602

‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‬ ‫تەنها بۆ پەسەندكردنی كۆدەبێتەوە‬

‫«‬

‫راوبۆچونی سەركردایەتی لەناو‬ ‫نەخشەڕێگاكەی یەكێتیدا جێی كراوەتەوە‬

‫‪3‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )602‬دو شةممة ‪2017/3/13‬‬

‫سكرتێری رۆژنامەگەریی لێپررساوی دەستەی كارگێڕی یەكێتی‪:‬‬

‫مەال بەختیار لە بەرامبەر گەندەڵ‌و جەردەكاندا‬ ‫هەڵوێستی دەبێت‌و بەڵگەی رەسمیشی لەالیە‬ ‫هەمیشە‪ ،‬مەال بەختیار لەكۆبونەوەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و سەركردایەتیدا‪ ،‬لەسەر دیاردەی جەردەیی‌و‬ ‫ئەوانەی لەپارەی گەندەڵیدا تەرەكیون‪ ،‬هەروەك لە‬ ‫سیاسەت‌و هەڵوێستەكاندا بۆچونی دیاری هەبووە‬

‫لەكورتــە هەڵوێســتێكدا ســەبارەت‬ ‫بە ســزادانی ســەرۆكی كۆریای باشور‬ ‫لــە پەیجــی تایبەتــی خۆیــدا‪ ،‬بەڕێــز‬ ‫مــەال بەختیار لێپرســراوی دەســتەی‬ ‫كارگێــڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتی‪،‬‬ ‫هیوای خواســتوە‪ ،‬ئەو جۆرە سزایانە‪،‬‬ ‫بازرگانانــی نــەوت‌و گەندەڵكارانــی‬ ‫كۆمپانیاكانی كوردستانیش بگرێتەوە‪،‬‬ ‫كەناڵــی (‪ )NRT‬دەســتبەجێ‬ ‫شەوەكەی پرۆگرامێكی لەسەر قسەكان‬ ‫ســازدا‪ .‬میوانانــی بەرنامەكــە‪ ،‬چەند‬ ‫جارێك نــاوی بەڕێز مــەال بەختیاریان‬ ‫هێنــا‪ ،‬گوایــە مــادام لەنــاو یەكێتیدا‬

‫بۆچونــی دیــاری هەبــووە‪ ،‬لەبەرامبەر‬ ‫جەردەكانیشــدا‪ ،‬هەمیشە‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫هەبــووەو دەبێ‪ .‬هیچ فــرت و فێڵێكی‬ ‫الوەكی ژێر بە ژێر و بڕیاری ناشەرعی‪،‬‬ ‫بێ هەڵوێســت تێ ناپەڕێ بەســەریدا‪.‬‬ ‫كە هەڵوێســتیش دەردەبڕێ‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەڵگەی رەســمی الیە‪ .‬بڕیاریشی داوە‪،‬‬ ‫ئــەم كێشــانە‪ ،‬تەنها لــە چوارچێوەی‬ ‫كۆبونــەوە داخراوەكانــدا (جــارێ!)‬ ‫بهێڵێتــەوە‪ .‬ئەگــەر لەكۆبونــەوەی‬ ‫رەســمیدا‪ ،‬چارەســەر نەكــرا‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوە‪ ،‬لە هەلێكی رەخســاودا‪ ،‬بڕیار و‬ ‫هەڵوێستەكانی سەبارەت بە كۆمەڵێك‬ ‫راستی هەیە‪ ،‬بۆ رای گشتی گەلەكەمان‬ ‫ئاشكرای دەكات‪ ...‬بە بەڵگەوە!‬ ‫‪2017/3/12‬‬

‫پارتی‌و توركیا جوڵە بەهێزە سەربازییەكانیان دەكەن‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ تێپەڕدەبێــت بەســەر‬ ‫یەكەم روبەڕوبونەوەی ســەربازی پارتی‌و‬ ‫پەكەكە لە ناوچەی خانەسۆری شەنگال‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم گرژییانــە نەك خاونەبونەتەوە‬ ‫بەڵكــو بەرەو توندیی زیاتر هەڵكشــاون‪.‬‬

‫بەپێی زانیارییەكانیش‪ ،‬پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬هێزێكی بەچەكی قورسەوە‬ ‫رەوانــەی مەخمــور‌و چەنــد شــوێنێكی‬ ‫دیكەی وەك دوبزو باڵەكایەتی لە سنوری‬ ‫قەندیل‌و خانەســۆر كردوەو توركیاش لە‬ ‫بادینــان جوڵــە بەهێزەكانــی دەكات‪.‬‬ ‫هاوكات بەپێی ئەو زانیارییانەی دەســت‬ ‫"چاودێر" كەوتون‪ ،‬لەدوای ســەرهەڵدانی‬ ‫گرژییەكانی شــنگال‪ ،‬هیچ دانوســتانێكی‬

‫جدی لەنێوان پارتــی‌و پەكەكەدا ئەنجام‬ ‫نەدراوە‪ .‬چاودێرانی سیاسیش پێیانوایە‪،‬‬ ‫ئەگــەر ئــەم دۆخــە چارەســەرنەكرێت‪،‬‬ ‫توركیــا زیاتــر دەســتوەردەداتە نــاو‬ ‫كێشــەكەوە‌و بــەرەو شــەڕێكی خوێناوی‬ ‫دەبات‪.‬‬

‫«‬

‫روونكردنەوەیەك لە سكرتێری‬ ‫رۆژنامەگەریی لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی (ی‪.‬ن‪.‬ك)ەوە‬

‫بەرپرسیارە‪ ،‬كەوابێ بۆ بڕیاری سزادان‬ ‫لەدژی گەندەڵكاران نادات‪.‬‬ ‫لەرواڵەتدا ئەم بۆچونە رەوا دێتە بەر‬ ‫گــوێ‪ .‬بەاڵم كاتێــك وردی دەبیتەوە‪،‬‬ ‫لەناو پارتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫مەحاڵە بڕیاردان ئاسان بێ‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لــە بەرامبەر باندە گــەورەكان‌و خاوەن‬ ‫بەرژەوەندییــە بێشــومارەكان‪ .‬چونكە‬ ‫بەرژەوەندبــازەكان تێكــەاڵوی هێــزو‬ ‫دەســەاڵت‌و جارجــارە‪ ،‬پاســاوی‬ ‫یاســاییش (جــوان!!!) دەهۆننــەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم كەسوكاری شەهیدان و دڵسۆزان‬ ‫ئــاگادار دەكەینــەوە‪ ،‬كــە هەمیشــە‪،‬‬ ‫بەڕێــز مــەال بەختیــار لەكۆبونــەوەی‬ ‫مەكتەبــی سیاســی‌و ســەركردایەتیدا‪،‬‬ ‫لەســەر دیاردەی جەردەیــی‌و ئەوانەی‬ ‫لەپــارەی گەندەڵیــدا تەرەكیــون‪،‬‬ ‫هەروەك لە سیاسەت‌و هەڵوێستەكاندا‪،‬‬

‫هیچ دانوستانێكی جدی‬ ‫لەنێوان پەكەكە‌و‬ ‫پارتیدا نەكراوە‬

‫‪3‬‬

‫بەرتەسكکردنی ئازادی‌و دەستورێكی دیكتاتۆری‪ ،‬ئەوروپای هێناوەتە دەنگ‬

‫ئەڵتان تان‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫هەدەپە بۆ چاودێر‪:‬‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬

‫‪6‬‬

‫كەی عەبدوڵاڵ پەشێو‬ ‫تێدەپەڕێنین؟!‬

‫«‬

‫«توركیا لەرەوگەی دەستورێكی نوێدا‪،‬‬ ‫شوناسی نەتەوەیی كورد دەشێوێنێت»‬

‫لەبارەی كۆنسێپتی‬ ‫گۆڕان و گۆڕانی سیاسییەوە ‪..‬‬

‫«‬

‫ئەكەپە شوناسە‬ ‫ئیسالمییەكەی كورد‬ ‫بەرەو توندڕەویی دەباتەوە‬

‫هەدەپە هەر لەسەرەتاوە لەگەڵ‬ ‫دەستپێكردنەوەی شەڕی پەكەكەو‬ ‫توركیا نەبوو‬

‫‪5‬‬

‫«‬

‫ئابڵوقەی سیاسی ئەوروپا بۆ سەر توركیا‬ ‫چڕدەبێتەوە‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫بەرتەسکكردنی ئازادی‌و دەستورێكی دیكتاتۆری‪ ،‬ئەوروپای هێناوەتە دەنگ‬

‫ئابڵوقەی سیاسی ئەوروپا بۆ سەر توركیا چڕدەبێتەوە‬

‫واڵتانی ئەوروپا‪ ،‬توركیا وەك مۆتەكەیەك بۆ سەر گەشەكردنی دیموكراسی دەبینن‬

‫توركیا لەئاستەنگدایە‬

‫رشۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫رێگریكــردن لە پێشكەشــكردنی‬ ‫وتاری وەزیری دەرەوەی توركیا‬ ‫لە شــاری رۆتەردامــی هۆڵەندا‪،‬‬ ‫چەنــد رۆژێكە بووەتــە جێگەی‬ ‫مشــتومڕی میدیــاكان‌و بــووە‬ ‫هۆی ئــەوەی كە پێوەندییەكانی‬ ‫نێــوان توركیــا و هۆڵەنــدا‬ ‫ئاڵۆزبن‪ .‬پاش ئەوەی حكومەتی‬ ‫هۆڵەندا نەیهێشــت ئەو فڕۆكەیە‬ ‫لــە واڵتەكــەی بنیشــێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫مەولــود چاوشــئۆغڵو‪ ،‬وەزیری‬ ‫دەرەوەی توركیای هەڵگرتبوو و‬ ‫بڕیار بوو رێوڕەسمێك رێكبخات‬ ‫بــۆ دەستخســتنی پاڵپشــتی‬ ‫رەوەنــدی توركیا لــەو واڵتە لە‬ ‫بانگەشەی ریفراندۆمی دەستوور‬ ‫بــە (بەڵــێ)‪ .‬چەنــد رۆژێكیش‬ ‫پێــش ئێســتا‪ ،‬حكومەتــی‬ ‫ئەڵمانیــا و توركیــا توشــی‬ ‫هەمان كێشــە بــوون و ئەڵمانیا‬ ‫رێگەینەدا بانگەشەی هەڵبژاردن‬ ‫لــە واڵتەكــەی بەڕێوەبچێــت‪.‬‬ ‫واڵتانــی ئەوروپاش توركیا وەك‬ ‫مۆتەكەیەك بۆسەر گەشەكردنی‬ ‫رەوتی دیموكراســی لــەو واڵتەو‬ ‫رەنگدانــەوەی سیاســەتەكانی‬ ‫توركیــا بــۆ ئاینــدەی واڵتانــی‬ ‫ئەوروپا دەبینن‪.‬‬

‫بڕیاربــوو پێــرێ ‪ ،2017-3-11‬مەولود‬ ‫چاوشئۆغڵو بەشداری لە گردبوونەوەیەكی‬ ‫توركەكان لە شــاری رۆتەردامی هۆڵەندا‬ ‫بــكات‪ .‬گردبوونەوەكە بۆ پشــتیوانی لە‬ ‫كەمپەینــی پارتی ئاكەپە بۆ دەنگدان بە‬ ‫بەڵێ بوو بۆ پرۆژەی دەستووری توركیا‪،‬‬ ‫كە بڕیاروایە نێوەڕاســتی مانگی نیسانی‬ ‫‪ 2017‬بخرێتە دەنگدانەوە‪.‬‬ ‫گرژییــەكان گەیشــتنە ئاســتێك‪ ،‬كە‬ ‫وەزیــری دەرەوەی توركیــا بڵێت‪ :‬ئەگەر‬ ‫رێگــەی پێنەدرێت لە هۆڵەندا بنیشــێت‪،‬‬ ‫ئــەوا ســزای قورســی ئابــوری بەســەر‬ ‫هۆڵەندادا دەســەپێنێت‪ .‬ئیــدی نازانرێت‬ ‫سزا ئابوری‌و سیاسییەكانی توركیا چین؟‬ ‫بڕیارە لە توركیا لەبارەی هەمواركردنی‬ ‫دەستووری ئەو واڵتە و پێدانی دەسەاڵتی‬ ‫زیاتر بە رەجەب تەیب ئەردۆغان ریفراندۆم‬ ‫بكات‪ .‬ئەنجامدانــی ئەو ریفراندۆمەش بۆ‬ ‫یەكالكردنــەوەی دەســتور‪ ،‬لەكاتێكدایــە‬ ‫كــە توركیــا بەچەندیــن بارگرژیــی‬ ‫ناوخۆیــی و دەرەكیــدا تێپــەڕ دەبێــت‪،‬‬ ‫بەچەشــنێك چاودێــران‌و شــارەزایانی‬ ‫توركیــا لــەو بــاوەڕەدان هیــچ كاتێــك‬ ‫توركیــا بەهێنــدەی ئەم رۆژانەی ئێســتا‬ ‫دووچــاری بارگرانــی ئابــوری‌و سیاســی‬ ‫نەبۆتــەوە‪ ،‬بەچەشــنێكیش لــە رووی‬ ‫سیاســەتی دەرەكییەوە توشی ئاستەنگ‬ ‫بــوە‪ ،‬هێــزو پشــتیوانییە ئیقلیمییەكان‌و‬ ‫نێودەوڵەتییــەكان كــە پێشــتر هەیبوە‪،‬‬ ‫داوێتییە خراپترین ئاست‪.‬‬ ‫ی هۆڵەنــدا لەبەیاننامەیەكدا‬ ‫حكومەتــ ‌‬ ‫ی‬ ‫رایگەیانــد‪ ،‬ئــەو بڕیــارە بەهــۆ ‌‬ ‫مەترســیەوەی ‌ە بــۆ ســەر ئاســایش و‬ ‫ی واڵت‪.‬‬ ‫سیستمی‌ گشتی ‌‬

‫پێچەوانەی ئەو مۆدێلەی پیشانی دەدا‬

‫ئامــەد‪ ،‬كــە لەمانگــی ‪3‬ی ‪2017‬دا باڵوی‬ ‫كردۆتــەوە‪ ،‬كــە نزیكــەی ‪ 400‬الپەڕەیــە‪،‬‬ ‫‪ 6860‬كــەس دەســتگیر كــراون‪ ..‬لەكۆی‬ ‫ئــەو ژمارەیــەش ‪ 1724‬كەســیان حوكــم‬ ‫دراون بە بەندی‌و بەپێی راپرۆتێكی دیكەی‬ ‫رێكخراوی راگەیەیاندنی نێودەوڵەتی ‪158‬‬ ‫رۆژنامەنووس لە ســاڵی پارەوە تا ئێســتا‬ ‫بەنــد كراون‪ .‬توركیاش بە ‪ 151‬ەمین واڵت‬ ‫دێت لە كۆی ‪ 180‬واڵتدا بۆ سەركوتكردنی‬ ‫دەنگی ئازادو چاالكوانی سیاسی‌و مەدەنی‬ ‫لەو واڵتە‪.‬‬

‫دوای ئــەوەی ئەردۆغــان و حزبەكــەی‬ ‫لە ســاڵی ‪ 2002‬دا بە دەســەاڵت گەیشتن‬ ‫ئەمەریــكا و ئەوروپــا پێشــوازیان لێكرد‪.‬‬ ‫پشــتگیریان لــە پێشخســتنی ئابووریــی‬ ‫توركیــا كــرد‪ .‬پشــتگیریان لە پرۆســەی‬ ‫ئاشــتی لەگــەڵ كــورد كرد‪ .‬لــە روانگەی‬ ‫ئەوروپــا و ئەمەریكاوە توركیــا مۆدێلێك‬ ‫بوو بۆ دیموكراسی لە واڵتانی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێســتا تێكڕا سیاسیی‌و ئیقلیمی‌و‬ ‫نێــو دەوڵەتییــەكان‌و پەیوەندییــە ئاڵۆزو‬ ‫نالەبارەكانــی توركیــا لەگــەڵ واڵتانــی‬ ‫ئەوروپاو ئەمەریكا شتێكی ترمان بەگوێدا‬ ‫سەركوت‌و وێرانكاری‬ ‫دەدەن! بەچەشــنێك كــە روداوەكان بەم‬ ‫سێهەم‪ :‬جەنگی سوریاو تەرەفگیرییەكی‬ ‫شێوەیە پێچەوانە بوونەتەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬لەسەرەتای ســاڵی ‪ 2013‬ەوە‪ ،‬ئاشــكراو روونــی توركیــا دژ بــە هێــزە‬ ‫توركیا بەڵێنی چارەسەری كێشەی كوردانی دیموكراتەكانــی ســوریاو پەیــەدەو دەیان‬ ‫باكوری كوردستانی دا‪ ،‬بەچەشنێك لەگەڵ راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و هەواڵگری‬ ‫‪ pkk‬پرۆسەی ئاشتەوایی بەرقەرار بكەن‌و ئەمەریكاو ســایتی ویكلیكس كە ئاماژەی‬ ‫كار گەیشــتە ئــەوەی ‪ pkk‬بــە زنجیــرە روون‌و ئاشــكرا دەخەنــە بەردەســت بــۆ‬ ‫دەســت بــكات بەكشــانەوەی هێزەكانــی پشتیوانی توركیا بۆ رێكخراوی تێرۆریستی‬ ‫لەخاكــی توركیا‪ .‬بــەاڵم پــاش كەمتر لە داعش‪.‬‬ ‫ئەوەمــان زانــی‪ ،‬كــە ئێســتا ئەوروپــا‬ ‫‪ 3‬ســاڵ هیچ پێشــەوەچوونێكی پرۆسەی‬ ‫ئاشتی ئەوتۆ لەالیەن حكومەتی توركیاوە نیگەرانە لە پەكخســتنی پرۆسەی ئاشتی‬ ‫نەبینــرا‪ ،‬توركیاش دەســتی كــردەوە بە لەالیــەن توركیــاوە‪ ،‬نەتەوەیەكگرتووەكان‬ ‫تۆبپارانكردن‌و هێرشــی ئاســمانی بۆسەر كۆتایــی هەفتــەی ڕابــردوو ڕاپۆرتێكــی‬ ‫لەســەر پێشــێلكارییەكانی توركیــا دژ بە‬ ‫بارەگاكانی ‪.pkk‬‬ ‫كــورد باڵوكــردەوە و ڕەخنەی لــەو واڵتە‬ ‫گــرت ســەبارەت بــە وێرانكردنــی شــارە‬ ‫توركیا وەك زیندانێكی گەورە!‬ ‫كوردییــەكان و ئاوارەكردنــی نیــو ملیۆن‬ ‫مافــە‬ ‫دوەم‪ :‬كێشــەی پێشــێلكردنی‬ ‫كورد‌و سەركوتكردن‌و پێشێلی دیموكراسی‬ ‫كردنی‬ ‫سەركوت‬ ‫مەدەنی‌و سیاســییەكان‌و‬ ‫دژ بە چاالكەوانە سیاسی‌و مەدەنییەكان‪.‬‬ ‫ئــازادی لەو واڵتــە ئەو كێشــە گەورەیەی‬ ‫واڵتانــی ئەوروپاو ئەمەریكا بــووە لەگەڵ‬ ‫كێشەكانی لەگەڵ ئەمەریكا‬ ‫حكومەتــی توركیا‪ ..‬بەچەشــنێك بەپێی‬ ‫بەئێستاشــەوە توركیــا گەورەتریــن‬ ‫راپۆرتێكــی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤ لە‬

‫كێشــەی لەگەڵ ئەمەریــكادا‪ ،‬بریتییە لە‬ ‫پشــتگیری كردنی ئەمەریكا لــە یەپەگە‬ ‫و هێزەكانی ســوریای دیموكرات‪ ،‬بچڕانی‬ ‫پەتی تەحەمولی توركیا لەوەوە دەركەوت‬ ‫كــە ئەمەریــكا لە منبــج ئامادەنەبوو واز‬ ‫لــە پشــتگیریكردنی هێــزە كوردییەكان‬ ‫بهێنێــت‪ ،‬و ئەمــەش پالنــی توركیــای‬ ‫بــۆ كۆنتڕۆڵكردنــی ئــەو شــارۆچكەیەی‬ ‫پەكخست‌و كار گەیشتە ئەوەی ئەردۆگان‬ ‫لەسەرەتای هاوكاری كردنی ئەمەریكا بۆ‬ ‫شەڕڤانانی ‪ ypg‬بۆ رزگاركردنی كۆبانێ‬ ‫لەدەســت چەتەكانــی داعــش‪ ..‬روونــی‬ ‫بەگوێی كۆشــكی ســپیدا هاواربكات یان‬ ‫ئێمە هەڵبژێرێت یان كوردانی رۆژائاوا!‬

‫ریفراندۆم بۆ گیرفانی ئەردۆگان‬

‫ئێســتا ئــەوەی لەمیدیــاكان‌و‬ ‫ماســمیدیاكانی جیهانــدا بەروونــی‬ ‫دەبینرێــت‪ .‬هەرگیــز پەیوەندییەكانــی‬ ‫توركیــا لەگــەڵ واڵتانــی ئەوروپــا بــەو‬ ‫رادەیەی ئێســتا ئاڵۆز نەبــووە‪ ،‬ئەڵمانیا‬ ‫و نەمسا و هۆڵەنداو (سویدیش بەمەرج)‬ ‫ڕێگــە نادەن بەرپرســانی بــااڵی توركیا‬ ‫بــۆ بانگەشــەی ریفرانــدۆم ســەردانی‬ ‫واڵتەكانیان بكەن‌و بارودۆخی سیاســی‌و‬ ‫پەیوەندییەكانــی توركیــاش لەگــەڵ‬ ‫كۆشــكی سپیدا تائێستا روون نەبۆتەوە‌و‬ ‫ئیــدارەی ترەمــپ سیاســەتێكی مەتاتی‬ ‫لەگەڵ حكومەتی ئەنكەرەدا هەیە‪.‬‬ ‫شــارەزایانی سیاســەتی توركیــاش‬ ‫ئاڵۆزبوونــی پەیوەندییەكانــی توركیــا و‬ ‫ئەوروپا بۆ چەندین هۆكار دەگێڕنەوە كە‬ ‫بەشــێكیان پەیوەندی هەیــە بە ئیرادەی‬ ‫سەرشــێتانەی گۆڕینی دەســتوری واڵت‌و‬ ‫كۆكۆدنەوەی هەموو هێزو دەســەاڵتەكان‬

‫لــە تەنها گیرفانێكدا كە ئەویش گیرفانی‬ ‫ئەردۆگانەو پاشەكشــێ لەو دیموكراسییە‬ ‫پۆپۆلیستییەی سەرەتا توركیا بۆ نمایش‌و‬ ‫وەك دروشــم بەكاریدەهێنــا‪ .‬بەشــێكی‬ ‫دیكــەی ئەو هۆكارانە پەیوەندی هەیە بە‬ ‫كۆچبەرانەوە وەك كارتێكی فشار لە دژی‬ ‫ئەوروپــا بەكاری هێنا‪ ،‬كاتێك لە ســاڵی‬ ‫‪٢٠١٥‬دا توركیــا دەروازەكانــی ئەوروپای‬ ‫بــەڕووی كۆچبەرانــدا كــردەوە كە بووە‬ ‫هۆی ئــەوەی بزووتنەوە توندڕەوەكان لە‬ ‫واڵتانــی ئەوروپا بەهێزبێت‌و هەڕەشــەی‬ ‫جیدی‌و مەترسیدار بۆ ئایندەی ئەو واڵتانە‬ ‫دروست بكات‪ ..‬وەك ئەو دەرهاویشتانەی‬ ‫لە فرەنسا بەدی كران‪.‬‬

‫توركیایەكی مۆتەكە‬

‫بــەاڵم نیگەرانییە هەرە بنەڕەتییەكەی‬ ‫واڵتانــی ئەوروپــا لــە توركیــا‪ ،‬بریتییە‬ ‫لــەو نزیكبوونــەوە نەوعییــەی توركیا لە‬ ‫روســیا‪ ،‬بەو پێیەی ئــەم نزیكبوونەوەیە‬ ‫لەســەر بنەمای چەند بەرژەوەندییەكەی‬ ‫هاوبەشــی هــەردوو واڵتــەو زیاندمەندی‬ ‫ســەرەكی تێیدا واڵتانی رۆژئاوایەو لێدانە‬ ‫لەبەرژەوەنــدی ئەمەریــكاو هاوپەیمانانی‬ ‫لــە ئەوروپــا‪ ..‬لەكاتێكــدا كــە بــەم‬ ‫سیاســەتانەی توركیا كە ئێستا نمایشیی‬ ‫دەكات‪ .‬واڵتانــی ئەوروپــا توركیــا وەك‬ ‫مۆتەكەیەك بۆســەر گەشەكردنی رەوتی‬ ‫دیموكراســی لــەو واڵتــەو رەنگدانەوەی‬ ‫سیاسەتەكانی توركیا بۆ ئایندەی واڵتانی‬ ‫ئەوروپــا دەبینن‪ ،‬بۆیە دەركردنی وەزیرو‬ ‫دیپلۆماتكارەكانی توركیاش لەالیەن چەند‬ ‫واڵتێكی ئەوروپاوە‪ ،‬هیچ خوێندنەوەی تر‬ ‫هەڵناگرێت بێجگە لەو ترسە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫دوای سەرهەڵدانی گرژییەكانی شنگال‬

‫هیچ دانوستانێكی جدی لەنێوان پەكەكە‌و پارتیدا نەكراوە‬ ‫پارتی‌و توركیا جوڵە بەهێزە سەربازییەكانیان دەكەن‬ ‫بەرپرسی كۆمیتەی مەخموری یەكێتی‪ :‬هێزێكی گەورەی پارتی بە چەكی قورسەوە هاتۆتە مەخمور‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ تێپەڕدەبێــت‬ ‫بەســەر یەكــەم روبەڕوبونــەوەی‬ ‫ســەربازی پارتــی‌و پەكەكــە لــە‬ ‫ناوچــەی خانەســۆری شــەنگال‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم گرژییانــە نــەك‬ ‫خاونەبونەتــەوە بەڵكــو بــەرەو‬ ‫توندیی زیاتر هەڵكشــاون‪ .‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانیش‪ ،‬پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬هێزێكــی بەچەكــی‬ ‫قورسەوە رەوانەی مەخمور‌و چەند‬ ‫شــوێنێكی دیكــەی وەك دوبــزو‬ ‫باڵەكایەتــی لە ســنوری قەندیل‌و‬ ‫خانەســۆر كــردوەو توركیــاش لە‬ ‫بادینان جوڵە بەهێزەكانی دەكات‪.‬‬ ‫هــاوكات بەپێی ئــەو زانیارییانەی‬ ‫دەســت «چاودێــر» كەوتــون‪،‬‬ ‫لەدوای ســەرهەڵدانی گرژییەكانی‬ ‫شــنگال‪ ،‬هیچ دانوستانێكی جدی‬ ‫لەنێــوان پارتی‌و پەكەكەدا ئەنجام‬ ‫نــەدراوە‪ .‬چاودێرانــی سیاســیش‬ ‫پێیانوایــە‪ ،‬ئەگــەر ئــەم دۆخــە‬ ‫چارەســەرنەكرێت‪ ،‬توركیــا زیاتر‬ ‫دەســتوەردەداتە ناو كێشەكەوە‌و‬ ‫بەرەو شەڕێكی خوێناوی دەبات‪.‬‬

‫پارتی هێز دەجوڵێنێت!‬

‫لەگەڵ ســەردانە نهێنییەكەی مەسعود‬ ‫بارزانی لەڕۆژی شــەممەدا بــۆ میحوەری‬ ‫رۆژئــاوای كەركــوك‪ ،‬هێزێكــی زۆری‬ ‫پڕچەككــراو بــۆ كەركــوك‌و مەخمــور‬ ‫جوڵــەی پێكــرا‪ ،‬لەوبارەیەوە بەرپرســی‬ ‫كۆمیتەی مەخموری یەكێتیی نیشــتمانیی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دوێنێ هێزێكی زۆری زێرەڤانی بە هەمەرو‬ ‫زرێپــۆش‌و دەبابــە‌و ناقیلــە‌و راجیمــەو‬ ‫تۆپــی دوورهاوێــژ‌و چەكــی قورســەوە‬ ‫لــە هەولێرەوە بــەرەو شــاخی قەرەچوغ‬

‫چاودێرێك‪ :‬ئەگەر پەكەكە ئەم كێشەیە چارەسەر نەكات دورنییە توركیاو پارتی هێز بەكاربهێنن‬ ‫لەمەخمــورو كۆمپانیــای نەوتــی بــای‬ ‫حەســەن‌و قەرەچەم لەكەركــوك جوڵەی‬ ‫پێكرا‪ ،‬بەاڵم بەشێك لەهێزەكەی ناوچەی‬ ‫مەخمور پاشەكشەیان كردوە‪.‬‬ ‫رەشــاد گەاڵڵی‪ ،‬وتیشــی «هاتنی ئەم‬ ‫هێزە بۆ ســنورەكەمان‪ ،‬تــەواوكاری ئەو‬ ‫گرژییەیــە كــە لــە ‪ 10‬رۆژی رابــردوودا‬ ‫لەنێــوان پەكەكــەو پارتیــدا لەناوچــەی‬ ‫خانەسۆری شنگال دروستبو»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬پاش جوڵەی‬ ‫هێزەكانی پارتی بۆ مەخمور‪ ،‬پەكەكە هیچ‬ ‫هێزێكی بۆ ســنورەكە نەجواڵندوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێشتر گەریالكانی پەكەكە لەسەر شاخی‬ ‫قەرەچوخ زیاتر لە‪ 13‬سەنگەریان هەبوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش بۆ پاراســتنی گیانی زیاتر لە‪14‬‬ ‫هەزار ئاوارەی كەمپی شــەهید رۆستەمە‪،‬‬ ‫هــاوكات بــۆ رێگریكردنــە لەچەكدارانــی‬ ‫داعــش كــە دزەنەكەنە نــاو كەمپەكەوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا گەریالكانــی پەكەكــە چەندین‬ ‫شــەهید‌و برینداریان هەبوە بۆ پاراستنی‬

‫گیانی خەڵكی ناوچەكە‪.‬‬ ‫گەاڵڵی‪ ،‬دەشــڵێت «باوەڕناكەم شەڕو‬ ‫پێكــدادان لەناوچەكــە دروســتببێت‪،‬‬ ‫چونكــە ئەمەریــكا چاودێریــی دۆخەكــە‬ ‫دەكات‌و ئــاگاداری پارتــی دیموكراتــی‬ ‫كوردســتان دەكاتەوە‪ ،‬كە هیچ گرژییەك‬ ‫دروســتنەكات‪ ،‬چونكە شــەڕی نێوان دو‬ ‫هێــزی كــوردی خزمەت بــە داگیركەرانی‬ ‫كــورد دەكات‪ ،‬بــە تایبــەت حكومەتــی‬ ‫ئاكپارتی توركیا»‪.‬‬ ‫بەرپرسەكەی یەكێـتی‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬لە‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژی رابردوداو بەتایبەتی ‪72‬‬ ‫سەعاتی رابردو‪ ،‬ترس‌و دڵەڕاوكێیەكی زۆر‬ ‫لــە ناو هاواڵتیانی مەخمورو دانیشــتوانی‬ ‫كەمپی شەهید رۆســتەم جودی (كەمپی‬ ‫كوردانی باكوری كوردستان) باڵوبوەتەوە‪،‬‬ ‫خەڵــك دەســتی بــە كڕینــی كەلوپەل‌و‬ ‫پێداویســتی كردوەو خۆی بۆ رودانی هەر‬ ‫ئەگەرێكــی نەخــوارزاوی روبەڕوبونەوەی‬ ‫هێزەكانی پارتی‌و پەكەكە كردوە‪.‬‬

‫دەستوەردانی توركیا لە شەڕەكە‬

‫بەپێــی زانیارییەكانــی (چاودێــر)‪،‬‬ ‫بەدرێژایــی ‪ 10‬رۆژی رابــردوو كــە شــەڕی‬ ‫كوردكوژی نێوان پێشــمەرگەكانی رۆژئاوای‬ ‫ســەر بەپارتــی دیموكراتــی كوردســتان‌و‬ ‫یەبەشــەی ســەر بــە پارتــی كرێكارانــی‬ ‫كوردســتان دەســتیپێكردوە‪ ،‬تاكو ئێســتا‬ ‫لەنێوان پەكەكە‌و پارتیدا دانیشتنێكی جدیی‬ ‫بەمەبەستی دانوســتان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانیان نەبووە‪.‬‬ ‫چاودێرێكــی سیاســیش بە(چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬ئــەم كێشــەیەی لەنێــوان‬ ‫پارتــی‌و پەكەكە ســەریهەڵداوە‪ ،‬بۆتە هۆی‬ ‫ســەرهەڵدانی شــەڕی كوردكــوژی‌و دەبێت‬ ‫چارەســەربكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە حاكمیەتی‬ ‫رەهــای پارتــی دیموكراتــی كوردســتان‌و‬ ‫پێداگریــی بــێ رادەی پارتــی كرێكارانــی‬ ‫كوردستان چارەسەرنابێت‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫دانیشــتنێكی جددی لەســەر ئەم كێشــەیە‬ ‫بكرێــت‌و هەردووال نەرمی بۆ یەكتر بنوێنن‪،‬‬

‫بۆئــەوەی كێشــەكەی نێوانیــان هێنــدەی‬ ‫دیكــە قوڵنەبێتــەوەو نەبێتەهــۆی دوبــارە‬ ‫دروستبونەوەی شەڕی كوردكوژی‪.‬‬ ‫ئاژانســی (رۆژنیــوز)ی نزیــك لــە‬ ‫ئــەو چاودێــرە‪ ،‬سیاســییە‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــدا‪ ،‬ئەگــەر ئــەم كێشــەیەی نێوان پەكەكــە‪ ،‬باڵویكردۆتــەوە‪ ،‬بەگوێــرەی‬ ‫پارتی‌و پەكەكە چارەســەرنەكرێت‪ ،‬كێشەی ســەرچاوە خۆجێییــەكان دوێنــێ چەند‬ ‫نێوانیان زیاتر قوڵبێتەوەو دەوڵەتی توركیا بارهەڵگرێكی ســەربازی سوپای توركیا‪،‬‬ ‫زیاتــر دەســتوەربداتە نــاو كێشــەكەوە‌و كە چەندین سەربازی توركیان لەسەربوە‪،‬‬ ‫شەڕەكە بەرەو جەنگێكی خوێناوی بەرێت‌و لە ناوەندەكانیان لە ناوچەكانی بامەڕنێ‪،‬‬ ‫لەبەرژەوەندی خۆی یەكالیبكاتەوە‪ ،‬چونكە شیالدزێ‪ ،‬دێرەلۆك و ئامێدی لە دەڤەری‬ ‫هەر لەسەرەتاوە توركیا نەیویستوە ناوچەی بادینان جوڵەیان كردووە‪.‬‬ ‫خەڵكــی ناوچەكــە‪ ،‬دەڵێــن‪ ،‬كــە‬ ‫شنگال ببێتە قەندیلی دوەم بۆ جێگیربونی‬ ‫پێدەچێــت ئــەو هێزانــە بــەرەو ناوچەی‬ ‫گەریالكانی پارتی كرێكارانی كوردستان‪.‬‬ ‫چاودێرەكــە جەخت لــەوەش دەكاتەوە‪ ،‬سیدەكانی دەڤەری سۆران بەڕێكەوتبن‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی نەوەدەكانــەوە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫یەكێتــی لە پێــرارەوە داوای لــە پەكەكەو‬ ‫پارتی كردوە‪ ،‬كێشەی شنگال بە دانوستان توركیــا بنكــەی ســەربازی لــە دەڤەری‬ ‫چارەســەربكرێ و ئەگەر شــەڕیش روبدات‪ ،‬بادینــان هەیەو بوونی ئــەم هێزانەش بە‬ ‫یەكێتــی الیەنگــری هیــچ الیــەك نــاكات‌و بەردەوامی ترســی لــە دڵــی هاواڵتیانی‬ ‫شــنگالیش بەشــێكی دانەبــڕاوی خاكــی هەرێمی كوردستاندا دروستكردوە‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستانە‪.‬‬

‫توركیا هێزەكانی لە بادینان جوڵە‬ ‫پێدەكات‬

‫ئەنجومەنی سەركردایەتی تەنها بۆ پەسەندكردنی كۆدەبێتەوە‬

‫راوبۆچونی سەركردایەتی لەناو نەخشەرێگاكەی‬ ‫یەكێتیدا جێی كراوەتەوە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫بڕیــارە ئەمــڕۆ دو شــەممە‪،‬‬ ‫ســەركردایەتی‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬لەشــاری ســلێمانی‬ ‫كۆببێتــەوە‪ ،‬بۆ پەســەندكردنی‬ ‫نەخشەڕێگاكەی‌و بەپێی زانیارییە‬ ‫تایبەتەكانــی (چاودێر)یــش‪،‬‬ ‫ئەو لیژنەیەی كــە لەكۆبونەوەی‬ ‫ســەركردایەتی‬ ‫پێشــوی‬ ‫بــۆ زیادكردنــی ســەرنج‌و‬ ‫تێبینییــەكان پێكهێنرابــوو‪،‬‬ ‫تەواوكــردوەو‬ ‫كارەكانــی‬ ‫نەخشــەڕێگاكە ئامادەیــە بــۆ‬ ‫دەنگــدان‪ .‬هــاوكات ئەندامێكــی‬ ‫یەكێتیــش‪،‬‬ ‫ســەركردایەتی‬ ‫دەڵێــت «ســەركردایەتی‪ ،‬دوا‬ ‫كۆبونــەوە بــۆ پەســەندكردنی‬ ‫نەخشەڕێگاكە دەكات‌و دواتریش‬ ‫دەبێتە بەرنامەی سەرەكی كاری‬ ‫مەكتەبی سیاسی»‪.‬‬

‫پەسەندكردنی نەخشەڕێگاكە‬ ‫رابردو‪ ،‬رێكەوتی ‪ ،2017/3/9‬لەبارەگای‬ ‫تایبــەت‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی‬ ‫مەكتەبی سیاســی لەشاری ســلێمانی‪،‬‬ ‫دوای‬ ‫كەوتــون‪،‬‬ ‫دەســت (چاودێــر)‬ ‫بەسەرپەرشــتی كۆســرەت رەســوڵ‪،‬‬ ‫دانــان‌و زیادكردنی هەندێك لەســەرنج‌و جێگــری یەكەمــی ســكرتێری گشــتیی‬ ‫تێبینــی ئەندامانــی ســەركردایەتی‪ ،‬مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪ ،‬كۆبۆوە‌و‬ ‫نەخشەڕێگاكەی یەكێتی‪ ،‬لەكۆبونەوەی دواتــر لــە راگەیاندراوێكــدا‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫پێنجشــەممەی‬ ‫رۆژی‬ ‫رابــردوی بەوەكــرا‪ ،‬لەكۆبونەوەكــەدا‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫مەكتەبــی سیاســیدا‪ ،‬نەخشــەڕێگاكە ئەندامانی مەكتەب سیاسی ئامادەیبون‪،‬‬ ‫پەســەندكراوەو بڕیاریشــە لەرۆژی دوو زۆر بــەوردی بــاس لەكێشــەو گرفتــە‬ ‫شــەممەدا واتــا ئەمڕۆ‪ ،‬نەخشــەڕێگاكە سیاســی‌و ئابورییــەكان كــراو‪ ،‬جەخت‬ ‫لە روانگــەی یەكێتییەوە بۆ دەربازبونی لەســەر هەوڵی بێوچانــی (ی‪.‬ن‪.‬ك) بۆ‬ ‫هەرێــم لــەو بارودۆخــەی تێیكەوتــوە دۆزینــەوەی رێگاچارەی گونجاو و خێرا‬ ‫لەالیــەن ئەنجومەنی ســەركردایەتییەوە بــۆ قەیرانــەكان و دەربازبــوون لێیــان‬ ‫پەســەندبكرێت‪ ،‬هەرچەنــدە تا ئێســتا كرایەوە‪.‬‬ ‫بەهۆی بۆچونی جیاواز لەســەر چۆنێتی‬ ‫هــاوكات ئەوەشــخرایەڕو‪ ،‬مەكتەبــی‬ ‫هێز ناردنە سەر كۆمپانیای نەوتی باكور‪ ،‬سیاســی یەكێتــی‪ ،‬ئــەوەی بــە ئەركی‬ ‫بەبــێ بڕیاری ســەركردایەتی‌و مەكتەبی لەپێشــینەی خۆی لەقەڵەمداو جەختی‬ ‫سیاســی یەكێتــی‪ ،‬یەكالنەبۆتــەوە‪ ،‬لەسەر پەیوەستبون بە خاڵ‌و بڕگەكانی‬ ‫كــە ئەمــڕۆ كۆبونەوەكــە دەكرێــت یان نەخشــەڕێگای چارەســەری بۆ قەیرانە‬ ‫دوادەخرێت‪.‬‬ ‫سیاســی‌و ئابورییەكانــی هەرێمــی‬ ‫پاشــنیوەڕۆی رۆژی پێنجشــەممەی كوردستان كردەوە‪.‬‬

‫سەركردایەتی‪ ،‬نەخشەڕێگاكە‬ ‫نەخشــەڕێگایە‬ ‫ئــەو‬ ‫رایگەیانــد‪،‬‬ ‫كۆبونەوەیەكــی دورودرێــژی لەالیــەن‬ ‫پەسەنددەكات؟‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی سەركردایەتی ئەنجومەنی ســەركردایەتی لەســەركراوە‪،‬‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬بەماڵپەڕی رەســمی حزبەكەی هەمــو ئەندامانــی ئەنجومەنەكە‪ ،‬بە وردی‬ ‫وتــوە «لەگەڵ ئەوەی كــە بڕیاربو پێرێ راوبۆچونــی خۆیــان لەســەر دەربڕیــوەو‬ ‫شەممە ئەنجومەنی سەركرایەتیی یەكێتی گفتوگۆی زۆر باشی لەسەركراوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بــۆ پەســەندكردنی نەخشــتەڕێگاكەی دواتر هەمو راوبۆچونەكان درایە لیژنەیەكی‬ ‫یەكێتی‌و دەبازبونی هەرێمی كوردســتان تایبەت‌و رێكخیستون‪.‬‬ ‫هەڵــۆ پێنجوێنــی‪ ،‬وتیشــی «بێگومان‬ ‫لەو قەیرانانەی تیێكەوتووە‪ ،‬كۆببێتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كۆبونەوەكە بۆ رۆژی دو شــەممە لەدوا كۆبونەوە‪ ،‬كە بڕیارە ئەمڕۆ دوشەممە‬ ‫بێت‪ ،‬لەوێ بەس پەسەندكردنی دەمێنێت‪،‬‬ ‫‪13‬ی ئادار دواكەوتوە»‪.‬‬ ‫وتیشــی بۆ ئەوەی ببێتە بەرنامەیەكی پەسەندكراو‪،‬‬ ‫تاڵەبانــی‪،‬‬ ‫بێگــەرد‬ ‫«چاوەڕواندەكرێــت لەكۆبونــەوەی رۆژی تاوەكــو دواتــر مەكتەبــی سیاســی كاری‬ ‫دو شــەممەی ئەنجومەنی سەركردایەتیدا خۆیانی لەسەر بكەن»‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە هەوڵەكانــی یەكێتی بۆ‬ ‫نەخشــتەڕێگاكەی یەكێتــی‪ ،‬كــە‬ ‫خــۆی لەهەشــت خاڵــدا دەبینێتــەوە‪ ،‬چارەســەركردنی كێشەكانی نێو گۆڕەپانی‬ ‫سیاســی‌و قەیرانی دارایی‌و یاســاییەكانی‬ ‫پەسەندبكرێت»‪.‬‬ ‫ئێســتای هەرێــم لــەدوای پەســەندكردنی‬ ‫نەخشەڕێگاكەی‪ ،‬پێنجوێنی دوپاتیكردەوە‪،‬‬ ‫گفتوگۆی زۆری لەسەركراوە‬ ‫ئەندامێكــی راستییەكەی‪ ،‬وەكو پێگەو رۆڵ‌و كاریگەریی‬ ‫لەوبارەیەشــەوە‪،‬‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی‪ ،‬بــۆ (چاودێر) یەكێـتی‪ ،‬لەسەر هەمو روداوەكانی هەرێم‌و‬

‫دەوروبەریــش كاریگەرییەكــی زۆرە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەناو یەكێتی بۆچونەكان وەك‬ ‫یــەك نەبون بــۆ مەســەلە بنەڕەتییەكان‪،‬‬ ‫پێویســتی بەوەدەكــرد بەرنامەیەكی وەك‬ ‫ئەو نەخشەڕێگایە هەبێت‪ ،‬كاتێكیش ئەوە‬ ‫هەبێت هەر بەرپرس‌و كەســێتییەكی بااڵی‬ ‫ناو یەكێتی دەتوانێت لەســەر بنەمای ئەو‬ ‫نەخشــەرێگایە نوێنەرایەتــی ئــەم حزبــە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬بەڵێ دەكرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫كاتە یەكێتی رۆڵی خۆی بگێرێت‌و بەشێك‬ ‫لــەو گرفتانەی كە ئەمڕۆ هەیە‪ ،‬هەوڵ بۆ‬ ‫چارەســەكردنیان بدات‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫راستییە هەیە‪ ،‬كە پێویستە هەمو الیەك‬ ‫بیزانێت‪ ،‬كە یەكێتی هۆكاری دروستبونی‬ ‫كێشە سیاسی‌و یاسایی‌و دارایەكان نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم یەكێتی بەو پێگە مێژوییەی‌و ئەوەی‬ ‫ئێســتا هەیەتــی‪ ،‬دەتوانێت چارەســەی‬ ‫جددی بۆ بەشێك لەكێشەكان بدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫تاوەكو الیەنــەكان لەپێناوی بەرژەوەندی‬ ‫گشتیدا پێكبێن‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪10‬‬

