یەكێتی ،بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان چاوەڕێی وەاڵمی پارتیە
سەعدی ئەحمەد پیرە: راپرسی بكرێت یاخود نا ،كاراكردنەوەی پارلەمان بە گرنگ دەزانین
5
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )606دو شةممة 2017/4/17
«
سوڵتان بە زەحمەت گەڕایەوە قۆناغێكی سەخت بۆ كوردی باكور بەڕێوەیە چاودێر: دوێنــێ ،2017/4/16 ،پڕۆســەی دەنگدانــی ریفرانــدۆم بــۆ هەمــوار كردنەوەی دەستور لەتوركیا بەڕێوەچوو، بەپێــی ئەنجامــە فەرمییــەكان بێــت، رێــژەی «بەڵــێ» %51بوەو رێژەی
«نەخێر»یــش %49بــووە ،بەپێــی ئــەم ئەنجامە جیــاوازی لەنێــوان رێژەی «بەڵــێ« و «نەخێر»دا ،زۆر كەمبووەو لەگەڵ ئــەو جیاوازییەشــدا ،ئەردۆغان و ئــاك پارتــی توانیــان دەنگی تــەواو بۆ هێنانەكایــەی سیســتەمی ســەرۆكایەتی لەتوركیــا بەدەســتبهێنن .بەپێــی وتەی چاودێــران و سیاســەتمەدارانی باكــوری
ئەنقەرەو ئیستەنبول‌و زۆربەی شارە كوردییەكان سیستمی سەرۆكایەتییان رەتكردەوە كوردستان ،ئەم سیستەمە لەبەرژەوەندی دۆســیەی كــورددا نییــە ،بەواتایەكی تر قۆناغی دوای ئەم ریفراندۆمە ،ســەرەتای قۆناغێكــی ســەخت دەبێت بــۆ كوردانی باكور. چاودێرانــی سیاســی لەتوركیــا، ئامــاژە بــەوە دەكــەن لــە سیســتەمی نوێــی ســەرۆكایەتی توركیــا ،پارلەمان
بەتەواوەتــی پەرتەوازە و بێ دەســەاڵت ێ رۆڵ دەمێنێنەوە ،لــە پارلەمانێك و بــ و چەنــد پارتێــك ،دەبێتــە ناوەندێكــی جێبەجێكاری ســەرۆكی ئاك پارتی واتە وەك ناوەندێكــی تاكە پارتێكی سیاســی لێدێــت .بەمــەش بزوتنــەوەی سیاســی كورد ،وەك پارتێكی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز گۆشەگیرتر دەكرێت.
لەالیەكی دیكەوە ،دەنگی «بەڵێ» بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی زۆر بە زەحمەتی ســەركەوت ،واتــە بــەرەی «نەخێر» بۆ رەتكردنەوەی ئەو سیستەمەی ئەردۆغان و ئاك پارتی ،نزیكە لەنیوەی دەنگەكان. بە بۆچونی چاودێرانی سیاسی ئەمەش ئاســتەنگی و كاریگــەری خــۆی لەســەر جێبەجێكردنی سیاســەتەكانی ئەردۆغان
دادەنێــت ،بەواتایەكــی تــر دورنییــە لە هەڵبژاردنــی داهاتــووی ســەرۆكایەتیدا، ئەردۆغان ئەو پۆستە لەدەستبدات. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 5دا دەخوێننەوە
مەال بەختیار:
ناكرێت پاساو بۆ ئەوە بهێنینەوە كە گوایە دەتوانین بێ چارەسەركردنی كێشەكان ریفراندۆم بكەین دەبێ هەموومان بەگشتی سیاسەتە هەڵەكامنان راست بكەینەوەو پەرلەمانیش كارا بكەینەوەو سەرلەنوێ ئاشت ببینەوە هەموو حزبەكان دەڵێن مەترسی هەیە ،ئەی كەواتە چارەسەرتان بۆ كەی هێشتۆتەوە؟ لە دوای سەركەوتنەكانی پێشمەرگە بەسەر داعشدا ،ئەگەر بێباك نەبین‌و رێكبكەوین ،ئەوا قۆناغی ئۆتۆنۆمی‌و فیدراڵیامن تێپەڕاندوە
« ئایین ،كەمالیزم ،سێكیۆالریزم.. سێكوچكەی ناسنامەی ئاكەپە
جان دۆست بۆ ڕەخنەی چاودێر:
کۆبانێ گەورەترین کاری ڕۆماننووسیی منە
د .سەالم عەبدولکەریم
تاوانی هەڵەبجەو چەوساندنەوەی كورد لە دیدی گەورە بیرمەندی عەرەب، د.شاكر نابولسی-یەوە..
عەدالەت عەبدوڵاڵ
6
داكۆىك له هاوڕێيه‌ىت زەردەشت نورەدین ،وەلید عومەر
«
ئازاد ئیرباهیم ئەحمەد
«
بەڵێ و نەخێر .تورکیا بەرەو ئایندەیەکی دیار!
7
4+3+2
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار لەكۆڕێكدا لە پەیامنگای تەكنیكیی دوكان:
ناكرێت پاساو بۆ ئەوە بهێنینەوە كە گوایە دەتوانین بێ چارەسەركردنی كێشەكان ریفراندۆم بكەین چاودێر: رۆژی 2017-4-10لــە پەیمانگــەی تەكنیكی دوكان، سیاســەتمەدارو رۆشــنگەر مەال بەختیار كۆڕێكی بە ناونیشــانی (كوردستان ،چوار كێشــەو ئامانجێكی دیموكراسی) پێشكەشكرد. لە سەرەتای كۆڕەكەدا مەال بەختیار بە وردی باسی قۆناغەكانی مێژووی خەباتی نەتەوەیی كوردی چوار پارچەی كوردســتانی كرد‌و ،هەڵسەنگاندنیشــی بۆ رۆڵی شــاعیر و ئەدیبەكانی كورد كرد لە سەردەمە جیاوازەكاندا لە خەباتی نەتەوەییدا. مەال بەختیار ،راشــیگەیاند ،دەبێ رەخنە لەهەموو هەڵەكانــی رابــردوو ،یاســایی ،سیاســی ،ئابــوری و دیــاردە دزێــوەكان بگریــن ،كە خەڵــك نەفرەتی لێدەكــەن و هەڵەكان كــەم بكەینەوە ،نەك بكەوینە شكاندنی یەكتر. ناوبراو دەشــڵێت "وەكو یەكێتیــش ،دەبێ لەهەموو الیــەك زیاتر لەخۆبوردوو بێــت و رەخنەی عەقاڵنی لەخــۆی بگرێــت لەپێنــاو ئاشــتكردنەی خەڵكدا.. بۆیە دەبێ سیاســەتە هەڵەكانمان راست بكەینەوەو پەرلەمانیــش كارا بكەینــەوەو ســەرلەنوێ ئاشــت ببینەوە".
دەقی كۆڕەكەی مەال بەختیار: ئــەم كاتەتــان بــاش ئامادەبووانــی خۆشەویســت ،ســوپاس بۆ بەســتنی ئەم كــۆڕە و زانكــۆی پۆلیتەكنیكی ســلێمانی‌و پەیمانــگای دوكان ،مامۆســتای زانكــۆو خوێنــدكارە خۆشەویســتەكان ،ئــەو كادرە دڵســۆزانەی ئامادەن ،ســوپاس بۆ د.كاوە بۆ ئەو پێشــەكییە ،من ئومێدەوارم شتێكی تازە پێشكەشبكەم ،نازانم چەند قسەدەكەم بەڕاستی مرۆڤ ،كە دەچێتە ناو كۆڕەوە بەس ســەرەتاكەی دەزانێت ،دوایــی كۆتاییەكەی نازانێــت چــۆن دێتــە دەرەوە ،بابەتەكــە تەحەكومی تێدا دەكات ،كۆڕەكە ،كێشــەی كورد چوار كێشــەو ئامانجێكــی دیموكراتی مشــتومڕێكی زۆر هەڵدەگرێت‌و لەشــاخیش ئەم مشــتومڕە هەبــووە ،بەبەردەوامی ئەم مشــتومڕە لەســەرئەوەی مەســەلەی كورد یەك مەســەلەیە یان چوار مەسەلەیەو چۆن چارەســەردەكرێت‌و چۆن چارەسەرناكرێت، بەبەردەوامــی لەناو تێكۆشــەرەكانی هەموو بەشەكانی كوردستاندا پێش جەنگی یەكەم‌و پاش جەنگی یەكەم‌و جەنگی دووەم‌و شەڕی ســاردیش ئەم مشتومڕە هەر هەبووە ،بۆیە من هەوڵدەدەم بەخوێندنەوەیەكی نوێ بچمە ناو بابەتەكــەوە ،نەك ئــەو خوێندنەوانەی لەڕابردوودا هەبوون. بەگشــتی كوردایەتــی بەســێ قۆناغــدا تێپەڕیــوە ،وردە قۆناغــی تێدابــووە بەاڵم بەگشــتی لەڕەهەندی ستراتیژییەوە سەیری مێــژوو بكەیــن بەســێ قۆناغــدا تێپەڕیوە لەبەرامبەر ســێ جۆر داگیركەر ،بەشەكانی كوردســتان لەخەباتــدا بــوون ،قۆناغــی یەكەمــی خەباتــی ڕزگاری و بەرەنــگاری بــووە لەمیرنشــینەكان لەســەرەتای ئیمپراتۆریەتەكانی عوســمانی‌و ســەفەوی‌و قاجارییەكان ،ئەمە لەســەدەی شــازدەهەم لەســەدەی پازدەهەمەوە دەستپێدەكات ،تا
جەنگی یەكەمی جیهان بەردەوامدەبێت ،واتە ئەگەر بەدیقەتتر قسەبكەین ،لەچاڵدێرانەوە 1514هەتــا كۆتایــی شــەڕەكانی نێوانــی ئیمپڕاتۆرییەتــەكان جەنگی یەكەمی جیهان بەرپادەبێت ،ئەم قۆناغە كۆتایی دێت. قۆناغــی دووەم كۆڵۆنیالیزمــە، قۆناغــی هاتنــی دەوڵەتانی ســەرمایەداری كۆڵۆنیالیســتی بــۆ داگیركردنــی ناوچەكە، ئەمانــە كــە لەئۆروپاوە هاتــون ،بەتایبەت بەریتانیاو فەرەنســا هاتنە ئــەم ناوچەیەی ئێمــە ،لەواڵتــی خۆیانــدا 200ســاڵبوو سەرقاڵی شۆڕشی پیشەسازی‌و دیموكراسی بوون 400 ،ســاڵ بوو ســەرقاڵی ئاینسازی‌و ڕێنیسانس‌و ڕۆشــنگەری‌و مۆدێرنەتە بوون، بەاڵم كە هاتنــە الی ئێمە وەك داگیركەری سەركوتكەر هاتن بۆ الی ئێمە ،ئەو كلتورە دیموكراســیەی مۆدێرنەتــە‌و ڕۆشــنگەریەی خۆیان هەیانبوو ،ئەو چاكسازییە ئایینیەی هەیانبــووە ،كتومت پێچەوانەكەیان لەواڵتی ئێمــە ســەپاند ،تاوانــی گــەورە گەورەیان لــەو مێــژووەدا لەبەشــەكانی كوردســتان ســەپاند .قۆناغــی ســێیەمیش لــەدوای قۆناغــی كۆلۆنیالیــزم دەســتپێدەكات، قۆناغــی حوكمڕانــی ناســیۆنالیزیمی عەرەب‌و فارس بوو لەناوچەكە ،دەســەاڵتی نەتەوەیــی لەم ســێ ناوچەیە كوردســتانی بەداگیركــراوو دابەشــكراوی هێشــتەوە، حوكمڕانییەكی نادیموكراســی گۆشەگیرانە، خۆســەپێنەرانەی بەســەر ســەپاندین ،ئەم ســێ قۆناغە زۆر زۆر گرنگە لەمێژوودا وەك خــۆی لێكبدرێتەوەو بزانین كورد لەم ســێ قۆناغــە چــی كردووەو كێشــەی ئێمە چۆن ئاڵوگۆڕی بەســەردا هاتووە ،چۆن بوینەتە چوار كێشــەی جیــاواز ،بەاڵم یەك ئامانجی دیموكراســیمان هەیە ،ئامانجی دیموكراسی گەردوونییــە ،ئامانجێكــی لۆكاڵــی نییــە، ئامانجێكــی ناسیۆنالیســتی تاپۆكــراوی یەك نەتــەوەو نەتەوەیەكی تــر نییە ،بۆیە ئامانجــە هاوبەشــەكەمان ،وەك هەمــوو گەالنــی دنیــا ،وەك هەمــوو نەتەوەكانــی دنیــا ،وەك هەمــوو واڵتەكانی دنیا ئامانجە هاوبەشــەكەی نەتــەوەی ئێمــەش دوای ڕزگاری ،دیموكراسییە. لەقۆناغــی یەكەمــدا كــە قۆناغــی ئیمپڕاتۆریەتەكانە ،كە لەشــەڕی چاڵدێرانی ســەدەی پانزەهەمــەوە دەســتپێدەكات، بێگومــان ئەمە قۆناغێكی ئێجگار ســەختە
بەنیســبەت ئێمەوە هەموو میرنشینەكانمان یــەك لەدوای یەك هەوڵی ئەوەدەدرێ لەناو ببرێــن ،لەســەدەی هەژدەهــەم بەتــەواوی میرنشــین لەكوردســتان نامێنێــت ،هیــچ میرنشــینێك ،هەڵبەتە لەوەوبەریش لەپێش شــەڕی چاڵدێرانیــش ،لەهاتنی ســوپاكانی ئیسالمەوە چ لەســەردەمی سەفەویەكانەوە چ لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە ،لەسەدەی یەكەمــی كۆچییــەوە ،هەرچی دەســەاڵتی دەرەبەگایەتــی هەبــووە ،پێیانكرابێــت بێگومان شەڕوشۆڕی گەورە لەنێوان سوپای ئیســام‌و دەســەاڵتدارانی ئیســام‌و دەســەاڵتدارە دەرەبەگەكانــی ناوچەكانــی سەرانســەری كوردســتاندا هەبووە ،زۆرێك لــەو ناوچانــە ،زۆرێــك لــەو دەســەاڵتانە ڕوخێنراون ،لەســەر ئەمە دكتــۆرا هاتووە، ئەمە قسەی من نییە لەم سوچی كتێب‌و لەو ســوچی كتێب خوێندبێتمەوە ،لەسەر ئەوە هاتووە ،كە لەسەرەتاشەوە چۆن دەسەاڵتە دەرەبەگەیاتییەكانــی كــورد ،كــە ناوكــی دەسەاڵتی میرنشینیە لەبنەڕەتدا ،دەسەاڵتی دەرەبەگایەتی ناوكی یان كاكڵی دەسەاڵتی میرنشینە ،میرنشــینی دەسەاڵتی فراوانترە لەدەســەاڵتی دەرەبەگایەتــی ،میرنشــینی بنەمــای دروســتكردنی دەوڵەتی نەتەوەیە، یەكە یەكــە ئەمانە بەدرێژایــی مێژوو یەكە یەكە چــۆن ڕووخێندراون ،بەدرێژایی مێژوو یەكــە یەكەیــان ڕووخێنــدراون ،یەكێــك كوردێكی فەیلی زۆر زیرەك بەناوی ســەعد لەبریتانیا دكتۆرای لەسەر قۆناغی ڕوخاندنی دەسەاڵتە دەرەبەگایەتیەكانی ئێمە هێناوەو دوای ئــەوە د.شــوان عوســمان لەزانكــۆی ســلێمانی دكتۆرایەكی تری هێناوە لەســەر ئەوەی هەم دەســەاڵتەكانی دەرەبەگایەتی‌و هەم دەســەاڵتەكانی میرنشــینی ئێمە چۆن ڕووخاون ،ئێســتا چوار دكتۆرام لەسەر ئەو قۆناغــە خوێندۆتەوە ،لەســەر ئــەو مێژووە خوێندۆتەوە ،لەسەردەمی ئیمپڕاتۆرییەتەكان یان قۆناغی دەرەبەگایەتیدا هەروەك‌و چۆن هەمــوو دەرەبەگێــك لەدنیــا بەدەســەاڵت دەتوانێــت دەســەاڵتی كشــتوكاڵی خــۆی دەســەاڵتی زەوی داگیركــردن ،دەســەاڵتی بەڕێوەبردنی قەڵەمڕەوێك لەقەڵەمڕەوەكان ببــات بەڕێــوە ،دەرەبەگێكــی كوردیــش وابیریكردۆتەوە ،یان دەســەاڵتێكی لۆكاڵی لەنــاو هۆزەكــەی خۆیــدا هەبــووە ،یــان هەڵكشــاوە بۆ دەســەاڵتی میرنشــینی یان
دیســانەوە هێــزی بەرهەمهێنــان‌و پەیوەندییەكانــی بەرهەمهێنانی پەیوەندی‌و هێزی بەرهەمهێنانی كشــتوكاڵی بووە ،لەو ماوەیە ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە ،كە دەڵێن ئەو سەردەمە ،لەســەردەمی دەرەبەگەیاتی بزوتنــەوەی نەتەوەیی نەبووە ،لەوەوبەریش هەبووە ،زمان هەبووە ،نەژاد هەبووە ،كلتور هەبووە ،دابونەریــت هەبووە ،خاك هەبووە بەرژەوەندی هەبــووە ،بەرژەوەندی ئابوری هەبــووە ،تەكوینــی ســایكۆلۆژی هاوبەش هەبووە ،كلتــوری جیاواز هەبــووە ،هەموو ئەمانــە هەبــوون ،ئەگینا ئــەم نەژادانە بۆ ڕسكاون 2 ،هەزار ساڵ لەمەوبەر بووە بۆ 3 هــەزار ســاڵ لەمەوبــەر بــووە ،بۆ ئێســتا شانازی دەكەین ،كە لەفاڵن شوێن پشكنین كــراوە ،كە شارســتانیەتی كــورد ئەو كات هەبووە ،لەبەرئەوە ئەو هەســتەش هەبووە ئەو كاتەش هەســتی دەســەاڵت ،هەســتی بەرگریكردن لەنەژاد ،هەســتی بەرگریكردن لەكلتور ،هەستی بەرگریكردن لەدابونەریت، واتــە مــن لەئێــوە دەپرســم هەڵپەڕكێ بۆ لەكــوردەواری مــاوە؟ فەرموو ڕەشــبەڵەك لەكــوردەواری بــۆ ماوە ،زمانــی كوردی بۆ ماوە ،پەندی پێشــینان بۆ ماوە؟ مەقام بۆ مــاوە ،هۆرە بــۆ ماوە؟ حەیــران بۆ ماوە؟ هەموو ئەمانە بۆ ماون ،ئەگەر بەمقاوەمەت‌و تێكۆشــان نەبوبێت ،جلی كوردی بۆ ماوە؟ چــۆن ماوە ،ئەی بــۆ لەمیللەتی تر نەماوە، بۆ لەنــاو نەژادی تر نەمــاوە؟ بەمقاوەمەت مــاوە لەناو ئێمە ،مقاوەمەتی گەورە كراوە، ئەم دابونەریتەو خاك‌و پێكهاتە نەتەوەییەو ســایكۆلۆجی‌و هەمــوو شــتێك مــاوە، لەســەردەمی دەرەبەگایەتــی ،ســەرەڕای ئــەوەی ئیمپراتۆریەتــەكان هەوڵی ئەوەیان داوە هەمــوو دەســەاڵتە دەرەبەگــی‌و میرنشــینیەكانی ئێمە بفەوتێنن ،بەدرێژایی مێژوو كورد كۆڵی نەداوە ،بەدرێژایی مێژوو كــورد لەبەرگریدا بووە ،بەرگریكردن بەپێی زەمان‌و ســەردەمی خۆی بــووە ،ئەوەی كە دیارە ،ئەویش ئەوەیە ،هەمیشــە میرنشین دەســەاڵتێكی تەواوی خۆی دەوێت ،ئەگەر لەگــەڵ ئیمپڕاتۆریەتێكیــش ڕێبكەوێــت، لەســەر ئەوە ڕێناكەوێت ،كە دەسەاڵتەكەی پێبــدات ،لەســەرئەوە ڕێكدەكــەوێ ،باجی بداتێ‌و لەكاتی پێویســتدا جەنــگاوەری بۆ بنێرێــت ،تەنها ئــەو دوو ڕێكەوتنە لەنێوان ئیمپراتــۆرو میرنشــینەكانی كوردســتاندا
هەبوون ،كە سااڵنە باج بدەن ،لەكاتێكدا كە ئــەو ئیمپڕاتۆریەتــە دەكەوێتە شــەڕ بڕێك جەنگاوەر بنێرێ بۆ شەڕەكانی كە ئەو كاتە بــۆ شــیعەو بــۆ ســوننە دەكــران ،ئەگینا میرنشــینەكان حاكمــی ڕەهای كوردســتان بوون ،كاتێك میرنشینەكان بەر داگیركردن دەكــەون ،بێگومــان لەناو میرنشــینەكاندا، بەرگــری تەنهــا بــۆ دەســەاڵت نابێــت، بەرگریكردن ئەو كاتە بۆ دەسەاڵت‌و هەستە نەتەوایەتییەكەی تا ئەو كاتە چەند گەشەی كردووە ،چەند پێویست بووە ،چەند خەڵك لــەدەوری كۆبۆتەوە ،تێكەڵبووە ،بۆیە هەم مەســەلەی نەتەوەیی ،لەو كاتــەدا مەترەح بــووە ،هــەم مەســەلەی پاراســتنی میرنشــینەكانیش مەتــرەح بــووە ،ئەگــەر وانییە ئەم هەموو شاعیرە چۆن دروستبوون، فەرموو لەســەردەمی ئەحمــەدی خانییەوە بیگــرە بــۆ مــەالی جزیــری وەرەوە بــۆ سێكۆچكەی بابان ،بڕۆرەوە بۆ ئەحمەدبەگی خومارســی ،وەرەوە بــۆ مەولەوی ،بڕۆرەوە بۆ هەموو ئەم شاعیرە گەورانە ،مانیفێستی كوردایەتــی دەكــەن ،حاجی قــادری كۆیی نوسیویەتی ،لەچ سەردەمێكدا؟ لەسەردەمی بۆتانــدا نوســیویەتی ،میــری بۆتــان نوســیویەتی ،ئەگــەر بتانەوێــت بەیانــی كوردایەتی بۆ ڕزگاری پارچەكانی كوردستان بخوێننــەوە ،شــیعرو سیاســەت ،خەباتــی نەتەوەیی‌و ئەدەب ،یەكەمجار كە تێكەڵبووە بەتــەواوی بەبەرجەســتەكراوی لەبەرچــاو بووە ،حاجی قادری كۆیی ئەمەی نوســیوە لەشــیعرەكانیدا ،یەكــەم كەس ،كــە داوای یەكێتــی نەتەوەیــی كــردووە لەمێــژوودا لەسەدەی پانزەهەم‌و شانزەهەمدا ئەحمەدی خانی بــووە ،لەمەم و زینــدا داوای ئەمەی كــردووە ،ئەمــە لەخۆیــەوە نەهاتــووە، ئەحمەدی خانی لەخۆیەوە نەهاتووە ،داوای یەكێتی نەتەوەیی بكات لەبەرامبەر عەجەم، حاجی قــادر لەخۆیەوە نایەت شــعر بكاتە مانیفێســتی ڕزگاری و دوای ئــەوە لــەو ســەردەمە ،لەخۆیەوە شــاعیرە كوردیەكان بەزمانی كوردی شــتیان نەنوسیوە ،دیقەت لەمــە بــدەن ،ئامادەبــووان بەشــێكتان خوێنــدكارو بەشــێكیش مامۆســتان لێــرە دانیشتوون ،ئاینێك بەناوی ئایینی عەرەبی، كەلتورێكیان هێناوە بۆ ئێمەو سەپاندویەتی لەسەر ئێمە ،گوناحە بەزمانێكی تر قورئان وەربگێردرێــت ،ئــەو كاتە هــەر گوناحبووە
بەزمانێكــی تــر وەربگێڕدرێت ،نــە ئینجیل لەنــاو مەســیحییەكان ڕێگــەی پێــدراوە، تەرجەمــە بكرێــت بــۆ زمانــە زگماكەكانی دیكــەو نــە قورئانیــش هەتــا ســەد ســاڵ لەمەوبەر هەتا 70ســاڵ لەمەوبەر بەشەرع‌و بەفكر ڕێگەدراوە وەربگێڕدرێتە ســەر زمانی كوردی ،ئەمە باو بووە ،باشــە ئێوە بیرێك لەخۆتان بكەنەوە 450 ،ســاڵ پێش ئێســتا ئەحمــەدی خانــی دێــت شــیعر بەكــوردی دەنوســێ ،یــان مــەالی جزیری دێ شــیعر بەكوردی دەنوســێت ،ئەمە چ دەگەیەنێت، ئــەوە دەگەیەنێــت ،ئــەو بەرەنگارییــە نەتەوەییەی هەبــووەو ئاوێتە بەبەرەنگاری میرنشــینەكان بــووە ،هەســتی نەتەوەیــی هەڵكشــاندووە ،بــەرەو ســەرەوە ،بۆیــە شاعیرەكانیشــمان هەڵســاون بەزمانــی كــوردی ،نــەك بەزمانی عەرەبــی ،بەزمانی كوردی شــیعریان نوســیوە ،تەفسیریشیان بەزمانــی كــوردی بــۆ قورئــان نوســیوە، كۆمەڵێك هەوڵی كلتــوری زمانی كوردییان داوە 400 ،ســاڵ لەمەوبــەر بەزمانی كوردی شــت بنوســی ،ئاســان نەبــووە ،لــەڕووی بابەتییــەوە خەباتێكــی نەتەوەیــی بــۆ پاراســتنی كلتــوری نەتەوەیــی لەئــارادا نەبووبێــت .ئــەو قۆناغە هەمــووی رزگاری بــووە ،بۆ دەوڵــەت بووە ،میرنشــین خۆی دەوڵــەت بــووە ،میرنشــین نەهاتوە ،خۆی بەرگری لە خۆی بكات بۆ مافی المەركەزی، یــان روناكبیــری بــۆ خــۆی وەربگرێت ،بە پێچەوانەوە كە كەوتۆتــە بەرگری بەرامبەر دوو قەڵەمــڕەوی گــەورە بــۆ ئــەوە بووە، دەســەاڵتی گەورەتری دەســتبكەوێت ،واتا دەسەاڵتی هەمو نەتەوەكەی دەستبكەوێت، ستراتیژی كوردایەتی هەتا شێخ مەحمودی نەمــر لەو قۆناغــە ،هەتا شــێخ مەحمودی نەمــر رادەپەڕێت ،ســتراتیژی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەبێت ،بۆ یەكەمجار كــە ئیتیحاد تەرەقــی لە توركیا دێتە ئاراوەو توركیا فەتال دروست دەبێت، توركیە الوەكان دروست دەبن ،بۆیەكەمجار بەداخەوە لەوێ تێكستی ئۆتۆنۆمی دێتە ناو
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
ئەدەبیاتــی سیاســی كوردییــەوە ،شــێخ عەبدولقادری كوڕی شێخ عوبێدواڵی نەهریە، بەناوی چاكسازی عوسمانییەكان‌و چاكسازی پەیامــی ئیتیحادی تەرەقــی توركیا‌و ئەوانە دەیەوێت ،بەڵكو شتێك بۆ كورد دابینبكات، ئــەوە یەكەمیــن جارە دێتە گــۆڕێ ،خەڵك هەڵــە تێگەیشــتوە ،كــە پێیوایــە لەگــەڵ كۆماری مەهاباد ئۆتۆنۆمی لەژێر كاریگەری یەكێتی ســۆڤێیەت هاتۆتەگــۆڕێ ،وا نییە، شــێخ عەبدولقــادری نەهــری ئــەم تێزەی هێناوەتە ناو ئەدەبیاتی سیاسی كوردییەوە، تێزێكــی هەڵەبــوە ،بۆچی؟ نــە ئیتیحادی تەرەقــی دیموكرات بــون ،نــە كەمالیەكان دیموكرات بون ،مەحاڵیشــە لە سیستمێكی نادیموكراتی بتوانیــت ئۆتۆنۆمی وەربگری، چونكــە ئۆتۆنۆمــی بەشــێكی دانەبــڕاوی سیستمی دیموكراسییە ،دیموكراسی نەبێت، ئۆتۆنۆمیــش نییــە ،مەحاڵە .دیموكراســی هەیــەو ئۆتۆنۆمیــش هەیــە ،دیموكراســی نەبێــت ،فیــدراڵ نییە ،بە بێ دیموكراســی ســەربەخۆیی وەردەگــری ،دەتوانــی جیابیتــەوە ،خوا حافیز ئێوە ماڵی خۆتان‌و ئێمە ماڵی خۆمان ،بەاڵم ئۆتۆنۆمی‌و فیدراڵ دوو چەمكــی دانەبــڕاوی سیســتمی دیموكراســین ،عوبێــدواڵی نەهــری هاتوە، ئۆتۆنۆمــی هێنایەگــۆڕێ ،خۆشــی لەنــاو كارەســاتەوە وردە وردە ببــو بە میراتگری خەباتــی نەتەوەیی ،باوكی پیاوێكی ئێجگار گەورە بو ،شــێخ عەبــدواڵی نەهری ،یەكەم كــەس بون‌و كۆنگرەی بۆ رزگاری نەتەوەیی كورد بەســت 1880 ،شێخ عەبدواڵی نەهری بوە لە مێژودا .خەباتی چەكداری رزگاریشی بەر پاكرد ،لە باكورەوە دەســتی پێنەكرد، چــو لــە رۆژهەاڵتــی كوردســتانەوە دەســتیپێكرد ،شــەڕی گەیاندە تەورێز ،كە ئەوە زۆر هەڵەبو ،تەورێز لەكوێ‌و كوردستان لەكوێ ،شــەڕی گەیاندە تەورێز ،لەشــكری شــێخ عەبدواڵی نەهری یەكەمجار لە تەورێز شــكێندرا ،دوەمینجار لە ورمێ دەشــكێت، ئەگینا لە بەشــەكانی دیكەی كوردستان تا مەهابادو سەقزو بۆكان‌و ئەو ناوچەیە شێخ عەبدواڵ ســەركەوتنی گەورەی بەدەستهێنا، ئێجگار خەڵكێكی زۆر لێی كۆبۆوە ،بە پێی هەندێــك مێژونوس هیچیان لــە 150هەزار پێشــمەرگە كەمتری بۆ ناژمێرن لەمێژوودا، تــا 250هەزار پێشــمەرگەی بــۆ دەژمێرن، راپەڕینەكــەی هێنــدە بەرفــراوان بــووە لە مێــژودا ،ئــەو قۆناغــە قۆناغــی وەك وتــم قۆناغی ســتراتیژی سەربەخۆیی كوردستان بوە ،چونكە لە ئەدەبیاتی سیاسی ئێمەو لە شــعوری كوردایەتی شــتێكی دیكە لەئارادا نەبــووە نــاوی بنێیــت ئۆتۆنۆمــی ،ئــەو سەردەمە دەڵێم ،كە سەردەمی خەبات بوە دژی عوســمانی‌و ئنجــا ســەفەوییەكان، قۆناغــی دووەم دێــت ،قۆناغــی كوردایەتی دەبێت لە كوێ لەباشــووری كوردســتان لە باكوری كوردستان لە رۆژهەاڵتی كوردستان، چڕ دەبێتەوە ،ســمكۆ داوای ســەربەخۆیی دەكات لــە رۆژهەاڵتــی كوردســتان ،پێــش كەمالییــەكان‌و دوای ئیتیحادییەكان‌و دوای كەمالیســتەكان‌و هەتــا 1938لــە باكوری كوردستان هەمو راپەڕینە چەكدارییەكان چ راپەڕینی ئاگری داخ چ ئەوەی دەرســیم ،چ ئەوەی شێخ سەعیدی پیران ،هەموی داوای ســەربەخۆیی كوردســتان دەكات ،هیچــی لەسەربەخۆیی كەمتر داوا ناكات ،بپەڕێرەوە بــۆ باشــوری كوردســتان ،لــە باشــوری كوردســتان تاكە شاســوار كە بــێ تەمومژ داوای ســەربەخۆیی كوردستانی كرد شێخی نەمــری خۆمان بوە ،شــێخ مەحمودی نەمر بوە ،داوای سەربەخۆیی كوردستانی كردوە، دواین ســەردار لە مێژووی ئێمە هەتا ساڵی 1934و 1935داوای ســەربەخۆیی كوردستانی كردوە لە خانەقینەوە تازاخۆ لە دوای راپەڕینــی رەشــی ئەیلــول لە ســاڵی 1930نامەكــەی شــێخ مەحمــود نامەیەكی بەناوبانگــە پێموابێت ئەمڕۆ یادی نوســینی نامەكەیەتــی لەوێــدا بــە روونــی دەڵێــت، ئینگلیــز لــە خانەقینــەوە تازاخــۆ بۆمــان جێبێڵــن ،ئێمــە ســەربەخۆیی خۆمــان‌و دەوڵەتی ســەربەخۆی خۆمان دەبێت ،دوای
خامۆشــبونی راپەڕیــن ،شــێخ مەحمــود خەباتی ســەربەخۆیی كوردستان پاشەكشە دەكات ،حزبــی هیــوا دادەمەزرێــت ،دوای حزبــی هیــوا حزبــی ڕزگاری دادەمەزرێت، دوای حزبــی ڕزگاری ،پارتــی دیموكراتــی كوردستان دادەمەزرێت ،هەموو ئەمانە وردە وردە لەژێــر كاریگــەری رووداوەكان‌و ســەركەوتنی كۆڵۆنیالیــزم لەســەردەمی كۆڵۆنیالیزمــدا ،دوای ئەمە ئیتر وردە وردە ئۆتۆنۆمــی بەداخــەوە بەهەڵــە دێتــە نــاو ســتراتیژی كوردایەتــی‌و دیســانەوە ئــەو هەڵەیەی شێخ عەبدولقادری شێخ عەبدواڵی نەهری ئەمانە دووبارە دەبێتەوە ،ئۆتۆنۆمی بەڕاستی داخوازییەكی دژۆكە ،داواكارییەكی نەكڵۆكــە ،دەكرێت ئــەم دەوڵەتانەی ئێمە ئۆتۆنۆمی بەدەستبهێنێت؟ مەحاڵە ،خۆیان نادیموكراتن تۆ ســواڵ لەسواڵكەر دەكەیت، خۆی سواڵی دیموكراسی دەكات ،تۆ دەچی سواڵ لەسواڵكەر دەكەیت ،سواڵكەر لەكوێ پــارەت دەداتــێ ،خواخوایەتــی خــۆی تێربخوات ،لەســەر بنەمای ســەركوتكردن‌و میراتگری ســەركوتكردنە ئــەم دەوڵەتانە، واتــە دەوڵەتــی ناســیۆنالیزمی توركــی، دەوڵەتی ناســیۆنالیزمی عەرەبی ،دەوڵەتی ناسۆنالیزمی فارسی لەپێش جەنگی یەكەم‌و دوای جەنگــی یەكــەم تا جەنگــی دووەم‌و دوای جەنگــی دووەمیــش ئەمــە دەوڵەتی سەركوتكردنن ،لەسەر بنەمای پاكتاوكردنی نــەژادەكان‌و نەتــەوەكان‌و پێكهاتەكانی ترو هێزە دیموكراتــەكان‌و خەباتی كۆمەاڵیەتی‌و ئەمانــە دەوڵەتــی پۆلیســی خۆیانیــان ســەپاندووە لــەم ناوچەیــە ،لەبەرئەوە ئەم ســتراتیژە دەركەوت ئێمە لەساڵی 1945و 1946لەمەهابــادەوە ئــەم ســتراتیژە بەرزكراوەتــەوە ،داوای ســەربەخۆیی كــرا لەكۆمــاری مەهابــاد جارێكــی دیكــە ،واتە بەپێــی رەوشــەكە قســەیان لەســەر ئەمە كــردووە ،بــەاڵم لەباشــووری كوردســتان دواتریــش ئەم ســتراتیژە پەڕیوە بۆ هەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان ،بەبەردەوامی ئۆتۆنۆمی بووە بەدروشمی سەرەكی هەموو حزبەكانی هەرچوار بەشــەكەی كوردستان، هەتاوەكــو كۆتایی هەشــتاكان‌و ئەنفالەكان ئەم ســتراتیژە نەگۆڕا ،ســاڵی 1982ئێمە یەكەمیــن حــزب بوین ،كە دروشــمی مافی چارەنوســمان بەرزكردەوە وەك یەكێـــتی‌و لەساڵی 1992یەكەمین حزب بووین خۆتان دەزانــن فیدڕاڵ تێكســتی ئێمەیــەو تەرحی ئێمەیــە ،خۆشــبەختانە هەمــوو حزبــەكان بەبیانوی هەڵبژاردن هاتنە سەر ئەم ڕێگایە خۆزگە هەموو كێشــەكان وەك ساڵی 1992 لەنێوانی حزبەكان سەرەڕای جیاوازییەكانمان بەدیالــۆگ‌و بەراگەیاندنێكــی ئارام ،ســاغی بكەینەوە لەنێوانی خۆمان ساغمان كردەوە وەك فیــدڕاڵ ،فدڕاڵیــش بــۆ یەكەمینجارە لەمێــژوودا ڕامانگەیانــد بەبــێ ئــەوەی حكومەتی مەركەزی ڕەزامەندبێت لەسەری‌و دژیشی بوون ،هەتا هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی عیراقــی دژی بــون ،چونكــە ئێمــە بەبــێ رێككەوتن دامانمەزراند ،ئەمە وانابێت خۆی بەپێی یاسادەبێت فیدڕاڵ لەنێوانی مەركەزو حكومەتی هەرێمایەتیدا بێت ،ئێمە ئەمەمان نەكــرد ،هەلێــك هاتەپێشــەوە بڕیارمانــدا ســتراتیژمان گــۆڕی‌و گۆڕانكارییەكــی گەورەمان لەسیاسەتی خۆمان بەدیهێنا ،تا سەدام ڕووخاوە ،ئێمە بەش بەحاڵی خۆمان 11ســاڵ لــەو كوردســتانە 1992تا 2003 بەبەردەوامی فیدڕاڵی خۆمان بەڕێوەبردووە. لێرە زۆر گرنگە ســەرنجتان بۆ شــتێك ڕابكێشــم ،دێمە سەر ئامانجە هاوبەشەكانی مافی دیموكراســی ،ئەویــش ئەوەیە قۆناغ كــە دەگۆڕێت چــی بەســەردێت ،حوكمیی سیاســی ،حكومــی عەســكەری ،حوكمــی علمــی ،حوكمــی ژن .واقعێكی تــر دێنێتە پێشەوە ،ئەوەی كە ئێمە لەسەدەكانی پێش جەنگــی یەكــەم ســتراتیژمان ڕزگاركردنی كوردســتانبووە ،واتــە لەناوەڕۆكــدا یــەك ســتراتیژمان هەبووە ،ئەویــش ڕزگاركردنی هەر چوار پارچەكەی كوردســتان بووە ،یان چەنــد پارچەیەك بەیەكەوەبــن ،وردە وردە وای لێهات داگیركەر لەكوردستان نامێنێت، كــە بەعس هات لەســاڵی 1991تاكو 2003 داگیركــەر لەكوردســتان نامێنێــت ،كەچی ئێمە ناتوانین سەربەخۆیی ڕابگەیەنین ،خۆ ئەگەر بەكلتوری سیاسی سەدەی ناوەڕاست یان پێش جەنگی یەكەم قسەبكەین ،دەبوایە یەكســەر بڵێین سەربەخۆیی ،بۆ نەمانتوانی ســەربەخۆیی ڕابگەیەنیــن ،لەبەرئــەوەی وەك وتــم چــوار كێشــەو یــەك ئامانجــی
