613

‫سااڵنە لە سلێامنی سێ‌‬ ‫هەزار كەس توشی‬

‫شەكرە‬ ‫دەبن‬ ‫‪7‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )613‬دو شةممة ‪2017/6/12‬‬

‫«‬

‫پێش ریفراندۆم یەكێتی دواهەوڵی خۆی بۆ‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان دەخاتەگەڕ‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬ئەگەر بیانەوێت ریفراندۆمێكی سەركەوتو بكەن دەبێت پارلەمان كارابكەنەوەو ترسی خەڵك بڕەوێننەوە‬ ‫سەرچاوەیەك لە مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ :‬یەكێتی ناتوانێت لەوە زیاتر پشوودرێژ بێت لەبەرامبەر فەرامۆشكردنی الیەنەكانی دیكە‬

‫زانیاریی زیاتر بۆ الپەڕە ‪3‬‬

‫کتێبی تازە لە بارەی شاعیری وێرانەخاکەوە‬

‫سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫له‌قاوغی به‌تاڵه‌وه‌ بۆ شكۆمه‌ندی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌‬ ‫ئیسامعیل حەمەئەمین‬

‫سەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫باشوری كوردستان‬ ‫لە بەرژەوەندی كێیە؟‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ‬‫سالڤۆی ژیژەک‪-‬‬

‫حوسێن رابی‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫ئاستەنگەكانی بەردەم‬ ‫ریفراندۆم‬ ‫لوقامن مستەفا ساڵح‬

‫«‬

‫ئایا زەکات کێشەی ئابوری‬ ‫چارەسەردەکات یان باج؟‬

‫لەستایشی ئیسالم و‬ ‫سەدام حوسێن و‬ ‫باوکساالریدا‬

‫‪2‬‬

‫«‬

‫لەبارەی پێشنیازەکەی عەلی قەرەداغی‬

‫‪20‬‬

‫وتەبێژی هاوپەیامنان‪:‬‬ ‫هێزەكانی سوریای دیموكرات‪،‬‬ ‫پاڵەوانی راستەقینەی شەڕی‬ ‫مەیدانی دژ بە داعشن‬

‫«‬

‫ئامادەكارییــەكان بــۆ ئەنجامدانــی‬ ‫ریفراندۆم لە ‪25‬ی ئەیلول دەستیپێكردوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هێشــتا كێشــە نێوخۆییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردســتان چارەســەر نەكراون‪،‬‬ ‫بەتایبەت كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانی (چاودێر)یش‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی لەكۆتایــی ئەم‬ ‫هەفتەیــەدا كۆدەبێتەوە‌و هــاوكات بڕیارە‬ ‫لەگــەڵ پارتیشــدا كۆبێتــەوەو دواییــن‬ ‫هەوڵەكانــی بۆ كاراكردنــەوەی پارلەمان‬ ‫بخاتەگــەڕ‪ .‬هــەر بەپێــی زانیارییــەكان‬ ‫پارتی نەرمی نواندوە‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫پۆستی سەرۆكی پارلەمانی پێ بدرێتەوە‬ ‫بەمەرجــێ گۆڕانكاریی لەســەرۆكایەتیی‬ ‫پارلەمانــدا بكرێــت‪ ،‬بەاڵم ئەمە هێشــتا‬ ‫نەبوە بە بڕیار‪ .‬الیخۆشــیەوە‪ ،‬ئەندامێكی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪ ،‬دەڵێت «ئەگەر‬ ‫بیانەوێت ریفراندۆمێكی سەركەوتو بكەن‬ ‫دەبێــت پارلەمــان كارابكەنەوەو ترســی‬ ‫خەڵك بڕەوێننەوە»‪.‬‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی دەســت‬ ‫(چاودێــر) كەوتون‪ ،‬یەكێتــی دواهەوڵی‬ ‫خــۆی بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان‪،‬‬ ‫پێــش ریفرانــدۆم دەخاتەگــەڕ‪ ،‬بــۆ‬ ‫ئــەو مەبەســتەش بڕیــارە رۆژی پێنــج‬

‫شەڕڤانان‬ ‫دڵی داعش‬ ‫دەكوتن‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫شــەممە (‪ ،)2017/6/15‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتی كۆببێتــەوەو دوا‬ ‫بۆچونی خۆی لەوبارەیەوە رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫ســەرچاوەیەكی‬ ‫لەوبارەیــەوە‪،‬‬ ‫باوەڕپێكــراوی مەكتەبــی سیاســیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬یەكێتی‬ ‫لەبــارەی كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و‬ ‫چارەسەركردنی كێشــە سیاسییەكانەوە‪،‬‬ ‫ناتوانێت لەوەزیاتر پشودرێژ بێت‌و‪ ،‬گوێ‬ ‫لەالیەنەكانــی تر نەگیرێــت‪ ،‬بۆیە بڕیارە‬ ‫ئەم مەســەلەیە لەكۆبونەوەی هاوبەشــی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی یەكالییبكاتەوە‪ .‬وتیشــی‬ ‫«لەكۆبونەوەی الیەنە سیاسییەكانیشــدا‬ ‫رۆژی چوارشــەممەی رابــردوو‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫لەهەمــوو الیەنــەكان زیاتــر داكۆكیی لە‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان كردووە»‪.‬‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ســەعدی ئەحمەد پیرە‪،‬‬ ‫ئەندامــی مەكتەبــی سیاســیی یەكێتیی‬ ‫نیشــتیمانیی كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەگــەر بیانەوێت ریفراندۆمێكی‬ ‫بــێ كێشــە بكــەن‪ ،‬دەتوانــن پارلەمــان‬ ‫كارابكەنەوەو كۆمەڵێك لیژنە دروستبكەن‬ ‫بۆ ســەردانی واڵتان‌و دەستكاری موچەی‬ ‫خەڵك بكەن‌و ترسی خەڵك بڕەوێننەوە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئۆپەراسیۆنی رەققە بەرزگاركردنی سێ گەڕەك‪ ،‬شەشەم رۆژی تێپەڕاند‬

‫شەڕڤانان دڵی داعش دەكوتن‬ ‫وتەبێژی هاوپەیامنان‪ :‬هێزەكانی سوریای دیموكرات‪ ،‬پاڵەوانی راستەقینەی شەڕی مەیدانی دژ بە داعشن‬ ‫چاودێر‪ -‬بابان‪:‬‬ ‫شــەڕێكی‌ قــورس گەڕەكی‌ (ســەباحییە)‬ ‫یان لە رۆژئاوای‌ شــاری‌ رەققە‪ ،‬لە دەســت‬ ‫میدیاكانــی رۆژئــاوای كوردســتان چەكدارەكانی‌ داعش رزگاركرد و بەوەش تا‬ ‫باڵویانكــردەوە‪ ،‬دوێنــێ یەكشــەممە ‪11‬ی ئێســتا شەڕڤانان سێهەمین گەڕەكی‌ شاری‌‬ ‫حوزەیرانــی ‪ 2017‬لــە چوارچێــوەی رەققەیان كۆنتڕۆڵكردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئۆپەراسیۆنی شاری (رەققە)دا‪ ،‬هێزەكانی‬ ‫بەپێــی ئاژانــس‌و میدیاكانــی رۆژئاوای‬ ‫ســوریای دیموكرات (هەســەدە)‪ ،‬ســێهەم كوردســتان‪ ،‬شــەڕڤانان دەســتیان بەسەر‬ ‫گەڕەكیــان بە ناوی ڕۆمانییە‪ ،‬كە دەكەوێتە ژمارەیەكــی‌ زۆر چــەك و تەقەمەنیــی‌‬ ‫رۆژئــاوای پارێــزگای رەققــە كۆنترۆڵكرد‪ ،‬چەكدارەكانی‌ داعشدا گرتووە‪ ،‬كە ئاژانسی‬ ‫كــە بەیەكێــك لە گەڕەكــە گەورەكانی ئەو هەواڵــی هــاوار‪ ،‬وەك ئاماژەیــان پێــداوە‬ ‫پارێزگایــە دادەنرێت‌و بەمــەش لە ئێوارەی بەڵگــەی تەواوەتیــان لەبەردەســتدایە كە‬ ‫درەنگانی دوێنێدا‪ ،‬پاككردنەوەەی گەڕەكی ئــەو چەكــە دەســت بەســەردا گیراوانەی‬ ‫رۆمانییــە‪ ،‬دەبێتە ســێهەمین گــەڕەك كە چەكدارانی داعش‪ ،‬دروســتكراوی‌ توركیان‬ ‫لــەو پارێزگایــە لەژێر دەســتی چەتەكانی و بەڵگەكانیــش پێشــكەش بــە نەتــەوە‬ ‫داعــش ئازادبكرێت‪.‬هــاوكات لــە شــەڕ و یەكگرتووەكان دەكرێت‪.‬‬ ‫پێكدادانەكاندا ‪ 11‬چەكداری داعش كوژراون‬ ‫هــاوكات هەڵمەتــی‌ پاككردنــەوەی‌‬ ‫كــە یەكێكیان ئەمیرە بە ناوی ئەبو خەتاب ئــەو گەڕەكــەش لــە بۆمــب و مینــە‬ ‫تونسی‪.‬‬ ‫چێندراوەكانی‌ داعش لەالیەن شەڕڤانانەوە‬ ‫هــاوكات شــەڕڤانان لــە بەردەوامیــ ‌ی دەستیپێكردووە‌و پاكردنەوەی گەڕەكەكان‌و‬ ‫پێشــڕەوییەكانیاندا بۆ ناو شــاری‌ رەققە‪ ،‬ئازادكردنەوەیــان لەدەســت چەتەكانــی‬ ‫دووەمین گەڕەكی‌ بەری‌ رۆژئاوای‌ شــارەكە داعــش‪ ،‬لەگەڵ پاكردنــەوەی بۆمب‌و مینە‬ ‫و گوندی‌ جەزرەیان لە قەراغ شاری‌ رەققە چێنراوەكان پێكەوە ئەنجام دەدرێت لەگەڵ‬ ‫لە دەســت چەكدارەكانــی‌ داعش رزگاركرد تیمێكی شارەزای پوچەڵكردنەوەی بۆمب‌و‬ ‫و دەســتیان بەســەر ژمارەیــەك چــەك و مینــی چێنراو كە شــەڕڤانان لەســەرەتای‬ ‫تەقەمەنیی‌ چەكدارانیشدا گرت‪.‬‬ ‫جەنگــی دژ بەداعشــەوە ئــەو تیمــەی‬ ‫ئاژانســی‌ (هەواڵی‌ هاوار) لــە رۆژئاوای‌ پێكهێناوە‪.‬‬ ‫كوردســتان باڵویكــردەوە‪ ،‬شــەڕڤانان لــە‬ ‫ئێــوارەی درەنگانی دوێنێش شــەڕڤانان‬ ‫چوارچێوەی‌ (شەڕە گەورەكەدا) بەردەوامن گونــدی‌ (جەزرە) كــە دەكەوێتە رۆژئاوای‌‬ ‫لــە پێشــڕەویكردن بەرەو ناوەندی‌ شــاری‌ شــاری‌ رەققە و لە قەراغی‌ ئەو شــارەدایە‬ ‫رەققە‪.‬‬ ‫لە دەســت چەكدارەكانی‌ داعش رزگاركرد‪.‬‬ ‫شــەڕڤانان ئێــوارەی‌ دوێنــێ پــاش پێشتریش گەڕەكی‌ مەشلەب لە رۆژهەاڵتی‌‬

‫شــاری‌ رەققــە لەالیــەن شــەڕڤانانەوە‬ ‫رزگاركرابوو‪.‬‬ ‫رزگاركردنی گەرەگی رۆمانییە‪ ،‬لە روژی‬ ‫شەشــەمی دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی‬ ‫رزگاركردنــەوەی شــەڕی رەققــەوە دێــت‪،‬‬ ‫پاش ئــەوەی كە پێشــتر شــەڕڤانان هەر‬ ‫دو گەڕەكــی ئەلمشــلب و ســەباحییەیان‬ ‫رزگاركردبوەوە‪.‬‬ ‫هــاوكات كەناڵی ســكای نیــوز‪ ،‬دوێنێ‬

‫یــەك شــەممە ‪11‬ی حوزەیرانــی ‪2017‬‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬شــەرڤانانی كورد توانیویانە‬ ‫گەڕەكانی مەشلەب لەرۆژهەاڵت‌و سەباحییە‬ ‫لەرۆژئاوای رەققە بەتەواوی كۆنتڕۆڵبكەن‌و‬ ‫پێشــڕەویش لەچەنــد گەڕەكێكــی تــر‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫هاوكات روانگەی ســوری بــۆ مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ باڵویكردووەتــەوە لەبەری باكووری‬ ‫شــاری رەققەشــەوە لــە نزیك مەشــلەب‪،‬‬

‫شــەرڤانان دەســتیان بەئۆپەراســیۆنێك‬ ‫كردووە بــۆ كۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچەیەك‪،‬‬ ‫كە داعش وەك بنكەی سەربازی لەشارەكە‬ ‫بەكاریهێنــاوە‌و پێشــتر ئــەو ناوچەیەیــان‬ ‫بەزۆر بە دانیشــتوانەكەی چۆڵكردووە‪ ،‬تا‬ ‫خەڵكی نەبنە رێگری‌و بەربەســت لە شــەڕ‬ ‫و پالنەكانیــان‪ ،‬هــاوكات روانگەی ســوری‬ ‫باس لەوەشــدەكات كە داعــش ئەو ناوچە‬ ‫تایبەتــەی وەك شــارە مێرولــە كون كون‬

‫كردووەو دەیان تونێلی ئاشكراو نهێنی تیا‬ ‫هەڵكەندووە‌و بەشێوەیەك بۆمب‌و مینڕێژی‬ ‫كردووە كە پاككردنەوەیان ئێجگار كارێكی‬ ‫سەخت‌و هەستیار دەبێت‪.‬‬ ‫الی خۆشــییەوە ووتەبێــژی هاوپەیمانی‬ ‫جەنگــی دژ بەداعش‪-‬یــش لە شەشــەمین‬ ‫رۆژی ئۆپەراســیۆنی ئازادكردنــەوەی‬ ‫پارێزگای رەققە‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە‬ ‫ئەوەی هاوپەیمانان لە ئاسمانەوە دەیكەن‪،‬‬ ‫شــەڕڤانانی یەپەگــەو هێزەكانی ســوریای‬ ‫دیموكــرات‪ ،‬لە زەمینــەوە دەیكەن‌و ئەوان‬ ‫پاڵەوانی راســتەقینەی شەڕی مەیدانی دژ‬ ‫بە داعشن‪.‬‬ ‫رۆژی‌ شەشــی‌ ئەم مانگە‪ ،‬ئۆپەراسیۆنی‌‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی‌ شــاری‌ ڕەققــە لەالیەن‬ ‫هێزەكانــی‌ ســووریای‌ دیموكراتــەوە‪،‬‬ ‫(كــە ناســراوە بــە هەســەدە) بــە‬ ‫سەركردایەتییكردنی یەپەگە و پشتیوانیی‌‬ ‫ئەمەریكاو هاوپەیمانیی‌ نێودەوڵەتیی‌ دژی‌‬ ‫داعــش دەســتی‌ پێــرد‪ ،‬كە شــەڕڤانان لە‬ ‫هەردوو الی‌ ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاواوە چوونەتە‬ ‫نێو شارەكەوە‪.‬‬ ‫شاری رەققە گەورەترین شاری سوریایە‬ ‫لەســاڵی ‪ 2013‬وە بەدەســت چەكدارانــی‬ ‫داعشــەوەیەو ناوەنــدی دەســەاڵتی ئــەو‬ ‫چەكدارانەشــە لــەو واڵتە‌و بــە پایتەختی‬ ‫خەالفەتەكەی ئەبوبەكرد بەغدادی ناسراوە‬ ‫كە بەپێی زانیارییە هاوڵگرییەكان‪ ،‬ئێســتا‬ ‫خۆی لەو پارێزگایەیە‪.‬‬

‫ئەنجامی پاڵپشتیكردنی تیرۆر لە واڵتانی عەرەبی‬

‫تەنگژەی قەتەر گەیشتە ناردنی هێز‌و‬ ‫ئەڵمانیا هۆشداری شەڕ دەدات‬ ‫چاودێر‪-‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی ‪5‬ی ئەم مانگە‪ ،‬هەریەكە‬ ‫لە واڵتانی ســعودیە‪ ،‬میســر‪ ،‬ئیمارات و‬ ‫بەحرەین پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانیان‬ ‫لەگەڵ قەتەردا پچڕاند‪ ،‬بە تۆمەتی ئەوەی‬ ‫قەتەر پشــتگیریی تیــرۆر (گروپەكانی‬ ‫قاعیــدە‪ ،‬بــەرەی نوســرە‪ ،‬كردنــەوەی‬ ‫نووســینگەی تاڵیبــان لــە قەتــەر و‬ ‫پشتیوانیكردن لە داعش) دەكات‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی‌و گشتی ئەو واڵتانە‪،‬‬ ‫رێگە ئاســمانی و ئاوییەكانیان بە رووی‬ ‫فڕۆكە و كەشتییەكانی قەتەردا داخست‪.‬‬ ‫دوێنێ ‪ 11‬حوزەیران‪( ،‬زیگمار گابریێل)‬ ‫وەزیــری دەرەوەی ئەڵمانیــا رایگەیانــد‬ ‫تەنگــژەی قەتــەر و واڵتانــی عەرەبــی‬ ‫ئەگــەری ئەوەی تێدا بەدیدەكرێت كە لە‬ ‫كۆتاییدا شەڕی لێ بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫هــاوكات دوێنــێ ئاژانســی هەواڵــی‬ ‫ســپوتنیك باڵویكردەوە‪ ،‬لەدوای ئەوەی‬ ‫حكومەتی توركیا بڕیاریدا هەشــت هەزار‬ ‫ســەرباز رەوانەی قەتەر بكات‪ ،‬ئێستاش‬ ‫حكومەتی پاكســتان دەیەوێت ‪ 20‬هەزار‬ ‫ســەرباز رەوانــەی ئــەو واڵتــە بــكات‌و‬

‫دۆخەكەش لــەو ئەگەرە نزیك دەبێتەوە‬ ‫كە زیگمــار گابرێل‪-‬ی وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئەڵمانیا خوێندنەوەی بۆ دەكات‪.‬‬ ‫حكومەتی پاكســتانیش بۆ وەرگرتنی‬ ‫رەزامەنــدی بــۆ ناردنــی ئەو هێــزە بۆ‬ ‫قەتەر‪ ،‬پرۆژە یاســایەكی ئامادە كردووە‬ ‫و پرۆژە یاساكەی پێشكەشی پارلەمانی‬ ‫واڵتەكــەی كــردووە‌و دەنگــۆی ئەوەش‬ ‫هەیــە پارلەمانی ئەو واڵتە دەنگی ئەرێ‬ ‫بــە رەوانەكردنــی ئــەو هێزە بــدات بۆ‬ ‫قەتەر‪.‬‬ ‫ئەوەی پەیوەندیشی هەیە بەتوركیاوە‬ ‫لەم تەنگژەیەی قەتەردا‪ ،‬لە چوارچێوەی‬ ‫رێككەوتننامــەی ئاسایشــیدا لەگــەڵ‬ ‫قەتــەر‪ ،‬كــە ســاڵی ‪ 2015‬دا لەنێــوان‬ ‫هەردوو واڵتدا واژۆ كراوە‪ ،‬بەوەی توركیا‬ ‫بنكەی سەربازیی لە قەتەردا هەبێت‪ ،‬بەم‬ ‫پێیەش حكومەتی ئەنقەرە رۆژی ‪8‬ی ئەم‬ ‫مانگە بڕیاریدا بۆ پاڵپشــتیكردنی قەتەر‬ ‫هەشــت هەزار سەرباز رەوانەی ئەو واڵتە‬ ‫بكات‪ .‬هــاوكات ئاژانســەكانی توركیاوە‬ ‫لەزاری رەجەب تەیب ئەردۆغان‪ ،‬سەرۆك‬ ‫كۆمــاری توركیاوە رایانگەیانــد‪ ،‬توركیا‬ ‫بەهیچ شێوەیەك پشت لە قەتەر ناكات‪.‬‬ ‫هەریــەك لــە گروپەكانــی قاعیــدە‪،‬‬

‫بەرەی نوســرە (بەرەی فەتحی شــام)‪،‬‬ ‫بزووتنــەوەی تاڵیبــان لــە پاكســتان‬ ‫و ئەفغانســتان‪ ،‬داعــش و ئیخــوان‬ ‫موســلمین لە ژمارەیەك لەو لیســتانەی‬ ‫تیرۆردان‪ ،‬كە لەالیەن واڵتان و ریكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییەكانــەوە ئامــادە كــراون و‬

‫قەتەریش بە پشتیوانیكردن لەو گروپانە‬ ‫تۆمەتبار كراوە و تائێستاش ئەو قەیرانە‬ ‫لــە نێوان ئەو واڵتانەدا بەردەوامیی هەیە‬ ‫و ســعودیە و هاوپەیمانەكانــی داوا لــە‬ ‫قەتــەر دەكــەن بگەڕێتەوە ســەر رێگای‬ ‫راست‪.‬‬

‫هــاوكات محەمەد بــن عەبدولرەحمان‬ ‫ئالســانی وەزیــری دەرەوەی قەتــەر‪،‬‬ ‫ســەبارەت بە هەرەشــەكانی سعودییەو‬ ‫هاوپەیمانەكانــی لە روســیا‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫واڵتەكــەی رێكەوتنی ســەربازی لەگەڵ‬ ‫چەنــد واڵتێكی هاوپەیمانی وەك توركیا‬

‫و فەڕەنســا و بەریتانیــادا هەیە‌و قەتەر‬ ‫بێ پشتیوان نییە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە لێدوانەكەی دۆناڵد ترەمپ‪-‬‬ ‫یش كە قەتەر‪-‬ی بە پاڵپشــتیكردنی تیرۆر‬ ‫ئەژماركردبوو‪ ،‬محەمەد ئالسانی سەرسامی‬ ‫خــۆی بــۆ لێدوانەكەی ســەرۆكی ئەمەریكا‬ ‫دەربڕی و واشنتۆن‪-‬ی بەوەش تۆمەتباركرد‬ ‫كــە لە زانیارییەكانیدا پشــتی بــە زانیاری‬ ‫واڵتی دیكە بەستووە‪ ،‬لە كاتێكدا واشنتۆن‬ ‫و دەوحەی پایتەختی والتەكەی گفتوگۆیان‬ ‫لەنێواندا هەیە‪.‬‬ ‫ڕۆژی ‪9‬ی ئەم مانگە‪ ،‬واڵتانی ســعودیە‪،‬‬ ‫میســر‪ ،‬ئیمــارات و بەحرەیــن‪ ،‬نــاوی ‪12‬‬ ‫گــروپ و ریكخــراو و ‪ 59‬كەســی ســەر بە‬ ‫قەتــەر و كۆمەڵــی ئیخوان موســلیمن‪-‬یان‬ ‫بــە تۆمەتی ئەوەی دەســتیان لــە تیرۆری‬ ‫جیهانــی و ناوچەكــەدا هەبووە و قەتەریش‬ ‫پشتیوانییان لێدەكات‪.‬‬ ‫هــاوكات ســەرجەم ئــەو گــروپ‌و‬ ‫رێكخراوەشــیان خستە لیســتی تیرۆرەوە‪،‬‬ ‫كــە كەســانی وەك یوســف قــەرزاوی‪،‬‬ ‫محەمەد ئیســامبولی‪ ،‬تاریق زمر‪ ،‬محەمەد‬ ‫عەفیفی‪ ،‬محەمەد ســەغیر‪ ،‬وەجدی غەنیم‪،‬‬ ‫عەبدلحەكیم بەلحاح‪ ،‬ئیســماعیل ســەالبی‪-‬‬ ‫یان لە ناودایە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ریفراندۆم‪ ...‬لە ناوخۆ ناكۆكی‌و لەدەرەوە دژایەتی‬

‫پێش ریفڕاندۆم یەكێتی دواهەوڵی خۆی بۆ‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان دەخاتەگەڕ‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪ ،‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫ئامادەكارییــەكان بــۆ ئەنجامدانــی‬ ‫ریفرانــدۆم لە ‪25‬ی ئەیلول دەســتیپێكردوە‪،‬‬ ‫لەكاتێكــدا هێشــتا كێشــە نێوخۆییەكانــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان چارەســەر نەكــراون‪،‬‬ ‫بەتایبــەت كاراكردنــەوەی پارلەمان‪ ،‬بەپێی‬ ‫زانیارییەكانــی (چاودێر)یــش‪ ،‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی لەكۆتایــی ئــەم‬ ‫هەفتەیەدا كۆدەبێتەوە‌و هاوكات بڕیارە لەگەڵ‬ ‫پارتیشــدا كۆبێتــەوەو دواییــن هەوڵەكانــی‬ ‫بــۆ كاراكردنەوەی پارلەمــان بخاتەگەڕ‪ .‬هەر‬ ‫بەپێــی زانیارییەكان پارتــی نەرمی نواندوە‪،‬‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان پۆســتی ســەرۆكی‬ ‫پارلەمانی پێ بدرێتەوە بەمەرجێ گۆڕانكاریی‬ ‫لە ســەرۆكایەتیی پارلەمانــدا بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە هێشــتا نەبوە بە بڕیار‪ .‬الیخۆشــیەوە‪،‬‬ ‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪ ،‬دەڵێت‬ ‫" ئەگەر بمانەوێت ریفراندۆمێكی ســەركەوتو‬ ‫بكەین دەبێت پارلەمان كارابكەینەوەو ترسی‬ ‫خەڵك بڕەوێنینەوە"‪.‬‬

‫یەكێتی دواهەوڵی خۆی دەخاتەگەڕ‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (چاودێر)‬ ‫كەوتــون‪ ،‬یەكێتــی دواهەوڵــی خــۆی بــۆ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‪ ،‬پێــش ریفراندۆم‬ ‫دەخاتەگەڕ‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش بڕیارە رۆژی‬ ‫پێنــج شــەممە (‪ ،)2017/6/15‬ئەنجومەنی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی كۆببێتــەوەو دوا‬ ‫بۆچونی خۆی لەوبارەیەوە رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوی‬ ‫مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬یەكێتــی لەبــارەی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان‌و چارەســەركردنی كێشــە‬ ‫سیاسییەكانەوە‪ ،‬ناتوانێت لەوەزیاتر پشودرێژ‬ ‫بێــت‌و‪ ،‬گوێ لەالیەنەكانی تر نەگیرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫بڕیارە ئەم مەسەلەیە لەكۆبونەوەی هاوبەشی‬ ‫یەكێتــی‌و پارتــی یەكالییبكاتەوە‪ .‬وتیشــی‬ ‫"لەكۆبونەوەی الیەنە سیاسییەكانیشدا رۆژی‬ ‫چوارشــەممەی رابــردوو‪ ،‬یەكێتــی لەهەموو‬ ‫الیەنــەكان زیاتر داكۆكیی لــە كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان كردووە"‪.‬‬

‫پارتی نەرمی نواندوە‬

‫هاوكات هەر بەپێی زانیارییە تایبەتەكانی‬ ‫(چاودێــر)‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردســتان‪،‬‬ ‫باشتر لەجاران بیر لە كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫دەكاتەوە‪ .‬بــەاڵم هێشــتا بیركردنەوەكەیان‬ ‫نەبۆتە بڕیاری سیاسی‪ ،‬لەبەرامبەردا تا ئێستا‬ ‫گۆڕان ســورە لەســەر ئەوەی ســەرۆكایەتی‬ ‫پارلەمان هەر الی یوسف محەمەد بێت‪.‬‬

‫كۆمیتەكانی ریفراندۆم‬

‫رۆژی چــوار شــەممەی رابــردو‪7 ،‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪ 2017‬بەبەشداری نوێنەری پارتە‬ ‫سیاســییەكانی نــاو پارلەمــان‌و حكومەتــی‬ ‫هەرێم‪ ،‬جگە لەبزوتنــەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬بەئامادەبونی مەســعود بارزانی‪،‬‬ ‫لەكۆبونەوەیەكــدا بڕیــار درا رۆژی ‪25‬ی‬ ‫ئەیلولــی داهاتــو‪ ،‬ریفرانــدۆم لەهەرێمــی‬ ‫كوردستانی عیراق‌و ناوچە كوردستانییەكانی‬ ‫دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ئەنجامبدرێت‪ ،‬هەتا‬ ‫‪ 2017/6/12‬پارتە سیاســییەكان‪ ،‬نوێنەری‬ ‫خۆیــان بــۆ بەشــداربون لەچەنــد كۆمیتەی‬ ‫تایبــەت بــە ریفرانــدۆم‌و دوای ریفرانــدۆم‬ ‫دیاریبكەن‪.‬‬ ‫الیخۆیەوە فواد حســێن‪ ،‬سەرۆكی دیوانی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬لەلێدوانێكدا رایگەیاند‪:‬‬ ‫مەســعود بارزانی‪ ،‬بەفەرمانی هەرێمی ژمارە‬ ‫(‪ )106‬كــە لــە‪ 2017/6/8‬دەریكــردوە‪،‬‬ ‫بڕیاریــداوە راپرســی ئەنجامبدرێــت بۆ ئەم‬ ‫مەبەســتە كۆمســیۆنی بــااڵی ســەربەخۆی‬ ‫هەڵبژاردن و راپرســی راســپاردوە‪ ،‬راپرسی‬ ‫لەهەرێم‌و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی‬

‫بدرێت‪ ،‬پێویســتە دەقی دەســتوری عێراقی‬ ‫لەبەرچاوبگیرێت‪ ،‬چونكە بڕیارێكی عیراقییەو‬ ‫بەتەنهــا پەیوەنــدی بــە الیەنێكــەوە نییە‪،‬‬ ‫پێویســتە هەمــو عیراقییەكان بڕیار لەســەر‬ ‫چارەنوســی نیشــتمانەكەیان بــدەن‌و هیــچ‬ ‫الیەنێك بە جیا ناتوانێت چارەنوسی ئەوانی‬ ‫دیكــە یەكالبكاتــەوە‪ .‬وتیشــی"حكومەتی‬ ‫فیدڕاڵی پشــت بەدەســتور دەبەستێت وەك‬ ‫بنەمایەكی یاســایی‌و سیاسی بۆ دیاریكردنی‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ هەرێمی كوردستان‪".‬‬

‫كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫ئەڵامنیا‪ :‬یەكپارچەیی عێراق مەترسی‬ ‫لەسەرە‬

‫لە کۆبونەوەی الیەنە سیاسییەکاندا لە پیرمام یەکێتی لە هەموو الیەنەکانی تر‬ ‫زیاتر داکۆکی لە کاراکردنەوەی پارلەمان کردووە‬ ‫پارتی بۆ دانەوەی پۆستی سەرۆكی پارلەمان بەگۆڕان نەرمی نواندوە بەاڵم هێشتا‬ ‫نەبوەتە بڕیار‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪ :‬ئەگەر مبانەوێت ریفراندۆمێكی سەركەوتو بكەین دەبێت‬ ‫پارلەمان كارابكەینەوەو ترسی خەڵك بڕەوێنینەوە‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬ریفراندۆم لە پارلەمان‌و سەرۆكایەتی حكومەت‌و هەرێم گرنگرتەو‬ ‫پەیوەستە بەخەڵكی كوردستانەوە‬ ‫ئیــدارەی هەرێــم ئەنجامبدرێــت‌و پرســیار‬ ‫لەوەبكرێــت‪ ،‬كــە ئایــا دەتــەو ‌ێ هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‌و ناوچــە كوردســتانییەكانی‬ ‫دەرەوەی ئیــدارەی هەرێم ببێتە دەوڵەتێكی‬ ‫سەربەخۆ‪.‬‬

‫ریفراندۆم پەیوەستە بە هەمو خەڵكەوە‬

‫سەرۆكی لیســتی پێشــكەوتنی توركمان‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬لەگــەڵ ئەنجامدانــی‬ ‫ریفراندۆمــن لەهەرێمــی كوردســتان‌و‬ ‫ناوچەكوردســتانییەكانی دەرەوەی هەرێــم‪،‬‬ ‫داواش لەالیەنــە سیاســییەكانی تــر دەكات‬ ‫بەشــداری كارا بكــەن‪ ،‬چونكــە ئەنجامدانی‬ ‫ریفڕانــدۆم كارێكی باشــە‌و لــەروی ئابوری‌و‬ ‫بازرگانییەوە پەیوەندییەكی باشیان هەبێت‌و‬ ‫دەتوانــن لەگەڵ واڵتانــی دەرەوە پەیوەندی‬ ‫ببەســتن بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ واڵتانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫مونا قەهوەچی‪ ،‬وتیشــی "ئەو كەســانەی‬ ‫بەشــداری كۆبونەوەكەیان كردوە‪ ،‬كەســانی‬ ‫بڕیاربەدەســتن‪ ،‬بۆیــە بڕیاریــان داوە لــەو‬ ‫كاتــەی دیاریكــراوە‪ ،‬نــاوی ئەندامەكانــی‬ ‫نێــو ئــەو لیژنانــە دیاریبكەن‪ ،‬واتــە بەهیچ‬ ‫شــێوەیەك رێگری نەبووەو هەموو الیەنەكان‬ ‫بەیاننامەیەكــی هاوبەشــیان باڵوكــردەوە‬ ‫بەبــەرەی توركمانیشــەوەو ئامــادەن بــۆ‬ ‫دیاریكردنی ئەو ئەندامانە"‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬هەڵوێســتی‬ ‫مەســعود بارزانــی لەســەر كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمــان ئەوەبــوو‪ ،‬كــە داوای لەالیەنــە‬

‫سیاســییەكان كــرد‪ ،‬پارلەمانی كوردســتان‬ ‫كارابكرێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەر الیەنــە‬ ‫سیاســییەكان رێكنەكەون مەســعود بارزانی‬ ‫هیچــی پێناكرێــت‪ ،‬واتــە دەبێــت الیەنــە‬ ‫سیاســییەكان رێكەوتنــی سیاســی بكــەن‌و‬ ‫دەبێت ئەو كێشەیە چارەسەربكەن‪.‬‬ ‫قەهوەچی‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم تەنها ســەر بەحزبێك نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پەیوەندی بەســەرجەم حــزب‌و الیەنەكانەوە‬ ‫هەیــەو ئومێــدەوارە كۆمەڵــی ئیســامی‌و‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕانیــش بەشــداری ریفراندۆم‬ ‫بكــەن‪ ،‬چونكــە ریفرانــدۆم لــە پارلەمــان‌و‬ ‫ســەرۆكایەتی حكومــەت‌و هەرێــم گرنگترەو‬ ‫پەیوەستە بەخەڵكی كوردستانەوە‪.‬‬

‫رەواندنەوەی ترسی خەڵك‬

‫الیخۆیــەوە ئەندامێكــی مەكتەبــی‬ ‫سیاسیی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان‪،‬‬ ‫بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ ،‬باشــترین شــت‬ ‫بــۆ ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم هەوڵدانــە بــۆ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‪ ،‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫پارلەمانیش هاوكاربێت‪ ،‬هاوكات لەئێســتادا‬ ‫كــە بارودۆخــی هەرێــم لــەروی ئابورییەوە‬ ‫كەمێك باشتر بوە‪ ،‬هەوڵبدرێت رەنگبداتەوە‬ ‫لەسەر موچەو بژێوی خەڵك‪ ،‬هەروەها خەڵك‬ ‫نەترســێندرێت بەوەی ریفراندۆم ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫شــەڕ روودەدات‪ ،‬بەڵكــو گفتوگــۆ لەنێوان‬ ‫كوردســتان‌و واڵتــان دەبێــت‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫پێشــمەرگەو ســەركەوتنەكانی بەســەر‬ ‫داعشــدا پشــتیوانییەكی نێودەوڵەتیشــی‬ ‫بۆ دروســتكردوین‌و نابێت واڵتان بترســێنن‬

