611

‫«چاودێر» راسپاردەكانی سێهەمین كۆنفرانسی‬ ‫دابڕان‌و كۆنگرەی دامەزراندنی فێمێنیزمی‬ ‫رۆشنگەری باڵودەكاتەوە‬ ‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )611‬دو شةممة ‪2017/5/29‬‬

‫«‬

‫لەساڵرۆژی دامەزراندنیدا سەركردایەتیی یەكێتی‬

‫كۆدەبێتەوەو تاوتوێی كێشە ناوخۆییەكان دەكات‬ ‫چاودێرێكی سیاسیی ناو یەكێتی‪ :‬یەكێتی مەركەزیەت و سزاو پاداشت نەگێڕێتەوە‪ ،‬دۆخە ناوخۆییەكەی لە گرێژنە دەردەچێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫دەقی وتاری مەال بەختیار لەسێهەمین كۆنفڕانسی‬ ‫دابڕان‌و كۆنگرەی دامەزراندنی فێمێنیزمی رۆشنگەری‬

‫بەاڵم كۆبونەوە ناشەرعیەكانی دەرەوەی‬ ‫ئۆرگانــەكان‪ ،‬نــاو بەنــاو دەكرێــن‪،‬‬ ‫ئەمــەش كێشــەی الوەكی بــۆ یەكێتی‬ ‫دروســتكردووە‪ .‬تەســریحی ناڕەسمیش‬ ‫جاروبــار سیاســەتی رەســمی یەكێتــی‬ ‫دەشــێوێنێ‌‪ .‬بۆیە‪ ،‬یەكێتی مەركەزیەت‬ ‫و ســزاو پاداشــت نەگێڕێتــەوە دۆخــە‬ ‫ناوخۆییەكەی لە گرێژنە دەردەچێ‌‪ .‬یان‬

‫«‬

‫ئەو پێنج راستییەی‪ ،‬رونیدەكەنەوە لە دوای‬ ‫ریفراندۆمەكەی توركیا چی رودەدات‬

‫یەکێک لە تەوەرەکانی سێیەمین‬ ‫کۆنفڕانسی دابڕان‬

‫‪5‬‬

‫كۆبونەوەی سەركردایەتی لەسەر كێشەی سیاســەتی پینەو پەڕۆ‪ ،‬ئامــۆژگاری و‬ ‫ناوخۆیی یەكێتــی نەكرێ‌‪ ،‬یان كە كرا‪ ،‬دەســتەگەری هەمــوو ســودیان نییــە‪.‬‬ ‫پێویســتە پەیڕەوی ناوخۆ‪ ،‬مەركەزیەت بەڵكو ئەو سیاسەتانە یەكێتیان گەیاندە‬ ‫و ســزاو پاداشــت بگێڕدرێتــەوە‪ .‬باجی ئــەم رۆژگارە‪ ،‬کــە كاڵفامی سیاســی و‬ ‫ئەم مەركەزیەتەش هەرچیەك بێ‌‪ ،‬دەبێ‌ هەلپەرســتە هەڵپەكــەرەكان‪ ،‬تەراتێــن‬ ‫مەكتەبی سیاسی‪ ،‬لە پێشەوەدا جێگری بكەن‪.‬‬ ‫سكرتێری گشتی بیدات‪.‬‬ ‫كەوا‪:‬‬ ‫دەكاتەوە‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬جەخت‬ ‫‪4‬‬

‫پرسی‬ ‫تیۆلۆژیای ئاین و‬ ‫توێژینەوە‬ ‫لە ئاین‬

‫ساڵڕۆژی مەرگی‬

‫خوان کارلۆس‬

‫ئەو کورد نییە بەاڵم لە گەندەڵی دەدوێت‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬

‫ئــەم كاتەتــان باش میوانانی ئازیــز ئەندامانی كۆنگــرەی دامەزراندنی فێمێنیزمی‬ ‫رۆشــنگەریی‌و ســێهەمین كۆنفرانســی پالتفۆڕمــی دابــڕان‪ ،‬پڕ بــەدڵ بەخێرهاتنتان‬ ‫دەكەین‪ ،‬بۆ ئامادەبوونتان لە بەستنی ئەم كۆنگرەو كۆنفراسە‪ ،‬كە پێموایە رێكخستنی‬ ‫بەمشێوەیەی دەیبینن‪ ،‬راسپاردە و تویژینەوەو بڕیارەكانی دەخوێننەوە‪ ،‬بەبناغەیەكی‬ ‫نو ‌ێ بۆ چۆنێتی راپەڕاندنی ئەركە رۆشــنگەرییەكان لەكوردستاندا دادەڕێژێرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫خەباتە رۆشــنگەرییە دیموكراســی‌و سیكوالریســتەی كە پێویســتەو لەنیو ســەدەی‬ ‫رابــردوودا حزبە سیاســییەكان‪ ،‬كەمتەرخەمییەكــی گەورەیان نوانــد لەراپەڕاندنیدا‪،‬‬ ‫پێموایــە هــەم كۆنگــرەو كۆنفرانســەكە‪ ،‬هەم هەموو ئەوانەی ئێســتا لەنــاو بازنەی‬ ‫ســیكوالریزم‌و رۆشــنگەری خەبات دەكەن‪ ،‬دەتوانین وردە وردە لەســااڵنی ئاییندە‪،‬‬ ‫قەرەبووی ئەو هەڵەگەورانە بكەینەوە كە لەسااڵنی رابردوودا كەمتەرخەمی تێدا كرا‪.‬‬ ‫سەرەنجامی ئەو كەمتەرخەمیانەی كە نیو سەدەیە بەسەرماندا تێدەپەڕێ‌‪ ،‬بینیمان‬ ‫لەپاشــخانی كۆمەاڵیەتیمیانــدا‪ ،‬هزری ســەلەفی‪ ،‬هزری چەقبەســتووی ســەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬هزری رق لەدیموكراسی‪ ،‬رق لەرۆشنگەریی‪ ،‬رق لەیەكسانی ژن‌و پیاو‪ ،‬رق‬ ‫لەمافە دیموكراســییەكان‪ ،‬چۆن لەپاشــخانی هزری دواكەوتوی كۆمەاڵیەتیدا مابۆوەو‬ ‫لە هەلی هەرەســهێنانی پرۆژەی دروســتكردن‪ ،‬یان دامەزراندنی دەوڵەتی نیشــتمانی‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا‪ ،‬لەسەد ساڵی ســایكس‪-‬پیكۆداو لە سەد ساڵی حوكمڕانی‪،‬‬ ‫كۆلۆنیالیزمــی كالســیكی‌و تەنانەت كۆلۆنیالیزمــی نوێش لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا‪،‬‬ ‫كاتێك ئەو پرۆژەیە شكســتیخوارد‌و ئەلتەرناتیڤەكانی لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‌و واڵتە‬ ‫دواكەوتووەكانــدا‪ ،‬ئەلتەرناتیڤێكــی دیموكراســی راســتەقینە نەبــوون‪ ،‬بینیمان ئەو‬ ‫بۆشاییە چۆن بەهزری سەلەفی پڕ كرایەوە!‬ ‫تەنانەت ئەو حزبانەشی‪ ،‬كە حزبی ئیسالمگەرایی میانڕەوبوون‪ ،‬نەیانتوانی پێش لە‬ ‫ســەلەفییە توندڕەوەكان بگرن! سەلەفییە توندڕەوەكان‪ ،‬دەستیانپێكردو تەواوی ئەو‬ ‫راپەڕینانــەی بەناوی بەهاری عەرەبی بەرپــا بوون‪ ،‬هەڵیانگێڕایەوەو كەوتنە دژایەتی‬ ‫دیموكراســی‌و مەترسیشــیان لەســەر پەیدا بــوو‪ ،‬دوا وزەی خەفەكراوی خۆیشــیان‬ ‫لەپاشــخانی كۆمەاڵیەتــی گەالنــی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا كۆكــردەوەو ســەرەنجام‬ ‫دەبینیــن‪ ،‬ئێســتا چۆن داعشــەكان‌و ســەلەفییەكان‪ ،‬لەجیهانی ئەفریقــای عەرەبی‪،‬‬ ‫لەجیهانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪ ،‬لەواڵتی خۆشــماندا دەبینین كە دنیایان توشــی چ‬ ‫دەردەسەرییەك كرد‪.‬‬ ‫ئەم دووچارانە بەم ئافاتە‪ ،‬ئافاتی سەلەفییەت‪ ،‬ئافاتی عەقڵی چەقبەستوو‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەهۆكارە ســەرەكییەكانی دەگەڕێتــەوە بۆ ئەو كەمتەرخەمییــەی الیەنیكەمی لەنیو‬ ‫سەدەی رابردودا‪ ،‬هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی چەپ‌و دیموكراسی‌و نیشتمانی لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و لەناو گەالنی ئازادیخوازی وەكو ئێمە!‬ ‫ئەنجامنەدانــی ئەركەكانــی دیموكراســی‪ ،‬بەهەمــوو چەمــك‌و بنچینەیەكی خۆی‪،‬‬ ‫لەســەرەتای خەباتی حزبــەكان‪ ،‬چەپەكان‪ ،‬نەتەوەیــی‌و دیموكراتخوازەكان پێیانەوە‬ ‫دیار نابێ‌‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام‪ ،‬ئەم هەڵەیە‪ ،‬دەبێتە مایەی ئەوەی سەلەفییەكان مۆرانە‬ ‫ئاســا بتوانــن بیقۆزنەوەو لەكون‌و كەلەبەرە تاریكەكانــەوە‪ ،‬كاری تێدا بكەن‪ ،‬خۆیان‬ ‫ئامادە بكەن‌و خۆیان ســاز بدەن‪ ،‬هەتا لەهەلێكی رەخســاودا‪ ،‬چۆن هەڵدەگەڕێنەوەو‬ ‫وەكو ســەرەنجام بینیمان كارەســاتێكیان خوڵقاند‪ ،‬كە نەك بەحزب‌و دەســەاڵتێك‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەوە ســ ‌ێ ســاڵە (‪ )76‬دەوڵەت لێیان دەدات‪ ،‬بەاڵم هێشتا نەتوانراوە رەگ‌و‬ ‫ریشەیان هەڵبكەندرێت‪.‬‬ ‫الی مــن مایــەی تێڕامانە كە لــەڕووی سۆســیۆلۆجییەوە چۆن توانییــان تەواوی‬ ‫ســەلەفییەكان لەهەمــوو جیهاندا كۆبكەنەوە‪ ،‬چۆن توانییــان لەناو هەموو تۆڕەكانی‬ ‫ئەمنی‌و هەواڵگری جیهاندا ئەم ســەلەفییانە كۆبكەنەوە‪ ،‬و ســەرەنجام لە دوو ســێ‬ ‫مەیدانی جەنگدا بیانكەن بەلەشكری تاریكپەرستی‪ ،‬و بچن بەگژ هێزە ئازادیخوازەكاندا‪،‬‬ ‫الی من مایەی تێڕامانە ئەم هێزە عەقائیدیە سەلەفییە چەقبەستووە پڕ چەك بكەن و‬ ‫شێوەی سەربازی نوێ دابهێنن‪ ،‬بەشێوەیەك كە ئێستا ‪ 76‬دەوڵەت بەتەكنەلۆجیای‬ ‫نوێ لێیاندەدەن‪ ،‬هێشــتا ئەوە بۆ ســ ‌ێ ســاڵ دەچێت ئەمانە دەتوانن خۆیانبگرن‌و‬

‫«‬

‫یەکێتی لەنێوان مەرکەزیەت و دەستەگەریدا‪ ،‬کامیان هەڵدەبژێرێت؟‬

‫«‬

‫بڕیــارە رۆژی ‪ ،2017/6/1‬هــاوكات‬ ‫لەگــەڵ یــادی ‪ 42‬ســاڵەی دامەزراندنی‬ ‫یەكێتیــدا‪ ،‬ســەركردایەتیی ئــەو‬ ‫حزبــە كۆببێتــەوەو تاوتوێــی كێشــە‬ ‫ناوخۆییەكانــی بــكات‪ .‬هــەروەك‬ ‫لــە یــادی ‪ 42‬ســاڵەی دامەزراندنــی‬ ‫یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتاندا‬ ‫چاودێرانــی سیاســی‌و رۆژنامەنوســان‪،‬‬ ‫هەڵســەنگاندن بــۆ ئەم حزبــە دەكەن‌و‬ ‫بــاس لــە رۆڵ و كاریگەرییەكــەی‬ ‫دەكەن لە چارەســەركردنی كێشــەكانی‬ ‫ئێســتای گۆڕەپانــی سیاســیی هەرێمی‬ ‫كوردســتان و پێیانوایــە یەكێتی رۆڵی‬ ‫لە یەكالكردنەوەی كێشــە سیاسیەكانی‬ ‫ئێســتای كوردســتان و گەڕانــەوەی‬ ‫شــەرعیەت بۆ دامودەزگاكانی حكومەت‬ ‫هەیــە‪ .‬بــەاڵم رەخنــەی ئــەوەش لــەم‬ ‫حزبــە دەگیرێــت كــە بەهــۆی كێشــە‬ ‫ناوخۆییەكانیــەوە‪ ،‬نەیتوانیــوە ئــەم‬ ‫رۆڵەی خۆی بەرجەستە بكات‪ .‬هەروەك‬ ‫چاودێرێكــی سیاســیی نــاو یەكێتــی‪،‬‬ ‫پێیوایــە‪ ،‬ئەگەر یەكێتــی مەركەزیەت و‬ ‫سزاو پاداشــت نەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەوا دۆخە‬ ‫ناوخۆییەكەی لە گرێژنە دەردەچێ‌‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬چاودێرێكی ناو یەكێتی گوتی‪:‬‬ ‫بەشی زۆری بەربەســتەكانی بوژانەوەی‬ ‫ئۆرگانە شەرعیەكانی یەكێتی‪ ،‬نەماوون‪.‬‬ ‫كۆبونەوەكانــی ئاســایی كراونەتــەوە‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫دەقی وتاری مەال بەختیار لەسێهەمین كۆنفڕانسی دابڕان‌و كۆنگرەی دامەزراندنی فێمێنیزمی رۆشنگەری‪:‬‬

‫ێ‬ ‫ێ قبوڵیشتان ب ‌‬ ‫ئەگەر قبوڵتانە سەلەفییەت لەناو هزردایە‪ ،‬دەب ‌‬ ‫ئەركەكانی كۆتایی پێهێنانی سەلەفی‪ ،‬بەپرۆژەیەكی ستراتیجی بگۆڕین‬ ‫هزری سەلەفیی هێزەكانی وەكو داعش و بەرەی نورسە بە پرۆژەیەكی سرتاتیژی نەبێت لەناوناچێت‬

‫هێشــتا پســپۆڕە ســەربازییەكانی دنیــا‬ ‫پێشــبینی ئەوە ناكەن ئەم مانگە یان مانگی‬ ‫داهاتوو لەسەرانسەری ســووریاو عیراق یان‬ ‫ناوچەكە لەناویان بەرن‪.‬‬ ‫واتای چی لە رووی سۆسیۆلۆژیەوە ئەمانە‬ ‫توانیــان ئەم هێزە كۆبكەنــەوە؟ واتای چی‬ ‫لەنێــو تۆڕەكانی هەواڵگــری ئەمانە توانیان‬ ‫یەك هێــزی گەورەی ســەلەفی كۆبكەنەوە؟‬ ‫واتــای چــی لــەرووی هێــزی ســەربازییەوە‬ ‫بەرامبــەر هەمــو پســپۆڕە ســەربازی‌و‬ ‫تەكنۆلۆژییەكانی دنیــا ئەمانە كاری خۆیان‬ ‫بكــەن؟ بەمشــێوەیەش بەرگــری بكــەن؟‬ ‫كەواتــە دەبێت لــەڕووی سۆســیۆلۆجییەوە‬ ‫بەخۆمانــدا بچینــەوەو لــەڕووی ئەمنییــەوە‬ ‫دەبێت هەواڵگرییــەكان تێبگەن‪ ،‬كە هەڵەی‬ ‫ســتراتیجییان كــردووە لەتێنەگەیشــتن‬ ‫لەجموجۆڵــی ئەمــان‌و لەچاودێرینەكردنــی‬ ‫ئەمان‌و لەڕووی سەربازیشەوە‪ ،‬هەموو تیۆرە‬ ‫ســەربازییەكان دەبێت پێیدابچنەوە‪ ،‬دەبێت‬ ‫بزانــن هەمــوو ئەوانــەی كــە پێیــان دەوت‬ ‫تەكنەلۆجیــای جەنگ‪ ،‬ئــەوەی كە بەتیۆری‬ ‫ســەربازی لــەدوای ســەرهەڵدانی نازیــزم‬ ‫لەئەڵمانیا بەپشتبەســتن بــە تەكنەلۆجیای‬ ‫جەنــگ بەماوەیەكی كەم مەیدانی شــەڕیان‬ ‫یەكالیــی دەكــردەوە‪ ،‬بەتانــك‌و بەفڕۆكــەو‬ ‫بووەمایەی ئەوەی نازیزمی ئەڵمانی بەهەموو‬ ‫تیۆرەكانــی ســەربازییەكانیدا بچێتــەوە‪،‬‬ ‫ئێســتاش دەبێــت بەهەمــوو تیۆرەكانــی‬ ‫جەنگــدا بچنەوە‪ ،‬لەچلەكانەوە تاكو ئێســتا‬ ‫تەكنەلۆجیــای جەنــگ گەیشــتۆتە لوتكــە‪،‬‬ ‫لەكەنــداوەوە بەموشــەكی ئاڕاســتەكراو‬ ‫ئەشــكەوتەكان هەڵبتەكێنێت‪ ،‬كەچی هێشتا‬ ‫ناتوانن لەناو شــارەكان‌و بەشەڕی شارەكان‬ ‫بەشــێوەی بەرەنــگاری ســەربازی ناتوانــن‬ ‫لەماوەیەكی كەمدا ئەمانە لەناوببەن‪ ،‬بۆ سێ‌‬ ‫ساڵ دەچێت دوو واڵتیان هێناوەتە گیروگاز‪،‬‬ ‫لەگەڵ تەواوی ئاسایش و ئازادی لە دنیادا‪.‬‬ ‫كەواتــە پێداچونــەوە بەتــەواوی ئــەو‬ ‫چەمكانــە‪ ،‬پێداچونــەوە بەتــەواوی ئــەو‬ ‫تیۆرییانــەی‪ ،‬كە لەبــاری ئەمنییەوە لەباری‬ ‫ســەربازییەوە‪ ،‬لەبــاری سۆســیۆلۆجییەوە‪،‬‬ ‫ئینجا لەباری سیستمی حوكمڕانی‌و چۆنیەتی‬ ‫پەروەردەكردنــی خەڵكــەوە پێداچونــەوە‬ ‫بەوانــەدا ببێتە ئەركێكی ســتراتیجی گەورە‬ ‫لەســەر شــانمان‪ ،‬ئەمەش مەحاڵــە بێتەدی‬ ‫ئەگــەر تەنهــا ئەمجــارە وەكــو جارەكانــی‬ ‫پێشوو حكومەتەكان تەنها بیرلەوەبكەنەوە‪،‬‬ ‫لەدوای ســەركەوتنی ســەربازی دیسان بچن‬ ‫بەئاسودەیی حوكمڕانی خۆیان بكەن‌و خەڵك‬ ‫ســەركوتبكەن‌و ئازادیخوازان سەركوتبكەن‪،‬‬ ‫پێیانوابێــت بەپاراســتنی حكومەتــەكان‪،‬‬ ‫بەتایبــەت ڕۆژئــاوا پێیوابێــت بەپاراســتنی‬ ‫حكومەتەكانی ئێرە بۆ ئەوەی ئەمنی خۆیان‬ ‫بپارێــزن‌و بەرژەوەنــدی خۆیــان دابینبكەن‬ ‫لــە پاراســتنی حكومەتــەكان‪ ،‬پێیانوابێــت‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‌و گۆڕانكارییەكانــی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەو ئاڕاستەیەدا بەرن‪،‬‬ ‫كــە ئاینــدەی ئاسایشــی خۆیــان‌و ئایندەی‬ ‫ئــازادی لەئەوروپــا دابینبكــەن‪ ،‬دەركــەوت‬ ‫ئایندەی ئاسایشی ئەوروپا‪ ،‬ئایندەی ئازادی‬ ‫ئەوروپــا‪ ،‬ئاینــدەی ئاســودەیی ئەوروپــا‪،‬‬ ‫ئاینــدەی مافی مرۆڤ لە ئەوروپا‪ ،‬بەو جۆرە‬ ‫پەیوەندییە ناپارێزرێت‪ ،‬كە دەوڵەتانی رۆژئاوا‬ ‫تائێســتا لەگــەڵ حكومەتە دیكتاتــۆرەكان‬ ‫لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‌و ئاســیاو ئەفریقیا‬ ‫هەیانبــووە‪ ،‬دەركــەوت نەخێــر ئــەوەی‬ ‫دەتوانێت ئاسایشــی ئەوان بپارێزێت ئەوەی‬ ‫دەتوانێــت ئازادی جیهــان بپارێزێت‪ ،‬ئەوەی‬

‫سەرلەبەیانی رۆژی (‪)2017/5/22‬‬ ‫لەهۆتێل گراند میلینیۆم لەشاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬كۆنگرەی دامەزراندنی‬ ‫فێمێنزمی رۆشنگەریی‌و سێهەمین‬ ‫كۆنفرانسی نێودەوڵەتی دابڕان‬ ‫دەستیپێكردو ماوەی سێ رۆژ بەردەوام‬ ‫بوو‪ .‬لەو كۆنفرانسەدا مەال بەختیار‬ ‫سەرپەرشتیاری گشتیی پالتفۆرمی‬ ‫دابڕان وتارێكی پێشكەشكرد و تێیدا‬ ‫بەوردی تیشكی خستە مەترسی‬ ‫سەلەفییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆ‌و‬ ‫ناوچەكەو جیهان‌و ئاماژەی بە ئامانج‌و‬ ‫كارەكانی پالتفۆرمی دابڕان‌و كۆنگرەی‬ ‫فیمینیزمی رۆشنگەریش كرد‪ .‬كە لێرەدا‬ ‫دەقی ئەو وتارە باڵودەکەینەوە‪.‬‬

‫ئەوانەی ئێستا لەناو بازنەی‬ ‫سیكوالریزم‌و رۆشنگەری خەبات‬ ‫دەكەن‪ ،‬دەتوانین وردە وردە لەسااڵنی‬ ‫ئاییندە‪ ،‬قەرەبووی ئەو هەڵەگەورانە‬ ‫بكەینەوە كە لەسااڵنی رابردوودا كراون‬

‫ئافاتی سەلەفییەت‪ ،‬ئافاتی عەقڵی‬ ‫چەقبەستوو‪ ،‬یەكێك لەهۆكارە‬ ‫سەرەكییەكانی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫كەمتەرخەمیی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬ ‫چەپ‌و دیموكرات‌و نیشتامنی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دەتوانێت ئاسودەیی‌و مافی مرۆڤ بپارێزێت‪،‬‬ ‫ئەوەیــە كە دەبێت دیموكراســی‌و مەدەنیەت‬ ‫سەرانســەری دنیــا بتەنێتــەوە‪ ،‬ئەوەیە كە‬ ‫دەبێت هزری ڕۆشــنگەری سەرانسەری دنیا‬ ‫بتەنێتەوە‪ ،‬ئەوەیە كــە بەڕواڵەت دیموكرات‬ ‫نەبیــن لەناخــی خەڵكــدا دیموكــرات بیــن‪،‬‬ ‫لەپەروەردەی هزری قوڵی خەڵكدا دیموكرات‬ ‫بین‌و لەڕێكخســتنەوەی ژیانــی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫كۆمەڵەكانی دنیادا دیموكرات بین‪.‬‬ ‫یەكێــك لەخەســڵەتەكانی رۆشــنگەری‌و‬ ‫یەكێــك لــە خەســڵەتەكانی مۆدێرنەتــە‬ ‫لەدنیــا هــەر ئەوەنەبــوو تێكســتەكان‬ ‫فڕێبدەنــە نــاو خەڵكــەوە یــان هــەر ئەوە‬ ‫نەبــوو باســی دیموكراســی لەنــاو خەڵكدا‬ ‫بكــەن‪ ،‬نەخێــر یەكێــك لەخەســڵەتە هەرە‬ ‫جەوهەرییەكانی ڕۆشــنگەری لەدنیا ئەوەبوو‬ ‫رۆشــنگەریان لەبیــری دەســتەبژێرو لەبیری‬ ‫فەیلەســوفەكانەوە گواســتەوە بــۆ نــاو‬ ‫ڕای گشــتی‌و ڕای گشــتییان ســەرلەنوێ‪،‬‬ ‫كۆمەڵیان ســەرلەنوێ‪ ،‬ژیانی كۆمەاڵیەتییان‬ ‫سەرلەنوێ ڕێكخستەوە‪ ،‬بەشێوەیەك بسازێ‬ ‫لەگــەڵ چۆنیەتــی راپەڕاندنــی ئەركەكانــی‬

‫دیموكرســی‪ ،‬ناكــرێ دەســەاڵت الفــی‬ ‫بەدیهێنانی دیموكراســی لێبدات‪ ،‬دەســەاڵت‬ ‫الفی دابینكردنی ئازادی لەبڕگەكانی دەستور‬ ‫لێ بــدات‪ ،‬بەاڵم لەناخی شــاراوەی كۆمەڵ‌و‬ ‫لەهزری تاریكی كۆمەڵدا بیری تاریكی خۆی‬ ‫مەاڵســدابێت بۆ هەر هەلێك‪ ،‬كە برەخسێت‬ ‫دیسان هەڵبكوتێتە سەر دیموكراسی‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەڵدەكوتێتە ســەر دیموكراسی كودەتا نییە‬ ‫بۆ ســەر حكومەتەكان‪ ،‬لەمــەودوا دەركەوت‬ ‫ئەوەی هەڵدەكوتێتە ســەر ئازادی ئەوە نییە‬ ‫كــە حزبێــك بێتە ســەر حوكم یــان نەیەتە‬ ‫ســەر حوكــم‪ ،‬ئــەوەی هەڵدەكوتێتە ســەر‬ ‫حوكم ئــەوە نییە دەوڵەتێكــی بێگانە بێت‪،‬‬ ‫دەوڵەتێكــی نیشــتیمانی داگیربكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئــەوەی هەڵدەگەڕێتــەوە لەدیموكرســی‌و‬ ‫هەڵدەكوتێتــە ســەر دیموكراســی‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫پرۆســەی دیموكراســی لە مێژوو رادەگرێت‪،‬‬ ‫دواكەوتوویــی كۆمەاڵیەتــی‌و دواكەوتوویــی‬ ‫هزری خەڵكە لەتێنەگەیشتن لەدیموكراسی‌و‬ ‫لــە ڕێكخســتنەوەی بــاری كۆمەاڵیەتــی‬ ‫خەڵــك‪ ،‬بۆئەوەی ئەو بــارە كۆمەاڵیەتییەی‬ ‫لەقۆناغــی دواكەوتــوودا پێشــبخرێت بــۆ‬

‫قۆناغێــك كــە لەئەركەكانــی ســەردەم‌و‬ ‫لەئەركەكانــی ئازادی ســەردەم‌و ئەركەكانی‬ ‫مەدەنیەتی سەردەم‌و ئەركەكانی ڕۆشنگەری‬ ‫سەردەم‌و لەئەركەكانی ڕاپەڕاندنی حزبەكان‬ ‫لەسەردەمە نوێیەكان‌و لەسەردەمێكدا هەموو‬ ‫گۆڕانكارییــەكان شــەپۆلدەدات لەدنیــادا‌و‪،‬‬ ‫ئێســتا ئایدۆلۆجیەتــی ئێمــەو بیركرنەوەی‬ ‫ئێمە‌و سیســتەمی حوكمڕانی ئێمە‪ ،‬هێشــتا‬ ‫لەســەردەمی جەنگــی ســاردداین‪ ،‬تاكــو‬ ‫چــەق ببەســتین لەهــزری دینی لەســەدەی‬ ‫ناوەڕاســت‌و تــا چــەق ببەســتین لەهــزری‬ ‫سیاســی‌و فەلسەفەی سیاســی لەسەردەمی‬ ‫دوای جەنگــی جیهانــی دوو و لەســەردەمی‬ ‫جەنگــی ســارددا حوكمڕانییەك بســەپێنین‬ ‫بــەو چەقبەســتوییەی ســەردەمی جەنگــی‬ ‫ســاردو بەو چەقبەســتوییەی دوای جەنگی‬ ‫جیهانــی دووەم‌و لەســایەی ئێمــەو لەپەنای‬ ‫ئێمەشــەوە هزری تاریكپەرســتی‌و سەلەفی‪،‬‬ ‫لەخانــە دواكەوتووەكانــی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬لە‬ ‫عەقڵەنوســتوەكانی كۆمەاڵیەتــی كاریگەری‬ ‫كاریگــەری‬ ‫نەریتگەراییــان هەبێــت‪،‬‬ ‫ســەلەفیگەراییان هەبــێ‌‪ ،‬بێگومــان ئــەوا‬ ‫دەتوانن بەئاسانی هەل بقۆزنەوەو بەئاسانیش‬ ‫دەتوانــن‪ ،‬هێــزی كۆمەاڵیەتــی كۆبكەنەوەو‬ ‫ئینجــا لەنــاو تــۆڕی هەواڵگری دنیــادا دزە‬ ‫بكەن‌و هێزی سەربازیش كۆبكەنەوەو هەموو‬ ‫دنیــا بهێننە ســەر ئەوەی ئایا دیموكراســی‬ ‫لەدنیادا دەهێڵن‪ ،‬یان نایهێڵن‪..‬؟!‬ ‫هەمومان دەبیستین كۆتایی هێنان بەهزری‬ ‫سەلەفی تەنها بەشەڕ نییە‪ ،‬ئەمە قسەیەكی‬ ‫جوانە‪ ،‬بەاڵم ئەمەتــان ورد كردۆتەوە واتای‬ ‫چــی؟ واتە دوای ئەوەی بەرەی نوســرە یان‬ ‫داعــش بەشــەڕ كۆتاییهــات‪ ،‬و ئــەم هێزە‬ ‫لەناوبراو سەركەوتن بەدەستهات‪ ،‬ئایا ئەمە‬ ‫هــزری ئــەوان چەك دەكات؟و هــزری ئەوان‬ ‫لەعەقڵی سەلەفی دادەماڵێت؟‬ ‫نەخێــر ئەمــە پرۆســەیەكی ســتراتیجی‬ ‫دەوێت‪ ،‬ئەمە بەفڕێدانی رستەیەك‌و بەگوتاری‬ ‫ئەم لێپرســراوو ئەو لێپرسراو نابێ‌‪ !..‬بەڵكو‬ ‫دەبــ ‌ێ وەزارەتی پــەروەردە‪ ،‬بەســەرتاپای‬ ‫پــەروەردەی خۆیــدا بچێتــەوە‪ ،‬وەزارەتــی‬ ‫خوێندنــی بــااڵ‪ ،‬بەســەرتاپای پرۆگرامــی‬ ‫وەزارەتەكەیــدا بچێتەوە‪ ،‬وەزارەتی ئەوقاف‪،‬‬ ‫بەســەرتاپای پرۆگرامەكانی خۆیدا بچێتەوە‪،‬‬ ‫وەزارەتی ئابــوری‪ ،‬بەســەرتاپای وەزارەتی‬ ‫ئابوریــدا بچێتــەوەو بیر لــەوە بكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫بێكاری‪ ،‬بەدبەختی‪ ،‬هەژاریی‪ ،‬ئاســتی نزمی‬ ‫ژیانی خەڵك‪ ،‬ئەمانــە هەموو گۆالوێكن‪ ،‬كە‬ ‫میكرۆبــی عەقڵی ســەلەفی تێیــدا دەژی‪!..‬‬ ‫ســەرەنجام هــەر لەوێــدا دەتوانــ ‌ێ هێــز‌و‬

‫چەكداری ســەلەفی كۆبكاتەوەو ســەرەنجام‬ ‫بەئاسانی بچ ‌ێ بەگژ دیموكراسیدا‪..‬‬ ‫بەتەنهــا ئەوە بەس نییە بوترێت‪ :‬دەبێ‌‬ ‫بەفكــرو بەهێــزی ســەربازی دژی ســەلەفی‬ ‫بیــن‪ !..‬چونكە ئەگەر فكــر‪ ،‬پرۆژەی نەبێ‌‪،‬‬ ‫چــۆن دەتوانــ ‌ێ فكــر بــێ‌؟ فكــر‪ ،‬گوتاری‬ ‫هاوچەرخــی نەبێ‌‪ ،‬چــۆن دەتوان ‌ێ فكر بێ‌؟‬ ‫فكر فەلسەفەیەكی نەبێ‌‪ ،‬چۆن دەتوان ‌ێ فكر‬ ‫بێ‌؟ حزبی سیاسی‪ ،‬فكری نوێ‌‪ ،‬فەلسەفەی‬ ‫نــوێ‌‪ ،‬رەخنەی نوێ‪ ،‬كرانەوەی نوێی نەبێ‌‪،‬‬ ‫چــۆن دەتوان ‌ێ لەم ســەردەمەدا سیاســەت‬ ‫بــكات؟ ئایدۆلۆجیەتەكانــی بگۆڕێــت؟ لەم‬ ‫ســەردەمەدا دیموكراســی بەدیبهێنێــت؟‬ ‫چــۆن دەتوانــ ‌ێ مەدەنییــەت‌و رۆشــنگەری‬ ‫بەدیبهێنێت؟‬ ‫ئەگــەر قبوڵتانــە‪ ،‬ســەلەفییەت لەنــاو‬ ‫هزردایە‪ ،‬دەب ‌ێ قبوڵیشــتان بێ‌‪ ،‬ئەركەكانی‬ ‫كۆتایــی پێهێنانی ســەلەفی‪ ،‬بەپرۆژەیەكی‬ ‫ســتراتیجی بگۆڕین‪ !..‬ئێســتا نــەك هەندێ‬ ‫حــزب‪ ،‬ئێســتا هەندێك كــەس‌و حزب خۆی‬ ‫بەدیموكرات دەزانێت‌و الفی شۆرشــگێڕیەتی‬ ‫لێدەدات‌و هەندێك سەركردایەتی حزبەكانیش‬ ‫الفــی ئەوە لێدەدەن‪ ،‬كــە نەك لەوەتێناگەن‬ ‫فكــر‌و فەلســەفە چەنــد گرنگــە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫پڕوپاگەندەی خراپیش دژی فەلسەفە دەدەن‪،‬‬ ‫پێیانوایە بــەم پڕوپاگەندانە پلەوپایەكانیان‬ ‫دەپارێــزن‪ ،‬بابە پلەو پایــەی حكومەتەكان‬ ‫ناپارێزرێت بەم عەقڵە دواكەوتووەو لەشكرە‬ ‫گەورەكان بەم عەقڵە دواكەوتووە ناپارێزرێت‪،‬‬ ‫وا حكومەتــەكان دەڕوخێنرێــن وا كلتــوری‬ ‫دەســەاڵتداریەتی ســەد ســاڵە لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‌و ئەفریقیــادا هەرەســدەهێنێت‪،‬‬ ‫پلەوپایەی شەخســی قیمەتی چییە؟ لەچاو‬ ‫ئەوەی پڕۆژەیەكی مێژوویی نەبێت‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫دەستەبەری پلەوپایە یان پێگە یان كاریگەری‬ ‫دیموكراســی بەردەوامی هەبێــت‪ ،‬بۆیە ئێمە‬ ‫لەپالتفۆڕمــی دابــڕان ئەمــڕۆ لەكۆنگــرەی‬ ‫فیمینیزمی رۆشــنگەری لەم چوارچێوەیەوە‬ ‫ســەیری ڕاپەڕاندنی ئەركەكانمــان دەكەین‪،‬‬ ‫نــەك ئەوەی ئێمە بەدیلــی حزبێك بین یان‬ ‫بمانەوێت حزبێك بەدیبێنین‪ ،‬بەڕاستی ئەمە‬ ‫درۆیەكی شاخدارەو بۆ من مایەی شەرمە‪ ،‬كە‬ ‫كاتێك دەبیســتم مەسئولێك لەم حزب‌و لەو‬ ‫حزب‪ ،‬كادرێــك لەم حزب كادرێك لەو حزب‬ ‫خۆی هیچــی پێ نییەو عەقڵی ســەلەفییەو‬ ‫خێزانەكەی بەسەلەفییانە پەروەردە دەكات‪،‬‬ ‫و دێــت پڕوپاگەندەی ئەوەدەكات‪ ،‬كە دابڕان‬ ‫یــان فێمینیزمــی رۆشــنگەری ببێتە حزب‪،‬‬ ‫قســە نەكەیت باشــترە لەوەی قسە بكەیت‪،‬‬ ‫هیچــت پێنییــە بێدەنــگ بــە‪ ،‬هیــچ نەبێت‬

‫بێدەنگییەكــەت مایــەی ڕێــزە بــۆت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كــە هیچت پێنییەو قســەی خــراپ دەكەیت‬ ‫بێگومان ڕێزی خۆت كەمدەكەیتەوە‪.‬‬ ‫ئومێدەواریــن بــە ئامادەبوونــی ئــەم‬ ‫هەمــو ئەندامانــەی كۆنفرانــس‪ ،‬ئــەم هەمو‬ ‫میوانە بەڕێزانەی كۆنفرانس‪ ،‬ئەوانەی ئێستا‬ ‫گوێیان لە قسەكانی ئێمەیە‪ ،‬ئومێدەوارین لە‬ ‫دەرەوەی كاریگەرییەكانی ئایدۆلۆژی حزبی‌و‬ ‫ژیانی حزبی‪ ،‬ئومێدەوارین فەزای دیموكراسی‬ ‫لەناو كۆمەڵ‪ ،‬لەناو ژیانی كۆمەاڵیەتیدا برەو‬ ‫پێبدەین‪ ،‬بیری رۆشنگەری لەناو گۆڕانكاری‌و‬ ‫هزری كۆمەاڵیەتی گەشەپێبدەین‪ ،‬ئەمە كاری‬ ‫ئێمەیــە‪ ،‬لەنێــو پالتفۆرمدا هەمــو حزبەكان‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم زۆرینــەی ناحزبییەكانــن‪،‬‬ ‫زیاتــر لــە ‪ 130‬مامۆســتای زانكۆ شــەرەفی‬ ‫ئەندامێتیان لەنێــو پالتفۆرمی دابڕان هەیە‪،‬‬ ‫بیری پالتفۆرمــی دابڕان زۆرتر لە گۆڤار‪ ،‬لە‬ ‫ســایتەكە لە ئەنجومەنی گشــتی پالتفۆرمی‬ ‫دابــڕان‪ ،‬بەشــی زۆری ئەمــە لە مامۆســتاو‬ ‫بیرمەندە بەرێزەكانی زانكــۆو پەیمانگاكان‌و‬ ‫نوســەرە رۆشــنگەرەكانەوە ئــەم بیــرە‬ ‫دادەهێنرێت‌و دەخرێتەســەر خەرمانی بیری‬ ‫رۆشــنگەری‌و خەباتــی رۆشــنگەریمان‪ ،‬پــڕ‬ ‫بەدڵ ئومێدەوارین هەموو ئەوانەی راستگۆن‬ ‫لەدیموكراسی‪ ،‬راستگۆش بن لەرۆشنگەری‪!..‬‬ ‫هەموو ئەوانەشــی راســتگۆن لەڕۆشنگەری‪،‬‬ ‫راســتگۆش بــن لەبەدیهێنانــی سیســتەمی‬ ‫ســیكوالریزم‪ !..‬چونكە دیموكراسی مەحاڵە‬ ‫بەبــ ‌ێ ســیكوالرو سیســتەمی ســیكوالریش‬ ‫مەحاڵە بەب ‌ێ رۆشــنگەری‪ !..‬ســێكۆچكەی‬ ‫بنەڕەتــی بنیاتنانی دیموكراســی هاوچەرخ‪،‬‬ ‫یەكــەم دیموكراســی‪ ،‬دووهــەم سیســتمی‬ ‫سێكۆالر‪ ،‬سێهەم رۆشنگەری كۆمەاڵیەتییە‪.‬‬ ‫جارێكی دیكە بەخێرهاتنــی یەكەبەیەكەتان‬ ‫دەكــەم دڵنیــام ئــەم بانوانــەی لێــرە‬ ‫دانیشتوون‪ ،‬بەپەرۆشــەوە هاتون بۆ ئەوەی‬ ‫ســەرەتای خەباتی فێمینیزمی رۆشــنگەری‬ ‫بــە رێچكەیەكــی نوێی مێژوویــی بەهاوكاری‬ ‫هەمــو رێكخراوەكانی ژنــان‌و ئافرەتان كاری‬ ‫ســەركەوتو بكــەن‪ ،‬دڵنیاشــم ســێهەمین‬ ‫كۆنفرانسی دابڕان كادرەكان بازنەكان لێرە لە‬ ‫ناوخــۆی واڵت لە دەرەوەی واڵت كە هاتون‪،‬‬ ‫ئەم س ‌ێ رۆژە بۆ كۆنگرەو كۆفرانسەكە‪ ،‬سێ‌‬ ‫رۆژی مێژوویی دەبێت بۆ ئەوەی نەخشەیەكی‬ ‫ســتراتیژی خەمڵیوتر گەاڵڵەو پەسەند بكەن‬ ‫و سەرنجام سەركەوتووبن‪.‬‬ ‫لەكۆتاییــدا سووپاســی هاتنــی میوانــە‬ ‫بێگانــەكان دەكەم‪ ،‬بەراســتی هاتنیان جگە‬ ‫لەدەوڵەمەندكردنــی بابەتــەكان‌و دیالۆگــی‬ ‫نێــو كۆنفرانــس‪ ،‬هاتنیــان بەدڵنیاییــەوە‬ ‫پشــتیوانیكردنە بۆ دیموكراسی لەرۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‌و كوردســتان‪ ،‬پشــتیوانیكردنە‬ ‫بــۆ بەدیهێنانی ســیكۆالریزم لــە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‌و كوردســتان‪ ،‬پشــتیوانیكردنە‬ ‫بۆ گەشــەدان بە رۆشــنگەری لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‌و لەكوردســتان‪ ،‬ئێمــە ئــەم‬ ‫هاتنەیــان‌و هەمو ئەو هــزرە جوانەی لەگەڵ‬ ‫خۆیان هێناویانــە‪ ،‬ئەو توێژینەوانەی لەگەڵ‬ ‫خۆیــان هێناویانە‪ ،‬ئێمە لەبیرمان ناچێتەوە‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە سوودێكی زۆری لێوەردەگرین‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا با لە ئێستاوە بڵێم‪ ،‬كۆنفرانس‌و‬ ‫كۆنگــرە بكــەم تكایە پێویســت نــاكات لە‬ ‫ئێستاوە فەیســبوكەكانتان بخەنەگەڕ‪ ،‬بڵێن‬ ‫پارەی ئەم كۆنفرانســەو ئــەم كۆنگرەیەتان‬ ‫لەكــوێ هێنــاوە‪ ،‬بەدڵنیایەوە یەك فلســی‬ ‫یەكێتی نیشــتمانی كوردســتانی تێدا نییە‪،‬‬ ‫شــتی تر بڵێن‪ ،‬رەخنەی تربگرن‪ ،‬ئەم هۆڵە‬ ‫بەبەالش پێمــان دراوە‪ ،‬هۆتێلەكان بەبەالش‬ ‫ئێمەیان قبوڵكردووە‪ ،‬بەسپۆنسەری چەندین‬ ‫الیــەن پارەیەكــی وایــان داوینێ كە ئیشــی‬ ‫كۆنفرانســەكە بكەیــن‪ ،‬نەهێڵیــن لەبەردەم‬ ‫میوانــەكان محجــوب بیــن جارێكــی دیكــە‬ ‫سوپاستان دەكەم‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫"چاودێر" راسپاردەكانی سێهەمین كۆنفرانسی دابڕان‌و كۆنگرەی‬ ‫دامەزراندنی فێمێنیزمی رۆشنگەری باڵودەكاتەوە‬

‫راسپاردەی كۆتایی سێیەمین‬ ‫كۆنفرانسی دابڕان‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانــی ‪ 22‬تــا ‪24‬ی ئــەم‬ ‫مانگــە ســێیەمین كۆنفرانســی‬ ‫نێودەوڵەتــی پالتفۆرمی دابڕان‌و‬ ‫یەكەمین كۆنگــرەی دامەزراندنی‬ ‫فێمینیزمی ڕۆشــنگەریی لەهۆڵی‬ ‫عیزەدیــن مســتەفا رەســوڵ‪،‬‬ ‫لەئۆتێل گراند میلینیوم‪ ،‬لەشاری‬ ‫سلێمانی بەڕێوە چوو‪.‬‬ ‫كۆنگرەكــە‬ ‫كۆنفرانــس‌و‬ ‫بەئامادەبونــی چەندین توێژەر‌و‬ ‫كەســایەتی‌و میوانــی بیانــی‌و‬ ‫لەوانەش بیرمەنــدی بەناوبانگی‬ ‫فرەنســی ئاالن تۆرێــن‌و چەندین‬ ‫نوسەرو توێژەری دیكەی بیانی‌و‬ ‫جیهانی عەرەبی‪ ،‬بەرێوە چوو‪.‬‬ ‫ڕۆژی یەكــەم‌و دانیشــتنی‬ ‫بەیانــی رۆژی دووەم‪ ،‬تایبــەت‬ ‫بــوو بەكۆنگــرەی دامەزراندنــی‬ ‫رۆشــنگەریی‌و‬ ‫فێمینیزمــی‬ ‫بەرنامــەی دوانیــوەڕۆی ڕۆژی‬ ‫دوەم‌و ڕۆژی سێیەمیش‪ ،‬تایبەت‬ ‫بــوو بەكۆنفرانســی ســێیەمی‬ ‫پالتفۆرمــی دابــڕان‪ ،‬كــە تێیدا‬ ‫چەندین راســپاردەو پێشنیار بۆ‬ ‫كارەكانی داهاتــووی فێمێنیزمی‬ ‫رۆشــنگەری‌و ئەجێنــداو كاری‬ ‫پالتفۆڕمی دابــڕان گەاڵڵە كران‪،‬‬ ‫كــە "چاودێــر" دەقەكانیــان‬ ‫باڵودەكاتەوە‪.‬‬