‫رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫رۆژی پێنجەم‬ ‫چوار شەممە‪10 ،‬ی دیسەمبەری ‪2014‬‬ ‫سەعات نۆی بەیانی ئەبو قەتادە لەخەو‬ ‫هەڵماندەســێنێت‪ .‬زۆر ســاردە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كــە لــە گەرماوەكە ئاوی گەرممــان نییە‪.‬‬ ‫خۆمــان بە ئاوی ســاردی وەكو ســەهۆڵ‬ ‫دەشــۆین‪ .‬بێ لەزەتە‪ ،‬بەاڵم خەو لەسەردا‬ ‫دەپەڕێنێــت‪ .‬قاوەڵتییەكەمــان‪ ،‬نانــی‬ ‫عەرەبــی‪ ،‬پەنیرو چاییــە‪ .‬تەنیا ئەبو لوط‬ ‫لەگەڵماندا نان دەخوات‪ .‬ئەبو قەتادە چوە‬ ‫بۆ خانویەكی بچوك كە چەكدارانی داعشی‬ ‫تێــدا دەمێننەوە‪ .‬وادیارە لە قســەكانمان‬ ‫نیگەران بووە‪.‬‬ ‫دەرەوە تەنیا سارد نییە‪ ،‬بەڵكو كەمێك‬ ‫بارانیش دەبارێت‪ ،‬لە تەنیشــت خانوەكەی‬ ‫ئێمــەوە گۆڕەپانــی یاریــی لێیــە‪ ،‬دوێنێ‬ ‫شــەو لەبــەر تاریكــی پێمــان نەزانیبوو‪.‬‬ ‫دەبێــت هاوین لێرە پڕ باســوخواس بێت‪.‬‬ ‫بە ســێ ئۆتۆمبێل‌و هاوڕێ لەگەڵ شــەش‬ ‫چەكــدار‌و ئەبو قەتــادەو ئەبو لوط‪ ،‬بەرەو‬ ‫نەخۆشــخانەیەك دەڕۆین كە مەبەســتمانە‬ ‫ســەردانی بكەیــن‪ .‬فێردریك لە كوشــنی‬ ‫تەنیشــت شــۆفێرەكە دادەنیشــێت تــا‬ ‫بتوانێت باشتر وێنە بگرێت‪ .‬دەپرسێت ئایا‬ ‫دەتوانێت ســایدی ســەقفی ئۆتۆمبێلەكە‬ ‫بكاتــەوەو لەســەرەوەی ئۆتۆمبێلەكــەوە‬ ‫وێنەبگرێــت؟ بەڵێ‪ ،‬دەتوانێــت‪ .‬بە پێوە‬ ‫دەچێتــە ســەر كوشــنەكەو تەنانــەت‬ ‫هەندێ كات لەسەر ســەقفی ئۆتۆمبێلەكە‬ ‫دادەنیشێت‪ .‬شــەقامەكان زۆر قەڵەباڵخن‪.‬‬ ‫بەنــاو چەنــد گەڕەكێكــی پــڕ جموجۆڵدا‬ ‫تێدەپەڕیــن‪ .‬زۆربەیان بە سەرســامییەوە‬ ‫ســەیرمان دەكەن‪ .‬پۆلیســێكی داعش بە‬ ‫توڕەییــەوە هاوار دەكات‌و هەندێ قســەی‬ ‫البەال بە فێردریك دەڵێت‪.‬‬ ‫لەبــەردەم دەرگای نەخۆشــخانەكە‬ ‫ژمارەیــەك چەكــداری داعــش دێــن بــۆ‬ ‫پێشــوازیمان‪ .‬بینــای نەخۆشــخانەكەیان‬ ‫بە ئااڵكانی داعش نەخشــاندوە‪ .‬ئااڵیەكی‬ ‫گــەورەی داعشــیش لەبــەردەم دەرگاكەدا‬ ‫هەڵواســراوە‪ .‬هۆڵــی پێشــوازی نەخۆش‪،‬‬ ‫پــڕە لــە خەڵــك‪ .‬لــە تەلەڤزیۆنەكانــەوە‬ ‫ڤیدیۆی چاالكیــە خێرخوازییەكانی داعش‬

‫كتێبــی (ناوجەرگەی داعــش‪ 10 -‬رۆژ‬ ‫لە «دەوڵەتی ئیســامی») سەفەرێكە‬ ‫بــۆ پێگەی تیرۆر‪ ،‬بــۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســتی داعش‪ ،‬نوسەری ئەم كتێبە‪،‬‬ ‫یەكەمین پەیامنێری رۆژئاواییە كە بە‬ ‫شێوەیەكی رەسمی مۆڵەتی پێدەدرێت‬ ‫كە ســەردانی موسڵ و رەقە بكات‌و‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەڵك و هەندێ لە ئەندامانی‬ ‫ئــەو گروپە تاوانــكارە چاوپێكەوتن‬ ‫ئەنجامــدەدات‌و بــە زیندوییــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەو یاداشــتەكانی‬ ‫خۆی لەو ســەفەرە مەترسیدارەدا‬ ‫ســەفەرنامەیەكی‬ ‫لەشــێوەی‬ ‫ســەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێــزدا‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ .‬لــەم الپەڕەیــەی‬ ‫رۆژنامــەی چاودێر هەوڵ دەدەین‬ ‫چەنــد بەشــێكی ئــەو كتێبــە‬ ‫باڵوبكەینــەوەو دواتــر تــەواوی‬ ‫كتێبەكەش بە چاپ دەگەیەنین‪.‬‬

‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬ ‫پەخش دەكرێن‪ :‬تێیــدا چەكدارانی داعش‬ ‫پیشــاندەدات‪ ،‬كــە خەریكــن كەلوپەلــی‬ ‫یاریكــردن‌و پەڕاوگــە بەســەر كیژۆاڵندا و‬ ‫خــۆراك بەســەر هەژاراندا دابەشــدەكەن‪.‬‬ ‫تــا ئێســتا لەم جــۆرە ڤیدیۆیەی داعشــم‬ ‫نەبینیــوە‪ ،‬هەســتم نەدەكــرد شــتگەلی‬ ‫وەهاشــیان هەبێــت‪ ،‬هەڵبەتــە لــەم‬ ‫ڤیدیۆیانەدا نایانەوێت ترس‌و تۆقین بخەنە‬ ‫دڵی مرۆڤەوە‪.‬‬ ‫یەكەمیــن پزیشــك كە قســەی لەگەڵدا‬ ‫دەكەین‌و بە داخەوە نایەوێت وێنەی بگرین‪،‬‬ ‫ســكااڵ لە كەمیی دەرمان دەكات‪ .‬كێشەی‬ ‫ســەرەكییان ئابڵوقــەی دەرمانــە لەالیەن‬ ‫بەغــدادەوە‪ .‬بەتایبــەت لــەو كاتەوەی كە‬ ‫بەغداد رێگەنادات دەرمان رەوانەی موسڵ‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫دەمانەوێت لەگەڵ چەكدارێكی تونســی‬ ‫قســە بكەیــن‪ .‬بــەاڵم ئــەو ئامــادە نییە‬ ‫گفتوگۆمان لەگەڵدا بكات‪ .‬هاوكات رێگەمان‬ ‫پێنــادەن وێنەی ژنە داعشــێكی برینداری‬ ‫هۆڵەندی بگرین‪ ،‬كە لە هێرشێكدا بریندار‬ ‫بوە‪ .‬جگە لەمــەش تەواوی خەڵكەكە زۆر‬ ‫بــە باشــی هاوكاریمان دەكــەن‪ .‬هەڵبەتە‬ ‫فێردریــك دەبێت دوو وێنە بســڕێتەوە كە‬ ‫هــی ژنێكی ســواڵكەری بــەردەم دەرگای‬ ‫نەخۆشخانەكەیە‪.‬‬ ‫بــاران خۆشــی كردۆتــەوە‪ .‬وردە وردە‬ ‫خۆر لەنێوانی هەورەكانەوە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫(‪)1‬‬ ‫لە نەخۆشــخانەكەوە بــەرەو مزگەوتێك‬ ‫لە ســەنتەری شــارەكە بەڕێدەكەوین‪ ،‬كە‬ ‫ئەبوبەكر بەغدادی چەند مانگێگ لەمەوبەر‬

‫بێدەنگ‌و هێمن دەمێنینەوە‪ .‬لەو نێوەندەدا‬ ‫یەكێــك لــە پاســەوانەكانمان كامێراكــە‬ ‫لــە فێردریــك وەردەگرێــت‌و دەچێتــە ناو‬ ‫مزگەوتەكەوە وێنەمان بۆ دەگرێت‪ .‬لەكاتی‬ ‫ســەردانەكەماندا بۆ مزگەوتەكە‪ ،‬تەنیا ئەو‬ ‫سێ كەسەمان پەرستشمان دەكرد‪ .‬داعشە‬ ‫پاسەوانەكانی ئێمە تەنیا لە كاتە شەرعی‌و‬ ‫دیاریكراوەكاندا نوێژ دەكەن‪.‬‬ ‫دواتــر لــەو دەوروبــەرەدا كەمێــك‬ ‫دەگەڕێیــن‪ .‬خەڵكــی ســەرقاڵی ژیانــی‬ ‫رۆژانــەی خۆیانــن‪ .‬هەموو شــت ئاســایی‬ ‫دەردەكەوێــت‪ .‬ئەگــەر ئــااڵی داعش یان‬ ‫تابلــۆ داعشــییەكانی ســەر دیوارییــەكان‬ ‫لەهەموو جێگایەك نەبوایە‪ .‬تێنەدەگەشتی‬ ‫لە شــارێكداین‪ ،‬كە داعــش داگیریكردوەو‬

‫كوڕێكی گەنج دەبینین كە جلێكی سوری تیمی تۆپی پێی یانەی بایرن میونخی لەبەردایە‪ .‬لەوە‬ ‫تێناگات بۆچی بە بینینی ئەو خۆشحاڵ دەبین‪ ،‬تا ئەوكاتەی پێی دەڵێین ئێمە خەڵكی میونخین‪.‬‬ ‫درێسەكەی ژمارە حەوت و ناوی رێربی لەسەر نورساوە‪ .‬هەوادارانی یانەی بایرن میونخ لە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی!‬ ‫بكرێــت‪ .‬هەڵبەتە پێش هاتنی داعشــیش‬ ‫كێشــەی كەمیــی دەرمان هەبــووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێســتا وەكو ئەوكاتەی لێهاتوە كە رۆژئاوا‬ ‫ئابڵوقەی خستبوە سەر رژێمەكەی سەدام‬ ‫حسێن‪ .‬لەوەش زیاتر بارودۆخی گەیاندنی‬ ‫ئاویــش خراپتر بوەو‪ ،‬ئــاوی بەلوعە ئیتر‬ ‫بۆ خواردنەوە ناشــێت‪ .‬پزیشكەكە دەڵێت‬ ‫لەگــەڵ داعشــدا هیــچ كێشــەكیان نییە‪،‬‬ ‫ئاستی هاوكارییان باشە‪ .‬مەگەر جگە لەوە‬ ‫دەتوانێ شتێكی دیكە بڵێت؟‬ ‫بــە دوای پزیشــكێكدا دەگەڕێیــن كــە‬ ‫ئامادەبێت لەبەردەم كامێرادا قســەمان بۆ‬ ‫بكات‪ ،‬بــەاڵم لەگەڵ چەكدارێكی برینداری‬ ‫داعــش بەریەك دەكەوین‪ ،‬كــە تازە گوللە‬ ‫بەر دەســتی كەوتوە‪ .‬پزیشــكێكی گەنجی‬ ‫قژدرێژ چارەسەری ئەو دەكات‪ .‬بەالمانەوە‬ ‫ســەیرە كە بــە زمانی ئەڵمانی قســەمان‬ ‫لەگەڵــدا دەكات‪ .‬بــەاڵم ئەویــش نایەوێت‬ ‫لەبــەردەم كامێــرادا دەركەوێــت‪ .‬دەڵێت‬ ‫ئەوروپییــە‪ ،‬لــەوە زیاتــر نایەوێت قســە‬ ‫بكات‪ .‬لەگــەڵ ئەوەشــدا داوای لێدەكەین‬ ‫بە كورتی لەسەر بارودۆخی ئێرە قسەمان‬ ‫بــۆ بــكات‪ .‬كەمێــك بیردەكاتــەوەو لەپڕ‬ ‫بــە زەردەخەنــەوە دەمامكــی یەكێــك لە‬ ‫پاســەوانەكانمان دەكاتە دەموچاوی‪ .‬بەو‬ ‫شــێوەیە ئامادەیــە قســەمان بــۆ بكات‪.‬‬ ‫چەكدارێكــی برینداری دیكــە دەبینین كە‬ ‫لەسەر قەرەوێڵەیەكی پزیشكی دانیشتوەو‬ ‫بــە تەنیشــت ئێمــەدا دەیبــەن‪ .‬پێداگری‬ ‫دەكات كــە تەوقەمــان لەگەڵــدا بكات‪ .‬لە‬ ‫تەنیشــت ئەوەوە هەرزەكارێك وەســتاوەو‬ ‫درێســی تیمی تۆپی پێی یانەی میالن‪-‬ی‬ ‫لەبەردایــە‪ .‬ســەری كاڵوەكەشــی ئــااڵی‬ ‫داعشە‪ .‬دیمەنێكی نامۆ و پێكەنیناوییە‪.‬‬

‫یەكــەم وتــاری خۆی تێــدا خوێندەوە‪ .‬لە‬ ‫نزیــك مزگەوتەكــە منارەیەكــی(‪ )2‬خــوار‬ ‫هەیــە‪ ،‬كە بورجــی پیزا لەچاویدا راســت‬ ‫دەنوێنــێ‪ .‬مزگەوتەكە زۆر بچوكە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەی كە كاشــیكاری سەوز كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە بەراورد بە مزگەوتەكانی دیكەی جیهان‪،‬‬ ‫ســەرنجراكێش نییــە‪ ،‬بــەاڵم بایەخێكــی‬ ‫هەرەبەرزی هەیە‪ .‬لێرە روداوێكی مێژوویی‬ ‫رویــداوە‪ ،‬ئەگەرچی روداوێكی ناشــرینە‪.‬‬ ‫بەســەر منــارەی مزگەوتەكــەوە ئــااڵی‬ ‫رەشــی داعش كە بــە مــۆری پێغەمبەرو‬ ‫یەكەمیــن وتەی شــایەتمان «الالەاالالله»‬ ‫نەخشــێنراوە‪ ،‬دەشــەكێتەوە‪ .‬بە راســتی‬ ‫خــودا چــۆن بیــر لەكارەكانــی داعــش‬ ‫دەكاتەوە؟‬ ‫بەوپەڕی سەرسامییەوە لەوە تێدەگەین‪،‬‬ ‫ناتوانیــن بچینە نــاو مزگەوتەكــەوە‪ .‬من‬ ‫بەبــێ گۆرەویــی چەند مەترێــك چوبومە‬ ‫نــاو مزگەوتەكــەوە‪ ،‬كــە داوایــان لێكردم‬ ‫بگەڕێمەوە‪ 50 .‬ســاڵ زیاتر دەبێت هەرگیز‬ ‫ئەوەم بەســەردا نەهاتوە كە نەهێڵن بچمە‬ ‫نــاو مزگەوتــەوە‪ .‬تەنانــەت لە (مســجد‬ ‫االقصى)ی قودسیش وانەبوو‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەبوقەتــادەی دەهــری‪ ،‬هیــچ قســەیەك‬ ‫ناكرێت‪ .‬دەڵێت «هەڵبەتە رێی تێدەچێت‬ ‫لەشوێنێكدا هەڵگەڕاوەیەك رێگەی ئەوەی‬ ‫پێدابێتی‪ ،‬بەاڵم موســوڵمانی راســتەقینە‬ ‫هەرگیــز رێگــەت پێنــادات بچیتــە نــاو‬ ‫ئێرەوە»‪ .‬چ قسەیەكی بێ نرخە!‬ ‫كەوایــە لەبــەردەم دەرگای دەرەوەی‬ ‫مزگەوتەكە دەوەســتین‪ ،‬وەكو نیشاندانی‬ ‫ناڕەزایی لەهەمان شوێن‪ ،‬واتا لە دەرەوەی‬ ‫مزگەوتەكــە دەنوشــتێینەوەو دەســت بە‬ ‫پەرستش دەكەین‪ .‬بۆ ماوەیەكی دورودرێژ‬

‫حوكمڕانی تێــدا دەكات‪ ،‬ئەوجا بارودۆخی‬ ‫تەواوی واڵتە تۆتالیتارەكان هەر بەو جۆرە‬ ‫نییــە؟ ئایا لــەو شــوێنانەش هەمان ئەم‬ ‫ئاساییبوونە دژوارە بااڵدەست نییە؟‬ ‫زۆربەی خەڵكی هێندە ســەیرو سەمەرە‬ ‫لێمان دەڕوانن‪ .‬وەك بڵێی لە هەسارەیەكی‬ ‫دیكــەوە هاتوین‪ .‬بە تایبــەت لەو كاتانەی‬ ‫فێردریــك وێنەدەگرێــت‪ .‬تائێســتا هــەر‬ ‫ســەری رۆژنامەنوســانیان بڕیــوە‪ ،‬چۆنە‬ ‫كــە ئێمــە مۆڵەتــی وێنەگرتنمــان هەیە؟‬ ‫خۆشــبەختانە ســەركردەی داعشــەكان‬ ‫دووبــارە لێمان دوركەوتۆتــەوە‪ .‬لە قەراغ‬ ‫جادەكــە كوڕیژگەیەكی ئاوها چوار ســاڵە‬ ‫راوەســتاوە‪ .‬بــە چــاوە گەورەكانــی لێــم‬ ‫دەڕوانێت‪ .‬بەرەو رووی دەڕۆم‪ .‬لەبەردەمیدا‬ ‫هەڵدەتروشكێم‌و كارێك دەكەم وەك بڵێی‬ ‫دەمەوێــت لوتی لێ بفڕێنم‪ .‬كوڕیژگە كاتێ‬ ‫لوتــی لەنێــو پەنجەكانی منــدا دەبینێت‪،‬‬ ‫بــە حەپەســاویی دەســت بــۆ دەموچاوی‬ ‫خۆی دەبات‪ .‬خۆشــبەختانە هێشــتا لوتی‬ ‫لەجێگــەی خۆیدا مــاوە‪ .‬خەڵكی ئەو ناوە‬ ‫كاتێــك ئەمــە دەبینین‪ ،‬قاقــا پێدەكەنن‌و‬ ‫خۆشحاڵی دەردەبڕن‪.‬‬ ‫شــەقامی ســەنتەری بازاڕ كــە ئێمەش‬ ‫پێیــدا دەڕۆیــن‪ ،‬وردە وردە قەڵەباڵــخ‬ ‫دەبێت‪ .‬كوڕێكی گەنج دەبینین كە جلێكی‬ ‫ســوری وەرزشــیی تیمی تۆپی پێی یانەی‬ ‫بایرن میونخــی لەبەردایە‪ .‬لــەوە تێناگات‬ ‫بۆچــی بە بینینــی ئەو خۆشــحاڵ دەبین‪،‬‬ ‫تــا ئەوكاتــەی پێی دەڵێیــن ئێمە خەڵكی‬ ‫میونخین‪ .‬درێسەكەی ژمارە حەوت و ناوی‬ ‫رێبری لەســەر نوسراوە‪ .‬هەوادارانی یانەی‬ ‫بایرن میونخ لە دەوڵەتی ئیسالمی!‬ ‫لەســەر پیكابێك چەكێكی (‪)mg3‬ی‬

‫یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (‪jurgen‬‬ ‫‪ 1940 )todenhofer‬لەدایكبــوە‪،‬‬ ‫لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامەی لە‬ ‫یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلەی‬ ‫دكتــۆرای بەدەســتهێناوەو بۆتــە‬ ‫حاكم‪ .‬ماوەی ‪ 18‬ســاڵ لەپارلەمانی‬ ‫ئەڵمانیــا نوێنەری پارتی دیموكرات‬ ‫مەســیحی بوە‪ .‬ماوەی ‪ 22‬ساڵیش‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنی جێبەجێكاری‬ ‫كۆمپانیای میدیایی (هوبرت بوردا)‬ ‫بووە‪ .‬ئەو چەندەها جار بۆ ناوچە‬ ‫جەنگییەكانی وەكو ئەفغانســتان‪،‬‬ ‫عێــراق‪ ،‬لیبیــا‪ ،‬ســوریاو‬ ‫فەلەســتین‪ ،‬ســەفەری كــردوە‪.‬‬ ‫ئەو لە كۆتایی ‪2014‬دا ســەفەرە‬ ‫مەترســیدارەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫ژێردەستی داعش دەستپێدەكات‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ لــەو ناوچانــە‬ ‫بەتایبەت موسڵ‪ ،‬دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫ئەڵمانــی دەبینیــن‪ ،‬كە لەگــەڵ قەڵغانی‬ ‫پارێزگاریی‪ ،‬لە بەشــی دواوەی پیكابەكە‬ ‫جێگیركــراوە‪ .‬بەپێی وتــەی چەكدارێكی‬ ‫لوتبەرزو بەرپرســی چەكەكە‪ .‬ئەم چەكە‬ ‫ئەڵمانیــە لەو چەكانەیە كــە ئەڵمانیا بۆ‬ ‫پێشــمەرگەی نــاردوە‪ .‬دەڵێت ئەو خۆی‬ ‫ئەم چەكەی وەكو دەســتكەوتی جەنگی‬ ‫گرتوە‪ .‬ئەو چەكانەی ئەڵمانیا دەیانێرێت‬ ‫لەكۆتاییدا دەكەوێتە دەســتی كەســانی‬ ‫ناجــۆر‪ .‬زیاتــر دەكەوێتــە دەســتی ئەو‬ ‫كەســانەی كە پارەی زیاتــری پێدەدەن‪.‬‬ ‫چەكــداری ناوبراو‪ ،‬بــە پێكەنینەوە لێم‬ ‫دەپرســێ‪ :‬ئایــا ناتوانین چەكی زیاتر بۆ‬ ‫كورد بنێرن؟ ئەگــەر نەتوانن لە جەنگدا‬ ‫دەستیان بكەوێت‪ ،‬ئەوا لە بازاڕی رەشدا‬ ‫دەیكڕن‪.‬‬ ‫پرســیار دەكەن‪ .‬بــە بەردەوامــی بەدوای‬ ‫لەكاتــی گەڕانەوەمــان بــۆ ماڵــەوە‪،‬‬ ‫لــەوە تێدەگەیــن كــە «شــۆفێر»ەكەمان ئەوەدان لەكوێــی كارەكانی ئێمەدا خەوش‬ ‫بەرچــاوی تاریك بووە‪ .‬دەبێــت بەتەواوی و نەنگــی هەیــە‪ .‬بهێڵە رێك‌و راســت پێت‬ ‫لە شــتێك نیگەران بێت‪ .‬دیسان مامەڵەی بڵێــم كە ئیتر بــۆ هەندێكمان بون بە موی‬ ‫لەگەڵمان زۆر توڕەو بەرەو خوار دابەزیوە‪ .‬لوت‪ .‬ئێمە تەحەمولی ئەو كارانە ناكەین»‪.‬‬ ‫ئیتــر دەمارەكانــی ئەم ســەركردەیەی‬ ‫وادیــارە بەهۆی ئەوەوەیە كــە من لەكاتی‬ ‫نانخواردنــدا بەبــێ دەمامــك دیومە‪ ،‬بەاڵم داعــش لەیەكــی داوە‪ .‬هــی ئێمــەش‬ ‫لەرێگەی چونە تەوالێـتدا رێك بە تەنیشت بەهەمانشێوە‪.‬‬ ‫ئەبو قەتادە لەبری ئەوەی لەگەڵ ئێمەدا‬ ‫ئەوانــدا دەڕۆشــت‪ .‬لەالیەكــی دیكەوە من‬ ‫زۆر بــە ســەرپێیی ئــەوم بینــی‪ .‬ئێســتا بێتە ژوورەوە‪ .‬وەكو پیشــاندانی ناڕازەیی‪،‬‬ ‫ئەم مەســەلەیە چ بایەخێكــی هەیە؟ نەكا دەچێت بۆ الی چەكدارە داعشەكانی دیكە‌و‬ ‫پێشــبینیە گوماناوییەكەی فێردریك راست بۆ چەند سەعاتێك من‌و مالكۆم‌و فێردریك‬ ‫بە تەنیا جێدەهێڵێــت‪ .‬خانوەكەی تر پڕە‬ ‫بێت؟‬ ‫هــەر دوای ئــەوەی ئۆتۆمبێلەكەمــان لە پاســەوانانی ئێمــەو چەكدارانی دیكەی‬ ‫پــارك دەكەین‪« ،‬شــۆفێر»ی دەمامكدار‪ ،‬داعش‪ .‬بە راســت ئێســتا خەریكن پێكەوە‬ ‫نادۆســتانە‪ ،‬بــە ســەری ئامــاژە دەدات چی دەڵێن؟ مۆڵەتنامەكەمان چی بەســەر‬ ‫بــە فێردیك كــە بەدوایــدا بــڕوات‪ .‬چەند دێت؟ لەكار خراوە؟ ریشەی ئەم توڕەییە‪،‬‬ ‫هەنگاوێــك دەڕۆن‌و دواتــر دەوەســتن‪ .‬كــە بەردەوامیــش زیاتر دەبێــت لەكوێیە؟‬ ‫شۆفێرەكە كەمێك دەچەمێتەوە‪ ،‬سەریشی هەرسێكمان هەستێكی ناخۆش دایگرتوین‪.‬‬ ‫چەند ســەعاتێك دواتر‪ ،‬كە بەالی ئێمە‬ ‫كەمێــك دادەنەوێنێــت‌و بــە پێڵــوە نیوە‬ ‫داخراوەكانــی‪ ،‬زبــرو زاڵمانە لــە فێردریك زۆر درێژخایــەن تێپەڕی‪ ،‬ئەبــو لوط هات‬ ‫دەڕوانێت‌و بە زمانی ئینگلیزی‌و بە تۆنێكی بــۆ المان‪« .‬شــۆفێرەكە» ناوچــاوی داوە‬ ‫هەڕەشــەئامێز دەڵێت «ئێستا شتێكت پێ بەیەكدا‪ .‬قسەی لەگەڵ ناكرێت‪ .‬چونكە من‬ ‫دەڵێم‌و تــۆش رێك هەمان كار دەكەین كە لەكاتی نان خواردنــدا بەبێ دەمامك ئەوم‬ ‫مــن دەیڵێــم‪ :‬تێگەیشــتی؟»‪« -‬بەڵێ!»‪ -‬بەتەواویی بینیوە‪ .‬بەاڵم بۆچی ئەم بابەتە‬ ‫«زۆرباشــە ئیتــر دوبــارەی ناكامەوە‪ ،‬ئەو هێنــدە بایەخــی هەبێت؟ خۆ مــن وێنەی‬ ‫كارە دەكەیــت كە مــن پێتدەڵێم‪ .‬ئێســتا ئەوم نەگرتوە‪ .‬تائێستا كاردانەوەیەكی لەو‬ ‫دەچی كامێراكەت دەهێنیت‪ ،‬لەگەڵ تەواوی جۆرەم ئەزمون نەكردوە‪.‬‬ ‫ئەبــو ل��وط دەڵێــت‪« :‬هەنــدێ كەس‬ ‫میمــۆری كارتەكانی‪ .‬دواتــر دەیاندەی بە‬ ‫من‌و هەمویان تەماشــا دەكەم‪ .‬كۆپیەكیان حــەز ناكــەن بناســرێن‪ .‬دەبێــت ئــەوەت‬ ‫دەدەم بــە تــۆو ســبەینێ كامێراكــەت قبــوڵ بێــت»‪ .‬لەالیەكــی دیكــەوە بەپێی‬ ‫دەدەمەوە‪ .‬لە قسەی یەكتر تێگەیشتین؟» قســەی ئەبو لوط‪ ،‬ئێستا من بەالی كابرای‬ ‫فێردریــك پێــی دەڵێــت كــە هەرگیــز شــۆفێرەوە‪ ،‬كەسێكم كە رەخنەی نابەجێ‬ ‫بــەوە رازی نییــە و دووبارە پێویســتی بە دەگــرم‌و لەكاتــی گونجــاودا‪ ،‬كارەكانــی‬ ‫ئۆرجیناڵــی میمۆری كارتەكان هەیە‪ .‬جگە ئەوان بە قورئــان رەت دەكەمەوە‪ .‬زۆرێك‬ ‫لەوەش بڕیاریشــمان ئەوە نەبوو كە داعش لــە خەڵكانی ئێــرە تێگەیشــتنیان بۆ ئەم‬ ‫ڤیدیــۆ و فۆتۆكان كۆپــی بكات‪ .‬ئەم كارە مەسەالنە نییە‪ .‬هیچ كەسێك لە «دەوڵەتی‬ ‫ئیســامی»بوێریی ئەوەی نییە بەوجۆرەی‬ ‫بەهیچ جۆرێك راست نییە‪.‬‬ ‫كەمێكــی ماوە كــە «شــۆفێرە»كەمان من قسەیان لەگەڵدا بكات‪.‬‬ ‫حاڵی حازر كەشــی ئێــرە ئاڵۆزە‪ .‬ئەبو‬ ‫توڕەییەكەی بەســەرماندا بتەقێنێتەوە‪ .‬لە‬ ‫توڕەییــدا گیانــی دەلەرزێــت‪ .‬هۆكارەكەی ل��وط دەڵێــت لەگەڵ ئەوەشــدا پێویســت‬ ‫نازانین‪ .‬فێردریك كە دەبینێت بارودۆخەكە نــاكات نیگەران بین‪ .‬ئــەوان دووبارە هێور‬ ‫خەریكــە خراپتر دەبێت‪ ،‬وەكو نیشــانەی دەبنەوەو ســبەینێ رۆژێكــی نوێیە‪ .‬منیش‬ ‫تێنەگەیشــتن لــە رەوشــەكە شــانەكانی بەراســتی زۆربــەی كات بــەو شــێوەیە‬ ‫بەرزدەكاتــەوە‪ .‬دواتر دەچێــت كامێراكەی بیردەكەمــەوە‪ .‬هەڵبەتە ئەگەر گومانەكەی‬ ‫دەهێنێت‌و پێش ئــەوەی پەیوەندییمان بە فێردریك دووبارە فشــار نەهێنێتەوە ســەر‬ ‫تەواوی تێك بچێت‪ ،‬دەیداتە دەست كابرای بیرو زهنم‪ .‬هۆكاری ئەو هەموو هەڵچونەی‬ ‫ئــەم پیاوە چییە؟ تەنیا لەبەرئەوەی چەند‬ ‫شۆفێر‪ ،‬كە وەكو مار لەخۆی دەئاڵێت‪.‬‬ ‫هەموومان وڕو گێژ بــەرەو خانوەكەمان چركەیــەك ئــەوم بەبێ دەمامــك بینیوە؟‬ ‫دەڕۆیــن‪ .‬نزیكــی دەرگای چونــەژورەوە ئەگەر فێردریك راســت بكات‪ ،‬ئەوا كارمان‬ ‫لەنێوان من‌و ئەبو قەتادەداشــدا دەمەقاڵێ شین‌و رۆڕۆیە‪.‬‬ ‫رودەدات‪ .‬چونكــە مــن الی ئەبــو قەتادە‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫گلەیــی لــە كــردارو رەفتاری شــۆفێرەكە‬ ‫‪ -1‬مەبەســتی مزگەوتی گەورەی موسڵە‬ ‫دەكــەم‪ .‬ئەبــو قەتادە یەكڕاســت دەســت‬ ‫بە هــاوارو قســەی ناشــرین دەكات‪« :‬بە (جامــع النــوری الكبیــر) كە بــە كۆنترین‬ ‫دۆزەخ كــە لــە واڵتانــی دیكەی ئیســامی مزگەوتــی شــارەكە دادەنرێــت‌و مێــژوی‬ ‫چــۆن ئێوەیان قبــوڵ كــردوەو رەفتاریان دروستكردنەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ‪ 900‬ساڵ‬ ‫لەگەڵتــان چۆن بــووە‪ ،‬ئەوان نــازی ئێوە لەمەوبەر‪( .‬و‪.‬كوردی)‬ ‫‪ -2‬مەبەســت لە منــارەی حەدبا‪-‬یە‪ .‬كە‬ ‫دەكێشــن‪ ،‬ئێمە نازی كەس ناكێشین!»‌و‬ ‫لەبەردەممــدا توند مشــتی دەگرێت‌و وەكو بە یەكێك لە شوێنەوارە دێرینەكانی شاری‬ ‫ســوكایەتیپێكردن دەســتی دەكێشــێت بە موسڵ‌و جیهان دادەنرێت‪( .‬و‪.‬كوردی)‬ ‫چااڵیی باسك‌و قۆڵیدا‪.‬‬ ‫«ئێــوە هیــچ كات رازی نابــن‪ .‬هــەی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫‪5‬‬

‫لەبارەی كۆنسێپتی‬ ‫گۆڕان و گۆڕانی سیاسییەوە ‪..‬‬

‫هەڵەیەكــی تیــۆری و مەعریفییــە‬ ‫وابزانرێت كە گۆڕانی سیاسی ‪Political‬‬ ‫‪ change‬لەهــەر واڵتێكــدا بەمانــای‬ ‫بەرپاكردنــی گۆڕانــی كۆمەاڵیەتیشــە‪،‬‬ ‫لەوەش زیاتــر بوترێــت داینەمۆی هەموو‬ ‫گۆڕانكارییەكــە لەكۆمەڵگــەداو نهێنیــی‬ ‫گۆڕینــی مێــژووە!‪ .‬ئــەم تێگەیشــتنە‪،‬‬ ‫لەهەموو بارێكــدا‪ ،‬بەرهەمی گریمانەیەكی‬ ‫ســادەو كورتبینــە‪ ،‬لێكدانەوەیەكــی‬ ‫تاكڕەهەندە بۆ پرســی گۆڕان‪ ،‬لەباشترین‬ ‫حاڵــدا‪ ،‬نزیككارییەكــی (مقاربــە)‬ ‫رۆژنامەوانی و دروشمگەرایە‪ ،‬یان سیاسی‬ ‫و ئایدیۆلۆژییــە‪ ،‬واتــە هەرچییــەك بێت‪،‬‬ ‫لەدواییــدا‪ ،‬بەرهەمــی تێڕامــان نییــە لە‬ ‫چییەتــی (ماهیە) گــۆڕان لەروانگەیەكی‬ ‫زانستی و مەعریفییەوە‪.‬‬

‫گۆڕینێكی بەخوایشــت و دوور لەسەپاندن‬ ‫لەكایەكانی تری ژیاندا بەرپا بكەن‪ .‬ناتوانن‬ ‫هاوكات گۆڕان لەسیســتەمی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لەهەژموونــی بیری تەقلیدیــی كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫لەبااڵدەســتی دیاردەكانــی باتریاركییەت‬ ‫و نێرســاالری‪ ،‬لــە نــۆرم و ترادســیۆنە‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەكان‪ ،‬لەنایەكســانییەكانی‬ ‫نێــوان هــەردوو رەگــەزو زۆر پرســی‬ ‫تــردا‪ ،‬بــەدی بهێنــن‪ ،‬بەڵكو دەشــێت بۆ‬ ‫ســەرلەبەری ئــەم گۆڕانــە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫گرنــگ و جومگەییانــە لەكۆمەڵگــەدا‪،‬‬ ‫ســەردەمێكی دوورودرێژو كراوە پێویست‬ ‫بێت‪ ،‬لەوەش زیاتر ســنوری گەیشتن بەو‬ ‫ئاستانەی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەالیەكەوە‬ ‫پەیوەست بێت بە ئیرادەی كۆمەڵگەو هێزو‬ ‫گروپە كۆمەاڵیەتی و سیاســییە ناكۆك و‬ ‫جیاوازەكانییــەوە‪ ،‬لەالیەكــی دیكەشــەوە‬ ‫وابەستەی رســتێك فاكتەری بابەتی بێت‬ ‫كە گۆڕانی سیاسی یەكێكە لەو فاكتەرانە‬ ‫نەك هەموو شتێك‪.‬‬ ‫بەمانایەكــی روونتــر‪ ،‬گۆڕانــی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی پرۆســەیەكی ئاڵــۆزەو‬ ‫زیاتــر لــە هۆكارێــك كاریگەریی لەســەر‬ ‫هەیە‪ ،‬فاكتــەری سیاســییش تیایدا تاقە‬ ‫فاكتەرێكــەو بنەمای كۆتــاو یەكالكەرەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو زۆرجــار فاكتەری كاریگەرتر‬ ‫لەسیاســەت هەن كە دەشــێت بەشداریی‬ ‫گــەورە لەپرۆســەی بەدیهێنانــی گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا بكەن‪ .‬الی ماركس (‪-1818‬‬ ‫‪1883‬ز) دیارترین ئەو فاكتەرانە فاكتەری‬ ‫ئابورییــن كــە الی ئەو تەنانــەت گۆڕینی‬ ‫مێژوویشی لەسەر دەوەستێت‪.‬‬

‫لەگۆڕانی سیاسیی سەخترت‪..‬‬

‫گۆڕانی سیاسی‪ ،‬چییە؟‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬ ‫دەستپێك‪:‬‬

‫ســەرەتا گرنگــە بزانرێــت كــە‬ ‫گۆڕانی سیاســی‪ ،‬درێژ نابێتەوە بۆ ســەر‬ ‫بونیــادی ‪ Structure‬هەمــوو بــوارو‬ ‫كایەكانــی ژیــان‪ ،‬بەتایبەتیــش بۆ ســەر‬ ‫گۆڕانــی كۆمەاڵیەتــی كــە پرۆســەیەكی‬ ‫لەســەرخۆو درێژخایەنــە‪ ،‬یــان النیكــەم‬ ‫لەگۆڕانی سیاســی قورســترو سەختترە‪.‬‬ ‫بەدیوەكەی تریشدا‪ ،‬گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بە شــێوەیەكی پەتی‪ ،‬وابەســتەی گۆڕانی‬ ‫سیاســی نییــە‪ ،‬تەنهــا ئاڵوگۆڕەكانی ناو‬ ‫كایــەی سیاســەت نایجوڵێنــن و جڵەو و‬ ‫ئاراســتەی ناكەن‪ ،‬هەر بەتەنها سیاسەت‬ ‫نییە هەموو سەرچاوەو بنەماو مەرجەكانی‬ ‫مســۆگەر بكات‪ ،‬دەنا لەبنەڕەتدا چاالكییە‬ ‫مرۆییەكانی تری بكەرە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫لەهــەر كۆمەڵگــەو واڵتێكدا بێ‪ ،‬بێ بەهاو‬ ‫بــێ مانــا دەبــوون‪ ،‬بگــرە كــۆی بزاوتی‬ ‫مرۆیــی تەنهــا لەمومارەســەكردنی كاری‬ ‫سیاســی و چوارچێــوە رێكخراوەیــی و‬ ‫دەزگاییــە رەســمییەكان و ئۆرگانەكانیدا‬ ‫كورت دەبــووەوە‪ ،‬بــەوەش‪ ،‬هیچ الیەك‪،‬‬ ‫نــە پێویســتی بــە زانســتەكان دەبــوو‪،‬‬ ‫نــە بەفكــرو فەلســەفە‪ ،‬نــە ئــەدەب و‬ ‫فەرهەنــگ‪ ،‬نــە چاالكیــی ئابــووری‪ ،‬نــە‬ ‫پــەروەردەو پێگەیانــدن و ‪..‬هتــد‪ ..‬لــەم‬ ‫بارەیــەوە‪ ،‬ئێمــە دەبــێ جیاكردنــەوە‪،‬‬ ‫وەك رێكارێكی زانســتی‪ ،‬پەیــڕەو بكەین‬ ‫و‪ ،‬النیكــەم‪ ،‬جیاوازیــی نێــوان ئــەم دوو‬ ‫جۆرەی گــۆڕان‪ ،‬واتە گۆڕانی سیاســی و‬ ‫گۆڕانــی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬ببینیــن‪ ،‬چونكــە‬ ‫ئەمەی دوایی بابەتێكی فراوانترو ئاڵۆزترو‬ ‫ســەختترە لە گۆڕانی سیاســی و فۆرم و‬ ‫تایپە جیاوازەكانی‪.‬‬

‫پەیوەست بە ئیرادەو فاكتەری بابەتی‬

‫لێــرەدا رەنگــە بەڵگەیەكــی ســادە‬ ‫ئەوەبێــت كــە‪ ،‬زۆرجــار‪ ،‬دەشــێت‬ ‫كودەتایەكی ســەربازی‪ ،‬یان شۆڕشــێك‪،‬‬ ‫یان هەڵبژاردنێكی دیموكراتییانە‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫سیاســیی گەورە بــەدوای خۆیاندا بهێنن‪.‬‬ ‫رەنگــە ببنــە هــۆی گۆڕینی سیســتەمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬یان دەستوور‪ ،‬یان دەستەبژێران‬ ‫و كاربەدەســتان‪ ،‬یــان پارتی حوكمڕان و‬ ‫زۆر ســیمای ژیانی سیاســی‪ ،‬بەاڵم رەنگە‬ ‫كــۆی ئــەم گۆڕانــە سیاســییانە نەتوانن‬

‫بە دەستەواژەیەكی تر‪ ،‬گۆڕانی سیاسی‪،‬‬ ‫بابەتێكــی ترەو یەكســان نییە بــە گۆڕان‬ ‫لەتەواوی بونیــادی كۆمەڵگەدا‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫لە گۆڕان الی زۆرێك لە توێژەران‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە"گواستنەوە لە هەلومەرجی نادیموكراسی‬ ‫و ستەمكارییەوە بۆ دۆخێكی دیموكراسی‪.‬‬ ‫گۆڕانــی سیاســیی ئاشــتیخوازانەش‬ ‫"چاكســازیی‪Reform"/‬‬ ‫زاراوەی‬ ‫بــۆ بەكاردەهێنرێــت و دەشــتوانرێت وەك‬ ‫هاوتای گۆڕانی دەستوری لەسەركردایەتی‪،‬‬ ‫یان ســەرلەنوێ بنیادنانــەوەی كاریگەریی‬ ‫سیاســی لەنــاو كۆمەڵــگا‪ ،‬لەقەڵــەم‬ ‫بدرێت(‪.)1‬‬ ‫لەالیەكی تر‪ ،‬ئەم كۆنسێپتە"سەرلەبەری‬ ‫ئــەو وەرچەرخانانــە دەگرێتــەوە كــە‬ ‫لەســتراكتۆری سیاســیی كۆمەڵگــە‪ ،‬یــان‬ ‫لەسروشتی پرۆسە سیاسییەكان و كارلێكی‬ ‫نێــوان هێــزە سیاســییەكان و گۆڕینــی‬ ‫ئامانجەكانــدا‪ ،‬روودەدەن‪ ،‬هەمــوو ئەمەش‬ ‫بە مانای كاریگەری دروســتكردنە لەســەر‬ ‫نێوەندەكانی بڕیار بەجۆرێك كە سەرلەنوێ‬ ‫دەسەاڵت و نفوز لەناو دەوڵەتدا یان لەنێوان‬ ‫كۆمەڵێك دەوڵەتدا‪ ،‬دابەش بكرێنەوە(‪،)2‬‬ ‫بەم مانایەش‪ ،‬گۆڕانی سیاسی‪ ،‬پرۆسەیەكە‬ ‫ناوەكــەی بە خۆوەیەتــی‪ ،‬واتە پتر كایەی‬ ‫سیاسەت ئەگرێتەوەو وەك زۆر كایەی تری‬ ‫چاالكیی مرۆییش كاریگەریی خۆی لەســەر‬ ‫ژیانــی كۆمەڵگــەو ئۆرگانیزەكردنی بەجێ‬ ‫دەهێڵێــت‪ ،‬بــەاڵم هەمــوو گۆڕانێكی تری‬ ‫كۆمەڵگەیی پێوە بەند نییە‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتییش‪ ،‬گۆڕانــی‬ ‫سیاســی بریتییــە لەگــۆڕان لەكایــەی‬ ‫سیاســەتدا‪ ،‬جــا لەرێــی فشــارو ملمالنێی‬ ‫سیاســییەوە بێــت‪ ،‬یــان چاكســازی‪ ،‬یان‬ ‫هەڵبژاردنــی دیموكراتییانــە‪ ،‬یان تەنانەت‬ ‫كودەتــا‪ ،‬یــان شۆڕشــی سیاســی‪ ،‬هــەر‬ ‫تایپێــك لەم تایپانەی گۆڕانی سیاســییش‬ ‫وابەســتەی بیروبــاوەڕو ئایدیۆلۆژیــای ئەو‬ ‫گروپە سیاســییانەیە كە دەبنە هەڵگری و‬ ‫خەباتی بۆ دەكەن‪.‬‬

‫ئەنجامی پێچەوانە‪!..‬‬

‫هەندێ گۆڕانی سیاسی لەو فۆرمانەی‬ ‫باســمانكردن‪ ،‬دەشــێت بــە پێچەوانــەی‬ ‫مــژدەی ئایدیۆلۆژییانــەی گۆڕانــەوە‪،‬‬