‫بەوەی شەڕ دروستدەبێت‪.‬‬ ‫ســەعدی ئەحمەد پیرە‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫ئەگــەر بیانەوێــت ریفراندۆمێكی بێ كێشــە‬ ‫بكــەن‪ ،‬دەتوانــن پارلەمــان كارابكەنــەوەو‬ ‫كۆمەڵێك لیژنە دروســتبكەن بۆ ســەردانی‬ ‫واڵتان‌و دەســتكاری موچەی خەڵك بكەن‌و‬ ‫ترسی خەڵك بڕەوێننەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەبەشدارینەكردنی بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕان‌و كۆمەڵــی ئیســامی لەكۆبونەوەی‬ ‫هاوبەشی الیەنە سیاسییەكان بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم‌و كاریگەری ئەو دو حزبە لەســەر‬ ‫ســەركەوتنی ریفراندۆم‪ ،‬پیــرە وتی "رەنگە‬ ‫بەشێكی پەیوەندی بەپەرۆشییانەوەبێت بۆ‬ ‫ئاینــدە‪ ،‬یــان هەندێــك لەبەرژەوەندییەكان‬ ‫لەشــوێنێكی دیكەوە دەبینــن‪ ،‬بۆیە نابێت‬ ‫لەخانەی توڕەبونەوە بیبینین‪ ،‬دەبێت هەوڵی‬ ‫ئەوەبدەین‪ ،‬ئــەو هەنگاوانە جێبەجێبكرێن‪،‬‬ ‫ئــەو كاتــە ئــەو بەهانانــەش نامێنــن‪ ،‬كە‬ ‫دورەپەرێــز بن‪ ،‬ئــەوان دژی ریفراندۆم نین‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێــك بۆچونیان هەیەو لەئەنجامی‬ ‫گفتوگۆ چارەسەردەبن"‪.‬‬ ‫مــەال بەختیــار جەخــت لەپێویســتی‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان دەكاتەوە‬ ‫هاوكات لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاســیی یەكێتی‪ ،‬پێرێ لەمیانی‬ ‫رێوڕەســمی كۆتایــی خولــی "بونیادنــان‌و‬ ‫پاراســتنی رێكخــراوە دیموكراتییــەكان"‬ ‫كە لەســلێمانی بەڕێوەچــو‪ ،‬لەوتەیەكدا بە‬ ‫ئاماژەكردن بۆ وادەی ریفراندۆم‌و هەڵبژاردنی‬ ‫ئاینــدە‪ ،‬جەختــی لەگرنگــی‌و كاریگــەری‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمان كردەوە‪ ،‬بەتایبەت‬

‫لەپێنــاو رێــكارە یاســاییەكانی ریفراندۆم‌و‬ ‫هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لەگــەڵ ســوربونی‬ ‫یەكێتیشــی لەسەر پێویستی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان تەئكیدكردەوە‪" ،‬بەكاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان‪ ،‬قۆناغێكــی دژواری پەیوەنــدی‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی كوردستانیش‪ ،‬كۆتایی‬ ‫پێدێت"‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬نابێ راپرسی بۆ خۆدزینەوە‬ ‫لەچارەسەركردنی كێشەكان بێت‬

‫هــەر لەبــارەی ریفراندۆمــەوە‪ ،‬جڤاتــی‬ ‫نیشتمانی گۆڕان‪ ،‬لەراگەیاندراوێكدا‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەوەكــردوە‪ ،‬لــەم هەلومەرجە هەســتیارەی‬ ‫گەلەكەمانــی پێدا تێدەپەڕێ‪ ،‬نابێ پرســی‬ ‫راپرســی‌و راگەیاندنی دەوڵەتی ســەربەخۆ‪،‬‬ ‫كە مافێكی سروشــتی خەڵكی كوردســتانە‪،‬‬ ‫بــۆ بەرژەوەنــدی شەخســی‌و حیزبــی‌و بــۆ‬ ‫خۆدزینــەوە لەچارەســەركردنی كێشــەكان‬ ‫بەكاربهێنرێ‪ ،‬دەبێ پرسی راپرس ‌ی دواقۆناغ‬ ‫بــێ لەنەخشــەیەكی هەمەالیەنــە پێــش‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان‪،‬‬ ‫نابێ ئەم پرسە‪ ،‬یان هیچ هۆكارێكی تر بكرێن‬ ‫بە پاســاو بۆ دواخســتن یان ئەنجامنەدانی‬ ‫هەڵبژاردنی گشتی لە كاتی خۆیدا‪.‬‬

‫بەغدا‪ :‬ریفراندۆم بڕیارێكی عیراقییە‬

‫وتەبێژی نوســینگەی راگەیاندنی حەیدەر‬ ‫عەبادی ســەرۆكوەزیرانی عیراق‪ ،‬رایگەیاند‪:‬‬ ‫هەر بڕیارێك لەبارەی چارەنوســی عێراقەوە‬

‫وەزارەتــی دەرەوەی ئەڵمانیا هۆشــداریدا‬ ‫لەگرتنەبــەری هەنگاوی تاكالیەنە لەپرســی‬ ‫ریفراندۆمداو ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬یەكپارچەیی‬ ‫عێراق‪ ،‬هەڕەشەی گەورەی لەسەرە‪.‬‬ ‫نەتــەوە یەكگرتووەكانــی لەســەر زاری‬ ‫وتەبێــژی ئەمینداری گشــتییەوە رایگەیاند‪:‬‬ ‫هەڵوێستی ئەوان لەگەڵ دەستوردایەو ئەگەر‬ ‫لەهەرێمی كوردســتان دەنگ بە بەڵی بدرێت‬ ‫لەریفراندۆمــداو كوردســتان ویســتی ببێتــە‬ ‫ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوا‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایش لەوبارەیەوە بڕیار بدات‪.‬‬

‫ئەمریكا‪ :‬پشتگیری یەكپارچەیی عیراق‬ ‫دەكەین‬

‫هەر لەوچوارچێوەیەدا وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمریــكا رایگەیانــد‪ ،‬ئێمــە لەخەونی رەوای‬ ‫گەلی كورد تێدەگەین‌و رێزی لێدەگرین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە پشتگیری یەكپارچەیی خاكی عێراقێكی‬ ‫دیموكرات دەكەین‌و دوای تێكشــكانی داعش‬ ‫بەرپرســانی هەرێم‌و عێــراق دەتوانن گفتوگۆ‬ ‫بكەن لەبارەی سەربەخۆیی هەرێمەوە‪.‬‬

‫ئەنكەرە‪ :‬رێفراندۆم هەڵەیەكی گەورەیە‬

‫وەزارەتی دەرەوەی توركیاش‪ ،‬رایگەیاند‪:‬‬ ‫بڕیاری هەرێمی كوردســتان بــۆ ئەنجامدانی‬ ‫ڕیفرانــدۆم بــۆ ســەربەخۆیی هەڵەیەكی زۆر‬ ‫گەورەیە‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكــی رۆژنامەوانیشــدا بینالــی‬ ‫یەڵدرم‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی توركیا ئاشكرایكرد‪،‬‬ ‫ئێمە یەكپارچەیی خاكــی عێراقمان دەوێت‪،‬‬ ‫دەمانەوێــت عێراق بــۆ هەمــو عێراقییەكان‬ ‫بێــت‌و وەكو یــەك نەتەوە بەیەكــەوە بژین‪،‬‬ ‫ناوچەكەمــان كێشــەی زۆری هەیــە‌و لــەو‬ ‫بڕوایەدا نین كە كارێكی وا ئاسان بێت‪.‬‬ ‫هــاوكات‪ ،‬ماریــا زاخارۆڤــا‪ ،‬وتەبێــژی‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی روسیا رایگەیاند‪ :‬روسیا‬ ‫پاڵپشــتی لەیەكگرتویی‌و یەكپارچەیی عێراق‬ ‫دەكات‌و دەبێت مافی تەواوی پێكهاتە ئیتنی‌و‬ ‫ئایینیەكان بپارێزرێت‪ ،‬لەوانەش كورد‪.‬‬

‫ئێران‪ :‬هەرێم بەشێكە لە عێراق‬

‫بەهــرام قاســمی‪ ،‬وتەبێــژی وەزارەتــی‬ ‫دەرەوەی كۆمــاری ئیســامی ئێــران‪ ،‬وتــی‬ ‫"هەڵوێســتی ئاشــكرای ئێران پشــتیوانییە‬ ‫لەیەكپارچەیی عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش‬ ‫بەشــێكە لەعێراق‌و بڕیاری تاكالیەنەو بەدەر‬ ‫لەچوارچێوەی نیشتمانی‌و یاسایی‌و دەستوری‬ ‫عێــراق‪ ،‬بەتایبــەت كە ئەو واڵتــەو ناوچەكە‬ ‫لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە‪ ،‬دەبێتەهۆی بەردەوامی‬ ‫ناسەقامگیریی‌و دروســتكردنی كێشەی نوێ‬ ‫بۆ عێراق‪ ،‬چونكە عیراقی ئەمڕۆ زیاتر لەهەر‬ ‫كاتێــك پێویســتی بەئارامــی‌و رێككەوتنــی‬ ‫نیشتمانی هەیە"‪.‬‬ ‫راشــیگەیاند‪ ،‬دەبێت كێشــەكانی هەولێرو‬ ‫بەغــدا لەچوارچێوەی گفتوگۆو تێگەیشــتنی‬ ‫نیشتیانی‌و لەســەر بنەمای دەستوری عێراق‬ ‫چارەسەر بكرێت‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫جۆری‬ ‫حوكمڕانییەكەی‬ ‫خۆمان لە كامە‬ ‫حوكمڕانییە؟‬

‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫لــە كتێبــی (الطاغیــة) كە لە نوســینی‬ ‫(ا‪.‬د‪.‬امام عبدالفتاح امام)ە كە دراســەیەكی‬ ‫فەلســەفیە بــۆ شــێوەكانی ئیســتیبدادی‬ ‫سیاسی‪ .‬تیایدا هاتوە‪:‬‬ ‫كە بەالی (ئەرستۆ) لە ساڵی ‪ 384‬ب‪ .‬ز‬ ‫لە دایكبوە و لەساڵی ‪ 322‬پ‪ .‬ز كۆچی دوایی‬ ‫كــردوە و قوتابی (ئەفالتون) و مامۆســتای‬ ‫(ئەســكەندەری گــەورە) بــوە و یەكێكە لە‬ ‫گەورە فەیلەســوفەكانی یۆنانی و جۆرەكانی‬ ‫حوكمڕانی كردۆتە ‪ 6‬جۆرەوە‪ ،‬كە ســیانیان‬ ‫باش و ســیانەكەی تریان گەندەڵ و خراپن‪.‬‬ ‫جۆرە باشەكان بریتین لە‪:‬‬ ‫‪-1‬سیستەمی پادشایی‪ ،‬جۆری حوكم تاكە‬ ‫كەســیە بەاڵم بەپێی یاســا حوكم دەكات لە‬ ‫پێناو بەرژەوەندی گشتیدا‪.‬‬ ‫‪-2‬سیســتەمی ئۆرۆســتۆكراتی‪ :‬حوكــم‬ ‫لەالیــەن چەند كەســێكی كەمی (نایابە)ەوە‬ ‫لە هەمو روەكانەوە دەكرێت‪ ،‬بە پێی یاســاو‬ ‫بەرژەوەندی گشتی‪.‬‬ ‫‪-3‬سیســتەمی دەســتوری‪ :‬دەسەاڵت الی‬ ‫زۆرینەیە‪.‬‬ ‫جۆرە گەندەڵەكانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ -1‬دیكتاتــۆری (طاغیــة)‪ :‬دەســەاڵتدار‬ ‫تاكە كەســێكە كە دەسەاڵت بۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆی بەكاردەهێنێت و پابەند نیە بە یاساوە‬

‫سەرەڕای ناڕازیبونی ژێردەستەكان‪.‬‬ ‫‪-2‬سیســتەمی ئۆلیگارشــی‪ :‬دەســەاڵت‬ ‫لــە الی چەنــد كەســێكی (نایــاب)ەوە لــە‬ ‫روی تەنهــا دەوڵەمەندیــەوە دەبێــت كــە‬ ‫دەوڵەمەندی جیایــان دەكاتەوە لەگەاڵ‪ ،‬واتا‬ ‫حوكمــی دەوڵەمەندەكان و بــۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان نەك گەل كار دەكەن‪.‬‬ ‫‪-3‬سیســتەمی دیماگۆجــی (غەوغائــی)‪:‬‬ ‫دەســەاڵت الی زۆرینــەی هەژارانــن و‬ ‫بەكاریدێنن دژی دەوڵەمەندەكان‪.‬‬ ‫ســەرەڕای تێبینی لەسەر هەندێ‌ چەمك و‬ ‫تێگەیشتنەكانی ئەرستۆ بەاڵم دەڵێین هەزار‬ ‫رەحمەت لە ئەرستۆ كە پێش ‪ 20‬سەدە واتە‬ ‫‪ 2000‬ســاڵ پێش ئێســتا سروشتی حومڕانی‬ ‫دیاریكــردوە و لەوكاتەوە حومكڕانانی ســەر‬ ‫زەوی هەروا هاتوون و تا ئێستاش بەردەوامن‬ ‫كە زۆرینەیان (تاكڕەو و موستەبید و گاغیە‬ ‫و دیكتاتۆر بون) لە رۆژهەاڵت و رۆژئاواشــدا‬ ‫بەاڵم بەزۆری لە رۆژهەاڵتدا‪...‬‬ ‫ئــەوەی مــن مەبەســتمە كە لــە هەرێمی‬ ‫كوردســتان جــۆری حوكمڕانــی لــە جــۆری‬ ‫(گەنــدەڵ و خراپەكانــە) و لە ناونیشــیاندا‬ ‫بریتیــە لە جۆری حوكمڕانی (ئۆلیگارشــی)‬ ‫واتــە حوكمــی ســەرمایەدار و كەمینەیەكی‬ ‫دەوڵەمەنــد دژی زۆرینەی جەماوەر و گەل‪.‬‬ ‫هەربۆیــە دۆخــی سیاســی و ئابــوری و‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و ئەمنیمــان دوای ‪ 26‬ســاڵ‬ ‫گەیشــتۆتە بنبەســت‪ ،‬چونكــە تەنهــا ئــەو‬ ‫كەمینەیــە بیــر و پالنیــان بــۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان هەیە نەك جەماوەری زۆرینەی گەل‪.‬‬ ‫سیســتەمی حومكڕانی هەرێمی كوردستان‬ ‫بریتیە لە جۆری (هەرە خراپەكان) كە هەرە‬ ‫جۆرە خراپەكەی تیادا كۆبۆتەوە لە حوكمی‬ ‫((تاكــڕەوی و قۆرخــكاری و پاوانخــوازی‬ ‫حیــزب و ســەركردە و بنەماڵــە لە الیەك و‬ ‫لــە الیەكی تریشــەوە حوكمــی كەمینەیەكی‬ ‫دەوڵەمەنــدی خاوەن ســەرمایەی حەرام لە‬ ‫دزینی ســەروەت و سامانی میلەتەوە هاتوە‪.‬‬ ‫ئیــدی چ ئومێدێــك هەیــە بە چاكســازی‬ ‫و گۆڕانــكاری لــە ســایەی ئــەم جــۆرە‬ ‫حوكمڕانیــەدا‪ .‬كــە تەنهــا لــە خەمــی خــۆ‬ ‫دەوڵەمەندكــردن و كورســی حوكمڕانــی‬ ‫خۆیاندابــن و زۆرینــەی جەماوەریشــیان‬ ‫پشــتگوێ‌ خســتبێت و بیانچەوســێننەوە‬ ‫بەبیانــوی شــەڕی دژی داعــش و دابەزینی‬ ‫نرخــی نــەوت و فریودانیــان بــە دروشــمی‬ ‫بێناوەڕۆكی ریفراندۆم و ســەربەخۆیی كە لە‬ ‫بنچینەدا بونێكی فیزیكیان نیە‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫سەربەخۆیی هەرێمی باشوری‬ ‫كوردستان لە بەرژەوەندی كێیە؟‬

‫حوسێن رابی‬ ‫دوای كۆبونەوەی لوتكەی حیزبە‬ ‫كوردســتانییەكان لــە پیرمــام و‬ ‫دیاریكردنــی رۆژی ‪٢٠١٧/٩/٢٥‬‬ ‫وەكــو رۆژی ریفراندۆم‪ ،‬باســەكان‬ ‫لەســەر ســەربەخۆیی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان گەرموگــوڕ بــوە و‬ ‫پرســیاری زۆری هێناوەتــە ئاراوە‬ ‫و بــە رونــی لــە گەنگەشــەكاندا‬ ‫خەڵــك دابەشــبون بەســەر چەند‬ ‫بەرەیەكــدا‪ ،‬ســەرەڕای رەخنەكان‬ ‫لــە بارودۆخــی سیاســی هەرێــم‪،‬‬ ‫كــە لەالیــەن الیەنگرانــی هەمــو‬ ‫هێزەكانــەوە جگــە لــە پارتی زەق‬ ‫دەكرێتــەوە‪ ،‬تــرس هەیــە لەوەی‬ ‫كــە ئایــا ئــەو دەوڵەتــەی دوای‬ ‫ریفرانــدۆم رادەگەیەنرێت‪ ،‬واڵتانی‬ ‫دەوروبــەر چــۆن رەفتــاری لەگەڵ‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئایا كوردستانی سەربەخۆ‬ ‫لە بەرژەوەنــدی ئەمریكادایە؟ ئایا‬ ‫ئەوروپــا دانــی پێدا دەنێــت؟ ئایا‬ ‫توركییــە و ئێــران چــۆن رەفتاری‬ ‫لەگــەڵ دەكەن؟ گەمــارۆی دەدەن‬ ‫یان نەخێر دژی نابن؟‬ ‫هەڵبــەت ســەركردایەتی هــەر‬ ‫واڵتێــك پێشــئەوەی بیــر لــە‬ ‫بەرژەوەنــدی واڵتان بكاتــەوە بیر‬ ‫لەبەرژەوەنــدی گەلەكــەی خــۆی‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ســەربەخۆیی بۆ ئیمڕۆ‬

‫و ســبەینێ نییە بۆ ســەدان ساڵە‪،‬‬ ‫لــە ســەرەتای ســەدەی بیســتەم‬ ‫كــورد بەهــۆی الوازییــەوە بــو بە‬ ‫بەشــێك لــە واڵتانــی ناوچەكــە و‬ ‫باجــی ئــەم الوازییە ســەد ســاڵە‬ ‫بــە خوێنــی باشــترین رۆڵەكانــی‬ ‫دەیــدا‪ .‬لەالیەكــی تــرەوە هۆیەكی‬ ‫سەرەكی نەهاماتییەكانی رۆهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬هاوشان لەگەڵ كێشەی‬ ‫فەلەستین‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ كێشەی‬ ‫كورد‪ ،‬كە كەمتر گرنگی پێدراوە‪.‬‬ ‫ئەمریــكا و هەمــو واڵتانــی‬ ‫جیهــان كــەم تــا زۆر لــە عێراقدا‬ ‫بەرژەوەندییــان هەیە و تاڕادیەكی‬ ‫زۆر پاراســتنی ئەم بەرژەوەندییان‬ ‫لەسەر بونی گەلی كورد لە عێراقدا‬ ‫بنیــاد نــاوە! زۆر رونــە كــورد‬ ‫هاوپەیمانێكــی متمانەپێكــراوی‬ ‫ئەمریــكا و ئەوروپــا لەهەمــو‬ ‫عێراقدایــە‪ ،‬ئەگــەر كوردســتان‬ ‫ســەربەخۆ ببێت‪ ،‬دەبێت ئەوان لە‬ ‫ناو عێراقی بێ كوردستاندا‪ ،‬بەدوای‬ ‫هاوپەیمانــی نــوێ بگەڕێــن‪ ،‬هــەر‬ ‫بۆیە بە كورتــی و بەكوردی مادام‬ ‫كــورد بەرژەوەندییــان لــە عێراقدا‬ ‫دەپارێزێــت‪ ،‬ژیرانە نییــە حەزیان‬ ‫لــێ بێــت لــە خۆیانــی تێكبدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر كوردســتان جیابوەوە‬ ‫ئەوان دەبــن بە دوژمنی؟ بێگومان‬ ‫نەخێر كوردســتانێكی دەوڵەمەند و‬ ‫سەقامگیر و دۆستی مۆدێرنیتە‪ ،‬كە‬ ‫بەرەنگاری هەمــو هێزە تاریكەكان‬ ‫دەبێتــەوە بەرژەوەندی گەورەی بۆ‬ ‫ئەوان تێدایە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەی ســەبارەت بە واڵتانی‬ ‫ناوچەكــە بــە تایبەتــی واڵتانــی‬ ‫دراوســێ دەكرێت چــی بگوترێت؟‬ ‫دوان لــەم واڵتانە واتە ســورییە و‬ ‫عێــراق بە كــردەوە هەڵوەشــاون‪،‬‬

‫خەڵكــی عێراق لە بــاری دەرونییە‬ ‫لەمێژە بۆ ســەربەخۆیی كوردستان‬ ‫ئامــادەن‪ ،‬بــەاڵم لە ئێســتا دڵیان‬ ‫لە كەركــوك نابێتەوە! ســەبارەت‬ ‫بە ئێران و توركییە راســتە كوردو‬ ‫فۆبیا لەناو نەســتی دەسەاڵتدارانی‬ ‫ئــەم واڵتانەدا لــە مێــژە هێالنەی‬ ‫كــردوە‪ ،‬بــەاڵم بەرژەوەنــدی‬ ‫گەورەیان لە كوردســتانی باشــور‬ ‫هەیە‪ .‬ســەرەڕای قەبارەی گەورەی‬ ‫ئاڵۆگــۆڕی بازرگانی لــەوە ناچێت‬ ‫توركییــە حەزی لێ بێت باشــوری‬ ‫كوردستان ســەربەخۆ بێت‪ ،‬یەكەم‬ ‫تــورك بە شــێوەی مێژویی حەزی‬ ‫لــە كوردســتانی ســەربەخۆ نییە‪،‬‬ ‫دوەم بە جیابونەوەی كوردستان‪،‬‬ ‫عەرەبــی ســوننە لەوانەیــە‬ ‫بەتەواوەتی كاریگەریی سیاســیان‬ ‫لــە عێراقدا لەدەســت بدەن و هەر‬ ‫بەو رادەیــەش كاریگەریی توركییە‬ ‫كەم ببێتــەوە‪ .‬واتــە جیابونەوەی‬ ‫بــۆ توركییــە‬ ‫كوردســتان‬ ‫هەزمكردنــی زۆر قــورس دەبێــت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا دوژمنایەتی كوردســتانی‬ ‫ســەربەخۆ دەكات؟ بــەڕای مــن‬ ‫زۆر زەحمەتــە دژایەتییەكــەی لــە‬ ‫هەوڵــی دیپلۆماســی و راگەیانــدن‬ ‫زیاتــر تێبپەڕێــت‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫هەرێمی كوردســتان چەنێ لەباری‬ ‫ئابورییەوە پێویستی بەتوركییەیە‪،‬‬ ‫توركییــەش هــەر بــەو رادەیــە‬ ‫پێویســتی بەهەرێمی كوردســتانە‪،‬‬ ‫لــە هەمانكاتیشــدا توركییــە لــە‬ ‫ئێســتا واڵتێكــی زۆر الوازە‪ ،‬جگە‬ ‫لــە هەرێمی كوردســتان و جۆرجیا‬ ‫كێشــەی گــەورەی لەگــەڵ هەمــو‬ ‫درواســێكانی و یەكێتــی ئەوروپا و‬ ‫ئەمریكا هەیە‪.‬‬ ‫پرسیارە قورسەكە لەسەر ئێرانە‪،‬‬

‫كــە هــاوكات هەم خۆی دراوســێی‬ ‫هەرێمی كوردستانە و هەم دەكرێت‬ ‫لەڕێگــەی عێراقــەوە كاریگەریــی‬ ‫هەبێت و خاوەنــی روئیای تایبەت‬ ‫بەخۆیەتــی لەناوچەكــەدا‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ئێران باشترین پێوەندی سیاسی و‬ ‫ئابوری لەگەڵ هەرێمی كوردســتان‬ ‫و هێزە سیاســییەكانیدا هەیە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئــەم دۆســتایەتییە دەگەڕێتــەوە‬ ‫بــە دوژمنایەتی؟! مــن ئەمە زۆر‬ ‫بــەدور دەزانم‪ ،‬چونكە پاراســتنی‬ ‫ئاسایشــی ئێــران تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫گرێــدراوە بــە ئاســایش و ئارامی‬ ‫هەرێمی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە واڵتانــی عەرەبی‬ ‫بێگۆمان ناكرێت هیچكامیان لەگەڵ‬ ‫دابەشــكردنی واڵتێكــی عەرەبیــدا‬ ‫بن‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوە لەهەمانكاتدا‬ ‫دروســتبونی واڵتێكــی عەرەبــی‬ ‫بەتەواوەتی شیعەی لێدەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫كــە لەوانەیــە واڵتێكــی وەكــو‬ ‫عەرەبســتانی ســعودی بەتونــدی‬ ‫بێــزار بــكات و هەمــو هەوڵێكــی‬ ‫خۆی بخاتە كار بۆئەوەی بااڵنســی‬ ‫ســوننە لە عێراقدا بەهێشــتنەوەی‬ ‫كــورد بەرزبكاتەوە‪ ،‬كە ئەمە خۆی‬ ‫بەواتای نائارام هێشتنەوەی عێراق‬ ‫بــۆ هەمیشــە دێــت و دەبێت هەر‬ ‫ئەمــە كــورد هانبــدات خــۆی لەو‬ ‫هاوكێشە تایفییە بهێنێتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ســەربەخۆیی‬ ‫لەڕاســتیدا‬ ‫كوردســتانی باشور لە كورت مەودا‬ ‫لــە بەرژەوەنــدی هیــچ واڵتێكــی‬ ‫ناوچەكــە و زلهێزەكانــدا نییــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كــە ســەربەخۆ بــو هەمــو‬ ‫جیهان ناچارن كاری لەگەڵ بكەن!‬ ‫چونكــە هەم دەوڵەمەندە و هەم لە‬ ‫چەقی ئاشــوبی ناوچەكەدایە و لە‬ ‫بەرژەوەندی مرۆڤایەتیدایە‪.‬‬

‫ئاستەنگەكانی بەردەم ریفراندۆم‬

‫لوقامن مستەفا ساڵح‬ ‫بــە رای پســپۆڕانی بــواری دەســتور و‬ ‫یاساناســان‪ ،‬بــە گرنــگ دەزانرێت پرســی‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم لە باشوری كوردستان‬ ‫پێویســتی بــە چەندیــن لێكۆڵینــەوە و‬ ‫توێژینەوە و كۆنفرانســی زانســتی یاســایی‬ ‫هەیــە‪ ،‬تــا بتوانرێــت رێــگا چارەیــەك‬ ‫بدۆزرێتــەوە‪ ،‬بۆ زاڵبون بەســەر هەمو ئەو‬ ‫كۆســپ و ئاســتەنگانەدا كە دێتە پێش لە‬ ‫كاتــی ئەنجامدانــی ریفراندۆمــدا‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫ئاســتەنگەكان زۆرن‪ ،‬بــەاڵم گرنگترینیــان‬ ‫بریتین لە‪:‬‬ ‫ئاستەنگی یاسایی‪:‬‬ ‫لــە روی یاســاییەوە دەبێت لــە هەرێمی‬ ‫كوردستان یاســایەكی تایبەت بە ریفراندۆم‬ ‫هەبێــت‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەســتە پێشــتر لــە‬ ‫پەرلەمانــی كوردســتان پــڕۆژە یاســایەك‬ ‫گەاڵڵە كرابــو‪ ،‬بەاڵم تائێســتاش چاوەڕێی‬ ‫نوســینی راپۆرتی لیژنەی كاروباری یاسایی‬ ‫و پەسەندكردنیەتی لەالیەن پەرلەمانەوە كە‬ ‫لە ئیســتادا بەداخــەوە بەبڕیارێكی حیزبی‬ ‫ئەو دەزگا شەرعیە پەكخراوە‪.‬‬ ‫بۆیــە ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم بــۆ‬

‫بەدەستهێنانی ئەو مافەی خەڵكی كوردستان‬ ‫بۆ ســەربەخۆیی‪ ،‬پرۆسەیەكی یاساییە نەك‬ ‫تەنها سیاســی‪ ،‬دەبێت لە دەســتورو‌دەقە‬ ‫یاســاییەكاندا ئەو مافە بە راشــكاوی ناوی‬ ‫هاتبێت‌و ئاماژەی پێكرابێت‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە بەگوێرەی بڕیاری ژمارە (‪)1‬‬ ‫ی ســاڵی ‪ 2005‬ی پەرلەمانی كوردســتان‪،‬‬ ‫پەرلەمــان مەرجەعــی بااڵیــە بــۆ پرســە‬ ‫چارەنوسســازەكان‪ ،‬بەاڵم بەگوێرەی یاســا‬ ‫بەركارەكانــی تایبــەت بــە دەســەاڵتەكان‬ ‫لــە هەرێم‪ ،‬هیــچ یەكێك لە دەســەاڵتەكان‬ ‫(پەرلەمان‪ ،‬سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬حكومەت)‬ ‫رانەســپێردراون بــە مومارەســەكردنی‬ ‫دەســەاڵتی راگەیاندنــی ریفرانــدۆم‪ ،‬جگــە‬ ‫لەوە بەگوێــرەی بڕگەكانی (یەكەم و دوەم‬ ‫و ســێیەم و چوارەم)ی یاســای ژمارە (‪)4‬‬ ‫ی ســاڵی ‪ 2014‬یاســای كۆمســیۆنی بااڵی‬ ‫ســەربەخۆی هەڵبــژاردن و راپرســی لــە‬ ‫هەرێمی كوردستان عێراق‪ ،‬تەنها دەسەاڵتی‬ ‫سەرپەرشــتی و رێكخســتن و دەركردنــی‬ ‫رێنمایــی تایبەت بە یاســاكانی هەڵبژاردنی‬ ‫پێداون‪ ،‬بۆیە لەسەرەتاوە دەبێـــت لە روی‬ ‫یاســاییەوە ئــەو الیەنــە دیــاری بكرێت كە‬ ‫دەســەاڵتی راگەیاندنــی ریفراندۆمــی هەیە‬ ‫لەگەڵ دیاریكردنی وردەكاری ریفراندۆم‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە لــەڕوی یاســاییەوە تەنهــا‬ ‫پەیماننامــەو رێككەوتننامــەو جاڕنامــە‬ ‫نێودەوڵەتیــەكان بــەس نیــن ‪-‬هەندێــك‬ ‫لــە شــارەزایان پێیــان وایــە ئــەو بڕیار و‬ ‫رێككەوتننامانــەی نەتــەوە یەكگرتــوەكان‬ ‫هێزی پابەندێتی (‌‌الزامی)یان نیە‌‪ -‬بۆئەوەی‬ ‫گــەل‪ ،‬نەتــەوە‪ ،‬هەرێم یا هــەر پارچەیەك‬ ‫لــە دەوڵــەت ئــارەزوی جیابونــەوە بكات‌و‬

‫ریفراندۆمی بۆ ئەنجامبدات‪ .‬بەڵكو پێویستە‬ ‫دەســتورو رێســاو یاســای ئــەو دەوڵەتــە‬ ‫ئــەو مافەی پ ‌ێ ‪f‬بەخشــیێت‪ .‬بــۆ نمونە لە‬ ‫دەستوری هەمیشــەیی ‪2005‬ی عێراقدا بەم‬ ‫جۆرە باس لەم بابەتە كراوە‪.‬‬ ‫‪ .1‬عێراق پابەندە بە یاسای نێودەوڵەتی‌و‬ ‫رێككەوتننامــەو پەیماننامــە نێودەوڵەتیی‌و‬ ‫كارنامــەی نەتــەوە یەكگرتوەكانــەوە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیــەی عێراق ئەندامە لە رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتوەكاندا‪.‬‬ ‫‪ .2‬عێــراق هــەردو "پەیماننامــەی‬ ‫نێودەوڵەتــی تایبــەت بــە مافــە مەدەنی‌و‬ ‫سیاســییەكان" لــە ‪ /16‬كانونــی یەكەمــی‬ ‫‪ ،1966‬و "پەیماننامــەی نێودەوڵەتــی‬ ‫تایبــەت بــە مافــە ئابــوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫كەلتورییــەكان" لــە ‪/16‬كانونــی یەكەمــی‬ ‫‪ .1966‬بــە بێ هیــچ خۆگرییەك (تحفظ)‬ ‫واژۆ كردوە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لە دەســتوری عێراقــدا هیچ دەقێكی‬ ‫ناچاری بۆ یەكێتی خاكی عێراق بەڕاشكاوی‬ ‫نەهاتوە‪ .‬بەڵكو ئەوە لە دیباجەی دەستوردا‬ ‫هاتوە‪ ،‬پابەندبون بەم دەســتورەو‌ە یەكێتی‬ ‫خاكی عێراق دەپارێزێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬لــە كۆتایــی دیباجــەی دەســتوری‬ ‫هەمیشەیی ســاڵی (‪)2005‬ی عێراقدا هاتوە‬ ‫"پێكهاتــەو الیەنــەكان بەئارەزومەندانــە‬ ‫چارەنوسی خۆیان بە عێراقەوە گرێداوە‪،"...‬‬ ‫ئەم دەقە یاساییە ئەو هەلەش دەڕەخسێنت‬ ‫كــە هەرێم بە ئارەزومەندانــە لە عێراق جیا‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫ریفرانــدۆم‪ ،‬وەك هــەر كارێكی یاســایی‬ ‫و سیاســی‪ ،‬وەك شــێوازێكی تێكۆشــان‬ ‫بــۆ بڕیاردانــی چارەنوس‪ ،‬بۆئــەوەی ببێتە‬

‫واقیع‪ ،‬پێویســتیی بە ئاوێتەبون و كارلێكی و‪ ،‬لــە چركەســاتی هەماهەنگــی هەمــو‬ ‫هــۆكارە بابەتــی و خۆییــەكان هەیــە تــا مەرجەكانــدا پێكــەوە‪ ،‬دەگاتە مەبەســت و‬ ‫رادەی پێگەیشــتن‪ .‬دیــارە پێگەیشــتنی ئامانجەكانی و‪ ،‬ئەوەی مومكین و ئەگەر بو‬ ‫ئەو هۆكارانەشــە كە لە "خەون" و "ســۆز" بە واقیعێكی هەستپێكراو دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫و"خەیاڵ"‪ ،‬بە گوتەی بەرامبەر‪ ،‬دەگۆڕێت و‬ ‫دەبێتە واقیعێكی زیندو و بەرچاو‪.‬‬ ‫ئاستەنگی نێودەوڵەتی‪:‬‬ ‫‌هــەر لەگەڵ وروژاندنی بابەتی ریفراندوم‬ ‫ئاستەنگی نێوخۆیی‪:‬‬ ‫لەبەرئەوەی ریفرانــدۆم وەك هەنگاوێكی و ســەربەخۆیی كوردســتان كــە هــەروەك‬ ‫چارەنوسســاز بەر لــە بڕیاردان پێویســتی پێشــبینی كرابــو هەریــەك لــە حكومەتی‬ ‫بە زەمینەســازی و كۆدەنگی و ئاشــتەوایی عێــراق‪ ،‬واڵتانــی دراوســێی وەك ئێــران‪،‬‬ ‫سیاســی و رێــگای یاســایی هەیــە‪ ،‬دیارە توركیــا‪ ،‬زۆرینەی واڵتانی عەرەبی دژایەتی‬ ‫بۆئــەوەی كارێــك یــان دیاردەیــەك بــەم خۆیــان بۆ ریفراندۆمی هەرێمی كوردســتان‬ ‫پڕۆســەیەدا بــڕوات‪ ،‬دەبێــت بنەمــای لــە راگەیاندوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتە زلهێزەكانی دونیاش وەك روسیا‬ ‫زەمینــەی واقیعــدا هەبێــت‪ ،‬بــارودۆخ و‬ ‫هۆكاری زیندوی بۆ رەخسابێت‪ .‬بەبێ ئەوانە كــە لەڕێی نوێنەرەكەیانــەوە لە ئەنجومەنی‬ ‫گەشەكردنی یان پێگەیشتنی بۆ وەرچەرخان ئاســایش بەئاشــكرا رایگەیانــد كــە ئەوان‬ ‫بەیــەك واقیع نایەتەدی‪ .‬كەواتە دەروازەی لەگەڵ یەك پارچەیی خاكی عێراقن‪.‬‬ ‫ئەمەریــكاش تــا ئێســتا هەڵوێســتێكی‬ ‫یەكەم بــۆ راگەیاندنی ریفراندۆم دەبێت بەر‬ ‫لە هەر شــتێك ئاشــتەوایی سیاســی بەدی رونــی نیــە‪ ،‬بــەاڵم‪ ،‬بەشــێوەی نافەرمــی‬ ‫بێــت و پەرلەمــان رۆڵــی بــۆ بگێڕدرێتەوە لــە چەند شــوێنێك ئامــاژە بــەوە دەكەن‬ ‫بۆئەوەی بتوانێت یاســایەك پەسەند بكات كــە یەكپارچەیــی خاكی عێراقیــان بەالوە‬ ‫بۆ دیاریكردنــی میكانیزمی ریفراندۆمەكە و گرنگترە‪.‬‬ ‫هەروەها هەڵوێستی نەتەوە یەكگرتوەكان‬ ‫پێدانی دەسەاڵت بۆ راگەیاندنی ریفراندۆم‪.‬‬ ‫دەبێت بــۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم پێگەی سەبارەت بە‌ئەنجامدانی ریفراندۆم‪ ،‬ستیڤان‬ ‫بە واقیع بونــی هەبێت‪ ،‬كاری واقیعی وەها دواریك وتەبێژی ســكرتێری گشتی نەتەوە‬ ‫پێناســە دەكرێــت كە كارێكە لــە زەمینەی یەكگرتــوەكان‪ ،‬لــە ئەنجامی پرســیارێكی‬ ‫واقیعــدا بونــی هەیــە و‪ ،‬بــۆ بەدیهێنانــی كەناڵــی ‪ NRT‬رایگەیانــد "ئێمــە‌تێبینی‬ ‫ئامانجــەكان‪ ،‬هەلومەرجــی لەبــاری بــۆ ئــەو راگەیەندراوەمــان كــرد كە‌لــە الیەن‬ ‫رەخســاوە‪ .‬واتە كارێكە لە توانادایە بكرێت دەســەاڵتدارانی كوردســتانەوە ســەبارەت‬ ‫و ببێتە واقیعێكی بەرچاو‪ .‬ئەم كارە سەرەتا بــە‌ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم ئاشــكرا كــرا‪،‬‬ ‫لــە ســنوری مومكیــن و ئەگەرێكدایەو‪ ،‬بە هەڵوێســتی ئێمــە لەوبارەیــەوە رونــە كە‬ ‫یارمەتــی كۆمەڵێك هــۆكارو لە جواڵنەوەی ‌ئەویش هاوتەریبە لەگەڵ دەستور"‪.‬‬ ‫وتیشی "لە كاتێكدا ئەنجامی ریفراندۆمەكە‬ ‫خۆیدا بەرەو پێشەوە‪ ،‬مەرجەكانی پێدەگات‬