تایبەت دیموكراســی هەیە ،یەك كێشە نیە ،ئێستا، ئــەو تەرحــە نەتەوەییــەی گوایە كێشــەی كــورد یەك كێشــەیەو وەك یــەك دەتوانی مامەڵــەی لەگــەڵ بكەین ،ئەمــە تەرحێكە ناگونجێت لەگــەڵ هاوكێشــەكەدا ،دەمێكە ئەمە تێپەڕیــوە بەداخێكی زۆرەوە ،خۆزگە لەپێش جەنگی یەكەم ئێمە ئەو سەركەوتنە ستراتیژییە بەدەستبهاتایە ،ئێستا پێویستی نەدەبوو بڵێین چوار كێشــەمان هەیەو یەك ئامانجی دیموكراسیمان هەیە. ئامادەبــووان ئێمــە ئێســتا بەپێــی قۆناغــەكان گۆڕانــكاری بەســەر چۆنیەتی بەدیهێنانــی ســتراتیژە هاوبەشــەكەمان كە دیموكراســییە هاتــووە ،لەهەربەشــێكی كوردســتان ئێمە تایبەتمەندی خۆمان هەیە لەخەبات‌و تێكۆشــان ،ڕۆژئاوا بەپێی خۆی، ڕۆژهەاڵت بەپێی خۆی ،باكور بەپێی خۆی، باشــوریش بەپێــی خــۆی خەبــات دەكات، ئێســتاش خۆتــان دەبینــن پێشــمەرگە لە ســوپای عیراق بەهێزترە ،كوردستان باشتر لەداعــش پارێــزراوە ،هەمــوو دنیــا ددانی پێدانــاوە ،فڕۆكەخانەمــان هەیــە ،بانكمان هەیــەو ئاڵووێــری ئابــوری بەهێــز هەیــە لەنێوانــی ئێمــەو واڵتانــدا ،زیاتــر لــە 35
گوێلێگیــراوی هەبــوو ،ســەرمایەداری تازە پێگەیشتووی الی ئێمەش بەرژەوەندییەكانی لــەوەدا بوو ،كە بــەرەو پایتەختەكانی ئەم واڵتانە بڕوا ،بەرژەوەندییەكانی لەوەدا بووە لەگەڵ ئەم واڵتە ســەرمایەدارانە پەیوەندی ببەســتێت ،واتە شــتێك الی ئێمــە بەناوی بــازاڕ دروســتبوو ،بازاڕێكی ســەرمایەداری درووســتبوو ،كــە لەژێر كاریگــەری هاتنی كۆڵۆنیالیزم دروستبوو ،بازاڕی سەرمایەداری ئێمــە زوو تێكــەڵ بەبــازاڕی دەوڵەتــە ســەپێنراوەكان بــوو لەســەر دەســتی ئیســتعمارەكان ،بــازاڕ واتــە بۆرجوای الی ئێمە بازاڕی ئێمــە بۆرجوای ئێمە دەوڵەتی داتاشراوی ئەم واڵتانە لەگەڵ بەرژەوەندییە مۆنۆپۆلیەكانــی دەوڵەتــە گــەورەكان ئاوێتەبــوون بەجۆرێــك وردە وردە ئێمــە لەقاڵــب درایــن ،ئــەم لەقاڵبدانــە بەهەموو ڕاپەڕینەكانــەوە بەهەمــوو قوربانییــەكان، بەهەموو بەدبەختییەكان كە بۆ سەربەخۆیی دەدرا ،هەتــا ســییەكانیش نەیتوانــی سەربەخۆیی بەدەســتبهێنێت ،كە نەیتوانی سەربەخۆیی بەدەستبهێنێت ،نائومێدییەكی سیاسی ســایكۆلۆجی لەناو نەتەوەی كورد دروســتبوو ،واتە پاشەكشــەیەك لەخەباتی
لە دوای سەركەوتنەكانی پێشمەرگە بەسەر داعشدا ،ئەگەر بێباك نەبین‌و رێكبكەوین ،ئــەوا قۆناغی ئۆتۆنۆمی‌و فیدراڵیامن تێپەڕاندوە
ئەو تەرحە نەتەوەییەی گوایە كێشەی كورد یەك كێشەیەو وەك یەك دەتوانی م ــام ــەڵ ــەی لـــەگـــەڵ بــكــەیــن ،لــەگــەڵ هاوكێشە سیاسیەكاندا ناگونجێت كونســوڵگەری لەكوردســتاندا هەیــە، حزبەكانمان سەرۆكەكانمان هەمومان خۆتان دەزانــن گــەورە كاربەدەســتانی دنیــا بەسەرۆكەكانیشەوە دەبینرێن قسەدەكرێت، پەیوەندی دیبلۆماســی بەهێــز هەیە لەگەڵ ئەوەشــدا ،تائێســتا ئێمە بەپێی دەســتور بەشــێكین لەعیــراق ،ئەمــە حاڵەتێكــە لەحاڵەتــەكان كە زۆر زۆر گرنگە لێرەوە من ئەوە لێكبدەمــەوە ،بۆچی كە ئێمە دیدێكی نوێمــان هەبێت لەچاو ئــەو ڕابردووەی ،كە لــەدوای جەنگی یەكەمەوە توشــمان بووە، لەسەرەتاوە وتم بەدیدێكی نوێ خوێندنەوە دەكــەم ،ئەوە شــەنوكەوێكی مێژوویی بوو، بابچمــەوە ســەر هەڵســەنگاندنی ئێســتا، هەڵسەنگاندنی ئێستا ئەوەیە ،كە دەركەوت ئــەم حكومەتانــە شكســتیان خــواردووە، نەیانتوانــی ئــەم حكومەتانــە الیەنــی كەم ئامانجی نیشــتیمانی بەدیبێنن ،الیەنی كەم شوناســی نیشــتیمانی الی هاواڵتــی ئێمــە لەویژدانی هاواڵتی ئێمە دروســتببێت ،ئەمە جەنگی یەكەم نییە ،ئەمە جەنگی دووەمیش نییە ،كۆلۆنیالیزم بێت ،پێش جەنگی یەكەم نییــە ئیمپراتــۆرەكان بــەزۆر بێــن بەزۆری زۆرداری بڵێــن بەنــاوی دینــەوە بەنــاوی مەزهەبــەوە تــۆ هەر منــت قبوڵبێت ،ئەمە ســەردەمی كۆلۆنیالیزم نییە لەدوای ساڵی 1918ەوە فەرەنســاو بریتانیــا دێن ،بەناوی ئیســتعماری واڵتانــی ئێمــە یــان بەنــاوی تەعلیمــی واڵتانــی ئێمــە ،یــان بەنــاوی دروســتكردنی ناشــناڵ یــان نیشــتیمان بۆ واڵتانی ئێمە دێن ،دەڵێن دەبێت ئێمە قبوڵ بكــەن ،لەئۆروپــا واڵتــی ناشــناڵ هەیــەو نمونەیــان زۆرە لەئۆروپــا كــە چــۆن ئــەم دەوڵەتانە دروستكراون‌و دەیانویست واڵتانی ئێمــەش كۆپی ئەوان بكەن ،ئەمە ئەو كاتە ئــەم پڕوپاگەندەیــە ،ڕەواجــی هەبــوو،
سەربەخۆیی كوردستان دروستبوو ،لەقاڵبی ئۆتۆنۆمییدا تەرحی تازە هاتە پێشــەوە كە كوردایەتی بەپێی ئەو تەرحە تازەیە ،بەڵكو بتوانێــت هیــچ نەبێ ئۆتۆنۆمــی بەدیبێنێ، چونكە ئەو نائومێدییە بەســەر سەركەوتنی كۆڵۆنیالیــزم بەدروســتكردنی بــازاڕی ســەرمایەداری خۆماڵی كــە هاتە دی وردە وردە بۆرجوازی ترســنۆكە لەتەرحەكانیدا، بەتایبەتــی لەســەرەتای دەوڵەمەندبونــدا بۆرجــوازی زۆر هەڵپــەی پارەیەتــی ،زۆر هەڵپــەی كۆمپانیاكانیەتــی ،زۆر هەڵپــەی ئەوەیەتی پشــتیوان بۆخــۆی پەیدا بكات، پشــتیوانی بــازاڕی ناوچەكــە پەیــدا بكات بــازاڕی واڵت پەیدا بكات ،بازاڕی دەوڵەتان پەیــدا بــكات ،ئــەم ترســنۆكییە لەتەرحی بۆرجووازیدا لەبازاڕداو لەپشــی پشی كردن بــۆ دەوڵەتە كۆلۆنیالیســتەكاندا كاریگەری لەســەر هەســتی نەتەوەیــی ئێمــە هەبوو، لەسەر هەستی ڕزگاری ئێمە هەبوو لەنەتیجە لەئۆتۆنۆمیدا گیرسایەوە ،ئۆتۆنۆمی تەرحی محافیزكارانــەی بۆرجــوازی ســەرەتای سەرهەڵدانی كۆتایی ســییەكان‌و سەرەتای چلەكانە لەكوردستان ئەمە زۆر گرنگە ،بۆیە تكایە بۆ مێژوو دیقەتی بدەن ،بەاڵم ئێســتا وایە ئۆتۆنۆمییە؟ ئێستا سەرمایەداری ئێمە سەرەتایەتی؟ ،بازاڕی ئێمە سەرەتایەتی؟، دەوڵەتــە گــەورەكان وەك دەوڵەتــی كۆڵۆنیالیســتی سەیری كوردستان دەكەن؟ و سەیری بازاڕی كوردستان دەكەن ،بازاڕی دنیــا و ســەرمایەداری دنیــا وەكــو دوای جەنگــی یەكــەم‌و دوای جەنگی دووەم وەك جەنگــی ســارد ســەیری بــازاڕ دەكــەن؟، ســەیری ئابــوری دەكــەن؟ نەخێر ئێســتا سەردەمی جیهانگیرییە ،ئابوری ئابوریەكی ترە،و ئابوری ،هەموو دنیا تەنها بەدەســت حكومەتــەكان نییــە ،ئێســتا بــازاڕ كــە
info_chawder@yahoo.com
هەمووتــان لێــرە دانیشــتوون ئامادەبووان ســەیری گیرفانتــان بكــەن موبایلێــك یان دوانتان لەگیرفاندایە ،ڕۆژانە حســاب بكەن بزانــن چەند ســەرف دەكــەن؟ چەند مانگ جارێــك ئــەو موبایلــە دەگــۆڕن؟ ئینجــا كۆمپیتەرەكەتان ســەیر بكەن چەند مانگ جارێك دەیگۆڕن؟ چل ســاڵ پێش ئێســتا كەس موبایلی لەگیرفانی بوو؟ ســی ســاڵ لەمەوبــەر كەس لەگیرفانی بوو؟ ئەســڵەن بیســت ســاڵ لەمەوبەر ناوی كۆمپیتەرمان بیســتبوو؟ كەس لەخەیاڵی دێ من ســاڵی 1994كۆڕێكم هەبوو وتم هەموو هاواڵتییەكی كوردســتان یەكی ســەرو موبایلێك دەخەنە گیرفانیانــەوە ،ئــەو كاتــە بەس ســورەییا هەبوو بەدەســتمانەوە ،هەر عەجیب بوو كە ئەو كاتە ئەو قسەیەم كرد ،وای لێدێت هیچ هاواڵتییــەك نەبێــت كە موبایلێــك و دوان لەگیرفانیــدا نەبێــت‌و كەســیش نەبێــت كۆمپیتــەری نەبێــت ،ئــەم قســەیەمیان بەموبالەغە دەزانی ،بەاڵم ئێستا وایلێهاتووە، ئەمە چییە ئەوەی ئێســتا لەگیرفانتاندایە؟ ئەمــە ســاغكردنەوەی كااڵی نوێچەشــنی دەوڵەتانــی ســەرمایەداری كۆمپانیاكانــە، جــاران تەنهــا مەجموعەیەك ســەرمایەدارو بازرگانــی گەورە دەیانتوانــی بازاڕ كۆنتڕۆڵ بكــەن‌و ئاڵووێــر بكــەن ،ئێســتا هەمــوو هاواڵتییــەك بــازاڕە ،ســاغیدەكاتەوە، دەیفرۆشــێ ،مامەڵە لەگەڵ ئەم سیســتمە نوێیەی سەرمایەداری دەكات ،ئابووری وای لــێ هاتــووە ،ئەمــە جگــە لــەوەی بچنــە ماڵەكانتان ســەیربكەن لەگەڵ ئەو مااڵنەی باووباپیرانــی ئێمــە هەیــان بــووە عــەرزو عاســمانی جیاوازە ،ســەرمایەداری هاتۆتە ماڵەكانمــان هاتۆتــە گیرفانمــان ،هاتۆتــە سیاسەتی ڕۆژانەمان ،هاتۆتە هەموو ئابوری وردو درشــتی مانگانــەو هەفتانــەی ئێمە، بتانەوێ‌و نەتانــەوێ ،ئێمــە كۆنتڕۆڵكراوی بازاڕی ئێســتای ســەرمایەداری وردكراوین، ورد بۆ شــەخس ،بۆ گــروپ ،بۆ خێزان ،بۆ شــارۆچكە ،بــۆ دێ ،بۆ واڵت ،بــۆ تەواوی دنیا ،تەواوی دنیا یەك بازاڕە و تەواوی دنیا یەك گوندە ،ئەوەیە كە دەڵێن گلۆبالیزیسۆن یان جیهانگیــری گوندێكی بچوكە لەدنیادا، ئەوەیە بابەتەكە ،دەتوانی بڵێی هەموو دنیا یەك بازاڕەو دەتوانی بڵێی هەموو ئەم دنیا گەورەیــە یــەك دێــی بچوكــە ،هەرچــۆن ســەیریبكەی دێیەكی بچوكە ،كە گەورەشی دەكــەی ،ئــەم دێیــە هەمــوو دنیایــە ،تۆ لەدێیەك دانیشــی دەزانی لەكۆشــكی سپی لەئەمریــكا چــی ڕوو دەدات ،دەزانــی كۆمپانیایەك چەند كەس دەردەكات‌و چەند كەس دەرنــاكات ،دەزانــی تەلەفۆنی تازە، كۆمپیوتــەری تــازە ،ئامێــری تــازە ،كــە دەردەچێــت ،نرخەكــەی چەنــدە؟ بەكاش دەیكــڕی ،بەقیســت دەیكــڕی ،هەمــوی لەبەردەستدایە ،ئەســڵەن لەسەر كۆمپیتەر چیت بوێ ،دەتوانی دوای 24ســەعات بۆت بێننــە ماڵەكەت ،جــاران عەیب بوو خەڵك بچێتــە بازاڕ ئاســان نەبــوو ژن‌و كچ ،هەتا كوڕە گەنج‌و هەرزەكار ئاســان نەبوو بچێتە بازاڕ ،بچێتە ســینەما ،ئێستا بازاڕ لەماڵە، سینەما لەماڵە ،نرخ لەماڵە ،مامەڵە لەماڵە، هەموو شــتێك لەماڵە ،هەتــا بۆ دكتۆریش بەشــی زۆری دكتــۆرەكان لەئۆروپــا بەكۆمپیتــەر چارەســەری نەخۆش دەكەن، هەر ناچێــت چارەســەر دەكات‌و پارەكەش وەردەگرێــت ،نەبێــت بــە بەالشــبێت ،هەر نەخــۆش دەچێتــە ســەرخەت لەگــەڵ دكتۆرەكــەی دەڵێــت مــن ئەوا نەخۆشــم، وەسڵەكەی دەداتێ ،ئەویش چارەسەرەكەی دەداتــێ‌و یەكســەر پارەكــە دەنێرێــت بــۆ حســابی دكتۆرەكە ،دنیا وای لێهاتووە ،لەم دنیایــە من ناكرێ بەترســنۆكی ســەردەمی ســییەكان‌و چلــەكان بیــر لەسیاســەت بكەمــەوە ،بیــر لەچۆنیەتــی بەدیهێنانــی ســتراتیژ بكەمەوە ،بەاڵم ئەمــە بەو مانایە نەبێــت كــە بێباكبیــن بــێ منــەت بیــن هاوكێشــەكان نەخوێنینــەوە ،ئێســتا ئێمە نەتەوەیەكیــن گەورەتریــن نەتەوەیــن لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست بێبەشكراو لەهەموو مافەكانمان ،ئەوە هەڵەیە ،كە دەڵێین هەر كــورد نەتــەوەی بــێ دەوڵەتە ،هــەر كورد نییە ،ئەمازیغەكانیش بێدەوڵەتن‌و نەتەوەن، بلوچەكانیــش بێدەوڵەتــن‌و نەتــەوەن، تامیلەكانیــش بێدەوڵەتــن‌و نەتەوەشــن، تامیلەكان زۆر لەئێمە زیاترن تامیلەكان 150 ملیــۆن تامیــل لەجیهاندا هەیــە ،ئێمە زۆر كەمتریــن لەچــاو ئەوانــدا ،بلوچــەكان سەیربكەن لەنێوان چەند واڵتدا دابەشكراون،
3
ئەمازیغییەكان بــڕۆ بزانە لەئەفریقای باكور بزانــە لەچەنــد واڵت دابەشــكراون ،هــەر ئێمەنین ،غەدرێكی گەورە لەهەموو مێژوودا لەهەموو ئەمانە كراوە ،لەهەموو ئەم گەالنەو لەنــەوەی تریش كــراوە ،لەئەرمەنی كراوە، لەخەڵكی تــر كراوە ،فەرمــوو بزانە دوێنێ لەمیســڕ چــی ڕویــدا ،ئــەم عەقڵیەتە ئەم حكومەتانــە چییــان پــەروەردە كــردووە، نەگۆڕینــی عەقــڵ نەگۆڕینــی پــەروەردە، نەبونی پرســیار ،پرســیاری ناباو نەكراوە لەســەر شــتە بــاوەكان تائێســتا ،وەاڵمی ناباومــان وەرنەگرتــووە ،ڕەخنــە الی ئێمە مایەی سەرســوڕمانە ،بڤەیە توخنی ڕەخنە بكەویــن ،بڤەیــە توخنــی پرســیاری تــازە بكەویــن ،ئەمە نەتیجــەی زەخیرەی عەقڵی سەلەفی‌و عەقڵی دواكەوتووە ،ئەمە یەدەگی هێــزی ســەلەفییە ،یەدەگــی هێــزی هێــزی یەدەگــی شــەڕەنگێزییە، تاریكپەرســتییە ،هەركاتێــك بیانەوێــت دێنەســەرمان ،و هاتونەتە ســەرمان ،بزانە لەســی ســاڵی ڕابــردوو چەند جــۆر هێزی ســەلەفی هاتونەتــە ســەرمان؟ ئەمانــە لەئاســمانەوە دانەبەزیونەتــە ســەر زەوی‌و لەژێــر ئەرزیشــەوە هەڵنەقوڵیــون ،ئــەم عەقڵیەتــە لەنــاو عەقڵــە نەگۆڕاوەكانــی كۆمەڵگــەی ئێمــە وای لــێ هاتــووە ،دنیا لــەڕووی ئابوریــەوە گۆڕاوە ،دنیــا لەڕووی سیستمی سیاسییەوە بەرەو گۆڕان دەڕوات، دنیــا لــەڕووی ڕاگەیاندنەوە گــۆڕاوە ،دنیا لــەڕووی بــازاڕەوە گۆڕاوە ،هەموو شــتێكی تــاك گۆڕاوە ،ئێســتا مــن نازانم كــە ئێوە دەچنــە ســەر ئایپــادو تەلەفۆنــەكان چۆن پەیوەنــدی دەكــەن‌و بەكێــوە پەیوەنــدی دەكــەن‌و چی جــۆرە پەیوەندییەك دەكەن، نایزانــم بــەس خۆتــان دەیزانــن ،هەمووی نهێنییە ،لەناو هەموو نهێنییەكاندا ئینســان دەتوانێــت ئەوپــەڕی ئازاد بێــت ،بەاڵم كە دێتەســەر ئــەوەی چەمكە ســەرەكییەكانی دیموكراســی لەگەڵ باسبكەین ،سەیرەكەی بەڕواڵــەت بەرپــەرچ دەدەیتــەوەو وەاڵم دەدەیتــەوە ،نەخێــر وانییــەو وانییــەو دەچیتــەوە بــۆ كۆمەڵێــك تێكســت یــان كۆمەڵێــك عەقڵــی ســەلەفی دواكەوتــوو، لەنەتیجــە عەقڵــی پێشــكەوتو ،كــە خۆت پێشــكەوتووی ئێســتا خــۆت تەكنیكــی پێشــكەوتو بەكاردێنیــت ،خــۆت بەهەموو شــێوەیەك لەناو ئەم دنیایەیت لەدنیایەكی تــردا نیــت ،بــەاڵم زیهنیەتــت زیهنیەتێكی دواكەوتووە ،ئاســەواری دواكەوتن هێشــتا كاریگــەری لەســەرت مــاوە ،ئێمــە ئــەم ئیزدواجێتییــە نەهێڵیــن ،ئــەم ناكۆكییــە لەگــەڵ ناخی خۆماندا نەهێڵیــن ،ئێمە لەم ســەردەمەی ئێســتادا ئەركی دیموكراســی خستۆتە سەرمان ،ئامانجی هاوبەشە ئەركی دیموكراســی تەنهــا بــۆ ڕزگاری نابــێ لەم ســەردەمە واتــە تەنهــا ناكــرێ بڵێیــن من دیموكراسیم بۆ ڕزگاری دەوێت ،دیموكراسی بۆ ڕزگاركردنی خاك‌و خەڵكە ،دیموكراســی بــۆ ڕزگاربونــی چینەكانی تاكــە ،تاكو كۆ، چینــەكان سیســتەمی بــۆ دادەنێــی، تاكەكانیش عەقڵی پەروەردە دەكەی ،ئەمە دیموكراسییە ،ئەگینا هەر كەسێكی تر هەر تەفســیرێكی تــر بــۆ دیموكراســی بــكات تەفســیرێكی نەگونجاوە لەگەڵ گۆڕانەكانی ســەردەمدا ،هەتا لەگەڵ ئەو گۆڕاكارییانەی بەســەر خودی مرۆڤەكانــدا هاتووە ،خودی هەمــوو مرۆڤێك گۆڕانكاری بەســەرهاتووە، ئــەم گۆڕانكارییــە لــەرووی تەكنیكــی و لەســەردەمی گۆڕاوی جیهانگیریــدا دەبێت بگۆڕێــت بــۆ گۆڕانكارییەكــی عەقاڵنــی، عەقاڵنییــەت لەپەیوەنــدی كۆمەاڵیەتــی، عەقاڵنییەت لەپەیوەندی خێزان ،عەقاڵنییەت لەچۆنێتی بەكارهێنانی سەربەســتییەكان و عەقاڵنییــەت لەچۆنێتی بەدیهێنانی ئامانجە ســتراتیژییەكانی دیموكراســی ،بەهەمــوو چەمــك‌و بنچینەیەكییــەوە ،دیموكراســی، فەلســەفەیەكی گەردوونی رۆشنە ،لەئۆرۆپا چــۆن جێبەجــێ بــووە ،بەپێــی تایبەتمەندییەكانــی كوردســتانیش ،دەبــێ لەكوردســتان جێبەجێی بكەیــن .لەئۆرۆپا ئەگەر تاكو ئەگەر كۆمەڵیان رزگار نەكردایە لەهەژمونی دواكەوتوو یان لەكاریگەرییەكانی دواكەوتــو لەكاریگەرییەكانــی ســەلەفی
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
كاسۆلیكی ،كاســۆلیكی تاوانێكی گەورەیان كــردووە لەمێــژوودا ،ئەگــەر لەئەوروپــا خەڵكیــان لــەو هەژموونــە ڕزگارنەكرادایــە بێگومان واڵتانی ئۆرۆپا بەرەو دیموكراسی، رۆشنگەریی و مۆدێرنەتە نەدەڕۆیشتن. كەوابــێ ئامادەبووان ئێمە بەشــبەحاڵی خۆمان ،دەمانەوێ ئامانجە نەتەوەییەكانمان، كە بەپێی چوار تایبەتمەندی لەبەشــەكانی كوردســتان خەبات دەكەیــن ،یەك ئامانجی دیموكراســیمان هەیــە ،كــە ئامانجــی دیموكراسی ئێستاش ،ئامانجی دیموكراسی ســەردەمی ئیمپراتۆریەتەكان نییە ،دیقەت بدەن ،هیــچ رابەرێكی كورد لەراپەڕینەكانی پێــش جەنگی یەكەم ،باســی دیموكراســی نەكــردووە ،بەڵكــو هــەر باســی رزگارییان كردووە ،شــێخ عەبدواڵی نەهــری بەهەموو گەورەیــی خــۆی ،شــێخ ســەعیدی پیران بەهەموو گەورەیی خۆی ،شۆڕشی دێرسیم، سمكۆی شكاك ،هەتا شێخ مەحمودی نەمر باســی دیموكراســی نەكردووەو سیســتمی دیموكراسی پێكنەهێناوە ،ئەسڵەن چەمكی دیموكراســی ،لەهەمــوو ئەدەبیاتی گۆڤارو ڕۆژنامەكانی ئەو كاتە چەمكێكی زۆر الوازە، تەنها ڕۆژنامەی كوردستان نەبێت ،كە خۆی لەدیموكراسی‌و مەدەنیەت داوە ،كە ئەویش لەبەرئــەوەی لەمیســرو جنێــف دەركراوە، كەوتۆتە ژێر كاریگەرییەكانی ئەو تێكستانە یان ئەو باسانەی كە لەوێ هێنراوەتە ئاراوە، ئەگینــا لەســەدەی هەژدەهــەم‌و ســەدەی نۆزدەهەم باســكردنی دیموكراســی نوزەی دێ لەكوردستان‌و كوردایەتیدا ،لەسەردەمی شــێخ مەحمــوددا هێشــتا هەر مــاوە پێی نەگەیشــتووە تێگەیشــتن لەدیموكراســی، مەســەلەكە بــەس ڕزگاری بــووە و شــێخ مەحمود ویســتویەتی حكومەتێكی پاشایی دابمەزرێنێــت ،ئێمــە شــانازی دەكەیــن كــە ئەوكاتــە ئێمــەش یەكێكمــان هەبووە كە بــۆ مەلیكــی كوردســتان تێكۆشــیوە، خۆشــبەختانە ئەو كاتــە مەلیكمان هەبووە خــۆی ئەوەنــدە بەگــەورە زانیــوە ببێتــە مەلیك ،بــەاڵم لەعیراقدا یەك كەس نەبووە بیكەن بەمەلیك ،چون مەلیكێكیان لەحیجاز قەرزكردووە لەوێ لەسعودیە قەرزیانكردووە، خــۆ مەلیكی عیراق عیراقــی نییە ،مەلیكی ســعودیەیە هێناویانە بــۆ الی ئێمە ،ئەوەی لەعیــراق ســەپاندویانە ،میرەكەی ئێمە هی خۆمانــەو باووباپیریشــی هــی خۆمانــە ،و جێی شــانازییە بۆ ئێمــە ،بەدرێژایی مێژوو نە یەك ســەركردەمان قەرزكردووە ،نەیەك ڕابەرمان قەرزكردووە ،نە یەك مەلیكیشمان قەرزكــردووە ،ئــەوەی هەمانبــووە هــی خۆمانبووە ،ئنجا ئەمە ئەسڵی بابەتەكەیە. ئێســتا دێینە سەرئەوەی ئەم نەتەوەیەی ئێمــە چۆن دەیەوێت ئامانجی دیموكراســی لــەم ســەردەمە بەدیبێنێــت ،ئامانجــی دیموكراســی ناكرێت ئامانجی چلەكان بێت، لەچلەكانــەوە لەحزبــی هیــواوە بەرەبــەرە باســی دیموكراســی دێتە ئــاراوە ،لەحزبی ڕزگاری تۆزێــك زیاتر دێتە ئاراوە ،دواییش پارتــی دیموكراتــی كوردســتان بەتایبــەت لەكۆماری مەهاباد بەدواوە باسی ئۆتۆنۆمی‌و دیموكراسی زیاتر دێتە ئاراوە ،ئنجا لەحزبی شۆڕشــدا كــە حزبێكی چەپی ماركسســتی
بووە ،هەر لەســەردەمی دامەزراندنی پارتی دیموكراتــی كوردســتانەوە ســەرهەڵدەدات ئنجــا دەبێتــە حزبــی ڕزگاری جارێكی تر، هەمــوو ئەمانــە باســی دیموكراســی دێتە ئــاراوە ،بەاڵم هێشــتا لــەو سەردەمەشــدا دیموكراســی وەك پێویســت نەخەمڵیبــوو لەئەدەبیاتــی سیاســی ئێمــە1953 ، بۆیەكەمجار پارتی سێیەمین كۆنگرەی خۆی لەكەركوك دەبەســتێت ،ئەوكاتە 16كەس ئامادەی كۆنگرەكە دەبن ،لەوێدا مامۆســتا برایــم ئەحمــەد دەبێتــە ســكرتێری حزب‌و پڕۆگرامــی پارتــی دیموكراتی كوردســتان بۆیەكەمجــار دەبێتــە پڕۆگرامێكــی ڕوونتر دیموكراســی‌و مەســەلەی چاكســازی دیموكراســی لەپڕۆگرامــی پارتیــدا دەچەســپێت ،كــە چاكســازی كشــتوكاڵی یەكێكە ناوەڕۆكەكانی شۆڕشی دیموكراسی، و وردە وردە ئەمــە پەرەدەســەنێت و زیاد دەچێتە پێشــەوە ،بەاڵم وەكــو وتم بەپێی ئــەو ســەردەمە باســدەكرێت لەســەردەمی جەنگــی ســاردو پێــش جەنگــی ســارد، چەمكەكانــی دیموكراســی ئاوابــوو ،بــەاڵم ئێستا دیموكراســی بەتەواوی شتێكی ترە، هەرچەنــدە ئێمــە دەســەاڵتمان هەیــەو حكومەتمــان هەیــە چــاوەڕی مەكــەن، حكومەت بەتەنها دیموكراسی‌و رۆشنگەری‌و ئازادییەكان بەدیبهێنێت ،نەخێر دیموكراسی بەشــێكی ئەركەكانــی حكومەتــە لــەڕووی یاسادانان‌و تەشریعەوە ،بەڵكو بەشەكەی تر ئەركــی رێكخــراوە مەدەنییــەكان‌و ژیانــی كۆمەاڵیەتی ئێمەیە ،رۆشــنگەری بەشــێكی پەیوەندی بەداڕشتنی یاساكانەوە هەیە ،كە دەسەاڵتی تەشــریعی ئێمە دەتوانێت ،ئەوە بــكات ،بــەاڵم بەشــەكەی تــری پەیوەندی بەمامۆســتایانی زانكــۆو پەیمانگــەو خوێندكاران‌و خەڵكە هۆشیارو لێبوردەكەوە هەیــە ،كــە لەچەمكــە راســتەقینەكانی دیموكراســی لەســەردەمی جیهانگیــری تێدەگەن‌و هەوڵدەدەن هاوشانی بەدیهێنانی دیموكراســی لەدەســەاڵتدا ،رۆشــنگەری‌و دیموكراســی لەناو ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و لەناو تــاك و كــۆی كۆمەاڵیەتیــدا بەدیبهێنــن، مەدەنیەت مەســەلەیەكی گرنگە لەئۆروپاش مەســەلەیەكی گرنــگ بــووە ،كاتێــك ســەرمایەداری لەئۆروپــا ســەردەكەوێت و دەســەاڵت دەگرێتەدەســت بەنــاو دیموكراســییەوە دەكەوێتە ســەركوتكردنی خەباتــی ســەندیكاكان‌و كرێــكاران‌و كۆمەاڵیەتی‌و مافی ژنــان‌و فێمێنیزمی ژنان ئــەوە خەباتــی مەدەنیبــوو لەســەدەی هەژدەهــەم بــەدواوە ،كــە وردە وردە دەستكەوتە مەدەنییەكانی بەدیهێناو ڕێگەی گرت لەوەی ،كە حكومەتە دیموكراسیەكانیش بــەرەو دیكتاتۆریــەت بــڕۆن‌و لەشۆڕشــی دیموكراســی هەڵبگەڕێنەوە ،سەیركە مێژوو هــەر وایە ،مێژوو ئەركەكانی دیموكراســی، ئەركەكانــی گۆڕانــكاری كۆمەاڵیەتــی، ئەركەكانی بەدەســتهێنانی مافەكانی ژنان، ئەركەكانی ڕزگاركردنــی عەقڵ لەعەقڵیەتی دواكەوتــوو لەعەقڵیەتــی ســەلەفی ،مێژوو ئەمە بەتەنها لەســەر ســینییەكی ئاڵتونی نــادات بەحكومــەت و خەڵكەكــە دانیشــێ چاوەڕوان بــكات ،ئێمە نابــێ میللەتێكبین چاوەڕێبكەیــن ،وەك ئۆروپــا ،ئۆروپــا چاوەڕوانــی نەكــرد بڵێــن دیموكراســی هاتۆتــەدی ئیتــر ئیشــی ئێمە تــەواو بوو، نەخێر لــەدوای ســەركەوتنی دیموكراســی دەســەاڵتی دیموكراســی لەئۆروپــا ئەركی خەڵكەكە قورستر بوو ،بۆئەوەی دیموكراسی شــۆڕبكەنەوە بۆنــاو كۆمــەڵ و گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتــی بەدیبێنــن ،هەربۆیــە لەدوای
تایبەت
سەركەوتنی شۆڕشی دیموكراسی ،مەسەلەی ڕۆشــنگەری هاتۆتەگــۆڕێ ،مەســەلەی ئازادییــەكان هاتۆتــە گــۆڕێ ،مەســەلەی مافەكانــی ژنــان هاتۆتە گۆڕێ ،مەســەلەی دژایەتی باوكساالری هاتۆتە گۆڕێ ،كۆمەڵی مەدەنــی هاتۆتە گــۆڕێ ،مۆدێرنەتە هاتۆتە گــۆڕێ ،فەلســەفەی نــوێ هاتۆتــە گۆڕێ، ڕەخنــەی نــوێ هاتۆتــە گــۆڕێ و خەباتی چینایەتی بــەردەوام بەپێی ســەردەمەكان لەگۆڕانــدا بــووە ،بەاڵم بــەردەوام هەبووە، بەشی زۆری دەستكەوتە دیموكراسییەكانی بەشــەریەت خەڵــك هێناویەتەدی حكومەت نەیهێناوەتــەدی ،لــەوێ ئــەو حكومەتانەی هاتنــە ســەركار ،بەڕاســتی حكومەتــی دیموكراســی بــوون ،هەر بەڕاســتی زادەی ســەركەوتنی شۆڕشــی پیشەســازی بوون، بەاڵم لەگەڵ ئەوەشــدا ،كە هاتنە ســەركار، میللــەت دانەنیشــت بەدیــار ڕەحمەتــی حكومەتەكانــەوە ،خــۆی ئەركەكانــی وردە وردە ورد كــردەوە و زۆر بەقوڵی چووە ناو چۆنیەتی بەدیهێنانی ،باقی ئەركەكانی تری دیموكراســی لەدوای ســەركەوتنی شۆڕشی دیموكراســی لەســەر دەســەاڵت ،بۆیــە ئامادەبووان ..ئێمە نەتەوەیەكین لەئاستانە، فــارس كەلیمــەی ئاســتانە بەكاردێنێــت‌و عــەرەب وشــەی ئەعتــاب بەكاردێنێت ،من وشــەی كەوانــەم پــێ ڕاســتە ،لەكەوانەی وەرچەرخانێكــی تردایــن لەمێــژوودا، لەكەوانــەی ڕیفرانــدۆم و بەدیهێنانــی مافی سەربەخۆییداین ،خوێندنەوەمان باشبێت بۆ هاوكێشەكانی ناوچەكە ،بۆ گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە بۆ خیتابێكی گونجاو ،فەلســەفەی جیهانگیــری لەســەردەمەكە ،ئــەو
نەك تەنها ســۆزی جەنــگاوەری‌و ئازایەتی‌و لێــدەو هەڵــێ ،ئەمە نا ســۆزی بزوتنەوەی نوێی دیموكراسی لەسەر ئاستی دنیا بۆ الی خۆمان باش ڕابكێشــین ،و ئەو پشتیوانییە گشتییەی لەسەر ئاستی دنیا بۆمان هاتۆتە پێشــەوە لەدەســتی نەدەین ،مــن پێموابێ ئیتر كاتی هاتووە ئەو قۆناغە تێبپەڕێت ،كە قۆناغــی ئۆتۆنۆمییــە ،یاخــود قۆناغــی فیدڕاڵییــە لەچوارچێوەی ئەو حكومەتانەی كە هێشــتا دیموكراسی نین ،ئێمە لەعیراقدا گیــرۆدەی ئەوەیــن ،ئایــا ئــەم عیراقــە دیموكراســییە؟ ئێــوە دەبینــن دیــاردە نادیموكراســییەكان چەند زیادیكردووە لەو دیــاردە دیموكراســییە كەمانــەی لەم واڵتە هەیە ببینن چــی ڕوودەدا لەم واڵتە ،ببینن عەقڵــی تایەفەگــەری چــۆن زیادیكردووە، ببینــن عەقڵییەتــی عەشــائیری چــۆن گەشــەدەكات ،عەقڵی شــارگەرایەتی چۆن گەشــەدەكات ،عەقڵــی خێڵگەرایــی چــۆن گەشــەدەكات ،ببینن عەقڵی هۆزەكان چۆن گەشــەدەكات ،ببینــن عەقلــی مەزهەبەكان چــۆن گەشــە دەكات ،ببینن چــۆن ڕێگری دەكرێــت لەئــازادی ژن ،ببینن چۆن ڕێگری دەكرێت لەمافــە مەدەنییەكان ،ببینن چۆن ڕێگــری دەكرێت لەوەی ئایینەكان بەئازادی بژیــن ،چەنــد مەســیحی لەم واڵتــەی ئێمە كۆچی كرد؟ چەند ئێزیدی كوژرا لەم واڵتەی ئێمە؟ چەند كارەســات قەوماوە لەم واڵتەی ئێمە؟چەنــد شــار لەم واڵتــەی ئێمە وێران كــراوە؟ چەند بەدبەختــی لەم واڵتەی ئێمە هاتۆتەدی؟ خۆ كێشــەی ئێمە هەر داعش و تیرۆرســتەكان نییــە ،ئــەوە هەڵەیــە گەر وابزانــی عیــراق بــەس كێشــەی داعــش و
ئێمە دەسەاڵمتان هەیەو حكومەمتان هەیە چاوەڕی مەكەن ،حكومەت بەتەنها دیموكراسی‌و رۆشنگەری‌و ئازادییەكان بــەدیــبــهــێــنــێــت ،نــەخــێــر دیــمــوكــراســی بــەشــێــكــی ئـــەركـــەكـــانـــی حــكــومــەتــە لـــــەڕووی ی ــاس ــادان ــان‌و تــەرشیــعــەوە، بەڵكو بەشەكەی تر ئەركی رێكخراوە مەدەنییەكان‌و ژیانی كۆمەاڵیەتی ئێمەیە هــەمــوو حــزبــەكــان دەڵــێــن مــەتــرســی هەیە ،ئەی كەواتە چارەسەرتان بۆ كەی هێشتۆتەوە؟ سەركەوتنانەی پێشمەرگە بەدیهێناوە و ئەو بەرســنگ گرتنەی كورد لە بەرامبەر داعش باشــتر لەحكومەتەكانــی ناوچەكە نواندی، پێموایــە ئەگــەر خوێندنەوەمــان وردبێ ،و بابەتیبــێ ،بێباكنەبین و ڕێكیشــكەوین كە ریفراندۆم لەكاتی گونجــاودا بكرێت ،ئەگەر خوێندنەوەمان باشــبێت ،بیســەلمێنین كە دیموكراسین و سۆزی هێزە دیموكراتیەكانی دنیــا بەڕاســتی بۆ الی خۆمان ڕابكێشــین،
تیرۆرســتەكانی هەیە ،ئەی كێشەكانی تری دوای رووخــان ،ئــەی مــادەی 140بــۆ جێبەجێناكرێ ،ئەی كێشەی نەوت و غاز بۆ چارەسەرناكرێت لەم واڵتە ،ئەی دەستور بۆ جێبەجێناكرێت ،خۆ داعش لەم واڵتە حاكم نییە ،لەبەرئــەوە ئومێدەوارین ئەم ئامانجە هاوبەشــەی دیموكراســی هەمانــە لــەم سەردەمەدا لەدیموكراسی تێبگەین و كەمتر خۆمان بەبابەتی البەالوە مەشــغوڵ بكەین!