‫گۆڕانــی كۆمەاڵیەتیــی پەكبخــەن‪ ،‬یــان توانــای رێكخســتن و گۆڕانكاریــی هەیــە‪.‬‬ ‫هەمــوو كرانەوەیەك‪ ،‬یان پێشــكەوتنێكی لــەوەش زیاتــر ڤیبــەر وای دەبینێــت كە‬ ‫كۆمەاڵیەتی ‪ Social Progress‬لەبار خــودی سۆســیۆلۆژیای سیاســی‪ ،‬كــە‬ ‫بــەرن كە بریتییە لەئازادیــی كۆمەاڵیەتیی بوارێكی گەورەی پسپۆریی ئەوە‪ ،‬یەكسانە‬ ‫زیاتــرو ئازادیــی هەڵبژاردنی ئەو ســتایلە بە سۆســیۆلۆژیای كۆنترۆڵكردن‪ ،‬ئەمەش‪،‬‬ ‫لەژیان كە مرۆڤ خــۆی دەیەوێت لەبابەت بەئاشــكرا‪ ،‬بە مانای ئەوەیە كە‪ ،‬دەوڵەت‪،‬‬ ‫خۆشــگوزەرانی و بەختــەوەری كە مەرجی وەك بابەتێــك بۆ لێكۆلێنەوەی زانســتی‪،‬‬ ‫ســەقامگیریی و دڵنیاییــن(‪ .)3‬رژێمــی سەرچاوەو هێزی گۆڕین و كۆڕانكارییەكانی‬ ‫تاڵیبــان لەئەفغانســتان (‪2001-1996‬ز)‪ ،‬لەرێگــەی كۆنترۆڵكردنەوەیــە‪ ،‬یەكێــك‬ ‫ئەزموونــی دەوڵەتــی داعــش لــە عێراق و لەمیكانیزەكانــی ئــەم كۆنترۆڵكردنــەش‬ ‫شــام‪ ،‬نموونەی دوو (گۆڕانی سیاســی)ن بریتییــە لــە بەكارهێنانــی توندوتیژیــی‬ ‫كە لەرێی كودەتاو تیــرۆرو توندوتیژییەوە پاوانكــراو و رەوایەتی پێدراو‪ ،‬چونكە وەك‬ ‫بەدی دێن‪ .‬ئەم جۆرەش لەگۆڕانی سیاسی ڤیبــەر خــۆی دەڵێت‪ :‬لــەم ســەردەمەدا‪،‬‬ ‫بەگۆڕانــی كارەســاتبار بــۆ كۆمەڵگــەی پەیوەنیــی نێــوان دەوڵــەت و توندوتیژی‬ ‫ئەفغانــی و بەشــە بەركەوتوەكانــی پەیوەندییەكی گــەرم و گوڕو تایبەتە(‪.)4‬‬ ‫كۆمەڵگــەی ســووری و عێراقــی لەقەڵەم لێرەدا‪ ،‬زۆرجار ئەوانەی كە گۆڕانی سیاسی‬ ‫دەدرێــت‪ .‬ئــەو دوو ئەزموونە‪ ،‬كە هێشــتا دەكەنــە پێشــمەرج بــۆ گۆڕانەكانــی تر‪،‬‬ ‫لەپەیوەندیــدا بە داعشــەوە درێژەی هەیە‪ ،‬دەشــێت هەر لەم خەیاڵدان و گریمانەیەوە‬ ‫بە ئاشــكرا‪ ،‬ســەریان نــەك لەتیرۆركردنی بیربكەنــەوە كە لەبــارەی رۆڵی دەوڵەت و‬ ‫گۆڕانــی كۆمەاڵیەتییــەوە دەرهێنا‪ ،‬بەڵكو وەزیفەو دەســەاڵتەكانییەوە هەیانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫واقعــی كۆمەاڵیەتی و ژیانــی كۆمەڵگەیان هۆشــیارنین بــەوەی ئــەم بیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتــدا‪ ،‬خەســڵەتە سیاســییەكانی‬ ‫كرد بە دۆزەخ‪.‬‬ ‫لەالیەكــی تــر‪ ،‬هەنــدێ گۆڕینی تری الیەنی بیركەرەوەشمان بۆ رووتدەكاتەوە!‪،‬‬ ‫سیاســی هەن بــەدوو دەرەنجامی ناكۆك و لەوەش زیاتر‪ ،‬نەوتــراوی گوتاریان دێنێتە‬ ‫دژبەیــەك دەگەن كە لەكۆتاییــدا تەنانەت قســەو لەگەڵ خۆیدا راســتی و گەوهەریان‬ ‫زیانیــان بــۆ هــەر پرۆژەیەكــی گۆڕانــی مانفێست دەكات!‪.‬‬ ‫سیاســییش دەبێــت!‪ ،‬مەبەســتمان لــەو‬ ‫جۆرەیــە لە گۆڕان كە لەرێگەی یاخیبوونی سەیركردنێكی تۆقێنەر‬ ‫سیاســی و ســەرهەڵدانی شــۆڕش‪،‬‬ ‫سەیركردنی دەوڵەت وەك سەرچاوەی‬ ‫یــان راپەڕینــی جەمــاوەری و چەكــدار‪ ،‬رەهــای گۆڕانــی سیاســی و گۆڕانكاریــی‬ ‫یــان دەســتێوەردانی هێــزی ســەربازیی سەرتاســەرییش لەكۆمەڵگــەدا لــەو‬ ‫دەرەكییــەوە‪ ،‬روودەدەن‪ .‬ئــەم تایپانــە روانگەوەی كە دەســەاڵت و دامەزراوەكانی‬ ‫تەنانــەت مافــی‬ ‫لەگۆڕانی سیاسی‪ ،‬ئەگەر لەزۆر ئەزموونداو لەبەردەســتدایەو‬ ‫لەســەر ئاستی سیاســی‪ ،‬دەسكەوتیشیان بەكارهێنانــی توندوتیژیش بەخۆی دەدات‪،‬‬ ‫هەبێــت‪ ،‬ئەگــەر – بۆ نموونــە‪ -‬بریتی بن ســەیركردنێكی تەواو تۆقێنەرە‪ .‬ئەمە‪ ،‬بە‬ ‫لــە وەرچەرخان لەدەورانی ســتەمكاریەوە زەقــی و بێ پــەردە‪ ،‬لەتایبەتمەندییەكانی‬ ‫بــۆ قۆناغــی پۆســت ســتەمكاری‪-‬یش هێزە رادیكاڵ و پەڕگیرەكان‪ ،‬یان توندڕەو‬ ‫‪،Post-authoritarian‬‬ ‫ئــەوا و مەزهــەب فاشــییەكانە‪ .‬ئەو جۆرە گروپ‬ ‫ژیانی‬ ‫كــە‪،‬‬ ‫ئەوەیە‬ ‫ئــاكام و پاشــەرۆژیان‬ ‫و هێــزە سیاســییانە‪ ،‬دوورو نزیك‪ ،‬بایەخ‬ ‫كۆنترۆڵ‬ ‫بەگشــتی‬ ‫كۆمەڵگە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و‬ ‫نــادەن بــەوەی ئــەو رێوشــوێنانەی كــە‬ ‫كۆمــەڵ‬ ‫توێژەكانــی‬ ‫و‬ ‫چیــن‬ ‫دەكــەن‪،‬‬ ‫لەدەوڵەتدا دەگیرێنەبەر بۆ گۆڕانكاری یان‬ ‫دەخەنە بەر رەحمەتــی كۆمەڵێك دەزگای ســەپاندنی گۆڕان لەبوارەكانی تری ژیاندا‬ ‫تەلقینكــردن و پڕوپاگەندەو دیســپلینەوە‪ ،‬تاچەنــد دەتوانرێت جێبەجــێ بكرێن‪ ،‬واتە‬ ‫یان تۆڕی ترســناكی چاودێری و ســزاوە‪ .‬هەركــە دەگەنــە دامەزراوەكانــی دەوڵەت‪،‬‬ ‫واتە دواجار بەهۆی سروشــتی سیســتەمی بەالیانــەوە پرســیار نابێت كــە كۆمەڵگاو‬ ‫سیاسیی بااڵدەســتكراوەوە‪ ،‬سیستەمێكی یاساو رێساكانی‪ ،‬كولتورو بیروباوەڕەكانی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتیــی ناتەبــا لەگــەڵ مافــە مــۆراڵ و ســتراكتۆرە ســایكۆلۆژی و‬ ‫سروشــتییەكانی مــرۆڤ و ئازادییەكانیان‪ ،‬عەقڵییەكانــی تاچەند دەتوانن توندوتیژیی‬ ‫سەروەر دەكەن‪ ،‬نموونەی هەرە دیارو نزیك دەوڵــەت و ســەپێنراوەكانی قبــوڵ بكەن‪،‬‬ ‫لەناوچەكەدا بریتین لەشۆڕشــی ئیســامی تاچەندیــش كارلێك لەگەڵ نەخشــەكانیدا‬ ‫ئێــران (‪1979‬ز) و ئەزموونــی عێراقــی دەكەن بۆ گۆڕانكاری لەواڵتدا‪.‬‬ ‫نــوێ (‪2003‬ز) لەناوچەكانی ناوەڕاســت و‬ ‫ئــەوان‪ ،‬لەبــری ئەوە‪ ،‬دێــن و كۆی واقع‬ ‫باشووری ئەم واڵتە‪.‬‬ ‫و بونیــادەكان و پرۆســەكان ســڕ دەكەن‪،‬‬ ‫یــان دەیانخەنە ناو تاقیگــەی حیكایەتێكی‬ ‫ئایدیۆلۆژییەوە كە حیكایەتی گۆڕینە بەپێی‬ ‫گۆڕانی سیاسی و گرەو لەسەر‬ ‫ئەو سیستەمە سیاسییەی كە بەسەر واڵتدا‬ ‫دەوڵەت‬ ‫گۆڕانێكــی تــری سیاســییش هەیــە كە دەســەپێنرێت‪ ،‬واتــە ئەو جــۆرە گۆڕینەی‬ ‫لەســەر دەســتی دەوڵــەت دەوەســتێت‪ .‬كــە دەیەوێــت لەرێگەی دەوڵەتــەوە خۆی‬ ‫ئــەم جــۆرەی گــۆڕان گــرەوی گــەورەی بەرجەســتە بكات و هەمــوو الیەكیش بەم‬ ‫لەســەر دەوڵەت و دەســەاڵتەكانێتی‪ ،‬بەو پرۆســەیە رازی و ملكــەچ بــن!‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫گریمانەیــە دەژی كــە دەوڵــەت دەتوانێت بەدیاریكــراوی ئــەو شــتەیە كــە خــودی‬ ‫دەستكاریی سەرلەبەری سیستمی سیاسی گۆڕانی سیاســی دەگۆڕێت بــۆ دۆزەخێكی‬ ‫كۆمەڵگەیــی و هیــچ هاوواڵتییــەك (جگە‬ ‫و كۆمەاڵیەتیی كۆمەڵگا‪ ،‬بكات‪.‬‬ ‫بنەمایەكــی ئــەم گریمانەیــە لەوەوە لەوانەی وابەستەی هێزی حوكمڕانن) لەژێر‬ ‫دێــت كــە دەوڵــەت (‪ )The State‬پشكنینی دەوڵەتدا دەرناچن!‪ ،‬جا ئیتر ئەم‬ ‫سیســتەمێكی هەمەكییــەو سەرپەرشــتی تاقیكردنەوەیە پەڕگیــرە بەناوی رابردووی‬ ‫كاروبــاری تــەواوی كۆمەڵــگا دەكات‪ .‬ئەم پیــرۆز و رەســەنایەتییەوە بكرێــت‪ ،‬یــان‬ ‫سیســتەمە ئەحكام و دیســپلین و یاســای بەنــاو نوێكردنەوە ‪Modernization‬‬ ‫خۆی هەیە كە تاكەكانی كۆمەڵ گوێڕایەڵی پێشــكەوتن‪ .‬لەم بارەیــەوە‪ ،‬ماكس ڤیبەر‪،‬‬ ‫دەبــن‪ .‬هەروەها دەوڵەت هاومانای یاســا‪ -‬خــۆی پێــی وایــە كــە‪ ،‬نابــێ زۆرەملێ و‪،‬‬ ‫یشــە‪ ،‬واتە مافی لێپرســینەوەو رێكخستن بەدیاریكراویــش توندوتیــژی‪ ،‬وەك تاقــە‬ ‫و بگرە سزادانیشــی هەیە‪ ،‬ئەمەش بەناوی ئامــرازی دەســتی دەوڵەت ســەیر بكرێت‪،‬‬ ‫دەنــا دەوڵەت‪ ،‬لەكۆتاییدا‪ ،‬هەروەك ئەریك‬ ‫بەرژەوەندیی گشتییەوە‪.‬‬ ‫لەمــڕوەوە‪ ،‬ماكــس ڤیبــەر‪-‬ی گەورە فرۆم(‪1980-1990‬ز) ئەنجامگیریی دەكات‪،‬‬ ‫سۆســیۆلۆگی ئەڵمانــی (‪1864‬ز‪1920-‬ز) دەبێتە دەسەاڵت و قەوارەیەكی ناعەقاڵنی‪،‬‬ ‫لەكتێبێكیدا بەناوی (زانســت و سیاســەت شتی بنەڕەتییش لەدەسەاڵتی ناعەقاڵنیدا‪،‬‬ ‫وەك پیشە‪ )1948 -‬دەڵێ‪" :‬دەوڵەت هێزی الی فرۆم‪ ،‬بریتییە لەهێز و قۆزتنەوەی ئەو‬ ‫جەســتەیی لەچوارچێــوەی ناوچەیەكــدا كەسانەی كە ملكەچی هێزن (‪.)5‬‬ ‫ئەگەر روونتر بدوێین دەڵێین‪ :‬ئەوانەی‬ ‫بەكاردەهێنێــت و قۆرخــی دەكات" بۆیــە‬

‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتی پرۆسەیەكی ئاڵۆزەو‬ ‫زیاتر لە هۆكارێك كاریگەریی لەسەر‬ ‫هەیە‪ ،‬فاكتەری سیاسییش تیایدا تاقە‬ ‫فاكتەرێكەو بنەمای كۆتاو یەكالكەرەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو زۆرجار فاكتەری كاریگەرتر‬ ‫لەسیاسەت هەن كە دەشێت بەشداریی‬ ‫گەورە لەپرۆسەی بەدیهێنانی گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا بكەن‬ ‫تەنها گرەو لەســەر گۆڕان دەكەن لەئاستە‬ ‫سیاســیەكەیدا‪ ،‬بە ئــاگاوە بێت یان نائاگا‪،‬‬ ‫هەڵگری رەمەكێكی (نزعە) نزیك لەڕەمەكی‬ ‫فاشییانەن‪ .‬ئەوانە لەبەر ئەوەی‪ ،‬لەكۆتاییدا‬ ‫توانــای بەدیهێنانــی گۆڕانــی سیاســییان‬ ‫نابێت بەگوێرەی ئەو سیستەمە سیاسییەی‬ ‫كــە لــە رێــی دامەزراوەكانــی دەوڵــەت و‬ ‫مۆنۆپۆلكردنــی توندوتیــژی و چاودێــری و‬ ‫سزاوە بەسەر كۆمەڵگەدا دەیسەپێنن‪ ،‬هیچ‬ ‫رێگایەكیان لەبەردەمدا نامێنێتەوە جگە لە‬ ‫گەڕانەوە بۆ كەلەپورێكی سیاسیی تاریك و‬ ‫دێرین كە ئەویش ستەمكارییە‪.‬‬

‫بەرەو گۆڕانی رادیكاڵ‪!..‬‬

‫كــە دەوڵــەت‪ ،‬وەك ژێرخانــی كارنامــەی‬ ‫خــۆی‪ ،‬لەئاراســتەكردنی چۆنایەتییانــەی‬ ‫كۆمەڵــگادا‪ ،‬بــاوەڕی پێیەتــی و دەیەوێت‬ ‫لەرێی دەســەاڵتێكی ناعەقاڵنی و پاوانكاری‬ ‫توندوتیژییەوە‪ ،‬بیسەپێنێت‪.‬‬ ‫ئەزموونی فاشیزم و نازیزم و كۆمەنیزم‬ ‫و بەعســیزم‪ ،‬وەك چــوار ئەزموونی تاریك‬ ‫لەمێــژوودا‪ ،‬لــەو حیكایەتــە ئایدیۆلۆژییــە‬ ‫پەڕگیرانــە بوون كە شــانیان دابووە ســەر‬ ‫داگیركردنــی كۆمەڵگــەو دەوڵــەت و رۆڵی‬ ‫دەوڵــەت لەهەموو گۆڕانێــك و گۆڕانكاریی‬ ‫مێژوویــی‪ .‬لــەو ئەزموونانــەو زۆری‬ ‫تریــش‪ ،‬دەوڵــەت لەبری ئــەوەی پابەندی‬ ‫گرێبەســتێكی كۆمەاڵیەتــی بێــت‪ ،‬كرابووە‬ ‫چوارچێوەیەكــی پیــرۆز و مەرجەعێكی بێ‬ ‫ركابەر لەدیاریكردنی قەدەری كۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئێمەش لەهەرێمی كوردســتاندا‬ ‫ئەگەر بە تەنها باوەڕمان بەگۆڕانی سیاسی‬ ‫هەبێــت‪ ،‬ناتوانین رەچاوی ئەو ئاســتەنگە‬ ‫كولتــوری و ئابــووری و پەروەردەیــی و‬ ‫كۆمەاڵیەتییانــە بكەین كە بۆ سەرخســتنی‬ ‫گۆڕانی سیاســییش پێویستن‪ .‬سەرخستنی‬ ‫گۆڕانی سیاســی تەنها لەپرۆسەكەدا نییە‪،‬‬ ‫بەڵكــو لە بەدیهێنانی ئەو بەهاو بانگەشــە‬ ‫گەورانەشــە كە پێــش ئەنجامدانــی گۆڕان‬ ‫جاڕیــان دەدەین و پەیوەندییان بەپرۆســە‬ ‫جیاجیاكانی گۆڕانكارییەوە هەیە لەتەواوی‬ ‫گۆشەو الیەنەكانی ژیانی واڵتدا‪.‬‬

‫لەالیەكــی تــرەوە‪ ،‬پەیڕەوانی گۆڕانی‬ ‫سیاســی بــە بــێ رەچاوكردنــی گۆڕانــی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و گۆڕیــن لەكایەكانــی تــری‬ ‫كۆمەڵگــەدا‪ ،‬زۆرجــار‪ ،‬درەنــگ یــان زوو‪،‬‬ ‫دەبنــە هەڵگری رێبــازی گۆڕانی رادیكاڵ و‬ ‫بگرە ئایدیۆلۆژیای شۆڕش‪ ،‬تەواو ئاشكرایە‬ ‫كــە ئەگەرێكــی ئەمــەش ئەوەیە كە ســەر‬ ‫لەدەوڵەتی فاشیستییەوە دەردەهێنێت‪ ،‬جا‬ ‫ئیتر لە رێی هەڵبژاردنی گشتییەوە رووبدات‬ ‫لەســەردەمی قەیرانەكانی واڵتدا لەنموونەی‬ ‫هاتنە ســەر حوكمی نازییەكان و هیتلەر‪-‬ی‬ ‫گــەورە فاشیســت(!‪1945-1889‬ز)‪،‬یان‬ ‫لەرێی كودەتاو شۆڕشــەوە بێت لەنموونەی‬ ‫نزیكــی زۆر هێــزی ناوچــەی رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاســت لەبابــەت بەعــس لەعێــراق و‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫ســوریاو‪ ،‬رەوتی ناسیۆنالیســتی میســری‬ ‫‪ )1‬المرســومی‪ ،‬عمــاد مؤيد‪( ،‬أثر دراســە‬ ‫كە گەورە رۆژنامەنووســی عەرەب"محەمەد‬ ‫حەسەنێن هەیكەل"(‪2016-1923‬ز) نازناوی قوی التغییر فی استشــراف مستقبل الدولە‬ ‫القومیــە ‪ -‬التنمیــە البشــریە نموذجــا)‪،‬‬ ‫ناسرییەتی بەسەردا دابڕیبوون‪.‬‬ ‫هەڵگرانی ئەو بیرە پەڕگیرو گۆڕانخوازە أطروحــة دكتــوراه غیــر منشــورة‪( ،‬العراق‪،‬‬ ‫پەتییانــە كــە جیهانبینییــان لەبەرامبــەر جامعة النهرین‪ ،‬كلیة العلوم السیاسیە‪)2006 ،‬‬ ‫مــرۆڤ و كۆمەڵگەو جیهاندا تەنها لەكایەی ص ‪27.2‬‬ ‫‪ )2‬مقلــد‪ ،‬إســماعیل‪ ،‬و ربیــع‪ ،‬محمــد‪،‬‬ ‫سیاســەت و لەســەر گــرەوی ئایدیۆلۆژیی‬ ‫رووت‪ ،‬دامــەزراوە‪ ،‬لــە كۆتاییــدا دەبنــە (موسوعە العلوم السیاسیە)‪ ،‬جامعە الكویت‪،‬‬ ‫ســتەمكاری سیاســی و دەوڵەتی پۆلیسی‪1994 ،‬م‪ ،‬الكویت‪ ،‬ص ‪.47‬‬ ‫‪ )3‬الحســن‪ ،‬أحسان محمد‪( ،‬موسوعە علم‬ ‫ئــەوان گرنگی بــە كۆمەڵــگاو بەتایبەتیش‬ ‫كۆمەڵگــەی مەدەنــی نــادەن كــە وەك اإلجتماع)‪ ،‬الدار العربیە للموســوعات‪1999 ،‬م‪،‬‬ ‫كۆمەڵێــك رێكخراو و ســەندیكاو كۆمەڵەو بیروت‪ ،‬ص‪.186-184‬‬ ‫‪ )4‬فیبــر‪ ،‬ماكــس‪( ،‬العلــم و السیاســە‬ ‫یانــەی پیشــەیی و جەمــاوەری خۆیــان‬ ‫رێكدەخەن و لە بەرامبەر دەوڵەتدا بەرگری بوصفهمــا حرفە)‪ ،‬إعداد‪ :‬ولفغانغ مومســن‪،‬‬ ‫لەمــاف و بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەن ولفغانــغ شلوشــتر‪ ،‬برجیــت مورغنبــرود‪،‬‬ ‫و بگرە مافی چاودێرییان بەســەر دەسەاڵت المنظمــە العربیە للترجمە‪ ،‬ترجمە‪ :‬جورج‬ ‫و دەزگاو بڕیار و یاســا و فەرمانەكانییەوە‪ ،‬كتورە‪2011 ،‬م‪ ،‬بیروت‪ ،‬ص ‪.263-262‬‬ ‫‪ )5‬عەبدوڵــا‪ ،‬عەدالــەت‪( ،‬رۆشــنبیرو‬ ‫هەیە‪ .‬گەوهــەری ئەو رەمەكە ترســناكەی‬ ‫كــە الی ئەو هێزانەدا هەیــە‪ ،‬لەوەدایە كە‪ ،‬دەســەاڵت‪ ،‬شــوناس‪ ،‬رەخنــە‪ ،‬سیاســەت ‪-‬‬ ‫كۆمەڵگا بەو ئایدیۆلۆژیایەوە دەبەســتنەوە دەربــارەی ئەزموونــی كۆمەڵگــەی كوردی)‪،‬‬ ‫چاپخانەی كارۆ‪2015 ،‬ز‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل‪.37‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ئەڵتان تان‪ ،‬پارلەمانتاری هەدەپە‪ ،‬بۆ «چاودێر»‬

‫« دەوڵەتی توركیا هیچ پڕۆژەیەكی چارەسەریی بۆ‬ ‫كوردی توركیا نییە»‬ ‫سازدانی‪ :‬هێژا دڵشاد‬ ‫سیاسەتكارێكی باكوری كوردستان‬ ‫رایدەگەیەنێت كە دەستپێكردنەوەی‬ ‫شــەڕی نێــوان پارتــی كرێكارانی‬ ‫كوردســتان (پەكەكــە) و توركیا‪،‬‬ ‫بەویســتی هەدەپە نەبــووەو بگرە‬ ‫ئەو شەڕە زیانێكی زۆری بەهەرێمە‬ ‫كوردییەكان گەیاندووەو هاوكاتیش‬ ‫كاردانەوەی ســلبی لەسەر ئابوری‬ ‫توركیا كردووە‪.‬‬ ‫ئەڵتان تان‪ ،‬پارلەمانتاری هەدەپە‪،‬‬ ‫لــەم دیــدارە تایبەتــەدا لەگــەڵ‬ ‫«چاودێــر» ئاماژەبــەوەدەكات‬ ‫لەپــاش ئــەوەی ئەردۆغــان‬ ‫پەیوەنــدی لەگــەڵ ئەمریــكا و‬ ‫یەكێتــی ئەوروپا تێكچــوو‪ ،‬پەنای‬ ‫بــۆ ئــەوە بــردوە كــە رێككەوتن‬ ‫لەگــەڵ ئەرگەنەكۆنــەكان و پارتی‬ ‫بزاڤــی نەتەوەپەرســت(مەهەپە)‬ ‫بــكات‪ ،‬ئەڵتــان تــان دەشــڵێت‬ ‫«ئەنجامــی گشتپرســییەكەی‬ ‫توركیــا هەرچییەك بێــت‪ ،‬دواجار‬ ‫دەبێــت پرســی كــورد بەڕێگــەی‬ ‫ئاشــتی و دیموكراتی چارەســەری‬ ‫بۆ بكرێت»‪.‬‬ ‫چاودێــر‪ :‬دۆخــی ئێســتای هەدەپــە‬ ‫لەمەیدانی سیاسی توركیا لە چ ئاستێكدایە؟‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬ئێمــە وەك هەدەپــە‪،‬‬ ‫پارلەمانییەكــەی‬ ‫لەهەڵبژاردنــی‬ ‫‪7‬ی حوزەیرانــی ‪ ،2015‬ئەنجامێكــی‬ ‫ســەركەوتوومان بەدەســتهێنا‪ .‬ئــەوكات‬ ‫كەشــێكی ئارام لەئــارادا هەبــو‪ ،‬توانیمان‬ ‫‪ 80‬پارلەمانتــار بەدەســتبهێنین‪ .‬جگــە‬ ‫لەبەدەســهێنانی ئــەو رێــژە زۆرە لــە‬ ‫پارلەمانتــاران‪ ،‬گرنــگ بــو كــە هەدەپــە‬ ‫توانی ســەرنجی رایگشتی لەتوركیا بۆ الی‬ ‫خۆی رابكێشــێت‪ .‬لەشەقامی توركیا حەزو‬ ‫ئارەزوویــەك هاتەگۆڕ بۆ پشــتیوانیكردنی‬ ‫هەدەپــە‪ ،‬لــەدوای ئــەوەی دۆخــی شــەڕ‬ ‫دەستیپێكردەوە‪ ،‬هەموو ئەم دەستكەوتانە‬ ‫لەبارچون‪ .‬ئێســتا ئەگەر بێت و لە پەكەكە‬ ‫بپرســیت هۆكاری دەســتپێكردنەوەی ئەم‬ ‫شەڕە چییە‪ ،‬لەوەاڵمدا حكومەتی ئاك پارتی‬ ‫و دەوڵــەت تۆمەتباردەكات بەوەی شــەڕی‬ ‫هەڵگیرســاندۆتەوە‪ .‬هــاوكات ئەگەر بێت‌و‬ ‫لە دەوڵەتیش بپرســیت كــە كێ خەتاباری‬ ‫هەڵگیرســاندنەوەی شــەڕ بــوە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫پەكەكــە خەتابــاردەكات‪ .‬دواجــار ئەوەی‬ ‫كــە روویدا لەماوەی دوو ســاڵی رابردوودا‪،‬‬ ‫شەڕێكی قورس دەستیپێكردۆتەوەو بەمەش‬ ‫پرۆسەی سیاسی لەبار بردووە‪ .‬كاتێك شەڕ‬ ‫دەســتپێدەكات چەكەكان دێنەدەنگ و نرخ‬ ‫و مانای سیاســی و سیاســەتكردن لەئارادا‬ ‫نامێنێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬كەواتە دەســتپێكردنەوەی شەڕ‬ ‫زیانی بە هەدەپە گەیاندووە؟‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬لەگەڵ درێژەپێدانی شــەڕ‪،‬‬ ‫تادەهــات دۆخی سیاســی هەدەپــە بەرەو‬ ‫الوازی و خراپی و بێدەســەاڵتی دەڕۆیشت‪.‬‬ ‫بــێ رۆڵ و بــێ‌ كاریگــەر مایــەوە‪ .‬لەپاش‬ ‫ماوەیــەك بەســەر درێژەپێدانــی شــەڕی‬ ‫پەكەكــە و توركیــا‪ ،‬حكومەت دەســتیكرد‬ ‫بە فشــار بردنە ســەر ئەندامانــی هەدەپە‪،‬‬ ‫پارلەمانتار‪ ،‬سەرۆك شارەوانی و ئەندامانی‬ ‫هەدەپــەی دەســتگیركرد‪ .‬لەئێســتادا ‪12‬‬ ‫پارلەمانتــاری هەدەپــە لەبەندیخانــەن‪،‬‬ ‫نزیكــەی ‪ 70‬ســەرۆك شــارەوانیمان‬ ‫لەبەندیخانــەن یــان دورخراونەتــەوە لــە‬ ‫پۆســتەكەیان‪ ،‬و هــەزاران چاالكوانمــان‬ ‫دەســتگیركراون‪ .‬حكومەت و دادگا ئەوەی‬ ‫كردووە بەپاســاوی دەستگیركردن هەدەپە‬ ‫پشــتیوانی لــە پەكەكــە دەكات‪ ،‬واتــە‬ ‫هەدەپە دەكاتــە ئەندامی پەكەكە‪ ،‬ئەمەش‬

‫نامەنتقییــە‪ ،‬بۆ نمونە مــن لەژیانمدا لەناو‬ ‫خەباتــی چەكداریی نەبوم‪ ،‬تەنانەت لەدژی‬ ‫وەســتاوم هەمیشە پشــتیوانیم لە خەباتی‬ ‫سیاســی دیموكراتی كــردووە‪ .‬من رەخنەی‬ ‫توندم لەســەر سیاســەتی دەوڵەت هەبوە‪،‬‬ ‫هەروەهــا رەخنەشــم لە پەكەكــە گرتووە‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا لەدادگا داوای یاســاییم لەســەر‬ ‫تۆماركــراوەو داوای ‪ 38‬ســاڵ بەندكردنــم‬ ‫هەیــە لەدۆســیەكەمدا ‪ 28‬داوای یاســاییم‬ ‫لەســەر تۆماركــراوە‪ .‬بەتۆمەتی ئەوەی من‬ ‫پارلەمانتــاری هەدەپــەم و بەمــەش وەك‬ ‫پەكەكــە لەقەڵــەم دەدرێــم و تۆمەتبــار‬ ‫دەكرێــم‪ .‬لەم رەوشــەدا كەســانی وەك من‬ ‫لە ناو هەدەپە داو ئەندامانیتریش دەرفەتی‬ ‫سیاســەتكردنی لەئــارادا نەماوە‪ .‬تا شــەڕ‬ ‫درێــژەی هەبێت ئــەوا كەس گوێــی لێمان‬ ‫نابێت‪ .‬لەدەنگی تەقینەوەو چەك‪ ،‬سیاسی‬ ‫ناتوانێ‌ دەنگی خۆی بگەیەنێت‪.‬‬

‫ئەڵتان تان‬ ‫‪ 1958‬لە میدیات‪ -‬ماردین لەدایك‬ ‫بووە‬ ‫ئەندازیاری بیناسازی تەواوكردووە لە‬ ‫زانكۆی ئەنقەرە ‪1981‬‬ ‫زمانی ئینگلیزی‪ ،‬توركی‪ ،‬كوردی و‬ ‫عەرەبی دەزانێت‬ ‫چوار كتێبی هەیە لەسەر پرسی كورد‬ ‫و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست نوسیوێتی‬ ‫لە ‪ 1991‬وە كاری سیاسی دەكات‬ ‫و ماوەی دوو خولە پارلەمانتاری‬ ‫هەدەپەیە‬ ‫لە رۆژنامەكانی‪ ،‬ستار‪ ،‬یەنی شەفاق‪،‬‬ ‫زەمان‪ ،‬ئۆزگور پۆلەتیكا‪ ،‬گۆشەنوسی‬ ‫كردووە‪.‬‬

‫دەگوزەرێــت نازانیــن‪ .‬لەوانەیە بەڕێژەیەكی‬ ‫كــەم جیــاوازی ئەنجامەكەی بــە «بەڵێ»‬ ‫بێــت یان «نەخێر»‪ ،‬دەتوانم بەڕاشــكاوانە‬ ‫ئــەوە بڵێــم ئەنجامــەی بەڵێ‌ بێــت یاخود‬ ‫نەخێــر دواجار پڕۆســەی سیاســی درێژەی‬ ‫دەبێــت‪ ،‬لەهــەردوو ئەگەرەكــەدا‪ ،‬رێگــەی‬ ‫چارەســەركردنی دۆزی كورد بەشەڕ نابێت‪،‬‬ ‫دیســان بەسیاســەت و دیالۆگ دەبێت‪ ،‬تۆ‬ ‫بڵێــی بەڵێ‌ ئەنجامەكەی دەبێت و با درێژە‬ ‫بە شــەڕ بدەین‪ ،‬ئەمە سیاســەتێكی راست‬ ‫نییە و هیچ ئەنجامێكی لێناكەوێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بێت و نەخێر ئەنجامەكەی بێت ئەوا توركیا‬ ‫رێرەوەیەكــی نــوێ‌ وەردەگرێــت بۆ گشــت‬ ‫پارتــەكان‪ .‬ئەوكاتیــش دیســان هەردەبێت‬ ‫سیاســەتی دیموكراتــی پەیڕەوبكرێــت‪ .‬بۆ‬ ‫هــەردوو ئەگەرەكــە سیاســەتی دیموكراتی‬ ‫پێویست دەكات‬ ‫چاودێــر‪ :‬رێككەوتنــی نێــوان مەهەپــە‬ ‫و ئــاك پارتــی لەمــەڕ گشتپرســی چــۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬بــە رێككەوتنێكی هەڵەی‬ ‫دەبینم‪ .‬ئەردۆغان لەگەڵ ئەمریكا‪ ،‬روســیا‪،‬‬ ‫ئەوروپــا و واڵتانــی دراوســێیدا پەیوەندی‬ ‫تێكچــوو‪ ،‬ئینجــا لەگــەڵ كوردەكانیــش‬ ‫بەشــەڕ هــات‪ ،‬ئەمــە وایكــرد كــە لەگــەڵ‬ ‫مەهەپــە رێككەوتنــی سیاســی بــكات و‬ ‫لەگــەڵ ئەرگەنەكۆن و نەتەوەپەرســتەكان‬ ‫هاوپەیمانــی بكات‪ ،‬ئەم رێككەوتنە خزمەت‬ ‫بەسیاســەتی شــەڕەو چارەســەری هیــچ‬ ‫پرســێك ناكات‪ ،‬چارەسەری پرسی ئابوری‬ ‫توركیــا ناكات كــە لەئێســتادا داكەوتووە‪،‬‬ ‫بۆیە من بەهەڵەیەكی گەورەی دەبینم‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬لە دوو ســاڵی رابردوو شــەڕی‬ ‫نێــوان پەكەكــە و توركیــا رەنگدانــەوەی‬ ‫زیانەكانــی ئەم شــەڕە چیبــوە؟ ئایا ئێوە‬ ‫پێتان وابوە پەكەكە هەڵەی كردووە لەوەی‬ ‫شەڕی بردۆتە ناو شارەكانەوە؟‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬خاڵــی یەكــەم خەڵكــی‬ ‫چاودێــر‪ :‬بەڕێزتــان یەك لــە ئەندامانی بگەیــت لەڕێگــەی شــەڕەوە‪ ،‬شــەڕ مانای و بڕیــاری شەڕیشــی نــەداوە‪ ،‬یاخــود‬ ‫ناوچەكــە زیانێكــی ئێجــگار گەورەیــان‬ ‫بەركەوت‪ .‬لەمڕۆدا ژیانی ئاســایی ئاســتەم شــاندی ئیمراڵــی بــون‪ ،‬كــە چاوتــان بە مردنــی زیاترە‪ ،‬مانــای وێرانكردنی زیاتری بڵێیــن بەرپرســار نییە لەهەڵگیرســانەوەی‬ ‫بــوە بازرگانــی لەخاڵــی وەســتاندایە‪ .‬ئۆجەالن كەوتووە‪ ،‬بۆچونی ئۆجەالن لەسەر شــارەكانمانە‪ .‬بــەرەو بەهەژاركردنــی شــەڕ‪ ،‬بــەاڵم دەبوایــا بەشــێوەیەكی رون‬ ‫زیانێكی زۆر لەئارادا هەیە‪ .‬هەند ‌ێ لەشــارە پڕۆســەی ئاشــتی و گرەنتــی چەكدانانــی كوردەكانــە‪ .‬بۆیــە دەبێــت ســەرەڕای و ئاشــكرا بانگــەوازی بۆ پەكەكــە بكردبایا‬ ‫دەســتگیركردنی و ئۆپەراسیۆنەكان دەبێت كە لەگەڵ شــەڕ نییەو دەبێــت كۆتایی بەو‬ ‫كوردییــەكان ژێرخانی وێران بووە‪ .‬جزیرە‪ ،‬پەكەكە چیبوو؟‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬ئۆجەالن لە نەورۆزی ‪ ،2013‬ئێمە سوربین لەسیاسەتی مەدەنی‪ ،‬دواجار شــەڕە بهێنرێت‪ .‬ئەوەشــی نەكرد نەیتوانی‬ ‫شــرناك‪ ،‬ئامەد‪-‬ســور‪ ،‬وێرانكــراون‪ .‬خاڵی‬ ‫دووەمیــش لەئەنجامی سیاســەتی چەوتی زۆر بەڕوونــی داوای لەپەكەكــە كــرد كــە هەردوال خەتابارن و بەرپرســن لە تێكدانی بەدەنگێكــی بەهێــز لەبەرامبــەر پەكەكەدا‬ ‫ئــاك پارتــی‪ ،‬توركیاش زیانێكــی گەورەی لەمەودوا خەباتی چەكداری بەڕووی توركیا پڕۆسەی ئاشتی‪.‬‬ ‫بڵێت نا بۆ شەڕ‪.‬‬ ‫بەركــەوت‪ .‬لێــرەدا تەنها پەكەكــە هەڵەی نەبێــت‪ .‬ئەو راشــكاوانە بەئێمــەی وت كە‬ ‫چاودێــر‪ :‬توركیــا هــەر لەســەرەتای‬ ‫چاودێــر‪ :‬لەناو هەدەپــەدا رەنگدانەوەی‬ ‫نەبــووە‪ ،‬بــۆ نمونە حكومەتــی ئاك پارتی خەباتــی سیاســی بكەین و ئیتــر بۆ كورد‬ ‫چاودێــر‪ :‬بەڕێزتــان میوانــی دیــداری‬ ‫لەگەڵ گشت واڵتی دراوسێیدا بۆتە دوژمن‪ ،‬خەباتــی چەكــداری كۆتایــی پێبهێنرێــت‪ .‬دەنگــدەری چەپــی تــورك هەیــە؟ یاخود روداوەكانــی ســوریاوە لــەدژی رۆژاوای ســلێمانی بــوون‪ ،‬پێشــتریش چەندجارێك‬ ‫روسیا‪ ،‬ئێران و سوریا‪ ،‬ئەمەش كاریگەریی زۆر بەڕونی بەشــاندی ئێمەی وت كە ئەمە هەدەپــە خــۆی بەقەرزاربــاری دەنگــدەی كوردســتان هەڵوێســتی وەرگرتــووە و هاتونەتە ســلێمانی‪ ،‬راتان لەسەر دیدارەكە‬ ‫چەپی تورك دەزانێت؟‬ ‫راســتەوخۆی لەســەر كەرتــی گەشــتیاری تاكتیك نییە بگرە ستراتیژییە‪.‬‬ ‫كاردانــەوەی هەبــوە‪ ،‬واقیعــی پێگــەی چییە؟‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬ئایدۆلــۆژی ســەرەكی رۆژئــاواش گرێــدراوی باكوری كوردســتان‬ ‫و بازرگانــی دروســتكردووە‪ .‬لەئێســتادا‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬دیدارێكی باش و گرنگ بوو‪،‬‬ ‫و‬ ‫چەپ‬ ‫هەدەپەشــدا‬ ‫لەناو‬ ‫چەپە‪.‬‬ ‫پەكەكــە‬ ‫بەچارەسەر‬ ‫چۆن‬ ‫مەسەلە‬ ‫ئەم‬ ‫دەكرێت‬ ‫بوە‪،‬‬ ‫چەكەكان‬ ‫دانانــی‬ ‫لەبەرامبــەر‬ ‫چاودێــر‪:‬‬ ‫داكەوتنێكــی گــەورە لەئابــوری توركیــادا‬ ‫بەجۆرێك سیاسەتكاران و كەسایەتی گەورە‬ ‫سۆسیالیســت هەیە‪ ،‬ســیكوالر و عەلمانی بگەیەنرێت؟‬ ‫رێگەنەخشەیەك لەئارادا هەبو؟‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هاتبون‪ ،‬هەر لە ســەرۆكوەزیران عێراقەوەو‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬بەڵــێ‌‪ ،‬ئــەوەی لەنێوان هەیــە‪ .‬لەســەر دەســتەی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫گەلــی كــورد لەباكــور دەڵێــت مــن‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬لەئێســتادا پرســی كورد لە تاكــو فۆكۆیامــا‪ ،‬كوالێتــی و جۆرێتــی‬ ‫توندوتیژیــم ناوێــت و لەگــەڵ سیاســەتی بەرپرســانی توركیــا و ئۆجــەالن قســەی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم گەلــی كــورد لەباكــور توركیــا و پرســی كــورد لەســوریا ناكرێت كەسایەتی سیاسی گرنگە‪ ،‬بەاڵم كەسایەتی‬ ‫شەڕدا نیم‪ ،‬سیاسەتی ئەمدواییەی پەكەكە لەســەر كرابــوو‪ ،‬ئەوەبــوو كــە پەكەكــە بەشــێكی هــەرە زۆری موحافــەزەكارە‪ ،‬لە لەیەكتری جــودا بكەینەوە‪ .‬حكومەتی ئاك زۆر لەتوركیــا بەشــدارنەبون‪ ،‬هــاوكات‬ ‫كە شــەڕی بردە شارەكان بەهەڵەی دەزانن چەكەكانی دابنێت‌و گەریالكانی لەناو خاكی ئایدۆلۆژیایەك زیاتر كوردپەروەرن‪ .‬كوردی پارتــی دەبێــت بــۆ توركیا و بــۆ كوردانی لەكوردانــی باكوریــش زۆر بەشــدارنەبون‪،‬‬ ‫و دەڵێــن بەشــەڕ و كــردەوەی تونــدڕەوی توركیــا بكشــێنێتەوە‪ ،‬لەبەرامبــەر ئەمەدا لــە دینــدار و بــێ دیــن كوردپــەروەرە ب ‌ێ ســوریاش پڕۆژەیەكــی هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم ئێمــە ئامــادەی دیدارەكــە بویــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ناگەیــن بەئەنجامێك‪ .‬لەشــارە گــەورەكان حكومەتی ئاك پارتی یاسای نوێ دەربكات پێناســە‪ .‬لەبەر ئایدۆلۆژیەكی ئیسالمی یان بەداخەوە تائێستا دەوڵەت هیچ پڕۆژەیەكی دەرفەتــی ئەوەشــمان پێنەدرا كــە گوتاری‬ ‫چەندین تەقینەوە رویــدا‪ ،‬خەڵكی مەدەنی و مافی كورد بدات لەدەستور جێگیربكرێت‪ ،‬چــەپ نییە لەبــەر كوردایەتییــە الیەنگری نییــە‪ .‬دەوڵــەت دەخوازێــت كــە پەكەكــە خۆمان پێشكەش بكەین‪ .‬ئەمە كەموكورتی‬ ‫گیانیان لەدەستدا‪ ،‬ژن‪ ،‬مناڵ گەورە بچوك گفتوگۆكانــی نێــوان الیەنەكانی پڕۆســەی هەدەپــە دەكات‪ .‬مەســەلەكە ئەوەیــە كە خاوەنــی هیــچ پێگــەو ســتاتۆیەك نەبێت‪ .‬بــوو‪ ،‬ئێمــەش دوو قســەی خۆمــان هەبو‬ ‫بونــە قوربانی‪ ،‬گەلی كــورد خەباتێكی لەم ئاشتی بەم شێوەیە قســەی لەسەركرابوو‪ ،‬بەشێك لە سەركردایەتی پەكەكە ئایدۆلۆژی باشــە گریمــان پەكەكــە بانەبێتــە خاوەنی لــەم كاتەدا بیكەیــن‪ .‬خاڵێكیتر ئەوەبوو لە‬ ‫شــێوەیە ناخوازێت‪ .‬دەخوازن بەڕێگەیەكی بەاڵم ئەمە جێبەجێنەكرا‪ ،‬چونكە هەردووال بیردەكەنــەوە‪ .‬لەنــاو گەلــی كــورددا‪ ،‬هیچ شــتێك‪ ،‬ئەی باشــە كــورد‪ ،‬تۆ لەدژی دیدارەكە ئەنجامێك بەردەســت نەبوو‪ ،‬واتە‬ ‫دیموكراتــی خەبــات بكــەن‪ ،‬بەداخــەوە هەڵەیان كردو بەرپرسیارێتی خۆیان لەسەر موحافــەزەكار‪ ،‬عەلمانــی و چەپیش هەیە‪ ،‬پەكەكە‪-‬یــش یاخــود لــەدژی كــورد؟ تــۆ ئــەوەی گفتوگــۆی لەســەر كرا بــاس لەوە‬ ‫پەكەكە لەمە تێناگات یاخود قبوڵی ناكات‪ .‬پڕۆسەی ئاشــتی جێبەجێنەكرد‪ ،‬هەردووال كێشــەی ئێمە ئــەوە نییــە ئایدۆلۆژیایەك لــەدژی خەباتی چەكداریــت‪ ،‬یاخود لەدژی نەكرا چارەســەری چۆن دەبێت چی بكرێت‪،‬‬ ‫مــن ماڵــم لــە ئامــەدە‪ ،‬روداوەكانــی ئەم متمانــە و باوەڕیان بەیــەك نەبو‪ ،‬پەكەكە بەســەریاندا بســەپێنین‪ .‬بەڵكــو كۆششــە دەستكەوتەكانی كورد‪.‬‬ ‫نەخشــەرێگەیەک‪ ،‬هەركە باســی خۆی كرد‬ ‫دواییە ئەوەی نیشــاندا ئیتر خەڵك شەڕ و حكومەتــی تۆمەتبار دەكــرد‪ ،‬حكومەتیش بــۆ بەدەســتهێنانی مافــە رەواكانی كورد‪،‬‬ ‫لەمبارەیــەوە ئــاك پارتییــەكان خاوەن پڕوپگەنــدەی خۆی سیاســەتی خۆی كرد‪.‬‬ ‫چەكی ناوێت توندڕەوی ناوێت‪ .‬نە پەكەكە پەكەكەی بەوە تۆمەتباركرد كە پڕۆسەكەی واتە كوردێكی موحافــەكار مافی خوێندنی‬ ‫زۆریان‬ ‫بەشــێكی‬ ‫نین‪،‬‬ ‫تــەواو‬ ‫بیروڕایەكــی‬ ‫هەمــوو الیەك‪ ،‬عێراقی نوێ ســوریای نوێ‌‬ ‫نە حكومەتــی ئاك پارتی لەمــە تێناگەن‪ ،‬تێكــداوە‪ .‬لەڕاســتیدا ئێمــە وەك هەدەپە بەزمانــی كــوردی نییــە و كوردێكــش كە‬ ‫وەك‬ ‫بیردەكەنــەوە‪،‬‬ ‫نەتەوەپەرســتییانە‬ ‫چــۆن دەبێت‪ ،‬چــی بكرێت‪ ،‬شــتێكی رون‬ ‫ئــاك پارتیــش هەڵســەنگاندنی هەڵەی بۆ بەحكومەتمــان وت وای دابنێن كە پەكەكە پەیوەندیــی بەدینــەوە نییــە‪ ،‬هەمان مافی مەهەپــە دەڵێــن با كــورد نەبێتــە خاوەنی نەهاتە بەرباس‪.‬‬ ‫دۆخەكە هەبوە‪ .‬ئیتر گەلی كورد شــەڕیان پڕۆسەی ئاشــتی تێكداوەو دەستی بەشەڕ نییە‪ .‬بۆیە ئێمە نابێت لەسەر ئایدۆلۆژیایەك هیــچ شــتێك‪ .‬ئەمــە گەورەتریــن هەڵــەی‬ ‫دواوتــەت یــان شــتێك هەبێــت بتــەوێ‬ ‫ناوێت‪ ،‬بەاڵم سورن لەسەر داواكردنی ماف كردۆتــەوە‪ ،‬ئەگــەر دەوڵــەت بەئەركــی بوەستینەوە‪ ،‬بەڵكۆ كێشەی مافمان هەیە‪ .‬ئــاك پارتییە‪ .‬ئەگینا قســەو باس لەســەر بیڵێت؟‬ ‫و پێناســی خۆیــان‪ ،‬بەشــێكی زۆری گەلی خــۆی بزانێــت روبــەڕوی ببێتــەوە‪ ،‬ئەمــە لەبەرامبەرمانــدا ئاك پارتی یــان جەهەپە ئەوەی كــە پەكەكە هەڵەی كــردووە‪ ،‬دەبا‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت دوو‬ ‫كــورد لەباكــور نیگەرانن لــەو دۆخەی كە ناكاتە ئەوەی هیــچ هەنگاوێكی دیموكراتی بێــت‪ ،‬دواجــار دەبێــت لەگــەڵ دەوڵــەت حكومەت هەنگاوێكی راست بهاوێژێت لەمەڕ رێگامان لەبەردەمدایە‪ ،‬یا ئەوەتا كورد‪ ،‬تورك‪،‬‬ ‫ئێســتا هەیە و دەخوازن پڕۆسەیەكی نوێی نەهاوێژێت‪ ،‬بگرە دەبێت دەوڵەت بەردەوام لەڕێگەی سیاســەتكردنەوە دیموكراتییەوە بەرژەوەنــدی كــوردان و مافــی كوردەكانی عەرەب ســونی شــیعی ســوریانی و عەلەوی‬ ‫ئاشتی دەســتپێبكاتەوەو بەئاشتییانە ئەم بێت لە رێڕەوەی پڕۆســەی دیموكراســی و كۆشش بكەین بۆ بەەستهێنانی مافەكانمان‪ .‬ســوریاش بناســێنێت‪ .‬گەورەترین كێشەی پێكەوە ئاشــتیانە دەژین و رێگەنەخشــەیەك‬ ‫پرسە چارەســەربكرێت‪ .‬ســەقامگیرییەكی مافەكانی كورد بناسێنیت‪ ،‬بۆ نمونە ئەگەر پێموایە سیاسەتی ئایدۆلۆژیا لەناو پەكەكە توركیــا ئەوەیــە كــە هیــچ پڕۆژەیەكــی دەدۆزینــەوە كــە ئەویــش دیموكراســی و‬ ‫بێــت و پەكەكــە درێژە بەشــەڕ بدات‪ ،‬ئەوا و هەدەپە زیانی هەبوە‪.‬‬ ‫هەمیشەییان دەوێت لەناوچەكە‪.‬‬ ‫چارەســەری بــۆ كــورد لــەم دو بەشــەی زۆرینەیە لەســەر بنەمــای یەكترقبوڵ كردن‪،‬‬ ‫كوردستان نییە‪.‬‬ ‫ئیتــر حكومەتی ئــاك پارتــی نابێت مافی‬ ‫بەهەمــو جیاوازییەكانــەوە‪ ،‬یاخــود ئەوەتــا‬ ‫چاودێر‪ :‬لــەم دۆخە ناهەمــوارەدا پێتان‬ ‫چاودێــر‪ :‬ئەگــەری دەســتپێكردنەوەی رەوای گەلــی كــورد بــدات‪ ،‬نەخێــر ئەمە‬ ‫تــا قیامەت یەكتــری دەكوژیــن‪ ،‬تاكە رێگای‬ ‫گشتپرسی‬ ‫لەسەر‬ ‫ئێوە‬ ‫پێشبینی‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫بكات؟‬ ‫چی‬ ‫هەدەپە‬ ‫وایە‬ ‫راســت نییە‪ ،‬دەبێــت لەالیــەن دەوڵەتەوە‬ ‫بەردەممــان رێككەوتنە‪ .‬ئەگەر بڵێیت با ئێرە‬ ‫پڕۆسەیەكی ئاشتی لەئارادا هەیە؟‬ ‫ئەڵتان تان‪ :‬بەڕای من ئەگەرێكی وا نییە داوا دیموكراتییەكانیانــی كــورد بدرێــت و‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬لەڕاســتیدا هەدەپــە چییــە؟ ئەگەر دەنگەكان بۆ «بەڵێ» بون‪ ،‬بدەم بە كورد ئەوێ‌ بدەم بە عەرەب و تورك‪،‬‬ ‫لەئێســتادا‪ ،‬بەبۆچونــی من تاكــو پەكەكە هەناوی پراكتیكی بنرێت‪ .‬بە پەكەكەشمان لەســەرەتاوە ئەم شەڕەی نەویست و لەگەڵ هاوكێشەكانی توركیا چۆن دەگۆڕێت و ئەمە ئەمە چارەسەر نییە‪ ،‬واتە موسڵ بكەینە سی‬ ‫واز لەخەباتــی چەكــداری نەهێنێت كۆتایی وت بابڵێین دەوڵەت پڕۆســەكەی تێكداوەو دەســتپێكردنەوەی شــەڕدا نەبــوو‪ ،‬لەگەڵ كاردانەوەی لەسەر كورد چۆن دەبێت؟‬ ‫بەش و ســوریا بە پێنــج بەش و توركیا بەرو‬ ‫بەتوندڕەوی لەبەرامبــەر توركیا نەهێنێت‪ ،‬دیســان دەســتیكردووە بە ئۆپەراســیۆنی ئەوەشــدا هەدەپــە نەیتوانی بەشــێوەیەكی‬ ‫نیشــان‬ ‫ئەڵتــان تــان‪ :‬ئانكێتــەكان وای‬ ‫گێژاو ببەیت‪ ،‬بەمــە ناگەینە هیچ ئەنجامێك‪.‬‬ ‫ئــەوا پڕۆســەیەكی ئاشــتی وەك ئەوانەی دەســتگیركردنی سیاســەتكارانی كــورد‪ ،‬بەهێــز بە پەكەكە بڵێت شــەڕ بوەســتێنە‪ .‬دەدات كە لەناوەڕاســتدا بێــت‪ ،‬دەنگەكانی لە موسڵ نە عەرەب بەكوشت كۆتایی دێت نە‬ ‫تــۆ شــەڕی چەكــداری مەكــە‪ ،‬چونكــە هەدەپــە بەرپرســیار نییە لەم شــەڕەی كە نەخێــر و بەڵــێ‌ زۆر نزیكــن لەیەكــەوە‪ .‬كورد‪ ،‬لە دیموشــق و ئەستەمبوڵیش بەهامان‬ ‫رابردوو زۆر زەحمەتە بێتەئاراوە‪.‬‬ ‫روبدات‬ ‫شــەڕ‬ ‫نەیدەویســت‬ ‫هەیــە‪،‬‬ ‫ئێســتا‬ ‫چــی‬ ‫داهاتــوو‬ ‫مانگــی‬ ‫یــەك‬ ‫لەمــاوەی‬ ‫بەئەنجامێــك‬ ‫دەوڵــەت‬ ‫لەگــەڵ‬ ‫ناتوانــی‬ ‫شێوە تاكە رێگە دیموكراسی یە‪.‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫ذمارة (‪ )602‬دوشةممة ‪2017/3/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫كچان‌و ژنانی كوردستان‪ :‬ئیتر ناترسین‬ ‫«چیرت لەخەمی بردن‌و باڵوبونەوەی وێنەكامنان نین»‬