‫لــە كۆتایی (‪ )3‬رۆژی تــر لەهەوڵدان‬ ‫بــۆ زیاتــر قوڵبونــەوە‌و ناســینی ئایــن‌و‬ ‫دۆزینــەوەی كەناڵــە دروســتەكانی‬ ‫مامەڵەكــردن‪ ،‬لەگەڵ ئاینــدا جارێكی تر‬ ‫بەخێرهاتنــی هەمووان دەكەین دەســتی‬ ‫ماندوبونی هەموان بەگەرمی دەگوشین‪.‬‬ ‫جارێكــی دی‪ ،‬بەوزەیەكــی باشــتر‌و‬ ‫بەرنامەیەكی هەمەالیەنە‪ ،‬پالتفۆرمی دابڕان‬ ‫هەنگاوێكی گەورەتری رۆشنگەری خستە‬ ‫ســەر خەرمانی خەباتی بەدەســتهێنانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬لەبەســتنی ســێیەمین‬ ‫كۆنفرانســی نێودەوڵەتــی پالتفۆرمــی‬ ‫دابڕانــدا‪ ،‬لەنێوان ‪ 1‬بــۆ ‪ 3‬ی جۆزەردانی‬ ‫‪ 2717‬ی كــوردی بەرامبــەر ‪ 22‬بۆ ‪24‬‬ ‫ئایــاری ‪ 2017‬ی زاینــی‪ .‬بەئامادەبونــی‬ ‫زیاتر لە(‪ )1500‬بەشداربو‪.‬‬ ‫لــەم كۆنفرانســەدا (‪ )28‬توێژینــەوە‪،‬‬ ‫لەالیــەن چەنــد لێكۆڵەرێكــی ناوخۆیی‌و‬ ‫دەرەكیــان پێشكەشــكران‪ ،‬لەســەر‬ ‫بابەتــی هەمەجۆری وەك (رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫ســیكۆالریزم‪ ،‬دیموكراســی‪ ،‬ریفۆرمــی‬ ‫ئاینــی‪ ،‬كۆمەڵی مەدەنی) كــە ژمارەیان‬ ‫(‪ )12‬توێژینەوە بــوەو لەالیەن بیرمەند‌و‬ ‫لێكۆڵــەر‌و نوســەری دەرەوەی عیــراق‬ ‫پێشكەشكران‪.‬‬ ‫لەكۆتایــی دا‪ ،‬كۆنفرانــس گرینگتریــن‬ ‫راســپاردەكانی خــۆی لەچەنــد خاڵێــك‬ ‫ئەخاتەڕو‪:‬‬ ‫‪-1‬لــە چوارچێــوەی فراوانكردنــی‬ ‫چاالكییــەكان‌و زیاتــر كاریگــەری دانــان‬ ‫لەســەر كۆمەڵــی كوردی‪ ،‬هــەوڵ بدرێت‬ ‫كۆنگــرە‌و چاالكی‌و دیالۆگی رۆشــنگەری‬ ‫لەشــارەكانی تــری هەرێــم (هەولێــر‪،‬‬ ‫هەڵەبجــە‪ ،‬دهــۆك‌و كەركــوك) ئەنجــام‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫‪-2‬پێداچونــەوە بــەو یاســایانەدا كــە‬ ‫هەڵقــواڵوی ئاینیــن‌و لەگــەڵ بنەماكانی‬ ‫مافی مرۆڤ‌و دیموكراســی‌و مەدەنیەت دا‬ ‫ناگۆڕێن‪.‬‬ ‫‪-3‬گرنگیدان بەزانستی تیۆلۆژیا‪.‬‬ ‫‪-4‬بایەخدان بەئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی‬ ‫مەیدانی‌و پراكتیكی لەســەر ئاریشەكانی‬ ‫ئایین لەناو كۆمەڵ‌و چۆنیەتی تێگەیشتن‬ ‫لێیان‌و پرەنسیپی چارەسەركردنیان‪.‬‬ ‫‪-5‬هەماهەنگــی نێوان حكومەت‌و الیەنە‬

‫پەیوەندیــدارەكان‌و ناوەنــد‌و دامــەزراوە‬ ‫زانستییەكان بەمەبەستی دۆزینەوەی رێو‬ ‫شوێن‌و مامەڵەی زانســتییانە لەگەڵ ئەو‬ ‫كەس‌و خێزانانەدا كە لەهزری داعشییەوە‬ ‫گالون‪ ،‬بۆ ئەوەی دەزگاكانی چاكســازی‬ ‫نەبنــە هــۆكاری زیاتــر پەڕگیربونیــان‪،‬‬ ‫بەڵكو كار بكەن لەسەر شیاندنەوەیان لە‬ ‫كۆمەڵدا‪.‬‬ ‫‪-6‬كاركــردن لەســەر باڵوكردنــەوەی‬ ‫دیدگایەكــی زانســتیانەی ئایــن‪ ،‬لەپێناو‬ ‫كاڵكردنــەوەی ســەرجەم جۆرەكانــی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬هەروەها كارابونی فەلسەفەی‬ ‫میانڕەوی‌و پێكەوە ژیان‪.‬‬ ‫‪-7‬كاراكردنی میتــۆدی روبەڕوبونەوەی‬ ‫هزری وەك (دیبەیــت‪ ،‬پانێڵ‪ ،‬دیالۆگ)‪،‬‬ ‫بەرامبەر هەمو ئەو هێزە سەراپاگیریانەی‬ ‫كــە لەدیــوی هــزرەوە كانــگان بــۆ‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬ئەمەش بەهــاوكاری‌و دانانی‬ ‫پالن‌و رێوشــوێنی تایبــەت لەگەڵ دەزگا‬ ‫پەروەردەیــی‌و چاپەمەنــی میدیاكانــی‬ ‫راگەیاندندا‪.‬‬ ‫‪-8‬فــراوان بــون‌و قوڵبونــەوە‬ ‫لەشــرۆڤەكردنی بنەمــا تیۆرییەكانــی‬ ‫ئایدۆلۆژیــای داعشــیزم‌و ســەلەفیەتدا‌و‬ ‫دۆزینەوەی میتۆدێك بۆ دورخســتنەوەی‬ ‫دەقــە ئاینییــەكان لەگۆڕەپانی ملمالنێی‬ ‫ئایدۆلۆژیدا‪.‬‬ ‫روماڵــی‬ ‫‪-9‬دورخســتنەوەی‬ ‫راگەیاندنــەكان لەبونیان بەوێســتگەیەك‬ ‫بــۆ باڵوكردنــەوەی هــزری توندوتیــژی‌و‬ ‫دەرخستنیان بەشێوەیەك‪ ،‬كە بەقازانجی‬ ‫هێزە سەراپاگیرییەكان بشكێتەوە‪.‬‬ ‫‪-10‬بایەخدان‌و سود وەرگرتن لەمیتۆدە‬ ‫جیهانییــەكان‪ ،‬بەتایبەتی واڵتانی خاوەن‬ ‫ئەزمون ســەبارەت بەبونیادنانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنــی‌و ئاوێتەبــون بەبنەماكانــی‬ ‫سیكۆالریزم‪.‬‬ ‫‪-11‬پەرەپێدانــی چاالكــی‌و كۆششــە‬ ‫رۆشــنگەرییەكان‌و گواســتنەوەی لەنــاو‬ ‫خوێنــەواری دەســتەبژێرەوە بــۆ ناو رای‬ ‫گشــتی‪ ،‬هەتا ســەرەنجام كۆمــەڵ لەبەر‬ ‫رۆشــنایی گۆڕانكارییەكانــی ســەردەم‬ ‫رێكبخرێتەوە‪.‬‬ ‫‪-12‬جەختكردنەوە لەســەر راسپاردەی‬ ‫كۆنفرانسی پێشوی دابڕان‪ ،‬بۆ دەركردنی‬ ‫گۆڤارێكی زانســتی بایەخ بەلێكۆڵینەوەی‬ ‫زانســتیانە بــدات لەچوارچێــوەی ئــەو‬ ‫بوارانــەدا كە پالتفۆرمــی دابڕان گرنگیان‬ ‫پێدەدات‪.‬‬

‫لیژنەی راسپاردەی كۆنفرانس‪:‬‬ ‫‪-1‬د‪ .‬هێمن عەزیز ئیبراهیم‬ ‫‪-2‬د‪ .‬سامان حسێن ئەحمەد‬ ‫‪-3‬بەهمەن تاهیر نەریمان‬ ‫‪24‬ی ئایاری ‪ – 2017‬سلێمانی‬

‫راسپاردەكانی كۆنگرەی دامەزراندنی‬ ‫فێمێنیزمی رۆشنگەری‬ ‫كارە بنەڕەتییەكاتی فێمێنزمی رۆشنگەری‬ ‫‪ -1‬فێمێنیزمــی رۆشــنگەری كار لەســەر‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی پیاوســاالری‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫دروســتكردنی هۆشــیاری جێندەرییــەوە‪،‬‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬كاركــردن لەســەر بنەبڕكردنی خوی‬ ‫سێكسیزم بەرامبەربە ژن‌و بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫كلتــوری دژە ژنانە لەرێگەی دروســتكردنی‬ ‫ئاگایــی لەالیــەن هــەردوو رەگــەزەوە بــۆ‬ ‫وەستانەوە بەرامبەر كلتوری سێكسیزم‪.‬‬ ‫‪ -3‬كاركــردن لەســەر دونیابینییەكــی‬ ‫ژنانــەو فۆرمەلەكردنــی لەرێگــەی زمانێكی‬ ‫زانســتییانەو ســەردەمییانە‪ ،‬كــە بتوانێت‬ ‫گوزارشت لەژن بكات‪.‬‬ ‫‪ -4‬كاركــردن‌و دروســتكردنی رەخنــەی‬ ‫بنیاتنــەر لەســەر بەرهەمهێنانــی كلتــوری‬ ‫هاوچەرخ‌و وشیاری كۆمەاڵیەتی (دراماكان‪،‬‬ ‫فیلــم‪ ،‬گۆرانــی‪ ،‬شــانۆ‪ ،‬كــۆی پرۆگرامی‬ ‫تەلەفزیۆنــەكان) كە زمانی دژە ژن‌و منداڵ‪،‬‬ ‫خاڵی بكرێتەوە‪.‬‬ ‫لەســەر‬ ‫جەختكردنــەوە‬ ‫‪-5‬‬ ‫بەرنگاربوونــەوەی رۆڵی نەرێنی راگەیاندن‌و‬ ‫ئەو تێگەیشتنە باو‌و وێنا شێواوەی لەسەر‬ ‫ژن بەرهەمی دەهێنن‪.‬‬ ‫‪ -6‬فێمێنیزمــی رۆشــنگەری بەئەركــی‬ ‫ســەرەكی خــۆی دەزانێــت‪ ،‬كــە هــەردوو‬ ‫چەمك‌و فەلســەفەی فێمێنزم‌و رۆشــنگەری‬ ‫بەكۆمەڵــی كوردی ئاشــنا بــكات‌و لێرەوە‬ ‫هەنــگاو هەڵگرێــت بــەرەو دروســتكردنی‬ ‫كۆمەڵێكــی رۆشــنگەر لەســەر بنەمــای‬ ‫هۆشیاری جێندەری‪.‬‬

‫راسپاردە رۆشنگەرییەكان‬ ‫‪ -1‬هۆشــیاركردنەوەی ژنــان بەمــاف‌و‬ ‫ئەركەكانــی خۆیــان‌و رۆڵــی كاریگەرییان‬ ‫لەپێشكەوتنی كۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬

‫‪ -2‬گەشــەپێدانی هۆشیارییەكی ئەقاڵنی‬ ‫مرۆڤدۆستانە‪ ،‬الی هەردوو رەگەز بەئامانجی‬ ‫بنیادنانــی پەیوەندییەكــی مرۆڤانە لەنێوان‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵ‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەرەنگاربوونــەوەی هەژموونــی‬ ‫تونــدڕەوی ئاینــی‪ ،‬كــە ســەرچاوەیەكی‬ ‫بەهێــزی پێشــێلكردنی مافەكانــی مرۆڤ‌و‬ ‫بەكۆیلە هێشتنی ژنانە‪.‬‬ ‫‪ -4‬كردنــەوەی ناوەنــدی رۆشــنگەری‌و‬ ‫بازنەكانی هۆشیار كردنەوە بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫بیری رۆشنگەری‪.‬‬

‫‪ -2‬فشارخســتنە ســەر حكومەت‌و الیەنە‬ ‫پەیوەندیــدارەكان بــۆ دابینكردنــی مافــە‬ ‫داراییەكانی ژنان لەكەرتی تایبەتدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬چەســپاندنی سیســتمی سۆشــیال‬ ‫تاوەكــو ژن‌و پیــاو ژیانیان لەســەر بنەمای‬ ‫ئابوری یەكسان بچەسپێت‪.‬‬ ‫‪-4‬كاركردن بۆ سەربەخۆیی ئابوری ژنان‬ ‫لەرێگەی یاســاكان‌و كاركردن بۆ دەرچونی‬ ‫یاسای هاوكاری كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫‪-5‬هەمــواری یاســاكانی تایبــەت‬ ‫بەبازرگانیكــردن‌و كۆمپانیــاكان بۆ البردنی‬ ‫بەربەســتەكان لەبــەردەم ژنــان لــەڕووی‬ ‫ئابوریەوە‪.‬‬

‫‪ -1‬داڕشتنی فەلســەفەیەكی پەروەردەی‬ ‫هاوچەرخ لەسەر بنەمای زانست‌و ئەقاڵنیەت‌و‬ ‫مرۆڤدۆستی بۆ كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -2‬كاركــردن لەگــەڵ دامــەزراوە‬ ‫ئەكادیمیــەكان‌و ســەنتەرەكانی توێژینەوە‬ ‫بەمەبەســتی بەرهەمهێنانــی توێژینــەوەی‬ ‫تایبەت بەپرسی ژنان‪.‬‬ ‫‪ -3‬دورخســتنەوەی بــاوەڕی ئایــن‌و‬ ‫سیاســیەت لەداڕشــتنی پرۆگرامەكانــی‬ ‫خوێندن لەباخچەی ساوایانەوە بۆ زانكۆكان‪.‬‬ ‫بنكەكانــی‬ ‫چاالككردنــی‬ ‫‪- 4‬‬ ‫نەهێشتنی نەخوێندەواری‌و بەزۆرەملێكردنی‬ ‫خوێندن تا قۆناغی (‪)9‬ی بنەڕەتی‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێداچوونــەوە بەپرۆگرامــی خوێندن‬ ‫لەپەروەردەو خوێندنی بااڵ‪ ،‬كە پەیوەســتن‬ ‫بەمافەكانی ژنان‪ ،‬بەجۆرێك كە گونجاو بێت‬ ‫لەگەڵ پرەنسیپی یەكسانی جێندەری‪.‬‬ ‫‪ -6‬هەمواركردنــەوەی یاســاكانی تایبەت‬ ‫بەوەزارەتــی پــەروەردە كــە بۆتــە هــۆی‬ ‫باڵوبونەوەی جیاكاری رەگەزی و بەربەست‬ ‫لەبەردەم ژناندا‪.‬‬

‫راسپاردە یاساییەكان‪:‬‬

‫راسپاردەكانی پەروەردەو فێركردن‬

‫‪-1‬هەمواركردنــەوەو دەرچونــی ئــەو‬ ‫یاسایانەی دەبنە هۆی نەهێشتنی جیاكاری‬ ‫رەگەزی لەنێو یاساكاندا‪.‬‬ ‫رێكەوتننامــە‬ ‫‪-2‬چەســپاندنی‬ ‫نێودەوڵەتییەكان بەتایبەتی لەنێو یاساكان‌و‬ ‫رەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪-3‬كاركــردن بــۆ رێگرتــن لــە تــاك‬ ‫ســەرچاوەی یاســادانان لەنــاو دەســتوری‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪-4‬كاركــردن بــۆ رێگرتــن لەخــراپ‬ ‫بەكارهێنانــی دیــن‌و رەنگدانــەوەی‬ ‫لەعورفەكانــدا كــە بۆتە هــۆی لێكدانەوەی‬ ‫خراپ بەكارهێنان لەیاساكاندا كە بۆتە رێگر‬ ‫لەبەردەم هەمواری یاساكاندا‪.‬‬ ‫‪-5‬دەرچــون‌و هەمواركردنــەوەی ئــەو‬ ‫یاســایانەی بۆتە رێگر لەبەردەم بەشــداری‬ ‫سیاسی ژنان لەناوەندی بریار‪.‬‬ ‫‪-6‬كاركردن بۆ چەسپاندنی مافەكانی ژنان‬ ‫لەرەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫لەسەرجەم مافە مەدەنی‌و سیاسی‌و ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و یاساییەكاندا‪.‬‬ ‫راسپاردە كۆمەاڵیەتی‌و كلتورییەكان‬ ‫‪-7‬كاركــردن بــۆ دەرچونــی یاســای‬ ‫‪ -1‬كاركــردن بۆ نەهێشــتنی ئــەو داب‌و نەهێشــتنی بازرگانی كــردن بەمرۆڤەوە بۆ‬ ‫نەریتە كۆن‌و باوانەی كە كاریگەری نەرێنیان رێگرتــن لەبازرگانیكــردن بەژنــان لەهەمو‬ ‫كاتێكدا بەتایبەتی لەكاتی جەنگ‌و شــەڕی‬ ‫لەسەر ژنان‌و كۆمەڵەیە‪.‬‬ ‫تیرۆریستان‪.‬‬

‫راسپاردە ئابوری‌و داراییەكان‬ ‫‪ -1‬كۆمەككــردن‌و دەســتگیرۆیی ژنــان‬ ‫لــەرووی داراییــەوە بــۆ بەشــداریكردنیان‬ ‫لەپرۆســەی بەرهەمهێنــان‌و چاالكییــە‬ ‫ئابورییەكاندا‪.‬‬

‫ئەنجومەنی رابەرایەتی فێمێنیزمی‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫‪ 24‬ی ئایاری ‪ - 2017‬سلێامنی‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لە ساڵیادی ‪ 42‬ساڵەی دامەزراندنی یەكێتیدا‪ ...‬رەخنەو هەڵسەنگاندن‬

‫لەساڵرۆژی دامەزراندنیدا سەركردایەتیی یەكێتی‬ ‫كۆدەبێتەوەو تاوتوێی كێشە ناوخۆییەكان دەكات‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‬ ‫یەكێتی هەمیشە‬ ‫وتویەتی بەبێ‬ ‫یەكڕیزیی نەتەوەیی و‬ ‫كۆدەنگی نیشتیامنی‬ ‫ناگەین بەقۆناغەكانی‬ ‫كۆتایی و دەستكەوتی‬ ‫زیاتر و كەناری ئارام‬

‫چاودێر‪-‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫بڕیــارە رۆژی ‪2017/6/1‬‬ ‫هــاوكات لەگــەڵ یــادی ‪42‬‬ ‫ســاڵەی دامەزراندنــی یەكێتیدا‪،‬‬ ‫ســەركردایەتیی ئــەو حزبــە‬ ‫كۆببێتــەوەو تاوتوێــی كێشــە‬ ‫بــكات‪.‬‬ ‫ناوخۆییەكانــی‬ ‫هــەروەك لــە یادی ‪ 42‬ســاڵەی‬ ‫دامەزراندنی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستاندا چاودێرانی سیاسی‌و‬ ‫رۆژنامەنوســان‪ ،‬هەڵســەنگاندن‬ ‫بــۆ ئــەم حزبــە دەكــەن‌و باس‬ ‫لــە رۆڵ و كاریگەرییەكــەی‬ ‫دەكــەن لــە چارەســەركردنی‬ ‫كێشــە سیاســییەكانی ئێستای‬ ‫گۆڕەپانــی سیاســیی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان و پێیانوایە یەكێتی‬ ‫رۆڵی لە یەكالكردنەوەی كێشــە‬ ‫سیاسیەكانی ئێستای كوردستان‬ ‫و گەڕانــەوەی شــەرعیەت بــۆ‬ ‫دامودەزگاكانــی حكومەت هەیە‪.‬‬ ‫بــەاڵم رەخنــەی ئــەوەش لــەم‬ ‫حزبە دەگیرێت كە بەهۆی كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانیــەوە‪ ،‬نەیتوانیــوە‬ ‫ئــەم رۆڵــەی خۆی بەرجەســتە‬ ‫بــكات‪ .‬هــەروەك چاودێرێكــی‬ ‫سیاســەتی یەكێتــی‪ ،‬پێیوایــە‪،‬‬ ‫ئەگــەر یەكێتــی مەركەزیــەت و‬ ‫ســزاو پاداشت نەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دۆخە ناوخۆییەكــەی لە گرێژنە‬ ‫دەردەچێ‌‪.‬‬

‫وەاڵمەكەی پارتی بۆ نەخشەرێگەكە‬ ‫یەكێك لــەو بابەتانەی كە لەئێســتادا‬ ‫بۆ یەكێتی گرنگیی هەیە‪ ،‬مەسەلەی ئەو‬ ‫نەخشەرێگەیە كە كردویەتی بە بەرنامەی‬ ‫كاری خــۆی لە ‪2017‬دا‪ ،‬بــە تایبەت كە‬ ‫ئێســتا پارتیش وەاڵمی نەخشەرێگەكەی‬ ‫داوەتەوە‪ .‬بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"‬

‫مستەفا چاوڕەش‬

‫ئەحمەد میرە‬

‫لەناو سەركردایەتیدا‪،‬‬ ‫تەبا نەبین‪،‬‬ ‫سەركەوتن‬ ‫بەدەستناهێنین‬

‫لەئێستادا بارودۆخی‬ ‫ناوخۆی یەكێتی ئەو‬ ‫دەرفەتەی بۆ یەكێتی‬ ‫نەڕەخساندووە‪ ،‬كە‬ ‫لە ئاست چاوەڕوانیی‬ ‫خەڵكدا بێت‬

‫وەاڵمەكــەی پارتــی بۆ نەخشــەرێگەكە‪،‬‬ ‫بــە گشــتی ئیجابی بــووە‪ ،‬تەنیا خاڵێك‬ ‫كــە پارتــی ســەرنجی لەســەری هەیــە‪،‬‬ ‫ئــەو خاڵەیــە كە باس لە ســەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم دەكات‪ ،‬بۆ ئەمــە پارتی پێیوایە‪،‬‬ ‫بــە پێــی رێككەوتنــی یەكێتــی‌و پارتی‬ ‫كــە لــە (‪)2005/12/1‬دا لەنێــوان مــام‬ ‫جــەالل و مەســعود بارزانــی مۆركراوەو‬ ‫ئەو پۆســتە مافــی خۆیەتــی لەبەرامبەر‬ ‫پۆســتی ســەرۆك كۆماری عێراقدا‪ .‬بۆیە‬ ‫پارتــی دەیەوێــت لەرێگــەی دۆزینەوەی‬ ‫رێكاری یاســاییەوە ئەو پۆستە الی خۆی‬ ‫بهیڵێتەوە كە دیارترین رێكاریش بۆ ئەمە‬ ‫بــەالی پارتیەوە ریفراندۆمە لەســەر ئەو‬ ‫پرسە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە نەخشــەرێگەكەی‬ ‫یەكێتیش‪ ،‬ســەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو‪،‬‬ ‫لــە مەكتەبــی سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬بــە‬ ‫"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬یەكێتی دەیەوێت‬ ‫لەرێگەی نەخشە رێگەكەیەوە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫ئامانــج بەدیبهێنێــت‪ ،‬بــە تایبەتــی‬ ‫هێنانەكایەی هاوســەنگی لە حكومڕانیی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ .‬ئامانجێكــی‬ ‫دیكــەش بەدیهێنانــی (ئاشــتەوایی‬ ‫هێــزە سیاســییەكانە) كــە لــە رێگــەی‬ ‫ئــەم ئاشــتەواییەوە دەتوانیــن پارلەمان‬ ‫كارابكەینەوە‪.‬‬ ‫كاریگەری سیاسی‌و سەربازی یەكێتی‬ ‫لەبــارەی رۆڵ و كاریگــەری یەكێتــی‬ ‫دوای ‪ 42‬ســاڵ‪ ،‬ئەندامێكــی ئەنجومەنی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی‪ ،‬بە(چاودێــر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬یەكێتی مێژوویەكی پڕ لەخەبات‬ ‫و قوربانیدانــی هەبــووە‪ ،‬هەموو خەڵكی‬ ‫كوردســتانیش لەئێســتا و لەڕابــردوو‬ ‫شــاهێدی ئــەوە دەدەن‪ ،‬كــە یەكێتــی‬ ‫هێزێك بــوو لەمەیدانەكــە و یەكێك بوو‬ ‫لەباڵە گەورەكانی روخانی رژێمی سەدام‬ ‫حسێن‪ ،‬لەو قۆناغەدا ‪ 18‬هەزار شەهیدی‬ ‫داوە‌و دەیان هەزار زیندانی‌و كەمئەندامی‬ ‫هەبــووە‪ ،‬لەئێستاشــدا هێزێكی گەورەی‬ ‫یەكێتــی شانبەشــانی هێزەكانــی دیكــە‬ ‫دژ بەداعــش لەســەنگەردایە‪ ،‬كــە زیاتر‬

‫لەهــەزار‌و ‪ 700‬كــورد شــەهید بوون‌و ‪10‬‬ ‫هەزاریش برینداربووە‪.‬‬ ‫مســتەفا چاوڕەش‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪،‬‬ ‫یەكێتــی هێزێكــی گــەورە‌و كاریگــەرە‪،‬‬ ‫لەگەڵئــەوەی پێویســتە شــەڕی داعــش‬ ‫ببەنــەوە‪ ،‬دەبێــت لەناو ســەركردایەتی‬ ‫و مەكتەبی سیاســی یەكێتــی یەكڕیزی‌و‬ ‫تەبایــی‌و خۆشەویســتی‌و یەكگرتــووی‬ ‫بونی هەبێت‪ ،‬بەبێ ئەمانەش سەركەوتن‬ ‫بەدەست نایەت‪.‬‬ ‫هێمای بۆئەوەشــكرد‪ ،‬دەبێت یەكێتی‬ ‫دابنیشــێت‌و بیــر لەبارودۆخــی ئێســتا‬ ‫بكاتەوە‌و نــاو ماڵی خــۆی رێكبخاتەوە‪،‬‬ ‫چونكــە خەڵك برســییە‌و موچەی نییە‌و‬ ‫دیوارێــك لەنێــوان هەمــوو الیەنــەكان‬ ‫دروســتبووە‪ ،‬چارەســەری دۆخەكــەش‬ ‫بەیەكڕیــزی هەموو الیەنــەكان دەبێت‪‌،‬و‬ ‫پێویســتە ئــەم دۆخە چارەســەربكرێت‪،‬‬ ‫چونكــە دوای نەمانی داعش كورد لەگەڵ‬ ‫عیراق كێشەی ماوە‪.‬‬

‫كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬ئەحمــەد میــرە‬ ‫رۆژنامەنــوس و مامۆســتای زانكــۆ‪ ،‬بــە‬ ‫"چاودێــر"ی ڕاگەیاند‪ ،‬مێژووی سیاســی‬ ‫یەكێتــی پــڕە لەهەوڵــدان‌و هەڵوێســتی‬ ‫گــەورە‪ ،‬بەشــێوەیەك تاكــو راپەڕیــن‬ ‫یەكەمیــن هێــز‌و كاریگەرتریــن هێــزی‬ ‫كــوردی بــووە‪ ،‬كــە توانــی شــۆڕش دژ‬ ‫بەرژێمــی ســەدام حســێن بــكات‌و ئــەو‬ ‫نائومێدییــەی خەڵــك بەهۆی شۆڕشــی‬ ‫ئەیلولەوە توشــی ببو دروستی بكاتەوە‪،‬‬ ‫هــاوكات ئــەوەی لەمێژووی ئــەم حزبەدا‬ ‫گرنگــە لەســەرەتای دامەزراندنییــەوە‬ ‫حزبێكی پێشــكەوتوخوازبووە‌و كۆمەڵێك‬ ‫خوێنــدەوار‌و رووناكبیــری گــەورەی‬ ‫كــورد لەو حزبــەدا كاریان كــردووە‪ ،‬كە‬ ‫كاریگەرییــان لەســەر كــۆی جیهانبینی‬ ‫یەكێتی هەبووە‪.‬‬ ‫ناوبــراو زیاتــر روونیكــردەوە‪ ،‬لەدوای‬ ‫راپەڕینەوە یەكێتی بەشــێكی ســەرەكی‬

‫ئەم حوكمڕانییە بووە‪ ،‬لەشەڕی ناوخۆوە‬ ‫تاكو ئێســتا رەخنەی زۆر لەســەر ئەدای‬ ‫حكومەتی هەرێم‌و ئەدای یەكێتی هەبووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەگــەر بــەراورد بكرێــت بەپارتی‬ ‫دیموكراتــی كرودســتان‪ ،‬كە هاوبەشــی‬ ‫بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمەیە‪ ،‬جیاوازییەكی‬ ‫قــوڵ لەنێــوان ئــەو دوو حزبــەدا هەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەت كاركردنی رۆژنامەنوس باشتر‌و‬ ‫گونجاوتربــووە‪ ،‬هەروەهــا گفتوگــۆكان‌و‬ ‫پێكەوەژیــان‌و دیموكراســی یەكجــار‬ ‫گەشــاوەترو رێكخراوتــر بــووە لەچــاو‬ ‫ئەو ناوچانــەی لەژێر حوكڕانــی یەكێتی‬ ‫نەبــوون‪ ،‬هــاوكات دەرفەتــی كاركردنی‬ ‫حزبایەتیــش لەزۆنــی یەكێتــی باشــتر‌و‬ ‫گونجاو تر بووە‪.‬‬ ‫ئــەو رۆژنامەنوســە ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــدا‪ ،‬لــەدوای پەكخســتنی‬ ‫پەرلەمانــی كوردســتانەوە یەكێتی هێزی‬ ‫یەكالكــەرەوەی كێشــەكانە و رۆڵــی‬ ‫گــەورەی دەبێــت لەیەكالكردنــەوەی‬ ‫كێشــەكان بــۆ چەســپاندنی یاســا‌و‬ ‫دیموكراســی‌و گێڕانەوەی شــەرعیەت بۆ‬ ‫دامودەزگاكانی هەرێــم‪ ،‬بەاڵم بارودۆخی‬ ‫ناوخــۆی یەكێتــی تاكــو ئێســتا ئــەو‬ ‫دەرفەتــەی بۆ یەكێتی نەڕەخســاندووە‪،‬‬ ‫كــە بتوانێــت ئــەو چاوەڕوانییەی خەڵك‬ ‫لێــی هەیــە بیهێنێتە دی‪ ،‬بۆیە لەســاڵی‬ ‫‪2017‬دا بەتایبــەت لــەدوای كۆچــی‬ ‫نەوشــیروان مســتەفا خەڵــك چــاوی‬ ‫ئومێــدەكان‌و گۆڕانكارییــەكان دەبڕێتــە‬ ‫یەكێتی‪ ،‬لەوەی بتوانێــت تای تەرازووی‬ ‫ملمالنێكان بەجۆرێك یەكالییبكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەبەرژەوەنــدی حكومەت‌و دامەزراوەكان‌و‬ ‫دەزگا شــەرعییەكان بێــت‪ .‬دەشــڵێت‬ ‫"دەبێــت یەكێتی پابەندبێــت بەڕێكەوتنە‬ ‫هاوبەشــەكەی یەكێتی‌و گۆڕان‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫پارسەنگی هێز راســتبكاتەوە‪ ،‬ئێمە ئەو‬ ‫یەكێتییەمــان دەوێت كــە جددی بێت لە‬ ‫كاراكردنەوەی دامودەزگا شــەرعییەكان‪،‬‬ ‫دەبێــت یەكێتی بوێرتربێــت لەبڕیاردانی‬ ‫سیاســی لەبەرامبــەر دۆخــی سیاســی‬ ‫هەرێم"‪.‬‬

‫چاودێرێكی سیاسیی ناو یەكێتی‬

‫یەكێتی‬ ‫مەركەزیەت و‬ ‫سزاو پاداشت‬ ‫نەگێڕێتەوە‪ ،‬دۆخە‬ ‫ناوخۆییەكەی‬ ‫لە گرێژنە دەردەچێ‌‬

‫یەكێتی‌و یەكڕیزیی نیشتامنی‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬ئەندامێكی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی نیشــتیمانی كوردستان‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬یەكێتــی وەك‬ ‫ریكخراوێكــی فرەبەرەیــی درووســتبوو‪،‬‬ ‫ئــەوەی پەیوەنــدی بەبەشــە گرنگەكەی‬ ‫نــاو یەكێتییــەوە هەبــوو كۆمەڵــەی‬ ‫رەنجدەرانــی كوردســتان بــوو‪ ،‬كــە‬ ‫مێــژووی دامەزراندنەكــەی دەگەڕێتــەوە‬ ‫بۆ ســەرەتای سااڵنی حەفتاكان‪ ،‬ئەوانی‬ ‫دیكە دەگەڕێنەوە بۆ دوای كۆبونەوەیەك‬ ‫لــەدوای رێكەوتننامەكەی جەزائیر‪ ،‬وەك‬ ‫بزوتنەوەی سۆسیالســت‌و هێڵی گشــتی‬ ‫ناو یەكێتی‪ ،‬لەراســتیدا فكرەی یەكێتی‬ ‫فكرەیەكــە‪ ،‬كــە بەشــێكی زۆری لــە‬ ‫فكرەی رێكخراوی تەحریری فەلەســتینی‬ ‫وەرگیــراوە‪ ،‬كــە حزبێكــی فراوانــە و‬ ‫جێگــەی هەمــوو بیروبۆچــون‌و چەمكە‬ ‫فكرییەكانــی تێــدا دەبێتــەوە‪ ،‬لەهەمان‬ ‫كاتــدا وەاڵمدانەوەیەكــی دروســتبوو بۆ‬ ‫ئــەو نەیارانەی خەڵكی كوردســتان‪ ،‬كە‬ ‫پێیانوابوو لەدوای شۆڕشی ئەیلول كورد‬ ‫شۆڕش ناكاتەوە‪.‬‬ ‫ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ئامــاژەی‬ ‫بەوەشــدا‪ ،‬یەكێتــی ئامانجەكانــی‬ ‫بەشــێوەیەكبوو لەشــاخ كۆڵنــەدان‪،‬‬ ‫لەڕاپەڕیــن ســەركەوتن‪ ،‬لەحكومەتیــش‬ ‫دیموكراتــی و دەســتكەوت‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫وەك رێكخراوێكــی نیمچــە بەرەیــی‬ ‫كاری جەبهەیــی بــۆ ئاســانبوو‪ ،‬كاری‬ ‫جەبهەیی لەهەرێم مشكیلەیەكی زۆربوو‪،‬‬ ‫چونكە پێشــتر لەهەرێــم ئەزمونی یەك‬ ‫حزبــی هەبــوو‪ ،‬ئەزمونی یــەك حزبیش‬ ‫پێویســتی بەماوەیەكی گۆڕانكاری هەیە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی بابەتــی پێكەوەكاركردن ببێتە‬ ‫رۆشــنگەرییەك‪ ،‬پێشتر رۆشنبیری كاری‬ ‫پێكەوەیــی لەهەرێمی كوردســتان بونی‬ ‫نەبوو‪ ،‬رۆشــنبیری تاكــە حزبی هەبوو‪.‬‬ ‫وتیشــی"یەكێتی هەمیشــە وتویەتــی‬ ‫بــۆ گەیشــتن بەقۆناغەكانــی كۆتایی و‬ ‫دەســتكەوتی زیاتــر و كەنــاری ئــارام‪،‬‬ ‫بەبــێ یەكڕیزیی نەتەوەیــی و كۆدەنگی‬

‫نیشــتیمانی نابــێ‪ ،‬ئەمەش پێویســتی‬ ‫بەهەموو الیەنەكان هەیە"‪.‬‬ ‫لەبــارەی رۆڵــی یەكێتیــش لــە‬ ‫ئێســتادا‪ ،‬ناوبــراو‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬یەكێتی‬ ‫نەخشــەڕێگایەكی هەیــە و ناردویەتی بۆ‬ ‫هەمــوو الیەنــە سیاســییەكان‪ ،‬كــە لەو‬ ‫چوارچێوەیەوە یەكێتی سەیری كێشەكان‬ ‫دەكات‌و چارەسەری بۆ پێشنیاز دەكات‪،‬‬ ‫وەاڵمی الیەنەكانیش بۆ نەخشەڕێگاكەی‬ ‫یەكێتــی خەزێنەیەكی گەورەیەو ســودی‬ ‫لێوەردەگــرن بــۆ دەوڵەمەندكردنــی‬ ‫نەخشەڕێگاكەیان‪.‬‬

‫مەرکەزیەت‌و سزاو پاداشت‬ ‫ســەبارەت بــە كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬چاودێرێكی ناو یەكێتی گوتی‪:‬‬ ‫بەشــی زۆری بەربەســتەكانی بوژانەوەی‬ ‫ئۆرگانە شەرعیەكانی یەكێتی‪ ،‬نەماوون‪.‬‬ ‫كۆبونەوەكانــی ئاســایی كراونەتــەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم كۆبونەوە ناشەرعیەكانی دەرەوەی‬ ‫ئۆرگانــەكان‪ ،‬نــاو بەنــاو دەكرێــن‪،‬‬ ‫ئەمــەش كێشــەی الوەكــی بــۆ یەكێتی‬ ‫دروســتكردووە‪ .‬تەســریحی ناڕەســمیش‬ ‫جاروبــار سیاســەتی رەســمی یەكێتــی‬ ‫دەشــێوێنێ‌‪ .‬بۆیە‪ ،‬یەكێتــی مەركەزیەت‬ ‫و ســزاو پاداشــت نەگێڕێتــەوە دۆخــە‬ ‫ناوخۆییەكــەی لە گرێژنە دەردەچێ‌‪ .‬یان‬ ‫كۆبونەوەی سەركردایەتی لەسەر كێشەی‬ ‫ناوخۆیــی یەكێتی نەكرێ‌‪ ،‬یــان كە كرا‪،‬‬ ‫پێویستە پەیڕەوی ناوخۆ‪ ،‬مەركەزیەت و‬ ‫ســزاو پاداشــت بگێڕدرێتەوە‪ .‬باجی ئەم‬ ‫ێ‬ ‫مەركەزیەتــەش هەرچیــەك بــێ‌‪ ،‬دەبــ ‌‬ ‫مەكتەبی سیاســی‪ ،‬لە پێشەوەدا جێگری‬ ‫سكرتێری گشتی بیدات‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬جەخت دەكاتەوە كەوا‪:‬‬ ‫سیاســەتی پینەو پــەڕۆ‪ ،‬ئامــۆژگاری و‬ ‫دەســتەگەری هەمــوو ســودیان نییــە‪.‬‬ ‫بەڵكو ئەو سیاسەتانە یەكێتیان گەیاندە‬ ‫ئــەم رۆژگارە‪ ،‬کــە كاڵفامی سیاســی و‬ ‫هەلپەرســتە هەڵپەكــەرەكان‪ ،‬تەراتێــن‬ ‫بكەن‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەو پێنج راستییەی‪ ،‬رونیدەكەنەوە لە دوای‬ ‫ریفراندۆمەكەی توركیا چی رودەدات‬ ‫نوسینی‪ :‬ئییـەن برێمـەر*‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬زانـیار قـادر‬ ‫دواجــار توركــەكان بــە پێدانــی‬ ‫دەســەاڵتێكی جێبەجێكردنــی‬ ‫رەهــای نوێ بە ســەرۆكەكەیان‬ ‫دەنگیاندا‪ .‬الیەنگرانی گۆڕانكاریی‬ ‫دەستوریی لە نێویشیاندا رەجەب‬ ‫تەیــب ئــۆردۆگان بــەردەوام‬ ‫مشــتومڕ لەســەر ئــەوە دەكەن‪،‬‬ ‫بەڵگــە دەهێننــەوە بــەوەی كــە‬ ‫گوایــە واڵتەكەیــان لــە پێنــاو‬ ‫رێگریكردن لە مەترسییە دەرەكی‬ ‫و ناوەكییــەكان‪ ،‬لەجیاتــی‬ ‫سیستمێكی پەرلەمانی پێویستی‬ ‫بــە سیســتمێكی ســەرۆكایەتی‬ ‫هەیە‪ .‬لە بەرامبەریشــدا ئەوانەی‬ ‫دژی هەمواركردنەوەی دەستورن‪،‬‬ ‫پێیــان وایە ئەم پرۆســەیە جگە‬ ‫لــە هــەوڵ و كەڵكەڵەیــەك بــۆ‬ ‫جڵەوگیركــردن و پاوانكردنــی‬ ‫تــەواوی دەســەاڵتەكان لە الیەن‬ ‫ئۆردۆگانەوە شتێكی دیكە نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم راپرسی شــتێك نییە جگە‬ ‫لە ســەرەتای ئــەو چیرۆكەی كە‬ ‫لێــرەوە بــەم شــێوەیە دەســت‬ ‫پێدەكات‪:‬‬

‫‪-1‬ئۆردۆگان لە كاركردنەوە دەگلێنێت‪:‬‬

‫هێندە بەهێزدا بگەڕێت بیســەلمێنێت كە‬ ‫گوایــە‪ « :‬تەنهــا ئەوە توركیــا لە ناپاك‬ ‫و تیرۆریســتەكان دەپارێزێــت»‪ ،‬لەمەش‬ ‫زیاتــر لــە ئێســتادا ئــۆردۆگان هەژمــون‬ ‫و‪ ،‬دەســەاڵتی خــۆی بەســەر پارتی دادو‬ ‫گەشــەپێدان (‪)AKP‬دا‪ ،‬ســەپاندوە‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەردا بەرەی پارتە بەرهەڵستكارەكان‬ ‫لە رەوشــێكی ناریكخراو و پەرتەوازەدان‪،‬‬ ‫بۆیــە لــە ئەگــەری بوونــی پارتــی گەلی‬ ‫كۆماریــی (‪ )CHP‬بــە بەهێزتریــن‬ ‫هێــزی بەرهەڵســتكاری نێــو پەرلەمان لە‬ ‫داهاتــوودا‪ ،‬ئەوا هەڵبژاردنی پێشــوەخت‬ ‫كەمترین دەرفەتــی كات لە بەردەم پارتە‬ ‫بچوكەكانی وەك پارتی بزافی نیشــتمانی‬

‫چەند مانگی كۆتایی هەڵمەتی بانگەشەی‬ ‫راپرســییەكەدا‪ ،‬دروشــمەكانی راپرســی‬ ‫لــە‪« :‬ئێمــــە دژ بــە رۆژئــــاوا»دا‪،‬‬ ‫كورتكردبــوەوە‪ ،‬ئەمــەش پەیامێــك بــو‬ ‫كاریگەریــی و‪ ،‬دەنگدانــەوەی زۆری هەبو‬ ‫لەسەر دەنگدەرانی تورك‪.‬‬ ‫هەروەهــا پەیوەندییەكانــی توركیــای‬ ‫لەگــەڵ واڵتانــی ئەوروپــادا توشــی‬ ‫جۆرێــك لــە لەرزۆكی و شــڵەقان بوەوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش پــاش ئــەوەی ئــۆردۆگان‬ ‫چەنــد وەزیرێكــی حكومەتەكــەی‪،‬‬ ‫بەئامانجــی سەرپەرشــتیكردنی كۆبونەوە‬ ‫جەماوەرییەكان‪ ،‬راكێشــانی دەنگدەرانی‬ ‫تورك‪ ،‬بــە تایبەتی ئەوانەی نیشــتەجێی‬

‫بەهۆی هەڵە بەردەوامەكانی توركیا لە‬ ‫سوریادا‪ ،‬وێنەی ئۆردۆگان وەك پیاوێكی‬ ‫مەزن روبەڕوی كێشە و گومان بوەتەوە‪،‬‬ ‫بە تایبەتی كاتێك نەیتوانی رێ لە‬ ‫پێشڕەوییەكانی كوردانی سوریا بگرێت‪،‬‬ ‫كە خەون بە دروستكردنی نیشتامنێك بۆ‬ ‫خۆیان دەبینن‬

