591

‫«‬

‫حەلەب ‪..‬‬ ‫سەرەتای پێداكوتینی سرتاتیژی روسیا‪-‬ئێران‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫مەال بەختیار سێ رێگا بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی دەخاتەڕوو‬

‫“دەستەبازی‌و لەخۆڕازی‪ ،‬رێگە نادەن‬ ‫كێشەكانی یەکێتی چارەسەر بكرێن”‬ ‫یەكێتی پێویستی بە بەرنامەیەكی‬ ‫هەمەالیەنە هەیە بۆ ئاشتبونەوە لەگەڵ‬ ‫كەسوكاری شەهیدان‌و هەموو ئەوانەی كە‬ ‫نادادپەروەریان بەرامبەر دەكرێت‬ ‫گومامنان نییە لەكاتی هەڵبژاردندا‪،‬‬ ‫باجێكی قورسی چارەسەرنەكردنی كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی یەكێتی دەدەین‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لــە ســەروتاری ئــەم ژمارەیــەی‬ ‫"چاودێــر"دا‪ ،‬ئامــاژە بــە خراپیــی ژیــان و گوزەرانــی‬ ‫كەســوكاری شــەهیدان و هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان‬ ‫دەكات و لــەم رووەشــەوە جەخت لــەوە دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت یەكێتی پــرۆژەو بەرنامەی هەبێت بۆ رزگاربونی‬ ‫واڵت لــەم بارودۆخە قورســەی ژیانــی خەڵك‪ .‬هەروەک‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ :‬چۆن لەكاتی خۆشــی‌و تێروتەســەلیدا‪،‬‬ ‫یەكێتــی پێداگیــری دەكــرد لەســەر پۆســت‌و پلــەو‬

‫دەستكەوت‪ ،‬ئاواش لەكاتی تەنگانەدا‪ ،‬دەبێت پێداگیری‬ ‫بكات لەســەر چارەسەر‪ .‬دەشڵێت "یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردســتان پێویســتی بەبەرنامەیەكی هەمەالیەنە هەیە‬ ‫بۆ ئاشــتبونەوە لەگەڵ كەســوكاری شــەهیدان‌و هەموو‬ ‫ئەوانەی كە نادادپەروەریان بەرامبەر دەكرێت"‪.‬‬ ‫هــاوكات‪ ،‬بەشــێكی ســەروتارەكەی مــەال بەختیــار‬ ‫تایبەتــە بــە كێشــە ناوخۆییەكانی یەكێتــی و‪ ،‬پێیوایە‬ ‫ئەگەر كێشەكان چارەسەر نەكرێن‪ ،‬یەكێتی باجی قورس‬ ‫دەدات‪ .‬لەوبارەیەوە دەنوسێت "هەموو ئەو سەركردانەی‬ ‫بەشێكی كێشــەكانی ناو یەكێتین‪ ،‬بمانەوێ‌‌و نەمانەوێ‌‪،‬‬

‫مەال بەختیار‬

‫مەحاڵە بتوانین كێشەكانی ناو یەكێتی چارەسەر بكەین‪،‬‬ ‫ئەگەر پێشــوەخت‪ ،‬دەستبەرداری هەندێك لەو مەرجانە‬ ‫نەبین كە لەدوو ســاڵی رابردوو ئەمســەرو ئەوســەرمان‬ ‫پێكردون"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬گەش بین نییە بەو ژینگەیەی ئێســتا لەناو‬ ‫یەكێتیــدا هەیەو دەڵێت "حــاڵ وا بڕوات دۆخی ناوخۆی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬خراپتریــش دەبێت‪ .‬كە دۆخی نــاو یەكێیش‬ ‫خراپتر بوو‪ ،‬لەناو جەماوەریش كاریگەری كەمتر دەبێت"‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لەكۆتایی ســەروتارەكەدا‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی یەكێتی‪ ،‬سێ رێگا دەخاتەڕوو‪.‬‬

‫ئەمڕۆ‪ ...‬دانوستانێكی گەرم لەزستانێكی ساردی سلێامنیدا‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی‬

‫ئیسالم و‬ ‫توندوتیژی‬ ‫شوان ئەحمەد‬

‫دەقی وتاری نۆبێڵی‬ ‫بۆب دیالن‬

‫«‬

‫"دەستپێشخەری ئەمجارە شكست بێنێت‪ ،‬بارودۆخی كوردستان‬ ‫خراپرت دەبێت"‬

‫گوزەرانی كەسوكاری شەهیدان‌و‬ ‫قەیرانی ئابوری‌و یەكێتی‬

‫‪3‬‬

‫قەیرانــی ئابــوری‪ ،‬كــە لەبنچینەدا پەیوەنــدی بە قەیرانی ئابــوری جیهان‌و‬ ‫ناوچەكەوە هەیە‪ ،‬بەتایبەتی داشــكانی نرخی نەوت‪ ،‬بەاڵم سیســتەمی هەڵەو‪،‬‬ ‫هەڵەی سیاســەتی ئابوری كوردســتان‌و حكومەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪،‬‬ ‫ســەربار زیانیــان بەدۆخــی ئابوری قەیرانــاوی‪ ،‬گەیاندو توانای چارەســەریان‬ ‫كەمكردەوە‪ .‬ســەرجەم كابینەكانی كوردســتان‪ ،‬لەدوای راپەڕینەوە تائێســتا‪،‬‬ ‫ئەگــەر بــەوردی هەڵبســەنگێنرێن‪ ،‬كابینە بە كابینە‪ ،‬لەپــاڵ خزمەتە فراوان‌و‬ ‫پێشــكەوتنە بەرچاوەكان‪ ،‬پشــكێكی كەموزۆری سیســتەمەكەو تەنگوچەڵەمە‬ ‫ئابوریەكانیشیان بەردەكەوێت‪ .‬ئیشی ئێمە هەڵسەنگاندن نیە‪ .‬كاری پسپۆرانە‬ ‫لەپاشــەرۆژدا ئۆباڵ بە ئۆباڵ‪ ،‬هەڵەی كابینەكان دیاری بكات‪ .‬دڵنیاشــم‪ ،‬زۆر‬ ‫نابا‪ ،‬راستییە نەزانراوەكان لەمبارەیەوە دەردەكەون‪ .‬پێشنیاریش دەكەم‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پەرلەمــان كارا كرایــەوە‪ ،‬یەكێــك لەئەركەكانیان بەزوتریــن كات‪ ،‬دیاریكردنی‬ ‫كۆمســیۆنی تایبەتی بێــت بۆ پێداچونەوە بە مێژووی ئــەم حكومەتەو زانینی‬ ‫تەواوی راســتییەكان‪ ،‬بەبەڵگەو ئامارەوە‪ ،‬دەربارەیان‪ ،‬پاشــان چاپكردنیشــی‬ ‫لەكتێبێكــدا‪ .‬هەتــا تــەڕو وشــك بەیەكــەوە نەســوتێنرێ‌و حكومەتێــك كــە‬ ‫لەدامەزراندنیەوە كەوتۆتە ناو قەیرانی ئابوریەوە‪ ،‬چیكە بە مەرامی سیاســی‪،‬‬ ‫تەواوی ئۆباڵەكانی نەخرێتە ئەســتۆ‪ .‬گەرچی دڵنیام‪ ،‬كابینەی هەشــتەمیش‪،‬‬ ‫پشكێكی بەرپرسیارێتی هەر بەردەكەوێت‪.‬‬ ‫لــەم مانگــەدا‪ ،‬لەدەربەندیخان‪ ،‬ماڵی شــەهید ئەكرەم عەبدولقادر ســەعید‬ ‫(ناســراو بە مامۆســتا ئەكرەم)‌و‪ ،‬هەفتەی رابردووش‪ ،‬زیاتر لە چل هاوســەرو‬ ‫كەسوكاری شەهیدانم لەبارەگای مەكتەبی سیاسی‪ ،‬بینی‪.‬‬ ‫شــەهید ئەكــرەم‪ ،‬لــە سێوســێنان‪ ،‬ســاڵی ‪ 1979‬لەگەڵ شــەهید خەبات‬ ‫شــەهید كراوە‪ .‬بنەماڵەیەكی بەڕێزو خاوەن شــەهیدی تــرو باوكێكی ناوداری‬ ‫كوردپەروەریــان هەیــە‪ .‬عەالئەدینی بــرای بەناوی بنەماڵەكــەوە نامەیەكی بۆ‬ ‫ێ‬ ‫نوسیبوم‪ ،‬باسی هەست‌و هەڵوێستی برینداری خۆیانی بۆ كردبوم‪ .‬دەستبەج ‌‬ ‫بڕیــارم دا ســەردانیان بكەم‪ .‬كە ســەردانم كــردن‌و كەســوكارم بینین‪ ،‬زیاتر‬ ‫تێگەیشتم‪ ،‬رەخنەكان‌و برینەكانیان‪ ،‬چەند هەق بووە‪ .‬بەوحاڵەشەوە‪ ،‬بەئەركی‬ ‫كــوردەواری خۆیــان بەرامبەرمان هەڵســان‪ .‬لەگەڵ خۆمــدا راچڵەكیم‌و رامام!‬ ‫نایشــارمەوە‪ ،‬رامانــی ئەمجارەم جیــاواز بوو لەهەمــوو رامانەكانی ترم‪ .‬لەزۆر‬ ‫دانیشتنیشدا باسم كردووە‪ .‬تائێستاش بیری لێدەكەمەوە‪.‬‬ ‫دوای ئــەوە‪ ،‬وا رێكــەوت‪ ،‬لەم رۆژانەدا‪ ،‬مەكتەبی شــەهیدان تەلەفۆنیان بۆ‬ ‫كردم‪ ،‬كە ژمارەیەك لە كەســوكاری شــەهیدان‪ ،‬دەیانەوێت سەردانی بارەگای‬ ‫ێ وتم‪ :‬با بفەرمون‪ .‬لەگەڵیاندا كۆبومەوە‪.‬‬ ‫مەكتەبی سیاســی بكەن‪ ،‬دەستبەج ‌‬ ‫كارم بەسەر ئەوەوە نییە‪ ،‬تیایاندا بوو لەحزبی تر بوو‪ .‬بەاڵم رەخنەی هەمویان‪،‬‬ ‫لەســەر دۆخی ژیانیان‌و جیاوازی ژیانی ئەوان‌و بەرپرســەكان‪ ،‬راست‌و دروست‬ ‫بوو‪ .‬رەنگە لەهەموو ژیانی سیاسی خۆمدا‪ ،‬جارێكی تر كۆبونەوەیەكی وای پڕ‬ ‫لــە رەخنەم دیبێ‌‪ ،‬ئەویش لەكاتی ‪17‬ی شــوباتدا بــوو‪ ،‬لەیانەی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەكــی بێبەرنامە رێكخرابوو‪ ،‬ئاراســتەكان‌و رەخنەكان‪ ،‬تێكەڵوپێكەڵ‬ ‫بوو‪ .‬بەاڵم‪ ،‬رەخنەی كەســوكاری ئەم شــەهیدانە‪ ،‬لەناخێكی پڕ لەزوخاوەوە‪،‬‬ ‫هەڵدەقواڵ‪ .‬ئەم كۆبونەوەیە‪ ،‬زیاتر لەســەردانی ماڵی شــەهید ئەكرەم‪ ،‬منیان‬ ‫ســەراپا هەژانــد‪ .‬ئیتــر قوڵتر تێگەیشــتم‪ ،‬یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتان‬ ‫پێویســتی بەبەرنامەیەكی هەمەالیەنە هەیە بۆ ئاشــتبونەوە لەگەڵ كەسوكاری‬ ‫شەهیدان‌و هەموو ئەوانەی كە نادادپەروەریان بەرامبەر دەكرێت‪ .‬ئەمەش‪ ،‬تەنها‬ ‫بە قســەو‪ ،‬تەنهــا بە رەخنەلەخۆگرتن‌و‪ ،‬تەنها بە پینــەو پەڕۆ‪ ،‬ناكرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫پێویستی بە لەسەروەستانی قوڵ هەیە‪ .‬هەتا پیاچونەوە بەتەواوی ئۆرگانەكانی‬ ‫یەكێتی‌و ئەو ژینگە حزبیە بكرێ‌‪ ،‬هاوكات پرۆژەی نوێی راپەڕاندنی ئەركەكانی‬ ‫حوكمڕانی‪ ،‬دابنرێت‪.‬‬ ‫بــؤ‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )591‬دوشةممة ‪2016/12/19‬‬

‫راپۆرت‬

‫حەلەب‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫سەرەتای پێداكوتینی سرتاتیژی سیاسی‌و سەربازی روسیا‪-‬ئێران لە سوریای داهاتوودا‬ ‫رشۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫بڕیارە لەنزیكترین ماوەدا نەتەوە‬ ‫یەكگرتــووەكان كۆبوونــەوەی‬ ‫نائاســایی خــۆی ئەنجامبــدات‬ ‫ســەبارەت بــە رێوشــوێنی‬ ‫چۆڵكردنی ئــەو هێزانەی ماوەی‬ ‫‪ 4‬ســاڵە بەشــی رۆژهەاڵتــی‬ ‫حەلەبیان بەدەستەوەیەو شەڕی‬ ‫خوێناویــان دژ بــە ســوپای‬ ‫حكومەتەكــەی بەشــار ئەســەد‬ ‫ئەنجامــداوە تــا بەدەســتیانەوە‬ ‫بمێنێتەوە هەتا بارودۆخی سوریا‬ ‫دەكەوێت بەالیەكدا‪.‬‬ ‫ئەمەریكا هۆشــداری ئــەوە دەدات كە‬ ‫ئاگربــڕ لەسەرتاســەری ســوریا پەیــڕەو‬ ‫بكرێــت‌و ئۆبامــاش هۆشــداری دەداتــە‬ ‫روســیاو ئێران‌و دەشــڵێت‪ :‬روسیا مل بۆ‬ ‫ناتۆ نادات‪.‬‬ ‫میدیــا جیهانییەكانیــش ئامــاژە بــۆ‬ ‫ئەوە دەكــەن كە رزگاركردنەوەی حەلەب‬ ‫لەدەست گروپە ئۆپۆزســیۆن‌و توندڕەوە‬

‫جیهادییــەكان‪ ..‬ســەرەتای پێداكوتانــی‬ ‫ســتراتیژی سیاســی‌و ســەربازی روسیاو‬ ‫ئێرانە لەناوچەكەدا‪..‬‬

‫ئۆباما‪ :‬روسیا مل نادات‬

‫درەنگانــی ئێــوارەی دوێنــێ‪ ،‬بــاراك‬ ‫ئۆبامای ســەرۆكی ئەمەریــكا رایگەیاند‪،‬‬ ‫روســیاو ئێــران‌و ســوپاكەی ئەســەد‬ ‫دەســتیان ســوورە بەخوێن لە حەلەب‪..‬‬ ‫دەشــڵێت بەزووتریــن كات پێویســتە‬ ‫ئەنجومەنێكــی ســەربەخۆ لەچاودێرانــی‬ ‫نێودەوڵەتی پێكبهێنرێت تا بە رێرەوێكی‬ ‫ســەالمەتدا خەڵكــی ئــەو شــارە دەرباز‬ ‫بكەن‌و چاودێری رەوشــی ناهەمواری ئەو‬ ‫شارە بكەن‪.‬‬ ‫ئۆباما بەراشكاوی باس لەوەش دەكات‬ ‫كە روسیا بەهیچ شــێوەیەك ملی نەداوە‬ ‫بەفشــارەكانی ئەمەریــكا كــە لەرێگــەی‬ ‫ناتــۆوە هاوكارییە مرۆییــەكان بگاتە ئەو‬ ‫شــارەو رۆڵیان هەبێت لە یەكالكردنەوەی‬ ‫ئــەو بارگرژیی‌و خوێنڕێژییەی لەو شــارە‬ ‫دەگوزەرێت ‪..‬‬

‫رزگاركردنەوەی حەلەب خاڵی‬ ‫وەرچەرخانە‬

‫الی خۆشــییەوە راوێژكاری سیاسی‌و‬ ‫راگەیەندنی بەشــار ئەســەدی ســەرۆكی‬ ‫ســوریا (بثینە شــعبان)‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫رزگاركردنی حەلــەب لەژێر چنگی گروپە‬ ‫توندڕەوەكانــدا‪ ،‬دەڵێــت‪ :‬رزگاركردنــی‬ ‫حەلــەب لەژێــر دەســتی ئــەو گروپــە‬ ‫تێرۆریستییانە‪ ،‬خاڵی وەرچەرخانی هەرە‬ ‫گەورەیە لەو شــەڕەی ئێستا لە سوریادا‬ ‫دەگوزەرێــت‪ ..‬دەشــڵێت "لەكورتریــن‬ ‫مــاوەی داهاتوودا روون دەبێتەوە كە كێ‬ ‫پشتیوانی گروپە جیهادییە تێرۆریستەكان‬ ‫دەكات‌و كــردووە لەســوریا بەگشــتی‌و‬ ‫حەلەب بە تایبەتی"‪.‬‬

‫ئەمەریكا هۆشداری دەدات‬

‫لەبەرەبەیانــی پێنــج شــەممەی‬ ‫رابــردووەوە ســوپای حكومەتی ســوریا‬ ‫رایگەیەنــادووە كــە ئاگربەســت كاری‬ ‫پێدەكرێــت‌و ئەنجوومەنــی ئاسایشــی‬ ‫نێودەوڵەتیــش داوای كرد‪ ،‬ئاگر بەســت‬

‫تــەواوی ســووریا بگرێتــەوەو پەلــەش‬ ‫بكرێت لــە گەیاندنی هاوكاری بە خەڵكی‬ ‫لێقەوماوی حەلەب‪.‬‬ ‫ئەمە لە كاتێكدایــە دوو رۆژ لەمەوبەر‬ ‫جــۆن كێری‪ ،‬وەزیــری دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا هۆشــداری‬ ‫دایە رژێمی سوریا و رایگەیاند‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئەسەد و سوپاكەی رێز لە ئاگربەستەكەی‬ ‫ســووریا بگرن‪ ،‬ئەگەرنا ئەنجامی خراپی‬ ‫لێدەكەوێتەوە بۆ ئەســەد‪ ،‬رژێمی ئەسەد‬ ‫هیچ سوودێك لە دەستپێكردنەوەی شەڕو‬ ‫پێكدادانەكاندا نابینێت‪ ،‬چونكە رووسیای‬ ‫هاوپەیمانــی دژی دەســتپێكردنەوەی‬ ‫شــەڕە‪ ..‬میدیا جیهانییــەكان وادەڕواننە‬ ‫ئەو راگەیەنراوەی جۆن كێری‪ ..‬كە شێوە‬ ‫ئاگاداركردنەوەیەكی روســیاو ئێران بێت‬ ‫لەو بارودۆخەی لە حەلەب دەگوزەرێت‪..‬‬

‫پاش حەلەب چی دەگوزەرێت؟‬

‫جێگــری ســوپای پاســدارنی كۆماری‬ ‫ئیســامی ئێــران‪ ،‬پێنــج شــەممەی‬ ‫رابــردوو رایگەیانــد هــەر بەكەوتنــی‬ ‫حەلــەب‌و رزگاركردنــی لەدەســت گروپە‬

‫تونــدڕەوەكان‪ ،‬ســتراتیژەكەی ئێــران‬ ‫لەناوچەكــەدا هەنگاوی ئێجــگار گەورەتر‬ ‫دەبڕێت‪.‬‬ ‫بینینی قاسم سولەیمانی (فەرماندەی‬ ‫لیــوای قــودس‪-‬ی ســوپای پاســداران)‬ ‫لــە حەلــەب‪ ،‬رۆڵــی ئێــران بەتەواوەتی‬ ‫لــە رزگاركردنەوەی حەلەب بەرجەســتە‬ ‫دەكات‌و ستراتیژەكەی ئێران كە لەماوەی‬ ‫‪ 100‬ساڵەی كەوتنی دەوڵەتی سەفەوییەوە‬ ‫تا حاڵی حــازر خەونــی پێوەدەبینێت‪..‬‬ ‫گەیشــتنە بــە ئاوەكانــی دەریای ســپی‬ ‫ناوەڕاست‌و دروســتكردن‌و بونیادنانەوەی‬ ‫ئەوەی پێی دەوترێت كەوانەی شــیعە لە‬ ‫ئێرانەوە بۆ باشــورو ناوەراســتی عیراق‌و‬ ‫لەوێشــەوە بۆ سوریاو پایتەختی شیعەی‬ ‫سوریا لە پارێزگای الزقییە‪..‬‬

‫سرتاتیژی روسیا‬

‫بەپێی راپۆرتە میدیاییە ناوخۆییەكانی‬ ‫روســیا‪ ..‬ســەرۆكی روســیا (ڤالدیمێــر‬ ‫پووتــن)‪ ،‬ژووری ئۆپەراســیۆنی تایبەتی‬ ‫پێكهێناوە بۆ رۆڵ‌و چاودێریكردنی روسیا‬ ‫لە رزگاركردنــەوەی حەلەب‪ ..‬گرنگیدانی‬

‫روسیاو فەرامۆشكردنی ئەمەریكاو واڵتانی‬ ‫رۆژئاواش ســەرباری ئەوەی پێی دەڵێن‪:‬‬ ‫(حەلــەب دەســتت ســوورە بەخوێن)‪..‬‬ ‫بەتەواوەتــی مانــای ئەوەیــە كــە رزگار‬ ‫كردنــی حەلــەب‌و كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو‬ ‫شــارە گەورەو گرنگە‪ ،‬بەشــێكی دیكەن‬ ‫لەســتراتیژی سیاسی‌و ســەربازی روسیا‬ ‫لەناوچەكە ‪..‬‬ ‫بۆیــە پێدەچێــت پــاش رزگاردنی ئەو‬ ‫شــارە‪ ،‬لەالیەن روســیاو ئێران‌و سوپای‬ ‫حكومەتەكــەی ئەســەدەوە بەهیــچ‬ ‫شــێوەیەك رێگــە نادرێتــەوە بــەوەی‬ ‫جارێكی تر ئەو شــارە بكەوێتەوە دەست‬ ‫گروپە توندڕەوە جیهادییەكان‪..‬‬ ‫یەكێــك لەراپۆرتەكانــی هەفتــەی‬ ‫رابــردوی (‪ )weekly news‬ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوەدەكات كە حەلەب ســەرەتای ئەو‬ ‫پێداكوتانەی روســیاو ئێرانە لەستراتیژی‬ ‫داهاتووی ســوریا‪ ..‬بەتایبەتی یەكەمیان‬ ‫(واتا روسیا) كە بەهیچ شێوەیەك سازش‬ ‫لەســەر ئــەوە نــاكات رۆڵ‌و ئەجێنــدای‬ ‫سیاسەت‌و ســتراتیژە سەربازییەكەی لەو‬ ‫جوگرافیایە دابماڵرێت‪..‬‬

‫تەواوکاری سەروتار‬

‫«‬

‫مــن دڵنیــام یەكێتــی‪ ،‬رەگ‌و ریشــەی‬ ‫چۆتە مێــژووی نوێمان‪ .‬دڵنیاشــم هەموو‬ ‫ئەوانــەی رەخنەیــان لەیەكێتــی هەیــە‪،‬‬ ‫بەكەسوكاری شەهیدانیشەوە‪ ،‬كێشەكەیان‬ ‫تەنهــا گــوزەران‌و ژیانــی كولەمەرگــی‬ ‫نیە‪ .‬بەڵكو پەرۆشییشــە بۆ چارەنوســی‬ ‫یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان‪.‬‬ ‫یەكێتــی هێزێكــی خۆشەویســت‌و خاوەن‬ ‫ســەدان سەروەری‌و هەڵوێســتی بێوێنەیە‬ ‫لەمێــژووی كوردایەتیدا‪ .‬خــاوەن هەزاران‬ ‫كادرو ئەندامــی كۆڵنــەدەری پابەنــدە‪.‬‬ ‫لــەوەش زیاتر‪ ،‬ســەردەمەكەو لەمەودوای‬ ‫روداوەكانیــش‪ ،‬بۆ خەباتی دیموكراســی‌و‬ ‫بنیاتنانی كۆمەڵــی مەدەنی‌و بەرەبەرەش‬ ‫دادپــەروەری كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬بــۆ یەكێتــی‬ ‫هەتا دێت باشــتر لەبار دەبێت‪ .‬بەاڵم كام‬ ‫یەكێتی؟‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬كــە لەبنچینــەدا‬‫بــۆ راپەڕاندنــی ئەركــە مێژووییــەكان‪،‬‬ ‫دامەزراوە‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬بەدرێژایی مێژوو‪،‬‬‫زۆرتریــن ملمالنێكانی لــەدەرەوەی خۆیدا‬ ‫دەكــرد‌و لەناوخۆیــدا بــواری لیبرالیەت‌و‬ ‫یەكتر شكاندنی نەدەدا‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬لــە پەیــڕەو و‬‫پرۆگرامدا‪ ،‬هیچ كەموكوڕییەكی نیە‪.‬‬ ‫ ئەو یەكێتییــەی‪ ،‬ژیانێكی حزبایەتی‬‫تۆكمەی ببێ‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬ئۆرگانەكانــی‬‫لەپۆلێكــەوە هەتــا دەســەاڵتی بــااڵ‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی هەبێ‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬ســزای دەدا و‬‫پاداشتی دەكرد‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬هەلپەرســت‌و‬‫بازرگانی سیاســەت‪ ،‬شــەرم بــوو تیایدا‬ ‫جێگایان ببێتەوە‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییەی‪ ،‬هێنــدەی قارەمانی‬‫هەبــوو‪ ،‬هێندە بواری هەڵپەی پلەوپایەی‬ ‫نەڕەخساندبوو‪.‬‬ ‫ ئەو یەكێتییەی‪ ،‬جیاوازیی فەلسەفەو‬‫ئایدۆلۆژیەتــی خــۆی‪ ،‬لەگــەڵ هەمــوو‬ ‫الیەنەكان دەپاراست‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬تێكۆشــەرەكانی‬‫بەپێــی ماندوبــون‌و مێــژووی خەبــات‌و‬ ‫پابەندبونیان بەبڕیارەكانی سەركردایەتی‪،‬‬ ‫پێشدەكەوتن‪.‬‬ ‫ ئــەو یەكێتییــەی‪ ،‬خزمخزمێنــەو‬‫عەشــرەت عەشــرەتێنەو تەریقەتگەرایی‪،‬‬

‫یەكێتی دوو‬ ‫ئەركی مێژوویی‬ ‫چارەنوسسازی‬ ‫لەسەرشانە‪.‬‬ ‫كە هەرگیز‬ ‫لەمێژووی خۆیدا‪،‬‬ ‫ئەركی لەمجۆرە‬ ‫چارەنوسسازەی‬ ‫رووبەڕوو نەبۆتەوە‬

‫تیا نەبوو‪.‬‬ ‫مەخابــن‪ ،‬هەندێــك لــەو پرنســیپ‌و‬ ‫رەوشــتی بــەرزی شۆڕشــگێڕییە‪،‬‬ ‫پێشــێلی بەرژەوەندییــە تایبەتیــەكان‬ ‫كــراون‪ .‬ســەرەنجام‪ ،‬یەكێتــی دوچــاری‬ ‫كێشمەكێشــی زۆر كــراوە‪ .‬ملمالنێ‌و مقۆ‬ ‫مقــۆی جۆراوجــۆر‪ ،‬لەســەر پێكهاتــەی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬رابەرایەتیەكــەی‪ ،‬ئۆرگانەكانی‪،‬‬ ‫داهاتەكــەی‪،‬‬ ‫مەركەزییەتەكــەی‪،‬‬ ‫هەڵوێست‌و هەڵســوكەوتەكانی‪ ،‬بەدەر لە‬ ‫رێڕەوە شــەرعیەكەی‪ ،‬دەمێكــە كەوتۆتە‬ ‫ناو ســەركردەو ئۆرگانەكانی‪ .‬بەداخەوە‪،‬‬ ‫تائێســتا چارەســەری نیمچە ریشــەییش‬ ‫بۆ ئەو كێشــانە‪ ،‬نەدۆزراونەتەوە‪ .‬بەڵكو‪،‬‬ ‫خەڵكی لیبــڕال‪ ،‬لیبڕالتر بوون‪ .‬دیاردەی‬ ‫دزێو زیاتر بوون‪ .‬پروپاگەندە تەشــەنەی‬ ‫سەندووە‪ .‬بەرژەوەندی ئەم‌وئەو‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەســتەبازی‌و لەخــۆڕازی‪ ،‬رێگــە نــادەن‬ ‫كێشــەكان چارەســەر بكرێــن‪ .‬راســت‬ ‫نییــە وابزانرێــت‪ ،‬بەكۆبونەوەكردن‪ ،‬یان‬ ‫بەدەركردنــی بڕیــاری قیروســیا‪ ،‬یــان‬ ‫بەپاكتاوكــردن‪ ،‬كێشــەكان چارەســەر‬ ‫دەكرێــن‪ .‬بــەرەی شــەیتان‌و بــەرەی‬ ‫رەحمان لەناو یەكێتیدا ســاغنەبونەتەوە‪.‬‬ ‫لوتكــەی حزبەكەش بێژنگی بەدەســتەوە پاداشــت‪ ،‬گێڕانەوەی متمانەی سیاســی‌و‬ ‫نییــە‪ ،‬پاك‌و پیس بژار بــكات‪ .‬كایەكان‪ ،‬قۆنــاغ بەقۆنــاغ دادپەروەری‪ ،‬ســەختە‌و‬ ‫تێكەڵوپێكەڵــن‪ ،‬وایلێهاتــووە‪ ،‬هەندێــك حاڵیش وا بڕوات دۆخی ناوخۆی یەكێتی‪،‬‬ ‫بڕیــار‪ ،‬ســەرچاوەكەی دەگەڕێتــەوە بــۆ خراپتریــش دەبێــت‪ .‬كــە دۆخــی نــاو‬ ‫كاریگــەری هەلپەرســت‌و فەیســبوكچی‌و یەكێتیش خراپتر بوو‪ ،‬لەناو جەماوەریش‬ ‫ئەقڵی هەرزەكارانە‪ ،‬یان بۆ دەستەگەری‌و كاریگەری كەمتر دەبێت‪.‬‬ ‫لێخوڕینی عەسكەری‪.‬‬ ‫() () ()‬ ‫هەتا ئێســتا یەكێتی بەرگەی گرتووەو‬ ‫لەكۆتاییشــدا دەڵێــم‪ :‬لــە دیتنــی‬ ‫ســەنگێكی كاریگەری هاوكێشەكانیشــە‪ .‬كەســوكاری شــەهیدەكاندا‪ ،‬چەنــد‬ ‫بەاڵم‪ ،‬هەمەالیەنــە‪ ،‬ئازایانە‪ ،‬ئەقاڵنیانە‪ ،‬داخوازیەكیان پێشكەش كرد‪ .‬گفتمان داو‬ ‫دوور لــە رق‌و لەنــاو ئۆرگانەكانی حزب‪ ،‬ئەم هەنگاوانەمان ناوە‪:‬‬ ‫بۆ چارەســەركردنیان‪ ،‬بیرێكی ستراتیژی‬ ‫ داوای زوتــر جێبەجێكردنــی پشــكی‬‫لێنەكراوەتەوە‪ .‬بەندە گەشــبین نیم‪ ،‬بەم نەوتیان كرد‪ ،‬رومان نایە بەرێز پارێزگاری‬ ‫ژینگــە بەرەڵاڵییەو بەمــەی چەندین لق‌و سلێمانی‪ ،‬بەسوپاسەوە گفتی دا جێبەجێی‬ ‫پــۆپ پەیدا بوون‌و خۆیشــیان بە خاوەن بكات‪.‬‬ ‫ئــەم حزبە دەزانن‪ ،‬هەتا رادەی گوێنەدان‬ ‫ داوای بەخشــینیان لە پارەی كارەباو‬‫بــە پەیــڕەو و پرۆگــرام‪ ،‬بــە پلەبەنــدی ئــاو‪ ،‬هەروەهــا لــە بەخشــینی قیســتی‬ ‫ئۆرگانــەكان‪ ،‬بــە مۆراڵــی حزبایەتــی‪ ،‬پێشــینەی خانوبەرە‪ ،‬كــرد‪ ،‬هەتا دۆخی‬ ‫بتوانین تەنانــەت یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی ئابــوری چاكدەبێتەوە‪ .‬داوامــان لە بەرێز‬ ‫ئاینــدەش‪ ،‬وەكــو هەڵبژاردنی پێشــوو‪ ،‬ســەرۆكی حكومــەت كرد‪ ،‬بەسوپاســەوە‬ ‫بخەینە مەیدانەوە‪.‬‬ ‫قبوڵی كردو گفتی جێبەجێكردنی دا‪.‬‬ ‫ئــەم هەمــوو ناڕەزاییەی كەســوكاری‬ ‫ئەم سێ‌ داخوازییە‪ ،‬ئێستا لە تاوتوێ‌و‬ ‫شــەهیدان‌و رەخنــەی كادرو ئۆرگانەكان‪ ،‬بەزوتریــن كات لەجێبەجێكردنــدان‪ .‬بەاڵم‬ ‫كێشــە ناوخۆییــەكان بەبــێ‌ چارەســەرو بەدڵنیاییەوە‪ ،‬ئەمــەش جێبەجێ‌ بكرێت‪،‬‬ ‫گەڕانــەوە بــۆ مەرجەعیەتــی ژیانــی هێشــتا قەیرانــی ئابــوری‌و سیســتەمی‬ ‫حزبایەتــی‌و رەخنەلەخۆگرتن‌و ســزادان‌و حوكمڕانــی‌و سیاســەتی ئابــوری‪،‬‬

‫حاڵ وا بڕوات دۆخی گەشبین نیم‪ ،‬بەم‬ ‫ژینگە بەرەڵاڵییەو‬ ‫ناوخۆی یەكێتی‪،‬‬ ‫بەمەی چەندین لق‌و‬ ‫خراپرتیش دەبێت‪.‬‬ ‫پۆپ پەیدا بوون‌و‬ ‫كە دۆخی ناو‬ ‫یەكێتیش خراپرت بوو‪ ،‬خۆیشیان بە خاوەن‬ ‫لەناو جەماوەریش ئەم حزبە دەزانن‬ ‫كاریگەری كەمرت‬ ‫دەبێت‬

‫ســەرلەبەریان پێویســتیان بەپیاچونەوەو‬ ‫داڕشــتنەوەو گونجاندن لەگەڵ گۆڕانكاری‬ ‫ســەردەمەكەدا هەیە‪ .‬ناكرێ‌ لەسەردەمی‬ ‫جیهانگیریــدا بیــن‪ ،‬بــەاڵم بەسیســتەمی‬ ‫حوكمڕانی‌و سیاســەتی ئابوری ناوەڕاستی‬ ‫ســەردەمی جەنگــی ســارد‪ ،‬واڵت‬ ‫بەرێوەببرێــت‪ .‬نیشــتمانمان لەســوپای‬ ‫داگیركەر ئازادە‪ .‬بەاڵم سیستەممان لەژێر‬ ‫تەوقی سیستەمی بەسەرچوو‪ ،‬مشەخۆریی‪،‬‬ ‫گەندەڵی‪ ،‬ناكارامەیی‌و تارادەیەك نەبونی‬ ‫شــەفافیەت‪ ،‬هەروەها نەبونی دوابەرنامەو‬ ‫بڕیــار بــۆ یەكالییكردنــەوەی كێشــەكان‬ ‫بەتایبەتــی كێشــەی وزە‪ ،‬لەگــەڵ بەغدا‪،‬‬ ‫دەناڵێنــێ‌‪ .‬تــەواوی ئــەو كێشــانەش‪،‬‬ ‫تەشــەنەیان ســەندۆتە نــاو هەســت‌و‬ ‫هەڵوێســتی خەڵك‪ .‬خەڵكیش جۆراوجۆر‬ ‫كەوتــون‪ ،‬لەناوچەكانــی ژێر دەســەاڵتی‬ ‫پارتــی‪ ،‬بەشــێكی بەرچــاوی خەڵــك‪،‬‬ ‫لەنــاو خۆیاندا جۆشــی ناڕەزایی دەخۆن‪،‬‬ ‫ناوچەكانــی ژێــر دەســەاڵتی یەكێتیــش‪،‬‬ ‫بەشێكی خرۆشاوی خەڵك‪ ،‬لەسەر شەقام‬ ‫ناڕەزایی دەردەبڕن‪ .‬كەوابێ‌‪:‬‬ ‫یەكێتــی دوو ئەركــی مێژوویــی‬ ‫چارەنوسســازی لەسەرشــانە‪ .‬كە هەرگیز‬ ‫لەمێــژووی خۆیــدا‪ ،‬ئەركــی لەمجــۆرە‬ ‫چارەنوسسازەی رووبەڕوو نەبۆتەوە‪.‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬حكومــەت‪ ،‬یەكێتی بەشــێكی‬ ‫بنەڕەتــی حوكمڕانیەكــەی لەسەرشــانە‪.‬‬

‫چــۆن لەكاتــی خۆشــی‌و تێروتەســەلیدا‪،‬‬ ‫یەكێتی پێداگیری دەكرد لەســەر پۆست‌و‬ ‫پلــەو دەســتكەوت‪ ،‬ئــاواش لەكاتــی‬ ‫تەنگانەدا‪ ،‬دەبێت پێداگیری بكات لەسەر‬ ‫چارەســەر‪ .‬شكســتێكی گەورەشە‪ ،‬خۆی‬ ‫لەبەرپرســیارێتی چارەسەر بدزێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫لە حكومەت بكشــێتەوە‪ .‬بــەاڵم یەكێتی‪،‬‬ ‫وەكــو حــزب‪ ،‬ئەبــێ‌ پرۆژەیەكــی هەبێ‌و‬ ‫پرۆژەكــە بكاتــە بنەمــای گفتوگــۆ بــۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكانی ناو حكومەت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی كێشەی خەڵك‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بــۆ یەكێتــی نــاو یەكێتــی‪،‬‬ ‫ناكــرێ وەكــو لەمەوبەر‪ ،‬تاوێــك بێباك‌و‬ ‫تاوێكیــش هەوڵی دڵســۆزانەی البەالی بۆ‬ ‫بدرێت‪ .‬هەموو ئەو سەركردانەی بەشێكی‬ ‫كێشــەكانی نــاو یەكێتیــن‪ ،‬بمانــەوێ‌‌و‬ ‫نەمانــەوێ‌‪ ،‬مەحاڵــە بتوانین كێشــەكانی‬ ‫نــاو یەكێتــی چارەســەر بكەیــن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێشــوەخت‪ ،‬دەســتبەرداری هەندێك لەو‬ ‫مەرجانــە نەبین كە لەدوو ســاڵی رابردوو‬ ‫ئەمسەرو ئەوسەرمان پێكردون‪ .‬بەمەرجی‬ ‫پیشــوەخت‪ ،‬بــە ســوربون لەســەر ئــەم‬ ‫پیشنیارو ئەو پرۆژە‪ ،‬یان بە رەتكردنەوەی‬ ‫ئــەم‌و ئەو‪ ،‬هەرگیز كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫حزبــەكان چارەســەر نەكــراوە‪ .‬بەڵكــو‬ ‫زیاتری ئاڵۆزاندوەو زۆرتری لێكترازاندووە‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬پاشەكشە لەمەرجەكان‌و پێشكەوتن‬ ‫لە چارەســەرەكان‪ ،‬بنەمای راســتەقینەی‬ ‫چارەسەری ئەم قۆناغەن‪.‬‬ ‫دوای تاقیكردنەوەی جۆرەها پێشنیارو‬ ‫پــرۆژەو كۆبونەوەی هاوبەش‌و كۆبونەوەی‬

‫جیا‪ .‬بڕیاری شــەرعی‌و بریاری ناشەرعی‪.‬‬ ‫تائێســتا بەداخەوە كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬چارەســەر نەكــراوە‪ .‬مانەوەی‬ ‫كێشــەكانیش بەچارەســەرنەكراوی‪ ،‬بەرە‬ ‫بــەرە یەكێتــی الوازترو پارتــی بەهێزترو‬ ‫لەناوخەڵكیشدا روبەڕوی رەخنەو ناڕەزایی‬ ‫فراوانتــر دەبێــت‪ .‬كــە گومانمــان نییــە‬ ‫لەكاتــی هەڵبژاردنــدا‪ ،‬باجێكی قورســی‬ ‫چارەســەرنەكردنی كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتی دەدەین‪ .‬بۆیە‪:‬‬ ‫ باشــترین رێگا دیالۆگــی هەڤااڵنەیە‪،‬‬‫بــەدەر لە كاریگــەری هەموو ئەو قســەو‬ ‫قســەڵۆكانەو هەڵچون‌و داچــون‌و تومەت‬ ‫بەخشــینانەی رابــردوو‪ .‬ئەمــە باشــترین‬ ‫رێگایە‪ .‬ئەگەر ئەمە ســودی نەبوو‪ ،‬ئەمە‬ ‫رێگای یەكەم‪ .‬رێگای دووەم‪..‬‬ ‫ رێكەوتنە لەســەر راپرســییەك لەناو‬‫ریزەكانــی یەكێتــی‪ ،‬بــۆ یەكااڵكردنەوەی‬ ‫كێشــە ناوخۆییــەكان‪ .‬بۆئــەوی بزانــرێ‬ ‫زۆربــەی هــەرە زۆری كادرو ئۆرگانــەكان‬ ‫پشــتیوانی چ رێبازێكی چارەسەر دەكەن‪.‬‬ ‫ئەگــەر ئەمــەش ســوودی نەبــوو‪ ،‬رێگای‬ ‫سێهەم‪..‬‬ ‫ بەســتنی پلینیۆمــە‪ ،‬پێش بەســتنی‬‫كۆنگــرە‪ .‬هەتا لە پلینیۆمــدا هەندێك لە‬ ‫كیشــەكان چارەسەر بكرێ‌‌و مەرجەعیەتی‬ ‫حزبــی ببوژێنرێتــەوەو باســی ئــەوەش‬ ‫بكرێت‪ ،‬چ چەشــنە كۆنگرەیەكمان دەوێ‌‪.‬‬ ‫نەك پێشــوەخت بڕیاری كۆنگــرە بدرێ‌‌و‬ ‫ئەنجامەكانی كۆنگرەش باس بكرێت‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییــەوە ئــەم وتــارەم‪ ،‬لەوپەڕی‬ ‫پەرۆشیمەوەیە بۆ یەكێتی‌و چارەسەركردنی‬ ‫قەیرانــەكان‌و تێگەیشــتن لەناخــی پڕ لە‬ ‫زوخــاوی كەســوكاری شــەهیدان‪ .‬دڵنیام‬ ‫پێشــمەرگە دێرینەكانیــش‪ ،‬هەمــان‬ ‫هەســت‌و نەســتیان هەیە‪ .‬نە هەلومەرجی‬ ‫ناوچەكــە‪ ،‬نــە هەلومەرجــی عێــراق‪ ،‬نە‬ ‫هەلومەرجی كوردســتان‌و نە هەلومەرجی‬ ‫نــاو یەكێتیەكەشــمان‪ ،‬كاتــی زۆری‬ ‫لەبەردەمدا نەهێشــتوین‪ .‬هەموو بێباكی‌و‬ ‫خەمســاردییەك‪ ،‬لــەم هەلومەرجــەدا‪،‬‬ ‫زیانەكــەی زۆر زیاترە لەســااڵنی رابردوو‪،‬‬ ‫كــە كاتێكــی زۆرترمان لەبەردەمــدا بوو‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییــەوە‪ ،‬بمانــەوێ‌ فریــا بكەویــن‪،‬‬ ‫نەچــوە بچــێ‌‪ .‬گــەر هەشــبێ‌ نەیــەوێ‬ ‫فریــا بكــەوێ‌‌و ســور بێ‌ لەســەر مەرجی‬ ‫نەخــوازراوی حزبی‪ ،‬ئەوكاتە‪ ،‬لەراپرســی‬ ‫ناو حزبدا‪ ،‬یان لەناو پلینیۆمدا‪ ،‬شەرعیەت‬ ‫الی كادرو ئەندامانە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەمڕۆ‪ ...‬دانوستانێكی گەرم لەزستانێكی ساردی سلێامنیدا‬

‫"دەستپێشخەری ئەمجارە شكست بێنێت‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫كوردستان خراپتر دەبێت"‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئەمڕۆ‪‌ ،2016/12/19 ،‬وەفدێكی‬ ‫بــااڵی پارتــی‪ ،‬ســەردانی‬ ‫شــاری ســلێمانی دەكات و‬ ‫لەگــەڵ هەریەكــە لــە یەكێتی‌و‬ ‫گــۆڕان كۆدەبێتــەوە‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫بــە ســەرەتای دەســتپێكردنی‬ ‫گەڕێكــی تــری گفتوگــۆكان‌و‬ ‫تواندنەوەی بەســتەڵەكی نێوان‬ ‫الیەنــە سیاســییە ناكۆكــەكان‪،‬‬ ‫بــە تایبەتیــش (پارتــی‌و‬ ‫گــۆڕان) دادەنرێــت‪ .‬هــاوكات‬ ‫بەپێــی بۆچونــی چاودێرانــی‬ ‫سیاســی‪ ،‬ئەگــەر دانوســتان و‬ ‫دەستپێشخەری ئەمجارە شكست‬ ‫بێنێــت‪ ،‬بارودۆخــی هەرێمــی‬ ‫كوردستان بەرەو خراپتر لەوەی‬ ‫ئێســتای دەڕوات‪ .‬الیخۆشییەوە‬ ‫پارلەمانتارێكــی یەكێتــی لــە‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬پێیوایە‬ ‫هەرچیەك كرابێت‪ ،‬دەبێت الیەنە‬ ‫سیاســییەكان بگەنە رێككەوتن‪،‬‬ ‫چونكــە ئەگــەر كۆبونــەوە‌و‬ ‫گفتوگۆكانــی ئەمجــارە بــە‬ ‫بنبەست بگەن‪ ،‬ئەوا هەڵبژاردنی‬ ‫ئاینــدەی پارلەمانی كوردســتان‬ ‫ئەنجامنادرێــت‪ .‬بڕیــاردەری‬ ‫فراكســیۆنی گۆڕانیــش‪ ،‬دەڵێت‬ ‫"پێویســتە هــەر پێنــج حزبــە‬ ‫ســەرەكییەكەی هەرێــم نەرمیی‬ ‫زیاتر بنوێنن"‪.‬‬

‫داواكارییەكەی بارزانی‬

‫مەســعود بارزانــی‪ ،‬لــە ‪20‬ی مانگــی‬ ‫رابردو‪ ،‬لــە پەیامێكــدا رایگەیاند‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چارەسەری گرفتە سیاسییەكانی ناوخۆی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان الی منــە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫چەندینجــارە حزبەكانم بانگهێشــتكردوە‬ ‫بۆ كۆبونەوە‪ ،‬بەاڵم بە بیانوی جۆراوجۆر‬ ‫نەهاتــون‪ ،‬هــەروا داوامكــردوە حزبەكان‬ ‫لەگــەڵ یەكتــر دابنیشــن‌و چارەســەری‬ ‫دۆخەكە بكەن‪.‬‬

‫دیمەنێك لە كۆبونەوە پێنجقۆڵییەكانی ساڵی رابردوو‬

‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئەگەر گفتوگۆكانی ئەمجارە بە بنبەست‬ ‫گەیشنت‪ ،‬هەڵبژاردنی داهاتوی پارلەمان ئەنجام نادرێت‬ ‫بڕیاردەری فراكسیۆنی گۆڕان‪ :‬دەبێت هەر پێنج حزبەكە نەرمی بنوێنن‬ ‫بارزانــی‪ ،‬راشــیگەیاند "چارەســەری ئەستۆ‌و منیش بە هەمو توانایەك یارمەتی‬ ‫تەنگــژەی سیاســیی هەرێم بەمشــێوەیە ئەو پڕۆسەیە دەدەم"‪.‬‬ ‫دەكرێت‪ ،‬كە حزبەكان بكەونە گفتوگۆ‪‌،‬و‬ ‫پارلەمان كارابكرێتەوە‌و سەرۆكایەتییەكی‬ ‫گۆڕان پڕۆژەیەكی ئامادەكردوە‬ ‫تــازە بۆ پارلەمــان هەڵبژێردرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هاوكات‪ ،‬پێــرێ‪ ،‬جڤاتی نیشــتیمانیی‬ ‫بــۆ هەمو الیــەك رونە‪ ،‬ناكــرێ ئەوانەی بزوتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬كۆبونەوەیەكــی‬ ‫بونەتــە ســەرچاوەی تەنگــژە دوبــارە ئەنجامــدا‪ ،‬هیــچ راگەیانراوێكــی‬ ‫ســەرۆكایەتیی پارلەمــان بگرنەدەســت‪ ،‬باڵونەكردەوە‪ ،‬بەاڵم بەپێی زانیارییەكان‪،‬‬ ‫هەروا حزبەكان لەســەر ئــەوە رێكبكەون ئــەو حزبــە پڕۆژەیەكــی نوێــی بــۆ‬ ‫حكومەتێكی نوێ دابمەزرێت‌و بەڕێزێكیش چارەســەركردنی تەنگژەكانــی هەرێــم‬ ‫بــۆ ســەرۆكایەتیی هەرێــم هەتــا كاتــی ئامادەكــردوە‌و لەگــەڵ‌وەفــدی پارتیــدا‬ ‫هەڵبژاردن دەستنیشــانبكرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی گفتوگۆی زیاتری لەبارەوە دەكەن‪.‬‬ ‫ئەركــی ســەرۆكایەتیی هەرێــم بگرێتــە‬

‫هــەر بەپێی زانیارییــەكان‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕان گۆڕانــكاری لــە ســەرۆكایەتی‬ ‫پارلەمانــدا بەســتۆتەوە بەگۆڕانكاری لە‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێمدا‪.‬‬

‫"گفتوگۆكان هیواكان دەگەڕێننەوە"‬

‫پارلەمانتارێكــی یەكێتــی لە پارلەمانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دەســتپێكردنەوەی گفتوگۆكان‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫گرنگە‪ ،‬لەبەرئەوەی لەدەرەنجامدا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چەنــد ســاڵێكی تریــش بوەســتین‪ ،‬هەر‬ ‫دەبێت گفتوگۆ بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەش نمونەی‬

‫شــەڕی ناوخۆمــان هەیە‪ ،‬جگــە لەوەش‬ ‫گفتوگــۆكان دەبنەهــۆی تواندنــەوەی‬ ‫بەستەڵەكی سیاسیی نێوان الیەنەكان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتیش (پارتی‌و گۆڕان)‪ ،‬كە ســاڵێك‬ ‫زیاتــرە‪ ،‬هیــچ كۆبونەوەیەكیــان پێكەوە‬ ‫نەكردوە‪ ،‬هاوكات دەبنەهۆی كەمبونەوەی‬ ‫بێهیوابونی هەمو پارتە سیاسییەكان‪ ،‬كە‬ ‫هیچیمان پێ هــەزم ناكرێت‌و هیوایەكیش‬ ‫بــۆ خەڵــك دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە بە دەســت‬ ‫خراپیــی گــوزەران‌و ژیانیــان نیگەرانــن‌و‬ ‫لەئێستادا ژیانیان زۆر خراپە‪.‬‬ ‫گۆران ئازاد‪ ،‬وتیشی "ئامادەیی پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان بــۆ كۆبونــەوە‌و گفتوگۆكــردن‪،‬‬ ‫‌وادەكــەن‪ ،‬كــە دانیشــتنەكان بــە‬ ‫گەشــبینیەوە لێــی بڕوانرێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بــە دیوێكــی تــردا بــە حوكمی ئــەوەی‬ ‫نزیكــەی ‪ 10‬مانگمان ماوە بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ئاینــدەی پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لــە ئەمڕۆشــەوە رێكبكەویــن‪ ،‬تــا ئێمــە‬ ‫لەسەر هەر سێ ســەرۆكایەتیی (هەرێم‌و‬ ‫حكومــەت‌و پارلەمــان) رێكدەكەویــن‪،‬‬ ‫مانگێكی ترمان دەوێت‌و بەوەش تەنیا نۆ‬ ‫مانگ دەمێنێتەوە"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬دو مانگــی‬ ‫تریشــمان دەوێــت بــۆ پڕوپاگەنــدەی‬ ‫هەڵبــژاردن‌و لەوەشــدا حــەوت مانــگ‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬پرسیاری سەرەكی ئەوەیە‪،‬‬ ‫لەو حەوت مانگەدا‪ ،‬كێ دەكەن بە سەرۆكی‬ ‫هەرێم؟‌و چــۆن گۆڕانكاریی لە پێكهاتەی‬ ‫حكومەتدا دەكەن؟ چونكە كابینەی پێشو‬ ‫بــەو حــەوت مانگــە پێكهاتــوە‪ ،‬ئایا لەو‬ ‫ماوەیەدا چــۆن ســەرۆكایەتیی پارلەمان‬ ‫دادەنێن؟ بۆیە لەبەرئەوەی دانیشــتنەكان‬ ‫زۆر درەنگكەوتــون‌و كاتیش كەمی ماوە‪،‬‬ ‫ئەگــەری ئــەوەش كە رێكبكەون لەســەر‬ ‫گۆڕانكاریی لەسەر هەر سەرۆكایەتییەكە‪،‬‬ ‫من بە قورسی دەبینم‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەوەی ئەگــەر دوای‬ ‫دەستپێشخەرییەكەی ئەمجارەی مەسعود‬ ‫بارزانــی‪ ،‬الیەنــە سیاســیەكان نەتوانــن‬ ‫بگەنــە رێككەوتن‪ ،‬دۆخــی هەرێم بەكوێ‬ ‫دەگات‪ ،‬گــۆران ئازاد‪ ،‬نەیشــاردەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەگەر دەستێشخەرییەكان سەریاننەگرت‪،‬‬

‫ناكرێــت هەر‌وا دەستەوســان بوەســتین‌و‬ ‫بڵێین با هەڵبژاردنی ئایندە چارەســەری‬ ‫كێشــەكان بكات‪ ،‬چونكــە پێموایە ئەگەر‬ ‫تــا ‪ 2017/9/21‬الیەنــەكان نەتوانــن‬ ‫رێكبكــەون‪ ،‬هەڵبژاردنــی پارلەمانــی‬ ‫كوردستان ناكرێت‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬تەنگژەكان پەیوەسنت بە‬ ‫تەنگژەی سیاسییەوە‬

