588

‫«‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬ ‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫‪5+4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )588‬دو شةممة ‪2016/11/28‬‬

‫سەركردایەتیی یەكێتی كۆدەبێتەوەو‬ ‫تاوتوێی پەیامەكەی بارزانی دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫شــەوی سێشــەممەی رابردو (‪22‬ی ئەم‬ ‫مانگــە)‪ ،‬د‪ .‬هۆشــیار ئیســماعیل‪ ،‬كــە‬ ‫كادرێكــی بااڵی یەكگرتوی ئیســامییە‌و‬ ‫پێشــنوێژ‌و وتاربێــژی مزگەوتی (عومەر‬ ‫بندیــان)ە‪ ،‬لە ماڵەكەی خۆی لە شــاری‬ ‫هەولێــر تێرۆركرا‪ .‬ئەمــەش كاردانەوەی‬ ‫جیــاوازی بــەدوای خۆیــدا هێنــا‪‌،‬و لــە‬ ‫شارەكانی سلێمانی‌و هەولێر گردبونەوەی‬ ‫فراوان دژی کردەوەکە ئەنجامدرا‪.‬‬

‫یەكگرتو‪ ،‬لیژنەیەكی لەهەولێر پێكهێناوە تا چاودێریی كەیسەكە بكات‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان‬

‫ئیدانەی تیرۆركردنی مەال هۆشیار دەكات‬

‫«‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (چاودێر) كەوتون‪،‬‬ ‫بڕیارە لەم دوو هەفتەیەدا‪ ،‬كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی‬ ‫و سەركردایەتیی یەكێتی ئەنجام بدرێت و یەكێك لە‬ ‫تەوەرەكانیش تایبەت دەبێت بە پەیامەكەی ئەم دواییەی‬ ‫مەسعود بارزانی و دەستپێكردنەوەی دانوستانی الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫رۆژی ‪20‬ی ئەم مانگە‪ ،‬مەسعود بارزانی‪ ،‬پەیامێكی‬ ‫باڵوكردەوەو جارێكی دیكە داوای لە الیەنە كوردستانییەكان‬ ‫كرد كە كۆببنەوە بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسیەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان و ئامادەیی خۆیشی نیشاندا كە‬ ‫دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی هەرێم بێت و الیەنەكان‬ ‫كەسێكی دیكە بۆ ئەو پۆستە دەستنیشان بكەن‪.‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬مەكتەبی سیاسیی پــارتــی دیموكراتی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــە مەبەستی گفتوگۆ لــەگــەڵ الیەنە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬وەفدێكی بە سەرۆكایەتیی‬ ‫فازڵ میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پێكهێناوەو‬ ‫بڕیارە ئەمڕۆ لەگەڵ یەكگرتوی ئیسالمی كوردستاندا‬ ‫كۆبێتەوەو دواتر سەردانی الیەنە سیاسیەكانی دیكەی‬ ‫كوردستان بكات‪.‬‬ ‫بــەپــێــی ئ ــەو زانــیــاریــیــانــەی لــە ســەرچــاوەیــەكــی‬ ‫باوەڕپێكراوەوە دەست (چاودێر) كەوتون‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان داوای كۆبونەوەی رەسمیی‬ ‫لەگەڵ یەكێتیدا نەكردوە‪ .‬بڕیاریشە لەم هەفتەیەدا‬ ‫مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتیی یەكێتی كۆببێتەوەو‬ ‫تاووتوێی پەیامەكەی بارزانی بكەن و لە روانگەی سیاسەت‬ ‫و ستراتیژی یەكێتیشەوە‪ ،‬بۆچونی خۆیان لەسەر‬ ‫چۆنێتی چارەسەركردنی كێشە چەقبەستوەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان بخەنەروو‪ .‬هاوكات گەلێ پرسی دیكەش دەبنە‬ ‫تەوەری كۆبونەوەكە‪ ،‬لەوانە‪ :‬كێشەی سوننە و شیعە‪،‬‬ ‫حەشدی شەعبی و ناوچە كێشە لەسەرەكان‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫یەكێتی و الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬كێشەكانی خەڵك و‬ ‫كردنەوەی دەرگای خوێندنگەكان‪ ..‬تاد‪.‬‬

‫تەوەر‬

‫سێكیۆالریزم وەك‬ ‫پارێزەری ئازادیی ئاین‌و‬ ‫سیمبوڵە ئاینییەكان‬

‫جیهان‬ ‫لە سەردەمی‬

‫ترەمپ دا‬

‫«لەپەراوێزی تیرۆكردنی‬ ‫مەال هۆشیار»‬

‫‪6‬‬

‫«‬

‫د‪.‬سەردار عەزیز‪:‬‬ ‫ئەگەر جیابونەوەی كوردستان‬ ‫بە ڕەزامەندی بەغدا بێت‬ ‫ئەوا ترەمپ رێگری لێناكات‬

‫بەیاننامەی‬ ‫فیمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫بەبۆنەی رۆژی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫توندوتیژی دژ بە‬ ‫ژنان‬

‫‪2‬‬

‫گەالوێژ‬ ‫دەبێتە‬ ‫نێودەوڵەتی‬

‫‪3‬‬

‫«‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )588‬دوشةممة ‪2016/11/28‬‬

‫دوای داعش‬

‫كورد لەیاریزانی‬ ‫هێرشبەرەوە بۆ‬ ‫یاریزانی یەدەك‬

‫بەیاننامەی فێمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫بەبۆنەی رۆژی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان‬

‫فەهمی بورهان‬ ‫قۆناغی دوای ئــازادكــردنــی موسڵ‌و‬ ‫دواتــریــش رەقـــە‪ ،‬قۆناغێكی تــەواو‬ ‫جــیــاواز دەبــێــت‪ ،‬هاوپەیمانێتییەكان‬ ‫چوارچێوەی ترو بەرژەوەندی جیاوازتر‬ ‫لــەســەردەمــی داعــش ئەبنە زەمینەو‬ ‫بنەماكانی دروستبونی‪ ،‬بــەبــڕوای من‬ ‫دەوڵەتانی ناوچەكە كاریگەرترو پێگەیان‬ ‫لەهاوكێشەكاندا زیاتر ئەبێت‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستانیش لەگەممەی دوای داعشدا‬ ‫ێ‬ ‫زیاتر رۆڵــی یاریزانی یــەدەك دەبین ‌‬ ‫لەدەرەوەی گۆڕەپانەكەدا‪ ،‬لەمەش زیاتر‬ ‫لەدو ساڵی شەڕی داعش‌و مەترسێكانیدا‬ ‫نەواڵتانی زلهێز نە واڵتانی هەرێمایەتی‬ ‫كە كوردیان بەسەردا دابەشكراوە هیچ‬ ‫دەستەبەرێكی ستراتیژیان بەئاراستەی‬ ‫چارەسەربونی پرسی كورد نەك پێنەبوە‪،‬‬ ‫بەڵكو زۆرجار گوێبیستی لێدوان‌و ئاماژەی‬ ‫مەترسیداریش دەبینن‪ ،‬ئەوەی دواجار بڕیار‬ ‫لەچوارچێوەو شێوازی هاوپەیمانێتێكان‬ ‫دەدات هێزو بەرژەوەندییە‪ ،‬لەشەڕی‬ ‫داعشدا پێشمەرگە توانیویەتی وەك‬ ‫كاریگەرترین هێز بۆ دژایــەتــی داعش‬ ‫دەربــكــەوێــت‌و زۆر لەهاوكێشەكانی‬ ‫لــەبــەرژەوەنــدی هەرێمی كوردستاندا‬ ‫هاوسەنگ كـــردوە‪ ،‬بــەاڵم كێشەكانی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‌و پەرلەمان‌و كێشەی‬ ‫نەبونی دیموكراسیەتیەكی راستەقینەو‬ ‫قەیرانی ئابوری‪ ،‬بەسەریەكەوە رێگر‬ ‫بون لــەوەی هەرێمی كوردستان وەك‬ ‫ئــەوەی پێشمەرگە لەجەنگی داعشدا‬ ‫بەدیهێناوە لەباری سیاسییەوە ئەمان‬ ‫بۆ بەرژەوەندی گەلەكەمان مسۆگەری‬ ‫بكەن‪ ،‬پرسیاری جدی لەئەوها دۆخێكدا‬ ‫ئەوەیە قۆناغی دوای داعش كە لەباری‬ ‫هێزو لــەبــاری رەهــەنــدی دەرەكییەوە‬ ‫كــورد پاشەكشەی تێدا دەكــات چۆن‬ ‫دەتوانێت دەسكەوتەكانی جەنگ بۆ‬ ‫خــۆی كــۆبــكــاتــەوە؟ لەكاتێكدا ماڵی‬ ‫پەرتەوازەو خیتابی بۆ داهاتو بەسەر زیاد‬ ‫لەدیسكۆرسێك‌و زیاد لەبەرژەوەندیەكدا‬ ‫دابەشبوە!‪.‬‬ ‫ئێستا لەهەلومەرجێكی تەواو جیاوازدا‬ ‫كە سەرەتای دروستبونی هاوپەیمانێتی‬ ‫تــازە لەناوچەكەدا وەك ئەلتەرناتیڤی‬ ‫هاوپەیمانێتێكانی شـــەڕی داعــش‬ ‫دەركەوتون‪ ،‬بارزانی وەرەقەیەكی تری‬ ‫بۆ ئاشتەوایی پێشنیاز كردوە‪ ،‬من بەش‬ ‫بەحاڵی خۆم زمانی دوبارەی تێدا دەبینم‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵیشیدا پێموایە بارزانیش دركی‬ ‫بەهەستیاری قۆناغی دوای داعش كردوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە جگە لەسەرۆكایەتی پەڕلەمان‪،‬‬ ‫حكومەت‌و سەرۆكایەتی هەرێمیشی بۆ‬ ‫گۆڕانكاری نەخستۆتە دەرەوەی گفتوگۆ‪،‬‬ ‫بۆیە ئەكرێت ئەم هەنگاوە وەك دیدێكی‬ ‫جــدی سەیری بكرێت‪ ،‬روداوەكـــان –‬ ‫هاوپەیمانێتێكان‪ -‬دیسكۆرسی زلهێزە‬ ‫گــەورەكــان‪ ،‬سەرجەمیان ئاماژەگەلیی‬ ‫باشیان پێ نییە‪ .‬ئەگەر كورد لەباری‬ ‫فاكتەری ناوخۆیەوە لەخیتابی جیاواز‬ ‫جــیــاوازو پــەرتــەوازی زۆرو كوشندەی‬ ‫خۆیەوە وەرنەچەرخێت بۆ دۆخێك كە‬ ‫تێدا كێشەكان چارەسەر بكرێت‪ .‬راست‬ ‫وایە سەرباری سەرنج‌و تێبینی بەسەر دوا‬ ‫پەیامی بارزانی‪ ،‬دەكرێت بەڕەچاوكردنی‬ ‫دۆخی بابەتی ناوچەكە كۆی هێزەكان‬ ‫دور لــەمــەرج‌و خــۆســەپــانــدن دەســت‬ ‫بەگفتوگۆی نیشتیمانی بكەن‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫دور نیە ئەم دۆخە هێزەكانی كوردستان‬ ‫بەسەر دەوڵەتە هەرێمایەتیەكاندا دابەش‬ ‫بكات‌و كوردستانیش وەك هەمیشە ببێتە‬ ‫گۆڕەپانی بەرژەوەندییە جیاوازەكانی‬ ‫واڵتانی هەرێمایەتی‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫قۆناغی پۆست‬ ‫بەیاننامە‬

‫لەتیف حسێن‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان و دۆخ و‬ ‫گــوزەرانــی هاوواڵتیان بە دۆخێكی‬ ‫ناهەموارو مەترسیداردا دەڕوات و‬ ‫بەداخەوە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت‬ ‫ئاسۆكانی چــارەســەر دیــار نین و‬ ‫الیەنە سیاسییەكانیش بەرچاویان‬ ‫روون نییە‪ ،‬بەوەی كە چۆن دەتوانن‬

‫ئیرهابی سەر‬ ‫خەڵكی هەرێمی‬ ‫باشوری‬ ‫كوردستان‬

‫فەرەیدون پێنجوێنی‬ ‫هــەمــو ئــەو شـــارو شارۆچكەو‬ ‫نــاوچــانــەی هــەرێــمــی بــاشــوری‬ ‫كوردستان كە ئێستا بونەتە ناوچەی‬

‫ڕوژی ‪ 25‬نــۆڤــەمــبــەری هــەمــوو‬ ‫ساڵێك‪ ،‬لەالیەن نەتەوەیەكگرتووكانەوە‬ ‫دەســـت نیشان كـــراوە وەكـــو رۆژی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە‬ ‫ژنان‪ ،‬ئەمە خۆی لە خۆیدا كارێكی زۆر‬ ‫پێویست و گرنگە‪ ،‬بەاڵم لەم جیهانەی‬ ‫كە ئێستا ئێمەی تێدا دەژین‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە چەندەها رۆژی وا هەیە‪ ..‬چونكە لە‬ ‫زۆربــەی وواڵتــان‪ ،‬ژنان بە بەردەوامی‬ ‫دەبنە قوربانی و ڕۆژانــە توندوتیژی‬ ‫بەرامبەریان ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫لە هەرێمی كوردستان‪ ،‬بەداخەوە‬

‫هەر وەك واڵتە دواكەوتووەكان‪ ،‬ژنانی‬ ‫كـــورد روبــــەڕوی هــەمــوو جــۆرەكــانــی‬ ‫چــەوســانــدنــەوەیــەك بــونــەتــەوە و‬ ‫دەشــبــنــەوە‪ ،‬لــەكــوشــتـن‌و هــەڕەشــەو‬ ‫توندوتیژی جەستەیی‌و دەروونییەوە تا‬ ‫دەگاتە چەوساندنەوەی چینایەتی و‬ ‫سیاسی و كومەاڵیەتی‪.‬‬ ‫هۆكارەكانی ئەم چەوساندنەوانە‬ ‫زۆرن‪ ،‬بەاڵم هەر هەمووی دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ هـــزری پــیــاوســاالری‪ ،‬كــە هەموو‬ ‫جومگەكانی دەسەاڵتی گرتۆتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫پابەند بوون بەكۆمەڵێك داب ونەریتی‬

‫ئایینی و كومەاڵیەتی بێ بنەما‪ ،‬كە ژن‬ ‫بێبەش دەكــات لەهەموو مافەكانی‪..‬‬ ‫هەوەها خــودی ژن خۆی كە چەندها‬ ‫ساڵە لەژێر كاریگەری داب ونەریتی‬ ‫كۆمەڵدایە‪ ،‬تا ئێستا نەیتوانیوە خەباتی‬ ‫راستەقینە بكات بۆ بەدەست هێنان و‬ ‫مسۆگەركردنی مافەكانی خۆی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫زۆربەیان مافە رەواكانی خوشیان نازانن‬ ‫چین و چی نیین!‬ ‫ئێمە وەكـــو ژنــانــی فێمێنیستی‬ ‫رۆشــنــگــەری‪ ،‬ئیدانەی هەموو جۆرە‬ ‫توندوتیژییەك دەكەین‪ ،‬كە بەرامبەر‬

‫بــە واقیعی ئــەم دۆخــە تێپەڕێنن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی هەمیشە لێدوان و قسەكان‬ ‫بەئاراستەی ئــەوەن كە ئــەم دۆخە‬ ‫ئەبێت تێپەڕببێت‪...‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو ناهەموارییەی‬ ‫بارودۆخی خەڵك و تەنانەت بارودۆخی‬ ‫حزبیانەی حزبەكانیش ناهەموارو پڕ‬ ‫كێشەیەو ئەم ناوچەیەش لەبەردەم‬ ‫گۆڕانگاریی گــەورەدایــە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫چـــــاوەڕوان دەكــرێــت كــە لــەپــاش‬ ‫تەواوبوونی رزگاركردنەوەی موسڵ و‬ ‫وەدەرنانی هەمیشەیی داعش لەعێراق‬ ‫قۆناغێكی تر بێتە پێشەوە‪،‬كە بە‬ ‫هەموو پێوەرەكانیش بێت‪ ،‬دەبێت‬ ‫كورد خۆی بۆ ئەو قۆناغەش ئامادە‬ ‫بكات‪،‬جگە لــەوەش لەپاش كۆتایی‬ ‫هاتنی ساڵی ‪2016‬و لەناوەڕاستی‬ ‫مــانــگــی یــەكــی ‪ ،2017‬ئەمریكا‬ ‫ئــیــدارەیــەكــی نــوێــی ســەرۆكــایــەتــی‬ ‫ترامپ دەست پێدەكات‪،‬كە بەهەموو‬ ‫ئاماژەكان‪ ،‬بەرنامەو پالنە خێراكانی‬ ‫ئیدارەی نوێ‌ جێبەجێكردن و كۆتایی‬ ‫هێنانە بــەو كێشانەی ئێستا لەم‬ ‫ناوچەیە بوونیان هەیە‪ ،‬بەتایبەتی لە‬ ‫سوریاو عێراق‪..‬‬ ‫لەبەر رۆشنایی دۆخی كوردستان‬ ‫و عــێــراق و نــاوچــەكــەو جیهانیش‪،‬‬ ‫دەگەینە ئــەو راستییەی كە كورد‬ ‫لەبەردەم قۆناغێكی نوێدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە كوردو‬ ‫سەركردایەتییەكەی بەم هەموو قەیران‬ ‫و كێشە ناوخۆییەی كە تا ئێستا‬ ‫بوونی هەیەو زۆری بۆ خەڵكی هێناوە‬ ‫چۆن دەتوانێت خۆی بۆ ئەو ئەگەرانە‬ ‫ئامادەبكات‪،‬لەكاتێكدا بیەوێت یان‬ ‫نەیەوێت بەشێكی گرنگ دەبێت لەو‬

‫گۆڕانكارییانەو النیكەم پریشكەكانی‬ ‫بەردەكەوێت‪ ،‬ئەوەشمان بیر نەچێت‬ ‫كــە بەركەوتنی پریشكەكانی ئەو‬ ‫گۆڕانكارییانە بەبێ‌ ئــامــادەكــاری‬ ‫سووتانێكی گەورەی بەدوادا دێت‪...‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەوانەدا تا هەرێمی‬ ‫كوردستان سەرباری فرۆشتنی نەوت‬ ‫و داهاتەكانیشی‪ ،‬جگەلەوەی لەگەڵ‬ ‫حكومەتی ناوەندی لەكێشەی قوڵدایەو‬ ‫رەنــگــە دوای رزگــاركــردنــی موسڵ‬ ‫كێشەكانی زیاتر بكەن و پەسەندكردنی‬ ‫یاسای حەشدی شەعبی وەك هێزێكی‬ ‫ســەربــازی هاوشانی سوپای عێراق‬ ‫و زۆر رووداوی دیــكــە‪ ،‬كێشەی‬ ‫پەكخستنی پــەرلــەمــان و ئەكتیڤ‬ ‫نەبوونی حكومەتی بنكە فــراوان و‬ ‫هەموو كێشەكانی ترو درێژەكێشانی‪،‬‬ ‫بڕستی لەبەر الیەنە سیاسییەكان و‬ ‫خەڵكیش بڕیوە تا بیر لەچارەسەری‬ ‫گونجاو بكەنەوە‪ ،‬بۆیە تا ئێستاش‬ ‫بەو هەموو بارودۆخە نەخوازراوەی لەم‬ ‫كوردستانە هەیە‪ ،‬حزبەكانی خاوەن‬ ‫حكومەتی بنكە فراوان لە دەركردنی‬ ‫بەیاننامەو وەاڵم و وەاڵمكاری یەكتری‬ ‫و تەنانەت تۆمەتباركردن و زیاتركردنی‬ ‫كێشەكان هیچی تریان نەكردووە‪...‬‬ ‫ئەوەشمان بیرنەچێت سەرباری‬ ‫ئــەو هــەواڵنــەی كــە لــەكــوردســتــان‬ ‫دەدرێـــت‪ ،‬بەتایبەتی فشارەكانی‬ ‫هاوواڵتیان لەسەر حكومەت و الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪،‬بەتایبەتتر لە سنووری‬ ‫پارێزگاكانی سلێمانی وهەڵەبجە‪،‬‬ ‫كە وەك فشاری ناوخۆیی لەسەر‬ ‫حكومەت بوونیان هەیەو جدیشە‪،‬‬ ‫بەوەی كە تا ئێستا دەوامی ئاسایی‬ ‫قوتابخانەكان لەم سنوورە دەستی‬

‫پێنەكردۆتەوە‪ ،‬فشاری دەرەكیش ئاماژەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە‬ ‫دیسانەوە بوونی هەیە‪ ،‬لەدواجاردا ئەگەری زۆرە ئەم بارودۆخەو وەاڵم و‬ ‫ئەگەر گوێش بە فشارە ناوخۆییەكان وەاڵمكارییەكانی الیەنە سیاسییەكان‬ ‫نــەدرێــت و بەجۆرێك لەجۆرەكان تا ساڵی نوێ‌ بخایەنێت‪ ،‬چونكە پاش‬ ‫پشتگوێ بخرێن‪ ،‬ئــەوا ناتوانرێت ئەوە مومكین نییە‪ ،‬الیەنە سیاسییەكان‬ ‫فــشــارە دەرەكــیــیــەكــان فــەرامــۆش بتوانن ئەم بارودۆخە درێژتر بكەنەوەو‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە وەك لە ســەرەوە خەڵكی ئەوەندەی تر ماندوو شەكەت‬ ‫ئــامــاژەم بــۆكــرد‪ ،‬لەداهاتوویەكی بكەن‪ ،‬هەربۆیە چــاوەڕوان دەكرێت‬ ‫نزیكداو لەپاش كۆتایی هاتنی داعش لەماوەی داهاتووتردا فشاری ناوخۆیی‬ ‫لە عێراق و هاتنەسەركاری ئیدارەی دەرەكــــی بــەشــێــوەیــەكــی بــەرچــاو‬ ‫نوێی ئەمریكا‪ ،‬كورد نابێت تەنها لە زیــاد بكات و الیەنە سیاسییەكان‬ ‫قۆناغی بەیاننامە دەركــردنــدا بێت‪ ،‬ناچار بە رێكەوتن و نزیك بوونەوە‬ ‫پێویستی بە قۆناغێكی تر دەبێت‪ ،‬بكەن‪،‬هەر لەوچوارچێویەشدا یەك‬ ‫كە ئەویش قۆناغی دوای بەیاننامە دوو رۆژی رابردوو پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان ئامادەیی نیشان دەدات‬ ‫(پۆست بەیاننامە) دەبێت‪..‬‬ ‫لەپاش دواین پەیامی بارزانی بۆالیەنە بەوەی كەئامادەیە گفتوگۆكانی لەگەاڵ‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬هەوڵێك بەدی دەكرێت الیەنە سیاسییەكان دەست پێبكاتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو پەیامە وەك پەیامێكی بەئامانجی كۆتایی هاتنی كێشەكان‪،‬‬ ‫جددی تەماشابكرێت و خوێندنەوەی چــاوەڕوانــیــش دەكــرێــت جموجوڵە‬ ‫فشارە ناوخۆیی و دەرەكییەكانیشی سیاسییەكان بەئاراستەیەكدا بێت‪،‬‬ ‫لەسەر بێت‪ ،‬كە وا پێشبینی دەكرێت نــەخــشــەیــەكــی تـــری ســیــاســەت لە‬ ‫جموجوڵێكی سیاسی نوێ دروست كوردستان دابڕێژرێتەوە‪ ،‬كە رەنگە‬ ‫بكات‪ ،‬ئەگەرچی تا ئێستا بزووتنەوەی النیكەمی كێشەی خەڵكی چارەسەر‬ ‫گۆڕان كە خاوەنی بەشێكی كێشەكەیە بكات‪ ،‬بەاڵم ئەوە بەو مەرجی الیەنە‬ ‫لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬سیاسییەكان لە قۆناغی بەیاننامەو‬ ‫لەوەاڵمی بارزانیدا ئاماژەیەك نییە وەاڵم و وەاڵمكاری دەربچن‪ ،‬چونكە‬ ‫لە گۆڕینی هەڵوێستەكانی رابردویدا ماوەیەكی زۆرە هەموو الیەنەكان‬ ‫بەرامبەر بە پارتی و دۆخی هەرێم و تــەنــانــەت تــاك بەتاكی خەڵكی‬ ‫وپـــەرلـــەمـــان و خــــودی پــارتــیــش كوردستان كێشەكانی ئەم واڵتە دەزانن‬ ‫لەسەرهەمان هەڵوێستەكانی رابردووی و رێگەچارەكانیش روونن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ێ كە هێشتا روون نییە‪ ،‬چۆنێتی رازی‬ ‫خۆی بەردەوامە بە گۆڕینی هەند ‌‬ ‫دەســتــەواژەی ناو بەیاننامەكانەوە‪ ،‬بوونی الیەنەكانە بەچارەسەركردنی‬ ‫بـــەاڵم ئــەمــە نــاكــاتــە ئــــەوەی كە سەرجەمی كێشەكان و هەڵبژاردنی‬ ‫الیەنەكانی تر و تەنانەت هاوواڵتیانیش هەڵوێستی سێیەم و مامناوەندە لەناو‬ ‫تاسەر چــاوەڕوانــی كۆتایی هاتنی چارەسەرەكاندا‪....‬‬ ‫كێشەی نێوان پارتی و گۆڕان بكەن‪،‬‬

‫(نــاڕەزایــەتــی و خۆپیشاندان)‪،‬‬ ‫لەپێناوی هەڵتەكاندنی رژێمە عروبی‬ ‫و فاشیستییە یەكلەدواییەكەكانی‬ ‫عێراق و هێنانەئارای سەردەمێكی‬ ‫نـــوێـــدا‪ ،‬بــێــئــەنــدازە مـــانـــدو و‬ ‫سنگلەپێشبون‪ ،‬بۆیە ئێستاش‬ ‫هـــەروا سنگلەپێش و نـــاڕازی و‬ ‫ماندون‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە ‪:‬‬ ‫خەڵكانێك كە بەپەیداكردنی‬ ‫دەستكەوتێكەوە زۆر ماندوبوبن‪ ،‬بۆ‬ ‫پاراستنیشی هەروا لێبڕاو دەبن ‪.‬‬ ‫پێویستە پــارتــەكــانــی هەرێم‬ ‫ئاگاداری ئەمەبن‪:‬‬ ‫خەڵكی (نـــاڕازی) ی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەژێر ترس و بیمدا‬ ‫دەژین (ترس و بیمی لەدەستدانی‬ ‫دەستكەوتە گشتیەكان‪.‬‬ ‫خۆپیشاندان و درێژەدانی ئەوان‬ ‫بەناڕەزایەتی (جا لەسەر جادەبێ یان‬ ‫لەڕێی سۆشیال میدیاوە) چەندێكی‬ ‫بــۆ ســەنــدنــەوەی موستەحەقاتە‬ ‫مــــادی و مــەعــیــشــیــەكــانــیــانــە‪،‬‬

‫ئــەوەنــدەو بــگــرە زیاتریشی بۆ‬ ‫گوزارشتكردنە لەو ترسە (ترسی‬ ‫لەدەستدانی دەستكەوتە مادی و‬ ‫مەعنەویە گشتیەكان) تەنانەت‬ ‫ئەگەر خۆیشیان بەم راستییەیان‬ ‫نەزانیبێ و بەدەستەواژگەلی رۆشن‬ ‫گوزارشتیان لێ نەكردبێ‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫واتە ‪ :‬ترسێكی پەنهان لەنەستدا ‪.‬‬ ‫پارتەكان لەسەریانە‪:‬‬ ‫ئەگەر ژیان و بژێوی و موچەی‬ ‫خەڵكیشیان پێ دابین ناكرێ‪ ،‬هیچ‬ ‫نەبێ ئەو ترسە لەدڵ و دەرونیاندا‬ ‫بڕەوێننەوە‪.‬‬ ‫پارتەكان هەر هەمو (رازی و‬ ‫نـــاڕازی ‪ ،‬حاكم و ئۆپۆزسیۆن)‬ ‫بــەشــدارن لەتۆقاندنی خەڵكی‬ ‫ناڕازیی هەرێمدا‪ ،‬دەبێ دەستهەڵگرن‬ ‫لەدڵتەنگتركردن و زیاتر تۆقاندنیان‬ ‫‪.‬‬ ‫چیی تێدەچێ بــۆ پارتەكان‬ ‫ئەگەر ناوبەناو روبكەنە خەڵك‬ ‫و بیریانی بخەنەوە كە قــەرزاری‬ ‫دەنـــگ و مــتــمــانــەیــانــن ‪ ،‬چیی‬

‫كردەوەی پارتەكانی ناو پرۆسەی‬ ‫سیاسیدا (بەپارتی فەرمانڕەواو‬ ‫پارتی ئۆپۆزسیۆنەوە) دڵنییایی و‬ ‫ئاسایشی دەرونییان لەدەست داوە‪،‬‬ ‫بەر لــەوەی موچەو قوتی ماڵ و‬ ‫منداڵیان لەدەست بدەن‪.‬‬ ‫پارتەكان ‪ ،‬لەڕێی شاشەكان و‬ ‫پێگە ئەلیكترۆنیە زەردەكانیانەوە‬ ‫(زەرد ‪ -‬بــەمــانــای روزەرد ‪،‬‬ ‫وەكو ئەوەی بەڕۆژنامەی روزەرد‬ ‫دەگوترێ‪ :‬رۆژنامەی زەرد)‪ ،‬بەچڕی‬ ‫بــەشــدارن لەتۆقاندنی خەڵكدا‬ ‫(لەنەشارەزایی و منداڵبازاڕییانەوە‬ ‫بێ‌ یان لەشارەزاییەوە)‪ ،‬نازانین‬ ‫بــۆچــی وادەكــــــەن؟ دەیـــانـــەوێ‬ ‫ئیحسانەكەیان پڕاوپڕبێ (وەكو‬ ‫دەڵێ ‪ :‬االحسان بالتمام) ‪ :‬لەپاڵ‬ ‫بێموچەییدا تــرس و بیمەكەش‬ ‫بكەن بەقوڕگی خەڵكدا؟ نازانن‬ ‫ئەمە زەرەری بۆ دەسەاڵتدارێتی‬ ‫یان بەشدارییە سیاسیەكەی خۆیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەرلەوەی زەرەری بۆ خەڵك‬ ‫هەبێ‌؟‬

‫تێدەچێ ئەگەر (وەكو ئەوەی كە‬ ‫كەسی قەرزار بۆ دڵنییاكردنەوەی‬ ‫خاوەنقەرز دەیكا) بیری خەڵكی‬ ‫بخەنەوە كە ئەوان بەتەمانین هەتا‬ ‫هەتایە دەســت بەسەر پرۆسەی‬ ‫سیاسی و حكومڕانی و دەنگی‬ ‫خەڵكدا بگرن (دەنــگــی خەڵك‬ ‫كە بــەقــەرز دراویــانــەتــێ نــەك بۆ‬ ‫هەتاهەتایە)؟ چیی تێدەچێ ئەگەر‬ ‫لەبەینی خۆیاندا رێكبكەون لەسەر‬ ‫دەســتــاودەســتــكــردنــی دەســـەاڵت‬ ‫بەتایبەتی لەدۆخێكی سیاسی و‬ ‫مەعیشیی خراپی وەكــو ئێستادا‬ ‫كە حەتمەن دەستاودەستكردنی‬ ‫دەســـــەاڵت (ئـــەگـــەر باشبونی‬ ‫مەعیشەتیشی بـــەدوادا نەیەت)‬ ‫ئارامییەكی دەرونــیــی گــەورەی‬ ‫بـــەدوادا دێــت بۆ خەڵك (ئەگەر‬ ‫راستەقینەبێ‬ ‫دەستاودەستێكی‬ ‫نەك دەستاودەستێكی نمایشی یان‬ ‫دەستاودەستێكی بەپێچ و پەنا‪.‬‬ ‫خەڵكی (نـــاڕازی) ی هەرێمی‬ ‫باشوری كوردستان ‪ ،‬لەسایەی‬

‫بە ژنان كراوە و دەكرێت‪ ،‬لەهەر چوار‬ ‫پارچەی كوردستان‪ ،‬هەروەها لەم رۆژەدا‬ ‫جەخت لە سەر ئامانجەكانمان دەكەینەوە‬ ‫بۆ باڵوكردنەوەی رۆشنگەری لە ناو‬ ‫كۆمەڵ بەگشتی و ژنانی كوردستان‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬ئەمەش لەپێناو نەهێشتنی‬ ‫نەریتی پیاوساالری و بەدەستهێنانی‬ ‫یەكسانی راستەقینە بۆ ژنان لە هەموو‬ ‫سێكتەرەكانی ناو كۆمەڵ‌و جومگەكانی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی كوردستان‪.‬‬

‫فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫‪2016/11/27‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )588‬دو شةممة ‪2016/11/28‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫سەركردایەتیی یەكێتی كۆدەبێتەوەو‬ ‫تاوتوێی پەیامەكەی بارزانی دەكات‬ ‫دیكە داوای لەالیەنە كوردستانییەكان‬ ‫كرد كە كۆببنەوە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫كێشە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫و ئــامــادەیــی خــۆیــشــی نــیــشــانــدا كە‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی‬ ‫دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی هەرێم‬ ‫دەســت (چاودێــر) كەوتــون‪،‬‬ ‫بێت و دواشی كرد الیەنەكان كەسێكی‬ ‫بڕیــارە لــەم دوو هەفتەیــەدا‪،‬‬ ‫دیكە بۆ ئەو پۆستە دەستنیشان بكەن‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی مەكتەبی سیاســی و‬ ‫دوابـــــەدوای پــەیــامــەكــەی مەسعود‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتی ئەنجام‬ ‫بارزانی‪ ،‬الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی‬ ‫بدرێت و یەكێك لە تەوەرەكانیش‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەڵوێستی خۆیان لەسەر‬ ‫تایبــەت دەبێت بــە پەیامەكەی‬ ‫پەیامەكە راگەیاند و زۆربەی حزبەكان‬ ‫ئــەم دواییەی مەســعود بارزانی‬ ‫بە پۆزەتیڤ خوێندنەوەیان بۆ پەیامەكە‬ ‫و دەســتپێكردنەوەی دانوستانی‬ ‫كردو ئامادەیی خۆشیان بۆ دانوستان‬ ‫الیەنــە سیاســییەكانی هەرێمی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬تەنانەت بزوتنەوەی گۆڕانیش‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫كە گوایە بە هیچ شێوەیەك دان بە‬ ‫رۆژی ‪20‬ی ئــەم مانگە‪ ،‬مەسعود مەسعود بارزانیدا نانێت وەك سەرۆكی‬ ‫بارزانی‪ ،‬پەیامێكی باڵوكردەوەو جارێكی هەرێم‪ ،‬بەاڵم ئەویش راگەیەندراوێكی‬

‫لەسەر پەیامەكەی بارزانی باڵوكردەوەو‬ ‫جەختی لەوە كردەوە كە پێشوازی لە‬ ‫دانوستان دەكەن‪.‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬هــەر یەكە لــە كۆسرەت‬ ‫رەسوڵ جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی‬ ‫و مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪ ،‬بە‬ ‫ئیجابی وەاڵمی پەیامەكەی بارزانییان‬ ‫دایــــەوە‪ ،‬بــە جــۆرێــك مــەال بەختیار‪،‬‬ ‫رۆژی (‪ )2016/11/23‬لــە وتــاری‬ ‫كۆتایی فێستیڤاڵی گەالوێژدا‪ ،‬رایگەیاند‬ ‫یەكێتیی بە بەردەوامی وتومانە‪ ،‬جەناب‬ ‫دەستپیشخەری بكە! ئەم دەرگا قوفڵ‬ ‫ژەنگاوییە بشكێنە! هەڵە بوو دەرگای‬ ‫پەرلەمان داخرا‪ ،‬هەموو ئەو قسانەمان‬ ‫كــــردووە‪ ،‬ئێستاش بــەرێــز مەسعود‬ ‫بارزانی‪ ،‬كە دەستپێشخەرییەكی كردووە‪،‬‬

‫بێگومان دەبێ قسەمان لەسەری هەبێت‌و‬ ‫هەڵیبسەنگێنین‌و بۆچوونی زیادەشمان‬ ‫هەیە بۆ چۆنێتی چارەسەركردنی ئەو‬ ‫كێشانە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "هەڤاڵ كۆسرەت‪،‬‬ ‫پەیامێكی باڵوكردەوە‪ ،‬كە بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی‪ ،‬پشتیوانی دەستپێشخەرییەكەی‬ ‫كــردووەو داوای كــردووە هەمووالیەك‌و‬ ‫میللەتەكەش‪ ،‬ئەمە قبوڵ بكەن‌و بەرەو‬ ‫چارەسەر بڕوات‪ .‬بێگومان لەم رۆژانەدا‬ ‫دەبــێ كۆببینەوە‪ ،‬دوای ئــەو پەیامە‬ ‫گشتییەی هەڤاڵ كۆسرەت پێشكەشی‬ ‫كردووە‌و وردەكــاری چۆنێتی هەڵوێست‬ ‫وەرگرتن‪ ،‬لەسەر ئەو پەیامە لەنێوان‬ ‫خۆماندا ساغ دەكەینەوەو ئەوكاتە هەم‬ ‫راستەوخۆ لەگەڵ پارتی‌و بۆ رای گشتیش‪،‬‬ ‫بیروبۆچوونی خۆمان لەسەر بڕگە بە‬

‫بڕگەی پەیامەكەی كە پێشكەشكراوە‬ ‫رادەگەینین‌و ئومێدەواریشین‪ ،‬دەرگای‬ ‫دیالۆگی هەمەالیەنەی ماندوونەناسانە‬ ‫بۆ هەموو الیەنەكان بەرەو چارەسەری‬ ‫هەمەالیەنە كرابێتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬مەكتەبی سیاسیی‬ ‫پــارتــی دیــمــوكــراتــی كــوردســتــان‪ ،‬بە‬ ‫مــەبــەســتــی گفتوگۆ لــەگــەڵ الیــەنــە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬وەفدێكی بە‬ ‫سەرۆكایەتیی فازڵ میرانی سكرتێری‬ ‫مەكتەبی سیاسی پێكهێناوەو بڕیارە‬ ‫ئــەمــڕۆ لــەگــەڵ یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫كوردستاندا كۆبێتەوەو دواتر سەردانی‬ ‫الیەنە سیاسیەكانی دیكەی كوردستان‬ ‫بــكــات‪ .‬بەپێی ئــەو زانیارییانەی لە‬ ‫سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە دەست‬ ‫(چــاودێــر) كــەوتــون‪ ،‬تا ئێستا پارتی‬

‫دیموكراتی كوردستان داوای كۆبونەوەی‬ ‫رەسمیی لەگەڵ یەكێتیدا نــەكــردوە‪.‬‬ ‫بڕیاریشە لــەم هەفتەیەدا مەكتەبی‬ ‫سیاسی و ســەركــردایــەتــیــی یەكێتی‬ ‫كۆببێتەوەو تــاووتــوێــی پەیامەكەی‬ ‫بارزانی بكەن و لە روانگەی سیاسەت و‬ ‫ستراتیژی یەكێتیشەوە‪ ،‬بۆچونی خۆیان‬ ‫لەسەر چۆنێتی چارەسەركردنی كێشە‬ ‫چەقبەستوەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫دەخـــەنـــەروو‪ .‬هــاوكــات گــەلــێ پرسی‬ ‫دیكەش دەبنە تــەوەری كۆبونەوەكە‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬كێشەی سوننە و شیعە‪ ،‬حەشدی‬ ‫شەعبی و كوردستان و ناوچە كێشە‬ ‫لەسەرەكان‪ ،‬پەیوەندیی یەكێتی و الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬كێشەكانی خەڵك و‬ ‫كردنەوەی دەرگای خوێندنگەكان‪ ..‬تاد‪.‬‬

‫«دەبێت ئازادیی تاك پارێزراوبێت»‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان ئیدانەی تیرۆركردنی مەال هۆشیار دەكات‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی مافی مرۆڤی پارلەمان‪ :‬تیرۆركردنی د‪.‬هۆشیار بەشێكە لەزنجیرە تێرۆرەكانی رابردو‬ ‫یەكگرتو‪ :‬لیژنەیەكامن لەشاری هەولێر بۆ بەدواداچون‌و چاودێریكردنی كەیسەكە پێكهێناوە‬ ‫ئاسایشی هەولێر‪ :‬بكوژی سەرەكیامن دەستگیركردوە‬

‫شــەوی سێشــەممەی رابــردو‬ ‫(‪22‬ی ئەم مانگە)‪ ،‬د‪ .‬هۆشــیار‬ ‫ئیســماعیل‪ ،‬كــە كادرێكی بااڵی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمییە‌و پێشنوێژ‌و‬ ‫وتاربێــژی مزگەوتــی (عومــەر‬ ‫بندیــان)ە‪ ،‬لــە ماڵەكــەی خۆی‬ ‫لە شــاری هەولێر تێرۆردەكرێت‪،‬‬ ‫ئەمــەش كاردانــەوەی جیــاوازی‬ ‫بــەدوای خۆیــدا هێنــا‪‌،‬و لــە‬ ‫شــارەكانی ســلێمانی‌و هەولێــر‬ ‫گردبونــەوەی فراوانــی بــۆ‬ ‫لەوبارەیــەوە‪،‬‬ ‫ئەنجامــدرا‪.‬‬ ‫یەكگرتوی ئیســامیی كوردستان‬ ‫تاكــو ئێســتا هیــچ الیەنێكــی‬ ‫تۆمەتبارنەكــردوە‌و لیژنەیەكــی‬ ‫بۆ بەدواداچــون‌و چاودێریكردنی‬ ‫كەیســەكە پێكهێنــاوە‪ .‬هــاوكات‬ ‫كوردســتان‬ ‫پارلەمانتارێكــی‬ ‫پێیوایــە‪ ،‬ئــەم تێرۆرانــە بــۆ‬ ‫ترساندنی هاواڵتیانی هەرێمە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت هاواڵتیانی ژێر دەسەاڵتی‬ ‫پارتــی دیموكراتی كوردســتان‪.‬‬ ‫هــەروا (پالتفۆڕمی دابــڕان) كە‬ ‫بــە دروشــمی (ئایین بــۆ تاك‌و‬ ‫دیموكراســی بــۆ گــەالن) خــۆی‬ ‫راگەیاندوە‪ ،‬ئیدانەی تیرۆركردنی‬ ‫د‪.‬هۆشــیار دەكات و ئەندامێكــی‬ ‫پالتفۆڕمەكــە رایدەگەیەنێــت‪،‬‬ ‫دەبێت ئازادی تاك پارێزراوبێت‪.‬‬

‫دەستی بۆ هیچ كەس‌والیەنێك‬ ‫درێژنەكردوە‬

‫ئەندامێكی ئەنجومەنی جێبەجێكردنی‬ ‫یــەكــگــرتــوی ئیسالمیی كــوردســتــان‬ ‫بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬تێرۆركردن لە‬ ‫هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ چەند‬ ‫هۆكارێك‪ ،‬لەوانە ملمالنێی ئایدۆلۆژی‪،‬‬ ‫ملمالنێی ســیــاســی‪ ،‬تەسفیەكردنی‬ ‫حساباتی الیەنەكان بەرامبەر یەكتر‪،‬‬

‫«‬

‫«‬

‫«‬ ‫چاودێر– نزار جەزا‪:‬‬

‫تێكچونی ئەو باردودۆخە ئارامییەی كە‬ ‫دەبــو بچەسپێندرایە‪ ،‬نەبونی متمانە‬ ‫لەنێوان الیەنەكان‌و لەنێوان خەڵك‌و‬ ‫دەســەاڵت‌و لەنێوان چین‌و توێژەكان كە‬ ‫كاریگەرییان لەسەر خەڵك هەیە‪.‬‬ ‫د‪.‬عومەر محەمەد‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫راستە لە روی باڵەخانە‌و جوانكاریی‬ ‫شارەوە لەچاو سااڵنی پێشتر كوردستان‬ ‫پێشكەوتوە‪ ،‬بــەاڵم لــە روی ئەمنی‌و‬ ‫دڵنیایی تاكەكانەوە پێشنەكەوتوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبینن تێرۆر بەردەوام دەكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬تێرۆركردنی‬ ‫د‪.‬هۆشیار هەنگاوێك بوە بۆ كپكردنی‬ ‫دەنگە بوێرەكەی‪ ،‬هاوكات پەیامێكە بۆ‬ ‫دەنگە بوێرەكان كە كپبكرێن‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەكرێت ئەم تێرۆرە بۆ تێكدانی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان بێت‪ ،‬دەكرێت دەستێكی‬ ‫تــونــدڕەوی بــێــت‪ ،‬چونكە د‪.‬هۆشیار‬ ‫كاریگەری زۆر هەبو لەسەر ناشرینكردنی‬ ‫فكری داعــش‌و تــونــدڕەوی‪ ،‬دەشكرێت‬

‫ئازادانە توێژینەوە نەكەن‪ ،‬ئەوە ناتوانن‬ ‫بەرهەمی زانستییانە بەرهەمبێنن‪ ،‬بۆیە‬ ‫داوای ئازادی بۆ هەر تاكێك لە هەرێمی‬ ‫كوردستان دەكەن‪ ،‬كە بە ئازادی بنوسێت‌و‬ ‫بخوێنێتەوە‌و بیربكاتەوە‌و رەخنەبگرێت‪.‬‬ ‫رونــیــشــیــكــردەوە‪ ،‬هەمیشە عەقڵی‬ ‫ستەمكارو نــادادپــەروەر‌و دیكتاتۆر بیر‬ ‫لە تێرۆر دەكاتەوە‪ ،‬عەقڵێك كە توانای‬ ‫ئــەوەی نەبێت ئــازادی‌و دادپــەروەری بۆ‬ ‫ئەوی دیكە دابینبكات‌و بە مافی ئەوی‬ ‫دیكەی بزانێت‪ ،‬كاتێكیش قسە لەسەر ئەم‬ ‫عەقڵە ستەمكار‌و دیكتاتۆرە مەزهەبگەرییە‬ ‫دەكــرێــت‪ ،‬راستەوخۆ بەهەڕەشەیەكی‬ ‫جدیی لەسەر وجودی خۆی دەبینێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫یەك رێگە بە چارەسەر دەزانێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫تێرۆرە‪ ،‬تێرۆر لە دنیای نادیموكراسیدا‬ ‫مۆدێل بوە‪ ،‬لێرەش ئەو تێرۆرانەی كە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئاماژەیەكە بۆئەوەی هێشتا‬ ‫زۆر ماوە لە كوردستان باسی دیموكراسی‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫الیەنێك بــیــەوێ ئاشتەوایی هەرێمی‬ ‫كوردستان تێكبدات‪ ،‬بــەاڵم یەكگرتو‬ ‫چاوەڕێی لێكۆڵینەوەكان دەكات‌و دەستی‬ ‫بۆ هیچ كەس‌والیەنێك درێژنەكردوە‪.‬‬ ‫ئەو بەرپرسەی یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫ئاشكرایكرد‪ ،‬یەكگرتو لەشاری هەولێر‬ ‫لــیــژنــەیــەكــی تــایــبــەتــی دروســتــكــردوە‬ ‫لەپارێزەران‌و مافناسان بۆ بەدواداچون‌و‬ ‫چاودێریكردنی ئــەو كەیسە‪ ،‬هاوكات‬ ‫حكومەت بەڵێنی بەدواداچونی جددی داوە‌و‬ ‫رایانگەیاندوە دو كەس دەستگیركراون‪،‬‬ ‫بۆیە هیوادارن تاوانباران لەرێگەی یاساوە‬ ‫بەسزای خۆیان بگەیەندرێن‪.‬‬

‫«عەقڵی ستەمكارو نادادپەروەر‌و‬ ‫دیكتاتۆر بیر لە تێرۆر دەكاتەوە»‬

‫هەرلەبارەی تێرۆركردنی د‪.‬هۆشیار‪،‬‬ ‫ئەندامێكی كانگای كارا لە (پالتفۆڕمی‬ ‫دابڕان)‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬تێرۆر‬

