582

‫«‬

‫مەال بەختیار داوا‬ ‫لە واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫دەكات سیاسەتە‬ ‫هەڵەكانیان بەرامبەر‬ ‫كورد راست بكەنەوە‬

‫‪3+2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )582‬دو شةممة ‪2016/10/10‬‬

‫بەهۆی قەرزی كۆمپانیاكانەوە‪ ،‬حكومەتی هەرێم‬ ‫ناتوانێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات‬ ‫پارلەمانتارێكی كورد لە بەغداد‪ :‬نیوەی داهاتی نەوتی کوردستان دەچێتە حسابی‬ ‫حكومەتەوە‪ ،‬نیوەكەی تری قەرزی كۆمپانیاكان دەیبات‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‬ ‫دوای سەردانی وەفدەكەی ئەمدواییەی هەرێمی كوردستان بۆ شاری بەغداد‪ ،‬پرسی رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی ناوەند‪،‬‬ ‫وەك یەكێك لە هەنگاوەكانی چارەسەركردنی كێشەی موچە‌و بودجەی هەرێم لێكدەدرێتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا بڕیاربو وەفدێكی بااڵی حكومەتی‬ ‫هەرێم سەردانی بەغداد بكات‪ ،‬بەاڵم هێشتا كاتەكەی نادیارە‪ .‬پارلەمانتارێكی كوردیش لەبەغداد دەڵێت "دوایین راپۆرتی وەزارەتی سامانە‬ ‫سروشتییەكان دەریدەخات‪ ،‬کە بەهۆی قەرزی کۆمپانیاکانەوە‪ ،‬هەرێم ناتوانێت پابەندبێت بە رێككەوتنەكەی ‪ ،2015‬كە هێشتا حكومەتی ناوەند‬ ‫جەخت لە جێبەجێكردنی دەكاتەوە‪ ،‬ئەویش رادەستكردنی رۆژانەی ‪ 550‬هەزار بەرمیل نەوتە بە كۆمپانیای سۆمۆ"‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە پارلەمانی عیراق‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬تائێستا حكومەتی ناوەند سورە لەسەر جێبەجێكردنی‬ ‫ناوەڕۆكی رێككەوتنی ساڵی ‪ ،2015‬كە پێویستە رۆژانە هەرێمی كوردستان‪ ،‬بڕی (‪ )550‬هەزار بەرمیل نەوت رادەستی ناوەند بكات‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫بەوەش‪ ،‬رێژەی (‪)%17‬ی بودجە رەوانەی هەرێم دەكرێت‪ ،‬بەاڵم پێشتر وەك دەركەوت كە هەرێم پابەندی جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە نەبو‪،‬‬ ‫واتە نەیتوانی رۆژانە ئەو ژمارەیە رادەستی بەغداد بكات‪.‬‬ ‫ئەحمەد حاجی رەشید‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬ئەگەر سەیری دوایین راپۆرتی مانگی ‪9‬ی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم بكەین‪،‬‬ ‫‪ 612‬ملیۆن دۆالر داهاتیان هەبوە‪ ،‬لەوەش تەنیا ‪ 327‬ملیۆن دۆالری چۆتە حسابی حكومەتەوە‪ ،‬واتە نزیكە (‪)%50‬ی ئەو پارەیەی حكومەتی‬ ‫هەرێم دەستیكەوتوە‪ ،‬دراوە بە كرێ‌و قەرزی كۆمپانیا بیانییەكان‪ ،‬بۆیە حكومەتی هەرێم ئەو نەوتەی دەریدێنێت نزیكەی نیوەی هی خۆیەتی‌و‬ ‫ناتوانێت (‪ )550‬هەزار بەرمیل رادەستی بەغداد بكات‪.‬‬

‫«‬

‫دابڕان‬

‫ی راپرسییەك‪:‬‬

‫‪%29‬‬ ‫‪%65‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪57‬‬

‫دوەمین كۆنفرانسی پالتفۆرمی‬ ‫دابڕان سەركەوتوو بوو‬ ‫‪18‬‬

‫«‬

‫وه‌اڵمێک بۆ هەندێ‬ ‫لە گۆڕانخوازان لەپای‬ ‫هێرشەکانیان بۆ سەر‬

‫‪%96‬‬

‫‪7‬‬

‫‪%6‬‬

‫‪4‬‬

‫بەرەبەیان‬ ‫نووسەرێک‬ ‫دەبێتە جیهانی‬ ‫کاندیدەکانی خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی ئەدەب بۆ‬ ‫‪2016‬‬

‫ذمارة (‪ )582‬دوشةممة ‪2016/10/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار داوا لە واڵتانی رۆژئاوا دەكات سیاسەتە‬ ‫هەڵەكانیان بەرامبەر كورد راست بكەنەوە‬

‫«مەهێڵن پیالنی ئیقلیمی لەهیچ بەشێكی كوردستاندا سەربكەوێ»‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 2016/10/6‬لــە چــوارەمــیــن كۆنفرانسی‬ ‫نێودەوڵەتی سەنتەری فەرەنسی‪ -‬كوردی لە هۆڵی‬ ‫ئەنجومەنی پیران لە پاریسی پایتەختی فرەنسا‪،‬‬ ‫مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬وتارێكی بە‬ ‫ناونیشانی (داعش و كوردستان و ئەركە دیموكراسیە‬ ‫هاوچەرخەكان) پێشكەش كردو تێیدا ناوبراو‪ ،‬بە وردی‬ ‫باسی قەیران و گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی‬ ‫كــردو‪ ،‬هــەژمــون و سەرهەڵدانی هێزە تــونــدڕەوە‬ ‫ئیسالمگەراكانی وەكو داعشی لەناوچەكەدا روونكردەوەو‬ ‫ئەو ئەركە دیموكراسیە هاوچەرخانەشی خستەروو كە‬ ‫دەبێتـە هۆی سەرخستنی دیموكراسی لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫مـــەال بــەخــتــیــار لـــەو وتــــــارەدا‪ ،‬ئـــامـــاژەی بە‬ ‫سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگەو گەریال و شەڕڤان‬ ‫كــرد‪ ،‬بەرامبەر تیرۆرستانی داعــش و‪ ،‬داوایشی‬ ‫لە واڵتانی رۆژئــاوا كرد لە دوای ئەو سەركەوتنە‬ ‫سەربازییانەی كورد‪ ،‬پێویستە ئەوانیش سیاسەتە‬ ‫هەڵەكانی خۆیان بەرامبەر كورد راست بكەنەوە‪.‬‬ ‫(چاودێر) دەقی وتارەكەی مەال بەختیار باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫سەرەتا‪ ،‬سوپاسی سەنتەری فەرەنسی‪-‬‬ ‫كوردی‌و گروپی (فرانس‪ -‬عێراق)‬ ‫لەئەنجومەنی پیرانی فەرەنسا دەكەم‪،‬‬ ‫بۆ سازدانی ئەم سیمینارە لەهۆڵی‬ ‫ئەنجومەنی پیرانی فەرەنسا‪ .‬سوپاسیش‬ ‫بۆ ئامادەبوانی بەڕێز!‬ ‫پێنج سەدە چەوساندنەوە‬ ‫ناونیشانی بابەتەكەم‪ ،‬لە سێ‌ تەوەر‬ ‫پێكهاتووە‪ :‬یــەكــەم‪ :‬داعـــش‪ ،‬دووەم‪:‬‬ ‫كوردستان‌و سێهەمیش ئەركە دیموكراسییە‬ ‫هاوچەرخەكان‪.‬‬ ‫بــۆئــەوەی بتوانم هــەرسـێ‌ تــەوەرەكــە‬ ‫پێناسە بكەم‪ ،‬دەبێ‌ بەكورتی‪ ،‬بگەڕێمەوە‬ ‫بۆ سەدەكانی پێش‌و دوای جەنگی یەكەمی‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە (‪ )5‬سەدە‬ ‫لــەالیــەن عوسمانییە سونیگەراكانەوە‪،‬‬ ‫حوكم كراوە‪ .‬ئێرانیش هەمان ماوە لەالیەن‬ ‫شــیــعــەگــەراكــانــەوە‪ ،‬سیستەماتیكتریش‬ ‫لــەرووی مەزهەبی‌و داهێنانی ئیجتیهادی‬ ‫ئیسالمیەوە‪ ،‬حوكمڕانی كــراوە‪ .‬زیاتر لە‬ ‫(‪ )30‬نەوەی كۆمەڵەكانی ئەم میللەتانە‪،‬‬ ‫لەو (‪ )5‬سەدەیەدا‪ ،‬پەروەردەكراوی روحی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و مەزهەبی‪ ،‬سوننەو شیعە‪،‬‬ ‫بون‌و هەن‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬كۆلۆنیالیزم‪ ،‬لە پێش‌و پاش‬ ‫جەنگی جیهانیی یەكەم‪ ،‬پێویستی بە بازاڕو‬ ‫كەرەسەی خاو و دەستی هەرزانی ئەم واڵتانە‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەسەدەی هەژدەهەمەوە‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫رۆژهەاڵتناسان‌و كۆمپانیاو پسپۆڕەكانیانەوە‪،‬‬ ‫هەوڵی چاكسازی عوسمانی‌و سەفەویەكانیان‬ ‫دا‪ .‬لە ئەفریقیای باكورەوە هەتا دەوڵەتانی‬ ‫بــەڵــكــان‪ ،‬پشتیوانیشیان كــــردن بۆ‬ ‫سەركوتكردنی راپەڕینی گەالنی ناو سنوری‬

‫دەسەاڵتەكانیان؛ بــەاڵم گۆڕانكاریەكانی‬ ‫مێژوو‪ ،‬هەڵكشانی سیستەمی سەرمایەداری‪،‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬كاریگەریەكانی دەستكەوتە‬ ‫تــەكــنــەلــۆژی‪ ،‬زانــســتــی‪ ،‬فــەلــســەفـی‌و‬ ‫سۆسیۆلۆژیەكانی رۆژئاوا‪ ،‬هەم سیاسەتی‬ ‫دەوڵەتانی رۆژئــاوای بەرامبەر رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست گۆڕی‪ ،‬هەم ئیمپراتۆریەتەكانیشی‬ ‫دوچاری قەیرانی فراوان كرد؛ كە جەنگی‬ ‫یەكەم بەرپا بوو‪ ،‬عوسمانیەكان روخان‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئێران گۆڕدرا‪ ،‬رێكەوتنامەی‬ ‫سایكس پیكۆش (‪ ،)1916‬لەناو واڵتانی‬ ‫عەرەبی سەپێنراو چەندین دەوڵەتیشیان‬ ‫بۆ؛ هەتا ئەوكاتە دامەزرا‪ ،‬نەتەوەی عەرەب‬ ‫سیستەمی دەرەبــەگــایــەتــی دواكــەوتــوی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاستی هەبوو‪ .‬بەاڵم دوای‬ ‫سایكس پیكۆ‪ ،‬لەكەنداوەوە‪ ،‬بۆ رۆژهەاڵتی‬ ‫نزیك‪ ،‬چەندین دەوڵەتی بەناو نیشتمانی‌و‬ ‫پاشایەتیان بۆ پێكەوەنران‪ .‬لەناویاندا‪:‬‬ ‫كورد‪ ،‬ئەرمەن‪ ،‬فەلەستین‪ ،‬چەركەس‌و‬ ‫چەندین نەژادو نەتەوەی تری وەكو سریانی‌و‬ ‫كلدۆئاشوری‪ ،‬لە الیەنی كەمی مافی سیاسی‬ ‫بێبەش كران‪.‬‬ ‫لــەنــاو ئــەو دۆخـــە سیاسیەی دوای‬ ‫ســەركــەوتــن لەجەنگی یــەكــەم‌و لەسەر‬ ‫بنەمای كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئایینی‌و مەزهەبی؛‬ ‫دەیان كێشەی قوڵی ئابوری‪ ،‬سیستەمی‬ ‫حــوكــمــڕانــی‪ ،‬داب‌ونــەریــتــی كۆمەاڵیەتی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬لەهەموشی خراپتر‪،‬‬ ‫زۆرینەی خەڵك‪ ،‬كۆیلەی روحیی ئاین‌و‬ ‫مەزهەبەكانی ئیسالمی بــون‌و كەمترین‬ ‫گۆڕانكاری دەرونــی‌و هزریش بەسەریاندا‬ ‫هاتبوو‪ ،‬لەهەلومەرجی سیاسی ئاوهاو‬ ‫لەباری كۆمەاڵیەتی وادا‪ ،‬تابلۆی سیاسی‬ ‫هــەزارەی دووەم‪ ،‬بەمشێوەیەی خــوارەوە‪،‬‬ ‫نەخشێنراوە‪:‬‬ ‫هەژمونگەری ئایینی‌و مەزهەبی قوڵی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬زەمینەی سەرهەڵدانی‬ ‫دوو رێبازی كاریگەر بووە‪ -1 :‬وەهابیەكان‬ ‫كە لەسەدەی نۆزدەهەمەوە هەبون‪-2 .‬‬

‫ئیخوان موسلمین‪ ،‬كە ساڵی (‪)1928‬‬ ‫دامەزراو‪ ،‬زووش پەرەی سەند‪.‬‬ ‫دوای جەنگی یەكەم‪ :‬چەندین پرۆژەی‬ ‫سیاسی‌و حوكمڕانی بــۆ بەرێوەبردنی‬ ‫میللەتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەبوو‪.‬‬ ‫ پــــرۆژەی دروســتــكــردنــی دەوڵـــەت‌و‬‫سیستەمی كۆلۆنیالیستی‪ .‬بــەنــاوی‬ ‫نیشتمانەكانەوە‪ .‬بێ‌ رەچاوكردنی نەتەوەو‬ ‫گەالنی جیاواز‪ .‬تەنها دەوڵەت بۆ عەرەب‌و‬ ‫فارس‌و تورك دروستكران‪.‬‬ ‫ پـــرۆژەی هێزە ناسیۆنالیستەكان‪،‬‬‫لــــەدوای جەنگی دووەمــــی جیهانەوە‪.‬‬ ‫بۆ هاتنەسەرحوكم وەكــو ئەلتەرناتیفی‬ ‫حكومەتەكانی پاشكۆی كۆلۆنیالیستی‪.‬‬ ‫ پرۆژەی هێزە ماركسیست‌و چەپەكان‪،‬‬‫وەكــو ئەلتەرناتیفی حكومەتەكان‌و هێزە‬ ‫ناسیۆنالیستی‪ -‬نیشتمانیەكان‪.‬‬ ‫ئــەم پــرۆژانــە‪ ،‬هی دەرەوەو نــاوەوە‪،‬‬ ‫لەسەدەی رابـــوردودا‪ ،‬بەقۆناغ‪ ،‬لەنێوان‬ ‫جەنگی یەكەم هەتا پەنجاكانی دوای جەنگی‬ ‫دووەم‪ ،‬پــرۆژەی كۆلۆنیالیستی شكستی‬ ‫خوارد‪.‬‬ ‫لەدوای پەنجاكان‌و هاتنە سەر حوكمی‬ ‫ناسیۆنالیستەكانی عەرەب‌و تورك‌و فارس‪،‬‬ ‫چەپەكان شكستیان خوارد‪.‬‬ ‫لەهەشتاكانیشەوە‪ ،‬هەتا نەوەدەكان‪،‬‬ ‫دەسەاڵتەكانی ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و‬ ‫فارسی شاهنشایی‌و تۆرانیزمی تــورك‪،‬‬ ‫شكستیان خوارد‪.‬‬ ‫دوای شكستی ئەو پرۆژانەو سەركەوتنی‬ ‫كــۆمــاری ئیسالمی‪ -‬شیعەگەرا لەئێران‬ ‫(‪ )1979‬هەرەسی بلۆكی سۆسیالیستی‬ ‫(‪ )1989-1988‬سەركەوتنی رەفاهی توركیا‬ ‫(‪)1998‬و پاشان پارتی داد‌و گەشەپێدانی‬ ‫توركیا (ئیسالمگەرا)و پەرەپێدانی فاشیەتی‬ ‫بەعسی عێراق‪ ،‬بۆ ئەنفالكردنی باشوری‬ ‫كوردستان‌و كیمیاباران‌و داگیركردنی كوییت‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمگەرای شیعەو سوننەش‬ ‫لەعێراق‪ ،‬خۆیان رێكخستەوەو بوشن بە‬

‫هێزی سەرەكی ئامادە‪ ،‬بۆ سەر دەسەاڵت‪.‬‬ ‫لەو بــارودۆخــەدا‪ ،‬كە بلۆكی سۆڤیەت‬ ‫سەراپا روخــاوە‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬ ‫سەقامگیر بـــووەو هەژمونیشی لەناو‬ ‫شیعەكانی (عــێــراق‪ ،‬لوبنان‪ ،‬بەحرین‪،‬‬ ‫حوسیەكانی یەمەن‌و عەلەویەكانی سوریا)‬ ‫دەركــەوتــبــوو‪ ،‬حكومەتی سەلەفیەتی‬ ‫كۆمەڵكوژی ئەفغانی پــەرەی سەندبوو‪.‬‬ ‫لەزۆربەی واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫رای گشتی توند دژی حكومەتەكانیان‬ ‫بون‌و رقیشیان لەسیاسەتی واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫هەڵسابوو‪ ،‬چونكە زیاد لەسنوری لۆژیكی‬ ‫سیاسی‌و بەرژەوەندی ئابوری‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫حكومەتە دیكتاتۆرەكانیان دەكردو الیەنی‬ ‫كەمی بەرنامەیان‪ ،‬بۆ قوڵكردنی خەباتی‬ ‫دیموكراسی‌و مەدەنی نەبوو؛ لەبارودۆخێكی‬ ‫وادا‪ ،‬خۆرسكی‪ ،‬راپەڕینی بەناو بەهاری‬ ‫عەرەبی تەقیەوە‪ ،‬بێ‌ئەوەی ئەلتەرناتیفی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬یان هۆشیاری دیموكراسی بۆ‬ ‫سەرخستنی دیموكراسی‌و‪ ،‬الیەنی كەمی‬ ‫عەدالەتی گوزەران‪ ،‬هەبوبێ‌!‬ ‫نەبونی ئەڵتەرناتیفی دیموكراسی‬ ‫لە نەبونی ئەڵتەرناتیفی دیموكراسی‌و‬ ‫ئاستی نزمی وشیاری كۆمەاڵیەتی؛ لەكاتێكدا‬ ‫تـــەواوی پــرۆژەكــانــی ســـەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫بەدەوڵەتە دامەزرێنراوەكان‌و حیزبەكانەوە‪،‬‬ ‫شكستیان خــواردبــوو؛ هەژمونی ئاینی‪-‬‬ ‫مەزهەبی فراوان هەبوو‪ ،‬بێگومان‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫خەڵك‪ ،‬لــەســەرەتــای راپەڕینی بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ ،‬دەكەونە ژێر كاریگەری سیاسەتی‬ ‫ئیخوان موسلمینەوە‪ ،‬كە تاقە الیەنی سیاسی‬ ‫بەهێزی خاوەن توانای دارایی‌و راگەیاندن‬ ‫بوو‪ .‬هاوكات‪ ،‬كاریگەریەكانی وەهابیەت‌و‬ ‫رەوتە جیاوازەكانی سەلەفییە توندڕەوەكانی‬ ‫جیهادی لە میسرو قاعیدە لە ئەفغانستان‌و‬ ‫گروپەكانی تری جیهادی لەناو سوریا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫یەمەن‪ ،‬لیبیا‪ ،‬ئەفریقیا‪ ،‬میسرو سینای‬ ‫میسر‪ ،‬فەلەستین‪ ،‬كوردستان‪ ،‬دەركەوتبوو‪.‬‬

‫لــەنــاو دۆخێكی سیاسی‪ -‬كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫لەسایەی داڕمانی حكومەتەكان‪ ،‬یان نەمانی‬ ‫مەركەزیەتی حكومەتەكانی تر‪ ،‬بێگومان‪،‬‬ ‫كاتێك ئیخوانەكان نەتوانن ئەلتەرناتیفی‬ ‫شیاوی مەدەنی بن؛ كاتێك وەهابیەكانیش‬ ‫رێبازی سەلەفی خۆیان نەگۆڕن؛ ئەم رەوتە‬ ‫سەلەفییە تــونــدڕەوانــە‪ ،‬لەحاڵەتی وای‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و نەبونی مەركەزیەتی‬ ‫حكومەتەكاندا‪ ،‬ئیتر دەتوانن خۆیان بەهێز‬ ‫بكەن‪ .‬چەك بكڕن‌و چەك كۆبكەنەوەو پارەی‬ ‫زۆر دەستبخەن‪ .‬هەروەها باری تێكچونی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و دەرونــی خەڵك‌و‬ ‫شكستی راپەڕینی گەالنی ناوچەكەش‬ ‫بقۆزنەوە‪ .‬لەهەلومەرجی خوازراویشیاندا‪،‬‬ ‫لەشكر پێكەوە بنێن‪ .‬ناوچەكە كۆنترۆڵ‬ ‫بكەن‪ .‬ناكۆكی نێوان شیعەو سوننە‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫نێوان حكومەتەكان‪ ،‬هێزەكان‪ ،‬نەبونی‬ ‫ستراتیژی دیموكراسی حكومەت‌و هێزەكانی‬ ‫سۆسیال‪ -‬دیموكراتەكان لەسەر ئاستی‬ ‫جیهان بقۆزنەوەو بیگەیەننە راگەیاندنی‬ ‫خەالفەتی داعشیش‪.‬‬ ‫دوای داعش‌و خەالفەتەكەی‪ ،‬دوای بەرەی‬ ‫نــوســرەو سەركەوتنە عەسكەریەكانی‪..‬‬ ‫حكومەتی عــێــراق‌و ســوریــا‪ ،‬بــەو هەموو‬ ‫سوپاو بودجەی سەربازی‌و موخابەراتەی‬ ‫هەیانبوو‪ ،‬نەیانتوانی بەرگەی دراماتیكی‬ ‫روداوەك ــان‌و هێرشەكانی سەلەفیەكان لە‬ ‫(مــوســڵ‪ ،‬رومـــادی‪ ،‬حەویجە‪ ،‬فەلوجە‪،‬‬ ‫جەلەوال‪ ،‬سەعدیە‪ ،‬ئامرلی‪ ،‬رقە و حەسەكەو‬ ‫دێــرزور و ناوچەگەلێكی تر) بگرن‪ .‬هەتا‬ ‫وایلێهات‪ ،‬ئــەم دوژمــنــە سەرسەختانەی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬تیرۆریان گەیاندە رۆژئاواش‪.‬‬ ‫تاوانی گەورەشیان ئەنجامدا‌و ئاسایش‌و‬ ‫ئــازادی رۆژئــاوایــان خستە ژێــر مەترسی‬ ‫راستەقینەوە‪ .‬بەتایبەتی لەفەرەنسادا‪.‬‬ ‫لێرەدا دەمــەوێ‌ دوو راستی بڵێم‪ ،‬كە‬ ‫واڵتان‌و هێزە دیموكراتیەكانی رۆژئاوا چەند‬ ‫هەڵەی ستراتیژییان كردووە‪ .‬راستیەكانیش‬ ‫ئەمانەی خوارەوەن‪:‬‬

‫یەكەم‪ :‬دوای ‪ 11‬ی سپتامبەری ‪،2001‬‬ ‫كــاردانــەوەی رۆژئـــاوا‪ ،‬تەنها كــاردانــەوەی‬ ‫عەسكەری بوو‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا دەبوایە‪،‬‬ ‫پرۆژەیەكی ستراتیژی عەسكەری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئەمنی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬كولتوری‌و‬ ‫فەلسەفەی پــەروەردەیــی‪ ،‬ئامادەبكرایەو‬ ‫تەواوی توانای بۆ بخرایەتەكار‪ ،‬لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستی گەورەشدا جێبەجێ بكرایە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لە دانیمارك؛ دوای باڵوكردنەوەی‬ ‫كاریكاتۆری رۆژنامەی (جیالندس پۆستن‪-‬‬ ‫‪ )2005/9/30‬لەسەر پێغەمبەری ئیسالم‪،‬‬ ‫كـــاردانـــەوەی ئیسالمی‌و سەلەفیەكان‪،‬‬ ‫لـــەرۆژئـــاوادا‪ ،‬لەئاستێكی مەترسیداردا‬ ‫بــوو‪ ،‬كەچی‪ ،‬واڵتانی رۆژئـــاوا‪ ،‬كەمترین‬ ‫لێكۆڵینەوەیان لەسەر ئەو دیاردەو روداوە‬ ‫كۆمەاڵیەتیە هــەبــوو‪ ،‬كاریكاتێرەكەی‬ ‫(جیالندس پۆستن)یش پێویست بوو‪،‬‬ ‫تەواوی حكومەتەكانی رۆژئاوا رابچڵەكێنێ‌‪،‬‬ ‫كە هەژمونی ئیسالمی‪ -‬سونیگەرا‪ ،‬لەرۆژئاوا‬ ‫لەناو خەڵكانی موسڵماندا‪ ،‬قوڵە‪ .‬كەچی‬ ‫بــەداخــەوە‪ ،‬تێنەگەیشتن لەئیسالم‌و لە‬ ‫مەزهەبی سونیگەراو لە وەهابیەت‪ ،‬الیەنی‬ ‫كەم لە نیو سەدەی رابــوردوو‪ ،‬لەرۆژئاوا‪،‬‬ ‫وای كردووە‪ ،‬سااڵنە دەیان هەزار ئیسالمی‬ ‫پەنا بەرنە رۆژئاواو لەرۆژئاواشدا‪ ،‬ژینگەی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی ئــیــســامــگــەرا‪ ،‬بــپــارێــزن‌و‬ ‫پەرەپێبدەن‪ .‬هەتا گەیاندیانە ئــەوەی‬ ‫زیاتر لە (‪ )40‬هەزار تیرۆریست‪ ،‬لەباری‬ ‫سایكۆلۆژیەوە‪ ،‬وەكو شانەی نوستو‪ ،‬ئامادە‬ ‫بكەن‌و هێزی چەكداری تیرۆریستەكانیش‪،‬‬ ‫بە چەكدارو پــارەو كــاری تیرۆریستی لە‬ ‫خەالفەتەكەی ئەبوبەكر بەغدادی‌و تەنانەت‬ ‫لــەرۆژئــاواشــدا‪ ،‬زیاتر بكەن‪ .‬هــەتــاڕادەی‬ ‫بەكارهێنانی چەقۆ‪ ،‬بۆ تیرۆركردنی هاواڵتی‬ ‫مەدەنی‪ .‬بەمەش دەركەوت كەوا‪:‬‬

‫««‬

‫«‬

‫مەهێڵن چەكی ئازادیخوازی‌و چڵە زەیتونی ئاشتی كچان‌و كوڕانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬خەڵتانی خوێنی سوپای دیكتاتۆرەكان بكرێ‌‬

‫ذمارة (‪ )582‬دو شةممة ‪2016/10/10‬‬

‫««‬ ‫داعشە وریاكان!!‬ ‫واڵتـــان‌و موخابەراتەكانی ئەمریكاو‬ ‫رۆژئـــاوا‪ ،‬زانــیــاری باشیان لەسەر هێزە‬ ‫تیرۆریستەكان نەبووە‪ ،‬بۆیە‪ ،‬داعش‌و بەرەی‬ ‫نوسرەو ئەحراری شام‪ ،‬توانییان‪ ،‬لەژێرەوە‪،‬‬ ‫لەشكر پێكەوە بنێین؛ چەك كۆبكەنەوە؛‬ ‫پارە دابین بكەن؛ هەڵمەتی راگەیاندن‌و‬ ‫جەنگی سایكۆلۆژی بەرباڵویان هەبێ‌‪..‬‬ ‫سەیارەو چەكێكی قورسی زۆر كۆبكەنەوە‪،‬‬ ‫لەناكاویش‪ ،‬لە دوو واڵتی گرنگی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا (عێراق‌و سوریا) بەئەندازەی‬ ‫روبەری بریتانیا‪ ،‬ئەرز داگیر بكەن‌و تاوانی‬ ‫بێشوماریش ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫ئایە ئەمە نایسەلمێن ‌ێ كە تیرۆریستەكان‪،‬‬ ‫وریاتر بون لە موخابەراتی واڵتانی رۆژئاواو‬ ‫رۆژهەاڵت؟‬ ‫هــەروەهــا‪ ،‬ئایە ژینگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئیسالمی سەلەفی لە ئۆروپاو رۆژئــاوادا‪،‬‬ ‫دەرینەخست كە پەروەردەی دیموكراسی‌و‬ ‫مەدەنی‌و فەلسەفەی پەروەردەی خوێندن‪،‬‬ ‫كاریگەری لەسەر پێكهاتە ئیسالمیەكان‬ ‫كەمە؟‬ ‫دیــاردەی تیرۆریستەكان لــەرۆژئــاوادا‪،‬‬ ‫لەناو ئیسالمیەكان‌و تاك تاك لەناو خەڵكی‬ ‫تریشدا‪ ،‬دەریخست كە‪:‬‬ ‫رۆژئاواش‪ ،‬پێویستی بەوەیە‪ ،‬تەنها پشت‬ ‫بە مەسەلە مەتریالیستەكان نەبەستێ‌‪ .‬تەنها‬ ‫پشت بە مۆدێرنێتە نەبەستێ‌‪ .‬تەنها پشت‬ ‫بە سەركەوتنی سیستەمی دیموكراسی‌و‬ ‫ئــازادیــیــە رەهــاكــان نەبەستێ‌‪ .‬بەڵكو‬ ‫رۆژئاواش‪ ،‬وەكو زۆرێك لە واڵتانی ئاسیا‪،‬‬ ‫پێویستی بە مۆراڵی كۆمەاڵیەتی‌و سۆزی‬ ‫خێزان زیاترە؛ پێویستی بە رەچاوكردنی‬ ‫كێشە دەرونیەكان‌و پێویستییە روحیەكانە‪،‬‬ ‫دیــارە دوور لە ئەقڵیەتی چەقبەستوی‬ ‫سەدەكانی نــاوەڕاســت‪ .‬ئەزمونی چین‪،‬‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬كۆریای باشور‪ ،‬سریالنكا‪ ،‬تایوان‌و‬ ‫زۆرێــك لە واڵتانی باشوری رۆژهەاڵتی‬ ‫ئاسیا‪ ،‬دەریانخستووە كە بااڵنس راگرتنی‬ ‫پێویستییە مەتریالیستیەكان‌و راستیە‬ ‫مۆراڵییەكان (روحیەكان) گرنگەو قابیلی‬ ‫جێبەجێكردنیشە‪.‬‬ ‫ئایە‪ ،‬واڵتان‪ ،‬كۆمەڵەكان‪ ،‬حیزبەكان‪،‬‬ ‫رێكخراوە مەدەنیەكان‪ ،‬راگەیاندن‌و ئۆرگانە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬لــەدوای سەرهەڵدانی‬ ‫داع ـش‌و دیــاردەی ترسناكی تیرۆریستی‬ ‫لــەرۆژئــاوا‪ ،‬توێژینەوەی ستراتیژییان بۆ‬ ‫خــۆیــان‌و رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت هەیە؟‬ ‫ئەگەر هەیە‪ ،‬ئایە بڕیاریان داوە‪ ،‬چیكە‬ ‫هەڵە كوشندەكانی سەدەی كۆلۆنیالیزمی‬ ‫كالسیكی‌و نوێ‌‪ ،‬دوپاتنەكەنەوەو پرۆژەی‬ ‫درێژخایەنیان بۆ گۆڕینی فەلسەفەی‬ ‫پـــــەروەردە‪ ،‬گــۆڕانــكــاری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫سیستەمی حوكمڕانی بەرەو دیموكراسی‌و‬ ‫دادپــەروەری‪ ،‬ئایە پــرۆژەی وایان هەیە؟‬ ‫ئەوەی ئێمە بیزانین‪ ،‬جگە لە ستراتیژی‬ ‫جــەنــگ دژی داعـــــش‪ ،‬بــاقــی ئــەركــە‬ ‫ستراتیژیەكانی دیموكراسی‌و گۆڕانكاری‪ ،‬نە‬ ‫لەرۆژئاوادا بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەیە؛‬ ‫نە لەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریاو ناوچەكەشدا‬ ‫هــەیــە؛ نــە دیــالــۆگــی هــەمــەالیــەنــەش بۆ‬ ‫پەسەندكردنی ستراتیژی دیموكراسی‬ ‫لەنێوان هێزو دەوڵەتە دیموكراتەكانی‬ ‫رۆژئاواو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەیە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەباری دیموكراسیشەوە كراوە‪ ،‬یان وتراوە‪،‬‬ ‫لەناو هاوكێشەكان‌و دانوستانەكاندا‪،‬‬ ‫زۆر زۆر كەمە‪ .‬بەڵكو هێشتا‪ ،‬لەواڵتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬ئەفغانستان‪ ،‬پاكستان‪ ،‬توركیاو‬ ‫دەوڵەتانی ئاسیای ناوەڕاست‪ ،‬كاریگەری‬ ‫ئیسالمی‌و مەزهەبی زۆر زیاترە لەكاریگەری‬ ‫هێزە دیموكراتەكان‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ..‬دوای داعش‬ ‫جارێ‌‪ ،‬پێویستە بڵێم‪ :‬بۆ هەموو جیهان‬ ‫دەركەوت‪ ،‬كە سوپای سەد ساڵ دامەزراوی‬ ‫واڵتـــان‪ ،‬لــەبــەرامــبــەر تیرۆریستەكاندا‪،‬‬ ‫نەیانتوانی سەركەوتنی عەسكەری ستراتیژی‬ ‫بەدیبهێنن‪ .‬بەاڵم‪..‬‬ ‫پێشمەرگە لــەبــاشــوری كــوردســتــان‌و‬ ‫شەرڤانان بەپشتیوانی گەریالی باكوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەرۆژئاوای كوردستان‪ ،‬توانییان‪،‬‬ ‫سەركەوتنی مێژوویی بەسەر تیرۆریستان‬ ‫بەدیبێنن‪ .‬بۆ وایــە؟ بۆچی سوپای سەد‬ ‫ساڵەی دەوڵەتان شكست دەخۆن‌و هێزی‬

‫گەل سەردەكەون؟ وەاڵمەكەی ئاسانە‪..‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە كە‪:‬‬ ‫سوپای دەوڵەتان‪ ،‬سوپای سەركوتكردن‌و‬ ‫لەشكری پاراستنی حكومەتە دیكتاتۆرەكانن‪.‬‬ ‫سوپای نیشتمانی پرۆفیشناڵ نین‪ ..‬خاوەنی‬ ‫پرسی نیشتمانی‌و دیموكراسی‌و دەستوری‬ ‫گەلپەسەند نین‪ .‬تەنانەت عێراق‪ ،‬لەدوای‬ ‫روخاندنی رژێمی ســەدامــەوە‪ ،‬نەیتوانی‬ ‫لــە (‪ )10‬ســاڵــدا ســوپــای پرۆفیشناڵی‬ ‫دەستور پارێز دروست بكات‪ .‬كاریگەری‬ ‫تایفەگەری لەسەر سوپاكە زۆر بوو‪ ،‬بۆیە‪،‬‬ ‫لە هێرشەكانی داعشەكان‪ ،‬لەساڵی یەكەمدا‬ ‫شكستی خوارد‪ .‬وا تازە تازە‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫پشتیوانی حەشدی شەعبی‌و پێشمەرگە‪،‬‬ ‫داعش تێكدەشكێ‌‪ .‬لەسوریادا ئێران‌و روسیا‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەتی‌و سەرەكی‪ ،‬هێزەكانی‬ ‫هاوپەیمانانیش بەشێوەیەگی گشتی‪،‬‬ ‫نەبونایە‪ ،‬سوپاو حكومەتی سوریاش‪،‬‬ ‫ئێستا‪ ،‬وەكو یەمەن‌و لیبیای بەسەرهاتبوو‪.‬‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬چەكی كەمە‪ .‬موچەی كەمە‪.‬‬ ‫هەتا ساڵێك لەمەوبەر‪ ،‬هیچ دەوڵەتێكیش‬ ‫پشتیوانی نەدەكردین‪ ،‬بەاڵم پێشمەرگە‪،‬‬ ‫پەیامی رزگاری نەتەوەی كوردو بیروباوەڕی‬ ‫دیموكراسی‌و پرسی مرۆڤایەتی هەیە‪.‬‬ ‫پێشمەرگە‪ ..‬بۆ ئــازادی كوردستان‌و‬ ‫پاراستنی ئازادییە بەدیهاتوەكانی جیهان‬ ‫تێدەكۆشێ‌‪.‬‬ ‫پــێــشــمــەرگــە‪ ..‬مرۆڤێكی چــەكــداری‬ ‫مرۆڤایەتیە‪ .‬نــەك چــەكــداری پاراستنی‬ ‫دیكتاتۆرەكان‪.‬‬ ‫هەر هێزێك‪ ،‬لەناو ئازاری نەتەوەكەیدا‪،‬‬ ‫لەدایكبوبێ‌‪ ،‬ئــازاری نەتەوەو خەڵكی تر‬ ‫نادات‪.‬‬ ‫ئــەمــە راستیی پێشمەرگەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫سەردەكەوێ‌‪ .‬هەروەكو چۆن‪ ،‬لەشۆڕشی‬ ‫ئەیلولی (‪)1961‬و شۆڕشی نوێی (‪)1976‬‬ ‫ەوە‪ ،‬بۆ پەیامەكەی‌و مرۆڤایەتیەكەی‌و‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬بەردەوام قوربانیداوە‪ .‬ئەنفال‌و‬ ‫كیمیابارانیش‪ ،‬نەیبەزاندووە‪.‬‬ ‫لــەرۆژئــاوای كوردستاندا‪ ..‬دوای (‪)2‬‬ ‫ساڵ دامەزراندنی هێزی شەڕڤان‪ ،‬بە ژن‌و‬ ‫پیاوەوە‪ ،‬واڵتێكیان ئازاد كردووە‪ .‬داستانی‬ ‫كــۆبــانـی‌و سەریكانی‌و مــنــبـج‌و‪ ..‬تۆمار‬ ‫دەكــەن‪ ،‬هێزێكی تــازە دامـــەزراو‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بیروباوەڕ‪ ،‬پەیام‪ ،‬ئامانجی مرۆڤایەتی‌و‬ ‫دیموكراسی نەبێ‌‪ ،‬چۆن دەتوان ‌ێ بەرامبەر‬ ‫تیرۆریستەكان‪ ،‬سەربكەوێ‌؟‬ ‫ئەم سەركەوتنانەی لەباشورو رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬دژی تیرۆریستان‪ ،‬هاتنەدی‪،‬‬ ‫پێویستە وا لــە دەوڵـــەت‌و رای گشتی‬ ‫رۆژئــاوا بكات‪ ،‬سیاسەتی دژایەتی كوردو‬ ‫بێبەشكردنی لە مافە دیموكراسیەكان‪،‬‬ ‫راستبكەنەوە‪ .‬ئیتر ناكرێ‌‪ ،‬وەكو سەدەی‬ ‫بیستەم‌و سەردەمی سەپاندنی سایكس‬ ‫پیكۆ (‪ ،)1916‬پاشان رێكەوتنی لۆزان‬ ‫(‪ )1923‬یــان رێكەوتنامەی جەزائیر‬ ‫(ئازاری ‪ )1975‬لەچاوی حكومەتەكانەوە‬ ‫سەیری كێشەی دیموكراسی كوردو گەالنی‬ ‫دیكە بــكــرێ‌‪ .‬بەڵكو دەبــ ‌ێ لەروانگەی‬ ‫چارەسەری دیموكراسیانەو‪ ،‬گۆڕانكاری لە‬ ‫هاوكێشە سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیەكانەوە‪،‬‬ ‫لەدابینكردنی بـــازاڕی ئـــازادو ئازادییە‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیەكانەوە‪ ،‬سەیری‬ ‫ئاسۆی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی نەتەوەكانی‬ ‫وەكو كوردو كێشەی واڵتانی نادیموكراتی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بكرێت‪.‬‬ ‫ئــەگــەر‪ ،‬كــۆی تێڕوانینی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و حوكمڕانی لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا نەگۆڕدرێ‌‪ .‬مافی دیموكراسی‬ ‫گەالنی ژێردەستە دابین نەكرێ‌‪ .‬بەرە بەرە‬ ‫عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و یەكسانی ژن‌و پیاو‬ ‫نەیەتەدی‪ .‬سەراپای فەلسەفەی پەروەردە‪،‬‬ ‫لە فەلسەفەیەكی ئایینی‪ -‬ناسیۆنالیستی‬ ‫عەرەبی‌و فارسی‌و توركیەوە‪ ،‬نەكرێتە‬ ‫فەلسەفەی پەروەردەی هاوچەرخ‪ ،‬ئابوری‬ ‫سەرمایەداری دەوڵەت نەگۆڕدر ‌ێ بە ئابوری‬ ‫ئــازادی دادپــەوەر‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‪ ،‬دوای‬ ‫تێكشكاندنی تیرۆریستەكان‪ ،‬بە شێوە و‬ ‫ستراتیژی جیاواز‪ ،‬دیسان‪ ،‬تیرۆریستی‬ ‫فیزیكی‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و هزرو‬ ‫بیركردنەوە‪ ،‬سەرهەڵدەداتەوە‪ .‬بۆ؟‬ ‫چونكە سەرچاوەكانی هەژمونگەری‬ ‫ئــیــســامــی‪ ،‬مــەزهــەبــی‪ ،‬دواكــەوتــنــی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەقڵیەتی باوكساالری‌و‬ ‫كۆیلەی روحی‪ ،‬لە واڵتانی ئێمەدا‪ ،‬هێشتا‬ ‫مــاوە‪ .‬هەتا سەرچاوەكانی ئەندێشەی‬ ‫سەلەفیەتی میانەڕەو‪ ،‬یــان تــونــدڕەو‪،‬‬ ‫نــەگــۆڕدرێ‌‪ ،‬ئــەگــەری هــەڵــگــەڕانــەوەی‬ ‫ســەلــەفــیــەكــان‪ ،‬بەهەرچەشن ‌ێ بۆیان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بگونجێ‌‪ ،‬لەئارادا ماوە‪.‬‬ ‫نەتەوەی كورد‪ ،‬لەڕووی ژیۆپۆلەتیك‌و‬ ‫بــزوتــنــەوەی ســیــاســی‪ ،‬كــۆمــەاڵیــەتــی‪،‬‬ ‫حوكمڕانی‌و پــرۆســەی دیموكراسیەوە‪،‬‬ ‫لــــــەروی دیـــمـــوگـــرافـــی‌و ســـەرچـــاوە‬ ‫سروشتیەكانی ئــابــوریــیــشــەوە؛ ئینجا‬ ‫لەبەرژەوندی هاوبەشی ئابوری‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫ئازادی‌و مەدەنیەتیشەوە‪ ،‬نەتەوەی كورد‬ ‫لەكوردستانەكاندا‪ ،‬گونجاوترین دۆستی‬ ‫هێزو دەوڵەت دیموكراتیەكانی رۆژئاوایە‪.‬‬ ‫تەنانەت‪ ،‬ئەو كێشانەی گەلی فەلەستین‪،‬‬ ‫بەهۆی حــەمــاس‌و جیهادو دوژمنایەتی‬ ‫ئیسرائیل هەیانە‪ ،‬كورد‪ ،‬لە كێشمەكێشی‬ ‫ئەو كێشانەی فەلەستینیش‪ ،‬چ لەڕوی‬ ‫ئایینی‪ ،‬چ لــەڕوی سیاسی‌و نەتەوەیی‌و‬ ‫ناكۆكیەكانیشەوە‪ ،‬دوورە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەگەر بێت‌و هەلومەرجی ئێستا‪ ،‬بە رێكەوتنی نێونەتەوەیی‌و‬ ‫ئیقلیمی‪ ،‬بەبێ‌ گۆڕینی سیستەمە دیكتاتۆرەكان‌و چارەسەری‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬كۆتایی بێت‪ .‬بەدڵنیاییەوە‪ ،‬كوردو هێزە‬ ‫دیموكراتخوازەكان‪ ،‬بەقوڵیی بریندار دەكرێن‌و بەرپرسیارێتی‬ ‫بەردەوامی سیاسەتی دیكتاتۆری‌و سەپاندنەوەی كارەسات‬ ‫دەكەوێتە سەر شانی رۆژئاوا‪ .‬بەتایبەتی ئەمریكاو روسیا‬

‫نەبونی قیبلەی پەرستن‌و لێبوردەیی‬ ‫كوردستان‬ ‫لە كوردستانەكاندا‪ ،‬یەكێك لە قیبلەكانی‬ ‫پەرستن‌و ســوجــدەبــردن نییە (مسجد‬ ‫االقصی)؛ لەكوردستاندا‪ ،‬كێشەی ملیۆنەها‬ ‫پەناهەندەمان نییە؛ لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫كێشەی بەرتەسكی سەرزەمینمان نییە؛‬ ‫لەكوردستاندا‪ ،‬كێشەی ئاوی خواردنەوەو‬ ‫سامانە سروشتیەكان‌و نەوت‌و گازمان نییە‪.‬‬ ‫لەهەموشی گرنگتر‪:‬‬ ‫لــەكــوردســتــانــدا‪ ،‬ســــەرەڕای ئــەوەی‬ ‫حكومەتەكانی داگیركەری كوردستان‪ ،‬لە‬ ‫سەد ساڵی رابوردودا‪ ،‬لەهەموو بەشەكانی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬سیاسەتی جینۆسایدیان‬ ‫لــەپــێ ـش‌و دوای جــەنــگــی یــەكــەمــەوە‪،‬‬ ‫سەپاندووە‪ .‬بەاڵم كورد‪ ،‬بچوكترین رقی‬ ‫لە نەتەوەكانی فــارس‌و تــورك‌و عەرەب‌و‬ ‫باقی گەالن نییە‪ .‬ئێستاش‪ ،‬لە گەرمیان‌و‬ ‫چەمچەماڵی ئەنفالكراوداو‪ ،‬لەهەڵەبجەی‬ ‫كــیــمــیــابــارانــكــراودا‪ ،‬بــەوپــەڕی رێـــزەوە‬ ‫پێشوازی لە عەرەب‌و میوانەكانیان دەكەن‪.‬‬ ‫ئەوەتانێ‌‪ ،‬زیاتر لە یــەك ملیۆن‌و نیو زۆرتـــر پشتیوانی حكومەتی حوسنی‬ ‫عەرەب‌و توركمان‌و مەسیحی‪ ،‬هەڵوەدای موبارەكی میسرو بن عەلی تونس‌و بڵند‬ ‫كــوردســتــان بــون‌و پــێــشــوازی گەرمیان ئەجاویدی توركیایان لەسەر حوكمڕانی‬ ‫لێكراوە‪ .‬ئەمە نیشانەی گیانی لێبوردەیی دەكردو‪ ،‬وەكو فول نەمبەریش لە سۆسیال‪-‬‬ ‫كورد‌و پەیامە مرۆڤایەتیەكەیەتی‪ .‬ناشڵێین ئینتەرناسیۆناڵدا‪ ،‬وەریانگرتن‪ .‬تەنانەت‬ ‫هیچ هەڵە نەكراوە‪ ،‬یان ناكرێ‌‪ .‬بەاڵم الیەنە چاویشیان لــە تــاوانــەكــان دەرهــــەق بە‬ ‫دیموكراتخوازو مەدەنیخوازو گەالنی وەكو‬ ‫پۆزەتیفەكان زۆر زیاترن‪.‬‬ ‫كورد‪ ،‬ئەرمەن‪ ،‬چەركەس‌و بلوج‪ ،‬دەپۆشی‪.‬‬ ‫رەخنە لە سۆسیال‪ -‬ئینتەرناسیۆنال‌و هێزە هــێــزە دیــمــوكــرات‌و چەپەكانیش‪ ،‬هەتا‬ ‫ئێستاش‪ ،‬ستراتیژیان بۆ دیموكراتیزەكردنی‬ ‫دیموكراتەكان‬ ‫ئــەگــەر‪ ،‬حیزبە پــارێــزگــارەكــان‪ ،‬یان گەالنی بێبەشكراو لەدیموكراسی‪ ،‬لەسەر‬ ‫لــیــبــراڵــەكــان‪ ،‬یــان مــۆدێــراتــەكــان‪ ،‬یان ئاستی جیهان نییە‪.‬‬ ‫ئەوەی كراویشە‪ ،‬لەدوای راپەڕینی بەناو‬ ‫دیموكراتە مەسیحی‌و راستڕەوەكان‪ ،‬پاساوی‬ ‫ئابوری‌و سیاسی‌و ئایدیۆلۆژییان هەبێ‌‪ ،‬بــەهــاری عــەرەب ـی‌و كۆنگرەكانی بەناوی‬ ‫بۆ پەیڕەونەكردنی ستراتیژی دیموكراسی سۆسیال‪ -‬دیموكراتەكانەوە‪ ،‬كە لەمیسرو‬ ‫لــەرۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدا‪‌،‬و سیاسەتی عەمان‌و لوبنان‌و مەغریب‌و تونس كراوە‪ ،‬هەر‬ ‫پراگماتی لەسەدەی رابوردودا پەیڕەو بكەن‪ .‬زۆر كەمە‪ .‬كاریگەریشی زۆر كەمتر‪ .‬باشترین‬ ‫بێگومان‪ ،‬مێژوو‪ ،‬لە سۆسیال‪ -‬دیموكرات‌و بەڵگەش سەرەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەم‬ ‫چەپ‌و دیموكراتەكانی تر قبوڵ ناكات‪ ،‬كە واڵتانەیە‪ ،‬كە هێزە دیموكراتەكان‪ ،‬جگە لە‬ ‫ئەمانیش‪ ،‬نەیانتوانی‪ ،‬روانگەی جیاوازیان تونس‪ ،‬ئەنجامێكی ئەوتۆیان نەبووە‪ .‬بەڵكو‬ ‫بۆ دیموكراسی‌و عەدالەتی كۆمەاڵیەتی رێژەی دەنگەكانیشیان زۆر كەمە‪.‬‬ ‫دەمێنێتەوە سەرنجی دیموكراسیتان‬ ‫لــەرۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدا هەبێ‌‪ .‬بەڵكو‬ ‫لەبری پشتیوانی هێزە دیموكراتەكان‪ ،‬رابكێشم كەوا‪ :‬داواتان لێبكەم‪ ،‬هەلومەرجی‬