‫‌بــە (‌بەڵــێ) بو و كوردســتانیش ویســتی‬ ‫ببێتــە‌ئەنــدام لــە‌نەتــەوە‌یەكگرتــوەكان‬ ‫وەكــو دەوڵەتانی تر‪ ،‬ئــەوا دەبێت ئەوكاتە‬ ‫‌ئەنجومەنی ئاســایش بڕیاری لەسەر بدات و‬ ‫بە‌فلتەری ئەنجومەنی ئاسایشــدا بڕوات بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی"‪.‬‬ ‫لە بارەی ئەوەی ئایا نەتەوە یەكگرتوەكان‬ ‫ئامادەیە چاودێری ریفراندۆم بكات؟ وتەبێژی‬ ‫سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان وتی‬ ‫"سیاســەتی ئێمــە بەوشــێوەیەیە‌كە‌بەڵێ‬ ‫بەشــداری لە پرۆســەی دەنگدان دەكەین و‬ ‫چاودێــری دەكەین‪ ،‬بەو مەرجەی حكومەتی‬ ‫ناوەندی عێراقی داوامان لێبكات"‪.‬‬ ‫لــە كۆتاییــدا پرســیارەكە ئەوەیــە ئایا‬ ‫هەلومەرجــی بابەتــی بــۆ بەرپاكردنــی‬ ‫ریفرانــدۆم بــەم هەمــو كەموكورتیەوە چی‬ ‫بەهۆی نەگونجانی هێز و الیەنە سیاسیەكان‬ ‫و بەبرســی كردنــی خەڵــك و تۆرانیــان‬ ‫لە دەســەاڵت و نا شــەفافی لە گرێبەســتە‬ ‫نەوتیــەكان و دیارنەمانــی و شــاردنەوەی‬ ‫قوتــی خەڵــك‪ ،‬كۆمەڵێــك وەك پاشــاو‬ ‫مەلیــك بژیــن و خەڵكە رەشــو روتەكەش‬ ‫ژیانێكــی كولەمەرگی بژیــن‪ ،‬ئایا بەم هەمو‬ ‫كەموكورتیــەوە تــا چەند ئــەم هەلومەرجە‬ ‫لەبارە بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم‌!؟ وەاڵمێكی‬ ‫لۆژیكی راســت و دروســت بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫ئەم پرســیارە نەك وەاڵمێكی چەواشەیی و‬ ‫بێبنەما‪ ،‬بەڵك ‌و وەاڵمێكی ئەرێیانەی دروست‬ ‫بۆ ئەم پرسیارە هەیە ئێمە نەمانزانیبێت؟!‬ ‫بێگومان بونی ئەم هەمو ئاســتەنگانە لە‬ ‫بەردەم بەڕێوەچونی گشتپرسی ئەوەمان پێ‬ ‫دەڵێت كە هەنگاوێكی لەم چەشــنە ریسكە‬ ‫و هیچیتر!‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫له‌قاوغی به‌تاڵه‌و ‌ه بۆ شكۆمه‌ندی ڕاسته‌قینه‌‬ ‫قۆناغێك بكشــێنه‌ دواوه‌‪ .‬لێره‌وه‌ پرسی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی چ له‌به‌ده‌ســتهێنانیدا و چ‬ ‫له‌پارێزگاریكردنیدا له‌پرسی دیموكراسی‬ ‫جودا نابێته‌وه‌‪.‬‬

‫ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین‬ ‫ده‌كرێــت پرســه‌ ناسیونالســتیه‌كان‬ ‫له‌ڕیفراندۆمــه‌وه‌ بیگــره‌ تاوه‌كــو‬ ‫ســه‌ربه‌خۆبوون‪‌،‬له‌نــاو ســێ مۆدێلــدا‬ ‫قســه‌ی له‌ســه‌ر بكه‌ین‪ .‬مۆدێلی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫مۆدێلــه‌ كالســیكیه‌كه‌ی ده‌وڵه‌تــی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌‪ ،‬كه‌پێكهاتــووه‌ له‌ده‌وڵه‌تێك‬ ‫و نه‌ته‌وه‌یــه‌ك‪ .‬مۆدێلێكــی دووەهــه‌م‬ ‫وه‌ك نمونــه‌ی ئه‌مریــكا و كه‌نــه‌دا‬ ‫مۆدێلــی (ده‌وڵه‌تــی ئیراده‌یــه‌) كــه‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك نه‌تــه‌وه‌ ڕێكده‌كه‌و‌ن له‌ســه‌ر‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵــه‌ت و هاڕمۆنیه‌تێكی‬ ‫ژیانــی پێكه‌وه‌یــی كۆیانده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫مۆدێلــه‌ پێكهاتــووه‌ له‌ده‌وڵه‌تێــك و‬ ‫چه‌ند نه‌ته‌وه‌یــه‌ك‪ .‬مۆدێلێكی دیكه‌مان‬ ‫له‌ده‌وڵه‌تی ناســیونالی هه‌یه‌ كه‌ له‌دوای‬ ‫هه‌ره‌ســی ئیمپراتۆریه‌تــی عوســمانلی‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵتــدا دروســتده‌بێت‪ ،‬ئەویــش‬ ‫ده‌وڵه‌تــی كۆلۆنیالیــه‌ و له‌دوایشــدا‬ ‫میلله‌تانی ناوچه‌كه‌ ده‌یگۆڕن به‌ مۆدێلی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی پۆست كۆلۆنیال‪.‬‬ ‫ده‌كرێت له‌نمونه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یدا‬ ‫بــاس له‌ئه‌زموونی ئه‌ڵمانــی بكه‌ین‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونه‌ لە هه‌وڵدانه‌كانی (بسمارك)دا له‬ ‫(‌كۆماری ڤایمار) كه‌ (كۆماری پڕۆیسی)‬ ‫ئه‌ڵمانه‌كان بوو‪ ،‬ده‌توانین بسمارك به‌و‬ ‫باوكــه‌ ڕۆحیــه‌ نه‌ته‌وه‌ییــه‌ تێبگه‌ین كه‌‬ ‫كــۆی نه‌تــه‌وی ئه‌ڵمانی له‌ژێــر چه‌تری‬ ‫یــه‌ك ده‌وڵه‌تــدا یه‌كخســته‌وه‌‪ .‬ســه‌یر‬ ‫له‌وه‌دایــه‌‪ ،‬له‌نمونه‌ی ئه‌ڵمانیدا به‌رامبه‌ر‬ ‫مۆدێلی (ئه‌و دیوو دێگه‌ڵه‌کەی كوردی)‬ ‫ده‌بینــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌وه‌ی ئــه‌وه‌ی ئه‌ودیــوو‬ ‫دێگه‌ڵه‌یە له‌ژێر حوكمی شانشــینێكدایه‌‬ ‫و ئه‌وه‌ی ئه‌ویدیکەش (له‌پشت دێگه‌ڵه‌)‬ ‫شانشــینێكی دیكــه‌‪ .‬ئه‌ڵمانیــاش‌پێش‬ ‫بســمارك (ئــه‌و دیــوو دێگه‌ڵــه‌كان)ی‬ ‫زۆربــوون‪ ،‬تاوه‌كو ســه‌رۆك وه‌زیرانێكی‬ ‫به‌توانــای وه‌ك (بســمارك) توانی كۆی‬ ‫ئه‌م جیاوازیانه‌ نه‌هێڵێت و له‌ژێر سایه‌ی‬ ‫یــه‌ك ده‌وڵه‌تدا ڕێكیانبخاتــه‌وه‌‪ .‬لێره‌وه‌‬ ‫دیموكراســیزه‌كردنی ئه‌ڵمانیــا له‌ژێــر‬ ‫ســایه‌ی قه‌یســه‌ری ئه‌ڵمانیا هه‌تاوه‌كو‬ ‫هه‌ڵگیرســاندنی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫یه‌كێــك بوو له‌و فاكتــه‌ره‌ گرنگانه‌ی كه‬ ‫‌سه‌ربه‌خۆبوونی ئه‌ڵمانیای زامنكرد‪.‬‬ ‫پارادۆكســه‌كه‌ له‌وه‌دایــه‌‪ ،‬لــه‌دوای‬ ‫جه‌نگــی جیهانــی یه‌كــه‌م و لــه‌دوای‬ ‫هاتنــی نازیه‌كان له‌ســاڵی ‪ ١٩٣٩‬دا بۆ‬ ‫ســه‌ر حوكم ( له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌)‪،‬‬ ‫په‌كخســتنی په‌ڕله‌مــان ده‌ســتپێكرد‪.‬‬ ‫پاشــان ئازادی ڕاده‌ربڕین قه‌ده‌غه‌كرا و‬ ‫پارته‌ سیاســیه‌كان هه‌ڵوه‌شــێندرانه‌وه‌‪،‬‬ ‫لێدانــی دیموكراســی‌ ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئه‌ڵمانیــای خســته‌ ژێــر مه‌ترســیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ دیكتاتۆریه‌تی هیتله‌ر و ناســیونال‬ ‫سۆســیالیزم بوو كه‌ئه‌م سه‌ربه‌خۆییه‌ی‬ ‫خسته‌وه‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌‪ ،‬ئه‌ڵمانیای له‌دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووەمه‌وه‌‌ كرده‌ واڵتێكی‬ ‫داگیركــراو‪ ،‬بووه‌ ژێرده‌ســتی ئه‌مریكی‬ ‫و فه‌ڕه‌نســییه‌كان‪ .‬به‌هه‌مــان شــێوه‌ش‬ ‫هــه‌ر دیموكراســیزه‌كردنی ئه‌ڵمانیــاش‬ ‫بــوو وه‌هایكــرد‪‌ ،‬جارێكیتــر ئه‌ڵمانیــا‬ ‫متمانه‌ی ده‌وڵه‌تان به‌ده‌ستبهێنێته‌وه‌ و‬ ‫سوپاكانی ئه‌مریكی و فه‌ڕه‌نسی به‌چه‌ند‬

‫له‌مۆدێلــی ســێیه‌مه‌وه‌ قســه‌بكه‌م‪،‬‬ ‫كه‌مۆدێلی كۆلۆنیالی و پۆست كۆلۆنیالیه‌‌‪،‬‬ ‫میلله‌تانــی ڕۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت كــه‌‬ ‫ئینگلیــز و فه‌ڕه‌نســی و ئیتاڵیــه‌كان‬ ‫لــه‌واڵت ده‌رده‌كه‌ن‪ ،‬جارێكیتــر پێبەند‬ ‫ده‌بنــه‌وه‌ به‌هێــزه‌ داگیركه‌ره‌كانیه‌وه و‬ ‫له‌گه‌ڵ واڵتانی ڕۆژئــاوای داگیركه‌ریاندا‬ ‫په‌یوه‌نــدی نوێــی سیاســی و ئابووری‬ ‫بیناده‌كه‌نــه‌وه‌‪ .‬له‌به‌رامبــه‌ر ئــه‌وه‌دا‬ ‫ڕۆژئــاوا پشــتگیری له‌مۆدێلێك ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ وه‌ك چه‌مك به‌ (پۆســت كۆلۆنیال)‬ ‫ناوده‌برێت‪ .‬ئه‌م مۆدێله‌ پشت ئه‌ستووره‌‬ ‫بــه‌ هێــزه‌ داگیــركاره‌ دێرینه‌كه‌یــه‌وه‌ و‬ ‫به‌رژه‌وه‌نــدی ده‌پارێزێت‪ ،‬وه‌ك نمونه‌ی‬ ‫جه‌زائیــر و تونــس و مه‌غریــب‌و ئێراق‬ ‫و لیبیا و ســوریا‪ .‬هه‌روه‌ها نابێت قســه‬ ‫‌به‌ناوبانگه‌كــه‌ی (ســه‌دام حوســێن)‬ ‫له‌بیربكه‌یــن كه‌ده‌یگــووت ((به‌ســه‌ر‬ ‫پشــتی ده‌بابه‌ی ئه‌مریكی هاتینه‌ ســه‌ر‬ ‫حوكم))‪.‬‬ ‫لــه‌م مۆدێلــی پۆســت كۆلۆنیالــه‌دا‪،‬‬ ‫(دووفاقی گه‌وره)‌ گه‌مه‌ی خۆی ده‌كات‪،‬‬ ‫هه‌موومــان دروشــمی دژه‌ ئیمپریالزم و‬ ‫ئه‌مریــكا و زایۆنیه‌تمــان له‌شاشــه‌كانی‬ ‫ڕاگه‌یاندنــی ســه‌دامه‌وه‌ ده‌بینی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئــه‌وه‌ی كه ئــازاری‌ میلله‌تانــی ئێراقی‬ ‫ده‌دا و ئه‌شكه‌نجه‌ی‌ ده‌دان پاڵه‌وانه‌كانی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی بوون‪ ،‬چه‌ك و میتۆده‌كانی‬ ‫ئیپمریالــزم بــوون‪ .‬بۆردومانی كورد به‬ ‫‌فڕۆكه‌ی میراجی فه‌ڕه‌نســی بوو‪ ،‬چه‌كی‬ ‫ڕوسی بوو‪ ،‬كیمیاوی ئه‌ڵمانی بوو و مینی‬ ‫ئیتاڵی بوو و پۆســتاڵ و نیتاقی ڕۆمانی‬ ‫بوو‪ ،‬به‌مانای ئه‌و چه‌كانه‌ی ئیمپریالیزم‬ ‫بــوو كــه (‌ســه‌ربه‌خۆكانی نه‌تــه‌وه‌)‬ ‫لــه‌دژی نه‌تــه‌وه‌ و میلله‌تانــی خۆیــان‬ ‫به‌كاریانده‌هێنا‪ .‬بانگه‌شه‌ی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئێراق له‌ئێراقدا هه‌مــوو مانایه‌كی خۆی‬ ‫ونكردبــوو‪ ،‬چونكــه‌ ســه‌ربه‌خۆبوون‬ ‫له‌قاوغه‌كه‌یــدا هه‌بوو نه‌ك له‌جه‌وهه‌ردا‪.‬‬ ‫به‌مانــای (ســه‌ربه‌خۆیی ڕووكه‌شــی)‬ ‫هه‌بــوو له‌ده‌ركه‌وتندا‪ ،‬به‌اڵم له‌ڕاســتیدا‬ ‫وابه‌ســته‌ی ئیمــای هێــزه‌ده‌ركییه‌كان‬ ‫بوو‪ .‬ئــه‌م مۆدێلــه‌ پۆســت كۆلۆنیالیه‌‬ ‫وه‌هایكرد كه‌ دیكتاتۆرێكی وه‌ك سه‌دام‬ ‫حوســێن تا مردنی بڕوای به‌وه‌ نه‌ده‌كرد‬ ‫كــه‌ ئه‌مریكاییه‌كان له‌ســێداره‌ی بده‌ن!‬ ‫هــه‌ر بۆیه‌ بانگه‌شــه‌ بۆ (ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫قــاوغ ) زۆر زوو خاوه‌نه‌كــه‌ی ده‌كاته‌وه‌‬ ‫به‌كۆیله‌ و له‌ناویده‌بات‪ ،‬به‌هاری عه‌ره‌بی‬ ‫باشترین نمونه‌یه‌‪.‬‬ ‫لــه‌م مۆدێلــه‌ پۆســت كۆلۆنیالیــه‌وه‌‬ ‫نه‌خشه‌ی كوردستانی پارچه‌ پارچه‌كراو‬ ‫خــۆی ده‌دۆزێتــه‌وه‌‪ ،‬لــه‌م مۆدێلــه‌دا و‬ ‫به‌تایبــه‌ت له‌باشــووری كوردســتاندا‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت دوای ڕووخانی فاشیزمی به‌عس‬ ‫كه‌نوێنــه‌ری (پــان عه‌ره‌بیزمــه‌) ئــه‌م‬ ‫مۆدێله‌ پۆســت كۆلۆنیالیه‌ بوونی ماوه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم له‌فۆرمێكی تائیفیدا‪ ،‬له‌ هه‌یكه‌لی‬ ‫ئیداریدا ئه‌م ناسیونالســتیه‌ شــۆڤێنیه‌‬ ‫درێژه‌ به‌خۆی ده‌دا‪ .‬له‌م خاڵه‌وه‌ پرسی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی و داواكردنی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫بــۆ ده‌ســتلێدانی ئــه‌م مۆدێله‌ پۆســت‬ ‫كۆلۆنیالیــه‌ كه‌به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌‬ ‫ده‌ڕوات‪ ،‬لێدانــه‌ لــه‌و ئه‌قڵیه‌تــه‌ (پان‬ ‫عه‌ره‌بیــزم و توركیــزم و فارســیزمه‌)‌‬ ‫شــۆڤێنیه‌ی له‌ناوچه‌كه‌دا لــه‌دژی كورد‬ ‫خــۆی مه‌اڵســداوه‌‪ .‬له‌هه‌مانكاتیشــدا‬ ‫قســه‌كردنه‌ له‌ســه‌ر مۆدێلێكــی دیكــه‌‪،‬‬ ‫كــه‌ ســه‌ربه‌خۆیی وابه‌ســته‌ ده‌كاته‌وه‌‬ ‫بــه‌ پاراســتنی (شــكۆی نه‌ته‌وه‌یــه‌ك)‬ ‫كــه‌داوای ئــه‌وه‌ ده‌كات هاواڵ‌تیه‌كــی‬

‫ئه‌وه‌ی خه‌ونی سه‌ربه‌خۆیی كوردستانی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت پرسه‌ دیموكراسیه‌كان‬ ‫له‌به‌رچاوبگرێت‪ ،‬ده‌بێت پرسی كه‌رامه‌تی‬ ‫مرۆڤی كورد و ورده‌كارییه‌كانی ژیانی نه‌كاته‌‬ ‫قوربانی پرسی سه‌ربه‌خۆییه‌كی دروشمسازی‪،‬‬ ‫كه‌دیكتاتۆره‌كانی ناوچه‌كه‌ تاقیانكرده‌وه‌ و تێدا‬ ‫شكستیانهێناوه‌‬ ‫هه‌موو بانگه‌شه‌یه‌ك بۆ سه‌ربه‌خۆیی گرنگی‬ ‫خۆی وه‌رده‌گرێت‪ ،‬چونكه‌ لێدانه‌ له‌و مۆدێله‌‬ ‫پۆست كۆلۆنیالیه‌ نارشینه‌ و ڕێخۆشكاره‌‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی مۆدێلێكی نوێ له‌م نه‌خشه‌‬ ‫سیاسیه‌ نوێیه‌ی دابه‌شكردنی ناوچه‌كدا‌‪،‬‬ ‫دووەمیان ئه‌و خاڵه‌ زه‌قده‌كاته‌وه‌ كه‌پێده‌ڵێین‬ ‫(شكۆ – تیمۆس) به‌مانای قسه‌كردنه‌ له‌سه‌ر‬ ‫كه‌رامه‌تی مرۆڤ له‌م ناوچه‌یه‌دا‬ ‫قسه‌كردن له‌سه‌ر ڕیفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی‪،‬‬ ‫قسه‌كردنه‌ له‌سه‌ر (شكۆی بریندار) و شوناسه‌‬ ‫به‌زۆر سه‌پێرناوه‌كانی نه‌ته‌وه‌كانی ناوچه‌كه‌‪،‬‬ ‫كه‌ كوردیش یه‌كێكه‌ له‌وان‪ ،‬پرسی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پرسی نه‌ته‌وه‌كانی تری ناوچه‌كه‌‬ ‫له‌توركیا و ئێران و سوریا زه‌قده‌كاته‌وه‌ و پرسی‬ ‫شكۆی ئه‌وان ده‌هێنێت ‌ه سه‌ر شانۆی سیاسی‬ ‫جیهانــی بێــت‪ ،‬نــه‌ك لە پێناســه‌یه‌كی و ئێــران و ســوریا زه‌قده‌كاتــه‌وه‌ و‬ ‫به‌زۆر داسه‌پاودا بێت و وه‌ك عێراقیه‌ك پرســی شــكۆی ئه‌وان ده‌هێنێته‌ ســه‌ر‬ ‫و ســوریه‌ك و تــورك و ئێرانیه‌ك خۆی شــانۆی سیاســی‪ .‬له‌م خاڵه‌وه‌ ده‌رگای‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی بــۆ كوردســتان‪ ،‬ده‌رگای‬ ‫به‌دونیا بناسێنێت‪.‬‬ ‫پرســی ســه‌ربه‌خۆیی گه‌النــی ئێــران‬ ‫له‌م كۆنتێكســته‌دا‌ مانا ڕه‌مزییه‌كانی و ســوریا و توركیــاش‌به‌كراوه‌یــی بــۆ‬ ‫(سه‌ربه‌خۆیی) بۆ شوناسی مرۆڤی كورد ئیراده‌ی ئه‌م گه‌النه‌ به‌جێدێڵت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬چونكه‌ ناكرێت له‌عێراقێكدا خاوه‌ن‬ ‫مــن پرســی ســه‌ربه‌خۆیی بــۆ‬ ‫هه‌موو شتێك بیت‪ ،‬به‌اڵم له‌دواجاردا به‌‬ ‫(عێراقی) بناســرێت‪ ،‬نــه‌ك به‌ كورد و كوردســتان به‌ پرسی (شكۆ – تیمۆس‬ ‫كوردســتانی‪ .‬لێره‌وه‌ قســه‌كردن له‌سه‌ر ‪ * )Thymòs‬گرێدەدەمــەوە‪ ،‬كــه‌‬ ‫ڕیفراندۆم و ســه‌ربه‌خۆیی‪ ،‬قســه‌كردنه‌ پالتــۆن له‌ســوكراته‌وه‌ وه‌ریده‌گرێــت‪،‬‬ ‫له‌ســه‌ر (شــكۆی بریندار) و شوناســ ‌ه بــه‌وه‌ی تیمۆس (شــكۆ) ئــه‌و هێزه‌یه‌‬ ‫بــه‌زۆر ســه‌پێنراوه‌كانی نه‌ته‌وه‌كانــی كه‌له‌ناو خــودی مرۆڤدا هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬كه‌ كوردیــش یه‌كێكه‌ له‌وان‪ ،‬خودی خــۆی بێت و هه‌ســتبكات له‌ناو‬ ‫پرسی ســه‌ربه‌خۆیی كوردستان‪ ،‬پرسی دونیــادا بوونــی هه‌یه‌‪ .‬شــكۆ (تیمۆس‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانــی تــری ناوچه‌كــه‌ له‌توركیا ‪ )Thymòs -‬دادگایكردنــی خــودی‬

‫مرۆڤ خۆیه‌تی به‌رامبه‌ر خۆیدا‪ ،‬كاتێك‬ ‫ناتوانێــت ئازادانــه‌ خودی خــۆی بێت‪.‬‬ ‫لێــره‌وه‌ ژیانــی مرۆڤه‌كان له‌نــاو (دژه‌‪-‬‬ ‫خودبوونــدا) وه‌هــا ده‌كات كه‌مــرۆڤ‬ ‫هه‌ســتبكات كه‌رامه‌تــی ڕوشــێنراوه‌‪.‬‬ ‫برســیكردنی خه‌ڵك‪ ،‬ژنكــوژی‪ ،‬نكوڵی‬ ‫له‌ناســنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫ئــازادی‪ ،‬ده‌ســتلێدانی تیمۆســه‌‪،‬‬ ‫ده‌ســتلێدانی كه‌رامه‌تی مرۆڤه‌‪ .‬له‌ســه‌ر‬ ‫ئاســتی كۆمه‌ڵگــه‌وه‌ بیگــره‌ تاوه‌كــو‬ ‫ده‌گاتــه‌ ســه‌ر ئاســتی ده‌وڵه‌تێكــی‬ ‫داگیركــه‌ر كه‌ده‌یه‌وێــت نه‌ته‌وه‌یه‌كــی‬ ‫دیكه‌ ژێرده‌ســته‌ بــكات‪ .‬مــرۆڤ به‌بێ‬ ‫كه‌رامــه‌ت ناژی‪ ،‬هه‌ر كاتێكیش شــكۆی‬ ‫ڕوشــێنرا‪ ،‬ئــه‌وا هێزێكی تــوڕه‌ له‌ناویدا‬ ‫كه‌ڵه‌كــه‌ ده‌بێــت‪ ،‬ئه‌م توڕه‌ییــه‌ دوایی‬ ‫ده‌بێتــه‌ ئه‌و وزه‌ گه‌وره‌یــە‌ی كه‌ته‌واوی‬ ‫(قاوغه‌ ســه‌ربه‌خۆییه‌كه)‌ ده‌شــكێنێت‬ ‫و جارێكیتــر ده‌یه‌وێــت له‌نــاو كڕۆك و‬ ‫جه‌وهه‌ری شكۆدا ماناكانی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫بینابكاته‌وه‌‪ .‬لێره‌وه‌ ناكرێت بانگه‌شه‌ی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆبوون لــه‌ده‌ره‌وه‌ی شــكۆ و‬ ‫كه‌رامه‌تی مرۆڤی بێت‪.‬‬ ‫گومــان لــه‌وه‌دا نییــه‌‪‌،‬كــه‌ هه‌مــوو‬ ‫بانگه‌شــه‌یه‌ك بۆ ســه‌ربه‌خۆیی گرنگی‬ ‫خــۆی وه‌رده‌گرێت‪ ،‬چونكــه‌ لێدانه‌ له‌و‬ ‫مۆدێلــه‌ پۆســت كۆلۆنیالیه‌ ناشــرینه‌ و‬ ‫ڕێخۆشــكاره‌ بۆ دۆزینــه‌وه‌ی مۆدێلێكی‬ ‫نــوێ لــه‌م نه‌خشــه‌ سیاســیه‌ نوێیه‌ی‬ ‫دابه‌شــكردنی ناوچه‌كــدا‌‪ ،‬دووەمیــان‬ ‫ئــه‌و خاڵــه‌ زه‌قده‌كاتــه‌وه‌ كه‌پێده‌ڵێین‬ ‫(شــكۆ – تیمــۆس) به‌مانــای‬ ‫قســه‌كردنه‌ له‌ســه‌ر كه‌رامه‌تــی مــرۆڤ‬ ‫لــه‌م ناوچه‌یــه‌دا‪ ،‬كه‌چه‌نده‌هــا ســاڵه‌‬ ‫شــوناس و كه‌رامه‌تی لێسه‌ندراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌ پێبەندكردنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆبوون‬ ‫به‌كه‌رامه‌تی مــرۆڤ له‌مانا گه‌وره‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫بــه‌وه‌ی ببێته‌ هاواڵتیــه‌ك‌ له‌كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫خۆیــدا‪ ،‬ئه‌ركــی ئه‌و ئه‌كته‌ره‌ سیاســی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌یــه‌ كه‌ئــه‌م پرســه‌یان‬ ‫خستۆته‌ سه‌رشانی خۆیان‪.‬‬ ‫مــن پێموایــه‌‪ ،‬پرســی ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫له‌پرســی نــان و ئــازادی لێكجــودا‬ ‫ناكرێتــه‌وه‌‪ ،‬چونكــه‌ مۆدێلــی پۆســت‬ ‫كۆلۆنیالزم له‌به‌هاری عه‌ره‌بیدا شكستی‬ ‫هێنــا‪ ،‬بــه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یــه‌ك هه‌بێــت و‬ ‫سه‌ر‌كرده‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌به‌دی هه‌بێت‬ ‫بۆ ئه‌بــه‌د به‌ڕێوه‌‌‌ی ببــات‪ ،‬ئه‌م مۆدێله‌‬ ‫له‌به‌هاری عه‌ره‌بیدا له (‌كوشتنی قه‌زافی)‬ ‫دا به‌دارو شه‌قی جه‌ماوه‌ر شكستی هێنا‪،‬‬ ‫كه‌لێــره‌دا (توڕه‌یــی ‪ )Zorn -‬له‌نــاو‬ ‫ئــه‌و بانقه‌دا كه‌ڵه‌كه بوو بــوو‪ ،‬كه‌ناوی‬ ‫بانقــی (كه‌رامه‌ت) بوو‪ .‬لــه‌م مۆدێله‌ی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆییدا ڕۆژانــه‌ به‌نــاوی نه‌ته‌وه‌‬ ‫و پارێزگاریكــردن له‌ده‌ســتكه‌وته‌كان‬ ‫خه‌ڵك ده‌كوژرا و ئازادی بیروڕا زیندانی‬ ‫ده‌كــراو له‌ســێدارده‌را‪ ،‬برســیده‌كرا و‬ ‫ئه‌شــكه‌نجه‌ده‌درا‪ ،‬هــه‌ر بۆیــه‌ ســه‌یر‬ ‫نییــه‌ كــه‌ئــه‌م (توڕه‌ییــه‌) له‌پێچێكی‬ ‫مێژوویدا خه‌ڵكی له‌بانقه‌كانی كه‌رامه‌تی‬ ‫ڕووشــاویان بــۆ كڕینــه‌وه‌ی شــكۆی‬ ‫له‌ده‌ســتچوویان به‌كاربهێنــن و دونیــا‬ ‫به‌ســه‌ر باوكه‌كانــی ســه‌ربه‌خۆیی قڵپ‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ .‬له‌م ســه‌ربه‌خۆ ڕووكه‌شــیه‌دا‬ ‫كــه ‌باوكــی نه‌تــه‌وه‌ دروســتیكردووه‌‪،‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ده‌بێته‌ پرسی برینداركردنی‬ ‫كه‌رامه‌تــی مــرۆڤ‪ ،‬بێگومــان توڕه‌یــی‬ ‫(‪ )Zorn- Anger‬ئــه‌و قاوغــه‌‬ ‫به‌تاڵــه‌ تێكده‌شــكێنێت و له‌ناویده‌بات‪.‬‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی بــێ بنه‌مــای كه‌رامه‌تــی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ده‌بێته‌ مه‌ترســی له‌سه‌ر خودی‬ ‫پرسی سه‌ر‌به‌خۆیبوون خۆی‪.‬‬ ‫ئاشــكرایه‌ كــه‌‌ لــه‌م تــۆڕه‌ ئاڵۆزه‌ی‬ ‫كاپیتاڵــی گڵۆباڵــدا‪ ،‬هێز دابه‌شــبوو‌ه‬

‫به‌سه‌ر كۆمپانیا و بۆرسه‌ی گه‌وره‌ی پار‌ه‬ ‫و هیجره‌تــی ده‌ســتی كار و تواناكاندا‪،‬‬ ‫وه‌ك له‌وه‌ی دابه‌شــبێت به‌ســه‌ر قه‌واره‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كانــدا‪ .‬میلله‌تــان و خه‌ڵــكان‬ ‫بــۆ باشــكردنی ژیــان و دواڕۆژیــان‬ ‫له‌سه‌فه‌ری به‌رده‌وامدان وه‌ك (قه‌ره‌جی‬ ‫مۆدێــرن ) له‌م واڵت بــۆ ئه‌ویتر ده‌ڕۆن‬ ‫و شوناســی دیكــه‌ وه‌رده‌گــرن ده‌چنه‌‬ ‫نــاو كولتــور و شــێوه‌ ژیانــی دیكه‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌واتــه‌ بانگه‌شــه‌كردنی ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ی له‌ خاڵی (كه‌رامه‌ت – شكۆ)‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ئه‌وه‌نــده‌ لــه‌ڕووی ئابوورییه‌وه‌‬ ‫كاریگــه‌ری گه‌وره‌ی نابێت‪ ،‬به‌اڵم مرۆڤ‬ ‫به‌بــێ شــكۆ له‌هیــچ شــوێنێكدا ئیداره‌‬ ‫نــاكات‪ .‬وه‌ك كوردیــش ناســنا‌مه‌ی‬ ‫كوردی شــكۆیه‌كه‌ لێمان سه‌ندراوه‌ته‌وه‌‬ ‫و برینێكــی ڕۆحیــه‌ له‌هــه‌ر كوێكدا بین‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆماندا هه‌ڵمانگرتووه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫ده‌بێت له‌و ده‌نگانه‌ تێبگه‌ین كه‌ پرســی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی و ڕیفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ده‌كــه‌ن به‌ئامانــج‪ ،‬چونكه‌ بانگه‌شــه‌ی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆبوونی نه‌ته‌وه‌یــی‪ ،‬پرســی‬ ‫كه‌رامه‌تی مرۆڤه‪ ،‬پرسی سه‌ربه‌خۆیش‪،‬‬ ‫به‌هه‌مان شێوه‌ پرسی كه‌رامه‌تی مرۆڤه‌‌‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی خه‌ونــی ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫كوردســتانی هه‌بێــت‪ ،‬ده‌بێــت پرســه‌‬ ‫له‌به‌رچاوبگرێــت‪،‬‬ ‫دیموكراســیه‌كان‬ ‫ده‌بێت پرســی كه‌رامه‌تی مرۆڤی كورد و‬ ‫ورده‌كارییه‌كانی ژیانــی نه‌كاته‌ قوربانی‬ ‫پرســی ســه‌ربه‌خۆییه‌كی دروشمسازی‪،‬‬ ‫كه‌دیكتاتۆره‌كانی ناوچه‌كه‌ تاقیانكرده‌وه‌‬ ‫و تێــدا شكســتیانهێناوه‌‪ .‬هه‌ربۆیــه‌‬ ‫به‌شــداریكردنی سیاســی له‌بڕیــاڕه‌‬ ‫چاره‌نوسســازه‌كاندا و چاكردنی بژێوی‬ ‫خه‌ڵكــی و دژایه‌تیكردنــی گه‌نده‌ڵــی و‬ ‫فه‌راهه‌مكردنــی ئــازادی ڕۆژنامه‌نوســی‬ ‫و بیــروڕا و ئاشــته‌وایی كۆمه‌اڵیه‌تــی‪،‬‬ ‫كڕۆكی شــكۆی مرۆڤی كــورده‌‪ ،‬كڕۆكی‬ ‫زینده‌گیانــه‌ی ســه‌ربه‌خۆییه‌‪ ،‬نــه‌ك‬ ‫قاوغه‌كه‌ی‪ .‬لێره‌وه‌ له‌ســه‌ربه‌خۆیی مانا‬ ‫گه‌وره‌كه‌ی شكۆمه‌ندی له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫له‌هه‌مانكاتیشــدا پرسی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫و ڕیفراندۆمــی میلله‌تێكی ســته‌مدیده‌ی‬ ‫وه‌ك كورد‪ ،‬پرســی كه‌رامه‌ت و شكۆیه‌‬ ‫كه‌ده‌بێــت هه‌مووان له‌گه‌ڵیدا بین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌بێ مه‌رجی (گه‌ڕاندنه‌وه‌ی شــكۆ) بۆ‬ ‫مرۆڤی كورد‪ ،‬به‌بێ به‌شداریكردنی كۆی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردســتانی و هێزه‌كانیان‪،‬‬ ‫به‌بێ سه‌ربه‌خۆبوونی پرسی ژنان‪ ،‬ژینگه‌‬ ‫و نه‌هێشتنی چه‌وساندنه‌وه‌ی چینایه‌تی‪،‬‬ ‫به‌بێ شــه‌ڕكردن له‌پێناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫دیموكراتــدا‪ ،‬كــه‌ تێــدا هه‌مــوو ئایــن‬ ‫و مه‌زهه‌بــه‌كان و نه‌ته‌وه‌كانــی دیكــه‌‬ ‫ئازادبن له‌ناو سیســتمێكی دیموكراســی‬ ‫ســێكۆالردا‪ ،‬ســه‌ربه‌خۆیی و ته‌نانــه‌ت‬ ‫ڕیفراندۆمیــش ماناكانی خۆی ونده‌كات‪.‬‬ ‫به‌بێ شــكۆمه‌ندی له‌م چه‌مكه‌ قووڵه‌یدا‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی ته‌نها قاوغێكی به‌تاڵی بێ‬ ‫شكۆمه‌ندی ده‌مێنته‌وه‌‪ ،‬قاوغێك هه‌موو‬ ‫زۆردارێك ده‌توانێــت فیكه‌ی خۆی پێدا‬ ‫گوزه‌ر ده‌كات‪....‬‬ ‫سه‌رچاوە‪:‬‬ ‫پیته‌ر سلۆته‌ردایك‪ ،‬توڕه‌یی و زه‌مه‌ن‪،‬‬ ‫چاپی ســوركه‌مپی ئه‌ڵمانــی – ‪ ٢٠٠٨‬ل‬ ‫‪٤٤ – ٤٠‬‬ ‫‪Peter Sloterdijk, Zorn‬‬ ‫– ‪und Zeit, Politisch‬‬ ‫‪psychologische Versuch.‬‬ ‫‪S ,2008 Suhrkamp Verlag‬‬ ‫‪.44-40‬‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫لەبارەی هەڵوێستی لەسەر ریفراندۆمی كوردستان‬