‫«بەشێكە لە زنجیرە تێرۆرەكانی‬ ‫رابردو»‬

‫ئــەم تێرۆرانە تــێــرۆری رێكخراو بون‪،‬‬ ‫چونكە بكوژانی ئەم تێرۆرانە تاكو ئێستا‬ ‫نــەدۆزراونــەتــەوە‌و یاسا بەئەركی خۆی‬ ‫هەڵنەستاوە‌و دەزگا ئەمنییەكانیش كاری‬ ‫خۆیان جێبەجێنەكردوە بەهۆی ئەوەی‬ ‫بەشێكن لەو زنجیرە تێرۆرانە‪.‬‬ ‫ناوبراو هێمای بۆئەوەشكرد‪ ،‬ئێستا‬ ‫هــەرێــمــی كــوردســتــان لــەســەدا ‪95‬ی‬ ‫موسوڵمانە‪ ،‬بــۆیــە خــەڵــك ســەردانــی‬ ‫مــزگــەوتــەكــان دەكـــەن‌و مامۆستایانی‬ ‫ئایینیش هێڵی ســورن‌و بــەردەوام گوێ‬ ‫لەئامۆژگارییەكانیان دەگیرێت‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫كاتێك مامۆستایەكی ئایینی دەچێتە‬ ‫بەرەی هاواڵتیانەوە‪ ،‬ئەوا تێرۆردەكرێت‌و‬ ‫ئیهانەدەكرێت‌و ریشی دەسوتێنرێت‪،‬‬ ‫ئەمەش زیاتر بۆ ترساندنی هاواڵتیانی‬ ‫هەرێم دەكرێت‪ ،‬بەتایبەت هاواڵتیانی ژێر‬ ‫دەسەاڵتی پارتی دیموكراتی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارە جەختیلەوەكردەوە‪،‬‬ ‫لەئێستادا چاوەڕێی لێكۆڵینەوەی دەزگا‬ ‫ئەمنییەكان دەكــەن‪ ،‬كە ئایا قەناعەت‬ ‫بەئەنجامی لێكۆڵینەوەكان دەكەن یاخو‬ ‫نا‪ ،‬بەاڵم تاكۆتایی لەگەڵ ئەو كەیسە‬ ‫دەمێننە‌و بەدواداچونی وردی بۆ دەكەن‪.‬‬

‫هەر تێرۆرە‪ ،‬جا د‪.‬هۆشیار بێت‪ ،‬یان‬ ‫هەر كەسێكی دیكە‪ ،‬تێرۆر كردەوەیەكی‬ ‫ئەندامێكی لــیــژنــەی مــافــی مــرۆڤ‬ ‫غافڵكوژانەیە‪ ،‬كە خەڵكی سڤیل بۆ‬ ‫ئامانجێكی سیاسی بەكاردەهێنرێت‌و لەسەر فراكسیۆنی گــۆڕان لەپارلەمانی‬ ‫بكوژی مەال هۆشیار دەستگیركرا‬ ‫دەكوژرێت‪ ،‬ئەو دروشمەی بەرزیانكردۆتەوە كوردستان‪ ،‬بە»چاودێر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫هــاوكــات دوێــنــێ بــەڕێــوەبــەرایــەتــی‬ ‫بــەداخــەوە زنجیرەیەك تێرۆر لەماوەی‬ ‫(ئاین بۆ تاك‌و دیموكراسی بۆ هەموان) حوكمڕانی كوردیدا رویانداوە‪ ،‬كە ئەمە ئاسایشی هــەولــێــر‪ ،‬راگــەیــەنــدراوێــكــی‬ ‫هەمیشە قــســەیــان لــەســەر ئــازادیــی جێگەی تێڕامانی جــدیــیـە‌و هەرێمی لەوبارەیەوە باڵوكردەوە كە تێیدا هاتوە‪،‬‬ ‫بیروڕا‌و راگۆڕینەوە‌و دیدوبۆچون كردوە‪ ،‬كوردستان دەخاتەژێر بەرپرسیارێتی‌و دوای لێكۆڵینەوە‌و بەدواداچونی ورد‌و‬ ‫د‪.‬هۆشیاریش یەكێكە لە بیروبۆچونە لێپرسراوێتییەكی گەورەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی فراوان لەسەر روداوی شەهیدكردنی د‪.‬‬ ‫تایبەتەكان لەناو كۆمەڵێك دیدوبۆچوندا‪ ،‬لەرابردودا كورد بەردەوام قوربانی دەستی هۆشیار ئیسماعیل‪ ،‬تیمی لێكۆڵینەوەی‬ ‫بۆیە دەبو ئەم كەسە وەك هەركەسێكی تێرۆر بــوە لــەالیــەن واڵتــانــی دەرەوە‪ ،‬ئاسایشی هەولێر توانی چەندین سەرەداوی‬ ‫دیــكــە ئـــازادانـــە بــیــروبــۆچــونــی خــۆی بەاڵم ئێستا تێرۆر لەناو خودی هەناوی دەستبكەوێت‪.‬‬ ‫بگەیەنێت‌و بنوسێت‌و دەبێت ئازادیی تاك‬ ‫لەو راگەیەندراوەدا ئاماژەبەوەدراوە‪،‬‬ ‫پارێزراوبێت‪ ،‬بۆیە بە تــەواوی ئیدانەی هەرێمی كوردستاندا سەری هەڵیداوە‪،‬‬ ‫بۆیە پێیوابو‪ ،‬ئەمە كپكردنی دەنگی ئازا‌و بـــەرەبـــەیـــانـــی رۆژی یــەكــشــەمــمــە‬ ‫هەر كردەوەیەكی تێرۆرستی دەكەن‪ ،‬كە ئازادە‪ ،‬ئەمە بەشێكە لەتەواوكردنی ئەو (‪ )2016/11/27‬توانرا بكوژی سەرەكیی‌و‬ ‫بۆسەر ئازادی‌و قەڵەمی ئازاد بكرێت‪.‬‬ ‫ئەڵقە تێرۆرەی‪ ،‬كە لەرابردودا رویداوە‪ ،‬هاوكارەكەی دەستگیربكرێن‌و لە ئەنجامی‬ ‫باسی‬ ‫بــەهــمــەن تــاهــیــر نــەریــمــان‪،‬‬ ‫هــەر لــەڕۆژنــامــەنــوســان‌و روناكبیران‌و لێكۆڵینەوە سەرەتاییەكاندا دانیان بە‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬هەمیشە باسی گفتوگۆ دەكەن‪،‬‬ ‫تاوانەكەیاندا ناوە‪.‬‬ ‫توێژینەوەی زانستی لە بوارە جیاوازەكان مامۆستایانی ئایینی‪.‬‬ ‫مونیرە عوسمان‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪،‬‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەگەر هاتو بە بیروڕای ئازاد‌و‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )588‬دو شةممة ‪2016/11/28‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫لەماوەی رابردودا پالتفۆرمی دابڕان‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی فێمێنیستی رۆشنگەری‌و‬ ‫مانیفێستی بزوتنەوەكەشی راگەیاند‬ ‫وەك قۆناغێكی نوێ لەكاركردن بۆ‬ ‫بەدیهێنانی مافەكانی ژن لەكۆمەڵی‬ ‫كوردستان‌و بۆ ئەو مەبەستەش‬ ‫ماوەی سێ مانگی دیاری كرد بۆ‬ ‫ئەوەی رۆشنبیران‌و چاالكوانان‬ ‫بۆچون‌و پرۆژەی خۆیان لەبارەی‬ ‫مانیفێستەكەوە بخەنەڕوو‪ ،‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەشدا ئەم زنجیرە‬ ‫گفتوگۆیانە سازكراوەو لەم بەشەشدا‬ ‫عەدالەت عەبدواڵ نوسەرو‬ ‫رۆژنامەنوس و شنۆ عوسامن نوسەرو‬ ‫چاالكوانی بواری مافەكانی ژنان‬ ‫بەشداری دەكەن‪.‬‬

‫پرســیار‪ :‬لــەدوای راپەڕینــەوە‬ ‫بــە تایبــەت بەپێــی قۆناغەكان‬ ‫قســە لەســەر فێمینیــزم‌و‬ ‫بزوتنــەوەی فێمێنیــزم كــراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم راگەیاندنــی بزوتنەوەیەك‬ ‫بە ناوی بزوتنــەوەی فێمێنیزمی‬ ‫رۆشــنگەری‪ ،‬بۆ ئــەم قۆناغە چ‬ ‫كاریگەریەكــی دەبێــت‌و چــۆن‬ ‫دەتوانرێ هەموو ئەو ئاراســتە‌و‬ ‫فكرانــەی لەســەر ئــەم بابەتــە‬ ‫هەبوە‌و هەیە كۆبكرێنەوە؟‬ ‫عەدالەت عەبدواڵ‪ :‬ئەگەر لەدیمەنی‬ ‫گشتی واڵتی خۆمانەوە تەماشابكەین‪،‬‬ ‫درك بەوە دەكرێ‪ ،‬كە كاتی راگەیاندنی‬ ‫ئـــەم جـــۆرە ڕێــكــخــراو‌و بــزوتــنــەوانــە‬ ‫تـــارادەیـــەكـــی زۆر پــەیــوەنــدی بــەو‬ ‫هەلومەرجەوە هەیە‪ ،‬كە لەم ماوەیەدا‬ ‫رویداوە‪ ،‬ئەویش هەلومەرجی دەركەوتنی‬ ‫شەپۆلێكی گەورەی توندوتیژی بەرامبەر‬ ‫بە رەگەزی مێ لەچوارچێوەی ئەو ڕوداوە‬ ‫سیاسیانەی لەم ناوچەیەدا هــەن‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت دوای دەركەوتنی داعش‪ ،‬ئەمە‬

‫شنۆ عوسامن‬

‫عەدالەت عەبدواڵ‬

‫هەردوو رەگەزدا دابەشبكرێت‪ ،‬ئەگینا بۆ‬ ‫نمونە ئەگەر ژنیش لەبنەڕەتدا مافی وەك‬ ‫یەكی بۆ بسەلمێنرێت لەهەر كۆمەڵێكدا‬ ‫ئیدی توانای بەرگریكردنیشی دەبێ‪،‬‬ ‫بەڵگەشمان هەیە‪ ،‬ئێمە ئەزمونی ژنانی‬ ‫رۆژئـــاوای كوردستانمان هەیە‪ ،‬ژنان‬ ‫لەرۆژئاوای كوردستان پیاو دەپارێزن‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی ئەزمونی ژنانی باشوری‬ ‫كوردستان لەنمونەی شنگالە كە بە‬ ‫هەزارانیان بە شێوەیەكی زۆر تۆقێنەرانە‬ ‫دەستبەسەر دەكرێن‌و دەكرێن بە كۆیلە‌و‬ ‫سەبایا‌و مامەڵەیان پێوەدەكرێت‪.‬‬

‫بیست ساڵ لەمەوبەر وایە‪ ،‬ئێستا ئێمە‬ ‫لەسەدەی بیست‌و یەك‌و لەساڵی ‪2016‬‬ ‫دا دەژین‪ ،‬بۆیە بەراستی ئەگەر دۆخی‬ ‫ژن خراپترە‪ ،‬دەبێ لەوە تێ بگەین كە‬ ‫بەچی ڕێگەی لێ دەگرین؟ لێرە دەبێ‬ ‫پرسیار لەمیكانیزم بكەین نەك خەون‪،‬‬ ‫ئەم مانیفێستە ئەگەر تەماشای بكەین‬ ‫زۆر بارگاوییە بە كۆمەڵێك خەونی گەورە‬ ‫بەاڵم میكانیزمی تێدا كەمە‪.‬‬

‫یەكێكە لەهۆكارەكان بۆ تەفسیركردنی‬ ‫‌و جارێكی تر بایەخدانەوە بە پرسی‬ ‫ژن‪ ،‬چونكە هەست دەكەیت ژن لێرە‬ ‫قوربانی جەنگە‪ ،‬قوربانی سیاسەتە بە‬ ‫پلەی یەكەم‪ ،‬دوەم‪ :‬كاتەكەی گومانێك‬ ‫دەخاتە ســەر هوشیاری مرۆڤی ئێمە‬ ‫بەرامبەر بە مافی ژن‪ ،‬چونكە ژن بەر‬ ‫لــەهــەر شتێك مــرۆڤــە‪ ،‬مـــادام مرۆڤە‬ ‫كەواتە لەناو ئەم كۆمەاڵنەی ئێمەی تێدا‬ ‫دەژین‪ ،‬كێشەیەكی هەیە كە كێشەیەكی‬ ‫پرســیار‪ :‬دەمــەوێ بۆچونی تۆ‬ ‫ڕەوایە‌و كێشەیەكی بابەتییە‪ ،‬پرسیاریش‬ ‫لەســەر راگەیاندنــی بزوتنەوەی‬ ‫ئەوەیە‪ :‬بۆچی سەرهەڵدانی ئەم جۆرە‬ ‫فێمینیزمــی رۆشــنگەری بزانــم‬ ‫ڕێكخراو‌و بزوتنەوە یەكسانیخوازانە‬ ‫پرســیار‪ :‬بــەاڵم ئایــا تــۆ ئەوە‬ ‫كــە وەك لەمانیفێســتەكەدا‬ ‫دەكەوێتە ئەم كاتەوە؟ بۆچی پێشتر‬ ‫دەبینی كە ئەمە كاردانەوەی ئەو‬ ‫رونكراوەتــەوە دەڵێــت ئامانجی‬ ‫سەری هەڵنەداوە؟ ئایا ئەمە جۆرێكە‬ ‫روداوە سیاسیانە یان دەرەنجامی‬ ‫پێكــەوە گرێدانــی خەباتــی‬ ‫لەپەرچەكردار بەرامبەر بە ئەزمونی‬ ‫ئەو روداوانە بێت؟‬ ‫فێمێنیســتەكانە لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫هەموو ئەو ڕێكخراوو دەزگایانەی دیكە كە‬ ‫بۆچونــی تۆ لەســەر قۆناغەكە‌و‬ ‫خۆیان بە بەرپرس دەزانن لەداكۆكیكردن‬ ‫عــەدالــەت عــەبــدواڵ‪ :‬لەروانگەیەكی‬ ‫كاتی راگەیاندنەكە چییە؟‬ ‫لەمافی ژن‌و گێڕانەوەی ئــازادی‌و ماف‬ ‫بۆ ژن‌و پاراستنی ڕێز‌و شكۆی ژن وەك میدیاییەوە قسەدەكەم‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫شنۆ عوسمان‪ :‬كاتی راگەیاندنی‬ ‫مرۆڤێك لەناو كۆمەڵ‪ ،‬واتە ئایا جۆرێكە میدیا هەندێ جار هەندێ بابەت دەكات‬ ‫لەپەرچەكردار؟ یان جۆرێكە لەناڕەزایی؟ بە دۆز‪ ،‬تــوانــای دروستكردنی دۆزی بزوتنەوەكە كاتێكی گرنگە بە بەراورد لەو‬ ‫یان تێهەڵچونەوەیەكی نوێیە؟ هەموو هەیە‪ ،‬دەركەوتنی ژن وەك بونەوەرێكی قۆناغانەی تری قۆناغی بزوتنەوەی ژنان‬ ‫ئەمانە پرسیارن چونكە‪ ،‬ئەمە وادەكات قوربانی لەناو روداوەكــــان‌و رەفتارە بوە لەهەرێمی كوردستاندا‪ ،‬رەنگە ئێمە‬ ‫ئێمە لەمانیفێستەكەشدا خوێندومانەتەوە تیرۆریستییەكانی داعشە‪ ،‬دۆزی ژنی نەوەی سێیەمی ژنان بین كە هاتوینەتە‬ ‫هەستدەكرێت‪ ،‬كە ناڕەزاییەكی تێدا هەیە جارێكی تر كــردەوە بەچی؟ كردیەوە پێشەوە كاربكەین‪ ،‬نەوەكانی پێش ئێمە‬ ‫بەرامبەر بە ئەزمونی ڕێكخراوەكانی بــە بابەتێكی سیاسی بــە دیوێكدا‪ ،‬یەكەم‌و دوەم لەقۆناغێكدا دەوەستن‬ ‫ژنــان‪ ،‬ناڕەزایەتیەكان گشتین‪ ،‬بەاڵم هەم كــردی بە بابەتێك كە ئامادەیی توشی نائومێدی دەبن‪ ،‬چاالكیەكانیان‬ ‫بــۆ وەاڵمـــدانـــەوەی ئــەو پرسیارانەی هەیە لەناو ژیانی گشتی كۆمەڵ‪ ،‬بەاڵم دەوەستێت یان چاالكیەكانیان بچوك‬ ‫كردمان هەستدەكرێ ئەزمونی ئەوان بە لەراستیدا مەترسییە هــەرە گەورەكە دەبێتەوە‪ ،‬هەندێكیان گەڕاندویانەتەوە‬ ‫ئەزمونێك تەماشادەكرێت كە نەیتوانیوە لــەوەدایــە كە ئێمە دیــوە شاراوەكانی بۆ ئــەوەی لــەوە زیاتر ناتوانن‪ ،‬لەوە‬ ‫لەئاست چارەسەركردنی پێگەی ژندا دۆخی ژن نەبینین لەكۆمەڵی كوردیدا‪ ،‬زیاتریان پێ ناكرێت‪ ،‬لەبەر ئــەوەی‬ ‫بێت وەك مرۆڤ لەناو كۆمەڵی ئێمەدا و هوشیاریمان هەبێت بەرامبەر بەوەی ئــەمــەنــدە بــەربــەســتــەكــان گــــەورەن‪،‬‬ ‫‪ ،‬هەموو ئەو كێشە‌و نایەكسانیانەی ئەم چەوساندنەوە هەیە بەرامبەر بە ژن‪ ،‬بەاڵم ئەوەندە دەسەاڵتەكان دراوە بەپیاو‪،‬‬ ‫مرۆڤە بەدەستیەوە دەناڵێنێت‪ ،‬نەك هەر وەك لەمانیفێستەكەشدا خوێندومەتەوە ئەوەندە پشتیوانی بۆ پیاو بەهێزە بۆ‬ ‫درێژەی كێشاوە‪ ،‬بەڵكو پەرەیسەندوە‪ ،‬دیسان هوشیاربونێكی گــەورە هەیە دانانیان لەشوێنەكان‌و دەسەاڵتی ناو‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵێك روداوی سیاسیدا‪.‬‬ ‫بــەرامــبــەر بـــەوەی دۆخــی ژن چییە؟ كەلتور‌و كایەی پـــەروەردە‌و سیاسی‌و‬ ‫ئ ــەوەی پــەیــوەنــدی بــە دەركەوتنی بەاڵم بە هەمان ئەزمونی ڕێكخراوەكانی كاری ئابوریدا‪ ،‬ژنان نەتوانن لەوە زیاتر‬ ‫داعشەوە هەبێت‪ ،‬ئەم دەركەوتە فریومان ژنان‌و ئافرەتان لەكوردستاندا‪ ،‬كەمترین هەنگاوبنێن‌و بچنە پێشەوە‌و پرۆژەكانیان‬ ‫نەدات‪ ،‬چونكە دەركەوتەیەكی تێپەڕە‪ ،‬میكانیزم لەمانیفێستەكەدا دیاریكراوە بۆ شكست پێ دەهێنرێت‪ ،‬ئاستەنگی قورس‬ ‫دەركەوتێكە لەمێژوویەكی دیاریكراودا ئەوەی ئەم قۆناغە كە درێژەدەكێشێت‌و بۆ رێكخراوەكان دانــراوە‪ ،‬رێكخراوەكان‬ ‫گوزارشت لەخۆی دەكات بەاڵم تێپەڕە‪ ،‬بەداخیشەوە‪ ،‬كە پەرەدەسەنێت بە لەئاستی ئــەو خــواســتــە گــەورەیــەدا‬ ‫چونكە داعــش خــۆی وەك گروپێكی دیوە خراپەكەیدا‪ ،‬واتە دۆخی ژن لەروی نــەبــوبــێــت‪ ،‬جــگــە لــــەوەی نــاكــۆكـی‌و‬ ‫دیاریكراو هەرس ناكرێ‪ ،‬لەبەر ئەوەی ماف‌و ئازادیەوە لەكوردستاندا بە دیوە پەرشوباڵوی رێكخراوەكانیش لەنێوان‬ ‫تیرۆر كردەیەكە پێش ئەوەی ژن بكاتە خراپەكەیدا پەرەدەسەنێت‪ ،‬پێویستە تۆ خۆیاندا بەشێكی تر بوبێت لەهۆكارەكان‪،‬‬ ‫ئامانج‪ ،‬كۆی مرۆڤەكان دەكاتەئامانج‪ ،‬بەراوردی بكەیت بەو مێژوەی تێیداین‪ ،‬ئیدی ئــەم بزوتنەوەیە دێــت‌و ئێستا‬ ‫بــەاڵم ئەگەر لەناو دیمەنەكەدا تێیدا بـــــەراوردی نــاكــەیــن بــە بیست ساڵ رادەگەیەنرێت‪.‬‬ ‫دەردەكــەوێــت كە ژن‪ ،‬لەئەوانی تر‪ ،‬لەمەوبەر‪ ،‬بیست ساڵ لەمەوبەر رەنگە‬ ‫ئەمە پێشبینی دەكــرێــت بەشێكی‬ ‫لــەرەگــەزەكــەی تــر زیــاتــر دەبــێــت بە كەمترین ڕێكخراوی ژنان هەبوبێت‪ ،‬رەنگە وەاڵم بێت بۆ ئەو رێكخراوانە كە بڵێن‬ ‫قوربانی‪ ،‬ئەوا ئەمە پەیوەندی بەسیستمی كەمترین ژن توانای بەشداری سیاسی ئێمە دێینە پێشەوە بەناوێكی قورستر‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئێمەوە هەیە‪ ،‬كە بۆ نمونە هەبوبێت‪ ،‬كەمترین ژن توانای هەبوبێت بەهێزتر كە ناومان بزوتنەوەی فێمینیزمی‬ ‫وایكردوە‪ ،‬ئەرك لەناو یەكەیەكی وەك وەك كاراكتەرێك لەكایە جیاجیاكانی رۆشنگەرییە‪ ،‬دەمانەوێ بە دیاریكراوی‬ ‫خێزان‌و لەناو كۆمەڵدا بە گشتی لەنێوان چاالكی مرۆڤایەتیدا دەربكەوێت‪ .‬بەاڵم بۆ لەسەر مەسەلەی فێمێنیزم ئیشبكەین‪،‬‬

‫كە ئەمیشیان بە نزیكەیی بابەتێكی‬ ‫فكرییە‌و پاشان بابەتی چاالكیەكانە‪.‬‬ ‫دوای ئـــەوە دەچــیــتــە وردەكــــاری‬ ‫چاالكیەكانەوە كە نوسراوە‌و بانگهێشت‬ ‫كـــراوە‪ ،‬ڕێــك درك بــەوەدەكــەیــت ئەم‬ ‫جارە‌و ئەم بزوتنەوەیە دەیەوێ جیاوازتر‬ ‫لەبزوتنەوەكانی تری ژنان ئیشبكات‪،‬‬ ‫ئــەوەی هەستی پێ بكەیت بۆ نمونە‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەچەند‬ ‫ئامانجێكدا خــۆی دەبــیــنــێــتــەوە كە‬ ‫ئامانجێكی كۆمەاڵیەتیان هەیە زیاتر‪،‬‬ ‫بەڵێ خواستی گۆڕینی كۆمەڵیان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم گۆڕینی كۆمەڵیش لەڕێگەی فكرەوە‬ ‫دەبێت‪ ،‬بــەاڵم ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪ ،‬نەیانتوانیوە زۆر دەستكاری‬ ‫ئــایــدیــا بــكــەن‪ .‬دەســتــكــاری خــانــەی‬ ‫بیركردنەوەی مۆرڤەكان بكەن رەنگە‬ ‫ئەوە بەشێك بێت لەوەی بزوتنەوەی ژنان‬ ‫لەشوێنی خۆیدا ماوەتەوە‌و نەیتوانیوە‬ ‫هەنگاو بــەرەوپــێــشــەوە بنێت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەم مانیفێستە كە دەیبینیت‌و سەیری‬ ‫دەكەیت خواستی هەیە بە خاڵ یاخود‬ ‫قۆناغ بە قۆناغ دەنوسرێت‌و دەبینرێت ‪،‬‬ ‫هەستدەكەیت دەیەوێت لەڕوی فكریەوە‬ ‫ئیشبكات و فكرەیەك داڕێژراوە بۆ نمونە‬ ‫باس لە قۆناغەكانی سەدەی ناوەڕاست‬ ‫دەكــات‪ ،‬باسی سەردەمی بزوتنەوەی‬ ‫ژنانی رۆژئاوا دەكات‪ ،‬پاشان دێـتە سەر‬ ‫ئەوەی دەیبەستێتەوە بەوەی لەكۆمەڵی‬ ‫ئێمەدایە‪ .‬خاڵێك كە باسی دەكــات‪،‬‬ ‫سیستمی پیاوساالری‌و كەلتوری‌و ئایینی‌و‬ ‫ئەمانە وەك دەڵێت ژنان كاریگەر بون‬ ‫بەمانە‪ ،‬بــەاڵم ئەمە لەقۆناغی ئێستا‬ ‫تــێــنــەپــەڕیــوە‌و ئێستاش ه ــەر ژنــان‬ ‫كارتێكراون بەم سیستمە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسی‌و ئابوریەی لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە لەخاڵێكدا زۆر كۆكم كە‬ ‫كاك عەدالەت باسی كرد‌و ئەوە تێبینی‬ ‫منیشە كە بابەتی میكانیزمی ئیشەكانە‪،‬‬ ‫لـــەڕوی ئامانج‌و پــرۆگــرامــەوە هەست‬ ‫بــەوەدەكــەیــت‪ ،‬بــەش بەشیان كــردوە‪،‬‬ ‫بەڵێ ئــەوە گۆڕانكاری پەروەردەییە‬ ‫دەكرێ دەستكاری مەسەلەی فێمینیزم‌و‬ ‫یەكسانی بكات لەناو كۆمەڵی ئێمەدا‪،‬‬ ‫بابەتە سیاسییەكانە‪ ،‬دەكرێ دەستكاری‬ ‫گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیریەكان‬ ‫بكات لــەنــاو كــۆمــەڵــدا‪ ،‬ئەمانە لەناو‬ ‫مانیفێستەكەدا ئاماژەی پێكراوە‪.‬‬ ‫پرســیار‪ :‬ئــەم بزوتنەوەیە چۆن‬ ‫دەتوانێت ببێتــە وەاڵمدەرەوەی‬ ‫ئــەو كێشــە‌و مەینەتــی‌و‬ ‫ئازارانــەی چەندیــن ســاڵە ژنان‬

‫بەدەســتیەوە دەناڵێنــن‪ ،‬بــە‬ ‫لەمانیفێســتەكەدا‬ ‫تایبــەت‬ ‫باســكراوە كە كار بكرێت لەسەر‬ ‫فكــر‌و بەســتنەوەی خەباتــی‬ ‫فێمێنیستەكان؟‬ ‫شنۆ عوسمان ‪ :‬بە چەند شێوەیەك‬ ‫دەتوانێت ئەو كارەبكات‪ ،‬بۆ نمونە ئەوەی‬ ‫خۆی لەئامانجەكەیدا باسیكردوە‪ ،‬یەكەم‪:‬‬ ‫بە ڕێكەوتن لەنێوان فێمێنیستەكان‌و‬ ‫خەڵكی خاوەن فكر‌و ئازادیخوازەكان‪،‬‬ ‫دوەم‪ :‬دەكـــــرێ كــۆمــەڵــێــك یــان‬ ‫بزوتنەوەیەكی واقعی بێت‪ ،‬كاتێك دەست‬ ‫بۆ بابەتەكان دەبــات‪ ،‬بەپێی قۆناغی‬ ‫كۆمەڵی خۆمان دەستی بۆ ببات‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەتوێژینەوە باشەكان مەریوان وریا قانع‬ ‫ئــامــادەی كــردوە بە وردی باسی ئەم‬ ‫بابەتە دەكات‌و دەكرێ بۆی بگەڕێینەوە‬ ‫واتە بگەڕێینەوە بۆ توێژینەوە كوردیەكان‬ ‫كە زۆر بە وردی كاریان لەسەر ئەم‬ ‫دۆزە كــردوە‪ ،‬هەنگاوەكان‌و گفتوگۆ‌و‬ ‫چۆنێتی دروســتــكــردنــی گفتوگۆكان‬ ‫لەنێوان خەڵكەكاندا باسدەكات بەر‬ ‫لەوەی هەنگاوی كردەیی بۆ بنرێت‪ ،‬بەر‬ ‫لەوەی بڵێین با مزگەوتەكان بەم شێوەیە‬ ‫گوتاریان بگۆڕێت‪ ،‬با مامۆستایانی ئایینی‬ ‫ئاوا بگۆڕێن‌و سنورێك بۆ گوتارەكانیان‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەو گفتوگۆیانەی وردەوردە لەناو‬ ‫كۆمەڵدا دروستیدەكەیت لەسەر مافەكان‪،‬‬ ‫ئــەو پــرســیــارانــەی ئــەم بــزوتــنــەوەیــە‬ ‫دروستیدەكات‌و ئاراستەی دەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫بیركردنەوانەی دروستیدەكات‌و ئاراستەی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەو نمونە تازە بەرهەمهێنراوانەی‬ ‫ئــەم بزوتنەوەیە بەرهەمی هێناون‌و‬ ‫وا دەكـــات دەســتــكــاری بیركردنەوە‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمەیە ئەركی ئەم بزوتنەوەیە‬ ‫كە چــۆن هەنگاو دەنــێــت‪ ،‬نــەك بێت‬ ‫هەنگاوێكی ئەوەندە گەورە بنێت وەك‬ ‫ئەوەی رێكخراوەكانی ژنان لەسەرەتای‬ ‫نەوەدەكان‌و دوو هەزارەكاندا گرتیانەبەر‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی نەیانتوانی بازەكە‬ ‫بدەن‪ ،‬لەوەستانیان‌و لەكەوتنیان زیان‬ ‫بە هەندێ لەدۆزەكانی ژنان گەیشتوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئــەم بزوتنەوەیە پێویستە بەر‬ ‫لەهەموو شتێك‪ ،‬هەنگاوەكانی دوێنێی‬ ‫تەواوی بزوتنەوەی ژنانی لەبەرچاو بێت‪،‬‬ ‫ئەزمونی ئەوان وەربگرێت‌و پاشان بیر‬ ‫لەهەنگاوەكانی خۆی بكاتەوە‪.‬‬

‫««««‬

‫سازدانی‪:‬‬ ‫ژوان ئەحمەد – لەتیف حسێن‬

‫كاتی راگەیاندنی‬ ‫بزوتنەوەی فیمێنستی‬ ‫رۆشنگەری كاتێكی گرنگە‬ ‫بە بەراورد لەو قۆناغانەی‬ ‫تری كە قۆناغی‬ ‫بزوتنەوەی ژنان بوە‬ ‫لەهەرێمی كوردستاندا‬

‫دوای دەركەوتنی‬ ‫داعش‪ ،‬فیمێنستی‬ ‫رۆشنگەری یەكێكە‬ ‫لەهۆكارەكان بۆ‬ ‫جارێكی تر بایەخدانەوە‬ ‫بە پرسی ژن‬

‫ذمارة (‪ )588‬دو شةممة ‪2016/11/28‬‬

‫««««‬ ‫عەدالەت عەبدواڵ‬

‫ژنان لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستان پیاو‬ ‫دەپارێزن‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئەزمونی ژنانی‬ ‫باشوری كوردستان‬ ‫لەمنونەی شنگالە‬ ‫كە بە هەزارانیان‬ ‫بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫تۆقێنەرانە دەست‬ ‫بەسەر دەكرێن‬ ‫ئێمە لەهەموو‬ ‫دۆخێكدا پێویستە‬ ‫بیرمان نەچێت كە ئایین‬ ‫لێرە بەدەستی بكەرە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانەوە‬ ‫دەبێتە مایەی ئەوەی‬ ‫كە زیانی گەورە هەم‬ ‫لەئایینەكە بدرێت‪،‬‬ ‫هەم لەوانەش كە‬ ‫ئینتیامیان بۆ ئەو ئایینە‬ ‫هەیە‬

‫شنۆ عوسامن‬

‫فیمێنستی رۆشنگەری‬ ‫دەیەوێـت جیاوازتر‬ ‫لەبزوتنەوەكانی تری‬ ‫ژنان ئیشبكات‬ ‫فێمێنستی‬ ‫رۆشنگەری پێویستە‬ ‫بەر لەهەموو شتێك‪،‬‬ ‫هەنگاوەكانی دوێنێی‬ ‫تەواوی بزوتنەوەی‬ ‫ژنانی لەبەرچاو بێت‪،‬‬ ‫ئەزمونی ئەوان‬ ‫وەربگرێت‌و پاشان بیر‬ ‫لەهەنگاوەكانی خۆی‬ ‫بكاتەوە‬

‫لەهەرێمــی‬ ‫پرســیار‪:‬‬ ‫كوردســتان ئەگــەر كەمێــك‬ ‫بگەڕێینــە دواوە تەنانــەت‬ ‫لەســەر چەمك‌و وشــەكانیش‬ ‫وەك جێنــدەر‪ ،‬فێمینیــزم‌و‬ ‫فێمینیســت‌و چەندینــی تــر‬ ‫بــوە كێشــەی گــەورە لەنــاو‬ ‫خەڵكــی ئاســاییدا‪ ،‬بینیمــان‬ ‫لەماوەكانی رابــردوو تەنانەت‬ ‫لەنــاو پارلەمانتارەكانیشــدا‬ ‫لەسەر بابەتی جێندەر كێشەی‬ ‫گەورەمــان هەبــوو‪ ،‬ئایــا ئەم‬ ‫بزوتنەوەیــە ئەركەكانی هێندە‬ ‫ئاســان دەبێــت كــە بتوانێت‬ ‫بــاس لەبابەتــی بزوتنــەوەی‬ ‫فێمێنیزمی رۆشنگەری بكات‌و‬ ‫مانیفێستێكی ئاوەها بخاتە ناو‬ ‫كۆمــەڵ؟ ئایا ئەو كێشــەگەلە‬ ‫چییە كە دێتە بەردەمی؟‬

‫تەوەر‬ ‫پێویستە ئەم مافە‪ ،‬مافێكی كراوە بێ‬ ‫بەراستی‪.‬‬ ‫یەكێكی تر لەكێشەكان‪ ،‬كێشەی‬ ‫پیاوی ئایینییە‪ ،‬پیاوی ئایینی لەناو‬ ‫كۆمەڵدا بون بە پاسەوانێكی خراپی‬ ‫ئایینەكە لەراستیدا‪ ،‬ئێمە هەموو‬ ‫پەرەسەندنێكی بزوتنەوەی فێمێنیستی‬ ‫لەكوردستاندا توشی بەریەككەوتن‬ ‫دەبێت لەگەڵ حەقلی دین‌و ئەوانەی‬ ‫پاسەوانی ئایینەكە دەكــەن‪ ،‬چونكە‬ ‫پاسەوانەكان لەكۆتاییدا گوزارشت‬ ‫لەئاستی هــوشــیــاری خــۆیــان‌و ئەو‬ ‫سیستمە تەفسیر‌و لەتەئویل دەكەن‬ ‫كــە هــەیــانــە بــۆ ئایینەكە خــۆی‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئایین بە دیاریكراوی ئەگەر‬ ‫مەبەستمان لەئایینی ئیسالم بێت جگە‬ ‫لەئایینەكانی تر بەو پێیەی زۆرینەی‬ ‫كۆمەڵی كـــورد لـــەروی ئایینیەوە‬ ‫بڕوایان بەم ئایینە هەیە‪ ،‬ئایینێكی‬ ‫كراوەیە‪ ،‬ئایینێكی بەرفراوانە‪ ،‬ئاینێك‬ ‫نیە بتوانی لەكۆمەڵێك تەفسیری‬ ‫دیــاریــكــراودا‪ ،‬لەكۆمەڵێك ئاینزای‬ ‫دیاریكراودا‪ ،‬سنورداری بكەیت‪.‬‬ ‫كــەواتــە ئێمە لەهەموو دۆخێكدا‬ ‫پێویستە بیرمان نەچێت كە ئایین لێرە‬ ‫بەدەستی بكەرە كۆمەاڵیەتیەكانەوە‬ ‫دەبێتە مایەی ئــەوەی زیانی گەورە‬ ‫هەم لەئایینەكە بدرێت‪ ،‬هەم لەوانەش‬ ‫كە ئینتیمایان بۆ ئەو ئایینە هەیە‪،‬‬ ‫لەناویاندا ئـــەوەی زیــانــی گــەورەی‬ ‫بەركەوتوە ژن‌و مافەكانی ژنە‪ ،‬ئێمە‬ ‫پێویستمان بەوە كە بەراستی ئیش‬ ‫لەسەر دەستەبژێرێكی رۆشنگەری‬ ‫ناو پیاوانی ئایینی بكەین‪ ،‬چونكە‬ ‫رۆژئاواش بەم ئەزمونەدا تێپەڕیوە‪.‬‬

‫عــەدالــەت عــەبــدواڵ‪ :‬بــەر لەهەموو‬ ‫شتێك‪ ،‬ئەمە پــرۆژەیــەكــە‪ ،‬مۆركی‬ ‫پـــرۆژەكـــەش مــۆركــێــكــی فكرییە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم داڕشــتــنــی هــەر پــرۆژەیــەك‌و‬ ‫جێبەجێكردنی پــەیــوەســتــە بــەو‬ ‫میكانیزمانەی پێویستە بدۆزرێنەوە تا‬ ‫چەند لەواقعی ئێمەدا هەن یاخود ئەگەر‬ ‫هەن لەدەستی كێدان بۆ ئەوەی بڕیاریان‬ ‫لێبدرێت‪ ،‬توانستی جێبەجێكردنی ئەو‬ ‫میكانیزمانە لەهەلومەرجی جیاجیادا تا‬ ‫پرســیار‪ :‬لەكۆمەڵێكــی وەك‬ ‫چەندە‪ ،‬چونكە هەموو ئەم پرسیارانە‬ ‫ئێمــەدا كــە جگــە لەئاییــن‌و‬ ‫گرنگن‪ .‬بۆنمونە كاتێك دەڵێیت‬ ‫كەلتــور‪ ،‬تەنانەت كێشــەمان‬ ‫واقعی ئێمە‪ ،‬كاتێك دەڵێین گۆڕینی‬ ‫لەگەڵ وشەكانیشدا هەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫سیستمی پەروەردە‪ ،‬بە پلەی یەكەم‬ ‫خەباتی بزوتنەوەی فێمێنیزمی‬ ‫ئامانجەكە ئامانجێكی پەروەردەییە‬ ‫رۆشــنگەری چــۆن دەتوانــێ‬ ‫نــەك ئامانجێكی كۆمەڵگەیی بێت‪،‬‬ ‫ئەم بەربەســت‌و كێشــانە تێ‬ ‫چونكە ئامانجی كۆمەڵگەیی واتە بە‬ ‫بپەڕێنێت؟‬ ‫ئاراستەی گۆڕینی ئاڕاستەی كۆمەڵ‌و‬ ‫تێڕوانینەكانی بێت‪ ،‬ئەمەش چەندین‬ ‫شنۆ عوسمان‪ :‬ئەركەكەیان قورسە‪،‬‬ ‫رەهەندە یەكێك لەو رەهەندانە لەم‬ ‫ئــاســتــەدا دەشــێــت ئێمە سودێكی لەبەر ئەوەی ئێمە ئەزمونێكی تاڵمان‬ ‫گەورە بە مەسەلەی گێڕانەوەی ماف هەیە لەخەباتكردن بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫بۆ مرۆڤ وەك مرۆڤ‪ ،‬چجای ئەوەی ماف‌و دروستكردنی یەكسانی كە تا‬ ‫وردی بكەیتەوە بۆ ئــەوەی ماف بۆ ئێستاش بەدەست نەهاتوە لەهەرێمی‬ ‫هـــەردوو رەگــەزەكــە دەتــوانــیــن لەم كوردستان‪ ،‬لەبەر ئــەوەی چەندین‬ ‫ئاستەدا ئیشێكی باش بێت‪ ،‬بەاڵم گروپی وەك ئــەوەی مانیفێستەكە‬ ‫كاتێك چاكسازی لەبواری پەروەردەدا بــاســی كـــردوە‪ ،‬مەترسی لەگروپە‬ ‫كــورتــدەبــێــتــەوە لەچەند ئاستێكی ئیسالمیەكان‪ ،‬هــەرچــەنــد لــەوێــدا‬ ‫دیاریكراودا بێگومان ئەو كاتە ناتوانیت بــاســلــەوەدەكــات‪ ،‬پێشبینیدەكرێت‬ ‫بەئاسانی لــەڕێــگــەی پــــەروەردەوە لەدوای لێدان لەرەوتە تیرۆریستیەكان‬ ‫كە یەكێكە لەمیكانیزمەكان بتوانی بــە تــایــبــەت دوای داعـــش‪ ،‬بچوك‬ ‫كۆمەڵێك مافی مرۆیی بۆ ئەو بونەوەرە بكرێتەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمە ئەگەرێكی‬ ‫بگێڕیتەوە كە پێی دەوترێت مێ یان زۆر الوازە چونكە مــەرج نیە الیەنە‬ ‫رەگەزی مێینە‪.‬‬ ‫دینیەكان كە لێرەش الیەنە دینیەكان‬ ‫كێشەكانی بەردەم ئەم پرۆژەیە زۆر مەترسی زیاتر زاڵ كراوە لەپەروەردە‌و‬ ‫زۆرن‪ ،‬یەكێك لەهەرە كێشەگەورەكان خێزان‌و ئابوریش زیاتر باسی لێوە‬ ‫ئەوەیە كە پێش هەر شتێك تەسەوری ئەكرێت‪ ،‬رەنگە گۆرانكاریەك ببێت‬ ‫پرۆژەكە خۆی واتە ئەو وێنایانەی كە لەسەر شێوەی حزبە ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫تێیدایە خۆی بەربەستێكی گەورەیە لەشێوەی خەباتی ئەواندا‪.‬‬ ‫لــەبــەردەم خــۆیــدا چونكە توانای‬ ‫لەهەرێمی كوردستانیشدا بینیمان‬ ‫دەستنیشانكردنی ئەو بەربەستانەی بەراستی ماوەیەكی زۆر لەسەر ئەو‬ ‫نیە كە لەبەردەمیدایە‪ ،‬بەربەستەكان كەسانەی كە باس لەجێندەر دەكەن‪،‬‬ ‫یەكجار زۆرن‪ .‬بۆ نمونە یەكێك لەو زۆر شتیان بــەرامــبــەر كــرا بەناوی‬ ‫بەربەستانە دەوڵەت خۆیەتی‪ ،‬ئێمە ئایینەوە‪ ،‬چەندە درانــە بــەر تانە‪،‬‬ ‫دەوڵەتمان بە مانا راستەقینەكەی چەندە سوكایەتیان پێ كرا‪ ،‬بۆشیان‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم شتێكمان وەك دیفاكتۆ دەچێتە سەر‌و دەسەاڵتەكەش ناوێرێت‬ ‫هەیە پێی دەوتــرێــت حوكمڕانێتی دەسەاڵتێكی بوێر بێت‪ ،‬بەداخەوە ئەم‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەم دەسەاڵتە مانیفێستەش كاتێك سەیری دەكەیت‪،‬‬ ‫حوكمڕانێتیەك نییە كە لەسەر بنەمای مانیفێستێكی موحافزكارانەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫كاری دامەزراوەیی بەڕێوەبچێت بۆ ئەوەی كە باسی مەترسی سەلەفیەت‬ ‫نمونە یەكێك لەو شتانەی ڕەنگی دەكات‪ ،‬باسی مەترسی ئایین دەكات‪،‬‬ ‫داوەتەوە لەپارلەماندا شتێك هەیە پێی بــاســی ئـــەوە دەكـــات كــە دەتوانین‬ ‫دەوترێت كۆتا بۆ ژن‪ ،‬بێگومان ئەگەر لەڕێگەی پەروەردەوە چی بكەین‪ ،‬باسی‬ ‫ئەمە لەقۆناغێكدا وای تەماشابكەین پێویستی زۆر رۆشنبیر كردنی ژنان‬ ‫كە بریتییە لەجۆرێك لەهاندانی دەكات‪ ،‬ژن بە چی رۆشنبیر دەكرێت؟‬ ‫ئــەم رەگـــەزە بۆ ئــەوەی بەشداری ژن بە چی مافی دەپارێزرێت؟ بۆیە‬ ‫سیاسی پێبكرێت‪ ،‬بەاڵم لەقۆناغێكی دەڵێم ئەم مانیفێستە موحافزكارانەیە‬ ‫تردا جۆرێك لەسوك سەیركردن ( لـــەڕوە سیاسیەكەوە هــاتــوە باسی‬ ‫استهانە) ‌و سوكایەتیكردن بەم ئەوە دەكات كە گەندەڵی نەهێڵرێت‌و‬ ‫رەگــەزە‪ ،‬چونكە لەهەموو بارێكدا سیستم بكرێت بە ئەلكترۆنی‌و بڕوات بۆ‬ ‫پێشتر تەسەورێكی زۆر سەلەفیانە بۆ باش كردنی هەندێ خواستی سیاسی‬ ‫ژن هەیە كە مەزەندە دەكرێ لەوە ئیداریە كە لەمانیفێستەكەدا هەیە‪ ،‬نەك‬ ‫زیاتر مافی سیاسی نیە‪ ،‬لەكاتێكدا خواستی سیاسی مرۆیی‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پرســیار‪ :‬بــە تێروانیــن لەو‬ ‫مانیفێســتە‌و ئەو ســتراتیژەی‬ ‫تێیدا دیــاری كــراوە ئایا ئەم‬ ‫بزوتنەوەیە دەتوانێت كۆی ئەو‬ ‫كێشە‌و ئاستەنگانە تێپەڕێنێت‬ ‫كــە هەیــە‌و روبــەروی ژنــان‬ ‫دەبێتەوە؟‬

‫ناهاوچەرخمان هەڵنەبژاردوە لەبەر‬ ‫ئەم خااڵنەی خوارەوە‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫پێویستیان بــە رونــكــردنــەوە هەیە‬ ‫بــۆ ئـــەوەی مانیفێستەكە بــە ڕونــی‬ ‫وەربگیرێت ‪.‬بێگومان بە دیوێكی تردا‬ ‫كۆمەڵێك ڕستەی باشیشی تێدایە‬ ‫بە راستی‪ ،‬بۆ نمونە‪ :‬جەختكردنەوە‬ ‫لەسەر ئەوەی كە پەیوەندی مرۆڤیش بە‬ ‫ئایینەوە پەیوەندیەكە ناتوانی دایببڕیت‬ ‫لەفكری فێمێنسیتی خۆیشی‪ ،‬لەفكری‬ ‫مــرۆڤــی رۆشــنــگــەر‪ ،‬چونكە مرۆڤی‬ ‫رۆشنگەر یەكێك لەو شتانەی ناوەندی‬ ‫بیركردنەوەی پێك دەهێنێت بریتی‬ ‫یە لەئازادی‪ ،‬كە من بڕوام بە ئازادی‬ ‫ئایین هەبێت كەواتە دەبێت برواشم‬ ‫بەوە هەبێت خەڵكێك هەیە دەشێت‬ ‫كۆی سلوكی مرۆیی لەسەر بنەمای‬ ‫ووشیاریەكی ئایینی بێت‪ ،‬پێویستە دان‬ ‫بەم ئازادیەشدا بنێیت بەاڵم لەكوێدا‬ ‫بەریەككەوتن دروست دەكات ‪ ،‬لەكوێدا‬ ‫كێشە دروست دەكات بۆ مرۆڤ خۆی‪،‬‬ ‫بۆ نمونە هەركاتێك هوشیاری ئایینی‬ ‫من تەرجەمە بــوو لەرەفتارێكدا كە‬ ‫ببێتـە مایەی زیان گەیاندن لەمرۆڤ ئا‬ ‫لەم كاتەدا من وەك كەسێكی رۆشنگەر‬ ‫دەبێت هەڵوێست وەربگرم‪ ،‬هەڵوێست‬ ‫وەرگرتنیش چی یە؟ لەراستیدا ئێمە‬ ‫هیچكاتێك لــەگــەڵ هیچ بزاوتێكی‬ ‫مەدەنی یــان سیاسیدا نین كە بێت‬ ‫كۆمەڵێك بــەرەی ترمان بۆ بكاتەوە‬ ‫یاخود دۆخەكە ئاشتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بشێوێنێت‪ ،‬ئێمە كە ئاوا دەكەین بۆ‬ ‫ئەوەیە گفتوگۆ لەناو ئەم كۆمەڵگەیەدا‬ ‫دروست ببێت‪ .‬یەكێك لەشتە رونەكانی‬ ‫ناو ئەم مانیفێستە ئەوەیە‪ ،‬كە دژی‬ ‫سیستمی باوكساالرییە‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫تاك‪ ،‬چ پــەروەردەی كۆمەاڵیەتی یان‬ ‫پــــەروەردەی سیاسی لەكوردستان‬ ‫زیاندەدات لەپێگەیاندنی تاكێكی ئارام‌و‬ ‫تاكێك كە بزانێت ماف‌و ئەركەكانی‬ ‫لــەچــیــدایــە‪ ،‬لــەنــاو ئــەم بابەتەشدا‬ ‫مەسەلەی پەروەردەی ژنانە‪.‬‬ ‫ئەمە لێرەدا وامــان لێدەكات داوا‬ ‫بكەین لەم مانیفێستەدا زیاتر هیومانیزم‬ ‫بێت واتە زیاتر رەفتاری مرۆییمان پێ‬ ‫بڵێت‪ ،‬زیاتر بەرگری لەمرۆڤ‌و رەفتارە‬ ‫مرۆییەكان بكات‪ ،‬چونكە لەم كاتەدا‬ ‫ئێمەی ژن لەبەرژەوەندیمانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەردوو حاڵتەكەی تر رەنگە گروپێك‬ ‫لەژنان زیانیان پێ بگات ‪.‬‬