‫الیخۆشــییەوە‪ ،‬بڕیاردەری فراكسیۆنی‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬لــە پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بۆ‬ ‫(چاودێــر)‪‌،‬وتــی "بارودۆخــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان خراپ‌و ناجێگیرە‪ ،‬بە تەواوی‬ ‫تەنگژەی دارایــی هاواڵتیانی بێزاركردوە‪،‬‬ ‫جگە لەوەش تەنگژەی سیاسی‌و یاسایی‌و‬ ‫ئیدارەدانمــان هەیە‪ ،‬بۆیە پێویســتە ئەو‬ ‫حزبانەی لە هەرێمی كوردســتان پێگەی‬ ‫گەورەی جەماوەری‌و خاوەنی كورســیین‬ ‫لــە پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬هەســت بە‬ ‫بەرپرســیارێتیی گەورە بكەن لە ئاســت‬ ‫ئەو هەمو تەنگژەیەی روبەڕوی هاواڵتیان‬ ‫بۆتەوە"‪.‬‬ ‫عەلــی‪،‬‬ ‫عەبدولڕەحمــان‬ ‫جەختیشیكردەوە‪ ،‬كاتی ئەوە هاتوە هەمو‬ ‫حزبەكان بەشێك لە خواستەكانی خۆیان‬ ‫بێنەخــوارەوە‌و دەســتی ئاشــتەوایی بۆ‬ ‫یەكتر درێژ بكەین‪ ،‬بۆیە چارەسەركردنی‬ ‫تەنگــژەی ئابــوری‌و دارایــی‌و كارگێڕی‪،‬‬ ‫پەیوەستە بە چارەســەركردنی تەنگژەی‬ ‫سیاسی لە هەرێمدا‪.‬‬ ‫لــە بــارەی نەرمینواندنــی پارتــی‌و‬ ‫گۆڕانیشــەوە بــۆ چارەســەركردنی‬ ‫كێشــەكان‌و دانیشــتن پێكــەوە‪ ،‬ناوبراو‬ ‫هێمــای بۆ ئەوەكــرد‪ ،‬ئەگــەر بمانەوێت‬ ‫سیســتمێكی باشــی حكومداری لە واڵتدا‬ ‫بچەســپێنین‪ ،‬ئــەوا پێویســتە هەمومان‬ ‫نەرمــی بنوێنیــن‪ ،‬پارتــی ئەوەنــدەی‬ ‫ئاگاداربین چەند رۆژێكە قســەیان لەسەر‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬كــە ئامــادەن گۆڕانــكاری لــە‬ ‫ێ سەرۆكایەتییەكە‬ ‫بەڕێوەبردنی هەر ســ ‌‬ ‫بكەن‪ ،‬بۆیە دەخوازین دەســتەی نوێ لە‬ ‫ئاست خواست‌و هیوای هەمو الیەك بێت‪.‬‬

‫عەبادی موچە دەنێرێت؟‬

‫"بەبێ رێككەوتنی نێوان حكومەتی عیراق‌و هەرێم‪،‬‬ ‫بەغداد پارە نانێرێت"‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی لەبەغداد‪ :‬نیوەی كارەكەمان تەواوكردوەو نیوەكەی دیكەشی الی حكومەتی هەرێمە‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫ئەندامانــی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪،‬‬ ‫لەژێــر فشــاری خەڵكــی كوردســتاندا‪ ،‬لە‬ ‫یاسای بودجەی (‪)2017‬ی عیراقدا توانییان‬ ‫بڕگەیەك لەپرۆژەیاســاكەدا جێگیربكەن كە‬ ‫ئەویــش رادەســتكردنی نەوتــی هەرێمە بە‬ ‫بەغــداد‪ ،‬بەرامبــەر بودجەو موچــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرئــەوەی هەردو حكومەت تاكو ئێســتا‬ ‫لەســەر ئەم بابەتە رێكنەكەوتون‪ ،‬هێشــتا‬ ‫جێبەجێنەكــراوە‪ .‬ئەندامێكــی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانــی عیراقیــش دەڵێــت " ئەمــەی‬ ‫تاكــو ئێســتا كــراوە نیــوەی كارەكەیــە‪،‬‬ ‫تەواوكارییەكەی الی حكومەتی هەرێمە"‪.‬‬

‫حكومەتی هەرێم رەتیكردەوە‬

‫حكومەتــی هەرێــم بە رەســمی یاســای‬ ‫بودجــەی (‪)2017‬ی عیراقــی رەتكردەوە‪،‬‬ ‫‌و رایگەیانــد‪ ،‬لــە بەرژەوەندیــی هەرێمدایە‬ ‫كە ســەربەخۆ نەوتی خۆی بفرۆشــێت‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەریشــدا حكومەتی عیــراق ئامادەیی‬ ‫خــۆی بــۆ جێبەجێكردنــی رێككەوتنەكــە‬ ‫دەربڕی‪.‬‬ ‫بــۆ گفتوگۆكــردن لەمبارەیــەوە ســەرۆك‬ ‫فراكسیۆنە كوردەكان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیــراق‪ ،‬رۆژی چوارشــەممەی ئاینــدە لەگەڵ‬ ‫ئەنجومەنــی وەزیرانی هەرێــم كۆدەبنەوە‪ ،‬كە‬ ‫بڕیاربو چوارشەممەی رابردو كۆببنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرۆك فراكسیۆنەكان ئامادەنەبون‪.‬‬

‫نیوەی تەواوكراوە‬

‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی لیژنەی دارایی‬ ‫لــە ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عیــراق‪ ،‬بە‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬پێشتر حكومەتی‬ ‫هەرێــم‌و عیــراق رێككەوتننێكیــان‬ ‫هەبوە‌و بەپێی ئــەو رێككەوتنە هەردوال‬ ‫دەســتیان كراوەبوە‪ ،‬كــە رێككەوتنەكە‬ ‫جێبەجــێ بكــەن یاخــود نــا‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫وایكــرد‪ ،‬حكومەتــی هەرێــم پێیوابێــت‬ ‫لــە بەرژەوەندیــی خۆیدایــە داهاتەكانی‬ ‫كۆبكاتــەوە‌و خۆی بیفرۆشــێت‌و نەیداتە‬ ‫حكومەتــی ناوەند‪ ،‬حكومەتی ناوەندیش‬ ‫پێیوابــو‪ ،‬كە كێشــەی دارایــی هەرێمی‬ ‫كوردســتانی لەكۆڵبۆتــەوە‌و ئــەوەش‬

‫لەبەرژەوەندیدایــە‪ ،‬بۆیــە هــەردوال لــە‬ ‫ئاستی كێشەكان بێدەنگییان هەڵبژارد‪.‬‬ ‫مەال قادر محەمەد‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫ئــەوەی باجــی ئــەو بیركردنەوەیــەی‬ ‫حكومەتی هەرێــم‌و حكومەتی ناوەندیدا‬ ‫خەڵكی كوردســتان بو‪ ،‬بۆ چارەســەری‬ ‫ئەم كێشــەیەش پارلەمانتاران هەوڵیاندا‬ ‫هاوكێشــەكان بگۆڕن‌و ئــەو بڕگەیەی لە‬ ‫رێككەوتننەكــەی نێوان هەرێم‌و بەغداددا‬ ‫هەبــو‪ ،‬كە هــەردوالی سەرپشــكدەكرد‬ ‫لە جێبەجێكردنــی رێككەوتنەكە یاخود‬ ‫نا‪ ،‬الیانبرد‌و ئێســتا هەردوال ناچارن بە‬ ‫جێبەجێكردنی‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬هێمای بۆ ئەوەشكرد‪ ،‬ئەمەی‬

‫تاكو ئێســتا كــراوە نیــوەی كارەكەیە‌و‬ ‫بــەردی بناغــەی بیناكە دانــراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تەواوكارییەكــەی الی حكومەتــی‬ ‫هەرێمە‪ ،‬بۆ جێبەجێكردنیشــی پێویستە‬ ‫رێوشــوێنی دیكە بگیرێتەبەر‌و هەنگاوی‬ ‫دیكە بنرێت‪.‬‬ ‫ئەو ئەندامــەی ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیــراق لــە فراكســیۆنی یەكێتــی‪،‬‬ ‫جەختیلەوەشــكردەوە‪ ،‬ئێســتا كاری‬ ‫پارلەمانتارانــی عیــراق بــەرەو كۆتایــی‬ ‫دەڕوات‌و یەك هەنــگاو ماوە‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫حكومەتــی هەرێم دابنیشــن‌و گفتوگۆی‬ ‫وردی بڕگە‌و بابەتەكانی یاسای بودجەی‬ ‫عیراق بكەن‪.‬‬

‫ئەندامەكەی لیژنەی دارایی‪ ،‬ئەوەشــی‬ ‫رونكــردەوە‪ ،‬حكومەتــی هەرێــم ئــەو‬ ‫راستییانە دەزانێت‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫حكومەت تێبگەیەنن‌و بڵێن "ئەم راستییە‬ ‫هــەروا تێناپەڕێنرێــت‪ ،‬لەبەرئــەوەی‬ ‫هەموالیــەك دەزانــن راســتییەكان چۆن‬ ‫چۆنییــە"‪ ،‬دوای ئەمە دەمێنێتەوەســەر‬ ‫فشــاری حــزب‌و رێكخــراو‌و جەمــاوەر‪،‬‬ ‫كــە فشــاربكەن بــۆ جێبەجێكردنــی‬ ‫رێككەوتنەكە‪ ،‬پاشــان پەناببرێتەســەر‬ ‫فشاری یاسایی‪ ،‬بەاڵم پێش ئەوەی بگاتە‬ ‫فشــاری یاســایی واباشــترە حكومەتی‬ ‫هەرێم بە رێككەوتنەكەوە پابەندبێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی میللەت زیاتر زەرەرمەند نەبێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دەقی وتاری مەال بەختیار لە زانكۆی ئەمەریكی‪-‬دهۆك‪:‬‬

‫هەركاتێك فرسەت هاتە پێشەوە دەبێ‬ ‫لە مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان دودڵیمان نەبێت‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬نەشوان ئەحمەد‬ ‫(‪)2016/12/16-15‬‬ ‫رۆژانــی‬ ‫لەدهــۆك‪ ،‬زانكــۆی ئەمریكــی‬ ‫كۆنفرانســێكی‬ ‫كوردســتان‪،‬‬ ‫لەژێــر نــاوی (ســەربەخۆیی‪،‬‬ ‫رووبەڕووبوونــەوەو دەرفــەت)‬ ‫رێكخســت‌و‪ ،‬لــە كۆنفرانســەكەدا‬ ‫كە چەندین كەســایەتی سیاســی‌و‬ ‫نوســەر لەناوەوەی هەرێم‌و دەرەوە‬ ‫تێیدا بەشداربوون‪ ،‬چەندین بابەت‬ ‫لەبــارەی كێشــەكانی ئەمــڕۆی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی كوردستان‌و‬ ‫كێشــەی كورد لە (باكور‪ ،‬باشور‪،‬‬ ‫رۆژهــەاڵت‪ ،‬رۆژئاڤــا) خرانــە بەر‬ ‫باس‌و شرۆڤە كران‪.‬‬ ‫لــەدووەم رۆژی كۆنفرانســەكەدا‪،‬‬ ‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لێپرســراوی‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی‬ ‫سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬بەشــداری‬ ‫پانێڵێكی كردو‪ ،‬بابەتێكی لەبارەی‬ ‫كێشــەكانی ئەمڕۆی كوردســتان‌و‬ ‫رێگرییەكانــی دەوڵەتانــی رۆژئاوا‬ ‫لەبەردەم سەربەخۆیی كوردستان‪،‬‬ ‫پێشكەشكرد‪.‬‬ ‫ئەمــەی خــوارەوە‪ ،‬تەواویــی‬ ‫وتارەكەی مەال بەختیارە‪:‬‬ ‫ئەم كاتەتان باش‪..‬‬ ‫زۆر ســوپاس بۆ سازدانی ئەم كۆنفرانسە‬ ‫گرنگە‪ ،‬كە لەهەلومەرجی خۆیدایە‪.‬‬ ‫ئومێدەواریــن‪ ،‬ئەنجامەكانــی ئــەم‬ ‫كۆنفرانســە‪ ،‬كەلە ســلێمانیش لــە هاویندا‬ ‫لــە ژێر هەمــان ناونیشــان (ســەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان لەســەردەمی جیهانگیریــدا)‬ ‫كۆنفرانســێكی دوو رۆژە بەســترا‪ ،‬ئەمــە‬ ‫دووەمــە‪ .‬ئومێدەواریــن بــەردەوام بێت‪ ،‬تا‬ ‫ئااڵی سەربەخۆیی هەڵ دەكەین‪.‬‬ ‫بەڕاســتی‪ ،‬پابەنــد نابــم بەوەی باســی‬ ‫شەڕی برا كوژی بكەم‪ ،‬چونكە شەڕی برا‬ ‫كــوژی بەكرداریی كۆتایی هات‌و هەموومان‬ ‫ئیدانەمــان كرد‪ ،‬واتا؛ بەخیانەتی ئەزانین‬ ‫جارێكی تر شــەڕی ناوخۆ هەڵبگیرسێتەوە‪،‬‬ ‫پەرلەمانــی كوردســتان بڕیــاری سیاســی‬ ‫بــۆ دەركردوە‪ ،‬هــەر الیەك شــەڕی ناوخۆ‬ ‫هەڵبگیرســێنێت‪ ،‬خائینــە‪ .‬لەبەرئــەوەی‬ ‫بابەتێك نییە لێی بترســین بۆ دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەتــی ســەربەخۆ‪ ،‬یان مەترســییەكەی‬ ‫لەڕێگاماندا بێت‪ ،‬لەوانەیە كێشــەیەك لێرە‬ ‫یــان لــەوێ رووبــدات‪ ،‬ئەگەرەكانی ئەمە‪،‬‬ ‫لە ئارادان‪ ،‬بــەاڵم ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی‬ ‫شەڕێكی ناوخۆی درێژخایەن هەڵبگیرسێت‪.‬‬ ‫دێمە ســەر ئەســڵی بابــەت‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫لەرەتكردنــەوەی‬ ‫ســەربەخۆییە‬ ‫دەستەواژەیەكەوە دەست پێ دەكەم‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەوەیە؛ شــۆڤێنیەتی ناوچەكە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫شــۆڤێنیەتی عەرەبی‪ ،‬هەموویان پرسیاری‬ ‫ئەوەیــان خســتووەتە نــاو راگەیاندنەكان‪،‬‬ ‫ناو حزبــەكان‪ ،‬نــاو دەوڵەتــەكان‪ ،‬كە ئایا‬ ‫كــورد جیادەبێتــەوە یــان جیــا نابێتەوە؟‬ ‫ئەم دەستەواژەیە ســەراپا هەڵەیە‪ ،‬لە هیچ‬ ‫فەرهەنگێكدا جێگەی نابێتەوە‪ ،‬لە ‪ 1976‬لە‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكان‪ ،‬ســەلێمنراوە گەالن‬ ‫مافی دیموكراســی چــارەی خۆنوســینیان‬ ‫هەیــە‪ ،‬لە هەمــوو ئەعرافێكدا ئــەوە هەیە؛‬ ‫مەســەلەی جیابوونــەوەو جیانەبوونــەوە‬ ‫بەڕاســتی تۆمەتــە‪ ،‬تۆمەتێكــە ئەیخەنــە‬ ‫زهنیەتــی خەڵكــی ســاویلكە‪ ،‬كــە گوایــە‬ ‫ئێمــە مافمــان نییــە كەچی ئەشــمانەوێت‬ ‫یاخــی بین لــەم حكومــەت‌و جوگرافیایە‪،‬‬ ‫لــەم سیســتەمەی ئــەوان ســەپاندویانە‪،‬‬ ‫جیابوونەوەش بێگومان هەر لە ســەرەتاوە‬ ‫كاردانەوەیەكــی ســایكۆلۆژی نێگەتیڤــی‬ ‫هەیە بەرامبەر بەو الیەنەی بەرپرســیارێتی‬ ‫جیابوونەوە هەڵدەگرێت‪.‬‬

‫بەبێ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكامنان ئاسان نییە هەل‬ ‫بقۆزینەوە بۆ سەربەخۆیی كوردستان‬ ‫هەموو دەوڵەتە گەورەكان‪ ،‬لە ‪ 200‬ساڵی رابردوو‪ ،‬وەكو‬ ‫پێویست وانەیان لەو تاوانانە وەرنەگرتوە كە بەرامبەرمان كراوە‬ ‫ئێمــە لەســەر خاكــی خۆمانیــن‬ ‫جیانابینەوە‪ ،‬یەك مێژوو نووسم بۆ بێنە‪ ،‬بە‬ ‫مێژوونوسە عەرەبەكانەوە‪ ،‬بە توركەكانەوە‪،‬‬ ‫بە فارسەكانەوە‪ ،‬بێگانەكان‪ ،‬لەبەرەبەیانی‬ ‫مێــژووەوە بتوانــن بیســەلمێنن كــە كورد‬ ‫لەســەر زەمینی خۆی نەژیاوە‪ ،‬ئێمە لەسەر‬ ‫زەمینــی خۆمانین ئیتر بــۆ جیادەبینەوە؟‬ ‫ســەرزەمینی خۆمانــەو خۆشــمان ئەزانین‬ ‫چۆن بڕیاری بەڕێوەبردنی لەســەر دەدەین‪،‬‬ ‫كەواتــا‪ :‬مەســەلەی جیابوونــەوە لەئــارا‬ ‫نییە‪ ،‬مەســەلەی مافی چارەی خۆنووسین‬ ‫لەئارادایــە‪ ،‬ئایــا مافی خۆمــان نییە مافی‬ ‫چــارەی خۆنوســینمان هەبێت یــان نا؟‪..‬‬ ‫میللەتێــك هەیــە لــەم دنیایە بڵێــن مافی‬ ‫نییــە مافی چــارەی خۆنوســینی هەبێت؟‬ ‫ئیتــر بۆ بــە كورد وابڵێــن؟‪ ..‬نەتەوەیەكم‬ ‫بــۆ بێنــە‪ ،‬میللەتێكم بۆ بێنــە‪ ،‬گەلێكم بۆ‬ ‫بێنــە‪ ،‬هیــچ الیەنێــك بتوانێت پێــی بڵێت‬ ‫مافــی جیابوونــەوەی نیە‪ ،‬مافــی دەوڵەتی‬ ‫ســەربەخۆی نیە‪ ،‬ئێمــەش وەكــو ئەوانە‪،‬‬ ‫مافی چارەنووسسازی خۆمان هەیە‪ ،‬مافی‬ ‫ســەربەخۆی كوردســتانمان هەیــە‪ ،‬ئەمــە‬ ‫مافێكی رەهای ئێمەیە‪ ،‬رێژەیی نییە‪ ،‬مافی‬ ‫رەهای ئێمەیە‪.‬‬ ‫من ســەیرم دێت لەسیاســەتی دەوڵەتە‬ ‫گەورەكان‪ ،‬هەمــوو دەوڵەتە گەورەكان‪ ،‬لە‬ ‫‪ 200‬ســاڵی رابــردوو یەك وانــە لەو هەڵە‬ ‫گەورەیــە وەرنەگیــراوە كەلە كوردســتان‪،‬‬ ‫سەپێنراوەتە سەرمان‌و هەموو تاوانەكان كە‬ ‫كراوە بەرامبەرمان‪ ،‬وەكو پێویســت وانەیان‬ ‫لێوەرنەگیراوە‪ ،‬لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫عوســمانی كە ئەچوو بە گژ میرنشینەكانی‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬هەموو دەوڵەتەكانی رۆژئاوا؛‬ ‫ئیتاڵیــا‪ ،‬ئەمریــكا‪ ،‬ئەڵمانیــا‪ ،‬فەرەنســا‪،‬‬ ‫بەریتانیــا‪ ،‬دەهاتــن عوســمانیەكانیان‬ ‫بەهێــز دەكــرد‪ ،‬پێیانوابــوو دەتوانــن‬ ‫بەرژەوەندییەكانیــان لەنــاو قەڵەمــڕەوی‬ ‫عوســمانیدا دابیــن بكــەن‪ ،‬بــەاڵم كاتێــك‬

‫بەرژەوەندییــان خواســتی لــە دەوڵەتێكی‬ ‫سەرمایەداریی داخراوەوە‪ ،‬بەرەو دەوڵەتێكی‬ ‫ســەرمایەداری كۆڵۆنیالیســتی كراوە بڕۆن‪،‬‬ ‫هاتــن رووخاندیــان‪ ،‬كــە رووخاندیان ئێمە‬ ‫بێبــەش كرایــن‪ ،‬بێبەشــكراین؛ لــە مافــی‬ ‫چارەنــووس‪ ،‬دەوڵەتۆكــەی وایاندروســت‬ ‫كــرد لە خلیجی عەرەبی‪ ،‬ئێســتاش بنەمای‬ ‫دەوڵەتــی نییە‪ ،‬لەم نێوانەدا ماینەوە ئێمە‪،‬‬ ‫سایكس پیكۆ؛ سەپێنرا‪ .‬لە سایكس پیكۆ‪،‬‬ ‫زۆرجــار ئەبیســتین كە هەمــوو رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت دووچاری زەرەری ئێجگار گەورە‬ ‫بــووە!‪ ..‬وانیــە‪ .‬زەرەرمەندتریــن نەتــەوە‬ ‫لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا لــە ســایكس‬ ‫پیكــۆ نەتــەوەی كوردە‪ .‬عــەرەب دەوڵەتی‬ ‫یەكگرتــوی نەبووە تا زەرەر بكات‪ ،‬هاتوون‬ ‫هەنــدێ دەوڵەتیان بــۆ دروســتكردون‪ ،‬لە‬ ‫دوای ســایكس پیكۆش كە كەمالیســتەكان‬ ‫هاتنە سەركار‪ ،‬سیڤەریان كردە قوربانی بۆ‬ ‫ئەوەی كەمالیستەكان رازی بكەن‪ ،‬لۆزانیان‬ ‫هێنایە پێشەوە‪ ،‬لە لۆزانیش مافی كوردیان‬ ‫قوتــدا‪ ،‬بــەس كــوردە زەرەرمەنــد‪ ،‬ئێران‬ ‫ئەســڵەن سەروكاری نەبوو لەگەڵ سایكس‬ ‫پیكۆ‪ ،‬خۆی دەوڵەت بوو‪ ،‬ئاڵوگۆڕی ئەكرد‬ ‫لە سیســتمەكەی‪ ،‬ئینقیالبی مەشروتە هاتە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬وردە وردە چــووە پێشــەوەو‬ ‫هەر دەوڵەت بــووە لە ناوچەكە‪ ،‬چوارەمین‬ ‫نەتــەوەی گــەورەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪،‬‬ ‫كە بێبەشــكرا لە بچوكتریــن دەوڵەت ئەوە‬ ‫كــورد بوو‪ ،‬ئێســتاش چوارەمیــن نەتەوەی‬ ‫بێ دەوڵەتی ســەربەخۆین‪ ،‬عەرەب چەندین‬ ‫دەوڵەتــی هەیــە لــەدوای ســایكس پیكۆ‪،‬‬ ‫فــارس ئێرانی هەیە‪ ،‬حوكمــی گەالنی تری‬ ‫ئێرانیــش دەكات‪ .‬تــورك توركیــای هەیە‪،‬‬ ‫دەوڵەتەكەشــی ناونــاوە توركیــا بەنــاوی‬ ‫ناسیۆنالیســتی توركــەوە‪ ،‬حوكمــی باقی‬ ‫گەالنــی توركیــاش دەكات‪ .‬چوارەمیــن‬ ‫نەتــەوە ئێمەیــن كــە بــەرەو ‪ 50‬ملیــۆن‬ ‫دەڕۆیــن‪ ،‬كەچــی دەوڵەتۆكەیەكمــان نیە‪،‬‬

‫ئەمەش سایكس پیكۆ‪.‬‬ ‫باشــە‪ ،‬بابێیــن پڕۆژەكانــی دەوڵەتانــی‬ ‫ســەرمایەداری یان كۆڵۆنیالیســتی بۆ دوای‬ ‫ســایكس پیكۆ لێــك بدەینەوە‪ ،‬دیســانەوە‬ ‫هەڵەكانــی ســەردەمی ئیمپراتۆریەتــی‬ ‫عوســمانی‌و ســەفەوییەكانە‪ ،‬هاتــوون‬ ‫كۆمەڵێك دەوڵەتیان بە پڕۆژەی شەتەكدانی‬ ‫ئــەم حكومەتانــە‪ ،‬بەحكومەتــە دەوڵەتە‬ ‫ســەرمایەدارەكانی دنیایــا دروســتكردوە‪،‬‬ ‫پڕۆژەیەكیــان هەبــووە‪ ،‬گوایــە ناشــیناڵ‪،‬‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬نیشتمان‪ ،‬لێرە دروست بكەن‪100 ،‬‬ ‫ساڵ ئەمە چانسیان هەبوو بۆ ئەم پرۆژەیە‪،‬‬ ‫هیچی سەری نەگرت‪ ،‬پڕۆژەی دروستكردنی‬ ‫دەوڵەتــی نیشــتمانی بــۆ ناســیۆنالیزمی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬لە ناوچەكە شكستیخوارد‪ ،‬پڕۆژەی‬ ‫بزوتنــەوەی ناسیۆنالیســتی یەكگرتــووی‬ ‫عــەرەب لەســەر دەســتی ناسیۆنالیســتە‬ ‫عەرەبــەكان شكســتی خــوارد‪ ،‬پــڕۆژەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی دیموكراسی‌و چەپ‪ ،‬لەناوچەكە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەڵتەرناتیڤی دەوڵەتێكی مۆدێرن‬ ‫بێننە ســەركار‪ ،‬شكســتی خوارد‪ ،‬ئەنجام؛‬ ‫ئیســامگەراكان هاتــن‪ ،‬ئــەو بۆشــاییەیان‬ ‫پڕكــردەوە لــە ســاڵی ‪ ،1978‬تائێســتا‬ ‫سەریان هەڵداوە‪ ،‬ئەبوژێنەوە‪ ،‬گەشە ئەكەن‪،‬‬ ‫لە رەحمیشیانە ســەلەفیەتی توندڕەو هاتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬ئەو سەلەفیەتی توندڕەوە گەیاندیە‬ ‫ئــەوەی كــە نــەك لەكوردســتاندا‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫ئازادی‌و ئاسایشــی هەموو رۆژئاواش بخاتە‬ ‫مەترسیەوە‪ ،‬باشە ئێستا ئەم حكومەتانەی‬ ‫خۆتان داتانمەزراندون‪ ،‬خۆتان پشتیوانیتان‬ ‫كــردون‪ ،‬خۆتــان نەوتیان ئەكــڕن‪ ،‬خۆتان‬ ‫ئەمــن‌و ئاسایشــیان دەپارێــزن‌و چەكیان‬ ‫دەدەنــێ‪ ،‬ئێســتا نەیانتوانی ئــەو پڕۆژەیە‬ ‫جێبەجــێ بكەن كە خۆتان نەخشــەكانتان‬ ‫بۆ كێشــاوە‪ ،‬هەندێكی شكســت دەخوات ‪،‬‬ ‫هەندێكی ناتوانێت ئێستاش ئەو ئامانجانەی‬ ‫ئێوە بەدیبهێنــێ‪ ،‬هەندێكی ناتوانن خۆتان‬ ‫بیڕۆخێنــن‪ ،‬چونكە هەلومەرجــی روخاندن‬

‫ئێمــە‪ ،‬ئــەوە ســەلماندمان مەترســی نین‬ ‫بۆ ئاسایشــی ئــەوان‪ ،‬ئەوەتــا ئەتوانین لە‬ ‫رووی ئاسایشــەوە‪ ،‬لە رووی سیاسیەوە‪ ،‬لە‬ ‫رووی دیپلۆماســیەوە‪ ،‬لــە رووی ئابورییەوە‬ ‫پەیوەندییەكی باشیشمان هەبێت لەگەڵتان‪،‬‬ ‫ئــەوە نییە هەمانە‪ ،‬ئەوە نیــە رازین‪ ،‬ئەوە‬ ‫نییــە بەرژەوەندییەكانتــان لە كوردســتان‬ ‫پارێزراوە‪ ،‬جــاران چاڵە نەوتەكانتان لەرێی‬ ‫حكومەتەكانــی عەرەبــی‌و ئێرانییــەوە‬ ‫دەپاراســت‪ ،‬واتاندەزانــی بــەس ئــەوان‬ ‫مافــی ئەوەیــان هەیە دەوڵەتیــان هەبێت‪،‬‬ ‫هــەر ئەوانیشــن ئەتوانــن بازاڕێكــی ئازادو‬ ‫ناوچەیەكی ئارام‌و ئاسایش دروست بكەن‪،‬‬ ‫ئەوەتا ئێمەش دروستمان كردوە‪.‬‬ ‫شــێخ عوبێدوڵــای نەهــری‪ ،‬لە ســاڵی‬ ‫(‪ ،)1880‬بــۆ كونســوڵی بەریتانیــا‪،‬‬ ‫ئەنوسێت؛ "بۆ یەكجار‪ )10( ،‬ساڵ تاقیمان‬ ‫بكەنــەوە‪ ،‬ئەگەر نەمانتوانی خۆمان ئیدارە‬ ‫بدەیــن‪ ،‬حەقــی خۆتانــە بێــن لەناومــان‬ ‫بــەرن‪ ،‬بــەاڵم دڵنیاتان ئەكەیــن‪ ،‬ئێمە لەو‬ ‫حكومەتانەی ئێوە متمانەتان پێ دەكردن‪،‬‬ ‫باشتر خۆمان ئەبەین بەڕێوە‪ ،‬ئەركەكانمان‬ ‫جێبەجێ ئەكەین"‪.‬‬ ‫دەی قســەكەی ئــەو شــێخە (‪)1880‬‬ ‫ئەوەتە بەدیمان هێناوە‪ ،‬كەوابێت؛ هەركاتێك‬ ‫فرســەت هاتە پێشــەوە دەبێ بەراســتی لە‬ ‫مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان دودڵیمان‬ ‫نەبێــت‪ ،‬رێگــەی دیالۆگمــان گرتووەتەبەر‬ ‫لەگەڵیان‪ ،‬بۆیان ئەســەلمێنین ئێســتایەك‬ ‫كە لە فیدڕاڵ‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك هەڕەشەنین‬ ‫لەســەریان‪ ،‬لەســەربەخۆیی كوردســتان‬ ‫ئارامترین ئەبین لەگەڵیان‪ ،‬پەرۆشــترین بۆ‬ ‫چارەسەركردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان‪.‬‬ ‫بــۆ ئەوەی ئەم كارەمــان پێ بكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئــەوەی ئەم هەلەمان بەدی بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫لە ناوچەكە بتوانین ئەم ئەركە ســتراتیژییە‬ ‫بــەدی بێنیــن‪ ،‬پێش هەموو شــتێك ئەبێت‬ ‫ئێمە هەموو الیەنەكان بەخۆماندا بچینەوە‪،‬‬ ‫هەڵەكانــی ناوخۆمــان چارەســەر بكەیــن‪،‬‬ ‫كێشــەكانی ناوخۆمــان نەهێڵیــن‪ ،‬ماڵــی‬ ‫كــورد وایەكگرتــوو بكەین كە هــەر كاتێك‬ ‫بڕیارمانــدا هیچ الیــەك نەتوانێت دزە بكاتە‬ ‫ناو ناكۆكیەكانمان‪.‬‬

‫ئێســتا ئاســان نیــە بــۆ ئێــوەش‪ ،‬تاكــە‬ ‫ئەڵتەرناتیــڤ لەم دۆخە چیــە؟‪ ..‬یان ئەم‬ ‫حكومەتــە دیكتاتۆرانــە ئەپارێزن‪ ،‬یان ئەم‬ ‫چوارچێوە نەخــوزاراوە‌و نەگونجاوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دیموكراســی ئەپارێــزن‪ ،‬یــان ئەبێت بیری‬ ‫لێبكەنەوە نەخشەی ژیۆپۆلۆتیكی ناوچەكە‪،‬‬ ‫نەخشەی سیاسیەتی ناوچەكە‪ ،‬بگۆڕن‪.‬‬ ‫دیموكراســی وەكو ئەڵتەرناتیڤ ئێســتا‬ ‫ئاســان نییە‌و بۆشــتان نایەتــەدی‪ ،‬هەموو‬ ‫مونەزیرەكانی خۆرئاوا‪ ،‬دەڵێن؛ دیموكراسی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ئاســان نیە بێتە‬ ‫دی‪ ،‬باشــە كە نایەتــەدی‪ ،‬ئێمە گوناحمان‬ ‫چیــە‪ ،‬پڕۆژەكانتــان لــە مێژوودا شكســتی‬ ‫خــواردوە‪ ،‬ئەڵتەرناتیڤــی دیموكراســی‬ ‫نایەتــەدی‪ ،‬ئێمە ئەمانەوێــت مافی چارەی‬ ‫خۆنووســین كــە یەكێكــە لــە بنچینەكانی‬ ‫دیموكراســی بــەدی بێنیــن‪ ،‬ئەڵێــن وەڵاڵ‬ ‫ئێــوە بۆتان نیــە!‪ ..‬جارێ كاتــی نییە!‪..‬‬ ‫بــۆ كاتــی نییە؟‪ ..‬لە ســایكس پیكۆ ئەم‬ ‫دەوڵەتانەتان دروستكرد‪ ،‬كاتی بوو؟‪ ..‬كە‬ ‫لەدوای جەنگــی جیهانی دووەم ئەم هەموو‬ ‫دەوڵەتانەتــان دروســتكرد كاتــی بوو؟‪..‬‬ ‫كە لــەدوای هەڵوەشــاندنەوەی شــورەویی‬ ‫و رۆژهەاڵتــی ئەوروپــا هەڵوەشــایەوە‪،‬‬ ‫ئــەم هەمــوو حكومەتــە هەڵوەشــایەوە‬ ‫كاتــی بوو؟‪ ..‬دەوڵەتی شــاخی رەشــتان‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬كە بەقەد كێوە رەشی رانیە‬ ‫نییــە‪ ،‬كێوە رەشــی رانیــەو دەوروبەری‬ ‫لــە دەوڵەتــی شــاخی رەش كە ئێســتا لە‬ ‫نەتەوەیەكگرتــووەكان داتانناوە‌و پیرۆزیان‬ ‫بێــت‪ ،‬بەقــەد ئــەوە نابێت‪ ،‬كاتــی نییە؛‬ ‫بەراستی ئەو سیاسەتە یەك پاساوی هەیە‪،‬‬ ‫ئەویش درێژەپێدانی سیاســەتی سەپاندنی‬ ‫بەرژەوەندی ئابوریی‪-‬تانە‪ ،‬ئەو سیاسەتەی‬ ‫لە ‪ 100‬ساڵی رابردوو‪ ،‬لە رووی سیاسییەوە‪،‬‬ ‫لە رووی دروستكردنی دەوڵەتەوە‪ ،‬لە رووی‬ ‫بە مۆدێرنەكردنی دەوڵەتەكان‌و كۆمەڵەوە‪،‬‬ ‫لــە رووی هێنانــە ســەركاری حكومەتێكی‬ ‫نیشــتمانی سكیۆالریســتی دیموكراسیەوە‪،‬‬ ‫شكســتی خــواردوە‪ ،‬ئێســتاش بەردەوامە‬ ‫ئەو شكســتە‪ .‬لە ئەنجامدا بینیمان پێنج‬ ‫دەوڵــەت لــە هەڵوەشــاندنەوەدایە‪ ،‬ئــەوە‬ ‫لیبیــا‪ ،‬یەمەن‪ ،‬ســوریا‪ ،‬ئەوە عیــراق لە چ‬ ‫دۆخێكدایــە‪ ،‬پاشــان بڕۆ ســەرئەوەی هەتا‬ ‫ئامادەبووان‪..‬‬ ‫میســریش لە دۆخێكی مەترســیدایە‪ ،‬هەزار‬ ‫قڵیش زۆرە لەناوماندا‪ ،‬هەتا دەستكێش‬ ‫بــۆ دوو هــەزار چەكــدار لــە ســینا بۆیان‬ ‫هاتوونەتە پێشــەوە‪ ،‬ســەد ســەر ئێشەیان هەلیان دەستدەكەو ‌ێ ئیش بكات لەناومان‪،‬‬ ‫بــۆ دروســتكردون‪ ،‬هەموو هێزی میســر باشــترین كار ئەوەیــە قڵیشــەكان بگرین‪،‬‬ ‫دەرەقەتیــان نایەن‪ ،‬كــە دەرەقەتیان نایەن بــۆ ئــەوەی هیــچ دەستكێشــێك نەتوانێت‬ ‫هۆكارەكەی ئەوە نییە هێزەكەی میســر لە دزە بــكات لەناومانــدا‪ ،‬بەبــێ یەكخســتنی‬ ‫ســینا بەهێــز نییە‪ ،‬هۆكارەكــەی ئەوەیە ماڵــی كــورد‪ ،‬بەبێ چارەســەری كێشــەی‬ ‫دەوڵەتی میسر‪ ،‬سیستمی حكومڕانی میسر‪ ،‬سیاســی نێوان هێزە سیاســییەكان‪ ،‬بەبێ‬ ‫دووچاری ئەونە گێچەڵی ئابوری‌و سیاسی‌و كاراكردنــەوەی گونجــاوی پەرلەمان‪ ،‬بەبێ‬ ‫نەبوونــی متمانــە بــووە‪ ،‬نەیتوانیــوە ئەو ئەوەی سیستەم بگۆڕین بەرەو سیستەمێكی‬ ‫كارامەییە بەكاربهێنێت كە پێویستە سەرباز پەرلەمانــی كارا‪ ،‬بەبــێ ئــەوەی حكومەت‬ ‫بتوانێــت ئەركەكانــی باشــتر راپەڕێنێت‌و‬ ‫بەكاریبهێنێت‪.‬‬ ‫كۆتــا قســەم ئەوەیــە؛ ئێمە بــە فیدڕاڵ تەنگ‌و چەڵەمەكانی چارەسەر بكات‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەمەمان دروســتكرد كە دروستمان كردوە‪ ،‬دانوســتاندنی رێكوپێــك كــە بەرژەوەندی‬ ‫دەوڵەتەكانی تریش بە هەموو پشــتیوانی‌و ئابوری كوردســتان دەســتەبەر بــكات لە‬ ‫بە هەموو نەوت‌و هەموو ئیمكانیەتی خۆیان‪ ،‬بەغدا‪ ،‬ئاســان نیە ئێمە ئێســتا لە پرسە‬ ‫ئــەوە دۆخیانە كە هەیە‪ ،‬هەموو پڕۆژەكانی تیۆرییەكانەوە بگوازینەوە بۆ پراكتیكییەكان‬ ‫ئێوەیان خستە چاڵە بەفری زەمانە‪ ،‬ئێستا بــۆ ئەوەی هــەل بقۆزینەوە بــۆ راگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتێكــی فیدڕاڵمــان دامەزرانــدوە‪ ،‬ئەو دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‪.‬‬ ‫پــڕ بەدڵ ئومێدەوارین‪ ،‬ئەم كۆنفرانســە‬ ‫قەیرانــە ئابورییــە نەبوایە یەك پــڕۆژە لە‬ ‫كوردستان پەكی نەدەكەوت‪ ،‬یەك هاواڵتیش وەكــو كۆنفرانســەكانی تر‪ ،‬وەكــو هەموو‬ ‫كێشەی موچەی نەدەبو‪ ،‬قەیرانەكەش ئێمە دانیشتنەكانی تر‪ ،‬بەرچاو رۆشنییەكی باشتر‬ ‫دروســتمان نەكردوە‪ ،‬بەداخەوە لە ئەمریكا بدات بە هەموو تێكۆشــەرانی كوردستان كە‬ ‫ســەریهەڵدا‌و رۆژهەاڵتــی ناوەڕاستیشــی ئێمە مافی خۆمانە دەوڵەتی ســەربەخۆمان‬ ‫گرتەوە‪ ،‬رەنگە ئەوپەڕی ساڵێك یان ساڵ‌و هەبێــت‪ ،‬دڵنیاییەك‪ ،‬ئاخێویــەك بدات بە‬ ‫نیوێكــی تر بخایەنێت‪ ،‬بە قۆناغ وردە وردە دەوڵەتەكانــی دنیــاو دەوروبــەر‪ ،‬كە كورد‬ ‫دەتوانێت ســەربەخۆ بێــت‌و بەدڵنیاییەوە‬ ‫چاك دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئایا ئەو ترســەی لە ئێمەتــان هەبوو بە ئەتوانێــت ئەركــە ســتراتیژییەكانی هــەم‬ ‫درێژایــی مێــژوو‪ ،‬دەتانوت كــورد ناتوانێت لە كوردســتان‪ ،‬هەم لــە ناوچەكە‪ ،‬هەم لە‬ ‫ئیدارەی خۆی بكات‪ ،‬ئەوە ئیدارەی خۆمان ئاستی جیهان؛ بەدی بێنێت‪.‬‬ ‫دەكەین‪ ،‬ئــەوەی دەوڵەتە هەرێمایەتییەكان‬ ‫زۆر سوپاس‬ ‫ئەیانــوت ئێــوە مەترســین بــۆ ئاسایشــی‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫ئەم مانیفێستە پێویستی بە زیاتر‬ ‫گفتوگۆی جددی‌و رەخنەی جددی هەیەو‬ ‫پێویستە هەموان قسەی لەسەر بكەن‌و‬ ‫وا بكرێت گۆڕانكاری گەورەی تێدا بكرێت‬

‫لە ئیستادا باشرتین شت ژن بیكات‬ ‫ئەوەیە بە دەنگی بەرز داوای جیاكردنەوەی‬ ‫دین‌و سیاسەت بكات‌و بە جەختەوە‬ ‫داوای دورخستنەوەی دین لە دەوڵەت‬ ‫بكات‬

‫گۆنا سەعید‪ ،‬چاالكوانی بواری مافەكانی ژنان‬

‫ڤینۆس فایەق‪ ،‬نوسەر‬

‫پێویستە مانیفێستەكە لە روی‬ ‫رێزمانییەوە سادەو ئاسان بكرێت كە‬ ‫هەمو كەس بتوانێت هەم بیخوێنێتەوەو‬ ‫هەمیش لێی تێ بگات‬

‫وەك فێمێنیستێك زۆر دڵخۆشم بەم‬ ‫هەنگاوەی فیمێنیستی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫پێموایە ئەگەر زیاتر رونكردنەوەو هەنگاوی‬ ‫كرداری هەبێت دەتوانێت رۆڵ‌و كاریگەری‬ ‫خۆی لەناو كۆمەڵدا دابنێت‬

‫فەالح موردا خان‪ ،‬چاالكی كۆمەڵی مەدەنی‬

‫تارا توانا‪ ،‬چاالكی بواری مافەكانی ژنان‬

‫ئامادەكردنی‪:‬‬ ‫ئێوە دەستان پێكردوە هەوڵێكی گرنگەو‬ ‫خەڵكانێك دروســتبوە كە ئــەم دیبەیتە‬ ‫لەتیف حسێن‪ -‬ژوان ئەحمەد‬ ‫دروســتدەكات‪ ،‬بۆیە من ئەمكارە بە باش‬ ‫هەڵدەسەنگێنم‪.‬‬ ‫لەمــاوەی رابــردودا مانیفێســتی‬ ‫‪ -2‬ئــەوەی پەیوەنــدی بە نــاوەڕۆك‌و‬ ‫(فێمێنیستی رۆشنگەری لەالیەن‬ ‫خودی مانیفێستەكەوە هەیە‪ ،‬من سەرنجی‬ ‫پالتفۆرمــی دابــڕان‌و رابەرایەتی‬ ‫جددیم هەیە لەســەری‪ ،‬لەوانە بە باوەڕی‬ ‫رۆشــنگەری)‬ ‫فێمێنیســتی‬ ‫مــن بــەو نــاوەرۆك‌و ئامانجــەی كە ئەم‬ ‫باڵوكرایەوە بــۆ ئەوەی لەماوەی‬ ‫مانیفێستە لەخۆی گرتوەو ئەو مێتۆدەی‬ ‫دو مانگــدا گفتوگــۆی لەســەر‬ ‫كاری لەسەر دەكات‪ ،‬ناتوانێت خزمەتێكی‬ ‫بكرێــت‌و پێشــنیارو ســەرنجی‬ ‫ئەوتــۆ بــە بزوتنــەوەی رزگاریخوانــەو‬ ‫نوێــی بــۆ زیادبكرێت‪ ،‬بــۆ ئەم‬ ‫یەكســانیخوازانەی ژنان بكات‪ ،‬بەڵگەشم‬ ‫مەبەســتەش رادیۆی مەدەنییەت‬ ‫بــۆ ئەمــە چەنــد راســتییەكە كــە لەناو‬ ‫زنجیرەیــەك مێزگــردو دیالۆگی‬ ‫خودی مانیفێســتەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە‬ ‫لەســەر بابەتەكــە ســازكردو‬ ‫كــە پێموایــە جێگەی ســەرنج‌و رەخنەی‬ ‫تێیــدا بۆچون‌و ســەرنجی چەند‬ ‫جددیــە‪ ،‬لەوانــە لەنــاو مانیفێســتەكەدا‬ ‫روناكبیــرو چاالكوانــی‌و بــواری‬ ‫هەوڵیداوە كێشــەی ژن وابەســتەی دین‌و‬ ‫مافەكانــی ژنانــی لــەدەرەوەو‬ ‫دواكەوتویــی كۆمەڵگــەو داب‌و نەریــت‌و‬ ‫ناوەوەی كوردســتان وەرگرتوەو‬ ‫كلتــوری دواكەوتوی پیــاوان‪ ،‬بە باوەڕی‬ ‫لــە رۆژنامــەی چاودێــر‬ ‫من لەناو مانیفێســتەكەدا وەك ئەوەی بە‬ ‫باڵودەكرێنەوە‪...‬‬ ‫ویســت ئەوە بكرێت‪ ،‬یان لــەوە دەچێت‬ ‫بە دەســتی ئەنقەست هەوڵێك هەبێت بۆ‬ ‫بەشــدارانی ئەمجارەی گفتوگۆی‬ ‫دورخســتنەوەی رەخنەی ریشــەیی ژنان‬ ‫مانیفێســتی رۆشــنگەری هــەر‬ ‫لە كاریگەری خراپی شــێوەی دەسەاڵت‌و‬ ‫یەكە لە(فەالح مورادخان ‪ ،‬رێگا‬ ‫سیستمی حوكمڕانی‌و نوخبەی دەسەاڵت‬ ‫رەئــوف‪ ،‬گۆنا ســەعید‪ ،‬ڤینۆس‬ ‫لەسەر پرســەكانی ژنان‪ ،‬هەر پەیوەست‬ ‫فایەق‪ ،‬تارا توانا)‬ ‫بەم خاڵە لەناو مانیفێستەكەدا هەوڵێكی‬ ‫تــر هەیە بۆ ئــەوەی ژنــان دوربخرێنەوە‬ ‫مانفێستەكە پێویستی بە گۆڕانكارییە لــەوەی كــە بــە دیدێكــی چینایەتییەوە‬ ‫گۆنــا ســەعید‪ ،‬چاالكوانــی بــواری سەیری كێشــەی ژن‌و فێمێنیزم‌و رزگاری‬ ‫مافەكانــی ژنــان‪ ،‬باس لــەوەدەكات‪ ،‬بۆ ژنــان بكەن‪ ،‬كــە ئەمــەش زیانێكی زۆر‬ ‫قسەكردن لەسەر مانیفێستی فێمێنیستی دەدات لە ژنان‪.‬‬ ‫رۆشــنگەری كاتــی زۆری دەوێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانین ســەرنجەكان بە رونی‬ ‫‪ -3‬خاڵێكی تر كە من ئەمەوێت قسەی‬ ‫بخەینــە رو هەوڵدەدەیــن بــە كورتــی‌و لەبارەوە بكەم لەناو مانیفێستەكەدا باس‬ ‫لەچەند خاڵێكدا باسیان بكەین‪.‬‬ ‫لە مێــژوی فێمێنیزم كراوە‪ ،‬ئەو مێژوەی‬ ‫كۆمەڵی‬ ‫بەگشتی لەبەرئەوەی‬ ‫‪ -1‬‬ ‫باسكراوە مێژویەكی پەرشوباڵوەو پێموایە‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫كۆمەاڵیەت‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫كلتور‬ ‫لەباری‬ ‫كوردستان‬ ‫ئــەو كەسانەشــی ئــەم مانیفێســتەیان‬ ‫هۆشیاری‌و فكرییەوە سەرنجەم بوارەكانی نوســیوە هەڵەیەكــی گەورەیــان كردوە‪،‬‬ ‫تر لەگەشــەكردندایەو لەوەدایە كە خۆی چونكــە مێــژو دەســتكاری ناكرێــت‪،‬‬ ‫دەناســێنێت‌و قوتابخانــە فكرییەكانــی مێژوی خەباتــی ژنان‌و فێمێنیزم بونیان‌و‬ ‫دەرەوەی خۆی دەناســێت‪ ،‬لەمڕوەشەوە بەدەستهێنانی مافەكانیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫هەر هەوڵێك كە دەدرێت بۆ ئاشنابون بە رێكخراوبونیان‪ ،‬دروستبونی رێكخراوەكانی‬ ‫بابەتەكانــی مافەكانی مرۆڤ‌و فێمێنیزم‌و ژنــان‌و خەباتی ژنان‪ ،‬كە بەداخەوە هەمو‬ ‫كلتــورو هەمــو بابەتەكانــی تــر كارێكی ئەمە فەرامۆشــكراوەو لــەو مێژوەدا باس‬ ‫گرنگ‌و هەوڵێكی پۆزەتیڤە‪ ،‬ئەم هەوڵەش لەوە ناكرێت كە ژنــان لەرێگەی رێكخراو‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا من بە گرنگی دەزانم‌و بونیانەوە‪ ،‬لەرێگەی خەبات‌و شۆڕشــەوە‬ ‫گفتوگــۆو قســەكردن لەســەر فێمێنیزم گەیشــتون بەمافەكانیــان‪ ،‬نــەك تەنهــا‬ ‫لەكوردســتانیش كە ئێســتا بەمشێوەیە‬

‫لەرێگەی رۆشنگەرییەوە‪..‬‬ ‫‪ -4‬بەســتنەوەی خەباتــی ژنــان‬ ‫بــە مەســەلەی نەتەوایەتییــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫ئەمــە لــە كوردســتاندا بــەالی ژنانــەوە‬ ‫ئەزمونێكی خراپ‌و شكستهاتوە بۆ ژنان‌و‬ ‫مەسەلەكەشیان‪ ،‬كاتێك كە ژنان خاوەنی‬ ‫بزوتنەوەیەكــی ســەربەخۆی سیاســی‬ ‫خۆیان نەبون‪ ،‬وابەستەبون بە بزوتنەوەی‬ ‫ناسیۆنالیستیی‌و نەتەوەییەوەو مەسەلەی‬ ‫ژنان كرایــە قوربانی مەســەلەی رزگاری‬ ‫نەتەوایەتی‌و رزگاری لەدەســت ســتەمی‬ ‫نەتەوەیــی‪ ،‬لــەم مانیفێســتەدا دیســان‬ ‫ژنان دەباتەوە ئەم خەیاڵە‪ ،‬ژنان بەرەوە‬ ‫خەیاڵــی گوایــە رەوتێكــی دیموكراســی‬ ‫كــە روی لە رۆژهەاڵت كردوە كە هێشــتا‬ ‫ساوایە هێشــتا سەركەوتو نەبوە‪ ،‬هێشتا‬ ‫رێگــری لەبەردەمدایــە‪ ،‬ئــەم رەوتــە لە‬ ‫نیوەی ئەم سەدەیەدا بەرەوپێش ئەچێت‪،‬‬ ‫بــە ســەقامگیربونی رەوتی دیموكراســی‬ ‫ئەتوانرێت مەســەلەی ژنــان بەرەو پێش‬ ‫بچێــت‪ ،‬بە بڕوای من ئەگەر هەركەســێك‬ ‫بەدواداچونــی لــە دنیــای سیاســەتی‬ ‫ئەمڕۆدا هەبێت‪ ،‬دەزانێـــت كە سیستمی‬ ‫دیموكراســی ئەمــڕۆ لەدنیــادا كــە خۆی‬ ‫دوچــاری قەیرانی گەورە بۆتەوە‪ ،‬خەیاڵە‬ ‫كە پێتوابێت هێشتا ئێمە بە دیموكراسی‬ ‫نەگەیشــتبین‪ ،‬دیموكراســی لەماوەی ‪25‬‬ ‫ســاڵی رابــردو لەهەرێمــی كوردســتاندا‬ ‫تاقیكراوەتەوە لەسەر دەستی بزوتنەوەی‬ ‫نەتەوەییــەوە كــە بەداخــەوە نەیتوانــی‬ ‫هیــچ بۆ ژنــان بــكات‪ ،‬هەمــو ئەمانە وا‬ ‫دەكات كــە بــە خوێندنــەوەو دیقەتــدان‬ ‫لەم مانیفێســتە ئەوەمان بۆ رون ببێتەوە‬ ‫كــە بەم خااڵنــە ئــەم مانیفێســتە ژنان‬ ‫دوردەخاتــەوە لــە رەخنەگرتن لە ئەقڵی‬ ‫پیاوساالری كۆمەڵگەو دەیەوێت بڵێت كە‬ ‫بە بونی سیســتمی دیموكراسی مافەكانی‬ ‫ژنان بەدەســت دێت‌و ئەوانیش رزگاریان‬ ‫دەبێت‪..‬‬ ‫‪ -5‬كاتێــك كە باس لــە خراپی دۆخی‬ ‫ژنــان دەكات‌و هــۆكاری نەگەیشــتنی‬ ‫ژنــان بــە مافەكانیــان‌و دەســتكەوت‬ ‫بەدەســت نەهێنــان‪ ،‬دەگێڕێتــەوە بــۆ‬ ‫الوازی رێكخــراوەكان‌و دواكەوتویــی‬ ‫بــاری كۆمەاڵیەتی‌و هــزری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئێمە لە كوردســتان شــاهیدی‬ ‫ئەوەین كە بەربەســتی بــەردەم خەباتی‬ ‫ژنان سیســتم‌و سیاسەت‌و دەسەاڵتە‪ ،‬كە‬

‫بەداخەوە ئەم مانیفێستە هیچ قسەیەكی‬ ‫لەمبارەیەوە تێدا نیە‪.‬‬ ‫‪ -6‬یەكێكی تر لە سەرنجەكانم ئەوەیە‬ ‫كــە چ بەرنامەیەك دادەنێــت‌و چ كارێك‬ ‫دەخاتــە بەردەم ژنانی فێمێنیزم‌و كورتی‬ ‫كردۆتــەوە لە رۆشــنگەری‌و سیاســەت‌و‬ ‫پــەروەردەدا‪ ،‬ئەمانە جێــی رەخنە نین‌و‬ ‫هەنگاوی باشــن‪ ،‬بەاڵم ئامرازی سەرەكی‬ ‫بەدەستهێنانی یەكسانی‌و بەدەستهێنانی‬ ‫مافەكانی ژنان‌و رزگاربونیان نییە‪.‬‬ ‫‪ -7‬دوا ســەرنجم دەمەوێــت بڵێــم ئەم‬ ‫مانیفێستە پێویســتی بە زیاتر گفتوگۆی‬ ‫جددی‌و رەخنەی جددی هەیەو پێویســتە‬ ‫هەموان قسەی لەســەر بكەن‌و وا بكرێت‬ ‫ئەم مانیفێســتە گۆڕانكاری گەورەی تێدا‬ ‫بكرێــت‪ ،‬بۆ ئەوەی ژنان دورنەخاتەوە لە‬ ‫رەخنەی قوڵ‌و جددی‪.‬‬

