598

‫كورد یەكدەنگ نەبێت لەناوخۆدا‬ ‫گەشبین نیم بەهەڵوێستی‬ ‫ئەمەریكا بەرامبەری‬

‫«‬

‫كارۆخ خۆشناو‬ ‫شارەزا لە كاروباری ئەمەریكا‬

‫‪4‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )598‬دو شةممة ‪2017/2/13‬‬

‫ئەگەر بڕیارەكانی كۆبونەوەكەی ماڵی مام جەالل جێبەجێ بكرێن‬

‫لەمەودوا سەنگی میحوەریی یەكێتی لەچارەسەری‬ ‫كێشەكانی هەرێمدا دەردەكەوێت‬

‫دوای كۆبونەوەكــەی پێرێــی مەكتەبی‬ ‫سیاســیی یەكێتی لەدەباشان‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫باس لەگرنگی‌و كاریگەری‌و رەنگدانەوەی‬ ‫ئــەو كۆبونەوەیــە دەكرێــت لەســەر‬ ‫یەكالكردنــەوەی ئەنجامــی دانوســتان‌و‬ ‫گفتوگۆكانــی داهاتــوی نێــوان یەكێتی‌و‬ ‫پارتــی‌و الیەنەكانی دیكە‪ ،‬بەرپرســێكی‬ ‫پارتیش ئاشكرایدەكات‪ ،‬ئەو كۆبونەوەیە‬

‫رەنگدانەوەی لەسەر گفتوگۆكانی پارتی‌و‬ ‫یەكێتی دەبێت‪ .‬الیخۆشــیەوە ئەندامێكی‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتی دەڵێت «ئەنجامی‬ ‫كۆبونەوەكــەی مەكتەبــی سیاســی‬ ‫حزبەكــەم‪ ،‬كاریگــەری بــۆ بڕیارەكانی‬ ‫داهاتــوی یەکێتــی و یەكالكردنــەوەی‬ ‫كێشەكان دەبێت»‪.‬‬ ‫هــاوكات بــە بۆچونــی چاودێرێكــی‬ ‫سیاسی‪ ،‬لەدوای ئەو كۆبونەوەیەو بوونی‬ ‫یەكێتیەكی یەكدەنگ‌و یەك هەڵوێســت‪،‬‬ ‫ســەنگی میحوەریــی یەكێتــی لــە كایــە‬

‫سیاســییەكان‌و دانوســتانی الیەنەكانــی‬ ‫هەرێمــدا دەردەكەوێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەر‬ ‫بڕیارەكانــی ئــەو كۆبونەوەیــە جێبەجێ‬ ‫نەكرێن‌و فرە لێدوانی‌و فەرە مەرامی وەكو‬ ‫خــۆی بمێنێتــەوە‪ ،‬ئــەوا كاریگەرییەكی‬ ‫خراپــی لەســەر دانوســتانەكان‌و كێشــە‬ ‫ناوخۆییەكانی یەكێتیش‪ ،‬دەبێت‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی سەركردایەتی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد‪:‬‬ ‫كۆبونەوەكەی پێرێی یەكێتی زۆر باش بو‬ ‫نیشــانەی یەكدەنگی‌و یەكهەڵوێستی بو‪،‬‬

‫لەكۆی كایــە سیاســی‌و حكومڕانیەكان‌و‬ ‫ئــەو پرســانەی ئەمــڕۆ لەناوچەكــە‬ ‫دەگوزەرێــن‪ ،‬چونكە یەكێتی پێویســتی‬ ‫بەدیاریكردنــی هەڵوێســتێكی نەتەوەیی‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئــەم كۆبونەوەیــەش یەكگوتاری‬ ‫یەكێتی پیشــاندا‌و كاریگــەری دەبێت بۆ‬ ‫یەكالكردنــەوەی بڕیارەكانــی داهاتــوی‬ ‫یەكێتی‌و بەرچاوڕونی قاعیدەی یەكێتی‪.‬‬ ‫بێگــەرد تاڵەبانــی‪ ،‬ســەبارەت‬ ‫بەیەكدەنگــی‌و یەكگوتــاری یەكێتــی‬ ‫بــۆ یەكالكردنــەوەی كێشــەی الیەنــە‬

‫ناكۆكــەكان‪ ،‬وتی «یەكێتی لەســەرەتای گــۆڕان‌و الیەنەكانی دیكــە‪ ،‬تاوەكو دوای‬ ‫دروســتبونی كێشەكان تا ئێستا‪ ،‬روئیای ئــەو كۆبونەوەیەی رۆژی پێنج شــەممە‪،‬‬ ‫رون بــوە‌و هەنگاوەكانــی ئاشــكرابون‪ ،‬یەكێتی بــە هەڵوێســتێكی یەكالكەرەوە‬ ‫یەكێتــی نابێــت بكەوێتــە بازنــەی هیچ بچێتــە كۆبونەوەكــەی لەگــەڵ پارتــی‪.‬‬ ‫هێزێكی تر‪ ،‬بۆئەوەی بتوانێت هاوسەنگی هەروەك چاوەڕوانیش دەكرێت لەهەفتەی‬ ‫خۆی‌و دۆخەكەش بپارێزێت»‪.‬‬ ‫داهاتــودا كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی‬ ‫بڕیــارە‪ ،‬رۆژی پێنــج شــەممە‪ ،‬سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬سازبكرێت‪.‬‬ ‫‪ ،2017/2/16‬جارێكــی دیكــە مەكتەبی‬ ‫سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬كۆببێتــەوەو‪ ،‬چەند‬ ‫پرسێكی دیكە یەكالبكاتەوە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫مەســەلەی دانوســتانی یەكێتی‌و پارتی‌و‬

‫«‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫كۆبونەوەكان لەو پێناوەدایە كە‬ ‫نەخشەڕێگایەكامن بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكان هەبێت‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪:‬‬ ‫كۆبونەوەكەی پێرێ كاریگەری لەسەر‬ ‫یەكالكردنەوەی بڕیارەكانی داهاتوی‬ ‫یەكێتی دەبێت‬

‫ئەندامێكی مەكتەبی راگەیاندنی پارتی‪:‬‬ ‫كۆبونەوەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫رەنگدانەوەی لەسەر گفتوگۆكانی پارتی‌و‬ ‫یەكێتی دەبێت‬

‫‪3‬‬

‫وەاڵمە توندەكان‪ ،‬ئاشتیی كۆمەاڵیەتی بەرەو كوێ دەبات؟‬

‫ئۆباما لە ئەدەب دەدوێت‬

‫«دیدێكی رەخنەیی»‬

‫تیۆریزەیەك لەڕێی رۆشنگەرییدا‪..‬‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬

‫«‬

‫سەرۆک چی‬ ‫دەخوێنێتەوە؟‬

‫پەروەردەی‬ ‫ئیسالمیی‬

‫مرۆڤی‬ ‫عاقڵ‬ ‫‪5‬‬

‫«‬

‫لێدوانێكی گەرم‪ ،‬شەڕێكی سارد لەنێوان گۆڕان‌و یەكگرتودا هەڵدەگیرسێنێت‬

‫‪3‬‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬ ‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫‪2‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )598‬دوشةممة ‪2017/2/13‬‬

‫كتێبــی (ناوجەرگەی داعــش‪ 10 -‬رۆژ‬ ‫لە «دەوڵەتی ئیســامی») سەفەرێكە‬ ‫بــۆ پێگەی تیرۆر‪ ،‬بــۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســتی داعش‪ ،‬نوسەری ئەم كتێبە‪،‬‬ ‫یەكەمین پەیامنێری رۆژئاواییە كە بە‬ ‫شێوەیەكی رەسمی مۆڵەتی پێدەدرێت‬ ‫كە ســەردانی موسڵ و رەقە بكات‌و‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەڵك و هەندێ لە ئەندامانی‬ ‫ئــەو گروپە تاوانــكارە چاوپێكەوتن‬ ‫ئەنجامــدەدات‌و بــە زیندوییــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەو یاداشــتەكانی‬ ‫خۆی لەو ســەفەرە مەترسیدارەدا‬ ‫ســەفەرنامەیەكی‬ ‫لەشــێوەی‬ ‫ســەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێــزدا‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ .‬لــەم الپەڕەیــەی‬ ‫رۆژنامــەی چاودێر هەوڵ دەدەین‬ ‫چەنــد بەشــێكی ئــەو كتێبــە‬ ‫باڵوبكەینــەوەو دواتــر تــەواوی‬ ‫كتێبەكەش بە چاپ دەگەیەنین‪.‬‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫رۆژی یەكەم‬ ‫شەممە‪6 ،‬ی دیسەمبەری ‪2014‬‬ ‫لە ســەعات ‪8:55‬ی بەیانــی‪ ،‬كاتژمێرە‬ ‫ئاگاداركەرەوەكــەم زەنگــی لێدا‪ .‬ســەیری‬ ‫كاغــەزی تەنیشــت سیســەمی خەوەكــەم‬ ‫دەكــەم‌و بــە مۆبایلەكــەم تەلەفــون بــۆ‬ ‫ژمارەكــەی ســەری دەكەم‪ .‬یــەك دوو جار‬ ‫زەنگی لێدا‪ .‬دواتر كەسێك وەاڵم دەداتەوە‪.‬‬ ‫«بــاش خەوتیت‪ ،‬بەڕێــز تۆدنهۆفەر؟» بە‬ ‫بەڵــێ وەاڵمــی دەدەمــەوەو لێی دەپرســم‬ ‫كــەی بەڕێكەوین‪ .‬ئەویــش دەڵێت‪« :‬پێنج‬ ‫دەقیقەی تر تەلەفونت بۆ دەكەمەوەو دواتر‬ ‫بە وردی رێكارەكانت پێدەڵێم»‪.‬‬ ‫چەنــد دەقیقیەك دواتــر دووبارە زەنگی‬ ‫تەلەفونەكەم لێیــدا‪ .‬ئاگاداری كردمەوە كە‬ ‫دەبێــت تا یەك دوو ســەعاتی دیكە ســوار‬ ‫تاكســی ببیــن‌و تەلەفــون بــۆ ژمارەیەكی‬ ‫تایبەت بكەین‪ .‬دواتر دەبێت وشەی نهێنیی‬ ‫«عەلی» بەو كەســە بڵێین كە تەلەفونەكە‬ ‫هەڵدەگرێــت‌و تەلەفونەكە بدەینە دەســت‬ ‫شۆفێری تاكسیەكە‪ .‬ئەویش بە شۆفێرەكە‬ ‫دەڵێت كە دەبێت بە دیاریكراوی بمانبات بۆ‬ ‫كوێ‪ .‬لەوێشەوە دێن‌و دەمانبەن‪.‬‬ ‫پەیوەندیكارەكەمان هەموو شــتەكانمان‬ ‫بــە رێز و ئاوازێكی ئێجگار دۆســتانەوە پێ‬ ‫دەڵێت‪ ،‬ئەمەش لەچاوەڕوانیی ئێمەدا نییە‪.‬‬ ‫خۆ هەموویان ناتوانن ببنە نەعرەتەكێشــی‬ ‫جەنگ‪.‬‬ ‫فێردریك‌و مالكــۆم ئاگاداردەكەمەوە كە‬ ‫ســەعاتێكی تــر بەڕێدەكەویــن‪ .‬بەخێرایی‬ ‫نانــی بەیانــی دەخۆیــن‪ ،‬كەلوپەلەكانمــان‬ ‫دەبەینە خوارەوەو كرێی هۆتێلەكە دەدەین‪.‬‬ ‫ســواری یەكەمین تاكســی بوین‪ .‬تەلەفون‬ ‫بــۆ ئەو ژمارەیە دەكەیــن كە پێمان دراوە‪.‬‬ ‫كــەس تەلەفونەكــە هەڵناگرێــت‪ .‬دووبارە‬ ‫وەریدەگرمــەوە‪ ،‬دیســان كــەس وەاڵم‬ ‫ناداتەوە‪ .‬جارێكی تر دەیكەمەوە‪ .‬كەسێك‬ ‫بە توركی وەاڵم دەداتەوە‪« :‬ئەلوو بەڵێ؟»‬ ‫دەســت دەخەمە سەر دەمم و چەندجارێك‬ ‫بە هێواشی‪ ،‬بەاڵم بە روونی وشە نهێنیەكە‬ ‫دەڵێــم‪« :‬عەلی!»‪« ،‬عەلــی!»‪ .‬دواتر بە‬ ‫زمانــی ئینگلیــزی پێــی دەڵێم «ئێســتا‬ ‫تەلەفونەكــە دەدەمــە شــۆفێرەكە»و‬ ‫مۆبایلەكــەم دایــە دەســت شــۆفێرەكە‪.‬‬ ‫شــۆفێرەكە چەنــد جارێك وەك نیشــانەی‬ ‫تێگەیشــتن تەكان بە سەری دەدات‪ ،‬دواتر‬ ‫مۆبایلەكــەم دەداتــەوەو بەڕێدەكەوێــت‪.‬‬ ‫ســەعات ‪ 10:44‬دەقیقەیــە‪ .‬نزیكــەی پێنج‬ ‫دەقیقەیە بەڕێگاوەین‪ .‬دواتر لە شەقامێكی‬ ‫الوەكی‪ ،‬لە تەنیشــت مزگەوتێكی بچوكەوە‬ ‫رادەوەستین‪.‬‬ ‫چەند ســاتێك دواتر ئۆتۆمبێلێكی مینی‬ ‫پاصــی ســپی دەردەكەوێت‪ .‬ســێ گەنجی‬ ‫تێدایە‪ .‬وادەردەكەون كە خەڵكی ئەوروپای‬ ‫رۆژهەاڵت بن‪ .‬لە راســتیدا ئێمەو ژمارەیەك‬ ‫چەكــداری نــوێ بــە قاچــاخ دەپەڕێننەوە‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪10‬‬

‫رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬

‫ئەوبەر‪ .‬لەگەڵ گەنجەكاندا دەســت بە قسە‬ ‫دەكەم‪ .‬ئەوان دەیانەوێت بزانن ئێمە خەڵكی‬ ‫كوێیــن‪ .‬یەكێكیــان خەڵكــی ئازربایجان و‬ ‫دوانەكەی دیكەیش خەڵكی توركمانستانن‪.‬‬ ‫تەمەنیان ‪ 22‬ساڵ‪ 24 ،‬ساڵ و ‪ 28‬ساڵن‪.‬‬ ‫لە یەكــەم روانیندا‪ ،‬زرنــگ دەرناكەون‪.‬‬ ‫یەكێكیان بەردەوام بە مۆبایلەكەی خەریكی‬ ‫هەواڵدانە‪ .‬بەالی هەرسێكیانەوە نامۆیە كە‬ ‫مالكۆم بەردەوام لە دەفتەری یاداشتەكەیدا‬ ‫شت دەنوسێت‪ .‬توڕە دەبن‪.‬‬ ‫مالكــۆم هەوڵ دەدات بۆیان روونبكاتەوە‬ ‫یاداشتی رۆژانە دەنوسێت‪ .‬كەسیان باوەڕ بە‬ ‫قسەكانی ناكەن‪ .‬بە دەستەپاچەیی دەست‬ ‫دەكەنەوە بە تەلەفون كردن‪ .‬لەناكاو كەشی‬ ‫ناو پاسەكە تا ئاستی دوژمنانە گرژ دەبێت‪.‬‬ ‫تەلەفــون بــۆ پەیوەندیكارەكەمان دەكەم‌و‬ ‫داوای لێدەكەم كێشــەكە ببڕێنێتەوە‪ .‬دواتر‬ ‫مۆبایلەكــەم دەدەمــە دەســتی یەكــێ لــە‬ ‫گەنجەكان‪ .‬دەقیقەیەك تێناپەڕێت‪ ،‬كەشی‬ ‫ناو ئۆتۆمبێلەكە ‪ 180‬پلە دەگۆڕێت‪ .‬هەموو‬ ‫شــتێك باش دەبێــت‪ ،‬تەنانــەت هەمویان‬ ‫زەردەخەنەمــان بــۆ دەكــەن‪ .‬هەرســێ‬ ‫گەنجەكــە بە بەرزكردنــەوەی پەنجەكانیان‬ ‫هیوای سەركەوتنمان بۆ دەخوازن‪.‬‬ ‫دوای ‪ 10‬دەقیقــە دەوەســتین‪ .‬پیاوێكی‬ ‫گەنج‌و ژنێكی گەنجی بااڵبەرزی چاوشــینی‬ ‫روخســار رۆشــن‪ ،‬ســوار ئۆتۆمبێلەكەمان‬ ‫بــوون‪ .‬ژنەكە ئەڵمانیە‪ .‬عەبایەكی رەشــی‬ ‫عەرەبــی بەســەرەوەیە‪ .‬مەچەكــی كەمێك‬ ‫هەڵئاوسابوو‪ .‬چەند سەد مەترێك رۆشتین‬ ‫و دووبــارە وەســتاین‪ .‬لە پێشــمانەوە دوو‬ ‫تاكســی كــۆن‪ ،‬پارك كــراون‪ .‬لەتەنیشــت‬ ‫تاكســییەكانەوە گەنجێــك‌و دوو پیــاوی‬ ‫بەتەمەن چاوەڕوان بوون‪ .‬سواری یەكێك لە‬ ‫تاكســییەكان دەبین‪ .‬فێردریك لە پێشەوە‬ ‫سوار دەبێت بۆئەوەی لەكاتی پەڕینەوەمان‬ ‫لەســنور وێنــە بگرێــت‪ ،‬بەاڵم شــۆفێرەكە‬ ‫ســەیرێكی دەكات‌و بەدەســت ئامــاژە بــە‬ ‫ریشــە كورتەكەی فێردریك دەكات‌و داوای‬ ‫لێــدەكات لە دواوە دابنیشــێت‪ .‬بەو جۆرە‬ ‫كەمتر دەبینە جێ ســەرنج‪ .‬ئێستا ئیتر لە‬ ‫دواوە جێگەمان زۆر تەنگە‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا هەموومــان چەســپیوین‬ ‫بەیەكەوە‪ ،‬تاكســیەكە بەڕێدەكەوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دیســان دوای چەنــد دەقیقەیەكــی تر لە‬ ‫چواڕیانێكــی بــێ ناونیشــان دەوەســتین‪.‬‬ ‫شۆفێری تاكسیەكە بە دڵتەنگییەوە دەڵێت‬ ‫كە پۆلیس تاكسیەكەی دیكەی راگرتوە‪.‬‬ ‫دواتــر بەبــێ ئــەوەی قســەیەك لەگەڵ‬ ‫ئێمــە بــكات‪ ،‬لەنــاكاو دەكەوێتــەوەڕێ‪.‬‬ ‫فێردریــك بــە بیریدا هات كــە تەلەفون بۆ‬ ‫پەیوەندیكارەكەمان بكات‪ .‬پەیوەندیكارەكە‬ ‫كێشەكەمان چارەســەر دەكات‪ .‬شۆفێرەكە‬ ‫دەیویست بمانبات بۆ مەرزی رەسمی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێســتا تێدەگات كە پێویســتە بمانبات بۆ‬ ‫مــەرزی قاچاخچییەكان‪ .‬بۆ مــەرزی ئازاد‪.‬‬ ‫لەو مەودایەدا تاكســی دووەم پێشــی ئێمە‬ ‫كەوت‪.‬‬ ‫لە رێگــەی كیلیس هاتوچــۆ زۆر كەمە‪.‬‬ ‫دوای چەنــد دەقیقەیــەك لــە جادەیەکــی‬ ‫قیــرەوە دەكەوینــە نــاو رێگایەكــی خۆڵی‬ ‫پــڕ لە چاڵ‌وچــۆڵ كــە بەنــاو كێڵگەكاندا‬ ‫تێپەڕدەبێــت‪ .‬تاكســی دووەم بەوپــەڕی‬

‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬ ‫خێراییەوە بەرەو مەرز دەڕوات‪ .‬لەبەرزییەوە‬ ‫دیمەنەكــە دەبینرێــت‪ .‬لەســەر گردێكــی‬ ‫پێشمانەوە ئااڵی توركیا دەشەكێتەوە‪.‬‬ ‫‪ ....‬مەگەر ئێرە مەرزە!؟‬ ‫لەنــاكاو بــە دەســتی راســتدا پێــچ‬ ‫دەكەینــەوەو بــەرەو خانویەكــی گونــدی‪،‬‬ ‫دەڕۆین‪ .‬پێویســتە هەموان بــە خێرایی لە‬ ‫تاكسیەكە دابەزین و سواری مینی پاصێك‬ ‫ببین‪ ،‬پاصەكە كورســیی تێدا نییە‪ ،‬دەبێت‬ ‫لەناویدا راكشێین یا هەڵبتروشكێین‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەنــاو بەردەاڵنێك‌و بە چ خێراییەك! ئیتر‬ ‫بــە رێگای خۆڵدا ناڕۆین‪ ،‬بەڵكو رێك بەناو‬ ‫كێڵگــەدا لێدەخوڕیــن‪ .‬دەكەوینــە چــاڵ و‬ ‫جۆگەلەی وەهاوە كە هەموو شتێك دەدات‬ ‫بەســەریەكدا‪ .‬ژنە ئەڵمانیەكە زۆر ســەیرم‬ ‫دەكات‪ .‬لێــم دەپرســێت‪ :‬تۆم لەشــوێنێك‬ ‫نەبینیــوە؟ شــێوەم بەالیــەوە ناســراوە‪.‬‬ ‫دۆستانە پێی دەڵێم كە نایەتە بیرم‪.‬‬ ‫یەكێــك لــە پیاوەكانــی پێشــەوەی‬ ‫پاصەكــە ئاوڕدەداتــەوە‪ .‬بــە ئینگلیزیەكی‬ ‫شەق‌وشــڕ رونكردنەوەمان دەداتێ كە هەر‬ ‫كاتــێ فەرمانی كرد‪ ،‬پێویســتە یەكڕاســت‬ ‫كەلوپەلەكانمان هەڵبگرین و لە ئۆتۆمبێلەكە‬ ‫دابەزیــن‌و بەخێرایی رابكەین‪ .‬كەمێك دواتر‬ ‫مینــی پاصەكــە دەوەســتێت‪ .‬دەرگاكــەی‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬هەموو دێینە خوارەوەو دەست‬ ‫دەكەین بە راكردن‪.‬‬ ‫ســەد مەتر لــە پێشــمانەوە پیاوێك لە‬ ‫بەردەم تەلبەندی ســنورەكەدا وەســتاوە‪.‬‬ ‫سەراسیمە‪ ،‬تەلە دڕكاویەكەی بەرزكردۆتەوە‬ ‫تا هەموومــان بەژێریدا بڕۆیــن‪ .‬هەموومان‬ ‫بەوپــەڕی خێرایــی كــە لەتواناماندایــە لە‬ ‫ڕاكــردن بەردەوام دەبین‪ ،‬بــەاڵم ڕاكردنێك‬ ‫بە بارەوە‪ ،‬ئەویش بەنێو كێڵگەدا‪ ،‬كارێكی‬ ‫دژوارە‪ .‬فێردریــك جانتاكەمی هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫منیش كۆڵەپشــتەكەی خۆم و كۆڵەپشتی‬ ‫ژنــە ئەڵمانیەكــە لەگەڵ خۆم ڕادەكێشــم‪.‬‬ ‫چەند ســەد مەترێ لەوالتر پێنج ئۆتۆمبێل‬ ‫لەپشــتی درەختەكانــەوە حەشــار دراون‪.‬‬ ‫پێنج پیاوی دەمامكدار ئێمە وەردەگرن‪.‬‬ ‫ژنــە نیقاب پۆشــەكە خەڵكــی بەرلینە‪.‬‬ ‫نزیكــەی ‪ 35‬ســاڵ دەبێــت‪ .‬بۆمــان باس‬ ‫دەكات كــە بووە بە موســڵمان و ڕۆشــتوە‬ ‫بــۆ مەككە‪ .‬دواتــر دەكەوێتــە داوی دەزگا‬ ‫ئەمنیــەكان‪ .‬دواجــار منداڵــە شــەش‬ ‫سااڵنەكەی لێوەردەگرن‪ .‬دوای سەفەرەكەی‬ ‫مەككە‪ ،‬هیچ هەلێك بە ئەو نادەن‪ .‬ئێســتا‬ ‫تــەواوی ئومێدی ئەو دەوڵەتی ئیســامیە‪.‬‬ ‫نایەوێــت هەرگیز بگەڕێتەوە بــۆ ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫بــە حاڵەتێكــی نائومێدیەوە پێــی دەڵێم‪،‬‬ ‫ئــەم كارەی واتــا بە تەواوی لەدەســتدانی‬ ‫منداڵەكــەی‪ .‬وەاڵم دەداتــەوە‪« :‬من هەمو‬ ‫شتێكم لە دەستداوە ئیتر شتێك نەماوە كە‬ ‫لە دەستی بدەم‪».‬‬ ‫گفتوگۆكەمــان دەپچڕێت‪ .‬چونكە دەبێت‬ ‫مــن و فێردریــك و مالكــۆم بــە خێرایــی‬ ‫بگوازرێینــەوە بــۆ شــوێنێكی پارێــزراو‪.‬‬ ‫ســواری پیكابێكی سپی دەبین‪ .‬دوو پیاوی‬ ‫چەكــداری داعــش لــە پێشــی پیكابەكــە‬ ‫دانیشــتون‪ .‬شــۆفێرەكە ریشــێكی رەشی‬ ‫درێژی هەیــە‪ .‬كاڵشــینكۆفێك‌و تفەنگێكی‬ ‫دیكــەی بــە شــانەوەیە‪ .‬كەلوپەلەكانمــان‬ ‫دەخەینە پشتی پیكابەكەوەو سوار دەبین‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (‪jurgen‬‬ ‫‪ 1940 )todenhofer‬لەدایكبــوە‪،‬‬ ‫لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامەی لە‬ ‫یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلەی‬ ‫دكتــۆرای بەدەســتهێناوەو بۆتــە‬ ‫حاكم‪ .‬ماوەی ‪ 18‬ســاڵ لەپارلەمانی‬ ‫ئەڵمانیــا نوێنەری پارتی دیموكرات‬ ‫مەســیحی بوە‪ .‬ماوەی ‪ 22‬ساڵیش‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنی جێبەجێكاری‬ ‫كۆمپانیای میدیایی (هوبرت بوردا)‬ ‫بووە‪ .‬ئەو چەندەها جار بۆ ناوچە‬ ‫جەنگییەكانی وەكو ئەفغانســتان‪،‬‬ ‫عێــراق‪ ،‬لیبیــا‪ ،‬ســوریاو‬ ‫فەلەســتین‪ ،‬ســەفەری كــردوە‪.‬‬ ‫ئەو لە كۆتایی ‪2014‬دا ســەفەرە‬ ‫مەترســیدارەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫ژێردەستی داعش دەستپێدەكات‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ لــەو ناوچانــە‬ ‫بەتایبەت موسڵ‪ ،‬دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬ ‫شــۆفێرەكە پــێ بــە بەنزینــدا دەنێت‪ .‬بە‬ ‫ناوچەیەكی وشكەاڵنیدا تێپەڕدەبین‪ .‬هەندێ‬ ‫كاتیــش بەناو گوندەكانی ناوچەكەدا گوزەر‬ ‫دەكەین‪ .‬لەگەڵ دوو داعشــەكە سەری قسە‬ ‫دەكەینەوە‪ .‬وەكو هەمیشە باسی تۆپی پێ‬ ‫بەســتەڵەكی پەیوەندییەكان دەشــكێنێت‪.‬‬ ‫نــاوی تــەواوی ئــەو یاریزانە موســڵمانانە‬ ‫دەهێنین‪ ،‬كە دەیانناسین‪.‬‬ ‫كاتێك لەبەردەم خانویەكدا بەشێوەیەكی‬ ‫كاتــی دەوەســتین‪ .‬پیاوێكــی رووگــرژ كە‬ ‫كاڵشینكۆفێكیشــی پێیە‪ ،‬لێمان دەپرسێت‬ ‫كە ئێمە كار بۆ ‪ BBC‬دەكەین‪ .‬فێردریك‬ ‫بە نەخێر وەاڵمی دەداتەوەو بۆ یەكەمینجار‬ ‫مۆڵەتنامەكــەی پیشــان دەدات‪ .‬پیاوەكــە‬ ‫سەرســام دەبێت‌و مۆڵەتنامەكــە بە وردی‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ .‬دواتر دەیداتەوەو تاڕادەیەك‬ ‫بە ڕێــزەوە دەڵێت هەموو شــتێك باشــە‪.‬‬ ‫تەواوی ژنانی گوندەكە بااڵپۆشن‪ .‬منداڵەكان‬ ‫وەكــو هەمــوو مندااڵنــی دونیــا خەریكــی‬ ‫فوتبۆڵێنــن‪ .‬پێــش ئــەوەی بەڕێبكەویــن‬ ‫شوفێرەكەمان وەكو میواندۆستییەك یەكی‬ ‫سێوێكمان دەداتێ‪.‬‬ ‫لەبەردەم خانویەكی كۆنــدا دادەبەزین‪.‬‬ ‫بــە ژورێكــی ماڵەكــەدا تێپەڕدەبیــن كــە‬ ‫نوێــژی تێــدا دەكــەن‪ .‬لە ژوری پشــتەوە‬ ‫پێویســتە چاوەڕێ بكەین‪ .‬بۆنــی گازوایل‬ ‫دێــت‪ .‬بەهــۆی ئــەو تەختەڕەشــەی بــە‬ ‫دیوارەكــەوە هەڵواســراوە‪ ،‬تێدەگەیــت‬ ‫كە پێشــتر ئێــرە قوتابخانە بوە‪ .‬لەســەر‬ ‫تاقێكی ژورەكە چەند نارنجۆكێكی دەستی‬ ‫دەبینرێن‌و‪ ،‬لەسەر مێزێكی نوسینش چەند‬ ‫كاڵشــینكۆفێك‪ .‬لەســەر مێزێكی دیكەش‬ ‫دەسكێكی پلەیستەیشن‪.‬‬ ‫بەركەوتنی خەڵكانی ئێرە لەگەڵمان زۆر‬ ‫دۆستانەیە‪ .‬الیەنێكی گفتوگۆكانمان لەگەڵ‬ ‫كەســێكی مەغریبیــە‪ .‬بە زمانی فرەنســی‬ ‫قســەی لەگەڵــدا دەكەیــن‪ .‬ئــەو چەكدارە‬ ‫رووخۆشــەی داعــش‪ ،‬دەڵێــت تاوەكــو‬ ‫ئێســتا زیاتر لە ‪ 50‬هــەزار چەكداری بیانی‬ ‫پەیوەندییــان بــە دەوڵەتی ئیســامییەوە‬ ‫كــردوە‪ .‬دەڵێت بە وردی ژمارەكە نازانێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــە دڵنیاییەوە زیاترە لــە ‪ 50‬هەزار‬ ‫كەس لە سەرتاســەری دونیاوە‪ .‬كاری ئەو‬ ‫تۆماركردنی ناوی چەكدارە تازەهاتووەكانە‪.‬‬ ‫بــەالی ئــەوەوە گرنــگ ئەوەیــە ئێمــە‬ ‫شــتەكان نەشــێوێنین‪ .‬بــە بۆچونــی ئەو‬ ‫لە واڵتانــی رۆژئاوادا لەبارەی ئیســامەوە‬ ‫ناماقوڵــی زۆر وتراوە‪ .‬ئێمە لە ســبەینێوە‬ ‫دەتوانین ئەو شــارانە بــە تەواویی ببینین‬ ‫كە دەمانەوێت بۆچونی خۆمان لەســەریان‬ ‫بەدەســتبهێنین‪ .‬ئــەو دەڵێت تێگەیشــتن‬ ‫لــە قورئــان دژوارە‪ .‬تەنانــەت زۆرێــك لە‬ ‫موســڵمانان بە باشــی لێیتێناگەن‪ .‬مرۆڤ‬ ‫پێویســتە مامۆســتای هەبێت‪ .‬بەڕای ئەو‬ ‫دەوڵەتی ئیســامی (داعش) لە پراكتیكدا‬ ‫ئیســامی واقعیە‪ -‬ئیســامێكە بــۆ ژیان‪.‬‬ ‫ئــەوە رۆژئاوایــە دژی ئیســام جەنگــی‬ ‫هەڵگیرساندوە‪ .‬دەڵێت «دینی ئێمە دینی‬ ‫ئاشــتیە»‪ .‬بەپێی قســەكانی‪ ،‬ئــەو گرتە‬ ‫ڤیدیۆییانــەی داعش باڵویــان دەكاتەوە بە‬ ‫ئەنقەست وادەكرێت ترسناك بن‪ .‬مەبەست‬ ‫ئەوەیــە كە ترس بخاتە دڵــی دوژمنانەوە‪.‬‬ ‫ئــەو گرتــە ڤیدیۆیانــە وەاڵمێكــە بــۆ ئەو‬

‫جەنگە وەحشیگەرە داســەپاوانەی رۆژئاوا‬ ‫دژی ئیسالم‪ .‬خێرو خۆشی واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫تەنیــا بۆ تااڵنكردنی مادەی خامی جیهانی‬ ‫ســێیەمە‪ .‬دەڵێــت عەرەب ناچــارن نەوتی‬ ‫خۆیــان هەرزانتر لە هی روســیا بفرۆشــن‪،‬‬ ‫زیاتــر دەڵێت «ئێمە وەحشــی نین‪ .‬تەنیا‬ ‫دەمانەوێــت بژین‪ .‬لەو جەنگەی كە رۆژئاوا‬ ‫دژی ئیســام بەرپــای كــردوە‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫قەسابەو موسڵمانانیش مەڕن‪ .‬زیاتر لە ‪50‬‬ ‫واڵت لــە دژی ئێمە پیالنیان گێڕاوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان ناتوانن شكســتمان پێبهێنن‪ .‬توانای‬ ‫ئێمــە لە چــەك و پارە‪ ،‬یان لــە چەكداردا‬ ‫نییــە‪ ،‬بەڵكو لــەو حەقیقەتەوەیە كە ئێمە‬ ‫لەســەر رێگــەی راســتین»‪ .‬دەڵێــت لەم‬ ‫ناوچەیەدا تەنیا جارجار هێرشــی ئاسمانی‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬بۆیە نابێت زۆر نیگەران بین‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت سەرۆك كۆمارەكانی واڵتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬سەرۆك كۆماری موسوڵمانان نین‪،‬‬ ‫بەڵكو ســەرۆك كۆماری واڵتانی رۆژئاوان‪.‬‬ ‫ئــەوان پارەی زۆریان هەیە‪ ،‬بەاڵم گومڕان‪.‬‬ ‫وەاڵمــی دەدەمــەوە كــە من تــا ڕادەیەك‬ ‫ئەتوانــم لــە بەرگریــی خەڵكــی عــەرەب‬ ‫تێبگــەم‪ ،‬بــەاڵم كارە مەترســیدارەكانی‬ ‫داعش بەرگریی موســوڵمانانی زوڵملێكراو‬ ‫دژوار دەكات‪ .‬چونكــە ئــەم بەرگرییــە بە‬ ‫بەرگریكــردن لــە داعش هەژمــار دەكەن‪.‬‬ ‫پێــی ئەڵێم من بە تەواوی دژی توندوتیژیم‬ ‫و هــەر لەبەرئەمەشــە ڕقــم لــە كوشــتنی‬ ‫ئــەو كەســانە دەبێتــەوە كــە داعــش بە‬ ‫مەراســیمەوە ئەنجامیان دەدات‪ .‬ستراتیژی‬ ‫كەسێكی وەكو گاندی لە جیهانی عەرەبیدا‬ ‫بێ شك سەركەوتوتر دەبوو‪ .‬خۆپارێزی لە‬ ‫توندوتیژی‪ .‬لە كوێدا نوسراوە كە لە ژیاندا‬ ‫تەنیا بە ڕێگای توندوتیژی خەڵكی دەتوانن‬ ‫بە ئامانجە ڕەواكانیان بگەن؟‬ ‫مەغریبیە رووخۆشەكە وەاڵم دەداتەوە كە‬ ‫دەوڵەتی ئیســامی هەمیشــە جێبەجێكاری‬ ‫یاســا خوداییەكانــە‪« .‬ئێمە لــە ڕۆژئاوا لە‬ ‫ڕووی ئەخالقیەوە فاسدو گومڕاین‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە هۆی مادەی هۆشبەر‪ ،‬داوێنپیسی‪ ،‬شەڕو‬ ‫پارەپەرستی»‪.‬‬ ‫من لە بارەی سەاڵحەدینی ئەیوبی قسەی‬ ‫بــۆ دەكــەم‪ ،‬ئــەو قارەمانــە كورد‪-‬عەرەبە‬ ‫كــە دوای دەســت بەســەراگرتنی قودس بە‬ ‫بەخشــندەیی و لێبوردەیی مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫مەســیحیەكان كــرد‪ .‬مەغریبیەكــە دەڵێــت‬ ‫ئەگەر داعشیش لە شەڕ سەركەوتن بەدەست‬ ‫بێنێت‪ ،‬بەخشــندەو لێبــوردە دەبێت‪ .‬ئەوان‬ ‫بە پێی شەریعەت‌و قورئان كار دەكەن‪ .‬بۆیە‬ ‫سەرئەنجام دادپەروەرن‪.‬‬ ‫جارێكی دیكە جەخت لەوە دەكاتەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫لێرە پارێزراو دەبین‪ ،‬ئەویش بەهۆی ئەوەی‬ ‫داعش بەپێی شــەریعەت كارەكانی دەكات‌و‬ ‫هیــچ كاتێك یاســاكانی‪ ،‬یــان پەیمانەكانی‬ ‫ناخاتــە ژێر پــێ‪ .‬مۆڵەتیــان داوە بەئێمەو‬ ‫پابەندی ئەو بەڵێنە دەبن‪ .‬مەسیحییەكانیش‬ ‫لــە رەققەو موســڵ دەژین‪ .‬ئــەوان دەتوانن‬ ‫ژیانێكــی تەواو ئاســاییان هەبێت بەبێ هیچ‬ ‫جۆرە بەربەســتییەك‪ .‬ئــەو دەڵێت هەرگیز‬ ‫ناگەڕێتــەوە بــۆ مەغریب‪ ،‬ئەگــەر ئەو كارە‬ ‫بكات یەكسەر دەكەوێتە زیندانەوە‪.‬‬ ‫گەنجێــك بە چەند كیســەیەكی الیلۆنەوە‬ ‫خۆی دەكات بە ژوردا‪ .‬مریشــك بە بریانی‪،‬‬

‫پەتاتەی ســوركراوە‪ ،‬نانی لەواشەی سوری‪،‬‬ ‫ماســتی ســیراویی‪ ،‬پیپســی‌و دۆ‪ .‬هەمووی‬ ‫بەتام‌و خۆشــن‪ .‬كاتی نان خواردن لەســەر‬ ‫زەوی دادەنیشــین‪ .‬لەســەر فەرشــی نەرم‪.‬‬ ‫مریشــك بەبریانییەكــە زۆر بەتامــە‪ .‬بــەر‬ ‫لــە نانخواردنەكــە لەیبڵــی پیپســیەكانیان‬ ‫لێكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا بارودۆخەكە تاڕادەیەك ڕۆشــنتر‬ ‫بــووە‪ .‬تائێســتا بــە باشــی ڕەفتاریــان‬ ‫لەگــەڵ كردوین‪ .‬جــارێ هەمــوو ئاماژەكان‬ ‫دەریدەخەن كــە بەبارمتەگرتنمــان لەئارادا‬ ‫نیــە‪ .‬بــە پێچەوانەوە هەموویــان لە هەوڵی‬ ‫خۆشــگوزەرانی ئێمەدان و بەردەوام شتمان‬ ‫دەدەنــێ‪ .‬بەتانــی‪ ،‬ســەرین‪« .‬ئەتانــەوێ‬ ‫زۆپاتان بۆ داگیرسێنین؟ حەزتان لە خواردن‬ ‫هەیە؟» ‪.‬‬ ‫لە ژورەكــەی تەنیشــتمانەوە چەكدارانی‬ ‫داعش نوێژ دەكەن‪ .‬شەش چەكداری داعش‬ ‫لەیەك ڕیزداو دانەیەكیش پێشــنوێژییان بۆ‬ ‫دەكات‪ .‬هەموان ڕوو لە مەككە نوێژ دەكەن‪،‬‬ ‫بــەو جۆرەی لە قورئاندا هاتووە‪ .‬دوای نوێژ‬ ‫لەگەڵ ســێ كەســیاندا دەست بە قسەكردن‬ ‫دەكەیــن‪ .‬تەمەنیــان لەدەوروبــەری ‪25‬‬ ‫ســاڵیدایەو خەڵكی فرانكفۆرتن‪ .‬دەپرســن‪:‬‬ ‫«لێرە چــی دەكەن؟» بەالیانەوە ســەیرە‪،‬‬ ‫بەاڵم بــە جۆرێكیش خۆشــحاڵن‪ .‬بەتایبەت‬ ‫كاتێ دەزانن ئێمە وەكو شەڕكەر نەهاتوین بۆ‬ ‫ئێرە‪ ،‬بەڵكو رۆژنامەنوسین‪ .‬ئەوەی كە ئێمە‬ ‫بە مۆڵەتی پێگە بااڵكانی ئەوان سەفەرمان‬ ‫كردوە‪ ،‬ئەوان دەخاتە ژێر كاریگەرییەوە‪ .‬تا‬ ‫ئێســتا لە گرتە ڤیدیۆییە پەخشــكراوەكانی‬ ‫داعشدا شتێكی دیكەیان بینیوە‪.‬‬ ‫چەكدارێكــی تاڕادەیەك كەڵەگەتی داعش‬ ‫دێتە ژورەوە‪ ،‬دەمانچەیەكی بە كەمەرەوەیەو‬ ‫كاڵشینكۆفێكیشــی كــردوە بــە شــانیەوە‪.‬‬ ‫پشــتێنێكی بۆمبڕێژكراویشــی بەســتووە‪.‬‬ ‫گەنجە مەغریبیەكە شێوازی سود وەرگرتن لە‬ ‫پشتێنە بۆمبڕێژكراوەكەمان بۆ روندەكاتەوە‪:‬‬ ‫ئەو چەكدارانەی زۆر لێهاتو نین‌و ناتوانن بە‬ ‫خێرایی لەدەست سەربازانی دوژمن هەڵبێن‪،‬‬ ‫هەمیشــە لە شــەڕەكاندا لەم جۆرە پشتێنە‬ ‫بۆمبرێژكراوە دەبەســتن‪ .‬ئــەوان دەتوانن لە‬ ‫كۆتا ســاتدا خۆیان بتەقێنــەوەو ژمارەیەكی‬ ‫زۆریــش لــە هێزەكانــی دوژمــن لەتوپــەت‬ ‫بكــەن‪ .‬بە پێــی وتــەی ئەڵمانیــەكان هەر‬ ‫كەســێك لە دوری ‪ 30‬مەتری ئەو پشتێنەوە‬ ‫بێــت دەیكوژێــت‪« .‬چەكدارانــی یەكــە‬ ‫تایبەتەكان»یش لەو پشــتێنە بۆمبڕێژكراوە‬ ‫دەبەســتن‪ .‬كاتــێ دوژمن گەمارۆیــان بدات‬ ‫ئەوە دوایین چەكیان دەبێت‪.‬‬ ‫مــن پشــتێنەیەكی قاوەیــی لــە كەمەرم‬ ‫دەبەســتم‪ .‬سەرســامم بەوەی كە ســوكە و‬ ‫ناشــبینرێت‪ .‬كێشــی چەند كیلۆیــەك زیاتر‬ ‫نیە‪ ،‬زۆر بەباشی لەبەردا دەوەستێت‪ .‬لەژێر‬ ‫بلوســەوە دیارنیــە‪ ،‬لەو بڕوایــەدا بووم زۆر‬ ‫قــورس و نالەبــار بێ‪ .‬فێردریــك كەم كەم‬ ‫خەریكە توڕە دەبێــت‪ ،‬بەتایبەت كاتێك بە‬ ‫وریاییــەوە دەســت دەدەم لە وایەرە ڕەشــە‬ ‫كورتەكەیــەوەو ئەمەوێــت بزانــم دوگمەی‬ ‫تەقاندنەوەكــەی لــە كوێیــە‪ .‬چەكدارەكانی‬ ‫داعشیش كەمێك دەترسن‪ .‬كاتێك پشتێنەكە‬ ‫دادەكەنم‪ ،‬هەمویان ئاهێك هەڵدەكێشن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )598‬دو شةممة ‪2017/2/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەگەر بڕیارەكانی كۆبونەوەكەی ماڵی مام جەالل جێبەجێ بكرێن‬

‫لەمەودوا سەنگی میحوەریی یەكێتی لەچارەسەری‬ ‫كێشەكانی هەرێمدا دەردەكەوێت‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬كۆبونەوەكان لەو پێناوەدایە كە نەخشەڕێگایەكامن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەبێت‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ :‬كۆبونەوەكەی پێرێ كاریگەری لەسەر یەكالكردنەوەی بڕیارەكانی داهاتوی یەكێتی دەبێت‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی راگەیاندنی پارتی‪ :‬كۆبونەوەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رەنگدانەوەی لەسەر گفتوگۆكانی پارتی‌و یەكێتی دەبێت‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای كۆبونەوەكــەی پێرێــی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‬ ‫لەئێســتادا‬ ‫لەدەباشــان‪،‬‬ ‫بــاس لەگرنگــی‌و كاریگــەری‌و‬ ‫رەنگدانــەوەی ئــەو كۆبونەوەیە‬ ‫دەكرێت لەســەر یەكالكردنەوەی‬ ‫ئەنجامی دانوستان‌و گفتوگۆكانی‬ ‫داهاتوی نێوان یەكێتی‌و پارتی‌و‬ ‫الیەنەكانــی دیكە‪ ،‬بەرپرســێكی‬ ‫پارتیــش ئاشــكرایدەكات‪ ،‬ئــەو‬ ‫كۆبونەوەیە رەنگدانەوەی لەسەر‬ ‫گفتوگۆكانــی پارتــی‌و یەكێتــی‬ ‫دەبێت‪ .‬الیخۆشــیەوە ئەندامێكی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی دەڵێت‬ ‫كۆبونەوەكــەی‬ ‫«ئەنجامــی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی حزبەكەم‪،‬‬ ‫كاریگەری بۆ ســەر بڕیارەكانی‬ ‫داهاتــو لەســەر یەكالكردنەوەی‬ ‫كێشەكان دەبێت»‪.‬‬ ‫هاوكات بە بۆچونی چاودێرانی سیاســی‪،‬‬ ‫لەدوای ئەو كۆبونەوەیەو بوونی یەكێتیەكی‬ ‫یەكدەنــگ‌و یــەك هەڵوێســت‪ ،‬ســەنگی‬ ‫میحوەریــی یەكێتی لە كایە سیاســییەكان‌و‬ ‫دانوستانی الیەنەكانی هەرێمدا دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی‬ ‫ئــەو كۆبونەوەیــەدا‪ ،‬كاریگەرییەكی خراپی‬

‫لەسەر دانوستانەكان دەبێت‪.‬‬ ‫بڕیــارە‪ ،‬رۆژی پێنــج شــەممە‪،‬‬ ‫‪ ،2017/2/16‬جارێكــی دیكــە مەكتەبــی‬ ‫سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬كۆببێتــەوەو‪ ،‬چەنــد‬ ‫پرســێكی دیكە یەكالبكاتــەوە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫مەســەلەی دانوســتانی یەكێتــی‌و پارتــی‌و‬ ‫گــۆڕان‌و الیەنەكانی دیكە‪ ،‬تاوەكو دوای ئەو‬ ‫كۆبونەوەیەی رۆژی پێنج شــەممە‪ ،‬یەكێتی‬ ‫بــە هەڵوێســتێكی یەكالكــەرەوە بچێتــە‬ ‫كۆبونەوەكــەی لەگــەڵ پارتــی‪ .‬هــەروەك‬ ‫چاوەڕوانیــش دەكرێت لەهەفتــەی داهاتودا‬ ‫كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬سازبكرێت‪.‬‬

‫كۆبونەوەكەی دەباشان لە قۆناغێكی‬ ‫هەستیاردا‬

‫چارەسەركردنی كێشەكانە‪ ،‬بۆیە‪ ،‬گەیشتینە‬ ‫ئــەو بــاوەڕ‌و بڕیارە كە مەكتەبی سیاســی‌‌و‬ ‫ســەركردایەتی كۆبونــەوە ئاســاییەكانی‪،‬‬ ‫بەئامادەبونــی تــەواوی ئەندامــان‪ ،‬بكەن‌و‬ ‫بڕیارە رەســمیەكانی‪ ،‬دور لەبۆچونی البەال‬ ‫سەبارەت بەدۆخەكە‪ ،‬رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫هــاوكات لــە كۆبونەوەكــەی مەكتەبــی‬ ‫سیاســیی یەكێتیدا‪ ،‬دوا كۆبونەوەی‌وەفدی‬ ‫بــااڵی یەكێتــی لەگــەڵ پارتــی دیموكراتی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەئەرێنــی هەڵســەنگێندراو‪،‬‬ ‫درێژەپێدانــی كۆبونەوەكانیشــی لەگــەڵ‬ ‫پارتــی‌و گۆڕان‌و الیەنەكانی دیكەش‪ ،‬بەپێی‬ ‫نەخشــەرێگای یەكێتی‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬ ‫سەرجەم كێشــەكان‪ ،‬لەعیراق‌و كوردستان‌‌و‬ ‫پرسەدەســتوری‌‌و یاســایی‌‌و ئابورییــەكان‬ ‫بەگرنگزانی‪.‬‬

‫پێــرێ ‪ 2017/2/11‬مەكتەبــی سیاســی‬ ‫یەكێتــی لەدەباشــان‪ ،‬بەسەرپەرشــتی‬ ‫هاوكات لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕی‬ ‫كۆسرەت رەسوڵ جێگری یەكەمی سكرتێری‬ ‫گشــتی‌و لە حــزوری مام جەالل ســكرتێری مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬لــەدوای‬ ‫گشــتی‪ ،‬كۆبۆوەو دواتــر لەراگەیاندراوێكدا‪ ،‬كۆبونەوەكــە رایگەیانــد‪ :‬كۆبونەوەكــە زۆر‬ ‫ئاماژە بەوەكرا‪ ،‬لەهەلومەرجێكدا ناوچەكە‌و گرنگ بو‪ ،‬دوا كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی‬ ‫عیراق‌و سەرانسەری كوردستان‪ ،‬بەدۆخێكی كە لەمانگی ‪8‬دا ئەنجامدرا‪ ،‬كۆمەڵێك روداو‬ ‫هەســتیاری پــڕ لەپرســیاری جۆراوجــۆردا هاتونەتەپێشــەوە‪ ،‬كە روداوەكان سەبارەت‬ ‫تێدەپــەڕێ‌و‪ ،‬جۆرەها نیگەرانــی‌و ناڕەزایی بەپرســی یەكێتــی‌و ســەبارەت بەكــورد‪،‬‬ ‫ئابــوری‪ ،‬سیاســی‪ ،‬حوكمڕانی‌و دەســتوری هەروەها عیراق‌و بەشەكانی تری كوردستان‬ ‫الی رای گشــتی ســەریهەڵداوە‪ ،‬یەكێتــی‪ ،‬كە پرســی یەكجــار گرنگــن‌و نیگەرانییەكی‬ ‫‌وەكــو هەمیشــە‪ ،‬ســەرباری كێشەگشــتی‌و زۆر گەورەی لەناو رایگشتی دروستكردوە‪.‬‬ ‫مەالبەختیــار‪ ،‬وتیشــی «ســەرەڕای‬ ‫تایبەتییــەكان‪ ،‬بەرپرســیارێكی بنچینەیــی‬