‫عێراق‪ ،‬لەدوای روخاندنی رژێمی سەدامەوە‪ ،‬نەیتوانی لە‬ ‫(‪ )10‬ساڵدا سوپای پرۆفیشناڵی دەستور پارێز دروست بكات‪.‬‬ ‫كاریگەری تایفەگەری لەسەر سوپاكە زۆر بوو‪ ،‬بۆیە‪ ،‬لە‬ ‫هێرشەكانی داعش‪ ،‬لەساڵی یەكەمدا شكستی خوارد‬ ‫ئێستا‪ ،‬نــاكــرێ‌‪ ،‬دیــســان‪ ،‬لــەقــازانــجــی‬ ‫حكومەتەكان‪ ،‬بەرێكەوتنی نێودەوڵەتی‬ ‫لەسەر بنەمای بەرژەوەندی ئابوری پەتی‪،‬‬ ‫كۆتایی بێت‪ .‬كــە پـــەردەی شانۆگەری‬ ‫تراژیدیاكە‪ ،‬بە رێكەوتنی دەوڵەتە گەورەكان‌و‬ ‫حكومەتەكانی ئیقلیمی‪ ،‬لەسەر حسابی‬ ‫گەالن‌و دیموكراسی دابخرێ‌‪.‬‬ ‫ئەگەر بێت‌و هەلومەرجی ئێستا‪ ،‬بە‬ ‫رێكەوتنی نێونەتەوەیی‌و ئیقلیمی‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫گۆڕینی سیستەمە دیكتاتۆرەكان‌و چارەسەری‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬كۆتایی بێت‪ .‬بەدڵنیاییەوە‪،‬‬ ‫كــوردو گــەالن‌و هێزە دیموكراتخوازەكان‪،‬‬ ‫بەقوڵیی بریندار دەكرێن‌و بەرپرسیارێتی‬ ‫بـــەردەوامـــی ســیــاســەتــی دیــكــتــاتــۆری‌و‬ ‫سەپاندنەوەی كارەسات دەكەوێتە سەر‬ ‫شانی رۆژئاوا‪ .‬بەتایبەتی ئەمریكاو روسیا‪.‬‬ ‫ئێوە‪ ،‬ئازیزان‪ ،‬شانازی بە پێشمەرگەو‬ ‫شـــەڕڤـــانـــان دەكــــــەن‪ ،‬كـــە ل ــەش ــەڕی‬ ‫داعشدا‪ ،‬سەركەوتون‪ .‬تكایە‪ ،‬وا بكەن‪،‬‬ ‫نەتەوەكەشمان‪ ،‬شانازی بە بەردەوامیی‬ ‫پشتیوانی سیاسی‌و دیموكراسیتانەوە بكات‪،‬‬ ‫دوای شەڕی داعش‪:‬‬ ‫‪ -‬مەهێڵن؛ پیالنی ئیقلیمی لەهیچ بەشێكی‬

‫كوردستاندا سەربكەوێ‌‪.‬‬ ‫ مەهێڵن؛ چەكی ئــازادیــخــوازی‌و چڵە‬‫زەیتونی ئاشتی كچان‌و كوڕانی رۆژئــاوا‪،‬‬ ‫خەڵتانی خوێنی سوپای دیكتاتۆرەكان‬ ‫بكرێ‌‪.‬‬ ‫ رێگە مــەدەن‪ ،‬گەریالكان لەباكوری‬‫كوردستاندا‪ ..‬تەنها شاخەكانی كوردستان‬ ‫دۆستیان بن‪.‬‬ ‫ ئاوڕ لە خەباتی مەدەنی‌و دیموكراسی‬‫رۆژهەاڵتی كوردستان بدەنەوەو هەوڵ بدرێ‌‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێران‪ ،‬دەرگای چارەسەر‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتانی رۆژئاواو هێزە دیموكراتیەكان‪،‬‬ ‫ئیستا لەهەموو كاتێك زیاتر دەتوانن‬ ‫كاریگەرتر تێبكۆشن بۆ دیموكراسی‌و‬ ‫ئاشتی‌و ئازادیەكان‪ .‬مێژوو كەمجار‪ ،‬ئەم‬ ‫دەرفەتەی بۆ كۆتاییپێهێنانی دیكتاتۆریەت‌و‬ ‫بەدیهێنانی دیموكراسی لــەرۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬بۆ دەوڵەتە گەورەكان‌و رای‬ ‫گشتی رۆژئاوا‪ ،‬رەخساندووە‪ .‬ناكر ‌ێ ئەم‬ ‫هەلە لەدەست بــدرێ‌‪ .‬بەهیواین دەهەی‬ ‫ئایندە‪ ،‬هەمومان بەرپرسیارێتی خۆمان‬ ‫بەرامبەر دیموكراسی‪ ،‬بەدیبێنین‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )582‬دو شةممة ‪2016/10/10‬‬

‫‪%96‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ی راپرسییەك‪:‬‬

‫دوەمین كۆنفرانسی پالتفۆرمی دابڕان سەركەوتوو بوو‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانــی ‪22‬و ‪23‬و ‪24‬ی ئەیلولی‬ ‫‪ ،2016‬لــە شــاری ســلێمانی‪،‬‬ ‫پالتفۆرمــی دابــڕان بە دروشــمی‬ ‫(ئاییــن بــۆ تــاك و دیموكراســی‬ ‫بۆ هەموان)‪ ،‬دوەمین كۆنفرانســی‬ ‫خۆی سازكرد‌و لە راپرسییەكدا كە‬ ‫لەناو كۆنفڕانسەكەدا ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫‪%96‬ی بەشداربوان پێیانوایە‪ ،‬ئەو‬ ‫بابەتانەی پێشكەشكراون زۆرباش‌و‬ ‫بــاش بــون‪ .‬هــاوكات ئەنجامــی‬ ‫راپرســییەكە دەریدەخــات كە ئەو‬ ‫كۆنفرانسە سەركەوتو بووە‪.‬‬

‫بابەتە پێشكەشكراوەكان‬

‫پــاش كۆتاییهاتنی دوەمین كۆنفڕانســی‬ ‫پالتفۆرمی دابڕان‪ ،‬راپرسییەك لە نێوان ‪159‬‬ ‫بەشداربوی ناو كۆنفڕانسەكە ئەنجامدرا‪ ،‬كە‬ ‫لەئەنجامــدا دەركــەوت ‪%41‬ی بەشــداربوان‬ ‫پێیانوایــە‪ ،‬بابەتــە پێشكەشــكراوەكان‬ ‫(زۆربــاش) بون‌و ‪ %55‬رایانوایە‪ ،‬بابەتەكان‬ ‫(باش) بون‪ ،‬لە بەرامبەریشــدا تەنها ‪%4‬ی‬ ‫بەشداربوەكان بابەت‌و لێكۆڵینەوەكانیان پێ‬ ‫(خراپ) بوە‪.‬‬

‫راپرســییەكەدا‪%31 ،‬ی بەشــداربوان‬ ‫بڕوایانوایــە‪ ،‬لە روی راگەیاندنی كۆنفڕانس‌و‬ ‫رومــاڵ‌و كارە هونەرییــەكان زۆر باش بوەو‬ ‫‪%63‬یش پێیان باش بوە‪ ،‬بەاڵم تەنها ‪%6‬ی‬ ‫بەشداربوان بەالیانەوە خراپ بوە‪.‬‬

‫‪ 46‬و بەرەوژوور‬ ‫‪ 26‬بۆ ‪35‬‬

‫‪40 44‬‬

‫نیوەی بەشداربوان پێشنیازیان بۆ خولی‬ ‫سێیەمی كۆنفڕانس هەیە‬

‫هــەر بەپێــی راپرســییەكە‪%55 ،‬ی‬ ‫بەشــداربوان پێشــنیاریان بــۆ كۆنفڕانســی‬ ‫ســێیەمی پاڵتفۆڕمی دابــڕان هەبوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫‪%45‬ی بەشداربوان پێشنیاریان نەبوە‪.‬‬

‫ماستەر و‬ ‫دکتۆرا‬

‫پەیامنگا‬

‫‪18‬‬

‫ناوەندی‬

‫ئامادەیی ‪38‬‬ ‫‪23‬‬

‫‪33‬‬

‫‪7‬‬

‫ئاستی خوێندەواریی‬

‫تەمەن‬

‫هــەر بەپێــی راپرســییەكە‪%48 ،‬ی‬ ‫بەشــداربوان رایانوابــوە‪ ،‬میوانــداری‌و‬ ‫پێشــوازی‌و پەیوەندییەكانی كۆنفڕانس زۆر‬ ‫بــاش بــوەو ‪ %40‬پێیانوابوە بــاش بوە‪ ،‬لە‬ ‫بەرامبەردا تەنها ‪%12‬ی بەشــداربوان پێیان‬ ‫خراپ بوە‪.‬‬

‫ئاستی خوێندەواریی بەشداربوان‬

‫‪57‬‬

‫‪58‬‬

‫‪ 18‬بۆ ‪25‬‬

‫ئاستی پێشوازی‌و پەیوەندییەكانی‬ ‫كۆنفڕانس‬

‫ئــەو كەســانەی لــە راپرســییەكەدا‬ ‫بەشــداربون‪ ،‬ئاســتی خوێندەوارییــان لــە‬ ‫ناوەندییەوە دەســتپێدەكات‪ ،‬تاكو دكتۆرا‪،‬‬ ‫رێكخستنی كۆنفرانسەكە‬ ‫هــەر بەپێی هەمان راپرســی‪ ،‬كە ‪%33‬ی بە شێوەیەك ‪%21‬ی ماستەر‌و دكتۆرا ‪%37‬‬ ‫بەشداربوەكانی مێ بون‪%47 ،‬یان پێیانوابوە‪ ،‬بەكالۆریــۆس‪ %24 ،‬دبلۆم‪ ،‬ئەوانی دیكەش‬ ‫شێوازی رێكخستنی كۆنفڕانسەكە زۆر باش لە ئاستی ناوەندی‌و ئامادەییدان‪.‬‬ ‫بوەو ‪%48‬ی بەشــداربوان پێیان باشــبوە‪،‬‬ ‫‪%95‬ی‬ ‫هەروا ‪%5‬یش پێیان خراپ بوە‪ .‬واتا‬ ‫دەربارەی كۆنفرانس‬ ‫كۆنفرانسەكە‬ ‫راپرســییەکە لە رێكخســتنی‬ ‫لە كۆنفڕانســی پالتفۆڕمــی دابڕاندا‪ ،‬كە‬ ‫رازی بون‪.‬‬ ‫رۆژانــی ‪22‬و ‪23‬و ‪24‬ی ئەیلولــی ‪ 2016‬لــە‬ ‫شــاری ســلێمانی بەڕێوەچو‪ 40 ،‬توێژەر لە‬ ‫حــەوت واڵتی جیــاوازو توێژەرانی كورد لە‬ ‫هەڵسەنگاندنی كاری لۆجستی‌و‬ ‫هەرچوار پارچەی كوردستانەوە بەشداربون‪،‬‬ ‫كارگێڕیی كۆنفڕانسەكە‬ ‫بەپێــی هەمــان راپرســی‪%65 ،‬ی كە ‪ 10‬پانێڵیان لەسەر پێنج تەوەر ئەنجامدا‪،‬‬ ‫بەشــداربوان پێیانوایــە‪ ،‬كاری لۆجســتی‌و هاوكات لــە كۆنفڕانســەكەدا‪( ،‬فێمینیزمی‬ ‫كارگێڕیــی كۆنفڕانســەكە زۆربــاش بــوەو رۆشــنگەری) دامــەزرا‪ ،‬كــە بەشــێكە لــە‬ ‫‪%29‬ش پێیــان باش بوە‪ ،‬بــەاڵم تەنها ‪ %6‬پالتفۆڕمــی دابڕان‪ ،‬بەاڵم بــە تایبەتمەندی‬ ‫هەڵوێســتی ژنانــەوە‪ .‬هــەروا لــە كۆتایــی‬ ‫پێیان خراپ بوە‪.‬‬ ‫كۆنفرانســەكە‌و لەبەر رۆشنایی ئەو بابەت‌و‬ ‫پەیپــەرو توێژینەوانــەی پێشكەشــكران‌و‬ ‫هەڵسەنگاندنی راگەیاندن‌و كارە‬ ‫ئەو مشــتومڕو تاوتوێكردنانــەی ئامادەبوان‬ ‫خســتیانەڕو‪ ،‬كۆمەڵێك پێشنیارو راسپاردە‬ ‫هونەرییەكان‬ ‫هــاوكات‪ ،‬لــە بەشــێكی دیكــەی خرانەڕو‪.‬‬

‫‪ 36‬بۆ ‪45‬‬

‫بەکالۆریۆس‬

‫‪%5‬‬

‫‪%4‬‬

‫خراپ‬

‫‪%23‬‬

‫‪%55‬‬

‫مێ‬

‫پێشنیازکراو‬

‫نێر‬

‫پێشنیازت‬ ‫بۆ کۆنفرانسی سێیەم‬

‫رەگەز‬ ‫‪%6‬‬

‫‪%31‬‬

‫زۆرباش‬

‫راگەیاندنی کۆنفرانس و روماڵ و کارە‬ ‫هونەرییەکان چۆنە؟‬

‫زۆرباش‬

‫باش‬

‫بابەتە پێشنیازکراوەکانی‬ ‫کۆنفرانس چۆن دەبینیت؟‬

‫‪%6‬‬

‫‪%29‬‬

‫‪%48‬‬

‫‪%40‬‬

‫باش‬

‫میوانداری و پێشوازی و پەیوەندییەکانی‬ ‫کۆنفرانست بەالوە چۆنە؟‬

‫دامەزرێنەرانی فێمێنیزمی رۆشنگەری كۆبوونەوە‬

‫‪%47‬‬

‫‪%41‬‬

‫زۆرباش‬

‫خراپ‬

‫خراپ‬

‫زۆرباش‬

‫‪%55‬‬

‫شێوازی رێکخستنی کۆنفرانس چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنیت؟‬ ‫‪%12‬‬

‫خراپ‬

‫‪%63‬‬

‫‪%45‬‬

‫بێ وەاڵم‬

‫‪%67‬‬

‫باش‬

‫‪%48‬‬

‫باش‬

‫خراپ‬

‫‪%65‬‬

‫باش‬

‫زۆرباش‬

‫کاری لۆجستی و کارگێڕیی کۆنفرانس‬ ‫چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟‬

‫ژنانی رۆشنگەر‪ ،‬بڕیار لەڕێكخستنی كۆنفرانەسەكەیان دەدەن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئێوارەی دوێنێ (‪ )2016/10/9‬لەناوەندی‬ ‫رۆشنگەری چاودێر‪ ،‬هاوبیرانی دامەزرێنەری‬ ‫فێمێنیزمــی رۆشــنگەری‪ ،‬بــە مەبەســتی‬ ‫بیروڕاگۆڕینەوە بۆ ئەنجامدانی كۆنفرانســی‬ ‫فێمنێنیزمی رۆشنگەریی كۆبوونەوە‪.‬‬ ‫لەكۆبوونەوەكــەدا‪ ،‬ئامــاژە بەدووەمیــن‬ ‫كۆنفرانســی پالتفۆڕمــی دابــڕان درا‪ ،‬و‬ ‫رونكرایەوە‪ ،‬كە‪ :‬زەرورەتی كۆنفرانســەكەو ئەم‬ ‫بزوتنەوە رۆشنگەرییە‌و فێمێنیزمی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫وەكو ســەرەتا دەركێكی باشــی پێكراو ئەمەش‬ ‫بەخاڵێكــی گرنگ‌و گەوهــەری ناوبرا‪ ،‬بەتایبەت‬

‫كە لەدوای دووەمین كۆنفرانسەوە تائێستا زیاتر‬ ‫لــە(‪ )15‬بازنــەی دابڕان لەناوچــە جیاجیاكانی‬ ‫كوردستان دروستكراوە‪ ،‬هەروەك دروستبوونی‬ ‫ئــەو بازنانــە‪ ،‬بەئاماژەیەكــی دڵخۆشــكەر‪ ،‬بۆ‬ ‫بزوتنەوەی رۆشنگەری پێناسە كرا‪.‬‬ ‫جەختیشــكرایەوە‪ :‬هاوبیرانــی فێمێنیزمــی‬ ‫رۆشنگەریی‪ ،‬نابێ‌ كات لەدەستبدەن‌و پێویستە‬ ‫بەزوتریــن كات بڕیــار لەكۆبوونــەوەی فراوان ‪،‬‬ ‫لەپێنــاو بڕیــاردان لەكۆنفرانســی فێمێنیزمــی‬ ‫رۆشنگەری بدرێت‪.‬‬ ‫لەكۆبوونەوەكــەدا‪ ،‬ئەركەكانــی فێمێنیزمــی‬ ‫رۆشــنگەری مێژوویــی باســكراو تەئكیــد‬ ‫كرایــەوە‪ :‬پێویســتە كۆنفرانســەكە‪ ،‬لەئاســتی‬ ‫ئەركــە مێژووییەكاندا بێــت‪ ،‬چونكە ئەركەكانی‬ ‫هاوبیرانی هەم ســەختەو هەم مێژوییە‪ ،‬سەخت‬ ‫بەواتای ئەوەی تائێستا گۆڕانكارییەكی گەورەی‬

‫كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬لەنــاو زهنــی ژن‪ ،‬فكــری ژن‌و‬ ‫ئەندێشــەی ژن نەهاتۆتەدی! بۆیــە ئەم میراتە‬ ‫ئاڵــۆزو قورســە بــۆ هەمــووان‌و بەتایبەتی بۆ‬ ‫ژنانی رۆشــنگەر ماوەتەوە‌و ئاماژە بۆ ئەوەكرا‪،‬‬ ‫كــە‪ :‬رێكخســتنی فێمێنیزمــی رۆشــنگەریی‌و‬ ‫دیاریكردنی ئەركەكانی‌و ئاراســتەكردنی مەرجی‬ ‫دڵنیایی سەركەوتنە‪.‬‬ ‫هــەروەك لەدرێــژەی كۆبوونەوەكــەدا‪،‬‬ ‫دامەزرێنەرانــی فێمێنیزمــی رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫گفتوگۆیــان لەبــارەی تەوەرەكانی كۆبوونەوەی‬ ‫ئایینــدە كــرد‪ ،‬كــە زۆرتریــن هاوبیرانــی‬ ‫فێمێنیزمی رۆشــنگەری لەســەرجەم شارەكانی‬ ‫باشــوری كوردســتان بەشــداری تێــدا دەكەن‌و‬ ‫هــەر لــەو كۆبوونەوەیەشــدا‪ ،‬بڕیــار دەدرێــت‬ ‫كــە لەئاییندەیەكــی نزیكــدا‪ ،‬چۆنێتــی و كاتی‬ ‫كۆنفرانســی فێمێنیزمی رۆشنگەری رێكبخرێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )582‬دو شةممة ‪2016/10/10‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ژیۆپۆلیتیكی توركیا و كاریگەرییەكانی‬ ‫‪-٤‬ئیتنۆپۆلیتیك‬

‫پەیڕەو ئەنوەر*‬

‫پێشەكی‬ ‫ژیۆپۆلیتیك چییە؟‬ ‫هەمــوو وشــە و چەمكێــك مێــژوو و‬ ‫جوگرافیــای خــۆی هەیــە‪ ،‬ئاركیۆلۆژی و‬ ‫مێژوویەكی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬چەمكی‬ ‫«ژیۆپۆلیتیك»یــش لەوانــە بەدەرنییە و‬ ‫سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪١٨٩٩‬‬ ‫و‪ ،‬بۆیەكەمجــار لەالیەن زانای سیاســی و‬ ‫مێژوونوسی ســویدی «رودولف كجیلین»‬ ‫داهێنــراوە و بەكارهێنــراوە‪ .‬ژیۆپۆلیتیك‬ ‫لــە ســەدەی بیســتەم لەدایــك دەبێت و‬ ‫گوزارشت و نمایندەی رووداوەكانی جەنگ‬ ‫و ملمالنێكانی ئەو كات و سەردەمەیە‪.‬‬ ‫ژیۆپۆلیتیــك‪ ،‬زانســتێكە لەو زانســتە‬ ‫گرینگانــەی كە گوزارشــت لە سروشــتی‬ ‫كێشــە و گرفــت و بابەتە سیاســییەكان‬ ‫دەكات‪ .‬ژیۆپۆلیتیك زیاتر ئەو زانســتەیە‬ ‫كە لە ڕووداوە سیاســییەكان دەكۆڵێتەوە‬ ‫و‪ ،‬پابەنــدە بــە زەوی و خاكــەوە‪ .‬ئــەم‬ ‫زانســتە لەگەڵ چەندین بــوار و لقی تری‬ ‫زانســتە مرۆڤایەتییەكان تێكهەڵكێشــە و‬ ‫سوود لە بنەماكانی یەكتروەردەگرن‪.‬‬ ‫لــەڕووی ناوەڕۆكــەوە‪ ،‬ژیۆپۆلیتیــك‬ ‫بریتییە لەو زانســتەی كــە لەپەیوەندییە‬ ‫سیاســییە نێودەوڵەتییەكانــدا بەپێــی‬ ‫بارودۆخ و پێكهاتــەی جوگرافیی دەوڵەت‬ ‫وەك (یەكەیەكی سیاســی) دەكۆڵێتەوە‪.‬‬ ‫بەواتایەكیتــر‪ ،‬ئــەم زانســتە‪ ،‬زانســتی‬ ‫لێكۆڵینــەوەی جوگرافییانــەی دەوڵەتــە‬ ‫لەڕووی سیاسەتی دەرەوە‪.‬‬

‫لقەكانی ژیۆپۆلیتیك‬

‫بەهۆی فراوانبوونی كێشەكان و گۆڕانی‬ ‫سروشــتی ملمالنێكانــی نێــوان ئەكتەرە‬ ‫سیاســییە نێودەوڵەتییــەكان (ئەكتــەرە‬ ‫دەوڵەتــی و نادەوڵەتییــەكان)‪ ،‬زانســتی‬ ‫ژیۆپۆلیتیك چەندین لق و بواری جیاجیای‬ ‫لێكەوتۆتەوە‪ ،‬بەمشێوەیەی خوارەوە‪:‬‬

‫‪-١‬ژیۆئیكۆنۆمی‬

‫ژیۆئیكۆنۆمــی یــان ئابــووری‪ ،‬گرنگی‬ ‫بەپرسە ئابوورییەكان و كاریگەرییەكانیان‬ ‫لەســەر دروســتكردنی بڕیــار دەدات و‪،‬‬ ‫بووەتــە بەشــێك لــە فۆرمەڵەكردنــی‬ ‫«جەنگــی نــەرم»‪ .‬لەئێســتادا كۆمپانیا‬ ‫گەورە و فرەڕەگەزەكان‪ ،‬بوونەتە بەشێكی‬ ‫گەورە لە دروســتكردنی بڕیاری سیاسیی‬ ‫نێودەوڵەتــی و‪ ،‬بــاز بەســەر ســنوورە‬ ‫نەتەوەیییــە كالســیك و جیاوازەكانــدا‬ ‫دەدەن‪.‬‬

‫‪-٢‬ژیۆكەلتوور‬

‫كەلتوور‪ ،‬وەك هێزێكی نەرم و كاریگەر‪،‬‬ ‫بەهــۆی پڕۆســەی بەجیهانیبــوون و‬ ‫بچووكبوونەوەی جیهان‪ ،‬لە دروســتكردنی‬ ‫بڕیاری سیاســیدا ڕۆڵی خــۆی دەگێڕێت‪.‬‬ ‫كەلتــوور رۆڵــی هەیــە لــە دروســتكردن‬ ‫و چڕكردنــەوەی پڕۆســەی ناســیۆنالیزم‬ ‫و نەتەوەگەرایــی تەنانــەت لــەدەرەوەی‬ ‫جوگرافیا و ژینگەی سیاسی خۆی‪.‬‬

‫‪-٣‬هایدرۆپۆلیتیك‬

‫بریتییــە لــە كاریگەریــی ســامان و‬ ‫ســەرچاوەی ئــاو لەســەر سیاســەت و‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان واڵتــان‪ ،‬گۆڕانــكاری‬ ‫ئاووهــەوا‪ ،‬كەمبوونــەوەی ئــاو لەجیهان‬ ‫بەگشــتی و‪ ،‬كێشــەی واڵتانی هاوبەش لە‬ ‫ئــاو وەك(توركیــا‪ ،‬ســوریا و عێراق) كە‬ ‫بابەتێكی گرنگی دنیای سیاسیی ئەمڕۆیە‬ ‫و رۆڵــی هەیە لــە سروشــتی پەیوەندیی‬ ‫نێوان واڵتان؛ بەمەیــش بووەتە بابەتێكی‬ ‫ســتراتیژی و‪،‬لە ژیۆپۆلیتیكدا گرنگییەكی‬ ‫زۆری پێدەدرێت‪.‬‬

‫ئــەم لقــە‪ ،‬بریتییــە لــە جوگرافیــای‬ ‫نەتــەوە‪ ،‬یــان كۆكردنــەوەی پرســەكانی‬ ‫پەیوەســت بە نەتــەوە و ژیۆپۆلیتیكەوە‪.‬‬ ‫ئەم لقە‪ ،‬لــە كاریگەریی دیاردە و هۆكارە‬ ‫جوگرافییــەكان لەســەرپێگەی نەتــەوە‬ ‫دەكۆڵێتــەوە؛ بەتایبەت لــەو واڵتانەی كە‬ ‫فرەنەتەوە‪ ،‬ئاییــن و مەزهەبن‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫عێراق‪.‬‬

‫پێگە و هەڵكەوتەی جوگرافی و‬ ‫ژیۆسرتاتیژی‬

‫توركیــا بەفەرمــی‪ ،‬بــە «كۆمــاری‬ ‫توركیا»ناســراوە‪ .‬دەوڵەتێكــە‪ ،‬بەشــە‬ ‫گەورەكەی دەكەوێتە باشــووری خۆرئاوای‬ ‫ئاســیا‪ ،‬بەشــە بچووكەكەیتری دەكەوێتە‬ ‫خۆرهەاڵتــی ئەوروپــا‪ ،‬گەرووی بۆســفۆر‬ ‫و دەردەنیــل و دەریــای مەڕمــەڕە‪،‬‬ ‫كەدەریــای رەش بــە دەریــای ئیجــەوە‬ ‫دەبەســتێت و‪ ،‬ئاســیا بــە ئەوروپــا گرێ‬ ‫دەدات‪ .‬ئەمەیش پێگــە و هەڵكەوتەیەكی‬ ‫ژیۆستراتیژیی لەناوچەكەدا پێ بەخشیوە‪،‬‬ ‫بەتایبــەت واڵتانــی دەوروبــەری دەریــای‬ ‫رەش(جۆرجیــا‪ ،‬ڕووســیا‪ ،‬بولگاریــا و‬ ‫ڕۆمانیا)‪ .‬لەخۆرهەاڵتــەوە لەگەڵ هەریەك‬ ‫لــە ئێــران و واڵتانــی قەوقاز(جۆرجیــا‪،‬‬ ‫ئەرمەنســتان و ئازەربایجان)هاوســنوورە‪،‬‬ ‫لــە باشــوورەوە لەگەڵ عێراق‪ ،‬ســووریا و‬ ‫دەریای ســپیی ناوەڕاســت هاوســنوورە‪،‬‬ ‫لەگــەڵ قوبــرس‪ ،‬دەریای ئیجــە‪ ،‬یۆنان و‬ ‫بولگاریــا لە خۆرئاواوە‪ ،‬دەریای رەشــیش‬ ‫لــە باكوور‪،‬ســنووری دەریاییــی هەیــە‪.‬‬ ‫توركیــا ئەندامــی رێكخــراوی هاریكاریــی‬ ‫ئابووریــی دەریای رەشــە‪ .‬پایتەختەكەی‬ ‫«ئەنقەرە»یــەو‪ ،‬گەورەتریــن شــاری‬ ‫«ئەســتەنبۆڵ»ە‪ .‬زمانــە فەرمییەكــەی‬ ‫توركییــە و‪ ،‬دراوی‪ ،‬لیــرەی توركییــە و‬ ‫ژمارەی دانیشــتووانی بەپێی ســەرژمێریی‬ ‫ســاڵی ‪)٧٢٥٦١٣١٢(٢٠٠٩‬كەسە‪ .‬رەجەب‬ ‫تەییــب ئەردۆغــان ســەرۆككۆماری واڵتە‪،‬‬ ‫بیناڵی یەڵدرم سەرۆكوەزیران و ئیسماعیل‬ ‫كەهرەمان ســەرۆكی پەرلەمانە‪.‬توركیا‪ ،‬تا‬ ‫ساڵی ‪ ،١٩٢٣‬ناوەندی دەوڵەتی عوسمانی‬ ‫بــووە و‪ ،‬رۆژی كۆمــاری‪ ٢٩ ،‬تشــرینی‬ ‫یەكەمی (‪)١٩٢٣‬یە‪.‬‬

‫قوواڵییی سرتاتیژی‪ ،‬پێگەی توركیا لە‬ ‫گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا‬

‫ئەحمــەد داوودئۆغلــۆ‪ ،‬ســەرۆكوەزیران‬ ‫و وەزیــری دەرەوەی پێشــووی توركیــا‪،‬‬ ‫لــە كتێبەكەیــدا بــە نــاوی «قوواڵییــی‬ ‫ســتراتیژی» پێگەی توركیــا لە گۆڕەپانی‬ ‫نێودەوڵەتی»دا‪ ،‬باس لە تیۆریی قوواڵییی‬ ‫ســتراتیژی دەكات‪ ،‬بــاس لەڕەگــەزە‬ ‫نەگۆڕەكانی قوواڵییی ستراتیژی(مێژوو و‬ ‫جوگرافیا)و رەگــەزە گۆڕاوەكان(ئابووری‪،‬‬ ‫ســەربازی‪ ،‬دیپلۆماســی‪ ،‬كەلتــووری‬ ‫و سیاســی)دەكات‪ .‬ئــەو لــەو كتێبــەدا‬ ‫بــاس لــە ســێ كایــەی جیــاواز دەكات‪،‬‬ ‫كــە قوواڵیــی ســتراتیژیی پــێ دروســت‬ ‫دەكرێت(ژیۆسیاســی‪ ،‬ژیۆڕۆشــنبیری‬ ‫و ژیۆئابــوری)‪ .‬هەریــەك لــەم كایــە‬ ‫ســەرەكییانە‪ ،‬دەتوانن توركیا لە واڵتێكی‬ ‫تاكالیــەن و «پەراوێز»ەوە‪ ،‬بــۆ واڵتێكی‬ ‫«ناوەنــد»ی نێودەوڵەتــی بگوازنــەوە‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەك لەڕێگەیانــەوە‪ ،‬جارێكیتــر‬ ‫دەتوانێت لەسەرجەم بوارەكاندا هێز و توانا‬ ‫پەنگخواردووەكانی خۆی دابەشــبكاتەوە و‬ ‫سوودیان لێوەربگرێت‪.‬‬ ‫ئەحمــەد داوودئۆغلــۆ‪ ،‬لەمیانــی یەكەم‬ ‫دەســتبەكاربوونی لــە پۆســتی وەزیــری‬ ‫دەرەوە لە ساڵی ‪٢٠٠٩‬دا و لەیەكەم وتاری‬ ‫خۆیــدا‪ ،‬پوختەیەكی تیۆرییەكــەی لەوەدا‬ ‫كــورت كردەوە‪« :‬ئێســتا‪ ،‬توركیا خاوەنی‬ ‫روانینێكی بەهێزی سیاسەتی دەرەوەیە كە‬ ‫بەئاڕاستەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بەڵكان‪،‬‬ ‫ناوچــەی قەوقــاز و چەنــد ناوچەیەكیتری‬ ‫هەرێمایەتــی و نێودەوڵەتی هەنگاودەنێت‪،‬‬ ‫بــەڕژدی كاربــۆ گێڕانی رۆڵێكــی گەورەی‬ ‫هەرێمایەتی دەكات و‪ ،‬لەمەودوایش توركیا‬ ‫نابێتــە واڵتێكــی بەكاربــراو و كارتێكراو‪،‬‬ ‫بەڵكو دەبێتە كارتێكەر‪.‬‬

‫توركیا لە بەرنامەیدایە تا ساڵی ‪ 2023‬كار بۆ بە سیاسەتكردنی ئاو بكات و وەك قواڵیی سرتاتیژیی بەكاری بهێنێت‬ ‫ئەحمــەد داوودئۆغلۆ‪ ،‬پێــی وایە توركیا‬ ‫واڵتێكــی ناوەندییــە‪ .‬بەڵگەیــش بۆ ئەمە‪،‬‬ ‫پێگــە جوگرافییەكەیەتی كە بــە «ئافرۆ‪-‬‬ ‫ئاسیا»ناســراوە‪ ،‬واتــە كەوتۆتــە نێــوان‬ ‫هەرســێ كیشــوەری (ئەفریقا‪ ،‬ئەوڕوپا و‬ ‫ئاســیا) و واڵتێكی ئاســیایی و ئەوڕوپییە‪.‬‬ ‫بەهــۆی هــەردوو دەریــای ناوەڕاســت و‬ ‫دەریای رەشیشەوە راستەوخۆ بە ئەفریقا‪،‬‬ ‫بەڵــكان‪ ،‬قەوقاز و خۆرهەاڵتەوە گرێدراوە‪.‬‬ ‫ئــەو رەهەنــدە جوگرافییــە‪ ،‬وا لــەو واڵتە‬ ‫دەكات كاریگەریی بەسەر ناوچەكە هەبێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ســەرنج لەمێژوو بدەین‪ ،‬دەبینین‬ ‫توركیا دەكەوێتە ناوەڕاســتی ئەو شوێنەی‬ ‫مێــژووی شارســتانیەتەكانی ناوچەكــەی توركیا‪ ،‬واڵتێكی سەرمایەداریی خاوەن‬ ‫لێبــووە‪ .‬بــۆ نموونــە‪ ،‬كاتێك ســەرنج لە‬ ‫شارســتانیەتی نێــوان دوو روبارەكــەی پێگەی بەهێز لەجیهاندا‬ ‫ئامانجــی توركیــا ئەوەیــە لــە ســاڵی‬ ‫دۆڵی رافیدەین‪ ،‬شارســتانیەتی میســڕی‪،‬‬ ‫یۆنانــی‪ ،‬ئیســامی‪ ،‬رۆمانی و عوســمانی ‪٢٠٢٣‬دا‪ ،‬كەیادی سەد ساڵەی دامەزراندنی‬ ‫دەدەیــن‪ ،‬بۆمان دەردەكەوێــت كە توركیا كۆمــاری توركیایــە‪ ،‬ببێتــە واڵتێكــی‬ ‫واڵتێكــی تاكالیــەن و تاكڕەهەنــد نییــە‪ ،‬ســەرمایەداریی بەهێــز لەنێــو دەوڵەتانی‬ ‫بەڵكــوو دەوڵەتێكــە كاریگەریــی هەمــوو گەورەی جیهان‪ ،‬ئەمــە ئامانجی گەورەی‬ ‫ئەو شارســتانیەتانەی بەســەرەوە هەیە و‪ ،‬توركەكانــە‪ .‬لەگــەڵ ئەمەیشــدا‪ ،‬بونــی‬ ‫لەبەرامبەریشــدا‪ ،‬ئەویش بەهەمان شــێوە توركیا بەواڵتێكی گەورەی ســەرمایەداری‬ ‫كاریگەریی بەســەریانەوە هەیــە‪ .‬بەمەیش جیهانــی‪ ،‬ئاســتەمە‪ ،‬چونكــە توركیا بۆ‬ ‫دەبێتە واڵتێكی ناوەندی‪ ،‬لەهەردوو بواری ئــەوەی بگاتــە ئەم ئاســتە‪ ،‬پێویســتیی‬ ‫بەوەیــە بچێتــە خانــەی واڵتانــی پاش‪-‬‬ ‫مێژوویی و جوگرافی‪.‬‬ ‫داوودئۆغلــۆ دەڵــێ «ئەگــەر ســەیری پیشەسازی(پۆست‪-‬ئیندەســتریەڵ)‪.‬‬ ‫هێڵەكانی گواســتنەوەی وزە و نەخشــەی بەاڵم وەك لێكۆڵێنــەوەكان دەریدەخەن‪،‬‬ ‫وزە بكەیت و توركیا لەو هێڵ و نەخشــانە ئاســتی خوێنــدن‪ ،‬جــۆری خوێنــدن لە‬ ‫دەربێنــی‪ ،‬دەبینیــت گواســتنەوە و توركیــادا بەوجــۆرە نییــە كەدەســتی‬ ‫رەوانەكردنی وزە‪ ،‬رێگەی خۆی ون دەكات‪ ،‬كاری توركــی بگەیەنێتــە ئــەم ئاســتە‪.‬‬ ‫چونكە هێڵەكانی گواستنەوەی نەوت و گازی زانكــۆ توركییەكان‪ -‬هەندێكیــان نەبێت‪-‬‬ ‫سروشتی لەڕێگەی بەندەرەكانی(تەبلیس‪ ،‬بەگشــتی لەئاســتێكی خراپدان‪ .‬نەبونی‬ ‫زانكۆی باش‪ ،‬یان نەبونی دەســتی كاری‬ ‫جەیهان و یەمورتاڵك و‪)...‬تێدەپەڕن‪.‬‬ ‫بــاش‪ ،‬بەم پێیە راســتەوخۆ واتە نەبونی‬ ‫تەكنیــككار‪ ،‬داهێنــەر و ئەنترێپرینــەر‬ ‫توركیا وەك واڵتێكی خاوەن ئابوریی‬ ‫(‪ )Entrepreneur‬كەســانێك كــە‬ ‫خاوەن ئەقڵی بازرگانی‪ ،‬یان داهێنەرانەن‬ ‫بەهێز‬ ‫ئابــووری‪ ،‬بنەمــای بەهێــزی توركیایە‪ ،‬كە لەئەنجامدا داهاتی گەورە و زۆر دروست‬ ‫بەجۆرێك‪ ،‬كە سیاسەت دەبێت لە خزمەتی دەكات‪ ،‬وەك دامەزرێنــەری فەیســبووك‬ ‫ئابووریدا بێت‪ .‬بوونی ئابووری بە ئامڕازی «مارك زووكەربێرگ»)‪ .‬توركیا‪ ،‬هێشــتا‬ ‫بەهێــزی توركیــا‪ ،‬یــان بەتاكــە ئامڕازی‪ ،‬نەگەییشتۆتە ئەو چوارچێوەیە و ناتوانێت‬ ‫قۆناغێكــی نوێیە لەمێــژووی ئەم واڵتەدا‪ .‬قۆناغی پیشەســازی تێپەڕێنێت و بچێتە‬ ‫توركیــای هاوچــەرخ‪ ،‬كەلەسەردەســتی نــاو قۆناغــی پاش‪-‬پیشەســازییەوە و‪،‬‬ ‫«كەمال ئەتاتورك» بنیاتنرا‪ ،‬واڵتێك بوو دەرەنجام ببێت بە واڵتێكی سەرمایەداری‬ ‫زیاتــر بەهــۆی هێز‪ ،‬شــوناس و دەزگاوە‪ ،‬خاوەن پێگە لەجیهاندا‪.‬‬ ‫لەهەوڵــی پتەوكردنــی بنەمــا دەوڵەتــی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و سیاســییەكانی خۆیدابوو‪ .‬ئاو‪ ،‬وەك كەرەستەیەكی گەورەی‬ ‫ئەمەیــش دەرەنجامی ئەوەبوو‪ ،‬كە توركیا‬ ‫وەك واڵتێــك‪ ،‬بریتییــە لە جێگەی ژیان و ژیۆپۆلیتیكی توركیا‬ ‫ئاو‪ ،‬كەرەســتەیەكی ئیكۆ‪-‬سیاســییە‪.‬‬ ‫شــوێنی ژیانكردنی بڕێكی زۆر لە خەڵكی‬ ‫لەدونیــای نوێــدا ئــاو‪ ،‬ســامانێكە وەك‬ ‫جیــاواز‪ ،‬گرووپــی ئیتنیكــی و مەزهەبیی‬ ‫جیاواز‪ .‬سەرباری گۆڕانكارییەكانی توركیا‬ ‫لەبــەر گەورەبــون و ئاڵۆزبــون و كۆچ لە‬ ‫الدێوە بۆ شارەكان تاساڵی ‪ ٢٠٠١‬بەدەست‬ ‫دۆخێكــی ئابووریــی ســەختەوە دەینااڵند‬ ‫و توركیــای كردبــووە واڵتێكــی الواز‪.‬‬ ‫ئابوریــی توركیا لــە ‪ ١٠‬ســاڵی رابردوودا‬ ‫گەشــەیەكی بەرچاوی كردووە و‪،‬ئەمەیش‬ ‫توركیــای گەیانــدە نێو واڵتــە زلهێزەكانی‬ ‫توركیا‪،‬ئەگەرچــی دوای كۆدەتاكــەی‬ ‫ناوەڕاستی تەمووزی ساڵی ‪ ،٢٠١٦‬جۆرێك‬ ‫لە داكشانی بەخۆیەوە بینیوە‪.‬‬

‫هەرێمەكانی دەوروبــەری بەخۆیەوە وەك‬ ‫ناوەندێــك‪ ،‬بەكاردێنیــت‪ .‬هەوڵــدەدات‬ ‫لەڕێگــەی ئــاو و لەڕێگــەی ئەنادۆڵەوە‪،‬‬ ‫بەشــێكی نیشــتمانی عەرەبی بەخۆیەوە‬ ‫ببەســتێتەوە‪ .‬حەوشــەی پشــتەوەی‬ ‫توركیا لە ڕێگەی سامانی ئاوەوە دروست‬ ‫بــكات‪ ،‬مێژوی ئیمپراتۆریەتی عوســمانی‬ ‫بــە كەرەســتەی نوێ و رێگای سیاســی‪-‬‬ ‫ئابوریی نوێــوە دوبارەبكاتەوە‪ .‬دەیەوێت‬ ‫لەڕێگەی «ســمارت پاوەر»ەوە دەســت‬ ‫بۆ واڵتانی قەوقاز و واڵتانی ســەردەریای‬ ‫ســپیی ناوەڕاســت و ئاســیای ناوەڕاست‬ ‫ببات و‪ ،‬بیانكات بە بەشێك لەبیركردنەوە‬ ‫و بەرنامەی سیاسیی خۆی‪.‬‬

‫«سامانی سروشتی»‪ ،‬دەخرێتە خزمەتی‬ ‫سیاسەت و‪،‬ژیۆ‪-‬ئابووری و ژیۆ‪-‬ستراتیژیی‬ ‫پێ دروست دەكرێت‪ .‬ئاو بەشێكە لە ژیۆ‪-‬‬ ‫پۆلیتیكی نــوێ‪ .‬بەشــێكی گەورەدەبێت‬ ‫لەدروســتكردنی هەژموونــی سیاســی و‬ ‫ئابووری‪ ،‬بۆ ئەو واڵتانەی كە لە ســامانی‬ ‫ئاو دەوڵەمەندن‪ ،‬لە ئاو و دەریاوە نزیكن‬ ‫و خاوەن سەرچاوەی ئاوی گەورەن‪.‬‬ ‫لەچەنــد ســاڵی داهاتودا ئــاو‪ ،‬زیاترلە‬ ‫نــەوت قسەوباســی لەســەردەكرێت‪،‬‬ ‫ئــاو‪ ،‬رێككەوتنــی سیاســی‪ ،‬ئابــوری و‬ ‫پەیوەندیی سیاسیی پێ دروست دەكرێت‬ ‫لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاســتدا‪ ،‬ئاو هاوشانی‬ ‫نەوت و گازی سروشتی‪ ،‬دەبێتە رەگەزێكی‬ ‫گــەورەی دروســتكردنی ژیۆ‪-‬پۆلیتیــك و‬ ‫جوگرافیای سیاسی تێدەپەڕێنیت‪.‬‬ ‫دەرەنجام‪:‬‬ ‫و‬ ‫گرنگ‬ ‫توركیا‪ ،‬یەكێكــە لەو ئەكتەرە‬ ‫كۆمــاری توركیــا‪ ،‬پێگەیەكــی‬ ‫تر‬ ‫ئەكتەرەكانی‬ ‫سیاســییانەی لەهەمــوو‬ ‫ژیۆســتراتیژی و ژیۆسیاســیی گــەورەی‬ ‫زیاتر دەست بۆ ئاو و‪ ،‬بۆ بەسیاسیكردنی هەیە و هەرسێ كیشوەری ئاسیا‪ ،‬ئەوڕوپا‬ ‫ئــاو دەبــات‪ .‬ئــاو دەتوانیــت قوواڵیــی و ئەفریقــا بەیەكتردەبەســتێتەوە‪ ،‬بــە‬ ‫ســتراتیژی بۆ توركیــا فراوانتر و قووڵتر كۆمەڵێك دەریــاوە دەورەدراوە و خاوەن‬ ‫بــكات‪« ،‬ئــاك پارتــی» لەبەرنامەیدایە كۆمەڵێــك ســەرچاوەی ئــاوی گەورەیە‪.‬‬ ‫تاســاڵی(‪ ،)٢٠٢٣‬بەرمیلێــك ئــاو‪ ،‬بــە توركیــا لــەڕووی ژیۆپۆلیتیكەوەخــاوەن‬ ‫نرخــی بەرمیلێــك نــەوت بــە واڵتانــی كەرەســتەیەكی زۆرە‪ ،‬كەلتوورێكــی‬ ‫ناوچەكە بفرۆشــێت و‪ ،‬بەتــەواوی بیكات دەوڵەمەنــد و ئابوورییەكی ســەربەخۆی‬ ‫بــە كەرەســتەیەكی گــەورەی ئابــووری هەیــە و‪ ،‬زیاتــر وەك واڵتێكــی ترانزێــت‬ ‫و‪ ،‬بیخاتــە نــاو تێكەولێكــەی ئابووریــی لەبــواری گواســتنەوەی وزە بۆ باشــوری‬ ‫سیاســییەوە‪ .‬توركیــا مەبەســتییەتی ئەوروپــاوە دەناســرێت و ئەندامــی ناتۆ‬ ‫(ئاو) بكات بە بەشــێك لە «لیبڕاڵیزمی (رێكخــراوی هاوپەیمانیــی باكــوری‬ ‫ئیســامی» بــە مەســەلەی بــازاڕ و ئەتڵەسی)یە‪ .‬توركیا بەردەوام هەوڵیداوە‪،‬‬ ‫ســەرچاوەی داهات و گەشەی ئابووری و كارتــی ژیۆپۆلیتیكیــی خــۆی بەهەمــوو‬ ‫بازرگانیی دەرەكــی و «خۆبەناوەندكردن كەرەستەكانییەوە لەناوچەكدا بەكاربێنێت‬ ‫‪»-Core‬ببەستێتەوە‪ ،‬لەڕێگەی ئاوەوە و هەژموونی سیاســیی خۆی پێ دروست‬ ‫خۆی بكات بە چەق و ناوەند لە سیستمی بكات و‪ ،‬ببێ بەخاوەن بڕیاری سیاســی و‬ ‫هەرێمیی ناوچەكەدا و ئاو هێزی بڕیاردانی سەنتەری بڕیار لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫سیاسی زیاتر و گەورەتری پێ ببەخشێت‪.‬‬ ‫بیركردنەوە لە ئاو و تێكەڵكردنی لەگەڵ‬ ‫*بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬ ‫ئابوریی سیاســیدا لەالیەن دەســتەبژێری‬ ‫سیاســی توركییەوە‪ ،‬بۆ سەدەی رابردوو‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬كەمال ئەتاتورك‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫‪-١‬جیۆپۆلیتیــك‪ ،‬د‪.‬كالوس دۆدز‪،‬‬ ‫پــڕۆژەی «گاپ‪/‬باشــوری خۆرهەاڵتــی وەرگێڕانــی لەئینگلیزییــەوە‪ ،‬د‪.‬ئیبراهیم‬ ‫ئەنــادۆڵ»ەوە‪ ،‬خەونــی گــەورەی بــە عەلی موراد‪.‬‬ ‫بەسیاســیكردنی ئــاوەوە بینــی‪ .‬توركیا‬ ‫‪-٢‬ژیۆپۆلیتیــك‪ ،‬پێناســە و ناوەڕۆك‪،‬‬ ‫لــە یــادی ســەد ســاڵەی توركیــای د‪.‬سەفین جالل فتح اللە‪.‬‬ ‫هاوچەرخــدا‪ ،‬بــەڕژدی كار بۆ ئەو خەونە‬ ‫‪ -٣‬توركیــا و هەرێمی كوردســتان‪ ،‬چ‬ ‫و كار بۆ دروستكردنی نەخشەیەكی نوێی جۆرە پەیوەندییەك؟ د‪.‬سەردار عەزیز‪.‬‬ ‫ژیۆپۆلیتیك لەڕێگەی ئاوەوە دەكات‪.‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫هەم‬ ‫ئاو بەشێكە لە «سمارت پاوەر»‪.‬‬ ‫‪Strategic depth, Ahmet‬‬ ‫رەگەزێكی‬ ‫رەگەزێكی نەرمی هەیە‪ ،‬هەمیش‬ ‫‪Davutoglu‬‬ ‫ڕەق‪ ،‬هــەم هێزی نەرمــە‪ ،‬هەمیش هێزی‬ ‫رەق‪ .‬توركیــا‪ ،‬ئاو زیاتر بۆ بەســتنەوەی‬

