600

‫حەشدی شەعبی‪ ،‬نزیكەی ‪ 119‬هەزار چەكداری هەیە‬

‫«‬

‫كوردو حەشدی شەعبی‪..‬‬ ‫بۆمبە تەوقیتكراوەكەی دوای‬ ‫داعش!‬

‫‪2‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )600‬دو شةممة ‪2017/2/27‬‬

‫یەكێتی لەكۆنگرەی سۆسیالست ئینتەرناسیۆنالدا‬ ‫داوای ئازادكردنی دەمیرتاش‌و هاوڕێكانی دەكات‬

‫وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی‬ ‫مەال بەختیار بەشداریی كۆنگرەكە دەكات‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪ :‬لە نێو حزبەكانی‬ ‫باشوردا بە پلەی یەكەم یەكێتی پشتیوانی‬ ‫شۆڕشەكانی باكور‌و رۆژئاوای كوردستانی كردووە‬ ‫‪3‬‬

‫«‬

‫دوای پەسەندكردنی لەسەركردایەتی‬

‫کۆنفڕانسی «هاڕمۆنی»‬ ‫بۆ دەربازبون لە تەکفیر؛‬ ‫لەتەکفیر بەردەوام بوو‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬

‫ئێمە هەمیشە ژیاننامەی‬ ‫خۆمان دەنووسینەوە‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬ ‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫«‬

‫وەفدی دانوستانكاری یەكێتی‬ ‫نەخشەرێگاكەی دەخاتە بەردەم الیەنەكانی كوردستان‬

‫گفتوگۆ لە نێوان ئیان مەکئیوان و‬ ‫میالن کوندێرا‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫بەپێی زانیارییەكانی وەزارەتی بەرگری عیراق‪ ،‬حەشدی شەعبی‪ ،‬نزیكەی ‪ 119‬هەزار چەكداری هەیە‬

‫كوردو حەشدی شەعبی‪ ..‬بۆمبە تەوقیتكراوەكەی دوای داعش!‬ ‫د‪.‬دڵشاد عومەر‪ ،‬چاودێری سیاسی‪ :‬ئەگەر شەڕی داعش كۆتایی بێت‌و كێشە كەڵەكەبووەكانی‬ ‫هەولێر‪-‬بەغداد یەكالنەكرێنەوە‪ ،‬ئەگەری ئەوە هەیە حەشدی شەعبی لەگەڵ كورد كێشە دروستبكات‬ ‫چاودێر‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫پــاش ئــەوەی ‪ 26‬تشــرینی دووەمــی‬ ‫‪ ،2016‬ئەنجوومەنــی نوێنەرانــی عێــراق‬ ‫بــە دەنگــی ‪ 208‬پەرلەمانتــار (زۆرینــەی‬ ‫دەنگ)‪ ،‬پڕۆژە یاســای دەســتەی حەشدی‬ ‫شــەعبییان پەســەند كــرد‪ .‬هەرچەنــدە‬ ‫لەئێســتادا كە ئــەو هێزە رۆڵێكــی ئێجگار‬ ‫گــەورە دەگێڕن لەجەنگــی رزگاركردنەوەی‬ ‫موســڵ لەدەست داعش‌و بەشێوەیەك تەنها‬ ‫باكــوری ئەو پارێزگایــە ماوەتەوە لەداعش‬ ‫پاكــی بكاتــەوەو ئەزموونێكــی گــەورەی‬ ‫لەشــەڕی داعــش وەرگرتــووە‪ ،‬بــەاڵم ئەم‬ ‫هێزە گەورە پڕچەكەی شیعەكان بۆ ئایندە‬ ‫و پاش شــەڕی داعــش لەعیراقدا‪ ،‬ترســی‬ ‫ئەوەی تێدایە كە بۆشــەڕی یەكالكردنەوەی‬ ‫كێشــە سیاسییەكانی عیراق بەكار بهێنرێت‬ ‫بەتایبــەت دژی كــوردو تایبەتتریــش لــەو‬ ‫ناوچانەی هێشــتا دەســتوری عیراقیش لە‬ ‫‪ 2007‬ەوە پێی چارەســەرنەكراون كە پێی‬ ‫دەووترێت ماددەی ‪..140‬‬ ‫پســپۆڕێكی سیاســیش پێیوایــە پــاش‬ ‫داعــش‪ ،‬كێشــەی نــوێ دروســت‌و زیندوو‬ ‫دەبێتــەوەو ئەگــەر سیاســییەكانی كــورد‬ ‫بەشــێوەی دەســتوورو یاســا‌و تەوافــوق‬ ‫گرەنتی ئەوە مســۆگەر نەكــەن ئەگەرێكی‬ ‫نزیكە حەشــدی شــەعبیش ببێتە بۆمبێكی‬ ‫تەوقیتكراوی پاش داعش‪.‬‬

‫فەتواكەی سیستانی دروستی كردن‬

‫‪ 2014-06-13‬دوای فتوایەكــی عەلــی‬ ‫سیســتانی گــەورە مەرجەعی شــیعەكانی‬ ‫عێراق‪ ،‬ئەودەم كە مەترســی ئێجگار گەورە‬ ‫بۆســەر بەغدادو پارێزگا شیعەنشــینەكانی‬ ‫عیــراق دروســت بــوو لەالیەن داعشــەوە‪.‬‬ ‫داوای جیهاد و چەكهەڵگرتنی لە شــیعەكان‬ ‫كرد و بەو هۆیەوە بە هەزاران لە شیعەكان‬ ‫دەســتیان دایــە چــەك و دژی هاتــن و‬ ‫هێرشەكانی داعش وەستانەوە‪.‬‬

‫گرنكرتین پێكهاتەكانی حەشد‬

‫ئــەو هێزانــە ناویــان لــێ نرا حەشــدی‬

‫شــەعبی كــە خۆیــان لــە ‪ 68‬گرووپــی‬ ‫جیاجیای میلیشیاكانی شــیعە دەبیننەوە‪.‬‬ ‫كە گرنگترینیان بریتی بوون لە‪:‬‬ ‫(رێكخــراوی بــەدر)‪ :‬یەكێكــە لــە‬ ‫گروپەكانی نێو حەشدی شەعبی‪ ،‬ئەم گروپە‬ ‫لە مەجلیســی بااڵی ئیســامی جیابوەتەوە‬ ‫لە ســاڵی ‪ 2012‬دا بە ســەركردایەتی هادی‬ ‫عامری كە ئەوكات وەزیر بووە لە حكومەتی‬ ‫عێراقیدا‪.‬‬ ‫(ســەرایا ســەالم)‪ :‬ئــەم گروپــە پێــك‬ ‫هاتون لە ئەندامانی جەیشــی مەهدی سەر‬ ‫بە موقتەدا‪.‬‬ ‫(كەتیبەكانــی حزبوڵــای عیراقــی)‪:‬‬ ‫ئــەم كەتیبەیە كەتیبەیەكــی زۆر نهێنیە و‬ ‫ئەندامەكانیشی دیار نین و نازانرێت لەالیەن‬ ‫كێوە سەركردایەتی دەكرێت‪.‬‬ ‫(عەســائب ئەهــل حــەق)‪ :‬لــە ســاڵی‬ ‫‪ 2007‬دا لەژیر ســێبەری جەیشــی مەهدیدا‬ ‫دامەزراون‪.‬‬ ‫(حەرەكــەت حزبوڵــا نوجەبــا)‪ :‬ئــەم‬ ‫گروپە لە عەصائب ئەهل الحق جیابونەتەوە‬ ‫بەسەرۆكایەتی شێخ ئەكرەم كەعبی بەهۆی‬ ‫ناكۆكییەكانی لەگەڵ شێخ خەزعەلی‪.‬‬ ‫(كەتائیب سەید شوهەدا)‪ :‬ئەم كەتیبەیە‬ ‫لــە كەتیبــەی حزبوڵــا جیابونەتــەوە و‬ ‫لەالیەن كەســێكەوە بەنــاوی حاج ویال‪-‬ەوە‬ ‫سەركردایەتی دەكرێن‪.‬‬ ‫(ســەرایا جیهــاد و بنــا)‪ :‬ئــەم گروپە‬ ‫لەساڵی ‪ 2011‬دروســت بوون و پێكهاتوون‬ ‫لــە یەكگرتنــی ســێ‌ الیەنــی ئیســامی‬ ‫حەرەكەت حزبوڵــای عێراقی و حەرەكەت‬ ‫سەید شوهەدائـ و نەهەزەی عێراقی‪.‬‬ ‫(كەتائیــب تەیار رەســالی)‪ :‬ئەم گروپە‬ ‫لەالیەن كەســێكەوە بەناوی (شێخ عەدنان‬ ‫شەحمانی) سەركردایەتی دەكرێت‪.‬‬ ‫(سەرایا خوراسانی)‪ :‬ئەم گروپە لەساڵی‬ ‫‪ 2013‬دا دروســت بوون‪ ،‬بەشــی سەربازی‬ ‫حزبی تەڵیعەی ئیسالمین‪.‬‬ ‫(ســەرایا عاشــورا)‪ :‬ئەم گروپە لەدوای‬ ‫فەتواكەی سیســتانی دروست بون بە باڵی‬ ‫ســەربازی مەجلیســی ئەعــای ئیســامی‬ ‫عێراق دادەنرێن‪.‬‬ ‫(ســەرایا عەتەبــات)‪ :‬ئــەم گروپە دوای‬

‫فەتواكەی عەلی سیســتانی دروست بوون‪ ،‬یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪ ،‬قسەلەسەر‬ ‫خزمەتكاری شوێنە پیرۆزەكانی شیعەكانی یاسای حەشدی شەعبی دەكات و دەڵێت‬ ‫عێراقن‪.‬‬ ‫هەڵەی گەورەكرا لە كاتی دەنگدان لەسەر‬ ‫یاساكە‪.‬‬ ‫لە دیمانەیەكی ئاژانسی ئانادۆڵ‪-‬دا مەال‬ ‫یاساكە چی تیا هاتووە؟‬ ‫پرۆژەیاســای حەشــدی شــەعبی‪ ،‬كــە بەختیار‪ ،‬بەرپرســی دەســتەی كارگێڕی‬ ‫بەزۆرینــەی دەنگــی پارلەمانتارانــی عیراق مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی نیشــتمانی‬ ‫پەســەندكرا‪ ،‬وەك ئەوە پەســەندكراوە كە كوردســتان دەڵێت‪" :‬بەش بەحاڵی خۆم‬ ‫پــاش ‪ 2016/12/26‬ئــەو هێــزە‪ ،‬وەك دەڵێــم عێــراق ئاوەها بێت نێــوان هەرێم‬ ‫ســوپای عیراق مامەڵەی لەگــەڵ دەكرێت‌و و بەغــدا خراپتر تێك دەچێت‪ ،‬حەشــدی‬ ‫كەســێتییەكی مەعنەوی عیراقەو بەشــێكە شــەعبیش هێزێكــی بەهێــزە ئێســتا‬ ‫لەسوپای سەربازی عیراق‌و راستەوخۆ لەژێر ئامادەیــان كــردووە و تەنهــا بۆ شــەڕی‬ ‫فەرمانی ســەركردەی هێــزە چەكدارەكانی داعشــیان ئامــادە نەكــردووە‪ ،‬بە یاســا‬ ‫عیراقــدا دەبێــت‌و بوجــە و پێداویســتی و دەنگیان لەســەر داوە و دوای داعشــیش‬ ‫چەك‌و مووچەی وەك ســوپای ســەربازیی دەمێنێــت و پێداویســتییەكانی دابیــن‬ ‫عیــراق بۆ دابیــن دەكرێت‌و ســەرجەم ئەو دەكرێت"‪.‬‬ ‫كەسانەی لەم هێزەدان‪ ،‬یاساكانی سەربازی‬ ‫عیراقــی جێبەجێ دەكــەن‪ ..‬بێجگە لەوەی‬ ‫هەڵەی گەورەكرا !‬ ‫وەك هێزەچەكدارییەكانی دیكەی حكومەتی‬ ‫مەال بەختیار دەپرسێت‪ ،‬بۆچی حەشد‬ ‫عیراقی هەموو مافـ‌و ئیمتیازاتێكیان هەیە‪ .‬دەمێنێــت؟ ئایــا بەندێكــی تێدابــوو ئەم‬ ‫یاســایە كە هەڵەیەكی گەورە كرا لەكاتی‬ ‫دەنگــدان لەســەر ئــەو یاســایە‪ ،‬دەبــوو‬ ‫مەترسیی‌و كەموكورتی یاساكە‬ ‫یەكێــك لــەو نیگەرانــی‌و دڵەراوكێیــەی بەندێكــی تێــدا بووایــە كە بڵێــت نابێت‬ ‫پەســەندكردنی ئەم یاســایە بەدوای خۆیدا ئــەم هێزە بــۆ چارەســەركردنی كێشــە‬ ‫هێنــاوە‪ ،‬ئەوەیە كــە بەهیــچ جۆرێك ئەم سیاســییەكان و ناكۆكییە سیاسییەكانی‬ ‫یاســایە ئاماژەی بۆ ئــەوە نەكردووەو هیچ هەرێمی كوردســتان و عێراق بەكار بێت‪،‬‬ ‫گرەنتییەكی ئەوەشی تێدانییە كە ئەم هێزە ئەمەی تێدا نییە و بەو هۆیەشــەوە وەك‬ ‫لــە ئایندەدا بــۆ یەكالكردنــەوەی ملمالنێ هێزێكی ئامادە لە دوای داعشیش هەركات‬ ‫سیاســییەكان بەكارنەهێنرێت‪ ،‬بەواتایەكی بیانەوێــت بــۆ یەكالیكردنــەوەی كێشــە‬ ‫دیكە دەبوایە ئەو چوارمادەی پەسەندكراوە‪ ،‬سیاسییەكانیش بەكاری دەهێنن‪.‬‬ ‫هەروەهــا باس لــەوەش دەكات كە لە‬ ‫مادەیەكی تریان بــۆ زیادبكردایەو بەروونی‬ ‫ئــەوەی تیــا بهاتایــە كــە ئــەم هێــزە بۆ كاتی دەنگدان لەســەر یاســایی حەشدی‬ ‫كێشــەو ملمالنــێ سیاســییە ناوخۆییەكان شــەعبی‪ ،‬دەبوو بەندێكی تێدا بووایە كە‬ ‫بەكارناهێنرێــت‌و بێجگــە لەشــەڕی تێرۆر‌و بڵێت نابێت ئەم هێزە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫هەڕەشەی دەرودراوسێ‌و جەنگی دەرەكی‪ ،‬كێشــە سیاســییەكان و ناكۆكییــە‬ ‫بۆ شــەڕی ناوخۆو داپلۆسین‌و بەگژاچوونەو سیاســییەكانی هەرێمــی كوردســتان و‬ ‫یەكالكردنــەوەی ملمالنــێ ناوخۆییــەكان عێــراق بــەكار بێــت‪ .‬ئــەو بەرپرســەی‬ ‫یەكیتــی جەخت لــەوەش دەكاتــەوە كە‬ ‫بەكارناهێنرێن‪.‬‬ ‫حەشــدی شــەعبی وەك هێزێكــی ئامادە‬ ‫لە دوای داعشــیش‪ ،‬هەركات بیانەوێت بۆ‬ ‫تەنها بۆداعش ئامادە نەكراوە‬ ‫یەكالیكردنەوەی كێشــە سیاسییەكانیش‬ ‫بەرپرســی‬ ‫هەر بۆیــە مــەال بەختیــار‪،‬‬ ‫بەكاری دەهێنن‪.‬‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســی‬

‫چەندن‌و بودجەو مووچەیان چەندە؟‬

‫ئێستا چەكدارانی حەشدی شەعبی بەپێی‬ ‫زانیارییەكانــی وەزارەتــی بەرگــری عیراق‪،‬‬ ‫نزیكــەی ‪ 119‬هــەزار چەكــدار دەبن‪ ..‬هەر‬ ‫چەكدارێكیش مانگانە بڕە پارەیەكی باشی‬ ‫پــێ دەدرێ كە خۆی لە ‪ 500‬بۆ ‪ 900‬هەزار‬ ‫دینار دەبینێتەوەو (هادی عامری) وەزیری‬ ‫پێشووی گواســتنەوەی عێراق و ئەفسەری‬ ‫پێشــووی ســوپای ئێران لە شــەڕی ئێران‬ ‫و عێــراق سەرپەرشــتییان دەكات‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئەبو مەهدی موهەندیس جێگریەتی‪.‬‬ ‫بودجەی حەشــدی شەعبی لە ‪2015‬ـــدا‬ ‫زیاتر لە ‪ 60‬ملیۆن دۆالر بوو‪ ،‬لە ‪2016‬ـــدا‬ ‫‪ 100‬ملیــۆن دۆالری بۆ زیادكرا بوو بە ‪160‬‬ ‫ملیۆن دۆالر‪..‬‬

‫حەشد و تۆمەتی تاوان‬

‫ئــەم هێــزە لەالیــەن كۆمەڵگــەی‬ ‫نێودەوڵەتییەوە بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی‬ ‫و كوشتنی بەكۆمەڵی سوننەكان لە عێراقدا‬ ‫تۆمەتبــارە‪ .‬بەچەشــنێك لــە ســنووری‬ ‫ناوچەكانی پارێزگای دیالە‪ ،‬نزیكەی ‪200‬‬ ‫مزگەوتیان بە بیانووی تیرۆر تەقاندۆتەوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا لە پارێزگای ســەاڵحەدین دەیان‬ ‫وێنــە و ڤیدیۆ و دیكیۆمێنــت لە تۆڕەكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی باڵو بوونەوە كە ئەوان خەریكی‬ ‫دزی و تااڵنكردنــی ماڵەكانــن‪ ،‬لە فەلووجە‬ ‫و ئەنبــار كۆمەڵكــوژی و پێشــێلكاری‬ ‫گەورەیــان بەرامبــەر بــە خەڵكی ســونەی‬ ‫ئــەو ناوچانــە ئەنجــام دا و بەشــێوەیەكی‬ ‫هەڕەمەكــی بۆردمانــی خەڵكــی مەدەنی و‬ ‫بێ چەكــی فەلووجەیــان كرد‪ ،‬لــە ماوەی‬ ‫ڕابــردووش ئاشــكرا بــوو كە میلیشــیاكان‬ ‫نزیكەی ‪ 350‬كەســیان لەعەشــیرە جیاوازە‬ ‫ســوونە مەزهەبەكانی مووسڵیان ڕفاندووەو‬ ‫بێسەروشوێنیان كردوون‪.‬‬

‫بۆ دوای داعش خەریكن‬

‫مەترســی جیــددی ئــەم هێــزە‬ ‫بــۆ بەكارهێنــان‌و یەكالكردنــەوەی‬ ‫كێشــەناوخۆیی‌و ملمالنــێ سیاســییەكانە‪،‬‬ ‫د‪.‬دڵشاد عومەر چاودێری سیاسی‪ ،‬پێیوایە‬

‫رەنگە لەئێســتادا ئــەوە روونەدات‪ ،‬چونكە‬ ‫ســەرجەمی هێزەكانی ســوپاو پێشمەرگەو‬ ‫حەشــدی شەعبی سەرقاڵی شەڕی داعشن‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەئێســتاوە درك بــەوە دەكرێــت‬ ‫كە حەشــدی شــەعبی لــەو ناوچانەی كە‬ ‫دەكەونــە ئیــدارەی هەرێمی كوردســتان و‬ ‫ســەرجەم پێكهاتەكانــی‌ كــورد و توركمان‬ ‫و عەرەبی تێدایــە‪ ،‬خەڵك و گەنجان بباتە‬ ‫نێو ڕیزەكانی خۆی‪ ..‬وەك ئەوەی لەماوەی‬ ‫رابردوو و ئێستاشــدا ســەرقاڵی ئەوەن لە‬ ‫هەندێــك شاروشــارۆچكەكانی دەوروبەری‬ ‫كەركــوك‌و خانەقیــن‌و ئــەوكارە دەكــەن‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئەم كارە وەك دەستتێوەردان‬ ‫هەژماردەكرێــت لەو ناوچانەی كە ســەر بە‬ ‫هەرێمی كوردستانن‪.‬‬

‫لەشەڕی هاوشانەوە بۆشەڕ لەگەڵ یەك!‬

‫د‪.‬دڵشــاد عومــەر دەشــڵێت‪ :‬لــەم‬ ‫قۆناغــەی ئێســتادا لــەو بڕوایەدانیــم‬ ‫روبەرووبونــەوەی حەشــدی شــەعبی و‬ ‫پێشــمەرگە ڕووبدات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر شــەڕی‬ ‫داعــش بەرزگاركردنــەوەی موســڵ بگاتــە‬ ‫كۆتایی و كێشــە كەڵەكەبووەكانی هەولێر‪-‬‬ ‫بەغــداد یــەكال نەكرێتەوە‪ ،‬ئەگــەری ئەوە‬ ‫هەیــە حەشــدی شــەعبی لەگــەڵ كــورد‬ ‫كێشــەی درووســتبكات‪ ،‬بەتایبــەت دوای‬ ‫ئەوەی ئەوناوچانە رزكاركرانەوە لەدەســت‬ ‫داعــش‪ ،‬دیســانەوە كێشــەی نوێ لەســەر‬ ‫ئەوناوچانــەی دەكەوێتــە ناوەكیــی مادەی‬ ‫‪ 140‬ەوە ســەرلەنوێ دروســت‌و زینــدوو‬ ‫دەبێتــەوەو لەســەر ئــەوەش هیــچ بەدوور‬ ‫نازانرێت كێشــەكان بگەنە پێكدادان‪ ..‬بۆیە‬ ‫پێویســتە سیاســییەكانی كــورد لەهەرێم‌و‬ ‫پارلەماناتــاران‪ ،‬گوشــار بكــەن‌و گرەنتــی‬ ‫ئەوە مەیســەربكەن نەگاتە ئەودۆخەو ئەوە‬ ‫روونەدات‌و بەشــێوەی دەســتوورو یاســا‌و‬ ‫تەوافــوق كێشــە چاوەڕوانكراوەكانی پاش‬ ‫داعــش لەگــەڵ بەغــداد چارەســەربكەن‪..‬‬ ‫بۆیــە ئەگــەر ئەمــە نەكرێــت‪ ،‬ئەگەرێكــی‬ ‫نزیكە حەشــدی شــەعبی ببێتــە بۆمبێكی‬ ‫تەوقیتكراوی پاش داعش‌و پێكدادان لەگەڵ‬ ‫پێشمەرگەش رووبدات‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫دوای پەسەندكردنی لەسەركردایەتی‬

‫وەفدی دانوستانكاری یەكێتی نەخشەرێگاكەی‬ ‫دەخاتە بەردەم الیەنەكانی كوردستان‬

‫یەكێتی نەخشەرێگاكەی دەكاتە بنەمای گفتوگۆ لەگەڵ الیەنەكاندا‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‬ ‫پێــرێ شــەممە‪ ،‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی لەدووهــەم‬ ‫كۆبونەوەیــدا تاوتوێــی نەخشــەرێگای‬ ‫یەكێتــی كــرد‌و بڕیــارە لەكۆبونەوەیەكی‬ ‫دیكەدا لەهەفتەی ئایندە پەسەندبكرێت‌و‬ ‫دواتــر رەوانــەی ئەنجومەنــی ناوەنــد‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئەمەش دەبێتــە پرۆژەو بنەمای‬ ‫یەكێتــی بــۆ گفتوگۆ لەگــەڵ الیەنەكانی‬ ‫دیكەدا‪ ،‬كە بڕیارە لەدوای پەسەندكردنی‬ ‫ئــەم نەخشــەرێگایە‪ ،‬گفتوگــۆی نێــوان‬ ‫الیەنــەكان بەتایبــەت یەكێتــی‌و پارتــی‬ ‫دەســتپێبكاتەوە‪ .‬الیخۆشــیەوە مــەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬لێپرســراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫«رۆژی شەممەی ئاییندە‪ ،‬دوا كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی دەكرێت‌و پاش‬ ‫بڕیاردان لەسەر نەخشەرێگەكە ‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەپرنســیپەكانی بۆ رایگشتی‌و میدیاكان‬ ‫رادەگەیەنیــن‌و دواتــر دەكەوینــەكار بــۆ‬ ‫ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ حزبەكان بكەین»‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی یەكێتیــش داوادەكات‪،‬‬ ‫یەكێتــی بەپەلــە بڕیــاری یەكالكــەرە‬ ‫لەپێنــاوی بەرژەوەنــدی گشــتی خەڵكی‬ ‫هەرێم بدات‪.‬‬

‫نەخشە رێگاكە پەسەندنەكرا‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی تایبەت دەست‬ ‫(چاودێر) كەوتون‪ ،‬لــەدوای كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتی یەكێتــی‪،‬‬ ‫گفتوگۆیەكــی چڕوپــڕ و ورد لەبــارەی‬ ‫نەخشــەرێگا هەشــت خاڵەكــەی یەكێتی‬ ‫لەنێــوان ئەندامانــی ســەركردایەتیەوە‬

‫دوای پەسەندكردنی‬ ‫نەخشەرێگاكە‪ ،‬بەشێك‬ ‫لە پرنسیپەکانی ئاشكرادەكەین‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫كــراوە‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی زۆری تێبینــی‌و‬ ‫سەرنجەكانەوە‪ ،‬لەدوا كۆبونەوەی پێرێدا‪،‬‬ ‫نەتوانرا نەخشــەرێگاكە پەســەند بكرێ‌و‬ ‫بڕیــاردرا‪ ،‬كە دو ئەندامی ســەكردایەتی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬ســەرنج‌و تێبینییــەكان‬ ‫بنووســنەوە‌و بــۆ نەخشــەرێگاكەی زیاد‬ ‫بكەن‪.‬‬

‫ســەخت‪ ،‬ئاڵــۆزو راگــوزەر لەبونیادنانی‬ ‫دیموكراســی‌و ملمالنێــكان ناوبــردوەو‬ ‫پاش بڕیاردان لەســەر نەخشــەرێگاكەی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬هەندێــك لەپرنســیپەكانی بۆ‬ ‫رایگشــتی‌و میدیاكان رادەگەیەنین‌و دواتر‬ ‫دەكەوینــەكار بۆ ئــەوەی گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫حزبەكان بكەین‪.‬‬

‫یەكێتی و قۆناغە سەختەكە‬

‫«پێویستە یەكێتی بەزویی بڕیاری‬ ‫یەكالكەرەوە بدات»‬

‫هــاوكات مــەال بەختیار‪ ،‬لێپرســراوی‬ ‫دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی سیاســی‬ ‫هــەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكــی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬لەپەیجــی تایبەتــی خــۆی یەكێتــی لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بــۆ‬ ‫لەفەیســبوك ئاماژەی بەوەكردوە‪ ،‬رۆژی (چاودێر) وتی «نەخشــەرێگاكە بەشێك‬ ‫شــەممەی ئایینــدە‪ ،‬دوا كۆبونــەوەی لەموجامەلەی تێدایەو پێویستە بەزوترین‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتی یەكێتیــی كات بڕیــاری یەكالكــەرەوە بــدات‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەكرێــت‌و بڕیار لەســەر نەخشــەرێگاكە نابێت یەكێتی (ا‪ ،‬ب‪ ،‬ج) پێشكەشبكات‌و‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫پێویســتە خاڵێــك بەرونی بداتــە الیەنە‬ ‫ئەوەشــكردوە‪،‬‬ ‫بۆ‬ ‫ئامــاژەی‬ ‫ناوبــراو‪،‬‬ ‫سیاسییەكان»‪.‬‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬ئــەم قۆناغــەی‪ ،‬بەقۆناغێكی‬ ‫گۆران ئازاد‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬یەكێتی لەبری‬

‫ئەم دەســەاڵتە بدەنە مەكتەبی سیاســی‬ ‫بابچنە ناو گفتوگۆوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬جەختیشــیكردەوە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫بــەم شــێوەیەك كۆبونەوەكانی مەكتەبی‬ ‫سیاســی‌و ئەنجومەنــی ســەركردایەتی‬ ‫یەكێتــی بــەردەوام بــن‌و بچنــە نــاو‬ ‫وردەكارییــەوە‪ ،‬ئــەوا بەســاڵێكی تریش‬ ‫تــەواو نابــن‌و دەبێت لەهەر دانیشــتنێك‬ ‫لەگــەڵ پارتــی‌و گــۆڕان‪ ،‬جارێكــی تــر‬ ‫بگەڕێیتــەوە بــۆ مەكتەبــی سیاســی‌و‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‪.‬‬

‫نەخشەرێگاكەی دەتوانێت بەرونی هەندێ‬ ‫بنەما هــەن‪ ،‬بیانخاتەڕو‪ ،‬بــۆ نمونە ئایا‬ ‫یەكێتــی دەیەوێــت رێككەوتــن لەگــەڵ‬ ‫پارتی یاخود گــۆڕان بكات‪ ،‬ئایا یەكێتی‬ ‫دەیەوێــت هاوســەنگی هێــز بپارێزێــت‪،‬‬ ‫دەتوانێــت ئــەوە پەســەندبكرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئــەوەی كە دەمێنێتــەوە بۆ ئەوەی چۆن‬ ‫لەگــەڵ پارتی یان گــۆڕان رێكبكەوێت؟‪،‬‬ ‫ئایا ئەو دەســەاڵتانە دەدەن بەئەندامانی‬ ‫ســەركردایەتی‌و مەكتەبــی سیاســی‌و‬ ‫ئەنجومەنــی ناوەنــد؟‪ ،‬یاخــود دەیدەنە‬ ‫وەفدی دانوســتانكاری یەكێتی؟‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەیدەنە وەفدی دانوســتانكار‪ ،‬ئەو هەمو «نەخشەرێگاكە رەوانەی ئەنجومەنی‬ ‫دانیشتن‌و كۆبونەوەیەی نایەوێت‌و پێمان‬ ‫ناوەند دەكرێت»‬ ‫بڵێن سیاسەتی یەكێتی ئەوەیە‪ ،‬نەخۆی‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬جێگــری ســكرتێری‬ ‫بكاتەقوربانــی پارتــی‌و گــۆڕان‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئامادەیــە خــۆی بكاتەقوربانــی خەڵكی ئەنجومەنــی ناوەندیــی یەكێتــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫كوردســتان‌و چ شــتێك لەبەرژەوەنــدی ماڵپــەڕی ئەنجومەنەكــە‪ ،‬رایگەیانــدوە‪:‬‬ ‫خەڵكدایە‪ ،‬یەكێتی ئامادەیە ئەوە بكات‪ ،‬نەخشــەرێگای یەكێتی بۆ ســاڵی ‪2017‬و‬ ‫كاركردنی بۆ چارەســەركردنی كێشەكان‪،‬‬

‫پاش پەسەندكردنی لەمەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتی دەچێتــە‬ ‫قۆناغــی گەاڵڵە بون‌و رێككەوتننامەیەكی‬ ‫سیاسی بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی‪،‬‬ ‫ماددە (‪ )39‬پێویســتی بەپەسەندكردنی‬ ‫ئەنجومەنی ناوەندی هەیە‪.‬‬ ‫چێنەر عەلی جۆاڵ‪ ،‬رونیشیكردۆتەوە‪،‬‬ ‫وەك ئەنجومەنی ناوەندیی چاوەڕێدەكەین‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫لەكۆبونەوەكــەی‬ ‫ســەركردایەتیدا بڕیار لەســەرجەم بڕگەو‬ ‫مادەكانــی بدرێــت‌و دوایــن ســیاغەی‬ ‫نەخشەرێگاكە بنێردرێت بۆ ئەنجومەنمان‪،‬‬ ‫هەروەكــو ئەنجومەنی ناوەندی بەشــێك‬ ‫لەســەرنج‌و پێشــنیارەكانمان لەســەر‬ ‫نەخشــەرێگاكە‪ ،‬ئاڕاســتەی الیەنــە‬ ‫پەیوەندیدارەكان‪ ،‬كە دەســتەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتی نیشــتیمانی‬ ‫كوردستانە‪ ،‬كردوە‪.‬‬

‫یەكێتی لەكۆنگرەی سۆسیالست ئینتەرناسیۆنالدا داوای‬ ‫ئازادكردنی دەمیرتاش‌و هاوڕێكانی دەكات‬

‫وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی مەال بەختیار بەشداری كۆنگرەكە دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‬ ‫رۆژی ‪ 2017/3/2‬وەفدێكی بااڵی یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردســتان بەسەرۆكایەتی مەال‬ ‫بەختیــار لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬بەشــداری‬ ‫لەكۆنگرەی سۆسیالســت ئینتەرناســیۆنال‬ ‫(‪ )SI‬لــە كۆڵۆمبیــا دەكات‌و هــاوكات‬ ‫پەیامی ئازادكردنی سەاڵحەدین دەمیرتاش‌و‬ ‫هاوســەرۆك‌و هاوڕێكانــی لەكۆنگرەكــەدا‬ ‫لەبــەردەم ســەرجەم حزبــە سۆشــیال‬ ‫دیموكراتەكانــی جیهانــدا رادەگەیەنێــت‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەمە یەكەمجار نییە كە یەكێتی‬ ‫داوای ئازادكردنــی دەمیرتــاش‌و هاوڕێكانی‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم بەبۆچونــی شــارەزایانی‬ ‫سیاســی‪ ،‬پەیامــی یەكێتی لــەو كۆنگرەدا‬ ‫كاریگــەری خــۆی دەبێــت‪ .‬الیخۆشــیەوە‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی سیاسەتمەداری‬ ‫كوردســتان‌و شــارەزای كاروبــاری توركیا‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ ،‬لەنێو حزبەكانی باشــوردا‬ ‫بە پلەی یەكەم یەكێتی بەجدی پشــتیوانی‬ ‫لەشۆڕشــەكانی باكور‌و رۆژئاوای كوردستان‬ ‫كردوە‪.‬‬

‫فشــاربخەنە ســەر واڵتی توركیا بەمەستی‬ ‫ئازادكادنــی ســەاڵحەدین دەمیرتــاش‌و‬ ‫هاوڕێكانــی‌و هــاوكات وەفــدی یەكێتــی‬ ‫وتارێكیش لەكۆنگرەكەدا پێشكەش دەكات‪.‬‬ ‫پــاش كودەتــا شكســتخواردوەكەی‬ ‫توركیا‪ ،‬بەئاشكرا حكومەتی توركیا كەوتە‬ ‫دژایەتیكردنــی هەدەپــەو پەرلەمانتارانــی‌و‬ ‫ســەرۆك شــارەوانییە كوردەكانــی باكوری‬ ‫كوردســتان‪ ،‬لەوچوارچێوەیــەدا لەشــەوی‬ ‫‪2016_11_3‬دا هاوســەرۆكانی هەدەپــەو‬ ‫ژمارەیــەك پەرلەمانتــاری كــوردی‬ ‫دەستگیركرد‪.‬‬ ‫هــەر لەوكاتــەدا یەكێتــی نیشــتیمانی‬ ‫كوردســتان داوای لــە پارلەمــان‌و یەكێتیی‬ ‫ئەوروپــا‪ ،‬ئەمریــكا‪ ،‬سۆسیالیســت‬ ‫ئینتەرناسیۆنال‌و سۆسیال دیموكرات‌و هێزە‬ ‫دیموكراتەكان‪ ،‬بەگشتی حزبەكانی جیهان‪،‬‬ ‫بێستون ئەندامی مەكتەبی پەیوەندییەكان‪ ،‬رای گشتی‌و میدیاكان كرد‪ ،‬كە پێویستە دژی‬ ‫بــەرەو كۆڵۆمبیــا بەڕێكەوتــن‌و بڕیــارە ئەم سیاســەتەی دوژمنایەتی دیموكراســی‬ ‫رۆژی ‪ 2017/3/2‬بەشــداری لەكۆنگــرەی لەتوركیاو باكوری كوردستان‪ ،‬هەڵوێستیان‬ ‫سۆسیالســت ئینتەرناســیۆنال بــكات‪ ،‬هەبێــت‪ ،‬چونكــە ئەم سیاســەتەی ئاكەپە‬ ‫كە تێیــدا یەكێتی نیشــتمانی كوردســتان دەچێتــە خزمەتــی تیرۆریســتانی داعش‌و‬ ‫لەبەرامبــەر شــۆڕش‌و خەباتــی كوردانــی دوژمنانی تری دیموكراسیەوە‪.‬‬ ‫باكــوردا داوا لەواڵتانــی ئەنــدام دەكات‪،‬‬

‫لە نێو حزبەكانی باشوردا بە‬ ‫پلەی یەكەم یەكێتی پشتیوانی‬ ‫شۆڕشەكانی باكور‌و رۆژئاوای‬ ‫كوردستانی كردووە‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‬ ‫یەكێتی بەرگری لە هەدەپە دەكات‬

‫دوێنــێ ‪ 2017/2/26‬وەفدێكــی یەكێتی‬ ‫نیشــتیمانی كوردستان بەسەرۆكایەتی مەال‬ ‫بەختیارو ئەندامێتیی هەریەكە لە ســەعدی‬ ‫ئەحمەد پیرە‪ ،‬ئەندامی مەكتەبی سیاســی‌و‬ ‫رەنگیــن عەبدوڵاڵ پارلەمانتاری عێراق‌و زانا‬

‫پاڵپشتیكردنی پارچەكانی دیكەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەركێكی نەتەوەییە‬

‫كاروبــاری‬ ‫شــارەزایەكی‬ ‫توركیــا‪ ،‬بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫پاڵپشــتیكردنی پارچەكانــی دیكــەی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئەركێكــی نەتەوەیــی‌و‬ ‫نیشــتیمانییەو پێویســتە هــەر حزبێكــی‬ ‫باشــوری كوردســتان بەپێی توانای خۆی‬ ‫پاڵپشــتی لەحزبەكانی پارچەكانی دیكەی‬ ‫كوردستان بكات‪.‬‬ ‫محەمــەد ئەمیــن پێنجوێنــی‪ ،‬كــە‬ ‫سیاســەتمەداری نزیك لەپارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستانە‪ ،‬باسی لەگرنگی بەشداریكردنی‬ ‫یەكێتی نیشــتیمانی كوردستان لەكۆنگرەی‬ ‫سۆسیالست ئینتەرناسیۆنال كردو ئاماژەی‬ ‫بــەوەدا‪ ،‬گرنگییەكــی بەنرخــی هەیــە‪،‬‬ ‫چونكە لەشــوێنێكی نێودەوڵەتی وەك ئەو‬ ‫كۆنگرە جیهانییــەدا‪ ،‬هەر حزبێكی كوردی‬ ‫لەوتارەكەیدا تیشــك بخاتە ســەر خەبات‌و‬ ‫تێكۆشــانی پارچەكانی دیكەی كوردستان‬ ‫شــتێكی بــاش‌و پیــرۆزە بــۆ دۆزی كورد‪،‬‬ ‫بەتایبــەت لەئێســتادا هێرشــێكی گەورەو‬ ‫دڕەندانە بۆ سەر میللەتی كوردو بەتایبەت‬

‫بۆ هەدەپە لەباكوری كوردستان هەیە‪.‬‬ ‫جەختیلەوەشــكردەوە‪ ،‬هــەر حزبــەو‬ ‫بەگوێرەی خۆی قســەی كردووەو شــتێكی‬ ‫كــردووە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دەبینرێت‪ ،‬بە پلەی‬ ‫یەكــەم یەكێتی نیشــتیمانی كوردســتانە‪،‬‬ ‫بەجــددی پشــتیوانی شۆڕشــی باكــور‌و‬ ‫رۆژئــاوای كوردســتانی كــردووە‪ ،‬هــاوكات‬ ‫پشــتگیری لەهاتوچۆكانــی هەدەپــە بــۆ‬ ‫باشوری كوردستان كردووە‌و پێشوازییەكی‬ ‫گەرمیــان لێكــراوە‪ ،‬لەالیــەن بەرپرســانی‬ ‫یەكێتی هەر لەمام جــەالل‌و مەال بەختیار‌و‬ ‫كۆسرەت رەســوڵ‌و هێرۆ خان‌و د‪.‬بەرهەم‬ ‫ســاڵح‌و بەرپرســانی دیكەش‪ ،‬هەروەها زۆر‬ ‫رێزیــان لێگیــراوە‪ ،‬بــۆ ئەمــەش كوردانی‬ ‫باكوور پێزانینیان هەیە‪ ،‬ئومێدەواریشە ئەو‬ ‫پشتگیرییە بەرەو پێشبچێت‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫كتێبــی (ناوجەرگەی داعــش‪ 10 -‬رۆژ‬ ‫لە «دەوڵەتی ئیســامی») سەفەرێكە‬ ‫بــۆ پێگەی تیرۆر‪ ،‬بــۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســتی داعش‪ ،‬نوسەری ئەم كتێبە‪،‬‬ ‫یەكەمین پەیامنێری رۆژئاواییە كە بە‬ ‫شێوەیەكی رەسمی مۆڵەتی پێدەدرێت‬ ‫كە ســەردانی موسڵ و رەقە بكات‌و‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەڵك و هەندێ لە ئەندامانی‬ ‫ئــەو گروپە تاوانــكارە چاوپێكەوتن‬ ‫ئەنجامــدەدات‌و بــە زیندوییــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەو یاداشــتەكانی‬ ‫خۆی لەو ســەفەرە مەترسیدارەدا‬ ‫ســەفەرنامەیەكی‬ ‫لەشــێوەی‬ ‫ســەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێــزدا‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ .‬لــەم الپەڕەیــەی‬ ‫رۆژنامــەی چاودێر هەوڵ دەدەین‬ ‫چەنــد بەشــێكی ئــەو كتێبــە‬ ‫باڵوبكەینــەوەو دواتــر تــەواوی‬ ‫كتێبەكەش بە چاپ دەگەیەنین‪.‬‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫رۆژی سێیەم‬ ‫دووشەممە‪8 ،‬ی دیسەمبەری ‪2014‬‬

‫ســەعات هەشــتی بەیانــی لەخــەو‬ ‫هەڵدەســتین‪ ،‬ئەبــو ل��وط‌و ئەبــو قەتادە‬ ‫لە ژوری دانیشــتن خەوتبوون‌و ئێمەش لە‬ ‫ژورەكەی تەنیشــتیان‪ .‬شەو زوو زوو لەڕێی‬ ‫تەوالێت یەكمان دەبینی‪ .‬دیارە هەندێكیان‬ ‫زیاد لە پێویست شەربەتی میوەی فرێشیان‬ ‫خواردبــوو‪ .‬ئەبــو قەتادە بــۆ نانی بەیانی‬ ‫جۆرەها پیتزاو نانی عەرەبی هێناوە‪.‬‬ ‫دەڵێــت ئێســتا دەبێــت جارێكــی دیكە‬ ‫بەرنامەی رۆژانی ئاینــدە چێك بكەینەوە‪.‬‬ ‫پەشــۆكاو دەردەكەوێــت‪ .‬لــەم نێوەندەدا‬ ‫خواســتی ئێمــە لەبــارەی روماڵێكی تەواو‬ ‫ئــازادو بێ سانســۆر‪ ،‬بــە تەواویی لەالیەن‬ ‫ســەرۆكەكانیەوە رەتكراوەتــەوە‪ .‬وادیــارە‬ ‫بــێ رادە مەترســیی گــەورەی ئەمنــی‬ ‫لەئارادایە‪ .‬دەڵێت هێندە بەسە فڕۆكە بێ‬ ‫فڕۆكەوانــەكان وێنەی كەســێكیان هەبێت‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بیكوژن‪.‬‬ ‫منیــش دەڵێــم ناتوانــم هیــچ جــۆرە‬ ‫سانســۆرێك قبوڵ بكــەم‪ .‬راگەیاندنەكانی‬ ‫رۆژئاوا دەمارم دەردەهێنن‪ .‬هەڵبەتە دەزانم‬ ‫كــە ئەم خواســتەی داعــش لەناوچەیەكی‬ ‫جەنگیدا‪ ،‬نائاســایی نییــە‪ .‬بەاڵم پێموایە‪:‬‬ ‫دەبێت هەر لەســەرەتاوە پێشیان پێبگرم‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێســتا بە جدی ناڕەزایی دەرنەبڕم‪،‬‬ ‫داعش مەرجی زیاترم بەسەردا دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە وتم‪ :‬ئەگەر سانســۆر بۆ هەندێ‬ ‫دۆخــی كــەم‌و تایبــەت ســنوردارنەكرێت‪.‬‬ ‫باشترە بگەڕێینەوە‪.‬‬ ‫ناكۆكییەكان زیاتــر دەبن‪ .‬ئەبو قەتادە‬ ‫پێمــان رادەگەیەنێــت‪ ،‬مۆڵەتیشــمان نییە‬ ‫ئەمــڕۆ بڕۆینــە رەققە‪ .‬پێویســتە تا كاتی‬ ‫چونمــان بۆ موســڵ لەماڵــەوە بمێنینەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا تەنیا دەتوانین ســەردانی موســڵ‬ ‫بكەین‪ ،‬نەك شوێنێكی تر‪ .‬خواستی منیش‬ ‫هەر ئەوەبوو بچین بۆ موسڵ‪ .‬دەپرسم ئایا‬ ‫پێــش رۆشــتنمان هیچ نەبێـــت مۆڵەتمان‬ ‫دەدەنــێ بەبارمتەگیــراوی بریتانــی‪ ،‬جۆن‬ ‫كانتڵــی(‪- )1‬ی رۆژنامەنــوس‪ ،‬یان جەالدی‬ ‫بەدنــاو «جۆنــی جیهــادی(‪ »)2‬ببینیــن‪.‬‬ ‫وەاڵمی ئەبو قەتادە نەخێرە‪.‬‬ ‫دەرگاكــە دەكرێتــەوە‪ .‬ئەبــو ‌ل��وطو‬ ‫شــوفێرەكە‪ ،‬كــە بــەردەوام دەموچاوی لە‬ ‫پشــتی شــاڵێكی گــەورەوە شــاردۆتەوە‪،‬‬ ‫دەردەكــەون‪ .‬ئــەم پیاوە دەمامكــدارە بە‬ ‫ئاخاوتنێكــی ئینگلیــزی‪ ،‬یەكڕاســت دێتە‬ ‫ناو گفتوگۆكەمانەوە‪ .‬بە تانەو تەشــەرەوە‬ ‫دەڵێت‪« :‬ئــازادن بگەڕێنەوە»‪ .‬دەڵێت لە‬ ‫بنەمــادا بــاوەڕی بە پەیامنێــرەكان نییەو‬ ‫ئەگەر نامانەوێت ئەو مەرجانە قبوڵ بكەین‪،‬‬ ‫دەتوانین بگەڕێینەوە‪ .‬دەڵێت‪« :‬وا هەست‬ ‫دەكــەن ئــەوە كارێكــی لۆژیكیە كەســێك‬ ‫بێنیت كە نەیناســیت‪ ،‬داوەتــی واڵتەكەی‬ ‫خۆتــی بكەیــت‪( ،‬واڵتێــك كــە هەمــوان‬ ‫لەگەڵیــدا دەجەنگن)‌و دواتر كۆنتڕۆڵیشــی‬ ‫نەكەیت؟»‬ ‫بــە مەبەســتی رێككەوتــن پێشــنیازی‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪10‬‬