‫بەهۆی باڵوكردنەوەی وێنەكانیان‌و هەڕەشەكردن‌و ترساندنیان لەالیەن هەندێك لەكوڕانەوە بەوەی‬ ‫كە ناو‌و ناوبانگیان لەكەدار دەكەن‪ ،‬كچان‌و ژنانی كوردستان كەمپینێكیان لە تۆڕە كۆمەاڵتیەكان‬ ‫دژی ئەو كارە ناشرینانەی كەتا ئێستا لەكوردستاندا باڵوە راگەیاند‪.‬‬ ‫كەمپینەكە لەڕێگەی (‪ )Kurdistanwomenpowre#‬لەڕێگەی تۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبوكەوە‬ ‫بــەم دروشــمەی خوارەوە لەالیــەن لەنجە خاوێ‪ ،‬بەڕێــوە دەچێت‪ ،‬كەخۆی یەكێك بووە لەو كەســانەی‬ ‫هەڕەشەی باڵوكردنەوەو بەكارهێنانی وێنەكانی لێكراوە‪.‬‬ ‫«ئێمەی كچان‌و ژنانی كوردستان ئیتر ناترسین چیتر لە خەمی بردن‌و باڵوبوونەوەی وێنەكانمان نین‪،‬‬ ‫ئێمە بڕوای تەواوەتیمان بە خۆمان هەیە‪ ،‬ناترسین لەو هەڕەشانەی كە لەڕێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬ ‫پێمان دەگات‪ ،‬چیتر ئێمە لەترسی بردن‌و باڵوبوونەوەی وێنەكانمان نین‌و خۆمان ناشارینەوە»‪.‬‬ ‫تۆی كچ‌و ژن‪ ،‬گەر لەگەڵ ئەم پەیامەی مندایت‪ ،‬ئەوا وێنەیەكی خۆت بە پەبلیك لە فەیسبووكی خۆت‬ ‫دابنێ‌و ئەم نوسراو هاشتاگە لەگەڵی دابنێ‪.‬‬

‫سوپاس بۆ پشتگیریكردنی بیرۆكەكە‬

‫‪8‬ی مارس بەیەكگەیاندنی جیاوازییەكانی ژنان‬ ‫كــەس بەشــداری دەكــەن‌و دەبێتــە‬ ‫ســیمبولێك بــۆ خەباتــی پرۆلیتاری‪،‬‬ ‫تا ســاڵی ‪ 1920‬لە كۆنگــرەی دوەمی‬ ‫ئینتەرناســیۆنالی ژنــان لــە «كۆپــن‬ ‫هاگــن» لە پایتەختــی دانیمارك‪ ،‬لەو‬ ‫كاتە «كارا زێتكین» سەرۆكی پارتی‬ ‫سۆســیال دیموكراتــی ئەڵمانیــا بــو‪،‬‬ ‫داوای لــە ئامادەبوانی كۆنگرەكە كرد‬ ‫رۆژی ‪8‬ی مــارس وەك وەفایــەك بۆ‬ ‫ئــەم كۆمەڵكوژیەی نــاو كارگەكە كە‬ ‫شنۆ هیرانی‬ ‫ژمارەیەكــی زۆریــان ژن بــون‪ ،‬وەك‬ ‫رۆژی ژنانی كرێكار پەســەند بكرێت‌و‬ ‫رۆژی جیهانیــی ژنــان – ‪8‬ی‬ ‫داواكاریەكەشــی بــە كــۆی دەنــگ‬ ‫مــارس ‪ 1857‬لــە یەكــێ‌ لــە‬ ‫پەســەند دەكرێــت‪ ،‬بــەو هۆیەشــەوە‬ ‫كارگەكانــی چنین لە شــاری‬ ‫چینــی كرێــكار‌و رەنجــەدران هەمــو‬ ‫نەوبۆركــی ئەمریــكا نزیكەی‬ ‫ساڵێك یادی ‪8‬ی مارسیان كردۆتەوە‪،‬‬ ‫چوار هەزار كرێكار كە زۆربەیان‬ ‫هەرچەندە سااڵنی یەكەم هەمو واڵتان‬ ‫ژن بون‪ ،‬لە پێناو باشتركردنی‬ ‫لە یەككاتدا ئەم یادەیان نەكردۆتەوە‪،‬‬ ‫كاركــردن‌و‬ ‫هەلومەرجــی‬ ‫بەاڵم بەگشــتی لە سەرەتای بەهاراندا‬ ‫وەرگرتنــی شایســتەكانیان‬ ‫ئەم یادە دەكرایەوە‪.‬‬ ‫دەســتیاندایە مانگرتــن لــە‬ ‫لــە ســاڵی ‪‌1921‬و لــە ســێیەمین‬ ‫بەردەمــی كارگەكەیــان‪ ،‬لــە‬ ‫كۆنگرەی ئینتەرناسیۆنالیســتی ژنان‬ ‫ئەنجامــی هێرشــی پۆلیــس‬ ‫لە مۆسكۆ بڕیاردرا ئەم رۆژە بكرێت بە‬ ‫ناچاربــون‬ ‫مانگرتــوان‬ ‫رۆژێكــی تایبەت بە ژنان كە بە رۆژی‬ ‫پاشەكشــێ‌ بــۆ نــاو كارگەكە‬ ‫‪8‬ی مارس بناســرێت‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫بكــەن‌و لــەم سەروبەندەشــدا‬ ‫گشــتی هەمــو ژنــان بگرێتــەوە نەك‬ ‫كارگەكــە ئاگرێكــی گــەورەی‬ ‫تەنهــا ژنانــی كرێــكار‌و رەنجبــەر‪ ،‬لە‬ ‫لێدەكەوێتــەوە‌و دەبێتــە هۆی‬ ‫نێــوان جەنگەكانــی یەكــەم‌و دوەمی‬ ‫گیان لەدەستدانی ‪ 129‬كرێكار‬ ‫جیهــان ئــەم یادە لــە ژمارەیــەك لە‬ ‫كە ‪ 100‬دانەیان ژن بون‪.‬‬ ‫واڵتــی كاپیتالیســتدا قەدەغە كرا‪ ،‬تا‬ ‫هــەر لــەو رۆژەوەو لە مەراســیمی لــە ســاڵی ‪ 1960‬لە ئەمریــكا دوبارە‬ ‫ناشــتنی تەرمەكان ســەروی ‪ 10‬هەزار دەستكرا بە یادكردنەوەی ‪8‬ی مارس‌و‬

‫ئەم پرســە بەشێوەیەكی بەهێز كەوتە‬ ‫رۆژە فێمنیســتەكان بەجیــا كاریــان‬ ‫لەســەر بــە ســیمبۆلیزمی ئــەم رۆژە‬ ‫كــرد‪ ،‬لــە ‪19‬ی كانونی دوەمی ‪1977‬‬ ‫نەتەوە یەكگرتــوەكان بە فەرمی ئەم‬ ‫رۆژەی وەك رۆژی جیهانــی ژنــان‬ ‫ناساند‪ ،‬بەاڵم لە كۆنوسەكانی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكان نەنوسراوە كە ئەم رۆژە‬ ‫بۆ بــەرز راگرتنی ئەو كۆمەڵكوژیە یە‬ ‫كە لە ئەمریكا رویدابو‪ ،‬بەڵكو لەســەر‬ ‫بنەمای جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ كە‬ ‫پێویســتە ژنانیش لە ڕوی سیاســی‌و‬ ‫سۆســیالدا هزری خۆیان پێشبخەن لە‬ ‫پێناو بەرز راگرتنی ســەركەوتنەكانی‬ ‫ژنان لەبوارەكانی سیاسی‌و سۆسیال‌و‬ ‫ئابوریدا ئەم رۆژە دیاریكراوە‪.‬‬ ‫تــا ئێــرە لــە روی تەكنیكیــەوە‬ ‫ئــەم رۆژە بەمشــێوەیە لــە مێــژودا‬ ‫ســەریهەڵداوە‪ ،‬بەاڵم لــەڕوی چەمك‌و‬ ‫ناكۆكــی چینایەتیەكانــدا رەهەنــدی‬ ‫جیاواز لەخۆ دەگرێ‌‪.‬‬ ‫بنچینــەی فێمێنیزمــی مۆدێرن كە‬ ‫ئەمڕۆكــە هەیە‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ ســەر‬ ‫شۆڕشــەكانی بۆرجــوازی‌و پاڵپشــت‬ ‫بەتێــزو چەمكەكانی ئەم شۆڕشــانە‪،‬‬ ‫داواكاریەكانــی بــۆ بەدەســتهێنانی‬ ‫ماف‌و ئازادی‌و یەكســانی بەشۆڕشــی‬ ‫فەرەنســاوە دەســتیان پێكــرد‌و‬ ‫سەرانســەری دنیای گرتۆتەوە كەواتە‬ ‫چەمكی ئــازادی ژن تەنها میراتی ئەو‬ ‫رۆژە نیە كە تێدا وەك ســیمبۆلێك بۆ‬ ‫ئازادی مافەكانی ژنان دیاریكراوە واتا‬

‫‪8‬ی مارس‪.‬‬ ‫لەپــاڵ نەریتێكــی گــەورەی‬ ‫شۆڕشــگێڕانە ژنانیــش ئەكتیفانــە‬ ‫بەشــداریان كرد‪ ،‬رێكخراوەكانی ژنان‬ ‫دروستبون‪ ،‬باڵوكراوەو گۆڤاری تایبەت‬ ‫بەژنان دەركــران لەناو شۆڕشــەكاندا‬ ‫ژنــان هەوڵــی بەدەســتهێانی مافــی‬ ‫هاواڵتــی بونــی یەكســانیاندا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫شۆڕشــەكانی برجــوازی لەســەردەمە‬ ‫هەرە رادیكاڵیەكانیشــیدا یەكەم شت‬ ‫كە پشــتگوێی خرا مافەكانی ژنان بو‪،‬‬ ‫هەلومەرجەكانــی شۆڕشــی برجوازی‬ ‫لــەم ســەردەمانەداو كارەكتــەرە‬ ‫مــادی‌و ئابوریەكانــی‪ ،‬هەروەها بناغە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانــی كاریگــەری زۆری‬ ‫هەبــو كــە شــەپۆلەكانی فێمێنیــزم‬ ‫بەشــێوەیەكی ســەربەخۆ شــێوە‬ ‫وەربگرێت‪.‬‬ ‫ژنانــی بۆرجــوازی لەبەرامبــەر‬ ‫پێشكەوتنەكانی تێكۆشانی چینەكانی‬ ‫تــر پشــتیان لەمافــە دیموكراتیەكان‬ ‫كرد لەگەڵ كۆنسەرڤاتیفەكاندا لەدژی‬ ‫چینەكانی تر وەستانەوە‪.‬‬ ‫دوای چەندین ساڵ سۆسیالیستەكان‬ ‫توانیــان كار بۆ مافەكانی یەكســانی‌و‬ ‫ئــازادی بۆ ژنان بكــەن‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫ژنانــی بۆرجوازی لەپاشەكشــێدابون‪،‬‬ ‫هەرچەندە بزاڤەكانی ژنانی بۆرجوازی‬ ‫خۆیــان بەخاوەنــی هەمــو بزاڤەكانی‬ ‫ژنان دەزانی‪ ،‬بەاڵم ئەو پێشكەوتنەی‬ ‫لەبــواری خەباتــی چینایەتی كە هاتە‬ ‫ئاراوە بەتایبەتی دەركەوتنی چینێكی‬

‫كرێكارو رەنجدەرو داواكردنی یەكسانی‬ ‫لەكرێــی هاوتــای كاتەكانــی كاركردن‬ ‫هاوبەشــی بەرهەمهێنــان لەنــاو ئــەم‬ ‫چینەشــدا كــە بەچینــی پرۆلیتاریــا‬ ‫دەناســرا ژنــان‌و پیاوانــی كــرد بەدو‬ ‫بەشــەوە یاخود بەدو چیــن‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫چینی سەردەســت ژنانیشــی گرتەوە‬ ‫واتــا ژنان خۆشــیانبون بە بەشــێكی‬ ‫كاریگــەر لــەم ســتەملێكردانە كــە‬ ‫تائێســتاش بەردەوامی هەیەو ژنانیش‬ ‫بەپێی ریزبەندی سیستمی كۆمەڵگای‬ ‫ئابــوری‌و نەریتــی دابەشــكراون‬ ‫بەمانایەكــی تــەواو شــاژنێكی نــاو‬ ‫دەربــار لەگــەڵ چێشــلێنەرەكەی ناو‬ ‫چێششخانەیەك هەرگیز نابن بەیەك‪.‬‬ ‫لەچارەكی یەكەمی ســەدەی رابردو‬ ‫بەپێشــكەوتنی شــەپۆلی دوەم لــە‬ ‫فێمێنیــزم‌و بزاڤــە جەماوەریــەكان‬ ‫لەســەر ئاســتی جیهان لەگەڵ خۆیدا‬ ‫شــەپۆلێكی تــری لەئازادیخــوازان‬ ‫هێنایــە ئــاراوە‪ ،‬ئــەوەش وایكرد كە‬ ‫فێمێنیســتەكان هەوڵــی ئــەوە بدەن‬ ‫وەك تەوژمێكی ســەربەخۆ لەناو ئەم‬ ‫تەوژمــە جەماوەریانەدا رێی بكەن ئەو‬ ‫هەوڵە بــەزۆری لەالیەن ئــەو ژنانەوە‬ ‫بــو كــە لەچینــی ناوەڕاســت داوای‬ ‫ئازادی رەگەزیان دەكرد‪ ،‬لەو ســااڵنە‬ ‫بەكاریگەری كەشــی شۆڕشــگێڕانەی‬ ‫چەپــەكان رەگــەزی ژن وەك‬ ‫دەســتەواژەیەكی شۆڕشگێڕانە كەوتە‬ ‫ســەر زاران‪ ،‬زۆربــەی شۆڕشــەكانی‬ ‫رزگاریخــوازی نیشــتیمان بەشۆڕشــە‬

‫كوردیەكانیشــەوە ئیلهامیــان لــەوە‬ ‫وەرگرتبو‪ ،‬دەبینیــن بزافەكانی ژنانی‬ ‫كورد لەو سەردەمانەدا خۆی ئاخنیبوە‬ ‫ناوهزری رزگاری نیشــتیمانی‌و هاوتای‬ ‫خەباتی پیاوان لەرەوكردن دابو رەنگە‬ ‫تێگەیشــتن بۆ ئــازادی لەنێوان ژنێك‬ ‫كە واڵتەكەی داگیركراوبێ‌ جیاواز بێت‬ ‫بەدو چەمكی جیاواز بەهەمان شێوەی‬ ‫جیــاوازی لەتێگەیشــتن لەئــازادی‬ ‫لەنێوان ژنێكــی چینی كرێكارو چینی‬ ‫ناوەڕاســت لەتێگەیشــتنی ژنێكــی‬ ‫برجوازی‌و ســەرمایەدار كە لەمەشــدا‬ ‫دوبــارە سیســتمی ســەرمایەداری‬ ‫جیاوازیەكان یەكالیدەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەژێــر ئــەم رۆشــناییەدا كاتێــك‬ ‫لــە نەتــەوە یەكگرتوەكان ئــەم رۆژە‬ ‫بــەرۆژی ژنانــی هەمو جیهــان دانرا‪،‬‬ ‫مەبەســت ئــەوە بوە ئــەم جیاوازیانە‬ ‫لەیــەك خاڵــدا كۆبكرێنــەوە كــە‬ ‫ئــەوەش خــۆی لەچەمكەكانــی مافی‬ ‫مرۆڤبــون بەگشــتی‪ ،‬بۆیە ئــەم رۆژە‬ ‫نەبەســتراوەتەوە بەهیچ كات‌و شوێن‌و‬ ‫روداوی دیاریكــراو‪ ،‬بەڵكــو زیاتــر‬ ‫چوارچێوەیەكــی گەردونــی بەخــۆوە‬ ‫گرتــوە‪ ،‬هەرچەنــدە بــەزۆری لــەالی‬ ‫پیــاوان توشــی توانــج‌و كــەم زانینی‬ ‫ئــەم رۆژە هەیــە‪ ،‬بەاڵم شــتێكی زۆر‬ ‫گشتگیرەو بەو مانایەش نیە رۆژەكانی‬ ‫تــر لــە ســاڵ مەحرومن لەژنــان‪ ،‬ژن‬ ‫فاكتەری ســەرەكی پێكهاتــەی بونی‬ ‫مرۆڤایەتیە هەمو رۆژێكیش هەر بۆ ژن‬ ‫ئەو رۆژەیە كە خۆری تێدا هەڵدێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (602)13-3-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەنێو خەاڵتكراوەكاندا پەیامنێری (چاودێر)ی تێدایە‬

‫سەندیكای رۆژنامەنوسان‪ ،‬پەیامنێرە ژنەكان خەاڵت دەكات‬

‫محەمەدی‬ ‫مەال كەریم‬

‫پێنوسێكی هەمیشە‬ ‫بەخزمەت‬

‫ماڵئاوا‪ ،‬نوسەرو وەرگێڕە گەورەكەی نێو‬ ‫كتێبخانەی كوردی‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لەچوارچـــــــــــێوەی كــــارو‬ ‫چـــــــــاالكییەكانی پایتەختی‬ ‫رۆشــنبیری بــۆ رۆژی (‪)8‬ی‬ ‫مــارس‪ ،‬رۆژی جیهانیی ژنان‪،‬‬ ‫ســەندیكای رۆژنامەنوســانی‬ ‫كوردســتان‪ /‬لقی ســلێمانی‪،‬‬ ‫خــــــــــــەاڵت‌و رێزلێنانی بۆ‬ ‫كەسوكاری ژنە شــەهیدەكان‬ ‫‌و ‪ 21‬پەیامنێــری میدیایــی‬ ‫رێكخســت‪ ،‬كە خاتــو (تریفە‬ ‫پەیامنێــری‬ ‫حەســەن)‪،‬‬ ‫رۆژنامــەی (چاودێر)یشــی‬ ‫تێدایە‪.‬‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫یەكێكیان شەهید (دنیز)ە كە لەكاتی‬ ‫رۆماڵی رۆژنامەوانیدا لە شەڕی داعش‬ ‫شــەهید بو‪ ،‬ئەوی تریشیان بۆ (وەفا‬ ‫شــیفا گەری) ی شەهیدە كە نوێنەری‬ ‫كەناڵی (روداو)ە‪.‬‬ ‫لــە هەمانكاتیشــدا خەاڵتمــان‬ ‫بەخشــییە ‪ 21‬پەیامنێــری كچ‌و ژنی‬ ‫بواری مەیدانی‪.‬‬ ‫بەناوی رۆژنامەكەمانەوە پیرۆزبایی‬ ‫بــۆ ســەرجەم رۆژنامەنوســانی ژن‬ ‫دەنێریــن‌و پیرۆزبایــی تایبەتیشــمان‬ ‫بــۆ پەیامنێــری رۆژنامەكەمــان خاتو‬ ‫(تریفە حەسەن)‪.‬‬

‫ێ یەكشــەممە‬ ‫بەرەبەیانــی دوێنــ ‌‬ ‫‪ ،2017/3/12‬دوای ســااڵنێكی‬ ‫زۆرو ملمالنێیەكی سەخت لەگەڵ‬ ‫نەخۆشــیدا‪ ،‬نوســەرو وەرگێــڕی‬ ‫بەتوانــاو خــاوەن هەڵوێســت ‌و‬ ‫تێكۆشــەر (محەمــەدی مــەال‬ ‫كەریــم)‪ ،‬كــوڕی مامۆســتا مەال‬ ‫مودەڕیــس‬ ‫عەبدولكەریمــی‬ ‫لەتەمەنی ‪ 86‬ســاڵیدا لەشــاری‬ ‫ســلێمانی كۆچــی دوایــی كــرد‪،‬‬ ‫هەمــان رۆژو لەرێوڕەســمێكی‬ ‫شایســتەدا بــەرەو گۆڕســتانی‬ ‫ســەیوان بەڕێخــراو لەتەنیشــت‬ ‫گۆڕی (گۆران) ی شاعیر بەخاك‬ ‫سپێردرا‪.‬‬

‫پەیامنێری چاودێر لەكاتی وەرگرتنی خەاڵتەكەدا‬

‫ســەبارەت بەم خــەاڵت‌و رێزلێنانە‬ ‫بــۆ ئــەو بۆنەیــە و لــەو رۆژەدا‪،‬‬ ‫سكرتێری ســەندیكای رۆژنامەنوسان‪/‬‬ ‫لقــی ســلێمانی‪ ،‬كاروان ئەنــوەر بــە‬ ‫(چاودێــر) ی راگەیانــد‪ :‬لــەرۆژی ‪8‬‬ ‫ی مارســدا‪ ،‬رۆژی جیهانیــی ژنــان‪،‬‬ ‫خــەاڵت‌و رێزلێنانی تایبەتمان بۆ ژنە‬ ‫شەهیدەكانی بواری رۆژنامەوانی‪ ،‬یان‬ ‫ئەو ژنە رۆژنامەنوســانەی ســەرەڕای‬ ‫قەیرانی دارایی‌و كێشە لەدوایەكەكاندا‬ ‫ێ وەستان بەردەوامن ‌و كاردەكەن‬ ‫بەب ‌‬ ‫دیاریكرد‪.‬‬ ‫خــەاڵت ‌و رێزلێنانەكانمــان بــۆ‬ ‫بنەماڵــەی ژنــە شــەهیدەكانی بواری‬ ‫رۆژنامەوانی ‌و پەیامنێرە مەیدانیەكان‬ ‫رێكخســتوە‪ ،‬دەمانەوێــت رێــز و وەفا‬ ‫ببەخشــینە هــەردو رۆژنامەنــوس كە‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫(محەمــەدی مــەال كەریــم)‪ ،‬لــە‬ ‫‪ 1931/8/14‬لــە بیــارە لەدایــك بــوەو‪،‬‬ ‫فەقێیەتــی الی باوكــی تــەواو كــردوە‪،‬‬ ‫زمانەكانی عەرەبی‌و فارســی باش زانیوە‬ ‫لەگــەڵ شــێوە زاری هەورامیــدا‪ ،‬خاوەنی‬ ‫چەندیــن كتێبی ناوازەیــەو پێداچونەوەی‬ ‫بۆ چەندین دیوانی شــیعری كردوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫دیوانەكانی (مەحوی‪ ،‬نالی‪ ،‬سالم‪ ،‬بێخود‬ ‫و چەندینی تر)‪.‬‬ ‫ێ گەورەی لەرێكخستن‌و‬ ‫رۆڵێكی گەلـــ ‌‬

‫دوبارە داڕشتنەوەی شیعرەكانی مەولەویدا‬ ‫هەبوە‪ ،‬لە هەمان كاتدا رۆڵێكی زۆریشــی‬ ‫گێــڕاوە لەدوبــارە پێداچونــەوەی دیوانی‬ ‫(شیرین‌و خوسرەو)ی خانای قوبادی كە‬ ‫بەهەورامی نوسراوە‪.‬‬ ‫ئەم كەڵە نوســەرە تا كاتی مردنیشــی‬ ‫لەســەر جێگاو لەماڵەكەی خۆیــدا رۆژانە‬ ‫چەندیــن كاتژمێــری تەرخــان كــردوە بۆ‬ ‫پێداچونەوەی نوسینی كەڵە شاعیران‪.‬‬ ‫ئەم مرۆڤە دەســت هەمیشــە ســەوزە‪،‬‬ ‫لەســەر هەڵوێســتە جوامێرەكانــی ‌و‬ ‫راستگۆیی‌و جوانی‌و مەردایەتی‪ ،‬چەندین‬ ‫جار ئەشــكەنجەو زیندانی كراوە و هەردو‬ ‫كتێبی (جەنگاوەرێكی ڤێتنامی) و (الوك‬ ‫‌و حەیران)ی لەزیندان دا نوسیوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەو رۆژانەی ســەردەمی رژێمی بەعسیش‪،‬‬ ‫ئەوكاتانــەی لە بەغدا ژیــاوە‪ ،‬رێگرییەكی‬ ‫زۆری بۆ دروســت كراوە و رێگەیان نەداوە‬ ‫وتار و نوسینەكانی باڵوبكاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم نوســەرە هەمیشــە نەمــرە كــە‬ ‫خاوەنــی ئەو هەمــو خزمەتە بوە بۆ كورد‬ ‫و كتێبخانەی كوردی‌و خاوەنی ئەو هەمو‬ ‫خەاڵتــی رێزلێنانــە بــوە‪ ،‬بەداخــەوە بۆ‬ ‫دواجار ماڵئاوایی لێكردین‌و بۆشــاییەكی‬ ‫گەورەی خستە نێو دنیای ئەدەبی كوردی‬ ‫‌و كتێبخانەی كوردییەوە‪.‬‬ ‫ماڵئــاوا خامــە ســەنگینەكە‪ ،‬ماڵئــاوا‬ ‫محەمەدی مەال كەریم‬

‫سایتی نوێی‬

‫كەوتەكار‬

‫‪www.dabran.net‬‬

‫‪w.dabran.n‬‬ ‫بە سێ زمان‪ :‬كوردی‪ ،‬عەرەبی و ئینگلیزی‬

‫دیزاینی نوێ‬

‫کەریم دەشتی‬

‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫دەقی شیعریی نوێ‪:‬‬

‫دەقی وەرگێڕدراو‪:‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )543‬دووشەممە ‪ 2017/3/13‬پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ویتامن دوای ‪ ١٦٥‬ساڵ‬ ‫هێشتا کتێبی تازە دەنووسێت‬

‫ڕۆمانەکەی تەنیا شەش‬ ‫هەڵەی چاپی تێدایە‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬بڕوا کیانی‬ ‫نووسەرانی باش لە زەیندا دەمێننەوە و‬ ‫کارەکانیان بەنێو دڵی نەوەکاندا گوزەر دەکەن‪،‬‬ ‫واڵت ویتمان‪ ،‬شاعیر و نووسەر و ڕۆژنامەنوسی‬ ‫بە ڕەگەز ئەمەریکیی سەدەی نۆزدە باش درکی‬ ‫بەم ڕاستییە کردووە و لە یەکێک لە شیعرەکانیدا‬ ‫کــە لــە کتێبی «چڵەکانی گــیــا»دا بــاوی‬ ‫کردووەتەوە دەڵێت‪« :‬من لەگەڵتانم ئەی پیاو‬ ‫و ژنی ئەم نەوەیە و چەندان نەوەی داهاتوو»‪،‬‬ ‫یان لە شوێنێکی دیکەدا دەڵێت‪« :‬هیچ شتێک‬ ‫بەڕاستی بزر نابێ و بزریش ناکرێت‪».‬‬ ‫دیارە ویتمان بە ژیریی خۆی لە گرنگی و‬ ‫کاریگەریی کارەکانی تێگەشتووە‪ ،‬کە هەر‬ ‫ئەمەشە وا لە «زاکەری تورپین» خوێندکاری‬ ‫دەرچوو لە زانکۆی هۆستۆن دەکات دوای زیاتر‬ ‫لە سەدوبیست ساڵ لە مەرگی ویتمان بە شوێن‬ ‫وتەکانیدا وێڵە و لەم هەوڵەشیدا ڕۆمانێکی ئەم‬ ‫نووسەرە دەدۆزێتەوە و دووبارە و دوای ‪١٦٥‬‬ ‫ساڵ لە باڵوبوونەوەی دەیخاتەوە بەر چاپ و بە‬ ‫خوێنەرەکانی ئاشنا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫دۆزینەوەکە لــەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە‬ ‫لە ‪١٣‬ی ئــازاری ‪١٨٥٢‬دا ڕۆژنامەی نیویۆرک‬ ‫لە بەشی ڕیکالمدا بانگەشە بۆ باڵوبوونەوەی‬ ‫ڕۆمانێک دەکەن کە لە ژمارەکانی دواتــردا بە‬ ‫زنجیرە باڵو دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئێستا دەرکەوتووە‬ ‫کە ئەو چیرۆکە نەناسراوە هیی واڵت ویتمانە‪.‬‬ ‫ویتمان لەم ڕۆمانەیدا کە شێوازی نووسینی لە‬ ‫هیی چارلس دیکنسی ڕۆماننووسی بەریتانییەوە‬ ‫نزیکە‪ ،‬باس لە ژیان و سەرکێشیی منداڵیکی‬ ‫بێالنە دەکــات بە نــاوی جــاک کە هــەر ناوی‬ ‫کتێبەکەش بە ناوی کارەکتەری سەرەکییەوەیە‬ ‫و نــاونــیــشــانــەکــەی بریتییە لــە «ژیــــان و‬ ‫سەرکێشییەکانی جاک ئینگل» کە ئێستا بە‬ ‫شێوازی ئۆنالین لە الیەن بەشی ڕاگەیاندنی‬

‫زانکۆی لــۆواوە دووبــارە باڵو کراوەتەوە و لە‬ ‫ماوەی داهاتوودا بە شێوازی کتێبیش دەخرێتە‬ ‫بازاڕەوە‪.‬‬ ‫دەیڤید ڕینۆڵد شارەزا لە ژیان و بەرهەمی‬ ‫ویتمان لەسەر کتێبەکە دەڵێت‪« :‬ڕۆمانەکە لە‬ ‫سیوشەش هەزار وشە پێک هاتووە کە شەش‬ ‫هەڵەی چاپیشی تێدایە‪ ».‬هەروەها لە بارەی‬ ‫کتیبەکەوە ئەوەشی وت کە نووسینێکی هێند‬ ‫بەناوبانگ نییە‪ ،‬بــەاڵم نووسینێکە خوێنەر‬ ‫بۆ خــۆی کێش دەکــات‪ ،‬لە هەمان کاتیشدا‬ ‫تورپین‪ -‬دۆزەرەوەی کتێبەکە‪ -‬بە کتێبۆکەیەکی‬ ‫پڕجۆشوخرۆش و داهێنەرانە و نامۆی ناو دەبات‪.‬‬ ‫شایەنی باسیشە لەم دوو ساڵەی دواییدا‬ ‫ئەمە دووەمین کتێبی واڵت ویتمانە کە لە الیەن‬ ‫زاکەری توربینەوە دەدۆزرێتەوە‪ ،‬پێشتر و لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٥‬شدا زاکەری ڕایگەیاند کتێبێکی واڵت‬ ‫ویتمانی دۆزیوەتەوە کە لەمێژە ون بووە‪ ،‬لەژێر‬ ‫ناوی «ڕاهێنان و تەندروستیی پیاوانە» کە‬ ‫وەکوو کتێبێکی گرنگ و بەناوبانگ پێشوازیی‬ ‫لێ کرا‪.‬‬ ‫بەم دۆزینەوە ناوبەناوەی نووسینەکانی‪ ،‬زیاتر‬ ‫ئەوە الی خوێنەرەکانی ویتمان ئاشکرا دەبێت‬ ‫کە ئەو بە مەبەستەوە پێیانی وتــووە من لە‬ ‫ناوتاندام و شتەکانیش هەرگیز بەڕاستی بیر‬ ‫ناچنەوە‪.‬‬ ‫واڵـــت ویــتــمــان شــاعــیــر و وتـــارنـــووس و‬ ‫ڕۆژنامەنووسی ئەمەریکی کە لە سەرەتای‬ ‫سەدەی نۆزدە تا کۆتاییی هەمان سەدە ژیاوە‪،‬‬ ‫یەکێکە لە نووسەرە هەرە دیارەکانی دنیای‬ ‫ئەدەبی و بەتایبەت شیعر‪ ،‬کە هەندێک بە هۆی‬ ‫کتێبەکەیەوە «چڵەکانی گیا» بە باوکی شیعری‬ ‫ئازاد ناوی دەبەن‪.‬‬

‫ماستەرنامەیەک لە بارەی گۆرانی شاعیر بە پلەی ئیمتیاز پەسەند کرا‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆژی چــوارشــەمــمــە‪ ٢٠١٧/٣/٨ -‬لە‬ ‫زانکۆی سلێمانی‪ ،‬کۆلێژی زمان گفتوگۆی‬ ‫ماستەرنامەی (هەرێم عوسمان مەعروف)‬ ‫بەڕێوە چوو‪ ،‬کە ناونیشانەکەی بریتی بوو‬ ‫لە (لیریكی گۆران لە ڕوانگەی بونیادگەریی‬ ‫كراوە و تەواوكارانەوە)‪.‬‬ ‫سەرپەرشتیاری نامەکە (د‪.‬ئەنوەر قادر‬

‫محەمەد) و لیژنەی تاوتوێکردنی نامەکەش‬ ‫لە (د‪.‬عەبدولقادر حەمەئەمین محەمەد‪،‬‬ ‫د‪.‬مەریوان عومەر حسێن و د‪.‬محەمەد ئەمین‬ ‫عەبدوڵاڵ) پێک هاتبوو‪ .‬لە بارەی پێکهاتە‬ ‫و نــاوەڕۆکــی نامەکەوە هەرێم عوسمان‪،‬‬ ‫بە ڕەخنەی چاودێری وت‪'' :‬نامەکە لە‬ ‫سێ بەش پێک هاتووە‪ ،‬بەشی یەکەم لە‬ ‫بــارەی شیعری لیریک و چەمک و زاراوە‬ ‫و جۆرەکانی و ئاوێزانبوونی بە بەشەکانی‬ ‫دیکەی هونەر و بابەت و قەبارەی لیریکە‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ ،‬لەسەر بنەمای بەشی یەکەم‬ ‫لە شیعری گۆران دواوین‪ ،‬واتە کۆی دیوانی‬

‫گۆران بووەتە کەرەستەی توێژینەوەکەمان‪.‬‬ ‫جۆرەکانی لیریکی گۆران و قەبارە و بابەت‬ ‫و نــاوەڕۆکــی لیریکی شاعیرمان دیــاری‬ ‫کردووە‪ .‬بەشی سێهەمی نامەکە‪ ،‬کە کاری‬ ‫بنەڕەتیمان بووە‪ ،‬لەسەر بنەمای نۆ چەمکی‬ ‫گرنگی زانای ڕووس (یوری لۆتمان) شیکاری‬ ‫شیعرەکانی گۆرانمان کردووە‪ .‬زانای ناوبراو‬ ‫کە میتۆدێکی تایبەتی بە سوودوەرگرتن لە‬ ‫هەرسێ میتۆدی (فۆرمالیزم‪ ،‬بونیادگەری‪،‬‬ ‫سیمۆتیکی) داڕشتووە‪".‬‬ ‫سەبارەت بە گرنگی نامەکەش هەرێم‬ ‫عوسمان وتی‪'' :‬یەکەمجارە ئەم میتۆدە بۆ‬

