داڕشتنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا -عێراق- هەرێمی كوردستان 7
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )596دو شةممة 2017/1/30
«
مەال بەختیار بۆ گۆڕان :فەرمون با یەكبگرینەوە بەبێ هێنانەدی هاوسەنگی لە حوكمڕانیدا ،لەگەڵ پارتیدا رێككەوتن ئیمزا ناكەین توركیــا نەخشــەی هەیــە رامانكێشــێت بــۆ شــەڕی پەكەكــەو پەیــەدە پێامنوایــە تــا ئەوكاتــەی ریفرانــدۆم‌و مەســەلەی ســەربەخۆیی دێتــە پێشــەوە شــادەماری چارەســەری سیاســی ،ئابــوری ،قانوونــی لــە بەغدایــە چ الیەنێــك لــە 30ی حوزەی ـران باشــری پێیــە بابیــكات یەكێتــی‌و پارتــی ناتوانــن بەهێــز ئــەو دۆخــە راســت بكەنــەوە كــە هەتــا رادەیــەك تەپیــوە جیاوازییەکامنــان لەگــەڵ پارتــی وەک خۆیــان مــاون ،تائێســتا نەچووینەتــە نێــوان وردەكارییەكــەی بــۆ ئــەوەی جیاوازییــەكان كــەم بكەینــەوەو چارەســەر بدۆزینــەوە
«
ناوجەرگەی داعش
«
10رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)
یۆرگین تۆدنهۆفەر لە فارسییەوە :رزگار فایەق
4+3+2
6
5 یەریڤان سەعید ،توێژەر لە پەیامنگای واڵتانی كەنداو لە واشنتۆن:
کـاندیدەکانی بـاشرتین فیلمی ئۆسکاری
ە دەریا مەمکوژە 2017
لە ئەمەریكا باس لەوە دەكرێت كە هەرێمی كوردستانیش وەك واڵتانی دیكەی ناوچەكە بەرەو نادیموكراسی دەچێت پانێڵی نێونەتەوەیی تایبەت بە دەرچون لە زەبروزەنگ
پڕۆژەیەکی زانستیی دوساڵە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی زەبروزەنگ
ئێســتا كاتێتی پرســیار لەبــارەی نیگەرانی‌و دوودڵیــی ئەمەریكییەكان‌و زۆرێك لە واڵتانی دنیا ،لەبەرامبەر ئەم سەرۆكە ،بكەین .كە لە كۆشكی ســپییەوە بۆ چوار ساڵ سەرۆكایەتی زلهێزترین واڵتی دنیا دەكات. لــەم تەوەرەیــەدا لەژێر ناونیشــانی «جیهــان لە ســەردەمی ترەمپدا»، لەگەڵ كۆمەڵێك رۆژنامەنوس‌و لێكۆڵەری سیاســی كورد گفتوگۆدەكەین. یەریڤــان ســەعید ،توێژەر لــە پەیمانــگای واڵتانی كەنداو لە واشــنتۆن لــە تــەوەری ئەمجارەدا بەشــداریی دەكات‌و گۆڕانكاری‌و پێشــبینیەكانی سەردەمی ئەم سەرۆكە شــیدەكاتەوە .هاوكات باس لەو كاریگەرییانەش دەكات كە پەیوەندیی بە هەرێمی كوردســتانەوە هەیە.
ذمارة ( )596دوشةممة 2017/1/30
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
دەقی چاوپێكەوتنی مەال بەختیار لەگەڵ كوردسات نیوز:
مەال بەختیار بۆ گۆڕان :فەرمون با یەكبگرینەوە بەبێ هێنانەدی هاوسەنگی لە حوكمڕانیدا ،لەگەڵ پارتیدا رێككەوتن ئیمزا ناكەین
سازدانی :كوردسات نیوز ئامادەكردنی بۆ چاودێر: نەشوان ئەحمەد مەال بەختیار لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كوردســات نیوز بە وردی باس لــە پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتــی‌و پارتــی ،یەكێتــی‌و گۆڕان‌و حزبەكانی دیكە دەكات‌و تیشــكیش دەخاتە سەر قەیرانە سیاســی‌و داراییەكانــی هەرێم‌و كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. ناوبــراو لــە چاوپێكەوتنەكــەدا، كــە شــەوی ()2017/1/28 پەخشــكرا ،رایگەیانــد ،هەتاكو راســتەقینە هاوســەنگی لەحكومڕانیــدا لەنێــوان ئێمــەو پارتیدا نەیەتەدی ،لەگەڵ پارتی رێككەوتن ئیمزا ناكەین.
كوردســات نیوز :ئەمەوێت سەرەتای پرسیارەكانم لەسەر قەیرانەكانی ئێستای هەرێمــی كوردســتان ،قوڵبوونــەوەی قەیرانــەكان دەســت پــێ بكــەم، ئەگــەر خوێندنەوەیــەك بــۆ دەروازەی چارەســەری قەیرانەكان بكەین ،ئەگەر هاتــوو دەروازەیەك هەبێــت بۆ ئەوەی بەشــێك لــە قەیرانەكانــی هەرێمــی كوردســتانی لێــوە چارەســەر بكەین، ئێــوە چــۆن خوێندنەوەی بــۆ دەكەن، ئاینــدەی چارەســەری ئــەم قەیرانانە چۆن دەبینن؟ مــەال بەختیار :زۆر ســوپاس بۆ ئەم دیــدارە تایبەتــە ،دەروازەیەكی باشــە پرســیارەكەت بــۆ ئــەوەی كــە باقــی پرســیارەكانی پێــوە ببەســتینەوەو وەاڵمەكانیش. من ئــاوا وەاڵم دەدەمــەوە كە؛ هەم قەیرانــە ئابورییەكــە ،هــەم قەیرانــە سیاسییەكە ،هەڵەیەكی گەورە ئەبیستم، لەزۆر كەس لەسەر تەلەفزیۆن لەنوسین ئەوانــە ،كــە تەنهــا الیەنــە خۆییەكە الیەنەزاتیەكــەی قەیرانەکــە ئەبینــن، حكومەت حزبەكان ئەمەو ئەوەو ئەوە، لەئەســڵدا قەیرانەكە بابەتیــە ،خۆییە، واتا ئەبێت هەڵی گەڕێنینەوە ،لە ڕووی بابەتیــەوە لەیەكــی بدەینــەوە ئەنجــا بابەتە خۆیەكەش دەستنیشــان بكەین، قەیرانــی جیهان قەیرانێكی گشــتگیری بابەتیە ،ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش رێكناكــەون ،واڵتەكانی تری ئەنجومەنی ئاســایش لەگــەڵ ئەنجومەنی ئاســایش رێكناكەون ،سیاسەتی ئەوروپا جیاوازە لەگــەڵ ئەمریكا ،ئەمریكا ،لەگەڵ چین، چین لەگەڵ روسیا ،روسیا لەگەڵ هەموو ئەوروپا ،لەگــەڵ ئەمریكا ،لەرۆژهەاڵت، لەهەمــوو دنیا لەســەر ئابوری لەســەر رێــڕەوە دەریاییــەكان ،لەســەر دراو لەســەر بازرگانی ئازاد ،سەیركە هەموو ئەمــە قەیرانێكــی گەورەیــە جیهانــی گرتووەتەوە ،وردیكەرەوە بۆ رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ،رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت دیــدی زلهێــزەكان جیــاوازە ،واڵتەكان
توركیا نەخشەی هەیە رامانكێشێت بۆ شەڕی پەكەكەو پەیەدە
چ الیەنێك لە 30ی حوزەیران باشرتی پێیە بابیكات ئابــوری ،ئــەوە بۆ چوار ســاڵ ئەچێت قەیرانێكــی ئابوری ئەوروپــای گرتەوە، تەنیەوە بۆ ئەمریكا ،هاتەوە بۆ ئاســیا عیراقــی گرتــەوە خۆرهەاڵتــی گرتەوە، ســەرئەنجام ئاخر ئامــاری داهاتی چین 413ملیــار دۆالر كورتهێنانــی بودجەی بازرگانیان هەیە ،سعودیە 76ملیار ریاڵ كەســری هەیە ،فەرمانبەران دەرئەكەن تەقەشوف ئەكەن ،عیراق لە جەنگدایە، قەیرانی ئابوری گەورەی هەیە ،قەیرانی سیاســی هەیــە ،كوردســتان لەناو ئەم بارودۆخە ناتوانیت دەربازی بكەیت ،لەم هەلومەرجە بابەتیە چ قەیرانی سیاسی، چ قەیرانــی ئابــوری ،ئــەوە هەڵەیەكی گەورەیە ،هەڵەیەكی بونیەوییە تۆ بێیت كوردستان بەدابڕاوی لەم هەموو قەیرانە لەیــەك بدەیتــەوە وەك فەیلەســوفێك قسە بكەیت كە هەمووی لەگەردنی كاك نێچیرڤــان‌و لەگەردنــی كاك قوبــادە،
وایــە پێویســتە وردە وردە لــە رووی بابەتیــەوە چارەســەر بدۆزرێتــەوە بــۆ قەیرانە ئابوریەكە قەیرانە سیاســیەكە، بــازاڕەكان هاتوچــۆكان ،هەموو ئەمانە بەئیجابی لەالی ئێمــەش رەنگدەداتەوە حكومەتــی ئێمــەو حزبەكانــی ئێمــە، ئێســتا هەمــوو ســەرقاڵ‌و ســەرگەرمی ئەمەیــن ،ناڵێــم هەموو سیاســەتەكانی حكومەت باشە ،ناڵێم هەموو سیاسەتی حزبەكانــی ئێمە باشــە ،هەم حكومەتی ئێمە لەكابینەی هەشت‌و حەوت‌و شەش‌و پێنــج‌و چوار هەڵەی گــەورەی كردوەوە سیســتەمی حكومڕانیمــان ناگونجێــت لەگــەڵ ئاڵوگۆڕەكانی ئەم ســەردەمەی جیهانگیــری ،فەلســەفەی حكومڕانــی ئێمە فەلسەفەیەكی ناجێگیرە تائێستا، ئــەوە نەخشــەی ئابــوری‌و ژێرخانــی ئابــوری ناگونجــێ لەگەڵ ئەمــە ،حزبە سیاسیەكانی ئێمەش بەداخێكی زۆرەوە،
كوردســات نیوز :من لــەو نائومێدی‌و ئومێدیەوە ئەچمە سەر پرسیارێكی تر، هەڵوێســتی هێزە سیاســیەكان ،هەوڵی هێــزە سیاســیەكان ئــەوەی لەمــاوەی رابــردوودا بینــرا بــۆ چارەســەركردنی قەیرانــەكان دەســپێكردنی خولــی دانیشتنەكان لەماوەی هەفتەی رابردوو لەگــەڵ پارتــی دیموكراتی كوردســتان كۆبونــەوە ،خاڵی هاوبەشــتان زۆر بوو لەو كۆبونەوەیەدا؟ مــەال بەختیــار :بێگومــان ئــەم دانیشــتنانە لــە روانگــەی یەكێتیــی كوردسات نیوز :لەسەر گفتوگۆكانتان نیشتمانیی كوردســتانەوە دانیشتنێكی لەگەڵ پارتــی دیموكراتی كوردســتان، گشــتگیرە ،ئێمــە نایەین كایــە بەكایە لەســەر دابەشــكردنی پۆســتەكان لەگەڵ پارتی دانیشین ،ئێمە روانینێكی گفتوگۆتــان كــردوە ،یاخــود گۆڕینــی گشــتیمان بــۆ چارەســەرەكان هەیــە ،فەلسەفەی حكومڕانی لەئێستادا؟ نەخشە رێگایەكمان هەیە ،ئەم نەخشە مەال بەختیار :هەشت تایتڵمان هەیە، رێگایە ،لیژنەیەك لەمەكتەبی سیاســی هەشــت ناونیشانی كێشــەكانمان هەیە بڕیاری لێداوە ســەركردایەتی موافقەتی بۆ گفتوگۆ ،یەكێك لەوانە پۆســتەكانە، لەسەر پرنسیپەكانی ،مەبادئەكانی ئەم حەوتەكەی تــر پەیوەندی بەسیســتەم نەخشــە رێگایەی كە نوســراوە كردوە ،هەیە ،پەیوەنــدی بەئێمەو بەغدا هەیە، لیژنەكە كارگێڕی مەكتەبی سیاســی و پەیوەندی بەموچــە هەیە ،پەیوەندی دوو ئەندامی مەكتەبی سیاســی تێدایە بە بودجە هەیــە ،پەیوەندی بەماددەی كــە یەكێكیــان كاك عیمــاد ئەحمەدەو 140ـــەوە هەیە ،پەیوەندی بەسیاسەتی ئەویتریش هەڤــاڵ رەفعەت عەبدوڵاڵیە ،هەرێمییەوە هەیە ،پەیوەند بەسیاسەتی پاشــان بــە من ســپێدراوە نوســیومە نێودەوڵەتیــەوە هەیــە ،پەیوەنــدی لەگــەڵ 10پســپۆڕی زانكۆكان قســەم بەهێزەكانی بەشــەكانی كوردســتانەوە كــردوە ،دانیشــتووین چــوار ســەعات هەیە ،پەیوەندی بەچۆنیەتی پاراســتنی لەســەر ئەو رەشنوســەی من نوسیومە ئەمن‌و ئاسایش‌و ســنورەكانەوە هەیە، پوختمــان كردوەتــەوە بردوومانەتــە هەموو ئەمانەیە ئێمە گفتوگۆی لەســەر بــەردەم لیژنەكــە دوای ئــەوەی ســێ ئەكەین ،لە پاكێجێكی سیاسیدا گفتوگۆ ســەعات‌و نیــو لەگەڵ ئــەو لیژنەیەش دەكەیــن ئێمــە ،ئێمــە بەقســەی ئەم‌و دانیشــتووین تەواو ئامادەمــان كردوە ،ئەو ناكەین لێدوانێكــی البەالدا ئەدەن‌و ئێستا ئەو نەخشە رێگایە لەالی ئێمەیە ،قســەیەكی البــەال ئەكــەن‌و ئەیانەوێت ئەسڵەكە باڵونەبووەتەوە رەشنووسەكە لــە فەیســبوكەكاندا ببــن بەقارەمــان‌و باڵوبووەتەوە ،ئێمە تەسلیمی پارتیشمان شۆڕەسوار. نەكــردوە تەنها تایتڵەكانیمان تەســلیم پارتی كردوە ،كە هەشت تایتڵە هەشت جومگەیە ،وتوومانە برایانی پارتی ئێمە لەســەر ئەم هەشــت جومگەیە قسەتان لەگــەڵ ئەكەیــن ،ئایا ئێمــە دەتوانین بەم دانیشــتنە لەگەڵ پارتــی رێكەوین بەتەنیا ئەمە چارەسەربكەین ،مومكینە
««««
كوردســات نیوز :كاك مــەال بەختیار، ســوپاس كە ئــەم دیدارەت قبــوڵ كرد، سوپاس بۆ ئامادەبوونت. مەال بەختیار :سوپاس بۆ ئێوە.
لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورەو بچووك، هەمووی جیــاوازن ،شــەڕ لەرۆژهەاڵتدا هەیــە ،قەیرانــی ئابــوری لەرۆژهەاڵتدا هەیە ،جا رەنگدانەوەی ئەم سیاســەتە جیهانیــە لەگەڵ سیاســەتە ئیقلیمیەكە لەنــاو عیــراق ،لە كوردســتان بێگومان رەنگدانــەوەی بابەتی هەیــە ،ناتوانیت لەژێــر قەیرانەكانــی سیاســی زلهێــز، هەرێمــی بەهێــز دەربچیت ،دێتە ســەر
لەكاتێكدا ئەمانە كابینەی هەشــتەمیان دروســتكرد ،میراتگــری كۆمەڵێــك قەیرانی پێشــووش بوون ،كە ئەســڵەن قەیرانی گشــتی نەبــوو لەكوردســتاندا كۆمەڵێك كێشــەی ئابوری‌و سیاســی‌و سیســتمی حكومڕانــی لەكابینەكانــی تــری حكومەتــی كوردســتاندا هەبوو، دەرەچە چیــە؟ ..دەربازبوون چیە لەم قەیرانــە؟ ..من بەش بەحاڵی خۆم پێم
هەموومــان كارێكی ئەوتۆمــان كردوە، لەبری ئەوەی ئومێدی چارەسەر بدەین، بەپێچەوانــەوە تائێســتا چارەســەری كێشەكانمان نەكردوە نائومێدیمان لەناو خەڵكدا باڵوكردوەتەوە.
ئێمــەو پارتی تائێســتەش دوو كۆڵەكە ســەرەكیەكەی ئیدارەدانی كوردستانین ئەمە راستە ،بەاڵم ناڕاستە تەنها ئێمەو پارتی رێكەوین بەبێ ئەوەی رێكەوتنەكە گشــتگیربێت‌و هەمــوو الیەنەكان بەپێی ســەنگ‌و خانەی خۆی مەســئولیەتەكە هەڵبگریــن ،دووهەمیــش هــەر بڕیارێك بدەیــن ،هەرخەیاڵێكمان هەبێت پارتی‌و یەكێتیی ،ناتوانین ئــەم خەیاڵە ببەینە سەر ،بچەســپێنین ،بەدی بێنین ئەگەر پێمان وابێت دوور لەقەیرانە بابەتیەكەی سیاسەتی ناوچەكەو سیاسەتی قەیرانی ئابوری ناوچەكە ئێمە ئەتوانین بەسیحر ئەمە چارەســەر بكەین ،یەكێتی‌و پارتی ناتوانن بەهێز ئەو دۆخە راست بكەنەوە كە هەتا رادەیەك تەپیوە.
«««« كوردســات نیوز :ئێمــە ئەزانین خاڵە جیاوازەكانی نێوان یەكێتیی نیشــتمانیی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان زۆرە ،تیڕوانینتــان بــۆ خۆرئــاوای كوردستان‌و ناوچەكانی تری كوردستان، مامەڵەكردنتــان لەگەڵیــان جیــاوازە، تێڕوانینتــان بــۆ بەغــداو مامەڵەكردنتان لەگــەڵ بەغــدا جیــاوازە ،تەنانــەت لــە پەرلەمان‌و دەستورو كێشە ناوخۆییەكانی كوردستانیشدا ،ئێمە هەموومان ئەزانین. ئــەو تێڕوانینە جیاواز بــوو لەنێوانتاندا، بــەاڵم ئــەوەی كــە زیاتــر تەئكیــدی لــێ ئەكەمــەوە ،گۆڕینــی فەلســەفەی حكومڕانیــە لەكوردســتان ،فەلســەفەی حكومڕانی كە ئێــوەش بوون لەرابردوودا قســەتان لەســەری كــرد ،ئەمــە لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردســتان ،چونكە لە دوای كۆبونەوەكان باسی فەیسبوكت كرد ئەوەی كە باسی لێوە ئەكراو فەیسبوكی گــەرم كردبــوو باســی دابەشــكردنی پۆســتەكانە ،پارتــی لەگــەڵ یەكێتیــی، پارتــی چەنــد پۆســتێكی خســتووەتە بــەردەم یەكێتیــی بــۆ ئــەوەی یەكێتیی لەگەڵ پارتی رێك بكەوێت؟
مــن بەبرای بەڕێز كاك نێچیروان كە ئەو سەرۆكایەتی وەفدی پارتی ئەكرد ،برای بەرێز كاكە كۆســرەت كە ســەرۆكایەتی وەفدی ئێمــەی ئەكرد لە دانیشــتنەكە، پێــم وت؛ كاك نێچیروان تۆ كە كابینەی هەشــتت گرتە دەســت ،پێــم وت كە تۆ ئەگەر پشــتیوانی مام جــەالل-ت ئەوێت مام جەالل پێشــتیوانیت ئەكات ،ئەگەر پشــتیوانی مەكتەبی سیاســیت ئەوێت، ئێمە پشــتیوانیت ناكەیــن ،بەبێ ئەوەی هاوســەنگی هەبێــت لەنێوانــی یەكێتی‌و پارتــی ،وتی هاوســەنگ وەكــو چی؟.. بۆم بــژارد ،ئەمەم بۆ دووبــارە كردەوە لەكۆبونەوەكــە ،وتم ئیال بەهاوســەنگی لەگەڵتــان رێكئەكەویــن ئەمجارەیــان ،كورســی هەبێت ئێمە خۆمان بەحاكمیان تێكــی نادەیــن ئەگــەر رێكنەكەوین لەوە نازانین ،هێــزی یەكێتی‌و هێــزی پارتی، خراپتــر تێكــی نادەین ،نەلــە حكومەت هێــزی مەســئولیەتی مێژووییــە ،ئێمــە ئەكشــێینەوە ،نــە لەپێشــمەرگایەتی لەناو پرۆســەیەكین رەنگە ئەم پرۆسەیە ئەكشێینەوە ،نەباوەڕمان بەدوو ئیدارەیی 25ســاڵی تــر 30ســاڵی تر بــەردەوام هەیە ،بەاڵم رێكناكەوین. بێــت ،ئەمــە بەقســەی مــن نــا ،ئەمــە راســتی ســااڵنی رابردووە لە شاخ‌و شار كوردســات نیوز :یەكێتی ئامادەیە 30دەریخســتووە ،بەدیلی یەكێتی بۆ پارتی ی حوزەیرانێكی تر دووبارە بكاتەوە؟ پارتییــە ،بەدیلــی پارتــی بــۆ یەكێتیی لەئێمە مــەال بەختیار :نە پارتی داوای هــەر یەكێتییە ،بۆ چۆنیەتی هاوســەنگ بكەینەوە، كردوە 30ی حوزەیران دوبارە راگرتــن ،بــۆ حكومڕانی ،بۆ سیاســەتی نــە نــۆرەی ئێمەیە كــە رێكەوتنی 30ی ناوچەیــی نــەك بۆ ئازادییــەكان نەك بۆ حوزەیــران دووبــارە بكەینەوە ،نە پارتی رەخنەكان ،نەك بۆ خەباتی مەدەنی نەك داوا لەئێمە ئەكات 30ی حوزەیران دووبارە بۆ خەباتی دیموكراســی ،شادەمارەكانی بكەینەوە ،مێــژوو دووبارە نابێتەوە ،الی پاراســتنی هاوســەنگی‌و ئاسایشــی ئەوانــەی مەنتقی مێــژوو تێئەگەن مێژوو ناوچەكــەو ئاسایشــی كوردســتان‌و پەیوەندی هاوســەنگ لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمــی‌و جیهــان بە یەكێتــی‌و پارتی ئەكرێت ،دەوڵەتەگــەورەكان‌و دەوڵەتە ئیقلیمیەكانیــش ئەگــەر داخوازیەكیــان هەبێــت لــەم هەرێمــە لــە هێزەكانــی كوردســتان یەكێتیــی‌و پارتیان ئەوێت هەمــو الیەنەكان ئەمە ئەزانن ،ئێمە ئەم هاوكێشــەیە نەخوێنینەوە هەڵەین ،ئێمە هەڵەین ،پارتی هەڵەیە ،پارتی ئەیەوێت لەگەڵمــان رێككەوێــت ،مەمنونین؛ ئێمە ئامادەین .فەرموون با لەسەر خاڵ بەخاڵی هاوســەنگی راســتەقینە قســە بكەیــن، ئێمە جارێكی تــر تەجروبەی پێكهێنانی كابینەی هەشــتەم بەبێ ئەوەی لەســەر وردەكاری هاوسەنگی رێككەوین‌و ،ساغی دووبــارە نابێتەوە ،نە ئێمــەش ئامادەین بكەینــەوە ،قەواعدمان‌و ســەركردایەتی‌و 30ی حوزەیــران جێبەجــێ بكەینــەوە مەكتەبی سیاســی‌و ئەنجومەنی ناوەندی وەكــو خــۆی جارێكــی تــر ،زۆر رەخنە دڵنیــا دەكەین ،ئێمە هەموو الیەك دڵنیا لەئێمــە گیــرا لەالیــەن حزبەكانــەوە كە ئەكەین ،رێككەوتن ئیمزا ناكەین. گوایــە هەڵەیەكی گەورەمان كردوە ،ئێمە هەڵەمان كردوە لەســەر حســابی خۆمان كوردســات نیــوز :كەواتــە هیــچ كــە دەنگەكانمــان كەمیكــرد ،هەڵەمان رێكەوتنێــك لەگەڵ پارتــی ناكرێت بەبێ نەكردوە لەســەر حســابی چارەنووســی گەڕانەوە بۆ ئەنجومەنی ســەركردایەتی‌و میللەتەكەمان لەسەر تەجروبەكان ،ئێمە ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی؟ زۆر مەترسیمان لەتەقینەوەی رووداوەكان مــەال بەختیــار :بێگومــان ناكرێــت، هەبوو ،قســەكانی ئێمــە دەركەوت ،ئەو یەكــەم ســەركردایەتی حەقــی خۆیەتی الیەنانــەی رەخنەیــان هەبــو لەســەری هەر گفتوگۆیەك ســاغدەبێتەوە لە نێوان ئەگــەر چارەســەری باشــتریان لە 30ی ئێمەو پارتی ،ئەوان لەسەر وردو درشتی حوزەیــران پێیە ئێمە هەمــوو دەرگاكان موافقەت بكەن ،مناقشە بكەین ،بەقسەی ئەكەینــەوە بابچــن لەگــەڵ برادەرانــی زۆرینــە ئەكەیــن ئەو كاتــە ،ئەنجومەنی پارتی‌و جەنابی كاك مەسعود چارەسەری ناوەنــدی بەپێــی پەیــڕەوی ناوخۆ ئێمە بكەن ،ئێمە بەش بەحاڵی خۆمان بە هەر هــەر پاكێجێــك كە تــەواو ئەكەین پێش چارەســەرێك ســێ حزبەكەی تر گۆڕان ،ئەوەی مەراسیمی تەوقیع‌و ئەوانە بكەین یەكگرتــوو ،كۆمــەڵ ،هەرالیەنێكــی تر لە پێشــەوە ئێمە دەبێــت بیروبۆچوونی لەالیەنــەكان لەگــەڵ پارتــی‌و جەنابــی ئەنجومەنــی ناوەندیــش وەربگرین ،ئەوە كاك مەســعود رێك ئەكەون ئێمە رازین ،حەقــی خۆیانــە ،بەاڵم ئەمە بــەو مانایە ئێمە نایكەیــن 30 ،ی حوزەیران دووبارە نیــە ئێمە پەنجــە نەكەین بەئــاودا بەبێ ناكەینــەوە ،بــەاڵم چ الیەنێــك لە 30ی ئــەوەی بگەڕێینــەوە بۆ ســەركردایەتی‌و حوزەیران باشتری پێیە بابیكات. بەبێ ئــەوەی بگەڕێینەوە بۆ ئەنجومەنی
پێامنوایە تا ئەوكاتەی ریفراندۆم‌و مەسەلەی سەربەخۆیی دێتە پێشەوە شادەماری چارەسەری سیاسی ،ئابوری، قانوونی لە بەغدایە
هەڵەیەكی گەورەیە ئەگەر بە خەڵك بڵێین لەسەر پارەی نەوت لەگەڵ بەغداد تێكچووین
مەال بەختیار :یەكەم ،ئەو جیاوازیانەی هەمانــە لەگــەڵ پارتــی ماوە ،تائێســتا نەچووینەتــە نێــوان وردەكارییەكەی بۆ ئــەوەی جیاوازیــەكان كــەم بكەینــەوەو چارەســەر بدۆزینــەوە ،وەكــو خۆیەتی، لەســەر عیــراق ئێمــە پێمــان وایــە تــا ئەوكاتــەی ریفرانــدۆم‌و مەســەلەی ســەربەخۆی دێتە پێشــەوە شــادەماری چارەســەری سیاســی ،ئابوری ،قانوونی بەغدایە ،دووەم؛ پەیوەندی ئێمە لەگەڵ پەیــەدە جیــاوازە لەپەیوەنــدی پارتــی لەگــەڵ پەیەدە ،پەیوەنــدی ئێمە لەگەڵ پەكەكــە ،جیــاوازە لە پارتــی‌و پەكەكە، پەیوەندی ئێمە لەگەڵ ســوننەكان ،ئەمە هەمــوو جیاوازییەكانمــان مــاوە ،واتای ئەوە نیە ئێمەو پارتی ،هەموو الیەنەكان ناتوانیــن ئــەم كێشــانە لەگــەڵ بەغداو ناوچەكــە چارەســەر بكەیــن ،ئەوەنەی لەم جومگانە ،لەم بەشــانە كە كێشەیە لەنێــوان هەمووالیەكمــان ئەوەنــدەش ئومێدی چارەسەر زاڵە ،نائومێدی كەمە، ســێیەم؛ لەســەر پۆســت ئەگەر ئەمە لە تەلەفزیۆنەكانەوە نوســەرێكی بێ الیەن، یان لەفەیسبوكەكانەوە خەڵكی خەخمۆرو پــەرۆش‌و ئەوانەی كە كەمترین زانیاریان هەیەو ئەم قسانەیان كردوە ،من حەقیان كوردســات نیــوز :ئێــوە چــۆن رێــك ئەدەمێ ،بەاڵم ئەگەر بەرپرســی یەكێتی ئەكــەون لەگــەڵ پارتــی دیموكراتــی كردویەتــی‌و نیگەرانە لەوەی كە لەســەر كوردستان ،بەڕێزت باست لەهاوسەنگی پۆســتەكان قســەمان كردبێــت ،یــان كــردوە ،لــە كۆبونەوەكــەدا لەگەڵ كاك دابەشــمان كردبێت ،یــان كۆتاییمان پێ نێچیر ،پێشــتر ناهاوسەنگی زۆر بووە كە هێنابێت ،پێموابێت ئەمە غەدر لە یەكێتی ئێستا ئێوە وانیگەرانن؟ دەكات ،بــۆ؟ ..چونكــە چ لەكۆبونەوەی مەال بەختیار :بەڵێ. مەكتەبــی سیاســی ئەوانــەی هاتــوون، ئاگاداری وردو درشتی نەخشە رێگاكەن، كوردســات نیــوز :گفتوگۆتان لەســەر چ ئەوانەی نەهاتــوون لەكۆبونەوەكانمان دەسەاڵتی راستەقینە كردووە؟ لەســەر مەبادئەكانــی نەخشــە رێگاكــە مــەال بەختیــار :ئێمــە بــە روونــی قســەمان كــردوە ،لەســەركردایەتی بەپارتیمان وتووە ،كە ئێوە ئەگەر وەكو هەموومــان قســەمان كــردوە ،ئەمانــە حاكم قســە لەگــەڵ ئێمە ئەكــەن ،ئێمە هەمــوو وردەكاری كارەكــە ئەزانــن ،لــە حاكمیەتــی ئێــوە قبوڵ ناكەیــن ،ئەگەر كۆبونەوەكــە كــە دانیشــتووین بەروونی وەكو هاوبەش قســە لەگەڵ ئێمە ئەكەن، بەبرادەرانــی پارتیمــان وتــووە ،ئــەوان فەرمــوون وەرن قســە بكەیــن ،بەروونی وتوویانــە ئێمــە زۆرمان الگرنگــە لەگەڵ ئەمەمان وتــووە ،ئێســتاش ئەیڵێمەوە، یەكێتــی رێككەویــن ،ئێمــەش وتوومانە ئێمە لەگەڵ پارتی دوو كورسیمان هەبێت بەالمانــەوە گرنگە بەاڵم كام رێكەوتن؟ ..حاكمیەتــی قبــوڵ ناكەیــن ،پارتــی دوو
ناوەندی ،ئێمــە وەفدێكی بااڵی یەكێتیی نیشــتمانی كوردســتانین ،جێگرین ،جار جــار ئەگەر لە پارتــی كاك نێچروان بێت كاك كۆســرەت دێــت ،بەندە بەرپرســی كارگێڕی ئەم حزبەم ،ئەندامانی مەكتەبی سیاســی وەفدی ئەم حزبەین ،دەسەاڵتی تەواومــان هەیە بــۆ گفتوگۆ ،ئەمە مانای ئــەوە نیــە كە ئێمە بچینە مەســیف یان ســلێمانی بــۆ گفتوگــۆ بەهەڵپــە هەڵپ دانیشــین كۆببینــەوە رای یەكــە بەیەكە وەرگریــن ،ئێمە یەكجار رەئی وەرئەگرین مەبادئــە ،بڕیــاری لەســەر دراوە ئیتــر دەســەاڵتی خۆمــان ئەزانیــن لەگفتوگۆ، ئەزانیــن نابێــت لــەو مەبادئــە البدەین، بەردەوامیش ئەبین لەسەری.
كوردسات نیوز :بۆ بڕیاری كۆتایی؟ مــەال بەختیــار :ئیلــا بە پەســەندی ئەنجومەنی ســەركردایەتی‌و ئەنجومەنی ناوەندی.
ئەكەن ،من هیچ كێشــەیەكم لەمە نیە، بــەاڵم مــن پەرێزەكــەی یەكێتیی پاك ئەكەمەوە ،بەدڵنیاییەوە ئێمە موناقشــە لەناو مەكتەبی سیاســی‌و سەركردایەتی نەكــراوە لــەوەی پەشــیمان ببینــەوە لەســەر ئــەو رێكەوتنــە ،بەپێچەوانەوە گفتوگۆ لەســەر ئەوەیەو پێشــنیاریش لەســەر ئەوەیــە كە مــن لــەم دواییەدا خاوەن ئەو پێشــنیارە بــووم فەرموون با یەكبگرینەوە ،ئەم مەعمەعە مێژووییە كۆتایی پێبهێنین ،لەناو گۆڕان گومانیان هەیــە كــە رەنگە ئــەم تەرحــە دەقیق نەبێــت ،فەرموون بــا تاقیبكەینەوە كە گومانە یا حەقیقەتە ،لەگەڵ حزبەكانیش ئێمەو پارتی بــە تەنها رێكبكەوین بەبێ ئەوەی بتوانین رێكەوتنەكە گشتگیربكەین لەگــەڵ حزبەكانــی تــرو بەتایبەتــی بۆ یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان لــە پارێزگاكانــی كەركــوك‌و ســلێمانی‌و گەرمیــان هەڵەیەكــی گەورەیــە ،ئێمــە دەبێت بەڕاســتی كە دەڵێین هاوسەنگی لەنێوان یەكێتی‌و پارتی ئەو هاوسەنگیە نابێــت لەســەر حســابی الیەنەكانــی تر بێت ،بەاڵم الیەنەكانــی تر نابێت خۆیان بخەنەســەر ئــەوەی كــە ئێمــەو پارتــی مەسئولیەتەكەمان خەسڵەتی خۆی هەیە تایبەتمەندیەتی خۆی هەیە ،من دروستم نەكــردوە ،وەفــدی پارتــی دروســتیان نەكــردوە ،ئەم خەســڵەتە .ئەمە مێژووە مێژووی ئەیڕســكێنێت وردە وردە دەست هەبێت‌و دەست نەبێت ئەوەی كە مێژوو ئەیڕسكێنیت مێژوو ئەیخەمڵێنێت ،ئەبێت بەواقیع ،ئێمەو پارتی مەسئولیەتەكەمان جیــاوازی تیایــە ئێمەو پارتــی تێكچوین هەموو ،كوردستان تێكچوو.