‫عەملانیەت‌و مافەكانی ژن‬

‫ڤینــۆس فایــەق‪ ،‬نوســەرو شــاعیر‪،‬‬ ‫یەكێكــی تــرە لــەو كەســایەتییانەی‬ ‫كــە بەشــداری گفتوگــۆی مانیفێســتی‬ ‫فێمێنیزمــی رۆشــنگەری كــردوەو راو‬ ‫ســەرنجی لەســەر بزوتنەوەی فێمێنیزم‌و‬ ‫مانیفێســتەكە بەمجۆرە دەخاتەڕو‪ :‬لۆبیز‬ ‫تۆبانــی كەنــەدی پێناســەی فێنینیزمی‬ ‫دەكات‌و دەڵێــت‪« :‬ســەندنی هۆشــیاری‬ ‫تاك لەسەرەتادا پاشــان دەستەجەمعی‪،‬‬ ‫ئینجــا هەڵگیرســاندنی شــۆڕش لە دژی‬ ‫هێــزە جێندەریــەكان‌و پەراوێزنانــی‬ ‫تەواوەتــی ژنــان لە چركەســاتە میژوییە‬ ‫تایبەتەكاندا‪ ».‬دیارە لەم پێناسەیەداو لە‬ ‫زۆر لە پێناسەكانی تردا فێمینیزم بە تەنها‬ ‫بە ژنەوە نەبەســتراوەتەوە‪ ،‬ئەگەرچی لە‬ ‫سەرەتادا ژن هێناویەتە كایەوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫رۆژگاری ئەمڕۆدا گۆڕانكاری زۆر بەســەر‬ ‫ئــەو چەمكەدا هاتوەو‪ ،‬ئیســتا پیاوانیش‬ ‫هەن كە خۆیان بە فێمینیزم دەزانن‪ ،‬بەو‬ ‫پێیــەی كە دانیان بــە ماف‌و ئازادیەكانی‬ ‫ژندا ناوەو هەروەها لەو بوارەشدا چاالكن‌و‬ ‫هەڵوێســتیان هەیــە‪ .‬دەكــرێ بوتــرێ‬ ‫فێمینیــزم كــۆی خەبــات‌و چاالكیەكانی‬ ‫تاكەكانــی كۆمەڵگایــە لــە پێنــاو ماف‌و‬ ‫ئازادیــەكان بۆ ژنان بە یەكســانی لەگەڵ‬ ‫پیاودا‪.‬‬ ‫ڤینــۆس فایــەق‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪ ،‬لــە‬ ‫كۆمەڵگاكانــی وەكو كۆمەڵــی ئێمە ژنان‬ ‫بــە گشــتی‌و چاالكوانانــی بــواری ماف‌و‬

‫ئازادیەكانی ژنان چ لەســەر ئاســتی تاك‬ ‫چ لە چوارچێوەی رێكخراوەییدا لەبەردەم‬ ‫ئیشــكالیەتێكی گەورەدان كە تێكەڵبونی‬ ‫دیــن بــە دەســەاڵتی سیاســی‌و ئیداری‬ ‫لەالیــەك‌و تێكەڵبونــی دیــن بــە ژیانــی‬ ‫كۆمەڵگا دروستی كردوە‪.‬‬ ‫نابــراو جەختدەكاتــەوە‪ ،‬لە ئیســتادا‬ ‫باشــترین شــت ژن بیــكات ئەوەیــە بــە‬ ‫دەنگــی بــەرز داوای جیاكردنەوەی دین‌و‬ ‫سیاســەت بــكات‌و بــە جەختــەوە داوای‬ ‫دورخســتنەوەی دین لــە دەوڵەت بكات‪،‬‬ ‫كــە ئەمــە رویــدا خــۆی بەشــێوەیەكی‬ ‫ئۆتۆماتیكــی‌و وردە وردە بوارێكــی تازە‬ ‫بــۆ تاكەكانــی كۆمەڵــگا دەڕەخســێت‬ ‫بــۆ بیركردنەوەیەكــی تــر‌و تێڕوانینێكی‬ ‫تــر بۆ مەســەلەی ژن‪ ،‬چونكــە ئەوكاتە‬ ‫كەشــوهەوای عیلمانیــەت بــاڵ بەســەر‬ ‫هەمــو بوارەكانی كۆمەڵگادا دەكێشــێت‌و‬ ‫لەناو یاساكاندا رەنگدەداتەوە‪ ،‬لەوێشەوە‬ ‫بوارەكانی پەروەردەو خوێندن بۆ خۆیان‬ ‫بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی تێكهەڵكێشی‬ ‫سیســتمە عیلمانیەكــە دەبــن‌و نەوەیەك‬ ‫پێدەگەیەنێــت كــە بــاوەڕی خۆڕســكی‬ ‫تەواوی بە ماف‌و ئازادیەكانی ژن دەبێت‌و‬ ‫گاڵتەی بە هەر بۆچونێكی تر دێت كە دژ‬ ‫بەو قسە دەكات‪.‬‬ ‫لــە كۆتایشــدا وتــی «بەبــاوەڕی من‬ ‫ژن نابێــت بــە تەنها لە بەرەیەكدا شــەڕ‬ ‫بــكات‪ ،‬نابێــت خەباتــی ژن لــە پێنــاو‬ ‫مافەكانیــدا دابڕاو بێت لــە خەباتی كۆی‬ ‫كۆمەڵ لــە دژی هەمو زوڵم‌و زۆرداریەك‪،‬‬ ‫بــە دیوەكــەی تــردا دەبێــت ژن پیــاو‬ ‫تێكهەڵكێشــی خەباتــی خــۆی بــكات‌و‬ ‫خەباتەكەی لــە تەنهــا داواكردنی ماف‌و‬ ‫ئازادیــەكان بۆ ژنانی چەوســاوە فراوانتر‬ ‫بــكات یــان بەرزبكاتــەوە بــۆ خەبات لە‬ ‫دژی دەســەاڵتی دین‌و تێكەڵبونی دین بە‬ ‫دەوڵەتەوە‪.‬‬

‫پێویستە خەڵك لەمانفێستەكە بگات‬

‫فــەالح مــوردا خــان‪ ،‬چاالكــی بواری‬ ‫مافەكانــی مرۆڤ‌و كۆمەڵی مەدەنی وەك‬ ‫پیاوێــك كــە بــاوەڕی بەخەباتــی ژنان‌و‬ ‫مافەكانیان هەیەو ئەزمونی كاركردنیشی‬ ‫لــەم بــوارەدا لەنــاو رێكخراوەكانــدا‬ ‫لەكوردستان‌و دەرەوەش دیارو بەرچاوە‪،‬‬ ‫ســەبارەت بــە راگەیاندنــی بزوتنــەوەی‬ ‫فێمێنیستی رۆشــنگەری‌و مانیفێستەكەی‬

‫ئــەوەی خســتەڕو‪ ،‬ئــەم مانیفێســتە بە‬ ‫رێزمانێكــی ئەوەندە ئاڵۆز نوســراوە‪ ،‬كە‬ ‫كاتی خۆی كۆمۆنیســتەكان بەو نەفەسە‬ ‫مانیفێســت‌و وتارەكانیان ئامادە دەكرد‪،‬‬ ‫هیوادارم بتوانن كاری لەســەر بكەن‌و لە‬ ‫روی رێزمانییەوە سادەو ئاسان بكرێت كە‬ ‫هەمو كەس بتوانێــت هەم بیخوێنێتەوەو‬ ‫هەمیــش لێی تێ بــگات‪ ،‬چونكــە ئاڵۆز‬ ‫نوسینی وا دەكات ببێتە كارێكی نوخبەو‬ ‫خەڵكی ئاســایی نەتوانێـــت خــۆی تێدا‬ ‫بدۆزێتــەوە‪ ،‬ئــەوەی ئیســتە بەخەیاڵــی‬ ‫منــدا دێــت ئەوەیــە كە دەبێت بپرســین‬ ‫كــە ئایا ئەمە نەخشــەو پالنــە‪ ،‬رێبەرە‪،‬‬ ‫بەرنامــەی كاركردنە‪ ،‬یــان جارێكی دیكە‬ ‫مانیفیستێكەو بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی‬ ‫هۆشــیاری چینێكــی دەســتەبژێر بەكار‬ ‫دێت‪ ،‬كە ئەمەش یەكێكی ترەو پێویستە‬ ‫رابەرانی ئەم بزوتنەوەیەو ئەوانەی لەپشت‬ ‫ئەمــكارەوەن جەختی لەســەر بكەنەوەو‬ ‫رونی بكەنەوە كە ئەم مانیفێستە دەبێتە‬ ‫چی بــۆ ئەوەی لەداهاتودا لەكوردســتان‬ ‫كاری لەسەر بكرێت‪.‬‬

‫سەرەتایەكی زۆر باشە‬

‫الی خۆیشــیەوە تــارا توانــا‪ ،‬چاالكی‬ ‫بواری مافەكانی ژنــان‌و مافەكانی مرۆڤ‬ ‫كــە ســااڵنێكی زۆرە وەك ژنێكــی كورد‬ ‫لــە تاراوگــە هەوڵەكانی خــۆی لەبواری‬ ‫ژنان‌و سیاسەتدا خســتۆتەكارو ئەزمونی‬ ‫كرداری لەكارەكاندا هەیە‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫بزوتنەوەی فێمێنیزمی‌و مانیفێســتەكەی‬ ‫ئامــاژەی بــەوەدا‪ ،‬خســتنەڕوی ئــەم‬ ‫مانیفێســتە لەئێســتادا كارێكــی باشــەو‬ ‫دەبێتــە ســەرەتاییەكی زۆر بــاش بــۆ‬ ‫ئــەوەی لــە كوردســتان ئــەم بابەتــە‬ ‫بوروژێــت‌و گفتوگــۆی لەبــارەوە بكرێت‪،‬‬ ‫كە ئەمــە بۆ خــۆی گرنگییەكی تایبەتی‬ ‫هەیــە‪ ،‬جگــە لــەوەی ئەمــكارە دەبێتە‬ ‫سەرەتاو بناغەیەكی باش بۆ كاری ژنان‌و‬ ‫خەباتكردن لە پێناو دۆزی ژناندا‪ ،‬ئەوەی‬ ‫گرنگتــرە پێویســتە هەنگاوەكانی داهاتو‬ ‫دیــاری بكرێن‌و بەجددی لەمبوارەدا كاری‬ ‫زۆر بكرێت‪ ،‬بۆیە من وەك فێمێنیســتێك‬ ‫زۆر دڵخۆشم بەم هەنگاوەو پێموایە ئگەر‬ ‫زیاتــر رونكردنــەوەو هەنــگاوی كــرداری‬ ‫هەبێت دەتوانێــت رۆڵ‌و كاریگەری خۆی‬ ‫لەناو كۆمەڵگەدا دابنێت‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫جیهان لە سەردەمی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ترەمپ دا‬

‫ئێمەی كورد چیمان لە باردایە تا لە ترەمپ بپرسین چی بۆمان پێیە؟‬ ‫چونكە نەیانتوانیوە وەكو ئەوە‌ی‌پێشــبینی‬ ‫ئەكــرا‪ ،‬پێگەی ئەمریكا لە دونیــادا بەهێزتر‬ ‫بكەن‪ .‬لە دوای هەرەســی یەكێتی سۆڤیەت‪،‬‬ ‫پێشبینی وابو ئەمریكا ببێتە یەكەمین زلهێزی‬ ‫پێچەوانەكەی دەرچو‪ ،‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫‌‌‬ ‫دونیا‪ ،‬بەاڵ‌م‬ ‫نە بوش‌و نە ئۆباما سەرەڕای ئەو سەرمایەی‬ ‫كــە لە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا بەكاریانبرد‌و‬ ‫ئــەو قوربانییــەی كــە دایــان‪ ،‬نەیانتوانــی‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬ ‫ســەركەوتوبن ؛ئــەو روســیایەی ئــەوان لــە‬ ‫دوای كۆمۆنیــزم‌چاوەڕوانی مەرگیان ئەكرد‪،‬‬ ‫خەڵكــی ئەمریــكا گۆڕانكارییــان ئەوێــت نەك هەر هەڵســایەوە‪ ،‬ئێســتا روبەڕوشــیان‬ ‫لــە سیســتەمی بەڕێوەبردنــی واڵتەكەیاندا‪ .‬بوەتە‌وە‪ .‬شەڕی ئەفغانســتان‌و عیراق زیانی‬ ‫ترەمپ پەیمانی بە شوێنكەوتوەكانیدا كە ئەو ئابوریی‌و مرۆیی زۆریــان بە ئەمریكا گەیاند‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییەیان بۆ بهێنێتەدی‪ .‬ئەو سەرەڕای خەڵكی ئەمریــك‌ا پێشــبینی ئەوەیان ئەكرد‬ ‫بەكاربردنی زمانی هەم زبرو هەم ناباوی دژبە شــەڕ لەو دو واڵتە‪ ،‬ببێتە دو وانەی بەســود‬ ‫كەمینەكان‪ ،‬توانی سەركەوتن بەدەستبهێنێت‪ .‬بــۆ سیاســییەكانیان‌و بە‌خۆیانــدا بچنــەوە‪.‬‬ ‫ســەیر بــو‪ ،‬بازرگانێكــی گــەورە لــە كۆنــە خەڵك پێشــبینییان ئەكرد كە ئۆباما‪ ،‬وەكو‬ ‫سیاســییەكی وەك هیالری بردەوە!ژنێك كە سەرۆكێكی لە دایك‌و باوكێكی رەش پێست‌و‬ ‫چەند ســاڵە لە چەقی سیاسەتی ئەو واڵتەدا پێست ســپی‪ ،‬هەم ئاشــتی بۆ ناوماڵ‌و هەم‬ ‫سەرگەرمی سیاسەتكردنە‌!‬ ‫گۆڕین لە سیاســەتی دەرەوەدا بە دیبهێنێت‪،‬‬ ‫دەنگــی‬ ‫وەاڵمــی‬ ‫ســەركەوتنی ترەمــپ‪،‬‬ ‫بەاڵم وادەرنەچو‪.‬‬ ‫ئــەو خەڵكانــە‌بــو كــە نــە دیموكراتەكانی‬ ‫ئۆبامــا ویســتی لــە رێگــەی گوتــارە‬ ‫نــاو دەســەاڵت‪ ،‬نــە هاوكارەكانــی ســەر بە بەناوبانگەكــەی بەنــاوی «ســەرەتایەكی‬ ‫» كــ ‌ە لــە ســاڵی ‪ ٢٠٠٩‬د‌ا لــە قاهیرە‬ ‫پارتەكــەی خــۆی‌و نە لیبڕاڵەكا ‌ن هەســتیان نــوێ ‌‬ ‫بــە نیگەرانییەكانیان نەكردبــو‪ .‬ئەوانەی كە پێشكەشیكرد‪ ،‬ئاڕاستەیەكی نوێ بگرێتەبەر‪،‬‬ ‫دەنگیان بــە ترەمپ دا‪ ،‬ئەوانە بون كە بێزار بۆ لێكتێگەیشتنێكی نوێ لە نێوان واڵتەكەی‌و‬ ‫ببون لە قەوانی لێدراوەی ســ ‌ێ دەیە‌ی گەورە واڵتانــی عەرەبیــی‌و ئیســامیدا‪ ،‬گوایــە‬ ‫سیاســییەكانی ئــەو دو پارتــە‪ .‬ئێســتا ئەو پشــتیوانی ئاشــتی‌و گۆڕانن لــە ناوچەكەدا؛‬ ‫دەنگدەرانە چاوەڕوانن تا ترەمپ‪ ،‬بە‌و ئەزمونە بەهــاری عەرەبیــی بە دوای خۆیــدا هێنا‌وبە‬ ‫بازرگانییەی كە هەیەتی‪ ،‬سیســتەمێكی نوێ گوشــاری واڵتەكــەی دەســەاڵتی موبارەكــی‬ ‫بۆ واڵتەكەیان بە گەڕ بخات‪‌.‬‬ ‫روخانــد‪ ،‬بــەاڵم لــە بــری ئیخــوان جێگەی‬ ‫بێزارن‬ ‫ناڕازیبــون؟‬ ‫ترەمپییــەكان لە چی‬ ‫ش وەكو دیكتاتۆرێكی نوێ‌و‬ ‫گرتــەوە‪ ،‬ئەمانی ‌‬ ‫پارتــە‪،‬‬ ‫دو‬ ‫ئــەو‬ ‫رابــردوی‬ ‫لەسیاســییەكانی‬ ‫خوێنگەرم‪ ،‬زو كەوتنە زەوتكردن‌و خنكاندنی‬

‫کامو‬

‫سەروتارەکانی‬ ‫ئەلبێر‬

‫لە سەردەمی جەنگی‬ ‫دوەمی جیهانیدا‬

‫‪5‬‬ ‫بێگومان لەسەر‬ ‫كردەكانتان دادگایی‬ ‫دەكرێن‬ ‫لەو ساتەوەی دەسكرا بە تێكۆشین‬ ‫و خەبــات‪ ،‬پێتــا (‪ )1‬و الڤــال (‪)2‬‬ ‫ویســتیان بۆ جارێكی تریش دەنگی دژ‬ ‫بــە یەكیان ببیســترێ‌ و بە ئاراســتەی‬ ‫سیاســەتی هاوبەشی خۆیان بە رواڵەت‬ ‫بــە تۆنی جیاواز خزمەتی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫هەردووكیــان رووی خۆیــان لــە واڵت‬ ‫كــردو بە پێــی نەریتی دابەشــی كاری‬ ‫خۆیــان‪ ،‬الڤال باســی ئەڵمانیــای كرد‪،‬‬ ‫كەچی «پێتــا» خۆی وادەهێنا بەرچاو‬ ‫باس لە فرانســا دەكا‪ .‬بەاڵم لە راستیدا‬ ‫هەردووكیــان باســی خیانەتیان دەكرد‪.‬‬ ‫زۆر بە سادەیی لەمبارەیەوە هەردووكیان‬

‫لەسەر تۆنێكی خەمبار قسەیان دەكرد‪،‬‬ ‫وەك ئــەوەی ئــەم خیانەتــە لــە ناكاو‬ ‫بووبێتە رۆشنبینییەك‪ .‬ئەمەش چەندان‬ ‫ســاڵە درێژە دەكێشــێ‌‪ .‬لەو دەمەوەی‬ ‫«پێتا» زەمینەی رژێمێكی لە «ڤیشی»‬ ‫دامەزرانــد كــە تەنیــا شــەرمەزاری و‬ ‫شەرمی دەرخوارد دەداین‪ ،‬بەو یارییەی‬ ‫خۆی گوایە شایستەیە بەردەوام بوو لە‬ ‫لەوەی بااڵترین سەمبۆل بێت بۆ سازش‬ ‫و تێكچوون‪ .‬بەاڵم كە سازش فەرمانڕەوا‬ ‫دەبێــت هــەر ئەوەندە بەســە بە روونی‬ ‫قســە بكــەی‪ .‬ئێمە لــە ســەردەمێكین‬ ‫شایســتەییەكی تر نیە جگە لە جورئەت‬ ‫و زمانێكــی روون‪ .‬هەروەكــو هەمیشــە‬ ‫وایــە‪ ،‬ئــەوە هێــزی بەرگری فرانســایە‬ ‫ئــەو ئاخاوتن و وشــانە دیاری دەكا كە‬ ‫تیایاندا فرانسا خۆی دەناسێتەوە‪ .‬ئینجا‬ ‫لەبەرئــەوەی وەختی بانگــەوازە‪ ،‬هێزی‬ ‫بەرگــری كەوتۆتــەوە خــۆی بانگەوازی‬ ‫مــەزن بــۆ گەلی ئەم واڵتــە بەیان بكا‪.‬‬ ‫ئەم بانگەوازەش باس لەوەدەكا وەختی‬ ‫ئــەوە نیە چیتر بیربكەیتەوە یان پێوانە‬ ‫و هەڵســەنگاندن بكــەی‪ .‬بــەاڵم زمانی‬ ‫بنــەوەی «پێتــا» پێی وابــوو وەختی‬ ‫ئەمەیــە‪ ،‬وردەكاری الڤالیــش نرخێكی‬ ‫ئەوتۆیــان نیــە‪ :‬بێالیەنی چیتر ناشــێ‌‬

‫ئازادییە‌كانــی خەڵك‪( .‬لیبیــای قەزافی)یان‬ ‫بە گەلەكۆمەكیــی روخاند‌و لەبری‪ ،‬ئەو واڵتە‬ ‫بــوە بە واڵتــی فرە میر‌و لە هەر گۆشــەكیدا‬ ‫گروپێكی چەكدار فەرمانڕەوایە‪ .‬ویستیان كە‬ ‫ئەسەدی دیكتاتۆر بە پاشماوەكانی ئەلقاعیدە‬ ‫بڕوخێنن‪ ،‬بەاڵم لەبەر روســیا بۆیان نەڕوخا‪.‬‬ ‫ترەمپ گوایە بە نیازە كە بەم سیاســەتانەی‬ ‫واڵتەكەیــدا بچێتــەوە‌و پێوەرێكــی دیكە بۆ‬ ‫سیاسەتی دەرەوە بەكاربهێنێت‪ .‬ئەو ئەیەوێت‬ ‫كــە چاو بــە‌و ئەندامێتییــەی كە لــە ناتۆدا‬ ‫هەیەتی بخشــێنێتەوە‪‌،‬بەڵگەشی هەیە‌‪:‬چۆن‬ ‫ت توركیا ئەندامی ناتــۆ بێت‌و بەاڵم بە‬ ‫دەبێــ ‌‬ ‫پێچەوانەی كار‌و ئامانجی ئەو رێكخراوە رەفتار‬ ‫بكات!‬ ‫ئەگەر ئەو هەنگاوانەی كە ترەمپ بە نیازە‬ ‫هەڵیانبهێنێت‪ ،‬لە دژی كەمیینەكانی ئەمریكا‌و‬ ‫جێگەیتــر بێــت‪ ،‬بێگومان ئەبێت بترســین‪.‬‬ ‫بەڵگەشمان بۆ ئەو ترسە‪ ،‬ئەو بانگەشانەیەتی‬ ‫كە لە دژی رەش‌پێســت‌و التینیی‌و پەنابەر‌و‬ ‫موســوڵمان‌و رەنــگ‌و دەنگــە جیاوازەكانیتر‬ ‫كردنــی‪ .‬ئــەوەی‌زیاتــر ئەمــان ترســێنێت‪،‬‬ ‫ئەوەیە هەڕەشەكانی ئەو‪ ،‬هەمان هەڕەشەن‪،‬‬ ‫كــە راســتڕەوەكانی ئەوروپــا دەیكــەن‪ ،‬ئەو‬ ‫راســتڕەوانەی كــە پێــش لــە هەمــو كەس‬ ‫پیرۆزبایی ســەركەوتنیان لێكرد‪ .‬هەڵبژاردنی‬ ‫ترەمپ‌و نمای پارتە راســتڕەوەكانی ئەوروپا‪،‬‬ ‫لێدانی زەنگی ئەو مەترسییەیە كە سەردەمی‬ ‫دونیــای فرەڕەنگیــی‌و فرەدەنگیــی لــە ژێر‬ ‫پەالماردایە‪.‬‬ ‫سەركەوتن ‌ی ترەمپ‌و گیان بەخۆداكردنەوە‌و‬ ‫بەهێزبونی راسترەوەكانی ئەوروپا‪ ،‬ئەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ هەرەســهێنانی بیرۆكــەی ‹رێكخســتنی‬ ‫ئازادانەی دونیا› ئەو سیستەمەی كە لە ساڵی‬

‫‪١٩٤٥‬ە‌وە‪ ،‬گوایە‌بە مەبەســتی بــرەودان بە‬ ‫دیموكراسی‌و هاوكاری نێونەتەوەیی‌و ئاسایشی‬ ‫دونیاگیریــی‪ ...‬بەكاردەهێنرێــت‪ ،‬ئەمریكاش‬ ‫وەكو‌یەكێك لە پێشــەنگە ســەرەكییەكانی‬ ‫ئەو بیرۆكەیە جێگەی گرتوە‌‪ .‬دیوێكی دیكەی‬ ‫بەرهەمی ‹رێكخســتنی ئازادانەی دونیا› ئەو‬ ‫بازرگانیــی‌و كەڵەكەی ســەرمایەیە كە ئەمڕۆ‬ ‫دونیــای بەخۆیــەوە تەنیوە‪ ،‬بە شــێوەیەك‬ ‫كــە دەتوانرێــت پارچەكانــی كۆمپیوتەر‪ ،‬لە‬ ‫بەنگالدیــش پێكــەوە ببەســترێن‌و بنێردرێن‬ ‫بــۆ بازاڕەكانی نیۆیۆرك‌و پاریــس‌و لەندەن‌و‬ ‫بفرۆ‌شــرێن‪ .‬ئەم بازاڕە ئازادە لەگەڵ خۆیدا‪،‬‬ ‫دەرفەتــی ئازادیی هاتن‌و چونــی بۆ ملیۆنان‬ ‫مرۆڤ رەخســاندوە‪‌،‬بۆ ئەوەی كە بتوانن بۆ‬ ‫پەیداكردنی كار‪ ،‬روبكەنە‌واڵتانی دەوڵەمەند‪.‬‬ ‫لەتەك ئەو ئاڵنگارییە ئابورییەی كە یەكەمجار‬ ‫لە ‪٢٠٠٨‬دا رویكردە ئەمریكا‪ ،‬دواتر گەیشــتە‬ ‫ئەوروپــا‌و ئێســتاش درێژەی هەیــە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫لێشــاوی پەنابەران بــۆ ئەمریــكا‌و ئەوروپا؛‬ ‫هەســت بەوە ئەكرێت كە ئەو سیستەمە هیچ‬ ‫بەرژەوەندییەكــی چینــی كرێــكاری‌واڵتانی‬ ‫دڵخوازی ‹رێكخستنی ئازادانەی دونیا›ی تێدا‬ ‫نییە‪ ،‬بە پێچەوانەوە بوە ب ‌ە هۆی لەدەستدانی‬ ‫كارەكانیان‪ ،‬بۆ؟ چونكە كارگەكان بەشــوێن‬ ‫قازانجــەوەن‌و ئەتوانن لە واڵتانــی هەژار زۆر‬ ‫بــە هــەرزان‪ ،‬هێزی دەســتیكار پەیدا بكەن‪.‬‬ ‫ســەركەوتنی ترەمــپ‌و دەرچونــی بەریتانیا‬ ‫لــە یەكێتی ئەوروپــا‪ ،‬دو پەرچــە كرداربون‬ ‫بەرامبەر بەو سیستە‌مە‪ .‬لەوانەیە كە بەهەمان‬ ‫ئاڕاســتەدا لــە فرەنســاش گــۆڕان روبدات‌و‬ ‫واڵتانیتریشی بە دوادا بڕوات‪ .‬بە تەنیا ئابوری‬ ‫رۆڵی لە ســەركەوتنی راســتڕەوەكاندا نییە‪،‬‬ ‫لێشــاوی پەنابەران‪ ،‬لە تێڕوانینی ژمارەیەكی‬

‫ئەم‬

‫بەرچاو لــە خەڵكی چینەكانی ســەرەوە‪ ،‬لە‬ ‫ئەمریكا‌و ئەوروپا مەترسی ‌ن بۆ سەر ناسنامە‌و‬ ‫نەرێتیان‌‪.‬‬ ‫تراژیدیاكــە لەوەدایــە كە هێــزی كرێكار‌و‬ ‫كەم دەستان‪ ،‬لە بری ئەوەی كە سەرچاوەی‬ ‫هێزبــن بــۆ پارتــە چەپــەكان‪ ،‬كەچــی‬ ‫راســتڕەوەكان گرفتەكانیــان ئەقۆزنــەوە بۆ‬ ‫سیاسەتە تایبەتەكانی خۆیان‪ .‬بە شێوەیەك‬ ‫كە لە ئەمریكا‪ ،‬گوندنشین‌و شارۆچكە‌و ناوچە‬ ‫دوردەســتەكانی شــار دەنگیــان بــە ترەمپ‬ ‫دا‪ .‬لە فەرەنســاش بەهەمان شــێوە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫دەنگەكانــی ‹پارتی بــەرەی نەتەوەیی› لەو‬ ‫ناوچانەوەدێــن‪ ،‬دەنگی ئــەو خەڵكانە هێندە‬ ‫بەهێــزی كــردون‪ ،‬لــە ‪٢٠١٧‬دا بەشــداری‬ ‫هەڵبژاردنــی ســەرۆكایەتیی ‌واڵت دەكــەن‪.‬‬ ‫هێشتا زوە بگوترێت‪ ،‬بەاڵم ك ‌ێ ناڵێت ئەمجارە‬ ‫لە فەرەنســا ‹ماغین لو پێــن‌› ئەو ژنەی كە‬ ‫ســەرۆكی ‹پارتی بەرەی نەتەوەیی›یە رامان‬ ‫ناچڵەكێنێتــەوە‌و نابێتە ســەرۆكی واڵت‪ .‬بۆ‬ ‫ئاوایــە؟ چونكــە دەمی گلەییەكــە لە چەپی‬ ‫ئەوروپایە‪ ،‬بەتایبەتی سۆشیال دیموكراتەكان‬ ‫كە لەگەڵ دونیاگیرییــدا كۆكن‌و نەیانتوانیوە‬ ‫پەی ببەن بەنیگەرانییەكانی كرێكاران‪.‬‬ ‫ئەمریكا لە عیراقی ئێستادا كوردی ئەوێت‬ ‫بــۆ راگرتنی تــەرازوی هێز لە نێوان شــیعەو‬ ‫ســونەدا‪.‬لە رۆژئــاوای كوردســتانیش وەكــو‬ ‫ئەو هێــزەی كە توانیوێتی ئەســەد لە خۆی‬ ‫دوربخاتەوە‌و بەسەركەوتویی لەگەڵ ئەمریكا‌و‬ ‫هاوپەیمانەكانیتردا شەڕی داعش بكات‌‪.‬‬ ‫ترەمــپ هەڕەشــەی كشــانەوە لــە‬ ‫رێكەوتننامــەی ئەتۆمیــی ئێــران ئــەكا‪ ،‬كە‬ ‫لەنێوان واڵتەكەی‌و ئەوروپا‌و روســیا‌و چین دا‬ ‫واژۆكــراوە‪ .‬ئەو ئەیە‌وێت كە ئەســەد بڕوات‌و‬

‫شــەڕی دژی داعش تا كۆتایی‌و ســەركەوتن‬ ‫درێــژەی هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم گرفــت ئەوەیە‌كە‬ ‫روســیا هەم دۆســتی ئێرانە‌و هــەم بەرگری‬ ‫لەمانــەوە ‌ی ئەســەد دەكات‪ .‬ترەمپ نایەوێت‌‬ ‫لــە دوای نەمانی داعــش‪ ،‬گروپێكیتری وەكو‬ ‫ئەوان بەاڵم شیعە پەیداببێت‪ ،‬ئامادەش نییە‬ ‫وەكــو ســەرۆكەكانی پێش خــۆی جارێكیتر‬ ‫هێــزی پیادە‪ ،‬بۆ پێكدادا ‌ن رەوانەی ناوچەكە‬ ‫بــكات‪ .‬ئەو دەزانێت كە توركیا‌و ئێران مڕیان‬ ‫لــە خاكی زیاتــری ناوچەكە خۆشــكردوە بە‬ ‫كوردستانیشــەوە‪ ،‬ئــەوەش دەزانێــت هەردو‬ ‫واڵت گروپــی ســەربەخۆیان هەیــە‪‌،‬ئەتوانن‬ ‫لــە رێگەیانــەوە گرفت بۆ ناوچەكە دروســت‬ ‫بكــەن‪ ،‬ئەوەش دەزانێت چ ئێران‌و چ توركیا‪،‬‬ ‫ناتوانن بەبێ روســیا زۆر هەنگاوی سەربازیی‬ ‫بنێــن‪ .‬كەواتە چارەســەر بەڕێكەوتنی نێوان‬ ‫روسیا‌و ئەمریكا سەر هەڵئەدات‪ ،‬رێكەوتنێكی‬ ‫سیاســیی كە بتوانێت گرفتەكان بەگشــتیی‬ ‫چارەســەر بكات‪ ،‬بــە گرفتی كوردیشــەوەو‬ ‫لــە رێگــەی بەرژەوەندییەوە بــوە بە گرفتی‬ ‫ئەمریــكاش‌‪ .‬سیاســەتی ترەمــپ‪ ،‬ئەگەر بە‬ ‫ئاڕاســتەی كوردانــی باكــوردا ئەرێنی بێت‌و‬ ‫گوشاربێت لە توركیا بۆ چارەسەركردنی دۆزی‬ ‫كورد‪ ،‬پێگەی رۆژئاوا زۆر بە هێزتر ئەبێت لە‬ ‫ئەوەی كە ئێســتا هەیە‪ .‬بــەاڵم گرفت لە ناو‬ ‫كورد خۆیدا هەیــە ؛گرفت ئەوەیە پارتەكانی‬ ‫باشــور‪ ،‬كەی‌و تــا چەند بە تەنگ كێشــەی‬ ‫گشــتیی كوردەوەن؟ كــەی دەزگەكانی واڵت‬ ‫لــە تەوقی بەرژەوەندی تەســكی پارتایەتیی‬ ‫دائەماڵن‪ .‬بۆیە لەوانەیەكە لە خۆمان بپرسین‪:‬‬ ‫ئێمــەی كورد چیمان لە باردایە تا لە ترەمپ‬ ‫بپرسین چی بۆمان پێیە‪.‬‬

‫سەروتارانە ئەو وتارانەن كە لە الیەن ئەلبێر كامو نووسراون كە لە سەردەمی‬

‫جەنگی دووەمی جیهانی سەرنووســەری رۆژنامــەی كۆمبا ‪ Combat‬بوو‪ .‬بە یەكەوە‬ ‫لەگەڵ پاسكال پیا‪-‬ی هاوڕێی دەریان دەكرد بۆ پشتگیری‬ ‫پارتیزانــەكان و بەشــداری كردن لەو خەباتە مەزنەی دژی فاشــیزم و داگیركاری لە‬ ‫فرانسا و رۆژئاوا لەو سااڵنە لە ئارادابوو‪.‬‬ ‫تــەواوی وتــارەكان بــەم دواییە لە الیەن وەشــانی گالیمار بۆ جارێكــی تر وێڕای‬ ‫لێكۆڵینــەوە و ســاغكردنەوە باڵوكراوەتــەوە‪ .‬هــەر جارەی وتارێكــی لێ‌ دەكەینە‬ ‫كوردی و بە زنجیرە باڵوی دەكەینەوە‪.‬‬

‫قبــوڵ بكــرێ‌‪ .‬وەختی ئــەوەش دێ‌ كە تیرۆریســت یــان بكــوژ‪ ،‬كــە بەوانــەی‬ ‫مرۆیانــی ئەم واڵتە لەســەر مەبەســتی دەســت لە خەبــات هەڵدەگــرن دەڵێن‬ ‫ناوەوەیان دادگایی نەكرێن‪ ،‬بەاڵم لەسەر شــەرەفمەند‪ ،‬یــان كــە بــە نیــزام و‬ ‫كردەكانیــان و لەســەر ئەو كردانەی كە سیستەم دەڵێن ئەشكەنجە‪ ،‬دڵسۆزییان‬ ‫ئاخاوتنەكانیــان بەرپایــان كــردووە پــێ‌ مراندنــە‪ ،‬لەم هەڵكەوتەدا ســازش‬ ‫دادگایــی بكرێن‪ .‬هەر ئەمەش دروســت مانایەكی نیە‪.‬‬ ‫گوایە دەڵێن هێزی بەرگری فرانســا‬ ‫و رەوایە‪.‬‬ ‫بەرگــری فرانســایی بــە روونــی پێتان دەڵــێ‌ ئێــوە حكومەتێكتان نیە‬ ‫پێمــان دەڵــێ‌ مــاوەی پێنــج ســاڵە‪ ،‬لەســەر خاكی فرانســا و پێویســتیتان‬ ‫ئاخاوتــن و كردەكانی «پێتا و الڤال»‪ ،‬پێــی نیە‪ .‬گوایە دەبــێ‌ دان بە خۆمان‬ ‫تەنیــا فرانســایان دابــەش كــردووە‪ ،‬بگرین بەرانبەر بەوانــەی لە دەورەمانن‬ ‫تەنیا فرانسایان شــەرمەزار و سەرشۆڕ و ئەوانەش كــە لەناومان دەبەن‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫كــردووە‪ ،‬تەنیــا فرانســییەكانیان بێدەنــگ بین بەرانبەر بــەو هەڤااڵنەمان‬ ‫كوشتووە‪ .‬لەمەودواش «پێتا و الڤال» كــە بیریان دەكەیــن و لە زینــدان دان‬ ‫هەردووكیــان بێشــەرەفەكانی جەنگن و و ئەشــكەنجە دەدرێــن‪ ،‬گوایــە نابــێ‌‬ ‫لەسەر ئەم كردەشیان دادگایی دەكرێن‪ .‬هەرگیــز باســیان بكەین‪ ،‬بــەالی كەمی‬ ‫ێ دەبێ‌ بێدەنگی برادەرایەتی هەڵبژێرین‪،‬‬ ‫هێزی بەرگری فرانسا پێتان دەڵ ‌‬ ‫ئێمە لە سەردەمێكین هەموو ئاخاوتن و دەبێ‌ بەرانبەر بە برســییەتی و كوشتن‬ ‫وشــەیەك حســێبی خۆی هەیە‪ ،‬هەموو بێدەنــگ بیــن‪ .‬ئێمــە پێویســتیمان‬ ‫تێیــدا بەشــدارن‪ ،‬بە تایبەتــی كە هەر بــە ڤیشــی نیــە بــۆ ئــەوەی كێشــەی‬ ‫ئەو وشە و ئاخاوتنانەیە دەبنە هۆی لە خۆمــان لەگــەڵ شــەرم و سەرشــۆڕی‬ ‫داردانی هەڤاڵەكانمان‪ ،‬كە وەك نەفرەت چارەســەر بكەین‪ .‬ئێمە پێویستیمان بە‬ ‫وان بــۆ جورئــەت و ئازایەتی ئێمە‪ ،‬كە پیرۆزكردنی پیس و ناڕەسەن نیە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێتە هۆی تێكدانی جەســتەی فرانسا پێویســتیمان بە ئینســان و جورئەت و‬ ‫لە الیەن دڕندەتریــن دوژمنەكان‪ .‬كاتێ‌ ئازایەتــی هەیــە‪ .‬هــەروا پێویســتیمان‬ ‫كــە بــە نیشــتمانپەروەرەكانمان دەڵێن بــە مەراســیمی ئازاریــش نیــە‪ ،‬ئێمــە‬

‫دەمانــەوێ‌ رووبەڕووی ببینــەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫نــەك بە تەنیــا‪ ،‬بەڵكو لەگــەڵ تەواوی‬ ‫گەلێك بەرانبەر بە نەتەوەیەك كە بۆتە‬ ‫نێچیــر و هەنــدێ‌ خائینی بێشــەرەف‪.‬‬ ‫ئێمە پێویستیمان بە ئەخالقی شیرینیی‬ ‫فرۆش نیە‪ ،‬ئێمە پێویســتیمان بە گیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم گیانەش پەیامبەرانی هەموو‬ ‫جۆرە كەنارگیری و دەست هەڵگرتنەكان‬ ‫ناتوانن دابینی بكەن‪.‬‬ ‫فرانســییەكان‪ ،‬بەرگــری فرانســی‬ ‫بانگــەوازی باڵوكردۆتــەوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫بیبیســتن‪ .‬جەنــگ بۆتــە جەنگێكــی‬ ‫ســەرتاپاگیری‪ ،‬لەمــەش تەنیــا یــەك‬ ‫خەبــات هەیە‪ .‬ســەرەنجام وەختی ئەوە‬ ‫نیــە كــە باشــترینی نەتەوەیــەك خۆی‬ ‫ئامــادە دەكا بــۆ قوربانیــدان هەوڵــی‬ ‫بەخشین و لێخۆشــبوون بدەین‪ .‬هەموو‬ ‫ئەوانــەی لەگەڵ ئێمــە نین دژی ئێمەن‪.‬‬ ‫لەمــەودوا تەنیــا دوو فرانســا هەیــە ‪:‬‬ ‫فرانسای هەمیشــە‪ ،‬فرانسای ئەوانە كە‬ ‫دەبێ‌ لەناوببرێن كە هەوڵیان دا فرانســا‬ ‫لەناوببەن‪.‬‬

‫رۆژنامەی نهێنی «كۆمبا» ژمارە ‪،58‬‬ ‫خەرمانانی ‪.1944‬‬

‫پەراوێز ‪:‬‬

‫‪ -1‬فیلیپ پێتا‪ ،‬مارشالێكی فرانسی‬ ‫بــوو‪ ،‬ســاڵی ‪ 1940‬حكومەتێكــی‬ ‫بەكرێگیــراوی هاوپەیمانــی ئەڵمانیای‬ ‫لە ڤیشــی دامەزراند‪ .‬دوای جەنگ بە‬ ‫لە داردان حوكمدرا‪ ،‬بەاڵم دوایی بۆی‬ ‫بووە حوكمی ئەبەدی‪ ،‬ساڵی ‪ 1951‬لە‬ ‫دوورگەی «یو» لە زیندان مرد‪.‬‬ ‫‪ -2‬پیێــر الڤــال ‪ :‬وەزیری دەوڵەت‬ ‫بــوو لــە حكومەتــی پێتا لە ڤیشــی‪،‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1945‬دەگیــرێ‌ و دادگایــی‬ ‫دەكــرێ‌ و لە ‪ 15‬گەاڵڕێــزان تیرباران‬ ‫دەكرێ‌‪.‬‬

‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫ذمارة (‪ )591‬دو شةممة ‪2016/12/19‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫توركیا‌و یەكێتیی ئۆروپا‬ ‫ناكۆكی‌و ئاستەنگەكانی بەئەندامبون‬

‫پەیڕەو ئەنوەر *‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫لەمــاوەی رابــردو‪ ،‬پارلەمانــی ئۆروپــا‬ ‫بەشــێوەیەكی كاتــی گفتوگۆكانــی نێــوان‬ ‫توركیــا‌و یەكێتیــی ئۆروپــای راگــرت‪،‬‬ ‫بەهــۆی ســەرپێچییەكانی بنەمــا‌و پێودانگە‬ ‫دیمۆكراسییەكان لەالیەن حكومەتی توركیاوە‪.‬‬ ‫بەردەوامبونــی گفتوگــۆكان‌و پرســی‬ ‫بەئەندامبونــی توركیا الیەنی ئەرێنی بۆ كورد‬ ‫بەگشــتی‌و كوردی باكــور بەتایبەتــی هەیە‪،‬‬ ‫بەمەرجێــك توركیــا بچێتە ژێربــاری پێوەر‌و‬ ‫ستانداردەكانی یەكێتیی ئۆروپا‪ ،‬نزیكبونەوەی‬ ‫كــورد لــە یەكێتیــی ئۆروپــا‌و جوگرافیــا‌و‬ ‫رێكخســتنی سیاســیی ئۆروپی ســەردەمێكی‬ ‫نوێ‌و پاڵپشتییەكی نوێی بۆ دروستدەبێت‪.‬‬

‫بەربەستەكانی وەرگرتنی توركیا لە یەكێتیی‬ ‫ئۆروپا‬ ‫یەكەم‪ :‬پرسی دیموكراسی و كەموكوڕییەكانی‬ ‫لە توركیا‬

‫راســتە سیســتەمی سیاســی لــە توركیــا‬ ‫بەڕووخســار و بەڕووكــەش دیموكراســییە‪،‬‬ ‫هەڵبژاردن و پڕۆســەی دەستاودەســتكردنی‬ ‫دەســەاڵت‪ ،‬ئامادەییــی هەیە‪ .‬بــەاڵم لەڕووی‬ ‫ناوەڕۆكەوە كۆمەڵێك كەموكوڕی و بۆشــایی‬ ‫لە دیموكراســیی توركیادا هەیە كە لەواڵتانی‬ ‫ئۆروپــا دانیــن و قبــوڵ ناكرێــن‪ .‬یەكێك لە‬ ‫كەموكوڕییەكانــی دیموكراســیی توركیــا‪،‬‬ ‫پەیوەســتە بەئازادیــی بیــروڕا و رادەربڕین‪.‬‬ ‫ئازادیــی رادەربڕیــن و ئازادیــی قســەكردن‪،‬‬ ‫یەكێكە لە پایە هــەرە گرنگەكانی نێو دنیای‬ ‫دیموكراسیی راســتەقینە‪ .‬دیموكراسی‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئازادیــی رادەربڕیــن و بیــروڕا‪ ،‬هیــچ هێمــا‬ ‫و واتایــەك ناگەیەنێــت‪ .‬لەتوركیــا‪ ،‬یاســای‬ ‫ســزا لەڕێی چەنــد ماددەیەكــەوە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫كۆتوبەنــدی لەبــەردەم ئازادیــی رادەربڕیــن‬ ‫و مەســەلەی قســەكردندا داناوە‪ .‬ســەرەڕای‬ ‫ئەوەیــش دەســتوری توركیــا‪ ،‬رەخنەگرتن و‬ ‫تانەدان لە بنەماكانی كەمالیزم و بیروباوەڕی‬ ‫كەمالیــزم‪ ،‬خســتۆتە چوارچێــوەی پرســە‬ ‫قەدەغەكانەوە‪ .‬لەژێر پاڵەپەســتۆی یەكێتیی‬ ‫ئۆروپــا و رێكخــراو و ناوەندەكانی داكۆكیكار‬ ‫لەئازادیــی بیــروڕا و ڕادەربڕیــن‪ ،‬لەســااڵنی‬ ‫رابــردوودا هەندێــك گۆڕانكاری كــران‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك پێویســت نییــەو هێشــتا ئایدیۆلۆژیــی‬ ‫كەمالیزم‪ ،‬رێگرە لە ئازادیی رادەربڕین‪.‬‬ ‫بەگوێــرەی یاســا و هەڵســوكەوتی‬ ‫سیاســیی توركیا‪ ،‬تائێســتایش چــوار پرس‬ ‫لەچوارچێــوەی قەدەغەیییــەوە نەهاتوونەتە‬ ‫دەرەوە و‪ ،‬دەســتبۆبردن و باســكردن و‬ ‫ڕەخنەگرتنیــان‪ ،‬خاوەنەكــەی دوچــاری‬ ‫لێپرســینەوە دەكات‪ .‬ئەوانیش ئەم پرسانەن‪:‬‬ ‫كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان‪ ،‬دۆزی كورد‪ ،‬رۆڵی‬ ‫ســوپا لەسیاســەت و رۆڵی مســتەفا كەمال‬ ‫ئەتاتورك لە بنیاتنانی توركیای هاوچەرخدا‪.‬‬ ‫هەریــەك لــەو بابەتانــە‪ ،‬ئەگەر لــەدەرەوەی‬ ‫ویســت و تێگەیشــتنی دەســەاڵت قســەیان‬ ‫لەسەربكرێت‪ ،‬بەگوێرەی دەقی ‪٣٠١‬ی یاسای‬ ‫ســزای توركی‪ ،‬دەخرێتەبەردەم لێپرســینەوە‬ ‫و‪ ،‬هەڵسوكەوتەكە بەلەكەداركردنی نەتەوەی‬ ‫تورك هەژماردەكرێ‪ .‬بەگشــتیش قوربانیانی‬ ‫ڕادەربڕین‪ ،‬كاراكتەری نووســەر و ڕۆژنامەوان‬ ‫و چاالكوانانــن‪ .‬ئیســماعیل بێشــكچی‪ ،‬لەیال‬ ‫زانــا‪ ،‬ئۆڕهان پامــوك و جەنگیز چاندار و‪...‬‬ ‫چەندینجــار لەســەر لێدوانێــك یــان وتــار و‬ ‫دیمانەیەك‪ ،‬توشی دادگەییكردن و بەندكردن‬ ‫و تەنانەت كوشتنیش هاتوون‪.‬‬

‫ئێستا‬ ‫چارەسەری پرسی‬ ‫كورد لە توركیادا‪،‬‬ ‫مەرجێكی سەرەكی‬ ‫و كلیلی توركیایە بۆ‬ ‫بەئەندامبونی لە‬ ‫یەكێتیی ئۆروپادا‬

‫دووەم‪ :‬پرسی مافی مرۆڤ و مافی‬ ‫كەمینەكان‪:‬‬

‫بەگوێــرەی پەیماننامــەی لــۆزان‪،١٩٢٣ ،‬‬ ‫دەوڵەتی توركیا وەكو دەوڵەتێكی تاكنەتەوە‬ ‫بنیاتنــراوەو تەنیــا تــورك وەك نەتەوە دانی‬ ‫پێدانــراوە‪ ،‬ناوی خــودی واڵتەكەیش ناوێكی‬ ‫رەگەزییە و پڕە لەڕەگەزپەرســتی و تۆرانیزم‬ ‫و تایبەتە بــە تورك‪ .‬ئەوانــەی پەیماننامەی‬ ‫لۆزان‪ ،‬وەكو كەمینە پێناسەیان دەكات‪ ،‬تەنیا‬ ‫كەمینەی ئاینین (جولەكە و مەســیحییەكانی‬ ‫توركیــا)‪ .‬ئەم دنیابینییە و كردە سیاســییە‪،‬‬ ‫بــووە هــۆی ســنوورداركردنی چەمكــی‬ ‫هاوواڵتــی و مافــی هاواڵتیبون لــە توركیا و‪،‬‬ ‫كورتكردنــەوەی توركیــا بۆ نەتــەوەی تورك‬ ‫و فەرامۆشــكردنی تــەواوی نەتەوەكانــی تر؛‬ ‫لەســەرووی هەموویانــەوە نەتــەوەی كــورد‪،‬‬ ‫كــە دووەم نەتــەوەی پێكهێنــەری توركیایە‬ ‫و‪ ،‬بەگوێــرەی دواییــن خەماڵندنەكان ژمارەی‬ ‫كورد لە توركیا زیاتر لە ‪%٢٠‬ی دانیشتووانە و‬ ‫نزیكەی ‪ ٢٠‬ملیۆن كەس دەبێت‪.‬‬ ‫لەبیستەكان و سییەكانی سەدەی رابردوو‪،‬‬ ‫كاردانەوەی كورد‪ ،‬زنجیرەیەك ســەرهەڵدان و‬ ‫بزووتنــەوە و شــۆڕش بوو‪ ،‬كــە بێبەزەیییانە‬ ‫هەموویــان ســەركوتكران‪ .‬لــەدوای جەنگــی‬ ‫جیهانیــی دووەمیشــەوە‪ ،‬كــورد‪ ،‬لــە بواری‬ ‫ڕۆشــنبیری و لەچوارچێوەی هێزە چەپەكانی‬ ‫توركیــادا رووبــەڕووی دەســەاڵت بۆتەوە و‪،‬‬ ‫لەنیــوەی شەســتەكان و حەفتاكاندا كۆمەڵێ‬ ‫گــڕوپ و ڕێكخــراوی كــوردی بــۆ خەبــات و‬ ‫بەرخۆدان لەپێناو مافەكانی كورددا دامەزران‪.‬‬ ‫دروســتبونی پارتی كرێكارانی كوردســتان لە‬ ‫‪١٩٧٨‬دا‪ ،‬دەســتكردنی بەخەباتــی چەكداری‬ ‫لــە ‪ ١٩٨٤‬لــەدژی حكومەتەكانــی توركیــا‪،‬‬ ‫دەرەنجامــی سیاســەتەكانی پێشــێلكردنی‬ ‫مافەكانــی كــورد و ناســنامەی كــورد و‬ ‫پشتگوێخســتنی ناوچــە كوردییــەكان بــوو‪.‬‬ ‫بەمەیــش توركیا زیانێكی گەورەی سیاســی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و مەعنەویی لە ئاســتی‬ ‫ناوخــۆ و دەرەوە بەخــۆی گەیانــدووە و‪ ،‬لە‬ ‫پێــوەر و بنەمــا ســەرەكییەكانی یەكێتیــی‬ ‫ئۆروپا دووری خســتۆتەوە‪ ،‬بەجۆرێك ئێستا‬ ‫چارەســەری پرســی كــورد لــە توركیــادا‪،‬‬ ‫مەرجێكــی ســەرەكی و كلیلــی توركیایــە بۆ‬ ‫بەئەندامبونی لە یەكێتیی ئۆروپادا‪.‬‬ ‫لەالیەكیتــرەوە‪ ،‬جولەكە و مەســیحییەكان‬ ‫(یۆنانی و ئەرمەنەكان)ی توركیا‪ ،‬بەگوێرەی‬ ‫پەیماننامــەی لــۆزان‪ ،‬پێویســتە ڕێــز لــە‬ ‫تایبەتمەنــدی و جیــاوازی و خواســتەكانیان‬ ‫بگیردرێت‪ .‬تائێســتا لەهەنــدێ باردا رەچاوی‬ ‫داواكانیــان ناكرێ و چەندین كێشــە و گرفتی‬ ‫سیاســییان هەیــە‪ ،‬بەرچاوتریــن كێشــە‪ ،‬كە‬ ‫رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و تەنانەت یەكێتیی‬ ‫ئۆروپایش داكۆكیی لێدەكەن‪ ،‬كێشــەی مافی‬ ‫موڵكــداری و خاوەندارێتییــە بــۆ كەســانی‬ ‫نامســوڵمان لە توركیا‪ .‬ســەرەڕای ئەوەی كە‬

‫وەك پێویست دەرفەتی بەشداریی سیاسییان‬ ‫پــێ نــەدراوەو لەگەڵ توركە مســوڵمانەكان‪،‬‬ ‫جیاكاری و جیاوازییان لەنێواندا دەكرێت‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا حكومەتــی ئــاك پارتــی‪،‬‬ ‫هەڵمەتێكی دەستگیركردنی بۆسەر ئەندامانی‬ ‫پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‪،‬‬ ‫دەستپێكردووە و هاوســەرۆكانی ئەو پارتەی‬ ‫لەگــەڵ دەیــان پەرلەمانتــاری ئــەو پارتــە‪،‬‬ ‫دەستگیركردووە‪ ،‬ئەمەیش یەكێتیی ئۆروپای‬ ‫نیگــەران و توڕەكــردووەو تەنانەت پاڕلەمانی‬ ‫ئۆروپا بەنیــازە‪ ،‬گفتوگۆكانــی بەئەندامبونی‬ ‫توركیــا لــە یەكێتیــی ئۆروپا بوەســتێنێت‪.‬‬ ‫هاوكات سەرۆككۆماری توركیا‪ ،‬لەلێدوانێكیدا‬ ‫رەخنــەی لە سیاســەتەكانی یەكێتیی ئۆروپا‬ ‫گرت و بێباكیی خۆی لە ئەندامبونی واڵتەكەی‬ ‫لە یەكێتیی ئۆروپا راگەیاند‪.‬‬

