‫چییــە‪ ".‬هەروەها لە کتێبی "نامە بۆ منداڵێک کە‬ ‫هەرگیــز لە دایک نەبوو"دا دەنووســێت‪"" :‬کاتێک‬ ‫کەســێمان لە ژیانماندا فــڕێ دا‪ ،‬ئتر نابێت هەوڵ‬ ‫بدەین هەڵەکانی شی بکەینەوە‪ ،‬چونکە کاتێک بە‬ ‫دوای هــۆکاری هەڵەکانــدا گەڕاین بــە واتای ئەوە‬ ‫دێت کە هێشــتا بە تەواوی فڕێمــان نەداوە‪ ".‬ئەو‬ ‫بڕوای بەوە هەبوو کە هەندێک جار بیســت ســاڵ‬ ‫لەگەڵ کەســیکدا دەژی و دەشێت سەرەنجام وەک‬ ‫بێگایەنــەک بمێنێتــەوە‪ ،‬بەاڵم جاری واشــە تەنیا‬ ‫بیســت خولەک کەســێک دەبینــی و ئیتر هەرگیز‬ ‫فەرامۆشی ناکەیت‪.‬‬

‫لە دیارترین بەرهەمەکانی فاالچی‬ ‫ حەوت گوناهی هۆلیوود – ‪١٩٥٨‬‬‫ ڕەگەزی الواز‪١٩٦١ -‬‬‫ پێنەلۆپە بۆ جەنگ دەڕوات ‪١٩٦٢‬‬‫ ئەگەر هەتاو بمرێت ‪١٩٦٦‬‬‫ ژیان‪ ،‬جەنگ و ئیتر هیچ ‪١٩٦٩‬‬‫ ئەو ڕۆژانە لە مانگدا ‪١٩٧٠‬‬‫ نامە بۆ منداڵێک کە هەرگیز لە دایک نەبوو ‪١٩٧٥‬‬‫ گفتوگۆ لەگەڵ مێژوودا ‪١٩٧٦‬‬‫ پیاوێک ‪١٩٧٩‬‬‫ ئینشائەڵاڵ (‪١٩٩٠ )Insciallah‬‬‫‪ -‬تووڕەیی و غروور ‪٢٠٠٢‬‬

‫‪2‬‬

‫ژیان‬ ‫لە ژیان‬ ‫کتێبخانەدا‬ ‫لە‬ ‫کتێبخانەدا‬

‫هەوڵێک بۆ پێناسەکردنی شیعر‬ ‫شــاعیر نێوزەند کرد و تەنانەت سوورەتێکیش بە‬ ‫ناوی «شاعیران» هەیە‪ ،‬ئەمە گرینگیی شیعر لە‬ ‫مێژوو ڕوون دەکاتەوە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ئەحمەدی مەال‬

‫جودی بلووم‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬الوین بەختیار‬ ‫گەشەسەندنی خۆشەویستی بۆ خوێندنەوە‬ ‫ساڵو‪ ،‬من جودی بلوومم‪ ،‬نووسەری کتێبم‪،‬‬ ‫کاتێک تەمەنم چوار سااڵن دەبوو دایکم هەموو‬ ‫هەفتەیەک دەیبردمە کتێبخانەی نیوجێرســی‪،‬‬ ‫ئەو دەمەی بەسەر قادرمەکاندا سەر دەکەوتم‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی بگەمە بەشی مندااڵن هەر هەنگاوێکم‬ ‫هێنــدەی دە هەنــگاو بوو‪ ،‬جارێــک کە لەوێ‬ ‫بووم دایکم بەجێی هێشــتم‪ ،‬لە ڕاستیدا لەوێ‬ ‫بوو بەاڵم من وام هەســت کرد لەوێ نەبێ‪ ،‬لە‬ ‫ڕەفــەکان کتێبم هەڵبژارد و لەســەر زەوییەکە‬ ‫دانیشتم‪.‬‬ ‫بــەر لــەوەی بیانکەمــەوە‪ ،‬بۆنــم دەکردن‪،‬‬ ‫حەزم لە بۆنەکەیان بوو‪ ،‬زۆر ســەمەرە و کۆن‬ ‫و خۆش بوو‪ ،‬پاشان کردمنەوە تاکو گەیشتمە‬ ‫ئــەم ڕۆژە‪ ،‬کاتێک یەکێک لــە کتێبەکانم باڵو‬ ‫بووەوە یەکەم شــت کە کردم بۆنی بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆنــی چیدی وەکو پێشــتر نەبــوو‪ ،‬مرەکەبی‬ ‫چاپکەرەکە پێش من تێکــەڵ بووبوو‪ ،‬لێرەوە‬ ‫فێر بووم کە کتێبم خۆش بوێت‪.‬‬ ‫خانووەکەمــان پــڕ بوو لە کتیــب‪ ،‬چەندین‬ ‫ڕەفەی کتێبمان هەبوو‪ ،‬لە دوازدەساڵییەوە لە‬ ‫ژووری دانیشــتنەکە لەســەر زەوی دادەنیشتم‬ ‫و کتێبەکانــی ســەر ڕەفەکــەم دادەگــرت و‬ ‫دەمخوێندنــەوە‪ ،‬هاوارم دەکرد ئەو دەمەی کە‬ ‫کتێبێکی سالینجەرم دەدۆزییەوە یاخود ئۆهارا‬ ‫و ڕەند‪ ،‬چەندان نووسەری جوانم دەدۆزییەوە‪،‬‬ ‫دڵنیــام نەمدەزانــی چــی دەخوێنمــەوە بەاڵم‬ ‫چێژم دەبینی لە خوێندنەوەی ئەو کتێبانە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر هەموو شــتێکم بە دەســت‬ ‫نە‌هێنابێــت‪ ،‬ئەوەندەی پێویســتە بە دەســتم‬ ‫هێنــاوە‪ ،‬ئــەو چێــژەم بە دەســت هێناوە کە‬ ‫لــە دنیــای گەورەکاندایە‪ ،‬ئەمەش ئەو شــتە‬ ‫بــوو کە ئارەزووم بــوو لە تەمەنــی دوازدە و‬ ‫سیازدەســاڵیدا‪ ،‬مــن نامەوێ بڵێــم کە دایک‬ ‫و باوکــم بە هیچ جۆرێــک نەیانخوێندووەتەوە‬ ‫بــۆم‪ ،‬کتێبەکەم لەبەر بوو‪ ،‬نامۆیە چونکە ئەو‬ ‫ئەزموونەم بیر نایەت کە بۆیان خوێندبوومەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم دڵنیایــی و ئاســودەییەک هەبــوو لــە‬ ‫خێزانەکەمانــدا‪ ،‬کتێب بەشــێکی گــەورە بوو‬ ‫لێی‪ ،‬چونکە دایک و باوکم خوێنەر بوون‪.‬‬ ‫هــەر دایکم بوو کــە یاداشــتەکانی کچێکی‬ ‫گەنجی دامێ‪ ،‬یاداشــتەکانی ئان فرانک‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیــچ کات نەیدەگوت دەبێ ئەمە بخوێنیتەوە‪،‬‬ ‫ئەمــە ماوەیەکــی زۆر بەر لەوەی ئــەو کتێبە‬ ‫ببێتــە یەکێک لە بەرنامەکانی قوتابخانە‪ ،‬هەر‬ ‫دایکیشــم بوو ‪ kill mocking bird‬ـــی‬ ‫دامێ‪.‬‬ ‫ئێمــە زۆر گفتوگۆمــان نەدەکــرد‪ ،‬تەنیــا‬ ‫کتێبمان دەدایە یەکدی‪.‬‬ ‫باوکــم گەیەنەرێکی باش بــوو‪ ،‬چیرۆکخوان‬ ‫بــوو‪ ،‬چیرۆکخوانێکــی زۆر بــاش بــوو‪ ،‬باوکم‬ ‫هەمیشــە پێشــەنگی ئاهەنگخوانــەکان بــوو‬ ‫چونکە قسەخۆش و سوعبەتچی بوو‪ ،‬هەموان‬ ‫باوکمیان زۆر خۆش دەویست‪.‬‬ ‫لەوانــەوە خۆشەویســتیم بــۆ خوێندنــەوە‬ ‫گەشەی کرد‪ ،‬چونکە هەمیشە دەیانخوێندەوە‪.‬‬

‫مێژووی شــیعر مێــژووی ماناکان نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مێــژوو شــێوازەکانی گوزارشــت کردنــە‪ .‬ئــەم‬ ‫شێوازانە ئاسۆی زمان فراوان دەکەن یا نا‪ ،‬ئەمە‬ ‫پرسیارێکی دیکەیە‪ .‬شــێوازەکانی گوزارشتکردن‬ ‫دەبنە مایەی گرینگیی دەقێکی شــیعریی‪ .‬شــیعر‬ ‫و مانا دوو دۆســت‪/‬نەیارن‪ ،‬پێویســتییان بەیەک‬ ‫هەیــە و ناکۆکــن لەگەڵ یەک‪ .‬مانــا تەقینەوەیە‬ ‫نەک واتایەکی ســنووردار‪ .‬واتای سنووردار شیعر‬ ‫دەکاتە کۆیلەی خــۆی‪ ،‬دەمێک دەیکاتە کۆیلەی‬ ‫ئاییــن‪ ،‬دەمێــک دەیکاتــە کۆیلــەی ئایدیۆلۆژیا‪،‬‬ ‫دەمێک دەیکاتە کۆیلەی نەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم کۆیلەبوونــە هەمیشــە ڕەت ناکرێتەوە‪،‬‬ ‫نــەک لەبــەر خۆشەویســتیی بــۆ شــیعر‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بــۆ ئــەو پەیامەی کــە هەڵیگرتــووە‪ .‬کەم کەس‬ ‫ئــاوڕ لە شــێوازی شــیعریی پەشــێو دەداتەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو ســەرنجی بێگەردیی ئەو پیاوە‪ ،‬ســەرنجی‬ ‫ڕاســتگۆیی ئەو شاعیرە‪ ،‬ســەرنجی ئازایەتی ئەم‬ ‫مرۆڤە دەدات‪ .‬بێگەردیی و ڕاستگۆیی و ئازایەتی‬ ‫بابەتــن‪ ،‬نــەک شــیعر‪ ،‬ســیاقی کۆمەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫سیاسیی‪ ،‬قۆناغ دروستی کردوون‪.‬‬ ‫کەواتــە کەلێن کەوتۆتە نێو هۆشــیاریی ئێمە‬ ‫بەرامبەر بە دەقیی شیعریی‪.‬‬

‫شــاعیر وابەســتەی واقیعــە کۆمەاڵیەتییەکانە‬ ‫بەقەد ئەوەی شیعر پێی دەڵێ‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫جیهانبینیی بەرهەمی ئەزموونە‪ .‬ئەزموونەکان‬ ‫ســنوورەکانی ئەو جیهانبینییــە دیاریی دەکەن‪.‬‬ ‫ئەگــەر زمان ببێتە ئەو جامــەی کە لە ڕێگەیەوە‬ ‫ســەیری جیهــان دەکەین‪ ،‬لــە شــیعردا‪ ،‬دەبێتە‬ ‫خــودی جامەکــە‪ .‬واقیــع زمانێــک دادەڕێژێ بۆ‬ ‫ئــەوەی گرووپێــک بتوانــێ جیهانی پــێ ببینێ‪.‬‬ ‫ڕەنگی ســپی بۆ کورد و بۆ ئەسکیمۆکان هەمان‬ ‫شــت نەبــن‪ ،‬ئەمــەش دەگەڕێتــەوە بــۆ واقیعی‬ ‫کــورد و واقیعی ئەســکیمۆکان‪ .‬زمانی شــیعریی‬ ‫بــۆ ئەوە نییە جیهانی پــێ ببینین‪ ،‬بەڵکو خۆی‬ ‫دەبێتــە ئــەو جیهانە‪ .‬بۆیە کاتێک باســی پەیام‬ ‫دەکەیــن‪ ،‬زۆر دەڵێین و هیچیش ناڵێین‪ .‬پەیامی‬ ‫پەشــێو لە ڕێــگای شــیعرەکانییەوە چیین؟ ئەم‬ ‫پرســیارە ئاسانە‪/‬ســەختە لــە خۆمــان بکەین‪،‬‬ ‫نازانیــن چــی بڵێیــن و چــۆن وەاڵم بدەینــەوە‪.‬‬ ‫ئایــا خۆشەویســتییە‪ ،‬چ خۆشەویســتییەک‪،‬‬ ‫خۆشەویســتیی بۆ خاک‪ ،‬خۆشەویســتیی بۆ ژن‪،‬‬ ‫خۆشەویستیی بۆ نیشــتیمان‪ ،‬خۆشەویستیی بۆ‬ ‫نەتەوە؟ هەموویان پێکەوە؟ دەشــێ ئەم پەیامە‬ ‫بدرێتە پاڵ گرووپێکی پارتێکی سەوزیش‪ ،‬یا هەر‬ ‫ڕێکخراوێک کە بڕوای بە خۆشەویستی خاک و ژن‬ ‫و نەتەوە هەبێ! بۆیە کێشەکە لە ناو پەیامەکەدا‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دواجار دەشێ بڵێین شیعر پەیامی نییە‪.‬‬

‫بیــری نەتەوایەتیــی و ئاینیــی دەگیرســێتەوە (‬ ‫بڕوانە وەسیەتنامەکەی) و هەوڵ دەدات خۆی فڕێ‬ ‫داتە ســەر پشــتی ئەو شــەنەفەرەی کە میللەتان‬ ‫بەرەو بــە دەوڵەتبوون دەگوازێتەوە‪ .‬بوژاندنەوەی‬ ‫فۆلکلۆر و پەندی پێشــینان و ترنجاندنی هەستی‬ ‫نەتەوایەتیی‪ ،‬ڕەنگێک دەبەخشێتە شیعرەکانی‪ ،‬لە‬ ‫کۆتاییدا لە خزمەتی ئەو سیاســەتە کۆتاییان دێ‬ ‫کە کورد پەنجا ســاڵی دیکە خــۆی پێوە خەریک‬ ‫دەکات‪ .‬دروشــمی مــان و نەمانی کــورد‪ ،‬لە پاڵ‬ ‫شــیعرێک بەشــدار دەبێ لــەو شــەڕە وجوودییە‪،‬‬ ‫هۆشــیارییەکی وا دەخەمڵێنێ کە شــیعر لە پەیام‬ ‫جودا نەکاتەوە‪.‬‬ ‫شــیعر دەبێتە پاشکۆی سیاســەت‪ ،‬نەک شیعر‬ ‫سیاسەتیی خۆی داڕێژێ‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫‪٢-١‬‬ ‫سادەکردنەوە تا ئاستی سروود‬ ‫وەکو گوترا شــیعر بە فلتەری ســادەکردنەوەدا‬ ‫‪1‬‬ ‫تێدەپــەڕێ‪ ،‬ئــەم ســادەکردنەوەیە لــە پێنــاو‬ ‫زمان‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫پــێ‬ ‫دەســت‬ ‫دەبــێ لە زمانەوە‬ ‫ئاراستەکردنی تاکەکاندایە‪ .‬لەم سادەکردنەوەیەدا‬ ‫دەکەین‪،‬‬ ‫قسە‬ ‫کاتێک‬ ‫کۆمەاڵیەتییە‪.‬‬ ‫دیاردەیەکی‬ ‫سروود ڕۆڵێکی یەکجار زۆر دەبینێ‪ .‬کاتێک سروود‬ ‫مێژوو‬ ‫بوونە‪،‬‬ ‫بارگاویی‬ ‫ئەم‬ ‫بارگاویین‪.‬‬ ‫قسەکانمان‬ ‫لەدایکدەبێ‪ ،‬ئەودەمەی شیعر گەیشتۆتە بنبەست‪،‬‬ ‫دروســتی کردووە‪ :‬مێژووی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬مێژووی‬ ‫گەیشــتۆتە ئەو دیوارە بــەرزەی کە ئیدی ناتوانێ‬ ‫سیاسیی‪ ،‬مێژووی ئایینیی‪ ،‬هتد‪ .‬زۆرجار‪ ،‬کاتێک‬ ‫بەســەریدا بــاز بدات‪ ،‬ســروود هەمــوو ئەلیمەنتە‬ ‫قســە دەکەیــن لــە ڕەهەنــدە کۆمەاڵیەتییەکانی‬ ‫ئاینییەکانی تێدایە‪ .‬ئێمە لە ســەدەی نۆزدەهەمدا‬ ‫ئاخاوتنەکانمــان ئاگادار نییــن‪ ،‬هەندێجاریش بە‬ ‫ســروودمان نییە‪ ،‬کەچی کورد لە سەدەی بیستەم‬ ‫مەبەست بەکاری دەهێنین‪ .‬کەواتە زمان بوارێکی‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدات ســروود بنووسێ‪ .‬لە سەدەی‬ ‫بێالیەن نییە‪ .‬خــودی زمان ئەگەر ئایدیۆلۆژیاش‬ ‫بیســتەم کــورد خــۆی وەکــو هەتیوێــک لەســەر‬ ‫نەبــێ‪ ،‬ئەوە ڕەنگێکــی ئایدیۆلۆژیای هەیە‪ .‬ئێمە‬ ‫گۆڕەپانــی مێــژوو دەبینێ‪ ،‬بۆیە ســروود دەبێتە‬ ‫‪5‬‬ ‫لە نێو تۆڕێکدا مامەڵە زمانەوانییەکانمان ئەنجام‬ ‫هــاواری میللەتێــک لــە دەســت نادادپەروەریی و‬ ‫ئــەم هۆشــیارییە هۆشــیارییەکی جێگیــر و‬ ‫دەدەین‪.‬‬ ‫نایەکسانی‪ ،‬دەیدا بە بنی گوێی مێژوودا‪.‬‬ ‫نەبزێوە‪ .‬ئاراســتەی ڕابردوو کــراوە (بڕوانە نامە‬ ‫مێژووی شیعر‬ ‫شــیعرەوە‬ ‫بــارەی‬ ‫لە‬ ‫پرســیار‬ ‫کاتێــک‬ ‫بۆیــە‬ ‫لە ڕوویەکی دیکەشەوە‪ ،‬سروود هەوڵی ئەقاڵندنی‬ ‫بە ناوبانگەکەی پەشــێو کــە لە تەمووزی ‪١٩٧٨‬‬ ‫بەتاڵییەوە‬ ‫لــە‬ ‫پرســیارانە‬ ‫ئەم‬ ‫خودی‬ ‫دەکەیــن‪،‬‬ ‫مێژووی ماناکان‬ ‫گوتاری سیاســیی دەدا‪ ،‬لــەم ئەقاڵندنەدا دەیەوێ‬ ‫بــە بۆنــەی دەرچوونی یەکەم نامێلکــەی ئەنوەر‬ ‫بگەڕێتــەوە بۆ مێژووی دێرین‪ ،‬تەنانەت بۆ مێژویی‬ ‫نایەن‪ .‬نە هەموومان وەکو یەک پرســیارەکانمان محەمــەد لە پاشــکۆی عیراق بــاوی دەکاتەوە)‪.‬‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو مێژووی ئەفســانەیی تاکــو ڕەگەزەکانی مانــەوە و ئیدامە‬ ‫دادەڕێژیــن و نە هەمووشــمان وەکــو یەک وەاڵم چونکــە بــە پێی ئەم دیدە‪ ،‬کەلەپــووری ڕابردوو‬ ‫بەخۆدان بە خۆی ڕەوا ببینێ‪« .‬ئەی ڕەقیب»‪« ،‬‬ ‫دەدەینەوە‪ .‬ئەم ئاســتانەش هــۆکاری خۆیانیان لە شــیعری کالســیکیی و بەیتــە فۆلکلۆرییەکان‬ ‫شێوازەکانی‬ ‫نەورۆز»‪« ،‬دەمی ڕاپەڕین» و چەندین ســروودی‬ ‫هەیــە و ئەم هۆکارانەش پێکەوە و لە یەک کاتدا هەڵهێنجــراوە و بــە هیچ شــێوەیەک ئامــاژە بۆ‬ ‫دروست نەبوونە‪.‬‬ ‫دیکە کــە لە قوتابخانە و بۆنەکانــدا قوتابییانیان‬ ‫ئەزموونــی تاکە کــەس نەکراوە‪ .‬هــەر ئەزموونە‬ ‫گوزارشتکردنە‬ ‫پێ گۆش دەکرا‪ ،‬بۆ ئەوەی تاکەکانی میللەت ببنە‬ ‫مەحــوی لە نالی جــودا دەکاتەوە و پیرەمێرد لە‬ ‫‪2‬‬ ‫هەڵگری فایرۆسی پارێزبەندیی و مانەوە‪.‬‬ ‫حاجی قادریی کۆیی‪.‬‬ ‫نالی‬ ‫یەک‬ ‫کە‬ ‫تێگەیشــتووین‬ ‫ئێمــە زۆرجار وا‬ ‫ســروود تەواو بەرامبەر بە شــیعر دەوەســتێ‪.‬‬ ‫کەلێن لەو هۆشــیارییە هەیە کــە دەیەوێ لە‬ ‫‪8‬‬ ‫کۆییمان‬ ‫قــادری‬ ‫حاجی‬ ‫یەک‬ ‫و یــەک مەحــوی و‬ ‫بۆیــە ســروود دەبێ بــە دەنگی بــەرز و تەنانەت‬ ‫شــیعر تێبگات‪ ،‬بە کەرەســەی کۆن بەرەو ڕووی‬ ‫مۆسیقاشــی بۆ دابنــرێ تاکو لە ناخــی تاکەکان‬ ‫هەیە‪ .‬ڕاستییەکەی ئەم شاعیرانە پەیوەستن بەو شــیعر دەبێتەوە‪ .‬هەر بە پێی ئەم تێگەیشــتنە‪،‬‬ ‫شیعر پەیامی نییە‪ ،‬بەاڵم دەالالتی هەیە‪.‬‬ ‫لە ســەرەتای ســەدەی بیســتەمەوە‪ ،‬شیعری ئۆقرە بگرێ‪ .‬سروود پرســیار ناورووژێنێ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پرســیارانەی کە ئێمە ئاراســتەی شــیعرەکانیان ئەم کەرەســانە‪ ،‬کەرەسەی بێگەردن‪ ،‬کەرەسەی‬ ‫دەکەیــن‪ .‬ئێمــە بوونــەوەری کەلتووریــن و ڕەهان‪ ،‬کەرەسەن‪ ،‬وەکو زۆربە لێی تێگەیشتوون‪ ،‬کوردیــی تووشــی وەرچەرخانێــک دەبــێ‪ .‬ئــەم جەخت دەکات‪.‬‬ ‫تێگەیشــتمان بــۆ ئەو شــاعیرانە لــەو پێگەیەوە شــیعر لــە قەیــران نەجــات دەکا‪ .‬بە نــاوی ئەو وەرچەخانــە وا لە شــیعر دەکات کە تا ئەوپەڕی‬ ‫ســەر هەڵدەدا‪ .‬زۆرجاریش ئەو شــاعیرانە دەبنە کەرەســەیەوە ئێســتای شــیعر ڕەت دەکرێتــەوە ئاســان بکرێتەوە‪ ،‬پەیامــی هەبێ‪ ،‬وەکو چەکێک‬ ‫‪11‬‬ ‫ڕێفێرانــس «مەرجــەع»‪ ،‬ئەوەی لــەو مەرجەعە و بــە هیچ شــێوەیەک تەماشــای ئایندە ناکرێت‪ .‬دژ ئەو دواکەوتووییە مێژووییانە بێتەوە کە کورد‬ ‫ڕوانگەییەکان‬ ‫البــدات‪ ،‬یــا قبووڵــی نــەکات‪ ،‬خــۆی تووشــی بــەاڵم لەوە تێناگەین ئەگەر بێت و ئەزموونەکانی دووچــاری دەبێ‪ .‬هەر لە ڕێگای شــیعرەوە هانی‬ ‫کاتێــک ئــەو خااڵنــە بەســەردەکەینەوە کــە‬ ‫دەردەسەریی دەکات‪ .‬ئەم ئیجماعە پەیوەندیی بە تاکەکەس لە شــیعر دەربهێنین‪ ،‬لەشی بێ ڕۆح و کــوڕ و کچان دەدرێ تاکــو بخوێنن‪ ،‬چونکە هەر ڕوانگەییــەکان دەیکەنە پالتفۆرم بۆ ئەوەی دەقی‬ ‫شیعر و شــیعرییەتەوە نییە‪ ،‬بەڵكو لە دەرەوەی جەستەی بێ گیان دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بە خوێنــدن میللەت دەبوژێتەوە‪ ،‬ئــەم پەیامانە شــیعریی لەسەر‌هەڵچنن‪ ،‬دەگەینە ئەو ئەنجامەی‬ ‫شــیعرەوە دێ‪ .‬تەنانەت لە هەندێ باردا‪ ،‬دەبێتە‬ ‫بۆیە شــیعر موغامەرەی ژیــان و ڕۆچوونە بۆ بــە تێپەڕینــی کات لە گــەڵ دراوەکانــی واقیعی کە خودی شیعر نووسین ئاداتە نەک ئامانج‪ .‬ڕوانگە‬ ‫پێوەر‪ ،‬پێــوەری بۆ «شــیعر‪ ».‬پارێزەرانی ئەم نێو نەناسراو‪.‬‬ ‫کوردییدا گەشە دەکات تا دەگاتە گۆران کە دەڵێ لە ســەردەمی خۆی بە جۆرە شۆڕشێک لە ئاستی‬ ‫مەرجەعــەش لەیەک ســەرچاوەوە نایەن‪ ،‬تیایانە‬ ‫«برای عەرەبی چاو ڕەشــم‪ ،‬تاڵ بوو بەشــت تاڵ نووســین لە قەڵەمدرا‪ ،‬جــۆرە هاوتەریبییەک بوو‬ ‫هەن ئەکادیمین‪ ،‬هەندێکیان پسپۆری ئەدەبییاتن‪،‬‬ ‫بوو بەشم‪».‬‬ ‫لەگــەڵ ئەو ڕەوتەی کە بە نــاوی «ئیلتیزام»ەوە‬ ‫‪٦‬‬ ‫زۆربەیان خوێنەری ئاسایین‪ ،‬هەندێکیشیان سەر‬ ‫تەنهــا مێــژوو جارێکی دیکە دژی ئەو شــیعرە لــە جیهان دەناســرایەوە‪ .‬دەشــێ لــە ‪ ٦‬خاڵ دا‬ ‫کاتێــک ئەزموون لــە شیعرنووســین دەخەینە‬ ‫بە دامەزراوە فەرمییەکانن‪.‬‬ ‫دەرەوە‪ ،‬ئەوکات دەبێتە یاریی ئەکرۆپاتیی‪ ،‬واتە پەیامدارانــە دەوەســتێتەوە و لــە خانەکانــی کۆبکرێتەوە‪:‬‬ ‫بێالیەن‬ ‫ئەویش‬ ‫شــیعر‪،‬‬ ‫کەواتە تێڕوانیمان بۆ‬ ‫ســەنعەتێکی زمانەوانیــی‪ ،‬بە بــێ ڕۆچوونە نێو کتێبخانەکانــی ئەرشــیفبەندیان دەکات‪ ،‬چونکــە‬ ‫‪ .١‬نووســینمان قاڵبووی ئــازارە‪ ...‬بۆیە دژی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دنیا‪ .‬ئەزموون پەنجەمۆری شــاعیرە‪ ،‬ســەرجەم واقیع گەشە دەکات و شیعرەکە پووچ دەبێتەوە‪ ،‬ئازار ئەجەنگێ‪.‬‬ ‫پەیوەندییەکانێتــی‪ ،‬دیــد و بۆچوونەکانێتــی و چونکە شــیعر دەبێتە مەڵۆتکەی واقیع و دەبێتە‬ ‫‪ .٢‬جوانیپەرســتە‪ ..‬بۆیــە ناشــرینیی ناگرێتە‬ ‫‪3‬‬ ‫تایبەندمەندێتیــی خــۆی دیاریی دەکات‪ .‬شــیعر شیعری کاتیی‪.‬‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫بارگاوییە‪،‬‬ ‫«شــیعر»‬ ‫بۆیــە خــودی تێرمــی‬ ‫ئــەم ئاســانکردنەوەیە تووشــی سیاســەت و‬ ‫‪.٣‬نوێخوازە‪ ..‬بۆیە لە کۆن یاخی ئەبێت‪.‬‬ ‫ئەزموونــی قووڵــی مرۆڤە تاکو دەستەخوشــکی‬ ‫هــەر ئــەم بارگاویــی بوونــەش وای کــرد کە نە «من‪/‬زمان» بهێنێتە زمــان‪ .‬هێنانەدی زمانێکی تووشــی ئایینیــش دەبێ‪ .‬بە شــێوەیەکی دیکە‪،‬‬ ‫‪ .٤‬سەربەســت و ئازادە‪ ..‬بۆیە گشــت کۆت و‬ ‫«هۆنــراوە»‪ ،‬نە «هەڵبەســت» نەتوانن جێگای تــاک‪ ،‬بــێ ســنوور‪ ،‬تێکەڵ بە خەیاڵ و هەســت مەعریفەی کوردیی بەو ڕچە ڕێیەدا تێدەپەڕێ لە زنجیرێک ئەپچرێنێت‪.‬‬ ‫بگرنەوە‪ .‬کەواتە لە قوواڵیی زاکیرەی جەمعییەوە و فەنتازییــا و خــەون دەبێ‪ ،‬تێکەڵ بەو وشــانە گەالنی دیکە‪ ،‬پێدا تێپەڕین‪ .‬هۆشیارییەکان تەنک‬ ‫‪ .٥‬شۆڕشــگێڕە‪ ...‬بۆیە لە ئاستی هیچ کۆسپ‬ ‫دەگاتــە الی ئێمــە‪ .‬ئەگــەر بــە چاالکییەکــی دەکات کــە کۆمەڵگا کردوونــی بە موڵکی خۆی‪ .‬دەبنەوە و ڕۆشنبیریی دەبێتە دروشم‪.‬‬ ‫و مەترسییەکاندا سڵ ناکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٦‬مرۆڤــی کورد ئەنووســێت‪ ..‬بۆیە بۆ کورد‬ ‫زمانەوانیی ســەیری بکەین‪ ،‬دەبێ بوار بە خۆمان ئەزموون زمان لە تەون و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکەی‬ ‫ئەبێتــە مەشــخەڵ‪( .‬بڕوانــە شــیعر تەنیــا هــەر‬ ‫بدەیــن تاکو ســنوورەکانی دەستنیشــان بکەین‪ ،‬ڕزگار دەکات تاکــو ڕەنگــی جیهانێکــی دیکــەی‬ ‫‪9‬‬ ‫بنەمایە‪ ،‬ئەحمەدی مەال‪)٢٠٠٤ ،‬‬ ‫بزانین ئەو ئەلیمەنتانەی کە دەقێکی شــیعریی لە بکاتە بەر‪.‬‬ ‫شیعر و سیاسەت‬ ‫دەقێکی پەخشان جودا دەکەنەوە چین‪ ( .‬بڕوانە‬ ‫ئەزموون شــەڕێکی تاکانەیە لەگەڵ زمانی کۆ‪،‬‬ ‫ئەم دوو بوارە‪ ،‬لە ســەدەی بیستەم بە فلتەری‬ ‫ئەگــەر بە وردیی لەم شــەش خاڵە وردبیتەوە‪،‬‬ ‫ژان کۆهــن‪ :‬بنەمای زمانی شیعری‪/‬ژاکۆبســۆن‪ ،‬هەوڵــی ئافراندنەوەی زمانە لە ســەر پێگەیەکی ســادەکردنەوەدا تێدەپــەڕن‪ ،‬چونکــە شــەڕێکی‬ ‫ئەرکی زمان‪).‬‬ ‫تایبــەت کە تیایدا جێپەنجە و جیهانبیی خۆیمان وجوودیــی یەخــەی کــورد دەگــرێ‪ ،‬کەچــی ئەم هەست دەکەین کە پەیڕە و پرۆگرامی ڕێکخراوێکی‬ ‫تێکــەڵ‬ ‫دەمێــک‬ ‫پێغەمبەرایەتــی‬ ‫شــیعر و‬ ‫بۆ دەنووسێتەوە‪ .‬حاجی قادری کۆیی و مەحوی‪ ،‬سادەکردنەوەیە نەیتوانی ببێتە ئامرازێک قوتارکەر‪ .‬سیاسییە‪ .‬بە شێوەیەکی ڕووکەش سەیری کردەی‬ ‫دەکرا‪،‬‬ ‫ئەوالتر‬ ‫باســی‬ ‫شــیعر‬ ‫بە‬ ‫چونکە‬ ‫دەبوون‪،‬‬ ‫هەردووک دەرچووی حوجرەن‪ ،‬کەچی پەیوەندیی کاتێک خۆری ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی ئاوا دەبێ‪ ،‬نووســین دەکات و نووســین دەکاتــە کارێکــی‬ ‫زمانێکــی پەنهان بوو‪ ،‬زمانی ســەمبۆل بوو تاکو حاجی لە چاو پەیوەندییەکانی مەحوی سەبارەت ڕەوڕەوی مێژوو دەکەوێتە ســەر سکەیەکی دیکە‪ .‬هەرەوەزیــی و بە «ئێمە»دەســت پێدەکات و بە‬ ‫نهێنییەکانــی گەردوونــی پێ شــیتەڵ بکرێ‪ .‬لە بــە جیهــان زۆر جیــاوازە‪ .‬تەنها لــە موفرەدەی تا کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم‪ ،‬مەحوی هیوای «ئێمە»ش کۆتایی دێ‪.‬‬ ‫شــیعر کردەیەکــی تاکخوازە‪ ،‬ئــەم تاکخوازییە‬ ‫بیچمی شامانیسم تاکو ئێستا لە هەندێ ناوچەی «کات» بڕوانیــن‪ ،‬دوو جیهان کەشــف دەکەین‪ ،‬بــە عەبدولحەمیدی دووەم بوو‪ ،‬ئەویش خەونی بە‬ ‫جیهــان ئەمــە پەیــڕەو دەکرێ‪ ،‬لــە یۆنانی کۆن دوو ئەزمــوون ڕوون دەبێتەوە‪.‬مەحــوی جیهــان بوژاندنەوەی پانئیســامییەک دەبینی کە ئوممەت دانەبــڕاوە لــە مێــژوو‪ ،‬لــە کۆمەڵــگا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ڕۆلــی زۆری هەبوو‪ ،‬لە زمانــە ئاینییە یەکتاکاندا لــە خاڵیکی بێگەردا‪ ،‬لــە ڕابردوویەکــی زەینیدا بگەڕێنێتەوە بۆ ســەردەمی یەکــەم‪ ،‬پیرەمێردیش چوارچێوەڕێژ ناکرێ‪.‬‬ ‫قورســایی خــۆی هەیــە‪( .‬بڕوانــە ســروودی دەبینێ‪ ،‬کەچی الی حاجی جیهان هێشتا دروست باروبارگەی دەپێچێتەوە و دەگەڕێتەوە کوردستانی‬ ‫ســروودەکان‪/‬تەورات)‪ .‬پێغەمبەری ئیسالمیان بە نەبووە‪.‬‬ ‫باشــوور‪ .‬کەلتووری پێرەمێرد‪ ،‬لە ســەر ســنوور‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )519‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/9/19‬‬