info_chawder@yahoo.com
باشــترین شــت لەكۆتا قســەمدا كە بیكەم ئەوەیــە ،ئــەم كوردســتانە ،كێشــە ناوخۆییەكانمان چارەسەر بكەین و بتوانین میلەتەكەمــان و هێزەكانمــان باشــتر ئامادەبكەین ،بۆ قۆستنەوەی هەر فرسەتێك كــە ئێســتا یــان لەئایینــدەدا كــە بۆمــان دێتــەدی ،بێگومــان ئەمــە ئەركێكــی زۆر پیرۆزەو لەخۆبوردەیــی حكومەتی هەرێم و حزبــە سیاســییەكانیش ،بۆئــەوەی واز لەبڕیارەكانــی رابــردوو بهێنیــن ،یــان لەهەندێكیــان واز بهێنیــن ،بۆ ئەوەی بێینە ســەر شــاڕێی چۆنیەتــی بەدیهێنانــی ئامانجەكانی ئەم سەردەمەمان و بەدیهێنانی دیموكراسی لەم ســەردەمەدا ،كە ئەركێكی پێویســتە ،واتــا :با پاســاو نەهێنینەوە بۆ ئــەوەی كــە دەتوانیــن ریفرانــدۆم بەبــێ چارەســەركردنی كێشــەكان بكەیــن ،ئەمە ناكرێ و قورسە ،بەپێچەوانەوە دەبێ رەخنە لەهەموو هەڵەكانی رابردووی خۆمان بگرین ڕەخنــە لــە هەڵــە یاســاییەكانمان بگرین، ڕەخنــە لەهەڵــە سیاسیســەكانمان بگرین، ڕەخنــە لەهەڵــە ئابورییەكانمــان بگریــن، ڕەخنە لەهەندێك هەڵســوكەوتی ناپەسەند بگریــن و ڕەخنە لەدیاردە دزێوەكان بگرین، كــە خەڵــك نەفرەتی لێدەكــەن و هەڵەكان كەم بكەینەوە ،نەك بكەوینە سوكایەتیكردن بەیەكتــرو پڕوپاگەندەی خراپ و شــكاندنی یەكتــر و ســورنەبین لەســەر هــەر هەڵــەو بڕیارێــك كــە دابێتمــان ،بەهەمومانــەوە هەڵەمان كــردووە ،من بەشــەكەی یەكێتی باســدەكەم ،یەكێتی ،دەبێ لەهەموو الیەك زیاتــر لەخۆبوردوو بێت و یەكێتی دەتوانێت رەخنــەی عەقاڵنی لەخۆی بگرێــت لەپێناو ئاشــتكردنەوەی خەڵكــدا ،بۆئەوەی خەڵك تێبگات كە ئەگەر یەكێتی هەڵەشی كردبێت، ئەمــە هەڵــەی چەنــد مەســئولێك بــووە، رەفتــاری چەند بەرپرســێكە ،ئەمە هەڵەی سیاســەت و ســتراتیج و مەبدەئــی یەكێتی نیشــتیمانی كوردســتان نییــە ،بۆیە دەبێ هەموومان بەگشتی سیاســەتە هەڵەكانمان راســت بكەینــەوەو پەرلەمانیــش كارا بكەینەوەو سەرلەنوی ئاشت ببینەوە و ئێمە ئێستاش بەقەدەر شــاخ كێشەمان نەبووە، لەشــاخ كێشــەمان زۆرتــر بــوو ،لەشــاخ یەكتریشــمان كوشــت لــەدوای ڕاپەڕینیش یەكترمان كوشت ،بۆ توانیمان ئاشتبینەوە؟ لەقۆناغی شاخدا ئاشتبوینەوە ،كە ئێسقانی یەكترمان شــكاند لەشــاخ ،هەمیش لەدوای ڕاپەڕین لەساڵی 1993كە شەڕبووەوە تاكو 1998كــە رێكەوتنــی واشــنتن كــرا، هەرتوانیمان كێشەكانمان چارەسەربكەین، لەگەڵ هێزە ئیســامییەكانیش شــەڕمانبوو ئێستا ئاشــتبوینەتەوە و هیچ كێشەیەكمان نییە ،یەكێتی و پارتیش هیچ كێشــەیەكمان نییــە لەگەڵیــان ،ئەوانیــش بەبــێ هێــزی چەكــدار لەناو پڕۆســەیەكی سیاســی ئارام ئــارام سیاســەتی خۆیــان دەكــەن و مافی ئازادی خۆیان وەرگرتووە ،دەبێت هەموومان تێبگەیــن ،كــە دەرســی گــەورە لەمێژوودا كێشــەكانمان كاتێــك هەبــووە، چارەســەركردووە توانیومانــە میلەتەكەمان لــەدەوری یــەك قەزیە كۆبكەینــەوە و هەل بقۆزینــەوە و ســەركەوتن بەدەســتبهێنین، بەپێچەوانەشــەوە كاتێــك لەشــەڕی ناوخۆ بویــن ئاســان نەبــوو هیچمــان 10هــەزار پێشــمەرگەمان لەشــاخ هەبێــت ،زۆرتریــن پێشــمەرگە كە لەناو ڕیزەكانی یەكێتی بوو لەساڵی 1984بوو نەدەگەیشتینە 12هەزار كــەس ،بۆئاگاداریتان ،لەشــاخ جاریوابووە 500پێشــمەرگە بووین ،لەدوای كارەســاتی هــەكاری لەسەرانســەری كوردســتان 500
4
پێشــمەرگەمان نەمابــوو ،وردە وردە بەسیاســەتی دروســت هێنامانــەوە مایــە، ئێســتاش مەترسی كەم نییە ،گرێی دەست نەخەینــە دەم ،مەترســییەكان هەمومــان دەیزانیــن ،مــن لەهیچ حزبێكم نەبیســتووە بڵێت مەترسی نییە ،هەموو حزبەكان دەڵێن مەترسی هەیە ،ئەی كەواتە چارەسەرتان بۆ كەی هێشتۆتەوە ،هەموتان دەڵێن مەترسی هەیــە ،ئــەی چارەســەر بۆ كــەی ،كەوابێ ئێســتا كاتــی چارەســەری كێشــەكانە، كاتیشــمان زۆر بەدەســتەوە نییە ،ئەمساڵ پار نییە پێرار نییە ،گەلۆ ئەمساڵ ئەمساڵە، ئەمســاڵ نزیكدەبینــەوە لەكۆتایی شــەڕی داعش ،ئەمســاڵ ئیتر دەرگاكان سنورەكان دەكرێتەوە كە هەموو كۆمپانیاكانی دنیا بێن بۆ ئەم بازاڕانەی ســوریاو عیراق ،بۆئەوەی بەرژەوەندییەكانیــان دابینبكــەن‌و نەوتــی زیاتــر دابینبكەن ،كــە كۆمپانیــاكان هاتن ســنورەكان‌و دەرگاكان كرایــەوە بــۆ بەرژەوەندییەكان ،بەرژەوەندی هەمیشــەیی هەیە لەحكومەتدا دۆســتایەتی هەمیشــەیی نییە ،لەسیاسەتدا دۆســتایەتی هەمیشەیی نییە ،رقی هەمیشــەیی نییــە ،بەرژەوەندی ئابووری هاوبەشی هەمیشەیی هەیە ،ئێستا ئیتــر هەمــوو كۆمپانیــاكان‌و هەمــوو دەوڵەتــەكان لەدیراســەی ئــەوەن ،كامیان زۆرتریــن بەرژەوەندی لەســوریاو لەعیراق‌و لەیەمــەن‌و لەمیســرو لەلیبیا و لــەم واڵتانە دابینبكــەن ،ئێســتا هەمــو لەســەرئەوە لێكۆڵینەوە دەكەن ،بینیتان مفاوەزاتی 1+5 لەئێران كە ســەركەوت ،هەرچی كۆمپانیا و دەوڵەتــی دنیــا هەیــە ،چــۆن هەڵپەیانبوو بگەنە ئێران بۆ ئەوەی چنگیان لەو بازاڕەی ئێران كە هەیەتی گیربێت ،شەش دانە مانگ فڕۆكەخانــەی تــاران بەرنەدەكــەوت لەكۆمپانیــاكان و وەفدەكانی جیهان ،ئێران ئێســتا هەموویان لەسەر هێڵن وەستاون بۆ ئــەوەی خۆیانــی پێداكــەن ،و هەمــوو ئەو دەوڵەتانــە كە شــەڕیان كردووە ،شــەڕیان لەپێنــاوی بەرژەوەندییەكانــی خۆیانــدا كــردووە ،ئێســتا ئەمریــكا دەڵێــت ئێمــە نەهاتویــن بــۆ عیــراق بــۆ ئەوەی ســەرباز بەكوشــتبدەین بۆ ئــەوەی بەجێیبێڵین ،بۆ بەرژەوەندییەكانمان هاتوین ،ڕوســیا ئەوەی كە دەیكات لەئەنجومەنی ئاسایشــەوە تاكو دوا كۆنگــرەی جیهانی لەدنیادا دوا بەرگری لەبەشــار ئەســەد دەكات ،واتە تاكو ڕادەی بەكارهێنانــی چەكــی كیمیایــی بەرگــری لێدەكات و پاساویشــی بــۆ دێنێتەوە ،ئەمە بۆئــەوەی نییە ســەرۆكی ئێســتای ســوریا بهێڵێتــەوە یاخــود نــا ،بەڵكــو بۆئــەوەی زۆرترین دەستكەوتی دوای نەمانی بەشاری دەستكەوێت لەسوریا هەروەها لەواڵتانی تر، ئەمــە زلهێزەكان وادەكەن ،واڵتە بچوكەكان دیــارە و خۆشــتان دەزانــن زوو ئەمــە قبوڵدەكــەن ،ئێمەومانان چیــن كە بیرلەوە نەكەینەوە كــە بەرژەوەندی گەورەی واڵتان تەحەكوم لەكۆنگرەكانیان دەكات ،تەحەكوم لــە رێكەوتنەكانیــان دەكات‌و تەحەكــوم لەسەپاندنی سیاسەتی تازەی دوای جەنگی داعش لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەكات ،ئەمە دەبێت باش باش بیزانن ،بۆیە بافریابكەوین، كە ئێمە دەڵێین كاتمان بەدەستەوە كەمە و كاتێكــی زۆرمان لەدەســتچوو بەبێ ئەوەی چارەســەری كێشــەكان بكەیــن ،ئــەم كاتەكەمــەش دەڕوات ئەگــەر نەیقۆزینەوە، كە ڕۆشت كاڵەك نا بەرد بەئەژنۆی خۆمان دەشــكێنین حەتمــەن بەردەكــە ناشــكێت ئەژنۆی خۆمان دەشكێت. زۆر سوپاستان دەكەم
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
5
سوڵتان بە زەحمەت گەڕایەوە قۆناغێكی سەخت بۆ كوردی باكور بەڕێوەیە ئەنقەرەو ئیستەنبول‌و زۆربەی شارە كوردییەكان سیستمی سەرۆكایەتییان رەتكردەوە چاودێر: دوێنــێ ،2017/4/16 ،پڕۆســەی دەنگدانــی ریفرانــدۆم لەتوركیــا بــۆ هەموار كردنەوەی دەســتور بەڕێوەچوو، بەپێــی ئەنجامــە فەرمییــەكان بێــت، رێــژەی "بەڵــێ" %51بــوەو رێــژەی "نەخێر"یــش %49بــووە ،بەپێــی ئــەم ئەنجامە جیاوازی لەنێوان رێژەی "بەڵێ" و "نەخێــر"دا ،زۆر كەمبووەو لەگەڵ ئەو جیاوازییەشــدا ،ئەردۆغــان و ئاك پارتی توانیــان دەنگــی تەواو بــۆ هێنانەكایەی سیســتەمی ســەرۆكایەتی لەتوركیــا بەدەســتبهێنن .بەپێی وتەی چاودێران و سیاسەتمەدارانی باكوری كوردستان ،ئەم سیستەمە لەبەرژەوەندی دۆسیەی كورددا نییــە ،بەواتایەكی تــر قۆناغی دوای ئەم ریفراندۆمە ،ســەرەتای قۆناغێكی سەخت دەبێت بۆ كوردانی باكور. هاواڵتیانی توركیا تا ئێستا شەش جار خۆكاندیدكردنــی پەرلەمانتــاران لــە 25 بەمەبەســتی دەنگدان لەسەر گۆڕانكاریی ساڵەوە دەهێنرێتە خوارەوە بۆ 18ساڵ. دەستوور ڕوویان لە سندووقەكان كردووە، هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆككۆمارئەوەش لە هەریەك لە ساڵەكانی ،١٩٦١پێنــج ســاڵ جارێــك و لە هەمــان رۆژدا ٢٠٠٧ ،١٩٨٧ ،١٩٨٢و ٢٠١٠دا .ئەنجامی ئەنجام دەدرێت .سەرۆككۆمار پەیوەندیی سەرجەم ڕاپرسییەكان 'بەڵێ' بووە جگە لەگەڵ پارتەكەی ناپچڕێنێت. لــە ڕاپرســییەكەی ســاڵی ١٩٨٨كە بە ئــەو پارتانــەی كــە دەیانەوێــتئەنجامی ''نەخێر'' كۆتایی هاتووە. پاڵێوراویــان بۆ پۆســتی ســەرۆككۆمار هەبێت ،پێویستە النیكەم لە سەدا پێنجی كۆی دەنگەكانی هاوواڵتیانیان بەدەســت لەسیستەمی سەرۆكایەتیدا چی هێنابێت ،یان 100هەزار دەنگدەر دەنگی دەگۆڕێت؟ بەپێــی گەاڵڵەنامــەی گۆڕانكاریــی پێدا بن. بەهــۆی بونی دەنگۆ لەســەر ئەوەیدەســتوری كۆماری توركیا ،سیســتەمی حوكمڕانــی دەگۆڕێــت بۆ ســەرۆكایەتی كە ســەرۆككۆمار تاوانێكی ئەنجام داوە، كــە لە 18مــاددە پێكهاتــووە ،ژمارەی بەدەنگــی نیوە كۆ یەكــی پەرلەمانتاران پەرلەمانتــاران لــە 550پەرلەمانتــارەوە دەتوانرێــت لــە پڕۆژەیاســایەكدا داوای دەكرێتــە 600پەرلەمانتــار ،تەمەنــی كردنەوەی دۆســیە لەسەر سەرۆك كۆمار
بكرێت. ســەرۆك كۆمــار ،جێگرانــیسەرۆككۆمار و وەزیرەكان دادەمەزرێنێت و كۆتایی بە ئەركەكانیشیان دەهێنێت. دامەزرانــدن و البردنی وەزارەتەكان،ئەرك و دەســەاڵتدان بە دامودەزگاكان و دامەزراندنی دامودەزگاكان لەناو شــار و دەرەوەی شار بە بڕیارنامەی سەرۆكایەتی دەبێت. پەرلەمانــی توركیــا دەتوانێــت بــەدەنگی سێ لەسەر پێنجی پەرلەمانتاران بڕیــاری ســەرلەنوێ ئەنجامدانــەوەی هەڵبژاردنــی پەرلەمــان و ســەرۆككۆمار بەیەكەوە بدات. ئەگــەر پەرلەمان لــە خولی دووەمیســەرۆككۆمارێكدا ،بڕیــاری دووبــارە ئەنجامدانــی هەڵبژاردنــی دایــەوە،
بێت ،لە 17ناوچەی باكوری كوردســتان پێشــنیاری بــۆ رایگشــتی توركیا كرد، باری نائاســایی راگەیەنراوە ،لەوانەش لە توانی رێژەیەكی بەرچاو بەدەستبهێنێت شــارۆچكەكانی ئامەد ،هەكاری ،دەرسیم بــۆ گۆڕینی چەند بڕگەیەك ،لەڕاســتیدا و هتــد بەتایبەت لەو قەزاو ناحیانەی كە الوازكردنــی دەســەاڵتی ســەربازی بوو دەنگــی "نەخێــر" ی لێدەكرێــت .بەپێی بەســەر جومگەكانــی فەرمانڕەواییەوە، بۆچونــی چاودێران بۆ ئەوەیە هاواڵتیانی یــەك لــە خاڵــە هــەرە گرنگەكانی كە ناوچەكە نەچنەسەر سندوقی هەڵبژاردن هەمواركرایەوە ،هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار و بایكۆتــی ریفراندۆمەكە بكەن ،ئەمەش بوو لەڕێگەی خەڵكەوە ،ئەمە رێخۆشكەر لەبەرژەوەنــدی دەنگەكانــی "بەڵــێ" بــوو بۆ ئــەوەی ئەردۆغــان لەمڕۆدا بەم دەبێــت ،لێــرەدا خاڵێكی گرنگــە هەیە ،خەونــە سیاســییەی بــگات ،واتــە ئەم ئەویــش بایكۆتكردنــی ریفراندۆمەكــە ،ریفراندۆمــە لــە دەســتورێكی مەدەنــی ناكاتە لەبری"نەخێر" ،لەبەرئەوەی رێژەی زیاتــر ،خەونی ئەردۆغانە ،ریفراندۆمەكە بەشــداربوو كەمتردەكاتــەوەو ئەمــەش یەكســانە بــە مۆبیلیزەكردنــی كۆماری بەئەرێنــی بەســەر رێــژەی زۆرینــە واتە توركیــا لەســەر چۆنێتی داڕشــتنەوەی "بەڵێ" دادەشكێتەوەو چونكە "بەڵێ" كان پەیكــەری دەســەاڵت لــە سیســتەمی ئامادەگییــان لەسەرســندوقەكان دەبێت ســەرۆكایەتی توركیــا ،سیســتەمێك و ئــەو كات بایكۆتكــردن لەبەرژەوەندی پڕاوپــڕ موبیلیزەكــراو لــە فۆڕمێكــی دەنگەكانی "بەڵێ" دەبێت! توركیــدا! سیســتەمێك كــە توركیایەك بەهێزبوونــی ئیســامی ناســیۆنالیزمی دەرفەتی سیاسەتی دیموكراتی لەبار توركیــا پێناســەكەی بێــت .دواجــار لەپاش ریفراندۆمەكە پڕۆســەی سیاسی دەبات لــە توركیــا ،درێــژەی دەبێــت و پارتە سیاســی چاودێرانی بەپێــی بۆچونــی ســەرۆككۆمار دەتوانێــت جارێكــی دیكە سیاســییەكان لەســایەی پارلەمان كارو لــە دەكــەن بــەوە ئامــاژە لەتوركیــا، خۆی كاندید بكاتەوە. چاالكییەكانیان ئەنجامدەدەن. ژمارەی ئەندامانی دادگای دەستوری سیســتەمی نوێی ســەرۆكایەتی توركیا،لــە 17كەســەوە كەمدەكرێتــەوە بۆ 15پارلەمــان بەتەواوەتــی پەرتــەوازە و بێ سەرۆكێكی نیوەقاچ ێ رۆڵ دەمێنێنــەوە ،لــە دەســەاڵت و بــ كەس. بەپێی ئەنجامی ریفراندۆمەكە ،دەنگی هەڵبژاردنــی داهاتــووی پەرلەمانــی پارلەمانێــك و چەنــد پارتێــك ،دەبێتەتوركیــا و ســەرۆككۆمار پێكــەوە و لــە ناوەندێكــی جێبەجێــكاری ســەرۆكۆك "بەڵێ" بۆ سیســتەمی سەرۆكایەتی زۆر سەرۆكی ئاك پارتی واتە وەك ناوەندێكی بــە زەحمەتــی ســەركەوت ،واتە بەرەی 2019-11-3ئەنجام دەدرێن. تاكــە پارتێكی سیاســی لێدێت .بەمەش "نەخێــر" كە لەگــەڵ رەتكردنەوەی ئەو بزوتنەوەی سیاسی كورد ،وەك پارتێكی سیســتەمەی ئەردۆغــان و ئــاك پارتی، لە هەلومەرجێكی نائاسایدا ئۆپۆزسیۆنی بەهێز گۆشەگیرتر دەكرێت .نزیكە لەنیوەی دەنگەكان. بەڕێوەچوو! بــۆ بۆچونــی چاودێرانــی سیاســی جێی باســە ریفراندۆمەكــەی ئەمجارە، ئەمــەش ئاســتەنگی و كاریگەری خۆی بە بــەراورد لەریفراندۆمەكەی 2007،2010 سیستەمێك پڕاوپڕ موبیلیزەكراو لە لەســەر جێبەجێكردنــی سیاســەتەكانی فۆرمێكی توركیدا! جیاوازتــر بــوو ،لە كەشــێكی نائــارام و ئەردۆغــان ،بەواتایەكیتــر دورنییــە لــە نادادپەروەرییــادا بەڕێوەچــوو ،بۆ نمونە رێفراندۆمــی ئەمجــارە وەك ئــەوەی هەڵبژاردنــی داهاتووی ســەرۆكایەتیدا، بەپێــی ســەرچاوەی میدیاكانــی توركیا ساڵی 2007و 2010نییە ،كە هەردووكیان ئەردۆغان ئەو پۆستە لەدەستبدات. ئــاك پارتــی لەڕێگــەی پارلەمانــەوە،
كاراكردنەوەی پارلەمان ،گرفتە سەرەكییەكەی بەر لە ریفراندۆم
یەكێتی ،بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان چاوەڕێی وەاڵمی پارتیە سەعدی ئەحمەد پیرە :راپرسی بكرێت یاخود نا ،كاراكردنەوەی پارلەمان بە گرنگ دەزانین فازڵ بەشارەتی :پێویستە ریفڕاندۆم هیچ گرفتێكی لەبەردەم دروستنەكرێت‌و پرسی پارلەمانیش بە كۆبونەوەیەك چارەسەردەكرێت چاودێر – رێبین حەسەن:
ئەنجومەنی سەركردایەتیی پارتی ،دەڵێت «ئەگــەر یەكێك لە كایە سیاســییەكانی هەرێــم گرفتــی كەوتــە بــەردەم ،نابێت كایەكانــی دیكــە ئیفلیج بكرێن ،پرســی پارلەمانیــش كێشــەیەكی گــەورەی سیاســییە ،بــەاڵم كێشــەی یاســایی‌و سیاســییەكەی پارلەمان گەورەتر نییە لە ئیرادەی حزبە سیاســییەكان‌و دەتوانرێت بە كۆبونەوەیەك چارەسەربكرێت».
لــە دواكۆبونــەوەی هــەردو مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی‌و پارتــی ،یەكێتــی پێشــنیاری نوێــی ســەبارەت بە پرســی كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان، پێشكەشــی پارتــی كردوە ،و بڕیاریشــە دوای هەڵســەنگاندنی پڕۆژەكــە ،وەاڵمی یەكێتی بدرێتــەوە .ئەمە لەكاتێكدایە كە بەپێــی بۆچونــی چاودرێرانی سیاســی ،ریفڕاندۆم‌و كاراكراكردنەوەی پارلەمان ســەرەكیترین گرفتی الیەنە سیاسییەكان رۆژی 11ی ئــەم مانگــە ،وەفدی بااڵی بــەر لــە ریفرانــدۆم ،كاراكردنــەوەی هاوبەشــی یەكێتی‌و پارتــی ،لە بارەگای پارلەمانــی كوردســتانە .الی خۆشــیەوە مەكتەبی سیاسیی یەكێتی لە شاری هەولێر ئەندامێكــی مەكتەبی سیاســیی یەكێتی ،كۆبونــەوە ،لە دوای كۆبونەوەكەش ،مەال ئاشــكرایدەكات ،ریفرانــدۆم بكرێــت یان بەختیار ،لێپرســراوی دەستەی كارگێڕی نــا ،كاراكردنــەوەی پارلەمــان بــە الی مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی ،رایگەیاند، یەكێتییــەوە گرنگە .هــاوكات ئەندامێكی
لیژنەیەكی بااڵی حزبە كوردســتانییەكان وەرگرتوەو دوای تاووتوێكردنی ،وەاڵمیان بــۆ ریفرانــدۆم پێكدەهێنرێــت ،كــە دەدەینــەوە‌و هەوڵدەدەیــن وەاڵمەكانمان بەالنیكەمــەوە لە حــەوت حزب پێكدێت‌و ئەرێنی بێت. بزوتنەوەی گۆڕانیش یەكەم حزب دەبێت كــە گفتوگــۆی پێكهێنانــی كۆمیتەكەی یەكێتی :هەمو شتێك لەم واڵتەدا لەگەڵ دەكرێت. پارلەمانی پێویستە مەال بەختیار ،وتیشــی «ئەوەی ئێمە هەر لەوبارەیەوە ،ئەندامێكی مەكتەبی لە كۆبونەوەكە وتومانە بۆ كاراكردنەوەی پارلەمانــی كوردســتان ،هیــچ حزبێكــی سیاســیی یەكێتــی ،بە(چاودێــر)ی دیكــە نەیوتــوەو پێشــنیاری خۆشــمان راگەیانــد ،ئەگەر راپرســی بكەین یاخود لەوبارەیــەوە داوەتــە پارتی ،بڕیاریشــە نا ،كاراكردنەوەی پارلەمانی كوردســتان بەمنزیكانە لەالیەن مەســعود بارزانییەوە بــە گرنگ دەزانین ،چونكە هەمو شــتێك لەم واڵتەدا پارلەمانی پێویستە ،هەروەها وەاڵممان بدرێتەوە». هــاوكات فــازڵ میرانــی ،ســكرتێری كاراكردنــەوەی پارلەمانیــش بــۆ زیاتــر مەكتەبی سیاســیی پارتــی ،لەو كۆنگرە پێشخستنی سیستمی دیموكراسی گرنگە. ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ،وتیشــی رۆژنامەوانییــەدا ،ئامــاژەی بەوەكرد ،لە كۆبونەوەكــەدا پێشــنیاری یەكێتیمــان «پێویســتە یەكێتــی زۆر بــە بایەخەوە دەربــارەی كاراكردنــەوەی پارلەمــان لــەو بابەتــە بڕوانێــت‌و كاری بــۆ بكات،
لەكاتێكــدا ئەگەر باســی دروســتكردنی واڵتی دیموكراســی دەكەین ،نابێت بەبێ بایەخ تەماشــای پارلەمان بكرێت‌و بەبێ گرنگی سەیركردنی پارلەمان‌و كارەكانی، مەترسیدارە». ناوبــراو ،جەختیشــیكردەوە ،وەك چۆن باســی چارەســەركردنی كێشەكان دەكرێــت ،پێویســتە بە هەمانشــێوەش باســكردنی كاركراكردنەوەی پارلەمان بە گرنگییەوە بێت ،بۆیە بە الی یەكێتییەوە كاراكردنــەوەی پارلەمــان بۆ سیســتمی دیموكراسی وەك خوێن وایە. «لە زۆربەی خاڵە چارەنوسسازەكاندا هاودەنگین» الیخۆشــیەوە ،ئەندامێكــی ئەنجومەنی سەركردایەتیی پارتی ،بۆ (چاودێر) وتی «پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا پێویستە بەردەوامیپێدانی هەبێت ،ئەگەر
یەكێــك لــە كایــە سیاســیەكانی هەرێم گرفتــی كەوتە بــەردەم ،نابێت كایەكانی دیكــە ئیفلیج بكرێــن ،بۆیــە ئەگەر هەر الیەنێكی سیاسی بەهانەی هەبێت ،دیارە نایەوێت پرسی ریفڕاندۆم سەربكەوێت». فــازڵ بەشــارەتی ،رونیشــیكردەوە، پێویستە پرسی ریفڕاندۆم هیچ گرفتێكی لەبــەردەم دروســتنەكرێت‌و پرســی پارلەمــان هەمومان دەزانین كێشــەیەكی گــەورەی سیاســییەو دروســتبوە« ،من وانابینم كێشــە یاســایی‌و سیاسییەكەی پارلەمــان گەورەتربێت لە ئیرادەی حزبە سیاســییەكان‌و پڕۆســەی سیاســی لــە هەرێمی كوردستان ،ئەویش ئەگەر حزبە سیاســییەكان ئیرادەیان بخەنەگەڕ ،ئەوا پرسی پارلەمان ،گرفتێكی گەورەو ئەوتۆ نییــە ،دەتوانم بڵێم لــە یەك كۆبونەوەدا چارەسەردەكرێت».
شرۆڤەی سیاسی
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
ئامانجی ئەمریکا لە لێدانەکەی سوریادا !
لێكەوتی دوای رەوینەوەی دووكەڵی موشەكەكانی ترەمپ
ئەحمەد عەبدواڵ سامان سنجاوی بەر لەهەر لێکدانەوەیەک ،ئەمریکا دووبارە بۆ مرۆڤایەتی خســتەوە روو ،کە هەر دەســەاڵتێک چەکی کیمیای لەناو واڵت لە دژی گەلەکەی بەکاربهێنێت ،لە لێدانی تۆماهۆکی ئەمریکا دەربازی نابێت! لەماوەی ٨هەشــت ساڵی دەســەاڵتی دیموکراتەکان ئەمریــکا رەهایــی پێشــەنگایەتی لە هەیمەنەتی بەســەر واڵتــان روو لــە کەمــی بــەکار هێنانــی توانا سیاســی و ســەربازیەکان بــوو ،بــەاڵم بە پێچەوانــەوە ،ئەمریکا لە ماوەی چوار ســاڵی رابردوو لە رووی ئابوریەوە گەشــەی زیاتــری بەخۆوە دی ،هۆکاری ســەەرکی دابەزینی نرخی نەوتــی خــاو و زێــڕ ،دەگەڕێتەوە بۆ سیاســەتی ئابوری ئەمریکا ،ئەم لێدانە دووری ئەمریکای لە ســوریا و عیراق نزیکــردەوە ،هەژمونی ئەمریکا لە ناوچەکە پتر دەکات ،و کۆنتڕۆڵی ئاراستەکردن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بگرێتەوە دەست ،هەرچەند ئەمریکا لە ماوەی رابردوودا کاری زۆری لەدەســتدا و نەیتوانی ئەرکەکان وەک ئەو هەژمونەی کە هەیبــوە رابپەڕێنێت ،کەچــی ئەوەی ئێســتا دەبیندرێت ئەمریــکا بــۆ گۆڕانــکاری ،خێرایەو پەلەیەتــی ،پێم وایە وەکو ئەگەر ئەم خێرایــەی ئەمریکا کاری نەخوازراوی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت و کۆریای باکــورو یابان و کوریای باشورو رۆژهەاڵتی ئەوروپا ،لێبکەوێتەوە! ترامپ ،لە دەرفەتێک دەگەڕا ،بۆ ئەوەی بە کردەوە ئەو رادیکاڵیەی خۆی لە سیاسەتدا کە لە هەڵبژاردنەکان پێی دەرچوو ،لە رووی کردەیەوە بســەلمێنێ و بەکاربهێنێت، ئــەم لێدانــە بۆ ترامپ بە ســەرکەوتن لە ناو یــارو نەیار تۆمارکرا. ئەم هێرشە موشەکیانە ،ئەمریکای لە ماوەی خۆپارێزی بردەوە بۆ قۆناغی رادیکاڵی ،لە ماوەی خۆپارێزی ئەمریکا بەتایبەت لە ســوریادا ،روســیا بۆیەکەم جار کەشتیگەلی جواڵند و هێز و چەکی بردە ناو سوریا ،دەرفەتیش بۆ ئێران کراوەتر بوو ،پشتگیرەکانی بۆ ئەسەد لەسەر زەمین لەناو ســوریا پێڕەو بکات .بەاڵم لەدوای هێرشە موشەکیەکان، پەیامێکی گەورەی بۆ روســیا و ئێران نارد ،هێشــتا ئەو پەیامــە بە شــێوازی تــر بۆ کوریــای باکــور بەردەوامە، ئەمریکا هێزو توانای سیاسی خۆی دەردەخات ،ناوەستێت تا هەژمونی روسیا لە سوریا کۆتایی پێنەهێنێت. ئــەم لێدانە بۆ ئێران دەتوانیــن بە هەنگاوی یەکەم بۆ دەرپەڕاندنی لە ســوریا و بچوکردنــەوەی پێگە و بازنەی دەســەاڵتی ئێــران بــەو ناوچانــەی کــە هیاللی شــیعی پێدەوترێــت ،ببینین ،هەنگاوی یەکەم بۆ لێدانی ئیران لە سوریایە ،و هەنگاوی دووەم لە عیراق ،سێهەم لەناو ئێران، هەرچەند لە هەنگاوی یەکەم ســەربکەوێت ئەوا هەنگاوی دووەم بــۆ ئیــدارەی ترامــپ زۆر قــوڕس دەبێت ،چونکە عیراق زۆر جیاوازە بە بەراورد بە سوریا ،ئاسان نیە شیعە لە شیعە و شیعە لە ئێران یان شیعە بێ دەسەاڵت ،بکرێت یانیش شــیعەی بێ ئێران بەسەر کورد و سونە بااڵدەست بێت ،عیراق بونی بەردەوامی هەبێت ،چونکە عیراق خۆی بەردەوام بونی ئەستەمە،چ جای هاتنە سەر بۆیە کارکردن بۆ هەنگاوی سێهەم پێوستی بە دەیان ساڵی تر هەیە ! هەر بۆیە لە هەنگاوی یەکەمدا دوژمنەکان ( ئیسرائیل و ســعودیە) دەستخۆشــی لە ئەمریــکا و ترامپ دەکەن، ئــەم هەنــگاوە هەناســەیەکی ســازگارە بۆیــان ،جگە لە ئێران ســەرجەم واڵتانی ناوچەکە بە هەرێمی کوردســتان و رۆژئاوای کوردستانیشەوە دەستخۆشی و پشتیوانی لەو لێدانانە دەکەن! ئەمریکا بەم لێدانە بۆ ســوریا و واڵتان ئیتر ئاســمانی سوریا بۆ ئەمریکایە ،و هیچ هێزێک بە سوپای سوریاشەوە نابێت کۆنترۆڵی ئاســمانی بەدەســت بێت ،لە زەمینیشدا پشــتیوانی هێزەکانــی ســوپای دیموکراتیــن ،دڵنیای بە تورکیا دا کە هێزی ئاســمانی ســوریا تێکشکێندرا ،بۆیە پێوســت ناکات لە ئێســتا و ئایندەدا هێزەکانی سوریای دیموکرات هێزی ئاســمانیان هەبێت ،هــەروا بۆ کوردیش دڵنیای بوو کە رژێمی ئەســەد ئیتر ئەو توانایەی نیە لە ئاســمانەوە شەڕی زەمینی بکات ،و لە ئایندە ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستان داگیر بکاتەوە! سااڵنێک بوو ئەمریکا لە سوریا وەک پێویست بە ئەرکی خۆی هەڵنەستابوو ،بەم لێدانەی لە رژێمی ئەسەد لەدوای دەسەاڵتی زۆری روسیا لە سوریا ،ئەمریکا هاوپەیمانەکانی دڵنیاکردەوە ،بۆیە ئەمریکا لە سوریا و لە عیراق و واڵتانی دژ بە بەرژەوەندیەکانی ئەمریکا ،پێویستی زیاتر بە ناتۆو واڵتانی هاوپەیمان و هاوبەرژەوەندیەکان هەیە!
info_chawder@yahoo.com
6
لەگــەڵ تەقینــەوەی یەكــەم بۆمبــی تۆماهۆكــی ئەمەریــكا لــە بنكــەی ســەربازی شــوعێرات ،زۆر هاوكێشەی سەربازی و سیاسی و رۆڵ و ئاماژە گۆڕان و هەندێــك جێگیــر و هەندێكــی تریــش ئەگەرەكانی بــوون بــە واقیعیان بێ هێزتر بوون ،ئەمە ســەرەتای قۆناغێكی نو ێ و خاڵی دەستپێكی سەرەتای تازەیە، كە لەگەڵ دەنگی بۆمبەكاندا شەپۆلی گۆڕینی ژمارەی هاوكێشەكانیشی هەست پێدەكرا. دوای ســ ێ رۆژ لە هێرشــی هێزی سەربازی سوریا بۆ ســەر شارۆچكەی خان شیخۆن لە پارێزگا ئیدلب، كــە بەهۆیەوە نزیكەی 300هاواڵتی مەدەنی كوژران و زیاتــر لــەو ژمارەیەش برینداربــوون ،ئەمەریكا بە 59
موشــەك بنكــەی شــوعێراتی لە شــاری حمس كردە ئامانج و بەهۆیەوە 6كەس كوژران ،ئەمە ســەرەتای ئەو خاڵی دەســتپێكە بوو ،كە رەنگە سەرەداوی زۆر پێــدراوی دیكە بێت ،بەتایبەتی لە رووی دانانی هێڵی ســور بــۆ چاالكییەكانی هاوپەیمانانــی دژە ئەمەریكا (روســیا ،ســوریا و ئێــران) و دەركەوتنــی بەهێــزی ئەمەریكا لەسەردەمی ئیدارەی ترەمپدا ،چونكە كەمتر لــە 48كاتژمێــر دوای بۆردومانەكــە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویالیەتەیەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە كەناڵی ( )CNNوتی" ئەوەی رژێمی ســوریا كردی نەدەكرا ب ێ وەاڵم بێت ،بەتایبەتی منداڵم بینی لە باوەشی دایك و باوكیاندا بە خراپترین جۆری كیمیاوی كوژرابوون". بەب ێ خوێندنــەوەی كارنامــەی كابینەكەی ترەمپ و هەڵمەتی بانگەشــەكانی ،ناتوانرێت شیكاری ورد و لۆژیكی بۆ ئاراســتەی سیاســەتی ئەمەریكا بەنسبەت ســوریا و ناوچەكە بكرێت ،كە لەســادەترین وەســفدا بریتیە لە گەڕانەوەی ئەمەریكایەكی بەهێز و سنوردانان بــۆ بەرەی نەیار ،كە گۆڕەپانی ناوچەكە و بەتایبەتی ســوریایان لە قازانجی خۆیان دەستبەســەرداگرتووە، بەتایبەتــی دوای نزیكبونەوەیان لە توركیا و هێرشــی توركیا (قەڵغانی فــورات) ،ئەوەیش بەواتای جێمانی ئەمەریكا لە ماراسۆنەكە و بەهێزبوونی باسكی بەرەی دژە خۆرئاوا.
خاڵی هەڵگەڕانەوەی هاوكێشــەكە لە هێرشــەكەی سەر بنكەی شوعێراتەوە دەستی پێكرد ،لەبەرئەوەی ئەمەریكا راستەوخۆ هاتەوە نێو هاوكێشە سەربازییەكان و پەیامێكی نوێیش بوو لەسەر ئەرز بۆ روسیا ،ئێران و سوریا ،كە هێڵە گشتییەكان لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا نەبەزێنن. دوای هێرشــەكە روســیا دژایەتی كــرد و ئێرانیش لەرێگــەی وەزارەتــی دەرەوەوە پەیامێكــی تونــدی باڵوكــردەوە ،بــەاڵم بەبــڕوای چاودێرانی سیاســەتی ئەمەریكا ،جارێكی تر بەرەی نەیاری ئەمەریكا ناتوانن وەك كابینەی ئۆباما لەســەر جــادەی قیر و بەئارامی بــڕۆن ،بەڵكــو هاتنی ترەمــپ گۆڕانــكاری بەرچاوی دروســتكردووە كە رەنگە لە حاڵەتی پێویستیدا بگاتە بەكارهێنانــی هێز ســەربازی ،هەرچەنــدە ترەمپ لە چاوپێكەوتنەكەیدا لەگەڵ ( )CNNبەئاشكرا ئەوەی وت ،ئــەوان ناچنە نێو شــەڕی ســەربازییەوە لەگەڵ ســوریا ،بەاڵم تەئكیدیشــی لەوەكــردەوە ،هەركاتێك مەترســی لەســەر مافەكانی مرۆڤ هەبێت هەڵوێست وەردەگرن. بۆ لێتێگەیشــتنی باشــتر لە هاوكێشــەی ســوریا، ناكرێــت دۆخــی ئیقلیمــی ناوچەكــە لەبەرچــاو نەگیرێــت ،لەپێش هەموویانەوە عێــراق ،ئەوەیش لە قســەی چەند بەرپرســێكی بااڵی روســیادا بەئاشكرا
دەركــەوت ،كە وتیان ئەمەریكا بۆ پەردەپۆشــكردنی كوشــتنی هاواڵتیانی موسڵ هێرشەكەی ئەنجامداوە و كاردانەوەیەكی دیپلۆماسی بەهێز بوو ،كە ئەگەر ئەوان لە ســوریا پشتیوانی نیزامی ســوریا بكەن و هاواڵتی مەدەنــی بكوژن ،ئەوان ئەمەریكایش لە عێراق هەمان سیناریۆ دووبارە دەكاتەوە. پرســیاری جیــدی لــەدوای رەوینــەوەی دوكەڵــی بۆمبەكانــی ئەمەریــكاوە دروســتبووە ،كــە ئایــا ویالیەتەیەكگرتــووەكان جارێكــی تر رێگــە بە بەرەی نەیــار دەدات بچنــەوە ســنورەكانی خۆیــان و بــە ئارەزووی خۆیان دەستكراون لە كوشت و بڕی خەڵك و ئۆپۆزسیۆن یان ترەمپ بەڵێنەكانی دەكاتە كردار و بەهێــز رووبەڕوویان دەبێتەوە ،نەك تەنها لە ســوریا، بەڵكــو لــە عێــراق ،یەمــەن و لوبنانیش ،كــە هێڵی پێشەوەی بەریەككەوتنی هەردوو گروپەكەن. لە عێراق داعش گەیشــتوەتە ســەرەتای كۆتایی و كاتی بەشــكردنی میراتەكەی هاتــووە ،بەپێچەوانەی ســوریاوە لێــدان لە رژێمی ســوریا دەچێتــە خانەی بەرژەوەندییەكانی داعشــەوە ،چونكە ئەگەر لە عێراق ســەركەوتكرابن ئــەوا درونیە جارێكی تــر بگەڕێنەوە ســوریا ،بەتایبەتی دوای كۆنترۆڵكردنەوەی بەشێكی ناوچەكانــی پارێــزگای دێرزور كە هاوســنورە لەگەڵ پارێزگای نەینەوادا.