‫ژمارە (‪ )582‬دو شەممە ‪2016/10/10‬‬

‫ئەو‬

‫‪2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫شێرپەنجەیەی زیاتر بەرۆكی پیاوان دەگرێت‬

‫شێرپەنجەی سییەكان‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫نەخۆشی شێرپەنجەی سییەكان‪،‬‬ ‫یەكێكە لــەو نەخۆشیانەی كە‬ ‫سااڵنە رێژەكەی بەرەو هەڵكشان‬ ‫دەڕوات‌و چــارەســەرەكــەیــشــی‬ ‫قورسە‪ ،‬هاوكات یەكێك لەهۆكارە‬ ‫سەرەكییەكانی ئەم نەخۆشییە‬ ‫پەیوەندی بە بەكارهێنانی جگەرەو‬ ‫نێرگەلەوە هەیە‪ ،‬لەم راپۆرتەدا‬ ‫د‪ .‬فەرەیدون ئیبراهیم‪ ،‬پسپۆڕی‬ ‫نەخۆشی سییەكان‪ ،‬بــەوردی‬ ‫هۆكارو نیشانە‌و چارەسەری ئەم‬ ‫نەخۆشییە روندەكاتەوە‪.‬‬

‫شێرپەنجەی سییەكان چییە؟‬

‫‪6‬‬

‫پسپۆڕێكی نەخۆشیەكانی سنگ‪،‬‬ ‫ئــامــاژە بـــەوەدەكـــات‪ ،‬شێرپەنجەی‬ ‫سییەكان یەكێكە لەشێرپەنجە باڵوەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەناو پیاواندا‪ ،‬كە دوو جۆری‬ ‫سەرەكی هەیە بەپێ جۆری ئەو خانانەی‬ ‫پیێدەناسرێتەوە‪ ،‬یەكێكیان پیێدەوترێت‬ ‫شێرپەنجەی خانە بچوكەكان‌و ئەوانەی لــەهــەمــوو ســەرچــاوە پزیشكیەكاندا‬ ‫خــانــەی بچوكنین‪ ،‬لەگەشەسەندن سەلمێندراوە جگەرە‌و نێرگەلە كێشانە‬ ‫باڵوبونەوەیان‌و چارەسەركردندا جیاوازن‪ ،‬واتـــە بەكارهێنانی تــوتــن بەهەموو‬ ‫لەبەرئەوە جیاكردنەوەیان گرنگە‪ ،‬بەشی جۆرەكانیەوە دەركەوتوە كە كاریگەریەكی‬ ‫كەمی ئەو شێرپەنجانە كەپێیان دەوترێت راستەوخۆی هەیە بۆ ئەگەری توشبون‬ ‫خانە بچوكەكان لــە‪ %10‬بۆ ‪ %15‬لەم بــە شێرپەنجەی سیەكان بەهەموو‬ ‫جــۆرەن خێران‌و زوتــر باڵو دەبێنەوەو جۆرەكانیەوە‪ ،‬هەروەها هەندێ هۆكاری‬ ‫خێرا گەورە دەبێت‪ ،‬زۆر جار ئەم جۆریان تر وەك پەیوەندی بەمادە كیمیایەكانەوە‬ ‫هەستی پێناكرێت‪ ،‬تاوەكو بەتەواوی باڵو هەیە كە لەكارگەكان دروستدەكرێت‬ ‫نەبێتەوە زۆربەی زۆری ئەم جۆرەیان ئەوانەی بەركەوتنی بەردەوامیان هەیە‬ ‫پەیوەندی بەجگەرە كێشانەوە هەیە‪.‬‬ ‫لەگەڵ شكاندنی بەرد‌و كارگەی چیمەنتۆ‬ ‫ـاس‬ ‫ـ‬ ‫د‪ .‬فـــەریـــدون ئــیــبــراهــیــم‪ ،‬ب‬ ‫كارگەی كیمیای‪ ،‬هەروەها ئەو كەسانەی‬ ‫لەجۆری‬ ‫لەوەشدەكات‪ ،‬بەشێكی تری كە‬ ‫هەوكردنی بەردەوامیان هەیە بۆماوەیەكی‬ ‫ئەم‬ ‫جۆرێكن‬ ‫خانە بچوكەكان نین چەند‬ ‫دورودرێـــژ‪ ،‬یــان ئــەوانــەی بــەر تیشكی‬ ‫جۆرەیان توشی ئەو كەسانەیش دەبن كە بـــەردەوام دەكـــەون‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫جگەرە ناكێشن‪ ،‬هەندێكیان لەبەشكانی پیسبونی ژینگە‌و بارگاویبونی بەمادە‬ ‫دەرەوەی سییەكانن زیاتر دەگوێزرێنەوە كیمیایەكان‌و ئەودوكەڵەی لەئۆتۆمبێلەوە‬ ‫بۆلیمفە گرێكان‪ ،‬جۆرێكیان هەیە دەردەچێت تیاندا دەركەوتوە ئەگەری‬ ‫لەژنانیشدا دەردەكــــەون‪ ،‬هەندێكیان توشبونیان بەشێرپەنجەی سییەكان‬ ‫لەناوەڕاستی سییەكاندان‬ ‫گــەورەن زیاترە‪.‬‬ ‫لەشێوەی برینێكی قــوڵــدەردەكــەون‪،‬‬ ‫یان بەشێوەی بچوك بچوك دەردەكەن‬ ‫لەكوردستان چارەسەر دەكرێت؟‬ ‫زۆربەی زۆری ئەم شێرپەنجانە كاتێك‬ ‫د‪ .‬فەریدون ئیبراهیم‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫دەردەكـــەوێـــت لەكاتی دروستبونی‬ ‫نــیــشــانــەكــانــیــان‪ ،‬ئــەوكــات كەسەكە ئاستی چارەسەرەكانی ئەم نەخۆشیە‬ ‫پشت دەبەستێت بەجۆری شێرپەنجەكە‌و‬ ‫چارەسەرێكی بنەڕەتی ئەوتۆی نیە‪.‬‬ ‫كاتی دەستنیشانكردنی شێرپەنجەكە‬ ‫هەتاوەكو زوتــر دەستنیشان بكرێت‬ ‫هۆكارەكانی‬ ‫چـــارەســـەری ئـــاســـان تــــرە‌و بەپێ‬ ‫توشبوون بە نەخۆشییەكە‬ ‫جۆرەكەشی چارەسەرەكە دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫ـات‪،‬‬ ‫ـ‬ ‫دەك‬ ‫ئــەو پسپۆڕە ئاماژە بــەوە‬ ‫بــەاڵم ئەگەر بەسەریدا تێپەڕێت باڵو‬ ‫توشبون بەشێرپەنجەی سییەكان كە ببێتەوە چارەسەرەكەی قورستر دەبێت‪،‬‬

‫شێرپەنجەی پرۆستات‬ ‫ئاستی چارەسەریش لەهەرێمی‬ ‫كوردستان جیاوازی ئەو تۆی‬ ‫نیە لەچارەسەركردنی نەخۆش‬ ‫لەڕووی دەرمان‌و جیهاز هەموو‬ ‫پــێــداویــســتــەكــان لــەگــەڵ‬ ‫دەرەوەی واڵت‪.‬‬

‫كەی ئەگەری توشبون زیاتر‬ ‫دەبێت؟‬

‫پ ــزی ــش ــك ــەك ــە جــەخــتــی‬ ‫لــەوەشــكــردەوە‪ ،‬نیشانەكانی‬ ‫توشبو بەشێرپەنجەی سییەكان‬ ‫وەكو دروسبونی كۆكە‌و بەڵغەم‬ ‫هەندێكجار بەڵغەمەكەی خوێنی‬ ‫پــێــوەیــەوە كــە ئـــەوە یەكێكە‬ ‫لەنیشانە دیارەكان كە نەخۆشەكە‬ ‫دەردەخــات كەمەترسیدارە یان‬ ‫تەنگە نەفەسی ئــازاری سنگ‌و‬ ‫هەرەوەها گۆڕانكاری لەدەنگیان‬ ‫كە گڕدەبێت‌و وەك دروستبونی‬ ‫ناڕەحەتی لەدەنگیاندا‪ ،‬نەمانی‬ ‫ئــارەزوی خــواردن دابەزنانی‬ ‫كێش‌و بێتاقەتی زۆر‪ ،‬كە‬ ‫زۆربـــەی زۆری حاڵەتەكان‬ ‫ل ــەت ــەم ــەن ــی گـــەورەیـــدا‬ ‫روودەدات لەدوای تەمەنی ‪40‬‬ ‫ساڵی هەتاوەكو تەمەن زۆر‬ ‫بێت ئەگەری توشبون بەم‬ ‫نەخۆشیە زیاترە‪.‬‬

‫لەدوای ‪ 10‬بۆ ‪ 15‬ساڵ‬ ‫لەكێشانی نێرگەلەو جگەرە‬ ‫نەخۆشیەكە دەردەكەوێت‬

‫ناوبراو دەڵێت «بەو پێیەی ئەم‬ ‫نەخۆشەیە پەیوەندی بەبەكارهێنانی‬ ‫جگەرەو نێگەلەوە هەیە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫رێژەی بەكارهێنانی بەرزبۆتەوە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم كێشەكە لــەوەدایــە‬ ‫كە شێرپەنجەی سییەكان‬ ‫یەكسەر روونـــادات‪ ،‬پاش‬ ‫چەند ساڵێكی دورودرێژ كە‬ ‫لەوانەیە دوا ‪ 10‬بۆ ‪ 15‬ساڵی‬ ‫تر دەربكەوێت‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫هەتا بەكارهێنانی ئەم مادانە‬ ‫زیاتر بێت رێژەی توشبوانیش‬ ‫زیاتر دەبێت‪ ،‬هەتا ئێستا ئەم‬ ‫نەخۆشیە لەژناندا كەمترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی زیادبونی بەكارهێنانی‬ ‫نێرگەلەو جگەرە لەناو ژناندا‬ ‫رێژەی توشبون بەشێرپەنجەی‬ ‫سییەكان زیاتر دەكات»‪.‬‬

‫بەپێی ئەو ئامارانەی لەهۆبەی شێرپەنجەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی‬ ‫سلێامنیەوە دەست رۆژنامەی «چاودێر»‬ ‫كەوتوە‪ ،‬لەساڵی ‪ 2014‬دا ‪ 126‬كەس‬ ‫توشی شێرپەنجەی سیییەكان بوون‪ ،‬لە‬ ‫ساڵی ‪2015‬یشدا ‪104‬حاڵەت‌و لە هەشت‬ ‫مانگی ساڵی ‪ 2016‬یشدا ‪ 104‬كەس توشی‬ ‫شێرپەنجەی سییەكان بون‪ ،‬كە ‪ 84‬كەسیان‬ ‫لەرەگەزی نێرو ‪ 20‬حاڵەتیش لە رەگەزی مێن‬

‫د‪.‬ئاسۆ عومەر رەشید‪ ،‬هۆكارو‬ ‫چارەسەرەكانی پرۆستات رووندەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫پرۆستات تەنها لــەڕگــەزی‬ ‫نێرینەدا هــەی ـە‌و گالندێكە‬ ‫لــەدوای تەمەنی ‪ 35‬ساڵیەوە‬ ‫دەستبەگەورەبون دەكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەگــەرهــات‌و گــەورەبــوەنــەكــە‬ ‫بــووە هــۆی ئــەوەی رێــڕەوی‬ ‫میز تەسك بكاتەوە دەبێتە‬ ‫نەخۆشی‪ ،‬ئەمەش لەتەمەنی‬ ‫‪ 60‬بۆ ‪ 70‬ساڵی دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫كاتێك ئەم نەخۆشیە دەبێتە‬ ‫شــێــرپــەنــجــەی پــرۆســتــات‬ ‫كەبۆماوەیی بێت لەباوانە‬ ‫بگوێزرێتەوە بۆ وەچەكانیان‪،‬‬ ‫هەندێكجاریش خواردنی چەوری‬ ‫زۆر‌و گــۆشـت‌و ئیشنەكردن‌و‬ ‫دانیشتی زۆر ئەم شێوازی ژیانە‪،‬‬ ‫دەبێتە هــۆی ئــەوەی ئەگەری‬ ‫شێرپەنجەی پرۆستاتی تێدا‬ ‫زۆرتر بێت‪.‬‬ ‫د‪.‬ئ ــاس ــۆ عــومــەر رەشــیــد‪،‬‬ ‫پسپۆڕی بیبرۆلۆجی‌و مامۆستای‬ ‫زانــكــۆ ب ــاس لـــەوەدەكـــات‪،‬‬ ‫پرۆستات گالندێكە لەخوار‬ ‫گەوربونێكی گــەورە‌و دەبێتە نیشانەی‬ ‫میزەاڵدانەوەیە بەرپرسیارە‬ ‫نەخۆشی‪ ،‬مەرج نیە لە هەموو كەسێكدا‬ ‫لەپاكراگرتنی تۆماری نێرینە‪،‬‬ ‫ببێتە نەخۆشی‪ ،‬هەیە گەورە دەبێت‌و‬ ‫ئەم گالندە لەدوای تەمەنی ‪35‬‬ ‫نابێتە نەخۆشی‪ ،‬لەبەرئەوە قەبارەو‬ ‫ساڵیەوە دەستبەگەورەبون‬ ‫گەوربونەكە نابێتە نیشانە بۆ نەخۆشەكە‪،‬‬ ‫دەكــــات‪ ،‬تەنها لــەرەگــەزی‬ ‫بەاڵم كشانەوەی بۆناوبۆریەكە دەبێتە‬ ‫نــێــریــنــەدا هـــەیـــە ئــــەوەش‬ ‫نەخۆشی‪.‬‬ ‫گەورەبونێكی بێوەیە‌و نەخۆشی‬ ‫د‪ .‬ئاسۆ‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬چۆنێتی‬ ‫نیە‪ ،‬بەاڵم هەندێكجار ئەو گەورەبونە‬ ‫چارەسەركردنەكەی بەچەند رێگایەكە‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی رێڕەوی بۆری میز‬ ‫هەندێكجار تەنها بەرێكخستنی كات‌و‬ ‫تەسك بكاتەوە‌و بیگریت‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫خـــواردنـــی شــلــەمــەنــی خــۆپــاراســتــن‬ ‫دەبێتە نیشانەی نەخۆشی پرۆستات‬ ‫لەسەرماو كەم ئــاوخــورادن لەشەواندا‬ ‫كــە لــەتــەمــەنــی‪60‬بــۆ‪ 70‬ساڵیدا‬ ‫چارەسەری بۆدەكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هاتو‬ ‫دەردەك ــەوێ ــت‪ ،‬هۆكارەكەشی‬ ‫دەركــەوت خانەی پیسی تێدا نەبێت‌و‬ ‫پەیوەندی بەتەمەنەوە هەیە‬ ‫شێرپەنجە نەبێت لەوكاتەدا بەدەرمان‬ ‫كە ئەو گۆڕانكاریە سروشتیەوە‬ ‫چارەسەردەكرێت كە بۆماوەی ‪ 3‬تا ‪6‬‬ ‫بێوەیە‌و زیانی نییە‪ ،‬بۆیە زیاتر‬ ‫مانگ ئەنجامێكی زۆرباشی دەبێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەو تەمەندا دەردەكــەوێــت‪،‬‬ ‫هاتو چارەسەری بەدەرمان نەبو بووە‬ ‫لــەبــەرئــەوەی گەورەبونەكە‬ ‫هۆی هیالككردنی گورچیلەكانی ئەوكاتە‬ ‫خاوە‌و لەسەرخۆیە كە‪ 20‬بۆ‬ ‫نەشتەرگەری بۆ ئەنجام دەدەرێت‪.‬‬ ‫‪ 30‬ساڵی دەوێــت تادەگاتە‬

‫ناوبراو رونیشیدەكاتەوە‪ ،‬نیشانەكانی‬ ‫پرۆستات ئەوەیە كەسەكە هەستدەكات‬ ‫كەشێوازی میزكردنی الواز‌و سستبووە‬ ‫هەڵسانی شــەوانــی زۆرهــەبــوە ئــەوە‬ ‫پڕۆستاتێتی‪ ،‬ئەگەر توشبو بەپرۆستات‬ ‫زوو فریایی خۆی نەكەوێت چارەسەری‬ ‫پێویست وەرنــەگــرێــت نەخۆشیەكە‬ ‫بەهەموو لەشیدا باڵودەبێتەوە دەمرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئــەو مەبەستەش پێوستە پیاوان‬ ‫سااڵنە سەردانی دكتۆر بكەن‌و چاودێری‬ ‫خۆیان بكەن‪ ،‬هەربۆیە نەخۆش بۆ‬ ‫چارەسەركردنی ئــەم نەخۆشیە هیچ‬ ‫پێویست بەچونە دەرەوەی واڵت ناكات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەسەرتاسەری كوردستاندا‬ ‫چــارەســەر‌و دۆزیــنــەوەی نەخۆشیەكە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئــەو پسپۆڕە بــاس لــەوەدەكــات‪،‬‬ ‫پرۆستات لەكاتێكدا دەبێتە شێرپەنجە كە‬ ‫بۆ ماوەیی بێت واتە لەباوانەوە جینێكیان‬ ‫هەبێت كەدەگوازێتەوە بۆنەوەكانی دوای‬ ‫خۆیان‪ ،‬هەندێكجاریش خواردنی چەوری‬ ‫زۆر‌و گۆشت‌و ئیشنەكردن‌و دانیشتی زۆر‬ ‫ئەم شێوازی ژیانە‪ ،‬دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫ئەگەری شێرپەنجەی پرۆستاتی تێدا‬ ‫زۆرتر بێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «لەبەرئەوەی رێژەی‬ ‫دانیشتوان زیــادیــكــردوە‪ ،‬توشبو بە‬ ‫پرۆستات رووی لەزیادبون كردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەئێستادا مانگی یەك دوو پیاو توشی‬ ‫پرۆستات دەبن»‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئــاســۆ ئ ــەوەش ــی راگــەیــانــد»‬ ‫شێرپەنجەی پرۆستات نەخۆشیەكی‬ ‫باوە زیاتر لەدوای تەمەنی ‪ 70‬ساڵیەوە‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬نەخۆشیەكی كوشندە نیە‪،‬‬ ‫شێرپەنجەی نــاوەوە زۆر خاوو لەسەر‬ ‫خۆیە‌و زۆربەدەگمەن نەخۆش دەكوژێت‪،‬‬ ‫دۆزیــنــەوە‌و دیــاركــردنــی زۆر ئاسانە‪،‬‬ ‫ئەگەرهاتو سەرەتا بوو ئەوا چاودێری‬ ‫دەوێـــت لــەگــەڵ هــەنــدێ چــارەســەری‬ ‫هــۆرمــۆنــی‪ ،‬بــــەاڵم ئــەگــەر هــاتــوو‬ ‫شێرپەنجەكە بەلەیشیدا باڵوبۆیەوە ئەوا‬ ‫دەرزی هۆرمۆنی بۆبەكاردێت بۆراگرتنی‬ ‫نەخۆشیەكەو پوكانەوەی‪.‬‬

‫بەپێی ئەو ئامارانەی لەهۆبەی شێرپەنجەی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی‬ ‫سلێامنیەوە دەست رۆژنامەی «چاودێر»‬ ‫كەوتوە‪،‬لەساڵی ‪ 2014‬تەنها ‪ 85‬پیاو توشی‬ ‫شێرپەنجەی پرۆستات بون‪ ،‬بە بەراود بەساڵی‬ ‫‪ 2015‬رێژەكە كەمی كردوە بوە بە‪‌72‬و پیاو‪،‬‬ ‫بەاڵم لەماوەی شەش مانگی ساڵی ‪2016‬دا‬ ‫‪ 56‬كەس توشی شێرپەنجەی نەخۆشی‬

‫ژمارە (‪ )582‬دو شەممە ‪2016/10/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫هەرێم‪ ،‬زێڕە رەشەكەی رادەستی‬ ‫بەغداد دەكات؟‬

‫بەهۆی قەرزی كۆمپانیاكانەوە‪ ،‬حكومەتی هەرێم ناتوانێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای ســەردانی وەفدەكەی ئەمدواییەی‬ ‫هەرێمی كوردســتان بۆ شاری بەغداد‪،‬‬ ‫پرسی رادەســتكردنی نەوتی هەرێم بە‬ ‫حكومەتــی ناوەنــد‪ ،‬وەك یەكێــك لە‬ ‫هەنگاوەكانی چارەســەركردنی كێشەی‬ ‫موچــە‌و بودجەی هەرێم لێكدەدرێتەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكــدا بڕیاربــو وەفدێكــی بــااڵی‬ ‫حكومەتــی هەرێــم ســەردانی بەغــداد‬ ‫بكات‪ ،‬بەاڵم هێشــتا كاتەكەی نادیارە‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی كوردیــش لەبەغــداد‬ ‫دەڵێت "بە پێی دوایین راپۆرتی وەزارەتی‬ ‫سامانە سروشتییەكان‪ ،‬هەرێم ناتوانێت‬ ‫پابەندبێــت بــە رێككەوتنەكەی ‪،2015‬‬ ‫كــە هێشــتا حكومەتــی ناوەند جەخت‬ ‫لــە جێبەجێكردنی دەكاتــەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫رادەســتكردنی رۆژانــەی ‪ 550‬هــەزار‬ ‫بەرمیــل نەوتە بە كۆمپانیای ســۆمۆ"‪.‬‬

‫هەنگاوی جدی دەوێت‬

‫دوێنێ نێچیرڤان بارزانی‪ ،‬سەرۆكی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬لە میانی بەشداریكردنی لە‬ ‫كۆنفڕانســی پەرەپێدانی ئابوری‌و پیشەســازیی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان كــە لــە شــاری هەولێــر‬ ‫بەڕێوەچــو‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬رۆڵی كەرتی تایبەت لە‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬بابەتێكی گرنگ‌و جێبایەخی‬ ‫حكومــەت‌و داینەمۆی ئابوریــی هەرێمیش بوەو‬ ‫ئومێدمــان هەیــە بە چارەســەری گەیشــتن بە‬ ‫رێككەوتن لەگەڵ بەغداد‪.‬‬ ‫لەبــارەی كاتــی ســەردانی وەفدەكــەی‬ ‫حكومەتیش بۆ بەغداد‪ ،‬ناوبراو هیچ ئاماژەیەكی‬ ‫بە كاتی ئەو سەردانە چاوەڕوانكراوە نەدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وتــی "ئــەوەی كە بۆ ئێمــە گرنگەو پێویســتە‬ ‫بەغــداد بیزانێ ئەوەیــە‪ ،‬ناكرێ ئەم دۆخە وەها‬ ‫درێــژەی هەبێت‪ ،‬بــۆ دڵنیابون لە پاشــەرۆژی‬ ‫پەیوەندییەكانمــان دەبێــت هەنــگاوی جــددی‬ ‫بنرێت‪".‬‬

‫پارلەمانتارێكی كورد لە‬ ‫بەغداد‪ :‬نیوەی داهاتی‬ ‫نەوت دەچێتە حسابی‬ ‫حكومەتەوە‪ ،‬نیوەكەی‬ ‫تری قەرزی كۆمپانیاكان‬ ‫دەیبات‬ ‫"هەرێم ناتوانێت پابەندی رێككەوتنەكەی‬ ‫بێت"‬

‫هەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەی دارایی‬ ‫لــە پارلەمان عیراق‪ ،‬بــە (چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫تائێســتا حكومەتــی ناوەنــد ســورە لەســەر‬ ‫جێبەجێكردنــی ناوەڕۆكــی رێككەوتنی ســاڵی‬ ‫‪ ،2015‬كە پێویستە رۆژانە هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بــڕی (‪ )550‬هــەزار بەرمیــل نەوت رادەســتی‬ ‫ناوەند بكات‪ ،‬بەرامبەر بەوەش‪ ،‬رێژەی (‪)%17‬‬ ‫ی بودجــە رەوانــەی هەرێــم دەكرێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پێشــتر وەك دەركــەوت كــە هەرێــم پابەنــدی‬ ‫جێبەجێكردنــی ئــەو رێككەوتنــە نەبــو‪ ،‬واتە‬ ‫نەیتوانی رۆژانە ئەو ژمارەیە رادەســتی بەغداد‬ ‫بــكات‪ ،‬بە نمونە تا مانگی ‪6‬ی ‪ 2015‬بەرهەمی‬ ‫نەوتی هەرێم گەیشــتبوە (‪ )505‬هەزار بەرمیلی‬ ‫رۆژانە‪.‬‬ ‫ئەحمــەدی حاجــی رەشــید‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــكرد‪ ،‬ئەگــەر ســەیری دواییــن راپۆرتی‬ ‫مانگی ‪9‬ی وەزارەتی ســامانە سروشــتییەكانی‬ ‫هەرێــم بكەیــن‪ 612 ،‬ملیــۆن دۆالر داهاتیــان‬ ‫هەبوە‪ ،‬لەوەش تەنیا ‪ 327‬ملیۆن دۆالری چۆتە‬

‫هێشتا كاتی سەردانی‬ ‫وەفدی حكومەتی‬ ‫هەرێم بۆ بەغداد‬ ‫نادیارە‬ ‫حســابی حكومەتەوە‪ ،‬واتــە نزیكە لە (‪)%50‬ی‬ ‫ئەو پارەیەی حكومەتی هەرێم دەســتیكەوتوە‪،‬‬ ‫دراوە بــە كــرێ‌و قەرزی كۆمپانیــا بیانییەكان‪،‬‬ ‫بۆیە حكومەتــی هەرێم ئەو نەوتەی دەریدێنێت‬ ‫نزیكەی نیــوەی هی خۆیەتی‌و ناتوانێت (‪)550‬‬ ‫هەزار بەرمیل رادەســت بــكات‪ ،‬چونكە دەبێت‬ ‫بە ئەندازەی ئەو (‪ )550‬هەزار بەرمیلە‪ ،‬پارەی‬ ‫نــەوت بداتە كۆمپانیــاكان‪ ،‬بۆیــە گەڕانەوە بۆ‬ ‫بەغــداد ئەگەر بــە رێككەوتنێكی نــوێ نەبێت‬ ‫ئەستەمدەبێت‪.‬‬

‫"هێنانی كۆمپانیا بۆ وردبینیكردنی داهاتی‬ ‫نەوت كارێكی زۆر پێچەوانەیە"‬

‫هــاوكات ئەندامێكــی لیژنــەی پیشەســازی‌و‬ ‫وزەو ســەرچاوە سروشــیتیەكان لەپارلەمانــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــۆ (چاودێــر) وتــی "پرســی‬ ‫رادەســتكردنی نەوتــی هەرێــم بەحكومەتــی‬ ‫ناوەند‪ ،‬زیاتر رەهەندێكی سیاسی لەپشتەوەیە‪،‬‬ ‫بۆیە پرسێكی ئاڵۆزەو لەپرسی چارەسەركردنی‬ ‫كێشــەو موچــەو بودجەی هەرێمی كوردســتان‬ ‫الیــداوە‪ ،‬چونكــە هــەر كارێــك بكرێــت بــۆ‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكانی خەڵكــی هەرێم‪،‬‬ ‫لەئێســتادا تەنیــا لەرێگــەی نوێنەرانــی كورد‬ ‫لەپارلەمانــی عیراقــەوە دەكرێــت‪ ،‬پێش چونی‬

‫دوایــن وەفدی حزبی لەهەرێمەوە بۆ بەغداد ئەو‬ ‫هەواڵنە زۆر دراون"‪.‬‬ ‫فایــەق مســتەفا‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬هێنانــی‬ ‫كۆمپانیــا بــۆ وردبینیكردنــی داهاتــی نــەوت‬ ‫هــەر مەبدەئیــەن كارێكــی زۆر پێچەوانەیــە‪،‬‬ ‫بــەو بەڵگەیەی پرســی شــەفافییەت دەكەوێتە‬ ‫نێــوان دو الیەنــەوە‪ ،‬یەكێكیــان خەڵكــە‪ ،‬كە‬ ‫خاوەنــی داهاتەو الیەنەكــەی تریش حكومەتە‪،‬‬ ‫كــە دەســەاڵتی جێبەجێكردنــەو داهاتەكــە‬ ‫بەڕێوەدەبات‪ ،‬بەوجۆرە ناكرێت‪ ،‬كە دەســەاڵتی‬ ‫جێبەجێكردن خۆی تۆمەتبارە بە ناشەفافییەت‪،‬‬ ‫رێكخراوی نێودەوڵەتی شەفافییەت هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە رابــردوەوە تاوەكو ئێســتا حكومەتی هەرێم‬ ‫پابەندنەبوە بەوەی داتای داهاتەكەی بداتە ئەو‬ ‫رێكخراوە نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬ناكرێت لەواڵتێكدا بااڵترین‬ ‫دەزگای وەك پارلەمان بۆ چاودێری‌و بەدواداچون‬ ‫كە نوێنەری خەڵكە دەرگای داخراوبێت‌و كەچی‬ ‫گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكدا بكەیت‪ ،‬ئەوەش‬ ‫تەنیا شەرعیتدانە بە ناشەفافی‌و گەندەڵی‪.‬‬

‫پشكی هەرێم لە بوجەی ‪2017‬ی عیراق‬ ‫چەندە؟‬

‫ئەندامێكی لیژنەی دارایی لە پارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫لە لێدوانێكی رۆژنامەوانییدا‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪،‬‬ ‫بودجەی ‪2017‬ی عیراق لەسەر بنەمای ‪ 42‬دۆالر‬ ‫بۆ هەر بەرمیلێك نەوت دانراوەو كورتهێنانێكی‬ ‫زۆر لــە خەماڵندنــە ســەرەتاییەكانی بودجەدا‬ ‫هەبــوەو‌گەیشــتوەتە ‪ 30‬ترلیۆن دینــار‪ ،‬بۆیە‬ ‫بودجەكــە هەمواركراوەتــەوەو نرخی بەرمیلێك‬ ‫نەوت بە ‪ 42‬دۆالر خەمڵێنراوە‪.‬‬ ‫نەجیبە نەجیب‪ ،‬كە پارلەمانتاری پارتیشــە‪،‬‬ ‫وتی "پشــكی هەرێم لە بودجەی ساڵی ‪2017‬ی‬ ‫عیــراق پشــت بــەو بەندانەی یاســای بودجەی‬ ‫ســاڵەكانی ‪2015‬و ‪ 2016‬دەبەستێت‪ ،‬كە رێژی‬ ‫‪ %17‬بــۆ هەرێــم دیاریكــردوە‪ ،‬بــەاڵم بە هۆی‬ ‫كێشــە سیاســییەكانی نێوان هەولێــرو بەغداد‬ ‫خەرجنەكراوە"‪.‬‬

‫داعش‌و جەنگی دەرونی‬ ‫فەرمان هیدایەت‬ ‫جەنگی دەرونی ئەو جەنگەیە كە دەوڵەتێك‪،‬‬ ‫یان حزبێك‪ ،‬یان گروپێك‪ ،‬یان كەسانێك‪ ،‬یان‬ ‫كەسێك لەبەرامبەر ناحەزو نەیارەكانی خۆیدا‬ ‫بەڕێیدەكات‪ ،‬كەوا پێم وایەجەنگی وشەكانیش‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە دروستە چونكە هەمو جەنگێك‬ ‫هەر بۆ تێكشكاندنی دەرون‌و جەستەی مرۆڤە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەبەست لەجەنگی وشەكان یان دەرونی‬ ‫ئەوەیــە بــەر لــە روبەڕوبونــەوە دوژمنەكانت‬ ‫بتوانی بیانترســێنی لەخۆت‪ ،‬تێكیان بشكێنی‬ ‫تا توانای روبەڕوبونەوەتیان نەبێت‪.‬‬ ‫جەنگی دەرونی پێشینەی مێژویی هەیە‬ ‫جەنگــی دەرونــی‪ ،‬گەشەســەندوی‬ ‫ســەردەمی نوێــی دەركەوتنــی تەكنەلۆژیــا‌و‬ ‫راگەیاندن نییە بەڵكو ســەردەمی ئەم جەنگە‬ ‫دەگەڕێتــەوە بــۆ ســەردەمی جەنگیزخــان‌و‬ ‫بــەر لــە جەنگیزخــان‪ ،‬شــارەزایان دەڵێــن‪:‬‬ ‫جەنگیزخــان لەســەركەوتنەكانی ســوپاكەیدا‬ ‫پشــتی بەلێهاتوی‌و دەســت‌و بردیی ئەندامانی‬

‫سوپاكەی نەدەبەست بەڵكو سەرەتا لەڕێگەی‬ ‫ســیخوڕەكانەوە كاری لەســەر تێكشــكاندنی‬ ‫دەرونــی خەڵكــی ئــەو جێگایەنــە دەكــرد‬ ‫بــەر لــەوەی هێرش بكاتــە ســەریان ئەویش‬ ‫بەترساندنیان بەوەی ســوپاكەی جەنگیزخان‬ ‫زۆر بێشــومارەو ئەندامانی ســوپاكەی تونای‬ ‫نائاســاییان هەیــە‪ ،‬كەس ناتوانــێ روبەرویان‬ ‫ببێتــەوە‪ ،‬بــەم شــێوەیە كاری لەســەر‬ ‫تێكشــكاندنی دەرونــی دوژمنەكانیان دەكردو‬ ‫ئینجــا هێرشــی دەكردە ســەریان‌و هیچ هێزو‬ ‫لەشكرێك بەهۆی ئەو جەنگە دەرونیەوە خۆی‬ ‫لەبەردەم هێرشی لەشــكرەكەی جەنگیزخاندا‬ ‫نە دەگرت بەم شــێوەیە لەشكری جەنگیزخان‬ ‫بە هۆی ئەو ستراتیژە جەنگییەوە جەنگەكانی‬ ‫دەبردەوە‪.‬‬ ‫داعشەكان لەنازیی‌و بەعسییەكان زیرەكترن‬ ‫لەجەنگی دەرونیدا! نازییەكان برەوێكی ‌وایان‬ ‫دایە جەنگی دەرونی بەجۆرێك بەسەركەوتنیان‬ ‫بەســەر واڵتێك دەیــان واڵتیان پێدەترســاند‬ ‫بــۆ نمونە لە تەلەفزیۆنەكانەوە نیشــانیاندەدا‬ ‫چــۆن هۆڵەندایــان گرتــوە یــەك ســەربازی‬ ‫ئەڵمانــی نەكوژراوە‪ ،‬لەالیــەك ورەی خەڵكی‬ ‫ئەڵمانیان پــێ بەرزدەكردەوە لەالیەكی ترەوە‬ ‫ورەی دوژمنەكانیــان پێدەڕوخانــد‪ ،‬زۆربەمان‬ ‫ئەزمونی شەڕیی دەرونی بەعسیەكانمان بینی‬ ‫بەتایبەتــی بانگەشــەی ســەركەوتنی بەعس‬ ‫لەالیەن ســەحاف لەدەمی روخانی بەعسدا كە‬ ‫ئەمریكا هێرشی كردە سەریی‪.‬‬

‫داعشەكان چۆن جەنگی دەرونی دەكەن‬ ‫ئــەوەی جەنگــی دەرونــی داعشــەكان‬ ‫لەئەوانــی تــر جیادەكاتــەوە‪ ،‬ئەوەیە داعش‬ ‫ئەو هۆكارە راگەیاندن‌و ئامرازو هەڵسوڕاوەی‬ ‫راگەیانــدن‌و گەیاندنــەی لەبەردەســتدا نیە‪،‬‬ ‫كەوا دەوڵەتان لەبەردەســتیاندا هەیە ئەوەی‬ ‫هەبێت زیاتر تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وایكــردوە بینــەری تــۆڕە كۆمەاڵیەتیــەكان‬ ‫لەزۆر كەناڵی گەورەی ئاسمانی زیاتر بێت‪‌،‬و‬ ‫بەملیۆنان كەس ســەردانی بكات‪ ،‬سەرەتاش‬ ‫بەباڵوكردنــەوەی ڤیدیۆیەك كــە دۆبالژكرابو‬ ‫كەوا لەناو هەولێرن‪ ،‬پاشان بە باڵوكردنەوەی‬ ‫وێنەو ڤیدیــۆی چەكدارەكانــی خۆی بەجلی‬ ‫كوردییــەوە بــۆ ئــەوەی بڵێ‌ ئەمــە هێزێكی‬ ‫یاخییــەو لەناوەوەی كوردســتان هەڵقواڵوە‪،‬‬ ‫پاش ئــەوەی جیهان ئەوەی زانی كورد تاكە‬ ‫هێــزە لەبەردەم داعــش هەڵنایــەو دەتوانێ‬ ‫بەرەنگار ببێتەوە‪.‬‬ ‫ســوتاندنی فڕۆكەوانــە ئوردونییەكــە‬ ‫پەیامێك بو تا جیهانی عەرەبی پێبترسێنێت‬ ‫بڵێت ئێمــە ناســڵمێنەوە لەتەفروتوناكردنی‬ ‫نەیارانمــان كــە روبەڕوماندەبنــەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫داعش سنوری جەنگی خۆی فراوانكردۆتەوە‪،‬‬ ‫لەسوریاوە بۆعیراق‌و كوردستان لیبیاو میسر‪،‬‬ ‫شەهیدكردنی پێشــمەرگەی قارەمان شەهید‬ ‫هوجام سورچی پەیامێك بو بۆئەوەی خەڵكی‬ ‫كوردستان بترسێنن‌و كارەكەیان بەداعشێكی‬ ‫بەڕەگەز كورد كرد تا ماڵی كوردی‌و هەستی‬

‫یەكبونمــان نەهێڵــن لەوالشــەوە مەالیەكــی‬ ‫كوردیــان بەجلــی كوردیــەوە هێنابــو‪ ،‬دیلە‬ ‫پێشــمەرگەكانیان بەدەســتەوەبو ناچاریــان‬ ‫كردبــون دژی پێشــمەرگە بدوێن‪ ،‬ستایشــی‬ ‫دەوڵەتی خەالفەت بكەن‌و لەچەند گرتەیەكی‬ ‫تــردا لــەزاری ئــەو مەالیــەوە دەیانویســت‬ ‫بەخەڵــك بڵێــن ئێمــە دەربــارەی ئێوە هیچ‬ ‫شــتێكمان نیە بەتەنها بەرامبەر بە دو حزبە‬ ‫دەســەاڵتدارەكەیە‪ ،‬تابتوانــن درزو كەلێــن‬ ‫بخەنە ناو‌و ریزی گەلی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫كــورد رەوشــتێكی هەیــە‪ ،‬چەنــدە پێك‬ ‫ناكۆك بێت لەئاست دوژمنەكانی یەكە‪ ،‬داعش‬ ‫توانیوێتــی تــرس بخاتــە دڵــی خەڵكەوەوە‬ ‫هەركاتێكیــش هەســت بەشكســتی خۆیــان‬ ‫بكەن لەڕێگەی گرتە ڤیدیۆیەكانیانەوە دەبنە‬ ‫بابەتــی چەندان روپەڕو و كەناڵ‌و ســەرزاری‬ ‫خەڵكی هەرچۆنێك بێت ئێمە بەگیانی خۆمان‬ ‫تاكــە هێزیــن توانیومانــە روبــەڕوی داعش‬ ‫ببینــەوە بــەاڵم بەداخــەوە راگەیاندنەكانــی‬ ‫خۆمان توانایــی روبەڕوبونەوەی ئەو جەنگە‬ ‫دەرونیــەی داعشــیان نیــە كــەوا لەئاســتی‬ ‫ئێمەدا بەڕێدەكات‪ ،‬چونكە هیچ ستراتیژێكی‬ ‫كاریگــەرو گرنگ نیــە تاكو نەهێڵن شــەڕی‬ ‫دەرونــی داعش كار لــەورەی خەڵك نەكات‌و‬ ‫تــرس نەخاتــە دڵی تاكەكانــەوە‪ .‬راگەیاندن‬ ‫ئێمــە نەیتوانیــوە شــرۆڤەی ئــەو جەنگــە‬ ‫دەرونیــەی داعش بــكات كاریگەری لەســەر‬ ‫خەڵك كەمبكەنەوە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫موسڵ دوای داعش دەبێتە‬ ‫ئیامرەتێكی تری ئیسالمی‬

‫دیار ساالر‬ ‫ماوەیەكە لەگــەڵ نزیكبونــەوەی رزگاركردنەوەی‬ ‫موســڵ چەندیــن ئەگەری جیــاواز هاتۆتــە كایەوە‪،‬‬ ‫رۆژانــە لەگشــت كەناڵــە جیاوازەكانــی راگەیانــدن‬ ‫چەندیــن شــرۆڤەی جیاوازی بــۆ دەكرێــت‪ ،‬رەنگە‬ ‫ســەرەكیترین شــرۆڤەیان كە ئێســتا ئەگەرێكی زۆر‬ ‫نزیكــە روبــدات‪ ،‬دروســتكردنی ئیمارەتێكــی تــری‬ ‫ئیســامیە لەجیاتــی داعش لەموســڵ كــە زۆرترین‬ ‫ئەگەر هەیە لەم قۆناغەی ئێستادا‪.‬‬ ‫تەواوبونی خۆری داعش‬ ‫رون‌و ئاشــكرایە داعــش رێكخراوێكــی رادیكاڵــی‬ ‫ئیســامی ســوننە مەزهەبی توندڕەوە بە ئاشــكراو‬ ‫بەنهێنــی لەالیــەن دەزگا هەواڵگرییەكانــی توركیاو‬ ‫قەتــەرو ســعودیەوە سەرپەرشــتی دەكرێــن‪ ،‬هــەر‬ ‫لەســەرەتای جەنگــی ناوخــۆی ســوریاوە داعــش‬ ‫بەهێزتریــن كارتــی ئــەو واڵتانەبــو بــۆ لەناوبردنی‬ ‫حكومەتی بەشــار ئەســەد‪ ،‬بەاڵم دوابەدوای ئەوەی‬ ‫داعــش نەیتوانــی لەمــاوەی چــوار ســاڵدا كۆتایی‬ ‫بەحكومەتــی ئەســەد بهێنێــت پێدەچێــت ئێســتا‬ ‫هەریەك لە سعودیەو قەتەرو توركیا بیر لە بەدیلێكی‬ ‫نوێبكەنــەوە كــە ئــەو جێگــرەوەی داعــش لەدوای‬ ‫داستانی رزگاركردنەوەی موسڵ پەیدا دەبێت‪.‬‬ ‫موسڵ‌و هاوكێشە نوێیەكە‬ ‫لــەدوای ئەوەی توركیا بەهاوكاری واڵتانی كەنداو‬ ‫هێرشــی بەرفراوانی كردە سەر باكوری سویاو شاری‬ ‫جەرابلوســی داگیركــرد بــە بەردەوامــی بۆردومانی‬ ‫ئاســمانی هێزەكانی یەپەگە لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫دەكات‌و كۆمەڵی نێودەوڵەتی بێدەنگی هەڵبژاردوە‪،‬‬ ‫بەمەش توركیا توانی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫لەیــەك دابــڕ بــكات‌و ئێســتادا توركیــا بەئاشــكرا‬ ‫هێزی ســەربازی هێناوەتە باشــیك‌و بەنیازە لەوێوە‬ ‫دەســتەاڵتی خۆی بەسەر موســڵ‪-‬دا بسەپێنیت كە‬ ‫ئەمــەش نیشــانەی ئەوەیە توركیا گڵۆپی ســەوزی‬ ‫لەالیەن واڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاوە بۆ هەڵكراوە‬ ‫بــۆ دروســتكردنەوەی ویالیەتــی حەلــەب‌و موســڵ‬ ‫گەڕاندەوەی ناوچەكە بۆ سەردەمی عوسمانی‪.‬‬ ‫ئیمارەتی موسڵ‬ ‫ســعودیەو قەتەر بەئاشــكرا هانی دورســتكردنی‬ ‫ئیمارەتێكی ئیسالمی لەموسڵ‌و باكوری سویا دەدەن‬ ‫بۆ ئەوەی جێپێی خۆیان لەناوچەكەدا بەهێزتر بكەن‌و‬ ‫بەرامبــەر بەكوردیش ســەنگەرێكی كراوەیان هەبێت‬ ‫تەنانەت بە ئاشــكرا پادشــای ســعودیە لەكۆمكاری‬ ‫عەرەبیــدا جەنگێكی كــراوەی دژی كوردانی رۆژئاوا‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بەتیرۆریســت ناساندنی‪ ،‬یەپەگەو داعشی‬ ‫لەیەك خاڵــدا كۆكردەوە‪ ،‬پێدەچێت ئــەو ئیمارەتە‬ ‫ئیســامیەی كە ئەوان نەخشــەیان كێشاوە سنوری‬ ‫رۆژهەاڵتی لە (موســڵەوە دەســتپێدەكات‌و هەریەك‬ ‫لەشارەكانی قامیشلۆو جەرابلوس‌و منبج دەگرێتەوە‬ ‫ســنوری رۆژئاواشــی دەگاتــە شــاری حەلــەب‌و لە‬ ‫باشوریشەوە بە شاری رەقە) كۆتای دێت‪.‬‬ ‫بێگومان ســنوری ئەم ئیمارەتە واڵتانی كەنداوی‬ ‫عەرەبی نەخشەكەیان بۆ كێشاوەو توركیاش الیەنی‬ ‫جێبەجێكاری وەرگرتوە لەگەڵ روخانی خەالفەتەكەی‬ ‫داعشدا دروستبێت‪ ،‬بەكورتی ئامانج لەدروستكردنی‬ ‫ئیمارەتی موسڵ ئەم خااڵنەیە‪:‬‬ ‫ئــەو ناوچەیــەی كــە واڵتانــی كەنــداو بــۆ ئەو‬‫ئیمارەتەیــان دانــاوە ناوچەیەكــی هەمەالیەنــە لــە‬ ‫عەرەب‌و كوردو مەســیحی‌و یەزیدی‌و شــەبەك بەاڵم‬ ‫لەگەڵ دروستبونی ئەو ئیمارەتەدا هەمو پێكهاتەكان‬ ‫كۆچیــان پێدەكرێــت‌و عەرەبــی ســونە مەزهــەب‬ ‫شوێنیان دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم ئیمارەتــە دەبێتــە پشــتێنێك بەرامبــەر‬‫بەئێران‌و ســوریاو عیراق دەتوانێت رێگری لە هێزی‬ ‫ئەو دەوڵەتانە بكات‪.‬‬ ‫واڵتانــی كەنــداوی عەرەبــی لەرێگــەی هێــزی‬‫هەواڵگریانــەوە ســەرجەم گروپــە تیرۆریســتەكانی‬ ‫جیهــان لــەم ناوچەیــەدا كۆدەكەنــەوە دەیكەنــە‬ ‫ئەفغانستانێكی نوێ‪.‬‬ ‫ئەم ئیمارەتە ســوننە مەزهەبە توندڕەوە دەبێتە‬‫لەمپەرێك لەرێگەی دروستبونی دەوڵەتێكی كورد دا‬ ‫بەهیچ شــێوەیەك ناهڵێت سنوری كوردستان بگاتە‬ ‫سەر دەریا‪.‬‬ ‫ئەگەرێكی زۆر هەیە ئەم ئیمارەتە وەك كارتێكی‬‫هێز لەهەموكاتیكدا دژی نەیارانی عەرەب بەكاربێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (582) 10-10-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫لەكچی كافرۆشەوە بۆ (بەرەو ئۆرشەلیم)‬ ‫سەرۆكایەتی‪ ،‬یان پارلەمانی‌و‬ ‫پێشنیازێك‪...‬‬ ‫فەهمی بورهان‬