‫«یەكێتی بەشێك دەبێت لەچارەسەر»‬

‫كێشــە‌و گرفتــەكان‪ ،‬یەكێتی هەر بەشــێك‬ ‫دەبێت لەچارەســەر‪ ،‬بۆیە كۆبونەوەكان لەو‬ ‫پێناوەدایە كە نەخشەرێگایەكمان هەبێت كە‬ ‫‌وردتر بێت‌و بەشــداری بكات لەگەاڵڵەكردنی‬ ‫هــەر چارەســەرێك كــە لەخزمەتــی‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكانی كورددا بێت‪،‬‬ ‫بۆیــە رۆژی پێنجشــەممە دوای ئــەوەی‬ ‫تاوتوێــی نەخشــەرێگاكە دەكەین‌و بەســەر‬ ‫ئەندامانی ســەركردایەتیدا دابەشــیدەكەین‪،‬‬ ‫لەهەفتــەی ئاینــدەش رۆژی كۆبونــەوەی‬ ‫ســەركردایەتی دیاریدەكەیــن‌و دوای ئــەوە‬ ‫دەستدەكەینەوە بە كۆبوونەوەكانمان لەگەڵ‬ ‫پارتی» ‪.‬‬

‫كارتێكی بەهێزیــان پێبیت كە ئەویش خۆی‬ ‫لەیەكگرتویــی ناو ماڵی كــورد دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫جــا چ بۆ گفتوكردن بێــت لەگەڵ حكومەتی‬ ‫ناوەند‪ ،‬یاخود بۆ پرسی سەربەخۆیی»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬كۆبونەوەكەی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬كاریگــەری‌و‬ ‫رەنگدانەوەی دەبێت بۆ سەر گفتوگۆی نێوان‬ ‫یەكێتــی‌و پارتی‪ ،‬یەكێتی‌و الیەنەكانی دیكە‪،‬‬ ‫بۆیــە هیوادارین ئەنجامەكــەی ئەرێنی بێت‌و‬ ‫لەبەرژەوەندی گشتی گەلەكەماندا بێت‪.‬‬

‫هەڵوێستێكی نەتەوەیی‬

‫هاوكات ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی‪،‬‬ ‫بۆ (چاودێر) رایگەیاند‪ :‬كۆبونەوەكەی پێرێی‬ ‫یەكێتــی زۆر باش بو نیشــانەی یەكدەنگی‌و‬ ‫دانوستانەكانی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬ئەندامێكــی مەكتەبی یەكهەڵوێســتی بــو‪ ،‬لەكۆی كایە سیاســی‌و‬ ‫ناوەنــدی راگەیاندنــی پارتــی‪ ،‬بە(چاودێر) حكومڕانیــەكان‌و ئــەو پرســانەی ئەمــڕۆ‬ ‫ی راگەیانــد‪ :‬یەكێتــی‌و پارتــی هەردوالیــان لەناوچەكــە دەگوزەرێــن‪ ،‬چونكــە یەكێتــی‬ ‫تەئكیدیــان لەوەكردۆتــەوە‪ ،‬قۆناغەكــە زۆر پێویســتی بەدیاریكردنــی هەڵوێســتێكی‬ ‫هەستیارە‌و پێویستی بەوە هەیە‪ ،‬دانوستانی نەتەوەیــی هەیــە‪ ،‬بەتەئكیــد یەكگوتــاری‬ ‫جدی پێكەوە بكرێت‌و لەسەر كێشەهاوبەش‌و یەكێتــی پیشــاندا‌و كاریگــەری دەبێــت بــۆ‬ ‫ســتراتیژیەكان هەردووالیــان رێكبكــەون‪ ،‬یەكالیكردنــەوەی بڕیارەكانــی داهاتــوی‬ ‫هەروەكــو كاتی ئەوەش هاتــوە ئەمجارەیان یەكێتی‌و بەرچاو رونی قاعیدەی یەكێتی‪.‬‬ ‫بێگەرد تاڵەبانی‪ ،‬سەبارەت بەیەكدەنگی‌و‬ ‫زۆر بەجــدی لەگــەڕی نوێی دانوســتانەكان‪،‬‬ ‫ئــەو مەســەالنە بخرێنــە بەربــاس‌و بەجدی یەكگوتــاری یەكێتــی‌و یەكالكردنــەوەی‬ ‫كاری لەســەر بكەن‪ ،‬چونكە ناوچەكە بەرەو كێشــەكان لەنێــوان الیەنــە ناكۆكــەكان‪،‬‬ ‫تاڵەبانــی‪ ،‬وتــی «یەكێتــی لەســەرەتای‬ ‫گۆڕانكاری نوێ‌و بەپەلە دەڕوات‪.‬‬ ‫ســەالم عەبــدواڵ‪‌ ،‬وتیشــی «پێویســتە دروســتبونی كێشــەكان تا ئێســتا‪ ،‬روئیای‬ ‫یەكێتــی‌و پارتی‌و تــەواوی الیەنەكانی دیكە‪ ،‬رون بــوە‌و هەنگاوەكانــی ئاشــكرابون‪،‬‬

‫یەكێتــی نابێت بكەوێتە بازنەی هیچ هێزێكی‬ ‫تــر‪ ،‬بۆئــەوەی بتوانێت هاوســەنگی خۆی‌و‬ ‫دۆخەكەش بپارێزێت»‪.‬‬

‫سەنگی میحوەریی یەكێتی‬ ‫دەردەكەوێت‬

‫هــەر لەبــارەی كاریگەرییەكانــی یەكێتی‬ ‫لەســەر پرۆســەی دانوســتانی الیەنــە‬ ‫سیاســییەكانی هەرێم‪ .‬چاودێرێكی سیاسی‬ ‫كە نەیوســت نــاوی ئاشــكرابكرێت‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــەوەدەكات‪ ،‬ئەگەر یەكێتی یەكهەڵوێســت‬ ‫و یەكدەنــگ بێــت‪ ،‬دەردەكەوێــت ســەنگی‬ ‫میحوەری ئەو حزبە لەســەر كۆی كایەكان‌و‬ ‫چارەسەری كێشــەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫چەندە كاریگەرە‪ ،‬بە پێچەوانەشــەوە ئەگەر‬ ‫بڕیارەكانــی كۆبونەوەكەی ماڵی مام جەالل‬ ‫جێبەجێ نەكرێت‌و فرە لێدوانی‌و فرە مەرامی‬ ‫وەكــو خــۆی بمێنێتــەوە‪ ،‬ئــەوا كاریگەری‬ ‫خراپــی هــەم بــۆ كێشــە ناوخۆییەكانــی‬ ‫یەكێتــی‌و هەم بــۆ دانوســتان‌و كۆبونەوەی‬ ‫الیەنە سیاسییەكان دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە سیاســیە‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫«گەورەترین هەڵەی سیاســی لەم دۆخەدا‪،‬‬ ‫بــۆ یەكێتــی ئەوەیــە‪ ،‬هاوســەنگی لــە‬ ‫رێككەوتــن‌و پەیوەندییەكانیــدا‪ ،‬لــە نێوان‬ ‫پارتــی‌و گــۆڕان‪ ،‬ئنجــا الیەنەكانــی تریش‬ ‫رانەگرێــت‪ .‬ناكرێ لەگــەڵ هیچ الیەك دژی‬ ‫الی تر بێت»‪.‬‬

‫وەاڵمە توندەكان‪ ،‬ئاشتیی كۆمەاڵیەتی بەرەو كوێ دەبات؟‬

‫لێدوانێكی گەرم‪ ،‬شەڕێكی سارد لەنێوان گۆڕان‌و‬ ‫یەكگرتودا هەڵدەگیرسێنێت‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لێدوانێكــی ئەمینــداری گشــتیی‬ ‫ئیســامیی‬ ‫یەكگرتــووی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬كــە رەخنــەی لــە‬ ‫سەرۆكی پارلەمان گرتبو‪ ،‬شەڕی‬ ‫راگەیاندنــی لەنێــوان بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‌و یەكگرتــوودا لێكەوتەوە‪.‬‬ ‫جێگــری ســەرۆكی جڤاتــی‬ ‫نیشــتیمانیی بزوتنەوەی گۆڕان‪،‬‬ ‫پێیوایــە‪ ،‬نەدەبــو ســەاڵحەدین‬ ‫بەهادین ئەو قســەیەی بكردایە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا لەگەڵ‬ ‫دروســتبونی ئــەو گرژییەدا نین‪.‬‬ ‫هــاوكات ئەمینــداری گشــتیی‬ ‫یەكگرتــوو داوای راگرتنــی‬ ‫ئــەو شــەڕە میدیاییــە دەكات‪.‬‬ ‫چاودێرێكی سیاســیش پێیوایە‪،‬‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان زۆرتریــن‬ ‫رەخنە دەگرێــت‪ ،‬بەاڵم كەمترین‬ ‫رەخنــە قبوڵــدەكات‪‌،‬و پێیوایە‪،‬‬ ‫وەاڵمــە توند‌و زبرەكانــی گۆڕان‬ ‫لەمكاتــەدا زیانــی بــۆ ئاشــتیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەبێت‪.‬‬

‫شەڕی راگەیاندن‬

‫ســەاڵحەدین بەهادین ئەمینداری گشتی‬ ‫یەكگرتوو لە لێدوانێكدا باســی كۆبونەوەی‬ ‫‪19‬ی حوزەیــران كردبــو‪ ،‬كــە د‪.‬یوســف‬ ‫محەمــەد ســەرۆكی پارلەمانی كوردســتان‬ ‫هەڵەیكــردوە كاتێك ئەو كۆبونەوەیەی كرد‬ ‫بۆ گۆڕینی یاســای ســەرۆكایەتیی هەرێم‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەم وتانەشدا‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫هەڵمەتێكــی راگەیاندنــی دژی یەكگرتووی‬ ‫ئیســامی دەســتپێكردوە‪ ،‬و یەكگرتــووش‬ ‫وەاڵمدەداتــەوە‪ ،‬بەشــێوەیەك هــەردوال لە‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكانــەوە هێرشــی تونــد‬ ‫دەكەنەسەر سەركردەكانی یەكتر‪.‬‬

‫پەرچەكرداری نەخوازراو‬

‫نوســینگەی رۆژنامەوانیــی ئەمینــداری‬ ‫گشــتیی یەكگرتــوو‪ ،‬لــە رونكردنەوەیەكدا‬ ‫باسلەوەدەكات‪ ،‬لەم رۆژانەدا پەرچەكرداری‬ ‫نەخــوازراو و نابەجێ لەســەر دەرخســتنی‬ ‫رەخنەو ســەرنجێكی ســەاڵحەدین بەهادین‬ ‫ســەبارەت بە بارودۆخی هەرێم‌و پرۆســەی‬ ‫سیاسیی كوردستان‪ ،‬بوەهۆی چەندین وتارو‬ ‫نوسین‌و دەربڕینی توندو بەگژداچون‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەپێناو سەرخســتنی پرۆسەی ئاشتەوایی‌و‬

‫پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی رەخنــەی بەرامبــەر بگریــت‪ ،‬هاوشــێوەی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬بەداخەوە نەدەبــو ئەو گرژییانە ئەوەی بەرگەی ستایشەكان دەگریت‪ ،‬مادام‬ ‫روبــدات‌و شــەڕێكی البەالبو كەوتــە نێوان دو هێزی جیاوازن‪ ،‬بۆیە ئاســاییە بۆچونی‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و یەكگرتــوو‪ ،‬چونكــە جیاوازیشیان هەبێت‪.‬‬ ‫هەردوال خاڵی هاوبەشیان زۆرە لە رابردو و ‬ ‫ئێستاو لە ئایندەشدا لە پڕۆسەی سیاسیی رەخنەگرتنی زۆرو قبوڵنەكردنی رەخنە‬ ‫هەرێم‌و چاكسازی‪.‬‬ ‫لەبــارەی شــەڕی راگەیاندنــی گــۆڕان‌و‬ ‫رێگرتــن لــە لێكترازانــی پەیوەندیــی ئەندامەكانیان لەناو پارلەمان بەشدارنەبون‪،‬‬ ‫ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ ،‬جەختیلەوەشكردەوە‪ ،‬یەكگرتــوو‪ ،‬چاودێرێكــی سیاســی‪ ،‬بــە‬ ‫الیەنەكان‪ ،‬ئەندامان‌و هەوادارانی یەكگرتوو بەاڵم بزوتنەوەی گۆڕان هەوڵنادات كێشەكە لەئێوارەی رۆژی شەممە ئەمینداری گشتیی (چاودێــر)ی وت «لــە مــاوەی رابــردو و‬ ‫ئاگاداردەكاتــەوە‪ ،‬كە هەڵمەتی راگەیاندن‌و گەورەبــكات‪ ،‬چونكە پێشــتر پەیوەندییان یەكگرتــوو داوای لەكادرانی یەكگرتوو كرد ئێستاشدا گۆڕان زۆترین رەخنەی گرتوە لە‬ ‫وەاڵمدانــەوە بوەســتێنن‪‌،‬و هەمــو هەوڵێك باش بوەو ئێســتاش نایانەوێ پەیوەندییان هیچ وەاڵمێــك نەدەنەوە‪ ،‬ئێســتا دۆخەكە دامودەزگاكانــی حكومەت‌و لە حزبەكانیش‪،‬‬ ‫بەگەڕبخــەن بــۆ ئارامكردنــەوەی ژینگەی خراپبێت‪.‬‬ ‫بەرەو هێوربونەوە دەڕوات‪ ،‬مادام دو هێزی بەاڵم خۆی بچوكترین رەخنە قبوڵ ناكات»‪.‬‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیی هەرێم‪.‬‬ ‫ســاڵح ژاژڵەیــی‪ ،‬وتیشــی «لەكاتــی جیاوازیــن‪ ،‬بۆیە دەبێت رێز لە بۆچونەكانی‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬دەشڵێت «لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫كەسی‬ ‫هەندێك‬ ‫بابەتانەدا‬ ‫ئەم‬ ‫دروســتبونی‬ ‫وتەی‬ ‫بۆ‬ ‫هەڵە‬ ‫لێكدانــەوەی‬ ‫‌و‬ ‫ن‬ ‫بگری‬ ‫یەكتــر‬ ‫گۆڕان بەشێوازی بازاڕی‌و بە زمانێكی توندو‬ ‫نابەرپرس لێرەو لەوێ قسەی حەلەقومەلەق یەكتر نەكەین‪ ،‬ئومێدەواریشین ئەوەی رویدا زبر وەاڵمی رەخنــەكان دەدەنەوە‪ ،‬نەك بە‬ ‫گۆڕان‪ :‬نامانەوێت كێشەكە‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئێمەش لەگەڵ ئەوەنین‌و دەمانەوێت بەشێك بێت لە رابردو و پەیوەندییەكانمان شێوەی سیاسی‌و دبلۆماسی»‪.‬‬ ‫گەورەبكەین‬ ‫كێشــەكە بچــوك بكەینــەوە‪،‬و واباشــترە ئاسایی بێت لەگەڵ گۆڕان‪.‬‬ ‫ئامــاژەی بەوەشــكرد‪ ،‬ئــەم شــەڕەی‬ ‫الی خۆیــەوە‪ ،‬جێگری ســەرۆكی جڤاتی بێدەنگــەی لــێ بكرێت‪ ،‬چونكــە بونی ئەم‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــدا‪ ،‬ئەگــەر راگەیانــدن لەم كاتــەدا كاریگەریی نەرێنی‬ ‫گشــتیی بزوتنەوەی گۆڕان بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬بەداخــەوە نەدەبو ســەاڵحەدین بابەتانــە زۆر ئاســایین‪ ،‬لەگەڵئەمەشــدا كەســانێك لە سەركردایەتیی یەكگرتوو یان لەســەر بەڕێوەچونی گفتوگــۆی الیەنەكان‬ ‫بەهادین ئەو قسەیە بكات‪ ،‬چونكە خۆیشی لــە فەیســبوك دەمــی خەڵــك ناگیرێــت‌و بزوتنەوەی گــۆڕان وەاڵمی یەكتر بدەنەوە‪ ،‬بــۆ چارەســەری كێشــەكان‌و ئاشــتیی‬ ‫خەڵكانێك لە دەرەوە قسەدەكەن»‪.‬‬ ‫ئــەوا رێگەخۆشــكەرە بــۆ گەنجــەكان كە كۆمەاڵیەتیی بە گشتی دەبێت‪.‬‬ ‫دەزانێــت هۆكاری ئەو كێشــەیە د‪.‬یوســف‬ ‫لێكدانــەوەی خراپ بۆ ئەم پرســانە بكەن‪،‬‬ ‫نەبو‪ ،‬و د‪.‬یوســف كارێكی یاســایی كردبو‪،‬‬ ‫بۆیــە یەكێك لە ســیماكانی دیموكراســی‌و‬ ‫بەرگەگرتنی رەخنە‬ ‫كاتێك‬ ‫بەڵكــو هۆكارەكەی یەكگرتــوو بو‪،‬‬ ‫ســەرۆكی فراكســیۆنی یەكگرتــوو لــە ئازادیــی رادەربڕیــن‪ ،‬ئەوەیە كــە بەرگەی‬

‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬گۆڕان زۆرترین‬ ‫رەخنەدەگرێت‌و كەمرتین رەخنە قبوڵدەكات‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )598‬دوشةممة ‪2017/2/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ترەمپ دا‬

‫جیهان لە سەردەمی‬

‫كارۆخ خۆشناو‪ ،‬شارەزا لە كاروباری ئەمەریكا‪:‬‬

‫كورد یەكدەنگ نەبێت لەناوخۆدا‬ ‫گەشبین نیم بەهەڵوێستی ئەمەریكا بەرامبەری‬ ‫سازدانی‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ئێســتا كاتێتــی پرســیار‬ ‫لەبــارەی نیگەرانــی‌و دوودڵیــی‬ ‫ئەمەریكییەكان‌و زۆرێك لە واڵتانی‬ ‫دنیــا‪ ،‬لەبەرامبــەر ئەم ســەرۆكە‪،‬‬ ‫بكەین‪ .‬كە لە چەند رۆژی داهاتودا‬ ‫بە فەرمی لە كۆشكی سپییەوە بۆ‬ ‫چوار ساڵ سەرۆكایەتی زلهێزترین‬ ‫واڵتی دنیا دەكات‪.‬‬ ‫لــەم تەوەرەیــەدا لەژێــر‬ ‫ناونیشــانی»جیهان لە ســەردەمی‬ ‫ترەمپــدا»‪ ،‬لەگــەڵ كۆمەڵێــك‬ ‫لێكۆڵــەری‬ ‫رۆژنامەنــوس‌و‬ ‫سیاســی كــورد گفتوگۆدەكەیــن‪.‬‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ ،‬مامۆســتای‬ ‫زانكــۆ و شــارەزا لــە كاروبــاری‬ ‫ئەمەریــكا‪ ،‬لە تــەوەری ئەمجارەدا‬ ‫بەشــداریی دەكات‌و گۆڕانــكاری‌و‬ ‫پێشــبینیەكانی ســەردەمی ئــەم‬ ‫ســەرۆكە شــیدەكاتەوە‪ .‬هــاوكات‬ ‫بــاس لــەو كاریگەرییانەش دەكات‬ ‫كــە پەیوەندیــی بــە هەرێمــی‬ ‫كوردستانەوە هەیە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئێســتا ترەمپ ســەرۆكە‪ ،‬باسی‬ ‫زۆر تــرس دەكــرا‪ ،‬ئەگــەر ئــەو ببێــت بە‬ ‫ســەرۆك‪ ،‬ئایا جیهان ئێســتا لە سەردەمی‬ ‫«ترس»دا دەژی؟‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ :‬ســەبارەت بــە‬ ‫ســەرۆكایەتی ترامــپ‪ ،‬بەڵێ پێشــبینێكان‬ ‫لەوتەكانییــەوە ســەرهەڵدەدات‪ ،‬هــاوكات‬ ‫لــە پاشــخانی كەســێتی ئــەم ســەرۆكەوە‬ ‫هەڵدەســەنگێندرێت‪ ،‬بــەاڵم وەك دەبینین‬ ‫ئێستا ســەرەتای دەست بەكار بوونیەتی و‬ ‫هەندێك بڕیاری دەركردوە كەوا دەردەكەوێت‬ ‫لــە هەوڵی جێبەجێكردنــی بەڵێنەكانیدایە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا بەرچاوڕونی تەواو بەدیناكرێت‪،‬‬ ‫چونكــە هەنگاوەكانــی دیــاری نەكــردوە و‬ ‫نازانیــن بەرەو كوێ دەیــەوێ هەنگاو بنێ‪،‬‬ ‫بەڵێ ئەو زیاتر گلەیی لە سیستەمی حوكمە‬ ‫لــە ئەمەریكا بــە تایبــەت دەســەاڵتدارنی‬ ‫واشــنتن (وەك لە وتاری دەســتبەكاربونی‬ ‫بینیمان) كە گوتی ناهێڵین چیتر دەسەاڵتی‬ ‫ئەمەریكا بەدەســت گروپێكــی بچوك قۆرخ‬ ‫بكرێــت‪ ،‬بەڵكو دەســەاڵتی ئەمەریكا دەب ‌ێ‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ خەڵكی ئەمەریكا‪ ،‬و هەروەها‬ ‫لە سیاســەتی دەرەوەش ناڕازییە بەتایبەت‬ ‫لەو رێككەوتنانەی كە ئیدارەی ئۆباما مۆری‬ ‫كردوون چ لە بواری سیاســی یان ئابوری و‬ ‫بازرگانی‪ ،‬بەشــێوەیەكی گشتی سەرۆكێكی‬ ‫بێمنەت دیارە بەرامبەر بە جیهان بەگشــتی‬ ‫و خــۆی دەیــەوێ وەك بڕیــاردەری یەكەم‬ ‫لــە جیهــان وێنابــكا‪ ،‬هەر وەكو شــیعاری‬ ‫سەرەكیشــی لــە هەڵمەتــی هەڵبژاردنەكان‬ ‫تەئكیــدی لــە بەهێزكردنــەوەی پێگــەی‬ ‫ئەمەریــكا دەكــردەوەو ئیتر ئەمە ئاشــكرا‬ ‫نییــە جــاری چــۆن و بــە چ میكانیزمێــك‬ ‫دەیەوێ ئەمەریكا بەهێز بكاتەوە‪ ،‬وەترسی‬ ‫جیهان لــە كارەكتەری ترامپ و بەڵێنەكانی‬ ‫هەڵبژاردنیەی‪ ،‬كە هەم كاركتەرەكەی ترس‬ ‫و قســەی زۆر هەڵدەگرێ‪ ،‬هەم بەڵێنەكانی‬ ‫هەڵبژاردنی ترس و قســەی زۆر هەڵدەگرێ‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەب ‌ێ چــاوەڕوان بین بزانین ترســی‬ ‫جیهان لە شوێنی خۆیەتی؟ ئەمەش بە ڕای‬ ‫من شــەش مانگێكی دەوێت‪ ،‬تاكو هەندێك‬ ‫لە شێوازی سیاســەتكردن و دۆكترینەكانی‬ ‫(رێبــاز و عەقیدە)ی ترەمپمان بۆ ئاشــكرا‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫چاودێــر‪ :‬پێچەوانــەی زۆرێــك لــە‬ ‫پێشــبینییەكان‪ ،‬دۆناڵــد ترەمــپ بــو‬ ‫هەڵبژێــردرا بــە ســەرۆكی زلهێزترین واڵتی‬ ‫دنیــا «ئەمەریــكا»‪ ،‬بۆچــی پێشــبینی‬ ‫زۆرینەی ســەنتەری لێكۆڵینەوەو ڕاپرسی و‬ ‫چاودێرانی سیاسی و سیاسەتمەدارانی دنیا‬ ‫پێچەوانە بوەو هاواڵتیانی ئەمەریكا ترامپیان‬ ‫كردە سەرۆك؟ واتە بۆ ترسی سیاسییەكان‬ ‫و زۆرینەی خەڵكانی لیبڕاڵ پێچەوانەبوو لە‬ ‫ترسی هاواڵتیان ئەمریكی؟‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ :‬یەكێــك لە خەســڵەتە‬ ‫گرنگەكانــی خەڵكــی ئەمەریــكا بریتیە لە‬ ‫تاقیكردنەوەی شــتی تازە و ناوازە و نوێ‪،‬‬ ‫ترەمپ لە ســەرەتای هەڵمەتــی هەڵبژاردن‬ ‫كارەكتەرێكــی تــازە بــوو لــە نــاو دنیــای‬ ‫سیاســەت كــە بەهیچ جۆرێــك ئەزمونێكی‬ ‫حوكمڕانــی نەبــوو‪ ،‬بەڵێنەكانــی هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردنی ســەرنجڕاكێش بوون بۆ خەڵكی‬ ‫ئەمەریــكا‪ ،‬توانی قەناعەت بە خەڵك بكات‬ ‫كە ئەو جیاوازە و دەتوانی باشــتر لە هەمو‬ ‫ركابەرەكانــی خزمەت بــە ئەمەریكا بكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمــە دەزانین كە بە پێی دەنگەكانی‬ ‫هاواڵتیــان هیالری لەپێشــڕەویدا بو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سیستەمی هەڵبژاردن لە ئەمەریكا جیاوازە‪،‬‬ ‫چونكە خەڵك دەســتەیەك هەڵدەبژێرێ كە‬ ‫پێی دەڵێن ئیلیكتــۆڕاڵ كۆڵیج كە لە ‪538‬‬ ‫ئەنــدام پێك دێن («ژەمارەكە هاتووە» لە‬ ‫كۆی ئەندامانی كۆنگریس بەهەردو باڵەكەی‪،‬‬ ‫ئەنجومەنــی پیران ‪ 100‬ئەندام و ئەنجومەنی‬ ‫نوێنــەران ‪ 435‬ئەندام‪ ،‬لەگــەڵ ‪ 3‬ئەندامی‬ ‫واشــنتنی پایتەخــت) و هــەر كاندیدێكــی‬ ‫ســەرۆكایەتی نیوە زیاتــری ئەندامانی ئەو‬ ‫دەســتەیە بباتــەوە (واتــە ‪ 270‬بەدەســت‬ ‫بێنێت) ئەوە دەبێتە سەرۆك‪ ،‬ترەمپ توانی‬ ‫زیاتــر لــە ‪ 270‬دەنگی ئیلیكتــۆڕەڵ كۆڵیج‬ ‫بەدەســتبێنێت‪ ،‬ئەمــەش وای كــرد ترامپ‬ ‫پێشبكەوێ و كورسی سەرۆكایەتی بباتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەش كە مایەی نیگەرانی سیاسەتمەداران‬ ‫بو‪ ،‬لە بونی ترامپ بەسەرۆك‪ ،‬بردنەوەكەشی‬ ‫ســەپرایز بــو بــۆ ناوەندەكانی ڕاپرســی و‬ ‫سیاســەتمەداران دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵێك‬ ‫هۆكار لەوانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئاشــكرا بونــی ئیمێڵەكانی هێالری و‬ ‫لێكۆڵینەوە لەگەڵی لەالیەن ســی ئای ئەی‬ ‫كــە رێــك هەڵوێســتەكردن لەم پرســە لە‬ ‫گەرمــەی پێشــرەویەكانی هیالری دەســتی‬ ‫پێكرد كە كەســایەتی هیلەری خســتە ژیر‬ ‫گومانەوە و دەنگەكان و كەســایەتی بەرەو‬ ‫الوازی برد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬هەڵویســت و پشتگیری لۆبی جولەكە‬ ‫بــۆ ترامــپ كاریگــەری راســتەوخۆی كردە‬ ‫ســەر پرۆســەكە كە ئاشــكرایە جولەكە لە‬ ‫ئەمەریــكادا دەســتی یەكەمن بــۆ هەرچیە‬ ‫بیانەوێ بكرێ دەیكەن‪.‬‬ ‫‪ -٣‬بێزاری خەڵك لە شەپولی كۆچبەران‬ ‫كە ئۆباما پشــتگیری لــە كۆچبەران دەكرد‬ ‫بــەاڵم ترەمــپ بــە تــەواوی دژی شــااڵوی‬ ‫كۆچبــەران بــو بەگشــتی (كۆچبەرانــی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باشوری ئەمەریكا لە‬ ‫ڕێگای مەكســیك) كە ترەمپ بەڵێنی دا كە‬ ‫ئەم شەپۆلەی كۆچبەران رابگرێت و دیوارێك‬ ‫لە نێوان ئەمەریكا و مەكسیك دروستبكات‪،‬‬ ‫كــە لەم چەند رۆژە خەریكــی جێبەێكردنی‬ ‫ئەو بەڵێنەیەتی كە لە هەڵمەتی هەڵبژاردن‬ ‫دابــوی بە دروســتكردنی دیوارێك لە نێوان‬ ‫ئەمەریكا و مەكســیك‪ ،‬ئەوەش فاكتەرێكی‬ ‫بەهێــز بــو كە خەڵك ڕوی كــردە ترەمپ و‬ ‫دەنگی پێدا‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ تــرس لە تیــرۆر فاكتەرێكی تر بو كە‬ ‫خەڵكــی ئەمەریــكا وای دەبینــی كە تیرۆر‬ ‫هەڕەشــەیەكی جدیە و ئەمەریكا پێوســتی‬

‫بەر لەوەی بڵێین ئەمەریكا چی‬ ‫پێیە بۆ كورد‪ ،‬ئایا ئێمە چیامن پێیە‬ ‫بۆ خۆمان؟‬ ‫كارۆخ خۆشناو‬ ‫ •كارۆخ كریم محمد‪ ،‬ناسراو بە كارۆخ خۆشناو‬ ‫ •لە ساڵی ‪1977‬لە هەولێر لەدایكبووە‬ ‫ •بەكالۆریۆسی لە كارگێڕی لە زانكۆی سەاڵحەددین بەدەست هێناوە‪.‬‬ ‫ •ماستەری لە كارگێڕی گشتی لە ئەمەریكا بەدەست هێناوە‪.‬‬ ‫ •پێشتر مامۆستای زانكۆ بووەو شارەزایە لە كاروباری ئـەمـەریـكـا‬ ‫بە سەرۆكێكی بەهێزە بۆ بەرەنگاربونەوەی‬ ‫تیرۆر‪ ،‬بێگومان دیموكراتەكان لە سیاسەتی‬ ‫دەرەوە بەگشــتی زیاتــر پشــت بــە هێزی‬ ‫نــەرم (ســۆفت پــاوەر) یان دبلۆماســیەت‬ ‫دەبەستن‪ ،‬بەاڵم كۆمارییەكان كە حەدیترن‬ ‫و بەهێزترن لە سیاسەتی دەرەوە بەتایبەت‬ ‫بــۆ یەكالكردنەوەی هەندێك كێشــەی وەك‬ ‫بەرەنگاربونەوەی تیرۆر بەب ‌ێ دودڵی (هارد‬ ‫پاوەر) واتە هێزی رەق ین هێزی ســەربازی‬ ‫بەكاردەهێنن‪ ،‬بۆیە ترەمپیان هەڵبژارد‪.‬‬

‫تێگەشــتنیان ئاشــكرا بێت‪ ،‬لێرەدا راســتە‬ ‫رەنگدانــەوەی سیاســەتی واڵتــان لەســەر‬ ‫تاكی كۆمەڵ دەردەكەوێ‪ ،‬بەاڵم ئەوەشمان‬ ‫بیــر نەچ ‌ێ كە هەر نەتــەوە «بەتوخمێ لە‬ ‫خــو» دەناســرێتەوە لە بنچینــەی كرداری‬ ‫تاكەكانیدا‪ ،‬لە سیاســەتدا ئەنجامی كۆتایی‬ ‫دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەو دەنگــەی كــە تاكی‬ ‫رۆژئاوایی دەیخاتە سندوقی هەڵبژاردنەكان‪،‬‬ ‫كەواتــە گەلــی ئەمەریكاش ئــەوەی هەڵی‬ ‫بــژاردوە دەرئەنجامــی كــردەوەی خۆیانە‪،‬‬ ‫دەبێ ئەنجامەكەشــی ببینن‪ ،‬راســتە ئێستا‬ ‫ناكۆكی و خۆپیشــاندان لە هەندێك والیەت‬ ‫و لە نیو بەشــێك لە خەڵكدا دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشــتا نەزاندراوە ترامپ چی دەكات‬ ‫بــۆ ئاشــتكردنەوەی تاكــە ناڕازیەكانی نێو‬ ‫كۆمەڵگاكەی‪.‬‬ ‫ترامپ دیاریدەیەكــی زۆر نوێ و تازەیە‪،‬‬ ‫بەجۆرێــك ئــەم كارەكتەرە وەكو ســەرۆك‬ ‫هاوشێوەو پێشینەی نەبووە لە ئەمەریكادا‪،‬‬ ‫من وای دەبینم كە سەرۆك ترەمپ ئەمەریكا‬ ‫و جیهان بەگشــتی لەو چەقبەستویە رزگار‬ ‫دەكات كە بەڕێزت لە پرسیارەكەت ئاماژەت‬ ‫پێكرد‪ ،‬ئەو گۆمە مەنگەی جیهان بەجۆرێك‬ ‫دەشــڵەقێنێت كە لە عەقڵ و پێشبینی هیچ‬ ‫كەس و ناوەندێكی لێكۆڵینەوەو توێژینەوەدا‬ ‫نەبێــت‪ ،‬دەبێ چاوەڕێبین تاكــو كات بڕیار‬ ‫لە ســەر ڕاستی و ناڕاستی ئەم بۆچونەمان‬ ‫بدات‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬دەوترێت سیســتەمی سیاســی‬ ‫لــە دنیــادا چەقبەســتوەو لــە «داڕزان»دا‬ ‫دەژی‪ ،‬لــە ئەمەریكایش هاواڵتیان بێزاربون‬ ‫لــەو لەیــەك چونــەی ســەرۆكەكان و‬ ‫سیاســەتەكانییان‪ ،‬بۆیــە حەزێــك هەیە بۆ‬ ‫گۆڕانــكاری ئیتــر دەرئەنجامەكەی بە باش‬ ‫بكەوێتــەوە یان بــە خــراپ‪ ،‬ترامپیش ئەو‬ ‫ســەرۆكەیە كە «قەلەقی» دروســت كردوە‬ ‫لەوەی دنیایی سیاسی بگۆڕێت؟‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ :‬لێــرەدا دەبــێ ورتــر‬ ‫بدوێین سەبارەت بە سیاسەتی جەقبەستوی‬ ‫دنیــا‪ ،‬ئەم قســەیەی بەڕێزت ســەبارەت بە‬ ‫هەندێــك ناوچــەی جیهــان راســتە‪ ،‬وەكو‬ ‫واڵتانــی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت «بەتەحدید‬ ‫زۆربــەی واڵتانی عەڕەبی» لە دەواممەیەكی‬ ‫ســنورداردا دەخولێنــەوە‪ ،‬وەكــو ئــەوە‬ ‫وایــە چەقیان بەســتبێت‪ ،‬چونكــە ناتوانن‬ ‫و جورئەتناكــەن هیــچ جــۆرە ریفــۆرم و‬ ‫چاكســازیەك لــە سیاســەت و كلتور و دین‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت جیهان لە سەردەمێكدایە‬ ‫و عادات و تەقالیدیاندا بكەن‪ ،‬چەقبەســتن كــە دیموكراســییەت و كاڵبونــەوەی هێڵی‬ ‫لــە هەموو بوارەكان لــە واڵتانی رۆژهەاڵتی نەتــەوەو جوگرافیایــی نەتەوەیــی بــەرەو‬ ‫ناوەڕاســت بەگشــتی و واڵتە عەرەبییەكان ماڵئاوایــی دەڕوات و ســەردەمی ســەرۆكە‬ ‫بەتایبەتی بەدیدەكرێت‪ ،‬بەاڵم بە نیســبەت شــەڕەنگێز و راسیســتەكانە‪ ،‬واتە مۆدێلی‬ ‫واڵتانــی رۆژئــاوا بەگشــتی و ئەمەریــكا پۆتیــن و ئــەردۆگان و سیســی‪ ،‬بۆیــە لە‬ ‫بەتایبەتــی ئەتوانــم بڵێــم لەگــەڵ ئــەم ئەمەریكا ترامپ دەبێتە سەرۆك و بەریتانیا‬ ‫بۆچونەدا نیم‪ ،‬بگرە بە پێچەوانەوە‪ ،‬جیهانی لــە یەكێتی ئەوروپــا دێتــە دەرەوە‪ ،‬هێزە‬ ‫رۆژئــاوا بەگشــتی و ئەمەریــكا بەتایبەتــی راسیســتەكان لە ئەوروپادا بەهێز دەبن‪ ،‬تا‬ ‫هەمیشە پێشڕەوی گۆڕانكاری بونە لە ڕوی چەند ئەم روداوە سیاســییانە پەیوەندییان‬ ‫سیاســی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی‪.....‬هتد‪ ،‬پێكەوە هەیە؟‬ ‫ئەمەریــكا بــەردەوام گۆڕانكاری بەســەردا‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ :‬بەڵــێ هاوڕام لەســەر‬ ‫هاتوە‪ ،‬چونكــە بنچینەو بناغەیەكی پتەوی جیهانــی شــەرەنگێزی و زۆرانــی زلهێزان و‬ ‫ئــازادی لە دەســتوردا داڕشــتوە‪ ،‬ئازادیش دەركەوتنــی رەیسســتەكان بەشــێوەیەكی‬ ‫دیلەمــۆی گۆڕانكاریە‪ ،‬وەك دەبینین بڕگەی زیاتر‪ ،‬وەكو كاردانەوەكانی دوای روداوەكانی‬ ‫یەكەمی ئــازادی لەدەســتوری ئەمەریكادا‪ ،‬یازدەی سێپتەمبەر و بەهاری بەناو عەرەبی‬ ‫وای كــردووە كــە بــەردەوام ئــەم واڵتە لە و چونــی شــەپولی ملیۆنــان كۆچبــەر لــە‬ ‫گۆڕانكاریــدا بێــت و بــەردەوام داهێنان لە رۆژهەاڵتەوە بــەرەو رۆژئاوا‪ ،‬بــەاڵم ئەوەی‬ ‫هەموو سێكتەرەكانی ژیاندا بكات‪ ،‬بەتایبەت كە گرنگە ئێســتا لە قۆناغی ســەرۆكایەتی‬ ‫لە ڕوی سیاســیەوە‪ ،‬لێرەدا دەمەوێ وردتر ترەمپ باس بكرێ ئەوەیە كە جیاوازی زۆرە‬ ‫ســەرنج بخەمە ســەر ئازادی‪ ،‬بەڵێ ئازادی لــە نێوان سیاســەتی ئەمەریــكا لەالیەك و‬ ‫وای كــردوە كــە میللەتــان دیــوی راســتی بەریتانیــا و یەكێتــی ئەورووپا لەالیەكی تر‬

‫بۆ سیاســەتی شەڕەنگێزی زلهێزانی جیهان‬ ‫بەڕەنگاربونەوەی كۆچبەران و رەوشی مافی‬ ‫مرۆڤ لە جیهان بە گشــتی‪ ،‬بەواتایەكی تر‬ ‫رونتر بڵێم‪ :‬بەڵ ‌ێ لە دوای هەڵبژاردنی ترامپ‬ ‫جیهان باشــتر دەتوانن بیركردنەوەی تاكی‬ ‫هاواڵتی ئەمریكی بناســن لە خوێندنەوەیان‬ ‫بۆ جیهــان‪ ،‬لێرەوە دەتوانــم بڵێم بەڵێ لە‬ ‫ترامپــەوە دەتوانن بزانــن هاواڵتی ئەمریكی‬ ‫چــۆن بیردەكەنــەوە ئەمــەم پ ‌ێ باشــە بۆ‬ ‫ناســاندنی سیاســەتی ئەمەریكا لەناوخۆ و‬ ‫جیهان دا‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬تــا چەند كێشــەی كۆچبەر و‬ ‫تیــرۆر كاریگەرییــان لــە گەڕانــەوەی ئەو‬ ‫مۆدێلــە داخــراوەی سیاســەت هەیــە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەم دوانەیە مژدەی ســەركەوتنی ترەمپ و‬ ‫هاوشێوەكانی نییە؟‬ ‫كارۆخ خۆشــناو‪ :‬بەڵــێ بێگومــان‬ ‫ســەرهەڵدانی تیــرۆر لــەم ســەردەمەدا‬ ‫هــەر قەعیــدەوە بگــرە تاكــو داعــش‬ ‫بێگومــان كاریگــەری راســتەوخۆی هەیــە‬ ‫لەســەر ســەرهەڵدانی مۆدێلــی ترەمــپ و‬ ‫بەرتەســكردنەوەی ئازادییــەكان و كەمتــر‬ ‫موراعاتكردنــی رەوشــی مافــی مــرۆڤ و‬ ‫كۆچبــەران‪ ،‬بەنســبەت هاتنــی شــااڵوی‬ ‫كۆچبــەران بۆ ئەمەریكا‪ ،‬ئەمەریكا واڵتێكی‬ ‫دورە‪ ،‬بەپێــی جوگرافیــای واڵتەكــە تەنها‬ ‫دراوســێیە لەگــەڵ كەنــەدا و مەكســیك‪.‬‬ ‫وەك كەنــەدا هیچ كات كێشــەی كۆچبەران‬ ‫نەبــوە لەنیوان ئەم دو واڵتەدا‪ ،‬ســەبارەت‬ ‫بە مەكســیك ئەوە كێشــەكە زیاتر سیاسی‬ ‫و ئابــوری نیــوان ئەمەریــكای باكــور و‬ ‫ئەمەریكای باشورە‪ ،‬ئەشێ سیاسەتی تۆڵە‬ ‫هەبــێ لەنێوانیانــدا یان بــارە ئابوریەكەی‬ ‫ئەمەریكای باشور گرفت ب ‌ێ ئەمە تایبەت بە‬ ‫ئەمەریكا و دراوســێكانی وەك ئەمەریكا بۆ‬ ‫جیهان وەك لەســەرەوە ئاماژەم پێكرد كە‬ ‫لە دەسپێكی بڕیارەكانی ترامپ دەردەكەوێ‬ ‫كــە چی لە جیهان دەوێ و تا چی ئاســت ‌ێ‬ ‫واڵتــان پێشــوازی لــە داواكانــی دەكەن یا‬ ‫كێشەی جیهانی دێنێ بەدوای خۆی دا گەر‬ ‫بە ئاڕاســتەی كێشە هەنگاوەكان بنێ‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەڵی زۆربــەی واڵتانی رۆژهــەاڵت دوچاری‬ ‫كۆچی نایاســای و یاسایی دێنەوە جارێكی‬ ‫تر دەرئەنجام كێشــەی تیــرۆر زیاتر رو لە‬ ‫واڵتــان دەكات لــەو هەنــگاوە نەخــوازراوە‬ ‫جیهانیەدا ‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬كــورد لــە كوێی ئــەم گفتوگۆ‬ ‫سیاســیانەدایە؟ هەندێك دەڵێن هەر كەس‬ ‫ســەرۆكی ئەمەریكا بێت بــە باش و خراپ‬

‫پەیوەنــدی بــە كــوردەوە نییــە‪ ،‬رایەكیش‬ ‫هەیــە‪ ،‬كــە كاریگەرییەكە بە ناڕاســتەوخۆ‬ ‫وەســف دەكات‪ ،‬بەوجــۆرەی سیاســەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكا كاریگەری راســتەوخۆی‬ ‫لــە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا بەســەر بەرەی‬ ‫«ســونی» و بەرەی «شــیعە»ە وە هەیە‪،‬‬ ‫كە ئەو دو بەرەیەش كوردیان دابەشكردوەو‬ ‫كاریگەرییــان لەســەر هێــزە كوردییەكان و‬ ‫پرسی كورد هەیە؟‬ ‫كارۆخ خۆشناو‪ :‬كورد وەك هەر گەلێكی‬ ‫تــر یان هەر دەوڵەتیكی تر لەو ناوچەیە بە‬ ‫نسبەت ئەمەریكاوە گرنگە‪ ،‬ئاسان تر بدوێم‬ ‫ئەســتێرەی كورد لــە پرۆســەی ئازادكردن‬ ‫عێراق گەشــایەوە‪ ،‬كاتێك كــورد رۆلی زۆر‬ ‫گرنگی بینی لەسەركەوتنەكانی هاوپەیمانان‬ ‫و خــودی ئەمەریــكا دا‪ ،‬لەوكاتــەوە كــورد‬ ‫ژمارەیەكی خوێندراوەیە لەالیەن ئەمەریكا‪.‬‬ ‫سەبارەت بە خوێنەوەی ئەمەریكا لەسەر‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت بەگشــتی‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫بــاش لەوە گەشــتوە كە كە بەرەی ســونە‬ ‫و شــیعە لە دورگەی عەرەبــی بەتایبەتی و‬ ‫ناوچەكە بەگشــتی وەك یــەك بیرناكەنەوە‬ ‫بگرە هەر دەوڵەتە بەدوای بەرژەوەندی خۆی‬ ‫دا دەگــەڕێ‪ ،‬كــورد ناچێتە ئــەم پێوەرەوە‬ ‫زۆرباش دەزانن كە كورد لەســەر سیاسەتی‬ ‫بەرژەوەنــدی دین هەوڵەكانــی چڕناكاتەوە‬ ‫كێشــەكە لێرەدایــە بەڕاســتی بــەر لەوەی‬ ‫بڵێیــن ئەمەریــكا چی پێیە بۆ كــورد‪ ،‬ئایە‬ ‫ئێمە چیمان پێیە بۆ خۆمان؟ ئەم پرسیارە‬ ‫زۆر گرنگــە‪ ،‬چونكــە كورد وەك سیاســەت‬ ‫لەناوخــۆ هەڵوەشــاوە چ لەنیــو حیزبەكان‬ ‫دژی یــەك چ حیزبەكان و گــەل‪ ،‬چ لەگەڵ‬ ‫دراوسێكان بەتایبەتی عیراق‪ ،‬كاتێ واڵتێكی‬ ‫وەك ئەمەریكا بیەوێ بێتە گفتوگۆوە لەگەڵ‬ ‫كورد ئایە لەگەڵ كێ گفتوگۆ بكات كە كورد‬ ‫یەك داوای نیە‪ ،‬یەك كەس حكومی گشــتی‬ ‫ئەم واڵتەی بەدەست نییە‪ ،‬ئیدی پێتان وایە‬ ‫خوێندنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا‬ ‫بەرامبــەر كــورد چــۆن دەبــێ؟ كێشــەی‬ ‫ناتەبایــی كــورد رەگ و ریشــەی مێژویــی‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئایا سیاســەتی دەرەوەی ئەمەریكا‬ ‫الی رون نییــە كــە كورد بــۆ یەكناگرێ لە‬ ‫ناوخۆی كوردستانی باشور؟ ئایە پرسیاری‬ ‫نییــە لەوەی دوای ئــەم هەمو ئەزمونە چی‬ ‫وادەكات كە هەر ناتەبایی هەبێ؟ لەگەڵ ئەو‬ ‫هەمو كێشەیەی كە ئێستا كورد لە ناوخۆی‬ ‫خــۆ هەیەتی‪ ،‬ئەمڕۆ كاتی ئەوە هاتوە كورد‬ ‫یــەك ئەجینــدای ســەربەخۆیی دابڕێژێ و‬ ‫پڕۆژەیەكی ڕوون بۆ سەربەخۆیی دابڕێژێ و‬ ‫یەك دەنگ و یەك هەڵوێست بێت لەم پرسە‬ ‫چارەنوسســازەدا‪ ،‬تاكو سود وەربگیرێ لەو‬ ‫فرســەتە زێڕینەی لە قۆناغی سەركردایەتی‬ ‫ترەمپدا بۆ كورد دێتە پێشــەوە‪ ،‬كورد یەك‬ ‫دەنــگ بێــت لە كاتــی گفتوگــۆدا بەرامبەر‬ ‫عیراق و ئەمەریكا و توركیا و ئێران واڵتانی‬ ‫تری ناوچكەو جیهان‪.‬‬ ‫ئەگــەر چی دەبو كــورد زوتر ماڵی خۆی‬ ‫رێكخســتایەتەوە تــا بەڕویەكــی ســورەوە‬ ‫بچوایەتــە دیدەنی داواكانی لــە ئەمەریكا و‬ ‫واڵتانــی ناوچەكــە‪ ،‬بەاڵم ئێســتاش نەچوە‬ ‫بچێــت ئەگــەر ئیرادەیەكــی جــدی هەبێت‬ ‫دەكرێــت بۆ نەورۆز و ســەری ســاڵی نوێی‬ ‫كــوردی‪ ،‬كوردیــش خــۆی نــوێ بكاتەوەو‬ ‫یەك هەڵوێســت بێت‪ ،‬ئەگەر وا نەكات ئەوە‬ ‫من گەشــبین نیم بە هەڵویســتی ئەمەریكا‬ ‫بەرامبــەر بە كورد‪ ،‬خۆ ئەگــەر هەرچی بۆ‬ ‫كوردیــش بكات تەنها كــورد بەكاردێنی بۆ‬ ‫خواستەكانی‌و هیچی تر‪ ،‬چونكە كورد داوای‬ ‫نییــە لەبەرامبەر هەرچیــەك بۆ ئەمەریكای‬ ‫بــكات‪ ،‬ئــەو داوایانــەی هەشــن‪ ،‬دەبن بە‬ ‫داواكاری بەشێكی كورد نەك داواكاری كورد‬ ‫بەگشتی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )598‬دو شةممة ‪2017/2/13‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫مرۆڤی عاقڵ‪،‬‬ ‫تیۆریزەیەك لەڕێی رۆشنگەرییدا‪..‬‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬ ‫دەبــێ بەالمانــەوە ئاســایی‬ ‫بێت كــە هەمــوو كەســێك بەو‬ ‫سیستمە بیرنەكاتەوە كە لێوەی‬ ‫بیردەكەینــەوەو هەڵوێســت و‬ ‫نیگای خۆمان بەرامبەر بەدنیای‬ ‫شــتەكان دیــاری دەكەیــن‪.‬‬ ‫خەســڵەتی مرۆڤــی ژیارمەنــدو‬ ‫(حض��اري) و مرۆدۆســت‬ ‫لــەوەدا نییــە هەمــوو كەســێك‬ ‫لەســەر ئەو روانگــەو دنیابینییە‬ ‫ڕابهێنێــت كــە ئــەو لێــوەی‬ ‫ســەیری جیهــان و رووداوەكانی‬ ‫نــاوی دەكات‪ ،‬لەرێگەشــیەوە‬ ‫دیــاردەو پێــدراوەكان بەســەر‬ ‫بــاش و خراپ‪ ،‬حەاڵڵ و حەرام‪،‬‬ ‫راســت و هەڵــەدا‪ ،‬دابــەش‬ ‫دەكات‪ ،‬وەكچۆن لەوەشــدا نییە‬ ‫پێشوەخت نەخشەی فاشییانەی‬ ‫ئــەوە هەبێــت كــە چــۆن كۆی‬ ‫ئــەو مرۆڤانەی كە ئــەو گوتاری‬ ‫‪ Discourse‬خــۆی بۆیــان‬ ‫مانفێســت دەكات ئینسانگەلێك‬ ‫بــن داماڵراو لە هــەر توانایەكی‬ ‫دیكــەی بینیــن و بیركردنــەوەو‬ ‫راڤەكردن و تێگەیشــتنی جیاواز‬ ‫و جۆراوجۆر‪.‬‬