تۆماهۆكەكان ..نۆبەرەی كۆمارییەكان
كیرسا ئەحمەد وەشانی تۆماهۆكەكانی ئەمریكا بۆ سوریا لەسەر كەشتیگەلەكانییەوە هەمان ئەو بریق و باقەی هەبوو كــە دەینا بە دەســەاڵتی ســەدام حســێنەوە .ئەو وەشــاندنە جارێكی تر دەسەاڵت و عەرزی عەزەالتی ئەمریــكای نیشــاندایەوە لە دیفاكتــۆی خۆرهەاڵتی ناوەڕاســتدا دوای هەشــت ســاڵ لــە حوكمڕانــی دیموكراتەكان و كۆتایی دەسەاڵتی ئۆباما. ئەو شەوەی ئەمری تەقاندنی موشەكەكان دەرچوو ترەمپــی ســەرۆكی ئەمریــكا لەگــەڵ شــا عەبدوڵاڵ مەلیكی دووەمی ئوردن قســەی كردبوو ،پێی وتوبو "بۆیــە دۆخی ســوریا وای بەســەرهات لەبەرئەوەی
ئۆبامــا دەهاتە ســەر تیڤییــەكان و پالنەكەی خۆی ئاشكرا دەكرد ،چۆن دەبێت سەرۆكی واڵتێك لەسەر تیڤــی پالنەكانی بۆ دوژمن ئاشــكرا بكات" ،ترەمپ ئەگەرچی رەنگە مەلیك عەبدوڵاڵشی لەو ساتەدا بە دوژمنی خــۆی نەزانیبێت ،بەاڵم رەنگە بۆ تەقاندنی تۆماهۆكــەكان پێی نەوتبێت ئەو شــەوە لە ســوریا دەدەن .بەهۆی زمانی داییكیانەوە كە لەگەڵ بەشار ئەسەد هاوسۆزن و حسابی ئەوەی كردوە دوور نییە ئەسەد ئاگادار بكاتەوە لەسەر بۆردومانەكە. موشــەكەكانی ئەمریــكا نۆبــەرەی گەڕاندنەوەی دەسەاڵتی كۆمارییەكان بوو لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست، چونكە لەســاڵەكانی رابردوودا لەدوای جۆرج دەبلیو بوشــی كــوڕەوە بەهــۆی دەســەاڵتە میانڕەوەكانی دیموكراتەكانەوە گۆڕانكارییەكان بە زویی لەسەر ئەم ناوچەیە دەركەوت ،واقعێك هەیە كە واڵتانی عەرەبی هەمــوو كاتێــك لەو كاتانەدا ســەقامگیر تر بون كە كۆمارییەكان لەسەر دەســەاڵت بون .ئەو شۆڕشەی بەنــاوی بەهــاری عەرەبییــەوە تونــس و میســرو لیبیاو دوایینیشــیان كە ســوریای گرتــەوە ،لەكاتی دەســەاڵتدارێتی دیموكراتەكانــدا بــون .كاتێك بوو تازە باراك ئۆبامــای نوێنەری دیموكراتەكان چوبوە سەر عەرشــی كۆشكی سپی لەبیری جێبەجێكردنی ئــەو بەڵێنانــەدا بوو كــە دابوی بــە جەماوەرەكەی
كە هەرە لەپێشــیان كشــانەوەی هێزەكانیان بوو لە عیــراق ،بیركردنــەوەی ئەو بۆ دەســتبەردار بون لە واڵتانــی عەرەبی و خۆ دەربازكــردن لە گێژاوی ئەو واڵتانــە بــوو ،تا كۆتایی ئۆبامــا توانی هەندێك كار بكات ،هەندێك لــەو بەڵێنانە جێبەجێ بكات كە بە گەلەكەی دابو ،ئەمریكا لەسەردەمی ئەودا بە الوازی بگەڕێتەوەو شــەڕی تیرۆر بكات ،ئوســامە بن الدنی سەرۆكی ئەلقاعیدەی كوشت و خۆشی سەرپەرشتی پرۆســەكەی كــرد ،بــەاڵم هەمــوو بەڵێنەكانیشــی جێبەجێ نەكرد. ئێســتا چیرۆكی ئۆباما كۆتاییهاتوەو جارێكی تر ترەمــپ نوێنەرایەتی كۆمارییــەكان دەكات ،ترەمپ ئەگەرچی چەند مانگێكە دەســتیبەكارەكانی كردوە كاتــی دەوێت تا ئەو پالنانــەی هەیەتی جێبەجێیان بكات ،ئەو موشەكانەی بەبێ گەڕاندنەوە بۆ كەس نای بە ســوریاوە سەرەتای دەركەوتنی گۆڕانكارییەكانە، كەواتــە كۆمارییــەكان و ئەمریــكا لــە خۆرهەاڵتــی ناوەڕاست بەبێ پرس كردن بۆ هیچ واڵت و كەسێك گۆڕانكاری لەم ناوچەیەدا دێننە ئاراوە. گۆڕانكارییەكانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و الپەڕەی یەكەمــی هەرە لەپێشــی ناو لیڤێكســەكەی ترەمپ یەكالكردنەوەی سوریایە ،الپەڕەی دوەمیشی عیراق و نەهێشتی كاریگەریی و هەژمونی واڵتانی ناوچەكەیە
لەســەری ،ئەمریكییەكان خۆیان بــە قوربانیدەرەی رزگاركردنی عیراق دەزانن ،ترەمپ بە ئاشكرا دەڵێت، دەیانەوێت خوێنڕشتن و نەهامەتی لە سوریا نەهێڵن بۆیە سازشــیش ناكەن لەســەر مانەوەی ئەسەد كە روسیاو ئێران بەتوندی پشتیوانی دەكەن. لەبــارەی عیراقیشــەوە پێیوایــە قوربانیــدەری راســتەقینە خۆیانن و چەندین كــوژراو و برینداریان بــۆ رزگاركردنــی داوە پێــش هاتنــی ترەمپیــش كۆمارییــەكان زۆر بەڕونــی دەیانــوت ،هەموو چەك و جبەخانەكانمان كە بەجێمان هێشــت بۆ ســوپای عیــراق كەوتە دەســت میلیشــیاكانەوە ،ســەرۆكی ئێســتای ئەمریكاش لە بانگەشەی هەڵبژاردندا وتی: هەموو ئەو بیرە نەوتانەی لەژێر دەستی داعشدان و رزگاریان دەكەینەوە بەرهەمەكەی دەفرۆشــین و بە داهاتەكەشی قەرەبوی كەسوكاری قوربانییەكانیانی پێدەكەنەوە. ئەمریــكا ئێســتا چــی دەوێــت؟ ئارامكردنەوەی ناوچەكــە بەگشــتی و یەكالكردنــەوەو نەهێشــتنی ملمالنێی مەزهەبییە ،خستنە سەرپێی ئەو واڵتانەیە كە خۆیان بە قوربانیدەری دەزانن ،ئەم ئارامبونەیەش بەبــێ پێدانــی ماف بە خاوەن مافــەكان نایەتەدی، ئەگەر خاوەن مافەكان پەرتەوازە نەبن.
بەڵێ و نەخێر .تورکیا بەرەو ئایندەیەکی دیار!
ئازاد ئیرباهیم ئەحمەد بەپێــی ئامــاری کۆمیســیۆنی هەڵبژاردنــەکان لەتورکیــا ،لەڕیفراندۆمــی دوێنێــی تورکیــادا بــۆ گۆڕانــکاری لە 18مــادەی دەســتووردا 55 ،ملیۆن و 336هــەزار هاواڵتــی تورکیا مافــی دەنگدانیان هەبــووە .دەنگــی (بەڵێ)یش بــۆ گۆڕانکارییەکان لەدەستووردا ،زۆرینەی بەدەست هێنا. ئەنجامــی ڕیفراندۆمەکــە هەرچی بێــت ،مێژووی دوای ڕیفراندۆمەکــە مێژوویەکــی جیاوازدەبێــت بۆ هاواڵتیانی تورکیا بەگشتی و بۆ کوردیش بەتایبەتی کــە زیاتر وەک بەرەی دژو «نەخێر» بۆ گۆڕانکاری لەمادەکانی دەستووردا دەناسێنرێن .بەاڵم ئەنجامی ڕیفراندۆمەکە بەدڵی ئەردۆغان بێت یان نا ،دەستی ئەردۆغان دەکاتەوە بۆ زیاتر پەستان خستنەسەر ئەو
هاواڵتیانەی بە «نەخێر» دەنگیان بۆ ڕیفراندۆمەکە داوە لەگۆشەنیگای ئەو هەموو ڕێگرییەوە لەبەردەم دەنگدەرانی HDPدا دادەنرێت و جارێکیتر شــەڕو ناکۆکــی دەخرێتەوە باکوری کوردســتان بۆ ئەوەی کورد نەچێتەسەر ســندوقەکانی دەنگدان ،دەبینین تورکیــا نایەوێــت ئــەم پرۆســەیەیش وەک هــەر پرۆیەیەکیتر بەشێوەیەکی دیموکراتیانە تێبپەڕێت. ئەمــەش بەتــەواوی ترســە لەهەموو ئــەو میتینگە گــەورەو جەماوەرییانــەی HDPکــە لەمــاوەی ڕابردوودا لەگەڵ الیەنگرانی خۆیی و بەشێکی زۆریش لەئەندامانــی ئاکەپەو CHPیــش ئەنجامیانداوە. چونکە بەپێی ڕاپرســییەکان النگرانی ئاکەپە تەنها %89دەنگــی پێدەدەن بەخوێندنــەوەی هەموو ئەو پێشــهاتانەی لەتورکیادا دەردەکەون ،مێژووی دوای ڕیفراندۆمەکەی 16ی نیســان لەســەر دەســتووری تورکیــا؛ تــەواوکاری مێــژووی دوای کودەتاکــەی حوزەیرانی ســاڵی ڕابردووە بۆ پەستانخستنەســەر هەموو ئەو کەســانەی دژی دەسەاڵتەکەی ئاکپارتی دەبــن بەمانایەکیتــر ئەگــەر لــەدوای ســیناریۆی کودەتاکەوە 41هەزار کەس و 150ڕۆژنامەنووســی دژ بەدەســەاڵتی ئاکەپە دەســتگیرکرابن و ڕاپێچی زیندانکرابن ،ئەوا لەدوای ڕیفراندۆم دەســەاڵتەکەی ئەردۆغــان دەســتکراوەتردەبێ بۆ تەســوییەکردنی هەموو ئەو کەس و الیەن و میدیایانەی لەگەڵ دەنگی بەڵێ نەبووە بۆ گۆڕانکاری لەدەســتووری تورکیادا
هەوڵەکانــی ئاکەپەو ئەردۆغان بــۆ گۆڕانکارییەکان لە 18مادەی دەستووری تورکیاداو گۆڕینی دەسەاڵت لەپەرلەمانییەوە بۆ ســەرۆکایەتی ،تەنها لەسوودی ئاکەپەییەکانە بۆ مانەوە لەدەسەاڵتدا بۆ مێژوویەکی درێژتــر .تەنانەت لەئەگەری ســەرنەکەوتنی دەنگی بەڵێیشــدا ئەوا؛ ئــەو قســەیەی الیەنگرانی ئاکەپە ڕاستە کە دەڵێن «ئەگەر دەنگی بەڵێ سەرنەکەوێت، ئــەوا تورکیا لەئایندەدا توشــی ناکۆکی ناوخۆیی و ناسەقامگیری دەبێتەوەو دیموکراسی و تەواوی مافە مەدەنییەکان گۆڕانکارییان بەســەردادێت» ئەمەش بەڵگەیە لەســەرئەوەی ئاکەپەییەکان شکست قبوڵ ناکــەن و ناچاردەبــن ناوخــۆی تورکیا لەســوودی خۆیان بشــڵەژێنن و شــەڕو ناکۆکی دروست بکەن. لەئێســتادا بــەرەی ئۆپۆزیســیۆن نایشــارنەوە کە ئایندەیــان لەتورکیادا لەژێر هەڕەشــەدایەو ناتوانن دڵنیابــن لەژیانــی خۆیــان .چونکــە ئەردۆغــان و دەســەاڵتەکەی لەهەڵبژاردنەکانی پێشــوودا هەمان وێنەیان پیشــانی ئەو کەسانەداوە دژی ویستەکانی ئەردۆغان کاریان کردووە .تەنانەت ئەم ترسە لەالی هەمــوو ئــەو ئەندامانەی ئاکەپەیــش دەبینرێت کە دەنــگ بەنەخێر دەدەن و پێیانوایە گۆڕانکارییەکان لەســوودی هاواڵتیانــی تورکیانییــەو مێــژووی ســەدەیەکی ڕابردووی تورکیــا دەخاتەژێر گومان و پرســیارەوە .ئەو مێسیجانەی لەپێشــوودا لەالیەن ئەردۆغان و ئاکەپەوە نێردراوە بۆ مونافیسەکانیان؛
لەئێستایشــدا بۆ پرســی ڕیفراندۆم لەسەر دەستور بەردەوامیــان هەیــە .ئەمــەش ئایندەیەکــی دیاری تورکیامان پێدەڵێت کە تورکیای دوای ڕیفراندۆمەکە چــی ڕۆژگارێکی تاڵ و شــووم دەبێت بــۆ ئەوانەی دەنگیان نــەداوە بۆ ســەرکەوتنی گۆڕانکارییەکان. لــەم بارەیــەوە (کەمال کلیچــدار ئۆغڵــۆ) دەڵێت «ئەبێــت بەرگــری لــەم کۆمــارەی ئێســتا بکەین و خۆمــان نەخەینەنــاو قومارێکــەوە کــە بەزیانی ئایندەی خۆمان و تورکیایش بشکێتەوە»( .ئەلیف شــەفەق)یش گەورە نوسەری تورک دەڵێت «ئەگەر ئەردۆغــان ڕیفرانــدۆم بباتەوە ،ئــەوا تورکیا بەرەو حوکمێکی نادیموکراتی تاکڕەوانە دەچێت» .ویستی لەپێشــینەی ئەردۆغان و ئاکپارتی بەپرسێکی وەک گۆڕانکارییەکانی دەستورەوە؛ بۆ مانەوەی ئەردۆغانە لەدەســتەاڵتدا تاکو ساڵی ،2029بەمەش ئەردۆغان دەبێتە ناوەندی هەموو بڕیارە سیاسی و سەربازی و ئابووری و دپلۆماسی و ...هتد .لێرەیشەوە ئایندەی تورکیا لەبازنەیەکی داخراودا دەسوڕێتەوەو ناتوانێت بــەڕووی دەرەوەو گۆڕانکارییەکاندا بکرێتەوە ،بۆیە پێشبینیکراوە ،نەک ئەردۆغان سیستمی فیدراڵی بۆ تورکیا قبوڵناکات ،بەڵکو تورکیا لەئایندەدا هەنگاو بەرەو فاشیزمی ئیسالمی ــ ئیخوانی یان دیکتاتۆری تاکەکەسی و حزبی بنێت و هەر پرسێکی ئاشتی و دیموکراسیش لەو واڵتەدا لەڕەگەوە هەڵدەتەکێت و لەناودەچێت.
وتار
ذمارة ( )606دوشةممة 2017/4/17
info_chawder@yahoo.com
7
تاوانی هەڵەبجەو چەوساندنەوەی كورد لە دیدی گەورە بیرمەندی عەرەب ،د.شاكر نابولسی-یەوە.. عەدالەت عەبدوڵاڵ كاتێــك كــە ناوبەنــاو رەخنــە لــەو دیــدە رەهایــە دەگریــن كــە دێــت و لــە روانگەیەكی ناسۆنالیســتیی بەرتەســكەوە، هەمــوو رۆشــنبیرانی جیهانــی عەرەبــی بە بێ هەڵوێســت و شــۆڤێنی و پشتگیریكاری رژێمــە ســتەمكارەكان لەقەڵــەم دەدات، یــان لــە ئەنجامــی نەبوونــی زانیــاری و دەســتكورتی لــە پشــكنین و گەڕانــدا، پێیوایەتەواوی رۆشــنبیرانی ئــەو نەتەوەیە هیچ هەڵوەســتەیەكیان لەسەر رووداوەكانی جینۆســایدكردنی گەلــی كورد نەكــردووە، بەڵكو تەنهاشاباشیان بۆ رژێمی ستەمكاری بەعس هەبووەو تاوانەكانیان بۆ داپۆشــیوە، ئەوا هەرگیز ئەو رەخنانەمان لە بۆشــاییەوە نایەن و هەر لە خۆمانەوەو رەمەكینییە. جیهانــی عەرەبــی ،لەهەمــوو دۆخ و هەلومەرجێكــدا ،جیهانێكیخاڵــی نییــە لــەو بیرمەندو رۆشــنبیرانەی كــە تەنانەت نووســینانەدا بەئەندازەیەك رەخنەگرانە لەسەر خۆیشیان ،لە بابەت ئێمە ،قوربانی دەستی تاوانەكانــی دژ بــە كــورد دەنووســێت هــەر رژێمــە دیســپۆتیزمەكانی واڵتــی خۆیانــن كوردێكــی بریندارو خاوەن مەینەتیی دەســتی و پەڕاگەنــدەی ئاوارەیــی و تاراوگــەن و ،جینۆسایدیش هەر ئەوەی دەوێت و پێ دەكرێت خەڵكانێكن ،لەرووی سیاسی و فكرییەوە ،لە و دەنووسێت. ئیلیتی حوكمڕان و دەسەتدارانی واڵتەكانیان نابولســی لــە وتارێكیــدا بــە نــاوی یاخی و هەڵهاتوون. «هۆڵۆكۆستی بەعسییانە»( ،)1پێش هەر شــتێك ،تاوانــی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە دیدی رەهاو ناڕاست.. ئێمە هەموو جارێك لە ئاســت ئەو دەنگە (1988ز) بە تاوانی هۆڵۆكۆســت (-1939 موتڵەقگەرانــەدا ،ناچاریــن هەنــدێ نموونە 1945ز) دەچوێنێــت ،رژێمــی بەعســیش بهێنینەوە بۆ ئەوەی بیســەلمێنین كە دیدی (2003-1968ز) بــە رژێمــی نازیی ئەڵمانی رەها بۆ ئەم جۆرە پرســانە هەم ناڕاســتەو (1045-1929ز) .ئــەو لەو وتارەدا ،بە دەق هــەم دەبێتــە مایــەی باڵوكردنــەوەی رق و دەنووســێت»:ئەو مەرگەســاتە ،لەمێژووی كینــە لە نێوان گەالنــی ناوچەكەدا ،لەوەش عــەرەب و كورددا ،وەكو یــەك ،بەئەندازەی خراپتر دەشــێت هەندێ لە دۆســتانی دۆزی هۆڵۆكۆســتێك ســامناك و كــەم وێنە بوو. رەوای كوردیشمان لێ نیگەران بكات و لێمان ئەو كوشــت و بــڕەی كە عەرەب لە ســاڵی دووربخاتەوە ،بەتایبەتی ئەگەرلە ســەرینی (1988ز)دا بە كوردیان كرد بەكەسی تریان تاوانەكانی جینۆسایدەوە ،تانەو سەرزەنشت نەكردووە .عەرەبە موسڵمانەكان لە مەدینە و پەالمارمان بۆ ســەر رۆشــنبیرانی بێگانە ،منــەوەرەدا جولەكەیــان كوشــت و بڕكــرد لەهەر نەتەوەیەك بێت ،بەتایبەتی نەتەوەی كەبە نەگبەتیی جولەكە ناسراوە ،بەاڵم ئەو عەرەب ،هیچ پرۆسەیەكی هەاڵوێردكاریی تیا كوشــت و بڕە نەگەیشــتە ئــەو رادەیەی كە نەبێت ،هیچ جیاوازییەكیان لە نێواندا نەكەین لەســاڵی (1988ز)دا لــە هەڵەبجە و ناوچە و چەكوشــی تووڕەیی و هەڵچوونی سیاسی كوردییەكانی تردا ،پێی گەیشت». و كەفوكوڵــی ناسیۆنالیســتییانەمان درێــژ بەعس و عەرەب و ئیسالم ! بكەینەوە بۆ ســەر تەنانــەت ئەو دەنگانەش نابولســی ،بۆ تێگەیشــتن لــەو تاوانە بگرە– كــە بە هەمــان ئەندازەی خۆمــان و گەورەیــە ،ئــەم تراژیدیایــە دەبەســتێتەوە هەندێجــار -كاریگەرتریــش دژی تاوانەكانی بــە ئایدیۆلۆژیــای بەعسیزمیشــەوە ،بەاڵم رژێمــی بەعــس بــوون و لەهیــچ قۆناغێكدا بەعســیزم لە مێژووی نەتەوەی عەرەب جیا پشــتگیریان لێ نەكردووەو بە سیاســەت و ناكاتەوەو رەگ و ریشەی مێژوویی ئەم جۆرە رەفتــاری رەواو ئاســاییان نەزانیوە ،بەڵكو تاوانانە هەڵدەتەكێنێت ،ئەو تەنانەت لەسەر بــە پێچەوانەوە بە توندی هەڵوێســتیان لێ تاوانەكانی بەعس رەخنە لەقۆناغی جاهلییەت وەرگرتوون و هەریەكەو بە شــێوازی گونجاو و سەردەمی ئاینی ئیسالمیش دەگرێت و بە و هەڵبژێــردراو و لەدەســتهاتووی خــۆی دەق دەنووسێت « :ئایدیۆلۆژیای نازییانەی ســەركۆنەی كردووە ،بگرە بە هەمان رادەی بەعــس ،رۆڵێكی گرنگی لەبــەرز كردنەوەی خۆمان بەتاوانی دژ بە مرۆڤایەتییان زانیوەو ئاستی ئەو كوشت و بڕ و وەحشەتگەرییەدا هاوسۆزییشیان بۆ نەتەوەی ئێمە دەربڕیوە .هەبوو .لەم رووەوە ،مێژووی عەرەب وەك هەر گەلێكی تری سەر ئەم زەمینە ،پێمان دەڵێ: هەڵوێستی بیرمەندێك.. لێــرەداو لــەم بۆنەیەدا كــە هاوكاتی تاوانێكــی دورودرێژمان لەكوشــت وبڕكردنی وەرزی تاوانەكانــی هەڵەبجــەو شــااڵوە دوژمنەكانماندا هەیە لەپێش ئیسالم و دوای شــومەكانی ئەنفالكردنــی گەلــی كــوردە ،ئیسالمیشدا ،بەاڵم ئیســام بە ئامۆژگارییە هەڵوێستی بیرمەندێكی بوێر بیر دەخەینەوە بەخشــندەكانی ،زۆرجار ،فاكتەرێكی گرنگ كە مەبەستمان لە بیرمەندی لێبراڵی عەرەب ،بــووە لــە بەمرۆڤانە نواندنی ئــەو جەنگ و خوالێخۆشــبوو د.شاكر ئەنابولسییە( -1940داگیركارییانەی كە عەرەب كردونیەتییە سەر 2014ز) و دنیابینیــی رەخنەگرانــەی ئەو بە گەالنــی تری ئەم ســەرزەمینە ،بەاڵم مێژوو رووداوگەلــی كەم وێنە و وەحشــەتگەرانەی نموونە دەهێنمەوە. هەڵوێســتی ئــەم بیرمەنــدە لەبــارەی وەك ئــەوە تۆمارنەكــردووە كــە لەســاڵی جینۆســایدكردنی گەلی كورد بــە ئەندازەیەك (1988ز)دا تۆماری كرد». تەنك و روون و ڕەوان و جوامێرانەیە دروســت وەك ئــەوە وایە گوزارشــت لەناخی ئێمە بكات سەدام ،یان حوكمڕانیی چەتە ؟! و تەماهی لەگــەڵ مەینەتی و ئازارەكانی گەلی لەالیەكــی تــر ،نابولســی بــۆ ئەوەی ئێمەدا كردبێت .تــۆ ئەگەر لەم بارەیەوە وتارو لــەوە تێبگات كە بۆچی ئــەو تاوانە گەورەو نووسینەكانی نابولســی بخوێنیتەوەو ناوەكەی دڕندانــە لــە بەرامبــەر گەلی كــورد بەڕێوە نەبینیــت و لەســەری نەبێت ،ئەســتەمە پێت دەچێت ،زیاتر لەفۆرمی حوكمڕانێتی رژێمی وابێت ئەوەی نوســراوە هی كــورد نەبێت و لە بەعسورد دەبێتەوە ،ئەو لەم رووەوە دەگاتە نووســین و بەرهەمی كەسی ســەربە نەتەوەی ئەو باوەڕەی كە نابێ ئەم حوكمڕانییە بریتی عەرەب بێت ،چونكە نابولســی لــەو بەرهەم و بێت لە حوكمڕانێتییەكی سیاسی ،بۆیە ئەو
بە حوكمڕانێتیی چەتەی ناو دەبات. نابلوســی ،لــەوەش زیاتر بەڵێن دەدات كە بە چەندین هەڵقەكی لەسەر ئەم تاوانانە بوەســتێت و لەداهاتوودا كتێبێكی لەســەر بنووسێت ،ئەمەش لە روانگەی ئەو چەمكەی كــە ناوی لــێ دەنێت فیقهــی توندوتیژی و ســتەمكاری ،لەو بوارەدا دەڵێ « :لەســەر هۆڵۆكۆســتی بەعس لەعێراق زۆرشت نوسرا ئیــدی لــە دژی كــورد بووب ێ یان شــیعە و ســوننە لــە ئۆپۆزســیۆنی عێراقــدا .دكتۆر جــەواد هاشــم-ی وەزیــری نەخشــەدانانی پێشــووی عێــراق كــە لەحوكمــی ســەدام هەڵگەڕایــەوە و پەنــای بۆ كەنــەدا برد ،لە كتێبــە گرنگەكەیــدا (مذكــرات وزیر عراقی مــع البكر و صدام )2000-1967چیرۆكی ئەو مەرگەســاتە بەكۆمەاڵنە دەگێڕێتەوە كە ئەو حوكمــە بەرپــای نەكردبوون كــە لەعێراقدا هەبــوو بەڵكــو چەتەحوكمڕانەكانــی بەعس لە عێراقــدا بەرپایان كردبوون .لەم رووەوە، لەعێراقــدا حوكمڕانییەكی سیاســیی بوونی نەبوو ،بەڵكو كۆمەڵێك چەتە حوكمڕانییان دەكــرد ،ســەرۆكی ئــەو چەتانەش ســەدام حســێن (2006-1937ز) بــوو كــە دەیــان ســاڵ بە لۆژیكــی چەتەحوكمڕانیی عێراقی دەكــرد نەك بەهیــچ لۆژیكێكی ئــەو رژێمە حوكمڕانە داپڵوســێنەر و ستەمكارانەی كە مێژووی ئادەمیزاد بەخۆوەی بینیون .بەر لە چەتەیی بەعس لە عێراقدا ،چەند شــێواز و دەركەوتێكی نازیزمییانە هەبوو ،نازیزمییانە لــە تاوانكاری و ســتەمكاری و توندوتیژیدا، لــە هەڵقەكانی ئــەو لێكۆڵینەوەیەشــدا كە ئێســتا لە ئامادەكردنیدان ئاشــنا دەبین بە ( داپڵۆســین و سزا لە مێژووی بەعسیزم و نازیزم) و بەو نزیكانە لەالپەڕەكانی ئیالف و ئامرازەكانی تری راگەیاندندا دەست دەكەین بە باڵوكردنەوەیان و ئینجا لە كتێبێكدا بەم ناونیشانەوە باڵویان دەكەینەوە :چۆن بەعس لــە عێراق و ســوریا بەشــێوەیەكی تایبەتی فقهی توندوتیژی و ســتەمكارییان دامەزراند كــە ئاســەوارەكانیان لە جیهانــی عەرەبیدا تاوەكو ئێستاش ماون(.« )2
ئاماژە بۆ ئەزموونی تاریكی بەعس
لــە ئاســتێكی تــردا ،بــۆ ئــەوەی رەخنەكانی لە ستەمكاریی بەعس بەڵگەدارو پشت ئەستوور بن بە سەرچاوەی زانستی و موقارەبەكردنــی تاوانەكانی ئەو رژێمە تەنها بریتــی نەبێت لــە تۆماركردنی هەڵوێســت، نابولسی ئاماژە بە هەندێ مەرجەعی زانستی و كتێب و شــاهێدحاڵ دەكات كە ئەزموونی تاریك و پڕ لە چەوساندنەوەی بەعسمان پێ دەناسێنێت ،لەسەر زمانی ئەو سەرچاوانەوە وێنەی عێراقی سەردەمی رژێمی بەعسمان بۆ وێنا دەكات كە بریتییە لە وێنەی زیندانێكی گــەورە .ئەم پرۆســەی بــە زیندانیكردنەی عێــراق ،الی نابولســی ،دەبەســترێتەوە بــە پالن و پیالنــی بەعس خۆیــەوە كە بۆ
ئــەوەی بمێنێتەوەو لەناو نەچێت ،بەشــێك لە ســامانی سروشتی واڵت بۆ حزبی بەعس تەرخان دەكات.. نابولســی لەو بارەیەوە ،دەنوسێت»: لــە كەســە عێراقییە ئازادیخــوازەكان و لەو عێراقییە ئازادیخوازانەش عەبدولخالق حسێن دیمەنگەلێكی خێرامان لە هۆلۆكۆستی بەعس بۆ دەگێڕێتەوە لەو كاتەی كە لەدەســەاڵتدا بــوو ،دەڵێ :حزبی بەعس لــە دوای ئەوەی كە لەكودەتای ( 8ی شــوبات –ی 1963ز) حوكمــی گرتەدەســت تیــرۆری دەســەاڵتی لــەدژی گەل بەكارهێناو نزیكەی 20هەزاری كەسی لەباشــترین هاوواڵتییە عێراقییەكان لــە دیموكراتــەكان و چەپەكان كوشــت و، گۆڕەپانەكانــی یاریــگا وەرزشــییەكان و شــەقامەكان و هۆڵــی یانەكانــی كــرد بــە گرتووخانە ،چونكە زیندان و گرتووخانەكان پڕببــون و بەشــی وەرگرتنی ئــەو هەزاران كەسەیان نەدەكرد كە گیرابوون .عەبدولخالق حســێن بــەردەوام دەبــ ێ لــە گێڕانــەوەی دیمەنەكانــی هۆڵۆكۆســتی بەعســییانە و دەڵــێ :دوای ئــەوەی كە بەعــس بۆ جاری دووەم لــە ســاڵی (1968ز) دەســەاڵتیان ئەتكــرد ،عێراقیــان گــۆڕی بــۆ گەورەترین زینــدان و گەورەتریــن گــۆڕی بەكۆمەڵ بۆ قوربانیانی كارە تیرۆریســتییەكانیان ،ئەمە دوای ئــەوەی كــە ســوودیان لەئەزموونــی دۆڕاوی ســاڵی (1963ز) وەرگــرت پــاش ئــەوەی كــە عەبدولســەالم عــارف(-1921 1966ز)-ی هاوپەیمانیان كودەتای بەسەردا كردن .لێرەوە ئەمجارەیان بڕیاریدا بە كەڵبە و ددانەكانیــان و بــە نینۆكەكانیان و بەهەر نرخێك بێت ،دەسەاڵت بپارێزن. بە قســەی یەكێك لە شایەتحاڵەكانیش، كــە ئەویــش د .جــواد هاشــم-ی وەزیــری نەخشەدانانی سەرەتای نەوەدەكانی عێراقە، عەبدولخالق حســێن لەو كتێبەوە كە ناومان برد شــایەتی بۆ ئــەوە دەدات كە لەیەكێك لــە كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنــی وەزیراندا، ســەدام حسێن لە قســەیەكیدا كە بۆ ئەوان موفاجەئــە بــوو ،وتــی :ئەزموونی ســاڵی (1963ز) چیدی دووبارە نابێتەوە ،ئەمجارە حزبــی بەعس هاتۆتە دەســەاڵت بۆ ئەوەی حوكمڕانی بكات نەك بۆ 30ســاڵ بەڵكو بۆ 300ســاڵ! ،ئەمەش بەجێ ناهێنرێت تەنها بە تەرخانكردنی بودجەیەكی بەهێزی دارایی نەبێت بۆ حــزب ،بۆیە لــەو كۆبوونەوەیەدا بڕیارێكی وەزاری بە خۆماڵیكردنی پشكێكی نەوت دەركرا واتە %5ی نەوت و تەرخانكردنی بۆ دارایی حزب .بە پێی خەماڵندنی د.جەواد هاشم-یش ئەو بڕە پارەیە لەساڵی (1990ز) دا ،لەگەڵ قازانجە كەڵەكەبووەكانی گەیشتە نزیكەی 40ملیار دۆالر».
قۆرخكردنی دەسەاڵت
نابولســی ،لەبــارەی ئــەو عێراقــەوە كــە رژێمی بەعــس حوكمڕانیی تێدا دەكردو
خراپە لێك جیابكاتەوەو پابەندو شایستەی ئەو ستایشە خوداییە بێت كە بۆ نەتەوەكەی هەیە ..ئەو لەسەر ئەو تاوانانەی كە دەرهەق بــە گەلەكەمان كراوە ،هەندێ رســتەی زۆر كاریگەرو زۆر رەخنەگرانە بەرامبەر بە دنیای عەرەبــی دەنووســێت كــە كەم رۆشــنبیری عــەرەب هەیــە بوێریی ئــەوەی تیا بێت بەو رادەیەلەسەر نەتەوەی خۆی بوەستێت .لەم بارەیەوە نابولسی دەنووسێت-: « ئەمــڕۆ ئێمــەی عەرەبــە رۆشــنبیرە لیبراڵیستەكان چی بە برایانی كورد بڵێین؟ كەمتریــن شــتێك كە بوتــر ێ ئەوەیە ،ئێمە دەرهەقتــان تاوانبار بووین .ســەرەڕای ئەم تاوانە گــەورە و چەپەڵە ،كەچی ئێمە یەك وشەی داوای لێبوردنمان لە برایانی كوردمان، لەهیچ بەرپرسێكی عەرەب یان موسڵمان یان عێراقی ،نەبیست. ئــەی خودایــە لــەم لوتبــەرزی و خۆبەزلزانینــە پڕوپووچــە كــە الفــی ئەوە دەدەین نەتەوەیەكی شارستانین و باشترین نەتەوەشــین كە بۆ خەڵكی هاتبینە كایەوە (خري أم��ة ُأخرجت للن��اس) كەچی مەرجی ئــەم هەڵبژاردنە خوداییە بۆ ئێمە فەرامۆش دەكەیــن كــە ئەویــش فەرمانە بــە چاكە و نەفرەتكردنــە لــە خراپە .خراپــەش لێرەدا مەیخواردن و دەستبازی لەگەڵ ژنان و دزی و درۆ و شتی تری نەفرەتلێكراوی لەم بابەتانە نییە ،بەڵكو خراپە لێرەدا بێدەنگ بوونیشە لەهەق .پیاویش بە هەقەوە ئەناســر ێ نەك هەق بە پیاوەوە بناسرێت .ئێمە زۆر زۆر لە هەق و ناهەق بێدەنگ بووین و هێشتاش هەر بێدەنگین. هەتــا ئێســتا رۆشــنبیرێكی گــەورەی عــەرەب ،لــە جێــی چەتەكانــی بەعــس، داوای لێبووردنــی لــە كورد نەكــردووە(.)4 پێویســتە هەموومان لەبەرەبەیانی ساڵیادی هەموو ســاڵێكی هۆڵۆكۆستی هەڵەبجەدا بە رووتــی و پێی پەتی و پــۆل پۆل لەبەردەم هەقیقەتی ئەوەی كــە دەرهەق بە كوردمان كــردووە ،ڕابوەســتین .ئەڵمانەكان لەســەر ئەوەی كە هیتلەر-ی نازی بە جولەكەی كرد، هەتا ئەو رۆژەی زیندوودەكرێنەوە هەر داوای لێبــوردن لــە جولەكە دەكــەن .ئایا ئێمەی عــەرەب دڵۆپێك لەو مرۆدۆســتییە ئەڵمانی و ئــاكارە ئەڵمانییەمــان هەیە كــە خاوەنی بەهاگەلێكی مرۆیی بەرزن؟ یان ئێمە هێشتا ریزی پیشەوەمان هەیە بەب ێ ئەوەی زانامان هەبێــت یــان ســەر بكەویــن ،كــە ئەمەش دەبێتە مایەی ئەوەی بچینە گۆڕەوە؟ئای چ نەتەوەیەكی جێی پێكەنین و سەرسەخت و زۆردار و خــاوەن فیــزی وشــكین ،ئێمە خۆ ناسینی زۆرمان پێویستە!..».
عێراقییەكان و گەلی كوردی دەچەوسانەوە، ئایدیۆلۆژیــای بەعــس وەك هۆكارێكــی بنەڕەتی تەماشا دەكات ،هاوكات عەقڵییەتی كۆنترۆڵكردن و قۆرخكردنی دەسەاڵتیش بە ســەرچاوەی مەیەنەتی و مەرگەساتەكان دەبینێــت ،دەنا لە دیــدی ئەودا عێراق كــورت نابێتەوە لــە عێراقی بەعس، ئــەو هەنــدێ نموونــەی مێژوویــی دەهێنێتەوە كە دەشێت دڵخۆشكەر بــن بۆ ئــەوەی ئەم واڵتــە بە ئاگرو ئاســن حوكم نەكرێت ،لەم بارەیەوە، دەڵێ-: « كــورد و عەرەبــی شــیعە و بەرهەســتكاران لە عەرەبی سوننە ،جۆرەها ئــازار و تاوانــی ئەوتۆیان بینی و چەشــت كــە ســەری مــرۆڤ ســپی دەكــەن .ئەمە گرنگــە ،بــەاڵم گرنگتــر لــەوە ئەوەیــە كە گەلــی عێراق لــەو دەمەوە ئیــدی تۆمەتبار كــرا بــە توندوتیــژی لەالیــەك و ،لەالیەكی تریش بــەوەی گەلێكــە حوكمڕانــی ناكرێ تەنهــا بــە ئاگر و ئاســن نەبێــت ،ئەمەش هەڵەیەكی مێژوویی گەورەیە ،چونكە ئەوەی ئایدیۆلۆژیای توندوتیژی و سزای لە مێژووی نوێی عێراقدا جێگیر كرد حزبی بەعس بوو، بگرە دەســتەیەكی كەمبــوون لەو تكریتییە بەعسییانەی كە دەسەاڵتیان بۆ خۆیان قۆرخ كرد لەكاتێكدا كەزۆرینەی خەڵك لەدەرەوەی دەســەاڵتدا بــوو .خوێندنەوەیەكی خێرا بۆ مێــژووی عێــراق و مێــژووی گەلــی عێراق، پێمان دەڵێت كە گەلی عێراق بە سروشــتی خــۆی گەلێكی ناســك و خــاوەن خەونە و ژیانــی خۆشــدەو ێ و رقی لــە توندوتیژییە و ســزا و داپڵۆســینیش رەت دەكاتــەوە. هەر ئەم گەلەش بوو لەســەردەمی یەكەمی عەباسییەوە ( 861 -730ز) تاوەكو ئێستا چاكترین شاعیرە رۆمانسییەكانی بۆ هێناینە كایە .لە سەردەمی نوێشدا باشترین شاعیرە مۆدێرنیستەكانی عەرەب لە عێراقدا دەركەوتن كە لــە «نــازك ئەلمەالئكی»یەوە دەســت پێــدەكات و لە «عەبدولقــادر ئەلجەنابی» كۆتایی پێ دێت كە بە پێشــەنگی شاعیرە عەرەبە ســۆریالییەكان لەقەڵــەم دەدەرێت. واڵتی شــاعیرانیش هەمیشە واڵتی ئاشتی و خۆشویستن و خۆشەویســتییە .كاتێك كە حزبی بەعسی نازیزست لە ساڵی (1963ز) دا هاتە ســەر حوكم ،بە داپڵۆسین و سزاوە شــاعیرە عێراقییەكانی كوشت و لە خاك و لەعێــراق وەدەری نان و حزبی بەعس خۆی بووبە تاقە شــاعیری عێراق .بەوەش عێراق وای لێهات شــاعیرە راســتەقینەكانی نەما، بەاڵم پڕ بوو لە جەالد و بكوژی موتربەكراو بە ئایدیۆلۆیــا ،بەتایبەتی لەو دەمەوەی كە ســاتع ئەلحەســری( ( )3أبو خلــدون) ئەو بەهــا عەرەبگەراییانــەی پەخــش كــرد كە پەراوێزەكان: لەبەهای وەك زانراوە ،لەرووی مێژووییەوە، النابلسی ،شاكر( ،الهولوكوست البعثی)،نازییانەوە بەئەڵمانیكردنــی نەتەوەگەرانەی مقال منشور علی موقع (إیالف) ،تاریخ نشر سەرچاوە دەگرن».. المقــال2007/3/21 :م ،الرابــطhttp:// : elaph.com/Web/ElaphWritدەرهەقتان تاوانبار بووین ! لێرەدا ،نابولســی تەنها بەوە ناوەســتێت er/2007/3/220487.htm -2بەداخــەوە ،تەمــەن رێی نەدا كە ئەو كــە بــە زمانــی شــیكاری ،رەخنەیــی ،بە شێوازی پشتبەستن بە سەرچاوەی زانستی كتێبە بنووسێت و كۆچی دوایی كرد. -3ساتعئەلحوسەری كە ناسراو بە «باوكی و شــایەتیی كەســانی پەیوەندیدارو ئاگادار لەئەزموونی بەعس قسە لەسەر تاوانەكانی دژ خەلدون» (1968 -1879ز) تیۆرســێنێكی بە گەلی كورد بكات ،تەنها بە رەخنەگرتنی ناسیۆنالیســتی ســورییەو یەكێكــە لــە تونــدو رادیكاڵیــش لــە ئەزموونــی تاریكی دامەزرێنەرانــی بیــری ناسیۆنالیســتیی بەعس و ســتەمكارییەكانی رژێمی ســەدام عەرەبی و لە بانگەشــەكارانی سەرســەختی ئیكتیفــا نــاكات ،بەڵكو رەخنــەی توند لە نەتەوەپەرستیی عەرەبە. -4لێــرەدا ،وا دەردەكەوێت كە نابولســی رۆشــنبیرانی عەرەبیش دەگرێت ،ئەو لێرەدا بەگشتی ســەیری هەڵوێســتی رۆشنبیرانی ئــاگاداری هەنــدێ رووداو نەبێت ،چونكە لە نەتەوەكەی خۆی دەكات نەك تەنها لەســەر ساڵی (2005ز) و لە فیستیڤاڵی رووناكبیریی هەڵوێستە فەردییەكان و دەنگە ئازادەكانی ئەلمەدا -دا كە لە هەولێری پایتەخت سازكرا، ئێرەو ئــەوێ بدوێت كە خــۆی یەكێكە لەو گــەورە شــاعیری لوبنان ،عەبــاس بەیزون، دەنگــە زواڵڵ و مرۆڤدۆســتانە ،بەڵكــو بــە نــاوی هەمــوو رۆشــنبیرانی عەرەبەوە، نابولســی وێنە گەورەكــە دەكاتە پێوەر ،بە لێبوردننامەیەكی خوێندەوەو داوای لێبوردنی تایبەتــی كە نەتەوەی عــەرەب نەتەوەیەكی كرد كە بەعس بە ناوی ئوممەی عەرەبییەوە گەورەیــەو تەنانــەت ئیســامیش پێیــدا ئــەو جــۆرە تاوانانەی لــە دژی گەلی كورد هەڵداوە ،لەكاتێكدا الی نابلوسی عەرەب ئەو كردووە. نەتەوەیە نییە كە شایانی ئەو پیا هەڵدانانە بێــت ،چونكە بە گشــتی نەیتوانیوە چاكەو
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
w w w.ch awder n ews. com
No. (606)17-4-2017
info_chawder@yahoo.com
بە 32فیلمەوە ماڵی سینەما ،بەشداری حەوت فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی دەكات
(چاوە چاوەڕوانەكان)ی ئەنفال بەفۆتۆ پیشان دەدرێن چاودێر -تریفە: ێ ،2017/4/16لــە 29هەمیــن ســاڵیادی دوێنــ ئەنفالــدا ،هونەرمەنــدی فۆتۆگرافــەر (ئەژین قادر) ،لە كۆلێژی پــەروەردەی زانكۆی گەرمیان ،پێشــانگایەكی تایبەتی فۆتۆی بەناوی (چاوە چاوەڕوانەكان) كردەوە، ئەمڕۆیش ،2017/4/17هەمان پێشــانگە لەمۆزەخانەی نیشتمانەی (ئەمنە سورەكە) دەكاتەوە. سەبارەت بەم پێشانگە فۆتۆییە و لەم یادەدا ،ئەژین قادر بە (چاودێر)ی راگەیاند :زۆر خۆشــحاڵم كە دوای ماندوبونێكــی زۆر بگەمــە كۆتایــی بەرهەمەكەم‌و ئەم ێ بۆ یادی ئەنفال كەمێك پێشــانگەیە بكەمەوە ،دەمەو ئازاری چاوەكانی كەسوكاری ئەنفالكراو لەم پێشانگەیەدا
ێ ئازاری بخەمەڕو ،دەمەو چاوەكانتان لەفۆتۆكانمدا بــەدی بكەمەوە ،چونكە دوای 29ســاڵ هێشــتا ئاســەواری ئەنفال ماوەو بەچاوەكانەوە دیارن. لەم پێشــانگەیەمدا 40 فۆتــۆو وێنــەی پۆرترێــت و وێنــەی گونــدو خانــوە روخاوەكانــم خســتۆتەڕو، دواتــر ژان‌و خەمــەكان لێــرەوە دەگوازمــەوە بــۆ ســلێمانی و لــە مۆزەخانــەی نیشــتمانی دەیانخەمەڕو.