‫رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬

‫رێگەچارەیەك دەكات‪ ،‬لەم سەفەرەدا چەند‬ ‫جێگەیەكمــان پیشــان دەدات كــە خۆمان‬ ‫دەمانــەوێ بیبینیــن‪ .‬ئەگەر بیســەلمێنین‬ ‫جێ متمانەیــن‪ .‬دەتوانین دووبارە بێینەوە‬ ‫بۆ ئێرە‪ .‬ئەو كاتە تەواوی سانسۆرەكانیان‬ ‫هەڵدەگرن‪ .‬هەرچۆنێك بێت ئێمە دەستمان‬ ‫بە زۆر شــت گەیشــتوە‪ ،‬لــەو رووە دەبێت‬ ‫خۆشــحاڵ بین‪ .‬ئێمــە یەكەمین پەیامنێری‬ ‫ناموســوڵمانین دێینە ئێــرە‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫ســەرمان بپەڕێنرێـــت‪« .‬تەنانــەت پێتان‬ ‫دەڵێم دەتوانن دوبارە بێنەوە بۆ ئێرە‪».‬‬ ‫بە توڕەییەكــی زۆرەوە‪ ،‬وەاڵمم دایەوە‪:‬‬ ‫«ئەمــە ئــەو شــتە نییــە كــە لەســەری‬ ‫رێككەوتویــن‪ .‬هەرگیــز رێگــەم نــەداوە‬ ‫سانســۆرم بخرێتەســەر ئێســتاش رێگــە‬ ‫نادەم‪ .‬هەمیشە ئەوەی بیری لێدەكەمەوە‪،‬‬ ‫دەیڵێم‪ .‬راپۆرتە هەواڵیی ئازاد‪ ،‬تەنیا یەك‬ ‫مانــای هەیــە‪ ،‬ئەویــش راپۆرتــە هەواڵیی‬ ‫ئازادە»‪.‬‬ ‫پیــاوە دەمامكدارەكە‪ ،‬دەیەوێت بزانێت‪،‬‬ ‫بۆچــی هێنــدە مەبەســتمانە «جۆنــی‬ ‫جیهــادی»‌و جۆن كانتڵــی ببینین؟ بۆچی‬ ‫مەبەســتی خۆمــان بــۆ موســوڵمانێك‬ ‫نیشــان نادەین كــە لەم واڵتەدا لــە ئازارو‬ ‫مەینەتیــدان؟ بۆچی پێداگری لەســەر ئەو‬ ‫دوو كەســە دەكەیــن‪ ،‬لەكاتێكدا شــتگەلی‬ ‫گرنگتر بوونی هەیە؟‬ ‫لەگەڵئەوەشــدا وادەردەكەوێــت بابەتی‬ ‫جۆن كانتڵی بەالیەوە جێگەی مەبەســتە‪،‬‬ ‫چونكە پێشــنیازی ســەیرو نامــۆ بۆ ئێمە‬ ‫دەكات‪ .‬دیــدار لەگــەڵ جــۆن كانتڵــی‪،‬‬ ‫تەنیا بــەم مەرجەی خــوارەوە دەكرێ كە‬ ‫شــیاوی وێناكردنی ئەو بێت‪ :‬جۆن كانتڵی‬ ‫نامەیەكــی بــۆ دایكــی و یەكێكــی دیكەی‬ ‫بــۆ دەیڤــد كامیــرۆن نوســیوە‪ .‬كانتڵــی‬ ‫دەتوانێت ئەو نامانە تەســلیمی من بكات‪.‬‬ ‫لەم فرسەتەشــدا ئێمە دەتوانین گفتوگۆی‬ ‫لەگەڵــدا بكەیــن‪ .‬بــەاڵم مۆڵەتــی فۆتــۆو‬ ‫ڤیدیۆگرتنمان نابێــت‪ .‬لەبەرامبەردا داعش‬ ‫ڤیدیۆی دیدارەكەو تەســلیمكردنی نامەكان‬ ‫دەگرێت‌و باڵویشیدەكاتەوە‪.‬‬ ‫نابێت ئەم پێشنیارە قبوڵ بكەم‪ ،‬من لە‬ ‫پروپاگەندەكانی داعشــدا بەشداریی ناكەم‪.‬‬ ‫بــەم كارە ئیتــر كەس متمانــەم پێناكات‪.‬‬ ‫هەرچەندە پێم خۆشە جۆن كانتڵی ببینم‌و‬ ‫هاوكاریی بكەم‪ ،‬لەبەرئەوە پێشنیار دەكەم‬ ‫كە هەردوالمان واز لە وێنەگرتنی دیدارەكە‬ ‫بهێنین‪.‬‬ ‫وادەردەكەوێت‪ ،‬شۆفێری دەمامكدار‪ ،‬بە‬ ‫هــەر هۆیەك بێت لەبارەی كانتڵی‪-‬یەوە بە‬ ‫شــێوەیەكی چاوەڕواننەكراو نەرمە‪ .‬دەڵێت‬ ‫لەگەڵ سەرۆكەكەی قسە دەكات تا بزانێت‬ ‫ئایا رێگەمان پێدەدرێت سەردانی ناو رەققە‬ ‫بكەین‪ .‬ئایــا چاوپێكەوتنــی كانتڵی بەبێ‬ ‫وێنەگرتــن‪ ،‬رێــی تێدەچێت یان نــا‪ .‬ئەبو‬ ‫قەتــادەش هەمــان بۆچونی ئــەوی هەیەو‬ ‫گەشبین دێتەبەرچاو‪ .‬بە چرپە پێم دەڵێت‬ ‫كــە وا هەســت دەكات‪ ،‬رێگەچارەیەكــی‬ ‫عاقاڵنەم دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫بــە بۆچونــی ئەبــو ل��وط رەفتــاری‬ ‫هەردووالمان شــتێكی ئاســاییە‪ .‬سەردانی‬ ‫ئێمــە بۆ الی داعش ئەزمونێكە و رەنگە بە‬ ‫تەواوی روبەرووی شكست بێتەوە‪« .‬بەشی‬ ‫راگەیاندنــی محەلیــی رەققــە‪ ،‬كارەكانــی‬

‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬ ‫پەیامنێرە موســوڵمانەكەی كەناڵی ڤۆیس‬ ‫نیوســی رێكخســتبوو‪ ،‬تا ســەردانی ئێرە‬ ‫بكات‪ ،‬لەكاتێكدا سەردانەكەی ئێمە لەالیەن‬ ‫راگەیاندنــی ناوەنــدی‌و دیوانــی خەلیفەوە‬ ‫رێكخــراوە‪ ،‬لەبەرئەوە هیــچ كەس نایەوێت‬ ‫ریسك بكات‪.‬‬ ‫ئەبو قەتادەو شــۆفێرەكە دەگەڕێنەوە‪،‬‬ ‫هەردوكیــان بــە رووگرژییەوە ســەیری ناو‬ ‫ژورەكــە دەكــەن‪ .‬ئایــا دەمكــوت كراون؟‬ ‫شــۆفێرەكە دووبــارە لەســەر قەنەقەكەی‬ ‫بەردەمــم دادەنیشــێت‪ .‬بــە مڕومۆچییەوە‬ ‫دەڵێــت‪« :‬یــان موســڵ‪ ،‬یــان توركیــا‪،‬‬ ‫شــوێنێكی تــر نابێــت» لەبــارەی جــۆن‬ ‫كانتڵ‪-‬یشــەوە هــەر ئەوەیــە كــە پێشــتر‬ ‫وتراوە‪ .‬تۆنی قســەو وتەكانــی بە تەواوی‬ ‫سەرســامم دەكات‪ .‬حــەز بەگاڵتە دەكات؟‬ ‫لەگــەڵ منــدا ناتوانێــت بــەو جۆرە قســە‬ ‫بــكات‪ .‬لەجێی خۆم راســت دەبمەوەو زۆر‬ ‫بە رون‌و ئاشــكرایی پێی دەڵێم‪ .‬كە لەگەڵ‬ ‫هیچ كەسێكدا روودانامێنین‪ .‬ئەم ناپیاوە چ‬ ‫بیرۆكیەكی هەیە؟‬ ‫بــەاڵم شــۆفێرە دەمامكدارەكــە‪ ،‬بــە‬ ‫بااڵدەستیەكی زیاترەوە وەاڵم دەداتەوە كە‬ ‫حەوسەڵەی ئەو قسانەی نیە‪ .‬دەڵێت‪ ،‬یان‬ ‫سبەینێ دەچن بۆ موسڵ‪ ،‬یان دەگەڕێنەوە‬ ‫بــۆ توركیــا‪ .‬كەشــەكە ئاڵۆز بــووە‪ .‬ئەبو‬ ‫قەتادەش بەهەمان شــێوەیە‪ .‬پێدەچێت لە‬ ‫ســەرو خۆیانەوە یەكی شــەقێكی باشیان‬ ‫خواردبێت‪ .‬دەوڵەتی ئیســامی هەر سەری‬ ‫رۆژنامەنوسانی دەبڕی‪ .‬ئێستا رێگەی داوە‬ ‫كەسێك بچێتە ناویانەوەو دەشیەوێت مەرج‬ ‫و مەرجــكاری دابنێت‪ .‬پیــاوی دەمامكدار‪،‬‬ ‫ئاگرەكە زیاتر خۆش دەكات‪ .‬لە موسڵیش‬ ‫سنورداریی بونی هەیە‪ .‬دووبارە بە تۆنێكی‬ ‫زۆر توندوتیژ قسە دەكات‪.‬‬ ‫تاقەتــم نەما‪ .‬بە ئارامــی‪ ،‬بەاڵم زۆر بە‬ ‫بــە قایمی‪ ،‬پێــی دەڵێم قەدەغــەی چونە‬ ‫دەرەوەمــان لــە شــوقەكە‪ ،‬كارێكــی بــێ‬ ‫شــەرمانەیە‪ .‬تــا ئێســتا شــتێكی ئاوهام‬ ‫بەسەردا نەهاتوە‪ .‬تەنانەت الی تاڵیبانیش‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا تەنیــا چاوەكانــی‌و پێڵوە نیوە‬ ‫داخراوەكانی دەبینرێن‪ ،‬دەنەڕێنێت‪« :‬ئێمە‬ ‫تاڵیبــان نین»‪ .‬فێردریكیش‪ ،‬وڕو كاس بە‬ ‫دیار ئەم پیاوە بریتانیەوە واقی وڕماوە‪.‬‬ ‫بانگهێشــتنامەكەی خەلیفە لــە گیرفانم‬ ‫دەردەهێنم‌و دەڵێم‪« :‬ئێوە بە شــێوەیەكی‬ ‫رەسمی‌و بە وشەی رێزدارانەوە بانگهێشتی‬ ‫ئێرەتان كردوین‪ ،‬بەاڵم ئێستا بە بارمتەتان‬ ‫گرتویــن‪ .‬ئەگەر مۆڵەتمان نەبێت لەم ژورە‬ ‫بچینــە دەرەوە‪ ،‬مانای وایە‪ ،‬بارمتەگیراوی‬ ‫ئێوەیــن»‪ .‬شــۆفێرەكە بــە زمــان‌و تۆنــە‬ ‫تایبەتەكەیــەوە هــاوارم بەســەردا دەكات‪:‬‬ ‫«ئێــوە بارمتــە نیــن‪ ،‬بارمتەگیــراوەكان‬ ‫ناتوانــن بە ئارەزوی خۆیان داوای قاوەڵتی‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫ئیتــر ئارامم لەبــەر بــڕاوە‪ .‬ناهێڵم ئەم‬ ‫كابرایــە چی پێ خۆشــە لەگەڵمدا بیكات‪.‬‬ ‫بە تەواوی توانامەوە بەســەریدا دەشیڕێنم‬ ‫«رێگــەت پێ نــادەم بەم شــێوەیە لەگەڵ‬ ‫مندا قســە بكەیت!» بەجۆرێك دەشیڕێنم‬ ‫كە كەمێ رادەچڵەكێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم درێژەپێدانــی ئەم باســە لەگەڵ‬ ‫كەســێك كــە بەجارێك هێندە تــوڕە بوە‪.‬‬ ‫كارێكی بێ مانایە‪ .‬بە شــێوەیەك ســەیرم‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (‪jurgen‬‬ ‫‪ 1940 )todenhofer‬لەدایكبــوە‪،‬‬ ‫لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامەی لە‬ ‫یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلەی‬ ‫دكتــۆرای بەدەســتهێناوەو بۆتــە‬ ‫حاكم‪ .‬ماوەی ‪ 18‬ســاڵ لەپارلەمانی‬ ‫ئەڵمانیــا نوێنەری پارتی دیموكرات‬ ‫مەســیحی بوە‪ .‬ماوەی ‪ 22‬ساڵیش‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنی جێبەجێكاری‬ ‫كۆمپانیای میدیایی (هوبرت بوردا)‬ ‫بووە‪ .‬ئەو چەندەها جار بۆ ناوچە‬ ‫جەنگییەكانی وەكو ئەفغانســتان‪،‬‬ ‫عێــراق‪ ،‬لیبیــا‪ ،‬ســوریاو‬ ‫فەلەســتین‪ ،‬ســەفەری كــردوە‪.‬‬ ‫ئەو لە كۆتایی ‪2014‬دا ســەفەرە‬ ‫مەترســیدارەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫ژێردەستی داعش دەستپێدەكات‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ لــەو ناوچانــە‬ ‫بەتایبەت موسڵ‪ ،‬دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬ ‫دەكات‪ ،‬كــە حەزی دەكرد هەر ئێســتا بێ ترســەكەم تێبگەن‪ ،‬بەاڵم دیســان هەست بكرێــت هاوكاریی داعش بكــەن‪ .‬هەمویان‬ ‫سێ‌ودوو ســەرمان ببڕێت‪ .‬ئەم توندوتیژیە دەكــەم دەمبەنــە ژوری نەشــتەرگەری‌و دەیانەوێت بجەنگن‪« .‬هەر سەعاتێكی شەڕ‬ ‫لەناكاوە لەكوێوە ســەرچاوەی گرتوە؟ ئایا بۆنی مادەی دژەهەوكردنی لێدێت‪ .‬دەچمە لــە بەرەكانی پێشــەوە بەرامبەر ‪ 60‬ســاڵ‬ ‫مۆڵەتنامەكــەی خەلیفــە هێشــتا متمانەی شــوێنێك كــە نامەوێت بۆی بچــم‪ ،‬بەڵكو پەرستشە»‬ ‫ماوە؟‬ ‫دەمەوێــت لێــی بێمــە دەرەوە‪ ،‬بــەاڵم تا‬ ‫بڕیــار نییــە هەمــوان بكوژرێــن‪ .‬بــۆ‬‫دەبێــت هەوڵــی ئــەوە بــدەم كــە لەم ئێستا هەموو شت بە باشی بەڕێوەچوبوو‪ .‬نمونــە ئەگەر كەســێك راهێنراوی بوارێكی‬ ‫ملمالنێیــەدا بــە سەرشــكاوی نەیەمــە بۆ ماوەیەكی زۆر بە بێدەنگی دادەنیشین‌و تایبەتمەند بێــت‪ ،‬خەلیفە رێگەی پێنادات‬ ‫دەرەوە‌و لەهەمــوی گرنگتر ئەوەیە قانونی چاودەبڕینە یەك‪.‬‬ ‫كاری خۆكوژی بكات‪ .‬ئەو كەسە پێویستە‬ ‫نەرمــی نوانــدن دووبــارە زاڵ بكەینــەوە‪.‬‬ ‫كاتێك دەگەڕێینەوە ژوری دانیشتن‪ ،‬بە ئەركە گرنگەكەی خۆی جێبەجێ بكات‪.‬‬ ‫بەوپەڕی ئارامی بە كابرای بریتانی دەڵێم‪ ،‬گروپە داعشــییەكە دەڵێین ئێمە بەردەوام‬ ‫داعــش لــە قوتابخانەكانــدا بــە پلەی‬‫ئێســتا دەچینە ژورەكەی خۆمــان تاوەكو دەبین لە سەفەرەكەمان‪ .‬هەڵبتە چاوەڕێی یەكەم ســێ شــت فێری قوتابیان دەكات‪،‬‬ ‫بڕیــاری ئەوە بدەیــن كە ئایــا دەمانەوێت كاردانــەوەی جیــاواز لــەوان دەكەیــن‪ .‬قورئان‪ ،‬فیقهـ‌و جەنگ‪ .‬ئەمانە سێ رشتەی‬ ‫بچین بۆ موســڵ یــان بگەڕێینــەوە‪ .‬دواتر هەرســێكیان بەبێ ئەوەی قسەیەك بكەن‪ ،‬سەرەكی سیستمی فێركاریی داعشن‪.‬‬ ‫بڕیارەكەمانیان پێ رادەگەیەنین‪ .‬فێردریك بڕیارەكەی ئێمە دەبیســتن‪ .‬ئەبو قەتادەو‬ ‫لە دەوڵەتی ئیســامی ژنانێكی زۆر لە‬‫دۆشداماوەو بەردەوام لە كابرای دەمامكدار ئەبــو لوط هەوڵ دەدەن بە دەربڕینەكانیان بەشــی خزمەتگوزاری حكومی كاردەكەن‪،‬‬ ‫دەڕوانێت‪ .‬شــتێك ســەرنجی راكێشــاوە‪ .‬لەبارەی دەوڵەتی ئیســامییەوە‪ ،‬كەشەكە بەاڵم نەك بە ناونیشــانی جەنگاوەر‪ ،‬وەكو‬ ‫هەڵدەستین‌و دەڕۆین‪.‬‬ ‫هێور بكەنەوە‪.‬‬ ‫كورد‪ .‬پێشمەرگە جیاوازن لە پەكەكە‪ .‬ئەو‬ ‫مالكــۆم بۆچونــی وایــە‪ ،‬ئەگەر ئێســتا‬ ‫ئــەم بڕگانــەی خــوارەوە بەشــێكە «بــێ غیرەتانە» (مەبەســتی پەكەكەیە)‬ ‫كۆتایــی بە ســەفەرەكەمان بهێنیــن‪ ،‬ئەوا لەدەربڕینەكانیان‪ ،‬كە شایانی باسكردنە‪ :‬تەنانەت ژنەكانیشیان دەنرێن بۆ جەنگ‪.‬‬ ‫دەبێتــە بیانویەكــی بــاش بــۆ داعــش كە‬ ‫لەئێســتادا پەكەكە بەهێزترین دوژمنی‬‫مۆسیقا قەدەغەیە‪ .‬ئەبو قەتادە هەوڵی‬‫رای خۆیــان بگــۆڕن‌و ســودی زیاتــر لــە ئــەوەدەدات بۆمــان روونبكاتــەوە‪ ،‬هەندێ ئێمەیەو خاوەنی باشترین هێزی زەمینییە‪.‬‬ ‫بارمتەگرتنمان یان ســەربڕینمان وەربگرن‪ .‬توێژینــەوە ســەلماندویانە‪ ،‬كــە مۆســیقا بــەاڵم بەبــێ بۆمبارانــە ئاســمانییەكانی‬ ‫ئابڕوچونی داعش لــەم كارەی‪ ،‬زیاتر نییە كاریگەریی دەخاتە ســەر هەست و سۆزی ئەمەریــكا داعش دەیتوانی كۆبانی بگرێت‪.‬‬ ‫لەوەی كە ئێمــە دوای گەڕانەوەمان بڵێین مــرۆڤ‌و دەبێتە هۆی خەمۆكی‪ .‬خۆشــی ئەمەریــكا بەجۆرێــك بۆمبارانــی كۆبانــی‬ ‫بەڵێنەكــەی داعش هیــچ بەهایەكی نەبوو‪ .‬هەســتی بەمە كــردوە‪ .‬ئەمــە لەكاتێكدایە دەكــرد‪ ،‬كە ئیتــر هیچ حەشــارگەیەك بۆ‬ ‫شــتەكان بــێ ئەنــدازە بــۆ مــن ئاڵۆزن‪ .‬پێشــتر گوێی لە مۆســیقا دەگــرت‪ .‬زیاتر چەكدارانی داعش نەمابۆوە‪ .‬شــارەكە ببوە‬ ‫نامەوێــت ســەفەرەكەمان بەهــۆی هەندێ حــەزی لە هیپ هــۆپ‌و راپی ئەڵمانی بوە‪ ،‬ناكازاكیــی دوای بۆمبارانــە ئەتۆمیەكــە‪.‬‬ ‫مەســەلەی وەكو بێ ئەدەبی‌و بێ رێزییەوە لە گروپەكانی وەكو دایش كیند(‪‌)4‬و فیتس بۆیــە ئەگــەر ســتراتیژی ئەمەریــكا بــۆ‬ ‫رووبەڕوبونــەوەی داعش بــەو جۆرە بێت‪،‬‬ ‫وەالبنێم‪ .‬لەالیەكی دیكەشــەوە پێویســتە برۆت(‪.)5‬‬ ‫ئــەوە بوترێت كە لە ناوچــە جەنگییەكانی‬ ‫خەڵكــی ســوریا زۆر ناسیۆنالیســتن‪ ،‬ئــەوا رۆژگارێكــی رەش چاوەڕێی جیهانی‬‫واڵتانــی رۆژئاواش بەهــۆی بابەتی ئەمنی‪ ،‬ســاڵێك زیاتــرە داعــش حوكمــی رەققــە عەرەبــی دەكات‪ .‬ئەبــو قەتادە پێشــبینی‬ ‫وێنەگرتــن كۆنتــڕۆڵ دەكرێــت‪ .‬بۆیە بڕیار دەكات‪ ،‬لەگەڵئەوەشدا هێشتا بەناشرینی دەكات نزیكــەی ‪ 500‬چەكــداری داعش لە‬ ‫دەدەیــن لە ســەفەرەكەمان بەردەوام بین‪ ،‬ســەیری ئــەوان (بیانییــەكان) دەكــەن‪ .‬كۆبانــی كــوژراون‪ .‬هــەروەك ژمارەیەكــی‬ ‫بــەاڵم پێداگری لەســەر ئــەوە دەكەین كە تەنانەت هەندێكیان وەكو داگیركەر سەیری زۆری كەســانی مەدەنیــش‪ ،‬كــە زۆربەیان‬ ‫بەهۆی بۆمبارانی ئاسمانییەوە بوە‪.‬‬ ‫بەجۆرێكی تر مامەڵەمان لەگەڵدا بكرێت‪ .‬داعش دەكەن‪.‬‬ ‫پــاش كەمێــك ئەبــو قەتــادە دێتــە‬ ‫لەئێســتادا گەورەترین داهاتی داعش لە‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫ژورەكەمــان‌و دەپرســێت ئایا پێویســتمان فرۆشــتنی نەوتەوە دابین دەكرێت‪ .‬داعش‬ ‫‪ John Cantlie -1‬رۆژنامەنوســی‬ ‫بە شــتێك هەیە‪ .‬دیارە دەیەوێت كەشەكە بەرمیلێك نەوت بــە ‪ 12‬دۆالری ئەمەریكی‬ ‫باشــتر بكات‪ .‬باش دەزانم دەیەوێت بچێت دەفرۆشــێت‪ .‬غازیش هەیە‪ ،‬بەاڵم زۆرترین بریتانــی كە وەكو پەیامنێرو وێنەگر لە ســوریا‬ ‫كاری رۆژنامەوانی دەكرد‪ ،‬ســاڵی ‪ 2012‬لەالیەن‬ ‫شــت بكڕێــت‪ ،‬هاوكات شــتیش بــۆ ئێمە بڕی بۆ پێداویستی ناخۆیە‪.‬‬ ‫بكڕێــت‪ .‬بەداخــەوە ناتوانیــن لەگەڵیــدا‬ ‫داعــش لــە ســاڵی ‪ 2006‬بــەدواوە لە داعشــەوە بەبارمتەگیرا‪ .‬دواتر ســاڵی ‪ 2014‬لە‬‫بڕۆین‪ .‬دەڵێت هەندێ جار ســەر لە بڕیاری عێــراق بوونی هەیە‪ ،‬لەو نێوەندەدا لەالیەن گرتیەكی ڤیدیۆیی داعشــدا دەركەوت كە كاری‬ ‫ســەرۆكەكانی دەرنــاكات‪ .‬دەڵێت‪« :‬بەاڵم خەڵكــی ناوچەكانــی عێــراق قبوڵكــراوە‪ .‬راگەیاندنی بۆ دەوڵەتی ئیسالمی دەكرد‪.‬‬ ‫(و‪ .‬كوردی)‬ ‫ئیتر هەر ئەوەیەو هیچ كارێكیش ناكرێت»‪« .‬خەڵكــی دەزانــن بە ئاســودەیی دەژین‪،‬‬ ‫‪ Jihadi John -2‬جۆنــی جیهــادی‪،‬‬ ‫مالكۆم‌و ئەبو قەتادە ژورەكە جێدەهێڵن‪ ،‬بــە مەرجــێ ســەرپێچی یاســاكانی خودا‬ ‫فێردریــك كە دەموچاوی وەكو گەج ســپی نەكــەن»‪ .‬پێكهاتــەی داعــش لە ســوریا نــاوی خــوازراوی ئــەو تیرۆرســتەیە كــە لــە‬ ‫هەڵگــەڕاوە لە تەنیشــتم دادەنیشــێت‌و بە ‪%70‬ی بیانــی‌و ‪%30‬ی ســورین‪ .‬بــەاڵم لە زۆربەی كردەوەی ســەربڕینی بــە بارمتەگیراو‬ ‫دەنگێكــی كزو الواز بە گوێمدا دەچپێنێت‪ :‬عێــراق بــە پێچەوانــەوە ‪%70‬ی عێراقــی‌و و دیلەكانی ژێر دەســتی داعشــدا دەردەكەوت‪.‬‬ ‫«زۆر دڵنیــا نیم‪ ،‬چونكە بە بێ كۆمپیوتەر ‪%30‬ی بیانیــن‪ .‬هەركەســێك كــە تــازە بەپێی راپۆرتێكی ‪ BBC‬كە لە ســاڵی ‪2015‬‬ ‫ناتوانم بەدواداچونی بۆ بكەم‪ ،‬بەاڵم پێموایە پەیوەندی بە داعشــەوە بكات‪ ،‬پێویســتە باڵوكرایەوە‪ ،‬جۆنی جیهادی هاواڵتیەكی بریتانی‬ ‫كابرای دەمامكداری بریتانی‪ ،‬خودی جۆنی بچێـــتە كەمپی فێركاری‪ .‬فێركاریەكەشــی بــە رەچەڵــەك كوەیتیــەو ناوی راســتەقینەی‬ ‫جیهادییە‪ ،‬چاوە نیــوە داخراوەكانی‪ ،‬لوتە لــە دوو بەش پێكدێت‪ .‬لە بەشــی یەكەمدا (محەمەد ئەموازی)یە (و‪.‬كوردی)‬ ‫‪ James Foley -3‬وێنەگــر و‬ ‫شێوە هەڵۆییەكەی‪ ،‬ئاخاوتنە بریتانیەكەی شــەریعەت‌و ئوسوڵی ئیســامی دەخوێنن‪.‬‬ ‫بــەو تۆنــە رەق‌و دوڕەگیە‪ .‬مــن لە میونخ ئەم خولە دوو بۆ چوار هەفتە دەخایەنێت‪ .‬رۆژنامەنوســی سەربەخۆی ئەمریكی‪ .‬كە كاری‬ ‫پێنج شــەش جار گوێم لــە دەنگی گرتوە‪ .‬لــەوێ فێریان دەكەن چاكەو خراپە چییەو بۆ ئاژانســی گڵۆباڵ پۆستی ئەمەریكی دەكرد‪.‬‬ ‫هەرگیــز دەنگەكــەی لەبیرناكــەم‪ .‬ئێســتا چۆن رەچاوی یاساكانی خودا بكەن‪ .‬بەشی ساڵی ‪ 2012‬لەكاتی رۆماڵكردنی جەنگی سوریا‪،‬‬ ‫دەبێت چی بكەین؟»‬ ‫دووەم‪ ،‬فێركاریــی ســەربازی دەگرێتەوە‪ .‬لەالیەن چەكدارانی داعشــەوە رفێنرا‪ .‬تا ساڵی‬ ‫خەریكە دڵم دەوەســتێت‪ :‬یانی بەڕاست لــەو بەشــەدا فێــری شــەڕكردن دەكرێن‪ 2014 .‬وەكو بارمتە الی داعش مایەوە‪ .‬لە ‪19‬ی‬ ‫جەالدێــك كــە ســەری جیمس فولــی(‪‌)3‬و تازەهاتــوەكان بــە خێرایــی شــەڕكردن‌و ئۆگەســتی ‪ 2014‬وەك وەاڵمێــك بــۆ بۆمبارانە‬ ‫كەسانی تری بڕیوە‪ ،‬ئێستا بوە بە چاودێری چۆنێتــی بەكارهێنانــی چــەك فێردەبــن‪ .‬ئاسمانییەكانی ئەمەریكا‪ .‬بڕیاری كوشتنی دراو‬ ‫ئێمــە؟ «هیچ بە مالكــۆم نەڵێیت‪ .‬كاتێك هەڵبەتــە وانــەكان هێندەش قــورس نین‪ .‬لەالیەن جۆنی جیهادییەوە سەری بڕدرا‪.‬‬ ‫(و‪ .‬كوردی)‬ ‫دەتوانین راســتی‌و ناڕاستی پێشبینیەكەت پشــكی گەورەی چەكدارە تازەكان ئەوەیە‬ ‫‪Deichkind -4‬‬ ‫بســەلمێنین‪ ،‬كــە لەماڵــەوە بین‪ ،‬ئێســتا كە خواســتێكی بەهێزیان هەیە‪ .‬هەموویان‬ ‫‪Fettess Brot -5‬‬ ‫دەبێــت تــا كۆتایــی بڕۆیــن»‪ .‬ناهێڵم لە دەیانەوێــت فێربــن‪ .‬دەیانوێــت تــا پێیان‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ترامپ و ئەردۆغان‪،‬‬ ‫سەردەمێكی نوێ لە سیاسەتی نێوان ئەمریكا و توركیا‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫پێشەكی‪:‬‬ ‫ویالیەتــە یەكگرتووەكانــی‬ ‫ئەمریــكا و كۆمــاری توركیای‬ ‫هاوچــەرخ‪ ،‬دوو ئەكتــەری‬ ‫كاریگــەر و بەهێــزی دونیــای‬ ‫ئەمــڕۆن‪ .‬ئەمریــكا زلهێزێكــی‬ ‫جیهانییــە و سیســتەمی‬ ‫نێودەوڵەتــی بــە مۆدێلــی‬ ‫تاكجەمســەری بەڕێــوە دەبات‬ ‫و خــاوەن ســوپایەكی گەورە‬ ‫و تەكنەلۆژیــی پێشــكەوتوو‬ ‫و ئابوورییەكــی بەهێــزە‪.‬‬ ‫توركیایــش هێزێكــی ناوچەیی‬ ‫گرنگە و بە ســوودوەرگرتن لە‬ ‫پێگە جیۆ‪ -‬ســتڕاتیژی‪ ،‬جیۆ‪-‬‬ ‫سیاســی و جیۆ‪-‬ئابوورییەكەی‬ ‫رۆڵێكــی گــەورەی هەرێمــی‬ ‫دەگێڕێــت‪ .‬ئــەم دوو یەكــە‬ ‫سیاسییە (ئەمریكا و توركیا)‬ ‫لەڕابــردوودا پەیوەندییەكــی‬ ‫پتەو و بەهێزیان لەگەڵ یەكتردا‬ ‫هەبــووە و هاوپەیمانــی یەكتر‬ ‫بــوون و بەرژەوەندییەكانــی‬ ‫یەكتریان پاراستووە‪ .‬سروشتی‬ ‫پەیوەندییەكانــی نێــوان ئــەم‬ ‫دوو واڵتــە بەپێــی گۆڕانــی‬ ‫ئیــدارە و دۆخــی ناوخــۆ و‬ ‫دونیابینیی حزبە سیاسییەكان‬ ‫و رووداوەكان‪ ،‬گۆڕانــی‬ ‫بەســەردا هاتووە‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫بــە هــۆی دەســتبەكاربوونی‬ ‫دۆناڵد ترامپ‪ ،‬وەك ســەرۆكی‬ ‫تــازە هەڵبژێــردراوی ئەمریكا‪،‬‬ ‫چاوەڕوان دەكرێت سەردەمێكی‬ ‫نوێ لــە پەیوەندیی نێوان ئەم‬ ‫دوو واڵتــە دەســت پــێ بكات‬ ‫بەتایبــەت دوای پەیوەندییــە‬ ‫تەلەفۆنییەكــەی نێوان دۆناڵد‬ ‫ترامــپ و رەجــەب تەییــب‬ ‫ئەردۆغان‪ ،‬دواتریش ســەردانی‬ ‫ســەرۆكی دەزگەی هەواڵگریی‬ ‫ئەمریــكا‪ /‬ســیا «مایــك‬ ‫پۆمپیۆ» بۆ توركیا‪.‬‬

‫مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫توركیا و ئەمریكا‬

‫مێــژووی پەیوەندییەكانــی نێــوان‬ ‫ویالیەتــە یەكگرتووەكانــی ئەمریــكا‬ ‫و كۆمــاری توركیــای هاوچــەرخ‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانیی‬ ‫دووەم؛ دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی‬ ‫كــە ئەمریــكا هەســتی بە مەترســیی‬ ‫شەپۆل و فراوانبوونی كۆمۆنیزم بۆ سەر‬ ‫رۆژاوای ئەوروپا و بلۆكی رۆژاوا دەكرد‪.‬‬ ‫خاڵی سەرەتای نزیكبوونەوەی توركیا‬ ‫لە ئەمریكا‪ ،‬بەشــداریی توركیا بوو لە‬ ‫جەنگــی كۆریا و‪ ،‬دواتــر قبووڵكردنی‬ ‫توركیا بوو لەڕێكخــراوی هاوپەیمانیی‬ ‫باكووری ئەتڵەسی (ناتۆ) و وەرگرتنی‬ ‫یارمەتیــی ئابووری و دارایــی لەالیەن‬

‫ئەمریــكاوە بۆ توركیا‪ .‬ئەمریكا توانیی‬ ‫توركیا وەك پاسەوان و پۆلیسی خۆی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت بەكار بێنێت‬ ‫و بیكات بە بەربەســتێك بۆ رێگرتن لە‬ ‫تەشەنەكردنی بلۆكی كۆمۆنیزم‪.‬‬ ‫لە ماوەی رابردوودا‪ ،‬راستە ئەمریكا‬ ‫و توركیا هاوپەیمانی یەكتر بوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵێــك هەڵبەز و دابــەز لە قۆناغە‬ ‫جیاوازەكانــدا لــە پەیوەندییەكانیــان‬ ‫داوە‪ ،‬بەتایبــەت دوای‬ ‫رووی‬ ‫داگیركردنــی باكووری قوبڕس لە الیەن‬ ‫توركیاوە لە ساڵی ‪ .١٩٧٤‬لە پڕۆسەی‬ ‫ئازادكردنی عێراق لە ‪٢٠٠٣‬دا جارێكیتر‬ ‫توركیا رێگەی بە سوپای هاوپەیمانان‬ ‫و ئەمریــكا نــەدا لە خاكــی توركیاوە‬ ‫هێرش بــۆ ناو خاكی عێراق ببات‪ ،‬لە‬ ‫كودەتاكــەی ‪١٥‬ی حوزەیرانی ‪٢٠١٦‬دا‬ ‫ئەمریكا هەڵوێســتێكی درەنگ وەختی‬ ‫هەبــوو‪ ،‬هــاوكات توركیایــش رێبەری‬ ‫بزووتنــەوەی خزمــەت‪« ،‬فەتحــوال‬ ‫گولــەن»ی بە كودەتاكــە تاوانبار كرد‬ ‫كە دانیشتووی ئەمریكایە و چەندینجار‬ ‫داوای رادەســتكردنەوەی گولەنــی لــە‬ ‫ئەمریكا كردووە‪ .‬ســەرەڕای ئەمانەیش‬ ‫قەیرانی ســووریا و دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫لە عێراق و شــام (داعش)‪ ،‬دوو پرسی‬ ‫ســەرەكی و گــەورەن كــە ناكۆكــی و‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دوو واڵتەی‬ ‫الواز و ئاڵۆز كردووە‪.‬‬

‫بۆچی سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی‬ ‫ئەمریكا سەردانی توركیا دەكات؟‬

‫كۆشــپی ســپی لە وارگــەی فەرمیی‬ ‫خــۆی بــاوی كردۆتــەوە كــە رۆژی‬ ‫سێشەممە (‪ )٢٠١٧/٢/٧‬دۆناڵد ترامپ‪،‬‬ ‫ســەرۆكی ویالیەتــە یەكگرتووەكانــی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا‬ ‫لەگــەڵ رەجــەب تەییــب ئەردۆغــان‪،‬‬ ‫ســەرۆككۆماری توركیــا‪ ،‬هەمــوو‬ ‫پشــتیوانییەكی خۆی بۆ توركیا‪ ،‬وەك‬ ‫هاوبەشــێكی گرنگی ناتــۆ‪ ،‬دەربڕیوە‪.‬‬ ‫هــەر لــە پەیوەندییــە تەلەفۆنییەكەدا‬ ‫دۆناڵــد ترامــپ ئاماژەی بە ســەردانی‬ ‫سەرۆكی دەزگەی هەواڵگریی ئەمریكا‪/‬‬ ‫ســیا بــۆ توركیــا كــردووە‪ .‬دواتــر لە‬ ‫رۆژی چوارشــەممە مایــك پێنــس‪،‬‬ ‫جێگــری ســەرۆك دۆناڵــد ترامپ‪ ،‬لە‬ ‫پەیوندییەكــی تەلەفۆنیــدا گفتوگــۆ‬ ‫لەگەڵ مەولوود چاوشــئۆغلۆ‪ ،‬وەزیری‬ ‫دەرەوەی توركیــادا دەكات‪ .‬رۆژی‬ ‫پێنجشــەممە (‪ )٢٠١٧/٢/٩‬ســەرۆكی‬ ‫دەزگای هەواڵگریــی ئەمریكا‪/‬ســیا‬ ‫ســەردانی توركیــا دەكات و لەگــەڵ‬ ‫هەر یــەك لە هاكان فیدان‪ ،‬ســەرۆكی‬ ‫دەزگای هەواڵگریــی توركیــا (میت) و‬ ‫ســەرۆككۆماری توركیا كــۆ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫تەوەری ســەرەكیی گفتوگۆكان بەپێی‬ ‫ســەرچاوە و وارگە توركییەكان‪ ،‬بریتی‬ ‫بووە لە‪ :‬مەسەلەی رۆژئاوای كوردستان‬ ‫و پەیەدە‪ ،‬پرســی سوریا‪ ،‬بزووتنەوەی‬ ‫خزمەت‪/‬گولەنییــەكان‪ ،‬رێكخــراوی‬ ‫تیرۆریستیی داعش و بەشداریی توركیا‬ ‫لە ئۆپەراسیۆنی رەققە‪.‬‬

‫پەیەدە‬

‫لــە دوای راپەڕینــی ســوریا و‬ ‫تێكچوونــی دۆخــی ســوریا و بونــی‬ ‫ســوریا بــە گۆڕەپانــی ملمالنێی هێزە‬ ‫نێودەوڵەتــی و ناوچەیییــەكان و‬ ‫دروستبوونی گرووپە تیرۆریستییەكانی‬ ‫وەك داعش‪ ،‬پەیەدە (پارتی یەكێتیی‬ ‫دیموكراتی ســوریا) رۆڵێكی سەرەكیی‬ ‫لەڕوبەڕووبوونــەوەی داعــش گێڕاوە و‬ ‫سەرنجی هێزە نێودەوڵەتییەكانیشی بۆ‬ ‫خۆی راكێشــاوە‪ ،‬بەتایبەت ئەمریكا و‬ ‫روسیا بۆ یارمەتیدان و پاڵپشتیكردنیان‬ ‫رۆڵیان گێڕاوە‪.‬‬

‫توركیا لەو یارمەتی و پاڵپشــتییەی‬ ‫واڵتانــی رۆژاوا و ئەمریــكا بۆ پەیەدە‪،‬‬ ‫وەك هێزێكــی كــوردی‪ ،‬نیگەرانــە و‬ ‫یەكێــك لــە هۆكارەكانــی تێكچوونــی‬ ‫پەیوەندییەكانیشــی بــووە لەگــەڵ‬ ‫ئەمریــكادا‪ .‬توركیــا پەیــەدە بــە‬ ‫درێژكراوەی پەكەكە (پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان) دادەنێت و بە مەترسییەكی‬ ‫گەورەی بۆ ســەر ئاسایشی نەتەوەییی‬ ‫توركیــا و ســەروەریی خاكــی توركیا‬ ‫دەزانێــت‪ .‬توركیــا نیگەرانــە لــەوەی‬ ‫كــە ئەمریــكا پەیەدە بــە ڕێكخراوێكی‬ ‫تیرۆریستی دانانێت و مامەڵەی لەگەڵدا‬ ‫دەكات و پاڵپشتیی دەكات‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫پەكەكە بــە ڕێكخراوێكی تیرۆریســتی‬ ‫دادەنێت!‬ ‫بەگوێــرەی چەنــد ســەرچاوەیەك‪،‬‬ ‫ئەردۆغــان لــە كۆبوونەوەكــەی لەگەڵ‬ ‫بەرپرسی دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا‪/‬‬ ‫ســیا‪ ،‬داوای كــردووە كــە ئەمریــكا‬ ‫یارمەتی و پشــتگیرییەكانی بۆ پەیەدە‬ ‫رابگرێــت و مامەڵــەی لەگەڵدا نەكات‪.‬‬ ‫توركیــا ئیــدارە و ســەردەمی دۆناڵــد‬ ‫ترامــپ بــە ســەردەمێكی جیــاواز و‬ ‫ئیدارەیەكی جیاوازتــر لە باراك ئۆباما‬ ‫دادەنێــت و‪ ،‬هــەوڵ دەدات بە پچڕانی‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان ئەمریكا و پەیەدە‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانــی خۆی لەگەڵ ئەمریكا‬ ‫ئاســایی بكاتــەوە و ببنــەوە بــە دوو‬ ‫هاوبەشی ســەرەكیی یەكتر‪ .‬سەرەڕای‬ ‫ئەمانــە‪ ،‬توركیــا كار بۆ ئــەوە دەكات‬ ‫كــە رۆڵ و بەشــدارییەكی ســەرەكیی‬ ‫لــە ئۆپەراســیۆنی رەققــەدا هەبێــت‬ ‫و بەربەســت بــۆ هێــزە نەیارەكانــی‬ ‫دروســت بكات و نەهێڵێت رەققە وەك‬ ‫ناوچەیەكی ستڕاتیژی بكەوێتە دەستی‬ ‫هێزەكانــی ســوریای دیموكــرات‪ ،‬كــە‬ ‫كورد بەشێكی گەورەی ئەم هێزە پێك‬ ‫دێنێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەســتەیش دەیەوێت‬ ‫رەزامەندیــی ئەمریــكا و دۆناڵد ترامپ‬ ‫بەدەست بهێنێت‪.‬‬

‫پرسی سوریا و ناوچەی ئارام‬

‫ســوریا‪ ،‬ئەمڕۆ یەكێكە لە ئاڵۆزترین‬ ‫و پڕكێشــەترین دەوڵەتــی دونیــا‪.‬‬ ‫قەیرانێكــی سیاســیی گــەورەی هەیە‬ ‫و دوو جەمســەری گــەورەی دونیایش‬ ‫(ئەمریــكا و روســیا) بااڵنســی هێزی‬ ‫خۆیان لە ســوریادا هاوســەنگ دەكەن‬ ‫و هەژمونــی سیاســی بــۆ خۆیــان‬ ‫دروســت دەكــەن‪ .‬ســوریا ســنورێكی‬ ‫فراوانــی لەگــەڵ توركیــادا هەیە‪ .‬هەر‬ ‫گۆڕانكارییەك لە ســوریادا كاریگەریی‬ ‫راستەوخۆی بەســەر توركیادا دەبێت‪.‬‬ ‫بەتایبــەت لــەڕووی پێكهاتــەی ئیتنی‬ ‫و ئاینییــەوە ســوریا و توركیــا خاڵی‬ ‫هاوبەشــیان هەیە و توركیایش ترســی‬ ‫لــەو دەرەنجــام و كاریگەرییانــە هەیە‬ ‫و تــا ئێســتا ســتڕاتیژییەتێكی رونــی‬ ‫بۆ مامەڵەكــردن لەگەڵ هێــزە جیاواز‬

‫بەپێی سەرچاوەكان‪ ،‬ئەردۆغان لە‬ ‫كۆبوونەوەكەی لەگەڵ بەرپرسی دەزگای‬ ‫هەواڵگریی ئەمریكا‪/‬سیا‪ ،‬داوای كردووە‬ ‫كە ئەمریكا یارمەتی و پشتگیرییەكانی بۆ‬ ‫پەیەدە رابگرێت و مامەڵەی لەگەڵدا نەكات‪،‬‬ ‫توركیا ئیدارە و سەردەمی دۆناڵد ترامپ بە‬ ‫سەردەمێكی جیاواز و ئیدارەیەكی جیاوازتر‬ ‫لە باراك ئۆباما دادەنێت و هەوڵ دەدات بە‬ ‫پچڕانی پەیوەندیی نێوان ئەمریكا و پەیەدە‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەمریكا ئاسایی‬ ‫بكاتەوە‬ ‫و ئەكتــەرە جیاوازەكانــی ســوریادا‬ ‫نییە! بەاڵم بەگشــتی توركیا خوازیارە‬ ‫سیســتەمێك لە ســوریا دروســت بێت‬ ‫كە كــورد رۆڵی تێــدا نەبێت‪ ،‬هێزێك‬ ‫رۆڵی تێدا هەبێت كە لە ســتڕاتیژییەت‬ ‫و كارنامەی سیاســیی توركیاوە نزیك‬ ‫بێــت و بەرژوەندییەكانــی بپارێزێــت‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەم مەبەســتەیش توركیــا هێزە‬ ‫ئۆپۆزیســیۆنەكانی ســوریا پــەروەردە‬ ‫دەكات و پاڵپشتییان دەكات‪.‬‬ ‫بەرنامە بۆ دروستبوونی ناوچەیەكی‬ ‫ئارام لە ســوریا دادەڕێژێت ناوچەیەك‬ ‫كە توركیا بتوانێت هەژمونی خۆی تێدا‬ ‫دروست بكات‪ .‬ئەردۆغان هەوڵ دەدات‬ ‫لەڕێگــەی ئیــدارەی نوێــی ئەمریكا و‬ ‫«دۆناڵد ترامپ»ەوە‪ ،‬ئەو بەرنامەیەی‬ ‫باشتر پێش بخات‪.‬‬

‫پرسی داعش و گولەنییەكان‬

‫داعــش و بزوتنــەوەی خزمــەت‪/‬‬ ‫گولەنییــەكان‪ ،‬دوو پرســی جەوهەرین‬ ‫لــە پەیوەندییەكانــی نێــوان توركیــا‪-‬‬ ‫ئەمریكا‪ .‬پێگەی جیۆپۆلیتیكی توركیا‬ ‫رۆڵێكــی كارا لــە الوازكردنــی داعــش‬ ‫و ســەرچاوە داراییەكانــی دەگێڕێــت‪.‬‬ ‫توركیــا لــە ســەرەتای دروســتبوونی‬ ‫داعــش و هاتنــی بۆ عێراق و موســڵ‪،‬‬ ‫لــە بەرەنگاربوونەوەی ئــەم رێكخراوە‬ ‫تیرۆریســتییەدا زۆر رژد و كاریگــەر‬

‫نەبوو و لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫روبەڕووبوونەوەی داعشــیش بەشداریی‬ ‫نەكــرد‪ ،‬ئەمەیــش پەیوەندییەكانــی‬ ‫نێــوان توركیــا و ئەمریــكای بــەرەو‬ ‫خراپی برد‪ .‬لە ئێستادا توركیا بەنیازە‬ ‫لەڕێگــەی بەرەنگاربوونەوەی داعش و‬ ‫بەكارهێنانی پێگە جیۆپۆلیتیكییەكەی‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانــی لەگــەڵ ئەمریــكا‬ ‫و رۆژاوا ئاســایی بكاتــەوە‪ ،‬بــەو‬ ‫مەرجــەی ئەمریكا گرنگی بە پەیەدە و‬ ‫هێزەكانیتر لە ســوریادا‪ ،‬نەدا‪ .‬توركیا‬ ‫لــە ئیــدارەی ئۆبامــادا نەیتوانــی ئەو‬ ‫بژاردە سیاســییەی سەر بخات‪ .‬ئێستا‬ ‫مەبەستیەتی لەڕێگەی دۆناڵد ترامپەوە‬ ‫ئــەو بژاردەیە بەرەو پێشــەوە ببات و‬ ‫پەیوەندییەكانی پێڕاســت بكاتەوەو لە‬ ‫ســەردانەكەی مایك پۆمپیۆ‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫دەزگای هەواڵگریــی ئەمریكا‪/‬ســیا بۆ‬ ‫توركیــا لەگەڵ ئەردۆغاندا باســی لێوە‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫گولەنییــەكان‪ ،‬پرســێكیتری نێــوان‬ ‫ئەمریــكا و توركیایــە‪ .‬لــە دوای‬ ‫كودەتاكــەی ‪١٥‬ی حوزەیرانی ‪٢٠١٦‬ی‬ ‫توركیــا‪ ،‬ئەردۆغــان‪« ،‬فەتحوڵــا‬ ‫گولــەن»ی رێبــەری بزووتنــەوەی‬ ‫خزمــەت‪ ،‬كــە دانیشــتووی ویالیەتــی‬ ‫پەنســلڤانیای ئەمریكایــە‪ ،‬بــە هەوڵی‬ ‫كودەتا و رووخانی دەسەاڵتەكەی خۆی‬ ‫تۆمەتبــار كرد بــۆ ئەم مەبەســتەیش‬ ‫توركیا داوای رادەستكردنەوەی گولەن‬