‫خوێندنەوەی دەق‪-‬شیعرەکانی گۆران بەکار‬ ‫دەهێنرێت‪ ،‬کە ئەم میتۆدە دەقکوژ نییە و‬ ‫الیەنی ئیستاتیکی و فیکریی دەق لەبەر چاو‬ ‫دەگرێت‪ .‬لێرەشەوە نامەکە توانیویەتی کۆی‬ ‫دیوانی شاعیر لەبەر چاو بگرێت‪ ،‬هاوکات بە‬ ‫پێی ئەو میتۆدە زیاتر لە بیست دەق‪ -‬بە‬ ‫تەواوی شیکار کراون‪''.‬‬ ‫بە ناوی ڕەخنەی چاودێرەوە پیرۆزبایی‬ ‫لە هاوکارمان هەرێم عوسمان دەکەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )543‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/3/13‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ئەدەبی بەراوردکاری و دەقئاوێزان‬

‫لە نێوان (هیچ)ـی‪ ١‬کۆچەر ئەبوبەکر و (نـامه‌یه‌ك بۆ ئه‌و منداڵه‌ی كه‌ هه‌رگیز له‌ دایك نه‌بوو)ـی‪٢‬‬ ‫ڤاالچیدا‬

‫ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی كه ‌لێره‌دا باسی لێو‌ه‬ ‫ده‌كه‌ین نامه‌یه‌ك بۆ ئه‌و منداڵەی ك ‌ه‬ ‫هه‌رگیز له ‌دایك نه‌بوو‪ ،‬بۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫ساڵی ‪ 1975‬چاپ كراوه‌‪.‬‬ ‫ناونیشان ته‌ورێكی گرنگی تێكستی‬ ‫ئه‌ده‌یبی ‌ه كـ ‌ه ده‌شــێــت هه‌ندێك جار‬ ‫ناونیشان په‌یوه‌ندیی به ‌نــاوه‌ڕۆكـه‌و‌ه‬ ‫نه‌بێت و به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪.‬‬ ‫چ دانپێدانانه‌كانی دایكێك‪ ،‬یاخود‬ ‫نامه‌یه‌ك بۆ ئه‌و منداڵه‌ی ك ‌ه هه‌رگیز‬ ‫له ‌دایك نه‌بوو‪ ،‬له ‌ڕووی ماناو‌ه یه‌ك‬ ‫محه‌مه‌د حه‌سه‌ن‬ ‫مه‌به‌ستیان هه‌ی ‌ه و ئه‌یانه‌وێ ئامانجێك‬ ‫بگه‌یه‌نن‪ .‬هه‌ردوو ناونیشانه‌ك ‌ه په‌یامی‬ ‫ڕۆمانی نامه‌یی چییه‌؟‬ ‫سه‌ره‌تای مێژووی ڕۆمان به‌ ڕۆمانی دایكانه‌یه‌ بۆ منداڵه‌كانیان‪ ،‬له ‌شوێن و‬ ‫نامه‌یی ده‌ســتــی پێكرد و ده‌توانین زه‌مه‌نی جیاوازدا‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه نووسه‌ری‬ ‫بڵێین ل ‌ه س ـه‌ده‌ی هــه‌ژده‌دا نووسینی دانپێدانانه‌كانی دایكێك وه‌ك جۆرێك ل ‌ه‬ ‫ڕۆمان ب ‌ه شێوه‌ی نامه‌یی زۆر باو بوو‪ ،‬خاڵیكردنه‌وه‌ی مانا (هیچ)ێك ده‌خات ‌ه‬ ‫ڕۆمان ‌ه نامه‌ییه‌كانی پامێال (‪ )1741‬و ته‌نیشت ناونیشانه‌كه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و هیچه‌ی‬ ‫كالریسیا (‪)1747‬ی سامۆیل ڕیچارد ل ‌ه كۆتایی تێكسته‌كه‌دا فیگۆری گێڕه‌و‌ه‬ ‫سۆن ل ‌ه مێژووی ڕۆمانی ئه‌ورووپیدا لـه‌سـه‌ر لمی ك ـه‌نــاردەریــا ده‌ینووسێ‬ ‫خاڵی به‌رچاون و بوون ب ‌ه ئیلهامبه‌خشی و به‌رگه‌كه‌ی وێنه‌ی ئافره‌تێك ‌ه له‌ناو‬ ‫قه‌فه‌زێكی داخـــراودا ك ‌ه به‌ستراو‌ه ب ‌ه‬ ‫نووسه‌رانی سه‌رده‌می خۆیان‪٣.‬‬ ‫ڕۆمانی نامه‌یی خاسییه‌تی تایبه‌ت به وشه‌ی هیچه‌وه‌‪ .‬مه‌دلوولی ئه‌م وێنه‌یە‬ ‫‌خۆی ل ‌ه تێكسته‌كانی تر جیای ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬پانتاییه‌كی گه‌وره‌ی پرسیاری بێوه‌اڵمی‬ ‫ئه‌ویش له‌ ڕێگه‌ی ته‌كنیك و شێوازی له‌ناو دالی تێكسته‌كه‌دا داگیر كردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕووی بوونیاد و پڵۆته‌و‌ه نووسه‌رى‬ ‫گێڕانه‌وه‌ی جیاوازه‌و‌ه و ئه‌و داڕشتن ‌ه‬ ‫مه‌نه‌لۆگیی ‌ه درێژه‌ی جاری وای ‌ه ل ‌ه فۆڕمی تێكستی دانپێدانانه‌كانی دایكێك هه‌مان‬ ‫نامه‌یه‌كی درێژدا و جاری واش ‌ه به‌سه‌ر سێكچی بۆ فیگۆر و كه‌سایه‌تییه‌كانی‬ ‫چه‌ندین به‌شدا دابه‌ش كراو‌ه و ده‌گات ‌ه چوار ده‌ورى كێشاوه‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌مێك ب ‌ه‬ ‫خوێنه‌ر‪ ،‬نموونه‌ی شێوازی ته‌كنینی ئه‌م گۆڕانكارییه‌وه‌‪ ،‬لێره‌دا خاڵ ‌ه هاوبه‌ش و‬ ‫دوو تێكسته‌ی ك ‌ه ل ‌ه باره‌یانه‌و‌ه ده‌دوێین جیاوازه‌كانی هه‌ردوو تێكست ده‌خه‌ین ‌ه‬ ‫وه‌ك كچه‌ی پرته‌قاڵی یۆستاین گارده‌ر و ڕوو وه‌ك ئـــه‌وه‌ی یه‌كێك ‌ه لـ ‌ه بنه‌ما‬ ‫هه‌ژارانی فیۆدۆر دۆستۆیفسكى و نام ‌ه گرنگه‌كانی ڕخنه‌ی ئه‌ده‌بی به‌راوردكـاری‌‪.‬‬ ‫ئـه‌و‌ه ڕوون ـ ‌ه ك ‌ه ڕۆمان ‌ه نامه‌ییه‌كان‬ ‫بۆ كچه‌كه‌می تیۆدۆر كالیفاتیدیسه‌‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەی ئاخر به‌م دواییان ‌ه له‌الیه‌ن شاعیر هه‌میش ‌ه گــێــڕره‌وه‌یـه‌ك‪ ،‬سه‌نته‌رگیری‬ ‫و وه‌رگێڕ دالوه‌ر قه‌ره‌داغی وه‌رگێڕانی بۆ‬ ‫كراوه‌‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫بۆ ڕانان و خوێندنه‌وه‌و ڕەخنه‌ی هه‌ر‬ ‫تێكستێكی ئه‌ده‌بی پێویسته‌ ئه‌و چه‌مك‬ ‫و میتۆدان ‌ه بناسێنین ك ‌ه ل ‌ه ڕێگه‌یه‌و‌ه‬ ‫ده‌قه‌كانی پێ ڕاڤ ‌ه ده‌كه‌ین‪ .‬بۆ ناسینی‬ ‫ئه‌م تیۆریان ‌ه هه‌ندێك له ‌باره‌یانه‌و‌ه‬ ‫ده‌دوێین‪.‬‬ ‫له ‌پێناسه‌كه‌ی ئه‌لكسانده‌ر دیماو‌ه‬ ‫ده‌ست پێ ده‌كه‌ین كه ‌ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌ده‌بی‬ ‫به‌راوردكاری ل ‌ه به‌رهه‌م و سامانی گه‌النی‬ ‫جیاجیا ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬هــه‌روه‌ك شتی‬ ‫هاوبه‌شی نێوانیان‪ ،‬ئاواش تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫و ڕووخـــس ــار و ڕواڵــه‌ت ــی نــه‌تــه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ریه‌كه‌یان و جێگای هه‌ر ئه‌ده‌به‌ش ل ‌ه‬ ‫مێژووی ئه‌ده‌بی جیهانیدا دیاری ده‌كات‪.‬‬ ‫(ئه‌م ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ده‌قئاوێزان گرنگی‬ ‫ب ‌ه گفتوگۆ و به‌یه‌كداچوونی ده‌قه‌كان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬وه‌سوه‌سه‌ی دۆزینه‌وه‌ی ده‌قی‬ ‫تــازه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی‬ ‫بــه‌راوردكــاری گرنگی ب ‌ه كاریگه‌ری و‬ ‫به‌ركاریگه‌ریی كه‌وتنی ده‌قه‌كان ده‌دات‪،‬‬ ‫گرنگی به‌كات و شوێن و ئه‌و زمانان ‌ه‬ ‫ده‌دات ك ‌ه هه‌ردوو ده‌قنووسه‌ك ‌ه تیایاندا‬ ‫ژیــاون و ده‌یزانن‪ .‬ڕه‌خنه‌گرانی بواری‬ ‫ده‌ق ئاوێزان گرنگی ب ‌ه كات و شوێن و‬ ‫ده‌قی یه‌كه‌م ناده‌ن‪ ،‬به‌ڵكو گرنگی به‌و‌ه‬ ‫ده‌ده‌ن تا چه‌ند (هه‌واڵه‌كردن‪ -‬إحاله‌)‬ ‫ڕووی داوه‌‪٤.‬‬ ‫ئێم ‌ه لــێــره‌دا دوو تێكست‪ ،‬دوو‬ ‫ئه‌زموونی جیا و دوو پڕۆسه‌ی نوسینی‬ ‫كۆن و نوێ به‌راورد ئه‌كه‌ین‪ ،‬یه‌كێكیان‬ ‫جگ ‌ه لــه‌وه‌ی شاعیره‌‪ ،‬به‌ڵكو یه‌كه‌م‬ ‫ئه‌زموونی خــۆی ل ‌ه بــواری داڕشتن و‬ ‫نووسینی مه‌ودافراوانه‌و‌ه تاقی ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫و ب ‌ه كتێبه‌كه‌ی به ‌ناوی دانپێدانانه‌كانی‬ ‫دایكێك (هیچ) و ئه‌زموونی دووهه‌میان‬ ‫نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌نووسی ئیتاڵی ئۆریانا‬ ‫ڤاالچیی ‌ه ك ‌ه خاوه‌نی چه‌ندین نووسینی‬ ‫بواری ئه‌ده‌ب و ڕۆمان و ڕۆژنامه‌وانییه‌‪،‬‬

‫له‌نێو چه‌قی ده‌قه‌كه‌دا ده‌كات و نووسه‌ر‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی مه‌نه‌لۆگه‌و‌ه قس ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆی و كه‌سی به‌رامبه‌ردا ده‌كات‪ .‬ئه‌م‬ ‫دوو تێكسته‌ش بـ ‌ه هـه‌مــان شێوه‌ن‪،‬‬ ‫ته‌نها جیاوازییان ل ‌ه ڕووی گێڕانه‌وه‌و‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ئۆریانا ڤاالچى ل ‌ه كۆتاییه‌كانی‬ ‫تێكسته‌كه‌دا سێ چیرۆكی كورت تێكه‌ڵی‬ ‫ڕووداو و زمانی گێڕانه‌و‌ه ده‌كــات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ڕووی ئـه‌ده‌بــیــیـه‌وه‌ ده‌تــوانــیــن بڵێین‬ ‫هونه‌ری گێڕانه‌وه‌ی كۆالژكراو‪.‬‬ ‫هـــه‌ردوو فیگۆرى س ـه‌ره‌كــی دایكن‬ ‫و ئه‌یانه‌وێ ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه جۆره‌كان‬ ‫منداڵه‌كه‌ی ناو سكیان بدوێنن و باسی‬ ‫نه‌هامه‌تییه‌كانی ژیــان و بوونیان بۆ‬ ‫بگێڕنه‌وه‌‪ .‬گێڕانه‌وه‌كه‌ی ئۆریانا له‬ ‫‌خاڵی بــوونـه‌و‌ه ده‌ســت پێ ده‌كــات تا‬ ‫ساتی له‌بارچوون‪ ،‬ده‌ستپێكەکەی به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌یە‪ -‬ئه‌مشه‌و زانیم ك ‌ه هه‌ی‪،‬‬ ‫دروســت وه‌ك دڵۆپێك ل ‌ه ژیان كه ‌ل ‌ه‬ ‫هیچه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتبێ‪.‬‬ ‫بــەاڵم كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر ل ‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ته‌كنیكی گــێــڕانـه‌وه‌وه‌‪ ،‬شێوازێكی تر‬ ‫پێشكه‌ش ده‌كــات ب ‌ه جۆرێك ئه‌شێ‬ ‫ناوه‌ڕاستی تێكسته‌ك ‌ه بێت به‌م شێوه‌یه‌‪-‬‬ ‫ل ‌ه ڕسته‌ى یه‌كه‌مه‌و‌ه ئه‌و‌ه ئاشكرا ئه‌كات‬ ‫ك ‌ه نامه‌كه‌ی بۆ ڕامینه‌‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و منداڵه‌ی‬ ‫ئــامــاژه‌ی پــێ ده‌كـــات بـ ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫منداڵەكه‌ی ئۆریاناوه‌‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ی ‌ه و ل ‌ه‬ ‫ژیاندایه‌‪ ،‬ئه‌شێ مه‌ودایه‌ك لێیه‌و‌ه دوور‬ ‫بێت و ل ‌ه شوێنێكی ئه‌م جیهان ‌ه بێت‪،‬‬ ‫ئه‌كرێ چه‌ندساڵكیش ته‌مه‌نی هه‌ڵكشابێ‬ ‫و ناو لێ نــراوه‌‪ .‬وه‌ك ل ‌ه په‌ره‌گرافی‬ ‫ی ـه‌ك ـه‌مــدا ده‌ڵــێــت‪ :‬مــنــداڵــەك ـه‌ی ل ‌ه‬ ‫دوورترین زه‌مه‌ن و مه‌وداوه‌‪ ،‬ساڵو له‌تۆ‬ ‫ئازیزترینم‪ ...‬كه‌روێشكه‌ بچكۆله‌كه‌م‪...‬‬

‫دڵنیام ل ‌ه كاتێدا من ئه‌م نامه‌ی ‌ه بۆ تۆ‬ ‫ده‌نووسم‪ ،‬تۆش خه‌ریكی هه‌مان شت بۆ‬ ‫من‪ ،‬پاش ته‌واوبوونی نووسراوه‌كه‌ت‪،‬‬ ‫ده‌یكه‌یت به‌ ته‌یاره‌یه‌كی مندااڵنه‌و دوور‬ ‫هه‌ڵی ده‌ده‌یت‪.‬‬ ‫وتمان ه ـه‌ردوو نووسه‌ر و گێڕه‌رەو‌ه‬ ‫دایكن و ئه‌یانه‌وێ ل ‌ه ڕێگه‌ی مه‌نۆلۆگه‌و‌ه‬ ‫مه‌سجێك بــۆ كــۆرپ ـه‌ك ـه‌یــان بنێرن‪،‬‬ ‫هه‌ردوو گێڕه‌رەو‌ه ب ‌ه جۆرێ ل ‌ه جۆره‌كان‬ ‫فه‌رمانبه‌رن و سه‌رۆككارێكیان هه‌یه‌ و‬ ‫زووزوو مۆڵه‌ت ل ‌ه سه‌رۆككاره‌ك ‌ه ده‌خوازن‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ردانی پزیشك بكه‌ن ل ‌ه كاتی‬ ‫دووگیانیدا و وه‌سفی ئه‌و حاڵه‌ته‌ده‌كه‌ن‬ ‫چۆن ب ‌ه بێزارییه‌و‌ه سه‌ره‌یان گرتووه‌‪ ،‬له‬ ‫‌كاتی چوون ‌ه الی پزیشك‪ .‬خاڵێكی تر‬ ‫ك ‌ه پێویست ‌ه ئاماژه‌ی پێ بكه‌م هه‌ردوو‬ ‫دایكی ناو تێكسته‌ك ‌ه هاوسه‌ریان هه‌یه‌و‬ ‫ل ‌ه ژیاندان‪ ،‬ئه‌وه‌ی تێكستی نام ‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫كۆرپه‌یه‌ی ك ‌ه هه‌رگیز ل ‌ه دایك نه‌بوو‪،‬‬ ‫ئه‌یه‌وێت ب ‌ه هه‌رجۆرێكه‌ منداڵه‌ك ‌ه له‬ ‫‌دایك نه‌بێت و نه‌یه‌ت ‌ه دونیاوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی تێكستی دانپێدانانه‌كانی‬ ‫دایكێك ك ‌ه باوكه‌ك ‌ه پێی خۆش ‌ه منداڵیان‬ ‫ببێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌ردوو باوكه‌ك ‌ه ل ‌ه ڕووی‬ ‫خۆشه‌ویستییه‌و‌ه مه‌ودایه‌كی فراوان له‬ ‫‌نێوان خۆیان و هاوسه‌ره‌كانیاندایه‌‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر هه‌ردوو دایكه‌ك ‌ه ل ‌ه كاتی‬ ‫دووگیانبووندا بە به‌رده‌وامی ئافره‌تێك‬ ‫خزمه‌تیان ده‌كات‪ ،‬دایكی ناو تێكسته‌كه‌ی‬ ‫ئۆریانا ڤاالنچی دۆست ‌ه دراوسێكه‌ی و‬ ‫دایكی ناو تێكسته‌كه‌ی كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ی سالیمه‌ی ژنبرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫لــێــره‌و‌ه ده‌رده‌كـــه‌وێـــت یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫خه‌سڵەت ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌قئاوێزان‬ ‫به‌سه‌ر ئه‌م ده‌قـه‌دا پراكتیك ده‌كرێت‪،‬‬

‫ئه‌ویش خه‌سڵه‌تی هه‌ڵمژین ‌ه كه ‌وه‌ك‬ ‫یاسایه‌ك له ‌یاساكانی ده‌قئاوێزان ناو‬ ‫ده‌برێت‪ ،‬یاساكه‌ پێى وای ‌ه ده‌قی پاشین‬ ‫ده‌قی پێشین سڕ ناكات‪ ،‬به‌ڵكو ڕەخنه‌شی‬ ‫لێ ناگرێت‪ ،‬ب ‌ه گوێره‌ی پێداویستیی ‌ه‬ ‫مێژووییه‌كان دایده‌ڕێژێته‌و‌ه ك ‌ه ئه‌وكات‬ ‫ل ‌ه ئارادا نه‌بوون‪ .‬ده‌قنووسی پاشین به‬ ‫‌گوێره‌ی پێداویستیی ئه‌مڕۆی كۆمه‌ڵگای‬ ‫كوردی ده‌قی پێشینی داڕێژاوه‌ته‌وه‌‪5.‬‬ ‫نــمــوون ـه‌ك ل ـ ‌ه تێكسته‌كه‌ی ئۆریا‬ ‫ناڤاالچییه‌وه‌‪ -‬ئه‌گه‌ر پێت خۆش نه‌بێ‬ ‫بێیت ‌ه سه‌ر دنیا و نه‌ته‌وێ له‌دایك بی؟‬ ‫ئه‌گه‌ر ڕۆژێك ل ‌ه ڕۆژان به‌سه‌رمدا بقیژێنی‬ ‫(كێ له‌تۆی ویستبوو كه‌من بێم ‌ه سه‌ر‬ ‫دنیا‪ ،‬بۆچی منت دروست كرد بۆ؟ بچكۆل ‌ه‬ ‫ژیان یانی ماندووبوون! ژیان شه‌ڕێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫هه‌موو ڕۆژێك دووبار‌ه ده‌بێته‌و‌ه و نرخی‬ ‫چركه‌سات ‌ه شاده‌كانی یه‌كجار گرانه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم چۆن بزانم ك ‌ه فڕێدانت كارێكی‬ ‫دروست نییه‌)‪ .‬په‌ره‌گرافی ژ‪21.‬‬ ‫نــووســه‌ری دانپێدانانه‌كانیش ل ‌ه‬ ‫پ ـه‌ره‌گــرافــی ژ‪30.‬دا ده‌نــووســێــت‪ :‬ب ‌ه‬ ‫بڕوای من هێنانه‌دنیای كه‌سێك‪ ،‬كارێكی‬ ‫نامرۆڤانه‌یه ‌و تاوانه‌كه‌ی هیچی كه‌متر‬ ‫نیی ‌ه له ‌كردنه‌ده‌ره‌وه‌ی كه‌سێك ل ‌ه ژیان‬ ‫و كوشتنی كه‌سێك‪ .‬دڵنیا بووم ڕۆژێك‬ ‫بێیت ‌ه ژیانه‌و‌ه تاوانبارم ده‌كه‌یت به‌وه‌ی‬ ‫بۆچی هێشتووم ‌ه تۆ پێ بخه‌یت ‌ه سه‌ر‬ ‫زه‌وی‪ ،‬به‌اڵم من نه‌مده‌توانی تۆ ل ‌ه خۆم‬ ‫جودا بكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه هاوسه‌ریش هاوبه‌شییه‌ك‬ ‫له‌نێو هــــه‌ردوو تێكسته‌كه‌دا ب ـه‌دی‬ ‫ده‌كرێت و ده‌قاوێزانێكی ته‌واوه‌تی ڕوو‬ ‫ده‌دات‪ ،‬به‌جۆرێك ئه‌وه‌ی ئۆریانا ڤاالچى‬ ‫نه‌یتوانیبێت له‌نێو تێكسته‌كه‌دا جێگه‌ی‬ ‫بكاته‌وە‌‪ ،‬كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر خستوویه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ری ئۆریانا ل ‌ه په‌ره‌گرافێكدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫باوكت ڕۆشتووه‌‪ .‬له‌م باره‌یه‌و‌ه ناڕه‌حه‌ت‬ ‫نیم‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر جاروبار چاوم ل ‌ه‬ ‫ده‌رگــای ـه‌ك ده‌بــڕم ك ‌ه ئـه‌و ب ‌ه ته‌مای ‌ه‬ ‫وه‌ده‌ركــه‌وێ و من هیچ جووڵه‌یه‌ك بۆ‬ ‫ڕۆیشتن ‌ه ده‌رێ ل ‌ه خۆم پیشان ناده‌م‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پێشیشم گرتبایه‌‪ ،‬دیسان من و‬ ‫ئه‌و قسه‌یه‌كمان بۆ وتن نه‌بوو‪.‬‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر‬ ‫ناڕه‌زایه‌تی له‌و پێكه‌وه‌بوون ‌ه ده‌رده‌بڕێت‬ ‫و ب ‌ه ڕاشكاوی كولتووری كچ‪-‬به‌شوودان‬ ‫ئه‌دات ‌ه به‌ر نه‌شته‌ری ڕه‌خن ‌ه وه‌ك ل ‌ه‬ ‫په‌ره‌گرافی ژ‪59.‬دا ده‌ڵێت‪ :‬من كاتێك‬ ‫چاوم كــرده‌و‌ه ل ‌ه جلوبه‌رگێكی سپیدا‬ ‫بووم ل ‌ه ئاهه‌نگی خۆمدا خۆمم بینییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه ته‌نیشتی پیاوێكه‌و‌ه دانیشتبووم ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك دیواری كۆنكرێتی ل ‌ه نێوانماندا‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪ .‬مــرۆڤ هه‌ندێك جار‬ ‫بڕیاری زۆر ل ‌ه خۆی گه‌وره‌تر ده‌دات‪،‬‬ ‫هه‌ندێك جار هه‌ڵه‌یه‌ك ده‌كات‪ ،‬ناچار‌ه‬

‫تا دواساته‌كانی ژیانی باجی ئه‌و هه‌ڵه‌ی ‌ه‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫لــێــره‌و‌ه ده‌گـه‌یــنـ ‌ه ئــه‌و خــاڵ ـه‌ى كه‬ ‫‌(ده‌قــئــاوێــزان ب ـه‌بــێ وه‌زیــفــ ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو وه‌زیفه‌ى بنه‌ڕه‌تیی ده‌قئاوێزان‬ ‫ل ‌ه تیۆری ڕەخنه‌ی نوێدا بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫گۆڕینی ده‌الله‌ت‪ ،‬وه‌زیفه‌كه‌ی ب ‌ه دووبار‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی كه‌ره‌ست ‌ه وه‌رگیراوه‌ك ‌ه‬ ‫نیی ‌ه به‌و شێوه‌یەی ك ‌ه ل ‌ه دۆخی یه‌كه‌مدا‬ ‫هـه‌بــووه‌‪ ،‬به‌ڵكو بریتیی ‌ه ل ‌ه گۆڕین و‬ ‫گواستنه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بێت و ئێم ‌ه ده‌قێك‬ ‫بهێنین و به‌بێ گۆڕنكارى دایبنێینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا پڕۆسه‌ی ده‌قئاوێزان ڕووی نه‌داوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ته‌نها پڕۆسه‌ی گواستنه‌وه‌مان‬ ‫ئه‌نجام داوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ل ـه‌و بۆچوون ‌ه‬ ‫تیۆرییه‌ی جولیا كریستیڤاو‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتوو‌ه ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ده‌قئاوێزان تابلۆیه‌كی‬ ‫ڕنگاڵییه‌‪ ،‬له‌وه‌ش زیاتر هه‌موو ده‌قێك‬ ‫هه‌ڵمژین و گــۆڕیــن و سه‌لماندن و‬ ‫نه‌فیكردنه‌وه‌ی ده‌قگه‌لێكی تره‌)‪٥.‬‬ ‫ل ‌ه ڕووی ئه‌ده‌بی به‌راوردكارییه‌و‌ه‬ ‫تێكسته‌كه‌ی كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر هه‌ندێك‬ ‫پــرســیــاری گرنگی لــه ‌ڕووی بــوون و‬ ‫ئیمان و ئایینه‌و‌ه ورووژاندووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫تێكسته‌كه‌ی ئۆریانا ب ‌ه هێڵێكی ته‌نك‬ ‫هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه تا كۆتایی ئه‌چێته‌و‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌و باسه‌‪ ،‬یاخود خۆهه‌ڵواسین و‬ ‫خۆسووتاندنى كچانی گه‌ڕه‌ك ل ‌ه پێناو‬ ‫عه‌شق ‌ه ناكامه‌كانیان و نه‌گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫خۆشه‌ویسته‌كانیان‪.‬‬ ‫لـ ‌ه تێكسته‌كه‌ی ئــۆریــانــادا مــاڵ و‬ ‫دایك و باوكی گێڕه‌ره‌و‌ه ئاماده‌گییه‌كی‬ ‫كاڵیان هه‌یه‌‪ ،‬كه‌چی ل ‌ه تێكسته‌كه‌ی‬ ‫كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كردا به‌زۆری سووڕانه‌وه‌ی‬ ‫خه‌یاڵ و خه‌ونه‌كانی ڕاوی ڕوو‌ه‌و ماڵى‬ ‫نه‌نه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه په‌ره‌گرافی ژ‪15.‬دا‬ ‫ده‌ڵێ‪« :‬ئه‌و سه‌ربانه‌و ئه‌و ماڵ ‌ه بۆ من‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی خۆی هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه باوه‌ڕم‬ ‫وای ‌ه هیچكام ل ‌ه ئه‌ندامانی ماڵی نه‌نكت‬ ‫ل ‌ه گۆشه‌نیگای منه‌و‌ه ل ـه‌و ماڵه‌یان‬ ‫نه‌ڕوانی‪ ».‬من وه‌ك خوێنه‌رێك زۆر كات‬ ‫قه‌فه‌سى سه‌ر به‌رگی كتێبه‌ك ‌ه ب ‌ه ماڵ‬ ‫ئه‌شووبهێنم‪ ،‬چون ئافره‌تێك به‌و هه‌موو‬ ‫خ ـه‌ون و خه‌یاڵ ‌ه ڕه‌نگاڵه‌یه‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رگه‌كه‌دا به ‌چه‌ند خاڵێكی ڕه‌نگاوڕنگ‬ ‫نه‌خشێنراو‌ه و لە چوار دیواری ماڵەكەدا‬ ‫قه‌تیس بووبێت و هه‌میش ‌ه وه‌ك كه‌سێكی‬ ‫یاخی ده‌رده‌كه‌وێت و حه‌زی به‌ڕیسككرن ‌ه‬ ‫ل ‌ه ژیاندا‪ ،‬تا دواجار بڕیار ده‌دات ل ‌ه پێناو‬ ‫نووسیندا ده‌ست ل ‌ه خێزان هه‌ڵبگرێت‪.‬‬ ‫وه‌ك خــۆی ل ‌ه تێكسته‌كه‌دا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«ئه‌بێ ل ‌ه نێوان ئه‌و دوانه‌تاندا یه‌كێكتان‬ ‫هه‌ڵبژێرم‪ .‬دایــكــی نــاو تێكسته‌كه‌ی‬ ‫دانپێدانانه‌كان دوو منداڵى ده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌الم دایكی نامەیه‌ك بۆ ئه‌و منداڵه‌ی‬ ‫ك ‌ه هه‌رگیز ل ‌ه دایك نه‌بوو‪ ،‬هیچ منداڵی‬ ‫نابێت و بگر‌ه له‌ناو سكی دایكیدا ده‌مرێت‬ ‫و له ‌الیه‌ن هاوسه‌ره‌كه‌یه‌و‌ه ڕووبه‌ڕووی‬ ‫دادگـــا ده‌بــێــت ـه‌وه‌‪ .‬زمــانــی نووسین و‬ ‫داڕشتن ل ‌ه دانپێدانانه‌كانی دایكێكدا زیاتر‬ ‫زمانێكی شعرییه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫‪1‬ـ دانپێدانانه‌كانی دایكێك (هیچ)‪،‬‬ ‫كۆچه‌ر ئه‌بوبه‌كر چاپی ‪2015‬‬ ‫‪2‬ـ نامه‌یه‌ك بــۆ ئ ـه‌و منداڵه‌ی ك ‌ه‬ ‫هه‌رگیز له ‌دایك نه‌بوو‪ ،‬ئۆریانا ڤاالچی‪،‬‬ ‫و‪:‬محه‌مه‌د به‌هره‌وه‌ر‪ ،‬چاپی ‪2012‬‬ ‫‪3‬ـ به‌ره‌و ڕۆمانی كوردی‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئارام سدیق‪ ،‬چاپی ‪2015‬‬ ‫‪4‬ـ تــیــۆری ده‌قــئــاوێــزانــی ئـه‌ده‌بــی‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬حسێن له‌تیف‪ ،‬چاپی ‪.2016‬‬ ‫‪٥‬ـ هه‌مان سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌وه‌‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )543‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/3/13‬‬

‫حەمە مەنتك‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەم‪ ،‬سەرەتای‬ ‫دەرکەوتنی مێتۆدەکانی ڕەخنەی ئەدەبی‬ ‫بــوو‪ ،‬لــەوێــوە ڕەخــنــەی ئــەدەبــی چ لە‬ ‫ڕووی شێواز و چ لە ڕووی کارکردنەوە‬ ‫گۆڕانکاریی تەواوی بەسەردا هات‪ .‬چیدیکە‬ ‫ڕەخنە هەوڵی دیاریکردنی الیەنی باشە‬ ‫و خەراپەی دەقی نەدەدا‪ ،‬ڕەخنە لەوێوە‬ ‫هــەوڵــی کـــردنـــەوەی کــۆدەکــانــی دەق‪،‬‬ ‫بەخشینی واتایەکی دیکەی بە دەق دەدا‪.‬‬ ‫ڕەخنەی ڕەخنە لە منداڵدانی ڕەخنەدا لە‬ ‫دایك بــووە‪ .‬ئاشکرایە ڕەخنەی ئەدەبی‬ ‫چاالکییەکی داهێنەرانەیە‪ ،‬واتــە لەگەڵ‬ ‫دەقدا کارلێک دەکەن‪ ،‬هەوڵی دۆزینەوەی‬ ‫نەسەق و پێوەندییەکانی ناوەوە و دەرەوەی‬ ‫دەق دەدا‪ ،‬ئاسۆی دیکە بە ڕووی خوێنەردا‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫زاراوەی ڕەخنەی ڕەخنە (‪Meta-‬‬ ‫‪ )Criticism‬واتــای دیکەیشی هەیە‪،‬‬

‫««‬

‫ڕەخنەی ڕەخنە‬ ‫ڕۆشنبیریی خــوێــنــەر‪ ،‬خــوێــنــدنــەوەی‬ ‫خوێندنەوە‪ .‬وشەی یەکەم (‪ )Meta‬بە‬ ‫واتای ئەودیو‪ ،‬یان دژ دێت‪ ،‬و وشەی دووەم‬ ‫بە واتای ڕەخنە دێت‪ .‬کەواتە دەبێتە ئەودیو‬ ‫ڕەخنە‪ ،‬دژە ڕەخنە‪ .‬کۆی توێژەرانی ئەم‬ ‫بوارە لەسەر ئەوە کۆکن‪ ،‬ڕەخنەی ڕەخنە‬ ‫وەکوو زاراوە تازەیە‪ ،‬دەنا وەکوو چەمك‬ ‫و کارکردن کۆنە‪ .‬تەنانەت وەکوو چەمك‬ ‫لە ناو سێ ئاڕاستەی مەعریفیدا هەبووە‪،‬‬ ‫گرینگترینیان ((ئاڕاستەی فینۆمینۆلۆجیا‪،‬‬ ‫سیمیۆلۆجیا و دەروونیین‪ ١)).‬لەناو ئەم‬ ‫ئاڕاستانەدا خۆی کاری کــردوە‪ ،‬لەوێوە‬ ‫خــۆی گەشەپیداوە‪ .‬بۆیەیش نووسینی‬ ‫ڕەخنەی ڕەخنە زۆر بواری گرتەوە‪ ،‬تاکوو‬ ‫گەیشت بە بواری ڕەخنەی ئەدەبی‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی ڕەخنە کارکردنە لەبارەی‬ ‫ڕەخنەوە‪ ،‬ڕاڤەکردنی دەقی ڕەخنەییە‪.‬‬ ‫ئــەم چەمکە ((گــوتــارێــکــە بــە دوای‬ ‫بنەماکانی ڕەخنە و زمــان و چەمک و‬ ‫کەرەسە و هۆکارەکانی ڕاڤەکردنی دەقێك‬ ‫دەگەڕێت‪ ٢)).‬لەم پێناسەیەوە دەردەکەوی‬ ‫ئەم چەمکە پەیڤین و توێژینەوەیە لەبارەی‬ ‫ڕەخنەوە‪ ،‬لێرەدا تەنێ مەبەست لە ڕووی‬ ‫تیۆرییەوە نییە‪ ،‬بەڵکوو قسەکردنیشە‬ ‫لەبارەی ئەو وتارە ڕەخنەییانەی لەبارەی‬ ‫دەقــەوە دەنووسرێن‪ .‬لێرەوە دەتوانین‬ ‫جوایەزی نێوان ڕەخنەی ئەدەبی و ڕەخنەی‬ ‫ڕەخنە بکەین‪ .‬ڕەخــنــەی ئــەدەبــی یەك‬ ‫ئامانجی هەیە ئەویش توێژینەوەیە لە دەقی‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬هەرچی ڕەخنەی ڕەخنەیە دوو‬ ‫ئامانج لە خۆیدا دەگرێت‪ ،‬ئەوانیش لەالیەك‬ ‫ڕەخنەی ئەدەبییە لە ڕووی تیۆریی و‬

‫پراکتیکییەوە‪ ،‬لەالیەکی دیکەوە کارکردنە‬ ‫لەبارەی ڕەخنەی ڕەخنەی دەقی ئەدەبی و‬ ‫دەق بە گشتی‪ .‬کەواتە بواری ئیشکردنی‬ ‫ڕەخــنــەی ڕەخــنــە لــە ڕەخــنــەی ئەدەبی‬ ‫فراوانترە‪ ،‬هاوکات ڕەخنەی ئەدەبی دەبێتە‬ ‫بوارێک لە بوارەکانی ڕەخنەی ڕەخنە‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی ڕەخنە ڕۆڵێکی گرینگ لە‬ ‫بەرەوپێشبردنی ڕەخنە و توێژینەوەی‬ ‫ئەدەبی دەبینێت‪ .‬دەبێتە سەکۆیەك بۆ‬ ‫ئەوەی پاتە بە دەقی ڕەخنەییدا بچینەوە‪.‬‬ ‫واتە ئەوە تەنێ ڕەخنەی ئەدەبی نەبێت‬ ‫دەقمان بۆ ڕاڤە بکات‪ ،‬بەڵکوو شتێکیش‬ ‫هەیە ئەو ڕەخنەیە و دەقەکەیش ڕاڤە‬ ‫دەکـــاتـــەوە‪ .‬بــۆ نــمــوونــە ئــەم چەمکە‬ ‫((کرداری سەلماندن و هەڵبژاردنە‪ ،‬پاتە‬ ‫ڕێکخستنەوەی ڕەخنەی ئەدەبییەوە بەبێ‬ ‫ئەوەی گوێ بە هەر بانگەشەیەکی ڕەخنەی‬

‫ئەدەبی بدات‪ ،‬لە ڕاستیدا ڕەخنەیەکی دیکەیە‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئەدەب‪ ٣)).‬کەواتە ئەرکی‬ ‫ڕەخنەی ڕەخنە سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی‬ ‫بابەتەکانی ڕەخنەی ئەدەبییە‪ .‬واتە دێت‬ ‫دەقە ئەدەبییەکە و بۆچوونەکانی ڕەخنەگر‬ ‫لەگەڵ یەکدی ب ــەراورد دەکــا و ڕێکیان‬ ‫دەخاتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی لە هەر بێ مێتۆدی‬ ‫و ئەنجامێکی نافیکری دووری بخاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕەخنەی ڕەخنەمان هەبێت‪ ،‬ڕەخنەی‬ ‫ئــەدەبــی و ڕەخنەگرەکانمان ناتوانن‬ ‫بەپێی بــیــرکــردنــەوەی کەسیی و بەبێ‬ ‫مێتۆد توێژینەوەی ڕەخنەیی بنووسن‪.‬‬ ‫کەواتە یەکێك لە ئەرکەکانی ئەم چەمکە‬ ‫هەڵوەشانەوەی نووسینی ڕەخنەییە بۆ‬ ‫ئەوەی هەموو ئەو کاریگەرییە الوەکیانەی‬ ‫وەکوو ئایدیۆلۆجیا و باوەڕە کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسیانەی ڕەخنەگر وەکوو پێوەرێک بۆ‬

‫هەڵسەنگاندنی دەق پەنای وەبەر بردوون‬ ‫دەربخات‪ .‬لەالیەکی دیکە دەبێتە هۆکارێك‬ ‫بۆ بــەرزکــردنــەوەی ئاستی هووشیاریی‬ ‫خوێنەر‪ ،‬ئەویش لەپێناو ئەوەی خوێنەر‬ ‫یــەکــڕاســت نــەکــەوێــتــە بــەر کــاریــگــەری‬ ‫بۆچوونەکانی ڕەخنەگر‪ ،‬بەڵکوو ئەو‬ ‫بۆچوونانە ‌هەڵسەنگێنێ و لێکدانەوەیان‬ ‫بۆ بکات‪ .‬بەمەیش پێوەندییەکی تازە‬ ‫لەنێوان خوێنەر و دەق و ئەو نووسینە‬ ‫ڕەخنەییەی لەبارەی دەقەکەوە نووسراوە‪،‬‬ ‫دروست دەکات‪ .‬ئەم پێمان دەڵێت دەبێ‬ ‫خوێندنەوەیەکی تازە بۆ چەمکە ڕەخنەیی‬ ‫و ئەو کەرەسانەی نووسینی ڕەخنەییان پێ‬ ‫دەنووسرێت بکەین‪.‬‬ ‫لە کۆی هەموو ئەو قسانەدا‪ ،‬دەبێ‬ ‫لە ڕەخنەی کوردیدا هەوڵ بخرێتەگەڕ بۆ‬ ‫ئەوەی ڕەخنەی ڕەخنە وەسەرپێ بخرێت‪.‬‬

‫ئــەویــش بــە قــازانــجــی بەرەوپێشبردنی‬ ‫ڕەخــنــەی ئــەدەبــی‪ ،‬هــاوکــات بۆ ئــەوەی‬ ‫چیدیکە ئەو نووسینانەی بەناوی ڕەخنەی‬ ‫ئەدەبییەوە وەکوو ئالیك دەخرێنە بەردەم‬ ‫خوێنەر‪ ،‬نەنووسرێن‪ ،‬یان النیکەم وایان لێ‬ ‫بکرێت باشتر بنووسرێن و هەرکەس نەیەت‬ ‫بەبێ ئەوەی هیچ مێتۆدێکی بۆ ڕاڤەکردنی‬ ‫دەقی ئەدەبی هەبێت‪ ،‬وشە ڕیز بکات‪ .‬چۆن‬ ‫ڕەخنەی ئەدەبی کاریگەری گەورەی لەسەر‬ ‫بەرهەمهێنان و نووسینی دەقی هونەری‬ ‫باش هەیە‪ ،‬هەمان شێوە ڕەخنەی ڕەخنە‬ ‫کاریگەری لەسەر نووسین و توێژینەوەی‬ ‫ڕەخنەیی باش هەیە‪ ،‬چونکە ڕەخنەی‬ ‫ڕەخنە بەرهەمهێنەری مەعریفەیەکی قووڵە‬ ‫لەبارەی ڕەخنەی ئەدەبییەوە‪ ،‬کاریگەری‬ ‫لەسەر جوداکردنەوەی نووسینی ڕەخنەیی‬ ‫بە شێوەی زانستی و نووسینێك بەناوی‬ ‫ڕەخنەوە دەبێت‪.‬‬

‫پەراوێز و سەرچاوەکان‪:‬‬

‫‪ .١‬شكري عياد‪ ،‬دائرة االبداع (مقدمة يف‬ ‫اصول النقد)‪ ،‬القاهرة‪ ،١٩٨٧ ،‬ص‪.٤٦‬‬ ‫‪ .٢‬يف الوعي مبصطلح نقد النقد وعوامل‬ ‫ظهوره ‪ ،‬د‪.‬جن��وي الرياحي القسطنطيين‬ ‫جملة عامل الفكر ‪ ،‬العدد‪ ، 1‬اجمللد ‪ 38‬يوليو‬ ‫ـ سبتمرب ‪ ، 2009‬ص‪.٣٥‬‬ ‫‪ .٣‬نقد النقد وتنظري النقد العربي‬ ‫املعاصر‪،‬حممد الدغمومي‪ ،‬منشورات كلية‬ ‫اآلداب بالرباط ‪ ،‬الرباط‪ ،1999:‬ص‪.١٦٦‬‬

‫كەی عەبدوڵاڵ پەشێو تێدەپەڕێنین؟!‬ ‫سەنگەر زراری‬ ‫هەمیشە گفتوگۆیەكی بـــەردەوام‬ ‫لە نێوان ڕەخنەگرانی ئەدەبی هەیە‬ ‫لەسەر ئــەوەی ئایا شیعری بەرگری‪،‬‬ ‫بەهایەكی سیاسی هەیە‪ ،‬یان ئەدەبی؟!‬ ‫ئەگەر ئەمە یەكالییش نەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە زانــراوە كە شیعری بەرگری‪ ،‬یان‬ ‫شیعری سیاسی‪ ،‬بــەوە دەناسرێتەوە‬ ‫كە حەماسی و درووشمئامێزە و زیاتر‬ ‫لە مینبەر و گوتارێكی درووشمئامێز‬ ‫نزیكترە‪ ،‬كە كار لە هەستوسۆزی خەڵك‬ ‫و خوێنەر دەكات‪ ،‬نەك دەقێكی ئەدەبی‪،‬‬ ‫لێرەشەوەیە شیعری سیاسی و حەماسی‪،‬‬ ‫كار لە هەموو ئەو كەسانەش دەكات كە‬ ‫هیچ شتێك لە بارەی شیعر و ئەدەبیات‬ ‫و بەهای ئەدەبیانەی شیعرەوە نازانن و‬ ‫تەنانەت زۆر جار كەسانی وایان تێدایە‬ ‫كە خوێنەری ئاساییش نین‪.‬‬ ‫یەكێك لە سیما دیارەكانی شیعری‬ ‫سیاسی ئــەوەیــە كــە بــۆ ســـەردەم و‬ ‫لــە كــاردانــەوەی دۆخێكی دیاریكراو‬ ‫دەنووسرێت‪ ،‬كەواتە دەبێ بە تێپەڕینی‬ ‫ئەم دۆخ و سەردەمە‪ ،‬ئەم شیعرە باوی‬ ‫نەمێنێ و تەنیا وەكو مێژوو بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر ئەم شیعرە بەردەوام باوی ما‪،‬‬ ‫بەردەوام چەپڵەی بۆ لێ درا‪ ،‬بەردەوام‬ ‫لەسەر زاران گوترایەوە و هەمیشە وەكو‬ ‫بابەتێكی نوێ تەماشا كرا‪ ،‬یان خۆی‬ ‫نمایش كــرد‪ ،‬ئــەوا بێگومان نیشانەی‬ ‫چەقبەستوویی دۆخەكەیە‪ ،‬یان بەالیەنی‬ ‫كەمەوە نیشانەی ئەوەیە ئــەو دۆخە‬