‫عەدالەت عەبدواڵ‪ :‬خۆی مانیفێستەكە‬ ‫هەوڵێكە‪ ،‬نزیك كردنەوەیەكە بۆ ئەوەی‬ ‫كێشەی ژن چییە وەك بونەوەرێك‬ ‫لەكۆمەڵدا‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا باس‬ ‫لەئەزمونی رۆژئاوا دەكرێت‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لەهەندێك بڕگەیدا وا پیشان دەدرێت‬ ‫كە ناویسترێت كۆپی ئەزمونی رۆژئاوا‬ ‫پرســیار‪ :‬بە كورتی دەمەوێت‬ ‫بكرێت لێرە ‪ ،‬بەاڵم لەهەمان كاتدا بۆ‬ ‫ســەرنجی خۆت بڵێیت لەسەر‬ ‫هەڵسەنگاندنی دۆخی خراپی ژن لەم‬ ‫ئــەم بزوتنەوەیە‌و ئایا چۆنیش‬ ‫ناوچەیەی پێی دەوترێت رۆژهەاڵتی‬ ‫دەتوانێــت هەنگاوەكانــی بــە‬ ‫ناوەراست‪ ،‬هەندێك جار نەخۆشیەكە‬ ‫ئاراستەیەك بێت كە خزمەتی‬ ‫بۆ ئەوە دەگەڕێنرێتەوە كە نەتوانراوە‬ ‫دۆزی ژنــان‌و ســتراتیژ‌و‬ ‫رۆشنگەری ئەوروپی هەبێ‪ ،‬واتە لەناو‬ ‫ئەركەكان بكات؟‬ ‫مانیفێستەكە هەندێك نــاودژی هەیە‬ ‫كە پێویست دەكات چارەسەر بكرێت‌و‬ ‫عەدالەت عەبدواڵ‪ :‬لەمانیفێستەكەدا‬ ‫مانیفێستەكە پێویستە سەرلەنوێ‬ ‫دابــڕێــژرێــتــەوە‪ ،‬تــۆزێــك دورودرێــــژە‪،‬‬ ‫بیرۆكەیەكی باشی تێدایە كە ئەویش‬ ‫مەنهەجیەتی داڕشتنی پێویستی بە‬ ‫بــانــگــەشــەكــردنــە بــۆ ئــەنــجــامــدانــی‬ ‫پیاچونەوە هەیە‪ ،‬ئەرك‌و ئامانجەكان‬ ‫توێژینەوە‪ ،‬لەراستیدا ناكرێت هیچ‬ ‫زۆر كەمن‪ ،‬هەندێكیان پێویستیان بە‬ ‫پــرۆژەیــەك جێبەجێبكرێت ئەگەر‬ ‫ڕونكردنەوەی زیاتر هەیە‪ ،‬لەهەندێك‬ ‫پێشتر بڕێكی زۆر زانین لەبارەی‬ ‫شوێندا بۆ نمونە هەندێك دەستەواژە‬ ‫هەموو ئەو بابەت‌و دۆسیانەی دەتەوێت‬ ‫هەیە بۆ ئــەوەی ئینتباعێكی خراپ‬ ‫پرۆژەكەیان بۆ بخەیتەكار‪ ،‬زانینێكی‬ ‫لەسەر مانیفێستەكەو ئەو گروپەش‬ ‫زۆرت لــەبــارەیــانــەوە نەبێت‪ ،‬واتــە‬ ‫نــەكــەوێــتــەوە كــە ئــەیــانــەوێــت ئــەم‬ ‫توێژینەوەی زانیشتیمان زۆر پێویستە‬ ‫بزوتنەوەیە پێش بخەن‪ ،‬پێویستە‬ ‫لەبوارەكانی كۆمەڵناسی‪ ،‬دەرونناسی‪،‬‬ ‫هەندێك دەستەواژە هەیە الببرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫پــەروەردە‌و ئابوری‪ ،‬چونكە ئەمانە‬ ‫نمونە ووشــەی رۆشنگەری هاوچەرخ‬ ‫دەتوانێت كۆمەڵێك داتای باش بخاتە‬ ‫بــاســی رۆشــنــگــەری رەخــنــەگــرانــەی‬ ‫بەردەست رایگشتی‪ ،‬توێژەران‌و ئەوانەی‬ ‫پرســیار‪ :‬ئەم مانیفێستە‌و ئەم‬ ‫ئەقاڵنییە بۆ بەرپەرچدانەوەی سەپاندنی‬ ‫بڕیار بەدەستن لەم واڵتەدا‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ستراتیژە خراوەتەڕوو‪ ،‬سەرنجی‬ ‫ئایین‪ ،‬هەندێك ووشە هەیە كاریگەری‬ ‫ئێمە لەشوێنێكی دیاریكراودا ئەگەر‬ ‫خۆت چییە لەســەری بەتایبەت‬ ‫خراپی هەیە لەسەر تێگەیشتنی ئێمە‬ ‫نەزانین رێژەی خوێندەواری چەندە‪،‬‬ ‫وەاڵمــدەرەوەی‬ ‫دەتوانێــت‬ ‫و وەرگرتنی واتە الی وەرگر‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ناتوانین دەستنیشانی ئەوە بكەین كە‬ ‫پێداویســتیەكانی دۆزی ژنــان‬ ‫لەبری ئەوەی ووشەی بەرپەرچدانەوە‬ ‫بە چ ڕێگەیەك ئەو شتە جێبەجێبكەین‬ ‫بێت؟‬ ‫بەكار بهێنی ئەتوانیت بڵێیت رەخنە‬ ‫كە لەمانیفێستەكە نوسراوە لەبارەی‬ ‫گرتن لەسەپاندنی ئایین‪ ،‬چونكە ووشەی‬ ‫پــەروەردەكــردنــی ژنــان‪ ،‬ژنــان چۆن‬ ‫رۆشنگەری ئــەوەی ئاگاداری قۆناغی‬ ‫شنۆ عوسمان‪ :‬ئەم مانیفێستە كە پـــەروەردە دەكــرێــن؟ ئەگەر یەكێك‬ ‫سەدەی هەژدەی ئەوروپا بێت و كاتێك لەبەردەستدایە وەك خواست دەیبینی‪ ،‬لەرێگەكانی پەروەردەكردن بریتی بێت‬ ‫سەدەی رۆشنگەری دەست پێدەكات‪ ،‬دەستنیشانی ئــــازار‌و خەمەكانی لەوەی پەیامێكی پێ بگەیەنیت‪ ،‬ئەوا‬ ‫كۆمەڵێك بنەمای هەیە یەكێك لەو كـــردوە‌و پــاشــان چەند ئامانجێكی ئەو پەیامە چۆن دەگەیەنیت ئەگەر‬ ‫بنەمایانە بایەخدانە بە زانست‪ ،‬یەكێكی دیاری كردوە‪ ،‬كە ئامانجەكان دەكرێت لەبنەڕەتدا ژنەكە خۆی نەخوێندەوار‬ ‫تر بایەخدانە بە عەقڵی رەخنەگرانە‪ ،‬زیاتر دەستكاری بكرێن‌و ئامانجی بێت؟ ئەگەر لەهیچكام لەو دەستەواژە‌و‬ ‫لەهەمان كاتدا رەخنەگرانە نە تەنیا بە راستەقینە بن‪ ،‬بۆ نمونە لەروی ئەوەی وشانە تێنەگات كە لەناو پەیامەكەتدا‬ ‫دیوی دەرەوە بەڵكو بە دیوی ناوەوەش باس لەرۆشنبیركردنی ژن دەكرێت‪ ،‬هــەیــە‌و دەتـــەوێـــت لـــەو رێــگــەیــەوە‬ ‫واتــە رەخــنــە گرتن لــەخــودی مــرۆڤ لەئامانجە سیاسیەكاندا دەستكاری پــەروەردەی بكەیت‌و پێی بگەیەنیت؟‬ ‫خۆی‪ ،‬رەخنە گرتن لەوەی ئێمە چی بكرێ زیاتر لــەوەی وەك ئامانجێكی كەواتە توێژینەوە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی‬ ‫ئەزانین؟ واتە ئێمە كاتێك پرۆژەیەك ئــیــداری سیاسی بێت وەك ئــەوەی كۆمەڵێك ئەنجامت لەبەردەستدا بێت‌و‬ ‫دادەڕێژین بۆچونێكمان هەیە لەوەی كە باس دەكرێت لەكوردستان سیستمێكی لەسەر بنەمای ئەوە پالن دابنێیت بۆ‬ ‫ژن چۆن كێشەكانی چارەسەر دەكات مەدەنیانەی سیاسی بگۆڕێ بۆ زیاتر چارەسەر كردنی هەر بابەتێك‌و دانانی‬ ‫ئەبێت ئاشكرا بێت ئایا بنەمای ئەم چونە ناو قواڵیی ئامانجە سیاسییە هەر پــرۆژەیــەك كە دۆخــی ژن چاك‬ ‫وێناكاری‌و تێگەیشتنەمان لەكوێوەیە‪ ،‬مرۆییەكان‪ ،‬چــۆن مافە مەدەنییە بكات‪.‬‬ ‫سنوری زانین الی مرۆڤ دیاریكراوە سیاسیەكان بەدەستدەهێنین‪ ،‬ئەمە‬ ‫وەك كانت دەڵێت‪ ،‬ئایا ئێمە ئەتوانین بگۆڕێت یان زیاتر بكرێت‪ ،‬پێشبینی‬ ‫پرســیار‪ :‬دەمەوێ پێشــنیاری‬ ‫چی بزانین؟ ئەوانەی پرۆژەكەشیان دەكەم لەئەنجامدا كاردانەوەی هەبێ‬ ‫تــۆ بــۆ بزوتنەوەكە‌و هــەم بۆ‬ ‫داڕشــتــوە‌و نوسیویانەتەوە ئەوانیش بۆ سەر ئەم مانیفێستە‌و وا بكات كە‬ ‫مانیفێستەكە بزانم؟‬ ‫بیركردنەوەیان سنوردارە‪ ،‬لەبەر ئەوە خاڵی خۆی وەاڵمــدانــەوە بێ بۆ ئەو‬ ‫ئەگەرئەمە رەشنوسێك بێت زۆر باشە‌و تەحەدایانەی دێتە بەردەمی‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫شنۆ عوسمان‪ :‬ئەگەر مانیفێستەكە‬ ‫ئەتوانین بڵێین بۆ گفتوگۆی لەم جۆرە‌و خۆی باسی كۆمەڵێك بەربەست دەكات پــێــداچــونــەوەیــەكــی بــۆ بكرێتەوە ‌و‬ ‫باشتروایە خەڵكێكی شــارەزا لەبواری وەك سیستمی كەلتور‌و دابونەریت لەهەندێك بابەتدا بچێتە قواڵییەوە‌و‬ ‫كۆمەڵناسی ‌و سیاسی‌و ئــابــوری‌و چیمان پێدەكات‌و باڵوبونەوەی ئایدیای دەســتــكــاری بكرێت ‪ ،‬جگە لــەوەی‬ ‫پەروەردەیی‌و زمانەوانی هەموو ئەمانە سەلەفیەت لەهەرێمی كوردستاندا چی بەشێكی تێدایە‪ ،‬كە باس لەخوێندن‬ ‫بەشداربن تێیدا‪ ،‬چونكە كۆمەڵێك بە خەڵكی كوردستان دەكات‌و چەند دەكــرێــت وەك خوێندنی ژنناسی‪،‬‬ ‫دەســتــەواژەی تێدا بەكارهێنراوە كە زیانی لــێــدەدات لــەڕوی رۆشنبیری‌و خوێندنی ژن كە لەواڵتاندا هەیە واتە‬ ‫لەراستیدا هەڵەیە‪ ،‬هەندێك دادوەری بەدەستهێنانی مافەكانەوە‪ ،‬یان لەروی فێمینیزم وەك خوێندن‪ ،‬دەتــوانــن‬ ‫تێدایە كە هەڵەیە‪ ،‬هەندێك ڕستەی سیستمی پیاوساالری دەسەاڵتەوە‪ ،‬لەبابەتی جێندەردا لەزانكۆكاندا زیاد‬ ‫تێدایە كە مەفهوم نیە‪ ،‬كۆمەڵێ‪ :‬چەمكی ئــەمــە لــێــرەدا وەاڵمــداتــنــەوەیــەكــی بكرێت‪ ،‬ئایا لەخوێندنی بااڵدا بێ یان‬ ‫تێدایە كە پێویستیان بە پێناسە كردن باشە دەبێتـە هەنگاوێكی پراكتیكی لەبەكالۆریۆسدا بێت‪ ،‬دواتــر پشت‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆنمونە كە دەڵێیت رۆشنگەری كــە وێــنــاو روئــیــایــەك بــۆ هەنگاوی بەستن بەوەی چۆن خاونەبنەوە‪ ،‬شتێك‬ ‫هــاوچــەرخ پێویستە تــۆ مەعالمی پراكتیكی دابنێت‪ ،‬پێویستە ئێمە ئەو هەیە لەكوردستان ئــەو بزوتنەوەی‬ ‫رۆشنگەری هاوچەرخت شتێك پێناسە خواستەمان هەبێت كە چۆن دەتوانین ژنان بــەرەو خاوبونەوە دەچێت وەك‬ ‫كردبێت‪ ،‬دوایــی ئەگەر شتێك هەیە ئــەو میكانیزمانە دیــاری بكەین كە ئەوەی ئومێدی نەماوە بە چاكسازی‌و‬ ‫بەناوی رۆشنگەری ناهاوچەرخ ئەبێت ئێمە دەتوانین ئەم خواستە سیاسی‌و بەوەی گۆڕانكاریەكان لەبەرژەوەندی‬ ‫دەستنیشانی بكەیت‌و جیاوازیەكانی مەدەنیانە بــەدەســت بێنین‪ ،‬ئەمە ژنــان بێت‪ ،‬ئەم بزوتنەوەیە بتوانێت‬ ‫بخەیتەڕوو‪ ،‬بیركردنەوەی زانستی بریتی خاڵێكی پۆزەتیڤە‌و هێزێكی زیاتر بەوەی روئیایەك‌و پەناگەیەك بێت بۆ‬ ‫یە لەجیاوازی كردن لەنێوان شتەكاندا‌و دەدات بە مانیفێستەكە‪.‬‬ ‫ئەوەی جارێكی تر تەكانێك بدات بە‬ ‫هەاڵوێرد كردنیان واتە جیاكردنەوەی‬ ‫لەروی پەروەردەییەوە كە من زۆر خزمەتكردن بە ژن لەناو كۆمەڵ‪ ،‬واتە‬ ‫شــتــەكــان‪ ،‬كــە دەڵێیت رۆشنگەری كار لەسەر پەروەردە دەكەم‪ ،‬زۆر بە بە پەرۆشی‌و توانایەكەوە كاربكات كە‬ ‫هاوچەرخ پێویستە بوترێت رۆشنگەری دڵمە كە باس لەوە دەكات‪ ،‬پەروەردە ئەپدەیتی گروپەكانی تری ژنان بكات‬ ‫هاوچەرخ لەناهاوچەرخ جیاوازیەكانیان كێشەی هەیە لەهەرێمی كوردستانداو لەناو كۆمەڵدا بۆ بەدەست هێنانی‬ ‫ئــەمــەیــە‪ ،‬بۆیە ئێمە هاوچەرخمان پێگەیاندنی تاك لەهەرێمی كوردستاندا مافەكانی ژن‪.‬‬ ‫هەڵبژاردوە لەبەر ئەم خااڵنە‪ ،‬بۆیە كێشەی هەیە‌و ئەم شێوازی پەروەردەی‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )588‬دوشةممة ‪2016/11/28‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ترەمپ دا‬

‫جیهان لە سەردەمی‬

‫د‪.‬سەردار عەزیز‪ ،‬لێكۆڵەرو مامۆستای زانكۆ‪:‬‬

‫ئەگەر جیابونەوەی كوردستان بە ڕەزامەندی بەغدا‪،‬‬ ‫بێت ئەوا ترەمپ رێگری لێناكات‬ ‫سازدانی بڕوا بەرزنجی‬ ‫ئێستا كاتێتی پرسیار لەبارەی‬ ‫نیگەرانــی و دوو دڵییەكانــی‬ ‫ئەمریكییــەكان و زۆرێــك لــە‬ ‫واڵتانــی دنیــا‪ ،‬لەبارامبەر ئەم‬ ‫ســەرۆكە‪ ،‬بكەین‪ .‬كە لە ســێ‬ ‫مانگــی داهاتودا بــە فەرمی لە‬ ‫كۆشــكی ســپییەوە بــۆ چوار‬ ‫ســاڵ ســەرۆكایەتی زلهێزترین‬ ‫واڵتی دنیا دەكات‪.‬‬ ‫لــەم تەوەرەیــەدا لەژێــر‬ ‫ناونیشــانی «جیهــان لــە‬ ‫ســەردەمی ترەمپــدا»‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵێــك لێكۆڵەری سیاســی‬ ‫كورد گفتوگۆدەكەین‪.‬‬ ‫د‪.‬ســەردار عەزیز‪ ،‬مامۆســتای‬ ‫زانكۆ و نوســەر و لێكۆڵەر‪ ،‬كە‬ ‫هەمیشــە لە ناوەندە سیاســی‬ ‫و كــۆڕو كۆبونــەوە ناوخۆیی و‬ ‫ناوچەیی و جیهانییەكاندا وەك‬ ‫لێكۆڵەرێكــی خــاوەن «ڕا»‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬ڕای وایە»ترەمپ‬ ‫وەها لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‬ ‫دەڕوانێــت كــە خەڵكانێكــن‬ ‫شایستەی ئەوەن كە دیكتاتۆر‬ ‫حوكمیان بكات»‪.‬‬ ‫كاریگــەری ئیــدارەی ســەرۆك‬ ‫ترەمــپ‪ ،‬لەســەر دۆســییەی‬ ‫كورد‪ ،‬لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫پرســیارێكی گفتوگۆكەمانــە‪،‬‬ ‫كە عەزیــز لەوبارەیەوە دەڵێت‬ ‫«ترەمپ بۆ كوردستانی باشور‪،‬‬ ‫هەمو لە ســەر ئەوە وەســتاوە‬ ‫كــە هــەر هەنگاوێــك چەندێك‬ ‫لە ســەر ئەمریكا دەكەوێت لە‬ ‫ڕوی ئابــوری و ســەربازیەوە‪،‬‬ ‫هەتــا كەمتر بكەوێت ئەو زیاتر‬ ‫پاڵپشــتیەتی‪ .‬بۆیە بــۆ نمونە‬ ‫ئەگەر جیابونەوەی كوردستان‬ ‫بــە ڕەزامەنــدی بەغدابێت ئەوا‬ ‫رێگری لێناكات»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئێستا ترەمپ سەرۆکە‪،‬‬ ‫باسی زۆر ترس دەكــرا‪ ،‬ئەگەر ئەو‬ ‫ببێت بە سەرۆك‪ ،‬ئایا جیهان ئێستا‬ ‫لە سەردەمی «ترس»دا دەژی؟‬ ‫د‪.‬ســـەردار عــەزیــز‪ :‬نەخێر دونیا‬ ‫لە سەردەمی ترسدا ناژی بەاڵم بە‬ ‫دڵنیاییەوە لە سەردەمی چاوەڕاوانی‬ ‫و دڵەڕاوكێدا دەژی‪ .‬ترەمپ مایەی‬ ‫نیگەرانیە بۆ دونیا لە چەند ئاستدا‪.‬‬ ‫یـــەكـــەم‪ ،‬نــازانــرێــت چــی دەكـــات‬ ‫(‪ . )unpredictable‬دوەم‪،‬‬ ‫خاوەنی هیچ سیاسەتێكی دەرەوە‬ ‫نیە‪ ،‬جگە لە كۆمەڵێك هەڵوێست‬ ‫نەبێت‪ .‬سێیەم‪ ،‬وەها دەردەكەوێت‬ ‫كە نایەوێت لە گەڵ كەسدا پەیوەندی‬ ‫دۆســـتـــانـــەی هــەبــێــت (جــگــە لە‬ ‫ئیسرائیل)‪ .‬چوار‪ ،‬دونیا دەیانەوێت‬ ‫بــزانــن چــۆن كابینەكەی تەشكیل‬ ‫دەكات و كێ دەهێنێت و لە ئەنجامدا‬ ‫كــێ داڕێــــژەری سیاسەتی دەبێت‪،‬‬ ‫چونكە خۆی لێی بێئاگایە‪.‬‬ ‫دۆخی سەختە بۆ ستراتیژیستەكانی‬ ‫دونیا‪ ،‬چونكە بە بــەراورد بە هەمو‬ ‫سەرۆكەكانی تر كاتیان زیاتر پێویستە‬ ‫بۆ توێژینەوە و لێكۆڵینەوە لە پێناو‬

‫داڕشتنی سیاسەتیان لە گەڵ ترەمپدا‪.‬‬ ‫وەك هــێــنــری كــیــســنــەجــەر گوتی‬ ‫ئێستا دونیا لە دۆخی چاوەڕوانی و‬ ‫لێكۆڵینەوەدایە‪ ،‬بەاڵم بە جۆرێك لە‬ ‫نیگەرانیەوە‪.‬‬ ‫چــاودێــر‪ :‬پێچەوانەی زۆرێـــك لە‬ ‫پێشبینیەكان‪ ،‬دۆناڵد ترەمپ بوە‬ ‫هەڵبژێردرا بە سەرۆكی زلهێزترین‬ ‫واڵتی دنیا‪ ،‬بۆچی پێشبینی زۆرینەی‬ ‫سەنتەری لێكۆڵینەوەو ڕاپــرســی و‬ ‫چاودێرانی سیاسی و سیاسەتمەدارانی‬ ‫دنیا پێچەوانە بوەو هاواڵتیانی ئەمریكا‬ ‫ترامپیان كردە سەرۆك؟ واتە بۆ ترسی‬ ‫سیاسیەكان و زۆریــنــەی خەڵكانی‬ ‫لیبڕاڵ پێچەوانەبوو لە ترسی هاواڵتیانی‬ ‫ئەمریكی؟‬ ‫د‪.‬ســەردار عەزیز‪ :‬وەهــا دیــارە دو‬ ‫چینی جیاواز بونیان هەیە لە ئەمریكا‪،‬‬ ‫چینی لیبرالی جیهانگەرا‪ ،‬لەگەڵ چینی‬ ‫نالیبرالی ناسیونالیست‪ .‬ئەم دو چینە‬ ‫هەر یەك لە بڵقێكدا دەژی‪ ،‬هەروەها‬ ‫وەك نەیاری یەكتر كار دەكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫یەكتر بە مەترسی دەزانــن بۆ سەر‬ ‫خۆیان‪ .‬ئــەوەی وەهایكرد كە هەمو‬ ‫ڕاپرسیەكان بكەونە هەڵەوە دو هۆكار‬

‫وەها‬ ‫چاوەڕوان‬ ‫دەكرێت ترەمپ‬ ‫دیدی بۆ تیرۆر‬ ‫جیاوازبێت‪ .‬جودا‬ ‫لە ئۆباما ترەمپ‬ ‫ڕەنگە زیاتر ئاینیانە لە‬ ‫كێشەی تیرۆر بنواڕێت‪.‬‬ ‫ئەمەشە لە پوتینی نزیك‬ ‫كردوەتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پوتین الی ئەمریكیە‬ ‫مەسیحیەكان وەها‬ ‫دەبیرنێت كە كەسێكە‬ ‫داكۆكی لە ئاینی‬ ‫مەسیحی دەكات‬ ‫لە بەرامبەر‬ ‫ئیسالمدا‬

‫گەشەی خێرای ڕۆبــۆت‪ ،‬ئاڵۆزبونی‬ ‫جۆری كار‪ ،‬زۆربونی كاسانی خاوەن‬ ‫بڕوانامە‪ ،‬هەرزانبونی دەستی كار و‬ ‫مۆبایل بونی سەرمایەداری لە قۆناغی‬ ‫گلۆبالیزمدایە‪ ،‬خەڵك لــە قۆناغی‬ ‫ناسیونالیزمدا‪ .‬سەرمایەداری بیر لە‬ ‫جێگا و سنور ناكاتەوە‪ ،‬تەنها بیر لە‬ ‫قازانج و كێبڕكێ دەكاتەوە‪ ،‬خەڵك‬ ‫دەیانەوێت كۆمپانیاكان بونەوەرێكی‬ ‫نیشتمانی یان نەتەوەیی بن‪ .‬لێرەوە‬ ‫پێكدادان دروست دەبێت‪.‬‬

‫« ترەمپ وەها‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دەڕوانێت كە خەڵكانێكن‬ ‫شایستەی ئەوەن‬ ‫دیكتاتۆر حوكمیان‬ ‫بكات»‬

‫سەردار عەزیز‬ ‫بو‪ :‬یەكەم‪ ،‬زۆربەی ئەوانەی ڕاپرسیان‬ ‫لە گەڵدا دەكرا خەڵكی شارنشینی بە‬ ‫ئاگابون‪ ،‬دەنگەدارانی ترەمپ بە گشتی‬ ‫خەڵكی دەرەوەی شــارن و ئەوەندە‬ ‫خۆشییان لە دەزگاكانی میدیا نایەت‬ ‫جونكە بە گشتی كەم خوێندەوارن‪.‬‬ ‫وەك ترەمپ خۆی دەڵێت خەڵكانی‬ ‫كەمخوێندەواری خۆش دەوێت‪ .‬بۆیە‬ ‫دەنگی ئەمانە نەئەبیسترا‪ .‬دوەم‪،‬‬ ‫میدیای لیبرالی ئەمریكی میدیایەكی‬ ‫خــاوەن ئەجیندایە‪ .‬ئەم ئەجیندایە‬ ‫چوارچێوەیەكی بۆ دادەڕێــژێــت‪ ،‬لە‬ ‫هەناو ئــەم چوارچێوەیەكدا دونیا‬ ‫دەبینێت و هەوڵدەدات وێنای ئەمریكا‬ ‫لە ناوە ئەم چوارچێوەیەدا بۆ دونیا‬ ‫بگوێزێتەوە‪ .‬ترەمپ كاندیدی دژە‬ ‫نوخبەیە‪ ،‬بۆیە لیبرالی ئەمریكی وەك‬ ‫نوخبە هەوڵ دەدات ناشیرینی بكات‪.‬‬ ‫ئەم چینە دژ بە نوخبە و ئەجینداكانی‬ ‫هانتنگتۆن لە دوا كتێبیدا ئێمە كێین‬ ‫بە وردی باسی لێوەكردوە‪.‬‬ ‫چـــاودێـــر‪ :‬دەوتــرێــت سیستەمی‬ ‫سیاسی لە دنیادا چەقبەستوەو لە‬ ‫«داڕزان»دا دەژی‪ ،‬لە ئەمریكایش‬ ‫هاواڵتیان بێزاربون لەو لەیەك چونەی‬ ‫سەرۆكەكان و سیاسەتەكانیان‪ ،‬بۆیە‬ ‫حەزێك هەیە بۆ گــۆڕانــكــاری ئیتر‬ ‫دەرئرنجامەكەی بە باش بكەوێتەوە‬ ‫یان بە خراپ‪ ،‬ترامپیش ئەو سەرۆكەیە‬ ‫كە «قەلەقی» دروست كردوە لەوەی‬ ‫دنیایی سیاسی بگۆڕێت؟‬ ‫د‪.‬ســەردار عەزیز‪ :‬وایە‪ ،‬بێزارییەك‬ ‫هەیە لە دەموچاوە هەمیشییەكان‪.‬‬ ‫ئەو رومەتانەی كە هەمیشە و هەمیشە‬ ‫لەوێن‪ .‬ئەمە لە ئەمریكا پێی دەوترێت‬ ‫(ئیستابڵشمێنت)‪ .‬لە كوردستانیش‬ ‫وەهــایــە‪ .‬خەڵكی بە هەمو جورێك‬ ‫باوەڕی بە ئەمانە لە دەستداوە‪ .‬ئەمە‬ ‫خاڵی الوازی هێلەری بو‪ .‬بەاڵم خەڵكی‬ ‫ئەمریكا تەنها بــاوەڕی بە سیاسەت‬ ‫لە دەست نــەداوە‪ ،‬بەڵكو كۆمەڵێك‬ ‫پێكهاتەی تر هەن كە مایەی بێزارین‬ ‫بۆ خەڵكی كورد‪ ،‬وەك ئابوری‪ ،‬بانك‪،‬‬ ‫كۆمپانیا‪ ،‬كۆچبەر‪ ،‬چینی سەرمایەدار‪.‬‬ ‫بۆیە دەبینیت هاوبەشییەك هەیە لە‬ ‫نێوان دیموكرات و كۆمارییەكاندا لە‬

‫دژایەتی كۆمەڵێك پێكهاتەی هاوبەش‪.‬‬ ‫دەنگەدەری ترەمپ و ساندەر تەنها لە‬ ‫خیتابدا جیاوازبون‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە بە زۆر شێوە ڕاڤە دەكرێت‬ ‫لە رێگای چەمكی وەك نیولیبرالیزم‪،‬‬ ‫جیهانگەرایی‪ ،‬تەكنەلۆجیا‪ ،‬دونیای‬ ‫كراوە‪ ،‬رەیسزم‪ ،‬نایەكسانی و زۆری‬ ‫تر‪.‬‬

‫سنورداری لە یەكتر دابــڕوادا بژین‪.‬‬ ‫ئەم تۆخبونەوەی سنورە بە ئاستێكە‬ ‫وەك سەدە ناوەندیەكانە‪ ،‬كەسێكی‬ ‫وەك تــرەمــپ داوای دروستكردنی‬ ‫دیـــوار دەكــــات‪ .‬دیـــوار ئامرازێكی‬ ‫ســەدە ناوەندیەكان بۆ دیــاركــردن و‬ ‫جیاكردنەوە‪ .‬سەرهەڵدانەوەی دیوار‬ ‫دیاردەیەكی سەرنجڕاكێشە لە ڕوی‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ئابوریەوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە بەغدا شــاری دیوارەكانە‪.‬‬ ‫سوپای ئەمریكی میتۆدەكانی سەدە‬ ‫ناوەندیەكان بەكاردەهێنێت بۆ خۆ‬ ‫پاراستن لە عێراق و ئەفگانستان‪.‬‬ ‫بەاڵم دونیا ناگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬ ‫پێشو‪ ،‬ئەم تەنها ناڕەزاییەكە‪ ،‬وەك‬ ‫چــۆن هەمو وەرچەرخانێك دەبێتە‬ ‫مایەی زیــان بۆ كۆمەڵێك‪ .‬ئــەوەی‬ ‫جێگەی تێڕامانە دەكرێت بۆ نمونە‬ ‫ڕەهــەنــدی رەگەزپەرستی‪ ،‬فاشیزم‪،‬‬ ‫ناسیونالیزمی توندڕەوە‪ ،‬دیكتاتۆریەت‬ ‫لە خۆی بگرێت‪.‬‬

‫چــاودێــر‪ :‬هەندێك لە لێكۆڵەرانی‬ ‫ســیــاســی دەنــــوســــن‪ ،‬جــیــهــان لە‬ ‫سەردەمێكدایە كە دیموكراسییەت و‬ ‫كاڵبونەوەی هێڵی نەتەوەو جوگرافیایی‬ ‫نەتەوەیی بــەرەو ماڵئاوایی دەڕوات‬ ‫و ســەردەمــی سەرۆكە شەڕەنگێز و‬ ‫ڕاسیستەكانە‪ ،‬واتە مۆدێلی پۆتین و‬ ‫ئەردۆگان و سیسی‪ ،‬بۆیە لە ئەمریكا‬ ‫ترامپ دەبێتە سەرۆك و بەریتانیا لە‬ ‫یەكێتی ئەوروپا دێتە دەرەوە‪ ،‬هێزە‬ ‫ڕاسیستەكان لە ئەوروپادا بەهێزدەبن‪،‬‬ ‫تــا چەند ئــەم ڕوداوە سیاسییانە‬ ‫پەیوەندییان پێكەوە هەیە؟‬ ‫چاودێر‪ :‬تا چەند كێشەی كۆچبەر‬ ‫د‪.‬ســـەردار عــەزیــز‪ :‬دیــارە لە هەر‬ ‫جێگایەك هۆكاری تایبەت هەیە‪ ،‬بەاڵم و تیرۆر كاریگەرییان لە گەڕانەوەی ئەو‬ ‫بە گشتی كۆمەڵێك هۆكاری گشتیش مۆدێلە داخراوەی سیاسەت هەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫هەیە‪ .‬بوژانەوەی چەپ و ڕاست‪ ،‬بە ئەم دوانەیە مژدەی سەركەوتنی ترامپ‬ ‫شێوازی ڕادیكاڵ‪ ،‬هەمو دەرئەنجامی و هاوشێوەكانی نییە؟‬ ‫د‪.‬سەردار عەزیز‪ :‬كۆچبە بونەوەرێكی‬ ‫ئەو دۆخە تایبەتەیە كە گەردون تیایدا‬ ‫دەژی‪ .‬دونیا لە دۆخێكی تایبەتدایە‪ .‬نــەخــوازراو‪ .‬هەمیشە بونەوەرێكی‬ ‫شار جێگای زۆربەی دانیشتوانی گۆی نــەخــوازراو بــوە‪ ،‬بــەاڵم بە شێوازی‬ ‫زەویــە‪ ،‬ئەمە وەرچەرخانێكی هەمە جیاواز‪ .‬هێشتا ئێمە لە دونیایەكدا‬ ‫الیــەنــەی ئیپستمۆلۆژی كاریگەرە‪ ،‬ناژین كە گۆی زەوی وەك یەك یەكە‬ ‫خەڵك لە هەمو ساتێك زیاتر كۆچ تەماشا بكرێت‪ .‬گــۆی زەوی وەهــا‬ ‫یــان ســەفــەر دەكـــەن‪ ،‬تەكنەلۆجیا دەبینرێت كە بریتیه لە ناوچەی جیاواز‬ ‫جیهانێكی ڤێرچواڵ‪ ،‬ئیفترازی‪ ،‬تەریب كە خەڵكی جیاوازی تیادا دەژی و ئەم‬ ‫بــە دونــیــای واقیعی دروســتــكــردوە‪ ،‬خەڵكانە لە ئاستی عەقڵی و كەلتوری‬ ‫هەمو ئەمانەی وەهــایــكــردوە هەتا و ئەخالقیەوە لە دۆخێكی پلەبەندیدان‪.‬‬ ‫نایەكسانی بێتە ئــاراوە‪ ،‬دەستی كار كۆچبەر لە دەرئەنجامی ئاگایی و‬ ‫شل بێتەوە‪ ،‬سەرمایە لە كۆمەڵێكی ئاسانی و تەكنەلۆجیا و خەیاڵەوە دێتە‬ ‫پنتی تایبەتدا كەڵەكەبێت‪ ،‬خەڵكێكی دی‪ .‬ئەمڕۆ ئەمانە دەستەبەرن‪ .‬بەاڵم‬ ‫زۆر هەست بكەن نامۆن بە دونیا‪ ،‬لە كۆچبەر خۆی كە دەچێتە دونیایەكی‬ ‫ئەنجامدا خەڵكێك هەوڵی ئەوەبدەن نــوێ نابێتە مرۆڤێكی نــوێ بەڵكو‬ ‫كە چۆن بیانەوێ جارێكی تر دونیا زۆرجــار دەبێتە دژە دونیا نوێیەكە‬ ‫بچوكبكەنوە‪ ،‬سنورداری بكەن‪ .‬سنور چونكە لە گەڵ خەیاڵیدا ناگونجێت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ دەستی كــار هەتا بێت لە‬ ‫گرنگترین چەمكە لێرەدا‪ ،‬ئایا دەتەوێت‬ ‫یان دەوێری لە دونیایەكی بێسنوردا قەیراندایە‪ .‬دەستی كار هەتا بێت زیاتر‬ ‫بژیت‪ ،‬یان دەتەوێت لە دونیایەكی ڕو لە قەیران دەكات لە بەر هۆكاری‬

‫چاودێر‪ :‬كورد لە كوێی ئەم گفتوگۆ‬ ‫ســیــاســیــانــەدایــە؟ هــەنــدێــك دەڵێن‬ ‫هەركەس سەرۆكی ئەمریكا بێت بە باش‬ ‫و خراپ پەیوەندی بە كوردەوە نییە‪،‬‬ ‫ڕایەكیش هەیە‪ ،‬كە كاریگەرییەكە بە‬ ‫ناڕاستەوخۆ وەسف دەكات‪ ،‬بەوجۆرەی‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كاریگەری‬ ‫ڕاستەوخۆی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫بەسەر بــەرەی «سونی» و بــەرەی‬ ‫«شیعە»ە وە هەیە‪ ،‬كە ئــەو دوو‬ ‫بــەرەیــەش كــوردیــان دابــەشــكــردوەو‬ ‫كاریگەرییان لەسەر هێزە كوردییەكان‬ ‫و پرسی كورد هەیە؟‬ ‫د‪ .‬سەردار عەزیز‪ :‬چۆنێتی بینینی‬ ‫ئەمریكا بــۆ ڕۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت‬ ‫ڕاستەوخۆ كاریگەری هەیە لە سەر‬ ‫دۆخی كورد‪ .‬وەها چاوەڕوان دەكرێت‬ ‫ترەمپ دیدی بۆ تیرۆر جیاوازبێت‪ .‬جودا‬ ‫لە ئۆباما ترەمپ ڕەنگە زیاتر ئاینیانە‬ ‫لە كێشەی تیرۆر بنواڕێت‪ .‬ئەمەشە‬ ‫لە پوتینی نزیك كردوەتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پوتین الی ئەمریكیە مەسیحیەكان‬ ‫وەها دەبینرێت كە كەسێكە داكۆكی‬ ‫لە ئاینی مەسیحی دەكات لە بەرامبەر‬ ‫ئیسالمدا‪ .‬لە تێروانینەوە بۆ نمونە‬ ‫ترەمپ لە سیسی نزیك دەبێت‪ ،‬گەر‬ ‫بۆی بكرێت لە ئەسەد نزیك دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هــەروەهــا لــە بـــەرەی سوننە دور‬ ‫دەكەوێتەوە‪ ،‬چونكە بەرەی تیرۆرن‪.‬‬ ‫ئەمەش كاریگەری دەبێت لە سەر‬ ‫ڕۆڵی ئەمریكا لە ناوچەكە‪ .‬بەاڵم هیچ‬ ‫كام لەمانە یەقین نین چونكە هێشتا‬ ‫زوە بزانرێت چ جــۆرە ئیدارەیەك‬ ‫دێتە كۆشكی سپی‪ .‬وەك دەبینین‬ ‫ترەمپ كێشەی هەیە لە دروستكردنی‬ ‫تیمەكەیدا‪ ،‬خۆیشی وەك خۆی دوری‬ ‫لێگرتوە‪ .‬لە الیەكی تــرەوە ترەمپ‬ ‫وەها لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەڕوانێت‬ ‫كە خەڵكانێكن شایستەی ئەوەن كە‬ ‫دیكتاتۆر حوكمیان بكات‪ .‬بۆیە بە‬ ‫هیچ شێوەیەك بڕوای بە دەستوەردان‬ ‫و دەزگــا و نەتەوە بونیادنان نیە‪.‬‬ ‫ئەمانە بۆ كورد لە پارچە جیاوازەكانی‬ ‫كوردستان كاریگەری جیاوازیان دەبێت‪.‬‬ ‫ترەمپ بۆ كوردستانی باشور هەمو لە‬ ‫سەر ئەوە وەستاوە كە هەر هەنگاوێك‬ ‫چەندێك لە سەر ئەمریكا دەكەوێت‬ ‫لە ڕوی ئابوری و سەربازیەوە‪ ،‬هەتا‬ ‫كەمتر بكەوێت ئەو زیاتر پاڵپشتیەتی‪.‬‬ ‫بۆیە بۆ نمونە ئەگەر جیابونەوەی‬ ‫كوردستان بە ڕەزامەندی بەغدابێت‬ ‫ئەوا رێگری لێناكات‪ .‬ئەمە الی ئۆباما‬ ‫وەها نەبو‪ .‬ئۆباما بڕوای بە ئیتنیك‬ ‫و نەتەوە و پێكهاتە و ئاین نەبو‪.‬‬ ‫كەسێكی لیبرالی كۆزمۆپۆلیتانتی‬ ‫جیهانگەرایی بو‪.‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )588‬دو شةممة ‪2016/11/28‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كودەتا سەربازییەكان لە توركیا‬ ‫ئامانج و دەرهاویشتەكانی‬

‫پەیڕەو ئەنوەر*‬ ‫بەشی دووەم و كۆتایی‬

‫‪-١‬دابەشبونی سوپا‬

‫‪-٢‬رۆڵی سۆشیال میدیا‪ ،‬میدیا و‬ ‫شەقامی توركی‬

‫مــیــدیــای نیشتیمانی و تــۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬رۆڵی سەرەكییان‬ ‫لە گواستنەوەی وێنەكانی رووداوەكە‬ ‫و دەنگی حكومەت بە هاواڵتیانی‬ ‫توركیا‪ ،‬هاندانیان بۆ چونە سەر‬ ‫شەقام و روبەڕوبونەوەی سوپا هەبوو‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەسەرەتادا‪ ،‬تەلەڤزیۆنی‬ ‫فەرمیی حكومەت لەالیەن سوپاوە‬ ‫كۆنترۆڵكراو بەیاننامەی سەركەوتنی‬ ‫كودەتای پێ راگەیەندرا‪ ،‬بەاڵم دواتر‬ ‫بە هەوڵی خۆپیشاندەران و خەڵك‪،‬‬ ‫لەدەستی سەربازەكان دەرهێنرا و‪،‬‬ ‫بۆ هانی خەڵكی دا دژایەتیكردنی‬ ‫كــودەتــاكــە‪ ،‬بەكاتێكی كــەم دوای‬ ‫داواكارییەكەی سەرۆكی توركیا بۆ‬ ‫پاراستنی دامــەزراوەكــانــی واڵت و‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬بــەهــەزاران هاواڵتیی‬ ‫توركیا هاتنەسەر شەقام و شوێنە‬ ‫گشتییەكان بۆ رێگرتن لە پێشڕەویی‬ ‫ســوپــا و رێــگــرتــن لەسەركەوتنی‬ ‫كــودەتــاكــە‪ .‬بەجۆرێك‪ ،‬كە دەیــان‬ ‫سەربازی توركیا بەناچاری خۆیان‬ ‫رادەستی خۆپیشاندەران و الیەنگرانی‬ ‫ئەردۆغان و حكومەتی توركیا كرد‪.‬‬

‫‪-٣‬رۆڵی الیەنە سیاسییەكان و‬ ‫كۆمەڵی نێودەوڵەتی‬

‫هــەر لــەســەرەتــای كــودەتــاكــە و‬ ‫رژانی سەرباز بۆسەر دامودەزگەكانی‬ ‫حـــكـــومـــەت‪ ،‬زۆربــــــــەی پـــارتـــە‬ ‫ســیــاســیــیــەكــانــی ئـــەو واڵتــــە‪ ‌،‬بە‬ ‫"هەدەپە"یشەوە‪ ،‬دژایەتیی خۆیان‬ ‫بۆ كودەتا سەربازییەكە پیشانداو‬ ‫سیاسەتەكانی ئــەردۆغــانــیــان بە‬ ‫هۆكاری دەستێوەردانی دامــەزراوەی‬ ‫سەربازی لە پڕۆسەی سیاسی ناوبرد‪.‬‬ ‫سەرەڕای الوازیی هەڵوێستی بەشێك‬ ‫لەواڵتانی جیهان‪ ،‬بەتایبەت ئەمریكا‬ ‫و روسیا‪ ،‬كە چاوەڕوانی هەڵوێستی‬ ‫گەورەیان لێدەكرا‪ ،‬بەاڵم هیچ واڵتێكی‬ ‫ناوچەیی و نێودەوڵەتی‪ ،‬پشتگیریی‬ ‫خۆیان بۆ كودەتاچییەكان دەرنەبڕی‬ ‫و بەرگرییان لێ نەكرد‪.‬‬

‫‪-٤‬دەزگای هەواڵگری و پۆلیسی‬ ‫توركی‬

‫رۆڵی هەریەك لە دەزگای هەواڵگریی‬ ‫توركیا و پۆلیسی ئــەو واڵتــە‪ ،‬لە‬ ‫پێشگرتن بە پێشڕەوییەكانی سوپا‬

‫ئۆپەراسیۆنی‬ ‫رەققە و‬ ‫ناڕەزایی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سوریا‬

‫هۆزان عەفرینی‬

‫هۆكارەكانی شكستی كودەتاكەی‬ ‫‪١٥‬ی تەمموز‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانی سەرنەكەوتنی‬ ‫كودەتاكەی ‪١٥‬ی تەمموز‪ ،‬دابەشبوونی‬ ‫دامەرزاوەی سەربازی و نەبوونی رێبەر‪،‬‬ ‫یان جەنەراڵ و ئەفسەرە پلە بااڵكانی‬ ‫سوپا بوو بۆئەوەی راستەوخۆ ئەو‬ ‫هێزە بۆ ئەنجامدانی كودەتا دیسپلین و‬ ‫رێكبخات‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬سەرۆكی ئەركانی‬ ‫بــااڵی هێزە چەكدارەكانی توركیا‪،‬‬ ‫لــە كــودەتــاكــەدا لـــەدژی حكومەتی‬ ‫هەڵبژێردراوی واڵتەكەی‪ ،‬هیچ رۆڵێكی‬ ‫نەبوو‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫و دامركاندنەوەی كودەتاكە‪ ،‬گرنگ‬ ‫و یەكالییكەرەوە بــوو‌‪ .‬بەجۆرێك‬ ‫كە هەر لەسەرەتاوە سەرۆكوەزیران‬ ‫رایــگــەیــانــد‪ :‬كــە پۆلیسی ناوخۆ‬ ‫رێگە نــادات كەمینەیەك لە سوپا‪،‬‬ ‫كودەتای سەربازی بەسەر دامەزراوە‬ ‫شەرعییەكانی واڵتدا بكات‪ ،‬هەروەها‪،‬‬ ‫دواتر پۆلیس‪ ،‬ئەفسەری بەرپرسی لە‬ ‫جوڵەی سوپا دەستگیركرد و ناچاری‬ ‫كرد فەرمان بە سوپا و تانكەكان‬ ‫بكات لە شەقامەكان بكشێنەوە‪.‬‬

‫‌كێ لەپشت كۆدەتاكەی ‪١٥‬ی‬ ‫تەمموزەوە بوو؟‬

‫توركیا واڵتێكی فــرەشــونــاس و‬ ‫ئاڵۆزە‪ .‬مێژووی هاوچەرخی توركیا‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای جەنگی جیهانیی‬ ‫دووەمەوە‪ ،‬پڕە لە ملمالنێی(سەرباز‪،‬‬ ‫ســوپــا‪ ،‬ســیــســتــەم و دەســەاڵتــی‬ ‫مەدەنی)‪ ،‬پڕە لە ملمالنێی جەنەڕاڵ و‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬جەنەڕاڵ و پرسی‬ ‫سێكیۆالریزم و پرسی كەمالیزم‪.‬‬ ‫ئەوەی لە‪١٥‬ی تەمموز روویدا‪ ،‬مێژووی‬ ‫توركیا لەسەردەمی نوێدا‪ ،‬دەكاتە‬ ‫دوو قۆناغ‪ :‬قۆناغی بەر لە كودەتا‬ ‫و قۆناغی دوای كــودەتــا‪ ،‬قۆناغی‬ ‫دامەزراوەیەكی سەربازیی بەهێز و‬ ‫قۆناغی دامــەزراوەیــەكــی سەربازیی‬ ‫بێهێز و بێڕۆڵ (كە لەداهاتوودا ئەو‬ ‫دامەزراوەیە رووبەڕووی دەبێتەوە‪.‬‬ ‫كــودەتــاكــەی ئەمجارە لەهەموو‬ ‫كودەتاكانیتری توركیا جیاوازتر و‬ ‫الوازتربوو (‪ ١٩٨٠ ،١٩٧١ ،١٩٦٠‬و‬ ‫‪.)١٩٩٧‬كۆدەتایەك لەڕووی رێكخستن‬ ‫و بەرنامە و كات و شوێن و رابەرایەتی‬ ‫و ستراتیژییەوە‪ ،‬بەوپەڕی الوازییەوە‬ ‫دەركەوت‪ ،‬كە نەیتوانی رەگەزە نەرم‬ ‫و رەقەكانی "دەســەاڵتــی سیاسی"‬ ‫تێپەڕێنێت‪ ،‬نەیتوانی خۆی بە پرسی‬ ‫شەقام‪ ،‬هێزی نەیار و دژە‪-‬ئاك پارتی‬ ‫و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا و‬ ‫دامــەزراوەی پۆلیس و هەواڵگرییەوە‬ ‫ببەستێتەوە‪.‬‬ ‫كودەتاكە لە هەوڵی "گروپێكی‬ ‫ناڕازی"دەچوو‪ ،‬كە رەنگە هاوسۆزییان‬ ‫بۆ هێڵی خزمەت "گویلەنییەكان" لەناو‬ ‫دامەزراوەی سوپادا هەبێت‪ ،‬یان سەر‬ ‫بە رێكخراوی"ئەرگەنەكۆنەكان" بن‪ .‬لە‬ ‫گوشارێكی خێرا دەچوو بۆ دووبارە‬ ‫داڕشتنەوەی شوناس‪ ،‬جا شوناسی‬ ‫ئــەردۆغــان بێت‪ ،‬یــان گــێــڕانــەوەی‬ ‫شوناسی سیاسیی سەدەی رابردووی‬ ‫توركیا‪ ،‬یان ئەو شوناسەی كە هەر‬ ‫لەسەرەتاوە "كودەتاچییەكان" بەناوی‬ ‫گێڕانەوەی ئاشتی و دیموكراسی‬