‫و داخستنی قوتابخانەكانی بزووتنەوەی‬ ‫خزمەتــی كــرد لــە ئەمریــكادا و‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك بەڵگەنامە و دۆكیۆمێنتیشی‬ ‫بــۆ ئەمریــكا نــارد بــۆ تاوانباركردنی‬ ‫گولــەن و بزوتنەوەكەی بــە تێوەگالن‬ ‫لــە كودەتاكــەدا‪ .‬ئەمریــكا تا ئێســتا‬ ‫گولەنی رادەســتی توركیا نەكردۆتەوە‬ ‫و حكومەتــی توركیایــش بــەردەوام‬ ‫داوای رادەســتكردنەوەی دەكات و بــە‬ ‫مەترســیی بۆ سەر واڵتەكەی دەزانێت‪.‬‬ ‫لە كۆبوونەوەكەی نێوان مایك پۆمپیۆ‬ ‫و ئەردۆغاندا ئەو پرسەیش باسی لێوە‬ ‫كــراوە و پــێ دەچێــت توركیا ســوور‬ ‫بێت لەســەر رادەســتكردنەوەی گولەن‬ ‫و‪ ،‬ئیــدارە و سیاســەت و دونیابینییە‬ ‫جیاوازەكانــی ترامــپ بــە دەرفــەت‬ ‫بزانێــت بۆ باوەڕهێنــان بە ئەمریكا كە‬ ‫گویلەنــی رادەســت بكاتــەوە و بیكات‬ ‫بە مەرجێكی ســەرەكیش لە پڕۆسەی‬ ‫ئاســاییكردنەوەی پەیوەندییــەكان و‬ ‫دروســتكردنی ســەردەمێكی نــوێ لە‬ ‫نێوان ئەم دوو واڵتەدا‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫هاتنــی دۆناڵــد ترامپ بۆ كۆشــكی‬ ‫ســپی‪ ،‬خوێندنەوەیەكــی جیــاوازی بۆ‬ ‫دەكرێت جیاواز بەو مانایەی كە دۆناڵد‬ ‫ترامپ سیاسەتێكی تر و دونیایەكی تر‬ ‫لەگەڵ خۆیــدا دێنێت و ســەردەمێكی‬ ‫نوێ لــە مامەڵەكــردن و بەڕێوەبردنی‬ ‫كێشــەكان و پەیوەندییەكان دروســت‬ ‫دەكات‪ .‬توركیا لەو گۆشــەنیگایەوە لە‬ ‫ئەمریكای سەردەمی ترامپ دەڕوانێت‪،‬‬ ‫ســەردەمێك كــە توركیــا بەئاســانی‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەمریكادا‬ ‫ئاسایی و ڕاست بكاتەوە‪.‬‬ ‫توركیــا لــە ســەردەمی ئۆبامــادا‬ ‫(بەتایبــەت خولــی دووەم) نەیتوانــی‬ ‫پشــتیوانییەكی گــەورەی ئەمریــكا‬ ‫بەدەســت بێنێــت‪ ،‬بەتایبەت لەســەر‬ ‫مەســەلەی ســووریا و پەیــەدە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لــە ئێســتادا هەوڵــی ئــەوە دەدات‬ ‫ســوود لە ئیدارەی ترامپ و سیاسەتە‬ ‫جیاوازەكانــی ببینێت‪ ،‬بەتایبەت دوای‬ ‫پەیوەندیــی تەلەفۆنیــی نێــوان ترامپ‬ ‫و ئەردۆغــان و ســەردانی ســەرۆكی‬ ‫دەزگەی هەواڵگریی ئەمریكا بۆ توركیا‬ ‫و گفتوگۆكــردن لەبــارەی پرســەكانی‬ ‫داعــش‪ ،‬پەیــەدە‪ ،‬گولەنییــەكان و‬ ‫ئۆپەراســیۆنی رەققــە‪ ،‬پێشــبینی‬ ‫دەكرێــت پەیوەندییەكــی هاوبــەش و‬ ‫پتەوتــر لە نێوانیاندا دروســت بكرێت‪.‬‬ ‫بەشــداریكردنی دەزگــەی هەواڵگــری‪،‬‬ ‫وەك كەناڵێكــی دروســتكردنی بڕیــار‬ ‫لە سیاســەتی دەرەكی لــە نێوان ئەم‬ ‫دوو واڵتــەدا‪ ،‬تا رادەیەك باشــتربونی‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان ئــەم دوو واڵتــە و‬ ‫رێككەوتنیــان لەســەر چەند پرســێك‬ ‫یەكال دەكاتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫دراوسێ نوێیەكە ‪ ..‬دەوڵەتی كوردستان‬ ‫عەلی حسێن فەیلی‬ ‫ئێمــە مــاف دەدەیــن بەبــرا‬ ‫عەرەبەكانمان‌و غەیری ئەوانیش‬ ‫ســەبارەت بە نائاســودەییان لە‬ ‫بەرامبەر حەقیقەتی دۆزەكەمان‬ ‫(دۆزی كورد)‌و خواســتەكانمان‬ ‫لەبەرئــەوەی ویژدانیــان بیمــار‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم ناتوانن لەســەر‬ ‫ئەو سیاسەتە سور بن كە ژیانی‬ ‫ئێمــەی كــورد لەم گۆشــەیەی‬ ‫جیهانــدا دژی هیچ گەلێك نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو شــێوەی بیركردنەوەیان‬ ‫دەربارەمــان دوژمنكارانەیــە‪،‬‬ ‫كورد بیریانكردۆتــەوە‌و ژیانیان‬ ‫بەسەر بردوە‌و وەك كەمینەیەك‌و‬ ‫دەشــتوانن وەك زۆرینــە قســە‬ ‫بكــەن‪ ،‬ئەو پرســیارە لــەوەدا‬ ‫پەنهانە كە ئایا ســەقامگیریی‌و‬ ‫بەختەوەریــی برایانــی عەرەب‌و‬ ‫ئەوانی دی لە سایەی كۆیلەیی‌و‬ ‫زەلیلیی گەلێكدا دێتە دی؟‬ ‫باشــە‪ ،‬نــەوەی ئێســتا چــۆن‬ ‫بیردەكەنەوە؟ ئایا بەشدارە لە بنیادنان‌و‬ ‫چاكسازیدا؟ ئایا ئەو شوناسە نەتەوەیی‌و‬ ‫ئایدیا سیاسیانەی هەڵگریانە‪ ،‬نەخشەی‬ ‫رێگایــەك دیاری دەكەن بــۆی؟ كوردی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬لــە دیدی نەوەی ئێســتادا كێیە؟‬ ‫گــەر كــورد لــە عیــراق جیابێتــەوە‪،‬‬ ‫عــەرەب چییــان لە دەســتدەچێت‪ ،‬یان‬ ‫گــەر لە نــاو عیراقدا بمێنێتــەوە چییان‬ ‫دەستدەكەوێت؟‬ ‫حكومەتــی ئێســتا بەرهەمــی‬ ‫قەناعەتێكــی مێژویــی نییــە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫بەرئەنجامــی فشــارو‪ ،‬قەناعــەت‌و‪،‬‬ ‫بەرژەوەنــدی ئەوانــی دیكەیە‪ ،‬كوردیش‬ ‫رازی نییــە لێــی‪ ،‬عەرەبیــش قەناعەتی‬ ‫پێــی نییــە‪ ،‬ئەمــەش لە خــودی خۆیدا‬ ‫شمشــێرێكی دو ســەرە بەهۆی روانینی‬ ‫دژو ناكۆكــی گەمەكارە ســەرەكییەكان‬ ‫تێیــدا‪ ،‬ئەم حكومەتــە الوازەش بەدیلی‬ ‫شــەڕ‌و كوشــتاری ناوەكییــە لــە نێوان‬ ‫پێكهاتەكانــدا لەبەرئــەوەی بــەردی‬

‫بناغەكەی بەرژەوەندییە نەك قەناعەت‪.‬‬ ‫نەوەی ئێستا لەعێراقدا تا چ رادەیەك‬ ‫توانیویەتــی لەنەوەكانی پێشــو لەقاڵبە‬ ‫فیكرییەكانیــان دوربكەوێتــەوە؟ تــۆ‬ ‫بڵێیت ئەم نەوەیــە لە چ حاڵێكدا بژی‌و‬ ‫بارودۆخەكانی چۆن بن؟ ئێمە دەزانین كە‬ ‫ئەو چاالكییە سیاســی‌و كۆمەاڵیەتیانەی‬ ‫نەوەكانی پێشو لە نەوەی شیوعییەكان‬ ‫تــا دەگاتــە ئیســامیەكان هەیانبــوە‪..‬‬ ‫خاوەنی شــوناس‌و بناغەیەكــی بەهێزی‬ ‫فیكریی بوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئایدیا‌و ئاڕاستە سیاسیەكان‬ ‫بــەرەو رەوتێكــی دیاریكــراو شوناســە‬ ‫نەتەوەییەكەی خۆیــان لەیاد نەكردوەن‬ ‫جێگیریــی بۆچــون خاڵــی هاوبەشــی‬ ‫نێــوان نەوەكانی پێشــو بــوە بەجۆرێك‬ ‫كە بتوانن خاوەنی چاالكی سیاســیی‌و‪،‬‬ ‫خەباتــی چەكداریی بــن‪ ،‬بەگوێرەی ئەو‬ ‫ئایدیۆلۆژیا‌و ئایدیایانەی هەڵگریانن‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوەش كــە كێشــەی هیــچ‬ ‫یەكێــك لە گەالنــی ناوچەكــە تەنانەت‬ ‫بــە لەناوبردنــی بەكۆمەڵــی كوردیــش‬ ‫چارەســەر نەبوە‪ ،‬ئــەوەی وەك میرات‌و‬

‫ســەرمایە بــۆ نەوەی ئێســتا ماوەتەوە‪،‬‬ ‫تەنیا دوژمنكاریی‌و وێرانكاریی‌و نەفرەتی‬ ‫زۆرە كە ســەرگەردانی كــردوەو نازانێت‬ ‫چی بكات!!‬ ‫دەكرێــت بەنــەوەی نــوی بگوترێــت‬ ‫كــە هــەر دابڕانێكی كورد لــە عێراق بە‬ ‫شــێوازێك لە شێوازەكانی مەرگ هەژمار‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بــەاڵم بۆچی پێینەگوترێت كە‬ ‫هــەر پەیوەندییــەك لەنێــوان نەوەكانی‬ ‫كــورد‌و عــەرەب لە ئاینــدەدا پەیوەندی‬ ‫لــە نوێوە دێنێتــە بەرهــەم‌و‪ ،‬دەتوانین‬ ‫قوربانیــی بــە هەمو ئەو پێكــەوە ژیانە‬ ‫تاڵــەی لــە رابــردودا رویــداوە بدەیــن‌و‬ ‫بیگۆڕینەوە بەژیانێكی دابڕاوی نێوان دو‬ ‫الیەنەكە‪ ،‬بەاڵم ژیانێكی جوان‌و لێوانلێو‬ ‫لە سەقامگیریی‌و ئارامیی!‬ ‫لێگەڕێــن با ئــەوە لەبیــر نەكەین كە‬ ‫كەلتوری هاوبەشــی نێوان ئێمە‌و گەالنی‬ ‫ناوچەكــە هۆكارێكــی بەهێــزی تەبایی‌و‬ ‫لێكتێگەیشــتنە‪ ،‬تەنانەت گەر كوردیش‬ ‫ببنە دراوسێی سەربەخۆ‪.‬‬ ‫كــی دەڵێ‌ ئێمــە ناتوانین دراوســێی‬ ‫باش بین‪ ،‬گەر نەشتوانین بڕی پێویست‬

‫لە مافی دراوســێتیی دەســتەبەر بكەین‬ ‫پێویستە نەبینە مایەی زیان بۆ یەكتری‪،‬‬ ‫پرسیارەكە لەوەدا پەنهانە كە لە كاتێكدا‬ ‫ئاسایش بۆ سەرجەم ئەوانەی لە سەر‬ ‫ئەم زەوییەدا دەژین لەدەست چووە‪..‬‬ ‫تا كەی لە شــوێنێكی دیكە بەدوایدا وێڵ‬ ‫بین؟‬ ‫پێویســتە نــەوەی ئێســتا پێكــەوە‬ ‫ژیانی سیاســیی لە عیراقــدا بزانێت كە‬ ‫لەدایكبوونێكی قەیسەری سەختە لەمیانی‬ ‫ژانێكــی سروشــتیەوە لــە دایكنابێــت‪،‬‬ ‫بــە پەنا بردنــە بەر توانــا ناوەكیەكان‌و‬ ‫هاوكارییە فیكریی‌و داراییە دەرەكیەكان‬ ‫ناتوانــن دەوڵەتێكــی ســەقامگیر‬ ‫دابمەزرێنن‪ ،‬سەرەڕای جەختكردنەوەیان‬ ‫لەســەر ئازادیــی راوبۆچــون‌و رێزگرتــن‬ ‫لــە ویســتی دەنگــدەر تەنانــەت لــە‬ ‫هەڵبژاردنە یاساییەكانیشدا نەیانتوانیوە‬ ‫دەوڵەتــی یاســا پێبكهێنــن‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫مەسەلەگەلێكی چارەنوسسازی گەورەدا‬ ‫كە پەیوەســتە بــە كۆمەڵگــەوە بابەتی‬ ‫دیكــەی چكۆلەیان تەرحكــردوە دور لە‬

‫شەقام‌و پێداویستیەكانی‪.‬‬ ‫لەبەرئــەوە ئێمــە بێئومدیــن لــە‬ ‫سیاســەتمەدار‌و فەرمانــڕەواكان‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دەبا نــەوەی نــوێ‌‌و خەڵكانی ئاســایی‬ ‫لەعێراقدا پێمانبڵێن كامەیە دیدو بۆچونی‬ ‫هەڵــە‌و تاوان كاتێك ســەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستان مەسعود بارزانی‪ ،‬بیروباوەڕی‬ ‫خــۆی دەخاتــەڕو بــەوەی هەتــا چەك‬ ‫لۆژیكی قســەكردن بێت لــەم واڵتەدا و‪،‬‬ ‫قسەی كۆتایی بۆ لۆژیكی چەك‌و زۆرینە‬ ‫بێت ئــەوا هەرگیز لە ئاسایشــدا نابین‪،‬‬ ‫مانــای ژیانیش لە دۆزەخدا خۆی نمایش‬ ‫دەكات‪ ،‬تەنیا لە پێنــاوی بەرژەوەندی‌و‬ ‫ئیــرادەی خەڵكانی دیكەدایــە كە ناچار‬ ‫دەكرێین لەســەرمانەوە لەناو حكومەتی‬ ‫عیراقیــدا‪ ،‬ئێمــە ناچاركراویــن هەوڵــی‬ ‫هێنانــەدی شــتێكبدەین كــە بەمافێــك‬ ‫بۆمان هەژمار دەكرێت‌و بە سەربەخۆیی‬ ‫نــاوزەد دەكرێت‪ ،‬ئەگەرنــا ناچار دەبین‬ ‫وەك لە رابردودا كە گیرۆدەی رێكەوتنی‬ ‫شكستخواردون‌و یاساگەلێكی ستەمكارانە‬ ‫بیــن كە ســەپێنراون بەســەرماندا‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی ســتەم‌و جەوری ئەوانی دیكەی‬ ‫قەبوڵ بكەین‪.‬‬ ‫مەبەســتی ئــەم وتــارە ئەوەیــە كــە‬ ‫نــەوەی نــوێ‌ پێویســتە خراپتریــن‬ ‫تۆمەتــەكان بزانن‪ ،‬بزانن كە لەم واڵتەدا‬ ‫ئاشكراكردنی راستیە تاڵەكاندا بە تاوان‬ ‫دادەنرێــن‪ ..‬لەكۆمەڵگەكانــی جیهانــدا‌و‬ ‫لەسەروشــیانەوە ئەمریكا‪ ،‬لەكاتی چونە‬ ‫ناو عیراقیەوە لە ساڵی ‪ 2003‬وە‪ ،‬بەردی‬ ‫(دیموكراسیەت) یان فڕێدایە تاریكیەوە‪،‬‬ ‫بەبــێ‌ چارەســەركردنی كێشــەگەلێكی‬ ‫هەڵواســراوی مێژویی‪ ،‬لە نێوانیشــیاندا‬ ‫كێشــەی گەلی كورد‌و‪ ،‬چارەسەرەكانیان‬ ‫بــە ئایندەیەكی نەزانراو ســپارد‪ ،‬گەلی‬ ‫عیراقیش گەیشــتە ئــەو قەناعەتەی كە‬ ‫ئەو دیموكراســیەتە بەڵێنپێدراوە بریتیە‬ ‫لەم فەوزا ئامادەیە‪ ،‬لە ڕاستیشــدا ئەمە‬ ‫رویدا‪.‬‬ ‫دەبوایــە ئــەم نەوەیــە بیزانیبایە كە‬ ‫كۆڵۆنیالیــزم ناتوانێــت‌و حەزیش ناكات‬ ‫ســەركردەو ســیمبول بــۆ هیــچ گەلێك‬ ‫دروســتبكات لەبەرئــەوەی ئەمــە دورە‬ ‫لــە ئامانــج‌و بەرژەوەندییەكانیــەوە‪ ،‬بە‬ ‫مانایەكــی رونتر فەرماندەی شــەڕكەری‬

‫خاوەن مەبدەئی ناوێت‪ ،‬بەڵكو كرێگرتەو‬ ‫كۆدێتاچــی‌و سیاســەتمەداری تاوانباری‬ ‫دەوێــت وەك ئــەوەی لــە حكومەتــە‬ ‫عیراقیەكانــدا هەبــوە كــە دەوڵەمەندە‬ ‫بەمجــۆرە لــە فەرمانــڕەوا‌و لێوانلێو لە‬ ‫نــاو‌و نازنــاو‌و موعانــات‪ ،‬لــە كاتێكــدا‬ ‫شۆڕشی كوردیی لە پڕیشكێكی چكۆلەی‬ ‫ئاگرەوە گۆڕدرا بۆ گەڕكانێك كە شــێخ‬ ‫عەبدولسالمی دوەم تەقاندیەوە لە ساڵی‬ ‫‪1958‬دا‪ ،‬كە دەســەاڵتە عوســمانیەكان‬ ‫بونە هەڵگری نەنگیی كوشتنەكەیان‪ ،‬تا‬ ‫شــێخ ئەحمەد بارزانی‌و شێخ مەحمودی‬ ‫نەمرو مەال مستەفا‌و‪ ،‬ئەو سەركردانەش‬ ‫كــە لەپێــش ئــەوان هاتــون‌و ئەوانەش‬ ‫بەدوای كاروانەكەیاندا رۆیشتون‌و لەسەر‬ ‫بەرنامەكەیــان بــون تا ئەمــڕۆ‪ ،‬ئەمانە‬ ‫ئامڕاز نەبون بە دەست كۆڵۆنیالیزمەوە‪،‬‬ ‫خەڵكانێكــی كرێگرتــە نەبــون‪ ،‬مایەی‬ ‫داخیشــە كــە گەلێــك یــان گەالنێكــی‬ ‫دیاریكراو خۆیان بە خەسڵەتی سوكەوە‬ ‫ســەرقاڵبكەن‌و هەوڵی لكاندنی سیفەت‌و‬ ‫نازنــاوی نكۆڵیكار لــە رەمز‌و كارەكتەر‌و‬ ‫سەركردە مەزنەكانی گەالنی دیكە بدەن‪.‬‬ ‫واز لــە كورد بێنن بــا ببنە هۆكارێك‬ ‫بۆ ئــەو گۆڕانكارییــە گەورانەی هەموان‬ ‫پێویســتیانە‪ ،‬بۆ دەرچون لــەم قەیرانە‬ ‫خنكێنــەرە‪ ،‬دەزانیــن لــەم گۆشــەیەی‬ ‫جیهاندا‌و لە سایەی ئەم بارودۆخانەدا كە‬ ‫تێیاندا دەژین‪ ،‬ئێمە لە هەر كاتێك زیاتر‬ ‫پێویســتمان بە فیكرو رەحمەتی خودایە‬ ‫ســەرەڕای ئەوەی رەحمەتەكەی تایبەت‬ ‫نیە بــە كات‌و شــوێنێكی دیاریكراوەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە زۆر دەمێكە دەڵێین چاوەڕێ‌‬ ‫ناكەیــن ئاینــدەی پەیوەندییە (كوردیی‬ ‫عەرەبیەكان) بە چ ئاراستەیەكدا دەڕوات‪،‬‬ ‫لێرەدا هەر رێكەوتنێك لە نێوان بەغداد‌و‬ ‫هەولێــردا لــە هەمــو پێكدادانێكی گەرم‬ ‫دورمــان دەخاتــەوە‪ ،‬هەروەهــا لە ترس‬ ‫لەتیرۆرو‪ ،‬ملمالنێ‌ تائیفیەكان‌و‪ ،‬كۆژانە‬ ‫ئابوریــەكان تەریــب‌و هاوتــا بە ترســی‬ ‫لەناوچوون‌و بەهەدەرچوونی چارەســەرە‬ ‫ئاشــتیخوازەكانی نێــوان پێكهاتــەكان‬ ‫رێدەكات‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬سایتی شەفەق نیوز‬

‫ئەرك‌و ماف لە روانگەی یاساییەوە‬ ‫پارێزەر‪ -‬نەوزاد مەجید‬ ‫كۆمەاڵیەتیبونی مرۆڤ وایكردوە‬ ‫نەتوانێت بەبێ كەسانی تر ژیان‬ ‫بەســەر بەرێت‪ ،‬بۆیە پێویســتە‬ ‫كۆمەڵگەیەكــی هەبێــت تاوەكو‬ ‫تیایدا بژیت‪ ،‬ئەم كۆمەڵگەیەش‬ ‫پێویســی بە یاســایەكە تاوەكو‬ ‫پەیوەنــدی نێــوان تاكەكانــی‬ ‫خۆی رێكبخات‪ ،‬جا بەهۆی ئەم‬ ‫رێكخستنەشــەوە ســنورێك بۆ‬ ‫كارەكانی مرۆڤ دروستدەبێت‪،‬‬ ‫چونكە یاســا ئەوە بۆ تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگــە روندەكاتــەوە‪ ،‬كە چ‬ ‫شتێكیان بۆ هەیە‌و چ شتێكیان‬ ‫لەســەرە تاوەكــو ئەنجامــی‬ ‫بــدەن‪ ،‬یاخود ئەنجامی نەدەن‪،‬‬ ‫ئینجا ئەو كەســەی كــەوا بۆی‬ ‫هەیــە هەندێك شــت بكات ئەوا‬ ‫ئەنجامدانــی شــتەكە دەبێتــە‬ ‫مافێــك بــۆی‌و پێــی دەوترێت‬ ‫(ماف)‪ ،‬فەرمانیشی پێدەكرێت‬ ‫هەندێــك شــت ئەنجــام بدات‌و‬ ‫هەندێكیــش ئەنجــام نــەدات‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە ئەرك لەسەری‌و‬ ‫دەبێــت پێــی پابەنــد بێــت ‪،‬‬ ‫بەمەش دەوترێت (ئەرك) ‪.‬‬

‫زاراوەی ئــەرك‌و مــاف لــە زۆربــەی‬ ‫كاتــدا بەیەكــەوە دێــن‌و وەك دو ڕوی‬ ‫یــەك دراون‪ ،‬چونكە لــە زۆربەی كاتدا‬ ‫‪ ،‬هــەر تاكێــك ئەگــەر مافــی هەبێت‪،‬‬ ‫ئــەوا ئەركیشــی دەكەوێتــە ســەر‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوەشــەوە هەمــان شــتە ئەگەر‬ ‫ئەركــی هەبێــت ئەوا مافیشــی دەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە پێویســتە هاوســەنگی لەنێوانیاندا‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونكە ئەگەر هاوســەنگ نەبن‬ ‫ئەوا پشــێوی‌و شــڵەژان روبەڕوی ژیانی‬ ‫تاكەكانــی كۆمەڵــگا دەبێتــەوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫نــە كۆمەڵگا‪ ،‬نە تاكەكانیشــی لە بوارە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی ژیاندا بەرەوپێش ناچن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت ئامــاژەش بەوە بكرێت كە‬ ‫زۆر جار كەســەكان ئەوەنــدەی داوای‬ ‫وەرگرتنــی مافەكانیان دەكەن‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بیــر لــە جێبەجێكردنــی ئەركەكانیــان‬ ‫ناكەنــەوە‪ ،‬بۆیــە ئــەم حاڵەتــە گرفت‬ ‫دروســتدەكات‌و هاوســەنگی لەنێــوان‬ ‫ئــەرك‌و مافەكانــدا تێكــدەدات‌و دەبێتە‬ ‫هۆی دواكەوتنی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫دیاریكردنــی ئەرك‌و مافــەكان بەپێی‬ ‫یاســای واڵتــان‌و كۆمەڵگــە‌و داب‌و‬ ‫نەریت‌و تیۆرەكان‪ ،‬گۆڕانكاری بەســەردا‬ ‫دێــت‪ ،‬بەپێــی مــاددە (‪)88‬ی پــڕۆژە‬ ‫یاســای شارســتانی عێڕاقــی‪ ،‬ماف بەم‬ ‫شــێوەیە پێناســە كراوە ‪ ( :‬ماف ئەو‬ ‫تایبەتمەندیەیــە كــە یاســا دەیــدات‌و‬ ‫پارێزگاریشــی لێــدەكات بە مەبەســتی‬ ‫وەدیهێنانــی بەرژەوەندی كۆمەاڵیەتی)‪،‬‬

‫پێویســتە لێــرەدا ئاماژە بــەوە بكرێت‬ ‫بەگوێــرەی یاســاكانی عێــراق باســی‬ ‫ئــەرك‌و مــاف دەكەیــن نــەك لــەڕوی‬ ‫ئایینی‌و فەلسەفییەوە‌و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫بەپێــی ئەم پێناســەیە دەبێت یاســا‬ ‫شــتەكە‌و كارەكــەی بە مــاف دانابێت‌و‬ ‫لە پێنــاوی بەرژەوەندی هەمو كۆمەڵگە‬ ‫بێت‌و پارێزگاریشــی لێ بــكات‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆر شــت هەیە مافە‪ ،‬بەاڵم چونكە یاسا‬ ‫باســی نەكــردوە‪ ،‬پارێــزگاری لێناكات‌و‬ ‫بــە ماف دانەنراوە‪ ،‬بــۆ نمونە هەبونی‬ ‫مافــی هــەژارەكان لــە مــاڵ‌و ســامانی‬ ‫دەوڵەمەنــدەكان‪ ،‬هەرچەنــدە لــەڕوی‬ ‫ویژدانــی‌و ئایینیەوە مافە‪ ،‬بەاڵم چونكە‬ ‫یاســا باســی نەكردوە‌و پارێــزگاری لێ‬ ‫ناكات بە ماف دانەنراوە‪.‬‬ ‫دابەشــكردنی مافــەكان بەپێــی‬ ‫پارێزگاریكردنــی یاســا‌و ناوەڕۆكــەوە‬ ‫دەگۆڕێت‪ ،‬لەڕوی پارێزگاریكردنی یاســا‬ ‫لە مافەكاندا‪ ،‬ئەوا ماف دەبێتە دو جۆر‬ ‫‪ :‬مافــە تــەواوەكان ( الحقوق التامة)‪:‬‬ ‫ئەو مافانە دەگرێتەوە كەوا یاســا باسی‬ ‫كردوە‌و پارێزگاریش لە مافەكەت دەكات‬ ‫لەكاتی داواكردنت‪ ،‬وەكو دانەوەی قەرز‬ ‫بۆ خاوەن قــەرز ‪ .‬مافە ناتەواوەكانیش‬ ‫( الحقــوق الناقــص)‪ :‬ئــەو مافانــە‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬كەوا یاســا باســی كردوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم پارێــزگاری لێناكات‪ ،‬بــۆ نمونە‬ ‫یاســا مافــی بەتــۆ داوە كــەوا داوای‬ ‫قەرزەكــەی خــۆت لە قــەرزار بكەیەوە‪،‬‬

‫بەاڵم ئەگەر ئەو ماوەیە بەســەرچو كەوا‬ ‫یاســا بۆ داواكردنــەوەی قەرزەكەت لە‬ ‫قەرزار دیاریكردوە‪ ،‬ئەوا یاسا پشتگیری‬ ‫لــە مافەكەت ناكات بــۆ وەرگرتنەوەی‪،‬‬ ‫چونكە ئــەو ماوەیە تێپەڕیــوە كە بۆی‬ ‫دیاریكردویت ‪.‬‬ ‫لەڕوی ناوەڕۆكیشــەوە مافەكان چەند‬ ‫دابەشــكردنێكی هەیە‪ ،‬بــەاڵم گرنگترین‬ ‫دابەشــكردنیان بریتییــن لــە مافــە‬ ‫سیاسیەكان‌و مافە نا سیاسیەكان ‪-:‬‬ ‫مافە سیاســیەكان‪ :‬ئەم جۆرە مافەیە‬ ‫كــە مافــی دەستوریشــی پێدەوترێــت‪،‬‬ ‫چونكــە دەســتور ئامــاژەی پێكردوە‌و‬ ‫بڕیــاری لەســەر داوە‪ ،‬ئــەو مافانــە‬ ‫دەگرێتــەوە كە تایبەتن بــە هاواڵتیانی‬ ‫ســنوری واڵتێكی دیاریكراو‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫هاواڵتییــە ئەندامێكــە لــە چوارچێوەی‬ ‫ســنوری ئەو واڵتەدا‌و بۆی هەیە بەشدار‬ ‫بێت لــە بەڕێوەبردنــی كاروباری واڵت‪،‬‬ ‫ئەمەش لەڕێــگای مافی دەنگدان‌و مافی‬ ‫خۆ پااڵوتن بۆ ئەندامێتی لە پەڕلەمان‌و‬ ‫ئەنجومەنــی پارێــزگاكان‌و وەرگرتنــی‬ ‫هەندێ پۆستی كارگێڕی‌و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫هەندێك مافی تریش هەن كە سیاسی‬ ‫نیــن‌و پەیوەنــدی بەكاروباری ئاســایی‬ ‫رۆژانــەی هاواڵتیانەوە هەیە‪ ،‬كە بریتین‬ ‫لە مافە نا سیاسیەكان‪ ،‬ئەمەش دابەش‬ ‫دەبێتــە ســەر دو جــۆر‪ ،‬ئەوانیش مافە‬ ‫گشتییەكان‌و مافە مەدەنیەكانن‪.‬‬ ‫مافــە گشــتیەكان‪ :‬ئــەو مافانــە‬

‫دەگرێتەوە كەوا گشت مرۆڤێك هەیەتی‬ ‫جــا لە هەر شــوێنێیك‌و لــە هەركاتێك‬ ‫بێــت‪ ،‬وە هیچ كەس بۆی نیە ئەو جۆرە‬ ‫مافە بەكاربهێنێت لەبەر ئەوەی تایبەتە‬ ‫بــە خــودی كەســەكە‪ ،‬نمونــەی مافــە‬ ‫گشــتییەكانیش‪ ،‬وەكــو مافــی هەبونی‬ ‫ناوێكی تایبەت بە خۆت‌و مافی پارستنی‬ ‫كەسایەتی‌و جەستە‌و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫جــۆری دوەمیش مافــە مەدەنیەكان‪:‬‬ ‫كە ئــەو مافانــە تایبەت نیــن بە هەمو‬ ‫كەســێك‪ ،‬بەڵكــو دەبێــت كەســەكە‬ ‫كۆمەڵێــك مەرجــی دیاریكــراوی تێــدا‬ ‫بێــت‪ ،‬ئینجا ئەو مافــە مەدەنیانەی بۆ‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬ئەم جۆرە مافەش دەبێتە‬ ‫ســێ جــۆر‪ ،‬مافــی خێزانــی‌و دارایــی‌و‬ ‫فیكری‪.‬‬ ‫هەر كەســێك ئەگــەر مافێكی هەبو‪،‬‬ ‫ئــەوا پاراســتن‌و ڕێزگرتن لــە مافەكەی‬ ‫دەبێتە ئەرك لەسەر كەسی بەرامبەر‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەوەش هەمان شــتە واتە ئەگەر‬ ‫كەســی بەرامبەرت مافێكــی هەبو‪ ،‬ئەوا‬ ‫پاراســتن‌و رێزگرتنی مافەكــەی دەبێتە‬ ‫ئــەرك لەســەر تــۆ‪ ،‬دەبێــت ئاماژەش‬ ‫بــەوە بكەین كە زۆرێك لــە مافەكان لە‬ ‫هەمان كاتدا دەبنەوە ئەركیش لە ســەر‬ ‫كەســەكە‪ ،‬نمونــەش بــۆ ئەمــە (مافی‬ ‫دەنگدان)ە ‪ ،‬كە دەبێتەوە ئەرك لەسەر‬ ‫كەســی خــاوەن مــاف‪ ،‬چونكــە ئەگەر‬ ‫كەســەكە دەنگ نەدات لەوانەیە كەسی‬ ‫نەشــیاو پۆســتەكە وەرگرێت‌و گەندەڵی‬

‫بــكات‌و زیــان بــە بەرژەوەندی گشــتی‬ ‫بگەیەنێت ‪.‬‬ ‫پاراســتنی ئــە مافانــەی كــە یاســا‬ ‫بۆتــی دانــاوە ئەركــی دەســەاڵتە كەوا‬ ‫پارێزگاریــان لێبــكات‪ ،‬وە ئەگــەر هەر‬ ‫كەسێك هێرشــی كردە سەر مافەكانت‌و‬ ‫پێشێلی كرد یان زەوتی كرد‪ ،‬ئەوا بۆت‬ ‫هەیــە لەڕێگەی پەنا بردنــە بەر دادگا‪،‬‬ ‫مافەكەت لەو كەسەی وەربگریتەوە كەوا‬ ‫هێرشــی كردۆتە ســەر مافەكەت یاخود‬ ‫زەوتی كردوە‪ ،‬هەروەها داوای قەرەبوش‬ ‫بكەیت ‪.‬‬ ‫پێویســتە هەمو هاواڵتیەك شارەزایی‬ ‫لــە ئــەرك‌و مافەكانــی خــۆی هەبێت‪،‬‬ ‫تاكــو بتوانێــت مافەكانــی داوا بــكات‪،‬‬ ‫ئــەو كارانەش ئەنجام بــدات كە ئەركی‬ ‫سەرشانییەتی‪ ،‬چونكە هاواڵتییانی هەر‬ ‫كۆمەڵگایــەك ئەگــەر زانییــان ئــەرك‌و‬ ‫مافەكانیــان چیــن ؟ چــۆن ؟ لەكــوێ‬ ‫؟ داوایــان دەكات‪ ،‬بەڵگەیەكــە بــۆ‬ ‫ڕۆشــنبیری‌و هۆشــیاری ئەم كۆمەڵگایە‬ ‫‪ ،‬بەمــەش ڕێژەی قەیران‌و گەندەڵیەكان‬ ‫تیایــدا كــەم دەبێتــەوە‌و كۆمەڵگاكەش‬ ‫بــەرەو پێــش دەچێــت‌و هاواڵتییەكانی‬ ‫بەختەوەر دەبن ‪.‬‬ ‫ســەرنج‪ :‬لەم بابەتە ســود لە كتێبی‬ ‫(مدخل لدراســە القانون)‪ ،‬لە نوســینی‬ ‫عبدالباقــی البكــری زوهێــر بەشــیر‬ ‫بینراوە ‪.‬‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )600‬دوشةممة ‪2017/2/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫«بەڵەكی ناگوازرێتەوە بۆ كەسێكی دیكە»‬ ‫د‪ .‬شاخەوان رەسوڵ‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشیەكانی پێست باس لەهۆكارو چارەسەرەكانی نەخۆشی بەڵەكی دەكات‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫نەخۆشــی بەڵەكی نەخۆشیەكی‬ ‫پێســتە كەبەشــێوەی پەڵــەی‬ ‫سپی لەســەر لەشــی كەسەكان‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬كەئەوەش بەهۆی‬ ‫نەمانــی بۆیاغــی پێســتەوەیە‪،‬‬ ‫بەتایبــەت لــەو شــوێنانەی كە‬ ‫بــەر تیشــكی خــۆر دەكــەون ‪،‬‬ ‫ئەم نەخۆشــیە بەهیچ شێوەیەك‬ ‫ناگوێزرێتــەوە بۆكەســەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا هۆكاری سەرەكی‬ ‫دروســتبونی ئــەم نەخۆشــەیە‬ ‫نەدۆزاوەتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا‬ ‫چارەســەری بنەبــڕ بۆئــەم‬ ‫نەخۆشیە نەدۆزراوەتەوە‪.‬‬

‫كاریگەری تیشكی خۆر‬

‫د‪ .‬شــاخەوان رەســوڵ‪ ،‬پســپۆڕی‬ ‫نەخۆشیەكانی پێست‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــی بەڵەكــی نەخۆشــیەكی‬ ‫درێژخایەنــە‌و بــەوە لەنەخۆشــیەكانی‬ ‫تــر جیادەكرێتــەوە كە پەڵەیەكی ســپی‬ ‫لەســەر پێســت دەردەكەوێــت‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫نەمانــی بۆیاغــی پێســتەوەیە‪ ،‬ئــەم‬ ‫پەاڵنــەی كەدەردەكەون زۆر بەئاشــكرا‬ ‫لەشــوێنەكانی تری زیــاد دەكات‪ ،‬لەڕوی‬ ‫دەرەوە هۆكارێكــی تــری هەیــە كــە‬ ‫هەندێكجــار ئــەم پەاڵنە ئــەو مووانەی‬ ‫كــە لەناویدایە ئەوانیــش لەگەڵ پەڵەكە‬ ‫ئەگــەری ســپی بونیــان هەیــە‪ ،‬بەڵەكی‬ ‫بۆی هەیە لەهەموو پارچەكانی جەســتە‬ ‫دەربكەوێت‪ ،‬وەها باوە لەسەرەتاوە زیاتر‬ ‫لەو شــوێنانە دروستدەبن كەتیشكی خۆر‬ ‫زیاتــر لێیــان دەدات‪ ،‬كەپەڵەكە تۆخترە‬ ‫زوتــر هەســتی پێدەكرێــت‪ ،‬هەروەهــا‬

‫ئاستی چارەسەر لەهەرێمی‬ ‫كوردستان و دەرەوەی واڵت وەك یەكەو‬ ‫هیچ جیاوازیەكی نیە‬ ‫هۆكارەكانی دروستبونی نەخۆشی‬ ‫بەڵەكی‬

‫لەكەسی رەش پێســتدا زیاتر رەنگەكەی‬ ‫تۆختــر بێت زۆرتر پێوەیان دیارە وەك‬ ‫لەكەسێكی سپی پێست‪ ،‬بەهۆی جیاوازی‬ ‫ئەو پسپۆڕە رونیشدەكاتەوە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫زەقی رەنگەكانەوە‪.‬‬ ‫سەرەكی دروســتبونی نەخۆشی بەڵەكی‬ ‫نەزانــراوە‪ ،‬بــەاڵم وابــاوەڕ دەكرێــت كە‬ ‫زانایانــی بــواری پزیشــكی كاردەكەن هۆكارێكــی بۆمــاوەی لەدواوەبێــت كــە‬ ‫لەسەر چاندنەوەی خانەی میالنۆسایت دەركەوتنــی لەناوخێزانەكاندا بەشــێوەی‬ ‫ناوبراو باس لەوەدەكات‪ ،‬نەخۆشــیەكە بۆماوەییــە‪ ،‬بەرزبونــەوەی غــودە واتــە‬ ‫بەنەخۆشــیەكی بەرگــری لــەش ناوزەند ئەو كەســانەی نەخۆشــی غودەیان هەیە‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬بەهــۆی گۆڕانــی بەرگرییــە ئەگــەری دەركەوتنــی ئــەم نەخۆشــیان یان تیشــكی سەرو وەنەوشــیەوە بێت‪،‬‬ ‫لەناوچەیەكــی دیاریكــراوی پێســتدایە هەیــە‪ ،‬یــان توشــبوو بەنەخۆشــی هەروەهــا لەكاتــی چارەســەركردنی ئەم‬ ‫دەبێتــە هــۆی تێكشــاندنی خانەكانــی دەردەڕێــوی بێــت شانســی توشــبونی جۆرە نەخۆشیە سەرەتا دەرمانەكە پێش‬ ‫مــادەی میالنین‪ ،‬الوازبونی میالنۆســایت بەنەخۆشــی بەڵكی زیاتــرە یان جۆرێك لێدانــی تیشــكەكە دەدرێتە نەخۆشــەكە‬ ‫كەدروســتكەری میالنینــە‪ ،‬ئــەم مادەی لەخۆشــی تــر هەیــە وەك جۆرێــك بۆ هەســتیاركردنی پێســتی نەخۆشیەكە‬ ‫ســیڕۆیدە كــە هەیــە بەرگــری لەشــی لەنەخۆشــی كەم خوێنی‪ ،‬لەپاڵ ئەوەشدا لەرێگــەی خواردن یــان دەرزیــەوە بێت‬ ‫كەســەكە دەگۆڕێــت ئەگەری شانســی هەندێــك رای تــر هەیە لەبــارەی خراپی یــان لێدانــی كرێمــەوە بێــت دەتوانێت‬ ‫گەڕانــەوەی رەنگەكــە‌و دروســبونەوەی كەشوهەواو ژینگەوە كەئەمانە هۆكارن بۆ ئەوناوچــەی پێســتەكە هەســتیار بكات‬ ‫پاشان تیشــكەكە ئاراستەی ئەوناوچەیە‬ ‫میالنینــی هەیــە‪ ،‬بەاڵم الوازە‪ ،‬تائێســتا دروستبونی نەخۆشی بەڵەكی‪.‬‬ ‫دەكرێت پەڵەكەی تێدایە‪ ،‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫چارەســەرێكی بنەبڕی نەخۆشــی بەڵكی‬ ‫هــۆی چاالكردنــی دوبــارەی خانەكانــی‬ ‫نیە‪ ،‬لەئێســتادا زانایانی بواری پزیشكی‬ ‫سەختە‬ ‫نەخۆشیەكە‬ ‫چارەسەری‬ ‫میالنۆسایت بۆ دروستكردنەوەی میالنین‬ ‫كاردەكەن لەســەر چاندنــەوەی خانەی‬ ‫ئەو پزیشــكە لەبارەی چارەسەركردنی‬ ‫كەئەگــەری ئــەوەی هەیــە رەنگەكــەی‬ ‫میالنۆســایت كەدروســتكەری میالنینــە نەخۆشــیەكەوە‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬نواندنی‬ ‫بۆبگەڕێنتــەوە بــۆ ئەو شــوێنە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫وەكو چارەسەرێك بۆئەم نەخۆشیە‪ ،‬بەاڵم رەنگی پێســتی كەسەكە بۆ پەمەییەكی‬ ‫پێشــكەوتنی ســەردەمیانەوە لەئێســتا‬ ‫تائێستا نەچۆتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ .‬كاڵ دەگەڕێتەوە بۆ بەكارهێنانی دەرمان‬ ‫ئاســتی چارەســەر لەهەرێمی كوردستان‬

‫و دەرەوەی واڵتیــش وەك یەكــەو هیــچ‬ ‫جیاوازیەكی نیە»‪.‬‬ ‫جەخت لەوەیشدەكاتەوە‪ ،‬چارەسەری‬ ‫ئــەم نەخۆشــیە تۆزێــك ســەختە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی زۆربەی زۆری ئەو كەسانەی‬ ‫توشــی ئــەم جــۆرە نەخۆشــیە دەبــن‬ ‫نەخۆشــیەكەیان درێژ خایەنە‪ ،‬تائێستا‬ ‫چارەســەری تەواوەتــی بــۆ نەخۆشــی‬ ‫« ‪ »vertecabo‬نەدۆزراوەتــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم چەند جۆرێــك لەكرێــم هەروەها‬ ‫تیشــك هەیــە‪ ،‬هەندێكجــار كەمێــك‬ ‫رێگــر دەبێــت‌و پەڵەكــە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫باری ئاســایی خۆی یانی بەشێوەیەكی‬ ‫كاتــی یــان بــەردەوام دەبێــت‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫ئەوەشــدا نەخۆشــی بەڵەكــی بەهیــچ‬ ‫شــێوەیەك لەكەســێكەوە بۆ كەســێكی‬

‫تــر ناگوازرێتــەوە‌و نەخۆشــیەكی درم‬ ‫نیە‪ ،‬نەخۆشــیەكی پاكەو بێ كێشــەیە‬ ‫لەرێگەی ڤایرۆسیەوە نیە تابگوازرێتەوە‪.‬‬

‫پیاوان‌و ژنان وەك یەك توشی ئەم‬ ‫نەخۆشیە دەبن‬

‫ئەوپســپۆڕە‪ ،‬وتیشــی» نەخۆشــی‬ ‫بەڵەكی نەخۆشیەكی جیهانیە‪ ،‬لەهەموو‬ ‫جیهاندا بەڕێژەی ‪ %1‬كەس توشــی ئەم‬ ‫نەخۆشــیە دەبێــت‪ ،‬پیــاوان‌و ژنانیــش‬ ‫وەك یەك توشی بەڵەكی دەبن‪ ،‬نیوەی‬ ‫ئەو نەخۆشــیانە لەخــواروی تەمەنی ‪20‬‬ ‫ســاڵیەوەن‪ ،‬هەروەهــا زۆربــەی زۆری‬ ‫نەخۆشــەیەكەیان پەرەدەســەنێت پێش‬ ‫تەمەنی ‪ 40‬ساڵی»‪.‬‬

‫"ئەوانەی كاری زۆر دەكەن‪ ،‬دەبێت وریای دەردەڕێوی بن"‬ ‫د‪ .‬سامان ئەمین‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشیەكانی پێست‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫بەهۆی ئەو بارودۆخە خراپەی هەرێم تێی كەوتوە رێژەی توشبون بەنەخۆشی دەردەڕێوی لەبەرزبونەوەدایە‬ ‫چاودێر‪ -‬سلێامنی‪:‬‬ ‫نەخۆشــی دەردەڕێــوی نەخۆشــیەكی‬ ‫پێســتەو توشــی هــەردوو رەگــەزی نێر‌و‬ ‫مــێ دەبێــت‪ ،‬دەبێتــە هــۆی هەڵوەرینــی‬ ‫مووەكانــی قژ‌و ریش‌و ســمێڵ‌و جەســتە‪،‬‬ ‫كە لەشــێوەی پەڵەپەڵە دەردەكەون‪ ،‬ئەم‬ ‫نەخۆشــیە درێژخایەنە‌و نەخۆشەكە دەبێ‬ ‫بــەردەوام بێت لــە وەرگرتنی چارەســەر‪،‬‬ ‫هەروەها‪ ،‬خەمۆكــی‪ ،‬كەمخەوی‌و قەلەقی‌و‬ ‫ئەوكەســانەی ئیشــوكاریان زۆرە بەردەوام‬ ‫ســەرقاڵن‪ ،‬هــاوكات بەهــۆی ئــەو دۆخــە‬ ‫خراپەی هەرێم تێدایەتی‪ ،‬رێژەی توشــبون‬ ‫بەم نەخۆشیە لەبەرزبونەوەدایە‪.‬‬

‫نەخۆشی دەردەڕێوی چی یە ؟‬

‫ئەم نەخۆشیە لەڕوی زانستی‬ ‫پزیشكیەوە پێیدەوترێت نەخۆشی تێكچونی‬ ‫بەرگری لەش‪ ،‬كەسەكە بەرگری لەشی تێكدەچێت لەبری‬ ‫پەالماری ڤایرۆس بدەن پەالماری سەلكی مووەكان‬ ‫دەدەن‬

‫د‪ .‬ســامان ئەمین مســتەفا‪ ،‬پســپۆڕی‬ ‫نەخۆشیەكانی پێست‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشی دەردەڕێوی نەخۆشیەكی پێستیە‬ ‫كــە توشــی ســەلكی مــوو دەبــێ‌و ســێ‬ ‫جــۆری هەیــە‪ ،‬جۆرێكیان پێــی دەوترێت‬ ‫دەرەدە رێــوی‪ ،‬ئاســایی كــە لەشــێوەی‬ ‫چەنــد پەڵەیەكدایــە لەســەر یــان ریــش‌و‬ ‫سمێڵدا هەیە‪ ،‬جۆرێكی تریان پێیدەوترێت‬ ‫تۆتالیــس كــە تەنهــا ســەری كەســەكە‬ ‫دەگرێتــەوە كەقــژی بەســەرەوە نامێنێت‪،‬‬ ‫برۆو ســمێڵ‌و ریشی پێوە نامێنێت‪ ،‬جۆری‬