‫پارتە بەرهەڵستكارەكان (ئۆپۆزسیۆن)‬ ‫بڕیاریــان داوە‪ ،‬كــە پەڵــپ لــە ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنەكە بگــرن‪ ،‬بەاڵم پێناچێت ئەم‬ ‫پەڵپ گرتنە هیچ لە ئەنجامەكان بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ســەرەڕای ئــەوەش ئــۆردۆگان پێشــتر‬ ‫رەزامەندی پەرلەمانی بەدەســەتهێناوە بۆ‬ ‫درێژكردنــەوەی ماوەی بــاری لەناكاو‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش بــە پێدانی كۆمەڵێك دەســەاڵت‬ ‫كارئاســانی بۆ ئــۆردۆگان دەكات بتوانێت‬ ‫الیەنە بەرهەڵستكارەكان جڵەوگیر بكات‪ )MHP( .‬و‪ ،‬پارتــی دیموكراتــی گەالن‬ ‫پێشــبینیش دەكرێت لە ماوەیەكی كورتدا (‪ ،)HDP‬دەڕەخســێنێت‪ ،‬بۆئــەوەی‬ ‫چاكسازی لە وەزارەتەكانی حكومەتەكەیدا خۆیــان رێكبخەنەوەو‪ ،‬كاریــی پێكەوەیی‬ ‫بــكات و‪ ،‬دواتریش خەاڵتــی ئەو وەزیرانە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫بــكات كــە لــە پێنــاو ســەركەوتنی‬ ‫راپرســییەكەدا‪ ،‬هەڵمەتێكی بەرفراوانیان‬ ‫ئەنجامــدا‪ ،‬لەبەرامبەریشــدا ئەوانــەی ‪-3‬تەنگپێهەڵچنینی (ئۆپۆزسیۆن)‪:‬‬ ‫كەمتەرخەمییان نواندوە لە پڕۆســەكەدا‪،‬‬ ‫ئــۆردۆگان لــە دوای هەوڵــی كودەتــا‬ ‫پەراوێزیــان بخــات‪ ،‬هەمــوو ئەمانــەش‬ ‫بواری بۆ دەڕەخســێنن بەرەو ئەنجامدانی شكســتخواردوەكەی هاوینی رابــردوەوە‪،‬‬ ‫نزیكەی ســەدو پەنجا دەزگای راگەیاندنی‬ ‫هەڵبژاردنی پێشوەخت‪.‬‬ ‫دورخســتەوە‪ ،‬ئاســتی ئــازادی راگەیاندن‬ ‫دابەزیــوە‪ ،‬لە ئێســتادا بەپێی ئاماژەكانی‬ ‫‪-2‬هەڵبژاردنی پێشوەخت‪:‬‬ ‫پەیامنێرانــی بێســنور لــە كــۆی ســەدو‬ ‫هەشــتا واڵتــدا‪ ،‬توركیــا لە پلەی ســەدو‬ ‫بردنــەوەی راپرســی تەنهــا هەنــگاوی پەنجــاو یەكی ئــەو واڵتانەدایــە كە كاری‬ ‫یەكــەم بــوو‪ ،‬بــەاڵم ئێســتا ئــۆردۆگان رۆژنامەگــەری تیایاندا روبەروی هەڕەشــە‬ ‫ناچارەو دەبێــت هەڵبژاردنیــش بباتەوە‪ ،‬دەبێتــەوە‪ .‬جگــە لەمــەش ئــۆردۆگان‬ ‫ئەگــەر چــی وابڕیــارە هەڵبژاردنەكانــی هەستاوە بە پاكتاوكردنی الیەنگرانی پارتە‬ ‫داهاتــوو لەمانگی یانزەی ســاڵی ‪٢٠١٩‬دا‪ ،‬بەرهەڵســتكارەكان لە ناو سوپا و زانكۆ و‬ ‫ئەنجامبدرێن‪ ،‬بەاڵم ئۆردۆگان سێ بیانوی لە نێو وەزارەتە حكومییەكاندا‪.‬‬ ‫بەدەســتەوەیەو دەیەوێــت هەڵبژاردنەكان‬ ‫هەر بەپێــی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫پێشــبخات بــۆ ســاڵی ‪ ٢٠١٨‬تەنانــەت زیاتر لە ســەد هەزار‪ ،‬لە الیەنگرانی پارتە‬ ‫بیانهێنێتــە ســاڵی ‪٢٠١٧‬وە‪ ،‬لەوانە باری بەرهەڵســتكارەكان خزێنراونەتــە نێــو‬ ‫ئابوریــی توركیا بەرەو خراپی دەڕوات‪ ،‬لە بەندینخانــەكان و‪ ،‬چــل هەزار كەســیش‬ ‫ســەرەتاكانی ســاڵی ‪٢٠١٧‬دا و‪ ،‬لەماوەی دەستبەســەركراون و ســەدو پەنجا هەزار‬ ‫حــەوت ســاڵی ڕابردودا‪ ،‬ڕێــژەی بێكاریی كارمەنــدی مەدەنیــش لــە كارەكانیــان‬ ‫گەیشتە بەرزترین ئاستی خۆی‪ ،‬بێكاریی دەركراون‪ .‬لێرەوە پارتە بەرهەڵستكارەكان‬ ‫گشــتیش گەیشتە لە ســەدا سیانزە‪ .‬هەر لەو راســتییە تێگەیشتون كە ئەگەر پێش‬ ‫بۆیــە ئــۆردۆگان دەزانێــت لــە پێنــاو بە هەڵبژاردنــی داهاتو خۆیــان كۆنەكەنەوە‪،‬‬ ‫دەســتهێنانەوەی دەنگەكانــی پێویســتە ئــەوا دوای هەڵبژاردن ئــۆردۆگان دژوارتر‬ ‫كاتــی هەڵبژاردن پێــش بخرێت‪ ،‬هەروەك رەفتارییان لە تەكدا دەكات‪.‬‬ ‫دواخستنیشی كاریگەری نەرێنی دەبێت لە‬ ‫سەر رێژەی دەنگەكانی‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئــەوەش هەتــا مــاوەی ‪-4‬بەرەو پەیوەندییەكی ساردو سڕتر‬ ‫چاوەڕوانیــی بۆ هەڵبــژاردن دوورتر بێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوروپادا‪:‬‬ ‫پێویســت دەكات بــاری لەنــاكاو لــە‬ ‫ئەوروپا خۆشــحاڵی خۆی پیشــان نەدا‬ ‫الیــەن ئۆردۆگانــەوە درێژتــر بكرێتــەوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش ئــۆردۆگان ناچــاردەكات بۆ هەر بەرامبەر ئەنجامی راپرسییەكەی توركیا‪،‬‬ ‫درێژكردنەوەیەك بە دوای بەڵگەو پاساوی بــە تایبەتی تریش كاتێــك ئۆردۆگان لە‬

‫ئەوروپــان‪ ،‬رەوانــەی شــارەكانی ئەوروپا‬ ‫كــرد‪ ،‬بەاڵم كاتێــك هەریەك لــە واڵتانی‬ ‫هۆڵەنــدا و ئەڵمانیا لەبەر هۆكاری ئەمنی‬ ‫رێگرییــان لە كۆبوونــەوە جەماوەرییەكان‬ ‫كــرد‪ ،‬ئۆردۆگان بە شــوێنكەوتەی ریبازی‬ ‫نازیــی تۆمەتبــاری كردن‪ ،‬لە كۆتاییشــدا‬ ‫ێ لە ســەدی دەنگدەران لە‬ ‫شەســت و س ‌‬ ‫ئەڵمانیــا و حەفتــاو یــەك لــە هۆڵەندا و‬ ‫شەست و پێنج لە فەرەنسا لە بەرژەوەندی‬ ‫ئۆردۆگان و بۆ هەمواركردنەوەی دەســتور‬ ‫دەنگیان دا‪.‬‬ ‫واشــچاوەڕوان دەكرێت لە داهاتوودا و‪،‬‬ ‫لە دەرەنجامی هەوڵە بێئاكامەكانی توركیا‬ ‫بــۆ بون بە ئەنــدام لە یەكێتــی ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەوەی مایەی نیگەرانییە بۆ سەركردەكانی‬ ‫ئەو یەكێتیە‪ ،‬ئەو ســێ سەد هەزار ئاوارە‬ ‫ســوریی و ئــەو كۆچبەرانــەی دیكەبــن‪،‬‬ ‫كــە توركیــا لــە چوارچێــوەی بەشــێكی‬ ‫رێكەوتنــی توركیــا و یەكێتــی ئەوروپــا‬ ‫لەســەر ســنورەكانی خۆی پەنایــداون و‬ ‫نیشتەجێیكردون و‪ ،‬ئۆردۆگان بۆ زیاتر لە‬ ‫جارێكە‪ ،‬وەك هەوڵێك بە ئاراستەی چونە‬ ‫نێــو ئەو یەكێتیــەوە‪ ،‬واڵتانــی ئەوروپای‬ ‫پێجاوترســێن دەكات و فشــار دەخاتــە‬ ‫ســەریان بەوەی بــەرەو واڵتانــی ئەوروپا‬ ‫رێگەیان لەبەردەمدا وااڵ دەكات‪.‬‬ ‫بەكورتی ســەركردەكانی ئەو یەكێتییە‬ ‫مامەڵــە لەگەڵ ئەو راســتییەدا دەكەن و‪،‬‬ ‫گەیشــتونەتە ئەو دەرەنجامەی كە توركیا‬ ‫ئەوەنــدەی لە روســیا دەچێت بە هێندەی‬ ‫ئــەوە لــە ئەوروپــا ناچێت‪ ،‬ئەمــەش بۆ‬ ‫بوونە بەئەندام لەوەها یەكێتییەكدا مایەی‬ ‫نیگەرانییە‪.‬‬

‫‪-5‬تێوەگالنێكی خراپ لە سوریادا‪:‬‬ ‫ســەركەوتنی ڕاپرســی لەوانەیــە هانی‬ ‫ئــۆردۆگان بــدات بۆ ئەوەی لــە داهاتودا‬

‫رۆڵێكــی گرنگ تر‪ ،‬لە نێوخۆی ســوریای‬ ‫دراوســێیدا بگێڕێــت‪ ،‬بە تایبەتــی ئەگەر‬ ‫ئــۆردۆگان هەســت بــكات لــە بــەردەم‬ ‫هەڕەشــەدایە‪ ،‬پێیوابێــت كــە پێویســتە‬ ‫قەیرانــی جێوسیاســی بخوڵقێنێــت لــەو‬ ‫واڵتــدا‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێــت پارێزگاری لە‬ ‫مانــەوەی هاواڵتیانــی دەنگدەری بكات و‪،‬‬ ‫دەنگدەرانــی واڵتەكــەی لــە دەوری خۆی‬ ‫جارێكی دیكە كۆبكاتەوە‪.‬‬ ‫كە ئەمەش لەوانەیە لە ئایندەدا جێگەی‬ ‫مەترســی بێــت‪ ،‬ئەگەرچــی لەئێســتادا‬ ‫جوڵەی ئەو مەترسییە هێشتا دووربێت‪.‬‬ ‫چونكــە خۆهەڵقورتاندنــی توركیــا لە‬ ‫كێشە جیوسیاســییەكاندا‪ ،‬هۆكاری پشت‬ ‫ســەدان قوربانین لە ئێستادا و‪ ،‬تیاچونی‬ ‫ملیۆنانی دیكەشن لەداهاتودا‪.‬‬ ‫هەروەها خستنە خوارەوەی فڕۆكەیەكی‬ ‫روســی لە مانگی یانزەی ســاڵی ‪ ٢٠١٥‬لە‬ ‫الیەن توركیاوەو‪ ،‬كوشــتنی باڵوێزی روس‬ ‫لە ئەنكەرە لە الیەن ئەفسەرێكی توركیاوە‪،‬‬ ‫لــە دوای تەواوبونــی دەوامی فەرمی ئەو‬ ‫ئەفســەرە‪ ،‬كــە وەك پەرچەكردارێــك لە‬ ‫بەرامبــەر دەســتتێوەردانی روســیا لــە‬ ‫كاروبــاری ســوریادا ئەنجامــدرا‪ ،‬وایكــرد‬ ‫لەوكاتەوە هەریەك لە ئۆردۆگان و ڤالدیمێر‬ ‫پۆتیــن ســەرقاڵی ئاســایی كردنــەوەی‬ ‫بارودۆخەكەبــن‪ ،‬بــەاڵم كۆتاییهاتــن و‬ ‫بەردەوامبونی ئەم پرۆســەیەش‪ ،‬كە چەند‬ ‫دەخایەنێت لە پێشــبینی هیچ كەســێكدا‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫جگــە لــە مــەش بەهــۆی هەڵــە‬ ‫بەردەوامەكانی توركیا لە سوریادا‪ ،‬وێنەی‬ ‫ئــۆردۆگان وەك پیاوێكی مــەزن روبەڕوی‬ ‫كێشــە و گومــان بوەتــەوە‪ ،‬بــە تایبەتی‬ ‫كاتێــك نەیتوانی رێ لە پێشــڕەوییەكانی‬ ‫كوردانــی ســوریا بگرێــت‪ ،‬كە خــەون بە‬ ‫دروســتكردنی نیشــتمانێك بــۆ خۆیــان‬ ‫دەبینن‪ ،‬لەو ناوچانەدا كە بەشــار ئەسەد‬ ‫ناتوانێــت بیانخاتــە ژێر ركێفــی خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش لە مەودوا لــە وانەیە زیاتر هانی‬ ‫كوردەكانــی توركیــاش بــدات بۆئــەوەی‬ ‫تێكۆشان و چاالكیەكانیان لە هەرێمەكانی‬ ‫خۆیــان فراوانتــر بكەن‪ ،‬كــە ئەمەش ئەو‬ ‫كێشەیەیە ساڵ لە دوای ساڵ مەترسیدارتر‬ ‫دەبێــت و‪ ،‬باجەكــەی لەســەر توركیــا‬ ‫گرانتــر دەكەوێت‪ .‬ئەمانــە هەموی بەهۆی‬ ‫ئەوەوەیــە كــە ئــۆردۆگان رەتیكــردەوە‪،‬‬ ‫لەگــەڵ كوردە میانڕەوەكان دابنیشــێت و‬ ‫بگاتە چارەسەرێكی هاوبەش لەگەڵیاندا‪.‬‬ ‫بۆیــە بەدەربڕینێكی دیكــە‪ ،‬ئاڵەنگیری‬ ‫و لەمپەرەكانــی ئایندەی بــەردەم توركیا‬ ‫لێرەوە دەستپێدەكەن‪.‬‬

‫*ئییــەن برێمەر‪ ،‬ســتون نوســە‬ ‫دەربــارەی كاروبارەكانــی دەرەوەو‪،‬‬ ‫سەرنوســەری (‪)TIME‬ە و‪،‬‬ ‫ســەرۆكی دەســتەی ئۆراســیایە‪،‬‬ ‫كــە كۆمپانییایەكــی راوێژكارییــە‬ ‫لە بــواری پرســە سیاســییەكانداو‪،‬‬ ‫مامۆســتاو پڕۆفیسۆرە بۆ توێژینەوە‬ ‫زانستییەكان لە زانكۆی نیویۆرك و‪،‬‬ ‫نوێتریــن كتێبی بریتییــە لە (هێزی‬ ‫زەبەالح‪ ،‬و سێ بژاردە بۆ بونی رۆڵی‬ ‫ئەمریكا لە جیهاندا)‪.‬‬ ‫ئــەم بابەتە لــە ‪٢٠١٧ – ٤ – ١٩‬‬ ‫لــە ســایتی ‪ TIME‬و‪ ،‬لە بەشــی‬ ‫‪ risk report‬دا‪ ،‬باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش لینكی بابەتەكەیە‪.‬‬ ‫‪http://time.‬‬ ‫‪com/4744934/turkey‬‬‫‪referendum-tayyip-recep‬‬‫‪erdogan/‬‬

‫‪5‬‬

‫خۆرئاوای كوردستان‪،‬‬ ‫جێگرەوەی توركیا بۆ‬ ‫باشوری كوردستان‬

‫ئازاد ئیرباهیم ئەحمەد‬ ‫لە دوای ســێ ســاڵی تــەواوی روداوەكانی بەهاری عەرەبیــەوە لە خاكی‬ ‫ســوریادا و بەهۆی گۆڕانكاریە ئەرێنییەكانی خۆرئاوای كوردستانیشــەوە لە‬ ‫ماوەی ســێ ســاڵی رابردودا‪ ،‬ئێستا خۆرئاوای كوردستان لە چەندان الیەنی‬ ‫ئابوری و سیاسی و دپلۆماسییەت و هتدەوە‪ ،‬چەقی ملمالنێ و گرنگیپێدانی‬ ‫واڵتانــی هەرێمی و جیهانیی وەك توركیا‪ ،‬ئێران‪ ،‬ئەمریكا و روســیایە‪ .‬رۆژ‬ ‫دوای رۆژیــش خۆرئاوای كوردســتان بە روی جیهانــدا دەكرێتەوە و هەنوكە‬ ‫دەبێتە ناوەندێكی بااڵی بڕیاری جیانی و ئەمریكی و راستەوخۆ ئەزمونەكەی‬ ‫خۆرئــاوا لە ژێر چاودێــری ئەمریكادا بەڕێوەدەبرێــت‪ .‬گرنگبونی خۆرئاوای‬ ‫كوردستان تا ئەو ئاستە لە هەڵكشاندایە‪ ،‬هەنوكە خاڵی پێكەوە كاركردنی‬ ‫دو زلهێــزی وەك ئەمریكا و روســیایە لە پاراســتنی كوردەكانی خۆرئاوادا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی لەم هاوكێشە سیاسییەی خۆرئاوادا ونە و هیچ ئامادەگەییەكی‬ ‫نییــە‪ ،‬دەركەوتنــی رۆڵ و كاریگەرییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردســتانە‬ ‫چۆن بتوانێت لە نێو هاوكێشــەی خۆرئــاوادا و لە دیدێكی نەتەوەییەوە كار‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بۆیــە لــەم گۆشــەنیگایەوە ئەكرێت بپرســین‪ :‬ئــەی گرنگــی خۆرئاوای‬ ‫كوردســتان بــۆ باشــوری كوردســتان چییــە؟ بــە پێــوەری جوگرافــی و‬ ‫نەتەوەیــی‪ ،‬هیــچ گۆڕانكارییەك لــە خۆرئاوای كوردســتاندا رونادات ئەگەر‬ ‫كاریگەرییەكی راستەوخۆی بۆ سەر هەرێمی كوردستان و ئەزمونی باشوری‬ ‫كوردســتان نەبێت‪ .‬بە چەندان دەركەوتەی مێژویی و لە روانگەی هەمو ئەو‬ ‫دەســتهاتانەوە كە لە سایەی هێزە كوردییەكانی خۆرئاوای كوردستانەوە بە‬ ‫دەســتهاتون‪ ،‬دەكرێت بڵێین خۆرئاوای كوردســتان جێگرەوەی توركیایە بۆ‬ ‫باشوری كوردستان لە چەندان روەوە‪ ،‬لەوانەیش‬ ‫یەكــەم‪ /‬حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان دەتوانێــت راســتەوخۆ بۆری‬ ‫نەوتەكــەی لــە توركیــاوە بگوازێتەوە بۆ خاكی خۆرئاوای كوردســتان تاكو‬ ‫بتوانێت لە رێگەی ئەو هۆیانەوە كە دەســەاڵتدارێتی خۆرئاوای كوردســتان‬ ‫نەوتی خۆیانی پێدەفرۆشن‪ ،‬حكومەتی هەرێمیش نەوتەكەی خۆی بفرۆشێت‪.‬‬ ‫یاخود لە ئەگەری گەیشتنی خۆرئاوای كوردستان بۆ سەر دەریای ناوەڕاست‬ ‫و لــە رێگــەی ئەو بەنــدرەوە كــە ئێســتا ئەمریكییــەكان دەیانەوێت وەك‬ ‫جێگرەوەی بەندەری (جیهانی توركیا) لەســەر دەریای ناوەڕاســت دروستی‬ ‫بكــەن‪ ،‬نەوتەكەیان هەناردەی دەرەوەو بــازاڕە جیهانییەكان بكەن بەمەش‬ ‫تێچویەكــی ئابــوری كەمتر لەســەر حكومەتــی هەرێم دەكەوێت و پاشــان‬ ‫مەترسیی رێگرییەكانی توركیایش لەسەر هەناردەی نەوتی هەرێم نامێنێت‪.‬‬ ‫دوەم‪ /‬لــە روانگــەی رێگاكانی گواســتنەوەوە (بەتایبــەت هێڵی ئاوی و‬ ‫ئاســمانی)‪ ،‬خۆرئاوای كوردستان دەبێتە دەروازەی ئەوروپا بەڕوی هەرێمی‬ ‫كوردســتاندا‪ .‬واتە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت پشت بە توركیا‬ ‫نەبەســتێت لە پەیوەندی كۆچ و كۆچبەران و هێڵی ئاســمانیدا بۆ گەیشــتن‬ ‫بەئەوروپــا‪ ،‬بەڵكــو لــە رێگای هەر پێنــج فڕگەی خۆرئاوای كوردســتانەوە‬ ‫گەشتەكانیان بۆ جیهان و ئەوروپایش بكەن‪ ،‬وەك چۆن لە ئێستادا نێردەی‬ ‫واڵتان دەتوانن راستەوخۆ سەفەری خۆرئاوا بكەن و بگەڕێنەوە واڵتەكانیان‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ /‬ئێســتا خۆرئاوای كوردســتان بەهــۆی هەردو گــەورە بەنداوی‬ ‫(تشــرین و فــورات)ەوە‪ ،‬زیاتــر لــە پێداویســتییە ناوخۆییەكانــی خــۆی‬ ‫دابیــن دەكات لــە روی ئــاو‪ ،‬كارەباو بەروبومی كشــتوكاڵییەوە‪ .‬حكومەتی‬ ‫هەرێــم دەتوانێــت لە رێگەی ئاڵوگۆڕێكی بازرگانییــەوە هاوردەی خۆرئاوای‬ ‫كوردســتان زۆربكات و هەمو ئەو شــمەك و كەرەستانەی لە هەردو سنوری‬ ‫ئێــران و توركیاوە دێنە هەرێمی كوردســتانەوە بوەســتێنێت‪ .‬بەمەش هەم‬ ‫خۆرئاوای كوردســتان سود لە حكومەتی هەرێم و هەم حكومەتی هەرێمیش‬ ‫دەتوانێت سود لە شمەكەكانی خۆرئاوای كوردستان وەربگرێت و چاوەڕوانی‬ ‫ســنورەكانی توركیاو ئێران نەبێت بۆ ڕێگەدان بە هێنانی شــمەك و كااڵی‬ ‫توركی و ئێرانی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ /‬حكومەتی هەرێم دەتوانێت هەمیشە وەك هێزی پشتەوە یاخود‬ ‫وەك هێــزی گەنجینەكراو ئامادە ســود لە هێزەكانی خۆرئاوای كوردســتان‬ ‫ببینێــت و چیتــر پشــت بە توركیا نەبەســتێت‪ .‬چونكــە وەك بینرا لەگەڵ‬ ‫سەرهەڵدانی داعش و هێرشە تیرۆریستییەكانیان بۆ سەر هەولێر و كەركوك‬ ‫و شــنگال‪ ،‬توركیا وەاڵمی هیــچ داوایەكی حكومەتی هەرێمــی نەدایەوە بۆ‬ ‫هاوكاریكردنی پێشــمەرگە‪ ،‬بەاڵم گەریال و شەڕڤانانی خۆرئاوا بەشدارییەكی‬ ‫پۆاڵینیــان لــە لەناوبردنــی مەترســییەكانی داعشــكرد بۆ ســەر باشــوری‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫پێنجــەم‪ /‬لــە روانگــەی لۆبی دروســتكردن و هاوپەیمانــی دژی تیرۆر و‬ ‫ئەزمونی دیموكراسیشــەوە‪ ،‬ئەوە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردســتان باشترە‬ ‫لە بەرەی توركیا بكشێتەوەو بچێتە بەرەی خۆرئاوای كوردستان‪ .‬چونكە لە‬ ‫ئێستادا هاوپەیمانێتی واڵتان بۆ جەنگی دژ بەداعش لەوە دڵنیان كە توركیا‬ ‫واڵتێكــە لە بەرەی تیــرۆرو هەر هاوپەیمانێكی توركیایش یەكســان دەكەن‬ ‫بە توركیا‪ .‬باشــترین نمونەیەكیش دواین لێدوانەكانی جۆن مەكینە لەســەر‬ ‫سەردانەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ ئەمریكا و داوای دەركردنی باڵیۆزی‬ ‫توركیای كرد لە ئەمریكا‪ .‬كشــانەوەی هەرێمی كوردســتان لە هەر بازرگانی‬ ‫و هاوپەیمانێتییــەك لــە بــەرەی توركیــا و چونەوە نێو بازنــەی نەتەوەیی‬ ‫خۆرئــاوای كوردســتان‪ ،‬پێش ئەوەی بچێتە خزمەت حیزب و سیاســەتێكی‬ ‫دیاریكراوەوە‪ ،‬دەچێتە خزمەت دۆزی رەوای نەتەوەی كوردو یەك جەستەیی‬ ‫نەتەوەییەوە‪.‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫یەپەگە هێڵی سورە‬ ‫ئەمریــكا كــردووە‪ ،‬كە بــە زۆترین كات‬ ‫لەو بڕیارەی پاشــگەز بێتەوە و دەستی‬ ‫كــرد بەدانانــی وادەی ســەردان بــۆ‬ ‫واشــنتۆن تاكو لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا‬ ‫دۆناڵــد ترامــپ چاوپێككەوتــن بكات و‬ ‫قەناعەتــی پێبكات كــە بڕیاری هاوكاری‬ ‫چــەك بــۆ یەپەگــە هەڵبوەشــێنێتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لــەدوای ســەردانەكەی ئەردۆغان‬ ‫بۆ الی ســەرۆك دوناڵد ترامپ كە تەنها‬ ‫‪ 20‬خولــەك چاوپێكەوتنیــان ئەنجامدا‪،‬‬ ‫هەموو ئاواتەكانی توركیا لەو ســەردانە‬ ‫نەهاتەدی و ئەردۆغان نەیتوانی سەرۆكی‬ ‫ئەمریــكا رازی بــكات تاكــو بڕیــاری‬ ‫هاوكاری بۆ یەپەگە هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫لــەدوای ئــەوەی ســەرۆكی ئەمریــكا‬ ‫بڕیاریــدا كە بەردەوام بێت لەهاوكاری و‬ ‫پشتیوانی لە یەكینەكانی پاراستنی گەل‬ ‫(یەپەگــە)‪ ،‬كە بۆ یەكەمینجارە ئەمریكا‬ ‫لە رۆژئاوای كوردســتان‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫راســتەوخۆ چــەك و تەقەمەنــی بــە‬ ‫یەپەگــە دەدات‪ ،‬ئەم بڕیــارەی ئەمریكا‬ ‫بۆتــە هــۆی ناڕەزایەتــی حكومەتــی‬ ‫توركیــا و ئۆپۆزســیۆنی ســوریا‪ ،‬هــەر‬ ‫لــەو بارەیــەوە ســەرۆككۆماری توركیا‬ ‫رەجــەب تەیــب ئەردۆغــان‪ ،‬لێدوانێكی‬ ‫لەســەر ئەمە داوە و داوای لە ســەرۆكی‬

‫ئەردۆغان بە دەستی بەتاڵ گەڕایەوە‬

‫وەك لــە رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی‬ ‫ئاماژەی بەو سەردانەی سەرۆكی توركیا‬ ‫بۆ واشــنتون كــردوە‪ ،‬گاردیــان ئاماژە‬ ‫بــەوەدەكات كــە ئەردۆغــان بەدەســتی‬ ‫بەتــاڵ گەڕاوەتــەوە و هیــچ ســوودێكی‬ ‫لــەو ســەردانە و چاوپێكەوتنەی لەگەڵ‬ ‫سەرۆك ترامپ نەبینیوە‪.‬‬ ‫چاودێرانــی سیاســیی ئامــاژە بــەو‬ ‫سەردانە دەكەن كە بێ سوود بووە و لە‬ ‫بەرامبەردا سوود بۆ یەپەگە و هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكراتیــك بــووە و بــە‬ ‫تایبەتی لە دوای هێرشــی پاسەوانەكانی‬ ‫ئەردۆغان و باڵیۆزی توركیا لە واشنتون‬ ‫بۆ سەر خەڵكی سڤیلی كورد و ئەمریكی‬

‫تادێــت هاوكاریی واڵتانی هاوپەیمانان بۆ یەپەگە زیاتر دەبێت‬ ‫كــە خۆپێشــاندانێكی ئاشــتیانەیان‬ ‫كردوبــوو و لەبــەر چــاوی ئەردۆغــان‬ ‫هێــرش كرایە ســەریان و لە ئەنجامدا ‪9‬‬ ‫كەس برینداربــوون‪ ،‬كە كامێرای دەنگی‬ ‫ئەمریكا لــە نزیكەوە دیمەنی ســەرۆكی‬ ‫توركیــا ئەردۆغــان نیشــاندەدات كــە‬

‫تەماشای پاسەوانەكانی دەكات كە چۆن (جــون ماككــی) بەتووندی شــەرمەزار‬ ‫هێــرش دەكەنــە ســەر خەڵكی ســڤیلی كــراو ئــەو هێرشكەرانەشــی بــە چەتە‬ ‫ناوبــرد‪ ،‬هــاوكات داوای لــە باڵیــۆزی‬ ‫ئاشتیخواز‪.‬‬ ‫ئــەو هێرشــە لەالیــەن شــارەوانی توركیا لە واشنتون كرد كە لە واشنتون‬ ‫واشــنتۆنەوە بەتوندی شــەرمەزار كراوە نەمێنێت‪.‬‬ ‫چاودێران پێیان وایە لەمەودوا یەپەگە‬ ‫و لەالیــەن ســیناتۆری كۆماریخوازانەوە‬

‫الی ئەمریكا هێڵی ســورە و هاوپەیمانی‬ ‫سەربازی ستراتیژیكە كە لەگەڵ یەكتری‬ ‫پڕۆژەی هاوبەشیان هەیە‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا وەزیــری دەرەوەی‬ ‫توركیــا داوای البردنی بریــت ماكگۆرك‬ ‫لــە پۆســتەكەی دەكات‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫هاوكاریكردنــی یەپەگە‪ ،‬بــەاڵم ئەمریكا‬ ‫بەفەرمــی بڕیاریان داوە كە ماكگۆرگ لە‬ ‫كارەكانی خۆی بەردەوامە‪.‬‬ ‫تەبقا رزگاركرا و رەقاش گەماروو دراو‬ ‫و تادێــت بازنەی گەماروودانەكە بچوكتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە داهاتودا شــاری دیرەزوریش‬ ‫رزگار دەكرێــت و كــورد دەبێــت بــە‬ ‫خاوەنــی بڕیــار و قسەڕۆشــتوو و ئیتــر‬ ‫كورد پێویســتی بــە ئاســتانە و جنێڤ‬ ‫نیە‪ ،‬رژێمی ســوریاش ناچارە كە لەگەڵ‬ ‫الیەنــی كوردی دەســت بــە وتوێژ بكات‬ ‫و ئەمــەش لەبەر چاوە و راســتیەكانیش‬ ‫لــە داهاتــوو ئاشــكرا دەبــەن و الیەنی‬ ‫كــوردی كــە لە ژێــر ســێبەری ئیدارەی‬ ‫زاتیە ســودمەند دەبــن و دەبنەخاوەنی‬ ‫دەســتكەوتی زۆر مــەزن لــە داهاتووی‬ ‫سوریا‪.‬‬ ‫پێــم وایــە كــە كــورد لــە داهاتوودا‬ ‫وەك ژمارەیەكــی زۆر گرنگ لە مەیدانی‬ ‫چارەســەری قەیرانەكانــی ســوریادا‬ ‫دەبێــت و دەبێت خاوەن رۆڵ و ئیرادەی‬ ‫سەربەخۆ‪.‬‬

‫توركیا بانگەشە بۆ پڕۆسەیەكی ئاشتی دەكات‬ ‫ێ بەشداریی پەكەكە‬ ‫بەب ‌‬

‫هەدەپە‪ :‬بەم نزیكانە نەخشەڕێگایەكی نوێ‌ بۆ ئاشتی دەخەینەڕوو‬

‫چاودێرانی سیاسی‪ :‬پڕۆسەی ئاشتی بەبێ‌ بەشداریی پەكەكە كارێكی نالۆژیكی و مەحاڵە‬ ‫راپۆرت‪ :‬هێژا – میدیاكان‬ ‫هەفتــەی رابــردوو‪ ،‬هەواڵــی‬ ‫پڕۆســەیەكی‬ ‫دەســتپێكردنەوەی‬ ‫نوێــی ئاشــتی لەمیدیاكانــی توركیــا‬ ‫باڵوبــوەوە‪ ،‬ئەمــەش لەپــاش ئــەوە‬ ‫هات كە عەبدولقادر ســەلڤی‪ ،‬نوســەر‬ ‫و رۆژنامەنوســی ناســراوی توركیا لە‬ ‫وتارەكەیــدا لەرۆژنامــەی حورییــەت‬ ‫ئاماژەی بەوەكردووە كە ئاك پارتی و‬ ‫ئەردۆغان بەنیازی پڕۆسەیەكی ئاشتی‬ ‫لەگــەڵ بزوتنــەوەی سیاســی كــورد‬ ‫دەســتپێبكەن‪ .‬ئــەم وتارەی ســەلڤی‬ ‫بــوە ســەرچاوەی هەواڵــی میدیاكان‬ ‫كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا‪.‬‬

‫پەكەكە بەشداری پێناكرێت!‬

‫لەدرێــژەی وتارەكەیــدا ســەلڤی‬ ‫ئاماژەی بەوەكردووە‪ ،‬حكومەتی توركیا‬ ‫بەهۆی نیگەرانی زۆری لەسەر پەكەكە‬ ‫و یەپەگــە‪ ،‬بەتایبــەت هاوكاریكردنی‬ ‫ئەمریــكا بۆ یەپەگە‪ ،‬ناخوازێت لەگەڵ‬ ‫پەكەكــە دانیشــتن بــكات‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫لەگەڵ بزوتنەوەی سیاســی كورد واتە‬ ‫پارتی دیموكراتی گــەالن (هەدەپە)‪،‬‬ ‫دەســت بە پڕۆســەیەكی نوێ‌ دەكات‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی مەدەنی بەڕێوەی ببات و‬ ‫دۆخی سیاسی ئاسایی بێتەوە‪.‬‬ ‫ســەلڤی یــەك لەو نوســەرانەیە كە‬ ‫لە كەســایەتییەكانی حكومەتەوە زۆر‬ ‫نزیكە و زانیاری ورد لەســەر روشەكە‬ ‫دەدات‪.‬‬

‫ئاك پارتی‪ :‬دەبێت پەكەكە چەك‬ ‫دابنێت‬

‫هــاوكات لــە ســێیەم كۆنگــرەی‬ ‫نائاســایی ئــاك پارتیدا‪ ،‬كــە هەفتەی‬ ‫رابردوو لەئەنقەرە بەڕێوەچوو‪ ،‬رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغان بە سەرۆكی ئاك پارتی‬ ‫هەڵبژێردرایــەوە‪ .‬بەرپرســێكی ئــاك‬ ‫پارتــی لە كۆنگرەكــە راگەیاند‪ ،‬تاوەكو‬ ‫پەكەكــە چەك دانەنێت‪ ،‬ئــەوا مەحاڵە‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی دەستپبكاتەوە‪.‬‬ ‫جێــی ئاماژەیە لە ســێیەم كۆنگرەی‬ ‫نائاسایی ئاك پارتیدا‪ ،‬كە ‪ 1700‬ئەندام‬ ‫بەشدار بوون‪ ،‬ئەردۆغان تاكە كاندید بوو‬ ‫كە بە دەنگی ‪ 1414‬ئەندامی كۆنگرەكە‪،‬‬ ‫بە سەرۆكی پارتەكە هەڵبژێردرایەوە‪.‬‬

‫هەدەپە‪ :‬ئامادەین بۆ دیالۆگ‬

‫لــە رۆژی شــەممە ‪ ،2017-05-20‬لــە‬ ‫ئەنقــەرەی پایتەختــی توركیــا‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئامادەبوونی هاوسەرۆكانی پارتەكە‪ ،‬كە‬ ‫لە زینداندان‪ ،‬كۆنگرەی نائاسایی خۆی‬ ‫بەست‪.‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە ئەندامانی ئەو پارتە‬ ‫بەشــداریان تێدا كرد‪ ،‬لــە كۆنگرەكەدا‬ ‫ســەرپیل كەمالبــای لە جێــگای فیگان‬ ‫یوكســەكداغ بــە هاوســەرۆكی پارتەكە‬ ‫هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫هــاوكات وابڕیــارە لەســەرەتای ئەم‬ ‫هەفتەیــە پارتــی دیموكراتــی گــەالن‬ ‫(هەدەپــە) كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی‬

‫پارتەكــەی ســازبكات و دواتریــش‬ ‫نەخشــەڕێگەیەك بۆ پڕۆسەیەكی نوێی‬ ‫دیالــۆگ لەگــەڵ الیەنــی حكومەتــی‬ ‫توركیــا و الیەنەكانیتــر بخاتــەڕوو‪ .‬لە‬ ‫نەخشــەڕێگاكەی هەدەپــە چــاوەڕێ‬ ‫دەكرێــت بانگەشــە بــۆ دیالــۆگ و‬ ‫زەمینەسازی بۆ ئاشــتی و دیموكراسی‬ ‫بكرێــت‪ .‬هــاوكات داواشــدەكرێت‬ ‫دەســتگیركراوەكانی‬ ‫پارلەمانتــارە‬ ‫هەدەپە ئازادبكرێن‪.‬‬ ‫پڕۆفیسۆر مەســعود یگەن‪ ،‬مامۆستا‬ ‫لــە زانكۆی ئەســتەمبوڵ‪ ،‬لەو بارەیەوە‬ ‫دەڵێــت «پێدەچێــت توركیــا دركــی‬ ‫بەشكســتی كردبێــت‪ ،‬لە شــەڕی دژی‬ ‫یەپەگــە و كــورد‪ ،‬بــەوەی لە ســوریا‬ ‫نەیتوانیوە قسەڕۆشتوو بێت‪ ،‬و هاوكات‬ ‫هەریــەك لــە ئەمریكا و روســیا تادێت‬ ‫هاوكاریــی زیاتــری یەپەگــە دەكــەن‪ ،‬هەدەپــە پێداگریی لە ئازادكردنی پارلەمانتارەكانی دەكات‬ ‫ئەمــەش توركیــا بــێ ئومێد كــردووە‪.‬‬ ‫بۆیە پێویســتە توركیــا بڕیارێكی نوێ‌‬ ‫ســەبارەت بە كورد بــدات‪ ،‬چونكە ئیتر وتەبێــژی پارتەكە‪ ،‬لەبــەردەم دادگای هەبێــت‪ ،‬ئێمە هیچ رێگەچارەیەكیترمان‬ ‫ناتوانێ نكۆڵی لەبون و پێگەی كورد لە مافــی مــرۆڤ لــە ئەوروپــا لەشــاری نەمــاوە بۆیــە پەیامی خۆمــان بەئێوە‬ ‫سترەســبۆرگ ی كــردو لەبــەردەم رادەگەیەنین»‪.‬‬ ‫ناوچەكە بكات‪.‬‬ ‫دادگاكــە وتارێكــی پێشكەشــكرد‪،‬‬ ‫بایدەمیــر داوای لــە یەكێتــی ئەوروپــا بەبێ‌ پەكەكە پڕۆسەیەكی ئاشتی‬ ‫دادگای مافی مرۆڤ لە ئەوروپا‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬لەمانگەكانی رابردوو‪ ،‬كــرد هەڵوێســتی خۆیــان لەبەرامبــەر‬ ‫مەحاڵە!‬ ‫دەســتەیەك لە پارلەمانتارانی هەدەپە‪ ،‬توركیــا هەبێــت‪ ،‬بــەوەی بەشــێكی‬ ‫بەپێــی راوبۆچونی زۆر لە چاودێرانی‬ ‫زۆری پارلەمانتارەكانیــان لەزینــدان‬ ‫چەندجارێــك ویســتویانە ســەردانی دەســتگیركراون‪ ،‬وتیشــی «ئیــرادەی سیاســی و رۆژنامەنوســان‪ ،‬پێیــان‬ ‫دادگای مافــی مرۆڤ لە ئەوروپا بكەن‪ ،‬شــەش ملیــۆن دەنگــدەر لەزیندانــە‪ ،‬وایــە دەســتپێكردنەوەی پڕۆســەیەكی‬ ‫بەاڵم لەالیەن دادگاكەوە ئەو ویستەیان پێویســتە دادگای مافەكانــی مــرۆڤ نوێی ئاشــتی‪ ،‬بەبێ‌ بەشــداریپێكردنی‬ ‫رەتكراوەتەوە‪ ،‬ئەوەبوو شاندی هەدەپە لە ئەوروپا قســەی خۆی لەســەر ئەمە پەكەكــە‪ ،‬كارێكی نالۆژیكــی و مەحاڵ‬ ‫بەســەرۆكایەتی عوســمان بایدەمیــر‪،‬‬

‫دەبێــت‪ ،‬بەوەی ناكرێت پەكەكە بخرێتە‬ ‫دەرەوەی پڕۆســەی ئاشــتی و لەپرسی‬ ‫كــورد جیابكرێتــەوە‪ .‬هــاوكات ئــەم‬ ‫تێڕوانینەی حكومەتی توركیاش بە كات‬ ‫بەسەربردن و پیالنێك وەسفدەكەن‪.‬‬ ‫پەكەكــە لەئەنجامــی پرســی كورد‬ ‫وەك بزوتنەوەیەكــی چەكــداری‬ ‫هاتۆتەمەیدانەوەو لــە ئابی ‪ 1984‬وە‬ ‫خەباتــی چەكــداری بەرپاكــردووە بۆ‬ ‫دەســتەبەركردنی مافی كورد لە باكور‬ ‫و چارەســەركردنی پرســی كــورد لە‬ ‫توركیا‪.‬‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )611‬دوشةممة ‪2017/5/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫چەوری دوژمنە سەرەكییەكەی دڵ‬

‫بۆچی گەنجان بەرگەی جەڵتەی دڵ ناگرن‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان ڕەزا‪:‬‬ ‫هۆكارەكانی رودانی جەڵتەی دڵ زۆرن‪،‬‬ ‫بەاڵم ســەرەكیترینیان زۆربونی چەورییە‬ ‫لەدەمارەكانی خوێندا‪ ،‬بەجۆرێك چەوری‬ ‫بەهــۆكاری ســەرەكی روودانــی جەڵتەی‬ ‫دڵ دادەنرێــت‪ ،‬هــاوكات لــەم راپۆرتەدا‬ ‫هــۆكارو چارەســەرو خۆپاراســتن لــەم‬ ‫نەخۆشییە لەالیەن پزیشكێكی پشپۆڕەوە‬ ‫روندەكرێتــەوە‪ ،‬ئەو پســپۆڕە واڵمی ئەو‬ ‫پرسیارەیش دەداتەوە كە بۆچی گەنجان‬ ‫بەرگــەی جەڵتــەی دڵ ناگــرن‌و لەكاتی‬ ‫رودانیدا زۆربەیان گیان لەدەستدەدەن‪.‬‬

‫جەڵتەی دڵ چۆن دروستدەبێت؟‬

‫د‪.‬ئاكۆ عومەر‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشیەكانی‬ ‫هەناوو دڵ‌و شەكرە‪ ،‬ئاماژە بەوە دەكات‪،‬‬ ‫جەڵتــەی دڵ لە ئەنجامــی گیرانی بۆریی‬ ‫خوێنەكانی دڵەوە دروستدەبێت‪ ،‬دڵ سێ‬ ‫بــۆری ســەرەكی هەیە‪ ،‬بــۆ ناوخۆیی كە‬ ‫خوێن دەبەن بۆ دیواری دڵ‌و بەشــەكانی‬ ‫تــری دڵ‪ ،‬ئــەو بۆرییــە خوێنانە بگیرێت‬ ‫دەبێتــە هۆی دروســبتونی جەڵتەی دڵ‪،‬‬ ‫كــە لە وانەیە بەهــۆی چەوری زۆرەوە لە‬ ‫سەر دیواری بۆرییە خوێنەكان نیشتبێت‌و‬ ‫بۆرییەكان تەســكردبێتەوە‪ ،‬پاشان ببێتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە خوێن مەینێك ڕوبدات لە‬ ‫هەرشــوێنكدا كە لە دڵدا بێت‪ ،‬بچێتە ئەو‬ ‫بۆرییە تەســكبوەوە‌و بگیرێت‌و دڵ توشی‬ ‫جەڵتە بكات‪.‬‬

‫هۆكارەكانی دروستبونی جەڵتەی دڵ‬ ‫چی یە؟‬

‫پزیشــكەكە باس لە وە دەكات‪ ،‬زۆری‬

‫چەوری خوێن‌و جگەرە كێشان‌و نەخۆشی ببێتە هۆی جەڵتەی دڵ‪.‬‬ ‫زەخــت‌و شــەكرە‌و هەروەهــا نەخۆشــی‬ ‫گورچیلــە‌و نەخۆشــییە درێژخایەنەكان‪ ،‬تاچەند قەڵەوی هۆكارە بۆ توشبون‬ ‫هــۆكاری دروســتبونی جەڵتــەی دڵــە‪،‬‬ ‫بەجەڵتەی دڵ‬ ‫هەروەها تــا تەمەن زیاتــر بێت ئەگەری‬ ‫ناوبراو وتیشی "ئەو كەسانەی قەڵەون‬ ‫توشبون بە جەڵتەی دڵیش زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫بەچەندیــن رێگە توشــی جەڵتــە دەبن‪،‬‬ ‫كــە ســەرەكیترینی نیشــتنی چەورییــە‬ ‫نیشانەكان‬ ‫لــە دیــواری خوێنبەرەكانــدا‪ ،‬واتــە ئەو‬ ‫وتیشی"نیشــانەی‬ ‫د‪.‬ئاكــۆ عومــەر‪،‬‬ ‫كەســانەی كــە بــەردەوام لە ســەر مێز‌و‬ ‫كەســەكە‬ ‫ئەوەیە‬ ‫دڵ‬ ‫ســەرەكی جەڵتەی‬ ‫كورســی دادەنیشــن‌و وەرزش ناكــەن‌و‬ ‫لە‬ ‫ئازارەكە‬ ‫كــە‬ ‫دەبێت‪،‬‬ ‫ئــازاری ســنگی‬ ‫جوڵەیــان نیە‪ ،‬ئەمەش وادەكات چەندین‬ ‫ناوەڕاســتی سنگ تاسەری سنگی ئازاری هۆڕمونات‌و چەوری دروستببێت پاشان لە‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ئەوەیــش ئازارێكــی بەهێــزە‪ ،‬دیواری خوێنبەراكاندا بنیشێت ببێتەهۆی‬ ‫مەرجیــش نیــە هەمــو ئازارێكی ســنگ جەڵتەی دڵ"‪ .‬‬ ‫جەڵتــەی دڵ بێــت‪ ،‬هەروەهــا هەناســە‬ ‫تونــدی‌و ئارەقكردنــەوە‌و رشــانەوەی‬ ‫چارەسەرەكان‬ ‫دەبێت"‪.‬‬ ‫باڵۆن‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫شەبەك‬ ‫ئەنجامدانی‬ ‫تاچەند‬ ‫(‪ )Anastomosis‬كــە دەمارەكانی‬ ‫د‪.‬ئاكــۆ عومــەر‪ ،‬جەختــی لــە‬ ‫خوێــن لە بەینی دڵــەوە وەك مەجاریەك‬ ‫گرەنتی هەیە؟‬ ‫وەیشكردەوە‪ ،‬پێویســتە لە كاتی لێدانی‬ ‫ناوبــراو باســی لــە وەشــكرد‪ ،‬چەنــد هەمــو دەمــارەكان تێكەڵ بەیــەك دەبن‬ ‫پەیوەندی شەكرەو جەڵتەی دڵ‬ ‫جەڵتەدا كەســە نەخۆشەكە دەستبەجێ‬ ‫ئەو پسپۆرە‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬نەخۆشی بگەیەنرێتــە نەخۆشــخانە‪ ،‬یەكێــك لــە دەمارێــك لە دڵدا هەیە ئەگەر قەســتەرە هەتا بچێتە تەمەنەوە ئەگەر لە شــونێكدا‬ ‫شــەكرە وەك شــێرپەنجەیەكی خەوتــو چارەســەرەكان بەدەرمــان‌و دەرزییە كە بۆ دەمارێك بكەین كە گیراوە دەكرێتەوە دەمارەكە بگرێت لە شــونێكی ترەوە دڵ‬ ‫وایــە‪ ،‬كــە دەبێتەهــۆی دوژمنــی هەمو ئــەو بۆری خوێنە دەكاتــەوە كە گیراوە‪ ،‬چارەســەری دەكەیــن‪ ،‬بەاڵم لــە وانەیە خوێنی بۆدێــت كەمتر دەمرن‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫نەخۆشــیەكان‪ ،‬یەكێــك لــە كێشــەكانی چارەســەری دوەم نەشــتەرگەرییە كــە ئەوكەســە جارێكی تر جەڵتە لێبداتەوە‌و تێكەڵبونــە لە گەنجدا زۆر كەمە یان نیە‪،‬‬ ‫شــەكرە ئەوەیــە كــە جەڵتــەی دڵە‪ ،‬كە ئەویــش دانانی(شــەبەكەو باڵۆنــە) بــۆ دەمارێكــی تــری بگیرێت‪ ،‬لە بــەر ئەوە مەرجیش نییە گەنج دەستبەجێ گیان لە‬ ‫شــەكرەكە هەبــو چــەوری زۆر دەبێــت‪ ،‬ئــەوەی دیــواری دڵ بكرێتــەوە‪ ،‬ئــەو قەستەرە گرەنتی نیە بۆ ئەوەی كەسەكە دەستبدات"‪.‬‬ ‫لــە بەرئەوە شــەكرە یەكێكــە لە هۆكارە كەســەی جەڵتەی دڵ لێیــدەدات دەبێت توشــی جەڵتەی دڵ نابێتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەو‬ ‫ســەرەكیەكان‪ ،‬كــە پەیوەندییەكــی بزانرێــت چ دەمارێكــی خوێنــی دڵــی دەمارە ناگیرێتەوە‪.‬‬ ‫چۆنیەتی خۆپاراسنت‬ ‫پزیشــكەكە دەڵێت "پێویستە سەوزەو‬ ‫راستەوخۆی هەیە لە نێوان نەخۆشیەكان‪ ،‬گرتوە‪ ،‬ئەگــەر زوو بزانرێت چ دەمارێكی‬ ‫میــوە زۆر بخورێــت‪ ،‬چەوری‌و ســوێری‌و‬ ‫بەهەمان شــێوەیە‪ ،‬نەخۆشــی زەختیش گیراوە ئــەوا نەخۆشــەكە نامرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەنجان‬ ‫خواردنــی ســورەكراو كەمبكرێتــەوە‌و‬ ‫فشــار دەخاتە ســەر دەمارەكانی خوێن‪ ،‬ئەگــەر نەخۆشــەكە درەنگ پــێ بزانێت‬ ‫بەرگەی جەڵتەی دڵ ناگرن ؟‬ ‫وتیشــی "ئــەو دەنگۆیەی كــە لە ناو وەرزشــكردن بكرێــت‪ ،‬دوركەوتنــەوە‬ ‫كــە دەمــارەكان رەقدەبێــت دەمارەكانی چارەســەری بكرێــت ئەگــەری مردنــی‬ ‫خوێــن ئــەو مەســافەی نامێنێــت‪ ،‬كــە بەجەڵتــەی دڵ زۆرترە‪ ،‬ئەگەر كەســێك خەڵكدا هەیە دەڵێن "كەسە بەتەمەنەكان بەپلەی یەك لە جگەرە‌و نێرگەلە كێشان‪،‬‬ ‫ئەمەش زیاتر چانسی گیران‌و دروستبونی یــەك جــار جەڵتــەی دڵ لێبــدا ئەگەری بەرگــەی جەڵتــەی دڵدەگــرن وەك لــە خواردنــەوە كهولیــەكان نەخورێتــەوە‪،‬‬ ‫جەڵتەی دڵ زیاتر دەكات‪ ،‬یاخود تەزوی ئــەوەی هەیە چەند جارێكی تر لێبداتەوە گەنــج‪ ،،‬زۆر راســتە" لــە بــەر ئــەوەی هەروەها هەركەســێك هەســتی بەئازاری‬ ‫شــتێك لــە دڵــدا هەیــە پێیدەوترێــت ســنگ كرد ســەردانی پزیشــكی پســۆڕ‬ ‫كارەبایــی دڵ تێكــدەدات‪ ،‬كــە ئەمەیش تا دەمرێت‪.‬‬ ‫دەبێتــە هــۆی خوێن مەین لــە ناو دڵدا‌و‬ ‫بكات‪.‬‬