‫توركیا‪ ،‬هاوپەیمان یان نەیار؟‬ ‫هێژا دڵشاد‬ ‫لە كۆبونەوەكەی رۆژی چوارشەممەی‬ ‫رابــردوو‪ ،‬بەســەرۆكایەتی مەســعود‬ ‫بارزانی لەگەڵ بەشێكی زۆری لەالیەنە‬ ‫سیاســییەكاندا لەبــارەی دیاریكردنــی‬ ‫وادەی گشتپرســیی بۆســەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بڕیــاردرا كــە ‪ 25‬ی‬ ‫ئەیلولی ئەمســاڵ رێفراندۆم لەهەرێمی‬ ‫كوردستان ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫مەســەلەی ئەنجامدانــی گشتپرســی‬ ‫پتر لە ســێ‌ ســاڵە‪ ،‬پانتایــی رۆژەڤی‬ ‫كوردســتانی گرتــووە‪ ،‬تەنانــەت‬ ‫لەسەردانەكانی شــاندی كوردستان بۆ‬ ‫واڵتانــی دەرەوەو لەناوخۆی عیراقیش‬ ‫قسەوباسی لەسەر كراوە‪.‬‬ ‫رۆژێك لەپاش ئەو بڕیارە‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫دەرەوەی توركیــا بەیاننامەیەكــی‬ ‫لەوبارەیەوە دەركرد‪ ،‬كە زۆر بەئاشكرا‬ ‫نیگەرانیــی دەوڵەتــی توركیــا و بگرە‬ ‫ترســی لەســەربەخۆی كوردســتانی‬ ‫پێوەدیارە‪ .‬لەهەر دێڕێكی بەیاننامەکەدا‬ ‫ترســێكی نالۆژیكــی رەنگی داوەتەوەو‬ ‫ئەنجامدانی گشتپرســی بــە هەڵەیەكی‬ ‫گەورە ناوبردووە!‪.‬‬ ‫لەنوســراوە فەرمییەكــەدا ئامــاژە‬ ‫بەوەكــراوە كــە پێشــتر توركیا لەگەڵ‬

‫حكومەتــی ناوەنــد و بەرپرســانی‬ ‫هەرێــم و تەنانــەت لەسەرئاســتی‬ ‫نێودەوڵەتیش‪ ،‬باســی لەوەكردووە كە‬ ‫لەگەڵ ســەربەخۆیی كوردســتان نییە‬ ‫و پێیانوایــە ئەمە لەبەرژەوەندی گەلی‬ ‫عیــراق و ناوچەكــەش نییــە‪ .‬خاڵێكی‬ ‫سەیر لەبەیاننامەكەدا باسی لێوەكراوە‬ ‫ئەوەیــە كە ســەربەخۆیی كوردســتان‬ ‫دەبێتــە نائارامــی ناوچەكــە! ئامــاژە‬ ‫بەوەشــكراوە كە كوردستان بگەڕێتەوە‬ ‫بۆ درێژەپێدانی خەبــات لەگەڵ عیراق‬ ‫دەكات و لەوبارەیەوە پڕۆسەی گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ ناوەند درێژەپێدات‪.‬‬ ‫لەكۆنگرەیەكــی‬ ‫هــاوكات‬ ‫رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬بینالــی یڵــدرم‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی توركیــا رایگەیانــد‪:‬‬ ‫ئێمــە لەگــەڵ یــەك پارچەیــی خاكی‬ ‫عیراقین‪ ،‬هەڵوێســت وسیاسەتمان لەم‬ ‫بارەیــەوە روون و ئاشــكرایە و هیــچ‬ ‫گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهاتووە‪.‬‬ ‫یڵدرم وتیشی «پێمانوایە ئەم بڕیارە‬ ‫هەڵەیــە و دوورە لەبەرپرســیارێتی‪،‬‬ ‫ناوچەكەخــۆی بەگشــتیی كێشــەی‬ ‫زۆری هەیــە و كاتی ئــەم بڕیارە نییە‪،‬‬ ‫چونكە كێشــەی بەدواوەدێت و ئێمەش‬ ‫نامانەوێــت كێشــەی زیاترمــان بــۆ‬ ‫دروستبێت»‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا لەســەر ئەمــری واقیــع‬ ‫توركیــا ســنوری بــە هەرێمــی‬ ‫كوردســتانەوە نــەوەك بەعیراقــەوە‪،‬‬ ‫هاوكات بەشــێكی زۆری سنورەكەی بە‬ ‫رۆژئاوای كوردستانەوەیە‪ ،‬واتە توركیا‬ ‫درێژتریــن ســنوری بــە كوردەوەیــە‪،‬‬ ‫دەشــێ‌ مامەڵەی خۆی بەتێڕوانینێكی‬ ‫نەیــار و دوژمــن نەبێــت‪ .‬كــورد هیچ‬ ‫نەبێــت توانیوێتــی ســنورەكانی خۆی‬

‫بپارێزێت و سەقامگری بكات‪.‬‬ ‫بەپێــی ئــەم لێدوانــە فەرمییانــە‪،‬‬ ‫توركیا بەتەواوی لەدژی ســەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان دەوەســتێتەوە تەنانــەت‬ ‫كوردســتانێكی سەربەخۆ بەمەترسی و‬ ‫ناســەقامگیر دەبینێــت بۆ واڵتەكەی و‬ ‫بۆ ناوچەكە!‬ ‫لەپــاش ســێ ســاڵ لەهەناردەكرنی‬ ‫نەوتــی كورســتان بــۆ توركیــا و‬ ‫دوركەوتنــەوە لــە حكومەتــی ناوەند‪،‬‬ ‫توركیــا تــازە داوادەكات هەرێمــی‬ ‫كوردســتان بەگرێــدراوی بەغــدا‬ ‫بمێنێتەوەو درێژە بەپڕۆســەی سیاسی‬ ‫لەگــەڵ عێــراق بــدات! لەكاتێكــدا‬ ‫دوركەوتنــەوەی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫لەگــەڵ حكومەتی ناوەند و كێشــەكان‬ ‫لەسەر دۆسیەی نەوت ســەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫ئەردۆغــان لەكانونــی یەكەمــی ‪2012‬‬ ‫وتی‬ ‫لەدیدارێكــی لەكەناڵی ئێن تی ڤی‬ ‫چ بەهاوپەیمانی یەكتر هێنایەسەر زمان‪ .‬كــورد لەباكــور تینێــك دەدات بــۆ‬ ‫كوردســتان‪،‬‬ ‫هەرێمــی‬ ‫ناوەند‬ ‫«سەرەڕای نیگەرانی حكومەتی‬ ‫پێكهاتــە سیاســییەكە‪ ،‬چ پێكهاتــە هــاوكات هاوپەیمانــی بەفەرمیكردنــی ئــەوەی پێداگــری لــە ســتاتۆیەك بۆ‬ ‫بۆری‬ ‫لەوەی‬ ‫و ئەمریكا‪ ،‬ئێمە ســورین‬ ‫سەربازییەكەی هیچ كات و سەردەمێك پەیوەندییــەكان هــەردووال هەمیشــە خۆیان بكەنەوە‪ ،‬هەرچەندە ستراتیژی‬ ‫بزوتنەوەی سیاســی كــورد و پەكەكە‬ ‫نەوتــی هەرێمی كوردســتان بۆ توركیا نەبۆتە مەترســییەك بۆ ســەر توركیا‪ ،‬جێی گفتوگۆ بووە‪.‬‬ ‫ئــەم لێدوانــەی توركیــا جارێكیتــر بەڕێوەبەرێتــی خۆســەرییە وەك‬ ‫رابكێشــین و ئــەو پڕۆســەیە ئەنجــام ســەركردایەتی كوردســتان هەمیشــە‬ ‫بدەین‪ ،‬ئــەوە بەمافی كوردانی عیراقی ویســتویان پەیوەندییەكــی دۆســتانە پەیوەنــدی نێــوان توركیــا و هەرێمی مۆدێلێكــی گونجاو و رێتێچوو دەبینین‬ ‫دەزانیــن بەوپێیــەی لەدەســتوری ئەو لەســەر ئەساسی بەرژەوەندی هاوبەش كوردســتان دەخاتە ژێر پرســیارەوە‪ ،‬بۆ توركیا‪.‬‬ ‫واڵتە ئەو مافەیان پێدراوە»‪.‬‬ ‫دژایەتــی توركیــا لەگــەڵ كــوردی‬ ‫دروســتبكەن و هاوكاتیــش هــەوڵ و ئایــا توركیــا هاوپەیمانمانــە یاخــود‬ ‫پارتــی‬ ‫ئــاك‬ ‫بێگومــان حكومەتــی‬ ‫دەستپێشــكەریی ئەوەیــان كردووە كە نەیارێكــی شــاراوەیە‪ .‬ئایــا هەرێمــی ناوخــۆی واڵتەكەیــی و لەگــەڵ‬ ‫تەیــب‬ ‫رەجــەب‬ ‫بەســەرۆكایەتی‬ ‫پرســی كــورد لەباكــور بەڕێگەیەكــی كوردســتان كاتــێ‌ دەبێتــە دووەم رۆژئاوای كوردســتانیش‪ ،‬بــەدور نییە‬ ‫ســاڵی‬ ‫‪10‬‬ ‫لەمــاوەی‬ ‫ئەردۆغــان‪،‬‬ ‫ئاشــتی چارەســەر بكرێــت‪ .‬تەنانــەت واڵت لەبازرگانــی دەرەوەی توركیــا و هاوكێشــەی پەیوەندییەكانــی لەگــەڵ‬ ‫رابــردودا‪ ،‬كرانەوەیەكی باشــی لەگەڵ لەپڕۆســەكانی ئاشتی لەماوەی سااڵنی توركیــا كاتــێ‌ شــەڕێكی بێ‌ ســنوری هەرێمــی كورســتان بگۆڕێــت‪ ،‬كاتــێ‌‬ ‫پەیوەندییەكانــی واڵتەكەی و هەرێمی رابــردوودا هەرێمــی كوردســتان رۆڵی لەگــەڵ كوردی واڵتەكــەی و رۆژئاوای دژایەتی ئەو دوو بەشــەی كوردســتان‬ ‫كوردســتان دەســتپێكردووە‪ ،‬دەشــێ‌ دەكات‪ ،‬كوردســتانێكی ســەربەخۆ‬ ‫كوردســتان دا‪ ،‬ئــەو پەیوەندییــەش نێوەندگیری بۆ ئاشتەوایی گێڕاوە‪.‬‬ ‫لەسەرئاســتی بەرژەوەنــدی بــااڵی‬ ‫ئەردۆغــان لــەوادەی هەڵبژاردنــی بڵێین رێــز لەبەرمبەر ئیرادەی خەڵكی بەمەترســییەك بــۆ ئەو دوو بەشــەی‬ ‫هەردووال و لەپاش ئەوەی توركیا دانی سەرۆكایەتی دا‪ ،‬لەئابی ‪ ،2014‬لەكاتی باشــوری كوردســتان دەگرێــت؟ ئایــا تــری دەبینێت‪ ،‬لەبەرئــەوەی كاریگەر‬ ‫بەهەرێمی كوردستان وەك ستاتۆیەكی پێشكەشكردنی وتارێكی جەماوەری لە مەترســی توركیــا لــە كوردســتانێكی و رۆڵی لەســەر پێگــەی كورد لەو دوو‬ ‫فەرمی نا هاتەئاراوە‪.‬‬ ‫ئامەد‪ ،‬بۆیەكەمجار هەولێر و ئەنقەرەی ســەربەخۆ لەمەڕ چییە؟ ئەمە تاچەند بەشەی تری كوردستان دەبێت‪.‬‬

‫ئازادكرنی رەققە و پێگەی كورد‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫وادەی‬ ‫‪2017-6-6‬‬ ‫لــەڕۆژی‬ ‫دەسپێكردنی ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی‬ ‫شاری رەققەی پایتەختی داعش بوو‪،‬‬ ‫لەالیــەن وتەبێژی فەرمــی هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكراتیك (عەمید تەالل‬ ‫ســلو)ە راگەیێنــراوە و لەمــاوەی‬ ‫چەند كاتژمێری ســەرەتای ئەو رۆژە‬ ‫هێزەكانــی ســوریای دیموكراتیــك‬ ‫توانیــان قــەاڵی هەرقــەڵ و گەڕەكی‬ ‫مەشــلەبیە رزگار بكەن‪ ،‬ئەو گەڕەكە‬ ‫پێگەیەكی ســتراتیژی شــارەكەیە و‬ ‫شــكاندنی ســەنگەری بەرگریكردنــی‬ ‫داعش بوو‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئەو بــەرەو پێشــچوونەی‬ ‫شــەڕڤانان دەنگی الیەنەكانی سەربە‬ ‫ئۆپوزســیۆنی ســوریای ئیخوانــەكان‬ ‫بەرزتــر بۆیــەوەو بــە رەشــكاوانەوە‬ ‫زیاتر لەجاران پشــتیوانیان لە داعش‬ ‫كــرد!‪ ،‬دەیانوت هیچ قەبــوڵ ناكرێت‬ ‫شــاری رەققە لەالیــەن كوردەكانەوە‬ ‫داگیربكرێت و دەشــبێت توركیا رۆڵی‬ ‫خــۆی لەوبارەیــەوە بگێڕێت و رێگری‬

‫لەهێزەكانــی ســوریای دیموكراتیــك‬ ‫بگرێت و بۆئەوەی بەهیچ شــێوەیەك‬ ‫شاری رەققە بەدەست هێزەكانی كورد‬ ‫رزگار نەكرێت‪ ،‬لەبەرئەوەی شــارەكە‬ ‫دەبێتــە موڵكــی كــورد و ئەمــەش‬ ‫مەترســی گەورەیە بۆ ســەر دواڕۆژی‬ ‫سوریا!‪.‬‬ ‫پێشتر لە یەكێكك لە نوسینەكانم‪،‬‬ ‫هەڵویســتی الیەنــی ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫ســوریام ئاشــكرا كــرد و بەڕوونــی‬ ‫و بــە تایبەتــی الیەنەكانــی ســەر بە‬ ‫ئیتیالفــی ئیخوانەكانــی ســوری كــە‬ ‫بارەگاگەكانیــان لــە ئەســتەمبوڵە‪،‬‬ ‫هەروەها الیەنی كوردیش كە ســەربە‬ ‫ئەنەكەســەن زۆر تــۆڕە بــوون و‬ ‫نایەوێــت رەققە بەدەســتی هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكراتیــك رزگار بكرێت‬ ‫و بگەڕێتــەوە بــۆ ســەر فیدڕاڵیەتــی‬ ‫رۆژئــاوای كوردســتان و باكــوری‬ ‫ســوریا‪ ،‬تەنها دەیانەوێت داعش هەر‬ ‫لــە رەققە بێت و بەهێــز بێت و وەك‬ ‫كــە توركیــا دەیەوێت هــەر ئەوانیش‬ ‫هەمان داخوازیــان هەیە‪ ،‬تەنانەت بۆ لــە هەولێــر كۆنگــرەی رۆژنامەوانــی‬ ‫ئەم مەبەستەش لەڕۆژی سێشەممەی ســازدا و داوای هەڵوەشــاندنەوەی‬ ‫‪ 2017-6-6‬لە شاری هەولێر وەفدێكی بڕیــاری ناردنی چەك بــۆ یەپەگە لە‬ ‫ئەنەكەســە ســەردانی كونسوڵخانەی سەرۆك ترامپ كردووە‪.‬‬ ‫چاودێران پێیان وایە ئەو هەڵوێستەی‬ ‫گشــتی ئەمریكا لــە هەولێر دەكەن و‬ ‫داوایــان لە ئەمریكا كــردووە كە ئیتر ئۆپۆزســیۆنی عەرەبــی مافی خۆیانە‬ ‫بە چەك و تەقەمەنی و پشتگیریی لە لەبەرئەوەی هەر هەنگاوێك لەخزمەتی‬ ‫پەیەدە ناكــەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی پەیەدە دۆزی گەلــی كورد دا بێــت بۆ ئەوان‬ ‫ئیستیغاللی دەكات و لەدژی ئەنەكەس باش نیە بەهۆی شۆڤینیەتی ئەوان و‬ ‫فشارەكانی زیاتردەكات‪ ،‬كەچی دوای زاڵبوونــی چەمكی تایەفەگەری‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی كە ســەرۆكی ئەمریكا واژوی جێــگای داخە كە الیەنــی كوردی كە‬ ‫ناردنی چەكی قورسی بۆ یەپەگە كرد خۆیــان وەك ئۆپۆزســیۆنی ئیدارەی‬ ‫سەرۆكی ئەنەكەسە و دارو دەستەكەی زاتــی رۆژئــاوای كوردســتان دەزانن‬

‫چــۆن پێیــان قبوڵــە كە لە شــەڕی‬ ‫دژبە تیرۆریستانی داعش كە ئەمریكا‬ ‫چەك نەدات بە یەپەگە بۆ پاراســتنی‬ ‫ناموس و شــەرەفی خەڵكی كورد كە‬ ‫لەنێوانــدا كــەس و كاری ئەنەكەســە‬ ‫هەن و دەیانپارێزن لە داعش‪ ،‬دەبوایە‬ ‫ئەنەكــەس بــە هیچ شــێوەیەك بیری‬ ‫لەوكارە نەكردبایەتەوە‪.‬‬ ‫چاودێــران پێیــان وایــە ئــەو‬ ‫هەڵویســتەی ئەنەكەســە لە خزمەتی‬ ‫دواڕۆژی گەلــی كورد نیــە و تەنها لە‬ ‫خزمەتی داعشــدایە لەبــەر ئەوەی كە‬ ‫ئەمریكا چــەك بە یەپەگە نەدات ئەو‬

‫كات داعش بەهێزتر دەبێت و ئیدارەی‬ ‫زاتــی الواز دەبێت كەواتە ئەنەكەســە‬ ‫بەبــێ ئــاگا دەبێــت بە جەمســەری‬ ‫داعش‪.‬‬ ‫پێشتریش نوسیم كە لە سوریا دوو‬ ‫هێزی گەورەی جیهان سەرپەرشتیاری‬ ‫رەوشــی ســوریا دەكــەن‪ ،‬ئەمریكا و‬ ‫روسیا بەردەوام هەوڵی فروانتركردنی‬ ‫كارەكانــی خۆیــان دەدەن و ســوریا‬ ‫وەك دوو بەش دابەشكراوە بەگوێرەی‬ ‫سیســتەمی پاراســتن و بەرگــری‬ ‫ئاســمانی كــە (حەلــەب و ئودلب و‬ ‫حەمــا و حومــس و شــام و دەرعا و‬

‫باشوری دەیرەزوور) سەر بە رووسیایە‬ ‫(ڕەققە و كوبانی و جەزیرە و منبج)‬ ‫ش لــە دوای رزگاركردنــی كەوتە ژێر‬ ‫چاودێری ئەمریكا‪.‬‬ ‫لێــرەدا هەرچیــەك بێت بــا ببێت‬ ‫ئەمــرۆ ئەمریــكا خاوەنــی پــرۆژە و‬ ‫پالننامــەی خۆیەتــی و دەبێــت بــە‬ ‫گوێرەی سیاســیەتی ئەمریــكا ڕەققا‬ ‫بگەرێتەوە بۆ سەر فیدرالیەتی رۆجافا‬ ‫و توركیاش رازی بێ یان رازی نابێت‬ ‫ئەمریكا خاوەنی بریاری خۆیەتی ‪.‬‬ ‫چاودێــران پێیــان وایە كە لە دوای‬ ‫ســەردانەكەی (بریــت ماكگــورك)‬ ‫نوێنەری ســەرۆكی ئەمریكا بۆ شەڕی‬ ‫دژی داعــش و (جوزیــڤ ڤۆتیــل)‬ ‫سەرلەشــكەری هێزەكانــی ئەمریــكا‬ ‫لەڕۆژهەاڵتــی ناوین و ســەردانەكەی‬ ‫ســەرۆكی كۆمیتــەی سیاســەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمریــكا لــە كۆنگریســی‬ ‫جون ماككین و دوایین ســەردانەكەی‬ ‫بریــت ماكگــورك كــە وەفدێكــی‬ ‫گرنگــی لەگــەڵ دابــوو‪ ،‬ئاماژەیەكــە‬ ‫كە ئاســتی پەیوەندیەكانــی ئیدارەی‬ ‫زاتی رۆژئاوای كوردســتان و باكوری‬ ‫ســوریا و ئەمریكا گەیشتوەتە ئاستی‬ ‫ستراتیژی و بەهێزتریش دەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫داهاتویەكــی گەش بۆ تــەواوی گەلی‬ ‫كورد لە ئارادا هەیە و كە لەڕۆژئاوای‬ ‫كوردســتان دەســتی پێــدەكات و لە‬ ‫خزمەتی هەرێمی كوردستانیش دەبێت‬ ‫كە بۆ مژاری رێفراندۆمیش سودی زۆر‬ ‫هەیــە و ئازادكرنی رەققەش ســەنگی‬ ‫كورد بەهێزتر دەكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )613‬دوشةممة ‪2017/6/12‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫ێ هەزار كەس‬ ‫سااڵنە لە سلێمانی س ‌‬ ‫توشی نەخۆشیی شەكرە دەبن‬ ‫(شێرپەنجەی هێواش) ئەو نەخۆشییەی بەردەوام دەبێت قسەی لەسەر بكرێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫نەخۆشی شــەكرە‪ ،‬نەخۆشیەكی درێژ‬ ‫خایەنــە‌و بەنەخۆشــی بــاوی ســەردەم‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬كە قەڵەوی بە یەكێك لە هەرە‬ ‫هۆكارە باوەكان بۆ توشــبون بەنەخۆشی‬ ‫شــەكرە دادەنرێــت‪ ،‬بۆیــە بــەردەوام‬ ‫رێــژەی توشــبون بەنەخۆشــی شــەكرە‬ ‫لەزیادبوندایــە‪ ،‬پســپۆڕێكی هەناویــش‬ ‫دەڵێــت «لەگــەڵ دەركەوتــی ماكەكانی‬ ‫ئەم نەخۆشییە كاریگەریی لەسەر هەموو‬ ‫ئەندامی لەشــی كەسە دەبێت»‪ .‬هاوكات‬ ‫بەپێــی ئامارەكانی ســەنتەری شــەكرە‪،‬‬ ‫ێ هەزار‬ ‫سااڵنە تەنیا لەشاری سلێمانی س ‌‬ ‫كەس توشی ئەم نەخۆشییە دەبن‪.‬‬

‫نەخۆشی شەكرە چییە؟‬

‫د‪ .‬زاگرۆس غەفور‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشی‬ ‫هەناوی‌و شــەكرە‪ ،‬ئاماژە بــەوە دەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــی شــەكرە نەخۆشــەیەكی‬ ‫درێژخایەنــە‌و كە تێیدا رێژەی شــەكر لە‬ ‫لەشــی مرۆڤــدا بــەرز دەبێتــەوە بەهۆی‬ ‫كەمبونــەوەی هۆڕمۆنــی ئەنســۆلین كە‬ ‫لەگالندی پەنكریاســەوە دەردەرێت‪ ،‬یان‬ ‫كەمدەبێتــەوە یــان هەیە‌و ئیشــی خۆی‬ ‫ناكات‪ ،‬هەندێكجاریش هەیە بەهیچ جۆرێك‬ ‫ئەنســۆلین ناڕێژرێت‪ ،‬كە ئەم نەخۆشییە‬ ‫بوە بەنەخۆشــی ســەردەم‌و لەئێســتادا‬ ‫رێژەكەی لەنەخۆشــی شــێرپەنجە زیاتر‬ ‫بوە‪.‬‬

‫جۆرەكانی نەخۆشی شەكرە‬

‫ناوبــراو بــاس لەوەیشــدەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــی شەكرە ســێ جۆری هەیە‪ ،‬كە‬ ‫جــۆری یەكــەم لەمنــداڵ‌و هەرزەكارانــدا‬

‫وشــكە‌و ئــاو زۆر دەخواتــەوە‪ ،‬میز زۆر‬ ‫دەكات‪ ،‬توشی ئیلتیهابات دەبێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬زاگــرۆس غەفور‪ ،‬دەڵێت «هەندێك‬ ‫كــەس هەیــە كتوپــڕ توشــی ماكەكانی‬ ‫دەبێــت‪ ،‬واتــە چەنــد ســاڵێك توشــی‬ ‫ێ ئــەوەی‬ ‫نەخۆشــی شــەكرە بــوە بەبــ ‌‬ ‫بزانێت‪ ،‬كە ماكەكانی كاریگەریی دەكاتە‬ ‫ســەر هەمــوو ئەندامەكانــی لــەش وەك‬ ‫چاو كــە دەبێتە هۆی كوێــری‌و هەروەها‬ ‫گورچیلە كە لەوانەیە بیوەســتێنێت‪ ،‬دڵ‌و‬ ‫جەڵدەی دڵ‪ ،‬مێشــك‌و جەڵدەی دەماغ‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا كاریگەریی لەســەر قاچ‬ ‫دەبێــت كەتوشــی ئیلتیهاباتــی دەكات‪،‬‬ ‫یان كاریگەریی لەسەر كۆئەندامی هەرس‬ ‫دەكات»‪.‬‬

‫روودەدات تــا تەمەنــی ‪ 40‬ســاڵی‪ ،‬لــەم‬ ‫جۆرەیانــدا پەنكریــاس ئیــش نــاكات‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوە ئەنســۆلین نارێژرێــت دەبێتە‬ ‫هــۆی بەرزبونــەوەی رێــژەی شــەكر‪،‬‬ ‫تائێســتا هۆكارەكــەی نەزانــراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەیگەڕێننــەوە بــۆ ئیلتهابــی ڤایرۆســی‬ ‫كــە دەبێتە هۆی ئیلتیهابــی پەنكریاس‪،‬‬ ‫بەرگری لەش دژی خانەكان هەڵدەسێت‌و‬ ‫خانەكان تێكدەشكێنێت‪ ،‬جۆری دوەمیان‪،‬‬ ‫جــۆرە باوەكەیەتــی كــە زیاتــر ئەوانەی‬ ‫لەتەمەنــی ســەرو ‪ 40‬ســاڵەوە توشــی‬ ‫دەبن‪ ،‬لەئێســاتدا ئەم جۆرە لەمنداڵیشدا‬ ‫زۆرە‪ ،‬چونكــە منداڵــەكان زیاتر قەڵەون‬ ‫خواردنی ناتەندروســت دەخــۆن‪ ،‬یاخود‬ ‫هۆكارەكــەی بــۆ ماوەییە‌و كێشــی زیاد‪،‬‬ ‫یــا وەرزش ناكات‌و جوڵــەی كەمدەكات‪،‬‬ ‫جۆری ســێیەم‪ ،‬توشی كەسانی دووگیان‬ ‫چارەسەرەكان چین‬ ‫دەبێــت‪ ،‬كــە لەكاتــی ســكپڕیدا چەنــد‬ ‫ئــەو پزیشــكە رونیدەكاتــەوە‪ ،‬بەپێی‬ ‫هۆڕمۆنێــك هەیــە كــە دژی ئەنســۆلین جــۆرەكان چارەســەرەكانیش دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫دەوەستێتەوە كاتێك ئەو هۆڕمۆنانە زیاد جــۆری یەكــەم‪ ،‬ئەمانــە دەبێــت دەرزی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەمــەش كاریگەریی ئەنســۆلین ئەنســۆلین بەكاربێنــن‪ ،‬جــۆری دووەم‬ ‫كەمدەكاتــەوە‪ ،‬ئەمــە دەبێتــە هۆكارێك ســەرەتا بەڕێنمایــی كێــش دابەزێنــن‌و‬ ‫بۆ توشــبونی نەخۆشــی شــەكرە لەژنی بەخورادنــی تەندروســت شــەكرەكەی‬ ‫دوگیاندا‪.‬‬ ‫كۆنتڕۆڵ دەكرێــت‪ ،‬هەروەها ئەگەر دوای‬ ‫ســێ مانگ كۆنتڕۆڵ نەكــرا دەبێت حەب‬ ‫بدرێــت بــە نەخۆشــەكان ئەگەرهــات‌و‬ ‫نیشانەكانی‬ ‫ئــەو پزیشــكە‪ ،‬روونــی دەكاتــەوە‪ ،‬ئەوەیــش نەبو دەبێت دەرزی ئەنســۆلین‬ ‫لەزۆربەی كاتدا نەخۆشــی شــەكرە هیچ لەخۆی بدات‪.‬‬ ‫نیشــانەكی نیــە‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەری هەیە‬ ‫نەخۆشــەكە بەڕێكەوت پشكنینی گشتی‬ ‫خۆپاراسنت‬ ‫بــكات یــان نەشــتەرگەریەكی هەبێــت‬ ‫رونیدەكاتــەوە‪ ،‬بەهــۆی ئــەوەی‬ ‫دەربكەوێت توشی نەخۆشی شەكرە بوە‪ ،‬نەخۆشانی شــەكرە زوو تینویان دەبێت‌و‬ ‫لەنیشــانە دیارەكانی نەخۆشیەكە الواز‌و بەرگــەی ناگرن‪ ،‬هەروەها پێویســتە ئەو‬ ‫بێتاقەت دەبێت خەواڵوە هەمیشــە دەمی دەرمانانــەی كــە بۆیان دانــراوە لەكاتی‬

‫خۆیــدا بخورێــت كــە ئەمەیــش لەگــەڵ‬ ‫یاسای مانگی رەمەزاندا ناگونجێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫توشبوانی نەخۆشی شەكرە نابێت بەڕۆژو‬ ‫بن‪.‬‬ ‫ئــەو پزیشــكە لەبــارەی رێگریكردنی‬ ‫لەتوشــبون بەنەخۆشــی شــەكرە وتــی‬ ‫«پێویســتە خواردنــی تەندروســت‌و‬ ‫خواردنــی پێنــج جــۆر میــوەو ســەوزە‬ ‫بخورێــت‪ ،‬دوربكەوینەوە لە شــیرینی كە‬ ‫ســێ شتی ســپی هەیە پێویســتە مرۆڤ‬ ‫خۆی لــێ بەدور بگرێت ئەوەیش شــەكر‬ ‫خــوێ‌و ئــاردە‪ ،‬لەگــەڵ وەرزشــكردن‪،‬‬ ‫كــە ئەمانــە دەمــان پارێزن لەتوشــبون‬ ‫بەنەخۆشی شەكرە»‪.‬‬

‫پێویستیان بەدەرزی ئەنسۆلینی‬ ‫قەڵەمە‬

‫دێریــن ئەحمــەد‪ ،‬لێپرســراوی‬ ‫بەشــی كارگێــری ســەنتەری شــەكرە‌و‬ ‫كوێرەگالنــدەكان لــە ســلێمانی‪ ،‬بــاس‬ ‫لــەوەدەكات‪ ،‬قەیرانی دارایی كاریگەریی‬ ‫لەســەر هەمــوو ســێكتەرەكان هەبــوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی سێكتەری تەندروستی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەرێگــەی بەرێوبەرایەتی تەندوســتیەوە‬ ‫توانــراوە ئــەوەی پێوســت بــوە بــۆ‬ ‫توشــبوانی نەخۆشــی شــەكرە بكرێت‪،‬‬ ‫دوو جــۆر دەرزی ئەنســۆلین هەیە‪ ،‬كە‬ ‫یەكێكیــان پێــی دەوترێت ئەنســۆلینی‬ ‫قەڵــەم‪ ،‬كــە بەكارهێنانــی ئاســانە‬ ‫هەڵگرتنی ئاسانە‌و نەخۆشەكە بەئاسانی‬ ‫دەتوانێت بەكاری بهێنێت‪ ،‬شێوەیەكەی‬ ‫تــر بەشــێوەی ســرنجی ئەنســۆلینە‬ ‫بەكاردێــت‪ ،‬بــەاڵم ئــەو دەرزی قەڵەمە‬ ‫گرانە كە پێش قەیرانی داراییەكە هەبوە‬

‫د‪ .‬زاگرۆس غەفور‪ ،‬پسپۆڕی‬

‫بەڕێوەبەری كارگێڕی سەنتەری‬

‫نەخۆشــییەكانی هەناویی‌و شەكرە‪:‬‬

‫شەكرەی سلێامنی‪:‬‬

‫لەئێســتادا بەهۆی قەیرانی‬ ‫توشبوانی نەخۆشی‬ ‫شەكرە نابێت بەرۆژووبن دارییەوە‪ ،‬ناتوانین دەرزی‬ ‫ئەنسۆلینی قەڵەم دابین‬ ‫بەس ئێســتا نیە‪ ،‬لەئێســتا موافەقتیان بكەین‬

‫بۆكراوە لەئایندەیەكی نزیكدا قەڵەمەكان‬ ‫بهێننەوە بۆ سەنتەرەكە‪.‬‬

‫ئامارەكان‬

‫بەپێ ئەو ئامارانەی دەست رۆژنامەی‬ ‫«چاودێر» كەوتون لەســاڵی ‪2015‬دا (‬ ‫‪ )3061‬لەسەنتەری شەكرە تۆمار كراون‬ ‫بــەراورد بەســاڵی ‪ 2016‬رێژەكــە بــوە‬ ‫بــە‪ 2145‬نەخــۆش تۆمار كــراوە‪ ،‬تەنها‬

‫لەم پێنج مانگەی ساڵی ‪ 2107‬دا ‪1089‬‬ ‫كەس تۆمــار كراون كە ‪ 455‬لە رەگەزی‬ ‫نێــر بــوە ‪ 634‬یا لەڕەگــەزی مێ بون‪،‬‬ ‫كۆی گشتی كە لەساڵی ‪ 2007‬وە تا ‪5/2‬‬ ‫‪ )26551 ( 2017‬تۆمار كراوە‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫ســااڵنە نزیكەی سێ هەزار كەس توشی‬ ‫نەخۆش شەكرە دەبێت‪.‬‬