‫سێیەمیان پێدەوترێت دەردە رێوی گشتی‬ ‫واتە هەموو لەشی مووی پێوە نامێنێت‪.‬‬

‫نەخۆشیەكی بۆ ماوەییە‬

‫ناوبراو باس لەوەیشدەكات‪ ،‬ئەم نەخۆشیە‬ ‫لــەڕوی زانســتی پزیشــكیەوە پێیدەوترێت‬ ‫نەخۆشی تێكچونی بەرگری لەش‪ ،‬كەسەكە‬ ‫بەرگری لەشــی تێكدەچێت لەبری پەالماری‬ ‫ڤایــرۆس بدەن پەالماری ســەلكی مووەكان‬ ‫دەدەن‌و ســەلكی مــووەكان لەنــاو دەچن‌و‬ ‫ئەوكاتە مووكان دەوەرن‪ ،‬هۆكارێكی تریش‬ ‫بۆماوەیــە كەلەباوەنــەوە ئــەم نەخۆشــیە‬ ‫دەگوێزێتەوە بۆ وەچەكانیان‪.‬‬

‫ئەو نەخۆشیانە چین كەهۆكارن بۆ‬ ‫توشبون بە دەردەڕێوی‬

‫پزیشــكەكە رونیشــیكردەوە‪ ،‬چەنــد‬ ‫نەخۆشــیەكی وەك خەمۆكــی كەمخەوی‬ ‫قەلەقــی ئەوكەســانەی ئیشــوكاریان‬ ‫زۆرە بــەردەوام ســەرقاڵن‌و بیردەكەنەوە‬ ‫یــان هەندێــك لەخوێنــدكاران لەكاتــی‬ ‫تاقیكردنەوەكان توشــی ئەم نەخۆشــیە‬ ‫دەبــن‪ ،‬هەروەهــا دوو نەخۆشــی‬ ‫كەپەیوەندیان بەنەخۆشی دەردەرێویەوە‬ ‫هەیــەو هــۆكارن بــۆ توشــبون ئەویش‬ ‫نەخۆشــی غــودە‌و شــەكرەیە‪ ،‬لەگــەڵ‬

‫ئەوەشــدا ئــەو كەســانەی مەنگۆلــن‬ ‫دەردەرێویان تێدا زۆرە‪.‬‬

‫نیشانەكانی نەخۆشی دەردە رێوی؟‬

‫پزیشــكەكە دەڵێــت" نەخۆشــی‬ ‫دەردەرێوی تەنهــا هەڵوەرینی مووەكەیەو‬ ‫بــەس‪ ،‬پەڵەكانیــش بەشــێوەی بازنەییە‬ ‫هەندێجاریــش شــێوەی تــر وەردەگرێــت‬ ‫كە وەكو شــەبەكەیەك قژەكــە دەوەرێت‪،‬‬ ‫ســەرەتا بنی مووكــە باریك دەبێتەوە بەو‬ ‫نیشــانیەدا دەیدۆزیتــەوە‪ ،‬واتــە بەتەنیــا‬ ‫بەســەیركردنی بنی مووكــە دەزانین ئەوە‬ ‫نەخۆشــی دەردە رێوییــە‪ ،‬كە لەشــێوەی‬ ‫پەڵــە پەڵــە لەســەر‌و ریش‌و ســمێل برو‬ ‫دادەبینین"‪.‬‬

‫نەخۆشیەكە هەردوو رەگەز دەگرێتەوە‬

‫ســامان ئەمین‪ ،‬جەخت لەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەم نەخۆشیە دووچاری هەموو تەمەنەكان‬ ‫دەبێتــەوە‪ ،‬ئــەوەی كــە زۆر بــاوە زیاتــر‬ ‫لەتەمەنــی ‪ 16‬ســاڵی تــا ‪ 45‬ســاڵییە‪،‬‬ ‫هــەر دوو رەگــەزی مــێ‌و نێــر وەك یەك‬ ‫توشــی ئەم نەخۆشــیە دەبن‪ ،‬هــەر بۆیە‬ ‫رێژەی توشــبون بەنەخۆشی دەردە رێوی‬ ‫بەداخەوە بەهۆی ئــەو بارودۆخە خراپەی‬ ‫هەرێــم تێدایەتــی رێــژەی توشــبون بەمە‬ ‫نەخۆشــیە لەبەرزبونەوەدایــە‪ ،‬بەپێــی‬

‫سەرژمێری لەهەموو جیهان لە ‪ %1‬بەاڵم‬ ‫ئەم رێژەیە لەشــوێنێكەوە بۆ شوێنكی تر‬ ‫دەگۆڕێت‪.‬‬

‫شێوازی چارەسەر‬

‫ئــەو پزیشــكە لەبــارەی چارەســەری‬ ‫نەخۆشــیەكەوە‪ ،‬ئامــاژە بــەوەدەكات‪،‬‬ ‫ئەگــەر نەخۆش یــەك دوو پەڵەی هەبێت‬ ‫بــەدەرزی ژێر پێســت چارەســەر دەبێت‪،‬‬ ‫یاخود بەمەلهەم ئەوشوێنە چەور دەكرێت‬ ‫یــان بەكارهێنانــی كورتیــزۆن لــە رێگەی‬ ‫دەرمــان‌و حــەب‌و دەرزی‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەر‬ ‫نەخۆشــیەكە زۆر ســەخت بــوو ئــەوكات‬ ‫پەنادەبەنــە بەر ئــەو دەرمانانــەی كە بۆ‬ ‫بەرگــری لەش بەكاردێــن‪ ،‬بۆ ئەوەی ئەو‬ ‫بەرگرییەی زۆرە‌و وایكرد پەالماری سەلكی‬ ‫مووەكەدەدا كەمبكرێتەوە"‪.‬‬

‫نەخۆشیەكی درێژخایەنە‬

‫د‪ .‬سامان ئەمین‪ ،‬راشیگەیاند" ئەوكەسەی‬ ‫توشی نەخۆشی دەردەرێوی دەبێت‪ ،‬ئەگەری‬ ‫هەیــە كەســەكە یەكجــار توشــی ببێــت یان‬ ‫چەند جارێك توشــی ببێت ئەوە دەكەوێتەوە‬ ‫سەركەسە‪ ،‬هەندێك هەیە پاش چارەسەركردن‬ ‫دوای ســاڵێك وایلێهاتۆتەوە كە لە شوێنێكی‬ ‫تــر پەڵــەی تــر دروســت بۆتــەوە‪ ،‬وەك‬ ‫نەخۆشیەكانی تر نیە یەكجار بێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪No. (600)27-2-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دێكیۆمێنتی بەشداریی‬ ‫سیاسی ژنان‪ ،‬باڵودەكرێتەوە‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫كاروان عومەر‬ ‫بە سەماكردن گرفتەكانی مرۆڤ چارەسەر دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫كتێبــی «بەشــداری سیاســی ژنان لە‬ ‫باشــوری كوردســتان» تازەترین كتێبی‬ ‫نوسەر و میدیاكاری بواری ژنان «كنێر‬ ‫عەبدوڵــا» یــە‪ ،‬كــە رۆژی ‪،٢٠١٧|٣|٥‬‬ ‫لە هۆڵی نیشــتمانی (ئەمنەسورەكە) بە‬ ‫ئامادەیی نوسەر‪ ،‬رێوڕەسمی واژۆكردن و‬ ‫باڵوكردنــەوەی بەڕێوەدەچێــت‪ .‬كتێبەكە‬ ‫لــە پێشــەكییەكی كورت و چوار بەشــی‬ ‫ســەرەكی پێكهاتووە‪ ،‬كە تیایدا نوســەر‬ ‫جگە لەوەی پوختەیەكی كورتی مێژوویی‬ ‫لەســاڵی ‪ ١٩٩١‬بــەدواوە‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫هەرێمی كوردستان و پێگە جیۆپۆلۆتیكی‬ ‫و سیاســی و سۆسیۆلۆژییەكەی لە ڕووی‬ ‫ژمــارەی دانیشــتوان‌و جیوگرافی و زمان‬ ‫و سروودی نیشــتمانی و ئااڵو پێكهاتەی‬ ‫هەرسێ دەســەاڵتەكەی حوكمڕانییەتی و‬ ‫پارتە سیاسییەكانی باشوری كوردستان‌و‬ ‫رێكخــراو و دەزگا و نێوەنــد و ئۆرگانــی‬ ‫سیاســی پارتەكان و یەكە ئیدارییەكانی‬ ‫فەرمانڕەوایەتی هەرێم دەخاتەڕو‪ ،‬پاشان‬ ‫كورتە مێژوویەكی تایبەت بە مەســەلەی‬ ‫بەشــداری سیاســی ژنــان بەگشــتی لــە‬ ‫واڵتانی جیهان و هەرێمی كوردســتاندا بە‬ ‫تایبەتــی‪ ،‬بــاس دەكات و لە بەشــەكانی‬ ‫دواتریــش دا بەشــێوەیەكی مێژوویــی‬ ‫دیكۆمێنتــاری و بــە شــێوەی ئامار و بە‬ ‫گشــتی نــاوی هەموو ئەو كەســایەتییانە‬ ‫باڵودەكاتــەوە كــە لــە ناوەندەكانــی‬ ‫حوكمڕانییەتــی هەرێمی كوردســتاندا لە‬ ‫دوای هەڵبژاردنی ساڵی ‪ ١٩٩٢‬و پێكهاتنی‬ ‫یەكەمیــن كابینــەی حكومەتی هەرێمەوە‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫رۆژانــی ‪ 2017/2/26-25‬لە‬ ‫شــاری نۆرنبێرگی ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫ناوەنــدی پێكەوەژیانــی‬ ‫كــورد و ئەڵمان‪ ،‬میوانداری‬ ‫هونەرمەند (كاروان عومەر)‬ ‫یــان كــرد‪ ،‬بــۆ ئەنجامدانی‬ ‫پڕۆگرامێكی سەما‪.‬‬ ‫دەربــارەی ئــەم پڕۆژەیــە‬ ‫(بەســەماكردن كرۆكــی خــۆت‬ ‫ئاشــكرا بكە) و شــێوەی ســەماو‬ ‫ئەنجامدانــی‪ ،‬كاروان عومــەر بــە‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ئەم پڕۆژەی‬ ‫ســەمایە سەرتاســەرییە بۆ هەمو‬ ‫رێكخــراو و گــروپ و دامــەزراوە‬ ‫مرۆییەكانە لە جیهاندا‪ ،‬بۆ مرۆڤی‬ ‫ئاســایی و ئــەو كەسانەشــە كــە‬ ‫بەهۆی جەنگ‌و وێرانكاریەكانی‌و‬ ‫كولتــور و دابونەریت‪ ،‬یان بەهۆی‬ ‫نەخۆشــی‌و سروشتی مرۆڤبونیان‬ ‫لە دۆخێكی نائاساییدا دەژین‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە ناوەنــدی‬ ‫پەنابەرانیــش كــە ئــەم نمایشــە‬ ‫ئەنجامــدەدەن وتــی‪ :‬ناوەنــدی‬ ‫پەنابــەران كلینیكــی تایبەتــی‬ ‫بەنەخۆشی دەرونی‌و دامەزراوەی‬ ‫تایبــەت بەو مرۆڤانەی بەدەســت‬ ‫الوازی دەرونی‌و هۆشەوە دەناڵێنن‬ ‫هەیــە‪ ،‬هەروەها بــۆ زیندانیەكان‪،‬‬ ‫كەنیسەی شارەوانیەكان‪ ،‬گروپی‬ ‫منــدااڵن ‌و گەنجــان بــۆ ســەما‬ ‫و شــانۆ‪ ،‬كــە ئەمانــە هەمویــان‬ ‫پرۆژەن‪.‬‬

‫ێ دەســەاڵتیی یاسا دانان‬ ‫لە ناو هەرســ ‌‬ ‫و جێبەجێكردن و دادوەری بەشداربوون‪،‬‬ ‫یاخــود لە ناو ئۆرگان و ناوەندە بااڵكانی‬ ‫پارتە سیاســییەكاندا بەشداربوون‪ .‬دوای‬ ‫خســتنە ڕووی ئــەم ئامــارە گشــتییە‪،‬‬ ‫كــە تیایــدا بەشــێوەیەكی تایبــەت و‬ ‫تاڕادەیەكــی بەرچــاو كــە ماندوبونــی‬ ‫نوســەری تێدا بەدی دەكرێــت‪ ،‬بە ئامار‬ ‫رێــژەی بەشــداری ژنان لــە ناوەندەكانی‬ ‫هەرســێ دەســەاڵتەكەی حوكمڕانییەتی‬ ‫هەرێم و دەســەاڵتی خۆجێی پارێزگاكان‬ ‫و پێگەی رەگەزەكەی تر لەبەر رۆشنایی‬ ‫ئایدۆلۆژیــا و بەرنامــە و پەیــڕەوی‬ ‫پەســەندكراوی كۆنگــرەی پێنــج پارتــە‬ ‫سیاســییە بەشدار و براوەكەی دواهەمین‬ ‫خولی هەڵبژاردنــی پەرلەمان و كابینەی‬ ‫ئێســتای هەرێم خراوەتەڕو و دواتریش‬ ‫رێژەی بەشداری ژنان بە دیكۆمێنت لە ناو‬ ‫ناوەند و ئۆرگانە بااڵكانی ئەو پێنج پارتە‬ ‫سیاســییە دا وەك مەكتەبی سیاســیی و‬ ‫سەركردایەتیی و‪ ..‬پیشاندراوە‪.‬‬

‫ســەبارەت بــەوەی كــە لــە‬ ‫هەرێمی كوردستان تا چ رادەیەك‬ ‫ســەركەوتون‌و چ كارێكتــان بــە‬ ‫ئەنجــام گەیانــدوە وتــی‪ :‬گەلـــێ‌‬ ‫كاری باشــمان كــردوە‪ ،‬چەندیــن‬ ‫ۆركشــۆپمان كردۆتــەوە بــۆ‬ ‫زیندانیەكان‪ ،‬نەخۆشخانەی هیوا‪،‬‬

‫نەخۆشخانەی دەرونی‪ ،‬ئاوارەكان‪،‬‬ ‫ژنانی ئیزدی‌و رزگاربوانی دەستی‬ ‫تیرۆر‪ ،‬بۆیە لێرەشــەوە دەڵێم بۆ‬ ‫ئەم پڕۆژەو كۆنســێپتە نوێیە (بە‬ ‫ســەماكردن كرۆكی خۆت ئاشكرا‬ ‫بكــە)‪ ،‬داوا لە هەمــو رێكخراو و‬ ‫كۆمەڵــە و گروپــە هونەریــی ‌و‬

‫شــانۆییەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫دەكەیــن پەیوەندیمان پێوە بكەن‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ۆركشــۆپی تایبەت‬ ‫بەگروپەكەیــان‪ ،‬تــا بەهەمومــان‬ ‫بتوانین كەمێ‌ لە كێشەو گرفتەكان‬ ‫بەسەما چارەسەر بكەین‪.‬‬

‫سایتی نوێی‬

‫كەوتەكار‬

‫‪www.dabran.net‬‬

‫‪w.dabran.n‬‬ ‫بە سێ زمان‪ :‬كوردی‪ ،‬عەرەبی و ئینگلیزی‬

‫دیزاینی نوێ‬

‫کەریم دەشتی‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫دەقی شیعریی نوێ‪:‬‬

‫دەقی وەرگێڕدراو‪:‬‬

‫ئازاد ئەحمەد ئەسوەد‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )541‬دووشەممە ‪2017/2/27‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ئەمە وەاڵمەکەیە بۆ نووسەران‪:‬‬

‫کتێبخوێندنەوە هەر بۆ خۆشی نییە‬ ‫‪ /٢‬پەرەدان بە پێشەکی‬

‫جێف گۆینز‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬لیزا محەمەد‬ ‫ئەم نووسینەی جێف گۆینز‪،‬‬ ‫کە خاوەنی چەندین ڕۆمانە‪،‬‬ ‫لە درێژەی ئەو ڕاپۆرتانەی‬ ‫ڕەخنەی چاودێرە‪ ،‬کە هانی‬ ‫نووسەرانی تازەکار دەدات‬ ‫بــۆ نــووســیــن و هــەروەهــا‬ ‫نووسەرانی‬ ‫شێوازەکانی‬ ‫جیهان دەخــاتــە ڕوو‪ ،‬لە‬ ‫نووسیندا‪.‬‬ ‫ئەمە ئەو هەشت خاڵەیە کە من‬ ‫بەر لە نوسینی یەکەم کتێبم ڕەچاوم‬ ‫کــردن‪ .‬ئەمە ئەوەیە کە من کردم‬ ‫کاتێک نەمدەزانی هەنگاوی دواتر چی‬ ‫بکەم‪ ،‬ئەمە ئەوەیە کە منی جوواڵند‬ ‫لە حەزکردن بۆ بوون بە نووسەر‪،‬‬ ‫لەگەڵ کــاری ڕۆژانــە بۆ نووسەری‬ ‫هەمیشەیی و نووسەری پڕفرۆش‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا ئەمە سادە و دژوارە‪ .‬دەبێت‬ ‫بڵێم‪ :‬باڵوکردنەوە سەختترین بەشی‬ ‫نووسینی کتێبێک نییە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫نزیکیش نییە لێی‪ ،‬بەڵکوو نووسینی‬ ‫کتێبەکە سەختترینی پڕۆسەکەیە‪.‬‬

‫‪ /١‬بابەتێک هەڵبژێرە‬

‫پێویستت بە گۆشەیەک هەیە بە‬ ‫قوالپێک‪ ،‬ئەوە بیرۆکەیەکی نوێ نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەتوانی هەندێک نوێگەریی تێدا‬ ‫بکەیت لــە ڕێــگــەی پێشکەشکردنی‬ ‫بۆچونوەکانتەوە‪ ،‬ڕەچــاوی ئــەوە بکە‬ ‫چۆن سیت گودین لە بارەی بازاڕکردنەوە‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬یاخود هەمنگوای لە بارەی‬ ‫شەڕەگاوە نووسی‪ ،‬هەموو شتەکان پێشتر‬ ‫ئەنجام دراون‪ ،‬بەاڵم تۆ ئەوەت پێشتر‬ ‫ئەنجام نــەداوە‪ ،‬ئەوە جیاوازییەکەیە‪،‬‬ ‫ئەوە پێشەکییەکەتە‪.‬‬

‫‪ /٣‬بیر لە خوێنەرەکانت بکەرەوە‬

‫یــەک لە یاسا زێڕینەکانی نووسین‬ ‫ئەوەیە کە تۆ خوێنەرەکانت بناسیت‪.‬‬ ‫پێویستە زۆر لــە بـــارەی ئـــەوان و‬ ‫پێویستییەکانیانەوە بزانیت‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫کاتێک دەنووسیت ئەوان دەزانن کە تۆ‬ ‫تێدەگەیت ئــەوان لە کوێوە دین‪ .‬گەر‬ ‫تۆ ئەوە بکەیت‪ ،‬گەر تۆ چاوت بەوان‬ ‫کەوت‪ ،‬لەو جێیەی کە هەن‪ ،‬دەتوانیت‬ ‫بیانگوازیتەوە بۆ ئەو جێیەی پێت خۆشە‬ ‫لێی بن‪.‬‬

‫‪ /٤‬پوختەیەک دروست بکە‬

‫پوختە هەمیشە وا پــێ دەچێت‬ ‫بەشێکی بێزارکەر بێت لە نووسیندا‪،‬‬ ‫ڕەنگە وا بیر بکەیتەوە ئەمە داهێنانەکانت‬ ‫سنووردار دەکات و دەتگێڕێنێتەوە بۆ‬ ‫کاتی دەستپێکت‪ ،‬بــەاڵم ڕاستییەکە‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬ئەو کاتەی بۆ دروستکردنی‬ ‫پوختەی نووسینەکە بە ڕێی دەکەیت‬ ‫پاڵپشتیی نووسینەکەت دەکــات تا بە‬ ‫شێوازێکی خێراتر و نەرمتر بڕوات‪ ،‬من لە‬ ‫ئەزموونەوە فێر بووم‪ ،‬ئەم هاوینە کاتێک‬ ‫پێنجەمین کتێبم دەنووسی هەستم بە‬ ‫دوو لەسەر سێی ڕێگاکان کرد لەناویدا‪،‬‬ ‫لە دوای نووسینی چل هەزار وشە‪ ،‬هەموو‬ ‫شتەکان زۆر بە ئاسانی دەهاتنە پێش‬ ‫وەک لە چاپتەرەکانی پێشوو‪ ،‬بۆچی؟‬ ‫لەبەر ئەوەی پوختەیەکم بە خۆم دابوو‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەم پوختەیەدا نووسین سادەیە‬ ‫(بە دڵنیایی سادە بەاڵم ئاسان نا)‪.‬‬

‫پێویستە هەندێک شتی گرنگت هەبێت‬ ‫بۆ باڵوکردنەوە پێش ئەوەی دەست بە‬ ‫نووسین بکەیت‪ ،‬هەروەک ئێف سکۆت‬ ‫فیتزجێڕاڵد دەڵێت‪« :‬تــۆ نانووسیت‬ ‫لەبەر ئــەوەی دەتەوێت هەندێک شت‬ ‫بڵێیت‪ ،‬بەڵکوو دەنووسیت لەبەر ئەوەی‬ ‫کۆمەڵێک شتت هەیە بۆ گوتن‪ ».‬لە‬ ‫بارەی چی دەنووسیت؟ کاتێک هەوڵم‬ ‫‪ /٥‬خوێندنەوە‪ ،‬خوێندنەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەمە دەدا قووڵتر بوومەوە و دەستم‬ ‫کــرد بە نووسین لە بــارەی نووسین‪،‬‬ ‫خوێندنەوە‬ ‫وا دەردەکــەوێــت ئەوە هەنگاوی باشی‬ ‫گـــەر دەتـــەوێـــت ببیتە نــووســەر‪،‬‬ ‫ســەرەتــام بووبێت‪ ،‬لەبەر ئــەوەی تا خوێندنەوە بۆ خۆشی نییە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫ئیستاش هەمان شت دەکەم‪.‬‬ ‫پێویستییە‪ ،‬پێویستە تا ڕادەیەکی زۆر‬ ‫بخوێنیتەوە و چەندجارەی بکەیتەوە‪ ،‬تا‬ ‫تێبگەیت ئەوە چۆن نووسراوە و درک‬ ‫بەوە بکەیت تۆ چۆن دەتوانی هەمان‬ ‫شت جیاوازتر بنووسیت‪.‬‬

‫‪ /٦‬کاتی چاوەڕوانکراو دیاری بکە‬

‫لــە ســەرەتــای ئــەمــســاڵــەوە کاتێک‬ ‫هــاوســەرەکــەم دووگـــیـــان بـــوو‪ ،‬ئــەو‬ ‫ڕۆژەمان دەزانی کە تێیدا کچەکەمان لە‬ ‫دایک دەبێت‪ ،‬ئەو ڕۆژە چاوەڕوانکراوە‬ ‫کاروچاالکییەکانمان دیــاری دەکــات‪،‬‬ ‫چاالکی خێزانەکەمان و کارەکانی خۆیشم‪،‬‬ ‫دەمانزانی کە دەبوو کارەکانمان ئەنجام‬ ‫بدەین لە بەروارێکی دیاریکراودا‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی ئامادە دەبێت یاخود نا‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫لەو ڕۆژەدا خێزانەکەمان زیاد بکات‪ ،‬هیچ‬ ‫دەرفەتێک نەماوە بۆ دواخستنی کارەکان‬ ‫و تەمبەڵیکردن‪.‬‬ ‫بــە هــەمــان ڕێــگــە مــامــەڵــە لەگەڵ‬ ‫نووسینەکەتدا بکە‪ ،‬بە هەمان تەرخانکردن‬ ‫بۆ بــەرواری دیاریکراو‪ ،‬سەرەتا دەبێت‬ ‫بڕیار بدەیت دەتەوێت چی بنووسیت و‬ ‫بڕیار بدە نووسینەکەت بۆ کێیە‪ ،‬کاتی‬ ‫ئەوە هاتووە پرۆفیشناڵ بیت و ئەنجامی‬ ‫بدەیت تا بـــەرواری کۆتایی‪ ،‬گــەر وا‬ ‫نەکەیت‪ ،‬ئەوا ژیان ڕێگەیەکی هەیە تا‬ ‫بمانوەستێنێت‪.‬‬

‫‪ /٧‬خشتەی نووسین دروست بکە‬

‫ئێمە ڕاهــاتــوویــن هــەوڵ بــدەیــن بۆ‬ ‫الساییکردنەوەی ئەوەی نووسەرانی تر‬ ‫دەیکەن‪ ،‬ئێمە دەتوانین ئەو هاندەرە‬ ‫بدۆزینەوە کە چۆن ئەوانی تر ڕۆژەکانیان‬ ‫دادەڕێـــــژن‪ ،‬بـــەاڵم خاڵەکە ئەمەیە‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی خشتەیەکی بەردەوامی کارا‬ ‫بۆ نووسین‪.‬‬

‫‪ /٨‬بنووسە و پوختەی مەکە‬

‫ئەمە ئــەو شتەیە کە دەتهێڵێتەوە‬ ‫لەسەر تــەواوبــوونــی کتێبەکەت‪ ،‬گەر‬ ‫هەمیشە بیرت الی ئەو ڕستانەیە کە‬ ‫دەیــنــووســیــت‪ ،‬ئــەوا بــاش نابیت‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا تۆ گوڕی خۆت دەوەستێنیت‪،‬‬ ‫تەوژمت لە دەســت دەدەیــت و ڕێ بە‬ ‫خۆت دەگریت لە چوونە ناو دۆخێکی‬ ‫گرنگ لە «بــەردەوامــی»‪ ،‬ئەو جێیەی‬ ‫کە وشەکان ئاسان دێنە بەردەست و‬ ‫مەبەستەکان هەست بە هاتنەدی دەکەن‪.‬‬ ‫گەر تۆ هەوڵ دەدەیت بە تەواوی ڕستەی‬ ‫باش بنووسیت یان کتێبێکی باش‪ ،‬ئەوا‬ ‫تۆ دوای مەبەستێکی هەڵە دەکەویت‪ ،‬لە‬ ‫جیاتی دۆزینەوەی پالنێک کە ڕێت بدات‬ ‫یەکەمجار بنووسیت و دواتــر پوختەی‬ ‫بکەیت‪ .‬چی نووسەر دروســت دەکات‪،‬‬ ‫نوسین‪ .‬کەواتە باشترە بۆت کە دەست‬ ‫پێ بکەیت‪.‬‬

‫دە‬ ‫ر‬ ‫وا‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫عی‬ ‫ش‬ ‫ق‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫نا‬ ‫ی‬ ‫ڕ‬ ‫ۆ‬ ‫می بە کوردی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دەروازەی عیشقی مەوالنا‪" ،‬گوڵوەچنی شیعر و حیکمەتەکانی مەوالنا"‪،‬‬ ‫کە وەرگێڕانی بەشێکی شیعر و حیکمەتەکانی مەوالنا جەاللەدینی‬ ‫ڕۆمییە‪ ،‬ناونیشانی نوێترین کتێبی وەرگێڕدراوی نووسەر و شاعیر "پشکۆ‬ ‫نەجمەدین"ـە‪ ،‬کە بەم دواییانە چاپ و باڵو کراوەتەوە و ئێستا لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکاندایە‪.‬‬ ‫کتێبەکە جگە لە کاری وەرگێڕان‪ ،‬لێکۆڵینەوەی نووسەریشی لە خۆ‬ ‫گرتووە دەربارەی شیعر و دونیابینی و فیکری جەاللەدینی ڕۆمی‪.‬‬ ‫پشکۆ نەجمەدین‪ ،‬لە پێشەکی کتێبەکەدا‪ ،‬ئاماژە بەوە دەدات‪ ،‬چەندین‬

‫کتێبی بۆ عەرەبی وەرگێڕدراوی مەوالنای تاوتوێ کردووە و گەیشتۆتە‬ ‫ئەو بڕوایەی زەریــای فیکر و عیشقی خودایی ڕۆمــی‪ ،‬لە دەرەوەی‬ ‫چاوەڕوانییەکانی خوێنەر‪ ،‬یەکجار قووڵە و هەرچەندی بکەین و بکۆشین‬ ‫جارێ هەر لە کەنارین و لە قوواڵییەکاندا‪ ،‬دڕ و گەوهەرەکانی ئەقڵی‬ ‫مەوالنامان پێ دەرنایەن‪.‬‬ ‫نووسیویشییەتی‪" :‬لە ڕاستیدا‪ ،‬من تەنها گوڵوەچنێکی حیکمەت و‬ ‫شیعرەکانی ڕۆمیم کردووە و هەوڵم داوە‪ ،‬بە توانست و سەلیقەی شیعریی‬ ‫خۆم‪ ،‬بە شیعر دایانبڕێژمەوە و جۆرێک لە ڕیتم‪ ،‬کێش و موزیکیان بدەمێ‬ ‫و کارێک بکەم لە تەفعیلە و عەرووزی دەقە ئەسڵییەکان جیاواز بێت‪".‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )541‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/2/27‬‬

‫‪2‬‬

‫چۆن الكان بخوێنینەوە‬

‫««‬

‫چۆن چەمكی ئارەزوو بخوێنینەوە‬

‫عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ‬ ‫بەشی دووەم – کۆتایی‬ ‫ئارەزووی مرۆڤ ئارەزووی‬ ‫ئەویدیكەیە‬

‫فرۆید لە كتێبی (زانستی دەروونی‬ ‫نەخۆشی بۆ ژیانی ڕۆژانــە) بڕوا بەوە‬ ‫دەهێنێ‌ كە ئــەوە ئەویدیكەیە قسان‬ ‫دەكات‪ ،‬نەك من‪ ،‬نائاگامەندی گوتاری‬ ‫ئــەویــدیــكــەیــە‪ .‬الكـــان وەك كارێكی‬ ‫پشتگوێخراو قسە لەو كتێبەی فرۆید‬ ‫دەكات‪ ...‬لە هەوڵەكانیدا لە دەیەی ‪1930‬‬ ‫سەرلەنوێ‌ شیكردنەوە بۆ تیۆرەكانی‬ ‫فرۆید دەكــات و لە دەیــەی ‪ 1950‬بە‬ ‫ڕوونــی جیاوازییەكانی لەگەڵ فرۆید‬ ‫لە كتێبی (نووسینەكان‪)Ecrit-‬یدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬لە گەڕانەوە بۆ ئەو كتێبەی‬ ‫فرۆید ئەوەی كە الكان دەیەوێ‌ نیشانی‬ ‫بــدات‪ ،‬بەرجەستەكردنی ئەویدیكەیە‪،‬‬ ‫مەبەستی لــەو زاراوەش تەنها كەس‬ ‫یان كەسانی دیكە نییە‪ ،‬بەڵكو هەموو‬ ‫پرس و باسەكانی دیكەشە‪ ،‬كۆی ئەو‬ ‫هۆكارە بنەڕەتییانەش دەگرێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئارەزووەكانی مرۆڤ بەیان دەكەن‪ ،‬ئەو‬ ‫ئــارەزووەی كە لەسەر نەبوونی بەركار‬ ‫بونیاد نــراوە (كە لە الی منداڵ وەك‬ ‫لە سەرەوە ئاماژەمان بۆ كرد‪ ،‬دایكە)‬ ‫هەروەك قسە لەو ئارەزووانەش دەكات‬ ‫كە (خود) وەك بكەر و (خود) وەك‬ ‫بەركار چێژی لێ وەردەگرێت‪...‬‬ ‫ئەگەرچی ئارەزووی مرۆڤ ئارەزووی‬ ‫ئەویدیكەیە‪ ،‬ئەگەرچی جولەی ئارەزوو‬ ‫و فرەیی لە بابەتەكانیدا سنورییان بۆ‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەرچی هەركە قسان لە ئارەزوو‬ ‫دەكەین‪ ،‬قسە لە نائاگامەندی دەكەین‪...‬‬ ‫بەاڵم دەبێ‌ بزانین نائاگامەندی زمانێكە‬ ‫نــاكــەوێــتــە ژێـــر دەســـەاڵتـــی (خـــود)‬ ‫ەوە و بونیادی تایبەتی خۆی هەیە و‬ ‫سەربەخۆیە و كاریگەری لەسەر (خود)‬ ‫بەجێ‌ دەهێڵێ‌‪ .‬دەبــێ‌ بزانین تێزی‬ ‫ئارەزووی مرۆڤ ئارەزووی ئەویدیكەیە‪،‬‬ ‫لەگەڵ نائاگایی گوتاری ئەویدیكەیە‪،‬‬ ‫لە جومگەی (نائاگایی و ئــارەزوو) بە‬ ‫یەك دەگەن‪ ،‬بەاڵم نەك بەو مانایەی كە‬ ‫ئەویدیكە ئامانجی ئارەزوو بێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئــەو شوێنەیە كە قسەكردن داگیری‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەو قسەكردنەی كە لە نائاگایی‬ ‫(خود)ەوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬ئارەزوو‬ ‫نائاگامەندییە و نائاگامەندی زمانێكە‬ ‫دەكەوێتە پشت ئاگامەندییەوە! دواجار‬ ‫تــەواوی ئــارەزووی مرۆڤ هەوڵێكە بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی بۆشایی نێوان خــۆی و‬ ‫ئەویدیكە‪ ...‬لێرەوە ئارەزوو وەك بابەت‬ ‫تەماشا دەكرێت و كۆمەڵێ‌ وەزیفە لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ ...‬الكان پێیوایە دۆزینەوەی‬ ‫بنەڕەتی فرۆید بۆ (نائاگامەندی‪-‬نەست‪-‬‬ ‫و پێش ئاگامەندی‪ -‬پێش هەست‪ -‬و‬ ‫ئاگامەندی‪-‬هەست) وا لە مرۆڤ دەكات‪،‬‬ ‫بكەوێتە بەرانبەر خــۆی (ئــەوەی كە‬ ‫تایبەتمەندی دەبەخشێتە پەیوەندییە‬

‫ئینسانییەكان‪ ،‬بریتییە لــە ڕوو لە‬ ‫خۆبوونێك‪ ،‬كە كورت ناكرێتەوە بۆ هیچ‬ ‫شتێك) بەاڵم پرسیاری الكان پەیوەندی‬ ‫بە بۆشایی نێوان (خود) و ئەویدیكەوە‬ ‫هەیە (بۆهەڵگرتنی كەوانەكانی من و‬ ‫خودی الكانی دەبێ‌ بڵێم (‪) Sujet‬‬ ‫ی الكان (‪)egop‬ی فرۆیدی دروستی‬ ‫ناكات –سوبێكتی الكانی چێژگەرایە‪،‬‬ ‫كە ئێرە دەرفەتی قسەكردن لەو بارەوە‬ ‫ناكاتەوە‪.‬‬ ‫نائاگامەندی زنجیرەیەك دالــە كە‬ ‫ئارەزوو لە میانیدا هەنگاو دەنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە بیرمان نەچێت ئـــارەزوو هەمیشە‬ ‫ڕووەو كۆمەڵێك شتی دیكەیە‪ ،‬نەك‬ ‫بابەتی بنەڕەتی خۆی‪ ،‬بەمەش ونبوونی‬ ‫بــابــەتــە ســەرەكــیــیــەكــەی خــۆی (كە‬ ‫دایكە) ڕەنگاوڕەنگ دەكــات! لە نێوان‬ ‫بابەتی ونبوو یان بابەتی حەقیقی و‬ ‫ئارەزوو وەك دال‪ ،‬مەسافەیەكی دابڕاو‬ ‫یان جیاواز هەیە‪ ،‬كە لە نائاگامەندیدا‬ ‫شوێنی خۆی دەكاتەوە‪( ،‬خود)ی ئەو‬ ‫ونبوونەی بابەتی سەرەكی ئارەزوو‪ ،‬بۆ‬ ‫ ‬ ‫خۆی دەبێتەوە ئارەزوو‪ ...‬ژیژەك لەسەر ژیژەک‬ ‫بنەمای (گــەڕانــەوە) قسەیەكی جوان‬ ‫لە نەریت دەكات و دەڵێت‪ :‬لە خودی‬ ‫گەڕانەوە بۆ نەریتدا‪ ،‬نەریت دادەهێنین‪ ،‬نێوان جولە و ڕەفتاری خۆی و شێوەی تەواو (یەكگرتوو) نیشان بدات! (من)‬ ‫نموونەش بە تەنووری پیاوانی سكۆتلەندا خۆی دروست دەكات‪ ،‬پاشان بیر لەوە هەمیشە لەو خەیاڵەدا دەژی‪-‬خەیاڵی‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬كە بە هەمان فــۆڕم لە دەكاتەوە ئایا ئەو وێنەیەی كە دەیبینێ‌ پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە‪ -‬سەرچاوەی‬ ‫تەواو وێنەی خۆیەتی‪ ،‬یان وێنەیەكە لە ئەو وەهمە وەك ئاماژەمان بۆ كرد‪،‬‬ ‫ماوەی سەدەی نۆزدەدا داهێنرایەوە‪...‬‬ ‫راڤـــەكـــردنـــی الكــــان لــە دووبــــارە بیركردنەوەی خۆی و خەیاڵی خۆیدا جگە لە الدانــی مەعریفی و پەیبردن‬ ‫دابەشكردنی فرۆیدی بۆ دەروونی مرۆڤ بونیادی نــاوە و خــۆی لــەو وێنەیەدا بە تەماشاكردنی وێنەی خــۆت وەك‬ ‫و كەسایەتی مــرۆڤ ‪ ،‬قسەكردن لە دروســت دەكـــات‪ ،‬ئــەو بیركردنەوە و وێنەیەكی تــەواو‪ ،‬هیچی دیكە نییە‪.‬‬ ‫(رەمزی و خەیاڵی و ڕیاڵ) دەگرێتەوە‪ ،‬خەیاڵە (مــن)ێــك دروســـت دەكـــات‪ ،‬ئەو وردبینییەی الكان لە بارەی (من)‬ ‫واتە ئەوەی فرۆید لە ڕووی دەروونییەوە بــەر لــەوەی ئــەو (مــن)ە بێتە منێكی لەگەڵ فەلسەفە بە گشتی و كۆجیتۆ‬ ‫بە (پێش ئاگامەندی) یان لە ڕووی كۆمەاڵیەتی (بنەماكانی نەرگیزییەت و (‪)Cogito‬ی (دیكارت) بە تایبەتی‬ ‫كەسێتییەوە بە (سوپەر ئیگۆ) ناوی دوولەتبوونی من و خۆبەگەورەزانین و ناكۆك دەكەوێتەوە‪ ،‬ناكۆكییەكە جگە‬ ‫دەبــات‪ ،‬الی الكان ڕەمزییە و سیستم مازۆشییەت و غەریزەی مەرگ لێرەوە لە الدانی مەعریفی لەوەدایە كە الكان‬ ‫و یاسای ڕەمــزی هەیە‪ ،‬بە ڕەمزكردن دەست پێدەكات‪ -‬هەڵبەتە بەپێی ئاماژە دەریــدەخــات چیدی (مـــن)ی مــرۆڤ‬ ‫پێش خەیاڵی دەكــەوێــت‪ ،‬لــە میانی بۆ كردنی الكان) هەر ئەو ئاماژە بۆ كردن سەرگەورەی خۆی نییە‪ ،‬سەرگەورەی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژیادا سیستمی ڕۆشنبیریی و بیركردنەوەیەش دەبێتە جەوهەری ئەو سیستمە دالــە نییە‪ ،‬كە پێیوایە‬ ‫بـــەودا تــێــدەپــەڕێــت‪ ...‬قسەی الكــان‬ ‫دەگەیەنێت‪( ...‬ئاگامەندی) یان (ئیگۆ) الدانی مەعریفی‪.‬‬ ‫قسەكردنی الكــان لــەســەر (خــود) ئەوەیە‪ :‬مرۆڤ حوكم بەسەر سیستمی‬ ‫ی فــرۆیــدی‪ ،‬بە خەیاڵی نــاو دەبرێت‬ ‫(یەكەمجار كە منداڵ خۆی لە ئاوێنەدا لــە قۆناغی ئــاوێــنــەدا بــۆ كۆنگرەی دالدا ناكات‪ ،‬بەڵكو ئەوە سیستمە كە‬ ‫دەبینێ‌‪ ،‬وا خەیاڵ دەكــات كە ئەوە (مــادیــنــبــاد‪ )1936 -‬دەگــەڕێــتــەوە‪ ،‬ســەرگــەورەی مرۆڤە‪ ،‬ئــەوە سیستمی‬ ‫جەستەی باوكی نییە‪ ،‬كەواتە ئایا دەبێ‌ بـــەاڵم دوایــیــن داڕشــتــنــەوەی (‪ )13‬زمانە حوكمی مرۆڤ دەكات!‬ ‫ئەگەر منداڵی بچووكی وەستاو لەبەر‬ ‫خودی خۆی بێت) شوێنی خەیاڵكردن ساڵی بەسەردا تێدەپەڕێ‌ و دەكەوێتە‬ ‫و گـــۆڕان و گــۆڕیــن‪ ...‬دەگــرێــتــەوە‪ .‬كۆنگرەی (زیوریخ ‪ ،)1949‬بێگومان ئاوێنە بهێنینە بــەر چــاوی خۆمان‪،‬‬ ‫(نائاگامەندی)ی فرۆیدی یان (ئید)‪ ،‬بایەخی دوا داڕشــتــنــەوەی قۆناغی منداڵێ‌ كە لە ئاوێنەدا لە خۆی ورد‬ ‫الی الكان هیچ شوێنێكی نییە‪ ،‬تەنها ئاوێنە‪ ،‬ئاوڕدانەوەیە لە (منی ئایدیالی) دەبێتەوە‪ ...‬دەتوانین ئەوە ببینین كە‬ ‫لە قواڵیی مانادا نەبێت‪ ،‬دەرناكەوێت‪ ،‬لە نێو ئەو ئەزموونەی كە شیكردنەوەی چۆن لە میانی ئەو حاڵەتە خەیاڵییە‬ ‫واتە شوێنی بێ‌ شوێنانە‪ ،‬یان هۆیەكە دەروونــی و فرۆید بە ناوی (‪ Idea-‬بوون (خود) یان بۆچوونی یەكپارچەیی‬ ‫بــۆ بونیادی بــزر‪ ،‬ئــەوەیــە كــە الكــان ‪ )Ich‬پێمان دەبەخشێت و بەاڵم دواتر لە بارەی (خود)ەوە یەكەمین گەشەی‬ ‫ناوی (ریــاڵ)ی لێناوە و پێش ڕەمزی بۆی ناگەڕێنەوە! الكان لە كۆنگرەی خۆی دەستپێدەكات‪ .‬منداڵ كە هێشتا‬ ‫گێتی شانزدەم بۆ شیكاری دەروونــی لە ڕووی جەستەییەوە هاوئاهەنگی پەیدا‬ ‫دەكەوێت‪...‬‬ ‫لە شاری زیوریخ دەڵێت‪ :‬كاتێك منداڵ نــەكــردووە‪ ،‬لە ئاوێنەوە وێنەی خۆی‬ ‫خۆی لە ئاوێنەدا دەبینێ‌‪ ،‬بیر لەوە دەبینێ‌ و كە بۆ الی ئەو دەگەڕێتەوە‬ ‫قۆناغی ئاوێنە‬ ‫دەكاتەوە خۆی بە ئەویدیكە بــەراورد وێنەیەكی تاك و ڕازیكەرە‪ ،‬هەر چەندە‬ ‫ـەو‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫ـر‬ ‫ـ‬ ‫ـت‬ ‫ـ‬ ‫ـاش‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫لـــێـــرەدا بــۆ ئــــەوەی‬ ‫بكات‪ ،‬ئــەوە جۆرێكە لە (مــن) بەاڵم پەیوەندی لەگەڵ ئەو وێنەیەدا هێشتا‬ ‫پێویستە‬ ‫بگەین‪،‬‬ ‫قسەكردنەی سەرەوە‬ ‫بــەرە بــەرە دەرك بــەوە دەكـــات‪ ،‬كە پەیوەندییەكی خەیاڵییە‪ -‬چونكە هێشتا‬ ‫ئاماژە بە (قۆناغی ئاوێنە‪ Mirror-‬وێنەی ئەبستراك (وێنەی ئەویدیكە) منداڵ سنوری نێوان عەین و زەینی‬ ‫‪ )Stage‬الی الكــان بدەین «منداڵ ئەو وێنەیەیە كە لە دەرەوەی خۆیەوە ڕوون نییە‪...‬‬ ‫لــێــرەوە پرۆسەیەك بۆ پێكهاتنی‬ ‫لە تەمەنی زووی نێوان (‪ )18-6‬مانگدا دەیبینێ‌! بیركردنەوە لە وێنەی خۆی‬ ‫توانای خۆناسینی تێدا گەشە دەكات و وێنەی ئەویدیكەی دەرەوەی خۆی (خـــود) دەستپێدەكات بــە تــەواوی‬ ‫و سەرەتا لە وێنەی خۆی لەبەردەم (ئــەو وێنەی كە پێش ئــەوەی خۆی ئەو (خــود)ەی لە ئاوێنەدایە بەشێكە‬ ‫ئاوێنەوە دەستپێدەكات‪ ،‬وێنەی بەر ببینێ‌‪ ،‬هەبووە) بە قۆناغی سیستمی لە ئێمە و ئێمە لەگەڵ ئــەودا خۆمان‬ ‫ئاوێنە تەواوی جەستەی منداڵ دەنوێنێ‌‪ ،‬ڕەمزی ناو دەنێت (ئەو قۆناغە ڕۆڵێكی دەگونجێنین‪ ،‬بەشێكیش نییە بەڵكو‬ ‫لەو ڕێگایەوە منداڵ دەتوانێ‌ خۆی لە یەكالكەرەوە لە بونیادنانی تاك و دواتر بێگانەیە‪ .‬بەو مانایە ئەو وێنەیە منداڵی‬ ‫ئەویدیكە جیا بكاتەوە‪ ،‬نەك هەر هێندە لە پێكهێنانی گوتن و زمان و دەاللەتە بچكۆلە لە ئاوێنەدا دەیبینێ‌ لە خۆ‬ ‫بەڵكو دەتوانێ‌ جیاوازییەكانی خۆیشی ڕەمزییەكاندا دەبینێت) بەاڵم وێنەی بەر بێگانە بوونە‪( .‬تیری ئیلگلتۆن)ی بیریار‬ ‫بناسێتەوە‪ ،‬ئەگەرچی دواتر بیركردنەوە ئاوێنە كە هەرگیز ناتوانێ‌ بە تەواوی و ڕەخنەكار و دەروونناس لە كتێبی‬ ‫لەو وەهمە (وەهمی خۆناسینی تەواو) بگاتەوە وێنەی ئەویدیكە (پێشوو) یان (شیكردنەوەی دەروونــی) كە (سەالح‬ ‫لەگەڵ ژیانی منداڵ و پارچە پارچە (مــن)ی كامل‪ ،‬یان پێش ئــەوەی بیر پاڵەوان) كردوویە بە كوردی‪ ...‬دەڵێت‬ ‫بوونی جەستە و پارچە پارچەبوونی بكاتەوە‪ ،‬یان ئەو كاتەی هێشتا بیری دەتوانین وەك دالێك بڕوانینە ئەو‬ ‫تــاقــیــكــردنــەوەی جــەســتــە نــاكــۆك لە ئەویدیكە نەدەكردەوە (كاتێ‌ ئەو منداڵەی لە بەرانبەر ئاوێنەدا تەماشای‬ ‫دەكەوێتەوە (منداڵ پێش ئەوەی خۆی بۆشاییە هێشتا لە نێوان منی بەر ئاوێنە خــۆی دەكــــات‪ ،‬وەك الكـــان دەڵێت‬ ‫وەك جەستەیەكی یەكگرتوو لە ئاوێنەدا و ئەویدیكە دروست نەببوو‪ -‬مرۆڤ لە (شتێكە دەتــوان ـێ‌ مانا ببەخشێت)‬ ‫ببینێ‌‪ ،‬بــەش بــەش خــۆی دەنــاسـێ‌) هەموو ژیانیدا هەوڵدەدات بەردەوام ئەو هەروەها دەشێ‌ ئەو وێنەیەی لە ئاوێنەدا‬ ‫منداڵ لەبەر ئاوێنەدا پەیوەندییەك لە بۆشاییە پڕ بكاتەوە) بۆ ئەوەی خۆی بە دەیبینێ‌ وەك مەدلول دایبنێین‪ ،‬ئەو‬

