604

‫رۆژئاوای كوردستان پێگەی توركیا‬ ‫الواز دەكات‬

‫«‬

‫ئەمریكا كورد دەكاتە هاوپەیامنی‬ ‫پلەیەكی كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەققە‬

‫‪2‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )604‬دو شةممة ‪2017/4/3‬‬

‫«بەبێ بەشداریكردنی خەڵكی كەركوك‌و ناوچە دابڕێرناوەكان‪ ،‬ریفراندۆم هیچ ئەنجامێكی نابێت»‬

‫‪ 2017‬ساڵی ریفراندۆم‬

‫یەكێتی‌و پارتی لیژنەیەك بۆ دروستكردنی كۆدەنگی لەسەر ریفراندۆم پێكدێنن‬

‫شێخ جەعفەر‪ :‬هۆشیاریامن داوەتە‬ ‫ئەو كوردانەی چونەتە ناو حەشدی شەعبی‬ ‫ماوەیەكــە بــە گەرمــی باس لەدروســتكردنی‬ ‫چەند فەوجێكی حەشــدی شــەعبی لــە هەرێمی‬ ‫كوردستان‌و ناوچە كوردســتانییەكانی دەرەوەی‬ ‫هەرێــم دەكرێــت‪ ،‬كــە گەنجانــی كــورد خۆیان‬ ‫لەنێــو ئەم هێــزەدا ناونوس دەكــەن‪ ،‬یەكێك لە‬ ‫هــۆكارە ســەرەكییەكانیش وەك پســپۆڕێكی‬ ‫ئابوری باســیلێدەكات‪ ،‬كەمتەرخەمی دەسەاڵت‌و‬ ‫قوڵبونەوەی قەیرانی دارایی و بێکارییە‪.‬‬ ‫شــێخ جەعفــەر شــێخ مســتەفا‪ ،‬فەرماندەی‬ ‫هێزەکانــی ‪ ،70‬هۆكاری رۆشــتنە نــاو ریزەكانی‬ ‫حەشــدی شــەعبی نەبەســتەوە بــە قەیرانــی‬ ‫ئابورییەوە‪ ،‬بەڵكو وتی «ئەو كەسانە زۆرینەیان‬ ‫لەناوچــە دابڕێنراوەكانی هەرێمــدان‌و ئەرز‌و ئاو‌و‬

‫«‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫كاری خۆیان هەیە‪ ،‬بۆیە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی هیچ شعورێكی نیشتیمانی‌و نەتەوەییان‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژە بەوەشــدەكات‪ ،‬هیــچ‬ ‫مامەڵەیەكیــان لەگەڵ ئەو كەســانەدا نەكردوە‪،‬‬ ‫كــە ناوی خۆیان لەڕێزەكانی حەشــدی شــەعبی‬ ‫نوسیوە‪ ،‬بەڵكو تەنها هۆشــیاریان كردونەتەوە‪،‬‬ ‫كە ناوی خۆیان نەنوســن‪ ،‬هەروەها دەستخۆشی‬ ‫لەوانــە دەكــەن‪ ،‬كــە لەڕێزەكانــی حەشــدی‬ ‫شــەعبی دەگەڕێنــەوە‪ ،‬هیــچ كەسێكیشــیان‬ ‫دەســتگیرنەكردوە كە ناوی خەڵكی نوسیبێت بۆ‬ ‫نێو ریزەكانی حەشدی شەعبی‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫پرۆسەی‬ ‫بەئایدیۆلۆژیكردنی‬ ‫ئایین‬ ‫لەباكووری‬ ‫كوردستاندا‬

‫مەسعود محەمەد‬ ‫لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە‬ ‫دەقی وتاری مەال بەختیار‬ ‫لە كۆنفرانسی‪ ،‬یادی (‪ )15‬ساڵەی‬ ‫كۆچی دوایی بیرمەندی كورد‬ ‫مەسعود محەمەد‬

‫«‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫یەكێتی‌و پارتی لەكۆبونەوەی دوێنێیاندا‬ ‫جەختیــان لەكاركردن بــۆ بەڕێوەچوونی‬ ‫پرۆسەی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردستان‬ ‫كردەوە‪ ،‬بــۆ ئەوەش لیژنەیەكی هاوبەش‬ ‫پێكدێنــن بــۆ ســەردانكردنی الیەنەكان‪،‬‬ ‫چونكــە بەبــێ دروســتكردنی كۆدەنگی‬ ‫پرســێكی نیشــتمانی وەك ریفرانــدۆم‬ ‫ئاســان نابێت‪ .‬الیخۆشــیەوە بڕیاردەری‬ ‫كۆمیســیۆنی هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئاشــكرایدەكات‪ ،‬هێشــتا‬ ‫بەرەسمی هیچ الیەنێك لەگەڵ كۆمسیۆن‬ ‫باســیان لەو پرسە نەكردوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫كاتیان بۆ دیاریبكرێــت‪ ،‬هیچ الرییەكیان‬ ‫لێی نییە‪.‬‬

‫هــاوكات‪ ،‬هەنــدێ لــە ئەندامانــی‬ ‫كۆبونەوەكــەی دوێنێــی یەكێتی‌و پارتی‪،‬‬ ‫ئامــاژە بەوەدەكــەن‪ ،‬لــە كۆبونەوەكەدا‬ ‫بڕیاری ئەوە دراوە كە ئەمساڵ ریفراندۆم‬ ‫بكرێت‪ ،‬بە بۆچونی چاودێرێكی سیاسیش‪،‬‬ ‫ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام بدرێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫ناوچــە دابڕێنراوەكانیش بەشــداریی ئەو‬ ‫ریفراندۆمە بكەن‪ ،‬چونكە بەبێ بەشداریی‬ ‫ئەوان ریفراندۆم هیچ ئەنجامێكی نابێت‪.‬‬ ‫دوێنــێ هــەردو مەكتەبــی سیاســی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی لەپیرمام كۆبونەوە‪ ،‬دوای‬ ‫كۆبونەوەكە‪ ،‬راگەیەندراوێكی هاوبەشیان‬ ‫باڵوكردەوەو ئاشكرایان كرد كە بەشێكی‬ ‫گفتوگۆكانیان تایبەت بوە بەریفراندۆم‪.‬‬ ‫لە راگەیەندراوەكــەی یەكێتی‌و پارتیدا‬

‫هاتــووە «مافــی گەلــی كوردســتانە‪،‬‬ ‫شــێوازی چۆنییەتــی ژیانــی سیاســی‌و‬ ‫ئیداریــی خۆی دیاریبــكات لە ریفراندۆم‌و‬ ‫قەوارەی دەوڵەتێكی سەربەخۆییدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫هــەردووال بەیەكەوە بڕیاریاندا ئەم بابەتە‬ ‫وەكــو بابەتێكی نەتەوەیی‌و نیشــتیمانی‬ ‫پێكەوەو وەك یەك بۆچوون كاری جددیی‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬هەردووال لە ڕێگەی لیژنەیەكی‬ ‫هاوبەش ئەم بابەتە لەگەڵ الیەنە سیاسی‬ ‫و نەتەوەییەكانــی كوردســتان گفتوگۆی‬ ‫لەسەر دەكەن»‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە مەحمــود محەممــەد‪،‬‬ ‫ئەندامــی مەكتەبــی سیاســی پارتــی‬ ‫دیموكراتــی كوردســتان رایگەیانــد‪ ،‬لــە‬ ‫كۆبوونەوەی پارتــی‌و یەكێتی بڕیاردراوە‬

‫ئەمساڵ ریفراندۆم ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫مەحمود محەممەد‪ ،‬وتیشــی «بۆ ئەم‬ ‫مەبەســتە دەســت بــە گفتوگــۆ لەگــەڵ‬ ‫بەغــداو واڵتانــی دراوســێ دەكرێــت»‪.‬‬ ‫ئاشكراشــیكرد‪ ،‬لەئەمڕۆ دوو شــەممەوە‬ ‫وەفــدی هاوبەشــی پارتــی‌و یەكێتــی‬ ‫ســەردانی الیەنــەكان دەكــەن‪ ،‬ئــەم‬ ‫هەفتەیــەش وەفدێكی هاوبەش بۆ هەمان‬ ‫مەبەست دەچێتە بەغداد‪.‬‬ ‫ئەنجامدانــی‬ ‫كاتــی‬ ‫لەبــارەی‬ ‫ریفراندۆمــەوە‪ ،‬ئیســماعیل حەمەعەلــی‬ ‫خورماڵــی‪ ،‬بڕیــاردەری كۆمیســیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد‪ ،‬پێشــتر‬ ‫بــۆ هــەردو هەڵبژاردنــی ســەرۆكایەتی‬

‫هەرێــم‌و پارلەمانی كوردســتان‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ســەرۆكایەتی ئەنجومەنــی وەزیرانــی‬ ‫هەرێمەوە‪ ،‬بودجەیەكیان بۆ تەرخانكردین‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك پرســی ریفراندۆم هێشتا هیچ‬ ‫الیەنێــك بەفەرمــی باســی بودجەو هیچ‬ ‫قسەو باسێكیان لەگەڵدا نەكردوین‌و لەناو‬ ‫ئەندامانی كۆمسیۆنیشــدا هیچی لەســەر‬ ‫نەوتراوە‪.‬‬ ‫لەبــارەی ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‬ ‫لەپارێزگاكانــی هەرێــم‌و هــاوكات ناوچە‬ ‫دابڕێنــراوەكان‪ ،‬چاودێرێكــی سیاســی‪،‬‬ ‫پێیوایــە‪ ،‬ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم بەبێ‬ ‫بەشــداریكردنی كەركــوك‌و ناوچــە‬ ‫دابڕێنــراوەكان‪ ،‬هیــچ ئەنجامێكــی‬ ‫ئەوتــۆی نابێــت‪ ،‬چونكە ئــەوەی گرنگە‬

‫لەئێستادا گەڕاندنەوەی یاسایی‌و سیاسی‬ ‫ناوچەدابڕێنراوەكانــە بــۆ ســەر هەرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە‪ ،‬پێشــبینیدەكات‪،‬‬ ‫ناوچــە دابڕێنراوەكانیــش بەشــداربن‬ ‫لــەو ریفراندۆمــەی كــە بڕیارە ئەمســاڵ‬ ‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬چونكــە ئاماژەكانی وەكو‬ ‫هەڵكردنــی ئااڵی كوردســتان لەكەركوك‬ ‫ئەوە دەردەخەن‪ ،‬كە ئەوانیش بەشــداری‬ ‫لــە ریفراندۆمەكــەدا دەكــەن‌و ســنوری‬ ‫جوگرافی ناوچەكانی مادەی ‪ 140‬دەكەونە‬ ‫سنوری جوگرافی ریفراندۆمەکەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫بە سپۆنسەری ئەمەریكا رۆژئاوای كوردستان پێگەی توركیا الواز دەكات‬

‫ئەمەریكا‪ ،‬كورد دەكاتە هاوپەیمانی پلە یەكی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەققە‬ ‫تــــــوێــــــژەرێــــــكــــــی‬ ‫ئەمەریكی‪:‬‬ ‫ئەمەریكا لەسوریا‪،‬‬ ‫ت ــەن ــه ــا پ ــش ــت بــە‬ ‫هێزی شەڕڤانانی‬ ‫یەپەگە دەبەستێت‬

‫رشۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫رۆژ بەرۆژ هاوپەیمانــی نێوان رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان‌و ئەمەریــكا پتەوتــر دەبێت‌و‬ ‫ئەمەریكاش لــە كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەققە‪،‬‬ ‫بــە پلــەی یەكــەم پشــت بــە هێزەكانی‬ ‫سوریای دیموكرات دەبەستێت‪ ،‬بەبۆچوونی‬ ‫چاودێرانی سیاســیش ئەم هاوپەیمانێتییە‬ ‫پێگەی توركیا لە ناوچەكەدا الوازدەكات‪.‬‬ ‫توێژەرێكــی ئەمەریكــی پێیوایــە‪،‬‬ ‫یەپەگــە لەســوریا تەنهــا هاوپەیمانــی‬ ‫شــەڕكەری ئەمەریكایــە كــە ئەمەریــكا‬ ‫پشــتی پێدەبەســتێت‪ ،‬بۆیــە ئەمەریــكا‬ ‫بەهیچ شــێوەیەك قبوڵــی ئەوەی نییە كە‬ ‫هاوپەیمانە كوردەكانی بەموشــەك‌و تۆپ‌و‬ ‫هێرشی ئاسمانی بۆمباران بكرێن‪.‬‬ ‫فەرماندەی بااڵی هێزی ئاســمانی سەر‬ ‫بەوەزارەتی ئەمەریكاش ئاشــكرای دەكات‬ ‫كە واشنتۆن دەستبەرداری بنكەی ئاسمانی‬ ‫سەربازی ئەنجە‌رلیك دەبێت‌‌و لەبری ئەوە‪،‬‬ ‫فڕۆكەخانەی كۆبانێ بۆ شەڕی دژی تیرۆر‬ ‫بەكار دێنێت‪.‬‬

‫شەڕڤانان یەكالكەرەوەی رەقەن‬

‫بەكۆنتڕۆڵكردنــی ‪ 146‬كیلۆمەتــر‬ ‫چوارگۆشــە لەدەووربەری تەبقە‌و بەنداوی‬ ‫فــورات‪ ،‬شــەڕڤانان چــوار هــەزار‌و ‪986‬‬ ‫كیلۆمەتــر چوارگۆشــەیان لەمــاوەی‬ ‫قۆناغەكانــی یەكــەم‌و دووەم‌و ســێیەمی‬ ‫ئۆپراسیۆنی توڕەیی فورات لەپارێزگاكانی‬ ‫ڕەقــە‌و دێــرزوور كۆنتڕۆڵكــردووە‪ ،‬میدیا‬ ‫جیهانییەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە‬ ‫بەشێوەیەكی كرداری هاوپەیمانی ئەمەریكا‬ ‫بۆ كوردانی رۆژائاوای كوردستان هەنگاوە‬ ‫گەورەكەی هەڵگرتووەو شەڕڤانانیش تاكە‬ ‫هێــزی یەكالیكــرەوەی رزگار كردنــەوەی‬ ‫پایتەختی ویالیەتەكەی ئەبوبەكر بەغدادی‬ ‫دەبن لەرەققە‪.‬‬

‫فشاری ئەمەریكا قەڵغانی فوراتی‬ ‫راگرت‬

‫ســكای نیــوز‪ ،‬ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەكات‬ ‫كە دابەشــبوونێكی سەرســوڕهێنەر هەیە‬ ‫لەنێــوان ئەمەریــكاو توركیــادا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لــەم ســااڵنەی دوایدا كە توركیــا هەرگیز‬ ‫وەك واڵتێكی ئەندام لەناتۆ هەڵسوكەوتی‬ ‫نەكردووە‪ ،‬هەر چەندە بەكرداریش ئەندامی‬ ‫ناتۆیە‪.‬‬ ‫كیــن تیمەرمان‪ ،‬باســی ئەوەش دەكات‬ ‫كــە توركیــا بەســەركردایەتی ئــەردۆگان‬ ‫پشــتیوانێكی روون‌و ئاشــكرای ئیخــوان‬ ‫موســلمین‌و گروپــە تێرۆریســتییەكانی‬ ‫ســوریاو لیبیــا‌و عیــراق بووە‪ ،‬كــە ئەمە‬ ‫كارەســاتێكی ئێجــگار گەورەیــە ئەندامی‬ ‫ناتۆ بیت‌و ئەمە بكەیت!‬

‫(مۆسكۆفســكی‬ ‫رۆژنامــەی‬ ‫كۆمســمۆلیتس)ی روســی‪ ،‬ئەوەی ئاشكرا‬ ‫كردووە‪ ،‬كە توركیا لەژێر فشــاری ئەمریكا‬ ‫ئۆپەراســیۆنی (قەڵغانی فورات) ی لەناو‬ ‫خاكــی ســوریا بەتەواوەتــی راگرتووە‪‌،‬و‬ ‫ئامــاژە بــۆ ئــەوەش دەكات راگرتنی ئەو‬ ‫ئۆپەراســیۆنە پــاش ســەردانی (رێكــس‬ ‫تیلەرســۆن) وەزیــری دەرەوەی ئەمریــكا‬ ‫دێت بۆ توركیا‪.‬‬ ‫رۆژنامەكــە ئاماژەی بۆ ئەوەش كردووە‬ ‫‪ ،‬كە ئیدارەی نوێی ئەمریكا لەگەڵ ئەوەدا هاوپەیامنیی روون‌و بەوەفای وەك‬ ‫هاوكۆك نییە كە توركیا لەناو خاكی سوریا‬ ‫كوردانی دەوێت‬ ‫بــۆ ئەنجامدانی ئۆپەراســیۆنی ســەربازی‬ ‫ئــەو توێژەرە سیاســییە باس لەوەش‬ ‫بەردەوامبێــت‪ ،‬هــەر ئــەم هۆكارەشــە‬ ‫وایكــردووە فشــار بخاتە ســەر توركیا بۆ دەكات‪ :‬سەرەتای سیاسەتی راستەقینەی‬ ‫دۆناڵــد ترەمــپ نــەك تەنهــا بەرامبــەر‬ ‫راگرتنی ئۆپەراسیۆنەكانی‪.‬‬ ‫هــەر بۆیــە رۆژی هەینــی رابــردوو بەســوریا‪ ،‬بەڵكــو بەرامبــەر رۆژهەاڵتــی‬ ‫توركیا بەفەرمی ئۆپەراســیۆنی (قەڵغانی ناوەراست ئاشكرا دەبێت‪ .‬ترەمپ دەیەوێت‬ ‫فــورات) ی راگــرت‌و لەبەیاننامەیەكــدا هێــزە لۆكاڵییــەكان بێتــە پێشــەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫جەختیكردووەتەوە‪ ،‬كــە قەڵغانی فورات نمونە یەپەگە لەســوریا تەنها هاوپەیمانی‬ ‫سەركەوتوو بووەو ئامانجی خۆی پێكاوە‪ .‬شەڕكەری ئەمەریكایە كە ئەمەریكا پشتی‬ ‫كارەساتە ئەندامی ناتۆ بیت و وابكەیت! پێدەبەســتێت‪ ،‬هەمــوو گروپەكانی دیكە‬ ‫هــەر ســەبارەت بەشــەڕی نێــوان خیانەتیان لەئەمەریــكا كردو‪ ،‬ئەو گروپە‬ ‫هێزەكانی سوریای دیموكرات كە زۆرینەی تێرۆریستییانەی سەر بەتوركیان‪ ،‬بەداعش‬ ‫لەیەكینەكانــی پاراســتی گــەل (یەپەگە) ‌و بــەرەی نوســڕەو ئەیخوان موســلمین‪.‬‬ ‫پێكهاتــوون‌و پاشــان تەریككردنــی رۆڵی هەموویان دژ بەئەمەریكا لەســەنگەردان‪..‬‬ ‫توركیــا لــەو ناوچانــەو چارەنوســی بۆیــە ئێســتا ئیــدارەی ترەمــپ نایەوێت‬ ‫هاوپەیمانێتــی ئەمەریــكا لەناوچەكــەو بەهیچ شــێوەیەك كار لەگەڵ ئەو گروپانە‬ ‫شــەڕی رزگاركردنــەوەی رەقە لەدەســت بكات شــەڕ نەبێت‪ ..‬بۆیە پێیان باشــترە‬ ‫داعــش‪ .‬توێژەرێكــی ئەمەریكی‪ ،‬لەیەكێك هاوپەیمانێتییەكی روون‌و ئاشكراو بەوەفا‬ ‫لەچاوپێكەوتنەكانیــدا لەگــەڵ كەناڵــی لەگەڵ وەكو یەكینەكانی پاراســتنی گەل‬

‫یەپەگە بكات‪.‬‬ ‫تیمەرمــان دەشــڵێت‪ :‬توركیــا پێیوایە‬ ‫كوردەكانی ســوریا بەشــێكن لەپەكەكە‪،‬‬ ‫كــە ئەمە راســت نییــەو دەتوانرێت ئەوە‬ ‫بەروونــی ببینرێــت كە پەیــەدەو یەپەگە‬ ‫لەســوریا ســەركردەو ئامانجــی جیاوازی‬ ‫ســەربازی‌و سیاســیان هەیــە‪ ..‬یەپەگــە‬ ‫بەهیــچ شــێوەیەك لەهیــچ شــەڕێكی‬ ‫دژ بەتوركیــا تێــوە نــەگالوە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫بەپێچەوانەوە لەالیەن توركیا چەندین جار‬ ‫لێان دراوەو تۆپباران‌و هێرشی ئاسمانیان‬ ‫لەالیەن دەســەاڵتی ئەردۆگانەوە كراوەتە‬ ‫ســەر‪ ،‬ئێستا شــەڕڤانان چەند هەنگاوێك‬ ‫لە رزگاركردنەوەی رەقە دوورن لەدەســت‬ ‫داعــش‪ ،‬بۆیە ئەمەریكا بەهیچ شــێوەیەك‬ ‫قبوڵــی ئــەوەی نییــە كــە هاوپەیمانــە‬ ‫كوردەكانــی بەموشــەك‌و تۆپ‌و هێرشــی‬ ‫ئاسمانی بۆمباران بكرێت‪..‬‬

‫ســەربازییە‬ ‫فەرمانــدە‬ ‫ئــەو‬ ‫رونیشــیكردوەتەوە‪ ،‬فڕۆكەخانەی كۆبانێ‬ ‫لەرۆژئاوای كوردستان‌لەالیەن ئەندازیارانی‬ ‫ئەمەریكــی‌و كوردانــی ناوچەكــەوە‬ ‫دروســتكراوە‌و لەداهاتــوودا رۆڵــی گەورە‬ ‫لەشەڕی دژی تیرۆردادەبینێت‪ ،‬دەشكرێت‬ ‫ببێتــە جێگــرەوەی بنكــەی ئەنچەرلیكی‬ ‫توركیا‪.‬‬

‫وابڕوات نێوانی واشنتۆن‌و ئەنقەرە‬ ‫تێكدەچێت!‬

‫توركیا رۆژ لەدوای رۆژ نیگەرانییەكانی‬ ‫دەچێتە قۆناغی هەستیارترەوە لەهەمبەر‬ ‫ئەو پشتیوانی‌و بەهاوپەیمانزانییەی دەری‬ ‫دەبڕێــت بــۆ كوردانــی رۆژئاوا‪ ،‬كــە كار‬ ‫گەیشتۆتە ئەوەی كەم لێدوان‌و وتوێژی چ‬ ‫ســەرۆكایەتی توركیاو چ سەرۆكوەزیران‌و‬ ‫چ وەزیــری دەرەوەی ئەو واڵتە هەیە ئەو‬ ‫نیگەرانییە باس نەكەن‌و لەراگەیاندنەكاندا‬ ‫ئەنچەرلیك نا! كۆبانێ!‬ ‫ئاماژی پێنــەدەن‪ .‬دواهەمین فێرژنی ئەو‬ ‫ئاســمانی‬ ‫فەرمانــدەی بــااڵی هێــزی‬ ‫نیگەرانییــەی توركیــا بۆ ئەو مەبەســتە‪.‬‬ ‫ســەر بەوەزارەتــی ئەمەریــكاش‪ ،‬ئەو هــاوكاری‌و هاوپەیمانییە بەهەڕەشــە‬ ‫لەچاوپێكەوتنێكیــدا بەبەشــی ئینگلیــزی دەزانێت لەسەر توركیا‪.‬‬ ‫رادیۆی دەنگی ئەمەریــكا رایدەگەیەنێت‪:‬‬ ‫ســەرۆك وەزیرانــی توركیــا لەدوایــن‬ ‫دەسەاڵتی هێزەكانی ســوریای دیموكرات لێدوانیــدا‪ ،‬پێرێ ‪1‬ی نیســان‪ ،‬نیگەرانی‬ ‫كــە (یەپەگــە) ســەرۆكایەتی دەكات‪ ،‬واڵتەكــەی لەبەردەوامــی هاوكاریــی‌و‬ ‫پێنــج فڕۆكەخانــەی ســەربازی گــەورە هاوپەیمانێتی ئەمەریكا بۆ یەپەگە نیشان‬ ‫هەیە‌و وتیشــی‪" :‬فڕۆكەخانــەی تەبقە كە دەداتــەوەو رایدەگەیەنێــت كاردانــەوەی‬ ‫هەفتەیەك بەر لەئێســتا ئازادكرا‪ ،‬رێڕەوی ئەنقەرەی لێكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫فڕینەكەی لەژێر نۆژەنكردنەوەدایە"‪.‬‬ ‫بیناڵــی یەڵــد‌رم راشــیگەیاند‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫دەنگی‬ ‫كارلتۆن ئیڤر هــارت‪ ،‬لەرادیۆی‬ ‫ئەمریكا بەردەوامبێت لەهاوكارییەكانی بۆ‬ ‫واشنتۆن‬ ‫ئەمەریكاشەوە ئاشــكرایدەكات‪،‬‬ ‫یەپەگە‪ ،‬ئەوە بەدڵنیایی پەیوەندییەكانی‬ ‫سەربازی‬ ‫دەســتبەرداری بنكەی ئاسمانی‬ ‫نێــوان ئەنقــەرەو واشــنتۆن تێكدەچێت‌و‬ ‫ئەنجە‌رلیــك دەبێــت‌‌و لەبــری ئــەوە‪ ،‬ئەوەش كاریگەری خراپی بۆ ســەر چەند‬ ‫فڕۆكەخانەی كۆبانێ بۆ شەڕی دژی تیرۆر پرسێك دەبێت‪.‬‬ ‫بەكار دێنێت كە ئێستا ئامادەكراوە‪.‬‬

‫ئەم قســانەی سەرۆك وەزیرانی توركیا‬ ‫لەكاتێكدایــە‪ ،‬ماوەیەكی زۆرە بۆ شــەڕی‬ ‫داعــش لەرۆژئاوای كوردســتان‌و باكووری‬ ‫ســوریا‪ ،‬ئەمریــكا هــاوكاری یەكینەكانی‬ ‫پاراســتنی گــەل دەكات‌و بەردەوامیــش‬ ‫جەخــت دەكاتــەوە لــەو هاوكارییانــە‬ ‫بەردەوامدەبێت‪.‬‬

‫هەناسەی داعش‪-‬یان بڕیوە‬

‫جیهان شێخ ئەحمەد وتویەتی‪ :‬لەقۆڵی‬ ‫باشوری تەبقاوە ‪ ٣٣‬كیلۆمەتر پێشڕەویمان‬ ‫كــردووە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی بتوانیــن شــارەكە‬ ‫بەتــەواوی گەمــارۆ بدەین تەنیــا دووگوند‬ ‫مــاوە ڕزگاریــان بكەیــن‪ ،‬بــۆ چاودێــری‬ ‫بەنداوەكەش شــەڕڤانان لــەوێ ئامادەن‌و‬ ‫بەرگــری لەبەنداوەكــە دەكەن بــۆ ئەوەی‬ ‫چەتــەكان زیــان بەبەنداوەكــە نەگەیەنن‪،‬‬ ‫ئۆپەراســیۆن تاوەكو ئێســتا بەوشــێوەیە‬ ‫پالنمان داڕشتبوو درێژەی هەیە"‪.‬‬

‫ئــەو هەماهەنگییەی ئەمریــكا هەیەتی‬ ‫بــۆ یەپەگــە‌و شــەڕڤانان لەباكــووری‬ ‫ســوریاو رۆژئــاوای كوردســتان‪ ،‬كارێكی‬ ‫ئاماری شەڕەكان‬ ‫وەهــای كردووە كــە یەپەگــەو هێزەكانی‬ ‫ژووری‬ ‫فەرماندەیــی‬ ‫دوێنێــش‬ ‫ســوریای دیموكــرات ســەركەوتنی گەورە ئۆپراســیۆنی توڕەیی فورات ئاماری شەڕ‌و‬ ‫بەدەســتبهێنن‌و ئێســتاش لەپێشــڕەوی پێكدادانیی ‪ 10‬ڕۆژی ڕابردووی شــەڕڤانان‬ ‫گــەورەدان بەرەو رزگاركردنەوەی شــاری لەدژی چەكدارەكانی داعش لەدەورووبەری‬ ‫رەقــە‪ ،‬بەپایتەخــت‌و دڵــی دەوڵەتــی تەبقە‌و بەنداوی فورات باڵوكردەوە‌و بەپێی‬ ‫ئیسالمی (داعش) ئەژمار دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەو ئامارە‪ ،‬شەڕڤانان لەو ‪ 10‬ڕۆژەدا ‪146‬‬ ‫ئەم پێشڕەوی‌و ئامانجە بەدەستهاتووە كیلۆمەتر چوار گۆشە‌و ‪ 23‬گوندی گەورە‌و‬ ‫سەربازییانەی یەپەگەو هەسەدەو كوردانی بچووكیان كۆنتڕۆڵكردووە‌و لەئەنجامیشــدا‬ ‫رۆژائاوا لەشەڕی داعشدا‪ ،‬لەكاتێكدایە كە ‪ 72‬چەكــداری داعــش كــوژراون‌و چــوار‬ ‫دوێنێ ‪2‬ی نیسان‪ ،‬وتەبێژی ئۆپەراسیۆنی شەڕڤانیش شەهیدبوون‪.‬‬ ‫توڕەیــی فــورات بــۆ ڕزگاركردنــی ڕەقە‬ ‫شــەڕڤانان لــەڕۆژی ‪ 4‬ی شــوباتی‬ ‫ڕایگەیاند‪ ،‬كە شەڕڤانان بەكۆنتڕۆڵكردنی ‪ 2017‬ەوە دەســتیانكردووە بەئەنجامدانی‬ ‫ڕێگای نێــوان ڕەقە‌و تەبقا توانیان هەموو قۆناغــی ســێیەمی ئۆپراســیۆنی توڕەیی‬ ‫ڕێگاكان‪-‬ی گەیاندنــی یارمەتی لەڕەقەوە فــورات‌و لــەو ماوەیەدا تاوەكــو ڕۆژی ‪26‬‬ ‫بــۆ چەتەكانــی داعــش ببــڕن‌و دەڵێت ‪ :‬ی ئــازاری ‪ ،2016‬هەزار وو ‪ 640‬كیلۆمەتر‬ ‫"بە كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ڕێگایە هەناســەی چوارگۆشەیان لەپارێزگاكانی ڕەقە‌و دێرزور‬ ‫داعش‪-‬مان بڕیوە"‪.‬‬ ‫ڕزگاركردووە‪ .‬بەوەش لەهەر ســێ قۆناغی‬ ‫لەچوارچێــوەی ئۆپەراســیۆنی توڕەیی ئۆپراسیۆنی توڕەیی فوراتدا تاوەكو ڕۆژی‬ ‫فــورات‪-‬دا‪ ،‬ئۆپەراســیۆنی ڕزگاركردنــی ‪ 26‬ی ئــازاری ‪ 2017‬شــەڕڤانان چــوار‬ ‫شــاری تەبقــا لــەڕۆژی ‪٢١‬ی ئــازارەوە هــەزار‌و ‪ 840‬كلیۆمەتــری لەپارێــزگاكان‬ ‫دەســتیپێكرد‪ ،‬شــەڕڤانانی ئۆپەراسیۆنی ڕەقە‌و دێرئەلزور لەدەســتی چەكدارەكانی‬ ‫توڕەیی فورات لەڕێگای ئاســمان‌و ئاوەوە داعش ڕزگاركردووە‪.‬‬ ‫بەرەو باشوری ڕووباری فورات تێپەڕبوون‌و‬ ‫توانیان تەبقا گەمارۆ بدەن‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«بەبێ بەشداریكردنی خەڵكی كەركوك‌و ناوچە دابڕێرناوەکان‪ ،‬ریفراندۆم هیچ ئەنجامێكی نابێت»‬

‫یەكێتی‌و پارتی لیژنەیەك بۆ دروستكردنی كۆدەنگی‬ ‫لەسەر ریفراندۆم پێكدێنن‬ ‫لەمڕۆوە وەفدی هاوبەش سەردانی الیەنەكان دەكات‌و ئەم هەفتەیەش وەفدێكی دیكە دەچێتە بەغداد‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫یەكێتی‌و پارتی لەكۆبونەوەی دوێنێیاندا‬ ‫جەختیــان لەكاركردن بــۆ بەڕێوەچوونی‬ ‫پرۆسەی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردستان‬ ‫كردەوە‪ ،‬بــۆ ئەوەش لیژنەیەكی هاوبەش‬ ‫پێكدێنــن بــۆ ســەردانكردنی الیەنەكان‪،‬‬ ‫چونكــە بەبــێ دروســتكردنی كۆدەنگی‬ ‫پرســێكی نیشــتمانی وەك ریفرانــدۆم‬ ‫ئاســان نابێــت‪ .‬لــە دوایــن كۆبونەوەی‬ ‫خۆشــیدا مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی‪،‬‬ ‫داوای پێكهێنانی كۆمیتەیەكی نیشتیمانی‬ ‫لەســەر پرســەكانی «ریفۆرانــدۆم و‬ ‫ســەربەخۆیی» كوردســتان دەكات‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە بڕیــاردەری كۆمیســیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی كوردســتان‪،‬‬ ‫ئاشــكرایدەكات‪ ،‬هێشــتا بەرەسمی هیچ‬ ‫الیەنێك لەگەڵ كۆمســیۆن باســیان لەو‬ ‫پرســە نەكردوە‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر كاتیان بۆ‬ ‫دیاریبكرێت‪ ،‬هیــچ الرییەكیان لێی نییە‪،‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی گۆڕانیش نایشــارێتەوە‪،‬‬ ‫ریفراندۆم مافێكی شەرعی خەڵكە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫باشــترە بەر لەوە دۆخی ژیانی هاواڵتیان‬ ‫باش بكرێت‪.‬‬

‫یەكێتی‌و پارتی لیژنەیەك پێكدێنن‬

‫دوێنــێ هــەردو مەكتەبــی سیاســی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی لەپیرمام كۆبونەوە‪ ،‬دوای‬ ‫كۆبونەوەكە‪ ،‬راگەیەندراوێكی هاوبەشیان‬ ‫باڵوكردەوەو ئاشكرایان كرد كە بەشێكی‬ ‫گفتوگۆكانیان تایبەت بوە بەریفراندۆم‪.‬‬ ‫لــە راگەیەندراوەكەی یەكێتی‌و پارتیدا‬ ‫هاتــووە «مافــی گەلــی كوردســتانە‪،‬‬ ‫شــێوازی چۆنییەتــی ژیانــی سیاســی‌و‬ ‫ئیداریــی خۆی دیاریبــكات لە ریفراندۆم‌و‬

‫قەوارەی دەوڵەتێكی سەربەخۆییدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫هــەردووال بەیەكەوە بڕیاریاندا ئەم بابەتە‬ ‫وەكــو بابەتێكی نەتەوەیی‌و نیشــتیمانی‬ ‫پێكەوەو وەك یەك بۆچوون كاری جددیی‬ ‫بۆ بكرێت‪ ،‬هەردووال لە ڕێگەی لیژنەیەكی‬ ‫هاوبەش ئەم بابەتە لەگەڵ الیەنە سیاسی‬ ‫و نەتەوەییەكانــی كوردســتان گفتوگۆی‬ ‫لەسەر بكەن»‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە مەحمــود محەممــەد‪،‬‬ ‫ئەندامــی مەكتەبــی سیاســی پارتــی‬ ‫دیموكراتــی كوردســتان رایگەیانــد‪ ،‬لــە‬ ‫كۆبوونەوەی پارتــی‌و یەكیتی بڕیاردراوە‬ ‫ئەمساڵ ریفراندۆم ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫مەحمود محەممەد‪ ،‬وتیشــی «بۆ ئەم‬ ‫مەبەســتە دەســت بــە گفتوگــۆ لەگــەڵ‬ ‫بەغــداو واڵتانــی دراوســێ دەكرێــت»‪.‬‬ ‫ئاشكراشــیكرد‪ ،‬لەئەمڕۆ دوو شــەممەوە‬ ‫وەفــدی هاوبەشــی پارتــی‌و یەكێتــی‬ ‫ســەردانی الیەنــەكان دەكــەن‪ ،‬ئــەم‬ ‫هەفتەیــەش وەفدێكی هاوبەش بۆ هەمان‬ ‫مەبەست دەچێتە بەغداد‪.‬‬

‫«باشرتین كات بۆ یەكالكردنەوەی‬ ‫پرسەكە»‬

‫پارلەمانتارێكی‬ ‫كۆمیسیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پارتی‪ :‬پێویستامن‬ ‫بەهەماهەنگی‌و‬ ‫هەرێم‪ :‬هێشتا‬ ‫بەرەسمی لەسەر هاوكاری یەكرت‬ ‫هەیە‬ ‫ریفراندۆم‬ ‫گفتوگۆمان لەگەڵ‬ ‫نەكراوە‬ ‫لەبــری ئــەوەی ســەرقاڵی گەڕاندنەوەی‬

‫پارلەمانتارێكی‬ ‫گۆڕان‪ :‬بەر‬ ‫لەریفراندۆم‬ ‫با دۆخی ژیانی‬ ‫هاواڵتیان باش‬ ‫بكرێت‬

‫خاك‌و شوناســی ناوچــە داگیركراوەكانی‬

‫ئامادەكاریی الیەنە سیاســییەكان بۆ ئەو‬ ‫پرســە دیارنییــەو ســەركردایەتی بااڵی‬ ‫سیاسی كورد هێشتا ئەو بڕیارەی نەداوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــەروی كاتەوە باشــترین كاتە بۆ‬ ‫یەكالكردنــەوەی پرســەكە‪ ،‬بــۆ ئەوەش‬ ‫پێویســتمان بەهەمانهەنگــی‌و هــاوكاری‬ ‫یەكتــرو یــەك بیروبۆچونی نێــوان هێزە‬ ‫سیاســییەكان هەیــە بەتایبەتــی پارتی‌و‬ ‫یەكێتی»‪.‬‬

‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكــی پارتی‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬ئەگــەر هەمــو پێكەوەبین‌و‬ ‫پرســەكە وەك بابەتێكــی نیشــتیمانی‌و‬ ‫سەرتاسەریی‌و دور لەحزبایەتی مامەڵەی‬ ‫لەگەڵــدا بكرێــت‪ ،‬ئــەوا ئەنجامدانــی‬ ‫لەمســاڵدا ئاســانەو دەتوانیــن ریفراندۆم‬ ‫دەبوایە زوتر هەنگاوی بۆ بندرایە‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونكە هیچ بەربەرستێكی گەورە‬ ‫هاوكات ئەندامێكی فراكســیۆنی گۆڕان‬ ‫لەبەردەمماندا نییە‪ ،‬بۆیە پێموایە بەپێی لەپارلەمــان‪ ،‬بــۆ (چاودێــر) ئامــاژەی‬ ‫هەمــو لێكدانەوە سیاســییەكانی ئێســتا بەوەكرد‪ ،‬لەهەرێمی كوردســتان پرســی‬ ‫لەمساڵدا دەكرێت‪.‬‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬پرسێكە دەبوایە زوتر هەنگاوی‬ ‫«لەئێستادا‬ ‫وتیشی‬ ‫سۆفی‪،‬‬ ‫د‪.‬فرسەت‬ ‫بۆ بنرایە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە دەسەاڵتداران‪،‬‬

‫هەرێــم بــن‪ ،‬زیاتــر ســەرقاڵی هەندێــك كۆمسیۆن چی لەبارەی ریفراندۆمەوە‬ ‫كاری دیكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا ریفراندۆم‬ ‫دەڵێت؟‬ ‫مافێكــی شــەرعی خەڵكــی كوردســتانە‬ ‫لەناوچە داگیركراوەكان‪.‬‬ ‫عومــەر عینایــەت‪ ،‬وتیشــی»ئەگەر‬ ‫دەســەاڵتدارانی كــورد لــەو ناوچــا‬ ‫داگیركراوانــە بتوانــن لــەروی تەكنیكی‌و‬ ‫ئیــداری‌و ســەربازیەوە كۆنتڕۆڵی بكەن‌و‬ ‫كێشــە دروســتنەبێت‪ ، ،‬بــەرای مــن‬ ‫دەتوانرێت ریفراندۆمەكە بكرێت»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬نەیشــاردەوە‪ ،‬ئەگــەر ئامانج‬ ‫لەریفرانــدۆم بــۆ ئەوەیــە حكومەتــی‬ ‫ســەربەخۆیی كوردســتان دروســتبكەن‪،‬‬ ‫بــەرای مــن ریفرانــدۆم پێویســت نییە‪،‬‬ ‫راســتەوخۆ بــا دەوڵەتەكــە رابگەیەنن‪،‬‬ ‫چونكــە ئــەو كۆســپانەی دێتە بــەردەم‬ ‫ریفراندۆم هەمان ئەو كۆسپانەیە كە دێتە‬ ‫بەردەم راگەیاندنی دەوڵەت‪.‬‬

‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬بڕیاردەری كۆمیسیۆنی‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بــۆ (چاودێــر) رایگەیانــد‪ ،‬وەك‬ ‫ئاشــكرایە پێشــتر ئێمە داوامــان كردبو‬ ‫بــۆ هــەردو هەڵبژاردنــی ســەرۆكایەتی‬ ‫هەرێــم‌و پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫لەالیــەن ســەرۆكایەتی ئەنجومەنــی‬ ‫وەزیرانــی هەرێمــەوە‪ ،‬بودجەیەكیــان‬ ‫بــۆ تەرخانكردیــن‌و بۆ خەرجكردنیشــی‬ ‫پێویســتی بەگرتنەبــەری كۆمەڵێــك‬ ‫رێوشــوێن هەیە‪ ،‬بەاڵم رەزامەندی لەسەر‬ ‫دەربــڕاوە‪ ،‬بەاڵم وەك پرســی ریفراندۆم‬ ‫هێشــتا هیــچ الیەنێــك بەفەرمی باســی‬ ‫بودجەو هیچ قســەو باســێكیان لەگەڵدا‬ ‫نەكردوین‌و لەناو ئەندامانی كۆمسیۆنیشدا‬ ‫هیچی لەسەر نەوتراوە‪.‬‬

‫ئیســماعیل حەمەعەلــی خورماڵــی‪،‬‬ ‫جەختی لەوەشــكردەوە‪ ،‬ئامادەكاریی حزبە‬ ‫سیاســیەكان دیوێكــی سیاســی‌و یاســایی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئــەوەش لــەدەرەوەی كاركردنمانە‪،‬‬ ‫دەبێــت گرفتــە یاســایی‌و سیاســیەكانی‬ ‫چارەســەربكرێت‪ ،‬تائێســتا لەپارلەمانــی‬ ‫كوردســتانیش هیــچ یاســایەكمان نییــە‬ ‫باســی ریفراندۆم بــكات‪ ،‬بۆیە كاتێك ئێمە‬ ‫لەكۆمســیۆن بڕیــار دەردەكەیــن‪ ،‬پشــت‬ ‫دەبەستین بەئەو یاسایەی قسە لەسەر ئەو‬ ‫بابەتــە دەكات‪ ،‬بەاڵم هەر كاتێك شــتەكە‬ ‫بێتە سەر ئێمە هیچ گرفتێكمان نییە‪.‬‬ ‫ناوبــراو تەئكیدیشــكردەوە‪ ،‬لەوكاتــەی‬ ‫بۆمان دەستینشــاندەكرێت توانامان دەبێت‬ ‫ریفرانــدۆم بكەیــن‪ ،‬بەاڵم چارەســەركردنی‬ ‫كێشــە یاسایی‌و سیاســییەكان لەدەرەوەی‬ ‫پیشەی ئێمەیە‪.‬‬

‫ریفراندۆم‌و ناوچە دابڕێرناوەكان‬

‫لەبــارەی ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‬ ‫لەپارێزگاكانــی هەرێــم‌و هــاوكات ناوچــە‬ ‫دابڕێنراوەكان چاودێرێكی سیاسی‪ ،‬پێیوایە‪،‬‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم بەبێ بەشــداریكردنی‬ ‫كەركــوك‌و ناوچــە دابڕێنــراوەكان‪ ،‬هیــچ‬ ‫ئەنجامێكــی ئەوتۆی نابێت‪ ،‬چونكە ئەوەی‬ ‫گرنگــە لەئێســتادا گەڕاندنەوەی یاســایی‌و‬ ‫سیاســی ناوچەدابڕێنراوەكانــە بــۆ ســەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەو چاودێــرە‪ ،‬پێشــبینیدەكات‪ ،‬ناوچە‬ ‫دابڕێنراوەكانیش بەشداربن لەو ریفراندۆمەی‬ ‫كــە بڕیارە ئەمســاڵ ئەنجامبدرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئاماژەكانــی وەكــو هەڵكردنــی ئــااڵی‬ ‫كوردســتان لەكەركوك ئــەوە دەردەخەن‪،‬‬ ‫كە ئەوانیش بەشــداری لــە ریفراندۆمەكەدا‬ ‫دەكــەن‌و ســنوری جوگرافــی ناوچەكانــی‬ ‫مــادەی ‪ 140‬دەكەونــە ســنوری جوگرافی‬ ‫ریفراندۆمەوە‪.‬‬

‫«بێكاری‪ ،‬هۆكارێكی سەرەكییە بۆ چونەناو حەشدی شەعبی»‬

‫چونی گەنجانی كورد بۆ نێو حەشدی شەعبی مەترسی بۆ‬ ‫ئایندەی هەرێم دروستدەكات‬ ‫چاودێر – نزار جەزا‪:‬‬ ‫ماوەیەكــە بــە گەرمــی بــاس‬ ‫لەدروســتكردنی چەنــد فەوجێكــی‬ ‫حەشدی شەعبی لە هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫ناوچەكوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬كــە گەنجانــی كــورد خۆیان‬ ‫لەنێــو ئــەم هێــزەدا ناونــوس دەكەن‪،‬‬ ‫یەكێك لــە هــۆكارە ســەرەكییەكانیش‬ ‫وەك پســپۆڕێكی ئابوری باسیلێدەكات‪،‬‬ ‫كەمتەرخەمــی دەســەاڵت‌و قوڵبونەوەی‬ ‫قەیرانــی دارایی‪ ،‬ئینتیمای نیشــتیمانی‬ ‫گەنجانــی الوازكــردوە‪ .‬هــاوكات‬ ‫ئەندامێكــی پارلەمانی عیــراق پێیوایە‪،‬‬ ‫دەبێــت لەڕێگەی مامۆســتایانی ئایینی‌و‬ ‫ســەركردایەتی حزبەكانــەوە رێگــری‬ ‫لــەم حاڵەتــە بكرێــت‪ .‬بەپێچەوانــەی‬ ‫ئەوانــەوە فەرماندەی هێزەكانی حەفتای‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان‪ ،‬هۆكاری رۆشتنە‬

‫ناو حەشــدی شــەعبی دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫نەمانی ئینتیمای نیشتیمانی‌و دەڵێت‪»:‬‬ ‫ئەو كەسانە هیچ شعورێكی نیشتیمانی‌و‬ ‫نەتەوەییان نییە»‪.‬‬

‫وەزارەتی پێشمەرگە چۆن مامەڵە‬ ‫لەگەڵ ئەو گەنجانە دەكات؟‬

‫فەرمانــدەی هێزەكانــی حەفتــای‬ ‫پێشــمەرگەی كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬خەڵــك دەچێتــە نــاو‬ ‫هێزێكــەوە‪ ،‬كــە هەڕەشــەیە بــۆ ســەر‬ ‫هەرێمی كوردســتان‌و هێزێكە دژی هەمو‬ ‫دەســتكەوتەكانی هەرێم‪ ،‬بۆیە لەئێستاو‬ ‫لەداهاتوشدا مەترسییە‪.‬‬ ‫شێخ جەعفەر شێخ مستەفا‪ ،‬هۆكاری‬ ‫رۆشــتنە ناو ریزەكانی حەشدی شەعبی‬ ‫نەبەســتەوە بــە قەیرانــی ئابورییــەوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو وتی «ئــەو كەســانە زۆرینەیان‬ ‫لەناوچــە دابڕێندراوەكانــی هەرێمــدان‌و‬