‫سێیەم‪ :‬پێگەی جوگرافی و جیۆپۆلیتیك و‬ ‫دیمۆگرافیای توركیا‬

‫بەشێك لەوانەی دژی وەرگرتنی توركیان لە‬ ‫یەكێتیی ئۆروپا‪ ،‬پێگەی جوگرافیی ئەو واڵتە‬ ‫دەكەنــە بیانوو‪ ،‬كــە دەكەوێتــە ناوچەیەكی‬ ‫پڕ كێشــە و گرفت لــە جیهان‪ ،‬كە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستە و سنورەكانی لەگەڵ سوریا و عێراق‬ ‫و ئێران و بەڵقان و قەوقازە‪ .‬ئەو ناوچانەیش‬ ‫پێناچێــت لە ئاییندەیەكی نزیكدا ســەقامگیر‬ ‫و بێكێشــەبن‪ ،‬بەتایبــەت لــە دوای بەهــاری‬ ‫عەرەبــی و دروســتبوونی داعش لەناوچەكە و‬ ‫پەلهاوێشــتنی بۆناو ســووریا و عێراق‪ ،‬كێشە‬ ‫نەتەوەیــی و ئایینــی و مەزهەبییــەكان و‬ ‫كێشەی سنوریی تۆختركردۆتەوە‪.‬‬ ‫زۆریــی ژمــارەی دانیشــتووانی توركیــا‬ ‫و زیادبوونــی خێــرای قەبــارەی گەشــەی‬ ‫دانیشــتوانی‪ ،‬بەربەســتێكی تــرە لەبــەردەم‬ ‫توركیــا بۆ وەرگرتنــی لە یەكێتیــی ئۆروپا‪،‬‬ ‫كــە حەڤدەیەمیــن واڵتــی جیهانە لــە ڕووی‬ ‫زۆریــی ژمــارەی دانیشــتووانەوە‪ ،‬زۆرینــەی‬ ‫دانیشتووانەكەیشی مسوڵمان و گەنجن‪.‬‬

‫چوارەم‪ :‬كێشەدەرەكییەكانی توركیا‬

‫توركیــا كۆمەڵێــك كێشەیتریشــی هەیــە‪،‬‬ ‫كــە لــەالی یەكێتیــی ئۆروپا جێــی تێڕامانن‬ ‫و لەچوارچێــوەی مەرجەكانــی ئەندامێتــی‬ ‫هەژماردەكرێن‪ .‬كێشــەكانیش بەشــێوەیەكی‬ ‫گشــتی رەهەندێكی دەرەكییان هەیە‪ ،‬وەكوو‬ ‫پرسی جینۆســایدی ئەرمەنەكان لەسەردەمی‬ ‫دەســەاڵتی ئیتیحــاد و تەرەقی لــە دەوڵەتی‬ ‫عوســمانی و پەیوەندییەكانــی توركیا لەگەڵ‬ ‫ئەرمینیا‪ ،‬كێشــەكانی توركیا لەگەڵ هەریەك‬ ‫لە یۆنان و قوبڕس‪ ،‬كوشتاری ئەرمەنەكان لە‬ ‫ئیمپڕاتۆریــی عوســمانی و دانپێدانانی وەكوو‬ ‫پڕۆســەی جینۆســاید و قەرەبوكردنــەوەی‬ ‫زیانەكانــی ئــەم پڕۆســەیە‪ ،‬یەكێكــە لــەو‬ ‫خااڵنــەی لۆبیی ئەرمەنی و چەند دەوڵەتێكی‬ ‫یەكێتیــی ئۆروپــا‪ ،‬دەیانەوێــت وەك مەرجی‬ ‫پێش وەرگرتنی توركیــا لە یەكێتیی ئۆروپا‪،‬‬ ‫بیچەسپێنن‪.‬‬

‫پێنجەم‪ :‬كێشە ئابورییەكان‬

‫توركیــا ئابورییەكی ســەقامگیری نییە و‬ ‫چەندین كێشــەی ئابووریی گــەورەی وەكوو‬ ‫قەرز‪ ،‬هەاڵوســان‪ ،‬نزمیــی داهاتی تاكەكەس‬ ‫و بێكاریــی هەیــە‪ .‬بەگوێــرەی ســەرچاوە‬ ‫فەرمییەكانی توركیا‪ ،‬لەنێوان سااڵنی ‪-١٩٩٣‬‬ ‫‪ ٢٠٠٢‬ڕێژەی هەاڵوســان لە توركیا ‪%٧٠‬بوو‪،‬‬ ‫لــەدوای ‪ ٢٠٠٢‬بــە هــۆی بەرنامــە و پــڕۆژە‬ ‫ئابوورییەكانــی پارتــی داد و گەشــەپێدانی‬ ‫فەرمانــڕەوا‪ ،‬گۆڕانــی گــەورە لــە ڕێــژەی‬ ‫هەاڵوســان ڕوویداوە‪ .‬لەســاڵی ‪ ٢٠٠٣‬ڕێژەی‬ ‫هەاڵوسان بۆ ‪ %١٨‬و‪ ،‬لە ‪ ٢٠٠٤‬بۆ ‪ %٩‬و‪ ،‬لە‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬بۆ ‪ %٧‬و‪ ،‬لە ‪ ٢٠٠٦‬بۆ ‪ %٩‬و‪ ،‬لە ‪٢٠٠٧‬‬ ‫بــۆ ‪ %٨‬و‪٢٠١٤ ،‬بــۆ ‪ %٩‬و‪ ،‬لە ‪ ٢٠١٥‬بۆ ‪%٨‬‬ ‫و‪ ،‬لــە ‪ ٢٠١٦‬بــۆ ‪ %٩،٥‬دابەزیوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫لەم ســااڵنەی دوایدا جوڵە و گەشــەیەك لە‬ ‫ئابوریی توركیادا هاتۆتەكایەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی باوەڕ بە دەوڵەتانی‬ ‫یەكێتیی ئۆروپــا بێنێ كە وەرگرتنی توركیا‬ ‫كێشــەی ئابــوری بــۆ یەكێتییەكە دروســت‬ ‫ناكات‪.‬‬

‫ســەرەڕای ئەمانەیــش‪ ،‬ئابــوری توركیــا‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتیی ئابورییەكــی‬ ‫كشــتوكاڵییە‪ .‬بەگوێــرەی داتــاكان‪،‬‬ ‫‪%٣٥‬دانیشــتوانی توركیا لە كەرتی كشتوكاڵ‬ ‫و‪%٢٨ ،‬لەكەرتی پیشەسازی و‪%٤١ ،‬لەكەرتی‬ ‫خزمەتگــوزاری‪ ،‬كاردەكــەن‪ .‬لەبەرامبــەردا‪،‬‬ ‫زۆربەی ئەندامانی یەكێتیی ئۆروپا رێژەیەكی‬ ‫كەمــی هاواڵتیانیــان لــە كەرتی كشــتوكاڵ‬ ‫كاردەكــەن و زیاتــر پشــت بــە كەرتــی‬ ‫پیشەسازیی قوڕس و گەورە دەبەستن‪.‬‬

‫شەشەم‪ :‬كێشە ئایینی و رۆشنبیرییەكان‬

‫‪%٩٧‬ی دانیشــتووانی توركیــا‪ ،‬پەیــڕەوی‬ ‫لــە ئایینی ئیســام دەكەن‪ .‬پەیوەســتبوون‬ ‫و پەیڕەویكردنــی نەریت و نۆڕم و بەهاكانی‬ ‫ئیســام‪ ،‬بۆ زۆربەی توركەكان جێی بایەخە‬ ‫و نەریتەكانی ئیســامی بە بەشــێكی گرنگ‬ ‫لە پێكهاتــەی كەلتووری و مێژووییی خۆیان‬ ‫دەزانن‪ .‬ناســنامە و شوناســی موسڵمانێتیی‬ ‫دانیشــتوانی توركیا‪ ،‬یەكێكە لەو پاساوانەی‬ ‫بەشێك لە ئەوروپییەكان لەدژی ئەندامێتیی‬ ‫توركیــا بــەكاری دێنــن‪ .‬ئەوروپییــەكان‬ ‫ئەوە ناشــارنەوە كە‪ ،‬ترســیان لــە زیادبونی‬ ‫ژمارەی مســوڵمانان هەیــە‪ ،‬بەتایبەت دوای‬ ‫دروستبوونی داعش‪ ،‬كردەوە تیرۆرستییەكەی‬ ‫بۆسەر رۆژنامەی «چارلی ئیبدۆ» لەفەڕەنسا‬ ‫لە ‪ ٢٠١٤‬و‪ ،‬كردە تیرۆریستییەكانی ئەڵمانیا‬ ‫و بەلجیكا و تێكچوونی سیستەمی ئاسایشیی‬ ‫ئۆروپا بەگشتی‪.‬‬ ‫كۆمەڵگــەی توركی‪ ،‬بەشــێك لەو كێشــە‬ ‫كەلتــوری و كۆمەاڵیەتییانــەی كــە هەیەتی‬ ‫توندوتیژیــی دژ بەئافرەتــان‪ ،‬رێزنەگرتن لە‬ ‫مافە كەســییەكان‪ ،‬قبوڵنەكردنــی جیاوازی‬ ‫و فرەكەلتوری و نەبونــی تۆلیرانس لەنێوان‬ ‫پێكهاتەكانــی توركیــا و‪ ،‬تــورك بەتایبەت‪،‬‬ ‫لەپڕۆســەی چونەنــاو یەكێتیــی ئۆروپــا‪،‬‬ ‫پێویستە كاڵیان بكاتەوە و بەتێپەڕبونی كات‬ ‫هەوڵی نەمانیان بدات‪ ،‬چونكە ئەمانە لەگەڵ‬ ‫ئــەو پێوەرانە وێــك نایەنەوە كــە یەكێتیی‬ ‫ئۆروپا وەكوو مەرجی ئەندامێتی‪ ،‬دایناون‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫توركیــا و یەكێتیی ئۆروپا‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫فــراوان و قــوڵ و مێژوییان لەگــەڵ یەكتردا‬ ‫هەیــە‪ .‬لــەدوای جەنگــی جیهانیــی یەكــەم‬ ‫و روخانــی ئیمپڕاتۆریــی عوســمانی و‬ ‫دروســتبوونی توركیــای هاوچــەرخ‪ ،‬هەوڵی‬ ‫گــەورە و ڕژد دراون بــۆ بەڕۆژاواییكردنــی‬ ‫توركیــا و نزیككردنەوەی لە شارســتانییەت‬ ‫و بەهــا و كەلتــووری رۆژاوایــی‪ ،‬لەالیــەن‬ ‫كەمــال ئەتاتوركــەوە‪ .‬لــەدوای جەنگــی‬ ‫جیهانیــی دووەم و دروســتبوونی یەكێتیــی‬ ‫ئۆروپــا و فراوانبونی ئــەو یەكێتییە لەدوای‬ ‫جەنگی ســاردەوە‪ ،‬توركیــا هەموو هەوڵێكی‬ ‫خســتۆتەگەڕ بۆ بەئەندامبــوون لە یەكێتیی‬ ‫ئۆروپــا‪ ،‬بەاڵم تائێســتا لێكتێگەیشــتنێكی‬ ‫روون و ســتڕاتیژی لەنێوانیــان نییە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئــەو پێــوەر و بنەمایانــەی كــە یەكێتیــی‬ ‫ئۆروپا دایناون لەالیەكــەوەو لەالیەكیترەوە‬ ‫بەهــۆی ئەو كێشــە و گرفتە سیاســییانەی‬ ‫كە توركیا لەســەر ئاســتی ناوخۆ و دەرەوە‬ ‫هەیەتی‪ ،‬لەســەرووی هەموویانەوە كێشــەی‬ ‫كورد و مەســەلەی مافی مرۆڤ و ناسنامەی‬ ‫رۆژهەاڵتیبــون و ئیســامیبون‪ .‬لەئێســتادا‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان توركیــا و یەكێتیــی‬ ‫ئۆروپــا لــە خراپتریــن دۆخ و نزمتریــن‬ ‫ئاســتدایە‪ ،‬بەهــۆی گۆڕانكاری و هاوكێشــە‬ ‫سیاسییەكانی ناوچەكە و بەرتەسككردنەوەی‬ ‫پرســی ئــازادی و دەســتگیركردنی گڕوپ و‬ ‫ئیتنیكەجیاوازەكانــی توركیــا‪ ،‬لەســەرووی‬ ‫هەمویانــەوە پەرلەمانتــارە كــوردەكان و‬ ‫گویلەنییەكان‪ .‬بەمەیــش پەرلەمانی ئۆروپا‪،‬‬ ‫خەریكی تاووتوێكردنی وەســتاندنی گفتوگۆ‬ ‫و دانوســتانەكانە‪ ،‬لەسەر پرسی ئەندامێتیی‬ ‫توركیا لە یەكێتیی ئۆروپا‪.‬‬

‫*بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬

‫‪7‬‬

‫ئیخوانەكان تۆڵەیان لە‬ ‫حەلەب كردەوە‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫لەحەلەب هەموو ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی چەكدارەكانی‬ ‫ئەحــرار ئەلشــام و بەرەی نوســرە و بــەرەی توركمانی و‬ ‫بزوتنــەوەی توركمانــی و لیــوای ســوڵتان مــوراد بوون‪،‬‬ ‫بەتەواوی رادەستی هێزەكانی رژێمی بەشار ئەسەد كرایەوەو‬ ‫ئەو شــەڕ و تێكدانی گەڕەكەكانی شــاری حەلەب و دزینی‬ ‫كارگەكانی حەلەب بە هاوكاری گرووپە چەكدارەكانی سەر‬ ‫بەئیخوانەكان و رادەستكردنی بە حكومەتی توركیا‪.‬‬ ‫هاوكات زۆربەی پیاوەكانی ئیخوان موسلیمین نیشتەجێی‬ ‫عەنتاب و ئیســتانبوڵن و موچە و ژیانیان لە الیەن حزبی‬ ‫ئاكەپــەوە دابینكــراوە‪ .‬لە ســەرەتای خۆپیشــاندنەكانی‬ ‫خەڵكــی ســوریا شــاری حەلەبــی دەنگی نەبــوو‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شێوەیەك هاوكاری و تێكەڵ كردنی خۆیان لەگەڵ گروپە‬ ‫چەكدارەكاندا نەبووە‪ ،‬ئەوەش لەبەر چەند هۆكارێك‪:‬‬ ‫‪-١‬حەلەب مەزنترین شــاری ســوریایە لەدوای دیمەشــق‬ ‫پێگەیەكی ستراتیژی هەیە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬لەســاڵی هەشــتاكان ئیخوانەكان لە حەلەب و حەما‬ ‫لەدژی رژێمی بەعســی راپەڕینیان كردوە‪ ،‬بەاڵم لە كاتێك‬ ‫كــە رژێــم روبەڕووی ئــەوان بوەوە‪ ،‬ئەوا یەكســەر خۆیان‬ ‫رادەســتكردەوە لەدوای رووخانی نیوەی شــاری حەلەب و‬ ‫حماە‪.‬‬ ‫‪ - ٣‬خەڵكــی حەلەب خەریكــی ئیش و كاری خۆیانبون‬ ‫و نەیانویســتووە كــە جارێكــی دیكــە ئاڵۆزییــەكان و‬ ‫وێرانكاریەكان و روخانی شارەكانیان دووبارە بكەنەوە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬حەلــەب‪ ،‬وەك ناوەندێكــی بازرگانی گرنگ‪ ،‬ئەندامی‬ ‫فەرمی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی بوە‪.‬‬ ‫‪-٥‬حەلــەب جێگای زۆر شــوێنەواری ئاینەكان و جێگای‬ ‫هەمــوو پێكهاتەكانــە وەك كەلدان‪-‬ئاشوری‪-‬ســوریانی‪-‬‬ ‫ئەرمەنی‪-‬چەركەســی‪-‬كورد و عــەرەب و توركمــان و‬ ‫جولەكەكانە‪.‬‬ ‫‪-٦‬حەلــەب ناوەندی بازرگانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاســت و‬ ‫ناوەندی پیشەسازی بووە‪.‬‬ ‫‪ -٧‬حەلەب رێگربوو لە پێشــكەوتنی شــاری عەنتاب و‬ ‫ئەمەش توركیای زۆر ناڕەحەت كردوە‪.‬‬ ‫‪-٨‬توركیا هەموو جارێك حەلەب وەك شــارێكی توركی‬ ‫لەقەڵەمداوە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عوسمانیەكان‪.‬‬ ‫‪ -٩‬حەلــەب شــاری رابەری پێشــوی ئیخوانــەكان علی‬ ‫بیانونی یە و بەشــێكی زۆر لە خەڵكی عەرەب و توركمانە‬ ‫سوننەكان كە الیەنگری توركیا و ئەردۆغان دەكەن‪.‬‬ ‫‪-١٠‬حەلەب وەك پایتەختی باكور و رۆژهەاڵتی سوریایە‪.‬‬ ‫ئــەم خاڵە گرنگیەكانی كە لە ســەرو هاتوە بە تەواوی‬ ‫هــۆكاری تێكدانی شــاری حەلەبە لەالیــەن ئێخوانەكان و‬ ‫بەعسیەكانەوە‪.‬‬ ‫بــۆ نمونــە لــە ‪ ١٩٧٩-٦-١٦‬لــە شــاری حەلــەب لــە‬ ‫قوتابخانەی تۆپخانەكەی حەلەب لە ئەنجامی كردەوەیەكی‬ ‫تێروریســتیدا كە لە الیەن دوو كەس لە خوێندكارانی ئەو‬ ‫قوتابخانەیەوە ئەنجامدراوە و ســەر بــە ئێخوانەكان بووە‬ ‫بەناوی ئیبراهیم یوسف و عەدنان عەقلە بوون كە زیاتر لە‬ ‫‪ ٢٧٠‬كەس لە خوێندكارانی عەلەوییەكان ژیانیان لە دەست‬ ‫داوە و زیاتر لە ‪ ٥٧‬كەسیش برینداربون‪.‬‬ ‫هەر لەدوای ئەوە گرووپە چەكدارەكانی سەر بە ئیخوان‬ ‫موســلمین دەستیان كرد بە كردەوە توندڕەوەكانی خۆیان‬ ‫لە بەرامبەر بە خەڵكی ســڤیل و رێگایان بۆ هێرشــەكانی‬ ‫رژێــم خۆشــتر كــردو دواتــر رژێمی بەعســی بــە هەردوو‬ ‫بەشــەكانی عەلەوی كە حافیز ئەسەد نوێنەرایەتی دەكرد‬ ‫و سوننەكان كە عەبدولحەلیم خەدام نوێنەرایەتی دەكرد و‬ ‫توانیان زۆربەی ناوچەكانی كە تێدا چەكدارەكانی ئیخوانان‬ ‫زاڵبونە تێكی بدەن و لە ناوی ببەن‪.‬‬ ‫ئیخوانــەكان تۆڵەی خۆیان كــردەوە‪ ،‬لەخەڵكی حەلەب‬ ‫كە لەدوای كۆمەڵكۆژییەكانی سااڵنی سەرەتای هەشتەكان‬ ‫كە گەڕەكی گەورەی مەشاریقە و چەندین گەڕەكی دیكەش‬ ‫بە تەواوی لەالیەن رژێمی بەعســەوە كاولكراوە و دواتریش‬ ‫ئێخوانەكان ئینســیحابی كــردووە وەك ئیمڕۆ كە جارێكی‬ ‫دیكە چەكدارەكانی خۆیان رادەستی رژێم دەكەن و لەدوای‬ ‫وێرانكردن و كاوڵكردنی شــاری حەلــەب‪ ،‬بەاڵم ئەم جارە‬ ‫بــە هاوكاریكردنی توركیابوە بۆئەوەی ئامانجەكانی خۆی‬ ‫بەدی بهێنێتەوەو بەو مەبەســتەش توركیا لەگەڵ قەتەر و‬ ‫ســعودیە رێكەوت و لەڕێگای ئیخوانەكان تۆڵەی خۆیان لە‬ ‫حەلەب كردوە‪.‬‬ ‫حەلەب بۆتەوە بە جێگای هەموو ئەنیدەكانی نێودەوڵەتی‬ ‫و لەڕێگەی هەردوو الیەنی عیلمانی و ئیسالمی تۆڵەیان لە‬ ‫حەلەب كردوە و جارێكی دیكە ئیخوانان ویستیان حەلەب‬ ‫بە كاربهێنن‪ ،‬بەاڵم ســەركەوتوو نەبون و لە ئەنجامیدا نە‬ ‫رژێم و نە ئیخوانەكان سەركەوتوو نەبون و خەڵكی حەلەب‬ ‫زیانی گەورەیان بەركەوت‪.‬‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (591) 19-12-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سۆالڤ شەیدا‪:‬‬

‫پەراوێزێك بۆ وتارەكەی‬ ‫بەڕێز مەال بەختیار‬

‫ئامادە نیم بۆ تەنیا‬ ‫چركەیەك‪ ،‬كات سەرف‬ ‫بكەم بۆ كولتوری ‪1400‬‬ ‫ساڵ بەر لەئێستا‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ئەكتــەری بەتواناو لێهاتو (ســۆالڤ‬ ‫شەیدا)‪ ،‬یەكێكە لەئەكتەرە دیارەكانی‬ ‫بواری ســینەماو دراماو شــانۆ‪ ،‬وەك‬ ‫دەرهێنــەرو سیناریســت خاوەنی دو‬ ‫كورتــە فیلمــە بەناوەكانــی (داو) و‬ ‫(فرمێسك بۆ تارا)‪ ،‬وەك ئەكتەریش‬ ‫لەچەندیــن كاری هونەریــدا رۆڵــی‬ ‫بەرچاوی بینیوە‪.‬‬

‫دەربــارەی كارو رۆڵــی لەكارەكانــداو وەك ئاشــتی‌و یەكســانییە‪ ،‬هەندێــك هونەرەكەیــان‬ ‫بوێریــی ژن لەبەشــداریكردندا لەفیلــم‌و درامــاو خزمــەت بەدكتاتۆریــی‌و كۆنەپەرســتی دەكەن‪،‬‬ ‫شــانۆدا (ســۆالڤ شــەیدا) بــە (چاودێــر)ی هەندێكیشــیان بــۆ نەمانــی سانســۆرو نەمانی‬ ‫راگەیانــد‪ :‬هونەر الی هــەر هونەرمەندێك‪ ،‬واتاو دەســەاڵتی عەشــایەری‌و نەمانــی دواكەوتویــی‬ ‫مانایەكی یەكسانی نییە‪ ،‬بەگوێرەی كەسایەتی‌و خزمــەت دەكەن‪ ،‬مــن وەك خۆم هەوڵ‌و تەقەالم‬ ‫باوەڕو ئامانجەكانی‪ ،‬لەكەســێكەوە بۆ كەسێكی بۆ بەرەو پێشــچونی كۆمەڵگەیە‪ ،‬ئامادە نیم بۆ‬ ‫تر دەگــۆڕدرێ‌‪ ،‬ئەو هونەرمەندانــەی ئامانجیان تەنیا چركەیەك كات ســەرف بكەم بۆ كولتوری‬ ‫گەڕانــەوە بێت بۆ یاســاو دابونەریتەكانی بەر لە ‪ 1400‬ســاڵ پێش ئێســتا‪ ،‬هەر لەم رێگەیەشەوە‬ ‫‪ 1400‬ســاڵ‪ ،‬شــێوازی بەكارهێنانی هونەرەكەی كار بۆ مرۆڤەكان دەكەم‪ ،‬بۆ خزمەتكردنی ژنان‌و‬ ‫جیــاوازە لەهونەرمەندێــك كــە ســەردەمیانە مافەكانیان‪.‬‬ ‫سەبارەت بەهەند ‌ێ پێشنیار بۆ بەشداریكردنی‬ ‫بیردەكاتەوەو ئامانجی پێشــكەوتن‌و مەدەنیەت‌و‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫بەنیازی‬ ‫كردنەوەی‬ ‫گەلەرییەكی‬ ‫نوێیە‬

‫حەكیم مەال ساڵح‬

‫هونەرمەنــدی شــێوەكار (تر ‌ێ شــۆڕش)‪،‬‬ ‫یەكێكــە لەشــێوەكارە هەڵكەوتــوەكان‌و تاكو‬ ‫ئێســتا بەشــداری زیاتــر لە ‪ 13‬پێشــانگەی‬ ‫كــردوەو‪ ،‬چەندیــن كاری خۆبەخشــیی‬ ‫ئەنجامداوەو‪ ،‬چەندین جاریش وانەی هونەریی‬ ‫بەرزگاربوانی سوتاویی وتوەتەوە‪.‬‬ ‫وەك خولیایەك بۆ تابلۆو كاری شێوەكاریی‬ ‫تر ‌ێ شــۆڕش بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬تاكو‬ ‫ئێســتا لەگەڵ ســەنتەری گەنجان‌و رێكخراوی‬ ‫شاردا‪ ،‬بەشــداریم لە ‪ 13‬پێشانگەی هاوبەش‬ ‫كــردوە‪ ،‬وەك مامۆســتای سەرپەرشــتیاریش‬ ‫چەنــد پێشــانگەیەكی تایبەتیم بــۆ مندااڵن‌و‬ ‫تابلۆكانیــان كردۆتەوەو چەند جارێكیش وەك‬ ‫سەرپەرشــتی هونەریی كاری دەستیم كردوەو‬ ‫وانەم بەرزگاربوانی سوتاویی وتۆتەوەو چەندین‬ ‫پێشانگەی تایبەتیشم كردۆتەوە بۆیان‪.‬‬ ‫(تر ‌ێ شــۆڕش)‪ ،‬لــەم بارودۆخەی ئەمڕۆی‬ ‫هەرێمــی كوردســتاندا‪ ،‬حــەزو خولیــای بــۆ‬ ‫هونــەری شــێوەكاری لەرادەبــەدەرەو دەڵێ‌‪:‬‬ ‫لەم ســاڵدا چوار جار لەشاری سلێمانی‪ ،‬كارە‬ ‫دەستیەكانی خۆم بەهاوبەشی نمایش كردوە‪،‬‬ ‫جارێكیشیان لەهەولێر‪.‬‬ ‫دەربــارەی گەیاندنی پەیــام‌و رەنگدانەوەی‬ ‫تابلۆكانیشــی وتــی‪ :‬تابلۆكانــم هەمیشــە‬ ‫رەنگدانــەوەی ژیانی خۆمن‪ ،‬بــۆ هەمو ژنانی‬ ‫تریــش لەڕێگــەی هونەرەكەمــەوە پەیامــی‬ ‫خۆمیان پێدەگەیەنم‪ ،‬هیچ رێگرییەكیش نەبوە‬ ‫بموەســتێنێ‌‪ ،‬هــۆكاری دارایــش كاردانەوەی‬ ‫لەســەر من نییە‪ ،‬گرنگ فرۆشتن نییە‪ ،‬گرنگ‬ ‫نیشاندانی هونەرەكەمە‪ ،‬گەر كارە دەستیەكانم‬ ‫بێت‪ ،‬یاخود تابلۆكانم‪.‬‬ ‫بــۆ پــڕۆژەی ئایندەیشــی وتی‪ :‬لەئێســتا‬ ‫لەگەڵ چەنــد ژنێكی تردا خەریكی كردنەوەی‬ ‫گەلەرییەكم‪ ،‬تاكو گەلەرییەكەم شوێنێك بێت‬ ‫بــۆ وتنەوەی وانەی هونەریــی بۆ فێرخوازان‌و‬ ‫فرۆشــتنی كارە هونەرییــەكان‪ ،‬بەنیازیشــین‬ ‫لەساڵی ئایندەداو لەمانگی یەكدا‪ ،‬بەهاوبەشی‬ ‫لەگەڵ ســەنتەری گەنجان‪ ،‬پێشــانگەی كاری‬ ‫دەستی بكەینەوە‪.‬‬

‫كارێك‌و ئێوە رەفزی دەكەن‪ ،‬سۆالڤ وتی‪ :‬رێزم‬ ‫بۆ هەمــو ئەو بەڕێزانــەی ویســتویانە هاوكاری‬ ‫كارەكانیــان بــم‪ ،‬ئەمەوێ‌ بڵێم هــەر ئەكتەرێك‬ ‫پێوەری تایبەتی خۆی هەیە بۆ كاركردن‪ ،‬دو شت‬ ‫بۆ من مەرجی سەرەكین‪ ،‬یەكەم سیناریۆ‪ ،‬دوەم‬ ‫دایڕكتۆر‪ ،‬ئەم دوانە لەئاســتێكی پڕۆفیشــناڵدا‬ ‫نەبــن‪ ،‬ناتوانم‌و نامەوێ‌ بەشــداری بكەم‪ ،‬حەزم‬ ‫بەكاری الواز نیە‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاری ئایندەیشــی وتــی‪ :‬بەنیازم‬ ‫لەئایندەیەكــی نزیكــدا‪ ،‬رۆڵ لەكارێكــدا ببینــم‬ ‫لەئێران‪ ،‬ئەویش بەزمانی فارسی‪.‬‬

‫هیوا مەحمود‪:‬‬

‫فۆتۆگرافەرانی‬ ‫کورد لەئاستی‬ ‫جیهانیدان‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬

‫هونەرمەندی فۆتۆگرافەر (هیوا مەحمود)‪،‬‬ ‫یەكێكــە لــەو فۆتۆگرافەرە ســەركەوتوانەی‬ ‫تاكو ئێستا چوار پێشــانگەی تایبەتی خۆی‬ ‫كردۆتەوەو لە ‪ 30‬پێشــانگەی هاوبەشیشــدا‬ ‫بەشــداریكردوە‪ ،‬تاكو ئێستا چەندین خەاڵتی‬ ‫زێڕینــی لــەدەرەوەی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫بەدەستهێناوە لەوانە‪ :‬خەاڵتی یەكەمی فۆتۆ‬ ‫جۆرنالیــزم‌و مەدالیــای زێڕیــن لەئەمەریكا‪،‬‬ ‫خەاڵتــی یەكەمی مەدالیای زێڕین لەســربیان‬ ‫مەدالیــای زیوی ســلۆڤینیا‪ ،‬چەندین خەاڵتی‬ ‫تــری یەكەمــی لەئێــران‌و میســرو ئەمەریكا‬ ‫وەرگرتــوە‪ ،‬لەئێستاشــدا بەبۆنــەی رۆژی‬ ‫جیهانیــی مافــی مرۆڤــەوە لەمۆزەخانــەی‬ ‫نیشــتیمانیی (ئەمنە ســورەكە) پێشانگەی‬ ‫تایبەتی خۆی لە ‪ 2016/12/12‬دا كردۆتەوەو‬ ‫ێ واتە‬ ‫مــاوەی هەفتەیــەك بەردەوامیــی دەب ‌‬ ‫ئەمڕۆ ‪19‬ی مانگ پێشانگاكە كۆتایی دێت‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەم پیشــانگە تایبەتەی خۆی‬ ‫هیوا مەحمود بە (چاودێر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئــەم پێشــانگە تایبەتــەم ‪ 45‬وێنــەی‬ ‫لەخۆگرتــوە‪ ،‬كــە هەر وێنەیــەك چیرۆكێكی‬ ‫تایبــەت بەخۆی هەیــە‪ ،‬لەوێنەكاندا تەركیزم‬ ‫كردۆتــە ســەر چــاوەكان‪ ،‬كــە زۆرترینیــان‬ ‫منداڵــن‪ ،‬ئەمەش دەگەڕێنمــەوە بۆئەوەی كە‬ ‫منــداڵ زیاتر ئازارو ئەشــكەنجەو دەربەدەری‬

‫بەڕوخســاریەوە بــەدی ئەكــرێ‌‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫لەڕێگەی ئەم پێشــانگەیەوە ویســتومە كارە‬ ‫نەشــیاوەكانی گروپــی تیرۆرســتی داعــش‬ ‫كــە بەســەر میللەتەكەمانــی هێنــاوە بخەمە‬ ‫بەرچاو‪ ،‬بۆیە لەم رۆژەیشدا ئەم پێشانگەیەم‬ ‫كردۆتــەوە تا هەســت بەپێشــێلكردنی مافی‬ ‫ێ ئەوەیــش بڵێم گەر‬ ‫مــرۆڤ بكرێ‌‪ ،‬ئەمــەو ‌‬ ‫ێ ئەم پێشــانگەیە‬ ‫هــاوكارم هەبێت دەمــەو ‌‬ ‫بەرمە شارو شارۆچكەكانی تری كوردستان‪.‬‬ ‫دەربــارەی كە ئاخۆ فۆتۆگرافەری كورد تا‬ ‫چەند ســەركەوتوەو چۆنیش لــەم بارودۆخە‬ ‫ێ وتــی‪ :‬ئێمــە زۆر فۆتۆگرافــەری‬ ‫دەڕوانــ ‌‬ ‫بەتوانامان هەیە‪ ،‬دەتوانم بڵێم لەسەر ئاستی‬ ‫جیهانیش‪ ،‬رۆژ لەدوای رۆژیش لەزیادبوندان‪،‬‬ ‫بەاڵم نەبونی سپۆنســەرو بژێــوی ژیان بۆتە‬ ‫هۆكارێك كە ئەم فۆتۆگرافەرانە بێنە كاركردن‬ ‫بۆ ئیشی بازاڕ‪ ،‬وەك فۆتۆی ریكالمی‌و فۆتۆی‬ ‫بوك‌و زاواو شــتی تر‪ ،‬ئەمە وایكردوە لەكاری‬ ‫فۆتۆیی هونەریی دوربكەونەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەكاری ئایندەیشی وتی‪ :‬چەند‬ ‫ێ‬ ‫پڕۆژەیەكــی ترم بەدەســتەوەیە‪ ،‬كە ئەمەو ‌‬ ‫بەشــێوەیەكی هونەری ئازایەتی پێشمەرگەو‬ ‫گەلــی كــورد بخەمــەڕو‪ ،‬لەگــەڵ كارە‬ ‫نەشیاوەكانی داعش‪ ،‬ئەشمەوی پێشانگەكەم‬ ‫لــەدەرەوەی واڵت نمایــش بكــەم‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫سپۆنسەر هەبو‪.‬‬

‫ئــەم هەفتەنامــە دڵگیــرە (چاودێــر) لە ژمــارە (‪)590‬‬ ‫ی خۆیــدا‪ ،‬وتارێكــی سیاســی بەنرخــی مــەال بەختیــاری‬ ‫باڵوكردۆتــەوە كە لەڕاســتیدا خاڵ بەخاڵــی وتارەكەی كە‬ ‫لە كۆنفڕانســی پارتە سۆسیالیستەكانی ئەوروپاو مونتەدای‬ ‫پارتــە سۆسیالیســت و دیموكراتەكانــی جیهانــی عەرەبی‪،‬‬ ‫خوێندیەوەو بەچاپ گەیشت‪.‬‬ ‫وتارەكــە پڕاوپڕە لە دەربڕینی راســتیەكان و ســەرڕێژە‬ ‫لەســۆزێكی شۆڕشگێرانە بۆ چارەسەركردنی كێشەی رەوای‬ ‫گەلەكەمان لە ڕۆژهەاڵتی ناویندا‪ .‬بەگشــتی بڵێین‪ ،‬وتارێكە‬ ‫خۆی لەم خااڵنەدا كۆكردۆتەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬رەخنــەی تێدایــە لــە كەمتەرخەمیــی سۆســیال –‬ ‫دیموكراتەكانــی ئەوروپا بەرامبەر بە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‬ ‫و لەناویدا كێشەی كورد‪.‬‬ ‫‪-2‬خــۆی گرێ نــەداوە تەنیا بە هەرێمی كوردســتانەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو هەرسێ پارچەی دیكەی كوردستانی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫‪-3‬كێشەی گەلەكەمانی بەچڕوپڕی لەخۆی گرتوە‪.‬‬ ‫‪-4‬وتارەكە كورد واتەنی (ئەم هەویرە ئاو زۆر دەكێشێ‌)‪،‬‬ ‫كاك مــەال بەختیار بە كورتبێــژی چۆتە ناو بابەتەكەوە كە‬ ‫ئەگــەر بە نمونــەی دیكەوە كە هەن دەوڵەمەند بكرێت ئەوا‬ ‫دەبێتە نامیلكەیەكی سیاسی سودبەخش‪.‬‬ ‫ئــەز دوای ئەوەی بەوردی وتارەكــەم خوێندەوە‪ ،‬ئەمەم‬ ‫لــەال گەاڵڵە بو كە لــەم دێڕانەی خــوارەوەدا پێش چاویان‬ ‫دەخەم‪.‬‬ ‫كــورد ئەمــڕۆ لەهــەر چــوار پارچەكەیــدا لــە خەبات و‬ ‫تێكۆشــاندایەو ئەو الیەنانەشــی كە رابەرایەتی ئەم خەباتە‬ ‫حەقخوازییە دەكەن یا (سۆسیالســتن یا دیموكرات)‪ .‬بەاڵم‬ ‫چــوار دەوڵەتەكەی داگیركاری ئەم چــوار پارچەیە بریتین‬ ‫لە‪ :‬ســوریا= بەعســی فاشیست‪ .‬ئێران‪ ،‬عێراق و توركیاش‬ ‫دەسەاڵت بەدەست حزبە ئیسالمیەكانەوەیە‪ .‬ئێران و عێراق‬ ‫دو دەوڵەتن مەزهەبی شــیعە دەسەاڵتدارن تێیداو توركیاش‬ ‫ئاكپارتی كە سەر بە ئیخوانولموسلمینە‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەر ئەمەشــدا كــوردە خەباتكارەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردســتان وەكــو حزبــی چەپگــەرا بەنــاوی (دیموكــرات‬ ‫و كۆمەڵــە) الیەنــی زۆرینــەو دەمڕاســتی ئــەو پارچەیەی‬ ‫كوردســتانن‪ ،‬هەروەها ئەوەشــمان لەبیرنەچێت و هەمیشــە‬ ‫بیخەینــەوە پێش چاوی سۆســیال –دیموكراتەكانی جیهان‬ ‫كە لەو پارچەیەی كوردستاندا یەكەمین حكومەتێكی بچكۆلە‬ ‫لەســاڵی ‪ 1946-1945‬دا بەســەرۆكایەتی قــازی محەمــەد‬ ‫دامەزراو ناوی (كۆماری دیموكراتی كوردستان) بو‪.‬‬ ‫لەبەشــی باكوری كوردســتانیش (پەكەكە) و (هەدەپە)‬ ‫سۆسیالیســتن‌و زۆرترین كوردیان لەســەر رێبــازی خۆیان‬ ‫كۆكردۆتــەوە و لــە جەرگــەی دو جــۆر شــەڕدان‪ ،‬پەكەكە‬ ‫لەچوارچێوەی خەباتی سیاســی چەكدارانــەداو هەدەپەش‬ ‫لەچوارچێوەی خەباتی سیاسی دیپلۆماسی و پارلەمانی‪ .‬لە‬ ‫هەرێمی كوردستانیشدا ئەوە هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە‬ ‫تــا ئێستەشــی لەگەڵــدا بێــت‪ ،‬هێــزە سۆسیالیســت –‬ ‫دیموكراتخــوازەكان (یەكێتــی‪ ،‬گــۆڕان‪ ،‬پارتــی) ژمارەیان‬ ‫بەپێــی ســندوقی دەنگــدان زۆر لــە ســەروی ســێ پارتە‬ ‫ئیســامیەكەی نێو هەرێم (یەكگرتو‪ ،‬كۆمەڵ و بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمی) یەوەن‪.‬‬ ‫لە ڕۆژئاوای كوردســتانیش دەســەاڵت و خەڵك و هێزی‬ ‫زۆر‪ ،‬سەر بە پەیەدەن‪ ،‬كە حیزبێكی سۆسیال دیموكراتن‪.‬‬ ‫بەم پێیە لە بازاڕی گەرمی سیاســەتی ئەمڕۆو ئەمڕۆییدا‬ ‫دەبــو سۆســیال دیموكراتــەكان توێژینەوەیەكی سیاســی‬ ‫وردیــان لەســەر كــورد و دەســەاڵتەكانی بكردایــە‪ .‬ئێمــە‬ ‫وەك كــورد لە درێژەپێدانی شــۆڕش لەدوای شۆڕشــدا هەر‬ ‫نســكۆمان بەســەردا هاتوەو ئەوان واتە ئەمریكا و ئەوروپا‬ ‫مێشــێ میوانیان نەبوە‪ ،‬تا دوای زنجیرە كاری فاشــیانەی‬ ‫بەعــس (بەعەرەبكــردن‪ ،‬راگواســتن‌و تەختكردنــی گوندو‬ ‫شــارۆچكەكان‪ ،‬كیمیابــاران‌و ئەنفــال‌و‪ )....‬بەزەییەكیــان‬ ‫پێمانــدا هاتــەوەو هێڵی ســی و شەشــیان بۆ كێشــاین و‬ ‫سەربازگەی ئەنجەرلیكیان بۆ پشتیوانی كردنمان دامەزراند‪.‬‬ ‫لــە کۆتاییشــدا دەڵێم پێمخۆشــبوو كاك مــەال بەختیار كە‬ ‫لە دڵســۆزی خۆیەوە‪ ،‬قســەی كرد‪ ،‬نەیوتایە (تكایە‪ ،‬لەم‬ ‫قۆناغە گوزەرەی دیموكراســیدا‪ ،‬بۆ سەرخســتنی ئەزمونی‬ ‫دیموكراســی كوردســتان‪ ،‬هاوكاریمان بكــەن)‪ .‬من وام پێ‬ ‫باش بو لەبری (تكایە) بیگوتایە (ئەركی سەرشــانتانە‪...‬‬ ‫لەم قۆناغەدا پتر ببینە هاوكاری یەكتر)‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫بە دەریا مەمکوژە‪،‬‬ ‫کە لە شەپۆلەکانتدا غەریب دەچمەوە!‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫نوێرتین دەقی شیعریی‬ ‫جەمال غەمبار‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )532‬دووشەممە ‪2016/12/19‬‬

‫دەقی وتاری نۆبێڵی بۆب دیالن‬

‫ئۆتۆمبێلم لێ دەخوڕی کە پێیان‬ ‫گوتم خەاڵتی نۆبێڵم پێ بەخرشاوە‬

‫و‪ .‬ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژیوار نازەنین‬ ‫ئێواره‌ی هەموو الیەک باش‪ .‬ڕێز‬ ‫و ساڵوی گەرمم بۆ ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌كادیمیای سویدی و هه‌موو‬ ‫ئه‌و میوان ‌ه به‌ڕێزانه‌ی ك ‌ه له‌م‬ ‫شه‌وه‌دا ئاماده‌ن‪.‬‬ ‫بمبه‌خشن ك ‌ه ناتوانم خۆم لە التان‬ ‫بــم‪ ،‬ب ـه‌اڵم تكای ‌ه ئ ـه‌و‌ه بزانن ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫دڵنیایییه‌و‌ه ب ‌ه دڵ لە التانم و وه‌رگرتنی‬ ‫خه‌اڵتێكی بەنرخی لــەم جــۆرە جێی‬ ‫شانازییه‌ بۆ من‪ .‬وەرگرتنی خه‌اڵتی‬ ‫نۆبێڵی ئه‌ده‌بیات یه‌كێك بــوو‌ه له‌و‬ ‫شتانه‌ی ك ‌ه هه‌رگیز بیرم لێ نه‌كردبووه‌و‌ه‬ ‫یان پێم وا نه‌بوو‌ه ڕوو بدات‪ .‬هه‌ر ل ‌ه‬ ‫ته‌مه‌نێکی زووەوە‪ ،‬به‌ كاری كۆمه‌ڵێك‬ ‫نووسه‌ر ئاشنا بووم و نووسینه‌كانیانم‬ ‫ده‌خوێنده‌و‌ه و پێیان سه‌رسام بووم‪،‬‬ ‫ك ‌ه به‌ڕاستی شایه‌نی جیاكارییه‌كی له‌م‬ ‫چه‌شنه‌ن‪ :‬كیپڵینگ‪ ،‬شاو‪ ،‬تۆماس مان‪،‬‬ ‫پێرڵ به‌ك‪ ،‬ئه‌لبێر كامۆ‪ ،‬هێمینگوه‌ی‪.‬‬ ‫ئـــه‌م غـــوالنـــەی دنــیــای ئ ـه‌ده‌بــیــات‬ ‫كـ ‌ه كاره‌كانیان لـ ‌ه خوێندنگه‌كاندا‬ ‫ده‌خــوێــنــدرێــت‪ ،‬لـه‌ كتێبخانه‌كان ل ‌ه‬ ‫سه‌رانسه‌ری جیهاندا هه‌ڵگیراون و ب ‌ه‬ ‫تۆنێكی قووڵه‌و‌ه قسه‌یان ل ‌ه بــاره‌و‌ه‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬هه‌میش ‌ه كاریگه‌رییه‌كی زۆر‬ ‫قووڵیان هه‌بووه‌‪ .‬ئێستاكه‌ش ك ‌ه ناوم‬ ‫ده‌چێت ‌ه ناو لیستێكی له‌م جــۆره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕاستی هه‌ستێك ‌ه ده‌ربڕینی بە وشە‬ ‫کاری کردە نییە‪.‬‬

‫من ل ‌ه ده‌ره‌و‌ه خه‌ریكی شۆفێری‬ ‫بووم ك ‌ه ئه‌م هه‌واڵ ‌ه داچڵەکێنەم پێ‬ ‫گه‌یشت‪ ،‬چه‌ند خوله‌كێكیشی ویست‬ ‫تا توانیم ب ‌ه ت ـه‌واوه‌تــی ل ‌ه دۆخه‌ك ‌ه‬ ‫تێبگه‌م‪ .‬بیرم ل ‌ه ویلیام شه‌كسپیر‪،‬‬ ‫فیگه‌ر‌ه مه‌زنه‌كه‌ی دنیای ئه‌ده‌بیات‬ ‫كــرده‌وه‌‪ .‬گه‌یشتم ‌ه ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی‬ ‫ك ‌ه ئه‌و وه‌كوو شانۆنامه‌نووسێك بیری‬ ‫ل ‌ه خۆی كــردووه‌ت ـه‌وه‌‪ .‬بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ئـــه‌وه‌ی ك ـ ‌ه ئـــه‌ده‌ب بــنــووســێــت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫مێشكیدا نه‌هاتووه‌‪ .‬په‌یڤه‌كانی ئه‌و بۆ‬ ‫سه‌ر ته‌خته‌ی شانۆ نووسراون‪ .‬بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫نووسراون بگوترێن‪ ،‬نه‌ك بخوێندرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫دڵنیام لـــه‌وه‌ی كاتێك شانۆنامه‌ی‬ ‫هامڵێت‌ی نووسیوه‌‪ ،‬بیری ل ‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫شــتــی زۆر جــیــاواز كـــردووه‌تـــه‌وه‌‪:‬‬ ‫''باشترین ئاكته‌ره‌كان كامانه‌ن بۆ‬ ‫ئــه‌وه‌ی ئـه‌م ڕۆاڵنــ ‌ه بگێڕن؟'' ''ئه‌م ‌ه‬ ‫چۆن بخرێت ‌ه سه‌ر ته‌خته‌ی شانۆ؟''‬ ‫''هه‌ر به‌ڕاستی ده‌مه‌وێت ئه‌م شانۆیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه دانیمارك نمایش بكه‌م؟'' تێڕوانین ‌ه‬ ‫داهێنه‌رانه‌كه‌ی و به‌رزه‌خوازییه‌كه‌ی‬ ‫تاكه ‌شتانێك نه‌بوون كه‌ بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌میان داگیر كردبوو‪ ،‬به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك‬ ‫بابه‌تی دیكه‌ی دنیایی هـه‌بــوون ك ‌ه‬ ‫ده‌بوو بیریان لێ بكاته‌وه‌‪'' .‬ئایا پاره‌ی‬ ‫ته‌رخانكراو بۆ شانۆیییه‌ك ‌ه ب ‌ه پێی‬ ‫پێویسته‌؟'' ''ئایا ب ‌ه پێی پێویست‬ ‫جێگه‌ی باش بۆ بینه‌ره‌كانم هه‌یه‌؟''‬ ‫''لـ ‌ه كوێ كه‌لله‌سه‌ری مرۆڤم ده‌ست‬ ‫ده‌كه‌وێت؟'' دڵنیام ك ‌ه دواهه‌مین شتێك‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه مێشكیدا هاتوو‌ه ئه‌م پرسیار‌ه‬ ‫بووه‌‪'' :‬ئه‌رێ ئه‌مه‌ ئه‌ده‌بیاته‌؟''‬

‫ده‌ی‪ ،‬من ئێستا خەریکی ئەو کارەم‬ ‫ك ‌ه لە ڕۆژگارێکی زۆر لەمەوبەرەوە‬ ‫ده‌ستم داوەتێ‪ .‬ب ‌ه ده‌یان گۆرانیم تۆمار‬ ‫كــردوون و ب ‌ه هــه‌زاران كۆنسێرتم ل ‌ه‬ ‫سه‌رانسه‌ری جیهاندا ساز کردووە‪ .‬به‌اڵم‬ ‫گۆرانییه‌كانم هۆكاری سه‌ره‌كیی ته‌واوی‬ ‫ئه‌و كارانه‌ن ك ‌ه ئه‌نجامیان ده‌ده‌م‪.‬‬ ‫پێ ده‌چێت گۆرانییه‌كانم شوێنێكیان‬ ‫ل ‌ه ژیانی چه‌ندین خه‌ڵكی كولتوور‌ه‬ ‫جیاوازه‌كاندا دۆزیبێته‌وه‌ و من بۆ ئه‌م ‌ه‬ ‫سوپاسگوزارم‪.‬‬ ‫به‌اڵم شتێك هه‌ی ‌ه ك ‌ه پێویست ده‌كات‬ ‫بیڵێم‪ .‬وه‌ك گۆرانیبێژێك‪ ،‬گۆرانیم بۆ‬ ‫په‌نجا هه‌زار كه‌س گوتوو‌ه و گۆرانیشیم‬ ‫بۆ په‌نجا كه‌س گوتوو‌ه و ده‌شتوانم‬ ‫بڵێم ك ‌ه گۆرانیگوتن بۆ په‌نجا كه‌س‬ ‫زۆر سه‌ختتره‌‪ .‬په‌نجا هه‌زار كه‌س یه‌ك‬ ‫كاراكته‌ری هاوشێوه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م ‌ه بۆ په‌نجا كه‌سه‌ك ‌ه ڕاست نییه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫كه‌سێك كه‌سایه‌تییه‌ك و شووناسێكی‬ ‫جــودای هه‌یه‌؛ جیهانێكی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫خــۆیــان‪ .‬ئـــه‌وان ده‌تــوانــن ڕوونــتــر ل ‌ه‬ ‫شته‌كان تێبگه‌ن‪ .‬ڕاستگۆیی و ئه‌وه‌ش‬ ‫ك ‌ه چه‌ندێك په‌یوه‌ندیی ب ‌ه قووڵیی‬

‫بـــه‌اڵم‪ ،‬وه‌كـــوو شه‌كسپیر‪ ،‬منیش‬ ‫زۆر جــار مێشكم ب ‌ه بیركردنه‌و‌ه ل ‌ه‬ ‫تێڕوانین ‌ه داهێنه‌ره‌كانم و مامه‌ڵه‌كردن‬ ‫له‌گه‌ڵ تــه‌واوی الیه‌نه‌ دنیایییه‌كانی‬ ‫ژیاندا سه‌رقاڵ كردووه‌‪'' .‬كێ باشترین‬ ‫مۆسیقار‌ه بۆ ئه‌م گۆرانییانه‌؟'' ''ئاخۆ‬ ‫ل ‌ه ستۆدیۆیه‌كی گونجاودا گۆرانییه‌كانم‬ ‫تۆمار ده‌كــه‌م؟'' ''ئایا نۆته‌كانی ئه‌م‬ ‫گۆرانیی ‌ه سازاون؟'' هه‌ندێك شت هه‌ن‬ ‫هه‌رگیز ناگۆڕێن‪ ،‬ته‌نانه‌ت دوای ‪٤٠٠‬‬ ‫ساڵیش‪.‬‬ ‫تـه‌نــانـه‌ت جارێكیش چیی ‌ه کاتی‬ ‫ئەوەم نه‌بوو لە خۆم بپرسم‪'' ،‬ئه‌رێ‬ ‫گۆرانییه‌كانم ئه‌ده‌بیاتن؟''‬ ‫سا لەبەر ئەوە‪ ،‬بە جددی سوپاسی‬ ‫ئه‌كادیمیای سویدیی ده‌كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه كاتی خۆیان گرت و ب ‌ه وریایییه‌و‌ه‬ ‫بیریان له‌م پرسیار‌ه كرده‌وه‌‪ ،‬هەروەها‬ ‫سوپاسی بێپایانم بــۆ ئــه‌و وه‌اڵمــ ‌ه‬ ‫جوانه‌یشیان‪.‬‬ ‫هیوای سه‌المه‌تی بۆ هه‌مووتان‪،‬‬ ‫بۆب دیالن‬ ‫سەرنج‪:‬‬ ‫وتاری نۆبێڵی بۆب دیالن ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫سه‌ركونسوڵی ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مه‌ریكاوە ل ‌ه سوید‪ ،‬ئازیتا ڕاژی‪،‬‬ ‫خوێندرایه‌وه‌؛ ‪١٠‬ـی دێسێمبه‌ری ‪٢٠١٦‬‬

‫ئازیتا ڕاژی‬

‫نازانم ئه‌گه‌ر ئه‌م ژن و پیاوان ‌ه بۆ‬ ‫خۆیان هه‌رگیز بیریان ل ‌ه وه‌رگرتنی‬ ‫خه‌اڵتی نۆبێڵ كردبێته‌وه‌‪ ،‬وه‌لێ هه‌ر‬ ‫كه‌سێك‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر شوێنێكی ئه‌م جیهانه‌دا‬ ‫ك ‌ه كتێبێك‪ ،‬یان شیعرێك‪ ،‬یان ده‌قێكی‬ ‫شانۆیی ده‌نــووســێــت‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌م‬ ‫خه‌ون ‌ه نهێنییه‌ی ل ‌ه شوێنێكی قووڵی‬ ‫ناو ناخیدا شاردبێته‌وه‌؛ هێد‌ه قووڵ ك ‌ه‬ ‫ته‌نانه‌ت نازانن خه‌ونێكی له‌م جۆره‌‪،‬‬ ‫هەر بوونیشی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر كه‌سێك پێی گوتبام چانسێكی‬ ‫كه‌می بردنه‌وه‌ی خه‌اڵتی نۆبێڵم هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر هێند‌ه بیرم لێ ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بیر‬ ‫ل ‌ه وه‌ستان له‌سه‌ر مانگ ده‌كه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕاستیدا‪ ،‬ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ئه‌و ساڵه‌ی‬ ‫ك ‌ه من تێیدا ل ‌ه دایك بووم و بۆ چه‌ند‬ ‫ساڵێك دوای ئه‌وه‌ش‪ ،‬هیچ كه‌سێكی وا‬ ‫ل ‌ه جیهاندا نه‌بوو‌ه ك ‌ه شایه‌نی وه‌رگرتنی‬ ‫ئه‌م خه‌اڵتی نۆبێڵ ‌ه بووبێت‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ده‌بێت بڵێم ك ‌ه من ل ‌ه گرووپێكی زۆر‬ ‫ده‌گمه‌ندام‪ ،‬ئه‌گه‌ر زیاده‌ڕه‌وی نه‌كه‌م‪.‬‬