‫الکان‬ ‫وێنەیەی منداڵەكە دەیبینێ‌ جۆرێك لە‬ ‫مانای (خود)ی ئەوە (واتە منداڵەكە بە‬ ‫خۆی مانایە)‪ ...‬لێرەدا دال و مەدلول‬ ‫وەك نیشانەی سوسێری لەیەكەیەكی‬ ‫هاوئاهەنگ بەرانبەر یەك وەستاونەتەوە‪.‬‬ ‫منداڵی بەر ئاوێنە تا ئەوەی نەكەوتۆتە‬ ‫ژێر هیچ فشارێكەوە (بونیادگەرییە‪ -‬یان‬ ‫الكان بونیادگەری وا پێناسە دەكات)‪،‬‬ ‫بە هاتنی ئەویدیكە و بیركردنەوە لە‬ ‫وێنەی باوك (وەك نوێنەری كۆئەندامی‬ ‫زاوزێی نێرینە) منداڵ فێر دەكات‪ ،‬لە‬ ‫نێو خێزاندا بكەوێتە خەیاڵی ئەوەی‬ ‫جــێــگــایــەك داگــیــر بــكــات‪ ،‬واتـــە بە‬ ‫خۆشنەویستنی دایك و باوكی و چوونە‬ ‫نێو خەیاڵ یان سیستمی ڕەمزییەوە‬ ‫((ئـــەو خــەیــاڵ و بیركردنەوەیە لە‬ ‫باوك‪ ،‬ئەو گومانە وەك زمانە دابەشمان‬ ‫دەكــات)) لێرەوەیە كە الكــان دەڵێت‬ ‫(نائاگامەندی بەرهەمی تایبەتی زمانە)‬ ‫واتە بە بیركردنەوە لە وێنەی باوك و‬ ‫بە هاتنی باوك بۆ پانتاییەكە‪ ،‬ئەوە‬ ‫منداڵ دەكەوێتە دڵەڕاوكێوە ئەوەش‬ ‫(پاش بونیادگەرییە‪ -‬یان الكان پاش‬ ‫بونیادگەری وا پێناسە دەكات) وێنەی‬ ‫دیتراو الی منداڵ (وێنەی خەیاڵی)‬ ‫جیاوازی نێوان باوك و منداڵ دیاری‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەوەش ئەو قسەیەی سوسێرمان‬ ‫بیر دەخاتەوە كە دەڵـێ‌ ((بابەتێك‬ ‫تەنیا بە البردنی ئەویدی دەبێت بەو‬ ‫شتەی كە هەیە))‬ ‫منداڵ كەسێكی دوو پارچەیە لە نێوان‬ ‫دوو ژیاندا ئاگامەندی و نائاگامەندی‪،‬‬ ‫(خود) و حەزە چەپێنراوەكان‪ ..‬منداڵ‬ ‫ناتوانێ‌ بگاتە جەستە یاساغكراوەكەی‬ ‫دایكی ئەو لەو بوونە خەیاڵییە (پڕە)‬ ‫دوورخــراوەتــەوە بۆ دنیای (بەتاڵی)‬ ‫زمان‪ ،‬زمان بەتاڵە لەبەر ئەوەی زمان‬ ‫بریتییە لە پرۆسەیەكی بێكۆتایی لە‬ ‫جیاوازی و نەبوونی! منداڵ لەبەر باوكی‬ ‫(لەبەر سیستمی ڕەمزی) نابێتە خاوەن‪،‬‬ ‫بۆیە لە دالێكەوە بۆ دالێكی دیكە هەنگاو‬ ‫دەنـێ‌‪ ،‬هەر دالێك گەیەنەری دالێكی‬ ‫دیكەیە‪ ،‬ئــەو دالــەش درێــژبــوونــەوەی‬ ‫دالێكی دیكەیە‪ ..‬دنیای مەجازی ئاوێنە‬ ‫جێگای خــۆی بەخشیوە بــە دنیای‬ ‫دوورنیازی زمان‪ .‬بە درێژایی زنجیرەی‬ ‫دوورنیازی دالەكان مانا و مەدلولەكان‬ ‫دەردەكـــەون‪ .‬لە سەر ئەو بنەمایەوە‬ ‫الكان دەڵێ‌‪ :‬زمان ئەو شتەیە كە بوون‬ ‫لە حەز و ئارەزوو بەتاڵ دەكاتەوە‪ .‬زمان‬ ‫تەواوی دنیای خەیاڵ دابەش و پارچە‬ ‫پارچە دەكات‪.‬‬ ‫دنیایەك هەیە هەمیشە لە مرۆڤ‬

‫ڕادەكـــــات‪ ،‬مـــرۆڤ دەبـــڕێـــت‪ ،‬ئــەوە‬ ‫ئەویدیكەیە قسان دەكــات‪ ،‬نەك من‪،‬‬ ‫نەست گوتاری ئەویدیكەیە‪ ،‬ئەو تێزە بۆ‬ ‫خۆی ڕەخنەیەكی ڕیشەییە لە كۆجیتۆ‪،‬‬ ‫لەسەر ئەو بنەما فرۆیدییە الكان دەڵێ‌‪:‬‬ ‫من ناتوانم لە یەك كاتدا هەم «مانا‬ ‫ببەخشم» و هەم «مانا»ش بم‪( ،‬هەم‬ ‫منداڵی بەر ئاوێنە بم – مانای خۆم‬ ‫بم‪ -‬هەم لە ئاوێنەدا ‪-‬باوك بم ‪-‬وێنەی‬ ‫مانابەخشی بــاوك بـــم)‪ ...‬الكــان بۆ‬ ‫ڕوونكردنەوەی ئەو بابەتە چاونەترسانە‬ ‫ڕستە بەناوبانگەكەی دیكارت (من بیر‬ ‫دەكەمەوە‪ ،‬كەواتە من هەم) دووبارە‬ ‫دەنوسێتەوە‪« :‬من لەو شوێنە نیم كە‬ ‫بیر دەكەمەوە‪ ،‬من بیر دەكەمەوە لە‬ ‫شوێنێ‌ كە نیم»‪.‬‬ ‫ئەگەر لــەو دنیابینییەوە سەیری‬ ‫(گێڕانەوەی هــونــەری) لە چیرۆك و‬ ‫ڕۆماندا بكەین‪ ،‬دەبینین هەر جۆرە‬ ‫گوتنێكی سەرچاوە نەزانراو (گێڕەڕەوەی‬ ‫هیچ كەس نەزان) بۆ سەرنج ڕاكێشان‬ ‫هێزی زۆرتری هەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی ڕازیمان‬ ‫بكات‪ ..‬بەاڵم ڕەنگە ئەوە لە فیكری‬ ‫پۆستمۆدێرنەدا بچێتە پــاڵ گرفتی‬ ‫بڕوابوونێك كە بۆتە جۆرێك لە كلتور‪،‬‬ ‫بۆ نموونە (دەڵێن كە‪ ..‬دەگوترێ‌ كە‪)..‬‬ ‫گرفتی ئەو سەرچاوە نەزانراوانە وەك‬ ‫ژیژەك ئاماژەی بۆ دەكات‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫بــاوەڕی خۆت دەدەیتە پاڵ یەكێكی‬ ‫تر! بەاڵم دەبێ‌ ئاماژەش بەوە بدەین‬ ‫كە (حەقیقەت) الی الكان بونیادێكی‬ ‫چیرۆكئامێزی ساختەی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەكەوێتە نێو سیستمی ڕەمزییەوە و لە‬ ‫سیستمی ڕەمزیش دەمامكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫گرنگترە لە واقیعی ڕاشكاو‪ ...‬الكان‬ ‫نموونەی (قەشە)یەكی ساختەچی‬ ‫دەهێنێتەوە كە لە بارەی فەزیلەتەوە‬ ‫وتــار بۆ خەڵكی دەدات‪ ،‬جا لێرەدا‬ ‫خەڵك دەبێ‌ بڕوا بە ڕەمزی دەسەاڵتی‬ ‫ئایینی بكەن‪ ،‬نــەك واقیعی ڕاشكاو‬ ‫و ساختەچییەتی قــەشــە‪ ...‬لێرەدا‬ ‫ڕستەكەی الكان ئەوەیە‪ :‬تا ئاگادارتر‬ ‫بیت‪ ،‬زێتر بە هەڵەدا دەچیت‪ ..‬دواجار‬ ‫ئــەوەی زێتر سەرنجمان ڕادەكێشێ‌‬ ‫كرداری بەیانكردنە‪ .‬بەو مانایەش وەك‬ ‫چۆن بۆ خوێندنەوەی فرۆید پێویستمان‬ ‫بە الكان هەیە‪ ،‬بۆ خوێندنەوەی كتێبی‬ ‫چۆن الكان بخوێنینەوە بە زمانی كوردی‬ ‫پێویستمان بە وەلید عومەر هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن ژیژەكیش لە كلتوری ڕۆژهەاڵتیدا‬ ‫دەبێ‌ فرە خوێندنەوەی بۆ بكرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )541‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/2/27‬‬

‫مەکئیوان‬

‫ ‬ ‫کوندێرا‬

‫ئێمە هەمیشە ژیاننامەی خۆمان دەنووسینەوە‬

‫ ‬

‫‪3‬‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لە نێوان ئیان مەکئیوان و میالن کوندێرا‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵامنییەوە‪ :‬کەریم پەڕەنگ‬ ‫‪٢-١‬‬

‫مەکئیوان‪ :‬بــۆ مــن بــەبــایــەخ بــوو لە‬ ‫دوابەشی ڕۆمانی (سووکیی بەرگەنەگیراوی‬ ‫بوون)دا تێڕوانینێکی زۆر نوێتان بەرامبەر بە‬ ‫بەهەشت بەدی دەکرێت‪ .‬تێرێزای ژنەپاڵەوان‬ ‫لەگەڵ تۆماسی مێردی و سەگەکەیدا کە‬ ‫نــاوی کارێنینە لە الدێ خۆیان تەریک‬ ‫کـــردووە‪ .‬ئێوە دەنــووســن‪« :‬بـــەراورد لە‬ ‫نێوان کارێنین و ئادەمدا ئەوەم بە بیردا‬ ‫دێنێت‪ ،‬کە مرۆڤ لە بەهەشتدا هێشتا مرۆڤ‬ ‫نەبووە‪ .‬باشتر بڵێین‪ :‬مرۆڤ هێشتا تووڕ‬ ‫هەڵ نەدراوەتە سەر ڕێگەی مرۆڤبوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێمە لە مێژەوە لە سەر ئەم ڕێگەیەین و‬ ‫بە ناو خاڵێتی کاتدا دەفڕین‪ ،‬کە لە سەر‬ ‫هێڵێکی ڕاست دەڕوات‪ ».‬لە دوای چەند‬ ‫دێڕێک لە بارەی ئەو مەترسییەوەی‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫وەکو مەکینەی بێڕۆح مامەڵەی ئاژەڵ بکات‪:‬‬ ‫«بەم شێوەیە مرۆڤ ئەو پەتە دەبڕێت‪ ،‬کە‬ ‫بە بەهەشتەوەی دەبەستێت و لەم فڕینەدا بە‬ ‫ناو خاڵێتی کاتدا هیچ شتێک ناتوانێت ڕێی‬ ‫لێ بگرێت‪ ،‬هیچ شتێک ناتوانێت دڵنەوایی‬ ‫بکات‪ ».‬واتــە ئــەم بەهەشتە شایستەی‬ ‫ئەوەیە مرۆڤ دەستی پێوە بگرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫چی پەیوەندییەکی بەو بەهەشتە بێڕۆحەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو یوتۆپیا سیاسییەوە‪ ،‬کە ئێوە لە‬ ‫شوێنێکی دیدا بە ڕقەوە وەسفی دەکەن؟‬ ‫کوندێرا‪ :‬تێرێزا تاسەی بەهەشت دەکات‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا ئەمە داواکاریی مرۆڤ نەبوونە‪.‬‬ ‫مــەکــئــیــوان‪ :‬بـــەاڵم ئــەو پــیــاوەی بە‬ ‫جۆش و خرۆشەوە لە بازنەیەکدا سەما‬ ‫دەکا‪ ،‬لەم بەهەشتە بێڕۆحەدا لە بازنەدا‬ ‫دەســووڕێــتــەوە– ئایا دەستی لــەوە هەڵ‬ ‫نەگرتووە‪ ،‬مرۆڤ بێت؟‬ ‫کوندێرا‪ :‬توندڕەوەکان دەست لەوە هەڵ‬ ‫ناگرن مــرۆڤ بــن‪ .‬تــوونــدڕەویــی شتێکی‬ ‫مرۆڤانەیە‪ .‬کۆمۆنیزم مرۆڤانەیە‪ .‬کوشتن‬ ‫مرۆڤانەیە‪ .‬خــراپ مرۆڤانەیە‪ .‬هــەر لە‬ ‫بەر ئەوەشە تێرێزا تاسەی بار و دۆخێک‬ ‫دەکات‪ ،‬کە مرۆڤ‪ ،‬مرۆڤ نییە‪ .‬بەهەشتی‬

‫ئوتوپیای سیاسی لە بڕوابوون بە مرۆڤەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ .‬هەر لە بەر ئەوەشە لە‬ ‫قەسابخانەدا کۆتایی دێت‪ .‬بەهەشتی تێرێزا‬ ‫لە بڕوابوونی بە مرۆڤەوە سەرچاوە ناگرێت‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا بیرۆکەی‬ ‫خۆتان بۆ کیچ پەرە پێ دەدەن‪ .‬واتە بۆ‬ ‫ئێوە کیچ لە زەوقی خراپ زیاترە؟‬ ‫کوندێرا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬زۆر زیاترە‪ .‬من وشەی کیچ‬ ‫بە مانا ئەسڵییەکەی وشەکە بەکار دەهێنم‪،‬‬ ‫کە یەکەم جار لە سەدەی ‪١٩‬دا لە میونخن‬ ‫بەکار هێنراوە‪ .‬ئەڵمانیا و ئەوروپای ناوین لە‬ ‫سەدەی بیستەمدا ڕۆمانتیکی بوون– زیاتر‬ ‫ڕۆمانتیکی بوون وەکو لەوەی واقیعی بن‪.‬‬ ‫ڕێژەیەکی وێنانەکراو کیچ بەرهەم هێنرا‪.‬‬ ‫سەدەی نۆزدە یەکەم سەدەیە بە بێ ئەوەی‬ ‫شێوازێکی خۆی هەبێت‪ .‬هەموو جۆرەکانی‬ ‫شێواز السایی کرانەوە‪ ،‬پێش هەموو شتێک‬ ‫لە بیناسازیدا‪ :‬ڕێنێسانس‪ ،‬بارۆک‪ ،‬گۆتیک‪،‬‬ ‫هەمووی هاوکات‪ .‬هێرمان برۆخ وتارێکی‬ ‫نایابی بە ناونیشانی‪« :‬هەندێ سەرنج لە‬ ‫بارەی کێشەی کیچەوە» نووسی‪ ،‬کە تیایدا‬ ‫پرسیار دەکــات‪ :‬ئایا ســەدەی ‪ ١٩‬زیاتر‬ ‫سەدەی کیچ نەبوو وەکو لەوەی سەدەی‬ ‫ڕۆمانتیک بێت؟ بــرۆخ وەکــو شێوەیەکی‬ ‫هەلپەرستیی ڕەهای هونەریی لە کیچ تێ‬ ‫دەگات‪ ،‬کە هەموو هۆکارێک بە باش دەزانێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی جەماوەر بووروژێنێت‪ .‬کیچ وەکو‬ ‫ڕاکێشەرێک‪ ،‬بە تەنیا دەستوورێکەوە‪ :‬دەبێ‬ ‫بە دڵی خەڵک بێت‪ .‬بە گوێرەی قسەکانی‬ ‫برۆخ ڕۆمانتیکییە گەورەکان ڕیزپەڕ بوون لە‬ ‫دەریایەک کیچدا‪ .‬بۆ برۆخ بۆ نموونە ڤاگنەر‬ ‫و چایکۆڤسکی کیچن‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬ئێوە نووسیوتانە‪« :‬کیچ‬ ‫ئیدیالی ئستاتیکی هەموو سیاسییەکان‪،‬‬ ‫هەموو پارتە سیاسییەکان و بزووتنەوەکانە‪».‬‬ ‫بۆ ئێوە وەزیفەی کیچ لــەوەدایــە‪ ،‬مەرگ‬ ‫بشارێتەوە‪ .‬ئایا ئەمە ئەوە دەگەیەنێت‪ ،‬کە‬ ‫سیاسەت بە بێ کیچ مەحاڵە؟‬ ‫کوندێرا‪« :‬بە بۆچوونی من– لە ئاستی‬ ‫پارتە سیاسییەکان‪ ،‬هەڵبژاردنەکان‪ ،‬واتە‬ ‫سیاسەتی هــاوچــەرخ‪ -‬بە بێ کیچ وێنا‬ ‫ناکرێت‪ .‬ناتوانرێ خۆ لە کیچ ال بدرێت‪.‬‬

‫ئەرکی سەر شانی سیاسییەکی سەرکەوتوو‬ ‫لەوەدایە دڵخواز بێت‪ ،‬هەتا دەکرێت بە دڵی‬ ‫ژمارەیەکی زۆری خەڵک بێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەمە بگات‪ ،‬دەبێت دەست بۆ ئەو کلێشانە‬ ‫ببات‪ ،‬کە خەڵکی دەیانەوێت گوێیان لێی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬ڕووسەکان دەیانەوێت بە دڵی‬ ‫خەڵک بن؟‬ ‫کــونــدێــرا‪ :‬ڕاســت دەکـــەن‪ ،‬ڕووســەکــان‬ ‫دەســتــەاڵتــیــان هــەیــە و بــۆ ئــــەوەی لە‬ ‫دەستەاڵت بمێننەوە پشت بەوە نابەستن‪،‬‬ ‫بە دڵی خەڵک بن‪ .‬بریجنێڤ پێویستی بە‬ ‫کەس نییە بە دڵی بێت‪ .‬بەاڵم دروشمەکانی‬ ‫حیزب‪ ،‬دیماگۆگیەتیان بە هەموو شتێکەوە‬ ‫کە هاوبەستێتی‪ :‬ئەوە دەبێ بە دڵی خەڵک‬ ‫بێت‪ ،‬ئەمە کیچە بە شێوەیەکی گشتی‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬ئۆرتێگا ئی گاسێت دەڵێت‪،‬‬ ‫لە ڕوانگەی ئیستاتیکییەوە فرمێسک و‬ ‫پێکەنین هەڵخەڵەتێنەرن‪.‬‬ ‫کــونــدێــرا‪ :‬لــەگــەڵ ئــەوەشــدا مــن ئەو‬ ‫سیتات (ئیقتباس)ەم نەخوێندووەتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ڕاستە‪ .‬پێش مــاوەیــەک نامەیەکم‬ ‫لە خوێنەرێکی سوێدییەوە بۆ هــات‪ ،‬لە‬ ‫نامەکەدا نووسرابوو‪« :‬بەاڵم ئێوە خۆتان‬ ‫هۆشیاریتان لەو بارەیەوە هەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئێمە قبووڵتان بکەین‪ ،‬بە ڕاستی ئەوە‬ ‫دەخەینە الوە‪ ،‬کە وەڕســمــان دەکــات و‬ ‫بەمەش دەقەکانتان دەکەنە کیچ؟ کاتێ‬ ‫کتێبی پێکەنین و لەبیرچوونەوە دەرچوو‪،‬‬ ‫ڕەخنەگران لە بــارەی ژنەپاڵەوانەکە‪ ،‬لە‬ ‫بارەی تامینایانەوە نووسی‪ .‬ئەمە بەشێکی‬ ‫گرنگی کتێبەکەیە‪ ،‬لە بەشەکانی دی خراپتر‬ ‫نییە‪ ،‬بــەاڵم لــەوێــدا پاڵنەرێکی عاتیفی‬ ‫هەیە‪ ،‬کە دەتوانێت زۆر ئاسان وەکو کیچ‬ ‫کاریگەریی هەبێت‪ :‬پەیوەندی نێوان ژنێک‬ ‫و مێردە مردووەکەیەتی‪ ،‬کە هێشتا خۆشی‬ ‫دەوێـــت‪ .‬هیچ کەسێک ئــامــاژەی بۆ دوا‬ ‫بەشی کتێبەکەتان نەکردووە! هۆکارەکەشی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە ویستوویانە بە کیچی بکەن‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬بابچینە سەر الیەنێکی دی‪.‬‬ ‫ئێوە لــەو بــڕوایــەدان‪ ،‬کە کلیلی هەموو‬

‫پەیوەندییەکی نێوان مرۆڤەکان لە پەیوەندی‬ ‫زایەنددایە؟ ئایا ئەمە ئەو شتەیە کە لە‬ ‫نێوان پیاو و ژندا ڕوو دەدات‪ ،‬نموونەیەکە‬ ‫بۆ هەموو پەیوەندییەکی نێوان مرۆڤەکان؟‬ ‫کوندێرا‪ :‬نازانم‪ .‬بارودوخێکی زۆر ڕوونە‪،‬‬ ‫بەاڵم نامەوێت بانگەشەی ئەوە بکەم‪ ،‬کە‬ ‫پەیوەندی لە نێوان مرۆڤەکاندا لە دەرەوەی‬ ‫ئەوەدا نییە‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬خاڵی دەستپێکتان هەمیشە‬ ‫زەماوەندێکە یان زایەندێکە‪ .‬بەوە دەچێت‬ ‫جــۆرە خولیایەکی ئەڤینی هەمیشەیی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫کوندێرا‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بــەاڵم یان دیمەنێکی‬ ‫زایەند پەردە لە سەر شتگەلی گەوهەری هەڵ‬ ‫دەداتەوە‪ ،‬یان لە ڕۆمانەکەدا جیی نابێتەوە‪.‬‬ ‫کاتێ کاراکتەرەکانم سەرجێی دەکەن‪ ،‬زۆر‬ ‫کتوپڕ ڕاستیی بە سەر ژیانیانەوە‪ ،‬بە سەر‬ ‫پەیوەندییەکەیانەوە دەبینن‪ .‬لە (ڤاڵسی‬ ‫ماڵئاوایی)دا یاکۆب و ئۆلگا هەمیشە لە‬ ‫پەیوەندییەکەیان دڵنیا بوون‪ .‬لە پڕ سەرجێی‬ ‫دەکەن و ئیتر بەرگەی پەیوەندییەکەیان‬ ‫ناگرن‪ ،‬لە بەر ئەوە بەرگەی ناگرن‪ ،‬کە‬ ‫لە کاتی سەرجێیدا هەستی بەزەیی دێتە‬ ‫ئــاراوە و ئەمەش بنەمایەکی مەحاڵە بۆ‬ ‫خۆشەویستی‪ .‬لــە (گــەمــە)دا لــە کاتی‬ ‫دیمەنی سەرجێی لودڤیگ و هێلینادا لە پڕ‬ ‫دەبینین‪ ،‬نەک تەنیا زایەندگەرایی لودڤیک‪،‬‬ ‫بەڵکو ژیانیشی لە هەستێکی تۆڵەکردنەوە‬ ‫ســەرچــاوە دەگــرێــت‪ .‬هەموو کتێبەکە لە‬ ‫ســەر بنەمای ئــەم دیــمــەنــەی سەرجێی‬ ‫بینا کــراوە‪ .‬کاتێ سابینا لە (سووکیی‬ ‫بەرگەنەگیراوی بوون)دا لە گەڵ فرانتسدا‬ ‫سەرجێی دەکــات‪ ،‬سابینا فرانتس وەکو‬ ‫تووتکەسەگ دەبینێت‪ ،‬کە مەمکی دەمژێت‬ ‫و شیر دەخــوات‪ .‬لە فرانتسدا ئاژەڵێکی‬ ‫بچووك دەبینێت‪ ،‬کە وابەستەی ئەم بووە و‬ ‫کاتێک لە ناکاو ئەمە دەزانێت قێزەونییەکە‬ ‫دای دەگرێت‪ .‬چرکەساتێک ڕاستیی بە سەر‬ ‫پەیوەندییەکەیانەوە دەبینێت‪.‬‬ ‫مەکئیوان‪ :‬شوناسنامەی فیگورەکانتان لە‬ ‫زایەندگەرییاندا دەردەکەوێت‪...‬‬ ‫کوندێرا‪ :‬بۆ نموونە ئێوە لە تێرێزا لە‬

‫(سووکیی بەرگەنەگیراوی بوون)دا بڕوانن‪ .‬گەورەی سیاسەت– زۆر سەرسووڕهێنەر‪ -‬بە‬ ‫کێشەکەی شوناسنامەکەیەتی‪ ،‬پەیوەندی شێوەیەکی سەرسەخت هاوشێوەی ترسە‬ ‫لــە نــێــوان جەستە و ڕۆحــدایــە؛ ڕۆحــی بچووکەکانی ژیانی تایبەتیمانن‪.‬‬ ‫لە جەستەیدا ناڕەحەتە‪ .‬ئەمە زۆر بە‬ ‫ئاشکرا لە دیمەنی سەرجێی تێرێزا لەگەڵ‬ ‫مەکئیوان‪ ...:‬جارێکیان گوتتان‪ ،‬کە بە‬ ‫ئەندازیارەکەدا دەردەکەوێت‪ .‬لەپڕ هەست بۆچوونی ئێوە ئەرکی ڕۆمان لەوەدایە‪ ،‬کە‬ ‫دەک ــات‪ ،‬کە ڕۆحــی لە کاتی سەرجێیدا پەردە لە سەر «ڕیسوایی ئەنترۆپۆلۆژی»‬ ‫زۆر دوورە و لە کاتی گەمەی زایەنددا لە هەڵ بداتەوە‪ .‬مەبەستتان لەمە چی بوو؟‬ ‫جەستەی ورد دەبێتەوە‪ .‬ئەم میانەیە دەی‬ ‫کوندێرا‪ :‬من باسی بار و دۆخم لە دەوڵەتە‬ ‫خرۆشێنێت‪ .‬کێشەکەی (ئەو بابەتەی کە دیکتاتۆرەکاندا کرد‪ .‬من گوتم‪ ،‬کە هەموو ئەو‬ ‫بەرجەستەی دەکات) لە ناکاو لە دیمەنی شتانەی لەوێ ڕوو دەدەن ڕیسوایی سیاسی‬ ‫زایەندەکەدا دەردەکەوێت‪ .‬بەم مانایە دیمەنە نییە‪ ،‬بەڵکو ڕیسوایی ئەنترۆپۆلۆژییە‪ .‬واتە‬ ‫ئیرۆتیکییەکان کاراکتەر و بارودۆخەکان من لە شتەکان وەکو پەیوەندی بە ڕژێمی‬ ‫ڕووناک دەکەنەوە‪.‬‬ ‫سیاسییەوە ناڕوانم‪ ،‬بەڵکو لە پەیوەندی بەو‬ ‫پرسیارەوە‪ ،‬ئایا چی لە توانای مرۆڤدایە؟‬ ‫مەکئیوان‪ :‬ئەو ڕۆمــان و فلیمانەی کە‬ ‫مەکئیوان‪ :‬بەاڵم بۆچی ڕیسوایی؟‬ ‫دەتوانرێت تیایاندا تایبەتی و سیاسی‬ ‫کوندێرا‪ :‬ڕیسوایی شتێکە کە تووشی‬ ‫لــە بــارودۆخــێــکــدا ڕاڤــە بکرێن هەمیشە‬ ‫خورپەمان دەکات‪ ،‬هەموو کەسێک باسی‬ ‫سەرنجکێشن‪.‬‬ ‫کوندێرا‪ :‬هەمان ئەو شتانەی لە سیاسەتی میتۆدە خورپەهێنەرەکانی بیروکراتی‬ ‫بەرزدا ڕوو دەدەن‪ ،‬لە ژیانی تایبەتیشدا ڕوو و سیستەمە کۆمۆنیستییەکان دەکــات‪،‬‬ ‫دەدەن‪ .‬جۆرج ئۆروێل وەسفی دنیایەکی کــە گـــوالگ‪ ،‬دادگــایــی سیاسی و کــاری‬ ‫کـــردووە کە دەستەاڵتی سیاسی مێژوو پاککردنەوەی ستالینی هێنایە ئــاراوە‪.‬‬ ‫دەنــووســێــتــەوە‪ ،‬بــڕیــار دەدات‪ ،‬ڕاستیی هەموو ئەمانە وەکــو ڕیسوایی سیاسی‬ ‫چییە‪ ،‬دەبێت چی بیری مرۆڤ بکەوێتەوە ناودێر دەکرێن‪ .‬بەاڵم مرۆڤ ئەو حەقیقەتە‬ ‫و چی فەرامۆش بکرێت‪ .‬بەاڵم بۆ من وەکو ئاشکرایە لە بیر دەکات‪ ،‬کە سیستەمێکی‬ ‫ڕۆماننووس شتی دی بایەخیان هەیە‪ .‬بۆ سیاسی هەرگیز ناتوانێت لەوە زیاتر ئەنجام‬ ‫من ئەو حەقیقەتە زۆر گرنگترە‪ ،‬کە هەموو بدات لەو مرۆڤانەی کە تێیدا دەژین‪ .‬ئەگەر‬ ‫کەسێک لە ئێمە‪ ،‬چ ئاگا چ نائاگا‪ ،‬مێژووی مرۆڤەکان لە توانایاندا نەبێت کوشت و بڕ‬ ‫خۆی بنووسێتەوە‪ .‬ئێمە هەمیشە ژیاننامەی بکەن‪ ،‬سیستەمێکی سیاسی ناتوانێت جەنگ‬ ‫خۆمان دەنووسین‪ ،‬هەمیشە مانایەکی دی بکات‪ .‬سیستەم لە نزیکی ئەو مەرزانەدا‬ ‫بە شتەکان دەبەخشین–بە ژیانی خۆمان بوونی هەیە‪ ،‬کە مرۆڤەکان دەتوانن بیکەن‪.‬‬ ‫ئەو مانایە دەبەخشین کە بۆمان دەگونجێت‪ .‬بۆ نموونە هیچ کەسێک ناتوانێت چوار‬ ‫ئێمە هەڵ دەبژێرین و دادەڕێژین‪ -‬ئەو شتانە مەتر تف هەڵ بدات‪ ،‬تەنانەت ئەو کاتەش‬ ‫دەردەهێنین‪ ،‬کە هێورمان دەکــەنــەوە و ناتوانێت کە ڕژێم داوای لێ بکات‪ .‬زیاتر لە‬ ‫مەراییمان بۆ دەکەن و هەموو ئەو شتانە نیو مەتر شیاو نییە‪ .‬یان زۆر دوور میز بکات!‬ ‫دەسڕینەوە کە ڕەنگە بچووکمان بکەنەوە– تەنانەت ئەگەر ستالینیش فەرمانی پێ‬ ‫واتە بەم مانایە مێژوونووسینەوە– تەنانەت بکات‪ ،‬مرۆڤ ناتوانێت بیکات‪ .‬بەاڵم مرۆڤ‬ ‫بە تێگەیشتنی ئۆروێلیش‪ -‬کارێکی نامرۆڤانە دەتوانێت بکوژێت‪ .‬لە بەر ئەوە پرسیاری‬ ‫نییە‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬زۆر مرۆڤانەیە‪ .‬خەڵکی ئەنترۆپۆلۆژی بە دوای ئەو پرسیارەدا دێت‪،‬‬ ‫شتی سیاسی و شتی کەسی هەمیشە وەکو چی لە توانای مرۆڤدایە هەمیشە لە دوای‬ ‫دوو جیهانی جیاواز دەبینن‪ ،‬وەکو هەر یەکە پرسیاری سیاسییەوە دێت‪.‬‬ ‫و لۆژیکی خۆی و ڕێسای خۆی هەبێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ترسەکان لە سەر شانۆی‬

‫سااڵنێك بوو بۆ كلیل ده‌گه‌ڕایت به‌اڵم ده‌رگا هه‌میش ‌ه كراوه‌ بوو‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ڕۆمانی «پڵنگه‌ سپییه‌كه»ـی ئارەڤند ئه‌دیگا‬

‫عه‌لی ئه‌حمه‌د‬ ‫«پڵنگ ‌ه سپییه‌كه‌» بـ ‌ه یه‌كێك له‌و‬ ‫ڕۆمانان ‌ه ده‌زانم‪ ،‬ك ‌ه فره‌ڕه‌هه‌ند و خاوه‌نی‬ ‫په‌یامی مرۆڤایه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ئارەڤند ئه‌دیگای نووسه‌ر‪ ،‬ك ‌ه به ‌ڕه‌گه‌ز‬ ‫هیندییه‌‪ ،‬له ‌چاو ته‌مه‌نی خۆی ل ‌ه ده‌رگای‬ ‫زۆر بابه‌ت و گرفتی هه‌نووكه‌یی و مێژوویی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ڕێگه‌یه‌و‌ه ده‌توانین به‌بێ‬ ‫پاسپۆرت به‌نێو كووچ ‌ه و گوند و شاری‬ ‫گه‌ور‌ه و جه‌نجاڵی (دێلهی)دا گوزه‌ر بكه‌ین‪.‬‬ ‫یه‌ك له‌و ڕه‌هه‌ندان ‌ه په‌روه‌رده‌و كولتووری‬ ‫واڵته‌كه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاشنامان ده‌كات به‌و وابه‌سته‌‬ ‫ئایینی و كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ریه‌ك له‌‬ ‫هاوواڵتییانی هیندستان ب ‌ه جۆرێك پێوه‌ی‬ ‫گرێ دراون‪ ،‬سیستمی قوتابخانه ‌و شێوازی‬

‫مامه‌ڵه‌ی مامۆستا و كه‌رتی پــه‌روه‌رده‌‪ ،‬سه‌رچاوه‌گرتوون ب ‌ه مێژووی تایبه‌تی خۆیان‬ ‫ك ‌ه كاریگه‌ریی جه‌وهه‌ریی ل ‌ه ژیانی تاكی و ئه‌داكردنی درووشم ‌ه جیاوازه‌كان‪.‬‬ ‫نووسه‌ر توانیویه‌تی وێنه‌یه‌كی بێڕتووشی‬ ‫هیندیدا هه‌یه‌‪ .‬مناڵی هه‌ژاره‌كان ناتوانن‬ ‫بگه‌ن ‌ه ئه‌نجامێك‪ ،‬ب ‌ه چه‌ندین بیانوو كه‌ مرۆڤی هیندیمان پیشان بدات‪ ،‬ل ‌ه به‌پیرۆز‪-‬‬ ‫زانینی شوێن و كات و په‌رستراوه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌كیترینیان خودی هه‌ژارییه‌‪.‬‬ ‫گوزارشتكردنی هێند‌ه به ‌زمانێكی پاراو‬ ‫یه‌كێكی تر له‌و مه‌سه‌النه‌ی‪ ،‬ك ‌ه نووسه‌ر‬ ‫زۆر جه‌ختی له‌سه‌ر كردووه‌تەوە جیاوازیی كــراوه‌‪ ،‬ك ‌ه له ‌هه‌ندێ شوێنی ڕۆمانه‌كه‌‬ ‫چینایه‌تییه‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك درزێكی گه‌ور‌ه و ڕوون خه‌ریك ‌ه خۆت ل ‌ه كلكڕاوه‌شانی گامێش و‬ ‫گاكانی سه‌ر جاده‌و بازاڕەكان ال بده‌یت‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوان خێڵ و جوگرافیادا ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫بۆنی هااڵوی شیاك ‌ه و جۆگه‌له‌كان دێن‬ ‫(دێلهی)ـی پایته‌خت وه‌ك شارێكی مۆدێرن‬ ‫به‌ئاشكرا ل ‌ه نێوان گه‌ڕه‌ك ‌ه هه‌ژارنشینه‌كان به‌لووتتدا‪.‬‬ ‫ئارڤه‌ند ئه‌دیگا له ‌ڕێگه‌ی كاره‌كته‌ری‬ ‫و سه‌رمایه‌داره‌كان و كونسوڵخان ‌ه و هۆتێله‌‬ ‫پێنج‌ئه‌ستێركاندا له ‌ڕووی خزمەتگوزاری و سه‌ره‌كیی (باڵرام حه‌ڵواچی) ڕه‌خنه‌ی توند‬ ‫پاكوخاوێنی و ئاستی هۆشیاریی تاكه‌كان‪ ،‬له ‌سیستمی سیاسیی هیندستان ده‌گرێت‪،‬‬ ‫جیاوازییه‌كی گــه‌وره‌ی هه‌یه‌‪ .‬ماهییه‌تی ك ‌ه به ‌نــاوی دیموكراسییه‌و‌ه گه‌وره‌ترین‬ ‫شار و ئاستی پایته‌ختێتی (دێلهی) له‌و پێشێلكا‌ریی دیموكراسی و مافی مرۆڤ‬ ‫دێڕه‌دا خراوه‌ت ‌ه به‌ر نه‌شته‌ری ڕه‌خنه‌یه‌كی ئەنجام دەدات‪ ،‬ك ‌ه خۆی ل ‌ه گه‌نده‌ڵی و‬ ‫جددییه‌وه‌‪« :‬هیند ته‌نیا پایته‌ختی یه‌ك به‌رتیل و قۆرخكردنی بازاڕ و ئابووریی واڵت‬ ‫واڵت نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو پایته‌ختی دوو واڵته‌ ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بــاڵــرام ل ـ ‌ه ڕێــگ ـه‌ی نــام ـه‌ی ـه‌ك‪ ،‬ك ـ ‌ه بۆ‬ ‫(تاریكی و ڕووناكی)‪ ».‬نووسه‌ر ئه‌م دوو‬ ‫چه‌مك ‌ه وه‌ك له‌زۆر شوێنی ڕۆمانه‌ك ‌ه به‌كار (جیاباو) سه‌رۆكی واڵتی چین ده‌ینووسێت‪،‬‬ ‫كاتێك بۆ سه‌ردان دێت ‌ه هیندستان‪ ،‬به‌راورد‬ ‫دێنێت‪ ،‬وه‌ك دوو دونیای ته‌واو دژیه‌ك‪.‬‬ ‫یـه‌ك ل ‌ه سیما دیاره‌كانی هیندستان‪ ،‬لە نێوان چین و هیندستاندا ده‌كــات‪ ،‬له‌‬ ‫ك ـ ‌ه نــووس ـه‌ر ده‌یــخــاتـ ‌ه ڕوو بــوونــی ئه‌و هه‌ندێ الیه‌نه‌وه‌‪ ،‬داوا ل ‌ه (جیاباو) ده‌كات‪،‬‬ ‫هه‌موو خودا و ڕێچكانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان ك ‌ه پێچه‌وانه‌ی قسه‌كانی سه‌رۆكی هیند‬

‫به‌ڕاست وه‌ربگرێت‪.‬‬ ‫باڵرام ل ‌ه شوێنێكدا‪ ،‬ك ‌ه قس ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بانگه‌شه‌ی ده‌نگدان و دیموكراسی ده‌كان‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬ئه‌گه‌ر من واڵتم بنیاد بنایه‌‪ ،‬پێش‬ ‫هه‌موو شتێك بۆریی ئاوه‌ڕۆم داده‌نا‪ ،‬دوای‬ ‫ئه‌و‌ه دیموكراسی‪ ،‬دواییش ده‌چووم نامیلكه‌‬ ‫و په‌یكه‌ری (گاندی)م پێشكه‌ش ب ‌ه خه‌ڵك‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی ڕوون ‌ه به‌وه‌ی كه‌‬ ‫سیاسییه‌كان هه‌میش ‌ه مه‌زنیی كه‌سایه‌تییه‌‬ ‫مێژووییه‌كانی واڵت وه‌ك شه‌رعییه‌تدان به‌‬ ‫ئاڕاست ‌ه سیاسییه‌كانیان به‌كار دێنن‪.‬‬ ‫كاراكته‌ری (باڵرام)‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه قوتابخانه‌‬ ‫ده‌رده‌هێنرێت و ده‌خرێت ‌ه به‌ر كاروكاسپی‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه له ‌كاتێكدایه‌‪ ،‬ك ‌ه باڵرام قوتابییه‌كی‬ ‫زیره‌كه‌‪ ،‬به‌جۆرێك مامۆستاكه‌ی ب ‌ه «پڵنگی‬ ‫سپی» وه‌سفی ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌ربۆی ‌ه به‌دوورخستنه‌وه‌ی له‌قوتابخانه‌‬ ‫برینێكی ق ــووڵ دەکــەوێــتــە ڕۆحــیــیـه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌شــێــوه‌یــه‌ك‪ ،‬كــ ‌ه دواجــــار ده‌یــكــاتـه‌‬ ‫پیاوكوژ‪ ،‬ئه‌ویش ب ‌ه كوشتنی (ئاسۆك)‬ ‫خــاوه‌نــكــاره‌ك ـه‌ی‪ ،‬بــه ‌هـه‌مــان ئاراسته‌ی‬ ‫كوشتنی پیره‌ژن ‌ه سووخۆره‌ك ‌ه له ‌الیه‌ن‬ ‫(ڕاسكۆڵینكۆڤ)ـەوە له ‌ڕۆمانی (تاوان و‬ ‫سزادا)‪ ،‬به‌اڵم له‌فۆرمێكی تردا‪.‬‬ ‫نووسه‌ر ناوی سێ شاعیری به‌ناوبانگی‬

‫دونیا دێنێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وانیش‪:‬‬ ‫(مه‌والنا‪ ،‬ئیقباڵی الهوری‬ ‫و مــیــرزا غــالــیــب)ـ ـه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫كاریگه‌ریی دونیابینی و‬ ‫ڕۆحــی فه‌لسه‌فه‌گه‌راییان‬ ‫له‌سه‌ر مرۆڤایه‌تی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نێكی تری ڕۆمانه‌كه‌‪،‬‬ ‫نیشاندانی دیوێكی تری‬ ‫ژیانی هیندییه‌كان ‌ه له‌ژێر‬ ‫ڕه‌حمی خاوه‌نكاره‌كانیاندا‪،‬‬ ‫كـــ ‌ه وه‌ك كــۆیــلــه‌یــه‌ك‬ ‫ده‌ڕوانن ‌ه به‌رده‌سته‌كانیان‪،‬‬ ‫بــه‌شــێــوه‌یــه‌ك نــووس ـه‌ر‬ ‫ژیانی ئه‌وانی شوبهاندووه‌‬ ‫بـــه‌و ك ـه‌ڵــەشــێــران ـه‌ی كه‬ ‫‌له‌ناو قه‌فه‌سدان ل ‌ه بازاڕه‌‬ ‫هه‌ژارنشینه‌كانی دێلهیدا‪.‬‬ ‫باڵرام پــاش چاوخشاندنی به ‌یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه كتێب ‌ه كۆن و زه‌رده‌كاندا ئه‌م وته‌یه‌ی‬ ‫به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪« :‬سااڵنێك بوو ب ‌ه دوای‬ ‫كلیلدا ده‌گـه‌ڕایــت‪ ،‬بـه‌اڵم ده‌رگــا هه‌میشه‌‬ ‫كــراو‌ه بــوو‪ ».‬ئه‌مه‌ش وه‌ك گوزارشتكرن‬ ‫ل ‌ه به‌هه‌ڵه‌هه‌نگاونانی مرۆڤ بۆ هێنانه‌دی‬ ‫خولیا و ئاواته‌كانی و بوونی گه‌نجینه‌ك ‌ه له‌‬ ‫به‌رده‌مماندا‪ ،‬یان له‌ته‌نیشتماندا‪ ،‬له‌كاتێكدا‬

‫ئێم ‌ه بۆ گه‌یشتن پێی دوورتر ده‌ڕۆین‪.‬‬ ‫دواجــار‪ ،‬له ‌بیرمان نه‌چێت ئاماژ‌ه ب ‌ه‬ ‫وه‌رگــێــڕانـ ‌ه جــوان و پــاراوه‌كــه‌ی (شلێر‬ ‫ڕه‌شید) بكه‌ین ك ‌ه لە ئینگلیزییەوە کردوویە‬ ‫بە کوردی و سه‌لیقه‌یه‌كی تایبه‌تی به‌كار‬ ‫بردووه‌‪ ،‬ل ‌ه گه‌یاندنی په‌یام و بیری نووسه‌ر‬ ‫ب ‌ه خوێنه‌ری كورد‪.‬‬

‫تۆ بڵێیت چۆنیت‬ ‫ئیدی شەقام دڵخۆش‪،‬‬ ‫ڕێبواران ڕەنگاوڕەنگ‬ ‫شتەکان بەو جۆرە دەبن‬ ‫کە پێویستە وا بن‬ ‫ئامادەیی تۆ گرینگە‬ ‫تا چپە متامنە بە خۆی پەیدا بکاتەوە‬ ‫کە کەسێک هەیە دەیبیستێ‬ ‫تا فرمێسک شانازی بە خۆیەوە بکا‬ ‫کە کاتێ لە چاوەوە دەوەرێ‪،‬‬ ‫کەسێک هەیە دەیسڕێ‬

‫بڵێ چۆنیت‪:‬‬ ‫تا دڵنیابم هەم‬ ‫یان نیم‪،‬‬ ‫تا بزانم زۆر باش‬ ‫یان هیچ باش نیم‬ ‫تەنها تۆ بڵێ چۆنیت‬ ‫ئیدی من هەم‬ ‫من بووم و‬ ‫من ئەبم و‬ ‫بەرگە ئەگرم‬ ‫تۆ بڵێی چۆنیت‬ ‫ئیرت دونیا ئەوەندە ناشیرین نییە‬ ‫هەوا ئێجگار ئەوەندە‬ ‫پیس نییە‬ ‫ژوورەوە ئەوەندە سارد و‬ ‫دەرەوە ئەوەندە تاریک و‬ ‫گۆرانییەکان ئەوەندە ناخۆش‬ ‫نیین‬ ‫تۆ هەبیت‬ ‫ساتەکان خۆ بەخۆ کۆک دەبن‬ ‫لە سەر ڕیتمی لێدانی دڵ‪،‬‬ ‫بۆ فڕین‬ ‫زوبان لە سەر پێنج شەش پیتی‬ ‫سادە و تەنیا‬ ‫ستاندارد لە سەر خەیاڵی جوان‬ ‫پاکژ لە ئاوەڵناوی زبر و‬ ‫جێناوی چوارشانە و ئامڕازی پەیوەندی‬ ‫ناقۆاڵ‪،‬‬ ‫حەکایەتی خۆی دەگێڕێتەوە بۆ دونیا‬

‫دالوەر قەرەداغی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئامادەیی تۆ گرینگە‬ ‫تا بژاردەی تر هەبێت‬ ‫بۆ هەناسەدان‬ ‫هەبوونی تۆ پێویستە‬ ‫بۆ ژیان‬ ‫بۆ لێنانی چایەکی جوان و‬ ‫خوێندنەوەی شیعرە بۆنخۆشەکەی‬ ‫نازم حیکمەت بۆ محەممەد*‬ ‫ئامادەیی تۆ پێویستە‬ ‫بۆ سەروبنکردنی دونیا‬ ‫بە دوای دۆزینەوەی کۆشیعرەکەی ‹نیرۆدا›و‬ ‫بۆ تاسەی خۆ کردن بە ناو ‹باخچەکەی عەلی*›‬ ‫ڕوشدی عامیل دا‬ ‫بە کوردییەکی سەرمابردەڵە و‬ ‫کزۆڵە و غەمگین‬ ‫بڵێ‪ :‬چۆنیت‬ ‫تا دونیا هەست بکا‬ ‫هێشتا باشە‬ ‫تا من‬ ‫پێ بکێشم بە ئەرزدا و‬ ‫هاوار بکەم‪:‬‬ ‫بەڵێ هەم!‬ ‫سلێامنی‬ ‫سەرەتای ‪٢٠١٧‬‬