‫د‪ .‬ئاكۆ عومەر‪،‬‬ ‫پسپۆڕی‬ ‫نەخۆشیەكانی‬ ‫هەناو‪ :‬ئەو كەسانەی‬ ‫بەردەوام لەسەر‬ ‫كورسی دادەنیشن‌و‬ ‫جوڵەیان نییە زیاتر‬ ‫توشی جەڵتەی دڵ‬ ‫دەبن‬

‫ئەو كاتەی پەركەم رودەدات‪ ،‬چی بەسەر مێشكدا دێت ؟‬ ‫پسپۆڕێكی مێشك‌و دەمار‪ :‬پەركەم نەخۆشیەكی درێژخایەنە‌و چارەسەرەكەی یەك ساڵ بۆ سێ‬ ‫ساڵ دەخایەنێت‬ ‫جۆرەكانی پەركەم‬

‫چاودێر‪-‬تابان‪:‬‬ ‫نەخۆشــی پەركەم نەخۆشیەكی‬ ‫درێژ خایەنە‌و حاڵەتێكی كتوپڕە‬ ‫كە تائێستا نەزانراوە لە چ كاتێكدا‬ ‫رودەدات‪ ،‬بەشــێكی هــۆكاری‬ ‫توشــبونەكەی نەزانــراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشــێوەیەكی گشتی پەیوەندیی‬ ‫بە بۆماوەییــەوە هەیە‪ ،‬لە هەمو‬ ‫تەمەنەكانــدا ئەگەری توشــبون‬ ‫بەم نەخۆشییە هەیە‪ ،‬زۆر كەس‬ ‫زانیاری لەســەر ئەم نەخۆشییە‬ ‫نییــە‪ ،‬وەاڵمی ئەو كەســانە لەم‬ ‫راپۆرتەدا رونكراوەتەوە‪.‬‬

‫نەخۆشی پەركەم چییە؟‬

‫پســپۆڕی‬ ‫تاهیــر‪،‬‬ ‫د‪.‬محەمــەد‬ ‫نەخۆشــییەكانی مێشــك‌و دەمــار‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوە دەكات‪ ،‬نەخۆشــی پەركەم (گەشكە)‬ ‫نەخۆشــییەكی درێــژ خایەنــە‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫بەخانــەی دەمــاری مێشــكەوە هەیــە‪ ،‬كە‬ ‫كارەبایــی مێشــكی كەســەكە جێگیر نیە‌و‬ ‫بــەرزو نزمــی دەكات‌و تێكدەچێــت‪ ،‬ئــەم‬ ‫نەخۆشــیە حاڵەتی كتوپــڕە كەس نازانێت‬ ‫كەی رودات‪.‬‬

‫هۆكارەكانی دروستبونی پەركەم بۆچی‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬

‫پزیشــكە پســپۆڕەكە باس لە‌وە دەكات‪،‬‬ ‫تائێســتا هــۆكاری توشــبون بەنەخۆشــی‬ ‫پەركــەم بەشــێكی نەزانــراوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی پەیوەندیــی بــە‬ ‫بۆماوەییــەوە هەیــە‪ ،‬یــان بەئیلتیهاباتــی‬ ‫دەمــاغ‌و مێشــك‪ ،‬هەروەهــا ‌وەرم‌و‬ ‫برینداربونی كاســەی ســەرە‪ ،‬یــان بەهۆی‬ ‫زگماكی دەمارەكانیەوەتیی كە لە منداڵیەوە‬ ‫دەمارەكانی ئاســایی نیە‪ ،‬ئەو كەسانەی لە‬ ‫دوای تەمەنی ‪ 65‬ساڵییەوە توشی پەركەم‬ ‫دەبن بەهۆی جەڵدەی دەماغەوەیە‪.‬‬

‫نیشانەكانی نەخۆشییەكە‬ ‫ناوبــراو رونیدەكاتــەوە‪ ،‬لــە دوای ئــەم‬ ‫نیشــانانە كتوپڕ گەشــكە دەســتپێدەكات‪،‬‬ ‫وەك بەرچــاوی كەســەكە تەڵــخ دەبێــت‪،‬‬ ‫هۆشــی بەخۆیەوە كەمدەبێتەوە‪ ،‬تەركیزی‬ ‫نامێنێت‪ ،‬خەیااڵت دەكات دەموچاوی ســڕ‬ ‫دەبێت‪ ،‬هەروەها یەك الی لە جەستەی سڕ‬ ‫دەبێت‪ ،‬هەندێكجــار زەختی بەرزە‌و لێدانی‬ ‫دڵی خێرایە‌و ئازاری سكی دەبێت‪ ،‬كارەبایی‬ ‫مێشــكی تێكدەچێــت‪ ،‬كــە هەندێكجار ئەم‬ ‫نیشانانە رودات‌و هەندێكجاریش رونادات‪.‬‬

‫د‪.‬محەمــەد تاهیــر‪ ،‬جەختــی‬ ‫لە‌وەیشكردەوە‪ ،‬جۆری یەكەم پێیدەڵێن‬ ‫قــورس بەپێی ئەو ئەوشــوێنەی كە لە‬ ‫مێشــكدا پەركەمەكەی تێــدا رودەدات‪،‬‬ ‫ئەگەر بەشــێكی بچوك لە مێشكدا بێت‬ ‫لە ســەرەوەی مێشــك یان خــوارەوەی‬ ‫یــان ناوەڕاســت ئــەو كاتە گەشــكەكە‬ ‫لە نیــوەی جســەتەی دەدات‪ ،‬جۆرێكی‬ ‫تریان كە ئاســانە لــە رزەیەكی كارەبی‬ ‫بەســیت دێــت‌و دەڕوات‪ ،‬یــان لــە پڕدا‬ ‫دەكەوێــت‌و هەڵدەســێتەوە گەشــكەكە‬ ‫لــە یــەك الی جەســتەی دەدات‪ ،‬بــۆ‬ ‫مــاوەی چەند ســانیەك دەبێت‪ ،‬جۆری‬ ‫ســێیەم پەركەمــی گشــتی كــە هەمــو‬ ‫مێشــكی كارەبایەكی تێــك بچێت هەمو‬ ‫جەستەی ڕەق دەبێت دەكەوێتە لە رزە‌و‬ ‫دەبورێتــەوە‌و دەكەوێتــە ســەر زەوی‌و‬ ‫بێهــۆش دەبێــت‌و هێــزی جەســەتەی‬ ‫نامێنێــت‪ ،‬هەســت دەكات لە شــونێكی‬ ‫ترە نازانێت شــوێنەكە كوێیە‪ ،‬پاشــان‬ ‫دەگەڕێتەوە باری ئاسایی خۆی‪.‬‬ ‫ناوبراو دەڵێت «بەپێی جۆری پەركەم‬ ‫(گەشــكە) كە توشبون بە نەخۆشیەكە‬ ‫جیــاوازە‪ ،‬جۆری یەكەم‌و دوەم لە پیاوو‬ ‫ژنــدا‌وەك یەكــە‪ ،‬بەاڵم جۆری ســێیەم‬ ‫رێژەكــە لە ژنانــدا زیاترە‪ ،‬لە بەرئەوەی‬ ‫پەیوەندیی بەهۆڕموناتەوە هەیە»‪.‬‬

‫نەخۆشی پەركەم نەخۆشیەكی درێژخایەنە‬

‫پزیشــكەكە ئامــاژە بەوەیشــدەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــیەكە نەخۆشــیەكی درێژخایەنــەو‬ ‫بەالیەنی كەمەوە چارەســەرەكەی یەك ساڵ‬ ‫بۆ دوســاڵ‌و تاسێ ســاڵیش پێ دەدرێت‪ ،‬لە‬ ‫دوای ئــەم ماوەیە ئەگەر حاڵەتی گەشــكەكە‬ ‫بــاش بــو بــە چارەســەرەكان‪ ،‬دوای ئــەو‬ ‫ماوەیە گەشــكەی بۆ نەهاتۆتەوە دەتوانرێت‬ ‫دەرمانەكان ئیتــر بەكارنەهێنرێت‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫شــەش مانگ جارێــك چاودێــری حاڵەتەكە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئەگەر هاتو نەخۆشــی پەركەمەكە‬ ‫هەر مابــو دوای بەكارهێنانی دەرمانەكانیش‬ ‫ئەوا دەبێت تاكۆتایی تەمەنی دەرمان بخوات‪،‬‬ ‫ئەگەرهاتــو كەســێك لــە روداوی هاتوچۆوە‬ ‫توشــی پەركــەم بــو ئــەوا نەخۆشــەكەی‬ ‫درێژخایەن دەبێت‪ ،‬تاكۆتایی تەمەنی دەبێت‬ ‫دەرمان بخوات‪.‬‬

‫نەخۆش ‪%80‬ی ئەگەری چاك بونەوەی‬ ‫بەنەشتەرگەری هەیە‬

‫بــاس لەوەیــش دەكات‪ %65 ،‬بــۆ ‪%70‬‬ ‫بەدەرمان چاكدەبن لە دوایی دو بۆ سێ ساڵ‪،‬‬ ‫‪ %20‬بــۆ ‪ %25‬پێویســتی بەوەیە دو بۆســێ‬ ‫دەرمان بەكاربهێنێت بۆ ئەوەی چاك ببێتەوە‪،‬‬ ‫‪ %10‬بــە دەرمــان باش نابێت پێویســتی بە‬ ‫نەشــتەرگەریی هەیە‪ ،‬نەشتەرگەریی بۆ ئەم‬ ‫نەخۆشــیە قورسە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا هەندێك‬

‫نەخۆش هەیە تەنها چارەسەر نەشتەرگەریی‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫هەمو تەمەنێك توشی نەخۆشی پەركەم‬ ‫دەبێت؟‬

‫د‪ .‬محەمەد‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬هەمو تەمەنێك‬ ‫ئەگــەری توشــبونی بــەم نەخۆشــیە هەیە‪،‬‬ ‫هەندێ حاڵەتی پەركەم هەیە‪ ،‬لە یەكەم رۆژی‬ ‫لە دایكبونەوە دەستپێدەكات‪ ،‬تا یەك مانگی‪،‬‬ ‫یان یەك مانگ تا یەك ساڵ‪ ،‬هەندێ لە یەك‬ ‫ساڵە‌و ە تا ‪ 12‬ساڵ‪ ،‬لە ‪ 15‬ساڵیەوە تا ‪25‬‬ ‫ســاڵی لە ‪ 30‬ســاڵە‌و ە تا ‪ 45‬ســاڵ‪ ،‬هەندێ‬ ‫حاڵەت لە ‪ 60‬ساڵیەوە دروستدەبێت‪.‬‬

‫ئەگەر كەسێك پەركەمی لێهات چی‬ ‫بكرێت ؟‬

‫ناوبــراو رونیدەكاتەوە‪ ،‬پێویســتە ئەگەر‬ ‫كەســێك توشــی پەركــەم بێت‪ ،‬پێویســتە‬ ‫بگەیەنرێتــە نزیكترین بنكەی تەندروســتی‌و‬ ‫فریاگوزارییــە ســەرەتایەكانی بــۆ بكرێــت‪،‬‬ ‫كەسی توشبو بخرێتە ســەر الیەكی‌و دەمی‬ ‫بكرێتەوە تا جەستەی خاو دەبێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگــەر بەو لــە رزەو رەقبونــەوە بمنێتەوە‬ ‫خراپــە‪ ،‬بەكارهێنانــی دەرزی ڤالیــوم‪،‬‬ ‫تاحاڵەتەكــەی خــاو دەبێتــەوە دەگەینرێتە‬ ‫نەخۆشخانە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (611)29-5-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫غەزەلنوس بەردەوامە لە دەوڵەمەندكردنی‬ ‫كتێبخانەی كوردی‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوا بەدوای ئەو كتێبە چاپكراوانەی كە پەیتا‬ ‫پەیتا بەشــێوازو جۆری جیــاوازەوە دەگەنەوە‬ ‫ناوەندی رۆشنگەری غەزەلنوس‪ ،‬ئەمجارەشیان‬ ‫ژمارەیەك چاپكراوی ناوازەو نو ‌ێ گەیشــتنەوە‬ ‫ناوەنــدو ئاهێكی تــری بەكتێبخانــەی كوردی‬ ‫بەخشی‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كە چەندین كتێبی‬ ‫تر بەم نزیكانە چاپدەكرێن‌و دەگەنەوە ناوەندی‬ ‫غەزەلنوس‪ ،‬سەرجەم چاپكراوەكانیش لەئێران‬ ‫بەدیزاینێكی نوێ‌‌و شایستەوە چاپكراون‪ ،‬كتێبە‬ ‫چاپكراوەكانــی ئەمجــارەی گەیەندراونەتــەوە‬ ‫ناوەندی غەزەلنوس‪:‬‬ ‫ـ ســەرجەم بەرهەمەكانی شــێرزاد حەسەن‬ ‫كە بریتین لە‪( :‬حەســارو سەگەكانی باوكم –‬ ‫نۆڤلێــت‪ ،‬تەنیایــی – كۆمەڵە چیــرۆك‪ ،‬پیرە‬ ‫پەپولەكانی ئێواران – كۆمەڵە چیرۆك‪ ،‬تەمی‬ ‫سەرخەرەند – رۆمان‪ ،‬خەونی جاڵجاڵۆكەكان‬ ‫‌و ژنێكــی منگــن – دو نۆڤلێــت‪ ،‬گەڕەكــی‬ ‫داهۆڵــەكان – كۆمەڵــە چیــرۆك‪ ،‬پێدەشــتی‬ ‫كارمامزە كوژراوەكان – رۆمان‪ ،‬ژنێك بەســەر‬ ‫منــارەوە – رۆمــان‪ ،‬گوڵــی رەش – كۆمەڵە‬ ‫چیرۆك‪ ،‬دوا شەوی دابەزینی عیسا – رۆمان)‪.‬‬ ‫(پیاســەیەك لەگــەڵ جۆن دۆن)‪ ،‬شــیعر‪،‬‬‫نەزەند بەگیخانی‬ ‫‪(-‬خۆڵەمێشــی نــاودارەكان)‪ ،‬كۆمەڵــە‬

‫هێژا دڵشاد‬

‫چیرۆك‪ ،‬سیامەند هادی‪.‬‬ ‫(راگــەردان)‪ ،‬كۆمەڵ ‌ێ تێكســتی ئەدەبی‪،‬‬‫كاروان عومەر كاكە سور‪.‬‬ ‫(ســودوم‌و گومــراە)‪ ،‬رۆمــان‪ ،‬بەرگی ‪،4‬‬‫مارسیل پرۆست‪.‬‬ ‫*ســەبارەت بەم كتێبانە‪( ،‬نوســەر حەمە‬ ‫ســاڵح) لەناوەنــدی رۆشــنگەری غەزەلنــوس‬

‫بــە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ئــەم كتێبانە چەند‬ ‫بەرهەمێكــی ترن لەو كتێبانەی كە چاپكراون‌و‬ ‫گەڕێندراونەتــەوە ناوەنــدی غەزەلنــوس‪ ،‬ئەم‬ ‫كاروانەشــمان هەر بەردەوامەو بەم نزیكانەش‬ ‫ژمارەیەكی چاپكراوی تریش دەگەنەوە ناوەند‪،‬‬ ‫ئێمــە تا بۆمان بكــر ‌ێ لەم كاروانــە بەنرخەدا‬ ‫بــەردەوام دەبیــن‪ ،‬ئەویش لەپێنــاو خوێنەرو‬

‫دەوڵەمەندكردنی كتێبخانەی كوردی‪.‬‬ ‫ئــەم كارەشــیمان بــۆ بەمەدەنیكردنــی‬ ‫تاكەكانــە بــەرەو ئاســتێكی بەرزتــر‪ ،‬لەڕێــی‬ ‫ئــەم كۆمەڵــە چاپكراوانــەوە كــە دێنــە نێــو‬ ‫كتێبخانەی كوردییەوە‪ ،‬دەخوازین كە كۆمەڵی‬ ‫كوردی لەئاســت بەرزترین شارستانیەتدا خۆی‬ ‫ببینێتەوە‪.‬‬

‫(من سامیم) و (میوانێكی تایبەت)‬ ‫دوو فیلمی كورت‌و گەشتێكی درێژ‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬

‫كەی بەهار‪:‬‬ ‫لە كوردستان زۆر‬ ‫بە هەڵە‪ ،‬لە فیلمی‬ ‫فیكشن سینەمایی‬ ‫گەیشتون‬

‫(كــەی بەهــار)‪ ،‬ئــەم رێگەیەی گرتەبــەر‪ ،‬لە‬ ‫بەئەنجامدانــی هەردو كورتە فیلمی (من ســامی‬ ‫–م) و (میوانێكــی تایبــەت)‪ ،‬كە یەكەمیان تاكو‬ ‫ئێستا لە ‪ 152‬فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی بەشداری‬ ‫كــردوەو (‪ )49‬خەاڵتــی بەدەســتهێناوە‪ ،‬لەوانــە‬ ‫(‪ )27‬جاران خەاڵتی باشــترین فیلم‪ ،‬گەرچی ئەم‬ ‫فیلمە كورتیشــە‪ ،‬بەاڵم گەیشــتە بــازاڕ‪ ،‬چونكە‬ ‫باڵوكردنــەوەی بەئاســتی جیهانــدا پەیــدا كرد‪،‬‬ ‫ئــەوەش كۆمپانیای (شــۆرتس ئینتەرناشــناڵی‬ ‫ئەمەریكی) گرتیە خۆی‪ ،‬لەئێستاشــدا فیلمەكەی‬ ‫باڵوكردۆتەوەو لەسەر ئایتیون لە (‪ )183‬دەوڵەتدا‬ ‫دەبینرێ‌‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەكورتــە فیلم‌و فیلمــی درێژ‪ ،‬كەی‬

‫بەهــار بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬گەر لە بۆچونی‬ ‫فیلمــكارەوە بڕوانیتە هــۆی بەئەنجامدانی كورتە‬ ‫فیلم‪ ،‬جیاوازییەكــی زۆری هەیە لەگەڵ تێڕوانینی‬ ‫بینــەران‪ ،‬بینــەر زیاتــر راهاتون لەســەر فیلمی‬ ‫(فیچــەر) واتــە فیلمی ســینەمایی درێژ‪ ،‬جا چی‬ ‫فیكشــن بــ ‌ێ یــان دێكیۆمێنتــەری‪ ،‬لەڕاســتیدا‬ ‫لەوەتەی ســینەما پەیــدا بوە لەمــاوەی زیاتر لە‬ ‫(‪ )120‬ســاڵی رابردوەوە‪ ،‬زۆربــەی بینەران تامی‬ ‫زیاتر لە فیلمی درێژ دەبینن‪ ،‬واتە فیلمی داستانیی‬ ‫یاخود فانتازیی كە سەرچاوەكانیان زیاتر رۆمانە‪،‬‬ ‫ئــەم فیلمانەش بە ژانەری جیــاوازەوە توانیویانە‬ ‫ببــن بە هۆكاری بنیاتنانی بازاڕێكی بازرگانی زۆر‬ ‫بە تین‌و دەوڵەمەند‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی كە ئاخۆ لە كوردستاندا‪ ،‬چۆن‬ ‫لە فیلمی فیكشــن ســینەمایی تێگەیشتون وتی‪:‬‬

‫ناوەندی ‪ 7‬رەنگە‪..‬‬ ‫بێبەرامبەر پۆستكارت دەبەخشێتە‬ ‫خوێندكاران‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫بەسپۆنســەری ‌و هەماهەنگــی‬ ‫(هیوا فاوندیشــن)‪ ،‬كــە ناوەندێكەو‬ ‫گرنگی زۆردەدات بەمندااڵن‌و گەنجان‌و‬ ‫هەمــو چاپكراوەكانیان لــە خزمەتی‬ ‫ئــەو توێژانەدایــە‪ ،‬مــاوەی مانگێكە‬ ‫(ناوەنــدی ‪ 7‬رەنگــە)‪ ،‬بێبەرامبــەر‬ ‫پۆســكارت دەبەخشێتە خوێندكاران‪،‬‬ ‫ســەرەتا لەدەرەوەی شارەوە دەستی‬ ‫پێكــردو‪ ،‬لەئێستاشــدا ئــەم پــڕۆژە‬ ‫هونەرییــە بەردەوامــە لەپایتەختــی‬ ‫رۆشنبیریدا‪.‬‬

‫‪ 35‬ساڵ‬ ‫دوای (رێگا)كەی گونەی‬

‫سەبارەت بەم پڕۆژەیە‪( ،‬بەختیار‬ ‫سەعید)‪ ،‬سەرپەرشتیاری ناوەندی ‪7‬‬ ‫رەنگە بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬بیرمان‬ ‫لەوە كــردەوە كە چۆن بتوانین لەناو‬ ‫خوێندنگەكاندا‪ ،‬ئەو پۆســتكارتانەی‬ ‫كــە (‪ 7‬رەنگــە) چاپــی كــردون‪،‬‬ ‫بیگەیەنینــە دەســتی خوێنــدكاران‪،‬‬ ‫كــە مێــژوی پۆســتكارتی لەجیهاندا‬ ‫بۆ خوێندكاران تیا باســكراوە‪ ،‬دواتر‬ ‫چیرۆكــی ناو پۆســتكارتەكان‌و رۆڵی‬ ‫پۆستكارت لەدروستكردنی پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬لەهەمانكاتدا ناســینی‬

‫ئەم باســە گرنگییەكــی زۆری هەیە‪ ،‬یەك بەهۆی‬ ‫ئەوەی لە كوردستان زۆر بەهەڵە لەفیلمی فیكشن‬ ‫ســینەمایی گەیشتون‪ ،‬وەك بەرهەمێكی (هونەر)‬ ‫باسی لێدەكەن‪ ،‬دیسانەوە زۆریش بەهەڵە لەرۆڵی‬ ‫دەرهێنــەر گەیشــتون‪ ،‬بــۆ نمونــە‪ ،‬زۆربەی كات‬ ‫دەرهێنەرەكان بودجە وەردەگرن‪ ،‬كە ئەمە بەهیچ‬ ‫جۆرێك پەیوەندی بەبواری كاری ئەوانەوە نییە‪.‬‬ ‫دەربــارەی ئــەوەی كــە چــۆن بتوانیــن‬ ‫بەســەركەوتویی خۆمان بگەیەنین بە بەهرەداریی‬ ‫‌و شــارەزایی پەیداكردن لە دروســتكردنی فیلمی‬ ‫بــەرزو بازاڕیــی‪ ،‬كــەی بەهــار وتــی‪ :‬بێگومــان‬ ‫دەتوانیــن‪ ،‬لەڕێگەی خوێندنــەوە‪ ،‬كۆلێژو زانكۆ‪،‬‬ ‫خۆمــان پــەروەردە بكەیــن‪ ،‬بەاڵم هــەردەم ئەو‬ ‫خۆئامادەكارییــە وەك ئــەوە نییە كــە لە بواری‬ ‫كرداریدا خۆت فێری فیلمكاری بكەیت‪.‬‬

‫(سوپاس بۆ دۆستۆیڤسكی)‬ ‫باڵوكرایەوە‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬

‫ئــەو شــێوەكارانەی كــە تابلۆكانیان‬ ‫بونەتە بەرگی پۆستكارتەكان‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا ئــەم پڕۆژەیــە‬ ‫لــە ســلێمانی ‌و رانیــە و عەربــەت‬ ‫ئەنجامدراوە و بەردەوامە‪.‬‬ ‫دەربارەی كاری داهاتویشیان وتی‪:‬‬ ‫پڕۆژەی داهاتومان‪ ،‬ئەنجامدانی چەند‬ ‫پێشــانگەیەكە بۆ الوانی شــێوەكاری‬ ‫خانەقیــن‌و هەڵەبجــەو رانیــە‪ ،‬دواتر‬ ‫پێشانگەی كاریكاتێری (نەقیزەكان)‬ ‫دەبەینە شاری هەڵەبجەی شەهید‪.‬‬

‫رۆمانی (ســوپاس بۆ دۆستۆیڤســكی)‪ ،‬كە لەنوســینی (ســوارە‬ ‫نەجمەدیــن)ە‪ ،‬لە دوتوێی (‪ )95‬الپەڕەی قــەوارە مامناوەندیدا چاپ‬ ‫‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم رۆمانە (سوارە نەجمەدین) لە دوا بەرگی كتێبەكەدا‬ ‫دەڵێ‌‪ :‬چارەســەری رێگەی دور ئەوەیە چێژ لە رۆیشــتن وەربگریت‪،‬‬ ‫بــە گەنجــی كاتێــك تەنانەت پارەی پاسیشــم پێنەبــو‪ ،‬دەبو هەمو‬ ‫رێگــەكان بەپــ ‌ێ ببڕم‪ ،‬لەوكاتەوە فێربوم‪ ،‬چــۆن چێژ لە رێگەی دور‬ ‫وەربگرم‪ ،‬كام رێگایە زۆر دور بو‪ ،‬بە خەیاڵێك یان دو خەیاڵ كۆتاییم‬ ‫پێدەهێنا‪ ،‬هەمیشــە لە رێگەی گەڕانەوە بۆ ماڵــەوە دەبوم بەوەزیر‪،‬‬ ‫یان بەهونەرمەندێكی گەورە‪ ،‬خۆم لەسەر فەرشە سورەكەی ئۆسكار‬ ‫دەبینیەوە‪.‬‬ ‫لــەو رێگایانــەی مانــدو دەبــوم‪ ،‬دەبوم بــە خاوەنــی ئۆتۆمبێلی‬ ‫گرانبەهــاو رێبوارەكانــم دەگەیاندەوە ماڵەوە‪ ،‬لەم كارەشــمدا هەمان‬ ‫بیرۆكەم بەكارهێنا‪ ،‬تاكو لەســەر رێگەچارەی تۆماركردنی روداوەكان‬ ‫گیرســامەوە‪ ،‬بــە تەنهــا تۆماركــردن نا‪ ،‬بەڵكــو نوســینەوەیان لە‬ ‫فۆڕمی چیرۆك‌و ئەرشــیفكردنی دێكیۆمێنتەكان‌و باڵوكردنەوەی لە‬ ‫رۆژنامەكان‪.‬‬

‫فیلمی رێگا‪ ،‬ساڵی ‪ 1981‬بەرهەم هێنراوە‪ .‬یەك لە فیلمە بەناوبانگەكانی‬ ‫ئەكتــەر و دەرهێنــەر و ســینەماكاری ناوداری كورد‪ ،‬یڵمــاز گونەی‪-‬یە‪،‬‬ ‫گونەی لەســاڵی ‪ 1980‬لەزیندانەوە ســیناریۆكەی نوســیوە و لەوێشەوە‬ ‫سەرپەرشتی بەڕێوەبردنی تەواوی فیلمەكەی كردوە‪.‬‬ ‫فیلمــی «یۆڵ» واتە رێــگا‪ ،‬كاردانەوەیەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا‪،‬‬ ‫بــەوەی زۆرترین پرســە زیندوەكانی توركیــا و بەتایبەت نێو كۆمەڵگەی‬ ‫كوردی لە باكوری كوردستان نیشانداوە‪ .‬رێگا بە پێشەنگی یەكەمەكانی‬ ‫یڵمــاز گونەی دادەنرێت و یەكەمین فیلمی ســینەمایی توركییە لەســەر‬ ‫ئاستی جیهان‪ ،‬لە فێستیڤاڵی كان لە ‪ 1982‬خەاڵتی چڵە خورمای زێڕینی‬ ‫بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫‪ 35‬ساڵ بەسەر تێپەڕبونی فیلمی رێگا‪ ،‬هەفتەی رابردو لە فێستیڤاڵی‬ ‫كان‪ ،‬بــۆ یادكردنەوەی فیلمی رێگا و خەاڵتەكــەی یڵماز گونەی‪ ،‬دوبارە‬ ‫فیلمەكە بەكوالێتی بەرز نمایش كرایەوە‪.‬‬ ‫رێــگا‪ ،‬یەكەمیــن فیلمی ئەوكاتــەی توركیایە‪ ،‬كە پڕاوپــڕ بە كوردی‬ ‫بەرهەمهێنــراوە‪ ،‬الوانــەوەو دیالۆگــی بەزمانی كوردی تیــا بەكارهاتوە‪.‬‬ ‫فیلمێكــە لەچەنــد ناوچەیەكــی كوردســتانی باكــور وێنەگیــراوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئامــەد‪ ،‬ئەدەنە‪ ،‬عەنتاپ‪ ،‬بینگۆل‪ ،‬ئورفە‪ ،‬بیلەجیك‪ ،‬لەگرتەیەكیدا ناوی‬ ‫كوردســتان نیشــان دەدات‪ ،‬بەرهەمهێنانی ئەم فیلمە هاوكات بوە لەگەڵ‬ ‫كودەتاكــەی ‪ 1980‬ی توركیــا‪ ،‬بۆیە زۆر بەزەحمەت كاری وێنەگرتنی بۆ‬ ‫كراوەو دواتریش نمایشی لەسینەماكانی ئەو واڵتە قەدەغە كراوە‪.‬‬ ‫گونەی لەڕێگەی ئەم فیلمەوە‪ ،‬دەستی بۆ ئازارەكانی كۆمەڵی كوردی‬ ‫بردوە‪ ،‬دیوەكەیتری توركیای نیشانی دونیا داوە‪ ،‬زوڵم و زۆری دەسەاڵتی‬ ‫رژێمی ســەربازی لەو واڵتە دەرهەق بە كورد و پرســی كورد و هەژاریی‪،‬‬ ‫دواكەوتویی هەرێمە كوردییەكانی بە ئەنقەســت لەالیەن رژێمی توركیاوە‬ ‫زۆر بەباشــی نیشــانداوە‪ .‬لەم فیلمەدا ژن و مناڵی وەك یەكەم قوربانی‬ ‫دەســتی ئەو رژێم و زیهنیەتە فاشیســتە نیشــانداوە‪ .‬لــە «رێگا»كەی‬ ‫گونەیــدا‪ ،‬پانتاییەكــی زۆری بــە پرســی ژن داوەو لەوبارەیــەوە چەنــد‬ ‫حاڵەتێكی جیاوازمان نیشــان دەدات‪ .‬رێگا‪ ،‬ئەو فیلمە بو كە گەورەترین‬ ‫مێژوی بۆ سینەمای توركی تۆماركرد بەوەی لەفێستیڤاڵی كان‪-‬دا خەاڵتی‬ ‫ئاڵتونی پێبەخشرا‪ ،‬كەچی فیلمەكە لە توركیا قەدەغەكرا!‬ ‫توركیــا مێژویەكــی دێرینــی لەبەندكردنــی هونەرمەنــدان‪ ،‬شــاعیران‬ ‫و نوســەران هەیــە و هیــچ كات و ســەردەمێك نەیانتوانیوە بــە ئازادانە‬ ‫هونەرەكەیان پێشكەشبكەن‪.‬‬ ‫دو ســەرنج لەســەر ناوی یڵمــاز گونەی‪« .‬گونەی» وەك ناســناوی‬ ‫خانــەوادە بەكاردێت و دواتریش بۆ خێزانی كەســەكە (پیاوەكە) هەمان‬ ‫ناسناو بەكاردێت‪ ،‬گونەی لەزمانی توركیدا بەمانای باشور دێت‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی خانەوادەی گونەی لەشــارۆچكەی ســیڤەرەرك‪-‬ی سەربە‬ ‫ئورفە بون‪ ،‬كە دەكەوێتە باشوری رۆژهەاڵتی توركیاوە‪ ،‬ئەو ناسناوەیان‬ ‫هەبوە‪ .‬هەندێكجار لەمیدیاكان وشەی گۆنای بەكاردەهێنرێت‪ ،‬ئەمە ناوێكی‬ ‫راست نییە‪ ،‬چ وەك هێنانە سەر زمان و مانای ناوەكەش لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬هەندێكجار باسی ئەوە دەكر ‌ێ كە گونەی «لە زیندان هەڵهاتوە»‪،‬‬ ‫پێموابێــت ئەمە لەجێــی خۆی نییەو بگرە وەك ناهەقییەك بۆ ئەو كەڵە‬ ‫ســینەماكارە كوردە وایە‪ ،‬دەكرێت بڵێین گونەی لەواڵتی خۆی هەڵهاتوە‬ ‫نەوەك لەزیندان‪ ،‬ئەوەش لە ئەنجامی ئەو سیســتەمە فاشــییەی توركیا‬ ‫بــوە‪ ،‬بەتایبــەت لەدەیەكانی رابردودا كە سیاســەتی نكۆڵی و توانەوەی‬ ‫بەتوندی دژبە كورد پەیڕەوكردوە‪ .‬گونەی بە فیلمەكانی ئەوپەڕی بوێری‬ ‫كەسایەتی خۆی بۆ هەموالیەك سەپاندوە‪.‬‬ ‫هونەرمەنــد ئەحمــەد كایا‪ ،‬لەســاڵی ‪ ،1999‬كات ‌ێ خەاڵتی باشــترین‬ ‫هونەرمەندی ساڵی پێبەخشرا‪ ،‬وتی «وەك هونەرمەندێكی رەسەنی كورد‬ ‫لەم واڵتە‪ ،‬دەخوازم كاسێتی داهاتوم گۆرانییەك بە كوردی بچڕم»‪ .‬زۆری‬ ‫نەبــرد دادگای توركیــا كایای بەوە تۆمەتبار كرد كــە دەیەوێت بەزمانی‬ ‫تیرۆر (مەبەستی زمانی كوردییە) گۆرانی بچڕێت!‬ ‫لێــرەدا چیرۆكی گونەی و كایــا زۆر لەیەك دەچن‪ ،‬بەوەی هەردوكیان‬ ‫بەڕەچەڵــەك كوردن و تاسەرئێســقان كــورد و مەرد بــون‪ ،‬هەردوكیان‬ ‫ئارامگەكەیان لە واڵتی تاراوگە لە فەڕەنسایە‪ .‬ژیان و هونەرەكەی خۆیان‬ ‫لەپێنــاوی زیندوكردنــەوەی كەلتــوری نەتەوەكەیاندا یاخود نیشــاندانی‬ ‫ئازارەكانــی بەخشــیوە‪ ،‬هــەردو هونەرمەند بەیەك هــۆكار واڵتی خۆیان‬ ‫بەجێهێشــتوە‪ ،‬بــەوەی نەیانتوانیــوە ئازادانە هونەرەكەیان پێشــكەش‬ ‫بكەن‪ 35 .‬ســاڵ لەدوای «رێگا»كەی گونەی‪ ،‬لەمڕۆدا لە فێســتیڤاڵێكی‬ ‫نێودەوڵەتی وەك كان نمایشــدەكرێتەوە‪ .‬لەمڕۆدا نمونەی وەك گونەی و‬ ‫كایــا‪ ،‬هونەرەكەیــان لەهەمو كات زیاتر زیندوترە‪ ،‬ئەوان هەمیشــە جێی‬ ‫شانازی گەلی كوردن‪ .‬رۆحتان شاد‪.‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫سەبارەت بە چاپی ئەڵامنیی‬ ‫شاری مۆسیقارە سپییەکانی‬ ‫بەختیار عەلی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )552‬دووشەممە ‪2017/5/29‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫خوان کارلۆس ئۆنیتێ ڕەنگە الی خوێنەرانی ئێمە ناوێکی نەناسراو بێت‪ .‬ئەو خەڵکی‬ ‫ئۆرۆگوایە‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٦٣‬ـدا خەاڵتی میللیی ئەدەبیاتی بردووەتەوە و لە ساڵی ‪١٩٨٠‬شدا‬ ‫شەرەفی ئەوەی پێ بەخشراوە خەاڵتی سێرڤانتسی بدرێتێ‪ ،‬کە مەزنترین خەاڵتی ئیسپانیایە‪.‬‬ ‫بابەتی سەرەکیی تێکڕای بەرهەمەکانی خوان کارلۆس‪ ،‬گەندەڵی و وێرانبوونی کۆمەڵگەیە‪.‬‬ ‫ئەو لە چیرۆک و ڕۆمانەکانیدا باس لە کاریگەریی ئەم گەندەڵی و وێرانییە دەکات لەسەر‬ ‫تاک و هەروەها ئەو کێشانەی لەم ڕووەوە دروست دەبن‪ ،‬هەوڵیش دەدات وەاڵمێکی گونجاو‬ ‫بۆ ئەم دۆخە بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا و کارلۆس فۆینتس کە هەردووکیان لە نووسەرانی ناوداری جیهانن‪،‬‬ ‫خوان کارلۆس بە دامەزرێنەری ڕۆمانی هاوچەرخی ئەمەریکای التین دەزانن‪ .‬لە ڕۆمانی‬ ‫«بیر»دا ڕاوییەکە بە هۆی بێتوانایییەوە لە درووستکردنی پەیوەندیی لەگەڵ دنیای‬ ‫دەوروبەریدا‪ ،‬تەریک دەکەوێت و بە تەنیا دەمێنێتەوە‪ ،‬دەکەوێتە دەرەوەی جیهانێک کە‬ ‫لەگەڵ گەندەڵی و کاغەز‪-‬کاغەزێنی ئیداریدا لە کێشمەکێشدایە و بە گشتی دەرفەتی‬ ‫پەیوەندیی بۆ هەندێک لە تاکەکان نامێنێتەوە‪.‬‬ ‫خوان کارلۆس لە یەکی جواڵی ‪١٩٠٩‬دا لە شاری مۆنتێ ڤیدیۆ لە دایک بوو‪ .‬بە‬ ‫هۆی مانگرتنێکی گشتییەوە نەیتوانی خوێندنەکەی تەواو بکات و بۆیە سەرگەرمی کاری‬ ‫جۆراوجۆر بوو‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٣٠‬ـدا لەگەڵ کچەمامەکەی ماریا ئامالیا ئۆنیتێ زەواجی کرد و‬ ‫لە مانگی مارسی هەمان ساڵدا چوون بۆ بۆینس ئایرێس‪ .‬ئۆنیتێ لە بۆینس ئایرێس چەند‬ ‫گوتارێکی ڕەخنەیی سینەمایی لە ڕۆژنامەی کریتیکادا باڵو کردەوە‪ .‬لە ‪١٩٤٤‬ـدا گەڕایەوە‬ ‫بۆ مۆنتێ ڤیدیۆ و ئەمجارە لەگەڵ خوشکی هاوسەرەکەیدا زەواجی کرد‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٣٥‬ـدا‬ ‫ڕۆژنامەی الناسیۆن دەستی کرد بە باڵوکردنەوەی چیرۆکەکانی کە پاشان بوون بە کتێبێک‬ ‫بە ناوی «بەربەست»‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٣٩‬بوو بە بەڕێوەبەری ئیدیت لە حەفتەنامەی نێوداری‬ ‫مارچا و تا ساڵی ‪ ١٩٤١‬لەم حەفتەنامەیەدا ستوونێکی حەفتانەی هەبوو‪.‬‬ ‫پاش باڵوکردنەوەی یەکەمین ڕۆمانی لە ساڵی ‪١٩٣٩‬ـدا بە ناوی «بیر» بۆ ماوەی‬ ‫سااڵنێک لە پۆستی جۆراوجۆردا لە زانکۆی بۆینس ئایرێسدا خزمەتی کرد‪ .‬سااڵنێکی زۆریش‬ ‫ڕۆژنامەوانیی کرد و ڕۆیتەرز و ڕۆژنامەی ئەکسیۆن دوان لەو شوێنانە بوون کە ئەو هاوکاریان‬ ‫بوو‪ .‬ئۆنیتێ تا ساڵی ‪ ١٩٥٥‬لە شاری مۆنتێ ڤیدیۆ بوو و بەڕێوەبەری کتێبخانە شارییەکان‬ ‫بوو‪ .‬لە ساڵی ‪١٩٧٤‬ـدا بە دەرکەوتنی دیکتاتۆریی سەربازیی بۆ ماوەیەک کەوتە زیندانەوە‬ ‫کە بە جۆرێکی قووڵ کاریگەریی لەسەر ژیانی دانا‪ .‬پاش ئازادی چوو بۆ ئیسپانیا و تا‬ ‫کۆتاییی تەمەنی لەوێ مایەوە‪ .‬خوان کارلۆس لە ڕۆژی ‪١٩٩٤/٥/٣٠‬ـدا لە شاری مەدرید‬ ‫کۆچی دواییی کرد‪ .‬سبەی ساڵڕۆژی مەرگی ئەوە‪.‬‬ ‫خوان کارلۆلس لە ڕۆمانی «سەرزەمینی هیچکەس»ـدا کە ‪ ١٩٤١‬باڵوی کردووەتەوە‪،‬‬ ‫ڕووخسارێکی خەمگین و تاریکی دیمەنێکی شارییانە وێنە دەکێشێت‪ .‬هەروەها لە ساڵی‬ ‫‪١٩٤٩‬دا چیرۆکی «خانوویەک لەسەر لم»ی لە ڕۆژنامەی الناسیۆندا باڵو بووەوە کە بۆ‬ ‫یەکەمین جار شارە خەیاڵییەکەی خوان کارلۆس بەدەر کەوت‪ ،‬واتە شاری سانتا ماریا‪.‬‬ ‫خوان کارۆلس کتێبێکی تریشی نووسیوە کە ڕووداوەکانی هەر لەم شارەدا ڕوو دەدەن‬ ‫بە ناوی‪ :‬ژیانی کورت‪ .‬ئەم کتێبە بەناوبانگترین بەرهەمی خوان کارلۆسە‪ .‬لەم ڕۆمانەدا‬ ‫تاقەڕێگەچارەی شاکەسی چیرۆکەکە‪ ،‬یان تەنیا وەاڵمی ئەو بۆ ژینگە خراپەکەی دەوروبەری‪،‬‬ ‫وێناکردنی خۆیەتی لە قاڵبی کەسێکی تردا‪.‬‬ ‫خوان کارلۆس لە ‪ ١٩٥١‬کتێبی «خەونێک کە بووە ڕاستی و چیرۆکەکانی تر»ـی باڵو‬ ‫کردەوە‪ ،‬بە پێشگوتارێک لە ماریۆ بندێتی‪ .‬هەشت ساڵ دواتر لە ‪١٩٥٩‬ـدا ڕۆمانی «گۆڕی‬ ‫بێناو»ـی باڵو کــردەوە‪ ،‬پاشان لە کتێبی «کارگەی کەشتی‌سازی»ـدا خوان کارلۆس‬ ‫پەرژایە سەر بابەتی دیوانساالریی بێسنووری ئۆرگوای‪ ،‬هەروەها ئەو بێسەروبەرییەی لە‬ ‫کۆمەڵگەی ئۆرۆگوایدا دروست بووە‪ .‬کارێکی تری بەناوبانگی خوان کارلۆس بریتییە لە‬ ‫ڕۆمانی «کۆکەرەوەی تەرمەکان» کە لە بابەتی سۆزانیبوون و نەبوونی پاکیزەیی دەدوێت‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکانی دیکەی بریتین لە‪ :‬لێ گەڕێن با قسە بکات‪ ،‬کاتێک ئەوکات‪ ،‬هەروەها ڕۆمانی‬ ‫ئەو کاتەی ئیتر گرنگ نییە‪.‬‬ ‫خــوان کارلۆس ئۆنیتێ نووسەری دڵتەنگییە و ئەدەبیاتەکەی بە نووسینەکانی‬ ‫دۆستۆیڤسکی‪ ،‬کونراد و فۆکنەر کاریگەرە‪ ،‬زمانی نووسینی ئەو‪ ،‬تەمومژاوی‪ ،‬قورس و‬ ‫ناڕاستەوخۆیە‪ .‬بەم تایبەتمەندییانەوەیە کە ئۆنیتێ دنیایەکی تایبەت بە خۆی دروست‬ ‫کردووە و هەندێک کەسایەتیمان نیشان دەدات کە بە دوای ئامانجی پووچ و بێبەرهەمەوەن‪.‬‬ ‫کەسایەتییەکانی ئۆنیتێ دەزانن کە بە دوای وەهمەوەن و ئەوەشی کە بۆی دەگەڕێن لە‬ ‫وەهم و خەیاڵێکی بەتاڵ زیاتر هیچی تر نییە‪.‬‬