‫كودەتاكە‬ ‫هیچی نەكرد‪ ،‬جگە لە‬ ‫درێژكردنەوەی تەمەنی سیاسیی‬ ‫ئاك پارتی و خودی ئەردۆغان‪،‬‬ ‫ئەپدەیتكردنەوەی شەرعییەتی سیاسیی‬ ‫دەسەاڵت و‪ ،‬دەرفەتدان بە ئەردۆغان بۆ‬ ‫وەبەرهێنانی سیاسیی زیاتر‪ ،‬مۆبیلیزەكردنی‬ ‫دەنگدەری توركی‪ ،‬پاككردنەوەی‬ ‫دامەزراوەی سەربازی و دادوەری لە دژە‪-‬‬ ‫ئەردۆغانییەكان‪ ،‬گەشەی ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫دەستربدن بۆ پرسی داڕشتنەوەی‬ ‫پەیكەری سیستەمی سیاسی لە‬ ‫توركیادا‬

‫و دەسەاڵتی مەدەنیی بانگەشەیان‬ ‫بۆدەكرد‪.‬‬ ‫كودەتاكە هیچی نەكرد‪ ،‬جگە لە‬ ‫درێــژكــردنــەوەی تەمەنی سیاسیی‬ ‫ئــاك پــارتــی و خــودی ئــەردۆغــان‪،‬‬ ‫ئــەپــدەیــتــكــردنــەوەی شەرعییەتی‬ ‫سیاسیی دەسەاڵت و‪ ،‬دەرفەتدان بە‬ ‫ئەردۆغان بۆ وەبەرهێنانی سیاسیی‬ ‫زیاتر‪ ،‬مۆبیلیزەكردنی دەنگدەری‬ ‫توركی‪ ،‬پاككردنەوەی دامــەزراوەی‬ ‫ســـەربـــازی و دادوەری لــە دژە‪-‬‬ ‫ئەردۆغانییەكان‪ ،‬گەشەی ئیسالمی‬ ‫ســیــاســی‪ ،‬دەســتــبــردن بــۆ پرسی‬ ‫داڕشتنەوەی پەیكەری سیستەمی‬ ‫سیاسی لە تــوركــیــادا‪ .‬پرسی كێ‬ ‫كەسی یەكەم و سەنتەری دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی بێت لەناو سیستەمەكەدا؟‬

‫بڕیارە گەورەكان‪،‬چۆن بگوازرێنەوە و‪،‬‬ ‫لەكەسی یەكەمدا كۆبكرێنەوە؟ چۆن‬ ‫قوواڵییی سیاسی و ستڕاتیژی لەناو‬ ‫سیستەم و رای گشتی و كەلتووری‬ ‫سیاسی و سیستەمی هەرێمی‪،‬‬ ‫بە " تا كە كە سێك " ببە ستر ێتە و ە ؟‬ ‫تەنانەت كودەتاكە پارچە و گروپ‬ ‫و بــاڵــە جــیــاوازەكــانــی نــاو خــودی‬ ‫"ئاك پارتی"یش دەخاتە بەرەیەك و‬ ‫روبــەڕووی یەكگرتوویی و یەكڕاییان‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬كودەتاكە تەنیا دەتوانێت‬ ‫لــە قــواڵیــی ئـــابـــووری و گــەشــەی‬ ‫ئــابــووری و شوناسی ئــابــووری و‬ ‫پرسی لێبڕالیزمی ئیسالمی بدات و‪،‬لە‬ ‫توركیادا بیپووكێنێتەوە‪.‬‬ ‫كودەتاكە نەیتوانی خەڵك و رای‬ ‫گشتیی توركیا مۆبیڵیزە بكات و‬

‫بیجوڵێنیت‪ .‬خەڵكی توركیا مێژوو و‬ ‫ئەزموونێكی تاڵ و پڕ ئازاری لەگەڵ‬ ‫مەسەلەی ســەربــازدا هەیە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫توندوتیژی و عەسكەردا هەیە‪ .‬رای‬ ‫گشتیی توركیا‪ ،‬دەسەاڵتێكی لەسەر‬ ‫مۆدێڵی ئــاك پــارتــی پــێ باشترە‬ ‫لە سەرباز و بەمەش پارێزگاری لە‬ ‫دەسەاڵتەكەی ئەردۆغان و پایەكانی‬ ‫دەسەاڵت كرد‪ .‬دەزگەی هەواڵگری و‬ ‫پۆلیس رووبەڕووی سەرباز بوونەوە و‪،‬‬ ‫هیچ بەرەیەكی یەكگرتووی سەربازی‬ ‫بــۆ شكاندنی دەســەاڵتــی مەدەنی‬ ‫دروست نەبوو‪.‬‬

‫دەرەنجام‬ ‫توركیا واڵتێكی دامـــەزراوەیـــی‬ ‫و سێكیۆالرە (سێكیۆالریزمێكی‬ ‫تــونــدڕەو)‪ ،‬لەمێژووی هاوچەرخی‬ ‫ئەو واڵتەدا چوار كودەتا روویــداوە‪،‬‬ ‫چـــوارجـــار ســوپــا و دامــــــەزراوە‬ ‫دەستورییەكانی ئەو واڵتە بەبیانوی‬ ‫پاراستنی پڕەنسیپەكانی سێكیۆالریزم‬ ‫و كــەمــالــیــزم كــودەتــایــان بەسەر‬ ‫حكومەتدا كـــردووە و حكومەتیان‬ ‫هەڵوەشاندۆتەوە‪ .‬سوپا و سەرباز‬ ‫هەركاتێك هەستییان بە هەڕەشە‬ ‫كردبێت بۆسەر سێكیۆالریزم دەستیان‬ ‫بۆناو كایەی مەدەنی ئەو واڵتەبردووە‬ ‫و خۆیان بەسەردا دەسەاڵتی مەدەنیدا‬ ‫سەپاندووە‪.‬‬ ‫كودەتا سەربازییەكەی ‪ ١٥‬تەمموز‪،‬‬ ‫جــیــاوازی جیهانبینی دەســەاڵتــی‬ ‫ســەربــازیــی تــوركــیــا و دەســەاڵتــی‬ ‫سیاسی خستەڕوو‪ ،‬هــەروەك چۆن‬ ‫دابەشبونی دامەزراوەكانی توركیای‬ ‫پیشاندا لە ئەنجامی هەوڵەكانی‬ ‫دەســەاڵتــی سیاسیی و بەتایبەت‬ ‫خودی ئەردۆغان بۆگۆڕینی سیستەمی‬ ‫سیاسی لە توركیا‪.‬‬ ‫كـــودەتـــاكـــەی ‪١٥‬ی تــەمــمــوز‬ ‫هــەرچــەنــدە شكستێهێنا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫كۆمەڵێك گۆڕانكاری لەپەیوەندیی‬ ‫نێوان سوپا و دەسەاڵتی مەدەنی‬ ‫توركیا و پێداچونەوەی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسیی بە بنەما و رەگەزەكانی‬ ‫دەهێنێتەكایەوە‪ ،‬جا چ بەڕێگەی‬ ‫ئەرێنی بێت وەكو هەوڵی پێداچونەوە‬ ‫بە سیاسەتی هەڵەی حكومەت و‬ ‫دەسەاڵت لەالیەن ئاك پارتییەوە‪ ،‬یا‬ ‫هەوڵی تۆڵەكردنەوە و هەنگاونانی‬ ‫دەســەاڵتــی سیاسی بۆ لەناوبردنی‬ ‫نەیارەكان و بەرەنگاربونەوەیان‪.‬‬

‫*بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬

‫لەكاتی دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫رەققەی پەیتەختی (داعش) لە سوریا‪،‬‬ ‫دەنــگــی ئۆپۆزسیۆنی ســوریــا بــەرزتــر‬ ‫بۆتەوە و پشتیوانیی خۆیان بۆ داعش‬ ‫دوپاتكردۆتەوە و دەڵێن قبوڵی ناكەین‬ ‫شــاری رەققە پــاش ئــازادكــردنــی كورد‬ ‫بەڕێوەی ببات و دەبێت رۆڵــی توركیا‬ ‫تێیدا بااڵ بێت و رێگە لەهێزەكانی سوریای‬ ‫دیموكراتیك بگیرێت تاكو بەهیچ شێوەیەك‬ ‫بەشداری ئۆپەراسیۆنی رەققە نەكەن‪.‬‬ ‫لێرەدا هەڵوێستی الیەنی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ســوریــا ئــاشــكــرا و رونـــە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫الیەنەكانی سەربە ئیتیالفی سوری كە‬ ‫بارەگاكانیان لە ئیستانبۆڵە‪ ،‬هەروەها‬ ‫الیەنی كوردیش كە سەر بە (ئەنەكەسە)‬ ‫ن‪ ،‬زۆر تــوڕە بــون و نایانەوێن رەققە‬ ‫بەدەستی هێزەكانی سوریای دیموكراتیك‬ ‫رزگـــار بكرێت و بگەڕێتەوە بــۆ سەر‬ ‫فیدڕاڵییەتی رۆژئاوای كوردستان و تەنها‬ ‫دەیانەوێ داعــش هەر لە رەققە بێت و‬ ‫بەهێز بێت‪ ،‬وەك ئەوەی توركیا دەیەوێت‬ ‫ئەوانیش هەمان داخوازیان هەیە‪.‬‬ ‫چــاودێــرانــی سیاسی پێیانوایە‪ ،‬كە‬ ‫سیاسەتی توركیا وەك چۆن لە عیراق‪،‬‬ ‫تونس‪ ،‬میسر‪ ،‬لیبیا و لوبنان هەرەسی‬ ‫هێناوە‪ ،‬ئاواش لە سوریا بەهەمان شێوە‬ ‫هەرەسی دەهێنێت و ئیرادەی گەالنی‬ ‫سوریا دەبێتە بڕیاردەر و رێگا بەهیچ‬ ‫الیەنێك و ئەجێندایەكی نــادات كە بە‬ ‫ئارەزووی خۆیان جموجۆڵ بكەن‪.‬‬ ‫وەك ئــەوەی لەوتارەكانی پێشوتردا‬ ‫نوسیم‪ ،‬لە سوریا دو هێزی گــەورەی‬ ‫جیهان سەرپەرشتیاری رەوشــی سوریا‬ ‫دەكەن كە ئەمریكا و روسیایە و هەوڵ‬ ‫بەرفروانتركردنی كارەكانی خۆیان دەدەن‬ ‫و سوریا وەك دوو بــەش دابەشكراوە‬ ‫بەگوێرەی سیستەمی پاراستن و بەرگری‬ ‫ئاسمانی كە حەلەب و ئودلب و حەماه‬ ‫و حومس و شام و دەرعا و دەیــرەزوور‬ ‫سەربە روسیایە و رەققە و مونبج و كوبانی‬ ‫و جەزیرەش سەر بە ئەمەریكایە‪.‬‬ ‫بەگوێرەی سیاسەتی ئێستای ئەمەریكا‪،‬‬ ‫كە دەبێت رەققە بگەڕێتەوە بۆ سەر‬ ‫فیدڕاڵیەتی رۆژئــاوا و توركیاش رازی‬ ‫نابێت و هەڕەشەی داگیركردنی باب و‬ ‫مونبیج دەكات و بە ئاشكرا دەڵێت حەلەب‬ ‫هی توركیایە‪ .‬كەواتە توركیا سیاسەتی‬ ‫خۆی كە بەنهێنی كاری پێدەكرد‪ ،‬ئیمڕۆ‬ ‫ناچار بوو ئاشكرا بكرێت تاكو خۆی لەو‬ ‫ئاڵۆزی و قەیرانەكانی ناوخۆی توركیا‬ ‫رزگار بكات‪.‬‬ ‫مخابن الیەنی كوردیش هەیە لەهەموو‬ ‫الینێكی دیكە زیاتر شــەڕی هێزەكانی‬ ‫سوریای دیموكراتیك لەڕووی سیاسی و‬ ‫دیبلۆماسی و راگەیاندنی دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ئەنجامدا راستییەكان ئاشكرا دەبن و‬ ‫سیاسەتی نــاڕەوای توركیا لەدژی گەلی‬ ‫كوردیش رون و زەاللتریش دەبێت و گەلی‬ ‫كــورد بە ســەربــەرزی مافەكانی خۆیان‬ ‫بەدەست بهێنن و هەموو پێشێلكارەكانی‬ ‫داعش و بەرەی نوسرە و قەلغانی فراتیش‬ ‫بــوو رای گشتی دیهان و نێودەوڵەتی‬ ‫ئاشكرا دەبێت و هەموو راستییەكانیش‬ ‫روون دەبێت كە گەلی كــورد خاوەنی‬ ‫مافەكانی خۆیانن و تا ئێستا هیچ شار و‬ ‫زەوی و ناوچەیەكی خەڵكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوین داگیر ناكردوە و بە پێچەوانەوە‬ ‫هەمیشە هاوكار بوونە لەگەڵ خەڵكی‬ ‫ناوچەكە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (588) 28-11-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫گەزیزە عومەر‪:‬‬

‫دەرهێنەری ژن لەكوردستان بەپەنجەی دەست دەژمێردرێن‬ ‫راگەیاند‪ :‬دەستخۆشی لەو بەڕێزانە دەكەم كە‬ ‫ئەم فێستیڤاڵەیان بەڕێوەبرد‪ ،‬ئەم فێستیڤاڵە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫بەهەمو كەموكوڕیەكانیەوە مایەی شانازییە‬ ‫ێ‬ ‫بۆمان‪ ،‬دڵنیام هەمو هەنگاوێكی یەكەم ب ‌‬ ‫هونەرمەند (گەزیزە عومەر)‪ ،‬شانۆكارو‬ ‫كەموكوڕی نابێت‪ ،‬بەاڵم دڵخۆشم كە توانیومانە‬ ‫ئەكتــەری بــواری درامــاو فیلمــی‬ ‫كەرنەڤاڵێكی جوان لەپایتەختی روناكبیریدا‬ ‫ســینەمایی‪ ،‬وەك دەرهێنەرێكیــش‬ ‫رێكبخەین‪ ،‬ئومید دەكــەم ئــەم فێستیڤاڵە‬ ‫لەمــاوەی رابــردوداو وەك بــۆردی‬ ‫بــەردەوامــیــی هــەبــێــت‪ ،‬هــەمــو پــڕۆژەیــەكــی‬ ‫فێســتیڤاڵی نێودەوڵەتیی ســلێمانیش‬ ‫سەركەوتو‪ ،‬ئەو پڕۆژانەن كە بەردەوامییان‬ ‫بەشداربوە‪.‬‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫دەربـــــارەی كەمیی دەرهــێــنــەری ژنیش‬ ‫سەبارەت بەبەشداریكردنی فێستیڤاڵی فیلمی‬ ‫سینەمایی نێودەوڵەتیی كە لەشاری سلێمانی وتــی‪ :‬لەدنیادا رێــژەی دەرهێنەری ژن وەك‬ ‫بەڕێوەچو‪( ،‬گەزیزە عومەر) بە (چاودێر)ی دەرهــێــنــەری پیاو نین‪ ،‬حاشا هەڵنەگرەو‬

‫ئاسایی دەردەكەوێت‪ ،‬ئێمەیش لەكۆمەڵگەیەكی‬ ‫پیاو ساالریداین‪ ،‬كە بەداخەوە هەمیشە ژنان‬ ‫لەپەراوێزدان‪ ،‬دەرهێنەری ژن لەكوردستان‬ ‫بەپەنجەی دەســت دەژمــێــردرێــن‪ ،‬هــیــوادارم‬ ‫لەفێستیڤاڵەكانی ئایندەدا دەرهێنەری ژن‬ ‫بەشداری بكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپڕۆژەی ئایندەیشی ئاماژەی پێداو‬ ‫وتی‪ :‬ئێستا سەرقاڵی كتێبێكم (لەرێنماییەكانی‬ ‫ئەكتەر لەسینەماو تەلەفزیۆندا)‪ ،‬كە لەنوسینی‬ ‫ێ‬ ‫(جۆرجێت بێر)ەو ژنێكی ئەمریكییە‪ ،‬دەمەو ‌‬ ‫وەریگێڕمە سەر زمانی كوردی‌و ئێستا لەقۆناغی‬ ‫كۆتاییدام‪ ،‬كە بەڕاستی كتێبێكی شیاوە بۆ‬ ‫ئەوانەی كاری فیلمسازی‌و دەرهێنان دەكەن‪،‬‬

‫موزیك كلیپی (سبەی) باڵودەكرێتەوە‬

‫گۆڤەند‪ :‬ئەم بەرهەمە دیالۆگێكی رۆحی‌و هونەرییە لەنێوان ئامێری عودو ئۆركێسرتا‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لەنوێتریــن كاریــدا‪ ،‬هونەرمەنــدی‬ ‫مۆزیكژەن (گۆڤەند عەبدوڵاڵ)‪ ،‬موزیك‬ ‫كلیپی (سبەی) باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫موزیك كلیپی (سبەی)‪ ،‬موزیكێكی چوار‬ ‫خولەكییەو دیالۆگێكی رۆحی‌و هونەرییە لەنێوان‬ ‫ئامێری عــودو ئۆركێسترا كە كــاری دانــان‌و‬ ‫دابەشكردن‌و ژەنینی بۆ كراوەو بەبەرهەمێكی‬ ‫گروپی موزیكی لوڕ ئەژمار دەكرێ‌‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم كــارە هونەرییە‪ ،‬گۆڤەند‬ ‫عەبدوڵاڵ بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ئەم بەرهەمە‬ ‫موزیكێكی وێنەیی واتــــادارە بەشێوازێكی‬ ‫سینەمایی كــاری كلیپی بۆ كــراوە‪ ،‬جیاواز‬ ‫لەموزیك كلیپەكانی پێشتر كە باس لەبارودۆخ‌و‬ ‫ژیانی كۆمەڵی ئێمە دەكات كە بەبەردەوامی‬ ‫لەژێر كاریگەری كۆمەڵگە دراوسێكانداین‪ ،‬لەڕوی‬

‫(هونەری‪ ،‬كولتوری‪ ،‬كۆمەالیەتی‪ ،‬سیاسی)‬ ‫و لەژیانێكداین هەمیشە پرسیارێكمان هەیەو‬ ‫چەندین وەاڵم دەدرێینەوەو هیچی تێرمان ناكا‪،‬‬ ‫بۆیە گەر هونەر بكەین بەهەوێنی دیاریكردنی‬ ‫ێ (سبەی)‬ ‫ئاراستەی ژیانمان‪ ،‬ئــەوە ئەكر ‌‬ ‫رۆژێكی نوێی پڕ هیوا بێت بۆمان‪.‬‬ ‫بەشداربوانی ئەم كــارە هونەرییە بریتین‬ ‫لە‪ :‬سەماكار‪ /‬مینا نیاز (گروپی لەیزین)‪،‬‬ ‫كۆریۆكراف‪ :‬روبار مارسیدس‪ ،‬بەرهەمهێنانی‬ ‫كلیپ‪ :‬ڤینۆ پرۆ دەكشن (دەرهێنەر‪ :‬ئارام‬ ‫سەدار)‪.‬‬ ‫بەشداربوان‪ :‬دانــان‌و ئەرەنج‌و سۆلیست‪:‬‬ ‫گۆڤەند عەبدوڵاڵ‪ ،‬ستۆدیۆ‪ ،‬گروپی موزیكی‬ ‫لوڕ‪ :‬تۆمارو میكس‌و ماسترینگ‪ ،‬نزار زێوێیی‪:‬‬ ‫كەمانچە – ڤیۆال‪ ،‬ئاالن كامیل‪ :‬چەلۆ‪ ،‬بەهێز‬ ‫حەمە رەشید‪ :‬بەندیر‪ ،‬شوان قەرەداغی‪ :‬گۆزە‪،‬‬ ‫ئارش جەمال‪ :‬بانگۆزو توبا‪.‬‬

‫لەئەڵمانیا رەوشی ژنانی كوردستان‬ ‫بەفۆتۆ دەخرێتەڕوو‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫و‬ ‫‪2016/11/25‬‬ ‫رۆژی‬ ‫رۆژنــی دواتــر‪ ،‬بەبۆنەی رۆژی‬ ‫بەرەنگاربونــەوەی توندوتیژی‬ ‫دژ بەژنــان‌و بەهــاوكاری‬ ‫ســەنتەری ژنانــی كۆڵــن‪،‬‬ ‫هونەرمەنــدی فۆتۆگرافــەر‬ ‫(رەوەنــد جەواد)‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫وەك كوردێكــی نیشــتەجێی‬ ‫پێشــانگەی‬ ‫تاراوگــە‪،‬‬ ‫تایبەتــی خــۆی كــردەوە‪،‬‬ ‫لــەم پیشــانگەیەدا ســەرجەم‬ ‫فۆتۆكان باس لەئازاری كوردو‬ ‫ژنان‌و مندااڵن دەكەن‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم پیشانگە تایبەتە‬ ‫رەوەند جەواد بە(چاودێر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ماوەی ساڵێك زیاترە لەئەڵمانیا ئەژیم‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ 2015‬داو لەمانگی (‪)11‬دا‪،‬‬ ‫یەكەم پیشانگەم بەناوی (كەشتیە‬ ‫تێكشكاوەكان) كــــردەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەبەشداری فۆتۆگرافەرێكی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫ســەرجــەم كارەكانم گــوزارشــت بون‬ ‫لەئازارو ئاوارەبون‌و سەركەوتنەكانی‬ ‫پێشمەرگە‪.‬‬ ‫پاشان لەساڵی ‪2016‬دا دوەمین‬ ‫پیشانگەی تایبەتی خۆمم لەالیەن‬ ‫سوسیالی ئەڵمانیاوە كـــردەوە‪ ،‬كە‬

‫رەوەندە جەزا‪:‬‬ ‫لەرۆژی‬ ‫بەرەنگاربونەوەی‬ ‫توندوتیژیی دژی‬ ‫ژنان‪ ،‬بەهێزیی‬ ‫ژن نیشان‬ ‫دەدەین‬ ‫هەفتەی هونەریی گەالن بو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫نمایشكردنی فیلمێك كە لەدەرهێنانی‬ ‫خۆم بو‪ ،‬دواتریش پیشانگەی سێیەمم‬ ‫لەشاری نورمبێرگ كــردەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەالیەن نــاوەنــدی كولتوری كــوردی‬ ‫نورمبێرگ‪ -‬ەوە‪.‬‬ ‫دەربارەی نوێترین پێشانگەیش كە‬

‫رۆژی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژییە‬ ‫دژ بەژنان وتی‪ :‬لەپێشانگەی ئێستام‬ ‫لەشاری كۆڵنە‪ ،‬ئەویش لەسەر (رەوشی‬ ‫ژن بەهێزی ژن دێتە نیشاندان) و فیلمێك‬ ‫لەسەر توندوتیژی‪ ،‬لەهەمانكاتدا لەگەڵ‬ ‫ژنە چاالكوانی بــواری ژنــان (هــۆزان‬ ‫مەحمود) بەنیازی سیمینارێكین لەسەر‬ ‫جێندەرو فیمینیزم‪ ،‬كە لەمانگی ‪ 12‬دا‬ ‫رێكیدەخەین‪.‬‬ ‫بــۆ پــــڕۆژەی ئــایــنــدەیــشــی وتــی‪:‬‬ ‫لــەئــامــادەكــاریــدام بــۆ كــردنــەوەی‬ ‫پێشانگەی تر لەفەڕەنساو هۆڵەنداو‬ ‫دانیمارك‪.‬‬ ‫(رەوەنــد جــەواد) ئاماژەی بەباری‬ ‫ناهەمواری ئەمڕۆی كوردستان دا و‬ ‫وتی‪ :‬من لەكوردستان هەزار ساڵی تر‬ ‫بژیم‪ ،‬وەك ئەوە نییە كە لەئەڵمانیا بۆم‬ ‫كراوە‪ ،‬چونكە كولتوری كورد لەرابردو‬ ‫لەئێستاشدا بــــەالوازی رۆیشتوەو‬ ‫دەڕوات‪ ،‬ئێستا لەكوردستان كولتور‬ ‫ێ كولتور بدەینە دەست‬ ‫ئیفلیجە‪ ،‬دەب ‌‬ ‫كەسانی شارەزا تا پێشبكەوێ‌‪ ،‬هونەر‬ ‫لەكوردستاندا لەژێر ركێفی كولتورە‬ ‫ئیسالمیەكاندایە بۆیە پێشناكەوێ‌‪،‬‬ ‫تا تابلۆو پەیكەرو فۆتۆ هونەریەكان‬ ‫بەحەرام بزانرێن‪ ،‬كولتوری كوردی باش‬ ‫نابێت‌و الواز دەبێت‪.‬‬

‫ویالیەتی پیاو‬

‫تانیا کورد میرزا‬ ‫ئەوەی بەرچاوە ئەوەیە پیاو ویالیەتی خۆی لە‬ ‫یاساوە وەرگرتووە ئەویش بە پاڵپشت بە یاساکانی‬ ‫شــەریــعــەت(‪ )Sharia law‬ئەمە لە واڵتانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەگشتی‪ ،‬بــەاڵم لە کرۆکدا‬ ‫مەسەلەی ویالیەتی پیاو بەسەر ژنەوە لەوە فراوانترە‬ ‫کە لە یاساوە هێزی خۆی وەرگرتبێت دەکرێت‬ ‫ئەمە بۆ هەندێک لە واڵتانی وەک سعودییە ڕاست‬ ‫بێت کە بەیاسا پیاو کراوە بە وەلی بەسەر ژنەوە‬ ‫بۆ ماوەیەکی دیارینەکراوی شێوە هەتاهەتایی‪.‬‬ ‫لە واڵتێکی وەکو سعودیەدا ژن بەبێ ڕەزامەندی‬ ‫وەلیەکەی کە پیاوە چ ( باوک‪ ،‬برا‪ ،‬مێرد‪ ،‬کوڕ)‬ ‫بۆی نییە بچێتە‪ ،‬نەخۆشخانە‪ ،‬دەرمان و چارەسەر‬ ‫وەرگرێت‪ ،‬بۆی نییە شۆفێری بکات بەتەنیا‪ ،‬بۆی‬ ‫نییە بچێتە دەرەوە بۆ بازاڕکردن و بۆی نییە کاربکات‬ ‫لەدەرەوەی ماڵ و سەرلە ماڵە خزم و هاوڕێ بدات‬ ‫و سەفەری دەرەوەی سعودیەش بکات! یاسا پیاوی‬ ‫کردووە بە وەلی بەسەر ژنەوە بەبێ ئەوەی تەمەنێکی‬ ‫یاسایی دانابێت بۆ هەڵگرتنی ئەم ویالیەتە لەسەر‬ ‫ژن! دەمەوێت لە سعودیە دەربچم و بێمە سەر‬ ‫عێراق و کوردستانیش لەگەڵی کە تەمەنی یاسایی‬ ‫بۆ پێگەیین بە هەژدەساڵ دیاری کراوە و پاش ئەوە‬ ‫ژن دەتوانێت ( باشترە بڵێم ئەگەر بیەوێت یاسا‬ ‫رێگری لێنەکردووە) بڕیار لە هەڵبژاردنی هاوسەر‪،‬‬ ‫کارکردن‪ ،‬لیخوڕینی ئۆتۆمۆبێل‪ ،‬سەردانی هاوڕێ و‬ ‫کەسوکار بەبێ پیاو‪ ،‬کارکردن لە دەرەوەی ماڵ و‬ ‫سەفەری دەرەوەی کوردستانیش بکات‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫یاسا پیاوی وەک وەلی بەسەریەوە بۆ هەتاهەتایی‬ ‫دانەناوە‪ ،‬بەاڵم بۆچی ژن هەموو ئەوانەی کە باسم‬ ‫کردن دەیکات بەاڵم بە ئیزنی وەلی؟ بۆ ناتوانێت‬ ‫بەبێ ئیزنی وەلی (پیاو) ئەم شتانە بکات؟‬ ‫لــەبــەرئــەوەی ویــایــەتــی پــیــاو لــە کۆمەڵگا‬ ‫دواکەوتوووەکان( عێراق و کوردستانیش وەک ئەوان)‬ ‫ویالیەتێکی کلتورییە و قوەتی خۆی لە شتێکەوە کە‬ ‫بەهێزترە لە ( یاسا و شەریعەت) وەرگرتووە ئەویش‬ ‫شەرەفی خێڵ و کۆمەڵگا و پاراستنی کلتورەکەیەتی‪.‬‬ ‫ژن لە واڵتانی تری ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش بێجگە لە‬ ‫سعودییە بەبێ ئیزنی وەلیەکەی کە پیاوە ناچێتە‬ ‫بازاڕ‪ ،‬ناچێت بڕیاری کارکردن لە شوێنێک بدات‪،‬‬ ‫سەفەری دەرەوەش بەبێ ئیزن ناکات( ئیزنیشی‬ ‫بدەن هەر بەتەنیا نایکات!) چونکە یاساکانی خێڵ‬ ‫و پارێزگاری کردن لە کلتور ئەمەی لێدەوێت‪ .‬لە‬ ‫کوردستان هیچ یاسایەک نییە خێزان ناچار بکات‬ ‫بــەوەی بــوار نــەدات بە کچەکەی کە هەژدەساڵی‬ ‫تەواو کردووە بەتەنیا سەفەر بکات‪ ،‬کەچی نایکات!‬ ‫یاسامان نییە ڕێگری بکات لە کچ کە تەمەنی ‪٣٢‬‬ ‫ساڵە هاوسەرگری بکات لەگەڵ ئەو پیاوەی کە‬ ‫دەیەوێت با پیاوانی خێزانەکەشی ڕازی نەبن کەچی‬ ‫ژن خۆی نایکات! ئیمە هیچ یاسایەکمان نییە کە‬ ‫رێگری لە فیتەرێک بکات ئۆتۆمۆبێلێکی پاتری‬ ‫سوتاو بۆ ژنێک چاک نەکاتەوە بەبێ ئەوەی پیاوی‬ ‫لەگەڵ بێت‪ ،‬کەچی ژن خۆی ناچێتە ئەوێ و بشچێت‬ ‫فیتەرەکە پێی دەڵێت؛ پیاوت لەگەڵ نییە؟!‬ ‫ویالیەتی پیاو لەسەر ژن لەم کۆمەڵگایانەدا ئەگەر‬ ‫یاسایش نەبێت جۆریکیترە کە عورفی و کلتورییە‬ ‫کە ئەگەر بمانەوێت بیگۆڕین زۆر کارێکی سەختە‬ ‫و ماوەیەکی زۆری دەوێــت چونکە هیچ شتێک لە‬ ‫یاسا عورفیەکان بە نوسراوی لەبەردەستماندا نین‪.‬‬ ‫هەر ئەمەش هۆکاری لێکچونی هەڵسوکەوتی پیاوێکی‬ ‫عەلمانی‪ ،‬چەپ‪ ،‬خوێنەوار و ئاتایستە لەگەڵ پیاوێکی‬ ‫دیندار‪ ،‬سەلەفی‪ ،‬نەخوێنەوار و کلتورپارێز لەگەڵ ژن‬ ‫و سەربەخۆیی ژندا‪ .‬وەلی لەم کۆمەڵگایانەدا پیاوە‬ ‫پیاویش؛ باوک‪ ،‬برا‪ ،‬مێرد و دواتریش کوڕە!‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژم‬ ‫ارەكانی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬

‫ئەسغەر نوری‪ ،‬وەرگێڕی فارسی‬ ‫لە بارەی وەرگێڕانەوە‬ ‫بۆ رەخنەی چاودێر دەدوێت‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )529‬دووشەممە ‪2016/11/28‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ساڵی ئاییندە‬ ‫گەالوێژ دەبێت بە فێستیڤاڵێکی نێودەوڵەتی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‪،‬‬ ‫لــە ڕۆژانـــی ‪ ٢٠‬تــا ‪٢٣‬ـــی ئەم‬ ‫مانگە لە پایتەختی ڕۆشنبیری‬ ‫لەژێر درووشمی "عەقڵی ئازادی‬ ‫نەوەیەکی ڕۆشنگەر" بەردەوام‬ ‫بوو‪ ،‬کە کولتوورە جیاوازەکانی‬ ‫فارس و عەرەب و ئەرمەنییەکان‬ ‫تێیدا ڕەنگی دایـــەوە و وەک‬ ‫ساڵەکانی پێشووش‪ ،‬پێشبڕکێی‬ ‫شیعر و چیرۆک و لێکۆڵینەوەی‬ ‫تێدا ئەنجام درا‪.‬‬ ‫سەرلەبەیانیی ڕۆژی ‪٢٠‬ـــی مانگ‪،‬‬ ‫بە ئامادەبوونی نووسەران و ئەدیبان‬ ‫و میوانێکی زۆری حکوومی و حزبی‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ لە هۆڵی‬ ‫تــەواری شــاری سلێمانی بەڕێوە چوو‬ ‫و بۆ مــاوەی چوار ڕۆژ بــەردەوام بوو‪،‬‬ ‫بەڕێوەچوونی فێستیڤاڵی گەالوێژ لەناو‬ ‫قەیرانی دارایـــی و سیاسیی هەرێمی‬ ‫کوردستاندا بووە جێگەی ڕەزامەندیی‬ ‫نووسەران و ئەدیبان‪.‬‬ ‫نــەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‪ ،‬سەرۆکی‬ ‫بنکەی ڕووناکبیریی گەالوێژ‪ ،‬ئاشکرای‬ ‫کرد‪ ،‬سەرەڕای قەیرانەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫پــێــداگــریــیــان لــە بــەردەوامــیــپــێــدانــی‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ئەو وتی‪" :‬ئەم فێستیڤاڵە و درووشم و‬ ‫بەرنامە و تەوەرەکانی ڕەنگدانەوەی ئەم‬ ‫واقیعەی ئەمڕۆیان بەسەرەوەیە‪".‬‬ ‫سەرۆکی بنکەی ڕووناکبیریی گەالوێژ‬ ‫ئاشکراشی کــرد‪ ،‬مەبەستیان بــووە‬ ‫فێستیڤاڵی ئەمساڵ بەرخورد لەگەڵ‬

‫قەیرانەکاندا بکات و لە خزمەتی الیەنی‬ ‫ئەرێنیی ئەنجامەکانی قەیرانەکەدا بێت‪.‬‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ هەموو ساڵێک‬ ‫بانگهێشتی کولتوورێکی دیاریکراو دەکات‬ ‫بۆ گفتوگۆ‪ ،‬سەرەڕای بوونی بەردەوامیی‬ ‫کولتوورەکانی فــارس و عــەرەب لەناو‬ ‫فێستیڤاڵەکەدا‪ ،‬بۆ ئەمساڵیش‪ ،‬الیەنی‬ ‫کولتووریی ئەرمەنییەکان بانگهێشت‬ ‫کــرابــوون و تیایدا بــە ئامادەبوونی‬ ‫بەرپرسانی حکوومی و لێکۆڵەرانی‬ ‫ئــەرمــەن‪ ،‬جینۆسایدی ئەرمەنییەکان‬ ‫مشتومڕێکی تــێــروتــەســەلــی لــەنــاو‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژدا دروست کرد‪.‬‬ ‫ئــەگــەرچــی تــا ئێستا فێستیڤاڵی‬ ‫گەالوێژ وەک فێستیڤاڵێکی ناوخۆیی‬ ‫سەیر دەکرێت‪ ،‬بەاڵم سەرپەرشتیارانی‬ ‫فێستیڤاڵەکە ئــامــاژەی پــێ دەدەن‪،‬‬ ‫هــەوڵ دەدەن لــە فێستیڤاڵی ساڵی‬ ‫داهاتوودا زەمینە بۆ بەنێودەوڵەتیکردنی‬ ‫فێستیڤاڵەکە خۆش بکەن‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬سەرپەرشتیاری گشتیی‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬هێمای بۆ ئەوە کرد‪،‬‬ ‫زۆرکەس پێشنیاری ئەوەی بۆ کردوون‬ ‫کە فێستیڤاڵەکە بکەن بە نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫بــەاڵم تا ســەر بیستەمین فێستیڤاڵ‬ ‫نەگەیشتوونەتە ئەو بڕوایە‪.‬‬ ‫هـــاوکـــات دەش ــڵ ــێ ــت‪" :‬ئــیــتــر لە‬ ‫بیستویەكەمینەوە‪ ،‬ناوی فێستیڤاڵەكە‬ ‫دەنێین‪ :‬فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەالوێ‌ژ‬ ‫و ڕێوشوێنی بەدیقەتتر و باشتر دەگرینە‬ ‫بەر‪ ،‬بۆ ئەوەی بەرجەستەی ناوەكەی‬ ‫بكات ‌و خەاڵتەكانیش وا لێ بكەین‪،‬‬ ‫میوانەكانیش كە بەشدار دەبن‪ ،‬خەاڵتێكی‬ ‫شایستەی خــۆیــان هــەبــێ‪ ،‬بێگومان‬ ‫دەبێ خۆمان ئامادە بكەین ‌و لە ساڵی‬

‫ئاییندەدا‪ ،‬كە بووین بە فێسیتڤاڵێكی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬بە هەمان ئەو پێوەرانە‬ ‫خۆمان ئامادە بكەی ‌ن و فێسیتڤاڵەكەمان‬ ‫بەڕێوە بچێت‪".‬‬ ‫لە الیەکی تریشەوە‪ ،‬میوانانی بەشدار‬ ‫لە فێستیڤاڵ‪ ،‬ڕاوبۆچوونی تایبەتیان‬ ‫لەسەر گەالوێژ ڕاگەیاند و سەرجەمیان‬ ‫میکانیزمی‬ ‫بــە‬ ‫فێستیڤاڵەکەیان‬ ‫بەیەکگەیاندنی کولتوورەکان ناساند‪.‬‬ ‫قــاســم كەشكۆڵی‪ ،‬ڕۆمــانــنــووس و‬ ‫ڕەخــنــەگــری ئــێــرانــی‪ ،‬بــە "ڕەخــنــەی‬ ‫چاودێر"ـی ڕاگەیاند‪ ،‬ئەم فێستیڤاڵە‬ ‫هەلێكی باشە بۆ دروستكردنی پەیوەندیی‬ ‫كولتووری لە نێوان نەتەوە جیاوازەكان‬ ‫و ئـــەوەی گرنگە ئــەو پەیوەندییە‬ ‫كولتوورییەیە‪ .‬گوتیشی کە فێستیڤاڵەكە‬ ‫بە شێوەیەكی باش بەڕێوە چووە‪.‬‬ ‫هــەروەهــا یاسین نەسیر‪ ،‬نووسەر‬ ‫و ڕەخــنــەگــری بەناوبانگی عێراقی‪،‬‬ ‫ئــامــاژەی بــەوە دا‪ ،‬ئــەم فێستیڤاڵە‬ ‫ڕووداوێكی ڕووناكبیرییە بۆ شارەزابوو ‌ن‬ ‫و بەیەكگەیشتنی ڕووناكبیران لە ناوەوە‬ ‫‌و دەرەوەی كوردستان‌ و عێراق‪.‬‬ ‫وتیشی‪" :‬پردێكیشە بۆ ئاڵوگۆڕی‬ ‫ڕووناكبیری لە نێوان ئەدیبانی كوردستا ‌ن‬ ‫و عێراق‌و بیانی‪ ،‬هەروەها فێستیڤاڵەكە‬ ‫شوێنێكە بۆ پێشكەشكردن ‌و دەربڕینی‬ ‫گوتارە جددییەكان ‌و گەیاندنی پەیامی‬ ‫ئاشتی‌و برایەتی‪".‬‬ ‫فێستیڤاڵی گــەالوێــژ لــە تـــەواوی‬ ‫ساڵەکانی خۆیدا‪ ،‬پێشبڕکێی شیعر و‬ ‫چیرۆک و لێکۆڵینەوە تیایدا بەردەوام‬ ‫بووە‪ ،‬ئەمساڵیش وەک ساڵەکانی تر‪،‬‬ ‫براوەی خەاڵتەکانی لێکۆڵینەوە و چیرۆک‬ ‫و شیعر بەم جۆرە بوون‪:‬‬

‫لێکۆڵینەوە‬

‫چیرۆک‬

‫شیعر‬

‫خەاڵتی سێیەم‪:‬‬ ‫هەرێم عوسامن و‬ ‫جەمال حسێن بە هاوبەشی‬

‫خەاڵتی سێیەم‪:‬‬ ‫حەمە قادر‬

‫خەاڵتی سێیەم‪:‬‬ ‫ماجید حەسەن و‬ ‫نارین ڕۆستەم بە هاوبەشی‬

‫خەاڵتی دووەم‪:‬‬ ‫حەمە مەنتک‬ ‫خەاڵتی یەکەم‪:‬‬ ‫فازڵ شەوڕۆ‬

‫خەاڵتی دووەم‪:‬‬ ‫هەورین نەجات و‬ ‫سوارە نەجمەدین بە هاوبەشی‬ ‫خەاڵتی یەکەم‪:‬‬ ‫بەختیار حەمەسوور و‬ ‫زاموا محەمەد بە هاوبەشی‬

‫جگە لەوانەش‪ ،‬خەاڵتی حسێن عارف بۆ چیرۆک‪،‬‬ ‫کە هەموو ساڵێک لە کۆتا ڕۆژی فێستیڤاڵی گەالوێژدا‬ ‫دەبەخشرێت‪ ،‬درا بە ڕۆماننووس و چیرۆکنووس‬ ‫"جەمال جەبار غەریب" لە پای ئەزموونی نووسینیدا‪.‬‬

‫خەاڵتی دووەم‪:‬‬ ‫بژار حەکیم و‬ ‫ڕاهۆز کامەران بە هاوبەشی‬ ‫خەاڵتی یەکەم‪:‬‬ ‫ئیدریس عەلی‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )529‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/11/28‬‬

‫غه‌مگینییه‌ىك سه‌یر باڵى به‌سه‌ر شیعره‌كاىن‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵى گه‌الوێژدا كێشاو ‌ه‬ ‫پشتیوان هه‌ڵه‌بجه‌یی‬ ‫ئیدریس عه‌لى‪ /‬غه‌مژمێر‪ :‬ڕیتم و كه‌شى‬ ‫نێو ئه‌م شیعره‌ كه‌شێكى ناسكى هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ ناسكییه‌كه‌یدا له ‌بێتاقه‌تى‬ ‫و گه‌نده‌ڵى و دۆخى ناله‌بارى ئه‌م واڵته‌‬ ‫ئه‌دوێت‪ .‬به‌ زوبانێكى ناسك و ڕه‌وان له‬ ‫‌سه‌ره‌تاى شیعره‌كه‌دا ده‌ڵێ‪( :‬حیزبێكى‬ ‫ده‌ست و پێ سپى له‌كارتۆن و مقه‌باو‬ ‫متوومووروى ڕژاوى نێو ماڵه‌باجێنه‌كان‬ ‫دروســـت بــك ـه‌م ـه‌وه‌)‪(+‬كــوردبــوونــم به‌‬ ‫فیشه‌كه‌شێته‌ و یاریى ئاگرین و ده‌مانچه‌ى‬ ‫ئاوى و كۆڵه‌پشتى پڕ له‌ زێڕ و پشتگیرى‬ ‫كۆمپانیا بیانییه‌كانى وه‌به‌رهێنانى خوێن‬ ‫و خه‌یاڵ و بیرى پڕ له‌نه‌وت بۆ نه‌وه‌‬ ‫پیره‌كانى داهاتوو ده‌مـه‌زه‌رد بكه‌مه‌وه‌)‬ ‫نووسه‌ر به‌زمانێكى ساده‌وڕه‌وان و ناسك‬ ‫باسى نه‌وه‌یه‌كى پیر ئه‌كات نه‌وه‌یه‌ك‬ ‫كه‌ هه‌ر به‌گه‌نجى به‌ده‌ست كۆمپانیاى‬ ‫خوێن و نه‌وته‌وه‌ پیر ده‌بن‪ ،‬نووسه‌ر له‌‬ ‫ئه‌وپه‌ڕى ساده‌یی و ناسكیدا له‌نه‌وت و‬ ‫خوێن ئه‌دوێت‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ كارێكى ئاسان‬ ‫نییه‌‪ ،‬مــرۆڤ تا كاتێك ویقارى خۆى‬ ‫ئه‌پارێزێت كه‌ باسى نابوتیه‌كان نه‌كات‪،‬‬ ‫كاتێك ئه‌كه‌وێته‌ باسى نابوتیه‌كان‬ ‫ئیدى نێوچه‌وانى گرژئه‌بێت كه‌چى‬ ‫ئیدریس عه‌لى هێشتا ناسكى و میهرى‬ ‫بیر نه‌چۆته‌وه‌‪ ،‬پاشان ئـه‌و به‌هه‌مان‬ ‫ناسكیه‌وه‌ ده‌ڵێ‪( :‬دڵێكى ڕه‌نجاوم‪ ،‬به‌م‬ ‫حاڵه‌ خراپه‌ى خۆم بسوتێ‪ ....‬بپه‌رژێمه‌‬ ‫سه‌ر ئ ـه‌وه‌ى كه‌ گیانى خــۆم‪ ....‬وه‌ك‬ ‫كه‌وتنى قۆپچه‌ى كــراســى شه‌هیدێك‬ ‫له‌ڕیزى وه‌رگرتنى مووچه‌ى شه‌هیداندا‬ ‫له‌بیر بێت) نوسه‌ر جگ ‌ه له‌زیندووه‌كان‬ ‫نیگه‌رانى دۆخى شه‌هیده‌كانیشه‌ نیگه‌رانى‬ ‫ئه‌و ڕیزانه‌یه‌ كه‌ بۆ مووچه‌ى شه‌هیدان‬ ‫ڕاوه‌ستاون و قۆپچه‌ به‌كراسه‌كانیانه‌وه‌‬ ‫نه‌ماوه‌‪ .‬نوسه‌ر بیری له‌كه‌وتنى قۆپچه‌ى‬ ‫كراسه‌كانیان كردۆته‌وه‌‪ ،‬به‌دیوێكى تریشدا‬ ‫نوسه‌ر خودى خۆى ئاگادار ئه‌كاته‌وه‌ كه‌‬ ‫ئاگادارى ڕۆحى خۆى بێت‪ ،‬ئاگادارى ئه‌وه‌‬ ‫بێت نه‌كه‌وێت‪ ،‬ده‌ڵێ‪ :‬ته‌نانه‌ت ده‌سه‌اڵت‬ ‫وه‌فاى بۆ خوێنى شه‌هیدانیش نیه‌‪ ،‬ئیدى‬ ‫وه‌فاى بۆ كێ ده‌بێت‪.‬‬ ‫پاشان نوسه‌ر له‌غه‌مگینى خودیه‌وه‌‬ ‫ده‌پـه‌ڕێــتـه‌وه‌ س ـه‌ر غه‌مگینیه‌كى دى‪،‬‬ ‫لـه‌خـه‌مــى نیشتیمانێكى پایزیدایه‌و‬ ‫ده‌ڵــێ‪( :‬چاوێكى گــریــاوم‪ ،‬ل ـه‌م باخه‌‬ ‫ڕه‌نگپایزیه‌ى نیشتیمان بێت‪ ،‬كه‌ به‌پێى‬ ‫غه‌مژمێرى ساڵ‪ ،‬ڕۆژى مه‌رگ شه‌ممه‌ى‬ ‫بـــه‌روارى ئـــازار لـه‌سـه‌ر بــریــن) لێره‌دا‬ ‫شاعیر نه‌هاتووه‌ له‌په‌ناى نابوتیه‌كاندا‬ ‫له‌نیشتیمانیش تــوڕه‌ بێت نه‌هاتووه‌‬ ‫میز به‌پیرۆزیه‌كانى نیشتماندا بكات‪،‬‬ ‫له‌ته‌نیشت غه‌مگینیه‌كه‌ى خۆى‪ ،‬له‌په‌ناى‬ ‫ئازاره‌كانى خۆى غه‌مى نیشتیمانیش‬ ‫هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬هه‌ست ده‌كات نیشتیمانیش‬ ‫وه‌ك ئه‌و غه‌مگین و ڕه‌نگپایزیه‌‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ئه‌كات نیشتیمانیش قوربانیه‌‪ .‬شاعیر‬ ‫غه‌مگینى ئه‌و پیاوه‌ نابه‌رپرسانه‌یه‌ كه‌‬ ‫نیشتیمان به‌ڕێوه‌ ده‌ب ـه‌ن و نه‌هاتووه‌‬ ‫داخى ئه‌م غه‌مگینیه‌ى له‌قونى نیشتیماندا‬ ‫خاڵى بكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و برینه‌كانى نیشتیمان‬ ‫ئه‌الوێنێته‌وه‌ و هه‌ست ده‌كات له‌ غه‌مگینى‬ ‫و ئازاره‌كاندا هاوبه‌شن‪.‬‬ ‫پاشان نوسه‌ر غه‌مێكى تریشى به‌كۆڵى‬ ‫شیعره‌كه‌یه‌وه‌ هه‌ڵگرتووه‌ و له‌خه‌مى‬ ‫پێكه‌وه‌یی تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگادایه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خه‌مێكى دى لـه‌خــۆیــدا هه‌ڵگرتووه‌‪،‬‬ ‫خه‌مى پێكه‌وه‌یی و ئارامى و ئاسایشى‬