‫• محەممەد‪ :‬کوڕی شاعیری ناوداری تورک‪:‬‬ ‫نازم حیکمەت‪.‬‬ ‫• عەلی‪ :‬کوڕی شاعیری ناوداری عێراقی‪:‬‬ ‫ڕوشدی عامیل‪‹ .‬باخچەی عەلی› ییش‬ ‫ناونیشانی یەکێک لە شیعرە جوانەکانی ئەو‬ ‫شاعیرەیە و سااڵنێک لەوەوبەر هاوڕێم ئازاد‬ ‫بەرزنجی کردوویەتی بە کوردی‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪332‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )332‬دوشەممە ‪2017/2/27‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫کۆنفڕانسی «هاڕمۆنی» بۆ دەربازبون لە تەکفیر؛‬ ‫لەتەکفیر بەردەوام بوو‬ ‫من کێشەی خۆدزینەوەی بەشداربوانی‬ ‫ئەم کۆنفڕانسە لە قسەکردن لەسەر‬ ‫ئەسڵی تەکفیر بۆ ئەوە دەگێرمەوە؛ ئەم‬ ‫بەڕێزانە نەیان توانیوە وەک جەنابی‬ ‫موفتیزادە بڕوا بەوە بهێنن تەکفیر کاری‬ ‫ئەوان نییە و لێی دەربازنەبون‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بەپێچەوانەوە لە قوواڵییاندا بڕوایان‬ ‫بە تەکفیر هەیە و نایانەوێت بەڕوونی‬ ‫باسی بکەن و لە ئێستادا بێدەنگبون‬ ‫هەڵدەبژێرن‪ ،‬نەک قسەلەسەر کردن‪،‬‬ ‫چونکە کەشی تەئکیدکردنەوە لێی لە‬ ‫ئێستادا لەبارنییە‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫لــە ڕۆژی(‪ )٢٠١٧-٢-١١‬لــە ئوتێلی‬ ‫شــاری جــوان کۆنفڕانسی (هارمۆنی) بە‬ ‫دروشــمــی(وەرن؛ لەپێناو ژیاندا پێکەوە‬ ‫بژین) بەهاوکاری (زانکۆی سلێمانی‪-‬کۆلێژی‬ ‫زانستە ئیسالمییەکان و لقی سلێمانیی‬ ‫یەکێتیی زانایان ئاینیی کوردستان) بەسترا‪،‬‬ ‫کۆنفڕانسەکە دەزگــای فەزالەری گولەنیی‬ ‫ئەرکیی مادیی لە ئەستۆ گرتبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەم دەزگایە دوو توێژەری بیانیی لە ویالیەتە‬ ‫یەکگرتوەکانی ئەمریکاوە بانگهێشتکردبوو‪.‬‬ ‫بابەتی کۆنفڕانسەکە بابەتێکی گرنگ بوو‪،‬‬ ‫قسەکردن بوو لەسەر بەکافرکردن(تکفیر)‪،‬‬ ‫ئەو پەتایەی لە ئێستادا هەڕەشەیە لەسەر‬ ‫پێکەوەژیانی ئاین و مەزهەبە جۆراوجۆرەکانی‬ ‫دونیا بەگشتیی و دونیای زۆرینە موسڵمان‬ ‫بەتایبەتی‪.‬‬ ‫مــادام دوو ناوەند (زانکۆی سلێمانی‪-‬‬ ‫کۆلێژی زانستە ئیسالمییەکان و لقی‬ ‫سلێمانیی یەکێتیی زانــایــان ئاینیی‬ ‫کــوردســتــان) هەستابون بەئامادەکردن‬ ‫و بەڕێوەبردنی ئــەم کۆنفڕانسە؛ ئێمە‬ ‫چــاوەڕوان بوین لەناو ئاینەوە کار لەسەر‬ ‫ئەوە بکەن خوێندنەوەیەکی جیاوازتر لە‬ ‫مێژوی ئیسالمی و فقهی ئیسالمیی ڕابردو‪،‬‬ ‫ئەوان بهاتنایە و خوێندنەوەیەکی نوێیان بۆ‬ ‫چەمکی تەکفیر بکردایە و بیریان لە ڕێچارەی‬ ‫دینی بکردایەتەوە‪ ،‬واتە‪ :‬کۆی باسەکانی‬ ‫ئەم دوو دەزگایە لەسەر هۆکارە سیاسی و‬ ‫ئابوری و کۆمەاڵیەتییەکان بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫تەکفیر وەستان‪ ،‬ئەوان باسی ئەوەیان کرد‬ ‫کەشوهەوای ستەمکاریی و نادیمۆکراتیی‬ ‫بەرهەمهێنەری تەکفیرەو هەر کە دکتاتۆر‬ ‫هەبوو کەشوهەوای تەکفیر بەرهەمدێت‪.‬‬ ‫کێشەی ئابوری و نەبونی النی کەمی دادی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و برسێتی و نەبونی دەوڵەتی‬ ‫خــۆشــگــوزەران؛ کــەشــوهــەوای کافراندن‬ ‫بەرهەمدێنێت‪ ،‬ئەمە بەتەواوەتی ڕاستە‪،‬‬ ‫بەاڵم قسەکردن لەسەر ستەمکاریی وەک‬ ‫کارێکی سەرەکی و قسەکردن لەسەر کێشە‬ ‫ئابوری و کۆمەاڵیەتییەکان دەبوو ئابوریناس‬ ‫و ئەوانەی زانستی سیاسی و کۆمەاڵیەتییان‬ ‫خوێندوە لێکۆڵینەوەی لەسەر بکەن‪ ،‬نەک‬ ‫پیاوی ئاینی‪ ،‬هەرگیز مەبەستم ئەوە نییە‬ ‫ئەوانەی لەالهوتی ئیسالمییدا قسەدەکەن‪،‬‬ ‫نابێت باسی ستەمکاریی و قەیرانی ئابوری‬ ‫و نادادی بکەن‪ ،‬بەڵکو مەبەستمان ئەوەیە‬ ‫مەیدانی هەقیقیی ئەوان مەیدانەکانی ناو‬ ‫دین خۆیەتی‪ ،‬ئەی ئەوان خۆیان ناونەناوە‬ ‫(زانای ئاینی)؟! بۆیە ئەوە لەم زانا ئاینییە‬ ‫بەڕێزانە چاوەڕوانکراوبوو ئەوە بوو دەبوو‬ ‫بە تەفسیرەکانی قورئان و زمانی عەرەبیدا‬ ‫بچنەوە و خوێندنەوەیەکی نوێیان بۆ چەمکی‬ ‫تەکفیر بکردایەتەوە و لەگەڵ چەمکەکانی‬ ‫مافی مــرۆڤ‪ ،‬مافی ژن‪ ،‬مافی منداڵ‪،‬‬ ‫هاواڵتیبون‪ ،‬پێکەوەژیاندا بیانگونجاندایە‬ ‫و بــەجــورئــەتــەوە لــەســەر ڕەخنەکردنی‬ ‫ئاڕاستەکانی تەکفیرکردن لەالی موفەسیر‬

‫و ڕاڤەکارانی ڕابردو و ئێستا بوەستانایە‪،‬‬ ‫چونکە ئەوانن گوتاری زاڵی قورئانیان بەرەو‬ ‫تەکفیر بردوە‪.‬‬ ‫لە فقهی ئیسالمییدا بابی جیهاد بابێکی‬ ‫فراوانە و کتێبە کالسیکییە ڕەسەنەکانی‬ ‫حەدیس و فقهـ زۆر گرنگیی تایبەتیان پێدواو‬ ‫و زۆریــان لەسەر نوسیوە و لقوپۆپێکی‬ ‫زۆریان لێکردوەتەوە‪ ،‬چەمکەکانی (دارلکوفر‬ ‫و دارلحەرب و دارولئیسالم و فقهی وەال و‬ ‫بەڕا‪ ،‬ئەمە و سەبایا و کەنیزەک و جارییە‪،‬‬ ‫ئەهلی زیممە و‪ )...‬هاوشێوەکانیان؛‬ ‫لەهەناوی گوتاری (تەکفیر و جیهاد)ەوە‬ ‫لەدایکبوون‪ ،‬کاری ئەم دوو دەزگا دینییە‬ ‫بوو‪ ،‬بەجورئەتەوە ڕوبەڕووی ئەم چەمکانە‬ ‫بونایەتەوە‪ ،‬نەک بەهیچ شێوەیەک نەیان‬ ‫توانی باسی ئەم چەمکانە بکەن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بەپێچەوانەوە بەردەوام خۆیان لێالدەدا و‬ ‫خەریکی پاساوهێنانەوە بون بۆ تەکفیر‪.‬‬ ‫دەبــوو ئەم دوو دەزگــا ئاینییە لەسەر‬ ‫مافەکانی خودا و مافەکانی مرۆڤ لەسەر‬ ‫خستنە بــەهــەشــت و خستنە دۆزەخ‬ ‫هەڵوەستەیان بکردایە و ئەوەیان بپرسیایە‬ ‫کە ئایا ئەوە مافی خودایە خەڵک بخاتە‬ ‫دۆزەخ و بێبەشبکرێت لەبەهەشت یان مافی‬ ‫فەقیهـ و شەرعزانان؟ ئایا لە ئیسالمدا‬ ‫هیچ چین و توێژ و تاکێک گرەنتیی‬ ‫چونەبەهەشتی بۆ خۆی مسۆگەرکردوە‬ ‫تا جورئەتی ئەوە بکەن خەڵک بنێرن بۆ‬ ‫دۆزەخ؟ مرۆڤ کە نەتوانێت لەڕوی دینییەوە‬ ‫خــۆی بەبەهەشتیی بزانێت‪ ،‬ئــەی چۆن‬ ‫دەتوانێت خەڵکیی تر بنێرێت بۆ دۆزەخ؟‬ ‫لەم جۆرە پرسیارانەوە ئەم دو دەزگایە‬ ‫دەیان توانی بەشداریی لێبڕاوانە و بەهەند‬ ‫لەسەر چەمک و پڕۆسەی تەکفیر بکەن‪،‬‬ ‫نەک پشتگوێخستنی ئەرکە هەقیقییەکی‬ ‫خۆیان و کارکردن لە بوارەکانی تری وەک‬ ‫سیاسەت و ئابوری!!‬ ‫لــە ئێستادا هــەوڵــی جدیی هەیە بۆ‬ ‫خوێندنەوەی تر لەسەر ئیسالم‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫پەیوەندیی نێوان ئیسالم و ناتوندوتیژی‪،‬‬ ‫یەکێکە لەو خوێندنەوانەی کە دەکرێت‬ ‫ئیسالم و موسڵمانان لــەوە دەربازبکەن‬ ‫واز لە چەمکی کافراندن بهێنن‪( .‬جەودەت‬ ‫سەعید) یەکێکە لەو الهوتناسانەی لەناو‬ ‫ئیسالمەوە دەیەوێت خوێندنەوەی نوێ بۆ‬ ‫ئیسالم بکات و ئیسالمێکی ناتوندوتیژمان‬ ‫بــۆ بەرهەمبێنێت‪ .‬ئــەو دێــت ولــەســەر‬ ‫چیرۆکی نێوان (قابیل و هابیل)ی قورئانی‪،‬‬ ‫خوێندنەوە بۆ ئیسالم دەکاتەوە و گوتاری‬ ‫ناو قورئان بەو ئاڕاستەدا دەبات کە مادام‬ ‫خودا فەزلی هابیلی بەسەر قابیلدا داوە و‬ ‫الیەنگری هابیلە‪ ،‬کەواتە ناتوندوتیژی لە‬ ‫گوتاریی قورئانیدا گرنگ و سەنتەرە نەک‬

‫توندوتیژی‪ ،‬لێرەوە بنەڕەتێکی قورئانیی بۆ‬ ‫تیۆرەکەی دادەڕێژێت و دێت چارێکی تر‬ ‫خوێندنەوە بۆ کۆی گەتاری ناتوندوتیژی‬ ‫لە ئیسالمدا دەکات و دەیەوێت ئەم گوتارە‬ ‫بکات بە گوتاری هەژمونداری ناو قورئان‪،‬‬ ‫ئەم هەوڵەی (جەودەست سەعید) یەکێکە‬ ‫لە هەوڵەکان‪ ،‬لەناو شیعەشدا (سەید‬ ‫حەسەنی شیرازی) هەوڵی گرنگی هەیە‪.‬‬ ‫هەوڵی لەم شێوانە ئێستا زۆرن‪ ،‬دەبوو‬ ‫ئەم دوو دەزگایە لە دەرگــای ئیسالم و‬ ‫ناتوندوتیژییەوە بهاتنایە و ڕاڤــەی نوێی‬ ‫ئینساندۆستانە بۆ ئیسالم بکەنەوە و‬ ‫ڕەخــنــەی جدیی لە پەیوەندیی ئیسالم‬ ‫وتوندوتیژی بگرن‪ ،‬کاتێ ناتوانن ئەمە بکەن‬ ‫و خۆیان لە ڕەخنەگرتن لە چەمکی تەکفیر‬ ‫و و واتاکانی و سێبەرە واتاکانی دەدزنەوە‪،‬‬ ‫ئــەوە لەخۆیدا شەرعییەتدانە بە تەکفیر‬ ‫خۆی‪ ،‬نەک ڕزگاربوون لێی‪.‬‬ ‫لــەنــاو باسەکاندا تەنها باسی بەڕێز‬ ‫(مامۆستا ناسح فەتاح‪-‬کە یەکێک بو لە‬ ‫بەشداربوانی پانێڵی پاش نیوەڕۆ)؛ لەسەر‬ ‫چەمکی کوفر و جۆرەکانی کوفراندن بوو‬ ‫لە ڕوی زمــان و تێرمینەوە‪ ،‬ئەو هاتبوو‬ ‫پۆلێنە باوەکەی بۆ کوفری گەورە و بچوک‬ ‫کردبوەوەو تەواو بەوەفابوو بەو پۆلێنەو‬ ‫پێی وابوو تەکفیر لە ئیسالمدا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ بەکافراندنی کەسێک دەبێت دەزگایەک‬ ‫کە لە زانایان پێکهاتون ئەم کارە بکەن‪،‬‬ ‫نــەک لەسەر ئاستی تــاک‪ .‬ئــەم هەوڵەی‬ ‫مامۆستا ناسح تەنانات ڕزگارکردنی ئیسالم‬ ‫نەبوو تا لە دەرگاوە تەکفیر لەماڵی ئیسالم‬ ‫دەربکات و لە پەنجەرەوە بیکاتەوە ژورێ؛‬ ‫بەڵکو ڕاستەوخۆ چونەوە بو بۆ ناو گوتاری‬ ‫کافراندن‪ ،‬لە دوا وێستگەدا توندڕەوترین‬ ‫گروپی تەکفیریش هەر هەمان قسەدەکات‬ ‫و دەوڵەتی ئیسالم(داعش) ئەویش لیژنەی‬ ‫زانایانی لە خیرەتی عولەمای خۆی هەیە و‬ ‫فەتوا دەردەکەن و دواتر جێبەجێدەکرێت و‬

‫پڕۆسەکە شخسیی نییە‪ ،‬بەاڵم لە ئەرزی‬ ‫واقعدا پڕسەکە دواتر بەشەخسیش دەکرێت‬ ‫جێبەجێبکرێت‪ .‬واتە ئەم مامۆستایە جارێکی‬ ‫تر جەختی لەسەر کردەی تەکفیر کردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەمەرجی بەدامودەزگاکردنی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەو بازنەیە بوو کە کۆنفڕنسەکەی بردەوە‬ ‫سەر هەمان خاڵی بەکافرکردن کە کێشەی‬ ‫قووڵی دنیای ئیسالمە‪ ،‬ئەو کێشەیەی تا‬ ‫ئەمڕۆش ناتوانن لێی دەربچن‪.‬‬ ‫جەنابی ئەحمەدی موفتیزادە‪-‬دامەزرێنەری‬ ‫مەکتەب قورئان لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان‪،‬‬ ‫ئەو ڕێبەرە ڕاستگۆیە بوو بەژیانی خۆی‬ ‫سەلماندیی بــەوەفــایــە بــەرانــبــەر دیــد و‬ ‫بۆچونەکانی‪ ،‬ئەو کاتێک دەساڵ(‪ ١٩٨٢‬بۆ‬ ‫‪ )١٩٩٢‬لەسەر بۆچونە دینی و کوردییەکانی‬ ‫دەگیرێت‪ ،‬دواتــر بەنەخۆشی لە زیندان‬ ‫دێــتــەدەرەو و شــەش مانگ دەژێـــت‪ ،‬لە‬ ‫یەکێک لە دانیشتنە هــەرە گرنگەکانیدا‬ ‫دیدی وایە‪( :‬نە یەکێ کە موسڵمان نەبو‬ ‫ئیتر کافرە‪ ،‬ئەمە ئیتر باتڵترین تەسەورە‪،‬‬ ‫خودخواهانەتر و فاسدترین تەسەوریشە‪)...‬‬ ‫(بڕوانە‪ :‬خولەکی بیست‪ ،‬چرکەی سی)‪،‬‬ ‫(کفر خەسڵەتە و دەکرێت لە هەموماندا‬ ‫هەبێت‪...،‬دەکرێت ئیمان لە خەسڵەتی‬ ‫مولحدیشدا هەبێت‪ ...‬بەاڵم بە میقداری‬ ‫کەم وزیاد‪( ،)...‬ئەساسەن شەڕ لە بەینی‬ ‫کوفرو ئیسالما وجودی نییە‪ ،‬دەقەی ‪،٣٥‬‬ ‫چرکەی سیازدە) یان(موتمەئینم کە ئێسا‬ ‫کافرێ لەسەر ئــەرزا پەیا نــاوێ‪ ،‬چونکە‬ ‫ئیسالمی دروس عەرزنەکریاوە؛ دەقەی ‪٣٥‬‬ ‫و چرکەی پەنجاو حەوت)‪( ،‬بۆ گوێگرتن لە‬ ‫بۆچونەکانی مامۆستا ئەحمەدی موفتیزادە‬ ‫لەسەر ئەم مەسەلەیە لەم لینکەوە دەتوانیت‬ ‫گوێی بۆ بگریت(‪https://www.you�(:‬‬ ‫‪tube.com/watch?v=Tm7Vm‬‬‫‪ ،))M9iuP4‬ئەمە ئەوەمان بۆ دەردەخات‬

‫ئــەم ڕێــبــەرە پــاش ئ ــەوەی توندوتیژانە‬ ‫ئەشکەنجە دەدرێت‪ ،‬کەچی دێتەدەرەوە و‬

‫بەتەواوی خۆی لە تەکفیر و توندوتیژیی‬ ‫ئاینی پاڵفتەکردوە و بــەتــەواوی واز لە‬ ‫چەمکیی تەکفیر دێنێت‪.‬‬ ‫ئێستا ڕێگاکان زۆر ناڕون نین‪ ،‬یان ئەوەتا‬ ‫دەبێت وەک کەسێکی تەکفیری بمێنیتەوە‬ ‫و بێپێچوپەنا بڵێیت کە تەکفیر کردەیەکی‬ ‫بونیادییە و لە ئیسالم دانابڕێت و ئیسالم‬ ‫بێ پۆلێنکردن و تەکفیر نابێت(وەک ئەوەی‬ ‫ئەم گوتارە لە دونیای ئیسالمییدا گوتاری‬ ‫باوە)‪ ،‬یان دەبێت وەک جەنابی مامۆستا‬ ‫ئەحمەدی موفتیزادە بەتەواوی لەم چەمکە‬ ‫خۆت بێبەریی بکەیت و بەجورئەتەوە لێی‬ ‫بێیتەدەرەوە‪ .‬ئیتر ڕێی سێهەم یان نییە‪،‬‬ ‫یان خۆدزینەوەیە لە ئەسڵی کێشەکە کە‬ ‫خۆدەربازکردنە لە بارستاییەکی گەورەی‬ ‫تەفسیر و حەدیس و مێژوی ئیسالمی و‬ ‫فقهی حەاڵڵکردنی خوێنی ئــەوانــەی کە‬ ‫بڕوایان بە ئەرسۆزکسییەتی ئیسالمی نەبوە‪.‬‬ ‫خاتونێکی تازەپێگەییوی ئێزیدی؛‬ ‫کە لە دەستی داعش ڕزگاریی ببو‪ ،‬وەک‬ ‫شایەتحاڵێک لەو کۆنفڕانەسدا هاتەدەنگ‬ ‫و وتی‪« :‬من خوا بۆیە ڕزگاری کردوم تا‬ ‫ببمە شایەتحاڵی ئەو ڕوداوانـــەی بەسەر‬ ‫ژن و کچ و مناڵی ئێزدیان دا هاتوە»‪.‬‬ ‫گوتی «ئــەوان(دەوڵــەتــی ئیسالم‪-‬داعش)‬ ‫ئێمەیان کــردە کەنیزەک و بــەئــارەزوی‬ ‫خۆیان ئیغتیسابیان دەکردین‪ ،‬بەسەدان‬ ‫جار من ئیغتیساب کراوم‪ .‬ماوەیەک کوڕێکی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالم ئیغتسابی دەکــردم‪ ،‬کە‬ ‫کوژرا؛ باوکی لەگەڵم دەستی پێکرد»‪ .‬ئەم‬ ‫قسانەی خاتونە ئێزیدییەکە‪ ،‬کە لەسەرەتای‬ ‫کۆنفڕانسەکە کردنی‪ ،‬بەس بوو بۆ ئەوەی‬ ‫ویژدانی ئەو زانا ئیسالمیانەی کۆنفڕانسەکە‬ ‫بهەژێنێت و ئازایانە بڕیاربدەن دەبێت ئەوان‬ ‫بە چەمکەکانی(ئەمە‪ ،‬کەنیزەک‪ ،‬سەبی‪،‬‬ ‫جارییە)دا بچنەوە و لــەســەرەتــادا دانی‬ ‫پێدابنێن کە هەن‪ ،‬دواتریش وەک کارێک بە‬ ‫ڕۆحی ئینسانی و سەردەم ناخۆن‪ ،‬بریاریان‬ ‫بدایە بیکەنە بابەتی توێژینەوەی باسی‬ ‫دەرچونی قوتابییەکانیان و هەروەها باسی‬ ‫ماستەر و تێزی دکتۆراکان تا ڕێچارەی‬ ‫مرۆڤدۆستانە بۆ ئەم چەمکە شەرمهێنەرانە‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫من کێشەی خۆدزینەوەی بەشداربوانی‬

‫ئەم کۆنفڕانسە لە قسەکردن لەسەر ئەسڵی‬ ‫تەکفیر بۆ ئەوە دەگێرمەوە؛ ئەم بەڕێزانە‬ ‫نەیان توانیوە وەک جەنابی موفتیزادە‬ ‫بڕوا بەوە بهێنن تەکفیر کاری ئەوان نییە‬ ‫و لێی دەربازنەبون‪ ،‬بەڵکو بەپێچەوانەوە‬ ‫لە قوواڵییاندا بڕوایان بە تەکفیر هەیە و‬ ‫نایانەوێت بەڕوونی باسی بکەن و لە ئێستادا‬ ‫بێدەنگبون هەڵدەبژێرن‪ ،‬نەک قسەلەسەر‬ ‫کردن‪ ،‬چونکە کەشی تەئکیدکردنەوە لێی‬ ‫لە ئێستادا لەبارنییە‪ ،‬بۆ ئەمە سەرەڕای‬ ‫خۆدزینەوە بۆ قسەکردن لەسەر فقهی‬ ‫کافراندن لە کۆنفڕانسەکەدا؛ دەموێت دوو‬ ‫نمونەی کۆنفڕانسەکە بهێنمەوە‪:‬‬ ‫ئــێــوارە کــە کۆنفڕانس تــەواوبــوو‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەی دروشمی کۆنفڕانسەکەوە دوو‬ ‫دیاردەی دژە کۆنفڕانسم بینی‪:‬‬ ‫‪ -1‬مامۆستایەکی ناسراوم لە دەرگای‬ ‫هۆڵ توشی یەک بوین‪ ،‬دوای سەالم یەکسەر‬ ‫بەتەوسەوە بە منی وت(قیامەت هەیە‬ ‫قیامەت‪ ،‬ئەم دنیا دەبڕێتەوە‪ ،)...‬ئەمە ئەو‬ ‫تەکفیرە ناڕاستەوخۆیە کە کۆی موسڵمانانی‬ ‫کوردستانی گرتۆتەوە لە قوواڵیی تێگەشتنی‬ ‫ئەم (زانا ئاینی)انەدا چێنراوە‪ ،‬تەکفیرێک‬ ‫بە زمانێکی شێوە نەرم‪ ،‬بەاڵم هیچی کەمتر‬ ‫نییە لە تەکفیری گروپە جیهادییەکان‪ ،‬لەو‬ ‫کۆنتێکستانەدا بەتەواوی ئەو گوزارشتەی‬ ‫مامۆستا بە من بەمانای تۆ قیامەتت‬ ‫لەدەستداوە و کافربویت‪ ،‬ئایا هیچ شتێکی‬ ‫تر لەمە زیاتر هەڵدەگرێت؟!‬ ‫‪ -2‬دیــمــەنــێــکــی تــر دوو سوختەی‬ ‫تــازەپــێــگــەشــتــوی ئەهلی تــەســەوف لە‬ ‫بــەردەرگــاکــەدا وەک هەلێک ئەمەیان‬ ‫قۆستبۆوە و کتێب و بااڵوکراوەی خۆیان‬ ‫بــەخــۆڕایــی دەبــەخــشــیــیــەوە‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫نامیلکەکان بەناوی(ڕاستیی مێژوی ڕەشی‬ ‫وەهابییکان)بوو‪ ،‬تێیدا باسی ئەوە دەکرێت‬ ‫(وەهابییەکان دژ بە خواو یاساکانی خوان‪،‬‬ ‫دژ بە حەزرەتی ڕەسولەاڵن‪( ،)...‬هەمان‬ ‫نامیلکە‪ ،‬الپەڕە‪ ،)١٢٥‬جارێکی تر ئەوانیش‬ ‫وەهابییەتیان لە سازگاری شیرینی ئیسالم‬ ‫بێبەری کردبوو‪ ،‬فرقە ئیسالمییەکان‪ ،‬لە‬ ‫تەکفیری فرقەکانی تر لەو کۆنفڕانسە وازیان‬ ‫نەهێنا‪ ،‬بڵێی لە تەکفیری دەرەوەی خۆیان‬ ‫وازبێنن‪ ،‬ئەاڵهوممە؟!‬

‫ژمارە (‪ )332‬دوشەممە‪2017/2/27‬‬

‫‪2‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬ ‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی چوارەم‬ ‫دەرکەوتە و بنچینەکانی تری‬ ‫مشت‌ومڕەکە لە فیقهی ئیسالمیدا‬

‫جگە لە مشت‌ومڕی «جیهادی دەفــع و‬ ‫جیهادی طهلەب» و «عیللەتی قیتال»‪ ،‬لە‬ ‫ئەدەبیاتی ئیسالمیی کۆن و نوێدا‪ ،‬و الی ڕابەر‬ ‫و توێژەرە ئیسالمیەکان‪ ،‬بابەتەکە لە چەند‬ ‫الیەن و ڕویەکی تریشەوە مشت‌ومڕی لەسەر‬ ‫دەکرێت‪ ،‬کە هەمویان دەبنە کەرەستەی‬ ‫پێویستی ساخ‌کردنەوەی بابەتەکە‪:‬‬

‫ئامانج لە دانانی یاسای جیهاد‬

‫* بابەتەکە لە ئەدەبیاتی ئیسالمیی نوێدا‬ ‫بە شێوەیەکی تریش دەخرێتە ڕو‪ :‬ئامانج و‬ ‫«حیکمەت» لە دانانی یاسای جیهاد چیە؟‬ ‫ئەو ئامانجانە چین کە ئەم بنەمایە دانراوە بۆ‬ ‫بەدیهێنانیان؟ هەتا هەندێک نوسراو و وتاریان‬ ‫بۆ ئەم الیەنە تەرخان کردوە‪ ،‬وەکو «حكمة‬ ‫اجلهاد يف اإلسالم» ی (أمحد حممد الشرقاوي)‪.‬‬ ‫ئەم شێوە خستنەڕوە لە الیەنێکیەوە وەاڵمی‬ ‫بیری ئیسالمیی داکۆکیکاریی نوێیە بۆ ئەو‬ ‫قسەوباسەی هەندێک لە خۆرهەاڵتناسەکان‬ ‫و تــوێــژەرە خــۆرهــەاڵتــیــە ڕەخــنــەگــرەکــان‬ ‫دەربــارەی جیهاد کە دەڵێن بنەمای جیهاد‬ ‫لە ئیسالمدا بۆ باڵوکردنەوەی ئیسالمە و بۆ‬ ‫بەموسوڵمان‌کردنی خەڵکە بە زەبری هێز و‬ ‫«بە شمشێر» (لە سەرباسێکی داهاتودا‬ ‫ڕونی دەکەینەوە ئەم چەمکە تا چ ڕادەیەک‬ ‫لەگەڵ واقیعە مێژوییەکەدا یەک‌دەگرنەوە)‪.‬‬ ‫لێرەوە ئەدەبیاتی ئیسالمیی نــوێ هەوڵ‬ ‫دەدات کۆمەڵێک ئامانجی مرۆڤدۆستانە و‬ ‫یاسایی و گونجاو و وەرگیراو بۆ جیهاد بخاتە‬ ‫ڕو‪ .‬بەاڵم قسەوباسەکانیان لە کۆتاییدا هەر‬ ‫دەچنەوە سەر هەمان ئامانج‪ :‬ڕێ‌خۆش‌کردن‬ ‫بۆ بانگەوازی ئیسالمی و ڕوخاندنی دەسەاڵتە‬ ‫سیاسیەکانی گەالنی تر بۆ ئــەوەی هیچ‬ ‫بەربەستێک نەمێنێت لەبەردەم دەسەاڵتی‬ ‫ئیسالمی و بانگخواز و ڕابەرە ئیسالمیەکان بۆ‬ ‫بانگەواز بۆ ئیسالم‪ ،‬ئەمەش لە کۆتاییدا هەمان‬ ‫ئەو ئامانجەیە کە ڕەخنەگرەکانیش باسی‬ ‫دەکــەن! سەرباری ئــەوەش باس‌وخواسەکە‬ ‫نوێ‌کردنەوەیەکە بۆ باس‌وخواسی «عیللە» ی‬ ‫«قیتال» ی «کافیر» لە فیقهە کۆنەکەدا بە‬ ‫شێوەیەکی هاوچەرخ‪.‬‬

‫جۆرەکانی جیهاد‬

‫* الیەنێکی تری بابەتەکە دەکرێت لە‬ ‫باس‌وخواس و مشت‌ومڕێکی تردا سەرچاوەی‬ ‫ببینرێتەوە‪ :‬جۆرەکانی جیهاد و «قتال» بەپێی‬ ‫جۆرەکانی ئەوانەی بەرامبەریان دەکرێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬شەڕ لەگەڵ دوژمنی هێرش‌بەر «قتال‬ ‫الصا ِئل» یان بەرگرتن لە هێرش‌بەر « َد ْف ُع‬ ‫العد ّو ّ‬ ‫الصا ِئل»‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫‪ .٢‬شەڕ لەگەڵ بێ‌باوەڕان (نا‪-‬موسوڵمانان‪:‬‬ ‫فرەپەستەکان و ئەهلی کیتاب) «قتال الكفار‬ ‫(املشركني وأهل الكتاب)»‪.‬‬ ‫‪ .٣‬شەڕ لەگەڵ بێ‌باوەڕی جەنگاو (نا‪-‬‬ ‫موسوڵمانی چەکدار) «قتال الكافر احملارِب»‪.‬‬ ‫‪ .٤‬شەڕ لەگەڵ یاخیەکان «قتال ال ُبغاة»‪.‬‬

‫‪ .٥‬شەڕ لەگەڵ خراپەکارە چەکدارەکان‬ ‫«قتال املفسدين احملاربني»‪.‬‬ ‫‪ .٦‬شــەڕ لەگەڵ هــەڵ‌گــەڕاوەکــان «قتال‬ ‫املرتدّين»‪.‬‬ ‫‪ .٧‬شەڕ لەگەڵ زەکات‌نەدەرەکان «قتال‬ ‫مانعي الزكاة»‪.‬‬ ‫‪ .٨‬شەڕ لەگەڵ نوێژنەکەرەکان «قتال‬ ‫تاركي الصالة»‪.‬‬ ‫کە ئەم زاراوە و ناونیشانانە لە بابەتەکانی‬ ‫جیهاد لە کتێبە فیقهیەکاندا هاتون و هەر‬ ‫یەکەیان بــاس‌وخــواســی خۆیی لــەســەرە و‬ ‫یاساکانیان جیاوازییان تێدایە‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا مشت‌ومڕەکەی ئێمە‬ ‫بەتایبەتی لەسەر جۆری دوەم‪ :‬شەڕ لەگەڵ‬ ‫بێ‌باوەڕان «قتال الكفار»ە‪ ،‬چونکە‪:‬‬ ‫ـ جۆری یەکەم شەڕ لەگەڵ دوژمنی هێرش‌بەر‬ ‫الصا ِئل» جێی مشت‌ومڕەکەمان نیە‬ ‫«قتال العد ّو ّ‬ ‫کە ئەمە جیهادی بەرگریە‪ ،‬و لە بنەڕەتیشدا‬ ‫الصا ِئل»‬ ‫بەرگرتن لــە هێرش‌بەر « َد ْف��� ُع ّ‬ ‫هێرش‌بەری موسوڵمانیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ـ جۆری سێیەمیش‪ :‬شەڕ لەگەڵ بێ‌باوەڕی‬ ‫جەنگاو «قتال الكافر احمل��ارِب»؛ گشتیە و‬ ‫هەردو جۆرەکە دەگرێتەوە‪ ،‬چونکە لە جیهادی‬ ‫بەرگریدا ڕونــە کە جەنگاو «حم��ارِب»ـــن‪،‬‬ ‫لە جیهادی هێرشیشدا کە ئەوانەیان پیاوی‬ ‫چەکدار یان بەتوانا لە شەڕکردنن؛ هەر بە‬ ‫جەنگاو «حمارِب» دادەنرێن‪.‬‬ ‫ـ جۆری چوارەمیش‪ :‬شەڕ لەگەڵ یاخیەکان‬ ‫«قتال ال ُبغاة»؛ پەیوەندیی بە کێشمەکێشە‬ ‫ناوخۆییەکانی کۆمەڵگای ئیسالمیەوە هەیە و‬ ‫شەڕکردنە لەگەڵ ئەو موسوڵمانە چەکدارانەی‬ ‫کە بە دەسەاڵتە ئیسالمیە چەسپاوەکە ڕازی‬ ‫نین و هەوڵی جیابونەوە یان دامەزراندنی‬ ‫دەسەاڵتێکی ئیسالمیی تر دەدەن‪.‬‬ ‫ـ جۆری پێنجەمیش‪ :‬شەڕ لەگەڵ خراپەکارە‬ ‫چەکدارەکان «قتال املفسدين احملاربني»؛‬ ‫ئەمەش هەر کێشەیەکی ناوخۆییە و شەڕکردنە‬ ‫لەگەڵ ئەو موسوڵمانە چەکدارانەی کە ئامانجی‬ ‫سیاسییان نیە و تەنها ئامانجیان ترساندنی‬ ‫خەڵک و خراپەکاری و چەتەیی و و ڕاووڕوتە‪.‬‬ ‫ـ جۆری شەشەم‪ :‬شەڕ لەگەڵ هەڵ‌گەڕاوەکان‬ ‫«قتال املرتدّين»؛ هەرچەند ئەمیش هەر‬ ‫ئامانجی مشت‌ومڕ و لێکۆڵینەوەکەمان نیە‬ ‫چونکە ئەمە شەڕکردنە لەگەڵ خەڵکانێک‬ ‫کــە پێشتر موسوڵمان بــون و دوایـــی بە‬ ‫جۆرێک لە بــاوەڕ و پابەندبونی ئیسالمی‬ ‫پاشگەز بونەتەوە و لە دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫یاخی بون‪ .‬بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم جۆرە الی‬ ‫گروپەکانی تەوژمی جیهادی زۆرترین بایەخی‬ ‫هەیە‪ ،‬چونکە لەژێر ئەم ناونیشانەدا هەمو‬ ‫ڕوبەڕوبونەوە و تۆقاندن و تەقاندنەوەیەک‬ ‫دژ بە دەسەاڵتە نائیسالمیەکانی کۆمەڵگا‬ ‫ئیسالمیەکان و دەسەاڵتداران و بەڕێوەبەران‬ ‫و کارمەندانی ئەم دەسەاڵتانە بە ڕەوا دەزانن‪،‬‬ ‫بەو پێیەی کە ئەمانە شەریعەت جێبەجێ‬ ‫ناکەن‪ ،‬و ئەمەش جۆرێکە لە هەڵ‌گەڕانەوە‬ ‫«رِدَّة» و «ارتداد»‪ ،‬و لێرەوە ئەم دەسەاڵتانە‬ ‫بە «طاغوت» ناو دەبەن‪ ،‬و بەم شێوەیە لەژێر‬ ‫ناونیشانی «مرتدّين» و «طواغيت» جەنگ‬ ‫دژیان ڕادەگەیەنن‪ .‬لە بەشی داهاتودا ڕونی‬ ‫دەکەینەوە چۆن سەلەفی‪-‬جیهادیەکان لە‬ ‫ڕێگەی سەپاندنی «حوكم»ی هەڵ‌گەڕانەوە‬

‫ئەدەبیاتی ئیسالمیی نوێ هەوڵ دەدات‬ ‫وەاڵمی گوتەی «باڵوبونەوەی ئیسالم‬ ‫بە شمشێر» بداتەوە‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫کۆمەڵێک ئامانجی مرۆڤدۆستانە و یاسایی‬ ‫و گونجاو و وەرگیراو بۆ جیهاد بخاتە‬ ‫ڕو‪ .‬بەاڵم لە کۆتاییدا هەر دەچێتەوە‬ ‫سەر هەمان ئامانج‪ :‬ڕێ‌خۆش‌کردن‬ ‫بۆ بانگەوازی ئیسالمی بە ڕوخاندنی‬ ‫دەسەاڵتە سیاسیەکانی گەالنی تر!‬

‫«رِدَّة» بەسەر دەســەاڵتــداری ـ تەنانەت ـ‬ ‫موسوڵمان کە یاسایەکی شەریعەت پەک بخات و‬ ‫پێویست‌بونی لەسەرکارالبردنی‪ ،‬بنچینەسازیی‬ ‫فیقهی دەکەن بۆ تیۆریی «حاکیمییەت»ی‬ ‫(مــەودودی) و (سەیید قوطب)‪ ،‬و بۆ ئەم‬ ‫بنچینەسازیە فیقهیە پشت‌دەبەستن بە‬ ‫هەندێک «ئیجماع»ی فیقهی لە ڕابــردودا‬ ‫سەبارەت بە بابەتەکە‪ ،‬بە شێوەیەک هەر بە‬ ‫باس‌وخواسە فیقهیەکە ئەنجێنداکانی خۆیان‬ ‫بەڵگەدار دەکەن و دەتوانن پەنایش نەبەن بۆ‬ ‫‌تیۆریی «حاکیمییەت»‪ .‬کە بەشێکی داهاتو‬ ‫تەرخان دەکەین بۆ ڕون‌کردنەوەی ئەم خاڵە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە ئەوەی لە فیقهی جیهاد بایەخی‬ ‫هەرەگەورەی هەیە بۆ جیهادیەکان؛ ئەم دو‬ ‫جۆرەی شەڕ «قتال»ـە‪ :‬جۆری یەکەم‪ :‬شەڕ‬ ‫الصا ِئل»‬ ‫لەگەڵ دوژمنی هێرش‌بەر «قتال العد ّو ّ‬ ‫کە ئەمەش واتە جیهادی بەرگری‪ ،‬و جۆری‬ ‫شەشەم‪ :‬شەڕ لەگەڵ هەڵ‌گەڕاوەکان «قتال‬ ‫املرتدّين»‪ .‬جۆری یەکەمیان بنچینە و بەڵگە‬ ‫فیقهیەکەیانە بۆ کاروکردەوەکانیان دژ بە هێزە‬ ‫خۆرئاواییەکان بەو پێیەی داگیرکەرن‪ ،‬و دژ‬ ‫بەو حکومەت و دەسەاڵتە ناوخۆییانەش کە‬ ‫هاوپەیمانن لەگەڵیان (ئینجا بەپێی بنەمای‬ ‫«وەالء و بەڕاء»ـیش دەستیان دەچێتە‬ ‫خوێنی هەر موسوڵمانێکیش بە شێوەیەک‬ ‫هاوکارییان بکات)‪ .‬جۆری شەشەمیش بنچینە‬ ‫و بەڵگە فیقهیەکەیانە بۆ کاروکردەوەکانیان‬ ‫دژ بە دام‌ودەزگا و حکومەتە نا‪-‬ئیسالمیەکان‬ ‫لــە کۆمەڵگا ئیسالمیەکاندا‪ .‬بــەم جــۆرە‬ ‫بنچینەسازیی فیقهی دەکەن بۆ ئەجێنداکەیان‪،‬‬ ‫بــابــەتــەکــەش پــەیــوەســت دەکـــەنـــەوە بە‬ ‫«عەقیدە»وە بۆ ئەوەی توانایەکی «ئیلزامی»‬ ‫و ناچارکەری تەواوی هەبێت‪ .‬دواتر ئەم الیەنە‬ ‫ـ بەتایبەتی بایەخدانی زۆرتریان بە جیهادی‬ ‫بەرگری ـ زیاتر ڕون دەکەینەوە‪.‬‬ ‫ـ دو جۆری حەوتەم و هەشتەمیش‪ :‬شەڕ‬ ‫لەگەڵ زەکات‌نەدەران «قتال مانعي الزكاة»‪،‬‬ ‫و شەڕ لەگەڵ نوێژنەکەران «قتال تاركي‬ ‫الصالة»؛ ئەمانەش هەر لق و دەرکەوتەی‬ ‫هەمان بنەمای شەڕ لەگەڵ هەڵ‌گەڕاوەکان‬ ‫«قتال املرتدّين»ـن‪ ،‬چونکە بەپێی هەمو‬ ‫ڕێبازەکان نوێژ‌نەکردن و زەکات‌نەدان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لە ئاگاییەوە بێت و بە نکولی‌کردن بێت لەوەی‬ ‫نوێژ و زەکات لە ئیسالمدا هەیە؛ موسوڵمانی‬ ‫پێ لە ئیسالم دەردەچێت و بەمە دەبێتە‬ ‫هەڵ‌گەڕاوە‪ ،‬و ئیتر بەپێی یاسای هەڵ‌گەڕاوە‬ ‫دەکــوژرێــت‪ .‬بــەاڵم ئــەگــەر نوێژ‌نەکردن و‬ ‫زەکات‌نەدانی موسوڵمان لەبەر باوەڕپێ‌نەبون‬ ‫نەبێت؛ بەپێی ڕێبازی زۆرینە بەوە نابێتە‬ ‫هەڵ‌گەڕاوە‪ ،‬بەاڵم وەکو هەڵ‌گەڕاوە ڕوبەڕوی‬ ‫کوشتن و شــەڕ دەبێتەوە‪ ،‬بــەم شێوەیە‪:‬‬ ‫ئەگەر نوێژ‌نەکردن لە تەممەڵیەوە بێت و هەر‬ ‫ئامادەش نەبێت نوێژ بکات؛ بەپێی ڕێبازی‬ ‫زۆرینە لە ئیسالم دەرناچێت‪ ،‬تەنها بەپێی‬ ‫قسەیەک لە ڕێبازی حەنبەلیدا بە ناموسوڵمان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬بەاڵم بۆ سزادانی بەکوشتن ڕێبازی‬ ‫زۆرینە لەسەر ئەوەیە دەکوژرێت‪ ،‬تەنها لە‬ ‫ڕێبازی حەنەفیدا ناکوژرێت بەڵکو لێی دەدرێت‬ ‫و بەند دەکرێت هەتا نوێژ دەکات یان بەو‬ ‫حاڵەوە دەمێنێتەوە تا دەمرێت‪ .‬جا ئەگەر ئەم‬ ‫نوێژنەکەرە بەرگریی کرد یان کۆمەڵێک بون و‬ ‫یاخی بون؛ هێز دەکرێتە سەریان و شەڕیان‬ ‫لەگەڵ دەکرێت (ئەمە لە سەردەمی صهحابەدا‬ ‫کۆدەنگیی لەسەر بوە)‪ ،‬وەکو چۆن شەڕ لەگەڵ‬ ‫هەڵ‌گەڕاوەکان دەکرێت‪ .‬زەکات‌نەدەریش لەبەر‬ ‫ڕژدی (واتــە ئــەوەی دەســەاڵتــی ئیسالمی‬ ‫داوای دەرکـــردن یــان نــاردنــی زەکــاتــی لێ‬ ‫دەکات و نایدات یان ناینێرێت)؛ ئەگەر لەژێر‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمیدا بو؛ بەزۆر لێی دەسەنرێت‬ ‫و سزایش دەدرێــت (بە زیــادە لێ‌سەندن)‪.‬‬ ‫ئەگەر گەیشتیشە ئەوەی شەڕی لەسەر کرد‬ ‫و کوژرا؛ بەپێی ڕێبازی زۆرینە بە موسوڵمانی‬ ‫دەمرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەحمەد لە گێڕانەوەیەکدا‬ ‫لێیەوە وتویەتی بە ناموسوڵمانی دەمرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر موسوڵمانانی زەکات‌نەدەر لەژێر‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمیدا نەبون (واتە ناوچەکەیان‬ ‫یاخی ببو لەو دەسەاڵتە)؛ ئەوە دەسەاڵتداری‬ ‫ئیسالمی هێز دەکاتە سەریان و شەڕیان‬ ‫لەگەڵ دەکات (ئیتر لێیان دەکوژێت و ئەگەر‬ ‫ماڵ‌وسامانیانی دەست‌کەوت؛ زەکاتەکەیان‬ ‫لێ دەردەکــــات)‪ ،‬وەکــو چــۆن شــەڕ لەگەڵ‬

‫هەڵ‌گەڕاوەکان دەکات‪ ،‬بەشێکی شەڕ لەگەڵ‬ ‫هەڵ‌گەڕاوەکان لە سەردەمی ئەبو بەکردا و‬ ‫بە پەسەندکردنی هەمو صهحابە؛ لەم بابەتە‬ ‫بــوە(‪ .)١‬بەم شێوەیە لە هەمو حاڵەتێکدا‬ ‫بابەتی نوێژنەکەران و زەکــات‌نــەدەران یان‬ ‫دەبێتە لقێک لە شەڕ لەگەڵ هەڵ‌گەڕاوەکان‬ ‫یان سزاکەیان وەکــو کوشتنی هەڵ‌گەڕاوە‬ ‫وایە یان وەکو کۆمەڵی هەڵ‌گەڕاوە شەڕیان‬ ‫لەگەڵ دەکرێت‪ .‬بەاڵم چونکە ئەمە خەڵکانێک‬ ‫لە هاواڵتیان دەگرێتەوە کە نوێژ ناکەن و‬ ‫زەکات نادەن‪ ،‬و پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە‬ ‫دام‌ودەزگا و حکومەتەکانەوە نیە؛ جیهادیەکان‬ ‫بایەخی پێ نادەن‪ ،‬مەگەر کاتێک لە شوێنێک‬ ‫دەسەاڵتێکیان هەبێت و بکەونە جێبەجێ‌کردنی‬ ‫شەریعەت بەسەر هاواڵتیاندا‪ ،‬وەکو حاڵەتی‬ ‫داعش‪.‬‬