‫«دەبێت وەكو منداڵ مامەڵە لەگەڵ توشبوانی‬ ‫زەهایمەر بكرێت»‬ ‫د‪ .‬دانیاڵ سەعدی‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشیە دەروونیەكان‪ :‬كەمبونەوەی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫هۆكارێكە بۆ زیادبونی زەهایمەر‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان‪:‬‬

‫نەخۆشــی زەهایمــەر‪ ،‬یەكێكــە‬ ‫لەنەخۆشــییە درێژخایەنــەكان كە توشــی‬ ‫كەســە بەتەمەنــەكان دەبێــت‪ ،‬ئەوەیــش‬ ‫بەهۆی پوكانەوەی پێكهاتەی مێشكەوەیە‪،‬‬ ‫كە تائێســتا هۆكاری ســەرەكی توشــبون‬ ‫بەنەخۆشــییەكە لەژنانــدا نەزانــراوە‪،‬‬ ‫پســپۆڕێكی نەخۆشــییە دەرونییەكانیــش‬ ‫دەڵێــت «دەبێت مامەڵــەی تایبەت لەگەڵ‬ ‫نەخۆشــی زەهایمــەر بكرێــت‪ ،‬هــەروەك‬ ‫منداڵی تازە لەدایك بوو»‪.‬‬

‫نەخۆشی زەهایمەر چی یە؟‬

‫د‪ .‬دانیاڵ سەعدی‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییە‬ ‫دەروونیــەكان‪ ،‬ئامــاژە بــەوە دەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــی زەهایمەر یەكێكە لەو نەخۆشییە‬ ‫درێژخایەنانەی كــە لەئەنجامی پوكانەوەی‬ ‫پێكهاتــەی ســەرەكی مێشــكەوە دەبێــت‪،‬‬ ‫كە بریتییــە لەخانە دەمارییــەكان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫تەمەندا نەخۆشــیەكە دروستدەبێت بەهۆی‬ ‫پوكانــەوەی مێشــكەوە‪ ،‬زۆر بەهێواشــی‌و‬ ‫خــاوی دەســتپێدەكات‪ ،‬وردە وردە ئــەم‬ ‫حاڵەتــە زیــاد دەكات‪ ،‬لــە‪ %60‬بــۆ‪%70‬‬

‫حاڵەتەكانــی پوكانــەوەی مێشــك بەهۆی‬ ‫نەخۆشی زەهایمەرەوەیە‪.‬‬

‫هۆكاری توشبوون‬

‫د‪ .‬دانیاڵ سەعدی‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‪،‬‬ ‫تائێســتا هــۆكاری ســەرەكی نەخۆشــی‬ ‫زەهایمــەر نەزانــراوە‪ ،‬بــەاڵم زیاتــر ‪%70‬‬ ‫حاڵەتەكان بۆماوەییــن‪ ،‬یاخود بەركەوتنی‬ ‫زەبــری ســەر لەكاتــی منداڵــی‌و گەنجێتی‬ ‫یان توشــی خەمۆكی بوبێــت‪ ،‬یان ئەوانەی‬ ‫مەنگۆلن‪ ،‬هەروەها ئەوانەی یاری موالكەمە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬لەكاتــی گەنجێتــی زەڕبــەی زۆر‬ ‫بەســەریان دەكەوێــت‪ ،‬یاخــود لەجەنگــدا‬ ‫بەشداری دەكەن‪ ،‬یان بێدەگی زۆر هەروەها‬ ‫نەخۆشی زەختیش هۆكارێكی دیكەیە‪.‬‬

‫یاخــود چوە بــۆ كوێ‌‌و چی كــردەوە‌و خۆی نادات‌و هەڵسوكەوتی تێكدەچێت‪.‬‬ ‫چــی نەكــردوە‪ ،‬بــەاڵم بــۆ رووداوە‬ ‫كۆنەكانی رابردوو هەموی بیرە‌و هیچی‬ ‫رێژەی توشبون بەزەهایمەر‬ ‫نیشانەكانی‬ ‫بیرنەچۆتەوە‪ ،‬هەركاتێ نەخۆشــییەكە‬ ‫لەزیادبوندایە‬ ‫رونیدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫ئــەو پزیشــكە‪،‬‬ ‫زیادی كرد قســەكردن‌و شــوێن‌و كاتی‬ ‫پزیشكەكە‪ ،‬دەڵێت «لەساڵی ‪2015‬دا‬ ‫توشــی‬ ‫بەزەهایمــەر‬ ‫كەســی توشــبو‬ ‫لێتێكدەچێــت‪ ،‬مەزاجیــان یاریدەكات‪،‬‬ ‫لەبیرچونــەوەی رووداوە نزیكــەكان هەندێكات دڵیان خۆشــە‌و هەندێكاتیتر نزیكەی ‪ 29‬ملیۆن كەس لەسەرتاسەری‬ ‫دەبێت‪ ،‬واتــە نازانێت كــە نیوكاتژمێر دڵیان ناخۆشە‌و دەستتدەكەن بەگریان‪ ،‬جیهان توشی ئەم نەخۆشییە بون‪ ،‬ئەم‬ ‫لەوەوپێــش چ خواردنێكــی خــواردوە‪ ،‬تاقەتی نامێنێــت‌و گوێ بەپاكوخاوێنی رێژەیــە لەزیادبوندایــە‪ ،‬ئەویش بەهۆی‬

‫شــێوازی ئەوكارەی كــە دەیكەن‌و ئەو‬ ‫خواردنانــەی كــە خەڵــك دەیخۆن ئەو‬ ‫مامەڵەی كــە دەكرێت ئەو تێكەاڵوبونە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەی جاران هەبوە لەئێســتادا‬ ‫نەمــاوە هــۆكارە بۆزیادبونــی رێژەكە‪،‬‬ ‫نەخۆشــیەكە لــەدوای تەمەنــی ‪61‬‬ ‫ســاڵیەوە توشــی كەســەكە دەبێــت‪،‬‬ ‫قسەی زۆر لەســەر رێژەی توشبون بە‬ ‫زەهایمــەر دەكرێت‪ ،‬كە رێژەكە لەژناندا‬ ‫زۆرتــرە وەك لەپیــاوان ئەویش بەهۆی‬ ‫هەبونی هەنــدێ هۆرمۆنات كە لەژناندا‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم بەشــێوەیەكی گشــتی‬ ‫لەهەردوو رەگەزەكە توشی ئەم حاڵەتە‬ ‫دەبن»‪.‬‬ ‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬تائێســتا زانست هیچ‬ ‫جۆرە چارەســەرێكی بۆ ئەم نەخۆشیە‬ ‫پێنەگەیشتوە‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵێك دەرمان‬ ‫هەیــە بــۆ كۆنترۆڵكردنی نەخۆشــەكە‬ ‫لەكاتی تێكچونی هەڵســوكەوتیان ئەو‬ ‫دەرمانانەیــان پێدەدەرێــت‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫هەنــدێ دەرمانی تــر دروســتبوە‪ ،‬كە‬ ‫ناهێڵێــت نەخۆشــییەكە خراپتر ببێت‪،‬‬ ‫نەك ئەوەی نەخۆشەكە چاك بكاتەوە‪.‬‬

‫پێویستیان بە مامەڵەی تایبەتە‬

‫پســپۆڕی نەخۆشــییە دەروونیــەكان‪،‬‬ ‫جەخــت لەوەدەكاتــەوە‪ ،‬ئەو كەســانەی كە‬ ‫زەهایمەریــان هەیــە‪ ،‬كــە هەڵســوكەوتیان‬ ‫تێــك دەچێت‪ ،‬هەروەها زاكیــرەو میمۆریان‬ ‫نامێنێت‪ ،‬ئەگــەر چواردەورەكە تێبگەن ئەم‬ ‫حاڵەتە چیە زۆر بەئاسانی دەتوانن مامەڵەی‬ ‫لەگــەڵ بكــەن‪ ،‬نەخۆشــەكە قســەكردن‌و‬ ‫هەڵسوكەوتی تێكدەچێت‪ ،‬قسە زۆر دووبارە‬ ‫دەكاتەوە گومانی بۆ دروســتدەبێت كەسانی‬ ‫چــواردەور ئەگــەر تێبگــەن ئەمە بەشــێكە‬ ‫لەنەخۆشییەكە ئاسانە بەپێچەوانەوە توشی‬ ‫كێشــە دەبــن‪ ،‬حاڵەتمــان هەبوە كێشــەی‬ ‫گــەورەی لێكەوەتــەوە لەئەنجامــی ئــەوەی‬ ‫پیاوێكــی پیر یــان ژنێكی پیر توشــی ئەم‬ ‫حاڵەتــە بوە‪ ،‬بــەاڵم چواردەوركــەی نەیان‬ ‫زانیوە بەهۆی ئەم نەخۆشــیەوە كێشــەیان‬ ‫بۆ دروســتبوە‪ ،‬بۆیــە دەبێــت مامەڵەیەكی‬ ‫تایبەت لەگەڵ ئەم جۆرە نەخۆشییە بكرێت‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن مامەڵە لەگەڵ منداڵێكی تازە‬ ‫لەدایكبو دەكرێت ئەویش بەهەمان شێوەیە‪،‬‬ ‫چونكــە ئەگەر ئاگات لێیــان نەبێت لەوانەیە‬ ‫كێشەی زۆر گەورە روبدات‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (613)12-06-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫(بێدەنگیی ئاسامن)‬ ‫بەرەو فێستیڤاڵە نێودەوڵەتیەكان‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫رێكخراوی (هەناسەكانی وشە)‬ ‫پێشبڕكێی فۆتۆگرافی رێكدەخات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬

‫لەنوێترین كاری فیلمســازیدا‪ ،‬هونەرمەندی‬ ‫كــورد (جبرائیــل ئەبوبەكــر)‪ ،‬دەرهێنانــی‬ ‫كورتــە فیلمێكــی ســینەمایی ئەنیمەیشــنە‬ ‫بەنــاوی (بێدەنگیی ئاســمان)‪ ،‬ئــەم كورتە‬ ‫فیلمــە ماوەكەی ‪ 100‬چركەیەو لەئێستاشــدا‬ ‫لەچەندین فێستیڤاڵی سینەمایی نێودەوڵەتیی‬ ‫وەرگیراوەو بەشداری لەپێشبڕكێ‌‌و بردنەوەی‬ ‫خەاڵتدا دەكات‪.‬‬

‫ســەبارەت بــەم كورتــە فیلمــە‪ ،‬جبرائیل‬ ‫ئەبوبەكر بە (چاودێر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫فیلمەكە باس لەخەونی مرۆڤ بەئازادییەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬بەوپێیــەی كەســێك ناتوانێــت رێگا‬ ‫لەئــازادی بگرێــت‌و بەربەســتی بۆ دروســت‬ ‫بكات‪ ،‬چونكــە ئازادی ســەرەتاییترین مافی‬ ‫هەر تاكێكە لەهەر كوێیەكی جیهاندا بێت‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو كارانەی پێشوتر بەئەنجامی‬ ‫گەیانــدوەو تــا چەنــد ســەركەوتوبون وتی‪:‬‬ ‫مــن لــە ‪ 2001‬ەوە لەگەڵ كاری ســینەماییدا‬ ‫بەردەوامــم‪ ،‬لەنزیكەی ‪ 40‬كورتە فیلمدا كارم‬ ‫كــردوە‪ ،‬بەشداریشــم لــە ‪ 13‬فیلمــی درێژدا‬ ‫كــردوە‪ ،‬دواتــر لەســاڵی ‪ 2010‬ەوە كاری‬ ‫دەرهێنــان دەكەم‪ ،‬تاكو ئێســتا چوار كورتە‬ ‫فیلمم هێناوەتە بەرهەم‌و نزیكەی ‪ 20‬خەاڵتی‬ ‫نێوخۆیی‌و جیهانیشم بەدەستهێناوە‪.‬‬

‫بەم نزیکانە‬ ‫دەکەوێتە کار‬

‫سایتی نوێی‬ ‫بنکەی روناکبیریی‬

‫گەالوێژ‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫رێكخــراوی (هەناســەكانی وشــە)‪،‬‬ ‫پێشــبڕكێیەك بــۆ كاری وێنەگرتنــی‬ ‫فۆتــۆ رێكدەخــات‪ ،‬لەئێستاشــدا داوا‬ ‫لەســەرجەم فۆتۆگرافــەران دەكات تــا‬ ‫فۆتۆكانیان بنێــرن‪ ،‬هەمو فۆتۆكانیش‬ ‫دەبــێ‌ لەبوارەكانــی (ســتریت‬ ‫فۆتۆگرافــی‌و رۆژنامەوانــی‌و پۆترێــت)‬ ‫دا بــن‪ ،‬پاشــان ســەركەوتوانی ئــەم‬ ‫پێشــبڕكێیە‪ ،‬لەپێشەنگەیەكی تایبەتدا‬ ‫خەاڵتی كۆمەڵەی وێنەگران وەردەگرن‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم كارە‪( ،‬ئاســیا‬ ‫خەســرەو) بەرپرســی راگەیاندنــی‬ ‫هەناســەكانی وشــە بــە (چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ :‬رێكخراوەكەمــان‬ ‫رێكخراوێكــی خۆبەخشــی بــێ‌ الیەنە‪،‬‬ ‫ئامانجیشــی خزمەتكردنــی خوێنــەرو‬ ‫نوسەرو هونەردۆســتانە‪ ،‬ئەمە دوەمین‬ ‫پێشــبڕكێیە كــە ئەنجامــی دەدەیــن‪،‬‬ ‫بــۆ ســەرجەم فۆتۆگرافــەران‪ ،‬دواتــر‬ ‫ســەركەوتوان لەالیــەن كۆمەڵــەی‬ ‫وێنەگرانەوە خەاڵت دەكرێن‪.‬‬ ‫وەك بەشــداربوان‌و كارەكانــی‬ ‫پێشــتریش وتــی‪ :‬ئــەم پێشــبڕكێیە‪،‬‬

‫وەرزی یەكەمی خۆی بەســەركەوتویی‬ ‫تێپەڕانــد‪ ،‬كــە ‪ 38‬فۆتۆگرافــەر‬ ‫بەشــداربون‌و ‪ 20‬وێنــە هەڵبژێــردران‪،‬‬ ‫ئێســتاش ئەمــە دوەم پێشــبڕكێیە كە‬ ‫ئەمساڵ ئەنجامی دەدەین‪.‬‬

‫مەرجەكانــی‬ ‫دەربــارەی‬ ‫بەشــداریكردنیش وتــی‪ :‬وێنەكان ناب ‌ێ‬ ‫لۆگــۆو نــاوی لەســەر بێت‪ ،‬ناشــبێت‬ ‫وێنەكان پێشــتر لەهیچ پێشبڕكێیەكدا‬ ‫بەشداری پێكرابێت‪ ،‬بۆ هەر تەوەرێكیش‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫دەتوانن پێنج فۆتۆ بنێرن‪ ،‬وێنەكانیش‬ ‫دەبــێ‌ لەبوارەكانــی رۆژنامەوانــی‌و‬ ‫پۆترێت‌و ستریت فۆتۆگرافیدا بن‪.‬‬ ‫لەئێستاشەوە دەتوانن تا ‪2017/8/1‬‬ ‫فۆتۆكان بنێرن‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫چاوپێکەوتن‬

‫مەحموود دەروێش‪:‬‬ ‫دەبوو گیتارژەن بوومایە‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪20‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )555‬دووشەممە ‪2017/6/12‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫کتێبی تازە‬ ‫لە بارەی شاعیری وێرانەخاکەوە‬

‫هاوسەری یەکەمی‪ :‬ئەو نەخۆشێکی دەروونی بوو‬

‫ئیلیۆت و ڤیڤن‪ -١٩١٦ /‬لەندەن‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫بیستبەرگی چاپ و باڵو بکەنەوە‪ ،‬کە کتێبی بیرەوەرییەکانی ڤالریدا هاوسەرگیریی کــرد‪ ،‬ڤالری لە ساڵی ‪٢٠١٢‬ـــدا‬ ‫کۆچی دواییی کرد‪ ،‬ئەویش بە نیاز بوو هەموو نامەکانی‬ ‫ڤیڤن‪ ،‬حەوتەمین بەرگی ئەو پڕۆژەیەیە‪.‬‬ ‫هاوسەرەکەی باڵو بکاتەوە‪ ،‬چونکە پێی وا بوو بەم جۆرە‬ ‫ڤیڤن و ئیلیۆت ساڵی ‪ ١٩١٥‬هاوسەرگیرییان کرد و بە خوێنەر دەتوانێت لە بارەی ڤیڤن و ئیلیۆتەوە بڕیارێکی‬ ‫بیرەوەری و ڕاپۆرت و یادداشتەکانی ڤیڤن هایڤوود‪-‬‬ ‫هۆی نەخۆشییەکەی ڤیڤنەوە پەیوەندییەکەیان تێک چوو‪ .‬دروستتر بدات‪.‬‬ ‫یەکەمین هاوسەری تی‪.‬ئێس‪.‬ئیلیۆت لە ماوەی‬ ‫بە پێی ڕاپۆرتەکان ڤیڤن گیرۆدەی نەخۆشیی دەروونیی‬ ‫مانگی داهاتوودا چاپ و باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئیلیۆت کە لە ‪١٩١٥‬ـدا لەگەڵ ڤیڤندا هاوسەرگیریی پێک‬ ‫پارانۆیا بوو‪ .‬ئەو پاش دە ساڵ مانەوە لە نەخۆشخانەی‬ ‫دەروونـــی‪ ،‬سەرەنجام لە ساڵی ‪١٩٤٧‬ــــدا لە تەمەنی هێنا‪ ٢٦ ،‬ساڵی بوو‪ ،‬ڤیڤن ‪ ٢٧‬ساڵی بوو‪ .‬ئەم ژنومێردە‬ ‫گەنجە چوونە ئەپارتمانی بێرتراند ڕاسڵی نووسەر و‬ ‫گاردیان لە ڕاپۆرتێکی خۆیدا لەم بارەیەوە ڕایگەیاند‪٥٨ :‬ـساڵیدا کۆچی دواییی کرد‪.‬‬ ‫«گێڕانەوەکەی ڤیڤن هایڤوود لە بارەی ئەلیۆتی هاوسەر‬ ‫بیرمەندەوە‪ .‬بێرتراند وەک باس دەکرێت هۆگری ڤیڤن دەبێت‬ ‫و شاعیرەوە لە الیەن پەخشخانەی «فابەر و فابەر»ـەوە‬ ‫بەرگی سێیەمی کۆبەرهەمەکەی ئیلیۆت نیشانی دەدا کە و تەنانەت دەگوترێت کە پێکەوە پەیوەندیی ژێربەژێری‬ ‫چاپ و پەخش دەکرێت‪ .‬ئەم کتێبە نزیکەی هەزار الپەڕەیە ئەو لە مەودای نێوان ساڵەکانی ‪ ١٩٣٢‬تا ‪ ١٩٣٣‬حەزی سۆزدارییان هەبووە‪ ،‬کە هەڵبەت ئەم باسوخواسانە هەروەک‬ ‫و ڤیڤن لە بیرەوەری و نەگوتراو و یادنووسە ڕۆژانەیییەکانی دەکرد لە «ژیانە جەهەننەمی»ـیەکەی ڕزگاری ببێت‪ ،‬بەاڵم دەنگۆ ماونەتەوە و هەرگیز نەسەلمێنراون‪.‬‬ ‫خۆی سەبارەت بە ئیلیۆت دەدوێت‪.‬‬ ‫ئەم بەرگە تازەیە سەبارەت بە ڕەفتاری ڤیڤن و ئینکاری‬ ‫تۆماس ستێرنس ئیلیۆت لە ‪٢٦‬ـی سێپتەمبەری ‪ ١٨٨٨‬لە‬ ‫تێکڕای پەیوەندییەکەی لەگەڵ ئیلیۆتدا‪ ،‬دەدوێت‪.‬‬ ‫ڤیڤن لــەم کتێبەدا بــاس لە ڕۆژەکــانــی ساڵی ‪١٩٣٣‬‬ ‫دایک بوو‪ .‬ئەو بە ڕەگەز ئەمەریکی بوو‪ ،‬بەاڵم وەک شاعیری‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەو کاتەی کە ئیلیۆت بانگهێشتنامەکەی زانکۆی‬ ‫جان هۆفندەن مامۆستای زانکۆ و ئیدیتەری کتێبەکە و نووسەرێکی بەریتانی ناسراوە‪ .‬شاعیر‪ ،‬شانۆنامەنووس‪،‬‬ ‫هارڤاردی قبووڵ کرد و ڤیڤنی لە بەریتانیا بە تەنیا بەجێ لەم بارەیەوە بە گاردیانی ڕاگەیاندووە‪« :‬لەم بەرگەی ڕەخنەگر و ئیدیتەری ئەمەریکی‪-‬ئینگلیزی بوو‪ .‬بە ڕابەری‬ ‫هێشت‪ .‬گێڕانەوەی ڤیڤن لەو ڕۆژگارە ڕیوایەتێکی تاریک پڕۆژەکتێبەکەدا هەوڵمان داوە تێکڕای کێشە خێزانییەکانی بزووتنەوەی نوێگەریی شیعر و شاعیری ناسراوە‪ .‬ئیلیۆت‬ ‫و تاڵە‪ .‬چەند مانگێک پاش جیابوونەوە‪ ،‬ڤیڤن هایڤوود کاکی نووسەر و هاوسەرەکەی تاووتوێ بکەین‪ ،‬تا خوێنەران کە هەڵگری خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیشە‪ ،‬لە ‪٤‬ـی جێنیوەریی‬ ‫هێشتا چاوەڕێی گەڕانەوەی هاوسەرەکەی بوو‪« .‬تەنیا ئاگەداری ئەوە بن کە ئیلیۆت لە کۆتاییی پەیوەندییەکەیدا ‪١٩٦٥‬دا کۆچی دواییی کرد‪.‬‬ ‫شتێک کە جارێکی تر لە ژیانمدا دەمەوێت ئەوەیە کە تۆم لەگەڵ ڤیڤن بەرگەی چیی گرتووە‪ .‬هەڵبەت خودی ڤیڤن‬ ‫ئیلیۆت ســەرەڕای ئەوەی کە هێز و پێگەیەکی باشی‬ ‫بە کلیل دەرگاکە بکاتەوە و بێتەوە بۆ ماڵ؛ تەماشایەکی پێی وایە ئەوە ئیلیۆت بووە کە نەخۆشێکی دەروونی بووە‬ ‫دەوروبەرەکە بکات‪ ،‬بڕواتە الی کتێبەکانی و لە کۆتاییدا نەک ئەو‪ .‬لەم بەرگەدا هەوڵمان داوە چیرۆکەکە لە دیدی لە شیعر و شاعیریدا هەبوو‪ ،‬زۆر کەم شیعری نووسیوە‪.‬‬ ‫بڵێت‪ ،‬خوا هاوسەرەکەم بپارێزێت‪».‬‬ ‫ڤیڤنەوە بگێڕینەوە و هەروەها نامەکانی ئەو بۆ ڕاوێژکارە «وێرانەخاک» و «چوارشەممەی خۆڵەمێشی» لە تێکستە‬ ‫یاسایییەکان‪ ،‬هاوڕێیان و خانەوادەکەی باڵو دەکەینەوە تا ناودارەکانی ئەون‪ .‬ئەو هەروەها لە بواری ڕەخنەنووسیی‬ ‫تی‪ .‬ئێس‪ .‬ئیلیۆت‪ ،‬شاعیری بەرجەستەی سەدەی خوێنەران خۆیان بڕیار بدەن‪ .‬زۆربەی ئەم نامانە پێشتر باڵو مۆدێرنیشدا دەسەاڵتێکی بااڵی هەبوو‪ .‬لە ڕەخنەکانیدا ئاماژە‬ ‫بەوە دەکات کە هونەر نابێت بەیانی هەستە شەخسییەکان‬ ‫بیستەم‪ ،‬بە هۆی کتێبی «وێرانەخاک»ـەوە لە جیهاندا نەکراونەتەوە و بۆ یەکەم جارە دەخوێنرێنەوە‪».‬‬ ‫ناسراوە‪ .‬پەخشخانەی «فابەر و فابەر»یش بە نیازن‬ ‫بێت و دەبێت دەربڕینێکی گشتی و فرەڕەهەند بێت‪.‬‬ ‫لە مەراسیمی ڕێزلێنانی ئەم نووسەرەدا پڕۆژەکتێبێکی‬ ‫ئیلیۆت پاش ڤیڤن‪ ،‬لەگەڵ سکرتێرەکەیدا‪ ،‬واتە لەگەڵ‬

‫‪‎‬کتێبی «گەڕان لە نێوان واقیع و خەیاڵدا» باڵو کرایەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫‪‎‬ئەم بەرهەمە‪ ،‬خوێندنەوەی شەش ڕۆمانی كوردییە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫پێشەكییەكی تیۆری سەبارەت بە ڕۆمان‪ ،‬خوێندنەوەیەکی بەرفراوانە‬ ‫بە پشتبەستن بە میتۆدی خوێندنەوە و لێكۆڵینەوە و شیكردنەوە‬ ‫و ڕاڤەكردن و لێكدانەوەی كۆی ڕەگەزەكانی دەقەكان‪ ،‬ئەم کتێبە‬

‫گەڕانە بەناو دنیای شەش ڕۆماننووسدا کە چەند ساڵێکی زۆرە‬ ‫ھەوڵ و بەرھەمی باش و جددیان ھەیە و تیشک خستنە سەر الیەنە‬ ‫شاراوەکانی ئەو بەرھەمانەیە و نووسەر زۆر زیرەکانە و بە وردی ھەوڵی‬ ‫داوە کارەکتەرەکان الی ئەو نووسەرانە شی بکاتەوە و مامەڵەیەکی‬ ‫ڕەخنەییان لەگەڵ بکات و لەسەر هەر دەقێك لەو دەقانە دەقێكی‬ ‫نوێی ڕەخنەیی بەرهەم بهێنێت‪ .‬گەڕان بە دوای جیهانبینی و پرسیاری‬

‫دەقەکاندا فەزایەکی زۆری کتێبەکەی داگیر کردووە و نووسەر عەتا‬ ‫قەرەداخی لەم کتێبەیدا تەواو ھەوڵی داوە درک بەو ڕەگەز و الیەنە‬ ‫شاراوانەی پشتی دەقەکان بکات کە ڕەنگە بۆ خوێنەر شاراوە و‬ ‫نەبینراو بن‪ .‬ئەم کتێبە لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە‬ ‫لە سلێمانی باڵو کراوەتەوە و لە کتێبفرۆشییەکانی کوردستان دەست‬ ‫دەکەوێت‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )555‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/6/12‬‬

‫ده‌رد و ئازار وه‌ك دیوێىك ترى بوون‬

‫چه‌ند سه‌رنجێىك كورت و خێرا له‌ باره‌ى چیرۆىك «ئه‌یووب به‌ گێڕانه‌وه‌ى ته‌ورات»‬ ‫سامان مسته‌فا‬ ‫‪٢-١‬‬

‫(چیرۆكى ئه‌یووب به‌ گێڕانه‌وه‌ی ته‌ورات)‬ ‫كتێبێكى قه‌بار‌ه بچووكه‌‪ .‬ئه‌م كتێبه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫حه‌مه‌ قادر ل ‌ه فارسییه‌وه‌ كراو‌ه ب ‌ه كوردییه‌كى‬ ‫ڕوون و ڕه‌وان و ناوه‌ندى غه‌زه‌لنووس‪ -‬بۆ‬ ‫چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ چاپی كــردووه‌‪ .‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م ل ‌ه ساڵى ‪ 2014‬له‌ چاپخانه‌ى تاران‬ ‫چاپ كراوه‌‪ .‬هاوژینى مه‌ال ئه‌مین پێشه‌كیى بۆ‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬چیرۆكه‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ پێشه‌كییه‌كه‌ى‬ ‫هاوژینى مه‌ال ئه‌مین له‌ (‪ )110‬الپه‌ڕه‌ى قه‌بار‌ه‬ ‫بچووك پێك هاتووه‌‪.‬‬ ‫زانراوه‌‪ ،‬چیرۆكى ئه‌یووب له‌ناو مێژوویه‌كى‬ ‫دێرین و درێــژدا حــزوورى هه‌یه‌‪ .‬به‌جۆرێك‬ ‫له‌ هه‌ر سێ ئایین و ترادسیۆنى مه‌زنى‪:‬‬ ‫یه‌هودى‪ ،‬كریستیان و ئیسالمیدا مانایه‌كى‬ ‫ئایینى و میتافیزیكیى پێ دراوه‌‪ .‬له‌هه‌ریه‌ك‬ ‫له‌و ئایینانه‌دا به‌ مه‌به‌ستى جیاواز ئه‌ركى‬ ‫پێ سپێردراوه‌ و تیۆریزه‌ كراوه‌‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ئایینى جووله‌كه‌ و ترادسیۆنى یه‌هودى‬ ‫ل ‌ه «عه‌هدى قه‌دیم و له‌ سفرى ئه‌یووبدا»‬ ‫به‌سه‌رهاته‌كه‌ باس كــراوه‌‪ .‬له ‌ترادسیۆنى‬ ‫یه‌هودیدا مه‌به‌ست ل ‌ه به‌سه‌رهاته‌كه‌ گرێدان‬ ‫و په‌یوه‌ستكردنى هه‌ردوو چه‌مكى «ئازار و‬ ‫تاوان»ه‌ ب ‌ه یه‌كه‌وه‌‪ .‬به‌و مانایه‌ى ئازاره‌كانى‬ ‫مرۆڤ له‌ ئاكامى ئه‌نجامدانى تاوانێكییه‌و‌ه‬ ‫ســه‌رچــاوه‌ ده‌گــــرن‪ .‬ئ ـه‌م ـه‌ش ل ـ ‌ه زۆرێــك‬ ‫له‌ په‌رتووك ‌ه عیبرانییه‌كان جه‌ختى لێ‬ ‫كراوه‌ته‌وه‌‪ »١».‬به‌اڵم پرسیارى ئه‌وه‌ی ئایا‬ ‫تاوانكردن هۆكارى هه‌موو (گشت) ئازاره‌كانن؟‬ ‫ئه‌م ‌ه پرسیارى سه‌ره‌كى و ئیشكالییه‌تى‬ ‫سـه‌ره‌كــیــى «ســفــرى ئـــه‌یـــووب»‪ »٢».‬ل ‌ه‬ ‫گــێــڕانـه‌و‌ه ته‌وراتییه‌كه‌دا هـه‌مــوو هه‌وڵى‬ ‫ئه‌یووب بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه له‌دواى ئه‌و ئازاره‌ زۆره‌ى‬ ‫چه‌شتوویه‌تى وه‌ك بێتاوان بێته‌ده‌ره‌وه‌‪ .‬كۆى‬ ‫ئه‌و تاوان ‌ه ناڕوون و نه‌زانراوانه‌ى له‌الیه‌ن سیان‬ ‫ل ‌ه هاوڕێ نزیكه‌كانى‪ :‬ئه‌لیفاز تیمانى‪ ،‬بلدد‬ ‫شۆحى‪ ،‬سوفر نیعمانى»‪ ،»٢‬دراونه‌ت ‌ه پاڵى‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م به‌سه‌رهاتى ئه‌یووبه‌ ل ‌ه ئایینى‬ ‫كریستیانه‌تیدا ئه‌وه‌نه‌ى ئاگاداربم به‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ى ئه‌وه‌ى ل ‌ه ئایینى یه‌هودیدا هاتو‌ه بێ‬ ‫ده‌ستكارییه‌كى به‌رچاو له‌ «عهدى جدید»‬ ‫ئینجیلدا دووباره‌كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ لێره‌دا‬ ‫بۆ خۆپارێزى له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ و درێژدادڕى‬ ‫له‌سه‌رى ناوه‌ستین‪.‬‬ ‫ل ـه‌ كتێبى پــیــرۆزى ئایینى ئیسالم‬ ‫«قورئان»یشدا چیرۆكى ئه‌یووب ل ‌ه چه‌ند‬ ‫سووره‌تێكى جیاوازدا هاتووه‌‪ .‬ئه‌یووب ل ‌ه‬ ‫ئایین و دابى ئیسالمیدا ئایدیاڵ تایپى مرۆڤی‬ ‫«خۆڕاگر و شوكرانه‌بژێره‌ « چیرۆكه‌كه‌ش‬ ‫وه‌ك تاقیكردنه‌وه‌یه‌كى خودایی ته‌وزیفكراو‌ه‬ ‫ك ‌ه مه‌به‌ست لێی تاقیكردنه‌وه‌ و له‌مه‌حكدانى‬ ‫سه‌بر و خــۆڕاگــرى ئه‌یووب ‌ه له ‌به‌رامبه‌ر‬ ‫سه‌ختترین ئـــازاردا‪ .‬ئـه‌یــووب ل ‌ه قورئان‬ ‫و تێگه‌یشتنى ئیسالمیدا وه‌ك مرۆڤێكى‬ ‫سه‌ركه‌وتوو و ڕزگاربوو له‌ تاقیكردنه‌وه‌یه‌كى‬ ‫سه‌ختى ئیالهیدا بــاس ك ــراوه‌‪ .‬به‌كورتى‬ ‫س ـه‌بــاره‌ت ب ‌ه چیرۆكى ئـه‌یــووب ئ ـه‌م سێ‬ ‫تێكه‌یشتنه‌ هه‌بوون و باون‪.‬‬ ‫به‌سه‌رهاتى ئه‌یووب‪ ،‬چیرۆكێكى فره‌دیوه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك تێكستیش پڕ‌ه ل ‌ه تاس ‌ه و پرسیارى‬ ‫مه‌عریفیى قــووڵ‪ .‬به‌جۆرێك پێویستى ب ‌ه‬ ‫ئیستێك له‌سه‌روه‌ستان و تێڕامان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه تێگه‌یشتن ‌ه ئایینییه‌كان له‌مه‌ڕ‬ ‫ئـه‌م چیرۆكه‌‪ ،‬ئێم ‌ه له‌ بــاره‌یــانـه‌و‌ه چه‌ند‬