‫ساڵڕۆژی مەرگی‬

‫خوان کارلۆس‬

‫ئەو کورد نییە بەاڵم لە گەندەڵی دەدوێت‬

‫كتێبی (نالی لە بەڵگەنامەكانی عوسامنیدا) چاپ کرا‬ ‫رەخنەی چاودێر‪:‬‬ ‫ئەم كتێبە مۆڵەتی نێونەتەوەیی (‪ )ISBN‬ی بە‬ ‫ژمــارەی ‪ 6-79-5944-656-978‬لە واڵتــی توركیا‬ ‫وەرگرتووە و هەر لەوێش چاپ كراوە‪.‬‬

‫لە ئێستادا لە كتێبفرۆشییەکانی كوردستانیشدا‬ ‫دەست دەکەوێت و لە ماوەیەكی نزیكیشدا لە ڕێگای‬ ‫وەشانخانەیەكی توركیاوە دەتوانرێت بۆ هەر كەسێك‬ ‫بنێردرێت كە لە واڵتانی ڕۆژئــاوا نیشتەجێن‪ .‬شایانی‬ ‫باسە ئەم كتێبە دوای كتێبی (گاڵە و ڕێزمانی كوردی)‪،‬‬ ‫كتێبێكی دیكەی باڵوكراوەكانی دەستنووسخانەی زانكۆی‬

‫سۆرانە‪ .‬کتێبی «نالی لە بەڵگەنامەکانی عوسمانیدا»‬ ‫چەندن بەڵگە و زانیاریی تازەی ژیانی شاعیری نێوداری‬ ‫کالسیکی کورد‪ ،‬نالیی تێدایە‪ ،‬کە پێشتر نەبیستراون‪.‬‬ ‫کتێبە بە هەوڵ و ماندووبوونی هێمن عومەر خۆشناو‬ ‫ئامادە کراوە‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )552‬دووشه‌ممه‌ ‪2017/5/29‬‬

‫ڕاگه‌ردان و ڕێگه‌کانی ژه‌هر‬ ‫دوو کتێب و یه‌ک ئه‌زموون‬ ‫ئاراس وه‌هاب‬ ‫ڕاگــــه‌ردان و ڕێگه‌کانی ژه‌هــر دوو‬ ‫کتێبی تری (کاروان عومه‌ر کاکه‌سوور)‬ ‫ن‪ ،‬که‌ ئه‌مساڵ (ناوه‌ندی غه‌زه‌لنووس)‬ ‫چاپی کردوون‪ .‬یه‌که‌میان له‌ کۆمه‌ڵێک‬ ‫تێکستی چیرۆک و شیعر پێک هاتووه‌‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم تێکستێکی شانۆییش له‌ خۆی‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬وه‌ک زۆرب ـه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی‬ ‫پێشووی له‌مه‌یه‌شیاندا چه‌ند گوته‌یه‌کی‬ ‫وه‌ک ده‌ستپێک دانــــاوه‌‪ ،‬ک ـه‌ زیاتر‬ ‫سیمای چیرۆکی کورتیان هه‌یه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌ نووسیویه‌تی‪( :‬مــن خاوه‌نی‬ ‫دوو کۆیله‌م‪ ،‬یه‌کێکیان ناوی (چاکه‌) و‬ ‫ئه‌وه‌ی دیکه‌یان ناوی (خراپه‌)یه‌‪ .‬باوه‌ڕ‬ ‫ده‌که‌م ئێستا بزانیت ئه‌وه‌ منم ئه‌وان‬ ‫هه‌ڵده‌سووڕێنم‪ ،‬نه‌وه‌ک به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئەگەرچی نەتەوە یەکگرتووەکان لە‬ ‫ساڵی (‪)1949‬وە یاسای قەدەغەکردنی‬ ‫کۆیالیەتیی دەر کردووە‪ ،‬بەاڵم گوێ بەو‬ ‫یاسایە نادەم و کۆیلەکانم ئازاد ناکەم)‪.‬‬ ‫چیرۆکه‌کان هه‌ندێکیان زۆر کورتن‬ ‫وه‌ک (کۆترباز)‪( ،‬شه‌قلیپه‌قلییه‌کان) و‬ ‫(چوار گریمان دابنێ)‪ ،‬به‌اڵم هه‌یشیانه‌‬ ‫زۆر دریــژه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌ڵێم ڕۆمانه‌ وه‌ک‬ ‫(چــیــرۆکــی کــوڕه‌کــه‌چــه‌ڵ نـــا‪ ،‬هیی‬ ‫کوڕه‌قژدرێژ) و (گۆشتی خاو)‪.‬‬ ‫پێشه‌کییه‌کی درێژیشی بۆ کتێبه‌که‌‬ ‫نووسیوه‌‪ ‌.‬پێشه‌کییه‌که‌ النی که‌م جووتێ‬ ‫ئــه‌رک لـه‌ ئه‌ستۆ ده‌گــرێــت‪ ،‬یه‌که‌م‪،‬‬ ‫ئه‌رکی بایۆگرافی‪ .‬واته‌ نووسه‌ر چۆن‬ ‫ئاشنایه‌تیی له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌دا په‌یدا‬ ‫کــردووه‌‪ ،‬چ کتێبێک کــاری کردووه‌ته‌‬ ‫ســه‌ری‪ ،‬ده‌وروبــه‌ره‌کــه‌ی چ ڕۆڵێکیان‬ ‫له‌ پێگه‌یاندنیدا هه‌بووه‌‪ ،‬که‌ی ده‌ستی‬ ‫داوه‌ته‌ نووسین و شتی تری له‌م بابه‌ته‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ شێوه‌ی یاداشتدا نووسیویه‌تی و‬ ‫هه‌وڵی داوه‌ گێڕانه‌وه‌که‌ چێژ ببه‌خشێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هێنانه‌وه‌ی نموونه‌ی ئه‌و شیعره‌‬ ‫ســادان ـه‌ی له‌ گــه‌ڕه‌ک و قوتابخانه‌دا‬ ‫هه‌ڵیبه‌ستوون‪ .‬ئه‌و نوکتانه‌یش‪ ،‬که‌‬ ‫له‌سه‌ر خه‌ڵکی گـه‌ڕه‌ک و هاوڕێکانیدا‬ ‫دروستی کــردوون‪ .‬زۆربه‌یان کۆمیدین‬ ‫و ته‌عبیرن له‌ هه‌ستی هه‌رزه‌کارێک له‌‬ ‫ئاستی ده‌وروب ـه‌ریــدا‪ .‬ئه‌رکی دووه‌مــی‬ ‫پێشه‌کییه‌که‌ پێشاندانی دیــدگـه‌ی‬ ‫نووسه‌ره‌ بۆ چه‌مکه‌ ئه‌ده‌بییه‌کان‪ .‬شێوه‌‬ ‫و نـــاوه‌رۆک‪ ،‬ته‌کنیک و شێوازه‌کانی‬ ‫گێڕانه‌وه‌ لـه‌م ڕووه‌وه‌ قسه‌یان لێوه‌‬ ‫کراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها باسکردنی ئه‌و کتێبانه‌ی‬ ‫له‌و س ـه‌رده‌م ـه‌دا خوێندوونیه‌تیه‌وه‌ و‬ ‫کاریگه‌رییان له‌و دیدگه‌یه‌ی کردووه‌‪ .‬له‌و‬ ‫پێشه‌کییه‌دا جیاوازیی نێوان سلێمانی‬ ‫و هه‌ولێر له‌ ڕووی سۆسیۆلۆجییه‌وه‌‬ ‫پــێــشــان دراوه‌‪ .‬خــوێــنــدنـه‌وه‌یـه‌کــی‬ ‫گرنگه‌ بۆ تێگه‌یشتن له‌و دوو شاره‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ مه‌به‌ستمه‌ ل ـه‌س ـه‌ری بوه‌ستم‪.‬‬ ‫له‌ شوێنێکدا ده‌نووسێت‪( :‬دوور لە‬ ‫خواستی خۆم لە هەولێر لە دایک بووم‪،‬‬ ‫بەاڵم بە ویستی خۆم چوومە سلێمانی‪،‬‬ ‫بۆیە هەردووکیان ڕابـــوردووی منن و‬ ‫شانازییان پێوە ناکەم‪ ،‬بگرە دەمەوێت‬ ‫مێتافیزیکییانە تێکیان بشکێنم)‪ ،‬به‌اڵم‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا زۆر زوو جیاوازیی نێوان‬ ‫ئه‌و دوو شــاره‌ی هه‌ست پێ کــردووه‌‪:‬‬ ‫(خەڵکی سلێمانی پێت دەڵێن‪ :‬مەیەرە‬ ‫شارەکەم‪ ،‬لە ماڵەکەماندا چی دەکەیت‪،‬‬ ‫بیکە‪ ،‬لە کاتێکدا هەولێرییەکان پێت‬ ‫دەڵێن‪ :‬لە ماڵەکەم نزیک مەبەرەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم شارەکە بۆ خۆت!)‪ .‬ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫بنووسێت‪( :‬هەموو ئــەوانــەی دەچنە‬ ‫هەولێر‪ ،‬خێرا ئەوەیان بۆ دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫کە لەو شارەدا نەک نامۆ نین‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫دەکرێت خۆیان ببنە خاوەنی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا شتێک نابینن‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە ئەمە نیشانەی کرانەوە نییە‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫بەپێچەوانەوە نیشانەی داخراوییە‪ .‬هەر‬ ‫تاک و گرووپێکی دەرەوە دەتوانێت‬ ‫ببێتە بــەڕێــوەبــەری ئــەو شـــارە‪ ،‬بێ‬ ‫ئەوەی نەک هەر ڕووبــەڕووی ناڕەزایی‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬بەڵکوو وایش هەست بکات‬ ‫چــاکــەی گـــەورەی لەگەڵدا کـــردوون‪،‬‬ ‫بە چاوپۆشین لــەوەی چۆنی بە ڕێوە‬ ‫دەبــات‪ .‬هەر ئەمەیشە وا دەکــات لەو‬ ‫شارەدا ناڕەزایی نەبێت‪ ،‬یان کەم بێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە دوای ڕاپەڕینەوە‪ ،‬وردتر‬ ‫لــەو کــاتــەوە کەسە یاخییەکانی ئەو‬ ‫شارە ڕاو نران و دەربەدەر کران‪ .‬دەی‪،‬‬ ‫با ئەو تاک و گرووپانە لە ماڵەکەی‬ ‫نزیک ببنەوە‪ ،‬بزانن بە هەمان شێوە‬ ‫بێدەنگ دەبێت!)‪ .‬له‌م ڕووه‌وه‌ کۆمه‌ڵێک‬ ‫نهێنیی له‌م شارانه‌دا دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬که‌‬ ‫ئه‌نجام هه‌ردووکیان به‌ داخراو ده‌زانێت‪.‬‬ ‫نموونه‌ی شاری کراوه‌ الی (کاکه‌سوور)‬ ‫به‌رلینه‌‪( .‬ئێمە دەتوانین بڵێین بەرلین‬ ‫شارێکی کــراوەیــە و لــەســەر ئاستی‬ ‫جیهانیشدا وا ناسراوە‪ .‬بۆیە دەتوانین‬ ‫ئەوە بە بەرلین بڵێین‪ ،‬چونکە بە ئاشکرا‬ ‫لە پشت ئەو کرانەوەیەیدا هۆشیارییەکی‬ ‫گەورە دەبینین‪ .‬لە بەرلیندا هەر بۆچوون‬ ‫و هەڵسوکەوتێک دەتوانێت ئازاد بێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئایا لە هەولێردا وایــە؟ ئەگەر‬ ‫بەرهەمی کرانەوەییی بەرلین بە ڕوونی‬ ‫هەست پێ دەکەین‪ ،‬ئەدی کوا بەرهەمی‬ ‫کرانەوەییی هەولێر؟)‪ .‬که‌واته‌ نه‌ سلێمانی‬ ‫شارێکی کراوه‌یه‌ و نه‌ هه‌ولێریش‪ ،‬مادام‬ ‫به‌رهه‌می کرانه‌وه‌ییان نییه‌‪ .‬ده‌نووسێت‪:‬‬ ‫(هــەولــێــریــیــەکــان ئـــەوەی بــیــری لێ‬ ‫ناکەنەوە‪ ،‬دەرەوەی سنووری ماڵیانە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ماڵی سلێمانی بــەو ئەندازەیە‬ ‫داخــراو نییە‪ .‬لە بەرانبەردا ئەمەیش‬ ‫نیشانەی کرانەوەیی نییە‪ ،‬چونکە ئەوان‬ ‫پێچەوانەی بەرلینییەکان شارەکەیان‬ ‫تەواو داخستووە‪ ،‬لە کاتێکدا ئەوەی شار‬ ‫دادەمەزرێنێت و گەشەی پێ دەدات‪،‬‬ ‫ئەوانەن لە دەرەوە ڕووی تێ دەکەن)‪.‬‬ ‫تا ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی بڵێت‪( :‬بەم شێوەیە‬ ‫هەولێری پاسەوانی ماڵەکەیەتی‪ ،‬نەبادا‬ ‫یەکێ لێی نزیک ببێتەوە و سلێمانەیی‬ ‫توند شــارەکــەی لە بــاوەش گرتووە‪،‬‬ ‫نەوەکا بێگانەیەک بــەری بکەوێت و‬ ‫گۆڕانی بەسەردا بهێنێت‪ ،‬چونکە ترسی‬ ‫گەورەی لەوەیە‪ ،‬بگرە دەرەوە بۆ ئەو‬ ‫فۆیبیایە‪ .‬دەتوانم بڵێم (شــار) ماڵی‬ ‫سلێمانەیی و (ماڵ) شاری هەولێرییە‪.‬‬

‫لــە هــەردووکــیــانــدا داخــرانــی کوشند‌ه‬ ‫هەن‪ ،‬بەاڵم بە دوو شێوازی جیاواز‪ ،‬کە‬ ‫ئەمە الی بەشێکی زۆری نووسەرانیشدا‬ ‫ڕەنگی داوەتــەوە‪ .‬سلێمانەیی هێندەی‬ ‫بە شارەکەیدا هەڵدەڵێت‪ ،‬هێندە بە‬ ‫الی باسی ماڵەکەیدا ناچێت‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫هەولێری وەک چۆن هەر ناوی شارەکەی‬ ‫ناهێنێت‪ ،‬هەوڵی گەورەیش دەدات چەند‬ ‫بۆی بکرێت قسە لەبارەی ماڵەکەیەوە‬ ‫نەکات)‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌ولێری بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫ساده‌یه‌ و که‌م جوواڵوه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ سلێمانه‌یی‬ ‫زیاتر له‌ناو وه‌همدا بزوواوه‌‪( :‬هەولێری‬ ‫زۆر کەم جوواڵوە و هەستی بە شار هەر‬ ‫نەکردووە‪ ،‬لە کاتێکدا نەشیویستووە‬ ‫هیچ لەبارەی ماڵەکەیەوە بڵێت‪ ،‬بگرە‬ ‫وەک گــوتــرا هەمیشە هــەوڵــی داوە‬ ‫بیشارێتەوە‪ .‬بە مانایەکی دیکە هێندە‬ ‫پێویستی بــەوە نەبووە چیرۆکیان بۆ‬ ‫هەڵببەستێت‪ ،‬بۆیە بوونەوەرێکی کاڵ و‬ ‫سادەیە و بە شێوە سروشتییەکەی خۆی‬ ‫ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم سلێمانەیی گیرۆدەی‬ ‫دەستی ئەو وەهمانەیە‪ ،‬کە بەردەوام لە‬ ‫ڕێگەی هەڵبەستنی چیرۆکەوە کەڵەکەی‬ ‫کردوون‪ .‬هەولێری منداڵێکە‪ ،‬هێشتا نە‬ ‫زمانی گرتووە و نە پێ‪ ،‬بەاڵم سلێمانەیی‬ ‫تەمەنی پێنج شەش سااڵنە و چووەتە‬ ‫دەرێ‪ .‬ئ ــەوەی بیستوویەتی‪ ،‬تەنیا‬ ‫چیرۆکە)‪ .‬ئه‌و دوو شاره‌ چۆن ده‌توانن‬ ‫دۆخــی ئێستا‌ی خۆیان تێ بپه‌ڕێنن؟‬ ‫ده‌کرێت وه‌اڵمه‌که‌یمان هه‌ر له‌وێدا ده‌ست‬ ‫بکه‌وێت‪( :‬لە سلێمانیدا کاتێ گۆڕانکاری‬ ‫دەست پێ دەکات‪ ،‬کە ئەوان شارەکە‬ ‫وەک ماڵیان دەخەنە سەر پشت و ئەو‬ ‫چیرۆکانەی بیستوویانن‪ ،‬وەک چیرۆک‬ ‫گوێ لێ دەگرن‪ .‬بە مانایەکی دیکە بۆ‬ ‫ماڵ بگەڕێنەوە‪ ،‬بەاڵم لە هەولێردا ئەو‬ ‫گۆڕانکارییە تەنیا بەوە دێتە دی‪ ،‬کە‬ ‫دەرگە و پەنجەرەی تۆکمە و ئەستووری‬

‫ماڵیان بشکێنن و بێنە دەرەوە)‪ .‬به‌شێکی‬ ‫زۆری پێشه‌کییه‌ک ‌ه بــۆ ناسینه‌وه‌ی‬ ‫خه‌سڵه‌ت ‌ه سۆسیۆلۆجییه‌کانی ئه‌م دوو‬ ‫شار‌ه ته‌رخان کراوه‌‪ ،‬بۆیه‌ ب ‌ه پێویستم‬ ‫زانی ئه‌و چه‌ند په‌ره‌گرافه‌ی لێ وه‌ربگرم‪.‬‬ ‫تێکستی شــانــۆیــی ـه‌کــه (کــراســی‬ ‫ئاهه‌نگه‌کان‌) ل ‌ه شێوه‌ی میلۆدرامادایه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم میلۆدرامایه‌کی جیاواز‪ .‬کوڕێکی‬ ‫گه‌نج مێژووی ژیانی تێکشکاوی خۆی‬ ‫بۆ کراسێک ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه د‌ه ساڵ‬ ‫لـه‌مـه‌وبـه‌ر لـ ‌ه پیاوێکی ده‌وڵـه‌مـه‌نــدی‬ ‫دزیوه‌‪ ،‬ب ‌ه مه‌رجێ کراسه‌ک ‌ه ته‌عبیر ل ‌ه‬ ‫ژنێک ده‌کات و ب ‌ه ده‌نگێکی ژنانه‌یش‬ ‫ده‌دوێت‪ .‬ئێتمۆسفێرێکی ئیکزۆتیکییانه‌ی‬ ‫ی دایه‌ڵۆگی نێوان کوڕێک‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬له ڕێگ ‌ه ‌‬ ‫و کراسه‌که‌یه‌و‌ه تیشک ده‌خرێت ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫گۆڕانکارییانه‌ی به‌سه‌ر بواری ئابووری‪،‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬که‌لتووری و سایکۆلۆجیی‬ ‫ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌دا هاتوون‌‪ .‬هه‌ڵگیرسانی‬ ‫شۆڕش و تێکشکانی‪ ،‬په‌رته‌وازه‌بوونی‬ ‫شــۆڕشــگــێــڕان و ده‌ربـــه‌ده‌ربـــوونـــی‬ ‫دانیشتووان ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه ئاماژه‌یان‬ ‫پێ دراوه‌‪ ،‬ک ‌ه جارێک وه‌ک تراژیدیا و‬ ‫جارێک وه‌ک کۆمیدیا خۆیان ده‌نوێنن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی شیعره‌کان هه‌مان هێزی‬ ‫چیرۆکه‌کانیان نییه‌‪ ،‬ک ‌ه (کاکه‌سوور)‬ ‫بــــه‌رده‌وام گوتوویه‌تی زوو وازی ل ‌ه‬ ‫نووسینی شیعر هێناو‌ه و خۆی بۆ ئه‌ده‌بی‬ ‫گێڕانه‌و‌ه ته‌رخان کــردووه‌‪ ،‬به‌اڵ ‌م کاتێ‬ ‫ئه‌و‌ه ل ‌ه به‌رچاو ده‌گرین هه‌ستێکی ترمان‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ریاندا ده‌بێت‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێکیاندا‬ ‫ب ‌ه ڕوونــی سیمای ئـه‌ده‌بــی گێڕانه‌و‌ه‬ ‫ده‌بینین وه‌ک ل ‌ه (مه‌رگی هاوسه‌رم)‪،‬‬ ‫(یاری له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ندا)‪( ،‬دوو خوشک)‪،‬‬ ‫(قوتابخانه‌ی خۆشه‌ویستی) و یه‌ک‬ ‫دووانێکی تردا دیاره‌‪ .‬زمانی شیعره‌کان‬ ‫ڕوونه‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌به‌ستی بوو‌ه مانای قووڵ‬ ‫ب ‌ه ده‌سته‌و‌ه بده‌ن وه‌ک ل ‌ه (خۆکوشتن)‬

‫دا به‌رچاومان ده‌که‌وێت‪:‬‬ ‫چووم چه‌کێ بکڕم‪،‬‬ ‫ل ‌ه ڕێگه‌ تۆم ناسی‌‪.‬‬ ‫چه‌که‌که‌م بۆ ئ ـه‌و‌ه بــوو خۆمی پێ‬ ‫بکوژم‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه منتدا گۆڕی‪ ،‬دوو شت بوون‪:‬‬ ‫ڕێگ ‌ه و مانا‪،‬‬ ‫به‌اڵم پالنه‌که‌ هه‌ر وه‌ک خۆیه‌تی‪.‬‬ ‫ب ـه‌شــێــکــی زۆری ب ـه‌ره ـه‌م ـه‌کــانــی‬ ‫(ڕاگـــــه‌ردان) هیی پێش ڕاپـه‌ڕیــنــن‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێیاندا چووه‌ته‌و‌ه و ده‌ستکاریی‬ ‫کردوون‪ ،‬به‌تایبه‌تی چیرۆک ‌ه درێژه‌کان‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ناوی (ڕاگه‌ردان)ی لێ ناون‪ ،‬که‌ ب ‌ه‬ ‫مانای دانانی شتێک ‌ه ل ‌ه شوێنی شتێکی‬ ‫ونبوو‪ ،‬یان شکاودا‪.‬‬ ‫هه‌رچی کتێبی‪ ،‬یان ڕۆمانی (ڕێگه‌کانی‬ ‫ژه‌هر)‌ه ل ‌ه هه‌شت به‌ش پێک دێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ر به‌شه‌ی چیرۆکێکی درێژه‌‪ .‬خوێنه‌ر‬ ‫ده‌توانێت چیرۆکه‌کان هه‌م ب ‌ه جیاواز‬ ‫و هه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بخوێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وات ‌ه هه‌ر چیرۆکێک سه‌ربه‌خۆیه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێوه‌ندییشی ب ـه‌وان ـه‌ی تــره‌و‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی ب ‌ه چیرۆکی دوای خۆیه‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ژه‌هر خاڵی هاوبه‌شی هه‌موویانه‌‪.‬‬ ‫له‌وێیشدا کۆمه‌ڵێک گوته‌ی نووسیون‌ و‬ ‫هه‌ر هه‌موویان ب ‌ه ژه‌هــره‌و‌ه پێوه‌ستن‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه نموونه‌یه‌کیانه‌‪( :‬بە منداڵی وام‬ ‫دەزانی ڕۆژێک لە ڕۆژان بە ژەهر دەمرم‪.‬‬ ‫ئێستا گــەورەم و پێکەنینم بە ئەقڵی‬ ‫ئەوسام دێت‪ ،‬نەک لەبەر ئەوەی بە ژەهر‬ ‫نامرم‪ ،‬به‌ڵکوو لەبەر ئەوەی نەمدەزانی‬ ‫بە ژەهری ناوەوەی خۆم دەمرم)‪.‬‬ ‫چه‌مکی ژه‌هر ل ‌ه (ڕێگه‌کانی ژه‌هر)‬ ‫دا ته‌نیا الیه‌نی کیماویی نییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌شێکی زۆری کــاره‌کــتـه‌ره‌کــان پێی‬ ‫مـــردوون‪ ،‬به‌ڵکوو الیه‌نێکی گرنگتری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئۆنتۆلۆجییه‌‪ .‬واتــ ‌ه ژه‌هر‬ ‫ده‌بێت ‌ه پرسیاری فه‌لسه‌فی و ده‌چێت ‌ه‬

‫««‬

‫نــاو سیستێمی بــیــرکــردن ـه‌وه‌وه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫کاره‌کته‌رێک پرسیاری جیاوازی له‌باره‌ی‬ ‫ژه‌هره‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ‌ه ل ‌ه بیرکردنه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ڵسوکه‌وتیدا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌‪ .‬ژه‌هر‬ ‫ده‌شێ مانای پێوه‌ندیی تاک به‌وی تر‬ ‫بێت‪ ،‬ده‌شێ ته‌نیایی و گۆشه‌گیرییش‬ ‫بــێــت‪ ،‬ڕه‌نــگ ـه‌ ل ـ ‌ه شــێــوه‌ی غــوربـه‌تــدا‬ ‫ده‌ربکه‌وێت و له‌وانه‌ی ‌ه وه‌ک چه‌پاندن‬ ‫(کبت) خۆی پێشان بدات‪ .‬دووریش نیی ‌ه‬ ‫ببێت ‌ه سێکسواڵێتی‪ .‬به‌گشتی ژه‌هر ل ‌ه‬ ‫هه‌موو شوێنێکدا هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤی لێیه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێنده‌ی ل ‌ه ناوه‌وه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌ره‌و‌ه‬ ‫نییه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌یش ‌ه ل ‌ه زماندا ڕه‌نگ‬ ‫ده‌داتـــه‌وه‌‪ .‬سه‌یر نیی ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌موو‬ ‫کاره‌کته‌ره‌کان کێشه‌ی گه‌وره‌یان له‌گه‌ڵ‬ ‫زماندا هه‌بێت‌‪ .‬ئاسان نیی ‌ه ته‌عبیر له‌و‬ ‫ژه‌هره‌ی ناوه‌وه‌یان بکه‌ن‪ ،‬بۆیه‌ به‌دوای‬ ‫ڕێگه‌ی تری گه‌یاندندا ده‌گه‌ڕێن‪ .‬یه‌کێ‬ ‫له‌و مه‌سه‌النه‌ی له‌م ڕۆمانه‌دا ورووژێنراوه‌‪،‬‬ ‫به‌ریه‌ککه‌وتنی که‌لتووری کــوردی و‬ ‫که‌لتووری ئه‌وروپاییه‌‪ ،‬ک ‌ه شوێن ل ‌ه‬ ‫چوار چیرۆکدا کوردستان ‌ه و هه‌ندێجار‬ ‫به‌غدایشی تێ ده‌که‌وێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه چوار‬ ‫چیرۆکه‌که‌ی تردا ئه‌وروپایه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫مانا و ئاماژه‌ی ژه‌هر قووڵتر ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌شێکی کاره‌کته‌ره‌کان ل ‌ه ئه‌وروپا زمان‬ ‫ل ‌ه ده‌ست ده‌ده‌ن‪ ،‬بۆیه‌ ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ته‌عبیرکردن په‌نا بۆ ڕیگه‌ی تر ده‌به‌ن‬ ‫وه‌ک ل ‌ه به‌شی سێیه‌مدا ده‌یبینین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناونیشانی (کۆیله‌ی پیته‌کان)ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌زموونی (کاکه‌سوور) ئه‌زموونێکی‬ ‫تایبه‌ت ‌ه لـ ‌ه بـــواری نووسیندا‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانی چه‌ند له‌ ڕووی فــۆرم و‬ ‫ناوه‌رۆکه‌و‌ه ل ‌ه یه‌کتر جیاواز بن‪ ،‬دواجار‬ ‫هه‌موویان سه‌ر ب ‌ه یه‌ک ئه‌زموونن‪ .‬زۆر‬ ‫نین ئه‌و نووسه‌رانه‌ی ده‌بن ‌ه خاوه‌نی‬ ‫ئه‌زموونی خۆیان‪ .‬ده‌توانین چه‌ند خاڵێک‬ ‫ده‌ستنیشان بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه وایان کردوو‌ه‬ ‫ئه‌زموونی (کاکه‌سوور) جیاواز و تایبه‌ت‬ ‫بێت‪ ،‬یه‌کێکیان زمانه‌‪ .‬بیستوپێنج ساڵ ‌ه‬ ‫(کاکه‌سوور) ده‌ناسم‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یه‌کێ ل ‌ه‬ ‫که‌مپه‌کانی دانمارکدا یه‌کمان گرت و‬ ‫کتێب و خوێندنه‌و‌ه و نووسین ل ‌ه یه‌کتری‬ ‫نزیک کردینه‌وه‌‪ .‬شتێک زۆر له‌نێوانماندا‬ ‫بووبێت ‌ه جێگه‌ی گفتوگۆ‪ ،‬زمان بووه‌‪.‬‬ ‫زمان الی (کاکه‌سوور) ته‌نیا ڕێنووس‪،‬‬ ‫خاڵبه‌ندی‪ ،‬وشـه‌ســازی و ڕسته‌سازی‬ ‫نــیــیـه‌‪ ،‬کــ ‌ه یه‌کێک ‌ه لـــه‌و نــووســه‌ر‌ه‬ ‫ده‌گمه‌نانه‌ی کورد ئه‌وان ‌ه ب ‌ه دروستی ب ‌ه‬ ‫کار ده‌هێنن‪ ،‬به‌ڵکوو له‌وه‌یش زیاتره‌‪.‬‬ ‫وات ‌ه پرسیاری (زمان چییه‌) ل ‌ه سه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫جێگه‌ی بایه‌خی ئه‌و نووسه‌ر‌ه بووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫گفتوگۆکانیدا به‌رده‌وام جه‌ختی له‌سه‌ر‬ ‫گرنگیی ئه‌و پرسیار‌ه کــردووه‌ت ـه‌وه‌‪‌.‬و‬ ‫سه‌رجه‌م لینگویستیکی کردووه‌ت ‌ه بواری‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‪ ،‬نــه‌وه‌ک ته‌نیا به‌شێکی‬ ‫دیــاریــکــراوی زمـــان‪ .‬بــۆ نموون ‌ه له‌و‬ ‫گفتوگۆیه‌دا‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌م و (به‌ختیار‬ ‫عه‌لی) له‌ژێر ناونیشانی (زمانی ڕۆژان ‌ه‬ ‫و زمانی نووسین ل ‌ه ڕۆمــان)دا کراوه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه ڕوونی تێگه‌یشتنی جیاوازی ئه‌م له‌و‬ ‫بواره‌دا‌ هه‌ست پێ ده‌که‌ین‪.‬‬

‫ڕێزلێنان لە شێرزاد حەسەن‬ ‫رەخنەی چاودێر‪:‬‬ ‫نــاوەنــدی غــەزەلــنــووس ڕۆژی پێنجشەممە‪،‬‬ ‫‪ ،٢٠١٧/٥/٢٥‬کۆڕێکی تایبەتی بۆ ڕێزلێنان لە‬ ‫چیرۆکنووس و ڕۆماننووسی کورد شێرزاد حەسەن‬

‫ساز کرد‪ ،‬لەم کۆڕە تایبەتەدا کۆبەرهەمی نووسەریش‬ ‫بە چاپێکی جوان باڵو بووەوە کە ناوەندی غەزەلنووس‬ ‫چاپ و باڵوی کــردەوە‪ ،‬ئەمە چەندەمین جارە کە‬ ‫کۆبەرهەمی شێرزاد حەسەن چاپ دەبێتەوە‪ ،‬شایەنی‬ ‫باسە لە مەراسیمی ڕێزلێنانەکەدا چەندین نووسەر لە‬ ‫بارەی ئەزموونی شێرزاد حەسەنەوە قسەیان کرد و‬

‫خودی شێرزادیش لە کۆتاییی مەراسیمەکەدا گوتی‪:‬‬ ‫«ئەدەبیات فێری کردم کە هیچ شتێک حەرام نییە‪».‬‬ ‫هەروەها گوتی‪« :‬هەژار ئەوە نییە کە گیرفانی پارەی‬ ‫تێدا نییە‪ ،‬بەڵکوو ئەو کەسەیە کە ئاگای لە ئەدەبیات‬ ‫نییە‪».‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )552‬دووشه‌ممه‌ ‪2017/5/29‬‬

‫ڕۆمان و زمان‪ ..‬تۆقی عەزازیل‬

‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫کەسایەتیی گواڵن خانمی چواردەسااڵنە‬ ‫و فانتێزیاکانی بــۆ دامــرکــانــدنــەوەی‬ ‫هەستە غەریزییەکانی و پێوەندییە‬ ‫ڵێاڵوییەکەی لەگەڵ سێبەری دەروێشێک‬ ‫لەژێر داربییەکەی حەوشەکەیاندا‪ ،‬زۆر‬ ‫وەستایانە وێنا دەکرێت‪ .‬گواڵن دواجار‬ ‫لەسەر وەسییەتی شێخ باپیر دەبێتە‬ ‫ڕێبەری مەعنەویی تەریقەتەکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە گوڵەندامە کە دەسەاڵتی سەرەکیی‬ ‫بەدەستەوەیە‪ .‬ئیتر دەروێشەکان تەنیا‬ ‫خەون بە شێخەوە دەبینن و ئەوە گوڵەندامە‬ ‫کە دەبێ خەونەکانیان بۆ ڕاڤە بکاتەوە و‬ ‫ڕۆحی تەکیە بە زیندوویی ڕابگرێت‪.‬‬ ‫گــۆڕانــکــاریــیــەکــان بــە خــێــرایــی و بە‬ ‫بــەربــاوی پــەل داوێــنــە هەرێمی شێخ‪.‬‬ ‫گرووپێکی چەکداری کورد کە لە شێست‬ ‫کەس پێکهاتووە‪ ،‬دێتە تەکیە و بارگە و‬ ‫بنەی لەوێ دەخات‪ .‬ئیتر بە هاتنی ئەوان‬ ‫و مانەوەیان‪ ،‬تەکیە ئەو تەکیەی جاران‬ ‫نامێنێت‪ .‬گۆڕانکارییەکانی نــاو تەکیە‬ ‫وەک ڕووداوەکـــانـــی کۆمەڵگەی ئێران‬ ‫بە خێراییەکی چــاوەڕوانــنــەکــراوەوە ڕوو‬ ‫دەدەن‪ .‬ڕەنگە جوانەمەرگیی حەزرەتی‬ ‫گواڵنیش دەربڕینی سیمبۆلیانەی کەوتنە‬ ‫ئاویلکەی تەکیەی شێخ باپیر بێت‪.‬‬ ‫مــرۆڤ لە خــۆی دەپرسێت لە کاتێکدا‬ ‫کە ڕووبەرێکی بەرچاوی گێڕانەوەکە بە‬ ‫لەدایکبوون‪ ،‬گــەورەبــوون و پــەروەردەی‬ ‫گوالنەوە داگیرکراوە‪ ،‬بۆچی‪ ،‬بەبێ ئەوەی‬ ‫هیچ کارکردێکی بخرێتە ڕوو‪ ،‬لە ناکاوڕا‬ ‫مەرگ بەرۆکی پێدەگرێت و دەیژاکێنێت‬ ‫و ناهێڵێت بۆن و بەرامەیەک ببەخشێتە‬ ‫دەوروبەری خۆی و فەزای گێڕانەوەکە؟ ئایا‬ ‫ئەمە ئاماژەیەکی هێمنانەیە بە بێشوێنیی‬ ‫و ڕۆڵـــی پاسیڤی ژن لــە کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردیــدا؟ ئایا ئــەگــەر ناڕاستەوخۆیی‬ ‫هونەرییانەی گێڕانەوەی تۆقی عەزازیل‬ ‫بووەتە هۆکاری سەرکەوتوویی شێوازییانە‪،‬‬ ‫ئەمجۆرە گوزارەکردنە لە نواندنی ڕۆڵی‬ ‫بێکردارییانەی گواڵن یاخود ژن‪ ،‬شێوەیەکی‬ ‫کارایە لە گێڕانەوەدا؟ وێناچێت ئیتر بکرێت‬ ‫پێش بە داڕمانی تەکیە بگیرێت‪ .‬سەاڵح‬ ‫کە دوای مەرگی گواڵن خانم دەگەڕێتەوە‬ ‫تەکیە‪ ،‬بــەردەوام خەریکی باسە لەگەڵ‬ ‫چەکدارەکانی ناو تەکیە‪ .‬ئەو لە باسێکدا لە‬ ‫سەرکردەی چەکدارەکان دەپرسێت «ئاخۆ‬ ‫الیەنە کوردییەکان بە چەپ و ڕاستەوە‬ ‫هــەر تەکیە و خانەقا نین کــە تۆزێک‬ ‫نــوێ کراونەتەوە و تیفتیفە دراون؟‪١١‬‬ ‫لە کێشمەکێشمی هەڵالی ســەرکــردە و‬ ‫سەاڵحدا‪ ،‬سەالح ئاماژە بە شێخ سەعید و‬ ‫شێخ مەحموود و شێخ عوبەیدولال و شێخ‬ ‫ئەحمەد دەکات‪ .‬بەم کارەش باری ڕۆمانەکە‬ ‫قورستر دەبێت و زەحمەتە گێڕانەوەکە‬ ‫لەژێر ئەم بارە قورسەدا ڕزگــاری بێت و‬ ‫بتوانێت هەموو ئەرکە ئەدەبییەکانی خۆی‬

‫نووسەری زمان و کولتوورێک کە‬ ‫سەرمایەیەکی دەوڵەمەندی لە پاشخانی‬ ‫ئەدەبی نوورساو و نەریتی گێڕانەوەیی‬ ‫نەبووبێت‪ ،‬بۆ ئافراندنەوەی شێوازی ئاخافتنی‬ ‫چینوتوێژێکی گرنگی کۆمەڵگەکەی تووشی‬ ‫بەربەستی زۆر دێت‬ ‫بە جوانی بەجێ بێنێت‪.‬‬ ‫جۆرێک لە ڕەخنە لە زمانی سەالحەوە‬ ‫لە الیەنە کوردییە چەکدارەکان دەبیسین‪:‬‬ ‫«زۆربــــەی الیــەنــەکــان بــە جــۆرێــک هەر‬ ‫خانەقان و ئەخالقی خانەقایی بە سەریاندا‬ ‫زاڵـــە‪ ١٢».‬دواتــر ســەرکــردە‪ ،‬ســەالح لە‬ ‫یەکێک لە حوجرەکاندا زیندانی دەکات و‬ ‫تەنیا دوای تکا و ڕەجای زۆری گوڵەندام و‬ ‫بەو شەرتەی لەوێ بڕوات‪ ،‬ئازادی دەکات‪.‬‬ ‫شەهاب کە کوڕی فاتمی خێزانی دەروێش‬ ‫کامیلە و مرۆڤ دڵنیا نییە کێ بابییەتی‪،‬‬ ‫دەگەڕێتەوە مــاڵ‪ .‬گرووپە چەکدارەکان‬ ‫ڕازی نابن کە ئــەو لەگەڵیان کەوێت‪.‬‬ ‫گوڵەندام وەسێتەکەی شێخ نیشان دەدات‬ ‫کە شەهاب هیچی پێ نابڕێت و هەموو‬ ‫مڵک و ماڵەکە لەسەر ناوی گوڵەندام تاپۆ‬ ‫کراوە‪ .‬ئەو بە دڕدۆنگییەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫شار و لــەوێ بە گوللەیەکی چەکدارانی‬ ‫ڕژێم بریندار دەکرێت و لە دادگاییەکی سێ‬ ‫خولەکیدا حوکمی لە سێدارەدانی بەسەردا‬ ‫دەسەپێت و دەکوژرێت‪ .‬هەمدیسان هەست‬ ‫بە قورسایی باری گێڕانەوە دەکەی و لە‬ ‫خۆت دەپرسی گەلۆ تۆ بڵێی لەم حەجم و‬ ‫قەبارە بچووکەدا‪ ،‬چارەنووسی ئەو هەموو‬ ‫کاراکتێرە جێگای ببێتەوە؟‬ ‫تۆقی عەزازیل چیرۆکی هەرەسهێنان‬ ‫و تێکچوونی تەریقەتە لــە ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫کوردستان‪ .‬شێخ و تەریقەت بۆ ماوەیەکی‬ ‫دوور و درێــژ دوو دیـــاردەی سەرەکیی‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی بوونە و بۆ تێگەیشتن لە‬ ‫کارکردی ئەو دوو پێکهاتەیە و چلۆنایەتیی‬ ‫کارتێکەرییان لەسەر کۆمەڵگەی کوردستان‬ ‫و زەینییەتی مــرۆڤــی ک ــورد‪ ،‬دەبــێ بە‬ ‫شــێــوەیــەکــی هــەمــەالیــەنــە بخرێنە بەر‬ ‫نەشتەرگەریی لێکۆڵینەوەی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسی و تەنانەت ئەدەبییش‪.‬‬ ‫نەبوونی نەریتی نووسین لە کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردی و بە زمانی کــوردی‪ ،‬گێڕەرەوە‬ ‫و ڕۆمــانــنــووســی کــورد تــووشــی گرفتی‬ ‫زمانی دەکات کە چۆن و بە چ زمانێک‪،‬‬ ‫کاراکتێرەکانی بێنێتە گۆ‪ .‬ئەگەر نموونەی‬ ‫پەخشانی هــەزار ساڵەی زمانی فارسی‬ ‫دەبێتە کەرەسەیەکی گرنگ بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە شێواز و ئاستی زمانیی دە سەدەی‬ ‫ڕابردووی کۆمەڵگەی فارسینووس‪ ،‬ئەوە بۆ‬ ‫لێکۆلەرەوە و چیرۆکنووسی کورد ئەستەمە‬ ‫لــە شــێــوازی زمانیی ســەردەمــی شێخ‬ ‫عوبەیدولال تێبگات‪ ،‬ئیتر با باسی بارەگای‬

‫میرانی بۆتان‪ ،‬ئـــەردەالن و بابان هەر‬ ‫نەکەم‪ .‬تۆقی عەزازیل هەوڵێکی بێوێنەیە‬ ‫بۆ وێناکردنی شێوازی زمانی و ئاخافتنی‬ ‫خەڵکانی تەکیە کە لە هیچ سەرچاوەیەکدا‬ ‫تۆمار نەکراوە‪ .‬ئەگەر شاعیرێکی وەک‬ ‫ئەحمەدی شاملو دەتوانێت ببێتە خاوەنی‬ ‫ئــەم زمــانــە سیحراوییە دەوڵــەمــەنــدە‪،‬‬ ‫هۆکارەکەی لە پلەی یەکەمدا دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ هەبوونی زمانێکی ئارکاییکی فارسی‬ ‫و دۆزینەوەی ئەم زمانە و دەکارهێنانی‬ ‫بۆ گواستنەوەی ڕاب ــردوو لە سەردەمی‬ ‫ئێستادا‪ .‬ئەگەر نووسەری ئێرانی‪ ،‬هوشەنگ‬ ‫گوڵشیری‪ ،‬دەتوانێت ئاوا سەرکەوتوانە‬ ‫چــارەنــووســی چــوار جیلی شازادەکانی‬ ‫قــاجــار بــەیــەکــەوە گ ــرێ بــــدات‪ ،‬ئــەوە‬ ‫دەستڕاگەیشتنییەتی بە خەزێنەی زمانێکی‬ ‫تۆمارکراو و پارێزراو لە دەقی مێژوویی‬ ‫و ئەدەبیدا‪ .‬سەید قــادر بەبێ هەبوونی‬ ‫سەرچاوەیەکی لــەم چەشنە لە زمانی‬ ‫کوردیدا‪ ،‬دەبێتە ئافرێنەری زمانی تەکیەی‬ ‫حەمدوونی‪ .‬بەم ئافراندنەش مێژوویەکی‬ ‫ئانالۆگییانە بۆ زمانی کوردی دەستەبەر‬ ‫دەک ــات‪ .‬ئەمەش مێژوویەکی پێویستە‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە میکانیزمی ئاخافتن‬ ‫و ئەندێشەی سەردەمانێکی کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردی‪ .‬زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بگوترێت‬ ‫تۆقی عەزازیل دەتوانێت و بە باوەڕی من‬ ‫دەبــێ بکرێتە چەندان دەقــی شانۆیی و‬ ‫فیلمنامەیی بۆ دەرخستنی سیما و ناوئاخنی‬ ‫دەورەیەکی بەرچاو لە ژیانی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئایینی و هەروەها کولتوریی کۆمەڵگەی‬ ‫کوردی‪ .‬ئەگەر زمان و گەمە زمانییەکان‬ ‫کانیاوی هەموو ڕیشاڵەکانی هزریی مرۆڤ‬ ‫بن‪ ،‬ئەوە تەنیا بە دۆزینەوە و ڕێکخستنەوە‬ ‫و سازکردنەوەی (‪)reconstruction‬‬ ‫زمــانــی دەکـــارهـــاتـــووی ســەردەمــێــکــی‬ ‫دیاریکراوە کە دەتوانین لە میکانیزمی‬ ‫کــارکــردی ئیدارەکردنی کۆمەڵگەیەکی‬ ‫دیاریکراو تێبگەین‪ .‬شێخانی کورد چۆن‬ ‫حوکمی خۆیان بەسەر دواکەوتوانی خۆیاندا‬ ‫دەسەپاند و چۆن زەینی ئەوانیان دەکردە‬ ‫نووسینەوەی‬ ‫تەختەڕەشەی‪/‬سپییەی‬ ‫دوعاکانی خۆیان؟ تۆقی عەزازیل بە زمانە‬ ‫پێشتر نەبیستراو و نەنووسراوکەی خۆی‪،‬‬ ‫بەشێکی گرنگ لەو ئەرکە بەجێ دێنێت‪.‬‬ ‫تۆقی عەزازیل دەکرێ وەک مانیفێستی‬ ‫هــەڵــوەشــانــەوەی جۆرێکی تایبەت لە‬ ‫پێوەندیی کۆمەاڵیەتیی لە کوردستان‬