چاودێر-تریفە حەسەن: بڕیــارە لــەم مانگــەدا ،بەشــی پەخــش‌و باڵوكردنەوەی ماڵی ســینەما ،بــە 32فیلمی ســینەماكارانی كــورد و بیانــی بەشــداری لە حەوت فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتیی بكات. سەبارەت بە فیلمەكان‌و كاتی دیاریكراویان، (زانــا حەمــە غەریب) سەرپەرشــتیاری ماڵی سینەما بە (چاودێر)ی راگەیاند :لەم مانگەدا بــە 32فیلمی ســینەماكارانی كــورد و بیانی لە حــەوت فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتیدا بەشــداریدەكەین ،ئەوانیــش بریتیــن لــە: فێســتیڤاڵی فیلمــی نەهجــی نێودەوڵەتیی بە چــوار كورتــە فیلم لــە 5-1ی نیســان كە لە شــاری كەربەال بەڕێوەچو ،فێستیڤاڵی فیلمی ێ نێودەوڵەتیی قومرە لە شــاری بەسڕە بە س كورتە فیلم لە 18-15ی نیســان ،فێســتیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتیی ئامارجی لە شــاری بەغدا بەهەشــت كورتــە فیلم لە 29-28ی نیســان، فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتیــی ئەنقــەرە ێ كورتــە فیلم لــە 30-20ی نیســان، بــە ســ فێســتیڤاڵی كورتە فیلمی زانكــۆی ئینونو لە ێ كورتە فیلم لە 28-25ی شاری مااڵتیا بە س نیســان ،فێســتیڤاڵی فیلمــی ژنان لە شــاری ئەشــكی شەهیر بە هەشت كورتە فیلم لە -20 22ی نیسان ،فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتیی ێ فیلم لە 28ی نیســان تا تەرابلــوس بە ســ سێی ئایار بەڕێوەدەچن.
(ئەو رۆژەی من ئەمرم) باڵوكرایەوە كتێبــی (ئەو رۆژەی من ئەمرم)، كە لە نوســینی (حسێن بەفرین)ە، لێكۆڵینەوەیەكە لەســەر شیعرێكی (تەیــب جەبار) ،لــە دو توێی 135 الپەڕەی قــەوارە مامناوەندیدا چاپ و باڵوكرایەوە. ســەبارەت بــەم كتێبــە حســێن بەفریــن دەڵــێ :لەبەرئەوەی من لە ئەسڵدا كەسێكی (نەگونجاو) بوم‌و بۆ ئەو دەسەاڵت‌و (باوە سیاسی) یــە دەســتم نــەداوە و ئەوانیش تا بۆیان كرابێت هەوڵی پەراوێزخستن و كوژاندنــەوەی منیــان داوە .بــە واتایەكــی تــر مــن‌و (وەزعی باو)
Political, Educational & Social Weekly Press
لە شــەڕدا بوین‌و ئەو شەڕەش هیچ كات بەقازانجی من نەبوەو بەردەوام دەست‌و پێ شكاویم بۆ ماوەتەوە، بەاڵم لێی دڵ ســارد نیم‌و خۆم بە بەختــەوەر دەزانم كە تا ئەو رۆژەی ژیــان جێدەهڵێم رێگــە بەملكەچی و تەســلیمبون نادەم‌و ئەم شەڕی دەســتە یەخەیــەی مــن لەگــەاڵ (وەزعــی بــاو)دا وەك مانای ژیان ســەیر دەكەم .بۆیە شــیعری (ئەو رۆژەی مــن دەمرم) بــە الی منەوە مانای خۆی هەیەو لە روانگەی ئەم شــەڕە بەردەوامــەی خۆمــەوە لێی دەڕوانم.
سایتی نوێی
كەوتەكار
www.dabran.net
w.dabran.n بە سێ زمان :كوردی ،عەرەبی و ئینگلیزی
دیزاینی نوێ
حەمە کاکەڕەش
چیرۆکێکی نوێی
ژمارەکان ی داهاتوو
دەقی شیعریی نوێ
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
مەحموود نەجمەدین
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )547دووشەممە 2017/4/17پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
هەشــــتا ســــاڵ فـــــــڕین دیسان جاک نیکۆڵسۆن بەسەر هێالنەی کوکوختییەوە
ئا :ڕەخنەی چاودێر جاک نیکۆڵسۆن ٢٢ـی ٤ـی ١٩٣٧لە دایک بووە .بە بۆنەی ٨٠ ساڵەی تەمەنییەوە فیلمی «فڕین بەسەر هێالنەی کوکوختییەوە» نمایش دەکرێتەوە .ئەم فیلمە کە جاک نیکۆڵسۆن ڕۆڵی سەرەکیی تێدا دەبینێت ،بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٩٧٥دا لە سینەماکانی بەریتانیادا نمایش کرا .پاش ٤٢ساڵ وەک ڕێزلێنانێک لە نیکۆڵسۆن لەم ڕۆژانەدا نماییش دەکرێتەوە.
ساڵی باڵوكردنەوە١٩٧٥ : دەرهێنەر :میلووش فۆرمەن سیناریۆ :الورێنس هووبێن ئەكتەران :جەك نیكۆڵسۆن ،لویس فلێچەر ،میشێڵ بیریمەن خەاڵتەكان: براوەی ئۆسكار :باشرتین فیلم ،باشرتین ئەكتەری پیاو، باشرتین ئەكتەری ژن ،باشرتین دەرهێنەر و باشرتین سیناریۆ ناودێركراوی ئۆسكار :باشرتین وێنەگرتن ،باشرتین مونتاژ و باشرتین میوزیكی تێكست
حەفتاكان دەیەیەكی تازە بوو لە سینەمای هۆڵیووددا .ئیتر خەبەرێك لە پیاوە بااڵبەرزە فیلەتەنەكان نەبوو .گاری كۆپەر ،جان ڤین و گریگۆری پیك ،جێی خۆیان بۆ ئال پاچینۆ و ڕۆبێرت دینیرۆ و دەستن هاڤمەن و جەك نیكۆڵسۆن چۆڵ كرد .لەم قۆناغەدا «ناگوتن»ـەكەی مەك مۆرفی (جەك نیكۆڵسۆن) لە فیلمی «فڕین بەسەر هێالنەی کوکوختییەوە» ڕووداوێكی تازە و تایبەت بوو. لە ساڵی ١٩٦٢ـــدا ڕۆمانی «فڕین لەسەر هێالنەی كوكوختی» نووسراوی «كەن كیسی» باڵو بووەوە .ئەم ڕۆمانە هەرای نایەوە و سەرنجی «كێرك داگــاس» -ئەكتەر و بەرهەمهێنەری بە الی خۆیدا ڕاكێشا و لە ١٩٦٥ـــدا مۆڵەتی دروستكردنی فیلمێكی لەم ڕۆمانە كڕییەوە. هەڵبەت تا دە ساڵ دواتر نەیتوانی ئەم كارە ئەنجام بدات .لە ١٩٧٥ـدا كێرك داگاڵس هێندە گەنج نەبوو خۆی ڕۆڵی مەك مۆرفی ببینێت. پاش پرسوڕا سەرئەنجام میلووش فۆرمەنی خەڵكی چیك وەك دەرهێنەر و جەك نیكۆڵسۆن وەك دەورگێڕی ڕۆڵی مەك مۆرفی دەستنیشان كران.
فیلمەكە لە فەزای تاریكوڕوونی بەیانیدا دەست پێ دەكات و لە فەزای تاریكوڕوونی بەیانیدا كۆتایی دێت .ئەم دەستپێك و كۆتایییە دەمانخاتە بەردەم ئەم پرسیارەوە :لە فەزای نێوان ئەم دوو خۆرهەڵهاتنەدا چی شتێك گۆڕاوە؟ ئەمە پرسیارێكە پاشان وەاڵمەكەی وەردەگرین.
فیلمەكەدا ،كە بـــەردەوام لە نێوان دیمەنە دراماتیكی و نادراماتیكییەکاندا لە ڕەوتدایە، ئەمە بوو؛ لە دیمەنە دراماتیكییەكاندا زۆرجار كەڵك لە مونتاژی خێرا و كلۆزئەپ وەردەگرێت و لە دیمەنە نادراماتیكییەكاندا سوود لە وێنەگرتنی بێ‌كەت و هاوکات لە كلۆزئەپ وەردەگرێت. فۆرمەن لە وێنەگرتنی ئەم فیلمەدا بەردەوام كامێرا لەسەر پایە و تراولینگ بەكار دەهێنێت، تەنانەت لە دیمەنە جەنجاڵەكانیشدا .فۆرمەن لە هەر دیمەنێكدا هەموو توخمەكانی ئەو دیمەنە بە وردی پێكەوە دەگونجێنێت .بینەر دەتوانێت هەموو دیمەنەكان تەماشا بكات و سەرنجیان بخاتە سەر.
لــەم فیلمەدا ،هــونــەر و ئەزموونگەراییی سینەمای ئەورووپا ،بە تەكنیك و چیرۆكبێژیی ئەمەریكی ،گــۆڕاوە بۆ شاكارێكی سینەمایی. یەكێك لە كاریگەرییەكانی میلووش فۆرمەن ئەوە بوو كە سیناریۆكە بگۆڕێت ،هەوڵی دەدا پێكهاتە ڕیوایییەكەی بگۆڕێت بۆ پێکهاتەیەکی ڕیواییی ئیپیزۆدی ،كە لە تایبەیمەندیی سینەمای هونەری لــەم فیلمەدا ڕووبــــەڕووی ئاسایشگەیەكی ئــەورووپــی لە بەرامبەر سینەمای كالسیكی ئەمەریكا دێتە ئەژمار .كەواتە دەتوانین فلیمەكە توندوتیژ دەبینەوە ،كە زۆر وردەكار و ڕێكوپێك بۆ چەند ئیپیزۆدێك دابــەش بكەین ،وەك :چاودێری دەكرێت و بەڕێوە دەبرێت :دانیشنتە مۆرفی داخڵی ئاسایشگە دەبێت .دانیشتنە دەروونشیكارییەكان ،پشوو ،حەبی ڕۆژانە ،کاتی دەروونشیكارییان (کە تێیدا نەخۆشەکان بە خەو... ڕەزامەندیی خۆیان و لەبەر چاوی ئەوانی تر لە «فڕین بەسەر هێالنەی کوکوختییەوە»ـدا عەیبوعارەکانیان باس دەکەن و ئەمەیش مۆرفی ئــەوەی گرینگە ،كەسایەتیی بەرز و ئەرێنیی شێت دەکات ).ڕاكردن و ماسیگری... سەرۆكە ،کە سوورپێستە .پێش ئەم فیلمە و لە كارێكی تری فۆرمەن لە پێكهاتەی ڕیواییی ژانری ویستێرندا ،بەردەوام هیندییە سوورەكان
وەک هۆزی وەحشی نیشان دەدران. ئاسایشگەی نەخۆشە دەروونییەكان لەم فیلمەدا بە شێوەی ئاشكرا وێناندنی هێزە بۆ هێنانە سەر ڕێی ڕاست ،كە ڕاچێدی پەرەستار وەک جێبەجێكاری نیشان دەدرێت و زۆر توند و وشكە لەگەڵ نەخۆشەكاندا .ڕاچێدی پەرەستار لــە هــەمــوو هــۆكــارەكــان كــەڵــك وەردەگــرێــت بۆ سەركوتكردنی هەست و دركــی نەخۆشە دەروونییەكان ،كە هێندێکیان لەسەر داوای خۆیان ناویان لەوێ تۆمار كراوە. مـــەك مــۆرفــی لــە فــیــلــمــەكــدا كەسێكی تەندروستە و لە كێشمەكێشێكەوە گــاوە و ڕەوانــەی ئاسایشگەی دەروونییان كــردووە ،تا بزانن سەالمەتە یان شێتە .بەاڵم لەوێ بە زۆر دەیانەوێت جۆرە حەبێكی هێوركەرەوەی بدەنێ. لێرەوە سەرسەختییەكانی مەك مۆرفی دەست پێ دەكــەن .ئــەو بە سەركێشییەكانی خۆی هاوڕێیەكانی لەگەڵ شار و سروشت و ژن و ژیاندا ئاشنا دەكات. لە دیمەنێكی فیلمەكەدا مەك مۆرفی تاقەتی نامێنێت و پەالماری ڕاچێدی پەرەستار دەدات و كاڵوەكەی -كە ڕەمزی دەسەاڵتە -دەخات .لێرەوە
مەك مۆرفی دەبێتە ڕەمزی ئازادی و تەقەال بۆ ڕزگاری. لەم فیلمەدا تەركیز دەخرێتە سەر ئەوەی كە :شێت كێیە؟ شێتی چییە؟ كێ سەالمەتیی مرۆڤ دیاری دەكات و سنووری نێوان شێتی و سەالمەتی لە کوێدایە؟ لە هەمووی گرینگتر ڕەگی ئەو شێتییە لە كوێدایە كە دەبێتە هۆكاری ڕەتكردنەوەی مرۆڤ لە الیەن كۆمەڵگەوە؟ سكانسی كۆتاییی فیلمكە لــە هــەمــووی بەئازارترە .لێرەدا ئیدە فۆكۆیییەكە ،واتا شكست لە بەرامبەر سیستمدا «چاودێری ،تەمبێكردن: لەدایكبوونی بەندیخانە» دەسەلمێندرێت .زۆر بە جوانییش نیشان دەدرێت .چونكە مەك مۆرفی نەك وەك «قارەمان »،بەڵكوو وەك «پیاوە دەگمەنەكەی سەدە» لە تەقەلال لە بەرامبەر سیستمدا چارەنووسێكی جگە لە مەرگ نییە. بەاڵم نەك مەرگێكی پووچ و بەتاڵ ،بەڵكوو مەرگێکی جوان بە دەستی هاوڕێیەکەی خۆی، كە بە سەرۆك ناسراوە. بەڵێ .سەرئەنجام شێتەكە لە قەفەز ڕای كرد. ئەرێ ...هیچوپووچینە.
سامان کەریم چوار کتێبی نوێی پامۆک وەردەگێڕێت ئا :ڕەخنەی چاودێر سامان کەریم ،وەرگێڕ ،ئاماژە بەوە دەکات کە سەرقاڵی وەرگێڕانی سێ کاری نوێی نووسەری تورک ئۆرهان پامۆکە و لە ئێستاشدا دوانیان وەرگێڕانیان تەواو بوون و ئامادەی چاپن.
سامان کەریم بۆ ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند ،ساڵی ڕابوردوو بە ڕۆمانی ماڵی بێدەنگ دەستی کرد بە وەرگێڕانی کارەکانی پاموک کە لە مانگی شوباتی ٢٠١٦دا لەالیەن ناوەندی ئەندێشەوە باڵو کرایەوە. دوای ماڵی بێدەنگ ،ڕۆمانی ژنە قژ سوورەکەی وەرگێڕا کە نوێترین ڕۆمانی پامۆکەو لە مانگی شوباتی ٢٠١٦دا لە تورکیا باڵو بووەوە، دواتر دەستی کرد بە وەرگێڕانی ڕۆمانی سەمەرەیەک لە سەرمدا کە ڕۆمانێکی قەبارە گەورەیە ،پاموک لە ساڵی ٢٠١٤دا باڵوی
کردەوە ،وەرگێڕانەکەی تەواو بووە و ئامادەیە بۆ چاپ ،لە ماوەیەکی نزیکدا باڵو دەبێتەوە ،.وەرگێڕانی کتێبی من درەختێکم تەواو بووە و ئامادەیە بۆ چاپ ،ئەم کتێبە پێکهاتووە لە پارچە هەڵبژێردراوەکان کە پاموک لە ڕۆمانەکانی پێشترییەوە هەڵیبژاردوون ،دەستکاری ڕستەو بڕگەکانی کردوون ،سەردێڕی بۆ داناون. ئەو وەرگێڕە وتیشی" :لە ئێستادا سەرقاڵی وەرگێڕانی کتێبی ئیستانبوڵم ،دوای ئەم شاکارەش بە نیازم کتێبی ڕەش وەربگێڕم".
2
ژمار ه ( )547دووشه‌مم ه 2017/4/17
نامەکانی بێکێت داهێنانێکی گۆشەگیرانە ئاشکرا دەکات
دانا ڕەئووف
لە سوێدییەوە کردوویەتی بە کوردی و پەراوێزی بۆ نووسیوە
بەشی دووەم -کۆتایی لەم بەرگەدا سنووری هاوڕێیەتییەکەی لــەگــەڵ لــیــنــدۆن و بــەرپــرســی دەزگـــای چاپەمەنییە ئەمەریکییەکەی «بارنێ ڕوسێ» گەورەو بەرباڵو دەبێت ،هەروەها چەند کەسێک لە شانۆکاران و جیهانی هونەرو چەند هاوڕێیەکی دێرینی ڕۆژانی دبلن ،تا ئەوکاتەیش پێوەندی پێیانەوە ماوە.هەر لەم سااڵنەدا بێکێت بە تەواوی هەموو پێوەندییەکانی خۆی بە زێدی باو و باپیرانییەوە «ئێرلەندە» دەپچڕێنێت. بێکێت هەر بەر لەم پێوەندی پچڕانەوە ،بە واڵتەکە خۆیەوە دەست بەرداری زمانەکەی دەبێت ،کە زمانی ئینگلیزی بووە ،بۆ ئەوەی لەبری ئەوە زمانی فەڕەنسی بکاتە زمانی پەیڤ و نووسینەکانی>١٠<. هەر لەم کاتەیشدا ،براکەی لەسەرەمەرگدا دەبــێــت ،بێکێت لــە دبلنەوە نامەیەکی نــاردووەو دەڵێت« :بــەم زوانــە من تەنها کەسێک دەبم لە خێزانەکەمان ،کە لە ژیاندا مابێت ،هیوادارم هەرگیز پێویست نەکات جارێکی تر بگەڕێمەوە >١١<».بێکێت تێگەیشتنی بۆ بەرهەمەکانی فرە واتاو پەرش و باڵوە ،خۆی ئەوە دووپاتدەکاتەوە، کە قێزی لێیان دەبێتەوە ،بەمەیش مەبەستی ئەوەیە ،کە لەدوای پەنجا ساڵ تەمەنییەوە لەسەر ئەم گۆی زەوییەمان ،هیچ شتێکی ئەوتۆی نەنووسیوە ،کە شایانی پێشان دان بێت .خودا لەو کەسانە خۆشبێت ،کە بەبێ ئــەوەی داوای مۆڵەت بکەن پەنجەیان لە کارەکانییەوە ژندووەو گۆڕیویانە .بەاڵم لە کاتێکدا «سیمۆن دی بۆڤوار» و دەزگای «لێی دۆ مۆدێغنا» –واتە زەمەنی سەردەم- کە دەزگایەکی فەرەنسییە ،دەیانەوێت تەنها نیوەی یەکەمی «سویت» Suite باڵوبکەنەوە ،بێکێت نائومێدو بێزار دەبێت؛ جارێکی تر بە تــەواوی تــوڕە و شێتگیر دەبێت ،کە دەزگایەک بەبێ مۆڵەتی ئەو گۆڕانکارییان لە تێکستەکەیدا کــردووە. بێکێت دەیەوێت ئەو دەزگایە بدات بە دادگا، لەم بارەیشدا ،هەر دەبێت «لیندۆن» بە هەموو شێوەیەک ئارامی بکاتەوە .ئەم دوو جارە ،تەنها ڕووداوێکە ،بە الیەنی کەمەوە، کە بێکێت لەم ســااڵنــەدا ،بە تــەواوی لە نامەکانیدا توڕە و بێزاری دەردەبڕێت ،گەرنا لە زۆربەی نامەکاندا ،وەکوو کەسێکی نەرم و ڕەشبین دەردەکــەوێــت .دەبێت مرۆڤ هیچ چاوەڕوانییەکی سەبارەت بەم نامانە نەبێت ،لەگەڵ ئەوەیشدا تووشی نائومێدی دەبین ،لە کاتێکدا «روبێرت پینییەت»، کە نووسەرێکی هاوڕێ و هاوکاری بووە، دەیەوێت ڕاوێــژی پێ بکات ،بێکێت بەم شێوەیە وەاڵمــی دەداتــەوە« :خۆت بڕیار بــدە ،بــەاڵم دەبێت ئەوەیش بزانیت ،کە
مانای مینیماڵی .بەشێکی گرینگی نامەکان ســەبــارەت بە نەمایشە جۆراوجۆرەکانی شانۆنامەی «بــەدەم چاوەڕوانیی گۆدۆ» و چۆنییەتی دابەش کردنی ڕۆڵەکانییەتی، هەروەها لە هەندێک لە نامەکاندا باسی پالنی نەمایشەکەی «باستەر کیتین» و «مارلۆن براندۆ» دەکرێت ،کە لە نیویۆرک دەبوایە نەمایش بکرایە ،بەاڵم ناگەنە هیچ ئەنجامێک و نەمایشەکەیش پێشکەش ناکرێت .لە لەندەنیشهەمان چــارەنــووس رووبـــەرووی پالنەکانی «ئاڵێک گینیس» یش دەبێتەوە، بەاڵم لەنێو ئەم نامانەدا باسی نەمایشێکی ئەڵمانی «بــەدەم چاوەڕوانیی گــۆدۆ»ەوە دەکات ،کە لە یەکێک لە بەندیخانەکاندا و لەالیەن بەندەکانەوە بینراوە ،دڵ خۆشییەکی ئێجگار گەورە بە بێکێت دەبەخشێت>١٣<. لەم نەمایشەدا ئەکتەرە گەورەو بە نازەکان رۆڵی پۆزۆ و لەکی و ئێستراگۆن و ڤالدیمیر نابینن ،بەڵکو لە زۆر ڕووەوە ،بە تایبەتی ئەو کەسانە رۆڵەکانییان بینییووە ،کە خەڵکانی خــواری خــوارەوەی کۆمەڵگە و کەسە پەراوێزخراوەکان بوون ،کە بێکێت بــەوپــەڕی خۆشحاڵییەوە خــۆی لە وانــدا بینییوەتەوە .هەروەها بێکێت نەمایشێکی
بە «کارەسات» ناوزەد دەکات ،چونکە ئەو پاداشتە بێکێت-ی کردە کەسێکی ناودار و جۆرە فەرمییەکی جیهانی پێ بەخشی، ڕۆڵێکبێکێت بە هەموو توانایەکییەوە ڕەتی دەکردەوەو هەرگیز ئامادە نەبوو ئەو ڕۆڵە ببینێت>١٥<. هەروەها هەر لەم سااڵنەدا ،کە هێشتا ناو و ناوبانگە گەورەکەی بە تەواوی ئەوی بێزار نەکردبوو ،بەوپەری تواناوە خۆی لە چاوی میدیاو ناوەندە رۆشنبیرییەکان دەشارێتەوە، بۆ ئەم مەبەستەیش خانوویەکی بچووک و ساکار ،چەند میلێک لە دەرەوەی پاریس بە کرێ دەگرێت .لە «قوڕاوی کەنار ڕووباری مارن»دا ،کە لەوێ هەموو کاتەکانی خۆی بۆ کێالنی زەوی و چاڵ هەڵکەنن تەرخان کــردبــوو ،بــە درێــژایــی ڕۆژ و بــەوپــەری خۆشحاڵییەوە ،لەبری ئەوەی باسی پرۆسە و دەقە شانۆییەکانی بکات ،کە رۆژ بە رۆژ ناوبانگیان بە هەموو جیهاندا باڵودەبووەوە، بــاســی ئــەو چــااڵنــە دەکــــات ،کــە هەڵی کەندوون و باسی ئەو زەویانە دەکات ،کە کێالونی>١٦<. بێکێت لە نامەیەکی دا بۆ هونەرمەند «بــرام فان فیڵدا» بە تایبەتی ،کە زۆر
تا ئاستێکی بااڵ ،هەست بە دوا وشەکانی لە «ئەوەی ناو نانرێت» دەکات « :من ناتوانم بەردەوام بم ،من بەردەوام دەبم». لەوانەیە هەندێک کەس وا بیر بکەنەوە، کە خوێندنەوەی ئــەم نامانە هەست و سۆزێکی پڕ لە دڵە ڕاوکــێ و ڕەش بینی دروست دەکات ،هیچ شتێک هێندەی ئەم بیرو بۆچوونە هەڵە نییە ،لەالی بێکێت جۆرە مەوداو دوورە پەرێزییەک و جۆرە تیژبینی و هۆشمەندییەک هەیە ،کە ئاسوودەیی دەبەخشێت و ئارام گیرە .ئەدەبێکی گەورەو مەزن هەرگیز دڵ پەشێوو خەمگیین نییە ،با چەندە ڕەش بینیش بێت. شتێکی ئاشکرایە بێکێت جیهان وەکوو جۆرە گەمەی مەیمون-ێک دەبینێت ،کە بەبێ ویستی خۆی ناچار دەکرێت بەشداری تیا بکات ،بەاڵم لە هەمان کاتدا هەست بە هەموو ئەو کەسە دامــاوو بێ ویستانە دەکات و بەرگریشیان لێ دەکات ،کە ناچار دەکرێن بە شداری بکەن ،هەر وەک بەزەیی بەو کرمانەشدا دێتەوە ،کە لە کاتی چاڵ هەڵکەندندا ،بە هەموو شێوەیەک هەوڵ ئەدات ئازاریان پێ نەگەیەنێت .بێکێت ئازارو پەژارەکانی مرۆڤی ئەدی. لە ڕوانــگــەی ئــەو تێ گەیشتنەیەوە، هەر لە ساڵی ١٩٤٩دا ،چل ساڵ بەر لە مــردنــی ،بەرجەستەی پــرۆژە مــوراڵــی و ئێستاتیکییەکەی خۆی کردووە« :من چیتر مل بۆ هیچ کردارێک نادەم ،کردارێک نەبێت بە تاڵ لە هیواو قاییل بە لەعنەتی خۆی».
هــەر چــارەســەرێــک هەڵبژێریت و هەر بڕیارێک بدەیت ،لە کۆتایدا هەر پەشیمان دەبیتەوە ».سەرکەوتن و نەهاتیی لەسەر ئاستی جیهان ،بەهیچ جۆرێک کــاری لە کەسایەتی بێکێت نەکردووە .ئەوەی ڕاستیش بێت ،ئەو زیاتر لە ناو ئەو کەسانەدا هەستی بە ئارامی کردووە ،کە تووشی نە هامەتی هاتوون و لە خوارەوەی هەرەم و ئاستەکانی کۆمەڵگەدا بوون؛ سەرکەوتنەکانی «بەدەم چاوەڕوانی گۆدۆ» وەش ،بەڕای ئەو تەنها ڕەوشێکی هەڵەو بە هەڵە حاڵی بوونە. یەکێک لە هاوڕێکانی پێی دەڵێت «تۆ هەرگیز وشەیەکی خۆش و باشت نییە ،کە بە کەسانی تری بڵێت ،جگە لەوانە نەبێت، کە کەسانی سەرکەوتوونین». ڕەنگە خوێندنەوەی نامەکانی نووسەرێک، جێگای بیۆگرافیاکەیمان بۆ نەگرێتەوە، بـــەاڵم ئــەو نامانە هەستێکی بەهێزی ئامادەبوونمان پێ دەبەخشن ،کە زۆر کەم یان ستەمە ،بیۆگرافیاکان بتوانێت ئەو بەرئەنجامە بەدەست بهێنێت .ئێمە نامەکان بە دزی بێکێتەوە ،تا ڕادەیەک لە زەمەنی ڕاستەقینەی خۆیاندا دەخوێنینەوە ،بەم شێوەیەش مرۆڤ ڕاستەوخۆ دەچێتە ژیانی بێکێتەوە ،کە هەرگیز ئەو بوارەمان بۆ نارەخسێت. وەک لەوەوبەر گووتمان بێکێت هەموو چاوەڕونییەکانی دونیای دەرەوە کپ دەکات و دەیەوێت بەوپەری تواناوە ،دونیای دەرەوە بە ڕووی خۆیدا ،بەبێ ئەوەی بە تەواوی دوور بکەوێتەوە لە هەندێک لە پێوەندییە سەرچاوە: نزیکە کۆمەاڵیەتییەکانییەوە دابخات؛ هەر لەم ڕووەوە بەم شێوەیە باسی خۆی SvD, Understrecket. Beckدەکات« :زۆر ماندوو ،گێل ،پیس ،پیرو بێ etts brev offentliggor ensligt ویست ».جار لە دوای جار ،لە کۆتایی ئەم skapande av Carl Rudقۆناخەی ،کە نامەکانی دەگرێتەخۆ ئاماژەی beck.2012 بۆ ئەوە کردووە ،کە ئەو بۆ چەندین ساڵە هیچ شتێکی نەنووسیووە ،بیریش لەوە پەراوێزەکانی وەرگێر دەکــاتــەوە ،کە نازانێت ڕۆژێــک لە ڕۆژان -١٠دەتوانین بڵێن ،کە بێکێت سەر بە سەرلەنوێ توانای نووسینی دەبێت .کە ئەو دوو کلتووری جیاواز بــووە؛ ئینگلیزی و دەنووسێت ،بۆ ئەوە نییە مەبەستی شتێک فەڕەنسی ،زمانی هەردوو کولتوورەکەیشی بووە« :مەبەست لەو وشانەیە ،کە ئەرکی باش زانیووە .ئینگلیزی ،کە زمانی دایکی سەرەکییان گەیاندنی مانایەک نییە ،بەڵکو بووە ،لە دبلن و قوتابخانەکانی ئەو واڵتەدا –بەد هیواخوازم -شەڕ کردنێکی بێ ئاکامە زمانێکی ستانداری ئەدەبی بەرز فێردەبێت. دژی ئەو بێ دەنگییە». ووریایی لە زمان و خوێندنەوە بەردەوامەکانی، لە کارو بەرهەمەکانی بێکێت دا ،هیچ زمانە ئەدەبییە ئینگلیزییەکەی دەگەیەنێتە جۆرە هێماگەلییەک نییە؛ ئەو ئەوە دەڵێت ،تر لە نیۆیۆرک زۆر سەرنجی ڕادەکێشێت ،ستایشتی کارەکانی ئەوی کردووە ،دەڵێت :ئاستێکی بەرز و سەرەتای نووسینەکانیشی کە مەبەستییەتی ،نە زیاد و نە کەم >١٢<.کە هەموو رۆڵەکان لەالیەن ئەکتەری ڕەش «من بە دوای ڕێگایەکدا دەگەرێم تا کۆڵ هــەر بــەم زمــانــە دەبــێــت .ب ــەاڵم زمانی ئەو کورتبینییەی ،کە بۆ توانای زمانەکەی پێستەوە بینراون« :پیاوی گەورەی ڕەش ...بدەم ،بەبێ ئەوەی بە تــەواوی بێ دەنگ فەڕەنسی سەربەستییەکی تر و دەروازەیەکی و ئێستاتیکا خەڵوەتگەرانەکەی هەیەتی ،تەماشاکەن (لەکی)یەکی دوو مەتر و دوانزە بم ».لەوانەیە ئەمە گوزارشتێکی تەواو بێت جیاوازتری پێ دەبەخشێت ،دەرگاکانی لە پڕۆژە ئەدەبییەکەی بێکێت>١٧<. یەکێکن لەو هۆکارانەی ،کە ئەو بە هیچ سانتیمەتری!» فەڕەنسا و شاری پاریسیان بۆ دەکاتەوە؛ زۆر بڵێییەک لە نامەکاندا هەیە ،بە شێوەیەک مل بۆ ئاوازدانان و ئاوازاندنی گەر مرۆڤ نەیزانییایە بێکێت بەردەوامە زمانی فەڕەنسی بۆ بێکێت دەبێتە زمانی دراماکانی نــەدا .بێکێت بۆ چەندین جار تایبەتی کە باس دێتە سەر گفتوگۆی یەکەم لە نووسیندا ،بە تایبەتی لەو فۆرمە چڕو عەشق و داهێنان .كە هێدی هێدی لە گوزارشتی لەوە کردووە ،کە ئەو بە هەموو هەنگاو و یەکەم نەمایشەکانی «گۆدۆ» لە کــورت و دامــاڵــڕاوەدا ،ئــەوە لەو بڕوایەدا زمانی ئینگلیزییش دوور دەکەوێتەوە ،زمانی شێوەیەک دوورەوپەڕێزە لە هەموو جۆرە سەر شانۆکانی جیهان .لەالیەکی ترەوە دەبووین ،کە هەر لە ناوەڕاستی پەنجاکاندا فەڕەنسی دەبێتە زمانی یەکەمی ،بەاڵم هەوڵێکی تێکەاڵوکردن یان پێکەوە بەستنی ئەم زیادەڕۆییە ئەو هەستە بە خوێنەران کۆتایی بە کاری نووسین هاتبوو ،بێکێت بێکێت بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆی هەردوو هونەرە جۆراوجۆرەکان .بۆ ئەو دراما تەنهاو دەبەخشێت ،کە ئامادەی خوڵقاندنی مێژووی هەر لەم ڕۆژگــارانــەدا ،سەبارەت بە خۆی زمانەکە بە باشی بەکاردەهێنێت ،بۆ نموونە تەنها وشەو کردارە .جارێکیان بێکێت ،کە شانۆ و ئەدەب ببن>١٤<. گوتوویەتی« :هیالکییەکی زۆر و پێویستی هەر خۆی و زۆر بە سەلیقەوە بەرهەمەکانی بە ڕادیۆ گوێی لە «ئەندرۆماک»ی ڕاسین بێکێت لــەگــەڵ «ســــوزان دیشۆڤۆ بە تاریکی و تەختە نووستنێکی باریک و لە فەڕەنسییەوە وەردەگێڕێتە سەر ئینگلیزی دەبێت ،دەڵێت تەنها وشەیە ،بــەاڵم چ دومینیل» دەژیــا ،کە لە هەفتاکاندا ،لە هێدی هێدی دەست بــەردار بوونی هەموو و لە ئینگلیزیشەوە بۆ سەر زمانی فەڕەنسی. وشەیەک! دەکرێت بەم شێوەیەش ،لەسەر کاتە سەختەکانی ژیانی دا بە کاری بەرگ شتێک ».یان تاکە ئاواتی ئەوەیە لە دەرەوە ئەم زمــان زانیینەو گەمەکردنە لەنێوان ئاستێکی بــەرز ئاماژە بۆ تێکستەکانی درویــی یارمەتی بژێویی ژیانی دەدا ،کە خۆی بخاتە ناو قوروچڵپاوەکانەوەو ڕوو ئەم دوو زمانە گەورەیەدا ،بەرهەمەکانی بێکێت خۆیشی بکرێت،زۆرجار بۆ ئەوەی بێکێت چەند ساڵێک دوای بەرگی دووەمی لە مانگ بلوورێنێت .هەندێک جار هەر لە گەلێک دەوڵەمەند کــردووەو ئاسۆی بیرو چەمکێک بەکاربهێنین ،کە زۆر کەم پابەندە نامەکان ،بە تەواوی هاوسەرگیری لەگەڵ فیگورێکی بەرجەستەکراوی ناو ڕۆمانێک بۆچوونەکانیشی فراوانتر کردووە. بە بەرهەمەکانییەوە ،لەگەڵ ئەوەیشدا دا دەکات .هەروەها ئەم ئافرەتە هەمیشە دەچێت« .وات» و «مۆرفی» دەکرێت زۆر -١١بێکێت و فرانکی برای لە ئێرلەندە بێ کۆتا و تا ئاستێکی بااڵ جوانە .ئەمە لــە بــەرەکــانــی پێشەوەی ئــەو جەنگەدا بە ئاسانی ،شتێک لەم ستایلە بڵێن« :من پێکەوە زۆر بە ئاسودەیی ژیاون و هەمیشە بەشێک لە نامەکانیشی دەگرێتەوە ،کە لە بووە ،کە بێکێت ڕەزامەندی بۆ هیچ جۆرە بەشێوەیەکی ترسناک ماندوو و سڕم ،بەاڵم خەریکی یاریکردن بوون .فرانک بێکێت لە فۆرمێکی سادەی پەیڤی رۆژانەوە ،سەبارەت چاوپێکەوتنێک دەرنەبریووە .دواتر «سوزان هێشتا بە تــەواوی ماندوو و سڕ نەبووم .ساڵی ١٩٥٤دا دەمرێت و بەم شێوەیەش بە کاروباری ژیانی ڕۆژانەوە ،دەپەڕێتەوە بۆ دیشۆڤۆ دومینیل» پاداشتی نۆبڵی ئەدەبی ،نووسین شتێکی هەر زۆر نەشیاوە ،بەاڵم بێکێت هەموو پێوەندییەکانی بە ئێرلەندەوە سەر جۆرێک لە ئاخاوتنێکی فرە نایابی ،فرە کە بێکێت لە ساڵی ١٩٦٩دا وەری گرت ،هێشتا هێندە نەشیاو نییە ».مرۆڤ لێرەدا بە تەواوی دەپچڕێنێت.