‫كاتێك ل ‌ه ته‌مه‌نی الوییه‌تیدا ده‌ستم‬ ‫ب ‌ه نووسینی گۆرانی كــرد‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫كاتێكیش كـ ‌ه كه‌مێك ناوبانگم ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر تواناكانمدا به ‌ده‌ست هێنا‪،‬‬ ‫خه‌ونه‌كانم زۆر دوور فڕین‪ .‬پێم وا بوو‬ ‫ل ‌ه ته‌واوی قاوه‌خان ‌ه و باڕه‌كاندا گوێ‬ ‫ل ‌ه گۆرانییه‌كانم ده‌گــیــرێ‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫دواتــریــش له‌ شوێنی وه‌ك كارنێجی‬ ‫هــۆڵ‪ ،‬ز‌ه ل ـه‌نــده‌ن پــاالدیــوم‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫خه‌ونی گـــه‌وره‌م هه‌بووبایه‌‪ ،‬له‌وانه‬ ‫‌بــوو بیرم ل ـ ‌ه تــۆمــاركــردنــی گۆرانی‬ ‫بكردایه‌ته‌و‌ه و دواتریش ل ‌ه ڕادیــۆو‌ه‬ ‫گوێم ل ‌ه گۆرانییه‌كانی خۆم بووبایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه به‌ڕاستی گه‌وره‌ترین خه‌اڵتێك بوو‬ ‫ك ‌ه بیرم لێ ده‌كــرده‌وه‌‪ .‬تۆماركردنی‬ ‫گۆرانی و دواتریش ل ‌ه ڕادیۆو‌ه گوێت ل ‌ه‬ ‫گۆرانییه‌كانی خۆت بێت مانای ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ژمــاره‌ی گوێگره‌كانت زیاتر ده‌بێت و‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه به‌رده‌وامی به‌و كار‌ه بده‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌ستت پێ كردووه‌‪.‬‬

‫به‌هره‌كه‌ته‌و‌ه هه‌ی ‌ه هەڵدەسەنگێنرێ‪.‬‬ ‫ئەو حەقیقەتەی كە كۆمیتەی نۆبێڵ‬ ‫زۆر بچووكە وای كــردووە قیمەت بۆ‬ ‫ئیشەكانم دانێن و لێم تێبگەن و خەاڵتم‬ ‫پێ ببەخشن‪.‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )532‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/12/19‬‬

‫خەمەکانی لەتبوون لە نێوان دوو کولتوور و دوو نیشتیامندا‬ ‫ئەزموونی ڕەشا خەیات وەک منوونە‬

‫بەکر شوانی‬ ‫نــزیــکــەی پێنج مانگە ڕۆمــانــی‬ ‫«چونکە مــاوەیــەکــی درێـــژە لە‬ ‫شوێنێکی ترین» کە نۆبەرەی‬ ‫ڕۆمانی نووسەر ڕەشــا خەیاتە‪،‬‬ ‫بابەتێکی ئامادەی میدیاکان و‬ ‫ناوەندە کولتووری و ئەدەبییەکانی‬ ‫ئەڵمانیا و نەمسا و سویسرایە‪.‬‬ ‫خەیاتی دانیشتووی شاری هامبورگ‬ ‫لەم ڕۆمانەدا چیرۆکی خوشك و‬ ‫برایەکمان بۆ دەگێڕێتەوە کە لە‬ ‫سەرزەمینێکی بارگاویی نێوان دوو‬ ‫کولتووری جیاوازدا دەژین‪.‬‬ ‫کەسێك خاوەنی مێژووی کۆچ و ئازارەکانی‬ ‫دابــڕان لە ژینگە و زێــدی یەکەم نەبێت‪،‬‬ ‫مەحاڵە بتوانێت لە هەستی لەتبوون لە‬ ‫نێوان دوو نیشتیماندا و لە هەبوونی ئارەزوو‬ ‫بۆ خۆگونجاندن لە نێوان دوو کولتووری‬ ‫جیاوازدا تێبگات‪ .‬ڕۆمانی «چونکە ماوەیەکی‬ ‫درێژە لە شوێنێکی ترین»ی خەیات ڕێك‬ ‫لەسەر ئەو چەمکە کار دەکات و لێوانلێوە‬ ‫لە هەست و سۆز و ناکۆکییەکانی بەرهەمی‬

‫جووتکولتووری و جووتناسنامەیی‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە بەسەرهاتی لەیال و باسل‬ ‫کە خوشك و برایەکی بە باوك عەرەب و‬ ‫بە دایك ئەڵمان دەگێڕێتەوە‪ .‬بەسەرهاتی‬ ‫ژیانی خەیات و پاڵەوانەکان هاوشێوەی‬ ‫یەکە‪ ،‬چونکە خەیاتیش لە باوکێکی عەرەب‬ ‫و دایکێکی ئەڵمانە و ماوەیەکی لە تەمەنی‬ ‫منداڵی لە شانشینی عەرەبساتنی سعوودی‬ ‫بەسەربردووە‪ .‬لەیال بڕیارێك دەدات کە زۆر‬ ‫نامۆیە بەالی دۆست و هاوڕێکانییەوە لە‬ ‫ئەڵمانیا‪ :‬ئەو دەگەڕێتەوە بۆ سعوودیەی‬ ‫نیشتیمانی بــاوکــی و لــەگــەڵ پیاوێکی‬ ‫عەرەبدا ژیانی هاوسەرێتی پێکەوە دەنێت‪.‬‬ ‫باسلیش پێش ئەوەی سواری فڕۆکە ببێت‬ ‫و ڕوو لــە سعوودیە بکات بەمەبەستی‬ ‫بەشداریکردن لە زەماوەندی لەیالی خوشکی‪،‬‬ ‫لــە خــۆی دەپــرســێــت‪« :‬ئ ــەرێ سعوودیە‬ ‫ئەو دەوڵەتە نییە کە هەر چەند هەفتە‬ ‫جارێك لە ئینتەرنێتدا بەیاننامەیەك دژی‬ ‫پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ تیایدا واژۆ‬ ‫دەکەم؟» باسل کاتێك دەگاتە جەدە‪ ،‬بۆی‬ ‫دەردەکەوێت جیاوازییەکی زۆر هەیە لە نێوان‬ ‫ماڵەکەی مامە خالیدی لە جەدە و ماڵەکەی‬ ‫خۆی لە گەڕەکی سانت پاولی لە هامبورگ‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «چونکە ماوەیەکی درێــژە لە‬ ‫شوێنێکی ترین»ی خەیات لە هۆنینەوەی‬ ‫بەسەرهاتەکاندا ســوود لەو پارادۆکسانە‬ ‫دەبینێت کە بە شێوەکی زیندوو وەسفیان‬ ‫دەکات و بە هێزی وشە وێنەکان دەخاتە‬ ‫مێشکی خوێنەرەوە و زەمینەی زۆرێــك‬ ‫لە بۆچوونە پێشوەختەکانی خوێنەرانی‬ ‫ڕۆژئــاوایــی دەربــــارەی دنــیــای ڕۆژهـــەاڵت‬ ‫دەلەرزێنێت‪ .‬خەیاتی تەمەن ‪ ٣٧‬ساڵ‬

‫پسپۆری ئــەدەب و وەرگێڕە و لە ساڵی‬ ‫‪٢٠١٠‬یشەوە بلۆگێك بەناوی «دیڤای ڕۆژئاوا‬ ‫و ڕۆژهەاڵت» کە خۆی وەك «پەنجەرەیەکی‬ ‫ئەڵمانی بەڕووی دنیای عەرەبیدا» وەسفی‬ ‫دەکات‪ ،‬بەڕێوەدەبات‪.‬‬ ‫ڕەشــا خەیات ساڵی ‪ ١٩٧٨‬لە شاری‬ ‫دۆرتموندی ئەڵمانیا لە دایك بووە و لە‬ ‫شاری جەدەی عەرەبستانی سعوودی گەورە‬ ‫بووە‪ .‬کاتێك لە کۆتایی سااڵنی هەشتای‬ ‫سەدەی ڕابردوودا بۆ ئەڵمانیا دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫ڕووبەڕووی کۆمەڵێك بۆچوونی پێشوەختە و‬ ‫ناکۆکیی قوڵ دەبێتەوە‪ ،‬بۆیە لە زمانی لەیالی‬ ‫پاڵەوانی ڕۆمانی «چونکە ماوەیەکی درێژە‬ ‫لە شوێنێکی ترین»وە باس لەوە دەکات کە‬ ‫چۆن زۆر جار بۆچوون و بڕیاری پێشوەختی‬ ‫بەسەردا دراوە هاوشێوەی ئەوانەی کە لە‬ ‫فیلمی «نا بێ کچەکەم»ی بریان گیلبرت‬ ‫دا دەبیندرێن‪ .‬خەیات لە وێبالگی خۆی و‬ ‫لە چەند دیمانەیەکی ڕۆژنامەوانیدا لەبارەی‬ ‫ئەو هەستەوە دەنووسێت‪« :‬من زۆر باش‬

‫لەو هەستە حاڵی دەبم‪ .‬کاتێك توانجێك‬ ‫دەگیرێتە بیانییەك‪ ،‬یەکسەر ئەم پەراوێزەی‬ ‫بۆ زیاد دەکرێت‪( :‬بەاڵم مەبەستم تۆ نییە)‪.‬‬ ‫بەڕاستی ئەمە شتێکی قێزەوەنە‪ .‬باشە لەو‬ ‫ساتەدا جیاوازیی چییە لە نێوان من و ئەو‬ ‫ئاپۆرەیەدا کە بە نەزان و نەناسراو دادەنرێن‬ ‫و جنێوباران دەکرێن؟!»‬ ‫ڕەشا خەیات لەم ڕۆمانەدا و لە میانەی‬ ‫گێڕانەوەی چیرۆکی ژیانی باوکی لەیال و‬ ‫باسل دا تا ڕادەیەکی باش سەرکەوتووە‬ ‫لە خستنەڕووی ئاڵۆزییەکانی ناو خێزانە‬ ‫جووتکولتوورییەکان‪ .‬دایکی لەیال و باسل‬ ‫خاتوونێکی ئەڵمانیی خەڵکی ناوچەی ڕوهری‬ ‫ڕۆژئــاوای ئەڵمانیایە‪ ،‬بەاڵم باوکیان کوڕی‬ ‫بنەماڵەیەکی گەورەی مەکەیە کە پیشەیان‬ ‫بــەرگــدروو بــووە‪ .‬کاتێك لەیال هاوسەری‬ ‫داهاتووی بە باسلی برای دەناسێنێت‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئەویش لە خۆمانە‪ .‬ئەویش دوولەتە‪ ،‬نیو‬ ‫عەرەب و نیو ئینگلیزە!» لە جەدە نیگاکان‬ ‫بەردەوام لەسەر لەیال و باسلن و ئامادەبووان‬

‫بێ ناوبەر دەربــارەی ئیسالم و ئاینداری‬ ‫پرسیاریان لێ دەکەن و ئەمانیش بەناچاری‬ ‫دەکــەونــە گفتوگۆی درێــژ و بێزارکەرەوە‬ ‫دەربارەی ئاین‪ .‬ئەم دۆخە دواجار وا لە لەیال‬ ‫دەکات وەك کچێکی پــەروەردەی ئەڵمانیا‬ ‫دەستبەرداری ئازادیی ژیانی ئەڵمانیا ببێت‬ ‫بۆ ئەوەی لە کۆمەڵگەی سعوودیەدا قەبوڵ‬ ‫بکرێت و بەردەوام پرسیاری ئاینی ئیسالمی‬ ‫لێ نەکرێت‪.‬‬ ‫ڕەشا خەیات بەوجۆرە لە میانەی ڕۆمانی‬ ‫«چونکە ماوەیەکی درێژە لە شوێنێکی ترین»‬ ‫وێنەیەك دەربارەی ژیانی کۆمەاڵیەتی و ئاینی‬ ‫لە شانشینی عەرەبی سعوودی دەخاتە ڕوو‬ ‫و بۆ ئەو مەبەستەیش سوودی لە پەیوەندی‬ ‫و گفتوگۆکانی نێوان تاکەکان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لەوێدا دەبینین سعوودیە واڵتێکە تیایدا داب‬ ‫و نەریت و شێوازە کۆنسەرڤاتیڤەکانی ژیان‬ ‫بەر شێوازەکانی ژیانی هاوچەرخ دەکەوێت‪.‬‬ ‫نووسەر وەك نموونە بۆ ئەو دیاردەیە باس لە‬ ‫هێرشی پیاوەکانی دەستەی «األمر بالمعروف‬ ‫والنهي عن المنكر» بۆ سەر کۆمەڵێك گەنجی‬ ‫تازەپێگەیشتووی ناو چایخانەیەك دەکات لە‬ ‫کاتێکدا خەریکی گێڕانی ئاهەنگن و هەرا و‬ ‫غەڵبەغەڵبێکی گەورەیان دروست کردووە‪.‬‬ ‫خەیات ئەگەرچی ئاڵۆزیی پەیوەندیی خۆی‬ ‫بە سعوودیەوە ناشارێتەوە‪ ،‬دەڵێت سەرباری‬ ‫دۆخی ناجۆری سیاسی‪ ،‬هەندێك گۆڕانکاری‬ ‫بەڕێوەیە و پێی وایە الوانی سعوودی خوازیارن‬ ‫لە ڕێی چاالکیی کۆمەاڵیەتی و کولتوورییەوە‬ ‫گۆڕانی لە کۆمەڵگەدا ئەنجام بدەن‪ .‬خەیات‬ ‫بە هۆی کەسوکاری باوکییەوە سعوودیەی‬ ‫خۆش دەوێت‪ ،‬بەتایبەتیش بەهۆی یەکێك‬ ‫لە مامەکانییەوە کە ڕۆژنامەنووسە و چەندین‬

‫جار لەسەر کارەکانی خراوەتە زیندانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم بە پێچەوانەی لەیالی پاڵەوانی «چونکە‬ ‫ماوەیەکی درێژە لە شوێنێکی ترین»‪ ،‬خەیات‬ ‫ناتوانێت پێشبینی بکات بتوانێت لە سعوودیە‬ ‫بژی‪ .‬ئەو هەست دەکــات لە هامبورگ لە‬ ‫نیشتیمانێکە کە خۆی هەڵیبژاردووە‪.‬‬ ‫گــەڕانــەوەی لەیال لــە ئەڵمانیاوە بۆ‬ ‫عەرەبستانی سعوودی و پێکەوەنانی ژیانی‬ ‫هاوسەرێتی لەگەڵ پیاوێکی ع ــەرەب و‬ ‫گۆڕینەوەی کولتووری کــراوەی ئەڵمانیا‪-‬‬ ‫ئــەوروپــا بە کولتوورێکی داخـــراوی وەك‬ ‫کولتووری کۆمەڵگەی عەرەبستانی سعوودی‬ ‫لە ڕۆمانی «چونکە ماوەیەکی درێــژە لە‬ ‫شوێنێکی ترین»دا نموونەیەکە بۆ دیاردەی‬ ‫گــەڕانــەوە‪ ،‬یــان بە زۆربــردنــەوەی کچانی‬ ‫ڕەوەنــدی واڵتانی ئیسالمی لە ئەوروپاوە‬ ‫بۆ زێدی دایك و باوك و پێکەوەنانی ژیانی‬ ‫هاوسەرێتی لەگەڵ پیاوەکانی نیشتیمانیدا جا‬ ‫چ بە ئارەزووی خۆیان بێت وەڵ ئەوەی لە‬ ‫حاڵەتی لەیالدا هەیە‪ ،‬یان بەزۆرەملێ بێت‬ ‫وەك ئەو چیرۆکانەی کە ناوبەناو لە میدیاکانی‬ ‫ئەڵمانیا‪-‬ئەوروپادا پێیان ئاشنا دەبین‪ .‬ڕێك‬ ‫ئەم خاڵە‪ ،‬واتا دیاردەی گەڕانەوە‪-‬بردنەوەی‬ ‫کچان بۆ نیشتیمانی بــاوك بەمەبەستی‬ ‫پێکەوەنانی ژیانی هاوسەرێتی هۆکارێکی‬ ‫سەرەکیی دەنگدانەوەی ئەم ڕۆمانەی ڕەشا‬ ‫خەیاتە لە ناوەندە کولتووری و ئەدەبییەکان‬ ‫و لە میدیای واڵتانی ئەڵمانیزماندا‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫ناوونیشانی بلۆگەکەی ڕەشا خەیات لە‬ ‫ئینتەرنێت‪:‬‬ ‫‪www.westoestlichediva.com‬‬

‫مارا ساد لە نێوان خوێندنەوە و منایشدا‬ ‫دیسانەوە پەیوەندی بەو هەوڵە فاشیستیانەوە‬ ‫هەیە کە باندێک لە نووسەران و هونەرمەندان‬ ‫وەکــو گــەرا لەناو کــون و کەلەبەری ئەو‬ ‫نێوەندەدا دایانناوە و هەوڵی زۆری دەوێت‬ ‫کورتەیەك دەربارەی تێکستەکە‪:‬‬ ‫تا پاکبکرێنەوە‪.‬‬ ‫مارا ساد لە الیەن پیتەر ڤایسەوە وەك‬ ‫ستافی‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ـەم‬ ‫ـ‬ ‫دەک‬ ‫دەمــم‬ ‫ڕووی‬ ‫لــێــرەوە‬ ‫تاقیکردنەوەیەکی جیاواز بۆ دەسەاڵتی‬ ‫بە‬ ‫لیدەکەم‬ ‫داوایان‬ ‫و‬ ‫ساد‬ ‫مارا‬ ‫شانۆگەری‬ ‫چیرۆك لە ساڵی ‪ ١٩٦٣‬دا نووسراوە‪ ،‬تیایدا‬ ‫و‬ ‫بگرن‬ ‫تێبینیەکان‬ ‫لە‬ ‫گوێ‬ ‫کراوەوە‬ ‫چاوێکی‬ ‫کۆمەڵێك چەمکی وەك‪ :‬شۆڕش و شۆڕشی‬ ‫دڵنیا بن تەنیا بە ڕەخنەی زانستی و بەخۆدا دژ‪ ،‬سەرکوتکردنی شۆڕشگێڕان و بە جەلالد‬ ‫چوونەوە و داڕشتنەوەو کــاری بــەردەوام بوونی شۆڕشگێڕان‪ ،‬شوناس و سنورەکانی‬ ‫دەتوانین شکڵێکی تایبەت بە شانۆکەمان ئازادی‪ ،‬کاریگەریەکانی ئەوانیتر لەسەر تاك‬ ‫ببەخشین‪.‬‬ ‫و کاریگەری تاك لەسەر ئەوانیتر‪ .‬حەقیقەت‬ ‫وەك چەکێك بۆ سڕینەوەی ئەوانی تر و‬ ‫سێ خوێندنەوە و سێ قۆناغی کاری‬ ‫جیاواز لە مارا ساد دا لە سلێامنی ‪ ،١٩٨٧‬وەك چەکێك بۆ خود پاراستن لەوانیتر‪،‬‬ ‫دەسەاڵت لە پلە بەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا‬ ‫‪٢٠١٦ ،١٩٩١‬‬ ‫( پیادەکردنی دەســـەاڵت و هەیمەنەی‬ ‫عومەر‪،‬‬ ‫شەماڵ‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٨٨‬دەرهێنانی‬ ‫دەسەاڵت لە لوتکەی بڕیارەوە تا بنتکەی‬ ‫بەهێزکردنی گوتاری مارا و بیری شۆڕشگێڕی‪ ،‬ملکەچی‪ ،‬یەك لەسەر ئەوانی ژێرتر)‪ ،‬ئایین‬ ‫هاوشانی بزوتنەوە شۆڕشگێڕەکانی شاخ و وەك ئەفیونێك بۆ ئامادەکردنی تیرۆریست و‬ ‫ڕاگرتنی هاوسەنگییەك لە نێوان کردار و جەنگاوەرە خەواڵوەکانی خودا‪ ،‬ئایین وەك‬ ‫دیالۆگەکاندا‪ .‬دابەشکردنی کۆرس بەسەر چەکێك بۆ شەرعییەتدان بە لەناوبردنی‬ ‫هەرسێ الدا ‪ .‬تەنها کاتێك کە کۆرس بە نەیاران‪ ،‬تا گەیشتن بە دەســـەاڵت‪ ...‬وە‬ ‫بێ پاڵنان بە گالیسکەکانی مارا و ساد ەوە چەندین چەمك و واتای پڕ پێچ و پەنایتر‪،‬‬ ‫دەبینرێن‪ ،‬کاتی ئەو دیالۆگانەیە کە کە کۆرس سەرجەم بەیەکەوە گوتاری شانۆنامەی مارا‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ حاڵەتی نەخۆشی‪ ،‬ئاماژەی ساد دەنووسنەوە‪ .‬لەو تێکستەی ڤایس دا‬ ‫نەخۆشخانەکەش البرابوو تا ڕاستەوخۆتر بە ئاشکرا کاریگەری ڕوداوەکانی پاش دوو‬ ‫وەك نەخۆشیەکانی کۆمەڵگا ببینرێن‪.‬‬ ‫جەنگە جیهانییەکەی نیوەی یەکەمی سەدەی‬ ‫ئەمین‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩١‬دەرهێنانی ڕزگــار‬ ‫بیست دەبینرێن‪ ،‬بە تایبەتیش بزوتنەوەکانی‬ ‫باس‬ ‫دیالۆگانەی‬ ‫فۆکەس خستنە سەرئەو‬ ‫دژی شــەڕ وەك بزووتنەوەیەکی فــراوان‬ ‫لە دڕندەیی شۆڕش و سەرکردەپەرستییان لە زۆربەی وواڵتانی جیهاندا بە تایبەتیش‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئەمەش وەك ســەرەتــای زەنگی شەڕی ڤێتنام ‪ ،١٩٧٥ -١٩٥٤‬بزوتنەوەی‬ ‫ئــاگــادارکــردنــەوەی مەترسییەکانی دوای چەپە نوێکان وەك شێوازێکی نوێ لە الیەن‬ ‫ڕاپەڕین و چەپڵەلێدان بۆ سەرکردەکان بیریاران و خەباتگێڕانەوە سەری هەڵدا بۆ‬ ‫و بەرزکردنەوەیان تا ئاستی پەرستن و چاکسازیکردن لە هەندێك بابەتی وەك مافە‬ ‫شەڕکردن لە پێناویاندا‪.‬‬ ‫مەدەنیەکان و پرسی جەندەر و‪ ..‬هتد‪،‬‬ ‫فایەق‪،‬‬ ‫هیوا‬ ‫دەرهێنانی‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٦‬‬ ‫هەروەها کاریگەری گفتوگۆ فەلسەفییەکان و‬ ‫ـۆڕش‬ ‫ـ‬ ‫ش‬ ‫ماناکانی‬ ‫ـوان‬ ‫ـ‬ ‫ـێ‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫ـە‬ ‫دۆشــدامــان لـ‬ ‫باڵو بوونەوەی کتێبی "ئیرۆس و ژیاری"ی‬ ‫و ئــازادیــدا‪ ،‬سترێس خستنە ســەر ئەو هێربەرت مارکیوز ‪" ١٩٥٥‬شێتی و ژیاری"‬ ‫دیالۆگانەی باسی گەندەڵی و بەتااڵنبردنی ی میشێڵ فۆکو ‪ ، ١٩٦١‬و چەندین کتێبی‬ ‫سامانی گشتی دەکات‪.‬‬ ‫گرنگی تر‪.‬‬ ‫دەبینین لە هەر یەك لەو نمایشانەدا‬ ‫خوێندنەوەی هەلومەرجی ئێستا بوونەتە‬ ‫داینەمۆی داڕشتنەوەی گوتاری نمایشەکان‪.‬‬

‫ڕزگار حەمە ڕەشید‬ ‫‪٤-١‬‬ ‫(نمایشی م ــارا ســاد بەرهەمی‬ ‫کــۆڕی شانۆی بــا‪ ،‬بە هاوکاریی‬ ‫بەڕێوەبەرێتیی هونەریی شانۆ و‬ ‫پەیمانگای هــونــەرە جوانەکانی‬ ‫سلێمانی؛ نووسینی پیتەر ڤایس‪،‬‬ ‫وەرگــێــڕانــی شــێــرزاد حــەســەن‪،‬‬ ‫دەرهــێــنــانــی هــیــوا فــایــەق‪ ،‬لە‬ ‫‪ ٢٠١٦/١١/٦‬و ڕۆژانــی دواتــر لە‬ ‫هۆڵی ڕۆشنبیریی سلێمانی نمایش‬ ‫کرا‪).‬‬ ‫لەم ماوەیەدا و پێشتریش‪ ،‬کۆمەڵێك‬ ‫نــووســەری بــەڕێــز و چــەنــد هاوڕێیەکی‬ ‫خۆشەویستم دەربــارەی مارا ساد و پیتەر‬ ‫ڤایس و شانۆی تۆماری و کاریگەری برێخت و‬ ‫ئارتۆ لەسەر تێکستەکە و نمایشەکەی پیتەر‬ ‫برووك و‪ ،‬کەمێکیش دەربارەی ئەم نمایشە‬ ‫نووسرا‪ ،‬من هەوڵمدا ئەوەی لەو بارەیەوە‬ ‫نووسرا دەستم بکەوێت و بیانخوێنمەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بــەو مەبەستەی باسکردنی ئەو‬ ‫الیەنانە دووبارە نەکەمەوە‪.‬‬ ‫لـــەم نــووســیــنــەدا هــەوڵــم داوە‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ تێکستەکە و شێوازی‬ ‫نــووســیــنــی‪ ،‬وە نمایشەکە و شــێــوازی‬ ‫بەرجەستەکردنی بکەم‪ .‬لە سەرەتادا خودی‬ ‫تێکستەکە و هەندێك ڕەهەندی سیاسی‬ ‫و فیکری نــاو تێکستەکە بــاس دەکەین‪،‬‬ ‫دواتریش پێکهێنەرەکانی نمایش و هەندێك‬

‫الیەنی تەکنیکی و نواندن باس دەکەین‪.‬‬ ‫سەرەتا دەمــەوێــت دژی ئــەو ڕا‬ ‫کۆلەکتیڤخوازە بووەستم کە سەرجەم‬ ‫ژیــانــی کۆمەاڵیەتی و کەلتووریمان لە‬ ‫نــاوێــك‪ ،‬نــووســراوێــك‪ ،‬کارێکی هونەری‪،‬‬ ‫ڕابەرێکی سیاسی‪ ،‬یان شێوە ڕەفتارێکدا‬ ‫دەتوێنێتەوەو لێرەوە شەرعییەتی مانەوە و‬ ‫بەرەو سەر ڕۆیشتنی خۆی وەکو ناوێك و‬ ‫شێوە بیرکردنەوەیەك دەسەپێنێت بەسەر‬ ‫هەمواندا‪ .‬ئەو ڕا فاشیستەی زاراوەکانی تاك‬ ‫و تەنیا و تا سەر ئێسقان و لە ئەلفەوە‬ ‫تا یا و ئەو دەستەواژانەی تری ئاخنیوەتە‬ ‫ناو قسەکردن و نووسینەکانەوە کە هەموو‬ ‫لەناو یەكدا دەتوێنێتەوە‪ .‬ئەگەر پێتوایە ئێمە‬ ‫خاوەنی هیچ نین و لە بۆشاییداین و تەنیا‬ ‫چەند فریاد ڕەسێك وزەی کارکردنیان کردووە‬ ‫بە بەری ژیانی کۆمەاڵیەتی و کەلتووریماندا‪،‬‬ ‫تۆ لە شوێنێکی هەڵەدا یارییەکی هەڵە‬ ‫دەکەیت‪ .‬دەشێ بۆ چەند ساڵێك بتوانیت‬ ‫زۆرێــك لە خشتە بەریت‪ ،‬بــەاڵم خۆت لە‬ ‫هەموومان باشتر دەزانیت‪ ،‬ئەو ئاراستەیە‬ ‫ناتوانێت مێژوو ببڕێت و چرکەساتی گرنگ‬ ‫لەو کاروانەدا بەرهەم بهێنێت‪ .‬هەر ئەم شێوە‬ ‫بیرکردنەوەو گوزارشتکردنەشە وایکردووە‬ ‫ڕەخنەی جددی نەتوانێت سەر دەربهێنێت و‬ ‫فەوزایەکی پڕ لە غرووری بۆش و دۆشدامان‬ ‫و دڵەڕاوکێی بێ بەرهەم لە دەروونــی ئەو‬ ‫گەنجانەدا جێگیر بــکــات‪ ،‬کــە دەبــوایــە‬

‫بزوێنەری داهێنان و خۆ تازە کردنەوە و‬ ‫ڕەخنە لەخۆ گر و تێپەڕێنەر بوونایە‪ .‬ئەو‬ ‫نەوە فاشیستە‪ ،‬یان نەوەیەکی فاشیستیتر‬ ‫دەبێت بەژێر باڵی ئەواندا سەرهەڵبدات‪ ،‬یان‬ ‫ناهێڵن هیچ دەنگێکیتر ببیسترێت‪ .‬ئەمەی‬ ‫دەیڵێم بە داخەوە زۆربەی بوارەکانی تریشی‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬هەر لەم ڕووەوە‪ ،‬دەمەوێت ئەو‬ ‫تەوژمە هەڵەشە بێئاگایە بخەمە ژیر ڕەخنەی‬ ‫وێرانکەرەوە کە هەر جــارەو کەسێك یان‬ ‫کارێك لە ژانرێکدا هەڵدەبژێرێت و ئیتر‬ ‫دەڵێت وا هەناسەیەکمان تێگەڕایەوە‪ .‬ئەو‬ ‫شەپۆلە خەوتووەی تەنیا لەم نێوەندەدا‬ ‫جێی خۆیی کردۆتەوە و هەرگیز ناتوانێت‬ ‫خۆی لە سیحری ئەوانیتری دەرەوەی ئەم‬ ‫جوگرافیایە دەربــاز بکات و لێرەش خۆی‬ ‫دەکاتە داکۆکیکەر و پێغەمەری تەووژمەکان‪.‬‬ ‫دەشێ بۆ خوێنەرێك یان بینەرێکی ئاسایی‬ ‫کە بەهۆی ژیانی ڕۆژانەیەوە نایپەرژێتە سەر‬ ‫بینین و خوێندنەوەی دەنگە جیاوازەکان‪،‬‬ ‫ئــەم حاڵەتە داوەری هەڵنەگرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫بۆ بەڕێزێك کە ئــەوە کــار و سەرقاڵیی‬ ‫ڕۆژانەیەتی‪ ،‬ناکرێت هــەروا وازی لێبێنین‬ ‫تێپەڕێت‪ .‬لەم شارەدا مانگی چەند نمایشی‬ ‫شانۆیی‪ ،‬سیمینار‪ ،‬پێشانگای شێوەکاری و‬ ‫کۆنسێرت و ئەو جۆرە شتانەمان هەیە؟ کە‬ ‫تۆ بەهۆی کبریائێکی ئەرستۆکراتیانەی پڕ لە‬ ‫زەیفەوە دانابەزیت و نایانبینیت‪ ،‬ئیتر چۆن‬ ‫ڕێگە بە خۆت دەدەیت دەربــارەی کەلتوور‬

‫و هەلومەرجی پێشکەوتن و زیندوویی یان‬ ‫پاسیڤ بوونی چاالکیەکان و دیدگاکان قسە‬ ‫بکەیت؟ لەم بارەیەوە بۆ ئەم نمایشەو زۆر‬ ‫کاری هونەری و کەلتووری تریش کە لەم‬ ‫شــارەدا دەکرێن‪ ،‬گوێبیستی ئەو قسانە‬ ‫دەبین کە جگە لە پیاهەڵدانێکی کوێرانە‪،‬‬ ‫هیچیتر بەرهەم ناهێنێت‪ ،‬لە کۆتاییشدا نە‬ ‫خزمەت بەو ڕێچکە هونەریە دەکات و نە‬ ‫هونەرمەندەکان‪ .‬من لە ماوەی ئەم ساڵدا‬ ‫چەندین کــاری شانۆییم بینی شایستەی‬ ‫بینینن‪ ،‬بەاڵم ئەمە ئەوە ناگەیەنێت لەسەر‬ ‫حسابی هیچ یەکێکیان ئەوانیتر داپڵۆسین‬ ‫و دەمکوتیان بکەین‪ .‬لە هەشتاکانەوە‬ ‫شانۆی ئێمە بە کۆمەڵێك ئەزموونی گرنگدا‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬لەو نێوەشدا چەندین ماوەمان‬ ‫هەیە تیایدا شانۆکەمان تووشی نشێوو‬ ‫بەربەست و تەنانەت وەستان بووە‪ .‬لەپاڵ‬ ‫ئەو بزووتنەوە جدیەدا کە دەستی پێکرد‪،‬‬ ‫وەك ئەوەی لە هەموو دونیادا هەیە‪ ،‬چەندین‬ ‫کاری نا هونەری و نا پرۆفێشناڵمان بینیوە‪،‬‬ ‫ئەوەشمان بینیوە کە گرووپێکی هونەری‬ ‫دواجار بوونەتە گرووپێكی پڕ لە بەرهەمی‬ ‫ناتەواو‪ ،‬یان وەك ئەوەی ئێستا دەیبینین‪،‬‬ ‫وەرگــێــڕانــی نووسین لە سایتەکانەوە و‬ ‫دابەزاندنیان بەناوی خۆتەوە‪ ،‬کۆپیکردنی‬ ‫دیمەن و سینۆگرافیا و دیکۆر و تەنانەت‬ ‫جۆری ئەداکردنیش لە سایتەکانەوە و لە‬ ‫ڕێگەی یوتوبەوە‪ .‬بەشێکی ئەم حاڵەتانەش‬

‫ژمار ‌ه (‪ )532‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/12/19‬‬

‫‪3‬‬

‫ڕاڤه‌خوازیى شیعر‬ ‫ئاراسته‌كاىن (مۆسیقا فه‌رامۆىش كردم)‬

‫جوانیى (مۆسیقا فەرامۆشی کردم)ی‬ ‫شااڵو حەبیبە له‌وه‌دایه‌ به‌ ساده‌یى باس له‌‬ ‫هه‌رزانبووىن دنیا ده‌كات‬

‫دیار لەتیف‬ ‫شیعر ناتوانێت هه‌موو بابه‌تێك‬ ‫باس بكات‪ ،‬چونك ‌ه زمانى شیعر‬ ‫مه‌جازه‌‪ ،‬مه‌جازیش وا ده‌كات‬ ‫شیعر نه‌توانێت بـ ‌ه ئــازادان ـ ‌ه‬ ‫قسه‌ى خۆى بۆ هه‌موو شتێك‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬مه‌به‌ستم نیی ‌ه موڵكى‬ ‫مه‌جاز له‌ شیعر بستێنمه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كارێكى وامان كرد ئه‌وا‬ ‫كۆڵەكه‌یه‌كى بڕبڕه‌ییمان له‬ ‫‌شیعر هێناوه‌ت ‌ه خواره‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌مه‌وێت ڕایبگه‌یه‌نم ك ‌ه مه‌جاز‬ ‫نه‌برێت ‌ه سه‌ره‌وه‌ى هونه‌ره‌كانى‬ ‫ترى شیعر و هاوسه‌نگییه‌ك ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا چێ بكرێت‪.‬‬

‫««‬

‫فۆرمى ناوه‌كى له‌و جۆره‌یه‌‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫لێنزى نه‌خرێته‌سه‌ر به‌ئاسانى نابینرێت‪،‬‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه فۆرم ‌ه له ‌قوواڵیى بونیادى‬ ‫ده‌قه‌كه‌دایه‌‪.‬‬ ‫كه‌ره‌سته‌ى دروستبوونى ئه‌م فۆرمه‌‪،‬‬ ‫شیعر ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه ڕۆمان و چیرۆك‪،‬‬ ‫مه‌ودایه‌كى ئازادان ‌ه و به‌رینترى بۆ وتن له ‌الدانى زمانه‌وانى و یاریكردن به‌ وش ‌ه‬ ‫و وازیكردن ب ‌ه ڕست ‌ه له‌ناو پێكهاته‌ى‬ ‫پێ نییه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچۆن بێت شیعر ناتوانێت په‌نا ڕســت ـه‌ســازیــى شیعریدا و ه ـه‌روه‌هــا‬ ‫ببات ‌ه بـه‌ر گێڕانه‌وه‌یه‌كى په‌خشانیى هاوئاهه‌نگیی ناو دێڕه‌كان و شیعرییه‌ت‬ ‫ناشیعرییه‌ت‪ ،‬ئه‌م ‌ه بۆ چیرۆك و ڕۆمان و وێن ‌ه و چنین‪ ،‬له ‌خاسییه‌ته‌كانى‬ ‫ده‌ست ده‌دات‪ ،‬به‌اڵم بۆ شیعر ناشێت چێبوونى فۆرمى ناوه‌كین‪.‬‬ ‫فۆرمى ناوه‌كى شاخوێنبه‌رى ده‌مارى‬ ‫و هاوكێشه‌ك ‌ه ل ‌ه شیعردا پێچه‌وان ‌ه‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كه‌ى له‌وه‌دای ‌ه دڵـــى ده‌قــــه‌‪ ،‬هـــه‌م ده‌ق و هه‌میش‬ ‫شیعر زاده‌ى كورت و چڕییه‌‪ ،‬چ ل ‌ه ڕووى فۆرمى ده‌ره‌كى له ‌به‌خشنده‌یى فۆرمى‬ ‫وش ‌ه و چ ل ‌ه ڕووى ڕست ‌ه و چ ل ‌ه درێژه‌ى ناوه‌كییه‌و‌ه سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه له‌فۆرم ڕۆحى ده‌ق ‌ه و ڕۆڵى‬ ‫داڕشتندا‪.‬‬ ‫ده‌قـــى شــیــعــرى هـــه‌ر چــه‌نــد‌ه هــزر له‌بووژاندنه‌وه‌ى زمانى شیعرییشدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئــــه‌وه‌ى وا ده‌كــــات شــێــوازێــك ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنه‌ر بێت‪ ،‬هێشتا ناتوانێت پێ‬ ‫شێوازێكى دیکە دڵخوازترمان بێت‪،‬‬ ‫بخات ‌ه سنوورى په‌تیبوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫شیعرییه‌تى ڕست ‌ه وا ده‌كــات شیعر دواجــار سیستمى داڕشتنه‌وه‌ى زمان ‌ه‬ ‫بهزرێت‪ ،‬پاش شیعرییه‌تى ڕست ‌ه ئه‌وه‌ى له ‌ده‌قدا‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه شێوازێك دڵگیر‬ ‫دێت فۆرمه‌‪ ،‬كه‌وا ده‌كات ده‌قى شیعری ده‌كات و شێوازێكى تر نه‌خوازراو‪.‬‬ ‫فــۆرمــى نــاوخــۆیــى ده‌قـــى شیعری‪،‬‬ ‫هه‌ناس ‌ه بدات‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌موو‬ ‫فۆرمێك ڕیتمێكى تێدایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌ش خه‌سڵه‌تێكى ناباوى زمان ‌ه ل ‌ه ئاماژ‌ه‬ ‫ڕه‌وانبێژیى و زمانه‌وانییه‌كانه‌و‌ه وز‌ه‬ ‫وشه‌ ده‌یئافرێنێ ‪.‬‬ ‫شیعر پێش هه‌ر شتێك ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا وه‌رده‌گرێت و زمان ل ‌ه قاڵبى باوى ڕۆژان ‌ه‬ ‫ده‌ستبردن ‌ه بۆ حه‌رامه‌كان و گۆڕین ال ده‌دات و فۆرمێكى تر و قۆناغێكى تر‬ ‫و ســڕیــن ـه‌وه‌ى بــن ـه‌مــاى ح ـه‌رامــكــراو ل ‌ه زمان ده‌ست پێ ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه زمانى‬ ‫و حــه‌اڵڵــكــراوه‌‪ ،‬شكاندنى ســنــوورى ده‌ق ناوزه‌ند ده‌كرێت‪.‬‬ ‫پاراستنى پێكهاته‌ى شیعر ل ‌ه بارووتى‬ ‫پیرۆزییه‌كان و پیرۆزكراوه‌كانه‌‪ ،‬شۆڕش ‌ه‬ ‫به‌سه‌ر خود و كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬گه‌ڕان ‌ه ب ‌ه وشــه‌ى زیــاده‌‪-‬بـه‌كــارهــاتــوو و ڕسته‌ى‬ ‫دووى پرسیار و به‌بێ بایه‌خدان ب ‌ه وه‌اڵم ‌ه ناپێویست و ئامراز‌ه ڕێزمانییه‌كان ده‌ق‬ ‫ئاماده‌كان‪ ،‬سه‌رچڵیی ‌ه به‌ناو زمــان و پاراوتر ده‌كات‪ ،‬ئه‌و ئامرازانه‌ى ئه‌گه‌ر‬ ‫زه‌ماندا‪ ،‬هێڵنجدان ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه شته‌كان خواستى ده‌قیان تێدا نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه قه‌یران و په‌ڵ ‌ه و كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌هاى‬ ‫و مه‌له‌كردنه‌ له‌ ئاوى بووندا‪.‬‬ ‫شیعر ن ‌ه پێشكه‌وتن ‌ه و ن ‌ه دواكه‌وتوویى‪ ،‬جوانى و ڕێكى و پۆشته‌یى ده‌ق‪ ،‬هیچی‬ ‫تر به‌رهه‌م ناهێنن‪.‬‬ ‫له‌ هه‌مان كاتدا هیچیان نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ى ڕێگه‌نوێن ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى شێوازى‬ ‫شیعرى باش ئه‌و ده‌قه‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫خۆیدا ڕامانده‌گرێت‪ ،‬دڵه‌كرمێمان ده‌كات شاعیرێك ل ‌ه شاعیرێكى دیك ‌ه جودا‬ ‫و تووشى گێژاوى تێهزرین و ڕاوه‌ستانمان بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر فۆرمى ناوه‌كییه‌‪.‬‬ ‫گــرانــى و ســركــیــى فــۆرمــى ده‌ق‪،‬‬ ‫له‌ژێر دووشى چێژدا ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌موو شیعرێك چنراوێكى زمانه‌وانیی ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ چۆنیه‌تیى به‌كارهێنانى‬ ‫و خــزمــه‌ت بــ ‌ه ڕســت ـه‌ســازیــى زمــان ئــامــراز‌ه شیعرییه‌كان‪ ،‬هه‌میش ‌ه ئه‌و‬ ‫فۆرمان ‌ه دڵخوازن ل ‌ه ناوه‌ندان و زمان و‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫به‌رانبه‌ركێى شیعرى تاز‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه له وێن ‌ه و چێژ ئه‌بستراكت ناكه‌ن‪.‬‬ ‫ڕوونیى زمانى شیعر هیچ كات نیشانه‌ى‬ ‫‌خودى خۆیه‌و‌ه ده‌ست پێ ده‌كات‪ ،‬نه‌ك‬ ‫الوازبوون ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ڕوونیى زمانى ده‌ق‬ ‫ده‌وروبه‌ر‪.‬‬ ‫هه‌ر ده‌قێك خاوه‌نى بیركردنه‌و‌ه و ئه‌وه‌ی ‌ه گرێ و ئاڵۆزكاندنى تێدا نه‌بێت‪،‬‬ ‫ڕێـــڕه‌وى شــێــوازى خــۆى نـه‌بــوو‪ ،‬ئه‌و‌ه هه‌ر ئه‌مه‌ی ‌ه ده‌ق جوان ده‌كات و بێزاركه‌ر‬ ‫نه‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌قێكى نه‌خۆشه‌‪.‬‬ ‫شیعر پێش هـه‌ر شتێك نیگارێكى‬ ‫بــه‌شــێــك لـــه‌ قـــه‌یـــرانـــى شــیــعــرى‬ ‫هونه‌ریى ده‌نــگــداره ‌و ده‌ستله‌مالنێى‬ ‫كـــوردى ل ـ ‌ه دواى هـه‌فــتــاكــانـه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕه‌نگه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن وشه‌ش‪.‬‬ ‫شیعر ل ‌ه یه‌ك كاتدا هه‌م مانابه‌خشین ‌ه خــۆدووبــاره‌كــردنـه‌وه‌ى نــاوه‌ڕۆكــى زمان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ژیان و هه‌میش بێماناكردنى ژیانه‌‪.‬‬ ‫زمانى شیعریى قۆناغى پێش هاتنى‬ ‫شیعر؛ چى شیعرى كۆن یان تازه‌‪،‬‬ ‫خاوه‌نى دوو جۆر فۆرمه‌‪ ،‬فۆرمى ناوه‌كى شاعیرانى هه‌فتاكان‪ ،‬لـ ‌ه ده‌ربڕیندا‬ ‫زمانێكى كۆنكرێتى بووه‌‪.‬‬ ‫و فۆرمى ده‌ره‌كى‪.‬‬

‫نه‌وه‌ى ده‌یه‌ى حه‌فتاكانیش به‌هه‌مان‬ ‫شێو‌ه زمانێكى هونه‌ریى تا ئاستێك‬ ‫ڕوونیان به‌كار هێناوه‌‪.‬‬ ‫وردتــر بڕوانین شیعرى كــوردى ل ‌ه‬ ‫قۆناغى ده‌یه‌ى هه‌شتادا‪ ،‬تا مه‌ودایه‌كى‬ ‫به‌رچاو تووشى زمانێكى ئه‌بستراكت و‬ ‫سۆفییان ‌ه ل ‌ه ده‌ربڕیندا ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬زمانى‬ ‫شیعریى بازنه‌یه‌كى خــوالوه‌ى هه‌ندێك‬ ‫جار بێزاركه‌ر وێنه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫شیعرى قۆناغى ده‌ی ـه‌ى هه‌شتاكان‬ ‫و دواى ڕاپ ـه‌ڕیــن‪ ،‬فۆرمى زمــان تاز‌ه‬ ‫ده‌كــه‌نــه‌وه‌‪ ،‬ئـــه‌وه‌ى مافى خــۆى پێ‬ ‫نــادرێــت نــاوه‌ڕۆكــى زمــانـه‌‪ ،‬كه‌متازۆر‬ ‫به‌شێكى دیارى شیعرى ئه‌و نه‌وان ‌ه وه‌كو‬ ‫دیارده‌یه‌ك ل ‌ه ڕووى ناوه‌ڕۆكى زمانه‌و‌ه‬ ‫لێك ده‌چن‪.‬‬ ‫جیاوازیى زۆر له‌نێوان فۆرمى زمان و‬ ‫ناوه‌ڕۆكى زماندا هه‌یه‌‪ ،‬ناوه‌ڕۆكى زمان ل ‌ه‬ ‫كه‌ره‌سته‌ى به‌كارهاتووى به‌ره‌وباوچوون‬ ‫و هه‌ناسه‌ى میتافیزیكان ‌ه و باسكردن و‬ ‫ده‌ستبردن بۆ بابه‌ت ‌ه واتایى و ناواتایی ‌ه‬ ‫به‌رهه‌سته‌كان و وێنه‌سازیى ده‌ره‌هه‌ست‬ ‫پێك دێت‪.‬‬ ‫وه‌ك گشتاندنێك شیعرى تــازه‌ى‬ ‫كوردى ب ‌ه دیاریكراوى له‌دواى په‌نجاكانى‬ ‫سه‌ده‌ى بیسته‌مه‌و‌ه ك ‌هم‌جار توانیویه‌تى‬ ‫بۆنى ده‌ق به‌ خوێنه‌ر بگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫له ‌ته‌واوى تێكست ‌ه سروشتگه‌رایى و‬ ‫به‌شێك ل ‌ه ده‌ق ‌ه ڕۆمانسییه‌كانى گۆران‬ ‫نموونه‌ى په‌خشبوونه‌وه‌ى بۆنى ده‌ق‬ ‫ده‌بینین‪.‬‬ ‫شیعر‌ه ڕۆمانسییه‌كانى پیره‌مێردیش‬ ‫ده‌توانێت ئه‌م چه‌مك ‌ه ل ‌ه خۆیدا هه‌رس‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بۆنى ده‌ق پێوه‌رى شیعرى چاك و‬ ‫خراپ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌مانباته‌و‌ه‬ ‫ناو خۆى و ل ‌ه هه‌ناوى ئه‌و دنیایه‌ى باسى‬ ‫لێوه‌ ده‌كات ده‌مانژێنێت‪.‬‬ ‫گه‌یاندنى بۆنى ده‌ق ب ـ ‌ه خوێنه‌ر‬ ‫سه‌لیقه‌یه‌كى هێجگار بڵندى ده‌وێــت‪،‬‬ ‫كاتێك دارسنۆبه‌رێك‪ ،‬دارپرته‌قاڵێك ل ‌ه‬ ‫ده‌قێكدا ده‌شیته‌ڵێندرێته‌وه‌‪ ،‬هیچ نه‌بێت‬ ‫الیه‌نى كه‌م ڕۆڵى دار به‌رجه‌ست ‌ه كرابێت‬ ‫یانژى ب ‌ه كرده‌یى له‌گه‌ڵیدا ژیابیت‪،‬‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌و دارانه‌ خه‌سڵه‌تى زبرى و‬ ‫نه‌رمیى خۆیان هه‌ی ‌ه و به ‌پێى قوواڵیى‬ ‫سیفه‌تیان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫گرفتى به‌شێك ل ‌ه شیعرى كــوردى‬ ‫بۆ دوو الیه‌ن ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬هه‌م له‌گه‌ڵ‬ ‫كـه‌ره‌ســتـ ‌ه به‌شیعریكراوه‌كان نــاژى‬ ‫و هه‌میش زمان له ‌ده‌قــدا یان لێڵ ‌ه و‬ ‫مه‌یلى بولێڵیى هه‌یه‌‪ ،‬یان پوخت و خاو‬ ‫نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫(مۆسیقا فه‌رامۆشى كردم)‪ ،‬ناونیشانى‬ ‫شه‌ش كۆمه‌ڵه‌شیعرى شااڵو حه‌بیبه‌یه‌‪.‬‬ ‫شاعیر ب ‌ه وریاییه‌و‌ه مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌ره‌سته‌ شیعرییه‌ مۆدێرنه‌كان كردووه‌‪.‬‬

‫فه‌زاى شیعره‌كان پڕن ل ‌ه تێماى تاز‌ه‬ ‫و ده‌ست و په‌نج ‌ه نه‌رمكردن ب ‌ه یه‌ك ‌ه‬ ‫مۆدێرنه‌كان‪.‬‬ ‫زمـــان لــه‌م ده‌قـــانـــه‌دا م ـه‌ودای ـه‌كــى‬ ‫به‌رینتریان پــێ دراو‌ه بــۆ ده‌ربــڕیــن‪،‬‬ ‫كه‌مته‌رخه‌مى ل ‌ه نێوان زمان و شیعرییه‌تدا‬ ‫نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫زمــان ئــازادان ـ ‌ه گــوزارشــت ل ‌ه هێڵ ‌ه‬ ‫گشتییه‌كانى خۆگێڕانه‌وه‌دا ده‌كات‪.‬‬ ‫هاوكات هه‌م زمانى گێڕانه‌و‌ه شارییانه‌ی ‌ه‬ ‫و هه‌میش دیمه‌نى ناو ده‌قه‌كانیش ‪.‬‬ ‫شیعر پــێــش ـه‌وه‌ى ســـرووش بێت‪،‬‬ ‫بــیــركــردنـه‌وه‌یـه‌‪ ،‬بــیــركــردنـه‌وه‌یـه‌ك ل ‌ه‬ ‫نه‌سته‌وه‌ تێكه‌ڵ به‌ هه‌ست ده‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌قـــه‌كـــان نـه‌خــشـه‌ بــۆدانــراوێــكــى‬ ‫زه‌مه‌نییان له ‌پشته‌وه‌یه‌‪ ،‬سكێچه‌كانى‬ ‫هێڵگه‌لێك نین له‌خۆو‌ه به‌رهه‌م هاتبێتن‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت كاركردنێكى شاره‌زایانه‌یان ل ‌ه‬ ‫پشته‌وه‌یه‌‪ ،‬ئیشكردنێك به‌رى ئه‌وه‌ى‬ ‫دێڕێك نووسرابێت‪ ،‬بیركردنه‌وه‌یه‌كى‬ ‫شیعرییانه‌ى لێ كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫جوانیى ئ ـه‌م ده‌قــان ـ ‌ه ل ـه‌وه‌دای ـ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ســاده‌یــى بــاس ل ‌ه هه‌رزانبوونى دنیا‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬جووڵه‌یه‌كى سرك به‌رامبه‌ر ژیان‬ ‫ده‌كردێنن‪.‬‬ ‫ده‌قگه‌لێكى تووڕه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه كه‌شێكى‬ ‫هێمن ل ‌ه مرۆڤ ده‌په‌یڤن‪ ،‬ب ‌ه ئارامى باسى‬ ‫وێرانبوونى جوانى ده‌كــه‌ن‪ ،‬چیرۆكى‬ ‫شیوه‌نێكى به‌سۆز بۆ مایه‌پووچبوونى‬ ‫ئه‌ڤین ل ‌ه سه‌رده‌مى جه‌نگ و مۆدێرنەدا‬ ‫ده‌گێڕنه‌وه‌‪.‬‬ ‫چڕینى گۆرانیى ده‌قه‌كان ناڕه‌زاییه‌ك ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ب ‌ه تێكدانى سروشت ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫مرۆڤه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ق ـه‌كــان خودیین و واقــیــع تێیدا‬ ‫واقیعێكى نــادیــار نییه‌‪ ،‬واقیعێك ‌ه‬ ‫به‌رجه‌سته‌ی ‌ه و له ‌ناوماندا ده‌ژى و‬ ‫له‌ناویدا ده‌ژیــن‪ ،‬هاوكات كه‌توارێكى‬ ‫گـــۆڕدراوى شیعریی ‌ه و مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫جوانیخوازى و ئیسته‌تیكادا ده‌كات‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێ شوێندا میتۆلۆژیا خراوه‌ت ‌ه‬ ‫خــزمـه‌تــى واقــیــعــه‌وه‌‪ ،‬یــارمـه‌تــیــده‌رى‬ ‫داگیرسانى داینه‌مۆى شیعرییه‌ته‌‪.‬‬ ‫واقیع له‌م ده‌قانه‌دا واقیعێكى بریندار و‬ ‫نائه‌رخه‌یان و نه‌شیاوه‌‪.‬‬ ‫ف ـه‌زاى دانانى ناونیشانى ده‌قه‌كان‬ ‫هاوته‌ریبن ل ‌ه ڕۆحى ناوه‌ڕۆكه‌وه‌‪.‬‬ ‫ناونیشان و نـــاوه‌ڕۆك یه‌كتر تـه‌واو‬ ‫ده‌ك ـه‌ن و درزى ماناكان ده‌شــارنـه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌م ناونیشان ئه‌ركى نــاوه‌ڕۆك به‌جێ‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت و هه‌میش ناوه‌ڕۆك ئه‌ركى‬ ‫ناونیشان‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه دوانه‌ى ناونیشان و ناوه‌ڕۆك ل ‌ه‬ ‫خزمه‌تى ڕه‌وتى یه‌كتردان‪.‬‬ ‫گرنگیى ناونیشان له‌م ده‌قانه‌دا ون‬ ‫نه‌كراوه‌ و له‌به‌ر چاو گیراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌ق هه‌ی ‌ه پێكهات ‌ه هونه‌رییه‌كانى ل ‌ه‬ ‫ئاستێكى به‌هێزدان و ناونیشانه‌كه‌ى‬