كوردســات نیــوز :بۆچوونێــك هەیــە ئەوەی كە خوێندنەوە بۆ دۆخی سیاســی هەرێمی كوردســتان ئەكات هەندێك پێی وایــە یەكێتیــی نیشــتمانی كوردســتان دەتوانێــت یەكالكــەرەوەی كێشــە سیاســیەكانی هەرێمی كوردســتان بێت، یەكێتیــی خــۆی نەخشــە رێگایەكی وای هەیە كە قەیرانەكانی هەرێمی كوردستان یاخــود كێشــەكانی هەرێمی كوردســتان چارەســەر بكات ،لەگەڵ پارتی‌و لەگەڵ هێزە سیاســیەكانی تریش ،چونكە هێزە سیاسیەكانی تریش جۆرێك لەنیگەرانیان هەیە؟ مــەال بەختیــار :ماوەیــەك لەمەوبــەر یەكێتــی ئەیتوانی ئــەو دەورە میحوەریە ببینێــت ،بەبــێ ئــەوەی بچمــە نــاو وردەكارییەكــەی ،بــەاڵم 10مانگێــك دەبێــت ئێمە ئــەو دەورە میحوەرییەمان لەدەست داوە لەبەر ئەوەی هاوكێشەكان گــۆڕاون ،هاوكێشــە لەگــەڵ عیــراق گۆڕاوە ،هاوكێشــەی كوردستان گۆڕاوە، كوردســات نیــوز :ســەبارەت بــە هاوكێشەی هێزە سیاسیەكانی كوردستان گــۆڕاوە ،ئەمانــە من نامەوێــت بچمە ناو دەستپێشــخەرییەكەی بارزانــی‌و گۆڕینی وردەكارییەكەی ،بەاڵم یەكێتی سەرەڕای ســێ ســەرۆكایەتیەكەی هەرێــم بە یەك گۆڕینــی هەندێــك لــە هاوكێشــەكان‌و پاكێــج ،هەموو هێــزە سیاســییەكانیش قوڵبوونــی ناكۆكیــەكان ،ئــەم ئاڵوگۆڕە نیەتی پاكی خۆیان پیشــاندا ســەبارەت هاتە پێشــەوە ،بەاڵم بەواتای ئەوە نیە بــەو دەستپێشــخەرییە ،الیەنــەكان پارتــی دەتوانێــت بەبــێ یەكێتیــی هیچ ئامادەییــان تێدایــە بە یــەك پاكێج هەر چارەنووسێكی كوردستان بەڕێوەبەرێت‌و ،سێ سەرۆكایەتییەكە بگۆڕن؟ یەكێتیش سەرەڕای ئەوەی رێككەوتنمان لەگەڵ گۆڕان كردوە پەیوەندیمان لەگەڵ هێــزە ئیســامیەكان باشــترە لەجاران، پەیوەنــدی ناوچەییمــان تەندروســتە، هێشــتا ئێمــە بەبێ پارتی نــە لە عیراق ئەتوانین نە لەناو هێزە كوردستانیەكان، نــە لەهەمــوو بەشــەكانی كوردســتان بەتایبەتــی باشــور ئەتوانین چارەســەر بدۆزینــەوە ،دێینەوە ســەر دوو كۆڵەكە سەرەكییەكەی كوردستان كە چوونەتە نــاو پرۆســە مێژوویەكــەوە ،پارتــی‌و یەكێتیــی بەرپرســیارێتی گەورەتــرو دیارترمان لێوە ئەبێت ئێمە لەهەستیاری مەال بەختیار :هەموو الیەنەكان قسەی ئەم بەرپرســیارێتیە لە رووی ئەمنیەوە، لــە رووی عەســكەرییەوە ،لــە رووی جۆراوجــۆر دەكەن ،بەاڵم لــە دوائەنجام سیاسیەوە ،لە رووی حكومڕانییەوە ،لە كامیــان پابەنــدی كام رێككەوتــن دەبێــت‌و دوا پێشــنیاری چــی دەبێــت، رووی سستەمەوە؛ هەمووی بزانین. ئەوە دەمێنێـــتەوە ســەر دانیشــتنەكان، كوردسات نیوز :لەگەڵ هێزەكانی تر چ وردەكاری لــە دانیشــتنەكاندایە ،بــە دەربرینێكــی شــەعبی دەیڵێــم ،رەحمان بەرنامەیەكتان هەیە؟ مەال بەختیار :ئێمە لەگەڵ هێزەكانی تر ،لــە تەرحە گشــتییەكاندایەو شــەیتان لە پڕوپاگەندە زۆرە لەسەر پەیوەندییەكانی تەفاســیلدایە ،جــا هەركەســێك دەبێتە ئێمەو گۆڕان ،بێگومان گۆڕان موناقشــە ئەندامــی وەفدی دانوســتان بێت ،نابێت لەبەینیان هەیە كــە ئایا لەگەڵ یەكێتیی بــە رەحمانــی بچێتــە ناو دانوســتانەوە، بەڵكــو دەبێــت وریای شــەیتانەكە بێت، درێژەی بدەنێ یان نەیدەنێ. بۆیــە هەمــوو كەســێك ناتوانێــت ببێتە كوردسات نیوز :مەبەستم ئەو رێكەوتنە ئەندامی وەفدی دانوستان ،تەنها ئەوانەی نیــە لەنێوان ئێــوەو گۆڕاندا ،مەبەســتم ئەزمونێكی باشیان لە دانوستاندا هەیە. ســێ مەســەلەی لەراســتیدا ئــەو رێككەوتنــەی كــە لەنێــوان ئێوەو پارتیــدا هەیە ،كە ئایــا دواتر حزبەكانی ســەرۆكایەتیەكە دوو ســەرۆكایەتیان تــر پشــتگوێ دەخرێــن ،هێزەكانــی تر زۆر حەساســە ،ســەرۆكایەتی هەرێــم‌و لەدەســەاڵتی سیاســی‌و راســتەقینەی ســەرۆكایەتی پەرلەمــان ،بەویژدانــەوە دەیڵێــم گــۆڕان غــەدری لێكــراوە كــە كوردستان دووردەخرێنەوە؟ مــەال بەختیــار :مەبەســتت بێــت‌و ســەرۆكایەتی پەرلەمانەكــەی دەركراوە، مەبەســتت نەبێت ،شــتێكە؛ من ئەوەی ئەگەر بتوانین بــە هەموومان ئەم غەدرە ئەمەوێــت روونی بكەمەوە شــتێكی ترە ،لەســەر گــۆڕان البەیــن و بەتایبەتــی لە ئەویــش ئەوەیــە بێگومــان ئەمجــۆرە پێــش ئێمەوە پارتی ،پێــم وایە برینێكی گفتوگۆیانەی ئێمە لەگەڵ پارتی ناتوانین گــەورە ســاڕێژ دەكــەن ،پەیامــم وایــە، دایببڕیــن بەموتڵەقی ،لــەو پەیوەندیەی تــكام وایە بــەدەر لەوەی چیمــان وتووە هەمانــە لەگــەڵ حزبەكانــدا ئێمــە هەمــوو الیەكمــان لەوەو بــەر گۆڕان چی رێككەوتنێكمــان لەگــەڵ گۆڕانــدا هەیە ،وتــوە ،پارتــی چی وتــووە ،حیكمەت لە لەنــاو خۆمان نیقاشــمان هەیە لەســەر چارەســەردایە ،هیــوادارم برایانی پارتی گفتوگۆكــەو لەناو گــۆڕان نیقاش هەیەو لــە پێــش هەموویانــەوە كاك مەســعود گەیاندویانەتە ئەوەی بەیانیان دەركردوە بیــر لەوەبكاتــەوە كە ئەم چارەســەرانە دژی رێكەوتنەكــە داوای حەســمی بەیەكــەوە بەســتراوە بــا بەحیكمەت بە
هەموومان ئەم چارەسەرانە دروستكەین. ســەبارەت بــە ســەرۆكایەتی هەرێــم، كێشەكان هەموو لە گرێژنە دەرچوو ،بەاڵم بە ئەمری واقع ،تائێســتا سەرۆكایەتی هەرێــم لەالیەن كاك مەســعودەوە ئیدارە دەدرێــت بەدەســت ئێمــە نیــە ،ئــەوە ســەرۆكەكانی دونیــا ،ئەوە پێشــمەرگە، شەڕ ،كۆمەك‌و پشتیوانی ،هەموو ئەمانە، وەزعــی ئێمەش دەزانی لە ســلێمانی چی لێهاتــووە ،بەغــداش مامەڵــەی واقعیترو سیاســی لەگــەڵ هەولێــر دەكات ،مــن ئاگادارم هەندێك لە كونسڵ‌و باڵیۆزەكان پرس دەكەن لەوێ كە دەبێت بێن یان نا. كوردسات نیوز :ئەمانەتان لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان یەكالكردوەتەوە؟ مــەال بەختیــار :نەخێر ،ئــەو بابەتانە یەكال نەكراونەتەوە لەیەكەم كۆبوونەوەدا ئێمە زۆرتر گوێگربووین‌و هیچ بڕیارێكمان نــەداوە ،لەســەر ســەرۆكایەتی هەرێــم‌و ســەرۆكایەتی پەرلەمــان‌و گۆڕینــی سیســتەمی حكومرانی كە سێ جومگەی زۆر حەساســن ،وەفدەكــە دەســەاڵتمان نیــە هیــچ بریارێــك بدەین بەبــێ ئەوەی بگەڕێینەوە بــۆ ســەركردایەتی‌و گفتوگۆ بكەین ،بەاڵم ئێمە گفتوگۆی بەرپرســانە دەكەین مزایەدە ناكەین لە گفتوگۆدا. كوردســات نیوز :كاتێك وەفدێك دێتە هەرێــم لــە هــەر واڵتێكی دونیــاوە وەكو ســەرۆكی هەرێم بەرێز مەســعود بارزانی دەبینێت ،وەكو ســەرۆكی حكومەت كاك نێچیرڤان ،وەكو پەیوەندییەكانی دەرەوە بەرێز فەالح مستەفا وەكو وەزیری ناوخۆ بەرێــز كەریم ســنجاری دەبینێت ..هتد، ئەی پێگەی ئێوە لە پرۆســەی سیاســیدا چیە؟ مــەال بەختیــار :لــە زۆرێــك لــە كۆبوونەوەكانــدا بــرای خۆشەویســتم كاك قوبــاد ئامادەیــە ،هەندێــك لــە كۆبوونەوەكانــدا كاك كۆســرەت ئامــادە دەبێــت ،لە كۆبوونەوە عەســكەرییەكاندا بــرای خۆشەویســت شــێخ جەعفــەر ئامادەدەبێت ،ئەوانیش ببینن.
یەكێتی‌و پارتی ناتوانن بەهێز ئەو دۆخە راست بكەنەوە كە هەتا رادەیەك تەپیوە كوردســات نیــوز :ئــەی لــە بڕیــاری سیاسیدا؟ مــەال بەختیــار :ســەبارەت بــە بڕیاری سیاســی ،حكومــەت بڕیــار دەدات لــە حكومڕانــی ،كــە كاك قوبــاد جێگــری ســەرۆكی وەزیرانە ،پێنــج وەزیری ئێمە لە كابینەكــەدا هەن لەم قەیران‌و بەدبەختییەی كە توشــی ئەم هەرێمە بــووە ،وەزیرەكانی ئێمــە گلەییەكــی ئەوتۆیانە لەســەر نیە كە بەرپــرس بــن لــەم قەیرانــە ،بەپێچەوانەوە وەزارەتــی خوێندنــی بــااڵ بەشــێكی زۆری كێشــە ئیدارییەكانــی چارەســەركردوە، تەمویلی زاتی خۆی دەكات بەو نەخشــەیەی كە دایناوە ،وەزارەتی شەهیدان پێداگری لە مافی شەهیدان دەكات ،وەزارەتی رۆشنبیری نەبێت كە ناتوانێت ئیشەكانی وەك پێویست راپەرێنێــت كــە ئەویش بۆ كێشــەی بودجە دەگەڕێتــەوە ،لەبــەر ئــەوە؛ ناتوانین بڵێین هەموو شتەكان بەبێ ئێمە كراوە. كوردســات نیوز :بەراشــكاوی دەپرســم، ئێــوە پێتــان وایە بەشــدارن لە دەســەاڵتی راستەقینەو فعلی لە ئەم هەرێمەدا؟ مــەال بەختیار :نەخێر ،ئەگەر بەشــداری راســتەقینەبین ،بۆچــی داوای هاوســەنگی دەكەین؟!
««««
ذمارة ( )596دو شةممة 2017/1/30
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
3
ذمارة ( )596دوشةممة 2017/1/30
تایبەت
«««« كوردســات نیــوز :ئەی بــۆ ماونەتەوە لــەم كابینەیەدا بەبێ ئەوەی دەســەاڵتی راستەقینەتان هەبێت؟ مــەال بەختیــار :مانەوە بــە ئومێدی چارەسەر باشترە ،بە نەمانەوە كێشەكان پەنجا هێندە زیاد دەكەین ،ئەوەی ئێستا گرێــی دەســتە دەتوانیــن بیكەینەوە كە نەمانكردوە لە كابینەكەدا دەبێت بە گرێی دەم‌و زۆر زەحمەتــە جارێكیكــە بتوانین گرێكان بە دەســت بكەینەوە ،سیاســەت مەســئولییەتە ،سیاســەت ئارەزوو نییە، كورد قسەیەكی جوانی بۆ سەركردایەتی هەڵبژاردوە كە دەڵێت (سەری -كردە)، بەمانــای هــەر ســەرێك كــردە نەبێــت حەقــی نیــە ســەركردایەتی بێــت ،چۆن دۆخی كوردســتان لە دۆخێكی قەیراناوی ئابــووری ،سیاســی ،گشــتی دا؛ لەوە زیاتر تێك ئەدەم كە دوای دۆخەكە ئارام كوردســات نیوز :لەســەر هەڵــەكان‌و پێگرنگترە ،سەرەڕای رەخنەكانمان لەسەر دەبێتەوەو حكومەتەكان رێكدەكەون ئێمە راستكردنەوەیان ،بەشــێك لە میدیاكانی ئەو سیاســەتەی كە لە هەولێر بەرامبەر بە نەتوانین دۆخەكە وەكو خۆی لێبكەینەوە ،پارتــی دیموكراتی كوردســتان ئاماژەیان بەغدادو مالیكی دەگیرایەبەر ،ئێستاش ئێمە ئێمە دەبێت خۆمان ئامادەبكەین فێڵمان بۆئەوەكــرد كــە لە كۆبوونــەوەی وەفدی یەكڕیزی كوردایەتیمان زۆر پێگرنگە ،بەاڵم لێنەكرێت‌و موئامەرەی ترمان لێنەكرێت‌و ئێــوەو پارتیــدا ئێــوە داواتــان كــردوە بە بەردەوامی جیاوازی سیاسەت‌و چۆنێتی ئەگەر بكرێــت هەلەكە بقۆزینەوە ،ئەگەر بەرێز مەســعود بارزانی لە پۆســتەكەیدا حكومرانــی‌و پەیوەندیمــان لەگەڵ بەغداد دۆخەكە تێكبدەین چۆن هەل دەقۆزینەوە بمێنێـــتەوە ،ئێــوە ئــەو داواكاریەتــان لەگەڵ پارتی هەیە ،ئێســتاش هەمانە .تا ئــەو رۆژەی كوردســتان دەتوانێت لەرووی جارێكــی تر ،ئێمەو پارتی ئەگەر یەكمان كردوە؟ نەگرتایە لە ساڵی 1991دا دەمانتوانی لە مەال بەختیار :نەخێــر ،تائێســتا ئابــوری ،سیاســی ،ریفراندۆم ،ســەربازی، راپەرین بەشــداربین‌و بەرەی كوردستانی لــە ئەدەبیاتــی ئێمــەدا نەشــمان وتووە ســەربەخۆیی ،دوا بریــاری خــۆی بــدات، ئەو ســەركەوتنە یەك لە دوای یەكانە لە ســەرۆكی هەرێم ،بەاڵم بــە ئەمری واقع‌و ئێمــە پێمان وایە شــادەماری چارەســەری هەڵبژاردندا بەدەســتبهێنێت؟ ،یەكێتی‌و بەوپــەری ئیحترامــەوە مامەڵــە لەگــەڵ ئابووری ،سیاســی ،یاســایی لە بەغدایە، پارتــی ئەگــەر رێككەوتنــی واشــنتۆن‌و دۆخەكــەدا دەكەیــن ،بەاڵم ئێمە شــتی دونیاش داوای ئەوە لە ئێمە دەكات ،پارتی ســتراتیژییان نەكردایــە دەیانتوانــی ئەو وامان نەوتووە ،نازانم چ خێرخوازێك ئەم قبوڵی نییە؛ تاقیكردنەوەمان هەیە ،بابچین ســەركەوتنانە لە بەغداد بەدەستبهێنن؟ ،قسەیەی كردووە ،بەاڵم بەهیچ شێوەیەك دیراســەی بكەیــن ،پارتی ســورە لەســەر نەخشــەی ناوچەكــە قســەی گۆڕینــی نەبــە راســتەوخۆ نەبــە ناراســتەوخۆی ئەوەی لەگەڵ بەغداد كێشــەكان چارەسەر لەســەرە شەڕی دوای موســڵ نیگەرانی بەڵێنــی ئەوەمــان نــەداوە ،ئــەوە لــە نەكات ،ئێمەش جارێ سورین لەسەر ئەوەی كێشــەكان لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكەین، گــەورە دروســتدەكات ،كۆنگرەكانــی چوارچێوەی گفتوگۆكانی نێوانماندایە. جنێڤ‌و ئاستانە حسابی بۆ بكەن ،دوایی "دەڵێــم جــارێ" .یان كــە دەڵێــن لەگەڵ توشی شكستی گەورە دەبین. كوردســات نیــوز :ســەبارەت بــە بەغــداد چارەســەری بكەیــن ئێمــە لەگەڵ پەیوەندییەكانــی هەرێــم لەگــەڵ بەغــداد ،ئەوەنیــن بچین لەگەڵ بەغداد بزانین قبوڵی دەكــەن نەوت بنێرین یــان قبوڵی ناكەن، ئێمە لەگەڵ پرۆژەیەكی پاكێجی كاملداین، كە ئابووری ،نــەوت ،غاز ،موچە ،بودجە، موچەی پێشمەرگە ،ئاسایش ،شەراكەتی راســتەقینە لەبەغدادو شەراكەتی راستی لــە سیاســیەتی دەرەوەو دیبلۆماســی هەمــووی بگرێتەوە ،هەڵەیەكــی گەورەیە ئەگەر بە خەڵك بڵێین لەسەر پارەی نەوت لەگــەڵ بەغــداد تێكچوویــن ،بەڵكو پێش ئەوە ئێمە لەســەر مادەی 140كێشــەمان لەگــەڵ بەغداد هەیە ،ئەوە هەشــت ســاڵ بەســەر جێبەجێكردنی بڕگــەو ماددەكانی تێپــەڕ دەبێت بۆ بەغداد خۆی دەدزێتەوە، كوا سنوری كوردستان؟ خانەقین لە %100 دەیەوێت بگەڕێـــتەوە ســەر كوردستان بۆ قبوڵــی ناكەن ،كەركــوك تیرۆرســتەكان پەالماریــان دا ،كــورد بەڕێویدەبــات. موسڵ تیرۆرســتان پەالماریان دا ،عەرەب كوردســات نیوز :پێت وانیە بەشــێك لە چارەسەركردنی كێشــەكان لەگەڵ بەغداد ،بەڕێوەی دەبات ،كاممان توانیمان قودرەتی بەرپرســیارێتی ئەو قەیرانەو ،بەشــێك لە هەمــووان دەزانــن بۆچوونــی یەكێتــی‌و راســتەقینەی هــەم هێــز ،هەم ئاسایشــی هەڵەكان خراوەتە سەر حزبەكەت ،كە دەڵێن روئیــاو سیاســەتی یەكێتی لەگــەڵ پارتی خەڵك ئیسبات بكەین ،چوار ساڵە كەركوك دەسەاڵتی راســتەقینەتان نەبووە ،دەستان جیــاوازی هەیە ،ئەمەش لەمــاوەی رابردوو هەڕەشــەی ئارامــی لەســەرە ،پێشــمەرگە هەبووە لە خوڵقاندنی ئەو قەیرانانە؟ رەنگدانــەوەی هەبــووە لەســەر هەرێمــی پاراســتویەتی ،داعــش هاتە نــاو كەركوك بڵێــم مــەال بەختیــار :مــن ناتوانــم كوردســتان‌و پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم‌و خەڵكی شــارەكەو پێشــمەرگە پاراســتی، دەســتمان لــە خوڵقاندنی ئــەو قەیرانانەدا بەغــداش ،ئەمانــە گفتوگۆتــان لەســەر 120شــەهیدمان داوە لەو شــارە ،موســڵ بەیەكەمین هێرش گیرا ،بەغدادو حزبەكانی نەبــووە ،ئێمــە هەڵەمان هەیــە ،یەكێتیی كردووە؟ نیشــتمانیی كوردستان ســاڵەهایە هەڵەی ئێــوە ئەتانەوێت پەیوەندییەكانی نێوان بەغــداد بــۆ بیــر لــەوە ناكەنەوە كــە ئەو دەبێت هەیــە ،دەتوانــم بڵێم دە ســاڵیش هەرێــم‌و بەغدا ،ئەو گفتوگۆیانەی كە هەیە ،شــارانە كوردســتانین ،بۆیە خەڵكی كورد دوانزە ســاڵیش دەبێت نەرم نەرم هەڵەمان كــە جۆرێك لە نەهامەتیشــی بــۆ هەرێمی خۆی لەســەریان بە كوشت دەدات ،داعش كــردوە ،ئەم هەاڵنــە كۆبوونەتەوە ئازاری كوردســتان هێنــاوە ،قەیرانەكەی لە هەرێم كــە هاتە جەلەوالو ســەعدیە نەی دەتوانی قەواعــد ،پێشــمەرگەی یەكێتــی داوە ،قوڵتــر كردووەتــەوە ،چــۆن چارەســەری بێتە خانەقین؟ مەخمورو دەوروبەری ،كورد نەبوونایە داعش دەوەستاو نەیدەتوانی بێتە قبوڵمــە .بەاڵم بەو مانایە نایەت كۆڵبدەین دەكەن؟ یان رەشــبین بیــن ،ئێمە ئیشــمان ئەوەیە مــەال بەختیــار :كــە كێشــەكە لــە هەولێــر ،قەزیەیەكمــان هەیە كە دەبێت بە لەبەرامبــەر ئــەوەی واقعەكــە تاڵــە لــە نێــوان بەڕێــز مەســعود بارزانــی‌و هەرێــم ماددەی 140و باقی شــتەكانەوە حكومەتی بەرامبەرمــان بــە بەرنامــە بــە ئەقاڵنیەتی لەگــەڵ نــوری مالیكــی قــوڵ بــووەوە ،بەغــدا وردی لێببێتــەوە كــە مەســەلەی سیاســی بیگۆڕیــن ،ئــەوە ملمالنێــی‌و مەكتەبی ساســی یەكێتی بەسەرپەرشــتی داعــش بەنرختریــن شــتە تــا ئەزمونێكی سیاســەتی ئێمەیــە ئێســتا ،نایشــارمەوە جەنابــی مام جەالل كۆبووەوە ،كێشــەكان لێوەربگرێــت ،ئێســتاش دەڵێیــن دەبێــت رەنگــە لەمــەودوا كــۆڕو كۆوبوونــەوەم لە گەیشــتبووە رۆخێكی ترســناك ،سەرەڕای لەگەڵ پارتی‌و الیەنەكانی دیكە دانیشــین‌و گەرمیانەوە دەســت پێبكەم بۆ شــارەكانی ئەوەی هەندێك سیاســەت هەیە لە هەولێر پــرۆژە پاكێجێكــی كامل بــۆ گفتوگۆكردن تر ،بە راشكاوی دەیڵێم دەبێت ئێمە لەگەڵ بەرامبەر بە بەغداد لە سەرەتاوە رەخنەمان لەگەڵ بەغداد ئامادەبكەین. میللـــەتی خۆمان ،كەســوكاری شــەهید ،لەســەر بــووە ،بــەاڵم چیمــان هەڵبژارد، دۆســت‌و الیەنگــری خۆمــان رۆشــن بین‌و لــە كۆبوونەوەكەی مەكتەبی سیاســی من كوردســات نیــوز :ســەبارەت بــە رەخنــە لەو هەاڵنــەش بگرین كە لە ماوەی یەكــەم كەس قســەم كرد‌و بوو بــە بڕیار ،پەیوەندی یەكێتی ،سیاسەت‌و ستراتیژی ســااڵنی رابــردوودا كردومانــە ،بچینــە ژێر وتــم مام جەالل؛ لە نێــوان ئەوەی بەغداد یەكێتی لەگەڵ پارچەكانی كوردستان كە باری مەســئولیەتی چارەســەری هەڵەكان‌و یاخــود هەولێر رازیكەین ،ئێمــە یەكریزی ئاشــكرایە ،ئــەوەی ئێســتا نیگەرانی لێ راستكردنەوەی هەڵەكان. كوردایەتیمــان لە مالیكی‌و لە هەموو كەس دروست بووە كە بە پالنی توركیا هەوڵی
ئێمە بە روونی بەپارتیامن وتووە ،كە ئێوە ئەگەر وەكو حاكم قسە لەگەڵ ئێمە ئەكەن ،ئێمە حاكمیەتی ئێوە قبوڵ ناكەین، ئەگەر وەكو هاوبەش قسە لەگەڵ ئێمە ئەكەن ،فەرموون وەرن قسە بكەین
info_chawder@yahoo.com
4
ئەو جیاوازیانەی هەمانە لەگەڵ پارتی ماوە ،تائێستا نەچووینەتە نێوان وردەكارییەكەی بۆ ئەوەی جیاوازیەكان كەم بكەینەوەو چارەسەر بدۆزینەوە
شــەڕێك دەدرێــت لە شــنگال ،هەروەها مەترسی شەڕی براكوژی لەنێوان پارتی‌و پەكەكــە هەیــە ،یەكێتی لــەم نێوەندەدا چ رۆڵێــك دەبینێــت؟ یەكێتی ،شــەڕی پەكەكە دەكات؟ مــەال بەختیار :یەكەم ،مــن وریاییەك دەڵێــم ،ئەویــش ئەوەیــە؛ توركیــا %80ی سیاســەتەكانی خــۆی گــۆڕی، هەتــا رادەیــەك توانــی جەزرەبەیەك لە دیموكراسی لە سەرانسەری توركیا بدات، هەروەهــا لە هەدەپە بــە تایبەتی بدات، 11هــەزار تێكۆشــەری خســتووەتە ناو زیندانەكانــەوە ،هەروەهــا زیاتــر لە 150 بــۆ 250ســەرۆكی شــارەوانی ئەندامــی شــارەوانییەكانی خســتووەتە زیندانەوە، تكایــە ئێمــە بەوە لــە خشــتە نەبرێین، دەســتخەڕۆ نەبین كە ئەمە سەركەوتنی ســتراتیژییە توركیــا بەدەســتی هێناوە، ئەمــە ســەركەوتنی دژە دیموكراســییە توركیا بەدەستی هێناوە. بەڵــێ ،توركیــا نەخشــەی هەیــە رامانكێشێت بۆ شــەڕی پەكەكە ،توركیا نەخشــەی هەیە رامانكێشــێت بۆ شەڕی پەیــەدە ،دوو ســاڵیش لەمەوبەر دەوترا پارتی شــەڕی پەكەكەو پەیەدە دەكات، نەیكردووە تائێســتا ،من ئەمەم پێخۆشە كە نەیكردووە ،توركیا دوو بۆ سێ ساڵە ئەم نەخشــەیەی هەیە ،كە پارتی ئامادە نەبووە ئەم شەڕە بكات ،من بەشبەحاڵی خۆم زۆر بە پۆزەتیڤ ئەیبینم. لەمــەودوا ،لــە دوای موســڵ‌و رەقــە، بارودۆخەكــە گۆڕانــكاری بەســەردا دێت دەرگا دەكاتــەوە بــۆ ئەوەی كێشــەكان قوڵتــر بكاتــەوە ،بەڵــێ ،هەیــە .بەاڵم ئەركــی ئێمەو پارتی ئەوەیــە نەكەوینە نەخشــەی هیچ دەوڵەتێكی هەرێمییەوە بۆ شەڕی كورد. كوردســات نیوز :ئەگەر پارتی ئەو شەڕە بكات ،ئێوە بەشداردەبن؟ مــەال بەختیــار :پێــم وایــە گەورەتریــن هەڵەیە یەكێتی یان پارتی ،شــەڕی پەكەكە بــكات ،ئەگەر خوا نەكــردە ،پارتی خزا بۆ شــەڕێكی لەو شــێوەیە ،بــە موتڵەقی ئێمە نایكەین. بــەاڵم پەكەكــەش ئەبێــت بزانێــت ،بەو مانایە نییە كە شەڕیان لەگەڵ پارتی هەیە، ئێمە دەچین شەڕی پارتی دەكەین ،ئەمەش بۆ ئێمە ئاسان نییە. ئەمەوێــت زیاتریش بڵێم؛ بۆ ســێ ســاڵ دەچێت لەگەڵ پەكەكەو پەیەدە ،جەختمان لەســەر ئەوەیە ،یەكەم؛ لــە رۆژئاوا لەگەڵ حزبەكان ئاشــت ببنەوە ،بەداخەوە تائێستا ئاشــت نەبونەتەوە ،نە پەیــەدە دەرگایەكی جوانــی كردووەتــەوە كە ئەنەكەســە بچێت ئاشت ببێتەوە ،نە ئەنەكەسەش كۆتایی بەو هێرشە توندە بەرامبەر پەیەدە هێناوە. هەردووال هەڵــە بەرامبەر یەك دەكەن، ئێمە لەگەڵ هەردووال دانیشــتووین پێمان وتون ،ئەوەنــدەی دەتوانن كێشــەكانتان چارەســەر بكەن ،دەرفەت مەدەن دوژمن ســودتان لــێ ببینێت ،لەگــەڵ پەیەدەش قســەمان كردووە لەگەڵ پارتیش گفتوگۆ بكەن ،ئێســتا گفتوگۆ نەرم نەرم دروست بــووە ،بەاڵم لە ئاســتی پێویســت نییە، لەگــەڵ پەكەكــە قســەمان كــردووە ،بە بەردەوامــی پێمــان وتون ،هەڵــە مەكەن
دەبێــت هەموو هێــزە كوردییــەكان رێك بكەوین. كۆتــا ســەفەری بــرای بەڕێــزم كــە دڵم تەنگە بۆی ،برای خۆشەویســتم سەاڵحەدین دەمیرتاش ،پرۆژەیەكی پێ بوو هێنابووی بۆ رێككەوتنی هەموو الیەنە كوردســتانییەكان، من وەاڵمم دایەوەو ،وتم؛ كاكە ســەاڵحەدین، ئێمە ناوبژیوانین ،شــەڕكەر نین ،ئێمە ســێ ســاڵ لەمەوبــەر ئەم قســەیەمان كــردووەو وتومانــە وەرن رێــك بكــەون ،بەداخەوە كە رێكنەكەوتن. كوردســات نیــوز :كورد ،شــوێن‌و پێگەی چی بوو لە كۆبوونەوەكانی ئاستانا؟ مــەال بەختیار :نوێنــەری كوردی تێدا بوو لەالیــەن هەندێــك حزبی ئەنەكەســە ،بەاڵم بەداخــەوە نــە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیان بەســت كە بزانین باسی كورد كراوە یان نا، هەســتم نەكرد كــورد بە ســەنگەوە چوبێتە ئەوێ. كوردسات نیوز :هۆكارەكەی چییە؟ مــەال بەختیــار :هۆكارەكــەی ئەوەیــە، توركیــا ،ســعودییە قبوڵیــان نییە ،روســیا موراعاتێكی زۆری توركیا‌و ئێران دەكات لەم گفتوگۆیانە ،سوریا قبوڵی نییە. قســەكەی بەشــار جەعفەریتان لــە بیرە، وتی؛ "كورد بابچێت پانادۆڵ بخوات ،باســی فیدڕاڵ نەكات". مــن پێم وایە ،مــادام بەشــار جەعفەری، ئەو قســەیەی كرد وەك نوێنەری حكومەتی ســوریا ،ئەبوایە كورد لە ناوخۆی خۆی زوو رێك بكەوێت لە رۆژئاوای كوردستان ،چونكە ســیناریۆی ئەمجۆرە قســانە دەمێكە قسەی لێ دەكرێــت ،بەداخەوە نە لە جنێف ،نە لە ئاستانا وەك پێویست ئاوڕ لە قوربانییەكانی كوردو مافی كــورد نەدراوەتەوە ،بەاڵم یەك شــت تۆزێك دڵی خۆش كردم ،راگەیەنراوی كۆتایــی كۆبوونەوەی ئەســتانام خوێندەوە، ئەڵێت؛ "ســوریا دەبێت واڵتێكی دیموكراسی
مــەال بەختیار :بەرگری زەرورە ،كۆڵدان خەتــەرە ،ناكرێــت رێككەوتن كــراوەو تۆ كــۆڵ بدەیــت ،لە مێــژووی ئێمــە هەموو كۆڵدانێــك بەرامبــەر رێككەوتنــەكان، كارەســاتی بەدواوە بووە ،باشــترین شت ئەوەیە ئێســتاش پەیەدەو هێزەكانی تری رۆژئــاوای كوردســتان بچن رێــك بكەون، بەرنامەیەكــی هاوبەشــیان هەبێت ،لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی ســوریا بكەونە گفتوگۆیەكی جــدی تر ،ئۆپۆزســیۆنی ســوریا چەندین بەرەیە ،ئێستا لەبەر ئەوەی فشارێكی زۆر لەسەر ئۆپۆزســیۆنی سوریا هەیە لەالیەن چەند واڵتێكەوە ،ئۆپۆزســیۆنی ســوریاش لەســەر كۆبوونــەوەی ئەســتانا رەخنەیان هەیە ،بۆیە دەرفەتێكی باشــە ،هەم كورد لەناوخۆی خۆی رێك بكەوێت ،هەم كوردو ئــەوان رێــك بكــەون ،ئێمە بەشــبەحاڵی خۆمان ئەگەر ئەوان رێك بكەون دەستمان ئــاوەاڵ ئەبێت بۆ ئــەوەی لەگەڵ ئەمریكاو روســیا گفتوگــۆ بكەیــن ،بــەاڵم خۆیــان گوتارێكی هاوبەشــیان نەبێــت ،ئێمە چی بكەین. كوردسات نیوز :لەم دیدارە تایبەتە زیاتر باســت لەوە كرد ،یەكێتــی زۆرتر لە خەمی یەكریزی‌و یەكســتنی ناو ماڵــی كوردە ،من ئەمەوێت لە كۆتایی بپرســم ،ئەی یەكریزی نێوماڵی یەكێتی؟ مــەال بەختیــار :بەداخــەوە ،ئــەوەی بۆ حزبەكانی تری دەكەین ،بۆ خۆمانی ناكەین، بەداخەوە كە هەندێك كارو دیاردەی وا هاتە پێشــەوە كە نە ئەگونجا لەگەڵ فەلســەفەی مام جەالل‌و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا ئێمــە بەردەوامین لە چارەســەرو ئــارام كردنــەوەی دۆخــی نــاو یەكێتــی ،دڵنیابــن ،ئێمە لە هەموو شــتێك كۆڵ بدەین لە چارەسەركردنی كێشەكانی ناو یەكێتی كۆڵ نادەین ،بە قسەی ئەم‌و ئەویش ناكەین ،یەكێتی تاقیگــەی فیزیایی نییە بە كارو كاردانــەوە مامەڵــەی لەگــەڵ بكەیــن،
بەویژدانەوە دەیڵێم گۆڕان غەدری لێكراوە كە سەرۆكایەتی پەرلەمانەكەی دەركراوە، ئەگەر بتوانین بە هەموومان ئەم غەدرە لەسەر گۆڕان البەین و بەتایبەتی لە پێش ئێمەوە پارتی ،پێم وایە برینێكی گەورە ساڕێژ دەكەین تەعــەدودی فرە پێكهاتــەو فرە ئاینی بێت"، ئەمــە ئاهێكــی تێدایــە ،بــەاڵم چــۆن ورد دەكرێتــەوەو چــۆن دەگەیەنرێتە رێككەوتن، ئەمەیان نازانم. من كۆتا قســەم لەسەر ئەمە ،ئەوەیە؛ لە فەرەنسا دێمەوە ،هەندێك دۆستی فەرەنسیم بینی كە زۆر نزیكــن لە حكومەت‌و ئاگاداری بڕیاردانــن ،بە روونی پێیان وتم ،گەورەترین خەتەر لەســەر رۆژئاوای كوردســتان هەیە، قازانــج‌و مایەتــان خەریكە تیــا دەچێت لەم كۆنگرانە ،ئاگاتان لە خۆتان بێت.
كوردسات نیوز :دوایین پەیامت چییە؟ مــەال بەختیــار :یەكێتــی نــاو یەكێتــی بپارێزین ،چارەســەری كێشەكانمان بكەین، هاوســەنگی لــە نێــوان یەكێتــی‌و پارتــی‌و گــۆڕان‌و الیەنــەكان ،هاوســەنگی هەرێــم‌و بەغدا ،هاوســەنگی نێوان هەرێم‌و ناوچەكەو جیهان بپارێزین.
كوردســات نیوز :هەرێــم دەتوانێت چ كاریگەرییەكی هەبێت لەسەر كەمكردنەوەی ئەو مەترسییانەی كە بە بەڕێزتیان وتوە؟
كوردسات نیوز :زۆر سوپاس. مــەال بەختیــار :منیــش سوپاســتان ئەكەم.
یەكێتی تاقیگەی بەرپرســیارێتی مێژووییە، بەرامبــەر لە كاری خراپ ،مەنتق ،باوەشــی كراوەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان.
تایبەت
ذمارة ( )596دو شةممة 2017/1/30
یۆرگین تۆدنهۆفەر لە ناو موسڵدا وێنە لەگەڵ ئەبو قەتادە دەگرێت
كتێبی (ناوجەرگــەی داعش10 - رۆژ لــە «دەوڵەتی ئیســامی») ســەفەرێكە بۆ پێگەی تیرۆر ،بۆ ناوچەكانی ژێر دەســتی داعش، نوســەری ئەم كتێبــە ،یەكەمین پەیامنێــری رۆژئاواییــە كــە بە شــێوەیەكی رەســمی مۆڵەتی پێدەدرێــت كــە ســەردانی موســڵ و رەقــە بــكات‌و، لەگــەڵ خەڵــك و هەنــدێ لە ئەندامانی ئەو گروپە تاوانكارە چاوپێكەوتــن ئەنجامدەدات‌و بــە زیندوییــش دەگەڕێتەوە. ئــەو یاداشــتەكانی خــۆی لەو ســەفەرە مەترســیدارەدا لەشێوەی ســەفەرنامەیەكی سەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێزدا دەخاتەڕوو .لەم الپەڕەیەی رۆژنامــەی چاودێــر هــەوڵ دەدەیــن چەنــد بەشــێكی ئەو كتێبــە باڵوبكەینەوەو دواتر تــەواوی كتێبەكەش بــە چــاپ دەگەیەنیــن.