‫ئــەرز‌و ئــاو‌و كاری خۆیان هەیــە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هۆكارەكــەی دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫هیچ شــعورێكی نیشتیمانی‌و نەتەوەییان‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاماژە بەوەشــدەكات‪ ،‬هیچ‬ ‫مامەڵەیەكیــان لەگــەڵ ئــەو كەســانەدا‬ ‫نەكــردوە‪ ،‬كە ناوی خۆیــان لەڕێزەكانی‬ ‫حەشدی شــەعبی نوسیوە‪ ،‬بەڵكو تەنها‬ ‫هۆشــیاریان كردونەتــەوە‪ ،‬كــە نــاوی‬ ‫خۆیان نەنوســن‪ ،‬هەروەها دەستخۆشی‬ ‫لەوانە دەكەن‪ ،‬كە لەڕێزەكانی حەشــدی‬ ‫شەعبی دەگەڕێنەوە‪ ،‬هیچ كەسێكیشیان‬ ‫دەســتگیرنەكردوە كــە نــاوی خەڵكــی‬ ‫نوســیبێت بۆ نێــو ریزەكانی حەشــدی‬ ‫شەعبی‪.‬‬

‫مەترسییەكان‬

‫ئەندامێكــی لیژنــەی ئاســایش‌و‬ ‫بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‪،‬‬ ‫بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬باشــترین وەاڵم‬

‫بــۆ ئەو كەســانەی خۆیــان تۆماركردوە‬ ‫بۆ چونە ناو حەشــدی شەعبی‪ ،‬ئەوەبو‬ ‫كــە هەمــو عــەرەب لەنــاو ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراقدا دەنگیان لەدژی ئااڵی‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬كەواتــە وەرگرتنــی كورد‬ ‫لەنــاو رێزەكانی حەشــدی شــەعبی بۆ‬ ‫دژایەتیكردنی كوردە‪.‬‬ ‫شــاخەوان عەبدوڵاڵ‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫سەدام حسێن نیوەی خەڵكی كوردستانی‬ ‫كردە جاش‌و مەفرەزەی تایبەتی پێدان‪،‬‬ ‫بــەاڵم كاتێــك راپەڕین بەرپابــو‪ ،‬هەمو‬ ‫ئــەو خەڵكانــە هاتنــەوە بــەرەی گەل‪،‬‬ ‫بۆیە ئەمجارەش بەهەمانشــێوە دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم گرنگ ئەوەیە‪ ،‬ئەو گەنجە كوردانە‬ ‫لەوەتێبگــەن كە بۆ مەرامێكی سیاســی‬ ‫بەكاردەهێنرێن‌و دەبێت یەكێتی زانایان‌و‬ ‫مامۆستایانی ئایینی فەتوایەك دەربكەن‬ ‫چونە ناو حەشدی شەعبی حەرامبكرێت‪،‬‬ ‫هەروەهــا ســەركردایەتی سیاســی‬ ‫رێگەنەدات ئەندامان‌و الیەنگرانی خۆیان‬

‫بچنە ناو حەشدی شەعبییەوە‪.‬‬ ‫ئــەو ئەندامــەی لیژنــەی ئاســایش‌و‬ ‫بەرگری‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬بەژمارە هیچ‬ ‫ئامارێكیــان لەبەردەســت نییــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پێشتر خەڵكانێك ناوی خۆیان نوسیبو‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای ئەوەی هەڵمەتێكی راگەیاندن‬ ‫دەســتیپێكرد لەئێســتادا زۆرینــەی ئەو‬ ‫كەسانە كشاونەتەوە‪.‬‬ ‫باسیلەوەشــكرد‪ ،‬هــۆكاری ئــەم‬ ‫ناونوســینەش تەنهــا قەیرانــی دارایی‌و‬ ‫نەبونــی دامەزراندنــە لەوەزارەتــی‬ ‫پێشــمەرگە‪ ،‬ئــەو گەنجانــەش پــێ‬ ‫لەجەرگــی خۆیــان دەنێــن كاتێك ناوی‬ ‫خۆیان دەنوســن‪ ،‬بۆیە ئەمە پەیوەندی‬ ‫بەنەمانی ئینتیمای نیشتیمانییەوە نییە‪.‬‬

‫هۆكارەكانی رۆشتنی گەنجان بۆ نێو‬ ‫حەشدی شەعبی‬

‫الیخۆیەوە حیســام بەرزنجی سەرۆكی‬

‫رێكخــراوی گەشــەپیدانی ئابــوری‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫هــۆكاری یەكــەم دەگەڕێتــەوە بۆ بونی‬ ‫قەیرانــی ئابوری‪ ،‬كــە زۆر كەس بچێتە‬ ‫هێڵــی هــەژاری‌و بێكارییــەوە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫لــەم كاتــەدا ناچاردەبێــت بچێتــە نێو‬ ‫حەشــدی شــەعبی‪ ،‬هــۆكاری دووەم‬ ‫نەمانــی ئینتیمــای نیشــتیمانییە‪ ،‬كــە‬ ‫دەسەاڵت وەك پێویست كارینەكردوە بۆ‬ ‫پەیوەســتبونی خەڵك بەنیشــتیمانەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە گەنجــان دەچنــە نــاو داعــش‌و‬ ‫حەشــدی شــەعبی‌و واڵت بەجێدەهێڵن‪،‬‬ ‫ئەمــەش كەمتەرخەمــی دەســەاڵتە‪،‬‬ ‫هــۆكاری ســێیەم حەشــدی شــەعبی‬ ‫دەیەوێــت لەناو خەڵكی ناو هەرێم جێی‬ ‫خــۆی بكاتەوە‪ ،‬كارێكــی هەڵە دەكات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی حەشــدی شــەعبی تایبەتە‬ ‫بەئاینزایەكــەوەو لەكوردســتانیش ئــەو‬ ‫ئاینزایە كەمە‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪ 10‬رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬ ‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫رۆژی حەوتەم‬ ‫هەینی‪12 ،‬ی دیسەمبەری ‪2014‬‬ ‫بەیانییەكــەی چەنــد بۆمبێكی قورس لە‬ ‫نزیكی ئێمە تەقینەوە‪ .‬هێشــتا لەناو كیسە‬ ‫خەوەكانمان راكشــاوین‪ .‬پێنــج تەقینەوەی‬ ‫گــەورە‪ .‬تەواوی خانوەكەمــان دەلەرییەوە‪.‬‬ ‫هــەر لەمەمــان كــەم بــوو‪ ،‬لەبــری ئەوەی‬ ‫بگەڕێینــەوە بــۆ ماڵــەوە‪ ،‬لێــرە گیرمــان‬ ‫خــواردوە‪ .‬ئەمریكییەكانیــش وا بۆمبــاران‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ئەمــڕۆ هەینیــە‪ ،‬پشــوی كۆتــا رۆژی‬ ‫هەفتــەی ئیســامیە‪ ،‬دەمانەوێــت بچین بۆ‬ ‫نوێــژی هەینــی‪ ،‬بەاڵم پێش ئەوە ســەرێك‬ ‫لــە بازاڕ دەدەین‪ .‬بەهیوایــن ئەمریكییەكان‬ ‫النــی كەم ناو بازاڕ بۆمبــاران نەكەن‪ .‬ئێرە‬ ‫لە نێوان سەعات ‪ 11-9‬زیاتر لەهەر كاتێكی‬ ‫تــر قەڵەباڵختــرە‪ .‬لــە بازاڕ وشــكەو قاوەو‬ ‫مێــوژ دەكڕین‪ .‬لەگــەڵ گەنجێكدا دەربارەی‬ ‫تۆپی پێ قســە دەكەین‪ .‬خەڵك لەدەورمان‬ ‫كۆدەبنــەوە‪ .‬پێش ئــەوەی زۆر ببن‪ ،‬لەوێ‬ ‫دەڕۆیــن‪ .‬هەمویــان بــە پێكەنینــەوە لــە‬ ‫پشتمانەوە دەستمان بۆ بەرزدەكەنەوە‪.‬‬ ‫كەمێــك پێــش دەســتپێكردنی نوێــژی‬ ‫هەینــی‪ ،‬تــەواوی دوكانــەكان دەرگاكانیان‬ ‫دادەخــەن‌و دەڕەباكەنیــان دادەدەنــەوە‪.‬‬ ‫هەمویــان بەڕێدەكــەون بــەرەو مزگــەوت‪.‬‬ ‫ژمــارەی نوێژكــەران هێنــدە زۆرە‪ ،‬كــە‬ ‫هەندێكیان چاكەتەكانیان یان بەڕماڵەكانیان‬ ‫لەسەر شەقامەكان دادەخەن‌و نوێژی لەسەر‬ ‫دەكەن‪ .‬زۆر نابات ژمارەیان دەگاتە سەدان‬ ‫كــەس‪ .‬لە نێوانیانــدا دیســان گەنجێك بە‬ ‫درێســی وەرزشــی یانەی بایــرن میونخ لە‬ ‫پشــتی ژمارە ‪ 10‬نوسرابوو‪ ،‬ژمارەی ئاریان‬ ‫رۆبن‪-‬ی «كافر»‪ .‬دنیا عەجیب بچوكە‪.‬‬ ‫دیــارە هەنــدێ لــە نوێژخوێنــەكان لــە‬ ‫وێنەگرتنــی فێردریك نیگەرانن‪ ،‬بە شــك و‬ ‫گومانــەوە لێــی دەڕوانن‪ .‬ئەبــو لوط پێیان‬ ‫دەڵێــت بیریــان الی نوێژەكانیــان بێــت‪.‬‬ ‫فێردریــك دەچێتــە ســەر ســەقفی مینــی‬ ‫پاسێك‪ ،‬تا لەو بەرزییەوە باشتر وێنەبگرێت‪.‬‬ ‫دەبــوو نوێژخوێنــان گــوێ لــە وتــارە‬ ‫شــەڕخوازییەكانی داعش بگــرن‪ .‬كە لێرەدا‬ ‫هەندێكی دەگوازمەوە‪:‬‬

‫كتێبــی (ناوجەرگەی داعــش‪ 10 -‬رۆژ‬ ‫لە «دەوڵەتی ئیســامی») سەفەرێكە‬ ‫بــۆ پێگەی تیرۆر‪ ،‬بــۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســتی داعش‪ ،‬نوسەری ئەم كتێبە‪،‬‬ ‫یەكەمین پەیامنێری رۆژئاواییە كە بە‬ ‫شێوەیەكی رەسمی مۆڵەتی پێدەدرێت‬ ‫كە ســەردانی موسڵ و رەقە بكات‌و‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەڵك و هەندێ لە ئەندامانی‬ ‫ئــەو گروپە تاوانــكارە چاوپێكەوتن‬ ‫ئەنجامــدەدات‌و بــە زیندوییــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەو یاداشــتەكانی‬ ‫خۆی لەو ســەفەرە مەترسیدارەدا‬ ‫ســەفەرنامەیەكی‬ ‫لەشــێوەی‬ ‫ســەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێــزدا‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ .‬لــەم الپەڕەیــەی‬ ‫رۆژنامــەی چاودێر هەوڵ دەدەین‬ ‫چەنــد بەشــێكی ئــەو كتێبــە‬ ‫باڵوبكەینــەوەو دواتــر تــەواوی‬ ‫كتێبەكەش بە چاپ دەگەیەنین‪.‬‬

‫«ئێمــە دیمەشــق فەتــح دەكەیــن‪،‬‬ ‫نیشتەجێی مەككەو مەدینە دەبین‪.‬‬ ‫قوســتەنتینیەش فەتــح دەكەیــن‪.‬‬ ‫مونافیقەكان تەواوی هەوڵەكانیان خستەگەڕ‬ ‫تاوەكــو دەوڵەتــی ئیســامی لەناوبــەرن‪.‬‬ ‫هەمویــان چــاك ئەوە دەزانن كــە دەوڵەتی‬ ‫ئیســامی لەباری جێگیربوندایە‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەمەشــە بۆ روبەڕووبونەوەی ئەم دەوڵەتەو‬ ‫چەكدارەكانــی‪ ،‬درێغییــان لەهیــچ هەوڵێك‬ ‫نەكردوە‪ .‬بەاڵم ئەوان جگە لە باڵوكردنەوەی‬ ‫پڕوپاگەندەی پیس‪ ،‬نەیانتوانی هیچ كارێكی‬ ‫تر بكەن‪.‬‬ ‫خودایە كافــران‌و مونافیقان‌و بێ باوەڕان‬ ‫لەناوبەریت‪.‬‬ ‫خودایە‪ ،‬لە ئاســمان‌و زەوییەوە ئەمریكا‬ ‫لەناوبەریت‪.‬‬ ‫خودایە فڕۆكەكانی ئەمەریكا لەناوبەریت‪.‬‬ ‫خودایە كەشــتیە دەریاییەكانی ئەمەریكا‬ ‫لەدەریادا نوقم بكەیت‪.‬‬ ‫خودایە یارمەتیــی جەنگاوەرەكانی خۆت‬ ‫بدە‪ ،‬تا ئەمەریكا لەناوبەرن‪.‬‬ ‫خودایە زاڵمان‌و بێ باوەڕان بكوژە‪.‬‬ ‫خودایــە كافــران بكــوژەو كەســیان‬ ‫مەهێڵەرەوە‪.‬‬ ‫دوای گوێگرتــن لــە وتــارو بەڕێوەچونی‬ ‫نوێــژی هەینــی‪ ،‬خەڵكــی دووبــارە بەڕێی‬ ‫خۆیاندا دەڕۆن‪ .‬ستەیجی پڕ لە نوێژخوێنان‬ ‫وردە وردە كــز دەبێت‪ .‬بــەدوای دوكانێكی‬ ‫شــەربەت فرۆشــدا دەگەڕێیــن‪ .‬گەنجێــك‬ ‫لەبەردەممانــدا دادەنیشــێت‪ .‬جلوبەرگــە‬ ‫ســەربازیە قاوەییەكانــی دەریدەخــات كــە‬ ‫پۆلیســی رێگریــی خراپەكاریــە (نهــي عن‬ ‫منكر)‪ .‬لەگەڵ ئەبو لوطدا یەكتری دەناسن‪.‬‬ ‫بــە ئەڵمانییەكــی رەوانیش قســە دەكات‪.‬‬ ‫چەنــد باشــە رەنگــە ئەڵمانی بێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نایەوێــت لەوبارەیــەوە هیچ شــتێك بڵێت‪،‬‬ ‫پێش ئــەوەی پرســیارەكانمانی لێ بكەین‪،‬‬ ‫الی ئێمە دەڕوات‪.‬‬ ‫(‪)1‬‬ ‫بــەدەم رێــگاوە باســی (پیر ڤــوگل )‬ ‫دەكەیــن‪ .‬بــە وتــەی ئەبــو لــوت «ڤوگل‬ ‫پیاوێكــی گاڵتەجــاڕە»‪ .‬دەڵێــت خــۆی‬ ‫بــە كەســێكی ســەلەفی‌و موســوڵمانێكی‬ ‫راســتەقینە دەزانێــت‪ ،‬بــەاڵم هەرگیــز بەو‬ ‫جۆرە نییە‪ .‬ئەو هەوڵ دەدات دیموكراســی‌و‬ ‫ئیســام پێكەوە بگونجێنێت‪« .‬بەاڵم ئەوە‬ ‫هاوبەشــی پەیداكردنە بۆ خودا‪ .‬باشترە بە‬ ‫ئەركی سەرشــانی هەستێت‌و كۆچ بكات بۆ‬ ‫ئێــرە! جگە لەمــە رێگــەی ناوەنجی بوونی‬ ‫نییــە‪ .‬مامەڵــە بــە ئیســامەوە ناكرێت!»‬ ‫بــە بۆچونی ئــەو‪ ،‬ڤوگل یان لــە بابەتەكە‬ ‫تێنەگەیشتوە‪ ،‬یان حەز بەو رۆڵەی خۆی‬ ‫دەكات كــە بە ناونیشــانی بەناوبانگترین‬ ‫ســەلەفی ئەڵمانی هەیەتی‌و پێی خۆشــە‬ ‫هــەر لــەو ئەڵمانیایە جێــی خۆی خۆش‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لە رواڵەتــدا بەرنامەی ئەمڕۆمان تەواو‬ ‫بــوە‪ .‬بــەرەو شــوێنی نیشــتەجێبونمان‬ ‫دەگەڕێینــەوە‪ .‬مــن سوپاســی شــوفێرە‬ ‫محەلییەكەمان دەكەم‪ .‬پێی دەڵێم كە بە‬ ‫باشــی رەفتاری لەگەڵماندا كردوە‪ .‬وەاڵم‬ ‫دەداتەوە كە تەنیا ئەركی خۆی جێبەجێ‬ ‫كردوە نــەك زیاتر‪ .‬لێی دەپرســم ئەگەر‬ ‫دەوڵەتی عێراق دووبــارە ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســەاڵتی داعــش بگرێتــەوە‪ ،‬ئەو چی‬ ‫دەكات‪ .‬وەاڵم دەداتەوە‪ ،‬ئەو كات لەگەڵ‬ ‫براكانیــدا دەچنە بیابان‪ .‬لــەوێ دووبارە‬ ‫خۆیــان رێكدەخەنــەوەو ئــارام دەگرن تا‬ ‫كاتێكی گونجاو و دووبــارە دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫«دەوڵەتــی ئیســامی عێراق»یــش كــە‬ ‫پێشــەنگی داعــش بوو‪ ،‬هەر ئــەو كارەی‬ ‫كــرد‪ .‬دەڵێــت ئــەوان بەهێزتــر لەجاری‬ ‫پێشــتر دەگەڕێنــەوەو هەرگیــز خۆیــان‬ ‫بەدەستەوە نادەن‪.‬‬ ‫كاتێــك دەچینە نــاو خانوەكەمانەوە‪،‬‬ ‫پاســەوانەكانمان زۆر دەشــڵەژێن‪ .‬دوو‬ ‫فڕۆكــەی جەنگــی ئەمەریكــی بەســەر‬ ‫ســنوری شــوێنی مانــەوەی ئێمــەدا‬ ‫دەسوڕێنەوە‪ .‬تارادەیەك بە نزمی دەفڕن‪.‬‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫ئەبو لوط‪ ،‬كوڕێكی نەرمونیانی لێدەردەچو‪ ،‬ئەگەر دۆست‌و هاوڕێی‬ ‫دیكەی هەبوایە‪ .‬ئەگەر ئاشنای ئایدیۆلۆژیای داعش نەبوایە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێستا بەو جــۆرە بەرگریی لە تــەواوی پۆخڵەواتە ئایدیۆلۆژیەكانی‬ ‫داعش دەكات‪ ،‬كە هاوڕێكانی كردیانە مێشكییەوە‪ .‬بۆ منونە لەبارەی‬ ‫ژنانەوە دەڵێت‪ :‬ژنان خەسڵەتی باشیان هەیە‪ ،‬بەاڵم دواجار ئەوان‬ ‫كەم عەقڵ‌و الوازن‪ ،‬هەر لەبەرئەوەیە كە لەناو داعشدا شاهێدی‬ ‫دوو ژن لە بەرامبەر یەك پیاودایە‬ ‫بە وتەی ئەبو لوط «ڤوگل پیاوێكی گاڵتەجاڕە»‪ .‬دەڵێت خۆی بە‬ ‫كەسێكی سەلەفی‌و موسوڵامنێكی راستەقینە دەزانێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز بەو جۆرە نییە‪ .‬ئەو هەوڵ دەدات دیموكراسی‌و ئیسالم‬ ‫پێكەوە بگونجێنێت‪« .‬بەاڵم ئەوە هاوبەشی پەیداكردنە بۆ خودا‪.‬‬ ‫باشرتە بە ئەركی سەرشانی هەستێت‌و كۆچ بكات بۆ ئێرە! جگە‬ ‫لەمە رێگەی ناوەنجی بوونی نییە»‬ ‫وەك بڵێی دەیانەوێت ئامانجەكانیان دیاری‬ ‫بكــەن‪ .‬رێــك لــە نزیكــی ئێمەوە دەســت‬ ‫بــە بۆمبــاران دەكــەن‪ .‬چەكدارانــی داعش‬ ‫بــەدوای پەناگادا دەگەڕێــن‪ ،‬بەاڵم لەم ناوە‬ ‫پەناگایەك نادۆزرێتەوە‪ .‬خانوە هەرزانەكان‬ ‫شــوێنی پارێزراویــان بــۆ پەناگرتــن نییە‪.‬‬ ‫ئەبــو قەتــادەش بــە خشــكە خشــك بــە‬ ‫دەوری خانوەكەدا دەســوڕێتەوە‪ .‬بەتەواوی‬ ‫خــۆی بە دیــواری خانەوەكەدا نوســاندوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــەردەوام چاوی لە ئاســمانە‪ .‬دواتر‬ ‫بــە تەواوی لەبەرچاوی ئێمــەدا ون دەبێت‪.‬‬ ‫فڕۆكەوانەكان دەمێكە ئێمەیان دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫مــن ســەردەمێك بــە فڕۆكــەی وەرزشــی‬ ‫فڕۆكەوانیــم كــردوە‪ ،‬بــاش دەزانــم لــەو‬ ‫بەرزییــەوە تەنانەت بە چــاوی رووتی‪ ،‬زۆر‬ ‫بەچاكی خوارەوە دەبینرێت‪ .‬جا وەرە ئەوان‬ ‫كە لەو بەرزییەوە مۆدێرنترین كامێراشــیان‬ ‫هەیــە‪ .‬لــە ترســاندا ئەژنۆكانمــان سســت‬ ‫دەبێــت‪ .‬بیــری ئەم رســتەیەم دەكەوێتەوە‬ ‫«ئەگــەر دەنگــی موشــەكت بیســت‪ ،‬ئەوا‬ ‫مردنت مسۆگەرە»‪ .‬فڕۆكەوانەكان بەردەوام‬ ‫بازنــەی فڕینیــان بەرتەســك دەكەنــەوەو‬ ‫نزمتریــش دەبنــەوە‪ .‬مــن‌و مالكــۆم و‬ ‫فێردریك رەنگمــان دەپەڕێت‪ .‬هەمومان بێ‬ ‫چــارەو كڵــۆڵ نازانین چی بكەیــن‪ .‬تاقمی‬ ‫فڕۆكەكان بێگومان ئاشكرایان كردوە كە لە‬ ‫ئۆتۆمبێلەكــەی ئێمەوە چــەك دەرهێنراوە‪.‬‬ ‫ئێستا چی بكەین؟‬ ‫لــە گۆڕەپانێكــی تۆپــی پێ كــە زۆر لە‬ ‫ئێمــەوە دوور نییە‪ ،‬چەنــد كوڕێكی گەنج‌و‬

‫بەتەمــەن خەریكــی فوتبۆڵێنــن‪ .‬هیــچ‬ ‫سەرنجێكیشــیان الی فڕۆكــە جەنگییەكان‬ ‫نییــە‪ .‬كەواتــە دەكــرێ لــەوێ گیانمــان‬ ‫پارێــزراو بێــت‪ .‬بێگومــان ئەمریكییــەكان‬ ‫گۆڕەپانی تۆپی پێ بۆمباران ناكەن‪ .‬بەرەو‬ ‫گۆڕەپانەكە رادەكەین‪ .‬هەناسەیەكی راحەتی‬ ‫هەڵدەمژیــن‌و لــە كەنــاری گۆڕەپانەكــەدا‬ ‫خۆمان پان دەكەینەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵئەوەشــدا یەكێــك لــە فڕۆكــە‬ ‫جەنگییــەكان نزمتــر دەبێتــەوەو رێــك‬ ‫بەســەر ئێمەدا دەســوڕێتەوە‪ .‬لــە كۆتایی‬ ‫شــڵەژانەكەدا بــەردەوام ســەیری ئاســمان‬ ‫دەكــەم‪ .‬كاتێك دنیا تاریــك دادێت‪ ،‬بەرەو‬ ‫خانوەكەمــان دەگەڕێینــەوە‪ .‬دەنگی فڕۆكە‬ ‫جەنگیەكان بەسەر سەرمانەوە دەبیسترێن‪.‬‬ ‫دیســان دەنگی ترسناكی چەند فڕۆكەیەكی‬ ‫بێ فڕۆكەوان‪ .‬ئــەم فڕۆكە مەرگبارانە كەی‬ ‫گۆڕ بەگۆڕ دەبن؟‬ ‫دواتر ئەبو ل��وط دێت رێنماییمان دەكات‬ ‫كە لەكاتی هێرشە ئاسمانییەكاندا پێویستە‬ ‫چــی بكەیــن‪ .‬نابێــت بــە هیچ شــێوەیەك‬ ‫لــە مــاڵ بێینــە دەرەوە‪ .‬هــەر ئەوەنــدە‪.‬‬ ‫دەڵێــت لــەم ماوەیەدا شــەش ژن كوژران‪،‬‬ ‫بــە تۆقیویــی بەنــاو شــەقامدا رایاندەكرد‪.‬‬ ‫فڕۆكــە بــێ فڕۆكەوانەكان توانیــان بەهۆی‬ ‫كامێرای گەرمی پێو‪ ،‬دەستنیشانیان بكەن‌و‬ ‫گوللەبارانیــان بكــەن‪ .‬ئایا دونیــای رۆژئاوا‬ ‫دەزانێت بە راستی لێرە چی دەگوزەرێت؟‬ ‫لــە ئەبــو ل��وط دەپرســم‪ ،‬كــە بۆچــی‬ ‫لــەم رۆژانــەی دوایــدا پەیوەنــدی نێــوان‬

‫ئێمــەو ئــەوان هێندە خراپ بــووە‪ .‬هەر لە‬ ‫ســەرەتاوە ئاشــكرا بوو كە من پشــتگیری‬ ‫كارەكانــی داعــش ناكەم‪ .‬ئەبــو لوط هەوڵ‬ ‫دەدات هەڵوێســتی داعــش رونبكاتــەوە‪:‬‬ ‫«ئێــوە هەرچییەك بن‪ ،‬كافــرن‪ .‬باوەڕتان‬ ‫بــە ئیســامی راســتەقینە نییــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫توشــی هەڵەیەك نەبون‪ ،‬ســوكایەتی یان‬ ‫شــتێكی واتــان نەكــردوە‪ ».‬ئەبــو ل��وط‬ ‫دەڵێــت بــەاڵم كۆســپ‌و بەربەســتەكانی‬ ‫بەردەم دینی ئیســام زیاتر ئازار بەخشــە‬ ‫لــەو رەخنانــەی كە من دەیگــرم‪ .‬ئەمەش‬ ‫هەمیشــە بونــی دەبێت‪ .‬دەڵێــت تەنانەت‬ ‫نەفرەتــی بەرامبەر ئەندامانــی خێزانەكەی‬ ‫هەبوو‪ ،‬چونكە ئامــادەی قبوڵكردنی دین‌و‬ ‫ئیمانی راســتەقینە نەبوون‪« .‬گەورەترین‌و‬ ‫گرنگتریــن شــت خۆشەویســتی اللە‪-‬یە‪».‬‬ ‫دەڵێــت باوكی پێیوایە موســوڵمانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمــان كاتــدا بــاوەڕی بە دیموكراســی‬ ‫هەیــە‪« .‬بــەو جــۆرە نابێت‪ .‬تــۆ ناتوانی‬ ‫پەیوەســت بیــت بــە دەســتوری واڵت‌و‬ ‫لەهەمــان كاتیشــدا بڵێی بــاوەڕم بە خودا‬ ‫هەیــە‪ ،‬خودایەك كــە بەتــەواوی دژایەتی‬ ‫دەستور لەتۆ دەخوازێت»‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬بەپێی قسەكانی ئەبو‬ ‫لوط‪ ،‬رێــژەی بێ متمانەیی لەناو داعشــدا‬ ‫زیادی كردوە‪ .‬ئەمــەش بەهۆی ئەوەیە كە‬ ‫ســیخوڕەكان بە شێوەیەكی رێكخراو هەوڵ‬ ‫دەدەن لەناو داعشدا پێگەیان بەهێز بكەن‪.‬‬ ‫ئەوان بە كۆمەڵ لە سوریاوە دێن‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫گەیشــتن بە متمانەی تــەواو‪ ،‬زۆر دژوارە‪.‬‬

‫تەنیا لە رێگەی میانگیرییەوە دەشێ متمانە‬ ‫بە كەســێ بكرێــت‪ .‬دەڵێت كاتــی وا هەیە‬ ‫تەنانەت خەڵكی خیانەت لە داعش دەكەن‪.‬‬ ‫لــە دەوروبــەری شــاری حەلــەب خەڵكــی‬ ‫هاوكاریی «ســوپای ئــازادی ســوریا»یان‬ ‫كردو لەناكاو لە دژی داعش شەڕیان دەست‬ ‫پێكرد‪ .‬ژمارەیەكــی زۆری چەكداری داعش‬ ‫لەو روداوەدا دەســتگیركران‪ .‬ئێمە دوژمنی‬ ‫زۆرمان هەیە‪.‬‬ ‫بە وتەی ئــەو منیــش دوژمنیانم‪ .‬ئەوان‬ ‫تێكســتی تــەواوی بۆچونەكانمیان لەبارەی‬ ‫داعشەوە بە وردی خوێندۆتەوە‪ .‬هەموو رۆژ‬ ‫دوژمنەكەت لەپاڵتا بێت‪ ،‬ســەفەری لەگەڵدا‬ ‫بكەیــت‪ ،‬نانــی لەگەڵــدا بخۆیــت‌و لەیــەك‬ ‫شــوێندا پێكــەوە بخەون‪ .‬هەرگیــز كارێكی‬ ‫ئاسان نییە‪.‬‬ ‫ئەبــو ل��وط‪ ،‬كوڕێكــی نەرمونیانــی‬ ‫لێدەردەچو‪ ،‬ئەگەر دۆست‌و هاوڕێی دیكەی‬ ‫هەبوایە‪ .‬ئەگەر ئاشنای ئایدیۆلۆژیای داعش‬ ‫نەبوایە‪ .‬بەاڵم ئێستا بەو جۆرە بەرگریی لە‬ ‫تــەواوی پۆخڵەواتە ئایدیۆلۆژیەكانی داعش‬ ‫دەكات‪ ،‬كە هاوڕێكانی كردیانە مێشكییەوە‪.‬‬ ‫بــۆ نمونە لەبــارەی ژنانــەوە دەڵێت‪ :‬ژنان‬ ‫خەســڵەتی باشــیان هەیە‪ ،‬بــەاڵم دواجار‬ ‫ئــەوان كــەم عەقــڵ‌و الوازن‪ .‬دەڵێــت هەر‬ ‫لەبەرئەوەیە كە لەناو داعشدا شاهێدی دوو‬ ‫ژن لــە بەرامبەر یەك پیاودایە‪ .‬بە بۆچونی‬ ‫ئەو باشــترە ژنان لە ماڵدا بمێننەوە‪ .‬لەوێ‬ ‫زیاتر لەهەر شوێنێكی دیكە پارێزراو دەبن‪.‬‬ ‫دەڵێــت لــە واڵتانی رۆژئــاواش هەتا چەند‬ ‫ســەدەیەك لەمەوبەریــش هەر بــەو جۆرە‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ســەعات ‪10‬ی شــەو‪ ،‬ئەبو قەتادە بەبێ‬ ‫ئــەوەی هیچ قســەیەكمان لەگەڵــدا بكات‪،‬‬ ‫نانــی ئێوارەمان بــۆ دەهێنێت‪ .‬مریشــك‌و‬ ‫بریانی‪ .‬هەرچەندە بۆ ئەو ناخۆشیش بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەوڵ دەدات كە تا دوایین سات رۆڵی‬ ‫میوانــداری خــۆی بپارێزێت‪ .‬ئەمەش خراپ‬ ‫نییە‪ .‬كاتێــك دەیەوێت بڕوات بە فێردریك‬ ‫دەڵێت ئەو ئیمەیڵەی بۆ ڤالێری ناردوە كە‬ ‫فێردریك لەســەر كاغەزێك بۆی نوسیبوو‪.‬‬ ‫لــە دواییدا زانیمان كــە ڤالێری ئیمەیڵێكی‬ ‫ئاوهــای بەدەســت نەگەیشــتوە‪ .‬دەمێكــە‬ ‫خێزانەكەمان لە ترس‌و دەڵەڕاوكێدان‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ )Pierre Vogel( -1‬بانگخوازێكــی‬ ‫ئیســامی ئەڵمانیــەو بــە ئەبــو حەمــزە‬ ‫ناسراوە‪ .‬پێشتر یاریزانی بۆكسێن بووە‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪ 2001‬وە بۆتە موسوڵمان‪.‬‬

‫یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (‪jurgen‬‬ ‫‪ 1940 )todenhofer‬لەدایكبــوە‪،‬‬ ‫لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامەی لە‬ ‫یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلەی‬ ‫دكتــۆرای بەدەســتهێناوەو بۆتــە‬ ‫حاكم‪ .‬ماوەی ‪ 18‬ســاڵ لەپارلەمانی‬ ‫ئەڵمانیــا نوێنەری پارتی دیموكرات‬ ‫مەســیحی بوە‪ .‬ماوەی ‪ 22‬ساڵیش‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنی جێبەجێكاری‬ ‫كۆمپانیای میدیایی (هوبرت بوردا)‬ ‫بووە‪ .‬ئەو چەندەها جار بۆ ناوچە‬ ‫جەنگییەكانی وەكو ئەفغانســتان‪،‬‬ ‫عێــراق‪ ،‬لیبیــا‪ ،‬ســوریاو‬ ‫فەلەســتین‪ ،‬ســەفەری كــردوە‪.‬‬ ‫ئەو لە كۆتایی ‪2014‬دا ســەفەرە‬ ‫مەترســیدارەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫ژێردەستی داعش دەستپێدەكات‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ لــەو ناوچانــە‬ ‫بەتایبەت موسڵ‪ ،‬دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫سه‌ربه‌خۆییه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت‬ ‫د‪ .‬شه‌ونم یه‌حیا*‬ ‫لــه‌ ڕوانگــه‌ی " تومــاس هۆبــز"ه‌وه‌ ده‌وڵــه‌ت‬ ‫دروستكراوی ده‌ستی تاكه‌ و له‌ ئه‌نجامی گرێبه‌ستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییــەوە ده‌توانرێــت ده‌وڵه‌تێكــی ئەقاڵنی‬ ‫بونیادبنرێــت‪ ،‬ئەقاڵنیبوون به‌رهه‌می لۆژیكه‌‪ ،‬ئەقڵ‬ ‫پێوه‌ری ڕاســتییه‌ و تاكه‌ سه‌رچاوه‌ی مه‌عریفه‌یه‌ له‌‬ ‫جیاتی هه‌ســت‪ ،‬هۆبز هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی پرنســیپه‌‬ ‫ئەقاڵنییــەکان ده‌دا كــه‌ سیاســه‌تێكی مه‌ده‌نیانه‌ی‬ ‫له‌ســه‌ر بونیادبنێت‌‪ ،‬وه‌كو چــۆن الی كانت تیۆری‬ ‫(ڕه‌وشتی‪-‬سیاســی) له‌ســه‌ر بنه‌مای تێگه‌یشتن بۆ‬ ‫سروشتی مرۆڤ دامه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕای هۆبــز "مرۆڤه‌كان له‌ دۆخی بێ ده‌وڵه‌تیدا‬ ‫چاره‌نوســیان ونــه‌‪ ،‬واتــە ته‌نیــا له‌نــاو ده‌وڵه‌تدا‬ ‫مرۆڤــه‌كان چاره‌نوســیان گه‌شــه‌ده‌كات"‪ ،‬چونكه‌‬ ‫الی ئه‌و به‌ر له‌ دروســتبوونی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نــی لــه‌ دۆخــی سروشــتی دایــه‌‪ .‬به‌پێی‌ ئه‌و‬ ‫تیــۆره‌ بێــت هه‌رێمــی كوردســتان ئێســتا لــه‌‬ ‫دۆخــی سروشــتیدایە‪ ،‬چونكــه‌ نــه‌ ده‌وڵه‌تــه‌ و نه‌‬ ‫له‌ چوارچێــوه‌ی ده‌وڵه‌تێكی هه‌قیقــی دایه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ده‌وڵه‌تی زۆرینه‌ی شیعه‌ له‌ عێراق مانای ده‌وڵه‌تی‬ ‫هه‌قیقی و ده‌وڵه‌تی هاواڵتیان ناگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ تێزه‌كه‌ی هیگل دا "ده‌وڵه‌ت به‌رزترین‬ ‫قۆناغــی گه‌شه‌ســه‌ندنی كۆمه‌ڵــه‌‪ ،‬لــه‌م دۆخــه‌دا‬ ‫مرۆڤه‌كان پێوه‌ره‌ ڕه‌وشتییه‌كان به‌رامبه‌ر به‌ یه‌كتر‬ ‫په‌یڕه‌وده‌كــه‌ن‪ ،‬چونكــه‌ هــه‌ر تاكێك بــه‌ تاكێكی‬ ‫دیكه‌وه‌ به‌ســتراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌ت بۆ پارێزگاریكردن‬ ‫لــه‌ مۆڵكداریــی تایبــه‌ت دروســتده‌كرێت‪" ،‬به‌الی‬ ‫هێگلــەوە له‌ دۆخــی ده‌وڵه‌تبووندا تاك به‌ ئازادیی‬ ‫ده‌گات "‪ ،‬پێــم وایــه‌ مــه‌رج نییه‌ تــاك له‌ هه‌موو‬ ‫فۆرمــی ده‌وڵه‌تبوونــدا بــه‌ ئازادی بــگات‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫شــت ئــازادی بریتییه‌ له‌ گۆڕان كه‌ به‌ســه‌ر ژیانی‬ ‫تاك به‌شــێوه‌یه‌كی تایبه‌ت و كۆمه‌ڵ به‌شــێوه‌یه‌كی‬ ‫گشــتی دا دێت‪ ،‬چونكــه‌ له‌ ده‌وڵه‌تــی ناعەقاڵنی‬

‫و دكتاتــۆری و ده‌ســه‌اڵتی تاكڕەو‌یــدا هاواڵتیــان‬ ‫ئازادنیــن‪ ،‬ده‌كه‌ونــه‌ ژێر كۆنترۆڵی یاســاكانی ئه‌و‬ ‫دەو‌ڵه‌تەوەو‌ سانســۆر به‌سه‌ر ته‌واوی دامه‌زراوه‌كان‬ ‫و ژیانی هاواڵتیاندا دەســەپێنرێت‪ ،‬هه‌وه‌ها ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"تــاك ده‌بێــت په‌یڕه‌وی ته‌واوی‌ ده‌وڵــه‌ت بكات‪" ،‬‬ ‫لێره‌شدا دوباره‌ مرۆڤ ئازادی خۆی له‌ده‌ستده‌دات‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر یاساكان له‌گه‌ڵ پێداویستییه‌كانی‬ ‫ئه‌و یەکنەیەتەوە‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت و هاواڵتی‬ ‫به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ســتێته‌وه‌ یاســاكانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا ‪.‬‬ ‫ئازادیــی تــاك جیــاوازه‌ لــه‌ ســه‌ربه‌خۆی و‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیش لــه‌ ده‌وڵــه‌ت جیــاوازە‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی‬ ‫لــه‌ هه‌نــدێ‌ حاڵه‌تــدا په‌یوه‌ندییه‌كــی دیالیكتیكی‬ ‫به‌یه‌كــه‌وه‌ گرێیان ده‌دات‪ .‬ئازادی بریتییه‌ له‌ گۆڕان‬ ‫به‌ســه‌ر ژیانــی هاواڵتیاندا به‌ره‌و دۆخێكی باشــتر‪،‬‬ ‫ســه‌ربه‌خۆی كاتی ده‌رچوونــی كۆمه‌ڵه‌ له‌ دۆخێكی‬ ‫دیاریكراودا‪ ،‬ســه‌ربه‌خۆی حاڵه‌تی به‌ كۆمه‌ڵه‌ چ له‌‬ ‫چوارچێــوه‌ی هه‌رێمێك یان ده‌وڵه‌تێكی داگیركراودا‌‬ ‫بێــت‪ ،‬زۆر بــه‌ ده‌گمــه‌ن هه‌ندێ‌ له‌ واڵتــان دوای‬ ‫ســه‌ربه‌خۆییان بــه‌ره‌و دیموكراســی و ئــازادی و‬ ‫ڕێزگرتن له‌ بۆچوون و مافی هاواڵتیان چوون‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫(فردریــك فون هایــك) زانای نه‌مســایی ده‌ڵێت‪"‌:‬‬ ‫ڕۆژی سه‌ربه‌خۆیی مه‌رج نییه‌ الی هه‌موو میلله‌تێك‬ ‫ڕۆژی خۆشــی و به‌ختــه‌وه‌ری و شــانازیكردن‌ بێت‬ ‫پێوەی" ‪.‬‬ ‫ئه‌مــه‌ش بۆمــان ڕونده‌بێته‌وه‌ كه‌ ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫شــتێكه‌و ده‌وڵــه‌ت شــتێكی دیكه‌یــه‌‪ ،‬وه‌ك بادیۆ‬ ‫ده‌ڵێت‪" ‌:‬ســه‌ربه‌خۆی مانای ده‌وڵه‌ت ناگه‌یه‌نێت"‪،‬‬ ‫كه‌واته‌ ده‌وڵه‌ت دوای سه‌ربه‌خۆيی دێت‪ ،‬ده‌وڵه‌ت‬ ‫قۆناغــی دوای ســه‌ربه‌خۆییه‪ ‌،‬كــه‌ ئه‌مــه‌ش یــان‬ ‫ده‌وڵه‌تیكی هه‌قیقی یان درۆینه‌ی لێدروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی ســه‌ربه‌خۆش به‌مانــای ده‌وڵه‌تی هه‌قیقی‬ ‫یان ئەقاڵنی نایەت‪.‬‬ ‫واڵتانی كه‌نداو بۆ نموونه‌ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیان‬ ‫هه‌یــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌كتــه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تــی وابه‌ســته‌یه‌‬ ‫بــه‌ كۆمه‌ڵــێ‌ عورف و عــادات و ئاین كــه‌ زحمه‌ته‌‬ ‫بتوانێ‌ به‌ ئاســانی لێی‌ ده‌رباز ببێت‌‪ .‬ئه‌و هه‌ســت‬ ‫ده‌كات ئــازاد نییه‌ له‌ ژیانی ڕوو به‌رووی كۆمه‌ڵێك‬ ‫به‌ربه‌ستی (سیاسی یان كۆمه‌اڵیه‌تی یان ئابووری)‬ ‫ده‌بێته‌وه‪ ‌،‬ئازادی تاك شتێكی زۆر تایبه‌ته‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌وه‌ بــۆ یه‌كێكی دیكه‌ ده‌گۆڕدرێت‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ له‌واڵته‌ ســه‌رمایه‌داره‌كان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫جیاوازتر ئابووری هه‌یمه‌نەی‌ كردۆته‌ ســه‌ر ئازادیی‬

‫هاواڵتیان‪.‬‬ ‫له‌ دۆخی ئێســتای هه‌رێمی كوردســتاندا گرنگ ‌ه‬ ‫ئــه‌و تێرمانــه‌ زیاتــر ڕوونبكرێنه‌وه‌ لــه‌وه‌ی ئێمه‌‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیمان ده‌وێــت یــان ده‌وڵــه‌ت؟ ئه‌گــه‌ر‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی بێــت؛ ئــه‌وا تاڕاده‌یه‌كــی زۆریــش‬ ‫هه‌رێمی كوردســتان لــه‌ ڕووی دیفاكتــۆوه‌ (‪)26‬‬ ‫ســاڵه‌ ســه‌ربه‌خۆیه‌ و ئیداره‌ی جیــاوازی هه‌بووە‪،‬‬ ‫ئــه‌م دابه‌شــبوونه‌ زۆر به‌ئاشــكرا دیــاره‪ ‌،‬هــه‌ر‬ ‫نه‌ته‌وه‌یــه‌ك له‌ســه‌ر بنه‌مــای نادادپــه‌روه‌ری و‬ ‫چه‌وســاندنه‌وه‌ له‌ ده‌وڵه‌تی دگیــركار جیاببێته‌وه؛‌‬ ‫ئه‌وا جیابوونه‌وه‌یه‌كی شــه‌رعییه‌‪ ،‬پێم وای ‌ه هه‌رێمی‬ ‫كوردســتانیش له‌ (‪)1991‬ەوه‌ له‌ ئێراق جیابۆته‌وه‌‬ ‫و ئه‌م جیابوونه‌وه‌یش جیابوونه‌وه‌یه‌كی شــه‌رعییه‪‌،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م شــه‌رعییه‌ته‌ش پێویســتی بــه‌ ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ســت بــه‌و ســه‌ربه‌خۆیه‌ش نه‌كه‌ین‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫هۆكاره‌كــه‌ی بــۆ پارچه‌بوونی هه‌رێمی كوردســتان‬ ‫له‌الیه‌ك و كه‌میی ئه‌زموونی ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێمی‬ ‫كوردســتان له‌الیه‌كــی دیكه‌وه‌‌ له‌ مــاوه‌ی ئه‌م ‪26‬‬ ‫ســاڵه‌ نه‌یان توانیوه‌ بنه‌مایه‌كــی ئابووری به‌هێز و‬ ‫كه‌لتورێكی دیموكراسی جوان له‌ڕووی سیاسییه‌وه‌‬ ‫پێشكه‌شبكه‌ن‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ چوارچێوه‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌‬ ‫بــه‌ یه‌كگرتوویــی بپارێزن و سیاســه‌تێكی دیاریان‬ ‫هه‌بێــت‪ ،‬چونكه‌ هه‌رێمێكــی یه‌كگرتوو نه‌بووه‌ و له‌‬ ‫ماوه‌ی ئه‌م (‪ )26‬ســاڵەدا‌ نه‌توانراوه‌ سیاسه‌تێكی‬ ‫دیاریكراویش هه‌بێت‪ ،‬ئه‌گــه‌ر هه‌رێمێكی یه‌كگرتوو‬ ‫بوایــه؛‌ ئێســتا سیاســه‌تێكی ڕونیشــیان ده‌بــوو‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بوو به‌ بنه‌مایه‌كی گرنگ بۆ دروستبوونی‬ ‫ده‌وڵــه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها لــه‌ ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تییەوە تاك‬ ‫له‌ كۆت و به‌ندی ترادیســیۆن ئازادبكات‪ .‬ئێســتا‬ ‫قۆناغی ده‌وڵه‌ته‌ ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی نیازی بونیادنانی‬ ‫ده‌وڵه‌تمــان هه‌بێــت‪ ،‬ئه‌م هێزه‌ش په‌یوه‌ســته‌ به‌‬ ‫ئیراده‌ی ناوخۆییەوە‌ ‪.‬‬ ‫هه‌رێمی كوردســتان لــه‌ دۆخی بێده‌وڵه‌تیدا یان‬ ‫ده‌رچــوون له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵــه‌ت تاك كه‌وتۆته‌‬ ‫دۆخــی ســه‌رگه‌ردانی و بــواری به‌شــداریكردنی‬ ‫لــه‌ ژیانێكــی فروانتــر كه‌متــر بۆته‌وه‌‪ ،‬پێــم وایه‌‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌كــی زۆر گــه‌وره‌ بــوو لــه‌ دوای ڕاپه‌رینــی‬ ‫(‪)1991‬ەوەهه‌رێمــی كوردســتان ده‌ستنیشــانكرا‪،‬‬ ‫ده‌بــوو یه‌كســه‌ر كــورد خــۆی یه‌كالكردبایه‌وه‌ و‬ ‫ده‌وڵه‌تــی كوردســتانی دابمه‌زراندایــه‌ و خــاوه‌ن‬ ‫*پســپۆر ل ‌ه فه‌لســه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی–زانكۆی‬ ‫ده‌ســتوری خۆی بوایه‌ ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هاونیشتمانانی سۆربۆن پاریسی یەک‬ ‫دووچاری سه‌رگردانی نه‌بن ‪.‬‬ ‫بــه‌الی هیگڵەوە تاك لــه‌ ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا و‬