‫پێمانوایــە‪ ،‬لەبنەڕەتــدا‪ ،‬ئــەوەی كە‬ ‫دەیەوێــت نەكەوێتــە نــاو ئــەو تەماحە‬ ‫توتالیتارییــەی كــە دەســەاڵتی عەقڵیی‬ ‫خۆی بەســەر كــۆی ئینســانەكانی تردا‬ ‫بســەپێنێت و دەســتەمۆیان بــكات‪،‬‬ ‫هــەرواش نەیەوێــت بكەوێتــە نــاو ئــەو‬ ‫ێ بە رێنومایكەر‬ ‫ئەنگێزە مەغرورەی كە بب ‌‬ ‫و كائینێكــی خــۆ بــە پێغەمبــەرزان و‬ ‫شۆڕشــگێڕ بــەو مانــا كالســیكیەی كە‬ ‫ئایدیۆلۆژیاكانی سەدەی نۆزدەی ئەوروپا‬ ‫بــۆ هــەر ئایدیۆلۆژیســتێكی تۆبــاوی و‬ ‫خەیاڵخواهیــان دەكــرد‪ ،‬ئــەوە مرۆڤێكە‬ ‫دەیانجــار بەختەوەرتر لە مرۆڤەكانی تر‪،‬‬ ‫سادەو خاكی تر لەوانی دی‪.‬‬ ‫مرۆڤی عاقڵ‪ ،‬بە مانای میللی ووشــە‪،‬‬ ‫چیدی ئــەو مرۆڤە نییە كە هەوڵ دەدات‬ ‫هەمــوو كەســێك قەناعەت پێبــكات كە‬ ‫چــۆن بیربكەنەوەو چــۆن مامەڵە لەگەڵ‬ ‫مــرۆڤ و كۆمەڵگا و جیهاندا بكەن‪ ،‬ئەو‬ ‫مرۆڤە نییە جیهان دابەش بكات بەســەر‬ ‫چاكــە و خراپەی رەهــاداو‪ ،‬كۆمەڵگاش‬ ‫بەســەر كوفــر و ئیمــان و‪ ،‬مرۆڤ‪-‬یــش‬ ‫لەنــاو ووتەزاكانــی ئــازادی و كۆیلەییدا‬ ‫پۆلێــن بــكات‪ .‬مرۆڤــی عاقڵ بــە دوای‬ ‫هیــچ یەكێــك لەم خــەون و ئــارەزوو و‬ ‫تەماحــە فریودەرو گەمژانــەدا ناگەڕێت‪،‬‬ ‫نــە بەناوی پیرەوە و نــە بە ناوی گەنج‪ ،‬مەدەنــی و ژیارمەند‪ ،‬لە بری هەموو ئەو‬ ‫بیــر لــەوە ناكاتــەوە ببێتــە مەرجەع و‬ ‫نە بەناوی نەخوێندەوارەوە و نە بە ناوی ئــەرك و تەمــاح و حــەزە جەهەنمییانە‪،‬‬ ‫كۆمەڵگاش مێگەل‪ ،‬پەرۆشــی ئەوە نییە‬ ‫خــاوەن تێگەیشــتنێكی قووڵترو فراوانتر‬ ‫رۆشنبیر!‪.‬‬ ‫ببێتــە باوك و مرۆڤەكانی تریش منداڵ و‬ ‫بە مانایەكی تر‪ ،‬هیچ ناوو ناونیشانێك و هێمتــرە بەرامبــەر بــە دنیاو كێشــە و‬ ‫زارۆكــەی گوێرایەڵ و خەســیو‪ ،‬نایەوێت‬ ‫ناكاتــە بیانــوو و ئارگیۆمێنــت بــۆ قەیرانەكانی‪ ،‬كەســێكە لە پشــت هەموو‬ ‫ببێتە دەســەاڵتی ڕەها لەســەر حیسابی‬ ‫وابەستەكردنی مرۆڤەكانی دی بە خۆیەوە‪ ،‬دروشــم و گوتــارو هەڵوێســتێكدا بــۆ‬ ‫دەســەاڵتی گشــتی‪ ،‬بــەاڵم كــە نایەوێت‬ ‫هیــچ ئایدیۆلۆژیــاو ئامانجێــك ناكاتــە ڕووەكانــی ســاختەكاری و درۆ و فرت و‬ ‫ببێتە خاوەن هیچ یەكێك لەم ویســتانە‪،‬‬ ‫پاساوی یەكانگیركردنی هەڵوێست و دید فێلەكان دەگەڕێت‪ ،‬كائینێكە بە ئاســانی‬ ‫ئــەوا لە ژێــر هیچ نــاو و ناونیشــانێكی‬ ‫و تێڕوانینێــك كە دواجــار ببێتە دۆگماو هەڵناخەڵەتێــت و ناكەوێتــە نــاو داوی‬ ‫ساختەكارانەشــدا ئــەم كارە نــاكات و‬ ‫عەقیدەیەكــی نەزۆگ و شكســتخواردوو‪ .‬هیچ شــەپۆل و الفاوێكــی كوێرانەوە‪ ،‬بێ‬ ‫بــە رەوای نازانێــت‪ ،‬نــە بەنــاوی پیاوی‬ ‫مرۆڤــی عاقــڵ‪ ،‬كە یەكســانە بە مرۆڤی پرســیارو بێ گومان و بــێ رەخنە هزرو‬ ‫حكومەتەوە و نە بەناوی هاوواڵتیی ئازاد‪،‬‬

‫مرۆڤــی مەدەنــی ئــەو مرۆڤەیــە كــە‬ ‫ئەوەنــدەی دەیەوێــت فێرببێــت و‬ ‫بزانێــت‪ ،‬ئەوەنــدە الفــی بەدیهێنانــی‬ ‫گۆڕانكاریــی رادیــكاڵ و دەســتكاریكردنی‬ ‫ژێراوژووركەرانــەی دنیــای شــتەكان‬ ‫نــادات‪ ،‬ئەوەنــدەی دەیەوێــت مەعریفــە‬ ‫كــۆ بكاتــەوە و ژیــان بناســێت ئەوەنــدە‬ ‫پەالمــاری جاهیالنــەی ژیــان و ووردەكاری‬ ‫و ئاڵۆزییەكانــی نــادات‬

‫کامو‬

‫سەروتارەکانی‬ ‫ئەلبێر‬

‫ئەم‬

‫‪9‬‬

‫نابێ‌ تێپەڕن‬

‫(‪)1‬‬

‫سەروتارانە‬

‫ئەو وتارانەن كە لە الیەن ئەلبێر كامو نووسراون كە لە سەردەمی‬

‫جەنگی دووەمی جیهانی سەرنووســەری رۆژنامــەی كۆمبا ‪ Combat‬بوو‪ .‬بە یەكەوە‬ ‫لەگەڵ پاسكال پیا‪-‬ی هاوڕێی دەریان دەكرد بۆ پشتگیری‬ ‫پارتیزانــەكان و بەشــداری كردن لەو خەباتە مەزنەی دژی فاشــیزم و داگیركاری لە‬ ‫فرانسا و رۆژئاوا لەو سااڵنە لە ئارادابوو‪.‬‬

‫لە سەردەمی جەنگی‬ ‫دوەمی جیهانیدا‬

‫راپەڕین چیــە ؟ واتە گەلی چەك لە‬ ‫شــان‪ .‬ئەی گەل چیــە ؟ گەل ئەوانەن‬ ‫ێ‬ ‫كــە لە ناو نەتەوەیەك هەرگیز نایانەو ‌‬ ‫چۆك دابدەن‪.‬‬ ‫نرخــی نەتەوەیــەك لــە نرخــی‬ ‫گەلەكەیەتی و لــە نرخی كوڕەكانیەتی‬ ‫كــە لەســەر پێــن و تفەنگ لە شــانن‪.‬‬ ‫ئەم گەلــە ئەگەر لە ناو هەڵكەوتی لەم‬ ‫جــۆرە بێــت‪ ،‬ئەوا بزانــە گەلێكە پڕ لە‬ ‫دڵنیاییــە و ئەم نەتەوەیەش یەكســانە‬ ‫ێ‬ ‫بە چارەنووســەكانی خــۆی و دەتوان ‌‬ ‫بووژانــەوە و ئــازادی خۆی بە دەســت‬ ‫بهێنێ‌‪.‬‬ ‫لــە چــوارەم رۆژی راپەڕیــن‪،‬‬ ‫دوای پاشەكشــەی دوژمــن‪ ،‬دوای‬ ‫رۆژێــك لــە ئاگربەســتێكی گوایــە‬ ‫فرانســی تێدا ناكــوژرێ‌‪ ،‬گەلی پاریس‬ ‫درێــژە بە تێكۆشــان و راپەڕیــن دەدا‬ ‫و بەربەســتەكانی خۆپاراســتنی‬

‫هــۆش و دڵ و ویژدانی خۆی‪ ،‬هەرواو و‬ ‫بەهەڕاج‪ ،‬رادەستی هیچ كەس وگروپێك‬ ‫نــاكات!‪ ،‬ئــەو ئەگــەر بونەوەرێكــی‬ ‫كۆمەاڵیەتیــش بێــت‪ ،‬نایەوێــت ئــەم‬ ‫ئینتیمایــە لەدۆخی میگەلــدا بگوزەرێ‪،‬‬ ‫نایــەوێ‪ ،‬لەبەرامبــەردا‪ ،‬هیــچ كــەس و‬ ‫گروپێكیــش‪ ،‬وەك مێگــەل‪ ،‬شــوێنی‬ ‫بكەوێت و ســەنگەر بۆ پاسەوانیكردن و‬ ‫پیرۆزكردنی وتەزاو گۆشــەنیگاكانی‪ ،‬لێ‬ ‫بدات !‪.‬‬ ‫بــە دەســتەواژەیەكی دی‪ ،‬مرۆڤــی‬ ‫مەدەنــی ئــەو مرۆڤەیــە كــە ئەوەندەی‬ ‫دەیەوێــت فێرببێت و بزانێــت‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫الفــی بەدیهێنانی گۆڕانكاریــی رادیكاڵ‬ ‫و دەســتكاریكردنی ژێراوژووركەرانــەی‬ ‫دنیــای شــتەكان نــادات‪ ،‬ئەوەنــدەی‬ ‫دەیەوێــت مەعریفە كــۆ بكاتەوە و ژیان‬ ‫بناســێت ئەوەندە پەالماری جاهیالنەی‬ ‫ژیــان و ووردەكاری و ئاڵۆزییەكانــی‬ ‫نــادات‪ ،‬هەنجەتــی لۆژیكیشــی لــەم‬ ‫هەڵوێســتە عەقاڵنــی و ڕەخنەگرانەیەدا‬ ‫هەمیشــە ئەوەیــە كــە‪ :‬دواجــار هیــچ‬ ‫مرۆڤێــك فریشــتە نییــە‪ ،‬هیچ كەســێ‬ ‫ێ كەم و كوڕی و هەڵە‪،‬‬ ‫ئیالهێــك نییە ب ‌‬ ‫یــان بــێ تەماحــی تایبەتــی و گەمەی‬ ‫دەسەاڵتخوازیی سیاسی و كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫هیــچ بوونەوەرێــك نییــەو ناشــبێت‬ ‫توانــای كۆكردنەوەی هەموو خەســڵەتە‬ ‫جوانەكانــی هەبێــت لە نــاوەوەی خۆیدا‬ ‫ێ هەڵگرتنی ئەو ســیفاتە ئاخنكراو‬ ‫بەبــ ‌‬ ‫و چەپێنــراو و مۆڵدراوانــەی دی كە كەم‬ ‫و زۆر كاری تێدەكــەن و وەك پاڵنــەری‬ ‫بەهێز‪ ،‬ســایكۆلۆژیاو سیستمی رەفتاری‬ ‫ئەو‪ ،‬جڵەو و ئاراستە دەكەن‪.‬‬ ‫ســادەترین دۆزینــەوەی فەلســەفیی‬ ‫هاوچەرخ ئەوەیە كە‪ ،‬مرۆڤ بە ئەندازەی‬ ‫ئــەوەی كار لەدنیــای شــتەكان دەكات‬ ‫دنیای شــتەكانیش كار لە ئــەو دەكەن‪،‬‬

‫ئەوەندەی كەســێكی بكــەرە ئەوەندەش‬ ‫كەســێكە كارتێكــراو‪ ،‬ئەوەنــدەی بڕوای‬ ‫بەمەسەلەیەكی دیاریكراو هەیە ئەوەندەش‬ ‫دڵنیایە لەوەی بڕواكردن وابەســتەی كات‬ ‫و شــوێن و توانــای عەقڵــی و زەینیــی‬ ‫مرۆڤەو دەشێت گۆڕانی بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫بــە كورتــی‪ ،‬مرۆڤی مەدەنــی و عاقڵ‬ ‫مرۆڤێكــە چاوی لەوە نییــە خەڵكی دی‬ ‫چــی دەڵێــن و چــۆن دەڕواننــە ژیان و‬ ‫چۆنیش ســەودا لەگەڵ كێشەو قەیران و‬ ‫ئازارەكانی ئینساندا دەكەن‪ ،‬كەسێك نییە‬ ‫ێ و فێری بكا بۆ‬ ‫خەڵكی دی دەستی بگر ‌‬ ‫ئەوەی بكەوێتە ژێر ئیرادە و خواســت و‬ ‫ویســتی ئەوانەوە‪ ،‬بەڵكو كائینێكە وەك‬ ‫گەورە فەیلەســوفی فەرەنســی "مێشێل‬ ‫فۆكــۆ"(‪1984-1926‬ز) دەڵێت"بەردەوام‬ ‫ئیش لەســەر بوونی خۆی دەكات"‪ ،‬خۆی‬ ‫دەكاتە ســەرزەمینی پێگەیاندنی خۆی و‬ ‫كانــگای فێربــوون و زانین‪ ،‬هــەر لێرەوە‬ ‫بەوپــەڕی گیانی هــاوكاری و تەوازوعەوە‬ ‫بەشــداری لە هــەر پرۆســەیەكدا دەكات‬ ‫كە پێویســتیی بەوە بێت زیاتر لەهێزێك‬ ‫و زۆرتــر لەكەناڵێكــی ئیشــكردنی بــۆ‬ ‫سازبدرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤــی مەدەنــی ئەو مرۆڤەیــە كەبەر‬ ‫لەوەی ببێتە كۆیلەی خەڵكی دی دەزانێت‬ ‫ئینســانی كۆیلەو ئینســانی سەربەســت‬ ‫چییــە‪ ،‬تا ئــەو رۆژەیش كــە لەژیاندایەو‬ ‫بەنــاو هەڵقەی جیــاوازی ئەزموونەكانیدا‬ ‫تێپەڕ دەبێت بەو سیســتمە لەتێگەیشتن‬ ‫و بیركردنــەوەدا دەچێتــەوە كــە دەبنــە‬ ‫ســەرچاوەی زانینــی ئــەو بــۆ دنیــای‬ ‫شــتەكان و دیــاردەكان‪ ،‬ئەمــەش خۆی‬ ‫لەخۆیــدا‪ ،‬دروســت كــرۆك و روحی ئەو‬ ‫كۆنســیپتەیە لەرۆشــنگەریی كــە گەورە‬ ‫فەیلەســوفی ئەڵمانی"ئەمانویــل كانــت"‬ ‫(‪1804-1724‬ز) بەر لە ســێ ســەدە‪ ،‬بۆ‬ ‫كۆمەڵگەی بەشەریی مانفێست كردبوو‪.‬‬

‫تــەواوی وتــارەكان بــەم دواییە لە الیەن وەشــانی گالیمار بۆ جارێكــی تر وێڕای‬ ‫لێكۆڵینــەوە و ســاغكردنەوە باڵوكراوەتــەوە‪ .‬هــەر جارەی وتارێكــی لێ‌ دەكەینە‬ ‫كوردی و بە زنجیرە باڵوی دەكەینەوە‪.‬‬

‫دادەنێتەوە‪.‬‬ ‫ێ لێی‬ ‫دوژمنی پیادەی ناو شار ناب ‌‬ ‫دەرچــێ‌‪ .‬دوژمن كە لە پاشەكشــەدایە‬ ‫ێ‬ ‫ێ لەنــاو شــاردا دابنــێ‌‪ .‬ناب ‌‬ ‫ێ پ‌‬ ‫نابــ ‌‬ ‫تێپەڕن‪.‬‬ ‫ێ لــەو فرانســییە تــاك و‬ ‫هەنــد ‌‬ ‫توكانــەی كە یاداشــت و ئەندێشــەیان‬ ‫ســەقەتە و شــەرەفی خۆیــان لــە یاد‬ ‫ێ و بێباكن بەرانبەر بەم شــەرمە‪،‬‬ ‫دەچ ‌‬ ‫بە ئاســوودەیی لە ماڵــی خۆیان لە ناو‬ ‫گــەرم و گــۆڕی دانیشــتوون لەوانەیــە‬ ‫بپرســن‪ :‬ئەمــە ســوودی چــی هەیە ؟‬ ‫دەبێ‌ لێرە وەاڵمیان بدەینەوە ‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ نابــ ‌‬ ‫ێ بژێــ ‌‬ ‫گەلێــك بیــەو ‌‬ ‫چاوەڕێــی ئەوە بكا ئــازادی بۆ بهێنن‪،‬‬ ‫ێ خــۆی بیســتێنێ‌‪ .‬بــەم كارەش‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫ێ‬ ‫یارمەتــی ئەوانەش دەدا كــە دەیانەو ‌‬ ‫یارمەتــی بــدەن‪ .‬هــەر ئەڵمانییەك لە‬ ‫ێ‬ ‫پاریس نەچێتە دەرەوە‪ ،‬هەر هیچ نەب ‌‬

‫گوللەیەكە بۆ ســەربازانی هاوپەیمانی و‬ ‫بــۆ هەڤااڵنی فرانســیمان لە رۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫ئایندەمان‪ ،‬شۆڕشــمان‪ ،‬هەمووی لەناو‬ ‫ئــەم هەڵكەوتەی ئێســتەیە‪ ،‬كە پڕە لە‬ ‫تووڕەیی و تۆقینی ئازادی‪.‬‬ ‫ئــەوە ئێمــە نیــن كە كوشــتنمان‬ ‫هەڵبــژاردووە(‪ .)2‬بەاڵم ئێمەیان خســتە‬ ‫نــاو ئــەو حاڵەتــە بكوژین یــان چۆك‬ ‫دابدەین‪ .‬ئەگەرچی هەوڵیاندا گومانمان‬ ‫ێ بكەن‪ ،‬بەاڵم دوای ئەم چوار ســاڵە‬ ‫ل‌‬ ‫پڕ لە تێكۆشــینە ترسناكە‪ ،‬تێگەیشتن‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ئێمە لە نەژادێك نین چۆك دابدەین‪.‬‬ ‫‪ -1‬ئەلبێــر كامــو ئــەم ناونیشــانەی‬ ‫ئەگەر هێشــتا بیانەو ‌‬ ‫ێ گومانمان لــە شــەڕی شۆڕشــگێڕانی ئیســپانی‬ ‫لــ ‌‬ ‫ێ تێپــەڕن‪No -‬‬ ‫ێ بكــەن‪ ،‬ئێمــەش دەزانیــن كــە وەرگرتــووە ‪:‬نابــ ‌‬ ‫نەتەوەیەكین ئاقڵمەندین‪ .‬نەتەوەیەكی‪ .pasaran ،‬بە تایبەتی كۆماریخوازە‬ ‫ئاقڵمەندیش‪ ،‬لەناو شەرم ب ‌‬ ‫ێ یان لە ناو ئیســپانییەكان‪ .‬چونكە كامو هەســتی‬ ‫الفلێدان‪ ،‬دەتوان ‌‬ ‫ێ چارەنووسی خۆی لە دەكرد زۆر لێیان نزیكە‪.‬‬ ‫دەستی خۆیدابێ‌‪.‬‬ ‫ێ لە ئایدیا ســەرەكییەكانی‬ ‫‪ -2‬یەكــ ‌‬ ‫ئێمە توانیمان قورســایی شــكانی كتێبــی ‪ :‬نامەیــەك بــۆ برادەرێكــی‬ ‫خۆمان هەڵگرین‪ ،‬بێگومان دەشــتوانین‬ ‫بــاری گرانــی ســەركەوتنی خۆشــمان‬ ‫هەڵگریــن‪ ،‬بەرانبــەر بەمە پاشەكشــە‬ ‫ناكەین‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 21‬مانگی گەاڵوێژی ســاڵی‬ ‫‪ ،1944‬لــە شــەقامەكانی پاریــس‪،‬‬ ‫تێكۆشــانێك دەســتی پێكــردووە‪ ،‬بــۆ‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ئێمە و بۆ فرانسا بە ئازادی یا مەرگ‬ ‫كۆتایی دێ‌‪.‬‬

‫ئەڵمانی‪.‬‬ ‫ێ لە سلۆگانە سەرەكییەكانی‬ ‫‪ -3‬یەك ‌‬ ‫شۆڕشی فرانسی ‪.1789‬‬

‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫ذمارة (‪ )598‬دوشةممة ‪2017/2/13‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫شڕۆڤەیەك لەسەر گۆڕینی سیستەمی سیاسی لە توركیا‬ ‫و پشــتگیریی گۆڕانكارییەكــە دەكــەن‪،‬‬ ‫بەتایبەت نەتەوەپەرســتەكان و ئیسالمییە‬ ‫كۆنزێرڤەتیســتەكان‪ .‬ئەمانە لە الیەنگرانی‬ ‫ئــاك پارتی و پارتی بزافی نەتەوەپەرســت‬ ‫(مەهەپــە) پێكدێت‪ .‬ئەم بەرەیە پێی وایە‬ ‫گۆڕانكاری لە سیستەم و سەرۆكێكی بەهێز‬ ‫بۆ واڵتەكەیان پێویستە و‪ ،‬توركیا بەهێزتر‬ ‫و گەورەتر دەكات‪.‬‬ ‫بەرەی دووەم‪ ،‬ئەو بەرەیەی كە دژایەتیی‬ ‫گۆڕانكارییەكە دەكات‪ ،‬بەشێكی چەپەكان و‬ ‫كوردەكانن‪ ،‬بەشێكی عەلەوی و بزوتنەوەی‬ ‫خزمەت (گولەنییــەكان) و كەمینەكانیتری‬ ‫توركیــان‪ .‬ئەم بەرەیە‪ ،‬پێیان وایە بە هۆی‬ ‫گۆڕینی سیستەمی سیاسی و دەستوورەوە‪،‬‬ ‫ئەردۆغــان دەبێتــە خاوەنــی هەمــوو‬ ‫دەســەاڵتێك و‪ ،‬هیــچ دەزگــە و كەســێك‬ ‫ناتوانێت لێپرســینەوەی لەگەڵدا بكات‪ .‬لەم‬ ‫دۆخەیشــدا پرسی دیموكراســی‪ ،‬مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ‪ ،‬ئازادیی ڕادەربڕین‪ ،‬ســەربەخۆییی‬ ‫دەســەاڵتی دادوەری و بێالیەنبوونی سوپا‬ ‫و ســەرباز‪ ،‬مافــی كەمینــەكان و ئازادیــی‬ ‫رۆژنامەوانی‪ ،‬دەكەوێتە بەردەم مەترســی و‬ ‫هەڕەشــەیەكی گەورەوە و‪ ،‬توركیا چەندین‬ ‫قۆناغ دەباتە دواوە‪.‬‬

‫پەیڕەو ئەنوەر*‬ ‫توركیــا وەك واڵتێكی هاوچەرخ و‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬لە ســەرەتای دروستبون‬ ‫و بنیاتنانییــەوە‪ ،‬چەندیــن فــۆڕم‬ ‫و مۆدێڵــی سیســتەمی سیاســیی‬ ‫پەیــڕەو كــردووە‪ .‬لــە ســەرەتادا‬ ‫و لــە ســەردەمی حكومڕانیــی‬ ‫«مســتەفا كەمــال عەتاتــورك»‪،‬‬ ‫زیاتــر سیســتەمی حكومەتــی‬ ‫بەكۆمەڵــی تاقــی كردۆتــەوە‬ ‫هەرچەندە سیســتەمی حزبایەتیی‬ ‫«تاكحزبــی» بــووە‪ .‬دواتر دوای‬ ‫جەنگی جیهانیــی دووەم و گۆڕان‬ ‫لــە سیســتەمی حزبایەتــی‪ ،‬لــە‬ ‫تاكحزبییــەوە بــۆ «فرەحزبــی»‪،‬‬ ‫سیســتەمە سیاســییەكەی بەرەو‬ ‫پەرلەمانی چووە و‪ ،‬تا ئێســتایش‬ ‫توركیــا بە سیســتەمی پەرلەمانی‬ ‫بەڕێــوە بــراوە؛ بــەاڵم لەمــەودوا‬ ‫ئەردۆغــان و ئــاك پارتــی‪ ،‬كار‬ ‫بــۆ ئەوە دەكەن سیســتەمەكە لە‬ ‫پەرلەمانییــەوە بــۆ ســەرۆكایەتی‬ ‫بگــۆڕن‪ .‬بــۆ ئــەم پڕۆســەیەیش‬ ‫هەنــگاوی یەكــەم كــە بریتییە لە‬ ‫بەیاساییكردنی پڕۆسەی گۆڕینەكە‬ ‫و پەســەندكردنی یاســاكەی لــە‬ ‫پەرلەمانــی توركیــا (ئەنجومەنی‬ ‫گــەورەی توركیا)‪ ،‬تــەواو بووە و‬ ‫بڕیــارە لــە دوو مانگــی داهاتوودا‬ ‫هەنــگاوی دووەمــی بــۆ بنرێت و‬ ‫بخرێتە پڕۆسەی ڕیفراندۆمەوە‪.‬‬

‫چوارچێوەی تیۆری‪:‬‬

‫بۆچوونی هێز و الیەنە كوردییەكان‪:‬‬

‫لە مۆدێلی سیستمی سەرۆكایەتیی توركیادا‪ ،‬هەموو ناوەندەكانی بڕیاردان دەچنەوە الی سەرۆك كۆمار‬

‫هێزە‬ ‫كوردییەكان لەو بڕوایەدان‬ ‫گواستنەوەی دەسەاڵتەكانی سیاسی‬ ‫و سەربازی بۆ سەرۆككۆمار‪ ،‬هێندەیرت پرسی‬ ‫كورد و چارەسەری ئاشتییانەی پرسەكە و مەسەلەی‬ ‫دیموكراسی و مافی مرۆڤ لەو واڵتە دەباتەوە‬ ‫دواوەو سنوورەكانی ئازادی و رادەربڕین‬ ‫هێندەیرت تەسكرت دەكاتەوە‬

‫سیســتەمی سیاســی‪ ،‬كۆمەڵــە بنەمــا‬ ‫و رەگەزێكــی یاســایی‪ ،‬دەســتوری و‬ ‫سیاســین بۆ رێكخســتنی كۆمەڵگە و كایە و دەســەاڵتی یاســادانان‪ /‬پەرلەمانێكــی‬ ‫جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵ و پەیوەندیی نێوان بێهێــز‪ ،‬دەســەاڵتێكی دادوەریــی بێهێــز و‬ ‫دەسەاڵت و هاواڵتی‪ .‬هەر یەكەیەكی سیاسی ســەرۆككۆمارێكی زۆر بەهێــز دابڕێژێــت و‬ ‫دەوڵــەت‪ ،‬لە رێگــەی دەســتور و پەیمانە دروست بكات‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكەیەوە رێك دەخرێت‪ .‬شێوازی‬ ‫دوای كۆمەڵێــك كۆبوونــەوە و دوو‬ ‫حكومڕانی و شێوەی دەوڵەت و پڕەنسیپی خــول دەنگدان لە پەرلەمانــی توركیادا بۆ‬ ‫لێكجیاكردنــەوەی دەســەاڵت و شــێوازی پڕۆژەیاســای هەمواری دەستوور و گۆڕینی‬ ‫پەیوەندییەكانیان دیاری دەكات‪ .‬پێكهاتە و سیســتەمی سیاســی لــە پەڕلەمانییــەوە‬ ‫پەیكەری پەرلەمان و دەسەاڵتەكانی دیاری بــۆ ســەرۆكایەتی‪ ،‬دواجــار پڕۆژەكە ‪٣٣٩‬‬ ‫دەكات‪ .‬پێكهاتــە و پەیكــەری دەســەاڵتی دەنگی «بەڵێ»ی لە بەرامبەر ‪١٤٩‬دەنگی‬ ‫جێبەجێكردن (سەرۆككۆمار و ئەنجومەنی «نەخێر»دا بەدەســت هێنا‪ .‬سەرۆكایەتیی‬ ‫وەزیران) بەپێی جۆری سیستەمەكە دیاری پەڕلەمانــی توركیایــش بــۆ وەرگرتنــی‬ ‫دەكات‪ .‬پێكهاتەی دەسەاڵتی دادوەری رێك رەزامەندیی ســەرۆككۆمار‪ ،‬پڕۆژەیاساكەی‬ ‫دەخات و دیاری دەكات‪ .‬ئازادییە گشــتی و رەوانەی سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا كرد‪.‬‬ ‫تاكەكەسییەكان و ماف و ئەركی هاواڵتی بە‬ ‫سەرۆككۆمار دەتوانێت تانە لە ناوەڕۆك‬ ‫شێوەیەكی گشتی ئازادییەكانی رادەربڕین‪ ،‬و ماددەكانی یاســاكە بدات و بیگەڕێنێتەوە‬ ‫قســەكردن و رۆژنامەوانــی دادەڕێژێــت و بۆ پەرلەمان‪ ،‬ئەگەر الریشی نەبوو‪ ،‬واژووی‬ ‫رێكیان دەخات‪.‬‬ ‫لەســەر دەكات و لــە مــاوەی ‪ ١٥‬رۆژدا‬ ‫دەیگەڕێنێتەوە بۆ پەڕلەمان و لە رۆژنامەی‬ ‫ئەردۆغان و سیستەمی سەرۆكایەتی‪:‬‬ ‫فەرمــی باڵو دەبێتــەوەو یاســاكە دەچێتە‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫ئەردۆغــان‪ ،‬ســەرۆككۆماری ئێســتای‬ ‫بەپێــی مــاددەی ‪ ١٧٥‬لــە دەســتوری‬ ‫توركیــا‪ ،‬دەیەوێــت لەڕێگــەی گۆڕینــی توركیادا‪ ،‬هەمواركردنەوە و دەستكاریكردنی‬ ‫سیســتەمی سیاســیی واڵتەكەیــەوە‪ ،‬دەســتوور ‪ ٣٣٠‬دەنگی پێویستە و‪ ،‬دەبێت‬ ‫زۆرینــەی دەســەاڵتەكان الی خــۆی گل لە ماوەی ‪ ٦٠‬رۆژیش گۆڕانكارییەكە بخرێتە‬ ‫بداتــەوە و هەژمونییەكــی گــەورە بەســەر راپرسییەوە و ‪%٥١‬ی دەنگەكانی راپرسیش‬ ‫زۆرینــەی دامەزراوە و ناوەندەكانی بڕیار لە بەدەســت بهێنێت بۆ ئــەوەی بچێتە بواری‬ ‫توركیادا دروست بكات و‪ ،‬هیچ دەزگەیەكی جێبەجێكردنەوە‪ .‬بەمەیش‪ ،‬دەبێت راپرسی‬ ‫چاودێریــش نەبێت لێپرســینەوەی لەگەڵدا بۆ گۆڕینی سیســتەمی سیاسی لە توركیا‪،‬‬ ‫بكات‪ .‬بە شێوەیەكی كردارەكی‪ ،‬پڕەنسیپی مانگــی ئەپریل‪/‬نیســانی داهاتــوو ئەنجام‬ ‫لێكجیاكردنــەوەی دەســەاڵتەكان نەهێڵێت بدرێت‪.‬‬

‫ناوەڕۆكی پڕۆژەیاساكە‪:‬‬ ‫پڕۆژەیاســاكە بــۆ گۆڕینــی سیســتەمی‬ ‫سیاســی لە توركیادا‪ ،‬لە (‪)١٨‬ماددە پێك‬ ‫دێت و گرنگترین خاڵ و تەوەرەكانی بریتین‬ ‫لە‪:‬‬ ‫پێكهاتە و پەیكەر و ئەركی پەرلەمان‪:‬‬ ‫‪ -1‬ژمــارەی ئەندامانی پەرلەمان لە ‪٥٥٠‬‬ ‫پەرلەمانتارەوە‪ ،‬دەبێت بە ‪ ٦٠٠‬پەرلەمانتار‪.‬‬ ‫‪-2‬تەمەنــی خۆپااڵوتن (خۆكاندیدكردن)‬ ‫لە ‪ ٢٥‬ساڵییەوە‪ ،‬دەكرێت بە ‪ ١٨‬ساڵ‪.‬‬ ‫‪ -3‬هەڵبژاردنــی خولــی پەرلەمانــی و‬ ‫ســەرۆككۆمار‪ ،‬هــەر ‪ ٥‬ســاڵ جارێك و لە‬ ‫هەمان رۆژدا ئەنجام دەدرێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬پەرلەمــان دەتوانێــت دۆســیەی‬ ‫لێكۆڵێنــەوە لەســەر ســەرۆككۆمار‪،‬‬ ‫جێگرەكانــی ســەرۆككۆمار و وەزیــرەكان‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -5‬پەرلەمانــی توركیــا بە دەنگی ســێ‬ ‫لەســەر پێنجــی پەرلەمانتــاران‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫بڕیاری دووبــارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫‪ --6‬بەرواری ‪٣‬ی تشرینی دووەمی ‪،٢٠١٩‬‬ ‫هــەر یەك لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا‬ ‫و هەڵبژاردنــی ســەرۆككۆمار‪ ،‬بەیەكــەوە‬ ‫ئەنجام دەدرێن‪.‬‬ ‫پێكهاتە و پەیكەر و ئەركی سەرۆككۆمار‪:‬‬ ‫‪ -1‬ســەرۆككۆمار لــە هەمــان كاتیشــدا‬

‫یەكێك‬ ‫لە خاڵە گرنگەكانی یاساكە‬ ‫گواستنەوەی زۆرینەی دەسەاڵتەكانە‬ ‫بۆ سەرۆككۆمار و مانەوەی ئەردۆغانە لە‬ ‫لووتكەی دەسەاڵتی سیاسی و سەربازیدا تا‬ ‫ساڵی ‪ .٢٠٢٩‬ئەمەیش ترسی بۆ زۆربەی هێزە‬ ‫ناوخۆیی و دەرەكییەكان دروست‬ ‫كردووە‬ ‫گۆڕانكاریــی یاســایی لە دەســتوور‪ ،‬پڕۆژە‬ ‫پێشكەشــی گــەل بــكات بــۆ دەنگــدان و‬ ‫ڕاپرسی لەسەری‪.‬‬ ‫‪ -11‬جێگرانی سەرۆككۆمار و وەزیرەكان‪،‬‬ ‫لە نێوان ئەو كەســانەی كە توانیویانە ببنە‬ ‫پەرلەمانتــار‪ ،‬لە الیــەن ســەرۆككۆمارەوە‬ ‫دیــاری دەكرێــن و دەســت لــە كاری‬ ‫پەرلەمانتاریش دەكێشنەوە‪.‬‬

‫دەتوانێت ســەرۆكی حزبەكەی بێت؛ پێشتر‬ ‫ســەرۆككۆمار‪ ،‬دەبوو هێمــای یەكپارچەیی‬ ‫و نیشــتمانبوونی واڵتەكەی بوایە و‪ ،‬دەبوو‬ ‫سەرۆكی هیچ حزبێكی سیاسی نەبوایە‪.‬‬ ‫‪ -2‬سەرۆككۆمار دەتوانێت باری نائاسایی‬ ‫رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬ســەرۆككۆمار تەنیا دەتوانێت بۆ دوو‬ ‫خول ســەرۆككۆمار بێت‪ ،‬هەر خولێكیش ‪٥‬‬ ‫ساڵ دەبێت‪.‬‬ ‫پاڵێــوراو‬ ‫كــە‬ ‫الیەنــەی‬ ‫و‬ ‫هێــز‬ ‫‪ -4‬ئــەو‬ ‫دەسەاڵتی دادوەری‪:‬‬ ‫بــۆ ســەرۆككۆمار دەپاڵێوێــت‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫الیەنی كەمەوە ‪%٥‬ی كۆی دەنگەكانی واڵت‬ ‫‪ -1‬فەرمانگەی بااڵی داواكارانی گشتی و‬ ‫بەدەســت بهێنێت‪ ،‬یان ‪ ١٠٠‬هەزار دەنگدەر دادوەران‪ ،‬دەبێت بە فەرمانگەی داواكارانی‬ ‫دەنگی پێ بدەن‪.‬‬ ‫گشتی و دادوەران‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئــەو پاڵێوراوەی كە لــە هەڵبژاردندا‬ ‫لــە ‪%٥٠‬ی دەنگــەكان زیاتــر بێنێــت‪ ،‬بــە‬ ‫‪ -2‬جگە لە دادگە بەرزەفتەكان‪/‬دیسپلین‪،‬‬ ‫سەرۆككۆمار هەڵدەبژێردرێت‪.‬‬ ‫دادگەی سەربازی دروست ناكرێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ســەرۆككۆمار‪ ،‬ســەرۆكی دەوڵەتــە‬ ‫و دەســەاڵتی ڕاپەڕاندن دەگرێتە ئەســتۆ و‬ ‫‪ -3‬دادگــەی بــااڵی تێهەڵچوونــەوەی‬ ‫فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانیشە‪ .‬ســەربازی‪ ،‬دادگــەی فەرمانگــەی بــااڵی‬ ‫‪ -7‬ســەرۆككۆمار جێگرانی سەرۆككۆمار ســەربازی و دادگــە ســەربازییەكان‬ ‫و وەزیــرەكان دادەمەزرێنێت و كۆتاییی بە هەڵدەوەشێتەوە‪.‬‬ ‫ئەركەكانیشیان دێنێت‪.‬‬ ‫‪ -8‬بودجــەی ســااڵنەی واڵت لــە الیەن‬ ‫بۆچوونی شەقامی توركی لەبارەی‬ ‫ســەرۆككۆمارەوە پێشكەشــی پەرلەمــان‬ ‫گۆڕینی سیستەمەكەوە‪:‬‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫‪ -9‬ئەنجومەنی وەزیران هەڵدەوەشێتەوە‬ ‫رایگشــتی و شــەقامی توركــی لەبارەی‬ ‫و‪ ،‬ئــەرك و دەســەاڵتەكانی دەســەاڵتی‬ ‫جێبەجێكردن لەژێر دەستوور و یاساكان لە گۆڕینــی دەســتوور و گۆڕینی سیســتەمی‬ ‫الیەن سەرۆككۆمارەوە بەڕێوە دەبردرێت‪ .‬سیاســیی واڵتەكەیان‪ ،‬بەســەر دوو بەرەدا‬ ‫‪ -10‬ســەرۆككۆمار دەتوانێــت بــۆ دابــەش بــوون‪ :‬بەرەیەكیــان پاڵپشــتی‬

‫كــوردەكان‪ ،‬بەتایبەت پارتی ئاشــتی و‬ ‫دیموكراســیی گــەالن (هەدەپە)‪ ،‬دژی ئەم‬ ‫گۆڕانكارییــەن و بــە مەترســییەكی هــەرە‬ ‫گەورەی بۆ سەر توركیا دادەنێن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كــە ئێســتا بەشــێك لــە پەرلەمانتارانــی‬ ‫هەدەپە دەســتگیر كــراون و لــە زیندانن‪.‬‬ ‫هێــزە كوردییــەكان لــەو بڕوایــەدان بــە‬ ‫فراوانبونــی دەســەاڵتەكانی ســەرۆككۆمار‬ ‫و گۆڕانــكاری لــە پەیكــەر و پێكهاتــەی‬ ‫دەســەاڵتەكان (یاســادانان‪ ،‬جێبەجێكردن‬ ‫و دادوەری) و گواســتنەوەی زۆرینــەی‬ ‫دەســەاڵتەكان بۆ ســەرۆككۆمار (سیاسی‬ ‫و ســەربازی)‪ ،‬هێندەیتــر پرســی كــورد‬ ‫و چارەســەری ئاشــتییانەی پرســەكە و‬ ‫مەســەلەی دیموكراســی و مافی مرۆڤ لەو‬ ‫واڵتــە دەباتــەوە دواوە و‪ ،‬ســنوورەكانی‬ ‫ئــازادی و ڕادەربڕیــن هێندەی تر تەســكتر‬ ‫دەكاتەوە‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫توركیــای هاوچــەرخ لــە دوای‬ ‫دروســتبوونییەوە چەندیــن مۆدێــل و‬ ‫سیســتەمی سیاســیی جیــاوازی تاقــی‬ ‫كردۆتــەوە‪ .‬لــە دوای جەنگــی جیهانیــی‬ ‫دووەمەوە‪ ،‬گۆڕانێك لە سیستەمی سیاسی‬ ‫و حزبایەتیــی توركیــادا روو دەدات؛‬ ‫لــە سیســتەمی تاكحزبییــەوە هەنــگاو بۆ‬ ‫سیستەمی فرەحزبی و پەرلەمانی دەنێت‪.‬‬ ‫ئێســتاكە ئــاك پارتــی و ئەردۆغــان‪،‬‬ ‫پڕۆژەیەكیــان هەیە بۆ گۆڕینی سیســتەمی‬ ‫پەرلەمانــی بۆ سیســتەمی ســەرۆكایەتی‪.‬‬ ‫بەپێــی پڕۆژەیاســایەك كــە (‪ )١٨‬ماددە‬ ‫لەخــۆ دەگرێــت و لە پەرلەمانــی توركیادا‬ ‫پەســەند كــراوە و‪ ،‬بڕیارە لــە دوو مانگی‬ ‫داهاتــوودا بچێتــە قۆناغی راپرســییەوە و‬ ‫دواتــر جێبەجــێ بكرێت‪ .‬یەكێــك لە خاڵە‬ ‫گرنگەكانی یاســاكە گواستنەوەی زۆرینەی‬ ‫دەسەاڵتەكانە بۆ ســەرۆككۆمار و مانەوەی‬ ‫ئەردۆغانە لە لووتكەی دەســەاڵتی سیاسی‬ ‫و ســەربازیدا تــا ســاڵی ‪ .٢٠٢٩‬ئەمەیــش‬ ‫ترســی بــۆ زۆربــەی هێــزە ناوخۆیــی و‬ ‫دەرەكییەكان دروست كردووە و‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ترس لە دروســتبوونی دەسەاڵتێكی تاكڕەو‬ ‫و پاشەكشــەی توركیــا لە دیموكراســی و‬ ‫مافەكانی مرۆڤ و گەشەپێدانی سیاسی‪.‬‬ ‫بەشــێكی هێــزە ناوخۆیــی و رێكخــراوە‬ ‫نێودەوڵەتییــەكان و یەكێتیــی ئەوروپــا‪،‬‬ ‫ترســیان لــە داهاتــووی توركیــا هەیــە و‬ ‫هۆشــداری لەمەڕ تێكچوونی دۆخی ناوەكی‬ ‫و پێكدادانی زیاتری هێــزە ناوخۆیییەكانی‬ ‫توركیا و گڕژی و ئاڵۆزیی زیاتر لەو واڵتەدا‬ ‫دەدەن‪.‬‬

‫* بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )598‬دو شةممة ‪2017/2/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫ئەزمونی خوێندنەوەو نوسینی بنگۆریۆن‬

‫دامەزراندن‌و بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەڕێگەی كتێبەوە‬ ‫ئا‪ :‬بارام سوبحی‬ ‫«ئــەوە دەكەوێتــە نێــو بازنــەی‬ ‫ئەركەكانــم كــە ئــەو كاتــەی بۆ‬ ‫كاروبــاری حكومــەت پێویســتم‬ ‫نییــە‪ ،‬لــە خوێندنەوەو نوســین‌و‬ ‫بیركردنەوەدا خەرجی بكەم» ئەمە‬ ‫وتەی داود بنگۆریۆن دامەزرێنەری‬ ‫دەوڵەتــی ئیســرائیل‌و یەكــەم‬ ‫ســەرۆك وەزیرانــی ئیســرائیلە‪،‬‬ ‫كە خاوەنی باشــترین كتێبخانەی‬ ‫تایبەتی بو لە رۆژهەاڵتی ناویندا‪.‬‬ ‫كتێبی داود بنگۆریۆن دامەزرێنەری‬ ‫دەوڵەتی ئیســرائیل لە نوســینی‬ ‫رۆبەرت ســەنت یۆهنە‪ ،‬شــەفیقی‬ ‫حاجــی خــدر لــە هۆڵەندییــەوە‬ ‫كردویەتــی بــە كــوردی‪ ،‬لــە‬ ‫باڵوكراوەكانــی ناوەنــدی ئاوێرەو‬ ‫(‪ )460‬الپەڕەیــە‪ .‬ئــەم راپۆرتــە‬ ‫تایبەتــە بــە بــواری خوێندنەوەو‬ ‫نوسینی بنگۆریۆن‪.‬‬

‫لە پۆڵەنداوە بۆ ئەستانە‬

‫ســەرەتای ئاشــنابونی بنگۆریــۆن بــە‬ ‫كتێــب دەگەڕێتەوە بــۆ قۆناغی منداڵی‪،‬‬ ‫ئەوكاتەی باوكی وای لە منداڵەكانی كرد‪،‬‬ ‫بــە وردی‌و بەقوڵــی لە مێــژوی ئینجیلی‬ ‫كــۆن‪ ،‬جوگرافیای رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‬ ‫بكۆڵنــەوەو بخوێنن‪ .‬لەگەڵ هەڵكشــانی‬ ‫تەمەن‌و ئەزمونیشــدا‪ ،‬بەمەبەستی زیاتر‬ ‫خوێندنەوەی كتێبان خۆی فێری چەندین‬ ‫زمــان كرد‪ .‬هەرچەندە هیچ بڕوانامەیەكی‬ ‫خوێندنــی بااڵی نەبو‪ ،‬تەنهــا لە زانكۆی‬ ‫عیبری دكتۆرای شانازی پێبەخشرابو‪.‬‬ ‫لە هەڕەتی الویدا بەمەبەستی خوێندنی‬ ‫قانــون رودەكاتــە ئەســتەنبوڵ‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ێ لەگەڵ‬ ‫خوێندنەكــەی تەواونــاكات‪ .‬وەل ‌‬ ‫بــن زیڤــی هاوڕێی بــە عیبــری كتێبێك‬ ‫لەسەر شــێوەی بەڕێوەبردنی پارێزگاكان‬ ‫لەالیەن دەوڵەتی عوسمانییەوە دەنوسن‪.‬‬ ‫پاش یەك دو ســااڵن ئەو كارەیان لەڕوی‬ ‫مێژوییەوە زۆر گرنگ بو‪.‬‬ ‫لە هاوینی (‪)1915‬دا دەگاتە نیویۆرك‪،‬‬ ‫ێ كڕینــی كتێبێكی‬ ‫یەكەمیــن كاری لــەو ‌‬ ‫ئەســتور بــو كــە فەرهەنگێكی تــەواوی‬ ‫زمانــی ئینگلیــزی بــو‪ ،‬لەنێوەڕاســتی‬ ‫ژورەكەیــدا مێزێكی تایبەتی بــۆ دانابو‪.‬‬ ‫لەم ســەردانەدا لەگەڵ بــن زیڤی هاوڕێی‬ ‫دو كتێبیان نوســی‪ .‬یەكەمیان سەبارەت‬ ‫بــە بزوتنــەوەی نۆبــەرەكان‌و چۆنیەتــی‬ ‫بەرەنــگاری لەخۆكــردن‪ ،‬دوهەمیشــیان‬ ‫لەبارەی دیرۆك‌و جوگرافیای فەلەســتین‬ ‫بو بەناوی "واڵتەكەی ئیسرائیل"‪.‬‬ ‫هــەر لــەو ســاڵەدا لەگــەڵ پــاوال لە‬ ‫نیویــۆرك هاوســەرگیری دەكــەن‪ .‬پاوال‬ ‫دەڵێت‪ :‬تاكە شــتێك كە پارەی پێدابایە‬ ‫كتێب بو‪ .‬ئەو بە زۆری كتێبە قورسەكانی‬ ‫ێ بەقوڵی‬ ‫دەخوێندەوە‪ .‬پێش ئەوەی بدو ‌‬ ‫بیــری لێدەكردەوە‪ ،‬بــەالی ئەو بێدەنگی‬ ‫باشتر بو لە قسەكردن‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوە لە ئازادی‌و بەرگری‬ ‫لــە ســاڵی (‪ )1940‬دەچێتــە لەندەن‌و‬ ‫دەســت بــە خوێندنــەوەو لێكۆڵینــەوە‬ ‫دەكات‪ .‬لەسەرەتادا لە دیرۆكی كۆلۆنیالی‬ ‫ئینگلیزی قوڵ بوەوە‪ ،‬بەدوای ئەوەدا چو‬ ‫چۆن ئیمپراتۆریەتەكە پەرەی ســەندوە‪.‬‬ ‫بە ئاشنایەكی وت‪ :‬لێكۆڵینەوەكەم فێری‬ ‫كــردم‪ ،‬كە چــۆن گەلێــك تەنهــا لەڕێی‬ ‫خەباتــی خۆی بۆ ئازادی‪ ،‬ســەربەخۆیی‬ ‫بەدەست دێنێ‌‪.‬‬ ‫مانگێك دوای ئەوەی گەیشتە لەندەن‪،‬‬ ‫رۆژانێكی نائاسایی بۆمبارانی بەردەوامی‬ ‫لەنــدەن بــو‪ ،‬بــەو هۆیــەوە رۆژانــە بــە‬

‫داود بنگۆریۆن‬ ‫لە (‪ )1886/10/16‬لە شــاری پۆلنسكی پۆڵەندا لەدایكبوە‬ ‫ســاڵی (‪ )1906‬كۆچی كردوە بەرەو فەڵەستین‬ ‫حەوت زمانی زانیوە‪.‬‬ ‫یەكێكە لە دامەزرێنەرانی دەوڵەتی ئیســرائیل‌و بەیاننامەی دامەزراندنی دەوڵەتەكەی‬ ‫خوێندۆتەوە‪.‬‬ ‫یەكــەم ســەرۆك وەزیرانی ئیســرائیل بــوە‪ .‬بۆ مــاوەی دو خول ســەرۆك وەزیران‬ ‫بــوە‪ .‬بــۆ جاری یەكــەم لە (‪ )1948/5/14‬تــا (‪ ،)1954/2/26‬جــاری دوەمیش لە‬ ‫(‪ )1955/11/3‬تا (‪ )1963/6/26‬سەرۆك وەزیران بوە‪.‬‬ ‫ســاڵی (‪ )1970‬وازی لە سیاسەت هێناوە‬ ‫لە (‪ )1973/12/1‬كۆچی دوایی كردوە‪.‬‬

‫چەندان ســەعات دەبوایــە لەژێر زەمیندا‬ ‫بمابایــەوە‪ ،‬هەروەها دەرگای مۆزەخانەو‬ ‫كتێبخانەكانیــش داخرابــون‪ .‬بۆیــە بــە‬ ‫پیاوێكی نزیكی خۆی وت‪ :‬گەر كار وابڕوا‬ ‫واباشــە كەڵك لەم كاتــە وەربگرم‌و خۆم‬ ‫فێرە زمانی گریكــی بكەم‪ ،‬چونكە دوای‬ ‫ئــەوەی مێژوی كۆلۆنیالیزمــی ئینگلیزیم‬ ‫خوێندەوە‪ ،‬هاتمە ســەر ئەو بڕوایەی كە‬ ‫بەختــی ئیســرائیل لەنێوچاوانی ئەوەی‬ ‫ئێمــە دەربارەی كاروباری ســەربازییەوە‬ ‫ێ‬ ‫دەزانیــن دیــار دەكــرێ‌‪ .‬مــن دەمــەو ‌‬ ‫توســیدیدەس بخوێنمــەوە تــا فێــری‬ ‫ســتراتیژی ســەربازییانە ببــم‪ .‬هەروەها‬ ‫دەمەوێــت زیاتــر لەبــارەی ئەفالتونەوە‬ ‫بزانم‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی (‪)1947‬دا كاتێــك لــە‬ ‫گرفتــە ســەربازییەكان پڕبــو‪ ،‬زانیــاری‬ ‫زۆری لەوبارەیــەوە بەدەســتهێنا‪،‬‬ ‫بەدوای لێكۆڵینەوەی فەلســەفەو ئایینە‬ ‫رۆژهەاڵتییەكاندا چو‪.‬‬ ‫تێبینــی‪ :‬توســیدیدەس (‪400 – 460‬‬ ‫پ‪.‬ز) ســەركردەی ســوپای ئەتینــاو‬ ‫ســتراتیژدانەرو مێژونوسێكی بەناوبانگی‬ ‫گریكی بوە‪.‬‬