‫ببیندرێت‪ .‬شۆڕشی ‪١٩٧٩‬ی ئێران لەڕاستیدا‬ ‫شۆڕشی پەراوێزخراوانی شار بوو لە دژی‬ ‫ناوەندنشینانی دەستڕۆیشتوو‪ .‬ئەم شۆڕشە‬ ‫کاتێک بە درەنگەوە دەگاتە کوردستان‪،‬‬ ‫ناتوانێت هەمان گوتاری پەراوێز و ناوەندی‬ ‫ئێرانی بێت و لە کــارگــەی کۆمەڵگەی‬ ‫کوردیدا تووشی چەکوچلێدانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و کولتوری دەبێت و «خود» و «ئەوی‬ ‫تر»ێکی تر دەکاتە ڕایەڵی شۆڕشی خۆی‪.‬‬ ‫زیندانیکردنی شەهاب لە تەکیەی باوک‪/‬‬ ‫زڕباوکدا دەتوانێت ئاماژەیەکی سیمبۆلیک‬ ‫بێت بە پچڕانی مــێــژووی کۆمەاڵیەتیی‬ ‫کوردستان بە شێوەیەکی دەستکردییانە‬ ‫و بە دوور لە گەشەیەکی پێویست و‬ ‫هۆمۆژێنی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ڕووداوەکانی دوای‬ ‫کۆتایی ڕۆمانەکە و فاکتە کۆمەاڵیەتییەکانی‬ ‫ڕۆژهـــەاڵتـــی کــوردســتــان و ئــاڵــوگــۆڕە‬ ‫سیاسییەکان و گەڕانەوەی بارگە و بنەی‬ ‫هێندێک لە شێخەکان‪ ،‬هەڵبەت بە شێواز‬ ‫و ناوەرۆکییەکی ترەوە‪ ،‬ئەو ڕاستییەمان‬ ‫بۆ زەق دەکــەنــەوە کە کۆتاییپێهێنانی‬ ‫سەردەمی شێخەکان‪ ،‬بەو شێوەی لە تۆقی‬ ‫عەزازیلدا ڕوو دەدات‪ ،‬دانانی خاڵی کۆتایی‬ ‫لەسەر مەرگی پێوەندییە کۆمەاڵیەتییە‬ ‫نەریتییەکانی کۆمەڵگەی کــوردی نییە‪.‬‬ ‫وێدەچێت هەڵتەکاندنی ڕیشەیی ئەو‬ ‫پێوەندییانە‪ ،‬زەمـــەن و هــەوڵــی زیاتر‬ ‫بخوازێت‪.‬‬ ‫پێوەندیی شێوازی ئاخافتن بە کۆدەقێکی‬ ‫دیاریکراوەوە لە ڕاستییە حاشاهەڵنەگرەکانی‬ ‫نووسین و تایبەتمەندیی گوتاریانەی‬ ‫ســەردەمــێــکــی دیــاریــکــراوە‪ .‬زاڵــبــوونــی‬ ‫گوتاری شێخایەتی و ترس و خۆفێک کە‬ ‫ئەم گوتارە زاڵە دەیخاتە مێشک و دڵی‬ ‫مرۆڤە سیحرکراوەکانی کۆمەڵگەیەکی‬ ‫باوەڕمەندەوە‪ ،‬بە ڕادەیەک کاریگەرە کە‬ ‫هەرجۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەک ملکەچی‬ ‫ه ــەزار و یــەک لەبەرچاوگرتن دەکــات‪.‬‬ ‫کاتێک کاراکتێرەکانی تۆقی عەزازیل ئاوا‬ ‫بە زەاللەت و دەاللەتەوە باسی شێخ باپیر‬ ‫دەکەن‪ ،‬تۆ بە هەموو بوونتەوە هەست بە‬ ‫ئەو پەڕی گەوجییەتی کۆمەڵگە دەکەی و‬ ‫تەنانەت وەک ڕەخنەگرێکی هەلومەرجی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و شێخ و دەرەبەگییش‪،‬‬

‫««‬ ‫تۆقە جارجار لە ملی خوێنەرەوەش دەهاڵێت‬ ‫و تەنگەنەفەسی دەکات‪ .‬ڕەنگە ئەم هەستە‬ ‫وەک خودی «عەزازیل» نامۆ بێت و بە‬ ‫هاسانی دەستەمۆ نەکرێت و نەیێتە سەر‬ ‫کاغەز یاخود تەختەکلیلی کامپیوتەر‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرچی هەیە لێرولەوێ هارمۆنیا و‬ ‫هاوسەنگیی شێواز و نــاوەرۆک دەلەنگێ‬ ‫و ئەمەش شتێکە زیاتر لە شیرینەشەلین‬ ‫و سەرکردنی «تـــەرازووی نـــاز»‪ ١٤.‬بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ ،‬ئەم ناهاوسەنگییە دەبێتە‬ ‫هۆکاری هەڵەنگووتن و تەنانەت تێکسڕمانی‬ ‫گرێی ناوچاوانی خوێنەرەوە‪ .‬ڕەنگە لە‬ ‫هەوڵێکی ئــاوا بێپێشینەدا‪ ،‬لێرولەوێ‬ ‫نــاوەرۆک بکرێتە قوربانیی ئەو شێوازە‬ ‫دەوڵەمەندە و ئەو زەحمەتە بێسنوورەی‬ ‫کە گەرەکییەتی‪ .‬ڕەنگە لە هەوڵێکی ئاوا‬ ‫بەرباڵودا نووسەر بۆی نەلوێت بپڕژێتە سەر‬ ‫ئەوەی جێگەیەکی شیاو بدات بە کۆمەڵێک‬ ‫کاراکتێری الوەکی کە لەناکاوڕا دەردەکەون‬ ‫و لەناکاویشڕا ون دەبن‪ .‬هەربۆیە ئەوە بە‬ ‫هەڵکەوت نییە کە مرۆڤ نازانێ سەمپاتی‬ ‫بۆ کام یەک لە دانیشتوانی جیهانی تۆقی‬ ‫عەزازیل هەبێت و پەرۆشی شێخی تەریقەتی‬ ‫حەمدوونی بێت یان پەرۆشی دەروێش و‬ ‫باوەڕمەندەکانی تر کە بەمجۆرە سەردەمی‬ ‫شکۆ و بــاوەڕیــان کۆتایی پێدێت و لە‬ ‫تەپوتۆزی شۆڕشدا تێدا دەچن‪ .‬هۆکاری‬ ‫ئەمەش شتێک نییە جگە لە قورسایی‬ ‫باری شێوازێک کە بۆ ڕاوەستانی خۆی‬ ‫ناوەرۆکێکی پشتئەستوورتر دەخوازێت‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم السەنگییەش‪ ،‬لەچاو دونیای‬ ‫بێوێنەی تۆقی عەزازیل و «شاهێنی دوو‬ ‫چاوی تیژ»یدا‪ ١٥‬شتێک نییە کە مرۆڤ‬ ‫تووشی وەڕەســی و پــەژارە بکات‪ .‬ئاخر‬ ‫خوێنەرەوە هەر زوو بە زمانە ئافرێندراوە‬ ‫سیحراوییکەی تۆقی عەزازیل و بۆڕینەکەی‬ ‫گابۆڕ وەخۆ دێتەوە و دەڵێت‪ ،‬سەید قادر‪،‬‬ ‫ماڵت ئاوا و قەڵەمت هەروا عاشق و بە‬ ‫بڕشت!‬

‫ناتوانی باوەڕ بکەی شێوازێکی کاریگەرتر‬ ‫لەم جۆرە ئاخافتنە دەتوانێ هەبێ‪ .‬لێرەدا‬ ‫زمانی ئاخافتن کەرەسە و چەکی گەورەی‬ ‫ڕۆشنگەرییە دژ بە تاریکی و نەزانی‪ .‬ئەم‬ ‫زمانە بە شێوەیەک ڕەگباری وشەی زانا‬ ‫گوماندارەکانی ناوی گوڵی ڕۆزی ئومبێرتۆ‬ ‫ئێکۆت دەخاتەوە یاد و یارمەتیت دەدات‬ ‫لە گرنگیی توێژینەوەی وردی کۆمەڵێک‬ ‫قەشەی نوێباو لە فڕوفێڵی کلیسا بۆ‬ ‫پێشگرتن لە گواستنەوەی زانیاری و عەقڵی‬ ‫نوێ‪ ،‬باشتر تێبگەی‪١٣.‬‬ ‫زیــنــدوومــانــەوەی هــەر گێڕانەوەیەکی‬ ‫ڕۆمانییانە گرێدراوی ئافراندنی کۆمەڵێک‬ ‫کاراکتێری سەرکەوتووە کە دەبێ دروست‬ ‫وەک مــرۆڤــی ڕاســتــەقــیــنــەی مێژوویی‬ ‫هەڵسوکەوتیان لــەگــەڵ بــکــرێــت‪ .‬ئەم‬ ‫پەراوێز و سەرچاوەکان‬ ‫کاراکتێرانە ئەگەرچی خەیاڵین‪ ،‬دەبن‬ ‫‪/11‬س‪ .‬پ‪ .‬ل‪.١٦٠ .‬‬ ‫بە نوێنەری سەردەمانێکی دیاریکراو لە‬ ‫‪/12‬س‪ .‬پ‪ .‬ل‪.١٦٢ .‬‬ ‫مێژوویەکی دیاریکراوی کۆمەڵگەیەکی‬ ‫‪/١٣‬یــەکــەم ڕۆمانی بیریاری گــەورەی‬ ‫دیاریکراودا‪ .‬بە باوەڕی من کاراکتێرەکانی‬ ‫تــۆقــی عـــەزازیـــل‪ ،‬وەســتــا خــەســرەوی ئیتالی‪ ،‬ئومبێترۆ ئێکۆ‪ ،‬کە لە ‪١٩٨٠‬دا باڵو‬ ‫کرماشانی‪ ،‬دەروێش کامیل‪ ،‬گوڵەندام و بووەوە‪ .‬مێژووی بیری سەدەی چواردەهەمی‬ ‫خەلیفە مەال عەلی‪ ،‬دەبن بە دانیشتووی زایینی و شێوازی هەڵسوکەوتی کلیسا‬ ‫ڕاستەقینەی کۆمەڵگەی کــوردی و شێخ و دەسەاڵتی ئایینی لەگەڵ هەرچەشنە‬ ‫باپیر زیاتر لە شێخەکانی گەسگەسک و هەوڵێک بۆ ڕاڤــە و تێگەیشتنی دەقی‬ ‫بیارە و بورهان نوێنەرایەتی کۆمەڵگەی ئینجیل‪ ،‬تێمای سەرەکیی ئەم ڕۆمانەیە‪.‬‬ ‫کوردستان دەکات و تەریقەتی حەمدوونی لە چەند دەیــەی ڕابــردوودا زمان و هێما‬ ‫دەچێتە ڕیزی تەریقەتە ناسراوەکانی قادری نیشانەناسییەکان و فەزای ئافرێندراوی ئەم‬ ‫و نەقشبەندی و دەبێتە ئاوێنەی بااڵنوێنی ڕۆمانە‪ ،‬بووەتە جێگای سرنجی ڕەخنەگرانی‬ ‫سەردەمی خۆی و ئافراندنەوەی واقیعی ئەدەبی لە ئاستی جیهاندا‪.‬‬ ‫‪Eco, Umberto, The‬‬ ‫کوردستان لە شوێنکاتێکی دیاریکراودا‪.‬‬ ‫نــووســەری زمـــان و کــولــتــوورێــک کە ‪Name of the Rose, trans.‬‬ ‫سەرمایەیەکی دەوڵەمەندی لە پاشخانی ‪William Weaver, New‬‬ ‫‪York:‬‬ ‫‪Harcourt‬‬ ‫ئەدەبی نووسراو و نەریتی گێڕانەوەیی ‪Brace‬‬ ‫نەبووبێت‪ ،‬بۆ ئــافــرانــدنــەوەی شێوازی ‪.1983 ,Jovanovich‬‬ ‫‪ /١٤‬ئــامــاژەیــە بــەم دێـــڕە شیعرەی‬ ‫ئــاخــافــتــنــی چــیــنــوتــوێــژێــکــی گرنگی‬ ‫کۆمەڵگەکەی تووشی بەربەستی زۆر دێت‪ .‬مەحبووبەی نالی‪« :‬پێم دەڵێن‪ :‬مەحبووبە‬ ‫نووسەری تۆقی عەزازیل بەم بەرهەمەی خێل و قیچە‪ ،‬مەیلی شەڕ دەکات‬ ‫خێل و قیچە‪ ،‬یا تەرازووی نازی نەختێ‬ ‫دەرگــای لەسەر جیهانێک کــردووەتــەوە‬ ‫کــە دەتــوانــێــت ڕێــخــۆشــکــەری گــەشــە و سەر دەکا؟‬ ‫‪ /١٥‬ئــامــاژەیــە بــەم دێ ــڕە شیعرەی‬ ‫ئاوەدانیی زمانێکی بێناز بێت کە ژمارەی‬ ‫خەمخۆرەکانی بەقەد نووسەرەکانی نییە‪ .‬مەحبووبەی نالی‪« :‬نالی ئەو وەحشی‬ ‫سەرمەستبوون لە خوێندنەوەی تۆقی غەزالە کەس وەبەر داوی نەکەوت‬ ‫چونکە شاهێنی دوو چاوی تیژە‪ ،‬دائیم‬ ‫عەزازیل نابێ لەوەمان غافڵ کات کە ئەم‬ ‫سەر دەکات»‬

‫ووشە‬ ‫ووکەش‬ ‫ب‬ ‫یەکەم‬ ‫لۆکەی‬ ‫ئەمانی خەلیل‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬هیوا قادر‬

‫بووکەشووشەیەکی لۆکەم هەبوو‬ ‫بووکەشووشەکەم هەموو چیرۆکەکامنی ئەزانی‬ ‫بە دوو چاوی گەورە و‬ ‫چیرۆکی ئەو پیاوانەی بەجێیان هێشتم‬ ‫برژانگی هەڵوارساوییەوە‪،‬‬ ‫ئەوانەشی من بەجێم هێشنت‬ ‫زەردەخەنەیەکی کشاو و نادیاری هەبوو‬ ‫یادەوەری ئەو پیاوانە و‬ ‫بووکەشووشەکەم هەموو شتێکی لەسەر من ئەزانی‪ .‬خاکەسارییەکانیانی ئەزانی‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئەیزانی کەی کێک دروست ئەکەم‬ ‫بووکەشووشەکەم جگە لەو نیگا بێ الیەنە و‬ ‫چۆن لەبەر پەنجەرەکە دوکەڵ بە با ئەدەم‬ ‫ئەو زەردەخەنە نادیارەی هیچی تری پێ‬ ‫گوێی لێم دەبوو لەگەڵ تارماییەکانی ژوورەکەمدا‬ ‫نەئەبەخشیم‪،‬‬ ‫قسە ئەکەم‬ ‫بۆیە بڕیارمدا لەدەستی بەم‪.‬‬ ‫لەگەڵ تۆشدا بە تەلەفوون‪،‬‬ ‫بە ناکۆکییە قووڵەکانی هەردووکامنی ئەزانی‬ ‫چاوەکانیم بە دەرزی کونکرد‬ ‫ئەشیزانی ڕۆژگار چۆن کاریگەریی خۆی‬ ‫ئەو چاوانەی هەموو شتێکیان بینی بوو‬ ‫بەسەرمانەوە بەجێهێشتووە‪.‬‬ ‫خستمە ناو حەوزێکەوە‬ ‫نوقمی ئاوم کرد و بڵقی بچکۆلەی هەوای لێ‬ ‫بووکەشووشە لۆکەکەم‬ ‫بەرزبووەوە‬ ‫ژانەسکەکامنی ئەزانی‬ ‫ئەوەی لێی مایەوە زەردەخەنە مندااڵنە نادیارەکەی‬ ‫کاتی عادەبوونم‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئەیبینیم تووک لە خۆم ئەکەمەوە‬ ‫لە کوێ پاکەتی حەبی مەنعەکەم هەڵئەگرم‬ ‫لە ماڵە تازەکەمدا‬ ‫تەنانەت ئەو ڕۆژانەشی ئەزانی لەبیرم ئەچوو‬ ‫بەئێجگاری‪..‬‬ ‫بیانخۆم‪.‬‬ ‫بووکەشووشە چاو گەورەکەم لەبیرچووەوە‪.‬‬ ‫ڕۆژگار هات و چوو‬ ‫بووکەشووشە لۆکەکەم‬ ‫شیعری نوێم نووسی‬ ‫ئەو پانتۆڵە ڕەشەمی ئەبینی کە ئەو حەزی لێی بوو‪ ،‬فوکالیزمم خوێند‬ ‫بۆنەکانم و کراسی خەوەکەمی ئەناسی‪،‬‬ ‫پیاوانی زۆرم ناسی و‬ ‫ئەو ڕۆژەی کۆرپەکەمم لەبارچوو بینیمی‬ ‫بە کەمێک ئازاری کەمرتەوە بەجێمهێشنت‪.‬‬ ‫کە چۆن دەموچاوم ئەڕنم‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ‬ ‫بەسەر دیوارەکەوە وێنەی باوکە شکۆدارەکەمی‬ ‫لەو بازاڕە بووکەشووشەیەکی تازەم کڕی‬ ‫ئەبینی‬ ‫دووچاوی گەورۆنە و زەردەخەنەیەکی کشاوی هەیە‬ ‫وێنەی ئاهەنگی شووکردنی خوشکەکەم و مێردە‬ ‫زۆر لە بووکەشووشەکەی ترم ئەچێت‪،‬‬ ‫ناحەزەکەی‪،‬‬ ‫ئەمیش وردە وردە نهێنییە تازەکانم لەسەریدا‬ ‫وێنەی دایکم کە وەک بت ڕەق بووبوو‬ ‫تۆمارئەکات‪،‬‬ ‫دایکم جگەرەی بە دەموچاوم ئەکوژاندەوە‬ ‫بە مەکرەوە دیقەتی فرمێسک و زەردەخەنەکانم‬ ‫کاتێک لە گریان نەئەوەستام‪،‬‬ ‫ئەدات‬ ‫ئەودەمیش هەر ژیر نەئەبوومەوە‪..‬‬ ‫چیرۆکە تازەکانم پێ ئەزانێت‬ ‫بەدەم حەشاردانی نهێنییەکامنەوە لە خۆیدا‬ ‫ئەیبینیم شیعری بێامنات بۆ ئەنووسم‬ ‫ئەنوێت؛‬ ‫بۆ ئەوەی بزانیت چەندم خۆشئەوێیت‬ ‫بەاڵم هێشتا شتێک هەیە ئەو نایزانێت‬ ‫گوێی لێم بوو گۆرانیی «عاشقبووم و تیاچووم»‬ ‫لەسەر هاوڕێکەی ناو ئەم ژوورە کە تەنهایی‬ ‫ئەوت‪،‬‬ ‫کوشتوویەتی‬ ‫چۆن جار لە دوای جار یاریم بە ئاوازەکەی ئەکرد‬ ‫ئەویش لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا‬ ‫بۆ ئەوەی لەگەڵ دەنگە شکاوەکەمدا بێتەوە‪.‬‬ ‫بووکەشووشەکانی ئەکوژیت‪..‬‬ ‫ئەیزانی کەی لەتاو تەنهایی وەک قیتارێکی کۆن‬ ‫ئەدەمە پڕمەی گریان‪،‬‬ ‫کەی پشتم لەتاو لەدەستدانەکان کۆم ئەبێتەوە‬ ‫کەیش لەتاو تامەزرۆییم بۆ تۆ پەنجەکانم ئەگەزم‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫تسقط من رشفة دهشتها ـ امانی خلیل‪.‬‬

‫خامنە شاعیر و نووسەر ئەمانی خەلیل‬ ‫دەرچووی کۆلیژی ئادابە لە زانکۆی‬ ‫ئەسکەندەرییە بەشی مێژوو‪ ،‬بەرهەمەکانی‬ ‫لە گۆڤارەکانی «املقال‪ ،‬اخبار االدب‪ ،‬مجلە‬ ‫ابداع»دا باڵوکردووەتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «کڵپە»ی لەساڵی ‪ ١٩١٣‬لە دار روافد‬ ‫للنرش باڵوکردووەتەوە‪ ،‬هەروەها دیوانی‬ ‫«تسقط من رشفة دهشتها» لە ساڵی ‪٢٠١٦‬دا‬ ‫لەالیەن دار العین باڵوکردووەتەوە‪ ،‬براوەی‬ ‫خەاڵتی «التنويه بالتميز» لە کێبەرکێی أسامة‬ ‫الدناصوري‪ ،‬خولی یەکەم ‪.٢٠١٦‬‬

‫ئەمانی خەلیل‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪343‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )343‬دوشەممە ‪2017/5/29‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫یەکێک لە تەوەرەکانی سێیەمین کۆنفڕانسی دابڕان‪:‬‬

‫پرسی تیۆلۆژیای ئاین و توێژینەوە لە ئاین‬ ‫لە ئێستادا جیاوازیی دەکرێت لە نێوان‬ ‫تیۆلۆژیا و توێژینەوە لە ئاین(‪religious‬‬ ‫‪ ،) study‬تیۆلۆژیا‪ ،‬کە لە هەندێک سیاقدا‬ ‫گوێڕایەڵی ترادسیۆنی دینییە و هەندێک‬ ‫جار لە هەندێک ڕێنامیی دینی دەرناچێت‪،‬‬ ‫بەاڵم توێژینەوە لە ئاین‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫تیۆلۆژیاوە‪ ،‬بابەتی تەقدیسکردنی ئاین‬ ‫و درۆ و ڕاستیی ئاین دەخاتە دەرەوەی‬ ‫بواری کارکردنی خۆیەوە‪ .‬توێژینەوە لە ئاین‬ ‫مێژوی ئاین و ئێستای ئاین و ترادسیۆنی‬ ‫ئاین دەکاتە بابەتی توێژینەوەکانی‪،‬‬ ‫ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی میتۆدی‬ ‫زانستی و ملکەچپێکردنی ئاین بۆ پرەنسیپە‬ ‫زانستییەکان دەبێت‪ ،‬ئەم پرەنسیپانەش‬ ‫تەواو زانستیی و سێکۆالرن‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫تیۆلۆژیا پرسێکی ئاڵۆزە‪ ،‬بۆیە بۆ‬ ‫پێناسەکردنیشی ئاڵۆزیی لەخۆدەگرێت‪،‬‬ ‫دیاریکردنی ئەرکەکانیشی هەمان کێشەی‬ ‫لەسەرە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لەسەری کۆکن‪،‬‬ ‫ئەوەیە تیۆلۆژیا بەشێکە لە زانست و‬

‫بە میتۆد و بەڵگەی زانستی لەو بابەتە‬ ‫دەکۆڵێتەوە کە بۆی تەرخانکراوە‪.‬‬ ‫پێناسەی کۆن بۆ تیۆلۆژیا بریتیبوە لە‬ ‫بەڵگەهێنانەوە یان گفتوگۆکردن دەربارەی‬ ‫خـــودا‪ .‬یــان لــە ئێستاشدا پێناسەی‬ ‫گشتیی بۆ تیۆلۆژیا بریتییە لەو زانستەی‬ ‫کە لە بابەتەکانی خودا دەکۆڵێتەوە‪.‬‬ ‫کــەســی تــیــۆلــۆگ بــۆ شــیــکــردنــەوە و‬ ‫ئارگیومێنتکردنی پرسەکانی تیۆلۆژیا؛‬ ‫دەکــرێــت بچێتە نــاو بــوارەکــانــی تری‬ ‫وەک‪(:‬فەلسەفە‪ ،‬لۆجیک‪ ،‬ئەتنۆگرافیا‪،‬‬ ‫مێژوو‪ ،‬ڕۆحیگەریی‪ ،‬کۆمەڵناسی‪)...‬‬ ‫ەوە‪ ،‬تــا یــارمــەتــیــی تــێــگــەشــتــن و‬ ‫ڕونکردنەوە و تاقیکردنەوە‪ ،‬ڕەخنەگرتن‪،‬‬ ‫بەرگریکردن‪ ،‬بەهێزکردنی هەر بابەتێکی‬ ‫دینی بــدات‪ .‬لێکۆڵینەوەی تیۆلۆجی‬ ‫یارمەتیی تیۆلۆگ دەدات تا قووڵتر لە‬ ‫ترادیسیۆنی دینەکەی بگات‪ ،‬ئیتر هەر‬ ‫ترادسیۆنێکی دینی بێت‪ .‬یان ڕەنگە‬ ‫بتوانێت بەکاری بێنێت بۆ ڕیفۆرمکردنی‬ ‫ئــایــنــەکــەی‪ ،‬یــان چاکسازییکردنی‪،‬‬ ‫یاخود بۆ بانگەشەکردن‪ ،‬بەراوردکردنی‬ ‫ئاینەکان لەگەڵ یەکتریی‪ ،‬جیهانیبینی‬ ‫ئاینی‪ ،‬ملمالنێکردنی تێگەشتنە ئاینی‬ ‫و نائاینییەکان‪ ،‬بەکاربێت‪ .‬تیۆلۆژیا‬ ‫دەشکرێت یارمەتیی تیۆلۆگ بدات تا‬ ‫هەندێک کێشەی ئەمڕۆی ناو دین کە‬ ‫پەیوەستن بە ئێستاوە چارەسەربکات‪،‬‬ ‫یــان ڕێــی گونجاو بۆ ڕاڤــە دینییەکان‬ ‫دەربارەی دنیا بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫بنەڕەتی وشەی تیۆلۆژیا دەگەڕیتەوە‬ ‫بۆ زمانی گریکی‪ ،‬هەردو وشەی خوا‪-‬‬ ‫‪ theo‬و لۆگیا‪ logia -‬یەکیان گرتوە‬ ‫و لە التینیدا بوە بە( )‪θεολογία‬‬ ‫‪theologia‬و بۆ ناو زمانی فەڕەنسیش‬ ‫پەڕیوەتەوە و بوە بە ‪ ،th ologie‬الی‬ ‫ئینگلیزەکانیش بوە بە «‪.»theology‬‬ ‫توێژینەوە لە مێژوی تیۆلۆژیا لە‬ ‫ســەرهــەڵــدانــی ئەکادیمیای مــۆدێــرن‬ ‫کۆنترە‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬لە سەدەی شەشی‬

‫لە هەندێک باردا وا دەردەکەوێت تیۆلۆژیا‬ ‫و توێژینەوەی ئاین لە پەیوەندییەکی پێکرت‬ ‫هەڵنەکەردان‪ ،‬لە هەندێک باریشدا وا‬ ‫دەبیرنێن پێکەوەن و ملمالنێی توند لە‬ ‫نێوانیاندا نییە‪ ،‬هەندێک جاریش ئەوەندە‬ ‫لێکنزیکدەبنەوە‪ ،‬وا هەستدەکرێت سنورێکی‬ ‫جیاکەرەوە لە نێوانیاندا نییە‬ ‫پــێــش زایــنــیــیــەوە‪ ،‬لــە ئــاکــادیــمــای‬ ‫تیکسیال ‪ Taxila‬دا بنەماکانی‬ ‫ئاینی ڤێدا خــوێــنــدراوە(‪https://‬‬ ‫‪en.wikipedia.org/wiki/‬‬ ‫_‪Theology#External‬‬ ‫‪ .)links‬لە ئەسینا و لەسەدەی چواری‬ ‫پێشزاین لە ئەکادیماکەی ئەفالتون دیارە‬ ‫بابەتی تیۆلۆژیا خوێندراوە‪ .‬لە سەدەی‬ ‫دوی پێشزاینییەوە (تایکسۆی سینی)‬ ‫ڕێنماییەکانی کۆنفۆشیۆسی وتۆتەوە‪.‬‬ ‫لە ســەدەی چــواری زاینیشدا نسیبی‬ ‫‪Nisibis‬ناوەندی فێربونی کریستیانزم‬ ‫بوە‪ .‬لە نزیکەی پێنج و شەشی زایندا‬ ‫لــە هیندستان نــاالنــدا ‪Nalanda‬‬ ‫ناوەندی بااڵی فێربونی بوداگەریی بوە‪.‬‬ ‫لە ســەدەی دەی زاینیشدا لە مەغرب‬ ‫زانــکــۆی قــەیــرەوان نــاوەنــدی فێربونی‬ ‫ئیسالمیی بوە‪ ،‬بەهەمان شێوەش ئەزهەر‬ ‫لە قاهیرە‪.‬‬ ‫لە دواییەکانی سەدەکانی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫تیۆلۆژیا لە زانکۆکاندا وەک وانەیەکی‬ ‫هــەرە زاڵ دەخــوێــنــدرا‪ ،‬فەلسەفەش‬ ‫کە دەخوێندرا؛ بۆ ئەوە دەخوێندرا تا‬ ‫هاریکاریی الهوت بکات‪ ،‬کۆی بابەتەکانی‬ ‫تر لەژێر باڵی تیۆلۆژیادا بــون‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەسەردەمی ڕۆشنگەریی ئەوروپاییدا‪،‬‬ ‫تیۆلۆژیا ملمالنیکاریی لێبڕاوی بۆ‬

‫پەیدابوو‪ ،‬زانستەکانی تر بەشێوەیەکی‬ ‫شێنەیی سەربەخۆبون‪.‬‬ ‫لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەدا‪ ،‬کە‬ ‫بنەما ئەکادیمییەکان بەرەو وردەکاریی‬ ‫ڕۆشــتــن‪ ،‬گفتوگۆی گــەرم دەربـــارەی‬ ‫چۆنێتی خوێندنی الهوت هاتەکایەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫دسپلینانەی بۆ بابەتێکی زانستی دانران؛‬ ‫بوە پرسیارو وترا‪ :‬ئایا بابەتی تیۆلۆژیاش‬ ‫دەگرێتەوە؟ هەروەها گفتوگۆکان لەسەر‬ ‫پێگەی تیۆلۆژیا بوو لە زانکۆکاندا‪ ،‬ئایا‬ ‫تیۆلۆگ دەبێت پابەندبێت بە ڕێنماییە‬ ‫دینییەکانەوە؟ ئەی ئەمە لەگەڵ ئەو‬ ‫پرەنسیپەدا پێکدادانیان نابێت کە باسی‬ ‫ئازادیی توێژەرو لێکۆڵەر دەکات؟‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٨١٠‬شیلەر ماخەر‪ ،‬وەک‬ ‫تیۆلۆگێکی لــیــبــڕاڵ‪ ،‬لــە ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫تیۆلۆژیای خستە نــاو کۆنتێکستی‬ ‫زانستیانەی ئەکادیمیاوە‪ .‬پیاوی ئاینی‬ ‫دەبــوو لــەم ڕێزانستییەوە توێژینەوە‬ ‫ئەنجامبدات‪ .‬لە ئەمریکاش زانکۆکانی‬ ‫وەک هارفارد و جۆرج تــاون‪ ،‬بوستن‪،‬‬ ‫یــەلــی‪ ،‬پرنستون‪ ،‬دەستیان کــرد بە‬ ‫پێگەیاندنی پیاوانی ئاینی‪ ،‬بە بەنما‬ ‫زانستییەکانی خۆیان‪.‬‬ ‫لــە هــەنــدێ ســیــاقــی تــــردا‪ ،‬ئــەوە‬ ‫لەبەرچاودەگیرێت کە لێکۆڵەری تیۆلۆژیا‬ ‫دەبــێــت لــەژێــر ســایــەی دامـــــەزراوەی‬

‫کەنیسەدا نەبن و دەبــێــت ئــازادبــن‪،‬‬ ‫ئەمەش پەرەسەندنێکی تــری بــواری‬ ‫تیۆلۆژیا بوو‪ ،‬کە دەبێت تیۆلۆگ وەک‬ ‫توێژەری زانستیی مامەڵە لەگەڵ بابەتە‬ ‫ئاینییەکاندا بکات‪.‬‬ ‫تیۆلۆژیاو توێژینەوە لە ئاین‬ ‫لــە ئــێــســتــادا جــیــاوازیــی دەکــرێــت‬ ‫لە نێوان تیۆلۆژیا و توێژینەوە لە‬ ‫ئـــــایـــــن(‪،) religious study‬‬ ‫تــیــۆلــۆژیــا‪ ،‬کــە لــە هــەنــدێــک سیاقدا‬ ‫گــوێــڕایــەڵــی تــرادســیــۆنــی دینییە و‬ ‫هەندێک جــار لــە هەندێک ڕێنمایی‬ ‫دینی دەرناچێت‪ ،‬بەاڵم توێژینەوە لە‬ ‫ئاین‪ ،‬بەپێچەوانەی تیۆلۆژیاوە‪ ،‬بابەتی‬ ‫تەقدیسکردنی ئاین و درۆ و ڕاستیی‬ ‫ئاین دەخاتە دەرەوەی بواری کارکردنی‬ ‫خــۆیــەوە‪ .‬توێژینەوە لە ئاین مێژوی‬ ‫ئاین و ئێستای ئاین و ترادسیۆنی ئاین‬ ‫دەکاتە بابەتی توێژینەوەکانی‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی میتۆدی زانستی‬ ‫و ملکەچپێکردنی ئاین بۆ پرەنسیپە‬ ‫زانستییەکان دەبێت‪ ،‬ئەم پرەنسیپانەش‬ ‫تەواو زانستیی و سێکۆالرن‪.‬‬ ‫بــوارەکــانــی تــوێــژیــنــەوە لــە ئاین‪،‬‬ ‫ئـــەمـــڕۆ‪ ،‬ئـــەم بــــوارە ســەرەکــیــیــانــە‬ ‫دین‪،‬‬ ‫دەگرێتەوە‪(:‬ئەنسرۆپۆلۆجیای‬ ‫بەراوردکاریی دین‪ ،‬مێژوی ئاینەکان‪،‬‬ ‫فەلسەفەی دیــن‪ ،‬دەرونناسیی دین‪،‬‬ ‫کۆمەڵناسیی دین)‪.‬‬ ‫لە هەندێک بــاردا وا دەردەکــەوێــت‬ ‫تــیــۆلــۆژیــا و تــوێــژیــنــەوەی ئــایــن لە‬ ‫پەیوەندییەکی پێکتر هەڵنەکەردان‪ ،‬لە‬ ‫هەندێک باریشدا وا دەبینرێن پێکەوەن و‬ ‫ملمالنێی توند لە نێوانیاندا نییە‪ ،‬هەندێک‬ ‫جاریش ئەوەندە لێکنزیکدەبنەوە‪ ،‬وا‬ ‫هەستدەکرێت سنورێکی جیاکەرەوە لە‬ ‫نێوانیاندا نییە‪.‬‬ ‫لــە هەرێمی کــوردســتــان تــا ئێستا‬ ‫نە تیۆلۆژیا هەیە و نە توێژینەوە لە‬ ‫ئاینەکان‪ ،‬بەڵکو ئێستا کالسیکیترین‬

‫جۆری توێژینەوە لە ئاین هەن‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بــەشــەکــانــی (دراســـاتـــی ئیسالمی‪،‬‬ ‫شــەریــعــەتــی ئیسالمی‪ ،‬پــــەروەردەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬قوتابخانە ئیسالمییەکان)‬ ‫ن‪ ،‬لــەبــەر ئـــەوەی ئــەم بــەشــانــە بۆ‬ ‫توێژینەوە لە ئیسالم و ترادسیۆنی‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بەهیچ شێوەیەک پشت بە‬ ‫زانستە سروشتییە نوێکان نابەستن‪،‬‬ ‫بەڵکو ئــەوەی لە مێژوی کالسیکیی‬ ‫ئیسالمدا وتراوە؛ تاکە سەرچاوەیەتی‪،‬‬ ‫بۆیە لەخۆدوبارەکردنەوەیەکی ئێجگار‬ ‫ترسناکدایە‪ ،‬نەک خۆدوبارەکردنەوەی‬ ‫کــۆی تراسیۆنی ئیسالم‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫ناو ئەویشدا‪ ،‬خەتی حەنبەڵیی بۆتە‬ ‫ئیسالمی ڕەسمیی و ستاندارد‪ .‬ئەمەش‬ ‫ڕێی بۆ ئەوە خۆشکردوە لەبەرهەمهێنانی‬ ‫پیاوی ئاینیشدا(نەک کادەری زانستی)‬ ‫تەنها سەلەفیزم بەرهەمبێنن‪.‬‬ ‫ئەم دامەزراوە ئاینیانەی کوردستان‪،‬‬ ‫توێژەر ناتوانێت بە شێوەیەکی زانستیی‬ ‫ئازادبێت لەبەرهەمهێنانی مەعریفەی‬ ‫ئاینی و بــەردەوام دەبێت بە فلتەرێکی‬ ‫زەینیی حەنبەڵیدا بڕوات‪ ،‬ئەوجا دەکرێت‬ ‫وەک بابەتی توێژینەوە قبوڵبکرێت‪.‬‬ ‫ئێستا لە هەرێمی کوردستان‪ ،‬بۆ‬ ‫تێکشکاندنی ئەو تەنە سەرتەی هەژمونی‬ ‫ئیسالمی حەنبەڵی‪ ،‬دەبێت لە یەککاتدا‬ ‫بیر لە کردنەوەی تیۆلۆژیا و توێژینەوەی‬ ‫ئاینەکان بکرێتەوە‪ ،‬لە الیەکەوە تیۆلۆژیا‬ ‫لەناو ئاینەوە گوتارەکانی تری دەروەی‬ ‫گوتاری حەنبەلیی دەکاتە ئامانج و‬ ‫مەعریفەی تــری جــیــاواز لە ئیسالمی‬ ‫حەنبەلیی؛ بەرهەمدێنێت‪ ،‬لەوێشەوە‬ ‫ڕێ بۆ گەشەسەندنی فرەیی گوتار و بۆ‬ ‫پلوالریزمی ئاینی خۆشدەکات‪ ،‬لە الیەکی‬ ‫تریشەوە (توێژینەوە لە ئاینەکان)‪ ،‬ئاین‬ ‫وەک بابەتێکی ناموقەدەس دەکات بە‬ ‫بابەتی توێژینەوەکانی‪.‬‬

‫ژمارە (‪)343‬دوشەممە ‪2017/5/29‬‬

‫‪2‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬

‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی چواردەیەم و کۆتایی‬

‫مشت‌ومڕی بنەمای «حاکیمییەت»‬ ‫***‬ ‫«تەکفیر»ی فەرمانڕەوا‬ ‫بە جێبەجێ‌نەکردنی شەریعەت‬ ‫**‬ ‫دەربارەی لێکدانەوەی دەقەکە‬ ‫ئەو دەقە قورئانیە کە تەوژمە سەلەفیە‬ ‫تەکفیری و جیهادیەکان‪ ،‬وەکــو گروپی‬ ‫«خەواریج»ی پێشینانیان‪ ،‬هەمیشە لەسەر‬ ‫زمانیانە و کردویانە بە بەڵگەی بنەماکەی‬ ‫خۆیان کە «تەکفیر»ی فەرمانڕەوایانە؛ وەکو‬ ‫لە بەشی پێشودا باسمان لێ کرد؛ ئەوەیە کە‬ ‫لە دەروازەی باسی کتێبی پیرۆزی یەهودی‬ ‫«تەوڕات»ـەوە کە چۆن یەهود حوکمیان پێ‬ ‫کردوە لە ژیانی کۆمەڵگای خۆیاندا‪ ،‬دێتە‬ ‫سەر ئەوەی کە دەڵێت‪ :‬ئەوەی حوکم بەوە‬ ‫نەکات کە خوا دایبەزاندوە؛ ئەوە لەوانەیە‬ ‫کە ڕاستی دەپۆشن و نکولیی لێ دەکەن‪:‬‬ ‫« ِإنَّا َأ ْن َزلْ َنا َّ‬ ‫ي ُك ُم ِب َها‬ ‫الت ْو َرا َة ِفي َها ُهدًى َونُو ٌر‪ْ َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫الربَّا ِن ُّيونَ‬ ‫النب ُِّيونَ الَّذِينَ أ ْسل ُموا لِلذِينَ هَادُوا َو َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َوال ْح َبا ُر ِ َبا ْاس ُت ْح ِفظوا ِم ْن ِك َتابِ ِ‬ ‫الل َوكانُوا‬ ‫ت َش ُوا َّ‬ ‫َع َل ْي ِه ُش َهدَا َء‪َ ،‬ف َل َ ْ‬ ‫اس َو ْاخ َش ْونِ ‪َ ،‬و َل‬ ‫الن َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫يل‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫َت ْش َ ُتوا بِآ َيا ِتي َ َث ًنا‬ ‫َْ‬ ‫َ​َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الكا ِف ُرونَ » (المائدة‪.)44 :‬‬ ‫لێرەوە دیــارە دەقەکە ڕەخنە دەگرێت لە‬ ‫یەهودی مەدینە کە هەندێک لە حوکمەکانی‬ ‫شەریعەتی تەوڕاتیان پەك‌خستوە و کاری پێ‬ ‫ناکەن‪ ،‬لەبەر بارودۆخ و پێشهاتی نوێ‪ ،‬یان‬ ‫لەبەر بەرژەوەندیی چینێكی بااڵ لە کۆمەڵگای‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬بۆیە دەقەکە دەڵێت پێشتر بە‬ ‫یەهود وتراوە‪ :‬لە جێبەجێ‌کردنی تەوڕاتدا لە‬ ‫خەڵک مەترسن و مەیگۆڕنەوە بە دەسکەوت‬ ‫و بــەرژەوەنــدی‪ ..‬ئیتر لە پــەراوێــزی ئەم‬ ‫ي ُك ْم‬ ‫باسەدایە کە دەقەکە دەڵێت‪َ « :‬و َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫ِ َبا َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ »‪ .‬پاشان‬ ‫دەقەکە هەندێک نمونە لە یاساکانی تەوڕات‬ ‫دەهێنێتەوە‪ ،‬بەتایبەتی سزاکانی تاوانەکانی‬ ‫کوشتن و بڕین و بریندارکردن‪َ « :‬و َك َت ْب َنا َع َل ْي ِه ْم‬ ‫ي َو ْ َ‬ ‫الن ْف َس ب َّ‬ ‫ِفي َها َأ َّن َّ‬ ‫ِالن ْف ِس َوالْ َع ْ َ‬ ‫ال ْن َف‬ ‫ي بِالْ َع ْ ِ‬ ‫ُْ‬ ‫ُْ‬ ‫ب َْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫وح‬ ‫ِالس ِّن َوال ُر َ‬ ‫الس َّن ب ِّ‬ ‫ِال ْن ِف َوالذنَ بِالذنِ َو ِّ‬ ‫اص‪( »...‬المائدة‪ ،)45 :‬لە پەراوێزی‬ ‫ِق َص ٌ‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل‬ ‫ئەمەشدا دەڵێت‪َ « :‬و َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫الظ ِ ُ‬ ‫اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم َّ‬ ‫الونَ »‪ .‬پاش ئەمانە دێتە‬ ‫سەر باسی هاتنی مەسیح و ئایینی مەسیحی‬ ‫کە چۆن مەسیحیش لەسەر تەوڕات ڕۆیشتوە‬ ‫هەرچەند «ئینجیل»یشی هەبوە‪َ « :‬و َق َّف ْي َنا‬ ‫يسى ا ْبنِ َم ْر َي َم ُم َص ِّد ًقا ِ َلا َب ْ َ‬ ‫ي‬ ‫َع َلى آ َثا ِر ِه ْم ِب ِع َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َي َد ْي ِه ِمنَ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫الت ْو َرا ِة َوآت ْينا ُه ِال ْنِيل ِفي ِه ُهدًى َونو ٌر‬ ‫الت ْو َرا ِة َو ُهدًى َو َم ْو ِع َظةً‬ ‫ي َي َد ْي ِه ِمنَ َّ‬ ‫َو ُم َص ِّد ًقا ِ َلا َب ْ َ‬ ‫لِ ْل ُم َّت ِق َ‬ ‫ني» (المائدة‪ ،)46 :‬ئینجا دەڵێت‪ :‬با‬ ‫شوێنکەوتوانی ئینجیل حوکم بکەن بەوەی‬ ‫خوا لە ئینجیلدا دایبەزاندوە‪َ « :‬ولْ َي ْح ُك ْم‬ ‫َأه ُ‬ ‫ْل ْ ِال ْنِيلِ ِ َبا َأ ْن َ��ز َل اللَُّ ِفي ِه» (المائدة‪:‬‬ ‫‪[ )47‬لە کاتێکدا «ئینجیل» وەکو تەوڕات‬ ‫کتێبی «ئەحکام» نیە و کۆمەڵە حوکمێکی‬ ‫ئەوتۆی تێدا نیە]‪ ،‬ئیتر لە پەراوێزی ئەمەشدا‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم‬ ‫دەڵێت‪َ « :‬و َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫الْ َف ِ‬ ‫اس ُقونَ »‪ .‬ئەم سێ کۆتاییەی کە دەقەکە‬ ‫وەکــو پەراوێز لەسەر باسە سەرەکیەکان‬ ‫هێناونی؛ وەسف‌کردنێکی گشتیە بۆ هەمو‬ ‫ئەوانەی کە حوکم ناکەن بە «ئەوەی خوا‬ ‫دایبەزاندوە»‪ ،‬یانی لە دەقە پیرۆزەکانی‬ ‫وەکو تەوڕات و ئینجیلدا‪ ،‬بەوەی «کافر»‬ ‫و «ظامل» و «فاسق»ـن‪ .‬بۆیە بەپێی باسە‬ ‫بنەڕەتیەکە ئەمە هەر باسی ئەو یەهودی‬ ‫و مەسیحیانەیە کە یاساکانی دەقەکانی‬ ‫خۆیان پەک‌خستوە و گۆڕیویانە بە یاسای‬ ‫تر‪ .‬وەکو لە بەشی پێشودا باسمان کرد و‬ ‫لە «تفسیر»ی طەبەریەوە گواستمانەوە‬ ‫کە بەشێکی زۆر لە ڕاڤەکارانی قورئان بەو‬ ‫شێوەیە وتویانە دەقەکە تایبەتە بە باسی‬ ‫«ئەهلی کیتاب»‪ :‬یەهود و مەسیحیەکان‪ ،‬و‬ ‫ئەم ڕاڤەیە لەسەر زمانی صەحابییەکیشەوە‪،‬‬ ‫کە (ئەل‪-‬بەڕاءی کوڕی عازیب)ـە‪ ،‬هاتوە‪،‬‬ ‫و ئەم گێڕانەوەیە هەتا لە «صەحیح»ی‬