‫«حوکمی تەکلیفی»ی جیهاد‬

‫* الیەنێکی تــری ئــەم مــشـت‌ومــرە بە‬ ‫شێوەیەکی تر ڕێکەوتی دەکەیت‪ :‬مشت‌ومڕ‬ ‫لەسەر «حوکمی تەکلیفی»ی جیهاد‪ :‬جیهاد‬ ‫بەگشتی لــە ئیسالمدا «حــوکــم»ـــەکــەی‬ ‫چیە؟ «فەڕضى عەین»ـە یان «فەڕضى‬ ‫کیفایەت»ـە یان «سوننەت»ـە؟ چ کاتێک و‬ ‫لە چ حاڵەتێکدا دەبێتە «فەڕضى عەین»؟ کە‬ ‫لەم بابەتانەدا ڕێک‌كەوتن و یەکدەنگی زۆرە و‬ ‫هەندێک ناکۆکی و ڕێبازی جیاوازیش هەن‪ .‬و‬ ‫بەگشتی و لە دەقە فیقهیەکانەوە ئەوە ڕونە‬ ‫کە ئەرکی «جیهاد» لە بابەتی «فەڕضى‬ ‫کیفایەت»ـە و لە چەند حاڵەتێکی دیاریکراودا‬ ‫دەبێتە «فەڕضى عەین»‪ ،‬و ئەم جیاکردنەوەیە‬ ‫لە ڕون‌كردنەوەی جیاوازیی نێوان «جیهادی‬ ‫دەفــع» و «جیهادی طهلەب»ـدا ڕێکەوتی‬ ‫دەکەینەوە و ڕۆڵی خۆیی هەیە‪.‬‬ ‫لە ســەردەمــی نوێدا هەندێک نوسراو و‬ ‫وتاریان بۆ ئەم باسە تەرخان کردوە‪ ،‬وەکو‪:‬‬ ‫ـ «رسالة اإلرش��اد إىل بيان احلق يف حكم‬ ‫اجلهاد»ی (أمحد بن حييى النجمي) (‪-١٩٢٨‬‬ ‫‪ )٢٠٠٨‬کە یەکێک بو لە ڕابــەر و فیقهزانە‬ ‫وەههابیەکان‪ ،‬و لەم کتێبەدا بەڵگەسازی بۆ‬ ‫ئەوە دەکات کە لە فیقهی ئیسالمیدا زانراوە‬ ‫کە جیهاد بەگشتی «فەڕضى کیفایەت»ـە و‬ ‫تەنها لە هەندێک حاڵەتدا دەبێتە «فەڕضى‬ ‫عەین»‪.‬‬ ‫ـ «اجلهاد بني وجوب الكفاية والتعيني»ی‬ ‫(عبد الرمحن املصري) کە یەکێک بو لە‬ ‫نوسەرەکانی پێگەی جیهادیەکان «منرب‬ ‫التوحيد و اجلهاد»‪ ،‬و ئێستەش زیاتر گروپی‬ ‫(الدولة اإلسالمية) لە دەوری نوسراوەکانی‬ ‫کۆبونەتەوە‪.‬‬

‫قۆناغەکانی دانانی یاسای جیهاد‬

‫* الیەنێکی تری باسەکە و سەرچاوەیەکی‬ ‫تــری ســاخ‌کــردنــەوەی ناکۆکیەکە؛ باسی‬ ‫قۆناغەکانی دانانی یاسای جیهاد و ڕێگەدان بە‬ ‫«قیتال»ـە لە ئیسالمدا‪ ،‬بەپێی ڕێک‌خستنی‬ ‫مێژویی دەقەکانی قورئان و گەشەکردنی‬ ‫«حوکم»ـەکانی قورئان بەپێی بــارودۆخ‬ ‫و پێشهاتەکان و پەرەسەندنی بانگەواز و‬ ‫پاشان دەسەاڵتەکەی پێغەمبەر‪ ،‬کە لەم‬ ‫بوارەدا زانستی ترادیسیۆنیی «تەفسیر» و‬ ‫هەروەها «ئەسباب‌ی نــوزوول» و «ناسیخ‬ ‫و مەنسوخ» و «ئەحکامی قورئان» یاخود‬ ‫«فیقهی قــورئــان» ڕۆڵــی خۆیان دەبینن‪،‬‬ ‫سەرباری «زانستە قورئانیەکان»ی تری‬ ‫وەکــو «تەرتیب‌ی سورەتەکانی قورئان»‬ ‫کە ڕێکخستنی کرۆنۆلۆجیایی جۆرێکیەتی‪،‬‬ ‫و «مەککەیی و مەدینەیی‌ی قورئان» کە‬ ‫قۆناغی مەدینەیش بەسەر چەند قۆناغێکدا‬ ‫دابــەش بوە‪ .‬لە ڕێگەی ئەم باسانەوە ڕون‬ ‫دەبێتەوە هەر یەکە لە تەقلیدی و سەلەفی‬ ‫و جیهادیەکان ـ لە الیەک ـ و نوێخوازەکانیش‬ ‫ـ لە الیەکی تر ـ دەگەڕێنەوە بۆ چ کۆمەڵە‬ ‫دەقێک و چ قۆناغێک لە مێژوی بانگەواز و‬ ‫دەسەاڵتە ئیسالمیەکەی سەردەمی پێغەمبەر‬ ‫بەو شێوەیەی لە قورئاندا ڕەنگی داوەتەوە‬ ‫بە شێوەیەک مێژوەکە و دەقەکە یەکتریان‬ ‫بەرهەم هێناوە‪ ،‬و چ گەمەیەک لە هەڵ‌بژاردنی‬ ‫بەئەنقەستی دەقەکان و قۆناغەکاندا دەکەن‬ ‫بە شێوەیەک لە بــەرژەوەنــدیــی بــیــروڕا و‬ ‫مەبەستەکانی خۆیاندا بێت‪.‬‬ ‫لەم الیەنەوە فەقیهـ و ڕابەرە جیهادیەکان‬

‫دەگەڕێنەوە بۆ دوایین قۆناغی دانانی یاسای‬ ‫«جیهاد» کە بە هێرشێکی سەرتاسەری‬ ‫و هــەڵ‌وەشــانــدنــەوەی هەمو پەیمانەکانی‬ ‫ئاشتی لە نیمچەدورگەکەدا جیادەبێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫بەرامبەریشدا فەقیهە هاوچەرخ و نوێخوازەکان‬ ‫هەوڵ دەدەن پەنا ببەن بۆ قۆناغەکانی پێشتر‪،‬‬ ‫وەکو قۆناغی مەرج‌بونی دەست‌پێشخەریی‬ ‫الیەنە نا‪-‬ئیسالمیەکە بۆ دامەزراندنی شەڕ و‬ ‫کوشتار‪ ،‬و بە دەقەکانی ئەم قۆناغە هەوڵ‬ ‫دەدەن قۆناغی دوایین تایبەت و سنوردار‬ ‫بکەن!‬ ‫هەندێک نوسراویان بۆ ئەم باسە تەرخان‬ ‫کردوە‪ ،‬لەوانە (عبد ِ‬ ‫اآلخر محاد الغنيمي)‪ ،‬لە‬ ‫جیهادیەکان و یەکێک لە نوسەرەکانی پێگەی‬ ‫جیهادیەکان «منرب التوحيد و اجلهاد»‪ ،‬بە‬ ‫ناوی « َم َر ِاح ُل َت ْشرِي ِع ِال َها ِد‪َ ،‬ن ْس ُخ َّ‬ ‫الل ِحقِ ِم ْن ُه‬ ‫السابِقَ »‪.‬‬ ‫َّ‬

‫بنچینە لە پەیوەندیی نێوان‬ ‫موسوڵامنان و ناموسوڵامنان‬

‫* هەروەها بەشێكی تری مشت‌ومڕەکە‬ ‫ئەم شێوەیەی وەرگرتوە کە دەوترێت‪ :‬ئایا‬ ‫بنچینە «أصل»ی پەیوەندی و مامەڵەی نێوان‬ ‫موسوڵمانان و ناموسوڵمانان چیە‪ :‬دوژمنایەتی‬ ‫و شەڕە یان ئاشتیە؟ فیقهە کۆنەکە دەڵێت‪:‬‬ ‫بنچینە دوژمنایەتی و شەڕە‪ ،‬هەتا ئەو کاتەی‬ ‫خەڵکە ناموسوڵمانەکە موسوڵمان دەبێت و‬ ‫یاسای ئیسالم لــەوێ دەچەسپێنرێت‪ ،‬یان‬ ‫پەیمانی ذیممەیان لەگەڵ دەبەسترێت و دەبنە‬ ‫«ئەهلی ذیممە» و لەسەر باج (باجی سەر‬ ‫«جزية» یان باجی بەروبوم «خراج») ڕێکەوتن‬ ‫دەکرێت‪ ،‬یان «عەهد» و «ئەمان»ـیان پێ‬ ‫دەدرێت بەپێی ڕێکەوتنێکی تایبەتی ئاگربڕ و‬ ‫بۆ بەرژەوەندییەکی دیاریکراو و بۆ ماوەیەکی‬ ‫دیاریکراو (جا لە ڕێکەوتنەکەدا دیاری‌کرابێت‬ ‫یان بە نادیاری هێڵرابێتەوە)‪ .‬ئیتر لەم حاڵەتانە‬ ‫دەربچێت؛ پەیوەندیەکە لەسەر دوژمنایەتی‬ ‫و شەڕ دامـــەزراوە‪ ،‬و شوێنەکەش بە «دار‬ ‫احلرب» دادەنرێت‪ ،‬و موسوڵمانان لە شەڕێکی‬ ‫هەمیشەییدان لەگەڵیان‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەیان‬ ‫کە نزیکترن و هاوسنورن (بــە گوزارشە‬ ‫قورئانیەکە «الَّذِينَ َيلُو َن ُك ْم ِمنَ الْ ُك َّفارِ» التوبة‪:‬‬ ‫‪ .)١٢٣‬بەاڵم فەقیهە هاوچەرخەکان دەیانەوێت‬ ‫ئەم دابەش‌کردنە و ئەو بیرکردنەوەیە تێپەڕێنن‬ ‫بەو پێیەی ئەمە بەرهەمی قۆناغێک و مێژویەک‬ ‫و بیرکردنەوەیەکە و بنەمایەکی جەوهەریی‬ ‫ئیسالم نیە‪.‬‬

‫دابەش‌کردنی دنیا‪:‬‬ ‫«دار اإلسالم»‪ ،‬و «دار الحرب»‬

‫دابەش‌کردنانە یاساگەلێکی جیاوازیان پێوە‬ ‫دەبەسرێتەوە‪.‬‬

‫دابەش‌کردنی مرۆڤانی ناموسوڵامن‪:‬‬ ‫«الكافر الحريب» و «الكافر غري الحريب»‬

‫* لــێــرەوە دەرکــەوتــەیــەکــی تــری ئەم‬ ‫دابەش‌کردنە فیقهیە هەر پەیوەندیدارە‪ ،‬ئەویش‬ ‫احلربي» و دابەش‌کردنی نا‪-‬‬ ‫زاراوەی «الكافر‬ ‫ّ‬ ‫موسوڵمانە بۆ‪:‬‬ ‫احلربي»‬ ‫ـ نا‪-‬موسوڵمانی دوژمن «الكافر‬ ‫ّ‬ ‫«احلربي»)‪ ،‬کە‬ ‫(ئەمە کورتیش دەبێتەوە بۆ‬ ‫ّ‬ ‫جاروبار «أهل احلرب»ـیشیان پێ دەوترێت‪،‬‬ ‫و ئەوەیە ناموسوڵمانە و لەژێر دەسەاڵتێکی‬ ‫نائیسالمی دەژی و هیچ پەیمان و ڕێکەوتنێکیش‬ ‫لەگەڵی یان لەگەڵ گەل و هۆزەکەی یان‬ ‫دەســەاڵتــەکــەی نیە‪ .‬ئەمە گشتیترە لە‬ ‫ناموسوڵمانی چەکدار یان شەڕکردو «الكافر‬ ‫احملارِب» چونکە ئەمەیان پیاوی شەڕکەریان‬ ‫دەگرێتەوە (شەڕکەری بە کردار یان ـ هەتا ـ‬ ‫بە توانا و ئامادەیی) کاتی هەڵمەتێک‪ ،‬بەاڵم‬ ‫احلربي» ژنیشیان دەگرێتەوە و پیاوی‬ ‫«الكافر‬ ‫ّ‬ ‫شەڕنەکەریشیان دەگرێتەوە و تایبەتیش نیە‬ ‫بە حاڵەتی هەڵمەتی شەڕەوە‪.‬‬ ‫ـ نا‪-‬موسوڵمانی نا‪-‬دوژمن «الكافر غري‬ ‫املسال»یشی پێ‬ ‫احلربي» (ئێستە «الكافر‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫دەوترێت) کە ئەمیش سێ جۆرە‪:‬‬ ‫‪ .١‬نا‪-‬موسوڵمانی پەیمان‌پێدراو بە پارێزراوی‬ ‫الذ ّم ّي» (بۆ کۆیش بە ِّ‬ ‫«الكافر ِّ‬ ‫«الذ ّم ّيون» و‬ ‫«أهل ِّ‬ ‫الذ َّمة» ئاماژەیان بۆ دەکرێت)‪ ،‬بەپێی‬ ‫ڕێکەوتن لەسەر سەرانە یان باجی تر‪ .‬کە‬ ‫ئەوەیە لەژێر دەسەاڵتی ئیسالمی و لەناو‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا نیشتەجێیە بە مەرج‬ ‫و یاسای خۆی‪ .‬و لە بنەڕەتیشدا «صلح»ی‬ ‫لەگەڵ کراوە کاتێک لە هەڵمەتی «غزوات» و‬ ‫«فتوحات»ـدا ڕێکەوتنی لەگەڵ کراوە لەسەر‬ ‫چەند خاڵێک بۆ هەردو ال‪ :‬الیەنی نائیسالمی‬ ‫گیان و ماڵ و ئایینداریی پارێزراو دەبێت‪ ،‬و‬ ‫الیەنی ئیسالمییش دەسەاڵت و بەڕێوەبردنی‬ ‫ئیسالمی لە ناوچەکەدا دادەمەزرێنێت و باجی‬ ‫سەر یان باجی بەروبومیان لێ وەردەگرێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نا‪-‬موسوڵمانی پەیمان‌پێدراو بە ئاشتی‬ ‫«الكافر املعاهَد» يان «املوادَع» يان «املهادَن»‬ ‫کە ئەوەیە لە واڵتی خۆی (کە هاوسنورە‬ ‫لەگەڵ واڵتی ئیسالم) و لەژێر دەسەاڵتی خۆی‬ ‫دەژی بەاڵم پەیمانی ئاشتییان بۆ ماوەیەکی‬ ‫دیــاری‌کــراو و بۆ بــەرژەوەنــدیــیــەک لەگەڵ‬ ‫بەسراوە‪ .‬لێرەوە دیــارە دەروازەی «عهد»‬ ‫يان «موادَعة» يان «مهادَنة» دەروازەی باسی‬ ‫«ئاشتی»ـە لە ئیسالمدا‪ ،‬نەک ـ بۆ نمونە‬ ‫ـ باسی «صلح» لە جۆری یەکەمدا‪ .‬ئەمە لە‬ ‫کۆتایی ئەم لێکۆڵینەوەیەدا بۆی دەگەڕێینەوە‪.‬‬ ‫‪ .٣‬نا‪-‬موسوڵمانی پەیمان‌پێدراو بە‬ ‫دەست‌بۆنەبردن «الكافر املستأ َمن» کە ئەوەیە‬ ‫بەپێی ڕێکەوتنێک و ڕێگەپێدانێك دێت و‬ ‫ماوەیەک لە واڵتی ئیسالمیدا دەمێنێتەوە‪ ،‬واته‬ ‫َ‬ ‫«أمان»ى پێ دەدرێت‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە لە یاسای ئیسالمیدا مامەڵە‬ ‫حربي»‬ ‫لەگەڵ نا‪-‬موسوڵمانی‬ ‫«حربي» و «غري ّ‬ ‫ّ‬ ‫لە گەلێک الیەنەوە جیاوازە‪.‬‬ ‫ئــاگــاداربــون لــەم دابــەش‌کــردنــانــە‪ ،‬و لە‬ ‫کۆی ئەم الیەنانەی باسەکە کە دەرکەوتە‬ ‫و بنچینەی تری مشت‌ومڕەکەن؛ گرنگە بۆ‬ ‫تێگەیشتنی ئەو مشت‌ومڕەی کە لە بەشەکانی‬ ‫داهاتودا دەیکەین‪ ،‬لەسەر هەردو الیەنی ناکۆک‬ ‫لە فیکر و فیقهی ئیسالمیی نوێدا‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بە بون و نەبونی جیهادی هێرش «جیهادی‬ ‫طهلەب» لە ئیسالمدا‪ ،‬و سەبارەت بەو ناکۆکی‬ ‫«خــاف»ـــەی کە ڕوی داوە سەبارەت بە‬ ‫«عیللەت»ی «قیتال» کە ڕێبازی زۆرینە لەم‬ ‫بارەیەوە کراوەتە بەڵگە دژی بونی «جیهادی‬ ‫طهلەب»‪ .‬بۆیە بۆ ساخکردنەی بابەتەکە سود‬ ‫لە هەمو ئەم دەرکەوتە و بنچینانەی تری‬ ‫مشت‌ومڕەکە دەبینین‪ ،‬سەرباری مشت‌ومڕی‬ ‫تێگەیشتنی فیقهزانە نوێخوازەکان خۆیان بۆ‬ ‫بابەتی «عیللەت»ی «قیتال» و جەوهەر و‬ ‫بەرهەمی ئەم «خیالف»ـە لە پراکتیسدا‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬

‫* هەر بۆیە بابەتەکە پەیوەندییشی بە‬ ‫دابەش‌کردنە فیقهیە کۆنەکەوە هەیە‪ :‬زەوی‬ ‫بەپێی فیقهی ئیسالمیی تەقلیدی دو بەشی‬ ‫سەرەکیە‪« :‬دار اإلسالم»‪ ،‬و «دار الكفر» (ئەم‬ ‫دابەش‌کردنە لە دەقە فیقهیە هەرەکۆنەکانی‬ ‫«األ ْص����ل»ی شەیبانی و ُ‬ ‫وەکــو َ‬ ‫«األ ّم»ی‬ ‫شافیعیەوە دەبینرێتەوە)‪ ،‬ئەمەی دوەمیش‬ ‫دەبێتە دو بەش‪« :‬دار احلرب»‪ ،‬و «دار العهد»‬ ‫یاخود «دار املعاهدة» يان «دار املوادعة» يان‬ ‫«دار الصلح»‪ ،‬هەندێک بەشێکی سێیەمیش‬ ‫لە «دار الكفر» جیا دەکــەنــەوە کە «دار‬ ‫األمان»ـە (هەرچەند «األمان» بە ڕێگەپێدانی‬ ‫نا‪-‬موسوڵمانێک دەوتــرێــت کە بێتە «دار‬ ‫اإلسالم»ـەوە)‪ .‬و زۆر جاریش «دار احلرب»‬ ‫بۆ خۆی دەکرێتە بەشی سەرەکیی دوەم دوای‬ ‫«دار اإلس�لام» (ئەمە لە دەقە فیقهیەکاندا‬ ‫باڵوترە‪ ،‬و هەر لە «اخل��راج» و «ال��رد على‬ ‫سري األوزاع��ي»ی ئەبو یوسف و «األصل» و‬ ‫«السري»ی شەیبانی و ُ‬ ‫«األ ّم»ی شافیعیەوە‬ ‫هەتا دوایــی دەبینرێتەوە)‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬ ‫ئەوەیە کە پەیوەندیەکە لە بنەڕەتدا لەسەر‬ ‫بنەمای شەڕ و دوژمنایەتیە و پەیمان «عهد»‬ ‫و ئاسایش «أمان» حاڵەتی تایبەت و الوەکین‪،‬‬ ‫بۆیە لە دەقە فیقهیەکاندا زۆر جار بەراوردەکە‬ ‫ڕاستەوخۆ لەنێوان «دار اإلس�لام» و «دار‬ ‫احلرب»ـە‪ .‬بەاڵم لە وردکردنەوەی تەواودا ڕون‬ ‫دەبێتەوە کە مەرجی پێک‌هاتنی «دار احلرب»‬ ‫(‪ )١‬بۆ وردەکاریەکانی ئەم باسە؛ بڕوانە‪ :‬املوسوعة‬ ‫تەنها بااڵدەست‌نەبونی یاساکانی ئیسالم نیە الفقهية الكويتية‪ .‬إص��دار‪ :‬وزارة األوق��اف والشؤون‬ ‫بەڵکو نەبونی پەیمان «عهد»یشە‪ ،‬لێرەوە اإلسالمية‪-‬الكويت‪ .‬الكويت‪ :‬دار السالسل‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫دیارە «دار احلرب» و «دار العهد» جیاوازن ‪ .1992‬الْ ُع ُقو َب ُة ِ َلا ِن ِع َّ‬ ‫الز َكاةِ‪ :‬جـ‪ ،23 .‬ص‌ص‪.231 ،230 .‬‬ ‫القاهرة‪ :‬دار الصفوة‪ .‬الطبعة األوىل‪ُ .١٩٩٢ ،‬ح ْك ُم َتارِكِ‬ ‫و «دار الكفر» کۆیان دەکاتەوە‪ .‬ئینجا ئەم‬ ‫الص َالةِ‪ :‬جـ‪ ،27 .‬ص‌ص‪.54 ،53 .‬‬ ‫َّ‬

‫ژمارە (‪ )332‬دوشەممە‪2017/2/27‬‬

‫‪3‬‬

‫کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬بیری ناتەبا لەگەڵ ڕۆشنگەری‪...‬‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬ ‫کۆنسێپتێکی ئاڵۆز‬

‫بـــوار و الیــەنــی ژیــانــی کۆمەڵگەکاندا‬ ‫دابــەشــبــووە‪ ،‬وەکــچــۆن ئاساییە جگە‬ ‫لەمانا سیاسییەکانی کۆنزەرڤاتیزم‪،‬‬ ‫خۆمان لەبەردەم زاراوەی تردا ببینینەوە‬ ‫کە ئاماژەن بۆ ئەم ڕەوتــە فيکرییە لە‬ ‫بوارە جیاجیاکانی تردا‪ ،‬مەبەستمان لە‬ ‫زاراوەی وەک کۆنزەڤاتیڤیزمی کولتوری‬ ‫‪،Cultural‬‬ ‫‪conservatism‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزمی ئاینی ‪Religious‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزمی‬ ‫‪،conservatism‬‬ ‫دارایی ‪Fiscal conservatism‬یە‪،‬‬ ‫واتە وەک سەرەتایەک لەوە تێبگەین کە‬ ‫ئەم دیاردەیە لەهەر یەکێک لەو کایانەدا‬ ‫هەن‪ ،‬هەریەکەشیان بڕێک تایبەتمەندیی‬ ‫خۆیان هەیە و پارێزراون‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫مەرجەعی فيکریی هاوبەشیش لەیەک‬ ‫سیسته‌می بیرکردنەوە و دنیابینیدا‪،‬‬ ‫کۆیانبکاتەوە‪.‬‬

‫و پراکتیکی سیاسی و ئەزمووندا بڕێکی‬ ‫دیاریکراو لەجیاوازییان لەنێواندا هەیە و‬ ‫لەژێر کاریگەريی کات و شوێندا دەگۆڕێن‬ ‫و وەکو خۆیان نامێننەوە‪ .‬ئەوان زۆرجار‬ ‫دەشــێــت لــەڕێــی هەڵوێستوەرگرتنیان‬ ‫لە دیــاردە و ڕووداو و قەیرانەکانی ناو‬ ‫کۆمەڵگەکانەوە تایبەتمەندی و خەسڵەتە‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤیەکانیان بناسرێنەوە نەک‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤبوون شوناسێکی پێشوەخت و‬ ‫پێدراوێکی ئامادەکراوبێت‪.‬‬ ‫پاشان کۆنزەرڤاتیڤەکان خۆیان ئەم‬ ‫ناو و ناونیشانەیان بۆ خۆ هەڵنەبژاردووە‪،‬‬ ‫بەڵکو زۆرێکیان وایــان پێخۆشە بەوە‬ ‫ناوبنرێن کــە بــاوەڕیــان بــە «ڕەفــتــاری‬ ‫عــاقــانــە» و « درکــکــردنــی ڕاســـت و‬ ‫درووست» هەیە‪ .‬کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫وادەربکەوێت کە لەسەر چەند کۆڵەكەیەکی‬ ‫فيکری و ئایدیۆلۆژی دەوەستێت‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫ڕێزگرتن لە سیسته‌م‪ ،‬پەیوەستبوون بە‬ ‫نەریت‪ ،‬بە دەســەاڵت‪ ،‬بە کۆمەڵگە‪ ،‬بە‬ ‫دامــەزراوەکــان‪ ،‬بەاڵم زۆرجــار‪ ،‬بە وێنەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیاکانی تری وەک‪ :‬مارکسیزم‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزم‪ ،‬لیبراڵیزم‪ ،‬بە مانا و تێگەیشتن‬ ‫و ڕاڤەکردنی جیاواز پەیڕەودەکرێت‪ ،‬ڕەوت‬ ‫و گرووپی سیاسی و کۆمەاڵیەتيی جیاجیای‬ ‫خۆیشی هەیە تەنانەت ئەگەر هەر هەموو‬ ‫ڕەوت و ئاراستەکانی‪ ،‬خۆیان وەک هەڵگری‬ ‫ئەو فيکر و ئایدیۆلۆژییایەش‪ ،‬لەقەڵەم‬ ‫بدەن‪.‬‬

‫ڕەخنەکانیان لە واقيعی سیاسی و ئابوری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئاوهاش دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫فشار و کاریگەریی قەیرانەکانی واڵت‪ ،‬یان‬ ‫کورتهێنانی دەسەاڵتداران لەجێبەجێکردنی‬ ‫خزمەتگوزارییەکان و هەندێ دیــاردەی‬ ‫کۆمەڵگەیی کە لەئەنجامدا‪ ،‬سەرلەنوێ‪،‬‬ ‫دیسکۆرس و دنیابینیی ئەوان لەسەر ڕای‬ ‫گشتیی واڵتەکانیان کاریگەر دەکــەن و‬ ‫دەیانهێننەوە سەر شانۆ‪.‬‬

‫وەک زاراوە‬

‫لێرەدا ئەگەر لەپێشینەی فيکری‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم زیاتر وردببینەوە‪ ،‬دەڵێین‪،‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم وەک زاراوەیەکی سیاسی‪،‬‬ ‫یەکەمجار لــەالیــەن گـــەورە سیاسی و‬ ‫دیبلۆماتکار و نوسەر و ئەدیبی فەرەنسی‬ ‫فرانسوا شاتوبریان‪-‬ەوە (‪1848-1768‬ز)‬ ‫وروژێنرا‪ ،‬ئەویش لەڕێگەی ڕۆژنامەکەیەوە‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی ئــەم زاراوەیـــــە لــەالیــەن‬ ‫شاتوبریان‪-‬ەوە بابەتێکی جێی سەرنج و‬ ‫تەواو سەیرە ئەگەر ئاگاداری سەربوردەی‬ ‫ژیانی سیاسیی پڕ لەملمالنێ و دەردەسەری‬ ‫و ئاوارەیی شاتوبریان خۆی نەبین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لــەو هــۆکــارە زەرفییانە تێنەگەین کە‬ ‫ئەو لەمێژووییەکی سیاسیی هەستیاری‬ ‫واڵتەکەیدا دەکەنە پیاوێکی کۆنزەرڤاتیڤ‬ ‫کە مێژووی شۆڕشی فەرەنسییە‪.‬‬ ‫شاتوبریان‪ ،‬ئەم پیاوە ئەرستۆکراتییە‬ ‫بەنێوبانگەی ســەدەی ‪ ،19‬ناسراو بووە‬ ‫بــەوەی یەکێک بووە لەبەرهەڵستکارانی‬ ‫هــەلــومــەرجــی ناسەقامگیری شۆڕشی‬ ‫فەرەنسی‪ ،‬نەیاری گۆڕانکارییە خێراکان‬ ‫بووەو‪ ،‬دژی سەردەمی تۆقاندن و تیرۆر‬ ‫(‪1794-1792‬ز) وەستاوەتەوە کە زۆرجار‬ ‫بــەنــاوی شــۆڕش و عەقڵ و ئازادییەوە‬ ‫بەڕێوەچووەو تیایدا بەهەزاران مرۆڤ لە‬ ‫مەقسەڵە دراون‪ ،‬هەروا یەکێکیش بووە لە‬ ‫قوربانیانی دەستی ئەو شۆڕشە‪ ،‬بەو پێیەی‪،‬‬ ‫دواجار‪ ،‬شۆڕشگێڕان برایەکی تیرۆردەکەن‬ ‫و دایکی و دوو خوشکیشی دەخەنە کونجی‬ ‫زیندانەوە‪ ،‬هەرچی خۆیەتی ئەوا ئاشکرایە‬ ‫کە وەک کەسێکی ڕاونــراو‪ ،‬یان کۆچبەر‪،‬‬ ‫بەشێک لە تەمەنی لە بەریتانیا و ئەمریکا‬ ‫و بەلجیکا بەسەربردووەو لەبەرەنگارانی‬ ‫عەقڵی شۆڕشخوازان بووە‪ .‬ئەو تەنانەت‬ ‫یەکەم کتێبیشی کە نێوبانگی پێ دەرکرد‬ ‫هــەر لــەبــارەی شــۆڕشــەکــانــەوە بــوو‪ ،‬بە‬ ‫ناونیشانی «وتارێکی مێژوویی و سیاسی‬ ‫و ئەخالقی لەبارەی شۆڕشەکانەوە» کە‬ ‫لەساڵی (‪1797‬ز)دا باڵوکرایەوە‪.‬‬ ‫بــەو مانایەى ســـەرەوە بێت‪ ،‬هیچ‬ ‫سەیر نییە کە شاتوبریان لەژێر زەبری‬ ‫ئــەو هەلومەرجە سیاسی و ئــابــوری و‬ ‫ئەمنییانەی کە قۆناغی یەکەمی دوای‬ ‫شۆڕشی فەڕەنسی بەخۆوەی بینی‪ ،‬وەک‬ ‫کاراکتەرێکی سیاسیی کۆنزەرڤاتیڤ‬ ‫دەربکەوێت‪ ،‬هاوکات داهێنانی ئەو زاراوە‬ ‫سیاسییەش هەر لەسەر دەستی ئەو بێت‪.‬‬

‫لەگەڵ باسکردنی پرسی کۆنزەرڤاتیزم‬ ‫‪ Conservatism‬زۆرجــار ئەم بیرە‬ ‫تەنها وەک ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسیی پەتیی‬ ‫سەیردەکرێت‪ ،‬وەک زاراوەیەکی ناسراو و‬ ‫بێ‌ناکۆکی‪ ،‬یان بێ‌گرێ‌وگۆڵ و بێ‌گرفت‬ ‫دەخرێتەڕوو!‪ ،‬هەندێجار کورتدەکرێتەوە‬ ‫لەنموونەی هەندێ رەوت و گروپی سیاسی‬ ‫کە خاوەن فەلسەفەیەکی تایبەت بە خۆیانن‬ ‫مانای پۆزەتیڤ‬ ‫و تێزی دیاریکراویان هەیە بۆ نرخاندنی‬ ‫لێرەدا دەبێ ئەو خاڵەمان بیر نەچێت‬ ‫دەوڵــەت و دامــەزراوەکــانــی‪ ،‬کۆمەڵگە و کە کۆنزەرڤاتیڤیزم لە هەموو دۆخێکدا‬ ‫تاکەکانی‪ ،‬کولتور و نەریتەکانی‪ ،‬واقيع و لەهەموو جوگرافیایەکی سیاسیدا‪،‬‬ ‫و وردەکارییەکانی و‪..‬هتد‪ ..‬بەاڵم خۆی یان لە ئەزموونی هەموو واڵتێکدا واتا‬ ‫لەڕاستیدا بەو سادەییە نییە‪ ،‬ئەم چەمکە و دەرکــەوتـه‌ی نێگەتیڤی نییە وەکچۆن‬ ‫لەبنەڕەتدا لەوە ئاڵۆزترە کە دەیبینین‪.‬‬ ‫تــەواو چوونیەکیش نییە‪ .‬ڕاستە وشەی‬ ‫بــەمــانــایــەکــی تـــر‪ ،‬دیــاریــکــردنــی پارێزگەرایی (المحافظە) زۆرجار ئاماژەیە‬ ‫دەاللەتەکانی کۆنزەرڤاتیزم کارێکی ئاسان بۆ هەڵوێستێکی نێگەتیڤ‪ ،‬هێمایە بۆ‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو مشتومڕى لەسەرەو تەمومژی قبوڵنەکردنی نــوێــخــوازی‪ ،‬یــان جۆرێک‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬ئەم ئاڵۆزییە کە لــەدەوری لەسڵکردنەوە لەپەرەسەندن و ئاڵوگۆڕ‪،‬‬ ‫ئەم کۆنسێپتە کۆبۆتەوە‪ ،‬هەم کات و یان ڕاڕایی و خەریککردن و ڕەتکردنەوە‪،‬‬ ‫منونە لە سیاسەتدا‬ ‫هــەم شوێن و هــەم ئــەزمــوونــی واڵتانی یان دەستگرتن بە نەریتەکان و پشتکردن‬ ‫نمونە لێرەدا کایەی سیاسەتە‪ .‬لەم‬ ‫جیاجیای جیهانیش پشتڕاستی دەکاتەوە‪ .‬لەگۆڕانکاریی خێرا و کتوپڕ‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ کایەیەدا زۆر پارتی سیاسیی کۆنزەرڤاتیڤ‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم لە فەرهەنگی سیاسیی ئــەوەشــدا‬ ‫پارێزگەرایی‪/‬کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬لەجیهاندا هەن کە لە فيکر و پرۆگرامدا‬ ‫فەڕەنسیدا‪ ،‬کتومت‪ ،‬هــەمــان دەاللــەت لەهەندێ بابەتدا‪ ،‬هەڵوێستێک نییە بۆ چــوونــیــەک نــیــن ئــەمــە ئــەگــەر خاڵی‬ ‫و هەمان مانای نییە کە لە فەرهەنگی ئەوەی خێرا داوەريی توندی بەسەردا بدرێت‪ .‬هاوبەشیشیان لەنێواندا هەبێت‪ ،‬نمونە‬ ‫سیاسیی بەریتانیدا هەیە‪ ،‬بەتەواویش ئەو هەندێجار وا خۆی پێشکەشدەکات کە لــەوانــە‪Liberal Democratic :‬‬ ‫هەمان شت نییە کە لە بیر و تاقیکردنەوەی شتێکی تر نییە جگە لە گۆشەنیگایەکی ‪ Party‬یە لە ژاپۆن‪Conservative ،‬‬ ‫ئەمریکییەکاندا دەیبینینەوە‪.‬‬ ‫ڕەسەن بۆ دنیای رووداو و دیاردەکانی ناو ‪ Party‬لەبەریتانیا‪Liberal Party ،‬‬ ‫مێژوو‪.‬‬ ‫‪ gm‬لە ئوسترالیا و زۆر نمونەی تریش‪..‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم لە هەندێ ئەزمووندا‬ ‫ئێمە دەبێ بزانین کە تایبەتمەندیی‬ ‫لەکۆمەڵگە و کایە جیاوازەکاندا‬ ‫بۆ تێگەیشتن لەم کۆنسێپتە‪ ،‬ئەوە بە پێچەوانەی ڕەفتارى شارەزا و لێکدانەوەی کــولــتــوری و ســیــاســی و ئـــابـــوری و‬ ‫تەنها بەسە کە فراوانتر لە ماناکانی ڕابمێنین عەقاڵنی نییە‪ ،‬بەڵکو هەندێجار‪ ،‬وەک شارستانییەتی هەر واڵتێک جیاوازییەکی‬ ‫و چڕتر دەرکەوته و ڕەهەندەکانی بپشکنین‪ .‬بەشێک لەتوێژەران دەڵێن‪ :‬ئاماژەیە بۆ ڕێــــژەیــــی دەخــــاتــــە نـــێـــوان ڕەوتــــە‬ ‫لێرەدا‪ ،‬دەتوانین بەسادەیی بڵێین‪ :‬ئەمڕۆ هەڵسوکەوت و هەڵوێستی میانڕەوانە‪ ،‬کۆنزەرڤاتیڤەکانەوە کە ئەمڕۆ لەزۆر واڵتی‬ ‫نەک تەنها لەکومەڵگای کوردستانیدا‪ ،‬بەڵکو میانڕەوییەک کە ڕەنگە الی ڕادیکاڵیستەکان جیهاندا بەزەقی هەن‪ ،‬لەوانە‪ :‬ئوسترالیا‪،‬‬ ‫لە تەواوی کۆمەڵگە بەشەرییەکاندا تاک و پۆزەتیڤ نەبێت‪ ،‬بگرە بەالی ئەوانەوە‪ ،‬کــەنــەدا‪ ،‬ئەڵمانیا‪ ،‬ئــێــران‪ ،‬ئیسرائیل‪،‬‬ ‫توێژی کۆمەاڵیەتیی ئەوتۆ هەن کە لەهەر کــە بــــەردەوام ئــــارەزووی گۆڕانکاریی یابان‪ ،‬هۆڵەندا‪ ،‬نیوزلەندا‪ ،‬کۆماری چین‪،‬‬ ‫بوارێکی چاالکیی مرۆیی و کۆمەاڵیەتیدا ڕیشەیی دەکەن چ لەبواری سیاسی بێت عەرەبستانی سعودیە‪ ،‬بوتسوانا‪ ،‬کۆریای‬ ‫بێت هەڵگری بیروباوەڕ و خەسڵەت و یان کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی‪ ،‬بەجۆرێک باشور‪ ،‬بەریتانیا‪ ،‬واڵتە یەکگرتووەکانی‬ ‫رەفتاری کۆنزەرڤاتیڤانەن‪ .‬کۆنزەرڤاتیزم لە کۆنەپەرستی‪ ،‬یان کۆنەپەرستییەکی ئەمریکا و‪..‬هتد‪..‬‬ ‫کۆنسێپتێکە مانای جیاجیا و ڕەهەندی دەمامککراو‪ ،‬ناودێر بکرێت‪.‬‬ ‫لــەهــەمــوو ئـــەم واڵتــــانــــەدا‪ ،‬ئ ــەوە‬ ‫لێرەدا ئەگەر نموونەی تر لەبارەی ئاڵوگۆڕەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەاڵیەتی‬ ‫جیاواز و ڕەوت و ئاراستە و تیۆرسێنی‬ ‫جیاکاریشی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی کە زۆرجار دیوی ئەرێنیی ئەم بیرە بهێنینەوە‪ ،‬ئەوا و ئابوریین کە تەحەکوم بــەم ڕەوت و‬ ‫دەشــێــت بڕێک یارمەتیی دەرکــەوتــنــی ئاماژە بۆ وشەی ‪ Conservatism‬ئاراستە فيکرییە و هەڵگرانییەوە دەکەن‪.‬‬ ‫سیما و ماناکانی بدات هەڵوێستوەرگرتنە دەکەین بەمانا ژمێریاری و ئابورییەکەی ئــەو ئــاڵــوگــۆڕانــە‪ ،‬هــەنــدێــجــار‪ ،‬چانسی‬ ‫لەبابەتێکی جــەوهــەری‪ ،‬لە دوالیزمێکی کە تــەواو بە مانای وریایی دێت‪ .‬ئەمڕۆ گەورە بە تێز و بەرنامەکانی ئەو پارتە‬ ‫سەرەکی کە ئەویش دوالیزمی کۆن و نوێیە‪ ،‬کێ هەیە نکۆڵی لە بایەخی وریابوون سیاسییانە دەدەن کە بە کۆنزەرڤاتیڤ‪،‬‬ ‫یان ئەوەی پێی‌دەوترێت سونەتگەرایی و بکات وەک هەڵوێستێکی عەقاڵنی لەکاتی یان ڕاستڕەو دەناسرێن‪ ،‬لەهەندێ قۆناغدا‪،‬‬ ‫نوێخوازی ‪ ،Modernity‬بەتایبەتیش نواندنی هەر ڕەفتار و هەڵوێستێکدا چ تێز و بەرنامەو سیاسەتی ئــەوان دەبنە‬ ‫وەک کۆنسێپت و ئاراستە‬ ‫جای لەکایەی ژمێریاری و داراییدا‪ ،‬یان جێی سەرنج و مایەی متمانەی بەشێکی‬ ‫لەکایەی سیاسەتدا‪.‬‬ ‫لەئاستێکی تردا‪ ،‬دەبێ بڵێین کە‪،‬‬ ‫بە دەستەواژەیەکی تر‪ ،‬کۆنزەرڤاتیڤەکان لەبواری خەرجی میریدا کە پێویستیی بەرچاوی دانیشتوانی واڵت‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫زۆری بە عەقاڵنییەت و ڕەفتاری کارگێڕیی دەبینین هێزە پێشکەوتنخوازو مرۆگەراو بەو پێیەی کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬وەک چەمک و‬ ‫وەکچۆن دەشێ لەکایەی سیاسیەتدا زەق و ورد و تەتەڵەی دامەزراوەییانەی دوور چــەپــەکــانــی واڵتــەکــانــیــان لەکێبەرکێ وەک ئاراستەو ڕەوتێکی فيکری‪ ،‬هاوڕێ‬ ‫ناسراو و دیاربن‪ ،‬ئاوهاش‪ ،‬بەبیروباوەڕو لەسەرکێشی‪ ،‬هەیە؟‪ .‬ئەمە مانای ئەوەیە کــردنــیــانــدا پــاشــەکــشــەدەکــەن‪ .‬زۆرج ــار بــوو لەگەڵ ئــەو گۆڕانە خێرایانەدا کە‬ ‫سیستمی مۆراڵیی دیاریکراوی خۆیانەوە‪ ،‬کە‪ ،‬هەڵەیە بەبۆنەی ئەنگیزە ڕۆشنگەری و کــۆنــزەرڤــاتــیــڤــەکــان تــەنــانــەت دەگــەنــە لــەبــواری سیاسی و ئــابــوری و ئەمنیی‬ ‫لەناو کایەکانی تری چاالکیی کۆمەاڵتیيدا نوێخوازییەکانی خۆمانەوە وێنەیەکی تەواو دەسەاڵت و حکومڕانیکردنی واڵتەکانیشیان سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسیدا (‪1789‬ز)‬ ‫بوونیان هەیە‪ .‬خۆ ئەگەر پشکی شێری تاریک بۆ ئەم فيکرە و لەهەموو کایەکان و کــە نمونەی هــەرە دیــار لــێــرەدا پارتی ڕوویــانــدا‪ ،‬زۆرجــار وەکــو پەرچەکردارێک‬ ‫تیۆریزەکردنی ئــەم بیرە پتر لەکایەی لەهەموو دۆخێکدا بکێشرێت‪ ،‬بەڵکو دەکرێ پارێزگارانی بەریتانیا‪ ،‬پارتی لیکود‪-‬ی وێنادەکرێت لەبەرامبەر ئەو گۆڕانکارییە‬ ‫سیاسەتدا بێت‪ ،‬ئەگەر زیاتر تیشک لەسەر الیەنی باش و ئەرێنیشی تێدا ببینین کە ئیسرائیل‪ ،‬پارتی کۆماریی ئەمریکایە کە درامــاتــیــکــیــیــانــەى کــە ئـــەو شــۆڕشــە‬ ‫ئەم بوارەی چاالکیی کۆمەاڵیەتی بێت کە دەشێت خۆی لــەدەرەوەی دوالیزمەکانی ئەمەی دواییان بە دیاریکراوی بەخاوەن دیموکراسییە درووستیکردن‪ ،‬بەاڵم ئەمە‪،‬‬ ‫بوارێکی گشتگیری بەڕێوەبردنی دەوڵەت وەکو کۆن و نوێ‪ ،‬یان سونەت و مۆدێرن‪ ،‬ئاراستەی کۆنزەڤاتیڤ و کۆنزەرڤاتیڤی بەهیچ شێوەیەک‪ ،‬بەو مانایە نییە کە‬ ‫و کۆمەڵگایە‪ ،‬ئــەوا هۆکارەکەی ڕوونــە‪.‬‬ ‫‪ Neoconservatism‬کۆنزەڤاتیزم‪ ،‬لە ئەزموونی ڕۆژئاوادا‪ ،‬تەنها‬ ‫زاراوەی کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬لەبنەڕەتدا‪ ،‬لەو یان ڕاستڕەو و چەپڕەو‪ ،‬یان کۆنەپەرست و نــــوێ‬ ‫بریتی بووبێت لە هەڵچوونێکی سیاسی‪ ،‬لە‬ ‫کایەیەوە سەریهەڵداوە‪ ،‬یەکەمین جاریش پێشکەوتنخوازدا‪ ،‬مانفێستبکات‪.‬‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت‪.‬‬ ‫ئەم بۆچوونە بۆ کۆنزەرڤاتیڤەکانی هەڵوێستوەگرتن و پەرچەکردارێک لەئاست‬ ‫لە فەڕەنسا و لە سەردەمی چاکسازییەوە‬ ‫بواری کۆمەاڵیەتی و کولتوری و ئاینی و ڕووداوگەلێکی مێژوویی و تێپەڕ و هیچ تیۆر‬ ‫دەرکەوت‪ ،‬بەتایبەتیش وەک پەرچەکردارێک‬ ‫هاوبەش‬ ‫خاڵی‬ ‫و‬ ‫لێکنەچوون‬ ‫ئابوريیش هەر ڕاستە‪ .‬لەهەندێ قۆناغدا ئەم و قوتابخانەیەکی تایبەت بە خۆی نەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەو پەرەسەندنە سیاسی و‬ ‫لەالیەکی دیــکــەوە‪ ،‬ڕاستییەکی تر‬ ‫ئەم ڕەوتە فيکرییە چەندین بیرمەند‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابورییانەی کە شۆڕشی هەیە کە دەبێ لەبارەی ئەم کۆنسێپتەوە ڕەوت و بیروباوەڕانە لەناو کۆمەڵگەکاندا‬ ‫ڕەواجی خۆیان پەیدادەکەنەوە‪ ،‬بەتایبەتیش و تیۆریستی بەناوبانگی لەپشتەوەیە کە‬ ‫فەڕەنسی (‪1789‬ز) لەگەڵ خۆیدا هێنانی بیزانین‪ ،‬ئەویش ئــەوەیــە‪ ،‬ئــەم چەمکە لــەبــواری سیاسەتدا‪ ،‬هۆکارەکانی ئەم دیارترینیان لەمێژووی ڕۆژئــاوادا بریتییە‬ ‫و دەنگدانەوەی نەک تەنها ئەوروپی‪ ،‬بەڵکو چەمکێکی نەگۆڕ و وەستاو نییە بەتایبەت ڕەواج پەیداکردنەوەیەش جگە لــەوەی لــە «ئــەدمــۆنــد بــــۆرک ‪Edmund‬‬ ‫گەردوونیيشیان هەبوو ‪ ،‬ئەم خاڵەش دواتر لەکایەی سیاسەت و ئابوريیدا‪ .‬هەڵگرانی بەرئەنجامی قەناعەتکردنی چین و توێژی ‪-»Burke‬ی ( ‪1797 -1729‬ز) گەورە‬ ‫فۆکەسی زیاتری دەخەینەسەر‪.‬‬ ‫ئەم بیروباوەڕە‪ ،‬واتە کۆنزەرڤاتیڤەکان کۆمەاڵیەتیی دیاریکراوی کۆمەڵگەکانە بیرمەندی سیاسیی ئیرلەندی‪/‬بەریتانی و‬ ‫لەالیەکی تــر‪ ،‬ئاساییە سەرنجبدرێت تەواو لێکناچن‪ ،‬ئەوان لەباری فەلسەفە بــە بــەرنــامــەو بــیــروبــاوەڕیــان و بەتێزو پێشڕەوی فيکری کۆنزەرڤاتیڤ کە خاوەنی‬ ‫کە ئەم ئاراستە فيکرییە بەسەر چەندین‬

‫کتێبێکی فيکری و تیۆریی بەناوبانگە‬ ‫بۆ ڕاڤــەکــردنــی فيکری کۆنزەرڤاتیزم‪،‬‬ ‫مەبەستمان لە کتێبى (تێڕامان لە شۆڕشی‬ ‫فەڕەنسا)یە کە لەساڵی ‪1790‬دا چاپ و‬ ‫باڵو کرایەوە‪.‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤیزم بەگشتی‪ ،‬بەپێی‬ ‫تایبەتمەندییە فيکرییەکانی لەناو کایە‬ ‫جیاوازەکاندا‪ ،‬ئاماژەیە بۆ ئاراستەیەک‬ ‫کــە بانگەشە بــۆ ڕێــزگــرتــن دەکـــات لە‬ ‫ڕستێک بابەت و بەها‪ ،‬لەوانە‪ :‬ڕێزگرتن لە‬ ‫نەریتەکان‪ ،‬لە یاساکان‪ ،‬لە دامەزراوەکان‪،‬‬ ‫لە تایپی سونەتییانەی ژیان‪ ،‬لە کۆمەڵگە‪،‬‬ ‫لە وابەستەبوونی تاکەکانیش بە کۆمەڵەوە‪.‬‬ ‫بەدیوێکی تـــردا‪ ،‬تایبەتمەندییەکانی‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم ئەوەیە کە‪ ،‬ترسی لەگۆڕانی‬ ‫خێرا و کتوپڕ هەیە‪ ،‬دژی سەرکێشی و‬ ‫کەڵەوەکێشی(مغامرە)یە‪ ،‬لە دیاردەی نوێ‬ ‫و تاقینەکراوه دەسڵەمێتەوە‪ ،‬یان لە دژیان‬ ‫دەوەستێتەوە و ڕەتیاندەکاتەوە‪ ،‬یان خۆی‬ ‫لێیان دەپارێزێت و لێیان نزیکنابێتەوەو‬ ‫پەسەندیان نــاکــات‪ ،‬بەتایبەت ئەگەر‬ ‫هەڵگرانی ئەم ئاراستەیە هیچ پاشخانێکیان‬ ‫لەبارەوە نەبێت و لــەدەرەوەی شارەزایی‬ ‫و ئەزموونیان بێت‪ .‬هــەر لەبەر هەموو‬ ‫ئــەوانــەش‪ ،‬کۆنزەرڤاتیڤەکان بــاوەڕیــان‬ ‫بەسیستەم‪ ،‬بە دەســـەاڵت‪ ،‬بە یاسا و‬ ‫بگرە بە ســزاش هەیە‪ ،‬تـــارادەی سزای‬ ‫لەسێدارەدان بۆ پاراستن و کۆنترۆڵکردنی‬ ‫دیاردەکان!‬