‫ده‌وڵــه‌ت هیچ نرخێكی نییــه‪ ،‬كه‌واته‌ بوونی تاك‬ ‫په‌یوه‌سته‌ بوونی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌و كاتــه‌ی كــه‌ هاتمــ ‌ه ده‌ره‌وه‌ زیاتــر بــۆم‬ ‫ڕوونبــووه‌وە كــ ‌ه ده‌وڵه‌تــی بــه‌ هێــز و ئەقاڵنی‪،‬‬ ‫چه‌نــد‌ه كاریگه‌ریــی پۆزه‌تیڤــی له‌ســه‌ر ئه‌كته‌ر‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی دروســتده‌كات‪ ،‬بــه‌ پێچه‌وانه‌و‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی الواز و گه‌نــده‌ڵ و دواكه‌وتوو كاریگه‌ریی‬ ‫نێگه‌تیڤ له‌سه‌ر ئه‌كته‌ره‌كانی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مــڕۆ ئه‌مریكییه‌ك خۆی زۆر لــ ‌ه به‌ریتانیه‌ك‬ ‫بــ ‌ه به‌هێز تر داده‌نێــت و به‌ریتانیــه‌ك له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌لمانێــك و ئه‌لمانێك ل ‌ه به‌رامبه‌ر فه‌رنســییه‌ك و‬ ‫‌گاتــه عه‌ره‌بێك(وەک نمونەیــەک)‪ ،‬واڵتانی‬ ‫تا ده ‌‌‬ ‫عه‌ره‌بــی له‌به‌رامبــه‌ر ڕۆژئاواییه‌كانــدا‪ ،‬خۆ ئه‌وان‬ ‫خاوه‌نــی ده‌وڵه‌تــی خۆیــان هەیە‪ ،‬بــه‌اڵم بۆ چی‬ ‫هه‌ســتی پل ‌ه دوویی له‌الی ئه‌وانەوە هه‌یه‌؟ چونك ‌ه‬ ‫ئه‌كتــه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تــی ئــه‌وان هیشــتا لــه‌ ژێــر‬ ‫هه‌یمه‌نه‌ی دابونه‌ریت و ئایندان‪ ،‬خێڵ و مه‌زهه‌بی‬ ‫كۆنترۆڵــی تواناكانی ئه‌وانی كــردووه‌‪ ،‬هاواڵتیه‌كی‬ ‫ئازادنیــن‪ ،‬هه‌رچه‌نــده‌ ده‌وڵه‌تــی سه‌ربه‌خۆشــیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬تاكی ئازاد ده‌وڵه‌تی ســه‌ربه‌خۆ و به‌هێزت‬ ‫بۆ بونیاد ده‌نێت‌‪ ،‬چونكه‌ كوێله‌ و ڕۆبۆت ناتوانێت‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز و راستەقینەت بۆ بونیاد بنێت‪.‬‬ ‫بــۆ نموونــ ‌ه بۆچــی ئه‌مــڕۆ هاواڵتیانــی ئێراق‬ ‫و ســوریا كــۆچ ده‌كه‌ن؟ ئــه‌وان بــه‌رەو‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫كۆچده‌كــه‌ن‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م ده‌وڵه‌ت ‌ه بێگان ‌ه یان‬ ‫(عه‌لمانی)یــش بێت؛ ئــه‌وان قبوڵیان ‌ه ئه‌گه‌ر چی‬ ‫ئه‌وان موسلمانن‪ .‬ته‌نانه‌ت ژیانی خۆیانیش ده‌خه‌ن ‌ه‬ ‫مه‌ترســییه‌و‌ه بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ده‌وڵه‌ت‪ ،‬لێره‌دا ئه‌و‬ ‫پرسیاره‌مان ال دروستده‌بێت‪ :‬ئایا ده‌وڵه‌تی هه‌قیقی‬ ‫پێش ده‌وڵه‌تی ئاینی یان نه‌ته‌وه‌یه‌؟‬ ‫ئه‌مــڕۆ ئــه‌وان په‌نا بــۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تــه‌ ده‌بن ك ‌ه‬ ‫هاواڵتیبوون تێدا سه‌روه‌ره‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تی‬ ‫هه‌قیقــی نه‌بوو‪ ،‬ئــه‌وا نه‌ ســه‌ربه‌خۆیی نه‌ته‌و‌ه ن ‌ه‬ ‫ئایــن ده‌بێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌و مانایه‌ی ‌ه كه‌هاواڵتیان له‌ناو‬ ‫ده‌وڵه‌تدا ناوكه‌ون ‌ه ده‌ره‌وه‌ی مێژوەوە‪ ،‬ده‌وڵه‌تبوون‬ ‫واتە به‌شــداریی هاواڵتیان له‌ ژیانێكــی فراوانتردا‪،‬‬ ‫ک هه‌مــوو جــۆر‌ه ده‌وڵه‌تێــك؛ به‌ڵكو‬ ‫بــه‌اڵم نــە ‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی هه‌قیقی‪.‬‬

‫ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان‬ ‫هەنگاوێگ بە ئاڕاستەی دەوڵەتی سەربەخۆیی‬

‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫*ریفراندۆم پرســێكی زێدە گرنگ و كاریگەرە بۆ‬ ‫ئێســتا و ئایندەی نەك هەر ئەم بەشــەی باشــوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەڵكو بۆ تەواوی ئایندەی نەتەوەكەمان‬ ‫لەهەر چوار پارچەكەدا‪ ،‬چونكە سەركەوتن و پێدانی‬ ‫دەنگی زۆرینەی (بەڵێ‌) بۆ سەربەخۆیی كوردستان‬ ‫و جیابونــەوەی لەدەوڵەتــی مەركــەزی عێــراق‬ ‫هەنگاوێكــە بە ئاڕاســتەی پێكەوەنانــی دەوڵەتێكی‬ ‫ســەربەخۆ لەم بەشــەدا و هەر لێرەشــەوە پرشنگی‬ ‫خۆر و روناكیەكەشــی پەخش دەبێتەوە بۆ هەر سێ‌‬ ‫بەشــەكەی تری كوردســتانی گەورە‪ ،‬بۆیە پرسێكی‬ ‫ئاوها گەورە و چارەنوسســاز گەرەكە هاوهەڵوێستی‬ ‫و هــاو گوتاری سیاســی و ئابــوری و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئەمنیشــی لە پشــتەوە بێت‪ ،‬ناكرێت پرسێكی ئاوها‬ ‫گرنگ بەتەنها ســەركردە و حیزبێــك و بنەماڵەیەك‬ ‫بڕیاری لەسەر بدات‪.‬‬ ‫*ریفرانــدۆم بــۆ خۆی پڕۆســەیەكی یاســایی و‬ ‫دەســتوریە و لــە هەمو دەســتوری واڵتان و یاســا‬ ‫نێودەوڵەتیەكانــدا دانیپیادانــراوە و رێزیــش لــە‬ ‫هەنگاوەكــە دەگیرێت لەســەر ئاســتی نێودەوڵەتی‬

‫و حكومەتەكانیــش‪ ،‬چونكە لە دونیای دیموكراســی‬ ‫و ئازادیەكانــدا رای زۆرینــە ســەنگی مەحەكــە بــۆ‬ ‫یەكالیكردنەوەی پرســە گرنگ و چارەنوسسازەكان‪،‬‬ ‫هەركات دەنگی زۆرینەی ســادە كە بریتیە لە ڕێژەی‬ ‫‪%51‬ی دەنگــی جەمــاوەر و كۆمەڵگاكان ئیدی ئەوە‬ ‫دەبێتــە دوا بڕیار لەســەر هەرپرســێك كە بخرێتە‬ ‫ریفرانــدۆم و راپرســی گشــتیەوە‪ ،‬بــەو بیانوەی كە‬ ‫جەمــاوەر ســەرچاوەی رەوایەتــی دەســەاڵتەكانە‬ ‫هەربۆیــەش پرســە گرنگەكان وەك (ســەربەخۆیی‬ ‫و جیابونــەوە و هەمواركردنی مادەكانی دەســتور و‬ ‫رێكەوتنە گرنگەكان و هاوپەیمانێتیەكان) دەخرێتەوە‬ ‫بــەردەم جەمــاوەر و زۆرینــەی رای جەماوەریــش‬ ‫رێزلێگیــراو دەبێــت‪ .‬بــۆ یەكەم جاریش لــە مێژودا‬ ‫ریفرانــدۆم لە هەرێمی (ســانت گاڵن)ی سویســری‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 1831‬پیادە كــراوە و دواتر لــە زۆربەی‬ ‫واڵتانــی دونیــادا بە بچــوك و گەورەو پیــادە كراوە‬ ‫و بۆتە شــێوازێك لە دیموكراســیەتی راستەوخۆ كە‬ ‫مــاف دەداتە زۆرینــەی جەماوەر بە پەســەندكردن‬ ‫یــان رەتكردنــەوەی مەســەلە گرنگــەكان‪ ،‬نمونەش‬ ‫ریفراندۆمــی هەرێمەكانــی كەتەلۆنیــا و باســكی‬ ‫ئیسپانی و ئیسكۆتلەندای بەریتانی بۆ جیابونەوەیان‬ ‫و باشــوری ســودان كە بــوە واڵتێكی ســەربەخۆ و‬ ‫ریفراندۆمی جەزائیر بۆ ســەربەخۆبون لە فەڕەنســا‬ ‫لەســاڵی ‪1962‬دا و نوێترین راپرســیش بریتی بو لە‬ ‫راپرســی گەلی بەریتانیا لە ســەر چونــە دەرەوە لە‬ ‫یەكێتــی ئەوروپا و ئەوەبو بەزۆرینەی دەنگ رازیبون‬ ‫لەسەر دەرچونی واڵتەكەیان لە یەكێتی ئەوروپا و‪...‬‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫*هەرێمــی كوردســتان وەك مافێكی یاســایی و‬ ‫دەستوری خۆی وەك دوەم نەتەوەی عێراقی فیدڕاڵی‬ ‫بۆی هەیە لە چوارچێوەی یاســا نێودەوڵەتییەكان و‬

‫نەتەوە یەكگرتوەكاندا ئەو مافەی خۆی پەیڕەو بكات‪،‬‬ ‫النــی كەم بۆ دەرخســتنی رای زۆرینەی گەلی كورد‬ ‫لەسەر جیابونەوە یان مانەوە لەچوارچێوەی دەوڵەتی‬ ‫عێراقیــدا‪ ،‬خــۆ ئەگەر دەنگی زۆرینە پەســەند و بە‬ ‫(بەڵێ‌) بو ئەوا دەبێتە دۆكۆمێنتێكی زۆر گرینگ بۆ‬ ‫رای گشتی ناوچەكە و دونیا و دەوڵەتكەكانیشیان و‬ ‫دەكرێت ببێتە دۆكۆمێنیتكی سەرەتایی كە پێشكەش‬ ‫بەنەتــەوە یەكگرتــوەكان بكرێت بۆئــەوەی هەنگاوە‬ ‫یاســاییەكانی تر هەڵبنرێت و لەكاتــی جیابونەوەدا‬ ‫پشــتیوانی و پاڵپشــتی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫مســۆگەر بكرێت‪ ،‬چونكە ئەم پرســە و بەتایبەتیش‬ ‫لەم قۆناغ و زەمانەدا پێویســتە زەمینەسازی باشی‬ ‫بــۆ بكرێــت لە ڕوی سیاســی و ئابــوری و ئەمنی و‬ ‫كۆمەاڵیەتیشــەوە‪ ،‬ناكرێــت وەك پرســێكی ســانا‬ ‫و ســادە لێی بڕوانرێت‪ ،‬چونكە ئەم پرســە لەســەر‬ ‫ئاســتی تەنانەت ناوخۆی كوردستانیش و عێراقیش‬ ‫و ناوچەكە و دونیاش گەر دوژمنی زۆریشــی نەبێت‪،‬‬ ‫ئەوا بەدڵنیایی دۆستیی زۆریشی كەمە‪ ،‬بۆیە دەكرێت‬ ‫گــەر نیەتێكــی جــدی و راســتگۆیانە و خەمخۆرانە‬ ‫و كوردانــە هەبێــت بۆ سەرخســتن و چێكردنی ئەو‬ ‫پرسە‪ ،‬ئەوا دەبێت لە ئێستاوە بە نهێنی و بە ئاشكرا‬ ‫سەركردایەتی سیاسی كورد خەباتی بۆ بكات لەسەر‬ ‫هەمــو ئاســتەكان و هەمــو پەیوەندییەكانــی خۆی‬ ‫بخاتەگــەڕ بــۆ رازیكردن و قبوڵكردنی ئەو پرســە و‬ ‫كۆكردنــەوەی پاڵپشــتی و پشــتیوانی ناوچەیی و‬ ‫نێودەوڵەتــی بۆی‪ ،‬بەتایبەتیش لەم قۆناغەدا خۆری‬ ‫كــوردان رو لەبــەرزی و گەشــانەوەی زیاترە بەهۆی‬ ‫پشــتیوانی نێودەوڵەتی و زلهێزەكان لە مەســەلەی‬ ‫رەوای كــورد لــە هەر چــوار بەشــەكەدا بەهۆی ئەو‬ ‫قوربانــی و گیانفیداییە زۆرەی كە كورد پێشــكەش‬ ‫بــە كۆمەڵــگای نێوەدەوڵەتی كــردوە دژ بە بەرەی‬

‫تیرۆر و تیرۆیستان‪ .‬خۆشبەختانەش هەموان گرنگی‬ ‫و كاریگــەری مقاوەمــەت و پێگەی كــورد پێدەزانن‪،‬‬ ‫هەربۆیە ئەم قۆناغە باشــترین و لەبارترین هەلە كە‬ ‫هاتبێتە پێش كورد و مەسەلە رەواكەی‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵیش دەبێت‬ ‫تابتوانیــن بــە رەزامەندی و قبوڵكردن و بەخۆشــی‬ ‫و دور لــە شــەڕ و پێكدادان ئەو پرســەیان لەگەڵدا‬ ‫یەكال بكەینەوە‪ ،‬چونكە لەحاڵەتی جیابونەوەشماندا‬ ‫هەردوال پێویستمان بەدراوەسێیەتیەكی باش دەبێت‬ ‫نەك دوژمنێكی دڕندە‪.‬‬ ‫لەســەر ئاســتی ناوچەكــەش هەمــوان دەزانین‬ ‫واڵتانی ئێران و توركیا و سوریا و دەوڵەتانی سونە‬ ‫مەزهەبی عەرەبیش لە ســعودیە و قەتەر و میســر‬ ‫و ئەوانیتریشــیان هیچ كامیان دۆستمان نین و ئەو‬ ‫پرسەیان پێخۆش نیە و بە ئاسانیش لێناگەڕێن كە‬ ‫كــورد ببێتە خــاوەن ماڵ و دەوڵەتی ســەربەخۆی‬ ‫خــۆی‪ ،‬چونكە ئەوان هەمیشــە كوردیان بە ناحەز‬ ‫و نەیاری مەسەلەی نەتەوەیی عەرەب زانیوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫گەرەكە كە پشتیوانی ئەوانیش بەدەستبهێنرێت‪.‬‬ ‫لەســەر ئاســتی واڵتانی گەورە و دونیاش‪ ،‬ئەوا‬ ‫كورد پێویســتە چی لەتوانادا بێت بیكات بۆئەوەی‬ ‫پشــتیوانی و رەزامەنــدی ئەوان بەدەســتبهێنێت‪،‬‬ ‫چونكە دونیای ئێســتا دونیای بەرژەوەندی ئابوری‬ ‫و ســەرمایەداریە و بڕیــارە یەكالكەرەوەكانیــش‬ ‫بەدەســتی زلهێزەكانــە و بەتایبەتیــش ئەمریــكا و‬ ‫روســیا و واڵتانــی ئەوروپای رۆژئــاوا‪ ،‬بۆیە گرنگە‬ ‫كــورد پەیوەندییەكانــی لەگەڵ گــەورە زلهێزەكانی‬ ‫دونیادا خــۆش بكات و گەرمتر بكاتــەوە بۆئەوەی‬ ‫لەڕێگــەی ئەوانــەوە فشــار بخرێتــە ســەر واڵتانی‬ ‫ناوچەكە بۆ قبوڵكردنی ئەو پرس و مەسەلە گرنگە‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫دوڕیانی رۆژئاوای‬ ‫كوردستان و‬ ‫باكوری سوریا‬

‫حوسێن ڕابی‬ ‫لــە ســەرەتای شۆڕشــی رۆژئاوای كوردســتان و‬ ‫دامەزراندنــی كانتۆنــەكان‪ ،‬ئەوەی كــە بۆ چاودێران‬ ‫رون بو‪ ،‬لــە هەمانكاتیشــدا فەرماندەكانی یەپەگەو‬ ‫بەڕێوەبەرانی كانتۆنەكان و كاربەدەستەكانی پەیەدە‬ ‫جەختیان لەســەر دەكردەوە‪ ،‬ستراتیژی كورد بریتی‬ ‫بو لە بەســتنەوەی هەر ســێ‌ كانتۆنەكە پێكەوەیە‪،‬‬ ‫كە بە پشــتیوانی هێزی هاوپەیمانان و بەئازادكردنی‬ ‫شــارۆچكەی ستراتیژیی گرێ ســپی‪ ،‬توانرا كانتۆنی‬ ‫جەزیرە ببســترێتەوە بە كۆبانییــەوە‪ .‬هەوڵی دواتر‬ ‫بریتــی بــو لە ئازادكردنــی مەنبــج و نزیكبونەوە لە‬ ‫عەفرین‪ ،‬كە دەســتێوەردانی توركییە و داگیركردنی‬ ‫ئەلبــاب‪ ،‬یــان بەخشــینی ئەلبــاب بــە توركییە لە‬ ‫الیەن روســیاوە‪ ،‬ئەمە ســتراتیژییەیی شكستپێهێنا‪،‬‬ ‫لەوەناچێــت ‪ 20‬كیلۆمەتــر مــەودای دوری نێــوان‬ ‫ســنوری مەنبج و عەفرین بكرێت لەم قۆناغەدا ئازاد‬ ‫بكرێت‪ .‬هەربۆیە توركییە خۆشــحاڵە لەســەرگرتنی‬ ‫پالنەكــەی‪ ،‬كۆتایــی هاتنــی ئوپراســیۆنی قەڵغانی‬ ‫فوڕاتی راگەیاند‪.‬‬ ‫بەزەقــی دیــارە روســیاو ئەمریكا ســورییەیان لە‬ ‫نێــوان خۆیاندا دابەشــكردوە‪ ،‬تاوەكو روباری فوڕات‬ ‫ناوچەی ئەمریكا و ئەودیوی فڕات ناوچەی روسیاییە‪.‬‬ ‫پشــتی فــوڕات شــەرڤانانی ســەربە یەپەگە‪ ،‬كە‬ ‫ئێســتا ناویان گــۆڕاوە بەهێزی ســوریای دیموكرات‬ ‫بــە پشــتیوانی ئەمریــكا دەبێــت لــە داعشــی پاك‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬بەمشــێوە نزیكــەی ‪ ٦٠٠‬هەزار عەرەب بە‬ ‫دانیشتوانی رۆژئاوای كوردستان (جەزیرە و كۆبانی)‬ ‫زیــاد دەبێت‪ ،‬كە لە ئێســتادا ژمــارەی كورد لەم دو‬ ‫هەرێمەدا زۆرینەیەكی رەهای كزە‪.‬‬ ‫لەوانەیــە هەندێــك لــە ســەركردەكانی پەكەكــە‬ ‫بڕوایان بەدەوڵەتێكی نیشــتیمانی بە ناوی رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان نەبێت‪ ،‬بــەاڵم بێگومان هەمــو پەكەكە‬ ‫وانین و ئەدەبیاتی ئەم حیزبەش واناڵێت‪.‬‬ ‫هیچ متمانەیەك بە بەرنامەی روســیا لە خۆرئاوای‬ ‫فــوڕات ناكرێت (چونكە یەك كــەس بڕیار دەدات و‬ ‫دەریشــكەوتوە خــۆش مامەڵەیــە بەتایبەتی لەگەڵ‬ ‫توركیــا)‪ ،‬بەاڵم دەبێت بۆ خۆرهەاڵتی فوڕات بیرێكی‬ ‫جــدی بكرێتــەوە‪ ،‬نابێــت كوردســتانی رۆژئــاوا لە‬ ‫قەبارەیەكی گەورەتردا بونی بێمانا بكرێت‪.‬‬ ‫باكوری سوریا هەندێك شوێنی هەیە كە بێگومان‬ ‫درێژكراوەی كوردستانی گەورەیە (بۆ نمونە ناوچەی‬ ‫جەزیرە و كۆبانی) با عەرەب و خەڵكی تریشــی لێ‬ ‫بژین‪ ،‬لەوێ دەبێت هەرێمی رۆژائاوای كوردستان بینا‬ ‫بكرێــت و خەونــی گەلی كورد بێتەدی و بەیەك چاو‬ ‫ســەیری هەمو دانیشــتوانی بكرێت جا چی بەزمانی‬ ‫كوردی قســە بكەن یان نەیكەن‪ ،‬نابێت دانیشتوانی‬ ‫كوردســتان مۆركــی قەومــی لە ناوچەوانــی بدرێت‪،‬‬ ‫هاونیشــتیمانی كوردستان بریتییە لە هاونیشتیمانی‬ ‫كوردســتان و هەمویــان وەكــو یەك كــوردن‪ ،‬با لە‬ ‫ماڵیشــەوە بەزمانێكی تر قسە بكەن (كورد بەواتای‬ ‫هاونیشتیمانی كوردستانە جا زمانی زگماكی هەرچی‬ ‫بێــت ئەگــەر هەندێك كەســت كرد بە غەیــرە كورد‬ ‫ئۆتۆماتیكی مافی كەمتری دەبێت)‪.‬‬ ‫ئەو شــوێنانەی تر كە بێگومان لەداهاتوی نزیكدا‬ ‫لە پارێزگەكانی دەیرەزور و رەقە و حەســەكە رزگار‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬دەبێــت پالنی وردی بــۆ دابنرێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەكرێــت كوردســتان بێــت‪ ،‬دەبێــت بخرێتە ســەر‬ ‫كوردســتان بــەاڵم ئەگەر ناكرێــت و بابەتی تر دێتە‬ ‫پێشەوە و رێگری سیاسی هەیە‪ ،‬دەبێت وەكو قواڵیی‬ ‫ستراتیژیی كوردســتان سەیر بكرێت و هەوڵ بدرێت‬ ‫بە شێوەیەك ئیدارە بكرێت كە ئاسایشی نیشتیمانی‬ ‫كوردســتان بەرز بكاتەوە‪ .‬بەهیچ شــێوەیەك نابێت‬ ‫كوردســتان بكرێــت بــە بەشــێك لــە واڵتێــك یان‬ ‫هەرێمێــك كــە خــودی دەســەاڵتدارە كــوردەكان و‬ ‫ژەنراڵــە ئەمریكاییــەكان دەڵێــن عەرەبســتانە نەك‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫نابێت كورد جارێكی تر مێژوی ئەیوبییەكان دوبارە‬ ‫بكاتــەوەو تەنها وەكو فەرمانڕەواییەكی دادپەروەر و‬ ‫دلێــر و جوامێر و ڕزگارکەری قودس (ئەمجار رەقە)‬ ‫باسبكرێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫بەپێی بــۆچــونــی گــورســەل‬ ‫تــــەكــــیــــن‪ ،‬لـــــە ئـــــامـــــەد و‬ ‫بــامتــان بــەڕێــژەیــەكــی زۆر‬ ‫«نەخێر» هەیە و ئورفە و‬ ‫ق ــارەم ــامن ــەراش ئــەگــەری‬ ‫«بــەڵــێ» زی ــات ــرە‪ .‬ی ــەك لە‬ ‫سەرنجەكانی تەكین ئەوە‬ ‫ب ــوو كــە وت ــی «پشتیوانی‬ ‫مـــەســـعـــود بـــــارزانـــــی بــۆ‬ ‫ری ــف ــران ــدۆم‪ ،‬كــاریــگــەریــی‬ ‫لەسەر دەنگەری ناوچەكە‬ ‫نابێت»‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫كورد لە ریفراندۆمدا چی دەكەن؟‬

‫دەنیز زەیرەك*‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫لــەم ماوەیــەدا لــە سۆســیال میدیــا‬ ‫و واتســاپ نامــەی زۆر دەنێردرێــت‬ ‫بەمەبەستی هەواڵ و بانگەشەی «بەڵێ‌»‬ ‫یــان «نەخێر» بۆ ریفرانــدۆم‪ ،‬وتەیەكی‬ ‫لەیــا زانــا كرایە هــەواڵ و دەیان كەس‬

‫بەنامە لەڕێگەی واتساپەوە بۆ منیان نارد‪.‬‬ ‫زۆر بەخێرایــی لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫باڵوبــوەوە‪ .‬لــە كۆتایــی پەیامەكــەدا‪،‬‬ ‫وادەركەوتبــو كــە لەیــا زانــا دەربارەی‬ ‫ریفرانــدۆم و سیســتەمی ســەرۆكایەتی‬ ‫دەنگــی بــە «بەڵێ‌» یــە‪ .‬منیــش وتم‬ ‫ئەگەر ئەو پەیامە تازە بێت‪ ،‬ئەوا گرنكە‪،‬‬ ‫بۆیــە بەپێویســتم زانــی بەدوادچونی بۆ‬ ‫بكەم‪ .‬لەڕێگەی تەكنەلۆجییەوە بەزوترین‬ ‫كات ســەرچاوەی هەواڵەكەی لەیال زانام‬ ‫دۆزییەوە‪.‬‬ ‫لەیال زانا لە ‪8‬ی مارتی ‪ ،2015‬كاتێ‌ لە‬ ‫تونجەلی بەبۆنەی رۆژی جیهانی ژنانەوە‪،‬‬ ‫وتارێــك پێشــكەش دەكات و دەربارەی‬ ‫سیستەمی ســەرۆكایەتی دەڵێت « ئێمە‬ ‫لــە ســەرەتای ســااڵنی ‪ 2000‬وە پێمــان‬ ‫وابــوە كە ئەم واڵتە ئیدی بەمشــێوەیەی‬ ‫ئێســتا بەڕێوەناچێــت‪ ،‬بــۆ مــن گرنــگ‬ ‫ێ نابێت‪،‬‬ ‫ێ دەبێتە ســەرۆك و ك ‌‬ ‫نییــە ك ‌‬

‫ئــەوەی گرنــگ بێت بۆ ئێمــە ئەوەیە كە‬ ‫مافی هەموو نەتەوەو تاكێكی توركیا لەو‬ ‫سیستەمەدا پارێزراوبێت»‪.‬‬ ‫تەنها ‪ 19‬رۆژ بەســەر وتارەكەی لەیال‬ ‫زانا‪ ،‬سەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوسەرۆكی‬ ‫پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‪،‬‬ ‫لەپەیامێكیدا بۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫وتی « ناتكەین بە سەرۆك»‪.‬‬ ‫ئەم بیروڕا جیاوازە لەنێوان دەمیرتاش‬ ‫و زانــا‪ ،‬دەریدەخات كە لەناو بزوتنەوەی‬ ‫سیاســی كورددا‪ ،‬دەربارەی سیســتەمی‬ ‫سەرۆكایەتی بیروڕای جیاواز هەیە‪.‬‬ ‫ێ سەرقاڵی خوێندنەوەی ئەم هەواڵ‬ ‫كات ‌‬ ‫بووم‪ ،‬لەپڕ گورسەل تەكین‪ ،‬یاریدەدەری‬ ‫ســەرۆكی گشــتیی پارتی كۆمــاری گەل‬ ‫(جەهەپە)‪ ،‬پەیوەندی پێوەكردم‪ .‬پێیوتم‬ ‫كە لەماوەی هەفتەی رابردوودا‪ ،‬سەردانی‬ ‫ئورفە‪ ،‬ئامەد‪ ،‬باتمان و قەرەمانمەڕاشــی‬ ‫كردووە‪ .‬لێم پرسی تێڕوانینت بۆ خەڵكی‬

‫ناوچەكــە چییــە؟ لەوەاڵمــدا وتــی «‬ ‫مەیدانــەكان چۆڵن‪ ،‬نە هەدەپە و نە ئاك‬ ‫پارتی ئامادەییان نییە»‪.‬‬ ‫بەپێــی بۆچونی گورســەل تەكین‪ ،‬لە‬ ‫ئامەد و باتمان بەڕێژەیەكی زۆر «نەخێر»‬ ‫هەیە و ئورفــە و قارەمانمەراش ئەگەری‬ ‫«بەڵــێ‌» زیاترە‪ .‬یەك لە ســەرنجەكانی‬ ‫تەكیــن ئەوە بــوو كە وتی «پشــتیوانی‬ ‫مەسعود بارزانی بۆ ریفراندۆم‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫لەسەر دەنگەری ناوچەكە نابێت»‪.‬‬ ‫لەپــاش ئــەوەی پەیوەندییــە‬ ‫تەلەفۆنییەكــەم لەگەڵ گورســەل تەكین‬ ‫تەواوبوو‪ ،‬دەستبەجێ‌ پەیوەندیم بە هاشم‬ ‫هاشــمی یەوە كرد‪ ،‬وەك سیاسەتكارێكی‬ ‫شارەزا لەناوچەكە‪ .‬ئەو پێیڕاگەیاندم كە‬ ‫ماوەی دوو مانگە لەپارێزگا كوردییەكانە‬ ‫و بەدواداچونی تەواوی كردووە‪.‬‬ ‫هاشــمی وتی « خەڵكی ناوچەكە زۆر‬ ‫بەگرنگییەوە ناڕاواننە رێفراندۆم‪ ،‬كەسیش‬

‫كەشــێكی ســارد لەئارادا هەیە و خەڵكی‬ ‫ناوچەكــە بایكۆت دەكەن و ناچنە ســەر‬ ‫سندوقی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫تەلەفۆنەكەمانــدا‪،‬‬ ‫لەپەیوەندییــە‬ ‫دكتــۆر وەهــاب ئاماژەی بەوەشــكرد كە‬ ‫دەســتگیركردنی هاوســەرۆك و بەشــێك‬ ‫لــە دەســتەی بەڕێوەبەرانــی هەدەپــە‪،‬‬ ‫كاریگەری راســتەوخۆی لەسەر كەمپینی‬ ‫بانگەشــەی رێفراندۆم كــردووە لەپارێزگا‬ ‫كوردییــەكان‪ .‬وتیشــی «بارزانــی نابێتە‬ ‫فاكتۆرێــك بۆ ئەوەی كاریگەریی لەســەر‬ ‫دەنگدەر و لەســەر ئەنجامــی رێفراندۆم‬ ‫بكات وتیشــی‪ :‬تائێســتا ركابەری گەورە‬ ‫لەنێــوان هەدەپــە و ئــاك پارتــی دایــە‬ ‫لەناوچەكە»‪.‬‬

‫ێ كەمپین و چاالكی بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫لەو ‌‬ ‫ئەنجامنادات‪ ،‬ئەوانەی الیەنگری «بەڵێ‌»‬ ‫و ئەوانەشــی «نەخێــر» ن هیچكامیــان‬ ‫بەجۆش و خرۆشــەوە ناڕواننە ریفراندۆم‪،‬‬ ‫لەوانەشــە رێژەی بایكۆت لەناوچەكە زۆر‬ ‫بێت و خەڵك نەچێتە سەرسندوق‪.‬‬ ‫خاڵێكیتر كە هاشــمی جەختی لەسەر‬ ‫كــردەوە ئەوەبــوو كــە وتــی «خەڵكــی‬ ‫ناوچەكــە لەپاش روداوی خەندەق لێدان‪،‬‬ ‫كارتــی ســوریان نیشــانی هەدەپە یاوە‪،‬‬ ‫چونكە لەگەڵ ئەو سیاسەتەدا نەبوون»‪.‬‬ ‫دواتــر بەپێویســتم زانــی لەگــەڵ‬ ‫چاودێرێكــی سیاســی قســە بكــەم‬ ‫لەناوچەكــە‪ ،‬ئەویش ســەرتاخوار هەمان‬ ‫بۆچونی لەسەر رەوشی ناوچەكە هەبوو‪.‬‬ ‫دكتــۆر وەهــاب جۆشــكون‪ ،‬وەك‬ ‫ئەكادیمییــەك و چاودێرێكــی سیاســی‬ ‫*گۆشــەنوس و بەرپرســی رۆژنامەی‬ ‫بێالیەن‪ ،‬ئەو مامۆستایە لەزانكۆی دیجلە حورییەت لە ئەنقەرە‬ ‫لەئامــەد‪ ،‬ئەویــش پێیڕاگەیانــدم‪ ،‬كــە‬

‫كوردو نەفرەتی تیرۆرو نەوت‬

‫فەتحوڵاڵ حوسەینی‬ ‫ماوەیەكــە جیهانــی زەرەرمەنــد‬ ‫لــە داعــش‪ ،‬ســورە لەســەر شكســتی‬ ‫رێكخســتنی «داعــش»ی تیرۆیســت‪،‬‬ ‫ئەم رێكخســتنەی لە سەرەتاو كۆتاییدا‬ ‫هەریــەك لــە ســوریاو عێــراق زیانمەند‬ ‫بون لێی‪ ،‬لە نێوانیشــیاندا دەوڵەتانێكی‬ ‫ئەوروپی‌و ئەمریكی هەن‪ ،‬رێكخستنەكە‬ ‫رۆژانێكــە دزەی كردۆتــە ناویــان‪ ،‬بــە‬

‫هــۆكاری جیاواز‪ ،‬تا ببنە پاروی چەوری‬ ‫داعــش كــە هەڕەمەكیانــە تەقینەوە و‬ ‫كوشتار و وێرانكاریی دەكات‪.‬‬ ‫بــە تــاك‌و كۆمــەڵ قســە و باس‌و‬ ‫مانشــێت لــە بــارەی شكســتی كۆتایی‬ ‫«داعش» دەخوێنینەوە و دەبیســتین‪،‬‬ ‫لەگەڵ پاكردنەوەی هەریەك لە سوریا كە‬ ‫خــۆی لە رەقەدا دەنوێنێت‌و‪ ،‬عێراقیش‬ ‫كــە خۆی لە (موســڵ)دا نمایشــدەكات‬ ‫لــە خاشــاك‌و بۆگەنیەكانــی داعــش‪،‬‬ ‫بەتایبەتی وەك ســەركەوتنێك بۆ كورد‬ ‫كــە زیانی زۆریان لە هێــرش‌و تیرۆری‬ ‫ئــەم رێكخراوە بەركــەوت‪ ،‬كە لە الیەن‬ ‫كوردەوە بە تایبەتی بەرهەڵســتیكران‪،‬‬ ‫بێگومان كورد هەمیشــە پشــكی شێری‬ ‫هەیە لەو راپۆرتانەی جەخت لەسەر ئەوە‬ ‫دەكەنەوە كە داعش سوپایەكی لە منداڵ‬ ‫لە عیراقــدا بنیاتناوە‪ ..‬زیانپێگەیشــتن‬ ‫لــە كوشــتن‌و پەنابەریــی‌و نەهامەتی‬ ‫‌و دواتریــش بەســەربازكردنیان دوای‬ ‫شــۆردنەوەی ئەقڵی منــدااڵن بۆئەوەی‬ ‫ببنــە تۆڕێــك لــە وێرانــكار و چەكدار‪،‬‬ ‫بەر لەوەش رێكخســتنە تیرۆریســتیەكە‬ ‫ســوپایەكی بــە ناوی «بەچكەشــێرانی‬

‫خەالفەت» لێیان دامەزراندبو كە لەسەر‬ ‫هونەرو جۆرەكانی مەرگ راهێنرابون‪ ،‬بە‬ ‫رێگاگەلێكــی خۆكوژانە‪ ،‬كە ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات كــە ئــەم رێكخراوە بە قوڵیی بە‬ ‫دەمە زەردكردنەوەی گیانی رقبونەوە لە‬ ‫مرۆڤایەتیــدا رۆچوە‪ ،‬لە نێــوان ئەمیان‬ ‫‌و ئەویشــیاندا‪ ،‬پشتی بە زەقكردنەوەی‬ ‫پڕوپاگەنــدە و بانگەشــەی راگەیانــدن‬ ‫بەســتوە‪ ،‬كــە ماشــێنی راگەیاندنــی‬ ‫هێناوەتە ریزی پێشــەوە لە برەودان بە‬ ‫توندڕەویی‌و تیرۆر و رێگاكانی كوشتنی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫بەهــۆی بڕوابونــی تامەزرۆیانــی‬ ‫رزگاربــون لە تیرۆری «داعش»‪ ،‬ئەوان‬ ‫رەنگە بــەم زوانە رزگاریــان ببێت‪ ،‬لەو‬ ‫شتەی ناوی «داعش»ە‪ ،‬بەاڵم دەشێت‬ ‫چەتــە و هێزی دیكــەی رادیكاڵ لە ژێر‬ ‫عەبــاو نــاوی نوێــوە بێتە ئــاراوە‪ ،‬كە‬ ‫لەسەر هەمان فیكری «داعش» دەڕۆن‬ ‫بەڕێــوە‪ ،‬بەاڵم بە نــاوی جوداوە‪ ،‬تەواو‬ ‫وەك ئەوەی ناوی قاعیدە وردە وردە لە‬ ‫ناوچەكەدا توایەوە‪ .‬لەوانەشە جیهان بە‬ ‫گشتی‪ ،‬پێویستییەكی زۆری بەزەرورەتی‬ ‫شەڕكردن لەگەڵ فیكری ئاینیدا هەبێت‪.‬‬

‫«گەورەبونی دیاردەی داعشی توندڕەو‪،‬‬ ‫كــە ئەوانــە نوێنەرایەتــی دەكەن كە لە‬ ‫جوگرافیای جیاواز و‪ ،‬فرە رەگەزنامەوە‪،‬‬ ‫دەچنە ناو خاكە جیاوازەكانی جیهانەوە‪،‬‬ ‫بە ســودوەرگرتن لە توركیای دراوسێ‌‪،‬‬ ‫كە بە ســنورە كوردییەكەمانەوە لكاوە‪،‬‬ ‫لــە «كەلێنەكانی شــارە هێمنــەكان‌و‬ ‫ناوچەگەلێكەوە كە ئەجندای ئیقلیمی لە‬ ‫عیراق‌و ســوریادا دەیانكەنە ئامانج‪ ،‬لە‬ ‫سایەی ئەم پشێوییەدا‪ ،‬بە هەمو هێزی‬ ‫خۆی كاری لەسەر زاڵ بون‌و زیانگەیاندن‬ ‫بــە كورد كردوە‪ ،‬بە نهێنی‌و ئاشــكراو‪،‬‬ ‫بــە مامەڵــەی خەیاڵییــەوە‪ ،‬دیارتریــن‬ ‫نمونەش لێرەدا‪ ،‬هێرشــكردنی داعشــە‬ ‫بۆ سەر شەنگال‪ ،‬لەگەڵ هێرشەكەی بۆ‬ ‫ســەر كۆبانێ‌‪ ،‬لە هەردو حاڵەتەكەشــدا‬ ‫كــورد چەند جەنگێكــی نوێی گێڕاوە لە‬ ‫روبەڕوبونــەوەی «دراوســێیەكدا» كــە‬ ‫لــەڕوی لۆجیســتی‌و ســەربازییەوە بە‬ ‫هەمو هۆكارێكی رەخساو و ناكوردییەوە‬ ‫پشتگیریی تیرۆر دەكات‪ ،‬پڕوپاگەندەی‬ ‫«داعــش»ی لەســەر ســنوری كــورد‬ ‫تێكشكێنراوە‪ ،‬لە روی نێودەوڵەتیشەوە‬ ‫تونــدڕەوی بۆتــە مەترســیەك‪ ،‬كــە‬

‫مەدەنیەكانی لە هەمو الیەكی جیهانەوە‬ ‫بۆ رەخســاوە‪ ،‬گەشــتیاری وشــكانی‌و‬ ‫ئاســمانیی‪ ،‬ئەو كەســەی لــە رێگە پڕ‬ ‫ئاسایشــەكەی خۆیەوە بۆ قاوەخانەیەك‬ ‫یان گۆشــەی چێشــتخانەیەك دەچێت‪،‬‬ ‫یان بۆ گەڕان بە باخچەیەكی گشــتیدا‪،‬‬ ‫لــە كاتێكــدا كە كــورد دژی ئەم ژەهرە‬ ‫وەســتاوەتەوە‪ ،‬بێئــەوەی هیــچ جــۆرە‬ ‫پشــتیوانیەكی ئاشــكرای لۆجســتی بۆ‬ ‫شــەڕڤانانی پیــاو و ژنــی كــورد بونی‬ ‫هەبێت بەو چەكانەی پارێزگاریی لەسەر‬ ‫ترازوی هاوهێزی دەكەن لە پەرەسەندنی‬ ‫داعشدا بە بەزیویی‪ ،‬ئەمەش ئاشكرایە‪.‬‬ ‫ئاخــۆ تیــرۆر كۆتایــی پێدێــت؟‬ ‫پرســیارێكە كــە دەرەنجامــی دڵنیایی‬ ‫لێــوە دەســتناخرێت مەگــەر دوای‬ ‫رزگاربون لە شــتێك كە ناوەكەیەتی‪..‬‬ ‫داعــش گومانــی لێكــردوەو رەنگــە‬ ‫گەڕانــەوەی كارەكانیــش بــۆ شــوێنی‬ ‫ســەرەتایان‪ ،‬ســەرەڕای گومانــی مــن‬ ‫‌و گومانــی زۆرێــك لــە خەڵكیــش‬ ‫لــە گەڕانــەوەی ئاسایشــی تــەواو بۆ‬ ‫ناوچەكــە‪ ،‬و بــۆ جیهانیش بەگشــتی‪،‬‬ ‫بــە برەودان بەم هەمو فەوزایەی تیرۆر‬

‫لە وشكانی‌و ئاسماندا بەجێهێشتوەو‪،‬‬ ‫دوای پەرتبونــی جیهان بۆ دو نەفرەت‬ ‫لــە ئێســتادا‪ .‬سیاســەتە رونــەكان لە‬ ‫بەرامبەر شەڕكردن لەگەڵ تیرۆردا بەبێ‌‬ ‫بونی بەرژەوەنــدی‪ ،‬بەرژەوەندییەكانی‬ ‫نــەوت لــە ســەرەتاو كۆتاییــدا‪ .‬ئەرێ‌‬ ‫چارەنوســی ئێمــە دەبــێ‌ جوانتر بێت‬ ‫لەوەی وێنای دەكەین‪ .‬نەفرەتی تیرۆرو‬ ‫نەفرەتی نــەوت‌و جارێكی دیكەش بۆ‬ ‫دیكتاتۆریەتی دڵڕەق‌و توند‪ ،‬لە پێناو‬ ‫ژیانێكی ئاسایشــترو مســۆگەرتر دوای‬ ‫دەگمەنبونــی پێویســتیەكانی ژیان لە‬ ‫ســوریادا كە لــەڕوی جوگرافیەوە بۆتە‬ ‫شــوێنی نێوان چەند شەڕێكی دڕندانە‪،‬‬ ‫چەند شــەڕێكی بەخۆڕایی‪ ،‬و چەندین‬ ‫بــڕو بیانو‪ ..‬عیراقیش لە‪ :‬ئاو و كارەبا‬ ‫و هێمنیــی و ئاســایش‪ ..‬كە زمانحاڵی‬ ‫خوێنــەر دەڵێــت‪ ..‬كەواتــە‪ ،‬بــا بــە‬ ‫گوتەزای «داعش بە بەزیوی» خۆمان‬ ‫بەهێــز بكەیــن‪ ...‬ئەمەش كــە هیوای‬ ‫بــۆ دەخوازیــن‪ ..‬لــەڕوی سیاســیی‌و‬ ‫دیپلۆماســییەوە الوازە ‪ ...‬ئێستاش‪...‬‬ ‫ئومێدی ئەوەمان هەیە‪.‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫ذمارة (‪ )604‬دوشةممة ‪2017/4/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫كەسێتیی مرۆڤ لە نێوان بەرداشی بۆماوەو كۆمەڵدا‬ ‫دكتۆر عەلی وەردی‌و كەسایەتی مرۆڤ‬

‫هەندێ لە فەیلوسەفەكان باوەڕیانوایە لە بەر ئەوەی مرۆڤ خاوەنی ئەقڵە بۆیە دەتوانێ‬ ‫بە شێوەیەكی تەندروست مامەڵە بكات‪ ،‬بەاڵم عەلی وەردی‪ ،‬پشتیوان بە تیۆرەکانی‬ ‫فرۆید بەشێوەیەكی توند رەخنە لەم بۆچونە دەگرێ‬ ‫محەمەد سەعید‬ ‫مێژوی فكرو نوســین بۆ دوومەبەســت‬ ‫هەنگاویان ناوە یەكەمیان بۆ تێگەیشــتن‬ ‫لە نهێنی گەردون‪ ،‬دووەمیان بۆ ناســینی‬ ‫دونیــا تەلیســماوییەكەی ناخــی مرۆڤ‌و‬ ‫كەسایەتییەكەی بوە ‪.‬‬ ‫هەرچەندە تێگەیشتنی گەردون كارێكی‬ ‫ســاناو ســاكار نییە‪ ،‬بەاڵم هێشتا ناگاتە‬ ‫قورســایی لــە زانینی دونیا شــاراوەكەی‬ ‫كەســێتی مــرۆڤ‪ ،‬ئەوەندەی پێناســەو‬ ‫چەمكــی هەمەجــۆر بــۆ خوێندنــەوەی‬ ‫مــرۆڤ‌و كۆمەڵ كــراوە نیــو ئەوەندە بۆ‬ ‫سروشت‌و بابەتە زانستییەكانی دەرەوەی‬ ‫ئادەمیــزاد نەكراوە‪ ،‬تەنهــا بونەوەر لەم‬ ‫سروشــتەدا كە لە ســاتێكەوە بۆساتێكی‬ ‫تــر دەگــۆڕێ مرۆڤە‪ ،‬هــەر ئەمەش بۆتە‬ ‫هۆی كە نەتوانرێ بەئاسانی پێناسەیەكی‬ ‫دیاریكراوی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫لە ســوقرات‌و ئەفاڵتۆن‌و ئەرستۆوە بۆ‬ ‫ڕۆســۆ‌و كانــت‌و هۆبزو هیــگڵ‌و ماركس‌و‬ ‫هیتد ‪...‬‬ ‫هەر یەكەیان بەشــێوازێك كەسایەتی‬ ‫مرۆڤیان راڤەكردوە‪ ،‬زۆربەی بیرمەندەكان‌و‬ ‫فەیلەســوفان لەوباوەڕەدابــون كــە‬ ‫مــرۆڤ لەبەرئەوەی خاوەنــی بەرزترین‌و‬ ‫پێشكەوتوترین ئامرازە لەبوندا كە ئەویش‬ ‫ئاوەزە (ئەقڵ)ە بۆیە گەر بە شــێوازێكی‬ ‫بــاش بەكاری بێنــێ ئەوا كەســاتییەكی‬ ‫ســەركەوتوی لــێ بەرهــەم دەهێنــرێ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئــەم تێزە بۆ تێگەیشــتن لە دونیا‬ ‫ئاڵۆزەكــەی مــرۆڤ ســەركەوتو نەبــو‪،‬‬ ‫چونكە ئەم هەمو كارەسات‌و ماڵوێرانییەی‬ ‫كە مرۆڤ توشی بوو بەتایبەتی لە هەردو‬ ‫جەنگــی جیهانیــدا بەرهەمــی ئەقڵــی‬ ‫مرۆڤ بوون‪ ،‬زانای دەروناســی نەمساوی‬ ‫جولەكە فرۆید‪ ،‬بــە دۆزینەوە مەزنەكەی‬ ‫كــە ئە‌ویــش (نائاگایــی) لــە كەســێتی‬ ‫مرۆڤــدا هەمــو ئــەو بۆچونانەی توشــی‬ ‫لەرزیــن كرد كە تەنها باوەڕیان بە ئەقڵی‬ ‫مرۆ‌ڤ هەبو بۆ ناســاندنی مرۆڤ‪ ،‬چونكە‬ ‫فرۆید‪ ،‬ســەلماندی كــە مرۆڤ نەك ئەقڵ‬ ‫بەڕێــوەی نابــات‪ ،‬بەڵكو ئــەوەی ئەقڵی‬ ‫مــرۆڤ دەكاتە كۆیلە‌ی خــۆی ئەوە ئەو‬ ‫بەشــە شــاراوەی كەســایەتییە كە پێی‬ ‫دەوترێ (نائاگا)یی كە بەشــێكی ئاڵۆزی‬