‫««‬

‫ژمار ‌ه (‪ )519‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/9/19‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫هەڵوەستەیەک لەبەردەم هونەری ڕێبوار سەعیددا‬

‫تابلۆی‬

‫‹پەیامی خۆشەویستی›‬

‫وەک منوونە‬

‫د‪ .‬نەزەند بەگیخانی‬ ‫زانکۆی بریستل‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫ئاوێتەبوونێکــی دینامیکییانــەی ڕەنــگ‬ ‫و ڕووناکــی‪ ،‬هونــەری فیگــەر و گێڕانــەوە‪،‬‬ ‫تێکەڵکردنــی ڕەنگــی گــەرم و زینــدوو و‬ ‫رڕۆشــن بــە فیگــەر و هێمــاو و ســیمبۆلی‬ ‫کــوردی‪ ،‬خاســیەتی ســەرەکیی تابلۆکانــی‬ ‫رێبوار ســەعید‪-‬ن‪ .‬فیگــەرەکان لە جووڵەی‬ ‫بەردەوامــدان‪ ،‬دەفڕن‪ ،‬پێیەکان لە زەوی جیا‬ ‫دەبنەوە و لە فەزا هاتوچۆ دەکەن‪ ،‬چاوەکان‬ ‫قووڵ و پەنهان‪ ،‬هاوتای دەســتەکان بانگمان‬ ‫دەکەن‪ ،‬هەموو پێکەوە لە فەزایەکی فانتازی‬ ‫و تژی لە هارمۆنی لەگەڵمان دەدوێن‪.‬‬ ‫دەتوانین ئەزموونی ڕێبوار سەعید بە سەر‬ ‫ســێ قۆنــاغ دابەش بکەیــن‪ ،‬قۆناغی زێد و‬

‫ســەرەتایی‪ ،‬قۆناغی شاخ و پێشمەرگایەتی‬ ‫لەگەڵ قۆناغی مەنفا (فەڕەنسا و بەریتانیا)‪.‬‬ ‫ڕێبوار هەر لە منداڵییەوە ئاشــنای هونەری‬ ‫دارتاشــی و هەڵکەنین و خەلقکــردن بووە‪،‬‬ ‫لــە شــت و کەرەســتە ســادەکان فیگەر و‬ ‫پەیکــەر و مۆزایکی دروســت کــردووە‪ .‬لەم‬ ‫قۆناغەدا ڕێبوار ســەعید خۆی پێگەیاندووە‪،‬‬ ‫ئــەو خولقێنــەری ناســنامەی هونەرمەندیی‬ ‫خۆیەتــی‪ .‬لــە قۆناغــی پێشــمەرگایەتیدا‪،‬‬ ‫ڕێبــوار لەناو سروشــتی بێپایــان و دژواردا‪،‬‬ ‫لە پاڵ خەباتی ســەختی ڕۆژانە‪ ،‬لە نزیکەوە‬ ‫جەنــگ و مەرگــی بینیــوە‪ ،‬بــەدەم خوێنی‬ ‫داچۆڕاو و الشــەی ساردوســڕی ئەو هاوڕێ‬ ‫پێشمەرگەیەی کە سەعاتێک پێشتر پێکەوە‬ ‫دانیشــتوون و لەگەڵــی دواوە و پێکەنیــوە‬ ‫بێدەنگ گریاوە‪ ،‬ئەوەندە تەماشــای کردووە‬ ‫کــە نەک هەر لە نیگا و خەیاڵیدا ماوەتەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو حەز و ئارەزوو و ئاهەکانیشــی تۆمار‬ ‫کردووە و بە گیانی تەحەدداکردنی مەرگ لە‬ ‫تابلۆکانیدا دەیاننەخشێنێ و بەرجەستەیان‬ ‫دەکات‪ .‬ڕێبوار سەعید لە هونەردا تەحەددای‬ ‫مەرگ دەکات و ئاهەکان و خەونی ئەوانەش‬ ‫دەردەبــڕێ کە ژیان فریایــان نەکەوت و زوو‬ ‫ئاوابــوون‪ .‬ئــەم ئەزموونــە واتای بــوون و‬ ‫تێگەیشــتن لە ناســکی و تەنکیی ســنوری‬ ‫نێوان ژیان و مەرگ لە الی هونەرمەند بەهێز‬

‫دەکات؛ ئــەو بە هەســتیارییەکی وجودیانە‬ ‫لە شــتەکان نزیک دەبێتەوە‪ ،‬بــە بەرائەتی‬ ‫مندااڵنــە ســاتەکان دەگــرێ و جوانییەکان‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬پارچە ورد و خاشــبووەکانی‬ ‫ژیانمان لە ئاوازێکی ڕەنگداردا کۆدەکاتەوە و‬ ‫وەک نەخشی مۆزایک دەیانکاتە تابلۆ‪.‬‬ ‫دواتر‪ ،‬ئــەم دوو قۆناغەی هونەری ڕێبوار‬ ‫سەعید ئاوێتەی ئەزموونی کۆچ و ئاوارەیی و‬ ‫دابــڕان و تەنیاییەکی دیکە دەبن‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫مەنفا و بێگانەبــوون‪ .‬لێرەدا هونەری ڕێبوار‬ ‫ســەعید دەگاتــە ئاســتێکی دیکــەی زمان‬ ‫و دەربڕیــن؛ تێکەڵبوونــی ڕاستەوخۆشــی‬ ‫بــە هونەرمەندانی رۆژئــاوا و ئەزموونی کار‬ ‫و چاالکیــی هاوبــەش لەگەڵیــان‪ ،‬ڕێبــوار‬ ‫ســەعید بااڵتر دەکات و دەیهێنێتە ئاســتی‬ ‫هونەرمەندێکــی جیهانیــی کە ســنورەکانی‬ ‫خود و کوردســتان دەبــڕێ و دەکرێتەوە بە‬ ‫سەر جیهانێکی نوێ‪ ،‬جیهانێک کە گەردوون‬ ‫لــە ئامێز دەگرێ‪ .‬بەاڵم لــە گەردوونیبوونی‬ ‫هونەری ڕێبوار ســەعیددا‪ ،‬ڕەنگ و هێـــما و‬ ‫پیت و فۆرم و سیمبۆلی کوردی و ڕۆشنایی‬ ‫ڕۆژهــەاڵت هەمیشــە ئامادەییــان هەیــە‪،‬‬ ‫ئەمــەش نــەک وەک لۆکاڵیبــوون و داخران‬ ‫و خۆخواردنــەوە‪ ،‬بەڵکــو وەک هۆشــیاری‪،‬‬ ‫هۆشــیارییەکی نەتەوەیــی و متمانەیەکــی‬ ‫هونەری بــۆ فراژووکردنی دونیای ڕەســەنی‬

‫خــود بۆ ئاســتێکی بااڵی وێنــا و دەربڕین‪،‬‬ ‫بۆ ناســاندنی ڕەنگ و ســیمبۆل و کولتوری‬ ‫هونەریی کــوردی و ڕۆژهەاڵتــی بە جیهانی‬ ‫دەرەوە‪.‬‬ ‫لە ڕووبــەری تابلۆکانی ڕێبوار ســەعیددا‬ ‫فیگەر و ئەبستراکت ئاوێتە دەبن‪ .‬فیگەرەکان‬ ‫تەنیــا ڕووخســار نین‪ ،‬جەســتەیەکی ســڕ‬ ‫نیــن‪ ،‬چــاوەکان تەنیــا ســەیرمان ناکــەن‪،‬‬ ‫بەڵکو چەشــنی هونەری درامــا فیگەرەکان‬ ‫لەگەڵمان دەدوێن‪ ،‬دواندنێکی پڕ لە پرسیار‬ ‫و سەرســوڕمان‪ ،‬هەندێ جــار هاوار دەکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیشــە تژین لە هارمۆنی و هێمنی‪.‬‬ ‫دەست و قۆڵ ئامادەییەکی سەرەکییان هەیە‬ ‫لە ڕووبەری تابلۆکانی ڕێبواردا؛ دەســتەکان‬ ‫بە ئاســۆیی یا شــاقوڵی لە ڕووبەری تابلۆدا‬ ‫ڕادەکشێن‪ ،‬بەاڵم هیچ کات بێدەنگ و بەتاڵ‬ ‫نین‪ ،‬بەڵكو مۆنجەیان دێ لە پیت و پرسیار‪،‬‬ ‫پڕن لــە حیکایەت و باســی تەنیایی مرۆڤ‬ ‫دەکەن لەناو سەحرای تەمەن‪ ،‬لەناو چۆاڵیی‬ ‫وجــود‪ .‬دەســت و پەنجــە دوای دەم و چاو‬ ‫دەبنە چەقی دایەلۆگ و لە فەزایەکی پەنهاندا‬ ‫دێنــە گۆ‪ ،‬بانگمان دەکەن بۆ ئامێز و گرتن‪،‬‬ ‫بــۆ الواندنــەوەی تەنیایی مــرۆڤ‪ ،‬تەنیایی‬ ‫خۆمان و ئەوانی دیکــەش‪ ،‬بۆ ڕەواندنەوەی‬ ‫پەســتی و بێهودەیی بــوون‪ ،‬بۆ جوانکردنی‬ ‫ساتەکان و دوورکەوتنەوە لە ڕووبەری واقیع‬

‫و هەرا و زەنای ڕۆژەکان‪.‬‬ ‫تابلۆی ‹پەیامی خۆشەویســتی› یەکێکە‬ ‫لــەو تابلۆیانــەی کە هەموو ئەو وەســف و‬ ‫لێکدانەوانــەی ســەرەوە لەخــۆی دەگــرێ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم تابلۆیە گوزارشت لە خاسیەتێکی‬ ‫ســەرەکیی دیکەی هونــەری ڕێبوار دەکات‪،‬‬ ‫ئەویش ئامادەیی فیگــەری ژنە لە ڕووبەری‬ ‫تابلۆکانیــدا‪‹ .‬پەیامــی خۆشەویســتی›‬ ‫تێکەڵییەکە لە هونەری مۆدێرن و ئەبستراکت‬ ‫لەگــەڵ فیگــەر و ڕەنگــی کــوردەواری کە‬ ‫تایبەتمەندییــەک دەبەخشــن بــە هونــەری‬ ‫ڕێبوار ســەعید و هەمیشــە لە ڕۆژژئاوا و لە‬ ‫ڕۆژهەاڵت دەناســرێتەوە‪ .‬لە تابلۆکە ژنێک‪،‬‬ ‫کە بۆ من هێمای شەم‪-‬ی یار و خۆشەویستی‬

‫وەلی دێوانەیە‪ ،‬بۆتە کارەکتەری ســەرەکیی‬ ‫و چەق و جەوهەر‪ .‬ســەرەڕای کۆنتراست لە‬ ‫نێــوان ڕەنگــی پەمەیی و ئاڵــی دەموچاوی‬ ‫فیگەرەکــە لەگەڵ باکگراوندێکی شــینباو و‬ ‫خۆڵەمێشــیدا‪ ،‬ســەرجەم ڕووبەری تابلۆکە‬ ‫هێمــن و هاوســەنگە‪ .‬قژ دەبێتە شــەپۆڵ و‬ ‫لــە فــەزادا ســەما دەکات‪ ،‬لــە جووڵەیەکی‬ ‫بێپایانــدا وەک ڕووبار دەکشــێ‪ ،‬گیرۆدەمان‬ ‫نــاکات‪ ،‬بەڵکو وەک شــەپۆڵ دەمانبات‪ .‬لە‬ ‫چــواردەوری فیگــەری ژندا‪ ،‬هێــڵ و هێمای‬ ‫ئەبســتراکت هەیــە کــە وەک کۆنتێکســتی‬ ‫گشــتی و زەمینــی فیگەرەکــە خۆدەنوێنن‪،‬‬ ‫نەک وەک گۆشەیەکی تەواو ئەبستراکت‪.‬‬

‫کاتێک‪ ،‬کە ئێرە بەجێ دەهێڵین‬

‫فیلمێک دەربارەی یاخیبوونی ژنێکی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫شادان ئەحمەد‪/‬هێلسینکی‬

‫بۆ کوێ بڕۆین! لە کاتێکدا‪ ،‬کیشــوەرێک و‬ ‫واڵتێــک و شــارێک و ماڵێک و تەنانەت لەناو‬ ‫خۆشماندا بەندین‪ ،‬لەو ساتەوەختانەی ئازادی‬ ‫و ئازادبــوون دەبێــت بــە مەحــاڵ و خەونی‬ ‫پێــوە دەبینین‪ ،‬ئەوەی کــە دەبێتە قوربانی‬ ‫نوێبوونــەوە و بەردەوامییە‪ ،‬لێرەوە چیرۆکی‬ ‫ژنێکی ڕۆژهەاڵتی دەست پێ دەکات‪.‬‬ ‫کێ بەهاکانی کۆمەڵگا دادەنێت‪ ،‬ئەی کێ‬ ‫ڕەوایەتیان پێ دەدات؟‬ ‫بەر لە دووســاڵ لەمەوبــەر‪ ،‬لە یەکێک لە‬ ‫ئێوارەکانی بەهاری هێلسنکیدا بوو‪ ،‬خۆم کرد‬ ‫بە هۆڵێکی تاریکدا‪ ،‬هەرچەندە لەکاتی خۆیدا‬ ‫گەیشــتبووم‪ ،‬بــەاڵم تایتڵی فیلمێک لەســەر‬ ‫شاشــەکە پیشــان دەدرا‪ ،‬وا دەردەکــەوت‬ ‫دەست گرتن بەکاتەوە هەیە‪ ،‬ئەوەی کە منی‬ ‫گەیاندبــووە ئەوهۆڵە تاریکە داوەتنامەییەکی‬ ‫تایبــەت بــوو‪ ،‬کــە بۆمن و چەنــد خانمێکی‬ ‫چاالکەوانی بواری ژنان نێردرابوو‪ ،‬هەمووشمان‬ ‫پێشــینەمان ڕۆژهەاڵتی بوو‪ ،‬بانگهێشــتنەکە‬ ‫لەالیــەن مافــی مرۆڤــی فینلەندییــەوە بوو‪،‬‬ ‫بەئامــادە بوونــی کۆمەڵێک الیەنــی فەرمی‬ ‫فینلەندی ســەر بە تۆژینــەوەی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫مەبەســت لەم کۆبوونەوەیــەش گفتوگۆکردن‬ ‫بوو لەســەر بابەتێکی هەستیارو پڕ پرسیار‪،‬‬ ‫ئەویــش پێدانــی ڕەواییەتــی کوشــتنی ژنە‬ ‫لەالیەن باوک و برا و ئامۆزایەوە لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‪ ،‬لەکاتێکــدا کــە کچەکەیــان‬

‫خێزانەکەی ڕووبەڕوی لەکەدارکردنی شەرەف‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬بــە مانای ئــەوەی لــەدەرەرەی‬ ‫پەیوەندییەکــی هاوســەرگیری ئازادانە مافی‬ ‫تێکــەڵ بوونــی جەســتەیی و ڕوحی بەخۆی‬ ‫دەدات لەگەڵ پیاوێکدا‪.‬‬ ‫جا گرێدانەوەی ڕێک و ڕاســتی ئەم فیلمە‬ ‫بە ژیانی ژنانی کۆچبەری پێشینە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫و ئەگەری ڕوودانــی لەم جۆرە وەک حاڵەتی‬ ‫نەخوازراو‪.‬‬ ‫بەرنامــەی یەکەمــی دانیشــتنەکەمان‬ ‫پێشاندانی فیلمێکی درێژی دوو کاتژمێری بوو‬ ‫لەژێر ناوی ‪.Whenweleave:‬‬ ‫لە نووســین و دەرهێنانی ژنە دەرهێنەری‬ ‫نەمســاوی فیۆ ئەاڵداگە بوو‪ ،‬بەشی دووەمی‬ ‫دانیشــتنەکەش گفتوگــۆ بوو لەمــەڕ بابەتی‬ ‫فیلمەکە‪.‬‬ ‫سەرەتای دەستپێکردنی فیلمەکە فۆکوس‬ ‫کردنــە لەســەر دایکێکــی گەنجی بیســت و‬ ‫پێنج ســاڵەی بااڵپۆش‪ ،‬کــە لەواڵتی تورکیا‬ ‫لەگەڵ کوڕە پێنج ســااڵنەکەیی ومێردەکەیی‬ ‫و خیزانــی مێردەکەیدا ژیان بەســەر دەبات‪،‬‬ ‫لەیەکەمین بینراوەکاندا ئــەوە دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫کە خەمباری و ناڕازی بوون و کێشمە کێشێک‬ ‫لە ئارادا هەیە لەنیوان خێزانەکەدا‪ ،‬تا دەگاتە‬ ‫ئاستی تووندوتیژی بەرامبەر بە دایک و کوڕە‬ ‫بچکۆالنەکە لەالیەن مێردەکەیەوە‪ ،‬زۆر نابات‬ ‫هەمــان ئەو دایکە گەنجە دەســتی کوڕەکەی‬ ‫دەگرێــت و دەیەوێت لەو ژیانــە هەڵبێت‪ ،‬لە‬ ‫بینراوی دواتردا تەیارەیەکی تورکیش ئایرالین‬ ‫بەئاســماندا دەفرێــت‪ ،‬لــە واڵتــی ئەڵمانیادا‬ ‫بەدەردەکەونەوە‪ ،‬لەتەقەی دەرگایەک دەدات‪،‬‬ ‫خانمێــک دەرگا دەکاتــەوە کــە دایکیەتــی‪،‬‬ ‫لێــرەوە ڕووداوەکانــی فیلمەکــە دەســت پی‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫ئوممەیــە کچێکــی گەنجــی پێشــینە‬ ‫تورکــە‪ ،‬لــە واڵتــی ئەڵمانیــادا گەورەبــوو‪،‬‬ ‫وا دەردەکەوێــت لەتەمەنێکــی گەنجیتــردا‬ ‫لەســەرداوای خێزانەکەی گەڕێندراوەتەوە بۆ‬