info_chawder@yahoo.com
ناوجەرگەی داعش
10
دیاریكردنی بەرنامەی سەفەرەكەم لــە 23ی ئۆكتۆبــەری ،2014جارێكــی تر لەڕێگەی سكایپەوە تەلەفۆنم بۆ ئەبو قەتادە كرد .دەربارەی چاوپێكەوتنەكەم لەگەڵ دایكی لەچەند وشــەیەك زیاتر هیچمان باســنەكرد. نەمەویســت كێشــەی نوێ بۆ دایكی دروست بكەم ،چونكە ترســی ئەوە لە ئــارادا بوو كە گــوێ لە یەك بــە یەكی قســەكانمان بگرن. ئەمەی خوارەوە پوختەیەكە لە دواین گفتوگۆم لەگەڵ ئەبو قەتادە پێش سەفەرەكەم: تۆدنهۆفــەر :لــە ئێســتادا زۆر بــە كەمی ئۆنالینیــت .بەداخەوە بەم شــێوەیە كارەكان بەباشی ناچێتە پێشەوە. ئەبــو قەتادە :بەڵــێ ،كارەكان لەوە زیاتر درێژەدەكێشن كە چاوەڕێمان دەكرد. ماوەیەكــی تر ساردوســەرمای ســوریاشدەستپێدەكات. راســتە ،بــەاڵم هێشــتا كــەش و هــەوا مامناوەندە ،لــە دەوروبەری 25پلەدایە .ئایا نوسراوەكەتان( )1بەدەست گەیشت؟ الی فێردریكــە .ویســتم دوبارە شــتێكتپێبڵێــم :زۆر حەزدەكــەم بێــم ،بە پەرۆشــم بزانــم ئایا ئێوە تەنیا گروپێكی تیرۆرســتین، یان بەڕاستی هەوڵدەدەن هاوشێوەی فاتیحان دەوڵەت دروســت بكــەن .ئەم مەســەالنە بە دەگمــەن لەنــاو رای گشــتیدا دەبێتە جێگای باس ،بەاڵم من ئەمنیەتێكم دەوێت كە پشتی پێ ببەســترێت .تەنها رێگەچــارەش ئەوەیە بانگهێشــتنامەكەو مۆڵەتنامەكــە پێكــەوە باڵوبكەنــەوە ،بەشــێوەیەك كــە لەبــەردەم جیهــان‌و رای گشــتیدا پێــوەی پابەندبــن. گومانێكــی خراپم لە تۆ نیە .ئێمە تا ئێســتا نزیكەی هەشــت ســەعات پێكەوە قســەمان كردووە .من‌و دایكت یەكترمان ناسیوە ،لەگەڵ فێردریكیــش یەكیان ناســیوە ،بــەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا وەك پێویســت هەست بە ئەمنیەت ناكــەم .بــەو شــێوەیە پەیامنێرێكــی بــاش بەدەست ناهێنم .باشە ئەتوانین چی بكەین؟ مەسەلەكە ئەوەیە ،ئێمە ئیتر هیچ میدیایەكی ڕەسمی لەبەردەستماندا نیە .تویتەر بەردەوام هەژمارەكانمان دادەخــات .هەوڵمانداوە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانــی تــر بەكاربێنینــن ،بەاڵم لەوێــش بەهەمــان شــێوەیە .هەژمارەكانمان هەموو رۆژێ ،سەعات بە سەعات دەسڕێنەوە، لەبەرئەوە لەئێســتادا هیــچ كەناڵێكی گروپی لەبەردەستماندا نیە ،تا بەشێوەیەكی رەسمی سەفەرەكەتان رابگەیەنین. ئایا دەكرێت بانگهێشتنامەو مۆڵەتنامەكەبدەنــە كەســێتییەكی متمانەپێكــراوی موسوڵمان؟ كەســێك كە لەهەموو ڕویەكەوە هاوبۆچونتان نەبێت. بۆ نمونە چ كەسێك؟ كەســێك كە داعش بناســێت‌و ڕازی بێتمۆڵەتنامەكــە وەربگرێت ،تا بتوانێت لە كاتی گونجاودا باڵویبكاتەوە. ئێــوە لــە ئێســتادا مۆڵەتنامــەی بااڵترین
رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)
مەرجەع ،واتە دیوانی خەالفەت لەدەستاندایە. خودی خەلیفە رەزامەندی لەسەر سەفەرەكەی ئێــوە دەربڕیــوە .ئێمــە پابەندیــن بــەو پەیماننامەیــە ،تەنانەت ئەگــەر بۆمبێكیش لەنــاوم ببات .بە بۆچونی مــن خێزانەكەتان، هاوڕێكانتــان ئــاگاداری ئــەوەن كــە دەتوانن شتەكان لە سەرانسەری جیهاندا باڵوبكەنەوە، بە جۆرێك لە زیانی ئێمە كۆتایی بێت. كێشــەی ســەرەكی ئەوەیــە ،هیچ كەسناتوانێــت ئۆرجیناڵیــی ئــەم مۆڵەتنامەیــە بســەلمێنێت .بــۆی هەیــە هەمووی ســاختە بێت .لەوبارەیەوە پێویســتە رێگەیەكی باشتر بدۆزنەوە .لــە كۆتایدا بابەتەكە پەیوەندی بە ژیانەوە هەیە. مــن دو پرســیاری كــورت و پوختم هەیە. پرســیاری یەكەمــم ئەوەیــە كــە بــە چەنــد كەســەوە توانیتان دەســت بەســەر موســڵدا بگرن؟ پێشــبینی ئەكەم نزیكــەی دوو هەزار كــەس بوبێت .تەنانەت بۆ ئەم ژمارە كەمەش لەوانەیە ڕەخنەم لێبگیرێت. دوو هــەزار كــەس؟ هەرگیــز! تەنیا 183 كــەس لە گرتنی موســڵدا بەشــدارییان كرد. زۆر كــەس ناتوانــن باوەڕ بــەوە بكەن .ئێمە پێویستمان بە سوپایەكی گەورە نییە ،بەڵكو ئێمە باوەڕمان بە شتێكی گەورەترە ،باوەڕمان بە اللە-یە .بۆ ئێوە تێگەیشــتن لەوە قورسە. ئێــوە لەبــارەی شــتە دونیاییەكانەوە قســە دەكەن ،ئێمــە لەبارەی شــتە رۆحییەكانەوە قسە دەكەین .دەتوانم هەندێ بەسەرهاتت بۆ باس بكەم كــە هەرگیز ناچێت بە ئەقڵدا .بۆ نمونە بۆت باس بكەم ،پێشــڕەوییەكانمان لە ئەنبار بە چ شــێوەیەك بوو .ســوپای عێراق هەوڵیانــدا پێشــڕەویی براكانمــان رابگــرن. بۆمبارانێكی چڕیان كردن .جەنگاوەرەكانمان بــەدوای پەناگەدا دەگەڕان ،تەنیا شــتێك كە لەو ناوەدا دۆزیانەوە ،چەند خانویەك بوو .بە خێراییەكی زۆرەوە بەرەو ئەو خانوانە رایانكرد تاوەكو خۆیان بپارێزن .دەزانیت عێراقییەكان چیــان كــرد؟ وایان زانــی براكانمــان هێرش دەكەنە سەریان .ترسیان لێنیشت‌و هەموویان هەڵهاتن .خودا هەمیشە لەگەڵ ئێمەیە. پرســیاری دووەم تایبەتــە بــە دواییــنگفتوگــۆی ئێمــە .ئــەوكات وتت ،شــیعەكان ئەتوانن ببنە سوننە .ئەگەر ئەو كارە نەكەن، دەكوژرێن .ئەی ســزای ئەو مەیسحییانە چیە كە نایەنەوێت جزیە بدەن؟ هەمان شتە. یانی ئەوانیش دەكوژرێن؟بەڵێ. واتــە هەمــان چارەنــوس چاوەڕێــی ئــەو موســڵمانانەش دەكات كــە بۆچــون‌و خوێندنەوەی ئێوە بۆ ســوننیكردن (تســنن) قبوڵ نەكەن؟ حوكمــی ئیســام لەوبارەیــەوە جیــاوازە. شــیعەكان وەكو هەڵگەڕاوە لە ئیســام سەیر دەكرێــن .بەهــۆی هاوبەشــی پەیداكــردن بۆ خودا ،پیرۆزكردنی گۆڕەكان‌و تەواوی ئەو شتە گاڵتەجاڕانــەی كە باوەڕیــان پێیەتی .ئەوان ناتوانن جزیە بدەن .شــیعەكان بە پێچەوانەی
یۆرگین تۆدنهۆفەر مەســیحی‌و جولەكەكان ،تەنیــا دوو رێگەیان لەبەردەمدایــە :یان ئیســام قبــوڵ دەكەن‌و لەبەرامبــەر ئــەو تاوانانــەی كردویانە ،تۆبە دەكەن ،یان دەكوژرێن. ئەی ئەو موسڵمانانەی لە ئەڵمانیان؟ تۆرەخنەت لەو موسڵمانانە گرت كە لە ئەڵمانیا دەژیــن ،بــەوەی كــە ئاینەكەیــان تێكەڵــی دیموكراسی‌و سیكۆالریزم كردوە .بەاڵم ئەوان خۆیــان بە موســوڵمانی راســتەقینە دەزانن. ئەگــەر ئەوان بە داعش بڵێــن كە بیروباوەڕی ئێوە بەالی ئێمەوە زیاد لە پێویســت وشــك‌و رواڵەتییــە ،ئایا ئەوە بە نرخی لەدەســتدانی گیانیان تەواودەبێت؟ بەڵــێ ،راســتە .بابەتەكــە زۆر ســادەیە. ئەگــەر كەســێك بڵێت من موســڵمانم ،بەاڵم لەهەمانكاتــدا دیموكراتم ،لــەو حاڵەتەدا ئیتر موســڵمان نییە .مانای موسڵمانبوون تەسلیم بوونــە بــە خــودا .یەكێــك لــە 99ناوەكەی خوداوەند (الحكم)ە .مانای ئەوەیە تەنها ئەوە یاســا‌و رێســا دادەنێت .هیچ كــەس ناتوانێت هەمــان ئــەو ســیفەتانە بداتە پــاڵ خۆی كە خودا بۆ خۆی داناوە .ئەگەر كەسێك دوچاری غرور ببێت‌و یاسا دابنێت ،كەوابێ ئەو سیفەتە خوداییــەی داوە بــە خۆی .ئەمــەش بەواتای الدان لــە دیــن دێت .چۆن دەكرێت كەســێك بانگەشــەی موســڵمانێتی بــكات‌و هێندەش غروری هەبێت ئەو سیفاتە خوداییە بداتە پاڵ خۆی‌و یاســا دابنێت ،لەبەرئەوە ئەو كەسانە دەبنە هەڵگەڕاوە لە ئیسالم .ئەمە راستییەكی تەواو سادەیە ،بەبێ فەلسەفە لێدان. ســەرۆكی بەشــی راگەیاندنتــان لــە چنەتەوەیەكە؟ مۆڵەتم نییە بیڵێم( .پێدەكەنێت) سەرۆكی بەشی راگەیاندن بە دڵنیاییەوە بەو جۆرەی لە ویكیپیدیادا نوســراوە ،ئەبو تەڵحەی ئەڵمانی نییــە ،بــەاڵم ناتوانــم لەوبارەیــەوە زانیاری زیاترت بدەمێ. ئایا لە (دەوڵەتی ئیســامی) دەتوانم بەتەنیا بەمالوالدا بڕۆم؟ پێموایە بۆ زیاتر پاراستنی ئەمنیەتی ئێوە، چەند كەسێكتان لەگەڵ بێت باشە .نامانەوێت كەســێك كە ئێوە بناســێت‌و بزانێــت لێرەن، كارێكی دەبەنگانە بەســەریدا بێــت‌و تەواوی بەرنامــەو بەڵێنەكانمــان بدات بەســەریەكدا. لەبەرئەوە بە بەردەوامی دوو كەس لەگەڵتاندا دەبــن .هەڵبــەت پێ بەپێ لەگەڵتــان ناڕۆن، بەاڵم هەر كاتێ بچنە دەرەوە ،ئەوان لە نزیكی ئێوە دەبن. ئایــا دەتوانیــن لــە ئوتێــل بمێنینــەوە،نامانەوێت ببینە موی لوت. لەراستیدا ئێمە ئیتر ئوتێلمان نییە ،پێشتر چەند دانەیەكمان هەبوو ،بەاڵم ئێستا هەمویان بۆ كاری تر بەكاردەهێنرێن ،بۆ كاری ئیداری، یان نیشتەجێبوون. چۆن دەتوانم بێمە ئەو دەروازە سنورییەیكە مەبەستمانە؟ لــە ســەرەتادا دەبێــت بــە تاكســی یــان ئۆتوبــوس بێیتــە شــاری غازی عەنتــاب لە توركیــا ،لــەوێ بــە دواوەوە لەژێــر ركێفــی
لە فارسییەوە :رزگار فایەق ئێمەدایە .دێین دەتانبەین. پێویســتە كەمێك لەبارەی كۆبانی قســەبكەیــن ،كۆبانــی بۆتە مەســەلەیەكی گەرمی میدیاكانــی ئێــرە .دەوترێــت تەنیــا %30ی شارەكە بەدەستی ئێوەوەیە. ئیشــاڵاڵ چەند رۆژێكی تر ،كاتێك تەواوی شــارەكە دەكەوێتە دەســتی ئێمــە ،هەموان توشی شۆك دەبن .مەگەر ئەوەی كە ئەمەریكا هەموو شتێك بۆمباران بكات. بــەاڵم بۆچــی هێنــدە هێزەكانــی خۆتانلــەو شــارە كۆكردۆتــەوە؟ ژمارەیەكی زۆری چەكدارتان لەدەست داوە. لــەرووی جوگرافییەوە كۆبانــی دەكەوێتە ناوەڕاســتی ناوچەكانــی ژیردەســتمان. چەكدارانی پەكەكە زۆر سەركێش‌و كەللەڕەقن. بــە خۆمــان وت :باشــە ،ئێمــە كە تــەواوی (نەســیرییەكان())2مان لە ناوچەكانی خۆمان وەدەرنا .ئیتر ئێســتا نۆرەی پەكەكەیە ،هەر بەو جۆرە بەردەوام دەبین. ناتوانم ئەو بڕیارەی ئێوە ،وەك بڕیارێكیســتراتیژی ســەیر بكەم .ســەیرە ئەو هەموو چەكــدارە لە شــوێنێكدا كۆدەكەنەوە ،كە بە سەختی بۆمباران دەكرێت. لێرەشــدا دەكرێــت یەكێكــی تــر لــە دووڕوییەكانی رۆژئاوا ببینرێت .پەكەكەو لقی سوریای ئەو ،یەپەگە ،لە ئێستادا هاوپەیمانی رۆژئــاوان ،هەرچەندە ئەوان بەڕەســمی وەكو رێكخراوی تیرۆرســتی ناسراون ،تەنانەت الی ئەڵمانیاو ئەمریكاش .بەاڵم لە ئێستادا چەك و كەلوپەلی ســەربازییان بــۆ دەنێرن و نازانم چیتریشیان بۆ دەنێرن. لەو چوارچێوەیەدا ئێمە یەكەمین وەجبەی نارنجۆكــی دەســتی و یەكەمیــن چەكمان لە جــۆری ( )MG 36بەدەســت گەیشــت. هەڵبەتــە وەكو دەســتكەوتی جەنگی! چەند دانەیەكیش لە چەكی دژەتانكی میالن .ناردنی چەكەكانی ئێوە لەكۆتایدا لە قازانجی ئێمەیە. كەواتــە هەرچەند ئەتوانن چەكیان بۆ بنێرن. هەموویان وەكو غەنیمەت دەگرین. باشــە ،بــۆ ئەمــڕۆ بەســە .گرنگتریــنشــتەكانمان باسكرد .ســەیركە ئایا ئەتوانیت مۆڵەتنامەیــەك بنێریــت كــە بســەلمێنرێت ئۆرجیناڵە .پێویستە بە تەواوی پرۆفیشنااڵنە بێت .دوبارە پەیوەندی دەكەینەوە .دەبینیت خەریكە ڕیش دەهێڵمەوە. چەند ڕۆژێك دواتر لە 2ی نۆڤەنبەری 2014 دوبارە قسەمان لەگەڵ یەك كردەوە. لە كوێیت؟لەڕەققەم كۆمپیوتەرەكەی من وا پیشانی دەدات كەلە توركیایت. زۆر دور نیە لە توركیاوە نیازتان نیە توركیا بگرن؟بۆ نا ،ئەو ڕۆژەش دێت بــەاڵم ئەوە روونــە كە توركیــا لەژێرەوەهاوپەیمانی ئێوەیە. چــۆن دەتوانــن هاوپەیمانی ئێمــە بن ،لە كاتێكدا لەگەڵ ئەمریكا پەیوەندییان هەیە؟
5
یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (jurgen 1940 )todenhofer لەدایكبــوە ،لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامــەی لە یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلــەی بەدەســتهێناوەو دكتــۆرای بۆتــە حاكم .ماوەی 18ســاڵ لەپارلەمانــی ئەڵمانیا نوێنەری پارتی دیموكرات مەسیحی بوە. مــاوەی 22ســاڵیش ئەندامی ئەنجومەنــی جێبەجێــكاری كۆمپانیــای میدیایی (هوبرت بوردا) بــووە .ئــەو چەندەها جار بــۆ ناوچە جەنگییەكانی وەكــو ئەفغانســتان ،عێراق، لیبیا ،ســوریاو فەلەســتین، ســەفەری كــردوە .ئــەو لە كۆتایــی 2014دا ســەفەرە بــۆ مەترســیدارەكەی ناوچەكانی ژێردەستی داعش دەســتپێدەكات مــاوەی 10 رۆژ لــەو ناوچانە بەتایبەت موســڵ ،دەمێنێتــەوە.
شتەكان یەكالنەبوبێتنەوە. دەكرێ بەو ئاسانیە بڕۆی بۆ كۆبانی؟بەڵێ ،بێگومان ،ئــەوێ لە ناوچەكانی ژێر دەســتی ئێمەدایــە ،لەبەری ئێمــەوە هەموو شتێك ئازادكراوەو رۆشتن بۆ هەموو شوێنێك ئــازادە .تەنانەت ئەگــەر بتەوێت ئەتوانیت تا هێڵی پێشەوەی بەرەی جەنگ بڕۆیت. نێوانی رەققەو كۆبانی چەندە؟بــە دیاریكراویــی نازانــم ،بــەاڵم پێموایە نزیكەی 200كیلۆمەتــر دەبێت ،بە ئۆتۆمبێل نزیكەی دووسەعات و نیو ڕێگەیە.
بەاڵم توركیا ئەو كارە خۆبەخشانە ناكات.ناچارە وابكات .لە بنەمادا دەیانویســت پێش بە تێپەڕینی پێشمەرگە بگرن. خۆ ئێستا ڕێگەیان بە تێپەڕینی هێزەكانی پەكەكە داوە. بەڵێ ،چونكە فشــارێكی ئێجــگار زۆریانلەســەرە .فشــاری ئەمریكا .توركیا ئەندامی ناتۆیە. لەسەر بنەمای پێشنیازەكەی ئێوە ئیمێڵێكم بۆتان نارد وردەكاریی ئەوەی تێدایە كە چۆن دەتوانین ئۆرجیناڵبوونی بانگهێشــتنامەكەی ئێوە بەهێزتر بكەین .ئێستا حەز دەكەم گوێم كۆتایی گفتوگۆكە لە وەاڵمی تۆ بێت. ئەبوقەتــادە :ببــورە ئێســتا دەبێــت ســەبارەت بــەوە لەگــەڵ ســەرۆكەكەم قســەم كرد .لەگەڵ تــۆڕی هەواڵی ئەلجزیرەو خێــرا گفتوگۆكەمــان كۆتــای پێبێنیــن ،لە ئەلعەرەبییــە كــە نــاوت هێنــاون ،بــە هیچ وانەیــە بتوانیــن ئەمڕۆو بەیانی دوبارە قســە جۆرێك كاریان لەگــەڵ ناكرێت .تەنیا كارێك بكەینەوە .دیســان میوانمان هاتــووە .چەند كە ئەتوانین بیكەین ئەوەیە بانگهێشــتنامەكە فڕۆكەیەكی جەنگی لە نزیك گەڕەكەكەی ئێمە لــە رێگــەی هەژمــاری نوێمــان لــە تویتــەر دەسوڕێنەوە. باڵوبكەینەوە. یۆرگین تۆدنهۆفەر :باشە كەواتە قسەكانم بەاڵم هەژمارەكانی ئێوە لەتویتەر بەردەوام كــورت ئەكەمــەوە ،بەرنامــەی ئێمــە چــۆندەگۆڕێت .ڕەنگە لەدواییدا بڵێن كەســێكی تر دەبێت؟ كەی دەتوانی بێی بەشوێنماندا؟ ئێمە ئەم شــتانەی لەتویتەری ئێمە نوسیوە ،كاری كەی بەڕێكەوین؟ ئێوە ئەتوانن لە ئێســتاوە بەڕێكەون .هەر ئێمە نەبووە .بەالتەوە چۆنە خۆم مۆڵەتنامەكە ئەو ڕۆژەی گەیشتنە توركیا ،ئێمە لە سنور بۆ ئەلجزیرە بنێرم تا باڵویبكەنەوە؟ بۆ هەر دەبێت ئەلجزیرە یان لە ئەلعەرەبیە دەتانپەڕێنینەوە. بێت؟ مەســەلەكە ئەوەیە كە ئەوان یەكەمین كەواتە ئەتوانین لە بەیانیەوە دەستبەكارسەرچاوەی هەواڵەكە نەبن .ئێمە هەماهەنگی بین؟ لەگەڵیاندا ناكەین ،چونكە درۆزنی پلە یەكن بەڵێ .بەاڵم پێویســتە بە تەلەفۆن یان بە و نفوزێكی زۆریان لەناو عەرەبدا هەیە .ئەگەر ئیمەیڵ هەواڵم پێبدەن كە گەشتون‌و ئامادەن ئاژانســەكانی تری هەواڵ یــا تەلەفزیۆنەكانی لــە ســنور بپەڕنــەوە .ئێمــە لــەوێ دێین بە تــر بن ،كێشــە نیە .ئەگەر حــەز دەكەن لەو شوێنتاندا. شــوێنانەدا باڵویبكەنــەوە .یــان تەنانەت لە ئــەی نابێــت زانیاریــت بدەمێ كــە كاتیپەیجی فەیسبوكەكەشتان. فڕینمــان كەیــە؟ تەنیــا دوای نیشــتنەوەی ئایــا بــەدەر لــە ئێــوە ئەكرێــت لەگــەڵ فڕۆكەكــە ئەبێت تەلەفۆنت بۆ بكەم؟ پێتوایەئەندامانی تری داعش گفتوگۆ بكەم؟ نامەوێت ئەتوانین بەرنامەڕێژی بۆ چەند ڕۆژ بكەین؟ دەنگی تەقینەوەیەك دەبیسترێت. ناســینێكی رواڵەتیم لەســەر رێكخراوەكەتان خۆتان بگەیەنە شوێنێكی پارێزراو.هەبێــت ،بەڵكو دەمەوێت ئەوە نیشــان بدەم باشە خودا حافیز كە لەواقیعدا هەیە .ئایا لەوێ كەسانی تر هەن زانیاریی تەواویان هەبێت؟ تایبەتــەكان بەشــە ئەگــەر مەبەســتان سەرنج: دیدار باشــدا كەســی لەگەڵ بێــت ،دەتوانــی گفتوگۆكــەی یۆرگــن تۆدنهۆفــەرو ئەبــو ئەبوبەكر مەبەستان ئەگەر بەاڵم ســازبكەیت، قەتــادە لــە کتێبەکــەدا زۆر دورودرێژە ،لێرە ()3 بەغــدادی ،یا عەدنانی بێت هەســت ناكەم هــەوڵ دەدەین بە دوو بــەش پوختەیەك لەو ئەو كارە بكرێت. گفتوگۆیــە باڵوبكەینــەوە ،بە شــێوەیەك كە بۆچی؟خوێنــەر بزانێت یۆرگــن تۆدنهۆفەر چۆن‌و لە دیدارو كــە نابینم لــەوەدا ســودێك هیــچ رێگــەی كێــوە دەچێتە ناو خاكی ســوریاوە. چاوپێكەوتنێكی ئاوها ئەنجام بدرێت .ئەوەی ئەگەرنا تەواوی گفتوگۆكە بە پێنج تا شــەش دەمانەوێــت و دەیكەیــن ،روون و ئاشــكرایە .بەشیش كۆتایی نایەت. ئیتر پێویســت نییە بۆ بەدیارخستنی شتێك چاوپێكەوتن لەگەڵ رابەر بكەیت. پەراوێز: بۆچونم وایە زۆرێك لەسیاســەتمەداران لە-1مەبەست لەو مۆڵەتنامەیەیە كە لەالیەن چاوپێكەوتنەكانــدا هەندێك شــتیان وتوە كە پێشتر جیهان نەیزانیوە ،ئەوان لەو ڕێگەیەوە دیوانــی ئەبوبەكــر بەغــدادی بــۆ تۆدنهۆفەر كاریگــەری زۆریــان داناوە .ئایــا دەكرێت لە دەركرا. -2عەلەویی نزیكەوە بینەری بەرەكانی جەنگ بین؟ -3ئەبــو محەمــەدی عەدنانــی ،وتەبێژی بەڵێ ،ئەگەر بتانەوێت .تەنانەت لە وانەیە بتوانیــت بچیت بۆ كۆبانی‌و لە نزیكەوە ئەوێ رەسمیی داعش ،كە ناوی راستەقینەی (تەها ببینــی ،هەڵبەتــە ئەگەر تــا ئەوكاتە تەواوی سوبحی فەالح)ە.
تەوەر
ذمارة ( )596دوشةممة 2017/1/30
info_chawder@yahoo.com
6
ترەمپ دا
جیهان لە سەردەمی
یەریڤان سەعید ،توێژەر لە پەیامنگای واڵتانی كەنداو لە واشنتۆن:
لە ئەمەریكا باس لەوە دەكرێت كە هەرێمی كوردستانیش وەك واڵتانی دیكەی ناوچەكە بەرەو نادیموكراسی دەچێت لەســەر ئــەو دیدەی خــۆی و بە راوێژ لەگەڵ ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمەریــكا ،دوبارە سیاســەتی دەرەوە دادەڕێژرێــت و ئــەم دوبــارە داڕژانەی سازدانی :بڕوا بەرزنجی سیاســەتی دەرەوەش ،هەندێــك واڵت تێیــدا ســودمەند دەبــن و هەندێكیش زەرەرمەنــد و زۆربــەی واڵتیــش وەك ئێســتا كاتێتــی پرســیار خــۆی دەمێنێتەوە .ئەگــەر ئاوڕێك لە لەبــارەی نیگەرانــی‌و دوودڵیی دو ئیدارەی پێشوی ئەمەریكا بدەینەوە ئەمەریكییــەكان‌و زۆرێــك لــە لە ســاڵی ٢٠٠١بۆ ،٢٠١٧دەبینین دو واڵتانی دنیــا ،لەبەرامبەر ئەم دیدی جیــاواز و پێچەوانە سیاســەتی سەرۆكە ،بكەین .كە بە فەرمی دەرەوەی ئەمەریكایــان بەڕێوەبــردوە لە كۆشــكی سپییەوە بۆ چوار -جــۆرج بۆشــی كــوڕ بــاوەری بــەســاڵ ســەرۆكایەتی زلهێزترین بەكارهێنانی هێزی سەربازی تاكالیەنە واڵتی دنیا دەكات. هەبــو لــە الیــەن ئەمەریــكاوە بــۆ بە لــەم تەوەرەیــەدا لەژێــر دەســتهێنانی ئامانجەكانی لە كاتێكدا، ناونیشــانی «جیهــان لــە ئــەم سیاســەتە گــۆڕا كاتێــك ئۆباما ســەردەمی ترەمپــدا» ،لەگەڵ بــو بە ســەرۆك سیاســەتی دەرەوەی رۆژنامەنــوس‌و كۆمەڵێــك ئەمەریكا زیاتر پشتی بە دیبلۆماسیەت لێكۆڵــەری سیاســی كــورد و هێزی نەرمی ئەمەریكا دەبەســت بۆ یەریڤــان گفتوگۆدەكەیــن. پاراســتنی بەرژەوەندیەكانــی ویالیەتە ســەعید ،توێژەر لە پەیمانگای یەكگرتــوەكان .لەم كاتــەدا دەتوانین واڵتانــی كەنــداو لە واشــنتۆن بڵێیــن سیاســەتی دەرەوەی ئەمەریكا لــە تــەوەری ئەمجــارەدا لــە ســەردەمی دۆناڵــد ترەمپــدا وەك بەشداریی دەكات‌و گۆڕانكاری‌و الپەڕەیەكــی ســپی وایــە و ئەگــەری پێشــبینیەكانی سەردەمی ئەم نوســینی هەمــو شــتێكی تێــدا هەیە. سەرۆكە شیدەكاتەوە .هاوكات گەورەتریــن چاوەڕوانــی بریتییــە لــە بــاس لــەو كاریگەرییانــەش پەیوەنــدی باشــتر لەگــەڵ روســیا و دەكات كــە پەیوەندیــی بــە دوركەوتنــەوە لــە واڵتی چیــن ،ئەگەر هەرێمی كوردستانەوە هەیە. ئەمە بــكات ،ئەوە سیاســەتی ترەمپ پێچەوانەی هەمو سەرۆكەكانی پێشوی ئەمەریكایە لە ســاڵی ١٩٧٢وە كاتێك چاودێر :ئێســتا ترەمپ ســەرۆكە ،ریچارد نیكســنی ســەرۆكی ئەو كاتەی باســی زۆر تــرس دەكرا ،ئەگــەر ئەو ئەمەریــكا هەمــو جیهانی شــۆكرد بە ببێت بە ســەرۆك ،ئایا جیهان ئێســتا ســەردانی پەكین و ئاســاییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەاڵ ئەو واڵتە. لە سەردەمی «ترس»دا دەژی؟ چاودێــر :پێچەوانــەی زۆرێــك لــە پێشــبینیەكان ،دۆناڵــد ترەمــپ بــو هەڵبژێردرا بەسەرۆكی زلهێزترین واڵتی دنیــا «ئەمریــكا» ،بۆچی پێشــبینی زۆرینــەی ســەنتەری لێكۆڵینــەوەو راپرســی و چاودێرانــی سیاســی و سیاســەتمەدارانی دنیا پێچەوانە بوەو هاواڵتیانــی ئەمریــكا ترامپیــان كردە سەرۆك؟ واتە بۆ ترسی سیاسییەكان و زۆرینــەی خەڵكانی لیبڕاڵ پێچەوانە بو لە ترسی هاواڵتیانی ئەمریكی؟
یەریڤان ســەعید :ترســی جیهان لە نەبونــی ئەزمونــی دۆناڵــد ترەمپــەوە ســەرچاوەی گرتبــو لــە حكومڕانیــدا و نەبونــی هیــچ باكگراوندێكــی سیاســی .لــە هەمــان كاتــدا گوتــارە توندڕەوەكانــی ترەمــپ دەربــارەی ئیســام ،كۆچبەران و هەڵوەشاندنەوە و دوبــارە رێكخســتنەوەی پەیوەنــدی ئەمەریــكا لەگــەاڵ جیهــان كاریگــەری زۆریــان هەبــوە و ئەبێت لەســەر ئەو سیســتەمە نێودەوڵەتیــەی كە خودی ئەمەریــكا لــە دوای جەنگــی جیهانی یەریڤــان ســەعید :لــە مــاوەی ٨ دوەمــەوە خەریكــی پاراســتنیەتی. بــە دڵنیایــەوە ترەمپ وەك ســەرۆكی ســاڵی رابردودا ،خەڵكی سپی پێستی ئەمەریــكا دەتوانێت زۆر شــت بكات و ئەمەریكی لە ویالیەتەكانی ناوەڕاستی سیاسەتی دەرەوە بەتەواوەتی بگۆڕێت رۆژئــاوای ویالیەتــە یەكگرتــوەكان، و دوبــارە هاوپەیمانیەتــی ئەمەریــكا هەســت بــە پەراوێز خســتن دەكەن، لەگــەاڵ هەر واڵتێــك بیەوێــت بنیادی متمانەیان بە سیاســییەكان نەماوە و بنێت و هاوپەیمانیەتە كۆنەكان الببات دۆنالد ترەمپ كە مێســجێكی گشــتی یــان الوازیــان بــكات .بــەاڵم ترەمــپ و ســادە و پۆپۆلیســتی هەبــو ،بــو لەگەاڵ ئەوەی كەسێكی هەڵەشە دیارە بە جێــی بایەخــی ئــەم دەنگدەرانە. و كردارەكانــی پێشــبینی نەكــراوە ،زۆربــەی دەنگەكانی دۆناڵد ترەمپ لە ئەگەری زۆری هەیە بچێتەوە ئەو قاڵبە ئەو شــوێنانە بون كە پێشتر دەنگیان ریالیزمەیەی كە ســەرۆكەكانی پێشوی نەدابــو ،واتە زۆربەی ئەو كەســانەی ئەمەریــكا تێیدا بون ،واتە هەوڵدان بۆ لە شــارە بچــوك و الدێكانــدا دەژیان راگرتنی پەیوەندییەكان و پێشخستنی هاتنــە دەرەوە بــۆ رۆژی هەڵبــژاردن بەرژەوەندی ویالیەتە یەكگرتوەكان لە و دەنگیــان بە ترەمــپ دا كە ئەمەش سەر ئاستی جیهان بەردەوامی هەژمونی هاوكێشەكەی گۆڕی لە سودی ترەمپ. ئەمەریكا لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی .لــە هەمــان كاتــدا ،لێكۆڵینەوەكانــی ئەمــە ئەوە ناگەیەنێت كە ترەمپ وەك ئێف بــی ئای و باكگراونــدی هیالری ئیدارەكانی پێشو وا دەبێت ،ئەگەر بە كلینتــن كاریگــەری هەبــو لــە ســەر وردی ســەیری ئیدارە و ســەرۆكەكانی هەلبژاردنــەكان .كێشــەی ســەنتەری پێشــوی ئەمەریــكا بكەیــن ،هــەر راپرســیەكان ئەوەیــە كــە زۆرجــار ســەرۆكە و دید و بۆچونی جیاوازی بۆ حســابی شــارە گــەورەكان دەكەن و سیاســەتی دەرەوەی ئەمەریــكا هەبوە خەڵكی شارە بچوكەكان و الدێكانیان
دوای داعش هەرێمی كوردستان ئەو بایەخە نێودەوڵەتیەی هەیەتی لە دەستی دەدات كە دەتوانرا سودی زیاتری لێوەربگیرێت ئەگەر كێشە سیاسیەكانی ناو هەرێم بیان هێشتایە یەریڤان سەعید لــە بیركردبو لەبەر ئــەوەی ئەمانە لە رابردودا كاریگەری ئەوتۆیان لە ســەر ئەنجامنــی هەڵبژاردنــەكان نەبــو بــە هۆی بەشــداری كەمی هاواڵتیانەوە لە دەنگدان لەم ناوچانەدا. چاودێــر :دەوترێــت سیســتەمی سیاســی لــە دنیادا چەقبەســتوەو لە «داڕزان»دا دەژی ،لەئەمریكایــش هاواڵتیان بێزاربون لەو لەیەك چونەی ســەرۆكەكان و سیاسەتەكانیان ،بۆیە حەزێــك هەیــە بــۆ گۆڕانــكاری ئیتر دەرئەنجامەكــەی بە بــاش بكەوێتەوە یان بە خراپ ،ترامپیش ئەو سەرۆكەیە كە «قەلەقی» دروست كردوە لەوەی دنیایی سیاسی بگۆڕێت؟ یەریڤــان ســەعید :لەگــەڵ ئەوەی ســەرۆكی ئەمەریكا دەسەاڵتی رەهای لــە سیاســەتی دەرەوەدا هەیە ،بەاڵم كاتێك دێتە ســەر سیاســەتی ناوخۆ، زیاتــر لــە ســەرخۆ و ئاگادارتــرە لە بەرئەوەی سیاســەتەكانی ناوخۆ زیاتر و زوتر كاریگەریان لە ســەر هاواڵتیان دەبێــت و ئەمــەش ناڕەزایەتــی بــە دوای خۆیــدا دەهێنێــت لــە هەمــان كاتــدا ،كۆنگرێــس و دادگای بڵنــدی ئەمەریكــی وەك چێــك وان لە ســەر ســەرۆك .ئیــدارەی دۆناڵــد ترەمــپ چــاوەڕێ دەكرێــت زیاتــر فۆكەســی لــە ســەر ئابوری و بازرگانــی بێت لە سەرەتادا لەبەر ئەوەی ترەمپ بەڵێنی داوە بە گەڕانەوەی كار بۆ ئەمەریكا و چاكردنی بار و گوزەرانیان .بەتایبەت ئەگــەر ترەمپ بیەوێت بۆ هەڵبژاردنی ٢٠٢٠خۆیهەڵبژێرێتــەوە ،ئابــوری گرنگرتریــن رەهەنــدە كــە كاریگەری دەبێــت لــە ســەر بڕیاردانــی تاكــی ئەمەریكــی بۆ دەنگــدان .هاواڵتیان ٤ ساڵی تر سەیر دەكەن بزانن ،ژیانیان باشــترە یــان خراپترە ئەگــەر خراپ بێت ئەوە دەنگ بــە كاندیدێكی دیكە دەدەن. چاودێــر :دەوترێــت جیهــان لــە ســەردەمێكدایە كە دیموكراســییەت و كاڵبونەوەی هێڵی نەتەوەو جوگرافیایی نەتەوەیــی بــەرەو ماڵئاوایــی دەڕوات و ســەردەمی ســەرۆكە شــەڕەنگێز و راسیســتەكانە ،واتە مۆدێلی پۆتین و
ئەردۆگان و سیســی ،بۆیە لەئەمریكا ترامپ دەبێتە ســەرۆك و بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپــا دێتە دەرەوە ،هێزە راسیســتەكان لــە ئەوروپــادا بەهێــز دەبن ،تا چەند ئەم روداوە سیاسییانە پەیوەندییان پێكەوە هەیە؟. یەریڤان ســەعید :بارودۆخی سوریا و كۆچبــەران توانیان هەندێك دەنگی سیاســی تونــدڕەوی راســتڕەو چ لــە توركیــا و چ لە ئەورپا و شــوێنەكانی دیكە پێشــبخەن .ئەمەریكاش لە ئەم چوارچێوەدایە لە هەڵبژاردنی ترەمپ، بــەاڵم ئەمەریكا جیــاوازە لە توركیا و
ئەبێت ئەوە بزانین كە فڕۆكەی ئێف ١٦بۆ هەتا هەتایە بەرگری لە كوردستان ناكەن ئەگەر كورد خۆی نەتوانێت لە نێوخۆیدا رێك بكەوێت و سوپایەكی یەكگرتوی رێكخراو و حكومەت و پەرلەمانێكی كارای هەبێت
لە ساڵی ١٩٨٠لە هەڵەبجە لە دایك بوە ،ساڵی ٢٠٠٢بەشی ئینگلیزی پەیمانگەی مەڵبەندی مامۆستایانی تەواوكردوە لە ٢٠٠٣وەك وەرگێڕ و رۆژنامەنوس لەگەڵ گاردیەنی بەریتانی و بی بی سی و نیۆرك تایمز و ئێن پی ئار كاری كردوە .لە ٢٠١٠بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە حكومەتدا لە زانكۆی تەكساس لە ئۆستن وەرگرتوە و دواتر وەك شرۆڤەكاری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ كۆمپانیای راوێژكاری ستراتفۆری ئەمەریكی كاری كردوە .لە ٢٠١٣دا ماستەری لە یاسا و دیبلۆماسیەدا لە زانكۆی تەفت لە بۆستن بە دەستهێناوە ئێستا خوێندكاری دوكتۆرایە لە بەشی شرۆڤەكردن و چارەسەكردنی گرفتەكان لە زانكۆی جۆرج مەیسن ،لە هەمان كاتدا ،توێژەرە لە پەیمانگای واڵتانی كەنداو لە واشنتن. میســر و شــوێنەكانی دیكە ،دەستور یەریڤــان ســەعید :ئەمەریــكا یەكالكەرەوەی بابەتە گرنگەكانە. سیاســەتێكی تایبەتی بــە كوردی نیە و لە رابردوودا ،كورد توانیویەتی سود چاودێر :تا چەند كێشــەی كۆچبەر لــە لێكەوتەكانی سیاســەتی ئەمەریكا و تیــرۆر كاریگەرییان لــە گەڕانەوەی وەربگرێت لــە رۆژهەالتی ناوەراســتدا ئەو مۆدێلە داخراوەی سیاسەت هەیە ،كــە دواتر واشــنتن ســەیری كــردووە ئایا ئەم دوانەیە مژدەی ســەركەوتنی شــتێكی باشــە و بەرگــری لێكردوە و ترەمپ و هاوشێوەكانی نییە؟ پاراســتویەتی .ئەمە لە ســاڵی ١٩٩١ وە بــۆ ئێســتاش راســتە .بــەاڵم لەم یەریڤــان ســەعید :وەك پێشــتر كاتــەدا داعــش ئەمەریــكای ناچــار ئامــاژەی پێكــرا ،تیــرۆ و كۆچكردن كــردوە كە كــورد بە هەنــد وەربگرێت توانیــان دەنگــی سیاســەتمەدارە و چــاو لــە زۆركێشــەی ناوخــۆی توندڕەكانــی لــە ئەوروپــا و ئەمریكا هەرێمــی كوردســتان بنوقێنێت بۆ بە بــەرەو پێشــەوە ببــەن و بــە خەلك دەســتهێنانی ئامانجی ستراتیجی خۆی بڵێــن ،كە ئێمە چەندین ســاڵە قســە كە لە ناوبردنی داعشــە .پرســیارەكە لە ســەر ئەم بابەتانــە دەكەین بەاڵم ئەوەیــە ئایا دوای داعــش چیدەبێت؟ گوێتــان لــێ نەگرتیــن .رووداوەكانی بــە بۆچونی مــن هەرێمی كوردســتان پاریــس و بەلجیــكا و نیــۆرك و ئەو بایەخە نێودەوڵەتیەی كە هەیەتی كالیفۆرنیــا و فلۆریــدا توانیــان وەك لە دەســتی دەدات كە دەتوانرا سودی پشتراســتكەرەوەی وتــەی ئــەم زیاتــری لێوەربگیرێــت ئەگــەر كێشــە سیاسیانە رۆل ببین و بەڵگە بدەن بە سیاســیەكانی ناو هەرێم بیانهێشتایە. دەســتیانەوە بۆئەوەی وەك چەكێكی بەاڵم لەگەل ئەمانەشــدا ،ئەمەریكا واز كاریگــەر بــەكاری بهێنــن لــە كاتــی لە پشــتگیری كردنی كــورد ناهێنێت، هەڵبژاردنەكاندا و كار لە ســەر ترسی بــەاڵم زۆر و كەمــی یارمەتی ئەمەریكا خەڵكی بكەن .بەاڵم ئەم سیاسیانەش پشتدەبەســتێت بە ئەو رووداوانەی لە لە هەموو واڵتێكدا سەركەوتوونەبوون ،ناوچەكەدا هەن .ئەبێت ئەوەش بزانین لە نەمســا دوو جار شكستیان هێنا و كــە فرۆكەی ئێــف ١٦بۆ هەتا هەتایە لــە بەریتانیــاش ،خەڵكەكەی خۆزگە بەرگــری لە كوردســتان ناكــەن ئەگەر دەخوازێــت دەنگیان بــە دەرچون لە كــورد خــۆی نەتوانێــت لــە نێوخۆیدا یەكێتــی ئەوروپــا نەدایە .لــە هەمان رێك بكەوێت و ســوپایەكی یەكگرتوی كاتدا لە ئەمەریــكاش ،ئەگەر دەنگی رێكخــراو و حكومــەت و پەرلەمانێكی دەنگــدەران پێوانــە بوایــە بــۆ بوون كارای هەبێت .كوردســتان توانیویەتی بە ســەرۆك ئــەوە هیــای كلینتن بە پشتگیری باشی نێو دەولەتیو رۆژئاوای ئاســانی دەیبــردەوە لەبــەر ئــەوەی هەبێت بەهۆی ئەو دیموكراسیە كەم و هیالری لە دەنگی گشــتیدا زیاترلە ٣كوڕەی كە هەیبووە و لە ئێســتادا ئەم ملیۆن دەنگی زیاتری بە دەست هێنا .تۆزە دیموكراسیەش لە ژێر هەرەشەی چاودێــر :كــورد لــە كوێــی ئــەم جدیدایە بە هۆی كەلەكەبونیكێشەكانی گفتوگــۆ سیاســیانەدایە؟ هەندێــك هەرێمەوە و لە واشنتن با لەوە دەكرێت دەڵێــن هەركــەس ســەرۆكی ئەمریكا كە هەرێمی كوردستانیش وەك واڵتانی بێــت بــە بــاش و خــراپ پەیوەندی دیەكی ناوچەكە بەرە و نادیموكراســی بــە كــوردەوە نییــە ،ڕایەكیش هەیە ،دەچێت .ئەمە ئــەو وێنە گرنەگەیە كە كــە كاریگەرییەكــە بــە ناڕاســتەوخۆ كوردســتانی لەگــەڵ عێــراق و والتانی وەسف دەكات ،بەوجۆرەی سیاسەتی دیەكی ناوچەكە جیاكردوەتەوە ،ئەگەر دەرەوەی ئەمریــكا كاریگــەری كوردســتانیش وەك واڵتانی ناوچەكەی ڕاستەوخۆی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا لێبێــت ،ئــەوە هەرێمــی كوردســتان بەســەر بــەرەی «ســونی» و بەرەی دۆســتە نزیەكانــی لە دەســت دەدات «شــیعە»ە وە هەیــە ،كە ئــەو دوو و دەبێــت لــە بەشــێكی جیانەكراوەی بەرەیــەش كوردیــان دابەشــكردوەو واڵتانی رۆژهەالتی ناوەراست. كاریگەرییان لەسەر هێزە كوردییەكان و پرسی كورد هەیە؟
کوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )596دو شةممة 2017/1/30
info_chawder@yahoo.com
7
داڕشتنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا -عێراق -هەرێمی كوردستان
پەیڕەو ئەنوەر پێشەكی:
سەرۆكوەزیرانی توركیا بیناڵی یڵدرم ،لە ٢٠١٧/١/٧ســەردانی بەغدای كرد و لەگەڵ هەریەك لە ســەرۆكوەزیران و سەرۆككۆمار و ســەرۆكی پەرلەمانی عێــراق كۆبووەوە. پرســەكانی ســەروەری و یەكپارچەیــی، ئاســایش ،بەرەنگاربوونــەوەی تیــرۆر، نۆژەنكردنــەوە و ئاوەدانكردنەوەی موســڵ و شــنگال باســی ســەرەكی كۆبونەوەكان بــوون .دواتــر ســەرۆكوەزیرانی توركیــا، رووی لــە هەولێــری پایتەختــی هەرێمــی كوردستان كرد و چاوی بە سەرۆكی هەرێم و ســەرۆكی حكومــەت كەوت و ســەردانی بەرەكانــی جەنگ و پێشمەرگەیشــی كرد، هەروەها مەســەلەی هاوكاریــی ئابووری و ئاسایش لەنێوان هەردووالدا باسی لێوەكرا. سەردانەكەی بیناڵی یڵدرم لەدوای گرژی و ئاڵۆزییەكانی نێوان هەریەك لە حكوومەتی بەغدا و ئانقەرە لەســەر موسڵ و ئامادەیی ســوپای توركیا لە بەعشــیق ،الپەڕەیەکی نــوێ دەكاتــەوە و قۆناغێكــی تازەدەبێت لەمێــژووی پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دوو واڵتەدا.