‫كــۆمـه‌اڵیـه‌تــى و پێكه‌وه‌یی میللى و‬ ‫نیشتیمانى ئه‌و ده‌په‌یڤێت (بۆ ڕۆژى‬ ‫ته‌نگانه‌‪ ،‬ڕاچه‌نینێكى به‌كۆمه‌ڵتر و‬ ‫هه‌ڵدێرانێكى به‌كۆمه‌ڵتر و‪ ...‬خزانێكى‬ ‫به‌كۆمه‌ڵتر و به‌كۆمه‌ڵ سه‌رهه‌ڵگرتنێكى‬ ‫دیكه‌ و‪ ...‬به‌كۆمه‌ڵ هه‌ره‌سێكى دیكه‌‪...‬‬ ‫پاشه‌كه‌وت كات‪ ،‬تا هیچ نه‌بێ‪ ،‬باخه‌كانى‬ ‫موحتاج نه‌بن‪ ،‬ده‌ست له‌هه‌ورى چروك‪،‬‬ ‫له‌جۆگه‌له‌ى ده‌ستكرد‪ ،‬له‌ ئاوى بێگانه‌‬ ‫پان كه‌نه‌وه‌‪).‬‬ ‫شــاعــیــر به‌غه‌مگینیه‌وه‌ له‌خه‌مى‬ ‫پێكه‌وه‌ییدا‪ ،‬پێكه‌وه‌ییه‌ك بۆ ڕۆژى‬ ‫ته‌نگانه‌ بۆ كەو‌تنێكى دیكه‌ بۆ كۆڕه‌وێكى‬ ‫دیكه‌ بۆ ڕاكردن و خۆشاردنه‌وه‌ و بزربوون‬ ‫و جه‌نگ و قه‌یرانێكى دیكه‌‪ ،‬شاعیر‬ ‫له‌سیاسه‌ت نائومێد بــووه‌ و له‌خه‌مى‬ ‫پێكه‌وه‌یی كۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‪ ،‬ئه‌یه‌وێت ئێمه‌‬ ‫پێكه‌وه‌ بین‪ .‬تا هیچ نه‌بێ باخه‌كانى‬ ‫موحتاج نه‌بن ده‌ست له‌ئاوى بێگانه‌ پان‬ ‫كه‌نه‌وه‌‪ ،‬نووسه‌ر ترسى ئ ـه‌وه‌ى هه‌یه‌‬ ‫پێكه‌وه‌ بین تا موحتاجى بێگانه‌ نه‌بین‪،‬‬ ‫تا موحتاجى دوژمنان نه‌بین لێره‌دا شاعیر‬ ‫له‌خه‌مى سیاسه‌تیشدایه‌‪.‬‬ ‫مــاجــد حــســن‪ /‬گــۆڕســتــانــى مــن‪:‬‬ ‫ئ ـه‌م شیعره‌ ه ـه‌ر له‌ناونیشانه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫هه‌ست به‌ غه‌مگینى ده‌كرێت‪ ،‬خودى‬ ‫ناونیشانه‌كه‌ى غه‌مگینى له‌ناو خۆیدا‬ ‫هه‌ڵگرتووه‌‪( .‬ده‌نوسم خه‌ون‪ ،‬ده‌كه‌ومه‌‬ ‫نێو گۆڕێكه‌وه‌‪ ...‬ئه‌وه‌ منم به‌ ئه‌ندازه‌ى‬ ‫هه‌موو مردووه‌كانى گۆڕستان مه‌رگم‬ ‫چه‌شتووه‌) شاعیر له‌یه‌كه‌مین پۆسته‌ردا‬ ‫باسى ئازارێكى قوڵ ده‌كــات‪ ،‬ئازارێك‬ ‫به‌ ئه‌ندازه‌ى هه‌موو مردووه‌كان‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫ئازارێكه‌ كه‌ نـه‌وه‌ ل ـه‌دواى ن ـه‌وه‌ى ئه‌م‬ ‫میلله‌ته‌ له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵیگرتووه‌ و‬ ‫وه‌ك قـه‌رزێــك ئه‌بێت بــیــداتـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئه‌یه‌وێت بڵێت ژیانكردن لێره‌ یه‌كسانە‬ ‫به‌ ه ـه‌زاران جار مردن و زیندووبونه‌وه‌‬ ‫و مردنه‌وه‌‪ .‬له‌پۆسته‌رى دووه‌مدا نوسه‌ر‬ ‫باسى په‌شیمانى مــردووه‌كــان ئه‌كات‬ ‫له‌ژیان ئه‌یه‌وێت بڵێت ئێمه‌ ژیانێكى‬ ‫هێنده‌ هیچمان هه‌یه‌ ته‌نانه‌ت له‌ گۆڕیشدا‬ ‫ئیسراحه‌ت ناكه‌ین و مردووه‌كان هه‌موو‬ ‫شتێك ده‌به‌خشن له‌پێناو ئــه‌وه‌ى كه‌‬ ‫ژیــانــیــان بیر بچێته‌وه‌‪( .‬مــردووی ـه‌ك‬ ‫ده‌ناسم‪ ،‬هه‌موو شتێك ده‌دات‪ ،‬هه‌موو‬ ‫مردووه‌كانى گۆڕستان ژیانى بیربه‌رنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ناتوانن) ئه‌م ‌ه ئه‌وپه‌ڕى سنورى غه‌مگینى‬ ‫نه‌وه‌ى نوێیه‌ كه‌ له‌په‌ناى ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌دا‬ ‫توشیان هاتووه‌ واى لێكردووین ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌ له‌دایكبونمان په‌شیمان بین واى‬ ‫لێكردووین نه‌فره‌ت له‌هاتنمان بكه‌ین‬ ‫بۆ ئه‌م دونیایه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵتێك ته‌نانه‌ت‬ ‫وایلێكردوین له‌عاشقبونیش په‌شیمان‬ ‫بین‪ ،‬له‌ پۆسته‌رى پێنجه‌مدا نوسه‌ر‬ ‫ده‌په‌یڤێت (كه‌س هیچ كه‌س له‌بێئاگاییدا‬ ‫و له‌ ئاگاییدا‪ ،‬خه‌م له‌برینه‌كان ناخوات‪،‬‬ ‫هه‌میشه‌ ته‌نها و ته‌نها له‌بیرى گه‌وره‌كردنى‬ ‫برینه‌كاندان) له‌م پۆسته‌ره‌دا مه‌به‌ستیه‌تى‬ ‫بڵێت سه‌رزه‌مین به‌كه‌ڵكى ژیان نه‌ماوه‌‪،‬‬ ‫مرۆڤایه‌تى له‌به‌ین چووه‌ و كه‌س ئاگاى‬ ‫له‌برینى كه‌س نه‌ماوه‌‪ .‬له‌كۆتاییدا شاعیر‬ ‫ئه‌یەوێت بڵێت مردووه‌كانى نێو گۆڕ‬ ‫ئێمه‌ین ئێمه‌یه‌ك كه‌ (هه‌میشه‌وهه‌میشه‌‬ ‫له‌چاوه‌ڕوانى هه‌ڵهاتندا‪ ،‬له‌نێو تونێلێكى‬ ‫تاریكدا به ‌سكى برسى و دڵێكى پڕه‌وه‌‬ ‫كــات تــێــده‌پـه‌ڕێــنــن) ئـــه‌وه‌ش قوفڵى‬ ‫شیعره‌كه‌یه‌ ك ـه‌ تـــه‌واو مــانــاى داوه‌‬ ‫به‌ده‌قه‌كه‌ و له‌وپه‌ڕى غه‌مگینیدا باس‬ ‫له‌نه‌وه‌یه‌كى مردوو ئه‌كات كه‌ له‌گۆڕێكدا‬ ‫كه‌ناوى نیشتیمانه‌ گیریان خــواردووه‌ و‬ ‫له‌چاوه‌ڕوانى هه‌ڵهاتندان‪.‬‬ ‫داستان بــه‌رزان‪ /‬مانیفێستى قسه‌‪:‬‬ ‫(من له‌پاش وێرانبونى جیهانه‌وه‌ قسان‬ ‫ده‌كه‌م‪ ،‬په‌یڤه‌كانم سه‌ر به‌م ڕۆژگاره‌ نین‪،‬‬ ‫ڕۆژێك دێت برینم بخوێنرێته‌وه‌‪ ،‬ئازارم‬ ‫ڕه‌نــگ بگرێت) غه‌مگینى ئـه‌م شیعره‌‬ ‫غه‌مگینیه‌كى جۆرێكى كه‌یه‌ و شاعیر‬

‫پێى وایه‌ ته‌نانه‌ت نوسینیش جۆرێكه‌‬ ‫له‌برین و ئازار‪ ،‬شاعیر هێنده‌ غه‌مگینان ‌ه‬ ‫ئه‌دوێت هه‌ست ده‌كات ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌یڵێت‬ ‫جۆرێكه‌ له‌به‌خشینه‌وه‌ى ئــازار و خه‌م‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌ڵێت (جێگره‌وه‌م نیه‌ بۆ ژیان‬ ‫ده‌نا ئه‌م وشانه‌م نه‌ده‌نوسى) هه‌میشه‌‬ ‫نوسین به‌تایبه‌ت ئه‌ده‌ب جۆرێك هیوا و‬ ‫ئومێد بووه‌ به‌اڵم شاعیر له‌م شیعره‌دا‬ ‫نوسینیش بـه‌ ده‌رد و ئـــازار و برین‬ ‫تێده‌گات و پێى وایه‌ جێگره‌وه‌ى هه‌بایه‌‬ ‫نه‌شیده‌نوسى‪ ،‬ئه‌مه‌ قۆناغێكى ترسناكه‌‬ ‫كه‌ نه‌وه‌ى نوێى تێكه‌وتووه‌و به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ته‌واوى چه‌مكه‌كانى ژیان غه‌مگینه‌ و‬ ‫بــڕواى به‌هیچ شتێك نه‌ماوه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫تاقه‌تى ئه‌وه‌شى نیه‌ به‌ نوسینیش خۆى‬ ‫خاڵى بكاته‌وه‌ و ئه‌گه‌ر خۆشى خاڵى‬ ‫بكاته‌وه‌ ته‌نها ده‌رد و ئازار ئه‌نوسێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ته‌نها برین ده‌نوسێته‌وه‌ دواتــر زیاتر‬ ‫فه‌زاى شیعره‌كه‌ به‌غه‌مگینیدا ڕۆده‌چێنێت‬ ‫و ده‌ڵــێ (بیرۆكه‌م هه‌بوو قه‌سابێك‬ ‫ڕاســپــێــرم‪ ،‬پێستم دابماڵێت‪ ،‬بیدات‬ ‫به‌سه‌گ‪ ..‬ده‌زانــم هیچ سودێكم نییه‌‪،‬‬ ‫تكایه‌ بهێڵن مردنم مانایه‌كى هه‌بێت)‬ ‫غه‌مگینى لێره‌دا گه‌یشتۆته‌ ئاستێك كه‌‬ ‫ن ـه‌وه‌ى نوێ هه‌ست به‌بێ نرخى خۆى‬ ‫ده‌كات‪ ،‬هه‌ست ده‌كات سیاسه‌ت نرخێكى‬ ‫بۆ نه‌هێشتۆته‌وه‪ ‌،‬هه‌ست ده‌كات ئیدى‬ ‫كاتى ئه‌وه‌یه‌ ئاژه‌ڵه‌كان سود له‌جه‌سته‌ى‬ ‫وه‌رگرن‪ ،‬پێى وایه‌ واباشتره‌ سه‌گێك سود‬ ‫له‌پێسته‌كه‌ى ببینێت له‌وه‌ باشتره‌ بژى‪،‬‬ ‫ئه‌و باسى خۆكوشتن ئه‌كات‪ ،‬ئه‌ڵێ بهێڵن‬ ‫مردنم مانایه‌كى هه‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ قسه‌كردنه‌‬ ‫له‌خودكوژى كه‌ نه‌وه‌یه‌ك ئاماده‌یه‌ خۆى‬ ‫بكوژێت تا مانایه‌ك بۆ ژیانى هه‌بێت‪،‬‬ ‫تا ئازارێكى وه‌ها به‌جێبهێڵێت ئه‌وانى‬ ‫دى هه‌ستى پێبكه‌ن‪ ،‬دواتـــر شاعیر‬ ‫ڕووى غه‌مگینى ئه‌كاته‌ شاعیره‌كان و‬ ‫سه‌رزه‌نشتیان ئه‌كات به‌وه‌ى كه‌ لێیان‬ ‫هه‌ڵهاتووه‌ و شاعیره‌كان هیچیان تیا نیه‌‬ ‫و هیچ ناخه‌نه‌ سه‌ر بیرى كه‌س‪ ،‬چه‌ند‬ ‫دێڕێك دواى ئه‌وه‌ ڕووى وشه‌ى ئه‌كاته‌‬ ‫عیشق و توڕه‌یی خۆى به‌سه‌ر مه‌عشوقدا‬ ‫ســاغ ئه‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵــێ‪( :‬هــاویــن‪...‬‬ ‫كچه‌كه‌ى هاوڕێمم بیر ده‌خــات ـه‌وه‌ كه‌‬ ‫به‌فوویه‌ك دڵمى هه‌الهه‌ال كرد) لێره‌دا‬ ‫شاعیره‌كه‌مان له‌هه‌موو شتێك توڕه‌ و‬ ‫نیگه‌ران و غه‌مگینه‌‪.‬‬ ‫نارین ڕۆسته‌م‪ /‬چاوشاركێى وشه‌‪:‬‬ ‫به‌گشتى خــوێــنـه‌ر هـه‌ســت به‌جوانى‬ ‫شیعره‌كه‌ ئه‌كات‪ ،‬شاعیر له‌یه‌ك ده‌قدا‬ ‫له‌كۆمه‌ڵێك بابه‌ت دواوه‌ و توانیویه‌تى‬ ‫ماناى ته‌واو به‌بابه‌ته‌كان بدات گه‌رچى‬ ‫خوێنه‌ر له‌نێوان بابه‌ته‌كاندا ون ئه‌بێت‪،‬‬ ‫په‌یامى گشتى شیعره‌كه‌ و شاعیرى‬ ‫لێ ون ئه‌بێت و هه‌ست ده‌كات شاعیر‬ ‫له‌نێوان بابه‌ته‌كاندا پارچه‌پارچه‌ بووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه‌ شاعیر له‌پۆسته‌رى یه‌كه‌مدا باسى‬

‫یار ده‌كات‪ ،‬له‌به‌یتى دووه‌مدا ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ مناڵى‪ ،‬له‌به‌یتى سێیه‌مدا داوا له‌یار‬ ‫ده‌كات به‌ده‌ست و خه‌تى مناڵى نامه‌یه‌كى‬ ‫بۆ بنوسێت‪ ،‬له‌به‌یتى چواره‌مدا پێیوایه‌‬ ‫گرنگى بـــه‌دوورى نــادات‪ ،‬له‌پۆسته‌رى‬ ‫هه‌شته‌مدا شاعیر خه‌ونى هه‌یه‌ كۆمه‌ڵێ‬ ‫خه‌ونى غه‌مگین و (داپــیــره‌م ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌بێت ئه‌م ماڵه‌ له‌وێنه‌ى سه‌ر دیوار و‬ ‫خه‌ونه‌كانى تۆ پاك بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬وانه‌كه‌ین‬ ‫قه‌ره‌وێڵه‌ ده‌مانخوات) وش ـه‌ى وێنه‌ى‬ ‫سه‌ر دیوار و خه‌ون و قه‌ره‌وێڵه‌ لێره‌دا‬ ‫به‌مه‌به‌ست تێكه‌ڵ كــراون ئاماژه‌ن به‌‬ ‫میلله‌تێكى نه‌خۆش‪ ،‬قه‌ره‌وێڵ ‌ه ده‌مانخوات‪.‬‬ ‫دواجار شاعیر له‌ ئه‌وینیش به‌گومانه‌وه‌‬ ‫له‌ پۆسته‌رى نۆیه‌مدا ده‌ڵێ‪( :‬گۆره‌ویه‌‬ ‫ڕه‌نگاویه‌كانى من چۆن ببینیت‪ ،‬پۆستاڵى‬ ‫ده‌وێ پۆستاڵ‪ ،‬پیاسه‌یه‌كى باخ) ئه‌م‬ ‫له‌دوو ڕه‌هه‌نده‌وه‌ ته‌ماشا ده‌كرێت هه‌م‬ ‫ده‌الله‌ته‌ بۆ نیشتیمانێكى خاپور هه‌م‬ ‫ترسى شاعیره‌ لـه‌ژوان و ئه‌وینداربوون‬ ‫كه‌ ئیدى زه‌مه‌نى ناسكى به‌سه‌رچووه‌ و‬ ‫ئه‌بێت وه‌ك چوون بۆ جه‌نگ به‌پۆستاڵه‌وه‌‬ ‫بچینه‌ ژوانى ئه‌ویندارى‪.‬‬ ‫یه‌ك ڕه‌خنه‌ى بچوك‪ ،‬یه‌كێتى بابه‌ت‬ ‫لـه‌م ده‌قــه‌دا الوازه‌ و خوێنه‌ر هه‌ست‬ ‫ده‌كــات كه‌ پارچه‌پارچه‌كان به‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫نانوسێن و ڕه‌بتێكى وه‌ها نیه‌ كه‌ پێكه‌وه‌‬ ‫گرێیان بداته‌وه‌ واتـه‌ خوێنه‌ر نازانێت‬ ‫دواجــار شاعیره‌كه‌ ویستوێتى پێكه‌وه‌‬ ‫چى بڵێت‪ .‬وه‌ك ئه‌و‌ه وه‌هایه‌ پارچه‌كانى‬ ‫كه‌شتیه‌كى ئاسمانیان دانابێت و كه‌س‬ ‫نه‌زانێت ئه‌ركى ئه‌م پارچانه‌ چیه‪ ‌،‬وه‌ك‬ ‫پێویست پێكه‌وه‌ گرێ نه‌دراون‪.‬‬ ‫بژار حه‌كیم‪ /‬دوایین په‌یڤه‌كان‪ :‬ئه‌م‬ ‫شیعره‌ ه ـه‌ر له‌ناونیشانه‌كه‌یه‌وه‌ به‌ر‬ ‫غه‌مگینیه‌كى ئێجگار زۆر ده‌كـه‌ویــن‪،‬‬ ‫غ ـه‌مــگــیــنــی ـه‌ك كـــه‌ هــه‌ســت ده‌كـــه‌ى‬ ‫شاعیر كه‌وتۆته‌ كۆتایی شته‌كان و‬ ‫ده‌ستى له‌دونیا شتووه‌ و به‌بنبه‌ست‬ ‫گه‌شتووه‌‪ .‬پاشان كه‌ یه‌كه‌مین پۆسته‌ر‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌ (خه‌ونه‌كانم كه‌وتنه‌ نێو‬ ‫چــاڵ‪ ،‬كه‌وتنه‌ نێو ئــاو‪ ،‬كه‌وتنه‌ نێو‬ ‫ئاگر‪ ،‬خه‌ونه‌كانم ون بــوون‪ ،‬خنكان‪،‬‬ ‫سوتان) لێره‌دا پێناسه‌یه‌كى غه‌مینانه‌ بۆ‬ ‫خه‌ونى نه‌وه‌یه‌ك كراوه‌ كه‌ خه‌ونه‌كانیان‬ ‫ون بــووه‌ سوتاو‌ه و خنكاوه‌‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ده‌كه‌یت شاعیر ئیدى خه‌ونیش نابینێت‬ ‫و به‌خه‌ونیش ناگاته‌وه‌ به‌ خۆشبه‌ختیه‌ك‬ ‫كه‌ لێیان بردووه‌‪ ،‬به‌اڵم پۆسته‌رى دواى‬ ‫ئه‌وە هه‌موو شتێك پێچه‌وانه‌ ئه‌بێته‌وه‌‬ ‫و شاعیر له‌كه‌سێكدا هه‌ست به‌ژیان‬ ‫ده‌كــات (له‌تۆدا خۆم ده‌بینم‪ ،‬له‌تۆدا‬ ‫دوور ده‌ڕوان‪ ،‬له‌تۆدا هه‌ناس ‌ه ده‌ده‌م‪ ،‬تۆ‬ ‫ئاوێنه‌ى ئاینده‌ى ژیانى) ئه‌مه‌ جۆرێك‬ ‫له‌ ئیزدواجیه‌ت دروســت ئه‌كات‪ ،‬چۆن‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ خێرا پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌ بوویه‌وه‌‬ ‫كه‌ خه‌ونێكى جوانى بۆ گ ـه‌ڕای ـه‌وه‌ و‬ ‫له‌كه‌سێكدا هه‌ناسه‌ ئه‌دات‪.‬‬ ‫دووبــــاره‌ غه‌مگینى ئــه‌م ده‌قـه‌شــى‬ ‫تـه‌نــیــوه‌ و وشــه‌كــان بــۆنــى غه‌مێكى‬ ‫قوڵیان لێدێت غه‌مێك هه‌م له‌ نه‌بونى‬ ‫مه‌عشوقدا هه‌یه‌ (خــۆزگـه‌ وه‌ك خۆر‬ ‫ده‌بووى‪ ،‬سبه‌ینان دڵمت ڕوناك بكردایه‌‪)،‬‬ ‫ئه‌مه‌ غه‌مگینیه‌كه‌ كه‌ عاشقان تیایدا‬ ‫هاوبه‌شن به‌اڵم غه‌مگینیه‌كى تریش له‌م‬ ‫شیعرانه‌دا ئه‌بینرێن ئه‌ویش غه‌مگینیه‌كى‬ ‫گشتیه‌ كـه‌تـه‌واوى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگا‬ ‫تیایدا به‌شدارن (ده‌ن ــووم‪ ،‬گڵۆپه‌كان‬ ‫ناكوژێنمه‌وه‌‪ ،‬خه‌ونى من پڕه‌ له‌تاریكى)‬ ‫بـــه‌اڵم ده‌پــرســیــن له‌كاتێكدا ك ـه‌ له‌‬ ‫پۆسته‌رێكى دیدا باسى گه‌شبینى ده‌كات‬ ‫و ده‌ڵێ (له‌تۆدا خۆم ده‌بینم‪ ،‬له‌تۆدا‬ ‫دوور ده‌ڕوان‪ ،‬له‌تۆدا هه‌ناسه‌ ده‌ده‌م‪،‬‬ ‫تۆ ئاوێنه‌ى ئاینده‌ى ژیانى) ئه‌مه‌ چ‬ ‫جۆره‌ دابه‌شبونێكى نوسه‌ره‪ ‌،‬ئایا نوسه‌ر‬ ‫بۆ خۆى ساغ نه‌كردۆته‌وه‌ كه‌ فه‌زاى‬ ‫شیعره‌كه‌ ته‌واو غه‌مگینیه‌ و غه‌مینیه‌كى‬ ‫ئه‌وینداران ‌ه و غه‌مگینیه‌كى گشتى كه‌‬

‫له‌كۆى چلوهه‌شت پۆسته‌ر ته‌نها حه‌وت‬ ‫پۆسته‌ر لـه‌یــار نــادوێــت و ته‌نها دوو‬ ‫پۆسته‌ر غه‌مگینانه‌ نادوێت‪ ،‬پۆسته‌رى‬ ‫دووه‌م و پۆسته‌رى سیوهه‌شت (خۆر‪،‬‬ ‫له‌چاوى تۆ هه‌ڵدێ) هه‌ست ده‌كرێت‬ ‫ڕه‌نگه‌ ئـه‌و دوو پۆسته‌ره‌ زیــاده‌ بن‪،‬‬ ‫یان ئه‌مه‌ جۆرێكه‌ له‌دابه‌شبونى نوسه‌ر‬ ‫كه‌خۆى ساغ نه‌كردووه‌ته‌وه‌ و هێشتا‬ ‫ئومێد له‌یار ماوه‌ته‌وه‌ بۆ گه‌شبینى‪.‬‬ ‫غه‌مگین بۆڵى‪ /‬گۆرانییه‌كى غه‌مگین‪:‬‬ ‫شیعرێكى تابڵێى جوان و پڕ ئیحساسه‌‪،‬‬ ‫پڕه‌ له‌گۆرانى و په‌یڤى نه‌گوتار و شاعیر‬ ‫له‌م شیعره‌دا له‌ئه‌ڤیندا قوڵ ڕۆشتووه‌ و‬ ‫خوێ به‌سه‌ر برینى ئه‌وینداره‌كاندا ئه‌كات و‬ ‫تا سه‌رئێسك له‌حه‌قیقه‌تى عیشق ده‌دوێت‬ ‫(كــوژراوه‌كــان زۆر بــوون‪ ،‬كوژراوه‌كان‪،‬‬ ‫به‌اڵم من له‌ ئه‌ڤینى تۆدا كوژرام و هه‌ر‬ ‫بۆ ئه‌ڤینیشت ماوم) له‌زۆر شوێندا قوڵ و‬ ‫جوان ڕۆشتووه‌ و له‌ته‌نیشت ئازاره‌كانى‬ ‫خۆیدا و له‌ته‌نیشت ئــازارى پیاوبونى‬ ‫خۆیدا له‌ئازارى ژنه‌كانیش ده‌دوێــت و‬ ‫له‌خه‌مى ئــازارى ژنبونیشدایه‌‪ .‬كاتێك‬ ‫ده‌ڵــێ (ئ ـه‌وه‌ت ـه‌ له‌باڵكۆنى ماڵه‌كه‌ى‬ ‫تۆیشدا‪ ،‬ژنێك برینه‌كان گۆرانى پێده‌ڵێن‪،‬‬ ‫ژنێك گۆرانیه‌كى غه‌مگین ده‌ڵێت‪ ،‬ژنێك‬ ‫ك ـه‌تــۆیــت)‪ ،‬لــێــره‌دا شاعیر ده‌ی ـه‌وێــت‬ ‫بڵێت ئه‌وه‌ ته‌نها منى غه‌مگین نیم كه‌‬ ‫گۆرانیه‌كى غه‌مگین ده‌بێژم‪ ،‬ئه‌وه‌تۆیشى‬ ‫له‌ماڵه‌كه‌ى خۆتدا گۆرانیه‌ غه‌مگینه‌كان‬ ‫ده‌ڵێیته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌تۆیت ئــازار و خه‌م و‬ ‫فیراق گۆرانیت پێده‌ڵێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر له‌دیدى منه‌وه‌ یه‌ك خاڵى‬ ‫الواز له‌م شیعره‌دا ده‌ستنیشان بكه‌ین‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌واوى شیعره‌كه‌ جیهانبینى‬ ‫كه‌مه‌ و تایبه‌ته‌ به‌یه‌ك بابه‌ت ئه‌ویش كه‌‬ ‫عیشقه‌‪ ،‬ده‌بوو له‌په‌ناى عیشقدا شاعیر‬ ‫له‌هه‌ندێك شتى دیكه‌ش بدوێت‪ .‬گه‌رچى‬ ‫هه‌ندێك ورده‌هه‌وڵ ده‌بینرێت كه‌ هه‌ندێك‬ ‫به‌یت خۆى داوه‌ له‌بابه‌تى دیكه‌ به‌اڵم‬ ‫شاعیر زوو خۆى گه‌یاندۆته‌وه‌ حزورى‬ ‫عیشق و ئ ـه‌و ده‌رچــونــانـه‌ش له‌عیشق‬ ‫دووبــاره‌ بۆ خزمه‌تكردن بوو به‌یه‌كێتى‬ ‫بابه‌ت و په‌یامى گشتى و ڕیتمى گشتى‬ ‫شیعره‌كه‌ كه‌ عیشقه‌‪.‬‬ ‫دانــا كه‌مال‪ /‬له‌به‌ر سێبه‌ره‌كه‌مدام‪:‬‬ ‫ته‌واوى شیعره‌كه‌ ڕیتمێكى غه‌مگینانه‌ى‬ ‫هه‌یه‌ و ده‌الله‌ته‌ له‌ غه‌مگینیه‌كى قوڵى‬ ‫ن ـه‌وه‌ى ئێستا‪ :11( ،‬شەق هه‌ڵده‌ده‌م‬ ‫له‌خۆم‪ ،‬بۆ له‌سه‌ده‌ى بیستویه‌كدا ژیام‪/‬‬ ‫كه‌ ئه‌خه‌وم خ ـه‌ون به‌ڕه‌نگى ڕه‌ش ـه‌وه‌‬ ‫ده‌بینم جله‌كانم ڕه‌نگیان ڕه‌شه‌) ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و ئــازاره‌ قواڵنه‌یه‌ كه‌ نـه‌وه‌ى نوێ و‬ ‫شاعیر له‌هه‌ناوى خۆیدا هه‌ڵیگرتووه‌ و‬ ‫توڕه‌یه‌ له‌هه‌مووشت‪ ،‬به‌جۆرێك توڕه‌یه‌‬ ‫كه‌شه‌ق له‌خۆى هه‌ڵده‌دات و ئه‌پرسێت بۆ‬ ‫له‌سه‌ده‌ى بیستویه‌كدا ژیام‪ ،‬سه‌ده‌ى باروت‬ ‫و خوێن و جه‌نگ و كوشتن‪ ،‬لێره‌دا شاعیر‬ ‫توڕه‌ییه‌كه‌ى له‌ئاستێكدایه‌ كه‌ گله‌یی له‌و‬ ‫سه‌ده‌یه‌ ده‌كات كه‌ تیایدا ژیاوه‌و هه‌ست‬ ‫ده‌كات كه‌ كوڕى سه‌ده‌یه‌كى تره‌و به‌هه‌ڵه‌‬ ‫هاتووه‌ بۆ ئه‌م سه‌ده‌یه‌‪ ،‬پاشان توڕه‌یی‬ ‫ئه‌و له‌سه‌ده‌وه‌ ئه‌په‌ڕێته‌وه‌ بۆ مرۆڤ و‬ ‫به‌جۆرێكى كۆنكرێتى ده‌ڵێ (‪ :15‬زه‌وى‬ ‫هێڵنج ده‌دات‪ ،‬له‌شتێك كه‌ناوى مرۆڤە)‬ ‫دواجـــــار له‌غه‌مگینى و تــوڕه‌یــی‬ ‫ئ ـه‌م شاعیره‌ حاڵى نابین و نازانین‬ ‫شاعیره‌كه‌مان له‌چى ڕازیه‌‪ ،‬ئه‌و له‌هه‌موو‬ ‫شــت تــوڕه‌ی ـه‌ و له‌شیعره‌كه‌شدا هیچ‬ ‫ئاماژه‌یه‌ك نیه‌ بۆئه‌وه‌ى بزانین جوانى‬ ‫الى ئه‌و چیه‌‪ ،‬ژیان الى ئه‌و چیه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫له‌ پۆسته‌رى یه‌كه‌مدا توڕه‌ و غه‌مگینه‌‬ ‫له‌سه‌رى خۆى و ده‌ڵێ (سه‌رم له‌هه‌موو‬ ‫شته‌كانى دونیا قورستره‌‪ ،‬سه‌ر بۆته‌‬ ‫به‌اڵیه‌كى گــه‌وره‌) پاشان له‌پۆسته‌رى‬ ‫دووه‌مـــدا لــه‌دووهــه‌زاره‌كــان تــوڕه‌ی ـه‌ و‬ ‫ده‌ڵێ‪( :‬دووهه‌زاره‌كان برینێكى گه‌وره‌ن‬ ‫دووهــه‌زاره‌كــان مرۆیان گه‌مارۆ داوه‌)‬ ‫پــاشــان به‌كاتژمێره‌كه‌دا ئ ـه‌زانــێ كه‌‬

‫گه‌ردوون هیالكه‌ و توڕه‌یه‌ له‌ گه‌ردوون‪،‬‬ ‫پاشان له‌پۆسته‌رى چــواره‌مــدا باسى‬ ‫چه‌قۆیه‌ك ئه‌كات كه‌ هى بیستوچوارساڵ‬ ‫پێش ئێستایه‌ هــى زه‌م ـه‌نــى له‌دایك‬ ‫بونیه‌تى و پێى وایـــه‌ مـــرۆڤ لێره‌‬ ‫كه‌ لـه‌دایــك ئه‌بێت چه‌قۆیه‌ك ئه‌كه‌ن‬ ‫به‌دڵیدا‪ .‬له‌پۆسته‌رى پێنجه‌مدا له‌هه‌ور‬ ‫و وێنه‌یه‌كى ڕه‌ش و پشیله‌یه‌كى ڕه‌ش‬ ‫و سوتووى دواجه‌نگه‌كان دڵته‌نگه‌ و‬ ‫مرۆڤ به‌جانه‌وه‌رێك ناو ده‌بات‪ ،‬پاشان‬ ‫له‌ پۆسته‌رى شه‌شه‌مدا ده‌ڵــێ (گه‌ر‬ ‫دووباڵم ده‌ستبكه‌وێت‪ ،‬ڕیكۆردى عه‌باسى‬ ‫كوڕى فیرناس ئه‌شكێنم) واته‌ له‌زه‌ویش‬ ‫توڕه‌یه‌ و ئه‌یه‌وێت بفڕێت به‌اڵم شاعیر‬ ‫بیرى چــووه‌ كه‌ له‌پۆسته‌رى سێیه‌مدا‬ ‫له‌گه‌ردونیش توڕه‌بووه‌ و داواى ڕاوه‌ستانى‬ ‫ژیانى كردووه‌ ئه‌ى خێره‌ ئێستا په‌نا بۆ‬ ‫ئاسمان ئه‌بات‪ ،‬لێره‌دا ئه‌توانین بڵێن‬ ‫شاعیر په‌ڕته‌وازه‌ بووه‌ هه‌الهه‌ال بووه‌‬ ‫و ئه‌مه‌نده‌ توڕه‌یه‌ خۆشى نازانێ له‌چى‬ ‫توڕه‌یه‪ ‌،‬ناتوانێت خوێنه‌ر بگه‌یه‌نێته‌‬ ‫ئاستى تێگه‌یشتن و شتێكى دیاریكراومان‬ ‫پێبڵێت كه‌ ئه‌و لێى توڕه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و له‌خۆى‬ ‫له‌سه‌رى‪ ،‬له‌ گه‌ردوون له‌زه‌وى‪ ،‬له‌كه‌ون‪،‬‬ ‫له‌ مرۆڤ له‌جه‌نگ شتێكى نه‌هێشتۆته‌وه‌‬ ‫كه‌ناوى ژیاندۆستى بێت‪.‬‬ ‫ڕاهـــۆز كــامــه‌ران‪ /‬بــۆق و ماسى و‬ ‫جه‌نگ‪ ...‬بیركردن‪ :‬وه‌ك شیعره‌كانى‬ ‫دیكه‌ فه‌زاى شیعره‌كه‌ دوباره‌ فه‌زایه‌كى‬ ‫ته‌واو غه‌مگین باڵى كێشاوه‌ به‌سه‌ریدا‬ ‫و دۆخــى ئێستاو جه‌نگ و بێتاقه‌تى‬ ‫دۆخـــى جه‌نگى پــێــوه‌دیــاره‌ (بــبــوره‌‬ ‫كه‌هیچت له‌سه‌ر دڵــم بۆ نانوسم‪ ،‬دڵ‬ ‫له‌سه‌نگه‌ره‌كاندا لێنادات) ئه‌مه‌ ئه‌و‬ ‫بێتاقه‌تیه‌ى شاعیره‌ له‌دۆخى جه‌نگ كه‌‬ ‫پێى وایه‌ دڵ له‌جه‌نگدا لێنادات‪ ،‬ناسكى‬ ‫له‌جه‌نگدا بونى نیه‌ عیشق له‌جه‌نگدا‬ ‫ئه‌چێته‌ چوارچێوه‌ى حه‌رامه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێى وایه‌ ته‌نانه‌ت سه‌ربازه‌كان له‌جه‌نگدا‬ ‫هــێــنــده‌ غه‌مگینن كــه‌ ح ـه‌وس ـه‌ڵ ـه‌ى‬ ‫ئه‌وه‌شیان نیه‌ شتێك بۆ یاربنوسن‪،‬‬ ‫هه‌ست ده‌كات دڵ له‌سه‌نگه‌ردا لێنادات‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم شاعیر به‌جۆرێك له‌جۆره‌كانى‬ ‫ته‌كنیك كاراكته‌رى ناو شیعره‌كه‌ى كه‌‬ ‫سه‌ربازێكه‌ گه‌یاندوێتى به‌گه‌شبینى‬ ‫و به‌هۆى ئ ـه‌وه‌ى بیرى مه‌عشوقه‌كه‌ى‬ ‫ده‌كــات جه‌نگ و ئه‌وساته‌ له‌بیر خۆى‬ ‫ده‌باته‌وه‌ و له‌ساتێكى پێشووتردا ئه‌ژى‬ ‫و به‌وه‌ش له‌دۆخى سه‌ربازگه‌دا ناژى (من‬ ‫له‌و ملیار سه‌ربازه‌ نیم كه‌ ئێستا له‌سه‌ر‬ ‫گــۆى زه‌وى به‌پێوه‌ن‪ ،‬پشتم كردۆته‌‬ ‫ڕابــردووم تۆ ئاینده‌میت) به‌اڵم گه‌رچى‬ ‫ئه‌م پۆسته‌ره‌ و پۆسته‌ره‌كه‌ى پێشوو زۆر‬ ‫ناكۆكن له‌گه‌ڵ یه‌كتر چونكه‌ له‌سه‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌ڵێت دڵ له‌سه‌نگه‌ره‌كاندا لێنادات كه‌چى‬ ‫لێره‌دا ئه‌ڵێ‪ :‬پشتم كردۆته‌ ڕابردووم تۆ‬ ‫ئاینده‌میت‪ ،‬جوانیه‌كى ئه‌وتۆى تیا ده‌بینم‬ ‫كه‌ له‌ڕێگاى خه‌یاڵێكى عاشقانه‌وه‌ بتوانى‬ ‫سـه‌ربــازێــك لـ ‌ه دۆخــى جه‌نگ دابڕیت‬ ‫كه‌مه‌حكومه‌ به‌مه‌رگ‪ ،‬گه‌لێك گرنگه‌ تۆ‬ ‫بتوانى شتى مه‌حاڵ پێكه‌وه‌ بگونجێنیت‬ ‫كه‌ ئه‌م كاره‌ى ڕاهۆز الى من شتى مه‌حاڵه‌‬ ‫كه‌ دڵ له‌سه‌نگه‌ردا لێنه‌دات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫بێت به‌هۆى عیشقه‌وه‌ دڵ بخه‌یته‌وه‌ لێدان‬ ‫و بیرى مه‌عشوق بكات جگ ‌ه له‌زمانى‬ ‫ناسكى ئه‌م شیعره‌ چیرۆكه‌كه‌شى سه‌رنجى‬ ‫خوێنه‌ر ڕاده‌كێشێت‪ .‬كه‌ له‌كۆتایدا هه‌ست‬ ‫به‌چیرۆكى سه‌ربازێك ده‌كرێت له‌به‌ره‌كانى‬ ‫جه‌نگدا كه‌ له‌جه‌نگێكى خۆنه‌ویستدا‬ ‫گیرى خـــواردووه‌ و ئیشى ئـه‌و جه‌نگ‬ ‫نیه‌‪ ،‬ئیشى ئه‌و خۆشه‌ویستیه‌ و به‌هۆى‬ ‫ئه‌و خۆشه‌ویستیه‌وه‌ خۆى له‌نابوتیه‌كانى‬ ‫جه‌نگ و خه‌یاڵى مردن ئه‌دزێته‌وه‌ به‌اڵم‬ ‫به‌گشتى شیعره‌كه‌ نـه‌ده‌بــوو ئه‌وه‌نده‌‬ ‫كورت بێت‪ ،‬سه‌ربازێكى ناڕازى له‌جه‌نگدا‬ ‫ڕۆمانێك وشه‌ له‌ سنگیدا قه‌تیسماوه‌‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژماره‌ (‪ )529‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/11/28‬‬

‫شەش سەرنجی ڕەخنەکارانە‬

‫لەسەر شەش چیرۆکی هەڵبژاردەی‪ ،‬بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‬

‫عەبدولخالق یەعقووبی‬ ‫‪ /١‬تارمایی جەنگ‬ ‫«تارمایی جەنگ» چیرۆکی شەڕی نێوان‬ ‫دزێویی مەرگ و جوانیی ژیان دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بە تایبەت ئەو مرۆڤەی لە ڕێگای‬ ‫عەشق خۆی بە جیهانەوە هەڵدەواسێت‪،‬‬ ‫ناخوازێت باوەڕ بە مەرگی لەکتوپڕی خۆی‬ ‫بکات‪ ،‬چونکی ئەو هێشتا پڕە لە وزەی ژیان‬ ‫و جوانی‪ .‬کەسایەتیی سەرەکیی «تارمایی‬ ‫جەنگ»‪ ،‬واتــە وەگێڕ (گــێــڕەڕەوە)‪ ،‬لە‬ ‫هەڵبژاردنی نێوان دوو بژاردەی ئەستەمدا‬ ‫دۆش دادەمێنێت‪ :‬یان گیانبەختکردن لە‬ ‫پێناوی پاراستنی ئەو خاکەی خەریکە‬ ‫لە الیەن دوژمنەوە داگیر دەکرێت‪ ،‬یان‬ ‫پاراستنی گیان و ژیانی خۆی بۆ گەیشتن‬ ‫بە خۆشەویستەکەی‪ .‬لە ئاستی واقیعدا‪،‬‬ ‫قارەمانی «تارمایی جەنگ» بــژاردەی‬ ‫یەکەم جێبەجێ دەکات‪ ،‬بەاڵم سەرلەبەری‬ ‫چیرۆکەکە لــە ڕاستیدا شیکردنەوە و‬ ‫زەقکردنەوەی بژاردەی دووهەمە لە ئاستی‬ ‫خەیاڵدا‪.‬‬ ‫«هۆنیار» هێمای ئەو گەنجانەیە خەونی‬ ‫بەختەوەرییان لە سۆنگەی جەنگی دژ بە‬ ‫تیرۆر وەدی نایەت‪« .‬هۆنیار»ەکان بۆ‬ ‫پاراستنی ژیانی گەلەکەیان ناچارن سینگی‬ ‫خۆیان بە گوللەوە بنێن و دەستبەرداری‬ ‫ئاواتی بە «گوڵێ» گەیشتن بن و ئەم‬ ‫ئــاواتــە وێ ــڕای جەستەیان لــەژێــر عــەرد‬ ‫بنێژن‪ .‬بەاڵم لەگەڵ مەرگی هەر هۆنیارێکی‬ ‫جەنگاوەر و گیانبەخش هۆنیارێکی تر و‬ ‫نەوەیەکی نوێ لە دایک دەبێت بۆ ئەوەی‬ ‫چیتر خەیاڵی بەهەڵە کوشتنی هۆنیارەکان‬ ‫نەبێتە ڕووداوێکی ڕاستەقینە‪« .‬تارمایی‬ ‫جەنگ» ناخوازێت قارەمانی جەنگێکی‬ ‫ڕەوای دژی تیرۆر و سووککردنی بەهای‬ ‫مــرۆیــی ئایدیالیزە بــکــات‪ .‬هــەر بۆیە‪،‬‬ ‫چیرۆکنووس کامێرای گێڕانەوەی خۆی لە‬ ‫چاوی پێشمەرگەیەکی خۆبەخشدا جێگیر‬ ‫دەکــات کە زۆر سادە و لە هەمان کاتدا‬ ‫واقیعبینانە تژییە لە مەیل و مەرامی‬ ‫ژیانخوازیی‪ .‬تیکنیکی «بە خەیاڵیکردنی»‬ ‫مەرگێکی ڕاستەقینە یارمەتیی چیرۆکنووس‬ ‫دەدات ڕەوتی زەینیی هۆنیار بە شێوەیەکی‬ ‫سەرکەوتووانە عەینی بکات‪ ،‬و دیمەنەکانی‬ ‫جەنگ و نەهامەتییەکانی لە دووتوێی‬ ‫گێرانەوەیەکی ساکار و بێ گرێوگۆڵ‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهێز و کاریگەر بخاتە بەر چاوی‬ ‫خوێنەرەوە‪« .‬تارمایی جەنگ» چیرۆکی‬ ‫واقــیــعــی کــارەســاتــاویــی ژیــانــی هەموو‬ ‫هۆنیارەکانی گەلی کوردە‪ :‬هەموویان تا‬ ‫سەر ئێسک ئاشقی ژیان و لە هەمان کاتدا‬ ‫سات بە سات دەستەویەخەی مەرگن‪.‬‬

‫‪ /٢‬ئایەتەکانی حەسان‬ ‫«ئایەتەکانی حــەســان» چیرۆکێکە‬ ‫لە ستایشی شیعر‪ ،‬یان باشترە بڵێی لە‬ ‫ستایشی ئەدەبیاتدا‪ .‬لە هەمان کاتدا‪ ،‬ئەم‬ ‫چیرۆکە جۆرێکە لە سڕینەوەی پیرۆزیی لە‬ ‫ئەدەبیاتی بەرزەپێگەی ئیالهی‪ ،‬ئەدەبیاتی‬ ‫لە چەشنی ئەدەبیاتی کتێبە ئاسمانییەکان‪.‬‬ ‫ناوی ئەم چیرۆکە‪ ،‬ئایەتەکانی حەسان‪،‬‬ ‫هەڵبەت هەڵێنانی مەتەڵی ڕووداوی نێو‬ ‫چیرۆکەکە قورستر دەکـــات‪ :‬ئایا ئەم‬ ‫چەند دێــڕەی کە حەسان شاهیدی ئەوە‬

‫دەدات بەشێکن لە پەیڤی ئیالهی‪ ،‬دواجار‬ ‫ڕســتــەی خــودی حەسانن یــان ئایەتی‬ ‫خودا؟! چیرۆکەکە وەاڵمی ئەم پرسیارە‬ ‫ناداتەوە یان باشترە بڵێین بەکراوەیی‬ ‫بۆ خوێنەرەوەی جێ دەهێڵێت‪ .‬بیرۆکەی‬ ‫سەرەکیی ئەم چیرۆکە بە دەوری پرسی‬ ‫«مەرگی نووسەر»– زاراوە بەناوبانگەکەی‬ ‫«ڕۆالن بارت»ـدا دەسووڕێتەوە؛ ئەوەی‬ ‫شایانی سەرنجپێدانە دەقە‪ ،‬نەک نییەتی‬ ‫نووسەر‪ .‬حەسان‪-‬ی شاعیر لە الیەکەوە بە‬ ‫هۆی باوەڕی دینیی خۆی لەوەی تەماحی‬ ‫لە پەیڤی خودا کردووە و دەخوازێت بیکات‬ ‫بە موڵکی خۆی سامێکی قووڵی تا ئاستی‬ ‫مــەرگ دایــدەگــرێ؛ لە الیەکی تــرەوە‪ ،‬لە‬ ‫سۆنگەی عیشقی بێسنووری بۆ وشەی‬ ‫جوان و پەیڤی شازی شاعیرانە ناتوانێت‬ ‫دەستبەرداری ئەو چەند ئایەتە ببێت و بە‬ ‫پشکی خۆی لە کەالمی ئیالهی نەزانێت‪ .‬بە‬ ‫هەر بارێکدا بێت‪ ،‬خودا‪-‬نووسەر لە هەمبەر‬ ‫چلۆن خوێندنەوە و چلۆن بەکارهێنانی‬ ‫دەقەکەیدا بێدەنگ یان دەستەوەستانە‪.‬‬ ‫«ئایەتەکانی حەسەکان» ئاشنایی‬ ‫سڕینەوەی بابەتی پەیڤی خوداوەندییە‪،‬‬ ‫کــە هەمیشە لــە الی ــەن ئایدۆلۆژیستە‬ ‫دینییەکانەوە وەکو بابەتێکی تابوو چاوی‬ ‫لێکراوە‪ .‬هەڵبەت کەسایەتیی حەسان بۆ‬ ‫ئەم سڕینەوەیە گەڵێک گونجاوە‪ ،‬چونکی‬ ‫ئــەو شاعیرێکە سەنگی وشــە دەناسێت‬ ‫و لە گرینگیی پەیڤی جــوان تێدەگات‪.‬‬ ‫چیرۆکنووس بابەتێکی قورس و هەستیاری‬ ‫ئەوتۆی– النیکەم بە نیسبەت کۆمەڵی‬ ‫ئاینپەروەری واڵتێکی جیهانی سێهەمی– لە‬ ‫دووتوێی گێڕانەوەیەکی ڕەوان و زمانێکی‬ ‫چڕوپردا تواندووەتەوە بە چەشنێک کە‬ ‫خوێنەرەوە هەم چێژ لە ڕەوتی ڕووداوەکان‬ ‫وەردەگــرێــت‪ ،‬هەمیش لە چوارچێوەی‬ ‫مەنتیقی داستانیی چیرۆکەکەدا خەیاڵی‬ ‫نووسەر وەکو واقیع بە خۆی دەقەبلێنێت‪.‬‬ ‫«ئــایــەتــەکــانــی حــەســان» نموونەی‬ ‫چیرۆکێکە کە تێیدا مێژووی ڕابــوردووی‬ ‫مرۆڤ بۆ خوێندنەوەی دۆخی سەردەمی‬ ‫هەنووکە کەڵکی لێ وەردەگیرێت‪.‬‬