‫واڵتی دایک و بەشــوودرا بێت‪ ،‬هەر بۆیە لەو‬ ‫ژیانەی یاخی دەبێت بە هۆکاری تووندوتیژی‬ ‫مێردەکــەی بەرامبەر بــە خۆییو منداڵەکەی‪،‬‬ ‫زۆر بــێ ئومێدانــە دەیگەڕێنێتــەوە بۆ واڵتی‬ ‫ئەڵمانیــا بۆالی دایک وبــاوک و دوو براکەیی‬ ‫وخوشکەکەی‪.‬‬ ‫ســەرەتا ســاردییەک و خەمبارییــەک‬ ‫لەناخــی ئوممەیــەدا دەردەکەوێــت‪ ،‬وەک‬ ‫ئــەوەی ژیانی لێرە وەســتابێت‪ ،‬بــەاڵم هەر‬ ‫لەیەکەم چوونــەدەرەوەی لەماڵەوە و دانانی‬ ‫سەرپۆشــەکەی‪ ،‬هەرچەندە بــرا بچووکەکەی‬ ‫چاودێــری دەکات بەاڵم هــاوکات پڕدەبێتەوە‬ ‫لە ژیان و وزە‪.‬‬ ‫ســەرەتا خێزانەکــەی زۆرهەوڵــی لەگــەڵ‬ ‫دەدەن کــە بگەڕێتــەوە الی مێردەکــەی‪،‬‬ ‫بەچەنــدان شــێوە دەیانەوێت تێــی بگەیەنن‬ ‫کە تەنها ڕێــگا چــارەی ژیانکردنێتی لەگەڵ‬ ‫مێردەکەی‪ ،‬بەاڵم ئەم بەهیچ شێوەیەک بەمە‬ ‫ڕازی نابێــت‪ ،‬بڕیاری یەکالکــەرەوەی جیایی‬ ‫داوە‪ ،‬تــا دەگاتە ئەوەی بــرا گەورەکەی لێی‬ ‫دەدات ســووکایەتی پــێ دەکات‪ ،‬لەالیــەن‬ ‫خێزانەکەیــەوە ژیانــی ڕۆژانــەی بەتــەوای‬ ‫چاودێــری دەکرێــت‪ ،‬هەمــوو ئازادییەکی لێ‬ ‫زەوت دەکەن‪ ،‬بۆیە لەنیوەشەوێکدا دەیەویت‬ ‫تەنانــەت لەماڵــی باوکیشــی هەڵبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەرگاکانــی لێ کڵــۆم دراوە‪ ،‬بۆیە پەیوەندی‬ ‫بە پۆلیسەوە دەکات‪ ،‬ئەوان بەهانایەوە دێن و‬ ‫بەبەرچــاوی باوک و براکەیەوە لەگەڵ خۆیان‬ ‫دەیبــەن‪ ،‬قوتاری دەکەن و لەدەســت کەس‬ ‫وکاری‪ ،‬بە خانەی نەوای ژنانی دەسپێرن‪.‬‬ ‫بڕیارێکی گرنگ و یەکالکەرەوەیە‪ ،‬ژیانێکی‬ ‫پــڕ ســەربەخۆیی هەڵدەبژێرێــت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫دەزانێت ئەو ئازادییە نرخەکەی گرانە‪ ،‬تەنیایی‬ ‫و بێ کەسی باجی یاخی بوونەکەیەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئازایانــە دەســت دەکاتــەوە بەخوێنــدن‪ ،‬لە‬ ‫چێشتخانەیەکدا وەک کارمەندێک دەستبەکار‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەاڵم مانای وانییە خێزانەکەی بهێڵن‬ ‫بەئارامی ژیان دەستپێبکاتەوە‪ ،‬بەڵکو براکانی‬

‫هێرش دەکەنە ســەری لە خانەی نەواکەش‪ ،‬هاتووە بەشــدار بێت لە ئاهەنگەکەدا‪ ،‬پێیان‬ ‫هەرچەندە لە ڕووی خێزانەکەیەوە چارە ڕەشە بڵێ کــە ژیانی گــۆڕاوە‪ ،‬بەاڵم هەســتەکانی‬ ‫بــەاڵم وەک مرۆڤێکی زۆر ئاســایی لەنێوانی بەرامبەر کەس و کارو خێزانەکەی نەگۆڕاوە‪،‬‬ ‫هاوڕێکانی لەشــوێنی کار لە ئەڵمانیادا ژیان هێشــتا هــەر خۆشــی دەوێــن‪ ،‬خێزانەکەی‬ ‫زۆر خــراپ ڕووبەرووی دەبنــەوە‪ ،‬کاردەگاتە‬ ‫بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫رووداوەکانی ئەم فیلمە لە ئەتمۆسفیرێکی ئەوەی برا گەورەگەی بەشەق و لیدان تەرکی‬ ‫ئارامــدا ڕوودەدەن‪ ،‬بەاڵم هەســت بە قرچەی ئاهەنگەکەی پێ دەکات‪.‬‬ ‫مانگــی ڕەمەزان دێت‪ ،‬ئوممەیە شــیرینی‬ ‫ســووتانی ناخی هەرکارەکتەرێــک دەکەیت‪،‬‬ ‫وردە وردە هەستی ترس و دڵەڕاوکێ دروست دەبــات بۆ خێزانەکەی بۆ ئەوەی پیرۆزباییان‬ ‫دەبێــت‪ ،‬گێڕانەوەیــەک هەیــە ســەبارەت بە لــێ بکات‪ ،‬بەاڵم باوکی دەرگاکەی بەســەردا‬ ‫شــێوەی ژیانی مۆدێرن‪ ،‬بــەاڵم بیرکردنەوەی دادەخاتــەوە‪ ،‬دوای ئەوەباوکــی دەچێتــە‬ ‫کەسەکان تەواو کۆنسەرڤەتیڤ و بەسەرچوو‪ .‬بــەر پەنجەرەکــە تەماشــای دەرەوە دەکات‬ ‫بەردەوامــی فیلمەکە دەگاتــە ئەوەی‪ ،‬کە دەبینێت کە کوڕە ئەڵمانییەکەی دەستگیرانی‬ ‫هەمــوو لە پیالنێکدان دژی ســەربەخۆبوونی چاوەڕێیەتی‪ ،‬لەوێوە باوکی بڕیاری چارەنووس‬ ‫ئوممەیــە‪ ،‬مێردەکــەی لە تورکیــاوە دەگاتە ســاز بەســەر ئەم حاڵەتە دەدات‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئەڵمانیا بەهــاوکاری دایک و باوکی ئوممەیە دەگەڕێتەوە ئەستەنبوڵبۆ گوندەکەی خۆیان‬ ‫دەیەوێت کوڕەکەی بفڕێنێت‪ ،‬بەاڵم بەئازایەتی لەوێ پرس و ڕا بە سەر گەورەیان دەکات بۆ‬ ‫خــۆی فریا دەکەوێت و لێیان دەســەنێتەوە‪ ،‬پاکژبوونەوەی لەکەداربوونی شەرەفیان‪.‬‬ ‫لێرەوە هەموو شت لەبێدەنگیدا ڕوودەدات‪،‬‬ ‫ئوممەیــە هەر لە هەوڵی دروســت کردنەوەی‬ ‫نەقســە نە دەنگ نامێنێــت چونکە پالنێکی‬ ‫ژیانیدایەو‪ ،‬ئەوان لێی تێک دەدەنەوە‪.‬‬ ‫لە شوێنی کارەکەی کوڕێکی ئەڵمانی خۆش خوێناوی بەڕێوەیــە‪ ،‬دوای گەڕانەوەی باوکی‬ ‫دەوێت‪ ،‬کوڕەکە باوەش بۆ خۆیی و مناڵەکەی ئوممەیە بەهۆکاری ئەو هەموو کێشمە کێشم‬ ‫دەکاتــەوە‪ ،‬بەاڵم ئوممەیــە ناتوانێت دایک و و خۆخواردنەوەیــە شــەپڵەیەکی دڵ لێــی‬ ‫باوک و براکانی و خوشــکەکەی لەبیر بکات‪ ،‬دەدات‪ ،‬دەکەوێتــە خەســتەخانە‪ ،‬ئوممەیــە‬ ‫هەرچەنــدە کاتێکی خۆشــی دەبێــت لەگەڵ ســەردانی دەکات و داوای لێبووردنــی لــێ‬ ‫کوڕەهاورێیەکەی‪ ،‬بەاڵم بەهەموو بونێکییەوە دەکات‪ ،‬فرمێســک بۆ باوکی بەچاوانیدا دێتە‬ ‫دەســتی کوڕەکــەی دەگرێــت و دەیهەوێــت خــوارەوە‪ ،‬باوکی بەخەمێکــی قوڵەوە داوای‬ ‫بەشــدار بێــت لــە ئاهەنگــی هاوســەرگیری لێبووردن لە ئوممەیە دەکات‪.‬‬ ‫ـ لەچــی باوکی ئوممەیــە داوای لێبووردن‬ ‫خوشکە بچکۆلەکەیدا‪ ،‬کەئەویش چیرۆکێکی‬ ‫پڕ لە ئازاری خۆی هەیە لەم فیلمەدا‪ ،‬باوکی دەکات!‬ ‫دوایەمیــن بینــراو هەمــوو بیدەنگییەکان‬ ‫بەپارە کەس و کاری کوڕەکە ڕازی دەکات کە‬ ‫دەشــکێنرێت‪ ،‬برا بچووکەکەی‪ ،‬کە ئوممەیە‬ ‫بیهێنن چونکە سەرەتای دووگیانییەتی‪.‬‬ ‫ئاهەنگی خوشکەکەیبچوکراوەی کۆمەڵگای یارمەتــی دایکــی داوە بــۆ بەخێــو کردنی و‬ ‫ڕۆژهەاڵتییە لەناوجەرگەی ڕۆژئاوادا بەهەموو چەندین جار دایبییەکەی بۆ گۆڕیوەو شــیری‬ ‫دنیابینییەکی کلتوورییەوە‪ ،‬کاتی گەیشــتنی بۆ لەمەمە ناوە‪ ،‬ئیســتا دەســتی دەمانچەی‬ ‫ئوممەیــە بــە ئاهەنگەکــە‪ ،‬لــەدەم و چاوی گرتووە بەرەو ڕووی لەناوەڕاستی شەقامەکەدا‬ ‫ئاهەنــگ گێــڕان دەردەکەوێت کــە ئوممەیە دەوەســتێت‪ ،‬دەیەوێت بیکوژێــت‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫بۆیان چ پرســیارێکی بــێ وەاڵمە‪ ،‬بەاڵم ئەم کارەی پــی ئەنجام نادریت‪ ،‬دەمانچەکەی لێ‬

‫بەردەبێتــەوەو ڕادەکات‪ ،‬مناڵەکەی ئوممەیە‬ ‫دەمانچەکە هەڵدەگرێتەوە دەیەوێت یاری پێ‬ ‫بکات‪ ،‬ئوممەیە فریا دەکەوێت لێی دەسەنێت‪،‬‬ ‫لــە چــاو تروکانێکدا براگەورەکــەی لێ پەیدا‬ ‫دەبێت بە کێردێکەوە‪ ،‬ئەوەی کە لەسەرەتای‬ ‫فیلمەکەوە ترسێکی دروست کردووەو لەکاتی‬ ‫فیلمەکەدا ڕوونادات‪ ،‬ئێســتا کاتــی ڕوودانی‬ ‫هاتــووە‪ ،‬ئەوەش بەکوشــتنی ئوممەیە تەواو‬ ‫نابێــت بەڵکو زۆر لەوە تراجیتــرو پڕ ئازارتر‬ ‫ڕوودەدات‪.‬‬ ‫دەتوانــن ســەیری ترەیلــەری فیلمەکــە‬ ‫بکــەن لــەم لینکەدا بــە ژێر نووســی زمانی‬ ‫ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ )‪WhenWeLeave (Die Fremde‬‬‫‪Trailer with EnglishSubtitles‬‬

‫ئوممەیــە نموونەی ژنێکــی ڕۆژهەاڵتی کە‬ ‫دەبێتــە قوربانــی تەنها لە پێنــاو ئەوەی کە‬ ‫سەربەخۆ بێت و ژیانێکی ئاسایی بژی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خێــزان و کلتوورەکەی لــەم دنیا جەهەنەمی‬ ‫بۆ دادەخەن‪.‬‬ ‫شوێن و جێگای ژیان بۆ ژنێکی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫کاریگەری نییە‪ ،‬بەقەد ئەوەی ناتوانێت ئازاد‬ ‫بێــت لەو دەســەاڵتەی بەســەریدا ســەپاوە‪،‬‬ ‫هەرگیز ناتوانێت موڵکداری جەســتەی خۆی‬ ‫بــکات‪ ،‬جەســتەی هــی خیزانەکەیەتــی کە‬ ‫بەبڕیــاری ئــەوان دەدرێتــە پیاوێــک کە ئەو‬ ‫هەقی ســێکس و تەنانەت ئازاردانیشی هەیە‪،‬‬ ‫زهــن و بیرو ئەقڵیشــی لەنــاو موبەقی ماڵی‬ ‫مێردەکەیدا بەند دەکرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫ویکیپیدیا‬

‫‪http://www.hollywoodreporter.‬‬ ‫‪com/review/when-we-leave-film‬‬‫‪review29301-‬‬

‫یوتوب‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫هەژار عوسامن‬

‫لە ئینگلیزییەوە‬

‫کردوویە بە کوردی‬

‫مێروولەیەکیش‬ ‫‪15‬بۆت دەگەڕێت‬ ‫کورتەچیرۆکی لیدیا دەیڤس‬

‫‪5‬‬

‫‪1‬‬

‫پارە‬

‫هیچی تر دیاری‪ ،‬کارتی بۆنە‪ ،‬پەیوەندیی تەلەفۆنی‪ ،‬خەاڵت‪،‬‬ ‫جلوبەرگ‪ ،‬هاوڕێ‪ ،‬نامە‪ ،‬کتێب‪ ،‬یادگاری‪ ،‬بەچکە پشیلە‪ ،‬گۆڤار‪،‬‬ ‫خــاک‪ ،‬مەکینە‪ ،‬خانوو‪ ،‬ســەرگەرمی‪ ،‬شــەرەف‪ ،‬خەبەری خۆش‪،‬‬ ‫شــێو‪ ،‬خشــڵ و زێڕ‪ ،‬بۆنە و ئاهەنگ‪ ،‬گوڵ یان برووسکەم ناوێ‪.‬‬ ‫من تەنها پارەم دەوێ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫پیاوێکی ڕابردووی ژنێک‬

‫من وادەزانم دایک هێواش هێواش دەڕژێتە پیاوێکەوە‬ ‫کە هیی ڕابردوویەتی و باوک نییە‪ .‬بە خۆم دەڵێم‪ :‬دایک هیچ‬ ‫پێویســت ناکا پەیوەندییەکی ناپەســەند و چەوتی لەگەڵ ئەم‬ ‫پیــاوە ‹›فرانز››ـــدا هەبێ! ‹›فرانز›› کابرایەکــی ئەورووپایییە‪.‬‬ ‫مــن دەڵێــم ئــەو نابێ نالەبارانە ئــەم پیاوە ببینــێ لە کاتێکدا‬ ‫بــاوک لێــرە نییــە و دوورە! بەاڵم ئێســتا من بــە هەقیقەتێکی‬ ‫کــۆن و هەقیقەتێکــی نــوێ ســەرم لێ شــێواوە‪ :‬بــاوک بە تەما‬ ‫نییــە بگەڕێتەوە ماڵ‪ .‬ئەو بــە تەمایە لە ڤێرنۆن هاڵی کەنەدا‬ ‫بمێنێتــەوە‪ .‬هەرچــی دایکیشــە‪ ،‬تەمەنــی چلونۆ ســااڵنە‪ .‬چۆن‬ ‫دەکرێ پەیوەندییەکی ناپەســەند لەگەڵ ژنێکی چلونۆ ســااڵندا‬ ‫ببەســترێ؟ هێشــتایش سەرلێشــێواوییەکەم دەبــێ ئەمــە بــێ‪:‬‬ ‫ئەگەرچی بە جەستە پیرە‪ ،‬قودرەتی ئەو بۆ ناپاکی و خیانەت‬ ‫هێشتا ساز و الوە‪.‬‬

‫سوسی براون دەبێ بچێ بۆ نێو‬ ‫شارۆچکەکە‬

‫ ‬ ‫سوســی براون دەبێ بچێ بۆ نێو شــارۆچکەکە‪ .‬دەبێ بچێ بۆ‬ ‫نێو شــارۆچکەکە بۆ فرۆشــتنی شــتەکانی‪ .‬سوســی براون دوور‬ ‫دوور دەڕوا‪ .‬حەزی لێیە دۆشەكە شاژنانەییەکەی بفرۆشێ‪ .‬ئایا‬ ‫ئێمە دۆشەکە شاژنانەییەکەی ئەومان دەوێ؟ ئایا ئێمە دەوڵەتی‬ ‫عوسمانیی ئەومان دەوێ؟ ئایا ئێمە تڕوتفاقی حەمامی ئەومان‬ ‫دەوێ؟‬ ‫کاتــی ئەوەیــە ماڵئاوایــی لــە سوســی بــراون بکەیــن‪ .‬ئێمــە‬ ‫خۆشییمان لە هاوڕێیەتیی ئەو بینیوە‪.‬‬ ‫ئێمە خۆشیمان لە وانەکانی تێنس لەوەوە وەرگرتووە‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫سیانزەیەمین ژن‬

‫ ‬ ‫لــە شــارۆچکەیەکی دوانزە ژنیدا ســیانزەیەمینیش‬ ‫هەبوو‪ .‬هیچ کەس دانی بە بوون و ژیانی ئەو لەوێدا نەنا‪ ،‬هیچ‬ ‫نامەی بۆ نەهات‪ ،‬کەس قســەی لەبــارەوە نەکرد‪ ،‬کەس هەواڵی‬ ‫نەپرســی‪ ،‬کەس نانی پێ نەفرۆشــت‪ ،‬کــەس هیچی لێ نەکڕی‪،‬‬ ‫کەس ســەرنجی نەدا و الی بەالیدا نەکردەوە‪ ،‬کەس تەقەی لە‬ ‫قاپیــی ماڵەکــەی نەدا؛ باران بەســەر ئەودا نەبــاری‪ ،‬خۆر قەت‬ ‫بەسەر ئەودا پرشنگی نەدا‪ ،‬ڕۆژ قەت الی ئەو ئاوا نەبوو‪ ،‬شەو‬ ‫قــەت دانەهــات؛ حەفتەکان بۆ ئەو تێنەپەڕین‪ ،‬ســاڵەکان خلۆر‬ ‫نەبوونەوە؛ خانووەکەی ژمارەی لێ نەدرابوو‪ ،‬کەس باخەوانیی‬ ‫باخەکــەی نەکرد‪ ،‬ڕێگەکەی پێی تــێ نەخرا‪ ،‬تەختەخەوەکەی‬ ‫کەس لەسەری نەخەوت‪ ،‬خواردنەکانی نەخوران‪ ،‬جلەکانی لەبەر‬ ‫نەکران؛ ئێستایش سەرەڕای ئەو هەموو شتە ژنە بەردەوامە لە‬ ‫خۆشەویستیی بێوەی‬ ‫ژیان لە شــارۆچکەکەدا بەبێ بێزاربوون لەو شتانەی بەسەریدا‬ ‫ژنــە لەگــەڵ پزیشــکی مندااڵنــی کوڕەکەیــدا لــە دێن‪.‬‬ ‫پەیوەندیی خۆشەویســتیدا بــوو‪ .‬بەتەنیا لەو دەرەوەی شــارە‪-‬‬ ‫هەمووان دەیانتوانی تانە و تەشەری شوێن بخەن‪.‬‬ ‫عەشق‬ ‫الیەنێکــی بە تین و تاوی دڵخۆشــکەر لەم خۆشەویســتییەدا‬ ‫هەبــوو‪ .‬هــەر وەتر خۆشەویســتییەکەش بێوەی بــوو‪ .‬پیاوە لە‬ ‫ژنێک کەوتبووە داوی عەشقی پیاوێکەوە کە سااڵنێکی‬ ‫دیوێکــی دیکــەی ســەنگەرێکدا بــوو‪ .‬لەنێــوان پیــاوە و ژنــەدا‪ :‬زۆر لەمەوبــەر مردبوو‪ .‬بۆ ژنەکە بەس نەبوو تەنیا کۆتەکانی‬ ‫منداڵەکە لەسەر مێزی پشکنین‪ ،‬ئۆفیسەکە خۆی‪ ،‬کەلوپەلەکان‪ ،‬پیاوەکە بە فڵچە بشــوا‪ ،‬شووشەی مەرەکەبەکەی بسڕێ‪ ،‬پەنجە‬ ‫ژنی پیاوەکە‪ ،‬پیاوی ژنەکە‪ ،‬بیستۆکی پزیشکیی پیاوەکە‪ ،‬ڕیشی بێنــێ بە شــانەکەی قژیــدا‪ :‬ژنە دەبوو ماڵەکەی لەســەر گۆڕی‬ ‫پیاوەکە‪ ،‬مەمکی ژنەکە‪ ،‬چاویلکەی پیاوەکە‪ ،‬چاویلکەی ژنەکە‪ ،‬پیاوەکە دروست بکا و شەو دوای شەو لە ژێرژەمینە شێدارەکەدا‬ ‫هەر وا بێتەوە زۆر شتی تریش‪.‬‬ ‫لەگەڵیدا دابنیشێ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪9‬‬

‫لە شەمەنەفەردا‬

‫ئێمــە یەکمــان گرتــەوە‪ ،‬ئــەو و مــن‪ ،‬هەرچەنــدە‬ ‫غەریبــەکان‪ ،‬بەرانبەر ئەو دوو ژنەی بەردەممان بێ بڕانەوە و‬ ‫بە دەنگی بەرز لەمبەر بۆ ئەوبەری ڕاڕەوی نێوان دوو ڕیزەکە‬ ‫بۆ یەکتری قسەیان دەکرد‪ .‬ڕەفتاری خراپ‪.‬‬ ‫دواتر لە عانی گەشتەکەدا چاوم وەرگێرایە سەر وی (لەوبەری‬ ‫ڕاڕەوەکە) دەستی لە لووتیدا بوو و چڵمی ڕەقبووی دەردەهێنا‪.‬‬ ‫هەرچی منیشــە‪ ،‬خەریکبووم تەماتەی لەفەکەمم دەچۆڕاندەوە‬ ‫سەر ڕۆژنامەکە‪ .‬خووی خراپ‪.‬‬ ‫من باسی ئەمەم نەدەکرد ئەگەر هاتبایە و ئەوە من بووبایەم‬ ‫کە دەستم بە لووتمدا بکردایە و چڵمی ڕەقبووم دەربهێنایە‪.‬‬ ‫هەمیســان ســەیرم کردەوە و هێشتا هەر دەســتی لە لووتیدا‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫هەرچــی ســەبارەت بە ژنەکانیشــە‪ ،‬ئێســتا ئــەوان پێکەوە و‬ ‫بەتەنیشــت یەکەوە دانیشــتوون و بێدەنــگ دەخوێننەوە‪ ،‬پاک‬ ‫و خاوێــن و ڕێکوپێــک‪ ،‬یەکیان کتێبێک‪ ،‬یەکیان گۆڤارێک‪ .‬هیچ‬ ‫خەتایان نییە و لۆمە ناکرێن‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫مایڵدڕێد و زووڕنا‬

‫دوێنێشــەو مایڵدڕێــد‪ ،‬دراوســێکەم لە نهۆمی‬ ‫خوارەوە‪ ،‬بە زووڕنایەک دەسپەڕی کرد‪ .‬زووڕناکە خیسەخیس و‬ ‫زیقەی دەهات لە قوزیدا‪ .‬مایڵدڕێد نااڵندی‪ .‬دواتر‪ ،‬کە پێم وابوو‬ ‫ئــاوی هاتووەتەوە‪ ،‬دەســتی کرد بە ئاهـــ و ئۆف‪ .‬بە کتێبێکەوە‬ ‫لەمــەڕ هیندســتان لەســەر تەختەخەوەکــەم پاڵکەوتبــووم‪.‬‬ ‫دەمتوانی هەســت بەو خۆشــییەی بکەم کە لە نهۆمی خوارەوە‬ ‫وەک هەڵــم بــەرز دەبوویــەوە بــۆ ژوورەکەم‪ .‬بێ گومان دەشــێ‬ ‫چەند ڕوونکردنەوەیەکی دیکەیش هەبن لەســەر ئەوەی گوێم‬ ‫لێی بوو‪ .‬ڕەنگە ئەوە زووڕنا نەبووبێ بەڵکوو زووڕناژەن بووبێ‬ ‫کە خەریک بووە ژەنیویەتییە مایڵدڕێد‪ .‬یاخود دەشکرێ خەریک‬ ‫بووبێ بە شــتێکی باریک‪ ،‬شتێک وەک زووڕنا‪ ،‬لە تووتکە سەگە‬ ‫تووڕە و تۆسنەکەی دابێ‪.‬‬ ‫ئــەو مایڵدڕێــدەی دەقیژێنی لە خوار منەوە دەژی‪ .‬ســێ ژنی‬ ‫الوی خەڵکــی کۆنێکتیکەتیــش لەســەروو منــەوە دەژین‪ .‬ئینجا‬ ‫لــە نهۆمــی زەوینییــش خانمێکــی پیانــۆژەن هەیــە و چەنــد‬ ‫پانپانۆکێکەرێکیــش لــە قاتــی خــواری خوارەوە‪ .‬من کەســێکی‬ ‫خۆپارێزم‪ ،‬دایکێک‪ ،‬حەزیشم لێیە زوو بچمە نێو تەختەخەو و‬ ‫بخەوم‪-‬بەاڵم چۆن دەکرێ لەم بینایەدا ژیانێکی بێ دەریدیسەری‬ ‫کێشە‬ ‫بژیــم؟ ئێرە مەیانی ئەو قوزانەیە کە گڕیان لێ هەڵدەســتێ و‬ ‫لیپاولیپن لە ئاو‪ :‬ســیانزە قوز و یەک کێر‪ ،‬ئەویش هیی کوڕە‬ ‫(هـ) لەگەڵ (و)وە‪ ،‬بەاڵم بە پارەی (ی) دەژی‪( .‬و) خۆی بچووکەکەم‪.‬‬ ‫پاڵپشــت و کۆڵەکەی (ن)ـــە‪ ،‬کە لەگەڵ منداڵەکەیدا لە ســایەی‬ ‫(ک)ـــەوە دەژی‪( .‬ک) دەیەوێ بڕوا بۆ شــیکاگۆ بەاڵم منداڵەکەی‬ ‫سەگ و من‬ ‫لــە نیو یۆرک لەگــەڵ (ن) دەژی‪( .‬ن) ناتوانێ بڕوا لەبەر ئەوەی‬ ‫پەیوەندیــی هەیە لەگــەڵ (ق)‪ ،‬کە ئەویــش منداڵەکانی لە نیو‬ ‫مێروولەیەکیــش دەتوانــێ بــۆت بگــەڕێ‪،‬‬ ‫یۆرک دەژین‪ ،‬هەرچەندە لەگەڵ (ل)ـــی دایکیاندان‪( .‬ل) پارە لە‬ ‫تەنانــەت دەشــتوانێ بە شــاخە هەســتیارەکانی‬ ‫(ق) وەردەگرێ‪( ،‬ن)ـی ژن پارە لە (و) بۆ خۆی و پارە لە (ک) بۆ زیڕەت پێ بکا‪ .‬بێ گومان‪ ،‬سەگەکەم نازانێ من مرۆڤم‪ ،‬ئەو من‬ ‫منداڵەکانیان وەردەگرێ‪( .‬هـ)ـیش پارە لە (ی) وەردەگرێ‪( .‬هـ) و وەکوو ســەگ دەبینێ‪ ،‬ئەگەرچی من بەســەر پەرژیندا بازبازێن‬ ‫(و) بە یەکەوە منداڵیان نییە‪( .‬ک)ـی پیاو بە دەگمەن منداڵەکەی ناکەم‪ .‬من سەگێکی دڕ و بەهێزم‪ .‬بەاڵم کە بەتەنیا بە ڕێگەدا‬ ‫دەبینێ بەاڵم هەموو شــتێکی بۆ دەستەبەر کردووە‪( .‬ق) لەگەڵ دەڕۆم دەمــم داناپچــڕم و حانکەحانک ناکەم‪ .‬تەنانەت لە ڕۆژە‬ ‫منداڵی (ن) دەژی بەاڵم هیچی بۆ دەستەبەر نەکردووە‪.‬‬ ‫گەرمەکانیشدا‪ ،‬نایەڵم زمانم لە زارم دەربێ‪ .‬بەاڵم بە سەگەکە‬