‫ل ‌ه كتێبه‌شیعرى (میرسناسیى‬ ‫نوێ)دا ل ‌ه چه‌ند شوێنێىك زۆر كه‌مدا‬ ‫ڕووبه‌ڕووى جۆرێك له‌ الداىن زمانیى‬ ‫ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬كه‌موزۆر هاوكاریى ڕەوانكردىن‬ ‫ده‌قه‌كه‌ى نه‌كردووه‌‬ ‫الواز‌ه و كۆنه‌‪ ،‬له‌م كاته‌دا ساردییه‌ك‬ ‫ده‌خــات ـ ‌ه دڵــى خــوێــن ـه‌ره‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ده‌قه‌كانى (مۆسیقا فه‌رامۆشی كردم)دا‬ ‫نه ‌ناونیشان ل ‌ه ئاستى ناپێویستدای ‌ه و‬ ‫نه‌ناوه‌ڕۆكیش‪.‬‬ ‫نــاونــیــشــان وه‌ك ده‌ق گرنگترین‬ ‫خه‌سڵه‌تى هونه‌ریی ‌ه و فه‌رامۆشكردنى‬ ‫ده‌بێت ‌ه زیانى جوانكاریى ده‌ق‪ .‬ته‌كنیك ل ‌ه‬ ‫(مۆسیقا فه‌رامۆشى كردم)دا ته‌كنیكێكى‬ ‫نه‌ تازه‌ی ‌ه و ن ‌ه كۆن‪ ،‬به‌اڵم زمان كاژى‬ ‫باوێتیى فڕێ داوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه هه‌ندێك‬ ‫جار شاعیر ب ‌ه جۆرێك ته‌كنیكى شاعیرانى‬ ‫پێشتر به‌كار ده‌باته‌و‌ه و پاشانیش گۆڕین‬ ‫به‌و ته‌كنیكه‌ به‌كارهاتووه‌ ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫(ئـه‌ڤــیــن ب ـ ‌ه ڕه‌وایــه‌تــى قــورئــان)‪،‬‬ ‫نموونه‌ى ته‌كنیكێكى سه‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫ته‌كنیكه‌دا فۆرمى په‌خشان زاڵتر‌ه ل ‌ه‬ ‫فۆرمى شیعر‪ ،‬به‌اڵم هیچ كات شیعرییه‌ت‬ ‫له‌ده‌ست نه‌دراو‌ه و نه‌بووه‌ت ‌ه قوربانى‪.‬‬ ‫یه‌كێك لــه‌و ئــه‌ركــه‌ى شیعرییه‌ت‬ ‫ده‌یبه‌خشێت‪ ،‬گه‌رمكردنه‌وه‌ى زمان ‌ه و‬ ‫ڕۆڵى ل ‌ه نوێكردنه‌وه‌ى پێكهاته‌ى زمان و‬ ‫شێوازى شیعردا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫الدانى زمانیى ل ‌ه كاتێكدا گونجاوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌بێت ‌ه ڕێگر ل ‌ه به‌رده‌م جوانكردنى‬ ‫ده‌قدا‪ ،‬الدانى زمانیى هونه‌رێكى شیعریى‬ ‫تاز‌ه نیی ‌ه و زۆر ده‌مێك ‌ه شاعیران به‌ری‬ ‫كه‌وتوون‪.‬‬ ‫هونه‌رى الدانى زمانیى وه‌چه‌رخانێكى‬ ‫گرنگ ‌ه بۆ پێشخستنى فۆرمى شیعر‪.‬‬ ‫ب ـه‌اڵم هاوكات نـه‌ك الدانێك ببێت ‌ه‬ ‫هــۆى گــرێ و ئاڵۆزكاندنى پێكهاته‌ى‬ ‫ڕسته‌سازیى ده‌ق‪.‬‬ ‫الدانــى زمانیى هه‌ر ك ‌ه خزمه‌تى به‬ ‫‌بونیادى ده‌ق نه‌كرد‪ ،‬ئه‌وا ده‌بێت ‌ه هه‌ڵه‌ى‬ ‫زمانیى‪.‬‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌شیعرى (میسرناسیى نوێ)دا‬ ‫ل ‌ه چه‌ند شوێنێكى زۆر كه‌مدا ڕووبه‌ڕووى‬ ‫جۆرێك ل ‌ه الدانــى زمانیى ده‌بینه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌موزۆر هاوكاریى ڕه‌وانكردنى ده‌قه‌كه‌ى‬ ‫نه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوان الدانــى زمانیى و هه‌ڵه‌ى‬ ‫ڕسته‌سازیى زماندا تاڵ ‌ه ده‌زووییه‌كیان‬ ‫جودایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه وریاییه‌و‌ه مامه‌ڵەیان‬ ‫له‌گه‌ڵدا نه‌كرێت‪ ،‬ئه‌وكات ئێسكى ده‌قه‌ك ‌ه‬ ‫تاڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌ر ل ‌ه هه‌مان كتێبدا سوودوه‌رگرتنى‬ ‫شیعر ل ‌ه ئه‌فسان ‌ه ده‌بینین‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كى پۆزه‌تیڤ و فه‌زاى ده‌قه‌كه‌ى‬ ‫پێ زه‌نگین كراوه‌‪.‬‬ ‫دووباره‌كردنه‌وه‌ى وش ‌ه ئه‌گه‌ر هات و‬

‫له ‌بونیادى ڕسته‌دا كۆ بكرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫فۆرمى شیعر ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه كۆكارى شیعریدا زۆر به‌كارهێنانه‌وه‌ى‬ ‫چه‌ند وشه‌یه‌ك ل ‌ه پێكهاته‌ى جیاجیاى‬ ‫ڕسته‌كاندا‪ ،‬ئه‌و‌ه گومانى ده‌ستكورتیى‬ ‫ده‌ق ب ‌ه وه‌رگر ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌دا ده‌بێت سوود ل ‌ه سامانى‬ ‫وشه‌ى دیك ‌ه و وشه‌ى هاوواتا وه‌ربگیرێت‪،‬‬ ‫بۆ ده‌ربازبوون ل ‌ه له‌كه‌داركردنى ده‌قه‌كه‌‪.‬‬ ‫وشه‌نام ‌ه و فه‌رهه‌نگى وشه‌یى ده‌قه‌كانى‬ ‫(مۆسیقا فه‌رامۆشى كردم) تا ئاستى‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندبوون نه‌چوونه‌‪ ،‬به‌اڵم قۆناغى‬ ‫باشیان له‌و پێناوه‌دا بڕیوه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ده‌ستكراوه‌یى وش ‌ه ناكات ‌ه ئه‌وه‌ى بتوانى‬ ‫شیعرێكى نــاوازه‌ى پێ بنووسى‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫یارمه‌تیده‌ر‌ه بۆ پڕكردنه‌وه‌ى درزه‌كانى‬ ‫دیوارى ده‌ق‪.‬‬ ‫مادده‌ى خاوى ده‌ق‪ ،‬وشه‌كانه‌‪ ،‬وشه‌ش‬ ‫موڵكى هه‌موانه‌‪.‬‬ ‫ئاگاداربوون ل ‌ه بــوارى ئیتمۆلۆژیى‬ ‫وشــه‌ش‪ ،‬كارئاسانیی ‌ه بۆ پته‌وبوونى‬ ‫ڕه‌گى ده‌ق‪.‬‬ ‫ســروشــت ل ـ ‌ه ده‌ق ـه‌كــانــى (مۆسیقا‬ ‫فـــه‌رامـــۆشـــى كـــــــردم)دا‪ ،‬ئـه‌نــجــامــى‬ ‫به‌ریه‌ككه‌وتنه‌‪ ،‬ســێ جــۆر سروشت‬ ‫مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا كـــراوه‌‪ ،‬سروشتى‬ ‫زیندوو‪ ،‬سروشتى ده‌ستكرد‪ ،‬سروشتى‬ ‫زینده‌وه‌ران‪ ،‬هه‌ریه‌ك ‌ه له‌م سروشتانه‌ى‬ ‫ناوبراو به‌كار هێنراوه‌ته‌و‌ه و خراوه‌ت ‌ه‬ ‫خزمه‌تى ده‌قه‌وه‌‪.‬‬ ‫سروشت له‌م ده‌قانه‌دا ب ‌ه شێوه‌یه‌كى‬ ‫فۆتۆگرافى و ڕیالیزمێكى ڕووت به‌رباس‬ ‫نـــه‌دراوه‌‪ ،‬به‌ڵكو ه ـه‌ر ئــامــاژه‌یـه‌ك ل ‌ه‬ ‫كه‌ره‌سته‌كانى ناو سروشت بۆ نیازێك‬ ‫سوودى لێ وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫بـ ‌ه گشتى ئ ـه‌و ســه‌ودایــه‌ى له‌گه‌ڵ‬ ‫سروشتدا كــراوه‌‪ ،‬تا ئاستێكى باش ب ‌ه‬ ‫قازانجى دنیاى ده‌قه‌كان شكاوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ره‌نجامى ئه‌م هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ ته‌نیا‬ ‫ڕۆشنبیرییه‌كى گشتى بوو له‌سه‌ر كۆى‬ ‫ده‌قه‌كان‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ڕووى نادیارى دیك ‌ه‬ ‫ه ـه‌ن و وا ده‌خــوازێــت به ‌شێوه‌یه‌كى‬ ‫ئه‌كادیمییانه‌ شرۆڤه‌ بكرێن‪.‬‬

‫سەرنج‪:‬‬

‫ئەم بابەتەم پێشتر بۆ گۆڤارێکی‬ ‫ئەدەبی نارد کە بە هۆی ئەوەی لەگەڵ‬ ‫شێوازی کارکردنیان نەگونجا‪ ،‬باڵویان‬ ‫نەکردەوە‪ ،‬بەو هۆیەوە لێرەدا باڵوم‬ ‫کردەوە‪.‬‬

‫نووسینی‬ ‫داهێنه‌رانه‌‬

‫یه‌كه‌مین چیرۆك كه‌ مایا نووسیی‪ ،‬ده‌رباره‌ی‬ ‫جیهانێك بوو تێیدا خه‌ڵكی له‌بری خستنه‌وه‌ی‬ ‫وه‌چه ‌خۆیان دابه‌ش ده‌كرد‪ .‬له‌و جیهانه‌دا‪،‬‬ ‫هه‌ر كه‌سێك‪ ،‬له‌ هه‌ر ساتێكدا ده‌یتوانی ببێت‬ ‫به‌ دوو كه‌س و هه‌ر کەسێکیان ده‌بــوو به‌‬ ‫نیوه‌ی ته‌مه‌نی خۆی‪ .‬هه‌ندێكیان له‌ ته‌مه‌نی‬ ‫گه‌نجیدا ئه‌م كاره‌یان ده‌كــرد؛ بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫كه‌سێكی ته‌مه‌ن هه‌ژده‌سااڵن‪ ،‬دابه‌ش ده‌بوو‬ ‫بۆ دوو كه‌سی ته‌مه‌ن نۆساڵ‪ .‬ئه‌وانی دیكه‌‬ ‫چاوه‌ڕێیان ده‌كرد تاکوو له‌ ڕووی پڕۆفێشناڵی‬ ‫و ئابوورییه‌وه‌ جێی خۆیان ده‌گرت و ئینجا له‌‬ ‫ناوه‌ڕاستی ته‌مه‌نیاندا خۆیان ده‌كرد به‌ دوو‬ ‫به‌شه‌وه‌‪ .‬ئازایه‌تیی ژنه‌ی ناو چیرۆكه‌كه‌ی مایا‬ ‫دابه‌شنه‌بوون بوو‪ .‬ئه‌و ته‌مه‌نی گه‌یشتبووه‌‬ ‫هه‌شتا ساڵ‪ ،‬سه‌رباری گوشاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‬ ‫به‌رده‌وامه‌كان‪ ،‬پێداگریی له‌سه‌ر دابه‌شنه‌بوونی‬ ‫خۆی ده‌كرد‪ .‬له‌ كۆتاییی چیرۆكه‌كه‌دا ئه‌و مرد‪.‬‬

‫چیرۆكێكی باش بوو‪ ،‬جگه‌ له‌ كۆتایییه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫شتێكی خه‌مهێن له‌ كۆتایییه‌كه‌یدا هه‌بوو‪ ،‬ئاڤیاد‬ ‫وا بیری كــرده‌وه‌‪ .‬خه‌مهێن و چاوه‌ڕوانكراو‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ ڕاستیدا مایا‪ ،‬له‌و خولی نووسینه‌ی‬ ‫كه‌ پێشتر خۆی لێ ناونووس كردبوو‪ ،‬به‌ هۆی‬ ‫كۆتاییی چیرۆكه‌كه‌وه‌ ستایشێكی زۆری كرابوو‪.‬‬ ‫مامۆستای خوله‌كه‌‪ ،‬كه‌ وا مه‌زه‌نده‌ ده‌كرا‬ ‫نووسه‌رێكی به‌ناوبانگ بێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاڤیاد هیچی له ‌باره‌وه‌ نه‌بیستبوو‪ ،‬به‌ مایای‬ ‫گوت كه‌ كۆتاییی چیرۆكه‌كه‌‪ ،‬یان هه‌ر به‌شێكی‬ ‫بێمانا‌ی دیكه‌‪ ،‬شتێكی تێدایه‌ كه‌ خێرا ئاوێزانی‬ ‫ڕۆح ده‌بێت‪ .‬ئاڤیاد هه‌ستی كرد ئه‌م وه‌سف و‬ ‫ستایشانه‌ چه‌نده‌ مایایان دڵخۆش كردووه‌‪ .‬زۆر‬ ‫دڵخۆش بوو كاتێك ئه‌مه‌ی به‌ ئاڤیاد گوت‪.‬‬ ‫به‌ جۆرێك ئه‌وه‌ی به‌ ئاڤیاد گوت‪ ،‬وه‌ك چۆن‬ ‫خه‌ڵكی ئایه‌تێكی ئینجیل ده‌ڵێنه‌وه‌‪ .‬ئاڤیادیش‪،‬‬ ‫كه‌ پێشتر پێشنیاری كۆتایییه‌كی جیاوازتری‬ ‫كــردبــوو‪ ،‬بیركردنه‌وه‌كه‌‌ی گــۆڕی و گوتی‌‬ ‫هه‌مووی په‌یوه‌ندیی به‌ چێژی خوێندنه‌وه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌ و له‌ ڕاستیدا ئه‌و زۆر لێی تێ ناگات‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ مایا بڕوات بۆ خولێكی نووسینی‬ ‫داهێنه‌رانه‌‪ ،‬بیرۆكه‌ی دایكی بوو‪ .‬پێی گوتبوو‬ ‫كه‌ كچی یه‌كێك له‌ هاوڕێكانی به‌شداریی له‌و‬ ‫خوالنه‌دا كردووه‌‌ و چێژی زۆری لێ بینیوه‌‪.‬‬ ‫ئاڤیادیش پێی وا بوو كه‌ ئه‌وه‌ بیرۆكه‌یه‌كی‬ ‫باشه‌ بۆ مایا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر بڕواته‌ ده‌ره‌وه‌ و‬ ‫خه‌ریكی ژیانی خۆی بێت‪ .‬مایا ده‌یتوانی هه‌موو‬ ‫كات له‌سه‌ر كاره‌كه‌ی بمێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم لە‬ ‫دوای منداڵ‌لەبارچوونەكه‌یه‌وە‪ ،‬بۆ خوله‌كێكیش‬ ‫چییه‌ له‌ ماڵ ده‌رنه‌چووبوو‪ .‬هه‌ر كاتێك ئاڤیاد‬ ‫ده‌هاته‌وه‌ ماڵه‌وه‌‪ ،‬ده‌یبینی مایا له‌ ژووری‬ ‫دانیشتنه‌كه‌‪ ،‬له‌سه‌ر قه‌نه‌فه‌كه‌ دانیشتووه‌‪ .‬نه‌‬ ‫ده‌خوێنێته‌وه‌‌‪ ،‬نه‌ سه‌یری ته‌له‌ڤزیۆن ده‌كات‬ ‫و ته‌نانه‌ت ناشگری‪ .‬كاتێك مایا دوودڵ بوو‬ ‫له‌ چوونی بۆ خوله‌كه‌‪ ،‬ئاڤیاد زانیی چۆن‬ ‫ڕازیی بكات‪ .‬پێی گوت‪« ،‬ته‌نیا جارێك بچۆ‪،‬‬ ‫تاقی بكه‌ره‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن منداڵێك ده‌چێت‬ ‫بۆ گه‌شتی ڕۆژانه»‪ .‬دواتر ئاڤیاد پێی وا بوو‬ ‫شتێكی بێهه‌ستانه‌ی كردووه‌ كه‌ منداڵی وه‌ك‬ ‫نموونه‌ به‌كار هێناوه‌‪ ،‬دوای ئه‌و بارودۆخه‌ی له‌‬ ‫دوو مانگی ڕابردوودا به‌سه‌ریان هاتبوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫مایا زه‌رده‌یه‌كی كرد و گوتی‪ ،‬گه‌شتی ڕۆژانه‌‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ڕێك ئه‌وه‌ بێت كه‌ پێویستی پێیه‌تی‪.‬‬ ‫دووه‌مین چیرۆك ك ‌ه مایا نووسیی ده‌ربــاره‌ی‬

‫جیهانێك بــوو‪ ،‬تێیدا ده‌تــتــوانــی ته‌نیا ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ ببینیت كه‌ خۆشت ده‌وێن‪ .‬پاڵه‌وانی ناو‬ ‫چیرۆكه‌كه‌ پیاوێك بوو كه‌ عاشقی ژنه‌كه‌ی بوو‪.‬‬ ‫ڕۆژێكیان له‌ ماڵه‌وه‌‪ ،‬ژنه‌كه‌ی ڕێك به‌ره‌وڕووی‬ ‫ڕۆیشت‪ ،‬ئه‌و پـه‌رداخـه‌ی به‌ ده‌ستییه‌وه‌ بوو‬ ‫لێی كه‌وته ‌خــواره‌وه‌ و وردوخــاش بوو‪ .‬چه‌ند‬ ‫ڕۆژێك دواتر‪ ،‬ژنه‌كه‌ی له‌سه‌ر كۆشی مێرده‌كه‌ی‬ ‫دانیشت‪ ،‬له‌ كاتێكدا له‌سه‌ر كورسییه‌كه‌ خه‌وی‬ ‫لێ كه‌وتبوو‪ .‬هـــه‌ردوو جــاره‌كـه‌ به‌ بیانووی‬ ‫جیاجیاوە خۆی ده‌رباز ده‌كرد‪ :‬شتێكی تر له‌‬ ‫خه‌یاڵیدا بووه‌‪ ،‬یان كاتێك دانیشتووه‌ ته‌ماشای‬ ‫ئه‌وێی نــه‌كــردووه‌‪ .‬بــه‌اڵم مێرده‌كه‌ی ده‌ست‬ ‫به‌ گومانكردن ده‌كات كه‌ چیدی ئه‌وی خۆش‬ ‫ناوێت‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی گومانه‌كه‌ی تاقی بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫بڕیاری ده‌دا كارێكی سه‌خت ئه‌نجام بدات‪ :‬الی‬ ‫چه‌پی سمێڵی تاشی‪ .‬به‌ نیوه‌سمێڵه‌وه‌ هاته‌وه‌‬ ‫ماڵێ و چه‌پكێك گواڵڵه‌شی به ‌ده‌سته‌وه‌ بوو‪.‬‬ ‫بۆ گوڵه‌كان ژنه‌كه‌ی به‌ خه‌نده‌یه‌كه‌وه‌ سوپاسی‬ ‫كرد‪ .‬پیاوه‌كه‌ هه‌ستی كرد‌ ژنه‌كه‌ی له‌ هه‌وادا‬ ‫بۆی ده‌گه‌ڕێ‪ ،‬له‌ كاتێكدا ده‌یه‌وێت ماچی بكات‪.‬‬ ‫مایا ناوی له‌ چیرۆكه‌كه‌ نابوو «نیوه‌سمێڵ» و‬ ‫به‌ ئاڤیادیشی گوت كاتێك له‌ خوله‌كه‌ به‌ ده‌نگی‬ ‫بـه‌رز خوێندوویەتییەوە‪ ،‬هه‌ندێكیان گریاون‪.‬‬ ‫ئاڤیاد گوتی «واو»‪ ،‬ناوچه‌وانی مــاچ كرد‪.‬‬ ‫ئه‌و شه‌وه‌ له‌سه‌ر شتێكی بچووكی بێمانا بوو‬ ‫ب ‌ه شه‌ڕیان‪ .‬مایا بیری چووبوو كورته‌په‌یامێك‪،‬‬ ‫یان شتێكی له‌و بابه‌ته‌ به‌جێ بهێڵێ‪ ،‬ئاڤیادیش‬ ‫ده‌نگی به‌سه‌ردا به‌رز كرده‌وه‌‪ .‬ئاڤیاد خه‌تابار بوو‬ ‫و له‌ كۆتاییدا پۆزشی هێنایه‌وه‌‪« .‬ئه‌مڕۆ ڕۆژێكی‬ ‫ئێجگار خراپم هه‌بوو»‪ ،‬ئه‌مه‌ی گوت و ده‌ستی له‌‬ ‫قاچی مایا دا‪ ،‬هه‌وڵی ده‌دا هه‌ڵه‌كه‌ی پینه‌ بكات‪.‬‬ ‫«لێم خۆش ده‌بی؟» لێی خۆش بوو‪.‬‬

‫مامۆستای خوله‌كه‌ ڕۆمانێك و كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێكی‬ ‫باڵو كــردبــووه‌وه‌‪ .‬هیچ كامیان سه‌ركه‌وتنێكی‬ ‫به‌رچاویان به‌ ده‌ست نه‌هێنابوو‪ ،‬به‌اڵم چه‌ند‬ ‫وتارێكی باشیان له‌ بــاره‌وه‌ نــووســرابــوو‪ .‬به‌‬ ‫الیه‌نی كـه‌مـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ ئـه‌و قسانه‌ بــوون كه‌‬ ‫ژنه كتێبفرۆشه‌كه‌ی نزیك ئۆفیسه‌كه‌ وای به‌‬ ‫ئاڤیاد گوتبوو‪ .‬ڕۆمانه‌كه‌ زۆر گــه‌وره‌ بوو‪،‬‬ ‫شه‌شسه‌د و بیستوچوار الپه‌ڕه‌‪ .‬ئاڤیاد كتێبی‬ ‫كورته‌چیرۆكه‌كانی كڕی‪ .‬له‌سه‌ر مێزه‌كه‌ دایده‌نا و‬ ‫هه‌وڵی ده‌دا له‌ كاتی پشووی نانخواردنی نیوه‌ڕۆدا‬ ‫كه‌مێكی لێ بخوێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌ر ڕووداوێكی ناو‬ ‫چیرۆكه‌كان‪ ،‬له‌ واڵتێكی بێگانه‌ ڕووی ده‌دا‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫جۆره‌فێڵێك بوو‪ ،‬بۆ سه‌رنجڕاكێشان‪ .‬له‌ به‌رگی‬ ‫پشته‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ نووسرابوو‪ ‌،‬نووسه‌ره‌كه‌ بۆ‬ ‫ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك وه‌ك ڕێنیشانده‌ر له‌ كوبا و‬ ‫ئه‌فریقا كاری كردووه‌ و ئه‌م گه‌شتانه‌ی بوونه‌ته‌‬ ‫ئیلهامی نووسینه‌كانی‪ .‬هـه‌روه‌هــا وێنه‌یه‌كی‬ ‫ڕه‌شوسپیی نووسه‌ره‌كه‌ش له‌سه‌ر پشتبه‌رگه‌كه‌‬ ‫هه‌بوو؛ له‌ وێنه‌كه‌دا‪ ،‬پێكه‌نینی كه‌سێك به‌‬ ‫ڕووخساریه‌وه‌ بوو كه‌ شانازی به‌ خۆیه‌وه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌ به‌ مایای گوتبوو‪ ،‬مایا به‌ ئاڤیادی‬ ‫گوت‪ ،‬كاتێك خوله‌كه‌ كۆتایی هات‪ ،‬چیرۆكه‌كانی‬ ‫بۆ باڵوكاره‌كه‌ی ده‌نێرێت‪ .‬هه‌روه‌ها پێی گوت‬ ‫س ـه‌ره‌ڕای ئـه‌وه‌ی پێویست ناكات مایا هێنده‌‬ ‫هیوادار بێت‪ ،‬به‌اڵم له‌م ڕۆژان ـه‌دا باڵوكاره‌كان‬ ‫نائومێدانه‌ بە دوای به‌هره‌ی نوێدا ده‌گه‌ڕێن‪.‬‬ ‫ده‌ستپێكی سێیه‌مین چیرۆكی مایا پێكه‌نیناوی‬ ‫بوو‪ .‬چیرۆكه‌كه‌ ده‌رباره‌ی ژنێك بوو كه‌ پشیله‌یه‌كی‬ ‫بــووبــوو‪ .‬پاڵه‌وانی چیرۆكه‌كه‌ مێرده‌كه‌یه‌تی‬ ‫و گومانی هه‌یه‌ پشیله‌كه‌ له‌ ئ ـه‌و بووبێت‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫پشیله‌یه‌كی گورپه‌‪ ،‬كه‌ له‌سه‌ر ته‌نه‌كه‌خۆڵی‬ ‫‌ژێر په‌نجه‌ره‌ی‌‌ ژووری نووستنی ژنومێرده‌كه‌‪،‬‬ ‫ده‌خه‌وت‪ .‬هه‌موو جارێك به‌ فیزێكه‌وه‌‌ سه‌یری‬ ‫پیاوه‌كه‌ی ده‌كــرد‪ ،‬كه‌ بۆ فڕێدانی خۆڵه‌كه‌‬ ‫ده‌چووه‌ خــواره‌وه‌‪ .‬له‌ كۆتاییدا شه‌ڕێكی دژوار‬ ‫له‌ نێوان پشیله‌ و پیاوه‌كه‌دا به‌رپا بوو‪ .‬پیاوه‌كه‌‬ ‫به‌ردێكی گرتبووه‌‌ پشیله‌كه و پشیله‌كه‌‌ش به‌ گاز‬ ‫و چڕنووك وه‌اڵمی دابــووه‌وه‌‪ .‬پیاوه‌ زامداره‌كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌ی و پشیله‌كه‌‪ ،‬كه‌ ژنه‌كه‌ شیری پێ‬ ‫ده‌دا‪ ،‬به‌ مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی ده‌رمانی دژه‌هاری‬ ‫بۆ پیاوه‌كه‪ ،‬چوون بۆ نه‌خۆشخانه‌‌‪ .‬پیاوه‌كه‪‌،‬‬ ‫شه‌رمه‌زار و زامــدار‪ ،‬هه‌وڵی ده‌دا نه‌گری‪ ،‬له‌‬ ‫كاتێكدا چــاوه‌ڕێ بــوون‪ .‬پشیله‌كه‌ له‌ كاتێكدا‬ ‫هه‌ستی به‌ ئازارچه‌شتنه‌كه‌ی ئه‌و ده‌كــرد‪ ،‬له‌‬ ‫باوه‌شی دایكیدا هاته‌ ده‌ره‌وه‌ و چوو بۆ الی‪،‬‬ ‫ڕووخساری لێسایه‌وه‌‪ .‬دڵی ده‌دایه‌وه‌‪« ،‬میاو‪».‬‬ ‫«گوێت لێ بــوو چیی گــوت؟» دایكه‌كه‌ به‌‬ ‫سۆزێكه‌وه‌ وای گوت‪ .‬گوتی‪« :‬بابه‌‪ ».‬له‌و كاته‌دا‬ ‫پیاوه‌كه‌ چیدی نه‌یتوانی فرمێسكه‌كانی ڕابگرێت‪.‬‬ ‫كاتێك ئاڤیاد ئه‌م به‌شه‌ی خوێنده‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵی‬ ‫زۆری دا كه‌ نه‌گری‪ .‬مایا گوتی كاتێ ده‌ستی‬ ‫به‌ نووسینی ئه‌م چیرۆكه‌ كــردووه‌‪ ،‬نه‌یزانیوه‌‬ ‫دیسانه‌وه‌ دووگیانه‌‪ .‬پرسیی‪« ،‬ئه‌رێ ئه‌مه‌ سه‌یر‬ ‫نییه‌؟ چۆن ده‌بێت هێشتا هه‌ستم نه‌یزانیبێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌ستم ئاگادار بووبێت؟»‬ ‫دووشه‌ممه‌ی دواتــر‪ ،‬له‌ كاتێكدا ده‌بوو ئاڤیاد‬ ‫پاش ته‌واوبوونی خوله‌كه‌ بڕوات بە دوای مایادا‪،‬‬ ‫نیوسه‌عات پێشتر ڕۆیشتبوو‪ ،‬ئۆتۆمبێله‌كه‌ی‬ ‫له‌ گه‌راجه‌كه‌ ڕاگرت و چوو بیدۆزێته‌وه‌‪ .‬مایا‬ ‫سه‌ری سووڕما كاتێك ئه‌وی له‌ پۆله‌كه‌دا بینی‪،‬‬ ‫ئاڤیادیش پێداگریی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كرد كه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌ نووسه‌ره‌كه‌ی بناسێنێت‪ .‬نووسه‌ره‌كه‌ بۆنێكی‬ ‫ناخۆشی لێ ده‌هات؛ به‌ توندی تۆقه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئاڤیاددا كرد و پێی گوت‪ ،‬ئه‌گه‌ر مایا ئه‌وی وه‌ك‬ ‫هاوسه‌ری ژیانی هه‌ڵبژاردبێت‪ ،‬مانای وایه‌ ئه‌و‬ ‫كه‌سێكی زۆر تایبه‌ته‌‪.‬‬ ‫دوای سێ هه‌فته‪ ،‬ئاڤیاد له‌ خولێكی نووسینی‬ ‫داهێنه‌رانه‌ی سه‌ره‌تاییدا خۆی ناونووس كرد‪ .‬له‌و‬ ‫باره‌یه‌وه‌ هیچ شتێكی به‌ مایا نه‌گوت و بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫پارێزراوتریش بێت‪ ،‬به‌ سكرتێره‌كه‌ی گوتبوو‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ر ته‌له‌فۆنێكی له‌ ماڵه‌وه‌ بۆ هات‪ ،‬بڵێت‬ ‫كۆبوونه‌وه‌یه‌كی گرنگی هه‌یه‌ و ناتوانێت وه‌اڵم‬ ‫بداته‌وه‌‪ .‬ئه‌ندامانی تری خوله‌كه‌ زۆربه‌یان ژنی‬ ‫به‌ته‌مه‌ن بــوون‪ ،‬كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕازییانه‌‬ ‫ته‌ماشای ئاڤیادیان ده‌كرد‪ .‬مامۆستای خوله‌كه‌‬ ‫ژنێكی الوازی له‌چكبه‌سه‌ر بوو‪ ،‬ژنه‌كانی دیكه‌ی‬ ‫خوله‌كه‌ ده‌یانگوت‪ ،‬گوایه‌ له‌ شوێنێكی ناوچه‌‬ ‫داگیركراوه‌كان ده‌ژیت و شێرپه‌نجه‌شی هه‌یه‌‪ .‬داوای‬ ‫له‌ هه‌موان كرد ڕاهێنانی نووسینی ئۆتۆماتیكی‬ ‫بكه‌ن‪« ،‬ئه‌وه‌ بنووسن كه‌ به‌ خه‌یاڵتاندا دێت‪ .‬بیر‬ ‫مه‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ته‌نیا بنووسن‪ ».‬ئاڤیاد هه‌وڵی دا له‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌ بوه‌ستێت‪ .‬سه‌خت بوو‪ .‬پیره‌ژنه‌كه‌ی‬ ‫ته‌نیشتی‪ ،‬هاوشێوه‌ی خوێندكارێك كه‌ هه‌وڵ‬ ‫ده‌دات زوو تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی ته‌واو بكات‪ ،‬به‌ر‬ ‫ل ـه‌وه‌ی مامۆستاكه‌ی پێی بڵێ پێنووسه‌كه‌ت‬ ‫دابنێ‪ ،‬به‌ پەلە و شپرزه‌یییه‌وه‌ ده‌ینووسی‪ .‬دوای‬ ‫چه‌ند خوله‌كێكی كـه‌م‪ ،‬ئاڤیادیش ده‌ستی به‌‬ ‫نووسین كرد‪.‬‬ ‫ئه‌و چیرۆكه‌ی ئاڤیاد نووسیی‪ ،‬ده‌رباره‌ی ماسییه‌ك‬ ‫بوو كه‌ به‌ دڵخۆشییه‌وه‌ له‌ ده‌ریادا مه‌له‌ی ده‌كرد‬ ‫و دواتر ژنێكی جادووگه‌ری خراپه‌كار كردی به‌‬

‫پیاوێك‪ .‬ماسییه‌كه‌ نه‌یتوانی له‌گه‌ڵ بارودۆخه‌كه‌‬ ‫ڕابێت‪ ،‬بڕیاری دا ‌دوای ژنه‌ی جادووگه‌ر بكه‌وێت‬ ‫و داوای لێ بكات بیكاته‌وه‌ به‌ ماسی‪ .‬چونكه‌ ئه‌و‬ ‫ماسییه‌كی خێرا و چاالك بوو‪ ،‬له‌و سه‌روبه‌نده‌دا‬ ‫كه‌ دوای ژنه‌ جادووگه‌ره‌كه‌ كه‌وتبوو‪ ،‬توانیی‬ ‫ژیانی هاوسه‌رگیری پێك بهێنێت و كۆمپانیایه‌كی‬ ‫بچووكیشی دامه‌زراند‪ ،‬كه‌ به‌رهه‌می پالستیكیی‬ ‫له‌ ڕۆژهه‌اڵتی دووره‌وه‌ هه‌نارده‌ ده‌كرد‪ .‬به ‌هۆی‬ ‫ئه‌و زانیاری و ئه‌زموونه‌ زۆره‌ی وه‌ك ماسییه‌ك‬ ‫له‌ ئه‌نجامی بڕینی حـه‌وت ده‌ریــادا به‌ ده‌ستی‬ ‫هێنابوو‪ ،‬كۆمپانیاكه‌ به ‌زوویی گه‌شه‌ی كرد و‬ ‫بوو به‌ كۆمپانیا‌یه‌كی گه‌وره‌‪ .‬له ‌كاتێكدا ژنه‌ی‬ ‫جادووگه‌ر دوای ماندووبوونی ئه‌و هه‌موو ساڵه‌ی‌‬ ‫كــاری خراپه‌ی تێدا ئه‌نجام دابــوو‪ ،‬بڕیاری دا‬ ‫ته‌واوی ئه‌و مرۆڤ و بوونه‌وه‌رانه‌ی دیكه‌ بدۆزێته‌وه‌‬ ‫كه‌ جادووی لێ كردبوون‪ ،‬تا داوای لێبووردنیان‬ ‫لێ بكات و بیانگه‌ڕێنێته‌وه‌ سه‌ر دۆخی سروشتیی‬ ‫خۆیان‪ .‬جارێكیان ژنه‌ی جادووگه‌ر ویستی چاوی‬ ‫به‌و ماسییه‌ بكه‌وێت كه‌ كاتی خۆی كردبووی‬ ‫به‌ پیاو‪ .‬سكرتێری ماسییه‌كه‌ داوای لێ كرد‬ ‫چاوه‌ڕێ بكات تاوه‌كوو كۆبوونه‌وه‌ ئۆنالینه‌كه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوبه‌شه‌كانی له تایوان تـه‌واو ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌و قۆناغه‌ی ژیانیدا‪ ،‬ماسییه‌كه زۆر به‌ كه‌می‬ ‫ده‌یتوانی بیری بكه‌وێته‌وه‌ كه‌ ڕۆژێك له‌ ڕۆژان‬ ‫ماسی بــووه‌‪ .‬كۆمپانیاكه‌ی كۆنتڕۆڵی نیوه‌ی‬ ‫جیهانی كــردبــوو‪ .‬ژن ـه‌ی جــادووگ ـه‌ر بۆ مــاوه‌ی‬ ‫چه‌ندسه‌عاتێك چاوه‌ڕێی كرد‪ ،‬به‌اڵم كاتێك‌ زانیی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌كه‌ به‌م زووانـه‌ ته‌واو نابێت‪ ،‬سواری‬ ‫گسكه‌كه‌ی بوو و لێیدا ڕۆی‪ .‬ماسییه‌كه‌ به‌رده‌وام‬ ‫بوو له‌ سه‌ركه‌وتنه‌كانی‪ ،‬هه‌تا ڕۆژێــك‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫ته‌واوی پیر بووبوو‪ ،‬له‌ په‌نجه‌ره‌ی ژووری بینایه‌ك‬ ‫له‌و ده‌یان بینایه‌ی كه‌ پێشتر له‌ مامه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫زیره‌كانه‌دا كڕیبوونی‪ ،‬سه‌یری ده‌ره‌وه‌ی ده‌كرد‪...‬‬ ‫ده‌ریای بینی‪ .‬له‌ پڕ بیری كه‌وته‌وه‌ كه‌ ڕۆژێك له‌‬ ‫ڕۆژان ماسی بووه‌‪ .‬ماسییه‌كی زێده‌ زه‌نگین‪ ،‬كه‌‬ ‫كۆنتڕۆڵی بازاڕی زۆربه‌ی كۆمپانیا بچووكه‌كانی له‌‬ ‫سه‌رانسه‌ری جیهاندا كردبوو‪ ،‬به‌اڵم هێشتا هه‌ر‬ ‫ماسی بوو‪ .‬ماسییه‌ك كه‌ بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ‬ ‫تامی سوێریی ده‌ریای نه‌كردبوو‪.‬‬ ‫كاتێ مامۆستاكه‌ بینیی ئاڤیاد پێنووسه‌كه‌ی دانا‪،‬‬ ‫نیگایه‌كی پرسیارئامێزی تێ گرت‪« .‬چیرۆكه‌كه‌م‬ ‫كۆتایی نییه‌‪ »،‬ئاڤیاد به‌ تۆنێكی په‌شیمانانه‌وه‌‬ ‫چرپاندی‪ .‬ده‌نگی نزم بوو‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی نه‌یه‌وێت‬ ‫خه‌یاڵی ژنه‌ به‌ته‌مه‌نه‌كه‌ی ته‌نیشتی بچڕێنێت‪ ،‬كه‌‬ ‫تا ئه‌و كاته‌ش به‌رده‌وام بوو له‌ نووسین‪.‬‬

‫ئێتگار كێرێت‬

‫ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ژیوار جه‌وهه‌ر‬ ‫و‪ .‬ل ‌‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪323‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )323‬دوشەممە ‪2016/12/19‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫بەبۆنەی یادی لەدایكبونی پێغەمبەرەوە (د‪.‬خ)‬ ‫داهێنانی فەرمودەو بەدۆگامكردنی ئاین‬

‫بۆ بەدۆگماكردنی ئاین و گەیاندنی بەم‬ ‫دۆخە ناهەموارە‪ ،‬گەلێك هۆكار هەن‪ ،‬هەر لە‬ ‫بەسیاسیكردنی ئاین و‪ ،‬كردنی بەئامرازێك‬ ‫بۆ دەسەاڵتگەرایی و قۆرخكارییەوە‪ ،‬تا‬ ‫دەگات بە ڕەگەزپەرستیی خێڵەكیی و‪،‬‬ ‫هەوڵدان بۆ كۆكردنەوەی زۆرترین ماڵ‬ ‫و سامان و‪ ،‬بەپیرۆزكردنی پیاوانی ئاین‬ ‫و‪ ..‬تاد‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا لەهەمووی‬ ‫زیاتر مایەی سەرنجە‪ ،‬پەنابردنە بۆ‬ ‫هەڵبەستنی دەقگەلێك بەناوی فەرمودەی‬ ‫پێغەمبەرەكەیەوە‪ ،‬لەپێناو شەرعیەتدان‬ ‫بە هەموو ئەو ڕەفتارو هەڵوێستە نامرۆیی‬ ‫و نائایینی و دواكــەوتــوانــەیــەی ئاینی‬ ‫ئیسالمیان ڕوب ــەڕوی چەندین قەیرانی‬ ‫گەورە كردۆتەوە‪.‬‬ ‫لەم نێوەندەدا لەهەمووی ترسناكتر هاتنە‬ ‫ئارای زانستێكە بەناوی زانستی فەرمودە‬ ‫یــان فەرمودەناسییەوە‪ ،‬بەچەشنێك‬ ‫تیۆریزەكاریی بۆ كراوە تەمەنی دەیان و‬ ‫سەدان زانای لەپێناودا دانــراوە‪ ،‬ئێمەی‬ ‫خستۆتە بەردەم زانستێك خاوەنی دەیان‬ ‫تەوەرو بابەت و لق و پۆپە‪ ،‬كۆی ئەم لق‬ ‫و پۆپ و زانستە جیاوازانەش کە لەناو‬ ‫خودی زانستی فەرمودەدا دیاریكراون‪،‬‬ ‫هــاوڕێــن بــە جــیــاوازی و ناكۆكی!!‬ ‫هــەر بۆیە سەرقاڵبون پێیانەوە‬ ‫تەمەن و ژیانی مرۆڤ‬

‫کتێبەکەی ئیاممی مالک‪ ،‬یەکەم‬ ‫کتێبی کۆکراوەی حەدیس‬ ‫واتە‪ :‬هیچ ناڵێن جگە لە گومان و ئەو‬ ‫بابەتانەی نەفس ئارەزویان دەكات‪ ،‬وەك‬ ‫لێرەدا بەڕوونیی دیارە‪ ،‬گومانكردن هاوتایە‬ ‫بە حەزو ئارەزوی نەشیاوی نەفس‪ ،‬واتە‬ ‫گەر دەستكەوتنی بەرژەوەندی و بابەتی‬ ‫نائایینی لە ئــارادا نەبێت‪ ،‬كە نیشانەی‬ ‫هەڵپەكردنە بۆ ئــارەزووە نادروستەكانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ئەوا مرۆڤ بۆ یەقین‬

‫گەورەترین قەیران‪ ،‬کە فەرمودە دروستیكردووە‪،‬‬ ‫بریتییە لە قسەكردن لە هەموو بابەتێك‪ ،‬لەسەرجەم كایەكانی‬ ‫ژیان‪ ،‬ئەمەش دەبێتە ئاستەنگی ئیجتیهادی ئەقڵ‬

‫هــەنــدێــك ل ــەو بــابــەتــانــەی لــە ڕێــی‬ ‫فـــەرمـــودەوە ئــیــســام و حەقیقەتی‬ ‫كارەكتەری پەیامبەرەكەیان ‌و ئەرك ‌و‬ ‫وەزیفەكەیان بەالڕێدا بردوە‪:‬‬ ‫‪-1‬گـــەورەتـــریـــن قــەیــران فــەرمــودە‬ ‫دروستیكردووە‪ ،‬بریتییە لە قسەكردن‬ ‫لە هەموو بابەتێك‪ ،‬لەسەرجەم كایەكانی‬ ‫ژیــــان‪ ،‬ئــەمــەش دەبــێــتــە ئاستەنگی‬ ‫ئیجتیهادی ئەقڵ‪ ،‬واتە دەبێتە ڕێگر لەوەی‬ ‫مرۆڤ (زانایانی ئیسالم) لەكات و شوێن‬ ‫و هەلومەرجە جیاوازەكاندا ئازادانە ئەقڵی‬ ‫خۆیان بخەنەگەڕو‪ ،‬چارەسەری گونجاو‬ ‫بۆ كێشەی نوێ‌ بدۆزنەوەو‪ ،‬پێداویستیی‬ ‫مرۆڤەكان بەگوێرەی ژینگەو ژیانی جیاواز‬ ‫دابینبكەن‪.‬‬ ‫بازنەی فەرمودە هێندە فراوانكراوە‬ ‫وردو درشتی شێوەژیان و كەلتوری‬ ‫ســەردەمــی تیۆریزەكاریی فەرمودەی‬ ‫لەخۆگرتووە‪ ،‬بۆتە تۆمارێكی گشتگیر‬ ‫بــۆ وردەكـــاریـــی ســـەرجـــەم بابەتە‬ ‫كۆمەاڵیەتیی و فەرهەنگیی و ئابوری‬ ‫و سیاسییەكانی ئەو سەردەمانە‪ ،‬ئیدی‬ ‫ێ بۆ‬ ‫هەر كێشەیەك بێتە پێشەوە دەب ‌‬ ‫گوتەو بڕیارو چارەسەری ئەو سەردەمانە‬

‫«‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫داگیردەكات!!‬ ‫گــەورەتــریــن كێشە لــێــرەدا ئــەوەیــە‬ ‫گەر بێت و كەسێك ڕەخنە ئاراستەی‬ ‫فەرمودەیەك بكات كە بە سەحیح یان‬ ‫حەسەن (واتە ڕاست و دروست) ناسراون‬ ‫و گومان دروستبكات لەسەری‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫بەرامبەردا پێی دەگوترێت مەگەر تۆ‬ ‫نازانیت ئەم فەرمودانە بەچ ڕێگایەك‬ ‫پێمان گەیشتون و‪ ،‬ئەو زانستەی ئەركی‬ ‫گەیاندن و پاراستن و پۆلێنكردنیانی‬ ‫گرتۆتەئەستۆ‪ ،‬چەندە فراوان و (مەزن!)‬ ‫و (پیرۆز!)ە!!‬ ‫كەواتە مرۆڤ سەرسامدەبێت لەوەی چۆن‬ ‫دەقگەلێكی هەڵبەستراو‪ ،‬کە ئەم جۆرە‬ ‫تیۆریزەكارییەی بۆ كراوە هێندە فراوانە‬ ‫دەبێتە ئاستەنگی بەردەم پرسیارو گومان‬ ‫و دوودڵیی! بەرادەیەك گەر سەرنجێك لەو‬ ‫زانستانە بدەین بەناوی زانستەكانی قورئان‬ ‫(علوم القرآن) بوونیان هەیەو‪ ،‬وەك دیارە‬ ‫لــەدەوری قورئان خولدەخۆن و لەپێناو‬ ‫ئەودا هاتونەتەئاراوە‪ ،‬دەبینین هێندەی‬ ‫زانستەكانی فەرمودە زاناو تیۆریستیان‬ ‫نییە!! (مەبەست لە زۆریی ئەو كتێبانەیە‬ ‫لە بارەی زانستی فەرموودەوە نوسراون‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ فــەرمــودەكــان خۆشیاندا‪ ،‬لەو‬ ‫ڕوانگەیەوە كۆكردنەوەو پۆلێنكردن و‬ ‫ڕاڤەكردن و‪....‬ی فەرمودەكانیش هەر‬ ‫لــەالیــەن زانایانێكی زۆرەوە بەئەنجام‬ ‫گەیشتوون)‪.‬‬

‫گەر كەسێك لێرەدا بپرسێت هۆكاری‬ ‫چییە زانــاو تیۆریستانی فــەرمــودە لە‬ ‫هی قورئان زیاترن‪ ،‬یەكسەر لەوەاڵمدا‬ ‫پێی دەگوترێت لەبەر ئــەوەی قورئان‬ ‫پارێزراوەو وەكخۆی هەڵگیراوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫فەرمودە بەمجۆرە نەگوێزراوەتەوەو بەم‬ ‫ڕێبازە پێمان نەگەیشتووە! هەر كەسێك‬ ‫بەڕوكەش بۆ ئەم بابەتە بڕوانێت یەكسەر‬ ‫دەگاتە قەناعەت‪ ،‬بەاڵم بەوردبونەوە لە‬ ‫جەوهەری مەسەلەكە‪ ،‬ئاشكرا دەبێت‬ ‫ئەم وەاڵمە چەواشەكارو عەوامخەڵەتێنە!‬ ‫لــەو سۆنگەیەوە مــاقــووڵ نییە دوای‬ ‫ئــەم هەموو پشكنین و پۆلێنكاریی و‬ ‫تیۆریزەكارییە‪ ،‬بگەینە ئەو دەرەنجامەی‬ ‫بۆ نمونە هیچ فەرمودەیەك لە سەدا‬ ‫سەد یەقین نابەخشێت‪ ،‬بەڵكو هەمویان‬ ‫ئەگەری گومانیان لەسەرە‪ ،‬واتە (ظين)‬ ‫ن‪ ،‬لەكاتێكدا كە (ظن) دژو پێچەوانەی‬ ‫(یقین)ەو‪ ،‬قورئانیش لە چەندین شوێندا‬ ‫(ظن‪ :‬گومان) ڕەتدەكاتەوەو بەبێهوودە‬ ‫هەژماری دەكات‪َ ( :‬و َما َي َّت ِب ُع َأ ْك َث ُر ُه ْم إَِّل َظ ًّنا‬ ‫الظ َّن َل يُ ْغ ِن ِمنَ ْ َ‬ ‫إ َِّن َّ‬ ‫ال ِّق َش ْي ًئا ‪ )...‬سورة‬ ‫يونس اية(‪ .)36‬واتە‪ :‬ئەوەی (بێباوەڕان)‬ ‫دەیڵێن لەگومان بەو الوە شتێكی دیكە‬ ‫نییە‪ ،‬گومانیش لەبارەی سەلماندنی هەق و‬ ‫ڕاستییەوە هیچ سودێكی نییە! إ ِْن َي َّت ِب ُعونَ‬ ‫الظ َّن َو َما َت ْه َوى ْ َ‬ ‫إَِّل َّ‬ ‫ال ْن ُف ُس‪ )...‬سورة النجم‪،‬‬ ‫اي���ة (‪)23‬‬

‫دەگــەڕێــت و‪ ،‬تەنیا بــۆ ئــەو بابەتانە‬ ‫هەوڵدەدات كە دڵنیایی تەواو دەبەخشن‪.‬‬

‫بگەڕێینەوە کە لەرێی (فــەرمــودە!؟)‬ ‫ەوە بۆمان تــۆمــاركــراون‪ ،‬وەكــئــەوەی‬ ‫پێغەمبەرەكەمان لــەو ســەردەمــانــەدا‬ ‫ئامادەبووبێت و تیۆریزەی بۆ هەموو‬ ‫وردەكــاریــیــەكــی ســەرجــەم كایەكانی‬ ‫ژیان بەگوێرەی ئەو هەلومەرجەی ئەو‬ ‫زەمەنە كردبێت‪ ،‬لێرەشەوە دەگەینە ئەو‬ ‫ئەنجامەی دەبێت ئەو پەیامبەرە تەواوی‬ ‫ژیانی خۆی تەرخانكردبێت بۆ ئەوەی‬ ‫ێ‬ ‫وردەكاریی كایەكانی ژیانی دوو سـ ‌‬ ‫سەدەی دوای خۆی باس بكات (و لەرێی‬ ‫غەیبەوە پێی گوترا بن!!!)‬ ‫‪-2‬لــێــوانــلــێــوكــردنــی ئــەم ئاینە بە‬ ‫خورافیات و بابەتگەلێكی ئەوەندە سەیر‬ ‫ڕەنگە تەنانەت كەسانێك لە عەرەبی‬ ‫ســەردەمــی جاهیلیش ســەریــان لێی‬ ‫ێ نەكردبایە!‬ ‫بسوڕمایە‪ ،‬یان بڕوایان پ ‌‬ ‫هەر لە باسكردنی سیفات و وردەكاریی‬ ‫زۆرەوە لە بارەی جنۆكەوە تا دەگات‬ ‫بە باسوخواسی شەیتان و دۆزەخ و‬ ‫بەهەشت و ژیانی پێغەمبەران و سیفات‬ ‫و موعجیزەكانیان و‪..‬تاد‪.‬‬ ‫سەلەفییەكان بەقسەی خۆیان زۆر‬ ‫هـــەوڵـــدەدەن ئیسالم لــە خــورافــیــات‬ ‫پاكبكەنەوە‪ ،‬لەرێی گەڕانەوە بۆ دەق‬ ‫بەتەنیا‪ ،‬بێئەوەی سەرنجی ئەوە بدەن‬ ‫خودی دەق (فەرمودە) بۆ خۆی پڕە‬ ‫لە خورافەو بابەتگەلێكی وەها نەقورئان‬ ‫پشتگیری لـێدەكات و نە ئەقڵ باوەڕی‬ ‫ێ دێنێت و نە لە بەرژەوەندیی هیچ‬ ‫پ‌‬ ‫كەسێكیشدایەو نەهیچ ئامانجێكی‬ ‫ئاینییش دێنێتەدی!‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )323‬دوشەممە ‪201٦/12/19‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی چواردەهەم‬ ‫بەشودانی کچی مناڵ‬ ‫لە ئیسالمدا‬ ‫دەربارەی بەڵگەی نۆیەم‬ ‫بەڵگەی دوایینی (شانەڤاس)‪ ،‬کە ئەمیش‬ ‫ـ وەکو بەڵگەی هەشتەم ـ بەڵگەسازییەکی‬ ‫فیقهیە‪ ،‬ئەو بابەتە فیقهیەیە کە لە زاراوەی‬ ‫ئیسالمیدا پێی دەوترێت «استئذان البكر»‬ ‫واتــە وەرگرتنی ڕا و «ئــیــزن»ی کچ بۆ‬ ‫بەمێرددانی‪ ،‬بۆیە شانەڤاس ئەم بەڵگەیەی‬ ‫بە ناونیشانی «ڕەزامەندی لە هاوسەرگیری»‬ ‫‪ Consent in Marriage‬هێناوە‪.‬‬ ‫ناوبراو سەرەتا دەڵێت‪ :‬ئافرەت دەبێت‬ ‫ڕاوێــژی پێ بکرێت و ڕەزامەندی بدات بۆ‬ ‫ئەوەی هاوسەرگیریەکەی دابمەزرێت‪.‬‬ ‫بۆ بەڵگەدارکردنی ئەمەش لە ڕوانگەی‬ ‫ئیسالمەوە؛ ئاماژە دەکات بۆ کتێبی «مشكاة‬ ‫املصابيح» وەرگــێــڕانــە ئینگلیزیەکەی‬ ‫‪( )١٩٦٣( James Robson‬بەرگی‬ ‫‪ ،١‬ال‪ ،)٦٦٥ .‬بەبێ هێنانی دەقەکان‪.‬‬ ‫بۆیە ئەنجامگیری دەکــات کــە‪ :‬بەپێی‬ ‫ئیسالم ڕێگەپێدانی بەڵگەدار و جێ‌باوەڕ‬ ‫لە الیەن ئافرەتەوە مەرجێکی سەرەکیە بۆ‬ ‫دروست‌بونی هاوسەرگیری‪.‬‬ ‫ئــەو دەق ــەی کــە نــاوبــراو وەکــو بەڵگە‬ ‫هێناوێتیەوە لە سەرچاوەیەکی درەنگ‌وەختی‬ ‫بوارەکەوە کە «مشكاة املصابيح»ی (ئەل‪-‬‬ ‫خەتیب‌ی تەبریزی) (‪ ٧٤١-‬ك‪).‬ـە کە (‪٧٣٧‬‬ ‫ك‪ ).‬تەواوی کردوە؛ چەند «حەدیث»ـێکە‪:‬‬ ‫‪« .١‬حەدیث»ـێک‪ ،‬لە (ئەبو هوڕەیڕە)‬ ‫ەوە‪ ،‬کــە (ئــەحــمــەد) و (بـــوخـــاری) و‬ ‫(موسلیم) و گەلێکی تر تۆماریان کردوە‪،‬‬ ‫کە دەڵێت‪ :‬پێغەمبەر وتویەتی‪ :‬بێوەژن‬ ‫هەتا ڕاوێژی پێ نەکرێت بە مێرد نادرێت‪،‬‬ ‫و کچیش هەتا ڕێگەپێدان «ئیزن»ی لێ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح ْ َ‬ ‫وەرنەگیرێت؛ بە مێرد نادرێت َ‬ ‫اليِّ ُم‬ ‫ْ‬ ‫َح َّتى ُت ْس َت ْأ َم َر‪َ ،‬و َل ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َتأ َذنَ »‪،‬‬ ‫ئینجا دەڵێت‪ :‬وتیان‪ :‬پێغەمبەری خوا!‬ ‫ڕێگەپێدانی کچ چۆنە؟ وتی‪ :‬ئەوەیە بێ‌دەنگ‬ ‫بێت « َقالُوا‪َ :‬يا َر ُس َ‬ ‫ول ا ِ‬ ‫هلل! َو َك ْي َف ِإ ْذنُ َها؟ َق َال‪:‬‬ ‫َأ ْن َت ْس ُكتَ » [ئەمە دەستەواژەی ئەحمەد و‬ ‫موسلیم و گێڕانەوەیەکی بوخاریە کە ئەم بە‬ ‫دو دەستەواژەی تریش تۆماری کردوە](‪.)١‬‬ ‫‪« .٢‬حــەدیــث»ـــێــکــی تــر‪ ،‬لــە (ئیبن‬ ‫عەبباس)ـەوە‪ ،‬کە (مالیك) و (ئیبن وەهب)‬ ‫و (شافیعی) و (ئەحمەد) و (موسلیم) و‬ ‫گەلێکی تر تۆماریان کردوە‪ ،‬کە پێغەمبەر‬ ‫وتویەتی‪ :‬بێوەژن خۆی لە سەرپەرشتیار‬ ‫«وەلی»ـەکەی مافی زیاترە سەبارەت بڕیاری‬ ‫هاوسەرگیری [یانی سەرپەرشتیارەکەی ـ کە‬ ‫باوکیەتی ـ ناتوانێت یەک‌الیەنە بە مێردی‬ ‫بدات و ناچاری بکات]‪ ،‬و کچیش سەبارەت‬ ‫بــە [هــاوســەرگــیــری]ی خــۆی «ئــیــزن»ی‬ ‫لــێ وەردەگ ــی ــرێ ــت‪« ،‬ئیزن»ـەکەیشی‬ ‫بێدەنگ‌بونیەتی ْ َ‬ ‫«اليِّ�� ُم َأ َح� ُّ‬ ‫�ق ِب َن ْف ِس َها ِم ْن‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َولِ ِّي َها‪َ ،‬والْ ِب ْك ُر ُت ْس َت ْأذ ُن ِف َنف ِس َها‪َ ،‬و ِإذنُ َها‬ ‫ُص َماُت َها‪.)٢(»..‬‬ ‫‪« .٣‬حەدیث»ـێکی تر‪ ،‬کە (مالیك) و‬ ‫(شافیعی) و (عەبدوڕڕەززاق) و (ئەحمەد)‬ ‫و (بوخاری) و گەلێكی تر تۆماریان کردوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬ژنێک بە ناوی (خەنساء‌ی کچی‬ ‫خیذام) ـ کە بێوەژن بوە ـ باوکی بە مێردی‬ ‫داوە و خۆی نەی‌ویستوە‪ ،‬و هاتوە بۆالی‬ ‫پێغەمبەر و ئەویش کە هاوسەرگیریەکەی ـ‬ ‫یان بە مێرددانەکەی باوکی ـ ڕەت کردوەتەوە‬ ‫َ‬ ‫«أ َّن َأ َباهَا َز َّو َج َها َوه َِي َث ِّي ٌب َف َك ِره َْت َذلِ َك‪َ ،‬ف َأ َت ْت‬ ‫َر ُس َ‬ ‫ول َّ ِ‬ ‫اح َها»‬ ‫الل ـ َصلَّى اهللُ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم ـ َف َر َّد ِن َك َ‬ ‫َ‬ ‫احهُ»(‪.)٣‬‬ ‫یان « ِنك َ‬ ‫بــەم شێوەیە دەقــەکــان‪ ،‬لە سەرچاوە‬ ‫کــۆنــەکــان و تــۆمــارنــامــە پێشەنگەکانی‬