زۆربڵێییەک لە نامەکاندا هەیە ،بە تایبەتی کە باس دێتە سەر گفتوگۆی یەکەم هەنگاو و یەکەم منایشەکانی «گۆدۆ» لە سەر شانۆکانی جیهان .لەالیەکی ترەوە ئەم زیادەڕۆییە ئەو هەستە بە خوێنەران دەبەخشێت ،کە ئامادەی خوڵقاندنی مێژووی شانۆ و ئەدەب بنب
««
-١٢ڕیژیسۆری بەریتانی پیتەر بروک ،کە کاریگەرییەکانی بێکێت-ی بەسەرەوەیەو چ لە ڕووی تەکنیک و چ لە ڕووی خستنە ســەر شــانــۆی دەقــەکــانــی ،کــاری لەگەڵ دونــیــای بێکێت کـــردووە ،ســەبــارەت بە هێماگەلی بێکێت دەڵێت «بێکێت دەتوانێت وێنەیەک پێشکەش بکات ،کە ســەر بە تەختەی شانۆیە ،هــەروەهــا پێوەندی و ئامرازەکانیش؛ هەمووی لە ئەزموونێکی چڕی تیژەوە سەرچاوە وەردەگــرێــت ،لە بریسکەیەکدا کە ژیانی تێدایە ،بەاڵم خۆی ئاشکرا ناکات .هێماگەلی بێکێت بەهێزە لەبەر ئەوەی ناتوانین بیانگرین ،زۆر دوورە لەوەیتەنها کۆمەڵێ جیهانی لێک چووی وەک کتێبی قوتابخانەکان یان نەخشەو وێنە دیاریکراوەکان بێت ،بەڵکو شانۆنامەکانی زۆر بە ئاسانی ئەفراندنی ئەدەبییە. -١٣لە سوێدیش بە چاودێری و ڕەزامەندی بێکێت ،هونەرمەند (یــان یۆنسۆن) لە بەندیخانەکاندا کاری لە سەر شانۆنامەی «بە دەم چاوەڕوانیی گــۆدۆ»وە کردووە. لەو نەمایشەدا تێکرای ڕۆڵەکان لەالیەن بەندەکانەوە بینراون ،دوای نەمایشەکەیش هەموو هەڵدێن .ئەم ڕووداوە بێکێت گەلێک خۆشحاڵ دەکات .یان یۆنسۆن سەرلەنوێ لە ئەمەریکاو لە بەندیخانەکانی ئەو واڵتەدا، لە ژێر چاودێرییەکی توندوتیژدا ،لەگەڵ بەندەکان «بە دەم چاوەڕوانیی گۆدۆ»وە نەمایش دەکات .بۆ زیاتر شارەزابوون لە وردەکارییەکانی ئەم ئەزموونە سوێدیە بڕوانە کتێبی «شانۆی سوێدی» بە تایبەتی «هەندێک لە ساتەوەختەکانی واقیع» لە نووسینی دانا ڕەئووف. -١٤شانۆنامەی «بە دەم چاوەڕوانیی گــۆدۆ»ەوە باسی دوو کەس ،ڤالدیمیر و ئێستراگۆن دەکات .ئەم دوو کەسە بە دەم چاوەڕوانی کەسێکەوە کە ناوی (گۆدۆ) یە داڵدەی یەکتر دەدەن و وتووێژەکانیان لەنێوان هەڵوێستەی کۆمێدی ،بێ ئومێدی، هیوا و بێ هیواییدا دەسوڕێتەوە .گۆدۆ پێی ڕاگەیاندوون کە دێت ،بەاڵم هەرگیز دەرنــاکــەوێــت .هــەر لــەم ســەرەڕێــگــای چاوەڕوانییەدا لەکی و پۆزۆ دەبینن ،لە کۆتایی بەشەکانیشدا منداڵێک دێــت و پێیان ڕادەگەیەنێت ،کە گۆدۆ ئەمڕۆ نایەت، بەاڵم بە دڵنیاییەوە سبەی دێت .لەسەر شانۆکەیش تەنها درەختێکی وشکی بێ گەاڵ هەیە ،بەاڵم لەبەشی دووەمدا ئەم درەختە وشکە گــەاڵی کــــردووە .بێکیت ئــەوەی دووپاتکردۆتەوە ،کە مەبەستی لە گەاڵکردنی درەختەکە هیچ جۆرە هیوایەک نییە و تەنها مەبەست لەوەیە ،کە زەمەن تێ پەڕیوە. -١٥بێکێت ئامادە نەبوو ئەو پاداشتە گەورە جیهانییە وەربگرێت ،ئامادەیش نەبوو سەردانی سوێد بکات و بە نامەیەک بە ئەکادیمیای سوێدی رادەگەیەنێت ،کە پارەی پاداشتەکە بدەن بە هەژارەکانی دونیا. »-١٦لە قوڕاوی کەنار ڕووباری مارن»دا ئەو تێکستەیە ،کە بێکێت لەو خانووە بچوکەی دەرەوەی پاریس نووسیویەتی. -١٧بـــــرام فــان فیڵدا ١٩٨١-١٨٩٥ هونەرمەندێکی وێنەکێشی بەناوبانگی هۆڵەندییە ،لە ساڵی ١٩٢٥وە لە پاریس ژیاوە ،لە ساڵی ١٩٦٥دا چووەتە سویسراو تا کۆچی دوایی دەکات لەوێی دەژی .تابلۆکانی ستایلێکی ئێکسپرێشنیزم ،ئەبستراک و ئێکسنتیالیزمی لەخۆگرتووە.
دالوەر قەرەداغی بە چەند کارێکی وەرگێڕانەوە سەرقاڵە ئا :ڕەخنەی چاودێر دالوەر قەرەداغی ،شاعیر و وەرگێڕ ،بە زیاد لە کارێکی وەرگێڕانەوە سەرقاڵەوە لە ئێستاشدا دوو کتێبی نوێی ئامادەن بۆ چاپ. دالوەر قەرەداغی بە ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند« :دوو کتێبی
نوێم ئامادەیە بۆ چاپ ،سەرۆکی هێژا ،نووسینی شاعیر و پیانۆژەنی کۆریای باکووری یانگ ژین -سونگ کە باس لە ئەزموونی ژیان و هەاڵتنی لە کۆریای باکوورەوە بۆ چین و پاشان کۆریای باشوور دەکا .یانگ ژین لە کتێبەکەیدا بە قووڵی لە مێژووی بنەماڵەی ‹کیم› ی فەرمانڕەوا و پاشان زیاتر لە نیو سەدەی دەسەاڵتی ئاسنینیاندا بە سەر کۆریای باکووردا ،دەدوێ و خوێنەر بە سترکتوری دەسەاڵت
لەو واڵتە مەتەڵئامێزەدا ئاشنا دەکا .هەروەها ڕۆمانی ‹قیتاری بە وردی چاودێری کراو›ی نووسەری چیکی ‹بوهومیل هرابال› کە پێشتر ڕۆمانی ‹تەنیاییەکی پڕ هەراوزەنا› م وەرگێڕا بوو». وتیشی« :ئێستایش سەرەڕای ئامادەکردنی چاپی نوێی ‹ڕاپۆرت بۆ گریکۆ›ی نیکۆس کازانتزاکیس ،بە وەرگێڕانی ڕۆمانێکی نوێی ‹تیۆدۆر کالیفاتیدێس›ـەوە بە ناوی ‹بە لێوە فێنکەکەی› سەرقاڵم».
««
3
ژمار ه ( )547دووشه‌مم ه 2017/4/17
جان دۆست بۆ ڕەخنەی چاودێر:
کۆبانێ گەورەترین کاری ڕۆماننووسیی منە ڕۆشنبیریی ئاستێکی گەورەی دەسەاڵتی ئەخالقییە ڕابردوو و مێژووی ئیمەی کوردەکان زەوییەکی نەکێڵدراو و نەنارساوە
جان دۆست لە ساڵی ١٩٦٥لە شاری کۆبانێ لە دایک بووە .لە زانکۆی حەلەب بەشی بایۆلۆژی تەواو کردووە ،لە ساڵی ٢٠٠٠وە لە واڵتی ئەڵمانیا دەژی .بە شیعر دەستی پێکرد و یەکە مین دیوانی (قە اڵی دمدم)ـە لە ساڵی ١٩٩١لە ئەڵمانیا باڵو کراوەتەوە و (دیوانی جان)ی لە ئەستەمبوڵ
سازدانی :هوشیار جەمال ج ــان دۆســــت ،ڕۆمــانــنــووســی کــوردی ڕۆژئـــاوای کوردستان، ئاماژە بەوە دەدات کە سەرەتا کەسێکی ونبوو بووە ،بەاڵم لە ڕۆماننووسیندا توانیویەتی ئەو کەسایەتییە ونــبــووەی خۆی بدۆزێتەوە. بەشێک لە ڕۆمانەکانی جان دۆست لە الیەن چەند وەرگێڕێکی جیاوازەوە وەرگێڕدراونەتە سەر شێوەزاری سۆرانی و لە الیەن خــوێــنــەرانــەوە پیشوازییەکی باشیان لێ کراوە. جان دۆست لەم چاوپێکەوتنەیدا لەگەڵ ڕەخنەی چاودێر ،باس لەوە دەکات دوایین ڕۆمانی ناوی «کۆبانێ»یەو بە گەورەترین ئەزموونی ڕۆماننووسی خۆی باسی دەکات. ڕەخنەی چاودێر :تۆ سەرەتا شیعرت نووسی و دواتر ڕۆمان ،دەکرێت باسێکی ئەو گۆڕانکارییەمان بۆ بکەیت؟ جان دۆست :من بە زوویی نەچوومە الی ڕۆمــــان .لــە ســەرەتــای ژیانمدا خەریکی شیعر بــووم ،پاشان دەستم بە وەرگێران و لێکۆڵینە وە کرد .هەتا
نەگەیشتمە تەمەنی چل ساڵی ڕۆمانم باڵو نەکردەوە .ڕاستە کارێکی قورس بوو .زەحمەتی زۆرم کێشا .بەاڵم ئەمە خۆشترین زەحمەتکێشان بوو بە ڕای من ،چونکە من وەکو کەسێکی ونبوو بووم ،مەست و سەرسام بووم ،کاتێ کە ڕۆمانم نووسی خۆمم بینی ،هاتوومەتە سەر ڕێگای ڕاست و درووست. ڕەخنەی چــاودێــر :بۆچی زیاتر لە ڕۆمانەکانتدا لە مێژوودا کار دەکەیت؟ جـــان دۆســــت :مـــێـــژووی کـــورد و کوردستان ،هەروەها مێژووی هەرێمی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست کانی و ژێدەری هەزاران چیرۆک و ڕۆمانن .من حەز لە سەفەری بەرەو ڕابردوو دەکەم .بە ڕای من ڕابردوو و مێژووی ئیمەی کوردەکان زەوییەکی نەکێڵدراو و نەناسراوە .من هــەوڵ ئــەدەم کە لە مێژووی کوردیدا وەاڵمــی پرسەکانی ئەمڕۆ بدۆزمەوە و ببینم .هەزاران پرس هەیە وەاڵمیان لە نێو الپەڕەکانی مێژوودا هەیە. ڕەخنەی چاودێر :زۆرجار دەربارەی ڕۆشنبیر و دەســەاڵت قسەت کــردووە، بۆچوونێکی تایبەتت لەوبارەوە هەیە؟ جان دۆســت :ڕۆشنبیر ئەگەر خۆی بە دەســەاڵت نەبینێ ڕۆشنبیر نییە. مەبەستم ئــەوەیــە کــە ڕۆشنبیریی ئاستێکی گەورەی دەسەاڵتی ئەخالقییە. ڕەقیب و چــاودێــری سیاسەتمەدارە.
و دوبەی چاپ کردووە و بەشێک لە بەرهەمەکانی کراون بە کوردی. ڕۆمانەکانی: مژاباد ٢٠٠٤ سێ هەنگاو و سێدارەیەک ٢٠٠٧
هەیە ،زمانی فەرمی لە سویسراش، عەیب نییە ئەگەر کــورد خــاوەن سێ زمان بن .ستاندارکردنی زمان ،پڕۆژە و پڕۆسەسێکی دوور و درێژە بەر لە هەر شتێ بە هەوڵی دەسەاڵتێکی سەربەخۆیی مەرکەزیی دەکرێ .بەاڵم لە کورمانجی باکوردا ئێستا هەوڵەکانی ستانداردکردن بە رەو پێش دەچــن .ئێمە ئەتوانین بڵێین کە ئێستا زمانێکی کورمانجیی ستاندارد هەیە .بە داخــەوە ئاگاداری زێدە دەربارەی پڕۆژەی ستانداردکردنی سۆرانیم نییە .نازانم ئایا نووسەرانی کوردی سۆرانینووس لە سەقز و کەالر یەکن ،لە سلێمانی هەر وەکو لە سنە دەنووسن؟ بە داخەوە کە ئێستا بااڵنس لە نێوان کورمانجی و سۆرانیدا زۆر کەمە ،بەم هۆیە خەتەر زیاترە.
هــەڵــەیــان قــەبــووڵ نــاکــا و ناتوانێ بێدەنگ بمێنێ .بە تایبەتی کاتێ کە دەســەاڵت خەڵک لە کۆاڵن دەکــوژێ و لە زیندانییان ئەشکەنجە دەدات ،زوڵمی ئاشکرا بکرێت .من ڕۆشنبیران بە دوو بــەش دەزانـــم :بەشێک چاوبەستراو ە ،بەشێک دەنــگــبــەرز و سەرکێش. لە مێژووی ئەدەبی کــوردیــدا ســەدای ئەحمەدی خانی نموونەی ڕۆشنبیری دژ بە دەسەاڵت و دەنگبەرزە ،هیچ زوڵمی میر و زوڵمی نەیارانی قەبووڵ ناکات. نموونەی دووهەمین مەالی جزیریە ،کە بە ڕاســت شاعیرێکی گــەورەی هەمان سەردەمە .بەاڵم بە ئەرکی ڕۆشنبیرییانە هەڵنەستاوە .هەر پەسنی میر دەدا و پێی دەگــوت :هــەر کەسی دژبــەری جەنابت بێ دەبێ سەری بە شەمشێر ببڕیت!!! من لە ڕۆمانی میرنامەدا باسی ئەم مژارەم کردووە. ڕەخــنــەی چــاودێــر :ڕای ــە ک هەیە ڕەخـــنـــەی چـــاودێـــر :دەربـــــارەی دەڵــێ جاندۆست نووسەری حیزبیکی ستانداردکردنی زمــانــی ک ــوردی ڕات دیاریکراوە؟ جان دۆست :من بیستوومە ..بەڵێ چۆنە؟ من هەر دەڵێم کە زمانی کوردی یەک ڕایەکە هیچ ڕاست نییە و زاڵمانەیە. نییە ،گەلێک زمان هەیە ،زمانی سۆرانی من الیەنگری هیچ حیزبێکی سیاسی (کورمانجیی ن ــاوەڕاس ــت) و زمانی نیم .تێدەگەم کە مەبەستیان چییە. کورمانج (کورمانجیی باکور) و زمانی ئــەوان فکر دەکــەن کە من الیەنگری زازاکــی یان دملکی و هــەروەهــا ..ئەم پارتیم و سیاسەتی سەرۆکی هەرێم دیــاردە ئاسایی و لە نێو میللەتەکانی پەسەند دەکەم .هیچ ڕاست نییە ..بە دیکەش هەیە .لە هۆڵەندا سێ زمان پێچەوانەوە من وتارم هەیە کە ڕەخنە
مارتینی بەختەوەر ٢٠١٢ میرنامە ٢٠٠٩ عە شیقی وەرگێڕ ٢٠١٥ زە نگەکانی ڕۆما ٢٠١٦
لە شەخسی بەرێز مەسعود بارزانی دەگـــرم .کاتێ کــە لــە خۆپێشاندانی شاری سلێمانی لە مانگی شوباتی دوو هەزار و یانزدە خەڵک کــوژران من بە توندی ڕەخنە م گــرد .وتــارەکــەم بە زمانی عەرەبییە ،بەاڵم کەسانێک کە بە یەک چاو دەڕوان نایبینن .هەروەها کاتێ کە ســەردەشــت عوسمان تیرۆر کرا من کامپینێکم لە نێوان نووسەران و ڕۆشنبیران دەست پێ کرد و ئیمزای ناڕازیبوون ،کۆکردەوە و نزیکەی چل ڕۆشنبیر لە بن وتارێکی پرۆتەستۆیانە ئیمزایان کرد .من دژی کوشتنی مرۆڤم. بــەم هــۆیــە ئــەگــەر هێزێکی کــوردی کەسانی کورد تیرۆر بکەن دەبێ بێدەنگ بم؟ من لە ڕۆمانی مــژابــاددا ڕەخنەم هەتا لە کۆماری کوردستان گرتووە چونکە غــەفــوور مەحموودیان تێرۆر کردبوو .ئێستا پارتێکی کورد دەسەاڵتی ڕۆژئــاوای کوردستانە .گوناهیان زۆرە دەبێ من بێدەنگ بم؟ من ڕەخنە لەوان دەگرم .ئەوان خەڵک دەکوژن ،خوێنی بێگوناهان ئەڕژێنن و منیش مورەکەب ئەڕێژم .ناوی بکوژان دەڵێم .ناوێکی تر نابێژم .مخابن ڕۆشنبیرانی باشووری کــوردســتــان بــە هەستی نەتەویی لە ڕەوشی ڕۆژئــاوای کوردستان دەڕوانن. خەڵکی ئاسایی ئەتوانن وا بن بەس بۆ ڕۆشنبیر وابن؟ لە شاری عاموودا شەش
گەنجی کورد بە دەستی پەیەدە کوژران، هیچ ڕۆشنبیرێکی «باشووری» دەنگی نەکرد! .لەوێ و لەوێ مرۆڤ کوشتن، دەربــەردەرکــردن ،خستنە زیندانان.. من دەبینم ،دەبیسم و ڕەخنە دەکەم. ڕەخنەکانی منی سیاسی فانتازی و خەیاڵ نین .من الیەنگرێ هیچ حیزبێکی سیاسی نیم .تــەحــەدای ئەکەم یەک وتــار ،یەک ڕێــز ،یەک وشە مەدحێکم بــۆ دەســەاڵتــدارانــی کــورد «کــردبــێ» بــا بیهێن .مــن دەزانـــم کــە هێزێکی سیاسی هەیە ڕەشکردنی جان دۆست مەبەستیانە .حەوسەڵەی ئەوان ڕەخنە قەبووڵ ناکات. ڕەخنەی چاودێر :دوایین کارت ڕۆمانی کۆبانێیە ،ناوەڕوکی ڕۆمانەکە چییە؟ جــان دۆســـت :کۆبانێ گەورەترین ڕۆمانی منە .مەبەستم الپەڕەکان زۆرن و ناوەڕۆکەکەی بەرخۆدانی تێکۆشەرانی کوردە ،ئاستی بااڵی ژنی کورد دەردەبڕێ کە گەیشتۆتێ ،پەرێشانی ،سەختی و زۆر شتی تر ،من دەبینم ئەمە لە ڕۆمان زیاتر داستانە .ئێستا بە فارسی و سۆرانی وەردە گێڕدرێ ،عەرەبیەکەی ئامادەیە و لە گەورەترین باڵوکراوەکانی عەرەبی دەردەچێت .کورمانجێش نازانم کەی دەردەکەوێ .سوپاس بۆ ئارامیی و سەبری خوێنەر.
گوڵەوەچنییەک لە نازم حیکمەت سەیرترین بوونەوەری سەر ئەرز
تۆ وەک دووپشک وایت براکەم تۆ ترسنۆکانە وەک دووپشک، لە تاریکییدا ئەژیت تۆ وەک چۆلەکە وایت براکەم، تۆ وەک چۆلەکە هەمیشە ئەلەرزیت تۆ وەک گوێچکەماسی وەهایت براکەم قاییلمەندانــە وەک گوێچکەماســی داخراویــت لەســەر خــۆت تۆ ترسناکیت ،براکەم وەک دەمی بورکانێکی ناچاالک، ترسناک! * تۆ یەک کەس نیت تۆ پێنج کەس نیت ئەفسوس ،ژمارەتان ملیۆنەها کەسە تۆ وەک مەڕیت ،براکەم کاتێ کابرا چێوار دارەکەی بەرز دەکاتەوە خێرا ،دەستوبرد دێیتەوە ناو ڕەوەکە تا ڕادەیەک بە هەیبەتەوە بەرەو قەسابخانە هەنگاو دەنێیت تۆ سەیرترین بوونەوەری دونیایت سەیرتریشیت لە ماسی کــە بــە هــۆی ئــاوەوە ناتوانــێ ئۆقیانــووس ببینــێ لــە ســای ســەری تۆوەیــە براکــەم ،کــە چەوســانەوە لــەم دونیایــەدا هەیــە ئەگــەر ئێمــە برســین ،شــەکەتین ،خوێنــان لەبــەر دەڕوا و کەچــی هێشــتا وەک تــرێ ئاوەکەیــان لــێ دەگوشــن، ئەوە هەڵەکە هەڵەی تۆیە، زۆر لەبەر شانم گرانە کە ئەمە دەڵێم: بەاڵم برای ئازیز ،زوربەی زۆری هەڵەکان هەڵەی تۆن!
بۆ ڤیرا
تکایە وەرە ،گوتی مبێنەوە ،گوتی زەردەخەنە بکە ،گوتی و مبرە ،هەر گوتی چووم، مامەوە، زەردەخەنەم هاتێ و مردم!
شەرحی حاڵ
ساڵی ١٩٠٢لە دایک بووم قەت بۆ زێدی خۆم نەگەڕامەوە من حەز ناکەم بۆ دواوە بگەڕێمەوە لــە ســێ ســاڵییدا لــە حەڵــەب ،الی نــەوەی پادشــا*یەک بــووم لــە نــۆزدە ســاڵیدا لــە زانکــۆی کۆمۆنیــزم لــە مۆســکۆ دەمخوێنــد لە چلو نۆ ساڵیدا وەک میوانــی کۆمیتــەی ناوەنــدی حیــزب دیســان لــە مۆســکۆ بــووم لە چواردە ساڵییەوە شاعیرم هەنــدێ کــەس هەمــوو شــت لــە بــارەی ڕووەکــەوە دەزانــن و هەندێکــی تــر هەمــوو شــت لــە بــارەی ماســییەوە، من هەموو شت لە بارەی جودایی هەندێــک کــەس نــاوی ئەســتێرەکانیان وەک ئــاو و دۆ ئەزبــەرە بەاڵم من ناوی حەرسەت لــە زیندانــدا نووســتووم ،هــەر وا لــە هۆتێلــە گەورەکانیشــدا برســێتییم چەشــتووە ،بەرگــەی برســێتی مانگرتــن لــە خواردنــم گرتــووە هیچ خواردنێک نییە ،تامیم نەکردبێ لە سی ساڵییدا ویستیان لە سێدارەم بدەن
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
لــە چلوهەشــت ســاڵییدا بــۆ وەرگرتنــی خەاڵتــی ئاشــتی کاندیــد کــرام، وەرم گرت لــە سیوشــەش ســاڵییدا شــەش مانگــم لــە چوونــە دەرەوە لــە ژوورێکــی کۆنکرێتــی چــوار مەتــر دووجــادا بــە هــەدەر دا لە پەنجاو نۆ ساڵیمدا بە هەژدە سەعات بۆ هاڤانا فڕیم ‹لینیــن› م نەبینیــوە ،بــەاڵم لــە بیســتوچوار ســاڵیدا چوومە ژێر تابووتەکەی لــە ســاڵی ١٩٦١دا ســەردانی کتێبەکانــی و مۆنیومێنتەکەیــم کــرد جورئەتیان کرد لە حیزب دوورم بخەنەوە بەاڵم بۆیان نەچووە سەر بــە ژێــر داروپــەردووی بتگەلــی داڕمــاوەوە نەبــووم لــە ســاڵی ،١٩٥١لەگــەڵ هاوڕێیەکــی گەنجــدا کــە چووبوویــن بــۆ زەریــا مەرگ بە المدا فرتەی کرد لە ساڵی ١٩٥٢دا چــوار مانــگ بــە دڵێکــی شــکاوەوە لــە ســەر پشــت کەوتــم و چاوەڕێی مردنم کرد شــێتانە غیــرەم لــەو ژنانــەی کــە خۆشــم ویســتوون ،کــردووە بــەاڵم هــەر هیــچ ئیرەییــم بــە چارلــی چاپلیــن نەبردووە خامنەکامنم فریو داون بــەاڵم هەرگیــز لــە پاشــەملە باســی هاوڕێکانم نەکردووە خواردوومەتەوە ،بەاڵم بەدمەست نەبووم سەرفرازم نانــی خــۆم بــە ئارەقــەی نێوچــەوان پەیــدا کــردووە
لەبەر خەڵک درۆم کردووە، شــەرمەزارم کــە لــە بــەر خەڵکانــی تــر درۆ دەکــەم درۆم کــردووە تــا ئــازاری خەڵکانــی تــر نــەدەم بەاڵم نە بەبێ پاساوێکی ئاشکرا بــە شــەمەندۆفێر و فڕۆکــە و ئوتوموبێــل ســەفەرم کــردووە زوربــەی خەڵــک دەرفەتــی ئەوانەیــان نەبــووە بۆ ئۆپێرا چووم ئــەوە لــە کاتێکــدا کــە زوربــەی زۆری خەڵــک هــەر نــاوی ئۆپێراشــیان نەبیســتووە لــە ســاڵی ١٩٢١ەوە دووپێــم بــۆ ئــەو شــارانە نەچــووە کە زوربەی زۆری خەڵک بۆیان دەڕۆن: مزگــەوت و کڵێســا و پەرســتگە و جا د و و با ز ییــە کا ن بــەاڵم لێدەگەڕێــم تڵپــەی قاوەکــەم بخو ێننــە و ە کتێبەکانــم بــە ســی تــا چــل زوبــان باڵوبوونە تــە وە بــەاڵم لــە تورکیاکــەی خۆمــدا ،بــە زوبانــی تورکــی قەدەغــەن دووچاری شێرپەنجە نەبووم جــارێ هیــچ ئاماژەیەکیــش دیــار نییــە تــووش بــوو بــم قەت نامەوێ ببمە وەزیری فاڵن شتی لەو بابەتەم ناوێ بۆ جەنگیش نەچووم پێویست ناکا پێویســتی نەکــردووە نیوەشــەوان لــە هێرشــەکانی ئاســانییدا لــە پەناگــە ژێرزەمینییەکانــدا خــۆم حەشــاردەم و ڕێگەی هەاڵتن بگرمە بەر لــە جاددەکانــدا نەبــووم بــە ژێــر فڕۆکــەی پێکــراوەوە لــە نزیکــەی تەمەنــی شەســت ســاڵییدا عاشــق بــووم لە کورتی بیبڕمەوە هاوڕێیان، تەنانــەت ئەمــڕۆ لــە بەرلیــن ئەگــەر لــە غەمــدا بشــمرم دەتوانم بڵێم وەک بەشەر ژیاوم کەس نازانێ چەندی تر دەژیم و چی ترم بە سەر دێ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
١١ی سێپتێمبەری ١٩٦١ بەرلینی خۆرهەاڵت • کونســتانتین بورجنســکی باپیــری نــازم حیکمــەت لــە دایکــەوە ،بەگزادەیەکــی پۆڵەندایــی بــووە ،لــە ســاڵی ١٨٤٨دا بــۆ پاریــس و پاشــان بــۆ تورکیــا هەڵــدێ و لــەوێ نازنــاوی ‹پادشــا› ی دەدرێتــێ.
وەسێت
لە گۆڕستانی گوندێکی ئەنادۆڵدا بە خاکم بسپێرن با ‹عوسامن› ی کرێکار کە بە فەرمانی حەسەن بەگ کوژرا لەمالمەوە ڕاکشێ و شــەهید ‹عائیشــە› یــش کــە هێشــتا زەیســتان بــوو ،گیانــی ســپارد و لــە بــن چەودەرەکانــدا منداڵەکانــی بــوو بــوون، لەوالمەوە بنوێ لێگەڕێن گۆرانییەکان بە سوار تەرەکتۆرەکانەوە لە خوار گۆڕستانەکەوە تێپەڕن لە ڕووناکی کازیوەدا بۆنی مرۆڤی چوست و چاالک، بۆنی بەنزینی سووتاو ،سیخناخ هــەوای دەغڵــەکان فێنــک ،ئــاو لــە جۆگەکانــدا ڕەوان بێ ترس لە وشکەساڵیی بی ترس لە ژەندەرمەکان هەڵبــەت ئێمــە گوێــان لــەو گۆرانییانــە نابــێ مــردووان ڕاکشــاون ،وەک پەلکــی ڕزیــوی ڕەش لە ژێر خاکدا کەڕ و کوێر و الڵ بەاڵم من ئەو گۆرانییانەم بەرلەوەی بنوورسێن چڕیوە من بۆنی بەنزینی سووتاوم بــەر لــەوەی نەخشــەی دروســتکردنی تەراکتــۆر بکێرشێ، هەڵمژیوە بیرم نەچێ ئەی هاوسێ بێدەنگەکانی من ئەی شەهید عائیشە و عوسامنی کرێکار چ هەناســەی ســاردتان هەڵکێشــا بــە گە نجیــی ڕەنگبێ تەنانەت ئەوەشتان نەدەزانی کە ئێمە ڕۆژێک لە ڕۆژان دەبینە هاوسێی یەکدی هاوڕێیان لە ئەنادۆڵ، لــە گۆڕســتانێکی دێهاتییــدا بــە خاکــم بســپێرن کە دێن بۆ خوێندنی فاتیحا با دارچنارێک بە ژوور سەرمەوە بێ ئیرت چ پێویست نە بە کێل و نە بە هیچ شتێکی دی ناکا!
هاوڕێیان ئەگەر قیسمەت نەبوو ئەو ڕۆژە ببینم مەبەستم ئەوەیە کە ئەگەر بەر لە هاتنی ئازادی مردم لێرە مببەن،
www.chawdernews.com
و .دالوەر قەرەداغی
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
538 www.chawdernews.com
ژمارە ( )538دوشەممە 2017/4/17
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ئایین ،كەمالیزم ،سێكیۆالریزم.. سێكوچكەی ناسنامەی ئاكەپە د.سەالم عەبدولكەریم دەسپێك..
هاتنەسەر كاری ئاكەپە وەك پارتێكی سیاسیی پاشخان ئیسالمی‌و هەڵگری دونــیــابــیــنــی ســیــاس ـی‌و كــۆمــەاڵیــەت ـی‌و ئابووریی رەنگكراو بەتێزی ئایینی ،تا ئەم ساتەوەختە‌و بەدیاریكراویش لەمەسەلەی راپرسی بۆ بڕیاردان لەفۆرمی سیستەمی سیاسیی لەتوركیا لەپارلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی جێگەی لەسەر وەستان‌و لــێــكــدانــەوەی فــرە رەهــەنــدە .زۆرج ــار والــێــكــدەدرێــتــەوە ،بــەهــۆی پشتیوانی ئۆردوگان‌و ئاكەپە بۆ پرسی چەوسانەوەی ئیخوان لەمیسر‌و دۆزی فەلەستین‌و پشتگیری حەماس‌و جیهادی ئیسالمیی، ئاكەپە سەر بەئیخوان موسلیمین بێت. یاخود بەهۆی بەكارهێنانی ئاین‌و سیمبوڵە ئاینییەكان لەكاتی وتــاری سیاسیی‌و خرۆشاویدا لەالیەن سەركردە‌و هێماكانی ئاكەپەوە والێكدەدرێتەوە ،كەئاكەپە نوێنەرایەتی پارتێكی ئیسالمیی دەكات‌و خـــودی ئــۆردوگــانــیــش وەك خەلیفە‌و سوڵتانی مسوڵمانان وێنا دەكــرێــت، دەشــێ دان بـــەوەدا بنێین كە لــەدوای ئەتاتورك ئۆردوگان دووەمین سەرۆك‌و كەسایەتی سیاسییە ،كەدەیەوێت شان‌و شەوكەوتی توركیا وەك دەوڵەتێكی بەهێز لەسەر ئاستی جیهان‌و ناوچەكە‌و نێوخۆش بەرجەستە بكاتەوە .چونكە رای زۆرینەی توركیاش سەرۆك‌و واڵتێكی بەهێزیان دەوێــت لە بەرامبەر روسیاو ئێران‌و سوریا‌و ئەمەریكا‌و ئیسرائیل، بــەرزبــوونــەوەی هەستی رقلێبوونەوەی توركەكان رۆژ بەرۆژ لەبەرزبوونەوەدایە، بەجۆرێك لەهەندێ دۆخدا حساب نەكردن بۆ هەست‌و شعوری نەتەوەیی توركەكان‌و رەچاونەكردنی بەرژەوەندیی‌و ئاسایشیی نەتەوەیی تــورك لــەالیــەن ئەمەریكاوە دوای سەرهەڵدانی جەنگی هاوپەیمانی دژی داعش‌و پشتیوانی لەكوردانی رۆژئاوا لەبەرەنگارییەكانی كۆبانێ‌و دواتریش سیستەمی كانتۆنەكان‌و بەمدواییانەش سیستەمی فــیــدراڵــیــزم‌و راســپــاردنــی هێزەكانی سوپای دیموكرات ،كەپەیەدەی دیوی دووەمی پارتی كرێكارانی كوردستان رابەرایەتی دەكات‌و زۆرینەی چەكدارەكانی پێكدێنێت ،هێندەی تر توركیای نیگەران‌و دڕدۆنـــگ كـــردووە .بۆیە لێدوانەكانی ئــاكــەپـە‌و ئــۆردوگــان ،كــەجــارێــك وەك پارێزەری مسوڵمانی جیهان‌و ناوچەكە خۆی بەرجەستە دەكات‌و لەهەندێ بۆنەی دیكەشدا وەك پارێزەری نەتەوەپەرستان‌و سێكیۆالریزمەكانی توركیا خۆی نمایش دەكات ،ئەم حاڵەتە تەنها رەنگدانەوەی بــەرژەوەنــدیــیــەكــی كــات ـی‌و لێدوانێكی سەرپێیی بۆ دۆخێكی كاتیی دیاریكراو نییە ،هێندەی پەیوەندی بەبەرنامەی فیكری‌و دونیابینی سیاسیی ئۆردوگان‌و ئاكەپەوە هەیە ،كەپێویستە شیبكرێتەوە.
كەمالیزم‌و نەتەوەپەرستی كەمالیزم دووانەی نێو بەرنامە‌و دونیابینی سیاسیی ئاكەپە‌و رەشنووسی دەستوور كاتێك دەڵێیت ئاكەپە هەڵگری بیری كەمالیزم‌و نەتەوەپەرستی توركە، تۆمەتبارت ئــەكــەن بـــەوەی تــۆ رق‌و
كە جەوهەری ئاكەپە بریتییە لەسێكوچكەی (ئاین، سێكیۆالریزم ،كەمالیزم)، واتە ئاوێتەیەكە لەئیسالم‌و نەتەوەپەرستی‌و سێكیۆالریزم، نەك ئەوەی سەر بەئیخوان موسلیمین بێت یان ئاكەپە نوێنەری مسوڵامنانی جیهان بێت
كینەیەكت لەداڵیە لەرووی ئایدۆۆلژییەوە، بــەاڵم باشترین وەاڵم بۆ ئەم حاڵەتە گەڕانەوەەیە بۆ ئەدەبیات‌و بەڵگەی خودی ئاكەپە خۆی ،بۆئەوەی بەئاماژەكردن بۆ پەیڕەوو پرۆگرام‌و بەرنامەی سیاسیی ئاكەپە‌و ئەم رەشنووسی دەستوورەش، ئەوكاتە دەردەكەوێت چەند زیهنیەتی مرۆڤی باوەڕداری ئێمە داگیركراوە. لەبەرنامەی سیاسیی پارتی داد‌و گەشەپێدان نوسخەی وەرگــێــڕدراو بۆ سەر زمانی عەرەبی ،كە لەسایتی فەرمی خۆیانەوە وەرگیراوە‌و لەالپەڕە ( )9دا سەبارەت بەنەتەوەپەرستی‌و كەمالیزم بەمشێوەیە هاتووە« :حزبمان جەخت دەكاتەوە ،كەپرنسیپەكانی ئەتاتورك‌و گۆڕانكارییەكانی گرنگترین ئامرازن بۆبااڵكردنی تــورك بۆ ئاستێك ،كە لەسەرەوەی شارستانییەتی هاوچەرخ بێت‌و وایدەبینێت ،كە رەگەزێكی گرنگی ئاشتیی كۆمەاڵیەتییە». لەدیباجە‌و هەندێ مادەی رەشنووسی ئەو دەستوورەشدا ،كە راپرسی لەسەر كرا بەمجۆرە نوێترین بیروڕای سیاسیی خــۆیــان لــەبــارەی نــەتــەوەپــەرســت ـی‌و
كەمالیزمەوە دەخــەنــەڕوو ،كەلەدەقی دیباجەكەدا هاتووە« :ئەم دیباجەیە(بەو شێوە هــەمــواركــراوەی لـــەرۆژی 17س ئۆكتۆبەری )2001دا هاتووە ،هاوڕێكە لەگەڵ ئــەو چەمكی نەتەوەپەرستی‌و چاكسازییانەی ،كەدامەزرێنەری كۆماری توركیا مستەفا كــەمــال ئــەتــاتــورك، ســەرۆكــی نــەم ـر‌و پــاڵــەوانــی بێوێنە دایــنــاوە» .هــەروەهــا لــەمــادەی()2ی ئەو رەشنووسی دەستووری هەمواركراو بۆ راپرسی هاتووە« :كۆماری توركیا، بریتییە لەدەوڵەتێكی دیموكراسیی‌و كۆمەاڵیەتی، سێكیۆالر(عەلمانی)و كــەســەروەری یاسا بــەڕێــوەی دەبــات، چەمگەكان ئاشتی گشتی‌و هاریكاریی نیشتیمانی‌و دادپــەروەری ـی‌و رێزگرتنی مــافــی مــــــرۆڤ‌وو دۆســتــایــەتــی بۆ نەتەوەپەرستی ئەتاتورك بەئیعتیبار دادەنێت.»... بۆیە لــێــرەوە تێبینی دەكــەیــن ،كە لەهەردوو بەڵگەنامەكەدا ،كەیەكەمیان بەرنامە‌و سیاسیی ئاكەپەیە‌و لەدووەمیشدا كەرەشنووسی ئەو دەستوورەیەكە كە رۆژی ( )2017/4/16خرایە راپرسییەوە‌و
لەمەسەلەی رەشنووسی دەستوور‌و ئامادەكاری بۆ راپرسی‌و بەدەستهێنانی دەنگی بەڵێ ،ئاكەپە بەوردی توانیویەتی هەریەكە لەئایین‌و سێكیۆالریزم‌و نەتەوەپەرستی كەمالیزم بەكاربهێنێت ،بەجۆرێك لەشوێنی خۆیدا هەریەكەی ئاراستەی شەقامی خۆی كردووە
رەنگدانەوەی بیری سیاسیی ئاكەپەیە، روونـــی دەكــاتــەوە ،كەئاكەپە چەند لەرووی دونیابینی‌و بەرنامەی سیاسیی‌و قەناعەتەوە پابەندن بەنەتەوەپەرستی تــورك‌و پرنسیپەكانی مستەفا كەمال‌و كەمالیزمەوە ،بەجۆرێك هیچ پــارت‌و رێكخراوێكی نەتەوەپەرستی دیكەی تورك خۆی بەمیراتگر‌و پارێزەری نەزانێت ،بۆیە ئەمە نەیاریكردنە ،نە تەكتیكی كاتی هەڵبژاردن‌و راپرسییەكەیە بەڵكو ئەمە بەڵگەی ناسینی ئاكەپە‌و بیروبۆچوونی نەتەوەییانە وەك یەكێك لەسەرسەخترین ئەو پارتە سیاسیانەی ،كەپەیوەستن بەنەتەوەپەرستی توركییەوە‌و میراتگری كەمالیزمیشن.
سێكیۆالریزم ..بنەما‌و قەناعەتی نێو بەرنامە‌و دونیابینی سیاسیی ئاكەپە‌و رەشنووسی دەستوور
ئەگەر دیسان تەماشای بەرنامەی سیاسیی ئــاكــەپــە بــكــەیــن ،تێبینی دەكەین ،لەالپەڕە ()10دا بەمجۆرە باسی سێكیۆالریزم كراوە« :حزبمان وا تەماشای ئایین دەكــات ،كەیەكێك لەگرنكترین
دامەزراوەكانی مرۆڤایەتییە ،هەروەها واش سەیری سێكیۆالریزم دەكات ،كەمەرجێكی دیموكراسییە‌و ناكرێت وازی لێبهێنرێت، هــەروەك وایدادەنێت ،كەسێكیۆالریزم پارێزەری ئاین‌و ویژدانە ،حزبمان دژی راڤەكردنی سێكیۆالریزمە بــەوەی دژی ئایینە ،هــەروەك ناشیرینكردنی‌و زیان پێگەیاندنیشی رەتدەكاتەوە» .هەروەها لەرەشنووسی دەستوورەكەشدا هاتووە: «كۆماری توركیا ،بریتییە لەدەوڵەتێكی سێكیۆالر(عەلمانی)و دیموكراسیی‌و كۆمەاڵیەتی ،كەسەروەری یاسا بەڕێوەی دەبـــات ،چەمکەكانی ئاشتی گشتی‌و هاریكاریی نیشتیمانی‌و دادپــەروەریـی‌و رێزگرتنی مافی مرۆڤ‌و دۆستایەتی بۆ نەتەوەپەرستی ئەتاتورك بەئیعتیبار دادەنێت.»... مادەی ( )2لەرەشنووسی دەستووری هەمواركراوی توركیا بۆ راپرسی رۆژی ( .)16/4/2017لێرەوە تێدەگەین دیسان چۆن سێكیۆالریزم‌و عەلمانییەت رۆچۆتە نێو بیركردنەوەی ئاكەپە‌و دوو كوچکەی ئــەو سێكوچكە فیكرییەی ئاكەپە پێكدێنن.