شیعیزم لە عێراق ،دووبارە پەیوەندییەكانی نێــوان ئەم دوو ئەكتــەرە هەڵبەز و دابەزی بەخۆیــەوە بینــی و ،لەدواییــن جاریشــدا بەهۆی بوونی «پەكەكە»لەشنگال و هاتنی ســوپای توركیــا بــۆ بەعشــیق ،جارێكیتر پەیوەندییەكانیان ئاڵۆز و خراپ بوو. لــەدوای ڕاپەڕیــن و دروســتبوونی حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان ،توركیــا بــۆ یەكەمجــار لەڕێگــەی ســەرۆككۆماری ئــەوكات توركت ئــۆزاڵ ،توانیی پەیوەندی لەگــەڵ هەرێمــی كوردســتان دروســت بــكات و لەڕێگەی دەســتەبژێری سیاســیی باشووری كوردستانەوە هەوڵی چارەسەری مەســەلەی كــورد بدات لە توركیــادا و ،لە جەنگی ناوخۆی باشــوری كوردســتانیش، هەوڵیــدا رۆڵی ناوبژیــوان بگێڕێت .لەدوای روخانی رژێمی بەعســەوە ،توركیا لەڕێگەی كۆمەڵێــك كۆمپانیــاوە پەیوەندیــی لەگەڵ هەرێم دروست كرد و لەدوای ،٢٠٠٨توركیا پەیوەندییــە سیاســییەكانی خــۆی لەگەڵ هەرێم دامەزراند و زیاتر گەشەی پێدا و ،لە ٢٠١١یش بۆ یەكەمجار توركیا كۆنسوڵگەریی خــۆی لــە هەرێــم كــردەوە و پەیوەندییــە دیپلۆماســییەكانی بەدامەزراوەیــی و بەفەرمــی كــرد و ئەردۆغانیش وەك یەكەم سەرۆكوەزیرانی توركیا ســەردانی هەرێمی كوردستانی كرد.
سیاسەتی دەرەوەی توركیا و پرسی ئاسایش
ئاسایش یەكێكە لەو پرسە ستراتیژییانەی كە توركیا بەردەوام لەسیاســەتی دەرەوەی خۆیــدا گرنگیــی پێــدەدات .ئاسایشــی هەرێمــی ،لەڕوانگەی توركیاوە پەیوەســتە بە ئاسایشــی ناوخۆ و ئاسایشی نەتەوەیی توركیــاوە .لــەدوای دروســتبونی داعش و مێژووی پەیوەندییەكان عێراق و توركیا وەك دوو یەكەی سیاسیی تێكچوونــی دۆخــی ســوریا و دابەشــبونی هاوچــەرخ ،مێــژووی پەیوەندییەكانیــان ســوریا بۆ كۆمەڵێك هێز و ئەكتەر لەڕووی دەگەڕێتــەوە دوای دروســتبوونیان و جیۆپۆلیتیــك و جیۆســتڕاتیژییەوە و، ئەگەرچــی پەیوەندییــەكان بــەردەوام تێكچونــی ئاسایشــی هەرێمی(خۆرهەاڵتی كۆمەڵێــك هەڵبــەز و دابــەزی بەخۆیــەوە ناوەڕاســت) و تێكچوونــی پەیوەندییەكانی بینیوە! بەتایبەت لە كاتی جەنگی ســارد و لەگــەڵ عێراق و خراپبونی پەیوەندییەكانی جەنگــی یەكەمی كەنداو و جەنگی دووەمی لەگەڵ رۆژاوا (ئەمریكا و یەكێتیی ئەوڕوپا)؛ كەنــداو .لــەدوای رووخانــی رژێمی بەعس توركیــا رووبــەڕووی كێشــەی ئاســایش لــە ٢٠٠٣و زیــاد بونــی هەژمونــی ئیران -بۆتەوە .تێكچوونی بااڵنسی هێز لەناوچەكە
و بە «ئەناركیزم»بوونی سیستەم (نەبونی دەســەاڵتێكی ناوەندیی ســەروودەوڵەتی)، مەترسیی بۆ توركیا دروستكردووە .توركیا هەوڵــدەدات پەیوەندییەكانی لەگەڵ عێراق ئاســایی بكاتــەوە ،لەو روانگەیــەی عێراق دەتوانێت هەڕەشــەكانی ســەر ئاسایشــی توركیا كەم بكاتــەوە ،توركیایش لەڕێگەی عێراقەوە ،دەتوانێت جۆرێك لە هاوسەنگیی هێز دروست بكات و رۆڵ و پێگەی سیاسی بۆ خۆی بگەڕێنێتەوە.
هەڕەشەكانی ئاسایش لەڕوانگەی توركیاوە -1پەكەكە
و كوشــتنی باڵیــۆزی روســیا لەئەنقەرە، ئاسایشــی ئــەو واڵتــەی گەڕانــدەوە خاڵی سفر .ئانقەرە و ئیستەمبوڵ ،رۆژانە لەالیەن داعش و تۆڕەكانییەوە رووبەڕووی تەقینەوە و روداوی تیرۆر دەبنەوە .داعش هێشــتا لە بەشێكی عێراق و سوریا ئامادەییی هەیە و بەردەوامیش هەڕەشــەی تیــرۆر و تێكدانی دۆخی ئەمنی و ئاسایش لە توركیا دەكات. توركیا لــەم روانگەیــەوە راســتكردنەوەی پەیوەندییەكانــی لەگــەڵ بەغــدا و كۆتاییهێنان بە داعش و ئازادكردنی موسڵ و گەڕاندنەوەی بۆ ســوننەكان ،بە ستڕاتیژ دەزانێــت و ،بەگەڕاندنــەوەی ئاســایش بۆ واڵتەكەی دادەنێت.
هاتنــی پەكەكە بۆ شــنگال و ئامادەیی و هەژمونیی پەكەكە لە جوگرافیای موســڵ لــەدوای هەوڵی كودەتا ســەربازییەكەی و هاوكاریكردنیــان لەالیــەن حكومەتــی ١٥ی حوزەیرانــی ســاڵی رابــردوو و عێراقییەوە ،توركیا بەیەكێك لە هەڕەشــە تۆمەتباركردنــی رێكخــراوی فەتــۆ/ و مەترســییە هــەرە گەورەكانــی دادەنێت .گولەنییەكان ،بە هەوڵدان بۆ كودەتا بەسەر موسڵ بۆ توركیا پێگەیەكی جیۆستراتیژیی ئەردۆغــان و ئاك پارتی دا ،ئەندامانی ئەم گرنــگ و مانایەكی سیاســیی گرنگی هەیە! رێكخراوە و دامەزراوە و دەزگە پەروەردەیی موسڵ پارێزگایەكی سوننەنشینە و بەشێك و میدیاییەكانیان رووبەڕووی گرتن و زیندانی لە دانیشــتوانی توركمانن .شنگال بەشێكە و داخستن بوونەوە .توركیا ،گویلەنییەكان لە موســڵ و لەڕووی ستڕاتیژییەوە هەرسێ بەیەكێك لە هەڕەشــە گەورەكان بۆ ســەر دەوڵەتی(عێــراق ،توركیــا و ســووریا) ئاسایشــی واڵتەكــەی دادەنێــت و تەنانەت بەیەكتــرەوە دەبەســتێتەوە ،پەكەكــە داوای لــە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بــە ڕۆژاوای كوردســتانەوە دەگەیەنێــت كــردووە بــۆ ڕادەســتكردنەوەی فوتحــواڵ و ،توركیایــش بــە هەڕەشــەی دەزانێــت .گولــەن ،رابــەری ئــەم بزووتنەوەیە ،داوای گەشــەكردنی پەكەكــە لــەو ناوچەیــە لەچەندیــن واڵتی دراوســێیش كــردووە بۆ بەكۆمەڵێــك هێــز و یارمەتیــی حكومەتی داخســتنی دامەزراوە پەروەردەیییەكانیان. عێراقییەوە و ئامادەییی هێزە شــیعییەكان هەرێمی كوردستان یەكێكە لەو ئەكتەرانەی لەناوچەكــە ،هەژمونیــی ســوننە و توركیا كــە توركیــا داوایكــردووە قوتابخانەكانــی لــە موســڵ و شــنگال ســنوردار دەكەن و ســەربە گولەنیەكانی لــێ دابخرێت .بیناڵی رۆڵی هەرێمایەتیی توركیا بێهێز و پاســیڤ یەڵــدرم لــەو ســەردانەیدا جارێكیتــر ئەم دەكــەن .توركیایــش دەیەوێــت لەڕێگــەی پرســەی دووپــات كــردەوە بــەو پێیــەی بەغــداوە هەژمونــی پەكەكــە لــە شــنگال كــە قوتابخانەكانیــان زیاتــر لــە هەرێمــی كاڵ بكاتــەوە و كار بــۆ بچووككردنــەوە و كوردســتان ئامادەیییــان هەیــە ،نــەك لە دەركردنیان دەكات. ناوچەكانیتری عێراق.
-2داعش
داعــش لەئێســتادا ،زیاتــر لەهەمــوو ئەكتەرەكانیتر هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی توركیا .لەماوەی رابردوودا داعش لەڕێگەی زنجیرەیەك تەقینەوە و كردەی تیرۆریستی
-3گولەنییەكان
سیاسەتی وزە ،بازاڕ و ئاوەدانكردنەوەی موسڵ و شنگال
پرســی وزە و بــازاڕ ،شانبەشــانی ئاســایش ،پرســێكە سیاســەتی دەرەوەی توركیای لەســەر داڕێژراوە.توركیا ســااڵنە
موســڵ لەدوای ئازادكردنــی ،پێدەچێت بەمەبەســتی دووبــارە نۆژەنكردنــەوە و گەڕاندنــەوەی بــۆ دۆخــی پێشــووتری، یارمەتــی و هاوكارییەكــی زۆری لەالیــەن ناوەنــد و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە بۆ تەرخان بكرێت .توركیایش دەیەوێت سوود لەو دەرفەتە وەربگرێت و بەشــێك لە باری ئابووریــی واڵتەكــەی پێ ڕاســت بكاتەوە، هــەروەك بیناڵــی یڵدرم لە ســەردانەكەیدا ئاماژەی بۆ ئەو خاڵەكرد.
پێویســتییەكی زۆری بــە وزە ،بەتایبــەت گازی سروشــتییە.عێراق و هەرێمــی كوردســتان دوو ســەرچاوەی دەوڵەمەندن بە وزە و خــاوەن رێژەیەكی زۆری یەدەگی وزەن و ،لەڕووی گواســتنەوەیش بۆ توركیا ئاســانترە و ،لەســەردانەكەی بیناڵــی یەڵدرمیشــدا بــۆ بەغدا ،عەبــادی ئاماژەی بەوەكرد كە بۆڕییەكی نەوت لەنێوان عێراق و توركیا دادەمەزرێنن .جیا لەمەیش عێراق و هەرێمی كوردســتان دوو بازاڕی پڕبایەخ و گەورەن بۆ توركیا و ،قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی سااڵنەی نێوان هەریەك لە عێراق دەرەنجام: توركیا و توركیــا و هەرێمی كوردســتان و بیناڵی یڵدرم ،ســەرۆكوەزیرانی توركیا، چەندین ملیار دۆالر بووە. ســەردانی هەریــەك لــە بەغــدا و هەرێمی ئابوریــی گەشــەی لەگــەڵ ئــەوەی كوردستانی كرد .ئەم سەردانە دوای گرژی ٢٠١٥ تا ٢٠١٠ نێــوان ســااڵنی توركیــا لــە و ئاڵۆزییەكانی نێوان بەغدا و توركیا دێت، كــردووە، )%٤گەشــەی و بەڕێــژەی(%٢،٩ لەسەر كۆمەڵێك پرس ،بەتایبەت :سوپای بەاڵم لە سااڵنی دواتردا ئەم ڕێژەیە بەهۆی توركیــا لــە بەعشــیق و بوونــی پەكەكــە قەیــران و تەنگژە و كێشــە ناوخۆیییەكانی لــە شــنگال .لەســەردانەكەدا پرســەكانی توركیا دابەزیوە ،بەتایبەت لە ساڵی « ،٢٠١٦ئاسایشــی ناوچەكــە» و «ئابــووری»، بەبەراورد لەگەڵ سااڵنی پێشوودا دابەزیوە .بەچــڕی باســیان لێوەكــرا و بەغــدا و قەبــارەی هەناردەكردن لە ١٢٠ملیار دۆالر ئەنقەرە لەســەر كۆمەڵێك خاڵ رێككەوتن، بــۆ ١١٧ملیــار دۆالر دابەزیوە و ،قەبارەی لەوانە:یەكپارچەیــی و ســەروەریی عێراق، هاوردە لــە ١٧٣ملیار دۆالر بۆ ١٦٣ملیار كشــانەوەی ســوپای توركیــا لەبەعشــیق، دۆالر دابەزیوە. كشانەوەی پەكەكە لە شنگال ،دامەزراندنی كەرتــی گەشــتیاری ،بەهــۆی كــردەوە بۆڕیــی نەوت لەنێــوان عێــراق و توركیا و تیرۆریســتییەكانی داعــش و تێكچوونــی گەشــەپێدانی پەیوەندییــە ئابوورییــەكان. پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووســیادا الوازبووە توركیا مەبەســتی ســەردانەكەی ،زیاتر بۆ و تووشــی داڕمــان بــووە .بەهــای لیرەی دروســتكردنی بااڵنســی هێز و پاراســتنی توركــی دابەزیــوە .كەرتی پیشەســازی و ئاسایشــی واڵتەكــەی بوو .هــەر لەدرێژەی كشــتوكاڵ و خانووبــەرەی الوازبــووە .لەم ســەردانەكەیدا لــە هەرێمــی كوردســتان، روانگەیــەوە هەرێمــی كوردســتان و عێراق مەســەلەی كشــانەوەی پەكەكە لە شنگال دەتوانــن لــە بووژاندنەوە و گەشــەپێدانی و رووبەڕووبوونــەوەی داعش و داخســتنی ئابوریی توركیادا رۆڵ ببینن. قوتابخانەكانی ســەربە گولــەن و یارمەتیی بڕیوەتە چــاوی لەالیەكیتــرەوە ،توركیا دارایــی و ئابووریــی توركیــا بــۆ هەرێمی داعش دوای یــان قۆناغــی پۆســت-داعش، كوردســتان ،باســیان لێوەكــرا .توركیــا پرســی لــە گێــڕان لــە موســڵ بــۆ رۆڵ شانبەشانی بەغدا ،دەیەوێت پەیوەندییەكی ئاوەدانكردنەوەی موسڵ و شنگال و پرسی سیاســی و ئابووریی پتەوی لەگەڵ هەرێمی وەبەرهێنان و ناردنی كۆمپانیا توركییەكان كوردســتاندا هەبێــت و ،لــەو روانگەیــەوە و دروســتكردنی هەڵــی كار و گلدانــەی هەرێمی كوردســتان دەتوانێت یاریكەرێكی سەرمایە و راســتكردنەوەی باری ئابووریی گرنگ بێت لە پاراستنی ئاسایشی ناوچەكە توركیــا .توركیا خاوەن هەزاران كۆمپانیای و توركیا و ،هەروەها رۆڵێكی گەورەیش لە گەورەیــە لەبوارەكانــی ئاوەدانكردنــەوە و مەسەلەی بازاڕ و بازرگانی لەگەڵ توركیادا نۆژەنكردنــەوەی ژێرخانی ئابووریی واڵت و بگێڕێت. كەرتــی گەیاندن و پرد و رێگەوبان و هێڵی * بەكالۆریۆس لە یاسا و ڕامیاری تەلەفۆن و ئینتەرنێت.
سیستمی سەرۆكایەتیی توركیا و پێگەی پارتە سیاسییەكان
كۆسار عوسامن توركیــا كە لە ســاڵی 1923بەدواوە بە شــێوەی سیستمێكی كۆماری بەڕێوەبراوە، مــاوەی چەنــد ســاڵێكە لەالیــەن ئــاك پارتییەوە ،وەك تاكە پارتی سیاسی لەسەر تەختــی دەســەاڵت كەوتۆتە بەر شــااڵوی بە ســەرۆكایەتی كردن .پارتــی ناوبراو بە هاوكاریــی پارتــی بزاڤــی نەتەوەپەرســت (مەهەپە) ،پاكێجێكــی 18مادەیی لەمەڕ گۆڕانــكاری لــە دەســتووری توركیــای بە پەرلەمانــی ئــەو واڵتــەدا بــە «بەڵــێ» تێپەڕكــرد .دوای ئــەوەی داواكارییەكە بە 339دەنگــی «بەڵێ» پەســند كرا ،ئیتر لێرەوە بەدواوە توركیا خۆی بۆ هەڵبژاردنی رێفراندۆم ئامادە دەكات.
كاتی ئەنجامدانی رێفراندۆمەكە دوای پەسندكران بەپێی یاسا لە ماوەی 15رۆژدا چاوەڕێی بڕیاری پشتڕاستكردنەوە لەالیــەن ســەركۆماری توركیــا دەكرێــت. پاشــان بڕیارەكــە لــە رۆژنامــەی فەرمیی
حكومەتــدا بــاو دەكرێتــەوە .بەپێــی رێــكارەكان چــاوەڕوان دەكرێــت دوای تێپەڕبوونــی 60رۆژ و لــە یەكــەم رۆژی یەكشــەممەدا پڕۆســەكە ئەنجــام بدرێت. بــەم پێیە بۆی هەیە رۆژی 16ی نیســانی 2017گەلــی توركیــا بــۆ پشــتگیریكردن یان رەتكردنەوەی سیســتمی سەرۆكایەتی بچێتە سەر سندوقی هەڵبژاردن.
هەڵوێستی پارتەكان لەسەر سیستمی سەرۆكایەتی هەنووكە پرســی ســەرۆكایەتیی توركیا لەالیــەن چــوار پارتــی دیــاری توركیــاوە بــە شــێوەی جیــاواز و بیری جیــاوازەوە لێــی دەڕوانرێت .لــە تای تــەرازووی هەر پارتێكــدا هەژمــوون و كاریگەریــی ئــەم پرسە بە شێوەیەكی بەرژەوەندی ئامێزەوە لكێنــدراوە و وێنا كراوە .پارتی دەســەاڵت بانگەشەی ئەوە دەكات كە لەڕێی سیستمی سەرۆكایەتییەوە یەكپارچەیی توركیا باشتر دەپارێزێت و سیاســەتی ناوەوە و دەرەوە بە شێوازێكی باشتر هەڵدەسووڕێنێت .لەو الیشــەوە پارتی كۆماری گەل (جەهەپە)، كــە بــە گــەورە ئۆپۆزیســیۆنی توركیــا ناودەبرێت ،بە هەموو شێوەیەك سیستمی ســەرۆكایەتی رەت دەكاتــەوە ،هەروەهــا پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)، پێیوایــە ئــەم سیســتمە گورزەیەكــە لــە مەرامــە تایبەتەكانی ئەردۆغان و راڕەوێكە
بــەرەو دیكتاتۆریــەت .ئــەوە لەكاتێكدایە كــە هەدەپە بە شــێوەیەكی چەقبەســتوو سیســتمەكەی رەتنەكردۆتەوە و لە ســاڵی 2015دا ،چەندین جار باسی لەالری نەبوون كردووە ،بەاڵم بە چەند مەرجێك .مەهەپە بە نان و ســك لەژێر سێبەری كۆشكەكەی ئەردۆغانــدا دواییــن ســااڵنی تەمەنــی بەڕێدەكات و هەدەپەیش لە هەلومەرجێكی سەختدا لە رێزبەندی سێیەم پارتی توركیا پێگەی خۆی قایمتر دەكات. ئــاك پارتــی ،بــە بەدەســتهێنانی دەنگەكانی مەهەپــە ،هەنگاوی بۆ گۆڕینی سیستمی بەڕێوەبردن لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی ناوە ،ئەوەی رۆژەڤی توركیای تووشــی شــۆك كرد لێدوانەكــەی دەوڵەت باخچەلی ســەرۆكی گشــتیی مەهەپە بوو، كە وتی «لە پرسی ســەرۆكایەتیدا لەگەڵ بیناڵی یڵدرم سەرۆكی گشتیی ئاك پارتی گەیشتوونەتە رێككەوتن!». ئــەوە لەكاتێكدایە كە باخچەلی چەندین جــار لە هەژماری كەســیی خۆیدا لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی تویتەر بە توندی رەخنەی لە هەوڵی پیادەكردنی سیستمی سەرۆكایەتی لەالیــەن ئــاك پارتییــەوە گرتــووە .لــە یەكێك لە پۆســتەكانیدا باخچەلی لەبارەی رەجــەب تەیــب ئەردۆغانەوە نووســیوێتی «هاتــووە لەژێر نــاو و بیانوی سیســتمی ســەرۆكایەتییەوە دەیەوێــت سیســتمی پەرلەمانــی بڕوخێنێــت و دیكتاتۆریــەت جێگیر بكات». ئــەم وتەیــەی باخچەلــی نیشــانەیە بۆ
ئــەوەی كــە خۆی و پارتەكــەی بەو پەڕی ناچارییەوە ئەم «بەڵێ» یە بە سیســتمی ســەرۆكایەتی دەدەن .ئەگەرنا لە هەر كام گۆشــەی پرســەكەوە ســەیر بكەین و ورد ببینــەوە بەرژەوەندییەكی وەها نابینین بۆ مەهەپە .دیاریشــە كە مەهەپــە لە دوایین هەڵبژاردنــدا دەنگەكانــی بەجۆرێك كەمی كــرد كــە وەك زەمینلەرزەیــەك بوو بۆی. ئــەم پارتــە هێز و ســەنگیی ئــەوەی تێدا نەمــاوە كە بتوانێ مەرجی قورس لەســەر ئــاك پارتی دابنێت .ئەوە نەبێت بە نان و ســك لەگەڵ پارتی دەسەاڵتدا دەمێنێتەوە و الوازیی خۆی لەژێر سێبەری كۆشكەكەی ئەردۆغانــدا دووپــات دەكاتــەوە .لێــرەدا هەدەپــە كە لەم ئانوســاتەدا كەوتۆتە بەر شــااڵوی دەستگیركران و بەندكران لەالیەن حكومەتی واڵتەكەیەوە ،ســەرباری ئەوەی بە بارێكی سەختی سیاسیدا تێپەڕدەبێت، تا رادەیەكی باش رێگەی هەڵكشــان بەرەو ســەرەوەی لەبەردەمدایــە .بەهۆی ئەوەی مەهەپــە ئیتــر وەك پارتێكی بەســااڵچوو دوایین سااڵنی تەمەنی خۆی لەنێو سیستمی ســەرۆكایەتیدا بەڕێ دەكات ،بەشێكی زۆر لــە گەنجانی خوێن گەرم لەدەســت دەدات كــە جــاران بــە نیــازی رەت كردنــەوەی حوكمــی ئەردۆغان دەنگیــان پێیدابوو .بە پێچەوانەوە هەپەدە توانیویەتی لەو ئاستە بەرخودانییەدا بمێنێتــەوە كە چینی گەنج وەك ناوەندێكــی وەهــا ســەیری بكەن كە دڵی پڕیان لەڕێیەوە خاڵی بكەنەوە. وەنەبــێ هەدەپــە لــە ئەزەلــەوە
رەتكردنــەوەی سیســتمی ســەرۆكایەتیی مەبەســت بووبێت .لەو كاتەی كە دەوڵەت باخچەلــی چەندیــن تانــە و رەخنــەی ئاڕاســتەی ئــاك پارتــی دەكــرد بــەوەی دیكتاتۆریەت پەیڕەو دەكات ،چەند جارێك رێبــەری زیندانیكــراوی پەكەكــە ،عەبدواڵ ئۆجــااڵن پشــتگیریی خۆی بۆ سیســتمی ناوبــراو نیشــانداوە .تەنانــەت ئێســتایش پشــتگیرییەكەی ئۆجــەالن درێــژەی هەیە كــە دەكرێت قەندیل رێكاری تایبەتی خۆی هەبێت بــۆ مامەڵەكردن لەگــەڵ دۆخەكە. ئەوەتــا رۆژنامــەی ئایــدن نوســیوێتی كە ئۆجــەالن داوایكــردووە ئەگــەر رێــی پــێ بدەن لەمەڕ پشــتگیریكردنی سیســتمەكە پەیوەنــدی بە چەند بەرپرســێكی هەدەپە دەكات و چەنــد كەســایەتییەك كــە جێی متمانەن الی ئەو لەمــە ئاگادار دەكاتەوە. بەكورتــی ئاماژەكراوە كە لــە ئیمراڵییەوە پەیامی پشــتگیری بۆ چەند بەرپرســێكی هەدەپە نێردراوە. هەروەهــا ســاڵی 2015ژمارەیــەك لــە پەرلەمانتارانــی هەدەپــە پشــتگیریی خۆیانیان بۆ سیســتمەكە نیشــاندا ،بەاڵم نەیانشــاردەوە كە ئەوان مەرجیان هەیە و دەیانــەوێ بزانن تان و پۆی ئەو سیســتمە چیــە .چەنــد پەرلەمانتارێكــی هەدەپــە رایاگەیاند :كە پارتەكەیان لەدژی سیستمی سەرۆكایەتی نیە ،بەاڵم مەرجی لە ناوەڕۆكی سیســتەمەكە و چۆنێتیــی پیادەكرانــی لە توركیادا هەیە .هەدەپەییەكان وتوویانە كە لەگەڵ مۆدێلی سیســتمێكی سەرۆكایەتیی
توركانــە نیــن بەڵكــو سیســتمێكی ســەرۆكایەتیی ئەمریكاییــان قەبووڵە .لەم وتەیــەی ژمارەیــەك لــە پەرلەمانتارانــی هەدەپــەوە بۆمــان دەردەكەوێــت كــە سیســتمی ســەرۆكایەتی لەالیــەن هەدەپە و تەنانــەت قەندیلیشــەوە ئامادەســازی و رێــكاری خۆگونجێنیی بۆ كــراوە ،بەاڵم كێشــەی نەبوونــی دڵنیایی لە دەســەاڵتی توركیــا نیگەرانیــی دروســت كــردووە. هەروەهــا پەرلەمانتارێكــی ســەر لیســتی هەدەپــە میرفــرات مەهمــەت ،لــە هەمان چوارچێــوەدا روونكردنــەوەی داو وتــی «كە ئەوان سیســتمێكی سەددام ئاسایان قەبوڵ نییە ،چونكە لەوێدا دیموكراسییەت پەكخرابوو». سەرباری هەموو سەختی و دژوارییەكان، سەرباری ئەو هەنگاوە هەڵە و نەگونجاوانەی كــورد لــە باكــوور ،دەكرێت لــە ئەگەری چەسپاندنی سیستمەكەدا جڵەوی مامەڵەی دوای ئــەم قۆناغــە تــا رادەیەكــی بــاش بگەڕێنرێتــەوە بۆ ئیمراڵی .ئەویش پشــت ئەســتوور بەو هەنگاوانەی لە ساڵی 2015 نــران و دیداریان لەبارەوە ســازدرا ،بەاڵم لــەم قۆناغــەی ئەمجارەدا ســەختییەكیتر هەیــە كە ئەویش بوونی تارمایی مەهەپەیە لــە ژێر ســێبەری حكومەتدا كــە ئەو بارە بــۆ كــورد دژواری دروســت دەكات .لــە ســەرنەگرتنی ئەم ئەگەرانەیشــدا ،دەكرێ هەدەپــە وەك پارتێكــی فەرمیــی توركیا درێژە بە چاالكییەكانی بدات.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
w w w.ch awder n ews. com
No. (596)30-1-2017
info_chawder@yahoo.com
Political, Educational & Social Weekly Press
دزی‌و فزی!
بابان حەمە
دوایین پەڕینەوە
ئامادەی پەڕینەوەیە بەرەو فێستیڤاڵەكان
چاودێر – تایبەت: بە سپۆنســەری هەریەك لــە :كۆمپانیای مەســتی فیلم ،كۆمپانیای هاما ،ســەنتەری میتــرۆ ،كورتە فیلمی (دواین پەڕینەوە) كە لە سیناریۆو دەرهێنانی هونەرمەند (سەفین قانــع)ە و ماوەكــەی 18خولەكــە كۆتایــی هــات‌و بڕیارە لە مانگی (دو)ی ئەمســاڵدا لــە فێســتیڤاڵە ناوخۆیــی‌و جیهانیەكانــدا بەشداری بكات.
ئامادەكارانــی فیلمەكــە ،بەڕێوەبــەری وێنەگرتــن /ئەندام نەجــات ،وێنەگر /بڕیار بەختیــار ،رەنــگ‌و مۆنتــاژ /دانــەر عومەر، دیزاینەر /داستان بەرزان. هەریــەك لــە هونەرمەنــدان :عومــەر ســەرگەتی ،هەڵۆ غەریب ،كاشما محەمەد و چەند ئەكتەرێكی تر رۆڵی تێد دەبینن. ئــەم فیلمــە ،بەرهەمــی بەڕێوەبەرایەتی گشــتی رۆشــنبیری و هونــەر /بەشــی سینەمایە.
دەست بە وێنەگرتنی فیلمی (جەنگەڵستان) كرا
چاودێر – تربفە: فیلمــی (جەنگەڵســتان) ،كــە لــە ســیناریۆ و دەرهێنانــی هونەرمەنــد (كامــەران مەنســور)ە ،فیلمێكــی تایبەتە و زیاتــر ئەكتەرەكانی منداڵ‌و مێردمنداڵــن ،زیاتر لە 24ئەكتەر رۆڵی ێ كاری تێدا دەگێڕن‌و لە ئێستاشدا گەلـ تەواو بوە و لە قۆناغی وێنەگرتندایە. فیلمەكــە بەرهەمــی بەڕێوەبەرێتیــی گشــتیی رۆشــنبیری‌و هونەرە ،بەشــی هونەری مندااڵن. دەربــارەی ئــەم فیلمــە ،هونەرمەند (كامــەران مەنســور) بــە (چاودێــر)ی راگەیاند :ماوەیەكی زۆرە لە پڕۆڤەداین، لە ئێستاشــدا لە قۆناغی وێنەگرتنداین‌و لــە ماوەیەكی كەمدا كۆتایی پێدەهێنین،
زیاتــر لــە 24ئەكتــەری منــداڵ و مێردمندااڵ رۆڵی تێدا دەگێڕن. فیلمەكــە بــاس لــە نادادپــەروەری دەكات ،بــاس لــە دزی گــەورەو دزی بچــوك دەكات ،دزی بچوك نۆرماڵە و لــە هەمو كۆمەڵێكدا بونی هەیە و هەر كۆمەڵێكیش بەڕێژەی خۆی ،بەاڵم دزی گەورە ،مەترســییەكی گەورەیە بۆ سەر كۆمەڵ‌و دەبێتە هۆی نەهێشتنی ئاوات و خۆزگــە و هیــوا ،بێئومێــدی الوان‌و ئایندەی كۆمەڵ بەرە و هەڵدێر دەبات. بۆیــە لەم فیلمــەدا حەزم كــردوە و ویســتومە بە زمانی منداڵ قسە بكەین، چونكە جیهانێكی پاك‌و راســتەقینەیان هەیە و راستگۆیانە پەیامەكە دەردەبڕن. بــۆ ئــەم فیلمــە هونەرمەنــد (ئــازاد پێنجوێنــی) وەك یاریدەدەر ئەو ئەركەی گرتۆتە ئەستۆ.
دەربــارەی ئــەم كورتە فیلمە( ،ســەفین قانــع) دەرهێنەری فیلمەكــە بە (چاودێر)ی راگەیاند :فیلمەكە بــاس لە دوبارەبونەوەی ژیانــی مــرۆڤ دەكات ،لــە ئەنجامــی ئــەو دوبارەبونەوەیەشــدا توشــی جۆرێــك لــە بێــزاری‌و تەنیایــی دەبێت ،تەنانــەت لە ناو تەواوی خۆشیەكانی ژیانیشدا. لە ئێســتادا فیلمەكە لە قۆناغی پۆســت پڕۆدێكشندایەو لە ناوەڕاستی مانگی (دو)دا ێ بۆ بەشداریكردن لە فیستیڤاڵە ئامادە ئەكر
ناوخۆیی‌و جیهانیەكان ،تەواوی دیمەنی ناو فیلمەكەش لە سلێمانی‌و ناوچەی هەورامان وێنەی گیراوە. سەبارەت بە كاری داهاتویشی وتی :كاری داهاتوم پــڕۆژەی كورتــە فیلمێكە بە ناوی (بەدگــۆڕان) ،كە ئەویش ســیناریۆكەی هی خۆمەو تەواو بوە و ئامادەیە بۆ وێنەگرتن.
(پەیامبەر) كرا بە كوردی
چاودێر -تریفە حەسەن: لــە نوێتریــن كارو بەرهــەم و باڵوكردنــەوەی (ماڵی وەفایی)دا ،بە چاپگەیاندنــی كتێبــی (پەیامبەر)ی (جوبران خەلیل جوبران)ە ،كە توانا ئەمیــن وەریگێڕاوەتــە ســەر زمانی كوردی. دەربــارەی ئــەم كتێبــە ناوازەیە، ماڵــی وەفایــی بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد :ئــەم كتێبــە پێكهاتــوە لــە ( )28وتــار ،دەربــارەی ژیان‌و خۆشەویستی‌و هاوسەرێتی‌و منداڵ و سامان‌و بەخشین ،كتێبێكە لەسەر ئاســتی فۆڕم‌و تەكنیك سادە و لە ئاستی ناوەڕۆكیشدا قوڵ.
ئەم كتیبە خوێندنــەوەی بۆ هەمو كەسێك دەشــێت ،لە هەر تەمەنێكدا بێت‌و سەر بە هەر ئاینێك بێت. كتێبەكــە لــە دوای ئینجیــل ،پــڕ فرۆشــترین كتێبی سەدەی بیستەمە، بــە جۆرێــك پــاش ســەدەیەك لــە چاپكردنــی ،تاكو ئێســتاش هەفتانە ( )5000هــەزار نوســخەی لــە سەرانســەری جیهاندا لێدەفرۆشرێت و بــۆ زیاتر لــە 50زمانــی جیهانیی وەرگێڕدراوە. (توانــا ئەمیــن) نوســەرێكی تاراوگەنشــینی كــوردە و خاوەنــی زیاتر لــە 15بەرهەمە لە بواركانی: چیــرۆك ،لێكۆڵینــەوەی ئەدەبی و وەرگێڕاندا.