‫‪7‬‬

‫‪4‬‬

‫دایکەکە‬

‫کچەکــە چیرۆکێکــی نووســی‪ .‬دایکی گوتــی ‹›بەاڵم‬ ‫چەند باشتر دەبوو ئەگەر ڕۆمانێکت نووسیبا‪ ››.‬کچەکە ماڵێکی‬ ‫مندااڵنەی دروست کرد‪ .‬دایکی گوتی ‹›بەاڵم چەند باشتر دەبوو‬ ‫ئەگــەر ماڵێکــی ڕاســتیبایا‪ ››.‬کچەکــە ســەرینێکی چکۆلەی بۆ‬ ‫باوکی دروســت کرد‪ .‬دایکی گوتی ‹›بەاڵم نابێ ســەرین و بالیف‬ ‫تۆزێ ڕاســتیتر بن؟›› کچەکە لــە باخچەکەدا چاڵێکی چکۆلەی‬ ‫هەڵکەند‪ .‬دایکی گوتی ‹›بەاڵم چەند باشتر دەبوو ئەگەڵ ئەگەر‬ ‫چاڵێکی گەورەت هەڵکەندبا‪ ››.‬کچەکە چاڵێکی گەورەی هەڵکەند‬ ‫و چوو لەنێویدا خەوت‪ .‬دایکی گوتی ‹›چەند باشترە ئەگەر تا‬ ‫هەتایە خەوتبیت‪››.‬‬

‫‪8‬‬

‫‪11‬‬

‫‪12‬‬

‫یادداشتەکان لە کاتی‬ ‫قسەکردنێکی تەلەفۆنیی‬ ‫دوورودرێژ لەگەڵ دایک‬

‫ ‬ ‫بۆ هاوین ‪ -‬پێویستی بە‬ ‫عەزییەکی قەشەنگ هەیە – کەتان‬ ‫کەتان ناتەک‬ ‫کەنات‬ ‫تانەک‬ ‫تاکەن‬ ‫تاکنە تاکنە‬ ‫کەتنا‬ ‫کەنتا‬

‫‪13‬‬

‫لە خانوویەکی گەمارۆدراودا ‬

‫لــە خانوویەکی گەمــارۆدراودا پیاوێک و‬ ‫ژنێــک دەژیــان‪ .‬لەو شــوێنەی موبەقەکەوە کــە پیاوەکە و‬ ‫ژنەکە دەســتەوئەژنۆ دانیشــتبوون چەند دەنگێکی وەکوو‬ ‫تەقینــەوەی چکۆلەیــان گــوێ لێ بوو‪ .‬ژنەکە گوتــی ‹›با‪››.‬‬ ‫پیاوەکــە گوتــی ‹›ڕاوچییــەکان‪ ››.‬ژنەکە گوتــی ‹›باران‪››.‬‬ ‫پیاوەکە گوتی ‹›ســوپا‪ ››.‬ژنەکە ویســتی بچێتەوە ماڵەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو هەر لە ماڵەوە بوو‪ ،‬لەوێڕا لە ناوەڕاستی شارێکدا‬ ‫لە خانوویەکی گەمارۆدراودا‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫دوو سەرخۆش‬

‫ژنە ســەرخۆش بــوو کە نانــی ئێوارەی‬ ‫لێنا‪ ،‬بۆیە هەموو خواردنەکەی سووتاند‪ .‬پیاوە سەرخۆش‬ ‫بوو کە نانی خوارد‪ ،‬هەر گوێشی نەدایە‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫شتە ونبووەکان‬

‫شــتەکان ون بــوون‪ ،‬بــەاڵم ونیــش‬ ‫نەبــوون بەڵکــوو لــە شــوێنێکی تری ئــەم جیهانــەدان‪.‬‬ ‫زۆربــەی زۆریــان شــتی چکۆلــەن‪ ،‬ئەگەرچــی دوانیــان‬ ‫گەورەترن‪ ،‬یەکیان قاپووتێک و یەکیشــیان سەگێک‪ .‬لە‬ ‫شــتە چکۆلەکانیــش‪ ،‬یەک ئاڵقەیەکــی دیاریکراو‪ ،‬یەک‬ ‫قۆپچەیەکی دیاریکراو‪ .‬ئەوان لە من و ئەو شوێنەی لێیم‬ ‫ون بــوون‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا تــەواو لەناو نەچوون‪.‬‬ ‫ئەوان لە شــوێنێکی ترن‪ ،‬لەوێ الی کەســێکی ترن‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫وابێ‪ .‬بەاڵم ئەگەر الی کەسێکی تر نەبن‪ ،‬ئاڵقەکە‪ ،‬هێشتا‪،‬‬ ‫لــە خــۆی ون نەبوونــە‪ ،‬بەڵکوو لەوێیە‪ ،‬تەنیا لەو شــوێنە‬ ‫نییە کە منی لێم‪ ،‬قۆپچەکەش‪ ،‬لەوێیە‪ ،‬هێشتا‪ ،‬تەنیا لەو‬ ‫شوێنە نییە کە منی لێم‪.‬‬

‫دەوەڕم‪›‹ :‬نەو! نەو!››‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )311‬دوشەممە ‪201٦/9/19‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪311‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )311‬دوشەممە ‪2016/9/19‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫یەکمەگرن!‬ ‫ئیسالمییەكان لەنێوان پرۆژەی یەكگرتن‌و كاری هاوبەشی سیاسیدا‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬

‫باس‌و خواسی یەكگرتنی ئیسالمییەكانی‬ ‫كوردستان دوای رێكەوتننامەی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كــوردســتــان‌و بــزوتــنــەوەی‬ ‫گۆڕان تۆزێك گەرمتر لەجاران‌و ئەمجارە‬ ‫بــەگــوشــاری خــــوارەوە گەیشتۆتە نێو‬ ‫ســەركــردایــەت ـی‌و پــاش ئــێــوارە خوانی‬ ‫بەربانگەكەی ســەالحــەدیــن بەهادینی‬ ‫ئەمینداری یەكگرتوو لەمانگی رەمەزان‪.‬‬ ‫هاوكات بەهۆی كەفو كوڵی كەشی ئیمانیی‬ ‫مانگی پیرۆزی رەمەزانەوە وەخۆ كەوتن‌و‬ ‫لەئێستادا دوو لیژنە لەئاستی سەركردایەتی‬ ‫پێكهاتووە بۆ ئاڵوگۆڕ‌و تاتوێكردنی دیدو‬ ‫بۆچوونی هەر سێ الیەنەكە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫جێی سەرنجە جیاوازی تێڕوانینی هەر‬ ‫سێ الیەنەكەیە‪ ،‬لــەوەش ئیشكال تر‬ ‫ناكۆكیی فیكری‌و سیاسیی نێوان هەندێ‬ ‫لەو الیەنانەیە پێكەوە‪ ،‬سەرباری رێگرە‬ ‫دەرونییەكان‪ ،‬بەجۆرێك لەسەر زاری‬ ‫ئەندامانی سەركردایەتی خۆیانەوە ئاماژە‬ ‫بەو جیاوازییە دراوە‪ ،‬كەهەندێكیان لەگەڵ‬ ‫یەكگرتن‌و بەشێكی دیكەیان لەگەڵ‬ ‫پێكهێنانی بەرەی هاوبەشن‪.‬‬ ‫لــەراســتــیــدا هــۆشــیــاریــی ئەندامانی‬ ‫خــوارەوەی ئیسالمییەكان زۆر لەپێشتر‌و‬ ‫بەرزترە لەهۆشیاریی سەركردایەتییەكەیان‪،‬‬ ‫ئــەگــەر ســۆزی ئاینیش پــاڵــنــەری ئەو‬ ‫هۆشیارییە بێ‪ ،‬دیسان هەر لەتێگەیشتن‌و‬ ‫دركی سەركردایەتییەكەیان لەپێشترە‪.‬‬ ‫دەش ــێ ئــامــاژە ب ــەوە بکەین دەمێكە‬ ‫ئیسالمییەكانی كوردستان لەپەراوێزی‬

‫گۆڕەپانی سیاسیدان‪ ،‬پەراوێزبوون مانای‬ ‫ئەوە نییە‪ ،‬كە لەپەرلەمان‌و حكومەتدا‬ ‫نین‪ ،‬پەراوێزكەوتن مانای ئەوە نییە كە‬ ‫بوونیان نییە‪ ،‬پەراوێزبوون لەگۆڕەپانی‬ ‫سیاسیدا ئــەوەیــە‪ ،‬كە دوایین هێز بی‬ ‫درك بەهەستیاری قۆناغەكە بكەی‪،‬‬ ‫پەراوێزبوون ئەو ساتەوەختەیە كە لە‬ ‫هەڵبژرادنەكانی ‪ 2005‬ەوە‌و پاش چەند‬ ‫هەڵبژاردنێك نەتوانی نــەك بەتەنها‬ ‫هێزێك بەڵكو بە سێ هێز ببیتە هێزی‬ ‫یەكالكەرەوە‌و فراكسیۆنێك لەپێكهێنانی‬ ‫كابینەی حكومیدا‌و نەتوانی بەمانای وشە‬ ‫بەشداربی لەحكومەتدا‪.‬‬ ‫جیاوازیی بیروبۆچوون‌و ناكۆكی‬ ‫سیاسیی وەك لەمپەر‬ ‫دەشێ ئەو پرسیارە پێشوەخت بكەین‪،‬‬ ‫ئاخۆ ئیسالمییەكان دەتوانن جارێ پێكەوە‬ ‫كاربكەن‪ ،‬تا باسی یەكگرتن بكرێ؟ ئایا‬ ‫ئەگەر دەتوانن بۆ تائێستا نەیانكردووە؟‬ ‫یاخود رێگرەكانی ئەو كاركردنە هاوبەشە‬ ‫چییە؟ ئایا لەمپەری كەسیی‌و دەروونییە یان‬ ‫بابەتیی؟ هەروەك پرسیاری ئیحراجكەر بۆ‬ ‫ئیسالمییەكان ئەوەیە ئێوە دەتوانن لەگەڵ‬ ‫زەحمەتكێشان‌و سۆسیالیست بە لیستی‬ ‫بەهاوبەش بەشداری هەڵبژاردن بكەن‪،‬‬ ‫ئەی خێرە ناتوانن سێ حزبی ئیسالمی‬ ‫یان النیكەم دوو حزبی ئیسالمی پێكەوە‬ ‫لەلیستێكدا بچنە كێبڕكێی هەڵبژاردنەوە؟‬ ‫لەراستیدا ئیسالمییەكان وەاڵمیان بۆ ئەم‬ ‫پرسیارە پێنییە‪ ،‬جگە لەئیحراجبوون‬ ‫لەئاستی ئەندامانی خــوارەوە‌و هــەوادارو‬ ‫الیەنگرانیان‪ .‬سەرباری ئەوەی ئەوەندە‬ ‫ناكۆكییە سیاسییەكان‌و هێندە جیاوازییە‬ ‫فیكرییەكان قوڵن‪ ،‬كاریگەری كردۆتە‬ ‫سەر ئەوەی پانتاییەكانی نزیكبوونەوەكە‬ ‫كەمتر بكەنەوە‪ ،‬تەنها بەسەرنجدانێكی‬ ‫سۆسیال میدیا‌و ئەكاونت‌و پەیجەكان‪،‬‬ ‫كە هی ئیسالمییەكان‌و ئــەوان ئەیبەن‬ ‫بەڕێوە لەكاتی رەخنەگرتن‌و رووداوێكدا‬ ‫چــۆن سەنگەر لەیەك دەگـــرن‪ ،‬بڕوانە‬ ‫چەند توند پەالماری یەكدی دەدەن! ئەمە‬ ‫نموونەیەكی بچووكە لەچاو جیاوازییە‬

‫قوڵە فیكری‌و سیاسیەكان‪.‬‬ ‫زۆر دوور نەڕۆین لەئیستادا رێگری‬ ‫سەرەكی ئەوەیە‪ ،‬كەكۆمەڵ پێی باشە‬ ‫جارێ ئەو پرۆژەیە تەنها لەنێوان كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوودا بێت‪ ،‬بەمەش بێت بزوتنەوە‬ ‫كە خاوەنی پــرۆژەكــە بــوو‪ ،‬چەند جار‬ ‫پێشنیازیكرد‪ ،‬دەستبەدەر دەكــرێ لەم‬ ‫نێوانەدا‪ ،‬چونكە كۆمەڵ لەئاكامی ناكۆكی‬ ‫نێو بزوتنەوەی یەكبوون دروستبووە‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ سەركردایەتی ئێستای بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی كاتی خۆی ناكۆك بوون‪ ،‬هەروەك‬ ‫بەشێكی سەرەكی هۆكارو پاساوی كۆمەڵ‬ ‫لەالیەكیترەوە ئــەوەیــە‪ ،‬كە بزوتنەوە‬ ‫بەبچووك دەبینێ لــەرووی سیاسییەوە‌و‬ ‫ئامادەنییە خۆی بۆ بچووك بكاتەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ناكۆكییە سیاسییە مێژووییەكان رێگری‬ ‫سەرەكین‪ .‬هــەروەك وادەبینرێ كۆمەڵ‬ ‫زیاتر مەیلی بەالی یەكگرتندایە لەگەڵ‬ ‫یەكگرتوو‪ .‬لەالیەكیترەوە یەكگرتوو لەگەڵ‬ ‫پــرۆژەی پێكهێنانی بــەرەی هاوبەشدایە‬ ‫لەنێوان هەر سێ الیەنە ئیسالمییەكە‌و‬ ‫بەهەمان شێوەش بزوتنەوە كێشەی نییە‬ ‫یەكگرتن بێت یاخود بــەرەی هاوبەش‪.‬‬ ‫بۆیە لەم نێوانەشدا یەكگرتنی كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوو مومكین نییە‪ ،‬چونكە راستە‬ ‫هـــەردووال دوو حزبی ئیسالمین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لــەبــنــەڕەتــدا ســەر بـــەدوو قوتابخانەی‬ ‫فیكری ئیسالمی جــیــان‪ ،‬یەكگرتوو‬ ‫بەفیكرو بانگەواز دەچێتەوە سەر ئیخوان‬ ‫موسلیمین‌و كۆمەڵیش قوتابخانەیەكی‬ ‫جیهادی شۆڕشگێڕ مەشرەب‪ ،‬هەروەك‬ ‫مەحاڵە یەكیش بــگــرن‪ ،‬نــە ئــەنــدام‌و‬ ‫كادیرێكی یەكگرتوو بەو نەهجە سیاسیی‌و‬ ‫عەقیدەیی‌و فیكرییەی كۆمەڵ پەروەردە‬ ‫ببێت‌و نە ئەندامانی كۆمەڵیش دەچنە‬ ‫ژێر باری نەهجی ئیخوانیی یەكگرتووەوە‪.‬‬ ‫ئەمە سادەترین جیاوازی بوو بۆیە پرۆژەی‬ ‫یەكگرتن پرۆژەیەكی فاشیلە وەك پرۆژە‬ ‫شكستخواردووە بێ زەمینە بابەتیی‌و‬ ‫واقیعییەكەی نێوان بزوتنەوە‌و نەهزە‬ ‫كاتی خۆی هەرچەندە هەردووال لەرووی‬ ‫بانگخواز‌و فیكرو عەقیدەوە زۆر نزیك‬ ‫بــوون لەیەك‌و تــاڕادەیــەك لەسەر یەك‬

‫هێڵی ئیسالمیی بــوون‪ ،‬كەتائێستاش‬ ‫ئاسەوارەكانی ماون‌و كاریگەریان هەیە‪.‬‬ ‫بــالــەوەش بگەڕێین كە دەیــان كادیر‌و‬ ‫سەركردایەتی‌و مەكتەب سیاسیی هەیە‬ ‫لەبەر الیەنە دەرونیی‌و كەسییەكان پێی‬ ‫خۆش نییە‪ ،‬رەنگە بوترێ ئەمە وانییە‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتی خۆشی لەیەكگرتنی بزوتنەوە‌و‬ ‫نەهزەدا حساب بۆ ئەمە نەكرابوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫چەندین كادیر‌و سەركردایەتی‪ ،‬كە بەهەند‬ ‫وەرنەگیرابوون دەستیان لەكاركێشایەوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەوەی دەمێنێتەوە قسەی لەسەر‬ ‫بكرێ پرۆژەی كاری هاوبەشە‪.‬‬ ‫ئایندەی ئەگەری كاری هاوبەشی نێوان‬ ‫ئیسالمییەكان‬ ‫خاڵێكی گرنگ تائێستا باسی لێوە‬ ‫ناكرێ لەمەسەلەی بابەتی یەكگرتن‌و‬ ‫كاری هاوبەشی نێوان ئیسالمییەكاندا‪ ،‬كە‬ ‫بەبڕوای ئێمە ئەویش رێگرە‌و كاریگەریی‬ ‫هەیە‪ ،‬مەسەلەی ئەو جۆرە جەمسەرگیریی‌و‬ ‫دابەشبوونە ناڕاستەوخۆ‌و سەرەتاییە‪ ،‬كە‬ ‫لەكوردستان‌و پاش پەكخستنی پەرلەمان‌و‬ ‫رێكەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان هاتۆتە‬ ‫ئاراوە‪ ،‬ئێمە باوەڕمان وایە لەداهاتووشدا‬ ‫ئەمە بەربەست نەك بۆ یەكگرتن ئەگەر‬ ‫بێتەئاراوە‪ ،‬بەڵكو بۆ پـــرۆژەی كاری‬ ‫هاوبەشیش دروست دەكات بەئەندازەی‬ ‫بـــەرەو پێشچوونی رووداو‌و پێشهاتە‬ ‫سیاسییەكان‪ .‬روونتر بدوێین بەحوكمی‬ ‫نزیكی هێڵی بانگەواز‌و فیكری یەكگرتوو‬ ‫لەئیخوان‌و ئاكەپەی توركیا‌و سوننەی‬ ‫جیهانی ئیسالمی‪ ،‬بەتایبەت كە لەئێستادا‬ ‫د‪.‬عــەلــی قــەرەداغــی وەك ئیخوانێكی‬ ‫كــورد رابــەرایــەتــی گــوتــارە ئیسالمییە‬ ‫سووننەگەراکە لەچوارچێوەی پۆستی‬ ‫یەكێتی جیهانی زانایانی مسوڵماندا‬ ‫دەكــات‪ ،‬یەكگرتوو لەچوارچێوەی ئەو‬ ‫هێڵەدایە بەناسنامەی كوردستانییەوە‪،‬‬ ‫لەهەمان هێڵیشدا وەك پرۆژەی سیاسیی‬ ‫پارتی دیموكراتی كورستانیش بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەروەها بوونی قاعیدەی حزبی‌و‬ ‫ســەركــردایــەتــی یەكگرتوو لەناوچەی‬ ‫بادینان‌و ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی پارتی‬

‫دیموكراتی كوردستان دیسان یەكێكیتر‬ ‫لەو پاڵنەرانەیە‪ ،‬كە لەئاستە سیاسییە‬ ‫ناوچەییەكەدا پارتی‌و یەكگرتوو پێكەوە‬ ‫كۆبكاتەوە بەچاوپۆشین لــەو پرتە‌و‬ ‫بۆڵە‌و رەخنە گرتنەی ناوچەی سلێمانی‬ ‫یەكگرتوو لــەپــارتـی‌و سیاسەتەكانی‪.‬‬ ‫ئەگەر لەم نێوەندەدا تەنها دوو نموونە‬ ‫وەبیر بێنینەوە راستی ئەم بۆچوونەمان‬ ‫ال روون دەبێتەوە‪ ،‬یەكەم دابەشبوونی‬ ‫پارلەمانتارانی یەكگرتوو لەدانیشتی‬ ‫دووەمی پەرلەمان لەرۆژی ‪19‬ی ئابی ‪2015‬‬ ‫بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‌و تایبەت بەپۆستەكەی مەسعود‬ ‫بارزانی‪ ،‬بەجۆرێك رێك فیفتی بەفیفتی‬ ‫یەكگرتوو لەالیەك ناوچەیی (بادینان)‌و‬ ‫لەالیەكیترەوە هەرێمیی(قەتەر‪ ،‬توركیا‪،‬‬ ‫پــارتــی‪ ،‬هێڵی واڵتــانــی ســونــنــەگــەرا)‬ ‫دابەشبوو‪( ،‬بەتایبەت پاش هاتنەوەی‬ ‫د‪.‬عەلی قەرەداخی لەقەتەرەوە‌و بینینی‬ ‫مەسعود بارزانی‌و لێدوانە میدیاییەكانی‌و‬ ‫بەئاشكرا پشتیوانی لەمانەوەی بارزانی‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم بەشێوازێكی دیپلۆماسیانە)‪،‬‬ ‫دانیشتنەكە پەكخرا‌و پــرۆژە یاساكەش‬ ‫یەكالیی نەبۆوە‪ ،‬ئیتر ئەوەی ئایا یەكگرتوو‬ ‫بەرپرسیار بوو یان نا ئەوە بابەتێكی ترەو‬ ‫پێویستی بەشیكردنەوە‌و ئەرگومێنتی دیكە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە ئێرە جێگەی باسكردنی نییە‪.‬‬ ‫بۆیە لەرابردووشدا بەپێی هەندێ زانیاری‬ ‫لەكاتی سەرهەڵدانی ناكۆكی نێوان پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان لەمەسەلەی ئــەدای حكومەت‌و‬ ‫رەخنەگرتن تەرحی پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫زۆرینە كرا لەگەڵ هەوڵەكانی پارتی تا‬ ‫ئەمدواییەش بۆ دوورخستنەوەی یەكێتی‬ ‫لەگۆڕان‌و دیسان پێكهێنانی حكومەتی‬ ‫هــاوبــەش وەك جـــاران‪ ،‬بــەاڵم رووداوو‬ ‫پێشهاتە جیهانیی‌و هەرێمییەكان ئەو‬ ‫هەواڵنەیان بێئاكام كرد‪ .‬بۆیە بۆچوونمان‬ ‫وایــە ئەم دابەشبوون‌و جەمسەرگیرییە‬ ‫نوێیە‪ ،‬كە لەئێستادا وردە وردە شكڵگیر‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەجۆرێك یەكێتی‌و گۆڕان لەالیەك‌و‬ ‫پارتی‌و سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان‌و ئەو‬ ‫پارتانەی تر‪ ،‬كە لەهەولێرن‪ ،‬بەم باڵەشەوە‬ ‫كە ناویان لەخۆیان ناوە (ناوەندی بڕیار)‬