‫پرسیارێك ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ى ئ ـه‌م چیرۆكه‌ گــرێ بدرێت ب ‌ه‬ ‫به‌رئه‌نجامى كرده‌وه‌ى ئه‌یووبه‌وه‌‪ .‬واتا ده‌رد‬ ‫و ئازاره‌كان به‌ر ئه‌نجامى تاوان و خراپه‌ى‬ ‫مــرۆڤ بن‌‪ ،‬ئـه‌و‌ه نه‌ك ئێم ‌ه به‌ڵكو خودى‬ ‫ئه‌یووبیش قبووڵى نییه‌ و زۆر به‌توندى و‬ ‫پشوودرێژییه‌و‌ه ئه‌مه‌ى ڕه‌تــكــردووەتـه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌یووب ب ‌ه به‌رده‌وامیى چیرۆكه‌كه‌ باس ل ‌ه‬ ‫بێتاوانى خۆى ده‌كــات‪ .‬ئه‌گه‌رچى ئه‌وسێ‬ ‫هاوڕێیه‌ى ك ‌ه پێشتر ناومان هێنان دواى‬ ‫گفتوگۆ و مشتومرێكى زۆر ناتوانن ته‌نها یه‌ك‬ ‫تاوان ب ‌ه ئه‌یووب بسه‌لمێنن‪ ،‬له‌وه‌ش زیاتر‬ ‫كاتێك خودا دێته‌گۆ له‌گه‌ڵ ئه‌یووبدا نه‌ك‬ ‫ئه‌یووب وه‌ك تاوانبارێك وێنا ناكات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ هاوڕێكانى توڕه‌ده‌بێت و پێیان ده‌فه‌رمووێ‬ ‫ك ‌ه ئه‌یووب ڕاستگۆبوو ئێو‌ه ده‌بێت ته‌وب ‌ه‬ ‫بكه‌ن! ده‌كرێت ئه‌مه‌ وه‌ك به‌ڵگ ‌ه بۆ بێتاوانیى‬ ‫ئه‌یووب به‌كاربهێنین‪ .‬ڕه‌خن ‌ه و سه‌ركۆنه‌ى‬ ‫خودا بۆ ئه‌یووب سه‌ركۆنه‌یه‌كى ئه‌خالقی‬ ‫و تێگه‌یاندنى ئه‌یووب ‌ه له‌مه‌ڕ سنوورداریى‬ ‫تواناى ده‌رك و مه‌عریفه‌ى ئه‌یووب وه‌ك‬ ‫له‌وه‌ى هه‌ر شتێكى تر بێت‪.‬‬ ‫پرسیاره‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ئایا ده‌كرێت هه‌موو‬ ‫ئه‌و ده‌رد و ئــازاران ـه‌ى تووشی ئێمه‌ دێن‬ ‫به‌رئه‌نجامى تاوانباریى ئێم ‌ه بــن؟ ئایا‬ ‫منداڵێكى پاك و بێگه‌رد كه‌ تووشی ده‌رد‬ ‫و ئــــازاری سـه‌خــت ده‌بــێــت یــان تووشی‬ ‫ده‌ردێكى بێچاره‌ ده‌بێت ده‌كرێت بوترێت ب ‌ه‬ ‫هۆى تاوانێكه‌وه‌یه‌ ك ‌ه هه‌رگیز ئه‌و ئه‌نجامى‬ ‫نه‌داوه‌؟ یان به‌م پێودانگ ‌ه چۆن له‌و هه‌موو‬ ‫خه‌تابار و تاوانكاران ‌ه گه‌وران ‌ه تێ بگه‌ین ك ‌ه تا‬ ‫كۆتایى ته‌مه‌نیان تووشی هیچ ده‌رد و ئازارێك‬ ‫نابن؟ له‌وانه‌ش زیاتر دادپه‌روه‌رى و عه‌داله‌تى‬ ‫خودایی له‌وه‌ها هاوكێشه‌یه‌كدا چی به‌سه‌ر‬ ‫دێت؟ سه‌ختترین پرسیار له‌م بابه‌ته‌دا ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ بێت ئایا خودا دادپه‌روه‌ره‌؟ ل ‌ه حاڵێكى‬ ‫وادا ئێم ‌ه چۆن بتوانین له‌ دادپه‌روه‌ریى خودا‬ ‫تێبگه‌ین؟ له‌به‌ر ئ ـه‌و‌ه ب ‌ه بــڕواى من ئه‌م‬ ‫تێگه‌یشتنه‌ى ل ‌ه (ته‌ورات ‪ -‬سفر ئه‌یووب)دا‬ ‫گه‌ر كێشه‌یه‌ك چار‌ه بكات ك ‌ه «كه‌س به‌بێ‬ ‫تاوان سزا نادرێت»‪ ،‬ئه‌وا چه‌ندان كێشه‌ى‬ ‫سه‌ختتر و بێچاره‌تر دروست ده‌كات!‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه تێگه‌یشتنى مه‌سیحى له‌م‬ ‫چیرۆكه‌دا مــادام به‌هه‌مان شێوه‌ى ته‌ورات‬ ‫دووبــاره‌كــراوه‌ت ـه‌وه‌ بۆی ‌ه ئه‌و پرسیارانه‌ى‬ ‫ل ‌ه تێگه‌یشتن ‌ه یه‌هودییه‌كه‌ كــران ده‌شێت‬ ‫بۆ تێگه‌یشتنى مه‌سیحیش دروســت بن‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ســه‌ره‌ڕاى ئ ـه‌وه‌ى قه‌شه‌ ئۆگه‌ستین‬ ‫وه‌ك فه‌یله‌سوف و بیریاریكى مه‌زنى ناو‬ ‫ترادسیۆنى مه‌سیحى‪ ،‬ل ‌ه گوزارشتكردن ل ‌ه‬ ‫مێژووى مرۆڤ له‌ ژیاندا ئاماژه‌ى بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫كردوو‌ه كه‌‪« :‬مێژووى ژیان شانۆگه‌رییه‌ك ‌ه‬ ‫خـــودا نووسیویه‌تى و ب ـه‌ش ـه‌ر نمایشى‬ ‫ده‌كات و كاره‌كته‌رێتى»(‪ .)٤‬ئه‌م جۆره‌ش‬ ‫ل ‌ه تێگه‌یشتن ده‌مانخاته‌ نــاو كێشه‌یه‌كى‬ ‫گـه‌وره‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئایا مرۆڤ ل ‌ه وه‌ها دۆخێكدا‬ ‫ڕۆڵ و ئایینده‌ى چی ده‌بێت؟ ئایا مرۆڤ‬ ‫ئازاد‌ه یان نا؟ چۆن له‌ ئاماده‌گیى خودا ل ‌ه‬ ‫مێژوو و ژیان تێ بگه‌ین؟ ئایا ئه‌گه‌ر هه‌موو‬ ‫خێر و شه‌ڕ پێشتر له ‌الیه‌ن خوداوه‌نده‌و‌ه‬ ‫دیارى كراون ئیدى بۆ ده‌بێت مرۆڤ تاوانبار‬ ‫بێت؟ ئایا به‌رپرسیارێتى مرۆڤ ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫كــرده‌وه‌كــانــیــدا چییه‌؟ ئه‌مانه ‌و چه‌ندان‬ ‫پرسیارى تر‪...‬‬ ‫س ـه‌بــاره‌ت بـ ‌ه تێگه‌یشتنى ئیسالمى‬

‫له‌مه‌ڕ به‌سه‌رهاتى ئه‌یووب‪ ،‬وێناكردنى وه‌ك‬ ‫ئیمتیحانێكى سه‌خت و ده‌ربــازبــوون لێی‬ ‫ب ‌ه فه‌زڵ و چاكه‌ى سه‌بر و پشوودرێژى و‬ ‫دانبه‌خۆداگرتن‪ .‬پرسیارى ئه‌و‌ه ده‌هێنێت ‌ه‬ ‫ئـــاراو‌ه ئـه‌گـه‌ر ئ ـه‌یــووب سـه‌بــرى نه‌گرتبا‬ ‫ده‌یتوانى چی بكات؟ چونك ‌ه ده‌رد و ئازار و‬ ‫نه‌خۆشییه‌كه‌ى به‌جۆرێك بڕستى لێ بڕیبوو‬ ‫ك ‌ه تواناى نه‌ك سوودگه‌یاندن به‌ڵكو تواناى‬ ‫زیانگه‌یاندنى به‌خۆشی ل ‌ه ده‌ستدا نه‌مابوو!‬ ‫ئایا (سه‌برى ئه‌یووب) سه‌برێكى ئیختیاران ‌ه‬ ‫بوو یان مه‌جبوران ‌ه بوو؟ ئایا چۆن ل ‌ه دۆخى‬ ‫ئه‌یووب تێبگه‌ین؟ باش ‌ه له‌ چیرۆكى ئه‌یووبدا‬ ‫كۆتاییه‌كى شادیهێنه‌ر و دڵخۆشكه‌رمان هه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌یووب خــودا شیفاى‬ ‫ده‌دات و پله‌وپایه‌ى و س ـه‌روه‌ت و سامان‬ ‫و ژن و منداڵ و ته‌مه‌نى له‌ده‌ستچووى بۆ‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم خۆ زۆرن ئه‌وانه‌ى ك ‌ه‬ ‫ته‌ندروستى و سـه‌روه‌ت و سامان له‌ده‌ست‬ ‫ده‌ده‌ن وێڕاى سه‌برگرتنیشیان ویستى خودا‬ ‫وه‌هایه‌ ك ‌ه بۆیان نه‌گه‌ڕێته‌وه‌! ئه‌ى باش ‌ه‬ ‫چۆن له‌و حاڵه‌تان ‌ه تێبگه‌ین؟ باش ‌ه گه‌ر‬ ‫ژیان ئیمتیحانێكى سه‌خت بێت بۆ مرۆڤ‌‪،‬‬ ‫ئایا مرۆڤ تاچه‌ند ئازاد‌ه ل ‌ه به‌شداریكردن‬ ‫یان نه‌كردنى ئه‌و تاقیكردنه‌وه‌دا؟ ئایا بوونى‬ ‫مرۆڤ خۆى پرۆسه‌یه‌كى ئازادانه‌یه‌؟ ئه‌مان ‌ه‬ ‫و چه‌ندان پرسیارى تر ك ‌ه به‌رۆكى عه‌قڵى‬ ‫مرۆڤ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئێستا كاتی ئه‌وه‌ی ‌ه بپرسین ئه‌ى كه‌وای ‌ه‬ ‫چۆن ل ‌ه به‌سه‌رهاتى ئه‌یووب تێ بگه‌ین؟ ئایا‬ ‫ده‌كرێت جیا له‌وانه‌ى سه‌ره‌و‌ه تێگه‌یشتنى تر‬ ‫بۆ چاره‌نووسی ئه‌یووب بخه‌ین ‌ه ڕوو؟ ئه‌م ‌ه‬ ‫ئه‌و پرسیاره‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌م چه‌ند دێــڕه‌ كه‌م ‌ه‬ ‫ده‌یه‌وێ سۆراغى بكات‪.‬‬ ‫سـه‌ره‌تــا بۆ ئــه‌وه‌ى هه‌ڵ ‌ه تێگه‌یشتن‬ ‫دروســت نه‌بێت‪ ،‬با ئ ـه‌و‌ه بڵیین ئـه‌و سێ‬ ‫تێگه‌یشتنه‌ى ســـه‌ره‌و‌ه ســێ تێگه‌یشتنن‬ ‫ل ‌ه سێ ئایینى ئاسمانى و ترادسیۆن و‬ ‫شارستانیه‌تى مێژوویی و ل ‌ه سێ سه‌رده‌مى‬ ‫جیاوازدا كراون بۆ ئه‌و بابه‌ت ‌ه و تا ئیستاش‬ ‫له‌و سێ بیروباوه‌ڕدا بــاون‪ .‬ئـه‌وه‌ش بڵێین‬ ‫ئێم ‌ه ده‌مانه‌وێت ئه‌م بابه‌ته‌ وه‌ك چیرۆكێكى‬ ‫ئه‌ده‌بی و ژیانى ل ‌ه گۆشه‌نیگایه‌كى تره‌و‌ه‬ ‫ته‌ماشا بكه‌ین و مانایه‌كى ترى پێ بده‌ین‪.‬‬ ‫به‌ر ل ‌ه هه‌رشت پێمان وای ‌ه هیچ چیرۆكێك‬ ‫بـه‌قـه‌د به‌سه‌رهاتى ئ ـه‌یــووب گوزارشتى‬ ‫ل ـه‌ بــوونــى م ــرۆڤ لــێــره‌ (دازایــــن به‌مانا‬ ‫هایدیگه‌رییه‌كه‌)ى(‪ )٥‬نه‌كردوو‌ه و په‌رده‌ى‬ ‫له‌سه‌ر تاقه‌ت و توانا و سنوورى بوونى مرۆڤ‬ ‫ل ‌ه گه‌ردووندا هه‌ڵ نـه‌داوه‌تـه‌وه‌‪ .‬به‌جۆرێك‬ ‫پێمانوایه‌‪( :‬ئه‌مه‌ چڕترین چیرۆكى ژیان ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌‪ ،‬چڕییه‌ك كه‌ كۆى ژیان‬ ‫و خۆشی و ئازاره‌كان و ڕابــردوو و ئێستا‬ ‫و ئایینده‌ى مرۆڤى تێترێنجراو و ئاخنراوه‌‪).‬‬ ‫چیرۆكێك كه‌ ت ـه‌واوى پرسیار‌ه سه‌خت و‬ ‫كێش ‌ه مه‌عریفییه‌كانى تێدا كۆكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌وڵدان بۆ ڕاڤه‌كردنى ئه‌م چیرۆك ‌ه له‌یه‌ك‬ ‫ڕه‌هه‌ند و به‌یه‌ك پرسیار دونیایه‌ك پرسیار و‬ ‫كێشه‌ى مه‌عریفیى پێویست ده‌خاته‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ت ـه‌وه‌رى گفتوگۆ و خوێندنه‌وه‌كه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئه‌و گرفته‌ی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ته‌وزیفكردن ‌ه دینییه‌كانى‬ ‫ســه‌ره‌وه‌دا حــزوورى هه‌یه‌ و بووه‌ت ‌ه كێش ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌و خوێندنه‌وانه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ریه‌ك ‌ه له‌و‬ ‫ئایینانه‌ى سه‌ره‌وه‌ ناویان هات ویستوویان ‌ه‬ ‫به‌سه‌رهاته‌ك ‌ه بۆ تاك ‌ه مه‌به‌ستێك ته‌وزیف‬ ‫بكه‌ن‪ .‬گه‌ر به‌سه‌رهاته‌ك ‌ه به‌سه‌رهاتى كۆى‬

‫ژیان بێت ب ‌ه ته‌واوى ڕه‌هه‌نده‌كانییه‌و‌ه ئه‌وا ده‌ردگرتن و نه‌خۆشی و ئازار و نه‌هامه‌تى‬ ‫بۆ ئــه‌وه‌ى تێیبگه‌ین ده‌بێت جارێكى تر فیزیكى‪ .‬ئه‌وا ب ‌ه سروشتى ڕۆحى و ده‌روونى‬ ‫خۆشی ل ‌ه ئه‌نجامى به‌ركه‌وتنى ژیــان یان‬ ‫چیرۆكه‌ك ‌ه بگێڕینه‌و‌ه شوێنى خۆى‪.‬‬ ‫تۆ گه‌ر الیه‌نگرى هه‌ركام له‌و تێگه‌یشتنان ‌ه له‌ده‌ستدانى ئه‌و شتانه‌ى هه‌یبوو‌ه و یان‬ ‫بیت س ـه‌بــاره‌ت بـه‌ دروستبوونى مــرۆڤ‪ ،‬له‌ئه‌نجامى هه‌ستى به‌ته‌نگه‌وه‌هاتن و‬ ‫چ ئـه‌وانـه‌ى كه‌ پێیان وایــه‌‪ ،‬مــرۆڤ وه‌ك مرۆڤدۆستى تووشى چه‌ندین چه‌ڵه‌مه‌ى‬ ‫هه‌بوویه‌ك له‌الیه‌ن هێزێكى میتافیزیكییه‌و‌ه ده‌روونى و ئازار و غه‌مى ڕۆحیش ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌وه‌ش زیاتر مرۆڤ خۆى هه‌ر ل ‌ه ئه‌نجامى‬ ‫خولقاو‌ه وه‌ك ل ‌ه ئایین ‌ه ئاسمانییه‌كاندا‬ ‫هه‌ی ‌ه یان به‌رئه‌نجامى كارلێكى كیمیاوى ژانێكى ب ‌ه ئازارى توند و سه‌ختى دایكه‌و‌ه‬ ‫و گۆڕانى سروشتى بێت وه‌ك هه‌ندێ ل ‌ه دێته‌بوون‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌كرێت وه‌ك یه‌كه‌م‬ ‫بیردۆز‌ه مرۆییه‌كان ئاماژه‌ى بۆ ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬ئیماژ و په‌یام هه‌ژمار بكرێت ك ‌ه بوونى هیچ‬ ‫هیچ له‌و ڕاستیه‌ ناگۆڕێت ك ‌ه بوونى مرۆڤ كه‌س لێر‌ه خاڵى نییه‌ و نابێت ل ‌ه ده‌رد و‬ ‫(النى كه‌م لێره‌) هه‌بوویه‌كى تاز‌ه و ڕاگوزه‌ر ئــازار مــادام مرۆڤه‌ و زیــنــدووه‌‪ .‬ئیدى ئه‌و‬ ‫و بێ چاره‌نووسه‌ و دوابــڕاوه‌‪ .‬بوونه‌وه‌رێك ‌ه مرۆڤ ‌ه پیاوى خودا و به‌نده‌ى خودا بێت یان‬ ‫له‌ هاتنیدا بۆ ئێر‌ه هیچ جۆر‌ه ئازادییه‌كى گوێڕایه‌ڵى شه‌یتان‪ .‬به‌بڕواى ئێم ‌ه به‌ درێژایی‬ ‫نه‌بوو‌ه به‌و مانایه‌ى له‌ توانایدا بێت ڕه‌تی مێژوو هه‌وڵى مرۆڤ (ب ‌ه عه‌قڵ و نه‌قڵ)ه‌و‌ه‬ ‫بكاته‌وه‌ یان له‌ توانایدا بێ ڕێگرى ل ‌ه هاتنى بۆ دابه‌زاندنى ده‌رد و ئازار و ناخۆشییه‌كانى‬ ‫خۆی بكات بۆ ئێره‌! ل ‌ه هاتنیشیدا ب ‌ه الى مرۆڤ بوو‌ه بۆ نزمترین ئاستێك ك ‌ه ل ‌ه توانادا‬ ‫كه‌مى پرسی پێنه‌كراوه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ ده‌كرێت بێت‪ ،‬نه‌ك خاڵیكردنه‌و‌ه و سڕینه‌وه‌ى ئازار ل ‌ه‬ ‫بڵێین له‌م وێستگه‌ى بوونى خۆی ب ‌ه ته‌واوى ژیانى مرۆڤدا‪ ،‬چونك ‌ه هێنانه‌كایه‌ى ژیانێكى‬ ‫بێده‌سه‌اڵت و نائازاد بووه‌‪ .‬بۆیه‌ پێم وای ‌ه وه‌ها له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ كارێكى نه‌كرد‌ه‬ ‫هه‌موو پرسیاركردنێك له‌سه‌ر ئه‌م وێستگ ‌ه و مه‌حاڵه‌‪.‬‬ ‫لێره‌وه‌‪ ،‬النیكه‌م له‌سه‌ر ئاستى تاك‌‪،‬‬ ‫تاڕاده‌یه‌كى زۆر بێ وه‌اڵم و بێ ئاكامه‌‪.‬‬ ‫لــه‌وه‌ش زیاتر پێمان وای ـه‌ پرسیاره‌كانى هه‌موو گرێدانێكى ده‌رد و ئازار ب ‌ه تاوان و دور‬ ‫مرۆڤ هه‌موو ل ـه‌دواى ئه‌م وێستگ ‌ه له‌سه‌ر له‌ خوداى مرۆڤ لێره‌ كه‌موكورت و نادروست‬ ‫قۆناغه‌كانى دواى ئه‌م وێستگ ‌ه ل ‌ه بوونى‌‪ ،‬بێت و گۆڕینى ژیان ده‌بێت بۆ قیامه‌ت و‬ ‫مانا په‌یدا ده‌كــه‌ن‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ڕوونى الى حه‌ق و حیساب‪ ،‬چونكه‌ خودا لێر‌ه ڕێگه‌ى‬ ‫ئه‌یووب ئاشكار و به‌رچاو بوو‌ه ئه‌گه‌ر به‌وردى داوه‌ مرۆڤه‌كان ڕێگه‌ى جیاواز بگرن ‌ه به‌ر تا‬ ‫عه‌داله‌تى له‌و دونیا به‌رقه‌رار بێت‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌ك ‌ه بخوێنینه‌وه‌‪.‬‬ ‫دواى ئه‌م قوناغه‌ ئیدى چیرۆكه‌ك ‌ه چه‌ندان دواى له‌دایكبوونێكى نائازادانه‌ ده‌كرێت و‬ ‫چه‌مك و پرسی مه‌عریفیى گه‌وره‌ ده‌كێشێت ‌ه ده‌گونجێت مرۆڤ له‌ ژیانى ئێره‌ى به‌ته‌واوه‌تى‬ ‫ناو گفتوگۆ و مشتومڕێكى سه‌ختى مرۆییه‌و‌ه ئازاد بێت‪ ،‬چونكه‌ وێناكردنى پێچه‌وانه‌ى ئه‌م‬ ‫كه ‌ده‌كرێت ئه‌و پرسان ‌ه به‌م شێو‌ه پۆلێن ڕاستیی ‌ه نه‌ك ب ‌ه ئاشكرا بێمانا دیته‌به‌رچاو‪.‬‬ ‫بكه‌ین‪( :‬خوداناسی‌‪ ،‬مرۆڤناسی‌‪ ،‬ژیانناسی‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌گه‌ر مرۆڤ ل ‌ه وێستگه‌ى دووه‌مى‬ ‫ئازادى‌‪ ،‬دادپه‌روه‌رى‌‪ ،‬ئایین‌‪ ،‬مێژوو‌‪ ،‬تاوان‌‪ ،‬بوونیدا واتا دواى له‌دایكبوونى و بە درێژایی‬ ‫سزا‌‪ ،‬مه‌عریفه‌‪ ،‬ئه‌خالق‌‪ ،‬به‌رپرسیارێتى و ژیانیدا ئازاد نه‌بێت ئه‌وا نه‌ك ژیان ماناى‬ ‫قه‌ده‌ر و چاره‌نووس‪ ...‬هتد)‪ .‬بێگومان گه‌ر نامێنێت به‌ڵكو خودا و مه‌رگ و دادپه‌روه‌رى‬ ‫له‌سه‌ر یه‌ك به‌یه‌كى ئه‌م بابه‌تانه‌ بوه‌ستین و قیامه‌ت و ســزا سه‌خت ده‌ك ـه‌ون ـ ‌ه ژێر‬ ‫كات و شوێنێكى به‌رفره‌ترى له‌مه‌ى ئێمه‌ى پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫خاڵێكى تــر ك ـ ‌ه شوێنگه‌ى تــه‌وه‌رى‬ ‫ده‌وێــت‪ ،‬ك ‌ه ئێمه‌ لێره‌دا وه‌هــا ده‌رف ـه‌ت و‬ ‫وه‌رگرتوو‌ه له‌ چیرۆك و مشتومڕى نێوان‬ ‫نیازێكمان نییه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مین پرسیار له‌مه‌ڕ ئه‌م چیرۆك ‌ه (ئه‌یووب و هاوڕیكانى) و دواجار (ئه‌یووب‬ ‫كه‌ بیرى ئێمه‌ی به‌خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵ كردوو‌ه و خــودا) له‌م چیرۆك ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه سنورى‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ئایا ده‌كرێت ئێمه‌ وێنای ژیانى ده‌رك و مه‌عریفه‌ى مرۆیی و ئه‌یووب وه‌ك‬ ‫مرۆڤ (وه‌ك گشتێك) له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌ی ‌ه مرۆڤێك‪ .‬ل ‌ه زۆر جێگه‌ى مشتومڕه‌كان ئه‌م‬ ‫به‌بێ ده‌رد و ئازار و ناخۆشی بكه‌ین؟ ئایا بابه‌ته‌ ده‌بێت ‌ه ته‌وه‌رێكى سه‌ره‌كى قسه‌كانیان‬ ‫ده‌كرێت مــرۆڤ ژیانێكى خاڵى لــه‌ده‌رد و ‪ .‬خاڵێكى زۆر سه‌رنج ڕاكێش له‌م چیرۆكه‌دا‬ ‫ئازار و ناخۆشی و غه‌م بژى؟ ئایا پرۆسه‌ى هه‌یه‌ له‌مه‌ڕ ده‌ركــى مــرۆڤ‌‪ ،‬چونكه‌ به‌شی‬ ‫ژیان و بوون به‌ مرۆڤى ئێم ‌ه ده‌كرێت له‌سه‌ر زۆرى ئه‌وانه‌ى ڕه‌خن ‌ه له‌ ده‌ركى مرۆڤ ده‌گرن‬ ‫ئـه‌م هه‌ساره‌ی ‌ه تێپه‌ڕێت و به ‌وێستگه‌ى كه‌ گوایه‌ سنووردار‌ه و تواناى كه‌شفكردنى‬ ‫ده‌ردوئــازار و ناخۆشیدا تێنه‌په‌ڕێت و گه‌ر ڕاسته‌قینه‌ى نییه‌‪ ،‬كه‌ به‌ڵگ ‌ه ده‌هێننه‌و‌ه‬ ‫بۆ تاوێكیش بێت تێیدا مه‌نزڵ نه‌خات؟ ئایا به‌ڵگه‌ى میتافیزیكى و شتى بان سروشت‬ ‫مرۆڤ به‌تواناى مه‌عریفه‌ى عه‌قڵى (بیریار و ده‌كه‌ن ‌ه به‌ڵگه‌‪ ،‬كه‌ مرۆڤ تواناى كه‌شفكردنی‬ ‫فه‌یله‌سوف و چاكساز‌ه گه‌وره‌كانى مێژووى ئه‌و شتانه‌ى نیی ‌ه كه‌ ناماددیین‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬ ‫مرۆڤایه‌تى ) و نه‌قڵییه‌كانى (پێغه‌مبه‌رانى پێچه‌وانه‌وه‌ ل ـه‌م چیرۆكه‌دا خــودا نایه‌ت‬ ‫خودا ل ‌ه ئایینه‌ جیاوازه‌كان) ده‌توانێت ده‌رد سنوورداریى ده‌ركى ئه‌یووب ب ‌ه شتگه‌لێكى‬ ‫و ئازار بنه‌بڕ بكات؟ ئایا وه‌ها بانگه‌شه‌یه‌ك میتافیزیكى و نــامــاددى نابه‌رجه‌سته‌‬ ‫بۆ كۆتایهێنان به‌ ده‌رد و ئازار و دروستكردنى بسه‌لمێنێت‌‪ ،‬به‌ڵكو دێــت گه‌شتێك به‌‬ ‫ژیانێكى خاڵى له‌ ده‌رد و ئازار لێر‌ه تاچه‌ند ئه‌یووب ده‌كــات به‌ناو سروشت و فیزیكدا‬ ‫واتا ئه‌یووب ل ‌ه چه‌ندین ڕاستى به‌رجه‌ست ‌ه و‬ ‫گونجاو و ماقوڵه‌؟‬ ‫ب ـه‌ بـــڕواى ئێمه‌ ئ ـه‌گ ـه‌ر م ــرۆڤ وه‌ك دیقه‌ت نه‌دراوى ناو سروشت به‌ئاگادێنێته‌و‌ه‬ ‫زینده‌وه‌رێكى بایولۆجى ب ‌ه ستراكچه‌رى و سنووردارى عه‌قڵ و مه‌عریفه‌ى مرۆیی ل ‌ه‬ ‫فه‌سله‌جى خۆى‌‪ ،‬به‌ مانه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌م ڕێگه‌ى ئه‌یووبه‌و‌ه به‌رچاو ده‌خــات‪ .‬ئه‌وه‌تا‬ ‫هه‌سار‌ه و به‌ تێپه‌ڕینى كات و ب ‌ه كاریگه‌ریى له ‌ئه‌یووب ده‌پرسێت‪ :‬تۆ له‌كوێ بووى ئه‌و‬ ‫خـــواردن و ژینگه‌ى خــۆى مــوع ـه‌ره‌ز‌ه بۆ زه‌وییه‌مان بونیاد نا؟ ئه‌گه‌ر ده‌زانى پێم بڵی؟‬

‫ئایا ده‌زانى ئه‌ندازه‌كانى زه‌وى چۆن دیارى‬ ‫كران و كێ بوو به‌ شاقووڵى پێواى؟ ئه‌و‬ ‫كاته‌ى ده‌ریاى ل ‌ه هه‌ناوى زه‌وی هات ‌ه ده‌ر‌‪،‬‬ ‫كێ سنوورى بۆ دانا؟ ئایا ل ‌ه هه‌موو ته‌مه‌نتدا‌‪،‬‬ ‫فه‌رمانت به‌ خۆر داوه‌ هه‌ڵبێت؟ ئایا هه‌رگیز‬ ‫سپێده‌ى به‌یانیت سوور هه‌ڵگه‌ڕاندووه‌؟ ئایا‬ ‫ده‌زانى تاریكى و ڕۆشنایی ل ‌ه كوێوه‌ دێن؟‬ ‫ئایا ژانگرتنى ئاسكت به‌ چاوى خۆت بینیو‌ه‬ ‫(یانى ده‌ركت ب ‌ه ئازارى سه‌خت ئه‌و كردوه‌؟)‬ ‫كه‌ره‌كێوییه‌كان كێ كردنى ب ‌ه كه‌ره‌كێوى؟‬ ‫ئایا تو هێزت به‌خشیوه‌ت ‌ه ئه‌سپ‪ ...‬هتد؟‬ ‫(‪)٦‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه و چه‌ندین پرسیارى ترى سه‌خت‬ ‫ده‌خات ‌ه ب ـه‌رده‌م ئه‌یووب ك ‌ه ب ‌ه هه‌موویان‬ ‫ئه‌یووب ده‌خه‌ن ‌ه دۆخێكى وه‌ها كه‌ ده‌كرێت‬ ‫ناوى لێ بنێیت دۆخى سامگرتن و واقوڕمان‬ ‫و كاس بوون له‌به‌رامبه‌ر (گه‌وره‌یی فراوانى‬ ‫مه‌عریفه‌ى خودایی و سنوورداری و هه‌ژارى‬ ‫مه‌عریفى خــۆى)‪ .‬بۆیه‌ ئـه‌یــووب جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنى بێده‌نگى وه‌ك مامه‌ڵه‌یه‌كى‬ ‫ئه‌خالقى له‌گه‌ڵ دۆخى مه‌عریفی خوێدا هیچى‬ ‫دیك ‌ه ئه‌نجام نادات‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌یووب پێی وایه‌‪:‬‬ ‫پێشتر له‌باره‌ى شتگه‌لێكه‌وه‌ قسه‌ى كردوو‌ه‬ ‫ك ‌ه عه‌قڵى نه‌یبڕیون و به‌خودا ڕاده‌گه‌یه‌نێت‬ ‫ك ‌ه پێشتر شتگه‌لێكى لـه‌بــاره‌وه‌ بیستوو‌ه‬ ‫به‌اڵم ئه‌مێستا به‌چاوى ده‌یبینێت‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ڕابردووى خۆى بێزار ده‌بێت و ته‌وبه‌ ده‌كات‪.‬‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬

‫‪- 1‬البان جى ‪ .‬ویــد جیرى ‪ ،‬مذاهب‬ ‫الكبرى فی التاریخ من كونفوشیوس الى‬ ‫تونبی‪ ،‬ط ‪( - 2‬بیروت _ دار القلم _‪)1979‬‬ ‫‪ ،‬ص ‪.124‬‬ ‫‪2‬المصدر نفسه‪.‬‬ ‫‪ - 3‬چیرۆكى ئه‌یووب به‌ گێڕانه‌وه‌ى ته‌ورات‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانى حه‌م ‌ه قادر ‪ ،‬هاوژینى مه‌ال ئه‌مین‬ ‫پێشه‌كى بۆ نووسیوه‌ (سلێمانى_ ناوه‌ندى‬ ‫غه‌زه‌لنووس _ ‪ ،)22014‬ل ‪ 25‬به‌دوا ‪...‬‬ ‫‪ - 4‬د‪ .‬هاشم یه‌حیا ئه‌لمه‌الح‪ ،‬ده‌ۆوازه‌یه‌ك‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌ى مێژوو‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى شیكاریی ‌ه‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فى مێژووى‪ ،‬وه‌رگێڕانى ده‌وه‌ن‬ ‫حه‌سه‌ن‪ ،‬چ ‪( 2‬هه‌ولێر _ ده‌زگاى چاپ و‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ى ڕۆژهه‌اڵت _‪ )2013‬ل ‪.91‬‬ ‫‪ - 5‬لـــه‌بـــاره‌ى چ ـه‌مــكــى دازایــــــن و‬ ‫پێشمه‌رجه‌كانى‪ ،‬بڕوانه‌‪ ،‬د‪ .‬محه‌مه‌د كه‌مال‪،‬‬ ‫هایدگه‌ر و شۆڕشێكى فه‌لسه‌فى‪( ،‬سلێمانى‬ ‫_ دەزگاى چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م _ ‪)2007‬‬ ‫ل ‪ 59‬به‌دوا‬ ‫‪ - 6‬چیرۆكه‌كه‌‪ ،‬ل ل ‪104 _100‬‬

‫فەرهەنگەکانی خاڵ و کوردستان چاپ دەکرێنەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دەزگــای ئاوێر بۆ چــاپ و باڵوکردنەوە‪،‬‬ ‫هەردوو فەرهەنگی کوردستان‪-‬ی گیۆ موکریانی‬ ‫و خاڵ‪-‬ی شێخ محەمەدی خاڵ سەرلەنوێ چاپ‬ ‫کردۆتەوە و لە ئێستادا لە کتێبفرۆشییەکاندان‪.‬‬

‫فەرهەنگی کوردستان‪ ،‬زیاتر لە ‪ ٦٠‬هەزار‬ ‫وشەی لە خۆ گرتووە و گیۆ موکریانی زیاتر‬ ‫لە ‪ ١٠‬ساڵ تەمەنی خۆی بە ئامادەکردنی‬ ‫ئەم فەرهەنگەوە بەسەر بردووە‪ .‬فەرهەنگەکە‬ ‫دوای مردنی خۆی و لە ساڵی ‪١٩٩٩‬دا لە‬ ‫الیەن د‪.‬کوردستان موکریانەوە چاپ و باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪.‬‬

‫هاوکات فەرهەنگی خــاڵ‪ ،‬لە الیــەن شێخ‬ ‫محەمەدی خاڵەوە بە ماوەی ‪ ١٥‬ساڵ ئامادە‬ ‫کــراوە و ‪ ١٢٠٠‬الپــەڕەیــە‪ ،‬هەموو وشەکانی‬ ‫نێو فەرهەنگەکە لێکدانەوەی بە شێوەزارە‬ ‫جیاوازەکانی کورد و ناوچە جیاوازەکانی هەر‬ ‫چوار پارچەی کوردستان بۆ کردووە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )555‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/6/12‬‬

‫لە ستایشی هەڵەی چاپدا‬ ‫لە ڕوانگەی ڕۆماننووس و‬ ‫بیرمەندی ئیتاڵی ئێمربتۆ ئیکۆ‪،‬‬ ‫هەڵەی چاپ جۆرێکە لە تەکنیک‪.‬‬ ‫ئیکۆ لە گفتوگۆیەکدا دەڵێت‪:‬‬ ‫«من پێم وایە بایەخی كتێب تەنیا‬ ‫لە ناوەڕۆكەكەیدا نییە‪ ،‬بە الی‬ ‫منەوە‪ ،‬كتێبەكان پڕن لە هەواڵ‪:‬‬ ‫جێپەنجەكانی خاوەندارێتی‌‪،‬‬ ‫هەڵەکانی چاپ و ڕستەسازیی‪،‬‬ ‫جۆری چاپكردن‪ ،‬پەڕاو و‪ ...‬ئەم‬ ‫توخامنە جۆرێك لە پەیوەندیی‬ ‫شەهوانی بە كتێبەوە بەرجەستە‬ ‫دەكەن كە هەرگیز ناكرێت‬ ‫قەرەبوو بكرێنەوە!»‬ ‫بەختیار حەمەسوور‬ ‫‪ /١‬چاپکردنی بەلێشاو و بەپڕتاوی‬ ‫کتێب لە دنیای کوردیدا‪ ،‬بە نووسراو‬ ‫و وەرگێڕدراوەوە‪ ،‬لەمڕۆدا‪ ،‬لە چەندین‬ ‫دیــد و ڕەهــەنــدەوە مــایــەی وەستان‬ ‫و قــســەلــەســەرکــردنــە‪ ،‬ئــەم تــەوژمــە‬ ‫بەرپێنەگیراو و خێرایە‪ ،‬کەمێک مەودا و‬ ‫دووری پێویستە‪ ،‬تاکو ئەوەی وێنەکان‬ ‫و دیاردەکان ڕوون و ڕوونتر ببنەوە و‬ ‫بتوانین دۆخ و مەوقیعێکی دابینکراو و‬ ‫لەبار بۆ شی و شرۆڤەکردنیان دابین‬ ‫بکەین‪ ،‬چونکە خودی ئەم پڕۆسەیە‬ ‫خەریکە بە ئاقارێکی نــاڕوون و لێڵدا‬ ‫دەڕوات‪ .‬لەم یادداشتە کورتەدا لە‬ ‫گۆشەنیگایەکی مینیماڵ و پاژبینانەوە‬ ‫قسە لەسەر کتێبی کوردی دەکەین‪.‬‬ ‫‪ /٢‬ســەرەتــا ئەگەر لــەو ڕاستییە‬ ‫سادەیەوە دەست پێ بکەین کە کتێب‬ ‫لە دنیای ئێمەدا هێشتا جێگەوپێگەی‬ ‫خۆی نییە و زۆرینەیەک لە بەرامبەر‬ ‫کەمینەیەکدا هــەن‪ ،‬کە ئــەم زۆرینە‬ ‫کتێبخوێندنەوە و چاپکردنی کتێبیان بۆ‬ ‫مەسەلە و گرنگ نییە و دوور و دابڕاون‬ ‫لە هەر چەشنە چاالکییەکی فەرهەنگی‬ ‫و هونەری و‪ ...‬دیارە ئەمە بۆ خۆی‬ ‫باسێکی ترەوە و بەناچار هەر لێرەدا‬ ‫دەستبەرداری ئەم حەجمە گــەورە و‬ ‫زۆرە دەبین ڕاستەوخۆ دەرگیری چین‬ ‫و حەجمێکی کەمتر دەبینەوە‪ ،‬کە‬ ‫چینی خوێنەرانە‪ .‬قسەکردن لە بارەی‬ ‫ئەم چینەوە ناتوانێت قسەکردنێکی‬ ‫کۆنکرێتی و یەکدەست بێت‪ ،‬بەڵکو ئەم‬ ‫چینە لە سات و سەروەختی وردبوونەوە‬ ‫و لــەســەر وەســتــانــدا دەردەکــەوێــت‬ ‫کە چین چینە و توێ تــوێ‪ .‬ئاستی‬ ‫کەسەکان بە پێی مەعریفە و قودرەتی‬ ‫کەشف و داهێنان لە دەقەکان‪ ،‬دیاری‬ ‫و سنووردار دەکرێن‪ .‬بەو واتایەی کە‬