‫هەژدە ساڵ‌و (‪ )35‬دۆالر‬

‫لــەو ســەروەختەدا لە لەنــدەن‪ ،‬تەنها‬ ‫كتێبفرۆشــەكانی شــەقامی بلومســبوری‬ ‫هەبون‪ ،‬بۆیە هەركاتێك سەرەسپییەكەی‬ ‫بنگۆریــۆن دەردەكــەوت بەخەنــدەوە‬ ‫سەیریان دەكرد‪ .‬ئەو زۆر نەدەدوا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەشــیزانی چــی دەوێ‌‪ .‬هەندێكجــاران‬ ‫ێ تا‬ ‫كتێبفــرۆش دەبوایە مانگێــك بگەڕ ‌‬ ‫یارمەتی بداو كتێبەكەی بۆ بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ســاڵی (‪ )1958‬نامەیــەك رەوانــەی‬ ‫ئاژانســی جولەكەكان لە شەقامی گرییت‬ ‫روسڵ كرابو‪ ،‬لەسەری نوسرابو‪ :‬بۆ بەڕێز‬ ‫بنگۆریــۆن‪ .‬ئــەوەش هەواڵە وەاڵمێك بو‬ ‫بۆ ئەو كتێبەی بنگۆریۆن ساڵی (‪)1940‬‬ ‫لە كتێبفرۆشێكی فەلەستینی داواكردبو‪.‬‬ ‫لەكۆتاییــدا كتێبەكە دۆزرایــەوە‪ .‬تیایدا‬ ‫واهاتبــو ئەگــەر بنگۆریــۆن ســەردانیان‬ ‫ێ كتێبەكــە ببــا‪ .‬دیاربــو‬ ‫بــكا دەتوانــ ‌‬ ‫كتێبفرۆشــەكە ســەرقاڵی كتێبــە تــۆز‬ ‫لەسەرنیشــتوەكانی ســەر رەفەكانــی‬ ‫ێ هەنوكە‬ ‫بــو‪ ،‬بواری ئــەوەی نەبو بزانــ ‌‬ ‫بنگۆریــۆن بۆتــە ســەرۆك وەزیــران‌و‬ ‫كەســایەتیەكی ناســراوی جیهانییــەو‬ ‫لەمەودوایەكی زۆر دوری شەقامی گرییت‬ ‫روسڵ دەژی‪.‬‬ ‫بــەر لــە راگەیاندنــی دەوڵەتەكەیان‪،‬‬

‫بــە یاریدەدەرێكی وت‪ :‬ئــەوە دەكەوێتە‬ ‫نێــو بازنــەی ئەركەكانم كە ئــەو كاتەی‬ ‫بۆ كاروبــاری حكومەت پێویســتم نییە‪،‬‬ ‫لــە خوێندنــەوەو نوســین‌و بیركردنەوەدا‬ ‫خەرجی بكەم‪.‬‬

‫بنگۆریــۆن چوە نیویۆرك‌و دو هەگبەی‬ ‫پڕ كتێبــی پێبون‪ ،‬كاتێكیــش گەڕایەوە‬ ‫هەگبــەكان بونــە ســێ‌‪ .‬دوای ئــەوەی‬ ‫بۆی دەركەوت كە شــەقامێكی هاوشانی‬ ‫چارلــس كــرۆز لەســەر ســنوری گوندی‬ ‫گرینویچ لە نیویۆرك هەیەو كتێبفرۆشــی‬ ‫دەســتی دوی لێیە‪ ،‬چــوە ئەوێ‌‌و كتێبی‬ ‫كتێبە باڵونەكراوەكەی‬ ‫دیكەی كڕین‪ .‬دواتر چوە ماڵی خوشــكی‬ ‫پانــزە ســاڵ پێــش ئــەوەی ببێتــە‬ ‫خێزانەكــەی‪ ،‬خوشــكەزای خێزانەكــەی سەرۆكوەزیر دەســتی بە نوسینی كتێبێك‬ ‫پرسیاری موچەكەی لێكرد‪ ،‬بەهەردوكیان كردبو‪ ،‬كە لە ســی‌و پێنج بەش پێكهاتبو‪،‬‬ ‫حیســابیان كرد تا گەیشــتە سی‌و پێنج بەالی كەمیــەوە پێنج ملیۆن پەیڤ دەبێ‌‪.‬‬ ‫دۆالر لە هەفتەیەكدا‪ .‬بۆیە پرسی‪ :‬ئەر ‌‬ ‫ێ هەرگیــز هیــچ بەشــێكی بــۆ هیــچ كەس‬ ‫چۆن بــەو پارەیە هەڵدەكەی‪ ،‬كە كتێبی نەخوێندۆتەوە‪ .‬كەمیش بون ئەوانەی بەرگی‬ ‫دەســتی دوەمیشی پ ‌‬ ‫ێ بكڕی؟ بنگۆریۆن دەرەوەی كتێبەكەیان بینیبو‪ .‬نوسینەكەی‬ ‫لێكنان‪.‬‬ ‫چەقاوەسوانە‬ ‫چاوەكانی‬ ‫زیاتر لە گۆڤار دەچێ‌ لەوەی لە یاداشتنامە‬ ‫بچێ‌‪ ،‬چونكە بیرۆكە بەرزەكانی نوسەرانی‬ ‫دیكــەی هێنــاوەو تێهەڵكێش كــردوە‪ .‬ئەو‬ ‫ماڵەكەی بنگۆریۆن‬ ‫ماڵەكەی بنگۆریۆن لە بەشــی باكوری هەمو شــەوێك كە دەگەڕایەوە ماڵ كەمێك‬ ‫تەلئەبیــب بــو‪ ،‬خانویەكی دو نهۆمی بو‪ .‬پێــش نیــوەی شــەو ئیشــی تێدادەكــرد‪.‬‬ ‫لــە نهۆمی یەكەمــدا ژورێكی دانیشــتن‪ ،‬هاوكارەكانی بە "كتێبەكەی ئەو" ئاماژەیان‬ ‫خواردن‪ ،‬كتێبخانەیەكی بچوك كە تیایدا بــۆ دەكــرد‪ .‬ئــەو هەرگیــز ســەبارەت بە‬ ‫دوال دیــواری پــڕ كتێــب هەبــون لەگەڵ كتێبەكــەی قســەی لەگەڵــدا نەدەكــردن‌و‬ ‫ژورێكــی پاوال هەبو‪ .‬لــە نهۆمی دوەمیدا هەمو بەشەكانی لە كتێبخانەكەی خۆی لە‬ ‫چوار ژور هەبون‪ ،‬سیانیان هەر لەناوكەوە تەلئەبیبدا هەڵدەگرت‪.‬‬ ‫بۆ بنگۆریۆن وشەی نوسراو زۆر بەهادار‬ ‫تــا بنمیچ پڕی كتێب بون‪ ،‬النیكەم چوار‬ ‫هەزار كتێب دەبــون‪ ،‬بنگۆریۆن خاوەنی بــو‪ ،‬وەك شــتێكی پیرۆز بــو الی‪ ،‬كاتێك‬ ‫باشــترین كتێبخانــەی تایبەتــی بــو لــە كە بوە ســەرۆك وەزیران زۆرجاران وتاری‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناویندا‪ .‬تەنها ســەبارەت بە بۆ رۆژنامەیەكی یدیشــی زمان لە ئەمەریكا‬ ‫فەلسەفەی هیندی سەدان كتێبی هەبون‪ .‬دەنوسی‪ ،‬كە تەنها پێنج هەزار ئابونەدەری‬ ‫بەبڕوای ناوبراو ماڵ ئەو شــوێنەیە پێش هەبــو‪ .‬چەنــدان كتێبــی جۆربەجــۆری‬ ‫ێ بەنوســین‌و بە ملیۆنان وشەشی بۆ گۆڤارو‬ ‫هەمــو شــتێك كتێبەكانــی خۆتــی لــ ‌‬ ‫رۆژنامەكان دەنوسین‪ .‬بێژماریش پێشەكی‬ ‫دابنێی‪.‬‬ ‫هەندێكجــار پــاوال یــەك دو كەســی بۆ ئەو نوســەرانە بەبێ‌ بەرانبەر دەنوســی‬ ‫بانگهێشــت دەكــردن‌و لە هاوســەرەكەی كــە دڵیــان پێخــۆش دەبــو‪ .‬دەیویســت‬ ‫ێ واز لە كتێبەكانی بەزوترین كات ئەو نوســینانەی دەنوســین‬ ‫دەپرســی بەڵكو جار ‌‬ ‫بهێنــێ‌‌و بــەالی كەمــی نیو ســەعات بۆ بــە چاپكــراوی ببینــێ‌‪ .‬گــەر وتارێكی بۆ‬ ‫خۆشــی لەگەڵیاندا دابنیشــێ‌‪ .‬بەاڵم گەر باڵوكردنەوە دابنابایە‪ ،‬ســەرەتا دەیپرسی‪:‬‬ ‫هاتبــاو لەنێــو میوانەكانــدا كەســی وای ئەرێ‌ كەنگێ‌ دەردەچێ‌؟‬ ‫كــەم نوســەر هەبــون لــە گەنجینــەی‬ ‫تێدانەبوایە ختوكەی بیرۆكەی نوێی بداو‬ ‫راســتیە بایەخدارەكانی بۆ باســكردبان‪ ،‬وشــەدانی عیبریدا شــان لە شــانی بدەن‪.‬‬ ‫ئــەوا بنگۆریــۆن پێش بەســەرچونی نیو ئــەو‪ ،‬زۆر خەمــی باڵوكردنــەوەی ئــەو‬ ‫ســەعاتەكە داوای لێبوردنــی دەكــردو نوســینانەی سەر خۆی نەبو‪ .‬جارێكیان بە‬ ‫رۆژنامەنوســێكی ناســیاوی خۆی وت‪ :‬من‬ ‫دەگەڕایەوە خزمەت كتێبەكانی‪.‬‬ ‫باشــترین كات بەالی بنگۆریۆنەوە ئەو زۆرم پێباشــترە وتارێكی خۆم بخوێنمەوە‬ ‫ســەعاتانە بــو كە دەكەوتــە نێوان (‪ 12‬لەوەی وتارێك لەسەر خۆم بخوێنمەوە‪.‬‬ ‫ ‪ )3‬شــەو‪ ،‬كە دەســتی بــە خوێندنەوە‬‫دەكــرد‪ ،‬خوێندنەوەیەكــی ئاســاییانە‬ ‫سیڤ كتێبەتازەكانم بۆ بهێنە‬ ‫دەربارەی رەهەندێكی فەلســەفی كە لەو‬ ‫هەفتەیەك دوای جاڕدانی سەربەخۆیی‬ ‫دەمانە پێیخۆش بو‪ ،‬سەرنجی رادەكێشا‪ .‬دەوڵەتــی ئیســرائیل‪ ،‬بنگۆریــۆن داوای‬ ‫بۆ ئەو‪ ،‬ئەو چەند ســەعاتانە پشــودانی یارمەتــی لــە ماركــۆس ســیف كــرد‪،‬‬ ‫رۆحیانــەی بــو‪ .‬بنگۆریــۆن جارێكیــان كــە گەنجێگــی ئینگلیــز بو لــە جەنگی‬

‫دوەمــی جیهان لــە هەڵمەتی رۆژهەاڵتی ئەمــەش وای لە بنگۆریۆن كرد لەماوەی‬ ‫ناوەڕاســتدا خەاڵت كرابــو‪ .‬داوای لێكرد زیاتر لە ســاڵێكدا خۆی فێری ئیسپانی‬ ‫سێ‌ تا چوار مانگ مۆڵەتی كاروبارەكانی بكات بۆ ئەوەی ئەو كتێبانە بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫لــە لەنــدەن بخــوازێ‌‌و بــۆ كاروبــاری‬ ‫ســەرۆك وەزیــران نەخشــەیەكی وای‬ ‫كارگێــڕی كۆمەكیــان بكا‪ .‬لــە بارەگای دانــا كــە بەهەمــان شــێوازی فێربونی‬ ‫سەرەكی لە تەنیشت ژورەكەی بنگۆریۆن زمانی ئیسپانی خەریكی فێربونی زمانی‬ ‫نوسینگەیەكیان دایە سیف‪.‬‬ ‫ئیتالیایش بــێ‪ ،‬بۆ ئەوەی بەرهەمەكانی‬ ‫جارێك‬ ‫چەند‬ ‫سیف وای بە باش زانی‬ ‫دانتێ‌‌و ماكیاڤیللی پێبخوێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــۆ ماوەیەكی كورت بگەڕێتەوە لەندەن‪ .‬پێشهاتە سیاسیەكان بواریان پێنەدا‪.‬‬ ‫لەكاتــی خواحافیزی كردنــدا بنگۆریۆن‬ ‫ئەگــەر بنگۆریــۆن خەمــی لــە‬ ‫پێــی گوت‪ :‬ماركۆس پێش ئەوەی بڕۆی هەلومەرجێكــی سیاســیانە بخواردایــە‪،‬‬ ‫ناونیشــانی چەنــد كتێبێكــت دەدەمــ ‌‬ ‫ێ ئــەوا كارمەندەكانــی بــەوە هەســتیان‬ ‫كــە تازە چــاپ بونە‪ ،‬بەڵكــو بیانكڕی‌و پێدەكــرد‪ ،‬كــە عەوداڵی كتێبــان دەبو‪.‬‬ ‫لەگــەڵ دەســتی خــۆت بــۆم بێنیتەوە‪ .‬ئیــدی بە دەســتە كتێبێكــی بنهەنگڵی‬ ‫كاتــێ‌ ســیف لێــی پرســی‪ :‬ئاخــۆ تۆ دەهاتــە ژورەكەو بانگــی دەكرد‪ :‬ئەوانە‬ ‫لەنێوەڕاســتی جەنگ دای‌و ئیسرائیلیش ئــەو كتێبانە بون كــە هەفتەیەك بەر لە‬ ‫لە دنیا دابڕاوە‪ ،‬چۆن ناونیشــانی كتێبە ئێســتا داوام كردبــون‪ ،‬هەنوكــەش نا‪.‬‬ ‫تــازە چایكراوەكانــت زانــی؟ بنگۆریۆن هەروەهــا كارمەندەكانی نوســینگەكەی‬ ‫فریشتەئاســا بــە خەنــدەوە ئاوڕێكــی فێڵێكیــان دۆزییــەوە‪ ،‬بــەوەی ئەگــەر‬ ‫لێدایەوەو هیچی نەگوت‪.‬‬ ‫نامەیەك بەپەلە بێ‌‌و بیانەوێ‌ ســەرنجی‬ ‫بنگۆریۆنی بۆ رابكێشن‪ ،‬دەیانخستە نێو‬ ‫روپەڕەكانــی ئەو كتێبنامــە نوێیەی كە‬ ‫دو رۆژو دو سەعات بۆ فەلسەفە‬ ‫ســاڵی (‪ )1949‬برادەرێكــی كتێبێكی ناونیشــانی كتێبە چاپكــراوە تازەكانی‬ ‫قەبــارە چوارســەد الپەڕەیی ســەبارەت تێدابوو‪ ،‬ئەویش لەگەڵ پۆستدا دەهات‪.‬‬ ‫ئەو هێندە عاشقی كتێب بو‪ ،‬لە ئەیلولی‬ ‫بــە فەلســەفە بــۆ خوێندنــەوە پێدابو‪.‬‬ ‫دو رۆژ دواتــر كتێبەكەی بــۆ هێنایەوە‪ )1950( .‬لەكاتێكدا وەك ســەرۆك وەزیر‬ ‫دۆســتەكەی پێیوت‪ :‬بەدڵنیاییەوە دواتر بە گەشــتێكی فەرمی لــە ئەمەریكا بو‪،‬‬ ‫ئەگەر كاتت هەبو دەتوانی جارێكی دیكە لەگــەڵ دو پۆلیس بــە جلی مەدەنییەوە‬ ‫وەریگریــەوە‪ .‬بەاڵم ئەو پێكەنی‪ ،‬چونكە ســەری كتێبفرۆشــەكانی نیویۆركی دا‪،‬‬ ‫تەواوی كتێبەكەی خوێندبویەوە ئەوەش ســی كتێبی كڕی كە بابەتی سەرەكییان‬ ‫لــەو گفتوگۆیەدا دەركــەوت كە لەبارەی فەلسەفەی چینی بون‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكی كتێبەكەوە لەگەڵیدا كردی‪.‬‬ ‫پرۆفیســیۆرێكی‬ ‫جارێكیــان‬ ‫(‪ )112‬كتێبفرۆش‬ ‫فەلســەفەناس لــە ئەســیناوە هاتــە‬ ‫دوای راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسرائیل‪،‬‬ ‫ئیســرائیل تــا لەگــەڵ بنگۆریۆنــدا لەژێــر سەرپەرشــتی بنگۆریۆنــدا‪،‬‬ ‫بــاس‌و خواســی سیاســیانە بــكا‪ .‬هیچ شــارەزایان فەرهەنگێكی سەربازییانەی‬ ‫ماندوبونێكــی وای نەدی تا قســەوباس سێ هەزار وشەیان دانا‪ ،‬كە تیایدا وشەی‬ ‫لەگــەڵ ســەرەك وەزیرانــدا گــەرم بكا‪ .‬عیبریانەیــان بۆ چەمكــە نابایبلییەكانی‬ ‫دوای دەمەتەقێیەكی دو سەعاتی‪ ،‬وتی‪ :‬وەك پەڕشوتەوان‪ ،‬تەقەی دژە ئاسمانی‪،‬‬ ‫ســەرۆكوەزیر بــۆ مــاوەی دو ســەعاتی بریسكە‪ ،‬ئۆتۆمبێلی بارهەڵگر تا بالۆنی‬ ‫رەبــەق باســی ئەفالتون‌و ســوكراتی بۆ خشۆك داڕشت‪.‬‬ ‫كــردم‪ ،‬ئینجــا رێــگای چونــەدەرەوەی‬ ‫لەســەردەمی بنگۆریۆندا لە ئیسرائیل‬ ‫نیشاندام‌و خواحافیزی لێكردم‪.‬‬ ‫بــە تاســەوە هانــی كتێــب چاپكــردن‬ ‫دەدرا‪ ،‬رەنگبــێ‌ چاكــەی بەشــێكی بــۆ‬ ‫نمونە پێشــەنگی بنگۆریۆن بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫فێربونی ئیسپانی بۆ خوێندنەوەی‬ ‫لــە شــەقامێكی تەلئەبیبدا مــرۆ (‪)112‬‬ ‫سپینۆزا‬ ‫دوكانی كتێبفرۆشــی دەژمارد‪ .‬ژمارەیان‬ ‫لــە كۆتایــی (‪ )1951‬پۆســتێكی لــە‬ ‫لەچــاو رێــژەی چایخانــەكان‌و شــوێنی‬ ‫ئەرژەنتینــەوە بۆهــات كــە پێكهاتبو لە‬ ‫ئارایشتگاكان زۆرتربو‪.‬‬ ‫بەرهەمێكی چوار بەرگی ئیسپانی زمانی‬ ‫نوســینی پرۆفیسۆر لیۆن دۆڤۆن لەسەر‬ ‫ژیــان‪ ،‬بەرهــەم‌و كاریگــەری ســپینۆزا‪،‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەرۆژی (ڤاالنتاین)دا لە پێشانگەیەكی‬ ‫هاوبەشدا بەشدار دەبێ‌‬

‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەنــدی فۆتۆگرافــەر‬ ‫(ئەڤیــن ناســڕ)‪ ،‬كــە بــە‬ ‫فۆتۆگرافەرەكــەی بــواری ژنــان‬ ‫ناســراوە‪ ،‬هەمیشــە كارەكانــی بۆ‬ ‫خزمەتــی بواری ژنانــە و لە ماوەی‬ ‫رابردودا وەك فۆتۆگرافەر لە كورتە‬ ‫فیلمــی رەش ‌و جەنگەڵســتان ‌و‬ ‫ئەرشیفكردنی بۆ ژن مەگەزین كاری‬ ‫كــردوە‪ ،‬چەندین كاری بــۆ مندااڵن‬ ‫ئەنجامــداوە و لــە چەندین چاالكیی‬ ‫جۆراوجۆری تردا بەشدار بوە‪.‬‬

‫ئەڤین‪ :‬لەرێگەی‬ ‫فۆتۆوە جوانیی‬ ‫و ئازارەكانی ژن‬ ‫دەگەیەنم‬

‫ســەبارەت بەم كارە و سەرەتای كارەكەی‬ ‫‌و بەردەوامــی لەم بوارەدا‪ ،‬ئەڤین ناســڕ بە‬ ‫ێ ساڵە كاری‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ماوەی س ‌‬ ‫فۆتۆیی دەكەم‪ ،‬ســەرەتا بە مۆبایل دەســتم‬ ‫پێكــرد‪ ،‬لەبەر حــەز و خولیام بۆ ئەم كارە‪،‬‬ ‫ێ دابڕان بــەردەوام بم‪،‬‬ ‫وایلێكــردم كە بــە ب ‌‬ ‫حەزم بە كارێكە كە جێی سەرنجڕاكێشــانی‬ ‫دەوروبــەر بێت‪ ،‬فۆتۆ كارێكی ئاســان نییە‪،‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (598)13-2-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ێ وێنە بگرێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمو كــەس دەتوانــ ‌‬ ‫پێویســتی بە دیدێك‌و چاوێكی جیاواز هەیە‪،‬‬ ‫ێ لــە دەوروبەرت جیاواز بیت‪ ،‬شــتێك‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫پیشــان بدەیت كە پیشان نەدرابێ‌‪ ،‬بابەتێك‬ ‫بجوڵێنــی كــە نەجوڵێندرابــێ‌‪ ،‬بە راســتی‬ ‫فۆتۆیــەك بەرامبــەر بــە هــەزاران چیرۆكە‪،‬‬ ‫چونكە هەتا هەتایە بۆ مێژو دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەربارەی گوایە زۆربەی فۆتۆكان كاركردنە‬ ‫بۆ كێشــەی ژنــان‪ ،‬ئەڤین وتــی‪ :‬وەك هەر‬ ‫كچێكــی تری ئەم كوردســتانە‪ ،‬كاركردن لە‬ ‫فۆتۆدا توشــی زۆر كێشەمان دەكاتەوە‪ ،‬من‬ ‫حەز دەكەم كێشە و ئازارەكانی ژن بخەمەڕو‪،‬‬ ‫گەرچی ئەو ئاستەنگانەی روبەڕومان دەبنەوە‬ ‫ێ‌و‬ ‫زۆرن‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی كەســوكار و هاوڕ ‌‬ ‫كەســانی پســپۆڕ توانیومە بــەردەوام بم‌و‬ ‫ئاســتەنگەكان تێپەڕێنــم‪ ،‬خۆشــتان دەزانن‬ ‫ژنــان زوڵم لێكــراون‌و هەق خــوراون‪ ،‬بۆیە‬ ‫ێ لە رێی فۆتۆكەمەوە هەم جوانی ژن‬ ‫دەمەو ‌‬ ‫‌و هەم ئازارەكانی بگەیەنم‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە پڕۆژەی ئایندەیشــی وتی‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ 2017/2/14‬لــە رۆژی ڤاالنتاینــدا‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵێك فۆتۆگرافەردا پێشانگەیەكی‬ ‫هاوبــەش دەكەینــەوە و منیــش بەچەنــد‬ ‫وێنەیەكی فۆتۆیی بەشدارم‪.‬‬

‫جارێكی تر کەرەستە كۆنەكان بۆ كاری نوێ‌ بەكاردەهێنێتەوە‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەنــدی شــێوەكار (كازیــوە‬ ‫شــێوەكارێكی‬ ‫جەمــال)‪،‬‬ ‫دەســتڕەنگینەو خوێندكاری كۆلێژی‬ ‫هونــەرە لەزانكــۆی ســلێمانی‪،‬‬ ‫ئــەم هونەرمەنــدە زۆرتــر حــەزی‬ ‫لەئیشــی دەســتەو هەوڵدەدات ئەو‬ ‫ێ‬ ‫كەلوپەالنــەی بەكارنایــەن‌و فــڕ ‌‬ ‫دەدرێــن‪ ،‬كۆیان بكاتــەوەو كارێكی‬ ‫جوان‌و شایستەیان لێدروست بكات‪.‬‬

‫‪Anna‬‬ ‫‪in the‬‬

‫‪translated by‬‬ ‫‪Rzgar Fayaq‬‬

‫‪Tropics‬‬

‫ئانا‬

‫باڵوكراوەی نوێ‌‬

‫ئانا‬ ‫ئیستیوایی‬ ‫ناوچەی‬ ‫لە‬ ‫‪Anna‬‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ناوچ‬ ‫ی‬ ‫ئی ‪ the‬ە‪in‬‬ ‫خێزانەكەیــدا چونەتــە‬ ‫ستيوایی‬ ‫‪Tropics‬‬

‫ئەمەریــكا‪،‬‬ ‫شانۆنام لــە ئێســتادا لە نیویــۆرك دەژی‌و‬ ‫ە‬ ‫لــە دو توێــی (‪ )88‬الپــەڕەی مامۆســتایە لــە زانكــۆی (ییــل)‪،‬‬ ‫(ئانــا‪ ،‬لــە بەرامبــەر شــانۆنامەی (ئانــا لــە‬ ‫مامناوەندیــدا‪ ،‬كتێبــی‬ ‫كروز‬ ‫نیلۆ‬ ‫ناوچەی ئیســتیوایی)‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫دەقێكی‬ ‫كــە‬ ‫ناوچــەی ئیســتیوایی)‬ ‫لەفارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬ ‫شــانۆنامەییە و لــە نوســینی چاوەڕواننەكراو ســاڵی ‪ 2003‬خەاڵتی‬ ‫(پۆلیتزر)ی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫(نیلۆكروز)ە‪ ،‬چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫هــەر ئەوكاتە ئەم شــانۆنامەیە بۆ‬ ‫ئــەم كتێبە (ركســانا هدایتی) لە‬ ‫ئینگلیزییەوە كردویەتی بەفارســی‌و یەكەمجــار لەهۆڵێكی بچوكی شــانۆ‬ ‫نوسەر و رۆژنامەنوس (رزگار فایەق) لە فلۆریــدا نمایشــكرا‪ ،‬دواتریش لە‬ ‫یــش لــە فارســییەوە وەریگێڕاوەتە شــارەكانی پرینســتۆن‌و شیكاگۆ و‬ ‫برۆدوای نمایشكرا‪ ،‬لە مانگی پێنجی‬ ‫سەر زمانی كوردی‪.‬‬ ‫نوسەری شانۆنامەكە (نیلۆ كروز)‪ 2005 ،‬كاندیدكرا بۆ خەاڵتی (تۆنی)‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1962‬لــە كوبــا لەدایكبوە‪،‬‬ ‫لــە تەمەنــی نــۆ ســاڵیدا لەگــەڵ‬

‫‪translated by‬‬ ‫‪Rzgar Fayaq‬‬

‫‪NILO CRUZCRUZ‬‬ ‫‪NILO‬‬

‫بۆ هەمو شتێ‌ دەگونجێن‪.‬‬ ‫دەربــارەی بــاری دارایــی ‌و باوردۆخــی‬ ‫ئەمــڕۆی هەرێم‌و كاریگەرییەكانیشــی وتی‪:‬‬ ‫بەداخەوە بارودۆخی دارایی كاریگەری لەسەر‬ ‫هەمــو جومگەكانی ژیان كــردوە‪ ،‬هونەریش‬ ‫بێبەش نییە لەو بارودۆخەی ئەمڕۆی هەرێم‪،‬‬

‫گەرچــی ئــەم بایكــۆت‌و دەوام نەكردنەش‬ ‫خراپی خۆی هەبو‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە وەك‬ ‫ێ شــێوەكار كاری خۆمان دەكەین‌و‬ ‫كۆمەڵــ ‌‬ ‫گرنگی بە پێشــانگە هاوبەشــەكان دەدەین‬ ‫‌و هەمــو دەمــی لەخزمەتدایــن ‌و هەرگیــز‬ ‫ێ لەسەرمان‪.‬‬ ‫كاریگەریی ناب ‌‬

‫‪NILO CRUZCRUZ‬‬ ‫‪NILO‬‬

‫ســەبارەت بــەم كارانە‪ ،‬كازیــوە جەمال‬ ‫بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬زیاتــر گرنگیی‬ ‫بەئیشی دەســتی دەدەم‪ ،‬هەوڵئەدەم سود‬ ‫لــەو كەلوپەالنــە وەربگــرم‪ ،‬ئەو مــەوادە‬ ‫كۆنانــەی كــە بەكارنایــەن‪ ،‬جارێكــی تــر‬ ‫بەكاریان دەهێنمەوەو بەشێوەیەكی جوان‌و‬ ‫ســەرنجڕاكێش ســودیان لێوەردەگرمــەوە‪،‬‬ ‫بۆئــەوەی ئــەو مەوادانــەی كــە بەكەڵــك‬ ‫ێ‌و‬ ‫نایــەن‪ ،‬فڕێنەدرێــن‌و ژینگە پیــس نەب ‌‬ ‫بەخاوێنــی بمێنێتەوە‪ ،‬لەهەمان كاتیشــدا‬ ‫ســودی لێببینرێتەوە‪ ،‬ئەو كارانەشم دوای‬ ‫تەواو بونیان زۆر ئاساییە بەكاربهێنرێنەوەو‬

‫وەك كاركردنی هاوبەشیش ئاماژی بەوەدا‬ ‫كــە‪ :‬زۆر حــەز بــەكاری هاوبــەش دەكەم‪،‬‬ ‫هەمیشــە لەهەوڵدانــدام‪ ،‬بــەاڵم بەداخــەوە‬ ‫بارودۆخــی دارایــی كاریگــەری زۆری هەیە‬ ‫لەسەر پرۆژەی كاری هونەریی‪.‬‬

‫ئانا‬ ‫لەناوچەی‬ ‫ئیستيوایی‬ ‫شانۆنامە‬

‫نیلۆ كروز‬

‫لەفارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫مووووووچەو‬ ‫پاشەكەوت‬ ‫ئەزانم تۆ وەك ئەوان نیت و چارەكە‬ ‫موچــە هیــچ و پوچەكەت بەشــناكا‪..‬‬ ‫بەاڵم‪:‬‬ ‫بۆ ئەوەی پاشەكەوت بكەیت!‬ ‫بۆ ئەوەی تەواو جیاواز بیت!!‬ ‫بــۆ ئــەوەی موچەكــەت وەك خۆی‬ ‫بمێنێتەوە!!!‬ ‫تەریقەتــی داماویــی بگــرەو بــەری‬ ‫سەالم مستەفا‬ ‫مەدە‪ ..‬چــۆن؟ (چــۆن و مۆنی ناوێ‬ ‫و گوێبگرە)‪.‬‬ ‫ێ بە روتەوەو شەرمیشــی‬ ‫ تاقــە ســواڵێك كە كــەس دەســتنان ‌‬‫ناوێ‌‪ ..‬سواڵی جگەرەیە‪ ،‬واتە نەكەی هەرگیز پارە بدەی بە جگەرەو‬ ‫پاكەت‪ ،‬هەر كە حەزت لێبو و لە هەر كەســێ بو داوای جگەرەیەك‬ ‫بكەو نیعمەڵاڵ‪( ..‬ئەوە پارەی جگەرەت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ هەرگیز مۆبایل بەكارمەهێنە‪ ..‬با ئەوان قســەت لەگەڵدا بكەن‪،‬‬‫گــەر وتیــان ئەوە بــۆ تەلەفونێك ناكەی‪ ،‬بڵێ شــەحنی تیا نەبو‪،‬‬ ‫سەنتم پێنەبو‪ ،‬شەبەكەم نەبو‪ ( ،‬ئەوە كارتیشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گەر ئیشــی شوێنێكت هەبو‪ ..‬كەمێ زوتر بجوڵێ‪ ..‬پارە نەدەی‬‫بە پاس و تەكسی‪ ،‬هەر بە پێ بڕۆ‪ ..‬بۆ تەندروستیش باشە‪(..‬ئەوە‬ ‫پارەی سەیارەشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گەر رێكەوت لە دەرەوە نان بخۆی‪ ..‬بگەڕێ كام لەفەیە هەرزانە‬‫ئــەوە بخــۆ‪ ،‬یــان مەیخۆ و ســەبرت هەبێ تا ئێوارە‪ ..‬خۆ لە برســا‬ ‫نامری‪ ( ..‬ئەوە پارەی خواردنیشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گــەر جلت كڕی‪ ،‬بــڕۆ بۆ لەنگەو كامی هەرزانــە بیكڕە‪( ،‬ئەوە‬‫پارەی جلیشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ێ یا ناســیاوێ‪ ،‬ویستیان ســەردانتان بكەن‪ ..‬سەردان‬ ‫ گەر خزم ‌‬‫بــەالش نییــە‪ ،‬خۆ خــواردن و میوەو شــەربەت و ســاردی ئەوێ‪..‬‬ ‫لەبەرئــەوە ئەبــێ هەر جــارەی بیانویــەك بێنیتەوە‪ ..‬جــارێ بڵێ‪:‬‬ ‫لەماڵەوە نین‪ ،‬ســەفەرمان كردوە‪ ،‬ماڵم داوە بەســەر یەكداو ئەڵێی‬ ‫كەالوەیــە‪ ..‬یان‪ :‬نــا بە قوربانتان بــم‪ ،‬بەخــوا هەاڵمەتێكم گرتوە‪،‬‬ ‫دكتۆر ئەڵێ نابێ كەس لێت نزیك بێتەوە!‪ ..‬یان‪ :‬فەرشــەكانم داوە‬ ‫بەسەر یەكداو ئەیانشۆم‪(..‬ئەوە پارەی میوانداریشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گەر ویســتت سەوزەو میوە بكڕیت‪ ،‬چاوەڕێكە تا تاریك و رونی‬‫ئێوارە‪ ..‬ئەوسا ئەوانەی ماونەتەوە ئەتوانی بە جوملە بیانكڕی‪ ..‬زۆر‬ ‫هەرزانن‪(..‬ئەوە لە دە بەش نۆ بەشی پارەكەت بۆ دەگەڕێتەوە)‪.‬‬ ‫ لە هاویندا نەعل لەپێ بكە‪ ،‬جوتی بە هەزار دیناری بێقیمەتە‪ ..‬گەر‬‫وتیان ئەوە چییە‪ ،‬ئەوا هەر بیانو زۆرە‪ ،‬بڵێ‪ :‬قاچم موخوركەیەتی‪،‬‬ ‫قڵیشی بردوە‪ ،‬زیبكەی هەیە‪ ،‬یان‪ :‬ئەمەوێ ماوەیەك بۆنبڕی كەم!‪..‬‬ ‫گەر زســتانیش بو‪ ..‬ئەوا لە كۆنەكە جزمەی الســتیك زۆر هەرزانە‪..‬‬ ‫بۆ ئەمە‌شیان بیانوی تر هەیە‪ ،‬بڵێ‪ :‬دكتۆر ئەڵێ بە هیچ شێوەیەك‬ ‫نابێ قاچت تەڕبێ‌‪(..‬بەمەش پارەی پێنج جوت پێاڵوی ساڵێكت بۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە)‪.‬‬ ‫ هەرگیــز نەچیتــە الی ســەرتاش‪ ..‬لەماڵەوە پاك پاك ســەرت‬‫ســفركە‪ ..‬بە شــەش مانگ جارێ دێتەوە!‪( ..‬مەبەستم شتی خراپ‬ ‫نییــە بەڵكــو قژەكەیــە!!)‪ ..‬گەر وتیان ئــەوە چییە‪ ،‬بڵــێ‪ :‬بەخوا‬ ‫ســەرم ئەڕوتێتەوە‪ ،‬یان لە خۆشەویســتی رۆناڵدۆو رۆبرتۆ كارلۆس‌و‬ ‫ئەوانیترە‪( ،‬ئەوا پارەی ساڵێكی سەرتاشینت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گەر چویتە یادێك‪ ،‬ئاهەنگێك‪ ،‬سەردانێك و ئەبێ دیاریت پێبێ‪..‬‬‫كــە چویت كەمێ خــۆت خەمباركە‪ ،‬ئەگەر وتیــان ئەوە چییەو چی‬ ‫بوە‪ ..‬ئاهێك هەڵكێشــەو بڵێ‪ :‬هیچی وا نییە‪ ،‬ئەو دیارییەم هێنابو‬ ‫لە تەكسییەكەدا لە بیرم چو!( ئەوا ئەو پارەیەشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫ گــەر بــاران بە لێزمە باری‪ ،‬پارە نەدەی بە چەتر‪ ..‬عەالگەیەكی‬‫ڕەش پەیداكەو بیكە سەرت‪ ..‬بەس سەر سەالمەت بێ‪ ،‬ئەندامەكانی‬ ‫تر فشەیە!‪( ..‬ئەوە پارەی چەتریشت بۆ گەڕایەوە)‪.‬‬ ‫كەواتــە‪ ..‬ئێســتا جارێكــی تــر‪ ..‬لە موچــە هیچ و پــوچ و پینە‬ ‫كراوەكــەت ورد بــەرەوەو كەمێــك رامێنــەو ئاهێ هەڵكێشــەو بزانە‬ ‫لەساڵێكدا چەندت پارە بۆ دەگەڕێتەوە؟ بەمەرجێك‪:‬‬ ‫حزبی نەبیت‪ ،‬خۆت بــۆ ئەندام پارلەمانی نەپااڵوتبێ‪ ،‬چاوەڕوانی‬ ‫تەواوبونی كۆبونەوەی وەزیرو وەكیل وەزیرو بەڕێوەبەرە گشتییەكان‬ ‫نەكــەی‪ ،‬بەدیار(تــی ڤــی) كوردییــەوە دانەنیشــی‪ ،‬نەچیتــە هیچ‬ ‫ســیمینارو كــۆڕو ئاهەنــگ و بۆنە حزبییەكانەوە‪ ،‬جگە لە خێســە‪..‬‬ ‫تف لە هیچ وێنەیەكی هەڵواسراوی ناوبازاڕ نەكەی‪ ،‬خۆت لە تەپڵ و‬ ‫دەبەو فیكە بپارێزە‪ ،‬هەفتانە قوڕقوشــم بەسەر بەختی رەشی خۆتا‬ ‫بتوێنــەرەوە‪ ،‬هەمــو دەمــێ خەیاڵت الی ئــەو جیاوازییە بێت كە لە‬ ‫بەینی مین و نەڕەو ناڵەی دەمدا هەیە‪ ،‬هەر كە گوێبیســتی جڕتێك‬ ‫بوی بۆی نەسەنیتەوە‪ ،‬ئارامیی‌و لێبەربونی خواریشەوە بپارێزە!‪.‬‬ ‫بەاڵم لە هەر هەموی گرنگتر ئەوەیە كە بە بەردەوامی بڵێی‪ :‬ئای‬ ‫خۆزگەم بە دو چركە بەر لە ئێستا! نەفرەت لەو پەند و دێڕەش بكە‬ ‫كە دەڵێ‪ :‬ســاڵ بە ساڵ خۆزگەم بە پار!!‪ ،‬دە تۆش ئەوال(تڕ) چی‬ ‫ئەی (روبع)ە موچە هیچ و پوچەكە‪.‬‬

‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫تۆماس مماراێرکێک‬

‫‪4‬‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫«‬

‫چەند شیعرێکی‬ ‫تایبەت بە ڕەخنەی چاودێر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سەرۆک چی‬ ‫دەخوێنێتەوە؟‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئەو ماوەیە لە نیویۆرک‪ ،‬ئەو‬ ‫شوێنەی تۆ زۆرت دەخوێندەوە‪...‬‬ ‫ئۆباما‪ :‬من شاراوە بووم‪ ،‬بە دڵنیایی ئەوە ڕاستە‪.‬‬ ‫یەک دەفرم هەبوو لەگەڵ خاولییەک‪ .‬جلوبەرگی‬ ‫کۆنەم دەکــڕی‪ ،‬زۆر توند بووم و کەمتر گاڵتەم‬ ‫دەکرد‪ ،‬بەاڵم ئەمە منی بە هێزی وشەکان ناساندەوە‬ ‫کە وەک ڕێگەیەک بوو بۆ تێگەیشتن لەوەی تۆ کێیت‬ ‫و بیرەکانت چین‪ ،‬باوەڕ بە چی دەکەیت و هەروەها‬ ‫لێکدانەوەی ئەو ڕووداوانەی لە دوروبەرت ڕوو دەدەن‬ ‫لە هەر دەقەیەکدا‪.‬‬ ‫هەروەها لەو کاتەشدا کە زانکۆم تەواو کرد زانیم‬ ‫دەمەویت بەشداری لە سیاسەتی گشتیدا بکەم‪،‬‬ ‫ئەم بیرۆکە ناڕوونانەم هەبوو دەربارەی رێکخستن‪،‬‬ ‫بیرۆکەی بەردەوامبوون لە نووسین و گێڕانەوەی‬ ‫چیرۆک وەک بەشێکی بەنرخ بوون لە الم‪ ،‬کە لە‬ ‫کار دەگەڕامەوە و بابەتم بۆ ڕۆژنامە دەنووسی‪،‬‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬لیزا محەمەد‬ ‫یاخود ئەوە بوو چیرۆکێک یان دوانم دەنووسی‪.‬‬ ‫باشییەکەی ئەمەش ئەوە بوو کە یارمەتیدەرم بوو لە‬ ‫میچیکۆ کاکوتانی بەرپرسی ڕەخنەی‬ ‫ڕێکخستنی کارەکانمدا‪ .‬کاتێک گەیشتمە ئەوێ ئەو‬ ‫کتێب لە ڕۆژنامەی نیۆیۆرک تایمز‪،‬‬ ‫پیاوەی منی بەکرێ گرتبوو پێی وتم‪ ،‬ئەو شتانەی‬ ‫دیمانەیەکی لەگەڵ سەرۆک ئۆبامادا‬ ‫خەڵک بە یەکەوە دەبەستێتەوە تا بوێرییان هەبێت‬ ‫لە بارەی ئەدەبەوە لە کۆشکی سپی‬ ‫بۆ ئەنجامدانی کارێک لە ژیان‪ ،‬تەنیا ئەوەندە نییە‬ ‫ساز کــردووە؛ ئــەوەی دەیخوێننەوە‬ ‫کە ئەوان هاودەردی یەک گرفتن‪ ،‬بەڵکو ئەوەیە کە‬ ‫گــوڵــبــژێــری ئــەو پــرســیــارانــەن کە‬ ‫چیرۆکی هاوبەشیان هەیە‪ ،‬هەروەها وتیشی گەر تۆ‬ ‫پەیوەستن بە ئەدەبیات‪ ،‬خوێندنەوە‪،‬‬ ‫فێر بوویت چۆن گوێ لە چیرۆکی ئــەوان بگریت‬ ‫کتێب و نووسینەوە‪.‬‬ ‫ئەوا توانات دەبێت بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی‬ ‫هەمیشەیی‪ .‬پاشانیش بیرۆکەی کــاری خزمەتی‬ ‫گشتی و سیاسەتیشم هەر لە گێڕانەوەی چیرۆکەوە‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئەو کتێبانەی داوتن بە کچەکەت دەستی پێ کرد‪.‬‬ ‫مالیا‪ ،‬کامانە بوون؟ ئایا لەو کتێبانەن کە بە الی‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئایا نووسین ڕێگایەکە بۆ‬ ‫خۆتەوە پەسەندن؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬هەست دەکەم هەندێکیان کتێبی ئاسایی تێگەیشتن لە کەسایەتیی تۆ؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬بەڵێ منیش وا بیر دەکەمەوە‪ ،‬بۆ من‪،‬‬ ‫بون وەک "ڕووت و بێگیان" بەاڵم "سەد ساڵ تەنیایی"‬ ‫تێدا بووە کە وا بزانم هێشتا نەیخوێندوونەتەوە‪ .‬لە بەتایبەت لەو کاتەی نووسین ڕێگەیەک بوو بۆ‬ ‫پاشان کۆمەڵێک کتێب هەبوون لەو بڕوایەدام ئێستا بەربژاردەکردن لە نێوان زۆرەهــا بەربەرەکانیدا‪،‬‬ ‫لە لیستی خوێندنەوەی هەموو کەسدا نین‪ ،‬لە بیرمە نەژاد‪ ،‬چین و خێزان‪ ،‬من لە بنەڕەتەوە بروام بەوە‬ ‫زۆر سەرنجڕاکێش بوون وەک "پەڕاوی تێبینیی زێڕین هەیە کە نووسین بەشێکە لەو ڕێگەیەی دەتوانم‬ ‫"ی دۆریــس لێسینگ یاخود "جەنگاوەری ژن"ـی پارچەکانی خۆمی پێ یەک بخەمەوە بۆ شتێکی تەواو‬ ‫ماکسین (هۆنگ کینگستۆن)‪ .‬ئەوەی سەرنجڕاکێش و یەکپارچە‪ ،‬ئیستا خەڵک سەرنجی سروشتی من‬ ‫بوو ئەوە بوو کە هەندێک کتێبم لێ دەگرتەوە کە دەدەن؛ زۆر سارد و لەسەر خۆم‪ .‬ئەوەش ڕاستییەکە‬ ‫هەستم دەکرد کتێبی بەهێز و کاریگەرن بەاڵم کاتێک کە بە شێوەیەکی گشتی من هۆشێکی تا ڕادەیەک‬ ‫چووە کۆلێج وا دەرنەکەوت‪.‬‬ ‫باشم هەیە بۆ شوێن‪ ،‬هەروەها من کێم و چی گرنگە‬ ‫بۆ من‪ ،‬بەشێکی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئایا هەلی ئــەوەت هەبووە قۆناغی نووسینەی باسم کرد‪.‬‬ ‫گفتوگۆیان لە بارەوە بکەن لەگەڵ کچەکەتدا؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬هەلی ئەوەم هەبوو تاووتوێی هەندێکیان‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬لە ماوەی سەرۆکایەتیتدا بەردەوام‬ ‫بکەم‪ ،‬هەروەها کچەکەم زۆر حەز دەکات ببێت بە بوویت لە نووسین؟‬ ‫دەرهێنەری فیلم‪ ،‬لەبەر ئەوەش گێڕانەوەی چیرۆک‬ ‫ئۆباما‪ :‬بەو ڕادەیە نا کە خۆم دەمویست‪ ،‬کاتی‬ ‫بایەخێکی گــەورەی هەیە بۆ کچەکەم‪ .‬ئەو تەنیا تەواوم نەبوو‪.‬‬ ‫(جەژنی بزۆک)ـی خوێندووەتەوە‪ ،‬کچەکەم کاریگەرە‬ ‫بە بیرۆکەیەک کە هەمەنگوای باسی لێوە دەکا‪ ،‬کە‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬گوتارنووسی و بوون بە چەق لە‬ ‫ئەویش ئەوەیە هەموو ڕۆژێک شتێکی ڕاستەقینە مێژوودا و مامەڵەکردن لەگەل کێشەکاندا چۆن کاری‬ ‫بنووسێت‪.‬‬ ‫لە تۆ کردووە وەکو نووسەرێک؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬هێشتا دڵنیا نیم‪ ،‬ڕەنگە ئەو کاریگەرییە‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬چی وای کرد ببیت بە نووسەر؟ ببینم کاتێک دەست دەکەم بە نووسینی کتێبێکی‬ ‫ئۆباما‪ :‬کاتێک منداڵ بووم حەزم لە خوێندنەوە تــر‪ ،‬هــەنــدێــک لــە هــونــەری نووسینی گــوتــاری‬ ‫بوو‪ ،‬بەشێکی بە هۆی ئــەوەوە بوو زۆر سەفەرم باش هاوشێوەیە لەگەڵ نووسینێکی تری باش‪.‬‬ ‫دەکــرد‪ ،‬کاتی وا بووە کە جێلەق کــراوم و وەکو بەسوودترین شت لە گوتارنووسیدا ئەوەیە بە بیر‬ ‫کەسێکی دەرەکی لێمیان ڕوانیوە‪ .‬کاتێک بۆ یەکەمجار خۆتی بهێنیتەوە کە وشە بنچینەییەکان وتراون‪،‬‬ ‫چوومە ئیندۆنیسیا‪ ،‬منداڵێکی لەشوالر گەورەی هەروەها ئاوازێک هەیە‪ ،‬هەستێکە بۆ وشەکان‪،‬‬ ‫ڕەشپێست بووم کە بە ئاسانی دەردەکەوتم لەناو تەنانەت گەر بە بێدەنگییش بیخوێنیتەوە ئەوا هەر‬ ‫مناڵەکانی تردا‪ .‬پاشان کە لە ئیندۆنیسیا گەڕامەوە هەست بەو ئاوازە دەکەیت‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە‪ ،‬ئەگەر لەم ڕووەوە تەماشای بکەیت‪،‬‬ ‫بۆ هاوای‪ ،‬شێواز و نەریتی منداڵە ئەندۆنیسییەکانم‬ ‫هەبوو و هەروەها بیرۆکەی ئەوەی کە ئەم جیهانە وا هەست دەکەم کە پەیوەندی و پێکەوەگرێدان لە‬ ‫بەم شێوەیەیە و دەتوانی پێیدا هاتوچۆ بکەی و مابەینیاندا هەبێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمەش بەشێکە لەو هۆکارەی کە وای‬ ‫سنوورپەڕ بکەیت؛ بە ڕوومدا کرایەوە و پاشان بوومە‬ ‫هەرزەکار‪ ،‬لەوێ بە دواوە لەوە زیاترم نەدەخوێندەوە لێ کــردم لە مــاوەی سەرۆکایەتیەکەمدا جارجار‬ ‫کە لە قوتابخانە دیاری کرابوو و هەروەها مژۆڵ بووم بەرەو الی ڕۆمان بگەڕێمەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی زۆربەی‬ ‫بە یاریی تۆپی سەبەتە و شوێنکەوتنی کچان و خوێندنەوەکانی ڕۆژانەم کتێبی بچووک بوون لەگەڵ‬ ‫پێشنیار و یادداشتنامەکاندا‪ ،‬هەروەها کارکردنی ئەو‬ ‫کۆمەڵێ شتی ناتەندروستانەی دی‪.‬‬ ‫بەشە گرنگەی مێشک بەو شێوەیە و بە بەردەوامی‪،‬‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬هەست دەکـــەم هەموومان هەندێ کات ئەوە دەگەیەنێت کە تۆ ڕێچکەی خۆتت‬ ‫ون کردووە‪ ،‬نەک تەنها لە شیعری خەیااڵویدا بەڵکو‬ ‫ئەنجاممان داوە‪.‬‬ ‫ئۆباما‪ :‬بەڵێ وایە‪ ،‬پاشان وا هەست دەکەم لە لە قوواڵیی چیرۆکە خەیااڵوییەکان خۆیشیاندا‪.‬‬ ‫ئەو چیرۆکە خەیااڵوییانە بەسوود بوون وەک‬ ‫یەکەم و دووەم ساڵی کۆلێجم بوو کە بە نووسین و‬ ‫خوێندنەوە و و بیرکردنەوە ئاشنا بوومەوە و وەکو بیرخەرەوەی ڕاستییەکانی ژێرەوەی ئەو بابەتانەی‬ ‫ئامێرێک بەکارم هێنان بۆ سەرلەنوێ بنیادنانەوەی ئێمە ڕۆژانە گفتوگۆیان دەکەین و هەروەها ڕێگایەک‬ ‫ژیانم‪ ،‬کە ئەمەش پڕۆسەیەکە لە کتێبی "خەونەکانی بوون بۆ بینین و بیستنی دەنگە جیاوازەکانی ئەم‬ ‫واڵتە‪.‬‬ ‫باوکم"دا باسم کردووە‪.‬‬