‫«حەدیث»ـدا هاتوە‪ ،‬بەاڵم بۆچی شانەڤاس ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ » و هەندێکیان ئەبو بەکر عائیشەی لەو تەمەنی مناڵیەدا ڕەزامەندی‌پێشاندانی کچی هەتیو [ی پەراوێز‪:‬‬

‫لــە ســەرچــاوەیــەکــی درەن ـگ‌وەخــتــی وەکــو‬ ‫«مشكاة املصابيح»ـەوە دەیگوازێتەوە؟!‬ ‫جێی پــرســیــارە‪ ،‬و ئــەم شــێــوازە لەگەڵ‬ ‫توێژینەوەی زانستیدا نایەتەوە‪ .‬ڕەنگە لەبەر‬ ‫ئەوە بوبێت کە ئەم گێڕانەوانە بەوە متمانەی‬ ‫تەواویان پەیدا کــردوە کە الی بوخاری و‬ ‫موسلیم یان هەندێکیان تۆمارکراون‪ ،‬کە‬ ‫ئەم نایەوێت بگەڕێتەوە بۆ متمانەی ئەمانە‬ ‫کە پێشتر دەیــەوێــت گومان بخاتە سەر‬ ‫گێڕانەوەکانیان‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬شانەڤاس بزانێت‬ ‫یان نا؛ (تەبریزی)ـیش لە هەمان «مشكاة‬ ‫املصابيح»ـدا هەمان گێڕانەوەی (موسلیم)‬ ‫دەهێنێت لە عائیشەوە کە باسی تەمەنی‬ ‫هاوسەرگیریی خۆی دەکــات کە بە حەوت‬ ‫ساڵی پێغەمبەر مارەی کردوە و بە نۆ ساڵی‬ ‫کراوە بە بوک بۆی و یاریەکانی پێ بوە‪ ،‬و‬ ‫کاتێکیش پێغەمبەر مردوە ئەم هەژدە ساڵ‬ ‫بوە « َو َع ْن َعا ِئ َش َة‪َ :‬أ َّن َّ‬ ‫ب َصلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه‬ ‫الن ِ َّ‬ ‫َو َسلَّ َم َت َز َّو َج َها َوه َِي ِب ْن ُت َس ْب ِع ِس ِن َ‬ ‫ني‪َ ،‬و ُز َّف ْت ِإ َل ْي ِه‬ ‫ْ‬ ‫َوه َِي ِب ْن ُت ِت ْس ِع ِس ِن َ‬ ‫ني َولُ َع ُب َها َم َع َها‪َ ،‬و َماتَ َعن َها‬ ‫َوه َِي ِب ْن ُت َ َثا ِن َي َع ْش َر َة‪َ .‬ر َوا ُه ُم ْس ِل ٌم»(‪.)4‬‬ ‫ئەگەریشی هەیە هۆکارەکە هەر ئەوە‬ ‫بێت کە شانەڤاس بۆ بەڵگەی نۆیەم لەو‬ ‫کاتەدا هەر ئەمەی لەبەر دەستدا بوە و زیاتر‬ ‫نەگەڕاوە‪.‬‬ ‫بە هەر حاڵ؛ ئیتر شانەڤاس ئەنجامگیری‬ ‫دەکات لەم یاسا ئیسالمیە کە پێویستیی‬ ‫وەرگرتنی «ئــیــزن»ی کچی پێگەیشتوە‬ ‫بۆ بەمێرددانی‪ ،‬و دەڵێت‪ :‬بە هیچ جۆرێک‬ ‫نایەتە خەیاڵەوە؛ ڕێگەپێدان «إذن»ـێک کە‬ ‫کچێکی پێنەگەیشتوی حەوت ساڵە [ی وەکو‬ ‫عائیشە] دابێتی؛ ڕێگەپێدانێکی موعتەبەر‬ ‫بێت بۆ هاوسەرگیری‪.‬‬ ‫و دەڵێت‪ :‬جێی باوەڕکردن نیە پیاوێکی‬ ‫هۆشیاری وەکــو ئەبو بەکر ڕێگەپێدانی‬ ‫کچێکی حــەوت سااڵنە بە مێردکردن بە‬ ‫پیاوێکی پەنجا ساڵە بە جیددی وەربگرێت‬ ‫ئینجا دەڵــێــت‪ :‬بــە هــەمــان شــێــوە؛‬ ‫پێغەمبەریش «ئیزن»ی کچێك وەرناگرێت‬ ‫کە ـ بەپێی «حەدیث»ێکی (موسلیم) ـ‬ ‫یاریەکانی خۆی بردوە کاتێک ڕۆیشتوە لەگەڵ‬ ‫پێغەمبەر بژی‪.‬‬ ‫جــا (س ــەالم نــاوخــۆش) لــە وەرگێڕانە‬ ‫کوردیەکەیدا ئەمەیشی بۆ زیــاد دەکــات‪:‬‬ ‫«ن ـه‌ده‌بــوو موسلیم ب ‌ه هیچ جۆرێك ئه‌و‬ ‫(ئه‌فسانه‌یه‌!) له‌ناو كتێبه‌كه‌ی دابنێت!!»‪.‬‬ ‫ئیتر شانەڤاس لە ئەنجامگیریی کۆتایی‬ ‫بەڵگەی نۆیەمیدا دەڵێت‪ :‬پێغەمبەر کچێکی‬ ‫حەوت سااڵنەی مارەنەکردوە‪ ،‬چونکە ئەمە‬ ‫پێچەوانە دەبو لەگەڵ مەرجی ڕێگەپێدانی‬ ‫موعتەبەر کە ئەمە بەندێکە لە ڕێ‌وڕەسمی‬ ‫ئیسالمیی هاوسەرگیری‪ .‬و ئیتر دیــارە‬ ‫پێغەمبەر خانمێکی پێگەیشتوی لە هەردو‬ ‫الیــەنــی ئـــاوەز و جــەســتــەوە هێناوە کە‬ ‫عائیشەیە‪.‬‬ ‫ئینجا (ســەالم ناخۆش)ـیش ئەمەی بۆ‬ ‫زیاد دەکات‪« :‬و گێڕانه‌وه‌ی دروست ئه‌مه‌یه‪‌،‬‬ ‫هه‌رچییه‌كی تر ل ‌ه هه‌ركوێ هاتبێ؛ جگ ‌ه له‌‬ ‫ئه‌فسان ‌ه هیچی تر نیه‌!»(‪.)٥‬‬

‫هەڵسەنگاندن‪:‬‬

‫ئــەم جــۆرە بەڵگەسازیەی شانەڤاس‬ ‫کارکردنە لەسەر ئاڵۆزییەک لە ڕاڤەی دەقەکە‬ ‫حەدیثیەکە َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ »‬ ‫«استداللي»ـدا کە‬ ‫و لە فیقهی بەڵگەساز‬ ‫ّ‬ ‫پێشتر ڕاڤەکارانی «حەدیث» و فیقهزانەکان‬ ‫لەسەری وەستاون و ڕونکردنەوە و ڕاڤە و‬ ‫ئاڕاستەکردنی خۆیان داوە لەسەری‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناوبراو هیچی لێ نەخوێندوەتەوە‪ ،‬بۆیە دێت‬ ‫ڕواڵەتی دەقی «حەدیث»ـەکە دەکات بە‬ ‫گژی بنەمایەکی ئیسالمدا کە کۆدەنگیی‬ ‫لەسەر بوە (جگە لەو «خیالف»ـەی ئیبن‬ ‫شوبڕومە و دوانــی تر کە پێشتر باسمان‬ ‫کردوە)‪.‬‬ ‫کاتێک دەبینین فیهزانانی ئیسالم لە‬ ‫الیەکەوە هەمویان ئاگادارن لە دەقی َ‬ ‫«ل‬

‫کاریشیان پێ کــردوە (وەکــو ئەوزاعی و‬ ‫سوفیانی ثەوری و ئەبو ثەور و ئەبو عوبەيد‬ ‫و ئەبو حەنیفە و فیقهزانانی قوتابخانەی‬ ‫«ڕەئی» و ئیبن ئەل‪-‬مونذیر و ئیبن حەزم‪،‬‬ ‫کە ئەمانە بەڵگەیان ئەم دەقە حەدیثیەیە کە‬ ‫لێرە قسەی لێ دەکەین) (ئەوانی تر بڕوایان‬ ‫وا بوە بــاوک دەتوانێت کچی خۆی ـ کە‬ ‫پێگەیشتویشە ـ بەبێ پرس بە خۆی بە مێرد‬ ‫بدات‪ ،‬لەمانە شافیعی‪ ،‬و مالیك و ئیسحاق‌ی‬ ‫کوڕی ڕاهەوەیهـ و ئیبن ئەبی لەیال(‪،)٦‬‬ ‫کە ئەمانە پێیان وا بوە پرس‌وڕاکردن هەر‬ ‫بۆ باش‌کردنی دڵی کچەکەیە نەک زیاتر‪،‬‬ ‫یانی کارێکی باش و «موستەحەبب»ـە‬ ‫نەک پێویست «واجیب»‪ ،‬وەکو دواتر لە‬ ‫قسەی شافیعی و فەقیهە شافیعیەکانی‬ ‫تــری لەسەر دەهێنینەوە)‪ ،‬و لە الیەکی‬ ‫تریشەوە کۆدەنگییان هەبوە لەسەر ئەوەی‬ ‫باوک دەتوانێت کچی مناڵی خۆی بە مێرد‬ ‫بدات بەبێ ئەوەی پرسی پێ بکات چونکە‬ ‫مناڵیشە و ناتوانێت ڕای خۆی لە بارەی‬ ‫شتێکی وەهاوە بدات؛ لەم نێوانەدا دەبێت‬ ‫بەڕونی بزانرێت کە ئەو فیقهزانانەی ئیسالم‬ ‫بە جۆرێکی بەڵگەنەویست و هەر بە سادەیی‬ ‫ئــەو دو بنەمایەیان کــۆکــردوەتــەوە بەبێ‬ ‫ئەوەی هیچیان ئەوی تر هەڵ‌بوەشێنێتەوە‪،‬‬ ‫نەک وەکو ئەوەی شانەڤاس دەیەوێت کە‬ ‫بە بنەمای یەکەم (پێویستیی پرس‌کردن بە‬ ‫کچ بۆ بەمێرددانی‪ ،‬لە الیەن باوکیشیەوە)‬ ‫بنەمای دوەم (دروستیی بەمێرددانی کچی‬ ‫مناڵ لە الیەن باوکیەوە بە بێ پرس‌وڕای‬ ‫کچەکە) هەڵ‌بوەشێنێتەوە‪ .‬کە ئەمە لە‬ ‫الیەکی تریشەوە تۆمەتبارکردنی فیقهزانەکانە‬ ‫یان بە بێ‌ئاگایی و تێنەگەیشتن و نەبونی‬ ‫بەراورد و هەست‌نەکردن بە دژیەکییەك‪ ،‬یان‬ ‫بە بازدان بەسەر هەندێک بنەمای ئیسالمدا‬ ‫بۆ ئامانجە فیقهیەکەی خۆیان‪.‬‬ ‫ڕاڤەکارانی حەدیث و فیقهزانەکان بە‬ ‫چەند شێوەیەک ئەو دو بنەمایە‪ ،‬یان دەقە‬ ‫حەدیثیەکە و ئەو «مەسئەلە» ئیجماعیە‬ ‫ڕێک‌دەخەن‪ ،‬کە هەمویان لەوەدا کۆدەبنەوە‬ ‫کــە ئــەم دەقـــە حەدیثیە هــەمــو کچێک‬ ‫دەگرێتەوە جگە لە کچی مناڵ کە باوکی‬ ‫هەیە و باوکی بیەوێت بە مێردی بدات‪ .‬بەم‬ ‫چەند شێوەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬کە زیاتر باسی ئەمە کــراوە؛‬ ‫ئەوەیە دەڵێن‪ :‬کاتێک دەقــی حەدیثەکە‬ ‫دەڵێت کچ « ِب ْكر» دەبێت ڕای بپرسرێت و‬ ‫«ئیزن» بدات ئینجا لەگەڵ بڕیاری باوکی‬ ‫هاوسەرگیریەکەی دروســت دەبێت؛ ئەمە‬ ‫بنەمایەکی گشتیە‪ ،‬بەاڵم ئەمە کچی مناڵ‬ ‫«[ال ِب ْكر] الصغرية»ی لێ جیادەکرێتەوە‪ ،‬و‬ ‫ئەمەیان ناگرێتەوە‪ .‬ئەمەش بە سێ شێواز‬ ‫ئاڕاستە دەکەن و ڕاڤەی دەکەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬شێوازی یەکەم ـ کە باوترە ـ؛ ئەمەیە‬ ‫کە دەقی َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ »‬ ‫گشتیە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوەی کە لە گێڕانەوەی‬ ‫بەرباڵودا هاتوە کە ئەبو بەکر عائیشەی‬ ‫مناڵی لە پێغەمبەر مارەکردوە‪ ،‬و پاشان‬ ‫دامەزرانی کۆدەنگی لەسەر بەمێرددانی کچی‬ ‫مناڵ لە الیەن باوکیەوە (و بەڵگەنەویستیشە‬ ‫کە ئەمە بەبێ پــرس‌وڕا بە کچەکە دەبێت‬ ‫لەبەر ئەوەی هەر لە بنەڕەتەوە پرس‌وڕای‬ ‫پێ ناکرێت چونکە مناڵە)؛ ئەمانە دەتوانن‬ ‫ئەو دەقە گەشتیە «تەخصیص» بکەن‪،‬‬ ‫واتــە تایبەتی بکەن بــە کــچ « ِب � ْك��ر»ی‬ ‫پێگەیشتو «بالغة»ەوە‪ ،‬کە ئیتر کچی بچوک‬ ‫و پێنەگەیشتو ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫لــەم بابەتە؛ (ئیبن ئەل‪-‬مونذیر) لە‬ ‫«اإلشراف على مذاهب العلماء»ـدا دەڵێت‪:‬‬ ‫دەبێت هــەر جــۆرە هاوسەرگیرییەک بە‬ ‫بەڵگەی شەرعی و «سوننەت»ی پێغەمبەر‬ ‫بسەلمێت ئینجا دروستە‪ ،‬و و کاتێکیش ئەم‬ ‫دەقە حەدیثیە مەرجی پرس‌کردن بە کچ‬ ‫دادەنێت؛ تەنها بە حەدیثی تر و بەشێکی‬ ‫تر لە «سوننەت» شتێکی لێ جیادەکرێتەوە‬ ‫و تایبەت دەکــرێــت‪ ،‬کاتێکیش دەبینین‬

‫داوە بە پێغەمبەر؛ بۆمان دەردەکەوێت کە‬ ‫بابەتی کچی مناڵ جیادەکرێتەوە لەو مەرجی‬ ‫پرس‌وڕا و «ئیزن»ـەی دەقی َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر‬ ‫َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ » دایدەنێت(‪.)٧‬‬ ‫‪ .٢‬شێوازی دوەم؛ ئەمەیە هەندێکیان‬ ‫دەڵێن‪ :‬مادەم شتێکی زانراوە کە کچی مناڵ‬ ‫پرس‌وڕای وەهای پێ ناکرێت؛ لەبەر ئەوە‬ ‫بەڵگەنەویستانە دیارە کە دەقەکە َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح‬ ‫الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ » کچی مناڵ ناگرێتەوە و‬ ‫مەبەستی کچ « ِب ْكر»ی پێگەیشتوە‪.‬‬ ‫لــەم بابەتە؛ (ئیبن ئەل‪-‬مونذیر) لە‬ ‫«اإلشراف على مذاهب العلماء»ـدا ـ دەربارەی‬ ‫دەقەکە َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح الْ ِب ْك ُر َح َّتى ُت ْس َت ْأ َذنَ »‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەم حەدیثە ئەوە دەگەیەنێت کە‬ ‫ئەو کچەی فەرمانمان پێ دراوە پرسی پێ‬ ‫بکەین؛ کچی پێگەیشتوە‪ ،‬چونکە پرس‌کردن‬ ‫و داوای «ئیزن» لە کچێک ـ کە کچی مناڵە‬ ‫ـ توانای «ئیزن»ـدانی نیە؛ مانای نیە‪،‬‬ ‫چونکە بێدەنگ‌بون و ناڕازی‌بونی وەکو یەک‬ ‫وایە(‪.)٨‬‬ ‫هەر لەم بابەتە؛ (ئیبن دەقیق ئەل‪-‬‬ ‫عید) لە «إحــكــام األحــكــام»ـــدا دەڵێت‪:‬‬ ‫دەگونجێت بەم شێوەیەش ڕێک‌بخرێت کە‬ ‫بوترێت‪ :‬پرس‌کردن بۆ کەسێک دەبێت کە‬ ‫توانای «ئیزن»دانی هەبێت‪ ،‬کە کچی بچوک‬ ‫نیە‪ ،‬بۆیە کچی بچوک ناچێتە چوارچێوەی‬ ‫مەبەستی حەدیثەکەوە‪ ،‬بۆیە حەدیثە تایبەت‬ ‫دەبێت بە کچی پێگەیشتوەوە(‪.)٩‬‬ ‫‪ .٣‬شێوازی سێیەم؛ ئەمەیە کە هەوڵ‬ ‫دەدەن لە ڕوی زمانییشەوە ئەوە بسەلمێننن‬ ‫کە مەبەست لە کچ « ِب ْكر» لێرەدا کچی‬ ‫پێگەیشتوە‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە کە بەکارهێنانی‬ ‫عورفیی وشەکە « ِب� ْك��ر» بــەم واتایەیە‪،‬‬ ‫چونکە کاتێک دەوترێت « ِب ْكر» و پێویست‬ ‫بە وەســف و جیاکردنەوەی کچێک بەم‬ ‫سیفەتە دەکات کە پێگەیشتو بێت و ئەگەری‬ ‫هەبێت مێردی کردبێت یان ـ بەگشتی ـ‬ ‫کچێنیی نەمابێت‪ ،‬بۆیە هەرچەند وشەکە لە‬ ‫بنەڕەتی زماندا گشتی بێت و جاروباریش‬ ‫بەم واتا گشتیە بێت؛ هێشتا زۆر جار لە‬ ‫بەکارهێناندا بە واتا عورفیەکە دێت‪ ،‬و ئیتر‬ ‫بابەت و چوارچێوەی دەقەکە ئەم دو واتایە‬ ‫جیادەکاتەوە‪.‬‬ ‫لــەم بابەتە؛ (ئیبن دەقیق ئەل‪-‬عید)‬ ‫لە «إحكام األحكام»ـدا دەڵێت‪ :‬ئەگەر‬ ‫مەبەست لە َ‬ ‫«ل ُت ْن َك ُح‪ »..‬ئەوە بێت کە هەر‬ ‫دروست نیە بەبێ پرسی کچەکە؛ ئەو کاتە‬ ‫دیارە مەبەست لە کچ «بکر» جگە لە کچی‬ ‫بچوکە‪ ،‬ئەو کاتە واتای دەقەکە ئەمەیە‪:‬‬ ‫کچی پێگەیشتو بە مێرد نادرێت هەتا پرسی‬ ‫پێ دەکرێت َ‬ ‫«أ ْن َي ُكونَ ُْ‬ ‫ال َرا ُد بِالْ ِب ْك ِر ِم ْن َعدَا‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ْب ال ِبك ُر ال َبالغ»(‪.)١٠‬‬ ‫الص ِغ َري ِة َف َع َلى َهذا‪ :‬ل ت َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫بەم دو شێوازەی دوەم و سێیەم؛ کەواتە‬ ‫هەر ڕاستەوخۆ مەبەستی کچی پێگەیشتوە‬ ‫و پێویست ناکات بوترێت وشەکە گشتیە‬ ‫(کە پێگەیشتو و ناپێگەیشتویش بگرێتەوە)‬ ‫و ئینجا «تەخصیص» بکرێت بە بەڵگەی‬ ‫تری وەکو «حەدیث» یان «ئیجماع»‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئەمەیە هەندێکیان دەڵێن‪ :‬مەبەست‬ ‫لەم کچ « ِب ْكر»ە؛ کچی بێباوک «هەتیو»‬ ‫[« َي ِتيمة»]ە‪ .‬لەو ڕوانگەیەوە کە کاتێک ئەم‬ ‫قسەیە کراوە؛ بۆ سەرپەرشتیارانی کچانی‬ ‫هەتیو بوە‪ .‬ئەم جۆرە ئاڕاستەکردنە لەوەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت کە هەندێک لە فیقهزانان‪،‬‬ ‫ڕایــان لەسەر ئەوەیە کە بــاوک دەتوانێت‬ ‫کچی پێگەیشتویش بەبێ پرس‌وڕا بە مێرد‬ ‫بدات‪ ،‬و دەمێنێتەوە کە کچی بێ‌باوک کە‬ ‫هەتا پێ‌‌نەگات بە مێرد نادرێت و ئینجا بۆ‬ ‫بەمێرددانی دەبێت پرس‌وڕا بە خۆی بکرێت‪.‬‬ ‫ئەم جــۆرە ئاڕاستەکردنەش لە کۆتاییدا‬ ‫دەچێتەوە بۆسەر ئەوەی کە مەبەست لە کچ‬ ‫« ِب ْكر» لە دەقەکەدا هەر کچی پێگەیشتوە‪.‬‬ ‫لەم بابەتە؛ هەر (ئیبن دەقیق ئەل‪-‬‬ ‫عید) لە «إحكام األحكام»ـدا دەڵێت‪ :‬یان‬ ‫دەگونجێت مەبەست لە کچ « ِب ْكر» لێرەدا‬ ‫کچی هەتیو بێت‪ ،‬کە ناکۆکی هەیە‪ :‬ئایا‬

‫پێگەیشتو] هەر بە بێ‌دەنگ‌بونی دەبێت یان‬ ‫دەبێت بۆ خۆی قسە بکات؟ کە بەپێی دەقەکە‬ ‫کە دەڵێت «ئیزن‌دان»ی بێدەنگ‌بونیەتی؛‬ ‫کۆمەڵێک ئەوەیان هــەڵ‌بــژاردوە کە کچی‬ ‫هەتیویش هەر بە بێ‌دەنگ‌بونی «ئیزن»‬ ‫دەدات(‪.)١١‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئەمەیە هەندێکیان دەڵێن‪:‬‬ ‫ڕێنمایی ئــەم دەقـــە حەدیثیە هــەر لە‬ ‫بنەڕەتەوە بۆ باوک نیە‪ ،‬بۆ غەیری باوکە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە کە تەنها باوک بۆی هەیە ـ بۆ‬ ‫نمونە ـ کچی پێنەگەیشتو بە مێرد بدات‪،‬‬ ‫و هەندێکیان وتویانە دەکرێت باوک کچی‬ ‫پێگەیشتویش بەبێ پرس‌وڕا بە مێرد بدات‪.‬‬ ‫بۆیە ـ گوایە ـ لێرەوە دیــارە کە ڕێنمایی‬ ‫دەقەکە بۆ سەرپەرشتیارانی ترە جگە لە‬ ‫باوک‪ ،‬و «ڕوی دەمی» لە ئەوانە نەک باوک‪.‬‬ ‫لەم بابەتە؛ لە (مالیك)ـەوە ـ کە یەکێکە‬ ‫لەوانەی ڕێبازیان وایە کە باوک دەتوانێت‬ ‫کچی پێگەیشتویش بەبێ پرسی خۆی‬ ‫بە مێرد بــدات ـ ؛ لێی پــرســراوە‪ :‬دەقی‬ ‫حەدیثەکە کە داوا دەکات کچ «بکر» پرسی‬ ‫پێ بکرێت؛ ئایا ئەمە باوکیش دەگرێتەوە؟‬ ‫وتویەتی‪ :‬نەخێر! مەبەستی جگە لە باوکە‬ ‫«ال‪ ،‬لم يعن بهذا األب إنما عنى به غير‬ ‫األب»(‪.)١٢‬‬ ‫هــەروەهــا فەقیهێکی شافیعیی وەکــو‬ ‫(مـــاوەردی) دەڵێت‪ :‬ئەم پرس‌پێ‌کردنە؛‬ ‫ئــەگــەر مــەبــەســت بــێــت وەکـــو ئـــەرک و‬ ‫«واجیب»ێک؛ باوک ناگرێتەوە‪ ،‬ئەگەر باوک‬ ‫بگرێتەوە؛ بۆ ئەو تەنها «موستەحەبب»ـە‬ ‫نەک «واجیب» (« َف َأ َّما َق ْولُهُ‪ :‬والبكر ُت ْس َت ْأ َم ُر‬ ‫ِف َن ْف ِس َها؛ َف ُي ْح َم ُل َم َع َغ ْ ِي ْ َ‬ ‫جيابِ‬ ‫البِ َع َلى ْ ِال َ‬ ‫َو َم َع ْ َ‬ ‫البِ َع َلى ِال ْس ِت ْح َبابِ »)(‪.)13‬‬ ‫هەرچەند ئەم دو شێوە ڕێکخستنەی دوەم‬ ‫و سێیەم نیشانەی گونجاندنی دەقیان لەگەڵ‬ ‫بنەمای فیقهی و «مەذهەب» پێوە دیارە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬شافیعی (کە بۆ خۆی پێی وایە‬ ‫باوک دەتوانێت کچی پێگەیشتویش بە بێ‬ ‫پرس‌وڕا بە مێرد بدات)‪ ،‬جۆرە ڕاڤەیەکی تری‬ ‫هەیە بۆ پرس‌وڕاکردن «استئذان» به کچ‬ ‫« ِب ْكر» لە الیەن باوکیەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫کە ئەم پرس‌پێ‌کردنە بۆ ئەوە نیە کە کچەکە‬ ‫شتێکی بەدەست‌بێت و بتوانێت بڕیاری باوکی‬ ‫هەڵ‌بوەشێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو ئەم پرس‌وڕایە بۆ‬ ‫شتی ترە و بۆ ئەوەیە بۆ دڵی کچ گونجاوترە‬ ‫بەو شێوەیە قسەیەکیان لەگەڵ بکرێت‪ ،‬و‬ ‫ڕەنگە کچەکە شتێک لە بارەی خۆیەوە یان‬ ‫لە بارەی داواکەرەکەیەوە بزانێت کە باوکی‬ ‫نەیزانێت و ڕێگر بێت لەوەی هاوسەرگیریەکە‬ ‫سەرکەوتو بێت‪ ،‬لەو کاتەدا کچەکە شتێکی‬ ‫لەو شێوەیە ئاشکرا بکات؛ باوکەکەش لە‬ ‫الیەن خۆیەوە دێتە سەر ئەو بڕوایەی بە‬ ‫مێردی نەدات یان بەو کەسەی نەدات‪ ،‬نەک‬ ‫ڕەت‌کردنەوەی کچەکە لە خۆیدا ڕێگر بێت‪..‬‬ ‫بۆیە پرس‌وڕاکە وەکو «ڕاوێژ» ُ‬ ‫(«شو َرى»)‬ ‫ـێک وایە کە دەپرسرێت بەاڵم ناچارکەر نیە‪.‬‬ ‫شافیعی ئەم جۆرە ڕاڤە و ئاڕاستەکردنەی لە‬ ‫هەردو «األم» و «اختالف الحديث»ـدا باس‬ ‫کردوە(‪ ،)14‬و ڕەنگە کۆنترین باس‌وخواس‬ ‫بێت لەسەر ڕێکخستنی دەقە حەدیثیەکە‬ ‫لەگەڵ فیقهـ و ڕێبازی فیقهی‪ .‬دوایی فەقیهە‬ ‫شافیعیەکانی تریش هەمان شتیان وتوە‪،‬‬ ‫وەکو (ئەل‪-‬خەططابی)(‪ ،)15‬و (ماوەردی)‬ ‫(‪.)16‬‬ ‫ئەنجام‪ :‬بە هەر شێوەیەک بێت؛ ئەوەی‬ ‫ئــاگــاداری فیقهـ و یاسادانانی ئیسالمی‬ ‫بێت؛ دەزانێت دەقە حەدیثیەکە (مەرجی‬ ‫پرس‌کردن بە کچ) نابێتە ڕێگر لە بەمێرددانی‬ ‫کچی مناڵ لە الیەن باوکیەوە بەبێ پرس‬ ‫بە کچەکە‪ .‬هەر ئەمەش چاوەڕێ دەکرێت‪،‬‬ ‫چونکە هێشتا یاسای دوەم (بەمێرددانی‬ ‫کچی مناڵ) کۆدەنگی یان ڕێبازی زۆرتری‬ ‫لــەســەرە تاکو یــاســای یــەکــەم (مەرجی‬ ‫پرس‌کردن بە کچ)‪ ،‬وەکو بینیمان‪.‬‬

‫(‪ )١‬بڕوانە‪ :‬أمحد بن حنبل‪ ،‬مسند اإلمام‬ ‫أمحد بن حنبل‪ .‬حتقيق‪ :‬شعيب األرن��ؤوط‪،‬‬ ‫ع��ادل مرشد‪ ،‬وآخرين‪ .‬إش��راف‪ :‬عبد اهلل بن‬ ‫عبد احملسن الرتكي‪ .‬بريوت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .2001 ،‬جـ‪ .15 .‬ص‪.371 .‬‬ ‫احلديث (‪ .)9605‬البخاري‪ ،‬صحيح البخاري‬ ‫(اجلامع املسند الصحيح املختصر من أمور‬ ‫رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وسننه وأيامه)‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬حممد زه�ير بن ناصر الناصر‪ .‬دار‬ ‫طوق النجاة‪ .‬الطبعة األوىل‪ ١٤٢٢ ،‬هـ‪ .‬جـ‪،7 .‬‬ ‫ص‪ .17 .‬احلديث (‪ .)5136‬جـ‪ ،9 .‬ص‪.25 .‬‬ ‫احلديثان (‪ .)6970( ،)6968‬مسلم‪ ،‬صحيح‬ ‫مسلم (املسند الصحيح املختصر بنقل العدل‬ ‫عن العدل إىل رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم)‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬حممد فؤاد عبد الباقي‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫إحياء ال�تراث العربي‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪،1036 .‬‬ ‫احلديث (‪ .)1419‬هەروەها بڕوانە‪ :‬التربيزي‪،‬‬ ‫اخلطيب‪ ،‬مشكاة املصابيح‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد‬ ‫ناصر الدين األلباني‪ .‬بريوت‪ :‬املكتب اإلسالمي‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ .1985 ،‬جـ‪ ،2 .‬ص‪،937 .‬‬ ‫احلديث (‪.)3126‬‬ ‫(‪ )٢‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪:‬‬ ‫م��ال��ك‪ ،‬موطأ مالك (رواي���ة أب��ي مصعب‬ ‫الزهري)‪ .‬حتقيق‪ :‬بشار عواد معروف‪ ،‬حممود‬ ‫خليل‪ .‬بريوت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ 1412 .‬هـ‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،1‬ص‪ ،569 .‬احلديث (‪.) 1469‬‬ ‫مسلم‪ ،‬صحيح مسلم جـ‪ ،2 .‬ص‪،1037 .‬‬ ‫احل��دي��ث (‪ .)1421‬هــەروەهــا‪ :‬التربيزي‪،‬‬ ‫اخلطيب‪ ،‬مشكاة املصابيح‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪،937 .‬‬ ‫احلديث (‪.)3127‬‬ ‫(‪ )٣‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح‬ ‫البخاري جـ‪ ،7 .‬ص‪ .18 .‬احلديث (‪.)5138‬‬ ‫جـ‪ ،9 .‬ص‪ .20 .‬احلديث (‪.)6970( ،)6945‬‬ ‫ه ــەروەه ــا‪ :‬ال��ت�بري��زي‪ ،‬اخل��ط��ي��ب‪ ،‬مشكاة‬ ‫املصابيح‪ .‬ج��ـ‪ ،2 .‬ص‪ ،937 .‬احلديث‬ ‫(‪.)3128‬‬ ‫(‪ )4‬التربيزي‪ ،‬اخلطيب‪ ،‬مشكاة املصابيح‪.‬‬ ‫جـ‪ ،2 .‬ص‪ ،937 .‬احلديث (‪ .)3129‬هەروەها‬ ‫بــڕوانــە‪ :‬مسلم‪ ،‬صحيح مسلم ج��ـ‪ ،2 .‬ص‪.‬‬ ‫‪ ،1039‬احلديث (‪.)1422‬‬ ‫(‪ )٥‬بۆ وەرگێڕانە کوردیەکەی (سەالم‬ ‫نــاوخــۆش) بۆ ئــەم بەڵگەیەی شانەڤاس‪،‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬ئایا خاتوو عائیشە بوکێکی شەش‬ ‫سااڵن بوو؟ ل‌ل‪.٢٨ ،٢٧ .‬‬ ‫(‪ )٦‬اب��ن امل��ن��ذر‪ ،‬اإلش ��راف على مذاهب‬ ‫العلماء‪ .‬حتقيق‪ :‬صغري أمحد األنصاري أبو‬ ‫مح��اد‪ .‬رأس اخليمة‪ :‬مكتبة مكة الثقافية‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .2004 ،‬جـ‪ ،5 .‬ص‪.16 .‬‬ ‫(‪ )٧‬اب��ن امل��ن��ذر‪ ،‬اإلش ��راف على مذاهب‬ ‫العلماء‪ .‬جـ‪ ،5 .‬ص‌ص‪ .١٧ ،16 .‬بە هەمان‬ ‫شێوە دەربارەی بێوەژنی مناڵ‪ :‬ابن المنذر‪،‬‬ ‫اإلشراف على مذاهب العلماء‪ .‬جـ‪ ،5 .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪ .١٩ ،١٨‬هەروەها بڕوانە‪ :‬ابن حزم‪ ،‬احمللى‬ ‫باآلثار‪ .‬جـ‪ ،9 .‬ص‪.40 .‬‬ ‫(‪ )٨‬اب��ن املنذر‪ ،‬اإلش��راف على مذاهب‬ ‫العلماء‪ .‬جـ‪ ،5 .‬ص‪.16 .‬‬ ‫(‪ )٩‬ابن دقيق العيد‪ ،‬إحكام اإلحكام شرح‬ ‫عمدة األحكام‪ .‬مطبعة السنة احملمدية‪ .‬جـ‪،٢ .‬‬ ‫ص‪.177 .‬‬ ‫(‪ )١٠‬ابن دقيق العيد‪ ،‬إحكام اإلحكام‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٢‬ص‪.177 .‬‬ ‫(‪ )١١‬ابن دقيق العيد‪ ،‬إحكام اإلحكام‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٢‬ص‪.177 .‬‬ ‫(‪ )١٢‬ابن بطال‪ ،‬شرح صحيح البخاري‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬أبو متيم ياسر بن إبراهيم‪ .‬الرياض‪:‬‬ ‫مكتبة الرشد‪ .‬الطبعة الثانية‪ .2003 ،‬جـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.٢٥٣ ،٢٥٢ .‬‬ ‫(‪ )13‬امل���اوردي‪ ،‬احل��اوي الكبري (شرح‬ ‫خمتصر املزني)‪ .‬حتقيق‪ :‬الشيخ علي حممد‬ ‫معوض ‪ -‬الشيخ عادل أمحد عبد املوجود‪.‬‬ ‫ب�يروت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫‪ .1999‬جـ‪ ،9 .‬صص‪.59 ،52 .‬‬ ‫(‪ )14‬الشافعي‪ ،‬اختالف احلديث (ملحق‬ ‫باألم للشافعي)‪ .‬بريوت‪ :‬دار املعرفة‪.1990 .‬‬ ‫اب ِن َك ِاح الْ ِب ْكرِ)‪.‬‬ ‫جـ‪ ،8 .‬ص‪َ ( :627 .‬ب ُ‬ ‫الشافعي‪ ،‬األم‪ .‬بريوت‪ :‬دار املعرفة‪.1990 .‬‬ ‫جـ‪ ،5 .‬ص‌ص‪َ ( ١٩ ،18 .‬م��ا َج��ا َء ِف ِن َك ِاح‬ ‫ْال َباءِ)‪.‬‬ ‫(‪ )15‬اخلطابي‪ ،‬معامل السنن (شرح سنن أبي‬ ‫داود)‪ .‬حلب‪ :‬املطبعة العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫‪ .1932‬جـ‪ ،٣ .‬ص‪.٢٠٢ .‬‬ ‫(‪ )16‬امل��اوردي‪ ،‬احل��اوي الكبري‪ .‬جـ‪،9 .‬‬ ‫صص‪.59 ،52 .‬‬

‫ژمارە (‪ )323‬دوشەممە ‪201٦/12/19‬‬

‫‪3‬‬

‫ئایدیا درووستەکانی مرۆڤ‪ ،‬لە کوێوە سەرچاوە دەگرن؟‬ ‫شکستەکانەوە فێردەبێت‪.‬‬ ‫تا ناکۆتا دیاردەی جیهانی ئۆبێکتیڤ‬ ‫و بەرچاوی دەرەوەی مێشک‪ ،‬لە ڕێگەی‬ ‫پێنج هەستەکەوە (بینین‪ ،‬بیستن‪،‬‬ ‫تــامــکــردن‪ ،‬بــۆنــکــردن و بــەرکــەوتــن)‬ ‫لــە نــاو مێشکدا ڕەنــگــدەداتــەوە کە‬ ‫لەسەرەتادا تەنیا زانینی هەستەکییە‬ ‫[ و ســەربــە یەقینی هەستەکییە]‪.‬‬ ‫لەگەڵ کەڵەکەبوونی بەڕادەی پێویستی‬ ‫ماوتسی تۆنگ‬ ‫ئەو زانیاريیانەی کە لەڕێگەی پێنج‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬زەردەشت نورەدین‬ ‫هەستەکەوە وەرگیراوە‪ ،‬بازدانێک بەسەر‬ ‫زانینی مرۆڤدا دێــت‪ ،‬بەمەش زانینی‬ ‫هەستەکی دەگۆڕێت بۆ زانینی عەقڵی‬ ‫ئایدیا درووستەکانی مرۆڤ‪ ،‬لە کوێوە واتە دەگۆڕێت بۆ ئایدیا [ و ئەمەش‬ ‫ســەرچــاوەدەگــرن؟ ئایا(‪ )1‬لە ئاسمانەوە گۆڕینی هێزی ماتریاڵی و مادییە بۆ‬ ‫ســەرچــاوە دەگـــــرن؟ نەخێر‪ .‬ئایا ئایدیا]‪ .‬پرۆسەی زانین بەو جۆرەیە‪ .‬ئەمە‬ ‫تایبەتمەنديی ناوەکيی مێشکی مرۆڤە و‬ ‫(‪ )2‬یەکەم ئاستە لە کۆی پرۆسەکانی زانین‪،‬‬ ‫لە خودی مێشکەوە سەرچاوەدەگرن؟‬ ‫واتە ئاستی گۆڕینی مادەی ئۆبێکتیڤ و‬ ‫درووستەکانی‬ ‫دیسان نەخێر‪ .‬ئایدیا‬ ‫بەرچاو بۆ ئاگایی سوبێکتیڤ و زەینی‪،‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫مرۆڤ تەنیا لە"پراکتیکی کۆمەاڵیەتی "ـەوە و هەروەها گۆرین لە بوونەوە بۆ ئایدیا‪.‬‬ ‫ســەرچــاوەدەگــرن‪ ،‬واتــە لــە ســێ جۆر لەم ئاستەدا‪ ،‬ئەوەی کە ئایا ئاگایی یا‬ ‫پراکتیکی کۆمەاڵیەتییەوە؛ ملمالنێی ئایدیا (وەک تیۆرییەکان‪ ،‬سیاسەتەکان‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنان‪ ،‬ملمالنێی چینایەتی و پالنەکان و پــێــوەرەکــان) یاساکانی‬ ‫ئەزمونە زانستییەکان‪ .‬بوونی کۆمەاڵیەتيی جیهانی بەرچاو و ئۆبێکتیڤ بەدرووستی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بیر و هزری مرۆڤ ڕەنگڕێژدەکات تێیدا ڕەنگیداوەتەوە یــان نا هێشتا‬ ‫و شێوەی پێدەبەخشێت‪ .‬ئەو ئایدیا نەسەلمێنراوە و هــەروەهــا هێشتاش‬ ‫درووســتــانــەی کــە خه‌سڵەتی چینی ڕاستی و درووستيی ئایدیا و ئاگایی‬ ‫پێشەنگن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی کە کۆمەاڵنی یەکالنەبۆتەوە‪ .‬پاشان دووەم ئاستی‬ ‫خەڵک وەریانگرت و هەرسیانکرد دەبێتە زانین دەستپێدەکات‪ ،‬واتــە گەڕانەوە‬ ‫هێزی ماتریاڵی و مــادی بۆ گۆڕینی لە ئاگاییەوە بۆ مادە‪ ،‬لە ئایدیاوە بۆ‬ ‫کۆمەڵگا و جیهان [و ئەمەش گۆڕینی بــوون‪ .‬لەم پنتەدا مرۆڤەکان زانینی‬ ‫ئایدیایە بۆ هێزی ماتریاڵی و مادی]‪ .‬وەدەستهاتوو لە ئاستی یەکەمەوە‪ ،‬لە‬ ‫مرۆڤ بە درێژایی پراکتیکی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬پراکتیکی کۆمەاڵیەتیدا بەکاردەهێنن بۆ‬ ‫بەشداردەبێت لە ملمالنێی جۆراوجۆردا ئەوەی بزانن کە تیۆرەکان‪ ،‬سیاسەتەکان‪،‬‬ ‫و ئەزمونی فـــراوان‪ ،‬لە سەرکەوتن و پالنەکان و پێوەرەکان لەگەڵ خوێندنەوە‬

‫سەرکەوتووەکانی واقیعدا دێتەوەیەک‬ ‫یان نا‪ .‬بە شێوەیەکی گشتی ئەوەی‬ ‫کە لەگەڵ خوێندنەوە سەرکەوتووەکانی‬ ‫واقیعدا بێتەوە یەک درووستە و ئەوەشی‬ ‫لەگەڵیدا نەیەتەوە یەک ئەوا هەڵەیە‪.‬‬ ‫ئەمە بە تایبەتی بۆ ملمالنێی مرۆڤ‬ ‫لەگەڵ سرووشتدا ڕاستە‪.‬‬ ‫لـــە مــلــمــانــێــی کــۆمــەاڵیــەتــیــدا‪،‬‬ ‫هەندێجار ڕوودەدات‪ ،‬ئــەو هێزانەی‬ ‫کــە چینی پێشەنگ دەنــوێــنــنــەوە و‬ ‫نوێنه‌رايه‌تيى‌ده‌كه‌ن‪ ،‬تووشی شکست‬ ‫دەبن‪ .‬بەاڵم ئەمە لەبەرئەوە نییە کە‬ ‫ئایدیاکانیان هەڵەیە بەڵکو بەهۆی‬ ‫ئــەوەوه‌یــە کە لــەو ملمالنێيه‌ى تێیدا‬ ‫بەشدارن‪ ،‬بااڵنسی هێزیان وەک یەک‬ ‫نییە و هێزە پێشەنگەکان‪ ،‬هێشتا‬ ‫بەئەندازەی هێزە کۆنەخوازەکان بەهێز‬ ‫نین و بەم بۆنەشەوە بەشێوەیەکی کاتی‬ ‫تووشی شکست دەبــن‪ .‬بــەاڵم دواجــار‬ ‫هــەر ڕۆژێــک بێت هێزە پێشەنگەکان‬ ‫سەردەکەون‪ .‬پرۆسەی زانین‪ ،‬بەهۆی‬ ‫تاقیبوونەوەوە لە پراکتیکدا‪ ،‬بازدانیکی‬ ‫تــری بــەســەردا دێـــت‪ .‬ئــەم بــازدانــە‬ ‫بــەراورد بە بازدانی یەکەم پڕبەهاترە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی بەهۆی بازدانی دووەمەوەیە‬ ‫کە دەتوانین لە ڕاســت و درووستيی‬ ‫بـــازدانـــی یــەکــەمــی پــرۆســەی زانــیــن‬ ‫دڵنیابینەوە‪ .‬واتە ئەوە دەسەلمێنێت‬ ‫کــە‪ ،‬ئایا ئــایــدیــاکــان‪ ،‬تیۆرییەکان‪،‬‬ ‫سیاسەتەکان‪ ،‬پالنەکان و پێوەرەکان کە‬ ‫بەهۆی ڕەنگدانەوەی جیهانی بەرچاو و‬ ‫ئۆبێکتیڤه‌وه‌ وەدەستهاتووە‪ ،‬هەڵەیە یان‬ ‫درووستە‪ .‬جگە لەمە ڕێگەیەکی تر بۆ‬ ‫تاقیکردنەوەی حەقیقەت بوونى نییە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە پرۆسەی زانینی جیهان‬

‫لەالیەن پرۆلیتاریاوە‪ ،‬ئەوەیە کە [‬ ‫بۆ پرۆلیتاریا ئامانجی زانینی جیهان‬ ‫بریتییە لە] گۆڕینی جیهان‪[ .‬بەم پێیەش‬ ‫پرۆسەی زانین بۆ پرۆلیتاریا پرۆسەیەکی‬ ‫چاالکە کە لە ڕوانگەی گۆڕینی جیهانەوە‬ ‫سەیری هەموو شت دەکــات نــەوەک‪،‬‬ ‫تەنیا زانینێکی پاسیڤی مەعریفی بێت‬ ‫کە لە ئاستی یەکەمی زانیندا قەتیس‬ ‫ببێت‪ .‬کەواتە پرۆسەی زانین لە الیەن‬ ‫پرۆلیتاریاوە لە جــەوهــەردا ئەکتێکی‬ ‫شۆڕشگێڕانە و نوێخوازانەیە و نەفيی‬ ‫پرۆسەی زانینی مەعریفی ڕووت دەکات‬ ‫کە لە جــەوهــەردا پاسیڤە و هاوکات‬ ‫پرۆسەیەکی کۆنەخوازانەیە‪].‬‬ ‫پرۆسەی زانینی درووســت‪ ،‬زۆرجــار‬ ‫بە دووبارەکردنەوەی جوواڵن لە مادەوە‬ ‫بۆ ئاگایی‪ ،‬و پاشان لە ئاگاییەوە بۆ‬ ‫مــادە وەدەســتــدێــت؛ واتــە جــوواڵن لە‬ ‫پراکتیکەوە بۆ زانین و لە زانینەوە‬ ‫دیسان بۆ پراکتیک و ئەمەش تیۆری‬ ‫زانین یان ئه‌پيستمۆلۆژیای مارکسی‬ ‫وئـه‌پــيــســتــمــۆلــۆژیــای ماتریاڵیزمی‬ ‫دیالەکتیکییە‪ [ .‬دەشێت ئه‌پيستمۆلۆژیای‬ ‫مارکسی کە شۆڕشگێڕانە و نوێخوازانەیە‬ ‫لەم فۆرموڵەدا کورت‌کەینەوە؛ "پراکتیک‬ ‫– تیۆر– پراکتیک"‪ .‬لەم فۆرموڵەدا‬ ‫بە تەنیا زانینی جیهان کافی نییە‪،‬‬ ‫بــە دوو هــۆکــار؛ یــەک‪،‬زانــیــنــی ڕووت‬ ‫شەرعیەتدانە بە جیهانی چینایەتی و‬ ‫مێژووی چەوساندنەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫تەنیا جیهان دەناسێت و ئەو جیهانەش‬ ‫کە دەیناسێت جیهانی کۆنی چینایەتییە‬ ‫و هەوڵیش نادات بەشداريی پراکتیکی‬ ‫گۆڕانی جیهان بكات‪ ،‬بۆیە بەو شێوەیە‬ ‫جیهان دەهێڵێتەوە‪ .‬دوو‪ ،‬زانین ئەگەر‬

‫پراکتیکی نەکرێتەوە و نەچێتە خزمەتی‬ ‫کۆمەاڵنی خەڵکەوە ئــەوا لە دەستی‬ ‫نوخبەدا دەمێنێتەوە و ئەميش دەبێتە‬ ‫سەرچاوەی پەیدابوونی چینایەتی کە‬ ‫چینایەتیش بنەڕەتی چەوساندنەوەیە]‪.‬‬ ‫لەناو هاوڕێکانماندا‪ ،‬زۆریک هەن کە‬ ‫هێشتا ئاگایان لەم بنەما تیۆرییانەی‬ ‫زانین نییە‪ .‬ئەگەر پرسیاريان لێ‌بکەن‬ ‫کــە ئــایــدیــا‪ ،‬بـــۆچـــوون‪ ،‬ســیــاســەت‪،‬‬ ‫میتۆد‪ ،‬پــان‪ ،‬ئەرگومێنت‪ ،‬تێبینییە‬ ‫ناکۆتاکان و وتــارە دوورودرێژەکانیان‬ ‫لــە کــوێــوە ســەرچــاوەدەگــرێــت‪ ،‬ئــەوا‬ ‫سەریان دەسوڕمێت و وه‌اڵم نادەنەوە‪.‬‬ ‫بۆ ئــەوان گۆڕینی مادە بۆ ئاگایی‪ ،‬و‬ ‫ئاگایی بۆ مادە شتێکە کە لێى‌تێناگەن‪،‬‬ ‫ســەرەڕای ئەوەی بازدانێکی لەو جۆرە‬ ‫لە ژیانی ڕۆژانەدا زۆر دووبارەدەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەم بۆنەوە دەبێت ئێمە هاورێکانمان‬ ‫ئاشنای ئه‌پيستمۆلۆژیای ماتریاڵیزمی‬ ‫دیالەکتیکی بکەین بۆ ئەوەی بەدرووستی‬ ‫بیربکەنەوە‪ ،‬بتوانن لێکۆڵینەوە و‬ ‫خوێندنەوە بکەن‪ .‬ئەزمونەکانی خۆیان‬ ‫کــۆبــکــەنــەوە و ســـودی لــێ ببینن و‬ ‫بەسەر کۆسپەکاندا سەرکەون و کەمتر‬ ‫توشی هەڵە ببن‪ ،‬و کــاری خۆیان بە‬ ‫باشترین شێوە ئەنجام بدەن‪ ،‬و هەموو‬ ‫وزەی خۆیان لە خەباتدا بەکاربێنن‪.‬‬ ‫واڵتێکی سۆسیالیستيی گەورە و بەهێز‬ ‫بنیات‌بنێن‪ ،‬و بۆ ئەنجامدانی ئەرکی‬ ‫مەزن و حەتميی ئەنتەرناسیۆنالیستی‪،‬‬ ‫واتە بۆ هاوکاربوون و هاوخەباتبوونی‬ ‫کۆمەاڵنی ستەمدیدە و چــەوســاوەی‬ ‫جیهان ئامادەبن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪https://www.marxists.‬‬ ‫‪ )1‬‬ ‫‪org/reference/archive/mao/‬‬ ‫‪selected-works/volume-9/‬‬ ‫‪mswv9_01.htm‬‬