‫كەســێتی مرۆڤە‌و دەتوانێ كاریگەریی لە‬ ‫ئاڕاستەكردنی كەسێتی مرۆڤدا هەبێ‪.‬‬ ‫كەواتــە چۆن بتوانین بــەم ئاڵۆزییەوە‬ ‫لە مرۆڤ‌و دونیــا پەنهانەكەی تێبگەین؟‬ ‫ئایــە كەســێتی مــرۆڤ دروســتكراوی چ‬ ‫ماتریاڵێك‌و كەرەســەیەكە؟ مرۆڤ تەنها‬ ‫خاوەنی ئەقڵ بێ دەتوانێ سەركەوتوبێ؟‬ ‫بۆ مرۆڤێك دڕندەیەو یەكێكی تر ئاشــتی‬ ‫خــوازە؟ ئایا مــرۆڤ هەیە پێرفێكت‌و بێ‬ ‫تــاوان بــێ ؟ چــی وا لە مــرۆڤ دەكات‬ ‫دڕندەترین بونەوەر بێ لەم هەسارەیەدا؟‬ ‫بــۆ وەاڵمــی ئــەم پرســیارانە پەنا بۆ‬ ‫بیرمەندی گــەورەی عیراقی دكتۆر عەلی‬ ‫وەردی دەبەم ‪.‬‬ ‫عەلــی وەردی‪ ،‬هــەم كۆمەڵنــاس بوو‬ ‫هــەم مێژونــاس‪ ،‬دەكرێ بڵێیــن لە پاڵ‬ ‫ئەمانەدا سایكۆسۆســۆلۆجیش بوو‪ ،‬كەم‬ ‫نوســەر هەیە وەكو ئــەم زاتە توانیبێتی‬ ‫لە كەســێتی مرۆڤ بگات‪ ،‬عەلی وەردی‪،‬‬ ‫ســەر بەهیــچ قوتابخانەیەكــی فكــری‬ ‫دیــاری كــراو نییــە‪ ،‬بەڵكــو توانیوێتــی‬ ‫لــە هەمــوو ڕێبــازە كۆمەڵناســیەكان‌و‬ ‫قوتابخانە فەلســەفیەكان سود وەرگرێ‌و‬ ‫بەشــێوەیەكی ســەرنجڕاكێش كەسایەتی‬ ‫مرۆڤ‌و كۆمەڵی عیراقی پێخوێندۆتەوە‪.‬‬

‫چوارچێوەی فکری‬

‫عەلــی وەردی‪ ،‬باوەڕیوایــە كەســێتی‬ ‫مــرۆڤ دروســتكراوی دوو فاكتــەرە‬ ‫یەكەمیان ژینگەیــە (كۆمەڵ‪ ،‬جوگرافیا‪،‬‬ ‫كەلتور‪ ،‬ئابوری‪ ،‬سیاســی) دووەمیان بۆ‬ ‫ماوەییە ئەو خەسڵەتانەی كە لە باوانەوە‬ ‫دەگوازێتــەوە بۆ نــەوەكان)‪ .‬بەپێی ئەم‬ ‫بۆچونــە مــرۆڤ وەكو كااڵیــەك وایە كە‬ ‫چۆن جــۆری ئەو مادەیــەی كە كااڵكەی‬ ‫لێدروستدەكرێ گرنگە بەهەمان شێوەش‬ ‫ئەو كارگەیەش كــە كااڵكە بەرهەم دێنێ‬ ‫كاریگــەری هەیــە لــە ســەر چۆنێتــی‌و‬ ‫باشێتی كااڵكە‪ ،‬بەمانایەكی تر گەر مادە‬ ‫خاوەكــەی كااڵكە بێ كەڵــك بێ دواجار‬ ‫بەرهەمێكــی خراپــی لێدروســتدەكرێ‬ ‫بەهەمان شــێوەش گــەر مــادە خاوەكە‬ ‫باشــبێ‪ ،‬بەاڵم كارگەكە پێشكەوتو نەبێ‬ ‫بەرهەمێكی بێ سود دێتە بوون‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫مــرۆڤ هەیە لــە باوانەوە نەخۆشــیەكی‬ ‫تایبەتــی بــۆ دەگوازرێتــەوە كــە لــە‬ ‫دواڕۆژدا نەخۆشــیەكە دەبێتە بەشێك لە‬

‫كەسایەتی‌و ژیانی بەشێوازێكی جیاوازتر‬ ‫لە كەســێك كــە بەتەندروســتی لە دایك‬ ‫دەبــێ‪ ،‬مــرۆڤ هەیــە لــە دایكبونــەوە‬ ‫كێشــەیەكی هەیە لــە ئەندامی زاوزێدا بۆ‬ ‫نمونە نێرەموكە ئەم جۆرە شــێواندنە لە‬ ‫یەكێــك لــە هەســتیارترین ئەندامەكانی‬ ‫جەســتەدا دەبێتە هۆی گۆشــەگیربونی‌و‬ ‫دواجــار بەشــێوەیەكی زۆر نێگەتیفانــە‬ ‫ژیانێكی دۆزەخی بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫مــرۆڤ هەیــە لــە جەســتەو بونیاتی‬ ‫لــە شــوالریدا هیــچ كێشــەیەكی نییــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــە خانەوادەیەكــدا لــە دایكدەبێ‬ ‫كــە كاریگەریەكــی زۆر خــراپ دەكاتــە‬ ‫ســەر كەســایەتی‌و بەالڕێیدا دەبات بەبێ‬ ‫ئــەوەی بتوانێ خۆی لێالبــدات دەیكاتە‬ ‫بونەوەرێكی جیاوازتر لە كەسێكی تر كە‬ ‫لەخانەوادەیەكــی تر پــەروەردە دەكرێ‪،‬‬ ‫عەلی وەردی‪ ،‬هەمو ئەو كاریگەریانەی كە‬ ‫خێزان‌و كۆمەڵ لەسەر تاك دروستیدەكات‬ ‫نــاوی دەنــێ بە «چوارچێــوەی فكری»‬ ‫ئــەم چوارچێــوە فكرییــە بەبێ ویســتی‬ ‫مرۆڤ دروســتدەبێ‌و دەبێتــە دیوارێ لە‬ ‫بــەردەم بینینی راســتیەكاندا‪ ،‬هەندێ لە‬ ‫فەیلوسەفەكان باوەڕیانوایە لە بەر ئەوەی‬ ‫مــرۆڤ خاوەنی ئەقڵە بۆیــە دەتوانێ بە‬ ‫شــێوەیەكی تەندروســت مامەڵــە بكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم عەلــی وەردی‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫تونــد رەخنە لەم بۆچونــە دەگرێ عەلی‬ ‫وەردی‪ ،‬بــە پشــتیوان بە بــۆ چونەكەی‬ ‫فرۆیــد‪ ،‬كە مــرۆڤ ئەوەنــدەی نائاگای‬ ‫كۆنترۆڵیكردوە ژیری ئەوەندە بەرپرسیار‬ ‫نییــە لــە كەســایەتی مــرۆڤ‪ ،‬كەواتــە‬ ‫هــەم نائاگایەكــەی فرۆیــد‌و چوارچێــوە‬ ‫فكرێكەی عەلی وەردی‪ ،‬بریتین لە‌و دونیا‬ ‫دروستكراوەیەی كە بۆ كەسایەتی مرۆڤ‬ ‫دروســتدەكرێ بەبــێ ئەوەی دەســەاڵتی‬ ‫هەبــێ لــە خولقاندیــداو مــرۆڤ دەكەنە‬ ‫قوربانی‪ ،‬عەلی وەردی‪ ،‬باوەڕیوایە مرۆڤ‬ ‫گــەر بارودۆخــی كۆمەاڵیەتــی‌و ئابــوری‬ ‫بگــۆڕی ئــەوا كەسایەتیشــی دەگۆڕێ‪،‬‬ ‫مــرۆڤ گەر هــەژار بوو دەبێتــە قوربانی‬ ‫نەبوونــی‪ ،‬ئیمــام عەلی‪ ،‬راســتی وتووە‬ ‫« كوفــر داوای لە هــەژاری كرد كە چوو‬ ‫بۆ هەر شــوێنێ دەبــێ ئەویش بەرێ»‬ ‫واتــە مرۆڤ گەر هــەژار بو دەبێتە كافر‪،‬‬ ‫واتــە هــەژاری وا لە مــرۆڤ دەكات‪ ،‬كە‬ ‫هەمــو كارێكــی نابەجێ بــكات تەنها لە‬

‫پێنــاو ئــەوەدا نانێكــی مەمــرەو مەژی‬ ‫دەســتكەوێ‪ ،‬عەلــی وەردی‪ ،‬بــاس لەوە‬ ‫دەكات كاتــی خۆی لە ســەردەمی نوری‬ ‫پاشــای عوســمانیدا كــە چــۆن بەهۆی‬ ‫حكومڕانی ئەم پاشایەوە ئاڕاستەی ژیانی‬ ‫خــۆی‌و خانەوادەكەی دەگــۆڕێ‌و دواجار‬ ‫دەبێتە هۆی دروســتبونی عەلی وەردی‪،‬‬ ‫نوســەر واتــە عەلــی وەردی‪ ،‬دەیــەوێ‬ ‫ئەوەمــان پــێ بڵــێ گــەر نوری پاشــا‪،‬‬ ‫فەرمــاڕەوای نەكردایە واتە كەســێكی تر‬ ‫بوایــە لەوانەیە عەلــی وەردی نەبوایە بە‬ ‫نوســەر‪ ،‬لێرەوەیە عەلــی وەردی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بــەوە دەكات كە چــۆن تەنانەت هەندێ‬ ‫بڕیاری مێژوی كەسایەتی مرۆڤ دەگۆڕن‌و‬ ‫كەســایەتیەكی جیــاواز دروســتدەكەن‬ ‫كــە بەرهەمــی روداوی مێژوین لە ســەرو‬ ‫دەسەاڵتی ئاوەزی مرۆڤەوەیە‪.‬‬ ‫بەوپێیەبێ گەر ئەنیشتاین لە گوندێكی‬ ‫تلیاك فرۆشــی ئەفغانستان لە دایكبوایە‬ ‫ئــەوا دەبوە ئەو كەســەی كــە بیردۆزی‬ ‫رێژەی بدۆزێتەوە بێگومان نەخێر‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبوە كەسێكی توندڕەو كە نەی دەهێشت‬ ‫فیزیاش لە قوتابخانەكان بخوێنرێت‪ ،‬گەر‬ ‫یاری زانی گەورەو ئەفســانەی تۆپی پێ‬ ‫بێلــێ لــە زگماگــەوە چاوەكانــی توانای‬ ‫بینینیان نەبوایە دەیتوانی شــەق لە تۆپ‬ ‫بدات بێگومان نەخێر‪ ،‬كەواتە دەوروبەر‌و‬ ‫بۆماوەش كاریگەری راســتەوخۆیان هەیە‬ ‫لە سەر كەسایەتی‌و رێگای ژیانی مرۆڤ‪،‬‬ ‫دەبــێ ئەوەمان لەیاد نەچــێ ئەمە ئەوە‬ ‫ناگەیەنێ كەمرۆڤ ماهییەت‌و چارەنوسی‬ ‫دیــاری كــراو بێ‪ ،‬بەڵكو بــە پێچەوانەوە‬ ‫چارەنوســی مرۆڤ نەزانراوە ئەوە خودی‬ ‫مرۆڤە بەرپرســیارە‪ ،‬بــەاڵم دەبێ مرۆڤ‬ ‫تەنها ســەركەوتنی‌و بلیمەتی كە دەستی‬ ‫دەكــەوێ بەئازایەتــی‌و شــەونخونییەوە‬ ‫گرێینەدا‪ ،‬بەڵكو هۆكاری بۆماوەو شوێنی‬ ‫گەورەبونــی (دەوروبەر ) لە یاد نەكات‪،‬‬ ‫كــە بــۆ هەندێ كــەس دەبێتــە كێڵگەی‬ ‫نەشونمای تاوان‪ ،‬بۆ هەندێكی تر دەبێتە‬ ‫رێــگای بــەرەو داهێنەرو كەســایەتیەكی‬ ‫ناودار لە مێژودا‪.‬‬

‫واتە تەنها بەشێك لەحەقیقەت دەبینێ‬ ‫بەتایبەتــی ئــەو حەقیقەتەكــەی كە لە‬ ‫بەرژەوەنــدی خۆیدایــە‪ ،‬عەلی وەردی‪،‬‬ ‫باس لــە نمونەیەكی زۆر جوان دەكات‪،‬‬ ‫كەبەســەرهاتی «دوو كاراوانچیــن بــە‬ ‫بیابانێكــدا دەڕۆن چاویــان دەكــەوێ‬ ‫بــە پارەیەكی كــۆن كە بەشــێوەیەكی‬ ‫قوچەكــی لــە زەویەكــەدا كەوتــووە‪،‬‬ ‫پارەكــە دیوێكــی زیو دەبــێ دیوەكەی‬ ‫تریــان ئاڵتــون دەبــێ‪ ،‬كاروانچیەكیان‬ ‫لــە الی خۆیــەوە كــە ســەیری پارەكە‬ ‫دەكات بەهاوڕێكــەی دەڵێ ئەوە پارەیە‬ ‫ئاڵتونە‪ ،‬كاراوانچییەكەی تر دەڵێ وەاڵ‬ ‫زیــوە‪ ،‬لەســەر ئەمە دەبێ بەشــەڕیان‬ ‫یەكتــر دەكــوژن» عەلــی وەردی‪ ،‬وای‬ ‫بــۆ دەچــێ كــە هــەردوو كاروانچیەكە‬ ‫هەم هەڵەن‌و هەم راستیشــن لە هەمان‬ ‫كاتــدا چونكە هەریەكەیان بەشــێك لە‬ ‫ڕاســتی یان الیە‪ ،‬چونكە دراوەكە هەم‬ ‫ئاڵتونە لە هەمانكاتیشدا زیویشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئیتــر ئــەوە مرۆڤــە تەنها ئەوبەشــەی‬ ‫حەقیقەت دەبینێ كــە خۆی دەیبینێ‪،‬‬ ‫بــەاڵم حەقیقەتــی مرۆڤەكانــی تــر‬ ‫نابینێ‌‪ ،‬گەر ســەرنجی مێژوی مەغۆل‌و‬ ‫تەتــەرەكان بدەیــن دەبینیــن هۆالكــۆ‬ ‫جەنگیزخــان بــە كەســێكی رزگاركەرو‬ ‫پێغەمبەری بەشــەریەت دەچوێنن ئەمە‬ ‫لــە كاتێكــدا خوێن رێــژو جەالدین الی‬ ‫كــۆی مســوڵمانان‪ ،‬بەهەمان شــێوەش‬ ‫مســوڵمانان ســەاڵحەدین‌و ســەعدی‬ ‫كــوڕی وەقــاس‌و تاریقی كــوڕی زیاد‬ ‫بە فاتیــح‌و رزگاركەری گەالن لە جەهل‬ ‫ســەیر دەكــەن‪ ،‬بەاڵم ئەوەمــان لە یاد‬ ‫نەچێ لــەالی گەالنی تری وەكو مەغۆل‬ ‫هیندی‌و سینی‌و ئەوروپی بەداگیر كەرو‬ ‫خوێن رێژ ئەژمار دەكرێن‪ ،‬كەواتە ئەوە‬ ‫مرۆڤەكانــن بەهــۆی ئــەو چــوار چێوە‬ ‫فكرییــەی كــە عەلــی وەردی‪ ،‬باســی‬ ‫دەكات بۆتە رێگریەك كە تەنها بەشێك‬ ‫لە راستیەكان ببینێ‪.‬‬

‫جوگرافیاو كەسێتی‬

‫جوگرافیــاش دەتوانــێ كەســێتی‬ ‫مرۆڤ ســەر لە بەر بگۆڕێ بەبێ ئەوەی‬ ‫تەنها دیوێكی حەقیقەت‬ ‫عەلــی وەردی‪ ،‬وای بــۆ دەچــێ كــە مرۆڤەكە بتوانێ دركی پێ بكات‌و دواجار‬ ‫مرۆڤ تەنها لە روانگەی خۆیەوە سەیری هەڵوێســتی بگــۆڕێ‪ ،‬عەلــی وەردی‪،‬‬ ‫راستیەكان دەكات‌و هەڵیان دەسەنگێنێ‪ ،‬لەســەر كاریگەریی جوگرافیــا نمونەی‬

‫عەرەبی بەدەویە نشین دەهێنێتەوە كە‬ ‫چۆن بەحوكمی ناوچەی نیشتەجێبونیان‬ ‫كــە ناوچەی بیابانــە بۆتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە ســەیركردنیان بــۆ دین زۆر جیاوازە‬ ‫لــە چاو ئــەو عەرەبانەی كــە لە ناوچە‬ ‫كشتوكاڵی ئاودارەكاندا ژیاون‪ ،‬عەرەبی‬ ‫بــەدەوی زیاتر مەیلیان بەالی مەزهەبی‬ ‫ســونەدان ئەمە لە كاتێكدا عەرەبەكانی‬ ‫ناوچەكانــی تــر زیاتــر تامــەزرۆی‬ ‫شــیعە مەزهەبــن‪ ،‬لێرەوەیــە تەنانــەت‬ ‫جوگرافیاش كاریگەریەكی راستەوخۆی‬ ‫هەیە لەسەر كەسایەتی‌و بیركردنەوەمان‬ ‫لە ژیاندا‪.‬‬ ‫عەلی وەردی‪ ،‬تەنانەت لە شەخسیاتی‬ ‫عیراقی‌و عەرەبیدا جۆرە كەســایەتیەك‬ ‫دەبینێ كە بە «دوڕویی لە كەسێتی»‬ ‫دا ناوی دەبات‪ ،‬ئەم جۆرە كەسایەتییە‬ ‫تەنها لە ناوچە دواكەوتوەكاندا توشــی‬ ‫مرۆڤ دەبێ‪ ،‬بەتایبەتــی ئەوناوچانەی‬ ‫كــە بەهــۆی تەوژمــی مۆدێرنــەو‬ ‫تەكنەلۆجیاوە درزی تێدەكەوێ‌و ناچار‬ ‫دەبێ بچێتە ژێر تەوژمی پێشكەوتنەوە‪،‬‬ ‫ئــەم جــۆرە لەكەســایەتی لەالیەكەوە‬ ‫ئــارەزو دەكات‪ ،‬دوای پێشــكەوتن‌و‬ ‫تەكنەلۆجیــا كــەوێ لەالیەكــی تــرەو‬ ‫كەلتورو دابو نەریت‌و دونیای الشــعوری‬ ‫رێگری لێــدەكات‪ ،‬بۆنمونــە ئەم جۆرە‬ ‫لە كەسایەتییە(شــەخصیە إزدیواجیە)‬ ‫كاتێ كچەكانیان پێوستیان بە پزیشكە‬ ‫ئارەزودەكــەن تەنها پزیشــكی ئافرەت‬ ‫چاودێری بكات‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا نایەڵن‬ ‫كچەكانیان لە قوتابخانە بخوێنن‪.‬‬ ‫دەگەینــە ئەو راســتیەی كــە مرۆڤ‬ ‫كاتێ دەتوانێ ئیرادەو ئازادی مرۆڤانەی‬ ‫جێبەجــێ بــكات‪ ،‬كاتــێ هــەم لە روی‬ ‫بایەلۆجیــەوە تــەواو بێ‪ ،‬هــەم لەڕوی‬ ‫دەوروبــەرو كۆمەڵــەوە بــواری ئەوەی‬ ‫بۆ بڕەخســێ كە ئیرادەكەی چرۆبكات‌و‬ ‫توانــای پراكتیكەكردنــی ئازادی هەبێ‪،‬‬ ‫هیچ مرۆڤێك نییە تەواو بێ خەوش بێ‌‪،‬‬ ‫ئەوەشی كە تاوانبارە بەكردنی تاوانێك‬ ‫تەنهــا خودی خــۆی بەرپرســیار نییە‪،‬‬ ‫بەڵكــو كۆمــەڵ‌و شــوێنی گەورەبــون‌و‬ ‫بۆماوەش دەســتێكی بااڵیــان هەیە لە‬ ‫كردنی تاوانەكەدا‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (604)3-4-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەڕۆژی جیهانیی شانۆدا‬ ‫هەڵسەنگاندن بۆ دەقی شانۆی كوردی كرا‬

‫بیرەوەرییەكانی عەلی وەردی و ژنەكەی‬ ‫دۆستوێڤسكی باڵوكرانەوە‬ ‫لــە دو توێــی ‪ 169‬الپــەڕەی قــەوارە‬ ‫مامناوەندیدا‪ ،‬كتێبی (وانەكانی ژیانم)‪ ،‬كە‬ ‫بەشێكە لە بیرەوەرییەكانی د‪ .‬عەلی وەردی‬ ‫لە الیەن د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد ئەســوەد كراوە‬ ‫بە كوردی‌و لە دەزگای رۆشــنبیری جەمال‬ ‫عیرفان چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫عەلــی وەردی لەمیانــی چەندیــن‬ ‫چاوپێكەوتــن و نووســینی رۆژنامەوانیــدا‬ ‫باســی منداڵــی و قۆناغەكانــی خوێندن و‬ ‫ســەرەتاكانی نوســینی خۆی كــردوە‪ ،‬ئەم‬ ‫بابەتەش كە لەســااڵنی هەشتاكانی سەدەی‬ ‫بیســتدا بــە زنجیــرە بــاوی كردونەتەوە‪،‬‬ ‫بەمانــای زانراوی ئۆتۆبایۆگرافی‪ ،‬بیرەوەری‬ ‫نیــن (وەك خــۆی دەڵێ‌)‪ ،‬بەڵكــو هەوڵی‬ ‫داوە جارێكــی تــر لەمیانــی باســكردنی‬ ‫بیرەوەرییەكانــی منداڵــی و گەنجی‪ ،‬نەریت‬ ‫و دیاردە كۆمەاڵیەتییەكان كەشــف بكات و‬

‫شــیكردنەوەیان بۆ بــكات و هۆكارەكانیان‬ ‫بخاتەڕو و رەخنەیان لێبگرێت‪ .‬عەلی وەردی‬ ‫لــەم بیرەوەرییانــەدا‪ ،‬لەقۆناغــی منداڵی و‬ ‫مێرمنداڵــی و تــا ســااڵنی ‪ 1935‬دەدوێت‪،‬‬ ‫ئەو ســااڵنەی كە قۆناغی ئامادەیی بەپلەی‬ ‫یەكەم لەســەر ئاستی هەموو عیراقدا تەواو‬ ‫دەكات و دەنێردرێت بۆ زانكۆی ئەمریكی لە‬ ‫بەیروت‪ .‬خوێنەری كورد دەتوانێت تێبینیی‬ ‫ئــەوە بكات ئەو دیاردە كۆمەاڵیەتییانەی لە‬ ‫كۆمەڵگــەی عیراقیدا هەبــون و هەندێكیان‬ ‫تا ئەمڕۆش پرۆســە دەكرێن و عەلی وەردی‬ ‫شــیكردنەوەیان بــۆ دەكات و رەخنەیــان‬ ‫لێدەگرێــت‪ ،‬تــا ئەندازەیەكــی زۆر لــە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیشــدا بونیــان هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئــەو رەخنانــەی عەلــی وەردی ئاراســتەی‬ ‫كۆمەڵگەی عیراقیی دەكات‪ ،‬لە زۆر الیەنەوە‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیش دەگرێتەوە‪.‬‬

‫لــە دو توێــی ‪ 137‬الپــەڕەی قــەوارە‬ ‫مامناوەندیــدا (بیرەوەرییەكانــی ئانــا‬ ‫گریگۆریڤنا)‪ ،‬كە دەربارەی ژیانی تایبەتی‌و‬ ‫ژیانی ئەدەبیی (دۆستوێڤسكی)یە‪ ،‬لە الیەن‬ ‫د‪ .‬نەوزاد ئەحمەد ئەســوەد وەرگێڕدراوەتە‬ ‫سەر زمانی كوردی و لە ناوەندی غەزەلنوس‬ ‫چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫ئانــا گریگۆریڤنــای خێزانــی‬ ‫دۆستوێڤســكی لەپــاش مردنــی مێردەكەی‬ ‫بیر لەوە دەكاتــەوە بیرەوەرییەكانی ژیانی‬ ‫هاوســەرییان بنووســێتەوە‪ ،‬وەك خــۆی‬ ‫ێ پێشــتر بەهیــچ جۆرێك بیــری لەوە‬ ‫دەڵ ‌‬ ‫نەكردبۆوە بیرەوەری بنووســێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەو لە بنەڕەتدا نوســەر نییــە و بەهرەی‬

‫ئەدەبیشــی نییە‪ ،‬بەاڵم كاتێك بیر لەژیانی‬ ‫خۆیان دەكاتەوەو بیر لەو ناوبانگە گەورەیە‬ ‫دەكاتەوە كە مێردەكەی هەیبو‪ ،‬ناوبانگێك‬ ‫ســنورەكانی روسیایشــی تێپەڕانــد‪ ،‬پێــی‬ ‫ێ الیەنی گرنگ و شــاراوە‬ ‫ێ هەند ‌‬ ‫باش دەب ‌‬ ‫هەن پێویســتە بیاننوســێتەوە‪ ،‬ئەو الیەنە‬ ‫شــاراوانەش شایســتەی ئــەوەن خەڵكــی‬ ‫ئاگاداریــان بێت‪ .‬ئانا گریگۆریڤنا بۆ ماوەی‬ ‫پێنــج ســاڵ (‪ )1916-1911‬ســەرقاڵی‬ ‫نوســینەوەی ئــەم بیرەوەرییانــە بــو‪ ،‬لەو‬ ‫مــاوە دورودرێژەدا‪ ،‬جوانتریــن بیۆگرافیای‬ ‫دۆستوێڤســكی نوســیوەتەوە كــە زانیاریی‬ ‫گرنــگ و بەســودی تیایە دەربــارەی ژیانی‬ ‫تایبەتی و ژیانی ئەدەبیی دۆستوێڤسكی‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫چاودێر‪ :‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫ســەرباری ناهەمواریــی بارودۆخــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‌و قەیرانــی دارایی‌و‬ ‫شــەڕی داعش‪ ،‬رۆژانــی ‪،2017/3/31-27‬‬ ‫ســەندیكای هونەرمەندانــی كوردســتان‪/‬‬ ‫لقی ســلێمانی‌و بەڕێوەبەرایەتیی گشــتی‬ ‫رۆشــنبیری‌و هونەری ســلێمانی‌و بەشی‬ ‫هونــەری شــانۆ‪ ،‬یــادی رۆژی جیهانیــی‬ ‫شانۆیان بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫لەم فێســتیڤاڵەدا كە بۆ دەقی شــانۆی‬ ‫كــوردی تەرخانكرا بــو‪ ،‬چەندین چاالكیی‬ ‫‌و پێشــانگەی شــێوەكاریی ‌و نمایشــی‬ ‫فیلمــی دێكیۆمێنتاری پێشكەشــكران‪ ،‬لە‬ ‫هەمانكاتدا خەاڵت بەخشرا بە هونەرمەندی‬ ‫كۆچكردو (سەالم فەرەج)‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم فێســتیڤاڵە وتەبێــژی‬ ‫فێستیڤاڵ (ئامانج ئیبراهیم) بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ :‬ئامانجمان لەم فێستیڤاڵە بردنە‬ ‫پێشەوەی نوسینی دەقی شانۆی كوردییە‪،‬‬ ‫ئەو تێكســتانەن كە خۆمان دەیاننوســین‬ ‫‌و دەیكەینــە كاریــی شــانۆیی‪ ،‬گرنگیەكی‬

‫زۆرمــان داوە بەو دەقانەی كە نوســراون‪،‬‬ ‫هەمو نوســەرەكان كوردن‌و نوســینەكان‬ ‫دەربارەی بارودۆخی كوردستانن‪.‬‬ ‫دەربــارەی بارودۆخــی هەرێم‌و قەیرانی‬ ‫داراییش وتی‪ :‬راستە ئێمە بە بارودۆخێكی‬ ‫ناهەمــواردا تێدەپەڕیــن‌و قەیرانی دارایی‬ ‫هەمومانی گرتۆتەوە و فێســتیڤاڵ‌و كاری‬ ‫هونەریی لەم شــێوەیەش تێچویەكی زۆری‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬بەاڵم ئێمە كارەكانمان بە هاوكاری‬ ‫كــردوەو كەمــی تێچــوە و توانیومانــە نۆ‬ ‫نمایشی شانۆیی پێشــكەش بكەین لەگەڵ‬ ‫دو پانێڵ‪.‬‬

‫لــەم فێســتیڤاڵەدا ئــەم شــانۆییانە‬ ‫نمایشــكران‪( :‬خەونەكانــی جەنگاوەرێــك‬ ‫– دەرهێنانــی مۆفــەق عــارف لهۆنــی‪،‬‬ ‫(كوێخــا) – دەرهێنانی شــەماڵ فەهمی‪،‬‬ ‫(بیرەوەریــەكان) – دەرهێنانــی كامەران‬ ‫رەوف‪( ،‬شــەوی یەڵــدا) – دەرهێنانــی‬ ‫هــاوڕێ‌ قــادر‪( ،‬نوســینەوەی یــادەوەری‬ ‫ونبویــەك) – دەرهێنانی گــۆران ئەكرەم‪،‬‬ ‫(بەســتەڵەكی عەقــڵ) – دەرهێنانــی‬ ‫عەزیز عومەر‪ .‬لەدوا رۆژی فێستیڤاڵیشــدا‬ ‫خەاڵتەكان دابەشكران‪.‬‬

‫(‪ 7‬رەنگە) پێشانگەیەكی كاریكاتێر دەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪::‬‬ ‫رۆژی ‪ 2017/4/1‬لــە گەلەری مۆزەخانەی‬ ‫نیشتمانی (ئەمنە سورەكە)‪ ،‬پێشانگەیەكی‬ ‫كاریكاتێریــی بــۆ ‪ 15‬هونەرمەنــد كــە لــە‬ ‫شــارەكانی ســلێمانی‪ ،‬كەركــوك‪ ،‬هەولێر‪،‬‬ ‫دهۆك‪ ،‬سنەوە هاتبون‪ ،‬كردەوە‪.‬‬ ‫هەریەك لە هونەرمەندان بە ‪ 15‬كاریكاتێر‬ ‫بەشــدارییان كردوەو بڕیارە هەمان پێشانگە‬ ‫ببرێتە هەولێر‪.‬‬

‫ســەبارەت بــەم پێشــانگەیە‪( ،‬بەختیار‬ ‫ســەعید) سەرپەرشــتیاری ناوەنــدی ‪7‬‬ ‫رەنگە بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬ئامانجمان‬ ‫لــە كردنــەوەی ئەم پێشــانگە كاریكاتێرییە‬ ‫لــەم رۆژەدا‪ ،‬فراوانكردنــی دنیــای هونەری‬ ‫كاریكاتێرە و دەرخســتنی نەهامەتیەكانە و‬ ‫دەربڕینیانە بە كاریكاتێر‪.‬‬ ‫بەشداربوانی ئەم پێشانگەیە بریتیبون لە‬ ‫هونەرمەندان‪ :‬رێناس عارف‪ ،‬محەمەد فەتاح‪،‬‬ ‫عەلــی مەنــدەالوی‪ ،‬خالید ســتار‪ ،‬پەروەر‪،‬‬

‫سەرچڵ شەوقی‪ ،‬هەندرێن خۆشناو‪ ،‬بەهزاد‬ ‫تارا‪ ،‬ســەلیم دۆســكی‪ ،‬شــوكاك‪ ،‬ســەردار‬ ‫عەبدوڵاڵ‪ ،‬گرفتار كاكەیی‪ ،‬نامۆ رۆستەمزادە‪،‬‬ ‫سەردار كێستەیی‪ ،‬بەكر عەبدولڕەحمان‪.‬‬ ‫سپۆنســەری پێشــانگەكەیش هەریــەك‬ ‫لە‪ :‬بەڕێوەبەرایەتیی گشــتی رۆشــنبیری‌و‬ ‫هونەری سلێمانی‪ ،‬سەندیكای هونەرمەندانی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬تەلەفزیۆنــی خــاك‪ ،‬گرتویانەتە‬ ‫ئەستۆ‪.‬‬

‫سایتی نوێی‬

‫كەوتەكار‬

‫‪www.dabran.net‬‬

‫‪w.dabran.n‬‬ ‫بە سێ زمان‪ :‬كوردی‪ ،‬عەرەبی و ئینگلیزی‬

‫دیزاینی نوێ‬

‫لە ژمارەی داهاتووەوە‪ ،‬ڕەخنەی چاودێر بەردەوام کاری تازەی‬ ‫وەرگێڕەکان بە شێوەیەکی بەردەوام بۆ خوێنەران‬ ‫ئاشکرا دەکات‪.‬‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫وەرگێڕەکان سەرقاڵی چین؟‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )545‬دووشەممە ‪2017/4/3‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫مەسعود محەمەد لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە‬ ‫دەقی وتاری مەال بەختیار لە كۆنفرانسی نێودەوڵەتی‪ ،‬یادی (‪ )15‬ساڵەی كۆچی دوایی ئەدیب‌ و‬ ‫فەیلەسوف و بیرمەندی كورد مەسعود محەمەد‬ ‫بەندە پێموایە‪ ،‬گرنگرتین بڕیار‬ ‫كە مەسعود محەمەد لەتەمەنی‬ ‫الوێتیدا داویەتی‌و باوكە‬ ‫مەزنەكەشی پشتیوانی كردووە‪،‬‬ ‫ئەوە بووە كە وتویەتی‪ :‬خوێندنی‬ ‫مەكتەب تەواو دەكەم و حوجرەی‬ ‫جێهێشتووە‬

‫پێشــەكی ببــوورن لەبــەر ســەرقاڵی‪،‬‬ ‫نەمتوانــی ئامادەبــم‪..‬‬ ‫دوای دەستخۆشی لێكردن‪ ،‬لەم‬ ‫رێزلێنانەی بیرمەندێكی كوردستان‬ ‫(مەسعود محەمەد) ئومێدەوارم ئەم‬ ‫نەریتە بۆ ئاوڕدانەوە لەناوداران‪ ،‬فراوانتر‬ ‫بكرێ‌‪ ..‬بەتایبەتی لەم سەردەمەدا كە‬ ‫سۆسیال میدیا‪ ،‬هاوشانی سودەكانی‪،‬‬ ‫زیانەكانیشی لەسەر نــەوەی نوێ‌‪،‬‬ ‫كەمنین‪!..‬‬

‫بەڕێزان!‬

‫لەم كورتە روانگەیەدا‪ ،‬دەمــەوێ‌‪،‬‬ ‫ئاوڕێكتان پێبدەم لــەرابــوردووی پڕ‬ ‫لەجەنجاڵی فەلسەفەو ئایدۆلۆژیەتی‬ ‫چلەكان‪ ،‬هەتا كۆتایی هەشتاكان‪ .‬كە‬ ‫ئەوێ‌ سااڵن‪ ،‬تەواوی هێزە سیاسییەكان‬ ‫و رووناكبیران‪ ،‬سەرقاڵی مشتومڕی‬ ‫جــۆراوجــۆر بــوون‪ .‬بــەاڵم بەداخەوە‬ ‫كەمترین سودمان لێوەرگرتووە‪.‬‬ ‫لــەو ســەردەمــەداو لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫كــەمــتــریــن ئــەدەبــیــاتــی فەلسەفی‬ ‫وەرگێڕدرابوونە سەر زمانی عەرەبی‪،‬‬ ‫زۆر زۆر كەمیشیان‪ ،‬زمانی كوردی‬ ‫توخنیان كەوتبوو‪ .‬هۆیەكەشی ئەوەبوو‬ ‫كە نوسەران ئەو دەمــە‪ ،‬دەرەقەتی‬ ‫بابەتە فەلسەفییەكان نەدەهاتن‪.‬‬ ‫سەیرەكە لــەوەشــدایــە‪ ،‬تــەواوی ئەو‬ ‫حزب و گروپ و سەركردە سیاسیانەی‬ ‫دەیان وێرا خۆیان لە فەلسەفە بدەن‪،‬‬ ‫یان پەیڕەو بكەن‪ ،‬هەروەكو ئەستێرەی‬ ‫كــاروانــكــوژە‪ ،‬هــەڵــوەدای فەلسەفە‬ ‫بـــوون‪ ،‬ئەگینا‪ ،‬قورسترین بەشی‬ ‫زانستی سۆسیۆلۆژی و مرۆڤناسی‌و‬ ‫گەردونناسی‪ ،‬دوای فیزیای زانستی‬ ‫ســروشــتــی‪ ،‬فــەلــســەفــەیــە‪ !..‬ئیتر‬ ‫چــۆن دەبــێ‌ بەكەمترین ئەدەبیاتی‬ ‫وەرگــێــڕدراوی فەلسەفە‪ ،‬پەیڕەوی‬ ‫ستراتیژی لێبكرێ‌؟ پەیڕەوكردنێكی‬ ‫توندڕەوانەش!! كە مەسعود محەمەد‬ ‫ساڵی (‪ )1960‬ئــەم پاشكۆیەتییە‬ ‫فەلسەفییەی بەبێ‌ لێكۆڵینەوەی قوڵ‪،‬‬ ‫رەتكردۆتەوە‪.‬‬

‫ئامادەبووان!!‬

‫س ـێ‌ چــەشــن كـــاردانـــەوەی دیــار‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر فەلسەفەی مەتریالیستی‬ ‫و دیالكتیكیدا‪ ،‬لەچلەكانەوە بۆ‬ ‫هەشتاكان‪ ،‬لەئارادا هەبوون‪.‬‬ ‫یەكەمیان‪ :‬كــاردانــەوەی ئایینی ‪-‬‬ ‫مەزهەبی‪ ،‬هەندێك لەزانایانی ئایینی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬كــــاردانــــەوەی بــــۆرژوا‪-‬‬ ‫ناسیونالیستی تــازە سەرهەڵداوی‬ ‫چلەكان و پەنجاكان‪.‬‬ ‫سێهەمیشیان‪ :‬دیالۆگی كەسانی‬ ‫دەســتــەبــژێــری هــەڵــكــەوتــوو لەسەر‬ ‫فەلسەفە‪.‬‬ ‫كــاردانــەوەی یەكەم؛ كــاردانــەوەی‬ ‫سەلەفی بــوو‪ ،‬هیچی نەخستە سەر‬ ‫هــۆش‌و هۆشیاری‪ ،‬بەڵكو زیانیشی‬ ‫پێگەیاندن‪.‬‬ ‫كــاردانــەوەی دووەم؛ باشتر بوو‪،‬‬ ‫چونكە بــــۆرژوای ناسیونالیست‌و‬ ‫ناسیونالیزم‪ ،‬ئەو دەمە‪ ،‬هەم لەسەر‬ ‫ئاستی جیهان و هــەم لــەنــاوخــۆدا‪،‬‬ ‫هێزو پەیوەندی بەرهەمهێنانی گەشەی‬ ‫دەكــرد‪ .‬ناسیونالیزمیش لەناو ئەو‬ ‫گەشە كردنەدا‪ ،‬پێدەگەیشت و بنەمای‬ ‫خەباتی رزگاری نەتەوەیش پێچەوانەی‬ ‫ئەو الیەنانەی خەباتی نەتەوەییان‬ ‫رەتــدەكــردەوە‪ ،‬هەتا دەهــات پەرەی‬ ‫دەسەند‪.‬‬ ‫كاردانەوەی سێهەم؛ بەرامبەر ئەوانەی‬ ‫روانگەی جیاوازیان لەفەلسەفە باوەكەی‬ ‫ئەو سەردەمە هەبوو‪ ،‬هەر لەسەرەتاوە‪،‬‬ ‫كەوتنە بــەردەم پەالمارێكی فراوانی‬ ‫هەردوو كاردانەوەكەی باسمان كردن‪.‬‬ ‫هەتا رادەی تۆمەتی كۆنەپەرستی بۆ‬ ‫هەڵبەستنیان‪.‬‬ ‫مەسعود محمەد‪ ،‬شۆڕەسوارێكی‬ ‫سێهەم رەوتــی بــەرەی دیالۆگ بوو‪.‬‬ ‫بەڵكو لەبواری مشتوماڵی فەلسەفیدا‪،‬‬ ‫لەناو كورددا رچەشكێن بوو‪.‬‬ ‫ئــەم زاتـــە‪ ،‬كــە لەبنەماڵەیەكی‬ ‫رۆشــنــگــەری كـــوردپـــەروەری دیــاری‬ ‫كۆیەیە‪ ،‬بەتایبەتی لەسەر دەستی باوكە‬ ‫پەروەردەكرابوو‪،‬‬ ‫هەڵكەوتووەكەیدا‬ ‫مایەی ســەر ســوڕمــان نییە‪ ،‬مەالی‬ ‫گـــەورە‪ ،‬كــە بەڕاستی گـــەورە بــوو‪،‬‬ ‫كچی خــۆی لــەنــاو كولتوری وشكە‬ ‫سۆفییەكاندا ناردبێتە بەر خوێندن‌و‬

‫دژی نەریتی كۆنەپەرستی لەناو‬ ‫بەشێكی شێخ‌و مەالكاندا‪ ،‬داهێنانی‬ ‫هەبووبێ‌‪ ،‬لەمالشەوە كــوڕەكــەی وا‬ ‫ێ‬ ‫گۆشكردبێ‌‪ ،‬مزگەوت و حوجرە ج ‌‬ ‫بهێڵێ‌‌و سەركێشی ئەقالنییەت‪ ،‬بەرەو‬ ‫خوێندنی دونیایی لەبەغداد‪ ،‬بنوێنێ‌‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی پارێزەری‪ ،‬نەك جێنشینی‬ ‫مەالیەتی‪ ،‬هەڵبژێرێ‌‪.‬‬ ‫بەندە پێموایە‪ ،‬گرنگترین بڕیار‬ ‫كــە مــەســعــود مــحــەمــەد لەتەمەنی‬ ‫الوێتیدا داویەتی‌و باوكە مەزنەكەشی‬ ‫پشتیوانی كـــردووە‪ ،‬ئــەوە بــووە كە‬ ‫وتویەتی‪ :‬خوێندنی مەكتەب تەواو‬ ‫دەكەم و حوجرەی جێهێشتووە‪ .‬كە‬ ‫خەڵكەكە بەمەالی گەورەیان وتووە‪،‬‬ ‫چۆن رێگەی كوڕەكەت دەدەی رێگای‬ ‫ێ بێڵێ‌‪،‬‬ ‫مزگەوت ‌و ئایینپەرستی ج ‌‬ ‫فەرمویەتی‪ :‬من لەرۆژگارێكی تر گەورە‬ ‫بــووم و مەسعودیش لــەرۆژگــاری تر‬ ‫پێگەیشتووە‪.‬‬ ‫مێژووی هەموو كەسێك وایە‪ ،‬رووداو‪،‬‬ ‫یان بڕیارێك‪ ،‬سەراپای ئاراستەی ژیان‬ ‫دەگـــۆڕێ‌‪ .‬ئــەوەی مەسعود محەمەد‬ ‫لەبەغداد وەدەســتــی هێنا‪ ،‬لەكۆیە‬ ‫نەدەهاتەدی‪ .‬ئەوەی لەزانكۆش فێری‬ ‫بــوو‪ ،‬لەمزگەوت و حوجرە دەستی‬ ‫نەدەكەوت‪ .‬سەلەفییەتیش كوت‌ومت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬نەریتی رابردوو لەرۆژگارێكی‬ ‫گۆڕدراودا بسەپێنرێ‌‪.‬‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬مزگەوت و حوجرەو باوكی‪،‬‬ ‫بناغەیەكی تۆكمەی زانستی ئایینی‌و‬ ‫زمانی عەرەبیان بۆ داڕشــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ گۆڕانكاری ژیاندا‪ ،‬هەڵكشانیش‬ ‫بەرەو لوتكەی مەعریفە‪ ،‬زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫مەعریفەی دونیاییش‪ ،‬تەنها لەرێبازە‬ ‫دونیاگەراییەكاندا دێتەدی‪.‬‬ ‫ئەم رۆڵە رەچە شكێنەی كۆیەو مەالی‬ ‫گەورە‪ ،‬میراتێكی ئایینی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دەباتە بەغداد‪ ،‬بەاڵم لەناو میراتەكەدا‬ ‫چـــەق نــابــەســت ـێ‌‪ .‬لــەهــەمــانــكــاتــدا‪،‬‬ ‫لەمیراتەكەشی هەڵناگەڕێتەوە‪ .‬لەم‬ ‫پێودانگەوە تەواوی كۆششە فكریی‌و‬ ‫فەلسەفییەكانی‪ ،‬لەنێوان راپەڕاندنی‬ ‫ئەركە دونیاییەكان و سود وەرگرتن‬ ‫لەمیراتی كەلەپوری میتافیزیكی‪،‬‬ ‫لــەنــگــەری گــرتــووە‪ .‬بــەب ـێ‌ ئــەوەی‬ ‫وەكــو وشكە سەلەفی‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫مەتریالیزم بەكوفر بزانێ‌ و فەلسەفەی‬