‫لەناو یەكێتی‌و پێشبینی دەكــرێ وەك‬ ‫لەراگەیەنراوەكەی خۆشیاندا ناڕاستەوخۆ‬ ‫ئاماژەی پێدراوە لەپارتییەوە نزیك بن‬ ‫لــەداهــاتــوودا ئەگەر هــەر جموجوڵێكی‬ ‫تر بكەن بەئاراستەی جیابوونەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەگەری كاری هاوبەشی ئیسالمییەكان‬ ‫لەنێوان هەر سێ الیەنەكەدا بێت یان ئەگەر‬ ‫تەنانەت لەنێوان كۆمەڵ‌و یەكگرتووشدا‬ ‫بێتە ئاراوە لەم جەمسەرگیرییە بێبەش‬ ‫نابێت‪ ،‬بەتایبەت كۆمەڵیش بەحوكمی‬ ‫نزیكی لەئێرانەوە‌و نزیكی لەتێڕوانینی‬ ‫سیاسیی یەكێتی‌و گۆڕان لەهەندی بابەتی‬ ‫گەورەی وەك سەرۆكایەتی هەرێم‌و گۆڕینی‬ ‫سیستەمی سەرۆكایەتی بۆ پارلەمانیی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئــەوەی دەمێنێتەوە ئەوەیە ئاخۆ‬ ‫تاچەند ئیسالمییەكان دەتوانن بەربەستە‬ ‫خودی‌و دەرونیی‌و بابەتییەكان تێپەڕێنن‬ ‫بەرەو پێكهێنانی بەرەیەكی هاوبەش‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫جیاوازییەكانی نێوان كۆمەڵ‌و یەكگرتوو‬ ‫لەالیەك‌و ناكۆكییەكانی نێوان بزوتنەوە‌و‬ ‫كۆمەڵ لەالیەكیترەوە رێگە بەم پرۆژەیە‬ ‫دەدا یان نا؟ ئایا ئەندامان‌و الیەنگرانی‬ ‫ئیسالمییەكان كە چەندین ساڵە خەون‬ ‫بەپرۆژەی كاری هاوبەشەوە دەبینن بەم‬ ‫خەونەیان شاد دەبنەوە‪ ،‬یان ناهۆشیاریی‬ ‫سەركردایەتییەكەیان ئەم خەونەش لەم‬ ‫قۆناغە هەستیارەدا لەگۆڕ دەنێت؟ چونكە‬ ‫وەك پێشتریش ئاماژەی پێدرا بەحوكمی‬ ‫دەستبەسەراگرتنی پۆستە سیاسییە‬ ‫بااڵكان‌و مانەوەی دەمو چاوە كۆنەكان‬ ‫لەناوەندەكانی بڕیارسازی ئیسالمییەكاندا‬ ‫هــۆكــاری ســەرەكــی نەبوونی هۆشیاری‬ ‫سیاسییە بۆ درك كــردن بەهەستیاری‬ ‫قۆناغەكە‪ ،‬بەجۆرێك ئەوەندە لەبورجی‬ ‫عاجییەوە دەڕواننە خــوارەوەی خۆیان‌و‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیی باشووری كوردستان‬ ‫كە هێزو الیەنی چەپ‌و نەتەوەیی نەماوە‬ ‫لەیەك نزیك نەبنەوە‪ ،‬ئینجا پاش گشتی‬ ‫تازە بەتازە‌و بەكاوەخۆ وەخەبەر دێن‪،‬‬ ‫بــەاڵم چــۆن وەخەبەرهاتنێك‪ ،‬كــە نە‬ ‫لەئاستی گرنگی قۆناغەكەدایە‪ ،‬وە نە‬ ‫لەئاستی حەماسەت‌و سۆزی ئاینی ئەندام‌و‬ ‫الیەنگرەكانیشیاندایە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )311‬دوشەممە ‪201٦/9/19‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫لــە بــەشــی پــێــشــودا بــەشــێــکــمــان لە‬ ‫«بەڵگەی یــەکــەم»ی لێکۆڵینەوەکەی‬ ‫پزیشکی موسوڵمانی ئەمەریکایی (ت‪.‬‬ ‫ۆ‪ .‬شانەڤاس) ساخ کــردەوە‪ ،‬کە دەڵێت‬ ‫دەنگ‌وباسی مارەکردنی عائیشە لە ‪٦‬‬ ‫یان ‪ ٧‬ساڵیدا و کردنی بە بوک لە ‪٩‬‬ ‫ساڵیدا تەنها لە پێنج ڕێگەوە هاتوە کە‬ ‫هەمویان دەچنەوە سەر (هیشام‌ی کوڕی‬ ‫عوڕوە) و ئەویش لە (عوڕوە)ی باوکیەوە‬ ‫و ئەمیش لەسەر زاری عائیشە خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئیتر گوایە‪ :‬تەنها و تەنها هیشام‌ی ناوبراو‬ ‫ئەو هەواڵەی گێڕاوەتەوە‪ ،‬و هیچ کەسێک‬ ‫لە مەدینە ئەم قسەیەی نەگێڕاوەتەوە‪ ،‬و‬ ‫هیشام بۆ خۆیشی هەتا لە مەدینە بوە؛‬ ‫ئەمەی نەگێڕاوەتەوە‪ ،‬بۆیە «سەنەد»ی‬ ‫گێڕانەوەی قسەکە لە هیشامەوە هیچیان‬ ‫مەدینەیی نین بەڵکو هەمویان عێراقی‬ ‫(کــوفــەیــی‪ ،‬بــەص��ـڕەیــی)ـــن‪ ،‬و بەپێی‬ ‫ئەمەش کەواتە ســەرچــاوەی چیرۆکەکە‬ ‫لە عێراقیەکانەوەیە‪ ،‬چونکە هیشام کە‬ ‫مەدینە بەجێ‌دەهێڵێت و دەچێتە کوفە؛‬ ‫ئینجا ئەو قسەوباسە سەرهەڵ‌دەدات!(‪)١‬‬ ‫(کە ئەم بیانوهێنانەوەیە دواتر ئیسالم‬ ‫بەحیری و جەمال ئەل‪-‬بەننا و ئەوانی‬ ‫تریش دوبـــارەی دەکــەنــەوە!)‪ ،‬و گوایە‬ ‫هاتنی دەنگ‌وباسەکە بەم ڕێگە تەنهایە‬ ‫جێی گومانە لە متمانەکەی‪ ..‬کە ڕونمان‬ ‫کــردەوە قسەوباسەکە لە چەند ڕێگە و‬ ‫چەند کەسی تریشەوە و بە «سەنەد»ی‬ ‫متمانەدار گێڕراوەتەوە‪ ،‬و باسی ئەو پێنج‬ ‫ڕێگەیە لەوەوە هاتوە کە گێڕانەوەکە لە‬ ‫«صه‌حیح»ی (بــوخــاری)ـــدا لە پێنج‬ ‫ڕێگەوەوە و لە پێنج جێگەدا هاتوە!‬ ‫ڕاســتــە گێڕانەوەکە لــە (هیشام)ـەوە‬ ‫و ئەمیش لە (عــــوڕوە)ی باوکیەوە و‬ ‫ئەمیش لە (عائیشە)ی پوریەوە؛ باڵوترین‬ ‫گێڕانەوەیە لە تۆمارنامەکانی «حەدیث»ـدا‬ ‫و (بوخاری) هەر ئەم ڕێگەیەی هێناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هاتنی هەمان قسەوباس لە چەند‬ ‫ڕێگەی ترەوە‪ ،‬وەکو (عەبدوڵاڵی کوڕی‬ ‫مەسعود) (‪ ٣٢-‬ك‪( ،).‬عەبدوڵاڵی کوڕی‬ ‫‌صه‌فوان) (‪ ٧٣-‬ك‪( ،).‬ئەل‪-‬ئەسوەد)‬ ‫(‪ ٧٥-‬ك‪( ،).‬ئەبو سەلەمە) (‪ ٩٤-‬ك‪،).‬‬ ‫(یەحیای کوڕی عەبدوڕڕەحمانی کوڕی‬ ‫حاطيب) (‪ ١٠٤-‬ك‪( ،).‬ئەلقاسیمی کوڕی‬ ‫موحەممەدی کوڕی ئەبو بەکر) (‪١٠٧-‬‬ ‫ك‪( ،).‬ئیبن ئەبی مولەیکە) (‪ ١١٧-‬ك‪،).‬‬ ‫(یەزیدی کــوڕی جابیر) (‪ ١٣٤-‬ك‪..).‬‬ ‫ئەمانە هەمویان لە عائیشە خۆیەوە‪،‬‬ ‫هــەروەهــا لــە ڕێــگــەی (ئ ــەل‪-‬زوه ــری)ی‬ ‫مەدینەیی‪-‬شامییشەوە لە عوڕوە خۆیەوە‬ ‫هاتوە؛ هەمو ئەمانە دەیسەلمێنن کە‬ ‫ئەم دەنگ‌وباسە هەر لە مەدینە و پێش‬ ‫هاتنی هیشام بۆ کوفە هەبوە‪ .‬بۆیە هەتا‬ ‫ئەگەر گێڕانەوەکەی هیشام بەتەواوی‬ ‫نادیدە بگرین؛ هێشتا بەڵگەی تەواو لە‬ ‫گێڕانەوەکانەوە لەسەر قسەوباسەکە لەبەر‬ ‫دەستە‪.‬‬ ‫ئینجا لێرەوە دێینە سەر‪:‬‬ ‫هەڵسەنگاندنی تەواوکاریی‬ ‫بەڵگەی یەکەمی شانەڤاس‬ ‫(شانەڤاس) لە ڕێگەی «تهذيب التهذيب»ى‬ ‫(عەسقەالنی)ـەوە وتەیەکی گەورەزانایەکی‬ ‫حەدیث دەگوازێتەوە کە (یەعقوب‌ی کوڕی‬ ‫شەیبە)یە (‪ ٢٦٢-‬ك‪[ ).‬نــەک «یاقبی‬ ‫کوڕی شەیبا» وەکو (س‪ .‬ناوخۆش) لەبەر‬ ‫ئینگلیزیەکەدا وای نوسیوەتەوە!]‪ ،‬کە‬ ‫وتویەتی‪ :‬هیشام لە گێڕانەوەدا متمانەدار‬ ‫و قایمە‪ ،‬و هیچ ڕەخنەیەکی لەسەر نیە‬ ‫لە گێڕانەوەدا تەنها ئەوەندە نەبێت کاتێک‬ ‫چوەتە عێراق (کوفە‪)..‬؛ لە گێڕانەوەدا لە‬ ‫باوکیەوە هەندێک شلگیریی کردوە‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫الی خەڵکی شارەکەی خۆی (مەدینە) جێی‬ ‫ڕەخنە بوە‪ .‬ئینجا (عەسقەالنی) دەڵێت‪:‬‬

‫ئەم شلگیری و ئاسانگیریەی هیشام لەالی‬ ‫عێراقیەکان ـ کە خۆی پێشتر هەر ئەوەی‬ ‫لە باوکی دەگێڕایەوە کە خۆی لێی بیستبو‬ ‫ـ ئەمە بو کە شتی وا کە لە خەڵکانی‬ ‫تری بیستوە لە باوکیەوە گێڕاویانەتەوە‬ ‫ئەم بەبێ ناوهێنانی ئەو خەڵکانەی تر‬ ‫لە باوکی دەگێڕایەوە(‪( )٢‬بەبێ ئەوەی‬ ‫بڵێت لە باوکمم بیستوە‪ ،‬بەڵکو دەیوت‪:‬‬ ‫«لە باوکمەوە» یان «باوکم وتویەتی»)‪،‬‬ ‫کە ئەمە جۆرێکە لە «إرس���ال»‪ ،‬یانی‬ ‫هەندێک لە گێڕانەوەکانی لە باوکیەوە لە‬ ‫ڕێگەی کەسانی تــرەوە پێی گەیشتبون‬ ‫بەاڵم ئەم ڕاستەوخۆ دەیدایە پاڵ باوکی بە‬ ‫شێوازی «لە‪«( »..‬عن‪ ،)»..‬کە ئەمەش‬ ‫بەڕواڵەت ئەو گومانە دروست دەکات کە لە‬ ‫خۆیی بیستوە‪ ،‬چونکە شێوازی «عن‪»..‬‬ ‫بەڕواڵەت بیستن دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫هەروەها شانەڤاس بەخێرایی ئاماژە دەکات‬ ‫بۆ وتەیەکی تر کە لە هەمان «تهذيب‬ ‫التهذيب»ـدا گــوازراوەتــەوە‪ ،‬کە وتەی‬ ‫(عەبدوڕڕەحمان ئیبن خیڕاش) (‪٢٨٣-‬‬ ‫ك‪).‬ـــە‪ ،‬کە وتویەتی‪ :‬ئیمام مالیک لە‬ ‫هیشام ڕازی نەبو [یانی گێڕانەوەی ئەوەی‬ ‫پەسەند نەدەکرد]‪ ،‬پێم گەیشتوە کە مالیك‬ ‫داخی گێڕانەوەی «حەدیث» بۆ عێراقیەکان‬ ‫لەالیەن هیشامەوە لە هیشام هەبو‪ ،‬ئەوەش‬ ‫چونکە سێ جــار هاتبوە کوفە‪ :‬جاری‬ ‫یەکەمی هاتنی کە حەدیثی دەگێڕایەوە؛‬ ‫دەی‌وت‪ :‬باوکم قسەی بۆ کردم وتی‪ :‬لە‬ ‫عائیشەم بیست‪ ..‬جاری دوەم؛ دەی‌وت‪:‬‬ ‫باوکم هەواڵی پێ دام لە عائیشەوە‪ ،‬جاری‬ ‫سێیەم؛ دەی‌وت‪ :‬باوکم لە عائیشەوە «كان‬ ‫مالك ال يرضاه‪ ...‬بلغين أن مالكا نقم عليه‬ ‫حديثه ألهل العراق‪ ،‬قدم الكوفة ثالث مرات‪:‬‬ ‫َقدْمة كان يقول‪ :‬حدّثين أبي قال‪ :‬مسعت‬ ‫عائشة ‪ ،‬وقدم الثانية فكان يقول‪ :‬أخربني‬ ‫أبي عن عائشة‪ ،‬وقدم الثالثة فكان يقول‪:‬‬ ‫أبي عن عائشة»(‪ .)٣‬ئەمەش واتە هیشام‬ ‫سێ جۆرە قسە «حدیث»ی لە باوکیەوە‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ :‬یەکەمیان ئەوەی بە دەق لە‬ ‫باوکی بیستوە و ئەم دەقی قسەکەی لێ‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬دوەمیشیان ئەوەی هەر لە‬ ‫باوکی بیستوە و لێی دەگێڕێتەوە بەاڵم‬ ‫مەرج نیە دەقی قسەکەی بگێڕێتەوە بەڵکو‬ ‫ڕەنگە بۆی بخوێنرێتەوە و ئەمیش بڵێت‪:‬‬ ‫ڕاستە‪ ،‬باوکم ئــەوەی پێ ڕاگەیاندوم‪.‬‬ ‫ج ــۆری سێیەمیش ئــەوەیــە لــە باوکی‬ ‫نەبیستوە بەاڵم لە ڕێگەی کەسێکەوە لە‬ ‫باوکیەوە پێێ گەیشتوە‪ ،‬ئیتر دەڵێت‪:‬‬ ‫باوکم وتویەتی‪ ،‬یان‪ :‬لە باوکمەوە‪ ..‬کە ئەم‬ ‫جۆرەی سێیەم پەسەند نیە‪ ،‬و دەکرێت بە‬ ‫«تدلیس» دابنرێت‪ ،‬وەکو (عەسقەالنی)‬ ‫لە «فتح الباري»ـدا هەر دوای گێڕانەوەی‬ ‫وتەکەی (یەعقوب‌ی کوڕی شەیبە) کە‬ ‫وتویەتی هیشام شتی وای لە باوکیەوە‬ ‫دەگێڕایەوە کە لە خەڵکانی تری بیستون؛‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەمە ڕێک «تەدلیس»ـە‪« :‬قلت‬ ‫ُو َّ‬ ‫الت ْدلِيس»(‪ .)٤‬هەرچەند ئەمە الی‬ ‫َه َذا ه َ‬ ‫هەندێک لە ی زاناکانی تری بوارەکە ڕەت‬ ‫دەکرێتەوە‪ ،‬وەکو (عەالئی) کە لە «جامع‬ ‫التحصيل يف أحكام املراسيل»ـدا دەڵێت‪:‬‬ ‫هەر بەوەی هیشام جارێک ڕاستەوخۆ لە‬ ‫باوکیەوە ئەوەی بیستویەتی بیگێڕێتەوە‬ ‫و جارێکی تر ئــەوەی لە (زوهــری)ـــەوە‬ ‫ـ ئەمیش لە باوکیەوە ـ بیستویەتی ئەم‬ ‫بیداتە پــاڵ باوکی؛ بە «مودەللیس»‬ ‫دابنرێت؛ ئەمە جێی ڕەخنەیە‪ ،‬و نەمبینیوە‬ ‫کەس هیشام بە «مودەللیس» وەسف‬ ‫بکات «يف جعل هشام مبجرد هذا مدلسا نظر‬ ‫ومل أر من وصفه به»(‪.)٥‬‬ ‫«تــەدلــیــس» بــە کێشە و نەنگییەکی‬ ‫گەورە دانراوە بۆ حەدیسبێژ و گێڕانەوە‬ ‫و «تحدیث»ـەکەی‪ ،‬چونکە جۆرێکە لە‬ ‫چەواشەکاری‪ ،‬لەبەر ئــەوەی ئەم کەسە‬ ‫کەسی یەکەمی بینیوە و «حەدیث»ی‬ ‫تری لێوە بیستوە‪ ،‬کاتێک شتی تر دەداتە‬ ‫پاڵی؛ ئەمە ئەو وەهمە دروســت دەکات‬ ‫الی وەرگــر کە ئەمانەی تریشی هەر لە‬ ‫خۆی بیستوە‪ .‬بۆیە ئەمە دەبێتە بەڵگە‬ ‫و هۆی ڕەت‌کردنەوەی هەر گێڕانەوەیەکی‬

‫لەم جۆرە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر دو مەرجی تێدا‬ ‫بێت‪ :‬ئەو کەسە ناوەندەکارەی کە ناوی‬ ‫نەبراوە متمانەدار «ثقة» بێت‪ ،‬و بەڕاستی‬ ‫لە کەسی یەکەمی بیستبێت؛ ئەو کاتە ئەم‬ ‫جۆرە گێڕانەوەیە بە دروست دادەنرێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەگەر کەسە ناوەندکارەکە جێی‬ ‫متمانە نەبێت‪ ،‬و ئەم حەدیسبێژە هەر بۆ‬ ‫شاردنەوەی ئەم بێ‌متمانەییە ناوی ئەمی‬ ‫لە «سەنەد»ەکە دەرکردبێت‪ ،‬یان کەسی‬ ‫ناوەندکاریش لە کەسی یەکەمی نەبیستبێت‬ ‫یان نەناسراو بێت و نەزانرێت ئایا لێی‬ ‫بیستوە یان نا‪ ..‬لەم حاڵەتەدا گێڕانەوەکە‬ ‫بەم «تەدلیس»ـەوە بە هیچ شێوەیەک‬ ‫وەرناگیرێت‪ .‬بەاڵم ئەم گێڕانەوانەی هیشام‬ ‫لە باوکیەوە‪ ،‬بەتایبەتی کە الی بوخاری و‬ ‫موسلیم هاتون‪ ،‬مەرج نیە لەو بابەتە بن‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر هیشام بۆ خۆیشی ئەوەی‬ ‫لە باوکی نەبیستبێت؛ دیارە لە کەسێکی‬ ‫متمانەداری بیستوە (وەکو زوهری) کە لە‬ ‫باوکی بیستوە‪ .‬ئینجا هاتنی گێڕانەوەکە‬ ‫ـ بۆ نمونە الی بوخاری ـ بە شێوەی‬ ‫«عن هشام‪ ،‬عن أبيه‪ ،‬عن عائشة»؛ مەرج‬ ‫نیە لەو بابەتە بێت‪ ،‬لە ڕاستیدا زۆربەی‬ ‫هەرەزۆری گێڕانەوەکانی (هیشام ـ عوڕوە‬ ‫ـ عائیشە) الی بوخاری بەم جۆرە هاتون‬ ‫«ع��ن ه��ش��ام‪ ،‬ع��ن أب��ي��ه‪ ،‬ع��ن عائشة»‪،‬‬ ‫هەندێک جاریش دوای ئەمە دەڵێت «عن‬ ‫النبي»! لە کاتێکدا ئاشکرایە کە ئەمانە‬ ‫ناکرێت هەمویان بیستنی ڕاستەوخۆ‬ ‫نەبن‪ ،‬خۆ هیچ نەبێت عوڕوە بۆ خۆی لە‬ ‫عائیشەی بیستوە‪ ،‬یان عائیشە بۆ خۆی‬ ‫لە پێغەمبەری بیستوە‪ ..‬کەواتە مەرج نیە‬ ‫هەمو «عن‪»..‬ێک لەم «سەنەد»انەدا‬ ‫نیشانەی نەبونی بیستنی ڕاستەوخۆ بێت‪.‬‬ ‫هەتا جارێکیان الی بوخاری لە ڕێگەیەکەوە‬ ‫بۆ «حەدیث»ێک سەنەدەکە بە شێوەی‬ ‫«هشام‪ ،‬ق��ال‪ :‬حدثين أب��ي‪ ،‬عن عائشة‪،‬‬ ‫عن النيب» هــاتــوە‪ ،‬و هەمان شت لە‬ ‫ڕێگەیەکی ترەوە بە شێوەی «عن هشام‪،‬‬ ‫عن أبيه‪ ،‬عن عائشة» هاتوە (بوخاری‪،‬‬ ‫‪ .)٥٣١٧‬بەڵکو لە «صه‌حیح»ی بوخاریدا‬ ‫دەبینین زۆر جار هەر یــەک‪-‬دو یان سێ‬ ‫کەسی یەکەمی سەنەدەکان بە «حدثنا»‬ ‫و «أخربنا» دێن ئیتر دوای ئەوە هەتا‬ ‫دەگاتە سەر سەرچاوەی یەکەم هەر بە‬ ‫«عن» دێت‪ ،‬بەڵکو ڕەنگە کورت‌کردنەوە‬ ‫هۆکاری بەشێکی زۆر لەم «عن‪»..‬ـانە‬ ‫بێت‪ .‬بۆیە «عن‪ »..‬لە خۆیدا بەڵگە نیە‬ ‫بۆ ئەوەی بیستنی ڕاستەوخۆ لە ئارادا نیە‪.‬‬ ‫جــا هەرچەند شانەڤاس ئــەم نەقاڵنە‬ ‫بـــەوردی و ڕێک‌وپێکی نــاکــات‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫جگە لەوەش خراپ بەکاری هێناون‪ ،‬کە‬ ‫دەڵێت‪ :‬مالیك هه‌مو ئه‌و گێڕانەوانه‌ی‬ ‫هیشامی ڕ‌هت‌كــردوەت ـه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه ڕێگەی‬ ‫عێراقیه‌كانه‌و‌ه هاتون‪ ..‬لە کاتێکدا مالیك‬ ‫خودی قسەوباسەکان ڕەت ناکاتەوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەو شێوازی گێڕانەوەیەی بە دڵ نەبوە و‬ ‫پەسەندی نــەکــردوە‪ ،‬یانی لە کاتێکدا‬ ‫پێشتر هیشام پابەند بوە بــەوەوە تەنها‬ ‫ئەو «حەدیث»ـانە لە باوکیەوە بگێڕێتەوە‬ ‫کە ڕاستەوخۆ لە باوکی بیستون؛ ئێستە‬ ‫«حەدیث»ی وایش لەوەوە دەگێڕێتەوە کە‬ ‫خۆی لێی نەبیستون؛ کە ئەمە بەڕواڵەت‬ ‫وا پێشان دەدات ئەمانەیشی هەر لە خۆی‬ ‫بیستوە [بەبێ ئــەوەی بڵێت لە خۆیی‬ ‫بیستون]؛ مالیك لەبەر ئەم خراپ‌حاڵی‌بونە‬ ‫ئەو شێوازی گێڕانەوەیەی بە دڵ نەبوە‪.‬‬ ‫ئەگەرنا مــەرج نیە مالیك نــاوەڕۆکــی‬ ‫قسەوباسەکان ڕەت بکاتەوە‪ ،‬چونکە ڕەنگە‬ ‫ئەو لە ڕێگەی خۆیەوە پێی گەیشتبن‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەش کۆدەنگی هەیە لەسەر ڕاستگۆیی‬ ‫و متمانەداری و «ئیمامەت»ی هیشام‪ ،‬و‬ ‫یەکێکە لە پیاوانی «سەنەد»ەکانی الی‬ ‫بوخاری و موسلیم‪ .‬سەرباری ئەمانەش؛‬ ‫وتمان کە مەرج نیە گێڕانەوەکەی هیشام‬ ‫دەربـــارەی تەمەنی عائیشە لــەو تاقمە‬ ‫گێڕانەوەیەی بن کە ڕەنگە «تەدلیس»ـیان‬ ‫تێدا بێت‪ ،‬کە «صه‌حیح»ی بوخاری پڕە‬ ‫لەم گێڕانەوانە بە شێوەی «هشام عن أبيه‬ ‫عن عائشة»‪.‬‬

‫شانەڤاس ئەوەش دەکات بە بەڵگە کە مالیك‬ ‫بۆ خۆی دەنگ‌وباسەکەی لە هیشامەوە‬ ‫نەگێڕاوەتەوە‪ ،‬مەبەستی ئەوەیە ئەم باسە‬ ‫لە تەمەنی عائیشە لە گێڕانەوەکانی مالیك‪،‬‬ ‫لە «املوطأ»ـدا نیە‪ ،‬لە کاتێکدا هەردوکیان‬ ‫مەدینەیین‪ ،‬و مالیك شتی تــری لە‬ ‫هیشامەوە گێڕاوەتەوە‪ ..‬دەیەوێت بڵێت هیچ‬ ‫کەسێکی مەدینەیی ئەمەی لە هیشامەوە‬ ‫نەگێڕاوەتەوە‪ ،‬و هیشام هــەر لە کوفە‬ ‫ئەمەی گێڕاوەتەوە و بە لێ‌تێک‌چون و هەڵە‬ ‫ئەمەی داوەتە پاڵ باوکی‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا‬ ‫نەهاتنی گێڕانەوەکە لە «املوطأ»ـدا نابێتە‬ ‫بەڵگەی شتێک‪ ،‬گەلێک بابەت هەن لە‬ ‫«املوطأ»ـدا باسیان نەهاتوە‪ ،‬و «املوطأ»‬ ‫بۆ خۆی کتێبێکی گشتگیر نیە و مەرج نیە‬ ‫هەمو گێڕانەوە و باس‌وخواسەکان لە خۆی‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫جگە لەوەش مالیك لەو الیەنەوە قسەی‬ ‫لەسەرە کە لە هەڵ‌سەنگاندنی هەندێک‬ ‫حەدیسبێژدا توند بــوە‪ ..‬هەتا هاتوە کە‬ ‫گوایە هیشامی کوڕی عوڕوەی بە «کذاب»‬ ‫ناوبردوە! هەرچەند جێی گومانە‪ ،‬چونکە‬ ‫خــۆی هیشام یەکێکە لە مامۆستاکانی‬ ‫مالیك کە حەدیثی لێ گێڕاونەوە‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئەوەندە دڵنیاین کە مالیك هیچ ڕەخنەیەکی‬ ‫لە گێڕانەوەکانی هیشام لە مەدینە نەبوە‬ ‫و تەنها گێڕانەوەکانی لە عێراق پەسەند‬ ‫نەکردوە‪.‬‬ ‫ئینجا ڕاستە گێڕانەوەکانی الی بوخاری‪ ،‬کە‬ ‫دەچنەوە سەر هیشام لە باوکیەوە؛ هەمویان‬ ‫لە ڕێگەی عێراقی (کوفەیی و بەصـڕەیی)‬ ‫ـەکانەوە هاتون‪ ..‬بەاڵم لە الیەکەوە ئەم‬ ‫کوفەیی و بەصـڕەییانەی «سەنەد»ەکانی‬ ‫بوخاری هەمویان متمانەدار و «ئیمام»ـن‪،‬‬ ‫وەکو (سوفیانی ثەوری) و (عەلیی کوڕی‬ ‫موسهیر) لە کوفەییەکان‪ ،‬و (حەممادی‬ ‫کــوڕی سەلەمە) لە بەصـڕەییەکان‪ .‬لە‬ ‫الیەکی تریشەوە دیسان ئەمەش بەڵگە‬ ‫نیە بۆ ئــەوەی عێراقیەکان تەنها ڕێگەی‬ ‫گێڕانەوەی قسەکە بن لەالیەن هیشامەوە‪،‬‬ ‫چونکە لە تۆمارنامەکانی تری حەدیثدا‬ ‫لە ڕێگەی تریشەوە هــاتــوە‪ ،‬وەکــو‪ :‬لە‬ ‫(عەبدوڕڕەحمان‌ی کوڕی ئەبوززیناد)ەوە‬ ‫ئەویش لە هیشامەوە‪ ،‬کە (ئیبن ئەبی ئەل‪-‬‬ ‫زیناد) (‪ ١٧٤-‬ك‪ ).‬مەدینەییە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫ـ لەگەڵ ئــەوەی «حافيظ» و «ئیمام»‬ ‫و «فەقیهـ»ـە ـ هەندێک قسەی لەسەرە‬ ‫(بەتایبەتی دەربــارەی ئەوەی لە عێراق‪،‬‬ ‫بەغداد‪ ،‬گێڕاوێتیەوە)‪ ،‬بــەاڵم (یەحیای‬ ‫کوڕی مەعین) (‪ ٢٣٣-١٥٨‬ك‪ ).‬وتویەتی‪:‬‬ ‫لە گێڕانەوەدا لە هیشامەوە لە هەمو کەس‬ ‫وشیارترە «هــو أثبت الناس في هشام‬ ‫بن عروة»‪ ،‬جا ئەمە الی (طهبەڕانی) لە‬ ‫«المعجم الکبیر»دا هاتوە‪« :‬حدثنا حييى‬ ‫بن أيوب العالف وأبو يزيد القراطيسي قاال ثنا‬ ‫سعيد بن أبي مريم ثنا عبد الرمحن بن أبي‬ ‫الزناد عن هشام بن عروة عن أبيه عن عائشة»‬ ‫کە عائیشە وتویەتی‪ :‬کە من کچێکی حەوت‬ ‫سااڵنە بوم؛ پێغەمبەی خوا مارەی کردم‪ ،‬و‬ ‫کاتێکیش بۆی کرامە پەردەوە من نۆ سااڵن‬ ‫بوم‪ ،‬و کاتێک هاتە الم؛ من یاریم بە بوکەڵە‬ ‫دەکرد‪ ،‬و چەند کچێكی هاوڕێم هەبون کە‬ ‫یارییان لەگەڵ دەکردم‪ ،‬جا جاری وا هەبو‬ ‫کە پێغەمبەر دەهات؛ ئەوان شەرمیان دەکرد‬ ‫و دەڕۆیشتن‪ ،‬بەاڵم پێغەمبەر دەیناردنەوە‬ ‫بۆالم! « َت َز َّو َج ِن َر ُسو ُل ا ِ‬ ‫هلل ـ َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه‬ ‫ْخ ْل ُت َع َل ْي ِه َوأ َناَ‬ ‫َو َسلَّ َم ـ َو َأ َنا ِب ْن ُت َس ْب ٍع‪َ ،‬وُأد ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِب ْن ُت ِت ْس ِع ِس ِن َ‬ ‫ني‪َ ،‬فد َ​َخ َل َع َل َّي َوأ َن��ا ألْ َع ُب‬ ‫بِاللُّعَبِ ‪َ ،‬و َك��انَ لِي َص َو ِاح ُب َي ْل َع ْ َ‬ ‫ب َم ِعي‪،‬‬ ‫َف�� ُر َّ َب��ا ْاس َت ْح َي ْ َ‬ ‫��ن َر ُس��ولِ ا ِ‬ ‫ي ِم ْ‬ ‫هلل ـ َصلَّى‬ ‫اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ـ يُ َس ِّربُ ُه َّن ِإ َلَّ��ي»(‪ ،)٦‬بەم‬ ‫شێوەیە ئەوەی لە ئیبن ئەبی ئەل‪-‬زینادی‬ ‫مەدینەیی دەگێڕێتەوە؛ (سەعیدی کوڕی‬ ‫ئەبو مەڕیەم) (‪ ٢٢٤-‬ك‪).‬ی ميصریە (واتە‬ ‫عەرەبی نیشتەجێی ميصر)‪ ،‬ئەوانەش لە‬ ‫ئیبن ئەبی مەڕیەم‌ی دەگێڕنەوە؛ (یەحیای‬ ‫کوڕی ئەییوب‌ی ئەل‪-‬عەلالف) (‪ ٢٨٩-‬ك‪).‬‬ ‫و (ئەبو یەزیدی قەڕاطيسى) (‪ ٢٨٧-‬ك‪).‬ـن‬ ‫کە هەردوکیان ميصرین‪ .‬ئەمانەش هەمویان‬ ‫متمانەدار و «حافيظ» و «ئیمام»ـن‪.‬‬