‫‪ /٣‬قاوەی سوێر‬

‫دواخاڵی شایانی باس ئەمەیە کە زمانی‬ ‫گێڕانەوەی «ئــەو کــراس ســوورە منم»‬ ‫زمانێکی سفتوسۆڵ و شیاو بۆ کەسایەتیی‬ ‫وەگێر و ئــەو کەسایەتییانەی تــرە کە‬ ‫وەگێڕ باسیان دەکات‪ .‬وەگێڕ ئەو کاتەی‬ ‫ڕووی دەمــی لە پزیشکی دەروونییە بە‬ ‫زمانی ئاسایی خۆی قسە دەکــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێک قسەی کەسایەتییەکی تر لە زمان‬ ‫خۆیەوە دەگێڕێتەوە بە بۆنوبەرامەی زمانی‬ ‫ئەو کەسایەتییە داستانییە دەپەیڤێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬کاتێک قسەکانی مەال جەالل‬ ‫ئەڵاڵوێردی دەگێڕێتەوە‪ ،‬بــەم شێوەیە‬ ‫دەدوێت‪« :‬قسەکانی شەکر بوون‪ ،‬شەکر‬ ‫(ئــەمــە شێوە دوانـــی خــۆیــەتــی)‪ ،‬وتی‬ ‫مەترسە‪ ،‬خەو شتێک نییە لێی بترسیت‪،‬‬ ‫باری تەعاال خەو ئەکات بە وەسیلەیەک‬ ‫تاکو پیاوچاکان تاقی بکاتەوە‪ ،‬هەر‬ ‫چۆن حەزرەتی ئیبراهیمی بە سەربڕینی‬ ‫حەزرەتی ئیسماعیل تاقی کردەوە (ئەمە‬ ‫شێوە لێدوانی جەالل ئەڵاڵوێردییە)»‪.‬‬

‫‪ /٦‬ئەندێشەکانی ڕزگار‬

‫شێوە گێڕانەوەیە خوێنەرەوە وا لێدەکات‬ ‫پتر لە جیهانی ئەم چیرۆکە نیزیک بێتەوە‬ ‫و ئاوێتەی ڕووداوەکــانــی بێت‪ ،‬چونکی‬ ‫مردووەکان پتر نرخی ژیانی لەدەستچوو‬ ‫دەزانــن‪ .‬ئەم چیرۆکە بە تەنیا چیرۆکی‬ ‫عەشقی نــێــوان ژنــێــک و هاوژینەکەی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو هەروەتر چیرۆکی عەشقی‬ ‫مرۆڤیشە بە ژیان‪ .‬ئەوانەی ئاشقی ژیان و‬ ‫جوانییەکانی ژیانن‪ ،‬ناتوانن ئاشقی مرۆڤ‬ ‫و جوانییەکانی مرۆڤ نەبن‪.‬‬ ‫«قــاوەی سوێر» زمانێکی پوخت و‬ ‫پــاراو و شێوە وەسفکردنێکی چڕوپڕ و‬ ‫نیشانەناسانەی هەیە؛ هەر بۆیە دواجار‬ ‫چیرۆکیکی مــۆدێــڕن و پێکهاتەمەند و‬ ‫خۆش گێڕانەوەی لێ دەرچووە‪ .‬دیارترین‬ ‫تایبەتمەندیی ئــەم چــیــرۆکــە ئەمەیە‬ ‫شتەکانمان پێ ناڵێت‪ ،‬بەڵکو نیشانمان‬ ‫دەدات؛ ئەمەش وا دەکــات خوێنەرەوە‬ ‫هــەســت بــکــات هــاوکــات ه ــەم چــیــرۆک‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬هەمیش کورتەفیلمێکی‬ ‫سەرنجڕاکێش دەبینێت‪.‬‬

‫«قــاوەی سوێر» چیرۆکێکە لە زمان‬ ‫کۆمەڵێک «وێنەی لە چوارچێوەگیراو»دا‬ ‫دەگێڕدرێتەوە؛ وێنەی ژنێکی مردوو کە‬ ‫لە ڕابــوردوودا ئاشقی هاوژینەکەی بووە‪،‬‬ ‫و هێشتاش هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەمجار نەک لە‬ ‫ڕێگای ڕووداوەکــانــەوە‪ ،‬بەڵکو لە ڕێگای‬ ‫گێڕانەوەوە‪ .‬ڕووداوەکـــان کات و ساتی‬ ‫دیاریکراو و سنوورداریان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گێڕانەوە زەمەنبەزێن و هەتاهەتاییە‪.‬‬ ‫«قاوەی سوێر» هەڵبەت تەنیا لە سۆنگەی‬ ‫گێڕانەوە ورد و مۆدێڕنەکەیەوە جوان نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو لەبەر جیهانە واتاییەکەشی باڵکێش‬ ‫‪ /٤‬بە سواری شەمەندەفەر بۆ الی‬ ‫و جوانە‪ :‬دڵدار بە جەستە دەمرێت بەاڵم‬ ‫مەولەوی‬ ‫بە یاد و بیرەوەری هەمووکات زیندە و‬ ‫ئەبەدییە‪ .‬ئەم چیرۆکە باس لە عەشقی‬ ‫ئەم چیرۆکە بە زمانێکی تەوساویی‬ ‫نێوان دوو مرۆڤی دڵپاک (دیالۆگەکەکانی‬ ‫نێو سەیارە پیشاندەری ئەم دڵپاکییەن) و (‪ )Ironical‬شاراوە باس لە نائاسایی‬ ‫ساکار (پیاوەکە لە کارگەیەکی دەرەوەی و ناحەتمیبوونی مێژووی ئەو واقیعانە‬ ‫شار کار دەکات و ژنەکە لە فەرمانگەی دەکــات کە زۆر جــار ئاسایی و حەتمی‬ ‫تۆمار) دەکــات‪ .‬تەنانەت شوێن و شاری دەنوێنن‪ :‬وەگێڕ لە ڕێگای خوێندنەوەی‬ ‫ژیانیشیان ساکار و هەژارانەیە‪ :‬شەقامی پڕ دیــوانــی شیعری «مــەولــەوی»یــەوە بەو‬ ‫لە منداڵی دەستکورت و پیاوی بێقاچ و‪ ...‬ئەنجامە دەگات مەولەوی بە مردنی ئاسایی‬ ‫ڕەوتی ڕووداوەکانی «قــاوەی سوێر» لە نــەمــردووە‪ ،‬بەڵکو کــــوژراوە‪ .‬مەنتیقی‬ ‫بازنەی ئەم مرۆڤ و شوێن و کاتە ساکار و گێڕانەوەی چیرۆکەکە وامان لێدەکات الیەنی‬ ‫ئاساییانەدا دەخوڵێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە کارلێکی داستانیبوونی ئەم ئەنجامە بە سەر الیەنی‬ ‫نێوان ئەم ڕەگەزانەدا ئەڤینێکی ئینسانیی مێژوویی بوونیدا زاڵ بێت‪ .‬چیرۆکنووس‬ ‫قەناعەت بە خوێنەرەوە دەهێنێت مەرگی‬ ‫قووڵ و تژی لە جوانی وێنا دەکرێت‪.‬‬ ‫وەگێڕی «قاوەی سوێر» ژنێکی مردووە مەولەویی نێو ئەم چیرۆکە بە جێگای گومان‬ ‫و خەریکە لــە چــوارچــێــوەی وێنەکانی بزانێت‪ ،‬و بۆیە خوێنەرەوە ناچار دەکات‬ ‫خــۆیــەوە هــەم باسی ڕابــــوردووی ژیانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوە ڕاستییەکان هەنگاو‬ ‫خۆی و هاوسەرەکەی دەکــات‪ ،‬هەمیش بە هەنگاو لەگەڵ وەگێڕ بڕواتە پێشێ‪.‬‬ ‫دۆخی هەنووکەی ژیانی مێردەکەی‪ ،‬دۆخی هەڵبەت چیرۆکەکە دواجار بە کۆتاییەکی‬ ‫تەنیایی و ئازیزمردوویی‪ ،‬دەگێڕێتەوە‪ .‬ئەم کـــراوەوە (‪ )Open ending‬تــەواو‬

‫دەبێت و خوێنەرەوە خۆی بۆی هەیە بڕیار‬ ‫بدات ئایا قەناعەت بە ڕای وەگێڕ بهێنێت‬ ‫یان وەک زۆرینەی الیەنگرانی مەولەوی لە‬ ‫نێو چیرۆکەکە پێی وابێت ئەم بەسەرهاتە‬ ‫هەڵبەستراو و بوختانە‪ ،‬و خاوەن ڕایەکە‬ ‫(واتە وەگێڕ) شایانی سزادانە‪.‬‬ ‫چیرۆکەکە زمانێکی ڕەوان و ئاسانی‬ ‫هەیە بــەاڵم ڕەوتــی گێڕانەوەکان پوخت‬ ‫و چــڕوپــڕ دانــــەڕێــــژراون‪ .‬لــە هەندێک‬ ‫شوێنیش نــووســەری چیرۆکەکە ڕێگا‬ ‫ن ــادات کەسایەتییەکان خــۆیــان بدوێن‬ ‫یان بە پێی واقیعی کەسایەتیی خۆیان‬ ‫بئاخڤن‪ .‬وێدەچێت دیالۆگەکان پتر لە‬ ‫زمــان و زەینی نــووســەرەوە نیزیکن تا‬ ‫ئی خۆیان‪ .‬بۆ وێنە‪ ،‬شێوازی ئاخافتنی‬ ‫ئەو پیاوە گوندییەی لە سەر گوێدرێژێک‬ ‫دانیشتووە زۆر شارنشینانە و تەنانەت‬ ‫ڕۆشنبیرانەیە‪« :‬ئێوە ڕۆژنامەنووسن‪...‬؟»‬ ‫یان «جەنابیان لەوێن‪ ،‬بەاڵم با شتێکت‬ ‫پێ بڵێم‪ ،‬ئەم زانا پایەبەرزە فەرامۆش‬ ‫کراوە‪ ،‬بڕۆ سەر گۆڕەکەی بە چاوی خۆت‬ ‫لە ڕاستی قسەکەم دەگەیت»‪.‬‬ ‫بە کورتی‪« ،‬بە ســواری شەمەندەفەر‬ ‫بۆ الی مــەولــەوی» چیرۆکێکە لە نێو‬ ‫چیرۆکێکی تــردا‪ :‬چیرۆکی یەکەم‪ ،‬واتە‬ ‫چیرۆکی مەرگی مەولەوی‪ ،‬لە نێو چیرۆکی‬ ‫دووهــەمــدا‪ ،‬واتــە چیرۆکی «بــە ســواری‬ ‫شەمەندەفەر بۆ الی مەولەوی»‪ .‬چیرۆکی‬ ‫یەکەم‪ ،‬کە دروستکراوی خەیاڵی وەگێڕە‪،‬‬ ‫چیرۆکی دووهەم دروست دەکات‪« :‬دیسان‬ ‫من ناچار بــووم‪ ،‬چیرۆکێک لە خەیاڵمدا‬ ‫بۆ هاتنی خاتوو عەمبەر دروست بکەم»‪.‬‬ ‫بەشێکی بەرچاوی چێژی چیرۆکی «بە‬ ‫ســواری شەمەندەفەر بۆ الی مەولەوی»‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە ســەر ئــەم هەڵپەساردنە‬ ‫داستانییەی کە لە نێوان ڕوداوەکانی ئەم‬ ‫دوو چیرۆکەدا دروست بووە‪.‬‬

‫‪ /٥‬ئەو کراس سوورە منم‬ ‫ئەم چیرۆکە هەڵگری دوو خەسڵەتی‬ ‫چیرۆکی پۆستمۆدێرنیستییە‪ :‬یەکەم‪،‬‬ ‫لە بــاری واتاییەوە‪ ،‬قەیرانی ناسنامەی‬

‫(‪ )Identity crisis‬کەسایەتیی‬ ‫ســەرەکــی‪ ،‬وات ــە وەگــێــڕی چیرۆکەکە؛‬ ‫دووهەم‪ ،‬لە باری فۆرمییەوە‪ ،‬خۆنواندنی‬ ‫چیرۆکنووس لە نێو پێکهاتەی گێڕانەوە‬ ‫و ڕەوتــی ڕووداوەکــانــی چیرۆکەکە‪ .‬لە‬ ‫مەڕ پرسی قەیرانی ناسنامە‪ ،‬دەتوانین‬ ‫بڵێین وەگێڕ‪ ،‬کە خاوەنی کەسایەتییەکی‬ ‫ئاساییی نێو کۆمەڵی کوردییە‪«( ،‬برا‪،‬‬ ‫من پیاوێکی ئیماندار و لەخواترسم‪ ،‬سەرم‬ ‫بچێت نوێژم ناچێت») تووشی دۆخیکی‬ ‫نائاسایی و نامۆ بە نیسبەت ئەو کۆمەڵە‬ ‫دێت‪ ،‬واتە خەوبینین بە کابرایەک کە داوای‬ ‫هاوسەرگیریی لێدەکات‪ .‬لێرەدا وەگێڕ لە‬ ‫ئەنجامی بەریەککەوتنی دۆخــی ئاسایی‬ ‫و جێگیری بیر و باوەڕی خۆی و دۆخی‬ ‫نائاسایی و نامۆی ئەو خەونە تووشی‬ ‫قەیرانی ناسنامە دێــت‪« :‬تــۆ پزیشکی‬ ‫دەروونیت‪ ،‬بەاڵم مەرج نییە من شێت بم‪ ،‬لێ‬ ‫خەریکە شیتم ئەکەن‪ ،‬منێک سەرم بچێت‬ ‫نوێژم ناچێت‪ ،‬خەریکە ئەمکەن بە نێرباز‪،‬‬ ‫یەکێک ئەڵێت ئیمانت الوازە‪ ،‬یەکێک ئەڵێ‬ ‫بەهێزی ئیمانت سەری لێ شێواندووی»‪.‬‬ ‫ئەم قەیرانە تووشی مرۆڤێک دەبێت لە‬ ‫جیهانی زەینیی خۆیدا تا ئێستا بە پێی‬ ‫داب و دەستوورەکانی نەریتی باو ژیاوە‪،‬‬ ‫بەاڵم جیهانی عەینیی دەوروبەری پڕن لە‬ ‫دیــاردەی نوێ و دژەبــاو و دوورلەنەریت‪.‬‬ ‫«ئەو کراس سوورە منم» وێناکەری دۆخی‬ ‫دەروونیی مرۆڤێکی ئەوتۆیە‪.‬‬ ‫لە هەمبەر پرسی خۆنواندنی چیرۆکنووس‬ ‫لــە نێو دەقــی چــیــرۆکــدا‪ ،‬ئــەم چیرۆکە‬ ‫ناڕاستەوخۆ و لە کۆتاییەکەیدا پێمان‬ ‫دەڵێت‪ ،‬ئەو کەسەی دواجــار دەتوانێت‬ ‫گرێ پووچکەی کێشەی وەگێڕ بکاتەوە‬ ‫هەر چیرۆکنووسە (هەم چیرۆکنووسی نێو‬ ‫دەقی «ئەو کراسسوورە منم»‪ ،‬هەمیش‬ ‫چیرۆکنووسی دەقی چیرۆکەکە خۆی)‪ ،‬نەک‬ ‫مەالی مزگەوت یان نووشتەنووسی گەڕەک‬ ‫یان تەنانەت پزیشکیی دەروونی‪ ،‬کە وەگێڕ‬ ‫خەریکە بەسەرهاتی خۆی بۆ دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫«من نازانم چیرۆکنووس چ پەیوەندی‬ ‫بەم دەردەی منەوە هەیە‪ ...‬ئا‪ ،‬دوکتور‪،‬‬ ‫کەمێک قەلەقی ئەوەشم ئەو ناونیشانە بە‬ ‫ڕاستی دەرمانی منی ال بێت»‪.‬‬

‫«ئــەنــدێــشــەکــانــی ڕزگـــــار» بــاســی‬ ‫چیرۆکنووسێک دەکــات سێرڤانتسئاسا‬ ‫دەچێتە نێو شەڕێکی وەهمیی دژ بە‬ ‫دزێوییەکانی دنیا‪ ،‬یان النیکەم شەڕی‬ ‫کــەمــوکــورتــیــیــەکــانــی دنــیــای ئــەدەبــی‬ ‫کوردییەوە‪ .‬ئامرازی ئەم شەڕەی ڕزگاری‬ ‫چیرۆکنووس زمانی نووسینی ڕزگــارە‬ ‫کە لە دەقــی «ئەندێشەکانی ڕزگــار»دا‬ ‫ڕەنگی داوەتـــەوە‪ .‬زمــان لەم چیرۆکەدا‬ ‫زۆرجــار لە ئاستی «خۆشیی زمانیی»‬ ‫دەپــەڕێــتــەوە بۆ ئاستی «سەرخۆشیی‬ ‫زمانیی»‪ ،‬و خوێنەرەوە نەک هەر چێژ لە‬ ‫زمانی گێڕانەوەی «ئەندێشەکانی ڕزگار»‬ ‫وەردەگــرێــت‪ ،‬بەڵکو هەست بــە چێژی‬ ‫گێڕانەوەی زمانیشی دەکات‪« :‬سوپایەک‬ ‫لە زوڵمەت بە ئەسپی کەحیل و شمشێری‬ ‫فیقاردارەوە بەرەو شارەکەت کەوتوونەتە‬ ‫ڕێ‪ ،‬بیابان لە ژێر پێیاندا دەتوێتەوە و‬ ‫ئاو لە تاویان دەســووتــێ‪ ،‬نــوور لە بەر‬ ‫شەڕەنگێزییان ڕەش هەڵدەگەڕێ و ڕووبار‬ ‫لە ترسیان دەوەستێ‪.»...‬‬ ‫خاڵێکی تری شیاوی باسی ئەم چیرۆکە‬ ‫شێوازی ئاخافتنی کەسایەتییەکانە‪ .‬لە‬ ‫«ئەندێشەکانی ڕزگار»دا کەسایەتییەکان‬ ‫بە جۆرێک دەپەیڤن لە یەک کاتدا هەم‬ ‫پیشاندەری ئاستی هزریی و مەعریفیی‬ ‫خۆیانن‪ ،‬هەمیش ناڕاستەوخۆ دیاریکەری‬ ‫ویست و مەبەستی چیرۆکنووسن‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫بە بێ ئەوەی چیرۆکنووس خواست و مەرامی‬ ‫خۆی بە سەر زمانی ئەواندا داسەپاندبێت‪.‬‬ ‫بۆ وێنە‪ ،‬کاتێک کرۆنۆس‪ ،‬خودای پیرۆزی‬ ‫کات‪ ،‬دەخوازێت بەرپەرچی بۆچوونی ڕزگار‬ ‫لە مەڕ بنەماڵەکەی ئەو بداتەوە‪ ،‬دەلێت‪:‬‬ ‫«قسەی قۆڕ!‪...‬ئا‪ ،‬ببوورە‪ ،‬خودا دەبێت‬ ‫وەک خودایەک قسە بکات»‪ ،‬ئەم ڕستە‬ ‫کورتە هەم قسەی سەرزاری خودای کاتە‪،‬‬ ‫هەمیش تەوسێکە (‪ )Irony‬چیرۆکنووس‬ ‫لە دەقی داستانەکەیدا بە کاری دەهێنێت و‬ ‫مەبەستی واتاناسانەی خۆی پێ دەپێکێت‪.‬‬ ‫نــووســەری «ئەندێشەکانی ڕزگــار»‬ ‫توانیوێتی بە باشی تیکنیکی «چیرۆک لە‬ ‫نێو چیرۆک» (کە نموونە هەرەکۆنەکەی‬ ‫لە ئەدەبیاتی جیهانیدا داستانەکانی‬ ‫«هەزار و یەک شەو»ن) بە کار بهێنێت و‬ ‫سەرەداوەکانی هەر کام لە وردەچیرۆکەکانی‬ ‫نێو چیرۆکەکەی خۆی بە یەک ببەستێتەوە‬ ‫و دواجار بە خوێنەرەوە بڵێت کە ئەو بە چ‬ ‫شێوەیەک دەخوازێت لە ڕێگایانەوە «شتێک‬ ‫لە بەشێکی واقیع بگۆڕێت»‪ .‬هەڵبەت‬ ‫هێمای «وێنەی سێرڤانتس» لە سەرەتا و‬ ‫دوابەشی چیرۆکەکەدا دەتوانێت دەاللەتێک‬ ‫بێت بۆ وەهمی بوونی ئەم ڕزگارکردنە لە‬ ‫سەر دەستی کەسێک (قارەمانێک؟!) کە‬ ‫خۆی ناوی «ڕزگار»ە‪.‬‬

‫کەنارەکان‬ ‫ئەدۆنیس‬

‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬جەمال غەمبار‬

‫‪-١-‬‬

‫فــۆرمــێــکــی نــوێــی ئــیــمــپــریــالــیــزم‬ ‫دادەمەزرێت‪:‬‬ ‫ڕۆژئــاوای سیاسەتوانی ئەمەریکیی–‬ ‫ئەورووپیی‪ ،‬سوپایەکی تر بۆ سوپاکەی‬ ‫خۆی دەخوڵقێنێ‪ :‬ئەم سوپا خوڵقێنراوە؛‬ ‫دەمــێ "سوپایەکە لە پــەراوێــزدا" و‪،‬‬ ‫دەمێکیش "سوپایەکی پــێــشــڕەوە"‪.‬‬ ‫ڕۆژئــاوا‪ ،‬تاکەکانی ئەم سوپایە لەناو‬ ‫گەالنی "دۆســت"ـــەوە هەڵدەبژێرێت‪.‬‬ ‫ئەم سوپایە‪ ،‬سوپایەکی کیشوەربڕە‪.‬‬ ‫نەفەرەکانی‪ ،‬نیشتەجێی هەمان ئەو‬ ‫شوێنانەن کە لە گوند و شارەکانی خۆیاندا‪،‬‬ ‫تیایاندا دەژین‪ .‬ئەمانە‪ ،‬هەرکەسە و لە‬ ‫شوێنی خۆی حازروئامادەیە‪ ،‬گوێقواڵغی‬ ‫سەعاتی سفرە! ئەم سوپایە‪ ،‬سوپایەکی‬ ‫گوێڕایەڵ‪ ،‬ڕاهێنراو‪ ،‬بەوەفایە‪.‬‬

‫‪-٢-‬‬

‫ئیمپراتۆر 'کاراگال'‪ ،‬لە هاوواڵتیبووندا‪،‬‬ ‫جیاوازی نەدەکرد لە نێوان دانیشتووانی‬ ‫ڕۆمــا و دانیشتووانی ئــەو واڵتــانــەی‬ ‫ئیستیعماری دەکــردن‪ .‬پێش ئەویش‪،‬‬ ‫ئەسکەندەری مەکەدۆنی‪ ،‬سەربازانی‬ ‫خۆی هان دەدا ژن لەو واڵتانە بخوازن‬ ‫کە داگیری دەکــردن بۆ ئەوەی ڕایەڵی‬ ‫نوێی پەیوەندی و خزمایەتی لە نێوان‬ ‫گەالندا دروست بکەن‪.‬‬ ‫ئــەوەتــانــێ ڕۆژئــــاوای شارستانیی‬ ‫ئەمەریکیی– ئەورووپیی‪ ،‬کۆچ قەدەغە‬ ‫دەکــات‪ :‬ئەوانی دی لە خاکی خۆیاندا‬ ‫زیندانی دەکات و‪ ،‬زۆریان لێ دەکات لەو‬ ‫خاکەدا بمێننەوە و سەربازئاسا داکۆکی‬ ‫لەم ڕۆژئاوایە بکەن و ببنە پاسەوانی‬ ‫بەرژەوەندییەکانی‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە ئەو دیاردەیە نییە کە بیریاری‬ ‫فەرەنسایی ئێدگار مــۆران ئاماژەی بۆ‬ ‫دەکات‪ ،‬کە لە خۆیدا گرێدراوی دیاردە‬ ‫بنەڕەتییەکەیە و بە "بەربەرییەتی نوێ"‬ ‫ناوزەد دەکرێت؟‬ ‫دەشێ ئەمە تێگەیشتنی ئێمە بێت‬ ‫سەبارەت بە بۆچوونی ئەم بیریارە لە‬ ‫کتێبەکەیدا‪" :‬ئەورووپای خاوەنی دوو‬ ‫ڕووخسار‪ :‬مرۆڤایەتیی و بەبەرییەت" (لە‬ ‫باڵوکراوەکانی لۆمیۆ‪ ،‬پاریس ‪.)٢٠١٥‬‬ ‫هــەروەهــا ئــەم بــیــریــارە ڕای وایــە‬ ‫"بەربەرییەت بە تەنێ ڕەگەزێک نییە‬ ‫کە هاوشان و هاوڕێگەی شارستانییەت‬ ‫بــێــت‪ ،‬بــەڵــکــو بــەشــێــکــی ئــۆرگــانــیــی‬ ‫شارستانییەتە‪ .‬هەر لەم سۆنگەیەشەوەیە‬ ‫کە شارستانییەت‪ ،‬بەربەرییەت بەرهەم‬ ‫دێنێت‪ ،‬بەتایبەتی لە ڕێی داگیرکردن و‬ ‫هەژموونگەراییەوە" (الپەڕە ‪.)١٢‬‬

‫ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە ڕۆژئاوای‬ ‫ئەمەریکیی– ئەورووپیی "گڵۆباڵیزەیشنی‬ ‫(بەعەولەمەکردنی) بەربەرییەت دەکات‪،‬‬ ‫هەروەک چۆن گڵۆباڵیزەیشنی زمان و‬ ‫چەک و تەکنۆلۆژیای خۆی دەکات"‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئێدگار مــۆران‪ ،‬ئەم بیریارە‬ ‫هەڵکەوتووە‪ ،‬دەڵێت‪ ،‬ئایا مانای ئەوەیە‬ ‫کە جیهان بووەتە دوو جیهان‪ :‬ڕاوچی‬ ‫و نێچیر‪ ،‬دڕندە و خــوراو؟ ئەی مانای‬ ‫ئەوەش ناگەیەنێ کە ڕابووردوو حاڵەتێکە‬ ‫بەسەر ناچێت و هەمیشە ئامادەبوونی‬ ‫هەیە وەک ڕاستاندنێک بۆ قسەکەی‬ ‫فــەیــلــەســووفــی ئیتالیایی‪ ،‬بێنیدتۆ‬ ‫کرۆچە کە دەڵێت‪" :‬مێژوو‪ ،‬هەمیشە‬ ‫هاوچەرخە"؟؟‬ ‫ئەوڕۆکە‪ ،‬پرسیاری هەرە گرنگ کە بە‬ ‫زۆریی دەورووژێنرێت ئەوەیە‪:‬‬ ‫بۆ‬ ‫تــرەمــپ‬ ‫ئــایــا هــاتــنــی دۆن ــاڵ ــد‬ ‫چۆن دەکارێ چارەنووسی مرۆڤ لە‬ ‫دەبێتە‬ ‫ـا‬ ‫ـ‬ ‫ـک‬ ‫ـ‬ ‫ـەری‬ ‫ســەرۆکــایــەتــیــی ئــەمـ‬ ‫تاقە یەک وشە یان تاقە یەک عیبارەتدا‬ ‫هەنگاوێکی لەپێشتر بۆ پراکتیزەکردنی قەتیس بکرێ؟‬ ‫بەربەرییەتی نوێ‪ ،‬یان وەکی تر دەبێتە‬ ‫وای لە زمان‪ ،‬چەندێ سووکەڵەیە ئەو‬ ‫کۆتاییپێهێنانی؟‬ ‫هەنگاوێک لەسەر ڕێگەی‬ ‫دەمەی لە کەلـلەدایە‪ ،‬یان کە دێتە سەر‬ ‫زاران!‬ ‫کەچی چەندێ قورسە کە دەبێتە‬ ‫مێژوو‪ ،‬یان کە دەکەوێتە سەر زەمین!‬ ‫چ زەمەنێکە‪ -،‬ئێوە بــڕوانــن‪ ،‬ئەم‬ ‫زەمــەنــە چــۆن ســەنــگــەرەکــانــی خۆی‬ ‫هەڵدەکەنێ‪ -‬بە پاچ و پێمەڕە نا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە ئێسکوپرووسک و کەلـلەسەر‪.‬‬ ‫مێژووش‪ ،‬مۆرانەی تایبەت بە خۆی‬ ‫ڕۆجیە–‬ ‫هاوزەمان‪ ،‬بیریاری فەرەنسی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫إنقراض"ـی‬ ‫پۆل دروا لە "لەناوچوون–‬ ‫ئــەوەتــانــێ‪ ،‬لــە هــەمــوو جیهاندا و‪،‬‬ ‫ـا‬ ‫ـ‬ ‫ـەورووپ‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫فەرەنسا و‪ ،‬بــە گشتییش‬ ‫لەسەر گژوگیای ئێستا‪ ،‬گەراکانی دابەش‬ ‫دەتــرســێــت بــە دەســـت ئـــەو هێرشە دەکات‪.‬‬ ‫تیرۆریستییانەی کە هەندێک لە ڕێکخراوە‬ ‫داخۆ بە کام زمان و‪ ،‬بە کام دەنگ‪،‬‬ ‫جیهادییەکان بە ناوی ئیسالمەوە ئەنجامی دەکرێ باسی ئەم گەرایانە بکەین؟‬ ‫ئەدەن‪( .‬سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری لۆپوان ‪Le‬‬ ‫‪ ،Point4‬ئۆگەستی ‪.)٢٠١٦‬‬ ‫ئەم بیریارە لە درێــژەی قسەکانیدا‬ ‫دەڵــێــت‪" :‬بــە بــارتــەقــای زیــادبــوونــی‬ ‫لە جیهانی ئەوڕۆکەدا شۆڕشەکان‪،‬‬ ‫ژمـــارەی قوربانییەکان‪ ،‬پەککەوتن‬ ‫وەک دێوانە لە دژی مێژوو ڕێ دەکەن‪.‬‬ ‫و فشەڵبوون لە شارستانییەتەکەی‬ ‫شۆڕشەکان هاوارێکی فەرماندەرن‪:‬‬ ‫ئێمەشدا زیاد دەکــات"‪ .‬بەم شێوەیە‪ ،‬ڕاوەستە ئەی زەمەن‪.‬‬ ‫ترسەکە لە بینینی ئەم شارستانییەتە‬ ‫شــۆڕشــەکــان‪ ،‬جیهانێکن لــە پشت‬ ‫کە بەرەو نەمان دەچێت‪ ،‬زیاتر دەبێت‪ .‬جیهانەوە خۆیان حەشار داوە‪.‬‬ ‫سەرەڕاش‪" ،‬فەوزا و لەبەریەکهەڵوەشان‪،‬‬ ‫خەیاڵدانی کۆمەاڵیەتی دەتەنن"‪( .‬هەمان‬ ‫سەرچاوە)‪.‬‬ ‫داڕمانەوەن‪:‬‬ ‫‪ -١‬هۆکاری خۆیی (زاتی)‪،‬‬ ‫‪ -٢‬هۆکاری گۆڕانی کەشوهەوا‪،‬‬ ‫‪ -٣‬هــۆکــاری هــەبــوونــی دراوســێــی‬ ‫شەرانگێز کە سەقامگیریی دەشڵەژێنێت‪،‬‬ ‫‪ -٤‬هۆکاری پاشکۆبوونی ئابووری‪،‬‬ ‫‪ -٥‬هۆکاری وەاڵمــدانــەوەی هەڵە بۆ‬ ‫ســەرجــەم ئــەو هــەڕەشــە و فــەوزایــەی‬ ‫کــە هــەر چــوار هــۆکــارەکــەی ســەرەوە‬ ‫دەیانخوڵقێنن‪ .‬ئەو بڕیارانەی کە خودی‬ ‫کۆمەڵگەکان خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫ئــەم قەیرانانە دەیـــدەن‪ ،‬دەستەبەری‬ ‫دەربازبوون یان مردنی ئەو کۆمەڵگایانە‬ ‫دەکەن‪.‬‬

‫‪-٥-‬‬

‫‪-٣-‬‬

‫‪-٦-‬‬

‫‪-٧-‬‬

‫‪-٨-‬‬

‫خودی خەونەکان خۆیان‪ ،‬پێڵووەکانی‬ ‫ئێمەیان لە بیر چووەتەوە‪.‬‬ ‫ئێمە ئەوانەی لە کەنارەکانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫"ئایا کارێکی شیاوە کە لە ڕووی دەریای ناوەڕاستدا هەڵکورماوین‪.‬‬ ‫زانستییەوە‪ ،‬لە داڕمانی کۆمەڵگەکان‬ ‫کەنارەکانی ڕۆژئــاوای هەمان دەریا‬ ‫بــکــۆڵــیــنــەوە؟"‪ ،‬ئــەمــە پرسیارێکە هەڵیاندەلووشن‪.‬‬ ‫مێژوونووسی ئەمەریکیی جارید دیامۆند‬ ‫‪ Jared Diamond‬کە مامۆستای‬ ‫جیۆگرافیایە لە زانــکــۆی کالیفۆرنیا‬ ‫دەیورووژێنێت‪.‬‬ ‫بــاوەڕم هێناوە بەو ئەزموونەی کە‬ ‫هەر خۆیشی وەاڵم دەداتــەوە بەوەی‬ ‫کــە پێنج هــۆکــار هــەن لــە پشت ئەم دەڵێت؛‬ ‫نیشتمان ئەو شوێنە نییە کە ئینسان‬

‫‪-٤-‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪-٩-‬‬

‫تیایدا نیشەجێیە‪.‬‬ ‫بەڵکو نیشتمان ئەو شوێنەیە کە لەناو‬ ‫ئینساندا دەژی!‬

‫هتد‪ ...‬بێت‪ .‬بەڵکو زیاتر مەبەستی ئەو‬ ‫تاقم و گرووپانەیە کە دەبنە دەستکێشی‬ ‫هێزە بەرژەوەندخوازەکان و بە ناوی‬ ‫شۆڕشەوە‪ ،‬غەدر لە ئینسان و شۆڕشیش‬ ‫دەکەن]‪.‬‬

‫"کــە عــەدەم یــان مــردن پــاشــەڕۆژی‬ ‫ئینسان بێت‪،‬‬ ‫ئــەمــە وای لــێ دەکــــات کــە وەک‬ ‫ڕابووردوویەک لێی بڕوانێت‪.‬‬ ‫کەواتە‪ ،‬عیللەت چییە لەوەی‪،‬‬ ‫وەها سەیری مردن بکرێت کەوتووەتە‬ ‫پشت ئینسانەوە نەک بەردەمی؟"‪.‬‬ ‫ئەمە پرسیارێک بوو دۆستیکی ئیماندار‬ ‫لە دواهەمین نامەدا لێی کردبووم‪.‬‬

‫‪-١٣-‬‬

‫‪-١٠-‬‬

‫وشەکانیش دووچــاری هەڵنووتان و‬ ‫نسکۆ دەبن و ڕێگەی خۆیان ون دەکەن‪.‬‬

‫‪-١٤-‬‬

‫کەسانێک دەناسم نازانن پیربوون‬ ‫چییە‪ ،‬ئەگەرچی ژیانیش لە پیریدا‬ ‫بەسەر دەبەن‪.‬‬ ‫ئەو کەسانە کە دەمــرن‪ ،‬وەک ئەوە‬ ‫وایە بخەون و‪ ،‬لە خەونێکەوە بچن بۆ‬ ‫پێدەچێت الی ئینسانی نــاو ئەم خەونێکی تر!‬ ‫جیهانە نوێیە‪ ،‬مەیلێک هەبێت بۆ ئەو‬ ‫پاشکۆیەتییەی کــە لەنێو کۆمەڵگە‬ ‫کۆنەکاندا هەبوو‪ .‬بەاڵم ئەم مەیلە لە‬ ‫فۆرمگەلێکی تــازەدا دەردەکــەوێــت‪ .‬بۆ‬ ‫ئــەوەتــانــێ‪ ،‬ئــەو‪ ،‬ڕوو دەکــاتــە ئەو‬ ‫نموونە‪ ،‬حەزی ئەم مرۆڤە لەم ڕۆژگارەدا پێخەفەی کە تیایدا لە دایک بوو‬ ‫ئــەوەیــە کــە ئامێر بــەکــاری بهێنێت‬ ‫بۆ ئەوەی بۆ دواجار بخەوێت‪.‬‬ ‫زیاتر لەوەی ئەم ئامێر بەکار بهێنێت‪.‬‬ ‫ئەو بە دەم سەرخستنە سەر الپەڕەی‬ ‫بەختەوەرە بــەوەی پێی بوترێت ئەها یەکەمی‬ ‫چەند بە زۆریی موتابەعەی میدیاکان‪،‬‬ ‫دەفتەری یاداشتەکانییەوە‪ ،‬مرد!‬ ‫بەتایبەت میدیا ئەلێکترۆنییەکان‪،‬‬ ‫دەکات و‪ ،‬هەروەها پێی خۆشە هەمان‬ ‫ئەو شتانە بڵێتەوە کە ئەم میدیایانە‬ ‫باڵویان دەکەنەوە بەبێ هیچ لێکدانەوە و‬ ‫ هەژاریی چییە؟‬‫وردکردنەوەیەک‪ .‬بەمەش ئەو یەقینە الی‬ ‫ هەژاریی‪ ،‬ئەو پارەیەیە‪ ،‬لە هاتنیدا‬‫خۆی پەیدا دەکات کە موتابەعەکردنی پێش ئەوەی بگاتە هەژاران‬ ‫ئەم میدیایانە بەڵگەیەکە بۆ سەنگ و‬ ‫ڕێگەکەی وێران دەبێت‪.‬‬ ‫قورسایی ئەو و ئامادەبوونە سیاسی و‬ ‫هەر لەم پێناوەشدا‪ ،‬جارێکیان وتم‪:‬‬ ‫ڕووناکبیرییەکەی‪.‬‬ ‫جەستە‪ ،‬هەمیشە بە هۆی شتێکەوە‬ ‫ئا ئەمەیە چێژوەرگرتن و خۆشڕابواردن بەرەو ژوان دەچێت‪،‬‬ ‫لەنێو پاشکۆیەتیدا‪.‬‬ ‫شتێ کە ناهێڵێت هەتا ئەبەد بگاتە‬

‫‪-١١-‬‬

‫‪-١٥-‬‬

‫‪-١٦-‬‬

‫‪-١٢-‬‬

‫لە ڕابــــووردوودا‪ ،‬ئــەوە "کۆیلەکان"‬ ‫(چــــەوســــاوەکــــان‪ ،‬بــرســیــیــەکــان‪،‬‬ ‫پەراوێزخراوەکان) بوون کە شۆڕشیان‬ ‫بەرپا دەکرد‪ .‬ئەوان تەواو بێالیەن بوون‪.‬‬ ‫کەچی ئەوڕۆکە‪ ،‬بە زۆریی‪ ،‬ئەوانە بەرپای‬ ‫دەکەن کە بەکرێگیراو و پیاوکوژن‪ .‬کە‬ ‫ئەمانەش بە تەواوی کەسانی "پاشکۆ"ن‪.‬‬ ‫ئایا ئــەوە ئینسانە گـــۆڕاوە‪ ،‬یان‬ ‫ئەوە چەمکی شۆڕشە گۆڕانی بەسەردا‬ ‫هاتووە؟‬ ‫[سەرنجی وەرگێڕ‪ :‬من پێم وایە لێرەدا‬ ‫ئەدۆنیس مەبەستی لە شۆڕشگێڕانی‬ ‫ڕاستەقینە نییە کە بە خودی خۆیان و‬ ‫لە پێناوی گەڕاندنەوەی بەها مەزنەکانی‬ ‫ئینسانییەت بۆ کۆمەڵگەی بەشەریی‪،‬‬ ‫شۆڕش بەرپا دەکەن‪ ،‬سا هەر شۆڕشێکی‬ ‫فیکریی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬فەرهەنگیی‪...‬‬

‫ژوان!‬

‫‪-١٧-‬‬

‫ڕۆشنایی‪ ،‬ڕۆشنایی بەرهەم دێنێ‪،‬‬ ‫هەر خۆیشی سێبەر دەخوڵقێنێ‪.‬‬ ‫ســـەرەڕاش‪ ،‬وامــان لێ دەکــات ئەم‬ ‫پرسیارە بورووژێنین‪:‬‬ ‫ئایا ڕۆشنایی خۆی ڕووناک دەکاتەوە‬ ‫و؟ چۆن؟‬

‫‪-١٨-‬‬

‫مەعریفەت‪ ،‬سنووری ئەو شتانە فراوان‬ ‫دەکات کە دەیانزانین‪،‬‬ ‫کەچی هاوکات سنووری ئەو شتانەش‬ ‫فراوان دەکات کە نایانزانین‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪-١٩-‬‬

‫لەناو هەموو ڕەنگەکاندا‪،‬‬ ‫ڕەنگی ڕەش‪ ،‬ڕەنگێکی گیرۆدەیە بە‬ ‫وێنەگرتنی ئینسان‪،‬‬ ‫کەچی ڕەنگی سوور‪ ،‬گیرۆدەیی زیاترە‬ ‫بۆ وێنەگرتنی مێژووی ئەم ئینسانە‪.‬‬

‫‪-٢٠-‬‬

‫تەنانەت خودی هەتاو خۆیشی ناتوانێ‬ ‫پێیەکانی بخاتە نــاو دەیــجــووری‬ ‫گۆڕەکەت‪ ،‬ئەی منداڵەکەی خۆر!‬

‫‪-٢١-‬‬

‫گەلێ خەونم بەخێو کردن‪.‬‬ ‫هەندێکیان لێم یاخی بوون و جێیان‬ ‫هێشتم‪.‬‬ ‫هەندێکیشیان هەتا ئێستا تەشقەڵەم‬ ‫پێ دەکەن‪.‬‬ ‫لەنێو ئەو هەموو خەونە‪ ،‬ئەمێستاکە‬ ‫یەکێکیان دەدۆزمەوە‪.‬‬ ‫دەیبینم چۆن شەو فێری ئەوە دەکات‬ ‫بە ئەستێرەکانی خــۆی سەرخۆش‬ ‫ببێت‪:‬‬ ‫شەو ئەستێرەکانی خۆی دەگوشێتە‬ ‫پێکێکی زمانەوە‬ ‫هەندێ شتیان تێکەڵ دەکات کە هیچ‬ ‫ناوێکیان لێ نانێت!‬

‫‪-٢٢-‬‬

‫بڵێی ڕۆژ جووتێ پێی نەبێت؟‬ ‫لەوانەیە‪.‬‬ ‫هەندێ جار باوەڕ دەکەم کە وایە‬ ‫بۆ مەبەستێک کە لە ناخی مندا نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو "لە ناخی یەعقووبدایە"‪.‬‬ ‫کامە یەعقووب؟‬ ‫ســەرنــج‪ :‬دەســـتـــەواژەی "بــۆ‬ ‫مــەبــەســتــێــک کـــە لـــە نــاخــی‬ ‫یەعقووبدایە" کە بە عەرەبی‬ ‫دەکاتە "لغایة في نفس یعقوب"‬ ‫و ئێرە جێی ئەوە نییە باس لەوە‬ ‫بکرێت سەرچاوەکەی لە چییەوە‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئەوە نەبێت کە کینایەتە‬ ‫بۆ ئەوەی کەسێک شتێک دەڵێت‬ ‫بێ ئەوەی مەبەست یان ئامانجی‬ ‫پشت وتنەکەی ئاشکرا بکات‪.‬‬ ‫وەرگێڕ– نۆڤەمبەری ‪ -٢٠١٦‬باشووری‬ ‫ئوسترالیا– ئەدیالید‪.‬‬ ‫(ســەرچــاوە‪ :‬گۆشەی– مــدارات–ی‬ ‫ئەدۆنیس– ڕۆژنامەی "الحیاة" چاپی‬ ‫نێودەوڵەتیی ئەلەکترۆنیی– ڕۆژی‬ ‫پێنجشەممە ‪١٧‬ـی ‪١١‬ـی ‪.) ٢٠١٦‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪320‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )320‬دوشەممە ‪2016/11/28‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫سێكیۆالریزم وەك پارێزەری ئازادیی ئاین‌و‬ ‫سیمبوڵە ئاینییەكان‬ ‫"لەپەراوێزی تیرۆكردنی د‪.‬هۆشیار ئیسامعیل‪ ،‬مامۆستای ئاینی شاری هەولێر"‬

‫ئارام كەمال‬ ‫شوێن وەك ئیرهابی فیكر‌و ئیرهابی‬ ‫جەستە‬ ‫مـــەال‌و زانـــای ئاینی شــاری‬ ‫هەولێر (د‪.‬هۆشیار ئیسماعیل)‬ ‫تـــیـــرۆردەکـــرێـــت و کــۆی‬ ‫ئەکتەرکانی ئەم واڵتە دەخاتە‬ ‫پــرســیــاری ئــــەوەی کــێ لە‬ ‫پشت ئەم کارەوەیە؟ بەردەم‬ ‫ماڵەکەی خۆی؛ بووە هێمای‬ ‫ئیرهابی جەستەیی‌و لەشەودا‬ ‫ئەو كەسایەتییە تیرۆركرا‪.‬‬ ‫لەراستیدا ئەمە جەدەلێكی نەزۆكی‬ ‫بێناوەڕۆكە كام شوێن جێگەی ئیرهابی‬ ‫فیكرییە‌و كام جێی تر ناوەندی ئیرهابی‬ ‫جەستەیی؟ ئەوەی ئەم دۆخە دروست‬ ‫دەكات ملمالنێ سیاسییەكانن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گرنگتر لەمە بریتییە لەشیكردنەوەی‬ ‫بابەتی ئازادیی تاكەس‌و ئازادیی بڕوا‌و‬ ‫ئاین‌و فیكر‌و پەرستش‪ .‬بەجۆرێك‬ ‫لــەمــەدا دەردەكــەوێــت كــوێ شوێنی‬ ‫ئیرهابی فیكرییە‌و كــوێ ئیرهابی‬ ‫جەستەیی؟‬

‫ئازادیی تاكەكەس‌و ئاین‌و فیكر وەك‬ ‫پێوەری ئیرهابی فیكری‌و ئیرهابی‬ ‫جەستەیی‬

‫پرسیاری گرنگ لەمڕوەوە ئەوەیە‪:‬‬ ‫ئێمە لەنێو چ سستەمێكی فیكری‬ ‫ژیانیداین؟ ئێمە تێڕوانینمان چۆنە بۆ‬ ‫بەرامبەرەكانمان‪ ،‬بۆ ئازادیی تاكەكەس‌و‬ ‫ئازادیی ئاین‌و ئازادیی بیركردنەوە‌و‬ ‫ئازادیی پەرستش‌و جلوبەرگ‌و ‪....‬‬ ‫تاد؟ هەروەك گرنگە بپرسین ئێمە ڕێز‬ ‫لەجیاوازییە فیكری‌و بیروباوەڕییەكانی‬ ‫یەكدی دەگرین یان نا؟ ئایا بڕوامان‬ ‫بەجیاوازیی یەكتر هەیە؟ ئایا ئەویتر‬ ‫جیاواز لەئێمە بیری كردەوە‌و دوا چۆن‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ دەكەین؟‬ ‫لـــەمـــڕووەوە دەتــوانــیــن وەاڵمـــی‬ ‫ئــەوە بــدەیــنــەوە‪ ،‬ئاخۆ كــام شوێن‬ ‫بۆتە جێی ئیرهابی فیكر‌و ئیرهابی‬ ‫جەستە؟! بەداخەوە ئــەوەی بابەت‌و‬ ‫كێشەی ســەرەكــی ژیــانــكــردنــە لەم‬ ‫كۆمەڵگەیەی ئێمەد‌ا هێشتا دەستی‬ ‫نــەخــراوەتــە ســەر‌و كاریشی لەسەر‬ ‫نەكراوە‪ ،‬بەجۆرێك پێمان وایە خاڵی‬ ‫گــەورەبــوونــی كێشەكان بەتیرۆرو‬ ‫تۆقاندن‌و كوشتنی هێما‌و سیمبوڵە‬ ‫ئاینی‌و سیاسیی‌و ڕوناكبیرییەكانەوە‬ ‫لــەوەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫سیستەمی ژیانە‪ ،‬وەك فیكر‪ ،‬وەك‬ ‫سیستەمی ژیانی‪ .‬بەشێوەیەك ئێمە‬ ‫سیستەمێكی سێكیۆالر پەیڕەودەكەین‬ ‫یــان سیستەمێكی ئــایــنــی‪ ،‬یاخود‬ ‫سیستەمێكی تێكەاڵو‪ ،‬یان هیچیان؟‬ ‫شێواندنێكی گەورە هەیە لەبەرەی‬