‫ئۆباما‬ ‫لە ئەدەبیات دەدوێت‬

‫ژمارە (‪ )539‬دووشەممە ‪2017/2/13‬‬

‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬هیچ نموونەی ڕۆمــان یاخود‬ ‫نووسەرێکی دیاریکراو لەالت هەن؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬بەڵێ‪ ،‬کۆتاڕۆمان کە خوێندمەوە بریتی‬ ‫بوو لە "ڕێگای ئاسنینی ژێــرزەوی"ـــی کۆلسۆنی‬ ‫سەرسپی‪ ،‬کە وەکو ڕێگایەکی بیرخەرەوەیە لەسەر‬ ‫ئەوەی کە چۆن ئازاری کۆیالیەتی بە نێوان نەوەکاندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬نەک بە شێوە گشتییەکەی‪ ،‬بەڵکو بەو‬ ‫شێوەیەی کە چۆن گۆڕانکاری لە دڵ و هۆشیشدا‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئایا کتێبێکی دیار هەیە کە بۆ تۆ‬ ‫وەک سەنگی مەحەک بووبێت لەم‌هەشت ساڵەدا؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬دەکــرێــت بڵێم شەکسپیر بـــەردەوام‬ ‫سەنگی مەحەک بووە‪ ،‬وەک زۆربەی هەرزەکارەکان‬ ‫لە ئامادەیی‪ ،‬کاتێک کە واجبێکمان پێ دەدرا‪،‬‬ ‫وەکو شانۆی "ڕەشــەبــا"ی یان هەر بەرهەمێکی‬ ‫تری‪ ،‬دەمگوت ئاه "خــودا" ئەمە زۆر بێزارکەرە‪،‬‬ ‫دواتر لە کۆلێج وانەیەکی شەکسپیرم وەرگرت زۆر‬ ‫سەرنجڕاکێش بوو و لەوێوە دەستم بە خوێندنی‬ ‫تراژیدیاکانی و شیکردنەوەیان کرد‪ ،‬الم وایە ئەوە‬ ‫بناغەیەکە بۆ من بۆ تێگەیشتن لەوەی چۆن بابەتە‬ ‫دیاریکراوەکان خۆیان دووبارە دەکەنەوە‪ ،‬هەمان ڕۆڵ‬ ‫دەگێڕنەوە لە نێوان مرۆڤەکاندا‪.‬‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئایا ئەوە جۆرێکە لە ئاسوودەیی؟‬ ‫ئۆباما‪ :‬ئەوە هەستی تێڕوانینی بە من دا‪ ،‬وا‬ ‫بزانم نووسینەکانی تۆنی مۆریسۆن و بە تایبەتییش‬ ‫"سروودی سۆلۆمۆن" ئەوە ئەو کتیبەیە کە بیری‬ ‫لێ دەکەمەوە کاتێک خەڵک دەهێنمە پێش‬ ‫چاوم بە تەنگانەدا دەڕۆن‪ ،‬ئەوە تەنیا ژان‬ ‫نییە بەڵکو کارامەیی و شکۆ و کامەرانی‬ ‫و نادیاریی هەیە‪ ،‬کۆمەڵێک نووسەر هەن‬ ‫کە من هاوڕا نیم لەگەڵیان بە گوێرەی‬ ‫سیاسەتەکانیان‪ ،‬نووسینەکانی ئەوان لە‬ ‫جۆری سەرەتایین‪ ،‬بۆ ئەوەیە چۆن بیر‬ ‫بکەیتەوە لە بارەی هەندێک شت‪ -‬بۆ‬ ‫نموونە "نووشتانەوە لە ناو ڕووبار"ـی‬ ‫ڤی ئیس نایپاولدا‪ ،‬کە لەگەڵ هێڵێک‬ ‫دەست پێ دەکات‪ ،‬جیهان ئەوەیە‬ ‫کە هەیە‪ ،‬مــرۆڤ هیچ نییە‪ ،‬کێ‬ ‫ڕێگە بە خۆی دەدات هیچ نەبێت‪،‬‬ ‫لەناویدا هیچ جێگەیەک نییە‪ ،‬من‬ ‫هەمیشە بیر لەو ‌هێڵە دەکەمەوە‪،‬‬ ‫بیر لــە ڕۆمــانــەکــەی دەکــەمــەوە‪،‬‬ ‫کاتێک بیر لــە سەختیی جیهان‬ ‫دەکەمەوە بە تایبەتی لە سیاسەتی‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بەرگری دەکەم و دەجەنگێم‬ ‫لە بەرامبەر کۆمەڵێک شتی گاڵتەجاڕ‪،‬‬ ‫دیمەنی ڕاستەقینەتری جیهان‪ ،‬هێشتا‬ ‫کات ماوە لەو شوێنەی وەک بڵێی لەوانەیە‬ ‫ڕاست بێت‪ ،‬لەبەر ئەوە‪ ،‬من نووسین بەکار‬ ‫دەهێنم وەک چینی کانزا یان هەندی شتی‬ ‫تر بۆ مشتومڕی بەرامبەر‪.‬‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬ئایا هیچ شیعرێک یان‬ ‫نووسینێک یاخود نووسەرێک هەیە هاوکاریی‬ ‫تۆی کردبێت بۆ وتارنووسین‪ ،‬لە پاش کوشتاری‬ ‫بەکۆمەڵ لە نیوتاون یاخود لە کاتی قەیرانی‬ ‫داراییدا؟‬

‫نووسین بەشێکە لەو‬ ‫ڕێگەیەی دەتوانم‬ ‫پارچەکانی خۆمی پێ‬ ‫یەک بخەمەوە بۆ‬ ‫شتێکی تەواو و‬ ‫یەکپارچە‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ئۆباما‪ :‬وا بزانم لەو کاتەدا نووسینەکانی لینکۆلن‪،‬‬ ‫نووسینەکانی گاندی و ماندێال‪ ،‬ئەوانەم دۆزییەوە و‬ ‫زۆر بەسوود بوون‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئەوەی هەستێکی‬ ‫هاوبەش بوو‪ ،‬بە درێژایی ماوە زۆر سەختەکان‪،‬‬ ‫ئەم کارە دەتوانێت زۆر سەربەخۆ بێت‪ ،‬هەندێ‬ ‫کات پێویستە باز بدەیتە ناو مێژوو تا کەسانێک‬ ‫بدۆزیتەوە کە بە هەمان شێوە هەستیان بە دابڕاوییان‬ ‫کردووە‪ ،‬چەرچڵ نووسەرێکی باشە‪ ،‬هەروەها حەز بە‬ ‫خوێندنەوەی نووسینەکانی تێدی ڕۆسیڤێڵت دەکەم‪،‬‬ ‫ئەو ئەم گەورەیەیە‪ ،‬کەسایەتییەکی لە ڕادەبەدەر‬ ‫گەورەیە‪.‬‬ ‫نیۆیۆرک تایمز‪ :‬من دەزانم تۆ حەزت لە کتێبەکانی‬ ‫جونەت دیاز و جومپا الهیرییە و ئەوان دەربارەی‬ ‫کۆچکردن و خەونی ئەمەریکا دەدوێن‪.‬‬ ‫ئۆباما‪ :‬وا هەست دەکەم کتێبەکانی الهیری و دیاز‬ ‫بە تایبەتی لە بارەی ئەزموونی کۆچکردنی هاوچەرخ‬ ‫قسە دەکەن‪ ،‬بەاڵم وا بزانم ئەم تێکەڵەیە‪ -‬کە وا‬ ‫بزانم گشتگیرە‪ ،‬هەروەها ئارەزووکردن بۆ جێگەیەکی‬ ‫باشتر و لە هەمان کات هەستکردن بە ئاوارەیی و‬ ‫بەبیرهێنانەوەی ڕابردوو‪ ،‬وا بــــیر دەکــــــــــەمەوە‬

‫ڕۆمانەکانیان لەم هەستەدا ڕاستەوخۆ بەستراوە‬ ‫بە بەشێکی زۆری ئەدەبیاتی ئەمەریکاوە‪.‬‬ ‫هەندێک لە کتێبە مەزنەکانی نووسەرە جوولەکەکان‬ ‫وەک فلیپ ڕۆ‌ت و ساول بیلۆ لە لوتکەدان لەگەڵ‬ ‫هەستی بوون بە بێگانە‪ ،‬دڵنیا مەبە دەستبەرداری‬ ‫چی دەبیت‪ ،‬ئامادەیت چی لە دەست بدەیت و چی‬ ‫لە دەست نەدەیت‪ .‬لەبەر ئەوە ئەو الیەنە دیاری‬ ‫کراوە لە ئەفسانەی ئەمەریکادا‪ ،‬لەو باوەڕەدام ئەمڕۆ‬ ‫هێشتا لە پەیوەندییەکی مەزندایە‪.‬‬

‫لە ماوەی‬ ‫سەرۆکایەتییەکەمدا‬ ‫جارجار بەرەو‬ ‫خوێندنەوەی ڕۆمان‬ ‫دەگەڕامەوە‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )539‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/2/13‬‬

‫کۆمەڵەچیرۆکی «تەنیاییەکانی یاسەمین»‬ ‫شەهرەزاد و ڕۆحی شیعر بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەندازەسازی پاتریارک‬ ‫بەشی چوارەم‪ -‬کۆتایی‬ ‫درۆزنە میهرەبانەکە‪:‬‬

‫*ئەو لەگەڵ سپێدەدا بێدار دەبێتەوە تا‬ ‫بەیانی باش لە ژیان بکات و ئاهەنگی بۆ‬ ‫بگێڕێت‪ ،‬بەو نیازەی سۆراغی ئومێدێکی تازە‬ ‫بکات‪ ،‬تێر گوێ لە هەناسەی پاکی سروشت‬ ‫دەگرێت بەر لە چوونە سەر کار کە ئەو بە‬ ‫ناسنەمەی خۆی دەزانێت‪ ،‬ئیش بە گەوهەری‬ ‫مرۆڤ دەزانێت‪ ،‬بگرە ڕۆحی بوون و ئاوەدانی‬ ‫و بەردەوامبوونی ژیانە‪.‬‬ ‫ئــەو لەتەک تەمەندا ملمالنێ دەکــات‪،‬‬ ‫سەرگەرمی کەڵەکەکردنی یادگارییەکان و‬ ‫جوانی نەسرەوت و نەگیرە‪ ،‬ئەم «سۆنیا»‬ ‫دەدەوێنێت وەک فەرزەند و سەر بە نەوەی‬ ‫نوێ تاوەکو فێری ژیاندۆستی و ڕاوکردنی‬ ‫جوانییەکانی بکات‪ ،‬فێری دەکات کە نەهێڵێت‬ ‫ژیانی جەنجاڵ وا فریوی بدات کە لە عیشق‬ ‫و تێڕامان و فانتازیا و بەرخودانی داببڕێت‪.‬‬ ‫سۆنیا لـــەوەش دەتــرســێــت کــە فریای‬ ‫جوانییەکان نەکەوێت و تام و بۆنی ژیان‬ ‫نەکات وەک خۆی خەونی پێوە دەبینێت‪ ،‬ئەم‬ ‫بۆتە ژنێک لە نەفرەت و ئەفسوون‪ ،‬جوانی‬ ‫پەنهان و شاراوەی سۆنیا هەمووانی سەرسام‬ ‫و ئەبڵەق کــردووە‪ ،‬ئەو هەموو شەیدابوونە‬ ‫ماندووی دەکات‪ ،‬ئەو هەموو نیگا و وەستان‬ ‫و تێڕامانە بارە بەسەر شانییەوە‪ ،‬جوانی لە‬ ‫هەندێک ســەردەم و جوگرافیایەکدا مایەی‬ ‫خەم و دڵتۆرانە لە خۆت و دونیا‪ ،‬جوانی‬ ‫ڕووکەش نا‪ ..‬جوانییەک کە وەک مرواری و‬ ‫مەرجان وا دەکات مەلەوانە برسییەکان تا‬ ‫بنی زەریا بۆی بچن بێئەوەی سڵ لە مەرگ‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬دەکرێت جوانی بکوژی خۆی و‬ ‫خاوەنەکەی و ئەوانیدیکە بێت‪ ،‬بگرە چاندنی‬ ‫هەستی تەنیایی و نامۆبوونە‪ .‬ڕەنگە نهێنی‬ ‫ئەو جوانییە سادەیی و هێز بێت کە لە ناو‬ ‫ئەو خانمە چکۆلەیەدا ئاوێتە بوون‪ ،‬یان لەوەدا‬ ‫سەرچاوەی گرتبێت کە ڕۆحی بەرجەستەی‬ ‫جوانی بێت‪ ،‬کەچی هەرگیز بە خۆی نەزانێت‬ ‫کە جوانە‪ ،‬هەر واش بووە‪ ،‬جوانی کە ناز و‬ ‫فیزی بە خۆیەوە کرد‪ ،‬سەرەتای مەرگی خۆی‬ ‫ڕادەگەێنێت‪ .‬جوانی هێز و زیرەکی و ڕۆحی‬ ‫بەخشندە تەنها ئەوکاتە دەدرەوشێنەوە کە‬ ‫زیباکان بێئاگا بن لە ئەفسوون و جاویدانی‬ ‫و پەرجووی خۆیان‪ ،‬ئەوەیان ڕەنگە ئارامی‬ ‫خودێکی بێباک بێت لە بایەخی ئەواندیدیکە‪،‬‬ ‫ئارامییەک کە لە ناو دونیایەکی وا جەنجاڵدا‬ ‫غەمهێنە‪ .‬خۆ دەشکرێت خودی جوانی چەندە‬ ‫بۆ هەموومان فریادرەس و ڕزگارکەرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بارتەقای ئەوەش دەکرێت خودی جوانی بۆ‬ ‫خۆی لە سەردەمی ناشیرینییەکاندا بکوژ بێت‪،‬‬ ‫بە هەردوو باردا‪ :‬ڕۆحی و جەستەیی‪ ،‬دەنێو‬ ‫ئەو جوگرافیا و مێژووانەی کە مەرگدۆستن‪:‬‬ ‫وەک هەنووکە و هەر لێرەدا‪.‬‬ ‫بۆ پاراستنی ئــەو ئــارامــی و ئاشتی و‬ ‫هێورییەی ناو ناخی خۆی بریار دەدات لەتەک‬ ‫پیر و پەککەوتە و چاوکز و نەخۆشەکاندا کار‬ ‫بکات‪ ،‬ئەم حەز ناکات جوانی ببێتە مایەی‬ ‫خەم و دڵشکان‪ ،‬ئەم خۆی دەنێو دەردەداران‬ ‫و کــۆســتــکــەوتــووان ون دەکـــات تــاوەکــو‬ ‫ئــازاری کەس نــەدات‪ ،‬ئەم دڵ بە بۆمبێکی‬ ‫قورمیشکراو دەشوبهێنێت کە دەکرێت بەرووی‬ ‫عاشقێکی نابەڵەد و بێئاگادا بتەقێتەوە‪ .‬لەم‬ ‫میانەدا خەیاڵی بۆ ژنێک دەچێت کە ڕەنگە‬ ‫ببێت بە قوربانی کە ڕێکەوت بیبات بۆ‬ ‫کێڵگەی مینڕێژکراوی عیشقێک‪ ،‬هەر هەمان‬ ‫خەیاڵ دوورتــر دەیبات تا ئەو ئاستەی کە‬ ‫ئەندامەکانی لەشی خــۆی ببەخشێت‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی دڵیشی کە لە دونیا وێنەی نیە لە‬ ‫جوانی و پاکی و بەخشین و خۆشەویستی‪.‬‬ ‫دیارە گەورەترین الوازی دڵی سۆنیا خودی‬ ‫بەخشین و دڵکراوەییە‪ ،‬هەمووانیش بەو‬ ‫بەخشندەییە دەزانن کە وەک باخێک دەروازەی‬ ‫کراوەیە‪ ،‬سۆنیا لەوەدا گرەوی بردۆتەوە کە‬ ‫هێزی گوێگرتنی بەهێزە‪ ،‬لە دونیایەکدا کە‬ ‫گوێگرتن لە یەکدی دەگمەنە‪ ،‬دونیایەک کە‬ ‫زۆرینە سەرگەرمی مۆنۆلۆگە‪ .‬ئەم بۆ خۆی‬ ‫لەتەک (ئولۆف) ی پیر و خەڕۆدا دەردەدڵ‬ ‫دەگۆڕنەوە‪ ،‬سۆنیا شادومانە کە لەتەک ئەو‬ ‫زاتەدا دەتوانێت خۆی بێت‪ ،‬ئەم نائومێدە‬

‫لە زۆرینەی پیاوەکانی دیکە کە تەنها وەک‬ ‫بوونەوەرێکی سێکسواڵ و هەوەسبزوێن‬ ‫دەیبینن نەک وەک مرۆڤی ئــاوەزدار‪ .‬بگرە‬ ‫پیری و مــەرگ پتر هەستی دەبزوێنن بۆ‬ ‫خۆتەرخانکردن و بەخشینی بێوچان‪ .‬ئەم‬ ‫لەوەدا دڵگرانە کە پیاوان ڕووکەشبازن‪.‬‬ ‫پیرەی خــاراو دەنێو ژیــان و عیشقدا‬ ‫چــەنــدەهــا پــەیــکــەری خانمی داتــاشــیــوە‬ ‫کە لە سەردەمانێکی زووتـــردا هەموویان‬ ‫دڵخوازی بــوون‪ ،‬وەلی تەنها لە یــادەوەری‬ ‫ئەمدا یەکێکیان زیندووە و بەس‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ماوەتەوە بەرجەستەکردنی ئەو خانمانەیە‬ ‫وەک هەقایەتی عیشقی بەسەرچوو دەنێو‬ ‫پەیکەرەکاندا‪( ،‬ئولۆف) هێشتا بەختەوەرە‬ ‫کە لە ناو هونەر و داهێناندا عیشقەکانی‬ ‫خۆی بەرجەستە کردوون‪ ..‬کەسانی دیکە لەو‬ ‫یاد وجوانییە بەرجەستە نین‪ ،‬هەر واشە‪..‬‬ ‫عیشق هەیە جێماکی خۆی لەسەر دڵ و ڕۆح‬ ‫و کۆی ژیانمان بەجێدێڵێت‪ ،‬ئەوینیش هەیە‬ ‫وەکو نووسینی ناوی خۆمان لەسەر کەناری‬ ‫زەریاکان کە شەپۆلەکان پەالماری دەدەن و‬ ‫دەیسڕنەوە‪ .‬دوا جار ژنان و پیاوانی عاشق‬ ‫وەک تارمایی ناو ئاوێنەکان وان کە ئاسان‬ ‫نییە هەموویان بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫جوانیی سۆنیا خەمهێنە‪ ،‬هــەر لەبەر‬ ‫ئەوەشە کە لەتەک پیریدا کۆی دەکاتەوە‬ ‫کە بۆنی مەرگی لێدێت‪ ،‬پیرەکانیش بۆ‬ ‫هەمیشە کرۆکی جوانی دەبینن‪ ،‬هەتا گەر‬ ‫جوانییەکی فەرامۆشکراویش بێت‪ ،‬پیرەکان‬ ‫خۆیان فەرامۆش کــراون‪ ،‬ئــەوەش هانیان‬ ‫دەدات جوانی ئافەرۆزکراو ببینن‪ ،‬دەکرێت بۆ‬ ‫(ئولۆف) سۆنیا بەرجەستەی ئەو جوانییە‬ ‫نەبینراوە بێت کە بە تەنها شۆخ و شەنگی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە ڕۆحدا جێگیرە‪ .‬کۆبوونەوەی‬ ‫«سۆنیا» و «ئــولــۆف» لە نــاو خانە و‬ ‫خەڵوەتگای پیرەکان بۆ خۆی ئاماژەیە بۆ‬ ‫جێگایەک کە دەکەوێتە دەرەوەی جوگرافیای‬ ‫مرۆڤە ئاساییەکان‪ ،‬پتر لە سکرابخانە دەچێت‬ ‫کــە وێستگەی بــەر لــە مــەرگ و نەمانە‪،‬‬ ‫گردبوونەوەی کۆمەڵێک بنیادەمی نامۆیە‬ ‫کە وا دەکات نامۆیی سۆنیا وەک پەنابەر و‬ ‫هەڵەتە و دەربەدەرێک کە لە ڕۆژهەاڵتەوە‬ ‫هاتووە یان چاکتر وایە بوترێت تڕۆکراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫خۆی هیچ نییە بێجگە لە قووڵبوونەوەی ئەو‬ ‫نامۆییەی سۆنیا لە دەستی ڕایکردووە‪.‬‬ ‫ئەم کچی نەتەوەیەکە کە نە جوگرافیای‬ ‫هەیە و نە مێژوو‪ ،‬ئەم وەک خودی خۆی‬ ‫کە مێچکەیە وەک توخم بــەر نەفرینێکی‬ ‫هەمیشەیی کەوتووە‪ ،‬بەر لە دایکبوون و‬ ‫دوای لە دایکبوون خۆی و نەتەوەکەی پێکەوە‬ ‫لە مێژوو دەرکراون‪ ،‬سزای مەرگ و قڕکردن‬ ‫چاوەڕوانی کردوون‪ ،‬هەر وەک ژن و پیاوانی‬ ‫ناو خەڵوەتگای پیریی‪.‬‬ ‫سۆنیا لــە ناشوێندا و لــە دەرەوەی‬ ‫زەمەنی ڕاستەقینەدا دەژی‪ ،‬ناسنامەی ئەم‬ ‫هەرچی بێت‪ ،‬دوا جار کچی حەوای گوناهبارە‬ ‫لە چــاوی پیاوانی خێڵە خوێنخۆرەکان‪،‬‬ ‫مەحکوومە بەوەی بۆ هەتاهەتایە ڕەشپۆش‬ ‫بێت و لە پرسەدا بێت‪ ،‬مادامەکێ فریوی ئەم‬ ‫بوو کە خودا لە بەهەشتی خۆی دەریکردین‪،‬‬ ‫کە هێالنەی یەکەمی ئادەمیزاد بوو‪ ،‬ئێمە‬ ‫نامۆین لەسەر ئــەم ئەستێرەیە کە هەم‬ ‫ڕێبوارین و هەم میوان‪ ،‬هاوکات بەر نەفرینی‬ ‫مەرگ کەوتووین کە دیسانەوە دایکەحەوای‬ ‫تیایدا تاوانبار کراوە‪ ،‬ئەوەیان لە خەیاڵدانی‬ ‫پیاواندا تەمەنی هەزارەها ساڵە‪ ،‬هەر ئەوەش‬ ‫سەرچاوەی ئەو گومانە دەبێت کە بۆچی‬ ‫یەزدان وەها نەفرینێکی ڕەش بۆ هەتاهەتایە‬ ‫دەخاتە ئەستۆی «حەوا» و تووخمەکەی؟‬ ‫چارەنووسی «سۆنیا»کان بەوە کۆتایی‬ ‫دێت کە دژ بە خۆیان و حەز وخەون و خەیاڵ‬ ‫و خولیا و ختوورەکانی خۆیان بوەستنەوە‪،‬‬ ‫ناچارن پەنا بۆ شیعر ببەن بۆ شاردنەوەی‬ ‫شین و ماتەمینی‪ ،‬کە گوایە ئەوەشیان‬ ‫هەر دەستکردی مێچکەکانە‪ .‬سەرلەبەری‬ ‫چیرۆکەکانی ناو (تەنیاییەکانی یاسەمین)‬ ‫نوقمە لە شین و شەپۆڕ و شیعر و داد و‬ ‫فوغان و شەنگەشیوەن کە هەناسەمان‬ ‫سوارمان دەکــات‪ ،‬هەر هەموو کچەکان و‬ ‫ژنەکان ناچارن بە گێڕانەوەی داستانەکان‬ ‫و هەقایەتەکانی خۆیان و دونیای دوژمن‪،‬‬

‫هەروەک «شەهرەزاد»‪ ،‬بەو نیازەی کەمەکێ‬ ‫مەرگی لە چارەنووسراو دوابخەن‪ ،‬مەرگێک کە‬ ‫بێشکەکان دەگۆڕێت بە تابووتەکان‪.‬‬ ‫«شــەهــرەزاد» کە سۆنیا یەکێکە لەو‬ ‫چیرۆکبێژانە ناچار بووە بەوەی کە ڕەسمی‬ ‫ئەو ستەم و بێدادی و چەوسانەوەیە بکات‬ ‫کە بە درێــژایــی مێژوو دایــک و داپیرە و‬ ‫کۆی مێچکەکانی دیکە دوچاری بوون‪ ،‬بگرە‬ ‫«سۆنیا» وەک «شەهرەزاد»ە ستەمدیدەکان‬ ‫باری سەر شانیان قورستر بووە کە ناچارن‬ ‫بەوەی داستانەکانی کۆی ئەو ستەمە ڕەشە‬ ‫بگێڕنەوە‪ ،‬چونکە دایکان و نەنکەکان ئەو‬ ‫زمانەیان لێسەندرابۆوە کە بتوانن هەقایەتی‬ ‫نەبڕاوەی ئەو مێژووە خۆسەپێن و ڕەشە‬ ‫بگێڕنەوە‪ .‬ســەربــاری ترسی کوشندە و‬ ‫پەشیمانبوونی لە قوربانیبوون‪ ،‬هەر مکوڕ‬ ‫و پێداگیرە لەسەر گێڕانەوەی داستانەکانی‬ ‫هەزار و یەک شەوەی خۆی و توخمەکەی‪،‬‬ ‫ئەو شەوانەی کە کە هیچ بەیانییەکیان بەدوادا‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬گێڕانەوەکەش هیچ نییە بێجگە لە‬ ‫خوێنبەربوونێکی هەمیشەیی کە تا هەنووکە‬ ‫نەوەستاوە و هەمووشمان مەلەی تێدا دەکەین‪.‬‬

‫غوربەتێ هەمیشە ئامادەیە‪:‬‬

‫ئاوازێکی غەمگین کە بووەتە باکگراوندی‬ ‫چیرۆکەکە وەک میلۆدی و هارمۆنیایەک بەقەد‬ ‫ئــازار و ستەم و چەوەساندنەوەی «مێ»‬ ‫بە درێژایی مێژووی زاڵبوون و کەڵەگایی‬ ‫پــیــاوان بــەســەر ژیــان و ژن و ژینگەدا‪،‬‬ ‫چیرۆکەکە ڕاوکــردن و ڕامکردنی ڕیتمێکە‬ ‫بارتەقای گەشتی خوێناوی ژن بەناو مێژوودا‪،‬‬ ‫هــەروەک سەفەری ڕووبــار بەناو دۆزەخــدا‪،‬‬ ‫نامۆیی و تەنیایی و شکست و نشوستی‬ ‫و دۆڕانــدا‪ ،‬ئەوی مێ لە تاریکیدا دەزێت و‬ ‫هەم خۆی لە دامەنی تاریکییەوە زاوە‪ ،‬کە‬ ‫خێڵی خوێنخۆری مەردمگەل هەر بە تاریکی‬ ‫دەسپێرن‪ ،‬بە گۆشەی فەرامۆشی‪ ،‬کونجی‬ ‫قەناعەت و چارەنووسی گومڕا و هەقایەتی‬ ‫ناهەقی و بێدادی و ڕسوایی‪ ،‬مەراقی سیخناخ‬ ‫لە بێۆقرەیی‪ ،‬داغانکردنی ڕۆح‪ ،‬زیندانێک‬ ‫کە دەرگاکانی پۆاڵیین بن و هەر هەموو‬ ‫کلیلەکانیش بزر بووبن چونکە وان دەنێو‬ ‫گیرفانی پیاوانی خانەخراپ بە گومان و ترس‬ ‫و ئیرەیی و کینە و ڕق و گەمژەیی‪.‬‬ ‫ئــەوەیــان چ گەشتێکە کە هــەر بڕۆیت‬ ‫و نەیگەیتێ؟ هــەر جست و جــۆت بێت و‬ ‫تێینەگەیت؟ هەزار و یەک شەو بە ئومێدی‬ ‫خەونێکی خؤش بخەویت‪ ،‬کەچی شامەرگ‬ ‫بیت و نەیبینیت‪ ،‬وای لە ڕەنجی بەباچوو‪،‬‬ ‫تەمەنی بە هەدەرچوو‪ ،‬میوەچنی ئەبەدی‬ ‫و سەبەتە و زەمبیل بەتاڵ‪ ،‬نانی سووتاوی‬ ‫ســەر ســاچــی بەختی نــاپــوخــت‪ ،‬سااڵنی‬ ‫کــوژراو بە خەنجەری دەببان و گومڕایی‬ ‫دەنێو گریمانەکان و ئەگەرەکان‪ ،‬هەمیشەش‬ ‫بەجێماو لەسەر شۆستە و گەراج و وێستگە و‬ ‫بەندەرەکانی غەریبی و غوربەتان کە سەراپای‬ ‫دونیای لێکردوون بە زیندان‪ ،‬هەمیشە چاو‬ ‫لە ڕێگاکان و تراویلکەکان‪ ،‬پرسەدار بەدیار‬ ‫خۆزگە و خــەون و خەیاڵەکان‪ ،‬ساقیت و‬ ‫کەوتوو لە هەر هەموو وانەکانی عیشق و‬ ‫ئەوینداری بە ژیان‪ ،‬دەم بە هاوار و داد و‬ ‫فووغان لەپای دۆڕاندنی فیردەوسی ئاسمان‬ ‫و مۆری گوناهباری بە فەرمانی یەزدان کە‬ ‫بووە بە نیشانەی سەر تەختی تەوێڵی ژنانی‬ ‫خەفەتخان بە ژان و ڕۆندکی ڕەش و مەحکووم‬ ‫بە شیوەنگێڕان‪.‬‬ ‫گەرچی هێزێکی پەنهانیش ڕێگا نادات‬

‫ڕانانی‪ :‬شێرزاد حەسەن‬ ‫ئــارەزووە شاراوانەی ناو ئەم میلۆدییە هیچ‬ ‫نەبوون بێجگە لە گفتوگۆی شەرمنانەی نێوان‬ ‫« نارین» و «هەاڵلە» کە کەس پەی پێ‬ ‫نــەبــردوون دەنێو گۆڕستان و زیندانەکان‬ ‫کە پڕن لە نەوتراوەکانی ناو وتراوەکان و‬ ‫نەنووسراوی ناو نووسراوەکان‪.‬‬ ‫«هەاڵڵە» عەمباری ڕاز و نیاز و خەونەکانی‬ ‫هاوتوخمەکانی خۆیەتی‪ ،‬کە بەدەم برینێکی‬ ‫پەنهانەوە خوێن دەدەڵێنێت‪ ،‬برینێک کە تەڕە‬ ‫و سارێژ نابێت‪ ،‬ئەم بنووسی حەزی کوژراو و‬ ‫شیعر و پەخشان و نامەی دڵەکانە کە ناگەن‬ ‫بە وەسڵی یار‪ .‬ئەو کچە شەرمنانەی شەوانە‬ ‫لە تاووترسی ئاشکرابوونی نامەکان خەویان‬ ‫دەزڕێت وچەهرەی ئەرژەنگ ئاسای باوک و‬ ‫براکان وەک تەیمانی دڕکەزی دەوریان دەدەن‪.‬‬ ‫کەچی کچەی غەزەلنووس خۆی دەبێت بە‬ ‫«یاسەمین‪ ...‬بۆ؟»‬ ‫نێچیر و قوربانی دەستی ڕاوکەرێکی نابەڵەد‬ ‫*یاسەمین‪ :‬گوڵێکە کە جۆرێکی تایبەت‬ ‫و نیشانە شکێن‪ ،‬دەمامکدار و سادیست و و کەمی نەبێت کــە لــە وەرزی زستاندا‬ ‫دەرگاوانی زیندان کە تیایدا مەعشووق دەبێت گەاڵکانی دەوەرێن‪ ،‬ئەگینا هەمیشە بەسەوزی‬ ‫بە بەندی و پەندی زەمانە‪ ،‬بۆ خۆی لە واڵتی دەمــێــنــێــتــەوە‪ .‬بــــەزۆری ڕەنــگــی سپییە‪،‬‬ ‫کینەبازی و ڕقستان و ڕیاکاری و درۆ و فیشاڵ کەمجاریش زەرد یان پەمەیی‪ .‬نیشتمانی‬ ‫مەحاڵە عیشق وەها ئاسان بڕسکێت و سەوز یەکەمینی یاسەمین هندوستان و باشوری‬ ‫بێت‪ ،‬ڕەنگە خودی ئەوینداری بۆ خۆی فریو ڕۆژهەاڵتی ئاسیایە‪ ،‬بــەاڵم کەمجاریش لە‬ ‫وفێڵ و تەپکە و فاقە و بەند وداو بێت‪ ،‬باخچەی ماڵەکاندا گەشە دەکـــات ‪ .‬لە‬ ‫دەستخەڕۆبوون و مایەپووچی بێت‪ .‬گرفتی «هــیــنــدوســتــان»دا گوڵی یاسەمین بە(‬ ‫گــەورەی «نارین»ەکان و «هەاڵڵە»ەکان شاژنی شەو) دەناسرێت‪ ،‬ئەوەش لەبەر ئەو‬ ‫کە ترس و تەنیایی و نامۆیی دنەیان دەدات بۆنە وروژێنەر و خۆشەیەتی کە ئــارەزووی‬ ‫کە تراویلەکەی دووری ساراکان بە ئاوی پیاوان بۆ الی خۆی دەبزوێنێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫زیندەگانی و هەناسەی عیشق بزانن‪ ،‬دەکرێت خەمڕەوێنە‪ .‬یاسەمین لەکۆندا تاجی شاهانەی‬ ‫وەهمێکی لەو جۆرە بۆ خۆی گەمژەیی بێت‪ ،‬شـــازادە و خــواوەنــدەکــانــی «فیرعۆن»ی‬ ‫سەرگەردانی و وێڵبوون لە یەکەمین وێستگەی پێڕازێندراوەتەوە‪ ،‬لە پەرستگاکانیشدا بۆ‬ ‫ژیاندا کە دەکەوێتە نێوان شارای مەرگ و هەمیشە ئامادەگیان هەبووە‪ ،‬بە گوڵێکی پیرۆز‬ ‫عاشورای عیشقدا‪.‬‬ ‫و بەرز و بایەخدار پێناسەکراوە‪ .‬هەروەک‬ ‫کارەساتیش ئەوەیە کە بارتەقای ئەو زەمەن چۆن ژنی جوان داڵن دەشکێنێت‪ ،‬هەندێک‬ ‫و تەمەنەی کە لە جوانی عیشق بەهرەمەند لە لق و پۆپ و چڵ و چرۆی «یاسەمین»یش‬ ‫نەبووین‪ ،‬بەقەد و بارستایی ئەو بێبەشی و دەبێتە هۆی ژەهراوی بوون و عارەقکردنەوە‪،‬‬ ‫دابڕان و نەژیانە و دوورە تامی ئەوین‪ ،‬ئێمە دڕ هەناسەسواری‪ ،‬گرژبوون و خاوبوونەوەی‬ ‫و دڕدۆنگ و غەمگین و شەڕانگێز دەبین‪ ،‬جا ماسولکەکان‪ ،‬دڵتێکەڵهاتن و لەرزلێهێنان‪،‬‬ ‫چ مێ بین و چی نێر‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی کە لەو ڕێک و تــەواو هــەروەک نیشانەکانی عاشق‬ ‫ئەفسوون و پەرجووە بەهرەمەند دەبن کە زۆر بوون‪ .‬سەیر ئەوەیە هەر لە هەمان ژەهرەوە‬ ‫دەگمەنە‪ ،‬لە ئاکامدا بە ئاوەدانی و ئاهەنگی چارەسەری ئەو نەخۆشیانەش دەردەهێنرێت‬ ‫زەماوەندی نێوان ڕۆح و جەستە دەگەن و کە خۆی دەبێتە هۆکاریان وەک چارەسەری‬ ‫بەرکەماڵ دەبن‪.‬‬ ‫نەخۆشی ڕۆماتیزم بە نموونە‪.‬‬

‫ئــەوان‪ :‬تەوارەکانی بەرزەفڕ سازش لەتەک‬ ‫ڕاوچــیــیــەکــانــی خــۆیــانــدا بــکــەن‪ ،‬ئــەوانــی‬ ‫بــەور ئاسا دەنێو جەنگەڵی پڵنگە کەڵبە‬ ‫خوێناوییەکان زەفەریان پێبرێت وەها ئاسان‪..‬‬ ‫هەرگیزاوهەرگیز‪.‬‬ ‫ئیمەی نێرەوز کاولی دەکەین و ئەوانی‬ ‫مێچکە خشت بە خشت ئاوەدانی دەکەنەوە‪،‬‬ ‫ئێمەی جەنگاوەر کوشتارگاکان ئــاوەدان‬ ‫دەکەینەوە‪ ،‬ئەوان لە خوێناو پاکمان دەکەنەوە‬ ‫و برینەکانمان کە بوون بە تیراوە بە سۆز‬ ‫و میهری خوداوەندە دێرینەکانەوە تیمارمان‬ ‫دەکەن‪ ،‬ئێمە دونیا بە خوێن سوور دەکەین‬ ‫و ئەوان ناچارن بە ڕەشپۆشی‪« ،‬سوور» و‬ ‫«ڕەش»‪ :‬دوو ڕەنگی زاڵ بەسەر بوون و‬ ‫نەبوونماندا‪ ،‬ژیان بۆ ئێمەی نێرەوز میراتێکە‬ ‫کە هەتا زووە پەلەمانە بەسەر خۆماندا‬ ‫دابەشی بکەین‪ ،‬کەچی بۆ مێێنە هێالنە و‬ ‫ماڵی سرەوتن و سوکنایی و سۆزیاری و‬ ‫سترانی هەتوان ئاسایە‪.‬‬ ‫ئــەوان دەنێو ســارای تەنیاییدا خۆیان‬ ‫دەدوێنن‪ ،‬ئێمەش خوێن‪ ..‬ئەوان چاوەڕوانی‬ ‫هەتاوی بەیانن‪ ،‬ئێمەش شــەوی دەیجوور‬ ‫کە بۆمان بۆتە قــەاڵی مێران بۆ دزینی‬ ‫خەون و خەیاڵ و خۆشی و کلی ناو چاوی‬ ‫چاوبەڵەکان‪ ،‬ئێمە کاتژمێرەکان لەسەر میقاتی‬ ‫مەرگ قورمیش دەکەین‪ ،‬ئەوان لەسەر ڕیتم و‬ ‫ئاهەنگی ژیان‪ ،‬ئێمە ئەسپان زین دەکەین و‬ ‫خەنجەر لە کێالن دەردەکێشین و ساچمەزەن‬ ‫گڕ دەدەین و خۆ تەییار دەکەین بۆ ڕمبازی‬ ‫و ڕاوکردنی یەکدی و ئاسکەكچان‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫خۆڕازندنەوە بۆ شایلۆغان و بووکانێ و دیالنێ‬ ‫دواڕستە‪:‬‬ ‫و گۆڤەندان‪ ،‬ئێمە الوکی خوێناوی دەچڕین‬ ‫لە هەموو چیرۆکەکاندا ڕۆحی ئیرۆتیکا‬ ‫بۆ بردنەوە و دۆڕان‪ ،‬ئەوانیش حەیرانی پڕ لە لــێــمــانــدەخــوڕێــت‪ ،‬ســـۆزی گــەرمــی شیعر‬ ‫حەیف و حەیبەتی شەدەالر و هەوری لە مل تاوەکو بەرگەی زەخم و دیمەنی خوێناوی‬ ‫و چارۆکەی گوڵهەنارو ڕەفتەی خۆشرەفتار کوشتارگەکان بگرین‪ ،‬شیعر وەک شەبەنگیکی‬ ‫و کۆڵوانەی ئاڵۆزکاو لە بسکان و گریان بۆ سەد ڕەنگ وامان لێدەکات کە بەرگەی وەها‬ ‫لەدەستدانی جوامێر و مێرخاسان‪ ...‬وای لە تراژیدیایەک بگرین کە دەستکردی نێرینەکانە‪،‬‬ ‫من ‪ ..‬وای لە من ‪ ..‬وای ‪ ..‬وای ‪..‬وای‪ .....‬مەرگەسات و کوشتارگاکان بە تەنها دەنێو‬ ‫لە عگیدان و کوڕانی چەلەنگ و هەتیوە الوان کەالوەکان و کۆشکەکان و گۆڕەپانەکاندا‬ ‫و حەیرانەکەی ناو حەیرانان‪!..‬‬ ‫نین‪ ،‬بەڵکو هەر هەموویان وا دەنێو دڵەکان‬ ‫ئەوان بۆ هەمیشە خۆیان بانگهێشتی سەر و ڕۆحەکان و چاوەکاندان‪ ،‬دەنێو هەناسەی‬ ‫خوانی گەرمی خەونەکان دەکەن و ئێمەش تاساو و ئاخی ئاگرین و ڕۆندکی ڕەش و‬ ‫تێکدەری هەر هەموو خەیاڵ و ختوورەکان‪ ،‬چیرۆکە مامزئاساکانە کە بــەدەم برینی‬ ‫ئێمە شتێک لە عەمبارەکانی مەرگ دەدزین جێماوی ساچمەکانی ڕاوچییە دڵبەردینەکان‬ ‫و دەیچنینەوە تاوەکو ژیانی پێ تاڵ بکەین‪ ،‬پێدەشت و هــەرد و وەردی خەیاڵ تەی‬ ‫ئەوان هەناسە بە هەناسە لە ڕۆحی زیندەگانی دەکــەن‪ ،‬کە بەقەد چقڵ و دڕکەکانی بن‬ ‫و دڵــۆپ بــە دڵــۆپــی «ئـــاوی حــەیــات» و سمەکانیان و التەنکێشیان کڵۆت کڵۆت خوێن‬ ‫جاویدانی قەرز دەکەن تاوەکو لە چنگی مەرگ دەدەڵێنێت‪ ،‬ئەم مەملەکەتە هەرێمی ملیۆنەها‬ ‫دەرمانبهێنن و زیندوومان بکەنەوە‪ .‬وای لە ڕاوکەری بێ دڵ و ملیۆنەها مامز و کارئاسکی‬ ‫ملمالنێی نێوان مەرگ و ژیان کە چمکێکی وا بریندار و کــوژراوە‪ .‬سەرباری ئەو گەمەی‬ ‫بە دەستی خوێناوی ئێمەوەیە و چمکێکی وا خوێن و ڕەشەڕاوەی نێرەوزەکان‪ ،‬ئاسکەکان‬ ‫لەناو چنگی پڕ لە ئاونگ و هەتوان و گواڵوی هێشتا بە ســۆزەوە ئاوڕ لەو گەرمەسێر و‬ ‫نازدار‪-‬حەیران و خانمەچکۆالن‪.‬‬ ‫بیابانە دەدەنەوە کە بۆ دەبێت بۆ هەتاهەتایە‬ ‫ئەوان لە هەویری نائومێدی و چاوەڕوانیدا ڕاوکەرەکانی سەرمەست بە خوێن و فرمێسکی‬ ‫و شیڵراو بە فرمێسکی چاوان و گواڵوپژێن بە نێچیرەکانی خۆیان وەهــا شەقی و شێواو‬ ‫هااڵوی هەناسەی گڕگرتوو دەنێو سینەیاندا و شێت و نەسرەوت بن؟ ئاخۆ ئەو ڕۆحە‬ ‫نانی زیندەگانی دەخەنە سەر خوانی بەیانی سوور و مەرگهێنە لە کام دۆزەخەوە هاتووە‬ ‫ژیان‪ ،‬کەچی ئێمەی مڕ و مۆچ پاروو دەگلێنین و چ خوداوەندێکی یان ئەهریمەنێکی کینەباز‬ ‫بێئەوەی زمانمان هەبێت بۆ سوپاسگوزاری خوێناوی قوڕەکەیان شێالوە؟‬ ‫نانکەر و خوداوەندەکانی بەربەیان‪ ،‬جوانی‬ ‫بە ڕاست نەخشەی ئەو جوگرافیایەی ئەو‬ ‫ئەوان لەوەدایە کە ئەو پێنەزانینە دەکەن بە هەموو کارەساتەی تێدا ڕوودەدەن‪ ،‬بەو هەموو‬ ‫خەندەی بێنازی سەر خوانی مێرانی سپڵە بارانی فرمێسک و شاخ و کێوی هەڵچنراو بە‬ ‫و بێ مروەتان‪ ..‬چش لە برینی پەنهان و گابەردی دڵەکان و ڕووباری خوێن و جۆگەلەی‬ ‫تەشەنەکردووی ناو ڕۆحی پەژموودە و ناو ئارەقە و دارستانە سووتاوەکانی قەد و بااڵی‬ ‫داڵنی پارەپارە بە تیغ و خەنجەری خێڵی چنار و ئەسپیندار و سەرووەکانی شەنگە‬ ‫چاوسوور و سمێڵ بابڕان‪.‬‬ ‫کچان و شۆڕەژنەکان‪ ،‬هەڵپروکانی ڕۆحە‬ ‫هــەر هەموو ئــەو ڕاز و نیاز و حــەز و پەژمووردەکانی ناو چوار وەرزی ساڵی بە‬

‫پایزبوو‪ ،‬یان کوێربوونەوەی زنە و کانیلەکانی‬ ‫چاوە هەمیشە تەڕەکان کە بەر لە خنکانی‬ ‫خۆیان هێشتا لە خەونی ئەوەدا بن بکوژەکانی‬ ‫خۆیان تێر ئاو و ئاهەنگ بکەن بەر لە نەمان‪.‬‬ ‫ئاخۆ ئەو جوگرافیایە کەوتۆتە ناو ئەو حەوت‬ ‫کێشوەرەی هەن‪ ،‬یان کەوتۆتە دەرەوەی هەر‬ ‫حەوت کێشوەرەکە‪ ..‬ئەمەیان چ ناشوێنیكە‬ ‫کە هەر هەموو شوێنەکانی داگیر کردووە؟‬ ‫ئەوەیان چ ســەردەم و قۆناغیکە کە هەر‬ ‫هەموو ڕۆژ و مانگ و ساڵە سیاکانی تەمەنی‬ ‫ئێمەی سڕیوەتەوە‪ ،‬خەونەکانی خنکاندووە‪،‬‬ ‫بگرە نەک دوێنێ و هەنووکە و بەس‪ ..‬بەڵکو‬ ‫ئایندەشی کوشتووە!‬ ‫«کۆتایی ڕانان»‬ ‫***‬

‫تا ئەمڕۆکەش یاسەمین لەڕیزی پێشەوەی‬ ‫ئەو گواڵنەدایە کە لە پیشەسازی بۆن و‬ ‫دروستکردنی کرێمەکانی جوانکاری و هەندێک‬ ‫جــۆری شیرینییش دا ڕەگــەزی سەرەکییە‬ ‫‪ .‬لەبەر جوانی و ناوازەیی دەاللەتی گوڵی‬ ‫یاسەمین بووەتە نیشانە و نازناوی (یار و‬ ‫دڵخوازی)‪ ..‬هەر لەم سۆنگەوەیە کە شاعیرانی‬ ‫ناودار خۆشەویستەکانیان پێ بانگ کردووە‪.‬‬ ‫گەر بمەوێت پەیوەندی نێوان «یاسەمین»‬ ‫کچان و ژنانی کورد بە یەکدی ببەستمەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا لەیەکچونێکی زۆر لە نیوانیاندا دەبینم‪،‬‬ ‫خۆتان دادوەر بن و ببینن کە «یاسەمین»یش‬ ‫وەکو کچان و ژنانی کورد قایل و بەرچاوتێرە‬ ‫‪ ،‬یاسەمین بە کەمترین تیشکی خۆر گەشە‬ ‫دەکات و لەوە پتر ناخوازێت‪ ،‬هەر وەک چۆن‬ ‫ژنان کچانی ئێمە بە کەمترین سۆزی گەرم و‬ ‫خۆشەویستی پاک قایل و کەیفسازە‪.‬‬ ‫نامەوێت چیدیکە بەسەر «یاسەمین»دا‬ ‫هەڵبڵێم و نەوازشی بکەم‪ ،‬نەکا دڵتان بۆ خۆی‬ ‫ببات‪ ،‬وا دەخوازم خۆتان «یاسەمین»ەکانی‬ ‫دەوروبــەری خۆتان بناسنەوە‪ ،‬کە لە ژمارە‬ ‫نایەن‪ ،‬ئەوان کە هەمیشە هاوڕێ و هاودەم‬ ‫و هاوژینی ئێوە بوون‪ .‬با سەرمەستی عیشق‬ ‫بین تا زیاتر لە بارەی جیهان و خۆمان و‬ ‫نهێنییەکانییەوە فێر بین‪ ،‬کە بۆ خۆی‬ ‫هونەری بااڵی ژین و زیندەگییە‪ ،‬با یەکتریمان‬ ‫خۆش بوێت‪ .‬با تەنیاییەکانی یەکتری بە‬ ‫نوور ئــاوەدان بکەینەوە‪ ،‬خەونی من بووە‬ ‫کە تەنیاییەکانی «یاسەمین»ەکان بە ئێوە‬ ‫ئاشنا بکەم‪ ..‬دوا جار خۆتان دادوەر بن‪:‬‬ ‫ئاخۆ «یاسەمین»ەکانی من و چواردەوری‬ ‫ئێوە شایستەی ئەم هەموو ئازار و شکست و‬ ‫تەنیایی و نەفرینە هەمیشەییەن؟!‬ ‫«گۆنا عەلی‪ /‬سوید»‬ ‫(‪ ٢٠١٤‬بۆ ‪)٢٠١٥‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )539‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/2/13‬‬

‫چۆن الكان بخوێنینەوە‬ ‫چۆن چەمكی ئارەزوو بخوێنینەوە‬

‫عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫ژاك الكـــان (‪)Jaque Lacan‬‬ ‫پزیشكی دەروونی و شیكەرەوەی دەروونی و‬ ‫وەرگێڕ و فەیلەسوف و نووسەر و ڕەخنەگری‬ ‫ئەدەبی لە ‪13‬ی ئەپریلی ‪ 1901‬لە واڵتی‬ ‫فڕەنسا شاری پاریس لە دایكبووە و لە ‪9‬ی‬ ‫سپتەمبەری ‪ 1981‬لە تەمەنی ‪ 80‬ساڵی‬ ‫هەر لە پاریس بە نەخۆشی (سەرەتانی‬ ‫قۆلۆن) كۆچی دوایــی كــردووە‪ .‬الكــان لە‬ ‫سییەكاندا ناوبانگی خۆی لە خوێندنەوەی‬ ‫ڕاڤــەكــارانــەی فرۆید و بەشداریكردنی لە‬ ‫دووبــارە پێناسەكردنەوەی شیكردنەوەی‬ ‫دەروون ــی فــرۆیــدەوە بە دەســت هێناوە و‬ ‫گۆڕانكارییەكی قوڵی لە میتۆد و چەمكەكاندا‬ ‫كردووە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1932‬پلەی دكتۆرای لە‬ ‫هەوڵی پەیوەستكردنی پزیشكی دەروونی و‬ ‫شیكردنەوەی دەروونــی بە دەست هێناوە‪،‬‬ ‫كــاری لە بوارەكانی فەلسەفە و ئــەدەب‬ ‫و زمــان و بیركاریدا كــردووە‪ ،‬لە سااڵنی‬ ‫‪ 1953‬كۆمەڵێك لێكچەری لە زانكۆكانی‬ ‫پاریس لەژێر دروشمی (گەڕانەوە بۆ فرۆید)‬ ‫پێشكەش كردووە‪ ،‬هەمیشە بایەخی زۆری بە‬ ‫هیگل و هایدگەر داوە‪ ،‬وەك چۆن زۆر گرنگی‬ ‫بە ماالرم ‌ێ و ڕینیە شاری شاعیر داوە‪ .‬ژاك‬ ‫الكــان زمانی بە تاكە ڕێگای چارەسەری‬ ‫دانـــاوە‪ ،‬لــە ساڵی ‪ 1964‬لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫زۆرێك لە بیریارە بەرچاوەكانی ڕەنجاند‪،‬‬

‫لە كۆمەڵەی نێودەوڵەتی شیكردنەوەی‬ ‫دەروونـــی دەریــانــكــرد‪ .‬هــەر لــەو ساڵەدا‬ ‫قوتابخانەكەی خۆی دامەزراندووە‪ .‬لە ساڵی‬ ‫‪ 1966‬كۆمەڵێك نوسینی خۆی كۆكردۆتەوە‬ ‫و بە ناوی (نوسینەكان ‪ )Ecrit‬چاپ و‬ ‫باڵوی كردۆتەوە‪ ،‬لەوێدا دەڵێت (نەست‪-‬‬ ‫‪ )Unconscious‬نائاگامەندی لە زمان‬ ‫پێكهاتووە‪.‬‬