‫(موسلیم)ـیشدا هاتوە‪ ،‬کە دەڵێت‪َ :‬و َم ْن‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ ‪..‬‬ ‫َ ْل َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫الظ ِالونَ ‪ ..‬ال َف ِ‬ ‫اس ُقونَ » هەموی دەربارەی نا‪-‬‬ ‫موسوڵمانانە(‪.)١‬‬ ‫لــە هــەمــان کاتیشدا‪ ،‬و لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫داڕشتنی ئەم سێ دەقە پەراوێزیەی قورئان‬ ‫شێوە و داڕشتنێکی گشتیی هەیە؛ هەر‬ ‫لە ڕاڤەکارانی قورئان کەسانێک وتویانە‬ ‫هەرچەند دەقەکە لە بنەڕەتدا دەربــارەی‬ ‫ئەهلی کیتاب هاتوە؛ بەاڵم پەراوێزەکانی‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن � َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك‬ ‫وەکو « َو َم� ْ�ن َ ْل َ ْ‬ ‫ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ » موسوڵمانانانیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا دەقەکە هەر نابێتە بەڵگەی‬ ‫«تەکفیر»ی موسوڵمان لەسەر حوکم‌‌کردن‬ ‫لە بابەتێکدا بە شتێکی تر جگە لەوەی لە‬ ‫شەریعەتدا هەیە‪ ،‬چونکە کۆمەڵێک الیەنی تر‬ ‫لە دەقەکە و ڕاڤەکردنیدا هەیە کە دەبێت‬ ‫ڕەچاو بکرێن‪ .‬وەکو لێرەوە باسیان دەکەین‪.‬‬ ‫هەندێک لە پێشەوایانی ئیسالم‪ :‬دەقەکە‬ ‫موسوڵمانیش دەگرێتەوە‬ ‫طەبەری لە «تفسیر»ەکەیدا‪ ،‬وەکو یەکێک‬ ‫لە بیروڕاکان‪ ،‬ئەوە ڕاڤەیەش دەگێڕێتەوە کە‬ ‫دەقەکە خۆی دەربــارەی «ئەهلی کیتاب»‬ ‫هاتوە بــەاڵم مەبەستی هەمو خەڵکە‪ ،‬بە‬ ‫موسوڵمان و ناموسوڵمانەوە‪ .‬ناوبراو ئەم‬ ‫بیروڕایە لە چەند ڕێگەیەکەوە لە (ئیبڕاهیمی‬ ‫نەخەعی)ـەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە ئەم چەند‬ ‫ئایەتە دەربــارەی بەنو ئیسڕائیل هاتون‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ «ئوممەت»ی ئیسالمیش پەسەند‬ ‫کراوە و ڕەوا بینراوە «نزلت هذه اآليات يف بين‬ ‫إسرائيل‪ ،‬و َرضي هلذه األ ّمة بها»(‪.)٢‬‬ ‫هەروەها لە (ئەل‪-‬حەسەنی بەصڕەیی)‬ ‫ـەوە‪ ،‬دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە ئەویش وتویەتی‪ :‬ئەم‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم‬ ‫ئایەتە « َو َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫الْ َكا ِف ُرونَ » دەربارەی یەهود دابەزیوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەسەر ئێمەش (موسوڵمانان) دانراوە «نزلت‬ ‫في اليهود‪ ،‬وهي علينا واجبة»(‪.)٣‬‬ ‫هەروەها لە (عەلقەمە) و (مەسڕوق)‬ ‫ـەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە لە (ئیبن مەسعود)یان‬ ‫پرسیوە دەربارەی بەرتیل‪ ،‬ئەویش وتویەتی‪:‬‬ ‫لە بابەتی ماڵی حەرام «سحت»ـە‪ .‬ئینجا‬ ‫لێیان پرسیوە‪ :‬ئەی ئەگەر ئەو بەرتیلە لە‬ ‫بەرامبەری گۆڕینی حوکمدا بێت؟ ئەویش‬ ‫وتویەتی‪ :‬ئــەوە «کــفــر»ە‪ ،‬و ئینجا ئەم‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل‬ ‫دەقەی خوێندوەتەوە‪َ « :‬و َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ »(‪.)٤‬‬ ‫هـــەروەهـــا لــە (ئــەســســوددیــی)ـــەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە کە بۆ ڕاڤەی ئەم دەقە وتویەتی‪:‬‬ ‫مەبەستی ئەوەیە هەر کەسێک (بۆ نمونە؛‬ ‫موسوڵمانێک) حوکم نــەدات بــەوەی خوا‬ ‫دایبەزاندوە و بەئەنقەست و بە ئاگاییەوە‬ ‫واز لە جێبەجێ‌کردنی بهێنیت؛ ئــەوە لە‬ ‫«الكافرين»ـە («يقول‪ :‬ومن مل حيكم مبا‬ ‫أنزلت‪ ،‬فرتكه عمدا وجار وهو يعلم؛ فهو من‬ ‫ُ‬ ‫الكافرين»)(‪.)٥‬‬ ‫بەاڵم پێناسە و پۆلێنی ئەم «کفر» و‬ ‫«کافر»بونە‪ ،‬و مەرجەکانی‪ ،‬و ئایا ئەمە‬ ‫بنەمایەکی ڕەهایە یان لە ئیسالمدا چوارچێوە‬ ‫و مەرجی خۆی هەیە؛ ئەمە لێرە بەدواوە‬ ‫باسی لێ دەکەین‪.‬‬ ‫پێناسە و پۆلێنی «کوفر»‬ ‫دەقەکە وتویەتی‪َ « :‬ف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ »‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەمە ڕاستەوخۆ و بەڕەهایی دەبێتە‬ ‫بنەمایەکی فیقهی و حوکمێکی شەرعی؟ بێ‬ ‫گومان نەخێر‪ .‬پێش هەمو شتێک مەرج نیە‬ ‫وشەی «کافر» لێرەدا هەمان زاراوە فیقهیەکە‬ ‫بێت کە «نا‪-‬موسوڵمان» دەگرێتەوە‪ .‬دوای‬ ‫ئەوەش لە دەقە ئیسالمیەکاندا وشەی «کفر»‬ ‫بۆ وەسفی هەندێک سەرپێچی و گوناهـ هاتوە‬ ‫کە زانایانی ئیسالم وتویانە ئەمە جۆرێک لە‬ ‫«کفر» دەگرێتەوە کە خاوەنەکەی لە ئیسالم‬ ‫ناباتە دەرەوە‪ ،‬بۆیە هەرزو لەناو موسوڵماناندا‬ ‫باس لە دو جۆری «کفر»‪ :‬گەورە و بچوک‪،‬‬ ‫یان قورس و سوکەڵە‪ ،‬هەبوە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫وشەی «کافر» لە دەقەکەدا واتایەکی‬ ‫زمانیی گشتیی هەیە‬ ‫کاتێک پێشەوای ڕاڤەکارانی قورئان‪،‬‬ ‫ط ــەب ــەری‪ ،‬لــە ڕاڤـــەی دەقــەکــە وشــەی‬ ‫«الْ َكا ِف ُرونَ » ڕاڤە دەکــات؛ ناچێت وشەی‬

‫«کافر» لێرەدا وەکــو زاراوە فیقهیەکە‬ ‫لێک‌بداتەوە‪ ،‬وەکــو هەندێک ئێستە بەم‬ ‫شێوە سادەیە بۆ مەبەستەکانی خۆیان وا‬ ‫دەکــەن‪ ،‬بەڵکو طەبەری دەزانێت لێرەدا‬ ‫وشەی «کافر» بە واتا زمانیە سادەکەی‬ ‫هاتوە کە بریتیە لە شاردنەوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ـ لێرەدا ـ شاردنەوەی ڕاستی و ئەوەی‬ ‫کە هەیە‪ .‬بۆیە طەبەری لە ڕاڤەی « ُه ُم‬ ‫الْ َكا ِف ُرونَ »ـدا دەڵێت‪ :‬مەبەستی ئەوەیە‪:‬‬ ‫ئەوانە ئەو هەق و ڕاستیەیان پەردەپۆش‬ ‫کردوە کە لەسەریان بو دەری‌بخەن و ڕونی‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬و شاردویانەتەوە لە چاوی خەڵک‬ ‫و شتی تریان خستوەتە پێش چاویان و‬ ‫بەم شتەی تر حوکم و داوەرییان بۆ خەڵک‬ ‫کردوە‪ ،‬لەبەرامبەر پارەیەکی ناڕەوا و پیسدا‬ ‫کە وەریان گرتوە لەسەر ئەوە «يقول‪ :‬هم‬ ‫الذين َس َ‬ ‫�تروا احلق الذي كان عليهم كشفه‬ ‫َّ‬ ‫وتبيينه‪ ،‬وغطوه عن الناس‪ ،‬وأظهروا هلم‬ ‫غريه‪ ،‬وقضوا به‪ ،‬لسحت أخذوه منهم عليه»‬ ‫(‪.)٦‬‬ ‫هەر بۆیە دواتر زۆربەی ڕاڤەکارانی قورئان‬ ‫وتویانە ئەم «کفر»ەی لە دەقەکەدا ئاماژەی‬ ‫بۆ کراوە؛ لەو «کفر»ە نیە کە دەرچونە لە‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫زۆربەی پێشەوایانی ئیسالم‪:‬‬ ‫«کفر» لە دەقەکەدا ناکاتە نا‪-‬‬ ‫موسوڵمان‌بون‬ ‫طەبەری هەر لە سەرەتای باسەکەوە‬ ‫دەڵێت ڕاڤەکاری قورئان لە سەرەتاوە لە‬ ‫پێناسە و ڕاڤەی ئەم «کفر»ەدا بیروڕایان‬ ‫جیاوازە‪ .‬ئینجا بیروڕای ئەوانە دەگێڕێتەوە‬ ‫کە وتویانە‪ :‬ئەم «کفر»ە لە خــوار ئەو‬ ‫«کفر»ەوەیە کە دەرچونە لە ئیسالم‪ ،‬بە‬ ‫هەمان شێوە «ظلم» و «فسق» لە دەقەکەدا‬ ‫کە ئاماژەیان بۆ کراوە؛ ناگەنە «ظلم» و‬ ‫«فسق»ی گەورە کە ئەمانە هەر دەرچون لە‬ ‫ئیسالم دەگەیەنن «كفر دون كفر‪ ،‬وظلم دون‬ ‫ظلم‪ ،‬وفسق دون فسق»‪ .‬طەبەری ئەم ڕاڤەیە‬ ‫و بەم دەستەواژەیە لە چەند ڕێگەیەکەوە لە‬ ‫(عەطاء)ی خوراسانیەوە دەگێڕێتەوە(‪.)٧‬‬ ‫هــەروەهــا لــە (طـــــاووس)ی یەمانیەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە کە وتویەتی‪ :‬ئەم «کفر»ە‬ ‫لێرەدا «کفر»ێک نیە کە خاوەنەکەی لە‬ ‫بكفر ينقل عن‬ ‫ئایین بباتە دەرەوە «ليس ٍ‬ ‫امللّة»(‪.)٨‬‬ ‫ه ــەروەه ــا لــە (ئیبن عــەبــبــاس)ـــەوە‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە وتویەتی‪ :‬ئەم «کفر»ە‬ ‫لــێــرەدا «کــفــر»ە بــەو حوکمە کــە خوا‬ ‫دایبەزاندوە‪ ،‬نەک «کفر» و باوەڕنەبون‬ ‫بە خــوا و فریشتەکانی و کتێبەکانی و‬ ‫پەیامبەرەکانی «هي به كفر‪ ،‬وليس كفرا‬ ‫بالله ومالئكته وكتبه ورسله»‪ ،‬یان لێیان‬ ‫پرسیوە‪ :‬ئەگەر کەسێک حوکمی کرد بە‬ ‫شتێک کە ئەوە نەبو خوا دایبەزاندوە؛ بەمە‬ ‫«کافر» بوە؟ وتویەتی‪ :‬ئەگەر ئەوەی کرد؛‬ ‫ئەوە بەو حوکمە دابەزێنراوە «کافر» بوە‪،‬‬ ‫نەک وەکو ئەوەی بە خوا و ڕۆژی دوایی و‬ ‫ئەمانە «کافر» بوە «إذا فعل ذلك فهو به‬ ‫كفر‪ ،‬وليس كمن كفر بالله واليوم اآلخر‪ ،‬وبكذا‬ ‫وكذا»(‪.)٩‬‬ ‫ئینجا ئەم «کفر»ە کە ناگاتە «کفر»ی‬ ‫بە واتای نا‪-‬موسوڵمانێی؛ چیە؟ بە چەند‬ ‫شێوەیەک لێک‌دراوەتەوە‪ ،‬لەمانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬مەبەست لە «کفر» لێرەدا بێ‌ئەمەکی‬ ‫و نمەک‌نەناسیە‪ ،‬نەک دەرچون لە ئایین‪.‬‬ ‫‪ .٢‬مەبەست لە «کفر» لەم بابەتانەدا‬ ‫کــە مــەســەلــەی بـــاوەڕ نین و مەسەلەی‬ ‫جێبەجێ‌کردنن؛ مەبەست ناموسوڵمانێتی‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکو کردنی کارێکە کە لە کاری‬ ‫نــامــوســوڵــمــانــان دەچــێــت‪ ،‬بـــەاڵم کەسە‬ ‫موسوڵمانەکە خۆی بەوە نابێتە ناموسوڵمان‪.‬‬ ‫ئەم لێکدانەوەیە لە (ئیبن عەبباس)ـەوە‬ ‫هاتوە لە گێڕانەوەیەکدا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هەندێک بە «کفر المعصية» ناوی‬ ‫دەبەن‪ ،‬کە وەکو چەمکی لێکدانەوەی دوەم‬ ‫وایــە‪ .‬واتــە بە «کفر» ناودەبرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫«کفر»ی باوەڕ نیە بەڵکو سەرپێچیە و بە‬ ‫ڕواڵەت لەوە دەچێت کە ئەو کەسە باوەڕی‬ ‫بە فەرمانە پیرۆزەکە نەبێت‪ ،‬بۆیە بە «کفر»‬ ‫ناودەبرێت‪.‬‬

‫مەرجی بەحەاڵڵ‌زانین «استحالل»‬ ‫ئەمە لە ئیسالمدا هەمیشە پرسیارێک بوە‪:‬‬ ‫چ کاتێک فەرمانڕەوا بە جێبەجێ‌نەکردنی‬ ‫(حوکمێک لــە) شــەریــعــەت لــە بــاوەڕ‬ ‫دەردەچێت و بە «هەڵ‌گەڕاوە» دادەنرێت‪:‬‬ ‫هەر بە جێبەجێ‌نەکردنی بەڕەهایی یان‬ ‫لــەگــەڵ بــەحــەاڵڵ‌زانــیــن «اســتــحــال»ی‬ ‫دەرچون لەو حوکمە و گۆڕینی بە یاسایەکی‬ ‫دەستکردی نەگونجاو لەگەڵ شەریعەت؟‬ ‫لێرەدا و لە ڕاڤەی دەقەکەدا بەشێکی زۆر‬ ‫لە ڕاڤەکارانی قورئان مەرجی بەحەاڵڵ‌زانین‬ ‫«استحالل»ی ئەو الدانــە لە شەریعەت‪،‬‬ ‫یاخود نکولی‌کردن «جحود» لەو حوکمە‬ ‫شەرعیە‪ ،‬نکولی‌کردن لەوەی دابەزێنرابێت و‬ ‫بەشێک بێت لە ئیسالم و حوکمە شەرعیەکە‬ ‫بێت؛ دەکەنە مەرجی بە «کافر» دانانی‬ ‫ئەو فەرمانڕەوایەی کارێکی وا دەکات‪ ،‬بە‬ ‫واتای دەرچو لە ئیسالم و نا‪-‬موسوڵمان‪.‬‬ ‫بۆیە طــەبــەری دەڵێت‪ :‬کۆمەڵێک لە‬ ‫ڕاڤەکاران‪ ،‬کە دەقەکە « ُه� ُم الْ َكا ِف ُرونَ »‬ ‫لــەســەر شــێــوەی ڕەه ــای ڕواڵــەتــی خۆی‬ ‫وەردەگــرن کە مەبەست دەرچــون بێت لە‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بــەاڵم لێرەدا مەبەست ئەوەیە‬ ‫ئەو کەسە نکولی بکات لەو حوکمەی خوا‬ ‫دایبەزاندوە و لەسەر ئەم بنەمایەوە حوکمی‬ ‫ي ُك ْم‬ ‫پێ نەکات‪ .‬ئیتر کە دەڵێت « َو َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫ِ َبا َأ ْن َز َل اهللُ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ » مەبەستی‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن َز َل اهللُ‬ ‫ئەمەیە‪ ،‬بەاڵم کە « َو َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫الظ ِ ُ‬ ‫َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم َّ‬ ‫الونَ » و «»‪ ...‬الْ َف ِ‬ ‫اس ُقونَ ›»‬ ‫کە سیفەتی «ظلم» و «فــســق»ی بۆ‬ ‫داناوە؛ بۆ وەسفی ئەوانەیە کە دان دەنێن‬ ‫بەوەدا کە ئەوە حوکمی خوایە و دایبەزاندوە‬ ‫بەاڵم بە هۆکار و پاڵنەرێکی تر جێبەجێی‬ ‫ناکەن‪ .‬طەبەری ئەم لێکدانەوە و ڕاڤەیە‬ ‫لە (ئیبن عەبباس)ـەوە دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫ڕاڤەی دەقەکەدا وتویەتی‪ :‬ئەوەی نکولی‬ ‫بکات لــەوەی خوا دایبەزاندوە؛ «کافر»‬ ‫بوە‪ ،‬و ئەوەی نکولیی لێ نەکات و دانی‬ ‫پێدا بنێت بەاڵم تەنها حوکمی پێ نەکات؛‬ ‫ئەوە تەنها «ظالم» و «فاسق»ـە «من‬ ‫جحد ما أنزل اهلل؛ فقد كفر‪ .‬ومن أق ّر به ومل‬ ‫حيكم؛ فهو ظامل فاسق» (‪.)١٠‬‬ ‫مەرجی گۆڕینی ئەنقەست‬ ‫مــەرجــەکــە بــە دەســتــەواژەیــەکــی تر‬ ‫هاتوە کە لەبریی سیفەتی «جاحد»؛‬ ‫سیفەتی «عامد» بەکاردەهێنێت‪ ،‬واتە‬ ‫ئەو فەرمانڕەوا یان دادوەرە کە حوکمە‬ ‫شەرعیەکە دەگۆڕێت و حوکم بە شتێکی‬ ‫تر دەکات یان دەدات؛ بە ئەنقەست ئەوە‬ ‫بکات‪ .‬ئەمەش ئەوەی لێ دەخوێنرێتەوە کە‬ ‫پێی وا بێت حوکمە شەرعیەکە بە کەڵك‬ ‫نایەت و ئەم هەر بە ئەنقەست دەیگۆڕێت‬ ‫بە یاسایەکی تر‪ .‬نەک لەبەر ئەوەی شتێک‬ ‫ناچاری کردوە بیگۆڕێت و لە دڵەوە هەر‬ ‫باوەڕی پێی بێت‪.‬‬ ‫مەرجی حوکم‌نەکردن بە هەمو شەریعەت‬ ‫هەندێک لــە زانــایــانــی ئیسالم باسی‬ ‫شێوەیەکی تریان کردوە کە فەرمانڕەوای‬ ‫پێ لە ئیسالم دەردەچێت هەرچەند باوەڕی‬ ‫بە حوکمەکانیش هەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەمو‬ ‫حوکمەکانی پەک‌خست و کاری بە هیچیان‬ ‫نەکرد؛ ئــەوە دەبێتە «کافر» بە واتای‬ ‫دەرچــو لە ئیسالم‪ .‬ئەمەش یانی ئەگەر‬ ‫هەندێک لە حوکمەکانی بە هۆکارگەلێک‬ ‫جێبەجێ نەکرد نەک لە ڕوی نکولی‌کردنەوە؛‬ ‫ئەوا بەوە لە ئیسالم دەرناچێت‪.‬‬ ‫پوختەی بیروڕاکان‬ ‫لە ڕاڤەی دەقەکەدا‬ ‫بەکورتی‪ :‬لێکدانەوەی دەقەکە بیروڕای‬ ‫جیاوازی تێ کەوتوە‪ ،‬و ئەم چەند بیروڕایە‬ ‫هەیە بۆ لێکدانەوەی‪ ،‬و بەتایبەتی بۆ‬ ‫پێناسەی «کــافــر» و مەرجەکانی بە‬ ‫«کافر» دانان ئەگەر مەبەست دەرچو بێت‬ ‫لە ئیسالم‪ .‬بەم شێوەیە(‪:)١١‬‬ ‫‪ .١‬هەڵبژێرراوی طەبەری و بیروڕای‬ ‫زۆریــنــە‪ :‬ئــەم سیفەتانە «الْ َ‬ ‫��ك��ا ِف�� ُرونَ ‪...‬‬ ‫الظ ِ ُ‬ ‫َّ‬ ‫الونَ ‪ ...‬الْ َف ِ‬ ‫اس ُقونَ » تایبەتن بە «ئەهلی‬ ‫کیتاب»ـەوە‪ ،‬بەتایبەتی یەهود‪ ،‬ئەوانەیان‬ ‫کە هەندێک لە حوکمەکانی تەوڕاتیان‬ ‫گۆڕیوە و یاسا و ڕێسای تریان لە جێ‬

‫داناون و ئەم یاسایانەی تریان داوەتە پاڵ‬ ‫تەوڕات و شەریعەت‪ .‬طەبەری دەڵێت‪ :‬لە‬ ‫هەمو لێکدانەوەکان؛ ئەوەی بەالی منەوە‬ ‫لە هەمویان لە ڕاستیەوە نزیکترە؛ ئەمە‬ ‫کە ئەم چەند ئایەتە دەربــارەی ئەوانەی‬ ‫«ئەهلی کیتاب» کە دەرچــون لە ئایین‬ ‫دابــەزیــون‪ ،‬چونکە چوارچێوە و پاش و‬ ‫پێشی دەقەکە باسی ئەوان و کردەوەکانی‬ ‫ئەوانە‪ ،‬و جگە لــەوەش ئەوانە کە وایان‬ ‫کردوە؛ لە ڕوی نکولی‌کردنەوە وایان کردوە‬ ‫چونکە ـ وەکو لە گێڕانەوەکانەوە دیارە ـ‬ ‫الفی ئەوەیان لێ داوە کە لە تەوڕاتیشدا هەر‬ ‫ئەو یاسا داهێنراوەی خۆیان باس کراوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر واتایەکی گشتی لە دەقەکە‬ ‫وەربگیرێت؛ دەبێت ڕەچاوی ئەم حاڵەتە‬ ‫بکرێت کە گۆڕینی حوکمی شەرعی بە‬ ‫پاڵنەری نکولی‌کردن و بەحەاڵڵ و شەرعی‬ ‫زانینی یاسا داهێنراوەکە بێت‪ ،‬ئینجا‬ ‫بوترێت ئەمە سیفەتی «کافر»ی دەقەکە‬ ‫دەیگرێتەوە(‪.)١٢‬‬ ‫بــێ گــومــان ئـــەم لــێــکــدانــەوەیــە کە‬ ‫لێکدانەوەی زۆرینەیە؛ ئەوەی تێدا ڕەچاو‬ ‫کراوە کە بەپێی بیروباوەڕی ئەهلی سوننە‬ ‫موسوڵمان هەرچەند گوناهـ و سەرپێچیی‬ ‫گـــەورەش بــکــات؛ «کــافــر» نابێت واتــە‬ ‫لە ئیسالم دەرناچێت‪ .‬مــادەم خــۆی بە‬ ‫گوناهکارو سەرپێچیکەر دەزانێت‪.‬‬ ‫‪ .٢‬بیروڕای ئیبن عەبباس و موجاهید‪:‬‬ ‫دەقەکە گشتیە‪ ،‬موسوڵمانیش دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬ئەگەر موسوڵمانیش حوکمی‬ ‫بە یاسایەکی ئیسالم نــەکــرد‪ ،‬لە ڕوی‬ ‫نکولی‌کردنەوە لە هاتنی لە قــورئــان و‬ ‫سوننەتدا؛ ئــەوە دەبێتە «کافر» واتە‬ ‫دەرچو لە ئیسالم‪.‬‬ ‫‪ .٣‬بــیــروڕای ئیبن مەسعود و ئــەل‪-‬‬ ‫حەسەنی بەصڕەیی‪ :‬دەقەکە گشتیە و‬ ‫موسوڵمانان و یەهود و هەمو ناموسوڵمانان‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬ئەگەر کەسێک لەمانە هەمویان‬ ‫حوکمی خــوای گــۆڕی و بـــاوەڕی بەمە‬ ‫هەبو و بە حەاڵڵی زانــی؛ ئەوە «کافر»‬ ‫بوە بەو واتایەی لە ئایین دەرچــوە‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەگەر فەرمانڕەوایەکی موسوڵمان حوکمێک‬ ‫جێبەجێ نەکات بەاڵم خۆی باوەڕی وا بێت‬ ‫کارێکی هەڵە و گوناهێکی کــردوە؛ ئەوە‬ ‫تەنها بە «فاسق» دادەنرێت نەک «کافر»‪.‬‬ ‫‪ .٤‬بیروڕای هەندێک‪ :‬ئەگەر حوکمی بە‬ ‫هەمو یاسا و حوکمە شەرعیەکان نەکرد؛‬ ‫ئەوە دەبێتە «کافر» واتە لە ئایین دەرچو‪.‬‬ ‫ئیتر جێبەجێ‌نەکردنی هەندێک حوکم بەو‬ ‫شێوەیە نیە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬بیروڕای ئیبن عەبباس و جابیری‬ ‫کوڕی زەید و ئیبن ئەبی زائیدە و ئیبن‬ ‫شوبڕومە‪ ،‬و هەڵبژێرراوی ئیبن ئەل‪-‬‬ ‫عــەڕەبــی‪ ،‬کە دەڵێت‪« :‬الْ��ك��ا ِف � ُرونَ » لە‬ ‫دەقەکەدا موسوڵمانان دەگرێتەوە (جا‬ ‫ئیتر یان «کفر» لێرەدا بە واتای دەرچون‬ ‫لە ئیسالم نیە‪ ،‬یان دەرچون لە ئیسالمە‬ ‫بە مەرجی نکولی‌کردن یان ڕەت‌کردنەوە)‪،‬‬ ‫«ال��ظ ِ ُ‬ ‫َّ‬ ‫��ال��ونَ » مەبەست یــەهــودە‪ ،‬و‬ ‫و‬ ‫«ا َل ِ‬ ‫فاس ُقونَ »‪ .‬ئیبن ئەل‪-‬عەڕەبی وتویەتی‪:‬‬ ‫ڕواڵەتی دەقەکە ئەمە دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ .٦‬بیروڕای طــاووس و ئیبن عەبباس‬ ‫و هەندێکی تر لە پێناسەی «کفر» لە‬ ‫دەقەکەدا‪ ،‬کە ئەمە ناگاتە «کفر» بە واتای‬ ‫دەرچون لە ئیسالم‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫بــە هــۆی ئــەو کــۆدەنــگــیــەوە کــە لە‬ ‫ئیسالمی سوننیدا هەیە لەسەر ئــەوەی‬ ‫موسوڵمانی تــاوانــکــار و گوناهبار بە‬ ‫ناموسوڵمان «کافر» دانانرێت ئەگەر بە‬ ‫حەاڵڵ و دروستی نەزانی و بە گوناهی زانی؛‬ ‫ڕاڤەکارانی قورئان هەمویان بە شێوەیەک‬ ‫دەقەکەیان ڕاڤــە کــردوە کە ئــەوەی لێ‬ ‫ناکەوێتەوە موسوڵمانێک هەندێک حوکمی‬ ‫شەرعی جێبەجێ نەکات و لە جێیان شتی‬ ‫تر جێبەجێ بکات‪ ،‬بەبێ ئەوەی نکولی لە‬ ‫حوکمە شەرعیەکە بکات یان ڕەتی بکاتەوە؛‬ ‫بە «کافر» دابنرێت بە واتای ناموسوڵمان‬ ‫و دەرچو لە ئیسالم‪ .‬هەر بۆیە وتویشیانە‪:‬‬ ‫ئەگەر بڕیار بێت دەقەکە موسوڵمانیش‬

‫بگرێتەوە؛ ئەوە یان مەبەست «کفر»ی بە‬ ‫واتای دەرچون لە ئایین نیە‪ ،‬یان ئەوەیە‬ ‫بەاڵم بەسراوەتەوە بە مەرجی بەحەاڵڵ‌زانین‬ ‫و نکولی‌کردنەوە لە حوکمە شەرعیەکە‪.‬‬ ‫بۆیە دەقەکە نابێتە بەڵگەی باوەڕی گروپە‬ ‫تەکفیری و جیهادیەکان کە دەیانەوێت هەمو‬ ‫دەسەاڵت و فەرمانڕەواییەکانی کۆمەڵگای‬ ‫موسوڵمانی هــاوچــەرخ کــە هەندێک لە‬ ‫حوکمەکانی شەریعەت جێبەجێ ناکەن‪،‬‬ ‫«تەکفیر» بکەن‪ ،‬چونکە ئەم دەسەاڵتانە‬ ‫نە هەمو شەریعەتیان پەک خستوە‪ ،‬و نە‬ ‫نکولییان لە حوکمە شەرعیەکان کردوە‪،‬‬ ‫بەڵکو ب ــەزۆری حاڵەتێکی ناچاریە کە‬ ‫یاسایەک داڕێـــژراوە و دەوڵــەتــی لەسەر‬ ‫دامــەزراوە و ئەو فەرمانڕەوایەی کە دێت‬ ‫ناچارە کاری پێ بکات‪.‬‬ ‫و لە ڕاستیدا ئەو بەکافردانان «تکفیر»ە‬ ‫ڕەهایە بۆ فەرمانڕەوایان؛ ڕێبازی کۆنی‬ ‫خاریجیەکان «خوارج»ی سەرەتای مێژوی‬ ‫ئیسالمیە‪ .‬بۆیە هەر ئــەوان بون یەکەم‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأ ْن�� َز َل اهللُ‬ ‫جار دەقی « َو َم ْ‬ ‫��ن َ ْل َ ْ‬ ‫َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ »ـیان کردوەتە بەڵگە‬ ‫بۆ مەبەستەکەی خۆیان! وەکو (ڕاغیب)ی‬ ‫ئەصفەهانی دەڵێت‪ :‬ئەم دەقە «خەواریج»‬ ‫کردویانەتە بەڵگەی باوەڕەکەی خۆیان کە‬ ‫پێیان وا بوە ئەوەی واز لە جێبەجێ‌کردنی‬ ‫«حوکمی خــوا» دەهێنێت؛ بــە هەمو‬ ‫ي ُك ْم‬ ‫شێوەیەک «کافر»ە «وقوله‪َ ‹ :‬و َم ْن َ ْل َ ْ‬ ‫ِ َبا َأ ْن َز َل اللَُّ َف ُأو َل ِئ َك ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ ›؛ يتعلق به‬ ‫اخلوارج‪ ،‬وزعموا أن التارك حلكم اهلل؛ على كل‬ ‫حال كافر»(‪.)١٣‬‬ ‫بــۆیــە لــە خـــۆڕا نــیــە کــە سەلەفیە‬ ‫مەنهەجیەکان بە گروپە سەلەفیە تەکفیری‬ ‫و ـ بەتایبەتی ـ جیهادیەکان دەڵێن‬ ‫«خەواریج»ی سەردەم!‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬مسلم‪ ،‬صحيح مسلم (املسند الصحيح‬ ‫املختصر بنقل العدل عن العدل إىل رسول اهلل‬ ‫صلى اهلل عليه وسلم)‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد فؤاد عبد‬ ‫الباقي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،3‬ص‪ .1327 .‬الحديث (‪َ « :)1700‬ف َأ ْن َز َل‬ ‫ي ُك ْم ِ َبا َأْن َز َل اهللُ َف ُأو َل ِئ َك‬ ‫اهللُ َت َع َال‪َ ‹ :‬و َم ْن َْل َ ْ‬ ‫الظ ِ ُ‬ ‫ُه ُم الْ َكا ِف ُرونَ ‪َّ ...‬‬ ‫الونَ ‪ ...‬الْ َف ِ‬ ‫اس ُقونَ › ِف الْ ُك َّفا ِر‬ ‫ُكلُّ َها»‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي (جامع البيان يف‬ ‫تأويل ال��ق��رآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمح��د حممد شاكر‪.‬‬ ‫مؤسسة الرسالة ‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2000 ،‬جـ‪،10 .‬‬ ‫ص‌ص‪.357 ،356 .‬‬ ‫(‪ )٣‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.357 .‬‬ ‫(‪ )٤‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.357 .‬‬ ‫(‪ )٥‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.357 .‬‬ ‫(‪ )٦‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.346 .‬‬ ‫(‪ ٧‬و ‪ )٨‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.355‬‬ ‫(‪ )٩‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪.356 ،355‬‬ ‫(‪ )١٠‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.357 .‬‬ ‫(‪ )١١‬القرطيب‪ ،‬تفسري القرطيب (اجلامع ألحكام‬ ‫ال��ق��رآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمح��د ال�بردون��ي‪ ،‬إبراهيم‬ ‫أطفيش‪ .‬القاهرة‪ :‬دار الكتب املصرية‪ .‬الطبعة‬ ‫الثانية‪ .1964 ،‬جـ‪ ،6 .‬ص‪.190 .‬‬ ‫(‪ )١٢‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪ ،10 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.358‬‬ ‫(‪ )١٣‬تفسري الراغب األصفهاني‪ .‬حتقيق ودراسة‪:‬‬ ‫د‪ .‬هند بنت حممد بن زاهد سردار‪ .‬مكة‪ :‬جامعة أم‬ ‫القرى‪ ،‬كلية الدعوة وأصول الدين‪ .‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫‪ . 2001‬جـ‪ ،4 .‬ص‌ص‪.362 ،361 .‬‬

‫ئەم زنجیرەیە ماویەتی‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫ئەوەی لەوە زیاتر درێژ نەبێتەوە؛‬ ‫لێرەدا کۆتایی پێ دێت‪ ،‬و دەکرێت‬ ‫خوێنەر چاوەڕێی هەمو توێژینەوەکە‬ ‫وەکو کتێبێک بکات‬

‫ژمارە (‪)343‬دوشەممە ‪2017/5/29‬‬

‫‪3‬‬

‫سولەیمان و باڵندەی پەپووسلێمان‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫‪٢/١‬‬ ‫وردبوونەوە لە ڕووداوەكانی سەردەمانی‬ ‫كۆن و خوێندنەوەیەكی زانستیانەیش بۆ‬ ‫كەسایەتیە مێژووییەكان؛ دەبنە مایەی‬ ‫گەشەسەندن و پێشكەوتنی كۆمەڵگا لە ڕووی‬ ‫فەرهەنگی و سیاسی و ئابوورییەوە‪ .‬ئاسۆی‬ ‫تێڕامان و بیركردنەوەی تاكەكانیش فراوانتر‬ ‫و ڕۆشنتر دەبن‪ .‬كۆمەڵگا پێشكەوتووەكان‬ ‫بەوردی ڕابردووی كۆن دەخوێننەوە‪ ،‬پەندو‬ ‫عیبرەت و وانەی سوودبەخش لە سەركەوتن‬ ‫و داكەوتنەكانی مێژووی دێرین وەردەگرن‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەیشەوە میللەتانی دوواكەوتوو‬ ‫بەئاسانی خۆیان دەدەن بە دەستەوە و‬ ‫دەبــن بە كۆیلەی ڕابــردوو‪ ،‬بەو ڕادەیــەی‬ ‫بەشێكی زۆری خەڵكەكەی فرمێسك بۆ‬ ‫ڕابــردوو هەڵدەڕێژن و كۆشش دەكــەن لە‬ ‫پێناوی زیندووكردنەوەی سەردەمانی كۆنی‬ ‫بەسەرچوو‪ .‬بەتایبەتی ئێمەی دانیشتووانی‬ ‫ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوین بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی خوێندنەوەیەكی ژیرانە و زانستیانەمان‬ ‫بۆ مێژوو نییە‪ .‬ئەوەتا بەبەر چاومانەوەیە‬ ‫شــەڕی نەگریسی بێ‌ئاكامی توندڕەویی‬ ‫ئیسالمی و مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە‪،‬‬ ‫بە سەدان شار و گوند و ئاوەدانییان لە‬ ‫واڵتانی عێراق و سوریا و لیبیا و یەمەن‬ ‫خاپوور و وێران كــردووە‪ .‬یاخود واڵتێكی‬ ‫وەكــو توركیا كە بۆ ســەدەیــەك دەچێت‬ ‫گوایە سیستەمی كۆماری و عەلمانی پیادە‬ ‫دەكــەن و بانگەشەی ئاوێتەبوون دەكەن‬ ‫لەگەڵ واڵتانی ئــەوروپــادا؛ ئێستا بیر و‬ ‫هزری شۆڤینیی عوسمانی خۆی سەپاندووە‬ ‫بەسەریاندا‪ .‬ئەژدیهای بیری میتافیزیكی الپەڕەیەک لە کتێبی «عجائب المخلوقات»‪ ،‬کە بەردەستیی مرۆڤ و جنۆکە و گیانداران‬ ‫خەریكە دوواڕۆژی دانیشتووانی واڵتی ئێرانی و باڵندە بۆ سولەیمان پێشان دەدات‬ ‫خاوەن ئیمپراتۆریەت قووت بدات‪ .‬بیر و‬ ‫هزر و ئــەدەب و هونەری واڵتی میسر لە‬ ‫دەسەاڵت و پاڵەوانی نەتەوایەتیی مێژووییان بەاڵم لە مێژوودا شەڕوشۆرێكی زۆر لەنێوان‬ ‫سەرەتا و ناوەڕاستی ســەدەی بیستەمدا‬ ‫تەماشایان دەكەن‪ .‬لە كاتێكدا لە هەردوو ئێرانیەكان و یۆنانیەكاندا ڕووی‌داوە و ئێستا‬ ‫بە هەموو الیەكدا تیشكیان دەهاویشت‪،‬‬ ‫كتێبی پیرۆزی ئینجیل و قورئاندا وەكو ئەو دوژمنایەتیە لەنێوانیاندا لە ئارادا نییە‪.‬‬ ‫ئێستا گەر یەكێك سەردانی ئەو واڵتە بكات‬ ‫پاشا و پێغەمبەر وەسف كراون‪ .‬لەم دوو لە هەمووی سەختتر؛ لەشكركێشیەكەی‬ ‫گریانی بۆ بارودۆخی ناهەمواریان دێت‪،‬‬ ‫كتێبە ئایینیەدا باس لەوەیش كراوە كە لەو ئەسكەندەری مەكەدۆنی بوو بۆسەر واڵتی‬ ‫لــەوەوە نزیكە كە ئەو واڵتە نیمچەبیابانە‬ ‫سەردەمە كۆنانەی بەنو ئیسرائیلدا پاشایەتی ئێران‪ .‬هەروەها هیچ كاتێكیش لە مێژوودا‬ ‫ژمارەی دانیشتووانەكەی بگاتە سەد ملیۆن‪.‬‬ ‫و پێغەمبەرایەتی بە ڕێگای ویراسە لە دوژمنایەتی و جەنگ لەنێوان ئێرانیەكان‬ ‫سەبارەت بە واڵتێكی داخراوی چەقبەستووی‬ ‫باوكەوە بۆ كوڕ دەمانەوە‪.‬‬ ‫و جووەكاندا لە ئ ــارادا نــەبــووە‪ .‬بەڵكو‬ ‫وەكو سعودیە؛ وەها چاكە هەر لە بارەیەوە‬ ‫پاشای ئەخمینی (كــورش) كە لە ساڵی‬ ‫نەدوێین‪ .‬دەرهــەق بە ئێمەی كوردی الی‬ ‫(‪ 539‬پ‪.‬ز‪ ).‬بابلی داگیركرد؛ یەك‌سەر‬ ‫جولەکە و هۆشیاریی مێژوویی‬ ‫خۆمانیش؛ دەبینین كەسانی شیاو پەراوێز‬ ‫ئێستا تێكڕای ژمارەی جووەكانی جیهان ئەو جووانەی ئــازاد و سەرفراز كرد كە‬ ‫خراون‪ ،‬بیری میتافیزیكی و بیری خێڵەكی لە‬ ‫لە بیست ملیۆن كەمترە‪ ،‬بەوەیش ناسراون كاتی خۆی (نەبوخەدنەسەر) بەزۆرەملێ‌‬ ‫ڕووی سیاسی و كۆمەاڵیەتییەوە بااڵدەستە‬ ‫كە بیرتیژ و دووربینن و بەباشی مشووری ڕایانی‌گواستبووەوە بۆ بابل‪ .‬لە دەقە‬ ‫و خەریكە كۆمەڵگاكەمان شپرزە و تەنگەتاو‬ ‫دواڕۆژی خۆیان دەخـــۆن‪ .‬هەرگیز بڕوا دێرینەكانی جووەكاندا بەشكۆمەندیەوە باسی‬ ‫دەكــات‪ .‬ڕاستە دەسەاڵتدار و حاكمەكان‬ ‫بەوەیش ناكرێت كە ئەو میللەتە بەزۆری شا كورش كراوە‪ .‬بەاڵم ئێستا ئێران خۆی‬ ‫بەرپرسیارەتیی سەرەكییان بەردەكەوێت؛‬ ‫ئەوەندە ساویلكە بن بەو ڕادەیەی بە دڵ و بە خزاندۆتە نێو دژایەتی‌كردنی جووەكان‪!..‬‬ ‫بــەاڵم لــە هــەمــان كــاتــدا بەشێكی زۆری‬ ‫بەاڵم ناکۆکیی نێوان عەرەب و جووەکان‬ ‫دانیشتوانی ڕۆژهەاڵتی ناوینیش بێ‌بەری هۆش بڕوای تەواویان بە ڕووداوە دراماتیكیە‬ ‫پڕ لە ئەفسانە و داستانەكانی نێو تەوڕات هەر لە بنەڕەتی ئیسالمەوە درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫نین لەم هەموو قەیران و تەڵەزگە ئاڵۆزەدا‪،‬‬ ‫هەبێت‪ .‬بەاڵم سەرەڕای هەمووی؛ توانیویانە لە کەلەپوری ئیسالمیدا دەخوێنینەوە‬ ‫بەڵكو خەڵكانێكی هەڵپەرست یاخود‬ ‫كەسایەتیە مێژووییەكانیان بەباشی بقۆزنەوە کــە‪ :‬پێغەمبەر موحەممەد نەیدەهێشت‬ ‫ساویلكە و ڕەشۆكی زۆر هەن كە پاڵپشتیی‬ ‫و وەكو ڕەمز و هێمای نەتەوایەتیی خۆیان یاوەرەكانی تەوڕاتی جووەكان بخوێننەوە‪.‬‬ ‫گەندەڵكارانی سەرلێشێواو دەكەن‪.‬‬ ‫بەكاریان بهێنن‪ .‬لە ئاكامیشدا توانیویانە لە ڕۆژێك ئیمامی عومەر پارچەیەكی گرتبوو‬ ‫بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەكی ئەم هەموو‬ ‫پاڵیانەوە دەوڵەتێكی ئەتۆمیی پڕ هێز و بە دەستەوە و دەیخوێندەوە‪ ،‬پێغەمبەر‬ ‫كوێرەوەری و دەرەسەریەی ناوچەكەمان؛‬ ‫توانا لە ناوچەكەدا دابمەزرێنن و ڕووبەڕووی پرسیاری ئــەوەی ل ‌ێ دەكــات كە ئایا چی‬ ‫وەها چاكە وردبینییەكی زانستیانەی تەواوی‬ ‫هەموو هەڕەشەیەكی دەرەك ــی ببنەوە‪ .‬دەخوێنێتەوە؟ ئەویش لە وەاڵمدا دەڵ ‌ێ كە‬ ‫ڕووداوەكانی مێژوو بكرێت‪ ،‬لە هەمان كاتدا‬ ‫سەركردەیەكی واڵتــی ئیسرائیل لەبارەی تەوڕات دەخوێنێتەوە‪ ..‬پێغەمبەر لێی تووڕە‬ ‫پێویستە پێداچوونەوەیەك بە سەرگوزشتەی‬ ‫كێشەی نــێــوان ع ــەرەب و ئیسرائیلەوە دەبێت و پارچەكەی لە دەست دەستێنێت‬ ‫ژیــان و هەڵس‌وكەوتی كەسایەتیەكانی‬ ‫وتوویەتی ـ گوایە ـ سوپای عەرەبی لە و فڕێی دەدات و پێی دەڵێت‪ :‬گەر موسا و‬ ‫مــێــژوو بكرێت و بەباشی بخرێنە سەر‬ ‫توانایدا نییە دەرەقەتی سوپای ئیسرائیل عیسا لە ژیاندا بوونایە؛ ئەوا شوێنكەوتەی‬ ‫سەنگی مــەحــەك‪ ،‬بــۆ ئـــەوەی بــەڕوونــی‬ ‫ي؛ َ ْل‬ ‫يسى َح َّي ْ ِ‬ ‫وسى َو ِع َ‬ ‫دەربكەوێت كە داخۆ هەر بەڕاستی پیرۆز و بێت‪ ،‬ئــەوەش لەبەر ئــەوەی كە سەربازی من دەبوون « َل ْو َكانَ ُم َ‬ ‫ئیسرائیلی خاوەنی كەسایەتییەكی مۆدێرنە‪َ ،‬ي َس ْع ُه َما إَِّل ِّات َبا ِعي»(‪.)1‬‬ ‫«موقەددەس»ـن یاخود نا‪..‬؟‬ ‫بـــەاڵم ســەربــازی عــەرەبــی مێشكی بە‬ ‫ئەفسانە و خورافات تەنراوە‪ .‬بە هەر حاڵ؛‬ ‫كەسایەتیی داوود و سولەیامن‬ ‫داوود و سولەیامن‬ ‫ئیسرائیلیەكان توانیویانە بە شێوەیەكی‬ ‫لەنێوان مێژویی ئایینی و شوێنەوار‬ ‫پاشا یان پێغەمبەر؟‬ ‫زیرەكانە سوود لە تــەوڕات و كەسایەتیە‬ ‫هــەردوو كەسایەتیی داوود و سولەیمان‬ ‫(سولەیمان)ی‬ ‫(داوود)‪ ،‬پاشتریش‬ ‫ڕەمزیە مێژووییەكانیان ببینن و قەوارەی لە بازنەی پیرۆزی و موقەدەسەكاندا ناویان‬ ‫كوڕی؛ بە دوو كەسایەتیی ناسراوی مێژوو خۆیان بپارێزن‪.‬‬ ‫هــاتــووە‪ ،‬بــەاڵم لە ئــاســەوار و سەرچاوە‬ ‫دەناسرێن‪ .‬بەتایبەتی بەالی هەرس ‌ێ ئاینی‬ ‫كۆنەكاندا هیچ ئاماژەیەكیان پێ نەكراوە(‪.)2‬‬ ‫ئاسمانیی ناسراو‪ :‬یەهودی و مەسیحی‬ ‫ســەرەڕای هەمووی؛ مێژوویەك خەماڵوە و‬ ‫کێشمەکێشی یەهودی و عەرەبی‪-‬‬ ‫و ئیسالم‪ ،‬ئەم دوو كەسایەتیە سەنگ و‬ ‫باس لەوە كراوە كە داوود بەدرێژایی چل‬ ‫ئیسالمی‬ ‫قورساییەكی زۆریان هەیە‪ .‬لە «تەوڕات»ی‬ ‫ناكۆكیی نێوان عــەرەب و جووەكان ساڵ حوكمڕانیی كردووە‪ 1004-960( :‬پ‪.‬ز‪.).‬‬ ‫جووەكاندا وەكــو دوو پاشای بە زەبــر و‬ ‫مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە‪ .‬وەکوو چۆن دوای ئــەوەی پاشای ئیسرائیل (شائول)‬ ‫زەنگ باسیان لێوە كراوە‪ ،‬نەك وەكو دوو‬ ‫ناكۆكیی نێوان عــەرەب و ئێرانییەكانیش دەمرێت ـ كە لە قورئاندا بە «طالوت» ناوی‬ ‫پێغەمبەر‪ .‬جووەكانیش وەكــو پێغەمبەر‬ ‫بەدرێژایی مێژوو هەر سەخت و دژوار بووە‪ .‬براوە ـ داوود هەڵ‌دەبژێردرێت بۆ پاشایەتیی‬ ‫نــاویــان نــابــەن‪ ،‬بەڵكو وەكــو پاشای پڕ‬ ‫ئیسرائیل و (ئورشەلیم) دەكات بە پایتەختی‬