ئایین لە نێو بەرنامە‌و دونیابینی سیاسیی ئاكەپە‌و رەشنووسی دەستووردا
دوایــیــن كوچكەی ئــەو سێكوچكە فیكرییەی ئاكەپە بریتییە لەئایین، ب ــەاڵم كــام ئایین‌و چ ج ــۆرە ئایین‌و تەوزیف كردنێك؟ بێگومان ئەو جۆرە ئایین‌و تەوزیفكردنە ئایینیە نــا ،كە لــەیــادەوەری مرۆڤی بــاوەڕداری ئێمەدا هەیە ،هەم بۆ خۆی ،هەم وەك ئەوەش، كە لەمۆدێلی فــەرمــانــڕەوایــی ئاكەپە دەڕوانێت ،كەزیاتر ئایینێكی دەسەاڵت‌و فەرمانڕەواییە ،بەڵكو ئــەو مۆدێلەی ئایین الی ئاكەپە ،وەك ژنە توێژەری سیاسیی(بار بارا ئان -ریڤەر) شرۆڤەی دەكات بریتیی لەناسیۆنالیزمی ئامرازی باوەڕمەند ،واتە ئەو ئایینەی ئاكەپە لەنێو بۆتەی نەتەوەپەرستیدا پیادەی دەكــات ،وەك ئامرازێكی باوەڕمەندییە نەك وەك ئایینێك لەدەسەاڵتدا حوكمی پێبكات ،ئەمەش واتــە پەیڕەوكردنی ســیــاســەتــی پراگماتیكی بــەرامــبــەر بەئایین‌و سوود لێوەرگرتنی لەبزواندنی سۆزی ئایینی مرۆڤی بــاوەڕداردا ،وەك چــۆن لەدۆسییەكانی سوریا‌و میسر‌و فەلەستیندا سەركردەكانی ئاكەپە بەكاری دەهێنن‌و چۆن چۆنیش مرۆڤی باوەڕداری ئێمە لەباوەڕداری سادەی بێزانیارییەوە تابەرزترین ئاستی زان ـا‌و موفتی چۆن دەكەونە ژێر كاریگەریی ئەو جۆرە وتارو تەوزیفكرنەی ئایینەوە .لەمبارەوە ئەگەر بڕوانینە بەرنامەی سیاسیی ئاكەپە وەك پێشتریش بەنموونە لەبڕگەی سێكیۆالریزمەكەدا هێنامانەوە‌و هاتبوو: «حزبمان وا تەماشای ئایین دەكات، كەیەكێك لەگرنكترین دامەزراوەكانی مرۆڤایەتییە .»...یــان لەدیباجەی رەشنووسی دەســتــوورەكــەدا هاتووە: «رێگە نادرێت هیچ هەست‌و سۆزێكی ئاینی پیرۆز هیچ جۆرە دەستێوەردانێك لەكاروباری دەوڵەت‌و سیاسەتدا بكات». ئەگەر تێبینی بكەین لەبەرنامەی سیاسیدا ئاكەپە ئایین وەك دامــەزراوەیــەكــی مرۆڤایەتی تەماشا دەكــات ،نەک وەك ئاینێك بۆ فەرمانڕەوایی .لەرەشنووسی دەســـتـــوورەكـــەشـــدا جــگــە لــــەوەی جەختكردنەوەیە لەپرنسیپ‌و ناوەڕۆكی ســێــكــیــۆالریــزم هــاوكــات رێــگــەنــەدانــە بەدەستێوەردانی ئایین لەكاروباری ســیــاســیـی‌و جــیــاكــردنــەوەی ئایینە لەدەوڵەت. بۆیە لێرەوە تێدەگەین ،كەجەوهەری ئاكەپە بریتییە لەسێكوچكەی (ئاین، ســێــكــیــۆالریــزم ،كــەمــالــیــزم) ،واتــە ئاوێتەیەكە لەئیسالم‌و نەتەوەپەرستی‌و سێكیۆالریزم ،نەك ئەوەی سەر بەئیخوان موسلیمین بێت یان ئاكەپە نوێنەری مسوڵمانانی جیهان بێت ،بەڵكو ئەوەی راستە ئەوەیە ،كەپارتێكی سیاسییە كەبەرنامەی سیاسیی خــۆی لەسەر بنەماكانی ئــای ـن‌و نەتەوەپەرستی‌و سێكیۆالریزم بونیاتناوە .لەمەسەلەی رەشنووسی دەستوور‌و ئامادەكاری بۆ راپرسی‌و بەدەستهێنانی دەنگی بەڵێ، ئاكەپە بــەوردی توانیویەتی هەریەكە لەئایین‌و سێكیۆالریزم‌و نەتەوەپەرستی كەمالیزم بەكاربهێنێت ،بەجۆرێك لەشوێنی خۆیدا هەریەكەی ئاراستەی شەقامی خۆی كردووە.
ژمارە ()538دوشەممە2017/4/17
2
جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟
چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد» ،لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی-جیهادیەکان سەروەر پێنجوێنی بەشی دەیەم مشت‌ومڕی بنەمای «حاکیمییەت» و «تەوحیدی حاکیمییەت»
پــێــش ئــــەوەی بــچــمــەوە س ــەر هێڵی سەرەکیی توێژینەوەکەم کە مشت‌ومڕی بــونــی یــاســای «جــیــهــاد»ی هێرشە لە ئیسالمدا کە لە سەردەمی نوێدا نکولیی کێ کراوە لە بنەڕەتی ئیسالمدا هەبوبێت؛ بە پێویستم زانی لەم بەشەدا مشت‌ومڕێکی کورتی تیۆریی «تەوحیدی حاکیمییەت»ی ڕابــەرە سەلەفی-جیهادیەکان بکەم .بۆ ئــەم مەبەستەش لــە چەند الیەنێکەوە لەسەر بابەتەکە دەدوێین کە گرنگترینی باس‌وخواسەکانی «حاکیمییەت»ـن.
«حاکیمییەت» زاراوە ئیسالمیە ڕەسەنەکە نیە
وشــەی «حاكمية» کە لە عەرەبیدا چاوگێکی داتاشراو و دەست‌کردە ،چاوگە «ح ْكم»ـە ،بەڵکو ڕێساییەکەی هەر هەمان ُ وردتری بکەینەوە؛ دەبینین بەپێی عەرەبی و شێوگ و داڕشتەکانی؛ «حاكمية» و«ح ْكم» حاڵەتی «حاكم»بون دەگەیەنێتُ ، خــودی پرۆسێسەکە دەگەیەنێت .بۆیە وشەکە نامۆیە بە زمانی عەرەبی و زاراوەی ئیسالمی ،ئەوەش چونکە ـ وەکو پێشتر باسمان کردوە ـ سەرچاوەی وشەکە زمانی ئوردوە کە لەم زمانە هیندیە ئیسالمیەدا وشەی «حاکمیت» وشەیەکی ئاسایی زمانە بە هەمان واتای «حكم» و دەســەاڵت ،و ئیتر ئەم وشەیە لە ئەدەبیاتی (مەودودی) ـــەوە ،بەتایبەتی لە نامیلکەی ‹چــوار زاراوە بنچینەییەکەی قورئان› «قرآن‌کی بنیادی چار اصطالحیں» کە وشەکە (و هــەتــاکــو وشـــەی «حــکــومــت»یــش!) بۆ ئاماژە بۆ دەسەاڵتی یاسادانانی خوایی بەکاردەهێنێت ،پەڕیوەتەوە بۆ ئەدەبیاتی ئیسالمیی عەرەبی بەتایبەتی نوسینەکانی سەیید قوطب و ئەوانەی بە ڕێی ئەودا ڕۆیشتون .بۆیە بیر لەوە کراوەتەوە لەبریی ئەم دەستەواژەیە دەستەواژە و زاراوەی ڕەسەنتر و ئیسالمیتر لە جێی بەکاربێت. بۆ نمونە؛ تیۆریستێکی سەلەفی-جیهادی کە (ئەبو موحەممەدی مەقدیسی)ـە، لە «تبصري العقالء بتلبيسات أهل التجهم واإلرج���اء»ــــدا ،زاراوەی «احلاكمية» و بەتایبەتی «توحيد احلاكمية»ی پێ باش نیە ،و لەبریی ئەوانە زیاتر پێی باشە بە سەرباسی حوکم بەوەی خوا دایبەزاندوە «احلكم مبا أنزل اهلل» ئاماژەی بۆ دەسەاڵتی یاسادانانی خوایی بکرێت و بە دەستەواژەی وەکو یەکتاپەرستیی خوا لە یاسادانان و حوکم «توحيد اهلل يف التشريع واحلكم» گوزارش لەو باسە بکرێت وەکو لقێک لە یەکتاپەرستی .ئــەوەش چونکە ئەمانە دەستەواژە و زاراوەی ئیسالمیی ڕەسەن و «شەرعی»ـن و ڕونتریش مەبەستەکە دەگەیەنن .و بەم شێوەیەش بنەماکە لەوە دوردەکەوێتەوە لێکچونی هەبێت لەگەڵ ئەو بنەمای «ئیمامەت»ـەی کە الی شیعە کراوەتە بنچینەیەکی ئایین (بیروباوەڕ) و بەتایبەتی کــە لــە ڕێــگــەی تیۆریی «ویــایــەتــی فەقیهـ»ـەوە «حکومەتی ئیسالمی» و سەرۆکی دەسەاڵتەکەی بوەتە بەرجەستەکەری دەسەاڵتی خوا لەسەر زەوی ،بەاڵم ئەگەر بابەتەکە لە مەسەلەی یاساداناندا کورت بکرێتەوە و بەو ڕەهاییە بە «حاکیمییەتی خوایی» دەرنەبڕرێت؛ ئەو لێکچونەی نابێت لەگەڵ بنەما شیعەییەکە.
لە یەکتاپەرستی «توحید» ،و ئیتر «توحيد احلاكمية» لقی چوارەم ،یان جۆری چوارەمی یەکتاپەرستیە ،و بەبێ ئەمە یەکتاپەرستی نــاتــەواوە! کە ئەمە لــەالی ڕابەرانی باڵە سەرەکیەکانی سەلەفیەت ،وەکو سەلەفیەتی ڕەسمی و سەلەفیەتی زانستی و سەلەفیەتی مەنهەجی ،بە زیادکردنێکی نادروست و ـ هەندێک جار ـ «بیدعە»یەک دادەنرێت، و پێیان وایە پێویست بە جیاکردنەوەی ئەم بەشە ناکات و هەر بەشێکە لە لقە سەرەکیەکانی یەکتاپەرستی ،یان هەر دروست نیە چونکە پێشتر ئەم دابەش‌کردن و لقە چوارەمە نەبوە و نــەکــراوە .بۆیە بابەتەکە بەرەیەکی کێشمەکێشی توندی نێوان باڵە تەقلیدیەکانی سەلەفیەتە لەگەڵ باڵە سیاسی و تەکفیری-جیهادیەکانی سەلەفیەت ،هەرچەند لە کۆتاییدا دەبینین ناکۆکیەکەیان لەم بارەیەوە تا ڕادەیەک ڕواڵەتیە و جیاوازیەکە زیاتر لە ناونان و زاراوەسازیدایە. لــە چــەنــد تــەوەرەیــەکــدا مشت‌ومڕی «تەوحیدی حاکیمییەت» دەکەین:
دابەشکردنی یەکتاپەرستی «توحید»
زۆر جار ڕەخنەی ئەوە لە «عەقیدە»ی سەلەفی دەگیرێت کە یەکتاپەرستیی بەش- بەش و دابەش کردوە ،یان سێ‌بەشگەری «تثليث»ی لە یەکتاپەرستیدا هێناوەتە کایە .بەاڵم لە ڕاستیدا لە کۆنەوە لە فیکری ئیسالمیدا دابەشکردنی یەکتاپەرستی هەبوە ،چونکە «عەقیدە»ی ئیسالمی تەنها چەند خاڵ و بەندێکی بیروباوەڕ نــیــە بــەڵــکــو «زانــســت»ێــکــی ئایینیی تەقلیدییشە کە زاراوەســازی و پۆلێنکاری و دابەشکاریی خۆیی هەیە و لەم ڕێگەیەوە کۆمەڵێک بنەما و چــەمــک و پۆلێنی دامەزراندوە .ئیتر لە «عەقیدە» سوننیە حەنبەلیەکەدا ،کە بنچینەی «عەقیدە» سەلەفیە هاوچەرخەکەیە؛ بەگشتی دو جۆر دابەش‌کردن بۆ یەکتاپەرستی هەبوە: .١دابەش‌کردنێک کە لە کۆندا باڵوتر بوە ،ئەویش دابەشکردنی یەکتاپەرستیە بۆ: ا .یەکتاپەرستیی ناسین و چەسپاندن «ت��وح��ي��د امل��ع��رف��ة واإلث����ب����ات» ،کە یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی و ناسینی «صفات»ی خوا دەگرێتەوە. ب .یەکتاپەرستیی ڕوتـــێ‌کـــردن و داواخــوازی «توحيد القصد والطلب» ،کە یەکتاپەرستیی پەرەستن دەگرێتەوە. .٢دابەش‌کردنێک ،کە هەر ڕێکخستنەوەی ئەوەی پێشوە ،و لە سەردەمانی دواییدا، لە دوای ئیبن تەیمییەوە ،زیاتر چەسپاوە؛ ئەویش دابەشکردنیەتی بۆ سێ بەش: ا .یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی «توحيد الربوبية». ُّ ب .یەکتاپەرستیی پەرستراوێتی «توحيد األلوهية». جــــ .یــەکــتــاپــەرســتــیــی نـــاوەکـــان و «صيفهت»ـەکانی خوا «توحيد األمساء والصفات». یـــان ـ لــە هــەنــدێــک ســـەرچـــاوەدا ـ «توحيد األمساء والصفات» پێش ئەوانی تر دەخــرێــت ،بەڵکو جــاری وا هەیە دو بەشەکەی تر دەکرێنە لقی تایبەت و بچوک لە «توحيد األمساء والصفات» ،بەو پێیەی کە « َر ّب» و «إله» تەنها دو ناو یان سیفەتن لە «األمساء والصفات»ی خوا. (ئــیــبــن ئــەل-قــەیــیــم) ،لــە «مـــدارج السالكين»ـدا ،بە جۆرێکی تریش دابەشیان دەکاتەوە کە یەکتاپەرستی دابەش دەکات بۆ: .١یەکتاپەرستیی زانینی «التوحيد العلمي» ،یان بــاوەڕی «االعتقادي» ،يان «اخل�بري» واتە لە دەقەکاندا باسی لێوە کراوە .ئەمە هەردو جۆری «توحيد الربوبية» «تەوحیدی حاکیمییەت» و «توحيد األمساء والصفات». بابەتەکە وەکــو پێشتریش باسمان .٢یەکتاپەرستیی کردەیی «التوحيد کـــرد؛ لـــەالی گــروپــە «تــەکــفــیــری» و العملي» .کە «توحيد األلوهية» دەگرێتەوە. «جیهادی»ـەکان ،بەتایبەتی ڕابەرانی ڕونیش دیارە کە ئەم دابەش‌کردنەش هەر تەوژمە سەلەفی-جیهادیەکە ،کراوەتە لقێک دەچێتەوە سەر دابەشکردنی یەکەم و بە
«تەوحیدی حاکیمییەت» وەکو لقی چوارەمی یەکتاپەرستی؛ لەالی ڕابەرانی باڵە سەرەکیەکانی سەلەفیەت ،وەکو سەلەفیەتی ڕەسمی و سەلەفیەتی زانستی و سەلەفیەتی مەنهەجی ،بە زیادکردنێکی نادروست و ـ هەندێک جار ـ «بیدعە»یەک دادەنرێت هەردو بنەمای «یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی» و «یەکتاپەرستیی پەرسرتاوێتی»؛ وردەکاریی زۆر لە جێبەجێ‌کردنیاندا هەیە کە ڕەنگە لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا بەوردی ڕەچاو نەکرێن ،و ئەمەش دەروازەی «تەکفیر»کردن و بە «مورشیک»دانانی خەڵک دەکاتەوە هەمان واتایە. ئینجا هەتاکو الی ئەشعەریەکانیش، دابەشکردنی یەکتاپەرستی هەبوە ،کە ئـــەوان لــە «عیلمی کـــەالم»ی خۆیاندا یەکتاپەرستییان دابەش کردوە بۆ: ا .یەکتاپەرستی لە خود «ذات»ی خوادا. ب .یەکتاپەرستی لــە سـیفەتەکان «صفات»ی خوادا. جـ .یەکتاپەرستی لە کارەکان «أفعال»ی خوادا. کە ئەم دابەشکردنە نامۆترە بە دەقە ئیسالمیەکان ،و کاریگەریی کەلەپوری فەلسەفی و تەوژمی فەلسەفاندنی بیری ئایینیی ئیسالمیی پێوە دیارە. ئەم دابەش‌کردنانە بۆیە ڕێگەپێدراو و «واریـــد»ن؛ چونکە زانـــراوە کە هیچ دابەش‌کردنێک بۆ یەکتاپەرستی دەقی لەسەر نیە و ـ بە زاراوەی ئیسالمی ـ «توقيفي» نیە ،بەڵکو تەنها شتێکە لە فیکری ئیسالمیدا وەکــو پۆلێنکاری بۆ بــوارەکــان و نمونەکانی یەکتاپەرستی بیری لێ کراوەتەوە و بۆیە دابەشکردنێکی ڕێکەوتکاری «اصطالحي»ـە ،واتە لەالی زانا ئایینیەکانی ئیسالم ڕێکەوتن «اصطالح» کراوە لەسەری. و ئــەو ڕابـــەر و پێشەوا حەنبەلی و سەلەفیانەی بەرگری لەم دابەشكردنەی خــۆیــان دەکــــەن بــۆ یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی و پەرستراوێتی و سیفەتەکانی خــوا ،وەکــو (بەکر ئەبو زەیــد)؛ دەڵێن: ئەم دابەشکردنە بەپێی لەبەرچاوگرتن و «استقرائي» کراوە پۆلێنکردنێکی هەمەگیر ّ بەپێی دەقەکانی «شەرع» ،بەو واتایەی کاتێک لە دەقە ئیسالمیەکان وردە دەبینەوە کە داوای بەیەکتایی پەرستنی خوا دەکەن؛ دەبینین دەچنەوە سەر سێ بوار و نمونەی یەکتاپەرستی :ناسینی خوا وەکــو تاکە پــەروەردگــار (دروس ـت‌کــەر و ڕۆزی ــدەر و بەڕێوەبەر) ،و وەکو تاکە پەرستراو کە کردەوە و سروت و دیمەنەکانی پەرستنی بــۆ پێشکەش دەکــرێــت ،و وەکــو تاکە خاوەنی ناو و سیفەتە کامڵ و ڕەهــا و «هەرەجوان»ەکان. بۆیە دەڵێن :هەرچەند دابەش‌کردنەکە بەم زاراوانە لە خودی دەقەکاندا نەهاتون ،بەاڵم هەر خودی دەقەکان ئاماژە بۆ دابەش‌بون و لق‌وپۆپێکی لەو شێوەیە دەکەن.
هەر بۆیە خەریکە ئەو ڕاستیە ڕونەش ڕەت دەکــەنــەوە کــە ئــەم دابــەش‌کــردنــە «اصطالحي»ـە ،وەکو ڕابەرێکی سەلەفی کە (عبد الرزاق بن عبد احملسن البدر)ە ،کە لە «القول السديد يف الرد على من أنكر تقسيم التوحيد»دا ڕەخنە لە (د .صالح الصاوي) دەگرێت کە لە «الثوابت واملتغريات يف مسرية العمل اإلسالمي املعاصر»دا ئەویش وتویەتی ئەو دابەش‌کردنەی یەکتاپەرستی دابەشکردنێکی «اص��ط�لاح��ي»ـــە و لە بابەتی دابــەش‌کــردن و پۆلێن‌کردنەکانی زانستە ئیسالمی و تەقلیدیەکانی ترە (و دەڵێت :ئەم سێ بەشەی یەکتاپەرستی بەیەکداچون و بەتەواوی جیاناکرێنەوە، و دابەش‌کردنەکەش لە خۆیدا دەقێکی لەسەر نیە ،بــەاڵم لەبەر ئــەوەی چەند سەدەیەکە لەسەری ڕۆیشتون؛ تازە بوەتە بەشێک لە کەلەپوری بانگەوازی سەلەفی، و ئیتر شتێکی وەرگیراو و پەسەندە بەو مەرجەی نەکرێتە بنەما بۆ هەڵسەنگاندنی «عەقیدە»ی یەکتر) ،و لە وەاڵمیدا دەڵێت: بەڵکو حەقیقەتێکی شەرعیە و لە دەقەکانی شەرع وەردەگیرێت( .)١بەم شێوەیە ئەم بابەتەش بوەتە بوارێکی تری کێشمەکێشی مەزهەبی و «فیرقەیی» و وردەکاریەکانی «مەنهەج». جگە ل ــەوەش هــەوڵ دەدەن لە دەق و کەلەپوری زانایانی کۆنی ئیسالمدا، بەتایبەتی حەنبەلیەکانیان ،پێشینە و سەرەتای ئەم دابەشکردنە ببیننەوە ،و لە ڕاستییشدا ئەو زانا کۆنە ئیسالمیانە دەقی لەو جۆرەیان هەیە ،وەکو دواتر هەندێک نمونەیان لێ دەهێنینەوە.
دابەشکردنی دوانەیی «توحيد الربوبية» و «توحيد األلوهية»
یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی «توحيد الربوبية» ،و یەکتاپەرستیی پەرستراوێتی ُّ «توحيد األلوهية» ،دو ناونیشانی سەرەکین لە باس‌وخواسی یەکتاپەرستی لە هەر دەقێکی «عەقیدە»ی سەلەفی و حەنبەلیدا. مەبەست لە «توحيد الربوبية» ئەوەیە موسوڵمان بڕوای وا بێت خوا لە کارەکانیدا وەکو خولقێنەر و ڕۆزیدەر و ژیێنەر و مرێنەر و بەڕێوەبەری بونەوەر تاک و تەنیایە و هاوبەشی نیە ،و هەمو کارەکانی خولقاندن و ڕۆزیدان و ژیاندن و مراندن و بەڕێوەبردنی بونەوەر تایبەتن بە خواوە و تایبەتمەندیی
ئەون و دەبێت هەر لەو بناسرێن. مەبەستیش لە «توحيد األلوهية»؛ ئەوەیە موسوڵمان بڕوای وا بێت و جێبەجێیشی بکات کە دەبێت هەمو کردەوەکانی مرۆڤ وەکو پەرستش و دیمەنەکانی (وەکو داوا و نزا و هاوارلێ‌کردن ،و پشت‌پێ‌بەستن و پەناپێ‌گرتن ،و نەزر و قوربانی‌کردن) تایبەت بکرێن بە خواوە و بۆ هیچ کەس و زاتێکی تر نەکرێن. و لێرەوە ئەوەش دیارە ئەم دو بنەمایە تەنها ئەوەندە نیە کە موسوڵمان بڕوای وا بێت کە «ئەڵاڵهـ» تاکە پەروەردگار و پــەرســتــراوە ،بەڵکو ئــەم دو بنەمایە وردەکاریی زۆر لە جێبەجێ‌کردنیاندا هەیە کە ڕەنگە لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا بەوردی ڕەچـــاو نەکرێن ،و ئــەمــەش دەروازەی «تەکفیر»کردن و بە «موشریک»دانانی خەڵک دەکاتەوە. ئەم جۆرە دابەشکردنە هەرچەند زیاتر (ئیبن تەیمییە) ،و هەروەها (ئیبن ئەل- قەییم)ی قوتابیی ،چەسپاندویانە ،و کردویانە بە چەمکێکی سەرەکیی «زانستی یەکتاپەرستی» و بەشێک لە میتۆدی بیروباوەڕ؛ بەاڵم لە ڕاستیدا ئەو دو زاراوەیە و دابەش‌کردنەکەش ـ بەبێ چەسپاندنی وەکــو نیشانەیەکی جیاکەرەوە ـ پێش ئەوان هەبون .هەتاکو لە دەستەواژەکانی (ط��هبــەری) و ـ بەڵکو ـ (فەخڕوددینی ڕازی) و کەسانی تریشدا هاتون .بۆ نمونە؛ الی طهبەری هاتوە ،لە ڕاڤەی دەقی « َو َل ُه الس َما َو ِات َو ْ َ ال ْر ِ ض» (آل عمران: َأ ْس َل َم َم ْن ِف َّ )83دا ،دەڵێت :یانی« :وله خشع من يف السموات واألرض ،فخضع له بالعبودة ،وأق ّر له بإفراد الربوبية ،وانقاد له بإخالص التوحيد واأللوهية»( ،)٢لێرەدا دەبینین «الربوبية» و «األلوهية» جیادەکاتەوە .هەروەها لە ڕاڤەی « َفا ْع ُبدُو ُه» (يونس)3 :دا دەڵێت« :فاعبدوا ربكم الذي هذه صفته ،وأخلصوا له العبادة، وأفردوا له األلوهية والربوبية»(.)٣ هەتاکو لە دەستەواژەی (فەخڕوددینی ڕازی)ـدا شتی هاوشێوە هەیە .بۆ نمونە؛ لە «أساس التقديس»دا هاتوە دەڵێت :لە ناوە هەرەجوانەکانی خوا الی بەنو ئیسرائیل ،کە ناوی دوەمە ـ دوای ناوی «یەهواهـ» ـ؛ ناوی «ئەدۆنای»ـە ،کە بە عەرەبی دەکاتە « َر ّب» ..جا دەڵێت :لە ناوی «یەهواهـ»ـدا یەکتاپەرستیی پەرستراوێتی هەیە ،و لە نــاوی «ئەدۆنای»ـدا یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتی هەیە «ففي يهوه توحيد األلوهية ،ويف أدوناي توحيد الربوبية»(.)٤ (خەطيبى شەڕبینی) ،کە پێشەوایەکی ئەشعەریی ترە ،ئەمیش لە تەفسیرەکەیدا «السراج املنري يف اإلعانة على معرفة بعض معاني كالم ربنا احلكيم اخلبري» دەستەواژەی لەم جــۆرەی هەیە ،کە لە ڕاڤــەی دەقی « َو َما يُ ْؤ ِم ُن َأ ْك َث ُر ُه ْم ب َّ ِ ِالل إَِّل َو ُه ْم ُم ْش ِر ُكونَ » (يوسف)106 :ـدا دەڵێت :یانی لە کاتێکدا ئــەو خەڵکە فرەپەرستە دانیان بــەوەدا ناوە کە خوا خولقێنەر و ڕۆزیدەرە؛ بەاڵم فرەپەرستن چونکە هاوبەش بۆ خوا دادەنێن لە بەندەیی‌کردندا «حيث يق ّرون بأنه اخلالق ال���رازق ...لكنهم كانوا يثبتون شريكا يف العبودية»(.)٥ ئیبن تەیمییە ئــەم جــیــاکــردنــەوە و دابەش‌کردنەی لەو دەقانەی قورئانەوە وەرگرتوە کە زۆر جار دەڵێن :ئەگەر لە مەککەییەکان ،کە فرەپەرست بون ،بپرسیت: کێ خولقێنەرە و ئاسمانەکان و زەویی دروست کردوە و خۆر و مانگی ڕام‌هێناوە و ڕۆزیدەرە و کاروباری بونەوەر و سروشت بەڕێوە دەبات؛ دەڵێن :ئەڵاڵهـ! بەاڵم کە دێنە سەر پەرستن؛ سورن لەسەر ئەوەی پەرستراوی تر بپەرستن « َو َل ِئ ْن َس َألْ َت ُه ْمَ :م ْن الس َما َو ِات َو ْ َ ض َو َس َّخ َر َّ ال ْر َ الش ْم َس َوالْ َق َم َر؟ َخ َلقَ َّ َ َ َُّ ْ ُ ْ َ َل َي ُقولُنَّ :اللَ .فأنَّى يُؤ َفكونَ َ ...ول ِئ ْن َسأل َت ُه ْم: الس َما ِء َما ًء َف َأ ْح َيا ِب ِه ْ َ ال ْر َ ض ِم ْن َم ْن َن َّز َل ِمنَ َّ َّ َب ْع ِد َم ْو ِت َها؟ َل َي ُقولُنَّ :اللَُُّ .قلِ َ ْ : ال ْم ُد ِ ِ لَ .ب ْل َأ ْك َث ُر ُه ْم َل َي ْع ِقلُونَ » (العنكبوت.)63-61 : لێرەوە ئیبن تەیمییە ئەنجامگیریی کردوە کە فرەپەرستە کۆنەکان ،وەکو ئەوانەی
مەککە ،لە یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتیدا کێشەیان نەبوە و هەر «ئەڵاڵهـ»یان بە خولقێنەر و ڕۆزیدەر و بەڕێوەبەری سروشت زانیوە ،بەاڵم کێشەکەیان لە یەکتاپەرستیی پەرستراوێتیدا بوە ،چونکە لە پەرستندا خواوەند و پەرستراوی تریان پەرستوە. ئینجا ئیبن تەیمییە ئامانجی لەم ئەنجامگیریە ئەنجامگیرییەکی ترە کە ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە لەسەری ،کە گەیشتوەتە ئەوەی: لەناو موسوڵمانانیشدا کە کێشەیان لە یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتیدا نیە و خــوا وەکــو تاکە خولقێنەر و ڕۆزی ــدەر دەزانن؛ ئەگەر دیمەن و ڕواڵەتی پەرستن پێشکەشی هەر زاتێکی تر بکەن کە پیرۆزی دەکەن؛ کەواتە ئەوانیش وەکو مەککەییە فرەپەرستەکان کێشەیان لە یەکتاپەرستیی پەرستراوێتیدا هەیە! ئەم بیرکردنەوەیەی ئیبن تەیمییە لە دو الیەنەوە ڕەخنەی دێتە سەر: ـ یــەکــســان‌کــردنــی مــوســوڵــمــان بە فــرەپــەرســت ،کــە هەرچەند موسوڵمان هەندێک سروتی پیرۆزکردن بەرامبەر زات و شوێنەوارە پیرۆزەکان ئەنجام بدات یان هاواریان لێ بکات؛ هێشتا ئەوە دەمێنێتەوە کە ڕەنگە نیاز و مەبەستەکە بەخواکردن نەبێت ،و پێش هەمو شتێکیش چواندنی موسوڵمان بە فرەپەرست هەر قبوڵ‌کراو نیە. ـ جگە لەوەش؛ ئیبن تەیمییە هەر پشتی بەستوە بە ڕواڵەتی دەقە قورئانیەکان، و ئەوەی فەرامۆش کردوە کە لە ڕاستیدا فرەپەرستەکانیش لــە یەکتاپەرستیی پەروەردگارێتیدا کێشەیان هەیە .ڕاستە قــورئــان لێیان دەگــێــڕێــتــەوە کــە گوایە ئەوان هەر «ئەڵاڵهـ»ـیان بە خولقێنەر و بەڕێوەبەری سروشت زانیوە ،بەاڵم ئەمە قسەیەکە و نازانرێت مەبەستی ئەوان لەوە چی بوە ،و ئایا لە ناچاریدا وایان‌وتوە یان باوەڕی دڵیان بوە .ئەگەرنا ئێمە دەزانین کە لە هەمو ئایینە فرەپەرستیەکاندا وەکو سروتەکانی پەرستش پێشکەشی چەند خواوەندێک دەکــرێــت؛ لە هەمان کاتدا فرمانەکانی بەڕێوەبردنی بونەوەریش بڕوا وایە کە لەسەر شانی چەند خواوەندێکی جیاوازن ،ئیتر هەر خواوەندەی بەڕێوەبەری بەشێکی بونەوەر و فرمانێکی سروشتە .ئیتر خواوەندی ئاسمان و خۆر و مانگ هەیە ،و خواوەندی شینایی و ئــاوداری و باران و هەر بەخششێکی تری سروشت هەیە .بۆیە تێگەیشتنی ئیبن تەیمییە بۆ فرەپەرستی سادەکارییەکی زۆری تێدایە ،و ئەو تەنها شوێن ڕواڵەتی دەقەکان کەوتوە کە مەرج نیە هەمو ئەنجامگیرییەکی لێ بکرێت. *** ئەم مشتومڕە لە بەشی داهاتودا درێژەی دەبێت.
پەراوێز: ( )١البدر ،عبد الرزاق بن عبد احملسن، القول السديد يف الرد على من أنكر تقسيم التوحيد .الدمام :دار ابن القيم ،القاهرة :دار ابن عفان .الطبعة الثالثة .2001 ،ص28 . (هامش). ( )٢الطربي ،تفسري الطربي (جامع البيان يف تأويل القرآن) .مؤسسة الرسالة .الطبعة األوىل .2000 ،جـ ،6 .ص.564 . ( )٣الطربي ،تفسري الطربي .جـ ،15 .ص. .19 ( )٤الرازي ،فخر الدين ،أساس التقديس. حتقيق :أمحد حجازي السقا .القاهرة :مكتبة الكليات األزهرية .1986 .ص.286 . ( )٥الشربيين ،اخلطيب ،السراج املنري يف اإلعانة على معرفة بعض معاني كالم ربنا احلكيم اخلبري .القاهرة :مطبعة بوالق1285 . هـ .جـ ،2 .ص.141 .