‫بەشێكی زۆری روبـــەری ئاینییەوە‬ ‫لـــەســـەر چــەمــكــی ســیــكــۆالریــزم‪،‬‬ ‫بەجۆرێك وەك ئیلحاد وێنای دەكەن‌و‬ ‫نابووتی دەكــەن‪ ،‬بێگومان ئەمجۆرە‬ ‫مامەڵەكردنە بەشێكی سەرچاوەكەی‬ ‫نەزانین‌و تێنەگەیشتنە‪ ،‬بەشەكەی تری‬ ‫ئەنقەستە‪ .‬لەدۆخێكدا كە نەشارەزایی‌و‬ ‫هۆشیاریی لەئاستێكی خراپدا بێت‪.‬‬ ‫ئــەوان كاتێك دەم دەكەنەوە دەڵێن‬ ‫سەیری حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫بكە لەبەرئەوەی عەلمانین ناتوانن‬ ‫خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی ژیان‬ ‫دابینبكەن‪ ،‬نە ئاو هەیە نە كارەبا‪ ،‬نە‬ ‫مووچە‪ ،‬ئەڵبەت ئەمە بەشێكی ڕاستیی‬ ‫تیایە‌و خۆشگوزەرانیی كۆمەاڵیەتی‬ ‫جــەوهــەری ســێــكــیــۆالریــزمــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە‪،‬‬ ‫وەك وەاڵمیشە بۆ ئیسالمگەراكان ئاخۆ‬ ‫بەڕاستی ئــەوەی حكومڕانی دەكات‬ ‫خودی سێكیۆالریزمە‪ ،‬ئایا ئەو كەسە‬ ‫سێكیۆالرانەن‪ ،‬كەزانستیانە‌و بابەتیان‬ ‫لــەو چەمكە تێگەیشتوون‌و بــڕوای‬ ‫جدیان پێیەتی‪ ،‬یان بەپێچەوانەوە‬ ‫ئـــەوە تەنها ئیدیعایەكە‌و بــەس؟‬ ‫لەكۆمەڵ و سیستەمێكدا كە وەزارەتی‬ ‫ئەوقافی هەبێت كەسە سیاسییە بەناو‬ ‫سێكیۆالرەكان بەشداری رێوڕەسمە‬ ‫ئاینییەكان بن‌و پابەندبن بەئیلتیزاماتە‬ ‫ئاینی‌و خێڵەكییەكانەوە‪ ،‬ئایا دەكرێ ناو‬ ‫لەم سیستەمە بنێین سێكۆالر؟ بێگومان‬ ‫نەخێر‪ ،‬بەڵكو ئــەوەی بەدیدەكرێت‬ ‫سێكیۆالریزمە‪،‬‬ ‫بەقوربانیكردنی‬ ‫چونكە ئەو ئیسالمگەرایانەی بەچەپ‌و‬ ‫ڕاســتــدا دێــن بەسێكیۆالریزم‌و وەك‬ ‫ئیلحاد‌و شیرك پێناسەی دەكــەن‪،‬‬ ‫كەدەچنە ئەوروپا‌و نێو سیستەمێكی‬ ‫سیكیۆالر‌و ژێر سایەی عەلمانییەت‪،‬‬ ‫كەژیان‌و ماف‌و ئازادیی تاكەكەسی‌و‬ ‫ئاینیان دابیندەكات‪ ،‬نەك وەك ئێرە‬ ‫ناشیرین‌و نابووتی نــاكــەن‪ ،‬بەڵكو‬

‫بەرگریشی لێدەكەن‌و الیان ئاساییە‪،‬‬ ‫كەوایە جیاوازییەكە لەوەدایە لەئەوروپا‬ ‫سیستەمەكە رێی پێدراوە‌و دووفاقیی‬ ‫نییە‌و تێكەاڵو نییە بەڵكو یەكالبۆتەوە‪،‬‬ ‫بـــەاڵم لــێــرە شــەرمــنــیــیــەك هــەیــە‪،‬‬ ‫نەشارەزاییەك هەیە‪ ،‬تێكەاڵوكردنێك‬ ‫تەنانەت لــەالیــەن ئــەو هێزانەشەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬كە بێبنەمای زانستی چەمكەكە‬ ‫بــوونــەتــە نــوێــنــەری سێكیۆالریزم‪،‬‬ ‫بێئەوەی بوێرانە ئامادەیی ئەوەیان تێدا‬ ‫بێت جاڕی دامەزراندن‌و جێبەجێكردنی‬ ‫سیستەمێكی سێكیۆالر بدەن‪ ،‬چونكە‬ ‫لــەچــوارچــێــوەی ئــەم سیستەمەدا‬ ‫دەردەكەوێت كێ و کوێ سەرچاوەی‬ ‫ئیرهابی فیكرییە‌و كامیتر مۆڵگەی‬ ‫ئیرهابی جەستەیی‪.‬‬

‫تیرۆر لەسەر مەسەلەی ئازادی‌و‬ ‫تێنەگەیشنت لەدروشمەكانی‬ ‫پالتفۆرمی دابڕان‬

‫لەراگەیاندنی پالتفۆرمی دابڕانەوە‌و‬ ‫دوای دوو كۆنفرانس‌و تائێستاش‪،‬‬ ‫بەداخەوە بەئەنقەست بوو بێت یان‬ ‫بێمەبەست لەدروشم‌و بانگەشەكانی‬ ‫تێگەیشتن نــەبــووە‪ ،‬كــە دروشــمــە‬ ‫ســەرەكــیــیــەكــەی (ئایین بــۆ تــاك‌و‬ ‫دیموكراسیی بۆ هەموان) بوو‪ ،‬جارێ‬ ‫ئەو ئیسالمگەرایانەی بوونەتە قوربانیی‬ ‫تیرۆر؛ ئەوان یەكەم كەس بوون هەرچی‬ ‫نەكرا بێ كردیان بەدابڕان‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫ساتێك زانستیانە‌و دوور لەدەمارگیری‬ ‫فیكری دروشمەكە لێكبدەنەوە‪ .‬ئێستاش‬ ‫دوای ئەم رووداوی تیرۆركردنە دیسان‬ ‫بەشێكی تیغی رەخنەكانیان ئەخەنەوە‬ ‫ســـەر سیستەمی ســێــكــیــۆالریــزم‌و‬ ‫بەبەرپرسی ئــەزانــن‪ ،‬جــارێ دەبێت‬ ‫هەموومان تیرۆر لەژێر هەر ناونیشان‌و‬ ‫پاساوێكدا هەبێ لەتیرۆری فیكرییەوە‬ ‫تا تیرۆری جەستەیی رەتی بكەینەوە‌و‬

‫لەسێكیۆالریزمی‬ ‫راستەقینەدا‬ ‫ئەوەی جێی‬ ‫بایەخ‌و گرنگیپێدانە‬ ‫مرۆڤە بەگەورەیی‬ ‫ماف‌و رێز‌و كەرامەت‌و‬ ‫ئازادییەكانییەوە‪،‬‬ ‫كە شایستەی ژیان‌و‬ ‫خۆشگوزەرانی و‬ ‫پاراستنە‪ ،‬نەك‬

‫تیرۆركردن‪ ،‬كە‬ ‫پالتفۆرمی دابڕان‬ ‫دەمێكە کاری بۆ‬ ‫دەكات‬

‫ئــیــدانــەی بكەین‌و رێــگــەش نەدەین‬ ‫دووبــــارە ببێتەوە‪ ،‬چونكە تیرۆر‬ ‫دوورە لەهەر بنەمایەكی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫دیموكراسییەت‌و رۆشنگەریی‌و كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی‪.‬‬

‫كاتێك پالتفۆرمی دابـــڕان داوای‬ ‫كرد ئایین بۆ تاك بێت‌و دیموكراسی‬ ‫بۆ هەمووان‪ ،‬رێ نــەدرا‌و بەشداریش‬ ‫نــەكــرا‪ ،‬بــەتــایــبــەت لەكۆنفرانسی‬ ‫دووەمیدا‪ ،‬كەئەمساڵ‌و پێش مانگێك‬ ‫لەشاری جوانی سلێمانی بەسترا‌و زۆر‬ ‫كراوە بوو‪ ،‬بۆ ئەوەی تەوەر‌و بابەت‌و‬ ‫دروشمەكانی شیبكرێتەوە‌و تێگەیشتنی‬ ‫هــاوبــەش لــەبــارەیــەوە دروستببێت‪،‬‬ ‫چونكە كاتێك ئایین بۆ تاك بێت‌و‬ ‫دیموكراسیش بۆهەمووان ئێمە زیاتر‬ ‫لەكردەی تیرۆر دوورتر دەكەوینەوە‪،‬‬ ‫ئەوكات ئەو سیستەمە سیكیۆالرەی‬ ‫ئەم دروشمە بەرزدەكاتەوە لەیەككاتدا‬ ‫خۆی بەپارێزەری مزگەوت‌و كەنیسەیەك‬ ‫دەزانێت‪ ،‬خۆی بەپارێزەری مەالیەك‌و‬ ‫حــاخــام‌و قەشەیەك‌و بێباوەڕێكیش‬ ‫دەزانــێــت‪ ،‬وەكــچــۆن مــاف‌و ئازادیی‬ ‫تاكەكەسی ژنێكی مۆدێرن لەپێش‬ ‫چــاو دەگـــرێ؛ بەهەمان شێوە رێز‬ ‫لەمافی ژنێكی نــەك بااڵپۆش بگرە‬ ‫پەچە‌داریش دەگرێ‪ ،‬مەگەر ئەوروپا‬ ‫پڕ نییە لەو ئافرەتانەی بەتەنیشت ژنە‬ ‫مۆدێرنەكانەوە ئازادیی جلوو بەرگی‬ ‫خۆیان مومارەسە دەكـــەن‪ ،‬مەگەر‬ ‫لەگەڵ بوونی كەنیسە‌و باڕێكدا رێگەش‬ ‫نەدراوە مزگەوت یش هەبێت؟‬ ‫بۆیە زۆر گرنگە لــەم ڕوانــگــەوە‬ ‫بــۆ تــیــرۆری د‪.‬هــۆشــیــار ئیسماعیل‬ ‫بڕوانین وەك هێمایەكی ئاینی‌و وەك‬ ‫مەالیەك‪ ،‬كە لەسیستەمی راستەقینەی‬ ‫سێكیۆالردا مافی مومارەسەكردنی‬ ‫ســروتــە ئــایــنــیــیــەكــان‌و ئــازادیــیــە‬ ‫تاكەكەسی‌و دەستە جەمعییەكانی‬ ‫هـــەیـــە‪ ،‬هــــــەروەك لــەســیــســتــەمــی‬ ‫راستەقینەی سێكیۆالریزمی وەك‬ ‫بەشێكی زۆر لەواڵتانی ئەوروپا ماف‌و‬ ‫خوێن‌و هەموو شتێكی نموونەی ئەم‬ ‫مامۆستایە پــارێــزاوە‌و یاسا بەرگری‬ ‫لێدەكات‪.‬‬

‫ئەگەر بەشێكی رەخنەكان لەسەر‬ ‫ئـــەوە بــن‪ ،‬كــەتــیــرۆری د‪.‬هــۆشــیــار‬ ‫دەپێچنەوە بەبوونی هێز‌و سیستەمی‬ ‫سێكیۆالر‌و تۆمەتباری دەكــەن‪ ،‬ئەوە‬ ‫لـــەوەدا راستی تێدایە‪ ،‬كە ئــەوەی‬ ‫حكومڕانە لەكوردستان وەك سیستەم‬ ‫سێكیۆالر نییە‪ ،‬بەڵكو سێكیۆالریزمیش‬ ‫بــۆخــۆی قــوربــانــیــیــە لــەنــێــو ئــەم‬ ‫سیستەمە تێكەڵە ئاینی‌و خێڵەكی‌و‬ ‫نــاســێــكــیــۆالرەدا‪ ،‬چونكە بنەمای‬ ‫سیستەمی سێكیۆالریزم زەمینەسازییە‬ ‫بۆ دەستەبەركردنی مــاف‌و ئازادییە‬ ‫تاكەكەسی‌و دەستە جەمعییەكان دوور‬ ‫لەهەر رەچاوكردنێكی هیچ ئاین‌و زمان‌و‬ ‫ئیتنیەكی تایبەتمەند‌و جیاواز‪ ،‬هەروەك‬ ‫سێكیۆالریزم فەزایەكە‪ ،‬كەسەرجەم‬ ‫بۆچوون‌و ئاین‌و ئایدیا جیاوازەكانی تێدا‬ ‫جێدەبێتەوە بێجیاوازیی‪ .‬بۆیە لەپاش‬ ‫تیرۆركردنی ئەم كەسایەتییە ئاینییەی‬ ‫شاری هەولێر دەبێت تێڕوانینەكانمان‬ ‫لــەو رووەوە بێت كــەهــۆكــاری ئەم‬ ‫تیرۆرە بەرجەستە نەبوونی سیستەمی‬ ‫سێكیۆالریزمە‪ ،‬وەك ئەوەی پالتفۆرمی‬ ‫دابــڕان لەدامەزراندنییەوە بانگەشەی‬ ‫بــۆ دەكــــات‪ ،‬چــونــكــە ئــەگــەر ئــەم‬ ‫تیرۆرە لەسەر بیروبۆچوون‌و لەسەر‬ ‫ناسنامە بیروباوەڕییەكەی بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫نە كەسی سێكیۆالری راستەقینە رێ‬ ‫بەخۆی دەدات تیرۆر ئەنجامبدات‌و‬ ‫نەسیستەمی سێكیۆالریش هەوڵی‬ ‫بااڵدەستی كەشوهەوایەكی وا دەدات‪،‬‬ ‫كەتیرۆری تێدا ئەنجامبدرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەسێكیۆالریزمی راستەقینەدا ئەوەی‬ ‫جێی بــایــەخ‌و گرنگیپێدانە مرۆڤە‬ ‫بــەگــەورەیــی مــاف‌و رێــز‌و كــەرامــەت‌و‬ ‫ئازادییەكانییەوە‪ ،‬كە شایستەی ژیان‌و‬ ‫خۆشگوزەرانی و پاراستنییەتی‪ ،‬نەك‬ ‫تــیــرۆركــردن‪ ،‬كە پالتفۆرمی دابــڕان‬ ‫دەمێكە بانگەشەی بۆ دەكات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )320‬دوشەممە ‪201٦/11/28‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی یازدەیەم‬ ‫بەشودانی کچی مناڵ‬ ‫لە ئیسالمدا‬ ‫مشت‌ومڕی بەڵگەی هەشتەم‬ ‫درێژەی مشت‌ومڕی بەڵگەسازیەکەی‬ ‫شانەڤاس‬ ‫بە واتای دەقی (النساء‪)6 ،5 :‬‬

‫لەم بەشەدا هەڵە و گەمەکانی تری‬ ‫شانەڤاس لە لێکدانەوە و بەکارهێنانی ئەو‬ ‫دەقە قورئانیەدا دەردەخەین‪ ،‬کە دەیکاتە‬ ‫بەڵگە بۆ مەرجی پێگەیشتن «بلوغ» بۆ‬ ‫هاوسەرگیری وەکو مەرجێکی قورئانی‪:‬‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم الَّ ِت َج َع َل اهللُ‬ ‫« َو َل ُت ْؤ ُتوا ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َل ُك ْم ِق َيا ًما َوا ْر ُز ُقو ُه ْم ِفي َها َواك ُسو ُه ْم َو ُقولوا‬ ‫َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا‪َ .‬وا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى َح َّتى ِإ َذا‬ ‫َب َل ُغوا ِّ‬ ‫اح َفإ ِْن آ َن ْس ُت ْم ِم ْن ُه ْم ُر ْشدًا َفا ْد َف ُعوا‬ ‫الن َك َ‬ ‫َُ‬ ‫ِإ َل ْي ِه ْم َأ ْم َوال ْم‪( »..‬النساء‪.)6 ،5 :‬‬

‫* « َق ْول َم ْع ُروف» چیە؟‬

‫لە دەقەکەدا هاتوە کە ئەو کەسانەی‬ ‫سەرپەرشتیاریان هەیە بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫ماڵ‌وسامانیان‪ ،‬لەبەر بچوکییان‪ ،‬یان‬ ‫لەبەر ناتەواویی ژیرییان و دەست‌باڵوی‬ ‫و نەزانی لە بەڕێوەبردنی ساماندا؛ نابێت‬ ‫سامانەکەیان بدرێتە دەستی خۆیان‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت بەپێی پێویست لەو سامانە‬ ‫بۆیان ســەرف بکرێت لە خــۆراک و لە‬ ‫جل‌وبەرگ‪ ،‬و ئینجا دەڵێت‪« :‬وَ ُقولُوا‬ ‫َُل � ْم َق � ْوًل َم ْع ُرو ًفا» (النساء‪ ،)5 :‬کە‬ ‫ئەمە دەقاودەق یانی‪« :‬قسەی باشیان‬ ‫پێ بڵێن»‪ ،‬یان «گفتێکی باشیان پێ‬ ‫بـــدەن»‪ .‬شانەڤاس بەبێ ئــەوەی لە‬ ‫مەبەستی دەقەکە ورد ببێتەوە و سود‬ ‫لە «تەفسیر»ەکان ببینێت؛ ئەم « َق ْول‬ ‫َم ْع ُروف»ـە بە پــەروەردە و فێرکردن‬ ‫لێک‌دەداتەوە‪ ،‬بەو پێیەی کە ئەمەش‬ ‫ئەرکێکی تری سەرپەرشتیارە‪ ،‬سەرباری‬ ‫بەخێوکردن‪ .‬جا دوای گشتگیرکردنی‬ ‫دەقەکە بەو ڕادەیــەی جگە لە ‹مناڵی‬ ‫هەتیو› [و ‹کەم‌عەقڵ›] هەمو مناڵێک‬ ‫بگرێتەوە؛ ناوبراو دەقەکە بە ئەرکی‬ ‫پەروەردە و فێرکردنی مناڵ لەسەر شانی‬ ‫باوک و دایکیان لێک‌دەداتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫چونکە ئیشی بەم لێکدانەوەیە هەیە و‬ ‫بەم شێوەیە ئەنجامگیریی لێ دەکات‪:‬‬ ‫کێ دەتوانێت وەکو پێویست مناڵەکەی‬ ‫پەروەردە بکات و فێری بکات پێش ئەوەی‬ ‫ئەو مناڵە بگاتە تەمەنی حەوت یان نۆ‬ ‫ساڵی؟ لێرەوە دەیەوێت بڵێت عائیشە‬ ‫ئەو کاتەی بە مێرد دراوە (حەوت ساڵی)‬ ‫هێشتا وەکو پێویست پەروەردە نەکراوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەستەمە ئەبو بەکر کچەکەی لەو‬ ‫تەمەنەدا بە مێرد بدات چونکە دەزانێت‬ ‫هێشتا ئامادە نیە و هێشتا وەکو پێویست‬ ‫پەروەردەی نەکردوە‪ .‬و ئیتر گوایە ئەگەر‬ ‫ئەبو بەکر لەو تەمەنەدا بە مێردی دابێت؛‬ ‫کەواتە پێچەوانەی دەقی « َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل‬ ‫َم ْع ُرو ًفا» کاری کردوە!‬ ‫پێشەکی؛ شانەڤاس دەبوایە بیزانیایە‬ ‫کە ئایەتی یەکەم لەم دەقە « َو َل ُت ْؤ ُتوا‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم‪َ ..‬و ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا»‬ ‫ُّ‬ ‫(النساء‪)5 :‬؛ بۆ خۆی گشتیە لەوەدا‬ ‫کە هەمو مرۆڤێک دەگرێتەوە کە ـ لەبەر‬ ‫تەمەنی کەم و پێنەگەیشتنی عەقڵی یان‬ ‫لەبەر الوازیی عەقڵی ـ ناتوانێک خۆی‬ ‫بەدروستی سامانەکەی بەڕێوە ببات‪ ،‬بۆیە‬ ‫کەسێکیش دەگرێتەوە کە گەیشتوەتە‬

‫تەمەنی پیاوان و هێشتا عەقڵی تەواو‬ ‫پێنەگەیشتوە‪ ،‬لەبەر ئەوە تایبەت‌کردنی‬ ‫دەقەکە بە مناڵەوە ڕێی تێ‌ناچێت‪ .‬ئایەتی‬ ‫دوەمیش « َوا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى‪َ ،‬ح َّتى ِإ َذا َب َل ُغوا‬ ‫ِّ‬ ‫اح؛ َفإ ِْن آ َن ْس ُت ْم ِم ْن ُه ْم ُر ْشدًا؛ َفا ْد َف ُعوا‬ ‫الن َك َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ِإ َل ْي ِه ْم أ ْم َوال ْم‪( »..‬النساء‪)6 :‬؛ بۆ خۆی‬ ‫ڕونە کە تایبەتە بە مناڵی هەتیوەوە‪،‬‬ ‫بۆیە گشتگیرکردنی بە شێوەیەک هەمو‬ ‫مناڵێک بگرێتەوە‪ ،‬و مناڵێکیش بگرێتەوە‬ ‫کە باوکی سەرپەرشتیاریەتی؛ ئەمە لەگەڵ‬ ‫دەستەواژە و دەربڕینی دەقەکە ناگونجێت‬ ‫کە بەڕونی باسی مناڵی هەتیوی کردوە‪.‬‬ ‫جا دیارە ئایەتی یەکەم گشتیە و باسی‬ ‫هەمو ئەوانە دەکات کە سامانێکیان بۆ‬ ‫بەجێ ماوە بەاڵم خۆیان لەبەر مناڵی یان‬ ‫کەم‌ئاوەزی ناتوانن بەڕێوەی ببن بۆیە‬ ‫سەرپەرشتیاریان هەیە‪ ،‬ئایەتی دوەمیش‬ ‫باس لەوانەیان دەکات کە کێشەکەیان‬ ‫تەنها مناڵیە و بە دەرچــون لە مناڵی‬ ‫و پێگەیشتن و لەگەڵیدا سەلماندنی‬ ‫تــوانــای عەقڵی بــۆ هــەڵ ـس‌وکــەوت و‬ ‫مامەڵەی باش و زانینی بەرژەوەندی؛‬ ‫ئیتر ئەو دەست‌بەسەرداگرتن «حجر»ەی‬ ‫ماڵ‌وسامانی لەسەر هەڵ‌دەگیرێت و‬ ‫دەدرێتەوە بە خۆی و سەرپەرشتیاری‬ ‫بەسەرەوە نامێنێت‪ .‬یان ڕەنگە بتوانین‬ ‫ئایەتی یەکەم بەتەواوی تایبەت بکەین‬ ‫بــەوانــەوە کــە تەمەنیان لــە تەمەنی‬ ‫پێگەیشتن الی‌داوە و هێشتا کەم‌ئاوەزن و‬ ‫ئیتر مناڵی هەتیو ناگرێتەوە‪ ،‬وەکو زاراوە‬ ‫فیقهیەکە‪ ،‬ئیتر ئایەتی دوەمیش بەتەنها‬ ‫باسی مناڵی هەتیوە‪ .‬بەاڵم شانەڤاس‬ ‫دەیەوێت هەردو دەقەکە مناڵ بەگشتی‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬مناڵێکیش کە باوکی ماوە و‬ ‫باوکی سەرپەرشتیاریەتی‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬ ‫مەبەست و ئامانج و بەڵگەسازیەکەی‬ ‫خۆی‪ .‬لە کاتێکدا ئەم لێکدانەوەیە چەند‬ ‫نەسازییەک دەسازێنێت‪ ،‬لەمانە‪:‬‬ ‫ـ ئــەگــەر دەقـــی یــەکــەم کــە باسی‬ ‫«الــســفــهــاء»ە؛ باسی مناڵی خــاوەن‬ ‫باوکیش بێت؛ کەواتە ئەمە دەچێتەوە‬ ‫ســەر لــێــکــدانــەوەکــەی تــر کــە دەڵێت‬ ‫کەم‌عەقڵەکان «السفهاء» بریتین لە ژن و‬ ‫مناڵی پیاو‪ ،‬بەو پێیەی پیاو مەسرەفیان‬ ‫دەکێشێت و خۆی بەڕێوەبەری ئابوریی‬ ‫خێزانەکەیە و تەنها لەسەریەتی خۆراک‬ ‫و جل‌وبەرگیان بۆ دابین بکات‪ ،‬ئیتر‬ ‫نابێت ژن و مناڵ خۆیان پارە و سامان‬ ‫بدرێتە دەستیان‪ .‬کە ئەم لێکدانەوەیە‬ ‫لە کۆمەڵێک لە ڕاڤەکارە هەر کۆنەکانی‬ ‫قورئانەوە هاتوە‪ ،‬لە نەوەی «صهحابە»‬ ‫و «تــابــیــعــیــن»‪ ،‬بــەڵــکــو هــەنــدێــک‬ ‫«حەدیث»ی پێغەمبەریش گێڕراونەتەوە‬ ‫بەم واتایە‪.‬‬ ‫ـ ئەگەر ئــەم دو دەقــە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫دەقی دوەمیان‪ ،‬مەبەست مناڵی خاوەن‬ ‫باوک بێت؛ ئەو نەسازیە دروست دەبێت‬ ‫کە مناڵێک مــاڵ و سامانی لە کوێ‬ ‫بو هەتا دەستی بــەســەردا بگیرێت و‬ ‫سەرپەرشتیی بکرێت لە کاتێکدا هێشتا‬ ‫باوکی ماوە؟! ئەوە تەنها مناڵی هەتیوە‬ ‫کە بە مردنی باوکی سامانێکی بۆ بەجێ‬ ‫دەمێنێت و ئیتر سەرپەرشتیاری دەبێت‪.‬‬ ‫ڕونیش دیارە کە دەقەکە سەرپەرشتیاران‬ ‫دەدوێنێت نەک باوکان‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی زانیمان کە دەقەکە‪،‬‬ ‫ئایەتی یەکەم‪ ،‬باسی ئەوانە دەکــات‬ ‫کە لەبەر کەم‌ئاوەزی یان کەم‌تەمەنی‬ ‫سەرپەرشتیاریان هەیە؛ ئینجا ئایا‬ ‫مەبەستی لە « َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا»‬ ‫چیە؟ ئایا دەگونجێت مەبەستی پەروەردە‬ ‫و فێرکردنی تەواو بێت وەکو ئەرکی دایک و‬ ‫باوک دەرهەق بە مناڵەکانیان؟ بێ گومان‬ ‫ناگونجێت ئەمە باسی ئەرک و فرمانی‬ ‫دایک و باوک بێت‪ ،‬چونکە دەقەکە و‬ ‫چوارچێوە و کۆنتێکستی دەقەکە هەموی‬ ‫باس‌کردنە لە ئەرکی سەرپەرشتیاران‬

‫ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس‬ ‫نەک دایک و باوک‪ .‬مەگەر لەسەر ئەو‬ ‫لێکدانەوەیە بڕۆین کە گوایە مەبەست‬ ‫لە «السفهاء» ژن و مناڵی پیاوە‪ ،‬یان‬ ‫بەتەنها ژن‪ ،‬یان بەتەنها مناڵ (وەکو‬ ‫لە بەشی پێشودا ئــامــاژەی بۆ کــرا)‪،‬‬ ‫ئەم لێکدانەوەیەش لەگەڵ چوارچێوەی‬ ‫دەقەکە ناگونجێت‪ ،‬و جگە لەوەش دورە‬ ‫قورئان ژن و مناڵ بەگشتی بە «سفهاء»‬ ‫ناوببات‪ ،‬بەتایبەتی بۆ ژن‪ ،‬و تا ڕادەیەک‬ ‫بۆ مناڵیش‪.‬‬ ‫دوای ئەمە با بزانین موفەسسیرەکان‬ ‫بۆ پێناسەی « َق ْول َم ْع ُروف» و ڕاڤەی‬ ‫ڕێنمایی « َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا» چییان‬ ‫وتوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬زۆربــەیــان دەڵێن‪َ « :‬و ُق��ولُ��وا َُل� ْم‬ ‫َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا» یانی‪« :‬گفتێکی جوانیان‬ ‫جي َل ًة»)‪،‬‬ ‫پێ بــدەن» (« ِع�دُو ُه� ْم ِع � َد ًة َ ِ‬ ‫گفتەکەش ئەمەیە سەرپەرشتیارەکان‬ ‫پێیان بڵێن‪ :‬هەر کاتێک ئێوە لە هەمو‬ ‫ڕویەکەوە پێگەیشتن و «ڕوشد»تان هەبو‬ ‫و توانیتان بە دانایی و بەرچاوڕۆشنی‬ ‫مامەڵە بکەن؛ ئــەوا سەرپەرشتیاریی‬ ‫ئــێــمــەتــان لــەســەر هــەڵ‌دەگــیــرێــت و‬ ‫ســامــانــەکــەتــان دەدرێـــتـــەوە دەستی‬ ‫خۆتان‪ .‬ئەمە لە بنەڕەتدا لێکدانەوەی‬ ‫(ئیبن جوڕەیج)ـە‪ ،‬و طهبەری ئەمەی‬ ‫هەڵ‌بژاردوە‪ .‬و دەڵێن‪ :‬ئەگەر باسەکە‬ ‫مناڵی پیاوەکە خۆی بێت؛ مەبەستەکە‬ ‫ئەوەیە پێی بڵێت‪ :‬ماڵی من هەر بۆ تۆ‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬ئەگەر تەواو پێگەیشتیت‬ ‫و «ڕاشــیــد» بویت‪ .‬هەندێکیش ئەم‬ ‫گفتە باشە بــەوە لــێ ـک‌دەدەنــەوە کە‬ ‫سەرپەرشتیارەکە دڵیان خۆش بکات‬ ‫ب ــەوەی بڵێت‪ :‬ئــەگــەر ئــەمــەم دەســت‬ ‫کەوت‪ ،‬یان ئەگەر ئەو قازانجەم کرد؛‬ ‫ئەوەتان بۆ دەکەم یان ئەو دیاریەتان‬ ‫بۆ ئەهێنم‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەندێکی تر هەر بە «گفتێکی‬ ‫جوانیان پێ بــدەن» ڕاڤــەی دەکــەن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەڵێن‪ :‬مەبەستی مامەڵەی باش‬ ‫و قسەی نەرمە‪ .‬ئەمە لێکدانەوەی (ئیبن‬ ‫عەبباس) و (موجاهید)ە لە بنەڕەتدا‪،‬‬ ‫بەاڵم پێیان وا بوە کە ئەمە باسی ژنە‪،‬‬ ‫و «السفهاء» ژنان دەگرێتەوە‪ .‬و گەلێک‬ ‫لە تەفسیرە کورتەکان ئەم لێکدانەوەیە‬ ‫هەڵ‌دەبژێرن‪ ،‬وەکو «ئەل‪-‬جەاللەین» و‬ ‫«ئەل‪-‬وەجیز»ی واحیدی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هەندێکی تر بەوە لێکی دەدەنەوە‬

‫سەرپەرشتیارەکە کاتێک ئــەوەی ژێر‬ ‫سەرپەرشتیاریی دەدوێنێت؛ نزای خێری‬ ‫بۆ بکات‪ ،‬وەکو ئەوەی پێی بڵێت «خوا‬ ‫دەست بە باڵتەوە بگرێت» یان «بارك‬ ‫اهلل فيك»‪ ،‬کە وەکو ئەوە وایە ئێستە‬ ‫دەوترێت «هەر بژیت»‪ .‬ئەمە لێکدانەوەی‬ ‫(ئیبن زەید) بوە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لــێــکــدانــەوەیــەکــی تــریــش‪ ،‬کە‬ ‫تەنها لە (ئەل‪-‬زەججاج)ـەوە هاتوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬مەبەستی لە « َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل‬ ‫َم ْع ُرو ًفا» ئەوەیە لەگەڵ خۆراک‌پێدان و‬ ‫جل‌وبەرگ‌بۆکردندا فێری ئایینداری و‬ ‫ئەنجامدانی ئەرکە ئایینیەکانیان بکەن‪.‬‬ ‫کە ئەمەیان تا ڕادەیەک لە لێکدانەوەکەی‬ ‫شانەڤاسەوە نزیکە(‪.)١‬‬ ‫لەنێوان ئەم لێکدانەوانەدا؛ ئەوەی‬ ‫لە خودی چوارچێوەی دەقەکەوە دیارە‬ ‫و زیــاتــر ئــەگــەری هــەیــە؛ ئــەوەیــە لە‬ ‫لێکدانەوەی دوەمدا هەیە کە مەبەستی‬ ‫قسەی باش و دواندنی باش و نەرمە‪،‬‬ ‫بــەاڵم نــەک بــەو تێگەیشتنەی کــە ـ‬ ‫بۆ نمونە ـ موجاهید ڕاڤــەی کــردوە‪،‬‬ ‫بەڵکو بەو شێوەیەی موفەسسیرێکی‬ ‫هاوچەرخی وەکو (ئیبن عاشور) ڕاڤەی‬ ‫کردوە‪ ،‬کە دەڵێت‪ :‬باسەکە لەوانەیە کە‬ ‫سەرپەرشتیاریان هەیە و سامانی خۆی‬ ‫لەژێر دەستی خۆیاندا نیە‪ ،‬ئینجا باسی‬ ‫پێویستیی قسەی جوان و نەرم لەگەڵیان‬ ‫ئەمەیە ئەوەی سەرپەرشتیاری هەیە و‬ ‫دەست بەسەر سامانەکەیدا گیراوە‪ ،‬هەر‬ ‫لە خۆیدا و لە دەرونــی خۆیدا هەست‬ ‫بــە شکانەوەیەک دەکـــات و خۆشیی‬ ‫نایەت لە سەرپەرشتیارەکەی و ڕەنگە‬ ‫هەندێک جار داواکاریی زۆر بێت و حەزی‬ ‫بە دەس ـت‌بــاوی بێت (چونکە خۆی‬ ‫کێشەکەی ئەمەیە)‪ ،‬جا بەتایبەتی ئەگەر‬ ‫سەرپەرشتیارەکە کاتێک مەسرەفی بۆ‬ ‫دەکات و داواکاریەکانی جێبەجێ دەکات‬ ‫بە هەندێک قسەی ناخۆش و ڕەق قسەی‬ ‫لەگەڵ بکات؛ ئەمە زیاتر وای لێ دەکات‬ ‫بشکێتەوە‪ ،‬بۆیە وا باشە سەرپەرشتیار‬ ‫بەنەرمی بیدوێنێت و هەمیشە دڵنیای‬ ‫بکاتەوە کە سامانەکە سامانی خۆیەتی‬ ‫و ئــەم تەنها سەرپەرشتیارێکە و بۆ‬ ‫بــەرژەوەنــدیــی خــۆی سەرپەرشتیی‬ ‫دەکـــات‪ ..‬بــەم شێوەیە هەتا الیەنی‬ ‫دەرونییان دامــەزراو بێت و هەست بە‬ ‫بێڕێزی نەکەن و بۆیان ببێتە ڕێنماییەکی‬

‫باش کە سودی لێ ببینن(‪.)٢‬‬ ‫ئەوەی ئەم لێکدانەوەیە پشت‌ڕاست‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬و لێکدانەوەکەی شانەڤاسیش‬ ‫هەڵ‌دەوەشێنێتەوە کە گوایە مەبەست‬ ‫پــەروەردە و فێرکردنی مناڵە؛ ئەوەیە‬ ‫هەمان ڕستە و بۆ هەمان مەبەست‬ ‫لە شوێنێکی تری قورئاندا هاتوە‪ ،‬لە‬ ‫چوارچێوەی باسی دابەش‌کردنی میراتدا‬ ‫ئەگەر کەسانێکی تر لەوانەی لەو میراتە‬ ‫نابەن‪ ،‬وەکــو ئەوانەی خزماتییەکیان‬ ‫هەیە و میراتبەر نین‪ ،‬و وەکو هەژار و‬ ‫نەدار‪ ،‬کە دەڵێت‪َ « :‬و ِإ َذا َح َض َر الْ ِق ْس َم َة‬ ‫ُأولُو الْ ُق ْر َبى َوالْ َي َتا َمى َو ْ َ‬ ‫ال َسا ِك ُ‬ ‫ني؛ َفا ْر ُز ُقو ُه ْم‬ ‫ً‬ ‫ِم ْن ُه َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُروفا» (النساء‪:‬‬ ‫‪ .)٨‬لێرەشدا هەر دەڵێت قسەی جوان و‬ ‫گونجاویان پێ بڵێن‪ ،‬کە دیارە لێرەشدا‬ ‫هەر مەبەست ئەوەیە بەتوندی دەست بە‬ ‫ڕویانەوە مەنێن‪ ،‬و شتێکیان بەش بدەن‪،‬‬ ‫و کارێک مەکەن هەست بە منەتکاری‬ ‫بکەن و قسەیەکیان پێ مەڵێن ئازاری‬ ‫دەرونیان بدات (هەرچەند لێکدانەوەکانی‬ ‫تریش‪ ،‬لەوانەی بۆ دەقی پێشو کراون؛‬ ‫بۆ ئەم دەقــەش هاتون)‪ .‬دەی ئەگەر‬ ‫مەبەست لە « َق ْول َم ْع ُروف» پەروەردە و‬ ‫فێرکردن بێت؛ دەبێت لێرەشدا (النساء‪:‬‬ ‫‪ )٨‬هەر مەبەست پەروەردە و فێرکردن‬ ‫بێت‪ ،‬لە کاتێکدا باسی خزمان و هەژارانە‬ ‫کاتێک ئامادەی دابەش‌کردنی میرات‬ ‫دەبن‪ ،‬ئیتر پەروەردە و فێرکردنی چی؟!‬ ‫ئەمە جگە لــەوەی کە دەقەکە « َو َل‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم‪َ ..‬و ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل‬ ‫ُت ْؤ ُتوا ُّ‬ ‫َم ْع ُرو ًفا» (النساء‪ )5 :‬ـ وەکو وتمان ـ‬ ‫گشتیە‪ ،‬و بەپێی لێکدانەوەی بەهێز مناڵی‬ ‫پیاوەکە خۆی ناگرێتەوە‪ ،‬و ڕەنگە مناڵی‬ ‫هەتیو بگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم مناڵی هەتیویش‬ ‫ڕەنگە ئەرکی پـــەروەردە و فێرکردنی‬ ‫لەسەر سەرپەرشتیار نەبێت بەو ڕادەیەی‬ ‫لەسەر باوک و دایکە‪ ،‬و زیاتر وا دیارە‬ ‫مەبەست ئەوانەیە سەرپەرشتیاریان‬ ‫هەیە لەبەر کەم‌عەقڵی‪ ،‬کە وا بێت؛‬ ‫ناکرێت مەبەست « َق ْول َم ْع ُروف» لێرەدا‬ ‫پەروەردە و فێرکردن بێت‪ ،‬وەکو ئەوەی‬ ‫ئەرکی باوک و دایکە بۆ مناڵەکانیان‪.‬‬

‫هەر بە باڵغ‌بونی بێتەجێ‪ ،‬کوڕێک کە‬ ‫لە ‪ ١٥‬ساڵیدا بەتەواوی باڵغ‌دەبێت؛ لە‬ ‫زۆربــەی حاڵەتەکان لە الیەنی عەقڵی‬ ‫و بەڕێوەبردنی سامانەکەیشیەوە بڕی‬ ‫پێویست تــوانــای هەیە‪ ،‬و مــەرج نیە‬ ‫بگاتە ‪ ١٨‬ســاڵ‪ .‬چونکە لێرەدا مەرج‬ ‫«کــەمــاڵ»ی ژیــری نیە بەڵکو بڕی‬ ‫پێویست و سەرەتاییە‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫و کاتێک دەقەکە دەڵێت «فإ ِْن آن ْست ْم‬ ‫ِم ْن ُه ْم ُر ْشدًا» (النساء‪ )6 :‬یانی‪« :‬ئەگەر‬ ‫‹ڕوشد›تان لێ بینین»؛ مەرج نیە ئەم‬ ‫کارە دوای پێگەیشتنی مناڵەکە بێت‪،‬‬ ‫بەڵکو دەکــرێــت پێشتریش سەرنجی‬ ‫بدرێت و چاودێریی هەڵس‌وکەوتەکانی‬ ‫بکرێت‪ ،‬جا کاتێک پێگەیشت و باڵغ بو‬ ‫و دەریش‌کەوت کە «ڕوشد»ی هەیە‪ ،‬کە‬ ‫«ڕوشد»یش بە تەمەن نیە و بە توانای‬ ‫عەقڵی و ئــیــرادەی پابەندبونە؛ ئیتر‬ ‫یاساکە وایە ماڵ و سامانەکەی بدرێتەوە‬ ‫دەستی خۆی‪.‬‬ ‫ئیتر مەگەر باڵغ‌بونی کەسەکە بە‬ ‫نیشانەکانی باڵغ‌بون ڕون نەبێت‪ ،‬و‬ ‫پشت‌ببەسرێت بە دیاری‌کردنی باڵغ‌بون‬ ‫بەپێی تــەمــەن‪ ،‬ئــەو کــاتــە زۆربـــەی‬ ‫ڕێبازەکان دەڵێن بریتیە لە تەمەنی ‪١٥‬‬ ‫ساڵی‪ ،‬و هەندێکیان دەڵێن ‪ ١٨‬ساڵی‬ ‫(بــەو شێوەیەی دواتــر ـ لە بەشێکی‬ ‫تردا ـ باسی دێت)‪ .‬مەگەر بەپێی ئەم‬ ‫دیاری‌کردنە باسی تەمەنی ‪ ١٥‬ساڵی و‬ ‫‪ ١٨‬ساڵی بکرێت‪ .‬ئەگەرنا کاتێک بە‬ ‫ڕێگەی نیشانەکانی باڵغ‌بون دەرکەوت‬ ‫کەسەکە پێگەیشتوە‪ ،‬و دەریش‌کەوت‬ ‫توانای عەقڵی و زانینی بەرژەوەندیی‬ ‫تەواوە و «ڕوشد»ی هەیە؛ ئیتر بەبێ‬ ‫دواخستن سامانەکەی دەدرێتەوە‪.‬‬ ‫لە بەشی داهــاتــودا ئــەم مشت‌ومڕە‬ ‫درێژەی دەبێت‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫(‪ )١‬بۆ ئەم لێکدانەوە جیاوازە بۆ‬ ‫دەستەواژەی « َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا»؛‬ ‫بڕوانە‪ :‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي (جامع‬ ‫البيان يف تأويل القرآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد‬ ‫حممد شاكر‪ .‬مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ .2000 ،‬جـ‪ ،7 .‬ص‌ص‪.573-572 .‬‬ ‫* «ڕوشد» چیە؟‬ ‫القرطيب‪ ،‬تفسري القرطيب (اجلامع‬ ‫کاتێک دەقەکە دەڵێت « َف �إ ِْن آ َن ْس ُت ْم‬ ‫ِم ْن ُه ْم ُر ْش �دًا َفا ْد َف ُعوا ِإ َل ْي ِه ْم َأ ْم� َ�و َُ‬ ‫ال� ْم‪ »..‬ألحكام القرآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد الربدوني‪،‬‬ ‫(النساء‪)6 :‬؛ شانەڤاس ئەم « ُر ْشد»ە إبراهيم أطفيش‪ .‬القاهرة‪ :‬دار الكتب‬ ‫بــە پێگەیشتنێکی عەقڵیی ت ــەواو املصرية‪ .‬الطبعة الثانية‪ .1964 ،‬جـ‪،5 .‬‬ ‫لێک‌دەداتەوە‪ ،‬وەکو ئەوەی لە تەمەنی ص‪.33 .‬‬ ‫ابن كثري‪ ،‬تفسري ابن كثري (تفسري القرآن‬ ‫‪ ١٨‬ساڵیدا بــۆ زۆریــنــەی مرۆڤەکان‬ ‫العظيم)‪ .‬حتقيق‪ :‬سامي بن حممد سالمة‪.‬‬ ‫دێتەجێ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەم وشەیە لە دەقەکە الی الرياض‪ :‬دار طيبة‪ .‬الطبعة الثانية‪.1999 ،‬‬ ‫موفەسسیرەکان بە چی لێک‌دراوەتەوە؟ جـ‪ ،2 .‬ص‪.215 .‬‬ ‫تفسري اجلاللني‪ .‬القاهرة‪ :‬دار احلديث‪.‬‬ ‫دەستەواژەگەلی موفەسسیرەکان بۆ ڕاڤەی‬ ‫و پێناسەی «ڕوشد» لێرەدا جیاوازن‪ ،‬الطبعة األوىل‪ .‬ص‪.98 .‬‬ ‫اب��ن عطية‪ ،‬احمل��رر الوجيز يف تفسري‬ ‫طهبەری لە موفەسسیرە هەرەکۆنەکانەوە‬ ‫بیروڕاکانیان دەگوازێتەوە‪ ،‬کە هەندێکیان الكتاب العزيز‪ .‬حتقيق‪ :‬عبد السالم عبد‬ ‫« ُر ْش��د» بە ژیری «عقل» و باشی لە الشايف حممد‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬ ‫ئایینداریدا لێک‌داوەتەوە‪ ،‬و هەندێکی الطبعة األوىل‪ 1422 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.10 .‬‬ ‫السمعاني‪ ،‬تفسري القرآن‪ .‬حتقيق‪ :‬ياسر‬ ‫تریان وتویانە بریتیە لە ئایینداریی باش‬ ‫و توانای باشی بەڕێوەبردنی سامان‪ ،‬بن إبراهيم‪ ،‬غنيم بن عباس بن غنيم‪.‬‬ ‫و هەندێکی تریان وتویانە‪ :‬هەر ژیریە‪ ،‬الرياض‪ :‬دار الوطن‪ .‬الطبعة األوىل‪.1997 ،‬‬ ‫بۆیە کوڕەکە ئەگەر ژیریی تەواو نەبێت؛ جـ‪ ،1 .‬ص‌ص‪.398 ،397 .‬‬ ‫النيسابوري‪ ،‬تفسري النيسابوري (غرائب‬ ‫سامانەکەی نادرێتەوە دەستی خۆی‪،‬‬ ‫هەتا ئەگەر ڕیشێکی باشیش بهۆنێتەوە! القرآن ورغائب الفرقان)‪ .‬حتقيق‪ :‬زكريا‬ ‫لەناو ئەم لێکدانەوانەدا طهبەری ئەوە عمريات‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ .‬الطبعة‬ ‫هــەڵ‌دەبــژێــرێــت کــە «ڕوشـــد» بریتیە األوىل‪ 1416 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.352 .‬‬ ‫(‪ )٢‬ابن عاشور‪ ،‬حممد الطاهر‪ ،‬التحرير‬ ‫لە ژیری و توانای باشی بەڕێوەبردنی‬ ‫سامان‪ ،‬و بۆ سەلماندنی ئەمە مشت‌ومڕی والتنوير (حترير املعنى السديد وتنوير‬ ‫لێکدانەوەکانی تر دەکـــات(‪ .)٣‬دواتر العقل اجلديد من تفسري الكتاب اجمليد)‪.‬‬ ‫گەلێکی تریش لە موفەسسیرەکان هەر تونس‪ :‬الدار التونسية للنشر‪ .1984 .‬جـ‪.‬‬ ‫ئەم لێکدانەوەیەیان هــەڵ‌بــژاردوە‪ ،‬کە ‪ ،4‬ص‌ص‪.237 ،236 .‬‬ ‫(‪ )3‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪،7 .‬‬ ‫بریتیە لــەوەی توانای عەقڵیی تــەواو‬ ‫بێت و بەڕێک‌وپێکی دەست بە ماڵ و ص‌ص‪.578-576 .‬‬ ‫سامانیەوە بگرێت‪.‬‬ ‫ئیتر ئەم مەرجە ڕەنگە لە کەسێکدا‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )320‬دوشەممە ‪201٦/11/28‬‬

‫دەربارەی‬

‫دین و‬ ‫کۆمۆنیزم‬ ‫زه‌رده‌شت نوره‌دين‬ ‫‪2-1‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە ماهییەت و چییەتيی‬ ‫«دین» و «کۆمۆنیزم» تێبگەین‪،‬‬ ‫ئـــه‌وا پێویستە لــە دەرەوەی‬ ‫ئــەو دابەشکارییە بۆرژوازییەوه‬ ‫بیربکەینەوە کە دووانەی دژیەکی‬ ‫«دیـــن‪/‬کـــۆمـــۆنـــیـــزم» و یــان‬ ‫پێچەوانەکەی واتــە هاوشوناسی‬ ‫«دین‪/‬کۆمۆنیزم»ـی داڕشتووە‪.‬‬ ‫هــەرچــی بــیــرکــردنــەوە هــەیــە‪،‬‬ ‫لـــەو چــوارچــێــوەيــه‌دا جــگــە لە‬ ‫(‪)2‬‬ ‫ئــانــاکــرۆنــیــزم(‪ )1‬و تــۆتــۆلــۆژی‬ ‫و کــاوێــژكــردن و جوويینەوەی‬ ‫عەقڵی کۆنەخوازی بۆرژوازی هیچ‬ ‫ئەنجامێکی‌تری نییە‪ .‬ئەم نوسینە‬ ‫هەوڵێکە بۆ تێکشکاندنی ئەو‬ ‫چوارچێوە کۆنەخوازە بۆرژوازییە‬ ‫و هاوکات پیشاندانی ئاسۆییەکی‌‬ ‫تری خەباتيشە لە دژی بۆرژوازی‬ ‫و سەرمایەداری‪.‬‬