‫مێالمپۆس‪ ،‬لە ئەفسانەی یۆنانیدا‪ ،‬کە زمانی باڵندە و مێرووی زانیوە‬ ‫حەفتا ه ــەزار كەسی هــەبــوو كــە داریــان‬ ‫دەگواستەوە‪ .‬هەشتا هەزاری تریش لە چیادا‬ ‫بەردیان هەڵ‌دەكەند‪ .‬سەرەڕای س ‌ێ هەزار و‬ ‫س ‌ێ سەد كەسی تریش كە سەرپەرشتیار‬ ‫بوون» (کتێبی «پاشایان»ی یەکەم‪.)6 5 :‬‬ ‫لە قورئانیشدا هاتووە كە‪ :‬مرۆڤ «ئینس» و‬ ‫جنۆکە «جینن» و باڵندە و پەلەوەر؛ هەموو‬ ‫وەكو سەرباز بۆ سولەیمان كاریان كردووە‪:‬‬ ‫« َو ُح ِش َر لِ ُس َل ْي َمانَ ُج ُنو ُد ُه ِمنَ ْال ِِّن َو ْالِْن��س‬ ‫َو َّ‬ ‫الط ْ ِي‪َ ،‬ف ُه ْم يُو َز ُعونَ » (النمل‪َ « ،)17 :‬و ِمنَ‬ ‫ْال ِِّن َم ْن َي ْع َم ُل َب ْ َ‬ ‫ي َي َد ْي ِه ِب ِإ ْذنِ َربِّ ِه» (سبأ‪.)12 :‬‬

‫ئــەوی تریان دەكــات! ئەویش دەڵێت‪ :‬بۆ‬ ‫شیربایی كچەكەم دە كەالوەی شارم دەوێت‪.‬‬ ‫ئەمی تریشیان بەو داواكارییە قایل نابێت‬ ‫و دەڵێت لە شــاردا زەحمەتە دە كــەالوە‬ ‫دەست‌كەوێت‪ .‬باوكی نێرینەكەیش دێتە وەاڵم‬ ‫و دەڵێت‪« :‬خەمت نەبێت گەر نەوشیروان‬ ‫حاكم بێت و بەختەك وەزیــر بێت؛ هەزار‬ ‫كەالوە بە فلسێك!»‪ ،‬ئەمەیش بەو مانایە‬ ‫دێت گوایە لە ئاكامی زوڵم و ستەمی پاشا‬ ‫و بەدگۆیی بەختەكی وەزیریدا ئەوا هەموو‬ ‫واڵت دەبێت بە وێرانە و كەالوە‪ ..‬بە بیستنی‬ ‫ئــەم قسانە نەوشیروان ڕادەمێنێت و بە‬ ‫كردەوەكانی خۆیدا دەچێتەوە و دەڵێت‪ :‬ئایا‬ ‫من بەم ئەندازەیە ستەمكارم و تاوەكو ئێستا‬ ‫بە خۆمم نەزانیوە‪!.‬؟ پاش ئەم ڕووداوە شا‬ ‫نەوشیروان پەند و عیبرەت وەردەگرێت و‬ ‫دەبێت بە دادگەرترین و عادیلترین پاشای‬ ‫سەر ڕووی زەوی‪.‬‬

‫سولەیامن و شاژنە بەلقیس‬

‫واڵت(‪ ،)3‬وەکو لە قورئانیشدا ئاماژە دەکات‬ ‫بۆ هەڵ‌بژاردنی طالوت بە پاشا‪َ « :‬و َق َال َُل ْم‬ ‫َنب ُِّي ُه ْم‪ :‬إ َِّن َّ َ‬ ‫الل َق ْد َب َع َث َل ُك ْم َطالُوتَ َم ِل ًكا‪َ .‬قالُوا‪:‬‬ ‫ْن َأ َح ُّق ب ُْ‬ ‫ون َل ُه ُْ‬ ‫َأنَّى َي ُك ُ‬ ‫ال ْل ُك َع َل ْي َنا َو َن ُ‬ ‫ِال ْل ِك ِم ْن ُه‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اصط َفا ُه‬ ‫َو َ ْل يُ ْؤتَ َس َعة ِمنَ الالِ ؟ قال‪ :‬إ َِّن الل ْ‬ ‫َُّ‬ ‫َع َل ْي ُك ْم َو َزا َد ُه َب ْس َط ًة ِف الْ ِع ْل ِم َو ْال ِْس ِم‪َ ،‬والل يُ ْؤ ِتي‬ ‫ُم ْل َك ُه َم ْن َي َشا ُء‪َ ،‬واللَُّ َو ِاس ٌع َع ِلي ٌم» (البقرة‪:‬‬ ‫‪ .)247‬پاش مردنی داوود یەكسەر سولەیمانی‬ ‫كــوڕی دەبــێــت بــە جێنشینی‪ .‬دەوڵــەتــی‬ ‫عیبریەكان كە جووەكان زۆر بە مەزنی باسی‬ ‫لێوە دەكەن؛ لە ڕاستیدا واڵتێكی بچوك بووە‬ ‫و بەو ڕادەیە پان و بەرین و بەهێز نەبووە‪.‬‬ ‫پاش مردنی سولەیمان (ڕەحەبعام)ی كوڕی‬ ‫سولەیامن و زمانی باڵندە‬ ‫دەبێت بە پاشا و واڵتەكەیش دەبێت بە‬ ‫هەروەها لە قورئاندا هاتووە كە سولەیمان‬ ‫دوو بەشەوە‪ :‬واڵتی (ئیسڕائیل) لە باكوور لە زمانی تەیر و تواڵ و پەلەوەری زانیوە‪:‬‬ ‫ان دَا ُوودَ‪َ ،‬و َق َال‪َ :‬يا َأيُّ َها َّ‬ ‫كە پایتەختەكەی (سامیرە) بوو‪ ،‬و واڵتی « َو َور َِث ُس َل ْي َم ُ‬ ‫اس!‬ ‫الن ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫(یەهودا)یش لە باشوور كە پایتەختەكەی ُعلِّ ْم َنا َم ْن ِطقَ الط ْ ِي‪َ ،‬وأو ِتي َنا ِم ْن كل َش ْي ٍء‪ ،‬إ َِّن‬ ‫(ئورشەلیم) بوو‪ .‬شای بابلی نەبوخەدنەسەر َه َذا َُل َو الْ َف ْض ُل ُْ‬ ‫ال ِب ُ‬ ‫ني» (النمل‪ .)16 :‬لە‬ ‫دوو جار شــااڵوی بردۆتەسەر ئورشەلیم‪ :‬قورئاندا باس لەوەیش كراوە كە سولەیمان‬ ‫(‪ 597‬پ‪.‬ز‪ ).‬و (‪ 587‬پ‪.‬ز‪ ،).‬و جوویەكی زمانی مێروولەیشی زانــیــوە‪ .‬یەكێك لە‬ ‫زۆریشی بــەرەو بابل ڕاگواستۆتەوە‪ .‬شای موفەسیرەكان‪ ،‬كە ناوی (ڕازی)ـە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫ئاشوری (سەرگۆنی دووەم) لە (‪ 720‬پ‪.‬ز‪ ).‬ڕۆژێك سولەیمان بە خۆی و سەربازەكانیەوە‬ ‫ئیسڕائیل داگیر دەكــات و پاشای واڵتیش بە دۆڵی مێروولە « َوا ِدي َّ‬ ‫الن ْملِ »دا ـ كە‬ ‫(هۆشەعی كوڕی ئێالهـ) دەستگیر دەكات‪ .‬پڕە لە مێروولە ـ ڕەت‌دەب ــن‪ ،‬گوێی لێوە‬ ‫ئیمپراتۆر (تیتوس)ی ڕۆمانی لە ساڵی دەبێت یەكێك لە مێروولەكان مێروولەكانی‬ ‫(‪ 70‬ز‪ ).‬شاری ئورشەلیم و «هەیكەل» تر ئاگادار دەكاتەوە و پێیان دەڵێت‪ :‬بچنە‬ ‫(=پەرستگا)ـەکەی سولەیمان خاپوور نێو كونەكانتانەوە چونكی سولەیمان و‬ ‫سولەیامن و پەپووسڵێامن‬ ‫دەكات‪ .‬ڕوخانی دەوڵەتی یەهودا و ئورشەلیم سەربازەكانی بــێــرەدا ڕەت‌دەبـــن و بەبێ‌‬ ‫هەروەها لە تەوڕاتدا باس لە باڵندەی‬ ‫لــە دەوروبـــــەری (‪ 200‬پ‪.‬ز‪ ).‬لــە الیــەن‬ ‫سەلوکیەكانەوە كاریگەرییەكی زۆری هەبوو ئاگایی دەتان پلیشێننەوە‪ ،‬و سولەیمان لە پەپووسلێمان نــەكــراوە كە وەكــو پەیك‬ ‫ئاستی خۆیەوە كاتێك گوێی لەم‬ ‫قسانە و نامەبەری نێوان سولەیمان و بەلقیس‬ ‫«ح َّتى ِإ َذا َأ َت ْوا َع َ‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫لە ڕووی ئایینیەوە‪ .‬سەلوکیەكان مەبەستیان دەبێت پێ‬ ‫‌دەكەنێت(‪ ُ ُ ُ َ َ :)6‬ئاسمانی تەی كــردووە‪ .‬لە تەوڕاتدا تەنها‬ ‫بوو شارستانیەتی هێلینی و بۆچوونەكانی‬ ‫ِ َّ لِ َ َ َ ْ َ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫لەنێو كۆمەڵگای جووەكاندا باڵو بكەنەوە(‪َ .)4‬واد الن ُْم ؛ َ قال ْت نُلة‪َ :‬ي َا أيُّ َها الن ْمل! ادْخل َوا ناوی «هەدەد»ی عیبری سەرنج ڕادەکێشێت‬ ‫ي ِط َم َّنك ْم ُسل ْي َم ُ ُ‬ ‫َم َسا ِك َنك ْم ل َ ْ‬ ‫ان َو َُجنو َُد ُ َه َو ُه ْم ل کە وەكو ناوی پیاوان هاتووە‪ ،‬و کەمێک‬ ‫اح ًكا ِم ْن َ‬ ‫َي ْش ُع ُرونَ ‪َ .‬ف َت َب َّس َم َض ِ‬ ‫ِ‬ ‫!‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫‪:‬‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ لە وشەی « ُه ْدهُد»ی عەرەبیەوە نزیکە بە‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ِ َ َ َّ َ ْ‬ ‫دەستپێکی دەسەاڵتی سولەیامن‬ ‫أ ْو ِز ْع ِن أ َن أ َشك َر َن ْع َمتك اًل ِت أن َعمْتَ َعل َ​َّي َو َْعلى واتــای پەپووسلێمانكە‪ ،‬بەاڵم جیاوازیشن‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ْخ‬ ‫د‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ال‬ ‫ص‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫َي‬ ‫د‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ساڵ‬ ‫ســولــەیــمــان کــە بــۆ مـــاوەی چــل‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ‬ ‫ْ ُ َ ِ و لێکچوونەکەیان واتــایــەک نابەخشێت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ح ِتك ِف ِع َبا ِدك َّ ِ ِ َ‬ ‫حوكمڕانیی عیبریەكان دەكات‪ِ 9٣١-9٧١( :‬ب َر ْ َ‬ ‫الصالني» (النمل‪ ،18 :‬یەكێكیش لــەو (هــــەدەد) نــاوانــەی ئەو‬ ‫‪.)19‬‬ ‫پ‪.‬ز‪).‬؛ هەر لەگەڵ دەستبەكاربوونیدا زۆربەی‬ ‫سەردەمانە؛ خانەدانێکی ئەدۆمی بوە کە‬ ‫زمانزانیی‬ ‫باسی‬ ‫میللیەكاندا‬ ‫حیكایەتە‬ ‫لە‬ ‫نەیارەكانی خۆی دەكوژێت‪ .‬برا گەورەكەی‬ ‫ڕای کــردوە بۆ میصر و لەوێوە دژایەتیی‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫مرۆڤەوە‬ ‫الیەن‬ ‫لە‬ ‫گیانلەبەران‬ ‫و‬ ‫باڵندە‬ ‫خۆیشی بــە نـــاوی «ئــەدۆنــیــاهـــ»ـــەوە‬ ‫سولەیمانی كردووە‪« :‬كاتێك هەدهەد هەواڵی‬ ‫دەكوژێت (شا سولەیمان ‹بەنایاهـ›ی كوڕی لە حیكایەتێكی یۆنانیی كۆندا هاتووە كە مردنی داوود و كوژرانی سوپاساالر یوئابی‬ ‫‹یەهویاداع› دەنێرێت و ئەدۆنیاهـ دەكوژێت‪( :‬مێالمپۆس) ‪ Melampus‬گوایە زمانی بیست؛ بە فیرعەونی وت ڕێم‌بدە بگەڕێمەوە‬ ‫کتێبی «پاشایان»ی یەکەم‪.)2 :‬‬ ‫تەیرو تواڵی زانیوە چونكی مار و مێروو بــۆ ســەر زەوی‌وزاری خـــۆم» (کتێبی‬ ‫تریشدا‬ ‫حیكایەتێكی‬ ‫لە‬ ‫لێستبووەوە‪.‬‬ ‫زمانیان‬ ‫«پاشایان»ی یەکەم‪.)٢١ :11 :‬‬ ‫سولەیامن و دروستکردنی «هیکل»ـەکەی لە ئەفسانەی نەرویجیی کۆندا (سیگورد)‬ ‫یــەكــێــك لــە كــارەكــانــی ســولــەیــمــان ‪Sigurd‬ی پاڵەوان لە ئاكامی خواردنەوەی‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫زانیوە(‪.)7‬‬ ‫دروستكردنی «هەیكەل»ی سولەیمان بوو‪ ،‬خوێنی ئەژدیهادا زمانی باڵندەی‬ ‫(‪ )1‬رشيد اخليون‪ ،‬األدي��ان واملذاهب‬ ‫كە‬ ‫دەگێڕێتەوە‬ ‫واتە پەرستگای یەهودی‪ ،‬لە شاری ئورشەلیم‪ .‬حیكایەتێكی كوردییش وەها‬ ‫بالعراق‪ .‬دار اجلمل‪ .2007 ،‬ص‪.139 .‬‬ ‫خەڵكی واڵت بەزۆرەمل ‌ێ كاریان تێدا دەكرد‪( .‬هەیاس‌ی خاس)ی دانا زمانی گیانلەبەرانی‬ ‫(‪ )2‬ف��راس السواح‪ ،‬القصص القرآني و‬ ‫هەر هاونیشتمانیەك لە ماوەی س ‌ێ مانگدا زانیوە‪ .‬بەپێی ئەم چیرۆکە؛ ئەم بلیمەتە لە متوازياته التوراتية‪ .‬دمشق‪ :‬دار عالء الدين‪،‬‬ ‫دەبوو یەك مانگ لەو «هەیكەل»ـەدا بێگاری سەردەمی شای ئێرانی‪-‬ساسانی (نەوشیروان) ‪ .2013‬ص‪.101 .‬‬ ‫(‪ )3‬د‪ .‬هديب غزالة‪ ،‬الصالت السياسية و‬ ‫بكات‪ .‬هەروەها سولەیمان شاری (تەدمور)ی ی ناسراو بە «دادگەر»‪ ،‬و وەزیرە بەدگۆكەی‬ ‫دامەزراند‪ .‬لەبەر زۆریی كرێكار و وەستا لە (بەختەك) ژیاوە‪ .‬ڕۆژێك پاشا و هەیاس بە احلضارية بني بالد الرافدين وبالد الشام‪ .‬دار‬ ‫بیناكەدا وتراوە گوایە جنۆكەیش بەشداریی تەنیشتی كە الوەیەكدا ڕەت‌دەبن‪ ،‬دەبینن دوو املدى‪ .2009 ،‬ص‪.66 .‬‬ ‫(‪ )4‬د‪ .‬عز الدين عناية‪ ،‬االستهواد العربي‪.‬‬ ‫باڵندەی كوندەپەپوو لەنێو كەالوەكەدا بە‬ ‫تێدا كردووە(‪ .)5‬لە تەوڕاتدا هاتووە‪« :‬شا تەنیشتی یەكترەوە هەڵ‌نیشتوون و لەنێوان دار اجلمل‪ .2006 ،‬ص‪.98 .‬‬ ‫سولەیمان لە هەموو ئیسڕائیلدا بێگاریی‬ ‫(‪ )5‬كامل النجار‪ ،‬قراءة منهجية لإلسالم‪.‬‬ ‫بە س ‌ێ هــەزار پیاو دەكــرد‪ .‬هــەر جــارەی خۆیاندا دوكە‪-‬دوكیانە‪ .‬پاشا لە هەیاس‬ ‫دەپرسێت كە‪ :‬ئایا ئەو دوو باڵندەیە لەبارەی طرابلس‪ :‬دار تالة للنشر‪ .2005 ،‬ص‪.124 .‬‬ ‫دە هــەزاری بۆ مــاوەی مانگێك دەنــارد بۆ‬ ‫(‪ )6‬هالة العوري‪ ،‬خ��ارج الصندوق فى‬ ‫لوبنان بۆ كاركردن‪ .‬بەم جۆرە هەر كەسێك چییەوە دەدوێن؟ دووای ئەوەی هەیاس گوێ‌ متاهات التأويل‪ .‬دار اجلمل‪ .2015 ،‬ص‪.281 .‬‬ ‫مانگێك كاری دەكرد و دوو مانگیش لە ماڵی بۆ قسەكانی ئەو دوو باڵندەیە ڕادەدێرێت؛‬ ‫(‪ )7‬د‪ .‬عبد احلميد يونس‪ ،‬احلكاية الشعبية‪.‬‬ ‫خۆیدا دەبــوو‪ .‬ئەدۆنیرام سەرپەرشتیاریی بە پاشا دەڵێت ـ گوایە ـ‪ :‬یەكێك لەو دوو بغداد‪ :‬دار الشؤون الثقافية‪ .‬ص‪.32 .‬‬ ‫بێگارییەكانی دەكــرد‪ .‬هەروەها سولەیمان باڵندەیە بۆ كوڕەكەی داخوازیی كچەكەی‬

‫لە تەوڕاتدا بە شێوەیەكی كورت باسی‬ ‫نێوان سولەیمان و شاژنی (سبأ) لە یەمەن‬ ‫كــراوە‪ .‬ئــەوەی لە ڕێــوە تێبینی دەكرێت؛‬ ‫ئەوەیە كە لە نێو تەوڕات و ئینجیل و قورئاندا‬ ‫ناوی شاژنە «بەلقیس» نەهاتووە‪ .‬بەڵكو لە‬ ‫قورئاندا باسی هاتووە وەكو شاژنێكی خاوەن‬ ‫تەخت «عرش»ێکی مەزن كە پاشایەتیی‬ ‫سەبەء دەكات و هەموو شتێکی هەیە‪ِ « :‬إنِّي‬ ‫ْت ا ْم َر َأ ًة َ ْت ِل ُك ُه ْم َوُأو ِت َي ْت ِم ْن ُك ِّل َش ْي ٍء َو َ َلا‬ ‫َو َجد ُ‬ ‫َع ْر ٌش َع ِظي ٌم» (النمل‪.)23 :‬‬ ‫لە تەوڕاتدا (مەبەست؛ پەیمانی کۆن)‬ ‫هاتووە كە شاژن ــ بەب ‌ێ ئەوەی ناوی بهێنرێت‬ ‫ـ سەردانی سولەیمانی كردووە و دیاریی بۆ‬ ‫هێناوە‪ ،‬بەاڵم سولەیمان ویستوویەتی بۆی‬ ‫بسەلمێنێت كە ســەروەت و سامانی خۆی‬ ‫گەلێك لە هی ئــەو زۆرتــرە «پاشا چوار‬ ‫هەزار و س ‌ێ سەد و بیست كیلۆ لە زێڕ و‬ ‫كۆمەڵێك بەردی گرانبایی پێشكەش بە شاژن‬ ‫دەكات» (کتێبی «پاشایان»ی یەکەم‪،9 :‬‬ ‫‪ .)10‬ئەم زیادەڕەویانە لە زۆر جێگەی تری‬ ‫دەقەکاندا دەربــارەی ســەروەت و سامانی‬ ‫سولەیمان هاتوون‪ ،‬بۆ نموونە؛ لە تەوڕاتدا‬ ‫باس كراوە کە سولەیمان «خاوەنی حەوت‬ ‫سەد ژن و س ‌ێ سەد كەنیزە بووە» (کتێبی‬ ‫«پاشایان»ی یەکەم‪.)11 ،10 :‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪)343‬دوشەممە ‪2017/5/29‬‬

‫حەمید دەباشی و سالڤۆی ژیژەك و پرسیارێكی بەتوێكڵ‪:‬‬

‫ئایا ئەوانەی ئەورپی نین دەتوانن بیربكەنەوە؟‬ ‫عەلی سەعید‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫حەمید دەباشی چاوەڕێی نەدەكرد‬ ‫ئــەو پرسیارەی وەك شۆخییەكی‬ ‫فیكریی وروژانــــــدی‪ ،‬لــەنــاوەنــدە‬ ‫فەلسەفییەكانی ئەوروپادا‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫چێ‌ و خومە بنێتەوە‪.‬‬ ‫دەباشی كە كەسێكی ئەمریكی‪/‬‬ ‫ئێرانی (ئۆپۆزسیۆنە) و مامۆستایە‬ ‫لە زانــكــۆی بەناوبانگی كۆڵۆمبیا‬ ‫لە نیویۆرك‪ ،‬لە كتێبەكەیدا (ئایا‬ ‫ئــەوانــەی ئــەوروپــی نین دەتــوانــن‬ ‫بیربكەنەوە؟‪ -‬لــە باڵوكراوەكانی‬ ‫المتوسط ‪ )2016‬كە كۆمەڵە وتارێكەو‬ ‫لەبارەی ئەو پرسیارە بەتوێكڵەوە‬ ‫نوسیونی كە لەسەرەتای ساڵی ‪2013‬‬ ‫وەك وتارێك‪ ،‬لە ماڵپەڕی (جەزیرەی‬ ‫ئینگلیزی)دا بـــاوی كــردۆتــەوەو‬ ‫هەڵاڵیەكی گــەوەرەی وای نایەوە‪،‬‬ ‫یەكێك لە بەناوبانگترین فەیلەسوفانی‬ ‫ئەوروپا كە سالڤۆی ژێژەكە دەهری‬ ‫بێت و بیگەیەنێتە ئــەو ئاستەی‬ ‫دیارترین بیرمەندەكانی خۆرهەاڵت لە‬ ‫وەاڵمی فەیلەسوفێكی ئەوروپی (كە‬ ‫ئەمریكادا‪.‬‬ ‫داكۆكی لە تێزەكەی دەباشی كردبوو)‬ ‫دەبـــاشـــی ڕەخـــنـــە ئــاڕاســتــەی‬ ‫بەشێوەیەكی زبر بداتەوەو پێی بڵێت‪:‬‬ ‫بیرمەندانی ئەوروپا دەكــات و بەر‬ ‫(نەفرەتت لێبێت واڵتەر میگنۆلۆ)‪.‬‬ ‫لەهەموشیان‪ ،‬ڕەخنە لە سالڤۆی‬ ‫مەبەستی سەرەكی لەنوسینی ئەو‬ ‫ژیژەك دەگرێت و پێیوایە ئەوانە تا‬ ‫وتارە ئەوەیە‪ ،‬حەمید دەباشی دەیەوێت‬ ‫ئێستاش‪ ،‬لە بازنە بەرتەسكەكانی‬ ‫بابەتێكی (كــۆن‪ /‬نــوێ‌) بێنێتەوە‬ ‫خۆیاندا مــاونــەتــەوەو دوورن لەو‬ ‫بــەربــاس كــەئــەویــش ئیشكالیەتی‬ ‫گۆڕانكاریانەی لە واڵتانی عەرەبیدا‬ ‫ناوەندچێتی ئەقڵی ئەوروپیە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ڕویانداوە‪.‬‬ ‫هانی بیرمەندێكی وەك سالڤۆی‬ ‫ئەوەشمان بەبیردێنێتەوە كە‬ ‫ژیژەك دەدات تا بەهانەكانی خۆی‬ ‫دیاردەی كۆلۆنیالیزم وایكرد‪ ،‬جۆرێكی‬ ‫دەرهەق بەوەی (بۆچی هیچ شتێك‬ ‫تایبەت و دیــاریــكــراو لە مەعریفە‬ ‫وەرناگرێت كە غەیرە ئەوروپاییەكان‬ ‫لەتێكڕای دنیای كۆلۆنیالیزەكراودا‬ ‫دەیڵێن)‪ ،‬ڕونبكاتەوە‪.‬‬ ‫بەرهەمبێت‪ ،‬هــەر لە ئاسیاوە بۆ‬ ‫لێرەوە دەباشی دەپرسێت‪( :‬بۆچی‬ ‫ئەفریقا و بۆ ئەمریكای التین و ئەوەش‬ ‫دەبــێــت ئــەوروپــایــیــەكــان نەتوانن‬ ‫ئەوەیە كە لەمڕۆدا لێی دەكۆڵینەوە و‬ ‫تەنانەت ئەو شتانەش بخوێننەوە كە‬ ‫پێیدەڵێین‪ -‬پۆست كۆلۆنیالیزم‪.-‬‬ ‫بەو زمانەی خۆیان لێی تێدەگەن‪،‬‬ ‫لـــــەدوای ئــــەوانــــەوە دەبــاشــی‬ ‫دەیاننوسین؟)‪.‬‬ ‫دەڵـــێـــت‪( :‬لــەنــوســیــنــەكــانــمــدا‬ ‫بالێرەدا ئێستێك بكەین و ئەوە‬ ‫دەربــــارەی ڕاپەڕینەكانی واڵتانی‬ ‫ڕونبكەینەوە كە حەمید دەباشی‬ ‫عـــەرەب و بــزوتــنــەوەی ســـەوز لە‬ ‫بیرمەندێكی پسپۆڕە لە لێكۆڵینەوەی‬ ‫ئێران‪ ،‬باسم لــەوەکــردووە كە ئەو‬ ‫پۆست كۆلۆنیالیزم و سااڵنێكی‬ ‫ڕوداوانــە دەریانخست‪ ،‬شێوازەكانی‬ ‫دورودرێژ لە زانكۆی كۆلۆمبیا‪ ،‬دۆست‬ ‫بەرهەمهێنانی مەعریفەی سەردەمی‬ ‫و هاوپیشەی بیرمەندی كۆچكردوی‬ ‫پۆست كۆلۆنیالیزم‪ ،‬كاڵبۆتەوە و‬ ‫فەلەستینی ئێدوارد سەعید (‪-1935‬‬ ‫هیچی لەبارەدانەماوە)‪.‬‬ ‫‪)2003‬بووە‪.‬‬ ‫ئەمە وەك پێشەكییەكەو بۆ ئەوەیە‬ ‫لە كتێبەكەیدا وتارێكی دۆستانەی‬ ‫تا بە سالڤۆی ژیــژەك و زۆرێــك لە‬ ‫تــێــدایــە‪ ،‬لـــەبـــارەی پــەیــوەنــدی‬ ‫فەیلەسوفانی ئــەوروپــا (ئــەوانــەی‬ ‫نێوانیانەوە‪ .‬شایەنی باسە زانكۆی‬ ‫تا ئێستاش بەڵگە بەنوسینەكانی‬ ‫كۆلۆمبیا بۆتە قیبلەگای بــاس و‬ ‫بیرمەندانی پۆست كۆلۆنیالیزمی‬ ‫خــواســی ئــۆریــانــتــالــیــزم و پۆست‬ ‫وەك فرانز فانۆن دێننەوە‪ -‬ژیژەك‬ ‫كۆلۆنیالیزم‪ ،‬ئەوەش بەهۆی هەوڵی‬ ‫لــەوەاڵمــدانــەوەی واڵتەر میگنۆلۆدا‬ ‫ئێدوارد سەعید و لــەدوای ئەویش‬ ‫بەڵگە بــەو دێــنــێــتــەوە‪ ،)-‬بڵێت‪:‬‬ ‫حەمید دەباشیەوە كە تێزەیەكی‬ ‫(هــەلــومــەرجــی بــەرهــەم هێنانی‬ ‫گرنگی بەناوی (پۆست ئۆریانتالیزم)‬ ‫مەعریفەی ئەو قۆناغە‪ ،‬جیاوازە لەهی‬ ‫ەوە‪ ،‬هێنایە ئاراو بەوەش توانی ئەو‬ ‫ئەمڕۆ)‪.‬‬ ‫پرۆژەیە تەواوبكات كە ئێدوارد سەعید‬ ‫ڕەخنەگرتن لە ئۆریانتالیزم لەالیەن‬ ‫دەستی داوبویێ‪ ،‬بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئێدوار سەعیدەوە‪ ،‬ڕەخنەگرتن بوو‬ ‫ئەو گۆڕانكارییە مێژویی و سیاسیانەی‬ ‫لەشێوازی بەرهەمهێنانی مەعریفە‪.‬‬ ‫لەدەیەی ڕابردودا ڕویانداوە‪.‬‬ ‫مەعریفەیەك كــە لــەگــەڵ پــرۆژەی‬ ‫لــــێــــرەوە لــەپــێــگــەی گــرنــگــی‬ ‫ئیمپریالستی ئەوروپی‪ ،‬لەو سەردەمە‬ ‫حەمید دەباشی حاڵی دەبین‪ ،‬بۆ‬ ‫دورودرێــژانــەی كۆلۆنیالیزەكردندا‬ ‫بەرەنگاربونەوەی هــزری فەلسەفی‬ ‫دەگونجا‪.‬‬ ‫بــاوی ئــەوروپــی‪ .‬بەتایبەت كە ئەو‬ ‫حــەمــیــد دەبـــاشـــی لــەهــەوڵــی‬ ‫كەسێكە لەخۆرهەاڵتی ئیسالمییەوە‬ ‫ئەوەدایە بیسەلمێنێ‌ خۆرهەاڵتناسی‬ ‫هاتووە و هەڵگری كلتوری عەرەبیشە‬ ‫پرۆژەیەكی كڵۆمدراو و پڕاوپڕنییە‪،‬‬ ‫(چونكە لە ئەحواز لەدایكبووە)و‬ ‫ڕونیشی دەكاتەوە كە ئۆریانتالیزم‬ ‫ئەوەش وایكردووە‪ ،‬لە ڕووی كلتوری‬ ‫بەرهەمی چركەساتێكی دیاریكراوە‬ ‫و ژیارییەوە خۆرهەاڵت هەزم بكات و‬ ‫لەمێژوی كۆلۆنیالستی ئەوروپیدا و‪-‬‬ ‫لەتەمەنێكی زۆر كەمیشدا‪ ،‬بۆخوێندن‬ ‫بەوپێیەشی وایە‪ ،-‬ئەوا دەگۆڕێت و‬ ‫دەچــێــتــە واڵتـــە یەكگرتووەكانی‬ ‫لەگەڵ چارەنوسی ئیمپریالیزمیشدا‬ ‫ئەمریكا و لەڕێی هــەوڵ و توانای‬ ‫گلۆردەبێتەوە‪ .‬كــەواتــە بەمجۆرە‬ ‫فیكری خۆیەوە‪ ،‬دەبێتە یەكێك لە‬

‫لەم‬ ‫كتێبەیدا‪( :‬ئایا‬ ‫ئەوانەی ئەوروپی‬ ‫نین دەتوانن بیربكەنەوە؟)‬ ‫كە وتارگەلێكی سیاسی‬ ‫لەخۆدەگرێت و خوێندنەوەن‬ ‫بۆ گۆڕانی بارودۆخ لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی و ئیسالمیدا‪ ،‬دەباشی وەك‬ ‫فەیلەسوفێكی ئەم سەردەمەمان‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬فەیلەسوفێك توانای‬ ‫تێگەیشتنی چركەساتی ئێستای‬ ‫هەیەو دەتوانێت دەرەنجامی فیكریی‬ ‫لێهەڵێنجێنێ‌‪ ،‬نەك وەك ئەوەی‬ ‫زۆرێك لە بیرمەندان و فەیلەسوفان‬ ‫دەیكەن و دەچن تیۆریاو‬ ‫بەڵگەنەویستە فیكرییە كۆنەكان‬ ‫دێنن و بەسەر واقعێكدا‬ ‫كە گۆڕاوە‪ ،‬پراكتیزەی‬ ‫دەكەن‬ ‫حەمید دەبــاشــی دەمانگێڕێتەوە‬ ‫الی ئۆریانتالیزم‪ ،‬تــا لەهۆكاری‬ ‫دەستەوستانی ڕاسیستی فەلسەفەی‬ ‫ئەوروپی و دەستەوستانی بیرمەندی‬ ‫ئــەوروپــی لە خوێندنەوەی ئەوانی‬ ‫دی تێبگەین‪ ،‬سەرباری ئەو هەموو‬ ‫گۆڕانكاریانەی لەجیهاندا ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫لەوپێناوەشدا دەباشی دەست بۆ‬ ‫ڕەگوڕیشەی بیركردنەوەی فەلسەفی‬ ‫(ڕەگــەزپــەرســتــانــە) دەبــــات الی‬ ‫فەیلەسوفی (فەرەنسی‪ -‬لیتوانی)‬ ‫ئیمانوێل لیڤیناس (‪ )1995-1906‬كە‬ ‫ڕەگەزپەرستی خۆی بەیان دەكات و‬

‫دەڵێت‪( :‬زۆربەی كات دەبێت پێمان‬ ‫وابێت‪ -‬هەرچەندە مەترسیداریشە‬ ‫ئەمە بە ئاشكرا بڵێین‪ -‬كە مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫بەرهەمی بایبڵ و شارستانیەتی‬ ‫یۆنانیەو ئەوەی تر كە هەیە‪ ،‬دەشێت‬ ‫تەنها وەك سەماو خــۆبــادان ناوی‬ ‫بنێین)‪.‬‬ ‫دەرهـــەق بــەو وتــەیــەی‪ ،‬دەباشی‬ ‫دەڵـــێـــت‪( :‬لــیــڤــیــنــاس خــوێــنــەر‬ ‫دڵنیادەكاتەوە هیچ مەبەستێكی‬ ‫ڕەگەزپەرستانەی نییە لــەوەی كە‬ ‫دەیــڵــێــت)‪ .‬هــەروەهــا بــەتــەوس و‬ ‫گاڵتەجاڕییەکەوە دەڵێت‪( :‬ئەڵبەتە‬

‫لیڤیناس مەبەستی هیچ چەشنە‬ ‫ڕەگــەزپــەرســتــیــەك نــیــیــەو كەس‬ ‫لەو قسانەی واحاڵی نەبوو‪ ،‬كەوا‬ ‫ڕەگەزپەرستانەیە‪ .‬زۆر بەسادەیی‬ ‫ئــەوە هەقیقەتێكی فینۆمینۆلۆژی‬ ‫ئەبستراكتەو دەڵــێــت‪ :‬ئێمە وەك‬ ‫خەڵكانی ئاسایی ئێجگار كوشتەی‬ ‫سەماو خۆبادانین و بەئەندازەی نزیك‬ ‫بوونەوەمان لە كتێبی پیرۆزو ژیاری‬ ‫یۆنانی‪ ،‬دەبین بە مرۆڤ)‪.‬دەی ئیتر‬ ‫مێژوو و جوگرافیا بەجەهەنەم‪.‬‬ ‫دەباشی وەاڵم دەداتەوە‪( :‬كتێبی‬ ‫پیرۆز مەنزڵگاكەی ئاسیابوو‪ ،‬گریك‬ ‫و فەلسەفەكەشیان چەند سەدەیەك‬ ‫بەر لە دۆزینەوەو پەیدابونی ئەوروپا‬ ‫وەك پۆلبەندیەكی ژیاری‪ ،‬لە ئاسیادا‬ ‫ناسراو بوون و ئاسیاییەكان پێیان‬ ‫ئــاشــنــابــوون‪ ،‬كــەچــی وا لــە ئەقڵ‬ ‫و بــیــركــردنــەوەی ئــەو فەیلەسوفە‬ ‫مۆراڵیەدا‪ ،‬ئێمەی ئاسیاییە نەگبەت و‬ ‫گوناحەكانوامان لێهاتووە‪ ،‬بێگانەبوین‬ ‫بــەوەی بەرهەممان هێناوەو بەوەی‬ ‫زانیومانەو ئاشنابووین پێی)‪.‬‬ ‫ئــەڵــبــەت دەبــاشــی هــەربــەوەوە‬ ‫داناكەوێت و دەگەڕێتەوە الی ئیمانوێل‬ ‫كانتی (‪ )1804-1724‬سەرمەشقی‬ ‫ڕۆشنگەری ئەوروپی و لەڕێی ئەوەوە‪،‬‬ ‫ئــابــڕوی ئــەو ئیرۆسەنتەریزمە لە‬ ‫بیركردنەوەدا دەبــات كە سالڤۆی‬ ‫ژیــژەك و هاوڕێكانی خۆیانی لێ‌‬ ‫نەبان دەكەن‪ .‬ئەویش بە هێنانەوەی‬ ‫وەاڵمــێــكــی بــۆ قــســەی دۆستێكی‬ ‫ئەفریقایی کەدەڵێت‪( :‬ئەو هاوڕێیەمان‬ ‫ڕەش پێست و سەرتابەپێی ڕەش‬ ‫بــوو‪ ،‬ئــەوەش وادەكــات هەرچییەك‬ ‫كەوتبێتی قسەی كاڵفامانە و بێجێ‬ ‫بێ‌)‪.‬‬ ‫حەمید دەباشی ڕونیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی هەریەك لە سالڤۆی ژیژەك و‬ ‫لیڤیناس و ئیمانوێل كانت كۆدەكاتەوە‬ ‫ئــەوەیــە‪ ،‬الی ئـــەوان فەلسەفەی‬ ‫گشتگیركردنی خودگەرایی‪ ،‬هەمیشە‬ ‫پشت ئەستورە بە ئافەرۆزكردنی‬ ‫توانای ئەوانی دی لەسەر بیركردنەوەی‬ ‫ڕەخنەیی یان داهێنەرانە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەڕێی ئەوەی خۆیان سەرپشكدەكەن‬ ‫لەوەدا كە لەبری هەموان بیر بۆ دنیا‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫لـــێـــرەوە دەبـــاشـــی بــەهــەنــدێ‌‬ ‫دەسكارییەوە دەپرسێت‪( :‬داخــۆ‬ ‫بیرمەندێكی ئەفریقایی ئەوە دەهێنێ‌‬ ‫ناز ناوی فەیلەسوفی بدەینە پاڵ‪،‬‬ ‫یاخود ئەوانە سەر بە فەلسەفەی‬ ‫ئەتنیكین‪ ..‬ئاخر بۆچی پژمینی‬

‫مۆزارت بەمیوزیك حیساب دەكرێت‪،‬‬ ‫كەچی میوزیكی ڕاجــای هیندی كە‬ ‫زۆر بااڵترە‪ ،‬بە مویزیكێكی ئەتنیكی‬ ‫دادەنرێت؟)‪.‬‬ ‫دەبــاشــی دوپــاتــی دەكــاتــەوە كە‬ ‫پرسی ناوەندچێتی ئــەوروپــایــی‪،‬‬ ‫لـــەمـــڕۆدا بــــڕاوەتــــەوە‪ .‬چونكە‬ ‫ئــەوروپــایــیــەكــان بــەهــرەمــەنــدن لە‬ ‫ئەنگێزەی ئەوروپایەتی و سەیركردنی‬ ‫دنیا لە ڕوانگە دێرینەكەی خۆیانەوە‬ ‫و ئاخر بۆچی وەهاش نەبن؟ ئەوان‬ ‫میراتگری چەندین ئیمپراتۆریەتن‬ ‫(كە لەمڕۆدا هیچیان نەماون)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەناخی خۆیاندا هەر شانازی بەو‬ ‫ئیمپراتۆریەتانەوە دەكەن و لوتبەرزی‬ ‫و سەرچڵی ئەو ڕابردووەیان هەرماوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەگرتنی حەمید دەباشی لە‬ ‫فەیلەسوفانی ئەوروپا و بەتایبەت‬ ‫ئــەوانــەی ســەر بــە بــیــركــردنــەوەی‬ ‫ئــەوروپــا مەركەزیین‪ ،‬ڕەنگە ئەوە‬ ‫نوسینە سەرەتاییەكانی هەندێ‌ لەوانە‬ ‫بیری خوێنەران بێنێتەوە كە بەر لە‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی‪ ،‬لەناو هزری ئێرانیدا‬ ‫ڕەخنەیان لەناوەندچێتی ئەوروپی‬ ‫گرتووە‪ ،‬نمونەكانیان وەك (جەالل‬ ‫ئــال ئەحمەد ‪1969-1923‬و عەلی‬ ‫شەریعەتی ‪ ،)1977-1933‬تا دەگات‬ ‫بە بیریارانی پۆست كۆلۆنیالیزم كە‬ ‫لە بەرهەمەكانی ئــێــدوارد سەعید‬ ‫(‪)2003-1935‬دا دەگاتە ترۆپك‪.‬‬ ‫بـــەم پێیە حــەمــیــد دەبــاشــیــش‬ ‫دەچــێــتــەوە ســـەر زومـــــرەی ئــەو‬ ‫بــیــرمــەنــدانــەو‪ ،‬بــەهــۆی دەســـت و‬ ‫پەنجە نەرمكردنی لەگەڵ هەموو ئەو‬ ‫وەرچەرخان و بــەرەو پێش چون و‬ ‫تێکڕای ئەو مشتومڕ و توێژینەوە‬ ‫فیكریانەدا‪ ،‬توانیویەتی خوێندنەوەی‬ ‫نـــوێ‌ بــەرهــەمــبــێــن ـێ‌ و لــەمــڕۆدا‬ ‫لەپێگەیەكی بــەهــێــزەوە‪ ،‬دیالۆگ‬ ‫لەگەڵ هزری ئەوروپیدا بكات‪ ،‬دوای‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی ئەو ناوەندچێتیەی‬ ‫ئەوروپا الفی پێوە لێدەدا‪.‬‬ ‫لــەم كتێبەیدا‪( :‬ئــایــا ئــەوانــەی‬ ‫ئەوروپی نین دەتوانن بیربكەنەوە؟)‬ ‫كە وتارگەلێكی سیاسی لەخۆدەگرێت‬ ‫و خوێندنەوەن بۆ گۆڕانی بارودۆخ لە‬ ‫واڵتانی عەرەبی و ئیسالمیدا‪ ،‬دەباشی‬ ‫وەك فەیلەسوفێكی ئەم سەردەمەمان‬ ‫دەردەكەوێت‪ ،‬فەیلەسوفێك توانای‬ ‫تێگەیشتنی چركەساتی ئێستای‬ ‫هەیەو دەتوانێت دەرەنجامی فیكریی‬ ‫لێهەڵێنجێنێ‌‪ ،‬نەك وەك ئەوەی زۆرێك‬ ‫لە بیرمەندان و فەیلەسوفان دەیكەن و‬ ‫دەچن تیۆریاو بەڵگەنەویستە فیكرییە‬ ‫كۆنەكان دێنن و بەسەر واقعێكدا كە‬ ‫گۆڕاوە‪ ،‬پراكتیزەی دەكەن‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە گرنگە و گرنگییەكەشی‬ ‫لـــەوەدایـــە كــە خــوێــنــدنــەوەیــە بۆ‬ ‫ئایدیاگەلێكی تــازەی بیرمەندێك‪،‬‬ ‫دەســــــت بـــــــــەرداری ســتــایــلــی‬ ‫گاڵتەجاڕانەی خۆی نابێت‪ ،‬كاتێك‬ ‫گەمەو چاو و ڕاوكردنی فەیلەسوفە‬ ‫ئەوروپیە تەقلیدییەكانی ئەمڕۆ‪،‬‬ ‫هەڵدەوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو فەیلەسوف و بیرمەندانەی‬ ‫هەندێكیان بونەتە سوپەرستاری‬ ‫میدیاكان و جیهان‪ ،‬ئەویش لەسەر‬ ‫حسابی مــەعــریــفــە‪ .‬ئــەو گەمەیە‬ ‫زۆرێــكــی زۆر لێی بێئاگان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حەمید دەباشی بەقووڵی و بەشێنەیی‬ ‫لەكتێبی (ئایا ئەوانەی ئەوروپی نین‪،‬‬ ‫دەتوانن بیربكەنەوە؟)‪ ،‬پەردەی لەڕوو‬ ‫هەڵدەماڵی و دەیخاتەڕوو‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫رۆژنامەی (المصری الیوم)‪.‬‬