‫(بەرەو ئۆرشەلیم)‪ ،‬بەم زوانە دەست بەوێنەگرتنی دەكرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لەماوەی راب ــردودا دەرهێنەرو‬ ‫سینەماكاری كورد (تەنیا كەریم)‪،‬‬ ‫چەندین فیلمی درێژی بەرهەمهێناوە‪،‬‬ ‫كــە نوێترینیان فیلمی (كچی‬ ‫كافرۆش)ەو لەچەندین فێستیڤاڵدا‬ ‫بەشداری كردوە‪ ،‬لەئێستاشدا كار‬ ‫لەفیلمێكی درێژدا دەكات بەناوی‬ ‫داستانی (بەرەو ئۆرشەلیم)‪.‬‬

‫ســەبــارەت بەكاركردن لــەم فیلمە‬ ‫نوییەیدا‪ ،‬تەنیا كەریم بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ :‬ئــەم فیلمە سیناریۆو‬ ‫دەرهــێــنــانــی هــی خــۆمــەو ســەرجــەم‬ ‫ئەكتەرو ستافی فیلمەكە ئامادەن‪،‬‬ ‫بڕیار لەئایندەیەكی نزیكدا دەست‬ ‫بەكاركردن بكەین‪ ،‬دەربارەی ناوەڕۆكی‬ ‫فیلمەكەیش وتــی‪ :‬فیلمەكە باس‬ ‫لەكچێك دەكات كە خەڵكی ئیسرائیلەو‬

‫بــەڕەچــەڵــەك كـــــوردە‪ ،‬لەیەكێك‬ ‫لەزانكۆكانی پــاریــس لەراگەیاندن‬ ‫دەخــوێــنــێــت‪ ،‬دەیــەوێــت فیلمێكی‬ ‫دێكیۆمێنتاری لەسەر كوردستان ئامادە‬ ‫بكات‪ ،‬دێتە كوردستان‌و دەچێتە ئەو‬ ‫خانوە كۆنەی كە پێشتر خۆیانی تێدا‬ ‫نیشتەجێ‌ ببون‪ ،‬لەخانوەكەدا پیاوێك‌و‬ ‫ژنێكی تــێــدا دەژی‪ ،‬ئــەم خێزانە‬ ‫كوڕێكیان هەیەو چوەتە ناو داعشەوە‪،‬‬ ‫ئــەمــیــش هـــەوڵـــدەدات تــا كــوڕەكــە‬

‫تیپی شانۆی چیا‬ ‫دو ساڵ كاری خۆبەخشانە‬

‫دەدۆزێــتــەوەو پەشیمانی دەكاتەوە‬ ‫لەكاری توندڕەوی‌و تیرۆریستی‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەیهێنێتەوە بۆ الی دایك‌و باوكی‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوێنەگرتنی فیلمەكەیش‬ ‫وتـــی‪ :‬فیلمەكە لــەهــەنــدێ‌ شوێنی‬ ‫جــیــاجــیــای پـــاریـــس‌و كــوردســتــان‬ ‫وێنەی دەگیرێ‌‌و بەنیازین بەم زوانە‬ ‫دەستپێبكەین‪.‬‬

‫فیلمسازێكی كورد‪ ،‬بڕوانامەی ماستەر‬ ‫لەبواری فیلمسازیدا بەدەستدەهێنێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫دوای گواستنەوەی كاركردنی لەشانۆوە بۆ كاری‬ ‫فیلمسازی لەساڵی ‪2004‬دا‪ ،‬هونەرمەند (ئــاالن‬ ‫سابیر ئەمین)‪ ،‬هونەرمەندی باشوری كوردستان‌و‬ ‫دانیشتوی بریتانیا‪ ،‬توانی دو بڕوانامەی باوەڕپێكراو‬ ‫لەتەكنیكی فیلمسازیدا لەهەردو شاری مانچستەرو‬ ‫لەندەن بەدەستبهێنێت‌و ‪ 12‬كورتە فیلم‌و چوار فیلمی‬ ‫بەڵگەنامەیی درێژ بەرهەمبهێنێت‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫تیپی شانۆی (چیا)‪ ،‬یەكێكە لەو تیپە شانۆییە‬ ‫سەركەوتوانەی شارۆچكەی پیرەمەگرون‌و ساڵی‬ ‫‪ 2015‬دامەزراوە‪ ،‬لەماوەی ئەم دو ساڵە تەمەنە‬ ‫كورتەیدا‪ ،‬چەندین شانۆگەرییان پێشكەشكردوە‬ ‫لەوانە‪ :‬تروسكاییەك لەتاریكیدا‪ ،‬مەملەكەتی‬ ‫گەلۆریا‪ ،‬لەچاوەڕوانی بەختەوەریدا‪ ،‬خەیاڵ‬ ‫پاڵوەكان‪ ،‬ئەم تیپە ‪ 11‬ئەندامن‌و خۆبەخشانە‬ ‫كاردەكەن‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم تیپەو كاركردن‌و شانۆییەكان‪( ،‬هیوا ئازاد)‬ ‫سەرپەرشتیاری تیپی چیا بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬دو‬ ‫ساڵە تیپەكەمان دامەزراوەو بەهەوڵ‌و ماندوبونێكی زۆرەوە‬

‫چاالكییەكانمان رادەپەڕێنین‪ ،‬هەمیشە هەوڵمانداوە‬ ‫خۆبەخشانە كار بۆ شانۆ بكەین‌و هەمو كارەكان لەسەر‬ ‫ئەركی خۆمان جێبەج ‌ێ كراوە‪ ،‬دەب ‌ێ سوپاسی دەرهێنەر‬ ‫(هاوكار كەمال) بكەین كە هەمیشە پاڵپشتی تیپەكەمان‬ ‫بوەو زۆربەی كارەكانی جێبەج ‌ێ كردوەو كاری دەرهێنانی‬ ‫بۆ ئەنجامداون‪.‬‬ ‫دەربارەی بارودۆخی ئەمڕۆی هەرێم‌و نەبونی بودجەو‬ ‫كاری داهاتویشیان وتی‪ :‬بێگومان بارودۆخی ئەمڕۆی‬ ‫هەرێم كارێكی زۆری كردۆتە سەر هەمو كارە هونەرییەكان‬ ‫بەتایبەتی شانۆ‪ ،‬ئێمە هەمو كارەكانمان لەسەر گیرفانی‬ ‫خۆمان بوە‪ ،‬دەكــر ‌ێ سوپاسی كۆمیتەی رێكخستنی‬ ‫‪ 14‬یش بكەین كە تــاڕادەیــەك هاریكارێكی باشمان‬ ‫بوە‪ .‬بۆ پڕۆژەی ئایندەیشمان‪ ،‬لەخۆئامادەكردنداین بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی كورتە فیلمێكی پەروەردەیی‌و نمایشكردنی‬ ‫شانۆییەكی تر‪.‬‬

‫ملمالنێكانی دوساڵی ڕابردو‪ ،‬دابەشبونی هێزەكانی لە نێوان دو بەرەی جیاوازدا‬ ‫لێكەوتەوە‪ ،‬بەرەی پەسەندكردنی سیستمی پارلەمانی‌و ژیانی فرەیی‪ ،‬بەرەیەكیش‬ ‫كاركردن بەئاراستەی بەدیهێنانی سیستمی سەرۆكایەتی‪ ،‬بەجۆرێك زۆرترین دەسەاڵت‬ ‫الی ســەرۆك كۆبكرێتەوە‪ ،‬سەرۆكیش لەناو هەناوی كۆمەڵەوە بەدەنگی زۆرینە‬ ‫هەڵببژێردرێت‪ ،‬ئەم دوجۆر بیركردنەوەیە‪ ،‬بۆ بیناكردنی ژیانی فەرمانڕەوایی‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫بەشی زۆری كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەسەردا دابەشبوە‪ ،‬بۆیە لەم دیــدەوە ئەگەر‬ ‫لەڕوداوەكانی كوردستان بڕوانین‪ ،‬جیاوازییەكان كارێكی سروشتی‌و ئاساییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی دونیای ئێمەی لەدیمەنەكانی ملمالنێی كۆمەڵە پێشكەوتووەكان جیائەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەیە هیچ كام لەو دوبەرەیە دەستپێشخەرییەكی پ ‌ێ نییە بۆ چارەسەر‌و رێكەوتن‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەمڕۆ لەكوردستاندا ئەگوزەرێت لەپەكخستنی پارلەمان‌و دەركردنی وەزیرەكانی‬ ‫گۆڕان‌و تێكچونی شیرازەی سیاسی نێو هێزە سیاسییەكان‪ ،‬ئەگەر دەرچەیەكیش بۆ‬ ‫چارەسەریان بدۆزرێتەوە‪ ،‬ئەوا هەرگیز ناكاتە ئەوەی كێشەكان بەكۆتا گەیشتون‌و‬ ‫ئەگەری دوبارەبونەوەیان نییە‪ ،‬چونكە روداوەكــان نیشانیداین هەركاتێك پارلەمان‬ ‫دەزگایەكی ئەكتیڤ بێت‌و بەكاری یاسایی‌و چاودێری خۆیی هەڵبستێت‪ ،‬ئەوا پارتی‬ ‫كێشە‌و سیناریۆی لەقوتونراوی حازری بۆی هەیە‌و دۆخەكە تێكئەدات‪ ،‬كابینەكانی‬ ‫حكومەت لەڕابردودا ئەمەی بەتەواوی سەلماندوە‪ ،‬بۆ نمونە ئەگەر حكومەت الی پارتی‬ ‫بوبێت‪ ،‬بەدەگمەن یان هەر نەبوە سەرۆكی حكومەت یان وەزیرێك بەهەڵەش چوبێتە‬ ‫پارلەمان‪ ،‬بەاڵم ئەگەر حكومەت الی یەكێتی بوبێت‪ ،‬ئەوا دیمەنەكان شتێكی تربون‪،‬‬ ‫ئەوەی ئێستا ئەگوزەرێت بڕوای نەگۆڕی پارتییە بەسیستمی سەرۆكایەتی‌و تا بۆشی‬ ‫بكرێت ناچێتە ژێر باری سیستمی پارلەمانییەوە‪ ،‬كێشەكان ناشەفافیەت‌و نادادی‬ ‫ئابوری‌و نەڕەخساندنی فرسەتی یەكسان نیە لەبواری سیاسیدا‪ ،‬بەقەد ئەوەی بیانگەی‬ ‫پارتیە بەسیستمی سیاسییەكەوە‪ ،‬ئامانجێتی بەهەرنرخێك بێت خۆی لێ دەربازبكات‪،‬‬ ‫بۆیە بەدیدی من‪ ،‬باشترین هۆكارێك بۆ یەكالییكردنەوەی ئەم جیاوازیانە ئەوەیە‪ ،‬هەردو‬ ‫شێوازی فەرمانڕەواییەكە‪ ،‬بخرێتە بەردەمی خەڵكی كوردستان‌و دەرفەتی هەڵبژاردنێكی‬ ‫پاك‌و دور لەفشار‌و چاوسوركردنەوە بڕەخسێنرێت‪ ،‬هاواڵتیانی كوردستان خۆیان‬ ‫سەرپشكبن لەدیاریكردنی ئەو شێوازەی كە الیان پەسەندە بۆ داهاتوی فەرمانڕەواییان‪،‬‬ ‫ئەگەرنا‪ ،‬دانیشتن‌و لێكتێگەیشتنەكان تەمەنی كاری پێكەوەیی لەچەند ساڵێك زیاتر‬ ‫فەراهەم ناكات‪.‬‬

‫بۆ دواجاریش بڕیاریدا كە هەوڵی بەدەستهێنانی بڕوانامەی‬ ‫ماستەر بدات لەبواری فیلمسازیدا بۆ ساڵی خوێندنی (‪-2014‬‬ ‫‪ ،)2015‬دواتر لەمانچستەر مێترۆپۆلیتن یونیڤێرسیتی وەرگیرا‪.‬‬ ‫سەبارەت بەخوێندنی ماستەرەكەی لەبواری فیلمسازیدا ئاالن‬ ‫بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬لەماوەی خوێندنی ماستەرەكەمدا‪،‬‬ ‫بەشێوازێكی قــوڵ‌و ورد لەگشت بوارەكانی فیلمسازیدا‬ ‫كارو لێكۆڵینەوەو ریسێرچم كردوە‪ ،‬بەتیۆریی‌و پراكتیكی‌و‬ ‫بەشێوازێكی ئەكادیمیانە لەبوارەكانی سكرێپت‪ ،‬دەڤۆلۆپمەنت‪،‬‬ ‫پری پرۆدوكشن‌و پرۆدۆكشن پۆست پرۆدوكشندا‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەوەی بۆ لەشانۆوە چۆتە كاری فیلمسازی‪ ،‬وتی‪:‬‬ ‫ئەتوانم بڵێم‪ ،‬كاری فیلمسازی شێوازی كاركردنمی بۆ باشتر‬ ‫گۆڕی‪ ،‬تۆ هەتا ئەكادیمیانە كارنەكەیت‪ ،‬گەرچی كاری باشیش‬ ‫بكەیت‪ ،‬ناتوانی بەشێوازێكی ئفیشنسی كاربكەیت‪.‬‬ ‫ئاالن سابیر ئەمین‪ ،‬لە ‪ 2016/9/15‬خوێندنی ماستەرەكەی‬ ‫بەسەركەوتویی تەواوكردو پالنی هەیە لەساڵی ‪2017‬دا دكتۆرا‬ ‫بخوێنێ‌‌و كاربكات لەفیلم‌و وێنەدا لەشوێنی شەڕ‪ ،‬جێی باسە‬ ‫فیلمی ماستەرەكەی‪ ،‬لــەدوای ناردنی بۆ فێستیڤاڵەكان‪،‬‬ ‫لەهەفتەی رابردوەوە بوە خاوەنی س ‌ێ ئۆفیشیاڵ سەلەكشن‌و‬ ‫لەبەشی پێشبڕكێی نیشتمانی بەشدارە لەفێستیڤاڵی فیلمی‬ ‫نێودەوڵەتی لەسلێمانی ‪ 2016/10/4-1‬و لە ‪2016/9/30‬‬ ‫یەكەم نمایشی پریمێری تایبەتی بۆ دەكرێت لەشاری‬ ‫مانچستەر لەهۆم سینەما‪.‬‬

‫ژمارەی داهاتوو ڕەخنەی چاودێر تایبەت دەبێت بە‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ناساندنی براوەی ‪2016‬ـی خەاڵتی نۆبێڵ بۆ ئەدەب‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )523‬دووشەممە ‪2016/10/10‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫بەرەبەیان‬ ‫نووسەرێک‬ ‫دەبێتە جیهانی‬ ‫کاندیدەکانی‬

‫خەاڵتی نۆبێڵی‬

‫ئەدەب بۆ ‪2016‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ســااڵنە لە حەفتەی دووەمی مانگی ئۆکتۆبەردا‬ ‫دەرگای دووتاکیی ئەکادیمیای سویدی بە ڕووی‬ ‫ڕۆژنامەنووســاندا دەکرێتــەوە و ناووناوبانگــی‬ ‫نووسەرێک دەبێتە جیهانی‪.‬‬ ‫هەرچەند ئەکادیمیای سویدی‪ -‬بۆ خەاڵتی نۆبێڵ هیچ‬ ‫ساڵێک ناوی کاندیدەکانی ئاشکرا ناکات‪ ،‬بەاڵم ئاسایی‬ ‫سااڵنە بە نزیکبوونەوەی کاتی ڕاگەیاندنی ناوی براوەی‬ ‫ســاڵ‪ ،‬سایت و ڕۆژنامە جیهانییەکان دەست دەکەن بە‬ ‫باڵوکردنەوەی گریمانە و مەزندەکانیان‪.‬‬ ‫لەم ڕووەوە ســایتی لێدبرووکس ئەمســاڵیش لەسەر‬ ‫براوەی ‪٢٠١٦‬ـــی نۆبێڵی ئەدەبیات دەستی کردووە بە‬ ‫گــرەوکاری و «هارووکــی مووراکامیی» وەک کەســی‬ ‫یەکــەم دانــاوە کــە زۆرتریــن چانســی بــۆ بردنەوەی‬ ‫خەاڵتەکــە هەیــە‪ .‬جێــی ئاماژەیە چەند ســاڵێکە ئەم‬ ‫ســایتە شــوێنی مووراکامــی نەگۆڕیوە‪ ،‬کــە پاش ئەو‬ ‫ئەدۆنیــس و فلیپ ڕۆت و نگوگــی ڤاتیۆنگۆی کینیایی‬ ‫بە پلەی دووەم‪ ،‬سێیەم و چوارەم دێن‪.‬‬ ‫هەروەها نووسەرانێکی تر کە مەزندە دەکرێت خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی ئەمســاڵ ببەنــەوە بریتین لە خانمەنووســەری‬ ‫پــڕکاری ئەمەریکی جۆیــس کاڕۆڵ ئووتس‪ ،‬مارگارێت‬ ‫ئەتــوود‪ ،‬ئەمە جگە لە نووســەری ئەلبانی ئیســماعیل‬ ‫کادارێ و نووسەری ئیسپانی خاڤیار ماریاس‪.‬‬ ‫لیســتی مەزنــدەکان لــە الیەکی تــرەوە ئامــاژە بە‬ ‫جــۆن بنویل‪ -‬نووســەری ئیرلەندیی بــراوەی بووکەر و‬ ‫ئەنتۆنیــۆ لۆبۆ ئەنتۆنشــی پورتوگالی و جان فۆســی‬ ‫نەرویجــی و کــۆ ئوون‪ -‬شــاعیری کــۆری دەدەن‪ .‬لەو‬ ‫الشەوە نووســەری مەجارستانی السلۆ کراسناهورکایی‬ ‫وەک براوەی نۆبێڵی ئەمســاڵ دەناسێنن کە نووسەری‬ ‫ڕۆمانی «تانگۆی شەیتان»ـــە و لــە الیەن بێالتارەوە‬ ‫کراوە بە فیلم‪.‬‬ ‫هەرچەنــد خەاڵتــی نۆبێــڵ بەوە ناســراوە کە لە پڕ‬

‫ناوی نووســەرێک وەک بــراوە ڕادەگەیەنێت کە زۆرجار‬ ‫کەســێکی بێئەندازە نەناسراوە‪ ،‬بەاڵم ئاوهایش هەندێ‬ ‫مەزنــدە دەکرێت‪ ،‬بۆ نموونە بەو پێوەرەی ســاڵی پار‬ ‫خانمــان خەاڵتەکەیــان بردەوە‪ ،‬ئەمســاڵ بــە ئەگەری‬ ‫زۆرەوە خانمان چانســێکی کەمتریان دەبێت‪ .‬ماڵپەڕی‬ ‫نۆبێــڵ پڕایزیش الی خۆیەوە یادێکــی لە وتاردانەکەی‬ ‫ولیــەم فۆکنــەر کردووەتــەوە کــە وەرگــری خەاڵتــی‬ ‫نۆبێڵــە‪ ،‬ئایا دەتوانین ئەمــە وەک ئاماژەیەک بۆ ئەوە‬ ‫بخوێنینــەوە کە پێ دەچێت ئەمســاڵ ئەمەریکییەکان‬ ‫خەاڵتەکــە بەرنــەوە؟ بەو پێیە بێت چانســی زۆر الی‬ ‫فلیپ ڕۆتە‪ ،‬هەرچەند ڕۆت لە ئێستادا وازی لە‬ ‫نووســین هێناوە و چیتر نانووســێت‪ .‬هەروەها‬ ‫ڕیچــارد فــۆرد کە ئەویــش ڕۆماننووســێکی‬ ‫ئەمەریکییە‪ .‬ئەگەر قسەیەکی پیتەر ئینگڵۆند‬ ‫سکرتێری پێشووی ئەکادیمیاکەش وەربگرین‪،‬‬ ‫ئــەوا ددان بــەوەدا دەنێت کــە خەاڵتەکەیان‬ ‫زیاتــر ئەورووپامیحــوەرە‪ ،‬ئەمــەش لەبــەر‬ ‫ئەوەیە کە ئاســانتر هەســت بە نزیکبوونەوە‬ ‫دەکــەن لەگەڵ ئەدەبیاتێکدا کە نووســەرانی‬ ‫ئەورووپی نووســیبێتیان‪ ،‬بۆیە ناوێکی تر کە‬ ‫لەســەر ناوانە‪ ،‬میــان کوندێرای نووســەری‬ ‫فەرەنسی‌نووســی بەڕەگــەز چیکییــە‪ ،‬کــە‬ ‫تازەترین ڕۆمانی بریتییە لە‪ :‬جەژنی پووچی‪.‬‬ ‫عامــوس عووزی نووســەری ئیســرائیلییش‬ ‫کە لە ساڵی ‪٢٠٠٩‬ـــدا چانســێکی بااڵی هەبوو‬ ‫هێشــتا ناوی وەک کاندیدی خەاڵتی نۆبێڵ دەهێنرێت‪.‬‬ ‫لە ڕۆمانەکانی دەکرێت ئاماژە بەمانە بکەین‪ ،‬کتوپڕ لە‬ ‫ناوەڕاستی دارستاندا‪ ،‬مرۆڤەکانی تر‪ ،‬هەمان دەریا‪.‬‬ ‫هەروەها نووســەر و شانۆنووســی نەمساوی‪ ،‬پیتەر‬ ‫هاندیکــە‪ ،‬کــە لــە ئێســتادا ‪ ٧٣‬ســاڵیەتی و وەرگری‬ ‫خەاڵتی فرانتس کافکایە‪ ،‬وەک یەکێک لە کاندیدەکانی‬ ‫خەاڵتــی نۆبێــڵ نــاوی دەهێنرێت‪ .‬ئەو بەوە ناســراوە‬ ‫شــێوەیەکی تــازەی لە دەقــی شــانۆییدا داهێناوە بە‬ ‫تایبەت لە شانۆیی «جێنودان بە بینەر»دا‪.‬‬ ‫شایەنی باسە بە ئەگەری زۆرە‪ ،‬ئەمساڵ ‪١٣‬ـــی ئەم‬ ‫مانگە ناوی براوەی ‪١٢٠٦‬ـــی خەاڵتی نۆبێڵ بۆ ئەدەب‬ ‫ئاشــکرا دەکرێــت‪ .‬بــراوەی ســاڵی ‪ ،٢٠١٥‬نووســەر و‬ ‫ڕۆژنامەنووسی بێالڕووسی‪ ،‬سڤێتالنا ئالێکسیڤیچ بوو‪.‬‬ ‫جێــی خۆیەتــی بــە خوێنەرانی ڕەخنــەی چاودێر‬ ‫ڕابگەیەنیــن‪ ،‬دووشــەممەی دوای ڕاگەیاندنــی نــاوی‬ ‫براوەکە‪ ،‬ڕۆژنامەکەمان تەرخان دەکەین بۆ ناســاندنی‬ ‫براوەی ‪٢٠١٦‬ـی خەاڵتی نۆبێڵ بۆ ئەدەب‪.‬‬

‫جۆن بنویل‬

‫کراسناهورکایی‬

‫هاندیکە‬

‫کۆندێرا‬

‫ئوز‬

‫ئەدۆنیس‬

‫کادارێ‬

‫ڤاتینگیو‬ ‫رۆت‬ ‫ئوتس‬

‫ماریاس‬

‫مۆراکامی‬

‫ئەتود‬

‫کو ئون‬

‫جان فۆڵس‬

‫ژمار ‌ه (‪ )523‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/10/10‬‬

‫تارمایی مەرگ لە ڕوانگەی ئەدیبانەوە‬

‫بەکر شوانی‬ ‫کتێبــی «مردن بــە ڕێوە» لــە چەپکێك‬ ‫دیــدار دەربــارەی مــردن کــە نووســەر و‬ ‫ڕۆژنامەنووســی الو بــڕوا بەرزنجی لە هاوینی‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٩‬دا لەگەڵ هەشت ئەدیبی بەرچاوی‬ ‫نــاو کایــەی ئــەدەب و کولتــووری کوردیــدا‬ ‫ئەنجامی داوە‪ ،‬پێكدێت‪ .‬دوای باڵوکردنەوەی‬ ‫دیدارەکان لە ڕۆژنامەکاندا‪ ،‬نووســەر ســاڵی‬ ‫‪ ٢٠١٤‬لــە دووتوێی کتێبێکــدا و وەك یەکێك‬ ‫لــە باڵوکراوەکانــی «ڕەخنــەی چاودێر» بە‬ ‫چاپی گەیاندوون و خستوویەتییە بەردەستی‬ ‫خوێنەران‪.‬بڕوا بەرزنجــی‪ ،‬دیدارەکانی لەگەڵ‬ ‫ئــەم شــاعیر و نووســەرانەدا ئەنجــام داوە‪:‬‬ ‫بەختیــار عەلــی‪ ،‬عەتــا نەهایــی‪ ،‬شــێرکۆ‬ ‫بێکەس‪ ،‬لەتیــف هەڵمەت‪ ،‬مەحموود زامدار‪،‬‬ ‫کەریم دەشتی‪ ،‬ئەحمەد محەمەد ئیسماعیل و‬ ‫جەلیل کاکەوەیس‪.‬‬ ‫ئاشــکرایە زۆرینەی کــورد وەك ئەندامانی‬ ‫کۆمەڵگەیەکی موسڵمان بەشێوەیەکی گشتی‬ ‫مــردن بە هەق دەزانــن و مرۆڤی باوەڕمەندی‬ ‫کــورد بڕوای بــە زیندبوونــەوەی دوای مردن‬ ‫و ژیانێکــی تــر هەیــە‪ ،‬بۆیــە لە ســۆنگەی‬ ‫پابەندبوون بە بیر و باوەڕی ئاینی ئیسالمەوە‬ ‫بــە درێژایــی ژیان لــە هەوڵــی کۆکردنەوەی‬ ‫ئەوەدایــە کە خــۆی بە زەخیرەی پێویســت‬ ‫بــۆ قۆناغی دوای مردن ناوی دەبات‪ .‬هاوکات‬

‫وەك لــە نــاو کۆمەڵگە و ئاینەکانی تریشــدا‬ ‫باوە‪ ،‬لە کۆمەڵگەی کوردیشدا کەسانێك هەن‬ ‫باوەڕیــان بە زیندووبوونــەوە و ژیانی دووەم‬ ‫نییــە‪ .‬بەاڵم لەگــەڵ ئەوەیشــدا تاکی کورد‪،‬‬ ‫جا بــاوەڕی بە زیندبوونــەوە هەبێت یان نا‪،‬‬ ‫وەك هەر مرۆڤێکی تری ئەم جیهانە ترســی‬ ‫لــە مردن و تەنانــەت گفتوگۆکردن دەربارەی‬ ‫وەســیەت و مــردن و ماڵئاوایــی یەکجاریش‬ ‫هەیە‪ .‬ئەو تابلۆیە زۆر بەڕوونی لە کتێبەکەی‬ ‫بڕوا بەرزنجیدا دەکەوێتە بەرچاو‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫لە میانەی ڕووبەڕووکردنەوەی هەشت شاعیر‬ ‫و ئەدیبــی کورد لەگەڵ پرســی وەســیەت و‬ ‫مردندا وەك ئەوە وایە ڕاپرسییەکی دەربارەی‬ ‫ئــەو بابەتە ئەنجــام دابێــت و وەاڵمەکانیش‬ ‫ڕەنگدانــەوەی کــۆی هــزر و بــاوەڕی تاکــی‬ ‫کوردە دەربارەی ژیان و وەســیەت و مردن و‬ ‫ئەگەرەکانی دوای مردن‪ .‬ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬کاتێك‬ ‫هێشتا بڕوا بەرزنجیم لە نزیکەوە نەناسیبوو‪،‬‬ ‫دوای خوێندنــەوەی ئەم دیدارانە هەســتم بە‬ ‫ڕێز و سەرسامی بەرامبەر بەو ڕۆژنامەنووسە‬ ‫الوە دەکرد‪ ،‬ئاخر لە دۆخێکدا کە کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردی تەنیــا لــە پرســەدا مردنــی بیــر‬ ‫دەکەوێتەوە و قســەی لەبــارەوە دەکات‪ ،‬ئەو‬ ‫لەو تەمەنەدا زۆر زیرەکانە بیری لە بابەتێکی‬ ‫وا هەســتیار و دەســت بۆ نەبراو کردبووەوە‬ ‫و کۆمەڵێك شــاعیر و ئەدیبی کوردی لەمەڕ‬ ‫پرسی وەسیەت و مردن هێنابووە گیر و گاز‪.‬‬ ‫کتێبــی «مــردن بە ڕێوە» کە پــڕ بە واتای‬ ‫وشە شــایەنی خوێندنەوەیە‪ ،‬هەردوو بابەتی‬ ‫«شــتە تەواو نەکراوەن» و «سێشــەمە»ی‬ ‫لــێ هەڵدەبژێرم و بــە کورتــی لەبارەیانەوە‬ ‫دەنووسم‪.‬‬

‫شتە تەواو نەکراوەکان‬

‫بڕوا بەرزنجی پرسیاری ئەوە لە شاعیران‬ ‫و نووســەران دەکات کــە داخــۆ لەگــەڵ‬ ‫هەســتکردن بــە نزیکبوونــەوەی مەرگــدا‬ ‫چی شــتێكیان هەیــە بە تــەواو نەکراوی‬

‫بەجێی دەهێڵن‪ .‬لە وەاڵمی ئەو پرسیارەدا‬ ‫چەند بۆچوونێکی سەرنجڕاکێش دەکەونە‬ ‫بەرچاو‪ .‬نووســەر و شاعیر بەختیار عەلی‬ ‫لەو بارەیەوە دەڵێت‪« :‬مرۆڤ پڕۆژەیەکی‬ ‫ناتــەواوە‪ ،‬هەمیشــەش بــە ناتــەواوی‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬واتا هەمیشــە شــتێك هەیە‬ ‫کــە بۆ خۆی و بۆ دنیــای بکات‪ ...‬مرۆڤ‬ ‫کە دەمرێت‪ ،‬کۆمەڵێك شتی تەواو نەکراو‬ ‫بەجێ دەهێڵێت‪ .‬تەنیــا ئەوانەی خەیاڵیا‬ ‫نییــە‪ ،‬دەتوانــن بــاس لــە کۆتاییهێنانی‬ ‫کارەکانیــان بکەن‪ ...‬هەمــوو کتێبەکانی‬ ‫من و کتێبەکانی دنیاش ناتەواون‪ ،‬چونکە‬ ‫هەمیشــە شــتێکی دی هەیە بۆیــان زیاد‬ ‫بکەین و بیدرکێنین‪ .‬هەر ئەوەش ناکۆتایی‬ ‫ئەدەب دروست دەکات‪( ».‬ل ‪.)٢٦-٢٥‬‬ ‫چیرۆكنــووس و ڕۆماننــووس عەتــا‬ ‫نەهایــی لــە وەاڵمــی هەمــان پرســیاردا‬ ‫دەڵێت‪« :‬من ئێستا زۆر نووسینی ناتەواو‬ ‫و نیوە تــەواوم هەیە کە دەبــێ تەواویان‬ ‫بکــەم‪ .‬زۆر وتــاری نەنووســراو و نیــوە‬ ‫نووســراوم هەیــە کــە دەبێ بیاننووســم‪.‬‬ ‫هێشــتا لــە تەواوکردنی ڕۆمانــی (کتێبی‬ ‫ســێزدەهەم) نەبوومەتەوە‪ ...‬من هێشــتا‬ ‫دەستم بە نووســینی ڕۆمانی (ژیاننامەی‬ ‫پیاوێکی گولەکــە) نەکردووە‪ .‬حەز ناکەم‬ ‫ئــەو پیاوە کڵۆڵە لە ڕەحمی زهنمدا لەبار‬ ‫بچێت‪ .‬نا‪ ،‬نامەوێت لەشکری کەسایەتییە‬ ‫داســتانییەکانم بەبــێ چارەنــووس بەجێ‬ ‫بهێڵم‪( ».‬ل ‪.)٤٤-٤٣‬‬ ‫چیرۆکنــووس جەلیــل کاکەوەیــس لە‬ ‫وەاڵمی ئەو پرســیاردا دەڵێــت‪« :‬ئەوەی‬ ‫زۆر دەترســم بــە نیوەناچڵی جێی بهێڵم‪،‬‬ ‫ســەربردەی کەســێك دەگێڕێتــەوە کــە‬ ‫سیزیف ئاسا بارێکی قورسی لەسەر شانە‬ ‫و دەیەوێ بگاتە ترۆپك و لەوێ لە نیوەی‬ ‫ڕێگا بەربەســتێکی دێتە پێش و ناتوانێت‬ ‫بگاتــە دواقۆنــاغ و هەمــوو جــارێ غلۆر‬ ‫دەبێتەوە و دووبارە دەست پێ دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو دەقــە پڕاوپڕە لە حەســرەت‪( ».‬ل‬

‫نووســەری کــوردی تورکینووس یەشــار‬ ‫کەمالــە (‪ .)٢٠١٥-١٩٢٣‬ئــەو کاتانەی لە‬ ‫ئیســتانبوڵ دەچوومە ماڵیان‪ ،‬یان کاتێك‬ ‫بە تەلەفۆن قسەمان دەکرد‪ ،‬یەشار کەمال‬ ‫باسی لە هەبوونی نزیکەی دوازدە ڕۆمان لە‬ ‫سەریدا دەکرد و دەیگوت دەستی کردووە‬ ‫بە نووســینی یەکێکیان کە ناوەڕۆکەکەی‬ ‫باس لە دوو ژنی کاریگەری کۆتایییەکانی‬ ‫ســەردەمی ئیمپراتۆریــای عوســمانی و‬ ‫ســەرەتاکانی کۆمــاری تورکیــا دەکات‪.‬‬ ‫یەکەمجــار نزیکەی ســاڵ و نیوێك بەر لە‬ ‫مردنی باسی دەستکردن بە نووسینی ئەو‬ ‫ڕۆمانــەی بۆم کرد‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە مەرگ‬ ‫بــواری نەدا و پار لە تەمەنی ‪ ٩٢‬ســاڵیدا‬ ‫ماڵئاوایی یەکجاری کرد‪.‬‬

‫سێشەممە‬

‫‪.)١٢١‬‬ ‫ئــەو ســێ نموونەیە دەربارەی «شــتە‬ ‫تەواو نەکراوەکان» نووسەران و ئەدیبانی‬ ‫شــێرکۆ بێکــەس و لەتیف هەڵمەت کە‬ ‫کــورد دەخاتــە خانــەی ئەو نووســەر و دوو نــاوی دیار و کاریگەری دنیای شــیعر‬ ‫ئەدیبانەی جیهانــەوە کە هەڵگری هەمان و ئەدەبیاتــی ئێمــەن‪ ،‬بــە خوێندنــەوەی‬ ‫هەستن‪ .‬نموونەیەك لەو بوارەدا وەسیەتی وەاڵمەکانیــان لــە «مــردن بە ڕێــوە»دا‬ ‫فرانتس کافکایە (‪ )١٩٢٤-١٨٨٣‬بۆ ماکس بۆمان دەردەکەوێــت جیاوازییەکی گەورە‬ ‫بــرۆدی هاوڕێی کە داوای لــێ کردووە لە لــە دنیابینــی و بۆچوونــی هەردووکیاندا‬ ‫دوای مردنــی هەمــوو بەرهەمەکانی لە ناو دەربــارەی وەســیەت و مــردن و قۆناغی‬ ‫ببات‪ .‬نووسەر دوو مەبەستی لەو وەسیەتە دوای مــردن هەیە‪ .‬بەاڵم ســەیر لەوەدایە‬ ‫هەبــووە‪ ،‬لەالیەک نەیویســتووە نووســین ئــەو دوو لووتکەیــەی شــیعری کوردی لە‬ ‫و نامــە و نهێنییەکانــی بکەونە دەســتی باوەڕکردن بە بۆچوونێکدا بە یەك دەگەن‪.‬‬ ‫کەسانی نامۆ و نەناسراو‪ ،‬لەالیەکی تریش تەنانــەت یەشــار کەمالیــش لــەو خاڵەدا‬ ‫خوازیــار بــووە باڵونەکردنــەوەی ڕۆمانە لەگــەڵ بێکەس و هەڵمەت هاوبەشــە‪ .‬وا‬ ‫تەواونەکراوەکانــی مســۆگەر بکات‪ .‬بەاڵم دیارە بڕوا بەرزنجی پێشــتر لێکۆڵینەوەی‬ ‫برۆد وەسیەتەکەی کافکای بەجێ نەهێنا و کردووە و زانیوێتی ڕۆژی سێشــەمە بەالی‬ ‫ڕۆمانە تەواو نەکراوەکانی نووسەری لەناو هەڵمەت‪-‬ەوە ڕۆژێکی شــوومە و پرسیاری‬ ‫نەبرد‪ .‬بەگشــتی‪ ،‬وەسیەتنامەکانی کافکا هۆکارەکەی لێ کردووە‪ .‬ئەویش لە وەاڵمدا‬ ‫ئــەو دڵەڕاوکێ و گومانانە لەخۆدەگرن کە دەڵێت‪« :‬هەر لە تەمەنی ‪ ٩-٨‬ســاڵییەوە‬ ‫نووســەر بــەردەوام پێــش باڵوکردنەوەی شــوومیی ڕۆژی سێشەمە کولتووری ماڵی‬ ‫ڕۆمانــە تــەواو نەکراوەکانی هەســتی پێ ئێمە بووە‪ ،‬باوکم بە سێشــەمان نە ڕیشی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫دەتاشــی‪ ،‬نــە ســەری‪ ،‬لــە ماڵــی ئێمە‬ ‫خۆمانیــش‬ ‫لــە‬ ‫نزیــك‬ ‫نموونەیەکــی‬ ‫چەقــۆ و گوێزان بەکارنەدەهــات‪ ...‬ئەمە‬

‫هەزار خەون‌و یەك نیشتیامن‬ ‫خەسرەو مەحموود‬

‫بــە ســەرنجدانێكی خێرا لــە هەوڵی‬ ‫نووســینی شــیعر الی چینــی الوان‬ ‫لەمــڕۆدا‪ ،‬ئــەوە ئاشــكرا دەبێــت كــە‬ ‫لێكچوونێكی زۆر لــە نێوانیاندا هەیە تا‬ ‫ڕادەی كۆپیكردن‪ ،‬ئــەم دیاردەیەش لە‬ ‫بنەڕەتــدا لــەوەوە ســەرچاوەی گرتووە‬ ‫كــە زیاتر الســایی ئەو ســتایلە شــێوە‬ ‫فارسییە ســوهرابییە دەكەنەوە كە الی‬ ‫ئێمــە وەك كــورد لە شــاعیرێكی وەك‬ ‫دالوەر قەرەداغیــدا زیاتــر خۆی نمایش‬ ‫دەكات‪ ،‬بێگومــان ســەبارەت بە دالوەر‬ ‫خۆی‪ ،‬ئەو توانیویەتی سەركەوتوانە ئەو‬ ‫ستایلە بهێنێتە ناو شیعری كوردییەوەو‬ ‫هەوڵی كورداندنی بدات‪ ،‬یان ستایلێكی‬ ‫تایبــەت بە خۆی لـــێ‌ بئافرێنێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی کە لە پاڵ ئەمەشدا خاوەنی‬

‫ســتایلی تایبــەت بــە خۆیەتــی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گرفتەكــە لێرەدا لەوەدایــە كە الوانێكی‬ ‫زۆر لــە خەمــی تەقلیدكردنەوەی دالوەر‬ ‫و شــاعیرانێكی دیاری دیكەدان بە ئاگاو‬ ‫بێئــاگا‪ ،‬كە ئەمــەش دەبێتــە تەقلیدی‬ ‫تەقلید‪ ،‬واتە دووجار الساییكردنەوە‪.‬‬ ‫مەبەســت لــە الســاییكردنەوە لێرەدا‬ ‫سوود لێوەرگرتن‌و (ئیقتیباس) نییە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەیان كارێكی سروشتییەو كێشەیەكی‬ ‫نییــە‪ ،‬بەڵكــو مەبەســت كۆپیكردنــە‪.‬‬ ‫كۆپیكارییــەك كــە تەنانــەت وێنــەو‬ ‫وشــەكانیش‪ ،‬موفرەدەو چەمكەكانیش‪،‬‬ ‫وەك خۆی‌و بەبێ‌ هیچ دەســتكارییەك‪،‬‬ ‫یان بە دەســتكارییەكی ڕووكەشــانەوە‬ ‫بگوازرێنــەوە! لە پــاڵ تەقلیدكردنەوەی‬ ‫ســتایلە فارسییەكەشــدا‪ ،‬چەنــد وێنەو‬ ‫دەربڕیــن‌ و موفرەدەگەلێــك هــەن‪ ،‬كە‬ ‫هەمووان دووبارەی دەكەنەوە!‬ ‫«پێش ئاودانی گوڵەكانی باخچە‬ ‫بەر لەوەی ڕێحانەكان‬ ‫بە دەستمەوە ڕەش هەڵگەڕێت‬ ‫ڕەنگی باخچە زەرد هەڵگەڕێت‬ ‫بە چنگێك مێخەكی تەڕەوە‬ ‫دوور دوور دەڕۆم»‪..‬ل‪32‬‬

‫«دایكــە بمــدەرەوە دەســت ئــەو‬ ‫قەدەرەی‬ ‫كــە پەیتاپەیتــا بۆنــی مناڵیمــی لێ‬ ‫دەهات‬ ‫ئەو قەدەرەی مناڵیم‬ ‫عەتار فرۆشەكانی نەدەناسی»‪..‬ل‪56‬‬

‫لەم بێماناییەدا‬ ‫لەم دووبارەبوونەوەی ڕۆژگاردا‬ ‫چۆن گوزەر بكەم؟‬ ‫پێم ناڵێن چۆن»‪ ..‬ل‪75‬‬

‫«تۆ بڵێی ئەو كۆاڵنەی بە وەهم‬ ‫تەنرابوو وەك خۆی مابێت‬ ‫باوكە تەماشام بكە‬ ‫ڕەنگی من زەردترە یان هەرمێ‌؟‬ ‫دایكە بزانە‬ ‫چۆن لەسەر زەوی‬ ‫ڕۆژگار فەرامۆشی كردم!»‪ ..‬ل‪76‬‬ ‫«بەیانیان دایكم وا ڕاهاتبو و‬ ‫بەدەم جریوەی چۆلەكەكانەوە‬ ‫ئاوی ئینجانەكان بدات»‪ ..‬ل‪80‬‬ ‫«ڕزگارم بكە لەم قەدەری گەورەبوونە‬ ‫بالەگەڵ كۆالرەی مناڵیما سەما بكەم‬ ‫دەستم بگرە زەوی بۆ من ترسناكە‬ ‫خەڵك لێرە ئالودەی ئاسنن‬ ‫موعتادن بە بۆنی باروت»‪ ..‬ل‪57‬‬ ‫«دایكــە لــە شــومی گەورەبوونــم‬ ‫هاوخەممبە‬ ‫لە تەنیایی ئەم ژوورەمدا هاوڕێمبە‬ ‫بمبەرەوە سەرەتای كەوتنەخوارەوەم‬ ‫لە تۆو‬ ‫لــەم قــەدەری وەڕزبوونــەدا‬ ‫قوتارمكە»‪ ..‬ل‪61‬‬ ‫«مۆم كێشەیە‪...‬مۆم‬ ‫لە بۆنەكاندا فووی لێ دەكرێت‬

‫وەك تێبینــی دەكرێت ئــەم دەربڕین‬ ‫‌و وێنانــەو زۆربــەی وێنەكانــی دیكەی‬ ‫دیوانەكــەش‪ ،‬ئــاکار محەمــەد خاوەنی‬ ‫دیوانەکــە‪ ،‬هەمــان دەربڕیــن‌ و وێنەی‬ ‫شــاعیرەكانی دیكــەن‪ ،‬بەتایبەتیــش‬ ‫دالوەر قەرەداغی‪.‬‬ ‫بەكارهێنانــی دووبــارەو بەردەوامی‌و‬ ‫وشــەو دەربڕینەكانی گوڵەكانی باخچە‪،‬‬ ‫ڕێحانە‪ ،‬مێخــەك‪ ،‬دایكە ڕزگارم بكە لە‬ ‫قەدەری گەورەبوون‪ ،‬ڕووخسارم تەڵخ‌ و‬ ‫تاریكە‪ ،‬ڕاوەستان لەبەردەم پەنجەرەدا‪،‬‬ ‫تەنیایی‪ ،‬بێمانایی‪ ،‬فەرامۆشیی‪ ،‬لێواری‬ ‫مــەرگ‪ ،‬ئاودانــی ئینجانــە‪ ،‬جریــوەی‬ ‫چۆلەكە‪ ..‬تاد‪ ،‬لە هەمان وێنەو ســیاقی‬ ‫شاعیرانی دیكەدا بە ڕوونیی ئامادەن‪.‬‬ ‫هەركەســێك ئاشــنایەتییەكی بــە‬