‫ئایدیالیزمیش‪ ،‬بۆ پەرەستن بسەپێنێ‌‪ .‬دەرخستنی راستییەكان و رەتكردنەوەی‬ ‫ئەگەر مەسعود محەمەد‪ ،‬ئاوها قوڵ حوكمە فەلسەفییە رەهاكان‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫ئەندێش‪ ،‬بیری لەئەركە فەلسەفییەكان دژی ئەوەبوو‪ ،‬چەمكە فەلسەفییەكان‬ ‫نــەكــردبــایــە‪ ،‬یــان لــەژێــر كاریگەری شەتەكی ئایدۆلۆژیەتی حزبایەتی‬ ‫بنەماڵەو داب و نەریت و میراتدا‪ ،‬بدرێن‪ .‬لەدیالۆگی فەلسەفیشدا كۆڵی‬ ‫بمابایە‪ ،‬بێگومان تەنها وەكو زانایەكی نەداوەو دڵنیابووە لەرەهەندی ملمالنێ‌و مەال بەختیار‬ ‫لەبنەماڵەیەكی‬ ‫ئایینی‪،‬‬ ‫ئایینی ناكۆكییەكان‪ ،‬كە لەئاییندەدا رۆشنتر‬ ‫‪ – 2017/3/31‬سلێامنی‬ ‫داخــراودا دەمایەوە‪ .‬كە وردتــر بیری راستییەكان ساغ دەبنەوە‪.‬‬ ‫لەفەلسەفەو ئەندێشەو سیاسەتیش‬ ‫بــەدڵــنــیــایــیــەوە‪ ،‬لــەنــاو پــرۆســە‬ ‫*ئەم وتارە لەالیەن رەهبەر سەید‬ ‫ێ بڕیاری حزب‌و‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬لەبەرامبەر هەموو كاردانەوە مێژوییەكاندا‪ ،‬بەب ‌‬ ‫پەڕگیرەكاندا‪ ،‬كاردانەوەی پەڕگیری بنەماڵە‪ ،‬ســــەرەڕای هــەمــوو جــۆرە برایم‪ -‬روناکبیر و لێپرسراوی مەڵبەندی‬ ‫بیری ئایینی سەدەكانی ناوەڕاستی دژایەتی و دوژمنایەتییەك‪ ،‬تەنانەت كۆیە خوێنراوەتەوە‬ ‫نەبووە‪ .‬بەڵكو سەردەمەكەو رادەی لــەواڵتــێــك و لــەنــاو گەلێكیشدا كە‬ ‫خەباتی نەتەوەو لێكدانەوە بۆ باری الیەنیكەمی ئازادی هزریشی تیا نەبێ‌‪،‬‬ ‫چینایەتی‪ ،‬چۆن باوەڕی پێی بوبێ‌‪ ،‬مرۆڤی بەتواناو زانا‪ ،‬لەدوا ئەنجامدا‬ ‫ێ و سەردەكەوێ‌‪.‬‬ ‫لەو دۆخانەی پیایدا تێپەڕیووە‪ ،‬لەو هەڵدەكەو ‌‬ ‫چوارچێوە هاوسەنگەی فەلسەفەدا‪،‬‬ ‫مەسعود محەمەد‪ ،‬لەو جۆرە كەسانە‬ ‫هەڵوێستی هەبووەو بیروڕای دەربڕیوەو بـــووە‪ ،‬شــانــازی بــۆ خــۆی و كــورد‌و‬ ‫رەخنەی بابەتی گرتووە‪.‬‬ ‫بنەماڵەكەی تۆمار كــرد‌و وەجاخی‬ ‫ئــەم زاتـــە‪ ،‬تەنها خــۆی و هــزرو مـــەالی گــــەورەی پــرشــنــگــدار كــرد‪.‬‬ ‫قەڵەمەكەی هەبووە‪ .‬نە تفەنگچی دوای گەرچی‪ ،‬مەرج نییە‪ ،‬لەگەڵ سەرجەم‬ ‫خۆی خستووە‪ .‬نە هانای بۆ خزمایەتی بۆچوونەكانی بین‪ .‬بەاڵم مەرجە‪ ،‬دوای‬ ‫بنەماڵەیی بردووە‪ .‬نەقسەی رەقیشی نیو سەدە لەجەنجاڵە فەلسەفییەكان‪،‬‬ ‫بەكەس وتووە‪ .‬لەگەڵ وەزیر و گزیر‪ ،‬كە تا ئێستاش ناكۆكی فەلسەفیی‬ ‫زانیویەتی چۆن قسە دەكات‪ .‬قسەی رووبـــەڕومـــان دەبــێــتــەوە‪ ،‬مــەرجــە‬ ‫ویژدان‪ ،‬نەك هەڵاڵو بگرەی رووناكبیرو دانــی پیابنێین‪ ،‬مەسعود محەمەد‪،‬‬ ‫سیاسەتمەداران‪ .‬لەخۆشی زۆر دڵنیا بیرمەندێكی هەڵكەتوو بووەو بەشێكی‬ ‫بووە كە ئەندێشەكانی‪ ،‬مێژوو رەتی بــەرچــاوی بۆچوونەكانیشی راســت‬ ‫ناكاتەوە‪.‬‬ ‫دەرچوون‪.‬‬ ‫لەناو ناكۆكییەكاندا‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫ئامادەبوانی بەڕێز‪!..‬‬ ‫بۆ مــێــژووی رووناكبیرانی كــورد‪ ،‬لەسەر بۆچوونەكانی زۆر دژایەتی‬ ‫زۆر گرنگە‪ ،‬كەسێك هەڵبكەوێ‌‪ ،‬كراوە‪ ،‬دژایەتییەكەش لەالیەن چەپەكان‬ ‫لەگەوهەری هەڵكەوتن تێگەیشتبێ‌‪ .‬و ناسیۆنالیستە چەپەكانیشەوە بووە‪،‬‬ ‫هەناسەی بیركردنەوەی درێژ بووبێ‌‪ .‬كەچی هەر لەبەرەی نەتەوەكەشیدا‬ ‫نوسینەكانیشی لەروانگەی فەلسەفی ماوەتەوە‪ .‬زۆرجار بۆ چارەسەری كێشە‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬لۆژیكی جیاوازی دەرخستبێ‌‪ .‬سیاسییەكانیش هانایان بۆ بردووە‪.‬‬ ‫ئەم بیرمەندە؛ دەیتوانی بە ئاسانی‪ ،‬لــەســەرجــەم نوسینەكانیا‪ ،‬گەرچی‬ ‫ببێتە مەالیەكی گەورە‪ ،‬كەچی نەبوو‪ .‬هەمیشە لەمشتومڕدا بـــووە‪ ،‬رقی‬ ‫ئەم هەڵكەوتووە؛ بەئاسانی دەیتوانی بەرامبەر بەكەس نەبووە‪ .‬بەكاردانەوە‬ ‫بگاتە پلەی مەكتەبی سیاسی هەر نەی نوسیووە‪ .‬بــەبــاوەڕی جیاوازی‬ ‫حزبێك ویستبای‪ ..‬كەچی هەر بیریشی فەلسەفەوە‪ ،‬رێگای گرتۆتە بەر‌و بردیە‬ ‫سەریش!‬ ‫لێ‌ نەكردۆتەوە‪.‬‬ ‫لەكۆتایدا‪ ،‬ئەم كەڵە بیرمەندە‪ ،‬تەنها‬ ‫ئەم رەچەشكێنە؛ بەئاسانی پێی‬ ‫دەكرا‪ ،‬دوای موڵك و میرات و داهات بەدەرس وەرگرتن لەرەخنەو نوسی ‌ن و‬ ‫ئەزمونەكانی‪ ،‬دەشێ‌ گەردنمان ئازاد‬ ‫بكەوێ‌‪ ..‬لەمەشیان دوور بووە‪.‬‬ ‫لــەبــری ئــەو دەســتــكــەوت و پلە بێ‌ و لەئازادی راستەقینە تێبگەین‪.‬‬ ‫تایبەتیانە‪ ،‬ئەم زاتــە كەمەندكێشی بۆیە پێویستە لێی فێربین‪ .‬بەاڵم‬ ‫ێ چارەكە سەدەش‪،‬‬ ‫ئەقڵ و نوسین‌و ملمالنێ بووە لەپێناوی مەخابن‪ ،‬دوای س ‌‬

‫لەو جیهانە دەوڵەمەندەی ئەندێشە‪،‬‬ ‫هێشتا كەمتر سودمان لێوەرگرتووە؛‬ ‫هێشتا زۆرن ئەوانەی بەلۆژیكی هێز‬ ‫دەخوڕن‪ ،‬نەك بەهێزی لۆژیك!!‬

‫مەسعود محمەد‪،‬‬ ‫شۆڕەسوارێكی‬ ‫سێهەم‬ ‫رەوتی بەرەی‬ ‫دیالۆگ بوو‪.‬‬ ‫بەڵكو لەبواری‬ ‫مشتوماڵی‬ ‫فەلسەفیدا‪ ،‬لەناو‬ ‫كورددا رچەشكێن‬ ‫بوو‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )545‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/4/3‬‬

‫نانی وشك‪ ،‬پاكانە حیسابی من بوو لەگەڵ باوكمدا‬

‫««‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ محەمەد شوكری‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫*بەنوسینی ژیاننامەكەت‪ ،‬دەتوانین بڵێین‬ ‫پاكانە حیسابی خۆت لەگەڵ خێزانەكەتدا‬ ‫كردووە؟‬ ‫من بە بەردەوامی هەستێكی نێگەتیڤانەم‬‫بەرامبەر باوكم نییە‪ .‬لە (نانی وشك و‬ ‫ڕۆژگاری هەڵەكان)دا پاكانە حیسابی خۆم‬ ‫لەگەڵدا كرد‪ .‬بەسە‪ ،‬ئەوەی بوو بوو‪ .‬هەرچی‬ ‫بەدی و خراپەكاری كۆمەڵگاكەمانە‪ ،‬ئاوقەیی‬ ‫ئەو بوو بوو‪ .‬گوناهی خۆی نەبوو‪.‬‬ ‫بیرمە ساڵی ‪ 1964‬شكاتی لێ كردم و‬ ‫شكاتنامەكەش‪ ،‬یەكێك لەو عەرزوحاڵچییە‬ ‫نەزان و كینە لە سكانە بۆیان نوسی بوو‪.‬‬ ‫تێیدا باس لەوە دەكات تا بووم بە مامۆستا‪،‬‬ ‫خەرجی خوێندنەكەم ئەو بۆی داوم و ئێستا‬ ‫من لە موچەكەم هیچی نادەمێ‌‪.‬‬ ‫ئەوە ڕاست نەبوو‪ ،‬چونكە من بەشێك‬ ‫لە موچەكەم دەدا بە دایكم بۆ مەسرەفی‬ ‫ماڵەوە‪ .‬لە دادگا بۆ دادوەرم ڕونكردەوە كە‬ ‫باوكم دروزنێكی گەورەیەو سەروەختێكیش لە‬ ‫عەرائیش خەریكی خوێندن بووم‪ ،‬هەرگیزاو‬ ‫هەرگیز لێی نەپرسیووم‪ .‬بۆ كڕینی دەفتەر‬ ‫و كتێبیش‪ ،‬پەنام بۆ دزینی جلی ئەو مااڵنە‬ ‫دەبــرد كە لەسەر بان هەڵیان دەخست و‬ ‫شەوانە لێم دەكردنەوە‪.‬‬ ‫سەروەختێكیش دادوەر ڕووی دەمی كردە‬ ‫باوكم و داوای لێ كرد‪ ،‬ڕاستی یارمەتی دانی‬ ‫بۆ خوێندنەكەم ڕون بكاتەوە‪ ،‬بە گریانەوە‬ ‫وتــی‪( :‬بەسیەتی كوڕەكەم دەزان ـ ‌ێ چۆن‬ ‫باشتر لەمن قسە بكات)‪ .‬لەگەڵ هاوڕێیەكمدا‬ ‫بووم‪ .‬لە هۆڵی دادگا چوینەدەر ‌ێ و خۆمان‬ ‫كرد بە یەکەم مەیخانەدا كە لەو ناوە نزیك‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫*دوایی بە دور و درێژیی دێینە سەرباسی‬ ‫(نانی وشك و ڕۆژگــاری هەڵەكان)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بابزانین ئێستا دەتوانیت وێنەی گوندەكەتان‬ ‫(گوندی بەنی شیكر) بێنیتەوە بەرچاوی‬ ‫خۆت‪ ،‬كاتێك بە منداڵی بەجێت هێشت؟‬ ‫زۆر بە كاڵی و بەشێوەیەكی تەمومژاوی‪،‬‬‫تەنها بیری هاتنەدەرەوەم دێت‪ .‬زەحمەتە بۆ‬ ‫منداڵێكی شەش حەوت سااڵن لە ئێستادا‪ ،‬بە‬

‫وردی باسی ئەوە بكات‪.‬‬ ‫*بۆ نمونە هیچت دەربارەی ئەو سەردەمە‬ ‫بیرنەماوە كە لە حوجرە دەتخوێند؟‬ ‫تەنها تاریكی هاتنەدەرەوەم لە گوندە‬‫قوڕبەسەرەكەم بیردێتەوە‪ .‬كەس نەیبردم بۆ‬ ‫هیچ حوجرەیەك‪.‬‬ ‫*ئەی چۆن گوندەكەتانت بەجێهێشت؟‬ ‫بەناو چەند گوندێكدا ڕەت بووین‪ ،‬وەك‬‫(باب تازە)و (شفشاون) و (جمعة الزینات)‪.‬‬ ‫چەند ڕۆژێك لە (جمعة الزینات)ماینەوە‪.‬‬ ‫دایكم بردمی بۆ حوجرە و لەگەڵ چەند‬ ‫منداڵێكی بچكۆلەدا دانیشتم و چاوەڕ ‌ێ بووم‬ ‫بزانم‪ ،‬لەو حوجرە دڵتەنگ و قەبزەدا چی‬ ‫ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫مەال لە حوجرەكە زیاتر مایەی پەستی‬ ‫و دڵتەنگی بــوو‪ .‬جارێكیان یەكێك لە‬ ‫منداڵەكان ئایەتێكی بە هەڵە خوێندەوەو‬ ‫مەالش زۆر دڕندانە كەوتە گیانی‪ .‬من جڵفەی‬ ‫مەغریبیم نەدەزانی‪ .‬مەالی دڕندە بە توندی‬ ‫لە منداڵەكەی دەدا‪ .‬ئیتر لە تاقەتمدا نەماو‬ ‫هەستام بۆی و بە زمانە الدێییەكەی خۆم‬ ‫كەوتمە جنێوپێدانی (أتش ذیماش أیمیس‬ ‫نرقحبا) كـــوڕی‪ ....‬با دایــكــت‪ ...‬پاشان‬ ‫بەخێرایی بۆی دەرچوم‪ .‬ئەوە بیرەوەریەكی‬

‫دڕندانەو زۆر ناخۆشە‪.‬‬ ‫*ئەی باوكت چی‪ ،‬هەمیشە هەروا توڕە و‬ ‫سەختگیر بوو‪ ،‬وەك ئەوەی لە نوسینەكانتدا‬ ‫باسی دەكەیت؟‬ ‫زۆر لــەوە خراپتربوو كە لەنوسین و‬‫گفتوگۆكانمدا باسم كردووە‪ .‬باوكی مەغریبی‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬جیاوازیەكی زۆری نییە‬ ‫لەگەڵ باوكم یان ئەو مەالیەی پێشتر باسم‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫یەكێك لە خوێنەرانی (نانی وشك) بۆی‬ ‫باس كردم كە مامەڵەی لەگەڵ منداڵەكانیدا‬ ‫گــۆڕیــوە‪ ،‬لەترسی ئــەوەی نەبادا كاتێك‬ ‫گەورە دەبن‪ ،‬بەخراپ باسی بكەن و ڕقی‬ ‫لێ هەڵبگرن‪.‬‬ ‫ئەمەش ئــەوە دەر دەخــات كە هەندێ‌‬ ‫نوسینی ئەدەبی ڕەنگە ڕۆڵی هەبێت‪ ،‬لە‬ ‫گۆڕینی چەند ڕەفتار و هەڵسوكەوتێكدا‪.‬‬ ‫ئەڵبەت گۆڕانی شێنەیی و لەسەرخۆ‪ ،‬نەك‬ ‫گۆڕانی ڕاستەوخۆ وەك ئەوەی كاری زانستە‬ ‫مرۆڤایەتیەكانە‪.‬‬ ‫*ئێستا و دوای ئەو هەموو ساڵە‪ ،‬چۆن‬ ‫سەیری باوكت دەكەیت؟‬ ‫جگە لە تارماییەكەی‪ ،‬لەبیرمدا نەماوە‪.‬‬‫حـــەزم دەكـــرد پــرســیــاری ئــەوەتــان لێ‬

‫نەكردمایە‪ .‬هەمیشە وادێت بە خەیاڵمدا كە‬ ‫من ب ‌ێ باوك لەدایك بووم‪ .‬سەیرم بەوانە‬ ‫دێت كە بە خۆشەویستی و كەیفەوە باسی‬ ‫باوكیان دەكەن‪ .‬وەی لە خۆشەویستی باوكان‬ ‫و منااڵن‪ .‬بە دەگمەن نەبێت گوێبیستی‬ ‫خۆشەویستی لەو جۆرە نەبووم‪ .‬ئەڵبەت‬ ‫لەالیەن گەورەكانەوە دەڵێم‪.‬‬ ‫*ئەو حاڵەتە چۆن لێك دەدەیتەوە؟‬ ‫وێنەی باوك‪( -‬جاران و ئێستاش) دەتوانم‬‫بیگشتێنم‪ .‬كوشتنی بــاوك ئەنگێزەیەكی‬ ‫مرۆییانەیەو هەر لەسەرەتاوە لەگەڵ مرۆڤدا‬ ‫لەدایك بووە (ئەڵبەت ئەو كوشتنە زیاتر‬ ‫ڕۆحییەو كەمتر جەستەییە)‪.‬‬ ‫زۆربەی جار باوكان منداڵەكانیان بەرەو‬ ‫دواوە‪ ،‬بەرەو بێجوڵەیی و چەقبەستنێكی‬ ‫كوشندە پەلكێش دەكــەن‪ .‬لەبەر ئەوەیە‬ ‫نامەوێت میراتگر و نەوەی هیچ كەس بم‪.‬‬ ‫بە دەستی خۆم خۆم بكوژم‪ -‬گەر پێویست‬ ‫كات‪ ،-‬زۆر چاكترە لەوەی بەدەستی ئەوەبێت‬ ‫كە خستومیەتیەوە‪.‬‬ ‫*هەر لەبەر‌ئەوەیە بەشێوەیەكی زهنی و‬ ‫ڕۆحی باوكت كوشت؟‬ ‫نامەوێت دوجــار بیكوژم‪ .‬ژیان الیەنی‬‫ڕۆشنی دیكەی تێدایە و هەر ئەوە نییە بە‬

‫ڕقبوونەوە لەباوك (بەشێوەیەكی نەخۆشانە)‬ ‫بەسەری بەرین‪ .‬شتی دیكە هەیەو هەوڵ‬ ‫دەدەم ئەوەندەی ژیانم ماوە‪ ،‬بەهەرمەندبم‬ ‫لێی و لەڕك و كینە دوركەومەوە‪.‬‬ ‫نامەوێت دوژمنایەتی نێوان باوكان و‬ ‫فرزەندەكان تۆخ كەمەوە‪ .‬دڵخۆش نیم بەوەی‬ ‫كەهەست دەكەم بۆچونەكانم بەرەو ئەوە مل‬ ‫دەنێن‪ ،‬ببنە باعیسی تێكدانی خێزانەكان و‬ ‫شەڕ و ئاژاوە لەماڵەكاندا بخەنەوە‪.‬‬ ‫*بەاڵم ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەوەیە‪،‬‬ ‫تۆ هەمیشە یان باسی ئەوانی دیكە دەكەیت‬ ‫یاخود باسی باوكت دەکەیت بەتایبەتی؟‬ ‫زۆربــەی كات باسی خۆم دەكەم‪ ،‬نەك‬‫باسی ئەوانی تر یان باوكم بكەم‪.‬‬ ‫*لە كتێبەكەتدا (ژان ژینییە لە تەنجە)‪،‬‬ ‫شتێكی ترسناك بــاس دەكــەیــت كاتێك‬ ‫دەڵێیت‪( :‬باوكم بەسی بسیتە‪ -‬دراوی‬ ‫مەغریبی ئەوسا‪ -‬فرۆشتمی بە خاوەنی‬ ‫گازینۆیەك)؟‬ ‫لەئێستادا زۆربەی باوكان بازرگانی بە‬‫منداڵەكانیانەوە دەكەن‪ .‬ئەوانەی جوتیاری‬ ‫دەكــەن منداڵێكی زۆر دەخــەنــەوە‪ ،‬تا لە‬ ‫كارەكانیاندا یارمەتیان بــدەن‪ ،‬دەی ئەوە‬ ‫ڕەوایە‪ .‬ئەمە پرسێكی مێژوییە و بەدرێژایی‬ ‫مێژوی ئەو مرۆڤەی سەرقاڵی كشتوكاڵكردن‬ ‫بــووە‪ ،‬هــەروابــووە‪ .‬بــەاڵم لــەمــڕۆدا ئەوە‬ ‫نــەشــیــاوە‪ ،‬مــەگــەر تەنها لــە كۆمەڵگە‬ ‫سەرەتاییەكاندا نەبێت‪.‬‬ ‫باوكم مەرامی ئەوەبوو بازرگانیمان پێوە‬ ‫بكات و خۆشی هیچ نەكات و پاڵی لێ‬ ‫بداتەوە‪ .‬ئێمە (وەكو ئەوەی دایكم پێی وتم)‬ ‫سیانزە منداڵ بووین‪ ،‬چوارمان نەبێت كە من‬ ‫گەورەترینیان بووم‪ ،‬ئەوانی دیكە هەموویان‬ ‫مردوون‪.‬‬ ‫لە منداڵزۆریدا‪ ،‬ڕەنگە یەك دوانێكیان‬ ‫ساڵح دەرچن و ئەوانی دیكەیان دەبنە دز‬ ‫و تاوانبار‪ .‬نەفام و نەخوێندەوار‪ .‬چی لەو‬ ‫گەنوگوانە چاوەڕ ‌ێ دەكەیت؟‬ ‫وای لێهاتووە زۆرێك لە باوكە تەمبەڵ‬ ‫و ئیش نــەكــەرەكــان‪ ،‬نــاپــرســن لــەوەی‬ ‫منداڵەكانیان چۆن پارە پەیدادەكەن و ئەوەی‬ ‫دەیهێننەوە‪ ،‬لە كوێوەی دێنن‪ .‬ماڵوێرانییەك‬ ‫هەموو جیهانی سێی گرتۆتەوە‪ .‬زۆرێك لەو‬ ‫دیاردانە‪ ،‬لە بەرازیل و فلیپین و تەنانەت لە‬

‫هەند ‌ێ ناوچەی ئیسپانیاشدا بەدی دەكەین‪.‬‬ ‫*با بگەڕێینەوە الی (نانی وشــك) و‬ ‫دواتریش دێینە الی بەرهەمەكانی دیكەت‪.‬‬ ‫پێت وانییە نێو و نێوبانگی تۆ‪ ،‬دەرگیری‬ ‫ئەم كتێبەتە نەك تێكستەكانی ترت؟ ئەوە‬ ‫ناڕەحەتت ناكات؟‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬نێوبانگم دەرگیری ئەو كتێبەیەو‬‫ئەوەش كەم تا زۆر جاڕسم دەكات‪ .‬كتێبی‬ ‫دیكەم هەیە كە لــەڕووی تەكنیكەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫لە (نانی وشــك) ئاستبەرزترە‪ .‬نوسەر‬ ‫گەلێك هەن وەك من نێوبانگی تاكەیەك‬ ‫كتێب هاڕیونی‪ ،‬هەرچەندە كتێبی دیكە‬ ‫و بگرە جوانتریشیان نــوســیــووە‪ ،‬وەك‬ ‫گۆستاڤ فلوبێر كەنێوبانگی (مــادام بۆ‬ ‫ڤــاری) پلیشاندیەوە و خوێنەران ئاوڕ لە‬ ‫بەرهەمە قەشەنگەكانی دیكەی نادەنەوە‪.‬‬ ‫سێرڤانتسیش تەنها بەدۆنكیشۆت و دانتێ‌‬ ‫بەكۆمیدیای یەزدانی‪ ،‬خەڵكی دەیانناسێت‪.‬‬ ‫نوسەرانێك هەن خاوەنی تاكە كتێبێك نین‪،‬‬ ‫بەڵكو خاوەن كتێبخانەیەكن‪.‬‬ ‫*بۆ نمونە وەك نەجیب مەحفوز‪ ،‬لەسەر‬ ‫ئاستی واڵتانی عەرەب‪..‬‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬هەروەها دێستۆڤسكی و بەلزاك‬‫و ژان پۆڵ سارتەر و تاڕادەیەكیش ئەلبێر‬ ‫كامۆ‪ ،‬چونكە ئەو بلیمەتی و بەهرەمەندییەی‬ ‫كە مابووی‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا بردیە گۆڕەكەیەوە‪.‬‬ ‫*لەو بڕوایەدابویت (نانی وشك) ئەو‬ ‫هەموو هەرایە بنێتەوە؟‬ ‫سەروەختێك تەواوم كرد محەمەد بەڕادە‬‫بردی و دایە دەست سوهێل ئیدریس (سوهێل‬ ‫ئیدریس لەوكاتەدا سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫ئاداب و خاوەنی دەزگای ئاداب بوو بۆ چاپ‬ ‫و باڵوكردنەوە‪-‬و‪ ..‬كوردی)‪ .‬لەنامەیەكدا بۆی‬ ‫نوسی بووم‪( :‬پێویستە دەسكاری بكەیت‬ ‫و بەشێوەیەكی دیكە دایڕێژیتەوە‪ ...‬دەبێت‬ ‫تۆزێك بیفەلسەفێنیت)‪ .‬بــەاڵم داواكەیم‬ ‫ڕەتكردەوەو دەسكاریم نەكرد‪.‬‬ ‫وەك خۆی هێشتمەوە‪ ،‬تا بە فەرەنسی‬ ‫بــاوبــووەوە‪ .‬ئەوەبوو دەنگدانەوەی خۆی‬ ‫هەبوو‪ .‬بەداهاتی چاپە فەرنسیەكەی و لە‬ ‫گیرفانی خۆم‪ ،‬بە عەرەبی چاپم كرد‪ .‬بۆ‬ ‫كتێبەكانی دیكەشم هەمان شتم كرد‪ .‬بەو‬ ‫جۆرە لە فرت و فێڵ و بەاڵی هەند ‌ێ خانەی‬ ‫وەشان و باڵوكردنەوە نەجاتم بوو‪.‬‬

‫پرسی شوناس لە ڕۆمانی «ماڵئاوایی لە خەونەكان»ی كەریم پەڕەنگدا‬ ‫خەرسەو مەحموود‬

‫پاڵەوانی سەرەكیی ئەم ڕۆمانە‪ ،‬گێڕەرەوە‬ ‫خۆیەتی كە كۆی ڕووداوەكان دەگێڕێتەوەو‬ ‫بــەم چەشنە ڕۆمانەكە لە ســەرەتــاوە تا‬ ‫كۆتایی دەڕوات‪ ،‬ڕووداوەكـــان هەموویان‬ ‫پەیوەستن بە ژیانی خۆیەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەو‬ ‫هاوڕ ‌ێ ‌و دۆست ‌و كەسانەدا كە ناسیونی‪.‬‬ ‫چۆنێتی باسكردنی ڕووداوەكــان ‌و تەواوی‬ ‫ڕۆمانەكە‪ ،‬لە ئۆتۆبیۆگرافیایەك دەچێت كە‬ ‫بەرهەمی خەیاڵی نووسەرەكەیەتی‪.‬‬ ‫ئەوەی وەك بابەتێكی بنەڕەتیی لەناو‬ ‫ڕۆمانەكەدا بایەخی پێ دراوە و بۆتە خولیای‬ ‫سەرەكیی كارەكتەرە سەرەكییەكە‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە گەڕان بە دوای باوكدا‪ ،‬لە سەرەتادا بەدوای‬ ‫باوكێكی زیندودا‪ ،‬تا بزان ‌ێ لەكوێیەو چی‬ ‫دەكات ‌و هەواڵی چییە‪ ،‬دوای بێئومێدبون‬ ‫لە سۆراخكردنی باوكی زیندو‪ ،‬ناچار بەدوای‬ ‫هەواڵی باوكیدا وێڵە بە مردویی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەرچۆنێك بووە لەوە دڵنیا بێت باوكی كەی‬ ‫‌و لە كو ‌ێ مردوە‪ ،‬گۆڕەكەی لەكوێیە‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫گەر بابەتی (باوك) بە دیوە نێگەتیڤەكەیدا‬ ‫مانای دەسەاڵت بگەیەنێت‪ ،‬ئاماژە بێت بۆ‬ ‫هێزێكی هەژمونكاری سەركوتكار‪ ،‬دژ بە‬ ‫ئازادیی ‌و فەردانیەتی مرۆڤ‪ ،‬ئەوا (باوك)‬ ‫لەم ڕۆمانەدا ئاماژەیە بۆ (شوناس)‪ .‬وەك‬ ‫پێشتر ئاماژەمان پێ كرد هەموو هەوڵێكی‬ ‫كارەكتەرە سەرەكیەكەی ڕۆمانەكە گەڕانە بە‬

‫دوای باوكیدا‪ ،‬لەبەر چی؟ چونكە خەڵكیی‬ ‫بە زۆڵ ‌و بیژوی دەزانــن! پێی دەڵێن تۆ‬ ‫كەس نازانێت لە ڕاستیدا كوڕی كێی‪ ،‬باوكت‬ ‫كێیە؟! منداڵی زۆڵیش نەك تەنیا هەر بێ‌‬ ‫باوك ‌و ب ‌ێ كەسە‪ ،‬یاخود باوكی نادیارە‪،‬‬ ‫بەڵكو سوك‌و ڕسوای ناو كۆمەڵگەشە‪ ،‬لەو‬ ‫ڕوانگەیەوە كە بونێكی ڕاستەقینەی شەرعیی‬ ‫‌و فەرمیی نییە‪ ،‬ناسنامەكەی نەناسراوە و‬ ‫شوناسەكەی ونە‪ .‬بێسەرچاوەو ب ‌ێ ڕەگ ‌و‬ ‫ڕیشەیە‪ ،‬بێبنەمایە‪.‬‬ ‫لێرەوە ئەم منداڵە زۆڵە‪ ،‬لە سەرەتای‬ ‫منداڵییەوە نــاچــار بــە پــرســیــاركــردن ‌و‬ ‫گومانكردن دەبێت‪ ،‬دەكەوێتە قواڵیی خەیاڵ‬ ‫‌و بــیــركــردنــەوەوە‪ ،‬تاكەكانی ئــەو جۆرە‬ ‫كۆمەڵگە دواكەوتوانەش‪ ،‬دژی پرسیار و‬ ‫بیركردنەوەن‪ ،‬لەبەر ئەوە‪ ،‬بە پرسیارەكانی‬ ‫زۆر بێزار دەبن‪ ،‬تەنانەت لەسەر پرسیاركردن‬ ‫مامۆستاكانی قونابخانەش پەست ‌و توڕە‬ ‫دەبن لێی‪.‬‬ ‫نوسەر ڕۆڵــەی نەتەوەیەكە بێشوناس‪،‬‬ ‫بێباوك‪ ،‬نەتەوەیەك كە نەك هەر میللەتانی‬ ‫دنیا دانی پێدا نانێن‪ ،‬بەڵكو هەوڵەكانی‬ ‫خودی خۆیشی یان هەوڵی نەزۆك‌و هەڵەو‬ ‫بێبەرهەمن‪ ،‬یاخود هەوڵگەلێكن لە خزمەتی‬ ‫بێگانەدا‪ ،‬بە ئاراستەی خزمەتكردنی ئەو‬ ‫نەتەوە و دەوڵەتانە كە نەك تەنیا وەك‬ ‫نەتەوە دان بە بونیدا نانێن‪ ،‬بەڵكو گەر‬ ‫بۆیان بلو ‌ێ هەوڵی نەفیكردنیشی دەدەن‪،‬‬ ‫خــوازیــارن نــەك تەنیا لەسەر نەخشەی‬

‫جوگرافیی جیهان‪ ،‬بەڵكوو لە دنیای بوندا‬ ‫بیسڕنەوە‪.‬‬ ‫نوسەر بە ئاشكرا بــاس لە ڕۆژگــاری‬ ‫دوای ڕاپەڕین دەكات‪ ،‬كە دوای ئەو هەموو‬ ‫خوێن ‌و خەبات ‌و قوربانیدانە‪ ،‬چارەسەری‬ ‫الی سیاسەت ‌و سیاسەتمەداران بە چی‬ ‫دەگات! شۆڕشگێڕ و پاڵەوانەكانی دوێنێ‌‪،‬‬ ‫چارەنوسیان لەمڕۆدا بە چی دەگات‪ .‬نوسەر‬ ‫گەرچی باوكی پێشمەرگەیەكی شۆڕشگێڕ‬ ‫بــووە‪ ،‬بــەاڵم تەنانەت شوناسی مەرگی‬ ‫باوكیشی بە باشیی نازانێت‪ ،‬هەرچەند هەوڵ‬ ‫دەدات گۆڕەكەی بۆ نادۆزرێتەوە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫دەپرسێت‪ ،‬هەر ئاستەنگ دێتە ڕێی!‪.‬‬ ‫كوردی باشوریش بەتایبەت‪ ،‬كە نوسەر‬

‫بۆ خۆی سەر بەم پارچەیەی كوردستانە‪،‬‬ ‫دوای گەیشتن بە دەسەاڵتی سیاسیی ‌و‪،‬‬ ‫بونبەخاوەنی نەوتێكی زۆر و ئابورییەكی‬ ‫باش‪ ،‬لە پاڵ بونی هاوواڵتیانێكی دڵسۆز و‬ ‫خەمخۆر‪ ،‬كەچی دەبینین دوای پتر لە چارەكە‬ ‫سەدەیەك لە حوكمڕانیی‪ ،‬هاوواڵتییەكانی‬ ‫بەری بێئومێدیی دەچننەوە‪ ،‬بێهیوا دەبن‬ ‫لە كوردبوون ‌و كوردستانیبوونیان‪ ،‬هەموو‬ ‫خەونێكی تاكەكانی بریتییە لەوەی بگەنە‬ ‫واڵتێكی بێگانە‪ ،‬هەموو ژیانیان لەوێ‌‬ ‫بەسەربەرن‪ ،‬بەهرە و تواناو وزەكانیان‬ ‫لەو ‌ێ بە خەرج بــدەن‪ ،‬هەوڵی جددی بۆ‬ ‫دەستخستنی ڕەگــەزنــامــەی یەكێك لەو‬ ‫واڵتە بیانیانە بدەن! بەڵكو كەم نین ئەو‬ ‫هاوواڵتییە كوردانەی كوردستانی باشوور‪،‬‬ ‫كە بڕیاری یەكجارەكییان داوە گۆڕی خۆیان‬ ‫بەرنە ئەوێ‌! چونكە لە ڕاستیدا كوردستان‬ ‫بێباوكە‪ ،‬بێكەسە‪ ،‬بێشوناس‪.‬‬ ‫تاكەكانی ئەم نیشتمانە چی لە هیواو‬ ‫ئومێد بكەن‪ ،‬كە ڕۆژ دوای ڕۆژ بە قەیرانی‬ ‫نوێتر و سەیرتر ئاشنا دەب ــن‪ ،‬چی لە‬ ‫گەشبینی بكەن كە هەتا كات زیاتر تێپەڕێت‬ ‫ئەوان بەرچاویان تاریكتر دەبێت ‌و‪ ،‬دنیای‬ ‫بەردەمیان ڕەشتر دەبینن! هەموو ئەو‬ ‫خەونانەی ئێمەی كوردزمان لە سەردەمی‬ ‫شۆڕشی شاخدا هەمانبو‪ ،‬لەناو خەباتی‬ ‫گەندەڵكارانەی شاردا لە گۆڕمان نان!‪.‬‬ ‫ئەو پرسیارانەش كە نوسەر هەیبون‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا بەر لە هەر شتێك پرسیارن لەبارەی‬

‫شوناس‪ ،‬لەشوناسی نەتەوە‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە‬ ‫گەر مرۆڤ وەك تاكێكی سەر بەنەتەوەیەك‬ ‫بێشوناس بێت‪ ،‬ئــەوا لەڕاستیدا هیچ‬ ‫نەتەوەیەكی دیكەی دونیا لەتوانایاندا نییە‬ ‫ئەو شوناسەی بۆ بگەڕێنێتەوە‪ ،‬لێرەشەوە‬ ‫دەستخستنی ڕەگەزنامەی واڵتێك‪ ،‬یاخود‬ ‫هەوڵدان بۆ هەژماركردنی خود وەك تاكێك‬ ‫لەنەتەوەیەكی دیكەدا‪ ،‬لەڕاستیدا ئەمانە‬ ‫هەرگیز لەباریاندا نییە جێگای شوناسی‬ ‫خۆت بگرنەوە‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە پتر‬ ‫بەئاراستەی نامۆبوندا دەتبەن‪ ،‬ئاوارەبونت‬ ‫تۆختر دەكەنەوە‪.‬‬ ‫وەك چۆن كارێكی نامومكینە تۆ خۆت‬ ‫بە كوڕی كەسێكی دیكە لەناو ناسنامەی‬ ‫باری كەسێتیەكەتدا تۆمار بكەیت ‌و‪ ،‬لە‬ ‫ڕاستیشدا ببیت بەكوڕی ئــەو‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە مەحاڵیشە ئێمە وەك تاكی كورد‬ ‫شوناسی خۆمان بگۆڕین ‌و‪ ،‬وەك شوناسە‬ ‫ڕەسەنەكەی خۆمان هەستی پ ‌ێ بكەین ‌و‬ ‫لەگەڵیدا بژین‪ ،‬پێویستە بزانین شوناسگۆڕین‬ ‫وە گۆڕینی ناو نییە‪ ،‬ناوگۆڕین جودایە لە‬ ‫شوناسگۆڕین‪ .‬هەر كەسێك كە ناوێكی‬ ‫دیاریكراوی لێنراوە‪ ،‬ئەو ناوە تەنیا ناوی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬نە هی باوكیەتی‪ ،‬نە هی دایكی‪،‬‬ ‫بەاڵم شوناس تەنیا هی تاكە كەس خۆی‬ ‫نییە‪ ،‬شوناس شوناسی باوك‌و دایك‌و باب‬ ‫‌و باپیران‌و چەندین نەوەی دوری دیكەیە‪.‬‬ ‫شوناس لەگەڵ بونماندا شێلراوە‪ ،‬بە‬ ‫جەستەو هەست ‌و نەست ‌و خەیاڵمان‬

‫ئاوێتە كراوە‪ ،‬لەبەرئەوە ڕاكردن لە شوناس‬ ‫ڕاكــردنــە لە خــودی ڕاستەقینەی خۆت‪،‬‬ ‫هەڵهاتن لە نیشتمان هەڵهاتنە لە پێكهاتە‬ ‫دەرونیی‌و ڕۆحییە ڕاستەقینەكانی خۆمان‪،‬‬ ‫لەكارەكتەری حەقیقی خۆمان‪.‬‬ ‫ئـــەوە ڕاســتــە كــە ئێمە پێویستمان‬ ‫بــەهــەنــدەرانــە‪ ،‬ناچارین لــەو ‌ێ ‌و لەگەڵ‬ ‫ئەوانی دیكەی بێگانەدا‪ ،‬بژین‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫چارەنوسێكی ناچارییە‪ ،‬ئــەوە قــەدەری‬ ‫كوردبونمانە كارێكی كردوە غەریبایەتیی‬ ‫بەنیشتمان بزانین‪ ،‬ئەوانی دی بەهاونەتەوەو‬ ‫هاوشوناس ببینین‪ .‬لە كاتێكدا لە ڕاستیدا‬ ‫ئێمە هەر ئاوارەین‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت لەبەر‬ ‫شڵەژاویی شوناس ‌و ستەمی سیاسیی‬ ‫‌و پەشێویی ‌و دواكەوتویی كەلتوریمان‪،‬‬ ‫لەسۆنگەی بێكەسیی ‌و بێباوكیمانەوە‪،‬‬ ‫لە هەندەراندا كەمتر هەست بە ئاوارەیی‬ ‫بكەین بەراورد بەو ئاوارەییەی لە نیشتماندا‬ ‫دەیچێژین‪ ،‬لە پەنای بیانیەكاندا زیاتر‬ ‫هەست بە ئارامیی ‌و ئاسودەیی ‌و دڵنیایی‬ ‫بكەین‪ ،‬بەراورد بە ژیانكردن لەناو دۆخێكدا‬ ‫كە لەبێبەرنامەیی ‌و بێویژدانیدا نوقمە‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر هەلومەرجێكی گــوزەرانــدا كە‬ ‫موچەیەكی كەمیشت لە بەرامبەر كاركردن‬ ‫‌و خزمەتكردندا پ ‌ێ ڕەوا نابینێت‪ .‬لە‬ ‫نیشتمانێكدا بژیت نە ئازادیی ڕادەربڕین ‌و‬ ‫نە ئازادیی ئاینیی هەبێت‪ ،‬مرۆڤ وەك تاك‬ ‫تێیدا بێماف‌و پەراوێز و بێشوناسە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )545‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/4/3‬‬

‫دنياى شاريى‬

‫««‬

‫یاداشتەکانی کافکا‬

‫فرانتس کافکا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫‪2-2‬‬ ‫دنیای شاریی‬

‫ئۆسكار خوێندكارێكی دێرین بوو‪.‬‬ ‫ئەگەر لەنزیكەوە لێت بڕوانیایە لە چاوی‬ ‫دەترسایت‪ .‬لەدوانیوەڕۆیەكی وەرزی‬ ‫زستاندا كە بەفر كڕێوەی دەكرد‪ ،‬بەجلی‬ ‫زستانەو پاڵناوێك لەبەردا‪ ،‬ملپێچێكی‬ ‫ئــااڵنــدبــوە ملی ‌و كاڵوێكی فــەروی‬ ‫لەسەردا‪ ،‬لەناكاو لە شەقامێكی چۆڵدا‬ ‫وەستا‪ .‬وەك یەكێك لەبیركردنەوەدا‬ ‫بێت چاوی دەجوواڵند‪ .‬هێند بەدنیای‬ ‫بیركردنەوەكەیدا ڕۆچووبوو كە جارێك‬ ‫كاڵوەكەی لەسەری داكەندو بەفەروە‬ ‫ژاكــاوەكــەی دەم‌و چــاوی ســڕی‪ .‬تا‬ ‫لەدواییدا وەك ئــەوەی بەئەنجامێك‬ ‫گەیشتبێت‪ ،‬بەجووڵەیەكی سەماكارانەوە‬ ‫بەرەو ماڵی باوكی گەڕایەوە‪.‬‬ ‫كاتێك دەرگــــای ژووری میوانی‬ ‫كردەوە‪ ،‬باوكی بینی لەپشت مێزێكی‬ ‫خاڵیەوە بەرانبەر بەدەرگاكە دانیشتوە‪.‬‬ ‫پیاوێكی ڕیش تاشراو بە دەم‌و چاوێكی‬ ‫داچەكاوی گۆشتنەوە‬ ‫هێشتا ئۆسكار پێی نەخستبوە ناو‬ ‫ژوورەكە باوكی پێی وت‪:‬‬ ‫«ئاخریی هاتیت‪ ،‬تكایە لەپێشی‬ ‫دەرگاكە ڕاوەستە‪ ،‬ئەمەندە لێت تووڕەم‬ ‫نازانم چی بكەم»‬ ‫ئۆسكار وتی‪« :‬بەاڵم باوكە» لەكاتی‬ ‫قــســەكــردنــەكــەدا زانــی چــۆن هەموو‬ ‫ڕێگاكەی بڕیوە‪.‬‬ ‫«بـــێـــدەنـــگ» بـــاوكـــی بــــەدەم‬ ‫هاوارەكەیەوە هەستاو ڕووناكی بەردەم‬ ‫پەنجەرەكەی گرت «وتم بێدەنگ بە‪،‬‬ ‫ئــەم (بــەاڵم‌و مەاڵمە) بۆ خــۆت‪ ،‬تێ‌‬ ‫گەیشتیت؟» هەر لەو ساتەدا بەهەردوو‬ ‫دەستی مێزەكەی هەڵگرت‌و لەئۆسكاری‬ ‫نزیك كردەوە‪« .‬من ئیتر تاقەتی ئەم‬ ‫بەرەاڵییەی تــۆم نــەمــاوە‪ ،‬من پیرم‪،‬‬ ‫بەئومێد بووم لەپیریدا ببیتە پشت‌و‬ ‫پەنام‪ .‬بەاڵم تۆ لەهەموو نەخۆشیەكانم‬ ‫خراپتری‪ .‬خوا ئەو كــوڕە ببڕێت كە‬

‫بــەهــۆی تــەمــەڵ ـی‌و هــەڵــە خــەرج ـی‌و‬ ‫نالەباری‌و‪ -‬بۆ ڕووبەڕوو ئەوەیشت پ ‌‬ ‫ێ‬ ‫نەڵێم‪ -‬گەوجایەتیەوە‪ ،‬باوكی ڕەوانەی‬ ‫گۆڕستان دەكات!»‬ ‫باوكەكە لێرەدا بێدەنگبوو‪ .‬بەاڵم ڕوو‬ ‫جوواڵندنەكەی وەك ئەوە وابوو قسە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئــۆســكــار وتـــی‪« :‬بــــاوە گــیــان»‬ ‫بەپارێزەوە لەمێزەكە نزیك بوەوە‪.‬‬ ‫«لــەســەرخــۆبــە» هــەمــوو شتێك‬ ‫ڕوو لەچاكیە‪ ،‬ئەمڕۆ بیرم لەشتێك‬ ‫كــردۆتــەوە‪ ،‬بەپێچەوانەی جارانەوە‪،‬‬ ‫دەمكات بەپیاوێكی پیاوانە»‬ ‫باوكی پرسی‪« :‬چــۆن؟» و چاوی‬ ‫لەسووچێكی ژوورەكە بڕی‪.‬‬ ‫«هــەر ئەوەندە بــڕوام پێ‌ بكەیت‪،‬‬ ‫لەكاتی نانی ئێوارەدا باسی دەكەم‪.‬‬ ‫من لەناوەوەی خۆمدا هەمیشە كوڕێكی‬ ‫چاكبووم‪ .‬لـێ‌ نەمتوانیوە دەری ببڕم‪.‬‬ ‫ئەوەیش كە ئــازاری دەدام ئەوەبوو‬ ‫لەباتی خۆشحاڵ كردنت ئازارم دەدایت‪.‬‬ ‫ئێستایش لێگەڕێ‌ كەمێك بگەڕێم‬ ‫بۆئەوەی گەاڵڵەی بیرۆكەكانم بكەم»‪.‬‬ ‫بــاوكــی كــە لــەبــەرایــیــدا قسەكان‬ ‫سەرنجیان ڕاكێشاو لەالی مێزەكەوە‬ ‫دانیشت بوو‪ ،‬هەستا‪« :‬بــاوەڕ ناكەم‬ ‫ئەو شتانەی ئێستا وتت مانایەكی وایان‬ ‫هەبووبێت‪ ،‬من بەوڕێنەیان دەزانــم‪.‬‬ ‫لـێ‌ هەرچۆنێك بێت تۆ كوڕمیت‪ .‬زوو‬ ‫بگەڕێرەوە تا شێو زوو بكەین‌و بتوانیت‬ ‫لەوبارەیەوە قسەكانتم بۆ بكەیت»‬ ‫«من ئەم تۆزە بڕوا بوونەم بەسە‪.‬‬ ‫لەناخی دڵمەوە سوپاس گوزارم‪ .‬ئەی‬ ‫ئەوەم پێوە دیار نیە كە من سەرقاڵی‬ ‫بابەتێكی زۆر جیدی بم؟»‬ ‫باوكی وتی! «لەم چركەساتەدا‪ ،‬نا‪،‬‬ ‫لـێ‌ ڕەنگە ئەمە خەتای منیشی تیا‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە دەمێكە خۆم لەكاروبارت‬ ‫ناگەیەنم» بــەدەم قسەكردنەكەوە‪،‬‬ ‫وەك ڕاهاتبوو‪ ،‬بەلێدانی بەردەوامی‬ ‫ســەر مێزەكە تێپەڕینی كاتەكەی‬ ‫بــەســەردەكــردەوە‪« .‬بــەاڵم ئۆسكار‪،‬‬ ‫مەسەلەی سەرەكیی ئەوەیە كە ئیتر‬ ‫من هیچ بڕوایەكم بەتۆ نەماوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هەندێك جار بــڕوات پێ‌ بكەم ‪-‬وەك‬ ‫ئەوكاتەی كە هاتی بڕوام پێ‌ كردیت‪،‬‬