‫یادەوەریی هیشامی کوڕی عوڕوە لە پیریدا‬ ‫سەبارەت بەوەی کە گوایە هیشامی کوڕی‬ ‫عـــوڕوە لــە کۆتایی ژیانیدا یــادەوەریــی‬ ‫تێک‌چوە‪ ،‬و ئیتر گوایە لەبەر ئەمە ئەم‬ ‫گێڕانەوەیەشی لێ وەرناگیرێت؛ ئەمەش‬ ‫دیسان شتێکی ورد نیە و بۆ ڕەت‌کردنەوەی‬ ‫باس‌وخواسی تەمەنی عائیشە سودی نیە‪.‬‬ ‫چونکە ئەم قسە و دەنگ‌وباسە پێش ئەوە‬ ‫هەبوە و چەند کەسێک گێڕاویانەتەوە‪ .‬ئێمە‬ ‫دەزانین کە هیشام ساڵی (‪ ١٤٦‬ک‪ ).‬مردوە‪،‬‬ ‫ئینجا دەبێت کەی یادەوەریی تێک‌چوبێت؟‬ ‫بێ گومان دەبێت کاتی پیریەکەی بێت‪،‬‬ ‫نەک کاتی کامڵیەکەی‪ ،‬دەی هیشام کە‬ ‫ساڵی (‪ ٦١‬ک‪ ).‬لەدایک بوە؛ هەتا (‪١٢٠‬‬ ‫ک‪ ).‬ناتوانرێ بوترێت «پیر» بوە و دوای‬ ‫ئەو کاتە دەگونجێت یادەوەریی تێک‌چوبێت‬ ‫[لە دەوروبەری (‪ ١٣٠‬ک‪ ).‬بوەتە ‪ ٧٠‬ساڵ]‪،‬‬ ‫دەی لە الیەکی ترەوە دەزانین ئەم قسەیە‬ ‫دەربارەی تەمەنی عائیشە زۆر پێش ساڵی‬ ‫(‪ ١٠٠‬ک‪ ).‬هەبوە‪ ،‬ئەوەتا (ئەل‪-‬حاکیم)‬ ‫لە «ئەل‪-‬موستەدڕەک» ـدا دەگێڕێتەوە‬ ‫کە هیشام وتویەتی‪ :‬عوڕوەی باوکی ئەو‬ ‫دەنگ‌وباسەی عائیشەی بە نوسراو ناردوە‬ ‫بۆ (ئەل‪-‬وەلیدی کــوڕی عەبدولمەلیکی‬ ‫کوڕی مــەڕوان) کە ئەل‪-‬وەلید (‪ ٤٦‬ک‪).‬‬ ‫لەدایک بوە و (‪ ٨٦‬ک‪ ).‬بوەتە خەلیفە و‬ ‫(‪ ٩٦‬ک‪ ).‬مردوە(‪.)٧‬‬ ‫ئینجا ئەوانەی قسەکەیان لە هیشامەوە‬ ‫گێڕاوەتەوە؛ لەوانە نین کە درەنگانێک و‬ ‫لە تەمەنی پیریی هیشامدا قسەیان لەوەوە‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬چونکە زۆربەیان پێش پیربونی‬ ‫هیشام حەدیثیان بیستوە یان دەستیان‬ ‫کردوە بە کۆکردنەوە و هەڵ‌گرتنی حەدیث‪.‬‬ ‫بەتایبەتی (سوفیان‌ی ثــەوری) کە (‪٩٧‬‬ ‫ك‪ ).‬لەدایک‌بوە و (‪ ١٦١‬ك‪ ).‬مــردوە‪،‬‬ ‫(حەممادی کــوڕی زەیــد) کە (‪ ٩٨‬ك‪).‬‬ ‫لەدایک‌بوە و (‪ ١٧٩‬ك‪ ).‬مردوە‪( ،‬سوفیانی‬ ‫کوڕی عویەینە) کە (‪ ١٠٧‬ك‪ ).‬لەدایک‌بوە‬ ‫و (‪ ١٨٨‬ك‪ ).‬مـــردوە (ووهــەیــب) کە‬ ‫دەوروبەری (‪ ١٠٧‬ك‪ ).‬لەدایک‌بوە و (‪١٦٥‬‬ ‫ك‪ .).‬کاتی خۆتەرخان‌کردنی ئەمانە بۆ‬ ‫هەڵ‌گرتنی حەدیث لە سەردەمێکدا دەستی‬ ‫پێ کردوە کە هێشتا هیشام نەگەیشتوەتە‬ ‫تەمەنی پیری‪ ،‬کە دەکاتە دەوروبەری (‪١٣٠‬‬ ‫ك‪ .).‬ئیتر تەنها (عەلیی کوڕی موسهیر) و‬ ‫(ئەبو ئوسامە) لە دەوروبەری (‪ ١٢٠‬ك‪).‬‬ ‫ـدا لەدایک‌بون‪ ،‬و دەکرێت بڵێین لە پیریی‬ ‫هیشامدا لێیان بیستوە‪.‬‬ ‫ئینجا ئەوانەی تریش‪ ،‬جگە لە عــوڕوە‪،‬‬ ‫کە ئەو زانیاریەیان گێڕاوەتەوە؛ هەمویان‬ ‫پێش ئەو مێژوە‪ ،‬پێش دەوروبەری (‪١٣٠‬‬ ‫ك‪ ،).‬مـــردون‪ ،‬ئــەوانــەش‪( :‬عەبدوڵاڵی‬ ‫کوڕی مەسعود)‪ ،‬ئەگەر بەڕاستی ئەمیش‬ ‫قسەوباسەکەی گێڕابێتەوە‪ ٣٢( ،‬ك‪).‬‬ ‫مــردوە‪( .‬عەبدوڵاڵی کــوڕی صهفوان)‪،‬‬ ‫دەوروبــــەری ساڵی (‪ ٧٣‬ک‪ ).‬مــردوە‪.‬‬ ‫(ئەبو سەلەمەی کوڕی عەبدوڕڕەحمانی‬ ‫کــوڕی عــەوف)‪ ،‬دەوروبـــەری ساڵی (‪٩٤‬‬ ‫ک‪ ).‬مردوە‪ .‬عوڕوە بۆ خۆیشی ساڵی (‪٩٤‬‬ ‫ک‪ ).‬یاخود (‪ ٩٣‬ک‪ ).‬مردوە‪( .‬یەحیای‬ ‫کوڕی عەبدوڕڕەحمانی کوڕی حاطیب)‪،‬‬ ‫دەوروبــــەری ساڵی (‪ ١٠٤‬ک‪ ).‬مــردوە‪.‬‬ ‫(ئەل‪-‬قاسیمی کوڕی موحەممەدی کوڕی‬ ‫ئەبو بەکر)‪ ،‬دەوروبەری ساڵی (‪ ١٠٨‬ک‪).‬‬ ‫مردوە‪( .‬ئیبن ئەبی مولەیکە)‪ ،‬دەوروبەری‬ ‫ساڵی (‪ ١١٧‬ک‪ ).‬مردوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی باسی تێک‌چونی یادەوەریی‬ ‫هیشام‬ ‫ئینجا ئەم قسەیە دەربــارەی هیشام کە‬ ‫گوایە لە دواییدا یادەوەریی تێک‌چوە و‬ ‫شتی تێکەڵ کردوە؛ ئەمە قسەی (ئیبن‬ ‫ئەل‪-‬قەططان) ـە کە (ذەهەبی) لە «سیر‬ ‫أعالم النبالء»ـدا بەتوندی ڕەتی دەکاتەوە‬ ‫و دەڵــێــت‪ :‬هیشام هەرگیز یــادەوەریــی‬ ‫تێک‌نەچوە و ئەمەش شتێکی بڕاوەیە‪ ،‬و‬ ‫ئەو قسەیە هیچ نرخێكی نیە‪ ،‬و ئەوەتا‬ ‫گێڕانەوەکانی لە «ئەل‪-‬موەططهء» و‬ ‫کتێبەکانی «صهحیح» و «سونەن» دا‬ ‫هەن(‪.)٨‬‬

‫جــارێــکــی تــر ذەهـــەبـــی ئـــامـــاژە بــەم‬ ‫بێ‌ئينصافیەی ئیبن ئەل‪-‬قەططان بەرامبەر‬ ‫هیشامی کوڕی عوڕوە دەکاتەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫«تذكرة احلفاظ» ـدا دەڵێت‪« :‬تعنت يف‬ ‫أحوال رجال فما أنصف حبيث إنه أخذ يلني‬ ‫هشام بن عروة وحنوه»‪ ،‬واتە‪ :‬دەربارەی‬ ‫چەند پیاوێک توند بوە و مافی تەواوی‬ ‫پێ نەداون تا ئەو ڕادەیەی هیشامی کوڕی‬ ‫عوڕوە و هی تری بە الواز داناوە(‪.)٩‬‬ ‫خــۆش ئــەوەیــە شــانــەڤــاس بەڵگە بە‬ ‫کتێبی «میزان االعتدال» ی ذەهەبییش‬ ‫دەهێنێتەوە بۆ سەلماندنی ئــەوەی کە‬ ‫یادەوەریی هیشام لە کۆتاییدا زۆر خراپ‬ ‫بوە‪ ،‬لە کاتێکدا ذەهەبی لەو کتێبەشدا‬ ‫دیــســان قسەکەی ئیبن ئەل‪-‬قەططان‬ ‫بەتوندی ڕەت دەکــاتــەوە‪ ،‬و دەڵێت‪:‬‬ ‫«هیشامی کوڕی عوڕوە کاتێک پیر بو؛‬ ‫یادەوەریی کەمی کرد‪ ،‬بەاڵم هیچ کاتێک‬ ‫وای لێ نەهاتوە یادەوەریی تێک‌بچێت و‬ ‫تێکەڵی بکات‪ ،‬ئیتر ئــەوەی ئیبن ئەل‪-‬‬ ‫قەططان دەربارەی ئەو و سوهەیلی کوڕی‬ ‫ئەبو صالیح وتویەتی کە گوایە ئەو دوانە‬ ‫یادەوەرییان تێک‌چوە و گۆڕاون؛ الی لێ‬ ‫ناکرێتەوە‪ .‬بەڵێ کابرا کەمێک گــۆڕاوە‬ ‫و یــادەوەریــی وەکــو کاتی گەنجێتیی‬ ‫نیە‪ ،‬ئیتر هەندێکی لــەوەی لەبەری بوە‬ ‫بیرچوەتەوە یان لێی تێک‌چوە‪ ،‬خۆ قابیلە‬ ‫مەعصوم نیە لە لەبیرچونەوە!»(‪.)١٠‬‬ ‫لێرەدا دەبینین شانەڤاس هەر ئەوەندە لە‬ ‫«میزان االعتدال» بینیویەتی کە ذەهەبی‬ ‫نوسیویەتی «هیشامی کوڕی عوڕوە کاتێک‬ ‫پیر بو؛ یادەوەریی کەمی کرد»‪ ،‬یەک‌سەر‬ ‫هــەر ئەمەی وەرگــرتــوە و بــەم شێوەیە‬ ‫دایڕشتوەتەوە‪« :‬هیشامی کوڕی عوڕوە‬ ‫كاتێك پیر بو؛ یادەوەریی زۆر خراپ بو»!‬ ‫کە ئەمە دو قسەی جیاوازن‪ ،‬ئینجا ئیتر‬ ‫چاو دەنوقێنێت لە ڕونکردنەوەی دواتری‬ ‫ذەهەبی!‬ ‫پەراوێز‪:‬‬

‫(‪ )١‬ئایا خــاتــوو عائیشە بوکێکی شەش‬ ‫سااڵن بوو؟ وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە‪ :‬سەالم‬ ‫ناوخۆش‪ .‬هەولێر‪ :‬نوسینگەی تەفسیر‪ .‬چاپی‬ ‫یەکەم‪ .٢٠١٣ ،‬ل‪.١٦ .‬‬ ‫(‪ )٢‬العسقالني‪ ،‬تهذيب التهذيب‪ .‬حتقيق‪ :‬إبراهيم‬ ‫الزيبق‪ ،‬عادل مرشد‪ .‬بريوت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪.‬‬ ‫جـ‪ ،4 .‬ص‪ .275 .‬هەروەها بڕوانە‪ :‬الذهيب‪،‬‬ ‫سري أعالم النبالء‪ .‬حتقيق ‪ :‬جمموعة من احملققني‬ ‫بإشراف شعيب األرن��اؤوط‪ .‬مؤسسة الرسالة‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ .1985 ،‬جـ‪ ،6 .‬ص‪.35 .‬‬ ‫(‪ )٣‬العسقالني‪ ،‬تهذيب التهذيب‪ .‬جـ‪ ،4 .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٧٦ ،275‬هەروەها بڕوانە‪ :‬الذهيب‪ ،‬سري أعالم‬ ‫النبالء‪ .‬جـ‪ ،6 .‬ص‪.35 .‬‬ ‫(‪ )٤‬العسقالني‪ ،‬فتح الباري شرح صحيح البخاري‪.‬‬ ‫ترقيم‪ :‬حممد فؤاد عبد الباقي‪ .‬تصحيح وإشراف‪:‬‬ ‫حمب الدين اخلطيب‪ .‬تعليق‪ :‬ابن باز‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫املعرفة‪ 1379 .‬هـ‪ .‬جـ‪ ،1 .‬ص‪.448 .‬‬ ‫(‪ )٥‬العالئي‪ ،‬جامع التحصيل يف أحكام املراسيل‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬محدي عبد اجمليد السلفي‪ .‬بريوت‪ :‬عامل‬ ‫الكتب‪ .‬الطبعة الثانية‪ .1986 ،‬ص‪.١١١ .‬‬ ‫(‪ )٦‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬حتقيق‪ :‬محدي بن‬ ‫عبد اجمليد السلفي‪ .‬القاهرة‪ :‬مكتبة ابن تيمية‪.‬‬ ‫الطبعة الثانية‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪ )٤٦( ،٢١ .‬‬ ‫(‪ )٧‬احلاكم‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪ .‬جـ‪،٤ .‬‬ ‫ص‪ .٥ .‬احلديث رقم (‪.)٦٧١٥‬‬ ‫(‪ )٨‬الذهيب‪ ،‬سري أعالم النبالء‪ .‬تحقيق‪ :‬جمموعة‬ ‫من احملققني بإشراف الشيخ شعيب األرناؤوط‪.‬‬ ‫مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة الثالثة‪ .١٩٨٥ ،‬جـ‪،٦ .‬‬ ‫ص‌ص‪.٣٦ ،٣٥ .‬‬ ‫(‪ )٩‬الذهيب‪ ،‬تذكرة احلفاظ‪ .‬دار الكتب العلمية‪،‬‬ ‫بريوت‪ .‬الطبعة األوىل‪ .١٩٩٨ ،‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪.١٣٤ .‬‬ ‫(‪ )١٠‬الذهيب‪ ،‬ميزان االعتدال يف نقد الرجال‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬علي حممد البجاوي‪ .‬دار املعرفة للطباعة‬ ‫والنشر‪ ،‬بريوت‪ .‬الطبعة األوىل‪ .١٩٦٣ ،‬جـ‪،٤ .‬‬ ‫ص‪ .٣٠١ .‬الرتمجة رقم (‪.)٩٢٣٣‬‬

‫ژمارە (‪ )311‬دوشەممە ‪201٦/9/19‬‬

‫گرۆندریسه‌؛‬

‫شیکاریی مارکس بۆ سه‌رده‌می ته‌کنه‌لۆژیا‬ ‫گفتوگۆی مارچیلۆ مۆستۆ له‌گه‌ڵ ئێریک هۆبزباوم‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بابان ئه‌نوه‌ر‬ ‫مارچیلۆ مۆستۆ‪ :‬پڕۆفیسۆر هۆبزباوم؛‬ ‫لــــه‌دوای ســاڵــی ‪1989‬و‌ه نزیکه‌ی دوو‬ ‫ده‌یــه‌مــان به‌جێهێشتووه‌‪ ،‬ئــه‌و ده‌مــه‌ی‬ ‫لــ ‌ه حکومێکی بــه‌پــه‌لــه‌دا مــارکــس ب ‌ه‬ ‫فه‌رامۆشیی سپێردرا‪ ،‬به‌اڵم سه‌رله‌نوێ و‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی ل ‌ه ڕۆڵی «ئامڕازی حکوم و‬ ‫ده‌سه‌اڵت» –ئه‌و ڕۆڵه‌ی له‌الیه‌ن یه‌کێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ته‌و‌ه پێیبه‌خشرابوو‪-‬و کۆتوبه‌نده‌کانی‬ ‫«مارکسیزم‪-‬لینینیزم»–[ک ‌ه بانگه‌شه‌ی‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌کرا گوای ‌ه میتۆدی فکریی یه‌کێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ته]‌‪ -‬ڕزگاریبوو‪ ،‬ئێستا هاتۆته‌و‌ه به‌ر‬ ‫ڕۆشنایی و بایه‌خو بازنه‌ی قسه‌وباس‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌ته‌نها ل ‌ه میانه‌ی دووبار‌ه باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫کاره‌کانییه‌و‌ه نا ل ‌ه چه‌ند ساڵی ڕابردوودا‪،‬‬ ‫به‌ڵکو جگ ‌ه له‌وه‌ش بابه‌تێکی گرنگیپێدانی‬ ‫بازنه‌فراوانه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪2003‬دا گۆڤاری‬ ‫« ‪»NouvelObservateur‬ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسیی‪ ،‬له‌ژێر تایتڵی «بیرمه‌ندی‬ ‫هــه‌زاره‌ی سێیه‌م»دا ژماره‌یه‌کی تـه‌واوی‬ ‫بۆ مارکس ته‌رخانکرد‪ .‬پاش ساڵێکیش‬ ‫لـــه‌وه‌‪ ،‬ل ـ ‌ه ڕاپــرســیــیـه‌کــدا ســه‌بــاره‌ت ب ‌ه‬ ‫گرنگترین که‌سێتیی ئه‌ڵمانیی به‌درێژایی‬ ‫سه‌رده‌مه‌کان‪ ،‬ک ‌ه که‌ناڵی «‪»ZDF‬ی‬ ‫ئه‌ڵمانیی سه‌رپه‌رشتی ده‌کرد‪ ،‬کارل مارکس‬ ‫زیاتر ل ‌ه نیو ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬له‌و‬ ‫ڕاپرسییه‌دا مارکس ل ‌ه پله‌ی سێیه‌می پۆلێنی‬ ‫گشتیدا بوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه پۆلێنی «گرنگیی‬ ‫هه‌نووکه‌ییدا» ل ‌ه پله‌ی یه‌که‌مدا بوو‪ .‬ساڵی‬ ‫‪2005‬یـــش گــۆڤــاری «دێــر شپیگڵ ‪Der‬‬ ‫‪»Spiegel‬ی ئه‌ڵمانی وێنه‌ی مارکسی ب ‌ه‬ ‫گه‌وره‌یی له‌سه‌ر به‌رگی پێشه‌وه‌ی گۆڤاره‌ک ‌ه‬ ‫باڵوکردبۆو‌ه و نووسیبووی «تارماییه‌که‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه»‪ .‬هاوکات گوێگرانی پڕۆگرامی‬ ‫«سه‌رده‌مه‌که‌مان» ل ‌ه ڕادیــۆی ‪4‬ی سه‌ر‬ ‫ب ‌ه «‪ ،»BBC‬مارکسیان وه‌ک مه‌زنترین‬ ‫فه‌یله‌سوفی مێژوو هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫تۆ به‌م دواییان ‌ه ل ‌ه گفتوگۆیه‌کتدا له‌گه‌ڵ‬ ‫(ژاک ئاتالی) ده‌ڵێیت «پارادۆکسه‌که‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه سه‌رمایه‌داره‌کان ل ‌ه هه‌مووالیه‌ک‬ ‫زیاتر خه‌ریکی هه‌ڵدانه‌وه‌ی په‌ڕه‌کانی مارکس‬ ‫و دووبار‌ه که‌شفکردنه‌وه‌ی ئه‌و بیرمه‌نده‌ن»‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها باس لـه‌و‌ه ده‌که‌یت ک ‌ه تووشی‬ ‫سه‌رسوڕمان بوویت کاتێک بزنسمان و‬ ‫سیاسه‌تکاری لیبڕاڵیست (جۆرج سۆرۆس)‬ ‫پێیگوتویت‪« :‬من ڕێک له‌م کاته‌دا مارکس‬ ‫ده‌خوێنمه‌وه‌‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌وه‌ی مارکس باسی‬ ‫لێو‌ه ده‌کات ڕاست و دروسته‌»‪.‬‬ ‫وێڕای ئه‌وه‌ی دووبار‌ه زیندووکردنه‌وه‌ی‬ ‫مارکس هێشتا الواز‌ه و تاڕاده‌یه‌ک ناڕوون‬ ‫و بزره‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه گشتی بۆچوونی تۆ چیی ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر دووبار‌ه زیندووکردنه‌وه‌ی مارکس؟‬ ‫ئایا گرنگیدان ب ‌ه کاره‌کانی مارکس ل ‌ه بازنه‌ی‬ ‫پسپۆڕان و ڕۆشنبیراندا قه‌تیس ده‌بێت‪،‬‬ ‫و وه‌ک یه‌کێک ل ‌ه به‌رهه‌م ‌ه کالسیکیی ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌کانی فکری نوێ‪ ،‬ک ‌ه نابێت له‌بیربکرێت‬ ‫و ناپیرۆز بکه‌وێت‪ ،‬ل ‌ه توێژینه‌و‌ه و کۆرس ‌ه‬ ‫ئه‌کادیمییه‌کانی زانکۆکاندا پێشکه‌شده‌کرێت‬ ‫و ب ـه‌س؟ یاخود ده‌کــرێــت ل ‌ه داهــاتــوودا‬ ‫«خــواســت لـه‌سـه‌ر مــارکــس» لـ ‌ه الیه‌نی‬ ‫سیاسییشدا ده‌ربکه‌وێت؟‬ ‫ئێریک هۆبزباوم‪ :‬بێگومان ل ‌ه جیهانی‬ ‫سه‌رمایه‌داریدا گرنگیدانێکی گشتیی هه‌ی ‌ه‬ ‫ب ‌ه دووبار‌ه زیندووکردنه‌وه‌ی مارکس‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێناچێت ئه‌م گرنگیپێدان ‌ه له‌الیه‌ن ئه‌ندام ‌ه‬ ‫نوێیه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌وروپاو‌ه بێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ئه‌وروپاو‌ه هاتوونه‌ت ‌ه ناو ئه‌م‬ ‫یه‌کێتییه‌و‌ه [کۆماره‌کانی پێشووی یه‌کێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ت]‪ .‬ئه‌وه‌ی گڕوتینێک و په‌له‌کردنێکی‬ ‫زیاتری به‌م بووژانه‌وه‌ی ‌ه به‌خشی‪ ،‬هاتنه‌وه‌ی‬ ‫یادی ‪ 150‬ساڵه‌ی نووسینی «مانیفێستی‬ ‫پارتی کۆمۆنیست» بوو‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی‬

‫تایبه‌تی هــاوکــات بــوو لـه‌گـه‌ڵ ڕوودانـــی‬ ‫قه‌یرانێکی ئابووریی دراماتیکیی له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی جیهان‪ ،‬ل ‌ه ناوجه‌رگه‌ی قۆناغی‬ ‫په‌له‌فڕکێی به‌جیهانیبوونی بازاڕی ئازاددا‪.‬‬ ‫مــارکــس پێش ‪ 150‬ســاڵ پێشبینیی‬ ‫سروشت و خه‌سڵه‌تی ئابووریی جیهانی‬ ‫سه‌ره‌تاکانی سه‌ده‌ی ‪21‬ی کردووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ب ‌ه پشتبه‌ستن ب ‌ه شیکاریی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫بــۆرژوازی‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه جێگه‌ی سه‌رسوڕمان‬ ‫نیی ‌ه ک ‌ه سه‌رمایه‌دار‌ه زیره‌که‌کان‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه که‌رتی دارایی به‌جیهانیبوودا‪ ،‬گرنگیی‬ ‫ب ‌ه مارکس بده‌ن‪ .‬ب ‌ه زه‌رووریی و ل ‌ه هه‌موو‬ ‫الیه‌ک زیاتر‪ ،‬درک ب ‌ه سروشتی ناسه‌قامگیری‬ ‫ئابووریی سه‌رمایه‌داریی ده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه خۆیان‬ ‫لــه‌و چــوارچــێــوه‌ی ـه‌دا کــارده‌کــه‌ن‪ .‬بـه‌اڵم‬ ‫زۆریــنـه‌ی ڕۆشنبیر‌ه چه‌په‌کان خۆشیان‬ ‫نازانن چی ب ‌ه مارکس ده‌که‌ن و چییان لێی‬ ‫ده‌وێت‪ .‬به‌هۆی داڕمانی پڕۆژه‌ی سۆسیال‬ ‫دیموکراسی ‌ی زۆرینه‌ی واڵتانی باکووری‬ ‫ده‌ریای ئه‌تاڵنتیک ل ‌ه هه‌شتاکانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیست‪ ،‬و وه‌رچه‌رخانی زۆرینه‌ی حکومه‌ت ‌ه‬ ‫نیشتیمانییه‌کان به‌ره‌و ئایدۆلۆژیای بازاڕی‬ ‫ئــازاد‪ ،‬و داڕمانی ئه‌و سیسته‌م ‌ه سیاسی‬ ‫و ئابوورییانه‌ی بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌کرد‬ ‫ل ‌ه کاره‌کانیاندا ئیلهام ل ‌ه مارکس و لینین‬ ‫وه‌رده‌گــرن‪ ،‬ئه‌وانیش [چه‌په‌کان] تووشی‬ ‫تێکشکان و نائومێدیی بــوون‪ .‬س ـه‌ره‌ڕای‬ ‫ئــه‌وانــه‌ش‪« ،‬بــزووتــن ـه‌و‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه‬ ‫نوێیه‌کان»ی وه‌ک بزووتنه‌وه‌ی فیمینیزم‪،‬‬ ‫یان ئه‌وه‌تا هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی لۆژیکییان‬ ‫ب ‌ه به‌رهه‌ڵستی و دژایه‌تیی سه‌رمایه‌دارییه‌و‌ه‬ ‫نیی ‌ه (وێــرای ئه‌وه‌ی ئه‌ندامه‌کانیان وه‌کو‬ ‫تــاک دژ بـه‌م سیسته‌مه‌ن)‪ ،‬یــان ئه‌وه‌تا‬ ‫به‌ره‌نگاریی بــاوه‌ڕبــوون ب ‌ه پێشکه‌وتنی‬ ‫بێکۆتای مرۆڤ به‌سه‌ر سروشتدا ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ئ ‌ه‌و باوه‌ڕه‌ی سه‌رمایه‌داری و سۆسیالیسمی‬ ‫ته‌قلیدی تێیدا هاوبه‌شن‪.‬ل ‌ه هه‌مان کاتدا‬ ‫«پرۆلیتاریا» به‌ره‌و ونبوون و دابه‌شبوون‬ ‫به‌سه‌ر خۆیدا ده‌ڕوات‪ ،‬و لـه‌و‌ه که‌وتووه‌‬ ‫ئه‌و ئامڕاز‌ه مێژوویی ‌ه متمانه‌داره‌ی گۆڕانی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی بێت ک ‌ه مارکس باسی کردووه‌‪.‬‬ ‫هاوکات له‌دوای ساڵی ‪1968‬ـه‌و‌ه بزووتنه‌و‌ه‬ ‫ڕادیکاڵ ‌ه سه‌ره‌کییه‌کان کارکردنی ڕاسته‌وخۆ‬ ‫به‌باش ده‌زانن‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه زه‌رووریی پێویستی‬ ‫ب ‌ه موتاڵه‌ع ‌ه و شیکردنه‌وه‌یه‌کی تیۆریی زۆر‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌م ‌ه بـه‌و مانای ‌ه نایه‌ت ک ‌ه‬ ‫مارکس کۆتاییهاتوو‌ه و وه‌ک بیرمه‌ندێکی‬ ‫مه‌زن و کالسیک نه‌ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬س ـه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ی ب ‌ه هۆکاری سیاسی‪ ،‬به‌تایبه‌ت له‌و‬ ‫واڵتانه‌ی پارتی کۆمۆنیستیی به‌هێزیان‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬هه‌ڵمه‌تێکی کولتووریی به‌هێزی دژ‌ه‬ ‫مارکسی و شیکاری مارکسی له‌ئارادایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ڵمه‌ت ‌ه ل ‌ه هه‌شتاکان و نه‌وه‌ده‌کانی‬ ‫سه‌ده‌ی ڕابــردوودا ل ‌ه لوتکه‌دا بوو‪ .‬ئێستا‬ ‫هه‌ندێک ئاماژ‌ه هه‌ن ک ‌ه ئه‌و هه‌ڵمه‌ت ‌ه به‌ره‌و‬ ‫کۆتاییه‌کانی ده‌ڕوات‪.‬‬