‫شــیعری ئەمــڕۆی كــوردی هەبێــت‪،‬‬ ‫بــە زوویــی بــۆی ئاشــكرا دەبێــت كە‬ ‫ئــەم چەشــنە وێنــە و دەربڕینانە هیچ‬ ‫شــتێكی نوێیان تێدا نییە‪ .‬وەك ئەوەی‬ ‫ئەم هــاوڕێ‌ شــاعیرەمان‌ و شــاعیرانی‬ ‫دیكــەی هاوشــێوەی ئەمیــش‪ ،‬شــیعر‬ ‫بۆ خوێنەرانێك بنووســن كــە لە دەقی‬ ‫ئەمان بــەوالوە هیچ دەقێكــی دیكەیان‬ ‫نەخوێندبێتەوە‪.‬‬ ‫بێگومــان دیــارە ئەم وشــانە موڵكی‬ ‫هەموو كەسێكن‌و وشەی ناو فەرهەنگی‬ ‫زمانــی كوردین‪ ،‬بەاڵم مەبەســت لێرەدا‬ ‫ئەوەیە بۆچی تەنیا ئەم وشانە؟ هەروەها‬ ‫بۆچی لەم وێنەو ســیاقە تایبەتانەدا كە‬ ‫پشــتیان بە تەقلید بەستووەو لەسەری‬ ‫ڕاگیــراون؟! ئەوە ڕاســتە كە شــاعیران‬ ‫بە گشــتی لــە ئەزموونی ســەرەتایاندا‬ ‫لــە ژێر كاریگەری ئەزموونی شــاعیرانی‬ ‫پێــش خۆیاندان‪ ،‬بــەاڵم دەبێت زۆر بە‬ ‫وریاییــەوە هەوڵــی تێپەڕاندنیان بدەن‪،‬‬ ‫نــەك لە ژێر فــەزای ئــەو كاریگەرییەدا‬ ‫شیعر بنووسن‌ و‪ ،‬بە ئاگاو بێئاگا هەوڵی‬ ‫كۆپیكردنــەوەی وێنــەو بابەتەكانیــان‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لێرەداو ســەبارەت بە هەوڵی‬ ‫ئەمجــۆرە شــاعیرانە بــەدی دەكرێــت‪،‬‬ ‫پەلەكردنــەو نەبوونــی چاوەڕوانییــە بۆ‬ ‫پێگەیشتنی ئەزموونەكانیان‪ ،‬لەو ڕووەوە‬ ‫كە دەكــرا ئەم دەقانــە وەك ئەزموونی‬ ‫ســەرەتا الی شــاعیر خــۆی بمێننەوەو‬ ‫دواتــر هەوڵــی پێگەیشــتنی خــۆی ‌و‬ ‫پــەرەدان بــەم ئەزموونــە ســەرەتاییە‬ ‫بدات‪ .‬لێرەدا هێمنی شــاعیرم كەوتەوە‬

‫««‬

‫کولتوورێکــی ئاینیی ماڵی خۆمانە‪( ».‬ل‬ ‫‪ .)٨٥‬کاتێك باســی ئەم باوەڕەی لەتیف‬ ‫هەڵمەتم بۆ نووســەر و دەرهێنەر سیروان‬ ‫ڕەحیم کرد‪ ،‬لە وەاڵمدا گوتی‪« :‬مامۆستا‬ ‫شێرکۆ بێکەسیش لە سێشەماندا سەفەری‬ ‫نەدەکــرد‪ .‬تەنانەت جارێــك پێش ئەوەی‬ ‫بــەو بۆچوونــەی بزانــم‪ ،‬بلێتــی فڕۆکەم‬ ‫بــۆ هەردووکمــان بڕیبوو لــە کۆڵنەوە بۆ‬ ‫ســتۆکهۆڵم‪ .‬کاتێك مامۆستا شێرکۆ زانی‬ ‫گەشــتەکەمان دەکەوێتــە سێشــەمەوە‪،‬‬ ‫داوای لێــم کــرد بــە هــەر نرخێــك بووە‬ ‫دەبێــت ڕۆژەکــە بگــۆڕم‪ ،‬چونکــە بــۆم‬ ‫دەرکــەوت سێشــەمە بــە ڕۆژێکی شــووم‬ ‫دەزانێــت و نایەوێــت لەو ڕۆژەدا گەشــت‬ ‫بــکات‪ ».‬بەدڵنیایی ئەگــەر بڕوا بەرزنجی‬ ‫پێشتر ئاگاداری ئەم زانیارییە بوایە‪ ،‬ئەوا‬ ‫پرســیاری «سێشــەمە»ی لە بێکەسیش‬ ‫دەکرد‪ .‬یەشــار کەمالیش لــەو چوارچێوە‬ ‫بەدەر نەبوو‪ .‬پاش ئەوەی هاوینی ســاڵی‬ ‫‪ ٢٠١٠‬لە ئیســتانبوڵ داوەتنامەی سەرۆک‬ ‫کۆماری پێشــوو بەڕێز جەالل تاڵەبانی‪-‬م‬ ‫گەیانــدە دەســتی‪ ،‬بڕیــاری دا لە بەهاری‬ ‫‪٢٠١١‬دا ســەردانی کوردســتان بکات‪ .‬من‬ ‫دیســان چوومــەوە ئیســتانبوڵ و بلێتــی‬ ‫فڕۆکەمــان کــڕی‪ .‬خاتوو ئایشــێ بابانی‬ ‫هاوســەری یەشــار کەمــال داوای لێم کرد‬ ‫بەرنامەی گەشــتەکەی بۆ بنووسم‪ .‬منیش‬ ‫بەرنامەکــەم بەجۆرێك داڕشــت کە ڕۆژی‬ ‫شــەمە دەگەینە ســلێمانی‪ ،‬یەکشــەمە و‬ ‫دووشــەمە لــەوێ دەمێنینەوە‪ ،‬سێشــەمە‬ ‫بەرەو هەولێر بەڕێ دەکەوین‪ ،‬چوارشــەمە‬ ‫و پێنجشــەمە لەوێ بەسەردەبەین و ڕۆژی‬ ‫هەینــی دەگەڕێینــەوە بــۆ ئیســتانبوڵ‪.‬‬ ‫خاتــوو بابان گوتی چوونی هەولێر بخەرە‬ ‫ڕۆژێکی ترەوە! بە کەمێك سەرسوڕمانەوە‬ ‫پرســیاری هــۆکارم لــێ کرد‪ ،‬لــە وەاڵمدا‬ ‫گوتی‪« :‬یەشــار ڕۆژی سێشەمە بە شووم‬ ‫دەزانێت و لەو ڕۆژەدا گەشت ناکات!»‬

‫بیر كە شیعرەكانی سەرەتای شاعیرێتی‬ ‫خۆی لە دەفتەرێكدا دەنووسێتەوەو‪ ،‬لە‬ ‫ترســی باوكــی دەیانشــارێتەوەو‪ ،‬دواتر‬ ‫باوكی دەفتەرەكــە دەبینێت‌ و دەیخاتە‬ ‫تەنــوورەوەو دەیانســووتێنێت‪ ،‬هێمــن‬ ‫كــە ئــەم ڕووداوە دەگێڕێتــەوە دەڵـــێ‌‬ ‫ئێســتا دەڵێــم باوكــم دەســتی خۆش‬ ‫بێــت‪ ،‬چونكە ئەو شــیعرانەم هەموویان‬ ‫الســاییكردنەوەی شاعیران بوون‪ ،‬دیارە‬ ‫بــەو پێیــەی ســەرەتای ئەزموونی ئەو‬ ‫شاعیرە گەورەیەمان بووە‪.‬‬ ‫لــە پــاڵ بوونی بەهــرەو ســەلیقەی‬ ‫ڕاســتەقینەدا‪ ،‬شــیعر پێویســتی بــە‬ ‫ئەزموونە‪ ،‬ئەزموونی خوێندنەوەی وردو‬ ‫بەردەوامی شــیعر خــۆی‪ ،‬خوێندنەوەو‬ ‫ڕەخنــەو لێكۆڵینــەوە لەســەر شــیعر‪،‬‬ ‫بوونی ئەزموونی فیكریی‌و فەلســەفیی‪.‬‬ ‫شــیعر تەنیا گەمەكردن نییە بە وشــەو‬ ‫دەربڕیــن ‌و‪ ،‬ڕیزكردنی وێنــەی بەدوای‬ ‫یەكدا هاتــووی دووبارە‪ .‬شــاعیر دەبێ‌‬ ‫لــە هەوڵی بەرهەمهێنانی دەقی تایبەتی‬ ‫خــۆی‌و ســتایلی خۆیدا بێــت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەبــێ‌ بوونــی جیهانبینــی فیكریــی‌ و‬ ‫ئەدەبیــی‌ و شــیعریی تایبــەت بە خۆی‬ ‫نایەتەدی‪ ،‬هەر لێرەشــەوەیە كە شــیعر‬ ‫خوازیاری ئەزموونی قووڵ‌ و بەردەوامە‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی گوتەنی «نووسینی شیعر‬ ‫پێویســتی بــە پیربوونــی ڕۆح هەیە»‪،‬‬ ‫نەك هــەر وێنــەو دەربڕینێكی ســادەو‬ ‫بیســتراو بە دڵی خاوەنەكەیدا بێت یان‬ ‫بێتە ســەر زمانی‪ ،‬یەكسەر بیخاتە سەر‬ ‫ڕووپــەڕی كاغەز و‪ ،‬لە قەناعەتی خۆیدا‬ ‫وەك داهێنانێكی نوێ‌ بۆی بڕوانێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )523‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/10/10‬‬

‫ناهێڵم ماندوو بم‬ ‫فرانتس كافكا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫‪-6‬نۆڤەمبــەر‪ .‬وتاربێژیەكــەی مــادام‬ ‫ك (‪ )1‬دەربــارەی مۆســیە (‪ )2‬لــە‬ ‫منجەمنجكردنــی ژنــە جوولەكــە دەچوو‪.‬‬ ‫بە هەموو كێشــەو ئاڵۆزیــی بابەتەكەوە‪،‬‬ ‫تــا دوا وشــە كــە پەیوەندیــی تەواویــی‬ ‫بــە تێكــڕای چیرۆكەكــەوە هەبێــت‌و من‬ ‫لــە زمانــی فەرەنســایی تێ‌ بگــەم‪ .‬ئیتر‬ ‫لەوێــوە‪ ،‬زمانی فەرەنســیی لەبەرچاومان‬ ‫ون دەبێت‌و نامێنێت‪ .‬لەبەرئەوەی تا ئەو‬ ‫ســاتە توانیبوومان خۆمــان بگرین‌و ئیتر‬ ‫تەواو شــەكەت بووین‪ .‬ئەوانەی لە زمانی‬ ‫فەڕەنسیی تێ‌ دەگەن‪ ،‬پێش كۆتاییهاتنی‬ ‫وتارەكــە چوونــە دەرەوە‪ ،‬چونكــە تەنیا‬ ‫گوێبیســتی ئەوەنــدە بوون كە پێویســت‬ ‫بــكات‪ .‬ئەوەكانی تر گوێیان لـــێ‌ نەبوو‪.‬‬ ‫چونكە سیتســمی دەنگیی ناو هۆڵەكە لە‬

‫قازانجی كۆكینی ناو لۆژەكاندایە تا قسەی‬ ‫وتاربێژەكە‪ .‬نانی ئێوارەمان الی ڕاشیلە‪.‬‬ ‫نمایشــنامەی فیدراســی راســین (‪)3‬‬ ‫لەگەڵ موســیەدا دەخوێنێتەوە‪ .‬كتێبەكە‬ ‫لەســەر مێزێك لەنێــوان هەردووكیاندایە‪.‬‬ ‫جگــە لــەوە‪ ،‬ئەگــەری ڕوودانــی هەمــوو‬ ‫شتێكی تر هەیە‪.‬‬ ‫كــە‬ ‫كالودل(‪)4‬‬ ‫كونســول‬ ‫درەوشــانەوەكانی چاوی زیاتر دەموچاوە‬ ‫پانەكــەی ڕوونــاك دەكاتەوە‪ ،‬بــەردەوام‬ ‫خواحافیــزی دەكات‌و دەیەوێــت بــڕوات‪.‬‬ ‫تاڕادەیەكیش دەرفەتەكەی بۆ ڕەخســاوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم نــەك بــە تەواویــی‪ .‬چونكــە هەر‬ ‫لەوكاتەدا كە ماڵئاوایی لە یەكێك دەكات‪،‬‬ ‫یەكێكــی تر لەوێ‌ وەســتاوە كــە دووبارە‬ ‫ئــەوەی پێشــتر خواحافیزی لـــێ‌ كردبوو‬ ‫تووشــی دەبێتــەوە‪ .‬لەســەر ســەكۆی‬ ‫وتاربێژیەكە شوێنێك بۆ تیپی ئۆركیسترا‬ ‫تەرخــان كــراوە‪ .‬لەهــەر الیەكــەوە‪ ،‬هەر‬ ‫جــۆرە دەنگێك دەبێتە هــۆی بێزاركردن‪:‬‬

‫بەردەســتەكانی ڕاڕەو‪ ،‬میوانــی خــاوەن‬ ‫ژوورەكان‪ ،‬پیانۆیــەك‪ ،‬دەنگــی ســازێكی‬ ‫ژێــدار لــە دووریــدا‪ ،‬دەنگــی چەكــوش‪،‬‬ ‫جگە لەمانە هــەراو زەنایەكی ناخۆش كە‬ ‫نازانیت لەكوێوە دێت‪ .‬خانمێك لە یەكێك‬ ‫لە لۆژەكانیدایە‪ ،‬گوارەیەكی ئەڵماســی لە‬ ‫گوێیــە كە بــەردەوام دەبریســكێتەوە‪ .‬لە‬ ‫ژووری ژمێریاردا‪ ،‬چەند الوێكی فەرەنسی‬ ‫بەرگــی ڕەشــیان لەبەردایــە‪ ،‬یەكێكیــان‬ ‫كــە بۆ ڕێزگرتن بە جۆرێــك دەچەمێتەوە‬ ‫خەریكە چاوی بە زەویەكەدا بخشــێنێت‪،‬‬ ‫قاقای پێكەنینیەتــی‪ ،‬بەاڵم كارەكە تەنیا‬ ‫لەبەردەم كچاندا دەكات‪ .‬دوای ئەوە‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫ئەوەی دەم هەڵبهێنێتــەوەن بە ویقارەوە‬ ‫ڕێك لە پیاوەكان دەڕوانێت‪.‬‬ ‫ئەوەیش دەردەخات كە ڕێزو ساڵوەكەی‬ ‫پێشووی لەوانەیە بۆ گاڵتە بووبێت كە بۆ‬ ‫ئەو جێگایانە پێویستن‪.‬‬ ‫*‬ ‫‪-7‬نۆڤەمبــەر‪ .‬وتاربێژیەكــەی ویگلــەر‬ ‫(‪ )5‬لە بارەی هەبەلەوە(‪ ،)6‬ئەو لەســەر‬

‫هونەری دابڕان‬

‫تەختەی شــانۆیەك دانیشــتووە‪ ،‬بەرانبەر‬ ‫بــە دیكۆرێــك كــە ژوورێكــی مۆدێرنــە‪.‬‬ ‫دیمەنەكــە لــەوە دەچێــت دڵدارەكەی لە‬ ‫یەكێــك لە دەرگاكانەوە خــۆی بە ژووردا‬ ‫بكات بۆ ئەوەی پاشــان نمایشەكە دەست‬ ‫پــێ‌ بــكات‪ ،‬نــا‪ ،‬ئــەو وتاربێــژە‪ .‬هابیل‬ ‫چڵێســە‪ ،‬پەیوەندیــە دژوارەكــەی لەگەڵ‬ ‫ئەلیزالنزینگدایــە(‪ .)7‬لــە قوتابخانە ژنە‬ ‫مامۆســتایەكی پیــر هەیە جگەرەكێشــە‪،‬‬ ‫هەاڵمەتیەتــی‪ ،‬لە شــاگردەكانی دەدات‌ و‬ ‫مێــوژ بەوانەیشــیان دەدات كــە زیرەكن‪.‬‬ ‫ویگلەر سەفەر بۆ هەموو شوێنێك دەكات‬ ‫(هایدلبرگ‪ ،‬میونیخ‪ ،‬پاریس) بەبێ‌ ئەوەی‬ ‫چ ئامانجێكــی تایبەتیی هەبێت‪ .‬پێشــتر‬ ‫بەردەست بووە لە نووسینگەیەك‪ ،‬لە ژێر‬ ‫پلیكانەی ماڵێكدا‪ ،‬لەگەڵ گالێسكەوانێكدا‬ ‫پێكەوە نووستوون‪.‬‬ ‫یولیــوس شــنور فــون كارلــوس فیلد‪،‬‬ ‫وێنەكەی فریدریش ئۆلیڤەر كێشــاویەتی‪.‬‬ ‫وێنەكە لەســەر شــوێنێكی لێــژە‪ ،‬گەلێك‬ ‫جــوان‌ و قەشــەنگە‪( ،‬كاڵوێكــی درێژ لە‬

‫كاڵوی لیبــۆك دەچێــت‪ ،‬ســفت‌ و ڕێكە‪،‬‬ ‫لێوارەكانی تا ســەر دەموچــاوی هاتووە‪،‬‬ ‫قــژی درێژ و لوولە‪ ،‬چاوی هــەر بۆ تابلۆ‬ ‫دەشێت‪ ،‬دەســتی ئارام‪ ،‬تابلۆیەك لەسەر‬ ‫ئەژنۆیەتی‪ .‬تاڕادەیــەك پێیەكی خزاوەتە‬ ‫لێژاییــەوە)‪ ،‬بــەاڵم نــا‪ ،‬ئــەوە فریدریش‬ ‫ئولیڤەرە بە فڵچەی شنوور كراوە‪.‬‬ ‫‪ 15‬نۆڤەمبــەر‪ ،‬ســەعات ‪ ،10‬ناهێڵــم‬ ‫ماندوو بم‪ .‬تەنانەت ئەگەر دەموچاویشــم‬ ‫تێكوپێــك بــدات‪ ،‬هــەر دەچمــە نــاو‬ ‫چیرۆكەكەمەوە‪.‬‬ ‫‪ 16‬نۆڤەمبەر‪ ،‬ســەعات ‪« .12‬ئیقگینی‬ ‫لە تاوریس(‪ « )8‬دەخوێنمەوە‪.‬‬ ‫ئەم كارە‪ ،‬جگە لە چەند بەشێكی پەرت‬ ‫‌و ناجــۆری‪ ،‬زمانە ئەڵمانیەكەی وشــكەو‬ ‫كوڕژیلكەیەكی ئاســایی قسەی پێ‌ دەكات‬ ‫كە بەڕاســتیی زۆر جێگای سەرسوڕمانە‪.‬‬ ‫شــیعرەكە‪ ،‬لە كاتــی خوێندنەوەیدا‪ ،‬هەر‬ ‫وشــەیەكی دەگاتە ترۆپكێــك‪ ،‬وەك ئەوە‬ ‫وایــە لەنێو ڕووناكییەكی ســووكەڵە بەاڵم‬ ‫تەواو كاریگەردا بێت‪.‬‬

‫««‬

‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪madam Ch )1‬‬ ‫(‪ )2‬موســیە شــاعیر و ڕۆماننــووس ‌و‬ ‫شانۆنووسێكی ڕۆمانسیی فەڕەنسیە (‪-1810‬‬ ‫‪)1857‬‬ ‫(‪ )3‬نمایشــنامەیەكی نووســەری ناوداری‬ ‫فەڕەنسی ڕاسینە (‪.)1699-1639‬‬ ‫(‪ )4‬پول كاڵودل شاعیرە‪ ،‬لەو سەردەمەدا‬ ‫كونســولی فەڕەنســا بــووە لە پــراگ‪ ،‬كافكا‬ ‫هەرگیز دیدەنیی نەكردووە‪.‬‬ ‫(‪ )5‬پــول ویگلــەر وەرگێــڕی مۆراڵــە‬ ‫ئەفسانەییەكانی ژول الفورگە‪.‬‬ ‫(‪ )6‬كریســتیان فریدریش هەبەل (‪-1813‬‬ ‫‪ )1862‬شاعیرو شانۆكاریی ئەڵمانییە‪.‬‬ ‫(‪)1854-1804( Elisa lensing )7‬‬ ‫خانمێكــی ئەڵمانیــە بۆ ماوەیەكــی دورودرێژ‬ ‫عەشــیقەی هەبەل بووە‪ .‬بــەاڵم هەبەل وازی‬ ‫لــێ هێناوە و كچێكی ئەكتــەری دەوڵەمەندی‬ ‫هێنــاوە بــە نــاوی كریشــینی ئینــكاوس كە‬ ‫تامردن هەر وەفاداریی بۆ هەبووە‪.‬‬ ‫(‪I Phigenie auf Tauris )8‬‬

‫دەبێت پەنجەرەکە دابخەم‬

‫لیسا گرونواڵد‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ژوان شوانی‬

‫مێردەکەم بە ســەفەرێکی کار دەڕۆیشت‬ ‫بــۆ لەنــدەن‪ .‬ســەفەرێکی زۆر کــورت و‬ ‫پێــش کۆتایی هەفتــە دەگەڕایــەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫مــن‪ ،‬وەک هەمیشــە‪ ،‬ســەرلەبەیانییەکەی‬ ‫خەریکــی نووســینی کارت بــووم بــۆی‪.‬‬ ‫هەمیشە کە سەفەر دەکات کارتێک دەخەمە‬ ‫جانتاکەیــەوە‪ .‬هەندێک جار وێنەیەکی کۆن‬ ‫یان شــیالنەیەکی لە شــێوەی دڵیشــی بۆ‬ ‫دادەنێم‪ .‬بەشــێکی دەگەڕێتــەوە بۆ ئەوەی‬ ‫کــە ئەگــەر تەیارەکــەی کەوتە خــوارەوە‪،‬‬ ‫دەزانــم کــە دواییــن «خۆشــمئەوێیت»م‬ ‫وتــووە‪ .‬پێــم وابێ بــە هــۆی ئەمەوەیە تا‬ ‫ئێســتا فڕۆکەکانــی کــە ئــەم ســەفەریان‬ ‫پــێ دەکات نەکەوتوونــە خــوارەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ڕاســتیدا ئــەم کارتانــە وەک پەرتووک‪-‬‬ ‫نیشــانکەر وان لــە هاوســەرگیرییەکەماندا‪،‬‬ ‫هــەر یەکەیــان درووســتکراون بــۆ ئەوەی‬ ‫جێگەیــەک بگــرن تــا بەیــەک دەگەینەوە‪.‬‬ ‫بەجێهێشــتنەکان هەمیشــە ئەوەندە ئاسان‬ ‫نەبوون‪ .‬ئیســتاش یەکەم ســەفەری کاریم‬ ‫لەبیــرە‪ ،‬چونکــە لەگەڵیدا بووم‪ .‬بیســت و‬ ‫حەوت ســاڵ لەمەوبەر بوو‪ ،‬کاتێک کە تازە‬ ‫ژن و مێرد بوویــن‪ .‬منیش ڕۆڵی ژنبوونێکم‬ ‫تاقیدەکردەوە کە میهرەبانانە و تەقلیدییانە‬ ‫بــوو‪ .‬منداڵیــی من پــڕ بوو لــە جانتاکانی‬ ‫دایکــم و باوکــم کە هەمیشــە دەپێچرانەوە‬ ‫و دەکرانــەوە‪ .‬وەکــو مێردەکەم‪ ،‬باوکیشــم‬

‫پەیامنێر بــوو و دایکیشــم لەگەڵیدا دنیای‬ ‫بینــی‪ .‬جــاران زۆر ژن دەیانتوانی وا بکەن؛‬ ‫دایکیشــم لــە ســەفەرەکانییەوە چیرۆکــی‬ ‫دۆزینــەوەی گەورە و بچووک و ڕۆبی لۆکەی‬ ‫مەغریبی و چــاوەزاری ‘کۆی‘ لە تایالندەوە‬ ‫دەهێنانــەوە‪ .‬یەکــەم ســەفەری مێردەکەم‬ ‫بــۆ تۆرۆنتۆ بوو‪ ،‬منیــش کاڵوێکی حەمامی‬ ‫ئوتێلەکــەم هێنایــەوە‪ .‬بــەاڵم پێــم وابوو‪:‬‬ ‫بەڵــێ ئەمە زەواجە‪ .‬هەرچی پێویســت بێ‬ ‫دەیکەیت بــۆ ئەوەی پێکەوە لەســەر یەک‬ ‫سیســەم خەبەرمان بێتــەوە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬جیاواز‬ ‫لە دایکم‪ ،‬من لە ئۆفیســێک کارمەند بووم‪.‬‬ ‫تەنانــەت ئەگەر ئامادەگیشــم تێــدا بووایە‬ ‫واز لــە کارەکەم بهێنم بۆ خاتــری جاروبار‬ ‫سەفەرکردن‪ ،‬ســااڵنی هەشتا و نەوەدەکان‬ ‫ســەخاوەت و شکۆمەندیی سااڵنی پێشووی‬ ‫خۆیان نەبوو‪ .‬بردنی ژنەکەت بۆ ســەفەری‬ ‫کار وەک بردنــی دایکت بوو بۆ دواناوەندی‪.‬‬ ‫ڕێگری تریش هەبوون‪ :‬یاسای سەفەر تەنیا بۆ‬ ‫کارمەندان‪-‬ی (ئەو)‪ ،‬دوا مۆڵەتی تەواوکردنی‬ ‫گۆڤــار و ڕۆژنامەکانی (مــن)‪ ،‬دوو منداڵی‬ ‫(خۆمــان) و دوو بەرنامــەی کاتی جیاوازی‬ ‫قوتابخانــەی (منداڵــەکان)‪ .‬نەماندەتوانی‬ ‫ســەفەری کار پێکــەوە بکەین‪ ،‬بۆیە ئەوەی‬ ‫پێمــان وابوو جێی پێکەوە بوون بگرێتەوە‪:‬‬ ‫هەموو ڕۆژێک بە تەلەفۆن قســەمان دەکرد‪.‬‬ ‫ئەمە پێــش بوونی تەلەفۆنــی مۆبایل بوو‪،‬‬ ‫بۆیە هەندێ جــار پەیوەندییەکەش دەپچڕا‬ ‫و دەســتنەدەکەوتەوە‪ .‬بەاڵم کە قســانمان‬ ‫دەکرد‪ ،‬هەوڵمان دەدا قسەکردنێکی چڕوپڕ‬ ‫بێ لە باســی هەمــوو میوانداریی و خواردن‬ ‫و زەم و تەعلیقەکانــی ئــەو ڕۆژانــەی کــە‬ ‫پێکەوە نەبووین‪ .‬تەنانەت ئەوساش – پێش‬ ‫ئەوەی بکەوینە ئێدیــت کردنی ئەنثۆلۆجی‬ ‫پێکــەوە– چەند نامەیەکــی ئێجگار جوانی‬ ‫کۆنم خوێندبووەوە کە لە هاوســەرێکەوە بۆ‬ ‫ئــەوی دی نووســرابوون‪ .‬بۆ خەڵکانی وەک‬ ‫جــۆن و ئەبیگەیــڵ ئادەمز‪ ،‬مــەودا و کات‬ ‫یەک شــت بوون‪ .‬ئەگەر ئۆقیانووســێکیان‬ ‫نێــوان بووبــێ‪ ،‬ســێ و چوار مانگیشــیان‬ ‫نێــوان بــووە‪ .‬جــۆن و ئەبیگەیڵ لــە ڕێی‬

‫نامەکانیانەوە زانیاری و هەســتەکەنیان بۆ‬ ‫یەکتری دڵۆپاندووە‪ .‬سەدە و نیوێک دواتر‪،‬‬ ‫دیالن تۆماس بەدەم ســەفەری ئەمەریکاوە‬ ‫نامە بۆ کەیتلن‪-‬ی ژنی دەنووسێت‪ :‬ئازیزم‪،‬‬ ‫دڵە ئایرلەندییەکەم‪ ،‬کچە هەرە شیرینەکەی‬ ‫کــە هەردەم بە نادیاری لەگەڵمدایت‪ ...‬ئای‬ ‫بۆچی پێموابوو کە دەتوانم بێ تۆ بژیم یان‬ ‫بیر لە ژیان بکەمەوە‪ ،‬ئەم هەموو مانگە پڕ‬ ‫عــەزاب و بێکۆتاییانەی بێتۆیی‪( .‬بێگومان سزایەک بوو‪ ،‬ھەرچەندە من لە ڕاستیدا ئاوھا تەنیا کاتێک کە بۆمان بلوایە قسەمان دەکرد‪ ،‬گۆڕییــەوە‪ .‬ھیــچ ســەفەرێک ھێنــدەی ئەم‬ ‫ســەرباری ئەوەی چەندین جار خیانەتی لێ ھەڵســوکەوت ناکەم‪ .‬ئەگەر زەواجم لەگەڵ ئەویش بە کورتی‪ .‬گەر شــتێکی گەورە ڕووی سەفەرە پێویســت نەبوو‪ .‬ئەو پێویستی بە‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم هێشتا‪ ،‬نامەکەی جوانە‪ ).‬ئەم خــۆم بکردایە لە خۆم دەپرســی ئاخۆ چی دابــا دەمانوت‪ .‬بەاڵم بە زۆری وەک خەڵکانی پشوویەک بوو لە منێک کە نەخۆش بووم و‬ ‫پەیوەندی و گفتوگۆیانە کاتێک بەردەوامییان لە مندا ھێند سەرنجڕاکێش بووە کە شایانی تازە عاشــق قســەمان دەکــرد‪ .‬ئازادبوون لە منیش پێویستم بە پشوویەک بوو لە پیاوێک‬ ‫دەبێــت کــە هــەردوو ژن و مێردەکــە لەوە زەواج بێــت‪ .‬وردە وردە بــۆم دەرکــەوت باســکردنی ئــەو ھەمــوو وردەکارییــە بواری کە پێویســتی بە پشــوویەک بــوو لە منێک‬ ‫تێگەیشــتبن کە پێکەوەنەبوون بە ڕاســتی کــە ڕاپۆرتــە ڕۆژانەییەکانمــان بە جۆرێکی دایــن بیری یەکتری بکەیــن و یەکتربینینەوە کە نەخۆش بــوو‪ .‬ھاوڕێکانی پێیاندەوت کە‬ ‫پێکەوەنەبوونــە‪ ،‬کە هیــچ ژیانێکیان جگە سەرســووڕھێنەر بێبایەخن‪ .‬بە بێ ھەبوونی تەزوییەکی خۆشیی دەبەخشی‪ .‬ھەر باش بوو پەیوەندیگرتــن بــە منەوە گەلێک ئاســانە‪.‬‬ ‫لەوەی ڕابوردوو و داهاتوو‪ ،‬لە ئێستادا نییە ئــەو شــتانەی کــە تۆزێک تام دەبەخشــن بــەو دواییەش عاقڵ بووین‪ ،‬چونکە ھەر دوای ئێســتا ئیدی ئای‪-‬فــۆن ھەیــە و وایفای لە‬ ‫پێکەوە‪ .‬من و ســتیڤن دەمانویست پێکەوە بە ژیانــی ڕۆژانــەی ژنومێردایەتی ‪ -‬کات و ئەوە بە ماوەیکی کورت‪ ،‬دوکتۆرەکەم پێیگوتم ھەموو شــوێنێکە‪ .‬سکایپ‪ .‬دەتوانین لە ھەر‬ ‫بین لە کاتی پێکەوەنەبوونیشدا‪ .‬بەاڵم لەبری شــوێن و میزاجی ھاوبــەش ‪ -‬چیدی نە من کە تووشی نەخۆشیی «سکلێرۆسس» بووم‪ .‬ســەعاتێکدا کورتەنامــە و ئیمەیــل بنێرین‪.‬‬ ‫شــاعیرێکی سەرســوڕهێنەر‪ ،‬پەیامنێرێکی حەوســەڵەی گوێگرتنم ھەبوو لە کێشەکانی تەنانــەت بۆ کردنی کاروباری ڕۆژانەیش ھێزم بەاڵم ئێمە دەرســی خۆمان فێربووبوین‪ :‬بۆ‬ ‫ســەرقاڵ مێردم بوو‪ ،‬ئەویش لەبری دڵێکی ئۆفیســەکەی ئەو لە فرانکفۆرت‪ ،‬نە ئەویش تێــدا نەدەمــا‪ .‬ھاوســەنگییم تێــک دەچوو‪ ،‬ئێمە‪ ،‬دابڕان‪ ،‬گەر بە باشی مامەڵەمان لەگەڵ‬ ‫ئێرلەندی‪ ،‬نووســەرێکی شــپرزە بــە کار و حەوســەڵەی گوێگرتــن لــە گێڕانــەوەی ئێســکی قۆڵــم شــکا‪ .‬لەســەر جێیەکــەم بکردایە‪ ،‬دەیھێشت ببین بە خودە باشەکەی‬ ‫منداڵ و واقوڕماو بە دیار ئەو ئیدراکەوە کە کۆمێنتی سەرنووســەرەکەمەوە ســەبارەت ڕادەکشــام و لــە پەنجەرەیەکــم دەڕوانــی و خۆمان‪ ،‬ئەیھێشت لە ژێر باری بێزارییەکانی‬ ‫ڕۆڵی ژنە میهرەبان و شیرینەکە‪ ،‬میهرەبانی بە وتارێک کە دەبوو بینووســمەوە‪ .‬خەریک دەمــوت‪« ،‬ئەبێــت پەنجەرەکــە دابخــەم‪ ».‬ڕۆژانــە بێینــە دەرەوە و ھەســت بە بوونی‬ ‫و شیرینییەکەی تیا نەمابوو‪ .‬غیاب بەدخوی بــوو درکم بەوە دەکرد کە ڕەنگبێ جار جار نیو ســەعات دواتر ھەمان خەیاڵم دەکردەوە ئەو پەیوەندییە بەھێزە ژنومێردایەتی بکەین‬ ‫کردبووین‪ .‬کە قسەمان دەکرد‪ ،‬وێنای ئەوم دوورکەوتنەوە ئیمتیازی خۆی ھەبێ‪.‬‬ ‫و دەمــوت‪« ،‬دەبێت پەنجەرەکــە دابخەم‪ ».‬کــە تەنیــا لە ژێر بــاری تەحەدادا ھەســتی‬ ‫دەکرد لە ژووری ئوتێلەکە دانیشتووە و چاو‬ ‫لە ڕاستیشــدا ئیمتیــاز ھەبــوون‪ .‬کاتێک زۆر باشــتر کــە منداڵــەکان گەورەبووبوون‪ ،‬پێدەکرێت‪ .‬دوو ھەزار ســاڵ لەمەوبەر پلینی‬ ‫با ئەدات و بە ئاماژەی لێو بە هاوڕێکانی‪ ،‬کە ســتیڤن لێرە نەبوو‪ ،‬دەمتوانی کاتی خەوتنی بەاڵم ژیانی ھەموومان ژێراوژوور بوو‪ .‬ستیڤن بۆ کالپورینا‪-‬ی ژنی دەنووسێت‪« :‬سەڕرێژم‬ ‫چاوەڕێــی دەکەن لە تەلەفۆنەکە ببێتەوە و منداڵەکان بگــۆڕم‪ .‬ھەندێجار بۆ نانی بەیانی ئێستا سەرۆکی دەزگەیەکی ھەواڵ بوو کە لە لە ویستی بینینەوەت‪ ...‬زۆربەی شەوانم بە‬ ‫بچەنە دەرەوە‪ ،‬ئەڵێت «دوو دەققەی تر»‪ .‬دەمبردنــە دەرەوە‪ .‬زۆر بــە منداڵی ھێشــتم تەواوی دنیا ئۆفیسیان ھەبوو‪ ،‬کەچی کەمتر بیرکردنەوە لە تۆ بەســەردەبەم‪ .‬بە ڕۆژیش‪،‬‬ ‫دەموت‪ :‬کــوا نامەی دیالن تۆماس‌ـــەکانی تەماشای فیلمی «گاد فازەر» بکەن‪ .‬لەگەڵ لە جاران ســەفەری دەکــرد‪ .‬یەکەم و دووەم ئــەو کاتانەی کە تۆم تێدا دەبینی‪ ،‬ئێســتا‬ ‫مــن؟ بۆچی من کچــە «هــەرە ئازیزەکەی ئــەم وردە خۆشــییە زیادانــەدا ئیشــوکاری ساڵی تووشــبوونم بە نەخۆشییەکە‪ ،‬ستیڤن پێیەکانم بێ ویســتی خــۆم دەمھێنن بەرەو‬ ‫کە هــەردەم بــە نادیاری لەگەڵیدا»ـــکەی زیــادەش ھەبوون‪ .‬شــەوان‪ ،‬دەبوو من‪ ،‬نەک تەنیا بۆ ویالیەتە نزیکەکان سەفەری دەکرد‪ .‬الی تــۆ‪ »...‬گەر الپورینــا خەریکی ناردنی‬ ‫ئــەو نیــم؟ (مەزەندەش دەکــەم کە ئەگەر ســتیڤن‪ ،‬خۆڵەکە ببەمــە دەرەوە و دەرگەکە بەاڵم ئاشــکرا بوو کە دەبوو سەفەری دوورتر سناپچات بووایە بۆ پلینی‪ ،‬پێموانییە پلینی‬ ‫دیــان تۆمــاس ڕۆژانە تەلەفۆنــی بکردایە‪ ،‬دابخەم‪ .‬لە زەواجدا ئیشوکار دابەش دەکرێت‪ ،‬بکات تا لە نزیکەوە ئاگاداری ئیشــکەرەکانی ئەو ھەســتەی بۆی ھەبووایە‪ .‬من لە ماڵەوە‬ ‫کەیتلن لەبەر زرینگەی ســەهۆڵ و پەرداخی بەاڵم دابڕان بیرتدێنێتەوە کە خۆیشت بە تەنیا بێت لەوپەڕی دونیا‪.‬‬ ‫مامەوە و ســتیڤن چوو بۆ ئاســیا‪ .‬جاروبار‬ ‫ســەفەرێکی دوازدە ھەزار میل لە حیجزی قســەمان دەکرد‪ ،‬بەاڵم نە سکایپمان کرد و‬ ‫خواردنەوەکان بە ئاستەم گوێی لە وشەیەکی زۆر بــاش دەتوانی ئەو ئیشــوکارانە بکەیت‪.‬‬ ‫دیالن دەبوو‪).‬‬ ‫کاتێک منداڵەکەن دەنووستن‪ ،‬بۆم دەرکەوت بلیتێکــەوە دەســتپێدەکات‪ .‬لــە فێبراوەری نە کورتەنامەمان نارد‪ .‬ئەو نامەیەکی لەسەر‬ ‫تەلەفۆنی‬ ‫ســتیڤن‬ ‫کاتێــک‬ ‫بێســەبرانە‪،‬‬ ‫کە مرۆڤ دەتوانێ زۆر باشتر بنووسێ ئەگەر ‪٢.١١‬دا ســتیڤن جانتاکــەی بــە ھۆڵەکــەدا مێزەکــەم بــۆ جێھێشــتبووم ‪ -‬ڕاســتە لە‬ ‫دەکــرد‪ ،‬ھەندێجار پەنام دەبــرد بۆ وەاڵمی کەســێک نەبێت قســەی لەگەڵدا بکات‪ ،‬یان ڕاکێشا و چووە ئەودیو دەرگەکە بەرەو چین‪ .‬جۆری پلینــی و دیالن تۆماس نەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەکبڕگەیی‪« :‬باشم‪« ».‬ئەوانیش باشن‪ ».‬خەریکی ســێکس و نانخواردن نەبێ‪ .‬پاشــی ماچی خوداحافیزیمــان کرد و زەردەخەنەی بەشی خۆی ئەفســووناوی‪ .‬منیش کارتێکم‬ ‫«زۆر نا‪ ».‬پیاھەڵشاخانێکی ھێمنانە و جۆرە زیاتر لە بیست ساڵ زەواج‪ ،‬دواجار فێربووین‪ .‬پــڕ لــە دڵنەوایــی و درۆمان لەگــەڵ یەکتر خستبووە جانتاکەیەوە‪.‬‬

‫تەپڵی‬

‫دڵم‬ ‫تۆ لێی بدە‬ ‫قاچ تۆی دەست تۆی بوونی هەر هەبوونێک ئەتۆی‬ ‫بولبولی سەرمەست تۆی دەرکەوە لەنێو گوڵزار‬ ‫گوێ تۆی دیدە تۆی سەرتر لە هەموان هەر ئەتۆی‬ ‫یووسفی دزراو تۆی دەرکەوە لەنێو بازاڕ‬

‫ئەمشەو میوانی تۆم مەست و پەرێشانی تۆم‬ ‫شار پڕ بوو لەم خەبەرە کە جەژنە لەم دەڤەرە‬

‫ئەی لە دیدە پەنهان لە گشت گیان و گشت جیهان‬ ‫جارێکی تر بە سەماوە دەرکەوە بێ دڵ و دەستیار‬

‫جۆششی دەریای سەرم‬

‫دەرم مەکە دەرم مەکە تا نەینۆشم لە چوون بەدەرم‬ ‫عیشوە مەکە‪ ،‬عیشوە مەکە بە مەستی‪ ،‬منم کە عیشەوەدەرم‬

‫من تەمەننای ناو تەمەننام تۆ کەیفی لە کەیفا‬ ‫ئەی کەیفەکەت لە تەمەنناما کە لێی دام و وەرسووڕا سەرم‬

‫بەڵێن مەدە بەڵێن مەدە من ئەهلی وەعد و بەڵێن نیم‬ ‫یان پێم بدە یان لە دوکانەکەت هەر منم بارمتەبەرم‬

‫ئەتۆ تیری داتاشراوی‪ ،‬هەر منم داتاشێنەر‬ ‫مانگی درەخشان تۆی من وەک شەوە هەموو بەرم‬

‫گەر تۆ بەهای بنێیتە سەر کە من لێرە بکەیتە دەر‬ ‫بڕۆ کە جگە لە حەق هیچ نابەیتەوە گەرچی ئاوا بێخەبەرم‬

‫فەلەک لە تاو شەڕی منە کە وا مات و حەیران بووە‬ ‫دەبینێ دووچەندانی ئەوم کەچی ئەوا کورتوکەمم‬

‫وڕێنە دەکەم وڕێنە‪ ،‬تۆ بەڕاست بینوێنە وڕێنەکەم‬ ‫ناز دەکەم ناز کە وا لە نەزەرتا موعتەبەرم‬ ‫ئەک کە چەنێ خۆشخەبەرم کە دەنگت دا تۆ خەبەرم‬ ‫ئەک کە چەنێ خۆشنەزەرم کە هەر ئەتۆی لە نەزەرم‬ ‫بەسەر هەمواندا گەر فەلەک ژەهر ببارێنێ گشت شەوێ‬ ‫من شەکری ناو شەکری ناو شەکری ناو شەکرم‬

‫ئەی شەوی پەرێشان بڕۆ ئەی خەمی نەگوتراو بڕۆ‬ ‫ئەی ئاوەزی نووستوو بڕۆ‪ ،‬وەرە ئەی دەوڵەتی بێدار‬

‫بە برین کونکونە گشت سپەری ئەم جیهانە‬ ‫لە مەترسی دوورم ئەوکات کە الی برینت سپەرم‬

‫ئەی دڵ و گیان بەندەی تۆ شەکرە هەر خەندەی تۆ‬ ‫پێکەنینت چییە بیڵێ ئەی جۆششی دەریای سەرم‬

‫گەرچی وەک دووڕ و زەڕم میهری تۆ وا لە نەزەرم‬ ‫لە تەم و میهری فەلەک هەر منم تەمتر و فەلەکترم‬

‫ئەی عالمی عیلمی نوێ ڕکێفی ئاوەز بە دەستی تۆ‬ ‫ساتێ مەیە و ساتێ بڕۆی دەرکەوە بۆ هەتاجار‬

‫میری شکاری فەلەکی تیرێک گرە دڵی من‬ ‫گەرچی لێم بدەی تیری جەفا هەر وەک زەوی بێ سپەرم‬

‫دایمەدەوە ئەو پەردەیە مەیدڕێنە ئەو پەردەیە خۆت حەشار مەدە‬ ‫ڕێگەم بدە ڕێگەم بدە تا گیانم بۆ بن پەردە بەرم‬

‫گەر تۆ لە من سوود ببەی من سەد سوودت لێ دەبەم‬ ‫کیسە دەبەم کاسە دەبەم چونکە وەک دووڕ و زەڕم‬

‫ڕووناکیی ڕۆژ تۆی شادیی خەمسووتێن تۆی‬ ‫ڕۆشنکەری شەوان ئەتۆی هەر تۆی هەوری هەنگوینبار‬

‫گێژ بوو لە تۆ سەرم ئەی سەری سەرسووڕماوی من‬ ‫تا نەزانم کوڕینە کە کوڕم یان پدەرم‬ ‫گەر لە سەفەر بێتەوە ئەو دڵەی من‬ ‫ماڵی بەتاڵ دەبینێ پەیدا ناکا چ ئەسەرم‬ ‫دیسان ئەتۆم دیسان ئەتۆم کە دەبیستم تەپڵی تۆ‬ ‫ئەی شاهـ و شاهەنشاهی من دەکرێنەوە باڵوپەڕم‬

‫دەرکەوە ئەی دڵی ئاوارە دەرکەوە ئەی جگەری پارەپارە‬ ‫گەر دەرگاش داخرابوو بێرە ژوور لە دەرودیوار‬ ‫ئەی نەفەسی نووح وەرە ئەی هەوەسی ڕووح وەرە‬ ‫ئەی مەرهەمی زامار وەرە‪ ،‬بێرە الم شیفای بیمار‬ ‫ئەی مانگەشەوی تابان لە جۆبار ئاوی ڕەوان‬ ‫خۆشیی ئەویندارت بوێ بە کوێراییی چاوی ئەغیار‬ ‫بەسیە ئەی بگۆ‪ ،‬زوبان زۆری گوت لەم باسە‬ ‫مەیژەنە هێند تەپڵی بەیان دەرکەوە بێ دەم و گوفتار‬

‫گەر پێم بدەی مەی بنۆشم گەر نەشمدەیە سەرخۆشم‬ ‫سەر دەنێمەوە پێ دەکێشم بێ سەر و قاچ تەماشایە سەرتاسەرم‬

‫تەپڵی دڵم تۆ لێی بدە‬

‫دەرکەوە تۆ دەرکەوە تۆ جارێکی تر بۆ نێو دیار‬ ‫دوور مەبە لێم دوور مەبە لێم وەرە ئەی تەمی عەییار‬ ‫ئەی ئاشقی نادیاربین ئەی عالمی کەیفوسەفا‬ ‫ئەی تینووی سەرخۆشبین دەرکەوە وەک شای خومار‬

‫هەر کەسێک و کەسی خۆی هەر جگەرێک هەوەسی خۆی‬ ‫بەاڵم لە کوێوە تا کوێ من سەر بە هەوایەکی ترم‬

‫ڕومی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬شااڵو حەبیبە‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )314‬دوشەممە ‪201٦/10/10‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪314‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )314‬دوشەممە ‪2016/10/10‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫«‬

‫وه‌اڵمێک بۆ هەندێ لە گۆڕانخوازان لەپای‬ ‫هێرشەکانیان بۆ سەر دابڕان‬

‫هیوا موسا‬ ‫ل ـه‌م نوسیه‌نه‌دا هه‌ڵوێسته‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و نویسن و لێدوانان ‌ه‬ ‫ناکه‌ین که‌ ئه‌ندام په‌رله‌مان و‬ ‫کادیره‌ پێشکه‌وتوه‌کانی ناو‬ ‫هێزه‌ ئیسالمییه‌کان‌‪ ،‬له‌ماوه‌ی‬ ‫چوار ڕۆژی کۆنفرانسی دابڕاندا‪،‬‬ ‫چ به‌نوسین و چ به‌ لێدوانی‬ ‫کــردیــانــە‬ ‫سه‌رتیڤیه‌کانیان‌‬ ‫‌سه‌ر دابــڕان‪ .‬خوا هه‌ڵناگری‬ ‫چ به‌ نوسوین و چ به‌ قسه‌ی‬ ‫س ـه‌ر تیڤییه‌کانیان درێغیان‬ ‫ن ـه‌کــرد لـه‌ســوکــایـه‌تــی کــردن‬ ‫بـه‌ دابـــڕان و بـه‌ پرۆژه‌کانی‬ ‫دابـــڕان‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت ئ ـه‌وه‌ مافی‬ ‫خۆیانه‌ چــۆن ئــایــدۆلــۆژیــا و‬ ‫روئیای ئ ـه‌وان به‌رامبه‌ر هه‌ر‬ ‫پــرۆژه‌یـه‌ک لـــه‌ده‌ره‌وه‌ی دیدی‬ ‫ئــه‌وان و ئه‌ده‌بیاتی سیاسی‬ ‫ئــه‌وانــدا ن ـه‌ی ـه‌تــەوه‪ ‌،‬ئـه‌وه‌یـه‌‬ ‫ده‌بێت دژایه‌تی بکه‌ن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫خۆیان یه‌کالی کــردۆت ـه‌وه‌ و‬ ‫شفره‌ و کۆده‌کانیان ڕون ـه‌‪.‬‬ ‫ب ـه‌اڵم قسه‌ی من له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫هاورێیانه‌یه‌ که‌ به‌ناو گۆڕان‬ ‫خ ــوازن و لـه‌ بزوتنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫مـه‌ده‌نــیــدا کــارده‌کــه‌ن که‌چی‬ ‫له‌ ئیسالمییه‌کان که‌متریان‬ ‫ب ـه‌دابــڕان نه‌کرد‪ .‬ئــەو گــۆڕان‬ ‫خوازانە وه‌ک ئه‌ندامی حیزبێکی‬ ‫ئــســوڵــیــی ئــیــســامــی چ له‌‬ ‫په‌رله‌مانه‌که‌ی ‌به‌غداوه‌ هه‌تا‬ ‫په‌رله‌مان و پارێزگاکان‌ی هه‌رێم‬ ‫و سلێمانیدا ئه‌وه‌ی به‌ده‌میاندا‬ ‫هات به‌رامبه‌ر به‌دابڕان کردیان ‪.‬‬