‫نا؟‪ -‬لەبەرئەوە نیە هیوادار بم چاكتر‬ ‫بیت‪ ،‬ئــەو كــارە تەنیا لەبەر دایكە‬ ‫خۆشەویست‌و كڵۆڵەكەت دەكــەم كە‬ ‫لەوانەیە هێشتا خەمی زۆرت نەخوات‪،‬‬ ‫بـــەاڵم خــەریــكــە وردە وردە لەژێر‬ ‫شاردنەوەی خەمەكەیدا ورد دەبێت‪.‬‬ ‫چونكە وادەزانێت دەتوانێت بەم كارە‬ ‫هاوكاریەكت بكات‪ .‬هەرچۆنێك بێت‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەمانە شت گەلێكن تۆ‬ ‫باش دەیانزانیت‪ ،‬الی خۆیشمەوە‪ ،‬نەم‬ ‫دەویست ئەوانە وەبیر خۆم بهێنمەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر بەبەڵێنەكانت نەت جوواڵندمایە‬ ‫ئەم قسانەم نەدەكرد»‪.‬‬ ‫لەكاتی دوا قسەدا كارەكەرەكە هاتە‬ ‫ژوورێ‌ بۆئەوەی ئاگری زۆپاكە خۆش‬ ‫بكات‪ ،‬هێشتا هەنگاوی بۆ دەرەوەی‬ ‫ژوورەكە نەنابوو ئۆسكار هاواری كرد‪:‬‬ ‫«بـــەاڵم بــاوكــە! مــن چــاوەڕێــی ئەمە‬ ‫نەبووم‪ .‬ئەگەر لەڕابوردوودا بیرۆكەیەكی‬ ‫بچووكم هەبووبێت‪ ،‬بۆ نموونە بیرۆكەی‬ ‫تێزی خوێندنەكەم بۆ دە ساڵ دەچێت‬ ‫لەناو جانتاكەمدا ماوەتەوەو پێویستیی‬ ‫بەفراوان كردن هەیە‪ .‬كەواتە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر نەیش كرایە‪ ،‬لەوانە بوو‪ ،‬وەك‬ ‫ئەم ڕووداوەی ئەمڕۆ‪ ،‬هەر بەپیاسە‬ ‫بێم بۆ ئێرەو بڵێم‪« :‬باوكە‪ ،‬شانسم‬ ‫یارەو فاڵنە بیرۆكەم هەیە» ئەگەر تۆ‬ ‫بەدەنگە بەرێزەكەتەوە سەرزەنشتت‬ ‫نەكردمایە كە كردت‪ ،‬ئەو بیرۆكەیەم‬ ‫لەبیردەچوەوەو ئەوسا ناچار دەبووم‬ ‫خێرا داوای لێبوردن بكەم یان نەیكەم‌و‬ ‫بــەدوای كــاری خۆمدا بچم‪ .‬هەنووكە‬ ‫تــەواو بەپێچەوانەوە! هەرچیەكم پێ‌‬ ‫بڵێیت كۆمەكە بەبیرۆكەكانم‪ .‬ئەوان‬ ‫ناوەستن‪ ،‬توانایان زیاتر دەبێت‌و مێشكم‬ ‫پڕدەكەن‪ .‬من دەڕۆم‪ ،‬چونكە تەنیا‬ ‫لەتەنیاییدا دەتوانم ڕێكیان بخەم»‬ ‫پاشان لەژوورە گەرمەكەدا هەناسەیەكی‬ ‫قووڵی دا‪.‬‬ ‫چــاوی باوكی لەسەرسامیدا زیاتر‬ ‫كــرابــوەوەو وتــی‪« :‬لەوانەیە ئــەوەی‬ ‫لەسەرتدایە شتێكی هیچ ‌و پووچ بێت‪،‬‬ ‫ئەوسا دەتوانم بڵێم دەستی بەسەر تۆدا‬ ‫گرتوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر شتێكی باش ڕێی‬ ‫كەوتبێتە الی تۆ‪ ،‬لەشەوێكدا هەڵدێت‌و‬ ‫دەڕوات‪ .‬من تۆ دەناسم»‪.‬‬

‫ئۆسكار دەم‌و چاوی بەیەكدا داو وتی‪:‬‬ ‫ئۆسكار بەجۆرێك سەری وەرگێڕا وەك بەدایكت مەڵێ‌‪ .‬بەوەندە قایلبە كە‬ ‫«بەاڵم فرانتس‪ ،‬هەر ئێستا جلەكانت‬ ‫ئەوە وابوو یەكێك دەستی لەبیناقاقای بەمنت وتوە»‪.‬‬ ‫ئۆسكار كە تازە دەستی بۆ سوورگی لەبەربكە‪ ،‬من ئەوەندە گەمژە نیم بەبێ‌‬ ‫نابێت «وازم لـێ‌ بێنە‪ ،‬زیاد لەپێویست‬ ‫بێ‌ تاقەتم دەكــەیــت‪ .‬هــەر بۆئەوەی دەرگاكە بردبوو هاواری كرد‪« :‬چۆن هۆ لەخەو هەڵت بسێنم»‬ ‫«هــەر بــەو جــۆرە منیش بەبێ‌ هۆ‬ ‫بتوانیت پێشبینی ئایندەی من بەچاكی دەبێت ئەمە باوكم بێت كە بەم جۆرە‬ ‫بكەیت نابێت وا بكەیت بیروڕاكانم لـێ‌ قسەم لەگەڵدا دەكــات‪ .‬لەنیوەڕۆوە نەنووستبووم‪ ،‬دوێنێ‌ شەو كارم كرد‪،‬‬ ‫تێك بدەیت‪ .‬لەوانەیە ڕابــووردووم ئەو تائێستا شتێك لەتۆ ڕوویـــداوە‪ ،‬یان دوای ئەوە لەبەر دڵی تۆ سەر خەوی‬ ‫هەقەت بداتێ‌‪ ،‬لـێ‌ نابێت تۆ كەڵكی لـێ‌ من بۆیەكەمین جار لــەژووری باوكمدا دوانیوەڕۆم نەشكاند»‬ ‫«بۆ؟»‬ ‫بێگانەیەك دەبینم‪ .‬باوكە ڕاستەقینەكەی‬ ‫وەربگریت»‬ ‫«بــاشــە‪ ،‬لە بەتەنگەوەهاتنەكەت‬ ‫«ئێستا باشتر لەوە دەگەیت كە دوو من» بۆ چركەساتێك ئۆسكار دەمی‬ ‫دڵیەكەت چەند زۆرەو ناچارت دەكات كرابوەوەو كڕبوو‪« .‬دەبــوو لەئامێزیم بەرانبەر بەمن بێزارم‪ .‬ئەمە یەكەمجارت‬ ‫بگرێت‪ ،‬دەبوو بانگی دایكمی بكردایە‪ ،‬نــیــە‪ .‬بێگومان تــۆ خوێندكارێكی‬ ‫بەم جۆرە لەگەڵما بدویێت»‬ ‫ئــازادیــت‌و دەتــوانــیــت بــەدڵــی خۆت‬ ‫ئۆسكار وتی‪« :‬هیچ شتێك ناچارم چیتە باوكە؟»‬ ‫«كەواتە چاك وایــە لەگەڵ باوكە هەر كارێك بتەوێت بیكەیت‪ .‬هەموو‬ ‫ناكات» و دەماری ملی كەوتە لێدان‪،‬‬ ‫لەوكاتەیشدا هێدی هێدی لەمێزەكە ڕاستەقینەكەتدا نان بخۆیت‪ ،‬ئەمەیان كەسێك ئەمەندە بەختەوەر نیە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبێت كەمێك بەتەنگ خەڵكەوە بیت‪،‬‬ ‫نزیك دەبــوەوە‪ .‬بەجۆرێك نەتدەزانی باشترە»‪.‬‬ ‫«دێت‪ ،‬دڵنیابە‪ ،‬ناتوانێت هەر ئاوا قیروسیا! بێگومان من هاوڕێتم‪ ،‬هەر‬ ‫مێزەكە هی كامیانە‪« .‬ئــەوەی وتم‪،‬‬ ‫لەرێزو خۆشەویستیی تۆوە بوو‪ .‬وەك بمێنێتەوە‪ ،‬دەبێت دایكیشم لێرە بێت‪ ،‬لەبەرئەوەیشە تائێستا لەسەر كارەكەم‬ ‫لەئایندەیشدا دەیبینیت‪ ،‬ڕاوبۆچوونی هەروەها فرانتس‪ .‬ئێستا دەڕۆم‌و دەی دەرنەكراوم» كە ئەم قسانەی دەكرد‬ ‫تۆو دایكم گەورەترین ڕۆڵ لەبڕیارەكانی هێنم‪ ،‬هەموویان دێنم» ئینجا ئۆسكار دەستیشی هەڵدەگڵۆفت‪.‬‬ ‫ئۆسكار كە خۆی كێشابوە پاڵ تەختە‬ ‫توند شانی دایە بەر دەرگاكە –دەرگاكە‬ ‫مندا دەبینن»‬ ‫باوكی وتــی‪« :‬دەبــێــت لەئێستادا ئاسان كرایەوە‪ -‬وەك ئەوە وابوو بیەوێت خەوەكەوە بەجۆرێك لە ئەندازیارەكەی‬ ‫دەڕوانــی وەك ئــەوەی كاتی زۆرتــری‬ ‫سوپاست بــكــەم‪ ،‬چونكە لەوانەیە بیشكێنێت‪.‬‬ ‫كە گەیشتە ماڵی فرانتس‪ ،‬ساڵوی لەپێشوو بەدەستەوە بێت‪.‬‬ ‫من ‌و دایكت نەتوانین لەئایندەدا ئەو‬ ‫وتــی‪« :‬بــەاڵم لەبارەی وڕێنەكانی‬ ‫لەژنە خــاوەن ماڵە ژیكەڵەكە كردو‬ ‫سوپاسەت بكەین»‪.‬‬ ‫«باوكە‪ ،‬لێگەڕێ‌ با ئایندە لەهەمان وتی‪« :‬جەنابی ئەندازیار نووستوە‪ ،‬ئێستاتەوە بۆم نیە باوەڕ بكەم كە زیاد‬ ‫شوێنە شایستەكەی خۆیدا بنوێت‪ .‬دەزانم‪ ،‬لـێ‌ گرنگ نیە» و بەبێ‌ ئەوەی لەپێویست نووستوویت؟»‬ ‫ئەندازیارەكە پرسی‪« :‬باشە‪ ،‬بەڕاست‬ ‫ئەگەر لەپێش كاتی خۆیدا بەئاگای گــوێ‌ بەژنەكە بــدات كە پێ‌ دەچــوو‬ ‫بهێنیت‪ ،‬ئەوسا هەموو ڕۆژێك خەواڵوو دیدەنیەكەی پێ‌ خــۆش نەبووبێت‌و تۆ چیت لەمن دەوێت؟ یان بەجۆرێكی‬ ‫دەبــێــت‪ .‬بــەاڵم بۆ دەبێت كوڕەكەت لەژووری چاوەڕوانی كردندا هەر لەخۆوە تر بۆ لەخەو هەڵتساندم؟ بەو پەیوەندیە‬ ‫ئەمەت پێ‌ بڵێت! لەڕاستیدا من ئەوەم دەهات‌و دەچوو» دەرگایەكی شووشەیی بەهێزەی مرۆڤ لەدوای خەوتنەوە لەگەڵ‬ ‫مەبەست نەبوو قەناعەتت پی بكەم‪ ،‬كردەوە‪ ،‬دەرگاكە بەدەستیەوە لەرزی جەستەی خۆیدا پەیدای دەكات‪ ،‬لەژێر‬ ‫بەڵكوو تەنیا دەمویست هەواڵەكەت وەك ئــەوەی دەستی بــەر شوێنێكی ڕیشە درێژەكەیەوە دەستی بەگەرووی‬ ‫پێ‌ بگەیەنم‪ .‬لێرەیشدا‪ ،‬ئیدی دەبێت هەستیاری كەوتبێت وابوو‪ .‬بەبێ‌ ئەوەی خۆیدا هێنا‪.‬‬ ‫ئۆسكار لەسەرخۆ وتی‪« :‬ئەوەی من‬ ‫خۆت دانــی پێدا بنێیت‪ ،‬هیچ نەبێت گوێ‌ بەناو ژوورەكە بدات كە نەیدەتوانی‬ ‫هیچی تیا ببینێت‪ ،‬ئۆسكار هاواری كرد‪ :‬لەتۆم دەوێت» پشتەپێیەكی لەتەختی‬ ‫سەركەوتووم»‪.‬‬ ‫«چاكە‪ ،‬ئۆسكار‪ ،‬لەئێستادا تاقە «فرانتس‪ ،‬هەستە‪ ،‬پێویستم بەڕای نووستنەوەكەدا «زۆر كەمە‪ ،‬هەنووكە‬ ‫شتێك هەیە بەڕاستیی سەرسامم دەكات‪ :‬پسپۆریەكەتە‪ ،‬بەاڵم توانای ئەم ژوورەم كە لەژووری چاوەڕوانی بووم پێم وتیت‬ ‫لەبەرچی بۆ شتێكی لەم بابەتەی ئەمڕۆ نیە‪ ،‬دەبــێــت بــڕۆیــن كەمێك پیاسە چیم دەوێت‪ :‬جلەكانت لەبەربكەیت»‬ ‫«ئۆسكار‪ ،‬ئەگەر دەتەوێت بەم كارە‬ ‫جاران سەرت لـێ‌ نەدەدام‪ ،‬ئەمە لەگەڵ بكەین‪ ،‬دەبێت شێویش لەگەڵ ئێمەدا‬ ‫پێم بڵێیت كە بایەخ پێدانە تازەكەتم‬ ‫كەسایەتی تۆدا وێك دێتەوە‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بكەیت‪ ،‬دەی‪ ،‬زووكە»‪.‬‬ ‫ئــەنــدازیــارەكــە لــەســەر قەنەفە بــەالوە زۆر گرنگ نیە‪ ،‬تۆ زۆر ڕاست‬ ‫من پرسیارەكەم زۆر بەجیدیە»‬ ‫«راستە‪ ،‬لـێ‌ لەو حاڵەتەدا‪ ،‬لەباتی چەرمینەكەیەوە وتــی‪« :‬بەسەرچاو‪ ،‬دەكەیت»؟‬ ‫«چاكتر‪ ،‬چونكە ئەو ئاگرەی خۆتی‬ ‫گوێ‌ لێگرتنم نەتدەدامە بەر شەپان؟ بەاڵم كامیان لەپێشدا بكەم؟ هەستم‪،‬‬ ‫خوا ئاگادارە من بەپەلە بــەرەو ئێرە نــان بخۆم‪ ،‬پیاسە بكەم‪ ،‬یــان ڕای ت ـێ‌ فــڕێ‌ دەدەیــــت‪ ،‬دەتسوتێنێت‌و‬ ‫بەڕێكەوتم تا كەمێك خۆشحاڵتان پسپۆبریەكەم؟ وا بزانم لەهەندێك ئۆباڵەكەیشی لەسەر خۆتە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫كــار لەهاوڕێیەتی مــن‌و تــۆ ناكات‪.‬‬ ‫بكەم‪ .‬بەاڵم تا ئەوكاتەی نەخشەكەم لەقسەكانیشت تێ‌ نەگەیشتم»‪.‬‬ ‫«لەهەمووی گرنگتر ئەوەیە مەیكە زانیاریەكانیش ڕوونتر دەبــن‪ .‬بەاڵم‬ ‫تەواو نەبێت‪ ،‬ناتوانم هیچ بڵێم‪ .‬ئەی بۆ‬ ‫لەسەر كارو نیازە باشەكانم سەركۆنەم بەگاڵتە بـــازاڕ فــرانــتــس‪ ،‬ئەمەیان ئەگەر بــەدوای یەخەو بۆینباخەكەتدا‬ ‫ێ گرنگترین شتە كە لەبیرم چوو پێت دەگـــەڕێـــیـــت‪ ،‬ئــــەوەتــــان لــەســەر‬ ‫دەكەیت‪ ،‬داوای ڕوون كردنەوەم لـ ‌‬ ‫كورسیەكە»‪.‬‬ ‫دەكەیت كە ڕەنگە زیــان بەپالنەكەم بڵێم»‪.‬‬ ‫ئــەنــدازیــارەكــە وتـــی‪« :‬ســوپــاس‬ ‫«لەبەر خاتری تۆ هەر ئێستا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بگەیەنێت؟»‬ ‫«بێدەنگبە‪ ،‬نامەوێت هیچ بزانم‪ ،‬هەستم؟ دەمەوێت هەر لەبەر دڵی تۆ گـــوزارم» و دەستی بە ڕێكخستنی‬ ‫لـێ‌ دەبێت زۆر خێرا وەاڵمت بدەمەوە‪ ،‬دووجار نان بخۆم نەك جارێك هەستم» یەخەو بۆینباخەكەی كــرد‪« .‬وەك‬ ‫«دەی هەستە‪ ،‬پێویست بەبێنەو ئەنجام مــرۆڤ دەتوانێت پشتت پێ‌‬ ‫چونكە دەتەوێت بەرەو الی دەرگاكە‬ ‫بچیت‪ ،‬لــەوە دەچــێــت كارێكی زۆر بەردە ناكات» ئۆسكار یەخەی چاكەتی ببەستێت»‬ ‫بەپەلەت هەبێت‪ :‬تۆ بەفێڵی خۆت ئــەو پیاوە لــەڕو الوازەی گــرت‌و دای‬ ‫تووڕەییە بەراییەكەی منت دامركاندەوە‪ ،‬نیشاند‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬یادداشت ها‪ .‬فرانتس‬ ‫«تۆ شێت بوویت‪ ،‬ئاگات لەخۆتە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا زیاد لەجاران غەمگینترم‪،‬‬ ‫كافكا‬ ‫بۆیە تكات لێدەكەم – ئەگەر سوور بیت بەڕێز‪ ،‬ئایا من هیچ كاتێك بەم جۆرە‬ ‫ترجمە‪ :‬مستەفا ئیسالمیە‪.‬‬ ‫لەسەری تەنانەت دەتوانم بەڵێنت بدەمێ‌ تــۆم لــەســەر قــەنــەفــەوە ڕاكــێــشــاوە؟‬ ‫هەموو شتەكان الی خۆم بپارێزم‪ -‬هیچ «بــەهــەردوو پەنجە چكۆڵەی پشتی‬ ‫نەبێت لەبارەی ڕاوبۆچوونەكانتەوە هیچ چاوە نووقاوەكانی خۆی سڕی‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫من عاشقی میتافۆرم‬ ‫میتافۆر له‌قوڕگی شێره‌‪ ،‬شێریش له‌ دارستان ون بووه‌‬ ‫دارستان له ‌كه‌ون ترازاوه‌‬ ‫منیش له ‌مه‌داری فه‌له‌ك گیرم خواردووه‌‬ ‫كه ‌بۆ ئه‌به‌د سووڕانه‌وه‌ی له‌ده‌ست داوه‌‬ ‫‪2‬‬ ‫پشكۆیه‌كم گرته‌ده‌ست و به‌قه‌ڵه‌مێكی سپی‬ ‫نووسیمه‌وه‌‬ ‫ڕسته‌كانی كۆتاییان نه‌ده‌هات تا گه‌یشتینه‌ هه‌تاو‪ ،‬به‌ خۆڵه‌مێشی‬ ‫هاتینه‌وه‌‬ ‫وانه‌ی ئاگرم خوێنده‌وه‌فێری خۆڵه‌مێش بووم و‬ ‫وانه‌ی خۆڵه‌مێشم خوێنده‌وه‌ شاره‌زای ئاگر بووم‬ ‫‪3‬‬ ‫هه‌موو بۆ ژیان ڕا ئه‌كه‌ین و ڕا ئه‌كه‌ین‬ ‫كه ‌ده‌یگرین وردورد كورتی ده‌كه‌ینه‌وه‌‬ ‫كراسێكی سپی له‌به‌ر ده‌كه‌ین هه‌موو بۆ مه‌رگ ڕا ده‌كه‌ین‬ ‫‪4‬‬ ‫گه‌وهه‌ری دڵی من ئه‌وه‌نده‌ شكاوه‌ به‌ ڕسته‌ی شیعر جه‌برم كردووه‌‬ ‫هه‌ر وشه‌یێ له‌و په‌یكه‌ره‌ ده‌ركێشم هه‌ڵئه‌وه‌رێ‬ ‫‪5‬‬ ‫له ‌دووره‌وه‌ سه‌یری خۆمم كرد‪ ،‬تازه‌ له‌ناو ماڵی ساڵ ده‌گه‌ڕایه‌وه‌‬ ‫پشتی بووبوو به‌ كه‌وانه‌و سه‌ریشی كێڵگه‌ی شه‌كر‬ ‫‪6‬‬ ‫گالسێ ئاگری فیراقم خوارده‌وه‌ بووم ب ‌ه خۆڵه‌مێش‬ ‫بۆ ساتێ به‌ دیارتا وه‌ستام بۆ ئه‌به‌د كه‌وتم‬ ‫‪7‬‬ ‫گوێم له ‌كزه‌ی مه‌یمونێكه ‌ترس له‌ شه‌و به‌رده‌دا‬ ‫ئه‌وه‌ دڵه‌ ده‌سووتێ یا جریوه‌ی مه‌ستی مه‌لێكه‌؟‬ ‫‪8‬‬ ‫چوارشه‌ممه‌یه‌ك خۆی له‌ هه‌فته ‌دزییه‌وه‌‪ ،‬فه‌له‌ك له‌ سووڕانه‌وه‬ ‫‌كه‌وت‬ ‫ئه‌وه‌ بوو بۆ ئه‌به‌د نه‌هاتیته‌وه‌‬ ‫‪9‬‬ ‫ده‌فته‌ری ئاگری دڵی خۆم خوێنده‌وه‌‪ ،‬پڕ بوو ل ‌ه خۆڵه‌مێش‬ ‫ده‌فته‌ری خۆڵه‌مێشی دڵی تۆم خوێنده‌وه‌پڕ بوو له‌ ئاگر‬ ‫‪10‬‬ ‫گیا وردورد خۆی ڕووت كرده‌وه‌ و سیس هه‌ڵگه‌ڕا‬ ‫سه‌وزایی خۆی بەخشی به‌ زه‌وی‬ ‫ژیانم بینی ب ‌ه چاوی پڕ له‌فرمێسكه‌وه‌‬ ‫ڕۆژ و مانگ و ساڵه‌كانی خۆی كۆ ده‌كرده‌وه‌‬ ‫خوێنیان لێ ده‌چۆڕایه‌وه‌‬ ‫‪11‬‬ ‫هه‌موو الپه‌ڕە‌كانی ژیامنان ڕە‌ش كرده‌وه‌‬ ‫الپه‌ڕەیێ دڵی سپی نه‌كردینه‌وه‌‬ ‫‪12‬‬ ‫وا هه‌ست ده‌كه‌م ده‌نگ فڕینی هاواری ئه‌و مه‌النه‌یه‌‬ ‫له ‌قه‌فه‌زی سینه‌دا به‌ند كراون‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫كه‌ریم ده‌شتی‬

‫‪13‬‬ ‫كه‌له‌ سه‌مای شیعر بوومه‌وه‌‪ ،‬ته‌زوێك گیانی داگرتم‬ ‫هه‌ر له‌و ساته‌وه‌ی دوادێڕم ل ‌ه جامی سپی زه‌ینم گرت‬ ‫خۆشییه‌كانی ژیانم مرد‬ ‫‪14‬‬ ‫گیا تاقانه‌كچی زه‌ویه‌‪ ،‬په‌له‌ی سیسبوونیه‌تی تا بچێته‌وه‌ باوه‌شی‬ ‫دایكییه‌وه‌‬ ‫‪15‬‬ ‫له ‌مه‌داری پووچی سه‌ره‌تانی شه‌ڕی بێئه‌مان‬ ‫شیعر جوانی له‌تاق ده‌نێو وشه‌ده‌بێته‌مه‌ته‌رێز و‬ ‫قه‌ڵه‌م قه‌ڵغان‬ ‫‪16‬‬ ‫هێنده‌م كتێب به‌ دوای چاوی تۆ خوێنده‌وه‌‬ ‫ئێستا چاوێكم شووشه‌ی ‌ه و چاوێكیشم ڕژا‬ ‫ته‌نها به‌ بۆنی كتێبه‌كانه‌وه‌یه‌ ده‌تبینم‬

‫‪22‬‬ ‫چه‌ند سپی بووی له‌ناو گلێنه‌ی ڕە‌شی من‬ ‫چه‌ند شیرین بووی له‌ناو ژاڵه‌ی دڵی توندی من‬ ‫ئاسامنی زه‌ویم بووی‪ ،‬په‌یك بووی له‌ كه‌وان ترازای‬ ‫ئاسكه‌كان هه‌موویان به‌دوای تۆدا ڕایان كرد‬ ‫‪23‬‬ ‫هێندێ وشه ‌بوومه‌له‌رزه‌ن كه ‌له‌نێو شیعر هه‌ڵده‌كه‌ن‬ ‫گیانی شاعیر وه‌رده‌گێڕن‬ ‫ناڵه‌ی خۆیان بۆ قووڵرتین خاڵی زه‌وی ئه‌نێرن‪.‬‬ ‫‪24‬‬ ‫به‌سه‌رهاتی ئه‌و دامێنه‌م ده‌خوێنده‌وه‌‪ ،‬لوتكه‌ به‌ سه‌ریا ده‌ناڵی‬ ‫كه‌ كتێبی پڕ له‌ گیای لوتكه‌م بینی‪ ،‬ئاسكێ خوێنی لێ ده‌چۆڕایه‌وه‌‬ ‫‪25‬‬ ‫بۆ یه‌ك جار له‌پشت شووشه‌ی هه‌ورا وه‌ك باران داڕژای‬ ‫بۆ ئه‌به‌د كێڵگه‌ی من پڕ بوو له‌ شه‌وبۆی سوور‬

‫‪17‬‬ ‫ئه‌و شیعرانه‌ی ناتوانن قومێ ئاو بۆ ئاسكه‌كان ڕاگرن و‬ ‫میوانداری جوانییان پێ ناكرێ‪ ،‬به‌دزییه‌وه‌ئه‌په‌ڕنه‌وه‌‪ ،‬یا توانای‬ ‫فڕینییان نییه‌‪ ،‬جێیان له‌ مه‌مله‌كه‌تی من نابێته‌وه‌‬ ‫‪18‬‬ ‫ته‌نها ش ‌هرابی مانا شیعر له‌ شكان ده‌پارێزێ‬ ‫ش ‌هرابی ماناش پێویستی ب ‌ه كوشینی ڕە‌زی ناو سه‌ری شاعیره‌‬ ‫كه‌ سه‌ری خۆم وه‌ك ده‌نكه‌ترێیه‌ك كوشی‬ ‫تكتك شه‌راب له ‌زمانم ده‌چۆڕایه‌وه‌‬ ‫‪19‬‬ ‫كه‌ شووشه‌ی خه‌یاڵم وه‌ك شیله‌ هه‌ڵڕژا‬ ‫دونیا پڕ بوو ل ‌ه هه‌نگ به‌نهێنییه‌كان ئاشكرا بووم‬ ‫ڕمی شیعرێ ڕێگه‌ی شه‌ق كرد و كه‌ومته‌ناو باخی جاویدانی‬ ‫‪20‬‬ ‫ئه‌و شیعرانه‌ی له‌ ده‌فته‌ری دڵم ڕە‌شم كردنه‌وه‌‪ ،‬شه‌وانه‌ گه‌ردنم‬ ‫ده‌گرن‬ ‫هێندێ وشه ‌وه‌ها له‌ گیانم ئه‌چه‌قن‬ ‫كه‌ سپێدان سه‌یری جه‌سته‌م ده‌كه‌م كونكون بووه‌‬ ‫‪21‬‬ ‫گۆڕە‌كانم هه‌ڵكه‌ند و ئه‌ستێره‌كانم ناشنت‬ ‫چه‌ند ڕسته‌یێ له‌ناو به‌رده‌اڵنه‌كه‌ له‌دایكبوون‬ ‫ناوم نان كۆمیدیای ژیان‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪536‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )536‬دوشەممە ‪2017/4/3‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫پرۆسەی بەئایدیۆلۆژیكردنی ئایین‬ ‫لەباكووری كوردستاندا‬

‫ئەندامانی هوداپار كەوەك شەبیحە لەالیەن ئۆردوگان و ئاكەپەوە بۆبەگژاچونەوەی كورد بەكاردەهێرنێن‬

‫ماجید خەلیل‬ ‫وەك ئایینە ئیبراهیمییەكانی دی‪،‬‬ ‫ئیسالمیش دەكــرێــت وەك بنەمایەكی‬ ‫ئایدیۆلۆژی سیۆكراتی یان نەزمێكی رۆحانی‬ ‫تەماشا بكرێت‪ .‬تیۆكراتی یان حكومەتی‬ ‫ئاینی خۆی لەخۆیدا ئایدیاگەلێكە‪ ،‬قورئان‬ ‫دەستووری دەوڵەتێك نییە‪ ،‬وەلێ‌ مەدەنییە‪.‬‬ ‫ئیسالم ئاینێك نییە بۆ قەڵەمڕەوێكی‬ ‫دیاریكراو و بە یەك زمان و یەك نەزمی‬ ‫نەتەوەیی مامەڵە بكات‪ .‬كەواتە قورئان‬ ‫یاسایەكی مەدەنییە بۆ پێوەندی لەنێوان‬ ‫هاواڵتیانی واڵتێك یــان چەند واڵتێك‪.‬‬ ‫ئەمە سیۆكراتییەت نییە‪ ،‬چوون ئیسالم‬ ‫كۆمەڵگەیەكی مەدەنی ئیسالمی ئاسۆیی‬ ‫گەرەكە نەك دەوڵەتێكی ستونیی و بااڵ‪.‬‬ ‫هاوكات پابەندیی بە ئاینێكی دیاریكراوەوە‬ ‫هەڵبژاردنێكی تاكە كەسییە‪ .‬پەیڕەوانیشی‬ ‫لــەســەر بنەمای بـــاوەڕە هاوبەشەكان‬ ‫پێوەندیی دەكەن بە باوەڕەكانی ترەوە‪.‬‬ ‫لەسەر ئەم بنەمایە لە ئیسالمدا ئایین‬ ‫و ئیمان شتانێكی تاكە كەسیین‪ .‬لێرەدا‬ ‫تاكەكان لە ئاییندا كۆدەبنەوەو باوەڕیشیان‬ ‫كۆمەڵگە بەرهەم دەهێنێت‪ .‬هەربۆیە ئەم‬ ‫زانیاری و پێودانگە سیستەمێكی ئەخالقی‬ ‫بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬نە دەوڵەت و ئەرتەش‪.‬‬ ‫وەلێ‌ تیۆكراسی ئیسالمی یان حكومەتی‬ ‫ئایینی ئیسالم و ئایین لە زەمینەیەكی‬ ‫هەڵەدا بۆ مەبەستی سیاسیی و دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵــەت بەكاردەهێنێت‪ ،‬هەر ئەم هەڵە‬ ‫بەكارهێنانەی ئاینیشە كە رادیكاڵیزم‬ ‫بــەرهــەم دەهێنێت‪ .‬هەربۆیە دەوڵــەتــە‬ ‫ئیسالمییەكان ئیسالم بەرهەم ناهێنن‬ ‫بەڵكو رادیكاڵیزم بەرهەم دەهێنن‪.‬‬ ‫لە ئێستادا شوناسی موسڵمان لەسەر‬ ‫ئاستێكی بەرین لەسەر ئەوە دامەزراوە كە‬ ‫چ شتێك حــەرام و رێپێنەدراوە‪ .‬زۆرێك‬ ‫لە موسڵمانان فرەترینی كاتیان بە پالرو‬ ‫عەیب و عار لەیەكگرتن دەكوژن و یەكتری‬ ‫مەحكوم دەكەن لەسەر بنەمای حەراڵ و‬ ‫حەرام‪ .‬ئەم دیاردەیە لە دیاریكردنی كات‬ ‫و ساتی پرسی ریفراندۆم بۆ دەستورێكی‬ ‫نوێ‌ لە توركیا بەتەواوی كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫لە بــاكــوری كوردستان سەرقاڵكردووە‬ ‫بەجۆرێك ئەوەی كە تێبینیدەكرێت ئەم‬ ‫سەرقاڵبوونە بە چەمكە ئاینییەكانەوە یان‬ ‫بە سنوورە قەدەغەكانی حەرام و حەاڵڵە‬ ‫وە لەنێو كۆمەڵگەی توركنشیندا بوونی‬ ‫نیە‪ .‬بەگوێرەی نوێترین زانیارییەكان ئێستا‬ ‫لەشارەكانی دیاربەكرو مێردین و ئورفەو‬

‫هەكاری و زۆرێــك لەشارە كوردییەكان‬ ‫هودا پارو بەشێك لە رێكخراوەكانی سەر‬ ‫بە ئەكەپە لەرێگەی وروژانـــی هەستی‬ ‫ئاینییەوە‌و لەمینبەرو مێزەری مەالكانەوە‬ ‫هاواری داننان بەداستانە نوێیەكەی ئەكەپە‬ ‫دەكەن‪ ،‬كەسەركەوتنیەتی لەریفراندۆمی‬ ‫چاوەڕوانكراوی دەستوری نوێی توركیا‪.‬‬ ‫دەستورێك چەند پەیوەندی بە مافی‬ ‫ئەرجەنتینییەكەوە هەیە هێندە پەیوەندی‬ ‫بە كـــوردەوە هەیە‪ .‬ئــەو ئەرجەنتینەی‬ ‫عەقڵی تۆرانیزم لە رابردوودا بە كوردیان‬ ‫دەگوت ناهێڵین دەوڵەتی كوردی دروست‬ ‫بێت ئەگەر لە ئەرجەنتینیش بێت‪ .‬لە‬ ‫ئێستادا ئــەوان بە چەكی ئایین و بە‬ ‫حەرامكردنی ئەوەی كە دەنگ نەدرێت بەو‬ ‫دەستوورە دیسان دەیسەلمێنن كە كورد‬ ‫شتێك نییە جگە لە توركی شاخاوی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە رابــردوودا ئەو دەستەواژەیە بە زمانی‬ ‫توركی دەوترا‪ ،‬وەل ‌ێ ئێستە بە زمانی كورد‬ ‫و بە سیاسیانەتر پێماندەوترێتەوە‪ .‬ئەكەپە‬ ‫بۆ رەوایەتیدان بەو دەستوورە حزبییەی‬ ‫كە گەرەكییەتی بۆ تەواوی گەالنی توركیا‬ ‫پەسەند بكرێت هاتووە بە شەپۆلێكی‬ ‫تەقالیدگەراو بە میكانیزمێكی بارگاوی‬ ‫بە تــوراســی عوسمانییەوە كۆمەڵگەی‬ ‫كــوردی خــزانــدووەتــە نێو ملمالنێیەكی‬ ‫دژواری ئاینییەوە‪ .‬لە كاتێكدا لە ئەلفەوە‬ ‫تا یا پرسی كۆمەڵگەی كوردی پرسێكی‬ ‫ئایینی نیە‪ .‬لەباكوری كوردستاندا چەكی‬ ‫پارتە ئیسالمی و راستڕەوەكان كە پارتی‬ ‫ئایدیۆلۆژیین‪ ،‬ئەو پارتە ئایدیۆلۆژیانەی‬ ‫كە هەرگیز ئیسالمی بەرهەم نەهێناوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئامانجەكانی دروســت لە و حەزو‬ ‫حیرەتەوە بووە كە كاری لەسەر دەكات‪.‬‬ ‫ملدانی كۆمەڵگەی كــوردی بۆ خواستە‬ ‫دەستوورییەكانی تورك دارای رابردوویەكی‬ ‫قوڵە‪ ،‬لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەوە‬ ‫و لە ســەردەمــی سوڵتانە دوایینەكانی‬ ‫عوسمانییەوە‪ ،‬پرسی ئایین كورتكرایەوە‬ ‫بۆ رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ‪ ،‬ئەوە لەكاتێكدا‬ ‫بــوو لە كۆمەڵگە توركنشینەكاندا ئەم‬ ‫پرسە پاشەكشەی دەكـــردو سەرقاڵی‬ ‫دەستورێكی سیكۆالر بوون‪ .‬لەسەردەمی‬ ‫ئەتاتوركیشدا تەنها لە ئەنادۆڵدا بانگەشەی‬ ‫كەمالییەكان ئایینی بـــوو‪ ،‬وەلـــ ‌ێ لە‬ ‫خۆرئاوادا تاسەر ئێسقان دەماری گورگە‬ ‫بۆرەكان دەرپەڕیبوو‪ .‬كۆمەڵگەی فیوداڵی‬ ‫كــورد و ریفۆرمیستە ئاینییەكانی وەك‬ ‫سەعیدی كوردیش لە مەتەرێزی مەكری‬ ‫ئەتاتوركدا پێوەبوون‪ .‬ئێستەكان ‌ێ و لەم‬ ‫سەردەمە نوێیەدا توركیا لە دوڕیانێكی‬ ‫چــارەنــوســازدایــە‪ .‬تەڤگەری نەتەوەیی‬

‫و سیاسی كـــوردی و چاالكوانەكانی‬ ‫كــورد فرەترینیان لــە زیندانەكاندان‪.‬‬ ‫بــاكــوری كوردستان دەستێكی بەرینی‬ ‫وێرانكاریی لەسەردەستی ئەكەپەدا پێدا‬ ‫هێنراو پــەژمــوردەیــی سااڵنی رابــردووی‬ ‫بندەستكردنی پێوە نیشایەوە‪ .‬ئێستە‬ ‫لە توركیادا كوردستان بووەتە مەیدانی‬ ‫ســەدان رێكخراوی ناحكومی كە لەژێر‬ ‫پەردەی جیاجیادا كارو چاالكی بۆ ئایدیاو‬ ‫ئایدیۆلۆژیا جیاوازدا رادەپەڕێنن‪.‬‬ ‫لە دیاربەكرەوە لە پاش هەڵگیرانی باری‬ ‫نائاسایی واڵت لە ‪ 2002‬دا دامەزراندنی‬ ‫رێكخراو و كۆمەڵەكان روویــان لە زیاد‬ ‫بوونی بەرچاو كرد و لەو چوارچێوەیەشدا‬ ‫لــە ‪ 2002‬تــا ‪ 2004‬لــە ســەروبــەنــدی‬ ‫پراكتیزەی بەندەكانی ئەندامێتی یەكێتی‬ ‫ئەوروپا زەمینەكە فراوانتر كرا‪ .‬لێرەوە‬ ‫ژمارەی رێكخراو و كۆمەڵە مەدەنییەكان لە‬ ‫دیاربەكردا بە شێوەیەكی فرە خێرا زیاد‬ ‫بوون ‪ ،‬بە جۆرێك تا ‪ 2010‬لە دیاربەكردا‬ ‫‪ 714‬كۆمەڵە بوونی هەبوو‪ .‬لەم میانەیشدا‬ ‫بــزووتــنــەوە ركــابــەرە سەرەكییەكان لە‬ ‫باشووری رۆژهەاڵتی توركیادا دەستیانپێكرد‬ ‫‪ ،‬ئەمەش بریتی بوو لە دەستپێكی گۆڕینی‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنی كوردیی‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫ملمالنێ مەدەنییەی كە لە كۆمەڵگەی‬ ‫كــوردیــدا بــرەوی پــێــدراوە‪ ،‬زۆرترینیان‬ ‫چەكی ئاینییان تێكەڵ بە ئایدیۆلۆژیای‬ ‫راستەقینەی خۆینكردووە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫لەم رەهــەنــدەوە چاالكوانانی بزووتنەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان لــە رەوشـــی نوێداو‬ ‫بە رێگەی فەرمی و نافەرمی هاندران‪،‬‬ ‫تاوەكو بتوانن لە نەزمە دیاریكراوەكانی‬ ‫كارو چاالكیدا بەشداربن‪ ،‬وەكو بونیادنانی‬ ‫رێكخراوەكانی خێرگوزاری و كۆمەڵەكانی‬ ‫هاوكاری و بەكارهێنانی بەها ئاینییەكان و‬ ‫دەستڕاگەیشتن بە دەسەاڵتە زانستییەكان‪.‬‬ ‫لێرەدا دوغ ماك ئادەم تیشك دەخاتە‬ ‫ســەر ئــەوەی كە چلۆن ئــەم زەمینانەی‬ ‫پێشبڕكێ‌ بەشێوەیەكی كۆمەاڵیەتییانە‬ ‫پێكهێنراون و لەمیانی پێوەستبوونی‬ ‫چاالكوانەكانەوە لەتەك یەكتریدا هەژموونی‬ ‫ئایدیاو سەرنجە جیاوازەكان چێبووە‪.‬‬ ‫كەسێك دەتوانێت لــەم ژینگە نوێیەدا‬ ‫شتێك بخوێنێتەوە كە تا ئەو كات بوونی‬ ‫نەبووە‪ ،‬وەلێ‌ لێرەدا كارەكتەرەكان سەر بە‬ ‫بەرژەوەندییە جیاوازەكانن و بەكارهێنانی‬ ‫چەمكەكان گەمەیەكن لەژێر نــاوی تردا‬ ‫هاتوونەتە پێش ‌ێ ‪ .‬بۆ نموونە چاالكوانانی‬ ‫بــزووتــنــەوەی خــزمــەت و جــواڵنــەوەی‬ ‫گولەنییەكان نایانەوەێ‌ بوونی خۆیان‬ ‫وەك بونێكی ئیسالمگەرا نیشان بدەن‪،‬‬

‫لەهەمانكاتیشدا خۆیان بە بزووتنەوەیەكی‬ ‫ئایینخواز دەچوێنن‪ .‬بەشدارانی بزووتنەوەی‬ ‫خــزمــەت تــەنـێ‌ خــۆیــان لــە كــردنــەوەی‬ ‫رێكخراوە ناحكومەییەكان بەدووردەگرن‪،‬‬ ‫ئەوانەی كە بۆ مەبەستی ئایینی بن‪ ،‬ئەوان‬ ‫دورە پەرێزی ئەو رێكخستنە ئایینیانەن كە‬ ‫هەژموونی پرسی ئیسالمكگەرایان بەسەردا‬ ‫زاڵــە‪ .‬لە كۆڵینەوە ئیتنۆگرافییەكەی‬ ‫كۆمەڵگەی ئیسالمی تورك لە ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەحمەد ئیكلیین ئاماژە بە جیاوازییە‬ ‫بەرچاوەكانی گولەنییەكان و بزووتنەوەی‬ ‫روانــگــەی نیشتیمانی دەكـــات‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە میانی ئەزمونیدا لە تاكتیكی كاردا‪.‬‬ ‫لێرەدا نیشانیداوە كەچۆن گولەنییەكان‬ ‫خۆیان لە سیمبوڵە ئاینییەكان بەدوور‬ ‫دەگـــرن و لــەبــەرامــبــەردا بــزووتــنــەوەی‬ ‫روانــگــەی نیشتیمانی چلۆن ئااڵونەتە‬ ‫پرسە ئیسالمییەكان‪ .‬هاوكات هودا پارو‬ ‫ئەكەپەیش شۆڕبوونەتەوە بۆ نێو دامەزراوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان ئەوان ئەجێندای ئاینیان‬ ‫ب ــردووەت ــە نــاو خەستەخانەو زانــكــۆو‬ ‫قوتابخانەو ملمالنێكانی ریفراندۆمەوە بۆ‬ ‫دەستوورو ئەوەی بەالی ئایندا نەچێت ئەوەیە‬ ‫كە ئایینان لە مزگەوتا دورخستووەتەوەو‬ ‫مزگەوتیان كــردووە بەشوێنی باڵوكراوە‬ ‫سیاسییەكان‪ .‬ئێستە لە كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫توركیادا ئایین تەنها هی تاك نییە‪ .‬ئایین‬ ‫لە تاكی كوردی دورخراوەتەوە‪ ،‬ئایین لە‬ ‫مزگەوتا نییە‪ ،‬ئایین هاندراوێك نییە بۆ‬ ‫پەرستش و بۆ پیرۆزەكان و بۆ ئەخالق‪.‬‬ ‫لەباكوری كوردستان‌و لەتوركیا ئایین‬ ‫چەكێكە بۆ ملمالنێ سیاسییەكان‪ ،‬چەكێكە‬ ‫بۆ لەبیربردنەوەی زمانی كوردی‌و كولتوری‬ ‫كوردی‌و ئاینی كوردیی‪ ،‬ئێستا ئەكەپەو‬ ‫رێكخستنەكانی بەتوندی لە كوردستاندا‬ ‫جەنگێكی نوێیان بەرهەم هێناوە‌و ئەو‬ ‫جەنگەش لەمینبەری مزگەوتەكانەوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬جەنگی بێ‌ بەها كردنی پرۆسەی‬ ‫نەتەوەیی كوردی و لەبیربردنەوەی هەستی‬ ‫كوردی‌و جەنگی سەرقاڵكردنی كۆمەڵگەی‬ ‫بریندارو ب ‌ێ خزمەتی كورد بە دەستورێكەوە‬ ‫كە دوور تانزیك ئەلفێكی لەبەرژەوەندی‬ ‫تەڤگەری كوردیدا پێنییە‪ .‬ئەو مشومڕەی‪،‬‬ ‫كە زۆر بە تۆخی كۆمەڵگەی كوردی پێوە‬ ‫سەرقاڵە‪ ،‬بەشێوەیەكی زۆر سیاسیانە‬ ‫خەنجەرە كالسیكییەكەی سەرگەردنی‬ ‫باكوری كوردستانی تیژتركردووە ئەو‬ ‫خەنجەرەی لە دەستوورەكانی بیست و‬ ‫شەست و هەشتاكانەوە هەمان تۆنی بڕین‬ ‫و برینداركردنی خاك و خەڵكی كوردستانی‬ ‫پێبووە‪.‬‬

‫ئێســتا لەشــارەكانی دیاربەكــرو مێردیــن‬ ‫و ئورفــەو هــەكاری و زۆرێــك لەشــارە‬ ‫كوردییــەكان هــودا پــارو بەشــێك لــە‬ ‫رێكخراوەكانــی ســەر بــە ئەكەپــە‬ ‫لەرێگــەی وروژانی هەســتی ئاینییەوە‌و‬ ‫لەمینبــەرو مێــزەری مەالكانــەوە‬ ‫هــاواری داننــان بەداســتانە نوێیەكــەی‬ ‫ئەكەپــە دەكــەن‪ ،‬كەســەركەوتنیەتی‬ ‫چاوەڕوانكــراوی‬ ‫لەریفراندۆمــی‬ ‫دەســتوری نوێــی توركیــا‬