‫پەشێو یەكێكە لە شاعیرە دیارەكانی‬ ‫شیعری سیاسی و حەماسی‪ ،‬ئەو لە بارەی ئاستی‬ ‫شیعرییەتی دەقە سیاسییەكانی خۆی‪ ،‬لە پێشەكیی‬ ‫دیوانی «براكوژی»دا دەڵێت‪ :‬ئەوەی بەردەستت پێش‬ ‫ئەوەی شیعر بێت‪ ،‬هەڵوێستە‬

‫بەردەوام خۆی دووبارە دەكاتەوە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەوەی شیعرەكە هەڵگری (نەمری) بێت‪،‬‬ ‫شاعیرانی ئەم جۆرە شیعرە‪ ،‬خۆشیان‬ ‫ئەو ڕاستییە لە بارەی شیعرەكانی خۆیان‬ ‫باش دەزانن‪.‬‬ ‫لە ئەدەبیاتی كــوردیــدا‪ ،‬عەبدوڵاڵ‬ ‫پەشێو یەكێكە لە شاعیرە دیارەكانی‬ ‫شیعری سیاسی و حــەمــاســی‪ ،‬ئەو‬ ‫لــە ب ــارەی ئاستی شیعرییەتی دەقــە‬ ‫سیاسییەكانی خــۆی‪ ،‬لــە پێشەكیی‬ ‫دیوانی «براكوژی»دا دەڵێت‪« :‬ئەوەی‬ ‫بەردەستت پێش ئــەوەی شیعر بێت‪،‬‬ ‫هەڵوێستە‪ ،‬ئەوەی لە كاتی نووسیندا‬ ‫لەبەرچاوی خەیاڵم بــووە‪ ،‬هەژارێكی‬ ‫شێخەڵاڵ بــووە‪ ،‬نــەك خوێندەوارێكی‬ ‫بە شیعر تێروتەسەل‪ ،‬بۆ میكڕۆفۆن‬ ‫نووسراوە نەك بۆ خوێندنەوەی بێدەنگ‪.‬‬ ‫زیــڕەیــە‪ ،‬نــەك چرپە‪ .‬ڕاكــردنــە‪ ،‬نەك‬ ‫ڕۆیشتن‪ .‬لە بابەڕۆدانە‪ ،‬نەك هەنیسك‪».‬‬ ‫دیارە شاعیرانی كورد لە كۆنی كۆنەوە‬ ‫شیعری سیاسییان نووسیوە و نزیكەی‬ ‫هەموو شیعرەكانیان بۆ ئێستا دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆیە پەشێو بە نموونە وەردەگرین‪،‬‬

‫چونكە ئــەو خــۆی لــە ژیــانــدا مــاوە و‬ ‫بـــەردەوام ئامادەگی هەیە‪ ،‬هەورەها‬ ‫لــە شەستەكانەوە شیعری حەماسی‬ ‫دەنووسێت و گەنج و پیری ئەم سەردەمە‬ ‫بــە خــوێــنــدەوار و نــەخــوێــنــدەوارەوە‬ ‫دەیناسن‪ ،‬بۆیەش باسكردنی پەشێو‪،‬‬ ‫باسكردنی نموونەیەكی زیــنــدووە بۆ‬ ‫ئێستا‪.‬‬ ‫ئەدەبیات بەگشتی‪ ،‬بابەتی نەمرییە‪،‬‬ ‫واتا شیعرێك‪ ،‬چیرۆكێك‪ ،‬ڕۆمانێك‪ ،‬كە‬ ‫بەهایەكی ئەدەبیی گەورەی هەبێت‪ ،‬نەك‬ ‫چەندین ساڵ‪ ،‬بەڵكو چەندین سەدەش‬ ‫دەمێنێتەوە و بەردەوام دەخوێندرێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە بۆ شیعری سیاسی نابێت و‬ ‫ئەگەر هەر بەهایەكی بمێنێ‪ ،‬ئەوا بەها‬ ‫مێژوویەكەیەتی‪ .‬كەواتە مانەوەی شیعری‬ ‫سیاسی‪ ،‬تێنەپەڕینی دۆخەكەیە‪ ،‬ئەمە‬ ‫نەنگی نییە بۆ شیعرەكە یان شاعیرەكە‪،‬‬ ‫بەڵكو نەنگییە بۆ میللەتەكە بە هەموو‬ ‫دەســەاڵتــدار و بێدەسەاڵتەكانییەوە‪،‬‬ ‫كە ســەرەڕای ئەو هەموو هاوار و زیڕە‬ ‫و ڕاكــردن و لەبابەڕۆدانەی شاعیر و‬ ‫ڕۆشنبیران‪ ،‬نەیانتوانیوە ئــەم دۆخە‬

‫تێپەڕێنن‪.‬‬ ‫پەشێو خۆی نووسەر و ئەدیبێكی‬ ‫دیارە و خۆشی بەهای كارەكەی خۆی‬ ‫لە ڕووی ئەدەبییەوە باش دەزانێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەوەتا دەڵێت ئەمانە هەڵوێستن و لە‬ ‫هەڵوێست نزیكترن تا شیعر‪ .‬هەڵوێستیش‬ ‫بەرامبەر دۆخێكی دیاریكراو و كاتییە و‬ ‫نابێ شیعرییەتی تێدا ڕەچاو بكرێ‪ ،‬یان‬ ‫وەك دەڵێ‪:‬‬ ‫«لـــە ڕووخـــســـاری شیعر گــەڕێــن‪،‬‬ ‫خەمخواری كورد‬ ‫تا كرێت و ناشیرین بێ‪ ،‬ڕووخساری‬ ‫كورد»‪.‬‬ ‫ئەو تەنانەت لە بەرامبەر ئەوانەی‬ ‫ڕەخنەی ئەوەی لێ دەگرن هەڵوێستەكانی‬ ‫تــونــدن دەڵــێــت‪« :‬كـــە شیعرەكانم‬ ‫دەخوێنیتەوە‪ ،‬پێت وایــە زماندرێژیم‬ ‫كــردووە؟ زێــدەڕۆیــم كــردووە؟ توندم؟‬ ‫بریا‪ ..‬سەد برا‪ ..‬سەد هێندە شارەزای‬ ‫فەرهەنگی زمانی كوردی بام و لەم وشە‬ ‫و تەعبیرانە مزرترم زانیبا!»‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە چ شتێك‬ ‫وا دەكات پەشێو و هەموو ئەو شیعرە‬

‫سیاسییانەی شاعیرانی پێشتر و ئەو‬ ‫شیعرانەی سەركۆنەی كــورد دەكــەن‬ ‫بە هــۆی ناتەباییەكەیەوە‪ ،‬بــەردەوام‬ ‫لەناوماندا ئامادە ببنەوە؟! بــەردەوام‬ ‫بە هەمان تین و توانای ئەو كاتەی كە‬ ‫شیعرەكان نووسراون دێنەوە مەیدان؟!‬ ‫لە سادەترین وەاڵمدا دەتوانین بڵێین‪:‬‬ ‫ئەوە هەڵوێست و شیعرەكانی پەشێو (و‬ ‫ئەوانەی تریش) نین كە نەمرن (چونكە‬ ‫وەكو خۆی دانی پێدا دەنێت لە كاردانەوەی‬ ‫شەڕ و یەكتركوشتنەكان نووسراون)‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەوە دۆخی چەقبەستووی كورد و‬ ‫دووبارەبوونەوە و نەچوونەپێشی كوردە‬ ‫وا دەكات شیعرەكانی پەشێو و هەموو‬ ‫ئەو شیعرانە بە زیندوویی بمێننەوە‪ ،‬كە‬ ‫لە كاردانەوەی خۆخۆری و دژایەتیكردنی‬ ‫كورد لەناو یەكتر نووسراون‪ ،‬نەك بەهای‬ ‫ئەدەبیی شیعرەكان‪ .‬شاعیران كەسانی‬ ‫هەستناسكن و نوخبەیەكی ڕۆشنبیری‬ ‫كۆمەڵگان‪ ،‬ئەوان تینووی ئازادین و لە‬ ‫خەڵكی ئاسایی زیاتر حەز بە سەربڵندیی‬ ‫میللەتەكەیان دەكەن‪ ،‬بۆیە كاتێك ئەو‬ ‫جۆرە شیعرە دەنووسن‪ ،‬هەم دڵیان دێشێ‬

‫بۆ حاڵی گەلەكەیان و پێیان خۆش نییە‪،‬‬ ‫هــەم حەزیش دەكــەن گەلەكەیان ئەو‬ ‫دۆخە تێپەڕێنێ‪ ،‬نەك ئەوەی لە پێناوی‬ ‫مانەوەی شیعرەكانیان‪ ،‬میللەتەكەیان‬ ‫هەر لە دواكەوتوویی بمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بـــەداخـــەوە پێدەچێت ئــەو حــەزەی‬ ‫ئەوان و حەزی هەموو ئەوانەی ڕقیان‬ ‫لە دووبەرەكییە بە ئاسانی نەیەتەدی‪.‬‬ ‫هەر بۆیەشە تا كورد ئەم خۆخۆرییەی‬ ‫تێدا بمێنێ (كە پێناچێ بە ئاسانی‬ ‫نەمێنێ)‪ ،‬پەشێو و هەڵوێستەشیعرەكانی‬ ‫دیكەی كــورد‪ ،‬بــەردەوام بە زیندوویی‬ ‫دەمێننەوە و لەسەر زاران و لە تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان دەستاودەستیان پێ‬ ‫دەكرێت و هەر ناخۆشییەك لە نێوان‬ ‫هێز و الیەنێكی كــوردی دروســت بێت‪،‬‬ ‫ئــەو هەڵوێستەشیعرانە‪ ،‬بــە هەمان‬ ‫ئاستی سەردەمی نووسینیان دێنەوە‬ ‫مەیدان‪ .‬هەر لەو ڕێگایەشەوە هەست‬ ‫بەوە دەكەین كە بارودۆخی كوردستان و‬ ‫كوردەكان لە چ ئاستێكی چەقبەستن و‬ ‫خۆدووبارەكردنەوەدایە‪.‬‬

‫مردن‬

‫شیعری نوێی جیهانی‬

‫لە شێتخانە‬

‫ئەم شیعرە‬

‫چیرۆکی چیرۆکێك‬

‫ژنە شاعیری بەریتانی‪ /‬ئێڵام میچڵ ‪2000-1919‬‬

‫شاعیری سێڕبی‪ :‬ڤاسکۆ پۆپا (‪)1922 - 1991‬‬

‫ئەم شیعرە ترسناکە‪ :‬ناکرێ بخرێتە بەردەستی مناڵ‪،‬‬ ‫تەنانەت گەورەش‪ ،‬ڕەنگە بە ساغیی قووتی بدەن‪،‬‬ ‫ئەشێ دەرەنجامی الوەکیی نەخوازراوی لێ بکەوێتەوە‪.‬‬ ‫گەر لە شوێنێکی گشتیدا تووشت بوو بە تووشی‬ ‫شیعرێکی تەواونەکراو و بێ ناسنامە‬ ‫نەکەی بە دەستی خۆت مامەڵەی لەگەڵدا بکەیت‪.‬‬ ‫باشرت وایە بیخەیتە ناو سنووقێکی داخراوەوە و‬ ‫بینێری بۆ نزیکرتین ناوەندی فێرکردن‪ ،‬لەوێدا‬ ‫پسپۆڕان‪ ،‬بی ئەوەی زیانی بەرکەوێ‪ ،‬دەستی پیا‬ ‫ئەهێنن‪.‬‬ ‫تەنانەت سادەترین شیعریش ڕەنگە سیستمی بەرگریت‬ ‫بەرامبەر هەستوسۆزی مرۆڤانە‪ ،‬وێران بکات‪.‬‬ ‫پێویستە هەموو شیعرێك "ئاگاداری"ی حکوومەتی پێوە‬ ‫بێ‬ ‫وشە زۆر جار زیانی مەترسیداری بۆ دڵ هەیە‪.‬‬

‫چیرۆکێك هەبوو‬ ‫بەر لەوەی دەست پێ بکات کۆتایی هات‬ ‫پاش کۆتاییهاتنیشی دەستی پێ کرد‬ ‫پاڵەوانەکانی‪ ،‬پاش مردن خۆیان پێدا کرد‬ ‫پێش لەدایكبوون جێیان هێشت‬ ‫پاڵەوانەکانی‬ ‫باسی جیهانێکیان ئەکرد‬ ‫باسی ئاسامنێکیان ئەکرد‬ ‫باسی هەموو شتێکیان کرد‬ ‫تەنیا ئەوەیان باس نەکرد‬ ‫کە خۆیشیان نەیان ئەزانی‬ ‫ئەوان تەنیا پاڵەوانی چیرۆکێك بوون‬ ‫چیرۆکێك پێش دەستپێکردن‬ ‫کۆتایی دێ‬ ‫پاش کۆتاییهاتنیشی‬ ‫دەست پێ ئەکات‬

‫‪1980‬‬ ‫ژنە شاعیری هیندی‪ /‬ئەمەریکی‪ :‬سوجاتا بهات‬ ‫(‪)1956‬‬ ‫ساڵی مەیموون بوو‬ ‫پارتی سەوز لە ئەڵامنیای رۆژئاوا دامەزرا‬ ‫جان پۆڵ سارتەر مرد‪ .‬ڕۆژێك پاش ئەوە‬ ‫(ماری)ی هاوڕێم وتی‪ :‬ئاخۆ ئەبێ سارتەر هەست‬ ‫بە چی بکات‬ ‫ئێستا کە ئەزانێ خوا هەیە؟‬ ‫هیندییەکان دەنگیان بە ئیندیرا گاندی دا‬ ‫ئەمەریکییەکان دەنگیان بە ڕۆنەڵد ڕیگن دا‬ ‫پاشان‪ ،‬جۆن لێنن کوژرا‬ ‫ساڵی مەیموون بوو‪.‬‬ ‫ساڵی مەیموون‪ :‬لە ساڵنامەی چینیدا هەموو ساڵێك‬ ‫ناوی ئاژەڵێکی لێ نراوە بۆ‬ ‫ماوەی ‪ 12‬ساڵ‪ .‬ساڵی مەیموون‬ ‫ساڵی نۆیەمە‪ ،‬بەم جۆرە هەموو‬ ‫‪ 12‬ساڵ جارێك ئەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫واتە‪ ،‬گەر ساڵی ‪ 1980‬ساڵی مەیموون‬ ‫بێ‪ ،‬پاش ئەوە سااڵنی‬ ‫‪ 2016 ،2004 ،1992‬بە ساڵی‬ ‫مەیموون ناو ئەبرێن‪( .‬وەرگێڕ)‬

‫مێشە سەگانە‬ ‫شاعیری ئیتاڵی‪ :‬لیۆناردۆ سینیسگالی‬ ‫(‪)1908 - 1981‬‬ ‫فیدۆی گەڵوگوان ئەستوور‬ ‫سەگێکی پیری کەنیسەیە و‬ ‫کات لەژێر میحرابی کەنیسەدا بەسەر‬ ‫ئەبات‬ ‫هەستی بۆنکردنی نەماوە‬ ‫کەڵبەکانی ئەلەقێن و چیدی ناتوانێ بە‬ ‫ملۆز‬ ‫لەشی بخورێنێ‬ ‫تەنانەت لە پشیلەش ئەسڵەمێتەوە‬ ‫بەاڵم ئەو ئێستا‬ ‫لە نوێژی بەکۆمەڵی ڕەوانی شادی‬ ‫مردوواندا‬ ‫بۆ ئێسكوپرووسکی دایکم لێرەیە‬ ‫سەری لەنێو چڕنووکەکانیدا درێژ کردووە‬ ‫زمانی دەرهێناوە و‪ :‬لە ناکاو‬ ‫مێشێکی زل‪ ،‬کە وەڕسی کردبوو‪ ،‬قووت‬ ‫ئەدات‬

‫باڵندە لە باوەشی مندا‬ ‫هێالنە ئەکەن‬ ‫ژنە شاعیری ئیسپانی‪ :‬گلۆریا فوێرتێس‬ ‫(‪)1998 - 1917‬‬

‫سەرگوزشتە‬

‫باڵندە لە باوەشم‪،‬‬ ‫لەسەر شانم‪ ،‬لە پشت ئەژنۆم هێالنە‬ ‫ئەکەن‬ ‫لە نێوانی مەمکەکامندا‪ ،‬سوێسکە هەیە‬ ‫ئەڵبەت وا ئەزانن من درەختم‪.‬‬ ‫سۆنە وا ئەزانێ من نافوورەم‪،‬‬ ‫کاتێ ئەدوێم‪ ،‬هەموو دێنە خوارێ و لێم‬ ‫ئەخۆنەوە‪.‬‬ ‫مەڕومااڵت بەسەر مندا تیئەپەڕن‪،‬‬ ‫چۆلەکە لەسەر پەنجەکانم ئەنیشنەوە و‬ ‫دان ئەخۆن‬ ‫مێروولە وا ئەزانن من زەویم‪،‬‬ ‫پیاوانیش وا ئەزانن من هیچ نیم‪.‬‬

‫شاعیری پۆڵەندی‪ /‬ڤیساڵڤا شیمبۆرسکا‬ ‫(‪)2012 – 1923‬‬ ‫هەندێ ماسیگر بوتڵێکیان لە قوواڵییدا‬ ‫دەرهێنا‪ .‬پارچە کاغەزێکی تێدا بوو‬ ‫لێی نوورسابوو‪" :‬ڕزگارم بکەن! من‬ ‫لێرەم‪ .‬ئۆقیانووس هەڵیداومەتە سەر‬ ‫دوورگەیەکی جێهێڵراو‪ .‬من لە کەناری‬ ‫ئاودا چاوەڕێی یارمەتیم‪ .‬خێرا کەن‪ ،‬من‬ ‫لێرەم!"‬ ‫ماسیگری یەکەم وتی‪" :‬بەرواری لەسەر‬ ‫نییە‪ .‬تازە کار لە کار ترازاوە‪ .‬ئەشێ‬ ‫بوتڵەکە لەمێژ بێ لەناو زەریادا بێ‪".‬‬ ‫ماسیگری دووەم وتی‪" :‬ئاماژە بە‬ ‫شوێنیش نەدراوە‪ .‬تەنانەت ناشزانین‬ ‫کام ئۆقیانووسە‪ .".‬ماسیگری سێیەم‬ ‫وتی‪" :‬نە کار لەکار ترازاوە نە دووریشە‪.‬‬ ‫ئەو دوورگەیەی ئەڵێ لێرەیە لە هەموو‬ ‫شوێنێکە‪".‬‬ ‫هەمووان هەستیان بە نائارامیی کرد‪.‬‬ ‫بێدەنگییەك باڵی بەسەریاندا کێشا‪.‬‬ ‫ڕاستیی گەردوونیی هەمیشە وایە‪.‬‬

‫خەونەکەی کارڵ‬ ‫سۆڵۆمۆن‬ ‫شاعیری ئەمێرکی‪ :‬ئاڵن گینسبێرگ (‪-1926‬‬ ‫‪)1997‬‬ ‫کارڵ سۆڵۆمۆن ئەبینم‪.‬‬ ‫"ئەو دنیا چۆنە؟"‬ ‫"وەك ئەوە وایە لە شێتخانە بیت‪.‬‬ ‫ڕادێی ئەگەر پەیڕەوی ڕێساکان بکەیت‪".‬‬ ‫"ڕێساکان چین؟"‬ ‫"یەکەم‪ :‬بیرت نەچێ کە تۆ مردووی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬وەك مردوویەك ڕەفتار بکە‪".‬‬

‫و‬

‫‪.‬‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫ینگل‬

‫ی‬

‫زیی‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‪:‬‬

‫ئا‬

‫زاد‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ح‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫م‬

‫ەد‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫س‬

‫وەد‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪334‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )334‬دوشەممە ‪2017/3/13‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئەكەپە شوناسە ئیسالمییەكەی كورد بەرەو توندڕەویی‬ ‫دەباتەوە‬ ‫«توركیا لەرەوگەی دەستورێكی نوێدا‪ ،‬شوناسی نەتەوەیی كورد دەشێوێنێت»‬

‫ماجد خەلیل‬ ‫توركیا لــەبــەردەم راپرسییەكی‬ ‫چارەنوسسازدایە‪ ،‬بڕیارە لە (‪ 16‬ی‬ ‫ئەپرێڵ)ی ئەم ساڵدا ئەو راپرسییە‬ ‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬پێداگری فرەی ئەردۆگان‬ ‫بۆ داڕشتنەوەی دەستوور بەیەكەم‬ ‫كــۆدەتــای ئیسالمگەرا دادەنــرێــت لە‬ ‫مێژووی توركیای پاش عوسمانییەكان‪.‬‬ ‫چــاودێــران پێیان وایــە لە سەردەمی‬ ‫تەنزیمات و نیوەی دووەمــی سەدەی‬ ‫نۆزدەوە‪ ،‬نیازی بچوككردنەوەی پانتایی‬ ‫ئیسالمی سیاسی زاڵبووە‪ ،‬لەداڕشتن و‬ ‫دانانی هەوەڵ دەستوری توركیادا لە‬ ‫ساڵی ‪ 1808‬و لەسەردەمی سوڵتان‬ ‫مەحمودی دووەم‪ ،‬نەزمی سیكۆالریستی‬ ‫رۆحی دەستوری توركیای پێكهێناوە‪،‬‬ ‫سیكۆالریستییەك بە ساختە وابەستەیە‬ ‫بــە نــەزمــە فەڕەنسییەكەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هەڵهێنجراوی مەكرێكی رۆبسبێرانەیە‪،‬‬ ‫كە گەرەكی بــووە لەپاڵ پاراستنی‬ ‫كــۆمــاری نوێدا هەموو بەهاو زمان‬ ‫و نــەریــت و كەمایەتییەكانی ناو‬ ‫دیموكراسییەت ســەر ببڕێت‪ .‬لەو‬ ‫كــاتــەوە لــەپــێــنــاو پــاراســتــنــی ئــەم‬ ‫دەستوورەدا سیكۆالریستە ساختەكانی‬ ‫توركیا چــوار كــۆدەتــایــان كـــردووە‪،‬‬ ‫كۆدەتاكانی ‪1971،1980،1997 ،1960‬‬ ‫هەموو ئەمانە پاساویان پاراستنی‬ ‫دیموكراسییەت بــووەو لەراستیشدا‬ ‫رۆحــی دیموكراسییان سەربڕیوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا هــەوڵــەكــانــی ئــەردۆگــان‬ ‫بــۆ گــۆڕیــنــی سیستەمی سیاسیی‬ ‫لەپەرلەمانییەوە بــۆ سەرۆكایەتی‬ ‫لەرێگەی راپرسی لەسەر هەمواری‬ ‫دەستوور لەبەرگی دیموكراسیدایە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەشوناسێكی ئیسالمیی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫لەسیكۆالریبوونی‬ ‫دانجیڕكردنەوەی‬ ‫توركیا‪ ،‬بــەاڵم بەئاشكرا بەندەكانی‬ ‫دەســتــورە داڕێـــژراوەكـــە پشگیری‬ ‫لەمانەوەی دەكــات‪ ،‬ئــەوان چۆن لە‬ ‫بەرگی سیكۆالرییسەت و دیموكراسیدا‬ ‫دیموكراسیان كوشت‪ ،‬ئەمیش لەبەرگی‬ ‫شوناسی ئیسالمیدا‪ ،‬دیموكراسییەت‬ ‫دەكوژێت‪.‬‬ ‫لەئێستادا چاالكترین ریكاڵمی‬ ‫دەستورە نوێیەكە لەكوردستاندایە‌و‬ ‫لــەوێــدا دژ بەشوناسی نــەتــەوەیــی‬ ‫كوردە‪ ،‬كەهەزاران سیاسەتمەدارەكانی‬ ‫لەزینداندان بەرێبەرەكانیانیشیانەوە‪،‬‬ ‫هەروەك پالنی وشككردنی سەرچاوەكانی‬ ‫ئیتنۆ نەتەوەیی كــورد لەشەنگال‌و‬ ‫لەهەرێمی كــوردســتــان لــەئــارادایــە‪.‬‬ ‫ئەردۆگان ئەو حزبەی بەناوی حزبواڵ‬ ‫كە دروستكراوی دامــەزراوە فەرمییە‬ ‫سەربازییەكەی توركیا بــوو‪ ،‬ئێستا‬

‫رەوایەتی پێداوەتەوە‪ ،‬كاتێك لەبەرگی‬ ‫بزووتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی و مەدەنیدا‬ ‫مافی چاالكی پێدان‪ ،‬مەبەستی بوو‬ ‫وەك لەتمەی بەردەم تەوژمی نەتەوەیی‬ ‫كورد زیندوو رایانبگرێت‪ .‬هەربۆیە هودا‬ ‫پاری لەبەردەم هەدەپە راستكردەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم باڵی چەكداری ئەم حزبە‪ ،‬وەك‬ ‫باڵێكی توندڕەوی ئیسالمی‪ ،‬باڵێك‬ ‫ئەستەمە لە چەكدارەكانی داعش جودا‬ ‫ببنەوە‪ ،‬بەڵكو سەر بەوانن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە پاش كۆدەتاكەی ساڵی رابردوو‬ ‫ئــەوان بە ئاشكرا لە شەقامەكاندا‬ ‫بەرگریان لە ئەردۆگان كرد‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ئەردۆگان پاداشتەكەیان لە كوردستان‬ ‫دەداتەوە‪ ،‬تەنها لە كوردستان چاالكی‬ ‫كردوون‪ ،‬تەنها لەناو كوردەكاندا بوار‬ ‫بۆ رادیكاڵیزمی ئیسالمی دەكاتەوە‪،‬‬ ‫هەوەڵین رادیكاڵیزمی ئیسالمیش لە‬ ‫دیاربەكردا چێبوو‪ .‬بۆ نموونە حزبواڵ(‬ ‫پارتی خودا) دەمێكی درێژە لە نێو‬ ‫باكوری كوردستاندا بزووتنەوەیەكی‬ ‫بەرهەڵستكارە ‪ .‬شۆڕشی ‪ 1979‬ی‬ ‫ئێرانییەكان ‪ ،‬گەشە و پێشكەوتنی لقی‬ ‫كوردی برایانی موسڵمان لە سوریا‪،‬‬ ‫یاخیبوونی ساڵی ‪ 1982‬ی شاری‬ ‫حەما لە سوریا‪ ،‬هاوكات رێنیسانسی‬ ‫ئیسالمی گلۆباڵیی‪ ،‬هەموو ئەمانە لە‬ ‫دەستپێكی هەشتاكاندا بەشداربوون لە‬ ‫خەمڵینی حزبواڵ لە شاری دیاربەكردا‪.‬‬ ‫ئــەم پارتە بە پێچەوانەی حزبواڵی‬ ‫ناسراوی لوبنانەوە‪ ،‬جواڵنەوەیەكی‬ ‫سوننی بــوو‪ ،‬فــرەجــاریــش لەالیەن‬ ‫ئەندامەكانییەوە بە جەماعە (كۆمەڵ)‬ ‫نێودەبرا ‪ .‬حزبواڵوەك بزووتنەوەیەكی‬ ‫كاریگەرو كــارای وابەستە بەكورد‬ ‫دەركەوت‪ ،‬بەتایبەتی پاش جەنگەكەی‬ ‫لە دژی پەكەكە لە بەرایی نەوەدەكاندا‪.‬‬ ‫ێ گروپی‬ ‫هەرچەندە لەنێوچەكەدا گەل ‌‬ ‫ئیسالمی دیكە هەبوون‪ ،‬لەوانە رەوگەی‬ ‫عیرفانی سۆفی‪ ،‬ئیخوان موسلمین‪.‬‬ ‫وەلێ‌ حزبواڵ بەشێوەیەكی فرە بەهێز‬ ‫لەنێوەندەكانی خوێندن و مزگەوتەكاندا‬ ‫رێكخرا‪ .‬هاوكات خەباتی چەكداری‬ ‫گروپەكە لەگەڵ پەكەكە و دژ بە‬ ‫پەكەكە لە نێو شارەكانی باتمان و‬ ‫مێردین و دیاربەكردا‪ ،‬ئەو تێبینییە‬ ‫باوەی لە زیهندا چێكرد كە ئەم گروپە‬ ‫لەالیەن دەوڵەتی توركییەوە پشتیوانی‬ ‫دەكرێت ‪ .‬ئەوان بەشێوەیەكی تانە‬ ‫ئامێز پەكەكەیان بەنێوی پارتی كافرانی‬ ‫كوردستانەوە نێو زەد دەكرد‪ ،‬هاوكات‬ ‫ئیتنۆ ناسیۆنالیستەكانی كوردیان‬ ‫تۆمەتبار دەكــرد بە خزمەتگوزاری‬ ‫كۆمۆنیزم و كوشت و بڕی موسڵمانان‬ ‫و دابەشكردنی كۆمەڵگەی موسڵمانی‬ ‫كــورد‪ .‬بەم شێوەیە لەمیانی ‪1991‬‬ ‫تــاوەكــو ‪ 1996‬ملمالنێی خوێناوی‬ ‫نێوان ئەم دوو گروپە زێدەتر لە هەزار‬ ‫قوربانی لێكەوتەوە ‪.‬‬ ‫حـــزبـــواڵ لـــەســـاڵـــی ‪ 1998‬دا‬ ‫دەستی دایە رفاندن و لێپێچینەوەو‬ ‫تەنانەت كوشتنی هەموو ئەوانەی‬ ‫كە ریزەكانی پارتەكەیان جێدەهێاڵ‬ ‫یاخۆ گومانی دوژمنایەتیان لێدەكرا‪.‬‬ ‫لەوانە كوشتنی دڕنــدانــەی عیزەدین‬ ‫یەڵدرمی رێبەری گروپی چكۆالنەی‬ ‫نــوری ئیسالمیی كوردیی‪ ،‬هەروەها‬ ‫كوشتنی كۆنكا كۆریش‪ ،‬كە خانمێكی‬

‫هەوڵەكانی‬ ‫ئەردۆگان بۆ‬ ‫گۆڕینی سیستەمی‬ ‫سیاسیی لەپەرلەمانییەوە‬ ‫بۆ سەرۆكایەتی لەرێی‬ ‫راپرسی لەسەر هەمواری‬ ‫دەستوور لەبەرگی‬ ‫دیموكراسیدایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشوناسێكی‬ ‫ئیسالمیی‬ ‫فێمێنیستی موسڵمانی ئاواز دانەر بوو‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانە (حــزب اللە)ی وەك‬ ‫بزووتنەوەیەك بەدناو كرد‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫وەختێك دەبینرا كە تەنها لەبەرامبەر‬ ‫پەكەكەدا مژوڵی توندوتیژی و خەباتی‬ ‫چەكدارییە‪ .‬هەربۆیە بە زوویی پاش‬ ‫ئەوە حوسەین ولی ئۆغلوی رێبەری‬ ‫پارتەكە لە رووبـــەڕوو بونەوەیەكی‬ ‫پۆلیسدا كـــوژرا‪ .‬هــاوكــات تــەواوی‬ ‫بەرپرسانی پارتەكە یــان دەربــازی‬ ‫توركیا بوون بەرەو واڵتێكی دیكە‪ ،‬یاخۆ‬ ‫بەتاوانی تێرۆریستی توندی بەندیخانە‬ ‫كران‪ .‬ئیدی بەرەوپێشچوونی ئەم هەل‬ ‫و مەرجە نوێیە بوو وای لە حزبواڵ‬ ‫كــرد كە دەســتــبــەرداری توندوتیژیی‬ ‫بێت و مل بۆ جواڵنەوەیەكی مەدەنیی‬ ‫بـــدات‪ .‬بــۆیــە پــاش سااڵنێكی كەم‬ ‫لە حەپەسان و بێ‌ دەنگیی‪ ،‬ئیدی‬ ‫چاالكوانانی بزووتنەوەكە لە ساڵی‬ ‫‪ 2004‬دا دەستیانكرد بە دامەزراندنی‬ ‫رێكخراوگەلێكی كۆمەڵگەی مەدەنی‪.‬‬ ‫دیارە ئەوە جێگەی هەڵوێستەبوو كە‬ ‫رێبەری هــەردوو رەوتــەكــە‪ ،‬حزبواڵ‪،‬‬ ‫كە حسێن ولــی ئۆغلۆ بــوو‪ ،‬لەتەك‬ ‫پەكەكە كە عەبدواڵ ئۆجەالن بوو‪،‬‬ ‫لەنێو ئەنكەرەدا بناژۆكرابوون‪ ،‬نە‬

‫لەئێستادا چاالكرتین‬ ‫ریكالمی دەستورە نوێیەكە‬ ‫لەكوردستاندایە‌و لەوێدا دژ بەشوناسی‬ ‫نەتەوەیی كوردە‪ ،‬كەهەزاران سیاسەمتەدار‬ ‫لەزینداندان‪ ،‬هەروەك پالنی وشككردنی‬ ‫سەرچاوەكانی ئیتنۆ نەتەوەیی كورد لەشەنگال‌و‬ ‫لەهەرێمی كوردستان لەئارادایە‬

‫لەنێو زێدو شوێنی خۆیاندا ‪ .‬دروست‬ ‫بە هەمان شێوەی رەوتــە ماركسییە‬ ‫ئیتنۆ ناسیۆنالیستەكان‪ ،‬ئیسالمگەرایی‬ ‫حــزبــواڵ یــش هــەڵــقــواڵوی سروشتی‬ ‫كلتوریی كــوردەواریــی نەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەنێو زێــدو زەمینی خۆیاندا نامۆو‬ ‫غــەوارە وێنا دەكــران‪ .‬تاكاتێك هیچ‬ ‫دۆكیومێنتێك لە پێش ‪ 2004‬دا لە‬ ‫سەر رەوتەكە باڵونەببوویەوە‪ ،‬بەڵگە‬ ‫گەلێكی كەم هەبوون لەسەر راهێنانی‬ ‫ئایدیۆلۆجیی گروپەكە بەتایبەتی‬ ‫لە سااڵنی بەراییدا‪ .‬لەو بەڵگانەدا‬ ‫كە دەزگــا هەواڵگرییەكانی پۆلیس‬ ‫تۆماریانكردبوون‪ ،‬ئەوە خرابوویە ڕوو‪،‬‬ ‫كە حزبواڵ لە وتارەكانیدا زانیاری‬ ‫هەموو كەسایەتییە نەیارەكانی خۆرئاوا‬ ‫كەڵكیان لێدەبینێت و وەكــو وانە‬ ‫دەیانڵێنەوە‪ ،‬لەوانە كەسایەتییەكانی‬ ‫وەك ئایەتواڵ خومەینی‪ ،‬سەید قوتب‪،‬‬ ‫عەلی شەریعەتی‪ ،‬ئەبو عەالی مەودودی‬ ‫‪ .‬ئیدی وردە وردە لە دەساڵی رابردوودا‬ ‫چاالكوانانی بزووتنەوەكە رووڕاستانەتر‬ ‫لەپێشوو‪ ،‬هاتنە پێشەوەو لەبری‬ ‫وابەستەبوون بە گوتاری كوردییەوە‪،‬‬ ‫زێدەتر خۆیان وەك چــەوســاوەو بێ‌‬ ‫نــەواو بندەست نیشاندەدا‪ .‬هەربۆیە‬

‫رێكخراوە خێر خوازییەكەیان بەنێوی‬ ‫رێكخراوی موستەزعەف (رێكخراوی‬ ‫چەوساوەكان) هەوەڵین رووی ئاشكرای‬ ‫ئەوان بوو تاوەكو داخرانی لە ساڵی‬ ‫‪ 2012‬دا‪ .‬داخرانی رێكخراوەكە وابەستە‬ ‫بوو بە فەرمانێكی دادگاوە كە ئاماژەی‬ ‫بــە بــوونــی وابــەســتــەیــیــان دەدا بە‬ ‫رێكخراوی قەدەغەكراوی حزب اللهوە ‪.‬‬ ‫ئیدی پاش داخرانی جواڵنەوەكە رێگەی‬ ‫چاالكی سیاسی و یاسایی گرتەبەرو و‬ ‫پارتێكیان بەنێوی هودا پار دانا‪ ،‬كە لە‬ ‫رووی واتاوە هەمان واتای حزبی خوا‬ ‫دەگەیەنێت كە كوردەكان دەربڕینە‬ ‫عــەرەبــیــیــەكــەی بــۆ بــەكــار دەهێنن‬ ‫بەناوی حزب الله‪ .‬تەنها ساڵێك پاش‬ ‫دامەزراندنی هودا پار‪ ،‬لە ساڵی ‪2014‬‬ ‫دا بەشدارییان كرد لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫شــارەوانــیــدا‪ .‬ئــەوەبــوو توانیان ‪92‬‬ ‫هــەزار دەنگ بەدەستبهێنن‪ ،‬بەمەش‬ ‫پارتەكە بووە سێهەم پارتی سیاسی‬ ‫لە پاش بەدەپەو ئەكەپە لەنێوچەكەدا‪.‬‬ ‫هەرچەند كە نەیانتوانی هیچ پۆستێكی‬ ‫ێ‬ ‫شارەوانییەكان بۆخۆیان بەرنەوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫پارتەكە ئــەوەی نیشاندا كە توانای‬ ‫كەمەندكێشكردنی دەنگە كۆنخوازو‬ ‫پارێزگارەكانی كوردییان هەیە‪ .‬ئەم‬

‫ئاستی بەرەو پێشچوونەی هودا پار‬ ‫زێدەتر هانی چاالكوانانی پارتەكەیاندا‬ ‫تــاوەكــو گورجتر بنەونە سیاسەتی‬ ‫پارتایەتی لەنێوچەكەدا‪ .‬بەمشێوەیە‬ ‫كێبركێی هەڵبژاردنەكان لەنێوان‬ ‫پەكەكەو حزبواڵ دا نۆرم و نواڕینێكی‬ ‫نــوێــی لــە یەكانگیربوون لەنێوان‬ ‫ئــەو دوو رەوتـــەدا هێنایەوە گــۆڕێ‌‪.‬‬ ‫هەربۆیە هەر لەپێش هەڵبژاردنەكانەوە‬ ‫ئەندامانی هودا پار بانگەشەی ئەوەیان‬ ‫دەكـــرد كــە بــەرپــرســانــی پارتەكەو‬ ‫نوسینگەكانی هــەڵــبــژاردن لەالیەن‬ ‫چەكدارەكانی پەكەكەوە هان لەژێر‬ ‫هەڕەشەو گوڕەشەدا ‪ .‬لەالیەكیترەوە‬ ‫بە یاساییكردنی حزبواڵ لەنێو هودا پار‬ ‫دا وەهایكرد كە هەندێك لە رادیكاڵ و‬ ‫ێ‬ ‫بناژۆی ئیسالمی نێو پارتەكە دڵكرم ‌‬ ‫بــن و پێوەندیبكەن بــە ریزەكانی‬ ‫دەوڵــەتــی ئیسالمیی داعــشــەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە بەرپرسی دەوڵەتی ئیسالمی لە‬ ‫توركیا هالیس باینجوك‪ ،‬بابی بەهۆی‬ ‫وابەستەبوونی بەحزب اللهوە زیندانی‬ ‫هەتاییە لەنێو توركیادا‪ .‬ئەو ریزەكانی‬ ‫حزب اللەی جێهێاڵو لە توركیادا بووە‬ ‫قاعیدە و دوواتریش چووە نێو دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمییەوە‪ .‬هەربۆیە وەختێكیش‬ ‫جــەنــگــی ســوریــا لــە ســنــوورەكــانــی‬ ‫نزیك توركیادا هەڵگیرسا زۆرێك لە‬ ‫كــوردەكــان نەتەنها پێوەندییان بە‬ ‫یەپەگەی ســەر بە پەكەكەوە كرد‪،‬‬ ‫بەڵكو چوونە نێو ریزەكانی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالمییەوە( داعش)‪ .‬كە دوو گروپن‬ ‫هان لە مەتەرێزو جەنگی یەكتریدا‪.‬‬ ‫بەگوێرەی خەماڵندنێكی پەیوەست بە‬ ‫شەڕخوازانی توركیای نێو داعش‪ ،‬ئەوا‬ ‫روونبووەتەوە كە ‪%50‬ی ئەو توركانەی‬ ‫لەنێو داعشدان كوردن‪.‬‬ ‫لــــە ئـــێـــســـتـــادا تـــوركـــیـــا بــۆ‬ ‫رووبـــــەڕووبـــــوونـــــەوەی چـــەكـــدارە‬ ‫نەتەوەییەكانی كــورد‪ ،‬كەپەكەكەن‬ ‫كـــــوردە داعــشــەكــانــی تــوركــیــای‬ ‫راســتــكــردۆتــەوەو بــەتــەواوی زیندو‬ ‫رایگرتوون‪ ،‬لەبەرامبەر هەدەپەش‪،‬‬ ‫هوداپاری رێگە پێداوە‪ ،‬بەمشێوەیە‬ ‫ئــەردۆگــان كــورد سەرقاڵ دەكــات بە‬ ‫ملمالنێوەو بۆخۆشی پرۆژەكەی كە‬ ‫گۆڕانی دەستوورە بۆ سەرۆكایەتی كاری‬ ‫لەسەردەكات‪ ،‬چاودێران دەڵێن ئەم‬ ‫هەوڵی ئەكەپە هەوڵێكە بۆیەكەمجار‬ ‫لە پاش زیاد لەسەدو نیوێك كۆدەتای‬ ‫ئیسالمگەرایە بەسەر سیكۆالریزمدا‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن لە چوار كۆدەتادا بەسەر‬ ‫ئیسالمگەرایدا كرابوو‪ ،‬بەاڵم هەردووال‬ ‫لەبەردەم كوردا دوو رووی یەك دراو‬ ‫بـــوون‪ ،‬ئــەم رووەی ئیسالمگەرایی‬ ‫روویـــەكـــە شــونــاســە كــوردیــیــەكــان‬ ‫بەكاردەهێنێت بۆ دزێوكردنی كوردو‬ ‫لەخشتەبردنی كـــورد‪ ،‬لــەبــەر ئــەوە‬ ‫دەستوور لە توركیادا بەو نەزمەی كە‬ ‫ئەردۆگان دەیەوێت گەورەترین مەكری‬ ‫سیاسییەكانی توركیایە دەرهــەق بە‬ ‫كــورد كە لە ئێستادا ها لەبەردەم‬ ‫ئایندەیەكی رۆشندا بەتایبەتی دوای‬ ‫هەوساركردنی توركیا لە منبج بە‬ ‫نوێترین نیازەكانی ئەمەریكا‪.‬‬