‫قسه‌ی ئه‌م به‌ناو گۆڕانخوازان ‌ه بۆ‬ ‫من جێگه‌ی نـه‌ک پرسیار بو به‌ڵکو‬ ‫سه‌رسورمانیش بو‪ ،‬له‌به‌ر دو هۆکار‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬ئه‌م قسان ‌ه له‌ئاستی کادیرێکی‬ ‫ئــاســایــدا نه‌بو به‌ڵکو ئــه‌وانــه‌ی ک ‌ه‬ ‫چ له‌شاشه‌ی ئیسالمیه‌کان و چ ل ‌ه‬ ‫ماڵپه‌ری فه‌یسبوکی خۆیاندا هێرشیان‬ ‫کــرد‌ه سـه‌ر دابــڕان ‪ ،‬ئــه‌وان کادیری‬ ‫به‌ناو پێشکه‌وتو گۆڕانخوازی عه‌یار‌ه‬ ‫بیستویه‌ک بون و به‌رپرسیارێتییان‬ ‫له‌و بزوتنه‌وه‌یه‌دا هه‌بو ‪ .‬دوه‌م ‪ :‬ئه‌و‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی ئه‌وان که‌هه‌ڵگری ناوه‌که‌ین‬ ‫به‌و‌ه ناسراو‌ه که‌بزوتنه‌وه‌یه‌کی مه‌ده‌نی‬ ‫و ریفۆرمخواز و مۆدێرن و نوێخواز‌ه و‬ ‫خۆی رزگارکردوه‌ له ‌زۆرێک بنه‌ما و‬ ‫سروشتێکی ته‌قلیدی ک ‌ه هێزکانی دیک ‌ه‬ ‫هه‌ڵگرینی‪ .‬پرسیاری بنەڕەتی ئەوەیە‬ ‫کە چۆ ‌ن بزوتنه‌وه‌یه‌ک هه‌ڵگری ئه‌م‬ ‫نازناوانه‌بێت‪ ،‬که‌چی له‌و الشه‌و‌ه کادر‌ه‬ ‫ت و‬ ‫بااڵکانی دژ به ‌پــرۆژه‌ی مه‌ده‌نیه‌ ‌‬ ‫نوێخوازیدا بچنه‌وه ‌و تۆمه‌تباری که‌ن‬ ‫‪ .‬لێر‌ه ئه‌م وتان ‌ه ده‌مان خات ‌ه به‌رده‌م‬ ‫پرسیارێ کە ئایا ئه‌مان ‌ه بۆچونی خۆیان‬ ‫بون یان بۆچونی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان؟‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆچونی خۆیان بون بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫ش‬ ‫گــۆڕان و سیاسیه‌تی بزوتنه‌وه‌که‌ ‌‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه له ‌پرۆژه‌یه‌کی رۆشنبیری‬ ‫وه‌ک دابڕان ناڕوانێ ئه‌ی چۆن ده‌بێ‬ ‫کادیره‌باالکانی به‌و زمان ‌ه هێرش بۆ سه‌ر‬ ‫دابڕان بکه‌ن؟‬

‫په‌رله‌مانتار له‌نێو‬ ‫هه‌ڵچونی کاتیی‬ ‫شه‌قامدا‬ ‫‌کــاری په‌رله‌مانتاری کرده‌یه‌کی‬ ‫سیاسی یــه‌‪ ،‬بــه‌و مــانــایـه‌ی کــرده‌ی‬ ‫سیاسی پێویستی بـ ‌ه خوێنده‌وه‌ی‬ ‫دروست و واقیعی هه‌یه‌ نه‌ک هه‌ڵچونی‬ ‫نامه‌عریفی و ناسیاسی‪ .‬ئه‌ندام په‌رله‌مان‬ ‫و پارێزگار و که‌سی سیاسی که‌سانێکی‬ ‫ئاسایی نین هه‌ر بۆی ‌ه ناکرێ خوێندنە‌و‌ه‬ ‫و لێدوانه‌کانیان جیانه‌کرێته‌و‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫مرۆڤی ناسیاسی و نا مه‌عریفیدا‪.‬‬ ‫ئـــه‌وان نابێت وه‌ک مرۆڤه‌کانی تر‬ ‫ساد‌ه بۆ شته‌کان بڕوانن به‌ڵکو ده‌بێت‬ ‫لێدوانه‌که‌نیان له ‌ئاست لێپرسراوێتی‬ ‫و پله‌ی وه‌زیفی یاندا بگونجێت و ته‌با‬ ‫بێته‌وه ‪ ،‬وه‌ک چه‌رچڵ ده‌ڵێ‪ ،،‬زیره‌کیی‬ ‫سیاسی ئه‌وه‌ی ‌ه بزانیت هه‌فته‌ی ئاینده‬ ‫‌و مانگی ئایند‌ه و ساڵی ئایند‌ه چی‬ ‫روده‌دات و پاشان رونیشی بکه‌یته‌و‌ه‬ ‫که‌بۆچی روی نه‌دا ‪ .،،‬ئایا به‌راست ئه‌و‬ ‫براده‌ران ‌ه هاتن ‌ه کۆنفراسی دابڕانه‌و‌ه‬ ‫تابزانن ئه‌و توێژینه‌و‌ه و بابەتانەی که‌‬ ‫له‌و کۆنفرانسه‌دا پێشکه‌شکران زانستی‬ ‫بون یان نا ‪ .‬ئایا به‌راست هه‌ندێک‬ ‫له‌وانه‌ی ک ‌ه سوکایه‌تیان کرد به‌دابڕان‬ ‫تێ ده‌گه‌ن و خوێندویانه‌ته‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ریفۆرمی ئاینی و رێنسانس و رۆشنگه‌ری‬ ‫‪ .‬ئایا ده‌زانن دابڕانی ئه‌بستمۆلۆژی الی‬ ‫دیکارت و باشالر چی یه‌ ‪ .‬جارێ یه‌که‌م‬

‫رۆژی کۆنفراس هێشتا تویژینه‌وه‌کان‬ ‫ده‌ستیان پێ نه‌کردبو ئه‌مان ده‌ستیان‬ ‫کــرد ب ‌ه تۆمه‌ت به‌خشینه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بودجه‌ی کۆنفرانس‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت دواتــر‬ ‫به‌ڕێز کاک به‌ختیار رونیکرده‌وه‌ ک ‌ه‬ ‫چۆن سپۆنسه‌ری ئه‌م کار‌ه کــراوه ‌و‬ ‫چه‌ند سه‌رف کراوه‌‪ .‬من ناچم ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫‌وه من گومانم هه‌ی ‌ه ئه‌و‬ ‫باسه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه ‌‌‬ ‫به‌ڕێزانه‌ی ک ‌ه ره‌خه‌نیان له‌دابڕان گرت‬ ‫بزانن دابڕان چی یه‌‪ ،‬چۆن کار ده‌کات‬ ‫بــه‌اڵم بۆ ئــه‌وه‌ی شه‌قامیان له‌گه‌ڵ‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪ ،‬شه‌قامێکی پۆپۆلستی‬ ‫له‌دوایانه‌و‌ه بڕوات‪ ،‬هه‌میش ‌ه ده‌بێت دو‬ ‫قسه‌ی نازانستی بکه‌ن و دڵی هه‌ندێ‬ ‫گه‌نجی پێ راگرن ‪ .‬ئه‌ڵبه‌ت من گومانم‬ ‫له‌دڵسۆزی لێهاتوی به‌رێزیان نییه‬ ‫له‌هه‌ندێ کار و هه‌ڵوێستی سیاسی‬ ‫ک ‌ه هه‌یانبوه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم ناشتوانم ئه‌و‌ه‬ ‫نه‌ڵێم زۆر جار به‌ریزیان ده‌که‌ون ‌ه ژێر‬ ‫کاریگه‌ری شه‌قامێکی پۆپۆلیستی‬ ‫یه‌وه‪ ،‬شه‌قامێک وه‌ک باڵۆن فو ده‌که‌ن ‌ه‬ ‫مرۆڤ و دواجار له‌سه‌ر سه‌ر ده‌یده‌ن‬ ‫به‌زه‌ویدا‪ .‬شه‌قامێک ته‌نها چاوه‌رێی‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی ـ ‌ه پــا‌‌ڵـه‌وانــێــک بــێ و رزگـــاری‬ ‫کات‪ .‬ئێم ‌ه له‌کۆمه‌ڵێکدا ده‌ژین پۆپه‌ر‬ ‫واته‌نی هه‌تا ئێستاش دۆخی پاڵه‌وانی‬ ‫تێنه‌په‌راندوه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی چاوه‌رێی‬ ‫پاڵه‌وانێکن بێت و ڕزگاریان کات‪ .‬جا‬ ‫یه‌کێک له‌سیفاته‌کانی ئه‌م جــۆر‌ه ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵ ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه هه‌میش ‌ه له‌پاڵه‌وان‬ ‫نــابــڕێ‪ .‬واتـــ ‌ه هه‌میش ‌ه خه‌ریکی‬ ‫داتاشینی پاڵه‌وانن ‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌کــرێ له ‌ئ ـه‌مــڕۆدا ئــەوان پاڵه‌وان‬ ‫بــن‪ ،‬ئـه‌کــرێ سبه‌ی هـه‌مــان کۆمه‌ڵ‬ ‫ئه‌م پاڵه‌وانیی ‌ه له‌ئەوا ‌ن وه‌رگرێته‌وه ‌و‬ ‫بیبه‌خشێت به‌که‌سێکی که‪ ‌.‬وه‌ک چۆن‬ ‫له‌مه‌و پێش ئه‌م سیفاته‌یان ب ‌ه فه‌رهاد‬ ‫ش به‌چاوێکی‬ ‫پیرباڵ به‌خشی‪ ،‬ئێسته‌ ‌‬ ‫که‌متر له‌پاڵه‌وان ته‌ماشای ده‌که‌ن ‪ .‬جا‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به‌م دۆخه‌دا نه‌ڕۆین به‌ڕای‬ ‫من ده‌بێت به‌ئاگا بین ئه‌م پاڵه‌وان‬ ‫بونه‌یان به‌هه‌ڵه‌ی مه‌عریفی و لۆژیکیمان‬ ‫نه‌بات بۆ ئ ـه‌وه‌ی ڕه‌خنه ‌و نوسینی‬ ‫نامه‌عریفیش نه‌نوسین وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر دابڕان نوسییان و کردیان‪.‬‬

‫دابڕان وه‌ک دیدێکی نوێ‬ ‫بۆ کۆمه‌ڵ‬ ‫ب ـه‌رێــزان‪ ،‬ئێم ‌ه و هاوڕێیانمان له‬ ‫دابــڕان پێمانوای ‌ه کۆمه‌ڵ ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫هـــه‌ردو ئــاســتـه‌کـه‌دا هه‌نگاو بــه‌ره‌و‬ ‫پێشه‌وه‌ بنێت‪ .‬وات ‌ه کۆمه‌ڵ له‌سه‌رێکه‌و‌ه‬ ‫دامـــه‌زراوه ‌و هه‌یکه‌له‌کانی حکومه‌ت‬ ‫و ئــیــداره‌دانــی پێویسته‌‪ ،‬پاڵپشت‬ ‫بــه‌وه‌ش گــه‌ڕان و هه‌وڵی کلتوری و‬ ‫هــزری و فه‌رهه‌نگیمان پێویسیت ‌ه ‪.‬‬ ‫جوانتر بڵێم دروستبونی سیسته‌مێکی‬ ‫دیموکرات و مه‌ده‌نی و یاسایی ته‌نها‬ ‫به‌و‌ه نابێت ئێم ‌ه په‌رله‌مانمان هه‌بێت‬ ‫یان حکومه‌ت و‌دامه‌زراوه‌ی ده‌وڵه‌تیمان‬ ‫هه‌بێت ‪ ،‬به‌اڵم ئاگامان له‌و‌ه نه‌بێ له‬ ‫‌ئاستی خـــواره‌وه‌دا چی ده‌گـــوزه‌رێ‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵ به‌ره‌و کوێ ده‌ڕوا‪ ،‬ئایدۆلۆژیای‬ ‫تاریک په‌رسته‌کان س ‌هر‌قاڵی چین‬ ‫له‌کۆمه‌ڵدا‪ .‬پەرلەمانتاران بۆ خۆیان‬ ‫ده‌زانــن په‌رله‌مان نوێنه‌ر‌ی حیزبیی‬

‫تێدای ‌ه و ئه‌وان دروستی ده‌که‌ن‪ .‬هه‌ر‬ ‫‌یه ئ ـه‌وه‌ی کۆمه‌ڵ داوای‬ ‫له‌به‌ر ئه‌مه ‌‌‬ ‫ده‌کات و ده‌یه‌وێ دواجار ئه‌وه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌نوێنه‌ری حیزب و خه‌ڵک له‌په‌رله‌ماندا‬ ‫‪ :‬ئــه‌و پێشنیاری داتاشینی یاسا‬ ‫ده‌کــات‪ ،‬رێکخستنی په‌یوه‌ندیه‌کانی‬ ‫ئێم ‌ه له‌گه‌ڵ یه‌کدا و له‌گه‌ڵ حکومه‌تدا‬ ‫له‌ڕیگه‌ی پێشنیار و راسپارده‌کانی‬ ‫ئه‌وی ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌و‌ه ده‌بێت و هه‌ر‬ ‫بۆ خۆشی ده‌بێت به ‌یاسا‌‪ .‬جوانتر‬ ‫بڵێم کۆمه‌ڵی عه‌قڵ کراو‌ه و نوێخواز‬ ‫ئه‌ندام په‌رله‌مانی کــراو‌ه و نوێخواز‬ ‫ده‌نێریت ‌ه په‌رله‌مان و دواجار ده‌نگه‌که‌ی‬ ‫ده‌بێت به ‌بریاڕ و راسپارده‌ی مه‌ده‌نی‬

‫لێبڕاوانە هه‌بێت بۆ دیموکراتیزه‌کردنی‬ ‫کۆمه‌ڵ‪ .‬دیموکراتیزه‌‌کردنی کۆمه‌ڵ‬ ‫ت له‌ژێره‌و‌ه ده‌ست پێ بکات بۆ‬ ‫ده‌بێ ‌‬ ‫سه‌ره‌و‌ه نه‌ک له‌سه‌ره‌و‌ه بۆ خواره‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک به‌رێز ئۆجه‌الن ده‌ڵێ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵێکی سۆشیالیستمان هه‌بێت نابێت‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌وڵه‌تی سۆشیالیست دروست‬ ‫که‌ین پاشان هه‌وڵی دروستکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵی سۆشیالیست بده‌ین وه‌ک ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌روسیادا رویــدا‪ ،‬به‌ڵکو بـه‌ڕای ئێم ‌ه‬ ‫ده‌بێت سه‌ره‌تا کۆمه‌ڵ به‌ سۆشیالیست‬ ‫بکرێت‪ ،‬وات ‌ه کاره‌ک ‌ه ده‌بێت له‌خواره‌و‌ه‬ ‫بۆ سه‌ره‌و‌ه بێت‪ .،،‬ئه‌م رێگه‌یه‌ش بۆ‬ ‫دیموکراتیزه‌کردنی کۆمه‌ڵ هه‌مان شته‬

‫گه‌ر ئێوه‌‌ وه‌ک په‌رله‌مانتار و‬ ‫لێپررساو ئه‌و مه‌ترسییانە نابینن‬ ‫ئه‌وا ئێمه‌ وه‌ک مامۆستا و‬ ‫که‌سانێکی چاالک که‌ به‌رده‌وا‌م‬ ‫له‌ناو کۆمه‌ڵداین و کۆنتاکت‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌نجان و الوان ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫ئه‌و مه‌ترسیه‌ باش ده‌زانین و‬ ‫جوان درکامن پێکردون‬ ‫‪ .‬بێ گومان پێچه‌وانه‌که‌شی دروسته‌‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵی دواکه‌وت و داخراو‪ ،‬کۆنه‌پارێز‬ ‫و چه‌ق به‌ستو له‌ناو خورافه ‌و ئاین‬ ‫و حه‌رام و حه‌اڵڵدا‪ ،‬بێگومان ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مانی کۆن ‌ه پارێز و ئه‌قڵ وشک و‬ ‫دۆگما سه‌رده‌خات بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬دواجار‬ ‫یاسای دواکــه‌وت و نه‌گونجاو له‌گه‌ڵ‬ ‫مافی مرۆڤ و دونیای نوێدا ده‌رده‌کات‪.‬‬ ‫نامه‌وێ ناوی ئه‌و یاسایان ‌ه بهێنمه‌و‌ه که‬ ‫‌له‌و بینایه‌دا ده‌رچو‌ه که‌ناوی په‌رله‌مانه‬ ‫که‬ ‫له ‌خوله‌کانی پێش و ئێستاشدا ‌‌‬ ‫به ‌جۆرێکن له‌گه‌ڵ به‌نده‌کانی مافی‬ ‫مرۆڤ و مافی ژن و کۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی‬ ‫و دونیای نوێدا نایه‌ته‌وه‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬ ‫په‌رله‌مانه‌بو کـ ‌ه ده‌نگیاندا له‌سه‌ر‬ ‫ماده‌ی شه‌ش له‌ره‌شنوسی ده‌ستوری‬ ‫هه‌رێم و به‌هه‌زاره‌ها واژوی سه‌نته‌ری‬ ‫سێکوالر و رێخراوه‌کانی ژنان و که‌سانی‬ ‫مه‌ده‌نی نه‌یانتوانی بیگۆڕن و ده‌ستور‬ ‫بــک ـه‌ن ب ـه‌ده‌ســتــورێــکــی ســێــکــوالر ‌‪.‬‬ ‫به‌رێزان له‌خۆرانیی ‌ه زۆربه‌ی بریاره‌کانی‬ ‫په‌رله‌مان مۆرکی نێرینه‌یان پێو‌ه دیار‌ه‬ ‫و بۆنی باوک ساالریان لێ دێ ‪ .‬خۆ ڕون ‌ه‬ ‫ده‌رئه‌نجامی ئه‌و کلتور‌ه باوکساالریی ‌ه‬ ‫که‌ئێم ‌ه هه‌مانه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵێکی چه‌قبه‌ستو‬ ‫و باوک ساالر و ئاخرێنراو له‌ناو خوراف ‌ه‬ ‫و ئایندا ه ـه‌ر ده‌بێت په‌رله‌مانێکی‬ ‫داخراوت بۆ دروست کات‪.‬‬ ‫هـه‌ر لـه‌م سۆنگه‌یه‌و‌ه چ دابــڕان و‬ ‫چ که‌سانی ئازادیخواز و فیمینست و‬ ‫رۆشنبیری بوێر باو‌هڕ‌یانوای ‌ه ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫هاوشانی په‌رله‌مان و حکومه‌ت هه‌وڵی‬

‫ک ‌ە کۆمه‌ڵی دیموکرات و مه‌ده‌نی ته‌نها‬ ‫به‌بونی په‌رله‌مانێکی کاراو حکومه‌تێکی‬ ‫شــه‌فــاف نــابــێــت بـه‌ڵــکــو لـه‌هـه‌مــان‬ ‫کاتدا پێوستی به‌تاکی گۆشکراو ب ‌ه‬ ‫ک ئازادی ‪ ،‬تۆلێرانس ‪،‬‬ ‫چه‌مکگه‌لی وە ‌‬ ‫لێبوردەیی و نوێخواز ده‌بێت‪ .‬ک ‌ه دابڕان‬ ‫له‌ئه‌جێندای کاره‌کانی دایناوه‌‪.‬‬

‫مه‌ترسییه‌ گه‌وره‌که‌و‬ ‫پێشبینی دابڕان‬ ‫به‌ڕیزان‪ ،‬ئێم ‌ه ده‌زانین ئه‌و هێزانه‌ی‬ ‫ئـه‌مــرۆ مه‌ترسیترین هێز و رێگر ‌ن‬ ‫له‌به‌رده‌م کرانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا‬ ‫سه‌له‌فی و نمونه‌ی هێز‌ه رادیکاڵ و‬ ‫په‌رگیر‌ه ئیسالمییه‌کانی هاوشێوه‌ی‬ ‫سه‌له‌فییه‌کانه‌‌‌‪ .‬به‌جۆرێک له‌ماوه‌ی‬ ‫رابـــــردودا سـه‌لـه‌فــیـه‌ت گ ـه‌وره‌تــریــن‬ ‫مه‌ترسی بو بۆ سه‌ر ئاینی میلی کوردی‬ ‫له‌الیه‌ک و ب ‌ه به‌ده‌ویکردنی کۆ‌مه‌ڵی‬ ‫‌رئێوه وه‌ک‬ ‫کوردی له‌الیه‌کی که‌و‌ه ‪ .‬گه ‌‌‬ ‫په‌رله‌مانتار و لێپرسراو ئه‌و مه‌ترسییانە‬ ‫نابینن ئ ـه‌وا ئێم ‌ه وه‌ک مامۆستا و‬ ‫که‌سانێکی چاالکوان ک ‌ه به‌رده‌وا‌م له‌ناو‬ ‫کۆمه‌ڵداین و کۆنتاکت له‌گه‌ڵ گه‌نجان‬ ‫و الوان ده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌و مه‌ترسی ‌ه باش‬ ‫ده‌زانین و جوان درکمان پێکردوه‌‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫ت‬ ‫وه‌ک دابڕان ئاگادارین ک ‌ه سه‌له‌فیه‌ ‌‬ ‫چۆن گه‌را به‌ده‌وییه‌کانی خۆی داده‌نێت‬ ‫و کاری له‌سه‌رده‌کات و به‌ناوی ئاینه‌و‌ه‬ ‫ده‌ی فرۆشێتەوە ب ‌ە کۆمه‌ڵ‪ .‬سه‌له‌فیه‌ت‬ ‫ئه‌مرۆ وه‌ک په‌تایه‌کی نوێ به‌کۆ‌مه‌ڵێ‬

‫ده‌زگای نوێو‌ه خه‌ریکی به‌جا‌هلکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵی ئێمه‌یه‌‪ .‬ئێم ‌ه وه‌ک دابــڕان‬ ‫ناتوانین بوه‌ستین و ته‌ماشابکه‌ین‬ ‫کۆمه‌ڵی کــوردی ک ‌ه ل ‌ه ماده‌کانه‌و‌ه‬ ‫ده‌ســت و په‌نج ‌ه له‌گه‌ڵ لێبوردە‌یی‬ ‫ئاینی و کۆمه‌اڵیه‌تیدا نه‌رم ده‌کات به‌اڵم‬ ‫هێزێک بێت و هه‌وڵی تێکدانی بدات‪.‬‬ ‫کۆنفیدراسێۆنی خێڵه‌کان که‌ل ‌ه شه‌ش‬ ‫خیڵی گه‌ور‌ه پێک هاتو‌ه له‌سه‌رده‌می‬ ‫فـه‌رمــانــڕه‌وایــی پاشا دیــاکــۆی مــاددا‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئـه‌م میله‌ت ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئێستاو چ له‌رابردوشدا رێزگرتن له‌فره‌یی‬ ‫به‌شێکبو‌ه له‌شوناسی ئه‌م میله‌ته‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مرۆ سه‌له‌فیه‌ت به‌تایبه‌تی و ئیسالمی‬ ‫سیاسی ب ‌ه گشتی ده‌ی ـه‌وێ له‌رێگه‌ی‬ ‫پــاره‌ی خلیج و شێخه‌کانی خلیجه‌و‌ه‬ ‫ئه‌م فره‌یه‌ی ‌ه له‌کۆمه‌ڵدا بسڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌جۆرێک کۆمه‌ڵ بکات به‌کۆمه‌ڵێکی‬ ‫یه‌ک ڕه‌نگ و یه‌ک کلتور و یه‌ک ده‌م‬ ‫و چــاو یــه‌ک ستایڵی جــل وبــه‌رگ‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه ئێم ‌ه وه‌ک دابڕان به‌ئه‌رکی‬ ‫خۆمانی ده‌زانین ب ‌ه ئه‌رکی پێشینه‌یشی‬ ‫ده‌زانین ک ‌ه ده‌بێت روبه‌روی ئه‌م هێز‌ه‬ ‫تاریک ‌ه ببینه‌و‌ه ب ‌ه فکر و ب ‌ه لۆجیک و‬ ‫به‌زانست ‪.‬‬ ‫به‌ڵێ ئێم ‌ه وه‌ک دابــڕان ناتوانین‬ ‫ته‌ماشابکه‌ین هێزیک بێت فتوای حه‌رامی‬ ‫مۆسیقا و شیعر و هونه‌ر بدات و ئیمه‌ش‬ ‫بێده‌نگ دانیشین و هیچ کاریک نه‌که‌ین‬ ‫‪ .،‬باش ‌ه کۆمه‌ڵێک ک ‌ه شیعر و مۆسیقا و‬ ‫هونه‌ری پێ حه‌رام و کوفر بێت ئه‌م ‌ه چ‬ ‫جۆر‌ه کۆمه‌ڵێکه؟ چۆن ده‌توانێت وه‌ک‬ ‫گه‌لێکی زیندو له‌ناوی گه‌النی دونیادا‬ ‫‌وه ‪ .‬سه‌له‌فیه‌ت کار‬ ‫جێی خۆی کاته ‌‌‬ ‫بۆ ئه‌وه ‌ده‌کات وه‌ک سعودی ‌ه ئێمه‌ی‬ ‫کوردیش بکه‌وینه‌ ده‌ره‌وه‌ی مێژووه‌‪.‬‬ ‫من پێم باش بو ئێوه‌ی به‌ناو گۆڕانخواز‬ ‫به‌ر له‌ره‌خن ‌ه نازانستییه‌کانتان له‌سه‌ر‬ ‫دابڕان و پرۆژه‌کانی ‪ ،‬خه‌یاڵی ئه‌وه‌تان‬ ‫بکردای ‌ه به‌یانیه‌ک هه‌ڵده‌ستن کاتێ‬ ‫ده‌بینن که‌شار پڕبو‌ه له‌مرۆڤی سه‌له‌فی‬ ‫‪ ،‬مــرۆڤ گه‌لێک کـ ‌ه خــوا په‌رستی‬ ‫له‌هێزێکی مه‌عنه‌وی و یونیڤیرساڵه‌و‌ه‬ ‫کورت ده‌که‌نه‌و‌ه بۆ ڕیش و ده‌رقاچ ‌ه و‬ ‫گوێگرتن ل ‌ه حه‌‌دیس و وته‌ی ئیبن ته‌یمه‬ ‫‌و ‪ ،‬جه‌وزی‪ ،‬ته‌نها تاڵ ‌ه قژێک نابینیت‬ ‫به‌سه‌ر ‌سه‌ری ژنانه‌و‌ه هه‌موی نیقاب‬ ‫له‌سه‌ره‌‪ ،‬پیاوان هه‌مویان ریشیان درێژ‬ ‫و شه‌رواڵیان کورت ‌ه ‪ .‬نه‌ده‌نگی زیره‌ک‬ ‫ماو‌ه و نه ‌خالقی ده‌چریکێنێ‪ ،‬هه‌مو‬ ‫تۆمارگاکان وه‌ک رۆژی حه‌شر حه‌دیس‬ ‫ده‌ده‌ن به‌گوێماندا‪ ،‬ن ‌ه په‌یکه‌ر ده‌بینیت‬ ‫و نه‌وێنه‪ .‬باش ‌ه که‌ژیان له‌م هه‌رێمه‌دا‬ ‫ت‬ ‫ب ـه‌و ج ــۆره‌ی لێهات کـ ‌ه سه‌له‌فیه‌ ‌‬ ‫ده‌یه‌وێ‌ئیدی من په‌رله‌مان و حکومه‌ت‬ ‫و ده‌وڵه‌تم بۆ چییه‪ .‬به‌راست ئێوه‌ش‬ ‫هه‌رێمێکی واتان ده‌وێ؟ گه‌ر ناتانه‌وێ‬ ‫ئه‌م هێرش ‌ه نازانستیان ‌ه له‌سه‌ر دابڕان‬ ‫بۆ ؟ من گومانم هه‌ی ‌ه ئه‌م هێرشانه‌ی‬ ‫ئێو‌ه ته‌عبیر ل ‌ه خواستی بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫گۆڕان و الیه‌نگیرانی گۆڕان بێت ‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫ئه‌و‌ه ته‌نها گروپێک بێت له‌ناو گۆڕاندا‬ ‫ک ‌ه باکگراوه‌ندێکی ئیسالمی سیاسیان‬ ‫هه‌بێت و بیانه‌وێت گۆڕانیش هێنده‌ی‬ ‫وه‌ک هێزێکی ئیسالمی ده‌رکـه‌وێ نیو‬ ‫هێنده‌وه‌ک هێزیکی چه‌پ ده‌رنه‌که‌وێ ‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )314‬دوشەممە ‪201٦/10/10‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی پێنجەم‬ ‫دەربارەی بەڵگەی پێنجەم‬

‫بەشداریی عائیشە لە جەنگی بەدر و ئوحوددا‬

‫جارێکی تر و لە بەڵگەسازییەکی تریدا‪ ،‬بە‬ ‫ناونیشانی «جەنگەکانی بەدر و ئوحود»‪،‬‬ ‫کە لە هەمو بەڵگەکانی تری الوازترە و زیاتر‬ ‫سادەیی و تێنەگەیشتنی لە داب‌ونەریت و‬ ‫کولتور و مێژوی ئیسالمی دەسەلمێنێت‪،‬‬ ‫(شــانــەڤــاس) هــەوڵ دەدات لــە ڕێگەی‬ ‫بەراوردی دو حاڵەتی ئامادەبونی جەنگەوە‬ ‫بگاتە ئەو ئەنجامەی کە دەبێت عائیشە کاتی‬ ‫جەنگی بەدر (‪ ٢‬ك‪ ).‬پازدە ساڵ و زیاتر‬ ‫بوبێت! با بزانین ئەم جارە توێژەری بلیمەت‬ ‫چۆن بەڵگەکەی هۆنیوەتەوە!‬ ‫ســەرەتــا لــە «ص��ح��ي��ح»ی (موسلیم)‬ ‫اب‪َ :‬ك َرا َه ِة‬ ‫اب‪ِ ْ :‬‬ ‫الس َ ِي‪َ ،‬ب ُ‬ ‫ـەوە ( ِك َت ُ‬ ‫ال َها ِد َو ِّ‬ ‫َ‬ ‫ِال ْس ِت َعا َن ِة ِف الْ َغ ْز ِو بِكا ِف ٍر) دەگوازێتەوە کە‬ ‫عائیشە بەشداریی جەنگی (بەدر)ی کردوە‪.‬‬ ‫ناوبراو دەیەوێت لە ڕێگەی دەستەواژەیەکی‬ ‫گێڕانەوەکەوە بیکاتە بەڵگە لەسەر ئەو‬ ‫بەشداریەی عائیشە‪ ،‬کە دەڵێت لە گێڕانەوەی‬ ‫ڕوداوێکی گرنگی ئەو هەڵمەتەدا عائیشە‬ ‫«ح َّتى ِإ َذا ُك َّنا ب َّ‬ ‫ِالش َج َرةِ»‪ ،‬واتە‪« :‬تا‬ ‫دەڵێت‪َ :‬‬ ‫کاتێک گەیشتینە [شوێنی] درەختەکە»(‪)1‬‬ ‫[درەختێک بوە لە بابەتی دارجێوی‪ ،‬لە (ذو‬ ‫ئەل‪-‬حولەیفە)‪ ٦ ،‬میل دور لە مەدینە]‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە کە وتویەتی «ئێمە گەیشتینە‪،»..‬‬ ‫ئەمەش یانی وەکو یەکێک لە بەشداربوانی‬ ‫جەنگەکە و ئەو هەڵمەتە قسەی کردوە کە‬ ‫خۆی بینیویەتی و ئامادەی بوە‪.‬‬ ‫پاشان لە «صحيح»ی (بــوخــاری)ـــەوە‬ ‫�اب‪َ :‬غ� ْز ِو ِّ‬ ‫الن َسا ِء‬ ‫اب‪ِ ْ :‬‬ ‫الس َ ِي‪َ ،‬ب� ُ‬ ‫( ِك َت ُ‬ ‫ال َها ِد َو ِّ‬ ‫الر َجالِ ) دەگوێزێتەوە کە عائیشە‬ ‫َو ِق َت ِال َِّن َم َع ِّ‬ ‫لەگەڵ ژنێکی تری پێغەمبەر ـ کە (ئوم‬ ‫سولەیم)ـە ـ بەشداری جەنگی (ئوحود)‬ ‫بوە‪ .‬گێڕانەوەکە ئەوەیە کە لە (ئەنەس)‬ ‫ـەوە هاتوە کە وتویەتی‪ :‬لە ڕۆژی ئوحوددا‬ ‫خەڵکەکە بــاوەیــان لــێ کــرد و دەوری‬ ‫پێغەمبەریان چۆڵ کرد‪ ،‬و عائیشە و ئوم‬ ‫سولەیمم بینی قولیان لێ هەڵ‌کردبو جێی‬ ‫خرخاڵی قاچیانم دەبینی کە خێرا‪-‬خێرا و‬ ‫لەسەر پشتیان بە کوندە ئاویان دەهێنا و‬ ‫ئاوەکەیان دەکردە دەمی خەڵکەکە [یانی‬ ‫جەنگاوەرە موسوڵمانەکان] و دەگەڕانەوە و‬ ‫کوندەکانیان پڕ دەکردەوە و دەیانهێنانەوە‬ ‫«ما‬ ‫دیسان خەڵکەکەیان پێ تێرئاو دەکرد َّ‬ ‫ب َصلَّى اللَُّ‬ ‫اس َعنِ َّ‬ ‫َكانَ َي ْو ُم ُأ ُح ٍد اْن َه َز َم َّ‬ ‫الن ِ ِّ‬ ‫الن ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم‪َ ..‬و َل َق ْد َر َأ ْي ُت َعا ِئ َشة ِب ْنتَ أبِي َبك ٍر‬ ‫َوُأ َّم ُس َل ْي ٍم َو ِإنَّ ُه َما َُل َش ِّم َر َتانِ َأ َرى َخ َد َم ُسو ِق ِه َما‬ ‫َت ْن ُقزَانِ الْ ِق َر َب‪َ ،‬و َق َ‬ ‫ي ُه‪َ :‬ت ْن ُق َلنِ الْ ِق َر َب َع َلى‬ ‫ال َغ ُْ‬ ‫ُم ُتو ِن ِه َما‪ُ ،‬ث َّم ُت ْف ِر َغا ِن ِه ِف َأ ْف َواهِ الْ َق ْو ِم‪ُ ،‬ث َّم َت ْرجِ َعانِ‬ ‫َف َت ْم َ َل ِن َها‪ُ ،‬ث َّم َتِي َئانِ َف ُت ْف ِر َغا ِن َها ِف َأ ْف َ��واهِ‬ ‫الْ َق ْو ِم»(‪ .)٢‬بەم شێوەیە لەم گێڕانەوەیەوە‬ ‫ڕون دیارە کە عائیشە بەشداریی ئوحودی‬ ‫کردوە‪[ .‬تێبینی‪ :‬لە وەرگێڕانەکەی (سەالم‬ ‫نــاوخــۆش)ـــدا وردەکــاریــەکــانــی ئــەم دو‬ ‫گێڕانەوەیە پەڕێنراون‪ ،‬دیارە وەرگێڕ لەبەر‬ ‫ئــەوەی نــەگــەڕاوەتــەوە بۆ سەرچاوەکان‬ ‫لەسەری قورس بوە وردەکاریەکە وەربگێڕێت!‬ ‫بۆیە کورتی کردوەتەوە]‪.‬‬ ‫ئینجا (شانەڤاس) باسی ئەم بەشداریەی‬ ‫عائیشە لە هەندێک جەنگدا لەگەڵ باسێکی‬ ‫تردا لێک‌دەدات‪:‬‬ ‫اب‪:‬‬ ‫دیسان لە «صحيح»ی بوخاری ( ِك َت ُ‬ ‫ال ْندَقِ َوه َِي ْ َ‬ ‫اب‪َ :‬غ ْز َو ِة ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫اب)‪،‬‬ ‫ال ْح َز ُ‬ ‫ال َغازِي‪َ ،‬ب ُ‬ ‫هاتوە کە (ئیبن عومەر) وتویەتی‪ :‬ڕۆژی‬ ‫ئــوحــود (‪ ٣‬ك‪ ).‬پێغەمبەر لــە ڕیــزی‬ ‫جەنگاوەراندا چاوی پێدا گێڕاوە کە ئەم‬ ‫چواردە ساڵ بوە بۆیە ڕێگەی پێ نەداوە‬ ‫بەشداری جەنگەکە ببێت [وەکو جەنگاوەر‬ ‫وەری‌نــەگــرتــوە]‪ ،‬و ڕۆژی خەندەکەکە‬ ‫(الخندق)ـیش (‪ ٥‬ك‪ ).‬دیسان ئامادە بوە‬ ‫و پێغەمبەر چــاوی پێدا گێڕاوە کە ئەم‬ ‫پازدە سااڵن بوە ئەم جارەیان ڕێگەی پێ‬ ‫داوە َ‬ ‫«أ ّن َّ‬ ‫ب َصلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم َع َر َض ُه‬ ‫الن ِ َّ‬ ‫ي ْز ُه‪،‬‬ ‫َي ْو َم ُأ ُح ٍد َو ُه َو اْب ُن َأ ْر َب َع َع ْش َر َة َس َن ًة َف َل ْم ُ ِ‬ ‫َو َع َر َض ُه َي ْو َم ْ َ‬ ‫ال ْندَقِ َو ُه َو اْب ُن َ ْ‬ ‫خ َس َع ْش َر َة َس َن ًة‬ ‫َف َأ َجا َز ُه»(‪.)٣‬‬

‫ئینجا شانەڤاس ئەنجامگیری دەکــات و‬ ‫دەڵێت‪ :‬بەپێی ئەم گێڕانەوانە؛ مناڵی خوار‬ ‫تەمەنی ‪ ١٥‬ساڵ ڕێی پێ نەدراوە بەشداری‬ ‫بۆ نمونە جەنگی ئوحود بێت‪ ،‬و هەر بەپێی‬ ‫ئەم گێڕانەوانە عائیشە لە جەنگەکانی بەدر‬ ‫و ئوحود بەشدار بوە‪.‬‬ ‫ئینجا ناوبراو لە ئەنجامی کۆتاییدا دەڵێت‪:‬‬ ‫کەواتە بەشداریی عائیشە لە بەدر و ئوحوددا‬ ‫بەڕونی ئاماژە دەکات بۆ ئەوەی ئەو کاتە‬ ‫لە تەمەنی نۆ ساڵیدا نەبوە بەڵکو بەالی‬ ‫کەمەوە ‪ ١٥‬ساڵ بوە‪.‬‬ ‫ئینجا شانەڤاس دەیەوێت هەر لەم باسە‬ ‫بەڵگەیەکی ســەربــاریــش ســاز بکات کە‬ ‫دەڵێت‪ :‬کاتێک ژن براوە بۆ گۆڕەپانی جەنگ‬ ‫تا هاوەڵی پیاوان بن؛ بۆ ئەوە بوە یارمەتی‬ ‫و هاوکاریی پیاوان بکەن‪ ،‬نەک ئەوەی‬ ‫ببنە بار و زەحمەت بەسەریانەوە‪ .‬و ئیتر‬ ‫گوایە ئەمەش پێچەوانەیە لەگەڵ گێڕانەوەی‬ ‫تەمەنی نۆ ساڵیی گواستنەوەی عائیشە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی ئەگەر ئەو کاتە تەمەنی هەر ئەوەندە‬ ‫بوبێت؛ ئەوا لە بەدر و ئوحودیشدا هیچی پێ‬ ‫ناکرێت و تەنها دەبێتە بار بەسەر سوپاکەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ـ گوایە ـ دیارە تەمەنی پازدە ساڵ و‬ ‫زیاتر بوە و توانیویەتی یارمەتیی پیاوان‬ ‫بدات بە ئاوهێنان یان دەرمان‌کردنی بریندار‬ ‫یان بەرگری‪.‬‬ ‫هەڵسەنگاندنی ئێمە‪:‬‬ ‫ئەم بەڵگەسازیە لە چەند الیەکەوە الوازیی‬ ‫کوشندەی هەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬لە گێڕانەوەی یەکەمدا‪ ،‬لە «صحيح»ی‬ ‫(موسلیم)ـەوە‪ ،‬کە دەیەوێت بیکاتە بەڵگەی‬ ‫بەشداریی عائیشە لە جەنگی (بەدر)دا؛ مەرج‬ ‫نیە ئەوەی لێ وەربگیرێت‪( .‬نەواوی) (‪-٦٣١‬‬ ‫‪ ٦٧٦‬ك‪ ).‬لە «ش ــەڕح»ی «صحيح»ی‬ ‫موسلیمدا‪ ،‬بە ناوی «المنهاج‪ ،‬شرح صحيح‬ ‫مسلم بن الحجاج»‪ ،‬لەسەر دەستەواژەی‬ ‫(«ح َّتى ِإ َذا‬ ‫«تا کاتێک گەیشتینە‪»...‬‬ ‫َ‬ ‫ُك َّنا‪ )»...‬دەڵێت‪ :‬ئەم دەستەواژەیە کە لە‬ ‫هەمو «نوسخە»کاندا بەم شێوەیە هاتوە؛‬ ‫ئەگەری هەیە لەوەوە هاتبێت کە عائیشە‬ ‫لەناو ئەوانەدا بوبێت کە جەنگاوەرەکان‬ ‫بەڕێ‌دەکەن و خواحافیزییان لێ دەکەن‪ ،‬و‬ ‫ئیتر ئەوەی بینیبێت «هكذا هو في النسخ‬ ‫‹ح َّتى ِإ َذا ُك َّنا›‪ ،‬فيحتمل أن عائشة كانت مع‬ ‫َ‬ ‫المودعين فرأت ذلك» [کە پیاوێک چەند‬ ‫جارێک و لە چەند شوێنێک لە ڕێچکەی‬ ‫هەڵمەتەکەدا دێتە سەر ڕێی پێغەمبەر و‬ ‫داوای لێ دەکات وەکو جەنگاوەرێک بەشدار‬ ‫بێت و بەشی لە دەسکەوت هەبێت‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫هێشتا موسوڵمان نەبوە‪ ،‬پێغەمبەریش‬ ‫وەری‌ناگرێت‪ ،‬هەتا دوا جار کە موسوڵمان‬ ‫دەبێت؛ ئینجا وەری‌دەگــرێــت]‪ ..‬نــەواوی‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەگەریشی هەیە مەبەستی عائیشە‬ ‫(«ح َّتى‬ ‫لە «تا کاتێک گەیشتینە‪»...‬‬ ‫َ‬ ‫ِإ َذا ُك َّنا‪ )»...‬ئەوە بێت بڵێت‪« :‬تا کاتێک‬ ‫موسوڵمانان گەیشتنە‪«( »...‬وحيتمل أنها‬ ‫أرادت بقوهلا ‹كنا›‪ :‬كان املسلمون‪.)٤()»..‬‬ ‫لێرەدا دەبینین نەواوی بە هیچ لێکدانەوە و‬ ‫ئەگەرێک بەالی ئەوەدا ناچێت کە عائیشە‬ ‫بۆ خۆی بەشداری هەڵمەتەکە بوبێت‪ ،‬دیارە‬ ‫دەزانێت کە عائیشە بەشدار نەبوە‪ .‬هەرچەند‬ ‫ئــەم دو ئــەگــەرەی دایاندەنێت الوازن‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەری یەکەم ئەوە دەخوازێت ئەو‬ ‫شوێنە نزیک بێت بەو ڕادەیەی بەڕێکەران‬ ‫و خواحافیزیکەران تا ئــەوێ بــڕۆن‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا شوێنەکە («الشجرة») شەش‬ ‫میل لە مەدینەوە دورە‪ ،‬ئەگەری دوەمیش‬ ‫بەم شێوە داڕشتنە هەر سەرکەوتو نیە‪،‬‬ ‫بەڵکو دەکرێت بڵێین‪ :‬قسەکردنی عائیشە‬ ‫بە ناوی بەشداربوانی هەڵمەتەکەوە لەوەوە‬ ‫دێت کە ئەو دەنگ‌وباسەکە لە کەسێک یان‬ ‫کەسانێکی بەشداربوەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە جومگەیەکی گێڕانەوەکەدا لەسەر زمانی‬ ‫ئەوانەوە قسە دەکات‪.‬‬ ‫کورتەی قسە‪ :‬لەم گێڕانەوەیەدا بەڵگە نیە‬ ‫لەسەر ئەوەی عائیشە بەشداری هەڵمەتەکە‬ ‫بوبێت‪ ،‬ئەمە شتێکە تەنها لە ڕواڵەتی‬ ‫دەستەواژەیەک دەفامرێتەوە‪.‬‬ ‫بە چیدا دەڵێین عائیشە بەشداری هەڵمەتی‬ ‫جەنگی بــەدر نــەبــوە و ئــەو هەڵمەتەی‬ ‫نەبینیوە؟‬