هەرێمــی كوردســتان لەبارودۆخێكــی دژواری ئابــوری‌و سیاســیدایە ،كە كەس خۆزگەی پێ ناخوازێت ..لەهەرێمێكدا دەژین ،لەرووی سیاســیی‌و دەوڵەتدارییــەوە ،ئەگەر قەبارەی قەرزەكانــی‌و فشــارە ئابــووری‌و بارگرانییەكانــی سەرشــانی خەڵــك‌و چارەكــە مووچەیــی‌و پەكخســتی ســێكتەرەكانی خزمەتگــوزاری‌و قوفڵدانی بااڵترین ســەرچاوەكانی دەركردنی یاســا (كە پارلەمانە) ،تاریككردنی سیاسیانەی تروسكاییەك بۆ دانوســتانی سیاسی‌و شەڕی كۆنەقین‌و تازەقینی سیاسییە بااڵكان لەسەر حســابی خەڵك‌و قووتی خەڵك‌و فلیقاندنەوەی زیاتــری هــەژارو بێهێزكردنی زیاتــری بــازاڕ‌و ئاوەڕووتكردنی زیاتــری مووچەخــۆرو فەرمانبەرانــی دەوڵــەت ..رۆژ بــەڕۆژ هەنگاوی گەورەتر دەنێت.. ئــەم هەرێمە دەكرێت حاڵی حاز پێــی بووترێت هەرێمێكی ناساغڵەمی سیاســییە ..بێجگە لەوەی هەرێمێكی پەڕپووتی دارایی‌و رەنگزەردو الوازی ئابووریشە! لەوەگــەڕێ كــە ئەزموونــی 25ســاڵی حوكمڕانــی لۆكاڵی نەیتوانیــوە ئامادەیی ســێ ســاڵی هاڕەكردنــی نرخی نەوت‌و شــەڕی دژی داعش بگرێت‌و بە مەمرەوبژی الشەڕو پینەوپەڕۆ كارەكانی (یاسایی‌و نایاسایی) بەڕێبخات‌و فڵچەی لێبدات! لــەوەش گــەڕێ داهاتــی نەوت‌و قــەرزەكان‌و بــڕی فرۆش‌و ناردەنی نەوت نادیارەو پارلەمان مەقفولە‌و الیەنەسیاسییەكان لەســەر بورجی عاجەوە تەماشای بارودۆخی عامی ئەو خەڵكە دەكــەن‌و هەندێكیشــیان چوونەتــە ســەر كەلی شــەیتان‌و بە ئامــان‌و زەمانی رەحمان دانابەزن‌و ئینكارییان ،سەرشــێتییان حەددو حدودی تێپەڕانــدووە .لەوەش گەڕێ جاروبار هەندێك لێدوان‌و قســە تووڕدەدەن وەك ئەوەی بڵێن (قەیچێكا خەڵك برسیانەو نان نییە بیخۆن ..با كێك بخۆن!).. بــەس لەوە ناگەڕێم ،ئــەوەی كە لەو بارگرانــی‌و پەڕپووتە ئابــوری‌و داراییــەی حكومــەت بارگرانترو دژوارتــرە ..ئەوەیە ســەرباری ئەو دۆخە هەندێك (ســیا )!30باس لە چاكسازی‌و بەگژاچوونەوەی گەندەڵی‌و دزی‌و فزی بكات! باس لە ئینتیمای نیشتمانی‌و خۆڕاگری خەڵكی رەش‌ورووتی هەرێمی كوردستان بــكات! بــاس لەپەیامــی دڵخۆشــیی‌و مــوژدەی نەفەوتانــی (پاشــە+كەوت!) بــكات! بــاس لــە دەوڵەتــی ســەربەخۆیی كوردستان بكات! جێبەجێكردنی ئەو پەندە عەرەبییەی كە دەڵێت «پۆلیس‌و دام‌ودەزگاكانی ئاســایش دزە بچووكــەكان دەگرن‌و پارێزگاری لــەدزە گەورەكانیــش دەكــەن» ..ئاخــر خۆخەڵەتاندنــە نەزانییــن دزە گــەورەكان‌و چەورەكانــی حــزب‌و پیســخۆرو ژێرزەمین پڕپارەكان‌و چنگی قوڕگی بازاڕ‌و خاوەن ســەفەقاتی چەنــد دەیەیی نەوت‌و دۆشــینی ژێرزەوی ئــەم هەرێمە كێن‌و كــێ نییــن ..بــۆ ئەوانەشــی خۆیان بەدڵســۆزو پــاك‌و زاناو ئابووریناس‌و روناكبیر دەزانن ..ئەوانەی پێیان وایە كە (دال) ەكە پە پێشــیانەوە بــوو دكتۆرن‌و (پێ)یەكە با پێشــیانەوە بــوو پرۆفیســۆرن ..ئەوانەی قســەی هەژدە هەژدە لەســەر كۆمەڵی مەدەنی‌و فشــارە ســپی‌و دیموكراســی‌و ئاشتەوایی‌و خەمخۆرییەكان دەكەن‌و (وەستای قسان‌و كڵۆڵی دەستانن).. كوان؟! بۆ نایەن ئەم فش‌و فاڵی چاكســازی‌و بەگژاچوونەوەی گەندەڵــی‌و دزی‌و فزییــە لــەم چــەورەو چــەكل‌و پارەخــۆرو نەوت دۆشــانە وەربگرنەوەو پرۆژەیەكی مەدەنی‌و نیشــتمانیو فشــارێكی گەورەی ســپی‌و دیموكراســیانەی پێ بونیادبنێن‌و تــا دەگات بەدادگاییكردن‌و ســزا ..من لــەوە دڵنیام هەندێك سیاسی‌و حزبیش (ئەمما سیاسی‌و حزبی مێژوو پاك‌و گیرفان پاك‌و دەست پاك‌و بێ ژێرزەمین!) دەبنە پشتیوان ..هەندێك روناكبیــرو ئابووریناس‌و چاالك‌و پارلەمانتــاری وریاو خەڵكی نیشتمانپەروەرو دڵسۆزیش سكانداڵەكان زیاتر دەكەنە هەڵاڵ‌و گــوڕو تین زیاتر دەدەن بەم فشــارە ســپییە ..ئەم فشــارە مەدەنی‌و دیموكراسی‌و مرۆییە .. خەڵك‌و هاونیشتمانی بێدەرەتان‌و زوڵملێكراوی برسیكراوی مووچەبــڕاوی تــوڕە .چیدی قســەی زل‌و ماكیاژكراوی ناوێت. دەركــردن‌و بەدادگاگەیانــدن‌و ســزادان‌و كەشــفی ســكانداڵ‌و گەورەدزانــی دەوێــت كــە هــەم سیاســەت‌و كاری حزبــی‌و دەوڵەتدارییان بەچەشــنێك ناشرینكردووە ،بێزت نەیا سەیری بكەیت! خۆدەكرێ حزبەكان ئەمە لەماڵی خۆشــیانەوە دەست پێبكەن ئەگەر جەسارەت بكەن‌و بوێربن!
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
«
داخــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــراو ئێتگار كێرێت
4 سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
www.chawdernews.com
ژمارە ( )537دووشەممە 2017/1/30
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
کــــــــــــــــــــــــــــــاندیدەکانی ئەو فیلامنەی بـاشرتین قامچی لە بینەر فیلمی ئۆسکاری
2017
دەدەن
ژمارە شاراوەکان
گەیشنت
ئەکتەران :تاراجی پی هنسن ،ئۆکتاڤیا سپێنسەر و جانلە مونائە دەرهێنەر :تیۆدۆر مەلفی چیرۆکی فیلمەکە :بەسەرهاتی بەشداریی سێ ژنی ڕەشپێستی ئەمەریکییە لە یەکەمین ئەرکی فەزایی سەرکەوتووی ناسادا. بۆچوونی ڕەخنەگران :ئەم فیلمە بەدەر لە جوانی و سەرگەرمکەرییەکەی ،پەنجەرەیەکە بە ڕووی مێژوودا.
ئەکتەران :ئیمی ئادامز و جێرمی ڕێنەر دەرهێنەر :دێنی ڤیلنۆڤ چیرۆکی فیلمەکە :مامۆستایەکی زمانناسی کە سەرۆکی تیمێکی لێکۆڵەرانە هەوڵ دەدات تێبگات کە بۆچی فەزاپێوە زەبەالحەکان لە ١٢نوقتەی گۆشە و کەناری جیهاندا نیشتوونەتەوە. بۆچوونی ڕەخنەگران :فیلمێکی زانستی-خەیاڵیی زیرەکانە و ڕوون و سەرنجڕاکێشە کە بینەر لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی بە دوای خۆیدا کێش دەکات.
LA LA LAND ئەکتەران :ڕایان گاسلینگ و ئێما ستۆن دەرهێنەر :دیمین شزل چیرۆکی فیلمەکە :ژنێکی گەنج کە ئارەزووی ئەوەیە ببێتە ئەکتەر لەگەڵ پیانۆژەنێکی جازدا کە بە زەحمەت دەتوانێت بژێویی خۆی پەیدا بکات ئاشنا دەبێت و عاشقی یەک دەبن. بۆچوونی ڕەخنەگران :بێپەروا ،خەندەهێنەر ،سۆزدارانە و بە ڕواڵەتی مۆدی دەیەکانی ڕابردووەوە ،هاوکات میوزیکاڵە.
حەسار ئەکتەران :دێنزل واشینگتۆن و ڤایۆال دیڤیس دەرهێنەر :دێنزل واشینگتۆن چیرۆکی فیلمەکە :باوکێکی ڕەشپست لە فەزایەکی ڕەگەزپەرەستانەدا لە سااڵنی پەنجادا لە پترزبورگ هەوڵ دەدات بژێویی خێزانەکەی دابین بکات. بۆچوونی ڕەخنەگران :فیلمێکی ڕەوایی دوورودرێژە کە ڕۆڵبینینێکی دەگمەن و زمانێکی جوانی پێکەوە ئاوێتە کردووە.
شێر ئەکتەران :نیکۆڵ کیدمەن و دو پتۆل دەرهێنەر :گێرت دیڤیس چیرۆکی فیلمەکە :پیاوێکی گەنجی هیندیی کە لە منداڵیدا خانەوادەیەکی ئوستورالی بەخێویان کردووە ،هەوڵ دەدات لە ڕێی نەخشەی گووگڵەوە خانووی سەردەمی منداڵییەکەی بدۆزێتەوە. بۆچوونی ڕەخنەگران :جوانیی فیلمی شێر لەوەدایە کە بارودۆخی دەگمەن و هێزی شاراوە لە هەبوونی خێزان و زێد و خود ،تاوتوێ دەکات.
هێکسا ڕیج ئەکتەران :ئەندرۆ گارفیڵد و سم ڤۆرتینگتۆن دەرهێنەر :مێڵ گیبسۆن چیرۆکی فیلمەکە :پزیشکێکی سوپا لە گەرمەی جەنگی جیهانیی دووەمدا هەوڵ دەدات بەبێ تەقەکردن چی لە دەست بێت ئەنجامی بدات. بۆچوونی ڕەخنەگران :مێڵ گیبسۆن بە بەرهەمهێنانی دیمەنی زۆر مەزن و تراژیکیی جەنگ توانیویەتی لێهاتوویی خۆی لە دەرهێنەریدا نمایش بکات .ئەو وەحشیگەری نمایش دەکات.
مەنچستەر بای دی سی ئەکتەران :کیسی ئەفلەک و میشێل ویلیامز دەرهێنەر :کێنت لونرگان چیرۆکی فیلمەکە :لی چەندلەر پاش مەرگی براکەی سەرەڕای ئەوەی کارەساتێکی تریش لە ژیانیدا ڕووی داوە ،ناچار دەبێ برازا پانزەسااڵنەکەی بەخێو بکات. بۆچوونی ڕەخنەگران :فیلمێکی ئازاردەر و لە هەمان کاتدا هێزبەخشە کە بە ڕاستگۆیی و نزیکبوونەوەی لە نائومێدی ،قامچی لە بینەر دەدات.
ئەگەر بەرد لە ئاسامن ببارێت ئەکتەران :دیف بریجیز ،بن فاسترۆ کریس پاین دەرهێنەر :دەیڤد مەکینزی چیرۆکی فیلمەکە :تاوانبارێکی خاوەنپێشینە و براکەی بۆ پاراستنی کێڵگەی خێزانەکەیان لە تەگساس بانکێک دەبڕن. بۆچوونی ڕەخنەگران :فیلمێکی لێوڕێژ لە ترس و عەشقی برایانە لە دەشتە سووتاوەکانی ڕۆژئاوای تەگساسدا.
مۆنالیت
ڕەخنەی چاودێر لەم لیستەدا کاندیدەکانی باشرتین فیلمی ئۆسکاری ٢٠١٧ دەناسێنین کە براوەی باشرتین فیلم لە مەراسیمی ئۆسکاردا و لە ٢٦ـی ٢ـی ٢٠١٧ـدا ڕادەگەیەنرێت.
ئەکتەران :ماهرشاال عەلی و نائومی هریس دەرهێنەر :بری جنکینز چیرۆکی فیلمەکە :بەسەرهاتی ژیانی پیاوێکی ڕەشپێست و هاوڕەگەزبازێکە کە لە گەڕەکە هەژارنشینەکانی مەیامی دەژین. بۆچوونی ڕەخنەگران :بەرهەمێکی گرنگ و پێویستە دەربارەی سرووشتی هاوڕەگەزبازانەی پیاوانەوە کە بە دەگمەن دەچێتە سەر پەردەی سینەما.
2
ژمار ه ( )537دووشه‌مم ه 2017/1/30
بەشی دووەم
کۆمەڵەچیرۆکی «تەنیاییەکانی یاسەمین»
شەهرەزاد و ڕۆحی شیعر بۆ بەرەنگاربوونەوەی
ئەندازەسازیی پاتریارک
ڕانانی :شێرزاد حەسەن
دوو لەتی سێوێک:
*تۆماری عیشقی لە دەستچوو ،هەر وەک ئەوەی کە ڕۆژهەاڵت سەرزەمینی داستانەکانی ئەوینداری پڕ لە شکست و دۆڕان و خنکان و مــەرگ و لێکدابڕان بێت ،وەک ئــەوەی چارەنووسێکی ئەزەلی بێت ،لە سەردەمانێکی دێرینەوە تا هەنووکە :لە شیرین و فەرهاد -ەوە، خەجێ و سیامەند ،مەم و زین ،الس و غەزال، جا چ عاشقە چکۆلە و شەرمنەکان بن یان عاشقە گەورەکان کە هەرهەموویان تا ئێستاكێ ناڵە و هــاوار و شیعری دەم بە خوێنیان بە ئێمەش دەگەن ،گێڕانەوە و تۆماری مەرگدۆستی و دڕدۆنگی لە بەرامبەر هەموو جوانییەکانی ژیان ..بەڵێ ئێرە مەڵبەندی ئاهەنگی گەرمی مەرگدۆستەکانە. چیرۆکنووس بۆ ئەوەی زەخمی ئەو برینە سارێژنەبووە بگێڕێتەوە گەمەی بە هەموو هەست و نەستەکان کردووە ،واتا جێگۆڕکێی بە بــۆن و تــام و ڕەنــگ و دەنــگ ،لەوەشدا خەیاڵبازی و فانتازیا فریای کەوتووە ،لەتەک پوختەی ڕۆحــی شیعر کە بۆتە و تۆماری یەکەمی مــرۆڤ بــووە بۆ هەموو نشوستی و بەزین و مەرگەسات و سەرکەوتن و کۆڵنەدان و خۆشی و بەزمەساتەکان .هەڵبەتە السەنگی تەرازووەکەی نێوان هەردووکیان بە بردنەوەی هەقایەتی مەرگپەرستەکان کۆتایی هاتووە، ئاوێتەبوونی خوێن و فرمێسک و ئارەقە و ژەهری ماری حەوت سەر. ڕانـــاوی کەسی سێیەم «ئــەو» کە هەر هەموومانین ،یەکێک و تاقانە نییە ،زۆرینەی ڕۆمان و چیرۆکەکانی عیشقی دۆڕاو بەرگێکی دووراوە کە بۆ هەر هەموومان دەبێت و شیاوە، لەبەری بکە و شیوەنی خۆتی پێبکە ،ئێمە بە ئەڤینی ئاگرینی دوو کەس مۆن و کینەباز و دەســت لەسەر خەنجەر دەبین ،بە مەرگی عاشقەکان لەسەر جادەکان و ناو باغەکان و خنکاو دەنێو گۆماوەکان شنە دەکەین. تێکەڵکردنی «مــن» و «ئـــەو» و «تــۆ» کۆکردنەوەی هەموومانە لە ناو هەمان بۆتەی سەر ئاگری عیشقێکی سووتاو. گەرچی پاڵەوانی ئەم چیرۆکە لە خەمی مەرگی شتە بچکۆلەکاندا شامەرگ بووە ،بەاڵم لە ناوئاخندا و بە شاراوەیی داستانی ڕسوایی هەقایەتی ڤیان و سۆزگەلێک دەگێڕێتەوە ،ئەم خەریکی بێژینەوەی ئاوە لە کەناری دەریاچەکان تا ئاشنا بێت بە جوانی عیشقی مەحاڵ ،ئاو کە سەرچاوەی ژیان و زیندەگییە ،کەچی لێرەدا و هەنووکە بۆتە کانگای مەرگی بێ شوومار. سەرباری ئەوەش کە ئەمی ژن بەر وەیشوومە و ئافاتی عیشقێکی خنکاو بە دووکەڵ کەوتووە، چیرۆکەکە لە ڕێگەی ئاماژەکردن بە دووکەڵی جگەرەی پیاوێک دەکات کە تاقانەیە لە واڵتی بێ باخچە و ژوانگە بۆعاشقانی پەڕپووت ،داستانی سووتانێکی گەورەتر دەگێڕێتەوە کە نەک تەنها دڵێک و بەس ،دڵی کچۆڵەیەک ،بەڵکو سووتانی هەزارەها دڵە و شیوەنی سووتانی کچان و ژنانی نائومێدە لە خودی عیشق.. بە تەنها ئەوین نا ،بەڵکو لە خودی ژیان و هەموو جوانییەکان ،چ پەرتبوون و لێکترازان و هەڵوەشانەوەیەکی ئەزەلییە زیندەگی عاشقانی نامراد ،کە هەموومان ناچار دەکات لە شەرمی شکست و دۆڕانــە گەورەکانی نــاو جەنگ و کوشتارگاکانی بێ شوومار و خوێناوی عیشقدا خۆمان لە یەکدی بشارینەوە ،جار و باریش گەر بەختمان یار بێت چاوشارکێ دەگەڵ عیشق و یەکدیدا بکەین ،بەاڵم چاوشارکێیەک کە بۆ هەتا هەتایە یەکدی نەدۆزینەوە ،هەر وەک نابیناکان دەنێو کەند و لەند و خەرابات و کەالوەکانی ئەڤیندا بۆ ئەبەد خەستە و تاگرتوو بەدەست گیانەاڵوە ،دیسانەوە ڕۆحــی سروشتی پاک کە لەسەر هارمۆنیا و هاوسەنگی وپەرجووی بوون و ڤیان وەستاوە ،هەموو ڕەگەزەکانی هەڵدەوەشێنەوە ،ئاو و خاک و هەوا و هەناسەی زیندەگی دەکەونە سەر گیانەاڵ و ئاویلکە ،کە ژیان بۆ خۆی کوژایەوە ،بۆچی مەرگ باوەش نەکاتەوە بە نەبووندا ،وشکەساڵی و قات و قڕی و بە بیابانبوونی خودی سەرزەمین و ئێمە ،لە کوێرایی داهاتنمانە لە بەرامبەر ڤیان و جوانیدا، لە سیسبوونی دڵەکاندایە لەسەر تەختەی مەرگ ،ئەو کاتەی زات ناکەین دەرگا بکەینەوە لە عیشق ئەو حەڵەی بە کاسەی سەر و بە هەر دوو چەپۆک و بە گرمە و گەواڵەی هەور و بروسکەوە لە دەرگای دڵ و ڕۆحە مردووەکانی ئێمە دەدا ،عەزازیلە و دەرگا ناکەینەوە ،ئەو کاتەیە کە خۆمان لە خۆمان ون دەبین و لە
نێوان گەشتی نەبڕاوەی ژیان و مەرگدا وێڵ دەبین و دەچەقین و ڕێ دەرنابەین. کچان و ژنانی ئێرە تیا مــاون و بێچارە: لە نێوان «مریەمی پاکیزە» و «سالۆمی»دا ڕامــاون ،پیاوەکانیشی لە نێوان «کالیگۆال» و «ئیبراهیم-ی پەیامبەردا» وەســتــاون.. هەر هەمووشی وەک خۆکوشتنی بە کۆمەڵی نەهەنگە سپییەکانی کەنار زەریا و ئۆقیانووسی ئاتڵەنتیکدا ڕوو لە خنکانن. خانمانی ئێمە لە مەملەکەتی بێ ڕەنگ و دەنگ و بۆن و تام و تەماشا و تەماسدا هەروەک کچان و ژنانی «یاندرتال» کە دونیا تاریک دادەهات دەچوونەوە ناو ئەشکەوتەکانی خــۆیــانــەوە ،ئەوانیش بە ڕۆژی ڕووناکیش ئەشکەوتە تاریکەکانی خۆیان بەجێناهێڵن، ئاخر وەفــاداری بۆ دایەگەورەی نیاندەرتالی خۆمان یەکەمین وانەی پیاوە دایناسۆرەکانی سەدەی بیست و یەکە بۆ کچۆاڵنی تازە باڵقبوو. هێشتا ژنانی نیادرتال بەختەوەرتر بوون کە بەشێکی نەبڕاوە بوون لە سروشت .دەی خۆ جاروباریش ژمارەیەکی زۆر کەم دەنێو خەونە هەڵبزڕکاوەکانی خۆیاندا خەون بەوەوە دەبینن کە ڤینۆس و کلیۆپاترا و خاتووزین و شیرین – ی زەمان بن ،کە هەر هەموو نێرەوزی تیرە و هۆزەکان تەیمان و پەرژین بن ،هەر دەبێت بە دزی پیاوە خوێنخۆرەکانی خێڵەوە :لە باوکی بڕندە و برای دڕندە و مامی مۆن و خاڵی خۆ بە خودازان ،کوڕگەلی خەنجەر و تفەنگ بەدەست، لەژێر هەزاران لێفەی شڕ یان پەتۆی پۆپەشمین خەونگەلی حەرام ببینن. لەم چیرۆکە و بگرە لە هەموو چیرۆکەکەنی دیکەشدا نۆستالژیایەکی غەمهێن گەمارۆمان دەدات کە الوانــدنــەوەی ڕابردوویەکی تێکەڵ بە خۆشی و ناخۆشییە کە لەم ساتەوەختەدا کارەکتەرەکانی بە سۆزێکی گەرمەوە یادی دەکەن ،تاوێکی دیکە بە قەهر و دۆڕانــەوە ، نۆستالژیا گەڕانەوەیە بۆ گەڕانێکی دیکەی بێ وچان بە دوای منداڵی خۆماندا کە هەمدیس بــەدەم سۆزێکی بەتینوتاو و شیوەنەوە لەو کات و شوێنانەدا جێگیر دەبینەوە کە تیایدا کوژراوین ..بە ڕاست ئێمە کەی نەکوژراوین؟ نۆستالژیا و گەڕانەوە بۆ منداڵی و هەرزەیی یان تافی الوییەتی ،سەرلەنوێ نووسینەوەی بیرەوەری بۆ خۆی ڕۆحی داهێنانە جا چ بە زۆردارەکی بێت و چ بە دەستی ئەنقەست. سەرباری ستەمی نێرساالری کە ئەستووندەگ و کۆڵەگەی دەوارە شڕەکەی لەسەر ڕۆحی زەبروزەنگ وەستاوە ،خودی داهێنانیش لە ناو ئەدەبدا هیچ نییە بێجگە لە گەڕانەوە بۆ سەردەمی منداڵی :جا چ بە زۆردارەکــی بێت کە جەبری خەیاڵی خاوێن دەیسازێنێت یان فانتازیاکانی خودی ئەو سەردەمە دێرینەی زارۆکبوون کە باوک و مامۆستا و مەال و گەورە پیاوانی بنەماڵەکان و تیرە و خێلەکان لە ئێمەدا کوشتوویانە ،هەڵبەتە بۆ توخمی مێینە هەزاران جار و بار ،کە هەموو جەستە و ڕۆحیان ماک و پەڵە و برینی پاش داغانبوونە بە نووکە خەنجەری سمێڵ بابڕەکان.
سوڕی سووری بیرەوەری ژنێک:
*ئەوەیان هەرگیز سوڕی مانگانە نییە کە ژنان تیایدا بە نەفرەت کراون ،یان بە پیس و چەپەڵ ،یان نان و ئاوی دەستیان حەرام بێت، یان عیشقبازی لەتەک مێردەکانیاندا بڤە بێت.. یان ..یان ..وەک سزای گوناهی یەکەمینی دایــکــە حــەوا بــووبــێــت ..نەخێر .ئــەوەیــان گەڕانەوەیە بۆ ناو کانگای جوانی و پاکی سروشت کە هێشتا ژنان تیایدا بەختەوەرن بە بەراورد لەتەک پیاوەکاندا کە بە تەواوی لە ناو سروشت هاتنە دەرەوە ،ژنان خۆڕسکانە بێت یان هەلومەرجی زیندەگی تا هەنووکە لە سروشت و جوانییەکانی بەهرەمەندن. تا ئێستاکێ ژنــان بــوونــەوەرە زیباکە و زادەی هەر هەموو ڕەگەزەکانی سروشتن ،تا هەنووکە هاوئاهەنگ و هاوسەنگ و خودان هارمۆنیان ،سروشت بەوەوە دەنازێت و سەوزتر دەنوێنێت و ئەمیش لەودا خۆی پاک و تەمیز دەکات ،بڕیاردان بە گەڕانەوە بۆ ناو تەبیعەت گەڕانەوەیە بۆ ناو کانگا و هێالنەی یەکەمین کە ژن بۆ خۆی زووتر هەمان النە و هێالنە بووە. ئەم لەوێدا بەر لە ملیۆنەها ساڵ خوداوەند و حەکیم و دەرمــانــســازی دەردان بــووە، سترانبێژ و سەماکەر و نیگارکێش بووە .ئەم لەتەک سروشت و لە ناویدا بێ بوونی نێرینە ئۆرگازم دەبوو .گەرچی هەر هەموو ئەو گەشتە بێجگە لە خەونێکی خۆش هیچی دیکە نییە، خودی خەون بینین بۆ خۆی سەرکێشی و بوێرییە ،نموونەش خودی ژنەکەی ناو ئەم چیرۆکەیە کە هێشتا گیرۆدە و بەندی ناو
وێنەیەکی سەر دیوارە کە هاوکات ژنە لەتەک خودی چیرۆکبێژدا ئاوێتە دەبن ،کە بە جووتە وازیان لە خەونی ئاوێتەبوون نەهێناوە لەگەڵ سروشتدا ،لێرەدا مەبەست هەقەیاتخوانە نەک نوووسەری ڕاستەقینە ،دەشێت هەردووکیان بن ،بەاڵم لەتبوو لە نێوان گەڕانەوە بۆ کانگای ژیان و جوانی یان دیلی ناو وێنەیەکی کۆن کە تیایدا یان ون بووە یان گەرداوی زەمانە وەها هاڕییوییەتی کە خۆی نەناسێتەوە. ئــەم خاتوونە کە نوێنەری ملیۆنەهای دیکەیە بۆ خۆی ژەهراوی بووە نەک بە هەوا و خاک و ئاوی پیس ،بەڵکو ژەهراوی بووە بە توخمەکەی خۆی کە مرۆڤە .دیسانەوە ئەم وەک گوڵفرۆشێک و عاشق بە سروشت هەموو جوانییە کێوییەکان دەنێو کۆگایەکدا عەمبار دەکــات ،بــەاڵم بێسوود و مایەپووچییە کە لەودیو جامخانەکەوە خودی جوانی لە بەرگی کچێکدا کە بە خوێن شووشەبەندەکە تەڵخ و تاریک دەکات ،ئەمەیان نە «سوڕی خوینی» مانگانەیە و نە سوڕی سەوزی گەڕانەوەی ژنە بۆ ناو هێالنەی خۆی کە سروشتە ،ئەوەیان سوڕی سووری خوێنبەربوونی ئەبەدی ژنانە لە ئەزەلەوە تا هەنووکە .هاوکات هەر بەناو گەشتی هەمان خوێنباراندا چیرۆکبێژ هەقایەتی خوێنبەربوونی برا شێتەکەی دەکات کە بە نــاوی»ئــادەم» بە ئێمەی دەناسێنێت ،کە ئێرەیە و لە هەنووکەدا کە هەر هەموومان بە هەرێمی خوێن و فرمێسک و کاولکاری و ڕەنجی بابردوو دەیناسین. دەردی بێ دەرمانی ئەم خانمە بە خوێن و مەرگ و فرمێسک گەمارۆ دراوە ،ئەم لە ناو وێنەیەکی کۆندا دیل بووە ،عیشقێکی لە دەستچوو کە وەها شەیدای کردووە کە ئیدی نەتوانێت خۆی وەک هەموویەک ،بەسەریەکەوە ببەخشێت ،بەڵکو لەتوکوتی خۆی و بەس. ئێرە هەرێمێکە کە تیایدا جیاوازی لە نێوان گوڵفرۆش و لەشفرۆش ناکەن ،گوڵەکان و ژنەکان وەک یەکدی هەڵدەوەرێن ،لە مەرگەوە هەر هەمان عیشقی ژیان و جوانی بێداری دەکاتەوە و لێیدەخوڕێت بۆ ناو فانتازیای ئەوینی پیاوێکی نەناس ،تا ئاستی ئاوێتەبوون و توانەوە ،ملمالنێی نێوان هەست و نەست، هوشیاری و بێئاگاهی ،سۆز و هەوەس ،ئیگۆ و سوپەرئیگۆ ،ئەم بە قەڵەمی قورقوشم دەنوسێت ،حەزێکی شاراوە و «فالووسی»ییە، نووسین و گێڕانەوە تــۆمــاری ژینێکە کە نەیانبووە.
ئەو دوانیوەڕۆیەی عەشقی ڕێحان بووم:
*لێرە بە دواوە هەر خودی فانتازیا لە عیشقێکی ئاساییەوە دەمانگێڕێتەوە بۆ عیشقی نێوان «رێحانە» و «بەهار» کە دوو دیوە، لەباری واقیعییەوە دەکرێت ڕێزنەگرتن بێت لەو ئەوینەی کە مەرجی داناوە بۆ ئاویتەبوونی دوو ڕەگەزی جیاواز ،هاوکات گەڕانەوە بێت بۆ ناو عیشقێک کە زادەی سروشت خۆیەتی، لێرەدایە کە بەهار وەک وەرز و مرۆڤەکان وەک زادەی سروشت بۆ زیندووکردنەوەی ئەوەی کە ژەهـــراوی بــووە ،هــەر بە «کیمیاگەری خۆشەویستی» ژیــان بەرهەم بێننەوە ،کە هەمیشە ئەوەیان گەمەی جوانی سروشت ومرۆڤ بووە. ئیدی لە پێناسەی عادەتی بۆ ئەوین و عیشق دەچنە دەرەوە ،چیدیکە کارەکتەرەکان بۆ پێناسە و ناسنامە ناگەڕین بۆ ئەوەی لە مەملەکەتی عیشقدا جێگایان ببێتەوە ،ئەخالق هەمیشە بکوژی ئەوین بووە ،چونکە بە تەنها لە دەرەوەڕا ونمان ناکات ،بەڵکو لە ناوەوەڕا ونمان دەکات. زەخمی کوشندەی عیشقی شێتانە لە ڕانــاوی (من) و (ئــەو)ەوە دەمانگوێزێتەوە بۆ ڕانــاوی (تۆ) یان (ئێوە) وەک دادگایی (سوپەر -ئیگۆ) کە هەرگیز نەیهێشتووە (من ) و (ئەو) بژین ،کە بۆ هەمیشە بە دوالیزمی یان لەتبوونی ڕۆح و جەستە کۆتایی هاتووە، لێرەدایە کە من و تۆی خوێنەر بەشداری چیرۆکەکان دەبین و دەکەوینە ناو هەمان تــۆڕەوە ،هەمان جەنگی ئەزەلی نێوان مێ و نێر ،کە دوا جار لەبری خۆهاوێشتنە ناو عیشقی پەتی و ئەوینی بەهارهێن ،خۆمان لە ناو بە فەلسەفەکردنی عیشق و ئەویندا دەخنکێنین کە بە لە دەستدانی ( ڕێحانە ) و خودی جوانی کۆتایی دێت کە بۆ خۆی بۆن و بەرامەی بەهار بوو ،کە هەقایەتخوانی خەمزەدە ناچارە وەک قەرەبوو باخچەیەک لە سەراب بۆ خۆی مەزەندە بکات و ڕۆحی خۆی بە (رێحانەجاڕ)ێک خۆش بکات ..ئیدی وەک هەمیشە ناچارین بگەڕێینەوە ناو داستانەکانی عیشق و ئەوین کە دڵی خۆمان بەو درۆیە
««
بدەینەوە :عیشقی ڕاستەقینە بە مەرگ کۆتایی دێت یان بە لێکدابڕان کە هەر درێژکراوەی حەرام و «گوناهی یەکەم»ە و هیچی دیکە.. بۆ هەمێشە واقیع بەسەر جوانیدا زاڵ دەبێت کە لەبری خۆشەویستی هەزار ڕەنگ ،ئەفسانە و داستان و ســەراب دەکەینەوە بە ماڵی ڕاستەقینەی خۆمان.
دووربینی ژنێک:
*دیسانەوە تێکەڵبوونی هەموو ڕەگەزەکانی سروشتە :بەهار و پایز و زستان و هاوین لەگەڵ جوانی ڕۆح و جەستەی ژندا ،بەاڵم ئەوە ژنە کە سروشت دەدوێنێت و زیندووی دەکاتەوە، ژن وەک خوداوەند و خوڵقێنەر و هەم زادەی سروشت ،ژن وەک بە ئەمەکترین بوونەوەری سەر زەمین کە دوای نەفرین و فڕیدانی لە بەهەشت ،خــۆی ئــەم سەرزەمینە جــوان و ئـــاوەدان دەکــاتــەوە ،وەک دایکە (حــەوا)ی سەرمەست بە ئازادی و یاخیگەری ،ئەو کاتەی کە (ئادەم) بێجگە لە شێوەن و گریان هیچی لە دەست نایەت ،ئەو کاتەی تەنها دەبێت بە شوان و گاوان و جووتیار ،کەچی (حەوا) هێالنە و بەهەشتی بۆ چێدەکات. ژن بێجگە لە ئاوێتەی چوار وەرزەکە هیچی دیکە نییە ،هاوکات شاعیر و غەزەلخوان و سترانبێژ و ستایشکاری هەمان هارمۆنیا و جوانی ئەو سروشتەیە ،نشوستی و شکست و دۆڕانەکان هێز و جوانی لێ ناستێنێتەوە.. هەرگیز ..ئەم بۆ ئەبەد ئەندازیاری زیبایی و ڕاکێشانی پرد و ڕێگای گوڵچنە لە نێوان دڵە ڕوخاوەکاندا ،بۆ هەمیشە دووربینێکی هەڵگرتووە بۆ بینینی زامەکان و خوێن و فرمێسک و مەرگەمووشەکانە کە پیاوان دەنێو دونیادا بەرپای دەکەن. ئەم هێشتا کچێکە کە ئەم هەموو خەونە دەبینێت ،کچێک کە بڕیاری داوە خودی خۆی بایی ئەوەندە نەشێواوە خۆی لە سروشت جیا بکاتەوە ،گەرچی لە هەموویان پتر پایز هاوشآن و هاو-وێنەی ژنە ،ئەم خەیاڵی ئازاد دەکات تا نهێنی کانگای ژیان بدۆزێتەوە ،زیندەگی خۆی پڕە لە دەست ڕاگەیشتن بە نەوتراوەکان و نەنووسراوەکان« ،ئۆسکار وایڵد» واتەنی: ئەرێ هونەر السایی ژیان دەکاتەوە یان ژیان تەقەلال دەدات لە هونەر قەرز بکات؟» ڕەنگە هەردووکیان بن پێکەوە ،وەلی کچۆلەی بێناوی ئەم چیرۆکە ژیان و سروشتی بۆ سەنگینترە، هەر بۆیە هەموو سپیدەیەک شاعیرانە لە خەو ڕادەبێت و گۆرانی بۆ جوانییە شاراوەکانی ژیان و ڤیان دەچڕێت ،ئەوەش مەحاڵ نییە کە خۆی لە جوانییە دیار و پەنهانەکان دانەبڕاوە .دوا جار لە کۆی تانوپۆی چیرۆکەکە بەسەر ئەو نهێنییاندا دەکەوین کە کچۆڵەی ئەمڕۆکە و خانمی خوداوەندی ئایندەی سروشت پڕن لە ڕاز و نیاز و حەز و خەون و خولیا و خەیاڵ کە زۆر دەگمەنە توخمی نێرەوز پەی پێببەن :هەر لە سۆنگەی نابینایی نێرەوزەکانە کە ژن و ژینگە پێکەوە کاول و وێران بوون بە دەستی نێرگەل. ئەوەشیان وا دەخوازێت هەموو ئێوارەیەک ئاهەنگ بۆ جوانییەکانی سروشت بگێڕێت و جوانییەکەش ڕاو بکات ،ئەم کە پاساوان و چاودێر و هەم خوداوەندی ئەو تەبیعەتەیە کە ترسی ئــەوەی لێنیشتووە پێکەوە بکوژرێن، ئەوەیان ئاهەنگی بەر لە تارمایی مەرگی خۆی و سروشتە پێکەوە! بــەاڵم خــوداوەنــدی ســروشــت بــۆ تاوێکی کورتخایەن هێزی دەبێت لەو ئاهەنگەدا بەردەوام بێت ،تاوێک کە بەسەر ترۆپکی شاخێکەوە لە شار دەڕوانێت ،بێئاگا یان بە نائاگاهی دەمانباتەوە ناو تراژیدیا و مەرگەساتەکان کە دەستکردی مرۆڤ خۆیەتی کە دیسانەوە هەقایەت و تۆماری مێژووی ستەم و کاولکارییە کە خوداوەندە نێرینەکان بە ئاهەنگی خۆیانی دەزان ــن.. شایی و لۆغانی خوێناوی ..ئاهەنگی ملیۆنەها مەردمگەلی دەمامکدارە کە بۆ هەتاهەتایە بیریان چووە ڕووبەند و دەمامکەکانیان داماڵن.. هیچ نییە بێجگە لە ئاهەنگی مەرگدۆستەکان کە بە دوای یەک ڕەنگییەوە هەموو ڕەنگەکانی دیکە دەکوژن بۆ مانەوەی ڕەنگی ڕەش و بەس. دوا هەناسە کورتەکانی چیرۆکەکە ئاشنامان دەکات کە ئەم خوداوەندی سروشتە و عآشق و ڕاوکـــەری جوانییەکانی دونیا بێجگە لە کچۆڵەیەکی ترسنۆک هیچ کەسێکی دیکەی نییە ،کە لەمیانەی شەش یـــادەوەری تاڵی ئەمڕۆ و دوێنێ ڕایدەگەێنێت کە ئاهەنگەکانی نــاو دۆزەخــێــکــی ئــەبــەدی تــەمــەن کــورتــن.. یادەوەرییەکانیش بۆ خۆیان پتر وامان لێدەکەن گومان لە ڕەوشتی بەرزی خۆمان بکەین کە نیمانە :نە گومان و نە ڕەوشت!..