‫چۆن الكان بخوێنینەوە‬

‫نەك لە ڕێگای دەرمانەوە‪ ،‬دەش ‌ێ پەیوەندی‬ ‫بەو بیركردنەوەوە هەبێ‌‪ ،‬كە پێیوایە مرۆڤ‬ ‫بەرهەمی زمانە! بەاڵم لە بیرمان نەچێت‬ ‫فرۆید زمان هاوشێوەی (ئــارەزوو‪ -‬الرغبە)‬ ‫پێناسە دەكــات! لێرەدا هــەوڵ دەدەم لە‬ ‫ڕێگای الكانەوە هەند ‌ێ قسە لە چەمكی‬ ‫ئارەزوو بكەم‪.‬‬ ‫لەسەر بنەمای مرۆڤ بەرهەمی زمانە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی لە مرۆڤ بگەین‪ ،‬پێویستە لە پەیوەندی‬ ‫بنەڕەتی نێوان (زمان) و (ئارەزوو) بگەین‪...‬‬ ‫«فیلیب شمال»ی الكانناس لە وتارێكی لە‬ ‫نێو كتێبی (اللغە الخیالی الرمزی) قسە لە‬ ‫تێزی مرۆڤ وەك بەرهەمی زمان دەكات و‬ ‫دەڵێت‪ ،‬تاكی مرۆیی دەكەوێتە ژێر كاریگەری‬ ‫زمــان و لەوێوە (خــود)ێــك پێكدەهێنێ‌‪،‬‬ ‫كاتێك ئەو (خــود)ە قسان دەكــات‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫هەوڵبدات ئەویدیكەی بەرامبەر (‪)other‬‬ ‫لێی تێبگات‪ ،‬كاتێك داوایەك یان ناوكۆییەك‬ ‫بەرز دەكاتەوە‪ ،‬لەسەری پێویستە ئەرزش‬ ‫بۆ داواكــاری و ناوكۆییەكانی ئەویدیكەش‬ ‫دابنێ‌‪ ،‬هەموو ئەوانەش پەیوەندی بەوەوە‬ ‫هەیە كە كاریگەری نائاگایی لە قسەكردندا‬ ‫دەردەكــەوێــت‪ ،‬واتــە نائاگایی بونیادێكی‬ ‫زمانەوانی هەیە‪ ،‬هەر بەو مانایەش نائاگایی‬ ‫گوتاری ئەویدیكەیە‪ ،‬بەاڵم ئەی ئەویدیكە‬ ‫لە كوێوە دێت؟ هەڵبەتە بە بڕوای الكان‬ ‫شوێنی ئەویدیكە نائاگاییە‪( -...‬اللغە الخیالی‬ ‫الرمزی‪‌،‬ل‪.)12‬‬

‫كتێبی (چـــۆن الكـــان بخوێنینەوە)‬ ‫بیریار و ڕەخنەكار و فەلسەفەكار (سالڤۆ‬ ‫ژیژەك) نوسیویەتی‪ ،‬ناونیشانێكی سەرنج‬ ‫ڕاكێش و جیاواز لەو كتێبانەی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە بارەی تێزەكانی الكان نوسراوە‪( ،‬وەلید‬ ‫عومەر) بە زمانێكی كــراوە و ڕەوان‪ ،‬لە‬ ‫چەمكی ئارەزوو‬ ‫فارسییەوە كردوویە بە كـــوردی‪ ...‬وەك‬ ‫چەمكی (ئــارەزوو) الی دەروونشیكاران‬ ‫دەزانین هاوكێشەی ڕاستەقینەی چۆن الكان‬ ‫بخوێنینەوە لەوەدا نییە كە الكان ڕستەكانی مەیلی هەرەمەكییانەی مندااڵنە كە كۆمەڵگا‬ ‫ئەوەندە كورتبڕن كە نازانر ‌ێ چی دەوێت؟ قــەدەغــەی دەك ــات‪ ،‬بەمجۆرەش ئــارەزوو‬ ‫بەڵكو ئەوەیە كە ئەو ڕستانە دەبنە دەروازەی دەچەپێنرێ‌‪ ...‬ئارەزووە تێرنەكراوەكانمان یان‬ ‫زمانێك‪ ،‬كە لە ئەسڵدا نائاگامەندییە یان چەپێنراوەكانمان دەخەینە (ناهۆشمەندی)‬ ‫خەونە و دەمانباتەوە نێو گوتارێك كە یەوە بۆیە ئاگامان لەو واقیعە نییە‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫ڕاڤەكردنی نائاگامەندی ڕەهەندەكانی دیاری دەژیــن‪ ...‬یان وەك (كارل ماركس) دەڵێ‌‬ ‫دەكات‪ ...‬بەو مانایەش گەڕانەوە بۆ فرۆید و ئاگامان لەو دەستكەوتە كۆمەاڵیەتیانە نییە‪،‬‬ ‫شیكردنەوەی دەروونی كە لە ڕێگای گوتنەوە كە فۆڕمێك بە ژیانمان دەبەخشێت!‬ ‫فرۆید دەروونشیكاری سەدەی ناوەڕاستی‬ ‫یان زمانەوە نەخۆشییان چارەسەر دەكرد‪،‬‬

‫چینی ناوەند بوو‪ ،‬بەپێی پێداویستییەكانی‬ ‫ئەو چیینە قسەی لەسەر دەروون كردووە‪،‬‬ ‫ئــەوە قسەی (ئەریك فـــرۆم)ە‪ ..‬كەواتە‬ ‫قسەكردنی فرۆید لەسەر مرۆڤی سێكسی‬ ‫وەك قسەكردنە لەسەر مرۆڤی ئابوری‬ ‫الی ئابوریناسان‪ ...‬لە دیدی فرۆید مرۆڤی‬ ‫سێكسی ڕووییەكی دیكەی مرۆڤی ئابووریی‬ ‫كالسیكە‪ ،‬واتە مرۆڤی سێكسی‪ ،‬مرۆڤێكی‬ ‫گۆشەگیر و تەنیایە‪ ،‬كە پێویستییەكانی خۆی‬ ‫لەگەڵ ئەویدیكەی جیاواز دابین دەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەب ‌ێ لەگەڵ كەسانی دیكە پەیوەندی بگرێ‌‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە بەرانبەردا پێداویستییەكانی‬ ‫یەكدی دابین بكەن! قسەی ماركس لە بارەی‬ ‫ئابووریی پێویستی كاركردنە‪ ،‬مرۆڤی ئابووری‬ ‫خاوەن پێداویستی ئابوورییە‪ ،‬كە دابینكردنی‬ ‫ئەوانە بە هۆی گۆڕینەوەی شتومەك لە‬ ‫بــازاڕ دابین دەبــێــت‪ ،‬پێداویستییەكانی‬ ‫مرۆڤی سێكسی فیزیۆلۆژیكی و لبیدۆییە‪،‬‬ ‫كە بە شێوەیەكی ئاسایی لە پەیوەندی بە‬ ‫ڕەگەزێكی دیكە دادەمركێت‪.‬‬ ‫فــرۆیــد بــاس لــە چەپاندنی سێكسی‬ ‫دەكـــات‪ ،‬كــە دەبێتە هــۆی دەمارگیری‬ ‫(‪ ...)neurosis‬ماركس لە زێدەباییدا‬ ‫قسە لە زیادە كاركردنی كرێكار دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو زیادەیە سوودی بۆ پێداویستی‬ ‫و واقیعی كرێكار نییە! مرۆڤی فرۆیدی لە‬ ‫كاتی چەپاندنی هێزی سێكسی تووشی‬ ‫دەمارگیری دەبێ‌‪ ،‬بەاڵم زیادەی ب ‌ێ سوود‬ ‫بۆ كرێكاران الی ماركس چەوسانەوەی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪( ...‬لیوی ئەلتۆسێر) كە‬ ‫ژنەكەی خۆی دەكوژێ‌‪ ،‬خۆی دەداتە دەست‬ ‫پۆلیس‪ ،‬پۆلیس لێی دەپرسێ‌‪ :‬بۆ كارێكی‬ ‫وات كردووە؟ دەڵێت‪ :‬چونكە وەك زێدەبایی‬ ‫ماركسی لێهاتبوو‪ ،‬ئەوها نەبایە نەمدەتوانی‬ ‫چارەسەری بكەم‪.‬‬ ‫چەمكی ئــــارەزوو الی ئــەریــك فــرۆم‬ ‫سروشتی مرۆڤ دیاری دەكات‪ ،‬وەك عەشق‬ ‫نەفرەت شەهوەتی دەسەاڵت و ئارەزووی‬ ‫خــۆبــەدەســتــەوەدان‪ ،‬هەموو ئــەوانــە الی‬ ‫فرۆم بەرهەمی پرۆسەیەكی كۆمەاڵیەتین‪..‬‬

‫بە گشتی ئارەزوو مێژوو دروستی دەكات‬ ‫و دەاللــەت لە گەڕانەوەی هەمیشەیی بۆ‬ ‫ئەو كەسە‪ ،‬ئەو (چەپێنراوە) دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ئارەزووی دەكەیت‪ ،‬ئەویش بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی الی فرۆید دایكە‪ ...‬بەاڵم الی الكان‬ ‫ئارەزوو ئاراستەیەك و ڕوویەكی دیاریكراوی‬ ‫نییە‪ ،‬بۆ نموونە‪ :‬عەشق‪ ...‬بەو مانایەش‬ ‫لە چەمكی (پاڵنەر)ی فرۆیدەوە نزیكە‪...‬‬ ‫چەمكی ئارەزوو الی فرۆید ئەو كاتە دروست‬ ‫دەبێ‌‪ ،‬كە منداڵ جگە لە خواستی تێركردنی‬ ‫تینوویەتی و برسییەتی دەیــەو ‌ێ دایكی‬ ‫الی بێ‌‪ ،‬لێی دوور نەكەوێتەوە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫خۆشەویستی و باوەشی خۆی بداتێ‌‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئارەزوو ئاگامەندی منداڵە بەوەی دەیەو ‌ێ و‬ ‫حەزی لێیەتی‪ ...‬باوكێك بە دیار منداڵە‬ ‫نەخۆشەكەیەوە بە شەو و ڕۆژ فرمێسك‬ ‫درێــژ ‌ێ و خەو ناچێتە چاوییەوە‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی منداڵەكەی بەو نەخۆشییە دەمرێت‪،‬‬ ‫بــاوكــە بــۆ ئـــەوەی كەمێك پشوو بــدات‬ ‫دەچێتە ژووری بەرانبەر ژووری منداڵەكەی‬ ‫و خەو دەیباتەوە‪ ...‬بەاڵم دەرگای ژووری‬ ‫نووستنی خۆی بە كراوەیی دەهێلێتەوە‪،‬‬ ‫تاكو لە ژوورەكەی خۆیەوە چاوی لە الشەی‬ ‫منداڵەكەی بێت‪ ،‬كە مۆمی بە چواردەوری‬ ‫تەرمەكەیەوە داگیرساندووە و بۆ پاڕانەوە‬ ‫و دوعاكردن پیاوێكی بە تەمەنی لە ژوور‬ ‫سەری منداڵە مردووەكەی داناوە‪ ...‬دوای‬ ‫ئــەوەی باوكە بۆ چەند سەعاتێك خەو‬ ‫دەیباتەوە‪ ،‬لە خەودا كوڕەكە دێتە خەون‬ ‫و قۆڵی دەگرێت و بە حەسرەتەوە پێی‬ ‫دەڵێت‪ :‬باوكە نامبینی چۆن دەسوتێم؟‬ ‫باوكەكە بە ئاگا دێت و ڕۆناكی گڕێك لە‬ ‫ژووری كوڕە مردووەكەی دەبینێ‌‪ ،‬باوكەكە‬ ‫دەستبەج ‌ێ بــەرەو ژوورەكــە ڕادەكــات و‬ ‫دەبینێت پیاوە پیرەكە خەوی لێكەوتووە‬ ‫و مۆمێكی داگیرساو كەوتۆتە سەر جێگای‬ ‫منداڵەكەی و دەستێكی منداڵە نازدارەكەی‬ ‫سووتاوە! لێرە ئەوەی الی فرۆید دەبێتە‬ ‫پرسیار ئەوەیە‪ ،‬ئایا دەتوانین ئەو خەونە‬ ‫بە ڕازی بــوون و بەجێهێنانی ئــارەزوو‬

‫««‬ ‫دابنێین؟ یان بە پێچەوانەوە نكۆڵیكردن و‬ ‫نموونەیەكی پێچەوانەی تیۆری خەونە وەك‬ ‫بەجێهێنانی ئارەزوو‪...‬‬ ‫الی فرۆید جــیــاوازی نێوان پاڵنەر و‬ ‫غەریزە‪ ،‬ئەوەیە كە غەریزە پێداویستییەكی‬ ‫بە پەلەی دیــاریــكــراوە‪ ،‬وەك غەریزەی‬ ‫برسێتی و تێنویەتی و سێكسی‪ ...‬كەچی‬ ‫پاڵنەر دیــاری كراو نییە‪ ،‬وەك پاڵنەری‬ ‫خۆشەویستی‪ ...‬بــەاڵم جــیــاوازی نێوان‬ ‫(ویــســت) و (شــەهــوەت) و (ئـــارەزوو)‬ ‫یەكەمیان ئەو هەوڵەیە كە نەفس (عەقڵ)‬ ‫لە پێناو مانەوە و پارێزگاریكردنی مرۆڤ لە‬ ‫ژیاندا دەیدا‪ ،‬دووەم ئەو هەوڵەیە كە نەفس‬ ‫و جەستە لە پێناو بەردەوامی بوونی مرۆڤ‬ ‫دەیدەن‪ ،‬كەواتە بۆ ئەوەی مرۆڤ بمێنێتەوە‪،‬‬ ‫دەب ‌ێ ملكەچی شەهوەت بێ‌‪ ،‬ئــارەزوو لە‬ ‫بنەڕەتدا شەهوەتە بەاڵم وەك فرۆید دەڵێ‌‬ ‫بە ئاگاییەوە‪ ،‬واتە پراكتیزەكردنی شەهوەتە‬ ‫بە ئاگاییەوە‪ .‬بەاڵم هاوكێشەكەی الكان‪:‬‬ ‫«ئارەزووی مرۆڤ ئارەزووی ئەویدیكەیە»‬ ‫ئــارەزووە بۆ ئەویدیكە‪ ،‬ئــارەزووە بۆ ئەو‬ ‫شتەی ئەویدی ئارەزووی بۆ هەیە‪.‬‬ ‫دەش ‌ێ بڵێین چەمكی (ئــارەزوو) كۆی‬ ‫هێلە سەرەكییەكانی بیركردنەوەی الكان‬ ‫دیاری دەكات‪ ،‬مەبەستمە بڵێم تەواوی هێلە‬ ‫سەرەكیەكانی كتێبی چۆن الكان بخوێنینەوە‬ ‫پەیوەندی بە ئەویدیكەوە هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫دەزانین ئەویدیكەی سەرەكی (‪)primal‬‬ ‫الی فرۆید و الكان باوكە‪ ،‬وەك ئەوەی لە‬ ‫سێگۆشەی ئۆدیبی ئاماژەی پێدەكرێت‪ ،‬واتە‬ ‫هێزی سەركوتكار‪-‬یاسا‪ -‬بەاڵم الكان بایەخ‬ ‫بە باوكی واقیعی و خەیاڵی نادات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گرنگی بە باوكی ڕەمزی دەدات‪ ...‬بۆ زێتر‬ ‫شارەزایی لە تێزەكانی الكان بڕوانە‪ :‬اللغە‬ ‫الخیالی والرمزی‪ ،‬جاك الكان‪ ،‬منشورات‬ ‫االختالف‪ ،‬اشراف مصطفی المسناوی‪ ،‬گ‬ ‫‪ ،2006‬ل‪ .12‬بڕوانە‪ :‬چۆن الكان بخوێنینەوە‪،‬‬ ‫سالڤۆی ژیژەك‪ ،‬و‪ :‬وەلید عومەر‪ ،‬دەزگای‬ ‫چاپ و پەخشی سەردەم‪ ،2015 ،‬ل‪.66‬‬

‫هاڕینی مرۆڤ ل ‌ه نێوان به‌رداشی فه‌نده‌مه‌نتاڵیست و پۆستاڵی سه‌ربازدا‬ ‫ڕۆمانی "به‌فر"ـی ئۆرهان پاموک وەک منوونە‬

‫محەمەد سەعید‬ ‫ڕۆمانی به‌فر باس ل ‌ه گه‌نجێکی به‬ ‫‌ڕه‌گه‌ز تورک ده‌کات به‌ناوی «کا»ـوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه مه‌نفاو‌ه ل ‌ه شــاری فڕانکفۆرتی‬ ‫ئه‌ڵمانیاو‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌سته‌نبوڵ بۆ‬ ‫به‌ژداری له‌ پرسه‌ی دایکیدا ‪.‬‬ ‫له‌ دوای پرسه‌که‌ «کــا» ب ـه‌ره‌و شاری‬ ‫قارس به‌ڕێ ده‌ک ـه‌وێ بۆ مه‌به‌ستی کاری‬ ‫ڕۆژنامه‌وانیی و لێکۆڵینه‌وە‌ له‌ خۆکوشتنی‬ ‫کۆمه‌ڵێ کچی گه‌نج له‌و شــاره‌دا‪« .‬کا»‬ ‫به‌هۆی پاسه‌وه‌ ده‌گاته‌ شاری قارس‪ ،‬که‌‬ ‫شوێنکه‌ به‌ به‌فرێکی زۆر ته‌نراوه‌‪ ،‬که‌ زۆری‬ ‫به‌فره‌که‌ شاره‌که‌ی له‌ هه‌موو جیهانی ده‌ره‌وه‌‬ ‫و تورکیاش دابڕیوه‌‪« .‬کا» ده‌چێته‌ هۆتێلێک‬ ‫که‌ خاوه‌نه‌که‌ی باوکی ئافره‌تێکه‌ به‌ناوی‬ ‫ئیپیک که‌ کاتی خۆی له‌ زانکۆدا مه‌عشوقی‬ ‫«کا» ده‌بێ‪ ،‬بۆیه‌ ده‌شێ سه‌ردانی «کا»‬ ‫زیاتر بۆ بینینی ئیپیکی خۆشه‌ویسته‌‬ ‫کۆنه‌که‌ی بێ‪« .‬کــا» له‌و شــاره‌دا شیعر‬ ‫ده‌نووسێ یه‌کێک له‌ هۆنراوه‌کانی به‌ناوی‬ ‫«بێده‌نگی به‌فر ده‌بێ»‪.‬‬ ‫قارس شوێنێکی گۆشه‌گیره‌ ده‌که‌وێته‌‬ ‫باکووری ڕۆژئاوای تورکیاوه‌‪ ،‬که‌ هاوسنووره‌‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌رمینیاو ڕوسیاوه‌‪ ،‬کاتی خۆی له‌‬ ‫الیه‌ن ڕووسیاو بریتانیاوه‌ داگیر کراوه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫شــاره‌دا کورد و ئه‌رمه‌ن و تورک و چه‌ند‬ ‫که‌مه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر ده‌ژیــن‪ .‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سه‌ربازی تورکیا بڕیار ده‌دا به‌ قه‌ده‌غه‌کردنی‬ ‫سه‌رپۆش له‌ کچانی خوێندکارانی قارس‪،‬‬ ‫که‌ ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی خۆکوشتنی چه‌ند‬ ‫خوێنکارێک و‌ دروستبوونی نائارامی له‌‬ ‫قارس‪« .‬کا» له‌گه‌ڵ ئیپیکی خۆشه‌ویستی‬ ‫و خوشکه‌که‌ی به‌ناوی کادایف سه‌ردانی‬ ‫کوڕێکی فه‌نده‌مه‌تالیزمی ئیسالمی ده‌که‌ن‬ ‫به‌ناوی بلو بۆ مه‌به‌ستی موناقه‌شه‌کردن‬ ‫له‌سه‌ر فکری ڕۆژئـــاواو مۆدێرنه‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫ئیسالمی سه‌له‌فی‪ ،‬له‌ سه‌ره‌تادا «کا» وای‬ ‫بۆ ده‌چێ که‌ بلو که‌سێکه‌ هیچ زانیارییه‌کی‬ ‫له ‌باره‌ی فکری ڕۆژئــاواوه‌ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم بلو‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ شاره‌زایه‌کی زۆری له‌سه‌ر‬ ‫عه‌قڵییەتی خۆرئاوا هه‌یه‌و ته‌نانه‌ت سه‌رسامه‌‬ ‫به‌‌فه‌یله‌سوفی جوله‌که‪ ‌،‬فڕانس کانون‪.‬‬ ‫ئــیــپــیــک و خــوشــک ـه‌ک ـه‌ی ده‌کــه‌ونــه‌‬ ‫خۆشه‌ویستی بلوی هاوڕێیانه‌وه‌‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫جۆرێک له‌ غیره‌ی له‌الی «کا «درووســت‬ ‫ده‌کــات‪،‬ه ه‌رچه‌نده‌ ئیپیک به‌ڵێنی ئه‌وه‌‬ ‫به‌ «کــا» ده‌دات که‌ له‌گه‌ڵییا بچێ بۆ‬ ‫ئه‌ڵمانیا به‌اڵم له‌ دوادا پاشگه‌ز ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕۆژێک که‌سایه‌تییەکی په‌روه‌رده‌ی دەستی‬ ‫ئیسالمییه‌ توندڕه‌وه‌کانه‌وه‌ تیرۆر ده‌کرێ‪،‬‬

‫به‌هۆی ئه‌م کاره‌ تیرۆرستیه‌وه‌ بلو له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌سـه‌اڵتــی سه‌ربازییه‌وه‌ ده‌کـــوژرێ‪ ،‬ئه‌م‬ ‫تیرۆرکردنه ‌«کا»ـی پێ تاوانبار ده‌کرێ‪،‬‬ ‫بۆیه‌ له‌ کۆتاییدا که‌ «کا» ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆ ئه‌ڵمانیا له‌الیه‌ن هاوڕێیه‌کی بلوەوه‌ له‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا «کا» تیرۆر ده‌کرێ‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا پاڵه‌وانی ڕۆمانه‌که‌ له‌ ئه‌ڵمانیاوه‌‬ ‫که‌ دێته‌وه‌ بۆ تورکیا دواتر بۆ قارس‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫ئاگری خۆشه‌ویستی ئیپیکه‌ که‌ کاتی خۆی‬ ‫داگیرساوه‌‪ ،‬مه‌نفاش نه‌یتوانوه‌ خامۆشی‬ ‫کــات‪ ،‬وا له‌ «کــا» ده‌کــات الشعورییه‌ن‬ ‫به‌دوایدا وێڵ بێ‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ‬ ‫که‌ مرۆڤ یه‌که‌م جار ئاشق ده‌بێ ئه‌سته‌مه‌‬ ‫له‌ یادی بکات‪« .‬کا» که‌ ده‌چێته‌ قارس‬ ‫ده‌که‌وێته‌ نێوان دوو هێزی زۆر دژ به‌ یه‌ک که‌‬ ‫یه‌کێکیان خۆی به‌ سیکوالر نماییش ده‌کات‪،‬‬ ‫ئ ـه‌وی تریان ئیسالمییه‌ توندڕه‌وه‌کانن‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا «کا» که‌سێکی بێباوه‌ڕی عەلمانییه‌‬ ‫و هه‌ڵگری فکری ڕۆژئــاوایـه‌‪ ،‬بـه‌اڵم له‌ژێر‬ ‫کارگه‌ری ئیپیک و کادایف و بلودا ده‌که‌وێته‌‬ ‫گومانه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه‌ ڕه‌خنه‌یه‌کی توند ئاڕاسته‌ی‬ ‫سیستمی حکومڕانی تورکیا ده‌کــات که‌‬ ‫به‌ناوی که‌مالیزم و سیکۆالریزمه‌وه‌ چۆن‬ ‫تیرۆر و کوشتن و بۆته‌ به‌شێک له‌ میکانیزمی‬ ‫ئیشکردنی ‪.‬‬ ‫فه‌نده‌مه‌نتاڵی دینیش ده‌که‌وێته‌ به‌ر‬

‫ڕه‌خنه‌ی ئه‌م تێکسته‌‪ ،‬چه‌ند پیاوانی سوپا‬ ‫له‌ تورکیادا که‌رامه‌تی مرۆڤ ده‌شکێنن ئه‌وا‬ ‫ڕێکخراوه‌ توندڕه‌وه‌کانی به‌ناو ئیسالمی‬ ‫سیاسییه‌وه‌ بێبه‌ش نین له‌م جه‌هه‌نه‌مه‌ی‬ ‫که‌ خه‌ڵکی تورکیا ڕووبـه‌ڕووی بوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫«کا» که‌ ده‌که‌وێته‌ ملمالنێی فکری خۆرئاوا‬ ‫و کۆنزێرڤاتیڤی تورکی ئه‌وا ده‌بێته‌ سمبولێک‬ ‫و ده‌ربڕینیک بۆ کۆی کۆمه‌ڵگای تورکی‬ ‫که‌ چۆن گیر ده‌خوات له‌ نێوان کو‌لتووری‬ ‫عوسمانی و عه‌قڵیه‌تی خۆرئاوای مۆدێرن ‪.‬‬ ‫کــاره‌ســات لـــه‌وه‌وه‌ ده‌ســت پێ ده‌کــات‬ ‫که‌ ده‌سه‌اڵتی عەلمانیش له‌ تورکیادا گه‌ر‬ ‫زیاتر ڕووبـــه‌ری ئـــازادی و مافی مرۆڤی‬ ‫ته‌سک نه‌کردبێته‌وه‌ ئه‌وا باشتر نه‌بووه‌ له‌‬ ‫عه‌قڵییه‌تی کۆنی سه‌له‌فییەت‌‪ .‬ئه‌م کتێبه‌ ڕووبه‌ڕووی بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌شێ هێما بێ بۆ دانــی به ‌جینۆساده‌که‌دا نــاوه‌ وه سااڵنه‌‬ ‫کاتێ نووسراوه‌ که‌ ده‌سه‌اڵتی تورکی هیچ پاکی و بێگه‌ردی یاخود داپۆشینی ژیان و یادی ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ به‌ جوان‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی به‌ ئیسالمی سیاسییه‌وه‌ بێده‌نگکردنی ده‌نگه‌ ئازاده‌کانی کۆمه‌ڵگایه‌ پیشاندانی ئ ـه‌دای عه‌قڵییه‌تی ڕۆژئاوایی‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم پاموک پێشبینی ئه‌ردۆغانی له‌ الیه‌ن هه‌موو هێزه‌ دژه‌ ئینسانییه‌کان‪ ،‬به‌رامبه‌ر به‌ فاشستی عەقڵییه‌تی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫عوسمانی کردبوو که‌ سه‌رده‌مێک تورکیا ده‌کـــرێ هێما بــێ بــۆ شـــاردنـــه‌وه‌ی ئه‌و که‌ چــۆن نکۆڵی لـه‌و کــاره‌ دژه‌ مرۆڤانه‌‬ ‫وه‌کو چۆن گیری خــواردووه‌ به‌ ده‌سه‌اڵتی جینۆسایده‌ی به‌رامبه‌ر ئه‌رمه‌نییه‌کان کرا له‌ ده‌کات که‌ به‌ درێژایی مێژووی حکومڕانییان‬ ‫سـه‌ربــازی به‌ هه‌مان شێوه‌ش ده‌سه‌اڵتی سه‌رده‌می ئیمراتۆریه‌تی عوسمانیدا‪ ،‬یاخود کردویانه‌ ‪.‬‬ ‫دینیش ده‌بێته‌ دێوه‌زمه‌ بۆ تورکیای ئێستا‪ .‬ئه‌و قڕکردنه‌ قه‌ومیه‌ی ک ‌ه به‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫«کا» ته‌نها نموونه‌ی که‌سایه‌تی تورکی‬ ‫به‌فر له‌م ڕۆمــانـه‌دا چه‌ند ئاماژه‌یه‌کی کورددا هاتووه‌‪.‬‬ ‫نییه‌ که‌ سه‌ری لێ ده‌شێوێ له‌ ساخبوونه‌وه‌‬ ‫که‌ ئیپیک به‌ «کا» ده‌ڵێ دێم بۆ ئه‌ڵمانیا له‌ نێوان ڕابووردویه‌کی به‌سه‌رچوو یاخود‬ ‫فکری و ئـه‌ده‌بــی جوانی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌کــرێ‬ ‫میتافۆر بێ بۆ بێده‌نگی خه‌ڵکی تورکیا له‌ ئه‌مه‌ ڕه‌خنه‌یه‌که‌ له‌ عه‌قڵییه‌تی فاشستی فکری ڕۆژئـــاوادا‪ ،‬به‌ڵکو کۆی که‌سایه‌تی‬ ‫ئاست ئه‌و هه‌موو توندوتیژییه‌ی که‌ له‌ الیه‌ن تورکی که‌ تاوه‌کو ئێستا دانی به‌جینۆسادی خۆرهه‌اڵت گیرۆده‌ی ئه‌م جۆره‌ قه‌له‌قییەیە‌ ‪.‬‬ ‫الیه‌نگیرانی سوننه‌تی و ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازی ئه‌رمه‌ندا نه‌ناوه‪ ‌،‬ئه‌مه‌ له‌کاتێکدا ئه‌ڵمانیا‬ ‫که‌ تاوانباره‌ به‌ هۆڵۆکۆستی جوله‌که‪ ‌،‬به‌اڵم‬

‫م‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫تۆماس مارێک‬ ‫تایبەت بە ڕەخنەی چاودێر‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬هەژار عوسامن‬

‫دیمەنێک لە دەربەندەکەوە‬ ‫وا خەریکم هەڵدەزنێم‬ ‫بە دژواری و‬

‫تەماشا دەکەن کە چۆن شەپۆلەکان‬ ‫لە سەر ملەکە‬ ‫جێپێکان کاڵ دەکەنەوە‪.‬‬

‫تا دێ بچووکرت دەمبەوە‬ ‫لە بنکوبناری‬ ‫ئەو‬ ‫چیا بڵندەوە‪...‬‬

‫کڵێسای مەزن‬ ‫یەک فلسیشم پێ نەبوو بۆ بلیتی‬ ‫پەرستگە‪.‬‬ ‫سا دانیشتم لەبەر پێی‬ ‫عیسای تۆقیودا‪،‬‬ ‫چەقۆیەک و پارچەنانێکم دەرهێنا‪.‬‬

‫وا خەریکم هەڵدەزنێم‬ ‫گەرچــی هێشــتایش هــەر بچووکــر‬ ‫ئێمــە تەماشــای ئاهەنگــە پــڕ لــە‬ ‫دەمبــەوە‪...‬‬ ‫دەکــرد‬ ‫شــادییەکامنان‬ ‫لە هاتنە دەرەوەی‬ ‫خەڵکانی چاو‪-‬بێپێڵوو‬ ‫کڵێسای مەزندا و‬ ‫لەم شارەدا‬ ‫خەڵکی پێڵووی چاوی نییە‪.‬‬ ‫ئەو خەوی لێ کەوت‬ ‫ئەوان مەحکوومن بە تەماشا‬ ‫لــە خــوارەوەی چــاوی تــاوەرە‬ ‫تەنانەت لە خەونیشدا‪.‬‬ ‫بە ژ نبڵند ە کــە و ە ‪،‬‬ ‫با فرمێسکەکانیان دەگوشێ‪،‬‬ ‫بەرز و بەهێز‬ ‫بەو هۆیەوە وێنەکانی زەریا‬ ‫بەتاڵ‬ ‫دەبینن‪،‬‬ ‫شێوە جوان‪،‬‬ ‫ئاژەڵێکی گەورە‬ ‫بەبێ خودا و‬ ‫کەف بە دەمیدا دێتە خوارەوە‪،‬‬ ‫بەبێ ئیامنداران‪.‬‬ ‫گژوگیای زەریا تف دەکاتەوە‪.‬‬ ‫و ئەوان‬ ‫ئاکام‬ ‫جەستەی خۆیان‬ ‫شانۆی‬ ‫بۆ ئەو‬ ‫خاچەکە‬ ‫دەکەنە قوربانی‬ ‫تەواو بوو‪.‬‬ ‫لە دوایین ویست و ئارەزوودا و‬

‫ئەشکەوتی دۆزەخ‬ ‫لە بەردەم ئەشکەوتێک‬ ‫پانوبەرین و تاریکوتار‬ ‫دانیشتبووم‪،‬‬ ‫وەکوو ئەشکەوتی دۆزەخ‬

‫چاوم بڕییە ئەم دیمەنە‬ ‫بە حەزێکی ئێجگارەوە‪،‬‬ ‫بۆنی خۆش هەڵدەمژم‪،‬‬ ‫ئاڵۆشم گرتووە‪،‬‬ ‫بە بۆنی بەیانیانی‬ ‫دەریاچەی ئێر های‪.‬‬

‫تەماشای ناوەوەم دەکرد‬ ‫پڕخەتەر نوشتابوومەوە‬ ‫بەسەر چاڵی تەڕوتووشی دۆزەخدا‬ ‫هەناسەم دەدا‬ ‫لە هەوا و بۆنی فریودەری دۆزەخدا‪.‬‬ ‫بەاڵم من جوامێریی‬ ‫ئینیاسم نەبوو‪.‬‬ ‫[ئینیــاس‪ :‬جەنگاوەرێکــی ئەفســانەی گریک و ســەرکردەی‬ ‫بــەرەی ترۆجــان لــە جەنگــی ترۆجاندا]‬

‫قایلبوون‬ ‫شەو بە کاوەخۆ نوقم دەبێ‬ ‫پێش بەرەبەیان‪،‬‬ ‫نیمچەهۆشیار‬ ‫ئەمام هێشتا شنەشنیەتی‪،‬‬ ‫گەشکەیەتی و‬ ‫گێژە‬ ‫بە زەبری تیژی و دڕیی‬ ‫تۆفان‪.‬‬

‫ڕەنگی نامۆی بێتاوانی تووتڕک بزر دەکا‬ ‫تا بگا بە ئاڵۆشی فرەی پرتەقاڵی گەییو‪.‬‬ ‫کوڕیژگەیــەک بــە ڕێگــەدا دەڕوا‪ ،‬بــە‬ ‫القەکانــی دڵگەرمــی و جــۆش شــەتڵ دەکا‬ ‫تــەم دەیلێســێتەوە‪ ،‬بەمــاوالی قامکەکانــی‬ ‫خونچەگوڵــە ســاردەکان دەالوێنــێ‪ ،‬لــە‬ ‫خونچــەی گوڵــە نادیارەکانــی‬ ‫دوادواییەکانــی هاویــن چەند دڵۆپەشــەومنێ‬ ‫دەبارێنــێ‪ .‬دڵۆپــەکان دەبارێن‬ ‫دەنگەدەنگێ دێننە ئارا کە دانیشتووانی‬ ‫جیهانێکــی بچــووک بەخەبــەر دێنــن–‬ ‫ئــەوان هێشــتاکێ نەیانزانیــوە‪،‬‬ ‫تەنانەت هێشتا هەستیان نەکردووە‪،‬‬ ‫کە گۆزەڵەی ناو کۆڵەپشتی کوڕیژگەکە‬ ‫دەبێتە چارەنووسی هەندێک لەوان‪،‬‬ ‫قەتــاری وێرانکاریــی مەخلووقــە بچووکــە‬ ‫زینــدووەکان‬ ‫گازی ئیســەر‪-‬پێدا‪-‬کراوە و بــە دەرزی کــون‬ ‫کـراوە‬ ‫لــە ئاوشــڤیتزێکی بچکۆلــەی ژووری‬ ‫مند ا ڵێکــد ا ‪.‬‬

‫کوڕیژگەی ناو تەم‬ ‫بەیانییەکــی خەرمانانــە‪ .‬باڵنــدەکان هێشــتا‬ ‫خــەون دەبینــن‬ ‫بــە کێڵگــەی گەمنەشــامی و باخچــەی پــڕ لــە‬ ‫مارومێرووەوە‪.‬‬ ‫دووکەڵی پاییز لە هەوادا ئاوێزانە‪،‬‬ ‫ئێســتا تەقریبــەن دنیــا ئارامــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫جاروباریــش شــلۆق‪،‬‬ ‫وەک حەسانەوەی ئاژەڵێک دوای ڕاکردن‪.‬‬ ‫هیچ دەنگێک ڕازی بەیانی ناشکێنی‪.‬‬ ‫تــەم لــە ڕووبارەکــەوە دەڕژێ‪ ،‬دۆڵەکــە پــڕ‬ ‫دەکا‪،‬‬ ‫دوورتــر دەڕژێ‪ ،‬مێــرگان بــە هەورێکــی‬ ‫بێدەنــگ دادەپۆشــێ‬ ‫بــە تامــی قــەوزەی قاوەییــی دەریــا و گەاڵی‬ ‫دڵڕەقی مل بە کوڕیژگەکە دەنێ‪،‬‬ ‫داربەڕوو‪.‬‬ ‫نەویــر دەنیشــێ‪ ،‬دەوەن و گژوگیــا کونجکۆڵی و مەراق‪،‬‬ ‫ویستی دۆزەرەوەیەکی ڕێسای گەردوون‪...‬‬ ‫دادەپۆشــێ‪،‬‬ ‫ئەمام کۆمەڵە نەونەمامێکی دارچنار‬ ‫لــە ســەرووی زەریایەکــی هەژیــو و‬ ‫هەڵچــووەوە مــاون‪.‬‬ ‫خۆر هەڵهاتووە‪ ،‬بە خێرایی هەڵدەزنێ‪،‬‬

‫كتێبەكانی‬ ‫تـــۆمـــاس مـــارێـــك ســۆبــیــیــەرای سیستمەكانی زانیاریدا هێناوە‪ .‬هەتا ساڵی ‪١٩٩٩‬‬ ‫(سۆبییەراژ) (لە ‪١‬ی جوالی ‪ ١٩٦٤‬وانەی جوگرافیای گوتووەتەوە و تایبەتمەند‬ ‫لە لۆدز‪ ،‬پۆڵەند لە دایك بووە) شاعیر‪ ،‬بــووە لە دیمۆگرافیا و سیستمی زانیاریی‬ ‫نــووســەر‪ ،‬ڕەخنەگری ئــەدەبــی و هونەری‪ ،‬جوگرافی‪ .‬تۆماس هاوکات وەرگێڕە و شیعری‬ ‫وتــارنــووس‪ ،‬فۆتۆگرافەری دۆكیومێنتارییە‪ .‬شاعیرانێکی وەک‪" :‬حەسەن عەبدوڵاڵ‪ ،‬ڕۆدان‬ ‫سۆبییەراژ لــە زانــكــۆی لــۆدز جوگرافیای عەلی گەلیدی‪ ،‬لی بای‪ ،‬ستانلی ئێچ‪ ،‬باركان‪،‬‬ ‫خوێندووە و هەر لەو زانكۆیە ماستەری لە هێلین بارلێڤ‪ ،‬ویلیام بلەیك‪ ،‬كۆنستانتین پی‪.‬‬ ‫ئاوزانی (زانستی ئاو) و كەشزانیدا هێناوە و كاڤافی‪ ،‬لیدیا چیارێلی‪ ،‬یوون هۆ چۆ‪ ،‬ڕیتا داڵ‪،‬‬ ‫لە زانكۆی لیشبۆنەیش ماستەری لە ئامار و دەیڤد دەی‪ ،‬شااڵو حەبیبە (لە ئینگلیزییەوە بۆ‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫پۆڵەندی)‪ ،‬نێڵس هاو‪ ،‬پیتەر تابیت جۆنس‪،‬‬ ‫الوزی‪ ،‬میالگرۆس لۆپێز‪ ،‬نیكانۆر پارا‪ ،‬ئیریك‬ ‫ال پرادی‪ ،‬كیۆنگ نیون كیم ڕیچاردس‪ ،‬سیركا‬ ‫توركا‪ ،‬ساندەر دی ڤان و بیل وۆالك"ی کردووە‬ ‫بە پۆڵەندی و ناساندوونی‪.‬‬ ‫تۆماس دڵخۆشە بــەوەی کە شیعرەکانی‬ ‫دەکرێن بە کوردی و لە "ڕەخنەی چاودێر" باڵو‬ ‫دەبنەوە‪.‬‬

‫• گەمە‪ ،‬شیعر ‪٢٠٠٨ -‬‬ ‫• جەنگی گوڵەكان‪ ،‬شیعر – ‪٢٠٠٩‬‬ ‫• شوێنی هەمووشت دیار‪ ،‬كورتەچیرۆك‪،‬‬ ‫فۆتۆگرافی – ‪٢٠٠٩‬‬ ‫• بیرۆكەی گشتیی پاییز‪ ،‬كورتیلەڕۆمان – ‪٢٠١٠‬‬ ‫• شتە بێبایەخەكان‪ ،‬مۆنۆدراما‪ ،‬وتار‪ ،‬دووزمانە‪:‬‬ ‫پۆڵەندی و ئینگلیزی – ‪٢٠١١‬‬ ‫• بەرگدروو‪ ،‬ڕۆمانەشیعر‪ ،‬دراما – ‪٢٠١٢‬‬ ‫• لە پشت دەروازەكــانــی خاكی بەڵێنپێدراوەوە‪،‬‬ ‫فۆتۆگرافی – ‪٢٠١٣‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪330‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )330‬دوشەممە ‪2017/2/13‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پەروەردەی‬ ‫ئیسالمیی‬ ‫«دیدێكی رەخنەیی»‬ ‫دیمەنێك لە وتاری نوێژی هەینی وەك بەشێك لە پەروەردەی ئیسالمی لە كوردستان‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫پەروەردەی ئیسالمیی چییە؟‬ ‫وەك لــەنــاوەكــەیــەوە دیـــارە‪،‬‬ ‫مـــەبـــەســـت ئــــەو جـــۆرەیـــە‬ ‫لــەپــەروەردە‪ ،‬كە ئیسالم وەك‬ ‫ئاین دانـــەری بنەماكانیەتی‪،‬‬ ‫داڕێــژەری وردەكاریەكانیەتی‪،‬‬ ‫خاوەنی ئــەو هۆكارو ئامڕازو‬ ‫ڕێوشوێنانەیە كە دەبنە گرەنتی‬ ‫بۆ پەیڕەوكردنی ئــەو بنەماو‬ ‫یاساو رێسایانەی لەو ئاینەدا‬ ‫هەن‪ ،‬وەك دەق و تیۆریزەكارانی‬ ‫زانایانیش‪.‬‬ ‫لــــەم دیـــاریـــكـــردنـــە گــشــتــیــیــەوە‬ ‫وادەردەكــەوێــت كە ئەو بنەماو یاساو‬ ‫رێسایانە دیــاریــكــراون و كۆتایی بە‬ ‫تیۆریزەكردنیان هێنراوەو‪ ،‬چۆنیەتی‬ ‫پراكتیككردنیشیان وەك بابەتێكی‬ ‫حەتمیی بڕێنراوەتەوەو یەكالییكراوەتەوە‪.‬‬

‫هەلومەرجی پەروەردەی ئیسالمی‪:‬‬ ‫لەنێو روناكبیرییە باوە ئیسالمیەكەدا‪،‬‬ ‫كاتێك بەدوای كتێبێكدا لەبارەی چۆنیەتی‬ ‫پـــەروەردەی ئیسالمییەوە دەگەڕێین‪،‬‬ ‫ئەوەی لەم نێوەندەدا دەستماندەكەوێت‬ ‫هەموی لەسەر كۆمەڵێك بنەمای تیۆریی‬ ‫و گشتی دامەزراوە‪ ،‬واتە كۆی ئەو كتێب‬ ‫و نوسراوانەی لەمبارەیەوە بونیان هەیە‪،‬‬ ‫تەنانەت گەر نامەی ئەكادیمیش بن و‬ ‫هەوڵی نوێكردنەوەو هاوچەرخێتیی‬ ‫و‪ ،‬گــونــجــان لــەگــەڵ هــەلــومــەرج و‬ ‫پێداویستیەكانی ســەردەم و جیهانی‬ ‫ئەمڕۆماندا بــدەن‪ ،‬لــەو چەند بنەماو‬ ‫هاندەرە تیۆرییە ناچنە دەرەوە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە ئەوەی لە كۆی ئەو كتێبانەدا‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی ئامادەیە‪ ،‬بریتیە لە‬ ‫هێنانەوەی كۆمەڵێك ئایەت و فەرمودە بۆ‬ ‫گرنگیدان بە زانست و ئەقڵ و ئەخالق و‬ ‫پەروەردەو تەزكیەی نەفس و خۆپاراستن‬ ‫لە حەرام و‪ ،‬دانانی یاساو رێساگەلێك‬ ‫لەبارەی حەرام و حەاڵڵكردنی هەندێك‬ ‫رەفتارو هەڵسوكەوتەوەو‪ ...‬تاد‪ ،‬خۆ‬ ‫گەر ئەو كتێبە لە باشترین حاڵەتدا‬ ‫بانگەشەی نوێگەرێتی و‪ ،‬جیاوازبونی‬ ‫خۆی بكات لە كتێبە كۆنەكان لەمڕوەوە‪،‬‬ ‫ئەوا ناوی چەند زاناو تیۆریست و تیۆرێك‬ ‫لەمبارەیەوە (تەنیا وەك ناوهێنان)‬ ‫دەهێنێت و‪ ،‬بەپەلە هەوڵی رەتكرنەوەیان‬ ‫دەدات‪ ،‬بۆ ئەوەی لە بەرامبەردا بڵێت‬

‫ئەو میتۆدانە لە ئیسالمەوە سەرچاوەیان‬ ‫نەگرتوەو (خودایی نین!)‪ ،‬لێرەشەوە‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە تەنیا ئەو بەرنامە‬ ‫پەروەردەییە (گشتگیرو پیرۆزو كامڵ!)‬ ‫ەیە كە ئیسالم دایناوە‪ ،‬ئەو ئیسالمەی‬ ‫وردەكارییەكانی ژیانی مرۆڤی تا رۆژی‬ ‫دوایــی باسكردوە‪ ،‬بە بەڵگەی ئایەتی‬ ‫(الیوم اكملت لكم دینكم) المائدە‪ ،‬واتە‪:‬‬ ‫(ئەمڕۆ ئاینەكەتانم بۆ تەواو و كامڵ‬ ‫كــرد)‪ ،‬دیــارە لــەدوای كامڵكردنیشەوە‬ ‫مانایەك بۆ كامڵكاریی و (تیۆریزەكردن)‬ ‫نامێنێتەوە! گەرچی مەبەستی ئایەتەكە‬ ‫بەمشێوەیە نییەو‪ ،‬ئەوان تەئویلی هەڵەو‬ ‫ترادسیۆنالیانەی خۆیانی بۆدەكەن!‬ ‫لێرەدا دەپرسین‪ :‬ئایا هێنانەوەی‬ ‫نمونەی ئــایــەت و فــەرمــودەو ژیانی‬ ‫پێغەمبەران و پیاوچاكان‪ ،‬لەخودی‬ ‫خۆیاندا گرەنتین بۆ پەروەردەكردنی‬ ‫مــرۆڤــێــك كـــە لـــە ئـــاڵـــۆزتـــریـــن و‬ ‫جەنجاڵترین ســـەردەمـــدا دەژی و‪،‬‬ ‫كێشەو پێداویستیەكانی زۆر بەخێرایی‬ ‫لە زیادبون و گۆڕانكاریدان؟! هەروەها‬ ‫لە بەرامبەریشدا ئایا ئەوە راستە كە‬ ‫ئەوەی لە فەلسەفەی پەروەردەو زانستی‬ ‫دەرونناسی و كۆمەڵناسیدا لەبارەی‬ ‫پــەروەردەوە نوسراوەو تیۆریزەكراوە‪،‬‬ ‫دژی ئیسالمن و‪ ،‬ناكۆكن بە سروشتی‬ ‫راستەقینەی مرۆڤو‪ ،‬جیهانی واقیعیی‬ ‫مرۆڤەكان؟!‬ ‫ئــەگــەر ئــەو پــــەروەردە ئیسالمیە‬ ‫مەئلوفە گرەنتی پەورەدەكردنی مرۆڤی‬ ‫ئەمڕۆ دەك ــات‪ ،‬ئــەدی كێ‌ لــەو هەمو‬ ‫ئیزدیواجیەت و دواكەوتویی و توندوتیژی‬ ‫و تیرۆرە بەرپرسە؟! چی بۆتە هۆكاری‬ ‫ئەوەی تاكی ناو كۆمەڵگە ئیسالمیەكان‬ ‫بە الوازیی ئیرادەو رەشبینی بناسرێنەوە‪،‬‬ ‫بێبەرنامەیی لە ژیانیانداو‪ ،‬بێپالنیی لە‬ ‫بەسەربردنی كاتەكانیاندا ببێتە سیمای‬ ‫سەرەكییان؟! هەڵبەتە ئەم رەخنانە‬ ‫هەرگیز بەو مانایە نین كە ئایەت و‬ ‫فەرمودە پیرۆز نین یان سودیان نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو مەبەست ئەوەیە كە لە سەرێكەوە‬ ‫لــە وردەكــاریــی نـــەدواون لەسەرێكی‬ ‫دیكەشەوە كەم تا زۆر لەژێر كاریگەریی‬ ‫هەلومەرج و زەمین و زەمانی خۆیاندا‬ ‫بــون‪ ،‬دیــارە مەبەست لە فەرمودەیە‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەت‪ ،‬لەو روەوە كە‬ ‫وردەكارییەكان (ئەگەر هەبن) زیاتر‬ ‫لە فەرمودەو وتەو نوسراوی زانایانی‬ ‫كۆنەوە سەرچاوە دەگرن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئایا بۆ گەڕانەوەی هیوا‬ ‫بۆ كەسانی رەشبین‪ ،‬ئەوەندە بەسە‬ ‫بڵێین خودا بێئومێدیی حەرام كردوەو‬ ‫بەسیفەتی كەسانی بێباوەڕ ناوزەدی‬ ‫كردوە‪ ،‬هەروەها بڵێین پەیامبەرەكەمان‬ ‫زۆر گەشبین و بەئیرادە بوەو‪ ،‬ژیانی ئەو‬ ‫پڕیەتی لە نمونەی بەرزی لە مڕوەوەو‪،‬‬

‫نمونەكان یەكبەیەك باس بكەین؟!‬ ‫یاخود بڵێین بڕوانە زانایانی ئیسالم چەند‬ ‫ورەیان بەرزبوەو چەند خۆڕاگربون و‪،‬‬ ‫لەبەردەم هەمو كێشەیەكدا بەهێزو قایم‬ ‫بون! ئێمە ناڵێین ئەم باسوخواسانە‬ ‫هیچ بایەخێكیان نییە‪ ،‬بەاڵم هەرگیز‬ ‫سیستمی پێویستی پــەروەردە لەسەر‬ ‫ئەم بنەمایانە بەتەنیا راناگیرێن‪ ،‬وەك‬ ‫دیارە پەیوەندی پتەو و راستەوخۆشیان‬ ‫بەدنیای ئێستاو شێوە ژیانی ئەمڕۆوە‬ ‫نییە‪ .‬كەچی سەیر لەوەدایە نوسەرانی‬ ‫موسڵمان (تیۆریستانی پــەروەردە!)‬ ‫لـــەمـــڕۆدا رەخــنــە لــە تیۆریستانی‬ ‫دنیای خۆر ئاوا دەگرن بەوەی تەنیا‬ ‫كەسانێكی تیۆریین! بێئەوەی بیرێك‬ ‫لەوە بكەنەوە گەر ئەو پەروەرشیارە‬ ‫خۆرئاواییانە تەنیا تیۆریان بەرهەم‬ ‫هێنابێت و كاریگەرییان بــۆ سەر‬ ‫واقیع نەبوبێت بۆچی لەپێناو ئەوەدا‬ ‫موسوڵمانان لە توندوتیژی بەدەر بن‪،‬‬ ‫تەنانەت ئازادیی ئاینیشیان دەست‬

‫ئینسان‪.‬‬ ‫بێئەوەی پەیڕەوی لە ئاین بكەن‬ ‫بایەخ بە ئازادیی ئایینیی دەدەن‪ ،‬ئێمە‬ ‫پێیان دەڵێین ئاینی ئێوە مەسیحییەتەو‬ ‫دەستكاریكراوەو مۆدیلی نەماوە‪ ،‬كەچی‬ ‫ئەوان دەڵێن ئاینەكان هەمویان پیرۆزو‬ ‫بــەرێــزن بــە ئیسالمیشەوە‪ ،‬دەڵێن‬ ‫مادامەكی ئاینداریی الی خاوەنەكانیان‬ ‫مــوقــەدەســە‪ ،‬كــەواتــە دەبــێ‌ رێــز لە‬ ‫خاوەنەكانیان بگرین بەبێ‌ جیاوازیی‬ ‫نێوان خاوەنانی ئاینە جوداكان‪.‬‬ ‫ئێمە بـــەردەوام ئــەوەمــان بەگوێدا‬ ‫دەدرێت كە مرۆڤ جێنشینی خودایەو‪،‬‬ ‫گرنگترین ئەركی مــرۆڤ بریتییە لە‬ ‫ئــاوەدانــكــردنــەوەی زەوی‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫كاركردن و بایەخدان بەزانست و مەعریفەو‬ ‫كردنی كاری چاكەو‪ ،‬خزمەتكردن بە‬ ‫مرۆڤایەتی و‪ ،‬رزگاركردنیان لە كێشەو‬ ‫قەیرانەكانیان‪ ،‬هەوڵدان بۆ پێشخستنی‬ ‫ژیــاری مرۆڤایەتی و‪..‬تــاد‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لەبەرامبەردا ئەوە هەر ئێمەین نەك‬