‫خۆرهه‌اڵتی ئاسیا کرد‪،‬دواتر و ل ‌ه سااڵنی‬ ‫‪ 2002-1999‬قه‌یران ڕووی ل ‌ه ئه‌رجه‌نتینیش‬ ‫کرد‪.‬ل ‌ه س ـه‌روو هه‌موو ئه‌وانه‌و‌ه قه‌یرانی‬ ‫بارمت ‌ه خانووبه‌ره‌ییه‌کانمان بینی‪ ،‬ک ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 2006‬ل ‌ه ویالیه‌ت ‌ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکاو‌ه‬ ‫سه‌ریهه‌ڵدا و دواتر بوو‌ه گه‌وره‌ترین قه‌یرانی‬ ‫دارایــی جیهان لــه‌دوای جه‌نگی جیهانیی‬ ‫دووه‌مه‌وه‌‪ .‬ئایا ده‌توانین بڵێین گرنگیدانه‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه مارکس ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌و قه‌یرانه‌ی‬ ‫به‌رۆکی کۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رمایه‌داریی گرتووه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ توانای هه‌میشه‌یی مارکس بۆ‬ ‫ڕاڤه‌کردنی ئه‌و پارادۆکس و لێکدژییانه‌ی‬ ‫جیهانی ئه‌مڕۆ به‌خۆیه‌و‌ه ده‌بینێت؟‬ ‫ئـ‪.‬هـ‪:‬دووبار‌ه گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ شیکاریی‬ ‫مارکسیستیی و کردنی ب ‌ه سـه‌رچــاوه‌ی‬ ‫ئیلهامی سیاسه‌تی چه‌په‌کان‪ ،‬چه‌شنی‬ ‫بزووتنه‌و‌ه سۆسیالیستی و کۆمۆنیستیی ‌ه‬ ‫دێرینه‌کان‪ ،‬ڕاوه‌ستاوه‌ت ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫جیهانی سه‌رمایه‌دارییدا ڕووده‌دات‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫بـه‌سـه‌ر خــودی بــزووتــن ـه‌وه‌ی چه‌پیشدا‬ ‫جێبه‌جێده‌بێت وه‌ک پڕۆژ‌ه و ئایدۆلۆژیایه‌کی‬ ‫یه‌کگرتوو‪ ،‬نــه‌وه‌ک هـه‌ر به‌ته‌نها به‌سه‌ر‬ ‫مارکسدا‪.‬به‌و پێیه‌ی سه‌رله‌نوێ گرنگیدانه‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه مارکس –وه‌ک تۆ ب ‌ه دروستی باست‬ ‫لێوه‌کرد‪ -‬به‌شێوه‌یه‌کی گه‌ور‌ه ‪-‬ک ‌ه من ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی پێموایه‌‪ -‬ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ قه‌یرانی‬ ‫هه‌نووکه‌یی کۆمه‌ڵگه‌ی سـه‌رمــایـه‌داری‪،‬‬ ‫ئاسۆی داهاتوو پێده‌چێت زۆر ل ‌ه نه‌وه‌ده‌کانی‬ ‫سه‌ده‌ی بیست ڕۆشنتر و گه‌شبینانه‌تر بێت‪.‬‬ ‫قه‌یرانی دارایی ئێستای جیهان‪ ،‬ک ‌ه دابه‌زینی‬ ‫ئابووریی ویالیه‌ت ‌ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا‬ ‫چه‌قه‌که‌یه‌تی‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌کی دراماتیکی‬ ‫نیشانه‌ی شکستی «تیۆلۆژیا»ی بازاڕی‬ ‫ئ ــازادی به‌جیهانیبووه‌‪ ،‬ک ‌ه ناچێت ‌ه ژێر‬ ‫باری هیچ چاودێری و سه‌رپه‌رشتییه‌که‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت حکومه‌تی ویالیه‌ت ‌ه یه‌کگرتووه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکای ناچارکردوو‌ه بیر ل ‌ه گرتنه‌به‌ری‬ ‫ڕێوشوێنی گشتی بکاته‌وه‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سییه‌کانی‬ ‫ســـه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و‌ه ف ـه‌رامــۆشــکــراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕاستیدا فشار‌ه سیاسییه‌کان‪ ،‬بوونه‌ت ‌ه‬ ‫مایه‌ی الوازیی پابه‌ندبوونی ئه‌و حکومه‌تانه‌ی‬ ‫ئابوورییه‌کی نیۆلیبراڵییان هه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫جیهانگیرییه‌کی بێ قه‌ید و شه‌رت و بێ‬ ‫سنوور و بێ یاساوه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێک حاڵه‌تدا‬ ‫(بۆ نموون ‌ه چین)‪ ،‬وه‌رچه‌رخانێکی گشتگیر‬ ‫به‌ره‌و ئابووریی بازاڕی ئازاد‪ ،‬نایه‌کسانی‬ ‫و سته‌مێکی به‌رفراوانی لێکه‌وتۆته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆت ‌ه مایه‌ی کێشه‌گه‌لێکی زۆر بۆ‬ ‫سه‌قامگیریی کۆمه‌ڵگ ‌ه و ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر‬ ‫ئاست ‌ه بااڵکانی حکومه‌تیش گــومــان و‬ ‫دوودڵیی دروستکردووه‌‪.‬‬ ‫ڕوون و ئاشکرای ‌ه هه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ک بۆ‬ ‫مارکس‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی گه‌ڕانه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ شیکارییه‌کانی مارکس بۆ سه‌رمایه‌داری‬ ‫و پێگه‌ی ئه‌م سیسته‌م ‌ه ل ‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫مێژوویی مرۆڤایه‌تییدا‪ -‬له‌و نێوه‌نده‌دا به‌پله‌ی‬ ‫یه‌ک شیکاریی مارکس بۆ ناسه‌قامگیرییه‌کی‬ ‫سێنتراڵی گه‌شه‌سه‌ندنی سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌م گه‌شه‌ی ‌ه به‌ناو ئه‌و قه‌یران ‌ه ئابووریی ‌ه‬ ‫خولییانه‌دا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫خودیی له‌دایکده‌بن‪ ،‬و ڕه‌هه‌ندی سیاسی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تییان هه‌یه‌‪ .‬هیچ مارکسیستێک‬ ‫ناتوانێت بۆ چرکه‌ساتێکیش بــاوه‌ڕ به‌و‌ه‬ ‫بکات ک ‌ه ئایدۆلۆژیست ‌ه نیۆلیبڕالیسته‌کان‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1989‬دا ده‌یانگوت‪ :‬سه‌رمایه‌داریی‬ ‫لیبراڵیستی بۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه جێپێی خۆی‬ ‫قایمکردوو‌ه [و جێگه‌ی هیچ ئایدیایه‌کی دیک ‌ه‬ ‫نه‌ماوه‌ته‌وه‌] و مێژوو گه‌یشتۆت ‌ه کۆتاییه‌کانی‬ ‫خــۆی‪ ،‬یاخود بــاوه‌ڕ بـه‌و‌ه بکات ک ‌ه هه‌ر‬ ‫سیسته‌مێکی په‌یوه‌ندیی ‌ه مرۆییه‌کان بتوانێت‬ ‫یه‌کالکه‌ره‌و‌ه و کۆتایی بێت‪.‬‬

‫م‪ .‬م‪ :‬مارکس ب ‌ه درێژایی ژیانی خۆی‬ ‫توێژه‌ره‌وه‌یه‌کی بیرتیژ و ماندوونه‌ناس بوو‪،‬‬ ‫باشتر ل ‌ه گشت هاوسه‌رده‌مه‌کانی خۆی‬ ‫درکــی ب ‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی سه‌رمایه‌داریی‬ ‫جیهانیی کــردوو‌ه و شیکردۆته‌وه‌‪ .‬له‌و‌ه‬ ‫تێگه‌یشتوو‌ه ک ‌ه هاتنه‌ئارای ئابوورییه‌کی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی به‌جیهانیبوو‪ ،‬ده‌ستله‌مالنی‬ ‫مۆدێلی به‌رهه‌مهێنانی سه‌رمایه‌دارییه‌؛‬ ‫پێشبینیی ئه‌وه‌شی کردوو‌ه ک ‌ه ئه‌م پڕۆسه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ر گه‌ش ‌ه و خۆشگوزه‌رانیی له‌گه‌ڵ خۆیدا‬ ‫ناهێنێت وه‌ک تیۆریسێن و سیاسه‌تمه‌دار‌ه‬ ‫لیبراڵه‌کان ئاماژه‌ی پێده‌ده‌ن‪ ،‬به‌ڵکو له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا ناکۆکیی توند و قه‌یرانی ئابووری و‬ ‫بێدادیی کۆمه‌اڵیه‌تیی به‌رفراوانیش ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫م‪ .‬م‪ :‬پێتوای ‌ه ئه‌گه‌ر هێز‌ه سیاسی و‬ ‫بینیمان ل ‌ه ده‌یه‌ی نه‌وه‌ده‌کان و ل ‌ه هاوینی‬ ‫‪1997‬ـ ـه‌و‌ه قه‌یرانێکی ئابووریی ڕووی ل ‌ه فکریی ‌ه چه‌په‌‌کانی جیهان‪ ،‬ک ‌ه پرسیار‬

‫له‌خۆیان ده‌که‌ن سه‌باره‌ت ب ‌ه سۆسیالیزم ل ‌ه‬ ‫هه‌زاره‌ی سێیه‌مدا‪ ،‬ده‌ستبه‌رداری ئایدیاکانی‬ ‫مارکس بن‪ ،‬ڕێبه‌رێکی سیاسی و جه‌وهه‌ریی‬ ‫بۆ توێژینه‌و‌ه ل ‌ه واقیعی بااڵده‌ست و گۆڕینی‬ ‫ئه‌و واقیع ‌ه له‌ده‌ستبده‌ن؟‬ ‫ئـ‪.‬هـ‪ :‬هیچ سۆسیالیستێک ناتوانێت‬ ‫ده‌ســـتـــبـــه‌رداری ئــایــدیــاکــانــی مــارکــس‬ ‫بێت‪ ،‬به‌وپێیه‌ی بــاوه‌ڕی ب ـه‌و‌ه هه‌ی ‌ه ک ‌ه‬ ‫س ـه‌رمــای ـه‌داری ده‌بــێــت [کۆتاییبێت و]‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌ی به‌دوادا بێت‪ ،‬ک ‌ه ته‌نها‬ ‫له‌سه‌ر هیواخواستن دانه‌مه‌زرابێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫له‌سه‌ر شیکارێکی جدیی گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫مێژوویی‪ ،‬به‌تایبه‌ت مێژووی سه‌رده‌می‬ ‫سه‌رمایه‌داری دامه‌زرابێت‪ .‬پێشبینیی و‬ ‫چاوه‌ڕوانییه‌کانی [ئه‌و سۆسیالیستانه‌] بۆ‬ ‫جێگرتنه‌وه‌ی سه‌رمایه‌داری ب ‌ه سیسته‌مێک‬ ‫ک ‌ه له‌الیه‌ن کۆمه‌ڵگه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ببرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫سیسته‌مێکی پــان بۆ داڕێـــژراو‪ ،‬هێشتا‬ ‫شتێکی لۆژیکییه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه وێڕای که‌مکردنه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه گرنگیی ڕه‌گه‌زه‌کانی بازاڕ‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫سیسته‌مێکی پۆست سه‌رمایه‌دارییدا بوونیان‬ ‫ده‌بێت و ده‌مێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌وپێیه‌ی مارکس خۆی ل ‌ه خه‌ماڵندن و‬ ‫مه‌زه‌نده‌کردنی وێنه‌کانی داهاتووپاراستووه‌‪،‬‬ ‫ناتوانین ب ‌ه به‌رپرسیاری بزانین ده‌رباره‌ی‬ ‫ڕێگه‌کانی ڕێکخستنی ئابووریی سۆسیالیستی‬ ‫له‌ژێر سایه‌ی «سۆسیالیزمی له‌واقیعدا هه‌بوو‬ ‫‪.»really existing socialism‬‬ ‫به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه ئامانجه‌کانی سۆسیالیزم‪،‬‬ ‫مارکس تاک ‌ه بیرمه‌ند نه‌بوو‌ه ک ‌ه خواستی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی خاڵیی ل ‌ه چه‌وساندنه‌و‌ه و‬ ‫نامۆبوونی هه‌بووبێت‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک هه‌موو‬ ‫مرۆڤه‌کان بتوانن گشت توانسته‌کانیانی تێدا‬ ‫به‌گه‌ڕبخه‌ن‪ .‬به‌اڵم مارکس تاک ‌ه بیرمه‌ند‌ه‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه گشت بیرمه‌نده‌کانی دیک ‌ه به‌هێزتر‬ ‫گوزارشتی له‌م خواست ‌ه کــردووه‌‪ ،‬هێشتا‬ ‫وشه‌کانی پڕن ل ‌ه ئیلهام‪.‬‬ ‫مارکس ته‌نها کاتێک ئیلهامبه‌خشێکی‬ ‫سیاسیی ده‌بێت بۆ چ ـه‌پ‪ ،‬ک ‌ه درک ب ‌ه‬ ‫زه‌رووره‌تـــــی ئــه‌و‌ه بکرێت نابێت وه‌ک‬ ‫پڕۆگرامێکی سیاسیی و مه‌رجه‌عیمامه‌ڵ ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ کتێبه‌کانیدا بکرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ناشبێت‬ ‫وه‌ک وه‌سفکه‌رێکی دۆخی فیعلیی ئێستای‬ ‫سه‌رمایه‌داری جیهان مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا‬ ‫بکرێت‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بــێــت وه‌ک ڕێبه‌رێک‬ ‫لێی بڕوانرێت سه‌باره‌ت به‌و ڕێگه‌یه‌ی بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن ل ‌ه سروشتی گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫سه‌رمایه‌داری پێشکه‌شیده‌کات‪ .‬ده‌بێت‬ ‫ئـه‌وه‌شــمــان له‌بیرنه‌چێت کـ ‌ه ســـه‌ره‌ڕای‬ ‫هه‌وڵه‌کانی ئه‌نگڵس و که‌سانی دیک ‌ه ک ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای کاغه‌ز و ده‌ستنووسه‌کانی‬ ‫مارکس به‌رگی دووه‌م و سێیه‌می کتێبی‬ ‫«سه‌رمایه‌«یان کــۆکــرده‌وه‌‪،‬بـه‌اڵم خودی‬ ‫مارکس نه‌گه‌یشت ‌ه خستنه‌ڕوویه‌کی پته‌و‬ ‫و ت ـه‌واوه‌تــی ئایدیاکانی ب ـه‌وجــۆره‌ی ک ‌ه‬ ‫خۆی ده‌یویست‪ .‬وه‌ک ل ‌ه «گرۆندریسه‌«دا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬کتێبی «سه‌رمایه‌« ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر مارکس خۆیشی به‌پایانی بگه‌یاندایه‌‪،‬‬ ‫هێشتا له‌وانه‌ی ‌ه ببووای ‌ه ب ‌ه به‌شێک ل ‌ه پالنێکی‬ ‫ئۆرگیناڵی ئه‌و بیرمه‌نده‌‪ ،‬ک ‌ه پالنێکی پڕل ‌ه‬ ‫خواست و ئاره‌زوو بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌وه‌‪ ،‬مارکس ته‌نها کاتێک‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ناو چه‌په‌کانی ئێستا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چاالکوان ‌ه ڕادیکاڵیسته‌کان ده‌ستبه‌رداری ئه‌و‬ ‫تێڕوانینه‌یان بن ک ‌ه ئه‌نتی سه‌رمایه‌دارییان‬ ‫گۆڕیو‌ه ‪-‬یاخود یه‌کسان کردووه‌‪ -‬ب ‌ه ئه‌نتی‬ ‫جیهانگیری‪.‬بمانه‌وێت یان نا جیهانگیری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬مادام کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆیی وجودی هه‌ی ‌ه‬ ‫و تووشی داڕووخــان نه‌هاتووه‌‪ ،‬ناتوانین‬ ‫جیهانگیرییش ڕه‌تبکه‌ینه‌وه‌‪ .‬مارکس‪،‬‬ ‫درکی به‌و‌ه کردبوو ک ‌ه ئه‌م ‌ه حه‌قیقه‌تێکی‬ ‫حاشاهه‌ڵنه‌گر‌ه و ل ‌ه ڕووی مه‌بده‌ئییه‌و‌ه‬ ‫وه‌کپیاوێکیئینته‌رناسیۆنالیست قبوڵی بوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌ی لێده‌گرین و پێویست ‌ه‬

‫ڕه‌خنه‌ی لێبگرین‪ ،‬ئه‌و جۆر‌ه جیهانگیرییه‌ی ‌ه‬ ‫ک ‌ه سه‌رمایه‌داری به‌رهه‌میهێناوه‌‪.‬‬ ‫م‪ .‬م‪ :‬یه‌کێک لـه‌و کتێبانه‌ی مارکس‬ ‫ک ‌ه له‌نێو خوێنه‌ر و چاودێر‌ه نوێیه‌کاندا‬ ‫گرنگییه‌کی زۆری پـــێـــدراوه‌‪ ،‬کتێبی‬ ‫«گرۆندریسه‌«یه‌‪ .‬مارکس له‌ماوه‌ی نێوان‬ ‫سااڵنی (‪)1958-1957‬دا ئـه‌م کتێبه‌ی‬ ‫نــووســیــوه‌‪ ،‬ک ـ ‌ه ده‌ســتــنــووســی یه‌که‌می‬ ‫ڕه‌خنه‌ی مارکس ‌ه ل ‌ه ئابووریی سیاسی‪،‬‬ ‫که‌وات ‌ه کارێکی ئاماده‌کاریی سه‌ره‌تایی ‌ه بۆ‬ ‫کتێبی «سه‌رمایه‌«‪ .‬گرۆندریس ‌ه کۆمه‌ڵێک‬ ‫ئایدیا ده‌رباره‌ی پرسگه‌لێک له‌خۆده‌گرێت‪،‬‬ ‫ک ـ ‌ه مــارکــس ل ـ ‌ه جێگه‌ی دیــک ـه‌ی کــار‌ه‬ ‫ته‌واونه‌کراوه‌کانیدا بــواری ئـه‌وه‌ی نه‌بوو‌ه‬ ‫گه‌شه‌یان پێبدات و پێشیانبخات‪ .‬ب ‌ه ڕای‬ ‫تۆ بۆچی ئه‌م ده‌ستنووسه‌ی مارکس جیا‬ ‫ل ‌ه هه‌موو ئه‌وانی دیک ‌ه مشتومڕێکی زۆری‬ ‫دروستکردووه‌‪ ،‬له‌کاتێکدا مه‌به‌ستی ئه‌و‬ ‫له‌م نووسین ‌ه پوختکردنه‌و‌ه و چڕکردنه‌وه‌ی‬ ‫بنه‌مای ڕه‌خنه‌کانی بــوو لـ ‌ه ئابووریی‬ ‫سیاسی‪ .‬ب ‌ه بۆچوونی تۆ هۆکاری ئه‌م‬ ‫که‌مه‌ندکێشکردن ‌ه به‌رده‌وامه‌ی گرۆندریس ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ چی‌؟‬ ‫ئـ‪.‬هـ‪ :‬ب ‌ه بــڕوای من ئـه‌م کاریگه‌ریی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی ‌ه گه‌وره‌یه‌ی گرۆندریس ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫گۆڕه‌پانی فکریی مارکسیزم‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫دوو هۆکاری لێکدانه‌بڕاو‪ .‬یه‌که‌م‪ :‬ل ‌ه ڕاستیدا‬ ‫ئه‌م کتێب ‌ه پێش سااڵنی په‌نجای سه‌ده‌ی‬ ‫بیست باڵونه‌کراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬وه‌ک تۆش گوتت‬ ‫ئه‌م کتێب ‌ه کۆمه‌ڵ ‌ه بابه‌تێک له‌خۆده‌گرێت‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پرسگه‌لێک‪ ،‬ک ‌ه مارکس ل ‌ه‬ ‫هیچ جێگه‌یه‌کی دیکه‌دا په‌ره‌ی پێنه‌داون‬ ‫و زیاتر له‌سه‌ریان نه‌دواوه‌‪ .‬دووه‌م‪ :‬دیسان‬ ‫ئه‌و ناوه‌ڕۆکه‌ی گرۆندریس ‌ه له‌خۆیده‌گرێت‬ ‫به‌شێک نه‌بوو‌ه ل ‌ه مه‌نزومه‌ی مارکسیزمی‬ ‫ئه‌رته‌دۆکسیی‪ ،‬ک ‌ه تاڕاده‌یه‌کی زۆر وه‌ک‬ ‫«دۆکترینێکی تیۆلۆژیی» ل ‌ه سۆسیالیزمی‬ ‫سۆڤیه‌تیی جیهانیدا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫[مارکسیزم]دا کــردووه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا سۆسیالیزمی سۆڤیه‌تی نه‌یتوانیو‌ه‬ ‫ب ‌ه ئاسانیی نکۆڵی لێبکات*‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه ئه‌و‬ ‫مارکسیستانه‌ی ده‌خوازن ب ‌ه پشتبه‌ستن ب ‌ه‬ ‫ده‌قێک ک ‌ه که‌س نه‌توانێت ب ‌ه هه‌ڵگه‌ڕاو‌ه و‬ ‫دژ‌ه مارکسیست تۆمه‌تباریان بکات‪ ،‬ڕه‌خن ‌ه‬ ‫ل ‌ه مارکسیزمی ئه‌رته‌دۆکسی بگرن و بواری‬ ‫شیکاریی مارکسیستیی فراوانتر بکه‌ن‪،‬‬ ‫ده‌توانن گرۆندریس ‌ه به‌کاربهێنن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫چاپه‌کانی سااڵنی حه‌فتا و هه‌شتای سه‌ده‌ی‬ ‫بیست (وات ‌ه پێش که‌وتنی دیواری به‌رلین ب ‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌کی زۆر) هه‌تاوه‌کو ئێستا مشتومڕێکی‬ ‫زۆریان به‌دوای خۆیاندا هێناوه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫مــارکــس ل ـه‌م ده‌ســتــنــووســانـه‌دا کۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫پرسێکی گرنگی چاره‌سه‌رکردوو‌ه ک ‌ه کتێبی‬ ‫«سه‌رمایه‌«دا به‌و جــۆر‌ه نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌و‌ه‬ ‫سه‌ریان‪ .‬وه‌ک ل ‌ه پێشه‌کیی کتێبه‌که‌ی تۆدا‬ ‫ڕوونمکردۆته‌وه**‌‪.‬‬ ‫م‪ .‬م‪ :‬ل ‌ه پێشه‌کیی ئه‌و کتێبه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نووسینی ژمــاره‌یـه‌کــی زۆر لـ ‌ه پسپۆڕ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کان له‌خۆده‌گرێت و ب ‌ه بۆنه‌ی‬ ‫یادی ‪ 150‬ساڵه‌ی ته‌واوکردنی گرۆندیس ‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن مارکسه‌و‌ه ساڵی ‪ 2008‬باڵوکرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫تۆ ده‌ڵێیت‪« :‬هه‌ربۆی ‌ه ئێستا ساتێکی‬ ‫گونجاو‌ه بۆ گه‌ڕانه‌و‌ه و بۆ لێتوێژینه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه «گرۆندریسه‌«‪ ،‬دوور ل ‌ه کۆتوبه‌ندی‬ ‫ئیعتیبارات ‌ه هاوچه‌رخه‌کانی سیاسه‌تی چه‌پ‬ ‫له‌نێوان ناڕه‌زایه‌تیی (نیکیتا خرۆشۆڤ)‬ ‫ل ‌ه (ستالین) و که‌وتنی (گۆرباچۆڤ)»‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌و‌ه ده‌ڵێیت «ئه‌م کتێب ‌ه شیکاریی‬ ‫و دووربینییه‌کی نایاب له‌خۆده‌گرێت‪،‬بۆ‬ ‫نــمــوون ـ ‌ه ده‌ربـــــاره‌ی ت ـه‌کــن ـه‌لــۆژیــا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وه‌هــا ده‌کــات لێکۆڵینه‌وه‌ی مارکس ل ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌داری س ـه‌ده‌ی نــۆزد‌ه تێپه‌ڕێنێت‬