‫ايده های صحيح انسان ازکجا‬ ‫‪ )2‬‬ ‫سرچشمه می گيرند؟‪ ،‬اثرحاضر بخشی‬ ‫از "قرار کميته مرکزی حزب کمونيست‬ ‫چين درباره مسايل کار روستائی درحال‬ ‫حاضر(اليحه(می باشد‪ .‬مه ‪1963‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫‪ -1‬لــێــرەدا ماوتسی تۆنگ ئاماژە‬ ‫بە تیۆری زانین یان ئه‌پيستمۆلۆژیای‬ ‫ئوستورەیی و ئاینی دەکــات کە پێی‬ ‫وایە مرۆڤ زانینی خۆی لە خوداکانەوە‬ ‫وەردەگــرێــت‪ .‬لەم شێوەدا پێشوەختە‬ ‫زانینی موتڵەق دەربــارەی هەموو شت‬ ‫الی خودا ئامادەیە و خوداش بە گوێرەی‬ ‫توانای مرۆڤ زانینی پێدەبەخشێت؛ وەک‬ ‫چۆن لە قورئاندا هاتووە کە خودا هەموو‬ ‫ناوەکانی فێری ئـــادەم‪ ،‬وەک یەکەم‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬کردووە‪.‬‬ ‫‪ -2‬الی عه‌قڵگه‌راكان(‪)rationalists‬‬ ‫زانین تایبەتمەنديی ناوەکی خودی زه‌ين‬ ‫يان مێشکە و تاکە ڕێگەی باوەرپێکراوی‬ ‫گەشتن بە حەقیقەت تەنیا بیرکردنەوەی‬ ‫عەقاڵنییە کە ئەمەش ناکۆکە لەگەڵ‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژیای مارکسییدا و لێرەدا ماو‬ ‫ڕەتیدەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪« -3‬پراکتیک» یان «کردار» بەمانای‬ ‫بەشداريی ئاگامەند و ئاراستەداری مرۆڤ‬ ‫دێت لە واقیعدا‪ ،‬بە مەبەستی گۆرین یان‬ ‫بەشداربوون لە پرۆسەی گۆریندا‪.‬‬

‫ناوچه‌ك ‌ه له‌ گه‌مه‌ى‬

‫ئيمپريالــــــــــــــــــــــــــيزمدا‬

‫(پاش تێپه‌ڕبووىن سه‌د ساڵ به‌سه‌ر (سايكس‪-‬بيكۆ)دا‪ ،‬توركيا به‌ره‌وه‌ كوێ هه‌نگاو ده‌نێت؟)‬ ‫‌ماوه‌؟ ئایا توركیا به‌ر به‌و دابه‌شكاریی ‌ه‬ ‫چاوه‌ڕوانكارییه‌ ده‌گرێت؟ ئایا توركیا‬ ‫به‌نیازی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سایكس‬ ‫بیكۆیه‌ و داوای ویالیه‌تی موسڵ ده‌كات؟‬ ‫ئایا دۆزی كوردی نێو توركیای به‌الوه‌‬ ‫گرنگ نییه‌ و چرای سه‌وزی بۆ هه‌ڵكراوه‌؟‬

‫حسێن نه‌جمه‌دين‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫كاتێك توركیا به‌ئاشكرا پشتیوانیی‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئیسالمیی ده‌كرد له‌ كۆبانیه‌و‌ه‬ ‫بگره‌ هه‌تا هه‌موو شارو شارۆچكه‌كانی‬ ‫تری ڕۆژئاوا‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا هه‌ده‌په‌ی‬ ‫تاوانبار ده‌كــرد به‌ هاریكاری كردنی‬ ‫په‌كه‌كه‌ و په‌یه‌ده‌‪ ،‬ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن‬ ‫و توركه‌ ڕه‌گه‌زپه‌رسته‌كان زیاتر ئه‌و‬ ‫ده‌نگۆیانه‌یان گه‌وره‌تر ده‌كرد‪ ،‬له‌ پاش‬ ‫كوده‌تا شكستخواردووه‌كه‌ی توركیا‬ ‫ئۆردۆغان ئه‌و هه‌له‌ی قۆسته‌وه‌ و وه‌ك‬ ‫دیكتاتۆرێك كه‌وته‌ داپڵۆسینی ئه‌ندام‬ ‫په‌رله‌مانه‌كانی كورد و ده‌ستگیركردنیان‬ ‫و لێسه‌ندنه‌وه‌ی حه‌سانه (پارێزبه‌ندی)‌‬ ‫لێیان كه‌ ناڕه‌زایه‌تیی ته‌واوی ئه‌وروپای‬ ‫لــێــك ـه‌وت ـه‌وه‌‪ .‬ئــایــا تــوركــیــا بــه‌ره‌و‬ ‫كوێ ده‌ڕوات له‌پاش ده‌ستگیركردنی‬ ‫په‌رله‌مانتاره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كانی هه‌ده‌په‌؟‬ ‫ئایا توركیا به‌ چ مه‌به‌ستێك به‌ چ‬ ‫پشتیوانییه‌كه‌وه‌ هاتۆته‌ نێو خاكی‬ ‫عێراقه‌وه‌؟ ئایا بۆچی هه‌ڕه‌شه‌كانی‬ ‫عێراق و سوریا به‌ هه‌ند وه‌رناگرێت؟ ئایا‬ ‫توركیا كارتی فشاری زۆری به‌ده‌سته‌وه‬

‫ئه‌وانه‌ی پێشتر باسمانكرد تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫بوونه‌ت ‌ه مێژوو‪ ،‬ڕه‌وتــی ڕووداوه‌كانیش‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه زوو ڕوو ده‌ده‌ن گه‌ر بته‌وێت‬ ‫باسێك بنوسیت هێشتا ته‌واو نه‌بوویت‪،‬‬ ‫نوسینه‌كه‌ت بووه‌ت ‌ه مێژوو‪ .‬به‌دیوه‌كه‌ی‬ ‫تریدا فریای شیكاری ناكه‌ویت‪ .‬به‌الی‬ ‫چاودێرانی سیاسییه‌وه‌ڕه‌وشی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوین بــه‌ره‌و هێوربوونه‌و‌ه نـــاڕوات و‬ ‫چاوه‌ڕوانی جه‌نگێكی هه‌رێمایه‌تیی گه‌وره‌‬ ‫ده‌كه‌ن ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ .‬ئێستا عێراق و‬ ‫سوریا جه‌نگی دژی تیرۆر ده‌كه‌ن و له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی سنوری واڵته‌كه‌ی خۆیاندا‬ ‫و ل ‌ه چوارچێوه‌ی جه‌نگی دژه‌تیرۆری‬ ‫جیهانیدا ده‌جوڵێنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئیداره‌ی‬ ‫پێشووی ئه‌مه‌ریكا واتا (ئۆباما) كه‌مێك‬ ‫سستی نواندبێت یان ل ‌ه هه‌وڵدا بووبێت‬ ‫بۆڕوخاندنی ڕژێمی ئه‌سه‌د‪ ،‬ئێستا (ترامپ)‬ ‫ب ‌ه ئاشكرا ده‌ڵێت‪« :‬هه‌نگاوی سه‌ره‌كیی‬ ‫داهاتوومان بنه‌بڕكردنی تیرۆر‌ه ل ‌ه عێراق و‬ ‫سوریادا‪ ،‬ل ‌ه به‌رنامه‌ی كارماندا نیی ‌ه جه‌نگ‬ ‫ل ‌ه دژی حكومه‌تی سوریا بكه‌ین‪ ،‬چونكه‌‬ ‫هاوپه‌یمانی ڕوسیایه‌و ده‌كه‌وین ‌ه شه‌ڕه‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕوسیادا‪ ،‬كه ‌هه‌رگیز خوازیاری‬ ‫جه‌نگێكی له‌وشێوه‌ی ‌ه نین»‪ ،‬له‌الیه‌كی‬ ‫تریشه‌و‌ه توركه‌كان له‌گه‌ڵ میسرییه‌كاندا‬ ‫كێشه‌یان هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر (محمد مورسی)‪،‬‬

‫هـه‌روه‌هــا سعودییه‌كانیش هاریكارییه‌‬ ‫داراییه‌كانیان ل ‌ه میسر بڕیوه‌و كۆمپانیای‬ ‫(ئارامكۆ) به‌هۆی نزیكبوونه‌وه‌ی ل ‌ه ڕوسیا‬ ‫و سوریاوه‌‪ ،‬ل ‌ه هاریكاریی ‌ه نه‌وتییه‌كانی بۆ‬ ‫میسر پاشگه‌زبووه‌ته‌وه‌‌‪.‬‬ ‫عێراقییه‌كان به‌هۆی پاڵپشتی سعودییه‌‬ ‫لـ ‌ه سوننه‌كانی عــێــراق و هاریكاریی‬ ‫داعش ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان قۆستۆته‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ره‌و میسر هه‌نگاو بنێن و شوێنه‌واری‬ ‫هاریكاریی ‌ه نه‌وتییه‌كانی سعود بۆ‬ ‫میسڕییه‌كان پڕبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬چ ل ‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ئه‌رده‌نه‌و‌ه بێت یان ل ‌ه ڕێگه‌ی موسڵ و‬ ‫ڕومادییه‌و‌ه بۆ سوریا‪ ،‬له‌وێشه‌و‌ه بۆسه‌ر‬ ‫ده‌ریــا و پاشان بۆ میسر‪ ،‬ب ‌ه هاتنی‬ ‫سوپای توركیا بۆ به‌عشیق ‌ه (باشیك)‌‬ ‫ل ‌ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دای ‌ه بگات ‌ه ته‌له‌عفه‌ر و‬ ‫شه‌نگال‪ .‬كه‌وات ‌ه ب ‌ه جوڵه‌كانی توركیادا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت به‌نیازی پچڕاندنی سنوری‬ ‫سوریا‪-‬عێراق ‌ه بۆ هه‌ر ئه‌ركێكی سیاسیی‬ ‫نێوان میسر‪-‬سوریا‪-‬عێراق ل ‌ه بــواری‬ ‫سوته‌مه‌نییدا‪ .‬چ لـ ‌ه ڕووی كێشه‌ی‬ ‫كورده‌و‌ه یان سوته‌مه‌نییه‌و‌ه یان شه‌ڕی‬ ‫دژی تیرۆره‌و‌ه بێت خوێندنه‌و‌ه سه‌ربازی‬ ‫و ئابورییه‌كان‪ ،‬ئه‌و‌ه پیشانده‌ده‌ن كه‌‬ ‫توركیا جگه‌ل ‌ه گرتنه‌وه‌ی ئاوی فورات هیچ‬ ‫ڕێگایه‌كی تری به‌ده‌سته‌و‌ه نه‌ماو‌ه ك ‌ه وه‌كو‬ ‫كارت به‌كاری بهێنێت‪ ،‬وا چاوه‌ڕوانده‌كرێت‬ ‫گرژییه‌كانی باكوری كوردستان بگه‌نه‌‬ ‫ئاستی ته‌قینه‌و‌ه و ڕاپـه‌ڕیــن ب ـه‌ڕووی‬ ‫ڕژێمی توركیادا‪ ،‬چونك ‌ه كورده‌كانی باكور‬ ‫شێوازی دیموكراسییانه‌ی گرته‌به‌ر و هیچ‬ ‫به‌رهه‌مێكی نه‌بوو‪ ،‬تاڕاده‌یه‌ك سه‌بری‬ ‫ئه‌وروپا ل ‌ه به‌رامبه‌ر توركیادا گه‌یشتووه‌ته‌‬

‫ئاستی بنبه‌ست و‪ ،‬به‌ئاشكرا ئه‌ڵمانییه‌كان‬ ‫و فه‌ره‌نسییه‌كان له‌مه‌ڕ كرده‌وه‌كانی‬ ‫توركیا ل ‌ه په‌رله‌مانه‌كانیانه‌و‌ه ئیدانه‌ی‬ ‫جینۆسایدی عوسمانییه‌كانیان له‌دژی‬ ‫ئه‌رمه‌نه‌كان كرد‪ ،‬كه‌وات ‌ه ده‌توانین بڵێین‬ ‫توركیا له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌ی ئاڵۆزی و‬ ‫په‌رته‌وازه‌ییدایه‌‪ .‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ئیمپریالیزم‬ ‫ئه‌م گه‌م ‌ه سیاسییه‌ی بۆ ئه‌و‌ه كردووه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه به‌ردێك چه‌ندین چۆله‌ك ‌ه بكوژێت‪.‬‬ ‫هـه‌مــوو چه‌ند ســاڵ جــارێــك كۆمه‌ڵه‌‬ ‫توندئاژۆیه‌ك ل ‌ه ئه‌وروپا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و‬ ‫ئه‌م توڕه‌وانه‌ش پێویست ‌ه شه‌ڕگه‌یه‌كیان‬ ‫بۆ بكرێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه دوو ئامانج‪ :‬یه‌كه‌میان‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆیان بكرێت ل ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌‬ ‫نه‌خشه‌ی سیاسی و ئابوری و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ناوچه‌كانی پێ ده‌گۆڕن و ئه‌گه‌ر سه‌ریشی‬ ‫نه‌گرت ئه‌وا توانویان ‌ه بۆ چه‌ند ساڵێك‬ ‫كۆمه‌ڵگاكانی خۆیان له‌و توندئاژۆیانه‌‬ ‫ڕزگاربكه‌ن‪ .‬په‌رچه‌كردار و لێكه‌وته‌ی‬ ‫توندئاژۆكان و «كێشه‌ی كــورد» كه‌‬ ‫ل ‌ه ده‌ستی عێراق و سوریا و توركیا‬ ‫ده‌رچـــووه‌‪ ،‬فاكته‌ری ه ـه‌ر‌ه سه‌ره‌كیی‬ ‫تێكچوونی توركیای ‌ه به‌ره‌و ئاینده‌یه‌كی‬ ‫نادیار‪ .‬هه‌ڕه‌شه‌كانی توركیا ل ‌ه حه‌شدی‬ ‫شه‌عبی بۆ چوون ‌ه نێو موسڵه‌و‌ه به‌ئاشكرا‬ ‫نیازی توركه‌كان ل ‌ه عێراقدا ده‌رده‌خات‪،‬‬ ‫به‌پێی پێوه‌ری دیپلۆماسی و سه‌ربازیی‬ ‫هه‌ڕه‌ش ‌ه و بوونی سوپای توركیا ل ‌ه عێراق‬ ‫پێشلكارییه‌كی به‌رجه‌ست ‌ه و ئاشكرایه‌‪،‬‬ ‫توێژه‌ر و چاودێر‌ه سیاسییه‌كان له‌و‬ ‫بــاوه‌ڕه‌دان ئه‌م كارانه‌ی توركیا به‌ره‌و‬ ‫لێواری جه‌نگێكی گه‌ور‌ه په‌لكێشده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه به‌ئاشكرا ب ‌ه شكستی توركه‌كان‬

‫كۆتایی دێت‪ ،‬چونك ‌ه توركه‌كان له‌الیه‌ن‬ ‫ڕۆژئــاواو‌ه پشتیوانییان لێناكرێت‪ ،‬له‌و‬ ‫سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه توركیا دوو بژارده‌ی له‌‬ ‫به‌رده‌مدایه‌‪ ،‬یان درێژه‌دان به‌و سیاسه‌ته‌‬ ‫سه‌ركێشیان ‌ه یان گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ كۆمه‌ڵگای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬هه‌ر كامێكیان جێبه‌جێ‬ ‫بكات توركیا ده‌كه‌وێت ‌ه نێو به‌رداشی‬ ‫هاڕین و له‌ناوچوون چونك ‌ه گه‌ڕانه‌و‌ه له‌و‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه په‌رچه‌كرداری توندئاژۆكانی‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌و‌ه و‪ ،‬توركیا ده‌كه‌ن ‌ه گۆمی‬ ‫خوێن؛ له‌به‌رئه‌وه‌ی توندئاژۆكان هه‌ست‬ ‫به‌و‌ه ده‌كه‌ن ك ‌ه توركیا پشتی لێكردوون‪،‬‬ ‫درێژه‌دانیشی به‌و سیاسه‌ت ‌ه ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێو‌ه كاره‌ساتی به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت‬ ‫چونك ‌ه بارودۆخی نێو توركیا نائارام ‌ه و‬ ‫ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ خراپتر ده‌بێت‪ ،‬ئابوری‬ ‫و ئارامی و دیبلۆماسیی ڕۆژ ل ـه‌دوای‬ ‫ڕۆژ بـــه‌ره‌و داته‌پین هه‌نگاوده‌نێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا پرسیارێك دێت ‌ه ئــاراو‌ه ئاخۆ‬ ‫ئه‌وروپییه‌كان چۆن ڕێگ ‌ه ده‌ده‌ن توركیا‬ ‫بارودۆخی تێكبچێت و گروپ ‌ه توندڕه‌وه‌كان‬ ‫ب ‌ه ئاسانی ل ‌ه واڵتێكدا ك ‌ه ده‌روازه‌ی‬ ‫ئه‌وروپای ‌ه ته‌راتێن بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وروپییه‌كان‬ ‫بۆ ئه‌و ئه‌گه‌ر‌ه و لێكه‌وته‌كانی تێكچوونی‬ ‫توركیا به‌رنامه‌ی تۆكمه‌یان داڕشتووه‌‪،‬‬ ‫كــار له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی كــورد ده‌ك ـه‌ن‬ ‫ك ‌ه چــاوه‌ڕوان ده‌كرێت به‌شی باكوری‬ ‫ڕۆژه ـه‌اڵت بكه‌وێت ‌ه ده‌ست كورده‌كان‪،‬‬ ‫بــۆئ ـه‌وه‌ی كــورده‌كــان نه‌هێڵن گروپه‌‬ ‫توندڕه‌وه‌كان بپه‌ڕێنه‌و‌ه یان بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وروپا و ب ‌ه شه‌ڕكردنه‌و‌ه ل ‌ه نێو خاكی‬ ‫عێراق و ســوریــادا سه‌رقاڵیان بكه‌ن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه جوڵه‌ی سه‌ربازیی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ‬

‫په‌یه‌ده‌دا ئه‌و ڕاستیی ‌ه ده‌رده‌خه‌ن ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاستی باكوری سوریا سه‌رگه‌رمی‬ ‫شه‌ڕكردنن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی خه‌اڵفه‌تی‬ ‫ئه‌بوبه‌كر به‌غدادیدا‪ ،‬ب ‌ه بڕوای من ساڵی‬ ‫داهاتوو ناوچه‌ك ‌ه به‌ره‌و شه‌ڕی گه‌وره‌تر‬ ‫هه‌نگاو ده‌نێت‪( ،‬تــرامــپ) ڕاشكاوانه‌‬ ‫ئاماژه‌ی ب ‌ه بنه‌بڕكردنی داعش ل ‌ه عێراق‬ ‫و سوریادا كرد‪ ،‬ئایا توركه‌كان چییان‬ ‫ب ‌ه ده‌سته‌و‌ه مــاوه‌؟ ته‌نها گرتنه‌وه‌ی‬ ‫ئاوی فوراتیان له‌به‌رده‌ستدا ماوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫وه‌كو كارتێكی فشار به‌كاریبهێنن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پرۆژه‌یه‌ش ساڵی داهاتوو ده‌چێت ‌ه قۆناغی‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه له‌الیه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كی‬ ‫تره‌و‌ه ڕه‌نگ ‌ه پرۆژ‌ه یاسای (جاستا) كه‌‬ ‫كۆنگرێسی ئه‌مریكی په‌سه‌ندیكردووه‌‬ ‫جێبه‌جێ بكرێت‪ ،‬ك ‌ه بۆ لێپێچینه‌وه‌‬ ‫لـــه‌و كـــه‌س و واڵتـــانـــه‌ی هــاریــكــاری‬ ‫ڕووداوه‌كانی ‪11‬ی سێپته‌مبه‌ریان كردووه‌‬ ‫ده‌رچوێنراوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش دۆخی سعوودییه‌‬ ‫بـــه‌ره‌و ئاڵۆزتر ده‌بـــات و پێده‌چێت‬ ‫چه‌كداره‌كانی داعش بگه‌ن ‌ه ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و واڵت ‌ه زه‌مینه‌یه‌كی له‌بار‌ه بۆ‬ ‫بیروبۆچوون و ڕه‌فتاره‌كانیان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫الیه‌نگرێكی زۆریــان له‌و واڵت ـه‌دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش میحوه‌ری توركیا به‌ره‌و شپرزه‌تر‬ ‫ده‌بات و له‌نێو گۆڕه‌پانی سیاسیدا توركیا‬ ‫ب ‌ه دابڕاوی و بێ پشت‌وپه‌نا ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫جوڵ ‌ه سه‌ربازییه‌كانی توركیا ل ‌ه به‌عشیقه‌‬ ‫و شه‌نگال و ته‌له‌عفه‌ر‪ ،‬ده‌ریده‌خات كه‌‬ ‫توركیا ڕێگر‌ه ل ‌ه هه‌ر پێكه‌وه‌لكانێكی‬ ‫جوگرافی‪-‬نه‌وتی لـ ‌ه نــێــوان باشوری‬ ‫كوردستان و ڕۆژئاوادا‪ ،‬ئه‌م كردارانه‌شی‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌م به‌رداشی گه‌ور‌ه و ڕه‌شه‌بادایه‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )323‬دوشەممە ‪201٦/12/19‬‬

‫ئیسالم و توندوتیژی‬ ‫توندوتیژی‪.‬‬ ‫واتــە لــەبــری ئـــەوەی سەرهەڵدانی‬ ‫شوان ئەحمەد‬ ‫هێزگەلێكی وەك (جیهاد و تەكفیر و‬ ‫ئەدۆنیس هــەر بەتەنها شاعیرێكی هیجرە و قاعیدە و تەوحید و داعش و‬ ‫ڕەچەشکێن و نوێخواز نییە‪ ،‬بەڵكو بەرەی نوسرە و‪...‬هتد)‪ ،‬ناچاریان بكات‬ ‫ڕەخــنــەگــر و بــیــریــارێــكــی گــــەورە و بەوەی دابڕانێكی ڕادیكال لەدنیابینی و‬ ‫بەسەلیقەشە‪ .‬قسەی ئەو لەسەر كلتوری بیركردنەوەیاندا دروست بكەن و دووبارە‬ ‫ئیسالمی و مێژوی گەالنی خۆرهەاڵت و بیركردنەوە لەئیسالم بەشێوەیەكی‬ ‫دیاردە ناچێزەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی‪ ،‬جیاوازتر‪ ،‬وەك پێداویستیەكی ژیاری و‬ ‫گرنگی خۆیانیان هــەیــە و دەهێنن چارەنوسسازانە سەیربكەن‪ ،‬دێن فێڵێك‬ ‫لەخۆیان و خوێنەرانیان دەكەن و لەبری‬ ‫لەسەریان بووەستین‪.‬‬ ‫دواین كتێبی بەزمانی فەرەنسی (كە ڕەخنەگرتن لەكلتور و مێژوی ئیسالم‪،‬‬ ‫لە تشرینی دووەمی ‪ 2015‬لەپاریس چاپ دەكەونە پیاهەڵدان و شاباشكردنی‪.‬‬ ‫ئەم نەریتی خۆدزینەوەیە لەجیهانی‬ ‫بووە)و خۆشبەختانە بەر لە عەرەبەكان‬ ‫ئێستا لەبەردەستی خوێنەرانی ئێمەدایە‪ ،‬ئیسالمی و بەتایبەتیش لەنێو واڵتانی‬ ‫گفتوگۆیەكی دور و درێژیەتی لەگەڵ عەرەبیدا وایكردووە‪ ،‬ڕۆژ بەڕۆژ دۆخەكە‬ ‫خاتوو حۆرییە عەبدولواحید بەناوی خراپتر و قەیرانەكان دژوارتربن‪ .‬ئەوانە‬ ‫نەك هەر ناتوانن ئیسالم وەك خاوەن‬ ‫(ئیسالم و توندوتیژی)‪.‬‬ ‫ڕوپاماییكردن بۆ ئیسالم و هەوڵ دیدێكی مڵۆزم سەیربكەن‪ ،‬بەڵكو وەك‬ ‫ێ نوقسانی و‬ ‫بەخەرجدانێكی زۆر‪ ،‬بۆ بە دورگرتنی ئایینێك باسیدەكەن كە بەب ‌‬ ‫ێ كەموكوڕی لەدایك بووە و پێیانوایە‪،‬‬ ‫ئیسالم وەك ئایینێك لە توندوتیژی ب ‌‬ ‫و خۆ دزینەوەی دەســت ئەنقەستانە‪ ،‬بۆ هەموو ســەردەم و قۆناغێك دەست‬ ‫لەڕەخنەگرتن لەمێژوی خوێناوی ئیسالم‪ ،‬دەدات‪.‬‬ ‫ئـــەوەی ئــەدۆنــیــس و ئــەم كتێبەی‬ ‫خەسڵەتی ســەرەكــی زۆربـــەی زۆری‬ ‫ئەو نوسینانەیە كە لەگەڵ تاوسەندی ئەدۆنیس و خاتوو حۆرییە عەبدولواحید سەرنجانەی خۆی نەخستۆتەڕوو‪.‬‬ ‫توندوتیژی ئیسالمی سیاسی و گروپە لەوانی تر و لەوانەی دیكە جیادەكاتەوە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫من پێموایە ئەوەش پەیوەندی بەس ‌‬ ‫جیهادیە ڕادیكالەكاندا‪ ،‬بەرهەم هاتوون‪ .‬پێچكردنەوەیە بەالیەكی دیكەدا و دەست شتەوە هەیە‪:‬‬ ‫لە دروستبونی (دەزگــای تایبەتی) بردنە بۆ سەرچاوەی كێشەكان و ناونانی‬ ‫یەكەم‪/‬ئەدۆنیس تەمەنی لە هەشتا‬ ‫ڕێــكــخــراوی ئیخوان موسلمینەوە تا شتەكانە وەك خۆیان‪.‬‬ ‫ساڵی تێپەڕی كـــردووە و ئــەوەنــدەی‬ ‫شەست‬ ‫تەمەنی‬ ‫بەدرێژایی‬ ‫ئەدۆنیس‬ ‫بــەمــڕۆی داعــش دەگ ــات (وات ــە نزیك‬ ‫لەژیاندا نەماوە‪.‬‬ ‫بەدیدێكی‬ ‫خـــۆی‪،‬‬ ‫نوسینی‬ ‫ـەی‬ ‫ـ‬ ‫ـاڵ‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫ێ چارەكە سەدەیە)‪ ،‬نوسەران و‬ ‫بەس ‌‬ ‫دووەم‪/‬كتێبەكە لەپاریس و بەزمانی‬ ‫ـژووی‬ ‫ـ‬ ‫ـێ‬ ‫ـ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫لەكلتور‬ ‫ـەوە‬ ‫ـ‬ ‫ـران‬ ‫ـ‬ ‫ـەگ‬ ‫ـ‬ ‫ـن‬ ‫ـ‬ ‫ڕەخ‬ ‫ڕۆشنبیرانی جیهانی ئیسالمی‪ ،‬پەڕگیریی‬ ‫فەرەنسی چاپ بووە‪.‬‬ ‫ئیسالمیەكان و تیرۆر و تۆقاندن و ئیسالمی ڕوانیوە‪ ،‬بەاڵم هیچ جارێك و‬ ‫سێیەم‪/‬داعش و بــەرەی نوسرە و‬ ‫كارەساتەكانیان‪ ،‬دەكەنە دەرفەتێك بۆ لە هیچ شوێنێكدا‪ ،‬هێندەی ئەم كتێبەی ئەنسارولشام و گروپە تیرۆرستی و‬ ‫بەرگریكردن لە پەرێز پاكی ئیسالم و (ئیسالم و توندوتیژی)‪ ،‬سەرچڵیی تەكفیریەكان‪ ،‬ئەمجارە كارێكیان كرد و‬ ‫بۆ پەردەپۆشكردنی زۆرێك لەهەقیقەت نــەنــوانــدووە و هێندە بەپیتی درشت مەرگەساتێكی وەهایان خوڵقان كە ئیدی‬ ‫و شاردنەوەی سەرچاوە ڕاستەقینەكانی و بەدەنگی بــەرز‪ ،‬ئەو ڕەخنە و باری نوسەرانێكی وەك ئەو نەتوانن بێدەنگی‬

‫لێبكەن و شەرمنانە باس لەڕەگ و ڕیشە‬ ‫و چاوگی سەرەكی هەموو ئەو توندوتیژی‬ ‫و پەڕگیریانەبكەن‪.‬‬ ‫ئەوە ڕاستە داعش هەربەتەنها زادەی‬ ‫ئیسالم نییە‪ ،‬بەاڵم دیاردەیەكیش نییە‬ ‫فڕی بەسەر كلتور و مێژوو و ئایینی‬ ‫ئیسالمەوە نەبێت‪ .‬ئــەوانــەی دەڵێن‬ ‫ێ بەریە لە داعــش و دور و‬ ‫ئیسالم ب ‌‬ ‫نزیك پەیوەندی پێیەوە نییە‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫دەیانەوێت ئەو مێژوی خوێنەی پانزە‬ ‫سەدەیە لە ئارەدایە‪ ،‬بەردەوام بێت (ئەوە‬ ‫پانزەدانە سەدەی ڕەبەقە‪ ،‬شەڕی عەرەب‬ ‫دژی عەرەب نەوەستاوە‪ -‬ئەدۆنیس‪.)-‬‬

‫هەقیقەتێك هەیە دەبێت لەمڕۆدا‬ ‫هەموومان بیبینین‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫ئیسالمی ئــەمــڕۆ ئاینێكی ڕۆحــانــی‬ ‫نیە و پەیامە مرۆیی و ڕۆحانیەكەی‬ ‫بــزركــردووە‪ ،‬ئــەوەی هەیە ئیسالمێكی‬ ‫ێ كلتور‬ ‫زیاتر میلیتاریانەیە‪ ،‬ئایینێكە ب ‌‬ ‫و پەیامێكە دژ بەكلتور و ئــازادی و‬ ‫شارستانیەت و فەردانیەت و ئەفراندنە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس كاتێك بــاس لــەداعــش و‬ ‫ێ سنورەی جیهانی‬ ‫ئەو توندوتیژیە ب ‌‬ ‫ئیسالمی دەكات لەمڕۆدا‪ ،‬دەڵێت‪( :‬ئەو‬ ‫سیاسەتی قڕكردن و كوشت و بڕینەی‬ ‫ئێستا توندڕەوە ئیسالمیەكان پەیڕەوی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بە مێژوی ئیسالم نامۆنییە‪،‬‬ ‫چونكە قڕكردن خۆی بەشێكە لە مێژووی‬ ‫ئیسالم‪ .‬مێژوییەك كە ئەم سەرتا ئەو‬ ‫سەری‪ ،‬شەڕێكی بەردەوام و یەك بینەیە‪.‬‬ ‫توندوتیژی داعــش و هاوشێوەكانی‬ ‫شتێكی ئاورتە نییە‪ ،‬دۆخێك نیە ئێمە‬ ‫لەپڕێكدا بەسەریدا كەوتبین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەرهەمی مێژویەكی پڕ لە خوێن و‬ ‫كارەسات و توندوتیژییە‪ ..‬توندوتیژی‬ ‫لەناخی ئیسالمدا شتێكی خۆڕسكە)‪.‬‬ ‫دكــتــۆرە حۆرییە عەبدولواحید لە‬ ‫پرسیارێكیدا دەڵێت‪( :‬بــەاڵم كێشەكە‬ ‫لەوەدایە زۆربەی موسڵمانان‪ ،‬باش مێژوی‬ ‫خۆیانیان نەخوێندۆتەوە؟) ئەدۆنیسیش‬ ‫لەوەاڵمدا دەڵێت‪( :‬گەردەتەوێت باش‬ ‫لە ئیسالم بگەیت‪ ،‬بڕۆ كتێبی فتوحاتی‬ ‫ئەلواقدی بخوێنەرەوە)‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس پێیوایە بۆ دەربازبوون لەم‬ ‫مەرگەساتە و بۆ ڕزگاربوون لەو فەزایەی‬ ‫داعش و بەرەی نوسرە و قاعیدە و تاڵیبان‬ ‫و بو كــۆحــەرام و چی و چی بەرهەم‬ ‫دێنێ‌‪( :‬پێویستمان بەخۆڕزگاركردن‬ ‫لە ئیسالم هەیە‪ .‬موحتاجی ئەوەین‬ ‫دابڕانێكی ڕادیكال لەگەڵ ئەو كلتور و‬

‫مێژووە مەرگ دۆستەدا دروست بكەین‬ ‫كە خەریكە‪ ،‬نیشانە و شوێن پێكانی‬ ‫مرۆڤایەتی مەحف دەكــاتــەوە‪ .‬گەر‬ ‫مێژویی بدوێین ئیسالم تــەواوبــووە‪،‬‬ ‫چونكە ئایینێكە لەباری فیكریەوە‪ ،‬هیچی‬ ‫بۆ وتن پێ نییە)‪.‬‬ ‫ئــەو پرۆسەی بە ئیسالمكردنەوەی‬ ‫مرۆڤایەتیەی‪ ،‬گــروپــە ئیسالمیەكان‬ ‫لەگەڵ لەدایكبونی ڕێكخراوی ئیخوان‬ ‫موسلمیندا تا ئەمڕۆ دەستیان داوەتێ‌‪،‬‬ ‫هەوڵێكی فاشیستیانەیە بۆ كۆیالیەتی‬ ‫و بۆ شەڕێكی هەمیشەیی و بەردەوام‪.‬‬ ‫ئــەوەش ئەو پرۆسەیە داعش لەخەمی‬ ‫تەواوكردنیدایە‪.‬‬ ‫بەگشتی ئــەم كتێبە یەكێكە لەو‬ ‫سەرچاوە گرنگانەی‪ ،‬دەتوانێت بەشێك‬ ‫لە چاوگی نەهامەتیەكانی ئەمڕۆی جیهانی‬ ‫ئیسالمی و ئــەم ناوچەیە (نــاوچــەی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست)مان‪ ،‬پیشان بدات‪.‬‬ ‫دەتوانێت دەسگیرۆیمان بكات بۆئەوەی‪،‬‬ ‫بەدەنگی بەرز باس لە جەوهەری قەیرانە‬ ‫موزمینەكانی دنیای ئیسالم بكەین‪.‬‬ ‫فێرمان دەكات بەڕوپامایكردن نا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەڕەخنەگرتنی ڕادیكاالنە‪ ،‬ڕووبــەڕووی‬ ‫كێشەو گرفتەكانمان ببینەوە‪.‬‬ ‫ئەدۆنیس هەم شاعیر و هەم ڕەخنەگر‬ ‫و هەم تیۆرسین و بیرمەندیشە‪ .‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا توڕەتر دەیبینین‪ ،‬توڕەبوونەكەشی‬ ‫بەرهەمی ئەو هەموو خوێن و فرمێسك‬ ‫و ماڵوێرانیەیە كە فێندەمێنتالیستە‬ ‫ئیسالمیەكانی وەك داعــش دروستیان‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫تــۆ بڵێی داعـــش كۆتایی ئیسالم‬ ‫بێت؟ ئەدۆنیش لەم كتێبەدا زۆر جەخت‬ ‫ێ داعش‬ ‫لەوەدەكاتەوە و دەڵێت‪( :‬بەڵ ‌‬ ‫كۆتایی ئیسالمە و هیوادارم ‪ ،‬دوایین‬ ‫هاتوهاواری ئەم ئیسالمە بێت)‪.‬‬

‫تەواوکاری‪ ..‬بەبۆنەی یادی لەدایكبونی پێغەمبەرەوە (د‪.‬خ)‬

‫«‬

‫‪-3‬باسكردنی چەندین بابەت كە نەك‬ ‫هەر لەگەڵ قورئاندا ناگونجێن بەڵكو‬ ‫بە ئاشكرا دژی قورئان و مەبەست و‬ ‫ئامانج و پرنسیپەكانیەتی‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ڕێگەگرتن لە خستنەگەڕی ئەقڵ و‬ ‫كاركردن لەسەر ئیجتیهاد‪ ،‬دانەپاڵی‬ ‫زانینی غەیب بۆ پێغەمبەر‪ ،‬باسكردنی‬ ‫هەزاران موعجیزەی پێغەمبەر كە قورئان‬ ‫بەڕاشكاویی پێداگیری لەوە دەكات كە‬ ‫تاكە موعجیزەی ئەو پەیامبەرە تەنیا‬ ‫قورئانەو‪ ،‬موشریكەكان داوای چەندین‬ ‫موعجیزەی لێدەكەن بەاڵم وەاڵمی هیچ‬ ‫یەكێكیان ناداتەوەو موعجیزەكان ئەنجام‬ ‫نادات(‪.)1‬‬ ‫‪-4‬زۆریـــی موعجیزەكان و‪ ،‬فرەیی‬ ‫فەرمودەكان كارێكیان كردووە قورئان‬ ‫وەك قەبارەو بابەت بەراورد بەفەرمودە‬ ‫كەم بێتە بەرچاو و‪ ،‬كاریگەرییەكەی‬ ‫كەمتر بنوێنێت‪ ،‬لێرەشەوەیە ئەو‬ ‫پەیامبەرە ئەوەندە گەورە سەیردەكرێت‬ ‫لەپلەی پەرستن نزیك بــۆتــەوە! لەو‬ ‫ڕوانگەیەوە بۆ زانینی وردەكاریی هەموو‬ ‫بابەتێكی دینی و دنیایی هەر پەنا بۆ ئەو‬ ‫دەبەین‪ ،‬لەكاتێكدا قورئان بابەتەكانی‬ ‫بەكورتی باسكردوون و‪ ،‬وردەكارییەكانی‬ ‫بۆ ئیجتیهادی مرۆڤەكان بەجێهێشتووە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە زۆریــی مامەڵەكردن لەگەڵ‬ ‫فەرمودەو خاوەنەكەیدا‪ ،‬لەسەر حسابی‬ ‫مامەڵەكردن لەگەڵ خــوداو قورئاندا‬ ‫شكاوەتەوە‪ ،‬وەكئەوەی زۆرترین بەشی‬ ‫ئاین لەالیەن پەیامبەرەوە گەیشتبێت‪،‬‬ ‫كەمترین بەشیشی لەالیەن خــوداوە!!‬ ‫ئیدی چۆن پەیامبەرو فەرمودەكانی‬ ‫ڕۆشنایی زۆر زیاتریان ناخرێتە سەر !!‬ ‫‪-5‬تەنانەت سەبارەت بە لێكدانەوەی‬ ‫ئایەت و ماناو مەبەستەكانی قورئانیش‬ ‫هەر بۆ فەرمودە دەگەڕێنەوە‪ ،‬زانایان‬

‫و موفەسیران لــەم ڕوەوە فەرمودە‬ ‫بــەڕونــكــەرەوەی قــورئــان دادەنــێــن‪،‬‬ ‫وەكئەوەی گەر فەرمودە نەبێت ئێمە‬ ‫هیچ شتێك لەو قورئانە تێنەگەین!؟‬ ‫لەكاتێكدا قورئان بۆ خۆی لە چەندین‬ ‫ئایەتدا ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات ئەم‬ ‫قورئانە ڕون و ئاشكرایەو بۆ تێگەیشتن‬ ‫ئاسانە ( َو َل َق ْد َي َّس ْر َنا الْ ُق ْر َآنَ لِ ِّ‬ ‫لذ ْك ِر َف َه ْل‬ ‫ِم ْن ُم َّد ِك ٍر) سورة القمر اية (‪ ،)17‬واتە‪:‬‬ ‫«بەدڵنیاییەوە ئێمە قورئانمان بۆ‬ ‫یادكردنەوە (و تێگەیشتن و تەفسیر)‬ ‫ئاسانكردووە‪ ،‬دە ئیدی ئەوە كەسێك‬ ‫نییە لێی تێبگات (هەوڵی تێگەیشتن‬ ‫بدات لێی) (لەكاتێكدا كە ئەو هەوڵە‬ ‫زۆر ئاسانە)(‪.)2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫وب‬ ‫َ (أ َف َل َي َت َدبَّ ُرونَ الق ْرآنَ أ ْم َعلى قل ٍ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫أ ْق َفالا) سورة حممد اية (‪ ،)24‬واتە‪:‬‬ ‫«ئــەرێ‌ ئــەوە لە قورئان وردنابنەوە‬ ‫یــان ئــەوەتــا دڵەكانیان (مێشكیان)‬ ‫قفڵدراون؟!!‪ .‬هەروەها وەك چۆن لە‬ ‫خاڵی یەكەمدا ئاماژەمان بەوە كرد زۆریی‬ ‫فەرمودە بۆتە ڕێگر لە بەردەم ئیجتیهادی‬ ‫ئینسانەكاندا‪ ،‬لێرەشدا دەڵێین ئەم خاڵە‬ ‫سەبارەت بە (تەفسیركردنی قورئان‬ ‫بەفەرمودە)ش هەر ڕاست دەردەچێت‪،‬‬ ‫لەو سۆنگەیەوە كە ڕاڤەكردنی قورئان‬ ‫بە حەدیس دەبێتە هۆی یەكالكردنەوەی‬ ‫ماناكەو‪ ،‬ڕێگرتن لە بەشداریی ئەقڵ‬ ‫لەم بەینەدا‪ ،‬بەو مانایەی فەرمودەكان‬ ‫ماناو مەبەستی ئایەتەكانی قورئانیان بۆ‬ ‫هەتا هەتایە یەكالیی كردۆتەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫نازانین ئیجتیهاد لێرەدا دەكەوێتەكوێوە‪،‬‬ ‫هەروەها گەر ڕاست بێت فەرمودەكان‬ ‫مەبەستەكانی قورئانیان بەتەواویی‬ ‫گەیاندبێت‪ ،‬گوایا گونجانی قورئان بۆ‬ ‫هەموو كات و شوێن و هەلومەرجێك‬ ‫دەكەوێتە كوێوە؟!‬

‫گەرچی گوایا لەسەرەتای هاتنەئارای‬ ‫زانــســتــی تــەفــســیــرو گ ــێ ــڕان ــەوەی‬ ‫فەرمودەكانیشدا‪ ،‬ڕێ بــە ئەقڵیش‬ ‫دراوە لە پاڵ فەرمودەكاندا تەفسیری‬ ‫خــۆی بــۆ ئــایــەتــەكــان بــكــات كــە بە‬ ‫(تەفسیركردنی قــورئــان بە ئەقڵ و‬ ‫بۆچوون) (التفسیر بالرأی)ناسراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ڕاستیدا بوونی ئەو فەرمودانە‬ ‫لە تەفسیركردنیدا تــاڕادەیــەكــی زۆر‬ ‫بوون بە ڕێگر لەبەردەم ئەقڵدا‪ ،‬لەو‬ ‫سۆنگەیەوە ناكرێت فەرمودەگەلێك‪،‬‬ ‫کە زۆربەی هەرەزۆریان هەڵبەستراوی‬ ‫ئەقڵی مرۆڤگەلێكی سەردەمانێكی‬ ‫دێرینن‌و پڕیشن لە خورافیات‪ ،‬بخرێنە‬ ‫پاڵ تەفسیری زاناگەلێكەوە كە بەراورد‬ ‫بە لۆژیك و ئاستی بیركردنەوەی ئەو‬ ‫بەناو فەرمودانە‪ ،‬بیركردنەوەیان گەلێك‬ ‫بااڵتر بێت‪ ،‬بەڵكو زۆرجــار ناكۆكیی‬ ‫و پــارادۆكــس لەنێوان تەفسیری ئەو‬ ‫فەرمودانەو تەفسیری ئەقڵیدا ڕودەدات‪،‬‬ ‫لەسەردەمی ئێستاشدا بەتایبەت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەپرسین‪ :‬ئایا لەپاڵ بوونی‬ ‫ئەم پێنج خاڵە (ئەم پێنج قەیرانەی‬ ‫ئەقڵی ئاینی) و چەندین قەیرانی دیكەدا‬ ‫كە ئەقڵی ئایینییان دۆگما كــردووەو‪،‬‬ ‫ستەمێكی زۆریشیان لە پەیامبەرو‬ ‫پەیامەكەی كردووەو‪ ،‬هەموشیان بەناوی‬ ‫فەرمودەو بڕیارو ئاین و وەحی ئەوەوە‬ ‫هاتون‪ ،‬لەپاڵ ئەم هەموو كارەساتانەدا‪،‬‬ ‫یــادكــردنــەوەی ئــەو پیاوە دەكەوێتە‬ ‫كــوێــوە؟ ئــایــا بــەراســت ئێمە یــادی‬ ‫پێغەمبەر دەكەینەوە‪ ،‬یان بونەوەرێكی‬ ‫خورافیی دێنینەوە بەرچاوی خۆمان‬ ‫كە هــەزاران گوتەی نائایینی سەیرو‬ ‫ســەمــەرەی درابێتە پــاڵ؟! هەروەها‬ ‫ئایا موسوڵمانان چــۆن شانازیی بە‬ ‫یادكردنەوەی پێغەمبەرێكەوە بكەن وەك‬

‫شوێنكەوتوانێك كە پتر لە هــەزاران‬ ‫ساڵە گوتەگەلێكی هەڵبەستراو وەك‬ ‫وەحی ئەو دەیڵێنەوە؟!‬ ‫چــۆن شــانــازیــی بــە یــادكــردنــەوەی‬ ‫پێغەمبەرێكەوە بــكــەن لەكاتێكدا‬ ‫سوننەكان پێیان وایە ئاینەكەی ئەوان‬ ‫تەنیا ئاینی ڕاستەقینەی خوایەو‪،‬‬ ‫شیعەكانیش مەزهەبی خۆیان بە تاكە‬ ‫ئاینی ڕاستەقینەی ئەو بزانن؟! لەم‬ ‫نێوەندەدا لەپێناو مەزهەبەكەیان و‬ ‫جیاوازیەكەیاندا هەزارو چوارسەد ساڵ‬ ‫بێت لەكوشتاری یەكتری بەردەوام بن‬ ‫و‪ ،‬بە هەڵوێستیكی ئاینیشی بزانن‪،‬‬ ‫بەڵكو بەواجبێكی ئاینیی؟! لەكاتێكدا‬ ‫كــە هــــەردوو مــەزهــەبــەكــە بیدعەو‬ ‫هەڵبەستراوی دوای مەرگی پەیامبەرن‬ ‫و‪ ،‬لەهەردوكیان بەرییە!! لەراستیدا‬ ‫دەبوایە موسوڵمانانی ئەمڕۆ لەجیاتی‬ ‫شانازیكردن بەو كەلتورە حەدیسگەرا‬ ‫خورافییەو‪ ،‬بەو مەزهەبەگەراییەیان‪،‬‬ ‫كە لە حەدیسگەراییەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتووە‪ ،‬هەوڵی دوبــارە خوێندنەوەی‬ ‫كەلتوری فەرمودەو حەقیقەتی مێژوی‬ ‫خۆیان و‪ ،‬جەوهەری ئاینەكەیان بدەن‪،‬‬ ‫لەو ڕاستیە ئاینیە سادەیە تێبگەن کە‬ ‫ئاینداریی (و پێغەمبەردۆستیی) بەر‬ ‫لە هەر شتێك بریتیە لە لێبوردەیی و‬ ‫خۆشەویستی و چاندنی گیانی برایەتی‬ ‫و تەبایی و قەبوڵكردنی جیاوازی ئاینیی‬ ‫و مەزهەبی‪ ،‬ئەمەش تەنیا لەرێگای‬ ‫ساغكردنەوەو‪ ،‬وەالنانی زۆرترین بەشی‬ ‫ئەو كەلتورەی بەفەرمودە ناسراوەو‪،‬‬ ‫پڕە لە نموونەو پاڵنەر بۆ مەزهەبگەرایی‬ ‫و چاندنی ڕق و كینەو ڕێگرتن لە‬ ‫بیركردنەوەی ئازادانەی مرۆڤدۆستانەو‬ ‫ئاشتیخوازانە‪ ،‬مەگەر ئەو كەلتورەی‬ ‫داعش بۆ تیۆریزەكاریی خۆی پشتی‬

‫پێدەبەستێت لــەڕوی دەقی فەرمودەو‬ ‫بەڵگەسازیی لەرێی فەرمودەوە‪ ،‬پشكی‬ ‫شێری بەرناكەوێت! بەڵكو لەراستیدا گەر‬ ‫فەرمودە نەبوایە تەنانەت كتێبەكانی ئەو‬ ‫زانایانەش بوونیان نەدەبوو كە داعش‬ ‫وەك سەرچاوە سودیان لـێدەبینێت و‬ ‫خودی ئەو كتێبانەش پشت بە فەرمودە‬ ‫دەبەستن!‬

‫پەراوێزەكان‬

‫‪-1‬باسەرنجێك لە ئایەتەكانی ( َو َل َق ْد‬ ‫َص َّر ْف َنا لِ َّلن ِ‬ ‫اس ِف َه َ��ذا الْ� ُق � ْر َآنِ ِم ْن ُك ِّل‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َم َث ٍل َف َأ َبى َأ ْكث ُر َّ‬ ‫الن ِ‬ ‫اس إِل ك ُفو ًرا‪َ ،‬و َقالوا‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َل ْن نُ ْؤ ِمنَ َل َك َح َّتى َت ْف ُج َر َل َنا ِمنَ ال ْر ِ‬ ‫ض‬ ‫َي ْن ُبو ًعا‪َ ،‬أ ْو َت ُكونَ َل َك َج َّن ٌة ِم ْن َ ِ‬ ‫يل َو ِع َن ٍب‬ ‫ن ٍ‬ ‫َف ُت َف ِّج َر ْ َ‬ ‫ريا‪َ ،‬أ ْو ُت ْس ِقطَ‬ ‫ال ْن َها َر ِخ َل َ َلا َت ْفجِ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الس َما َء َك َما َز َع ْم َت َعل ْي َنا ِك َس ًفا أ ْو َتأ ِت َي‬ ‫َّ‬ ‫ال َل ِئ َك ِة َقب ً‬ ‫ِالل َو ْ َ‬ ‫ب َّ ِ‬ ‫ِيل‪َ ،‬أ ْو َي ُكونَ َل َك َب ْي ٌت ِم ْن‬ ‫الس َما ِء َو َل ْن نُ ْؤ ِمنَ لِ ُر ِق ِّي َك‬ ‫ُز ْخ ُر ٍف َأ ْو َت ْر َقى ِف َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َح َّتى ُت َن ِّز َل َع َل ْي َنا ِك َتابًا نق َرؤ ُه قل ُس ْب َحانَ‬ ‫َربِّي ه َْل ُك ْن ُت إَِّل َب َش ًرا َر ُس ً‬ ‫ول) سورەتی‬ ‫(اسرا‌و) ئایەتەكانی (‪.)93 -89‬‬ ‫واتــــە‪« :‬لـــەم قــورئــانــەدا هــەمــوو‬ ‫نمونەیەكمان هێناوەتەوە‪ ،‬كەچی زۆربەی‬ ‫خەڵك تەنیا بێباوەڕیی پەسەند دەكەن‪،‬‬ ‫گوتیان بـــاوەڕت پـێ‌ ناهێنین هەتا‬ ‫لەزەویەوە كانیمان بۆ هەڵنەقوڵێنیت‪،‬‬ ‫یــان دەب ـێ‌ باخێكت لەخورما و ترێ‌‬ ‫هەبێت و ڕوبــاری بەخوڕیان بەژێردا‬ ‫بــڕوات‪ ،‬یاخود وەك پڕوپاگەندەكەی‬ ‫خۆت ئاسمانمان پارچە پارچە بەسەردا‬ ‫بۆ ببارێنیت‪ ،‬یاخود خوداو فریشتەكان‬ ‫بهێنیتە بەرامبەرمان‪ ،‬یان خانویەكت‬ ‫لە ئاڵتون هەبێت یان بــەرەو ئاسمان‬ ‫هەڵبكشێیت‪ ،‬باوەڕیش بە هەڵكشان و‬ ‫بەرزبونەوەكەشت ناكەین هەتا كتێبێكمان‬ ‫بۆ دانەبەزێنیت و نەیخوێنینەوە‪ ،‬بڵـێ‌‬

‫بێگەردیی بۆ پــەروەردگــارم‪ ،‬ئایا من‬ ‫لە پێغەمبەرێكی نــەوەی مــرۆڤ بەو‬ ‫الوە شتێكی دیــكــەم؟!» واتــە من لە‬ ‫پێغەمبەرێك بــەوالوە هیچی دیكە نیم‬ ‫و‪ ،‬ئەو موعجیزانەی داوایان دەكەن لە‬ ‫توانای مندا نییەو لەكارو ئەركی منیش‬ ‫نییە‪ .‬ســەرەتــای ئــەم ئایەتانەش كە‬ ‫باسی قورئان دەكات‪ ،‬دەیسەلمێنێت كە‬ ‫تەنیا نمونەكانی قورئان بۆ بڕواهێنان‬ ‫نمونەن و‪ ،‬بۆ باوەڕهێنانیش پێویست بە‬ ‫موعجیزەی دیکە ناكات‪.‬‬ ‫‪-2‬ئیمامی ئالوسی لەتەفسیری ئەم‬ ‫ئایەتەدا دەڵێت‪« :‬واتــە «سوێند بە‬ ‫خودا قورئانمان بۆ قەومەكەت ئاسان‬ ‫كردووە بەوەی بەزمانی خۆیان بۆمان‬ ‫ناردونەتە خوارەوەو‪ ،‬پڕمان كردووە لە‬ ‫جۆرەها پەندو ئامۆژگاریی و‪ ،‬هەڕەشەو‬ ‫بەڵێنمان تێدا ڕونكردۆتەوە‪ .‬بڕوانە‪:‬‬ ‫«ااڵلــوســی‪ ،‬ڕوح المعانی‪ ،‬مۆسسە‬ ‫الرسالە‪ ،‬بیروت‪ ،‬ط‪ ،2010 ،1‬م‪،26‬‬ ‫ص‪.199‬‬ ‫كەواتە ئەگەر لێوانلێو بێت لە پەندو‬ ‫ئامۆژگاری و بەزمانی خۆیشیان بێت و‬ ‫هەڕەشەو بەڵێنیشی تێدا ڕونكرابێتەوە‪،‬‬ ‫ئیدی فەرمودەی بۆچییە بۆ ڕونكردنەوە‪،‬‬ ‫یــان چــۆن دەبــێــت بگوترێت بەبێ‌‬ ‫فەرمودە لێی تێ‌ ناگەین؟! مامۆستا‬ ‫عوسمانیش لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا‬ ‫دەڵێت‪« :‬بەراستی ئێمە قورئانمان‬ ‫سووك و ئاسان و ئامادە كــردووە بۆ‬ ‫وەرگرتن و لەبەركردن و بیرلـێكردنەوەو‬ ‫تەمێ‌ وەرگرتن‪ ،‬دەی ئایا بیركردنەوەو‬ ‫تەمێ‌ وەرگـــر هــەیــە؟ واتــە باببێ‌«‬ ‫مامۆستا عوسمان عەبدولعەزیز محەمەد‪،‬‬ ‫تەفسیری قورئانی پیرۆز‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫نـــەورەس‪ ،‬سلێمانی‪ ،1987 ،‬جزمی‬ ‫ذاریات‪ ،‬ص‪.114‬‬