ژمار ه ( )537دووشه‌مم ه 2017/1/30
««
3
ئه‌ڵامس و خۆڵه‌مێش
میخائیل باختین ل ه گفتوگۆیه‌كدا له‌گه‌ڵ ڤیكتۆر دوڤاكین وه‌رگێڕاىن له عه‌ره‌بییه‌وه: بورهان عه‌تار بەشی چوارەم دوڤاكین :ئه‌ها ،فیرقەیەکی بیانی ل ه جه‌زائیر هەبوو. ش و باختین :بابه‌تێكى سه‌رنجڕاكێ خۆش بوو ،تۆ بڵێ دیارده‌یه‌كى ده‌گمه‌ن بوو ،له یاداشته‌كانیدا باسى ژیانى خۆى له‌و فیرقه‌یه‌دا كردبوو ،ئینجا ب ه سه‌ختى بریندار بــوو ،ب ه شێوه‌یه‌كى سه‌ره‌كى له‌گه‌ڵ به‌ربه‌ره‌كاندا ده‌جه‌نگین ،به‌ربه‌ر‌ه یاخییه‌كالن ..چه‌ند جارێك پێ كــراوه، له‌وان ه جارێكیان پێكانێكى سه‌خت پێ كرا ،فیشه‌كێك به‌ر سنگى كه‌وتبوو ،نزیك دڵى ،ئیتر له‌وێ ل ه سوپا ئازاد ده‌كرێت تا بچێت بۆ پــاریــس ،ل ه س ـه‌ره‌تــادا ل ه خزمه‌تى سه‌ربازیدا مایهوه و ل ه یه‌كێك له نووسینگه‌كانى سه‌ربازیدا كارى كرد، له یاداشته‌كانیدا نووسیویه‌تى كه له‌و نووسینگه‌یه هیچ كارێكى نه‌ده‌كرد ،ئینجا دواى ئهوه هه‌موویان له‌سوپا ئازاد كران، ئیدى هیچ شتێك ل ه به‌رده‌میاندا نه‌بوو جگ ه له نووسینى هه‌ندێ وتار و زۆربڵێیى.. خزمه‌تكردن ئاسان بــوو ،دواى ئهوه په‌یوه‌ندیى به زانــكــۆوه كــرد ..ئ ـه‌و ل ه ڕوسیا تا ڕاده‌یه‌ك ،خوێندنى زانکۆى ته‌واو كردبوو ،ب ـه‌اڵم ده‌بوای ه به‌ڵگه‌نامه‌كانى لــه‌وێ پێشكه‌ش بكات ئینجا تــه‌واوى به‌ڵگه‌نامه‌كانى له‌وێ پێشكه‌ش كرد. دوڤاكین :له‌سۆربۆن؟ باختین :به‌ڵێ ،له سۆربۆن ،ئیتر هه‌ر لــه‌وێ خوێندنى تــه‌واو كــرد ..چه‌ندین ڕاپۆرتى پێشكه‌ش كرد و گه‌لێك وتارى كورتیشى نووسى. دوڤاكین :پسپۆر بوو له... باختین :هه‌ر له خوێندنى كالسیكیدا. دوڤاكین :دیسان. باختین :هه‌ر به‌كالسیكى مایهوه ،به‌ڵێ، ب ـه‌اڵم من ب ه تـه‌واوه‌تــى ل ه توێژینه‌وه‌ى كالسیكى دوور كـه‌وتــمـه‌وه ..ئ ـه‌و هه‌تا كۆتایى هه‌ر دڵسۆزى ئه‌م ڕشته‌ی ه بوو، نامه‌ى دكتۆراكه‌شى ل ه كامبرج موناقه‌ش ه كرد. دوڤاكین :دواى ئهوه چى كرد ،ئایا هه‌ر له‌وێ مایهوه یاخود گه‌ڕایه‌وه؟ باختین :نه‌خێر ل ه فه‌ڕه‌نسا نه‌مایه‌وه.. له‌وێ ئه‌و زانا به‌ناوبانگ ه هه‌بوو :كونافالوف كوڕى كونافالوف. دوڤاكین :مه‌به‌ستت وه‌زیر كوناڤالوفه؟ باختین :به‌ڵێ وه‌زیر كوناڤالوف. دوڤــاكــیــن :ده‌یــنــاســم ،لــه ئاشناكانى گودزى بوو. باختین :ب ـه‌ڵــێ ،خــۆیـه‌تــى ،گــودزى په‌یوه‌ندیى له‌گه‌ڵدا هه‌بوو ،به‌ڵێ ئه‌و هات بۆ ئێر‌ه بۆ ئه‌وه‌ى له‌كۆنگره‌ى پسپۆڕان ل ه دیراساتى سالڤى ئاماد‌ه بێت ،وه‌كو بێت ه بیرم بۆ كۆنگره‌ى پێنجه‌م هات. دوڤاكین :یاخود چواره‌م؟ چواره‌م ..ك ه له‌ساڵى 1958ل ه مۆسكۆ به‌سترا. باختین :ب ه ناوى «سێر كوناڤالوف» پێشكه‌ش ده‌كـــرا ،بـه‌هـه‌رحــاڵ ،هاوڕێى براكه‌شم بو ئه‌وكاته‌ى ك ه له ده‌ره‌و‌ه بــوو ..نـه‌ك ل ه ڕوسیا ناسیبێتى ،هه‌ر ئه‌ویش -وات ه كوناڤالوف – قه‌ناعه‌تى پێ كرد كه بچێت بۆ ئینگلته‌ره ،چونك ه له‌و كاته‌دا كۆچبه‌رى بۆ ئینگلته‌ره ده‌ستى پێ كردبوو .ك ه چوو بۆ ئه‌وێ یه‌كه‌مجار بۆ كامبردج چوو ..ماوه‌یه‌ك له‌مه‌وپێش دیارییه‌كم له‌وه‌و‌ه پێگه‌یشت ،كه وێنه‌یه‌ك بو له دوایین توێژینه‌وه‌ى ك ه له‌كامبردج ل ه باره‌ى پوشكێنه‌وه نووسیبوى ..پرسیاره‌ك ه به‌م شێوه‌یه‌ى خواره‌و‌ه بو: بۆچى پوشكین؟ ئه‌و شاعیر‌ه كالسیكیی ه ســاده‌ی ـه ،ك ه كه‌مێك له كاره‌كانى ب ه
شێوه‌یه‌كى خراپ ته‌رجه‌مه كراوه ،ئه‌م ه دوایین توێژینه‌وه‌ى بوو ،باڵو نه‌كرابووه‌وە هه‌تاوه‌كو دواى مردنى ،ئهوه ئه‌وه‌نده له‌مێژ نیی ه له‌نێو ڕه‌شنووسى توێژینه‌وه‌كه‌ى له‌نێو په‌ڕه كاغه‌زه‌كانیدا دۆزراوه‌ته‌وه. دوڤاكین :كه‌ى كۆچى دوایى كرد؟ باختین :له مایسى 1950كۆچى دوایى كرد. دوڤاكین :ڕات چییه؟ پێم وا بێت یه‌كێك له كاره‌كانى باڵو كرایه‌وه ،ئایا وا نییه؟ باختین :لێره ،نه‌خێر ،هیچ كارێكى باڵو نه‌كراوه‌ته‌وه. دوڤاكین :ئه‌مه واتــاى ئه‌وه‌ی ه كه له تاراوگه كۆچى دوایى كردوه؟ باختین :لێره له كتێبخانه‌ى لینین كتێبێكى له بــاره‌ى زمانى یۆنانیى نوێ هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌و له سه‌ره‌تاى كتێبه‌كه‌دا له‌میانه‌ى زمانى یۆنانیى كۆنه‌و‌ه له‌باره‌ى زمانى یۆنانیى نوێو‌ه دواوه ،مه‌غزاى مه‌سه‌له‌ك ه ئه‌وه‌ی ه بیرۆكه‌ى سه‌ره‌كیى ئه‌و خۆى له‌وه‌دا ده‌بینێته‌و‌ه ك ه ئه‌وه‌ى ل ه زمانى یۆنانیى نوێدا هه‌ی ه له‌نێو زمانى یۆنانیى كۆندا قابیلى جوانكارى نیی ه و ناشچێت ه ژێر بارى هیچ چه‌مكێكى دیكه‌ى زیاتر له‌وه‌ى له كار‌ه ئه‌ده‌بیی ه یۆنانییه كۆنه‌كاندا هه‌ی ه ك ه ل ه الى ئێم ه نه‌ناسراون ئه‌ویش كار‌ه كالسیكییه‌كانه ..هه‌روه‌ها زمانى یۆنانیى نوێ ل ه گۆشه‌ى شوێنه‌وارناسییه‌وه ناچێت ه ژێر بــارى توێژینهوه ،ئه‌مه‌ش دروســت، وه‌ك خۆت ده‌زانیت ،یه‌كێك ه له بیروڕا ئه‌كادیمییه‌كانى كۆچكردوو «ماراك» ك ه ل ه بوارى كنه و هه‌ڵكۆڵین و شوێنه‌وارناسیدا زانایه‌كى ناسراو بوو. دوڤاكین :ده‌زانم. باختین :به‌اڵم بیروڕاكانى كوناڤالوف، تا ڕاده‌یـــه‌ك ،له‌گه‌ڵ ئــه‌وه‌ى «مــارا»دا جیاوازه ،كوناڤالوف به شوێن ئه‌وانه‌دا نه‌گه‌ڕاوه ك ه له‌پشتى ڕه‌مز و هێماكانه‌وه‌ن یاخود له‌پشتى ڕه‌گه‌زه سه‌ره‌تاییه‌كانه‌وه، به دواى هه‌موو ئه‌وانه‌دا نه‌گه‌ڕاوه ،به‌ڵكو ڕێك گه‌ڕاو‌ه ب ه شوێن.. دوڤاكین :مه‌به‌ستت ئه‌وه‌یه ،به گشتى له چوارچێوه‌ى چه‌مكى هیندۆ ئه‌ورووپى كاری كردووه. باختین :چه‌مكى ئه‌ورووپى ،به‌ڵێ وایه. چه‌ند جارێك له ئینگلته‌ره‌و‌ه سه‌ردانى یۆنانى كــــردووه ،به‌ڵكو ب ـه‌شــدارى له پڕۆسه‌ى كنه و گه‌ڕانیشدا كــردووه ،ب ه تایبه‌تى له ناوچه‌ى ماراسون ..وێنه‌یه‌كى ئه‌و ل ه الى دایكم هه‌بوو ك ه ل ه نام ه و نامه‌كاریى نێوانیشماندا خۆى نه‌ده‌پاراست، چونك ه له‌و سااڵنه‌دا نامه‌گۆڕینه‌و‌ه له‌گه‌ڵ هه‌ر كه‌سێكدا له ده‌ره‌وه‌ى ڕووسیا زۆر زه‌حــم ـه‌ت بــوو ،به‌ڵكو جــۆرێــك بــوو ل ه سه‌ركێشى ،بۆی ه نامه‌ى بۆ دایكم ده‌نارد، چونك ه ده‌یزانى كه دایكم ل ه هه‌موو شتێك منى ئاگادار دهكردهوه.. دوڤاكین :دایكت له كوێ ده‌ژیا؟ باختین :دایكم ،ئه‌وكات ه له لینینگراد ده‌ژیا ،هه‌روه‌ها براكانیشم ،دایكم وێنه‌یه‌كى ئه‌وى له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا هه‌بوو (ژنه‌كه‌ى ئینگلیزى بوو) ،ك ه له ناوچه‌ى ماراسون له كاتى كنه و پشكنیندا گیرابوو و ته‌نها شۆرتێكى كورتى ل ه به‌ردابوو ،هه‌روه‌ها وێنه‌یه‌كى دیكه‌شى هه‌بوو له زانكۆى كامبردج گیرابوو به ڕۆبى مامۆستاییه‌وه و كتێبێكى گ ـه‌وره‌ى به ده‌سته‌وه‌یه ،له ته‌نیشتییه‌و‌ه مامۆستاكان و هه‌ندێ ل ه خوێندكارانیش وه‌ستاون ،به‌اڵم ئه‌و ل ه پێشه‌وه‌ى وێنه‌كه‌دا ده‌ركه‌وتووه. دوڤاكین :براكه‌شت له دواناوه‌ندیى فیلنوس له‌گه‌ڵ تۆدا ده‌یخوێند؟ باختین :به‌ڵێ ،بێگومان ،له‌گه‌ڵ خۆمدا بوو له‌دواناوه‌ندى فیلنووس. دوڤاكین :ئایا ل ه ته‌مه‌ندا كه‌مێك ل ه تۆ گه‌وره‌تر بوو؟ باختین :كه‌مێك له من گه‌وره‌تر بوو، زۆر كه‌م. دوڤاكین :كه‌وات ه با بگه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ
دوانــاوه‌نــدى ..تۆ دواناوه‌ندى فیلنووست ته‌واو نه‌كرد؟ باختین :نه‌خێر ،دواناوه‌ندیى فیلنووسم ته‌واو نه‌كرد ،چونكه بۆ دواناوه‌ندى ئۆدیسا گوێزرامه‌وه. دوڤاكین :دواناوه‌ندیى ئۆدیسا چۆن بوو؟ باختین :دواناوه‌ندیى ئۆدیساش باش بــوو هیچ سكااڵیه‌كم لێى نییه ،هه‌موو مامۆستاكان باش بوون ،له‌وانه‌ی ه وه‌كو.. مه‌به‌ستم ..مامۆستاى زۆر به‌ناوبانگ و هه‌ڵكه‌وتوو نه‌بوون ،وه‌ك مامۆستاكانى فیلنووس ،ڕه‌نگ ه ئاستى گشتیى هه‌ندێ كه‌متر بووبێت. دوڤاكین :ئه‌ى ل ه باره‌ى خوێندكارانه‌وه؟ باختین :ب ه ڕاى من مامۆستاكان و خوێندكاران ..كه‌سى نه‌شاره‌زایان تێدا نه‌بوو ،هه‌موویان گه‌نجى سه‌ركه‌وتوو و ڕێكوپێك بوو ن و ل ه نه‌ژاد و ڕیشه‌یه‌كى به‌ڕێز بوون ،ئینجا من له‌و باره‌یه‌و‌ه هیچ گله‌ییه‌ك یاخود سه‌رنجێكم ل ه باره‌یانه‌و‌ه نه‌بوو ،توندوتیژى و چه‌وساندنه‌وه هه‌رگیز بوونى نه‌بوو ،ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه گــوتــراو‌ه ك ه ئه‌وان باشترین نووسه‌رى پێشكه‌وتووخواز و میدیاكار و كه‌سایه‌تیى گشتیى بوون، نه‌خێر ،شتێكى ل ـه‌و بابه‌ت ه نـه‌بــووه.. دووریش نیی ه شتێكى له‌و بابه‌ت ه هه‌بووبێت، ب ـه‌اڵم من شه‌خسیى خــۆم ئ ـه‌وه‌م بەدى نه‌كردووه ،به‌گشتى دواناوه‌ندییه‌كه‌مان له لوتكه‌دا بوو ،پێویست ه ڕاشكاوان ه بڵێم ،ل ه لوتكه‌دا بوو. دوڤاكین :ناوى چى بوو؟ باختین :خوێندنگه‌ى دواناوه‌ندى ،هه‌ر ئه‌وه‌نده. دوڤاكین :دواناوه‌ندیى ئۆدیسا ئایا ته‌نها دواناوه‌ندى بوو؟ باختین :نه‌خێر له‌وێ چه‌ندین دواناوه‌ندى هه‌بوو ،دواناوه‌ندییه‌كه‌ى ئێمه چواره‌م بوو. دوڤــاكــیــن :واتــه ،نــاوى دوانــاوه‌نــدیــى ئۆدیساى چواره‌م بوو ،ئایا هیچ كام له‌و نووسه‌رانه‌ى ئۆدیسا كه دواتر ناوبانگیان ده‌ركرد له‌گه‌ڵ تۆدا خوێندكار بوون؟ باختین :نه‌خێر ،كه‌سیان له‌گه‌ڵ مندا خوێندكار نه‌بوون. دوڤاكین :باگریتسكى؟ باختین :نه‌خێر ،نه‌خێر ،نه‌خێر ،ئه‌وان ه له دواناوه‌ندییه‌كانى دیكه‌دا خوێندوویانه، نه‌مده‌ناسین ،ئیتر له‌دواییدا ناسیمن. دوڤاكین :ئه‌وكاته كه‌ست نه‌ناسى، «ئیلف‌و پتروف»یش ،ته‌نانه‌ت.. باختین :نه‌خێر ،نه‌خێر كه‌سم نه‌ناسى، له ڕاستیدا ماوه‌یه‌كى كـه‌م له ئۆدیسا مامه‌وه ،ئیتر هه‌ر له‌وێ چووم بۆ زانكۆ، ئینجا هه‌ر زوو له‌وێش ڕۆیشتم. دوڤاكین :كه‌واته ،ته‌نها وه‌رزى كۆتاییت ل ـه‌وێ ت ـه‌واو كــرد ،حه‌وته‌م؟ حه‌وته‌م و هه‌شته‌م؟ باختین :به‌ڵێ هه‌ردوو وه‌رزى حه‌وته م و هه‌شته‌مم له‌وێ ته‌واو كرد. دوڤــاكــیــن :ئێستا وه‌رزى هه‌شته‌م به‌رامبه‌ر وه‌رزى ده‌هه‌مه؟ باختین :به‌ڵێ ،قۆناغى دواناوه‌ندیى ئێستا ده وه‌رزه‌ن ،ئه‌وكاته وه‌رزێك هه‌بوو پێیان ده‌گوت وه‌رزى خۆئاماده‌كردن ،من ئه‌و وه‌رزه‌م نه‌خوێند ،زۆرێكى دیكه‌ش ئه‌م وه‌رزه‌یان نه‌خوێند ،وه‌ك حاڵه‌تێكى ئاسایى خوێندكاران ل ه ماڵه‌وه خۆیان بۆ ئاماد‌ه ده‌كرد ،ئینجا دواى ئهوه تاقیكردنه‌وه‌ى وه‌رزى یه‌كه‌میان له قۆناغى دواناوه‌ندى ده‌كرد. دوڤاكین :له ئۆدیسا ده‌ستت به خوێندنى زانكۆ كرد؟ باختین :به‌ڵێ ،له‌وێ ده‌ستم به‌خوێندنى زانكۆ كرد. دوڤاكین :كۆلێژى مێژوو و توێژینهوه ئه‌ده‌بییه‌كانى لێ بوو؟ باختین :به‌ڵێ ،بێگومان زانكۆك ه ناوى زانكۆى نوفورو سیسك بوو ،نه‌ك زانكۆى ئۆدیسا ،هۆكه‌شى ئهوه بوو ك ه زانكۆك ه ده‌كه‌وت ه هه‌رێمى نوفورو سیسك ،شایه‌نى
میخائیل باختین باس ه كه زانكۆك ه نوخبه‌یه‌كى زۆرباشى ل ه مامۆستاى هه‌ڵکه‌وتوو و به‌ناوبانگ له خۆ گرتبوو ك ه من له‌سه‌ر ده‌ستى ئه‌وان خوێندم ،بۆ نموونه ،هێشتا «مامۆستا توموس» مامۆستاى زمانه‌وانیم له‌یاد ماو‌ه كه مامۆستایه‌كى لێهاتوو و به‌توانا بوو له‌و زانسته‌دا ،له‌سه‌ر ده‌ستى ئه‌و خوێندما ن و له كتێب ه مه‌زنه‌كه‌ى ئه‌ودا تاقیكردنه‌وه‌مان كـــرد ،ك ـه یه‌كێك بــوو لــه كتێبه‌كانى پڕۆگرامى خوێندنى ئه‌و به‌ش ه له زانكۆى ئۆدیسا ،هه‌وڵێكى زۆرم دا نوسخه‌یه‌كه‌م له‌و كتێب ه ده‌ســت كه‌وێت ،ب ـه‌اڵم دیار‌ه بەده‌ستهێنانى ئه‌و كتێب ه مه‌حاڵه .كتێبه‌ك ه ناوى «ده‌روازه‌یه‌ك بۆ چوون ه نێو زانستى زمان» بوو ،ك ه له ڕاستیدا كتێبێكى نایاب بوو ،هه‌روه‌ها مامۆستایه‌كى دیكه‌ى زۆر به‌هره‌مه‌ند و به‌توانامان هه‌بوو– ههرچهنده خاوه‌ن كه‌سایه‌تییه‌كى ئه‌وتۆ بوو ك ه زۆر نه‌ده‌چوو‌ه دڵه‌وه– ئه‌ویش مامۆستا النگى بــوو .النگى مامۆستایه‌كى ناسراو بوو، نووسه‌رى كتێبى «مێژووى مادییه‌تگ» بــوو ،وا بــزانــم نــاوى تـــه‌واوى نیكۆاڵى نیكوالیفیچ النگى بوو ،به‌ڵێ ناوى «نیكۆاڵى نكیۆالیفیچ النگى» بوو ،مامۆستاى من و خوێندكارى (فوندت) بوو .له تاقیگه‌كه‌ى خۆى ك ه تایبه‌ت بو به‌زانستى ده‌روونزانى، ده‌ستى به كاره‌كه‌ى كرد ،كتێبێكى ..به ناوى« ..پرسه‌كانى زانستى ده‌روونزانى» یاخود «چه‌ند وتارێك له باره‌ى زانستى ده‌روونزانى» هه‌بوو ،زۆر به وردى ناوى كتێبه‌كه‌م نایهتهوه یاد ،له بوارى زانستى ده‌روونزانیدا كاره‌كانى باش بوو ..ته‌نها له زانستى ده‌روونــزانــیــدا ..به تایبه‌تى، ئه‌و وانه‌ى مادد‌ه هۆشبه‌ره‌كانى ده‌گوته‌وه و چه‌ندین ئه‌زموو ن و ڕاهێنانى زانستیى له‌و بواره‌دا ئه‌نجام دابوو ،هه‌تا ئه‌وكاته‌ش ك ه ل ه ئه‌ڵمانیا بوو له‌سه‌ر ده‌ستى فوندت ده‌یخوێند ،خۆى ب ه ئه‌فیون و حه‌شیش ه ئالووده بووبوو ،به‌اڵم ئێستا نازانم ،به‌و پێیه‌ى زانایه‌كى بوارى سایكۆلۆژى بوو ب ه وردى چاودێریى دۆخى كه‌سایه‌تیى خۆى ده‌كرد :چۆن ده‌ستم پێ كرد ،چۆن ئالووده بــووم ،كاریگه‌ریى مــادد‌ه هۆشبه‌ره‌كان چۆن ب ـه‌ره‌و پێش ده‌چــێــت؟ ..ئیتر له‌و گ بابه‌ته .به گشتى توێژینه‌وه‌ى زۆر گرن و سه‌رنجڕاكێشى هه‌بوو .به تایبه‌تى له واڵته‌كه‌مان ئه‌م جۆره توێژینه‌وان ه زۆر كه‌م بــوون ..ده‌توانم بڵێم ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك بوونى نه‌بوو ،ئه‌وانه‌ش كه ل ه الى خۆمان الیه‌نێكیان لـه‌و بابه‌ت ه ده‌زان ــى ،ئه‌وان ه بوون ك ه له ئه‌ده‌بدا پسپۆڕ بــوون ،زۆر به ساده‌یى مه‌سه‌له‌ك ه ئه‌وه‌یه ك ه بۆدلێر كتێبێكى زۆر گرنگى له‌و بواره‌دا نووسى له‌ژێر ناونیشانى :به‌هه‌شتى دروستكراو
Les Paradis Artificelsبـــهمشێوهی ه «به‌هه‌شتى دروستكراو»ی بۆدلێر دركى به‌و حاڵه‌ته كردبوو. دوڤاكین :سه‌رخۆشى! باختین :حاڵه‌تى بێهۆشى ،به‌ڵێ ،ل ه بنه‌ڕه‌تدا مه‌سه‌له‌كه ئــالــووده‌بــوون بوو ب ه حه‌شیشه ،ئه‌م كتێبه یه‌كێك به‌و له كتێبه زۆر سه‌رنجڕاكێشه‌كان ،وه‌ك هه‌موو كاره‌كانى بۆدلێر ،ده‌توانین بڵێین له‌و كتێبه‌دا شیكردنه‌وه‌یه‌كى وردى بۆ كتێبێكى دیك ه پێشكه‌ش كردبوو كه ئێم ه له‌ڕووسیا ئاشنا نه‌بووین پێى ،چونك ه ئه‌وكاته باڵو نه‌كرابووه‌وە ،ئه‌ویش كتێبى «دى كفینسیگ بوو ،ك ه نووسه‌رێكى كالسیكیى به‌ناوبانگى ئینگلیزى بــوو ،زانایه‌كى گ ـه‌ور‌ه بوو له بوارى توێژینهوه كالسیكییه‌كاندا ،به‌اڵم هه‌ر لە سه‌ره‌تاى گه‌نجێتییه‌وه ،ئالووده‌ى ئه‌فیون بووبوو ،هه‌تاوه‌كو مردنى ،بێگومان له ته‌مه‌نێكى زۆر پیریدا كۆچى دوایى كرد، ته‌نانه‌ت له دوایین ڕۆژانى ته‌مه‌نیدا شه‌سپى ئه‌وتۆى وه‌رده‌گرت ك ه هیچ كام له زانایان و پزیشكان باوه‌ڕیان نه‌ده‌كرد بتوانێت ئه‌م ژه‌مه گه‌ورانه وه‌رگرێت ،به‌اڵم مه‌سه‌له‌ك ه به‌الى ئ ـه‌وه‌و‌ه زۆر ئاسایى بوو ،چونك ه به‌ره‌به‌ره‌و به‌تێپه‌ڕبونى كات گه‌یشتبوو‌ه ئه‌م ژه‌م ه گه‌ورانه ،كه‌چى له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تووشى هیچ گرفتێك نه‌بوو. دوڤاكین :باشه ئایا هه‌ستى به چێژ ده‌كرد؟ باختین :هه‌ستى پێ ده‌كرد ،خه‌یاڵ و دید و ئه‌ندێشه‌كانى خۆى وه‌سف كردبوو، له‌به‌رئه‌وه‌ى دى كفینسى كالسیكییه‌كى جوان و خاوه‌ن به‌هره‌یه‌كى شیعرى بوو، بۆی ه هه‌موو ئه‌و سه‌رن ج و بۆچوونانه‌ى كه تۆمارى كردبوون ل ه پله‌یه‌كى به‌رزى شاعیریدا بــوون ،ئه‌مه‌ش وای كــرد ك ه سه‌رنجى شــاڕڵ بۆدلێر به الى خۆیدا ڕابــكــێــشــێــت ،بــۆدلــێــر لــه كتێبه‌كه‌یدا ژیاننامه‌ى دى كفینسى زۆر جوان نیشان دابــوو ،به‌اڵم كتێبه‌كه‌ى دى كفینسى ب ه هه‌موو ئه‌ورووپادا ناوبانگى باڵو بووه‌وە و ته‌واوى كتێبه‌كه‌شى كه ب ه زمانى ئینگلیزى نووسرابوو ،وه‌رگێڕای ه سه‌ر زمانى فه‌ڕه‌نس ى و له گۆڤارى «Revue des deux »mondesباڵو كرایه‌وه. دوڤاكینRevue des deux : »»mondes؟ باختین :ئه‌مه گۆڤارێكى به‌ناوبانگى فـه‌ڕه‌نــســیــیـه ،ل ـ ه ســـه‌ده‌ى نــۆزده‌هــه‌م ده‌رده‌چوو. دوڤــاكــیــن :وا بــزانــم لــه ســـه‌ده‌ى بیسته‌میشدا ده‌رده‌چــوو ،به‌اڵم كتێبه‌ك ه له س ـه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌مدا ده‌رچــوو له‌ژێر ناونیشانى« :یاداشته‌كانى ئالووده‌بوویه‌كى
ئینگلیزى به ئه‌فیون ك ه من هه‌ر هه‌موویم له گۆڤارى «Revue des deux »mondesخوێنده‌وه .به‌اڵم ئه‌م بابه‌ت ه خه‌ڵكێكى زۆرى الى ئێمە سه‌رقاڵ نه‌كرد، ته‌نانه‌ت جگ ه ل ه كه‌سانێكى كه‌م كه‌سى دیكه بایه‌خى پێ نه‌دا ،نیكوالى نیكوالیفیچ النگى ل ـه‌م كتێبه‌یدا شیكردنه‌وه‌یه‌كى زانستییانه‌ى سایكۆلۆژى بۆ ڕه‌وشى ئه‌وان ه كردبوو كه ئالووده‌ى ئه‌فیون و حه‌شیش ه بوون به‌اڵم ئه‌و توێژینه‌وه‌یه‌م نایهتهوه یاد. كه‌مێك له بابه‌ته‌كه‌مان ده‌رچــوویــن، كه‌واته ،به ڕاى تۆ ئایا به‌شى دیراساتى كالسیكى له كۆلێژى مێژوو و زانسته مرۆڤایه‌تییه‌كان له زانكۆى نوفورو سیسك له ئودیسا شایسته‌ى ڕێز بوو ل ه ڕووى ئاستى زانستییه‌وه؟ باختین :به‌ڵێ ،ئه‌و به‌ش ه به‌شێك بوو شایسته‌ى ڕێــز بــوو ،ب ـه‌اڵم بۆ نموونه، موچولسكى وه‌ربگره .مامۆستایه‌كى بێبه‌ها بــوو ،هیچ شوێنه‌وارێكى باشى به‌جێ نه‌هێشت ،ههرچهنده كه‌سێكى به‌ڕێزیش بوو.. دوڤــاكــیــن :ئــایــا ئ ـه‌ده‌بــى ڕووسیتان ده‌خوێند ،یاخود نه؟ باختین :چۆن نه؟! دوڤاكین :له‌به‌شى دیراساتى كالسیكى؟ باختین :مه‌سه‌له‌ك ه وه‌ك یه‌كه ،به‌ڵێ وه‌ك یه‌كه. دوڤاكین :ئه‌ده‌بى ئه‌ورووپاى خۆرئاواش؟ ئایا خولى گشتى هه‌بوو؟ باختین :به‌ڵێ ،به‌ڵێ ،بێگومان بابه‌تى گشتى هه‌بوو ،له الى ئێم ه پسپۆڕى ،به ڕاده‌یـه‌كــى به‌رچاو ،دره‌نــگ ده‌ستى پێ ده‌كرد ،ب ه گشتى ئێم ه هه‌موویمان پێكه‌و‌ه ده‌خوێند ،به‌بێ گوێدانه به‌ش. دوڤاكین :ئێوه پێنج خولتان هه‌بوو؟ باختین :چوار خول ،چوار. دوڤاكین :پێم بڵێ ،ئه‌ى سه‌باره‌ت ب ه زمان ه كۆنه‌كان؟ باختین :ده‌مانخوێند. دوڤاكین :له دواناوه‌ندییه‌وه؟ باختین :له دوانــاوه‌نــدیــدا خوێندنى التینى ته‌وزیمى– الزامى– بوو ..پێویست ه بڵێم زمانى التینیمان ب ه شێوه‌یه‌كى باش ده‌خوێند ،به‌اڵم خوێندنى زمانى یۆنانیى كــۆن ،ئاره‌زوومه‌ندانه بــوو ،هـه‌ر كه‌س ه به پێى ئــاره‌زووى خۆى بوو ،من زمانى یۆنانىی كۆنم خوێند. دوڤاكین :كه‌واته كاتێك چوویت ه پۆلى یه‌كه‌مى زانكۆ ،زمانى التینى و یۆنانیى كۆن‌و بێگومان فه‌ڕه‌نسییشت ده‌زانى.. باختین :بێگومان فه‌ڕه‌نسیم ده‌زانــى، به‌ڵكو هه‌ر ل ه منداڵییهوه ده‌مزانى ،هه‌روه‌ها زمانى ئه‌ڵمانییشم هه‌ر ل ه منداڵییهوه ده‌زانى ،ئینجا ،چونكه براكه‌م كەمێك له من گه‌وره‌تر بوو ،به‌خێوكه‌رێكى ئه‌ڵمانییان بۆ هێناین ،من ئه‌وكات ه زۆر منداڵ بووم هێشتا به‌باشى ڕووسى فێر نه‌بووبووم.. بۆی ه زمانى ئه‌ڵمانى بوو ب ه زمانى یه‌كه‌مم. ئه‌وكات به ئه‌ڵمانى بیرم دهكردهوه و ب ه ئه‌ڵمانى ده‌وام. دوڤاكین :ئینجا دواى ئهوه فێرى زمانى فه‌ڕه‌نسى بوویت؟ باختین :به‌ڵێ له دواى ئهوه فه‌ڕه‌نسى فێر بووم. دوڤاكین :ئایا خوێندنى زمانى ئینگلیزى نه‌بوو؟ باختین :هه‌رگیز ،ئه‌وكاته خوێندنى زمانى ئینگلیزى نه‌بوو ،ته‌نانه‌ت وه‌ك مادده‌یه‌كى ئاره‌زوومه‌ندانه‌ش فێربوونى مه‌حاڵ بوو ،ههرچهنده ده‌كــرا ل ه زانكۆ فێرى ببیت ،چونك ه له زانكۆدا ده‌تتوانى هـه‌ر زمانێكت بویستبای ه فێرى ببیت، هه‌میش ه له‌وێ مامۆستاى زمانه‌كان هه‌بوو، بۆ نمونه ،براكه‌م ده‌ستى ب ه خوێندنى زمانى دانیماركى كرد وه‌ك مادده‌یه‌كى ئاره‌زوومه‌ندانه ،دوایى وازى لێ هێنا ،له زانكۆى پترۆگراد ژنێكمان ال بوو به ناوى «السین» ئاره‌زوومه‌ندان ه ده‌یخوێند.
نامەی نووسەر بۆ وەرگێڕ
داخراو
ژیوار گیان، زۆر كه‌یفخۆش ده‌بــم لـه‌گـه‌ل تــۆ لـه په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆدا بم .من هەم ستایشی كارەكەت دەكەم و هەمیش سوپاسگوزارم كه تۆ چیرۆكه‌كانمت كردووه ب ـه كــــوردی .ه ـه‌ركــاتــێ یه‌كێك ل ـه چیرۆكه‌كانم وه‌رده‌گ ــێ ــڕدرێ ــت مــن دڵــشــاد ده‌بـــم ،بـ ـه‌اڵم كاتێ چیرۆكێكم ده‌كرێته‌وه به زمانی یه‌كێك له گه‌النی دراوسێمان ،من ده جاران زیاتر دڵشاد ده‌بم .به هۆی ئه‌و بارودۆخه سیاسییه‌ی له ناوچه‌كه و واڵته‌كه‌ی مندا هه‌یه ،جێگه‌ی دڵخۆشییه بزانم چیرۆكه‌كانم بۆ شوێنگه‌لێك گه‌شت ده‌كه‌ن كه من ناتوانم بۆیان بچم .سوپاس كه ئهوه ده‌كه‌یت .تكایه ڕێگه‌یه‌كم پێ بڵێ بۆ ئــه‌وه‌ی یارمه‌تیت بــده‌م (به ناردنی چیرۆكه باڵونه‌كراوه‌كان بێت، یان هه‌ر ڕێگه‌یه‌كی دیكه).
ئێتگار كێرێت چیرۆكنووس، ڕۆماننووس و سیناریۆنووسێكی خاوه‌نخه‌اڵت و ناوداری ئیسڕائیلییه.
خراو
هاوڕێكه‌ت ،ئێتگار
و .له ئینگلیزییه‌وه: ژیوار جه‌وهه‌ر
گه‌یشتبوو پێیان ،یان له زنجیره ته‌له‌ڤیزیۆنه‌كان بینیبوونی ،وێنای ئه‌وانی وه‌ك خێزانی خۆی ده‌كرد، نه‌وه‌‌ك منداڵه‌كانی .بۆ ماوه‌ی چه‌ندین سه‌عات له‌سه‌ر ئه‌مه به‌رده‌وام ده‌بوو .خۆ ئه‌گه‌ر به ویستی ئه‌و بوایه، گشت ژیانی به‌م شێوه‌یه به‌ڕێ ده‌كرد.
'هاگای '،بانگی ده‌كه‌م' ،هاگای ،بێدار ببه‌وه .هه‌ست ه پیاوێك ده‌ناسم هه‌مووده‌م خه‌یاڵ ده‌كات .مه‌به‌ستم و چێژ له ژیانت ببینه .تۆ ژیانێكی ناوازه‌ت هه‌یه. ئه‌وه‌یه ،ئه‌م پیاوه ته‌نانه‌ت به چاوی داخراوه‌وه به ژنێكی زۆر باش .منداڵی ئاقڵ .هه‌سته'. شه‌قامه‌كاندا ده‌ڕوات .ڕۆژێكیان ،له ئۆتۆمبێله‌كه‌ی ئه‌ودا داده‌نیشم و سه‌یری الی چه‌پم ده‌كه‌م و ده‌بینم 'ده تۆ بوه‌سته '،له قوواڵیی تووره‌كه‌ی گونییه‌وه هه‌ردوو ده‌سته‌كانی به سووكانه‌كه‌وه‌ن ،چاوه‌كانیشی وه‌اڵم ده‌داته‌وه' ،لێم تێك مه‌ده .ده‌زانی ئێستا له‌گه‌ڵ داخــراو .به جددیمه ،ئه‌و به‌م شێوه‌یه له ڕێگه‌ی كێدام؟ یۆتام ڕاتسبی ،هــاوڕێ كۆنه‌كه‌ی سه‌رده‌می سەرەکیدا شۆفێری ده‌كات. سه‌ربازییم .من له‌گه‌ڵ یۆتام ڕاتسبی له جێبێكدام. ته‌نیا من و یۆتی ،ئیڤیاتار مێندێلسۆنیش .ئه‌و ده‌ڵــێــم' ،هــاگــای ،كارێكی بــاش نــاكـه‌یــت .هاگای ،منداڵێكی زیره‌كی دایانگه‌ی ئامیته .ئاڤیاتاریش، چاوه‌كانت بكه‌وه '.به‌اڵم ئه‌و به‌م شێوه‌یه له شۆفێری ئه‌و شه‌یتانه چكۆله‌یه ،پێم ده‌ڵێ'' ،بابه ،تینوومه. به‌رده‌وامه ،وه‌ك ئه‌وه‌ی هەموو شت له جێی خۆی ده‌توانم بیره‌یه‌ك بخۆمه‌وه؟'' بیهێنه پێش چاوت. بێت. ئه‌و كوڕیژگه‌یه هێشتا نەبووەتە حـه‌وت ســاڵ .ئێ لێم ده‌پرسێ' ،ده‌زانیت ئێستا من له كوێم؟' منیش پێی ده‌ڵێم'' ،ناتوانیت ،ئیڤی .خۆت ده‌زانی، دایه ده‌ڵێ ئه‌مه ڕێگه‌پێدراو نییه ''.دایكی ،مه‌به‌ستم، 'چاوه‌كانت بكه‌وه '،جارێكی دیكه‌ش وا ده‌ڵێمه‌وه' ،ده خۆشه‌ویسته كۆنه‌كه‌م .ڕۆنا یێدیا كه له خوێندنگه ده‌ی ،ڕۆحم چووه '.ئه‌وه‌ی كه هیچ پێكدادانێك ڕووی له‌گه‌ڵم بوو .هێنده‌ی نمایشکار جوان بوو ،به‌اڵم ئینكار نه‌دا ،موعجیزه‌یه‌ك بوو بۆ خۆی. بوو و كه‌لله‌ڕه‌ق. پیاوه‌كه خه‌یاڵی ده‌ربــاره‌ی ماڵی خه‌ڵكانی دیك ه ده‌ڵێم' ،هاگای ،نه ئه‌و كــوڕی تۆیه ،نه ئه‌میش ده‌كــرد ،كه هیی ئـه‌ون .ده‌ربــاره‌ی ئۆتۆمبێله‌كانیان ،ژنت .تۆ جیا نه‌بوویته‌ته‌وه ،كاكه ،تۆ خێزانداریت. ئیشوكاره‌كانیان .تۆ واز له ئیشوكار بێنه .ده‌رباره‌ی چاوه‌كانت بكه‌وه'. هاوژینه‌كه‌ی .وێنای ئ ـه‌وه‌ی ده‌كــرد ژنه‌كانی دیكه، ژنی ئه‌و بن له جیاتی هاوژینه‌كه‌ی خۆی .هه‌روه‌ها 'هه‌ركاتێ كوڕیژگه‌كه بۆ ماڵێ ،بۆ الی ئه‌و ده‌به‌مه‌وه، مندااڵنیش ،ئه‌و منداڵه‌ی له شه‌قام یان پاڕكه‌كان داموده‌ستگاكه‌م بەجووڵە ده‌كه‌وێ '،ئه‌و ئه‌مه ده‌ڵێ،
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
وه‌ك بڵێی هیچ گوێی له من نه‌بێت' .به‌جووڵه ده‌كه‌وێ له ژنه‌كانی دیكه‌م ال مه‌به‌ست نییه .ته‌نیا ئه‌و .ته‌نیا و هێنده‌ی دارئااڵی كه‌شتییه‌ك زل ده‌بێ .ئه‌و جوانه ،ئهوه دولبه‌ر و دڵداری من'. ژنه كۆنه‌كه‌م ،جوانه به‌اڵم ئینكاره .ئه‌م ئینكاری و كه‌لله‌ڕه‌قییه‌یش ده‌مورووژێنێت''. ده‌ڵێم' ،هاگای ،ناوی كارنییه و هیچكه‌سێكی دیكه په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵیدا نییه .تۆ هیشتا خێزانداریت'. ده‌ڵــێــم' ،ئــه‌و ژن ـه كــۆنـه‌كـه‌ی تــۆ نییه و تۆیش نــه‌ورووژاویــت '.چــاك ده‌زانــم ده‌ڵێم چــی .ئ ـه‌و ،كه 'هیچكه‌سێكیش له‌گه‌ڵ ڕۆنا نییه '،ئه‌مه ده‌ڵێت و شۆرتی له پێدایە ،ته‌نیا مه‌ترێك لێمه‌وه دووره .هیچ لێوه وشكبووه‌كانی ته‌ڕ ده‌كات' ،هیچكه‌س .یه‌كڕاست ورووژاوییه‌ك نابینم. خۆم ده‌كوژم گه‌ر شتێكی وا هه‌بێت'. ده‌ڵــێ' ،ده‌بــوو جیا ببینه‌وه .من حـه‌زم نه‌ده‌كرد له‌گه‌ڵ ئه‌و بم .ئه‌ویش حه‌زی نه‌ده‌كرد له‌گه‌ڵ خۆی بێ' '.هاگای '،تكام كرد' ،ژنه‌كه‌ت ناوی كارنییه .وایه، ئه‌و جوانه .به‌اڵم ئه‌و ئینكار نییه .له‌گه‌ڵ تۆ وا نییه'. ژنه‌كه‌ی به‌ڕاستی نه‌رمونیانه .ڕۆحێكی وه‌ك چۆله‌كه و دڵێكی گه‌وره‌ی هه‌یه؛ له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌سێكدا باشه. بۆ ماوه‌ی هه‌شت مانگێك ده‌بێت به یه‌كه‌وه‌ین .هاگای ئه‌و ده‌ڵێ' ،ماڵه‌كه‌م ڕێك له ناوه‌ڕاستی ته‌لئه‌بیبه. زوو ده‌چێت بۆ سه‌ر ئیش ،منیش هه‌شتونیو ده‌چم بۆ ڕازاوه‌یه ،دارتوویه‌ك ڕێك له ده‌ره‌وه‌ی په‌نجه‌ره‌كه‌یه. بینینی ئه‌و ،ڕێك دوای ئه‌وه‌ی منداڵه‌كان بۆ دایه‌نگه به‌اڵم بچووكه ،زۆر بچووكه .پێویستم به ژوورێكی ده‌با. تره .له پشووه‌كانی حه‌فته‌دا ،كاتێ منداڵه‌كانم الیه، ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و قه‌نه‌فه-جێخه‌وییه الچم .به‌ڕاستی 'من و ڕۆنا له خوێندنگه یه‌كترمان ناسی '،به‌رده‌وام ئه‌مه‌ش بێزاركه‌ره .ئه‌گه‌ر له هاویندا چاره‌ی نه‌كه‌م، بوو' .من یه‌كه‌مین عه‌شقی ئه‌و بووم ،ئه‌ویش هیی ناچار ده‌بێ بار بكه‌م'. من .دوای جیابوونه‌وه‌كه‌مان ،له‌گه‌ڵ زۆر ژنی دیكه په‌یوه‌ندیم بـه‌ســت ،بــه‌اڵم هیچكام ل ـه‌و ژنــانـه به په‌نجه‌یه‌كی ئه‌و نه‌ده‌گه‌یشتن .ئێ خۆشت ده‌زانی ،به الیه‌نی كه‌مه‌وه ،ئه‌وه‌نده‌ی من ئاگادار بم ،پێ ده‌چێ هێشتا هه‌ر ته‌نیا بێت .گه‌ر بزانم له‌گه‌ڵ كه‌سێكی دیكه‌یه ،ئه‌مه له ناخه‌وه وێرانم ده‌كــات ،سـه‌ره‌ڕای جیابوونه‌وه و شته‌كانی دیكه .ده‌بم به هه‌زار پارچه‌وه. ناتوانم ته‌حه‌مولی شتێكی له‌و شێوه‌یه بكه‌م .هیچكام ئێستا كارنی ،كه هه‌ندێ زه‌رفی به ده‌سته‌وه‌یه، پێی ده‌نێته شووقه‌كه‌وه .له‌و كاته‌وه‌ی كه پێكه‌وه‌ین، هه‌وڵ ده‌دات لێم دوور بێت كاتێ خه‌ڵكی تری لێیه. ئه‌و ته‌نانه‌ت ساڵو له هاگای ناكات؛ ده‌زانێت بێمانه‌یه قسه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ی كاتێ چاوه‌كانی داخراون.