‫زانراوە و وتەیەکی باڵوە و زۆر باس کراوە‬ ‫کە گواستنەوەی عائیشە لە مەدینە لە مانگی‬ ‫دەیەم (مانگی شەووال)ی ساڵی (‪ ٢‬ك‪).‬‬ ‫ـدا بوە‪ ،‬وەکو عائیشە خۆی زۆر جار باسی‬ ‫کردوە (و موسلیم و کۆمەڵێکی تر تۆماریان‬ ‫کردوە) کە گواستنەوەی لە مانگی شەووالدا‬ ‫بوە و هەر لەسەر ئەم بنەمایەشەوە پێی‬ ‫باش بوە گواستنەوەی ژن لە مانگی شەووالدا‬ ‫بێت(‪ .)٥‬ئینجا لە الیەکی تریشەوە زانراوە و‬ ‫زۆر باڵوە کە جەنگی بەدر لە مانگی نۆیەم‬ ‫(مانگی ڕەمەضان)ی ساڵی (‪ ٢‬ك‪).‬ـدا بوە‪.‬‬ ‫کەواتە‪ ،‬وەکو زۆر جاریش دوپات کراوەتەوە‪،‬‬ ‫پێغەمبەر عائیشەی لــەدوای جەنگی بەدر‬ ‫گواستوەتەوە‪ ،‬دوای هاتنەوەی لەو هەڵمەتە‪.‬‬ ‫هەر بۆ نمونە‪( :‬ذەهەبی) لە «سیر أعالم‬ ‫النبالء»ـدا دەڵێت‪ :‬مانگی شەووالی ساڵی‬ ‫دوەم گواستیەوە‪ ،‬دوابەدوای هاتنەوەی لە‬ ‫ي‪،‬‬ ‫غەزای بەدر « َود َ​َخ َل ِب َها ِف َش َّو ٍال َس َن َة ا ْث َن َت ْ ِ‬ ‫الس َال ُم ـ ِم ْن َغ ْز َو ِة‬ ‫ُم َن َص َر َف ُه ـ َع َل ْي ِه َّ‬ ‫الص َال ُة َو َّ‬ ‫َبد ٍْر»(‪.)٦‬‬ ‫ئەمە لەسەر بنەمای ئەو بیروڕایەی کە‬ ‫گواستنەوەی عائیشە لە مانگی هەژدەهەمی‬ ‫دوای کۆچ بۆ مەدینە بوە‪ ،‬کە دیارە ذەهەبی‬ ‫ئەمەی هەڵ‌بژاردوە‪ .‬بەاڵم بەپێی بیروڕایەکی‬ ‫تر‪ ،‬ئەوە لە مانگی هەشتەم (یان حەوتەم)‬ ‫ی دوای کۆچ بوە‪ ،‬کە ئەمەش هەر دەکاتەوە‬ ‫مانگی شــەووال‪ .‬ئەم بیروڕایە حاکیم لە‬ ‫«املستدرك» لە (واقیدی)ی دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫هەشت مانگی دوای کــۆچ و لــە مانگی‬ ‫شەووالدا(‪ ،)٧‬و (ئیبن سەعد)یش هەمان‬ ‫شت لە ڕێگەی (واقیدی)ـەوە لە عائیشەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ :‬لە ســەری هەشت مانگەی‬ ‫دوای کۆچدا و لە مانگی شــەووالــدا(‪،)٨‬‬ ‫و (طهبەری) لە «تاریخ»ـدا هەر ئەمەی‬ ‫ـ بەبێ «سەنەد» ـ گێڕاوەتەوە‪ :‬هەشت‬ ‫مانگی دوای کۆچ و لە مانگی ذولقیعدەدا‪،‬‬ ‫یان حەوت مانگ دوای کۆچ و لە مانگی‬ ‫شــەووالــدا(‪( ،)٩‬ئیبن حیببان)ـیش لە‬ ‫«السرية النبوية وأخبار اخللفاء»ـدا وەکو‬ ‫بیروڕای هەڵ‌بژێرراوی خۆی دەڵێت‪ :‬لە‬ ‫سەری هەشت مانگەی دوای کۆچدا و لە‬ ‫مانگی شەووالدا(‪.)١٠‬‬ ‫جا ئەگەر لەسەر ئەمەیان بڕۆین؛ کەواتە‬ ‫گواستنەوەی عائیشە ساڵێک پێش جەنگی‬ ‫بــەدر بــوە‪ .‬بــەاڵم هێشتا گێڕانەوەکەی‬ ‫موسلیم کە شانەڤاس دەیکاتە بەڵگە؛ نابێتە‬ ‫بەڵگەیەکی ڕون لەسەر بەشداریی عائیشە‬ ‫لەو هەڵمەتەدا‪ ،‬و ئەگەر وا بوایە؛ گێڕانەوەکە‬ ‫بەڕونی ئەوەی ڕادەگەیاند‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ئینجا بــەڵــگــە‪/‬گــێــڕانــەوەی دوەمــی‬ ‫شانەڤاس‪ ،‬کە لە «صحيح»ی بوخاریەوە‬ ‫هێناویەتی؛ ڕاستە بەڵگەیەکی ڕونە لەسەر‬ ‫ئەوەی عائیشە بەشداری هەڵمەتی جەنگی‬ ‫ئوحود بوە‪ ،‬بەاڵم بە هەمان پلە بەڵگەیەکی‬ ‫ڕونیشە لــەســەر ئـــەوەی کــە بەشداریی‬ ‫عائیشە وەکــو جەنگاوەر نەبوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫یارمەتیدەری جەنگاوەرەکان بوە بە هێنانی‬ ‫ئاو بۆیان‪ .‬هەرچەند بوخاری دەقەکەی لەژێر‬ ‫ناونیشانێکدا دانــاوە کە ئەو «باب»ـەی‬ ‫بە غەزا و شەڕکردنی ژنان لەگەڵ پیاوان‬ ‫« َغ ْزو ِّ‬ ‫الر َجالِ » ناونیشان‬ ‫الن َسا ِء َو ِق َتاهل َِّن َم َع ِّ‬ ‫کــردوە‪ ،‬بەاڵم گێڕانەوەکە خۆی لە خۆیدا‬ ‫ـ وەکــو (ئیبن حــەجــەر)یــش لــە «فتح‬ ‫الباري»ـدا دەڵێت(‪ )١١‬ـ هیچ بەڵگەیەکی‬ ‫تێدا نیە لەسەر ئــەوەی عائیشە و ئوم‬ ‫سولەیم شەڕیان کردبێت‪ ،‬تەنها ئەوەندەیە‬ ‫بەشدارییان و هاوکارییان بە هێنانی ئاو بۆ‬ ‫شەڕکەرەکان بە بەشداریی شەڕ بۆ دانراوە‪.‬‬ ‫جا لەو جەنگەدا تەمەنی عائیشە ‪ ١١-١٠‬ساڵ‬ ‫بوە‪ ،‬ئەم تەمەنەش بەسە بۆ ئەوەی بتوانێت‬ ‫بچێت کوندە ئاو بهێنێت و ئاو بکات بە دەمی‬ ‫جەنگاوەرەکانەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ئەو الیەنە بنەڕەتیەی کە شانەڤاس‬ ‫دەرکی نەکردوە و بەمە نەشارەزایی خۆیی‬ ‫سەلماندوە؛ ئەمەیە کە ئەم ڕێگەدانەی‬ ‫پێغەمبەر بە گەنجی پازدە ساڵ و سەروتر‬ ‫و ڕێگەنەدانی بە خوار پازدە ساڵ؛ بۆ پیاو‬ ‫(نێرینەی پێگەیشتو)ی جەنگاوەرە‪ ،‬کە ژن‬ ‫بە جەنگاوەر دانەنراون‪ ،‬و دەگمەن نەبێت‬ ‫و لە بەرگریدا نەبوبێت؛ شەڕیان نەکردوە‪،‬‬ ‫و ئەو هەندە بەشدارییەش هەندێک ژن‬

‫کردویانە لە سەردەمی پێغەمبەردا؛ هەر‬ ‫ئاوهێنان و دەرمان‌کردنی بریندار و هێنانی‬ ‫تیر بۆ جەنگاوەران و ئەم جــۆرە کارانە‬ ‫بوە‪ ،‬ئەویش لە ڕیزی پاشەوە کە دورە‬ ‫لە هێڵی ڕوبەڕوبونەوە‪ .‬بۆیە کاتێک یەکەم‬ ‫جار پێغەمبەر ڕێگە نادات بە عەبدوڵاڵی‬ ‫کوڕی عومەر کە تەمەنی کەم بوە؛ لەبەر‬ ‫ئەوە بوە کە ئیبن عومەر ویستویەتی وەکو‬ ‫جەنگاوەر بەشدار بێت و شەڕ بکات‪ ،‬بۆیە‬ ‫دیارە پێغەمبەر ویستویەتی بگاتە تەمەنێکی‬ ‫زیاتر و توندی و زبری و بەهێزیی زیاتر‬ ‫پەیدا بکات ئینجا وەکو جەنگاوەر بەشدار‬ ‫بێت‪ .‬وا دیــارە شانەڤاس وا تێگەیشتوە‬ ‫پێغەمبەر عائیشە و ژنەکانی تری خستوەتە‬ ‫ڕیزی پێشەوە بۆ شەڕ و شمشێرکاری! جا‬ ‫کە زانیمان بەشداریی عائیشە و ئامادەبونی‬ ‫لە هەڵمەتێکدا و هەتا ئەگەر ماندویش ببێت‬ ‫و کارێک بکات؛ لە کاری وەکو ئاوهێنان و‬ ‫دەرمان‌کردن و ئەم جۆرە کارانە زیاتر نیە؛‬ ‫ئیتر دەزانین کە بەشداری‌کردنی هەتاکو لە‬ ‫جەنگی بەدریشدا کە تەمەنی نزیکەی ‪١٠‬‬ ‫ساڵ بوە؛ ئاساییە‪.‬‬ ‫کێشەی شــانــەڤــاس لــێــرەدا ئەمەیە کە‬ ‫ئامادەبونی هەڵمەتێک تێکەڵ دەکات لەگەڵ‬ ‫وەرگرتنی کەسێک لە ڕیزی جەنگاوەرەکانی‬ ‫ڕوبەڕوبونەوە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئەم تەمەنی پازدە ساڵەی کە بەپێی‬ ‫ئەو گێڕانەوەیە مەرجی پێغەمبەر بوە بۆ‬ ‫وەرگرتنی جەنگاوەر؛ بەپێی ڕێبازێک لە‬ ‫ئیسالمدا هەمان تەمەنی «باڵغ‌بون»ی‬ ‫نێرینەیە‪ ،‬کە هەمان تەمەنی پۆلێن‌کردنی‬ ‫کەسەکەیە لە ڕیزی شەڕکەران «مقاتلة»ـدا‪،‬‬ ‫و ئیتر لە جەنگدا حسابی پیاوی بۆ دەکرێت‪.‬‬ ‫ئەم دیاریکردنەش بۆ «باڵغ‌بون»ی نێرینە‬ ‫ڕێبازی شافیعیەکان و (ئەوزاعی) و (ئیبن‬ ‫وەهب) و (ئەحمەد) و هەندێکی ترە‪ .‬بەاڵم‬ ‫مالیکیەکان ئەو گێڕانەوەیەیان بە بەڵگەیەکی‬ ‫گشتی دانەناوە و وتویانە ئەوە ڕوداوێک بوە‬ ‫و ڕەنگە ئەو کەسە لەو تەمەنەدا «باڵغ»‬ ‫بوبێت و نابێتە پێوەر بۆ خەڵک بەگشتی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬هەر بۆیە گەنجی مێرمناڵ و هەتاکو کوڕی‬ ‫مناڵکاریش کە تازە پێ‌دەگات توانیویەتی‬ ‫بەشداری هەڵمەتەکە ببێت و ئامادەی ببێت‬ ‫و لە ڕیزەکانی دواوە هاوکار و یارمەتیدەر‬ ‫بێت بە تیر دانە دەستی جەنگاوەرەکان‪،‬‬ ‫بەبێ ئەوەی وەکو جەنگاوەر شەڕ بکات‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬لە «صحيح»ی (بوخاری) و‬ ‫سەرچاوەکانی تــردا لە (ئەنەسی کوڕی‬ ‫مالیک)ـەوە هاتوە کە پێغەمبەر کاتێک‬ ‫دەرچوە بۆ هەڵمەتی سەر خەیبەر؛ بە (ئەبو‬ ‫طهلحە)ی وتوە‪ :‬کوڕێک لە کوڕەکانتان پەیدا‬ ‫بکەن بۆم خزمەتکارم بێت هەتا دەچمە‬ ‫خەیبەر «الْ َت ِم ْس ُغال ًما ِم ْن ِغ ْل َما ِن ُك ْم َ ْ‬ ‫ي ُد ُم ِن‬ ‫َح َّتى َأ ْخ ُر َج إ َِل َخ ْي َ َب»‪ ،‬ئیتر ئەنەس دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەبو طهلحە ـ کە لە پشتی خۆیەوە منی‬ ‫ســوار کردبو ـ منی بۆ دانــا کە من لەو‬ ‫کاتەدا کوڕێک بوم تازە پێ‌دەگەیشتم‪ ،‬ئیتر‬ ‫لەو هەڵمەتەدا خزمەتی پێغەمبەرم دەکرد‬ ‫کاتێک الی دەدا و باری دەخست « َف َخ َر َج‬ ‫بِي َأبُو َط ْل َح َة ُم ْر ِد ِف ‪َ ،‬و َأ َنا ُغال ٌم َرا َه ْق ُت ْ ُ‬ ‫اللُ َم‬ ‫‪َ ،‬ف ُك ْن ُت َأ ْخ ُد ُم َر ُس َ‬ ‫ول َّ ِ‬ ‫الل َصلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫ِإ َذا َن َز َل»(‪.)١٢‬‬ ‫هەروەها لە هەمان «صحيح»ی بوخاری و‬ ‫سەرچاوەی تردا هاتوە کە صهحابییەک ـ‬ ‫کە (حاریثە)یە ـ لە جەنگی بەدردا بریندار‬ ‫بوە کە لەو کاتەدا کوڕێکی مناڵ بوە(‪.)١٣‬‬ ‫هەروەها هەر لە «صحيح»ی بوخاریدا‬ ‫هاتوە لە (عەبدوڕڕەحمانی کوڕی عەوف)‬ ‫لە جەنگی بــەدردا دو کوڕی مناڵکاری لە‬ ‫ڕیزەکەدا بینیوە و داوایان لێ کردوە (ئەبو‬ ‫جەهل)ـیان پێشان بدا و پاشان هێرشیان‬ ‫کردوەتە سەر ئەبو جەهل و کوشتویانە(‪.)١٤‬‬ ‫‪ .٥‬سەبارەت بە دەرچونی ئەو هەڵمەتەی‬ ‫کە جەنگی بەدر (ی گەورە)ی لێ کەوتەوە؛‬ ‫ئەمە لــە بــنــەڕەتــدا بــە نــیــازی جەنگ و‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی سوپا نەبوە‪ .‬بۆیە هەر لە‬ ‫بنەڕەتەوە ناکرێت بوترێت هەڵگرتنی ژنێک‬ ‫لەگەڵ سوپادا بۆ ئــەوە بوە لە جەنگدا‬ ‫بەشدار بێت‪.‬‬ ‫‪ .٦‬الیەنێکی تری باسەکە کە شانەڤاس‬ ‫دەرکـــی نــەکــردوە؛ ئەمەیە قبوڵ‌کردنی‬

‫جەنگاوەر تەنها ڕێگەدان نیە بە شەڕکردن بەکورتی و بەگشتی‪ :‬ئەم بەڵگەسازیەی‬ ‫بەڵکو لە هەمان کاتیشدا یانی بەش «سهم»ی شانەڤاس‪ ،‬بەڵگەی پێنجەمی؛ بێ‌ئاگایی‬ ‫لە دەسکەوت هەیە‪ .‬هەر ئەو پیاوەی کە تــەواوی دەردەخــات لە وردەکاریی مێژوی‬ ‫چیرۆکەکەی گێڕانەوەکەی موسلیم (یەکەم یەکەمی ئیسالم و وردەکاریی بەڕێوەچونی‬ ‫دەقی ئەم بەڵگەسازیەی شانەڤاس) باسی هەڵمەت و جەنگەکان و یاساکانیان‪.‬‬ ‫دەکــات کە ویستویەتی بەشداری جەنگی جا ئەمە سەیر نیە موسوڵمانێکی ئەمەریکایی‬ ‫بەدر بێت و هێشتا موسوڵمانیش نەبوە؛ دابڕاو لە کولتوری ئیسالمی بکەوێتە هەڵە و‬ ‫گێڕانەوەکە دەڵێت بە پێغەمبەری وتوە‪ :‬لێکدانەوەی ناواقیعیی وەهاوە‪ ..‬سەیرەکە‬ ‫هاتوم شوێنت بکەوم [یانی سەربازی ناو ئەوەیە خوێنەواری ئیسالمیی خۆرهەاڵتییش‬ ‫سوپاکەت بم] و [دەسکەوتم] بەر بکەوێت بکەونە هەڵەی لەم چەشنە و هەمان شت‬ ‫يب َم َع َك»‪ .‬بۆیە کاتێک دوبارە بکەنەوە‪ ،‬وەکو (ئیسالم بەحیری)‬ ‫«جِ ْئ ُت ِ َلَّت ِب َع َك َوُأ ِص َ‬ ‫پێغەمبەر پیاوێک وەکو جەنگاوەر وەربگرێت و خاتو (د‪ .‬سوهەیلە زەینولعابیدین) و‬ ‫یان وەری‌نەگرێت؛ ئەمە لە هەمان کاتدا کەسانی تر‪.‬‬ ‫یانی بەش «سەهم»ی لە دەسکەوتەکان بۆ‬ ‫دابنێت یان نا‪ .‬ئەم بەشەش بۆ ئەو کەسانە پەراوێز‪:‬‬ ‫ڕەوا بینراوە کە شەڕی ڕاستەقینە دەکەن (‪ )١‬مسلم‪ ،‬صحيح مسلم (املسند الصحيح‬ ‫نەک تەنها هەندێک یارمەتی و بەردەستی‪ .‬املختصر بنقل العدل عن العدل إىل رسول اهلل‬ ‫هەتا سوار بەشی زیاترە لە پیادە‪ .‬ژن ئەگەر صلى اهلل عليه وسلم)‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد فؤاد عبد‬ ‫بەشداریش بێت و هاوکاری بکات؛ بەش الباقي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫«سهم»ی نیە‪ ،‬بەڵکو شتێکی کەمی پێ ‪ ،3‬ص‪ ،1449 .‬احلديث (‪.)1817‬‬ ‫(‪ )٢‬البخاري‪ ،‬صحيح البخاري (اجلامع املسند‬ ‫دەدرێت کە بە «رضخ» ناودەبرێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە هاتوە کاتێک (عومەری کوڕی الصحيح املختصر من أمور رسول اهلل صلى‬ ‫عەبدولعەزیز) «حەدیث»ـەکەی (ئیبن اهلل عليه وسلم وسننه وأيامه)‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد‬ ‫عومەر)ی پێ گەیشتوە کە لە تەمەنی ‪ ١٥‬زهري بن ناصر الناصر‪ .‬بريوت‪ :‬دار طوق النجاة‪.‬‬ ‫پازدە ساڵیدا پێغەمبەر ئەوی بە جەنگاوەر الطبعة األوىل‪1422 ،‬ه��ـ‪ .‬جـ‪ ،4 .‬ص‪،33 .‬‬ ‫احلديث (‪.)2880‬‬ ‫لە جەنگی خەندەکەکەدا وەرگرتوە؛ بڕیاری (‪ )٣‬البخاري‪ ،‬صحيح البخاري‪ .‬جـ‪ ،5 .‬ص‪.‬‬ ‫دەرکردوە‪ :‬کە بەش «سهم»ی دەسکەوت ‪ ،107‬احلديث (‪.)4097‬‬ ‫بۆ بەشدارێکی هەڵمەتەکان ـ لە نێرینەی (‪ )٤‬النووي‪ ،‬شرح النووي على مسلم (املنهاج‬ ‫پێگەیشتو ـ دابنێن کە گەیشتبێتە پازدە شرح صحيح مسلم بن احلجاج)‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫ساڵی(‪.)١٥‬‬ ‫إحياء الرتاث العربي‪ .‬الطبعة الثانية‪ 1392 ،‬هـ‪.‬‬ ‫جەنگی‬ ‫لە‬ ‫عائیشە‬ ‫دەرکەوتنەی‬ ‫‪ .٧‬ئەو‬ ‫جـ‪ ،12 .‬ص‪.199 .‬‬ ‫ئوحوددا کە قولی هەڵ‌‌کردوە و جێ‌خرخاڵی (‪ )٥‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬مسلم‪ ،‬صحيح مسلم‪.‬‬ ‫دیار بوە؛ پێش هاتنی ئایەتی «حیجاب»ـە جـ‪ ،2 .‬ص‪ ،1039 .‬احلديث (‪.)1423‬‬ ‫بۆ ژنەکانی پێغەمبەر‪ ،‬لەدوای هاتنی ئەم (‪ )٦‬ال��ذه�بي‪ ،‬سري أع�لام النبالء‪ .‬ب�يروت‪:‬‬ ‫ئایەتە (األحزاب‪)٥٣ :‬؛ ئیتر ئەگەر ـ بۆ نمونە مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة الثالثة‪ .1985 ،‬جـ‪.‬‬ ‫ـ عائیشە لە هەڵمەتێکدا بەشدار بوبێت و ‪ ،2‬ص‪.135 .‬‬ ‫پێغەمبەر لەگەڵ خۆیی بردبێت؛ لە کەژاوەدا (‪ )٧‬احل��اك��م‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪.‬‬ ‫هەڵ‌گیراوە و براوە و نەبینراوە‪ .‬وەکو ئەوەی حتقيق‪ :‬مصطفى عبد القادر عطا‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫عائیشە خۆی لە پەراوێزی باسی بوختانەکە الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .1990 ،‬جـ‪،4 .‬‬ ‫«اإلفك»ـدا دەیگێڕێتەوە‪ ،‬کە لە غەزایەکدا ص‪ .5 .‬احلديث (‪َ « :)6716‬و َع َّر َس ِب َها َر ُسو ُل‬ ‫(کە غــەزای ‹بەنو ئەل‪-‬موصطهلیق›ـە) َّ ِ‬ ‫الل َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ِف َش َّو ٍال َع َلى َر ْأ ِس‬ ‫َ‬ ‫(‪ ٦‬ك‪ ).‬بە تیروپشک لەنێوان ژنەکانی َ َثا ِن َي ِة أ ْش ُه ٍر ِمنَ ْال ِْج َرةِ»‪.‬‬ ‫پێغەمبەردا ناوی ئەم دەرچوە‪ ،‬و لەوێ بۆ (‪ )٨‬اب��ن سعد‪ ،‬الطبقات الكربى‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫پێویستییەک لە کەژاوەکە دەرچوە‪ ،‬و پاشان إحسان عباس‪ .‬ب�يروت‪ :‬دار ص��ادر‪ .‬الطبعة‬ ‫کە سوپا جماوە؛ کەژاوەکە هەڵ‌گیراوە و األوىل‪ .1968 ،‬جـ‪ ،8 .‬ص‪َ « :58 .‬و َأ ْع َر َس بِي‬ ‫ِف َش َّو ٍال َع َلى َر ْأ ِس َ َثا ِن َي ِة َأ ْش ُه ٍر ِمنَ ُْ‬ ‫اجرِ»‪.‬‬ ‫ال َه َ‬ ‫پێیان نەزانیوە‪ ..‬تا دوایی چیرۆکەکە کە‬ ‫(‪ )٩‬الطربي‪ ،‬تاريخ الرسل وامللوك (وصلة‬ ‫زانراوە و باڵوە‪..‬‬ ‫لێرەوە دیسان ئەوەمان بۆ دوپات دەبێتەوە تاريخ الطربي)‪ .‬ب�يروت‪ :‬دار ال�تراث‪ .‬الطبعة‬ ‫الثانية‪ 1387 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٢.‬ص‪َ « :٣٩٨ .‬و ِفي َها‬ ‫بەشداریی ژنێکی پێغەمبەر لە هەڵمەتێکدا َب َنى َر ُسولِ اهلل ـ َص َلّى َاللُّ َع َل ْي ِه َو َس َلّ َم ـ ِب َعا ِئ َش َة‬ ‫دەکــرێــت چــۆن بێت‪ .‬ئیتر تێکەڵکردنی َب ْع َد َم ْق ِد ِم ِه ْ َ‬ ‫الدِي َن َة ِب َث َما ِن َي ِة َأ ْش ُه ٍر‪ِ ،‬ف ِذي الْ ِق ْع َد ِة‬ ‫بەشدارییەکی ئاوەها لەگەڵ بەشداریی‬ ‫ض‪َ :‬ب ْع َد َم ْق َد ِم ِه‬ ‫پیاوانی شەڕکەر تەنها نەشارەزایی شانەڤاس ِف َق ْولِ َب ْع ِض ِه َْم‪َ ،‬و ِف َق ْولِ َب ْع ٍ‬ ‫َْ‬ ‫الدِي َن َة ب َِس ْب َع ِة أ ْش ُه ٍر‪ِ ،‬ف َش َّو ٍال»‪.‬‬ ‫لەم وردەکاریانەی مێژوی یەکەمی ئیسالم (‪ )١٠‬ابن حبان‪ ،‬السرية النبوية وأخبار اخللفاء‪.‬‬ ‫دەردەخات‪.‬‬ ‫تصحيح وتعليق‪ :‬احلافظ السيد عزيز بك‬ ‫کۆتایی‬ ‫بڕگەی‬ ‫بەڵگەسازیەی‬ ‫‪ .٨‬ئــەو‬ ‫ومجاعة من العلماء‪ .‬بريوت‪ :‬الكتب الثقافية‪.‬‬ ‫ئەنجامگیریەکەی شانەڤاس‪ ،‬کە دەڵێت الطبعة الثالثة‪ 1417 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،1 .‬ص‪:151 .‬‬ ‫هاوەڵیی ژن لە جەنگەکاندا دەبێت بۆ «ثم بنى رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم بعائشة‬ ‫هاوکارییەکی پیاوان بوبێت نەک ئەوەی وهي بنت تسع على رأس مثانية أشهر من‬ ‫ببنە بار بەسەر سوپاکەوە؛ ئەم قسەیە لە هجرته وذلك يف شوال»‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِيح ب َِأنَّ ُه َّن‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫الت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫خۆیدا ڕاستە‪ ،‬ئەو هەندە ژنە کە لە هەندێک (‪َ « )١١‬و َ ْل َأ َر ِف َش ْي ٍء‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫هەڵمەتی گەورەدا بەشدار بون؛ بەپێی توانا َقا َت ْلنَ »‪ .‬العسقالني‪ ،‬فتح الباري شرح صحيح‬ ‫و کاری خۆیان بەشدار و هاوکار بون‪ .‬بەاڵم البخاري‪ .‬ترقيم‪ :‬حممد ف��ؤاد عبد الباقي‪.‬‬ ‫ژمارەی ژنی بەشدار لە هەڵمەتێکدا ئەوەندە تصحيح وإشراف‪ :‬حمب الدين اخلطيب‪ .‬تعليق‪:‬‬ ‫کەم بوە؛ کە نەبونەتە بار بەسەر سوپاوە‪ ،‬ابن باز‪ .‬بريوت‪ :‬دار املعرفة‪ 1379 .‬هـ‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫بەتایبەتی کە لە ڕیزی دواوە و گۆڕەپانی ‪ ،٦‬ص‪.78 .‬‬ ‫پشتەوە هێڵراونەتەوە و نەکەوتونەتە بەر (‪ )١٢‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح‬ ‫هێڵی ڕوبەڕوبونەوە هەتا ترسی کوشتن البخاري‪ .‬جـ‪ ،4 .‬ص‪ ،36 .‬احلديث (‪.)2893‬‬ ‫یان فڕاندنیان لەسەر بێت‪ .‬لەم الیەنەیشەوە (‪ )١٣‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح‬ ‫ئەگەر مەترسییەک هەبوبێت؛ تەمەن دە البخاري‪ .‬جـ‪ ،٥ .‬ص‪ ،77 .‬احلديث (‪:)3982‬‬ ‫ُ‬ ‫يب َحا ِر َث ُة َي ْو َم َبد ٍْر َو ُه َو ُغ َال ٌم»‪.‬‬ ‫«أ ِص َ‬ ‫ساڵ بێت یان بیست ساڵ؛ هیچ جیاوازییەک‬ ‫دروست ناکات‪ .‬ئەگەر کچی دە ساڵ ببێتە (‪ )١٤‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح‬ ‫بــار بەسەر ســوپــاوە؛ لە کاتی هێرش و البخاري‪ .‬جـ‪ ،٥ .‬ص‪ ،78 .‬احلديث (‪:)3988‬‬ ‫الص ِّف َي ْو َم‬ ‫حنِ ْب ُن َع ْو ٍف ِإنِّي َل ِفي َّ‬ ‫الر ْ َ‬ ‫تەنگانەدا کچی بیست ساڵیش هەر دەبێتە « َق َال َع ْب ُد َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِين َو َع ْن َي َسارِي َف َت َيانِ‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫‪،‬‬ ‫َبد ٍْر ِإ ِذ الْ َت َف ُّت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫بار‪ .‬و عەرەب بەگشتی دەستیان نەچوەتە‬ ‫السنِّ‪.»...‬‬ ‫َحدِي َثا ِّ‬ ‫کوشتنی ژن‪ ،‬بۆیە ئــەو مەترسیەی لە (‪ )١٥‬بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح البخاري‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫هێرشی سوپای بەرامبەر هەبوە لەسەر ‪ ،٣‬ص‪ ،177 .‬احلديث (‪َ « :)2664‬ق َال َنا ِف ٌع‬ ‫ژن؛ هەڕەشەی فڕاندن و بەکۆیلەکردن بوە‪َ : ،‬ف َق ِد ْم ُت َع َلى ُع َم َر ْبنِ َع ْب ِد ال َعزِي ِز َو ُه َو َخ ِلي َف ٌة‪،‬‬ ‫ِيث َف َق َال‪ :‬إ َِّن َه َذا َ َ‬ ‫کە ئەم مەترسیەش لە حاڵەتی شکان و َف َح َّد ْث ُت ُه َه َذا ا َ‬ ‫ل ٌّد َب ْ َ‬ ‫حلد َ‬ ‫ي‬ ‫شکستدا ڕوبەڕوی ئەو ژنانەش دەبێتەوە کە‬ ‫َ‬ ‫الص ِغ ِري َو َ‬ ‫الك ِب ِري‪َ ،‬و َك َت َب إ َِل ُع َّمالِ ِه أ ْن َي ْفر ُِضوا‬ ‫َّ‬ ‫لە کونجی ماڵەوە دانیشتون ئەگەر سوپای ِ َل ْن َب َل َغ َ ْ‬ ‫خ َس َع ْش َر َة»‪.‬‬ ‫دوژمن پێشڕەوی بکات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )314‬دوشەممە ‪201٦/10/10‬‬

‫‪3‬‬

‫بۆرژوازى‬ ‫ئه‌نگڵس بـه‌م جــۆره‌ وه‌سفى بــۆرژوازى‬ ‫ده‌كـــــات كـــه‌ بــريــتــيــي ـه‌ لــــه‌‪ :‬چينى‬ ‫ســـه‌رمـــايـــه‌داره‌ گــــه‌وره‌كــــان كـــه‌ له‌‬ ‫ه ـه‌مــوو واڵتـــه‌ گ ـه‌ش ـه‌س ـه‌نــدووه‌كــانــدا‪،‬‬ ‫ئێستا به‌ته‌نيا ه ـه‌مــوو ئــامــرازه‌كــانــى‬ ‫به‌كاربردن‪ ،‬و كه‌ره‌سته‌ى خاو و ئامرازه‌‬ ‫پێويسته‌كان(ـى مه‌كينه‌كان و كارگه‌كان)‬ ‫به‌ده‌سته‌وه‌يه‌(پره‌نسيپه‌كانى‬ ‫يــان‬ ‫كۆمۆنيزم‪)1847 ،‬؛ ه ـه‌روه‌هــا وه‌ك‪:‬‬ ‫چينى سه‌رمايه‌دارانى مۆدێرن‪ ،‬خاوه‌نى‬ ‫ئامرازه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى كۆمه‌اڵيه‌تى و‬ ‫خاوه‌نكارانى كارى كرێگرته‌ن(ياداشتێك‬ ‫بۆ چاپى ئينگڵيزيى ‪1888‬ـى مانيفێستى‬ ‫حيزبى كۆمۆنيست)‪ .‬بـــۆرژوازى‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى له‌م ده‌ربڕينه‌شدا هاتووه‌‪ ،‬واته‌ ئه‌و‬ ‫چينه‌ى كه‌ له‌ ڕووى ئابورييه‌وه بااڵده‌سته‌‬ ‫و ده‌زگـــاى ده‌وڵـــه‌ت و به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫[فيكرى و] كه‌لتوريى خستۆته‌ژێر كۆنترۆڵ‬ ‫و چاودێريى خۆيه‌وه‌‪ .‬ده‌كه‌وێته‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫چينى كرێكاره‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌نێوان ئه‌م «دوو‬ ‫چينه‌ گه‌وره»‌ـى كۆمه‌ڵگاى مۆدێرندا‪،‬‬ ‫«هه‌ندێك توێژى ناوبه‌ينى» هه‌ن كه‌‬ ‫ماركس وه‌ك چينى ناوه‌ڕاست ئاماژه‌يان‬ ‫بۆ ده‌كات‪.‬‬ ‫لێكۆڵينه‌وه‌ ماركسييه‌كان ده‌ربـــاره‌ى‬ ‫بۆرژوازى‪ ،‬له‌ سه‌ده‌ى ڕابردوودا له‌ ده‌ورى‬ ‫دوو بابه‌ت سوڕاونه‌ته‌وه‌‪ .‬يه‌كيان سه‌روكارى‬ ‫هه‌يه‌ له‌گه‌ڵ پله‌ى جودايى نێوان بۆرژوازى‬ ‫و چينى كرێكار(جه‌مسه‌رگه‌رى)‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫توندبوونه‌وه‌ى شه‌ڕ و ملمالنێى نێوانيان‪،‬‬ ‫به‌تايبه‌ت له‌ هه‌لومه‌رجى گه‌شه‌ى ژماره‌يى‬ ‫به‌رده‌وامى چينى ناوه‌ڕاستدا‪ .‬لێره‌دا درز‬ ‫و كه‌لێنێك سـه‌رى ده‌رهێناوه‌ له‌نێوان‬ ‫ئـه‌وانـه‌ى كه‌ بايه‌خێكى كۆمه‌اڵيه‌تى و‬ ‫سياسيى گ ـه‌وره‌ و نائاسايى بۆ چينى‬ ‫ناوه‌ڕاستى نــوێ داده‌نــێــن‪ ،‬و هه‌روه‌ها‬ ‫بــۆ ئاستى بژێويى ڕووله‌هه‌ڵكشان و‬ ‫سياسييه‌كان(بۆنمونه‌‪،‬‬ ‫چاكسازييه‌‬ ‫بــرنــشــتــايــن ‪ ،1899‬ڕيــنــه‌ر ‪)1953‬‬ ‫لـه‌گـه‌ڵ ئــه‌وانــه‌دا كـه‌ جه‌ختده‌كه‌نه‌وه‌‬ ‫ل ـه‌س ـه‌ر «پــرۆلــيــتــاريــبــوون»ـــى چينى‬ ‫ناوه‌ڕاست(براڤێرمه‌ن ‪ )1974‬و پێيانوايه‌‬ ‫تۆزێك گــۆڕان له‌ خه‌سڵه‌تى ملمالنێ‬ ‫سياسييه‌كاندا درووســتــبــووه‌ و هيچى‬ ‫تر‪ .‬دووه‌مين بابه‌تى گرنگ بريتييه‌ له‌‬ ‫ماهيه‌ت و ڕۆڵى بــۆرژوازى له‌ كۆمه‌ڵگا‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كاندا‪ ،‬به‌تايبه‌تييش ئه‌و‬ ‫پانتاييه‌يه‌‌ كه به‌و پێيه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ى‬ ‫گه‌وره‌ و به‌رفراوانى كۆمپانيا پشكداره‌‬ ‫گشتييه‌كان له‌اليه‌كه‌وه‌ و ده‌ستێوه‌ردانى‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌اليه‌كى تره‌وه‌‪ ،‬به‌پێى الف و‬ ‫بانگه‌شه‌ى اليه‌نگرانى «شۆڕشى ئيدارى»‌‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ران و كاربه‌ده‌ستانى پله‌به‌رزى‬ ‫ده‌وڵـــه‌ت يــان ل ـه‌گ ـه‌ڵ «س ـه‌رمــاي ـه‌داره‌‬ ‫گــه‌وره‌كــان»دا تێهه‌ڵكێشبوونه‌ ياخود‬ ‫چــوونـه‌تـه‌جــێــيــان و بــوون ـه‌ت ـه‌ گــرووپ‬ ‫و گــرووپــى بـــااڵده‌ســـت‪ .‬شيكردنه‌وه‌‬ ‫ماركسييه‌كان سه‌باره‌ت به‌م پێگه‌يه‌‪ ،‬تا‬ ‫ئاستێكى به‌رچاو جياوازه‌ و له‌م نێوانه‌دا‬ ‫دوو هه‌ڵوێست و پێگه‌ى سه‌ره‌كى خۆى‬ ‫ده‌رخستووه‌‪:‬‬ ‫پــۆالنــتــزاس(‪ )1975‬به‌ پێناسه‌كردنى‬ ‫بــۆرژوازى ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬ئه‌ويش نه‌ك‬ ‫به‌پێى گوته‌زاى ياسايى (خاوه‌ندارێتيى‬ ‫دارايــى) به‌ڵكو به‌پێى (خاوه‌ندارێتيى‬ ‫ئابورى)(واته‌بااڵده‌ستى و چاودێريى‬ ‫ئابوريى ڕاسته‌قينه‌ به‌سه‌ر ئامرازه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان و ب ـه‌ره ـه‌م ـه‌كــان ـه‌وه‌) و‬ ‫خاوه‌ندارێتى و موڵكدارى (واته‌ تواناى‬ ‫خستنه‌گه‌ڕى ئامرازه‌كانى به‌رهه‌مهێنان)‪.‬‬ ‫به‌م پێوه‌رانه‌ به‌ڕێوه‌به‌ران‪ ،‬مادام ئه‌رك‬ ‫و فرمانه‌كانى سه‌رمايه‌ به‌جێده‌هێنن‪،‬‬

‫بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌يى‬ ‫(بۆرژواى نيشتامىن)‬ ‫ئ ـه‌م زاراوه‌يـــه‌ به‌تايبه‌تى ده‌رهـــه‌ق ب ‌ه‬ ‫واڵتــانــى دواكــه‌وتــوو و گه‌شه‌نه‌كردوو‬ ‫بـــه‌كـــارده‌هـــێـــنـــرێـــت‪ .‬يــه‌ك ــێ ــك لـه‌‬ ‫تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى‬ ‫سه‌ره‌تاييترين‬ ‫دواكـه‌وتــوويــى ئه‌وه‌يه‌ كه‌ په‌يوه‌ندييه‌‬ ‫پێش‌سه‌رمايه‌دارييه‌كان‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تييه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌يوه‌ندييه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫سه‌رمايه‌دارييدا پێكه‌وه‌هه‌ڵده‌كه‌ن و ڕه‌نگه‌‬ ‫له‌ هه‌ندێ حاڵه‌تيشدا به‌سه‌ريدا زاڵ بن‪.‬‬ ‫له‌ واڵتێكى سه‌رمايه‌داريى پێشكه‌وتوودا‪،‬‬ ‫ده‌توانرێت ملمالنێى چينايه‌تى له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌ماى شه‌ڕكردنى نێوان پرۆليتاريا و‬ ‫بـــۆرژوازى شيبكرێته‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا له‌‬ ‫واڵته‌ دواكه‌وتووه‌كاندا پێويسته‌ سه‌رنج‬ ‫له‌ چاالكيى دوواليه‌نه‌ى نێوان النيكه‌م‬ ‫چــوار «چــيــن» بــده‌يــن‪ :‬پرۆليتارياى‬ ‫تــازه‌ده‌ركــه‌وتــوو‪ ،‬چينى سـه‌رمــايـه‌دار‪،‬‬ ‫چينى چه‌وسێنه‌رى پێش‌سه‌رمايه‌دارى‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌رهه‌مهێنه‌ره‌ ڕاسته‌وخۆكان له‌‬ ‫مۆدێلى نوێى پێش‌سه‌رمايه‌دارييدا‪ .‬له‌‬ ‫واڵته‌ دواكه‌وتووه‌كاندا ملمالنێى چينايه‌تى‬ ‫له‌به‌ر دوو هۆ ئاڵۆز ده‌بێت‪ .‬يه‌كه‌م‪ ،‬له‌‬ ‫گۆشه‌نيگا ماركسييه‌ كالسيكه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێده‌چێت كارلێك و كاردانه‌وه‌يه‌كى‬ ‫دژكـــارانـــه ‌ ل ـه‌نــێــوان هــــه‌ردوو چينه‌‬ ‫چه‌وسێنه‌ره‌كه‌دا ڕووبدات‪ ،‬ئه‌ويش له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و هۆيه‌ى مادام سه‌رمايه‌دارى هه‌روا له‌‬ ‫گه‌شه‌دايه‌ ئه‌وا ئينتيمايه‌ك بۆ سستكردنى‬ ‫پايه‌كانى كۆمه‌ڵگاى پێش‌سه‌رمايه‌دارى‬ ‫په‌يداده‌كات‪ ،‬و هاوكات ئه‌م دژايه‌تييه‌ش‬ ‫هاوشانى دژايه‌تيى نێوان كار و سه‌رمايه‌‬ ‫ده‌ڕوات ـه‌پــێــشــێ‪ .‬دووه‌م‪ ،‬هه‌يمه‌نه‌ى‬ ‫ئيمپرياليستى به‌سه‌ر واڵته‌ دواكه‌وتووه‌كاندا‬ ‫ده‌توانێت تا ئاستێك سته‌مى به‌دواوه‌ بێت‬ ‫به‌سه‌ر كۆى دانيشتواندا‪ .‬گه‌رچى ده‌شێت‬ ‫جاروبار پێويست به‌ پشتيوانيى ڕه‌گه‌زه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌ پێش‌سه‌رمايه‌دارييه‌كانيش‬ ‫بكات‪ .‬ئـه‌م خه‌سڵه‌ته‌ جياكه‌ره‌وانه‌ى‬ ‫واڵته‌ دواكه‌وتووه‌كان مشتومڕێكى توندى‬ ‫درووستكردووه‌ ده‌رباره‌ى ستراتيژى ڕاست‬ ‫و درووست بۆ گۆڕانكاريى شۆڕشگێڕانه‌‪،‬‬ ‫و پــرســى س ـه‌نــتــراڵ لـــه‌م گفتوگۆ و‬ ‫باسوخواسه‌دا ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا بۆرژوازى‬ ‫له‌ واڵته‌ دواكه‌وتووه‌كانداده‌توانێت هيچ‬ ‫جۆره‌ ڕۆڵێك له‌ ملمالنێى شۆڕشگێڕانه‌دا‬ ‫بگێڕێت‪.‬‬ ‫لــه‌م ســيــاق ـه‌دا ئـــه‌وه‌ى بــۆتـه‌ شتێكى‬ ‫هــاوب ـه‌ش ســودوه‌رگــرتــن ـه‌ ل ـه‌ زاراوه‌ى‬

‫«‬

‫تۆم بۆتۆمۆر‬ ‫وه‌رگێڕانى‪ :‬نێگه‌تيڤ‬

‫ئـــه‌وا ب ـه‌چــاوپــۆشــى لــــه‌وه‌ى خــاوه‌نــى‬ ‫ياسايى سه‌رمايه‌ن يان نا‪ ،‬په‌يوه‌ستن‬ ‫به‌ بۆرژوازييه‌وه‌‪ .‬كێشه‌يه‌كى ئه‌م جۆره‌‬ ‫شيكردنه‌وانه‌ ئ ـه‌وه‌ي ـه‌ ل ـه‌و حاڵه‌ته‌دا‬ ‫ب ـه‌ئــاســانــى ده‌تــوانــيــت ئه‌رگۆمێنتى‬ ‫ئـه‌وه‌ بێنيته‌وه‌ كه‌ گرووپى بااڵده‌ستى‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ران و كاربه‌ده‌ستانى حيزبى له‌‬ ‫واڵت ـه‌ سۆسياليستييه حازره‌‌كاندا به‌‬ ‫بۆرژوازى داده‌نرێن‪ ،‬چونكه‌ ئه‌م دۆخه‌ش‬ ‫به‌هۆى سيفه‌تى (خاوه‌ندارێتيى ئابورى)‬ ‫و (موڵكدارى)يه‌وه‌ وه‌سفده‌كرێت‪ ،‬و له‌و‬ ‫حاڵه‌ته‌دا ئـه‌م زاراوه‌يـــه‌ له‌ هـه‌ر جۆره‌‬ ‫مانايه‌كى مێژوويى يــان كۆمه‌ڵناسيى‬ ‫پڕپێست ڕووتــده‌بــێــتـه‌وه‌‪ .‬پۆالنتزاس‪،‬‬ ‫كــارب ـه‌ده‌ســت ـه‌ بــااڵكــان(بـه‌شــێــوه‌يـه‌كــى‬ ‫گشتييتريش كاربه‌ده‌سته‌ ده‌وڵه‌تييه‌كان)‬ ‫به‌ گوته‌زايه‌ك ده‌زانێت كه‌ به‌گوێره‌ى‬ ‫ئه‌و په‌يوه‌ندييه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تدا هه‌يانه‌‬ ‫پێناسه‌ده‌كرێن‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ى سه‌رنجێكى‬ ‫ئـه‌وتــۆ بخاته‌ س ـه‌ر ڕۆڵــى هه‌ڵكشاوى‬ ‫ده‌وڵه‌ت له‌ به‌رهه‌مهێناندا كه‌ كاركرد و‬ ‫ڕۆڵى هه‌ندێك له‌ كاربه‌ده‌سته‌كان ده‌گۆڕێت‬ ‫بۆ كاركرد و ڕۆڵى تايبه‌تيى به‌ڕێوه‌بردنى‬ ‫ئابورى‪.‬‬ ‫ماركسييه‌كانى تر(به‌تايبه‌تى هێلفردينگ‬ ‫لـه‌ خوێندنه‌وه‌ و شرۆڤه‌كانى خۆيدا‬ ‫ده‌رباره‌ى سه‌رمايه‌داريى ڕێكخراو ) ئه‌م‬ ‫ديــارده‌يــان به‌ شێوازێكى ت ـه‌واو جياواز‬ ‫شيكردۆته‌وه‌‪ ،‬و گه‌شه‌ى كۆمپانياكان‬ ‫و به‌رفراوانبوونه‌وه‌ى گـه‌وره‌ى چاالكييه‬ ‫ئابوريييه‌كانى ده‌وڵه‌تيان به گۆڕانێكى‬ ‫گه‌وره‌ هه‌ژماركردووه‌ له‌سه‌رمايه‌دارييدا كه‌‬ ‫ئه‌وه‌ش ديسان زياتر به‌ئاراسته‌ى ڕێگاى‬ ‫سۆسياليزمدا ده‌ڕوات‪ .‬بـه‌اڵم له‌ چاوى‬ ‫هێڵفردينگه‌وه ئه‌م به‌كۆمه‌اڵيه‌تيبوونه‌‬ ‫هه‌ڵكشاوه‌ى ئابورى ته‌نيا ده‌كرێت به‌و‬ ‫شێوه‌يه‌ كامڵبكرێت كه‌ ده‌سه‌اڵتى سياسى‬ ‫له‌ بۆرژوازى وه‌ربگيرێته‌وه و‪ ،‬ئه‌و ئابورييه‌ى‬ ‫كه‌ به‌ده‌ستى كۆمپانيا گه‌وره‌كان ڕێكخراوه‌‬ ‫و به‌رنامه‌ڕێژيى بۆكراوه‌ ببێته‌ ئابورييه‌ك‬ ‫كه‌‌ده‌وڵه‌تێكى ديموكراسييانه‌ به‌رنامه‌ڕێژى‬ ‫و چاودێرى و جڵه‌وه‌كه‌ى بگرێته‌ ئه‌ستۆى‬ ‫خۆى‪ .‬به‌شێك له‌ لێكۆڵينه‌وه‌كانى ئه‌م‬ ‫دواييه‌‪ ،‬هه‌ر ل ـه‌ڕه‌گ و ڕيشه‌وه‌ خۆيان‬ ‫ل ـه‌م هه‌ڵينجانه‌ دوورگــرتــووه‌‪ ،‬و ئۆفه‌‬ ‫(‪ )1972‬له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌يه‌ كه‌ (فۆرمه‌‬ ‫نوێيه‌كانى نايه‌كسانيى كۆمه‌اڵيه‌تى چيتر‬ ‫ڕاسته‌وخۆ كورتنابنه‌وه‌ بۆ ئه‌و په‌يوه‌ندييه‌‬ ‫چينايه‌تييانه‌ى كه‌ له‌ ڕوانگه‌ى ئابورييه‌وه‌‬ ‫پــێــنــاس ـه‌ده‌كــرێــن) و (چــوارچــێــوه‌ى‬ ‫مه‌رجه‌عيه‌تى كۆنى به‌رژه‌وه‌ندييه‌‌كان‬ ‫لــه‌ڕووى بونيادى جــيــاكـه‌ره‌وه‌ى چينى‬ ‫بااڵده‌سته‌وه‌) ده‌بێت جێى خۆى چۆڵبكات‬ ‫كه‌ (وه‌ك فه‌رمانێكى بابه‌تيى لێهاتووه‌ كه‌‬ ‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندييه‌ تايبه‌ته‌كان خۆشده‌بێت)‪.‬‬ ‫تيۆريستانى ڕه‌خــنـه‌يــى قوتابخانه‌ى‬ ‫فرانكفۆرتى دوايينيش بۆچوونێكى‬ ‫هــاوشــێــوه‌ى ئه‌مه‌يان ‌ه ـه‌ڵــبــژاردووه‌ و‬ ‫له‌جياتيى ده‌سه‌اڵتى ئابورى‪ ،‬كۆمه‌اڵيه‌تى‬ ‫و سياسيى بــۆرژوازى‪ ،‬ته‌ركيزى خۆيان‬ ‫ل ـه‌س ـه‌ر بااڵده‌ستيييه‌ بــۆرۆكــراســى‪/‬‬ ‫ته‌كنۆلۆژييه‌كه‌ى چڕكردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫شيكردنه‌وه‌يه‌كى زۆرجــيــاواز له‌باره‌ى‬ ‫گه‌شه‌ى ئه‌م دواييه‌ى سه‌رمايه‌دارييه‌وه‌‬ ‫له‌اليه‌ن ئه‌و ماركسييانه‌وه‌ خراوه‌ته‌ڕوو كه‌‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر بايه‌خى ئاشكرا و به‌رده‌وامى‬ ‫خــاوه‌نــدارێــتــيــى ياسايى ئامرازه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان ‌ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئالێره‌وه‌يه‌ كه‌‬ ‫مه‌ندڵ(‪ )1975‬چڕبوونه‌وه‌ى نێوده‌وڵه‌تيى‬ ‫ســـه‌رمـــايـــه‌دارى ل ـه‌ڕێــگ ـه‌ى كۆمپانيا‬ ‫فــره‌نـه‌تـه‌وه‌يــيـه‌كــان‌(فــره‌ڕه‌گـه‌زه‌كــان‌) و‬ ‫بانكه‌كانه‌وه‌ شيده‌كاته‌وه‌ كه‌ به‌ وته‌ى‬ ‫ئ ـه‌و ده‌شــێــت ده‌سه‌اڵتێكى ده‌وڵه‌تيى‬ ‫بۆرژوازيى باننه‌ته‌وه‌يى لێبكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ درێــژه‌دا‪ ،‬مه‌ندڵ جــۆره‌ به‌رده‌ست و‬ ‫مومكينه‌كانى په‌يوه‌نديى نێوان سه‌رمايه‌ى‬