‫ژمارە (‪)334‬دوشەممە ‪2017/3/13‬‬

‫‪2‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬

‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی شەشەم‬ ‫دوای ئەوەی لە بەشی ڕابردودا بایەخی‬ ‫بابەتەکەمان بۆ ئەجێندای جیهادیەکان‬ ‫ڕون کردەوە؛ لێرەوە دێینە سەر خستنەڕو‬ ‫و مشت‌ومڕی بەڵگەسازی و بنچینەسازیی‬ ‫فیقهيیان بۆ «حاکیمییەت»‪.‬‬ ‫بێ گومان بابەتی «حاکیمییەت»‪،‬‬ ‫بەگشتی و بــەبــێ ڕاوەســـتـــان لــەســەر‬ ‫زاراوەکە خۆی و بە وەرگرتنی چەمکەکەی‬ ‫(گــەڕانــدنــەوەی بنچینەی یــاســادانــان و‬ ‫حوکمداری بۆ خوا)؛ نامۆ نیە بە باوەڕ و‬ ‫یاسای ئیسالمی و ڕەسەنایەتیی تەواوی هەیە‪،‬‬ ‫و ئەو مشت‌ومڕەی کە لە بیری ئیسالمیی‬ ‫نوێدا (بەتایبەتی تەوژمە سەلەفیەکە بە واتا‬ ‫گشتیەکەی) هەیە لەسەری؛ لەسەر هەندێک‬ ‫بابەتی تەواوکەر و الوەکیە و هەندێکی هەر‬ ‫مشت‌ومڕی زاراوەیی «اصطالحي» و بێژەیی‬ ‫«لفظي»ـە و ئەوەندە جەوهەری نیە‪ ،‬وەکو‬ ‫ئــەوەی‪ :‬ئەم بنەمایە بە «حاکیمییەت‌ی‬ ‫خوایی» دەرببڕرێت یان زاراوەی ڕەسەنتر و‬ ‫ئیسالمیتر هەیە لە جێی؟ و «یەکتاپەرستنی‬ ‫خوا لە یاسادانان و حوکمداری»ـدا لقێکی‬ ‫سەربەخۆ بێت لە یەکتاپەرستی یان هەر‬ ‫لە ناواخنی «یەکتاپەرستیی پەرستن»‬ ‫(«توحيد العبادة» يان «توحيد األلوهية»)‬ ‫ـدا جێی بکرێتەوە؟ ئەم دابەش‌کردنانە بۆ‬ ‫یەکتاپەرستی چەمک و بیرۆکەی پیرۆزن و‬ ‫دەقیان لەسەرە و «تەوقیفی»ـن یان لە‬ ‫بیری بیرمەندانی موسوڵمان خۆیاندا ڕێکەوتن‬ ‫«اصطالح» کراوە لەسەریان؟ و ئایا ئەم‬ ‫فرەکردن «تعدید»ەی یەکتاپەرستی و‬ ‫دابەش‌کردنی بۆ چەند جۆر و لقێک پێشینەی‬ ‫الی پێشینانی موسوڵمانان هەبوە؟ ئینجا‬ ‫چ کاتێک فەرمانڕەوا بە جێبەجێ‌نەکردنی‬ ‫(حــوکــمــێــک ل ــە) شــەریــعــەت لــە ب ــاوەڕ‬ ‫دەردەچێت و بە «هەڵ‌گەڕاوە» دادەنرێت‪:‬‬ ‫هەر بە جێبەجێ‌نەکردنی بە ڕەهایی یان‬ ‫لەگەڵ بەحەاڵڵ‌زانین «استحالل»ی دەرچون‬ ‫و لــەو حوکمە و گۆڕینی بە یاسایەکی‬ ‫دەستکردی نەگونجاو لەگەڵ شەریعەت؟‬ ‫ئەگەریش بەبێ بەحەاڵڵ‌زانین بە «کافر»‬ ‫نــاوبــرا؛ ئــەم «کــفــر»ە بێباوەڕیی تــەواو‬ ‫دەگرێتەوە یــان جۆرێکی سوکەڵەیە لە‬ ‫«کفر» کە خاوەنەکەی لە ئیسالم ناباتە‬ ‫دەرەوە؟ و ئایا هەر لە بنەڕەتەوە «کفر»‬ ‫دۆ جۆری گەورە و بچوک (یان قورس و‬ ‫سوکەڵە)ی هەیە؟ ئینجا حوکمی هاواڵتیی‬ ‫موسوڵمان چیە ئەگەر پەنا بباتە بەر حوکم‬ ‫و حوکمداریی ئەم جۆرە فەرمانڕەوایانە و‬ ‫لێیان وەربگرێت؟ [کە ئەمەیان جیهادیەکان‬ ‫بە «التحاكم إىل الطاغوت» گوزارشی لێ‬ ‫دەکەن]‪ ..‬ئەمانە کۆمەڵێک مشت‌ومڕن کە لە‬ ‫دوتوێی باس‌وخواسەکانی «حاکیمییەت»ـدا‬ ‫ڕوبەڕویان دەبینەوە‪ ،‬کە ئێمە لێرەدا ناتوانین‬ ‫بەتەواوی لەسەریان هەڵوێستە بکەین و‬ ‫مافی خۆیان بدەینێ‪ ،‬مەگەر ئاماژەیەکی‬ ‫خێرا و ئ ــەوەی تــری بەجێ بهێڵین بۆ‬ ‫توێژینەوەیەکی سەربەخۆ‪ .‬و بەگشتی دو‬ ‫تەوژم لەم مشت‌ومڕانەدا دەردەکەون‪:‬‬ ‫ـ تەوژمە سەلەفیە «مەنهەجی»ـەکە‪،‬‬ ‫کە دان دەنێت بە بنچینەی باوەڕەکەدا‬ ‫بەاڵم جیاکردنەوەی لقێکی سەربەخۆ لە‬ ‫یەکتاپەرستی بە ناوی «یەکتاپەرستیی‬ ‫حاکیمییەت» ناسەلمێنێت و زۆر جاریش‬ ‫ئەمە بە «بیدعە»یەک ناودەبات‪ ،‬و هەروەها‬ ‫لەباوەڕدەچونی فەرمانڕەوای موسوڵمان‬ ‫بە تەنها جێبەجێ‌نەکردنی حوکمێک لە‬ ‫شەریعەت ناسەلمێنێت مەگەر لەگەڵیدا‬ ‫نکولی لەو حوکمە بکات و بــاوەڕی پێی‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫ـ لەگەڵ تەوژمە سەلەفی‪-‬جیهادیەکە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمان زۆر باش سەرمایەگوزاریی فیکری‬ ‫و فیقهییان لە بیرۆکەی «حاکیمییەت»‬ ‫کــردوە و «یەکتاپەرستیی حاکیمییەت»‬ ‫بە تەواوکەری یەکتاپەرستی دەزانن و هەر‬ ‫فەرمانڕەوایەکی موسوڵمانیش «تەکفیر»‬

‫دەکەن کە حوکمێک لە شەریعەت جێبەجێ‬ ‫نەکات و بە «هــەڵ‌گــەڕاوە»ی دادەنێن و‬ ‫پێیان وایە دەبێت یاخی‌بونی چەکدارانە‬ ‫لەدژی ڕابگەیەنرێت‪ ،‬و لێرەوە هاواڵتیانیش‬ ‫بە خەڵکانێکی ڕازی بە حوکمی «طاغوت» لە‬ ‫قەڵەم دەدەن (بۆیە بنەمای حاکیمییەت بە‬ ‫سەرەکیترین و مەترسیدارترین بنەمای تەوژمە‬ ‫تەکفیری و جیهادیەکان دادەنرێت)‪ .‬جا بۆیە‬ ‫کێشمەکێشەکە لەنێوان ئەم دو تەوژمە‬ ‫سەلەفیەدا گەرمە‪ ،‬و هەر بە چاودێری‌کردنی‬ ‫مشت‌ومڕ و تۆمەتبارکردنەکانی نێوانیان زۆر‬ ‫الیەنی بابەتەکەمان بۆ ڕون دەبێتەوە‪.‬‬ ‫تەوژمە جیهادیەکە هەوڵی زۆری داوە‬ ‫بۆ بنچینەسازی بۆ باوەڕی «حاکیمییەت»‬ ‫پەکی لەسەر ڕاڤــە و تیۆریسازیەکانی‬ ‫(مــەودودی) و (سەیید قوطب) نەکەوێت‪،‬‬ ‫چونکە نەیارەکان هەر بەم ڕاڤە و لێکدانەوە‬ ‫تایبەتیانە (بۆ وشەی «إله» و «ألوهية»‪،‬‬ ‫به «حاكم» و «حكم») نایەنە سەر باوەڕ‬ ‫و نایانسەلمێنن‪ ،‬و هەمیش (مەودودی) و‬ ‫(قوطب) دو زانای ئایینیی گەورە و پایەداری‬ ‫«عەقیدە» و «فیقهـ» نین و لەم الیەنەوە‬ ‫قورساییەکی ئەوتۆیان نیە‪ ،‬بۆیە جیهادیەکان‬ ‫تیۆریسازی و بنچینەسازیی خۆیان لە هەردو‬ ‫الیەنی «عەقیدە» و «فیقهـ»ەوە بۆ‬ ‫بنەماکە کردوە‪ ،‬و بەتایبەتی بنچینەسازیی‬ ‫فیقهی‪ ،‬چونکە دەزانن لە مشت‌ومڕدا الیەنە‬ ‫عەقیدەییەکە بەرامبەر تەوژمە سەلەفیەکە‬ ‫خــۆی سودێکی ئــەوتــۆی نــیــە‪ ،‬چونکە‬ ‫هــەم لقی سەربەخۆی «یەکتاپەرستیی‬ ‫حاکیمییەت» ناسەلمێنێت و هەمیش لەگەڵ‬ ‫تەوژمە جیهادیەکەدا هاوڕایە لە «تەکفیر»ی‬ ‫فەرمانڕەوایەک حوکم بە شەریعەت نەکات بە‬ ‫هۆکاری باوەڕنەبون بە حوکمەکە کە بەشێکە‬ ‫لە ئیسالم یان گونجاوە بۆ جێبەجێ‌کردن‬ ‫(کە هیچ فەرمانڕەوایەکیش ئەو خۆکوشتنە‬ ‫ناکات بە دەمی خۆی وا بڵێت)‪ ،‬دەمێنێتەوە‬ ‫ئەو فەرمانڕەوا موسوڵمانەی کە ناتوانێت‬ ‫حوکمێک لە شەریعەت جێبەجێ بکات بەبێ‬ ‫ئەوەی نکولیی لێ بکات؛ بۆ ئەمەیان تەنها‬ ‫مەگەر لەژێر ناونیشانی «یەکتاپەرستیی‬ ‫حاکیمییەت»ـدا بتوانن «تەکفیر»ی بکەن‬ ‫کە ئەمەش نەیارەکانیان نایسەلمێنن‪ ،‬یان‬ ‫بڵێن ئەمە (ئەم تەکفیرنەکردنە) باوەڕی‬ ‫گروپی «ئەل‪-‬موڕجیئە»یە ـ کە بە «گومڕا»‬ ‫دادەنرێن ـ کە وتویانە کارنەکردن بە ئیسالم‬ ‫زیانی نیە بۆ باوەڕداری‪ ،‬کە ئەم تۆمەتەش‬ ‫نەیارەکان نایسەلمێنن‪ ،‬بۆیە جیهادیەکان‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ کەلەپوری فیقهی‪ ،‬و هەوڵ‬ ‫دەدەن کۆمەڵێک باس و «مەسئەلە»ی‬ ‫«إمجاعي» وەکو بەڵگەی‬ ‫جێی کۆدەنگی‬ ‫ّ‬ ‫ناچارکەر بکەنە بنچینە بۆ «تەکفیر»ی‬ ‫فەرمانڕەوا و دەسەاڵتداری جێبەجێکەری‬ ‫یاسای نوێ لە جێی شەریعەت‪ ،‬یان ـ بەالی‬ ‫کەمەوە ـ بۆ پێویست‌بونی لەسەرکارالبردن‬ ‫«عـــزل»ی و لـێ‌ســەنــدنــەوەی ڕەوایــەتــی‬ ‫«شرعیة»ی ئایینیی دەســەاڵتــەکــەی و‬ ‫ڕەوایی یاخی‌بون «خروج» لێی و پەنابردن‬ ‫بۆ هێز و چــەک ئەگەر بەرگریی کــرد و‬ ‫ملی نەدا‪ ،‬کە ئەم یاخی‌بونە چەکداریە و‬ ‫دامەزراندنی ئەم دەسەاڵتە شەرعیە؛ ئامانجی‬ ‫کۆتایی و ڕاستەقینە و «عەمەلی»ی تەوژمە‬ ‫جیهادیەکەیە‪ ،‬و ئەو هەمو باس‌وخواسەی تر‬ ‫دەربارەی «یەکتاپەرستیی حاکیمییەت»؛‬ ‫تەنها ڕێ‌خــۆش‌کــردن و تیۆریسازی و‬ ‫زەمینەسازی و جوانکاریە و بۆ بڕواپێ‌هێنانی‬ ‫بەرامبەرە‪ ،‬چونکە دەزانن موسوڵمان زیاتر‬

‫لە ڕێگەی باوەڕەوە دەبەسرێتەوە‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەدا بایەخی کۆدەنگی‬ ‫«إمجاع»ی زانایانی ئیسالم و بۆ ئەجێندای‬ ‫جیهادیەکان زەقتر دەردەکەوێت‪ ،‬کە سەنگ‬ ‫و قورساییەکی ناچارکەری بۆ موسوڵمان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی موسوڵمانی ڕەسەنخواز و سەلەفی‪،‬‬ ‫هەیە‪ ،‬چونکە پێشانی دەدات کە بابەتەکە‬ ‫جێی ناکۆکی «خالفي» نیە‪ ،‬و بــواری‬ ‫هەڵبژاردنی ڕێبازی جیاوازی تێدا نیە‪ ،‬و بەم‬ ‫شێوەیە لە توانای ناچارکردن «إلزام»ـدا‬ ‫لە بنەما عەقیدەییەکان نزیک دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لەم الیەنەوە جیهادیەکان وتەیەکیان هەیە‬ ‫کە بۆ ڕێنمایی بۆ دەم‌کوت‌کردنی نەیار و‬ ‫بەرامبەر (نەیار لە هەمان تەوژمی سەلەفیی‬ ‫نا‪-‬جیهادی‪ ،‬دەڵێم!) دوبــارەی دەکەنەوە‪،‬‬ ‫«حاجوهم باإلمجاعات»‪ ،‬واتە‪ :‬بە‬ ‫کە دەڵێن ّ‬ ‫کۆدەنگی «ئیجماع»ـە دامەزراوەکان لەسەر‬ ‫بابەتە فیقهیەکان بەڵگەیان بۆ بهێننەوە و‬ ‫پێیان بسەلمێنن‪ .‬لەم ڕێگەیەوە جیهادیەکان‬ ‫وەاڵمی کاریگەری ڕەخنە و تێبینیەکان و‬ ‫گومانەکان «شبهات» دەدەنەوە کە هاتونەتە‬ ‫سەر ڕەوت و کــردەوە و ئەجێنداکانیان‪.‬‬ ‫یەکێک لەو نوسەرە جیهادیانەی بۆ ئەم‬ ‫ئامانجە بەرگرینامە جیهادیەکەی بەتەواوی‬ ‫پشتی بەستوە بــە «ئیجماع»ـەکان؛‬ ‫(حسن قائد)ی ناسراو بە (أبو حييى اللييب)‬ ‫ـە‪ ،‬لە «اجلهاد ومعركة الشبهات»ـدا‪ ،‬کە‬ ‫ناوەڕۆکەکەی و بەڵگەسازیەکانی دەخەینەڕو‪.‬‬ ‫هەروەها لەو نوسەرە جیهادیانەی کە بە‬ ‫باشترین شێوە بەڵگەسازیی فیقهییان‬ ‫کــردوە بۆ «حاکیمییەت» یان ئەنجامە‬ ‫«عەمەلی»ـەکەی؛ لەوانە نوسەری ناسراو‬ ‫بە (أب��و صهيب املالكي) کە لە «أق��وال‬ ‫األئمة والدُّعاة يف بيان ِردّة من بـدّل الشريعة‬ ‫من ا ُ‬ ‫حل ّكام ُّ‬ ‫الطغاة»ـدا ‪ ٢٠٠‬وتە و فەتوای‬ ‫پێشەوایانی ئیسالمیی کۆن و تــازەی بۆ‬ ‫پشت‌گیریی «حاکیمییەت» هێناوەتەوە‪،‬‬ ‫(حممد مصطفى املقرئ)ى ناسراو به (أبو‬ ‫إيثار)‪ ،‬موفتیی گروپی (اجلماعة اإلسالمية)‬ ‫ی ميصری‪ ،‬لــە «أل��ف‌ب��اء يف احلاكمية‬ ‫واإلرجاء»ـدا‪( ،‬عمر عبد الرمحن)ی ڕابەری‬ ‫هەمان گروپی (الجماعة اإلسالمية)‪ ،‬لە‬ ‫بەرگرینامەکەی «كلمة حق» یان «مرافعة يف‬ ‫قضية اجلهاد»ـدا‪ ،‬هەروەها لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫جیهادیەکان کە نوسەرەکەی دیــار نیە‪،‬‬ ‫بە ناوی «احلاكمية‪ :‬دراسة مؤصلة‪ ،‬دراية‬ ‫ورواي���ة»‪ .‬لە بەرهەمی نوسەر و ڕابــەرە‬ ‫سەلەفیەکانیش؛ ڕەنگە تێروتەسەلترین‬ ‫لێکۆڵینەوە؛ «احلكم بغري ما أن��زل اهلل‪:‬‬ ‫أحواله وأحكامه»ی «عبد الرمحن بن صاحل‬ ‫احملمود» بێت‪ ،‬هەروەها «احلكم بغري ما أنزل‬ ‫اهلل»ی (عبد العزيز العبد اللطيف) کە بەشێکە‬ ‫لە «نواقض اإلميان القولية و العملية»ـەکەی‪،‬‬ ‫هەروەها «املناظرة اجللية يف مسألة تكفري‬ ‫احلاكم بالقوانني الوضعية»ی (جعفر بن‬ ‫عبد اهلل بن مصعب) ناوێک کە کۆکراوەی‬ ‫مشت‌ومڕەکانە‪ ،‬هەروەها هەر یەکە لە (ابن‬ ‫باز) ـ بە ناوی «وجوب حتكيم شرع اهلل ونبذ‬ ‫ما خالفه» ـ و (العثیمین) ـ بە ناوی «حكم‬ ‫من استبدل شرع اهلل» ـ و (صاحل بن عبد العزيز‬ ‫آل الشيخ) ـ لە کاسێتی ‪٢٩‬ی «شرح العقيدة‬ ‫الواسطية»ـدا ـ وتار و فەتوایان لەو بارەیەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە جگە لە (حممد بن إبراهيم آل‬ ‫الشيخ) کە نامیلکەی «حتكيم القوانني»ی‬ ‫هەیە و (سفر احلوالي) «شرح رسالة حتكيم‬ ‫القوانني»ی لەسەری هەیە‪ ،‬و (عمر سليمان‬ ‫األش��ق��ر) و «الشريعة اإلهل��ي��ة ال القوانني‬

‫الوضعية»ـەکەی‪ ،‬و (مناع القطان) و «وجوب‬ ‫حتكيم الشريعة اإلسالمية»ـەکەی‪ ،‬و لیستەکە‬ ‫کۆتایی نایەت‪ ،‬بەاڵم ئەمانە دیارترینیانن‪.‬‬ ‫بــۆیــە ئێمەش لــێــرەدا زیــاتــر لەسەر‬ ‫بەڵگەسازی و بنچینەسازیە فیقهیەکە‬ ‫دەوەستین‪ ،‬و ئیتر تیۆریسازیە عەقیدەییەکە‬ ‫و بـــاس‌وخـــواســـی «یــەکــتــاپــەرســتــیــی‬ ‫حاکیمییەت» و هەتاکو ئەو بەڵگەسازیە‬ ‫دەقی «نصي»ـانەی کراون بۆی دەخەینە‬ ‫دەرفەتێکی تــر‪ .‬بــەم شێوەیە بابەتەکە‬ ‫یەکال دەبێتەوە بۆ ئەوەی ببێتە بەشێک لە‬ ‫«فیقهی جیهاد» و ئەو مشت‌ومڕەی هەیە‬ ‫لەسەر بابەتەکانی‪ ،‬کە بابەتی سەرەکیی ئەم‬ ‫زنجیرەیەیە‪.‬‬

‫بەڵگەسازیی فیقهی بۆ (حاکیمییەت)‬ ‫لە بیری جیهادیی نوێدا‬

‫رابەرانی تەوژمە سەلەفی‪-‬جیهادیەکە زۆر‬ ‫باش سەرمایەگوزاریی فیکری و فیقهییان‬ ‫لە بیرۆکەی «حاکیمییەت» کردوە و‬ ‫«یەکتاپەرستیی حاکیمییەت» بە تەواوکەری‬ ‫یەکتاپەرستی دەزانن و هەر فەرمانڕەوایەکی‬ ‫موسوڵامنیش «تەکفیر» دەکەن کە حوکمێک‬ ‫لە شەریعەت جێبەجێ نەکات و بە‬ ‫«هەڵ‌گەڕاوە»ی دادەنێن‬

‫(أبو حييى اللييب)‪ ،‬لە «اجلهاد ومعركة‬ ‫الشبهات»ـەکەیدا‪ ،‬لە بەشێکدا بە ناوی‬ ‫«حاجوهم باإلمجاعات»‪ ،‬ئەو «مەسئەلە»‬ ‫ُّ‬ ‫فیقهیانە ڕیز دەکات کە بەڕەهایی یان تا‬ ‫ڕادەیەک جێی کۆدەنگی «ئیجماع» بون و‬ ‫دەبنە بەڵگە بۆ ئەو بنەمای «جیهاد»ەی‬ ‫کــە خــەریــکــە تــەوژمــە جــیــهــادیــەکــە لە‬ ‫توندوتیژی و یاخی‌بونی چەکدارانەدا دژی‬ ‫دەسەاڵتەکانی کۆمەڵگای موسوڵماننشین‬ ‫کورتی دەکاتەوە‪ ..‬کە ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ .١‬کۆدەنگی لەسەر ئەوەی هەر کەسێک‬ ‫یاسایەکی تر جگە لە شەریعەت بکاتە‬ ‫سەرچاوەی یاسادانان کە «حەڕام»ێکی‬ ‫چــەســپــاوی پــێ «حـــەاڵڵ» بــکــات‪ ،‬یان‬ ‫«حەاڵڵ»ێکی چەسپاوی پێ «حــەڕام»‬ ‫بکات؛ «کافر» دەبێت و دەبێت کوشتار‬ ‫بکرێت و شەڕی لەگەڵ بکرێت هەتا وازی لێ‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬جا ئیتر داب‌ونەریتێکی خێڵەکی‬ ‫بێت‪ ،‬یان یاسا و دەستورێکی نوێ بێت‪،‬‬ ‫یان یاسایەکی کۆنی وەکو یاسای ڕۆمانی‬ ‫و «یــاســاق»ی مۆنگۆلی‪-‬تورکی بێت‬ ‫کۆتاییدا دەڵێت‪ :‬ئەوەی واز لەو «شەڕع»ـە عليه؛ كان كافرا مرتدا باتفاق الفقهاء»(‪.)4‬‬ ‫(کە ئیمپراتۆر و سەرکردە مۆنگۆلیەکان هەمیشەدامەزراوەی دابەزێنراوە بۆ سەر‬ ‫ئێستە جیهادیەکان‪ ،‬جگە لە یاسای واڵتانی‬ ‫کاتی خۆیان سەپاندویانە بەسەر هەندێک‬ ‫پێغەمبەر بهێنێت و پەنا ببات بۆ حوکمی موسوڵماننشین‪ ،‬لە «دەستور»ەکانی ئەم‬ ‫کۆمەڵگای موسوڵماننشیندا)‪ .‬بەڵگەیەکی‬ ‫هــەر شەریعەتێکی تــری ـ بــەبــنــەڕەت ـ واڵتانەشدا بەند و خاڵی وا دەستنیشان‬ ‫زەقی ئەم بنەمایە لە قورئاندا؛ ئەو دەقەیە‬ ‫ئاسمانیی هــەڵ‌وەشــاوە و بەسەرچو؛ لە دەکــەن کە بــەتــەواوی پێچەوانەن لەگەڵ‬ ‫کە دەڵێت‪َ :‬‬ ‫«أ َف ُح ْك َم ْ َ‬ ‫الا ِه ِل َّي ِة َي ْب ُغونَ‬ ‫؟‬ ‫موسوڵمانێتی دەرچــوە‪ ،‬جا دەبێت حاڵی یاسای ئیسالمی‪ .‬و پێشتریش زانایەکی‬ ‫َّ‬ ‫َو َم ْن َأ ْح َس ُن ِمنَ ِ‬ ‫الل ُح ْك ًما لِ َق ْو ٍم يُو ِق ُنونَ ؟»‬ ‫ئەوە چۆن بێت کە پەنا دەبات بۆ حوکمی ئایینیی ميصریی سەلەفی‌مەشرەبی وەکو‬ ‫(المائدة‪ ،)50:‬کە دەڵێت‪« :‬ئەرێ ئەوان‬ ‫«یاسا»ی مۆغۆل و تەتار و بیخاتە پێش (ئەحمەد شاکیر) لەم الیەنەوە وریایی داوە‬ ‫‹حوکم›ی نەفامیگەری [=نا‪-‬ئیسالمی‪،‬‬ ‫«شەڕع»ـە ئیسالمیەکە؟ ئەوەی وا بکات؛ و لە «الكتاب والسنة جيب أن يكونا مصدر‬ ‫یان پێش‪-‬ئیسالمی]ـیان دەوێــت؟! کێیش‬ ‫بە کۆدەنگی «ئیجماع»ی موسوڵمانان القوانني يف مصر»ـدا (‪ )١٩٤٤‬لەم بارەیەوە‬ ‫لە‬ ‫هەیە لە خوا ‹حوکم›ی باشتر بێت؟»‪.‬‬ ‫بوەتە ناموسوڵمان «کافر» («فمن ترك دواوە کــە لــە سەرەتاکانی ئەدەبیاتی‬ ‫لە‬ ‫لێکدانەوەی ئەم دەقەدا (ئیبن کەثیر)‬ ‫الشرع احملكم املنزل على حممد بن عبد اهلل ئیسالمیی نوێی ئەم بوارەیە(‪.)5‬‬ ‫«تفسیر»ە ناودارەکەیدا نوسیویەتی‪ :‬بەم خامت األنبياء وحتاكم إىل غريه من الشرائع‬ ‫جــا ئــەگــەر بنەمایەکی فیقهیی جێی‬ ‫دەقە خوا قەدەغەی دەکــات «حوکم»ی‬ ‫املنسوخة؛ كفر‪ ،‬فكيف مبن حتاكم إىل الياسا کۆدەنگیی لەم شێوەیە لە ئیسالمدا هەبێت؛‬ ‫خــوا تێپەڕێنرێت و پەنا ببرێت بۆ هەر‬ ‫وقدمها عليه؟ من فعل ذل��ك؛ كفر بإمجاع ئیتر جیهادیەکان لەوە زیاتر چییان دەوێت و‬ ‫یاسایەکی تر و ڕێکەوتن «اصطالح»ێکی کە املسلمني»)(‪.)2‬‬ ‫تیۆریی «حاکیمییەت»ـیان بۆ چیە؟!‬ ‫مرۆڤ بە عەقڵ و ئارەزوی خۆی داینابێت‪،‬‬ ‫لە ڕاستییشدا ئەوەی ئیبن کەثیر باسی‬ ‫لە بەشی داهاتودا لەسەر ئەم بابەتە و‬ ‫«أهل‬ ‫وەکو ئەوەی عەرەبی پێش ئیسالم‬ ‫دەکات؛ هەر ئەو بارودۆخەیە کە لە ئێستەی «مەسئەلە» فیقهیە جێی کۆدەنگیەکانی‬ ‫یاسایەی‬ ‫اجلاهلية» هەیانبو‪ ،‬و وەکو ئەو‬ ‫زۆربەی کۆمەڵگای ئیسالمیدا هەیە [وەکو تر و هەندێک الیەنی تــری بەڵگەسازیە‬ ‫یاسایەکی‬ ‫کە تەتار حوکمی پێ دەکەن و‬ ‫پێشتر (ئەحمەد شاکیر) سەرنجی داوە و فیقهیەکەی جیهادیەکان و سەلەفیەکان‬ ‫دەرکــراوی شاهانەی (جەنگیز خان)ـە کە‬ ‫باسی کــردوە‪ ،‬لە «عمدة التفسري»ەکەیدا بۆ «تەکفیر»ی دەسەاڵت و دەسەاڵتداری‬ ‫لە کاتی خۆیدا «یەساق»ی بۆ دانابون‬ ‫کــە کــورتــکــراوەی «تــەفــســیــر»ی ئیبن جێبەجێ‌نەکەری شەریعەت؛ دەڕۆین‪.‬‬ ‫کە کۆمەڵێک یاسا و ڕێسایە لە کۆمەڵێک کەثیرە(‪ ،])3‬کە یاسایەکی دانــراوی نوێ‬ ‫شەریعەتی جۆراوجۆری وەکو یەهودی و هەیە و ئەم یاسایە لەگەڵ «شەریعەت»ی‬ ‫مەسیحی و ئیسالمی هەڵی‌گۆزیون‪ ،‬و زۆری ئیسالمیدا لە کۆمەڵێک بەند و یاسای‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫تریشی تێدایە کە بە تێڕوانین و ئارەزوی سەرەکیدا نەگونجاوە‪ ،‬هەرچەند سودی لەم‬ ‫(‪ )1‬ابن كثري‪ ،‬تفسري القرآن العظيم‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫خــۆی دایــنــاون‪ ،‬ئیتر دوای خــۆی بوەتە‬ ‫شەریعەتە بینیوە و یەکێکە لە سەرچاوە سامي بن حممد سالمة‪ .‬الرياض‪ :‬دار طيبة‪.‬‬ ‫یاسایەکی پیرۆز کە جێبەجێ دەکرێت و‬ ‫مێژوییەکانی‪ ،‬بەاڵم لە زۆر بابەتدا لەجێی الطبعة الثانية‪ .1999 ،‬جـ‪ ،3 .‬ص‪131 .‬‬ ‫لە شەریعەتی ئیسالمییش لەپێشترە الیان «حوکم»ـە ئیسالمیەکە یاسایەکی نوێی‬ ‫(‪ )2‬ابن كثري‪ ،‬البداية والنهاية‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫[مەبەستی ئەوەیە کاتی خۆی مۆغۆل کە‬ ‫داناوە و لە کارپێ‌کردنیشدا دەخرێتە پێش علي شريي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪.‬‬ ‫فەرمانڕەوای زۆر واڵتی موسوڵماننشین بون؛‬ ‫شەریعەت‪ ،‬واتــە تەنها لە کاتی نەبونی الطبعة األوىل‪ .1988 ،‬جـ‪ ،13 .‬ص‪.139 .‬‬ ‫کاریان بەم یاسایەی خۆیان کردوە و ئەمەیان دەقی یاساییدا پەنا دەبرێت بۆ «عورف»‬ ‫(‪ )3‬أمحد شاكر‪ ،‬عمدة التفسري عن احلافظ‬ ‫خستوەتە پێش شەریعەتی ئیسالمی]‪ ..‬جا‬ ‫و «شەریعەت»‪ ،‬ئەویش ئەگەر لەگەڵ کۆی ابن كثري (خمتصر تفسري القرآن العظيم)‪.‬‬ ‫هەر کەسێک وا بکات؛ دەبێتە نا‪-‬موسوڵمان یاسا تەبا بون‪.‬‬ ‫القاهؤة‪ :‬دار الوفاء‪ .‬الطبعة الثانية‪ .2005 ،‬جـ‪.‬‬ ‫«کافر» و شەڕکردن «قتال» لەگەڵی‬ ‫بە هەمان واتــا؛ (ئیبن تەیمییە) لە ‪ ،1‬ص‪.697 .‬‬ ‫«واجیب»ـە‪ ،‬هەتا دەگەڕێتەوە بۆ حوکمی «جمموع الفتاوى»دا دەڵێت‪ :‬هەر کاتێک‬ ‫(‪ )4‬ابن تيمية‪ ،‬جمموع الفتاوى‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫خوا و پێغەمبەری ئیسالم «ومن فعل ذلك‬ ‫مــرۆڤ «حــەڕام»ێــکــی جێی کۆدەنگیی عبد الرمحن بن حممد بن قاسم‪ .‬املدينة‬ ‫إىل‬ ‫منهم؛ فهو كافر جيب قتاله‪ ،‬حتى يرجع‬ ‫کردە «حەاڵڵ»‪ ،‬یان «حەاڵڵ»ێکی جێی النبوية‪ :‬جممع امللك فهد لطباعة املصحف‬ ‫حكم اهلل ورسوله‪..)١(»..‬‬ ‫کۆدەنگیی کردە «حەڕام»‪ ،‬یان لە بابەتێکی الشريف‪ .1995 .‬جـ‪ ،3 .‬ص‪.267 .‬‬ ‫مێژوەکەی‬ ‫لە‬ ‫کەثیر‪،‬‬ ‫هەروەها ئیبن‬ ‫شەرعدا کە جێی کۆدەنگی بێت گۆڕیی بە‬ ‫(‪ )5‬بۆ ئەم «مەسئەلە»یەی یەکەم؛‬ ‫«البداية والنهاية»دا‪ ،‬هەندێک نمونە لەم‬ ‫یاسایەکی تر؛ بە ڕێکەوتنی فیقهزانەکانی بڕوانە‪ :‬أبو حييى اللييب‪ ،‬اجلهاد ومعركة‬ ‫یاسایانەی (یــاســاق)ی مۆغۆل و تەتار‬ ‫ئیسالم دەبێتە ناموسوڵمان و هەڵگەڕاوە الشبهات‪ .‬مركز الفجر لإلعالم‪1431 .‬ه��ـ‪.‬‬ ‫دەهێنێتەوە کە چۆن نەگونجاون لەگەڵ‬ ‫«واإلنسان متى حلل احلرام اجملمع عليه‪ ،‬أو ص‌ص‪.٢٥-١٩ .‬‬ ‫«شەریعەت»ـە «ئاسمانیەکان»‪ ،‬و لە حرم احلالل اجملمع عليه‪ ،‬أو بدل الشرع اجملمع‬

‫بنەمای حاکیمییەت بە سەرەکیرتین و‬ ‫مەترسیدارترین بنەمای تەوژمە تەکفیری و‬ ‫جیهادیەکان دادەنرێت‬

‫ژمارە (‪)334‬دوشەممە ‪2017/3/13‬‬

‫‪3‬‬

‫ئایا کۆمپانیاکان سیستەم گەندەڵدەکەن‪...‬‬ ‫یان کێشەکە خودی سیستەمی سەرمایەدارییە؟‬

‫نوسینی‪ :‬ڕیمۆند لۆتا‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬زەردەشت نورەدین‬ ‫گومانى تيا نییە تــوڕەیــی‬ ‫خەڵک دەرهەق بە کۆمپانیاکان‬ ‫و بانکەکان ڕاستە‪ .‬سەیری‬ ‫ئەو کارە بکەن کە ساڵی پار‬ ‫[کۆمپانیای نەوتی بەریتانی‬ ‫کە نێودەوڵەتییە بەناوی]‬ ‫بریتیش پترۆلیۆم لە کەنداوی‬ ‫مەکسیک کردی و بووە هۆی‬ ‫گەورەترین کارەساتی ژینگەیی‬ ‫لە مێژووی ئەمریکادا‪.‬‬ ‫خەڵکی مافی خۆیانە لە بانکەکان‬ ‫تــوڕەبــن‪ .‬ئــەم بانکانە لــە ڕێگەی‬ ‫بەگەڕخستنی دارایــیــەوە قازانجی‬ ‫زۆر گەورەیان کرد و ئەمەش بووە‬ ‫هۆی ئەوەی بە ملیۆنان خەڵک‪ ،‬لە‬ ‫ماڵەکانیان دەربــکــرێــن [و بکەونە‬ ‫ژێرباری قەرزەوە]‪ .‬لە ئەنجامی ئەوەی‬ ‫کە داهاتووی کااڵ خواردەمەنییەکان‬ ‫تێکەڵ بە پرۆسەی قەرز و سوو کرا‬ ‫‪ ،‬نرخی خواردەمەنی لە سەرانسەری‬ ‫جیهاندا بەشێوەیەکی بەرچاو هەڵکشا‬ ‫و بووە هۆی برسێتيی ملیۆنان کەس و‬ ‫قاتو‌قڕيی خۆراکی لە واڵتانى جيهانى‬ ‫سێيه‌مدا‪.‬‬ ‫ئاگادارن کە بەم دوایيانە‪ ،‬ستێڤ‬ ‫جۆبز مــرد و چــۆن بە شان‌وباڵیدا‬ ‫هــــەڵــــدەدرێ و ســتــایــشــدەکــرێــت‬ ‫لــەبــەرئــەوەی کــۆڵــنــەدەر بـــوو لە‬ ‫«بەدیهێنانی خەونی کامڵگەرایی»‬ ‫دا‪ .‬لە کاتێکد بەبێ بوونی تۆڕێکی‬ ‫گەورەی جیهانیی چەوساندنەوە‪ ،‬نە‬ ‫ئەپڵ دەکرا بوونی هەبێت و نە ستێڤ‬ ‫جــۆبــز‪ .‬بەبێ بــوونــی زنجیرەیەکی‬ ‫بــەرهــەمــهــێــنــانــی جــیــهــانــی کــە لە‬ ‫سیلیکۆن ڤالی ـەوە بەڕێوەدەچێت‬ ‫ئەمانە نەدەبوونە ئەپڵ و ستێڤ‬ ‫جــۆبــز‪ .‬لـــەبـــارەی بەرهەمهێنەرە‬ ‫قۆنتەراتچییەکانی وەک فۆکسکان‬ ‫‌ـەوە دەدوێم کە لە چین ئای‪-‬فۆن و‬ ‫ئای‪-‬پاد تەجمیع دەکەن و کرێکاران‬ ‫ناچاردەکەن ‪ ٦٠‬سەعات لەهەفتەدا‪،‬‬ ‫لەو کارگانەدا کار بکەن کە پیسبووە‬ ‫بە مادەی کیمیایی کوشندە و ژەهراوی‬ ‫‪ .‬ئەمە لە هەلومەرجێکدا ڕوودەدات کە‬ ‫کرێکاران لە سەرەتايیترین مافەکانیان‬ ‫بێ‌بەشن و هــەنــدێ جــار لــەوپــەڕی‬ ‫بێ‌هیوايیدا خۆیان دەکوژن‪.‬‬

‫•کۆمپانیاکان و بانکەکان بەشــێکن‬ ‫لە شتێکی گەورەتر‪:‬‬

‫ئەگەر لە بانکەکان و کۆمپانیاکان‬ ‫و ئەو ئیشانەی کە دەیکەن بێزارین‬ ‫و دەمانەوێت بەرەنگاریان بینەوە‪،‬‬ ‫ئەوا دەبێت لەو سیستەم و بونیادە‬ ‫وردبــیــنــەوە کــە ئــەمــانــە بەشێکن‬ ‫لێی‪ .‬ئەمانە بەشێکن لــە شتێکی‬ ‫گەورەتر‪ ،‬واتە بەشێکن لە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری کە بەگوێرەی داینامیکی‬ ‫دیاریکراو کاردەکەن‪.‬‬ ‫ســەرنــج بــــدەن؛ بـــەبـــەردەوامـــی‬ ‫بانکەکان و کۆمپانیاکان جێگیرنین و‬ ‫گۆڕانکاريیان بەسەردا دێت و بێ‌وچان‬ ‫دەکڕدرێن و دەفرۆشرێنەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫[هەندێجار] یەکدەگرن وەک؛ جی‪.‬پی‬ ‫مــۆرگــان و چەیز و تیکساکۆ و‬ ‫شێڤرۆ و [هەندێجاریش] لەئەنجامی‬ ‫کێبڕکێ و قەیرانەوە تووشی داڕمان‬

‫نەبن و سودی زۆرتر کەڵەکە نەکەن‬ ‫ئەوا لەسەر ڕووبەری یاری شەترەنجە‬ ‫جیهانییەکە دەکـــرێـــنـــەدەرەوە و‬ ‫ژێردەکەون و لەناودەچن‪.‬‬ ‫هەموو گیانی ئــەم سیستەمە لە‬ ‫کێبڕکێی دوژمنکارانەوە گالوە‪ .‬دەبێت‬ ‫[يان ئه‌وانيتر] لەناوببەیت یان [خۆت]‬ ‫لەناوبچیت!‪ .‬کاتێک کۆمپانیای بریتیش‬ ‫پترۆلیۆم لــە خەلیجی مەکسیکدا‬ ‫خەریکی پاكکردنەوەی پاشەڕۆی‬ ‫نەوتی بوو‪ ،‬هیچ کام لە کۆمپانیاکانی‬ ‫تر ئەزموون و کەرەستەی زەریاناسيی‬ ‫خۆیان نەدا بەدەستيەوە‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫دەیانویست ئەو هەلومەرجە بقۆزنەوە‪.‬‬ ‫کۆمپانیاکانی وەک شێل و ئێکسۆن‬ ‫مۆبیل بــەپــەرۆشــەوە چــاوەوەڕوانــی‬ ‫لــەنــاوچــوونــی کۆمپانیای بریتیش‬ ‫پترۆلیۆمیان دەکــــرد‪ .‬ئــەو ڕێسا‬ ‫سەپیوەی «گەشەبکە یــان بمرە»‬ ‫دەبێتە هۆی درووستبوونی یەکەی‬

‫و مــايـه‌پــووچــى دەبـــن‪ .‬یــان وەکــو‬ ‫لێمەن بـــرازەر دەچنە نــاو ‹هێڵە‬ ‫جۆراوجۆرەکانی بەرهەمهێنانەوە› و‬ ‫لێی‌دێنەدەرەوە‪ .‬وەک ئەوەی بەسەر‬ ‫ئای‌بی‌ئێم و پی‌سی دا هات‪ ،‬یان ئەپڵ‬ ‫کە چووە ناو قەڵەمرەوی گۆگڵەوە‪.‬‬ ‫بــانــک یــان کۆمپانیا سنوربڕ و‬ ‫فرەنەتەوەییەکان ‪ ،‬لەگەڵ سەرمایەی‬ ‫جیهانی‪ ،‬ئەو سیستەمە ئابوورییە‬ ‫دەنوێننەوە کە تێیدا دەژین‪ .‬کۆمپانیا‬ ‫سنوربڕ و فرەنەتەوییەکانی وەک‬ ‫توێتا(کە ئۆتۆمبیل بەرهەمدێنیت)‬ ‫و ئــێــکــســۆن‌مــۆبــیــل (کـــە نــەوت‬ ‫هەڵدەگۆزێت و دەریدێنێت)یەکەکانی‬ ‫بــەرهــەمــهــێــنــان و کــەڵــەکــەکــردنــی‬ ‫قازانجن‪ .‬بانکەکان ئەو یەکانەن کە‬ ‫لەڕێگەی کــردارە ناڕاستەوخۆکانی‬ ‫وەبـــەرهـــێـــنـــانـــەوە قــازانــجــکــردن‬ ‫ده‌گه‌يه‌ننه‌ لوتكه‌‪ .‬کۆمپانیا بریتییە‬ ‫لــە ئــامــرازێــک بــۆ چــەوســانــدنــەوەی‬ ‫کــــاری کــرێــگــرتــە بــەشــێــوەیــەکــی‬ ‫سیستەماتیک و ڕێکخراو‪ .‬ئامرازێکە‬ ‫کــە کڕین و فرۆشتنی پێدەکرێت‬ ‫و ســەرچــاوە سرووشتییەکانی پێ‬ ‫بەدەستدەهێنرێت‪ ،‬وەک کۆمپانیاکانی‬ ‫دەرهــێــنــانــی نـــەوت کــە دەڕۆن بۆ‬ ‫بەستەڵەکەکان‪ .‬ئــەم کۆمپانیا و‬ ‫بانکانە ئامرازی چینی سەرمایەدارن‬ ‫بــۆ خــاوەنــدارێــتــی و کــۆنــتــرۆڵ [و‬ ‫دەستبەسەراگرتنی سامانی واڵت]‬ ‫بەاڵم تاکە ئامراز نییە‪.‬‬ ‫ئەوەی گرنگە بیڵێم ئەوەیە کە ئەم‬ ‫بانک و کۆمپانیایانە داشن لە یاریی‬ ‫جیهانی شەترەنجی ئیمپریالیزمی‬ ‫سەرمایەداریيدا‪ .‬بــەاڵم تاکە داشی‬ ‫[چینی سەمایەدار] نین‪ .‬ئەم یاریی‬ ‫شەترەنجە‪ ،‬ئەم گۆڕه‌پانه‌ بێ‌ڕەحمەی‬ ‫یـــاری‪ ،‬هــەڵــگــری یــاســای تایبەتی‬ ‫خۆیەتی‪ .‬ئەگەر یاریچی یاریی باسکە‬ ‫وەک یاریی تۆپی شەق لە تۆپ بدات‬ ‫ئــەوا یارییەکە تێکدەچێت‪ .‬کەواتە‬ ‫با سەرنجی ئــەم یاسایانەی یاريی گەورەتر و بەهێزتری سەرمایە‪.‬‬ ‫سەرمایەداری بدەین‪.‬‬ ‫یاسای ژمــارە سێ‪ :‬یاسای ژمارە‬ ‫ســێ هــەوڵــدانــە بــۆ کۆنترۆلکردنی‬ ‫جیهان‪ .‬سەرمایەداری سیستەمێکی‬ ‫سەرمایەداری بەگوێرەی ڕێسای‬ ‫جیهانییە‪ .‬لە جیهاندا کەلێنێکی گەورە‬ ‫دیاریکراوی خۆی کاردەکات‪:‬‬ ‫لە نێوان واڵتــە ئیمپریالیستییەکان‬ ‫شتێک‬ ‫یاسای ژمارە یەک‪ :‬هەموو‬ ‫و واڵتــە ژێردەستەکاندا هەیە‪ .‬لە‬ ‫هەموو‬ ‫ئامانجی‬ ‫کااڵیە و قازانجکردن‪،‬‬ ‫ساحەی یاريی جیهانیدا‪ ،‬کۆمپانیاکان‬ ‫شتێکە کە ئەنجامدەدرێت [واتە هەموو و بانکەکان بۆ دەستبەسەراگرتن و‬ ‫کار و چاالکييه‌كی مرۆڤ لەپێناوی کۆنترۆڵکردنی جیهان هەوڵدەدەن‪.‬‬ ‫قازانجکردندایە]‪ .‬لە سەرمایەداريیدا وەک ئــەو کۆمپانیایانەی کــە لە‬ ‫هەموو شتێک بە مەبەستی ئاڵوگۆڕ ڕۆژئـــــاوای ئەفریقا یــان نیجیریا‬ ‫یان فرۆشتن بەرهەمدێت‪ .‬بۆ ئەوەی خەریکی دەرهێنانی نەوتن‪ .‬بەاڵم‬ ‫بفرۆشرێن دەبێت کەڵکیان هەبێت‪ .‬تــۆخــتــریــن و قــورســتــریــن شــێــوەی‬ ‫لــەبــنــەڕەتــدا پــێــوانــە و پــاڵــنــەری کێبڕکێ لەنێوان هێزە جیهانییەکاندایە‬ ‫هەرشتێک کە بەرهەمدێت هــەر لە لەڕێگەی دەستبەسەراگرتنی پێگەی‬ ‫ماڵەوە بیگرە تا کۆمپیوتەر و دەرمان ستراتیژی و مومتاز لە بازاڕ و ناوچە‬ ‫و سوتەمەنی بریتییە لە قازانج‪ .‬قازانج جــیــاوازەکــانــدا‪ ،‬بــۆ بەدەستهێنانی‬ ‫لە چەوساندنەوەی بە میلیار مرۆڤی سەرچاوەکان‪ .‬ئەم کێبڕکێیە بۆتە‬ ‫سەر ئەم گۆی زەوییەوه بەدەستدێت‪ .‬هۆی خستنەوەی جەنگی داگیرکارانە‪.‬‬ ‫لە سەرمایەداريیدا‪ ،‬ژینگە بووە وەکــو ئــەوەی ئەمریکا لە فیلیپین‬ ‫بــە شوێنێک کــە دەبــێــت دەستی یان فەڕەنسا لە جەزائیر کردی؛ یان‬ ‫بەسەردا بگیرێت بۆ بەدەستهێنانی وەکــو ئەو داگیرکارییەی ئەمەریکا‬ ‫قازانج وەک؛ دارستانە باراناوییەکانی لە عێراقدا ئەنجامیدا‪ .‬ئەم مەیلە بۆ‬ ‫ئیکوادۆر‪ ،‬شوێنێک کە تيکزاکۆ نەوتی بەدەستهێنانی سوڵتە و بااڵدەستی‬ ‫لێهەڵدەگۆزێ‪ .‬ئەمە تاوانە‪.‬‬ ‫و کۆنتڕۆڵی جیهانی دوو جەنگی‬ ‫بەرهەمهێنان‬ ‫یاسای ژمــارە دوو‪:‬‬ ‫جیهانيی لێکەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫ـدا‬ ‫ـ‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ـەداري‬ ‫ـ‬ ‫ـای‬ ‫ـ‬ ‫ـەرم‬ ‫لــە سیستەمی سـ‬ ‫ئەمە سێ یاساکەی یارییەکەیە؛‬ ‫لەڕێگەی خاوەندارێتيی تایبه‌تەوە قـــازانـــجـــی بـــەدەســـتـــهـــاتـــوو لە‬ ‫ئەنجامدەدرێت و پاڵنەری «گەشە چـــەوســـانـــدنـــەوەی کـــرێـــکـــارەوە‪،‬‬ ‫بکە یان بمرە» بەڕێوەی دەبــات‪ .‬بــاوبــوونــەوە و گــەشــەکــردن یــان‬ ‫ئێکسۆن‌مۆبیل‪ ،‬ڕۆیــاڵ‌دۆچ‌شــێــڵ ‪ ،‬لــەنــاوچــوون‪ ،‬مــەیــل بــۆ سوڵتە و‬ ‫کریدیت سویس ‪ ،‬جێ‌پی‌مۆرگان‌چەیز بااڵدەستيی جیهانی‪.‬‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی پشکی بازاڕ لەگەڵ‬ ‫لــە کتێبی «بنەماکان »دا کە‬ ‫یــەک شــەڕدەکــەن‪ .‬ئـــەوان بــە هۆی گوڵبژێرێکە لە قسە و نوسینەکانی‬ ‫چاوچنۆکی و چڵێسيی شەخسییەوە باب ئاڤاکیان‪ ،‬لە بەشی ئیمپریالیزمی‬ ‫بــەرەو فراوانکردنی وەبەرهێنان و سەرمایەداريیدا‪ ،‬بەر پەرەگرافێکی‬ ‫هەرزانکردنی نرخەکان ناڕۆن بەڵکو نــاوازە دەکەوین کە دەمەێت لێرەدا‬ ‫ئەگەر ئەو کارە نەکەن واتە فراوان‬