‫الی ئێمە سیستمی پەروەردەی ئیسالمیی‬ ‫لەپێناو خزمەتكردن بەخودی سیستمەكە خۆیدا‬ ‫هاتۆتە ئاراوەو بەردەوامی پێدەدرێت‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی سیستمەكە بۆ خۆی ئامانج بێت‪ ،‬نەك‬ ‫چۆنێتی ئەو پەروەردەكردنەی لێی دەكەوێتەوە‬ ‫بكەوێت پەنا دەبەنە بەر گەشتكردن‬ ‫بۆ ئەوروپا! هەندێك لەوانە ڕاشكاوانە‬ ‫دەڵێن‪ :‬ئــەوە راستە خۆرئاواییەكان‬ ‫بایەخ بە ئاین نــادەن‪ ،‬بــەاڵم لەروی‬ ‫رێزگرتن لە مرۆڤ و مامەڵەی مرۆیی‬ ‫و پەیڕەوكردنی یاساو درككردن بەمافی‬ ‫ئەوانی دی و‪ ،‬رێزگرن لە جیاوازی‬ ‫و‪ ..‬تاد‪ ،‬پێشكەتون و زۆر لە پێش‬ ‫ئێمەوەن! رێزی كات دەگرن‪ ،‬راستگۆن‪،‬‬ ‫بایەخی جددی و راستەقینە بەخوێندن‬ ‫و‪ ،‬خوێندنەوەو‪ ،‬وەرزش و پالنادان و‪..‬‬ ‫دەدەن! لەكاتێكدا پرسیاری ئێمەش‬ ‫لەسەر هەمان بابەت و دیاردەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫جیاوازییەی نێوان جیهانی ئیسالمی و‬ ‫دنیای خۆرئاوا بۆتە سەرنجمان‪ ،‬وەك‬ ‫دیارە ئەمەش لە ئەنجامی جیاوازیی لە‬ ‫سیستمی پەروەردەوە هاتوە‪.‬‬ ‫ئـــەوان بــێــئــەوەی هیچ ئــایــەت و‬ ‫فەرمودەیەكیان لە بارەی راستگۆییەوە‬ ‫بیستبێت‪ ،‬لەوتەو رەفتاردا راستگۆن‪،‬‬ ‫بێئەوەی وانــەی بەهێزیی ئیرادەیان‬ ‫لە ژیانی پەیامبەری ئیسالم و ژیانی‬ ‫پەیامبەرانی دیكە خوێندبێت‪ ،‬بۆ ئێمە‬ ‫بون بە نمونەی ئیرادەی راستەقینەی‬

‫دنیای خۆمان بەڵكو هەوڵدەدەین دنیای‬ ‫ئەوانی دیكەش كاول و وێران بكەین‪،‬‬ ‫نەك هەر بایەخ بە زانست نادەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەوڵە راستەقینەكانی خۆرئاواییەكان‬ ‫بۆ زانست و زانیاری نانرخێنین و دژ بە‬ ‫ئاینەكەشمان بۆیان دەڕوانین! زانستە‬ ‫مرۆییەكانیش بەتایبەت (لەنێویشیان‬ ‫زانستی پەروەردە وەك لقێك لە زانستی‬ ‫دەرونناسی و كۆمەڵناسی و فەلسەفە‬ ‫وەك ئاماژەمان پێدا) ! تاكە پاساویش‬ ‫بۆ رەتكردنەوەی ئەو مۆدیلە پەروەردە‬ ‫خۆرئاواییە بریتیە لەوەی لەئیسالمەوە‬ ‫سەرچاوەی نەگرتوە‪ ،‬لەگەڵ داب و‬ ‫نەریتی كۆنی كۆمەڵگە ئیسالمیەكاندا‬ ‫نایەتەوە‪ ،‬ناكۆكە بە ئەدەب و ئەخالقی‬ ‫ناو كلتوری باب و باپیرانمان! گەرچی‬ ‫وەك ئاماژەشمان پێدا‪ ،‬شوێنەوارە‬ ‫گرنگەكانی ئەو پەروەردە خۆرئاواییە‬ ‫لیبراڵە گەلێك رونە‪ ،‬لە بەرامبەریشدا‬ ‫نەبونی سیستمی پەروەردە الی ئێمە‬ ‫یان قەیراناوییبون و شكستخواردنی‬ ‫كایەی پەروەردە تەواو ئاشكرایە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئــەوەی لە دنیای ئێمەدا بەسیستمی‬ ‫پـــەروەردە ناو دەبرێت‪ ،‬زیاتر رۆڵی‬

‫لە چەواشەكردنی پــەروەردەو بردنی‬ ‫بەئاراستەی ناپەروەردەییدا هەیە‪،‬‬ ‫نــەك بایەخدانی راستەقینە پێی و‬ ‫خزمەتكردنی‪.‬‬ ‫الی ئێمە سیستمی پـــەروەردەی‬ ‫ئیسالمیی لەپێناو خزمەتكردن بەخودی‬ ‫سیستمەكە خۆیدا هاتۆتە ئــاراوەو‬ ‫بــەردەوامــی پێدەدرێت‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫سیستمەكە بــۆ خــۆی ئامانج بێت‪،‬‬ ‫نەك چۆنێتی ئەو پەروەردەكردنەی‬ ‫لێی دەكەوێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە ئێمە ئاوڕ‬ ‫لە رەهەندە دیسپلینكارە توندوتیژو‬ ‫تەقلیدی و ناواقیعیانەی سیستمی‬ ‫پەروەردەیی خۆمان نادەینەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە بەرامبەردا تەنیا لەوە دەڕوانین‬ ‫ئاخۆ تا چ رادەیـــەك پــەیــڕەوكــراوە‪،‬‬ ‫ئیدی بــەالمــانــەوە گرنگ نییە ئەو‬ ‫جۆری پەیڕەوكردنە چ دەرەنجامێكی‬ ‫لـێ‌ دەكەوێتەوە‪ ،‬ئایا مرۆڤ پەروەردە‬ ‫دەكات و پێی دەگەیەنێت‪ ،‬یان لەسەر‬ ‫ترس و شەرم و شوێنكەوتنی كوێرانەو‬ ‫توندوتیژیی و بێزاریی رایدەهێنێت و‬ ‫ڕامــی دەكــات! لێرەشەوەیە هەمیشە‬ ‫باسكردن لە پــــەروەردەو ئــەدەب و‬ ‫ئەخالق لەكەلتوری ئێمەدا‪ ،‬هاو ڕێن بە‬ ‫ئەخالقێكی عەسكەرتاریی وسەپاندن و‬ ‫چەپاندن‪.‬‬

‫پەروەردەی ئیامنیی‬

‫ئــەم لقەمان لــەپــەروەردە لێرەدا‬ ‫جــیــاكــردەوە‪ ،‬بــەو پێیەی سیستمی‬ ‫پــەروەردە الی ئێمە بەگشتی لەسەر‬ ‫جۆرێك لە ئاینداریی تێكەڵ بە كەلتورێكی‬ ‫خێڵەكیی دامەزراوە‪ ،‬ئەو بەشەش كە‬ ‫گوایا ئایندارانە وەسفدەكرێت‪ ،‬بەر لە‬ ‫هەر شتێك بانگەشەی ئــەوە دەكات‬ ‫كە لەسەر ئیمان بنیات نــراوە‪ ،‬لەم‬ ‫چەشنە پەروەردەیەدا یان لەم لقەی‬ ‫پەروەردەدا‪ ،‬چەندین بابەتی نا ئیمانیی‬ ‫وەك پایەی جێگیرو بنەڕەتیی ئیمان‬ ‫بە مسوڵمانان رادەگــەیــەنــرێــن‪ ،‬لەم‬ ‫نێوەندەدا ئەوەندە لق و پۆپ بۆ ئیمان‬ ‫زیادكراوە كە جەوهەرەكەی ونكردوە‪،‬‬ ‫گەرچی گوایا بەناوی دەوڵەمەندكردنی‬ ‫و زانینی وردەكارییەكانیەتی! هێندەی‬ ‫باس و بابەت لێئاڵێنراوە بە جۆرێك كە‬ ‫بە تیۆریزەكاریی ئاخنراوە! ئایا ئیمان‬ ‫قەناعەتێكی رۆحیی و ئاسودەییەكی‬ ‫دەرونییە‪ ،‬هەستێكی تایبەتی ناخەكی‬ ‫و ئەنتۆلۆژییە‪ ،‬یان بابەتێكی شێوە‬ ‫زانستیی كە لقەكانی ناژمێردرێن‪ ،‬و‬ ‫نازانرێن! ئەمە ســەرەڕای ئــەوەی كە‬ ‫هەمو ئەو لق و پۆپانە مایەی جیاوازیی‬ ‫و ناكۆكین لە نێوان زانایاندا‪ ،‬ئەمەش بۆ‬ ‫خۆی بەڵگەی الوازیی و بێبنەماییانە!‬ ‫خـــودی ئــەو قــەرەبــاڵــغــیــیــەش لە‬ ‫تــیــۆریــزەكــاریــی و پۆلێنكارییدا‪،‬‬

‫بەشیوەیەكی سروشتی لەالیەكەوە بەرەو‬ ‫ئاڵۆزكردن و قورسكردن و سەختكردنی‬ ‫بـــردوە‪ ،‬لەالیەكی دیــكــەشــەوە بۆتە‬ ‫هۆی جیاكردنەوەی زیاتری لە ئیمانی‬ ‫خــاوەن ئاینانی دیكە‪ ،‬تەنانەت بەو‬ ‫ئاینانەشەوە كە بە ئاسمانیی ناسراون‬ ‫وەك ئاینی جولەكەو مەسیحیەكان‪،‬‬ ‫لەو سۆنگەیەوە كە هەتا لق و پۆپی‬ ‫ئیمانەكە زیــاتــر بێت شوناسەكەی‬ ‫ئاڵۆزتر دەبێت و‪ ،‬لە شوناسی ئیمانی‬ ‫ئەوانی دیكەش دورتر دەكەوێتەوە‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەردا هەتا باسوخواسی ئیمان‬ ‫ئاسانتر بێت‪ ،‬گشتگیر دەبێت‪ ،‬پتر‬ ‫توانای دۆزیــنــەوەی خاڵی هاوبەشی‬ ‫دەبــێــت لــەگــەڵ جـــۆرە ئیمانەكانی‬ ‫دیكەدا‪ ،‬بەو پێیەی بڕوا لە بنەڕەتدا‬ ‫هەر یەكێكە نەك هەمە جۆرو فرەڕەنگ‪،‬‬ ‫سادەو ئاسانە‪ ،‬نەك ئاڵوزو گران‪ .‬بۆ‬ ‫ئـــەوەی بـــاوەڕو عەقیدە بەرهەمدار‬ ‫بێت‪ ،‬نابێت هەوڵی تیۆریزەكردن و‬ ‫ئاڵۆزكردنی بدرێت‪ ،‬لەو سۆنگەیەوە كە‬ ‫هەمو تیۆریزەكارییەك لە بابەتێكی لەم‬ ‫چەشنەدا‪ ،‬دەبێتە هۆی دەرخستنەوەی‬ ‫لەوەی بتوانرێت لەروی پراكتیكییەوە‬ ‫سودی لـێ‌ ببینرێت‪ ،‬واتە لەرەهەندی‬ ‫كردارییەوە بەرهەمدار بێت‪.‬‬ ‫گەر (بــاوەڕ) بەلقێك لە پێویستی‬ ‫پــــــەروەردەی رۆحــیــی و دەرونــیــی‬ ‫دابنێین‪ ،‬پێویستە ئــەوەنــدەی لە‬ ‫خەمی الیەنی رەنــگــدانــەوەی بین لە‬ ‫دنیای واقیعی ئینسانەكاندا‪ ،‬هێندە‬ ‫خەمی قەرەباڵغكردنی تیۆرییانەی‬ ‫ئەبستراكتیانەیمان نــەبــێــت‪ .‬لەو‬ ‫روانگەیەشەوە كە بابەتی پــەروەردە‬ ‫زیــاتــر لــەهــەر كــایــەیــەكــی دیــكــەی‬ ‫زانستیی لەخەمی گۆڕینی كاراكتەری‬ ‫مرۆڤ و چاكسازیكردنیدایە‪ ،‬لەهەوڵی‬ ‫زەقكردنەوەو سودوەرگرتن لە الیەنە‬ ‫مــرۆیــیــەكــانــی مــرۆڤــدایــە‪ ،‬لەپێناو‬ ‫دورخستنەوەی لەالیەنە نائینسانیی‌و‬ ‫نائەخالقییەكانی‪ .‬فەلسەفەی پەروەردە‬ ‫لەهەوڵی دروستكردنی مرۆڤدایە‪ ،‬نەك‬ ‫فێركردن و پێلەبەركردن و‪ ،‬تێركردن‬ ‫و دەوڵەمەندكردنی لەروی زانیارییەوە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە دەشێت مرۆڤێكی نەخونێدەوار‬ ‫كە پەروەردەیەكی تەندروستكرابێت‬ ‫بەئەخالقترو مرۆڤتر بێت لە كەسێكی‬ ‫دیكە كە خوێندەوارو خاوەن بڕوانامەش‬ ‫بێت بەاڵم لە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتودا‬ ‫(پــــــەروەردە!؟) كــرابــێــت‪ ،‬ئەمەشە‬ ‫(تەڵقین) لە (پەروەردە) جیادەكاتەوە‪.‬‬ ‫تەڵقین بریتیە لە پێلەبەركردن‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا كە پەروەردە بریتیە لە چاندنی‬ ‫چەند پرەنسیپێكی مرۆیی و ئەخالقیی‬ ‫و مەعریفی یونیڤێرساڵیی لە ناخی‬ ‫تاكەكاندا‪ ،‬بەچەشنێك كە بگەیەنرێتەوە‬ ‫ئەو سروشتە پاكەی پێوەی لەدایكبون‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )330‬دوشەممە ‪2017/2/13‬‬

‫‪2‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬

‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دوەم‬ ‫لە بەشی یەکەمدا کە کورتە مێژو و‬ ‫بیبلۆگرافیایەکی «فیقهی جیهاد» بو؛‬ ‫ڕونم کردەوە کە چۆن « کتێبخانەیەکی‬ ‫جیهادی»ی تەواوم پێکەوە ناوە‪ ،‬و بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوەی هەر الیەنێک لە بابەتەکە‬ ‫دەگــەڕێــمــەوە بــۆ ئــەم کتێبخانەیە‪.‬‬ ‫ئەمەشم بۆ ئەوە باس کرد کە بزانرێت‬ ‫هەمو کەلەپوری ئیسالمیی تایبەت بەم‬ ‫بوارەم لەبەر دەستە‪ ،‬و لە دورەوە بۆ‬ ‫بابەتەکە ناڕوانم‪ ،‬و لە کار و کردەوەی‬ ‫گروپە جیهادیەکانەوە بۆ بنەمای جیهاد‬ ‫لە ئیسالمدا ناڕوانم و نایکەم بە پێوەر‬ ‫بــۆی‪ ،‬و بــە بــاس‌وخــواســی بیرمەندە‬ ‫ئیسالمیە نوێیەکان کە بنەمای جیهاد‬ ‫بەپێی بیری هاوچەرخ و لە ژێر ڕۆشنایی‬ ‫یاسا هــاوچــەرخــەکــانــدا دادەڕێــژنــەوە‬ ‫فریو ناخۆم‪ ،‬و ئاگادارم لە ئەدەبیاتی‬ ‫بەرهەم‌هێنراوی عەقڵی ئیسالمیی ڕابردو‬ ‫و ئێستا سەبارەت بەم بابەتە‪.‬‬ ‫کــۆکــردنــەوە و پۆلێن‌کردنی ئەم‬ ‫کەلەپورە ئیسالمیە تایبەتە بە جیهاد؛‬ ‫بۆ ئــەوەیــە بتوانم لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫هەمەگیر و «استقرائي» بۆ بنەمای‬ ‫جیهاد بکەم‪ ،‬چ وەکــو دەقەکان و چ‬ ‫وەکو یاسا و ڕێساکانی و چ وەکو مێژوی‬ ‫پراکتیس‌کردنی‪ ،‬و بۆ ئەوەش بزانم چی‬ ‫جێی یەک‌دەنگیی ڕێبازە ئیسالمیەکانە‬ ‫و چی جێی ناکۆکیی ئەم ڕێبازانەیە‬ ‫لە باس‌وخواسەکانی جیهاددا‪ ،‬و بزانم‬ ‫لە جیهادیەکان و لە نوێخوازەکانیش‬ ‫چەندیان لەم کەلەپورە وەرگــرتــوە و‬ ‫چەندیان گۆڕیوە و داڕشتوەتەوە بۆ‬ ‫گەمە و ئەجێنداکانی خــۆیــان‪ .‬بۆیە‬ ‫دەتوانم شتی زۆر ورد لەم بوارەدا ساخ‬ ‫بکەمەوە‪.‬‬

‫مێژو و پێشینەی ئاڵۆزیەکە‬

‫کـــارەکـــە لـــە ڕاســتــیــدا کــارێــکــی‬ ‫درێژخایەنە و زنجیرەیەک لێکۆڵینەوە‬ ‫و کار و بەرهەم دەخوازێت‪ .‬بۆیە ئێمە‬ ‫لــەم لێکۆڵینەوەیەدا‪ ،‬تەنها لەسەر‬ ‫با‌س‌وخواسێک لە باس‌وخواسەکانی‬ ‫«جــیــهــاد» مــشـت‌ومــڕ دەکــەیــن‪ ،‬کە‬ ‫لە ڕاستیدا لە هەمو ـ یان زۆربــەی ـ‬ ‫باس‌وخواسەکانی ئەم بوارە گرنگتر و‬ ‫هەستیارترە و زیاتر ناکۆکی و بیروڕای‬ ‫جیاوازی لەسەر دروســت بوە و زیاتر‬ ‫دابــەش‌بــونــی ســازانــدوە و زیاتریش‬ ‫بــنــەمــای جــیــهــادی لــەم ســەردەمــەدا‬ ‫کردوەتە بابەتێکی گرفتاوی «إشکالي»‪.‬‬ ‫ئەویش دابەش‌کردنی بنەمای جیهادە‬ ‫بــۆ «جیهادی دەفـــع» و «جیهادی‬ ‫طەلەب»‪ ،‬و دیاری‌کردنی «حوکمی‬ ‫تەکلیفی» ی جــۆری یەکەم بــەوەی‬ ‫«فــەڕضــی عەین»ـە و جــۆری دوەم‬ ‫بــەوەی «فەرضی کیفایە»یە‪ ،‬و ـ بە‬ ‫زمانێکی ئاشناتر ـ ئایا لە ئیسالمدا‬ ‫جیهاد تەنها بەرگریە و جەنگێکی‬ ‫یاساییە بەرامبەر دەست‌درێژی «عدوان»‬ ‫و داگیرکاریی هێز و واڵتی تر (ئەمەش‬ ‫بە زمانە فیقهیە کۆنەکە یانی جیهاد‬ ‫هەر «جیهادی دەفع»ـە و لە ئیسالمدا‬ ‫«جیهادی طەلەب» نیە)‪ ،‬یان لەگەڵ‬ ‫ئەوەدا هەڵمەتی هێرش و بەکارهێنانی‬ ‫هێزیشە بۆ بــاوکــردنــەوەی ئیسالم و‬ ‫فراوان‌کردنی قەڵەمڕەوی دەسەاڵتەکەی‬ ‫(کــە ئەمە لە ڕابـــردودا پێی وتــراوە‬ ‫«جیهادی طەلەب»‪ ،‬ئێستە «جیهادی‬ ‫فەتح»ـیشی پێ دەوترێت)‪ .‬کە ئەمە‬ ‫لە سەردەمی نوێدا مشت‌ومڕێکی زۆری‬ ‫لە ناوماڵی فیکری ئیسالمی و فیقهی‬ ‫ئیسالمیدا ـ پێش ئــەوەی بپەڕێتەوە‬ ‫بۆ دەرەوەی ئــەو ناوماڵە ـ دروســت‬ ‫کردوە‪ ،‬بەتایبەتی لەژێر سایەی دابڕانی‬ ‫موسوڵمانی هــاوچــەرخ لــە کولتوری‬

‫ئیسالمیی ڕەســەن و دورکەوتنەوەی‬ ‫ئیسالم لــە گــۆڕەپــانــی دەســــەاڵت و‬ ‫سیاسەت و دەستور و یاسا‪ ،‬و گۆڕانی‬ ‫بۆ ئینتیمایەکی هێمایی و سیستەمێک لە‬ ‫باوەڕ و پەرستش بەپاڵ ژیانی گشتیەوە‪،‬‬ ‫کە ئیتر کولتورە ئیسالمیە ڕەسەنەکە‬ ‫بە موسوڵمانی هاوچەرخ خۆیشی نامۆ‬ ‫دەبێت‪ ،‬سەرباری ئەوەی بیری ئیسالمی‬ ‫بۆ خۆیشی لە بیری نوێ و یاسای نوێ‬ ‫(بەتایبەتی ـ لێرەدا ـ «یاسای جەنگ»‬ ‫‪ Law of war‬لە یاسای نێودەوڵەتیی‬ ‫گشتی ‪Public international‬‬ ‫‪ )law‬سود دەبینێت و دەیەوێت خۆی‬ ‫نوێ بکاتەوە و فیقهی ئیسالمی لەسەر‬ ‫بنەمای بەیاساکردن «تقنین» ی نوێ‬ ‫دابڕێژێتەوە‪ ،‬و لە بەندوباوی نەگونجاوی‬ ‫فیقهە کۆنەکە خۆی ڕزگار بکات‪.‬‬ ‫ڕەنگ‌دانەوەیەکی تری ئەم مشت‌ومڕە‪،‬‬ ‫کە هەر ڕویەکی تری مشت‌ومڕی فیکر‬ ‫و فیقهی ئیسالمیی نوێیە لەسەر بونی‬ ‫«جیهادی طــەلــەب» لــە ئیسالمدا‪،‬‬ ‫ئەوەیە مشت‌ومڕێکی تر هەیە لەسەر‬ ‫ئــەوەی هۆکار « ِعلّة» ی ئەنجام‌دانی‬ ‫شەڕ « ِقتال» ـ وەکو ئەرکێکی ئایینی ـ‬ ‫لەگەڵ نا‪-‬موسوڵمان «كا ِفر» لە بنەمای‬ ‫جیهاددا بەپێی شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫چیە؟ لــەســەر چــی شــەڕ لــەگــەڵ نا‪-‬‬ ‫موسوڵمان دەکرێت؟ پاساوەکە چیە؟‬ ‫ئایا هەر لەبەر ئەوە و لەسەر ئەوەیە‬ ‫کە نا‪-‬موسوڵمانە یان لەسەر ئەوەیە‬ ‫ئەویش شەڕ دەکات؟ ئایا شەڕ لەگەڵ‬ ‫هەمو نا‪-‬موسوڵمانێک دەکــرێــت یان‬ ‫تەنها لەگەڵ ئەوانەی شەڕ دەکەن؟ ئەم‬ ‫مشت‌ومڕە لە مێژوی فیقهی ئیسالمیدا‬ ‫کۆنە و دو ڕێبازی لە پەراوێزی خۆیدا‬ ‫دروست کــردوە‪ ،‬بەاڵم ئێستە جارێکی‬ ‫تر زیندو دەبێتەوە‪ ،‬و لەگەڵ مشت‌ومڕ‬ ‫لەسەر دابەش‌کردنی «جیهادی دەفع»‬ ‫و «جیهادی طەلەب» یەکانگیر دەبێت‪،‬‬ ‫و ئەو دو بیروڕایەی لە فیقهی ئیسالمیدا‬ ‫هەبون لەسەر « ِع �لّ��ة» ی « ِقتال»‬ ‫لــەگــەڵ «ك��ا ِف��ر»؛ بونەتە بنچینەی‬ ‫وەرگرتن‪/‬ڕەت‌کردنەوەی بونی «جیهادی‬ ‫طــەلــەب» لــە ئیسالمدا‪ .‬هەرچەند‬ ‫هەندێک کەس سەرنجی پەیوەستیی ئەم‬ ‫دو مشت‌ومڕ و ناکۆکیە نادەن‪ ،‬و هەندێک‬ ‫کەسیش لە مشت‌ومڕی باسی « ِعلّة»‬ ‫ی « ِقتال»ـدا بەڵگەی یەکالکەرەوە‬ ‫لەسەر نەبون و نادروستیی «جیهادی‬ ‫طەلەب» دەبینێتەوە‪ .‬سەرباری ئەوەی‬ ‫هەندێکیش لە فەقیهە هاوچەرخەکان‬ ‫(وەکو قەڕەضاوی) دان دەنێت بە واتای‬ ‫ڕاستەقینەی «جیهادی طەلەب»ـدا‬ ‫بەبێ ئــەوەی بەم نــاوە نــاوی بنێت و‬ ‫ناو و ناونیشانی تری بۆ دەدۆزێتەوە!‬ ‫ئەمانە هەمویان کۆمەڵێک بابەتی‬ ‫ئاڵۆز و پێچاوپێچن‪ ،‬کە دەمەوێت لەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیەدا یەکااڵیان بکەمەوە‪ ،‬و‬ ‫تێکەڵی و تەم‌ومژاویی بابەتەکە هەموی‬ ‫بڕەوێنمەوە‪ ،‬هەتا بزانین بەرهەمی‬ ‫عەقڵی ئیسالمیی ڕەســەن ـ بــەدور لە‬ ‫کاریگەری و ناچارکردنەکانی سەردەمی‬ ‫نوێ و گەمە و چەپ‌وگوپی ئاڕاستە‬ ‫ئیسالمیە نوێیەکان ـ لەم بارەیەوە چیە‪.‬‬ ‫لە ڕابردودا‪ ،‬و زیاتریش لە سەردەمی‬ ‫نوێدا‪ ،‬زۆر ڕابەر و توێژەری ئیسالمی‬ ‫لەسەر ئەم دابەشکردنە («جیهادی‬ ‫دەفع» و «جیهادی طەلەب») و لەسەر‬ ‫دیاری‌کردنی « ِعلّة»ی « ِقتال» لەگەڵ‬ ‫«كا ِفر»‪ ،‬وتار و توێژینەوە و کۆڕ و‬ ‫وانەیان هەبوە‪ .‬هەرچەند ئەم دو بابەتە‬ ‫لە ڕاستیدا جیاوازن‪ ،‬بەاڵم تێکەڵیش‬ ‫کراون‪ ،‬و ـ هەستی پێ بکرێت و ئەنقەست‬ ‫بێت یان بەبێ هەست و قەست ـ بابەتی‬ ‫دوەم (« ِع��لّ��ة»ی « ِق��ت��ال» لەگەڵ‬ ‫«كا ِفر») کراوەتە بەڵگە و بنچینە بۆ‬ ‫بابەتی یەکەم (بــون و پێویست‌بونی‬ ‫«جیهادی طەلەب»)‪.‬‬ ‫لەسەر بابەتی یەکەم‪ :‬بونی «جیهادی‬ ‫ط ــەل ــەب»؛ مــن پ ـێ‌نــازانــم لــە کۆندا‬ ‫نــوســراوی تایبەت بۆ ئەمە تەرخان‬

‫کرابێت‪ .‬بــەاڵم لە کتێبە فیقهیەکان‬ ‫و نوسراوە تایبەتەکان بە جیهاد؛ زۆر‬ ‫لە فیقهزانە کۆنەکان باس‌وخواسیان‬ ‫لــەســەر ئــەم دابــەش‌کــردنــە و بونی‬ ‫«جیهادی طەلەب» هەبوە‪ .‬دیارترینی‬ ‫ئەمانە‪( :‬ابن القیم) لە «الفروسیة»‪،‬‬ ‫(ابن المناصف) لە «اإلجن��اد يف أبواب‬ ‫اجلهاد»‪( ،‬ابن مجاعة) لە «حترير األحكام‬ ‫يف تدبري أهل اإلس�لام»‪ ،‬ئەمانە دەقی‬ ‫ڕونیان لەسەر بابەتەکە هەیە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫ئەم دابەش‌کردنە و ناوەڕۆکی ئەوەی‬ ‫پێی دەوترێت «جیهادی طەلەب» لە‬ ‫هەمو ـ یان زۆربەی ـ کتێبە فیقهیەکان‬ ‫دەفامرێتەوە (هەر دابەش‌کردنی جیهاد‬ ‫لە ڕوی «حوکمی تەکلیفی»ـەوە بۆ‬ ‫«فەڕضی عەین» و «فەڕضی کیفایە»؛‬ ‫نمونەیەک و ناونیشانێکی تــری ئەو‬ ‫دابەش‌کردنەیە)‪ ،‬وەکو دواتر دەبینین‪.‬‬ ‫لە سەردەمی نوێدا‪ ،‬زۆربەی ئەوانەی‬ ‫نوسین و لێکۆڵینەوەی گەورەیان لەسەر‬ ‫بنەمای جیهاد هەیە و ناومان بردن؛‬ ‫لەسەر ئــەو دابــەش‌کــردنــەی جیهاد و‬ ‫بون و نەبونی «جیهادی طەلەب»‪،‬‬ ‫قسەوباسیان هەیە‪ ،‬دیارترینیان‪:‬‬ ‫(صالح اللحيدان) لە «اجل��ه��اد يف‬ ‫اإلسالم بني الطلب والدفاع»‪( ،‬الزحيلي)‬ ‫لە «آث��ار احلرب يف الفقه اإلسالمي» و‬ ‫«أحكام احلرب يف اإلسالم‪ ،‬وخصائصها‬ ‫اإلنسانية»‪( ،‬ال��ق��رض��اوي) لە «فقه‬ ‫اجلهاد»‪( ،‬العلياني) له «أهمية اجلهاد‬ ‫يف نشر الدعوة اإلسالمية»‪( ،‬السحيمي)‬ ‫لە «اجلهاد يف اإلس�لام»‪ ،‬کە هەندێک‬ ‫لەمانە مشت‌ومڕی وردیـــش دەکــەن‪،‬‬ ‫بەتایبەتی (الزحيلي) و (القرضاوي)‪.‬‬ ‫لە وتاری نوسراو و بیسراو و بینراویش‬ ‫شتی زۆر ئاگادارین‪ :‬لەوانەی کە لە‬ ‫بـــارەی «جــیــهــادی دەفــع و جیهادی‬ ‫طــەلــەب»ـــەوە قسەوباسیان هەیە و‬ ‫ئاگاداریانم‪( :‬عطية بن محمد سالم)‬ ‫لە «ش��رح األربعني النووية»ـەکەیدا‪.‬‬ ‫(أمح��د بن عمر احل��ازم��ي) لە «شرح‬ ‫مسائل اجلاهلية»ـەکەیدا‪( .‬علي الرملي)‬ ‫لــە «شــەڕح»ـــەکــەی لــەســەر «كتاب‬ ‫اجلهاد»ی «الدرر البهية»‪( .‬ابن باز)‬ ‫لە هەندێک فەتوایدا‪ ،‬وەکو ئەوانەی لە‬ ‫«جمموع فتاوى العالمة عبد العزيز بن‬ ‫باز»ـدا کۆ کراونەتەوە‪( .‬عبيد بن عبد‬ ‫اهلل اجلابري)‪( .‬حامد بن أمحد الرفاعي)‪.‬‬ ‫(ياسر بن راشد الدوسري)‪( ،‬سعد الربيك)‬ ‫لە وتارێکدا بە نــاوی «اجلهاد أنواعه‬ ‫وضوابطه»‪ ،‬و لە کۆمەڵە «دروس»ێکی‬ ‫کــۆکــراوەیــدا‪( .‬ح��س�ين ب��ن حم��م��ود)‪.‬‬ ‫(عبد املالك رمضاني)‪( .‬د‪ .‬عبد املنعم‬ ‫زي��ن ال��دي��ن)‪( .‬أب��و إس��ح��اق احلويين)‬ ‫لە وتارێکیدا کە بە ناونیشانی «ما‬ ‫هو جهاد الطلب؟» بــاوە‪ ،‬لە کۆمەڵە‬ ‫«دروس»ـێکیشیدا بە ناونیشانی «حكم‬ ‫جهاد الدفع والفرق بينه وبني جهاد الطلب»‬ ‫وەاڵمێکی هەیە‪( .‬حممد احلسن ولد الددو‬ ‫الشنقيطي) لە بەرنامەی «مفاهيم»‬ ‫کە بە ناونیشانی «ال��ف��رق بني جهاد‬ ‫الدفع وجهاد الطلب» ڕۆشتوە‪( .‬سلمان‬ ‫العودة) کە لە دیمانەیەکدا پرسیاری ئەو‬ ‫دابەش‌کردنەی لێ دەکەن‪ ،‬و لە پێگەی‬ ‫خۆیشیدا وتــاری هەیە لەو بارەیەوە‪،‬‬ ‫لەمانە وتارێک بە ناوی «جهاد الطلب‬ ‫وجهاد الدفع»‪( .‬د‪ .‬عبد العزيز الريس)‬ ‫لە زنجیرە وتارێکیدا (‪ ٥‬ئەڵقە) بە ناوی‬ ‫«الدروس اجلهادية»‪ ،‬بەتایبەتی وانەی‬ ‫سێیەمی بە ناوی «جها ُد الطلب خالفا‬ ‫لالنهزاميني ُ‬ ‫وإذن ولي األمر»‪( .‬د‪ .‬سعود‬ ‫بن عبد اهلل الفنيسان) کە لە هەندێک‬ ‫فەتوایدا لەسەری ڕۆشتوە‪( .‬د‪ .‬ياسر‬ ‫برهامي) لە ئەڵقەیەکی بە ناوی «جهاد‬ ‫الطلب» و لە زنجیرە وانەیەکی بە ناوی‬ ‫«فقه اجلهاد»‪( .‬حممد عبد املقصود)‬ ‫لە وتارێكی دەنگیدا بە ناوی «اجلهاد‬ ‫أحكامه وأقسامه»‪( .‬د‪ .‬عثمان اخلميس)‬ ‫لە وتارێکیدا بە ناوی «الفرق بني جهاد‬ ‫الطلب وجهاد الدفع»‪( .‬عبد الرمحن بن‬ ‫ناصر الرباك) لە وەاڵمێکی بە ناونیشانی‬

‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا؛ لە دورەوە بۆ بابەتەکە‬ ‫ناڕوانم‪ ،‬و لە کار و کردەوەی گروپە‬ ‫جیهادیەکانەوە بۆ بنەمای جیهاد لە ئیسالمدا‬ ‫ناڕوانم و نایکەم بە پێوەر بۆی‪ ،‬و بە‬ ‫باس‌وخواسی بیرمەندە ئیسالمیە نوێیەکان ـ کە‬ ‫بنەمای جیهاد بەپێی بیری هاوچەرخ و لە ژێر‬ ‫ڕۆشنایی یاسا هاوچەرخەکاندا دادەڕێژنەوە ـ‬ ‫فریو ناخۆم‬

‫لەژێر سایەی دابڕانی موسوڵامنی هاوچەرخ لە‬ ‫کولتوری ئیسالمیی ڕەسەن و دورکەوتنەوەی‬ ‫ئیسالم لە گۆڕەپانی دەسەاڵت و سیاسەت‬ ‫و دەستور و یاسا‪ ،‬و گۆڕانی بۆ ئینتیامیەکی‬ ‫هێامیی و سیستەمێک لە باوەڕ و پەرستش‬ ‫بەپاڵ ژیانی گشتیەوە؛ کولتورە ئیسالمیە‬ ‫ڕەسەنەکە بە موسوڵامنی هاوچەرخ خۆیشی‬ ‫نامۆ دەبێت‬

‫بیری ئیسالمیی نوێ سود لە بیری نوێ و‬ ‫یاسای نوێ (بۆ منونە ـ لێرەدا ـ «یاسای‬ ‫جەنگ» لە یاسای نێودەوڵەتیی گشتی)‬ ‫دەبینێت‪ ،‬و دەیەوێت خۆی نوێ بکاتەوە و‬ ‫فیقهی ئیسالمی لەسەر بنەمای بەیاساکردن‬ ‫«تقنین» ی نوێ دابڕێژێتەوە‪ ،‬و لە بەندوباوی‬ ‫نەگونجاوی فیقهە کۆنەکە خۆی ڕزگار بکات‬ ‫«شريعة اجلهاد يف اإلس�لام حملو الكفر‬ ‫ودفع العدوان»‪( ،‬سعد بن ناصر الشثري)‬ ‫لە وتارێکیدا بە ناوی «مفهوم اجلهاد يف‬ ‫اإلس�لام وشروطه وضوابطه»‪( .‬راغب‬ ‫السرجاني) لە «ال��س�يرة النبوية» و‬ ‫«األن��دل��س م��ن الفتح إىل السقوط»‪.‬‬ ‫(عدنان العرعور) لە بەرنامەیەکدا باسێک‬ ‫لە جیاوازیی نێوان ئــەو دو جــۆرەی‬

‫جیهاد دەکات‪ .‬هەروەها (د‪ .‬عبد امللك‬ ‫السعدي) لە فەتوایەکیدا لە پێگەی‬ ‫خۆی «األمة الوسط» بە ناوی «اجلهاد‬ ‫جهاد دفع وجهاد فتح»‪ .‬جیهادیەکانیش‬ ‫قسەوباسیان لەسەر ئەم بابەتە هەیە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە‪( :‬عطية اهلل اللييب) یەکێک لە‬ ‫سەرکردە دامەزرێنەرەکانی قاعیدە‪ ،‬کە‬ ‫لەم بــارەیــەوە «ج��واب س��ؤال يف جهاد‬

‫الدفع»ی هەیە‪ .‬هەروەها (يوسف بن‬ ‫صاحل العيريي) ـ هاوەڵی نزیکی بن الدن و‬ ‫«سەربازی نەناسراو»ی ڕێکخستنەکەی‬ ‫ـ کە نوسینێکی لەم بارەیەوە هەیە بە‬ ‫ناوی «حکم اجلهاد وأنواعه»‪ ،‬و گەلێک‬ ‫نوسینی تریشی لەسەر جیهاد و بابەتە‬ ‫پاشکۆکانی هەیە‪ ،‬وەکــو‪« :‬إض��اءات‬ ‫على طريق اجلهاد»‪« ،‬ثوابت على درب‬ ‫اجلهاد» و «دور النساء يف جهاد األعداء»‬ ‫و «هداية احليارى يف جواز قتل األسارى»‪،‬‬ ‫نوسینێکیشی بەرگرییەکی فیقهیە‬ ‫لە تەقاندنەوەی سەنتەری بازرگانیی‬ ‫جیهانی بە ناوی «الرد على الشبهات يف‬ ‫حكم قتال املدنيني يف برجي مركز التجارة‬ ‫العاملي يف نيويورك»‪ ،‬بۆیە بە تیۆریساز‬ ‫« ُم ِّ‬ ‫ؤصل»ێکی‬ ‫نظر» و بنچینەساز « ُم ِّ‬ ‫شەرعی و فیقهیی قاعیدە دادەنرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم جیهادیەکان ـ بەتایبەتی ئەوانەی‬ ‫بەدوای (عبد اهلل عزام)ـدا دەڕۆن ـ زیاتر‬ ‫چاویان لەسەر «جیهادی دەفع»ـە‪ ،‬بە‬ ‫ئامانجێك کە دواتر ڕون دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە نوێخواز و چاکسازەکانیش؛ (د‪.‬‬ ‫عدنان إبراهيم) لە وتارێكی هەینیدا‬ ‫بە ناوی «فقه اجلرمية وفقه الرمحة»‬ ‫کە بەشێکی بە ناونیشانی «القرآن‬ ‫ب�ين ج��ه��اد الطلب وج��ه��اد الدفع‪-‬هل‬ ‫اجلهاد ع��دوان؟» زیاتر باڵو بوەتەوە‪،‬‬ ‫کــە تێیدا لــەســەر وشــەی «ع���دوان»‬ ‫دەوەستێت و بە دەست‌پێش‌خەریی شەڕ‬ ‫پێناسەی دەکات و نکولی لە «جیهادی‬ ‫طەلەب» دەکات‪ ،‬هەروەها لە وتارێکی‬ ‫تریدا بە ناوی «عامل منسوخ» زیاتر‬ ‫لەسەر چەمکی «ع��دوان» دەوەستێت‬ ‫و دەست‌پێشخەریی شــەڕ لــە الیــەن‬ ‫دوژمنەوە دەکات بە مەرجی ڕاگەیاندنی‬ ‫جەنگ لە ئیسالمدا‪ ،‬هەتاکو دەیکات‬ ‫بە مەرجی شەڕ لەگەڵ ئەهلی کیتاب‬ ‫هەتا «جیزیە» دەدەن و بەم شێوەیە‬ ‫دەیکاتە مەرجی سەندنی «جیزیە»یش‪،‬‬ ‫و دەست‌پێشخەریی جەنگ لەالیەن‬ ‫هێزی ئیسالمیەوە دەکــات بە شتێکی‬ ‫قەدەغە بە دەقــی قــورئــان‪ .‬هەروەها‬ ‫لە میوانداریی دو ئەڵقە لە بەرنامەی‬ ‫«ليطمئن قليب» (کەناڵی ‪:)Rotana‬‬ ‫ئەڵقەی ‪« :٧‬مفهوم الجهاد»‪ ،‬ئەڵقەی‬ ‫‪« :٨‬القتال يف االس�لام»‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫دیمانەیەکی تێروتەسەلی پێنج بەشیدا‬ ‫بە ناوی «ئیسالم و ئاشتیی جیهانی‪،‬‬ ‫سەرلەنوێ» («اإلسالم والسلم العاملي‬ ‫م��ن ج���دي���د»)‪ .‬لــەگــەڵ مــش ـت‌ومــڕی‬ ‫بەڵگەسازیە دەقی و فیقهیەکانی ئەو‬ ‫تەوژمە ئیسالمیە نوێیەی کە نکولی‬ ‫لــە بــون و پێویست‌بونی «جیهادی‬ ‫طەلەب» دەکات؛ ئاماژە بۆ ناوەڕۆك و‬ ‫بەڵگە و بەڵگەسازیەکانی ناوبراو دەکەین‬ ‫لەم بەرنامە و لێدوانانەیدا‪ ،‬و بۆ ئەو‬ ‫دابەش‌کردن و پۆلێن‌کردنانەی دەیان‌کات‬ ‫بۆ ڕێبازە ئیسالمیەکان سەبارەت بە‬ ‫«جیهادی طــەلــەب» و هێرش‌کردنە‬ ‫سەر نا‪-‬موسوڵمانان و بنەمای یەکەمی‬ ‫پەیوەندیی دەرەکیی موسوڵمانان لەگەڵ‬ ‫نا‪-‬موسوڵمانان ئایا بەشەڕهاتنە یان‬ ‫ئاشتیە‪ ،‬کە (بەتایبەتی لە ئەڵقەی ‪٧‬ی‬ ‫بەرنامەی «ليطمئن قليب»‪ ،‬بە ناوی‬ ‫«مفهوم الجهاد») وا پێشان دەدات‬ ‫ناکۆکییەکی فیقهیی گەورە سەبارەت بەم‬ ‫بابەتە ڕوی دابێت‪ ،‬و گوایە «جیهادی‬ ‫طەلەب» بابەتێکی «خیالفی» واتە‬ ‫جێی ناکۆکییەکی زۆرە‪ ،‬و دەڵێت تەنها‬ ‫بەالی هەندێکەوە «جیهادی طەلەب»‬ ‫فەڕزی کیفایەیە و بەالی زۆرینەوە تەنها‬ ‫دروســت «جائیز»ە! دواتــر ڕاستی و‬ ‫دروستیی ئەمانە ڕون دەکەینەوە‪.‬‬ ‫لە بەشی داهــاتــودا کورتە مێژو و‬ ‫پێشینەی بابەتی دوەم کە الیەنێکی تری‬ ‫باسەکەیە دەخەینە ڕو‪ ،‬یانی «علة»ی‬ ‫«قتال» کە نا‪-‬موسوڵمانێتی «کفر»ە‬ ‫یان شەڕکەری «مقاتلة»یە‪ .‬چونکە لە‬ ‫فیکر و فیقهی ئیسالمیی نوێدا بەتەواوی‬ ‫پەیوەست کــراوە بە بابەتی یەکەم و‬ ‫مشت‌ومڕی «جیهادی طەلەب»ـەوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )330‬دوشەممە ‪2017/2/13‬‬

‫‪3‬‬

‫به‌راوردى چاودێريی تەندروستی لەسايه‌ى سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری‪ ،‬سۆسیالیزمدا‬ ‫ڕميۆند لۆتا‬ ‫وه‌رگێڕاىن‪ :‬ده‌شتى مه‌حمود‬ ‫ئەم وتارە لە ڤیدیۆی (ڕیمۆند‬ ‫لۆتا)وە وەرگیراوە کە لە ‪٢٩‬ی‬ ‫ئەیلولی ‪ ٢٠٠٩‬لەژێر ناونیشانی‬ ‫«لە پشت تەنگژە و قەیرانی‬ ‫ئابوريی جیهانييه‌وه‌‪ :‬شکستی‬ ‫ســیــســتــەم و پێویستيی‬ ‫شۆڕش» لێرەدا لۆتا گفتوگۆی‬ ‫ئەو هۆکارانە دەکــات کە لە‬ ‫پشت شکستی سیستەمەوەن‬ ‫لــە دابینکردنی چاودێريی‬ ‫تەندرووستی بۆ خەڵک‪ ،‬و‬ ‫چۆن سۆسیالیزم دەتوانێت‬ ‫مــامــەڵــە لــەگــەڵ ئــەو پرسە‬ ‫گرنگەدا بکات لە چوارچێوەی‬ ‫کۆمەڵگایەکی‬ ‫بنیاتنانی‬ ‫ئـــازاددا‪ .‬ئــەو وتــارە کەمێک‬ ‫دەستکاریکراوە(و)‪.‬‬ ‫دەمـــــەوێـــــت [قـــســـە لـــەســـەر]‬ ‫ڕووداوێــکــی گــەورە‪ ،‬کە لە ئێستادا‬ ‫بـــاوە‪ ،‬بــکــەم‪ .‬ئــەویــش مشتومڕی‬ ‫چاودێريی تەندرووستییە لە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکادا‪ .‬دەمەوێت‬ ‫شتێک لەسەر ئەو بابەتە بڵێم‪ ،‬چونکە‬ ‫بابەتەکە چڕبوونەوەیە بۆ ناو کرۆکی‬ ‫ئەو سیستەمە‪ .‬لێرەدا بارودۆخێک‬ ‫هەیە‪ ،‬بیرلەوە بکەوە کە لە چ شوێنێکدا‬ ‫کار دەکەيت (نزیکەی لە سەدا ‪١٠‬‬ ‫ی هێزی کار بێکارە)‪ ،‬لەو شوێنەی‬ ‫کــاری تێدا دەکەيت دەبێت یاسای‬ ‫بیمەی تەندرووستی هەبێت و دەبێت‬ ‫بیمەی تەندرووستیت هەبێت بۆئەوەی‬ ‫بتوانیت چــاودێــريــی تەندروستیت‬ ‫پێبدرێت‪ .‬ئەوە زۆر کۆنە‪ ،‬وەک ئەوە‬ ‫وایە لەسەردەمی دایناسۆرەکاندا بژین‪.‬‬ ‫بیری لێ بکەرەوە‪ .‬پێویستە چاودێريی‬ ‫تەندروستی‪ ،‬بەرپرسیاریەتيی بنەڕەتيی‬ ‫کۆمەڵگا بێت‪ .‬لێرەدا ئەو مــەرج و‬ ‫سنورداريیانە هــەن کــە هەموویان‬ ‫پــەیــوەنــدیــدارن بــە خاوەندارێتيی‬ ‫تایبەتەوە‪ ،‬چاودێریکردنی هۆیەکانی‬ ‫بەرهەمهێنان‪ ،‬ڕێکخستنەکانی ئەو‬ ‫ئابوريیە‪ .‬چى بەرپرسیاريی هەموو‬ ‫ئەوانەیە؟‬ ‫قازانج‪.‬‬ ‫لە ئێستادا لە بارودۆخێکداین کە‬ ‫بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی تەندرووستيی‬ ‫زانــکــۆی هــارڤــارد‪ ،‬کــە لــە (نیۆرک‬ ‫تایمز) باڵوکرایەوە‪ ،‬هەموو ساڵێک لە‬ ‫ئەمريکا نزیکەی ‪ ٤٥،٠٠٠‬کەس دەمرن‬ ‫لەبەر نەبوونی بیمەی تەندرووستی‪،‬‬ ‫ئه‌ويش بەهۆکاری ئەو نەخۆشیانەی‬ ‫کە دەتوانرێت ئاسان چارەسەر بکرێن‪.‬‬ ‫هەروەها نزیکەی ‪ ٤٥‬ملیۆن هاواڵتيی‬ ‫ئەمریکی بەبێ بیمەی تەندرووستی‬ ‫ژیــان بـه‌سـه‌رده‌بـه‌ن‪ .‬ئەگەری زۆری‬ ‫هەیە کە دەرئەنجامی ئەو مشتومڕه‌ی‬ ‫چــاودێــريــی تــەنــدرووســتــی‪ ،‬و پالنی‬ ‫تەندرووستيی ئۆباما‪ ،‬ئەو خەڵکانە‬ ‫وەک مێگەل بخرێنە ناو حەوزی قازانجی‬ ‫بەرهەمهێنەرانی بیمەی تایبەتەوە‪.‬‬ ‫دیمەنێکی بێمانا و ناپەسەند هەیە‬ ‫کە پێی دەوتریت مشتومڕی چاودێريی‬ ‫تەندرووستی کە بەپارچەیی لەدەوری‪،‬‬ ‫ئایا ئەو کرێکارانەی کە بیمەیان نییە‬ ‫چــاودێــری تەندرووستی بکرێن یان‬ ‫نا دەســوڕێــتــەوە‪ .‬سەرلەنوێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫بەکاربردنی بەشێک لە مرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬ئایا ژن لە مه‌سه‌له‌ى لەباربردنى‬ ‫كۆرپه‌له‌دا‪ ،‬یارمەتيی دارایی دەدرێت‪-‬‬