‫به‌ره‌و سه‌رده‌مێک ک ‌ه چیتر به‌رهه‌مهێنان‬ ‫پێویستی ب ـ ‌ه ژمــاره‌ی ـه‌کــی زۆر کرێکار‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ره‌و سه‌رده‌می ئامێر‌ه میکانیکی‬ ‫و کاره‌باییه‌کان و کاتی به‌تاڵی به‌ده‌ر ل ‌ه‬ ‫کارکردن و وه‌رچه‌رخان و گۆڕانکارییه‌کانی‬ ‫نامۆبوون له‌م جۆر‌ه بارودۆخانه‌دا‪ .‬تاکه‌‬ ‫ده‌قی مارکس ‌ه ک ‌ه ئاماژه‌پێدان ‌ه تایبه‌ته‌کان‬ ‫ب ‌ه داهاتوو ل ‌ه «ئایدۆلۆژیای ئه‌ڵمانی»دا‪،‬‬ ‫تێده‌په‌ڕێنێت»‪ .‬دواجار ب ‌ه ڕسته‌یه‌ک وه‌ها‬ ‫ئه‌م کتێب ‌ه وه‌سفده‌که‌یت‪« :‬فکری مارکس‬ ‫ل ‌ه لوتکه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندیی خۆیدا»‪ .‬که‌وات ‌ه‬ ‫دووبار‌ه خوێندنه‌وه‌ی «گرۆندریسه‌« له‌مڕۆدا‬ ‫چی ئه‌نجامێکی ده‌بێت؟‬ ‫ئـ‪.‬هـ‪ :‬پێناچێت له‌مڕۆدا ژمــاره‌ی ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ی ب ‌ه ت ـه‌واوی له‌م ده‌ق ‌ه گـه‌ور‌ه و‬ ‫گران ‌ه تێبگه‌ن‪ ،‬ل ‌ه مشتێک تێپه‌ڕن‪ .‬له‌کاتێکدا‬ ‫خوێندنه‌و‌ه یاخود دووبــار‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م ده‌قان ‌ه له‌مڕۆدا یارمه‌تیده‌رمان ده‌بێت‬ ‫بــۆ دووبــــار‌ه بــیــرکــردن ـه‌و‌ه ل ـ ‌ه مــارکــس‪:‬‬ ‫له‌پێناو جیاکردنه‌وه‌ی شت ‌ه گشتییه‌کان ل ‌ه‬ ‫شیکدرنه‌وه‌ی مارکس بۆ سه‌رمایه‌داری‪ ،‬و‬ ‫بارودۆخ ‌ه تایبه‌ته‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی بۆرژوازی‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نــۆزده‌دا‪ .‬ناتوانین‬ ‫پێشبینی ئــه‌و‌ه بکه‌ین ئه‌نجامگیریی ‌ه‬ ‫چــاوه‌روانــکــراو و گریمانه‌کراوه‌کانی ئه‌م‬ ‫شیکاریی ‌ه چی ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه‬ ‫کۆکبوون و په‌سه‌ندکردنێکی گشتیی له‌سه‌ر‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫م‪ .‬م‪ :‬دوا پرسیار‪ :‬بۆچی خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫مارکس له‌مڕۆدا گرنگه‌؟‬ ‫ئـ‪.‬هـ‪ :‬هه‌ر که‌سێک گرنگی ب ‌ه ئایدیاکان‬ ‫بــدات‪ ،‬جا خوێندکاری زانکۆ بێت یاخود‬ ‫نــا‪ ،‬ڕوونـــ ‌ه لـــه‌الی ک ـ ‌ه مــارکــس یه‌کێک ‌ه‬ ‫ل ‌ه گه‌وره‌ترین ئـه‌و عه‌قڵ ‌ه فه‌لسه‌فیی و‬ ‫شیکارکار‌ه ئابوورییانه‌ی ل ‌ه سه‌ده‌ی نۆزده‌دا‬ ‫ژیاون‪ ،‬بگر‌ه وه‌ک گه‌وره‌ترین و باشترینیان‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬هاوکات نووسه‌رێکی گه‌ور‌ه‬ ‫و ڕاقیی بوو‌ه ل ‌ه زمانی په‌خشانئامێزدا‪.‬‬ ‫هه‌ربۆی ‌ه خوێندنه‌وه‌ی مارکس گرنگه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی کاریگه‌ریی‬ ‫کتێبه‌کانی ئ ـه‌م پیاو‌ه له‌سه‌ر س ـه‌ده‌ی‬ ‫بیست‪ ،‬ناتوانین له‌و جیهان ‌ه تێبگه‌ین ک ‌ه‬ ‫له‌مڕۆدا تێیدا ده‌ژین‪ .‬دواجار ده‌بێت مارکس‬ ‫بخوێنینه‌و‌ه له‌به‌رئه‌وه‌ی وه‌ک خۆی ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫به‌بێ تێگه‌یشتن ل ‌ه جیهان ناتوانین ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر بیگۆڕین‪ -‬مارکس بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه وه‌ک ڕێبه‌رێکی نایاب ده‌مێنێته‌و‌ه‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن ل ‌ه جیهان و ئه‌و کێشانه‌ی‬ ‫پێویست ‌ه ڕووبه‌ڕوویان ببینه‌وه‌‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫* وه‌ک ل ـ ‌ه قسه‌کانی هــۆبــزبــاومــدا‬ ‫ده‌رده‌ک ـه‌وێــت‪ ،‬به‌تایبه‌ت خاڵی دووه‌مــی‬ ‫گرنگیی و کاریگه‌رییه‌کانی گرۆندریسه‌‪،‬‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه مارکسیزمی ئه‌رته‌دۆکسی ئه‌و‬ ‫مۆدێل ‌ه سۆسیالیزمه‌ی سۆڤیه‌ت ‌ه ک ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫مارکسی ل ‌ه پێشی پێشه‌و‌ه دانــاوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌پشت نــاوی مارکسه‌و‌ه ڕێگری ل ‌ه هه‌ر‬ ‫شیکارییه‌کی ده‌قه‌کانی مارکس کردوو‌ه ک ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ملهوڕییه‌کانی خۆیدا نه‌گونجابێت‪.‬‬ ‫‪**Karl Marx›s Grun‬‬‫‪drisse. Foundations of the‬‬ ‫‪Critique of Political Econo‬‬‫‪my 150 Years Later, edited‬‬ ‫‪by M. Musto, London-New‬‬ ‫‪York: Routledge 2008.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫ماڵپه‌ڕی (الحوار المتمدن)‬ ‫‪http://www.ahewar.‬‬ ‫‪org/debat/show.art.as‬‬‫‪p?aid=148265‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )311‬دوشەممە ‪201٦/9/19‬‬

‫جەژنی قوربان وەک کەرنەڤاڵی خوێن‬ ‫«ژیانی ئاژەڵێک نەهامەتی و کۆیالیەتییە» جۆرج ئۆرویل ‹مەزرای ئاژەاڵن›‬

‫«‬

‫نەوزاد جەمال‬ ‫یەکێک لەو دیمەنە ڕاچڵەکێنەرەی لەم‬ ‫ڕۆژانــەدا لە ئینتەرنێت و و دەزگاکانی‬ ‫هەواڵدا باڵوبووەوە‪ ،‬وێنەی شەقامەکانی‬ ‫شاری "داکا"ی بەنگالدیش بوو ‪ .1‬لەگەڵ‬ ‫سەربڕینی ئاژەڵەکاندا بارانیش دەباری‪.‬‬ ‫دواجـــار‪ ،‬ئــاو و خــوێــن شەقامەکەی‬ ‫سوورکردبوو! ئەو بارانە وایکرد دیمەنی‬ ‫خــوێــن بــەســام و تۆقێنەر تــر بێت‪.‬‬ ‫دیمەنەکەش بەجۆرێک بــوو ڕوانگەو‬ ‫ئەزموونی سەربڕینەکانی داعشی هێنایە‬ ‫بەرچاو!‬ ‫جەژنی قوربان‪ ،‬چیرۆکی گەردن و چەقۆ‬ ‫لێسوونە‪ .‬بەپێی گێڕانەوە ئایینیەکان‪،‬‬ ‫ئیبراهیم لەالیەن خوداوە داوای لێدەکرێت‬ ‫قوربانیی بدات‪ .‬لەبەرامبەر تاقیکردنەوەی‬ ‫پتەویی باوەڕیدا داوای لێدەکرێت کە‬ ‫تاچەندە ئامادەیە لەپێناوی ملکەچی‬ ‫خودادا گەردنی کوڕەکەی بکاتە قوربانی؟‬ ‫لە ئینجیل و تەوراتدا‪ ،‬چیرۆکی ئیبراهم و‬

‫کوڕەکەی لەوەدا جیاوازە ئەوەی ئیسالم‬ ‫ئیسماعیلە‪ ،‬الی ئەوان ئیسهاقە‪.‬‬ ‫ڕەگــــی بـــیـــرۆکـــەی قـــوربـــانـــی بۆ‬ ‫ســەردەمــەکــانــی ئــەفــســانــەبــاوەڕیــی و‬ ‫فرەخواباوەڕیی دەگەڕێتەوە‪ .‬سەردەمانێک‬ ‫کە مرۆڤ خواوەندەکانی لەسەر شێوەی‬ ‫ئاژەڵ و زیندەوەرەکان پەرستووە‪ .‬دواتر‪،‬‬ ‫لەئاینە ئبیراهیمییەکاندا کە خوداباوەڕی‬ ‫لــە فــرەخــوایــیــەوە بـــووە ‪-‬مۆنتایزم‪-‬‬ ‫یەکخوایی‪ ،‬ئیتر قۆناخێکی تر لەبیرۆکەی‬ ‫خوداباوەڕی سەریهەڵدا‪ .‬بەاڵم‪ ،‬بیرۆکەی‬ ‫قوربانی وەک ڕازیکردن و نزیکبوونەوە‬ ‫لەخودا هەر مایەوە‪.‬‬ ‫چونکە‪ ،‬لەروانگەی مرۆڤ خۆیەوە‬ ‫بیرۆکەی قوربانی سەریهەڵداوە‪ .‬وەکچۆن‬ ‫پێشتر بۆ ڕازیکردنی هێزەسروشتییەکان‪،‬‬ ‫زێڕ یا کچ یا خۆراکی خستۆتە پێش‬ ‫خــواوەنــدەکــان کــەژیــانــی بپارێزێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی‪ ،‬مرۆڤ لەهۆکاری کارەساتە‬ ‫سروشتییەکانی وەک‪ :‬نەخۆشی و دەرد‪،‬‬ ‫زریان و گەردەلوول‪ ،‬قاتوقڕی و برسێتی‬

‫و وشکەساڵی و هتد‪ ...‬تێنەدەگەیشت‪.‬‬ ‫ئیتر پێی وابوو‪ ،‬ئەوانە توڕەیی و تۆڵەی‬ ‫خواداکانە لەمرۆڤ‪ .‬بۆ ئەوەش دەبێت‬ ‫قوربانی بدرێت و خــودا رازیکبرێت‪.‬‬ ‫رەنگە‪ ،‬تێگەیشتنێکی کۆمەاڵیەتی تری‬ ‫لەپشتەوەبێت کە قوربانی وەک بۆنەیەکی‬ ‫سەربەخۆش‪ ،‬وابکات ساماندارو خاوەن‬ ‫ئــاژەڵــەکــان بەشێک بــدەن بــەهــەژارو‬ ‫نەدارەکان‪ ،‬وەک جۆرێک لەپابەندی و‬ ‫دڵسۆزی بۆ خــوداو زیادکردنی ڕزق و‬ ‫ڕۆزی‪.‬‬ ‫ئیدی‪ ،‬بیرۆکەی قوربانی‪ ،‬تێگەیشتنێکی‬ ‫سەرەتایی و دواکەوتوو بووە‪ .‬ئاخر چۆن‪،‬‬ ‫ئەگەر خودایەکی مەزن خۆی خاوەن و‬ ‫دروستکەری ئەو هەموو زیندوەرانەیە‪،‬‬ ‫لەمرۆڤ توڕەبێت‪ ،‬بە بزن و گایەک دڵی‬ ‫چاکبێتەوە؟ ئەگەر‪ ،‬دەووترێت قوربانییەکە‬ ‫ڕەمزییە‪ ،‬خوا خۆی پێویستی پێی نییە‪،‬‬ ‫چونکە ئەو نایخوات‪ .‬باشە‪ ،‬ئیتر بۆجی‬ ‫ئەو ڕەمزیەتە مانا میتافۆریە‪-‬مەجاز‪-‬ی‬ ‫قوربانی لەشێوازی قوربانیکردنەکەدا‬

‫هێشتا بــەو جــۆرە کەهەزارەها ئــاژەڵ‬ ‫ســەردەبــڕدرێــن؟ لەجیاتی سەربرین‬ ‫بەڕاستی و بەم شێوازە کەرنەڤاڵییە‪ ،‬بۆ‬ ‫بەجۆرێکی سیمبولیک نەبێت؟‬ ‫لەڕاستیدا‪ ،‬دیمەنەکان ئەگەرچی‬ ‫زۆربەمان لەمنداڵییەوە پێی ڕاهاتووین‪،‬‬ ‫بەاڵم پڕە لەسڵنکەردنەوە لەخوێنڕشتن‪.‬‬ ‫دوورە لەبەزەیی و هەستی مرۆڤانە‬ ‫بەرامبەر زیندەوەرێک کە هاوماڵن لەژیان‬ ‫و جیهانی ئێمەدا‪ .‬ئێستەش ئەو بیرۆکە‬ ‫سەرەتاییە الی ئێمە لەکاردایە کەئەوان‬ ‫بۆیە هەن‪ ،‬تا ئێمە بیانخۆین! لەهەموو‬ ‫چیرۆکی دڕندەو جانەوەرکاندا‪ ،‬مەتەڵ و‬ ‫پەندەکاندا بــەردەوام باس لەدڕندەیی و‬ ‫کێویلەیی ئاژەڵەکان دەکەین و مرۆڤ وەک‬ ‫پاڵەوان و چاکەخواز وێنادەکرێت‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫لەسەرەتای مێژوەوە هەموو خراپەکاریەکە‬ ‫خودی مرۆڤە!‬ ‫هەڵبەت‪' ،‬ئێمە لەرێی مامەڵەکردن‬ ‫لەگەڵ ئاژەڵدا‪ ،‬دەتوانین داوەری لەسەر‬ ‫دڵــی مــرۆڤ بکەین"‪ ،‬بــەڕای 'کانت'ی‬

‫فەیلەسوف‪ .‬لەجەژنی قورباندا شتێک‬ ‫نامێنێتەوە ناوی مافی ئاژەاڵن بێت‪ .‬چونکە‪،‬‬ ‫ئەو بــاوەڕەی کە قوربانی لەسەربڕیندا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵ‬ ‫لــەدەرەوەی پێوەرو بەهارەوشتییەکان‬ ‫دەبینێت‪ .‬واتە‪ ،‬وەک الدانێکی ڕەوشتی‬ ‫درکی پێناکات‪ .‬لەکاتێکدا‪ ،‬دڕندەیی و‬ ‫توندوتیژی مرۆڤ لەبەرامبەر زنیدەوەرە‬ ‫نامرۆییەکاندا دەگاتە چڵەپۆپە‪ .‬بەڕای‬ ‫'شۆپنهاوەر' ئەقڵیەتێک کە پێی وایە‬ ‫هەڵسوکەت لەگەڵ ئـــاژەڵ‪ ،‬ناکەوێتە‬ ‫چوارچێوەی پێوەرە ڕەوشتییەکانەوە‪،‬‬ ‫ئەو پەڕی دڕندەیی ئەو ئەقڵیەتەیە!‬ ‫کاتێک‪ ،‬مــرۆڤ بەدەستی خۆی ئەو‬ ‫ئاژەڵەماڵیانە بەخیۆدەکات‪ ،‬تا قەڵەوو‬ ‫مڕدەبن‪ .‬دواتر چەقۆ دەنێتە گەردنی‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا‪ ،‬هەندێکی دەبنە هاوڕێی‬ ‫خێزان و منداڵەکانی دڵخۆشدەکات‪،‬‬ ‫ئاوەدانی ماڵە‪ .‬بەاڵم کە ئیتر پرۆسەی‬ ‫سەربڕین دێتەپێش‪ ،‬پەیمانشکێنی و‬ ‫بێوەفایی مرۆڤمان دێتەبەرچاو‪ ،‬ناپاکی‬

‫دەکــات لەگەڵ هــاوڕێ و هاوماڵەکەی‬ ‫کــە النــەکــەی بــەدەســتــی خــۆی بۆی‬ ‫دروستکردوە! چەندانجار باوک بەدزی‬ ‫کوڕو کچەکە منداڵەکەی مریشک و گیسک‬ ‫و بەرخۆلەکەی سەربڕیوەو لەوالشەوە‬ ‫جگەرگۆشەکەی خۆی لەترسدا تاساوە!‬ ‫دواجـــار بەمە ئــەو ســۆزو بەزەییەش‬ ‫لەمنداڵەکاندا بەرامبەر زیندەوەرەکانی تر‬ ‫دەکوژرێن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەجەژنی قورباندا‪ ،‬قوربانی‬ ‫ڕاستینەیە مرۆڤەکان خۆیانن کە بەبێ‬ ‫لێکدانەوەو تێگەشتن ئــەو گیانەوەرە‬ ‫دەکــوژن‪ .‬بۆیە‪ ،‬دەکرێت بپرسین ئەو‬ ‫هەموو قوربانییە ئەنجامدانی جینۆساید‬ ‫نییە؟ ئاخر‪ ،‬بەپێی ئامارێک ساڵی‬ ‫(‪ ٠)2010‬تەنها لەپاکستان نزیکەی‬ ‫(‪ )7.5‬ملیۆن سەر کەبایی (‪ )$3‬ملیار‬ ‫دۆالربووە کراوەتە قوربانی؟ !‬ ‫‪1- https://asiancorrespondent.‬‬ ‫‪com/20120/11/the cost-of‬‬‫‪sacrifice/‬‬

‫لەساڵیادی یازدەی سێپتەمبەر‪:‬‬

‫«سەیدقوتب» بێتاوانە؟‬ ‫شوان ئەحمەد‬ ‫لەگەڵ هێرش و پەالمارەكانی ‪9/11‬‬ ‫بۆ ســەر ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا‪،‬‬ ‫بەرلەهەركەس پەنجەی تــاوان بۆ‬ ‫پیاوێك درێژكرا كەسی و پێنچ ساڵ‬ ‫بوو لەدنیادا نەمابوو‪ .‬ئەو پیاوەش‬ ‫جــگــە لــە ســەیــدقــوتــب (‪1906-‬‬ ‫‪ )1966‬كەسێكی تر نەبوو‪.‬‬ ‫خـــۆرئـــاوایـــیـــەكـــان ڕێــكــوڕاســت‬ ‫تاوانەكەیان خستە ملی ئەو و نازناوی‬ ‫باوكی تیرۆریزمی نوێیان لێنا‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەساڵ دواتر ڕوداوەكــەی‪ ،‬توێژەر و‬ ‫ئەكادیمیستێكی ئەمریكی دێــت و‬ ‫لەڕێی كتێبێكەوە (سەید قوتب و‬ ‫ڕەگوڕیشەی ڕادیكالیزمی ئیسالمی)‪،‬‬ ‫دژی ئەو ڕاوبۆچونانە دەوەستێتەوەو‬ ‫ڕەتی دەكاتەوە‪ ،‬سەید لەو پرسەدا‬ ‫تاوانباربێت‪.‬‬ ‫ئــەو تــوێــژەرە جــۆن كاڵڤرتە و‬ ‫مامۆستای مێژووە لەزانكۆی كریگتۆن‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫و لەتوێژینەوەكانیدا‪ ،‬گرنگی بەمێژوی‬ ‫ناڕەزایەتییە كۆمەاڵیەتییەكان و‬ ‫بەرخۆدانی سیاسی دەدات و هەروەها‬ ‫یەكێكە‪ ،‬لەتوێژەرە دیارەكانی بواری‬ ‫بزاوتە ئیسالمییەكان‪ .‬جگە لە نوسینی‬ ‫ئەو كتێبە لەسەر سەید قوتب‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 2011‬ژیاننامەکەشی وەرگێڕاوەتە‬ ‫سەر زمانی ئینگلیزی‪.‬‬ ‫یەكێك لەو كتێبانەی دوای هێرش‬ ‫و پەالمارەكانی ‪ 11/9‬لە ئەوروپا‬ ‫باڵوبونەوەو سەیدقوتب و (مەشخەڵی‬ ‫ڕێ‌)و چەند بەرهەمێكی تری ئەویان‪،‬‬ ‫بەسەرچاوە و زادی فیكری گروپە‬ ‫ڕادیكاڵە ئیسالمیستەكان دایە قەڵەم‪،‬‬ ‫كتێبەكەی گی سورمان (نەوەكانی‬ ‫سەیدقوتب و نەوەكانی ڕەفاعە ڕافع‬ ‫تەهتاوی) بوو‪.‬‬ ‫ســورمــان لــەوێــدا بـــەدورودرێـــژی‬ ‫بـــــەراوردی بــۆچــوون و دنیابینی‬

‫دووكارەكتەری موسڵمانمان بۆ دەكات‬ ‫كەدەچنە ئەوروپاو ئەمریكا و پاشان‪،‬‬ ‫چ وێنەیەك لەسەر ئەو دوو كیشوەرە‬ ‫دەبەنەوە لەگەڵ خۆیان و خەڵكانی‬ ‫موسڵمان ڕادێنن‪ ،‬بە چ چاوێك سەیری‬ ‫شارستانیەتی خۆرئاوابكەن‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە تەهتاوی وێنەیەكی ساف و‬ ‫گەش و نمونەیی خۆرئاوا نیشاندەدات‬ ‫كەپێویستە چاوی لێبكرێت و لێوەی‬ ‫فێرببین‪ ،‬بەاڵم سەید وێنەیەكی تەڵخ‬

‫و تاریك و دزێوی خۆرئاوا دەكێشێت‬ ‫كەدەبێت بەنەفرەت بكرێت و خۆمانی‬ ‫لێبەدوربگرین‪.‬‬ ‫ڕقگەورەكردن بەرامبەر خۆرئاواو‬ ‫وێناكردنی پیاوی سپی وەك دێوەزمە‬ ‫و ئەهریمەنێك‪ ،‬لــەو نوسینانەی‬ ‫سەیدقوتبدا بەزەقی دەبینرێت كەدوای‬ ‫گەڕانەوەی لە ویالیەتە یەكگرتووەكان‬ ‫دەیاننوسێت (‪.)1948-1950‬‬ ‫گەورەترین مەرجەعی فیكریی هێزە‬

‫ئیسالمییە ڕادیكاڵەكان لە حەفتاكانی‬ ‫ســـەدەی ڕابــــردووە لــەگــەڵ (ئیبن‬ ‫تەیمییە و ئەبو ئەعالی مەودودی)دا‪،‬‬ ‫بێ‌ چەندوچون سەید قوتبە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای لەسێدارەدانی لە (‪ 29-‬ئابی‪-‬‬ ‫‪ )1966‬لــەالیــەن دەســەاڵتــەكــەی‬ ‫جەمال عەبدولناسرەوە‪.‬‬ ‫جۆن كاڵڤرت بێتاوانی (سەیدقوتب)‬ ‫ی لەهێرش و پــەالمــارەكــانــی سەر‬ ‫شاری نیویۆركدا‪ ،‬لەسەر ئەو تێزەیە‬

‫بیناكردووە گــوایــە ئــەو لەنوسینە‬ ‫تیۆرییەكانیدا‪ ،‬هەمیشە پێداگیری‬ ‫لــەســەر ئـــەوە كــــردووە كــەدەبــێــت‬ ‫مــوجــاهــیــدەكــان هـــەوڵ و كۆششی‬ ‫خۆیان بۆ كۆتایهێنان بە قۆناغی‬ ‫جاهلیەت وكــاركــردن بەشەریعەت و‬ ‫یاساو ڕێسا ئاسمانییەكان‪ ،‬سەرەتاو‬ ‫بــەرلــە هەرشتێ‌ بــە پــەالمــاردان و‬ ‫تــارومــاركــردنــی سستمە گــەنــدەڵ و‬ ‫ستەمكارەكانی واڵتانی عەرەبی و‬

‫ئیسالمی دەســت پێبكەن‪ ،‬چونکە‬ ‫جیهادی گەورەی ئەوان لەوێیەو لەگەڵ‬ ‫ئەواندایە‪.‬‬ ‫كاڵڤرت پڕكێشیی زیاتر دەكات‬ ‫بۆ سەلماندنی بێ‌ گوناهی سەید لەو‬ ‫كارەساتە‪ ،‬دەڵێت‪( :‬ئەو گەر لەژیاندا‬ ‫بوایە‪ ،‬ئەوا سەركۆنەی ئەو هێرش و‬ ‫پەالمارانەی دەكــردو بەكردوەیەكی‬ ‫ئەرێنی نەدەزانی و سەری دەسوڕما‬ ‫كەبۆچی ئەو موجاهیدە خوێنگەرمانە‪،‬‬ ‫شـــــەڕی چــــارەنــــوســــازی خــۆیــان‬ ‫گواستۆتەوە بۆ ناو خۆرئاوا)‪.‬‬ ‫بەكورتییەكەی كاڵڤرت دەیەوێت‬ ‫پێمان بڵێت‪( :‬خــۆرئــاوا بەگشتی‬ ‫لــەبــەدحــاڵــیــبــونــەوە‪ ،‬ئامانجەكانی‬ ‫سەیدقوتب و قاعیدە و ئوسامە بن‬ ‫الدن تێكەڵ بەیەك دەكەن و بڕیاری‬ ‫سەرپێی و نادروست لەو بارەیەوە‬ ‫دەدەن)‪.‬‬ ‫هـــەرچـــەنـــدە نـــوســـەری كتێبی‬ ‫(ســەیــدقــوتــب و ڕەگــوڕیــشــەكــانــی‬ ‫ڕادیــكــالــیــزمــی ئــیــســامــی)‪ ،‬نكوڵی‬ ‫لـــەپـــەڕگـــیـــری و ڕایــكــالــیــەتــی‬ ‫بیروبۆچونەكانی سەید ناكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجــار پێی وایــە كۆكردنەوەی ئەو‬ ‫لەگەڵ ئوسامە بن الدن و ڕێكخراوی‬ ‫قاعیدە‪ ،‬باش تێنەگەیشتنە لە فیكر و‬ ‫ستراتیژ و دنیابینیەكانی سەیدقوتب‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە هەرچەندە تۆنێكی جیاواز‬ ‫دەخوێنێ‌ و سەرنجمان بۆ الیەكی تر‬ ‫دەبات و ناچێتە خانەی ئەو هەموو‬ ‫نوسینانەی ترەوە كە دەكەونە وێزەی‬ ‫سەیدقوتب و ئایدیا شەڕانگێزەكانی‪،‬‬ ‫بەاڵم نەیتوانیووە لەگەوهەری فیكری‬ ‫ئەو و لەنیاز و مەرامەكانی حاڵیی ببێت‬ ‫كە بەپلەی یەكەم لەسەر دژایەتیكردن‬ ‫و تاروماركردنی كوفر و جاهلیەت و‬ ‫بەربادی سەدەی بیستەم داڕێــژراوە‪،‬‬ ‫جا ئــەوە لەهەر واڵت و كیشوەرێك‬ ‫بێت ڕەوایە و گونجاوە‪ ،‬چونكە دواجار‬ ‫خەونی ئەو بەئیسالمكردنەوەی دونیا‬ ‫و ڕاماڵینی دەسەاڵتی كوفر و گومڕایی‬ ‫بووە‪.‬‬