‫بــیــخــەمــەڕوو‪« :‬ئیمپریالیزم واتــە‬ ‫قۆرخکردن و مۆنۆپۆڵکردنی فراوانی‬ ‫دامەزراوەکانی دارایی کە سیستەمی‬ ‫ئابوری و سیاسی و ژیانی خەڵک‬ ‫کۆنترۆڵدەکات ئەویش بەتەنیا لە‬ ‫یەک واڵتدا نا بەڵکو لە سەرانسەری‬ ‫جیهاندا‪ .‬ئیمپریالیزم واتـــە ئەو‬ ‫چەوسێنەرە مشەخۆرانەی کە بە‬ ‫ســـەدان ملیۆن خەڵکیان لەسەر‬ ‫ئاستی جیهان چــەوســانــدۆتــەوە و‬ ‫بەدبەختی و نەهامەتيی دونیایان‬ ‫بەسەردا سەپاندوون؛ [ئیمپریالیزم‬ ‫واتە] ئەو وەبەرهێنەرە مشەخۆرانەی‬ ‫کــە بەکلیکێکی کــۆمــپــیــوتــەر بە‬ ‫ملیۆنان خەڵک تووشی قاتوقڕی و‬ ‫هــەژاری دەکــەن و سامانێکی گەورە‬ ‫لە پنتێکەوە بۆ پنتێکی تری دونیا‬ ‫دەگوازنەوە‪ .‬ئیمپریالیزم واتە جەنگ؛‬ ‫جەنگ بۆ سەرکوتکردنی بەرەنگاری و‬ ‫ڕاپەڕینی چەوساوەکان و جەنگی نێوان‬

‫کاتێک کە سیستەم دەکەوێتە ناو‬ ‫قەیرانێکی قوڵی ئابورییەوە‪ ،‬ئيدى‬ ‫دەوڵەت دەبێتە ڕێگر لەبەردەم‬ ‫هەڵوەشاندنەوەیدا‬ ‫دەوڵەتە ئیمپریالیستەکان کە کێبڕکێ‬ ‫لەگەڵ یەکتری دەکەن‪ .‬ئیمپریالیزم‬ ‫واتــە ســەرکــردەی واڵتــە زلهێزەکان‬ ‫دەتوانن لەناوچوونی تەسەورنەکراو‬ ‫و تەنانەت لەناوچوونی تەواوەتی‬ ‫لەڕێگەی پەنجەنان بە دوگمەیەکدا‬ ‫بــەســەر مــرۆڤــایــەتــیــدا بسەپێنن‪.‬‬ ‫ئیمپریالیزم ئاستێکە لە سەرمایەداری‬ ‫کــە ناکۆکییە بنچینەییەکانی تا‬ ‫ئاستی تەقینەوە هەڵکشاوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئیمپریالیزم بە مانای ئــەوەش دێت‬ ‫کــە جــیــهــان بــیــنــەری شــۆڕشــی‌ تر‬ ‫دەبێت‪ .‬چەوساوەکان ڕادەپـــەرن و‬ ‫چەوسینەران و ستەمکاران لەناودەبن‬ ‫و ئەم شۆڕشەش ملمالنێیەکی جیهانی‬ ‫دەبــێــت بــۆ لــەنــاوبــردنــی ئەژدیهای‬ ‫جیهانيی ئیمپریالیزم»‪.‬‬ ‫سەرمایەداری و دەسەاڵتی دەوڵەتی‬ ‫ڕەگ و ڕیـــشـــەی ســیــســتــەمــی‬ ‫سەرمایەداری ئەم یاسا ئابوريیانەن‪.‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەم سیستەمە بــۆ مــانــەوە‬ ‫و فراوانبوونی خــۆی پێویستی بە‬ ‫دەســەاڵتــی دەوڵەتییە‪ .‬دەزانــن کە‬ ‫[جەوهەری] سەرمایە‪ ،‬کێبڕکێکارانە‬ ‫و تایبەتە [بە کەمینەیەک]‪ .‬بەاڵم‬ ‫سەرمایەدارانی واڵتێک (وەکو ئەمریکا‬ ‫یان فەڕەنسا‪ ،‬ڕوسیا و ئەڵمانيا و‬ ‫هتد) بەرژەوەنديی هاوبەشیان هەیە‪.‬‬ ‫دەســەاڵتــی دەوڵــەتــی لــە فەڕەنسا‬ ‫بەرگریکاری بەرژوەنديی هاوبەشی‬ ‫ستراتیژی سەرمایەی فەڕەنسیيە؛‬ ‫هەروەها دەوڵەتی يابان و ڕوسیاش‪.‬‬ ‫چــیــنــی ســـەرمـــایـــەدار دەســتــی‬ ‫بـــەســـەر ئــابــوريــیــدا گـــرتـــووە و‬ ‫هــەروەهــا کــەرەســتــەی سەرەکيی‬ ‫بەرهەمهێنان وەکــو زەوی‪ ،‬مــادەی‬ ‫خاو و سەرچاوەی تر‪ ،‬تەکنۆلۆژیا و‬

‫بونیادە فیزیکییەکانی وەک کارگەکان‬ ‫کۆنترۆڵدەکات‪ .‬حکومەت بەشێکە لە‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەتی کە لە ژێر ڕکێڤی‬ ‫چینی سەرمایەداردایە‪ .‬ئەوەی کە کێ‪،‬‬ ‫سەرۆکی کۆمار [یان سەرۆکی هەرێم]‬ ‫ـە گرنگ نییە‪ .‬بەاڵم دەوڵەت ڕۆڵێکی‬ ‫تایبەت لــە کۆمەڵگادا دەبینێت‪.‬‬ ‫دەوڵـــەت [ڕاســتــەوخــۆ] بــەرگــری لە‬ ‫بەرژەوەندی کۆمپانیا یان بانکێکی‬ ‫دیاریکراو ناکات بەڵکو سیستەمی‬ ‫ئابوريی سەرمایەداری و کارگێڕيی‬ ‫هــەمــوو کۆمەڵگا وەک کۆمەڵگای‬ ‫ســەرمــایــەداری بــەڕێــوەدەبــات‪ .‬کارە‬ ‫گرنگەکانی دەوڵەت کامەیە؟‬ ‫شەرعیەتی بەکارهێنانی هێزی‬ ‫قــۆرخــکــردووە‪ ،‬بــۆ سەرکوتکردنی‬ ‫هــەمــوو جــۆرەکــانــی بــەرەنــگــاری کە‬ ‫لــە خــــوارەوە ســەرپــێ بــکــەوێــت و‬ ‫هەروەها پۆلیس و دادگــا و زیندان‬ ‫[بۆ مەبەستی خــۆی] بەکاردەبات‪.‬‬ ‫لە سااڵنی ‪١٩٦٠‬دا بینیمان کە چۆن‬ ‫حکومەت بۆ سەرکوتکردنی حیزبی‬ ‫پڵنگی ڕەش دەستبەکاربوو‪ .‬لەم‬ ‫نیۆرکەدا پۆلیس خۆپیشاندەرانی‬ ‫دژەجــەنــگــی دەســتــگــیــرکــرد و بۆ‬ ‫مومارەسەی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا‪،‬‬ ‫سااڵنە ‪ ٧٥٠‬هەزار گەنجی ڕەشپێست‬ ‫و التین دەگرێت و لێکۆڵینەوەیان‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫دەوڵــــەت بـــاج دەســێــنــێــت و بۆ‬ ‫درووستکردنی ژێرخان سەرفیدەکات؛‬ ‫ســیــســتــەمــی بــانــکــی نـــاوەنـــدی‬ ‫بــەڕێــوەدەبــات؛ بۆ چەوساندنەوەی‬ ‫هێزی کار یاسادادەرێژێت؛ پاڵپشتی‬ ‫پیشەسازيی نــوێ دەکــات و لەگەڵ‬ ‫هێزەکانی تردا گرێبەست و بەڵێننامە‬ ‫پڕدەکەنەوە‪ .‬هەموو ئەمانە دەچنە‬ ‫خزمەتی بەرژەوەنديی ئەمریکاوە‪.‬‬ ‫دەوڵــەتــی ئەمریکا پشتیوانی لە‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تێکی جیهانی دەکــات‪.‬‬ ‫بۆ ئەم کارەش ماشێنێکی سەربازی‬ ‫گەورە و کوشنده‌ی سازداوە و لە ‪١٠٠‬‬ ‫واڵتی جیهاندا نزیکەی ‪ ٧٠٠‬بنکەی‬ ‫سەربازيی هەیە کە ئامانجی ئەم بنکە‬ ‫سەربازيیانە بریتییە لە سەپاندن و‬ ‫دەستەبەرکردنی هەلومەرجی سیاسیى‬ ‫لەبار بۆ وەبەرهێنان و هەروەها بۆ‬ ‫سەرکوتکردنی بەرەنگاريی کۆمەاڵنی‬ ‫خەڵک لە ناوچە جیاجیاکانی جیهاندا‪.‬‬ ‫بەشێک لــە کــارکــرد و چاالکيی‬ ‫دەوڵــەت بریتییە لە شەرعییەتدان‬ ‫بە سیستەم‪ .‬بۆ ئــەم مەبەستەس‬ ‫هەڵبژاردن بەگەڕدەخات تاوەکو بۆ‬ ‫سیاسەتەکانی چینی سەرمایەدار‬ ‫«دانـــپـــيـــانـــانـــی جــــەمــــاوەری»‬ ‫بەدەستبێنێت‪ .‬وەک دەزانن [پرۆسەی‬ ‫هەڵبژاردن و دەنگدان واتە] ڕازیکردنی‬ ‫ئەو خەڵکانەی کە حوکمیان بەسەردا‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫لە سەردەمی دامەزراندنی ئەم کۆمارە‬ ‫و نوسینی دەســتــوری ئەمریکاوە‪،‬‬ ‫حکومەتی ئەمریکا و دەســەاڵتــی‬ ‫دەوڵەت بەشێوەیەکی سیستەماتیک‬ ‫لە خزمەتی تۆکمەکردن و فراوانکردنی‬ ‫بــازاڕی نەتەوەيیدا بــووە‪ .‬حکومەت‬ ‫و دەسەاڵتی دەوڵەتی بەشێوەیەکی‬ ‫سیستەماتیک پارێزگاريی لە مافەکانی‬ ‫خاوەندارێتيی تایبەت کــردووە‪ .‬ئەم‬ ‫سیستەمی خاوەندارێتی تایبەتە‪،‬‬ ‫لــەســەر بــنــەڕەتــی پــارێــزگــاریــکــردن‬ ‫لە چینێکی کەمینەی سەرمایەدار‬ ‫بنیاتنراوە کە لەڕێگەی کاری بەکرێوە‬ ‫سەرمایە کەڵەکەدەکات‪.‬‬ ‫ئـــەم دەوڵـــەتـــە بــە شــێــوەیــەکــی‬ ‫سیستەماتیک خزمەت بە فراوانبوون‬ ‫و بەهێزبوونی ئیمپراتۆريه‌تی جیهانی‬ ‫دەکات کەلەسەر بنەمای چەوساندنەوە‬ ‫و تااڵنکردن و جەنگ بنیاتنراوە؛ لە‬ ‫دزیی زه‌وييه‌كانى مەکسیکەوە بیگرە‬

‫تا لکاندن بە پورتۆ ڕیکۆوە و لە‬ ‫دەستبەسەراگرتنی فیلیپینەوە بیگرە‬ ‫تا ڤێتنام و عێراق و ئەفغانستان‪.‬‬ ‫کاتێک کە سیستەم دەکەوێتە ناو‬ ‫قەیرانێکی قوڵی ئابورییەوە‪ ،‬ئيدى‬ ‫دەوڵـــەت دەبێتە ڕێــگــر لــەبــەردەم‬ ‫هەڵوەشاندنەوەیدا‪ .‬ئەمە هەر ئەو‬ ‫کارە بوو کە ڕۆزڤێڵت لە سەردەمی‬ ‫«نیودیل «‌ (گرێبەستی نــوێ)دا‬ ‫کــردی‪ .‬کاتێک کە لە ساڵی ‪-٢٠٠٨‬‬ ‫‪٢٠٠٩‬دا قــەیــرانــی ئــابــوری تووشی‬ ‫سیستەم بوو‪ .‬ئۆباما بۆ ڕزگارکردنی‬ ‫بانکەکان دەستبەکاربوو‪ .‬ئەمەش‬ ‫لــەبــەرئــەوە نــەبــوو کــە بانکەکان‬ ‫زۆرکاریگەرن بەڵکو بەهۆی ئەوەوە‬ ‫بــوو کە بــەر بە هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫سیستەم بگرێت و پاڵپشتی ئەو‬ ‫دامــه‌زراوە داراییانە بکات کە ڕۆڵی‬ ‫سەرەکی دەبینین لە [تۆکمەکردنی]‬ ‫بااڵدەستيی ئەمریکا لە جیهاندا‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئۆباما سیستەمی بە بارمتە‬ ‫لە داڕووخان ڕزگارکرد کە دەرەنجامی‬ ‫ترسناک و کارەساتاويی بۆ هەموو‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬و هەروەها لەم واڵتەدا‬ ‫نەک تەنیا بۆ هەژاران و چەوساوەکان‬ ‫بەڵکو بۆ زۆرینەی خەڵک هەیبوو و‬ ‫زۆر قورس لەسەر ژینگە و سرووشت‬ ‫کەوت‪.‬‬ ‫ئێستا خەڵك لەبەردەم دووڕیانێکی‬ ‫حەیاتیدایە و دەبــێــت یەکێکیان‬ ‫هەڵبژێرێت‪ :‬واتە دەبێت یان کرێی‬ ‫خانوو بــدات یان پــارەی دەرمــان و‬ ‫پێداویستییەکانی تەندرووستی بدات‬ ‫[لــەبــەرئــەوەی ناتوانێت هەردووکی‬ ‫پێکەوە بـــدات]‪ .‬گەنجەکان نازانن‬ ‫داهاتوویەکی مرۆڤانەیان هەیە یان‬ ‫نا؟ [واتــە لەوە دڵنیا نین کە وەک‬ ‫مرۆڤێکی ئاسایی دەتوانن بژین یان‬ ‫نا]؟‬ ‫قسەکانم بەم پرسیارە دەستپێکرد‪:‬‬ ‫ئـــایـــا کــۆمــپــانــیــاکــان ســیــســتــەم‬ ‫گــەنــدەڵــدەکــەن‪ ...‬یـــان کێشەکە‬ ‫خــودی سیستەمی سەرمایەدارییە؟‬ ‫وه‌اڵمــەکــەی ئــەوەیــە کــە کێشەکە‬ ‫ســەرمــایــەداريــی ئیمپریالیستییە و‬ ‫ئێمە بۆ درووستکردنی سیستەمیکی‬ ‫نوێ کە شایستەی مرۆڤایەتی بێت‬ ‫پێویستمان بە شۆڕشکردنە‪.‬‬

‫سەرچاوەکان؛‬

‫‪https://mejalehhafteh‬‬‫‪com/2011/11/16/%D8%A2%DB%‬‬ ‫‪8C%D8%A7-%D8%B4%D8%B1%‬‬ ‫‪DA%A9%D8%AA%E2%80%8C%‬‬ ‫‪D9%87%D8%A7D8%B3%DB%8‬‬ ‫‪C%D8%B3%D8%AA%D9%85-%‬‬ ‫‪D8%B1%D8%A7-%D9%81%D8%‬‬‫‪A7%D8%B3%D8%AF-%D9%85%D‬‬‫‪B%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9‬‬ ‫‪%86%D9%86%D8%AF-%DB%8C/‬‬ ‫‪http://revcom.us/a/247/are_cor‬‬‫‪porations_corrupting_the_sys‬‬‫‪tem-en.html‬‬

‫‪- British Petroleum‬‬ ‫‪- subprime lending‬‬ ‫‪- pursuit of the dream of per‬‬‫‪fectionism‬‬ ‫‪- Silicon Valley‬‬ ‫‪- Foxconn‬‬ ‫‪- hazardous chemicals‬‬ ‫‪- certain dynamics‬‬ ‫‪- JP Morgan‬‬ ‫‪- Chase‬‬ ‫‪- Texaco‬‬ ‫‪- Chevron‬‬ ‫‪- Lehman Brothers‬‬ ‫‪- transnational corporation or‬‬ ‫‪bank‬‬ ‫‪- Exxon-Mobil‬‬ ‫‪- expand or die‬‬ ‫‪- Royal Dutch Shell‬‬ ‫‪- Credit Suisse‬‬ ‫‪- Basics‬‬ ‫‪- New Deal‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )334‬دوشەممە‪2017/3/13‬‬

‫دیاردەى ئاینداریی‬ ‫لە ڕەهاگەراییەوە بۆ ڕێژەگەرایى‬ ‫ئەو جۆرە لە ئاینداریی‪ ،‬کە دنیاى‬ ‫واقیع و پێکهاتەو پێدراوەکانى‬ ‫ڕەچــاونــاکــات‪ ،‬مامەڵەکردنى‬ ‫لەگەڵ دیـــاردەو ڕوداوەکــانــى‬ ‫نــاو واقیعدا بابەتیانە نییە‪،‬‬ ‫لە ئاراستەوەرگرتنیدا بەرەو‬ ‫ڕەهــاگــەرایــى هیچ کێشەیەک‬ ‫بــەدى ناکات و‪ ،‬پێى وانییە‬ ‫لەم نێوەندەدا ڕوبــەڕوى هیچ‬ ‫قەیرانێک ببێتەوە‪ ،‬لەپێکانى‬ ‫ئــامــانــجــەکــانــیــدا ســەرکــەوتــو‬ ‫نابێت‪ ،‬ڕۆڵى ڕاستەقینەى خۆى‬ ‫ناتوانێت ببینێت‪ .‬ئایندارییەکە‬ ‫دورە لە لێکۆڵینەوەى زانستیى‬ ‫و‪ ،‬لــــــــەدەرەوەى بــازنــەى‬ ‫توێژینەوەى ڕاستەقینەیە‪.‬‬ ‫گەرچى هەمومان لەوەدا کۆکین کە‬ ‫ئاین بۆ خزمەتکردن بەمرۆڤەکان و‬ ‫چارەسەرى کێشە ڕۆحییەکانیان هاتوە‪،‬‬ ‫هەموشمان پێ لەسەر ئەوە دادەگرین کە‬ ‫نابێت ئاین لەگەڵ ڕوداو و پێکهاتەکانى‬ ‫ناو واقیعى ژیانى مرۆڤەکاندا تێکبگیرێن‬ ‫و نــاکــۆک بوەستن‪ ،‬واتــە بــاوەڕمــان‬ ‫بەوە نییە ئاین و بڕیارەکانى لەگەڵ‬ ‫بابەتەکانى ناو واقیعدا نەگونجاو و‬ ‫ناتەبا بن‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئـــەوەى لــەمــبــارەیــەوە جێى‬ ‫سەرنجە‪ ،‬ئــەوەیــە لەگەڵ بونى ئەم‬ ‫قەناعەتەشماندا‪ ،‬هێشتا لەسەر بونى‬ ‫بابەتگەلێک لەناو ئایندا هەر سورین‬ ‫کە لــەمــڕوەوە کێشەى گــەورەمــان بۆ‬ ‫دروستدەکات‪ ،‬لەگەڵ واقیع ناتەبان‬ ‫و‪ ،‬لەگەڵ بون و توانا ڕاستەقینەکانى‬ ‫مرۆڤدا یەکناگرنەوە‪.‬‬ ‫پێکهاتەى مرۆڤ و ژیان و گەردون‬ ‫و بابەتەکانیان بەشێوەیەکى سروشتى‬ ‫ڕێژەیین‪ ،‬مرۆڤ لە هەمو ئەو شتانەدا‬ ‫کە لە ژیانیدا لە ناویاندا دەژى و‬ ‫دەوریــداون‪ ،‬هەست بە ڕێژەییبونێکى‬ ‫ئاشکرا دەکــات‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە کە‬ ‫بابەتە ڕەهاکان‪ ،‬ئەو بابەتانەن بێسنورو‬ ‫ناکۆتان‪ ،‬لە ڕادەبەدەرو چاوەڕواننەکراو‬ ‫و وێنانەکراون‪ ،‬کەواتە ئەو بابەتانەن‬ ‫کە لە ناو واقیعى بابەتیدا بونیان نییە‪.‬‬ ‫پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە‪ :‬ئایا تاچەند‬ ‫دەکــرێــت یــان دەتوانرێت هەبویەکى‬ ‫ڕەها لەگەڵ هەبویەکى دیکەى ناڕەهاو‬ ‫ڕێژەییدا پێکەوە بسازێن‪ ،‬دەبێت لەروى‬ ‫لۆژیکیی و بابەتییەوە تاچەند مومکین‬ ‫بێت سیفەتێکى ڕەها لە بونەوەرێکى‬ ‫ڕێژەییدا بونى هەبێت؟! سەبارەت بە‬ ‫ئاین‪ ،‬ئێمە وەک موسڵمان خاوەنى‬ ‫پەیامێکین کە لــەخــوداوە هاتوە‪ .‬لە‬ ‫خودایەکى ڕەهــاوە‪ ،‬کە سیفەتەکانى‬ ‫بێسنورن‪ ،‬هێزو تواناو زانست و حیکمەت‬ ‫و سەرجەم سیفەتەکانى دیکەى ڕەهاو‬ ‫ناکۆتان‪ ،‬نــەزەمــەن دەتوانێت خودا‬ ‫لەخۆبگرێت و‪ ،‬نەکات لە ئامادەگیی‬ ‫ئەودا مانایەکى هەیە‪ ،‬واتە لە ناشوێن و‬ ‫ناکاتدا دەژى‪ ،‬یان کات و شوێن لە بونى‬ ‫ئەودا بێسنورو بێمەودان‪.‬‬ ‫ئەو ئاسمانەش کە گریمانى ئەوە‬ ‫دەکرێت کتێبێکى وەک قورئانى لێوە‬ ‫هاتبێت‪ ،‬هاوشێوەى خودا بێسنورە‪.‬‬ ‫ئاسمان خاوەنى دوریى و فراوانییەکى‬ ‫ڕەهــایــە‪ ،‬لــێــرەشــەوە ئــەو کتێبەى‬ ‫لەالیەن خودایەکى ڕەهــاوە هاتبێت‬ ‫لە شوێنێکى ڕەهاشەوە‪ ،‬واتە دەبێت‬ ‫بڕیارو باسوخواسەکانیشى ڕەها بن‪،‬‬ ‫ناوەرۆکەکەى ڕەها بێت‪ ..‬تا ئێرە ئەوەى‬ ‫باسکرا مایەى قەبوڵکردنە‪ ،‬واتە ئێمە‬ ‫دەتوانین گریمانى بونى خودایەکى ڕەها‬ ‫لەروى بون و سیفەت و تواناکانییەوە‬

‫بکەین‪ ،‬شیمانەى شوێنێکى ڕەهــاى‬ ‫وەک ئاسمان بکەین‪ ،‬هەروەها ئەگەرى‬ ‫هاتنى کتێبێک لــەو خــوداو ئاسمانە‬ ‫ڕەهایەوە بکەین کە ئەویش خاوەنى‬ ‫ناوەرۆکى ڕەها بێت‪ ،‬واتە ئەو کتێبەش‬ ‫بونێکى دەرەکات و دەرەشوێن و دەرە‬ ‫هەلومەرجى هەبێت‪ ،‬واتە لــەدەرەوەو‬ ‫سەرەوەى هەمو ئەمانەوە بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم کێشەکە لەو کاتەوە یان لەو‬ ‫پنتەوە دەست پێدەکات‪ ،‬کە ئەم بابەتە‬ ‫ڕەهایانە بەر بابەتى ڕێژەیى دەکەون‪.‬‬ ‫دەبێت مرۆڤێکى ڕێژەیى چۆن بتوانێت‬ ‫مامەڵە لەگەڵ خودایەکى ڕەهادا بکات؟‬ ‫یــان ئــەم جــۆرى مامەڵەیە تا ئێستا‬ ‫چۆن کەوتبێتەوە؟ دەبێت مرۆڤ چۆن‬ ‫لەگەڵ کتێبێکى خودایى ڕەهادا مامەڵە‬ ‫بکات؟! ئەگەر خودا‪ ،‬وەک هەبویەکى‬ ‫ڕەها‪ ،‬لەناو جیهانی ڕەهاى خۆیدا‪ ،‬کە‬ ‫لــەروى کات و شوێن و هەلومەرج و‬ ‫زانست و حیکمەت و هێزەوە بێسنورە‪،‬‬ ‫مامەڵە لــەگــەڵ کتێبەکەیدا بکات‪،‬‬ ‫هیچ کێشەیەک دروستنابێت و‪ ،‬هیچ‬ ‫ناکۆکیەکى لێ ناکەوێتەوە‪ ،‬بەو پێیەى‬ ‫لــێــرەدا هەبویەکى ڕەهــا لەبەرامبەر‬ ‫کتێبێکى ڕەهادایە‪ .‬بەاڵم ئەدى گەر ئەو‬ ‫بونەوەرەى لەگەڵ ئەو کتێبە ڕەهایەدا‬ ‫مامەڵە دەکات‪ ،‬بەپێچەوانەى خوداوە‪،‬‬ ‫لەهەمو ڕویەکەوە ڕێژەیى و سنوردار‬ ‫بێت‪ ،‬دەبێت چى ڕوبدات؟!‬ ‫لێرەدا ئێمە لەبەردەم دو گریمانە‬ ‫داین‪:‬‬ ‫یــان دەبــێــت قــورئــان‪ ،‬کــە خــاوەن‬ ‫سیفەتى ڕەهاییە‪ ،‬وەک خۆى بهێنرێتە‬ ‫نــاو جیهانێکى ســنــوردارى مــرۆڤ و‬ ‫واقیع و پێکهاتەکانییەوەو‪ ،‬چاوەڕێى‬ ‫ئەوەى لێبکرێت لەالیەن ئەو مرۆڤانەوە‬

‫ئایا رێژەگەرایی مرۆڤ و رەهاخوازیی دینی چۆن یەكدەگرنەوە؟‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫قورئان هەر لەسەرەتاوە‬ ‫وەک بابەتێک هاتە‬ ‫ناو واقیعى ژیاىن‬ ‫مرۆڤەکانەوە‪ ،‬کە‬ ‫ڕەچاوى کات و شوێن و‬ ‫هەلومەرجى مرۆڤەکاىن‬ ‫ئەو سەردەمەى کرد‬ ‫(لەڕوى سیاىس و‬ ‫کۆمەاڵیەىت و کەلتوریى‬ ‫و زانستیی و ژیارییەوە)‪.‬‬ ‫لەمەشەوە دەگەینە ئەو‬ ‫ئەنجامەى کە ئەم کتێبە‬ ‫(جگە لە بەشێکى زۆر‬ ‫کەمى) لە ڕاستیدا کتێبێکى‬ ‫ڕێژەییە لەروى کات و‬ ‫شوێن و هەلومەرجى‬ ‫دابەزاندنییەوە‪ ،‬کەواتە‬ ‫لەژێر کاریگەریى‬ ‫هەلومەرجى مێژویی و‬ ‫کۆمەاڵیەىت و کەلتوریى‬ ‫خۆیدایە‬

‫مامەڵەیەکى ڕەهــایــیــانــەى لەگەڵدا‬ ‫بکرێت‪ ،‬کە ئەمەیان گریمانەیەکى‬ ‫مــەحــاڵــە‪ ،‬چونکە هــەبــوى ڕێــژەیــى‬ ‫تواناى مامەڵەکردنى لەگەڵ هەبویەکى‬ ‫ڕەهـــادا نامومکینە‪ .‬یــاخــود دەبێت‬ ‫یەکێک لەم دوانــە لــەڕوى ڕێژەییبون‬ ‫و ڕەهابونەوە بێتە هەڵگرى سیفەتى‬ ‫ئەوى دیکەیان‪ ،‬بەو مانایەى یان دەبێت‬ ‫قورئان ڕێژەییبکرێت‪ ،‬یاخود مرۆڤ‬ ‫بکرێتە بونەوەرێکى ڕەهاگەر‪ ،‬بێگومان‬ ‫گریمانەى دوەمــیــان کە بــەرەو ڕەها‬ ‫ڕۆیشتنى مرۆڤە‪ ،‬گریمانەیەکى مەحاڵە‪،‬‬ ‫کەواتە دەبێت قورئان ڕێژەییبکرێت‪،‬‬ ‫ئەگەرنا پەیوەندییەکەى نێوانیان و‪،‬‬ ‫پرۆسەى وەرگرتن و بەیەکگەیشتنەکە‬ ‫نامومکین دەبێت‪ ،‬واتە لەدۆخێکى لەم‬ ‫چەشنەدا مرۆڤ ناتوانێت مامەڵەیەکى‬ ‫زیندو و سودمەند و واقیعیانە لەتەک‬ ‫ئەو کتێبە پیرۆزەدا بکات‪.‬‬ ‫وەک لەسەرەتادا ئاماژەمان پێدا‪،‬‬ ‫حەقیقەتى ئەم پەیوەندییە تەنیا لە‬ ‫کاتى بەریەککەوتنى ناو واقیعى عەمەلیدا‬ ‫دەردەکــەوێــت‪ ،‬واتــە دەشێت لــەڕوى‬ ‫تیۆرییەوە پێچەوانەى گریمانەکانى من‪،‬‬ ‫لەگەڵ نالۆژیکیبونیشیاندا‪ ،‬هەرچۆنێک‬ ‫بوە بەرگرییان لێ بکرێت‪ ،‬بەاڵم کاتێک‬ ‫ئەم بەریەککەوتنە دێتە ناو واقیعەوە‪،‬‬ ‫پرۆسەکە بەشێوەیەکى ناچارى دەبێت‬ ‫تەسلیمى حەقیقەتە ڕێژەییەکانى ناو‬ ‫واقیع بێت کە بەشێوەیەکى سروشتى‬ ‫هەر ڕێژەیین‪.‬‬ ‫لێرەوە گەر ئێمە لەسەر ئەوە سوربین‬ ‫کە هەر دەبێت ئەو خودایە بەشێوەیەکى‬ ‫ڕەهایانەو وەکخۆى مامەڵەى لەگەڵدا‬ ‫بکرێت و‪ ،‬کتێبەکەشى وەک کتێبێکى‬ ‫ڕەهـــا لــەالیــەن مـــرۆڤ و واقیعێکى‬ ‫ڕێژەییەوە مامەڵەى لەگەڵدا بکرێت‪،‬‬ ‫ئەو کاتە واقیع بەرەو ناواقیع پەلکێش‬ ‫دەکرێت‪ ،‬واتــە دەخــوازرێــت بابەت و‬ ‫پێدراوەکانى نــاو واقیع ناواقیعیانە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت‪ ،‬بەو مانایەى‬ ‫بەئاراستەى ئایدیاڵیدا ببرێن‪ ،‬بەو پێیەى‬ ‫هێنانە ناوەوەى بابەتى ڕەهاو‪ ،‬هەوڵدان‬ ‫بۆ گونجاندنى لەگەڵ واقیعدا بۆ خۆى‬ ‫گریمانەیەکى ئایدیاڵیی (ناواقیعى)یە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم خواستە خواستى کەسانى‬ ‫ناواقیعییە‪ ،‬بەو پێیەى بردنى واقیع و‬ ‫بابەتەکانى بەرەو ناواقیعیبون‪ ،‬ماناى‬ ‫سەندنەوەى سیفەتە ڕاستەقینەکانى‬ ‫خۆیانە‪ ،‬کــە سیفەتە واقیعیەکانى‬ ‫خۆیانە‪ ،‬لەم حاڵەتەشدا نە کتێبەکە‬ ‫پراکتیک دەکرێت و نەواقیعیش وەک‬ ‫خۆى مامەڵەى لەگەڵدا دەکرێت‪ ،‬واتە‬ ‫بردنى هەردوکیانە بە ئاراستەیەکى‬ ‫ناواقیعى و نابەرهەمدار‪ .‬لەبەر ئەوە‬

‫لێرەدا زیان بە هەردوکیان دەگات‪ ،‬بە‬ ‫کتێبەکەو بەواقیعەکەش‪ .‬هەڵوێستى‬ ‫مسوڵمانان لە ئێستاداو لەسەر ئاستى‬ ‫جیهان کتومت بەمشێوە ناواقیعیەیە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە نەسود لەکتێبەکە وەردەگرن‬ ‫(نەدەتوانن خوێندنەوەى واقیعیانەى بۆ‬ ‫بکەن)‪ ،‬نە دەشتوانن واقیع وەکخۆى‬ ‫بخوێننەوەو ببینن و‪ ،‬مامەڵەى واقیعیانە‬ ‫و بابەتیانەى لەگەڵدا بکەن‪ .‬بەو پێیەى‬ ‫خوێندنەوەى کتێبەکەو خوێندنەوەى‬ ‫واقــیــعــەکــە دەبــێــت لــەپــەیــوەنــدى و‬ ‫دیالێکتیکدا بن‪.‬‬ ‫لێرەدا بابەتێکى گرنگ هەیە پێویستە‬ ‫بچینەوە سەرى‪ ،‬بریتییە لەوەى کە ئەگەر‬ ‫گریمانى ئەوە بکەین خودا کتێبێکى‬ ‫خــاوەن سیفەت و پێکهاتەى ڕەهاى‬ ‫بۆ مرۆڤەکان بناردبایە‪ ،‬ئەوا کارێکى‬ ‫ناواقیعیانەى دەکرد‪ ،‬لەو سۆنگەیەوە‬ ‫کە ناردنى کتێبێکى میسالیی بۆ ناو‬ ‫واقیعێکى بابەتیی کارێکى نەگونجاو و‬ ‫نالۆژیکییە‪ ،‬لەبەر ئەوە وەک دەبینین‬ ‫قورئان هەر لەسەرەتاوە وەک بابەتێک‬ ‫هاتە ناو واقیعى ژیانى مرۆڤەکانەوە‪ ،‬کە‬ ‫ڕەچــاوى کات و شوێن و هەلومەرجى‬ ‫مرۆڤەکانى ئەو سەردەمەى کرد (لەڕوى‬ ‫سیاسى و کۆمەاڵیەتى و کەلتوریى و‬ ‫زانستیی و ژیــاریــیــەوە)‪ .‬لەمەشەوە‬ ‫دەگەینە ئەو ئەنجامەى کە ئەم کتێبە‬ ‫(جگە لە بەشێکى زۆر کەمى) لە ڕاستیدا‬ ‫کتێبێکى ڕێژەییە لەروى کات و شوێن‬ ‫و هەلومەرجى دابەزاندنییەوە‪ ،‬کەواتە‬ ‫لەژێر کاریگەریى هەلومەرجى مێژوییو‬ ‫کۆمەاڵیەتى و کەلتوریى خۆیدایە‬ ‫(سەردەمى دابەزینى)‪ ،‬هەرچەندە کە‬ ‫خــوداو جیهانى غەیب و ئاسمانیش‬ ‫ناڕێژەیى بن‪ ،‬هەر بۆیە ئەم کتێبە بۆ‬ ‫پەیامبەرێک نێردراوە کە مرۆڤە‪ ،‬واتە‬ ‫بونەوەرێکى ڕێژەییە و ‪ ،‬خوداى ڕەها‬ ‫لەگەڵ هەبویەکى ڕێژەییدا کەوتۆتە‬ ‫ئــەم چەشنە پەیوەندییەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫گەر پێغەمبەرەکە فریشتە بوایە‪ ،‬کەس‬ ‫نەیدەتوانى مامەڵەى پێویستى لەتەکدا‬ ‫بکات‪ ،‬بابەت و باسوخواسەکانیشى‪،‬‬ ‫لەگەڵ ڕەوتى ژیاریى و ئاستى کەلتوریی‬ ‫خەڵکى ئەو سەردەمەدا هاوتاو گونجاو‬ ‫نــەدەبــون‪ .‬هــەر بۆیە هیچ کەسێک‬ ‫لەخەڵکى مەککە ئــەو پرسیارەیان‬ ‫الدروست نەبوە کە بڵێن ئەو پێغەمبەرە‬ ‫باسى چى دەکات خۆ ئێمە هیچ لێى تێ‬ ‫ناگەین؟!!‬ ‫نــەخــێــر‪ ،‬هــەرگــیــز ئـــەو چەشنە‬ ‫پرسیارانەیان نــەکــردوە‪ .‬بەڵکو ئەو‬ ‫چــەشــنــە پــرســیــارانــەى ئــــەوان کە‬ ‫هاوڕێبوبن بەسەرسوڕمان و نکوڵیکردن‪،‬‬ ‫تەنیا بریتیبون لە پرسیارو سەرسوڕمان‬

‫سەبارەت بەوەى‪ :‬ئەرێ ئەم پێغەمبەرە‬ ‫شاعیر نییە؟! پەیوەندى لەگەڵ جنۆکە‬ ‫نییە؟! کاهین نییە؟! یــان بۆچى‬ ‫کتێبەکەى بەزمانى عەرەبى هاتوە؟!‬ ‫بابێینەوە بــۆ واقــیــعــى ئێستاى‬ ‫موسوڵمانان‪ ،‬وەک دەبینین موسوڵمانان‬ ‫بەچەشنێک مامەڵە لــەگــەڵ یاساو‬ ‫ڕێساو بڕیارەکانى ئەم کتێبەدا دەکەن‬ ‫وەکــئــەوەى هەمویان هــەر ڕەهــا بن‪،‬‬ ‫چونکە ئەوەى بەالى ئەمانەوە گرنگە‬ ‫ئەوەیە کە ئەو یاساو ڕێسایانە هەڵگرى‬ ‫مۆرکى ڕەهاێتیى بن‪ ،‬ئیدى باکیان بەوە‬ ‫نییە ئەم ڕەهاێتییە تا چەند لەگەڵ‬ ‫واقیعدا دەگونجێت!! بۆ ؟! چونکە‬ ‫ئــەوان لە بنەڕەتەوەو لەسەردەمێکى‬ ‫دێرینەوە لەواقیع دابڕاون و هیچ گرفتیان‬ ‫لەگەڵ ئەم دابرانەدا نییە‪ ،‬بەڵکو تاکە‬ ‫پاساویان ئەوەیە کە ئەوە واقیعە لە‬ ‫ئێمە دەرکەوتۆتەوە نەک ئێمە‪ ،‬هەر‬ ‫ئەویشە لەگەڵماندا ناتەبایە‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫ئێمە کێشەیەکمان لەگەڵیدا نییە‪،‬‬ ‫چونکە دینەکەمان (واقیعیی)یە!!!‬ ‫بەمانایەکى دیکە‪ :‬ئەوان دەیانەوێت‬ ‫هــەوڵــى گــۆڕانــکــاریــیــەکــەو خەمى‬ ‫چاکسازییەکە لەواقیع و پێدراوەکانییەوە‬ ‫ســەرچــاوە بگرێت‪ ،‬واقــیــع بــۆ خۆى‬ ‫واقیعەکە بــگــۆڕێــت‪ ،‬بــۆخــۆى خۆى‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬بـــەوەش‪ ،‬بــەم هەڵوێستە‬ ‫ناواقیعیى و ناڕێژەییە‪ ،‬مەبەستیانە‬ ‫ئەرکى گۆڕانکارییەکە لەکۆڵى خۆیان‬ ‫بــکــەنــەوەو بــە واقعێکى بێگیان و‬ ‫بێئیرادەى دەسپێرن‪ ،‬بــەو واقیعەى‬ ‫دەسپێرن کە بەرهەمى ناواقیعیبونى‬ ‫خــۆیــانــە! بــەرهــەمــى بــێــکــرداریــی و‬ ‫بێئیرادەیى خۆیانە!‬ ‫لەکاتێکدا کە ئەو جۆرە تێگەیشتنەى‬ ‫ئــــەوان لــە ئــیــســام و‪ ،‬ئـــەو جــۆرە‬ ‫پراکتیکەى خەونى پێوە دەبینن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هیچ واقیعێکدا ناسازێت‪ ،‬هەرچەند ئەو‬ ‫واقیعەش لەبارو زەمینەکەى ڕەخساو‬ ‫بێت‪ ،‬ئــەو جــۆرە پراکتیکەى ئــەوان‬ ‫هەر گرەنتییە بۆ نەگونجان لەگەڵیدا‪.‬‬ ‫هۆکارى سەرەکى ئەم هەڵوێستەشیان‬ ‫ئــەوەیــە کــە لــە بــنــەڕەتــدا ئـــەوان نە‬ ‫دەزانن واقیع چییە و نە بانواقیع‪ ،‬نە‬ ‫دەتوانن لەوە تێبگەن ڕەها چییەو نە‬ ‫ڕێژەیى‪ ،‬چونکە لە سەرەتاوە هەمو‬ ‫شتێکیان بەیەکتر تێکەڵکردوە‪ ،‬کەچى‬ ‫دەشیانەوێت ئەم هەڵە گەورانە بخەنە‬ ‫ئەستۆى ئەوانى دى‪.‬‬ ‫بە مانایەکى دیکە ئەوان لە ڕاستیدا‬ ‫لەوەهمدان‪ ،‬هەمیشە خۆیان لە حەقیقەت‬ ‫دەدزنــەوە‪ ،‬هەربۆیە لە ڕاستییەکانى‬ ‫واقعیش ڕادەکەن!!‬

‫یان دەبێت قورئان‪،‬‬ ‫کە خاوەن سیفەىت‬ ‫ڕەهاییە‪ ،‬وەک خۆى‬ ‫بهێرنێتە ناو جیهانێکى‬ ‫سنوردارى مرۆڤ و واقیع‬ ‫و پێکهاتەکانییەوەو‪،‬‬ ‫چاوەڕێى ئەوەى لێبکرێت‬ ‫لەالیەن ئەو مرۆڤانەوە‬ ‫مامەڵەیەکى ڕەهاییانەى‬ ‫لەگەڵدا بکرێت‪ ،‬کە‬ ‫ئەمەیان گریامنەیەکى‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬چونکە هەبوى‬ ‫ڕێژەیى تواناى مامەڵەکردىن‬ ‫لەگەڵ هەبویەکى ڕەهادا‬ ‫نامومکینە‪ .‬یاخود دەبێت‬ ‫یەکێک لەم دوانە لەڕوى‬ ‫ڕێژەییبون و ڕەهابونەوە‬ ‫بێتە هەڵگرى سیفەىت‬ ‫ئەوى دیکەیان‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەى یان دەبێت قورئان‬ ‫ڕێژەییبکرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫مرۆڤ بکرێتە بونەوەرێکى‬ ‫ڕەهاگەر‪ ،‬بێگومان‬ ‫گریامنەى دوەمیان کە‬ ‫بەرەو ڕەها ڕۆیشتنى‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬گریامنەیەکى‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬کەواتە دەبێت‬ ‫قورئان ڕێژەییبکرێت‬