‫لەژێر سیستەمی‬ ‫سۆسیالیزمدا ئابوريیەک‬ ‫بووىن دەبێت کە بۆ خزمەتی‬ ‫خەڵکە و سەرچاوە و شارەزاکان‬ ‫بۆ ئەو جێگایانە ئاراستەدەکرێن کە‬ ‫پێویستە‪ .‬لەپێناو خزمەتکردنی‬ ‫خەڵک و پێویستيیەکانی‬ ‫مرۆڤایەيتی جیهانی‬ ‫ئایا هیچ هەستێکی سەرپەرشتی‪ ،‬دانــیــشــتــبــوون‪ .‬دەزانــــن‪ ،‬هــەمــووان‬ ‫سۆز‪ ،‬و دادپەروەری لە کۆمەڵگایەکی شتێکیان گــــووت‪ .‬کــەســێــک ئــەو‬ ‫هۆشیار و ژیردا ئەوە نیشاندەدات کە پرسیارەی کرد‪ .‬بۆ ئەوەی وەاڵمەکەی‬ ‫ئەو شتانە دەستەبەر دەکرێن؟ نەخێر‪ ،‬سانجەیتان وەک خۆی پێ بڵێم دەبێت‬ ‫لە کۆمەڵگایەکدا کە نێر تێیدا بااڵدەستە دەفــتــەری تێبینیەکانم دەربهێنم و‬ ‫و نــەتــەوەکــەی خــۆ بـــەگـــەورەزان و سەیری بکەم؛ گوتی‪ ›‹ ،‬لە ڕوانگەی‬ ‫دەمارگیرە و بەگوێرەی لۆژیکی قازانج‪ -‬تەندرووستی و ئەخالقیيەوە‪ ،‬بەڵێ‬ ‫لەسەروو‪-‬هەمووشتێکەوەیە (قازانج‪ -‬ژیــرانــەتــرە کە تیشک بخرێتە سەر‬ ‫ئەو چــاودێــريــی چــارەســەرکــردن‪ .‬بــەاڵم‬ ‫هەمووشتێکە)بەڕیوەدەبرێت‪،‬‬ ‫لەڕوانگەی قازانجەوە‪ ،‬نەخێر ژیرانەتر‬ ‫شتانە دەستەبەر ناکرێن‪.‬‬ ‫سەرنجی ئەوە بدەن‪ ،‬بەپێی بنەما نییە››؛ و دواتر کەسێکی تر گوتی کە‬ ‫جوانەکانی سیاسەتی دیموکراسی لە باشترە ڕاهێنان بە ژمارەیەکی زیاتر لە‬ ‫بنیاتی ئەو کۆمەڵگایەدا‪ .‬لە ئێستا‪ -‬پزیشکی چاودێريی سەرەتايی بکرێت‪،‬‬ ‫ژمــارەی پێوانەیی تــۆمــارکــراوە‪ -‬بۆ بەاڵم گۆپتا هەمان وەاڵمی دایەوە‪ :‬لە‬ ‫هەر ئەندامێکی کۆنگرێس لە ئێستادا ڕوانگەی تەندروستی و ئەخالقییەوە‪،‬‬ ‫هەشت لــۆبــی(چــاودێــر)ی پیشەگەر بەڵێ باشترە‪ ،‬بــەاڵم لــە ڕوانــگــەی‬ ‫لــە دەرمــانــســازی و ‹›پیشەسازيی قازانجەوە‪ ،‬نەخێر باشتر نییە‪››.‬‬ ‫دەزانن کە گۆپتای لە وەاڵمەکەیدا‬ ‫چاودێريی تەندرووستی›› دیاریکراون‪.‬‬ ‫ئــەهــا‪ ،‬پــیــشــەســازيــی چــاودێــريــی مەبەستی هەبوو‪ .‬بەپێی زانياريى‬ ‫تەندرووستی‪ ،‬ئەوە ناوێکی فریودەرە‪ ،‬من ئەو مارکسی نیە [بە دەنگێکی‬ ‫ئەوە کەرتی سەرمایەگوزارییە‪ .‬ئەوە گاڵتەپێکردنەوە]‪ .‬هیچ نەبێت تاکو‬ ‫چاودێريی تەندرووستی نیە‪ ،‬ئەوە ئێستا هیچ بــابــەت و نوسینێکیم‬ ‫پێویستيی کۆمەاڵیەتی نیە‪ .‬ئەوە لــە هیچ کــام لــەســەر ئــەو ماڵپەڕی‬ ‫بەرپرسیاریەتيی کۆمەاڵیەتی نیە‪ ،‬مارکسیانە نــەدۆزیــوەتــەوە کــە من‬ ‫ئەوە بازرگانییە‪ .‬ئەوە پیشەسازيی سەردانیاندەکەم‪ .‬بــەاڵم لەڕاستیدا‪،‬‬ ‫چاودێری تەندرووستییە‪ .‬سەرنج بدە‪ ،‬بەریەککەوتنێکی بنەڕەتی لەنێوان‬ ‫لە ئێستادا بۆ هــەر یاسادانەرێکی پێویستيی کۆمەاڵیەتی و تەندرووستيی‬ ‫کۆنگرێس هەشت چاودێری پیشەگەر کۆمەاڵیەتی و گرنگيی قازانجدا هەیە‪.‬‬ ‫لە پیشەسازی چاودێريی تەندرووستی بە بڕوای من ئەوە وردبوونەوەی زیاترە‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوە ژمارەیەکی پێوانەیی نوێیە‪ .‬لەسەرئەوەی کە چی لەبەردەم ئێمەدا‬ ‫هەروەها شێتيی باڵی ڕاستەکانیشمان هەیە‪ ،‬ئــەو بەریەککەوتنەی نێوان‬ ‫هەیە[بەگاڵتەوە]‪›‹ :‬ئۆهـ‪ ،‬من باشم‪ .‬پێویستيی سەرەتایی و قازانج‪.‬‬ ‫سۆسیالیزم ئەوە دەگۆڕێت‪ .‬چیتر‬ ‫مــن زۆر تــەنــدرووســتــم‪ .‬مــن ژیانی‬ ‫کەسانی تر و هیچ شتێکی ترم بۆ قازانج هەڵسوڕێنەر نیە‪ .‬شتێک نییە‬ ‫گرنگ نییە‪ ،‬ئــەو خەڵکانە تەنیا بەناوی قازانجەوە‪ .‬لەژێر سیستەمی‬ ‫مشەخۆرن‪ ››.‬ئەوە دەنگێکی گرنگ و سۆسیالیزمدا ئابوريیەک بوونى دەبێت‬ ‫زاڵە لە کۆبوونەوەکانی شارەوانیيەکانی کە بۆ خزمەتی خەڵکە و سەرچاوە‬ ‫ئەو سیستەمی دیموکراسییەی ئێمەدا‪ .‬و شـــارەزاکـــان بــۆ ئــەو جێگایانە‬ ‫دەزانــن‪ ،‬کە لە دیدارێکی تایبەتی ئاراستەدەکرێن کە پێویستە‪ .‬لەپێناو‬ ‫لــەســەر چاودێريی خزمەتکردنی خەڵک و پێویستيیەکانی‬ ‫سی‪.‬ئێن‪.‬ئێن‬ ‫تەندرووستی گوێبیستی شتێک بووم مرۆڤایەيتی جیهانی‪ .‬ئەوە بۆ سانجەی‬ ‫کە زۆر شتی ئاشکرادەکرد‪ .‬گوێم لەو گۆپتایە‪ ،‬ئەوە ئەخالقی کۆمەڵگایەکی‬ ‫کابرایە ده‌گــرت کە ناوی «سانجەی سۆسیالیست دەبێت‪.‬‬ ‫ئێستا دەمەوێت کەمێک قسە لەسەر‬ ‫گوپتا››ـە‪ ،‬لەوانەیە هەندێک لە ئێوە‬ ‫بیناسن‪ .‬سانجەی شارەزا و پسپۆڕى چۆنیەتيی ڕێکخستنی چاودێريی‬ ‫تــەنــدرووســتــيــی سی‪.‬ئێن‪.‬ئێن ـە‪ .‬تەندرووستی بکەم لەناو کۆمەڵگایەکی‬ ‫لەجێگایەکدا پرسیاری لێکرا‪›‹ ،‬ئایا سۆسیالیستيدا‪ .‬پێشنیار دەکەم کە‬ ‫ژیرانەتر نییە کە لەپێشدا سەرنج گوێ لە دی‪.‬ڤی‪.‬دیی بۆب ئاڤاکیان‬ ‫بخرێتە سەر چاودێريی چارەسەرکردنی بگرن کە باس لەو جۆرە لە ڕێکخستن‬ ‫تەندرووستيی ڕاستەقینەی خەڵک؟›› دەکات بەناونیشانی ‹›وێناکردن‪.››.‬‬ ‫ئەو پرسیارە ڕووبەڕووی ئەو کەسانە لەوێدا ئەوەمان بۆ وێنا دەکــات کە‬ ‫کــراي ـه‌وه‌ کە لەسەر مێزی گفتوگۆ چۆن دەتوانین لەناو کۆمەڵگایەکدا‬

‫کۆمەڵگای‬ ‫سۆسیالیستی‪ ،‬قازانج‬ ‫و پاکانەی داهێنان و مافی‬ ‫خاوەندارێتیکردن لەسەر دەرمان‬ ‫و تیامركردن‪ ،‬وەکو کوتانی ئایدز‬ ‫و شیوازی نوێى چارەسەرکردنی‬ ‫مەالریا بەتەواوەتی‬ ‫قەدەغەدەکات‬ ‫بەشێوەیەکی جــیــاوازتــر شته‌کان‬ ‫ئه‌نجامبده‌ين بەپێی ئەو ڕێسایانەی‬ ‫کــە مــن بــاســم لــێــوەکــردوون‪ .‬ئەو‬ ‫دی‪.‬ڤی‪.‬دییە لە ئێستادا لە ئۆنالین‬ ‫بەردەستە بەناوی‪ -‬شــۆڕش‪ :‬بۆچى‬ ‫پێویستە‪ ،‬بۆچی دەگونجێت‪ ،‬شۆڕش‬ ‫چییە‪ .‬لەسۆسیالیزمدا شۆڕش چۆن‬ ‫دەگونجێت ومومكين ده‌بێت‪.‬‬ ‫لـــەســـایـــەی ســۆســیــالــیــزمــدا‪،‬‬ ‫سیستەمێکی سیاسيی نــوێ هەیە‬ ‫و هێز بەخەڵک دەبەخشێت کە بۆ‬ ‫چارەسەرکردنی کێشەکانیان پشت‬ ‫بەچەندین ڕەهەندی جیاواز ببەستن‪،‬‬ ‫لێهاتوويی و مەعریفەی خەڵک و‬ ‫بــڕیــاردانــیــان بـــەرەو بنیاتنانەوەی‬ ‫کۆمەڵگا ئاراستەدەکرێت‪ .‬کۆمەڵگایەك‬ ‫کە تێیدا تاکەکانی هۆشیارانە جیاوازی‬ ‫لە نێوان کەسانی شارەزا و نەشارەزادا‬ ‫دەکەن‪ ،‬لەو کۆمەلگایەدا پزیشکەکان‬ ‫گوێ لە نەخۆشەکان بگرن و لەوانەوە‬ ‫شــت فێربن‪ .‬پزیشکەکان لــەڕووی‬ ‫تەندرووستیەوە ڕادەهێنرێن کە هەست‬ ‫بە پێویستييەکانی کۆمەڵگا و جیهان‬ ‫بکەن‪ .‬زانیاريی پزیشکی لەنێوان‬ ‫خەڵکی ئاساییدا باڵودەکرێتەوە کە‬ ‫ئــەوەش دەبێتە هۆی درووستبوونی‬ ‫هــەمــاهــەنــگــی لــەنــێــوان کــەســانــی‬ ‫باش‌ڕاهێنراو و کەسانی ڕانەهێنراودا‪.‬‬ ‫لەسایەی سۆسیالیزمدا بەشێوەیەکی‬ ‫درووســــت مــامــەڵــە لــەگــەڵ کێشە‬ ‫تەندرووستیەکاندا دەکرێت‪ :‬ڕەچاوی‬ ‫شوێنی نیشتەجێبوون و شوێنی‬ ‫کاری نەخۆش دەکرێت؛ لێکۆڵینەوەی‬ ‫گــونــجــاو دەکـــرێـــت لــەســەر کێشە‬ ‫تەندرووستیەکانی ژینگە؛ ڕەچــاوی‬ ‫پێویستیيە تایبەتیەکانی ئافرەت‬ ‫و کەمە نەتەوایەتیيەکان دەکرێت‪.‬‬ ‫بــەراورد دەکرێت لەنیوان توێژینەوە‬ ‫پــێــشــکــەوتــووەکــان و تــوێــژیــنــەوە‬ ‫سەرەتاییەکان کە خەڵک بــەرەو‬ ‫هەوڵەکانی دۆزینەوە و تاقیکردنەوە‬ ‫ئاراستەدەکات‪.‬‬ ‫چیتر ناوەندەکانی بەڕێوەبردن و‬ ‫بڕیاردان لە دامەزراوە تەندرووستیەکان‪-‬‬ ‫نــەخــۆشــخــانــەکــان‪ ،‬کلینيک یــان‬ ‫ناوەندەکانی خوێندنی تەندرووستی‪-‬‬ ‫لەژێردەستى چەند کەسێکی کەمدا‬ ‫نابن‪ .‬لەو ناوەندانەدا بریکار‪ ،‬پزیشک‪،‬‬ ‫پەرستار‪ ،‬خوێندکاران و کەسانی تری‬ ‫بەشەکانی تەندرووستی‪ ،‬و نوێنەری‬ ‫خەڵک بەشداریيان پێدەکرێت‪ .‬لەناو‬ ‫هەموو ئاستەکانی کۆمەڵگادا‪ ،‬خەلکی‬

‫ئاسایی بەشداریيان پیدەکرێت و‬ ‫بەرپرسیاریەتیشیان پێدەدرێت‪.‬‬ ‫کــۆمــەڵــگــای ســۆســیــالــیــســتــی‪،‬‬ ‫قازانج و پاکانەی داهێنان و مافی‬ ‫خاوەندارێتیکردن لــەســەر دەرمــان‬ ‫و تیماركردن‪ ،‬وەکــو کوتانی ئایدز‬ ‫و شــیــوازی نوێى چــارەســەرکــردنــی‬ ‫مەالریا بەتەواوەتی قەدەغەدەکات‪.‬‬ ‫زانست و داهێنانە دەرمانیەکان بۆ‬ ‫خزمەتی تـــەواوی خەڵکی جیهان‬ ‫بــەردەســت دەبـــن بــەبــێ جــیــاوازی‪.‬‬ ‫بەشێوەیەکی تــر‪ ،‬لەناو سیستەمی‬ ‫سۆسیالیزمدا هیچ کام لە››بیگ فارم‪-‬‬ ‫کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی دەرمان››‬ ‫کۆمپانیا پیشەسازیيەکانی دەرمــان‬ ‫نامێنن کە لەڕێگەی چارەسەرکردنی‬ ‫نەخۆشیەکانه‌وه‌ قازانج دەستدەخەن‪.‬‬ ‫ئێمە ناڵێین ئــەوە کۆمەڵگایەکی‬ ‫(نمونه‌يى) و ئايدياڵييه‌ بەاڵم ئەگەری‬ ‫هاتنەبوونی لەبارە‪ .‬ئەو کۆمەڵگایە‬ ‫تەنیا لەکاتێکدا دێتەبوون کە جۆرێک‬ ‫لــە ئــابــوريــی جــیــاواز و دەســەاڵتــی‬ ‫جیاواز بوونى هەبێت‪ .‬ئەوە جۆرە لە‬ ‫کۆمەڵگا لە – واڵتى چینی ماوتسی‬ ‫تۆنگدا‪ ،‬بەتایبەتی لە ماوەی شۆڕشی‬ ‫کەلتوريیدا ئەزمونکراوە‪.‬‬ ‫ڕاستە کە چینی ماوتسی تۆنگ‬ ‫واڵتێكى دەوڵەمەند نەبوو‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫دەوڵەتە توانيی سیستەمی چاودێريی‬ ‫تەندرووستی گەردوونی درووستبکات‬ ‫کە ویالیەتە یەکگرتووەکان تا ئێستاش‬ ‫نەیتوانیوە لە درووستکردنی ئەو‬ ‫جــۆرە سیستەمە نزیکیش بێتەوە‪.‬‬ ‫خزمەتگوزاریەکانی تەندرووستی بۆ‬ ‫خەڵك بەبێ بەرامبەر بەردەستخران‪،‬‬ ‫یان بە نرخێکی کەم‪ ،‬و سیستەمی‬ ‫چــاودێــريــی تــەنــدرووســتــی لــەســەر‬ ‫بنەماکانی یــارمــەتــی و یەکسانی‬ ‫ئاراستەکرا‪.‬‬ ‫گرنگيی چین ئەو کاتەی کە تەواو‬ ‫سۆسیالیستی بوو‪ ،‬لەسەر نەهێشتن‪،‬‬ ‫پاکوخاوێنی‪ ،‬و چەندایەتیەکانی تر‪،‬‬ ‫و چــارەســەری گشتی کــاری دەکــرد‪.‬‬ ‫لــەمــاوەی ‪ ١٥‬ســاڵــدا چین توانيی‬ ‫بەسەر پەتاکانی ئاوڵە و کۆلێرادا زاڵ‬ ‫ببێت‪ .‬هەڵمەتی بەکۆمەڵ دەستی‬ ‫پێکرد بۆ بنبڕکردن و لەناوبردنی‬ ‫ئــالــودەبــوون بــە تــلــیــاك‪ .‬یەکێک‬ ‫لــە گرنگترین تایبەتمەندیيەکانی‬ ‫چاودێريی تەندرووستی لە سیستەمی‬ ‫سۆسیالیزمی چیندا زیــادکــردنــی‬ ‫بەشداریپێکردنی بەکۆمەڵی خەڵك‬

‫و بەرپرسیارکردنیان بوو لە کێشە و‬ ‫پەرۆشييه تەندرووستیەکاندا‪ .‬هەردوو‬ ‫شیوازی ناوەندی و ناناوەندی و بڕێکی‬ ‫زۆر لــە ســەرچــاوە تەرخانکرابوون‬ ‫لــەگــەڵ پشتبەستن بــە خــەڵــك لە‬ ‫گــەڕەک و ناوچەکانیاندا‪ .‬هەروەها‬ ‫ڕاگواستنی بەکۆمەڵیش جۆرێک بوون‬ ‫لە پەروەردەی بەکۆمەڵ بۆ خەڵك‪.‬‬ ‫سیستەمی چاودێريی تەندرووستی‬ ‫چینی‪ ،‬سوودی لەهەردوو چارەسەری‬ ‫هاوچەرخ و نەریتی ڕەسەنی وەکو‬ ‫گژوگیای پزیشیکی و دەرزی ئاژنین‬ ‫(شــێــوازێــکــی چــارەســەرکــردنــی‬‫چینییە که به چەقاندنی دەرزی له‬ ‫جێگاگەلێکی تایبەتی لەشدا هەندێک‬ ‫نەخۆشیی پــێ چــارەســەردەکــرێــت)‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬دروشمی باوی شۆڕشی‬ ‫چینی بریتیبوو لە ‹›خزمەتی خەڵك‬ ‫بــکــە» کــە بــەرەنــگــاربــوونــەوە بوو‬ ‫بەرامبەر بە زیادکردنی بەرژەوەندی و‬ ‫قازانجی تاکه‌كه‌سى‪ .‬پزیشکەکان بەو‬ ‫رۆحیەتەوە ڕاهێنران‪ .‬سەرکەوتنی ئەو‬ ‫سیستەمە لەسەر بنەمای تەندرووستيی‬ ‫کــۆمــەاڵیــەتــی و خــۆشــگــوزەرانــيــی‬ ‫کــۆمــەاڵیــەتــی کــە وەک هــۆیــەک بۆ‬ ‫درووستکردنی کۆمەڵگایەکی نوێ و‬ ‫ئازاد پێوانەکراوە نەک لەسەر بنەمای‬ ‫قازانج و تێچوون‪ .‬خۆشگوزەرانيی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ -‬تەندرووستبوونی خەڵك‬ ‫و تێکڕای ئاستی ژیان ئامانجی گرنگی‬ ‫ئەو کۆمەڵگایە بوو‪.‬‬ ‫لــەمــاوەی شــۆڕشــی کەلتوريیدا‪،‬‬ ‫ســەرنــجــی خــەرجــيــی چــاودێــريــی‬ ‫تــەنــدرووســتــی و تــەرخــانــکــردنــی‬ ‫ســەرچــاوەکــان بــەرەو دێهاتەکانیش‬ ‫گواسترایەوە‪ ،‬کاتێک لەشارەکاندا باری‬ ‫تەندرووستی بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە‬ ‫دی‪ .‬لــەهــەر ئــاگــادارکــردنــەوەیــەکــدا‬ ‫یەک‪-‬لە‪-‬سێی کەسانی تەندرووستی‬ ‫لەشارەکانەوە بــەرەو دێهاتەکان و‬ ‫ناوچانە دوورەدەستەکان دەڕۆیشتن کە‬ ‫پێویستیان پێى بوو‪ .‬یەکێک لە گرنگترین‬ ‫و دڵخۆشکەرترین بەرەوپێشچوونەکانی‬ ‫شۆڕشی کەلتوری لە چین بزووتنەوەی‬ ‫‹›پزیشکی پێ‌پەتی›› بــوو‪ .‬ئەوانە‬ ‫ئەو گەنجە جووتیار و شاريیانە بوون‬ ‫کە دەنــێــردرانــە دێهاتەکان‪ ،‬ئــەوان‬ ‫ڕاهێنانی سەرەتاییان لەسەر چاودێريی‬ ‫تەندرووستی و دەرمــان پێکرابوو‪.‬‬ ‫ئەو گەنجانە بەمەبه‌ستی پێویستيی‬ ‫دێهاتیيەکان نــێــردرانــە دەرەوەی‬ ‫شارەکان و توانای چارەسەرکردنی‬ ‫نەخۆشیە باوەکانیان هەبوو‪.‬‬ ‫ئەنجامەکان و کاریگەريیەکانی ئەو‬ ‫بزووتنەوەیە و سیستەمی چاودێريی‬ ‫تەندرووستی لە چین‪ ،‬سەرسوڕهێنەر‬ ‫بــوون‪ .‬گوێمان لەو تۆمەتە پووچ و‬ ‫بێ بنەمایانە دەبێت لەسەر ئەوەی کە‬ ‫ماوتسی تۆنگ بووەتە هۆی مەرگی‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لە خەڵك‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی ماوتسی تۆنگدا ڕێژه‌ى‬ ‫ته‌مه‌ن و مانه‌وه‌ دووبەرامبەر زیادیکرد‪،‬‬ ‫ئه‌ويش لە ‪٣٢‬ساڵەوە لە ساڵی ‪١٩٤٩‬‬ ‫ەوە بۆ ‪ ٦٥‬ساڵ لە ساڵی ‪١٩٧٦‬دا‪.‬‬ ‫لەسەرەتاکانی ‪ ١٩٧٠‬دا‪ ،‬ڕێژەی مردنی‬ ‫منداڵی ساوا لە شەنگه‌های کەمتربوو‬ ‫بەبەراورد لەگەڵ شاری نیۆرک‪.‬‬ ‫ئــەوە میراتی بەجێماوی یەکەم‬ ‫شەپۆلی شۆڕشی سۆسیالیستیە کە‬ ‫دەتوانین لێیەوە فیربین و بتوانین‬ ‫لــێــیــەوە بنیات بنێن‪ ،‬وەک وتــم‪،‬‬ ‫دەتوانین لە شەپۆلی داهاتوودا‪ ،‬زیاتر‬ ‫و باشتر بکەین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ئەم وتارە لە ڤیدیۆیەکی‬ ‫ڕیمۆند لۆتاوە‪ ،‬به‌ زمانى ئينگڵيزى‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )330‬دوشەممە ‪2017/2/13‬‬

‫فێمێنیزم چییە؟‬ ‫«لەبارەی فێمینیزمی رۆشنگەریی‌و ئایینەوە»‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫(‪)2-1‬‬

‫ژنانی جیهانی ئیسالمیش بەناو‌و‬ ‫فۆڕمی جیاواز‪ ،‬كە لەناوەڕۆكدا هەڵگری‬ ‫پەیامی فێمینستین‪ ،‬سەرقاڵی خەباتن بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی مافەكانیان‌و شكاندنی ئەو‬ ‫بازنەبەندییەی‪ ،‬كەئاینی ئیسالم پێوەی‬ ‫پابەندكردوون‬

‫رەنگە بە بیستنی دەستەواژەی‬ ‫فێمێنیزم‪ ،‬لەالیەن بەشێكی زۆری‬ ‫مرۆڤەكان كاردانەوەی نێگەتیڤی‬ ‫ژن» نوسی‪ ،‬كە دەكرێ‌ بەیەكێك لەكارە‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەمەش هۆكاری ئەو‬ ‫سەرەتاییەكانی خەباتی پارێزگاریكردن‬ ‫توندڕەوییەی‪ ،‬كە لەرەفتاری‬ ‫لەمافەكانی ژنان لەقەڵەم بدرێت‪« .‬ماریا‬ ‫فێمێنیستەكان دەردەكەوێت وەك‬ ‫ویلستون» خــۆی لەبنەڕەتدا ژنێكی‬ ‫ئــەوە وابێت دوژمنایەتی پیاو‬ ‫ئینگلیزی بــوو‪ ،‬لەمێژووشدا بەیەكەم‬ ‫كۆمەڵگاو بونیادە نەریتەكانیەتی‪.‬‬ ‫ژنە فێمێنست دادەنرێت‪ .‬لەسەدەی ‪19‬‬ ‫فێمێنیزم‪ ،‬وەك چەمك و تێزە‬ ‫شدا بە دروستبوونی ژمارەیەك لەبزاڤە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكەی زادەی كۆمەڵگە‬ ‫چینایەتیەكان‪ ،‬ئــەو كەسانەش زیاتر‬ ‫بــورجــوازی و ســەرمــایــەداری و‬ ‫بوون‪ ،‬كە پێیان وابوو ناعەدالەتی هەیە‬ ‫ملمالنێ‌ چینایەتیەكانە‪ ،‬كەمتر‬ ‫لەبەرامبەر ژنان و زیاتریش شێوازێكی‬ ‫لەو كۆمەڵگایانە سەریانهەڵداوە‬ ‫ئــۆرگــانــیــزەتــریــان بــەخــۆیــەوەبــیــنــی‪.‬‬ ‫كە سیستمەكانیان فــیــوداڵ و‬ ‫بزوتنەوە فێمێنستیەكان لەو سەدەیەدا‬ ‫داڕێژراون لەسەر بنەمای شەرع و‬ ‫لەریزبەندی بزوتنەوە ئازادیخوازەكاندا‬ ‫بەها ئاینییەكان‪ .‬لەهەر ناوەندێك‬ ‫بوون‪ .‬ئەم بزوتنەوانە لەالیەن سۆیالیست‬ ‫هەژموونی سیاسی و سۆسیۆلۆژی‬ ‫و ئۆنۆپیاچی «چاركلس فــرۆیــر»ەوە‬ ‫تێدا بەهێز بێت‪ ،‬فێمێنیزم وەك‬ ‫بەبزوتنەوە فێمێنستیەكان ناوزەندكران‪.‬‬ ‫رەوتێكی بەهێز تێیدا رەو دەكات‪،‬‬ ‫لەئەمریكاش لــەگــەڵ دروســتــبــوون‌و‬ ‫ســەرەتــاتــریــن یــاخــود راســتــرە‬ ‫پێشكەوتنی سەرمایەداری و كۆمەڵگای‬ ‫بڵێین‪ ،‬بنەماترین پرنسیپەكانی‬ ‫چینایەتی‪ ،‬بزوتنەوەی فێمێنستەكانیش‬ ‫بریتیە لە «ئـــازادی ژن» كە‬ ‫پــەرەیــان سەند‪ .‬لەنیویۆرك لەساڵی‬ ‫لەناوخۆیدا هەڵگری پەیامێكی‬ ‫‪ 1848‬یەكەمین كاری ئۆرگازیساسیۆنی‬ ‫ئازادیخوازانەیەو پارێزگاریكردنە‬ ‫ژنــان لەالیەن (‪)Seneca Fans‬‬ ‫لەوەی پێی دەگوترێ‌ یەكسانی‬ ‫ەوە ئــەنــجــامــدرا‪ 1869 .‬لەئەمریكا‬ ‫نێوان مرۆڤەكان‪.‬‬ ‫یەكەمین كتێب بەناوی «بەكۆیلەكردنی‬ ‫كۆمەڵگەو‬ ‫لەواقیعی‬ ‫بۆ ئەوەش رەخنە‬ ‫ژنان» باڵوكرایەوە‪« ،‬مێڵ» لەم كتێبەدا‬ ‫كە‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫دەگــر‬ ‫پێشكەوتنانە‬ ‫رەوتــی ئــەو‬ ‫دەڵــێــت‪»:‬چــەوســانــدنــەوەی رەگــەزێــك‬ ‫تێیدا ماف و ئازادییەكانی ژنان زەوت بــۆ رەگــەزێــكــی تــر هــەڵــەیــەو یەكێكە‬ ‫دەكرێ‌‪ .‬فێمێنیستەكان لەهەوڵی گۆڕینی لەبەربەستە هــەرە گەورەكانی بــەردەم‬ ‫دوو فاكتەری سەرەكیدان كە وابەستن پێشكەوتنی ئادەمیزاد»‪ .‬سەرەتاكانی‬ ‫بە پرسی رەگەزایەتی و «جێندەر»و سەدەی بیستەمیش‪ ،‬دوا كۆتایی جەنگی‬ ‫«سێكس»كە بەڕای پارێزەران لەفیكری جیهانی یەكەم زۆرێك لەواڵتانی ئەوروپا‬ ‫فێمێنیزم كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەسەر مافی دەنگدانیان بۆ ژنان ناساند‪.‬‬ ‫ئەم دوو فاكتەرە بوونیاتنراوە‪ ،‬پاشان‬ ‫پرسەكانی تری وەكو سیاسەت و ئابووری‪..‬‬ ‫هتد لــەخــۆدەگــرێ‌‪ .‬تیۆری فێمێنیزم‪ ،‬فێمێنیزم و كاریگەریەكانی بۆ سەرمافە‬ ‫مەدەنییەكانی ژنان‬ ‫هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لەو جیاوازییە‬ ‫لــەنــاو كۆمەڵگاكانی خـــۆرئـــاوادا‪،‬‬ ‫سروشتیانەی لەنێوان مرۆڤەكاندا هەیەو‬ ‫پێویستە پرنسیپەكانی كۆمەڵگای لەسەر بزوتنەوەكانی فێمێنیزم كاریگەریەكی‬ ‫بوونیاتبنرێ‌‪ .‬بۆیە لە پراكتیككردنی ئەم ئــەو تــۆیــان دروســتــكــرد‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫تیۆرەدا گەلێك گروپ و كۆمەڵی جیاواز لەبەدەستهێنانی مافەكانی دەنگدان و‬ ‫لەفێمێنستەكان و بەچەندین فۆڕمی كرێ‌ی كارو هاوتاكردنی لەگەڵ پیاودا‪.‬‬ ‫جیاواز پارێزگاری لەیەكسانی نێوان ژن هەروەها لەرووی كۆمەاڵیەتیشەوە مافی‬ ‫و پیاودا دەكەن‪ ،‬كە هەندێكیان بە رادەی جیابوونەوە لەهاوسەرو بەخێوكردنی‬ ‫رادیكاڵیش‪ ،‬بەوەی پێیانوایە ژن لەڕووی منداڵ و لەباربردن و دڵنیایی تەندروستی‬ ‫بایۆلۆژی و سۆزداریشەوە لەپیاو بااڵترەو و ســكــپــڕی‪ .‬لـــــەرووی یــاســایــیــشــەوە‬ ‫هــەروەهــا بە توندی رەتــكــەرەوەی ئەو سزادانی ئەو كەسانەی بەبێ‌ ویستی ژن‬ ‫بیرۆكەیەن‪ ،‬كە دەڵێت‪»:‬ژن بوونەوەرێكی دەستدرێِژی بكەنە سەری و زۆرەملێی‬ ‫سێكسی ناو خێزان و لەگەڵ هاوسەردا‪.‬‬ ‫ناكامڵە»‪.‬‬ ‫فێمێنیزم‪ ،‬بە مانا مۆدێرنەكەیەوە وەك بــەاڵم لە رۆژهـــەاڵت‪ ،‬لەبەشێكی زۆری‬ ‫فەلسەفەو بزوتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كۆمەڵگا رۆژهەاڵتییەكان ئەم كاریگەریە‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بۆ ئــەو كاتەی هەریەك زۆر كەمە‪ -‬ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ سەر‬ ‫لە»لیدیا ماریا مۆنتیالو ماریكوسیس دی چۆنیەتی گەشەیی كۆمەاڵیەتی و ئاینی‬ ‫كۆندی» كە بۆ یەكەمجار داوای مافی و نەریتە باوەكان‪ ،‬كە زەحمەتر دەتوانرێ‌‬ ‫خوێندنیان بۆ كچان كرد‪ .‬ئەم دوو بیرە تیانپەڕێنین‪.‬‬ ‫ئازادیخوازە لەسەردەمەكانی رێنیسانسدا‬ ‫ژیاون‪ .‬یەكەم كۆمەڵگای زانستیش بۆ ژنان‬ ‫كاریگەری فێمێنیزم لەسەر ئایین‬ ‫لەساڵی ‪ 1785‬لەشاری «یدل بورك»‬ ‫فێمێنیزم وەك زۆرێــك لەالیەنەكانی‬ ‫باشوری كۆماری هۆڵەندا دامەزراوە‪».‬ماریا ژیانی مرۆڤایەتی‪ ،‬بەهەمان شێوە لەرووی‬ ‫ویلستون كــیــرفــت» لــەســاڵــی ‪ 1795‬ئاینیشەوە ئەو كاریگەریەی لەناو باڵی‬ ‫كتێبێكی بەناوی «پارێزگاری لەمافەكانی لیبڕاڵی پرۆتستانتەكانی ئاینی مەسیحی‬

‫دا هەبوو‪ .‬ئەگەرچی لەفۆڕمە ئاینیەكەدا‬ ‫گۆڕانكاری دروست نەكرد‪ ،‬بەاڵم ژنانیش‬ ‫وەك فۆڕمی پیاوانی ئاینی توانیان كار‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫لەناو ئاینی جولەكەشدا ژنان روبەڕووی‬ ‫كۆنسەرڤاتیڤە ئاینیەكان بوونەوە‌و‪ ،‬توانیان‬ ‫بگەن بە ئاستی «رابی» و سیناتۆر»‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە لەناو هەردوو ئاینی مەسیحی‬ ‫و جولەكەدا تادێت زیاتر بااڵدەست دەبن و‬ ‫دەگەنە دۆخێكی یەكسان لەگەڵ پیاواندا‪،‬‬ ‫ئــەمــەش كــاریــگــەرە بــۆ دروستبوونی‬ ‫هزری نوێ‌ لەناو ئاینەكاندا‪ .‬لەجیهانی‬ ‫ئیسالمیشدا هــەرچــەنــدە هــەوڵــەكــان‬ ‫الوازترن‌و پڕە لەئاستەنگ‪ ،‬بەاڵم بەردەوام‬ ‫بونی هەیە‪ .‬ئەگەرچی لەژێر ناو و تێزی‬ ‫جیاوازیشدا بێت‪ ،‬چونكە فێمێنیزم وەك‬ ‫چەمك زیاتر بە هەڵقواڵوی خۆرئاوا سەیر‬ ‫دەكرێ‌‪ .‬ژنانی جیهانی ئیسالمیش بەناو‌و‬ ‫فۆڕمی جیاواز‪ ،‬كە لەناوەڕۆكدا هەڵگری‬ ‫پەیامی فێمینستین‪ ،‬سەرقاڵی خەباتن بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی مافەكانیان‌و شكاندنی ئەو‬ ‫بازنەبەندییەی‪ ،‬كەئاینی ئیسالم پێوەی‬ ‫پابەندكردوون‪.‬‬

‫وتەكانی ویلستۆن كە دەڵێت‪»:‬لەپێناو‬ ‫گۆڕینی شێوەی ژیانی ژنــان پێویستە‬ ‫شۆڕشێك بــەرپــا بــكــرێــت»‪ ،‬لــەالیــەن‬ ‫خەباتگێڕە فێمێنستەكان پەسەندە‪.‬‬ ‫فێمێنستەكان لەپێناو گێڕانەوە ئەو‬ ‫حورمەتە بۆ ژنان وەك بەشێكی سەرەكی‬ ‫بونیادی رەچەڵەكی مرۆڤایەتی‪ ،‬لەپێناو‬ ‫رەخساندنی هەوڵی ئەوەی ژنیش بەشدار‬ ‫بێ‌ لەگۆڕینی رەوتــی جیهان‪ .‬هەروەها‬ ‫نەهێشتنی هیچ جیاوازیەك لەنێوان ژنان‬ ‫و پیاواندا‪ ،‬تەنها جیاوازییە جەستەیی‬ ‫و ئــۆرگــانــیــیــە سێكسیەكان نــەبـێ‌‪،‬‬ ‫دەستیان دایە تێكۆشان‪ .‬ئەمە ناوەڕۆكی‬ ‫تێزەكەی ویلستۆن بوو‪ ،‬كە گرفت بوو‬ ‫بۆ خەباتی ژنان‪ ،‬ئەمەش بۆماوەیەكی‬ ‫درێــژ تا بەدەستهێنانی بەشێكی زۆر‬ ‫لەداخوازییەكانی ژنان‪ .‬ویلستۆن كچی‬ ‫پیاوێكی «پینەچی» بــوو كاریشی‬ ‫لەبواری مافەكانی مرۆڤدا دەكرد‪1797 ،‬‬ ‫بەهۆكاری لەدایكبوونی كچەكەی‪ ،‬كە‬ ‫لــەدەرەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری بوو‬ ‫گیانی لەدەستدا‪.‬‬

‫فێمێنیزم وەك سـێ‌ شەپۆل لەسـێ‌‬ ‫مێژووی جیاوازدا‬

‫یەكەم شەپۆلی فێمێنیزم‪ :‬داواكاری‬ ‫مافەكان لەبوارە یاسایی و شارستانی و‬ ‫سیاسییەكان‬

‫فێمێنیزم كە ئایدۆلۆژیایەكە پارێزگاری‬ ‫لەیەكسانی رەهایی نێوان ژن و پیاو‬ ‫دەكات‪ ،‬لەرووی مێژووی سەرهەڵدانیەوە‬ ‫بەسـێ‌ قۆناغ‪ ،‬یاخود بە سـێ‌ شەپۆل‬ ‫لەفێمێنیزم روون دەكرێتەوە‪.‬ئەم سـێ‌‬ ‫شەپۆلە بەشێوەیەكی كرۆنۆلۆژیك‬ ‫سەریانهەڵداوە‌و جیاوازیشیان لــەرووی‬ ‫ئایدیۆلۆژی و پراكتیكیدا هەیە‪ .‬ئەمەش‬ ‫لەبوارەكانی چاالكی و ئاراستەكردنی‬ ‫رای گشتی و جیاوازییە فكرییەكانیان‪.‬‬ ‫لەسەدەی هەژدە (ماریا ویڵستۆن) وەك‬ ‫یەكەم ژنە فێمێنست لەبارەی یەكسانی‬ ‫ژن و پــیــاو دەســتــی دایـــە نووسین‪.‬‬ ‫ویلستۆن لەساڵی ‪ 1792‬كتێبێكی بەناوی‬ ‫«پارێزگاریكردن لەمافەكانی ژن» نووسی‬ ‫لەالیەكی تر داهێنانی تێزێكی نوێش بوو‬ ‫لەبەرامبەر دۆكترینەكانی «جاك جاك‬ ‫رۆسۆ»‪ .‬داواكارییەكانی ماریا داواكاری‬ ‫شۆڕشگێڕانە بــوون بۆ مافەكانی ژنان‬ ‫لەكتێبەكەیدا دژی ئــەو بەربەستانە‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬كە رێگری لەمافی خوێندن و‬ ‫پەروەردە بۆ كچان دەكات‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕە فەرەنسیەكان و چینە‬ ‫بورجوازییە ناوەڕاستینەكانی فەرەنساش‬ ‫دژی ئـــەوە بـــوون‪ ،‬كــە ژنـــان‌و كچان‬ ‫بێبەش بكرێن لەخوێندن و چاالكییە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان‌و لەچوارچێوەی ماڵدا‬ ‫بمێننەوە‪ .‬وەك رۆســۆ دەڵــێــت‪»:‬ژن‬ ‫سروشتی ئەوەیە لەماڵەوە بێت»‪ .‬دوای‬ ‫ســەدەو نیوێك بیرۆكەكانی ویلستۆن‬ ‫هاتنەوە گۆڕێ‌ و فێمێنستەكان كاریان‬ ‫لەسەر تێزەكانی كردو بوون بەڕاستی و‬ ‫لەواقیعدا چەسپان‪.‬‬

‫خــەبــاتــگــێــڕانــی شــەپــۆلــی یــەكــەم‬ ‫لەفێمێنیزم‪ ،‬هەوڵەكانیان لەسەر ئەوە‬ ‫چڕكردەوە تا بتوانن مافی دەنگدان بۆ‬ ‫ژنان بەدەستبێنن‪ ،‬لەپاڵ ئەمەشدا مافی‬ ‫خوێندن و موڵكدارێتی و وەرگرتنی‬ ‫«میرات»‪ .‬داواكارییە هەرە بنەڕەتیەكان‬ ‫بوون‪ .‬لەسەدەی نۆزدە كێشەی دەنگدانی‬ ‫ژنـــان لـــەزۆربـــەی واڵتــانــی ئــەوروپــاو‬ ‫جیهان‪ ،‬بەشێوازی جیاجیا كاری بۆكرا‪.‬‬ ‫لەئەوروپا تەنها چینە ئەرستۆكرات و‬ ‫دەسەاڵتدارەكان‪ ،‬ژنەكانیان مافی ئەوەیان‬ ‫هەبوو دەنگبدەن‪ ،‬ئەویش لەبەشێك لەواڵتە‬ ‫ئەوروپیەكان‪ .‬كەچی لەئەمەریكا تەنها‬ ‫ژنانی رەشپێست بۆیان نەبوو دەنگبدەن‪،‬‬ ‫بەپێچەوانە پیاوانی رەشپێست ئەو‬ ‫مافەیان هەبوو‪ .‬لەكۆتایی سەدەی نۆزدە‬ ‫ژنانی رەشپێستی ئەمریكی خەباتیان‬ ‫بۆ نەهێشتنی كۆیالیەتی و جیاكاری‬ ‫رەگــەزی هاوشانی پیاوانی رەشپێست‬ ‫دەكرد‪ .‬لەسەدەی بیستەمیش ژنانی سپی‬ ‫پێستی ئەمریكیش بەتێگەیشتن لەهەمان‬ ‫چەمك هاتنە پێشەوە بۆ خەبات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای كۆتایهاتن بەسەردەمی كۆیلەیی‬ ‫پیاوانی رەشپێست هاوڕا نەبوون لەگەڵ‬ ‫ژنانی رەشپێست و پێیانوابوو جێگەی ژن‬ ‫تەنها ماڵەوەیە‪ ،‬بۆیە ژنانی رەشپێستی‬ ‫ئــەمــریــكــی بــەشــێــوەیــەكــی ســەربــەخــۆ‬ ‫بەیەكگرتن لەگەڵ ژنانی سپی پێست‬ ‫بــەردەوام بــوون لەخەباتی فێمێنستی‪.‬‬ ‫ئەم ژنانە لەپێناو بەدەستخستنی مافە‬ ‫مــەدەنــی و سیاسیەكانیان لەیاسای‬ ‫واڵتەكەیان تێكۆشان هەروەها تێكۆشەری‬ ‫سەرسەختبوون لــەدژی ئەو جیاكارییە‬

‫رەگــەزیــی و نــەژادپــەرســتــیــیــەی‪ ،‬كە‬ ‫لەئەمریكادا هەبوو‪.‬‬ ‫لەفەرەنساش دۆخەكە جیاوازتر بوو‪،‬‬ ‫تەنانەت بەالڕێدابردنێكی زۆریش لەرووی‬ ‫تێگەیشتن و پراگتیزەكردنیدا هەبوو‪،‬‬ ‫لــەســەدەی نـــۆزدەدا ژنــانــی فەرەنسی‬ ‫لەپێناو یەكسانی لەكاركردن و وەرگرتنی‬ ‫كرێی كار خەباتێكی زۆریان كرد‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەمەشدا داوایان دەكرد مافەكانیان لەناو‬ ‫خێزانیشدا پارێزراو بێ‌ و هەلی كاركردنیان‬ ‫نەك تەنها لەناو كارگەو فابریكەكاندا‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەڵكو لەناو دامودەزگاكانی‬ ‫حكومەتیشدا بۆ بڕەخسێت‪ .‬بەشێكی‬ ‫تــریــش لەخەباتگێڕە فێمێنستەكان‬ ‫لەفەرەنسا كە داوای مافی دەنگدانیان بۆ‬ ‫ژنان دەكرد لەالیەن «راهیبە» ژنەكانی‬ ‫نــاو كڵێساوە سەرپەرشتی دەكـــران‪.‬‬ ‫تاساڵی ‪1904‬یـــش لەفەرەنسا خەبات‬ ‫لەپێناو بەدەستهێنانی مافی دەنگدان‬ ‫درێـــژەی كێشا‪ .‬ئۆرگازیساسۆنێكی‬ ‫هــاوبــەش لەنێوان ژنــانــی ئینگلتەرەو‬ ‫ئەمریكا لەساڵی ‪ 1904‬دامــەزرا‪ ،‬بەناوی‬ ‫«یەكێتی نەتەوەی بۆ بەدەستهێنانی مافی‬ ‫دەنگدان» ئەم ئۆرگازیساسیۆنە لەدژی‬ ‫ئەو كۆمیتانە بوو‪ ،‬كە رێگریان لەپێدانی‬ ‫مافی دەنگدان بۆ ژنان دەكرد‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫تر سیاسەتێكی نێونەتەوەییان پەیڕەو‬ ‫دەكرد‪ .‬كە سەردەمانێكدا بوو تەوژمەكانی‬ ‫نەتەوەپەرستی و رەگەزپەرستی بەرەو‬ ‫هــەڵــكــشــان دەچـــــوون‪ .‬ئــەمــە یــەكــەم‬ ‫رێكخستنی یاسایی بوو بۆ ژنان لەسەر‬ ‫ئاستی جیهان‪ .‬لەسەر ئاستی ناوخۆشدا‬ ‫لەئینگلتەرە رێكخراوێكی ژنان بەناوی‬ ‫«یەكێتی كۆمەاڵیەتی و سیاسی ژنان»‬ ‫لەالیەن (ئێمێ پانتۆریستی و كچەكانی‬ ‫كریستیان بێڵ و سیالیڤا پانتۆرسیت)ەوە‪،‬‬ ‫كە ئەمانە زیاتر رادیكااڵنەتر چاالكیەكانیان‬ ‫ئەنجامدەدا‪ ،‬تەنانەت ئاستی توندوتیژیش‪.‬‬ ‫سالیڤا پانتۆرسیت لەپاڵ خەباتی ژنان‬ ‫لــەنــاو چینی كرێكارانی بەریتانیاش‬ ‫خەباتی دەكــرد‪ .‬دوایــی سااڵنی ‪1960‬‬ ‫كانەوە دوایی سەرهەڵدانی شەپۆلی دووەم‬ ‫لەفێمێنیزم بوو بە یەكێ‌ لەپێشەنگەكانی‬ ‫خەباتی فێمێنیزم‪ .‬ئەو پێیوابوو تیۆری‬ ‫فێمێنیزمیی نابێ‌ تەنها لەچوارچێوەی‬ ‫بەدەستهێنانی مــافــە یاساییەكانی‬ ‫سنووردار بكرێت‪ ،‬بەڵكو لەناو خێزانیشدا‬ ‫مافەكانی بۆ دیاری بكرێ‌‪ .‬لێرەدا تێزێك‬ ‫هاتەئاراوە ئەویش سیاسەتی «پاراستنی‬ ‫تایبەتمەندێتی»یە‪ ،‬ئــەوان دەستیان‬ ‫دایـــە بوارێكی تــر لەخەبات ئەویش‬ ‫بەرەنگاربونەوەی لەشفرۆشی ژنان بوو‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1913‬لەبەریتانیا كۆنگرەیەك‬ ‫لــەژَێــر نــاوی «كــۆنــگــرەی كۆنسەی‬ ‫ژنان» بەسترا‪ ،‬لەم كۆنگرەیەدا گرنگی‬ ‫زۆر بە پرسی لەشفرۆشی ژنــان درا‪.‬‬ ‫تێزەكانی ناو كۆنگرەكەش زیاتر ئەوە‬ ‫بــوو پــیــاوان لەپێناو پارێزگاریكردن‬ ‫لەبەرژەوەندییە سەرمایەدارییەكانیان ژنان‬ ‫دەكــەن بە كۆیلە‪ .‬ئەمجۆرە لەخەباتی‬

‫ژنان پێشكەوتنی زۆری بە خۆیەوەبینی‬ ‫لەگەڵ دەستپێكردنی‪ .‬لەساڵی ‪1918‬‬ ‫فێمێنیستەكان لەپەیمانی ڤرسای و لەناو‬ ‫كۆمەڵەی گەالن توانیان پرنسیپی یەكسانی‬ ‫كار یەكسانی كرێی كار بچەسپێنن‪ .‬ئەو‬ ‫ژنانەی واڵتەكانیان جەنگی تێدا هەبوو‬ ‫لەپێناو ئاشتیدا بــوون بەیەك‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو رووداوانــە بۆ ژنانی كرێكار هۆكار‬ ‫بــوون بۆ ئــەوەی ببن بە خەباتگێڕی‬ ‫سەخت بۆ داواكاری‌و مافەكانیان‪ .‬دوای‬ ‫كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم‪ ،‬هەریەك‬ ‫لەئەمەریكاو ئەڵمانیاو بەریتانیاو روسیا‬ ‫بیستویەك واڵتــی تــری جیهان بەبێ‌‬ ‫هیچ مەرج مافی دەنگدانیان بە ژناندا‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەتوركیا تا ساڵی ‪ 1934‬مافی‬ ‫دەنگدان بەژنان نەدرا‪ .‬هەرچەندە لەرووی‬ ‫سیاسیەوە ژنانی فەرەنسا لەساڵی ‪1936‬‬ ‫توانیان چوار پۆستی بااڵ لەحكومەتەكەی‬ ‫«لیۆن پاولۆ» وەربگرن‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫مافی دەنــگــدان بۆ ژنــان رەتكرایەوە‪.‬‬ ‫لەیەكێتی سۆڤێتیش دۆخەكە زۆر جیاواز‬ ‫بوو‪ .‬لەشۆڕشی ئۆكتۆبەری ‪1917‬ەو تا‬ ‫‪ 1940‬دەستكەوتی زۆر بۆ ژنان هاتنە‬ ‫كایەوە‪ ،‬بێجگە لەمافە كۆمەاڵیەتیەكان‪،‬‬ ‫ژنانی روسیا توانیان لەسەر ئاستی‬ ‫سەربازیش رۆڵی كارایان هەبێت‪ ،‬هەم‬ ‫لەكاتی شــۆڕش و هــەم دوای شــۆڕش‪.‬‬ ‫لەناو پارتی كۆمۆنیستیدا‪ ،‬كۆمیسیۆنێكی‬ ‫ژنان بەناوی (‪ )Genotdel‬دروستبوو‬ ‫ئەوان لەهەوڵی جێگیركردنی چەمكەكانی‬ ‫«ئــازادی و یەكسانی رەهابوون» لەناو‬ ‫رۆشنبیران و چینی سیاسەتمەدارە‬ ‫كۆمنیستەكان‪ .‬ئــەمــان نــەك تەنها‬ ‫ل ــەرووی مافە یاساییەكانەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێگای لەبەردەم ئەوەشدا خۆشكرد‪ ،‬كە‬ ‫تێكۆشانێك ئەنجامبدرێت بۆ نەهێشتنی‬ ‫جیاكاری رەگەزیی لەسەر بنەمای رۆڵ و‬ ‫ئەو كارانەی هەردوو رەگەزی ژن و پیاو‬ ‫هەیانە‪ .‬بەمشێوەیە ئەركەكانی خێزان‬ ‫بەگشتیی كران و كۆمۆنەكان دامــەزران‬ ‫بە مەبەستی بەرجەستەكردنی كاری‬ ‫هاوبەش و یەكسان‪ .‬بەاڵم دوای جەنگ‬ ‫و كەمبوونەوەی رێژەی دانیشتوان زیاتر‬ ‫جەخت لەسەر پێویستی لەدایكبوونی تازە‬ ‫كرایەوەو بەو هۆیەشەوە ژنان وردە وردە‬ ‫جارێكی تر لەناو ماڵەكاندا داخرانەوە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1929‬رێكخراوی (‪)Genotdel‬‬ ‫باڵوەیپێكراو لەساڵی ‪ 1930‬یاسایی‬ ‫تایبەت بە خێزان هەڵوەشایەوە‪ ،‬روسیاش‬ ‫بۆ یەكەم جار یاسای مافی لەباربردنی‬ ‫منداڵی بۆ ژنان پەسەند كردبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە‪ 1936‬ئەم یاسایە هەڵوەشایەوە‪ .‬ژنان‬ ‫بە ژمارەیەكی زۆر هاندران بۆ ئەوەی‬ ‫منداڵیان ببێت‪ ،‬تەنانەت ئەو ژنەی لە‪10‬‬ ‫منداڵ زیاتری ببووایە میدالیای دایكی‬ ‫نیشتمانی پێدەدرا‪ .‬سەرەڕای ئەمە ژنانی‬ ‫یەكێتی سۆڤێت دوور نەبوون لەبوارەكانی‬ ‫وەرزش و هونەرو سەربازیی‪ .‬توركیاش‬ ‫هەمان دۆخی یەكێتی سۆڤێتی هەبوو‪.‬‬