‫لەباكــوری كوردســتان‌و لەتوركیــا ئاییــن‬ ‫چەكێكــە بــۆ ملمالنــێ سیاســییەكان‪،‬‬ ‫چەكێكــە بــۆ لەبیربردنــەوەی‬ ‫زمانــی كــوردی‌و كولتــوری كــوردی‌و‬ ‫ئاینــی كوردیــی‪ ،‬ئێســتا ئەكەپــەو‬ ‫رێكخســتنەكانی بەتونــدی لــە‬ ‫كوردســتاندا جەنگێكــی نوێیــان بەرهەم‬ ‫هێنــاوە‌و ئــەو جەنگــەش لەمینبــەری‬ ‫مزگەوتەكانــەوە دەكــەن‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪)536‬دوشەممە‪2017/4/3‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬

‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی هەشتەم‬ ‫درێژەی‬ ‫بەڵگەسازیی فیقهی بۆ (حاکیمییەت)‬ ‫لە بیری جیهادیی نوێدا‬

‫(أبــو يحيى الليبي) (‪ )٢٠١٢-١٩٦٣‬ـ‬ ‫کە کەسی دوەمــی «ئەل‪-‬قاعیدە» بو‬ ‫دوای ظەواهیری‪ ،‬لە «الجهاد ومعركة‬ ‫الشبهات»ـدا‪ ،‬ئەو «مەسئەلە» فیقهیانەی‬ ‫هێناوەتەوە کە جێی کۆدەنگی «ئیجماع»‬ ‫بون و دەبنە بەڵگەی بنەمای «جیهاد»‬ ‫بەو شێوەیەی تەوژمە جیهادیەکە دەستی‬ ‫داوەتــێ کە یاخی‌بونی چەکدارانەیە لە‬ ‫دەسەاڵتەکانی کۆمەڵگای موسوڵماننشین‬ ‫کاتێک یاساکانی شەریعەت جێ‌بەجێ‬ ‫ناکەن‪ ،‬ئەمەش دەبێتە بنچینەسازی و‬ ‫بەڵگەسازیی فیقهی بۆ «حاکیمییەت»‬ ‫وەکــو الیەنە کردەییەکەی و ئەنجامە‬ ‫واقیعیەکەی‪ ..‬ئەمە درێژەی باسەکەیە‪:‬‬

‫«مەسئەلە»ی سێیەم‬

‫‪ .٣‬کــۆدەنــگــی لــەســەر ئـــەوەی هەر‬ ‫کۆمەڵێکی موسوڵمان (وەکــو خەڵکی‬ ‫گوندێک یان شارێک‪ ،‬خێڵێک‪ ،‬گەلێک) لە‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا دروشمێک‪ ،‬ئەرکێکی‬ ‫سەرەکی‪ ،‬بنەمایەک لە بنەما چەسپاو و‬ ‫دیارەکانی ئیسالم‪ ،‬بەتەواوی واز لێ بهێنێت‬ ‫و دوای پێ‌وتنیشیان هەر گوێی پێ نەدەن؛‬ ‫دەبێت شەڕیان لەگەڵ بکرێت لەسەری‪ ،‬و‬ ‫ئیتر موسوڵمان‌بونی سەرزارییان دادیان‬ ‫نـــادات(‪ .)١‬کە ئەمە بە «مەسئەلە»ی‬ ‫کۆمەڵی ملنەدەر «الطائفة املمت ِنعة»‬ ‫ناسراوە لە کەلەپوری فیقهی ئیسالمیدا‪ ،‬کە‬ ‫ئەوانەن لە ناوچەی خۆیان دەسەاڵتێکیان‬ ‫هەیە و یاخی‌بون و حاڵەتێکی خۆپاراستن‬ ‫و چارنەکران «امتناع»ـيان بۆ خۆیان‬ ‫ســازانــدوە و وازیــان لە جێبەجێ‌کردنی‬ ‫ئەرکێکی بــڕاوە «قطعي» و چەسپاوی‬ ‫ئیسالم هێناوە یان سورن لەسەر ئەنجامدانی‬ ‫کارێک کە قەدەغەکردنی لە ئیسالمدا بڕاوە‬ ‫و چەسپاوە‪ ،‬کە شــەڕکــردن لەگەڵیان‬ ‫لەسەر ئــەوە دەبێتە ئەرکی دەوڵەتی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬هەتاکو ئەگەر ئەو ئەو وازهێنانە‬ ‫بە حەاڵڵیش نەزانن واتە «استحالل»یشی‬ ‫نەکەن‪ ،‬و هەتاکو ئەگەر جێبەجێ‌نەکردنی‬ ‫ئەو ئەرکە لە خۆیدا نەبێتە نا‪-‬موسوڵمانێتی‬ ‫«کفر»‪ ،‬وەکو وازهێنان لە نوێژ ـ کە بەالی‬ ‫زۆرینەی ڕێبازەکانەوە دەبێتە هۆی دەرچون‬ ‫لە ئیسالم ـ‪ .‬بەڵکو هەر ئەرکێک دەگرێتەوە‬ ‫کە داواکردنی ـ بۆ نمونە ـ لە قورئاندا‬ ‫هاتبێت و یاسایەکی بڕاوەی ئیسالم بێت‬ ‫یان مەرجێكی سەرەکیی شێوازی ژیانی‬ ‫ئیسالمی بێت وەکو هەبونی مزگەوت و‬ ‫بانگ‌دان و ئەم بابەتانە‪.‬‬ ‫لەوانەی ئەم کۆدەنگی «ئیجماع»ـەیان‬ ‫گێڕاوەتەوە و ڕاڤە کردوە؛ (ئیبن تەیمییە)‬ ‫یە وەکو لە «خمتصر الفتاوى املصرية»دا‬

‫(أبو يحيى الليبي)‪ ،‬کەسی دوەم و ئەفسانەی ڕاگەیاندنی «ئەل‪-‬قاعیدە»‬ ‫هــاتــوە‪ ،‬کە وتویەتی‪« :‬بــە کۆدەنگیی‬ ‫موسوڵمانان؛ دەکرێت و بەڵکو پێویستیشە‬ ‫شەڕ بکرێت لەگەڵ هەر کۆمەڵێک کە مل‬ ‫نــەدەن بە جێبەجێ‌کردنی یاسایەک لە‬ ‫یاسا دیار و زۆرباڵوەکانی ئیسالم‪ ،‬وەکو‬ ‫ئەو کۆمەڵەی مل نــادات بە ڕاپەڕاندنی‬ ‫پێنج فەڕزەکەی نوێژ‪ ،‬یان زەکات‌دان‪ ،‬یان‬ ‫ڕۆژوی فەڕز‪ ،‬یان وەکو ئەوەی ناگەڕێتەوە‬ ‫لە ڕشتنی خوێنی موسوڵمانان [یانی‪:‬‬ ‫سڵ ناکاتەوە لە کوشتنی موسوڵمان]‪ ،‬و‬ ‫زەوت‌کردنی سامانیان بە ناڕەوا‪ ،‬و وەکو‬ ‫ئەوانەی هێز و زۆریان لە ناوچەکەی خۆیان‬ ‫هەیە و نوێژ ناکەن و بۆ یەکااڵکردنەوەی‬ ‫کێشەکانیان پەنا نابەن بۆ ئەو شەرعەی‬ ‫خوا بە پێغەمبەرەکەیدا ناردویەتی‪ ،‬و‬ ‫مزگەوتیان نیە‪ ،‬و بانگ نادەن و زەکات‬ ‫نادەن هەرچەند لەسەریشیان پێویستە‪ ،‬یان‬ ‫یەکتر دەکوژن و ماڵ و سامانی یەکتر تااڵن‬ ‫دەکەن‪ ،‬و مناڵ دەکوژن و دەبەن بە کۆیلە‪،‬‬ ‫و شوێنی یاسای دانــراوی ئەورۆپاییەکان‬ ‫‹اإلفرنج› دەکەون‪َ «( »...‬وجيوز بل جيب‬ ‫ِجاع ُْ‬ ‫السلمني قتال كل َطا ِئ َفة ممتنعة َعن‬ ‫ِبإ ْ َ‬ ‫ال ْس َلم َّ‬ ‫الظا ِه َرة املتواترة‬ ‫َشرِي َعة من شرائع ْ ِ‬ ‫مثل َّ‬ ‫الص َل َوات‬ ‫الطا ِئ َفة املمتنعة َعن ِإ َقا َمة َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫الصيام‬ ‫ْالمس‪ ،‬أو َعن أدَاء الزكاة‪ ،‬أو َعن ّ‬ ‫َْ‬ ‫ال ْف ُروض‪َ ،‬ومثل من َل ْمي َتنع َعن سفك ِد َماء‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫السلمني َوأخذ أ ْم َواهلم بِالْ َب ِ‬ ‫اطلِ ‪َ ،‬ومثل َذوي‬ ‫َّ‬ ‫الش ْو َكة املقيمني ب َِأ ْرض َل يصلونَ ب َها َو َل‬ ‫يتحاكمون َبينهم ب َّ‬ ‫ِالش ْر ِع الَّذِي بعث اهلل ِب ِه‬ ‫َر ُسوله‪َ ،‬و َل ِع ْندهم َم ْسجِ د‪َ ،‬و َل يُؤذنُونَ َولَ‬ ‫يزكون َم َع ُو ُجوب َها َع َل ْيهِم‪َ ،‬أو يقتل َبعضهم‬ ‫َب ْع ًضا وينهب َبعضهم َمال بعض‪َ ،‬وي ْقتلُونَ‬ ‫َْ‬ ‫ال ْط�� َف��ال ويسبونهم‪ ،‬ويتبعون َم��ا يسنه‬ ‫األفرنج‪ ،)»...‬ئینجا دەڵێت‪« :‬جا ئەمانە‬ ‫پێویستە شەڕیان لەگەڵ بکرێت‪ ،‬وەکو‬ ‫چۆن پێغەمبەری خوا فەرمانی داوە بە‬ ‫شەڕکردن لەگەڵ ‹خەواریج› لە کاتێکدا هەر‬ ‫یەکێک لە ‹صەحابە› نوێژ و ڕۆژوی خۆی‬

‫قوتابخانــەی ســەلەفی‪-‬جیهادی تەنهــا‬ ‫بیــری تایبەتــی هەندێــک گروپــی‬ ‫سەرلێ‌شــێواوی تاوانــکار نیــە‪ ،‬بەڵکــو‬ ‫بنچینەســازی و بەڵگەســازی عەقیدەیی‬ ‫و فیقهیــی تــەواوی بــۆ ئەجێنداکانــی‬ ‫کــردوە کــردوە‬

‫بە بــەراورد بە نوێژ و ڕۆژوی ئەوان کەم‬ ‫هاتوەتە بەر چاو‪ ،‬ئیتر ئەوە بو کە عەلی‬ ‫شەڕی لەگەڵ کردن» (« َف َه ُؤ َل ِء جيب ِق َتاهل ْم‬ ‫َك َما َأمر َر ُسول اهلل صلى اهلل َع َل ْي ِه َوسلم بقتل‬ ‫َْ‬ ‫الص َحا َبة َر ِضي اهلل َع ْن ُهم َكانَ‬ ‫ال َوارِج َم َع َكون َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫أحدهم حيقر صلته َم َع صلتهم وصيامه‬ ‫لي َر ِضي اهلل َعنهُ»)‪،‬‬ ‫َم َع ِص َيامه ْم َف َقاتل ُه ْم َع ّ‬ ‫پاشان دەڵێت‪« :‬جا پێش شەڕەکە بانگ‬ ‫دەکرێن بۆ پابەندبونی یاساکانی ئیسالم‪،‬‬ ‫جا ئەگەر پابەندیان بون؛ پەیماننامەیان‬ ‫لێ وەردەگیرێت و هەر بە قسەی دەمی‬ ‫خۆیان دەستیان لێ هەڵ‌ناگیرێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫واڵخ و چەکیشیان لە دەست دەسەنرێت‪،‬‬ ‫هــەر وەکــو ئەبو بەکر کــە وای لەگەڵ‬ ‫ه ‌ەڵ‌گەڕاوەکان کرد‪ ،‬هەتا ملکەچییان لێ‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬و کەسـ[ـانـ]ـێک دەنێررێت‬ ‫بۆالیان کە ئیسالمیان فێر بکات و نوێژ[ی‬ ‫بە کۆمەڵ] لە ناوچەکەیان ڕابپەڕێنێت‪ ،‬و‬ ‫هەندێک لە گوێڕایەڵەکانیان لەناو هێزی‬ ‫سەربازیی موسوڵماناندا دەخاتە بەر کار‪،‬‬ ‫و دەیانخاتە ڕیزی کۆمەڵی موسوڵمانان‪،‬‬ ‫و سواربونی واڵخ و چەک‌هەڵ‌گرتنیان لێ‬ ‫قەدەغە دەکرێت هەتا ڕێک دەبنەوە»‬ ‫شرائع‬ ‫(« َويُ� ْد َع � ْونَ قبل الْ ِق َتال إ َِل الْ ِت َزا ِم‬ ‫ِ‬ ‫ال ْس َلم َفإِن التزموها استوثق ِم ْن ُهم َومل يكتف‬ ‫ِْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫السلح‬ ‫ِ ُب َج َّرد ق ْوهلم بل ت ْنزع ِم ْن ُهم اليل َو ِّ‬ ‫الردَّة‬ ‫َك َما فعل َأبُو بكر َر ِضي اهلل َعن ُه ب َِأهْل ِّ‬ ‫السلم َويُ ْرسل ِإ َل ْيهِم من‬ ‫َح َّتى يرى ِم ْن ُهم ّ‬ ‫الص َلة ويستخدم‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫يعلم ُه ْم ْ ِ‬ ‫ال ْس َلم َويُ ِقيم َ َّ‬ ‫ُْ‬ ‫بعض املطيعني ِم ْن ُهم ِف جند السلمني‬ ‫مجا َعة ُْ‬ ‫السلمني َو ْمي َن ُعونَ من‬ ‫وجيعلهم ِف َ‬ ‫ر ُكوب ْ َ‬ ‫الس َلح َح َّتى يستقيموا»)‪،‬‬ ‫اليل َوأخذ ِّ‬ ‫ئیتر دەڵێت‪« :‬جا ئەگەر ملیان نەدا بە‬ ‫داوای خوا و پێغەمبەرەکەی؛ پێویست‬ ‫دەبێت شەڕیان لەگەڵ بکرێت هەتا پابەندی‬ ‫یاسا دیار و زۆرباڵوەکانی ئیسالم دەبن‪،‬‬ ‫ئەمەش لەناو زاناکانی ئیسالمدا جێی‬ ‫کۆدەنگیە» (« َفإِن مل َي ْس َتجِ ي ُبوا اهلل َو َر ُسوله‬ ‫ال ْس َلم‬ ‫َوإَِّل َوجب ِق َتاهل ْم َح َّتى يلتزموا شرائع ْ ِ‬ ‫َّ‬ ‫الظا ِه َرة املتواترة َو َه َذا ُم َّتفق َع َل ْي ِه َبني ُع َل َماء‬ ‫ال ْس َلم»)(‪.)٢‬‬ ‫ِْ‬ ‫هەروەها لە «مجموع الفتاوى»کەیشیدا‬ ‫هەمان فەتوا لەسەر هەمان باس هاتوە‪،‬‬ ‫کە دەڵێت‪ :‬زانایانی موسوڵمانان کۆدەنگ‬ ‫بون لەسەر ئەوەی کە کۆمەڵی ملنەدەر‬ ‫«الطائفة املمت ِنعة» کاتێک ملی نەدا بۆ‬ ‫جێبەجێ‌کردنی هەندێک لە ئەرکە پێویستە‬ ‫دیــار و زۆرباڵوەکانی ئیسالم؛ پێویستە‬ ‫شەڕیان لەگەڵ بکرێت « َو َق ْد َّات َفقَ ُع َل َما ُء‬ ‫الطا ِئ َف َة ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫ني َع َلى َأ ْن َّ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫ال ْم َت ِن َع َة إ َذا ا ْم َت َن َع ْت‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫ال ْسل ِم َّ‬ ‫ض َواجِ َب ِ‬ ‫َع ْن َب ْع ِ‬ ‫الظا ِه َر ِة ال َت َوا ِت َر ِة‬ ‫ات ِ‬ ‫َف ِإنَّ ُه َي ُِب ِق َت ُ َ‬ ‫الا»‪ ،‬ئینجا دەڵێت‪ :‬ئەگەر‬ ‫شایەتومانیان هێنا و لە هەمان کاتدا ملیان‬ ‫نەدا بە نوێژکردن و زەکــات‌دان و ڕۆژی‬ ‫مانگی ڕەمەزان و حەجی ماڵی خوا‪ ،‬یان‬ ‫ملیان نەدا بە حوکم‌دان لە کێشەکانیاندا بە‬

‫قورئان و سوننەت‪ ،‬یان بە قەدەغەکردنی‬ ‫داوێــن‌پــیــســی یـــان م ــەی ــخ ــۆری‪ ،‬یــان‬ ‫قەدەغەکردنی مارەکردنی ‹مەحرەمەکان›‪،‬‬ ‫یان قەدەغەکردنی زەوت‌کــردنــی گیان و‬ ‫ماڵی یەکتر بە ناڕەوا یان سود ‹ریبا› یان‬ ‫قومار ‹میسر›‪ ،‬یان ملیان نەدا بە ئەرکی‬ ‫‹جیهاد› لەگەڵ ناموسوڵمانان‪ ،‬یان دانانی‬ ‫باجی سەر ‹جزیة› لەسەر ئەهلی کیتاب‬ ‫و یاسا ئیسالمیەکانی تری لەم بابەتانە؛‬ ‫ئەوا لەسەر ئەمانە شەڕیان لەگەڵ دەکرێت‬ ‫هەتا دین بەپوختی هەر دینی خوا بێت‬ ‫«إ َذا َت َكلَّ ُموا ب َّ‬ ‫الص َل ِة‬ ‫ِالش َها َد َت ْ ِ‬ ‫ي َوا ْم َت َن ُعوا َع ْن َّ‬ ‫َو َّ‬ ‫الز َكا ِة َأ ْو ِص َيا ِم َش ْه ِر َر َم َضانَ َأ ْو َح ِّج الْ َب ْيتِ‬ ‫الس َّن ِة أ ْوَ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫الْ َع ِتيقِ أ ْو َع ْن الك ِم َب ْي َن ُه ْم بِال ِك َتابِ َو ُّ‬ ‫ترِي ِم الْ َف َو ِاح ِش َأ ْو ْ َ‬ ‫َع ْن َ ْ‬ ‫اح َذ َو ِات‬ ‫ال ْم ِر َأ ْو ِن َك ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ​َ‬ ‫ال��ا ِر ِم َأ ْو َع ْن ْاس ِت ْح َللِ ُّ‬ ‫وس َوال ْمَ��والِ‬ ‫الن ُف ِ‬ ‫َ‬ ‫الر َبا َأ ْو ْ َ‬ ‫ّ‬ ‫ال َها ِد‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫ال ْي ِس ِر َأ ْو َع ْن ْ ِ‬ ‫ِب َغ ْ ِ َ ٍ ْ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ال ْز َية َعلى أهْلِ ال ِكتابِ‬ ‫لِ ْل ُك َّفا ِر َأ ْو َع ْن َض ْر ِب ِه ْم ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ال ْسل ِم؛ َف ِإنَّ ُه ْم يُ َقا َتلونَ‬ ‫َو َ ْ‬ ‫ن ِو َذلِ َك ِم ْن َش َرا ِئ ِع ْ ِ‬ ‫َّ‬ ‫ِّين ُكلُّ ُه ِ ِ‬ ‫َع َل ْي َها َح َّتى َي ُكونَ الد ُ‬ ‫ل»)(‪.)٣‬‬ ‫ئینجا ئیبن تەیمییە بەڵگە و نمونە بەوە‬ ‫دەهێنێتەوە کە لە کاتی خۆیدا عومەر‬ ‫مشت‌ومڕی لەگەڵ ئەبو بەکر کــردوە کە‬ ‫ئەبو بەکر ویستویەتی شەڕ بکات لەگەڵ‬ ‫ئەوانەی زەکات نادەن‪ ،‬و ئەبو بەکر پێی‬ ‫وتــوە‪ :‬چۆن شەڕ ناکەم لەگەڵ ئەوەی‬ ‫کە وازی لەو ئەرکانە هێناوە کە خوا و‬ ‫پێغەمبەرەکەی بە پێویستیان دانــاون‪،‬‬ ‫هەرچەند موسوڵمانیش بوبێت‪ ،‬وەکو‬ ‫زەکــات « َك ْي َف َل ُأ َقا ِت ُل َم ْن َت � َر َك ْ ُ‬ ‫ال ُقوقَ‬ ‫الَّ ِت َأ ْو َج َب َها اللَُّ َو َر ُسولُ ُه َوإ ِْن َكانَ َق ْد َأ ْسل َمَ‬ ‫َك َّ‬ ‫الز َكاةِ»‪ ،‬کە زەکات لەو هۆکارە ڕەوایانەیە‬ ‫کە بەشێک لە ماڵ و سامانی موسوڵمانی بۆ‬ ‫جیادەکرێتەوە « َفإ َِّن َّ‬ ‫الز َكا َة ِم ْن َح ِّق َها» [یانی‬ ‫بەپێی دەستەواژەی «بحقها» لە فەرمودەی‬ ‫«عصموا مين دماءهم وأمواهلم إال حبقها»]‪،‬‬ ‫ئینجا وتویەتی‪ :‬بە خــوا! ئەگەر یەک‬ ‫کارژیلەیان بە من نەدا کە پێشتر دەیاندا‬ ‫بە پێغەمبەری خوا؛ شەڕیان لەگەڵ دەکەم‬ ‫لەسەر نەدانی « َو َّ ِ‬ ‫الل َل ْو َم َن ُعو ِني َع َنا ًقا َكانُوا‬ ‫يُ َؤدُّو َن َها َإل َر ُسولِ َّ ِ‬ ‫الل َصلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫َل َقا َت ْلته ْم َع َلى َم ْن ِع َها»‪ ..‬پاشان ئیبن تەیمییە‬ ‫هەر وەکو دەقەکەی پێشو سەرنج بۆ ئەوە‬ ‫ڕادەکێشێت کە «خەواریج» موسوڵمانیش‬ ‫بون و پێغەمبەر فەرمانی داوە بە شەڕکردن‬ ‫لەگەڵیان‪ ،‬ئەمەش یانی موسوڵمانێتیی‬ ‫ئەوانەی یاسا و دروشمە سەرەکیەکانی‬ ‫ئیسالم جێبەجێ‌ناکەن دادیان نادات‪ ..‬ئینجا‬ ‫نمونە بە حاڵەتی (تەتار) دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫کە خۆیان بە موسوڵمان دەزانــی و لە‬ ‫هەمان کاتدا زۆربەی یاساکانی ئیسالمیان‬ ‫جێبەجێ نەدەکرد‪ ،‬بۆیە دەڵێت‪ :‬تەتار و‬ ‫هاوشێوەکانیان زیاتر لە شەریعەتی ئیسالم‬ ‫دەرچون بە بەراورد بە زەکات‌نەدەرەکانی‬ ‫سەردەمی ئەبو بەکر و ‹خەواریج› و ئەو‬ ‫خەڵکەی شاری طائیف کە ملیان نەدەدا بە‬

‫قەدەغەکردنی سود ‹ریبا›‪ ،‬ئیتر هەر کەس‬ ‫گومانی هەبو لە پێویست‌بونی شەڕکردن‬ ‫لەگەڵیان؛ ئــەوە نەزانترینی خەڵکە لە‬ ‫ئایینی ئیسالمدا («َ َّ‬ ‫الت َتا ُر َو َأ ْش َبا ُه ُه ْم َأ ْع َظ ُم‬ ‫ال ْس َل ِم ِم ْن َما ِن ِعي َّ‬ ‫الز َكا ِة‬ ‫وجا َع ْن َشرِي َع ِة ْ ِ‬ ‫ُخ ُر ً‬ ‫َو ْ َ‬ ‫ال َوار ِ​ِج َو َأهْلِ َّ‬ ‫الطا ِئ ِف الَّذِينَ ا ْم َت َن ُعوا َع ْن َت ْر ِك‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫الر َبا‪ .‬ف َم ْن شك ِف ِقت ِ ِ‬ ‫ال ْم ف ُه َو أ ْج َهل الن ِ‬ ‫اس‬ ‫ِّ‬ ‫ال ْس َل ِم»)(‪.)٤‬‬ ‫ِبدِينِ ْ ِ‬ ‫ئیبن تەیمییە جارێکی تر هەمان بابەتی‬ ‫دوپات کردوەتەوە کە دەڵێت‪« :‬فیقهزانەکان‬ ‫ناکۆک بون سەبارەت بە کۆمەڵی ملنەدەر‬ ‫ئەگەر وازیان لە نوێژە سوننەتەکانی دوای‬ ‫نوێژە فــەڕزەکــان هێنا وەکــو دو ڕکاتی‬ ‫پێش نوێژی بەیانی‪ ،‬ئایا دروستە لەسەر‬ ‫ئەوە شەڕیان لەگەڵ بکرێت؟ دو ڕێبازیان‬ ‫هەیە لەم بارەیەوە « َو َق ْد ْاخ َت َل َف الْ ُف َق َها ُء‬ ‫الطا ِئ َفة ُْ‬ ‫ِف َّ‬ ‫الرا ِت َب َة‬ ‫ال ْم َت ِن َع ِة َل ْو َت َر َك ْت ُّ‬ ‫الس َّن َة َّ‬ ‫ْ‬ ‫يو ُز ِق َت ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫الا؟ َع َلى َق ْو َل ِْ‬ ‫ِ‬ ‫ي»‬ ‫َل‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫َك َر ْك َع‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬ ‫[یانی یەکێکیان دەڵێت دروستە شەڕیان‬ ‫لەگەڵ بکرێت و ئەوی تر دەڵێت نەخێر]‪،‬‬ ‫ئینجا دەڵێت‪ :‬ئەو ئەرکە پێویستانە و‬ ‫ئەو قەدەغەکراوانەی کە دیار و زۆرباڵون‬ ‫[=هــەمــو موسوڵمانێک وەکــو بەشێکی‬ ‫سەرەکیی ئایینەکەی دەیانزانێت]؛ ئەوا‬ ‫بە کۆدەنگی لەسەر ئەوانە شەڕیان لەگەڵ‬ ‫دەکرێت‪ ،‬هەتا پابەند دەبن بە ڕاپەڕاندنی‬ ‫نوێژە فەڕزەکان و زەکات‌دان و ڕۆژی مانگی‬ ‫ڕەمــەزان و حەجی ماڵی خوا‪ ،‬و پابەند‬ ‫دەبن بە وازهێنان لە قەدەغەکراوەکان‪:‬‬ ‫لە بابەتی مارەکردنی خوشک و خواردنی‬ ‫ئــەو شتانەی بەپێی شــەرع بۆ خــواردن‬ ‫ناشێن‪ ،‬و دەست‌درێژی‌کردن بۆسەر گیان‬ ‫و ماڵی موسوڵمانان و شتی تــری لەم‬ ‫ات َو ْ ُ َ‬ ‫ات َّ‬ ‫الظا ِه َر ُة‬ ‫ال َّر َم ُ‬ ‫بابەتانە « َف َأ َّما الْ َواجِ َب ُ‬ ‫َو ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫ال ْس َت ِف َ‬ ‫ِ‬ ‫يض ُة؛ َف ُي َقا َت ُل َعل ْي َها بِالتفاقِ َحتى‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الصل َو ِات الك ُتو َب ِ‬ ‫ات‬ ‫َي ْل َت ِز ُموا أ ْن يُ ِقي ُموا َّ‬ ‫َويُ َ‬ ‫���ؤدُّوا ال� َّ�ز َك��ا َة َو َي ُصو ُموا َش ْه َر َر َم َضانَ‬ ‫ي ُّجوا الْ َبيْتَ َو َي ْل َت ِز ُموا َت ْر َك ْ ُ َ‬ ‫ال َّر َم ِ‬ ‫ات‪ِ :‬م ْن‬ ‫َو َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اح الخ َوات َوأكلِ ال َبائِثِ َوال ْعتدَاء َعلى‬ ‫ِن َك ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ني ِف ُّ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫الن ُف ِ‬ ‫ن ِو ذلِك»‪،‬‬ ‫وس َوال ْم َوالِ َو َ ْ‬ ‫ئیتر دەڵێت‪ :‬شەڕکردنی دەستپێشخەرانە‬ ‫لەگەڵ ئەوانە؛ پێویستە‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫بانگەوازی پێغەمبەریان پێ گەیشتوە و بە‬ ‫پێویست‌بونی ئەو ئەرکانە و قەدەغەبونی‬ ‫ئەو کارانە کە لەسەریان شەڕیان لەگەڵ‬ ‫دەکرێت ئاشنا بون‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەوان‬ ‫خۆیان دەستپێشخەرانە هێرشیان هێنایە‬ ‫سەر موسوڵمانان؛ ئەوا شەڕکردن لەگەڵیان‬ ‫بەدڵنیایی پێویست دەبێت [یانی بەبێ‬ ‫لێکدانەوەی مەرجی ئەوەی بانگەوازیان پێ‬ ‫گەیشتوە یان نا]‪ ،‬وەکو لە باسی یاخیەکان‬ ‫لەوانەی دەسـت‌درێــژی دەکــەن و ڕێگری‬ ‫دەکەن باسمان کردوە « َو ِق َتا ُل َه ُؤ َل ِء َواجِ ٌب‬ ‫وغ َد ْع َو ِة َّ‬ ‫ب َصلَّى اللَُّ َع َل ْي ِه‬ ‫الن ِ ِّ‬ ‫ا ْب ِتدَا ًء َب ْع َد بُلُ ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َو َسلَّ َم إ َل ْي ِه ْم ِ َبا يُقاتلونَ َعل ْيه‪ .‬فأ َّما إذا َب َدؤوا‬ ‫ني؛ َف َي َت َأ َّك ُد ِق َت ُ​ُ‬ ‫ُْ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫ال ْم َك َما َذ َك ْر َنا ُه ِف ِق َتالِ‬ ‫ني ِم ْن ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫اع ُّ‬ ‫ال ْم َت ِن ِع َ‬ ‫الط ُرقِ »)(‪.)٥‬‬ ‫ال ْع َتدِينَ ُق َّط ِ‬ ‫وەکو پێشتریش وتمان؛ ئەم شەڕکردنە‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵی ملنەدەر لە یاسای ئیسالمیدا‬ ‫نەبەسراوەتەوە بە حاڵەتی بەحەاڵڵ‌زانین و‬ ‫نکولی‌کردنەوە‪ ،‬یان بە حاڵەتی ئەرکێکەوە‬ ‫کە لە خۆیدا بە نەکردنی موسوڵمان لە‬ ‫موسوڵمانێتی دەربچێت و «کافر» ببێت‪،‬‬ ‫بەڵکو هەر کاتێک کۆمەڵێک مل نادەن بۆ‬ ‫یاسا و دروشم و ئەرکێکی دیاری ئیسالم‬ ‫لەوانەی نیشانەی جیاکەرەوەی موسوڵمان و‬ ‫ژیانی ئیسالمین؛ لەسەر دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫پێویست دەبێت هێز بکاتە سەریان هەتا‬ ‫ناچار دەبن مل دەدەن بۆ ئەو ئەرکە یان‬ ‫واز دەهێنن لەو قەدەغەیە‪ .‬وەکو فیقهزانی‬ ‫حەنەفی (ئەل‪-‬جەصصاص) نوسیویەتی‬ ‫دەڵــێــت‪« :‬ئـــەوەی لــەســەر ســودخــۆری‬ ‫بەردەوامە؛ ئەگەر بە حەاڵڵی بزانێت؛ ئەوە‬ ‫هەر ناموسوڵمان ‹کافر›ە‪ ،‬ئەگەریش لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێکدا مل نەدات و خۆی لە سایەی‬ ‫ئەو کۆمەڵەدا بپارێزێت کە پشتیوانیی‬ ‫لێ دەکەن؛ سەرکردەی دەوڵەتی ئیسالم‬ ‫‹ئیمام› بە ڕێ‌وشوێنی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫هــەڵ‌گــەڕاوەکــان لەگەڵی دەجوڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئەگەر پێشتر بە موسوڵمان حسێب بون‪ ،‬و‬

‫ئەگەریش دانیان بەوەدا نا کە ئەو کارە لە‬ ‫ئیسالمدا ‹حەڕام›ـە و ئەوان بە ‹حەالل›ی‬ ‫نازانن؛ ئەوا ‹ئیمام› شەڕیان لەگەڵ دەکات‬ ‫ئەگەر کەوتنە مـل‌نــەدان و یاخی‌بون و‬ ‫بەرگری‪ ،‬هەتا دەگەڕێنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫یاخی نەبوبن و بەرگری نەکەن؛ ‹ئیمام› بە‬ ‫لێدان و حەپس‌کردن دەیانگێڕێتەوە هەتا‬ ‫وازدەهێنن» (« َف ُْ‬ ‫الر َبا ْإن‬ ‫ال ِقي ُم َع َلى َأ ْكلِ ِّ‬ ‫م َت ِن ًعا‬ ‫َكانَ ُم ْس َت ِح ًّل َلهُ؛ َف ُه َو َكا ِف ٌر‪َ ،‬وإ ِْن َكانَ ُ ْ‬ ‫ال َما ُم ب ِ​ِس َري ِت ِه‬ ‫ب َما َع ٍة ُت َع ِّض ُد ُه؛ َسا َر ِفي ِه ْم ْ ِ‬ ‫َِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ج َلةِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الر َّدةِ‪ْ ،‬إن كانوا ق ْبل ذلك م ْن ُ ْ‬ ‫ِف أهْلِ ِّ‬ ‫َأهْلِ ْ ِ‬ ‫اللَّ ِة‪َ ،‬وإ ِْن ا ْع َ َت ُفوا ِب َت ْح ِر ِمي ِه َو َف َعلُو ُه َغ ْ َي‬ ‫م َت ِن ِع َ‬ ‫ُم ْس َت ِحلِّ َ‬ ‫ني‬ ‫ني َلهُ‪َ ،‬قا َت َل ُه ْم ْ ِ‬ ‫ال َما ُم ْإن َكانُوا ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫م َت ِن ِع َ‬ ‫ْ‬ ‫ني‪َ ،‬ر َد َع ُه ْم‬ ‫وا‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ِن‬ ‫إ‬ ‫و‬ ‫وا‪،‬‬ ‫ب‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َح َّتى َي ُتوُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َع ْن َذلِ َك ب َّ‬ ‫َ‬ ‫ِالض ْربِ َوال ْب ِس َحتى َينت ُهوا»)‬ ‫(‪.)٦‬‬ ‫کــەواتــە؛ کۆمەڵی ملنەدەر و یاخی؛‬ ‫ئەوەیە هێزێکی هەبێت لە ناوچەکەی خۆی‬ ‫و چەکی هەڵ‌گرتبێت و بەرگری بکات‪ ،‬و‬ ‫مل نەدات بۆ جێبەجێ‌کردنی دروشمێک و‬ ‫ئەرکێکی سەرەکیی ئیسالم یان وازهێنان‬ ‫لە قەدەغەیەکی سەرەکیی ئیسالم بێت‪ ،‬و‬ ‫وازهێنانەکەیان بە کۆمەڵ بێت؛ ئەو کاتە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی بە هێز ناچاریان دەکات‬ ‫و شەڕیان لەگەڵ دەکات‪ .‬خۆ ئەگەر هێزیان‬ ‫نەبێت؛ ئەوا تاکەکانیان دەگرێت و بە لێدان‬ ‫و بەندکردن ناچاریان دەکات‪ .‬و دیارە کە‬ ‫ئەم یاسا ئیسالمیە جێی کۆدەنگیە‪ ،‬وەکو‬ ‫لە دەستەواژەکانی ئیبن تەیمییەوە دیارە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەو بنەمایە بــەراورد بکەین بە‬ ‫کۆمەڵگای موسوڵماننشینی نوێ؛ دەبینین‬ ‫لە گەلێک الیەنەوە کۆمەڵگا نوێیەکان‬ ‫ئــەو بنەمایەیان بــەســەردا دەسەپێت‪.‬‬ ‫لەم سەردەمەدا گەلێک یاسا و دروشمی‬ ‫سەرەکیی ئیسالم هەیە کە لە زۆر شوێن‬ ‫بە کۆمەڵ وازی لێ هێنراوە و وازهێنان‬ ‫لێی بوەتە دیاردەیەکی دیار و بەرچاو‪ ،‬یان‬ ‫ئەنجامدانی قەدەغەیەک بوەتە دیاردە‪ ،‬و‬ ‫بێ گومان هێز و دام‌ودەزگایش هەیە کە‬ ‫بەرگری لەو حاڵەتە دەکات و ئەو کۆمەڵ و‬ ‫کۆمەڵگایانە دەپارێزێت و ئەو مافەیان بۆ‬ ‫دابین دەکات‪ .‬دەی ئیتر کاتێک سەلەفی‪-‬‬ ‫جیهادیەکان بڕوایان وایە کە دەبێت بۆ‬ ‫جێبەجێ‌کردنی شەریعەت پەنا ببرێت بۆ‬ ‫«جیهاد» و بەکارهێنانی هێز و چەک؛‬ ‫ئەمە تەنها تیۆرییەک و بیرۆکەیەکی‬ ‫داهێنانی خــۆیــان نیە‪ ،‬وەکــو تیۆریی‬ ‫«حاکیمییەت»‪ ،‬بەڵکو ڕەگ‌وڕیــشــەی‬ ‫ت ــەواوی لە فیقهی ئیسالمیدا هەیە‪ .‬و‬ ‫لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە قوتابخانەی‬ ‫سەلەفی‪-‬جیهادی لە بیری تایبەتی هەندێک‬ ‫گروپی سەرلێ‌شێواوی تاوانکار زیاترە‪،‬‬ ‫بەڵکو دەبینین بنچینەسازی و بەڵگەسازی‬ ‫عەقیدەیی و فیقهیی تەواویان بۆ کارەکانیان‬ ‫و «ئەجێندا»کانیان کردوە‪ ،‬ئەوەی نوسراو‬ ‫و لێکۆڵینەوەکانیان بخوێنێتەوە؛ بەڕونی‬ ‫سەرنجی ئەوە دەدات‪ ،‬و دەبینێت لە هەمو‬ ‫الیەنێکەوە ئامادەکارییان بۆ ئامانجەکانیان‬ ‫کردوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬بۆ ئەم «مەسئەلە»یەی سێیەم؛‬ ‫بڕوانە‪ :‬أبو حييى اللييب‪ ،‬اجلهاد ومعركة‬ ‫الشبهات‪ .‬مركز الفجر لإلعالم‪1431 .‬ه��ـ‪.‬‬ ‫ص‌ص‪ .‬ص‌ص‪.٤١-٣٤ .‬‬ ‫البعلي‪ ،‬خمتصر الفتاوى املصرية‬ ‫(‪)٢‬‬ ‫ّ‬ ‫البن تيمية‪ .‬حتقيق‪ :‬عبد اجمليد سليم‪ ،‬حممد‬ ‫حامد الفقي‪ .‬ب�يروت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .1985 ،‬ص‌ص‪.469 ،468 .‬‬ ‫(‪ )٣‬ابن تيمية‪ ،‬جمموع الفتاوى‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫عبد الرمحن بن حممد بن قاسم‪ .‬املدينة‬ ‫النبوية‪ :‬جممع امللك فهد لطباعة املصحف‬ ‫الشريف‪ .1995 .‬جـ‪ ،28 .‬ص‪.545 .‬‬ ‫(‪ )٤‬ابن تيمية‪ ،‬جمموع الفتاوى‪ .‬جـ‪،28 .‬‬ ‫ص‌ص‪.٥٤٦ ،٥٤٦ .‬‬ ‫(‪ )٥‬ابن تيمية‪ ،‬جمموع الفتاوى‪ .‬جـ‪،28 .‬‬ ‫ص‪.358 .‬‬ ‫(‪ )٦‬اجلصاص‪ ،‬أحكام القرآن‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫حممد صادق القمحاوي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء‬ ‫الرتاث العربي‪ 1405 .‬هـ‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.193 .‬‬

‫ژمارە (‪)335‬دوشەممە‪2017/3/27‬‬

‫‪3‬‬

‫هاوڕێيه‌تى‬

‫به‌هايه‌كى ئيستاتيكييه‌‬ ‫ده‌رباره‌ى هاوڕێيه‌تيى نێوان‬ ‫كارل ماركس و فريدريك‬ ‫ئه‌نگڵس‬

‫عبدالعزيز الزم‬ ‫وه‌رگێڕاىن‪ :‬ناجى ئه‌فراسياو‬ ‫مــێــژووى فيكرى مــرۆڤــايـه‌تــى هيچ‬ ‫نمونه‌يه‌كى هــاوشــێــوه‌ى په‌يوه‌نديى‬ ‫كه‌سێتيى نێوان ماركس و ئه‌نگڵس‬ ‫پێشكه‌شنه‌كردووه‌‪ .‬كه‌ له‌ نێوان دوو‬ ‫فه‌يله‌سوفى سياسيى شۆڕشگێڕدا له‌‬ ‫عه‌قڵ و ويــژدان ـه‌وه‌ ده‌ستيپێكرد‪ .‬له‌‬ ‫بارودۆخێكى نــاهـه‌مــواردا كه‌ ئه‌گه‌رى‬ ‫درووستبوونى هاوڕێيه‌تيى ئاوارته‌ى له‌و‬ ‫شێوه‌يه‌ الواز بوو‪.‬‬ ‫هاوڕێيه‌تيى نــێــوان ك ــارل ماركس‬ ‫(‪ )1883-1818‬و فريدريك ئه‌نگڵس‬ ‫(‪ )1895-1820‬ڕه‌نگدانه‌وه‌ى الپه‌ڕه‌يه‌كى‬ ‫پڕهه‌ڵوێست و تێڕامانى ناوه‌كى بوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها سۆزێكى ڕانه‌گه‌يه‌نراو كه‌ به‌بێ‬ ‫هيچ ڕێككه‌وتنێك كارلێكى ده‌كرد‪ .‬تۆم و‬ ‫دووانه‌ نه‌بوون‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ يه‌ك شاردا‬ ‫له‌دايك نه‌بوون‪ ،‬هه‌روه‌كچۆن له‌ خوێندندا‬ ‫هاوپۆلى يه‌كتر نه‌بوون‪ .‬ته‌نانه‌ت به‌روارى‬ ‫له‌دايكبوون و مردنيان جياواز بوو‪ .‬جگه‬ ‫‌له‌وه‌ش ئينتيماى چينايه‌تيى هه‌ريه‌كه‌يان‬ ‫جياواز بوو له‌ويتر‪ .‬ماركس له‌ خێزانێكى‬ ‫شارى (ترێر)ى ئه‌ڵمانى بوو‪ ،‬كه‌ سه‌ر‬ ‫به‌ چينى مامناوه‌ند بوون‪ .‬ڕۆشنبيريى‬ ‫ئه‌كاديميى له‌ شاره‌كانى بۆن و به‌رلين‬ ‫و ژێنا وه‌رگرت‪ .‬له‌ ساڵى ‪1842‬دا بووه‌‬ ‫وتارنووس و به‌شدارێكى كارا له‌ ڕۆژنامه‌ى‬ ‫(ڕاينشه‌ تسايتۆنك)دا‪ ،‬نوسينه‌كانى‬ ‫جه‌ده‌ل و مشتومڕى ده‌وروژانــد‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ببوونه‌ جێگه‌ى مه‌ترسى له‌الى ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ى ڕه‌خنه‌ى ئاراسته‌ى بارودۆخى‬ ‫سياسى و كۆمه‌اڵيه‌تيى كۆمه‌ڵگاى‬ ‫ئه‌ڵمانيا ده‌كرد‪ .‬تاكو ئه‌و ساڵه‌ ئه‌نگڵس‬ ‫له‌ ژيانى ماركسدا ده‌رنه‌كه‌وت‪( .‬ئه‌نگڵس)‬ ‫كه‌ له‌ شارى (بارمن –‪Wuppertal‬‬ ‫فوبرتاڵى ئه‌ڵمانياى ئێستا) له‌دايكبوو‪ ،‬له‌‬ ‫خێزانێكى پرۆتستانتى ده‌وڵه‌مه‌ند بوو‪،‬‬ ‫له‌اليه‌ن خێزانه‌كه‌يه‌وه‌ ڕه‌وانه‌ى ئينگلته‌را‬ ‫كرا بۆ خوێندنى ڕێگا بازرگانييه‌كان له‌‬ ‫كارگه‌يه‌كى ڕستن له‌ شارى مانشيسته‌ر‪.‬‬ ‫له‌وێ به‌چاوى خۆى ئه‌و مامه‌ڵه‌ توند‬ ‫و نامرۆييانه‌ى ده‌بينى كه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫كرێكارانى كارگه‌كه‌ ده‌كران‪ ،‬بۆيه‌ هه‌رزوو‬ ‫كتێبێكى له‌ژێرناونيشانى (بارودۆخى‬ ‫چينى كرێكار له‌ ئينگلته‌را) له‌ نێوان‬