ژمارە ()538دوشەممە2017/4/17
3
داكۆىك له هاوڕێيه‌ىت زه‌رده‌شت نوره‌دين ،وه‌ليد عومه‌ر ژيژه‌ك ده‌گێڕێته‌وه :جارێكيان كۆڕێكم هـه‌بــوو و ل ـه‌و كـــۆڕه‌دا ئــاالن باديۆى فه‌يله‌سوفيش له‌ناو ئاماده‌بوواندا بوو. باديۆ ته‌له‌فۆنێكى بۆ دێت و له‌جياتيى ئه‌وه‌ى مۆبايله‌كه‌ى دابخات يان بڕوات ه ده‌ره‌وه ،ب ه ده‌نگێكى هێواش پێم ده‌ڵێت: گه‌ر ده‌كرێت تۆزێك له‌سه‌ره‌خۆ قس ه بك ه تاكو بتوانم وه‌اڵمى تێله‌كه‌م بده‌مه‌و‌ه و گوێم له قسه‌كان بێت. ژيــژه‌ك ده‌ڵــێــت :گ ـه‌ر ئه‌م ه ئه‌كتى ڕاسته‌قينه‌ى هاوڕێيه‌تى نه‌بێت ،ئه‌ى چيه؟ هه‌ر بۆي ه ژيژه‌ك كتێبى (داكۆكى ل ه مه‌سه‌ل ه دۆڕاوه‌كان)()1ى خۆى پێشكه‌شى ئاالن باديۆ كردووه .هاوڕێيه‌تى ،له‌و پنت ه بچوكانه‌دا ئاماژه‌ى گه‌وره‌ى تيايه .ئه‌م نوسينه‌ش وه‌ك پێشه‌كيى ناميلكه‌ى (داكۆكى ل ه هاوڕێيه‌تى) ،ك ه هه‌وڵێكى بچوكى گرووپى نێگه‌تيڤه ،داكۆكيي ه ل ه هاوڕێيه‌تى نه‌ك تيۆريزه‌كردنى ڕووت. هاوڕێيه‌تى به‌ر له‌وه‌ى تيۆريزه‌بكرێت، ئه‌زموونده‌كرێت(ديار‌ه مه‌به‌ستمان له‌و تۆن ه دژه‌تيۆر‌ه ني ه ك ه ئه‌كتێكى ناقۆاڵ و بێ بيركردنه‌و‌ه پێشكه‌شده‌كات ،به‌ڵكو پتر به‌رگريكردن ه ل ه ميراتى هاوڕێيه‌تى و ئه‌كتى هاوڕێيه‌تى) .ئه‌رستۆش گوتوويه: هـــاوڕێ جۆرێك ه ل ـ ه «خـــۆت»ى تر. زايه‌ڵه‌يه‌كى كۆمۆنيستى له‌م قسه‌يه‌دا هه‌يه :كۆمه‌ڵگا ل ه فۆرمه بااڵكه‌يدا، كۆبوونه‌وه‌ى فره‌ييه‌ك ه ل ه (خۆت)ى تر. ئاگامبێن-يش وه‌ك فه‌يله‌سوفێكى چه‌پ ئيزافه‌يه‌كى بۆ ئه‌م گوته‌يه‌ى ئه‌رستۆ كـــردووه :هــاوڕێ «من»ێكى تر نيه، به‌ڵكو جۆرێك ه ل ه ئه‌ويترێتيى ناونشين بۆ خۆبوون(ب ه مانايه‌ك ل ه ماناكان واته: بمه من ،ئه‌و به‌هۆى ئه‌ويتره‌وه ،من ده ئه‌ويتره‌ش هاوڕێيه). هاوڕێیەتی پراکتیزەکردنی ئازادییە. لەم سۆنگەوە مرۆڤ ئەگەر لە شتێکدا زۆرتــریــن ئــازدايــی هەبێت ئــەو شتە بەدڵنیاییەوە هاوڕێیەتییە .بۆ ئەوەی بــاشــتــر لـــەوە تێبگەین کــە ئـــازادی مانیفێستبوونی هاوڕێیەتییە ئەوا دەتوانین بــاس لە جۆرەکانی تــری پەیوەنديی کۆمەاڵیەتی بکەین کە دەشێت ئەوانەش بگۆڕدرێن بۆ هاوڕێیەتی وەک؛ برایەتی، خوشکایەتی ،دراوسێيەتی ،هاوپۆلی و ....هتد .هەرکام لەمانە کۆمەڵێک پێشمەرجی هەڵوشێنەرەوەی ئازاديی هەیە کە ناکرێت بەتەواوی مومارەسەی ئازاديی تيا بکەین .بۆ نمونە برایەتی کە ئێمە هەڵینابژێرین بەڵکو لەناو پەیوەنديی برایەتیدا لەدایکدەبین و برایەتی دەبێتە توخمێکی دەرەئـــــازادی کــە دەشێت لەگەڵیدا هەڵکەین .ئەم ڕەخنەي ه دەشێت بگشتێنرێت بۆ پەیوەندییە براییەتییە ناخوێنییەکانش کە زیاتر لەو کۆمەاڵنەدا هــەیــە کــە ڕەهــەنــدی مــوقــەدەســبــوون تییاندا زاڵــە و خــودی موقەدەسیش هەڵوەشێنەرەوەی ئازادییە. بەتەنیشت ئــازادیــیــەوە کە کرۆکی هــاوڕێــیــەتــی پێکدێنێت ،عــەدالــەت
ئــامــادەيــی هــەیــە .ئەرستۆ ئــامــاژەی بــەوە دا کە هاوڕێیەتی پێشمەرجی عەدالەتە و بەبێ هاوڕێیەتی عەدالەت پياده‌ناکرێت .لەم ڕوانگەيه‌وە کۆمەڵ و کۆميونیتی کاتێک دەشێت عەدالەتی تيا مــومــارەســەبــکــرێــت کــە بونیادی کۆمەڵەکە لەسەر پەیوەنديی هاوڕێیەتی بونیادنرابێت .لێرەدا نزیک دەبینەوە لــە ڕەخــنــە جەوهەرییەکانی مارکس لەمەڕ پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی مــرۆڤ ،لە کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا. مــارکــس لــە دەســتــنــوسـه ئــابــوری و فەلسەفەییەکەیدا ،بەڕوونی ڕەخنەکانی لەمەڕ پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان بە گشتی و پەیوەنديی نێوان مرۆڤ و مرۆڤ بەتایبەتی دەخاتەڕوو .ئاماژە بــەوەدەدات کە پەیوەندییەکانی مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤەکانی تــردا هاوڕێیانە و مرۆڤانە نییە بەڵکو پەیوەندییەکی کااڵیی نامۆکراوە .بەدەربڕینێکی تر لە کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا ،مرۆڤ لە جەوهەرە مرۆڤانەکەی خۆی خاڵی دەبێتەوە و فەزیلەتی هاوڕێیەتی لێدادەماڵرێت و جەوهەری کااڵیی وەردەگرێت .مرۆڤی بەکااڵکراو ،مرۆڤی ئابورییە کە چیدی ئازادی و عەدالەت و کۆمەڵگای بێ‌چین بۆی گرنگ نییە ،بەڵکو ئەوەی کە بۆی گرنگە بەدەستهێنانی پــارەی زیاترە کــە دواجــــار بەشێوەیەکی تــراژیــدی خۆی لە خۆپەرستیدا دەتەقێنێتەوە. مرۆڤی ئابوری شوناسی خۆى لەوەوه وەرناگرێت کە هاوکاريی ئەوانيتر دەکات یان ئەوانیتری خۆشدەوێت یان داهێنان دەک ــات یــان ڕێــز لــەوانــی تــر دەگرێت یان ئازادانە بەدوای خولیاکانی خۆیدا دەڕوات ،بەڵکو مرۆڤی ئابوری شوناس لە کااڵکانەوە وەردەگرێت؛ واتە شوناس لەوەوه وەردەگرێت کە چ سەیارەیەکی پێیە یان ماڵەکەی لەسەر چ ستایلێک کردۆتەوە یاخود چ مارکەیەک دەپۆشێت و ...هتد .بەدەربڕینێکی تر مرۆڤی ئابوری بۆ خۆی دەبێتە کااڵ و تا مەواسەفاتی کااڵیی زیاتر بێت ئەوا نرخی زۆرترە .بۆ نمونە مرۆڤێکی ئابوری کە ڤێالی هەیە و جۆری ئۆتۆمبێلەکەی لێکزوزە و مانگانە ١٠هەزار دۆالر وەردەگرێت لە مرۆڤێکی ئابوريی تر کە لە ماڵێکی ئاسايیدا دەژی و ئۆتۆمبێلەکەی ئاساییە نرخ و ئیعتیباری کۆمەاڵیەتيی بەرزترە و لەناو خەڵکدا ڕێزی زۆرتــرە؛ ئەگەر تەنانەت گەندەڵترین و تاوانبارترین کەسیش بێت. لــێــردا هەست بــە داکــۆکــیــکــردن لە هاوڕێیەتی دەکــەیــن وەک دواکــەوڵــی مرۆڤانەی ژیانێکی سەربەست ،لەناو جیهانێکی بــێ‌ڕۆحــی ڕەق و تەقی ئابوريیدا کە بنەمای بڕی پارە یەکسانە بە بڕی ئــازادی .کۆمەڵگای ئێستا بە ئاراستەی عەدالەتدا ناجوڵێت بۆیە ئازاديی ڕاستەقینەی تێدا نییە و هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە کە هاوڕێیەتی دەبێتە گەورەترین فەزیلەتی هاوچەرخ. لەم پنتەوە سیاسەتی هاورێیەتی مومکین دەبێت ،سیاسەتێکی ئاسۆیی هاوڕێیانە کە دیسپلینی کۆبوونەوە بەدەور ئایدیای گەورەدا درووستبکات .بەڵێ هاوڕێیەتی، تــازەکــردنــەوەی وەفایە بۆ حەکایەتی گەورە ،حەکایەتی کۆمەڵگای دادپه‌وه‌ر. نــیــچــە بــەتــەنــیــشــت مــارکــســەوە ڕەخنەگری بەهایە و هەردوکیان لەسەر بەها نوسيويانه .مارکس لەسەر ئەو بەهایانەی کە په‌یوەنديی بە ژێرخانەوە
هــەیــە و دواجــــار بــەرزدەبــێــتــەوە بۆ سەرخان و نیچە لەسەر ئەو بەهایانەی کە پەیوەنديی بە سەرخانەوە هەیە و نزمدەبێتەوە بۆ ژێرخان .مارکس بۆ دەربازبوون لە کۆمەڵگای چینایەتی کە هاوڕێیەتی سەرکوتدەکات کۆمەڵگای عەدالەت یان کۆمۆنیزم پێشنیاردەکات کــە تێیدا ژێــرخــانــی ســەرکــوتــکــەری پەیوەندیی هاوڕێیەتی هەڵدەوەشێتەوە و هاوڕێیەتی مومکین دەبێت .بەهەمان شێوە نیچە مرۆڤی بااڵ پێشنیاردەکات. مرۆڤی بااڵ ،ئامانجی مرۆڤە کە مرۆڤی ئابوری یان دواهەمین مرۆڤ نەفیدەکات و خــۆی لەسەر کــەالوە و وێرانەکانی مرۆڤی ئــابــووری بنیاتدەنێت .مرۆڤی بااڵ تێکشکێنەر و وێرانکەری هەموو بەها کۆنەکانی مرۆڤی ئابورییە و خۆی سەرلەنوی بەهای نوێ دادەڕێژێتەوە. پرۆلیتاریا و مرۆڤی بااڵ ،لە جیهانی ئێستادا هەردوکییان هیچیان نییە و خاوەنی هیچ نین و بوونێکی هه‌مه‌كى و ژانریکیان هەیە .پرۆلیتاریا لەسەر ئاستی ژێرخان خاوەنی هیچە و مرۆڤی بــااڵ لەسەر ئاستی سەرخان خاوەنی هیچە .کەواتە پرۆلیتاریا هەمان مرۆڤی بااڵیە کە هێشتا هەلومەرجی ماتریاڵيی بۆ نەڕەخساوە بوونی خۆی ئەکچواڵ بکات و مرۆڤی بااڵش هه‌ر پرۆلیتاریایە کــە هێشتا هــەلــومــەرجــی ئـــەوەی بۆ نــەڕەخــســاوە بەهاکانی دابڕێژێتەوە. سەیر نییە کە نیچە مرۆڤی بااڵ وەک ئامانجی هاوڕێیەتی دوو کەس یان زیاتر پێشنیاردەکات ،واتە هاوڕێیەتی دەبێت ئامانجی هەبێت و ئامانجی هاوڕێیەتی لــەڕوانــگــەی نیچەوە مــرۆڤــی بــااڵیــە. مارکسیش بە هەمان شێوە یەکگرتنی پرۆلیتاریا پێشنیاردەکات .یەكگرتنی پرۆلیتاریا واتە هاورێیەتی هەموو ئەو کەسانەی کە لە جیهانی ئێستادا خاوەنی هیچ نین بــەاڵم جیهانێکیان هەیە بۆ بەدەستهێنان .بەم پێیەش هاوڕێیەتی لە هەردوو ڕوانگەکەدا ،دەبێتە بااڵترین فۆرمی بەرەنگاريی سیستەمی بااڵده‌ست و یاخیيترین ستایلی ژیان. ئەگەر لە چاويلكه‌ى سەرمایەدارییەوە ســەیــری پرۆلیتاریا بکەین ئ ــەوا بە مــرۆڤــی شــکــســتــخــواردووی دەبینین کە وەک شەخسی خــۆی نەیتوانیوە کەسێکی سەرکەوتوو بێت یان ئەگەر ســەیــری مــرۆڤــی بـــااڵ بــکــەیــن ئــەوا بــە خــەیــاڵــپــاوێــکــی شــکــســتــخــواردوو دێتەپێشچاومان .بــەاڵم ســارتــەر ئەم جۆرە شکستەی تیۆریزەکردووە ،ئه‌ويش بەجۆرێک کە ئــەم جــۆرە شکستە بە لوتکەی سەرکەوتن هەژماردەکات .لە سیستەمێکی چەوسێنەر و ستەمکاری وەک سەرمایەداریيدا تا زۆرترین شکستی تێدا بخۆیت بە مانای ئەوە دێت کەمترین کاریگەريی لەسەر تۆ داناوە و توانیویەتی دەســت بەسەر کەمترین ئاستی تۆدا بگرێت بۆیە زۆرترین شکستت خواردووە. ئەم شکستەش لە ڕوانگەی سارتەرەوە بەرزترین ئاستی سەرکەوتنە. شتێکی تر کە گرنگە ئاماژەی پێبدەین ئــەوەیــە بەتەنیشت هاوڕێیەتییەوە دەبێت باس لە دوژمنایەتيیش بکەین. لەبەرئەوەی بەشێوەیەکی دیالەکتیکی دوژمــنــی موتڵەق و هــاوڕێــی موتڵەق بوونی نییە .ئەوەی هەیە؛ هاوڕێیە ،کە توخمی دوژمنایەتيی تيایە و دوژمنە ،کە تۆخمی هاوڕێيەتيی تێدایە .ئەگەر وردتر
بین لە دەربڕیندا ،ئه‌وا دەتوانین هاوڕێ و دوژمن لە ڕێگەی «ێن و یانگ»ـه‌و‌ه باشتر ڕوونبکەینەوە .ناکۆکی ،ڕەهەندی یونیڤێرساڵ و گەردوونيی هەموو بوونێکە و لە هەموو پرۆسەیەکدا هەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی هەیە و ئەمەش پێداگری لەسەر «یەکێتيی شت ه ناکۆکەکان» دەکــــات کــە بــنــەڕەتــیــتــریــن بنه‌ماى دیالەکتیکە .بەم پێیەش هاوڕێیەتی و دوژمنایەتی پێکەوە بەگوێرەی یەکێتيی ناکۆکەکان ئيشدەکەن .هەموو جۆرە نەفیکردنێکی یەکێک لەم دوو توخمە، یــان ڕیــاکــاری درووســتــدەکــات یاخود فاشیزم بەرهەمدێنێت .دۆکترینی مەسیحی ڕیاکارترین جیهانبینيیە لەمەڕ هاوڕێیەتی و دوژمنایەتی کە بە ڕق و کینە کۆتاییدێت .لە دۆکترینی مەسیحیدا دوژمــن و دوژمنایەتی بەشێوەیەکی ڕادیکاڵ سەرکوتدەکرێت و به‌شێوه‌يه‌كى شاعیرانە بەالوەدەنرێت و خۆشەویستی کە جۆرێکی تایبەتە لە هاوڕێیەتی دەخرێتە شوێنی .ئەمەش لە هەندێ ڕستەی مەسیحدا بەڕوونی دەردەکەوێت وەک :ئەگەر کەسێک زللەیەکی لێدايت ئەوا ئەو الکەى تریشتی بۆ بكەرەو‌ه با لێی بدات .ئەم گوتارە نەک خۆشەویستيی ڕاستەقینە بەرهەمناهێنێت ،بەڵکو ڕق و کینەی ڕيشه‌يى و ڕادیکاڵ بەرهەمدێنێت لــەبــەرئــەوەی لەسەر سوکایەتیکردن ڕاوەستاوە. لەبەرامبەردا نەفیکردنی هاوڕێیەتى، لە هەموو ئەو ئایدۆلۆژیانەدا هەیە کە مــرۆڤ لــەســەر توخمی وەک ڕەگــەز، ئیتنیک ،نەژاد ،دين ،نەتەوە و ...هتد پێناسەدەکەن کە بە فاشیزم کۆتایيدێت. بەدەربڕینێکی تر هەرکەس لە نەژاد، ديــن یــان نــەتــەوەی خــۆی نەبێت ئەوا ناتوانێت هاوڕێت بێت .لەبەرئەوەی هاوڕێیەتی لە ئازادییەوە دەستپێدەکات و بە ئاراستەی عەدالەتدا دەجوڵێت و کۆمەڵی فرەڕەنگ درووستدەکات(ل ه كۆمةڵگاى ئێمه‌شدا زۆرجار ل ه ئاستێكى وردتـــرى كۆمه‌اڵيه‌تييدا ،په‌يوه‌نديى خێڵه‌كى و عه‌شيره‌تى وايكردوو‌ه ك ه ب ه چاوى گومانه‌و‌ه سه‌يرى هاوڕێيه‌تى نێوان مناڵه‌كانى ئێمه/ئێو‌ه بكرێت .زۆرجار ده‌گوترێت :هاوڕێيه‌تيى خه‌ڵكى بێگان ه و نه‌ناس مه‌كه‌ن). کەواتە هاوڕێ و دوژمن بەیەکداچوون و تێهەڵکێشی یەکتر بوون ،و هاوڕێى ئەبەدی و دوژمنی ئەبەدی بوونی نییە. لــەم ڕوانــگــەشــەوە هـــەردوو ڕستەکەی ئەرستۆ و نیچە ڕاسته کە پێچەوانەی یەکن(ئەرستۆ دەڵێت :ئەی هاوڕێیان هاوڕێ بوونی نییە – نیچە دەڵێت :ئەی دوژمنان دوژمن بوونی نییە) .هاوڕێیەتی و دوژمنایەتی بوون نین بەڵکو بوونن لەناو گۆڕان و بزاڤبوون و صەیروورەدا. نیچە دەڵیت« :ئــەوەی هاوڕێیەتيی دەوێـــــت ،دەبــێــت لــە پێناویشیدا هەڵگیرساندنی جه‌نگيشى بوێت و بۆ هەڵگیرساندنی جەنگيش دەبێت توانای دوژمنایەتيیت هەبێت .دەبێت ڕێز لەو دوژمنە بگریت کە لە هاوڕێشدا هەیە. باشترین دوژمنت دەبێت لە هاوڕێدا هەبێت .ئەو کاتەی کە ناکۆک دەبیت لەگەڵ هاوڕێکەت دەبێت لە هەموو کات زیاتر دڵت لێی نزیک بێت» .هاوڕێی ڕاستەقینە ئەو کەسە پاسیڤە نییە کە لە هیچ شتێکدا ناکۆک نەبێت لەگەڵت و تەنیا بەڵێت بۆ بکات ،بەڵکو هاوڕێی
ڕاستەقینە ئەو هاوڕێیەي ه کە لەڕێگەی ئــەو توخمی دوژمــنــەوە کــە تێیدایە هەموو کات ئامادەیی ڕەخنەکردن و بەرەپێش بردنی تۆی هەیە .لەنێوان دوو هاوڕێدا لەبەرئەوەی ئايدیای گەورە هەیە کەواتە دەبێت ڕەخنە هەبێت و نابێت ناکۆکی سەرکوتبکرێت .ئەمەش هاوڕێیەتی تۆکمەتر و باشتردەکات .ئه‌م جۆر‌ه هاوڕێيه‌تيي ه بۆ دونياى مه‌عريف ه ئه‌وله‌ويه‌ته ك ه ل ه كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا هێجگار كز و نه‌خۆشان ه و پاتۆلۆژيكه و هاوڕێكان ناتوانن مشتومڕ بك هن. ديسان ئاماژ‌ه ب ه هاوڕێيه‌تيى نێوان ژيژه‌ك و باديۆ ده‌كه‌ين :باديۆ ده‌ڵێت ئێم ه به‌پێى زمان ه شووم ه كۆنه‌كه: ڕه‌فيق حيزبيين! وات ه دوو هاوڕێى ناو حيزب و سياسه‌ت .به‌س ژيــژه‌ك ئه‌م ڕةهه‌ند‌ه نه‌ياريي ه قووڵه‌شى بۆ زياد ده‌كــات :به‌ڵێ وه‌ك ئ ـه‌وه‌ى ك ه كاتى خۆى وه‌زيرێكى نازييه‌كان ل ه مۆسكۆ له‌ناو كۆمۆنيسته‌كاندا ده‌ڵێت ئا ئێستا له كۆڕى هاوڕێياندا دانيشتووم! دوژمنایەتی دەشێت ئەنتاگۆنیستی بێت و دەشێت ئەنتاگۆنیستييش نەبێت. دەکرێت دوژمنایەتيی نائەنتاگۆنیستی بــگــۆڕدرێــت بــۆ هــاوڕێــیــەتــی بــەاڵم دوژمنایەتيی ئەنتاگۆنیستی لە کۆمەڵگای چینایەتیدا ناگۆڕدرێت بۆ هاوڕییەتی .لە کۆمەڵگای بێ‌چین دا کۆمەڵ لەسەر بنەڕەتی هاوڕێیەتی درووستدەبێت و عەدالەت و ئازادی تێیدا دێتەدی ،بۆیە لــەڕووی مادییەوە هەلومەرجی ئەوە دێتەئاراو‌ه کە دوژمنایەتی ئەنتاگۆنیستيی تێدا بپوکێتەوە و سیاسەتی هاوڕێیەتی دەستپێبکات و لەڕێگەی سیاسەتی هاوڕێیەتییەوە بەبەردەوامی دوژمنایەتی نائەنتاگۆنیستی بگۆڕدرێت بۆ هاوڕێیەتی. چەوسێنەران و ستەمکاران ناتوانن بــبــنــە هـــاوڕێـــی کــۆمــەاڵنــی خــەڵــک، لەبەرئەوەی دوژمنایەتيی ئەنتاگۆنیستی لەنێوانیاندا هەیە .بەاڵم کۆمەاڵنی خەڵک هەموو هاوڕێی یەکن ئەگەرچی لە هەندێ شوێنیشدا دوژمنایەتی درووستبێت لــەنــێــوانــیــانــدا ،بـــەاڵم لــەبــەرئــەوەی دوژمنایەتییەکە ئەنتاگۆنیستی نییە ئــەوا دەشێت بەشێوەیەکی درووســت حەلبکرێت .لێرەوە دەشێت سەرەتاکانی کەمپێکی گەورەی هاوڕێیەتی هاوڕێیانی چەوساوە سازبکەین و بەرەنگاريی گەورە دژ بە سیستەم درووستبکەین و بەرەو بنیاتنانی کۆمەڵگای بێ‌چین بجوڵێین. بەڵێ دەتوانین لە گەڵ نیچەدا هاودەنگ بین کاتێک کە دەڵێت :هاوڕێیەتییەکتان فێردەکەم کە جیهان لە بوونی ئەودا درووستکراوە و هەموو چاکەکان لە یەک شوێندا تێیدا کۆبۆتەوە .هاوڕێیەتییەکی داهێنەرانە کە بــەبــەردەوامــی جیهان درووستدەکات و ئامادەی بەخشینی ئەو
جیهانەی هەیە». ل ـ ه فۆرمێكى ه ـه‌ر‌ه سه‌ره‌تاييدا و ب ه زمانێكى كۆمه‌ڵناسييانه ،كۆمۆنيزم وات ه كۆمه‌ڵگاى هاوڕێكان. جارێكيان ماوتسى تۆنگ له نامه‌يه‌كدا و له يادى له‌دايكبوونى ستاليندا باس لـــه‌و‌ه ده‌كـــات ك ـ ه ستالين هــاوڕێــى كــۆمـه‌اڵنــى خه‌ڵكى چــيــنـه( .گــه‌رچــى زۆرجـــار ســتــالــيــن وه‌ك ســـــڕه‌ره‌وه‌ى هاوڕێكانى سه‌يرده‌كرێت له‌ناو حيزبى كۆمۆنيستدا و ئه‌مه‌ش له‌و ترس و حــه‌زه‌ر‌ه زۆره‌و‌ه سه‌رچاوه‌ده‌گرێت ك ه ب ۆ پاراستنى كۆمه‌ڵگاى هاوڕێكان ده‌يــده‌يــت) .كۆمۆنيسته‌كان وش ـه‌ى (هاوڕێ)يان خست ه جێى هه‌ريه‌ك له‌و وشانه‌ى ك ه چينايه‌تى ده‌نوێننه‌وه: گه‌وره‌م ،قوربان ،كاكه ،مسته‌ر ،ئاغا، ئه‌زبه‌نى و هتد .ل ه هاوڕێيه‌تييدا ،جۆرێك ل ه ئاسۆييبوون هه‌ي ه و كه‌س له‌خۆڕا سه‌ردار و ساالرى ئه‌ويتر نيه .ئه‌مڕۆش جارێكى تر پێويست ه هاوڕي بخرێته‌و‌ه جێى زاراوه‌يه‌كى ئه‌بستراكت و ڕووتى وه‌ك (فرێند) .فرێند گه‌رچى جۆرێك ل ه ماته‌وز‌ه و پۆتانشێڵى هاوڕێيه‌تيى له‌خۆيدا هه‌ڵگرتوو‌ه و ئه‌گه‌رى واقيعيبوونى تيايه، به‌اڵم ل ه بنه‌ڕه‌تدا وشه‌ك ه ڕێژه‌يه‌كى زۆر ناواقيعيبوونى تياي ه و بنكێكى پته‌وى ماترياڵى و واقيعيى ني ه و بونيادێكى فه‌نتازى و خه‌ياڵيى هه‌يه. س ـه‌ره‌نــجــام پـه‌يــامــى هــه‌ر جــۆر‌ه كۆمۆنيزمێكى نــوێ ،ئه‌مه‌يه« :وه‌ر‌ه هاوڕێم به»(نه‌ك به‌و شێوازه‌ى له‌ناو كۆپه‌يوه‌نديي ه بۆرژوازييه‌كاندا هه‌ي ه و پاش بيستنى «وه‌ر‌ه هاوڕێم به»، ده‌بێت بترسيت و ڕابكه‌يت ،چونك ه ڕه‌نگ ه بێگانه‌يه‌كى گه‌مژ‌ه بێت و بۆ زه‌مه‌نێكى دوور هه‌ڵتوه‌شێنێته‌وه). به‌پێى گومانى ناو كه‌وانه‌كه ،به‌شێك ل ه گۆرانى و تێكسته‌كانى ئه‌مڕۆ و دوێنێش، ئه‌تككردنى (ئه‌ويتر)ن .ئه‌ويترى ژن/ پياو .ئه‌ويتر وه‌ك سپڵه ،بێوه‌فا ،درۆزن، هتد :ئه‌ويتر وه‌ك نــا/هــاوڕێ .دواجــار كۆمۆنيزمى نوێ ،دژى ئه‌و كڵێشه‌يه‌ش ده‌وه‌ستێته‌و‌ه ك ه ده‌ڵێت :هاوڕێى باش ل ه كاتى ته‌نگانه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت .ئه‌م ه دواخستنى هاوڕێيه‌تى و ته‌ڵه‌نانه‌وه‌ي ه بۆ هاوڕێيه‌تى ،وات ـ ه هــاوڕێ ده‌كات ه ئاوارته(ئيستيسنا) نه‌ك ڕێسا(قاعيده). ل ه سيسته‌مى ئێستاشدا ،ژيــان خۆى تێكڕا ته‌نگانه‌ي ه و ڕێسا و ئاوارت ه جێگاكانى خۆيان ده‌گــۆڕنــه‌وه .بۆي ه هاوڕێيه‌تى ،ده‌بێت ڕێسا بێت نه‌ك ئاوارت ه و حاڵه‌تێكى شاز. پەراوێز: 1. In Defense of Lost Causes سه‌رچاوه: www.negativegroup.org
4
ژمارە ( )538دوشەممە 2017/4/17
ئایین چییە؟ هەستی مەحمود پێشەكی: ئــەم كتێبە كــە (عـــادل بــاخــەوان) وەریگێڕاوەو لێكیشیداوەتەوە ،لەالیەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوەو، لەساڵی 2008دا چاپ و باڵوكراوەتەوە، لە دو كتێب پێكدێت ،كتێبی یەكەمیان لە نوسینی (دانیال هیرڤیۆ لێژێ) و (ژان پۆل ویلیەم)ە ،و كتێبی دوەمیشیان لە نوسینی (ئیروان دیانتەل) و (میشێل لوی)یە ،كە وەك دیارە ،نوسەر هەردو كتێبەكەی لەیەك بەرگا كۆكردۆتەوەو، نــاوی هــەر چــوار نوسەرەكەی بــەدوای یــەكــتــردا نــوســیــوە .ئــەو قوتابخانە سۆسیۆلۆژیانەو ئــەو كۆمەڵناسانەی لــەم كتیبەدا ،هەریەكەیان بەشێكی كتێبەكەیان بۆ تەرخانكراوە ،ژمارەیان دەگاتە (حەڤدە) قوتابخانەو حەڤدە كۆمەڵناس .قەبارەی كتێبەكەش بەگشتی ( )490الپەڕەیە .ناوەرۆكی كتێبەكە، بریتیە لە بەشەكانی ،لەدوای پێشەكیەكی كورت و چڕكراوەوە دێن ،كە تەنیا سـێ الپەڕەی گرتۆتەوە. لەكۆتایی كتێبەكەشدا ،نوسەر بەدانانی فەرهەنگێگ بۆ ئەو چەمكانە هەستاوە كە زۆرترین و بەرباڵوترین بەكارهێنانیان لە كتێبەكەدا هەیە ،بەناوی (فەرهەنگی كۆنسێپتەكان) ،لــەقــەبــارەی ()46 الپەڕەدا لەسەرەتای الپەڕەی ()444ەوە بۆ كۆتایی الپــەڕە ( ،)489كە دوایین الپەڕەی كتێبەكەیە .ژمارەی زاراوەكان ( )20زاراوەیە. سەبارەت بە سەرچاوەكانی كتێبەكەش، نوسەر لەدوای نوسینی هەر بەشێكەوە كۆمەڵێك ســەرچــاوەی ریــزكــردوە كە بریتین لە بەرهەمی خودی كۆمەڵناسەكە خۆی و ،لەژێر ناوی (بیبلۆگرافی)دا.
(ڤێبەر) جەخت لەسەر گۆڕانی ئایین هاوڕ ێ بەهەلومەرجی مرۆڤەكانەوە، جیاوازبونی بەگوێرەی بارودۆخەكان و ئاستی شارستانیەتەكان دەردەخات
قەرەباڵغبونییەوە بــەو هەمو تیۆرو تێڕوانینە زۆرو جیاوازانەوە ،كە سەر بە فەزای جیاوازی زەمەنی و جوگرافی و كەلتوری و ئاینین ،وایكردوە خوێندنەوەو بەدواداچون و ،دواتریش هەزمكردنی، كارێكی ئاسان نەبێت. بەاڵم لەگەڵ هەمو ئەمانەشدا ،گرنگی و تــازەیــی بــابــەتــەكــان بــۆ خوێنەری كــوردو كتێبخانەی كــوردی ،بەهایەكی زۆر دەبەخشێتە كتێبەكە ،لەگەڵ زۆریی و هەمەچەشنی ئەو زانیاریانەداو كورتكردنەوەو چڕكردنەوەی (حەڤدە) قــوتــابــخــانــە بــەتــیــۆرو خــوێــنــدنــەوەو راڤەكانیانەوە ،لە چەندین تەوەرو بابەتی جیاوازدا. گومانی تێدا نییە (كۆمەڵناسی) زانستێكی نوێیە لە كۆمەڵگەی كوردیدا، سەبارەت بە بونی سەرچاوەش بە زمانی كـــوردی ،زۆر هـــەژارەو ،هێشتا تــەواو شێوازی نوسین و ئامادەكردنی ئەم لەسەرەتادایە ،دیارە ئەم دۆخەش تەنیا كتێبەش بەم شێوەیە: زانستی كۆمەڵناسی ناگرێتەوە ،بەڵكو لە كورتەیەك لەزۆربەی بەشەكاندا، سەرجەم زانستە مرۆییەكان لە هەمان لەپاشاندا دەخاتەڕو، ژیانی كۆمەڵناسەكە هەلومەرجی ناهەمواردا دەژین. رۆڵ و پێگەی لە فەزای سۆسیۆلۆژیاداو ،چەند منونەیەك لە ناوەرۆكی كتێبەكە: پەیوەندی بەكۆمەڵناسەكانی دیكەوەو، دیارە بەهۆی زۆری ژمارەی كۆمەڵناس چۆنیەتی ناسینی و ناوبانگەكەی لە و قوتابخانەكانەوە ،ئێمە لێرەدا دەتوانین بوارەكەی خۆیدا. تەنیا هەڵوێستە لەسەر هەندێكیان بكەین: دواتر دێت و لەچەند تەوەرێكدا چۆنیەتی سەبارەت بە بەشی یەكەمی كتێبەكە مامەڵەو لێكدانەوەی ئەو كۆمەڵناسە بۆ كە تایبەتە بە (كارڵ ماركس) و (فردیك بابەتگەلێكی دیاریكراوی ئاینی دەخاتەڕو ئینگلس)ەوە .لــەم بــەشــەدا نوسەر كە ئەو زانایە قسەی لەسەر كــردون .دەنوسێت «گوتاری ماركسیست لەسەر لــەســەرجــەم بەشەكانیشدا بەهێنانی ئایین «بەتەنها» لەسەر راڤەكردنێكی چەند پەرەگرافێكی ئەو كۆمەڵناسە ،سۆسیۆلۆژیانەی ئایین نییە ،بەڵكو سەبارەت بەو تەوەرەی باسیان دەكات ،لەهەمانكاتدا رەخنەیەكی فەلسەفی و كە بە نمونە دەهێنێتەوەو ،بــەوردی و سیاسیانەی ئاینیشە»ل .17ئەمەش ڕونی هەوڵی راڤەكردن و لێكدانەوەیان ئەوە ئاشكرا دەكات كە (ماركس) تەنیا دەدات .واتە لەسەرەتادا بەوەرگێڕان و لە كایەی سۆسیۆلۆژیادا كاری نەكردوە، بەكوردیكردنێكی باشی پەرەگرافەكان بەڵكو لەفەلسەفەو سیاسەتیشدا». هەڵدەستێت ،دواتریش بۆخۆی هەوڵی لەتەوەرێكی دیكەی ئەم بەشەدا رونكردنەوەیان دەدات. گــەرچــی نــوســەر ،زۆر هــەوڵــیــداوە دەڵێت: بابەتەكان بەگشتی بەرونیی و ئاسانی ماركس «پێیوایە كاتی ئەوە هاتوە بخاتەڕو ،بــەاڵم نامۆیی بابەتەكان بۆ كــردەی راڤەكردن و رەخنە ئاراستەی خوێنەری كــوردو ،كتێبخانەی كوردی ،خودی ئایین نەكرێت ،بەڵكو ئاراستەی بەتایبەتیش زاراوەكان و ئەو كێڵگانەی ئەو كۆمەڵگەیە بكرێت كە وەهمی ئایینی ئەو كۆمەڵناسانە كاریان تێدا كردون ،بەرهەم دەهێنێت» ل ،20ئــەم وتەیە وایكردوە هێشتا هەر ناڕون و نامۆ بێنە بەرەو روی راستیەكی گرنگمان دەكاتەوە بەرچاو ،تێگەیشتن و بەدواداچونیان كە بریتیە لەوەی ،ئەوەی كە بە ئایین كارێكی ئاسان نەبێت ،گەرچی سەبارەت و دەقی ئایینی ناوزەد دەكرێت ،زۆرجار بە دانانی زاراوەكـــان و راڤەكردنیان ،لێكدانەوەو خوێندنەوەی زانایانی ئاینەو، وەك لەسەرەتاشدا ئاماژەمان پێكردن ،جەوهەری ئایین خۆی نییە. كارەكەی تاڕادەیەك ئاسان كردوەو ،گەر قسەكردنی ئەو «ماركس» لە ئایین بەدانانی ئەو فەرهەنگۆكە هەڵنەستابایە ،وەك ئەفیونی گەل ،تۆماركردنی كردەی ئەوا دەتوانین بڵێین سود لێوەرگرتنی رەخنەگرتنە نەك لە خودی ئایین ،بەڵكو تاڕادەیەكی زۆر لە ئەستەمەوە نزیك لە سیاسەت .ئەوەی بۆ ماركس گرنگە دەبو. «رزگاركردنی وشیارییە لەدەستەاڵتی هەروەها لەالیەكەوە زۆریی الپەڕەی ئایین» ،ل.23 كــتــێــبــەكــەو ،لــەالیــەكــی دیــكــەشــەوە یەكێك لەو چەمكە گرنگانەی ماركس
دوای تێپەڕینی پرت لەسەدەو نیوێك لەسەر ئەم بۆچونەدا ،لە ئێستاداو لەسەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا ،لە هەمان حەقیقەتدا دەژین و ،فاكتە ئاینیەكان بەردەوام لەهەوڵی خۆگونجاندندان لەگەڵ هەمو چەمك و گۆڕانكارییەكی نوێدا و ئینگلس كاریان لەسەر كردوە ،چەمكی «ئایدیۆلۆژیا»یە ،بەاڵم ئاڵۆز دەنوێنێت «لــەكــارەكــانــی مــاركــس و ئینگلسدا ئایدیۆلۆژیا چەمكێكی ئــاڵــۆزو فرە مانایەو لەسەر هەر ئاستێك ،سیاسی و فەلسەفی و مێژویی ،بەشێوەیەكی جیاواز دەردەكەوێت» ل ،31لەسەر هەر یەكێك لەم ئاستانەش رونیان دەكاتەوە. بەشی دوەمـــی كتێبەكە :تایبەتە بە (ئەلێكس دو تۆكڤیل)ەوە ،كە ئەم كۆمەڵناسە بــەالی (رۆبێر نیسبە)وە «وەك ماركس ،بەاڵم تەواو بەپێچەوانەی ئاراستە فیكرییەكانیەوە ،بەهێزترین كــارایــی بەجێهێشتوە لەسەر فیكری سۆسیۆلۆژیی سەدەی نۆزدەهەمەوە». ل.56 «دور لــە هــەمــو ئـــەو زانــایــانــەی پێیانوایە كە لەگەڵ مۆدێرنیزەكردن و بەرەوپێشەوەچونی كۆمەڵگاكاندا ئایین پەراوێز دەكرێت و لە ژیانی كۆمەاڵیەتی دور دەخــرێــتــەوە ،تۆكڤیل پێیوایە بەسنوری مۆدێرنیزەكردن و پێشكەوتنی كۆمەڵگاكان فاكتە ئاینییەكان بەهێزتر دەبن و بەردەوامن خۆیان بینا دەكەنەوەو مۆدیڵی نوێی خۆنمایشكردن لەنێو كۆمەڵگە دیموكراتەكاندا دەدۆزنــەوە». ل.57 دوای تێپەڕینی پتر لەسەدەو نیوێك لەسەر ئــەم بــۆچــونــەدا ،لە ئێستاداو لەسەرەتای سەدەی بیست و یەكەمدا، لــە هــەمــان حــەقــیــقــەتــدا دەژیــــن و، فاكتە ئاینیەكان بـــەردەوام لەهەوڵی خۆگونجاندندان لەگەڵ هەمو چەمك و گۆڕانكارییەكی نوێدا. ئایین كــاریــگــەری بــەســەر خــودی (تۆكڤیل) بەهێز دەبــێــت :لەتەمەنی كامڵبونیداو لــە ()20ی ئۆكتۆبەری 1843دا دەنوسێت: «من ئیماندار نیم ،ئەم شتە راناگەیەنم بۆ ئەوەی بەسەر خۆمدا هەڵبدەم ،بەاڵم با ئیمانیشم نەبێت ،هەرگیز نەمتوانیوە لە چركەی خوێندنەوەی ئینجیلدا كۆنترۆڵی هەستەكانم بكەم» .ل.64-63 لەبەشی سێیەمی كتێبەكەدا دێینە سەر (ماكس ڤێبەر)ی كۆمەڵناسی ناودار ،كە لە یەكەمین تەوەری ئەم بەشەدا بەچەند خاڵێك بۆچونی ڤێبەر لەمەڕ «فاكت»ی ئایینی دەخاتەڕو: رەهەندێكی لكاوە بە هەلومەرجیمرۆڤەكانەوە. ئــەم رەهــەنــدە لە روبــەڕوبــونــەوەیبــەردەوامــدایــە لــەگــەڵ ناعەقاڵنیەتی جیهاندا. هــەروەهــا ئــەم رەهــەنــدە لــە چەند(فۆڕم)ی ئێكسترێمدا دەردەكەوێت.
ئەوەی چوارچێوەی ئەم (فۆڕمانە)دیـــاری دەكـــات قۆناغە جیاوازەكانی شارستانیەت و كۆمەڵگاكانە. واتــە ئــەم رەهــەنــدە لەنێو مێژودادروست دەبێت نەك ئاسمان .ل.99-98 واتە (ڤێبەر) جەخت لەسەر گۆڕانی ێ بەهەلومەرجی مرۆڤەكانەوە، ئایین هاوڕ جیاوازبونی بەگوێرەی بارودۆخەكان و ئاستی شارستانیەتەكان دەردەخات. كەواتە بەالی (ڤێبەر)ەوە دەق و بڕیارە ئاینیەكان جێگیرو چەسپاو نین و ،ناكەونە دەرەوەی گــۆڕان و دەستكاریكردنەوە، بەڵكو بۆ ئەوەی لەگەڵ جوڵەی كۆمەڵگەو ێ ئەوانیش شارستانیەتەكاندا بژین ،دەب لە جوڵەی بەردەوامدا بن.
كۆمەڵناسی چوارەم( :جۆرج زیمیل)ە:
ســەبــارەت بــەم كۆمەڵناسە یەكێك لە دەركەوتنە گرنگەكانی گۆشەنیگای (جــۆرج زیمیل) ئــەو جیاوازیە یە كە دروستی دەكات لە نێوان ئاینداری و ئایندا. ئاینداری وەك ئەو كردەیەی هاوڕێیەتی گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگەكان دەكات و، ئاینیش وەك ئەو ماهیەتە نەگۆڕە لە نێو نۆڕم و دۆگمە هەمیشەییەكاندا دەقی گرتوە .ئەم جیاكاریە رێگا بۆ (زیمیل) خۆشدەكات تا بتوانێت چوارچێوەیەكی «مەفهومی /كۆنسێپتیوڵ» بۆ فاكتە ئاینیەكان پێشنیار بكات» .ل149-148 دیارە ئەم جیاكارییە كارێكی گەلێك بنەڕەتیە بۆ تێگەیشتن لەو گۆڕانكاریانە كەبەسەر خوێندنەوەو تەفسیری ئاینەكان و ،مامەڵەكردنی خودا لەگەڵ دەقەكانیدا دێــت .كــە (ئایین) بریتیە لــە دەقــە بنەڕەتیەكانی كە دامەزرێنەرەكەی و خاوەنەكەی هێناویەتە ئاراوەو( ،ئاینداری) ش چۆنیەتی مامەڵەكردن و لێكدانەوەی جیاوازە بۆ ئەو دەقــە بنەڕەتیانە كە بەردەوامی لە گۆڕانكاری ژیان و بابەت و
كایەكانی ناویدا خوازیاریەتی. دوای هەڵوێستەیەك لــەســەر ئەم پەرەگرافانەی (جــۆرج زیمیل) ،دێینە سەر دوان لەو كۆمەڵناسانەی كەوتونەتە ریزی دواوە لە پۆلێنبەندیی كتێبەكەدا كە یەكێكیان (ئەنتۆنیۆ گرامشی)مان هەڵبژاردو ،ئەوی دیكەشیان (لوسیان گۆڵدمان).
سەبارەت بە (ئەنتۆنیۆ گرامشی):
نوسەر لە سەرەتای قسەكردنی لەسەر ئەم كۆمەڵناسە پەرەگرافێك دەهێنێت كە ئێمەش لێرەدا هەڵمان بــژاردوە ،كە جەخت لەسەر ئەو ئایدیایانە دەكات كە ئایدیۆلۆژیبونیان بەرەو بە ئاینبون پەلكێشیان دەكات: «سۆسیالیسمیش خــاوەنــی بــاوەڕو پراكتیك و نهێنی خۆیەتی .سۆسیالیسم ئایینە ،چونكە لەبری باوەڕهێنان بە خوای كاتۆلیكەكان ،پێشنیاری باوەڕهێنان بە مرۆڤ و تواناكانی دەكــات و ،ئەمەش وەك تاكە واقیعێكی رۆحــی دەخاتە بەردەستمان» ،ل.325 كە ئەم دەقە یەكێكە لە دەقی نوسینە سەرەتاییەكانی گرامشی كە سۆسیالیسم وەك «ئایین-ی جێگرەوە» پێناسەكات كە لە ساڵی 1961داو بەناوی «ئۆداس و باوەڕ»ەوە باڵوی دەكاتەوەو ،بەراوردێك لە نێوان ئایین و سۆسیالیسمدا دەكات. هەمان الپەڕە .با هەڵوێستەیەكی خێراو راگـــوزەر لەسەر (لوسیان گۆڵدمان) بكەین كە یەكێكە لە گەورە سۆسیۆلۆگە فەرەنسیەكان ..گۆڵدمان داهێنەری فۆڕمی سۆسیۆلۆژیای كولتورە ،فۆرمێك كە هەناسە وەردەگرێت لە لێكدانەوەیەكەوە كە تەواو جیاوازە لە میتۆدی دیالێكتێك، لــێــكــدانــەوەیــەك كــە بــەپــێــچــەوانــەی پۆزەتیڤیسم و ستراكتۆریالیسم و ماركسیسمی هەیمەنەدارەوە لەفەرەنسادا
كار دەكات .ل.394 نــوســەر دەڵــێــت «ئــێــمــە لــێــرەدا هــەوڵــدەدەیــن چەمكەكانی گۆڵدمان لەسەر فاكتی ئایینی رون بكەینەوە ،بە تایبەتی لەرێگای كتێبی خوای شاراوەوە، بــەاڵم دەبێت هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بــەوە بدەین كە گۆڵدمان خــۆی وەك سۆسیۆلۆگی ئاینەكان پێناسە نەكردوە، چونكە پێیوایە لەهەمانكاتدا سۆسیۆلۆگی كولتور ،ئایین ،ئەدەبی ،شانۆ ،فەلسەفەو تیۆری سیاسەو هەمو ئەمانە پێكەوە بەیەكەوە دەبەستێتەوەو لەیەكیان جیا ناكاتەوە .ل.395 یەكێك لەو تەوەرانەی سەبارەت بەم سۆسیۆلۆژە ،نوسەر باسی كــردوەو، یەكێك لەو چەمكانەی ئەم كۆمەڵناسە كـــاری لــەســەر كـــــردوە ،بــریــتــیــە لە (جیهانبینی تراژیك).
گۆڵدمان دەڵێت:
«خــوا ئیتر بەشێوەیەكی راستەخۆ قسە لەگەڵ مرۆڤەكاندا ناكات .ئەمە خاڵێكی ســەرەكــی فیكری تراژیكە ( )....خوای شــاراوە رەگەزێكی هەرە گرنگە بۆ بیناكردنی جیهانبینی تراژیك بەشێوەیەكی گشتی و ،لەكارەكانی پاسكاڵیشدا بەشێوەیەكی تایبەتی ()... الی پاسكاڵ خوای شاراوە ئەو خوایەیە كە هەمیشە لێرەیەو لێرەش نییە ،لێرەدا مەبەستی ئەوە نییە كە هەندێكجار لێرە بێت و هەندێكجار لێرە نەبێت ،ئەو بەهەمیشەیی لێرەیەو بەهەمیشەیش لێرە نییە» .ل.403 وەك لە سەرەتاشدا ئاماژەمانپێكرد، لەراستیدا هەڵوێستەكردن لەسەر چەمك و بۆچون و جیهانبینی ئەو كۆمەڵناسانە كارێكی سانا نییە ،سەرەڕای زۆری ئەو چەمكانەو قەرەباڵغبونی كتێبەكە پێیان.