‫‪ -a‬دین‬

‫ئۆگه‌ست کۆنت‪ ،‬مێژووی مرۆڤایەتی‬ ‫دابەشدەکات بۆ سێ پارادایم(‪ :)3‬ئوستورە‪،‬‬ ‫فەلسەفە و زانست‪ .‬هەرکام لەم پارادایمانە‬ ‫کۆمەڵێك پارامیتەری تایبەت بە خۆی هەیە‬ ‫کە مۆدیلە جۆراجۆرەکانی ڕوونکردنەوە‬ ‫بەرهەمدێنێت و دواجــار هەرکام لەوانە‬ ‫میتۆدی خۆی درووستدەکات‪ .‬بەدەربڕینێکی‬ ‫تــر‪ ،‬هــەر پــارادایــمــێــک النیکەم دەبێت‬ ‫ئۆنتۆلۆژی و ئه‌پيستمۆلۆژيی تایبەت بە خۆی‬ ‫بەرهەمبێنێت‪ .‬هەموو ئاستە کۆمەاڵیه‌تی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئــایــدۆلــۆژی و ئابورییەکانی‬ ‫کۆمەڵگا‪ ،‬لە چوارچێوەی ئەو پارادایمە‬ ‫جیاوازانەدا‪ ،‬جیاواز کاریانکردووە‪ .‬هەڵبەتە‬ ‫دروستبوونی هەرکام لەوانە پەیوەستە بە‬ ‫هەلومەرجی ماتریاڵی و مێژوويیانەوە‪.‬‬ ‫دین لە قۆناغی شارنشینی پارادایمی‬ ‫ئ ــوس ــت ــورەي ــی ــدا ســــەرهــــەڵــــدەدات و‬ ‫بەدیاردەکەوێت‪ .‬بۆیە پێش ئەوەی بزانین‬ ‫دین چییە دەبێت بزانین ئوستورە چییە؟‬ ‫لە سادەترین مانادا ئوستورە بریتییە لە‬ ‫هەوڵی مرۆڤ بۆ ناسینی خۆی و جیهان‬ ‫و دەربــازبــوون لە نامۆبوون و زاڵبوون‬ ‫بەسەر هەستکردن بە تەنیایی وجودييدا‬ ‫لەڕێگەی ئافراندنی داستانی خەیاڵئامێزەوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێک کە هەموو ئەگەر و ئیمکانەکانی‬ ‫ئەودیو سنوری مرۆڤەکان لە فۆرمێکی‬ ‫بااڵی نامرۆڤانەدا چنرابێت‪ .‬بەدەربڕینێکی‬ ‫‌تر؛ ئوستورە زەرورەتــی مانیفیستبوونی‬

‫ئەویتری گەوررەیە لەمەڕ ڕێکخستنی پانتایی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و بەرێوەچوونی کۆمەڵگا و‬ ‫بەردەوامبوونی ژیان‪.‬‬ ‫لە پارادایمی ئوستورەدا‪ ،‬ئوستورە ڕۆحی‬ ‫کۆمەڵگایە‪ ،‬ڕۆحی ژیانە و ڕۆحی جیهانە‪.‬‬ ‫واتــە ئوستورە‪ ،‬ئاگایی دەستەجەمعيی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬کە ئایدۆلۆژیای زاڵ و باوی سەردەم‬ ‫بەرهەمدێنێت‪ .‬بەم پێیەش ئوستورە دەبێتە‬ ‫ڕێکخەری گشتی فۆرمی سەرخانی کۆمەڵگا‬ ‫بە گوێرەی دواسنورەکانی ژێرخان‪.‬‬ ‫دیــن دواهەمین قۆناغی ئوستورەییە‬ ‫کە بەفیعلی لە کۆمەڵگادا کاری کردبێت‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەوەیە کە میرچا ئەلیادە‪ ،‬دین‬ ‫بە ئوستورەی پــەرەســەنــدوو دەزانــێــت‪.‬‬ ‫ئوستورەی پەرەسەندوو واتە ئوستورەی‬ ‫شارنشینی و قــۆنــاغــی شارستانیەت‪.‬‬ ‫ئوستورەی سەردەمی کۆچەریبوون جیاواز‬ ‫بووە لە ئوستورەی سەردەمی کشتوکاڵی و‬ ‫گوندنشینی و بەهەمان شێوەش ئوستورەی‬ ‫شارنشینی جـــیـــاوازە لــە ئــوســتــورەی‬ ‫گوندنشینی‪ .‬بەم پێیەش دین‪ ،‬ئوستورەی‬ ‫قۆناغی شارنشینی و شارستانییەتە‪ .‬بۆیە‬ ‫دین بــەراورد بە ئوستورە زیاتر بونیادی‬ ‫چینایەتی و دامەزراوەیی لە خۆدەگرێت‪.‬‬ ‫کەواتە لەسەردەمی دین یان ئوستورەی‬ ‫دواییندا‪ ،‬دین دەبێتە ڕۆحی کۆمەڵگا و‬ ‫ژیــان و جیهان و ئایدۆلۆژیای ســەردەم‬ ‫بەرهەمدێنێت‪ .‬ئــەرک و ڕۆڵ و کارکردی‬ ‫ئوستورە دەبینێت‪.‬‬ ‫بێ‌هۆ نییە لە قۆناغی شارستانییەتدا‬ ‫بینەری سەرهەڵدان و دەرکەوتنی دینەکان‬ ‫دەبین‪ .‬دینەکان بەنزیکەيی مێژوویەکی‬ ‫سێ‌هەزار ساڵەیان هەیە‪ .‬دینەکانی وەک‬ ‫هندؤیزم‪ ،‬بودیزم و جەینیزم و‪ ....‬لە پاڵ‬ ‫ئەمانەشدا دینە ئیبراهیمییەکان؛ یەهودی‪،‬‬ ‫مەسیحی و ئیسالم سەرهەڵدەدەن‪ .‬هەرکام‬ ‫لەم دینانە مناڵی هەلومەرجی ماتریاڵی و‬ ‫مێژووی سەردەمی خۆیانن و ڕۆڵی «گشت‪-‬‬ ‫كل»ێکی ڕێکخەریان بینیوە و ئاراستەی‬ ‫کۆمەڵگا و تاک و سەرجەم پەیوەندییەکانیان‬ ‫کــردووە‪ .‬دواجــار دەســەاڵت و دەوڵەتیش‬ ‫هاوئاراستەیان بووە‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێکی تــر‪ ،‬دیــن دەرەنجامی‬ ‫زەرورەتـــی نوقسانی و کەموکوڕییەکانی‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و سایکۆلۆژییەکانی‬ ‫کۆمەڵگا و ژیانی بەکۆمەڵ بووە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش دین دەبێتە سوپەرئیگۆی‬ ‫کۆمەڵگا‪ ،‬واتە دەبێتە ئاراستەکاری پانتایی‬ ‫ڕەمزی و هاوشوناس دەبێت لەگەڵ ئەیتری‬ ‫گەورەدا یان دەبێت بە ئەویتری گەورە‪ .‬دین‬ ‫«گشت»ێکی گه‌ردوونيي ‌ه کە پەیوەنديی‬ ‫بەشە تایبەت و پارتیکواڵرەکان ڕێکدەخات‬ ‫و ڕایەڵەی پەیوەندییەکان دەچنێت و فۆرمی‬ ‫بەشەکان لەگەڵ خــۆی سازگار دەکــات‪.‬‬ ‫دواجار دین دەبێتە ئۆتۆریتەی جیاکردنەوە‬ ‫و حوکمدان لــەمــەڕ؛ ڕاســت و نــاڕاســت‪،‬‬

‫تەندروست و ناتەندروست‪ ،‬حەقیقەت و‬ ‫بۆچوون و ‪ ...‬هتد و پایەی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫سایکۆلۆژی‪ ،‬سیاسی و ئــایــدۆلــۆژی لە‬ ‫کۆمەڵگادا هەڵدەچنێت‪.‬‬ ‫لەڕوانگەی تۆماس کۆهنەوە پارادایمێک‬ ‫کاتێک دەکەوێت کە تووشی قەیرانی قووڵ‬ ‫بووبێت و بە واقیعی توانای واڵمدانەوەی‬ ‫نامێنێت و ناتوانێت قەیرانەکانی چارەسەر‬ ‫بکات و پــاش کەوتنی‪ ،‬پارادایمێکی تر‬ ‫شوێنی دەگرێتەوە کە ئەو پارادایمە نوێیە‬ ‫دەتوانێت کێشەکان و قەیرانەکانی پارادایمی‬ ‫پێشوتر چارەسەر بکات‪.‬‬ ‫پارادایمی ئوستورە لە نزیکەی سێ‌هەزار‬ ‫ساڵ لەمەوپێشەوە تووشی قەیران دەبێت‬ ‫و کێشەی جديی بــۆ دروســتــدەبــێــت‪ ،‬و‬ ‫هەوڵدەدرێت لە فۆرمێکی تری ئوستورە واتە‬ ‫دیندا وه‌اڵمی ڕیشەیی ئەو قەیران و کێشانە‬ ‫بدرێتەوە کە سەرکەتوو نابێت‪ .‬هاوکات‬ ‫پاش ئەم قەیرانانە پارادایمی فەلسەفە‬ ‫دەردەکــەوێــت و هــەوڵــدەدات وه‌اڵمــی ئەو‬ ‫قەیران و کێشانە بداتەوە‪ .‬بەاڵم پارادایمی‬ ‫فەلسەفەش لەبەر هەندێ کێشەی ناو خودی‬ ‫فەلسەفە و سنورداربوون و نوخبەوییبوونی‬ ‫ناتوانێت بــەتــەواوی وه‌اڵمـــی قــەیــران و‬ ‫کێشەکانی پارادایمی ئوستورە بداتەوە بۆیە‬ ‫دەبینین بە درێژايی ‪ ٢٥٠٠‬ساڵی ڕابردوو‬ ‫پارادایمی ئوستورە و فەلسەفە بەتەنیشت‬ ‫یەکەوە کاریانکردووە و هیچكام لەو دووانە‬ ‫بەتەواوی نەبۆ‌تە جێگره‌و‌ه بۆ ئەویتريان‪.‬‬ ‫فەلسەفە یــەکــەم هــەوڵــی مــرۆڤــە بۆ‬ ‫ڕوونــکــردنــەکــانــی‬ ‫لەئوستورەداماڵینی‬ ‫سەبارەت بە پەیدابوون و ژیان و گەردوون بە‬ ‫شێوەیەکی ماتریاڵیستی و عەقاڵنی‪ .‬سەیر‬ ‫نییە یەکەم فەیلەسوفەکان ماتریاڵیستن‬ ‫و فەلسەفە بە شێوه‌يه‌كى ماتریاڵیستی‬ ‫دێــتــەکــایــەوە‪ .‬لــەبــەرئــەوەی دوائامانجی‬ ‫فەلسەفە خستنەڕووی مۆدیلی لۆژیکی و‬ ‫عەقاڵنییە بۆ ڕوونکردنەوەی ماتریاڵیستانەی‬ ‫پەیدابوون و دیاردەکان و گەردوون ژیان و‬ ‫‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫لــە پ ــارادای ــم ــی فــەلــســەفــەدا ئیدی‬ ‫ڕوونکردنەوەی ئوستورەیی و دینی تاکە‬ ‫ڕوونــکــردنــەوە نەبوو و تەنانەت لە ناو‬ ‫دەستەبژێر و نوخبەدا ڕوونکردنەوە زاڵێش‬ ‫نەبوو‪ .‬بۆیە دین بەناچاری به ئاستێکی تردا‬ ‫دەکشێت و ملدەدات بە زمانی فەلسەفی‪.‬‬ ‫ڕوونــکــردنــەوە و گوتارەکانی تێکەڵ بە‬ ‫فەلسەفە دەکــات و بە زمانی فەلسەفە‬ ‫قسەدەکات بۆ ئــەوەی لەگەڵ پارادایمی‬ ‫فەلسەفەدا بێتەوەیەک و پەراوێزنەخرێت‪.‬‬ ‫پارادایمی فەلسەفەش نەیتوانی بەتەواوی‬ ‫خۆی لە ئوستورە و دین پاکبكاتەوە و بە‬ ‫فۆرمێکی تر لە فەلسەفدا ڕەنگیاندایەوە‬ ‫و کاریگەریيان لەسەر دانا‪ .‬لە پارادایمی‬ ‫فەلسەفەدا دین ڕەهایەتی و تاک‌سەنتەريی‬ ‫نەما و نەیتوانی لە هەموو ئاستەکانی‬

‫کۆمەڵگادا کاربکات وەکچۆن لە پارادایمی‬ ‫ئوستورەدا دەیکرد‪ ،‬ئەگەرچی بۆ هەموو‬ ‫ئاستەکان قسەی هەبێت بەاڵم بە واقیعی‬ ‫کارناکات‪.‬‬ ‫لەسەدەکانی نــاوەڕاســتــەوە پارادایمی‬ ‫فەلسەفە تووشی قەیران دەبێت‪ .‬بۆیە‬ ‫پارادایمی زانست دەردەکــەوێــت و تێیدا‬ ‫ڕوونــکــردنــەوەی ئوستورەیی بــەتــەواوی‬ ‫هەڵدەوەشێتەوە و ڕەوایەتی و ڕاستێتی‬ ‫لەدەستدەدات و بەفیعلی وەالوە دەنرێت و‬ ‫دواجار ناتوانێت وەک پارادایمێک بە واقیعی‬ ‫کاربکات و دەکەوێت‪ .‬لەم بڕگەيه‌دا دین‬ ‫ئاستێکی تر دادەکشێت و کورتدەبیتەوە‬ ‫بۆ ئاراستەکاری ئەخالقيی پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬و هاوکات گشتگیری‬ ‫و هەمەالیەنەيی خــۆى لــەدەســتــدەدات‪.‬‬ ‫لەپاش دەرکەوتنی کۆپەرنیکۆس و گالیلۆ‬ ‫و دارویــنــەوە ئیدی پارادایمی ئوستورە‬ ‫و دین مەحاڵ دەبێت و ناتوانێت مۆدیلی‬ ‫باوەڕپێکراوی ئەزموونی حەقیقەت بێت‬ ‫بۆ پەیدابوون و گەردوون و ژیان‪ .‬کەواتە‬ ‫هــەلــومــەرجــی مــاتــریــاڵــی و ئۆبێکتیڤی‬ ‫لــەکــارکــەوتــنــی دیــن دەردەکـــەوێـــت‪ .‬لە‬ ‫هەلومەرجێکی لــەو جــۆرەدایــە کە نیچە‬ ‫ئاماژە بە مەرگی خــودا دەکــات‪ .‬مەرگی‬ ‫خودا دواهەمین بڕگەی کەوتنی پارادایمی‬ ‫ئوستورە و دینە‪.‬‬ ‫دین وەک لوتکەی گەشەکردنی ئوستورە‬ ‫و هاوکات دواهەمین قۆناغی‪ ،‬لە دونیای‬ ‫هــاوچــەرخــدا‪ ،‬ئیدی «گــشــت»ێــک نییە‬ ‫کە کۆپەیوەنديی بەشەکان ڕێکبخات و‬ ‫کاریگەريی لەسەریان هه‌بێت و فۆرمیان پێ‬ ‫ببەخشێت‪ .‬ئەو ڕۆڵ و کارکرد و ئەرکەی‬ ‫دین کە لە پارادایمەکانی پێشوتردا هەیبوو‬ ‫لە ئێستادا بە هۆی گۆڕانە ماتریاڵییەکانی‬ ‫واقیعەوە نیەتی‪ .‬لە ئێستادا دین وەک‬ ‫«گشت»ێک هــەڵــوەشــاوەتــەوە و بــووە‬ ‫بەچەند بەشێکه‌و‌ه کە لەچەند ئاستێکی‬ ‫بچوکتردا ئیشدەکات‪.‬‬

‫‪ -b‬کۆمۆنیزم‬

‫کۆمۆنیزم تا ئێستا لە سێ پانتاییدا‬ ‫دەرکــەوتــووە و کــاریــکــردووە‪ .‬بۆ ئــەوەی‬ ‫بەتەواوی و هەمەالیەنەیی بزانین کۆمۆنیزم‬ ‫چییە‪ ،‬ئەوا دەبێت بەوردی لە کۆمۆنیزم لە‬ ‫هەرسێ پانتایەکەدا تێبگەین‪ ،‬نەک وەک‬ ‫ئەو وێنە هەڵگەڕاوەی کە بـــۆرژوازی بۆ‬ ‫کۆمۆنیزمی داتاشيوه کە تەنیا وێنەیەکی‬ ‫کاریکاتێريی «پانتایی ئەڵتەرناتیڤی‬ ‫بەردەست»ـە کە بەشێوەی نامومکین و‬ ‫دوورەدەســت و ناواقیعی دەیخاتەڕوو‪ .‬ئەو‬ ‫سێ پانتایەی کە تا ئێستا کۆمۆنیزم تێیدا‬ ‫دەرکەوتووە و کاری تێدا کردووە بریتین لە؛‬ ‫‪ -١‬پانتایی ئایدیا‬ ‫‪ -٢‬پانتایی مێژوو‬ ‫‪ -٣‬پانتایی ئەڵتەرناتیڤی بەردەست‬

‫‪ -١‬پانتایی ئایدیا‬

‫لەو ساتەوەی کە مــرۆڤ بە کۆمەڵ‬ ‫ژیاوە و پێکەوە کاریانکردووە و کۆمۆنیتی‬ ‫و جڤاتیان درووســتــکــردوە‪ ،‬ئایدیای‬ ‫کۆمۆنیزم دەرکەوتووە و کۆمۆنیزم لە‬ ‫«پانتایی ئایدیا»دا کاریکردووە‪ .‬بنەڕەتی‬ ‫بەکۆمەڵ‌ژیان بەشێوەیەکی تەندرووست‬ ‫و یەکسان کۆمۆنیزمە کە کار لەسەر‬ ‫هاوبەشێتی و هاوپشکی و بەشداربوونی‬ ‫پێکەوەیی دەکــــات‪ .‬بەدەربڕینێکی‬ ‫تــر هاوبەشبوون لــە بەرهەمهێنان و‬ ‫مەسرەفکردندا بەشێوەیەکی یەکسان‬ ‫بەجۆریک کە هــەمــوان بــەشــدار بن و‬ ‫هیچ کەمینەیەک پشتگوێ نەخرێت‪.‬‬ ‫لەم قۆناغەدا کۆمۆنیزم وەک ئایدیا لە‬ ‫کەوڵ و بەرگی عەدالەت و یەکسانیيدا‬ ‫ڕەنـــگـــیـــداوەتـــەوە و دەرکــــەوتــــووەو‬ ‫کاریکردووە‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم لە «پانتایی ئایدیا»دا‬ ‫پارامیتەر و پێوەری ژیانێکی تەندروست‬ ‫و یەکسانیخواز و بەختەوەرانە بووە؛ واتە‬ ‫کۆمۆنیزم لە «پانتایی ئایدیا»دا‪ ،‬بیرۆکە‬ ‫و ئایدیای عەدالەت و یەکسانی و هاوبەشی‬ ‫و بەشداریی هەموان بووە لەسەرجەم‬ ‫چاالکییە مادی و مەعنەوییەکانی ژیانی‬ ‫ڕۆژانــەدا‪ .‬پەیوەندی و پێکەوەیی هەر‬ ‫کۆمەڵ و کۆمۆنیتی و جڤاتێک تا زیاتر‬ ‫یەکسانیخوازانە و دادپەروەرانە بوایە ئەوا‬ ‫ئەو کۆمەڵەیە‪ ،‬زیاتر کۆمۆنیستی بووە‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم لەم قۆناغەدا ڕۆحی عەدالەت‬ ‫و دادپەروەری و یەکسانیخوازی بووە کە‬ ‫ئەمەش هۆکارێکی گرنگی ئاسودەیی و‬ ‫پێکەوەيی و هەرەوه‌زکاريی مرۆڤ بووە‬ ‫لەسەرەتادا‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم لــە «پانتايی ئایدیا»‬ ‫بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬ئاسۆیەکی یونیڤێرساڵ‬ ‫و گەردوونی بووە بۆ بەها بەرزەکانی‬ ‫مرۆڤایەتی وەک؛ بــەدرێــژايــی چاخە‬ ‫تاریکەکان هیوا و ئومێد بووە بۆ ژیانێکی‬ ‫باشتر‪ ،‬خەون و ڕوئیای دەستەجەمعی‬ ‫بووە بۆ دامەزراندنی کۆمەڵگای عەدالەت‬ ‫و بێ‌چین‪ ،‬حەز و ئارەزوی شەخسی بووە‬ ‫بۆ ژیانێکی جوامێرانە و یەکسانیخوازانە‬ ‫کە هەموان وەک یــەک بەشدار بن لە‬ ‫چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکانی بەرهەمهێنان‬ ‫و بــەکــاربــردن و مــەســرەفــکــردنــدا‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێکی تر؛ کۆمۆنیزم لە «پانتایی‬ ‫ئایدیا»دا ئەگەر و ئیمکانی تێپەڕاندنی‬ ‫بوونی «مرۆڤ‪-‬ئاژەڵ» بووە کە تەنیا‬ ‫لە چــوارچــێــوەی غەریزەکانی مرۆڤدا‬ ‫کاردەکات‪ ،‬واتە دەستەبەرکردنی ئەگەر‬ ‫و ئیمکانی ژیانێکی بەهادار و ماناداری‬ ‫مرۆڤانە کــە لــە ڕۆحــی بــەرەنــگــاری و‬ ‫شۆڕشگێڕییەوە سەرچاوەی گرتبێت و‬ ‫کورتنەبێتەوە بۆ چواچێوەی «مرۆڤ‪-‬‬ ‫ئاژەڵ»‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫‪ -1‬ناهارمۆنیەت لە ڕێکخستنی مێژوویی‬ ‫بەگوێرەی کات‪ ،‬بەتایبەتی لە تەنیشتى یەکتر‬ ‫دانانی چەند کەسێک‪ ،‬چەند ئۆبێکتێک یان‬ ‫چەند ڕووداوێکی جیاوازی چەند بڕگەیەکی‬ ‫مێژوویی جیاواز کە دەشێ بەمەبەست یان‬ ‫بێمەبەست بێت‪ .‬باوترین جۆری ئاناکرۆنیزم‬ ‫هەلگرتنی ئۆبێکتێکە لە بڕگەیەکی مێژوویی‬ ‫دیاریکراوەوە بۆ بڕگەیەکی تری مێژوویى کە‬ ‫دەشێت تەکنۆلۆژيا یان ئایدیایەکی فەلسەفی‬ ‫یان دەربڕێنێکی زارەکی و ‪ ...‬بێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬بریتیيە لە چەندپاتکردنەوەی هەمان شت‬ ‫زیاتر لە جارێک بۆنمونە؛ وەک مەیتێکی مردوو‪.‬‬ ‫تۆتۆلۆژی دەکرێت لۆژیکی یان ڕیتۆریکی یان‬ ‫ڕێزمانى ‪ ...‬هتد بێت و زۆرجار وەک هەڵەی‬ ‫ستایل تەماشادەکرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬پ ــارادای ــم (لــەیــۆنــانــی‪ :‬پارادیگما‬ ‫‪)paradeigma‬بریتییە لە سەرمەشق‪،‬‬ ‫نــمــوونــەی زاڵ و چــوارچــێــوەی ه ــزری و‬ ‫فەرهەنگی کە کۆمەڵێک نموونە و بیرۆکە بۆ‬ ‫تاقم یان کۆمەڵگایەک دادەڕێژێت‪ .‬هەرگرووپ‬ ‫و کۆمەڵگایەک‪« ،‬ڕاستییەکانی» خۆی‬ ‫لەنێو چوارچێوەیەکی پارادایمی کە پێی‬ ‫ڕاهاتووە‪ ،‬لێکدەداتەوە‪ .‬پارادایمە کۆنەکان‬ ‫لەڕێگای فێرکردنی تاک و کۆمەڵگاوە‪ ،‬دەبنە‬ ‫چوارچێوەگەلێکی «ڕوون و بێ‌قسەوباس‪.‬‬ ‫وشـــەی پـــارادایـــم س ــەرەت ــا لــە ســـەدەی‬ ‫پازدەهەم‪ ،‬بە واتای «نموونە و سەرمەشق»‬ ‫بەکارهاتووە‪ .‬بەاڵم لە ساڵی ‪ ١٩٦٠‬دا و شەی‬ ‫پارادایم تەرخانکرا بۆ «نمونەی بیرکردنەوە‬ ‫لــە هــەربــوارێــکــی زانــســتــی یــان دەقێکی‬ ‫«ئه‌پيستمۆلۆژيا»‪.‬‬ ‫ئەم زاراوەیە بۆ یەکەمجار لە ساڵی‪،١٩٦٢‬‬ ‫زانای ئەمریکی تۆماس سامویل کۆهن(‪-١٩٩٦‬‬ ‫‪١٩٢٢‬ز) لەکتێبی «بــونــیــادی شــۆڕشــە‬ ‫زانستییەکان» بەکاریهێناوە‪ .‬بەپێی کۆهن‬ ‫پارادیگم بریتییە لە بەرپاکردنی شۆڕشێکی‬ ‫زانستێکە سەرلەبەری تێڕوانینی مرۆڤ بۆ دنیا‬ ‫و ماتریاڵ دەگۆڕێت و لەوێشەوە سەرلەبەری‬ ‫ژیانی مرۆڤایەتی دەگۆڕێت‪ ،‬تۆماس کۆهن‬ ‫وایدەبینێت کاتێک زانایان ڕووبــەڕووی چەند‬ ‫گرفتێکی زانستى دەبنەوە کە بەپێی شێوەی‬ ‫باوی زانست چارەسەرناکرێن‪ ،‬ئەوسا شۆڕشی‬ ‫زانستى ڕوودەدات‪ ،‬ئەوسا دەبێت ئەو شێوە‬ ‫کۆنانە جێبهێڵرێن لەپێناو چارەسەرکردنی ئەو‬ ‫گرفتانە و پێکهێنانی تیۆرێكى نوێ‪ .‬کەواتە‬ ‫پارادیگم بەم مانایە بریتى نییە لە تیۆریی باو‪،‬‬ ‫بەڵکو بریتییە لە ڕوانین بۆ دونیا‪.‬‬ ‫هــەروەهــا بە مانای «دیــدی میتۆدی»‪،‬‬ ‫یان «نمونەگەرایی»یش دێت کە بەم مانایە‬ ‫پارادایم بریتییە لە تیۆریەکی گشتگیر‪ ،‬یان‬ ‫کۆمەڵێک بــاوەڕی پێکەوەبەستراو کە لقە‬ ‫زانستە جیاوازەکانی تریش دەگرێتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫قۆناغی گۆڕانکاری خرابێت بەهۆی سەرهەڵدانی‬ ‫دیدێکی میتۆدیی نوێوە کە کۆمەڵێک باوەڕ‬ ‫و دۆزینەوەی زانستیی نوێ لەخۆیدەگرێت‬ ‫و بـــاوەڕە کۆنەکان ڕەتــدەکــاتــەوە‪(( .‬لە‬ ‫ویکیپیدیاوە وەرگیراوه‌))‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )320‬دوشەممە ‪201٦/11/28‬‬

‫‪4‬‬

‫فرێدریک نیتچە و مەرگی خودا‬ ‫دەشتی مەحمود‬

‫نیتچە بەدرێژایی‬ ‫تەمەنی گەورەیی‬ ‫بێ باوەڕ بووە‬ ‫و بێگوومان‬ ‫مەبەستی ئەوە‬ ‫نەبووە کە‬ ‫خودایەک هەبووە‬ ‫و لەڕاستیدا‬ ‫مردووە‬

‫فــرێــدریــک نیتچە لەکتێبی‬ ‫‹›زانستی شاد››دا دەنووسێت‬ ‫‹›خــــــودا مــــرد‪ .‬خــــودا بە‬ ‫مـــردووی دەمێنێتەوە‪ .‬ئێمە‬ ‫خودامان کوشت‪ .‬چۆن خۆمان‬ ‫ئــاســودەبــکــەیــن‪ ،‬بــکــوژی ناو‬ ‫هەموو بکوژەکان؟ پیرۆزترین‬ ‫و بەدەسەاڵترین کە تائێستا‬ ‫دوونیا خاوەنی بــووە‪ ،‬لەژێر‬ ‫چەقۆکانماندا خوێنی لێچۆڕا‪:‬‬ ‫کــێ ئـــەو خــوێــنــە لــە ئێمە‬ ‫بسڕێتەوە؟ چ ئاوێک هەیە کە‬ ‫خۆمانی پــێ بشۆینەوە؟ چ‬ ‫جەژنێک یان چاککردنەوەیەک‬ ‫دەتوانین ئەو تاوانە بسڕێتەوە‪،‬‬ ‫چ یارییەکی پــیــرۆز دەبێت‬ ‫دابهێنین؟ ئایا گەورەیی ئەو‬ ‫کـــردارە زۆر گــەورە نییە بۆ‬ ‫ئێمە؟ ئایا پێویست نییە ئێمە‬ ‫خۆمان ببین بە خودا تەنیا بۆ‬ ‫ئــەوەی کە نیشانی بدەین کە‬ ‫خودا شایەنی کەشتن بووە؟››‬ ‫نزیکەی ســەدە و نیوێک دەبێت‬ ‫فرێدریک نیتچە مەرگی خــودای بە‬ ‫وتنی ‹›خودا مردووە›› ڕاگەیاند‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕاگەیاندنە بووەتە هۆی سەرئێشەیەکی‬ ‫زۆر بــۆ ئــەو کــەســانــەی لــە کایەی‬ ‫فەلسەفی و ئاینیدا تێدەفکرن کە لە‬ ‫سەدەی ‪١٩‬وە بەردەوامی هەیە تاوەکو‬ ‫ئێستا‪ .‬لەوانەیە‪ ،‬دەستەواژەی ‹›خودا‬ ‫مــردووە›› بەناوبانگترین دەستەواژەی‬ ‫فەلسەفی بێت‪ ،‬تەنانەت ئەو کەسانەی‬ ‫هەرگیز کتێبی ‹›زانستی شــاد›› کە‬ ‫یەکەمجار ئــەو دەســتــەواژەیــەی تێدا‬ ‫بەکارهات نەخوێندووتەوە بەاڵم ئەو‬ ‫دەستەواژەیان بیستووە‪ .‬ئایا ئێمە‬ ‫دەزانین نیتچە مەبەستی چی بووە؟‬ ‫یــاخــود‪ ،‬گرنگتر لـــەوە‪ ،‬بــۆ ئێمە چ‬ ‫واتایەکی هەیە‪.‬‬ ‫نیتچە بەدرێژایی تەمەنی گەورەیی بێ‬ ‫باوەڕ بووە و بێگوومان مەبەستی ئەوە‬ ‫نەبووە کە خودایەک هەبووە و لەڕاستیدا‬ ‫مــردووە‪ ،‬جگە لەوەی ئایدیا‪-‬بیرۆکەی‬ ‫خــودا لــەالی مــرۆڤ مـــردووە‪ .‬دوای‬ ‫ڕۆشنگەری‪ ،‬بیرۆکەی بەڕێوەچوونی‬ ‫گەردوون بەیاسا سرووشتییەکان نەک‬ ‫بە چاودێریی خودایی بوو بە ڕاستی‪.‬‬ ‫بــەواتــایــەک کــە ئــایــنــەکــان تـــەواوی‬ ‫بەڕێوەچوون و جێگیری گەردوونیان‬ ‫بــەهــۆی بەهێزیی دەســەاڵتــی خــودا‬ ‫تێدەگەیشتن؛ ئەوا زانستی فیزیا ئەوەی‬ ‫سەلماند جێگیری گـــەردوون بەهۆی‬ ‫هێزی کێشی زەویەوەیە نەک هێزێکی‬ ‫تر‪ .‬فەلسەفە پیشانیدا حکومەتەکان‬ ‫و دەســەاڵتــەکــان چیتر بــۆ ڕێخستن‬ ‫پێویست ناکات شەرعیەت لە بیرۆکەی‬ ‫حەق‪-‬ڕاستی خودایی وەربگرن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بەپێی ڕەزامەندی ژیربێژی بەڕێوەبردن‪-‬‬ ‫بەواتایەک دەکرێت زۆرێک لە بیردۆزە‬ ‫ڕەووشتییە بەردەوامەکان هەبن بەبێ‬ ‫گەڕاندنەوەیان بۆ خودا‪ .‬ئەوروپا چیتر‬ ‫پێویستی بە خودا نەما وەک سەرچاوەی‬ ‫ســەرەکــیــی ڕەوشــــت‪ ،‬بــەهــا‪ ،‬یاخود‬ ‫فەرمانڕەوایی لە گەردووندا؛ فەلسەفە‬ ‫و زانست لەتوانایاندابوو ئەوەمان بۆ‬ ‫بکەن‪ .‬ئەو بیری زیاد دوونیاگەراییە‬ ‫نیتچەی بە درککردن نەک بە بیرۆکەی‬ ‫‹›خودا مردووە›› برد بەڵکو بەوەی کە‬ ‫ئێمە خودامان کووشتووە بەوویستی‬ ‫خۆمان بــۆئــەوەی باشتر لە دوونیا‬ ‫تێبگەین‪.‬‬ ‫مەرگی خــودا وەک شتێکی تــەواو‬ ‫بــاش نیتچەی توشی ســەرســوڕمــان‬ ‫نـــەکـــرد‪ .‬بــەبــێ خــــودا‪ ،‬بنچینەی‬ ‫سیستەمی باوەڕی ئەوروپای خۆرئاوا‬

‫کاردانەوەی ئێمە بەرامبەری لە کتێبی‬ ‫‹ئیرادەی دەسەاڵت› کاتێک دەنووسێت‪:‬‬ ‫‹› ئەوەی من مەبەستمە پەیوەندیدارە‬ ‫بە مێژووی دوو سەدەی داهاتوو‪ ،‬من‬ ‫باسی ئەوەی کە دێت دەکەم‪ ،‬ئەوەی‬ ‫کە هیچی تر ناتواندرێت بەشیوەیەکی‬ ‫تر بێت‪ :‬هاتنی هیچگەرایی‪ ...‬ئێستا‬ ‫بۆماوەیەکی زۆرە کە هەموو کەلتوری‬ ‫ئــەوروپــا بەشێوەیەک جـــواڵوە وەک‬ ‫ئــەوەی بــەرەو کارەسات بجوڵێت‪››.‬‬ ‫نیتچە بەو ڕووداوانــەی وەک پەتایەک‬ ‫لە ســەدەی ‪ ٢٠‬دا ئەوروپای گرتەوە‬ ‫تــووشــی ســـەرســـوڕمـــان نـــەدەبـــوو‪.‬‬ ‫کۆمیونیزم‪ ،‬نازیزم‪ ،‬نەتەوەگەرایی‪ ،‬و‬ ‫ئایدیۆلۆژیەکانی تر لە ئاگایی جەنگی‬ ‫یەکەمی جیهان وەک واتــا و نرخ بۆ‬ ‫مرۆڤ لەتەواوی کیشوەری ئەوروپادا‬ ‫بــاوبــوونــەوە‪ ،‬بــۆ چینی کرێکار‪ ،‬و‬ ‫نــەژادی ئاریان‪ ،‬و شتی تر؛ بەهەمان‬ ‫شێوە وەک چۆن مەسیحیەت واتای بە‬ ‫مرۆڤ دەبەخشی وەک منداڵی خودا‪،‬‬ ‫و هــەروەهــا نرخی بــە ژیــان لەسەر‬ ‫زەوی دەبەخشی بە پەیوندیدارکردنی‬ ‫بە دوونیای تر‪ .‬لەوانەیە نیتچە ئەو‬ ‫ئایدیۆلۆژیایانەی ڕەتکردبانەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێگومان مەبەست و واتاکانیانی‬ ‫بەرزدەنرخاندن و بەپێوویستی دەزانین‪.‬‬ ‫بێ گومان‪ ،‬لەکاتێکدا نیتچە دەیزانی‬ ‫ئــەو قۆناغە دێــت‪ ،‬ڕێــی دەرچــوونــی‬ ‫پێشکەشکردین‪ .‬دروستکردنی خودبەها‬ ‫وەک تاکەکەس‪ .‬دروستکردنی واتای‬ ‫ژیان لەالیەن ئەو کەسانەی ئەو ژیانە‬ ‫دەژیــەن‪ .‬مرۆڤی بااڵ‪ -‬نمونەی تاکێک‬ ‫بتوانێت واتــا دروستبکات و ناوێکی‬ ‫هەیە لەئاگایی ئێمەدا‪ .‬نیتچە مرۆڤی لەژێر مەترسی هیچگەراییداین؟ ئایا‬ ‫بااڵی وەک ئامانجێکی دووری مرۆڤ لە ئێستادا زیاتر زەبونین بەرامەبەر‬ ‫دەبینی‪ ،‬بەشێوەیەک پێی وابوو زۆرێک ئــایــدیــۆلــۆژی و فــریــودەران بەڵێنی‬ ‫لە ئێمە پێی ناگەین‪ .‬مرۆڤی بااڵ‪ ،‬ئــەوەمــان پــێــدەدەن خــودا دەی ــدا بۆ‬ ‫نیتچە واهەستی دەکــرد کاتی دەوێت کۆمەڵگاو ئێمە؟ لەکاتێکدا خەڵکانی‬ ‫تا لەسەر زەوی بێتە بوون‪ ،‬تەنیا بە خودانەناس کەمتر ڕەشبینین بەرامبەر‬ ‫ئیرادە‪-‬خواست دەتوانێت واتا لەژیاندا بە داهاتوو لە خەڵکانی خوداناس‪،‬‬ ‫بخوڵقێنێت‪ ،‬و تێگەیشتن لــەوەی ئەوە پیشانی دەدات کە دەکرێت نیتچە‬ ‫لەکۆتاییدا بەرپرسیارە لەو هەڵبژاردنەی بەهەڵەدا چوبێت بەرامبەر توانای مرۆڤ‬ ‫دیاری دەکات‪ .‬دەنووسێت‪ ›‹ :‬بۆ یاریی لە مامەڵەکردن و قبوڵکردنی مەرگی‬ ‫خوڵقاندن‪ ،‬براکانم‪ ،‬بەڵێیەکی پیرۆز خودادا‪.‬‬ ‫نووسەری سویسری‪-‬بەریتانی ئەلەن‬ ‫پێوویستە‪ :‬ئێستا گیان خواستی خۆی‬ ‫دەخوازێت‪ ››.‬مرۆڤی بااڵ‪-‬تاکێکی وا ئازا دی‪-‬بۆتن دەربــارەی بەهاکان دەڵێت‪،‬‬ ‫ناتوانێت خۆی بە دۆگما‪-‬وشکەبڕوایی دەردەکەوێت ئێمە باشتر مامەڵەمان‬ ‫و بۆچونی بــاو دەســتــەوەبــدات‪ ،‬ئەو لەگەڵ مەرگی خــودادا کــردووە؛ وەک‬ ‫دەپــرســێــت بــۆچــی خــەڵــک شتەکان لەوەی نیتچە پێی وابوو‪ ،‬هەموومان کۆتا‬ ‫دەنرخێنن‪ ،‬واتا مرۆڤی بااڵ مرۆڤێکی مرۆڤ نین‪ ،‬و نەشکەوتوینە بارێکەوە‬ ‫پرسیارکەر‪ ،‬گومانکەر‪ ،‬و بیرکەرەوەیە ڕەوشــت بە ڕێژەیی و بێواتا ببینین‪.‬‬ ‫و پێش باوەڕهێنان بەهەرشتێک دەبێت ئێمە توانیومانە جیهانێک دروستبکەین‬ ‫ئەو شتە بخاتە ژێر پرسیار و بیخاتە ناو کە پێویستی خودا بۆ چەند کەسانێک‬ ‫کەم بکەینەوە بەبێ ئەوەی بە کۆمەڵ‬ ‫تاقیگەی عەقڵەوە‪.‬‬ ‫نیتچە باسی لە ئاستەنگ و سەختی تووشی نائومێدی و شەپرزەیی ببین‪.‬‬ ‫لــە ئێستادا دەبــێــت ئێمە خۆمان‬ ‫لە درووستبوونی مرۆڤی بااڵ کردووە‪.‬‬ ‫نیتچە مرۆڤی بااڵی وەک گوونجاوترین ڕوبــەڕووی چەندین پرسیار بکەینەوە‬ ‫وەاڵمێک و جێگرەوەیەک بۆ هیچگەرایی و پێویستە بپرسین‪ ،‬ئایا ئێمە وەک‬ ‫تــاک ئــامــادەی ئەرکی دروستکردنی‬ ‫پێشنیازدەکات‪.‬‬ ‫بـــەاڵم لــەوانــەیــە بــپــرســی‪ ،‬ئەگەر بەهاکانمانین؟ دەتوانین واتا بۆ خۆمان‬ ‫ماوەیەکی زۆرە خودا مردووە و ئێمە دروستبکەین بەبێ هاوکاری لەالیەن‬ ‫دەبێت بەهۆی ئاگایمان بە مەرگی خودا خـــوداوە‪ ،‬وشکەبڕوایی‪ ،‬یاخود هەر‬ ‫ئــازار بچێژین‪ ،‬ئەو هەموو بێباوەڕانە باوەڕێکی بــاو؟ بێگومان هەندێکمان‬ ‫لەکوێن؟ نیچە لــێــرەدا خــۆی وەاڵم ئامادەیمان هەیە‪ ،‬و ئەگەر بەتەواوی‬ ‫دەداتــــەوە‪« :‬خـــودا مــــردووە؛ بــەاڵم لە پەیامی مەرگی خــودا تێبگەین؛‬ ‫بەخشینی بە مــرۆڤ‪ ،‬ئەگەری هەیە ئــەوا دەتوانین باشتر ئەرکەکەمان‬ ‫سێبەری لە ئەشکەوتەکاندا نیشانبدرێت بەجێبهێنین‪ .‬لەوانەیە نائومێدی مەرگی‬ ‫خودا ڕێ بۆ واتــای تازە بکاتەوە لە‬ ‫بۆ هەزاران ساڵ‪››.‬‬ ‫بێگومان لەئێستادا کاریگەرییەکانی ژیانماندا؛ هەر وەک جۆن پۆل سارتەر‬ ‫بانگەوازی نیتچە دەبینین‪ .‬لە ئێستادا دەڵێت›› ژیان لەو دیوی نائومێدییەوە‬ ‫خــودانــەنــاســی لــەگــەشــەکــردنــدایــە‪ ،‬دەستپێدەکات‪››.‬‬ ‫بەتایبەتی لە ئــەوروپــای خــۆرئــاوا و‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‪ ،‬سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫هەتا لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش چیتر‬ ‫‪ .١‬زانستی شاد‪ ،‬فرێدریک نیتچە‪.‬‬ ‫نامۆنییە‪ .‬وەکو زۆربەی خودانەناسان بەشی ‪ .١٢٥‬وەرگێڕانی واڵتەر کووفمان‪.‬‬ ‫دەزانــن‪ ،‬باوەڕنەبوون بە خــودا بەبێ‬ ‫‪ .٢‬خودا مردووە‪ ،‬مەبەستی نیتچە‪..‬‬ ‫باوەڕبوون بە بنیاتێکی فەلسەفی‪ ،‬کەواتا سکۆتتی هێندرکس‪.‬‬ ‫بەژیان ببەخشێت مرۆڤ تووشی ترسی‬ ‫‪ .٣‬ئــاوابــوونــی بتەکان‪ ،‬فرێدریک‬ ‫بوونگەرایی دەکات‪ .‬ئایا ئێمە دەبین بە نیتچە‪.‬وەرگێڕانی واڵتەر کووفمان‪.‬‬ ‫کۆمەڵگایەک لە تێکۆشانداین بەرامبەر بە‬ ‫بێواتایی ژیانمان؟ ئێمە کۆمەڵگایەکین‬

‫دوای ڕۆشنگەری‪ ،‬بیرۆکەی بەڕێوەچوونی گەردوون بەیاسا‬ ‫رسووشتییەکان نەک بە چاودێریی خودایی بوو بە ڕاستی‪.‬‬ ‫بەواتایەک کە ئاینەکان تەواوی بەڕێوەچوون و جێگیری‬ ‫گەردوونیان بەهۆی بەهێزیی دەسەاڵتی خودا تێدەگەیشنت؛‬ ‫ئەوا زانستی فیزیا ئەوەی سەملاند جێگیری گەردوون بەهۆی‬ ‫هێزی کێشی زەویەوەیە نەک هێزێکی تر‬ ‫لەمەترسیدابوو‪ ،‬وەک ئەوەی لە کتێبی ئـــازادان› هەست بە ڕۆشنی دەکەین‬ ‫‹› ئاوابوونی بتەکان››دا دەنووسێت‪ :‬بە کازیوەی نوێ‪ ››.‬لەگەڵ ڕۆیشتنی‬ ‫‹› ئەو کاتەی کەسێک باوەڕ بە ئاینی سیستەمی واتــاداری کۆن دەتواندرێت‬ ‫مەیسحی لــەدەســتــدەدات‪ ،‬ئەو کەسە سیستەمێکی نــوێ دروستبکرێت‪،‬‬ ‫ڕاستیی ڕەوشتی مەسحی لەژێر پێکانیدا بــەاڵم ئــەوە بەبێ مەترسی ناکرێت‪.‬‬ ‫دەردەهێنێت‪ .‬ڕەوشتی مەسیحی بەبێ نیتچە لەوباوەڕەدابوو کە البردنی ئەو‬ ‫هیچ مەبەستێک تەواو درووست نیە‪ ...‬سیستەمە کۆنە خەڵکێکی زۆر دەخاتە‬ ‫مەسیحیەت سیستەمە‪ ،‬هەموو بەیەکەوە ناو مەترسی نائومێدی وبێواتایی‪ .‬واتای‬ ‫بنیاتنراوە‪ .‬ئەگەر یەکێک لە بنچینەکانی ژیان چی دەبێت بەبێ خودا؟ تەنانەت‬ ‫باوەڕ بشکێندرێت‪ ،‬باوەڕ بە خودا‪ ،‬ئەوا ئەگەر خودایەکیش بوونی هەبێت‪ ،‬ئێستا‬ ‫ئەوروپای خۆرئاوا دەزانێت خودا ئەوانی‬ ‫تەواوی سیستەمەکە دەشکێندرێت‪››.‬‬ ‫نیتچەی لەوباوەڕدابوو هەواڵی مەرگی لە ناوەڕاستی گەردوون جێگیرنەکردووە‬ ‫خودا تەنیا بۆ هەندێک لەخەڵک شتێکی (لــێــکــۆڵــیــنــەوە و دۆزیــنــەوەکــانــی‬ ‫باش دەبێت‪ ،‬نیتچە دەنووسێت» ‹›‪ ...‬کۆپەرنیکۆس و گالیلۆ)‪ ،‬و لە ڕێی‬ ‫لەبیستنی هــەواڵــی ‹ خـــودای کۆن زانستی بایۆلۆژی‪-‬ژیانناسییەوە لەڕێی‬ ‫مردووە›‪ ،‬ئێمەی فەیلەسوفان و ‹ڕوح ڕیچارد دارووینەوە لە نزمیی بنەڕەتی‬

‫ژیان کە مرۆڤ لێیەوە پەرەی سەندووە‬ ‫تێگەیشتن‪ ،‬لێرەوە بیرۆکەی هاتنە‬ ‫خــوارەوەی مــرۆڤ لە ئاسمانەکانەوە‬ ‫لــەالیــەن درووســتــکــراوێــکــەوە گرنگی‬ ‫لەدەستدەدات‪ .‬نیتچە نیشانی دەدات‬ ‫مێژوو بریتی بووە لە پڕۆسەی مەرگی‬ ‫خــودا‪ ،‬بەتایبەت مــێــژووی زانست و‬ ‫فەلسەفە‪ .‬ئیتر دوای ئەو دۆزراوانــە‬ ‫خۆرئاواییەکان تێگەیشتن گــەردوون‬ ‫تەنیا لەبەر مــرۆڤ نەخوڵقێندراوە‪.‬‬ ‫نیتچە ترسی ئەوەی بوو ئەو جۆرە لە‬ ‫تێگەیشتنە لە دوونیا‪ ،‬مرۆڤەکان بەرەو‬ ‫ڕەشبینی دەبات‪›‹ ،‬ئیرادەی هیچ›› کە‬ ‫دژ بە فەلسەفەی ژیان‪-‬ئەرێنی یە نیتچە‬ ‫بانگەشەی دەکرد‪.‬‬ ‫تــرســی نیتچە لــە هیچگەرایی و‬