داخ
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
328 www.chawdernews.com
ژمارە ( )328دوشەممە 2017/1/30
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
پانێڵی نێونەتوەیی تایبەت بە دەرچون لە زەبروزەنگ
پڕۆژەیەکی زانستیی دوساڵە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی زەبروزەنگ ئەوروپا فەرەنسا 29 :توێژەر بریتانیا5 : سوید3 : بەلجیکا3 : دانیامرک2 : سویرسا2 : ئیتاڵیا1 : ئەڵامنیا1 : ئاسیا نەمسا1 : عیراق و هەرێم 5 :توێژەر ئیسپانیا1 : قەتەر5 : لوبنان4 : سەنگافورە3 : ئیندۆنیزیا1 :
ژمارەی بەشداربووانی پرۆژە زانستییەكە لەسەر ئاستی واڵتانی جیهان
ئەفریقیا کینیا 2 :توێژەر ئەفریقیای باشور1 :
ئا :بەهمەن تاهیر نەریامن دوای ئـــەوەی ساڵی ( )٢٠١٥چەند هــێــرشــێــکــی تــیــرۆرســتــی کــرایــە ســەر پاریسی پایتەختی فــەڕەنــســا؛ خانەی زانستەمرۆییەکانی پاریس بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر مێشێل ڤیڤۆرکا(Michel )Wieviorkaلە جوالیی ٢٠١٦پڕۆژەی (چــونــەدەرەوە لە زەبــروزەنــگ)ی کردە جێی پرسیارێکی لێبڕاوانە .ئەم پڕۆژەیە لەسەر توندوتیژیی (سیاسی ،ئیسالمی، تــیــرۆرزم ،کــۆمــەاڵیــەتــی ،جیۆسیاسی، جینۆساید ،شەڕی ئەهلی ،ڕێکخراوەکانی تاوانکاری) کردۆتە بابەتی لێکۆڵینەوە، کار لەسەر زەبروزەنگ لە ئاستەکانی(تاک، گروپ ،لۆکاڵ ،نیشتمانی ،سەرونیشتمانی، گڵوباڵ) دەکات. ئەم پڕۆژەیە بە هاوکاری هەر یەکە لە توێژەرانی گروپی کوردی (دەزگــای کارنگی لە نیوۆرکwww.//: ،)/)carnegie.orgخانەی زانستە مرۆییەکانی پاریس (Foundation ئەندامانی بۆرد بخوێنینەوە http:// (:لە زەبروزەنگ ،واتە بۆ ئەوەیە سود لە چــونــەدەرەوە لە زەبــروزەنــگ ،ئــەو دوو www.ipev-fmsh.org/en/pro- ،)House of Human Sciencesشارەزاییە جــۆراوجــۆرەکــان وەربگیرێت زاراوەن کە کۆی پڕۆژەکە دەبێت بەدوەریدا و تــوانــا جــیــاوازەکــان پێکەوە هەوڵی بــســوڕێــنــەوە و لــە خــزمــەتــی ئــەم دوو پالتفۆڕمی دابــــــڕان(.)/ject/comite-international http://www. ipev-fmsh.org/partenaires/ لە مــاوەی دوساڵدا چــوار کۆنفڕانسی بەشداریکردن لە چونەدەرەوە لە زەبروزەنگ چەمکەدا بن ،واتە وشەکلیل()keyword ،)/plateforme-dabranزانکۆی گرنگ ســازدەدرێــت ،یەکەم کۆنفڕانسی و ڕادیکاڵەیزەیشن بدەن. ی پــــڕۆژەکــــە بــریــتــیــن لـــە هــــەردو ئــەمــریــکــی -ل ــوب ــن ــان ــی American:لە ١٨و ١٩ی جەنیوەری لەپاریس؛ بە ئــەم ســەد تــوێــژەرە ک ــراون بــە ( )١٠چەمک(ی(�radicalization, radicali of Beirut )Universityئامادەبونی نزیکەی ( )١٠٠توێژەر لەسەر گروپەوە(خوێنەر دەتوانێت لەم لینکەوە .)zation-de لێرەشەوە ـرد. ـ ک کارەکانی بە دەستی ئاستی جیهان دەستی بە کارەکانی کرد ،ناوی گروپ و سەرۆکی گروپ و ئەندامانی ئەم پڕۆژەیە بەپێی ناوچە و کیشوەرەکان لەسەر زیاتر زانیاری توێژەران دەکرێت توێژەرەکان لەسەر ئاستی نەتەوەو کیشوەرە گروپەکان ببینێت http://www. :دەگۆڕین و لە هەر ناوچەو کیشوەرێک چەند پــڕۆژەکــە وەربـــگـــرن( https://www.جۆربەجۆرەکانی دنیا گرنگیان پێدرابوو i p e v - f m s h . o r g / e n / w o r k- .پرسێک گرنگیی تایبەتیان پێدەدرێت، facebook.com/Internationهەر لە (ئاسیا ،ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست )/ing-groups ،و هەر گروپەی لە ( هەر بۆ نمونە لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا، a l - Pa n e l - o n - E x i t i n g -V i oئەمریکای التین ،ئەمریکا ،ئەفریقای سەرو ٦بۆ ) ٨توێژەر پێکدێن ،هەر گروپەی پرسەکانی(فەندەمەنتالیزمی ئیسالمی،? lence-251845075218903/و خــوارو ،ئەوروپا) بەشدارییان کردوە ،لیدەرێکی هەیە و ئەم سەرکردەیە بەتەواوی ڕادیکاڵیزم ،فێڵدی دەوڵەت و دەسەاڵتی،)fref=nf&pnref=story یــان دەکرێت خوێنەر جوگرافیای دابەشبونی بەرپرسە لە هەڵبژاردن و البردنی ئەندامە نوێی خــاوەن ناوچەی هەژمون) گرنگیی لێرەوە(http://www.ipev-fmsh. توێژەران لێرەوە ببینێت( http://www.تــوێــژەرەکــان ،هــەر بۆیەش ئــەو یەکەم تایبەتیان پێدەدرێت .لە کوردستانیش .)/org/en ،)/ipev-fmsh.orgمــەبــەســت لە بەرپرسی سەرکەوتن و شکستی پڕۆژەی کێشەکانی بونیادنانی دەوڵەتی نوێ کێشە بۆ ئەنتەرناشناڵی بۆردێکی پڕۆژەکە وروژاوەکەیە. کۆکردنەوەی ئەم توێژەرانە لە جوگرافیای توێژینەوەکانی ناو گروپەکەیەتی. پــاش تەواوبونی نزیکەی دوســاڵ لە هەردو چەمکی ڕادیکاڵەیزەیشن ،دی- دانــراوە ،لەناو کورداندا ،دکتۆر ئیبراهیم جیاواز و دور لە یەک بۆ سودوەرگرتنە مــەالزاد-زانــکــۆی ســۆران ،وەک کوردێک لەچۆنێتی ڕوبــەڕوبــونــەوە و دەرچــونــە ڕادیکاڵەیزەیشن ،یــان زەبــرو زەنــگ و توێژینەوە ،لیدەری گروپەکان بەرپرسە ئەندامی بۆردەکەیە(دەکرێت لێرەوە ناوی
هەردوو ئەمەریکا ئەمەریکا 15 :توێژەر کۆڵۆمبیا3 : کەنەدا2 : مەکسیک1 :
لەسەر ئامادەکردنی ()٤٠الپەڕەی پوختەی کۆی توێژینەوەکانی گروپەکەی ،ئەم چل الپەڕەیە لەگەڵ پوختەی توێژینەوەی نۆ گروپەکەی تر کۆدەکرێنەوە و دەکرێن بە کتێبێک کە چاپدەکرێت و هەروەها هەر بە ئۆنالین توێژەرانی دونیا دەتوانن بیبینن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی بۆ سیاسەتمەدارانی خـــاوەن بــڕیــار دەبێتە سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو و گرنگ ،لێرەشەوە ڕاستەوخۆ کاریگەریی ئەم توێژینەوانە بەرجەستەدەبن. لەناو ئــەم گروپانەدا گروپی کــوردی تــا ئێستا لــە () ٥تــوێــژەر پێکهاتون، دکــتــۆر (عــــادل بـــاخـــەوان) ســەرۆکــی گروپەکەیە .دەبێت کۆی توێژینەوەکان لەژێر تایتڵی(بونیادی دەوڵەتی نەتەوە و سەروەریی یاسا ،کەیسی کوردستانی ئێراق وەک نمونە) کۆببنەوەو خزمەت بەم ناونیشانە بکەن .توێژەرکان ،ئەم بەڕێزانەی خوارەوەن: • ئومێد محەمەد حسێن :ئایا ئابوریی هەریمی کوردستان توانای ئەوەی هەیە وەک ئابورییەکی تۆکمە ببێتە ئابوریی بۆ دەوڵەتی کوردستان؟ لە گریمانەی دروستبونی دەوڵــەتــی کوردستاندا ئەو سیاسەتە ئابورییەی ئێستا سەرڕێخراوە دارایی ئەوەی هەیە ببێتە ئابوریی دەوڵەت یان نا؟ • بەهمەن تاهیر نەریمان(سیستمی پــــــەروەردەی هــەرێــمــی کــوردســتــان و سەربەخۆیی) ،ئایا لە ڕابــردو و ئێستای سیستمی پەروەردەی هەرێمی کوردستاندا چ جـــۆرە مــرۆڤــێــک ئــامــادە کــــراوە و ئامادەدەکرێت؟ ئایا فەلسەفەی پەروەردە لە ئامادەکردنی تاکدا دەیەوێت چ جۆرە جیهانبینی و لە زەینی تاکدا فەلسەفەیەک بچێنێت؟ پــەروەردەی تاکی کوردستانی چەند تــەریــب و تــەواوکــەری دەوڵــەتــی کوردستانی ئەگەریە؟ • ســـۆران ســێــوکــانــی ،لــە ئــەگــەری دروســتــبــونــی دەوڵــەتــی کــوردســتــانــدا؛
(هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان لە سەربەخۆیی هەرێمی کوردستاندا دەبنە ڕێگر یــان هــانــدەر؟) ،ئایا دروستبونی دەوڵەتی کوردستان دەبێتە فاکتەرێک بۆ ئارامی یان ناجێگیری؟ کاردانەوە و پشتگیرییە ناوچەیی و هەرێمییەکان چی دەبن؟ • ئینەس حەسەن ،ئایا دایەسپۆرای کورد لە چ ئاستێکدایە؟ ڕەوەندی کوردیی دەتوانێت وەک گروپی فشار خۆی دەربخات و لــە داهــاتــوی ڕاگــەیــانــدنــی دەوڵــەتــی کوردستاندا دەکرێت چ ڕۆڵێک بگێڕێت؟ کارێکی بەراوردکاریی لەنێوان ڕەوەنــدی کوردی لە فەڕەنسا و بەریتانیا. • چنور جەعفەر ،ئایا ئەو سیستمە سیاسییەی کە لە داهاتوی کوردستاندا چــاوەڕوانــکــراوە ،چ جــۆرە سیستمێک دەبێت؟ کام سیستمە زۆر گونجاوە؟ • (؟) ،لە دۆخی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستاندا ئیسالمییەکانی کوردستان چ ڕۆڵێکیان دەبێت؟ دەتوانن چی بکەن؟ پرسیارەکە ئەمەیە :ئەم پڕۆژەیە کە باسی زەبروزەنگ و دەرچون لە زەبروزەنگ دەکـــات ،توێژینەوە لــەســەر دەوڵــەتــی کوردستان دەکەوێتە کوێی ئەم پڕۆژەوە؟ لە ڕابـــردودا و ئێستاشدا دابەشبونی کــوردســتــان بــۆ چــوار پــارچــە هەمیشە بــۆتــە بایسی نــائــارامــی و ســەرچــاوەی بەرهەمهێنانی زەبروزەنگ ،ئەگەر دەوڵەتی کــوردســتــان ڕاگــەیــەنــدرا؛ زەبــروزەنــگ لەناوچەکەدا زیــددەکــات یان کــەم؟ ئایا دروستبونی دەوڵەتی کوردستان نابێتە هۆی دەرچون(ئەگەر ڕێژەییش بێت) لە زەبروزەنگ؟ یان بەپێچەوانەوە زەبروزەنگ زیاددەکات؟ چی بکرێت بۆ ئەوەی سنوری زەبــروزەنــگ کەمبکرێتەوە؟ ئالیرەوەیە ئەم ناونیشانە دەچیتەوە سەر پرسەکانی زەبروزەنگ و دەرچون لە زەبروزەنگ.
ژمارە ( )328دوشەممە 2017/1/30
2
مێژووى سۆفیگەرێتى لە ناوچەكەدا موعتەسەم ساڵەیى ()2-2 (ڕابیعەی ئــەل-عــەدەویــیــە) (-717 801ز ).ژنە سۆفییەكى شــارى بەسرا بوو ،تاوەكو تەمەنى نەوەد ساڵى ژیاوە. دەی‌وت نە لە عەزاب و ئەشكەنجەى خوا دەترسم و نە بەتەماى پاداشتى خوایشم. لەنێو دڵمدا بەتەنیا خۆشەویستیى خوا جێى دەبێتەوە .خۆشەویستیم بۆ خوا لە خۆشەویستیی پێغەمبەریش دوورى خستوومەتەوە(.)1 حەلالج وەهاى بۆ دەچوو گوایە بۆى هەیە كەسى موسوڵمان لە مانگى ڕەمەزاندا بەس سێ ڕۆژ بەڕۆژو بێت و لەسەر ڕۆژى چوارەم ڕۆژووەكــەى بە خواردنى سەوزە بشكێنێت .یاخود وەهاى بۆ دەچوو كە تاكى موسوڵمان بۆى هەیە لە شەكەتى و ماندوێتیى حەجى شارى مەكکە خۆى بپارێزێت ،دەتوانێت لەبریى حەجكردن؛ كەعبە لە دەوروبــەرى ماڵى خۆیدا تەواف بكات و بسووڕێتەوە(.)2 هــەمــوو ئ ــەم بــۆچــوونــانــەى شاعیرە سۆفیەكان پێچەوانەى بنەماكانى شەریعەتى ئیسالمن( .ابن أبي زرعة الطربي) لەبارەى شاعیر حەلالج (حسني بن منصور) قسان دەكات و دەڵێ گوێم لێوە بوو كە كاتى خۆى (عمرو بن عثمان) نەفرەتى بۆ حەلالج دەنارد و دەی‌وت :گەر دەستم بڕوات بەو دەستانەى خۆم دەیكوژم ،چونكى ڕۆژێــك ئایەتێكى قورئانم دەخوێند و حەلالج لێى پرسیم چى دەخوێنیت؟ لە وەاڵمدا وتم ئایەتێكى قورئان دەخوێنم .حەلالج هاتە قسە و لەبارەى قورئانەوە وتى :منیش دەتوانم هەمان شت دابنێم و بیڵێمەوە (ميكننى أن أؤلف مثله وأتكلم به)(.)٣ بە تۆمەتى كوفر و گومڕایى؛ حەلالج بۆ مــاوەى هەشت ســاڵ لە شــارى بەغدا زیندانى كــرا .لە پاشانیشدا بە هاندانى (حامد بن العباس) ى وەزیرى گەندەڵكار و دەستەڕاستى خەلیفەى عەباسى (املقتدر باهلل) لە بیست و سێى مانگى (ذى القعدة)، ساڵی ( 922ز) ،دادگــایــى كــرا .بۆ ڕۆژى دووایى حەلالج بەرامبەر بە ئاپۆراى خەڵكى شار هەزار قامچیى لێ درا و ئۆفى نەكرد. دەست و قاچیشى بڕایەوە و سەریشى لە لەشى جیا كرایەوە .نەوتیان كرد بەسەر جەستەى پارچە پارچە كراویدا و سوتاندیان و خۆڵەمێشەكەیان هاویشتە نێو ڕووبارى دیجلە .كەللەسەریشى بۆ ماوەى دوو ڕۆژ بەقەد شوورەى شارى بەغدادا هەڵواسرا. (ابن كثري) لە بارەى خەلیفە (املقتدر ب��اهلل) ى بكوژى شاعیر حەلالج دەدوێــت و دەڵێ لە ماڵەكەیدا یازدە هەزار پیاوى خەسێنراوى خزمەتكار كاریان دەكرد (كان يف داره أحد عشر ألف خ��ادم خصي ،غري الصقالبة والروم والسودان)(.)٤ لە پاشاندا خەلیفە خۆیشى بە هەمان دەرد چوو لە الیەن دەست و پێوەندەكەى خۆیەوە دەكوژرێت و سەردەبڕدرێت .هەموو جل و بەرگەگەیشى لەبەر دادەكەنن و دەیبەن. تەنانەت دەرپێكەیشى لە پێ دادەكەنن و دەیبەن (وضرب احدهم بسيفه على عاتقه فسقط إىل األرض وذحبه آخر وتركوا جثته وقد سلبوه كل شيء كان عليه حتى سراويله، وبقي مكشوف العورة جمدّال على األرض)(.)٥ پێشتریش (حامد بن العباس)ى وەزیر كە هاندەرى سەرەكى بوو بۆ كوشتنى حەلالج خۆیشى كوژرا و جەستەى پارچە پارچە كرا و ماڵەكەیشى سوتێندرا ،پێستى مەیمونیان لەبەر كــرد و گەمانیان بە
شاعیرە سۆفیەكاىن سەردەماىن كۆن بە هیچ ئەندازەیەك بڕواى تەواویان بە شەریعەت و ئایین نەبووە .ئەوەتا سۆفی و شاعیر (مەوالنای ڕۆمی) بە ئاشكرا و بێ پێچ و پەنا بێ‌ئایینى و بێ‌بڕوایى خۆى ئاشكەرا دەكات و ڕاست و ڕەوان دەڵێ من نە جولەكەم و نە مەسیحیم و نە موسوڵامنیشم ژیننامە و شیعرى شاعیرە سۆفیە عارەب و فارسەكان بە ڕووىن دەیسەملێنن كە دژایەتیى شەریعەتیان كردووە و بە هیچ كلۆجێكیش باوەڕیان بە ئایین نەبووە .لە ژیانیاندا تەنها عاشقى ڕاستەقینەى خوا بوون سۆفیگەرێتى بە هەموو جۆرە جیا-جیاكانیەوە ،هەر لە بەشە فەلسەفیەكەیەوە بیگرین تاوەكو دەگاتە بەشەكاىن تەریقەت و خەڵوەتكێىش و دێوانەیى ،تێكڕا لەڕێى واڵتاىن هیند و چین و ڕەبەنە مەسیحیەكانەوە لە سەدەى دووى هیجریدا هاتۆتە نێو موسوڵامنەكانەوە لە مێژووى ئەدەىب كوردیدا شاعیرى سۆىف و شیعرى سۆفیگەریامن نەبووە .هیچ شاعیرێىك كورد وەكو شاعیرە سۆفیەكان نەی‌وتوە من لەگەڵ خوادا ئاوێتە بوومە و «من هەقم» بەو شێوەیەى حەلالج كە دەی‌وت (أنا الحق) ،یاخود وەکو ئەو بڵێت خوا لەژێر جوببەكەمدایە! الشەكەى كرد (قطعت أوصال الوزير حامد وأحرقت داره ،وقتل شر قتلة بعد أن ألبسوه جلد قرد ،ولعبوا به قليال)(.)٦ ڕاستیيەكى سەلمێنراوە كە شاعیرە سۆفیەكانى ســەردەمــانــى كــۆن بە هیچ ئەندازەیەك بڕواى تەواویان بە شەریعەت و ئایین نەبووە .ئەوەتا سۆفی و شاعیر (مەوالنای ڕۆمی) بە ئاشكەرا و بێ پێچ و پەنا بێ‌ئایینى و بێ‌بڕوایى خۆى ئاشكەرا دەكات و ڕاست و ڕەوان دەڵێ: من نە جولەكەم و نە مەسیحیم و نە موسوڵمانیشم .نە شەرقیم و نە غەربیم و نە عێراقیم و نە خوراسانیم و نە هیندیم و نە چینیم و نە بوڵگاریم و نە سەقسینیم و بەڵكو خۆیشم نازانم چیم؟
چه تدبیرای مسلامنان که من خود را منی دانم نه تـرسا و یهودیـم نه گربم نه مسلامنم غـربیم نه بـر ّیم نه بـحر ّیم شـرقیم نه نه ّ ّ طبـیعیم نه از افـالک گـردانم نه ارکـان ّ نه از خاکم نه از بادم نه از آبم نه از آتش نه از عرشم نه از فرشم نه از ُکونم نه از کانم نه از هندم نه از چینم نه از بلغار و سقسینم نه از مـلک عراقـینم نه از خـاک خراسانم نه از دنیا نه از عقبی نه از ج ّنت نه از دوزخ نه از آدم نه از حوا نه از فـردوس رضـوانم مـکانم المـکان بـاشد نشانم بی نشـان باشد نه تن باشد نه جان باشد که من از جان جانانم دوئی از خود برون کردم یکی دیدم دو عامل را یـکی جویم یکی کویم یکی دانم یکی خوانم
شاعیرى ئێرانى (عــومــەرى خــەیــام) نموونەیەكى زیندووە لە بێ‌باوەڕى و گومڕایى. ئەوەتا لە چوارینەكانیدا بەئاشكەرا دەڵێت كە بڕواى بە بەهەشت و زیندووبوونەوە نییە. هەر بەوەیشەوە ناوەستێت و بەڵكو دەڵێ ئەو پەشتەماڵەى كە پاش مەى خواردنەوە دەم و لێوى پێ دەسڕدرێتەوە؛ قیمەت و نرخ و بەهاى لە هەزار بەرماڵى نوێژكردن زۆرترە. شاعیرى كــورد (ســەالم) بە سەلیقەى بـــــەرزى ب ــە هــەنــدێــك دەســتــكــاریــەوە وەریگێڕاوەتە سەر زمانى كوردى: ئەڵێن لە بەهەشت حۆرى و كەوسەرە جۆگەى شەراب و شیر و شەكەرە جامێ شەرابم بۆ تێكە ساقى حازر بێ ،كەم بێ ،لە قەرز چاترە ***
دڵۆپێ شەراب دونیا ئەهێنێ خشتى سەركوپە ڕۆح ئەجوڵێنێ ئەو پەشتەماڵەى لێوى پێ ئەسڕن قیمەتى هەزار بەرماڵ ئەشكێنێ ژیننامە و شیعرى شاعیرە سۆفیە عارەب و فارسەكان بە ڕوونى دەیسەلمێنن كە دژایەتیى شەریعەتیان كردووە و بە هیچ كلۆجێكیش باوەڕیان بە ئایین نەبووە .لە ژیانیاندا بەتەنیا خواپەرستییان كردووە و عاشقى ڕاستەقینەى خوا بوونە. ئــەوەى شایانى باسە لــەو سەردەمە كۆنانەدا بیرۆكەى ئیلحاد و ڕەتكردنەوەى بوونى خوا لە ناوچەكدا لەئارادا نەبووە. بــۆیــە شــاعــیــرانــى ئــەوســایــش گــەر باوەڕیشیان بە ئایین نەبوبێت؛ ئەوا وەكو هەموو خەڵكى پەنایان بردۆتە بەر خوا و
خواپەرستییان كردووە. گەر جار و باریش وەكو خاوەن‌باوەڕ خۆیان پیشان دابێت و چووبێتن بۆ حەج؛ ئەوە لەپێناوى ئــەوەدا بووە لە لێپرسینەوەو ڕاوەدونان و كوشتن خۆیان ڕزگار بكەن. لــەو ســەردەمــە كــۆنــانــەیــش وەكــو ڕۆژگارى ئێستا قات و چاكەت و پانتۆڵ نەبووە ،بەڵكو نووسەران و شاعیران تێكڕا بە دیندار و بێ‌دینیانەوە هەموو جل و بەرگى ئەو سەردەمەیان لەبەر كـــردووە ،كە بریتى بــووە لە جوبە و عەمامەى سەر. بە هەر حاڵ سۆفى و سۆفیگەرێتى بە هەموو جۆرە جیا-جیاكانیەوە ،هەر لــە بەشە فەلسەفیەكەیەوە بیگرین تــاوەكــو دەگــاتــە بەشەكانى تەریقەت و خەڵوەتكێشى و دێوانەیى ،تێكڕا لە ڕێى واڵتانى هیند و چین و ڕەبەنە مەسیحیەكانەوە لــە ســـەدەى دووى هیجریدا هاتۆتە نێو موسوڵمانەكانەوە. ئینجا ئەوەتا لە قورئاندا نەهى لە ڕەبەنایەتى كراوە ( َو َر ْه َبا ِن َّي ًة ا ْب َت َد ُعوهَا َما َك َت ْب َناهَا َع َل ْي ِه ْم .)...لە فەرمودەیەكى پێغەمبەریشدا هەمان فەرمان دووپات كراوەتەوە (ال رهبانیة فى اإلسالم). جـــا نـــازانـــرێـــت ســك‌گــوشــیــن و خۆمەحرومكردن لە خۆراكى خۆش و بەتام ،یاخود خــۆالوازكــردن و ئێسك و پروسك دەرپــەڕیــن داخــۆ دەبێت چ ســوودێــكــى هەبێت و چ مانایەكیش ببەخشێت؟ گــەر كــاردانــەوەیــەكــیــش بێت دژى گەندەڵكاران و ستەمكاران؛ ئەوا ئەوان پێیان خۆشە میللەت پتر ڕەش و ڕووت و برسى بێت ،بۆ ئەوەى خۆیان بتوانن زیاتر بەشەكانى ئەوانیش بخۆن و حەپەلوشى بكەن. دەقە ئایینیەكانى ئیسالمیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دەبێت مرۆڤ هەموو ڕزق و خۆراكێكى سەر ڕووى زەوى بخواتُ ( :كلُوا ِم ْن َط ِّي َب ِ ات َما َر َز ْق َنا ُك ْم). فەرمودەیەكى پێغەمبەریش هەیە كە دەڵێ سێ شت لە دنیادا لــەالم خۆشەویست كــراوە :عەتر و بۆن و ژن و نوێژكردن (ح ِّب َب إلي من دنياكم ثالث :الطيب والنساء ُ وجعلت قرة عيين الصالة). لە كۆتاییدا جەخت لەسەر ئەو ڕاستیە دەكەینەوە كە لە مێژووى ئەدەبى كوردیدا شاعیرى سۆفى و شیعرى سۆفیگەریمان نەبووە. بە پێچەوانەى هەڵوێستى شاعیرانى سۆفیگەری عــارەب و فــارس ،دەبینین تــێــكــڕاى شــاعــیــرانــى كالسیكى كــورد خواپەرست بوونە و ستایشى پێغەمبەریان كــردووە .هەروەها كوردپەروەر بوونە و خزمەتى زمانى كوردییان كــردووە .هیچ شاعیرێكى كورد وەكو شاعیرە سۆفیەكان نەی‌وتوە من لەگەڵ خوادا ئاوێتە بوومە و «من هەقم» بەو شێوەیەى حەلالج كە دەی‌وت (أنا احلق) ،یاخود وەکو ئەو بڵێت خوا لەژێر جوببەكەمدایە! پەراوێزەكان: .1رينولند نيكولسون ،يف التصوف اإلسالمي وتأرخيه .ت :أبو العال العفيفي. منشورات دار اجلمل ،بريوت-بغداد.2015 ، ص.146 . .2تور أندريه ،التصوف اإلسالمي .ت: دكتور عدنان عباس علي .منشورات دار اجلمل :بريوت – بغداد .2011 .ص.10 . .3ابن كثري ،البداية والنهاية .حتقيق: جودة حممد جودة ،حممد حسين شعراوي. دار اب��ن اهليثم ،القاهرة .2006 .اجمللد السادس .ص.91 . .4سەرچاوەى پێشوو .ال.)119( . .5سەرچاوەى پێشوو .ال.)119( . .6هالة العوري ،الفناء فى اإلنسان كبار الصوفية .دار صفحات ،دمشق .2013 .ص. .36
ژمارە ( )328دوشەممە 2017/1/30
3
چەپ زاتی ئەوە ناكات ڕەخنە لەبزاوتە جیهادی و ئسوڵییەكان بگرێت.. مایكل والزەر شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی وای دەبینم لە ساتەوەختی شۆڕشی ئــێــرانــیــیــەوە ،چــەپ لــەهــەوڵــدانــیــدا بۆ تێگەیشتن لە هۆكارەكانی گەڕانەوەی دیـــاردەی ئایینی و دەركەوتنی شوێن دەستی لەمێژوی هاوچەرخدا ،دوچــاری جۆرێك لە شپرزەیی و بێسەروبەری بووە. لــەمــڕۆدا تێكڕای ئایینە گــەورەكــان بەجۆرێك لە جۆرەكان ،بوژاونەتەوە و گوڕوتینیان بە بــەردا هاتۆتەوە .هەر لەكۆتایی حەفتاكانی سەدەی ڕابردووەوە و بەتایبەتیش لە دەســاڵــی ڕابـــردودا، جیهانی ئیسالمی بۆتە مەڵبەندی سەرەكی دەركەوتنەوەی دیاردەی ئایینی و بزاوتە ئایینیەكان. لەپاكستانەوە بۆ نەیجیریا و (هاوكات لە چەند واڵتێكی ئــەورپــاشــدا) ،وزە و توانای ئیسالمیزمی ڕادیكال دەبینین كە چۆن دەتوانێت ژمارەیەكی زۆری پیاوان و ژنان مۆبێلیزەبكات ،بۆ ئەوەی لەژێر ئااڵ و بەیداخی ئەودا بجەنگن و جیهادبكەن. ئــەڵــبــەت هــەنــدێــك لــە ئێمەومانان دەمانەوێت وەاڵمێكمان بۆ ئەو دیاردەیە هەبێت ،وەل ـێ زۆربــەمــان شكستدێنین و لــەهــەوڵــەكــانــمــادا سەركەوتونابین. یەكێك لەهۆكارەكانی ئــەو شكست و دەستكورتیەش ،ترسە لــەوەی تۆمەتی (ئیسالمۆفۆبیا) بدرێتە پاڵمان. ڕەنگە دژایەتیكردنی ئەمریكا یان بە ئامانجگرتنی ئەو واڵتــە بە شێوەیەكی دەمارگیرانە ،شێوازێكی زۆر پەڕگیرانەبێت لە شێوازەكانی ڕێژەییبونی كلتوری و هـــەروەهـــا پــۆســت-مــۆدێــرنــەكــانــیــش ئــەوەش ڕۆڵێكی گــەورەی هەیە لــەوەی فەرمودەیەكی پێغەمبەری ئیسالمدا هاتووە .بەرپێگرتنیەتی. ئــەو گــروپــانــە هەرچییەك بــن و چ كاتێك مەسەلەكە دێتە سەر توندڕەوی نەتوانین بەشێوەیەكی دروست لە دیاردەكە بێ ئاگاش نیم لەوەی كە جیهانی ئیسالمی حاڵی ببین. یەك قەوارەی یەكگرتوو و یەكانگیرنییە .خەڵك و خوایەكیش مۆبێلیزەبكەن ،لەو ئــیــســامــیــســتــە ڕادیـــكـــالـــەكـــان ،هیچ بـــەاڵم خــۆ مــەســەلــەی ڕێژەییبونی بەاڵم هەموو ئەمانە نابنە ڕێگر لەوەی ،ڕاستیە ناگۆڕێت كە ئەوە ئایدیۆلۆژیای جیاوازیەكیان لەگەڵ نەیارانی ئیمپریالیزمدا كلتوری ،بابەتێكی كۆنە و پێی ئاشناین .باس لە هێزی جیهادی (شمشێر) نەكەین زۆڵملێكراوانە ،واتە جۆرێكە لەشێوازەكانی نییە و وەك ئەوان دەخوێنن .هێندە بەسە من الی خۆمەوە ئەوەی زۆر دەمتۆقێنێ و ئەو ترس و بیمەش نیشان نەدەین كە سیاسەتی چەپ ،ئەگەرچی شتێكی سەیر باس لە (میشێل فوكۆ) بكەین و ئەوە بەبیربهێنینەوە ،چۆن چۆنی ستایشی زۆری و نامۆش بێت. ڕادیــكــالــیــزمــی دیینیە و پــێــم وایـــە ،جۆری ئەو جیهادە دروستی دەكات. جیهادیستەكان سەرمەشقی هۆكارەكانی فەیلەسوفی سلۆڤینی (سالڤۆی ژێرەك) شۆڕشی ئێرانی دەكات و دەڵێت( :ئایدیا زۆرجار لەسەر ئەم بابەتە توشی گیر ئەو ترسە زۆرەمن. و گازدەبم لەگەڵ چەپڕەوەكاندا ،ئەوانەی پێی وایە ،توندڕەوی ئیسالمی ئاوێنەیەكە و هەقیقەت و بیركردنەوەی ئەوان ،هەمان لە یان ئێستادا لە ئیسالمی جیهانی خۆیان لەسەركۆنەكردنی دەمارگیری و بۆ ئــەوەی قوربانیەكانی بەجیهانیبونی ئایدیا و هەقیقەت و بیركردنەوەی ئێمە قۆناغێكی مێژوماندا (ئەڵبەت هەمیشە توندڕەوی جیهادیەكان دەدزنــەوە ،نەك سەرمایەداری تێداببینین .جێی خۆیەتی نییە) .ئیدی ئەم دەستەواژەیە دەربارەی لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە (ژیژەك) ڕێژەییبونی كلتوری ،بوو بە قەناعەتێكی هەر وانــەبــووە و ناشبێت پێمان وابێت تۆمەتی (ئیسالمۆفۆبیا)یان بدرێتەپاڵ. كــەبــەردەوام هــەروادەبــێــت) ،بارگاویە بــێــگــومــان مــەســەلــەیــەكــی لــەمــجــۆرە تــرســی لەوەنییە تۆمەتی (ئیسالمۆ باوی ناو خەڵكی. سەرسەخترین بەرگریەك لە پەڕگیریی بەتوندڕەوی و كەفوكوڵێكی لەڕادەبەدەر .بەنیسبەت ئەوروپا و والیەتەیەكگرتووەكانی فۆبیای) بدرێتەپاڵ ،چونكە ئەو بڕوای كەوا دەڵێن دەشێت تۆمەتی دژایەتیكردنی ئەمریكاوە ئەوەیە كە موسڵمانانی تازە بەڕەخنەگرتنێك هەیە كە ڕێز لە ئایینەكان ئیسالمی لەنێو پۆست مۆدێرنەكاندا ئیسالم بدرێتە پاڵ ئەم وتــارە و وەها كۆچكردوو ،خەڵكانێكی نوێن و ڕەنگە بگرێت و هاوكات دەستیشیان لێنەپارێزێت .كرابێت( ،مایكل هــاردت)ی مامۆستای لێكبدرێتەوە كــە بۆچونەكانی نــاوی ،ڕوبەڕوی جیاوازی و چاودێریی پۆلیسی و ڕەخنەگرتنەکانیشی لە ئیسالمیزم تا ئەو ئەدەبیات و (ئەنتۆنی نیگری) فەیلەسوفی بەڕقەوە نوسراون و لەسەر بڕیارە ئامادە و دژایەتی میللی ببنەوە .ئەوەش هەر تەنها ئاستەیە ،لەگەڵ مەبەستەكانیدا یەك ئیتاڵی كردویانە و ئەوانە دەنووسن: پێشوەختەكان بیناكراوە؟ ڕاســتــڕەوە پۆپۆلیست و ناسیۆنالیستە بێتەوە .ئەویش ئەوەیە كەلەییبوون و (ئیسالمی سیاسی بەزەرورەت ،ڕەوتێكی دەی باشە گەربڵێم مەسیحیەت لەسەدەی دەمارگیرەكان ناگرێتەوە و هەر ئەوان نین .پەڕگیری ئیسالمیستەكان ،سەرچاوەكەیان پۆست مۆدێرنانەیە و هــاوتــای پۆست یازدەی زاینیدا ،ئایینی جەنگاوەرە خاچ -چەپەكان لەقەرەكەوتن و لەتێگەیشتنی هەمان ئــەو شتەیە كە ئەویان تــوڕە و مۆدێرنە ،لــەوەی هەردووكیان دژایەتی ئەوە دەكەن كە مۆدێرنە ئامرازێك بێت پەرستەكان بووە و سەرچاوەی مەترسی دیـــاردەی ئایینیدا خەمساردن ،كەچی سەرشێت كردووە. خانمە فەیلەسوفی ئەمریكایش (جودیت بەدەست هەژمونی ئەوروپی -ئەمریكایی بــووە بۆ ســەر جولەكە و موسڵمانان ،كۆڵ لەوەناكەنەوە بەگژ ناسیۆنالیستە ئاخۆ ئەوە وام لێدەكات بەدژایەتیكردنی هندۆسەكاندا بچنەوە ،یاخود دژایەتی قەشە باتلەر) دەكەوێتە هەمان هەڵەوە ،كاتێك یـــەوە .بــەم پێیە فێندەمێنتالیزمی مەسیحیەت تاوانباربكرێم؟ بوداییە خوێن گەرمەكان و ئەو زایۆنیستانە پێی وایــە (حــەمــاس و حیزبوڵاڵ ،دوو ئیسالمی دیاردەیەكی گرنگە و گرەوی سەردەمی كە لەوەی ئەڵبەت بێئاگانیم بكەن كە داكۆكی لە دروستكردنی ئۆردوگا بزاوتی كۆمەاڵیەتی پێشكەوتوخوازن و لەسەردەكرێت). هــاردت و نیگری دەڵــێــن( :شۆڕشی دوو ڕەوتی چەپڕەون و بەشێكن لەچەپی شـــەڕی خــاچ-پــەرســتــی تـــەواوبـــووە و زۆرەملێیەكانی ئیسرائیل دەكەن. بەسەرچووە و ه ــەروەك بێئاگاش نیم بەهەرحاڵ چەپەكان پرسی جیهادیەكان نێودەوڵەتی ،ئەوەش بەكارێكی ئێجگار ئێرانی ئااڵهەڵگری دژایەتی و ڕەتكردنەوەی لەوەی كە باڵوكردنەوەی ئیمان بەشێكی بەڕەوا نازانن و الیەنگیریان ناكەن ،بەاڵم گرنگ) سەیردەکات( .باتلەر) ئەوەی لە بازاڕی جیهانی بوو ،بۆیە دەكرێت وەك دابڕاونییە لە ئاییندارێتی. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە بەكەم نەگرین ساڵی 2006نوسیووە و لە ساڵی ،2012شۆڕشێكی پۆست مۆدێن ناودێری بكەین). دەشێت هەمان ئەو شتانە دەربــارەی كــەزۆربــەی چــەپ ،قسە لەسەر تاوانی مكوڕبونی خــۆی لەسەر ئــەو بۆچونەی هەڵوێست و پەرچەكرداری چەپ دەرهەق ئیسالمیستەكانی ئەمڕۆ بڵێین و ئەو جیهادیەكان ناكەن و خۆیان لەقەرەی تۆختردەكاتەوە و دەڵــێــت( :حەماس بە ئیسالمیستە جیهادیەكان و لەبەر قسانە بۆ ئەوانیش ڕاستە .هەرچەندە هەڵسەنگاندنی دەمارگیریی ئیسالمیستە و حیزبوڵاڵ دوو بــزاوتــی چــەپــڕەون ،ڕۆشنایی ناوەڕۆكی ئایدیۆلۆژیای ئەواندا، لەبەرئەوەی دژایەتی ئیمپریالیزم دەكەن) .تــەواو سەیر و سەمەرەیە و پێویستە توندوتیژی و ئەو ڕادیكالیەتەی دەیبینین ،ڕادیكالەكان نادەن. لەبیروباوەڕی ئیسالمیدا نییە و زۆرێك لە بــــەاڵم ئـــەو خــانــمــە فــەیــلــەســوفــە دژایەتیكردنی ئەو گروپە جیهادیانە بۆ چی ڕێگرە لەوەی چەپەكان قسە لەو موسڵمانە میانڕەوەكان ،لەگەڵ توندوتیژی دیاردەیە بكەن و ڕەخنەی ئاڕاستەبكەن؟ پشتگیری لە تەواوی ڕێكخراوە چەپڕەوە خۆرئاوا ،ببێتە مایەی نیگەرانی چەپ و ئایینیدانین و زۆربەی زۆری موسڵمانانیش زۆرێــك لە نوسەرانی چەپ پێداگیری نێودەوڵەتیەكان ناكات و شاباشی ئەوەش ڕایان بگرێت. ئاخر ئەوە گروپی (بوكۆ حەرامە) لە پێیان وایە ،دەبێت پرسی كافر و گومڕا و دەكەن لەسەر ئەوەی هۆكاری (پەڕگیری ناكات كە حەماس و حیزبوڵاڵ ،پەیڕەوی لەڕێالدەران ،بدرێتە دەست یەزدان و بۆ ئایینی) ئایین نییە ،بەڵكو ئیمپریالیزمی توندوتیژی دەكــەن .ئەڵبەت خۆشحاڵم نەیجیریا ،دەستی داوەتــە پەالماردانی دادپەروەریی ئاسمان جێیهێڵرێت. خــۆرئــاوا و هــەژاری و زوڵــم و ستەمە .بــەوەی شاباشی ئــەوە ناكات و تەرێزی خوێندنگاكان (بەشێوازە خۆرئاواییەكەی) هیچی (نەفس) من دەزانــم جیهادی یــان هەندێكیان پێیان وایــە پەڕگیری لێدەكات ،بــەاڵم پێم وایــە پۆلێنكردنی و ئــەو ڕێكخراوانەشی هاوشێوەی (بو بگرە و كەمترنییە لە جیهادی (شمشێر) ئایینی بەرهەمی ئیمپریالیزمی خۆرئاوایی ئەو دوو ڕێكخراوە لە لیستی ڕێكخراوە كــۆحــەرام)ن ،بە تایبەتی خوێندنگەی كچانیان كردۆتە ئامانج .هاوكات ئەو جیهادی (گــەورە) ئەوەیە ،هــەروەك لە نییە ،بەڵكو شێوازێكی بەرخوردكردن و چەپڕەوەكاندا ،سەر لەبەر هەڵەیە.