‫نێونه‌ته‌وه‌يى و ده‌وڵه‌ته‌ نه‌ته‌وه‌ييه‌كان‬ ‫له‌بيرده‌كات كه‌ بۆنمونه‌ درووستبوونى‬ ‫ده‌وڵه‌تێكى ئيمپرياليستيى باننه‌ته‌وه‌يى‬ ‫ده‌گرێته‌خۆى له‌ ئـه‌وروپــاى ڕۆژئــاوادا‬ ‫كه‌ حاڵى حازريش له‌ شێوازى بازاڕى‬ ‫هــاوب ـه‌شــى ئــه‌وروپــادا(ئــى‪.‬ئــى‪.‬ســى)‬ ‫دا لـه‌درووســتــبــوونــدايـه‌‪ .‬به‌پێى ئه‌م‬ ‫ڕوانگه‌يه‌‪ ،‬گرنگترين خه‌سڵه‌تى گه‌شه‌ى‬ ‫سه‌رمايه‌دارى له‌دواى ساڵى ‪1945‬ـه‌وه‌‬ ‫بريتييه‌ له‌ درووستبوونى بــۆرژوازيــى‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌يى يــان نێوده‌وڵه‌تى ‪ .‬له‌‬ ‫ڕوانگه‌يه‌كى گشتييتره‌وه‌‪ ،‬ئه‌رگۆمێنتى‬ ‫ئـــه‌وه‌ هــێــنــراوه‌ت ـه‌وه‌ ك ـه‌ گ ـه‌رچــى له‌‬ ‫كۆمپانيا گه‌وره‌كاندا جوداييه‌كى جوزئى‬ ‫و به‌شه‌كى له‌نێوان خاوه‌ندارێتيى ياسايى‬ ‫و خاوه‌ندارێتيى ئابورييدا ڕوويـــداوه‌‪،‬‬ ‫وێــڕاى ئه‌مه‌ش (خاوه‌ندارێتيى ياسايى‬ ‫ڕه‌سمى به‌گشتى مه‌رجێكى زه‌روورييه‌ بۆ‬ ‫خاوه‌ندارێتيى ئابورى)(ڕايت ‪ .)1987‬يان‬ ‫به‌ وته‌يه‌كى تر‪ :‬له‌ پانتايى (جياكردنه‌وه‌ى‬ ‫خاوه‌ندارێتى له‌ كۆنترۆڵ) زياده‌ڕۆيى‬ ‫زۆر كراوه‌‪ ،‬و (چينى خاوه‌ن دارايى)ش‬ ‫هێشتا هه‌ر ده‌سه‌اڵتى به‌سه‌ر ئابورييدا‬ ‫هه‌يه‌(سكۆت ‪.)1979‬‬

‫هه‌ر جۆره‌ هاوپه‌ميانێتييه‌ك‬ ‫له‌نێوان پرۆليتاريا و‬

‫بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌ييدا به‌پێى‬ ‫رسووشت و ماهيه‌ىت خۆى‬

‫هاوپه‌ميانێتييه‌ىك شلۆق و‬

‫ناجێگريه‌‬

‫بــۆرژوازيــى نه‌ته‌وه‌يى بۆ ئــامــاژه‌دان ب ‌ه‬ ‫به‌شێك له‌ چينى سه‌رمايه‌دار له‌ واڵتانى‬ ‫گه‌شه‌نه‌كردوودا كه‌ دژه‌ئيمپرياليسته‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌سته‌كه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئـه‌م به‌شه‌ له‌‬ ‫بــۆرژوازى هاوپه‌يمانى نوستوو ى چينى‬ ‫كرێكاره‌ له‌ شه‌ڕى دژه‌ئيمپرياليستيدا؛‬ ‫شه‌ڕێك كه‌ به‌دياريكراوى جێى پشتيوانيى‬ ‫ورده‌بۆرژوازى و جووتيارانه‌‪ .‬لێره‌وه‌يه‌ كه‌‬ ‫عاده‌ته‌ن ئه‌م زاراوه‌يه‌ به‌ له‌به‌رچاوگرتنى‬ ‫ڕۆڵــى به‌شێك له‌ بـــۆرژوازى له‌ كايه‌ى‬ ‫سياسييدا پــێــنــاسـه‌ده‌كــرێــت‪ .‬وێــڕاى‬ ‫ئه‌مانه‌ش‪ ،‬ئه‌م شێوازه‌ پێناسه‌كردنه‌ى‬ ‫بــۆرژوازيــى نه‌ته‌وه‌يى كه‌متازۆر مايه‌ى‬ ‫قبوڵكردن نيه‌‪ ،‬چونكه‌ هه‌ندێك دژيه‌كى‬ ‫له‌نێوان كۆمه‌ڵێك بــۆرژوازيــى ناوخۆ و‬ ‫ئيمپرياليزمدا وه‌ك پێشگريمانه‌ وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫زاراوه‌ى «بـــۆرژوازيـــى كــۆمــپــرادۆر»‬ ‫ده‌رهه‌ق به‌ به‌شێك بۆرژوازيى ناوخۆيى‬ ‫و لۆكاڵى به‌كارده‌هێنرێت كه‌ ئينتيماى بۆ‬ ‫هاوپه‌يمانى هه‌يه‌ له‌گه‌ڵ ئيمپرياليزمدا‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له‌ نوسه‌ران هه‌وڵده‌ده‌ن جياوازى‬ ‫بخه‌نه‌ نێوان ئه‌م دوو به‌شه‌ى بۆرژوازييه‌وه‌‬ ‫لـه‌ واڵتــانــى دواكـــه‌وتـــوودا‪ ،‬ئـه‌ويــش به‌‬ ‫حوكمى په‌يوه‌ندييان بــه هۆيه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌(دۆر و ويكس ‪)1977‬؛ و‬ ‫هه‌روه‌ها ڕۆڵى سياسيى ئه‌م دوو به‌شه‌‬ ‫له‌م په‌يوه‌ندييه‌وه‌ ده‌ركێشن‪.‬‬ ‫به‌پێى ئه‌م ميتۆده‌‪ ،‬بۆرژوازيى كۆمپرادۆر‪،‬‬ ‫وه‌ك به‌شێك له‌ چينى سه‌رمايه‌دارى‬ ‫ناوخۆيى پێناسه‌ده‌كرێت كه‌ سه‌رمايه‌كه‌ى‬ ‫له‌ سووڕانه‌وه ‌دايه‌(بازرگانى‪ ،‬بانكدارى‬ ‫و هــتــد)‪ .‬ئــه‌م ب ـه‌ش ـه‌ ل ـه‌ ب ــۆرژوازي ــى‬ ‫ناوخۆيى كـه‌ ب ـه‌ســنــوردارى ده‌رگــيــرى‬ ‫ســوڕانــه‌وه‌ى كــااڵكــانـه‌‪ ،‬به‌دياريكراوى‬ ‫هاوپه‌يمانى واڵت ـه‌ ئيمپرياليسته‌كان و‬ ‫به‌تايبه‌تييش سه‌رمايه‌ى بازرگانييه‌‪.‬‬ ‫له‌اليه‌كى تــره‌وه‪ ،‬ده‌توانين بۆرژوازيى‬ ‫نه‌ته‌وه‌يى وه‌ك ئه‌و بۆرژوازييه‌ ناوخۆييه‌‬ ‫پێناسه‌بكه‌ين كه‌ سه‌رمايه‌كه‌ى له‌ پانتايى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان و سنوره‌ نه‌ته‌وه‌ييه‌كانى‬ ‫واڵت ــدا دواكــه‌وت ــووه‌‪ .‬كێبڕكێ شتێكى‬ ‫زاتى و جه‌وهه‌رييه‌ له‌ سه‌رمايه‌دارييدا‌‬ ‫و‪ ،‬كێبڕكێ له‌نێوان سه‌رمايه‌ى نه‌ته‌وه‌يى‬ ‫و ئيمپريالدا ئه‌و ده‌رفه‌ت ‌ه ده‌ڕه‌خسێنێت‬ ‫تا بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌يى بتوانێت ڕۆڵێكى‬ ‫دژه‌ئيمپرياليستى بگێڕێت‪ .‬به‌هۆى گه‌شه‌ى‬ ‫بااڵترى هێزه‌ به‌رهه‌مێهنه‌ره‌كانه‌وه‌ له‌ واڵته‌‬

‫ئيمپرياليستييه‌كاندا‪ ،‬سه‌رمايه‌ى نه‌ته‌وه‌يى‬ ‫له‌ واڵته‌ گه‌شه‌نه‌كردووه‌كاندا له‌ كێبڕكێ‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌رمايه‌ى ئيمپريالدا هه‌ڵسوڕاوى‬ ‫ده‌ستى دۆخێكى ناله‌باره‌‪ .‬له‌بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌له‌يه‌ ده‌توانێت له‌ شه‌ڕكردندا‬ ‫بۆ ڕزگاربوون له‌ هه‌يمه‌نه‌ى ئيمپرياليزم‪،‬‬ ‫بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌يى بكاته‌ هاوپه‌يمانێك‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕاى ئه‌مانه‌ش‪ ،‬ده‌توانێت ئه‌نجامێكى‬ ‫پێچه‌وانه‌ى هه‌بێت‪ .‬دۆخــى ناله‌بارى‬ ‫كێبڕكێ و ڕكابه‌رى‪ ،‬ده‌توانێت هه‌ندێك‬ ‫به‌شى چينى س ـه‌رمــاي ـه‌دارى ناوخۆيى‬ ‫ناچاربكات كه‌ هاوپه‌يمانى درووستبكات‬ ‫ل ـه‌گ ـه‌ڵ س ـه‌رمــاي ـه‌ى ئيمپريالدا وه‌كــو‬ ‫ئاماده‌كاره‌كان ‪ ،‬يان ئه‌و دامه‌زراوانه‌ى‬ ‫كه‌ پاشكۆى كۆمپانيا فره‌نه‌ته‌وه‌ييه‌كانن‬ ‫‪ .‬سه‌باره‌ت به‌وه‌‌ش كه‌ ئاخۆ بۆرژوازيى‬ ‫نه‌ته‌وه‌يى له‌پراكتيكدا و له‌ هه‌موو كاتێكدا‬ ‫«ناسيۆناليست»ـه‌ يان نا‪ ،‬په‌يوه‌نديى‬ ‫به‌ بارودۆخێكى دياريكراوه‌وه‌ هه‌يه‌ كه‌ له‌‬ ‫فۆرمه‌له‌به‌ندييه‌كى كۆمه‌اڵيه‌تيى تايبه‌تدا‬ ‫بااڵده‌سته‌‪.‬‬ ‫ئه‌و توانست و ئيمكانه‌ى كه‌ بۆرژوازى‬ ‫له‌ هاوپه‌يمانێتيى دژه‌ئيمپرياليستيدا‬ ‫به‌شدارى بكات‪ ،‬ته‌نيا له‌ به‌رژه‌وه‌ندييه‌‬ ‫سنورداره ئابورييه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ناگرێت‪.‬‬ ‫ئيمپرياليزم مه‌يلى به‌و اليـه‌دا هه‌يه‌ كه‌‬ ‫سته‌م له‌ هه‌موو چينه‌كان بكات له‌ واڵته‌‬ ‫دواكه‌وتووه‌كاندا‪ ،‬نه‌ك هه‌ر له‌ پانتايى‬ ‫ئابورييدا به‌ڵكو له‌ اليه‌نه‌كانى سياسى و‬ ‫كۆمه‌اڵيه‌تى و ڕۆشنبيرييشه‌وه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌م‬ ‫سته‌مه‌شه‌‌ ئه‌و توانسته‌ ده‌ڕه‌خسێنێت‬ ‫تا بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌يى بتوانێت ڕۆڵێكى‬ ‫پێشكه‌وتوانه‌ له‌ بڕگه‌ و قۆناغه‌ مێژووييه‌‬ ‫دياريكراوه‌كاندا بگێڕێت و بتوانێت له‌گه‌ڵ‬ ‫پرۆليتاريادا بچێته‌ هاوپه‌يمانێتييه‌كى‬ ‫كاتييه‌وه‌‪ ،‬ياخود هه‌وڵبدات پشتيوانيى‬ ‫چينى كرێكار ل ـه‌ دژى ئيمپرياليزم‬ ‫فه‌راهه‌مبكات‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر جۆره‌ هاوپه‌يمانێتييه‌ك له‌نێوان‬ ‫پرۆليتاريا و بــۆرژوازيــى نه‌ته‌وه‌ييدا‬ ‫به‌پێى ســرووشــت و ماهيه‌تى خۆى‬ ‫هاوپه‌يمانێتييه‌كى شلۆق و ناجێگيره‌‪.‬‬ ‫بــــۆرژوازى لـه‌ڕێــگـه‌ى چـه‌وســانــدنـه‌وه‌ى‬ ‫چينى كــرێــكــاره‌وه‌‌ وجــــودى ه ـه‌ي ـه‌ و‬ ‫س ـه‌رمــايــه ب ـه‌رج ـه‌ســت ـه‌ده‌كــات‌‪ .‬وێــڕاى‬ ‫ئه‌مه‌ش‪ ،‬بۆرژوازى له‌مڕۆدا عاده‌ته‌ن ئه‌و‬ ‫چينه‌يه‌ كه‌ له‌ واڵته‌ گه‌شه‌نه‌كردووه‌كاندا‬

‫جــڵ ـه‌وى ده‌وڵــه‌تــى ب ـه‌ده‌ســت ـه‌وه‌ي ـه‌‪ ،‬و‬ ‫بــه‌م پێيه‌ش چينێكه‌ ك ـه‌ پێويست ‌ه‬ ‫پرۆليتاريا سه‌رنگونى‌بكات‪ .‬سه‌ربارى‬ ‫ئ ـه‌م دژيه‌كييه‌ بنه‌ڕه‌تييه‌‪ ،‬زۆرينه‌ى‬ ‫تيۆريستان و سه‌ركرده‌ شۆڕشگێڕه‌كان‬ ‫له‌و بڕوايه‌دان كه‌ ده‌بێت پرۆليتاريا له‌‬ ‫قۆناغه‌ مێژووييه‌ تايبه‌ته‌كاندا هاوپه‌يمانى‬ ‫ببه‌ستێت له‌گه‌ڵ بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌ييدا‬ ‫له‌ گه‌رمه‌ى ملمالنێى شۆڕشگێڕانه‌دا‪،‬‬ ‫ئه‌ويش بۆ ده‌سبه‌سه‌راگرتنى ده‌سه‌اڵتى‬ ‫ده‌وڵ ـه‌ت وگۆڕينى كۆمه‌ڵگا‪ .‬لينين(له‌‬ ‫ساڵى‪ )1920‬نوسيى‪ :‬بۆ پێشه‌نگبوونى‬ ‫پرۆليتاريا شتێكى حه‌تمى و پێويسته‌‬ ‫كه‌ «ســود ببينێت ل ـه‌« «ه ـه‌ر جۆره‌‬ ‫درزێــك ‪ ،‬ته‌نانه‌ت بچوكترين درز له‌ناو‬ ‫دوژمــنــان» يــان بــۆرژوازيــيــدا و «هـه‌ر‬ ‫جــۆره‌ ده‌رفه‌تێك‪ ،‬ته‌نانه‌ت بچوكترين‬ ‫ده‌رفـــــه‌ت ب ــۆ ب ــۆ ده‌ســگ ـه‌يــشــتــن به‌‬ ‫هاوپه‌يمانييه‌كى ج ـه‌مــاوه‌رى‪ ،‬گه‌رچى‬ ‫ئه‌م هاوپه‌يمانێتييه‌ كاتييه‌‪ ،‬لـه‌رزۆك و‬ ‫گۆڕاو و نادڵنياش بێت له‌ده‌ستنه‌دات»‪.‬‬ ‫زۆربه‌ى ڕێبه‌ره‌ شۆڕشگێڕه‌كان‪ ،‬هه‌ڵوێست‬ ‫و هه‌ڵوێسته‌يه‌كى هاوشێوه‌ى ئه‌مه‌يان‬ ‫هه‌ڵبژاردووه‪ .‬ستالين له‌ نوسينه‌كانى خۆيدا‬ ‫ده‌ربــاره‌ى شۆڕشى چين(‪،)1925-1927‬‬ ‫هاوپه‌يمانى له‌گه‌ڵ بۆرژوازييدا ‌په‌سه‌ند‬ ‫و پێشنيارده‌كات‪ ،‬وه‌ك بڵێى ئاگاداره‌‬ ‫كه‌ دژى هه‌ڵبژاردنى هه‌ڵوێسته‌يه‌كى نزم‬ ‫و نه‌وى له‌م هاوپه‌يمانييه‌دا له‌اليه‌ن هێزه‌‬ ‫پرۆليتارى و جووتيارييه‌كانه‌وه‌ هۆشدارى‬ ‫بـــدات‪ .‬لـه‌بـه‌ر ئـــه‌وه‌ى ماوتسى تۆنگ‬ ‫به‌جدييه‌وه‌ ئاوڕى له‌ ڕاسپارده‌كه‌ى ستالين‬ ‫دايه‌وه‌ له‌مه‌ڕ هاوپه‌يمانى‪ ،‬هه‌موان ئه‌و به‌‬ ‫پشتيوانى گشتيى هاوپه‌يمانى ده‌زانــن‬ ‫له‌گه‌ڵ بــۆرژوازيــيــدا‪ .‬وێــڕاى ئه‌مانه‌ش‪،‬‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى وردى به‌رهه‌مه‌كانى ماو‬ ‫ئ ـه‌و خاڵه‌ ڕوونــده‌كــات ـه‌وه‌ كه‌ ئ ـه‌و له‌و‬ ‫بڕوايه‌دا نيه‌‌ به‌ستنى هاوپه‌يمانى له‌گه‌ڵ‬ ‫بۆرژوازييدا ستراتيژێكى گشتى بێت بۆ‬ ‫شــۆڕش كه‌ گوايا پێويست ‌ه له‌ هه‌موو‬ ‫واڵته‌ گه‌شه‌نه‌سندووه‌كاندا بگيرێته‌به‌ر‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ كه‌ هه‌ر جۆره‌ هاوپه‌يمانييه‌ك‬ ‫به‌ره‌نجامى [ته‌نگژه‌ و] بڕگه‌يه‌كى تايبه‌تى‬ ‫مێژووييه‌‪ ،‬و هۆشدارى له‌مه‌ڕ ئه‌و ڕێسا‬ ‫ن ـه‌گــۆڕان ـه‌ ده‌دات ك ـه‌ ب ـه‌ شێوه‌يه‌كى‬ ‫ئيرادى و دڵخوازانه‌ له‌ هه‌موو جێيه‌كدا‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن(‪ .)1937‬ماوتسى‌تۆنگ‬ ‫له‌ پشتگيريكردنيدا بۆ هاوپه‌يمانيبه‌ستن‬ ‫له‌گه‌ڵ بۆرژوازيى نه‌ته‌وه‌ييدا ئيحتياتى‬ ‫خۆى وه‌رگرتبوو‪ ،‬و گه‌يشته‌ ئه‌و ئاكامه‌ى‬ ‫كه‌ «كاتێك ئيمپرياليزم ده‌ستده‌داته‌‬ ‫جه‌نگێكى ده‌ستدرێژيكارانه‌ دژ به‌ واڵتێكى‬ ‫نيمچه‌داگيركراو‪ ،‬ئــه‌وا هـه‌مــوو چينه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كان جگه‌ له‌ هه‌ندێك‌ خائين‪،‬‬ ‫ده‌توانن بۆ ماوه‌يه‌كى كاتى له ‌شه‌ڕێكى‬ ‫نه‌ته‌وه‌ييدا دژ به‌ ئيمپرياليزم يه‌كبگرن و‬ ‫ببنه‌ هاوپه‌يمان‪...‬به‌اڵم كاتێك ئيمپرياليزم‬ ‫سته‌مى خۆى نه‌ك به‌هۆى جه‌نگه‌وه‌ به‌ڵكو‬ ‫به‌هۆى ئامرازى نه‌رمه‌وه‌ پياده‌ده‌كات‪...‬‬ ‫ئ ـه‌وا چينه‌ فه‌رمانڕه‌واكان له‌ واڵتانى‬ ‫نــيــمــچ ـه‌داگــيــركــراودا خــۆيــان ده‌ده‌نـــه‌‬ ‫ده‌ستى ئيمپرياليزمه‌وه‌ و‪ ،‬هه‌ردووكيان‬ ‫هاوپه‌يمانييه‌ك پێكدێنن بۆ سته‌م و‬ ‫سه‌ركوتكردنى هاوبه‌ش به‌سه‌ر كۆمه‌اڵنى‬ ‫خه‌ڵكدا»(هه‌مان)‪ .‬هه‌مان مه‌سه‌له‌بابه‌تى‬ ‫گفتوگۆيه‌كى دوورودرێژ بووه له‌ هندستان‪‌.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪ )1‬فرهنگنامه‌ انديشه‌ ماركسيستى‪،‬‬ ‫ويراسته‌ى تام باتامور‪ ،‬ترجمه‌ اكبر معصوم‬ ‫بيگى‪...‬‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪The Dictionary of Marxist‬‬ ‫‪thought, Edited by Tom‬‬ ‫‪Bottomore, SECOND‬‬ ‫…‪EDITION‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )314‬دوشەممە ‪201٦/10/10‬‬

‫ه‬ ‫ئه‌و گروپ ‌‬ ‫ئیسالمییانەی‬ ‫پاڵپشتی داعش‬ ‫ده‌كه‌ن‬ ‫هه‌شته‌م‪ :‬گروپی بانگرامۆی‬ ‫دووسه‌د هه‌زار كه‌سیان كوشتوو‌ه و دوو پێنجه‌م‪:‬‬ ‫ملیۆن و سێ سه‌د هه‌زار كه‌سیان ئاواره‌و کۆمەڵەی شواری یەکتاپەرستی(جامعه‌ ئازادیخوازی سه‌ربازی‬ ‫ده‌ربه‌ده‌ر كردووه‌‪ .‬ل ‌ه مانگی چواری ‪ 2014‬الشورى‌ التوحید‬ ‫ته‌نها له‌یه‌ك قوتابخانه‌ی كچان ‪ 276‬كچیان‬ ‫فڕاند و وه‌ك كۆیله‌ی سێكسی بازرگانیان‬ ‫پێو‌ه ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫دووه‌م‪:‬‬ ‫ئه‌نسار ئه‌لشه‌ریعه‬ ‫‪‌Supporters of Islamic Law‬‬ ‫‪in Tunisia‬‬

‫سورێن ئەكرەم‬ ‫داعش چەندین گروپی جۆراوجۆر لە‬ ‫ئاستی دونیادا خۆیان وەک بەشێک‬ ‫لە جەستەی دەزانن‪ ،‬سنوری دور و‬ ‫دابڕاو لەیەکتری نەبۆتە هۆکارێک بۆ‬ ‫ئەوەی خۆیان بە هەوادار و بەشێک‬ ‫لەم ڕێکخراوە نەزانن‪ ،‬لێرەدا چەندین‬ ‫گروپ و ڕێکخراو باسدەکرێت‪ ،‬کە‬ ‫بەشێکە لە توێژینەوەیەکی درێژ‬ ‫بەناوی (ئاكام ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫جه‌نگی داعش ل ‌ه كوردستانی باشور)‪.‬‬

‫یه‌كه‌م‪:‬‬ ‫بۆكۆحه‌رام‬ ‫محەمەد یوسف هه‌ڵگری هزری وه‌هابی بوو‬ ‫ل ‌ه ساڵی (‪ )2002‬ئه‌م گروپه‌ی دامه‌زراند ب ‌ه‬ ‫ئامانجی دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی ئیسالمی‬ ‫له‌ناوچه‌ك ‌ه و جێبه‌جێكردنی شه‌ریعه‌تی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ست ‌ه خوێندنی‬ ‫رۆژئــاوای قه‌ده‌غه‌كرد و هه‌ركه‌س بچێته‌‬ ‫قوتابخان ‌ه ده‌یكوژن‪.‬‬ ‫بۆكۆحه‌رام گروپێكی تیرۆرستی ئیسالمی‬ ‫سوننه‌‌ى ڕادیكاڵه‌‪ ،‬خۆیان به‌ناوی والیه‌تی‬ ‫ئیسالمی باشوری ئه‌فریقا به‌یان کرد‪ ،‬ئه‌م‬ ‫گروپ ‌ه ل ‌ه باكوری رۆژهه‌اڵتی نێجیریا و چاد‬ ‫و باكوری كامیرۆن چاالكی تیرۆرستیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئێستا (ئه‌بوبكر شیكاو) سه‌رۆكی‬ ‫ئ ـه‌م گــروپـه‌یـه‌‪ ،‬لـ ‌ه مانگی سێی ‪2014‬‬ ‫به‌یعه‌تیان دای ‌ه ئه‌بوبكر به‌غدادی و بونه‌‬ ‫به‌شێك ل ‌ه داعش‪ ،‬دوای ئه‌م به‌یعه‌تدانه‌‬ ‫ن ــاوی خــۆیــان گ ــۆڕی بــۆ جه‌ماع ‌ة اهل‬ ‫سن ‌ه للدعو‌ة والــجــهــاد ‪Group of‬‬ ‫‪the People of Sunnah for‬‬ ‫‪ . Preaching and jihad‬نزیكه‌ی‬

‫‪Jamaah Ansharut Tauhid,‬‬ ‫‪Jemaah Anshorut‬‬ ‫‪Tauhid,(JAT‬‬

‫جند الخالفة في أرض الجزائر‬ ‫‪Caliphate Soldiers of‬‬ ‫‪Algeria‬‬ ‫سـه‌ره‌تــا نــاویــان قاعیده‌ی ئیسالمی ل ‌ه‬ ‫مه‌غریب بوو و لینكی په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ‬ ‫قاعید‌ه هه‌بوو؛ ب ـه‌اڵم جند الخالفة في‬ ‫أرض الجزائر ل ‌ه ‪ 2014/9/14‬دامه‌زراو‌ه و‬ ‫ئایدۆلۆژیای سه‌له‌فی جیهادییه‌‪ ،‬عبدالمالك‬ ‫گــۆری سه‌ركرده‌یان بــوو‪ ،‬ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫مانگی ‪ 2014/12‬له‌الیه‌ن هێزی سه‌ربازی‬ ‫جه‌زائیره‌و‌ه كوژرا و تائێستا سه‌ركرده‌كه‌یان‬ ‫نازانرێ كێیه ‌؟ ل ‌ه جه‌زائیر كاروچاالكیان هه‌یه‌‬ ‫و دژی ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا و جه‌زائیرن(‪. )١‬‬

‫چواره‌م‪:‬‬ ‫مجلس شوره‌ و املجاهدین‬ ‫‪Mujahideen Shura‬‬ ‫‪Council in the Environs of‬‬ ‫‪Jerusalem‬‬ ‫گروپێكی سه‌له‌فی جیهادیی ‌ه ل ‌ه مصر و‬ ‫غه‌ز‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 2011‬دامــه‌زراوه‌‪ ،‬هیشام‬ ‫السدنی ناسراو ب ‌ه ( أبو ولید قدسی)‬ ‫سه‌رۆكیان بوو ك ‌ه ل ‌ه ‪ 2012/10/14‬له‌الیه‌ن‬ ‫هێزی ئاسمانی ئیسرائیل كوژرا‪ .‬دژایه‌تی‬ ‫جوله‌ك ‌ه ب ‌ه ئه‌ركێكی ئاینی ده‌زانێت و له‌‬ ‫مانگی ‪ 2014/2‬به‌یعه‌تیان دای ‌ه داعش‪.‬‬

‫گروپێكی ئیسالمی سه‌ربازی تیرۆرست ‌ه ل ‌ه‬ ‫شاری میندانۆ ل ‌ه فلیپین به‌زۆری كاروچاالكی‬ ‫تیرۆرستیان ل ـ ‌ه شـــاری مه‌گوینداناۆ‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬گروپێكی جیأبوه‌وه‌ن ل ‌ه ‪Moro‬‬ ‫‪ Islamic Liberation Front‬كه‌‬ ‫له‌الیه‌ن ئه‌میرلخوبه‌رای كاتۆو‌ه دامه‌زرأبوو‬ ‫‪ .‬ئه‌م گروپ ‌ه له‌ساڵی ‪ 2008‬دام ـه‌زراو‌ه و‬ ‫ئیسماعیل ئه‌بوبه‌كر سه‌ركرده‌یانه‌‪ .‬نزیكه‌ی‬ ‫‪ 1500‬سه‌ربازیان هه‌یه‌‪ .‬داوای سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ده‌كــه‌ن بۆ هه‌رێمه‌كه‌یان و ده‌یــانـه‌وێ‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالم په‌یره‌و بكه‌ن و له‌ژێر‬ ‫ده‌ستی فلیپین ڕزگاریان بێت‪.‬‬

‫ل ‌ه ‪ 2008/6/27‬دامـــه‌زراو‌ه گروپێكی‬ ‫تیرۆریستی ئیسالمی سه‌له‌فیی ‌ه له‌‬ ‫ئه‌نده‌نوسیا ئه‌بوبكر به‌یسه‌ری دامه‌زرێنه‌ری‬ ‫ئــه‌م گــروپ ـه‌ی ـه‌‪ .‬ئــه‌م گــروپ ـ ‌ه چه‌ندین‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ی لـ ‌ه شوێن ‌ه گشتییه‌كان و‬ ‫كه‌نیسه‌كان ئه‌نجامداوه‌‪ 1500 .‬بۆ ‪2000‬‬ ‫ئه‌ندامیان هه‌یه‌‪ .‬دوای ئه‌و‌ه سه‌رۆكی ئه‌م‬ ‫گروپ ‌ه به‌یعه‌تی دایـ ‌ه ئه‌بوبكر به‌غدادی‬ ‫زۆرێك ل ‌ه سه‌ركرده‌كانی ئه‌م گروپ ‌ه ناڕازی‬ ‫بوون‪ ،‬ل ‌ه ناویاندا كوڕی ئه‌بوبكر به‌یسه‌ری‬ ‫به‌ناوی عبدالرحیم به‌یسه‌ری نــاڕازی بوو‬ ‫ببن ‌ه به‌شێك ل ‌ه داعش؛ بۆی ‌ه ل ‌ه ئه‌بوبركر نۆیه‌م‪:‬‬ ‫به‌یسه‌ری جیابوونه‌وه‪‌.‬‬ ‫جه‌ماعه‌تی ئه‌بو سیاف‬

‫گروپێكی سوننه‌ی سه‌له‌فیی ‌ه نزیكه‌ی‬ ‫ه ـه‌زار چه‌كداری هه‌یه‌‪ .‬ئه‌بوئه‌یاد ئه‌كا‬ ‫بن حسن ل ‌ه كۆتایه‌كانی ‪ 2011‬ل ‌ه تونس‬ ‫ئه‌م گروپه‌ی دامه‌زراند‪ .‬دوای شۆڕشی‬ ‫به‌هاری عه‌ره‌بی ك ‌ه ل ‌ه تونس سه‌ری هه‌ڵدا‬ ‫زۆرێك ل ‌ه ئیسالمییه‌كان زیندانی كرابوون و‬ ‫ڕزگاریان بوو‪ ،‬ئه‌وان ئیسالمی سیاسی بوون‬ ‫و زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی زیندانی كردبوون‪.‬‬ ‫ده‌زگایه‌كی راگه‌یاندنیان هه‌ی ‌ه به‌ناوی‬ ‫و‬ ‫(ق ـه‌یــره‌وان) و له‌گه‌ڵ چه‌ندین پێگ ‌ه‬ ‫شه‌شه‌م‪:‬‬ ‫بلۆگی ئه‌لیكترۆنی‪ ،‬ئامانجیان دژایه‌تیكردنی بزوتنه‌ی ئیسالمی له‌ ئوزبه‌كستان‬ ‫سیكۆالریزم ‌ه ل ‌ه تونس و دامه‌زراندنی‬ ‫‌تی‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی ئیسالمییه‌‪ ،‬دژی حكومه‬ ‫‪Islamic Movement of‬‬ ‫تونس و جه‌زائیر و ئه‌مریكان‪.‬‬ ‫)‪Uzbekistan (IMU‬‬

‫سێیه‌م‪:‬‬ ‫سەربازەکانی خیالفەت لە زەویی‬ ‫جەزائیر‬

‫‪Bangsamoro Islamic‬‬ ‫)‪Freedom Fighters (BIFF‬‬

‫گروپێكی ئیسالمی سه‌ربازیی ‌ه ل ‌ه ئۆزبه‌كستان‬ ‫و ل ‌ه ساڵی ‪ 1998‬له‌سه‌ر ده‌ستی تاهیر‬ ‫یوڵداشیڤ دامــه‌زراوه و ل ‌ه ‪2009/8/27‬‬ ‫له‌الیه‌ن هێزی ئاسمانی ئه‌مریكاو‌ه كوژرا‪،‬‬ ‫پاشان ئه‌بوعسمان عادل بوو‌ه سه‌رۆكی ئه‌م‬ ‫ڕێكخراوه‌‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه مانگی چواری ‪2012‬‬ ‫كوژرا‪ ،‬عسمان غازی بوو‌ه سه‌ركرده‌ی ئه‌م‬ ‫گروپه‌‌‪ .‬ئامانجیان دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫ئیسالمیی ‌ه ل ‌ه ئۆزباكستان و په‌یڕه‌وكردنی‬ ‫شه‌‌ریعه‌تی ئیسالم ‌ه تیایدا‪ .‬ئه‌م گروپ ‌ه له‌‬ ‫ناوه‌راستی ‪ 2015‬به‌یعه‌تیان دای ‌ه داعش و‬ ‫ئه‌بوبكر به‌غدادیان وه‌ك ئه‌میر قبوڵكرد‪.‬‬ ‫ب ‌ه فڕاندنی خه‌ڵك و بازرگانی مــادده‌‬ ‫هۆشبه‌ره‌كان داهاتی خۆیان دابینده‌كه‌ن‬ ‫و له‌ڕووی میدیاو‌ه ناوه‌ندێكی راگه‌یاندنیان‬ ‫هه‌ی ‌ه به‌ناوی ستۆدیۆی سه‌ربازی خوا (‬ ‫جندالله)‪ ،‬هه‌روه‌ها وێب سایتێكیان هه‌یه‌‬ ‫به‌ناوی ( فورقان) ك ‌ه به‌چه‌ندین زمانی‬ ‫جیاواز كارو چاالكیه‌كانیان باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫حه‌وته‌م ‪ :‬جندالله ‪Soldiers of God‬‬ ‫گروپێكی ســه‌ربــازی تیرۆرستیی ‌ه له‌‬ ‫ساڵی ‪ 1996‬ل ‌ه پاكستان دامـــه‌زراو‌ه و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزی هه‌بوو له‌گه‌ڵ گروپی‬ ‫تیرۆرستی به‌ناوی بزوتنه‌ی تاڵیبان له‌‬ ‫پاكستان ‪ . TTP‬حكیم الله مسعود ئه‌میری‬ ‫گروپه‌ك ‌ه بوو هه‌تا ‪ 1‬نۆڤه‌مبه‌ری ‪ 2013‬و‬ ‫كوژرا پاشان ئه‌حمه‌د مه‌روان گوته‌بێژی‬ ‫گروپه‌ك ‌ه ل ‌ه به‌رواری ‪ 17‬نۆڤه‌مبه‌ری ‪2014‬‬ ‫رایگه‌یان کە به‌یعه‌تیان داوه‌ت ‌ه ئه‌بوبه‌كری‬ ‫به‌غدادی و له‌و به‌روار‌ه به‌دواو‌ه به‌شێكن له‌‬ ‫داعش‪ .‬ئه‌م گروپ ‌ه ئامانجی دژایه‌تیكردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ( ئه‌مریكا‪ ،‬روسیا‪،‬‬ ‫هیندستان‪ ،‬چین‪ ،‬پاكستان‪ ،‬ئه‌فگانستان)‬ ‫‌ه ل ‌ه ناوچه‌كهدا (‪.‌)٢‬‬

‫ناوچه‌ك ‌ه و هێنانه‌وه‌ی سه‌رده‌می خه‌الفه‌ته‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌ن زۆرێك ل ‌ه ده‌وڵه‌تانه‌و‌ه ب ‌ه گروپێكی‬ ‫تیرۆرستی هه‌ژماركراوه‌‪ .‬بناغ ‌ه و ره‌گی‬ ‫ئه‌م گروپ ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫(دار السالم) ك ‌ه بزوتنه‌وه‌یه‌كی ئیسالمی‬ ‫رایكاڵی ئیسالمی بــوو ل ‌ه ئه‌نده‌نوسیا‬ ‫و ل ‌ه ساڵی ‪ 1940‬دام ـه‌زرا‪ ،‬ل ‌ه ‪ 1960‬ئه‌م‬ ‫گروپ ‌ه له‌گه‌ڵ چه‌ند گروپێكی دیك ‌ه یه‌كیان‬ ‫گرت به‌سه‌ركردایه‌تی (ئه‌بوبكر به‌شیر‪،‬‬ ‫عبدالله سنگكر‪ ،‬شه‌هر النزام)‪ ،‬بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫پاراستنی ئیسالمیان دروستكرد‪ ،‬پاشان‬ ‫هه‌رسێ سه‌ركرده‌ك ‌ه ده‌ستگیركران هه‌تا‬ ‫ساڵی ‪ 1982‬پاش ئازادكردنیان رۆشتن‬ ‫بۆ مالیزیا گروپی (كۆمه‌ڵی ئیسالمی) یان‬ ‫دامه‌زراند‪ ،‬ده‌ستیان كرد ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ندام و الیه‌نگر‪ ،‬پاشان ناوی گروپه‌كه‌یان‬ ‫گۆڕی‪ ،‬به‌اڵم گروپی شێخ (عمر حه‌دید)‬ ‫ب ‌ه فه‌رمی ل ‌ه مانگی یه‌كی ‪ 1993‬دامه‌زرا‬ ‫له‌الیه‌ن ئه‌بوبكر به‌شیر و عبدالله سنگكر‪.‬‬ ‫پاش ڕوخانی ڕژێمی (سوهاتۆ) ل ‌ه ‪1998‬‬ ‫گه‌رانه‌و‌ه بۆ ئه‌نده‌نوسیا په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئوسام ‌ه بن الدن به‌ست‪.‬‬

‫‪Abu Sayyaf ASG,‬‬

‫یانزه‌یه‌م‪:‬‬ ‫گروپێكی سـه‌ربــازی ئیسالمی رادیكاڵه‌ گروپی شێخ عمر حه‌دید‬

‫ل ‌ه هه‌ردوو دورگه‌ی (جۆلۆ و به‌سیالن)‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه باكوری رۆژئ ــاوای فلیپین‪.‬‬ ‫ئــه‌م گــروپ ـ ‌ه لـه‌ســاڵــی ‪ 1989‬لـه‌الیـه‌ن‬ ‫(عەبدولرەشیق ئه‌بوبه‌كر جه‌نجه‌النی)‬ ‫یه‌و‌ه دامـه‌زراو‌ه‌‪ ،‬له‌كاتی دامه‌زراندنی ئه‌م‬ ‫گروپ ‌ه شه‌ش ملیۆن دۆالری ل ‌ه ئوسامه‌‬ ‫بن الدن وه‌رگرت‪ .‬ئامانجیان دروستكردنی‬ ‫پارێزگایه‌كی ئیسالمیی ‌ه ل ـه‌و واڵتــ ‌ه و‬ ‫ده‌ركردنی هه‌موو دین و په‌رستشێكی تره‌‬ ‫له‌و دوو دورگه‌یه‌‪ .‬ئێستا ب ‌ه كاری فڕاندن‬ ‫كۆیله‌ی سێكسی چه‌ته‌یی كاری مافیایی‪.‬‬ ‫داهاتی خۆیان دابین ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م گروپه‌‬ ‫له‌الیه‌ن چه‌ندین ده‌وڵه‌ته‌و‌ه ب ‌ه گروپێكی‬ ‫تیرۆرستی هه‌ژماركراون و ل ‌ه ساڵی ‪2002‬‬ ‫ئه‌مریكا هێرشی كــرد‌ه س ـ ‌هر‌یــان و به‌‬ ‫سه‌دانی لێ كوشتن و برینداركردن‪ .‬دوای‬ ‫كوژرانی عبدالرشیق ئه‌بوبه‌كر جه‌نجه‌النی‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1998‬برا بچوكه‌كه‌ی به‌ناوی (‬ ‫قه‌زافی جه‌نجه‌النی) بوو‌ه سه‌ركرده‌ی ئه‌م‬ ‫گروپه‌‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه ساڵی ‪ 2007‬كــوژرا و‬ ‫(ڕادوالن سه‌هی رۆن) بوو‌ه جێگره‌وه‌ی‪ .‬له‌‬ ‫‪ 2014/7/23‬سه‌رۆكی ئه‌م گروپ ‌ه به‌ناوی (‬ ‫ئیسنیلۆن تۆتۆنی) به‌یعه‌تی دای ‌ه ئه‌بوبه‌كر‬ ‫به‌غدادی و بوو‌ه به‌شێك ل ‌ه داعش(‪. )٣‬‬

‫‪Sheikh Omar Hadid‬‬ ‫‪Brigade‬‬ ‫گروپێكی تیرۆرستیی ‌ه ل ‌ه فه‌له‌ستین‪،‬‬ ‫ئامانجی دروستكردنی خه‌الفه‌تی شامه‌؛ ئه‌م‬ ‫گروپ ‌ه باوه‌ڕی ب ‌ه سه‌پاندنی ئیسالم هه‌یه‌‬ ‫زیاتر له‌وه‌ی گروپێكی نه‌ته‌وه‌په‌رستی بێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئامانجی دروستكردنی ده‌وڵه‌تی‬ ‫فه‌له‌ستین و دژایه‌تی ئیسرائیله‌‪ .‬ل ‌ه رووی‬ ‫ئاینییه‌و‌ه دژی هه‌موو ئاینێكی جیاواز‌ه له‌‬ ‫ناوچه‌ك ‌ه و هه‌وڵی سڕینه‌وه‌یان ده‌دات و‌‬ ‫دژایه‌تی خۆی به‌رامبه‌ر شیع ‌ه ڕاگه‌یاندوو‌ه له‌‬ ‫‪ 2015/6/2‬سه‌ركرده‌ی ئه‌م گروپ ‌ه (یونس‬ ‫هونه‌ر) له‌الیه‌ن بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماسه‌وه‌‬ ‫كوژرا‪ ،‬ئێستا دیارنیی ‌ه كێ سه‌ركرده‌ی ئه‌م‬ ‫گروپه‌یه‌‪.‬‬

‫دوانزه‌یه‌م‪:‬‬ ‫ئیامره‌تی قه‌وقاز‬ ‫‪Caucasian Emirate‬‬

‫گروپێكی سه‌ربازی ئیسالمی رادیكاڵی‬ ‫سه‌له‌فیي ‌ه ل ‌ه باكوری رۆژئـــاوای روسیا‬ ‫ده‌یه‌م‪:‬‬ ‫ئامانجیان دروســتــكــردنــی خه‌الفه‌تی‬ ‫ئیسالمیی ‌ه ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه ل ‌ه ‪2007/10/7‬‬ ‫کۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫دامــه‌زراوه‌‪ ،‬لچكێریا دۆكا عمرۆڤ یه‌كه‌م‬ ‫سه‌ردره‌ی ئه‌م گروپ ‌ه بوو‌ه ك ‌ه ل ‌ه ‪2013/9/7‬‬ ‫الجماعة اإلسالمية‬ ‫كوژرا‪ .‬دوای ئه‌و عه‌لی ئه‌خشه‌ب كێبێگۆڤ‬ ‫‪Islamic Congregation‬‬ ‫بوو‌ه سه‌ركرد‌ه هه‌تا ‪ .2015‬پاشان ماگۆمیر‬ ‫گروپێكی ئیسالمی سوننی رادیكاڵه‌؛ ئه‌بوبكر سوله‌یمانۆڤ بوو‌ه جێگره‌وه‌ی ل ‌ه جۆرجیا و‬ ‫بسیر سه‌رۆكی ئه‌م گروپه‌یه‌‪ .‬گروپێكی ئازه‌رباینجان و روسیا چاالكیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫په‌رت و باڵو‌ه ل ‌ه واڵتانی (ئه‌نده‌نوسیا‪ ،‬گروپ ‌ه ئێستا به‌شێك ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌تی ئیسالمی‬ ‫فلیپین‪ ،‬سه‌نگاپور‪ ،‬تایالند)‪ ،‬به‌اڵم به‌گشتی و به‌یعه‌تیان داو‌ه ب ‌ه ئه‌بوبه‌كر به‌غدادی‬ ‫ل ‌ه ئه‌نده‌نوسیا كار و چاالكی هه‌یه‌‪ .‬ئامانجی (‪.)٤‬‬ ‫دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی ئیسالمیی ‌ه له‌‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫‪1) Seeker Daily chanel,‬‬ ‫‪Boko Haram Is Deadlier‬‬ ‫‪Than ISIS. Why Don't‬‬ ‫‪We Care?, Published on‬‬ ‫‪Feb 27, 2016, https://‬‬ ‫‪www.youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=DTH7Zf8FI0Y.‬‬ ‫‪2) Seeker Daily chanel,‬‬ ‫‪Who Supports ISIS?,‬‬ ‫‪Nov 13, 2014, https://‬‬ ‫‪www.youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=pA7WyupD7Q0‬‬ ‫‪3) Col. S.C.Dhiman‬‬ ‫‪(Retd.),Islamic State of‬‬ ‫‪Iraq and Syria (ISIS) Rec‬‬‫‪onciliation, Democracy‬‬ ‫‪and Terror, Neha Publish‬‬‫‪ers & Distributors, 2015 ,‬‬ ‫‪UK,p 77.‬‬ ‫‪4) Joseph Spark, Atroci‬‬‫‪ties Committed By ISIS in‬‬ ‫‪Syria & Iraq: ISIL/Islamic‬‬ ‫‪State/Daesh, Conceptual‬‬ ‫‪Kings, 2014 , India,p69.‬‬