‫سااڵنى ‪ 1842‬و ‪ 1844‬ده‌رچوواند‪ ،‬كه‌‬ ‫تيايدا تيشك ده‌خاته‌سه‌ر ئه‌و سته‌م‬ ‫و دڕنده‌ييه‌ى كه‌ له‌ سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى‬ ‫نــۆزده‌وه‌ له‌اليه‌ن سه‌رمايه‌داره‌كانه‌وه‌‬ ‫ب ـه‌رامــب ـه‌ر كــرێــكــارانــى پيشه‌سازى و‬ ‫كانگه‌كان و كرێكارانى كشتوكاڵى‬ ‫ده‌كــرێــت‪ .‬دوارتـــر په‌يوه‌نديى كــرد به‌‬ ‫بزووتنه‌وه‌ى چارته‌ريزمه‌وه‌ (الوثيقية) كه‌‬ ‫بزووتنه‌وه‌يه‌ك بوو بانگه‌شه‌ى فراوانبوونى‬ ‫مافى كرێكارانى له‌ ده‌نگداندا ده‌كرد‪،‬‬ ‫دواتــر هه‌ستا به‌ لێكۆڵينه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئابوريى سياسى‪ ،‬هه‌روه‌ها گوزارشتى له‌‬ ‫قه‌ناعه‌تى خۆى كرد كه‌ شه‌ڕ و دڕنده‌يى‬ ‫ســه‌رده‌مــه‌كــه‌ ده‌ره‌نــجــامــى حه‌تميى‬ ‫هه‌يمه‌نه‌ى دامـــه‌زراوه‌ى خاوه‌ندارێتيى‬ ‫تايبه‌ته‌ و به‌ خه‌باتى چينايه‌تى نه‌بێت‬ ‫لـه‌نــاونــاچــێــت‪ ،‬ك ـه‌ ل ـه‌ كۆمه‌ڵگايه‌كى‬ ‫كۆمۆنيستيدا ده‌گاته‌ لوتكه‌‪ .‬ئه‌و چاالكييه‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆيانه‌ سومعه‌ و ناوبانگێكى باشى‬ ‫به‌ فريدريك ئه‌نگڵس به‌خشى‪ ،‬له‌اليه‌كه‌وه‌‬ ‫وه‌ك ئابوريناسێكى سياسيى شۆڕشگێڕ‪،‬‬ ‫له‌اليه‌كى تريشه‌و‌ه لێكچوونێك له‌ فيكر و‬ ‫شێوازى لێكۆڵينه‌وه‌كانى خۆى و هاوڕێى‬ ‫داهاتووى كارل ماركس دروستبوو‪ ،‬كه‌‬ ‫تاكو ساڵى ‪ 1844‬به‌ دي ــدارى يه‌كتر‬ ‫نه‌گه‌يشتن‪ ،‬ئه‌وه‌بوو له‌ هه‌مان ساڵدا له‌‬ ‫پاريس يه‌كتريان بينى‪ .‬ئه‌وكات ماركس‬ ‫چه‌ند به‌رهه‌مێكى ده‌ربـــاره‌ى فيكرى‬ ‫كۆمۆنيزم باڵوكردبووه‌وه‌‪ ،‬هه‌ردوو ناوبراو‬ ‫بۆيان ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌وان به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫سه‌ربه‌خۆ گه‌يشتوون به‌ ئايدياى هاوشێوه‌‬ ‫و هاوته‌ريب‪ .‬هه‌روه‌ها به‌شێوه‌يه‌كى سه‌ير‬ ‫و خێرا توخمه‌كانى هاوڕێيه‌تيى نێوانيان‬ ‫بۆ ئاشكرابوو‪ ،‬نه‌ك ته‌نها له‌ ژيانياندا‬ ‫به‌ڵكو ئ ـه‌و هاوڕێيه‌تييه‌ ئوستورييه‌‬ ‫له‌دواى مردنيشيان هه‌ر كارا و كاريگه‌ر‬ ‫بوو‪ .‬وه‌كچۆن لينين له‌ سه‌ده‌ى بيستدا‬ ‫شانازيى پێوه‌ده‌كرد‪] ،‬لينين[پێى‌وابوو‬ ‫هاوڕێيه‌تيى نێوان ماركس و ئه‌نگڵس‬ ‫يه‌كێكه‌ له‌ ده‌ستكه‌وته‌ ئێستاتيكييه‌كانى‬ ‫كۆمۆنيزم‪ ،‬كه‌ كۆمه‌ڵگاى سه‌رمايه‌دارى‬ ‫نه‌يتوانيوه‌ هاوشێوه‌كه‌ى به‌رهه‌مبهێنێت‪،‬‬ ‫ئه‌و به‌ئاشكرا ته‌حه‌داى كــردن ئه‌گه‌ر‬ ‫نمونه‌ى هاوڕێيه‌تييه‌كى هاوشێوه‌ى‬ ‫په‌يوه‌نديى نێوان ماركس و ئه‌نگڵس‬ ‫پێشكه‌شبكه‌ن‪( .‬لينين) له‌و باوه‌ڕه‌دا بوو‬ ‫كه‌ تـه‌واوى مێژووى فيكرى مرۆڤايه‌تى‬ ‫نمونه‌ و مۆديلێكى له‌ چه‌شنى خۆبه‌خشى‬ ‫و خۆنه‌ويستيى دوواليه‌نه‌ى نێوان ئه‌و دوو‬

‫لينني پێى‌وابوو هاوڕێيه‌تيى نێوان‬ ‫مــاركــس و ئـه‌نــگــڵــس يـه‌كــێــكـه‌ له‌‬ ‫ده‌ســتــك ـه‌وت ـ ‌ه ئێستاتيكييه‌كاىن‬ ‫كـــۆمـــۆنـــيـــزم‪ ،‬كــــه‌ كــۆمــه‌ڵــگــاى‬ ‫ســـــه‌رمـــــايـــــه‌دارى نــه‌ي ــت ــوان ــي ــو ‌ه‬ ‫هاوشێوه‌كه‌ى به‌رهه‌مبهێنێت‬ ‫بيرمه‌نده‌ پێشكه‌شنه‌كردووه‌‪ ،‬كه‌ توخمى‬ ‫ته‌كامولى له‌نێوان چاالكييه‌ فيكرييه‌كانيان‬ ‫توانيى هاوڕێيه‌تييه‌كى فــره‌الي ـه‌ن و‬ ‫چه‌سپيو لـه‌ مــێــژوودا دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫دواى ديداره‌كه‌ى پاريس هه‌ردوو هاوڕێ‬ ‫به‌ڵێنيان به‌ يه‌كتردا پێكه‌وه‌ كاربكه‌ن‪،‬‬ ‫ئ ـه‌و فــاكــتـه‌ره‌ش به‌هێزترين ڕه‌گــه‌زى‬ ‫قووڵبوونه‌وه‌ى هاوڕێيه‌تيى نێوانيان بوو‪.‬‬ ‫ئه‌م هاريكارييه‌ش كه‌ تاكو مردنى ماركس‬ ‫به‌رده‌وام بوو (‪ ،)1883‬دوو ئاراسته‌ى‬ ‫سه‌ره‌كيى وه‌رگــرت‪ ،‬يه‌كه‌ميان شه‌رحى‬ ‫ميتۆدى پره‌نسيپه‌كانى كۆمۆنيزم كه‌‬ ‫دواتــر به‌ ماركسيزم ناسرا‪ ،‬دووه‌ميان‬ ‫كاركردن له‌ پێناو چاالككردنى بزووتنه‌وه‌ى‬ ‫شۆڕشگێڕى ل ـه‌ جيهاندا‪ ،‬له‌ڕێگه‌ى‬ ‫ئه‌نته‌رناسيۆناليزمى كۆمۆنيزمه‌وه‌‪ .‬له‌سه‌ر‬ ‫جۆرێك له‌ دابه‌شكردنى كار له‌ نێوانياندا‬ ‫ڕێككه‌وتن‪ ،‬سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى هه‌ردووكيان‬ ‫هه‌وڵێكى چڕوپڕيان بۆ خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ خسته‌گه‌ڕ‪ ،‬ب ـه‌اڵم بڕيارياندا‬ ‫به‌پێى ئــه‌و داب ـه‌شــكــاريــي ـه‌؛ ماركس‬ ‫فيكرى سياسى و ئــابــوريــى سياسى‬ ‫و مــێــژووى ئــابــورى له‌ئه‌ستۆبگرێت‪،‬‬ ‫هه‌رچى ئه‌نگڵسه‌ ته‌ركيزى خسته‌سه‌ر‬ ‫زانسته‌ سرووشتييه‌كان و بيركارى و‬ ‫ئه‌نترۆپۆلۆژيا و زانستى سـه‌ربــازى و‬ ‫زمانه‌كان‪ .‬ئه‌و چاالكييه‌ ته‌واوكارييه‌ش‬ ‫كه‌ له‌نێوان ئه‌و دوو هاوڕێدا له‌پێناو‬ ‫فيكرى نــوێــدا ب ـه‌رپــابــوو‪ ،‬مه‌زنترين‬ ‫مانيفێستى به‌رهه‌مهێنا كه‌ مێژووى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا به‌خۆيه‌وه‌ نه‌يبينيبوو‬ ‫ئه‌ويش مانيفێستى كۆمۆنيست بوو‪ ,‬كه‌‬ ‫هيچ ئه‌ده‌بياتێكى سياسيى شۆڕشگێڕ‬ ‫له‌ جيهاندا نه‌يتوانيوه‌ كاريگه‌رييه‌كانى‬

‫تێپه‌ڕێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌ده‌بياتێكى‬ ‫كۆمۆنيستى بــۆى ده‌گ ـه‌ڕێــت ـه‌وه‌‪ ،‬به‌و‬ ‫پێيه‌ى سه‌رچاوه‌يه‌كى فيكرى گشتگيره‌‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ چ شتێك ئامراز و ميكانيزمى‬ ‫س ـه‌ره ـه‌ڵــدانــى ئــه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ بــوو؟‬ ‫ئه‌نگڵس خۆى ڕه‌شنووسى مانيفێسته‌كه‌ى‬ ‫ئــامــاده‌كــرد و دواتـــر خستيه‌ بــه‌رده‌م‬ ‫ماركس‪ ،‬ئه‌ويش له‌الى خۆيه‌وه‌ دووباره‌‬ ‫خوێنديه‌وه‌ و ئينجا سيغه‌ى كۆتايى بۆ‬ ‫دانــا‪ .‬ئه‌م نموونه‌يه‌ ئاستى به‌شداريى‬ ‫فريدريك ئه‌نگڵس له‌ بنياتنانى فيكرى‬ ‫كۆمۆنيستييدا و متمانه‌ى نێوان ئه‌و‬ ‫دوو هاوڕێيه‌ ڕوونده‌كاته‌وه‌‪ .‬نمونه‌يه‌كى‬ ‫تريش كه‌ گرنگى و مه‌ترسييه‌كه‌ى له‌وه‌ى‬ ‫پێشوو كه‌متر نييه‌‪ ،‬ئه‌وه‌بوو كه‌ ماركس‬ ‫نه‌يتوانى هه‌ردوو به‌شه‌كه‌ى (دووه‌م و‬ ‫سێهه‌م)ى كتێبى سه‌رمايه‌ ته‌واوبكات‪،‬‬ ‫هۆكاره‌كه‌شى به‌هۆى مــانــدووبــوون و‬ ‫هه‌ژارى و سه‌رقاڵبوونى به‌ به‌ڕێوه‌بردنى‬ ‫ئه‌نجوومه‌نى گشتيى ئه‌نته‌رناسيۆناليزمه‌وه‌‬ ‫بــوو‪ .‬پــاش مردنى ماركس هاوڕێكه‌ى‬ ‫هه‌ستا به‌ ت ـه‌واوكــردن و له‌ چاپدانى‬ ‫ئه‌و دوو به‌شه‌ى كه‌ مابوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫پشتبه‌ستن به‌و سه‌رنج و ڕه‌شنووسانه‌ى‬ ‫كه‌ ماركس جێى‌هێشتبوون‪ .‬ماركس‬ ‫له‌ له‌نده‌ن ژيانى به‌ هـه‌ژارى و نه‌دارى‬ ‫و ده‌رده‌ســـه‌رى ده‌گــوزه‌رانــد‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بــووه‌ يه‌كێكى تــر لــه‌و بــوارانــه‌ى كه‌‬ ‫وێنه‌ى هاوڕێيه‌تييه‌كى ده‌گمه‌نى له‌نێوان‬ ‫ماركس و ئه‌نگڵسدا كێشا‪ ،‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫هاوكارييه‌ داراييه‌كانى ئه‌نگڵس نه‌بووايه‌‬ ‫ئـه‌وا هاوڕێكه‌ى نه‌يده‌توانى كاره‌كانى‬ ‫به‌جێبهێنێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت نه‌يده‌توانى‬ ‫بــه‌رده‌وام بێت له‌ ژيــان‪ ،‬وه‌ك هه‌ندێك‬

‫له‌ مێژوونووسه‌ كۆمۆنيسته‌كان باسى‬ ‫لێوه‌ده‌كه‌ن‪ .‬له‌ نامه‌يه‌كى كاريگه‌ردا كه‌‬ ‫(ديڤيد ريازانۆڤ) له‌ كتێبه‌كه‌يدا(كارل‬ ‫ماركس و فريدريك ئه‌نگڵس‪ ،‬پێشه‌كييه‌ك‬ ‫ده‌ربـــــاره‌ى كــاره‌كــانــيــان و ژيــانــيــان)‬ ‫نـه‌قــڵــيــكــردووه‌‪ ،‬ئــه‌و نــام ـه‌ش ماركس‬ ‫نــاردووي ـه‌تــى بــۆ ئه‌نگڵس لـه‌وكــاتـه‌دا‬ ‫كـه‌ ڕووبــــه‌ڕووى ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ى زۆر‬ ‫بووه‌ته‌وه‌‪ ،‬كاتێك خه‌ريكى ئاماده‌كردنى‬ ‫به‌شى يه‌كه‌مى كتێبى سه‌رمايه‌ بوو‬ ‫به‌مه‌به‌ستى باڵوكردنه‌وه‌ و په‌خشكردنى‪:‬‬ ‫"دواجـــار ئ ـه‌م بـه‌شـه‌م تــه‌واوكــرد‪ ،‬من‬ ‫قـــه‌رزارى تــۆم گ ـه‌ر بتوانى ئ ـه‌و كاره‌‬ ‫به‌ئه‌نجام بگه‌يه‌نيت‪ .‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫پاڵپشتى و قوربانييه‌ شه‌خسييه‌كانى تۆ‬ ‫نه‌بوايه‌ ئه‌وا به‌نيسبه‌ت منه‌وه‌ مومكين‬ ‫نه‌بوو له‌ كارێكى وه‌ها سه‌خت و دژواردا‬ ‫بۆ دانان و ئاماده‌كردنى هه‌ر سێ به‌شه‌كه‬ ‫به‌رده‌وام بم" ‪ .‬به‌شدارييه‌كانى ئه‌نگڵس‬ ‫له‌ پاڵپشتيكردنى ماديى هاوڕێكه‌ى‬ ‫كاريگه‌رييه‌كى زۆرى له‌سه‌ر درێژه‌دان به‌‬ ‫ژيان و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى به‌ربه‌سته‌كان‬ ‫هـه‌بــوو‪ ،‬به‌مه‌به‌ستى به‌ده‌ستهێنان و‬ ‫ت ـه‌واوكــردنــى زۆربـــه‌ى كــاره‌ فيكرى و‬ ‫شۆڕشگێڕييه‌كان‪ .‬ماركس و ئه‌نگڵس له‌‬ ‫ڕێگه‌ى ئه‌نته‌رناسيۆناليزمى يه‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫(كــه‌ ساڵى ‪ 1872‬ه ـه‌ڵــوه‌شــاي ـه‌وه‌)‪،‬‬ ‫به‌رده‌وام په‌يوه‌ندييان به‌ شۆڕشگێڕه‌كانى‬ ‫جيهانه‌وه‌ ه ـه‌بــوو‪ ،‬پــاشــان لـه‌ ساڵى‬ ‫‪1889‬دا ئه‌نته‌رناسيۆناليزمى دووه‌ميان‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬ئه‌مه‌ى دواييشيان له‌دواى مردنى‬ ‫ماركس دامه‌زرا‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌ به‌شدارييه‌كى‬ ‫چاالكانه‌ى ئه‌نگڵس كه‌ بووه‌ ئه‌ندامى‬ ‫ئه‌نجومه‌نى گشتى‪.‬‬ ‫نــاردنــى ئه‌نگڵس بــۆ كــاركــردن له‌‬ ‫مانچسته‌ر ل ـه‌ كــارگـه‌يـه‌كــى ڕستندا‪،‬‬ ‫ڕێڕه‌وى ژيانى فيكرى و سياسيى ئه‌وى‬ ‫دياريكرد‪ ،‬ته‌نانه‌ت دواى مردنى باوكيشى‬ ‫كـه‌ ســـه‌روه‌ت و سامانێكى زۆرى بۆ‬ ‫به‌جێهێشتبوو وه‌ك كرێكارێكى كرێ گرته‌‬ ‫مايه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌و ميراتييه‌ى بۆى جێمابوو‬ ‫بۆ ماوه‌يه‌ك بووه‌ ئه‌ندامى كۆمپانيايه‌كى‬ ‫بازرگانى‪ ،‬دواتــر ده‌ســتــبـه‌ردارى بوو‪،‬‬ ‫چونكه‌ ب ـه‌ (بــازرگــانــيــى سه‌گه‌كان)‬ ‫وه‌ســفــيــده‌كــرد‪ .‬ئــاگــاداريــى هاوڕێكه‌ى‬ ‫كرد كه‌ هـه‌وڵــده‌دات له‌گه‌ڵ شه‌ريك و‬ ‫هاوبه‌شه‌كانى ڕێكبكه‌وێت‪ ،‬به‌شێوه‌يه‌ك‬ ‫كه‌ بتوانێت سه‌ربه‌خۆيى ئابورى بۆ خۆى‬ ‫و هاوڕێكه‌ى به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬به‌مه‌به‌ستى‬

‫دابــيــنــكــردنــى كـــاروبـــارى زه‌رووريــــى‬ ‫ژيانيان‪ ،‬به‌اڵم دواتر لێيان جيابووه‌وه‌‬ ‫و ده‌ستبه‌ردارى ئه‌و بازرگانييه‌ بوو‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌بوو پاش پێنج ساڵ خانه‌نشينكرا‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌وپه‌ڕى سه‌خاوات و دڵفراوانييه‌وه‌‬ ‫توانيى بارگرانيى بژێويى ژيان له‌سه‌ر‬ ‫ماركس كه‌مبكاته‌وه‌‪ ،‬له‌ ڕۆژانێكدا كه‌‬ ‫به‌ده‌مه‌وه‌چوون و هاوكاريكردن ئاسان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌پێى سرووشتى په‌يوه‌نديى‬ ‫نــێــوان خه‌ڵك لـه‌ س ـه‌رده‌مــى الوێتيى‬ ‫س ـه‌رمــاي ـه‌داريــيــدا‪ ،‬ه ـه‌مــوان خه‌ريكى‬ ‫شه‌ڕه‌چنگ بوون له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندييه‌‬ ‫ئه‌نانى و خۆپه‌رستييه‌كانيان‪.‬‬ ‫ئه‌نگڵس ل ـه‌س ـه‌رج ـه‌م قۆناغه‌كانى‬ ‫بونيادنانى بزووتنه‌وه‌ى شۆڕشگێڕى له‌‬ ‫جيهاندا له‌گه‌ڵ هاوڕێكه‌يدا به‌شداربوو‪ ،‬له‌‬ ‫ساڵى ‪1848‬دا هاوڕێيه‌تيى ماركسى كرد‬ ‫بۆ (كۆلۆنيا) به‌مه‌به‌ستى به‌دواداچوونى‬ ‫ئ ـه‌و شــۆڕشـه‌ى له‌ واڵتــانــى ئ ـه‌وروپــادا‬ ‫به‌رپاببوو‪ ،‬هه‌ر پێكه‌وه‌ ڕۆژنامه‌يه‌كى‬ ‫كۆمۆنيستييان ده‌ركرد بۆ خزمه‌تكردنى‬ ‫شۆڕش (ڕۆژنامه‌ى ڕاينى نوێ)‪ ،‬پاش‬ ‫شكستهێنانى شـــۆڕش گــه‌ڕانــه‌وه‌ بۆ‬ ‫له‌نده‌ن‪ .‬له‌ ساڵه‌كانى كۆتايى ماركسدا‪،‬‬ ‫ئه‌نگڵس ئه‌ندامێتيى ئه‌نجوومه‌نى‬ ‫گشتيى ئه‌نته‌رناسيۆناليزمى دووه‌مــى‬ ‫وه‌رگـــرت‪ ،‬پــاش ئــه‌وه‌ى مــاوه‌يـه‌ك لێى‬ ‫دووركه‌وتبووه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم توانيى به‌رده‌وام‬ ‫بێت له‌ په‌يوه‌نديكرن به‌ شۆڕشگێڕه‌كانى‬ ‫جــيــهــانـه‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌ويــش بـه‌ســودوه‌رگــرتــن‬ ‫له‌و دوانــزه‌ زمانه‌ى ده‌يزانى‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫توانايه‌كى باشى هه‌بوو له‌ مشتومڕكردن‬ ‫و قايلكردندا‪ .‬ئه‌نگڵس سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى‬ ‫كارى مه‌زنى له‌ بوارى فيكرى ماركسيزمدا‬ ‫ده‌ركرد وه‌كو؛ (دياله‌كتيكى سرووشت) و‬ ‫(بنه‌چه‌ى خێزان و خاوه‌ندارێتيى تايبه‌ت‬ ‫و ده‌وڵــه‌ت) و (ئه‌نتى دورينگ) هتد‪،‬‬ ‫به‌اڵم وته‌يه‌كى به‌ناوبانگى هه‌يه‌ كه‌ پێى‬ ‫ده‌ناسرێته‌وه‌ و پڕاوپڕه‌ له‌ ئيستاتيكاى‬ ‫مــرۆيــى و ناونيشانى له‌خۆبورده‌يى‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ په‌يوه‌نديى له‌گه‌ڵ ماركسدا‬ ‫ده‌ڵــێــت‪" :‬مــن هه‌ميشه‌ شمشاڵژه‌نى‬ ‫دووه‌م بووم له‌ ته‌نيشت ماركسه‌وه‌"‪ .‬چ‬ ‫جوانييه‌ك له‌وه‌ زياتر هه‌يه‌ كه‌ فيكر و‬ ‫ميتۆدى گۆڕين بڕازێنێته‌وه‌؟‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.negativegroup.org‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )536‬دوشەممە‪2017/4/3‬‬

‫بە ئایینیكردنی عەقڵ‬ ‫هەستی مەحمود‬ ‫ئـــەو بــابــەتــە ســەرەكــیــەی لــە نێو‬ ‫خوێندنەوەی ترادسیۆنالیانەی ئاییندا‪،‬‬ ‫زۆرترین زەبــری بەركەوتوە‪ ،‬بریتیە لە‬ ‫ئەقڵ‪ .‬كــۆی ئــەو پــرۆژە پێویستانەش‬ ‫كە دەخــوازرێــت بۆ رزگاركردنی ئایین‬ ‫لەم دۆخەی ئێستای بیانگرینەبەر‪ ،‬كار‬ ‫لەسەركردنیان و هێنانیان بۆ ناو بواری‬ ‫پراكتیك‪ ،‬هەر لەسەر ئەم بابەتە بەندن‪،‬‬ ‫واتە لەسەر ئەقڵ و چۆنێتی گێڕانەوەی‬ ‫پێگەی راستەقینە بۆی لە نێو ئاییندا‪.‬‬ ‫مەبەست لەم پرۆژە بایەخدارانە ریفۆڕمی‬ ‫ئایینی و‪ ،‬نوێخوازیكردن لە ناو ئایینداو‪،‬‬ ‫خوێندنەوەی ئایینە لە چوارچێوە مێژویی‬ ‫و كەلتوری و كۆمەاڵیەتیەكەیدا‪ ،‬هەوڵدانە‬ ‫بۆ بەعەلمانیكردنی ئایین و‪ ..‬تاد‪ .‬هەتا‬ ‫ئەقڵ نەهێنرێتەوە ناو بازنە راستەقینەكەی‬ ‫خۆی‪ ،‬لە ستەمی ئاییندارانی ئەمڕۆ ئازاد‬ ‫نەكرێت‪ ،‬ئــەوا ئەنجامی ئەو پرۆژانەی‬ ‫ئاماژەیان پێكرا‪ ،‬بەردەوام لە چوارچێوەی‬ ‫مەحاڵدا دەمێننەوە‪.‬‬ ‫هەمو ئەو هەواڵنەی لە نێو مامەڵەی‬ ‫ئیسالمگەرایانەدا بۆ ئایین‪ ،‬بە ئاراستەی‬ ‫دیاریكردنی ئەرك و رۆڵی ئەقڵ كاردەكەن‪،‬‬ ‫سەرجەمیان بە ئاقاری بچوكردنەوەو‬ ‫بێنمودكردنی ئەقڵدا دەچــن‪ .‬ئامانجی‬ ‫ئەم چەشنە هەواڵنە‪ ،‬سنوربەندكردنی‬ ‫زیــاتــری ئــەقــڵ‪ ،‬زیندانیكردنی پتری‬ ‫تواناكانی بیركردنەوەو تێڕامان و شرۆڤەو‬ ‫شیكارییكردنە‪ ،‬كە كۆی ئەم ئەركانەش‬ ‫تەنیا تایبەتن بە ئەقڵەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەقڵ لەم نێوەندەدا بەتەواویی‬ ‫پەراوێز نەخرێت و‪ ،‬لەژێر نــاوی ئەقڵ‬ ‫خۆیدا رادەستی بڕیارە نا ئەقاڵنیەكان‬ ‫نەكرێت‪ ،‬ئەوا مومكین نییە بتوانێت لەم‬ ‫زیندانە ئایینیەی هەنوكەیدا هەڵبكات‪،‬‬ ‫لێرەشەوەیە كە شەپۆل و ئاراستەیەكی‬ ‫وەك موعتەزیلە دێتە ئاراوە‪ ،‬چونكە لەم‬ ‫فەزایەدا توانای هەناسەدانی نامێنێت‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە لە ناو خودی ئایین خۆیدا‪ ،‬ئەقڵ‬ ‫دەكات بە بڕیاردەر بەسەر دەقەوە‪.‬‬ ‫نەك هەر ئەمە‪ ،‬بەڵكو لەناو خودی ئەو‬ ‫بازنەیەدا كە بە ئەهلی سوننەو جەماعە‬ ‫نـــاوزەد دەكــرێــت‪ ،‬كــە هەڵگری ئــااڵی‬ ‫دەقگەرایی و وەالنانی ئەقڵن‪ ،‬زانایانێك‬ ‫بــەدی دەكەین كە لە زۆرێــك لە بڕیارە‬ ‫چارەنوسسازە ئایینیەكاندا ئەقڵیان كردوە‬ ‫بە دادوەر‪ ،‬بۆ نمونە لە كایەیەكی یاخود‬ ‫زانستێكی هەستیاری وەك زانستی كەالمدا‬ ‫كە زانستی بڕیاردانە لەسەر بابەتەكانی‬ ‫ئیمان و عەقیدە‪ ،‬قسەكردنە لەمەڕ‬ ‫سیفاتەكانی خوداو قەزاو قەدەرو بابەتی‬ ‫دیكەی هەستیار‪ .‬سەرەڕای زانستی ئسوڵی‬ ‫فیقه‪ ،‬كە لە خودی خۆیدا تاكە زانستی‬ ‫راستەقینەی ئەقڵییە كە سەربەخۆییەكی‬ ‫دیاری لەنێو زانستە ئیسالمیەكاندا هەبێت‪،‬‬ ‫واتە هاوشێوەی زانستی كەالم بەو شێوەیە‬ ‫بەهێزو ئاشكرایە نەكەوتۆتە ژێر كاریگەریی‬ ‫فەلسەفەی یۆنانی و تیۆلۆژیای مەسیحیی‬ ‫و بابەتی دیكەوە‪.‬‬ ‫لەناو ئەم زانستەدا‪ ،‬واتە زانستی ئسوڵی‬ ‫فیقه‪ ،‬زانایانێك لەناو بازنەی ئەهلی سوننەو‬ ‫جەماعەدا هەن‪ ،‬كە خاوەنی بڕیاری خۆیانن‬ ‫لە هەندێك مەسەلەی هەستیاردا‪ ،‬مەبەست‬ ‫ئەوەیە ئەو ئاراستەیەی زۆر تەقلیدیشە‬ ‫لەناو مێژوی ئیسالمیدا‪ ،‬نەیتوانیوە‬ ‫لەبەردەم ئەم بەكۆیلەكردنەی ئەقڵدا خۆی‬ ‫رابگرێت‪ ،‬ناچار كەلێنێكی بۆ هەناسەدان‬ ‫دۆزیوەتەوەو‪ ،‬لەسوچێكی دیاریكراودا یان‬

‫چەند گۆشەیەكەوە‪ ،‬بیركردنەوەو پرۆسەی‬ ‫ئەقڵكاریی هێناوەتە نــاوەوە! دەتوانین‬ ‫ئیمامی غەزالی و ئەبوحەسەنی ئەشعەری‬ ‫و دەیانی دیكە لەم روەوە ریزبەند بكەین‪.‬‬ ‫ئەمە ســەرەڕای زانــاو بیریارانی ئەهلی‬ ‫تەسەوف‪ ،‬كە هەر لەناو بازنە سوننە‬ ‫دەقگەراكەشدا ماونەتەوە‪ ،‬بەاڵم لەزۆر‬ ‫روەوە رێگەیان بۆ جۆرێك لە ئازادیی ئەقڵ‬ ‫خۆشكردوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە بەكارهێنانە نێگەتیڤ‬ ‫و نەخوازراوەكەی ئەقڵ و توناكانی‪ ،‬لە‬ ‫هەلومەرجی ئەمڕۆی ئیسالمگەراییدا‪،‬‬ ‫پێویستە ئــاگــاداری ئــەوە بین كە ئەم‬ ‫رەوتە نەریتخوازە‪ ،‬سەرەڕای نكوڵیكردنی‬ ‫لە توانا پۆزەتیڤە مەزن و راستەقینەكانی‬ ‫ئەقڵ لەبواری پراكتیكی خۆیدا‪ ،‬لە راستیدا‬ ‫بۆ سەلماندنی مەعقولیەتی بابەتە دژە‬ ‫ئەقڵیەكانی خۆی‪ ،‬بەناچاری پەنا هەر‬ ‫بۆ خــودی ئەقڵ خــۆی دەبــات‪ .‬كەواتە‬ ‫ئەوەی لێرەدا دەربارەی بەكارهێنانی ئەقڵ‬ ‫ترسناكە‪ ،‬بریتیە لە بردنی بەئاراستەی‬ ‫نائەقاڵنیی و دژو ناتەبا لەگەڵ خستنەگەڕی‬ ‫توانا بەرهەمێنە راستەقینەكانی ئەقڵ‪.‬‬ ‫كەواتە بایەخدان بە تواناكانی ئەقڵ و‪،‬‬ ‫هەوڵدانیش بۆ نەفیكردنی ئەو توانایانەو‬ ‫دانــانــی بەربەست بــۆیــان‪ ،‬هەردوكیان‬ ‫هەر لەرێگەی ئەقڵ خۆیەوە رودەدەن‪،‬‬ ‫لــێــرەشــەیــەوە كــە بــونــی هۆشیاریی‬ ‫راستەقینەی ئەقڵیی‪ ،‬واتــە ئامادەگیی‬ ‫ئاستێكی باشی فیكریی بۆ ئاگاداربون‬ ‫لە گەمە مەترسیدارەكانی ئەقڵ‪ ،‬دەبێتە‬ ‫كارێكی هێجگار پێویست‪ .‬مێژوی شەپۆلی‬ ‫دەقــگــەرایــی و سەلەفیەتی ئایینیش‬ ‫بەدرێژایی تەمەنی خۆی‪ ،‬لە شەرعیەتدان‬ ‫بەم ئاراستە ترسناكەی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫دەقدا‪ ،‬هەر پەنای بۆ ئەقڵ بردوە! واتە‬ ‫گەر دەقگەرا بین یان ئەقڵگەرا یاخود لەم‬ ‫نێوەندەدا هەوڵی گرتنەری رێگایەكی ناوەند‬ ‫لەنێوان ئەقڵداو دەقدا بدەین‪ ،‬لە هەرسـێ‌‬ ‫حاڵەتەكەدا ئــەوەی پەنای بۆ دەبەین‬ ‫هەر خودی ئەقڵ و‪ ،‬جۆرێكە لە پرۆسەی‬ ‫ئەقڵكاری‪ ،‬ئیدی پۆزەتیڤ بكەوێتەوە یان‬ ‫نێگەتیڤ‪ ،‬لەبەرژەوەندی ئەقڵدا بێت یان‬ ‫بە ئاراستەی رەتكردنەوەیدا‪.‬‬ ‫مــێــژوی مامەڵەكردن لــەگــەڵ دەقــدا‬ ‫بەردەوام گۆڕانی بەسەردا هاتوەو‪ ،‬لەسەر‬ ‫یــەك شێوەو یــەك ئاست لە مامەڵەدا‬ ‫نــەمــاوەتــەوە‪ ،‬ئــەمــەش پەیوەستە بە‬ ‫كۆمەڵێك فاكتەری ژیاریی و كەلتوریی و‬ ‫مێژویی و كۆمەاڵیەتیەوە‪ .‬بەڕادەیەك كە‬ ‫ئێمە نەك هەر هەست بە جۆری جیاواز‬ ‫لە پرۆسەی ئەقڵكاریی دەكەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە پاڵیدا هەست بە چەندین جۆری جودا‬ ‫لە ئاییندارییش دەكــەیــن‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫بەئاشكرا پێمان دەڵێت ئەوەی ئاست و‬ ‫شێوەی ئایینداریی دیاری دەكات ئەقڵ‬ ‫خۆیەتی نەك بەپێچەوانەوە ئاینداریی‬ ‫ببێتە هۆی دیاریكردنیان‪ .‬لێرەوە «روانینی‬ ‫ئایینیانەی هەنوكە جیاوازە لە ئەو روانینە‬ ‫ئایینییەی بەر لەسەد ساڵ بونی هەبوە‪،‬‬ ‫ئاییندارانیش بەگشتی تێڕوانینیان وایە‬ ‫كە ئــەو ئایینەی لە ئێستادا بڕوایان‬ ‫پێیەتی هەمان ئەو ئایینەیە كە خودا‬ ‫ویستویەتی یان دامەزرێنەری ئەو ئایینە‬ ‫هێناویەتی‪ ،‬ئــەم وەهمەش لە نەبونی‬ ‫خوێندنەوەو ئاگادارنەبون لە لێكۆڵینەوە‬ ‫مێژوییەكانەوە هاتوە‪ ،‬لەمیانی خوێندنەوە‬ ‫مێژوییەكانەوە تێدەگەین بۆ نمونە ئیسالم‬ ‫لــە نــیــوەی یەكەمی ســـەدەی یەكەمدا‬ ‫بەشێوەیەكی دیاریكراو بوەو‪ ،‬لەنیوەی‬ ‫دووەمـــی ئــەو ســەدەیــەدا لــە (هەمان‬

‫بـــایـــەخـــدان بـــە ت ــوان ــاك ــان ــی ئ ــەق ــڵ و‪،‬‬ ‫هەوڵدانیش بۆ نەفیكردنی ئەو توانایانەو‬ ‫دانــانــی بــەربــەســت بــۆیــان‪ ،‬هــەردوكــیــان‬ ‫هەر لەرێگەی ئەقڵ خۆیەوە رودەدەن‪،‬‬ ‫ل ــێ ــرەش ــەی ــەوە ك ــە بــونــی هــۆشــیــاریــی‬ ‫راستەقینەی ئەقڵیی‪ ،‬واتــە ئامادەگیی‬ ‫ئاستێكی باشی فیكریی بۆ ئاگاداربون‬ ‫لە گەمە مەترسیدارەكانی ئەقڵ‪ ،‬دەبێتە‬ ‫كارێكی هێجگار پێویست‬ ‫ســــەدەدا) بەشێوەیەكی پلە بەندانە‬ ‫وەرچەرخاوە بۆ شێوەیەكی تر‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە لەسەدەی پێنجیشدا بەشێوەیەكی‬ ‫دیكە دەركــەوتــوەو بەمشێوەیە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە زۆرێك لەو بابەتانەی لە ئێستادا‬ ‫بە بابەتی بەڵگەنەویستی ئیسالم هەژمار‬ ‫دەكرێن‪ ،‬لەسەدەكانی سەرەتادا لەراستیە‬ ‫چەسپاو و بەڵگەنەویستەكان نەبون و‬ ‫بەپێچەوانەشەوە»(‪.)1‬‬ ‫ئەوەی لەمڕۆدا لەجیهانی ئیسالمییدا‬ ‫بەناوی چاكسازیی ئایینیەوە رودەدات‪،‬‬ ‫لەراستیدا هەمویان تەنیا لەخزمەتی‬ ‫هێشتنەوەو پارێزگاریكردن لە دۆخە‬ ‫تەقلیدیەكەدان‪ ،‬لەبنەڕەتدا پاراستنی‬ ‫ئــەوەیــە كــە هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم لــەژێــر نــاوی‬ ‫دیكەو بەبیانوی جیاوازو جۆراو جۆرەوە‬ ‫«پێموایە جیهانی ئیسالمی لەمێژوی‬ ‫نــوێــیــدا وەرچــەرخــانــی قــوڵــی ئایینی‬ ‫تێدا دروســت نــەبــوە‪ ،‬چونكە زۆربــەی‬ ‫بــزوتــنــەوەكــانــی پەرستشگەراو‬ ‫سیاسیی بون نەك فیكریی‪،‬‬ ‫لە نمونەی وەهابیزم‬ ‫و سەنوسیزم‬ ‫و مەهدیزم و‬ ‫ئیخو ا نیز م ‪،‬‬ ‫هـــەروەهـــا‬ ‫گروپەكانی‬ ‫ئـــەزهـــەرو‬ ‫نـــەجـــەف‪.‬‬ ‫تەنانەت گەر‬ ‫زۆریــــنــــەی ئــەم‬ ‫بزوتنەوانەش روخساری‬ ‫خۆیان لەپشتی ئاماژەیەكی‬ ‫ژیاریی كۆكەرەوەدا حەشار دابێت‪ ،‬چونكە‬ ‫پرۆسەی چاكسازیی‪ ،‬لەراستیدا‪ ،‬گەورەترە‬ ‫لە تواناكانی ئەوان»(‪ )2‬دواتر دێتە سەر‬ ‫ئــەوەی كە هۆكاری راستەقینەی ئەم‬ ‫نشوستەش بەهەندوەرنەگرتنی ئامرازێكە‬ ‫كە ناوی عەقڵە‪ ،‬چونكە ئەو بزوتنەوانە‬ ‫«لەبنەڕەتدا بایەخیان بە دیسپلینكردنی‬ ‫ئامرازە سەرەكیەكە نەداوە كە بڕیاردەرە‬ ‫بەسەر گۆڕانكاریداو‪ ،‬بریتیە لە ئەقڵ»(‪.)3‬‬ ‫ئەوەی ئیسالمگەرایی لەمڕۆدا سەبارەت‬ ‫بە بایەخدان بە ئەقڵ لەناو تێگەیشتنە‬ ‫ترادسیۆنالییەكەی خۆیدا پشتی پێ‌‬ ‫دەبەستێت بە پلەی یەكەم و زیاتر لەهەمو‬ ‫هۆكارێكی دیكە بریتیە لە بەڵگە هێنانەوە‬ ‫بــەو ئایەتانەی داڕشــتــن (اشتقاقات)‬ ‫ی فرمانی (عقل) و (فكر) یان تێدایە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا بەسەرنجدانێكی سەرپێیی‬ ‫ئاشكرا دەبێت كە پرۆسەی بیركردنەوەو‬ ‫ئەقڵكاریی لەم سیاقانەدا تەنیا لەپێناو‬ ‫گرنگیدان بە پەرستش و بكەو مەكەكانی‬

‫ئاییندا هاتون‪ ،‬واتە ئەقڵ لەم بەینەدا ئەو‬ ‫ئەقڵەیە توانای بەهەندگرتنی فەرمانەكانی‬ ‫ئایینی هەبێت‪ ،‬بیركردنەوەی دروست‬ ‫و ئاقاڵنەش لە فەرامۆشنەكردنی ئەو‬ ‫فەرمانانەدا كورتدەكرێتەوە‪.‬‬ ‫گــەر راستە ئــەو ئایەتانە بەسن بۆ‬ ‫خستنەگەڕی پێویستی ئەقڵ و‪ ،‬گرەتنی‬ ‫بیركردنەوەی دروســت و لۆژیكی الی‬ ‫تاكی موسڵمان‪ ،‬بۆچی كاریگەرییەكەیان‬ ‫لەسنوری لەبەركردنی ئەو ئایەتانە تێپەڕ‬ ‫ناكات‪ ،‬كە چی لە دەرەوەی ئەو فرمانانەی‬ ‫ئاقڵبون و تێفكرینەدا هەمو جۆرێكی قوڵ‬ ‫و راستەقینە لە بیركردنەوە رەتدەكەنەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو زۆرجار گاڵتە بە بوارەكانی فیكرو‬ ‫فەلسەفە دەكەن!‬ ‫گــەر ئەقڵ ئامادەگیی راستەقینەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬چــۆن ئــەو هەمو خــورافــات و‬ ‫بابەتانە لە مێشكی مرۆڤی موسڵماندا‬ ‫جێگایان دەبێتەوە كە سەر بە‬

‫ســـەدەكـــانـــی‬ ‫نـــــاوەڕاســـــتـــــن‪،‬‬ ‫بەرهەمی كەلتوری‬ ‫خێڵەكیی عەرەبیین‪،‬‬ ‫زادەی بیركردنەوەی‬ ‫زاناو بیریارانێكن كە لە‬ ‫واقیعێكدا بیریانكردۆتەوە‬ ‫كە پتر لە هــەزار ساڵی‬ ‫بەسەردا تێپەڕیوە‪.‬‬ ‫هــەتــا ئــێــســتــاش ئــەو‬ ‫مـــەنـــهـــەجـــانـــەی فیقهـ‬ ‫دەخــوێــنــرێــن كــە پــڕن لەو‬ ‫بابەتانەی نەك هەر لە دنیای‬ ‫تاكی كوردیدا‪ ،‬بەڵكو لە دنیای‬ ‫عەرەبەكان خۆشیاندا بونیان‬ ‫نەماوە! تاكە پاساویشیان‬ ‫بــــۆ ئـــــەم هــەڵــوێــســتــە‬ ‫نائەقاڵنیانەیان ئەوەیە كە‬ ‫چــی بكەین فــەرمــودەی‬

‫سەحیحیان لەسەرە‪ ،‬یان ئەوەی تۆ باسی‬ ‫دەكەیت كارێكی ئاسان نییە‪ ،‬چۆن بەو‬ ‫ێ دابنێین و‬ ‫ئاسانییە بتوانین فیقهێكی نو ‌‬ ‫كۆنەكە بخەینە الوە‪ ،‬چۆن دەسبەرداری‬ ‫هەندێك بابەتی ناو كتێبە عەقیدەییە‬ ‫بەهێزو متمانەپێكراوەكان بكەین كە‬ ‫زانایانێكی مەزن بەپشتبەستن بەحەدیسی‬ ‫سەحیح نوسیویانن‪ .‬دەربــارەی زانستی‬ ‫ئسوڵی فیقهیش دەڵێن رێساكانی ئەو‬ ‫زانستە هی سەردەمی زێڕینی ئیسالمەو‬ ‫لەمڕۆشدا دەرگای ئیجتیهاد داخراوە! خوا‬ ‫دەكات ئێمە دەتوانین لێیان تێبگەین و‬ ‫پەیڕەویان بكەین هیچی ترمان ناوێت!!‬ ‫زانــســتــی عــەقــیــدەیــش بــەرهــەمــی‬ ‫ئیجتیهادی ئەقڵە‪ ،‬بەاڵم چۆن ئەقڵێك‪،‬‬ ‫ئەقڵێك بەتەواویی خۆی تەسلیمی ئاستی‬ ‫تێگەیشتنی ئەو سەردەم و كەلتورە مێژویی‬ ‫و كۆمەاڵیەتیە بۆ حەقیقەتەكانی عەقیدە‬ ‫كردوە‪ ،‬واتە ئاستی تێگەیشتنەكانی ئەو‬ ‫ســەردەمــەی بۆ عەقیدە بە حەقیقەتی‬ ‫رەهاو‪ ،‬تاكە حەقیقەتی راستەقینە زانیوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێك كە الدان لێیان ئەگەرێكی‬ ‫مەحاڵ و نائایینی و الدان لە جەوهەری‬ ‫عەقیدە بێت!‬ ‫خەلیل ئەحمەد لەمبارەیەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫«هەمو بیروباوەڕێك لە چوارچێوەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیانەی مەعریفەوە سەرچاوە‬ ‫دەگــرێــت و‪ ،‬لە خولگەیەكی ژیــاریــداو‬ ‫بەشێوەیەكی مێژوییانەی ئەقڵیانە لەدایك‬ ‫دەبــێــت‪ .‬بــیــروبــاوەڕ‪ ،‬بەهەمو شێوەو‬ ‫پراكتیكەكانیەوە‪ ،‬شێوەیەكی مەعریفییە‬ ‫گوزارشت لە ئاستێكی هۆشیارییانەی‬ ‫مێژوییانەی دیاریكراو دەكات»(‪.)4‬‬ ‫دواتــر دەڵێت‪« :‬ئاشكرایە كە ئایین‬ ‫ئامرازی بەرهەمهێنانی ئەو بیروباوەڕانەیە‬ ‫كە پەیوەستن بە جیهانی شاراوەو غایبەوە‪،‬‬ ‫خاوەن بیروباوەڕەكانیش مەعریفەگەلێكی‬ ‫(حەقیقەتگەلێكی‬ ‫ئیعتیقادیانە‬ ‫ئایدیۆلۆژی) بەرهەمدەهێنن كە بە‬ ‫(راستەقینەكانی)‬ ‫حەقیقەتە‬ ‫مێژوی ئایینی دەزانــن و جگە‬ ‫لەمانەش بە پوچ یان نزمتر‬

‫دەزانن‪ .‬ئایین بەب ‌ێ «زانست» و كاركردن‬ ‫پێی كامڵ نابێت‪ ،‬بەاڵم چ زانستێك ؟‬ ‫زانستی غەیب‪ ،‬نەك زانستی بون و هەبو‬ ‫(الوجود و الموجود)(‪.)5‬‬ ‫گــەر سنوری كاركردنی ئەقڵ تەنیا‬ ‫لەبازنەی نەقڵ و یا لە پێناو خزمەتكردن‬ ‫بەدەقدا بێت‪ ،‬بەڵكو پاساو هێنانەوە بۆی‪،‬‬ ‫تەنانەت گەر ئەو دەقــە‪ ،‬فەرمودەیەكی‬ ‫سەحیح‪ ،‬یان گوتەی زانــایــەك‪ ،‬یاخود‬ ‫رێسایەیەكی ئسوڵیی یان عەقیدەییش‬ ‫بێت‪ .‬خۆ گەر لەم نێوەندەشدا جۆرێك‬ ‫لە تێكگیران و ناتەبایی رویدا‪ ،‬ئەوا بەبێ‌‬ ‫بیركردنەوەیەكی ئەقاڵنیانەی راستەقینە‪،‬‬ ‫خێرا بەالی بۆچونی دەقەكەدا دەچین‪.‬‬ ‫بێگومان ئەمە سەبارەت بە تێگەیشتنی‬ ‫باوو بااڵدەست سەبارەت بە پێگەی ئەقڵ‬ ‫و پەیوەندیشی بەدەقەوە‪ ،‬كە تێگەیشتن‬ ‫و خوێندنەوەیەكی ئیسالمگەرایانەیە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا مێژوی ئیسالم خاڵی نییە لە‬ ‫بیریاری مــەزن و سۆفیستی گــەورەو‬ ‫فەیلەسوفی دیار‪ ،‬بەاڵم مەخابن كردنی‬ ‫ئەقڵ بەقوربانیی بۆ نەقڵ‪ ،‬هەمو ئەم‬ ‫هەواڵنەی بەالڕێدا بردوەو‪ ،‬تەكفیری كردون‬ ‫و‪ ،‬خستونیەتە دەرەوەی ئایینەكە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬مصطفی ملكیان‪ ،‬الفكر الدینی‬ ‫وتحدیات الحداثة‪ ،‬مجموعة من المفكریین‪،‬‬ ‫وقائع المؤتمر الثاني لمؤسسة الدراسات‬ ‫االســامــیــة فــي ایـــران‪ ،‬تعریب‪ ،‬احمد‬ ‫القبانجی‪ ،‬مؤسسة االنتشار العربی‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫ط‪ ،2009 ،1‬ص‪.20‬‬ ‫‪-2‬د‪ .‬عزالدین عنایە‪ ،‬العقل االسالمی‪،‬‬ ‫عوائق التحرر وتحدیات االنبعاث‪ ،‬دار‬ ‫الطلیعە‪ ،‬بیروت‪ ،2011 ،‬ص‪.35‬‬ ‫‪-3‬هەمان سەرچاوەو الپەڕە‪.‬‬ ‫‪-4‬خلیل احمد خلیل‪ ،‬العقل فی االسالم‪،‬‬ ‫دار الطلیعە‪ ،‬بیروت‪ ،‬ط‪ ،2010 ،2‬ص‪.195‬‬ ‫‪-5‬هەمان سەرچاوەو الپەڕە‪.‬‬

‫ئه‌وه‌ى ده‌رباره‌ى دين‬ ‫نيگه‌رانم ده‌كات‪ ،‬ئه‌وه‌يه‌‬ ‫خه‌ڵك فێرده‌كات به‌‬ ‫جه‌هل و تێنه‌گه‌يشنت‬ ‫ڕازى ببێت‬ ‫ریچارد داوکینز‬