چەپەكان پرسی جیهادیەكان بەڕەوا نازانن و الیەنگیریان ناكەن ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە بەكەم نەگرین كەزۆربەی چەپ ،قسە لەسەر تاوانی جیهادیەكان ناكەن و خۆیان لەقەرەی هەڵسەنگاندنی دەمارگیریی ئیسالمیستە ڕادیكالەكان نادەن
ڕادیــكــالــی و كــۆنــتــرۆڵــكــردنــی ،لەبری بەرپاكردنی جەنگ یان چەندین جەنگی یــەك لـــەدوایـــەك ،بــۆ تــارومــاركــردن و لەناوبردنیان. فێندەمێنتالیزمی ڕادیكالی سكڵێكە و پێویستە خۆبەخۆ بكوژێتەوە و خەفەبێت. بەاڵم ئەم بۆچونەش زۆر لەجێی خۆیدانیە. چونكە خەفەبوونی خۆبەخۆی ،ئەوە دەخوازێت خەڵك و خوایەكی بێشومار ئــازاربــنــۆشــن و چــەپــیــش خـــۆی لــەو ئازارچەشتنە نەبان دەكات. چ ڕێـــگـــا چــــارەیــــەك هـــەیـــە بۆ ئـــەوەی ،دەسگیرۆیی ئــەوانــە بكەین و بەتەنگیانەوەبێین كە گروپە ئیسالمیەكان بە ئامانجیان گرتون؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە دەبێت هەمیشە بیكەین .ســەرەتــاش پێویستە بــاس لە جەنگە ئایدیۆلۆژیەكان بكەین .یەكەم شت كە دەبێت بیكەین جیاكردنەوەی پەڕگیریی ئیسالمیستەكانە لە ئیسالم ،هەروەها پێداگیری كردنە لەسەر جیاوازیكردن لەنێوان نوسینە توندڕەوەكانی كەسانی وەك (حــەســەن بەننا )1949-1906 دامەزرێنەری ڕێكخراوی ئیخوان موسلمین و زانــــای پــاكــســتــانــی (ئــەبــوئــەعــای مەودودی ،)1979-1903لەگەڵ بەرهەمی گەورە فەیلەسوفە ئەقاڵنیەكانی كۆن و ڕیفۆرمیستە لیبرالییە مۆدێرنەكاندا. هاوكات پێویستە لەسەرمان هاوكاری موسڵمانان بین (بەجیاوازی بیروڕا و ئاینزاكانیانەوە)و پشتگیریان بكەین، بەوجۆرەی خۆیان دەیانەوێت .موسڵمانی میانڕەو زۆرن و هەندێكیان لەچەپەوەدێن و پاشان بەرەو الی ڕاست مل دەنێن ،بەهۆی ئەوەی هاوڕێی چەپڕەویان دەسگیرنابێت. پێویستە لەسەر چەپڕەوەكان لەگرنگی داكــۆكــیــكــردن لــە دەوڵــەتــی سیكیوالر تێبگەن ،لەسەردەمی دەوڵەتی پۆست سكیوالرداو بزانن چۆن چۆنی ،بەرگری لەیەكسانی و دیموكراسی دەكەن و لەپێناو ئەوانەشدا چۆن بەگژ بیانوو و بەهانەی تیۆكرات و جیهادیەكاندا دەچنەوە .لەمڕۆدا دەمارگیرەكان دەسەاڵتێكی گەورەیان هەیە و كاریگەرییان لەسنورێكی بەرفراواندا دەبینرێت ،بۆیە چارنیە و دەبێت بە (دوژمــن) ناوزەدیان بكەین و شااڵوێكی فیكری بۆ سەریان دەستپێبكەین ،شااڵوێك كە هاوكات بەرگریكردنە لە ئــازادی و یەكسانی و پلورالیستی. من لێرەدا نامەوێت بڵێم پێویستە لەسەر چەپ بێتە بەرەی بەدناوی (پێكدادانی شارستانیەتەكانەوە) .شارستانیەتە ئاینیە گەورەكان (بەبێ هــەاڵورد و جیاوازی)، هەر هەموویان دەتوانن هەم دەمارگیری توندڕەو بەرهەمبێنن ،هەم ئیماندارانێك دروستبكەن ئاشتیخواز و بێ وەی بن، یاخود لەنێوان ئەو دوو بەرەیەدا كەسانێك پەروەردەبكەن میانڕەوبن. ئێمە نابێت ڕادیكالیزم بەمانای كلتوری و ژیاری ،یاخود بەمانای ئایدیۆلۆژی بارگاوی بكەین .لەمڕۆدا چەپ پێویستی بەوانەیە كە لەبەرامبەر ئەو مەترسیانەی بەڕێوەن، داكــۆكــی لێبكەن .چاكترین شتێكیش لــەدەســتــم بێت (بۆمنێك كەنوسەرم و چــاالكــوان و جەنگاوەرنیم) ،ئەوەیە قۆڵی لێهەڵماڵم و بەشداری ئەو شەڕە ئایدیۆلۆژیە بكەم و هاوڕێیان لەهەموو نەتەوە جیاجیاكانەوە بانگهێشت بكەم، تا بكەونە خۆیان .پێشم وایە لەشكرێك لە ڕۆشنبیرانی چەپڕەوی نێودەوڵەتی ئامادەن و لە چاوەڕوانی ئەوەدان ،یەكبگرن و چوارچێوەیەك هەبێت كۆیان بكاتەوە.
دەمارگیرانە كەوتونەتە سەركۆنەكردن و تــەشــەردان لــەو نــۆرم و بەهایانەی (بەخۆرئاوایی دەزانرێن) ،واتە ئازادیی تاكەكەس و دیموكراسی و یەكسانی ڕەگەزی و فرە بیروڕای و ئەوانەش ئێستا بونەتە بابەتی وتووێژ و دەسكاریكردن و شێواندن. گومانی تێدانییە خۆرئاواییەكان، بــەردەوام ڕێزی ئەو نۆرم و بەهایانەیان نەگرتووە و زۆرجار لەبەرگریكردن لێیان شكستیان هێناوە .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هەندێكمان هەر هەوڵی پارستنیان دەدەین و چەپیش هەرخۆی دەباتەوە سەر ئەو نۆرم و بەهایانە و تا ڕادەیەكی زۆریش، خۆی بەوانە پێناسەدەكات. ئەو بزاوتە چەپەی بەگژ زوڵم و نەداریدا دەچێتەوە ،لەچی دەچێت؟ بێگومان لــەبــزاوتــی بــەش مەینەتان دەچێت كە ئەو ژن و پیاوانە تەیاردەكات، تەسلیم بەچارەنوسی خۆیان ببوون و دەستەوستان بوون لــەوەی داوای مافی خۆیان بكەن و تــرس کۆتی كردبوون. دواجار ئەو بزاوتە دێت و بەناوی ئەوانەوە، دەنــگ هەڵدەبڕێت و بــەرگــری لەمافە ئینسانیەكانیان دەكات. ئامانجی ئەو بزاوتە ئەوەیە ،ئەو كەسانە ئازادبكات .داینامۆشی چەند بۆچون و دنیابینیەكە ،سەرچاوەی هەندێكیان كلتورە لۆكاڵیەكانە و بۆ ئەوەیە كۆمەڵگەیەك بێتەئارا ژنان و پیاوانی بەیەكسانی ،بڕێك ئازادی و چون یەكیان بۆ دەستەبەربكرێت كە لە قۆناغی پێشوتریان باشتربێت و فەرمانڕەوایانیش ،بەرپرسانە مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن و زوڵم و زۆری تێدانەبێت. ئەی چەپ پێویستە چۆن چۆنی وەاڵمی گروپە ئیسالمیستەكان بداتەوە؟ دەبـــێـــت پــشــتــگــیــری لــــەكــــردەوە سەربازیەكان بكات (بەتایبەت ئەوانەی سەرچاوە: هەوڵدەدەن ڕێگری كەن لەوەی ،قەتڵ و http://rawabetcenter. عام و پاكتاوی كافران و دەستە و گروپە com/archives/8344 گومڕا و سەرلێشێواوەكان ڕونەدات) .دوای ئەوە دەكرێت پەیڕەوی سیاسەتێك بكرێت، بەمەبەستی گەمارۆدانی فێندەمێنتالیزمی
4
ژمارە ( )328دوشەممە 2017/1/30
خەسڵەتەكانی كۆمەڵی عەرەبی سامان عوسامن سیوەیلی عـــەرەب بــەرلــەوەی دەوڵــەتــیــان هەبێت ئیتیكی شوانكارەیی وەك بەها و نەرێت زاڵبووە بەسەریاندا، كاتێكیش ئــایــنــی ئــیــســام هــاتــوو دەوڵەتی بۆ دروستكردن ،دەبوو ئەو دەوڵــەتــە ،بــەگــوێــرەی سیستەمێكی سیاسی گونجاو ،لەگەڵ ئەقڵیەتەكانی ئــەو س ــەردەم ــەدا ڕەفــتــاربــكــات ،بۆ ئەمەش پێغەمبەری ئیسالم(محەمەد) (د.خ) ،لە سەدەی پێنجەمی كۆچیدا بەرلەوەی بارەكە ڕوو لەئاڵۆزبوون بكات بەرێكەوتن لەگەڵ هۆزەكانی عەرەب وجولەكەكانی مەدینەدا دەستورێكی داڕشـــت ،كــە پێكهاتبوو لــە ()47 بڕگە زیاتر و هەمووانی پابەند كرد بەپیادەكردنی ئەو دەســتــورەوە(،)1 دوای كۆچی دوایــی (محەمەد ) ئەو دەوڵەتە بەشێوەیەكی خێرا قۆناغی دەبڕی و ناوچەگەلێکی زۆر دەهاتنە ژێر ڕكێفیانەوە ،بەم جۆرە بەهۆی ئەو بازادانە بەسەر قۆناغە سروشتیەكانی بــوون بــەدەوڵــەت بەتایبەتی لــەدوای (خەالفەتی ڕاشدین) و سەرهەڵدانی دەسەاڵتی زۆرەملێی (ئەمەوییەكان) گەشەكردنێكی ئاسایی لــەژیــان و فــەرمــانــڕەوایــانــدا بەرجەستەنەبوو، بەمەش خەسڵەتی دروستبوونێكی سروشتی پڕ لە پلەبەندی شارستانی كەڵەكەبوویان ،لەدەستدا ،كە دەكرا لەرێی ئەو خەسڵەتە لەدەستچووانەوە عــەرەب ببنە خاوەنی سیستەمێكی دادپــــەروەرانــــە ،وەك لــەســەرەتــادا ئاماژەمان بۆ ئــەوەكــرد ،كە عەرەب بەر لەدەوڵەت بونیان زۆربەی زۆریان لە بیابانەكان دەژیــان و بەپیشەی شوانكارییەوە سەرقاڵبوون وشوانی و ڕاووڕوت دوو ژێدەری ژیان وگوزەرانیان بــووە ،ئەم بارودۆخە بووە فاكتەری ئەوەی ئیتیكەكانی پیشەی شوانیبوون لەژیانیاندا بە ڕوونی دەركەوێت ،هەر ئـــەوەش وای كــرد كــلــتــووری(شــوان ومێگەل)لەفەرمانرەوایی ئەمەوییەكاندا جێی دەســتــورە جــوان و پڕ لەبەها ڕەوشتی و دادپەروەرییەكەی پێغەمبەر بگرێتەوە .ئەمەوییەكان شوان-ئاسا وەك ئــەوەی خەڵكانی تر بە مێگەل بــزانــن كــۆمــەڵــێــك یــاســا و ڕێــســای شۆڤێنیانەی تــایــبــەت بــە خــۆیــان داڕشت ،لەوانە بەغەیرە عەرەبێك كە موسوڵمانیش بــوو پێیان دەگــوت( الموالی) بەمەبەستی شوێنكەوتە و ملكەچكراو خۆشیان بەسەردار(الوالی) نــاوزەددەكــرد .بۆ كــەس نەبو خۆی بەهاوشانی عەرەب بزانێت هەرچەندە لەناوگەلی خۆیدا پلەو پایەیەكی بەرزی بوایە گەرنا پێیان دەگوت(الشعوبی) و بەتۆمەتی (الردة) تاوانباریان دەكردو خوێنیان حەاڵڵدەكرد .لە هیچ كاتێكدا مــوالــی بــەفــەرمــانــڕەوا دانــەئــەنــرا وا ئەژماردەكرا كە عەرەب هاوشانی كەسی نیە ،تەنانەت ئافرەتی عەرەب لە موالی مارە نەدەكرا .لە كتێبی(األاغانی ألبی فرج الصفهانی)یەوە هاتووە كەیەكێك لە موالی یەكان كچە عەرەبێكی لە هــۆزی(بــنــی سولیم) مــارەكــردبــوو، پیاوێكی عــەرەب بەناوی(محمد بن البشیر)ئەمەی زۆر پێناخۆش بووە و دەچــێــتــە الی والـــی مــەدیــنــە كە ئەوكاتە(ابراهیم إبن هیشام) بووە، شكات لەموالی یەكە دەكــات ،والیش دەنێرێت بەدوای مواڵییەكەدا و ژنەكەی پێتەاڵقدەدات ،لە كاتێكدا تەاڵقدان بەزۆرلێكردن لە ئاینی ئیسالمدا دروست نیە ،سەرەڕای ئەوەش دووسەد داری حەدی زینای زیاتر لێئەدات و سەرو ڕیش و سمێڵ و برۆشی ئەتاشێت)2( . لێرەدا دەردەكەوێت كە مواڵی یەكان با موسوڵمانیش بوبن هەر حسابی دژیان
بۆكراوە لە كاتێكدا كچی موالیەكان وەك كەنیزەك بۆخۆیان بەرەوا زانیوە ئەگەر مناڵیشان لێیان ببوایە بە(أم الــولــد) نــاوە دەبـــران سەیر تر لەوە بەمناڵەكەیان دەگوت( الهجین) واتە عەیبدار چونكە دایكی ئەسڵ زادەو عەرەب نەبووە)3( . لەپای ئــەم ڕاستیانەدا ئاسایییە كــە مــێــژونــووســێــكــی وەك( ئیبن خــەلــدون) پێی وابێت عــەرەب تەنیا بــەئــایــن ڕێــكــخــراون و هــەرگــیــز لە بوارەكانی فیكرو فەلسەفە ولۆژیك وزانستە ئایینەكاندا دەرنەكەوتوون و خــاوەنــی بــەرهــەمــنــەبــوون ،تەنیا لە هــۆنــراوەدا نەبێت كە هونەرێكە شوانەكان دەیكەنە گۆرانی و لەكاتی لەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیاندا بەدەنگی بەرز دەیانگوت ،هەندێک ڕۆشنبیرانی بەدیدێكی ڕەخنەگرانەوە عـــەرەب دەڕوواننە باری كۆمەاڵیەتی و مێژوی كلتووری نەتەوەكەی خۆیان و لەرێی نووسینەكانیانەوە هەوڵیان داوە ئەو بــارە نالەبارە بــەرەو ئاراستەیەكی سەردەمیانە بــەرن ،بــەاڵم زۆربەیان بــەرشــااڵوی تیرۆر كــەوتــوون ،یاخود ســەریــان هــەڵــگــرتــووە لــە دەســتــی شۆفێنیەكان و فەندەمینتالیستە تۆقێنەركان .لەوبارەیەوە نووسەری بەناوبانگی عەرەب( محمد عابد الجابری) لە كتێبە ڕەخنەئامێزەكەیدا(رەخنە ئاوەزی عەرەبی)ئاماژە بە چەمكەكانی پیاوەتی و كارامەیی ومیوانپەروەری كردووە لە ژیانی عەرەبدا و دەڵێت": ئــەو چەمكانەش هــەمــو مەرجێكی پیشەیی شوانكارەیی دەسەپێنن". واتە ئێتیكی شوانكارەیین و هەرچی كــەلــەپــووری نــێــوكــۆمــەڵــی عــەرەبــە لەشارستانیەتیەكانی وەك فارسی و یۆنانی و هیندییەوە وەرگــیــراون و هەڵقواڵوی كۆمەڵی عــەرەب نین. لەدوای سەرهەڵدانی دەوڵەتی عەبباسی عــەرەبــەكــان ناوبانگی زانستەكانی ئەغریقیان بیست و خولیای شارەزابوون لەم زانستە لەناویاندا گەشەی كرد. (ابو جعفر المنصور) كۆمەڵێكی نــاردە الی پاشای ڕۆم و داوایلێكرد كــە هــەنــدێــك كتێبی بــۆ بنێرێت، ئەویش كێبی(توكلیدس)و هەندێك كتێبی لەبارەی سروشتناسیەوە بۆ نارد .پاشان عەرەب دەستیان كرد بە خوێندنەوەیان و بڕیاریاندا هەوڵبدەن بۆ دەستەبەركردنی كتێبی جۆراوجۆری تر .كاتێكیش خەلیفە(مأمون) هاتە سەر حوكم؛ ڕای سپارد بەوەرگێرانی ئەو بابەتانە لە زانستی یۆنان بۆ سەر زمانی عەرەبی)4( . لەگەڵ باڵوبوونەوەی وەرگێڕاندا فێری فەلسەفە و زانــســت و علمی كـــەالم بـــوون و چــەنــد زانــایــەكــیــان تیادا هەڵكەوت ،وەك( إبــن سینا، ڕازی ،فــارابــی ،إبــن حــزم ،یاقوتی حەمەوی ،إبن بیگار،عەباسی كوڕی فــرنــاس) ،ئـــەوەی جێی سەرنجە؛ ئەم ناوانە هیچیان عــەرەب نەبوون، بەڵكو زۆربــەیــان بیرمەند وزاناكانی واڵتــی فارسن ،بۆ سەرلماندنی ئەم ڕایەش(إبن خلدون) دەڵێت":ئەوەی جێی سەرسوڕمانە؛ هەڵگرانی زانست لەناو گەلی موسوڵماندا هەرە زۆریان عەجەمەن ،ئەگەر زانایەكی عەرەبیش هەبێت بەڕەچەڵەك هەرعەجەمە")5(. گەلی كورد كە دەیان زانای گەورەی لەبوارەكانی مێژووی ئیسالم و زانستی حەدیس وعەقائد وفیقهی ئیسالمی پێشكەش بەئیسالم وعەرەب كردووە، لەوانەش یەكەم كەس زانستی(مصطلح الــــحــــدیــــث) ی پـــوخـــتـــەكـــراوی نووسیوەتەوە(إبن صالح شارەزووری) بـــووە ،هــەروەهــا مــێــژوونــووس( إبن خلكان) كــوردبــووە ،یەكێكیش لە زانایانی(علم الكالم)ابوبكری باقالنییە و كــوردە.هــەروەهــا(إبــن الحاجب)
مێژونووسێكی وەك( ئینب خەلدون) پێیوایە عەرەب تەنیا بەئاین ڕێكخراون و هەرگیز لە بوارەكانی فیكرو فەلسەفە ولۆژیك وزانستە ئایینەكاندا دەرنەكەوتوون و خاوەنی بەرهەمنەبوون باشترین كتێبی لەسەر زمانی عەرەبی بەناوی (الكافیة والشافیة) نووسیوە، بــێ لــەو زانــایــانــەی تــری كـــورد كە خزمەتیان بەئایینی ئیسالم و زمانی عەرەبی كردووە ،تەنانەت هەندێكیان زمــانــەكــەی خۆشیان لــەیــادكــردوە، وەك(إبــن األثیر ،إبن التیمیە ،جمال الدین األفغانی ،محمدعبدە))6( . ئایینی ئیسالم هیچ ڕۆڵێكی نەبووە لەسەر پێشنەكەوتنی كۆمەڵی عەرەبی، بەڵكو هــەر ئیسالم بــوو لــەوپــەڕی نەفامییەوە كــەوەك خێڵ و بنەماڵە لەسەر بنەمای نابەرایی پێكهاتبوون و بەهێزیان الوازەكانیان دەخــوارد؛ کیانی بۆ دروستكردن .دەساڵتەکەی پەیامبەرمحەمەد نمونەی بەرێوەبردن ودادپـــەروەری بوو ،دوای كۆچی ئەو دەوڵەتی ڕاشدین سەرەتایەكی ڕوون و ئاشكرابوو لە ڕووی عەقیدەوە ،بەاڵم لە ڕووی سیاسییەوە بەو جۆرە نەبوو، چونكە فەرمانرەوایی ئەوان لەسی ساڵ تێپەری نەكرد)7( . دووركەوتنەوەی عــەرەب لەئایینی ئیسالم و پشتگوێ خستنی بەهاكانی سەرلەنوێ فوی كردەوە بەپەیكەری بێ ڕۆحی الت و هوبەل و عوزا و هەزاران بتی تر لەشێوەی (معاویە و یەزید و مــەروان) دا كە بنیچنەیی ئیمامەت و شورایان گواستەوە بۆ پشتاوپشتبوون و ویراسەت .ئەو ئیسالمەی بە كۆشش و ڕەنجی سوهەیبی ڕۆمــی و بیاللی حەبەشی و سەلمانی فارسی و گاوانی كوردی زەمینەی بۆ سازكراو بە هیوا بــوون مرۆڤایەتی لــە كــۆت و بەند ڕزگاربكات؛ كەوتە دەســت ئەو واعز و سوڵتانانەی كە لەپێناوی كورسی وخــڕكــردنــەوەی ســەروەت و ساماندا سڵیان لە هیچ تاوانێك نەدەكردەوە، تــەنــانــەت كــاریــان گەیشتە ئــەوەی ڕەمزەكانی بنەماڵەی پێغەمبەریشیان ملپەڕاند. كاتێك دەسەاڵتی ڕەها كەوتە دەست بنەماڵەی ئومەوییەكان؛ سەرلەنوێ بەهەمان شێوەی سەردەمی نەفامی بــەرگــی خێاڵیەتی كــرایــەوە بەسەر
عــەرەبــدا وفەرمانڕەواییەكەیان كرا بەمەڵكایەتی زوڵــم و زۆر و بەهۆی سەرمایە زۆرەكانیانەوە بوونە بەكاربەر (المستهلك) بەبێ هیچ داهێنانێكی ئــەوتــۆ لــەســەر الســایــی كــردنــەوەی ڕابـــووردو بـــەردەوام بــوون .لەالیەكی تریشەوە ناكۆكی نێوانیان و كوشتاری زانایان و عارفان ئەوانەی سەریان بۆ زوڵم و زۆریان دانەدەواند؛ ئەوەندەی تر لە كاروانی شارستانیەت دووری خستنەوە .بۆمانەوەی خۆیان لە حەرەم سەراكانیاندا هــەزاران فەرموودەیان هەڵدەبەست ،تا سەرئەنجام (هۆالكۆی مەغۆل)لەساڵی()1٢58ز دا بەغدای پایتەختی عەباسیەكانی داگیركرد و (معتصم بــالــلــه)ی خەلیفەیانی كوشت .وەك چۆن نەتەوەی عەرەب لە ڕۆژهەاڵتی ئیسالم دا كەوتەدەست مەغۆل لە ڕۆژئاوای جیهانی ئیسالمیشدا لە(ئەندەلوس)دەسەاڵتەكەیان ڕووخا وئیسپانیەكان شوێنەواری ئەو دەوڵەتە عەرەبییەیان نەهێشت كە ئەمەوییەكان لەقورتوبەدا دایانمەزراند)8( . مێژووسەلماندوویەتی كە عــەرەب هــەرلــەســەردەمــەكــانــی جــاهــیــلــی و نـــاوەراســـتـــەوە تــائــێــســتــاش لــەنــاو چەقبەستنێكی شارستانی وكلتوری وپــەروەردەیــی مەترسیداردا ژیــاون و كرانەوەیان زۆر زەحمەتە و هەرئەو بارەیشیان وایكردووە كە ستەمێكی زۆر لەدەوربەریان بكەن ،ئەمازیغییەكان لە جەزائیر و مەراكیش ،كوردیش لە كوردستان هێمای ئەو ڕاستییانەن كە خاكیان داگیراوكردون و بەعەقڵیەتێكی شــۆفــیــنــیــانــەی عــەرەبــیــیــەوە نــاو وناتۆرەیان ئاراستەیان دەكەن ،وەك چۆن بەئەمازیغیەكان دەڵێن بەربەر ئ ــەم وشــەیــە لــە زمــانــی عــەرەبــیــدا واتایەكی زۆرنــاشــریــن دەبەخشێت. مێژونوسێكی وەك المسعودی لە مێژوە چەوتەكەیدا(مروج الذهب) لەبارەی كــــوردەوە دەڵــێــت ":كـــورد وەچــەی جنۆكەو شەیتانن و لەبەری زینای كەنیزەكەكانی سلێمان پێغەمبەر و شــەیــتــانــدا هــاتــوونــەتــە دنــیــاوە"،
تەنانەت ستەمیان لە مەغۆلەكانیش كـــردووە وەك ستەمكار و خوێنڕیژ وێرانكەر سەیریان كـــردوون ،بەاڵم شــانــازی بــەو هــەمــوو داگــیــركــاری و كوشتوكوشتارەی خۆیانەوە دەكەن كە بەناوی ئیسالمەوە ئەنجامیان داوە. ڕاستە تەتارەمەغۆلەكان بەسوپایەكی بێشومارەوە هاتن و كۆشتارێكی زۆریان لــەعــەرەب كــردو دەوڵــەتــی عەرەبی بەناوی خەالفەتی ئیسالمیان هەراسان كـــرد ،ئــەگــەر ڕاوەســتــانــێــك بكەین لەو بابەتە مێژوییدا لێرەدا دەبینین مەغۆلەكان بەو جۆرە كە عەرەب باسی دەكــەن بێ لۆژیك نەبوون .هێرشی مەغۆلەكان بۆ سەر دەوڵەتی خوارزم پــاســاوی خــۆی هــەبــووە .بەگوێرەی سەرچاوە مێژوییەكان ،بەسەرچاوە عــەرەبــیــیــەكــانــیــشــەوە ،هــۆكــاری هێرشكردنی مەغۆلەكان بۆ سەر دەوڵەتی خوارزم و ڕووخاندنیان دەگەڕیتەوە بۆ ئەو ڕووداوە مێژووییەی كەلەسەرتایدا پەیمانی بازرگانی و سیاسی لەنێوان دەوڵەتی تــازەو دامــەزراوی مەغۆل و دەوڵەتی خوارزم دا هەبووە .بەگوێرەی ئـــەو ڕێــكــكــەوتــن و پەیماننامەیە هــەردووال هاتووچۆی واڵتی یەكتریان دەكـــردو كــااڵیــان ئــاڵــوگــۆڕ دەكـــرد، سەرەتای كارسات بە كوشتنی چەند بازرگانێكی مەغۆل لەشاری(ئۆاترار) دەستی پێكرد ،كەبەپارەیەكی زۆرەوە بەمەبەستی بازرگانیكردن هاتبوونە قەڵەمڕەویی دەسەاڵتی خەالفەت ،بەاڵم فەرمانداری ئەو شارەكە جێگری ( سوڵتان محمدی خــوارزم)و ئامۆزاشی دەبێت ،هەموو بازرگانە مەغۆلەكان دەكــوژێــت ودەســـت بــەســەر هەموو كەلوپەل وپارەكانیاندا دەگرێت ،ئەم هەواڵە دەگاتەوە بە(جەنگیزخان)، ئەویش نامەیەك بۆ سوڵتان محەمەد دەنێرێت و داوایلێدەكات بكوژەكە بدات بەدەستەوە ،لە هەمان كاتیشدا ئەوەی بەبیردێنێتەوە كە ئەو ڕەفتارە لەگەڵ پەیماننامەی نێوانیان و ئەو ئــاراســتــەكــاریــیــەی ئایینی پــیــرۆزی ئیسالمدا ناگونجێت .بەاڵم بەپێچەوانەوە
ســوڵــتــان مــحــەمــەد نـــەك وەاڵمـــی نامەكەی جەنگیزخانی نەدایەوە بگرە زۆر لوتبەرزانە دەستبەجێ نێردراوی جەنگیزخانی كــوشــت وسوپایەكی بەرێكرد و بەرەومەغۆلستان و چووە سەر پایتەختەكەیان ،لەكاتێكدا ئەوان بە جەنگێكی تــرەوە سەقاڵن و هیچ چەكدارێكیان لەشاردا نابێت .سوپاكەی سوڵتان محمد شارەكەیان خاپوور دەكــات و هەموو ژن و مناڵەكانیان بەدیل دەگرن .سەرئەنجام جەنگیزخان ئەو سوكایەتیەی بۆ دەوڵەتەكەی بەڕوا نەبینی و جەنگی سەرتاسەری مەغۆلی دژی خــوارزمــی یــەكــان ڕاگــەیــانــد و بەسوپایەكی بەهێز و پڕ چەكەوە وەك الفاو بەرەو ڕۆژئاوا كشان و دەوڵەتی خــوارزمــی لەسەر نەخشە سڕیەوە. تــادوای مردنی جەنگیزخان هۆالكۆی كـــوڕەزای خەالفەتی عەباسیەكانی ڕووخاند و سوپاكەی گەیاندە شام و نزیكەی سەد ساڵ داگیركاری یەكانیان بەردەوام بوو .لە مێژووی سەدەكانی ڕابـــووردودا مەغۆلەكان گەورەترین هێرشیان كردەسەر واڵتانی ئیسالمی هــەرلــەخــۆرهــەاڵتــەوە تــا خــۆرئــاوایــان داگیركرد.عەرەب لە هیچ شوێنێكدا خۆیان لەبەرامبەر هێرشەكانی تەتەردا ڕانەگرت ،خەلیفە سوڵتانەكانی عەرەب ئەوانەی پێشتر سەرگەرمی ڕابواردون و خواردنەوەبوون لەحەرەمسەرا پڕ لــە كەنیزەكەكانیاندا شــار بەشارو واڵت بـــەواڵت لــەدەســت مەغۆلەكان هەڵئەهاتن .تەنیا مەمالیكە توركەكان نەبێت لەمیسر عەزمیان جەزم بوو، سەركردەیەكی وەك(سوڵتان قەتز)ی بەڕەچەڵەك تورك هەموو هێزەكانی یــەك خست و لــەدەشــتــایــی (عین الجالوت)ی نزیك شــام مەغۆلەكانی تێكشاندو بەجۆرێك نەیانتوانی جارێكی تر خۆیان بگرنەوە ،مەغۆلەكان لەشام هەڵهاتن و بــەرەو ئێراق كشانەوە. سوڵتان قەتز محمودی كوڕی ممدود بەم سەركەوتنە توانی هەموو جیهانی ئیسالمی لەدەست داگیركار ڕزگاربكات و متمانەی موسوڵمانان بە خۆیان دروستبكاتەوە)9( . جێی ئاماژەپێكردنە بەدرێژایی مێژوو ئــەوانــەی بەتەنگ ئیسالم و خاكی موسوڵمانانەوە بوون ،خەڵكانی جــیــاوازبــوون لــەعــەرەب ،كــوردبــوون یــاخــود تــــورك و عــەجــەم بـــوون. ئەگەر سەركردەیەكی كــوردی وەك (سەالحەدینی ئەیوبی) نەبوایە هەرگیز عەرەب نەیاندەتوانی خاچبەدەستەكان لــە قــودس دەرپــەرێــنــن ،هەرچەندە نەتەوەی كورد باجی مێژویی ئەو كارە مێژوییەی سەالحەدینی داوە. سەرچاوەکان: )1الوثائق النیویە ،دائرة المعارف البریطانیە. )2بـــێـــدەســـەاڵتـــەكـــوردەكـــان و براموسڵمانەكانیان ،دكتۆر جمال نەبەز ،ل.24 )3ناسیۆنالیزم -بیری نەتەوەیی كورد ،د .جمال نەبەز ،ل.45 )4تــأریــخ إبــن الــخــلــدون،ج، 1ص .632 )5هەمان سەرچاوە ،ج ،1ص.132 )6بێدەسەاڵتە كــوردەكــان وبــرا موسولمانەكانیان ،د .جمال نەبەز، ل.75 )7هەمان سەرچاوەی پێشوو ،د. جمال نەبەز ،ل.90 )8هــــۆالكــــۆ -س ــەرس ــەخ ــت ــە ستەمكارەكەی ڕۆژهـــەاڵت ،منصور عبدالحكیم ،و :مەشخەڵ كەولۆسی، ل.61 -60 )9هەمان سەرچاوە ،هۆالكۆ ،ل.271