‫نەیار بە رۆشنگەری و دیموکراسی!‬

‫ئاستێکی تر بۆ ناسینەوەی چەمکی‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم‪ ،‬ئەوەیە کە‪ ،‬لەگەڵ زۆر الیەنی‬ ‫بیری رۆشنگەری و مۆدێرنێتیدا ناکۆکیی‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬یان لەگەڵ فيکری ڕادیکاڵ و‬ ‫چەپگەرادا یەکناگرێتەوە‪ ،‬لەگەڵ زۆرێک‬ ‫لەو دیاردەو باوەڕو ئەنگێزانەشدا هاوڕانییە‬ ‫کە مۆدێرنێتی و رۆشنگەری خستونیەتییە‬ ‫ناو سیسته‌می سیاسی و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئەخالقی و ئابوریی کۆمەڵگەکانەوە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫شـــۆڕشـــگـــەرایـــی‪،Revolutionary‬‬ ‫مـــرۆڤـــگـــەرایـــی ‪، Humanism‬‬ ‫ئازادیخوازی ‪ ،liberalism‬تاکگەرایی‬ ‫‪ ، Individualism‬عەقاڵنییەت‬ ‫عــەلــمــانــیــیــەت‬ ‫‪،Rationality‬‬ ‫‪ Secularism‬و‪..‬هتد‪..‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزم لەسەر هەریەکێک لەو‬ ‫بیروباوەڕانە تێڕوانین و دنیابینيی خۆی‬ ‫هەیە‪ .‬هەندێ پێیانوایە کۆنزەرڤاتیزم‬ ‫تەنانەت لەگەڵ گیانی دیموکراسیيشدا‬ ‫ناکۆکە‪ ،‬چونکە بنەما فيکرییەکانی زەمینە‬ ‫بۆ دامەزراندنی سیستةمێکی سیاسی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ئابوریی ئەرستۆکراتییانە‬ ‫خۆشدەکەن‪ ،‬ئەرستۆکراتییەتیش دوژمنی‬ ‫سەرسەختی یەکسانییە کــە یەکێکە‬ ‫لەپرەنسیپەکانی دیموکراسی و بگرە‬ ‫لە درووشــمــە سەرەکییەکانی شۆڕشی‬ ‫فەرەنسییە ‪ ( :1789‬ئــازادی‪ ،‬برایەتی‪،‬‬ ‫یەکسانی)‪.‬‬ ‫جگە لەوە‪ ،‬لە ئەدەبیاتی تیۆرسێنی‬ ‫بەناوبانگی بیری کۆنزەرڤاتیزمی هاوچەرخ‬ ‫کە مەبەستمان لە «ئەدۆند بــۆرک»ە‪،‬‬ ‫ئەو بۆچوونە بە زەقی رەنگیداوەتەوە کە‬ ‫پرەنسیپی یەکسانی و نوێنەرایەتیی گەل‬ ‫و سەروەریی گەل ڕەتدەکاتەوە‪ ،‬لەوەش‬ ‫زیاتر لەگەڵ مافی دەنگدان و حوکمی‬ ‫زۆرینەشدا نییە‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا کە‪ ،‬کۆی‬ ‫ئەم پرەنسیپانە لەسیستەمی دیموکراسی‬ ‫جیا ناکرێنەوە‪ ،‬بگرە رەهەندی جومگەیین‬ ‫لەسیشتەمی دیموکراسیدا‪.‬‬

‫*ئەنجامگیری‬

‫خۆمان بکەین‪ ،‬ئەوا دەردەکەوێت کە هێز‬ ‫و گروپی کۆنزەرڤاتیڤی زۆرمان هەیە‪ ،‬بگرە‬ ‫ئەم ڕەوتە فيکرییە جگە لەوەی لەکایەی‬ ‫سیاسەتی کورديیدا ئامادەیی هەیە و‬ ‫گرووپی سیاسیی ئەوتۆ هەن کە ڕاستەوخۆ‬ ‫و ناڕاستەوخۆ نوێنەرایەتیی دەکــەن‪،‬‬ ‫بەهەمان شێوە و بە تێز و بیروباوەڕی‬ ‫جیاجیاشەوە لەناو ژیانی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫کولتوریشماندا بەدیدەکرێت‪ ،‬دیارترین‬ ‫دەرکەوتی کۆنزەرڤاتیزمیش لە واقيعی‬ ‫ئێمەدا شەڕی رەمزیی سااڵنی ڕابردووی ناو‬ ‫پەرلەمانی کوردستان بوو لەسەر یاسای‬ ‫باری کەسێتی‪.‬‬ ‫لەکاتی خــۆیــداو لــەو مشتومڕانەدا‬ ‫بۆمان ساغبووەوە کە گرووپی سیاسیی‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤی ئــەوتــۆ هــەن کــە ڕۆحــی‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤانەی کۆمەڵگەی کوردیمان‬ ‫لەهەردوو ئاستی کولتوری و کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫بۆ بەرجەستەدەکەن‪ ،‬بەتایبەتی ئەوانەی‬ ‫وابەستەی بیروباوەڕی ئاینی و ترادسیۆنە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانن‪ .‬ئێمە پێشتریش لە‬ ‫تیۆریزەکردنی ئــەم ئاراستەدا وتمان‪:‬‬ ‫کۆنزەرڤاتیزمی ئاینی و کــولــتــوری و‬ ‫کۆمەاڵیەتيیش هــەیــە‪ ،‬بۆیە دەتوانین‬ ‫بڵێین واقيعی ئێمە ئــەم ڕەهــەنــدانــەی‬ ‫کۆنزەرڤاتیزمی تێدایە بەو پێیەی زۆر‬ ‫چین و توێژی کۆمەاڵیەتیی ئێمە هەن‬ ‫کە لەئاست مرۆڤ و کۆمەڵگە و جیهاندا‬ ‫هەڵگری بیروباوەڕو دنیابییەکی ئەوتۆن‪،‬‬ ‫تاڕادەیەکی زۆر‪ ،‬لەژێر هەژموونی فيکری‬ ‫ســونــەتــی و ڕاڤــەکــردنــە داخــراوەکــانــی‬ ‫بیروباوەڕی ئاینییە‪ ،‬واتە دژ بە هەموو‬ ‫تێگەیشتنێکی ڕۆشنگەرانە و عەقاڵنییانە و‬ ‫ئازادیخوازانەیە بۆ سرووشت و جیهان و‬ ‫دیاردە و ڕووداوەکانی ناوی‪.‬‬ ‫لەئاستی سیاسيیشدا‪ ،‬ڕوون و ڕەوان‬ ‫هێزی سیاسیی گــەورەمــان هەیە کە دژ‬ ‫بــە گــۆڕاکــاریــی سیاسییە‪ ،‬یــان لەگەڵ‬ ‫هێشتنەوەی واقعی باوە‪ ،‬یان دیموکراسی‬ ‫پێشێلدەکات و دەستاودەستکردنی پۆست‬ ‫و دەسەاڵتەکان ڕەتدەکاتەوە‪ ،‬یان برەو‬ ‫بە بیری سونەتگەرایی دەدات لە فۆرمە‬ ‫خێڵەکی و مەزهەبییەکەیداو‪ ،‬بە لۆژیکی هێز‬ ‫دەجوڵێتەوەو بە سزادان و دوورخستنەوەی‬ ‫ئەوانیتر‪ ،‬ڕەفتاردەکات‪ ،‬ئاشکرایە کە کۆی‬ ‫ئــەم رەفتار و پراکتیکە سیاسییانەش‬ ‫تەواو دژ بەبیری نوێ و دەسکەوتەکانی‬ ‫ڕۆشنگەری و گۆڕانکارییە دیموکراتییەکانن‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪en.wikipedia.org/wiki/‬‬ ‫‪ -1‬‬ ‫‪Conservatism‬‬ ‫‪Philip E.Agre، )What‬‬ ‫‪ -2‬‬ ‫‪Is Conservatism and What Is‬‬ ‫‪Wrong with It?(..in http://polaris.‬‬ ‫‪gseis.ucla.edu/pagre/conserva‬‬‫‪tism.html‬‬

‫‪ -3‬الکیالی‪ ،‬عبدالوهاب‪(،‬موسوعە السیاسة‪/‬‬ ‫المحافظە)‪ ،‬ج‪ ،6‬حروف (م‪.‬ن)‪ ،‬المؤسسة‬ ‫العربیة للدراسات والنشر‪1999 ،‬م‪ ،‬بیروت‪.‬‬ ‫‪ -4‬عبدالکافی‪ ،‬إسماعیل‪( ،‬الموسوعة‬ ‫المیسرة للمصطلحات السیاسیة)‪ ،‬د‪.‬ت‪ .‬کتب‬ ‫الکترونیە‪ ،‬موقع‪www.kotobarabia. :‬‬ ‫‪.com‬‬ ‫‪ -5‬عــزت‪ ،‬هبە‪( ،‬المحافظون‪ ،‬من رۆى‬ ‫المجتمع إلى العولمة واالمبریالیە)‪ ،‬موقع‪ :‬إسالم‬ ‫اونالین‪.‬‬ ‫الغامدی‪ ،‬عبدالله‪( ،‬االیدیولوجیە‬ ‫‪ -6‬‬ ‫السیاسیة االمریکیة‪ :‬محدداتها‪ ..‬اتجاهاتها‬ ‫الرئیسیة‪ ..‬وتأثیرها على السیاسة العامة)‪،‬‬ ‫مرکز البیان للبحوث والدراسات‪ ،‬تاریخ النشر‪:‬‬ ‫‪ ،2014/10/21١‬الرابط‪http://www.al� :‬‬ ‫‪bayan.co.uk/rsc/article2.aspx‬‬‫‪?id=3344#‬‬

‫بەگشتی فيکری کۆنزەرڤاتیزم‪،‬‬ ‫فيکرێکی ئاڵۆزە‪ ،‬ئەم فيکرە زیاتر لە‬ ‫ڕەهەند و بنەما و ئاراستەیەکی هەیە‪ ،‬لە‬ ‫زیاتر لە کایەو بوارێکی چاالکیی مرۆیی و ‪pedia.org/wiki‬‬ ‫تــوفــیــق‪ ،‬بـــاســـم‪( ،‬اکــتــشــاف‬ ‫‪ -8‬‬ ‫کۆمەاڵیەتیشدا بەدیدەکرێت‪ ،‬لە ئەزموون و‬ ‫پراکتیکی واڵتانیشدا یەک شت نییە تەنانەت مذکرات منسیة للکاتب شاتوبریان فی مکتبة‬ ‫گەر خاڵی هاوبەشیشی هەبێت‪ .‬ئەمڕۆ الفاتیکان)‪ ،‬موقع جریدة الرایة القطریة‪،‬‬ ‫ئەگەر لەبەر ڕۆشنایی ئەم پوختە سادەیە تاریخ النشر‪2009/2/28:‬م‪ ،‬الرابط‪http:// :‬‬ ‫کە لەسەر ئەم بیروباوەڕە خستمانەڕوو‪www.raya.com/mob/getpage/ ،‬‬ ‫ ‪f 6 4 5 1 6 0 3 - 4 d f f- 4 c a 1 - 9 c 1 0‬‬‫لێکۆڵینەوە لەسەر ناسنامەی فيکریی ‪122741d17432/96d8ba00-4beb-‬‬ ‫گروپە سۆسیۆلۆژییەکانی کۆمەڵگەی ‪4eed-b5c8-1ca6190d1f43‬‬ ‫الفیکونت دو شاتوبریان‪ ،‬ویکیبیدیا‪،‬‬ ‫‪ -7‬‬ ‫الموسوعة الحرة ‪ ،‬الرابط‪https://ar.wiki� :‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )332‬دوشەممە‪2017/2/27‬‬

‫بۆچی میشێل فوكۆ‬ ‫پشتیوانی لە شۆڕشەكەی خومەینی كرد؟‬ ‫مونا فەیاز‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫بۆماوەیەكی زۆر‪ ،‬بــەاڵم بەشێوەیەكی‬ ‫دژبــەیــەك‪ ،‬هەڵوێستی پاڵپشتی كردنی‬ ‫میشێل فوكۆ لە خومەینی و شۆڕشەكەی‪،‬‬ ‫مایەی مشتومڕ و بێنە و بەردەبوو‪ .‬واتە‬ ‫جارێك وەك هەڵوێستێكی ڕاست و دروست‬ ‫سەیركراوە و جارێكی دیكەش بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت كاتێك لەو جۆش و خرۆشەی‬ ‫ســەرەتــای ســاردبــووەوە‪ .‬شایەنی باسە‬ ‫مردنی بەو كتوپڕی و خێراییە‪ ،‬لەدواتردا‬ ‫مشتومڕەكەی بەكراوەیی هێشتەوە‪.‬‬ ‫پۆڵ ڤاین لەو كتێبەیدا كە ساڵی ‪2008‬‬ ‫لەالیەن خانەی وەشانی (ئەلبان میشال)‬ ‫ەوە چاپكراوەو دەربــارەی میشێل فوكۆ‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬دەیەوێت باس لە كارەكتەری‬ ‫كلتوری فوكۆ بكات و ڕۆشنایی بخاتە‬ ‫سەر هەڵوێست وەرگرتنی ئەو لەشۆڕشی‬ ‫ئیسالمی لەئێران‪.‬‬ ‫وەك دەزانین خومەینی ساڵی ‪1978‬‬ ‫دەچێتە پاریس و لەوێوە‪ ،‬سەرپەرشتی‬ ‫شۆڕشێكی ئیسالمی دژ بە حوكمڕانی‬ ‫شاهەنشا دەكات‪ .‬پاریس (یاخود النی كەم‬ ‫زانكۆی ڤانسان) بە پەرۆشدەبن بۆ ئەو‬ ‫ڕوداوە و خەڵكانێكی زۆری پێشكەوتخواز‬ ‫و الیەنگرانی جیهانی سێهەم و نەیارانی‬ ‫ئیمپریالیزم‪ ،‬بەگەرمی پشتیوانی لێدەكەن‪.‬‬ ‫جۆش و خرۆشی ئەوانە لەوێوە سەرچاوەی‬ ‫گرتبوو كە دژ بە هەموو شتێكی ئەنتی‪-‬‬

‫ئەمریكی بـــوون‪ ،‬ئــیــدی هــەرچــیــەك و (باسی بەرنامەی خۆی بۆ حوكمڕانیكردنی‬ ‫ئێران كرد و گەر دەسەاڵت بگرێتەدەست‪،‬‬ ‫هەرچۆنێك بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم پۆڵ ڤاین ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئــەوا كارێكی گەوجانە دەبێت و مایەی‬ ‫كە هەڵوێستی فوكۆ‪ ،‬لەوێوە سەرچاوەی گریانە)‪ .‬سەروەختێك ئەو قسانەی بۆ‬ ‫نەدەگرت‪ .‬نەخێر فۆکۆ الیەنگری هەموو دەك ــردم‪ ،‬ســەری بــەرزكــردەوە و سەیری‬ ‫شــوڕشــێــك بـــوو‪ ،‬پێشی وابـــوو ئــەوەی ئاسمانی كرد‪ .‬ڤاین دەڵێت‪( :‬ئەمە ئەو‬ ‫لەئێراندا دەقەومێت‪ ،‬ڕاپەڕینە بۆ ئازادی شتانەبوو فوكۆ دای بەگوێمدا)‪.‬‬ ‫بێگومان فوكۆ شۆڕشی ئێرانی وەك‬ ‫و سەرفرازیی گەل‪ .‬سەبارەت بەو بابەتە‬ ‫دەیویست لەڕێی ڕۆژنامەی (لیبراسیۆن) خەباتی میللەتێك سەیردەكرد‪ ،‬بۆ ڕزگاربوون‬ ‫ەوە‪ ،‬ئاگاداری ڕوداوەكان بێت‪ .‬سەرەڕای لە زوڵم و ستەم‪ .‬وەك چۆن پێشتریش‬ ‫ئـــەوەی كــارەكــتــەری خومەینی‪ ،‬جێی سستمی سۆسیالستی پۆڵۆنیای‪ ،‬وەك‬ ‫دەسەاڵتێكی خۆسەپێنی بیانی سەیردەكرد‬ ‫سەرسامی ئەو بوو‪.‬‬ ‫فوكۆ لـــەڕوی فیكری و ئەقڵییەوە‪ ،‬كە بە هۆی تانك و زرێپۆشەكانی یەكیەتی‬ ‫پێشوازی لەهەموو دیاردەیەكی نو ‌ێ دەكرد سۆڤیەتەوە‪ ،‬درێژە بەمانەوەی خۆی دەدا‬ ‫و لەبەرامبەریشدا‪ ،‬دەرهــەق بە هەموو (كۆمۆنیزم لە پۆڵۆنیا بەب ‌ێ داگیركاری‬ ‫دۆگمایەك بەدگومان بوو‪ .‬ئەو پێی وابوو سۆڤیەتیەكان‪ ،‬دوو ڕۆژ ناخایەنێت)‪ ،‬ئەمە‬ ‫پێشبینیكردن و نوقاڵنەلێدان بۆ داهاتوو‪ ،‬قسەی میشێل فوكۆیە‪.‬‬ ‫لــەپــاڵ ئــەو بــۆچــونــانــەیــدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫كاری نەكردەیە و بەو پێیەشی دڵخوازی‬ ‫بوونگۆڕین بــوو‪ ،‬ئــەوا نەیدەویست ئەو ئەوەش بڵێین كە فوكۆ لەگەڵ ئەنگێزەی‬ ‫پرۆسەیە كورتبكاتەوە و لە پاترۆنێكی ئیرادەگەرانەی خــۆرئــاوای و بڕواهێنانی‬ ‫خۆرئاوایدا دیلی بكات‪ ،‬هەروەها نەیدەویست غەیبانیدا نــەبــوو‪ ،‬بە دیموكراسیەت و‬ ‫پەچەپۆشینی ژنــان بكاتە بەهانەیەكی مافەكانی مرۆڤ و یەكسانی نێوان نێر و مێ‌‬ ‫و بەبڕوای ئەو‪ ،‬ئەوانە كۆمەڵە دۆگمایەكن‬ ‫تەواوەتی‪ ،‬بۆ سەلماندنی هیچ شتێك‪.‬‬ ‫دەچێت بۆ بینینی خومەینی لە نوشڤێل‪ -‬وەك دۆگماكانی دیكە‪.‬‬ ‫ئــەڵــبــەت ئــــەم شــتــانــە بـــۆ ئـــەو‪،‬‬ ‫لوشاتۆ (حكومەتی فەرەنسی لەوێدا پەنای‬ ‫دابوو)‪ .‬دوای گەڕانەوەی لەو دیدارە‪ ،‬ئەمەی دەسكەوتگەلێكی كاتی بوون و دەیزانی وەك‬ ‫بۆ پۆل ڤاین باسكردبوو‪( :‬ئەزانی یەك هەموو شتەكانی ناو ئەم جیهانە‪ ،‬تا هەتایە‬ ‫قسەی ئــەم پیاوە لــەم دوورەوە‪ ،‬بەسە بەردەوام نابن‪ .‬فوكۆ لەبڕیارداندا نەدەكەوتە‬ ‫بۆ ئەوەی سەدان هەزار كەسی ناڕازی لە نــاو دوانـــەی لــەگــەڵ بــوون و دژ بــوون‪،‬‬ ‫شەقامەكانی تاراندا‪ ،‬ڕابكشێن و تانكەكانی لەبەرئەوەی دژی هەموو دۆگماییەتێك بوو‪.‬‬ ‫سەیركردنی بۆ مێژوو‪ ،‬لەسەرەوە ڕابوو‪.‬‬ ‫شاهەنشا بیانشێلێت)‪.‬‬ ‫هــەر لــەدرێــژەی قسەكانیدا دەڵێت‪ :‬هاوكات لەوانەش بوو‪ ،‬ئامەدەبوو پێشوازی‬

‫لەهەمووشتێكی نو ‌ێ بكات كە لەمێژودا‬ ‫ڕودەدات‪.‬‬ ‫ئەوە بۆ یەكمجار بوو لەجیهاندا‪ ،‬بزاوتی‬ ‫ئیسالمی بەو گوڕوتینەوە بێتە مەیدان و‬ ‫بەرەنجامەكانی ئەو ڕوداوەش‪ ،‬هێشتا الی‬ ‫كەس ڕون و ئاشكرانەبوو‪ .‬لەوبارەیەوە‬ ‫فوكۆ دەڵێت‪( :‬سەرم سوڕماوە لەم هەوڵە‬ ‫بۆ كرانەوەی سیاسەت‪ ،‬بەسەر ڕەهەندی‬ ‫ئایینیدا)‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا ئایین ج ‌ێ بایەخی زۆری‬ ‫ئەو نەبووە و لەو سەروبەندەدا دەپرسێ‌‪:‬‬ ‫(ئاخۆ ئێرانییەكان چییان دەوێت و ئەوشتە‬ ‫چییە ئامادەن ژیانیانی لەپێناودا ببەخشن؟‬ ‫ئەو شتەی ئێمە لەساتەوەختی سەردەمی‬ ‫ڕۆشنگەریەوە بیرمان چۆتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ڕۆحانیەتی سیاسیە)و دەڵێت‪( :‬پێشوەختە‬ ‫گوێم لە پێكەنینی فەرەنسیەكانە بەو شتە‪،‬‬ ‫وەل ‌ێ ئەوان بەهەڵەداچوون)‪.‬‬ ‫هــەر لەوكتێبەیدا پــۆڵ ڤاین دەڵێت‪:‬‬ ‫(با هەوڵبدەین بەڕون و ڕەوانی ببینین‪،‬‬ ‫چــۆن فوكۆ دژی هــەمــوو دۆگمابونێك‬ ‫بــووە‪ ...‬بۆ ئەو نەدەكرا سەركۆنەی ئەو‬ ‫داهێنانە تازەیەی ناو مێژو بكات و نەشی‬ ‫دەتوانی پاساوی بۆ بهێنێتەوە و ڕەوایەتی‬ ‫پێببەخشێ‌)‪.‬‬ ‫بەاڵم خۆ النی كەم دەیتوانی هەڵوێستێكی‬ ‫بەرپرسانە و ب ‌ێ الیانانە وەربگرێت و نەبێتە‬ ‫پاڵپشت و بەشێوەیەكی پۆزەتیڤانە‪،‬‬ ‫داكۆكی لەو ڕۆحانیەتە سیاسیە نەكات‪.‬‬ ‫دەكرا تێگەیشتنی بۆ ڕوداوەكە هەبوایە و‬ ‫ستایشی ئەو بونگۆڕینەی بكردایە‪ .‬بەاڵم‬ ‫فۆکۆ کاتێك ئەو حەشاماتەی خەڵكی ئێرانی‬

‫بینیووە كە چۆن بەگژ سوپا و پۆلیسدا‬ ‫چونەتەوە (وەك پۆل ڤاین مەزەندەی‬ ‫دەكات)‪ ،‬نەیتوانیووە ب ‌ێ الیەن بمێنێتەوە‬ ‫و بەالی شۆڕشگێڕاندا نەیشكێنێتەوە‪ .‬بێ‌‬ ‫ئەوەی چاوەڕێی ئەوە بێت‪ ،‬شۆڕشەكە چی‬ ‫لێدێت و بەكو ‌ێ دەگات‪.‬‬ ‫هەڵوێستی پشتیوانیكردنی فوكۆ لە‬ ‫خومەینی و شۆڕشەكەی لەو كاتانەدا‪ ،‬بووە‬ ‫مایەی توڕەبوون و ناڕەزایەتی پەنابەرانی‬ ‫ئێرانی لە فەرەنسا كە دژی ئیسالمیزم و‬ ‫كۆنەپەرستی بوون‪ .‬توڕەیی ئەوانە گەیشتە‬ ‫ئاستێك‪ ،‬بەردەمی ماڵەكەی پێبگرن و‬ ‫هەوڵی پەالماردانی بدەن‪ .‬بەاڵم بۆ ئەوەی‬ ‫كاریگەری لەسەر فوكۆ دروستبكرێت‪ ،‬دەبوو‬ ‫لەوە زیاتر بكرێت‪.‬‬ ‫ڕەنگە هەندێك وای بۆ بچن كە ئەو‬ ‫ئەزموونە دەیسەلمێن ‌ێ (گومانی ڕەها)‬ ‫هەڵەیە و لەجێی خۆیدا نییە‪ ،‬چونكە بێ‌‬ ‫كەڵكە و ناشتوانێت مرۆڤ فێری ئەوەبكات‪،‬‬ ‫دەبێت چی بكات‪.‬‬ ‫بەاڵم لەكوێ ئەو فەلسەفە و ئایینەمان‬ ‫چنگدەكەوێت‪ ،‬بتوانن ئەوەمان پێ بڵێن‬ ‫و شتێكی لەو جۆرەمان فێربكەن‪ ،‬جگە‬ ‫لــەو وەهــمــەی پەسەندی دەكــەیــن‪ ،‬هەر‬ ‫لەبەرئەوەی دەستدەدات بۆمان؟ یان لەكوێ‬ ‫بینیومانە‪ -‬مەگەر كەسانی غەیبزان بین‪،-‬‬ ‫جیهان بەچاكی دروستكراوە و هەقیقەتیش‬ ‫بە قازانج و سوددانەوەكانی‪ ،‬پێوانەدەكرێ‌‬ ‫و هەڵدەسەنگێنرێ‌؟‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬جیهان بەشێوەیەكی خراپیش‬ ‫دروستنەكراوە‪ .‬ئێمە دەبێت خۆمان بڕیار‬ ‫لە هەموو شتەكان بدەین و دەستنیشانی‬

‫فۆکۆ الیەنگری‬ ‫هەموو شۆڕشێك‬ ‫بوو‪ ،‬پێشی وابوو‬ ‫ئەوەی لەئێراندا‬ ‫دەقەومێت‪،‬‬ ‫ڕاپەڕینە بۆ ئازادی و‬ ‫سەرفرازیی گەل‬ ‫ئەوانە بكەین كە دەمانەوێت‪ .‬هەقیقەتێك‬ ‫نییە لە ئاسمانەوە بێتەخوارەوە بۆمان‬ ‫و ئەو هەقیقەتەش‪ ،‬لەڕێی تێپەڕاندنەوە‬ ‫دەسگیرنابێت‪.‬‬ ‫ئەوەتا ئێستا ئێمە شۆڕشی ئیسالمی و‬ ‫ئەزمونی حوكمڕانیەكەیمان بینی‪ ،‬بائیتر‬ ‫لێرە بەدواوە بڕیاردان لە شێوازی سستمی‬ ‫حوكمڕانی داهاتوویان‪ ،‬ج ‌ێ بێڵین بۆ ئێرانییە‬ ‫ئازادیخوازەكان‪ .‬تا خۆیان دیاریبكەن و‬ ‫پشت و پەنایان بین‪ ،‬لەدژی هەر سەركوت‬ ‫و بێدەنگ كردنێك‪ ،‬ئیتر بەناوی ئایینەوە‬ ‫بێت یاخود بەهەرناوێكی دیكەوەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬رۆژنامەی (الرای)کوێتی‪.‬‬

‫مۆدێل و موقەدەس‬ ‫خەرسەو مەحمود‬ ‫دەسپێک‬

‫دنیای ئەمڕۆ‪ ،‬بەکۆی پێکهاتەکانییەوە‪،‬‬ ‫بــــەســــەرجــــەم کــــایــــەو چــاالکــیــیــە‬ ‫جۆربەجۆرەکانییەوە‪ ،‬لەژێر کاریگەریی‬ ‫جیهانگەراییدایە‪ ،‬ئەو دیــاردە جیهانییە‬ ‫گشتگیرەی هەموو پنت و جوگرافیایەکی‬ ‫ســەرگــۆی زەمینی گــرتــۆتــەوە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫پێشکەوتنی گــــەورەی تــەکــنــەلــۆژیــاو‪،‬‬ ‫هاتنەئارای شــۆڕشــی زانیارییەکان و‪،‬‬ ‫ئاسانبوونی پــەیــوەنــدیــیــەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هەلومەرجێکی وەهای هێناوەتە پێشەوە‬ ‫کە هەموو جــۆرە بابەت و داهێنراوێک‬ ‫بەخێراییەکی لـــەڕادەبـــەدەر بەهەموو‬ ‫جێگایەکی ئەم هەسارەیەدا باڵوببێتەوەو‪،‬‬ ‫لەزووترین کاتدا هەموان پێی ئاشناین‪.‬‬ ‫بـــەو پــێــیــەی یــەکــێــک لــە ئــامــانــج و‬ ‫دەستکەتە بااڵکانی جیهانگەرایی بریتییە‬ ‫لە دروستکردنی بازاڕێکی جیهانیی بۆ‬ ‫ئەو کااڵو بەرهەمانەی کارگەو کۆمپانیا‬ ‫گــەورەکــانــی جیهان بەهەرمیدەهێنن و‬ ‫باڵویدەکەنەوە‪ ،‬بێگومان بەو پێیەی هێزی‬ ‫بااڵدەست و هەژموونکار لەم نێوەندەدا‬ ‫سەرماریەدارییە‪ ،‬کە سەرمایەدارییش‬ ‫بەپلەی یەکەم لەسەر الیەنی ئابوریی‬ ‫وەســتــاوەو‪ ،‬الیەنە ئابورییەکەش لەسەر‬ ‫ڕیکالم‪ .‬ئەم دۆخە لەخودی خۆیدا بریتییە‬ ‫لە خستنەگەڕی زۆرترین وزەو توانا بۆ‬ ‫داهێنانی زیــاتــری مۆدێلی نــوێ‪ ،‬واتــە‬ ‫دەکرێت بڵێین جیهانگەرایی نــەک هەر‬ ‫هۆکارە بۆ مۆدێلگەرایی‪ ،‬بەڵکو بریتییە‬ ‫لە بەجیهانیکردنی مۆدێلگەرایی‪ ،‬برەودان‬ ‫بە مۆدێلگەرایی لەبااڵتریدا ئاست و‪،‬‬ ‫فراوانترین مەودادا‪ ،‬نەک هەر ئەمەش بەڵکو‬ ‫گواستنەوەی مۆدێلگەرایی لە کااڵو کەلوپەل‬ ‫و بــواری پیشەسازیی و ئابورییەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫بواری کەلتورو ئایدیاو ئاینەکان‪ .‬بێگومان‬

‫ئەم دۆخە خاڵیی نییە لە خاڵی پۆزەتیڤ‪،‬‬ ‫بەدەر نییە لەو هۆکارانەی خزمەتی گەورە‬ ‫بە مرۆڤایەتیی دەکەن‪ ،‬بەاڵم فۆکەسی ئێمە‬ ‫لێرەدا لەسەر الیەنە نێگەتیڤەکانیەتی‪.‬‬ ‫لەنێوان دژە باوێتی و مۆدێلگەراییدا‬ ‫هەمیشە ئەو جۆرە کەسانەی پاپەندنین‬ ‫بە دابونەریت و ئەو بۆچون و ڕەفتارو‬ ‫هەڵوێستانەی وەک باو بۆمان ماونەتەوە‪،‬‬ ‫ئەو پابەندبونە بە پێویست نازانن و هەمو‬ ‫ئەوەی بە باو دادەنرێت وەک کەلتورێکی‬ ‫کاتیی و بەسەرچو بۆی دەڕوانن‪ ،‬کەسانێکن‬ ‫بە دژەبــاو دەناسرێن‪ .‬لەو پێناوەشدا کە‬ ‫مرۆڤ وەک کەلتورێکی چەقبەستو مامەڵە‬ ‫لەگەڵ بابەتە باوەکاندا نەکات‪ ،‬هەوڵی‬ ‫تێپەڕاندنیان دەدات‪ ،‬بۆ ئەوەی بگات بە‬ ‫بابەتی نوێ و نەبینراو و تاقینەکراوەو‬ ‫لــەمــڕوەوە داهێنان بکات‪ ،‬گۆڕانگاریی‬ ‫بەردەوامیش لەژیانی مرۆڤەکاندا خوازیاری‬ ‫تێپەڕاندن و بەجێهێشتنی بــەردەوامــی‬ ‫بابەتە باوەکانە‪ ،‬بەو پێیەی مانەوەی هەر‬ ‫شتێک وەک خۆی‪ ،‬نیشانەی نەگۆڕان و‬ ‫چەقبەستنە‪.‬‬ ‫لەو سۆنگەیەشەوە کە سروشتی ژیانی‬ ‫مرۆڤ بەسەرجەم ڕەهەندە جیاوازەکانییەوە‬ ‫مەیلی بەالی نوێبونەوەو گۆڕانکاریدایە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە دژەباوێتی دەبێتە دیاردەیەکی‬ ‫یان هەڵوێستێکی پۆزەتیڤ و پێویست‪،‬‬ ‫لەو ڕوانگەیەوە کە دەستگرتن بە باوەوە‬ ‫مــایــەی نــەگــۆڕان و نیشانەی جۆرێک‬ ‫لە بەپیرۆزسەیرکردنی کەلتوری باوی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی و فەرهەنگیشە‪.‬‬ ‫ئەگەر لێرەدا بپرسین بەچیدا دەزانین‬ ‫کەلتورێک یان جۆرە هەڵوێست و مامەڵەو‬ ‫بیرکردنەوەیەک بــاوەو پێویستی بەوەیە‬ ‫دەستبەرداری بین‪ ،‬ڕەنگە وەاڵمەکە بەزۆریی‬ ‫بــەوەوە پەیوەست بێت کە ئــەو بابەتە‬ ‫لــەڕوی زەمــەنــەوە کۆن بــوەو‪ ،‬سااڵنێکی‬ ‫زۆرە پێوەی پابەندین و ئیدی کاتی ئەوە‬ ‫هاتوە کە بەجێیبهێڵین‪ ،‬واتــە کۆنێتیی‬

‫بابەتەکە دەبێتە نیشانەو بەڵگە بۆ البردنی‬ ‫وەالخستنی‪ .‬بێگومان کات وەک ڕەهەندێکی‬ ‫گرنگ لەم نێوەندەدا ڕۆڵێکی سەرەکیی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم بەتاکە هۆکار دانانرێت‪ ،‬لەو‬ ‫ڕوەوە کە دەشێت بابەتانێک هەبن لە ڕوی‬ ‫کاتەوە کۆن بوبن‪ ،‬بــەاڵم مــرۆڤ توانای‬ ‫دەستبەرداربونی نەبێت لێیان‪ ،‬یاخود‬ ‫بەجێهێشتنەکەیان نێگەتیڤ بکەوێتەوە‪،‬‬ ‫گــەرچــی تەمەنەکەشیان زۆر بێت‪ .‬لە‬ ‫الیەکی دیکەشەوەو لە بەرامبەردا‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫بابەتگەلێک لەمڕۆماندا بەدیبکەین کە لەڕوی‬ ‫زەمەنەوە گەلێک تازە بن‪ ،‬بەاڵم سروشتی‬ ‫بابەتەکان بۆ خۆیان بەجۆرێک بێت کە‬ ‫مایەی قەبوڵکردن نەبن‪ ،‬چونکە پابەندبون‬ ‫پێیانەوە پێویست نییەو‪ ،‬شوێنەوارەکەشی‬ ‫نێگەتیڤ و نادروست دەبێت‪ ،‬بۆچی؟‬ ‫چونکە ئەو هۆکارەی پابەندبونی بەم‬ ‫بابەتە نوێیانەوە کردۆتە کارێکی پێویست‪،‬‬ ‫سودمەندیی بابەتەکە نییە‪ ،‬یــان بونی‬ ‫ئەو خاڵە پۆزەتیڤانە نییە کە دەبێت لە‬ ‫هەمو بابەتێکی نوێی ڕاستەقینەدا هەبێت‪،‬‬ ‫بەڵکو هۆکاری پابەندبونەکە پێوەی‪ ،‬تەنیا‬ ‫بۆ چاولێکەریی دەگەڕێتەوە‪ ،‬لێرەشدایە‬ ‫کە مۆدێل و مۆدێلکاریی سەرەنجامی‬ ‫نێگەتیڤیان لـ ‌ێ دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫دەکرێت بە گوزارشتێکی دیکە بڵێین‬ ‫ئەو شتانەی تەنیا بونی (تازەیی کات)‬ ‫بڕیار بەسەر باشتێتیاندا دەدات ئەو جۆرە‬ ‫شتانەن کە (مۆدێل) زاڵە بەسەریانداو‪،‬‬ ‫بەرهەمی مۆدێلگەرایین‪ .‬ئاشکراشە یەکێک‬ ‫لە سیما نێگەتیڤە دیارەکانی دنیای ئەمڕۆی‬ ‫سەرمایەداریی بریتییە لە گەمەکردن بە‬ ‫هەست و نەستی مرۆڤەکان و کۆنترۆڵکردنی‬ ‫چــێــژو سەلیقەیان لــە ڕێــی ئــەو کــااڵو‬ ‫بابەتانەوە کە بە بەردەوامیی دەیانهێنێتە‬ ‫ناو بازاڕەکانەوە‪ ،‬یەکێک لە تایبەتمەندییە‬ ‫دەرونییەکانی مرۆڤی ئــەم سەردەمەش‬ ‫ئەوەیە کە شەیدای هەمو (نوێ)یە کە‪ ،‬با‬ ‫چاوپۆشیی لەوەی بایەخەکەی لە چیدایەو‬

‫بەهایەکەی تا چ ڕادەیەکە‪ .‬لێرەوە پابەندبون‬ ‫بە مۆدێلەوە لە دنیای ئێمەدا دیاردەیە کە‬ ‫هاوڕێ نییە بە بیرکردنەوەو هەڵسەنگاندن‪،‬‬ ‫بە وردبونەوە لە جەوهەری شتەکەو ڕوانین‬ ‫لە ماهیەتەکەی‪ ،‬بەڵکو ئامادەگیی دیاردەی‬ ‫چاولێکەریی بۆتە هۆی پابەندبون پێوەی بە‬ ‫شێوەی خێراو ڕەها‪.‬‬

‫مۆدێل و موقەدەس‬

‫ئەم تایبەتمەندییەی ئێمەش لەبەرامبەر‬ ‫مۆدێلدا‪ ،‬کە چاولێکەریی کردویەتی بە واجب‪،‬‬ ‫کتومت یەکێکە لە تایبەتمەندییەکانی بابەتە‬ ‫ئایینیی و موقەدەسەکان‪ ،‬بەو پێیەی مرۆڤ‬ ‫لە بەرامبەر موقەدەسدا تەنیا شوێنکەوتن‬ ‫و پەیڕەوکردنی لەسەرە‪ ،‬موقەدەس ئەو‬ ‫بابەتەیە بۆ پابەندبونی پێوەی پێویستمان‬ ‫بە بیرکردنەوە نییەو ناتوانین هەڵوێستی‬ ‫ڕەخنەگرانە لە بەرامبەریدا وەربگرین‪،‬‬ ‫چونکە پێویستبونەکەی یەکالییبۆتەوە‪.‬‬ ‫موقەدەس لەبەر ئــەوە پێویستە چونکە‬ ‫موقەدەسە‪ ،‬لە کاتێکدا کە مەرج نییە لەبەر‬ ‫ئەوە موقەدەس بێت‪ ،‬چونکە پێویستە‪،‬‬ ‫لــێــرەشــەدایــە کــە دەبــێــت مــوقــەدەس و‬ ‫پێویستیی لەیەکتر جیابکەینەوە‪.‬‬ ‫هەروەها وەکچۆن هەندێک لە مۆدێلە‬ ‫کۆنەکان (پۆشاک و پێاڵو و ستایلی بڕینی‬ ‫قژ‪..‬تاد‪ ).‬دوبارەدەبنەوە‪ ،‬دوای چەندین ساڵ‬ ‫فەرامۆشیی‪ ،‬بەڵکو دوای گاڵتەکردنێکی زۆر‬ ‫بەو مۆدێلە کۆنانە‪ ،‬دیسان دێنەوە ناوەوەو‪،‬‬ ‫وەک نوێترین مۆدێل دەهێنرێنەوە بەردیدەی‬ ‫جەماوەرە (نوێیەکە!)‪ ،‬بەهەمان شێوە‬ ‫موقەدەسە ئاینییە تەقلیدیەکانیش‪ ،‬دوای‬ ‫دەیان ساڵ لە ڕەتکردنەوەو هەژمارکردنیان‬ ‫لە ڕیزی خوارفەو هۆکاری دواکەوتن‪ ،‬دوبارە‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ ناو شانۆی ژیان و ڕوداوەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارەیان‪ ،‬لە سۆنگەی پێشکەوتنی‬ ‫زیاتری ئەقڵ و زانست و شارستانیەتییەوە!‬ ‫تۆخترو گشتگیرترو (ترادسیۆناڵتر!)‪.‬‬ ‫لێرەوە گەر مۆدێلی پۆشاک و قژبڕین و‬

‫دیزاینی خان و‪ ....‬تەقدیسبکرێن‪ ،‬ئەوا‬ ‫بە مۆدێلکردنی موقەدەس دەبــێ ببێتە‬ ‫پرۆسەیەک و مۆدێلێکی ئاسانترو ئاساییتر‪.‬‬ ‫لەمەش بــەوالوە‪ ،‬خودی (موقەدەس)‬ ‫یش بۆ خۆی دەکەوێتە ژێر کاریگەریی‬ ‫بەمۆدێلکردنی شێوەی ژیــان و بابەت و‬ ‫کااڵکانییەوە‪ ،‬هەمو دەرکەوتنەوەیەکی‬ ‫نوێی موقەدەس‪ ،‬هاوڕێ دەبێت بە چەند‬ ‫جــۆرێــک لــە هاتنەئارای نوێی مۆدێل‪.‬‬ ‫مەترسییەکە لــەوەدایــە کە لەگەڵ هەمو‬ ‫دەســتــوپــەنــجــەنــەرمــکــردنــێــکــی نوێتری‬ ‫موقەدەس لەگەڵ مۆدێلدا‪ ،‬هەوڵی زیاتری بە‬ ‫مۆدێلناساندنی موقەدەس دێتەئاراوە‪ ،‬واتە‬ ‫ئاوێتەبونی موقەدەسە ئاینییەکان لەگەڵ‬ ‫موقەدەسەکانی مۆدێلی ژیاندا‪ ،‬لە جیاتی‬ ‫ئەوەی بە ئاراستەی نامۆکردنی موقەدەسدا‬ ‫بـــڕوات‪ ،‬بەپێچەوانەوە بە ڕازانــدنــەوەو‬ ‫ڕتوشکردنی موقەدەس کۆتایی دێت‪ ،‬تا‬ ‫ئەو ڕادەیەی ڕەنگە هەندێکجار لە بیرمان‬ ‫بچێتەوە ئێمە لە بــەردەم موقەدەسداین‪،‬‬ ‫بەو پێیەی مۆدێلەکە دەبێتە جۆرێک لە‬ ‫دەمــامــک کــە حەقیقەتی موقەدەسەکە‬ ‫وندەکات و ئابڵوقەی دەدات‪ ،‬نوقمی خۆی و‬ ‫حەقیقەتەکانی خۆی دەکات!‬

‫موقەدەس و مۆدێل ‪ ..‬گۆڕانکاریی‬ ‫لەڕوکەشدا‬

‫ئەو گۆڕانکارییەی مۆدێل دروستی دەکات‬ ‫تەنیا لەڕوکەشدا خۆی نمایشدەکات‪ ،‬لە‬ ‫دیزاینی پۆشاک و پێاڵوو جۆری میکیاژو‬ ‫چۆنێتی بڕینی قژو دیزانیی نوێی خانوو‬ ‫ئۆتۆمبیل‪..‬تاد‪ ،‬ئەمانە هیچیان سەر بە‬ ‫جەوهەری پێکهاتەی مرۆڤەکان نین‪ ،‬نە‬ ‫دەستکاریی بیرکردنەوەو تێڕوانینیان بۆ‬ ‫دنیاو دیاردەکان دەکەن‪ ،‬نە حەقیقەتی دڵ‬ ‫و دەروون و سیفەتە ویژدانیی و ڕۆحیی و‬ ‫ئیستاتیکیەکانیش دەگۆڕن‪ ،‬بەڵکو ئەوەی‬ ‫دەیگۆڕن تەنیا دیــوی دەرەوەو توێکڵی‬

‫سەرەوەیە‪ ،‬بەشە بینراو و بەرچاوەکەی‬ ‫جەستەیە نــەک ماهیەتی کــارەکــتــەری‬ ‫خاوەنەکەی‪ ،‬تێرکردنی دیوە مادییەکەی‬ ‫ژیان و بوونی مرۆڤە‪.‬‬ ‫مــوقــەدەســیــش لــەدنــیــای ئــەمــڕۆی‬ ‫مۆدێلگەرادا هەمان ڕۆڵی ڕوکەشئامێزانە‬ ‫ئەنجامدەدات‪ ،‬مرۆڤە موقەدەسخوازەکان‬ ‫بەگوفتار شەڕ لەسەر موقەدەس دەکەن‪،‬‬ ‫کەچی کرداریان سەر بە جیهانی مودەنەسە‪.‬‬ ‫لە بانگەشەکانیاندا هەوڵی پاککردنەوەی‬ ‫دڵ و دەرون دەدەن‪ ،‬بەاڵم لەراستیدا ڕق‬ ‫دەچێنن و‪ ،‬دەرونەکان نەخۆشدەکەن و‪،‬‬ ‫نەک تەنیا ئەوی دی بەنەفرەت دەکەن‪،‬‬ ‫بەڵکو لەنێو بازنە دیاریکراوەکەی خۆشیان‬ ‫یەکتر دەبێزێنن و تــۆوی خۆپەرستیی‬ ‫دەڕوێنن‪ ،‬ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت کە‬ ‫لــەمــڕۆداو لەسایەی مۆێلگەراییدا‪ ،‬ژیان‬ ‫هاوڕێیە بەرووکەشگەرایی‪ ،‬هەموو شتێک‪،‬‬ ‫هەموو بابەت و دیــاردەیــەک‪ ،‬تەنانەت‬ ‫موقەدەسیش‪ ،‬تەنیا لەروکەش و بانگەشەدا‬ ‫گیری خواردووەو‪ ،‬خۆی بە دروشم و ناوی‬ ‫ڕووت سپاردووە!‬ ‫فاکتەری ڕاستەقینەی ئەم دیاردەیەش‬ ‫لــەوەدا پەنهانە‪ ،‬کە موقەدەسگەراکانیش‬ ‫بــەهــەمــان شــێــوەی خــەڵــکــانــی دیــکــە‪،‬‬ ‫لــەژێــر کــارگــەریــی هــەژمــوونــی مۆدێلی‬ ‫ن ــوێ ــدان‪ ،‬بەڵکو بــێــئــەوەی بــە خۆیان‬ ‫بزانن موقەدەسگەراییەکەی خۆیان بە‬ ‫مۆدێلگەرایی سپاردووە‪ ،‬هەر لێرەشەوەیە کە‬ ‫موقەدەسەکانیانیشیان مۆرکی مۆدیلگەرایی‬ ‫وەرگرتووە کە بریتییە لە بااڵدەستکردنی‬ ‫جۆرێک لە «ئاینداریی!؟» کە تەنیا لە‬ ‫ڕووکەشدا کورتبۆتەوە‪ .‬بە گوزارشتێکی دیکە‪،‬‬ ‫موقەدەسگەراکان لەپاڵ ملکەچبوونیاندا‬ ‫بۆ دنیای ئەمڕۆی مۆدێلخوازیی‪ ،‬جۆرێکی‬ ‫دیکەی مۆدێلخوازیشیان هێناوەتەئاراوە‬ ‫کە بریتییە لە مۆدێلێکی نوێی ئاینداریی‬ ‫کە ڕۆڵێکی ئاشکرای لە تۆخکردنەوەی‬ ‫مۆدێلگەراییدا هەیە‪.‬‬