‫««‬

‫هەڵەکردنی چەندجارەی‬ ‫نووسەرێک لە وشەیەک‪،‬‬ ‫دەربڕینێک‪ ،‬ئاماژەیەک‪،‬‬ ‫دەاللەت و سەملێنەری‬ ‫گرێ و گرژییەکە کە‬ ‫نووسەر بەرامبەر بەو‬ ‫وشە‪ ،‬دەربڕینە‪ ،‬لە‬ ‫ساتێک لە ساتەکانی‬ ‫ژیانیدا بوویەتی و‬ ‫لە زەین و نائاگاییدا‬ ‫نیشتووە‬

‫لــێــرەدا هـــەردوو چەمکی ئەکتیڤ و‬ ‫پاسیڤ‪ ،‬بەسەر کەسەکاندا دەدرێت و‬ ‫شوناسێک بە ناوی خوێنەری ئەکتیڤ‬ ‫و خوێنەری پاسیڤ‪ ،‬یان نووسەری‬ ‫ئەکتیڤ و نــووســەری پاسیڤ‪ ،‬بە‬ ‫وجوود دێت‪ .‬هەڵبەت گرنگە ئەم خاڵە‬ ‫بە ڕەهایی وەرنەگرین‪ ،‬بەو مانای کە‬ ‫ناکرێت بۆ نموونە؛ ئەگەر خوێنەرێک‬ ‫پاسیڤ بوو بۆ هەمیشە بە پاسیڤی‬ ‫دەمێنێتەوە و بە پێچەوانەیشەوە‪،‬‬ ‫بەڵکو لە درێژە و بەردەوامیدا دەکرێت‬ ‫ئــەم مانا و شوناسانە جێگۆڕکێ و‬ ‫کەوڵگۆڕین بکەن‪.‬‬ ‫‪ /٣‬ئەگەر ئایدیای نووسینەکەمان‬ ‫بچووکتر و کۆتر بکەینەوە‪ ،‬ئــاوا‬ ‫فووکەس دەخەینە سەر شوناسێک بە‬ ‫ناوی خوێنەر‪ .‬لێرەدا خوێنەر بە شێوە‬ ‫عامیانەکەی وەردەگرین‪ ،‬کە لە یەکێک‬ ‫لە کایە و ژانــرەکــان دەخوێنێتەوە‪:‬‬ ‫ئەدەب‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬هونەر‪ ،‬کۆمەڵناسی‬ ‫و‪ ...‬نەک بە دیاریکراوی لە یەکێک‬ ‫لەو بوارانەدا‪ .‬خوێنەر کاتێک کتێبێک‬ ‫بە دەستەوە دەگرێت‪ ،‬واتا ئەو کاتەی‬ ‫بــە قــووڵــی کــەوتــووەتــە نــاو فــەزای‬ ‫کتێبێکەوە‪ ،‬دابڕ و پچڕاو لە هەر کەس‬ ‫و شتێک‪ ،‬خەریکە ئەزموونێکی تاقانە‬ ‫و دەگمەن تێپەڕ دەکات‪ ،‬ئەزموونێک‬ ‫هەندێک جار نزیک لە کەشێکی ڕۆحانی‬ ‫و تەئەموول‪ .‬ئەوەی وا دەکات کارلێک‬ ‫و بەرکەوتنی خوێنەر و کتێب زیاد بێت‬ ‫و نیسبەتی ئاگایی خوێنەر بە دەوروبەر‬ ‫و ڕووداوەکانی کەناری دوورتــر بێت‪،‬‬ ‫توانای ڕۆچوون و چڕکردنەوەی زەینی‬ ‫خوێنەرە لە دەرکێشان و گــەڕان بە‬ ‫جومگە بە جومگەی دەق و کتێبدا‪.‬‬ ‫قابیلیەتی کەشف و داهێنانە کە وا دەکات‬ ‫نیسبەتی خوێنەران بە کتێبێک جوودا‬ ‫و بە ئاقارگەلێکی جیا و دوورلەیەکدا‬ ‫بڕۆن‪ .‬ئەمە ئەزموونێکی تا ڕادەیەک‬

‫بەرچاوە‪ ،‬بۆ نموونە کتێبێک کە پێشتر‬ ‫خوێندوومانە و هاوکات هەر ئەمڕۆژانە‬ ‫لەگەڵ هاوڕێیەکمان‪ ،‬کە دوایین کتێب‬ ‫خوێندوویەتی هەمان کتێبی پێشتری‬ ‫ئێمەیە‪ ،‬دەکەوینە گفتوگۆ‪ ،‬جیا لەوەی‬ ‫کە کتێبەکە جێی سەرنج یان ناسەرنج‬ ‫بێت لە یەکێک لەم دووالیەوە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫قسەگەل و گفتوگۆیەک بێتەبەرهەم‪،‬‬ ‫هەم سوودبەخش بێت‪ ،‬هەم توانای‬ ‫کەشفکردن و داهێنانیش فــراوان و‬ ‫بەرزتر بکاتەوە‪ .‬ڕەنگە لــەم جۆرە‬ ‫گفتوگۆ و بۆچوون‌گۆڕینەوەدا‪ ،‬هەندێک‬ ‫جار شکانەوە و کەمتوانایی خۆمان بۆ‬ ‫دەربکەوێت‪ ،‬بە ڕادەیــەک کە دیسان‬ ‫بکەوینە سەر کەڵکەڵەی خوێندنەوەی‬ ‫هەمان کتێب بە تەکان و گوژمێکی‬ ‫تر‪ ،‬بە چاوێکی تر‪ .‬کەواتە ئێمە لێرەدا‬ ‫لەگەڵ خوێنەرێک بەرەوڕووین کاشفە و‬ ‫داهێنەر‪ ،‬نەک خوێنەرێک کە بە چەند‬ ‫کڵێشەی حازربەدەست و پاتەوەبوو‪،‬‬ ‫کتێبێک دەخوێنێتەوە و لە بارەیەوە‬ ‫لێدوان دەدات‪ ،‬نەک خوێنەرێک کە‬ ‫بە قسەگەلی سواو و جوراو‪ ،‬سەرپێی‬ ‫و سەرسەرییانە بەسەر پەڕەکاندا باز‬ ‫بدات و هەموو تێما و ئایدیاکانی کتێب‬ ‫لە «زۆر جوانبوو‪ ،‬شاکارە و‪»...‬ـیەکدا‬ ‫کورت دەکاتەوە و دەیمرێنێت‪.‬‬ ‫‪ /٤‬سیمایەک کە هەر لە سەرەتای‬ ‫ئەم یادداشتەوە نووسەرەکەی پەیجوورە‬ ‫و بە شوێنیدا دەگەڕێت‪ ،‬لە سیمای‬ ‫هەمان خوێنەردا هەیە کە لە ڕستەکانی‬ ‫ســەرەوەدا تەعریف کرا‪ .‬دیــارە وەک‬ ‫لە دەستپێکدا گوترا کتێب‌چاپکردن‬ ‫لە ئێستادا بە هەڵپە و خێرایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وردبــوونــەوە لە چۆنێتیی کتێبەکان‪،‬‬ ‫کە لە چەند الیەنەوە دەرفەت بە قسە‬ ‫و نووسین دەدەن‪ ،‬جێی سەرنجە‪.‬‬ ‫یەکێک لەو الیەنانە «هەڵەی چاپ»ـە‪،‬‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬یان بڵێین نزیکە لە مەحاڵ‬

‫کتێبێکی چاپکراوی کوردی بگریت بە‬ ‫دەستەوە و هەڵەی چاپی تێدا نەبێت‪،‬‬ ‫هەڵبەت باس لە ڕێنووس و خاڵبەندی‬ ‫ناکەین‪ ،‬بەو پێیەی هەتا ئێستا زمانێکی‬ ‫ستاندارد و جێگیرمان نییە‪ ،‬تا کاتێکی‬ ‫نادیار‪ ،‬هەر قسەکردنێک لەم بارەوە‪،‬‬ ‫قسەکردنێکی ناقیس دەبێت‪.‬‬ ‫هــــەوڵ دەدەیـــــن لــە دیــــدی دوو‬ ‫نووسەرەوە ئەم بابەتە تاوتوێ بکەین‪،‬‬ ‫یەک سیگمۆند فرۆید‪ ،‬دوو‪ :‬ئێمبرتۆ‬ ‫ئیکۆ‪ .‬فرۆید لە کتێبی «دەروونشیکاریی‬ ‫ڕۆژانە»ـدا هەڵەی زمان بە حاڵەتێکی‬ ‫دەروونـــی دەزانــێــت و پێی وایــە کە‬ ‫تەتەڵەکردن و وشەکەوتنەسەریەک‬ ‫و بــیــرچــوونــەوە‪ ،‬کارێکی هـــەروا لە‬ ‫خۆڕا و ئاسایی نین‪ ،‬ئەمانە نائاگایی‬ ‫ئاراستەیان دەکــات و چەند نموونە‬ ‫دەهێنێتەوە؛ یەک لەوانە‪ :‬زۆر جار‬ ‫داپیرە بۆ ئــەوەی بانگی یەکێک لە‬ ‫نەوەکانی بکات بە هەڵە ناوی یەکێکی‬ ‫تریان دەهێنێت‪ ،‬هەمیشە ناوهێنراو‬ ‫ئەوەیە کە داپیرە خۆشتری دەوێت‪.‬‬ ‫نموونەیەکی تر لە ژنێک دەهێنێتەوە‪:‬‬ ‫ژن بۆ ئەوەی سەرنجی پیاو ڕابکێشێت‬ ‫دەبێت جوان بێت‪ ،‬بەاڵم ئەم حاڵەتە‬ ‫بۆ ژن جیاوازە؛ فرۆید قسەی ژنێک‬ ‫لە گفتوگۆیەکی ڕۆژانەدا دەگوازێتەوە‪،‬‬ ‫کە لە وەاڵمی ئەو پرسیارەی پێوەری‬ ‫ئــەو بۆ هەڵبژاردنی پیاوێک چییە‪،‬‬ ‫ژنەکە دەڵێت‪« :‬پێنج پەلەی ساخ‪».‬‬ ‫ئاشکرایە ئینسان چوار پەلی هەیە‪،‬‬ ‫ئەم هەڵەکردنە بەندە بە غەریزەی‬ ‫سێکس کە لە زەین و نائاگایی ژنەکەدا‬ ‫نیشتووە‪ .‬ئەگەر خوێنەر ئەم حاڵەتانە‬ ‫بگوازێتەوە سەر کاخەز و تەرجەمەی‬ ‫هەڵەی ناو الپەڕەکانی بکات‪ ،‬دەتوانین‬ ‫خوێندنەوەیەکی دەروونشیکارییانە بۆ‬ ‫نووسەران بکەین؛ مەسەلەن هەڵەکردنی‬ ‫چەند جارەی نووسەرێک لە وشەیەک‪،‬‬ ‫دەربڕینێک‪ ،‬ئاماژەیەک‪ ،‬دەاللــەت و‬

‫سەلمێنەری گــرێ و گرژییەکە کە‬ ‫نووسەر بەرامبەر بەو وشە‪ ،‬دەربڕینە‪،‬‬ ‫ئاماژەیە لە ساتێک لە ساتەکانی‬ ‫ژیانیدا بوویەتی و لە زەین و نائاگاییدا‬ ‫نیشتووە‪ .‬تەجرەبەی نووسراوێکی خۆت‬ ‫وەربگرە؛ بە وردی بە شوێن هەڵەی‬ ‫چاپدا بگەڕێ و لەگەڵ ئەو پێوەرە و لەم‬ ‫کۆنتێکستەدا بەراوردی بکە‪ ،‬بە دڵنیایی‬ ‫بە نەتیجەیەک دەگەیت‪ .‬ئاماژەدان‬ ‫بە ئەزموونێکی ســادەی نووسەری‬ ‫ئەم دێڕانە ڕەنگە یارمەتیدەر بێت‪:‬‬ ‫لەم ماوەدا کە کەڵکەڵەی ئەم ئایدیا‬ ‫کەوتە سەرم‪ ،‬بە چەند نووسراوێکدا‬ ‫چــوومــەوە بە خاتر دەرئەنجامێک‪،‬‬ ‫وشەیەک کە لە چەند نووسیندا دیقەتم‬ ‫دا و بەردەوامیش بە هەڵە ڕێنووسم‬ ‫کــردبــوو‪ ،‬وشــەی «کەڵەشێر» بوو‪،‬‬ ‫گــەڕامــەوە بــۆ ڕابـــردوو و گەیشتمە‬ ‫سەردەمی منداڵیی و ڕۆژێــک‪ ،‬لەوێدا‬ ‫و لە کۆاڵن‪ ،‬جارێک کەڵەشێرێک لەو‬ ‫جۆرانەی پەالمار دەدەن شاتاوڵی بۆ‬ ‫هێناوم و بە شییدەت ترساندوومی؛ بە‬ ‫ئێستایشەوە‪ ،‬هەرکات بە تەنیشت هەر‬ ‫کەڵەشێرێکدا دەڕۆم‪ ،‬تووشی هەمان‬ ‫دۆخ و وەزعیەتی ترس دێم‪.‬‬ ‫لە ڕوانگەی ڕۆماننووس و بیرمەندی‬ ‫ئیتاڵی ئێمبرتۆ ئیکۆ‪ ،‬هەڵەی چاپ‬ ‫جۆرێکە لە تەکنیک‪ .‬ئیکۆ لە گفتوگۆیەکدا‬ ‫دەڵێت‪« :‬من پێم وایە بایەخی كتێب‬ ‫تەنیا لە ناوەڕۆكەكەیدا نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە تەواوی ئەو یادەوەرییەیشدایە كە‬ ‫لە ناخی خۆیدا هەڵی گــرتــووە‪ ،‬من‬ ‫خەرەندێكی گەورەم بۆ هەموو كتێبێك؛‬ ‫بە الی منەوە‪ ،‬كتێبەكان پڕن لە هەواڵ‪:‬‬ ‫جێپەنجەكانی خاوەندارێتی‌‪ ،‬هەڵەکانی‬ ‫چاپ و ڕستەسازیی‪ ،‬جۆری چاپكردن‪،‬‬ ‫پــەڕاو و‪ ...‬ئەم توخمانە جۆرێك لە‬ ‫پەیوەندیی شەهوانی بــە كتێبەوە‬ ‫بەرجەستە دەكەن كە هەرگیز ناكرێت‬ ‫قەرەبوو بكرێنەوە!» بە پێی تێڕوانینی‬

‫ئیکۆ هەڵەکان نەک گرفتدار و زیاندار‬ ‫و قەیرانلێدەری دەق و کتێبەکان نین‪،‬‬ ‫بەڵکو بەشێکن لــەو پــڕۆســە گرنگ‬ ‫و بنچینەییەی کە پێی دەگوترێت‬ ‫تەکنیک‪ .‬ئــەم تێروانینە لەسەر‬ ‫وردبینیی خوێنەر ڕاوەستاوە؛ واتە چۆن‬ ‫خوێنەر ئەم تەقەڵ و گرێدانە ئەنجام‬ ‫دەدات‪ :‬چۆن هەڵەکان دەبەستێتەوە‬ ‫بە کۆنسێپتەکانەوە‪ .‬خوێنەر دەتوانێت‬ ‫دەربڕینێکی شێواو و نەبیستراو‪ ،‬لە‬ ‫سیاق و کۆنەستی دەقدا وەک بەشێک‬ ‫لە تەکنیک ببینێت‪ ،‬بەو مانای ئەم‬ ‫هەڵەدەربڕینە ئەنجامی جۆرێک لە‬ ‫ترۆما یان شیزۆفرینیکی نووسەر یان‬ ‫النیکەم یەکێک لە کارەکتەرەکانی‬ ‫نووسەرە و لە شێوەی تەکنیکدا نمایش‬ ‫و نوێندراوە‪ .‬یــان هەڵە و تێکدانی‬ ‫ڕستەسازیی‪ ،‬دەبینین شتێک دەرچووە‬ ‫بێمانا‪ ،‬بــەاڵم خــودی ئــەم بێماناییە‬ ‫دەاللەتە لە جۆرێک سێمپتۆمی شێتی‪،‬‬ ‫گرێ و مالیخۆلیا‪ ،‬بەمەیش تەکنیک تا‬ ‫ئاستی نوێگەریی و داهێنان ڕوویداوە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەردەکەوێت هەڵەکان لە باری‬ ‫فۆڕمیکەوە دەگــوازرێــنــەوە بۆ باری‬ ‫تەکنیک‪ .‬ئەگەر ئیدیتۆرەکان لەمڕۆدا‬ ‫هێندە بە سەلیقە و وریا بن‪ ،‬دەتوانن‬ ‫یەکەمین کاشفی ئەم الیەنەی نووسەران‬ ‫بن‪ ،‬چونکە ئەوان یەکەمین خوێنەرانێکن‬ ‫لە کتێبەکان‪ ،‬بەاڵم ئیدیتۆرەکانی ئێمە‬ ‫تا چەند بەم ئاگاییانەوە کار دەکەن؟‬ ‫‪ /٥‬نیسبەت بە نووسراوی کوردی‬ ‫پرسیارێکی کۆنکرێتی دەمێنێتەوە‪:‬‬ ‫نووسراوێکی پڕهەڵەوپەڵە‪ ،‬نووسراوێک‪،‬‬ ‫کە هەندێک جار چەندین ئیدیتۆر لە‬ ‫ئاست خاوێنکردنەوە و ڕێکوپێکردنیدا‬ ‫ناتوان و بێدەسەاڵتن؛ ئایا تا چەند‬ ‫بۆمان هەیە ئەم نووسراوە لەژێر ئایدیا‬ ‫و ڕوانگەی فرۆید و ئیکۆدا دابنێین و‬ ‫بخوێنینەوە؟‬

‫سێبه‌ر‬ ‫و لــه‌و ڕێگایــه‌وه‌ بــه‌ ده‌سته‌ســڕێک کــه‌ بــا هه‌ڵیده‌وه‌شــاند‪ ،‬به‌شــی‬ ‫زۆری ڕوخســاری خــۆی شــارده‌وه‌‪ .‬لــه‌‌پــڕ بـه‌ خۆمــدا هامتـه‌وه‌ کـه‌ مــن‬ ‫لــه‌ بــه‌ر خۆره‌تــاوی شــه‌قامه‌که‌ ڕێ ده‌کــه‌م و ئه‌مه‌یــش ده‌کــرێ‌‬ ‫ســێبه‌ره‌که‌‌م بــێ کــه لـه‌و ڕێــگا ســپییه‌‌دا دوام ده‌کـه‌وێ‪ .‬مــن بــۆ خــۆم‬ ‫ل ـه‌و ه ـه‌وا به‌هاریی ـه‌دا تۆزێــک هه‌اڵمه‌‌تــم تــووش بووبــوو‪ ،‬ئ ـه‌ی بــۆ‬ ‫سێبه‌ره‌که‌یشــم تووشــی نه‌بووبــێ؟‬ ‫پێشــر بــه هــۆی ســێبه‌ره‌که‌مه‌وه‌ قــه‌ت هه‌ســتم بــه شــه‌رمه‌زاری‬ ‫نه‌کردبــوو‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌مــڕۆ تۆزێــک ئــازاری دام‪ .‬ده‌ستکێشــی نــوێ و‬ ‫جلوبه‌رگــم ل ـه‌ ب ـه‌ردا بــوو؛ ب ـه‌اڵم ســێبه‌ره‌که‌م خۆڵه‌مێشــی و بێڕەنــگ‬ ‫بــوو و ڕووتوڕەجــاڵ دیــار بــوو‪ .‬بــۆ ده‌بــێ ڕاســت لـه‌م ڕۆژە‌ خۆر‌‌تــاوه‌دا‬ ‫دوام بک ـه‌وێ‪ ،‬ل ـه‌ کاتێکــدا ده‌چــووم تــا کچ ـه‌ دڵخوازه‌ک ـه‌م ببینــم؟‬

‫یه‌ملار سوێدربێری‬ ‫و‪ .‬له‌ سوێدییه‌وه‪ ‌:‬که‌ریم تاقان ‌ه‬ ‫نازانــم داخــۆ ژیانــم خــۆش ده‌وێ یــان ڕقــم لێیه‌تــی؛ بـه‌اڵم بــه هه‌مــوو‬ ‫ویســت و هه‌واوهه‌وه‌ســێکمه‌وه‌ تونــد خۆمــم پێیــه‌وه‌ هه‌ڵواســیوه‌‪.‬‬ ‫نامــه‌وێ مبــرم‪ .‬نــا‪ ،‬نامــه‌وێ مبــرم‪ :‬نــه‌ ئه‌مــڕۆ و نــه‌ ســبه‌ینێ‪ ،‬نــه‌‬ ‫ئه‌مســاڵ و نــه ســاڵی داهاتــوو‪.‬‬ ‫له‌گ ـه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا جارێکیــان چه‌نــدان ســاڵ پێــش ئێســتا خه‌ونێکــم‬ ‫بینــی کــه وای لــێ‌کــردم ئــاره‌زوو بکـه‌م قـه‌ت لـه‌ دایــک نه‌بوومایـه‌‪.‬‬ ‫*‬ ‫ ‪ - -‬بــه ته‌نیــا ب ـه‌ ش ـه‌قامێکی بێده‌نــگ و چۆڵوهۆڵــدا ڕێــم ده‌کــرد‪.‬‬‫ڕۆژێکــی پێــش به‌هــار بــوو کــه به‌فــر تێیــدا ده‌توای ـه‌وه‌‪ ،‬دڵۆپه‌دڵۆپــی‬ ‫ئــاو کــه لــه س ـه‌ربانه‌وه‌ ده‌تکایــه خــواره‌وه‌‪ ‌،‬لــه ب ـه‌ر خۆره‌تاوه‌ک ـه‌دا‬ ‫ده‌دره‌وشــایه‌وه‪ ،‬گۆمــی بریقــه‌دار‌ له‌ســه‌ر شــه‌قامه‌که‌دا ســاز ده‌بــوو‬ ‫کــه شــین ده‌چــووه‌وه‌ و له‌س ـه‌ر بــان و دووکه‌ڵکێش ـه‌کانی ماڵه‌کانــدا‬ ‫ئاســانێکی که‌مڕەنگــی به‌هــاری ده‌بریســکایه‌وه‪ .‬ئــه‌و هــه‌وا‬ ‫به‌هارییــه‌‌ کــه‌ هه‌ڵمده‌مــژی‪ ،‬به‌المــه‌وه‌ ئارامبه‌خــش و ده‌رمانــی‬ ‫ئــه‌و خه‌مــه‌ نهێنییــه بــوو کــه لــه‌م کاتــه‌دا ڕۆحمــی ته‌نانــه‌ت‬ ‫لــه خه‌ونیشــدا ژە‌هــراوی ده‌کــرد‪ .‬له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا هه‌ســتم‬ ‫بــه نیگه‌رانییه‌کــی دیاریکــراو ده‌کــرد‪ .‬ئایــا ‌مــن به‌ڕاســتی ته‌نیــا‬ ‫بــووم؟ هه‌ســتێکم هه‌بــوو کــه که‌ســێک لــه‌ په‌نــام ڕێ ده‌کا‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫به‌ڕوونــی نه‌مبینــی کێیــه‌‪ ،‬چونکــه ئــه‌و بــه‌رده‌وام نیــو هه‌نــگاو لــه‌‬ ‫دوای منــه‌وه‌ ڕێــی ده‌کــرد؛ کاتێکیــش جارێکیــان ڕووم وه‌رچه‌رخانــد‬ ‫تــا ڕوخســاری ببینــم‪ ،‬ڕاســت لـه‌و ســاته‌دا خه‌ریــک بــوو فنگــی ده‌کــرد‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫دڵبه‌ره‌ک ـه‌م هات ـه‌ پێشــوازیم‪ ،‬ب ـه‌ ده‌م زه‌رده‌خه‌ن ـه‌وه‌‪ ،‬ده‌دره‌وشــایه‌وه‌‪.‬‬ ‫بــه‌اڵم شــتێکیش وه‌ک فرمێســکێک لــ ‌ه چاویــدا ده‌بریســکایه‌وه‌‌‪ .‬دوو‬ ‫گوڵــی بــه ده‌ســته‌وه بــوو‪ .‬یه‌کێکیــان په‌مه‌یــی‪ ،‬ئـه‌وی دی ســوور بــوو‪.‬‬ ‫گوڵــه په‌مه‌یییه‌کــه‌ی پــێ دام؛ بــه‌اڵم ســووره‌که‌یانی‪ ،‬کــه ســاقه‌که‌ی‬ ‫پــڕ بــوو لــه دڕک‪ ،‬لــه الی ســینگیدا شــارده‌‌وه‌‪.‬‬ ‫لێم پرسی‪:‬‬ ‫ بۆ ئه‌و گوڵ ‌ه سووره‌شم پێ ناده‌ی؟‬‫وه‌اڵمی دایه‌وه‪:‬‬ ‫ جارێ نا‪.‬‬‫ئه‌وجا بزه‌یه‌کی هاتێ‪.‬‬ ‫لــه‌ خه‌ونه‌کــه‌دا وام هاتــه پێــش چــاو کــه ڕیشــخه‌نه‌که‌ی له‌گــه‌ڵ‬ ‫بــزه‌ی ژنه‌کانــی لیونــاردۆدا(‪ )١‬یه‌کــن‪.‬‬ ‫ویســتم قۆڵــی بگــرم بـه‌اڵم ئـه‌و لـه‌ به‌رانبـه‌ردا ده‌ســتی گرتــم‪ .‬وه‌ک‬ ‫دوو منــداڵ ده‌ســت لـه‌ نێــو ده‌ســت بـه‌ شـه‌قامه‌که‌‌دا شــۆڕ بووینـه‌وه‌‪.‬‬ ‫بـه‌ ئانقه‌ســت لێگـه‌ڕام بـه‌و الیـه‌دا بــڕوا کـه‌ ســێبه‌ر‌ه‌که‌می لــێ بــوو‪،‬‬ ‫ب ـه‌ شــێوه‌یه‌ک ک ـه‌ پێــی پێــدا نــا و نه‌مــا‪.‬‬ ‫*‬ ‫به‌اڵم خه‌ون له‌ زه‌مه‌ن خێراتر ده‌گۆڕێ‪.‬‬ ‫ئــه‌و شــه‌قامه‌ی پێیــدا ده‌چوویــن‪ ،‬خانــووی داریــن و باخچــه‌ی‬ ‫ئه‌‌‌ودیــو حه‌ســاری ســوور‌‪ ،‬وه‌ک ئێســتای خۆیــان بــوون‪ ،‬ب ـه‌اڵم له‌گ ـه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شــدا شــتێکی دیکـه‌ بــوون‪ ،‬چونکــه هیــچ به‌فـر‌‌ و هیــچ ڕووبــاری‌‬ ‫بریق ـه‌دار کــه شــین ده‌چوون ـه‌وه‌‌‪ ،‬ل ـه‌ گۆڕێــدا نه‌بــوون‪ .‬دنیــا بووبــووه‬ ‫به‌هارێکــی ڕاســته‌قینه‌‪ .‬دارچنــار‌ه‌کان بــه‌ تــه‌واوی بووژابوونــه‌وه‌ و‬ ‫دارگێالســه‌کان لــه باخچــه‌ی دراوســێکه‌ماندا خونچــه‌ی گه‌وره‌یــان‬ ‫کردبــوو‪ .‬له‌پڕیــش تاریــک داهاتبــوو؛ ده‌روازه‌کانــی ئــه‌و خانــووه‬ ‫بچووکانــه وه‌ک کونــی ڕەشــی نێــو ته‌مومــژە‌ نامتامنه‌کانــی خــه‌ون‬

‫ده‌هاتنــه‌ ‌پێــش چــاو‪ .‬پیره‌مێردێکیــش کــه مه‌شــخه‌ڵۆكه‌یه‌کی بــه‬ ‫ده‌ســته‌وه‌ بــوو‪ ،‬بــه‌و ده‌وروبــه‌ره‌دا ده‌ســووڕایه‌وه‌ و لێره‌ولــه‌وێ‬ ‫چرایه‌کــی داده‌گیرســاند‪.‬‬ ‫لــه‌‌ ده‌روازه‌ی ماڵه‌که‌مــدا ڕاوه‌ســتاین‪ .‬ئه‌مــه‌ ئــه‌و ماڵــه‌ بــوو‌ کــه‬ ‫وه‌ک منــداڵ تێیــدا ژیــام و ئــه‌وه‌ ئێســتاش له‌مێــژ ســاڵ ‌‌ه له‌گــه‌ڵ‬ ‫شــه‌قام و باخچــه‌‌ و دارگێالســه‌کاندا لــه نێــو چــووه‌‪ .‬لــه‌ زه‌رده‌پــه‌ڕدا‬ ‫ڕاوه‌ســتاین و چرپه‌چرپــان‌‌کــرد و ده‌ســتی یه‌کدیــان الوانــده‌وه‌؛‬ ‫زه‌مه‌نیــش لــه‌ ماچێکــدا نقــوم بــوو‌‪.‬‬ ‫لێم پرسی‪:‬‬ ‫ ئه‌ی گوڵ ‌ه سووره‌که‌؟ ڕەنگه سیس بووبێ؟‬‫وه‌اڵمی دایه‌وه‌‪:‬‬ ‫ نــا‪ ،‬هێشــتا ســیس نه‌بــووه‌‪ .‬س ـه‌یری ئێــره‌ ک ـه‌‪ ،‬ل ـه‌ ســینگم چه‌قیــو ‌ه‬‫و لـه‌ خوێندایـه‌‪ .‬حـه‌ز ده‌کـه‌م بیــده‌م بــه تــۆ‪ .‬بـه‌اڵم ناوێــرم‪ .‬نــا‪ ،‬ناوێــرم!‬ ‫چاوه‌‌کانــی پــڕ بــوون لــ ‌ه فرمێســک‪ ،‬دوایــه ده‌ســتی ڕاکێشــا و‬ ‫گوڵه‌کــه‌ی له‌بــه‌ر ترووســکه‌ی ڕووناکیــی زه‌رده‌پــه‌ڕدا‪ ،‬کــه‌ لــه‌‬ ‫ده‌روازه‌کــه‌وه‌ د‌ه‌ڕژایــه‌ ژووره‌وه‌‪ ،‬ڕاگــرت‪ .‬نه‌متوانــی خــۆم ڕابگــرم‪،‬‬ ‫ده‌ســتیم ب ـه‌ ه ـه‌ردوو ده‌ســتم گــرت و ئ ـه‌و گوڵ ـه‌ ســووره‌م نووســاند‬ ‫بــه ده‌ممــه‌وه‌ و ماچیــم کــرد‪.‬‬ ‫ســه‌رم گێــژی خــوارد‪ ،‬به‌رچــاوم ڕەش بــوو و هه‌مــوو شــتێکم‬ ‫بیــر چــووه‌وه‌‌‪ .‬ب ـه‌اڵم کاتێ ـک‌ هامت ـه‌وه س ـه‌ر خــۆم‪ ،‬ئ ـه‌و ک ـ ‌ه خۆشــیم‬ ‫ده‌ویســت‪ ،‬دوورتــر‪ ،‬لـه‌و‌ چه‌نــد ســاته‌ی پێشــوو‪ ،‬لێمـه‌وه‌ ڕاوه‌ســتابوو‪.‬‬ ‫ڕوخســاری بێڕەنگــر بــوو و ئازارێکــی به‌ســوێی له‌سـه‌ر ده‌خوێرنایـه‌وه‌‪.‬‬ ‫ویســتم خــۆم نزیــک بکه‌م ـه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم تــۆ س ـه‌یر‌‪ ،‬ســێبه‌رێک خزای ـ ‌ه‬ ‫نێوامنانــه‌وه‌‪ .‬خۆڵه‌مێشــی و که‌مڕەنــگ بــوو و نه‌خشــی نینۆکه‌کانــی‬ ‫هه‌ژاریــی پێــوه‌ بــوو‪ .‬ویســتم پاڵــی پێــوه‌ بنێــم و الی بــده‌م‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫ئــه‌و لــه‌ مــن به‌هێزتــر بــوو؛ لــه‌ کاتێکــدا‌مــن و ســێبه‌ره‌که‌م بــوو‬ ‫بــه‌ زۆرانبازیــان‪ ،‬خۆشه‌ویســته‌که‌م هه‌رچــی زیاتــر خزایــه‌ نێــو‬ ‫زه‌رده‌پ ـه‌ڕی خه‌ونه‌ک ـه‌‌وه‌ و وه‌ک ســووچی ته‌مێکــی بێڕەنــگ ل ـه‌ چــاو‬ ‫ون بــوو‪...‬‬ ‫لــه‌ ده‌روازه‌کــه‌وه‌ چوومــه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ســێبه‌ره‌که‌ش دوام کــه‌وت‪.‬‬ ‫لــه‌ ده‌ره‌وه‌ چیــی دیکــه‌ به‌هــار نه‌بــوو‪ ،‬ئێواره‌زســتان بــوو‪ ،‬به‌فــر‬ ‫تــازه‌ دایکردبــوو و له‌ژێــر ئاســانێکی تاریــک و خۆڵه‌مێشــیدا‬ ‫ســپی ده‌چــووه‌وه‌‌‪ ،‬هێشــتاش ه ـه‌ر ده‌بــاری‪‌.‬مــن چیــی دیک ـه‌ هیــچ‬ ‫دوژمنایه‌تییه‌کــم له‌گــه‌ڵ ســێبه‌ره‌که‌مدا نه‌‌کــرد‪ ،‬چونکــه پیــر و‬ ‫پشــتچه‌ماو بــووم و هه‌مــوو شــتێکم بیــر چووبــووه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫‪1898‬‬ ‫پەراوێز‬ ‫‪ -1‬مه‌به‌ســت «لیونــاردۆ دا ڤینچی»یــه‌ (‪ ،)1519-1452‬خاوه‌نــی‬ ‫تابلــۆی نــارساوی «مۆنالیــزا»‪ .‬وه‌رگێــڕ‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪345‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )345‬دوشەممە ‪2017/6/12‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫بەبۆنەی دامەزراندنی «سندوقی زەکات» ە‌وه‬

‫ئایا زەکات کێشەی ئابوری چارەسەردەکات یان باج؟‬ ‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫زەکات کۆڵەکەی سێیەمی ئاینی‬ ‫ئیسالمە و ڕاستەوخۆ لە زۆر ئایەت و‬ ‫ئامۆژگاریدا پاش نوێژ دێت‪ .‬باجیش‬ ‫وەکــو یه‌كێك ل ـه‌ كه‌ره‌سته‌كانی‬ ‫سیاسه‌تی دارایـــی ده‌وڵـــه‌ت زۆر‬ ‫لــە زەکـــات کۆنترە و پەیوەستە‬ ‫بــەدەســەاڵت و بــونــی دەوڵـــەت و‬ ‫ئیمپراتۆرییەکان و بەردەوام شێواز‬ ‫و ئەرک و چۆنییەتیەکەی گۆڕانکاری‬ ‫بەسەردا هاتوە و ئەمڕۆش یەکێکە‬ ‫لە پایە بنەڕەتییەکانی سیاسه‌تی‬ ‫دارایــی ده‌وڵـه‌ت بۆ ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی‬ ‫قه‌یرانه‌ دارییه‌كان و دەستەبەرکردنی‬ ‫خه‌رجییه‌ گشتییه‌كانی حكومه‌ت‪.‬‬ ‫تەنانەت دەکرێت بگوترێت زەکات‬ ‫شێوه‌یه‌كی هه‌ره‌ سه‌ره‌تایی باجە‬ ‫و لەمێژوی ئاینیدا بەرگێکی ئاینی‬ ‫بەبەردا کراوە‪.‬‬ ‫لەمانگی پێشودا سەرۆکی ڕابیتەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬دکتۆر عەلی قەرەداخی‪،‬‬ ‫دامەزراندنی دەزگایەکی ڕاگەیاند‬ ‫بەناوی «پرۆژەی سندوقی زەکات»‪.‬‬ ‫وەکــو لە ڕاگەیاندنەکەیاندا هاتوە‬ ‫کــە بــۆ مەبەستی کــۆکــردنــەوە و‬ ‫وەرگرتنی زەکاتە لە دەوڵەمەندان‬ ‫و دابەشکردنییەتی بەسەر هەژار‬ ‫و کەمدەرامەتەکاندا‪ .‬پرۆژەیەکی‬ ‫لــەمــجــۆرە ئــەگــەر بــە ڕێوشوێنە‬ ‫یاساییەکاندا تێبپەڕێ بۆ دۆخی‬ ‫ئێستای هەرێم دەستگرۆییەکە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بـــازدان بەسەر ئــەو پرسانەی کە‬ ‫ئایا کێ مافی کۆکردنەوەی پارەی‬ ‫هەیە لــە هاواڵتییان؟ ئایا نابێ‬ ‫سندوقێکی لەمجۆرە سەر بە یەکێ‬ ‫لە دەزگاکانی ئەوقاف یان دارایی‬ ‫یان کاروباری کۆمەاڵیەتی و ‪...‬هتد‬ ‫بێت؟ ئــەوانــە هــەر لــە ســەرەتــاوە‬ ‫بۆ کارێکی لەمجۆرە پێشمەرجن‬ ‫و دەبێت هەم ڕابیتە‪ ،‬هەم الیەنی‬ ‫پەیوەندیدار وەاڵمیان بداتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫مەبەستی وتارەکەی ئێمە ئەوالوەترە‬ ‫و لە هەوڵی وروژاندنی ئەو پرسە‬ ‫بنەڕتییەداین کە ئایا زەکــات هیچ‬ ‫کێشەیەکی ئابوری و کۆمەاڵیەتی‬ ‫چارەسەردەکات؟ ئایا زەکات وەکو‬ ‫ئەرکێکی ئاینی لە توانایدایە سیستمی‬ ‫ئــیــداری و کۆمەاڵیەتی بگەێنێتە‬ ‫ئاستێک کە جۆرێک لە دڵنیایی و‬ ‫هاوسەنگی لەنێوان دەوڵەمەند و‬ ‫هەژار‪ ،‬دەستگرۆیی دیاردەی هەژاری‬ ‫و کێشەبنەڕتییەکانیان بکات؟ بۆ‬ ‫دۆخی ئەمڕۆی هەرێم و بۆ ئایندەش‬ ‫سیستمێکی تۆکمەی باج کە هاوسەنگ‬ ‫و پێشکەوتوبێت‪ ،‬چارەسەری کێشە‬ ‫ئابوری و خزمەتگوزاری و تەنانەت‬ ‫گەندەڵییەکان دەکات یان زەکات؟‬ ‫ئــەم وتـــارە تەنها بــۆ مەبەستی‬ ‫وروژاندنی ئەو پرسانەیە و پێویستە‬ ‫ئابوریناسان و تایبەتمەندەکانی ئەو‬ ‫بــوارە وەاڵمــی بدەنەوە‪ .‬لەمبارەوە‬ ‫ئێمەش ڕاگەیاندنی ئەو سندوقەمان‬ ‫بە کاتێکی گونجاو زانی بۆ سەرەتای‬ ‫قــســەکــردن لــەو پــرســە‪ .‬لێرەشدا‬ ‫لەسەر پەرەگرافێکی خودی سەرۆکی‬ ‫ڕابیتەی ئیسالمی هەڵوەستەدەکەین‬

‫کە خۆی لە لێکۆڵینەوەیەکدا بەناوی‬ ‫«زەکات و زەریبە لە فیقهی ئیسالمی‬ ‫و قانوندا‪ -‬الــزكــاة‌ والضریبة‌ فی‬ ‫بۆ‬ ‫الفقه االســامــی والقانون»‬ ‫یەکێک لە کۆنفرانسەکان ئامادەی‬ ‫کردوە و لە سایتی فەرمیی خۆیدا‬ ‫دایــنــاوە‪ .‬ئــەو پــەرەگــرافــەش هەر‬ ‫لەسەرەتاوە دانــراوە و نــاوەرۆک و‬ ‫گریمانە سەرەکییەکەی ڕوانینی‬ ‫فیکری ئیسالمی تێدا بەرجەستەبوە‪،‬‬ ‫پەرەگرافەکەش ئەمەیە‪ « :‬ئەوە‬ ‫گومانی تێدا نییە کــە سیستمی‬ ‫زەکـــات لــە ئیسالمدا گرنگترین‬ ‫سیستمی داراییە کە دەبێتە هۆی‬ ‫دروستکردنی هاوسەنگی لەنێوان‬ ‫چینەکانی کۆمەڵدا‪ ،‬لەڕێی ئەم‬ ‫سیستمەشەوە دەوڵەمەندان زیاتر‬ ‫دەوڵەمەند نابن‪ ،‬هەژارانیش هەژارتر‪،‬‬ ‫بەڵکو پارە و دارایی لەنێوان هەمواندا‬ ‫دەستاودەستدەکات(دابەشدەبێت‪،‬‬ ‫هەمو بەشداردەبن لە سەرمایەدا)‪ ،‬لەم‬ ‫ڕێیەشەوە پارە لە دەوڵەمەندەکان‬ ‫وەردەگیرێت و دەدرێت بە هەژاران‬ ‫تــاکــو پێداویستییەکانیانی پێ‬ ‫دابینبکەن‪ ،‬بەم پێیەش هەموان لە‬ ‫دڵنیایی و ئاسایش و خۆشەویستیدا‬ ‫دەمێننەوە‪ ،‬دور لە ڕق و کینە و‬ ‫دوژمــنــایــەتــی و حــەســودی‪ ،‬تاکو‬ ‫دەبنە یەک جەستە و ئەگەر الیەک‬ ‫لەو جەستەیە ئازاری بۆ هاتەپێش‬ ‫ئەوا هەمو ئەندامەکانی تر توشی‬ ‫ئازار دەبن»‪ ،‬ئەمەش دەقەکەیە بە‬ ‫عەرەبی‪:‬‬ ‫إن مما ال شك فیه أن نظام الزكاة‌‬ ‫في اإلسالم أهم نظام مالي یؤدي إلی‬ ‫خلق توازن بین طبقات المجتمع ‪،‬‬ ‫فال یــزداد الغني غني وال الفقیر‬ ‫فقرا‪ ،‬بل یجعل المال دول ـة‌ بین‬ ‫الجمیع ‪ ،‬ویؤخذ من الغني لیعطي‬ ‫إلی الفقیر حتى یكون لدیه حد‬ ‫الكفایة‌ والحاجة‌‪ ،‬فیعیش الجمیع‬ ‫في ضل أمن وأمــان وحب و وئام‬ ‫بعیدا عن الحقد والبغض والحسد‬ ‫والشحنا‌ء لیصبحوا كجسدا واحد إذا‬ ‫اشتكی منه عضو تداعی له سائر‬ ‫الجسد بالسهر والحمى‪:‬‬

‫زەكات ناتوانێت ببێتە سیستمێكی ئابوری‬

‫ئەوەی‬ ‫فیکری ئاینی‬ ‫لەبارەی سیستمی‬ ‫زەکاتەوە باسیدەکات‬ ‫نە تیۆرێکی ئابورییە‪،‬‬ ‫نەگریامنەیەکیش‪ ،‬بەڵکو تەنها‬ ‫بانگەشەیەکی ئایدۆلۆجیی‬ ‫ئاینییە کە نیوسەدە زیاترە‬ ‫بانگەوازی بۆ دەکرێت‬

‫فیکری‬ ‫ئاینی لەمڕۆشدا‬ ‫ناتوانێت منونەیەکامن‬ ‫پیشانبدات لە هیچ یەک‬ ‫لەو دەوڵەتە ئیسالمییانەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بە ئێران و سودان و‬ ‫ئەندەنوسیا و سعودییەو‪ ...‬هتد‬ ‫کە تیایاندا سیستمی زەکات‬ ‫هیچ یەک لەو بانگەشەیەی‬ ‫سەملاندبێت‬

‫‪http://www.qaradaghi.‬‬ ‫‪com/chapterDetails.aspx‬‬‫‪?ID=325#sthash.7gvgzFAT.‬‬ ‫‪dpuf‬‬

‫هەر لە سەرەتاوە دەبێت ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە بکرێت کە ئەم پەرەگرافە‬ ‫هەمو بانگەشەی فیکری ئیسالمی‪،‬‬ ‫لەسەر دیاردەی ئابوری و ڕێکخستنی‬ ‫لە ڕوانگەیەکی ئیسالمیانەوە‪ ،‬لە‬ ‫سەردەمی نوێدا تێدا بەرجەستەکراوە‪.‬‬ ‫دەبێت لەسەر ئــەوە بوەستین کە‬ ‫ئەمە بانگەشەیە (ادعا‪،)claim -‬‬ ‫واتــە ئیدیعایەکە و نە لە مێژوی‬ ‫درێــژی ئیسالمدا سەلمێنراوە نە‬ ‫لە واقیعی ئــەمــڕۆدا‪ .‬واتــە فیکری‬ ‫ئیسالمی نــاتــوانــێــت لــە مــێــژوی‬ ‫خۆیدا سیستمێک و قۆنا‌‌غێکمان‬ ‫پیشانبدات کە تیایدا زەکات بوبێتە‬ ‫هۆی هیچ یەک لەو بانگەشانەی لە‬ ‫پەرەگرافەکەی قەرەدا‌خی و بەگشتی‬ ‫بــانــگــەشــەی فــیــکــری ئــایــنــیــدا لە‬ ‫ئەمڕۆدا لە ئارادایە‪ .‬بەهەمان شێوە‬ ‫فیکری ئاینی ناتوانێت لەمڕۆشدا‬

‫نمونەیەکمان پیشانبدات لە هیچ یەک‬ ‫لەو دەوڵەتە ئیسالمییانەی هەیە‪،‬‬ ‫بە ئێران و ســودان و ئەندەنوسیا‬ ‫و سعودییەو‪ ...‬هتد کە تیایاندا‬ ‫سیستمی زەکـــات هیچ یــەک لەو‬ ‫بانگەشەیەی سەلماندبێت‪ .‬کەواتە‬ ‫ئەو بانگەشەیە لەسەر هیچ فاکتێکی‬ ‫مێژویی و واقیعی بونیادنەنراوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەتوانین بڵێین ئەوەی فیکری‬ ‫ئاینی لەبارەی سیستمی زەکاتەوە‬ ‫باسیدەکات نە تیۆرێکی ئابورییە‪،‬‬ ‫نەگریمانەیەکیش‪ ،‬بەڵکو تەنها‬ ‫بانگەشەیەکی ئایدۆلۆجیی ئاینییە‬ ‫کە نیوسەدە زیاترە بانگەوازی بۆ‬ ‫دەکرێت‪ .‬هەڵبەتە گریمانە و تیۆر‬ ‫بــنــەمــای خــۆیــان هــەیــە و لەسەر‬ ‫کۆمەڵێک فاکت و داتا بونیاددەنرێن‬ ‫و دادەمــەزرێــن‪ ،‬بۆیە ئێمە پێمان‬

‫وایە سیستمی زەکات ئەو کۆڵەکە‬ ‫و پایانەی تێدا نییە کە بۆ سیستم‬ ‫و کۆمەڵی ئەمڕۆ ببنە سیستمێکی‬ ‫ئابوری وەها کە خاوەنەکانی‪ ،‬وەکو‬ ‫لە پەرەگرافەکەدا هاتوە‪ ،‬بانگەشەی‬ ‫بۆ دەکەن‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا سیستمی باج‪ ،‬وەکو‬ ‫ئـــەوەی لــە واڵتــە ڕۆژئاواییەکاندا‬ ‫پایەکانی نوێکراوەتەوە و گەشەیکردوە‬ ‫و بە چەندین وردەکاری و شێواز کاری‬ ‫پێدەکرێت و ئەمە فاکتە و واقیعە و‬ ‫بەرجەستەیە و ڕۆژانە ئەزموندەکرێت‬ ‫و ڕەخنەی لێدەگیرێت‪ ،‬سیستمێکی‬ ‫هاوسەنگ و گەشەکردوە و هەمیشەش‬ ‫چاکسازی و گۆڕانکاری تێدا دەکرێت‪.‬‬ ‫ئەم سیستمە هەم زۆرینەی دەزگاکانی‬ ‫حکومەتی پێبەڕێوەدەچێت‪ ،‬هەم تاک‬ ‫و خێزانەکانی لە ئاستێکدا ڕاگرتوە کە‬

‫بێبەش نەبن لە شوێنی نیشتەجێبون‬ ‫و پەروەردەیەکی شایەن بە منداڵ و‬ ‫گەنجەکان و سیستمێکی تەندروستی‬ ‫و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان‬ ‫و نەهێشتنی بێکاری و هتد‪ .‬بۆیە‬ ‫نە واقیعییە و نە زانستییە و نە‬ ‫دادپــەروەریــی کە ئەو دو سیستمە‬ ‫بــەراوردبــکــرێــن‪ ،‬چ جــای ئــەوەی‬ ‫بانگەشەی ئەوە بکرێ کە (سیستمی‬ ‫زەکات سەرکەوتوتر و دادپەروەرانەتر‬ ‫و هــەمــو «تــر»ەکــانــی تــربــێ) لە‬ ‫سیستمی باج(زەریبە)‪.‬‬ ‫ئـــەمـــڕۆ پــێــشــکــەوتــوتــریــن و‬ ‫خۆشگوزانترین و هاوسەنگترین‬ ‫ئـــەو واڵتـــانـــەی دونــیــا ئــەوانــەن‬ ‫کــە سیستەمێکی پێشکەوتو و‬ ‫هاوسەنگیان هەیە بۆ باج کە لەو‬ ‫واڵتــانــەدا حکومەت و دەزگاکانی‬

‫بەڕادەیەکی باش خۆشگوزەرانن لە‬ ‫ڕوی ئاسایش و ئابوری و تەندروستی‬ ‫و پـــەروەردە و تەنانەت لە بــواری‬ ‫سەربازیشەوە لە گەشەکردندان کە‬ ‫لە هەمو بوارێکدا بـــەراورد ناکرێ‬ ‫بەو واڵتانەی کە سیستمێکی باجی‬ ‫ناجێگیر و الوازیان هەیە‪ .‬لەو واڵتانەی‬ ‫سیستمی باج گەشەسەندوە دەوڵەت‬ ‫و دەزگـــا و خزمەتگوزارییەکانی‬ ‫وەکو کاتژمێریک کاردەکەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لــەو واڵتــەنــەی سیستمی بــاج الواز‬ ‫و کۆنە‪ ،‬وەکــو هەرێمی کوردستان‬ ‫و ناوچەکەش‪ ،‬زۆربــەی دەزگاکانی‬ ‫دەوڵەت و خزمەتگوزارییەکان الوازن‬ ‫و بــەرگــەی کەمترین گــۆڕانــکــاری‬ ‫ئابوری ناگرن و کەلێنی فراوانیش‬ ‫لەنێوان هـــەژاران و دەوڵــەمــەنــدادا‬ ‫هــاتــوەتــە ئــــاراوە‪ .‬ئــەم سیستمە‬ ‫گەشەسەندوەش بەرهەمی سەدانساڵە‬ ‫لە پێداچونەوە و چاکسازیکردن و‬ ‫گۆڕانکاری لە سیستمی ئابوری و‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتی و یاسایی و‬ ‫هتد‪ .‬لەبەرامبەردا ئەمڕۆ لەجیهانی‬ ‫ئیسالمیدا و تازەبەتازەش باس لە‬ ‫سیستمێک و دەزگایەکی فراواندەکرێت‬ ‫بۆ زەکـــات‪ .‬ئایا بەڕاستی زەکــات‬ ‫چارەی چیکردوە و چارەی چیدەکات‬ ‫لە ئاستی ئابوری‪-‬کۆمەاڵیەتیدا؟‬ ‫لـــە الیــــەک بـــەراوردکـــردنـــی‬ ‫هـــەردو چەمکی بــاج و زەکـــات و‬ ‫وردەکارییەکانیان کاری ئەم وتارە‬ ‫نییە و لەالیەکیتریشەوە زۆرینەی‬ ‫خەڵکان بە پراکتیکی تێگەشتنێکی‬ ‫گشتییان بۆ هەردو چەمکەکە هەیە‬ ‫کە رۆژانــە سەروکاریان لەگەڵیاندا‬ ‫هــەیــە و وردەکــاریــیــەکــانــیــش لە‬ ‫تێگەشتنە گشتییەکە کەمناکاتەوە‪.‬‬ ‫لــە کۆتاییدا دەکـــرێ ئــامــاژەش‬ ‫بەوە بکرێ کە زەکات و سەدەقە و‬ ‫سەرفیترەو هاوشێوەکانیان یەکێکن‬ ‫لەو چەمکە تیۆری و پراکتیکییە‬ ‫جوانانەی کە لە ئاینی ئیسالم و لە‬ ‫ئاینەکاندا بەگشتی هەن کە لەڕوی‬ ‫بنەماییەوە دەکـــرێ ســودیــان لێ‬ ‫ببینرێ و بەکاربهێنرێن لە دەزگاو‬ ‫پرۆسەیەکی پێشکەوتودا‪ ،‬نەکو تەنها‬ ‫بەو شێوازە تەقلیدییەی کە هەیە و‬ ‫تەنها لەالیەن پیاوانی ئاینییەوە‬ ‫قۆرخکراوە و زۆرجــار خۆیان لێی‬ ‫سودمەندن‪ .‬بەاڵم وەکو چەمکێکی‬ ‫ئاینی و ئابوریی تەقلیدی‪ ،‬قەت‬ ‫لە ئاست ئەو بانگەشانەدا نییە کە‬ ‫ئەمڕۆ بۆی دەکرێ‪ ،‬هەرچەند دەکرێ‬ ‫وەکــو کەرەستەیەکی تەقلیدی لە‬ ‫قۆنا‌غی ئەمڕۆدا سودی لێببینرێ‬ ‫بۆ هەڵگرتنی بەشێکی بچوک لەو‬ ‫هەمو قورساییەی کەوتۆتە سەرشانی‬ ‫چینی زۆرینە کە بێدەرامەتن‪ .‬بۆیە‬ ‫چارەی سەرەکی لە سیستمی زەکاتدا‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە نە لە مێژوی خۆیدا ئەو‬ ‫ئەرکەی ئەنجامداوە‪ ،‬نە لە ئەمڕۆشدا‬ ‫دەتوانێ‪ ،‬بەڵکو سیستمێکی باجیی‬ ‫پێشکەوتو دەتوانێ بەشێکی فراوان‬ ‫لــە بەدەزگاییکردنی حکومەت و‬ ‫هاوسەنگییەکی بــەرچــاو لەنێوان‬ ‫هەژار و دەوڵەمەنداندا فەراهەمبێنێ‬ ‫و ئاستی کەمی ژیانی کەرامەتدارانە و‬ ‫خزمەتگوزارییەکان بخاتە بەردەست‪.‬‬

‫ژمارە (‪)345‬دوشەممە ‪2017/6/12‬‬

‫‪2‬‬

‫خوێندەواری و نەخوێندەواريی‬ ‫پەیامبەری ئیسالم‬ ‫ئامادەکردن و نووسین‪:‬‬ ‫هیوا محەمەد حەمەعەلی‬ ‫بەختیار حسێن ئەحمەد‬

‫کە تــەواوی جووەکان و مەسیحییەکان‬ ‫خوێندەوار بن‪ ،‬بەڵکو مانای ئەوە بووە‬ ‫کتێبیان الی خواوە بۆ هاتووە(‪.)٣‬‬

‫“اقرأ” و “ما أنا بقارئ”‬

‫لە تەونی خەیاڵی خۆیدا دەیانچێنێت‪ ،‬يان‬ ‫دەیانبینێت و دەیانبیستێت(‪ .)٦‬تەنانەت‬ ‫(ئیبن عەبباس) لە زمانی موحەممەدەوە‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئــەوەی لە پێغەمبەرانە؛ ئەو‬ ‫کەسەیەکە گوێی لە دەنگێک بێت بەبێ‬ ‫ئەوەی قسەکەرەکە ببینێت‪ .‬کە بێ گومان‬ ‫ئەوەی بیستوویەتی؛ ئەو دەنگی ناخ و‬ ‫ویژدانەیە کە پێغەمبەر وەکو ئەزموونێکی‬ ‫زیندوو لە ناخی خۆیدا لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دواوە‪ .‬ئیتر لێکدانەوەی بە کەسێتییەکی‬ ‫وەکو جەبرەئیل؛ لێکدانەوەیەتین بەپێی‬ ‫بیروباوەڕێک‪.‬‬

‫بەڵگەی دووەم‪ :‬لەسەر خوێندەواریی‬ ‫‪2/1‬‬ ‫موحەمەد لە سورەتی “العلق”دایە کە‬ ‫ِاس ِم َربِّ َ‬ ‫��ك الَّذِي‬ ‫ئــەم لێکۆڵینەوەیە بە شێوەیەکی قورئان دەڵێت‪“ :‬ا ْق�� َر ْأ ب ْ‬ ‫َخ�� َل��قَ ”(‪ .)٤‬ســەرەتــا؛ بــیــروڕای ئــازادی‬ ‫سەرەکی خوێندنەوە و بەدواداچونە ئێمە ئەوەیە کە “وەحی”ی موحەمەدی‬ ‫بۆ لێکۆڵینەوەیەکی پێشتری توێژەر ئەزموونێکی تایبەتی خــۆی بــووە کە‬ ‫(ســەروەر پێنجوێنی) بە نــاوی «ئایا لێکدانەوەی بەوەی سەرچاوەیەکی خوایی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئیسالم خوێنده‌وار بوه‌؟ ئایا هەیە تەنها بەپێی باوەڕە ئیسالمیەکەیە‪،‬‬ ‫موحەممەدی بازرگان‬ ‫قورئان زاده‌ی خوێنده‌واریه‌؟»‪ ،‬کە بۆ بەڵکو واقیعی ئەزموونەکەی ئەوەیە‬ ‫بــەڵــگــەی ســێــیــەم‪ :‬خــەدیــجــە پێش‬ ‫یەکەم جار لە هەفتەنامەی (بۆچوون)‪ ،‬مشت‌و‌مڕێکی ناوەکیی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫ساڵی ‪ ،٢٠٠٩‬بە دوو بەش‪ ،‬باڵوبوەتەوە کردووە و ئەو ئەزموونەی لێ پەیدا بوە هاوسەرگیری ژنێکی بازرگان و دونیادیدە‬ ‫کە ناو نراوە “وەحی”‪ ،‬و ئەو کەسەی کە بووە‪ ،‬ناکرێت بازرگان بووبێت و بەو هەموو‬ ‫***‬ ‫دەشێت ئەو بەڵگانەی لەبەر دەستدا بن وەحیی بۆ هێناوە بە ناوی “جەبرەئیل”‪ ،‬دونیادیدەییەوە خوێندەوار نەبووبێت‪.‬‬ ‫بۆ خوێندەواریی موحەمەدی پەیامبەری واتە کەسی دووەمی ناو مشت‌و‌مڕەکەی؛ النی کەم بازرگان پێویستیی بە پرۆسەی‬ ‫ئەمەش لێکدانەوەیەکە بۆ ئەو دەنگەی نوسین “كتابة” و ژمــاردن “حساب” و‬ ‫ئیسالم؛ زیاتر بن لــەو بەڵگانەی بۆ‬ ‫لە ناخی خۆیدا هەستی پێ دەکــات و تۆمارکردن هەیە‪ ،‬گەر بە شێوەیەکی‬ ‫نەخوێندەواریی ناوبراو دەخرێنە ڕوو‪.‬‬ ‫بەشێکە لــەو بــارە سایکۆلۆژییەی کە ســەرەتــایــیــش بــووبــێــت‪ .‬بــێ گــومــان‬ ‫بە‌درێژایی تەمەنی هەیبووە‪ .‬سەرباری هات‌وچووە بازرگانییەکەی کاریگەریی‬ ‫“النبي األمي” و “األميني”‬ ‫ئەوەش ئایا کەسێتیی جەبرەئیل بوونێکی تەواوی بەسەر بیرکردنەوەی موحەمەدەوە‬ ‫بــەڵــگــەی یـــەکـــەم‪ :‬ل ــە ســورەتــی‬ ‫“الجمعة”دا هاتووە‪ ،‬کە خودا لە عەرەب‬ ‫خۆیان پەیامبەرێکی بۆ ناردوون تاوەکو‬ ‫ئایەتەکانی خودا بخوێنێتەوە بەسەریاندا‬ ‫و فێری چاکەکاری و خوێندن و داناییان‬ ‫ُو الَّذِي َب َع َث ِف ُْ‬ ‫ني َر ُس ً‬ ‫ال ِّم ِّي َ‬ ‫ول ِم ْن ُه ْم‬ ‫بکات‪“ :‬ه َ‬ ‫ِّ‬ ‫اب‬ ‫َي ْتلُو َع َل ْي ِه ْم آ َيا ِت ِه َويُ َز ِّكي ِه ْم َويُ َعل ُم ُه ُم الْ ِك َت َ‬ ‫َو ْ ِ‬ ‫ال ْك َم َة َوإ ِْن َكانُوا ِم ْن َق ْب ُل َل ِفي َض َل ٍل‬ ‫(‪)١‬‬ ‫ين” ‪ ،‬لە تەفسیری (قوڕطوبی)‬ ‫ُم�� ِب� ٍ‬ ‫و (ئیبن کەثیر)دا هاتووە کە وشەی‬ ‫“أمــي” لێرەدا بە مانای ئەوە دێت کە‬ ‫ئەڵال پەیامبەرێکی لە خۆیان ناردووە‪،‬‬ ‫واتە پەیامبەرێکی عەرەبی ناردووە کە‬ ‫��ي” |ئوممیی|‬ ‫عەرەب‌زمانە‪ .‬وشەی “ُْأ ِّم ّ‬ ‫یش پێشتر “أممي” |ئومەمیی| بووە‪ ،‬کە‬ ‫لە بنەڕەتدا چەمێکی یەهودیە بە مانای‬ ‫نایەکتاپەرست و نایەهودی‪ ،‬و بەتایبەتی‬ ‫عـــەرەب دەگــرێــتــەوە لــە چوارچێوەی‬ ‫نیمچەدورگەی عەرەبیدا‪.‬‬ ‫وشەی “أم��ي”‪ ،‬بنەڕەتەکەی بەپێی‬ ‫لێکۆڵینەوەکەی سەروەر پێنجوێنی‪ ،‬کە سەرەتا لە دو‪-‬هەفتەنامەی (بۆچوون)‪ ،‬ژمارە‬ ‫بیروڕایەک لە عەرەبیدا “أممي”ـە‪ ،‬یان ـ‬ ‫بەپێی بیروڕایەکی تر “عەممەمای”یە لە‬ ‫زمانی ئارامیدا‪ ،‬لە ئەدەبیاتی یەهودی‪-‬‬ ‫بەرجەستەی هەبوە یان کەسێتییەکی هەبووە‪ ،‬چونکە بازرگانی دەبێتە هۆی‬ ‫مەسیحیدا بە کەسێک وتراوە کە بنەچەی گریمانەیی نــاو بیروباوەڕێکە؛ هێشتا چاوکرانەوە و وریابوونەوەی مرۆڤ‪ ،‬بە‬ ‫یەهودی نیە‪ .‬لە کەلەپووری «تەفسیر»ی ناکرێت ئەڵاڵ ئاگاداری ئەوە نەبووبێت هــۆی گــەڕان و دەرچ ــوون لە مەککە و‬ ‫ئیسالمییشدا هاتووە کە “أمي” بە واتای کە موحەمەد نەخوێندەوارە و داوای تێکەاڵوی لەگەڵ خەڵکی جۆراوجۆردا‪ .‬کە‬ ‫نەخوێندەوارە‪ ،‬یان بەگشتی بە واتای خوێندنەوەی لێ بکات‪ .‬ئەمە بە ڕای ئێمە ئەمانە هەموویان مرۆڤ لە کوێرەوەری‬ ‫نــەزان و هەڵگری جەهلی مەعریفی‪ .‬هیچ حیکمەتێکی تێدا نیە و نالۆژیکیشە‪ .‬و ئاسۆتەسکی و “جمود” دەردەکــەن و‬ ‫لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە وشەی‬ ‫لە “خمتصر ال��س�يرة” دا دەربـــارەی دەیانخەنە سەر بیرکردنەوە و تێڕامان و‬ ‫“أم��ي” بە مانای نەخوێندەوار نایەت جۆرەکانی «وەحــی» هاتوە کە چۆن بەراوردکاری لە نێوان شوێن و خەڵک و‬ ‫لە ئایەتەکەی ســــەرەوەدا‪ ،‬هەروەکو وەحی بۆ پێغەمبەر هاتوە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬جار‪ -‬هۆز و ئایین و بیروباوەڕی جۆراوجۆر‪ ،‬لە‬ ‫بەستنەوەی بە وشەی “الکتاب”ـەوە لە جار وەک دەنگە‪-‬دەنگی زەنگ بۆم دێت‪ ،‬ئاکامدا دەبێتە هۆی فێربوون و وەرگرتن‬ ‫دەقەکاندا ئەوە ناگەیەنێت کە مانای دەروونــم زۆر گران دەکات‪ ،‬لە الیەکەوە و هەڵبژاردنی بــیــروڕا(‪ .)٧‬ئەمە جگە‬ ‫نەخوێندنەوەی هەر نووسراوێک بدات ئاگام لە خۆم نیە و لە الیەکی دیکەشەوە لەوەی ناوبراو لە گەشتە بازرگانییەکانیدا‬ ‫بەڵکوو لێرەدا “الکتاب” بە واتای کتێبی دەزانم چی دەڵێت و وەریدەگرم‪ ،‬جار‪ -‬دەچووە شام و لەوێ چاوی بە زانایانی‬ ‫جاریش وەک پیاوێکی خاوەن توانا دێت جولەکە و ڕاهیبە مەسیحیەکان کەوتووە و‬ ‫ئایینیی وەکو «تەوڕات»ـە بۆیە “أمي”‬ ‫و قسەم لەگەڵ دەکات و منیش گفت‌وگۆ گوێی لێ گرتوون‪ ،‬لە کاتی گەڕانەوەشیدا‬ ‫کتێبیش‬ ‫ئەگەر واتــای نەشارەزایی لە‬ ‫(‪)٥‬‬ ‫و قسەکانی وەردەگرم ‪ .‬بێ گومان ئەم بۆ حیجاز بە خاکی (ثەموود) و (عاد)دا‬ ‫(‪)٨‬‬ ‫بــدات؛ مەبەست کتێبی ئایینیە نەک دۆخەی موحەمەد باسی دەکات؛ پسپۆڕانی تێپەڕیوە ‪.‬‬ ‫هەر نووسراوێک بەڕەهایی‪ .‬خۆ ئەگەر دەروونناسی و دەرمارناسی خوێندنەوەی‬ ‫ئــەم وشــەیــە بــە مــانــای نەخوێندەوار زانستییان بۆ کــردووە و هۆکارەکانی‬ ‫موحەممەدی عەوداڵ بەدوای‬ ‫بهاتایە؛ ئەوا مانای ئایەتەکە دەگۆڕێت ئەم بارودۆخە دەماریانە و ئەم جۆرە‬ ‫مەعریفەی ئایینیدا‬ ‫و دەبوو بوترایە خودا پەیامبەرێکی لە هەڵچوونانەیان لە ڕووی زانستییەوە‬ ‫هەروەها ناکرێت چاوپۆشی لەوە بکرێت‬ ‫نێو نەخوێندەوارەکاندا ڕەوانە کردووە‪،‬‬ ‫(‪ )٢‬دیاری‌کردووە و لە نێو پۆلێنی حاڵەتە کە موحەمەد خۆیشی مرۆڤێک بووە حەزی‬ ‫کە ئەوەش پێچەوانەی ڕاستییەکەیە ‪ .‬دەروونییە تایبەتەکان ناساندویانە‪ ،‬کە بە زانینی زۆر بووە‪ .‬ئەمە ئەوەیە کە پێی‬ ‫لەبەر ئەوە کاتێک بە خەڵکی مەککە یان عەرەبی پێی دەگوترێت “هلوسة بصرية” دەوترێت مرۆڤی “فضولي”‪ .‬ئــارەزووی‬ ‫عــەرەب بەگشتی وتــراوە “أميون”؛ بە و “هلوسة مسعية”‪ ،‬واتە کەسەکە لە نێو کــردووە هــەواڵ و زانیاریی کەلەپووری‬ ‫واتای ئەوەیە خاوەن پەرتووک و نامەی مێشکیدا کەسانێک دەبینێت و گوێی لە یەهودی و مەسیحی بزانێت‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫“ئاسمانی” نین‪ ،‬نەک نەخوێندەوار بن‪ ،‬دەنگیان دەبێت بێ ئەوەی لە واقیعدا ئەم هەمیشە مشت‌ومڕی لەگەڵ کــردوون و‬ ‫هەروەکو چۆن بە مەسیحی و جولەکەکان کەسانە بوونیان هەبێت‪ ،‬کە وەک ڕوخسار دواندوونی‪ .‬ئەمە جگە لەوەی موحەممەد‬ ‫وتراوە “أهل الكتاب” واتە خاوەن کتێب و و دەنگی ڕاستەقینە هەژماریان دەکات‪ .‬خــۆی توانای گوێ‌گرتن و لەبەرکردنی‬ ‫نامەکان‪ ،‬کە ئەوەش بەو مانایە نەهاتووە ئەم وێنە و دەنگانە نە لە ڕاستیدا و نە زۆر بەهێز بــووە‪ ،‬گوێی لە جووەکان‬ ‫لە واقیعدا بوونیان نیە‪ ،‬کەسی نەخۆش و مەسیحیەکانی دەوری دەگــرت و لە‬

‫مێشکیدا وتەکانیانی هەڵ‌دەگرت و گلی‬ ‫دەدانــەوە‪ .‬بۆ نمونە طهبەری لە زمانی‬ ‫(سويد بن الصامت)ـەوە دەگێڕێتەوە‪:‬‬ ‫کاتێک ئەم کەسە چیرۆکی لوقمانی حەکیم‬ ‫یان ئە‌‌حیقار (أحيقار)(‪)٩‬ی ال بووە [کە‬ ‫“ئە‌‌حیقار” نــاوە ڕەسەنەکەیەتی‪ ،‬الی‬ ‫یەهود و مەسیحیەکان و لە کەلەپووری‬ ‫ئارامی و سوریانیدا‪ ،‬لە کتێبی “میدراش‬ ‫ڕەببا”ی یەهودیدا]‪ ،‬موحەممەد داوا لەم‬ ‫کەسە دەکات ناوەڕۆکی چیرۆکەکەی بۆ‬ ‫بگێڕێتەوە‪ .‬لێرەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە‬ ‫کــە مــوحــەمــمــەد لــە ڕێــگــەی کەسانی‬ ‫دەوروبــەریــیــەوە ڕۆشنبیرییەکی باشی‬ ‫لەسەر ڕووداوەکــان و چیرۆکە کۆنەکان‬ ‫وەرگــرتــووە(‪ .)١٠‬جگە لــەوەش طهبەری‬ ‫دەڵێت‪“ :‬هــۆزی به‌نو حه‌ضـڕه‌می دوو‬ ‫کۆیلەیان هەبوو (جەبڕ) و (یەساڕ)‪ ،‬کە‬ ‫بە زمانی خۆیان تەوڕاتیان دەخوێندەوە‪،‬‬ ‫پەیامبەری ئیسالم دەچــووە الیان گوێی‬ ‫لێ دەگرتن‪ .‬هەروەها (الضحاك) دەڵێت‪:‬‬ ‫پــەیــامــبــەری ئیسالم هەمیشە لەگەڵ‬ ‫سەلمانی فارسی دادەنیشت و چیرۆکی‬ ‫لێوە فێر دەبوو(‪ .)١١‬ئیبن ئیسحاق ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫پێم گه‌یشتوه‌ كه‌ پێغه‌مبه‌ر زۆر جار الی‬

‫(‪ ،٢٠٠٩/٨/١٧ ،)٤٩‬باڵوبوەتەوە‬ ‫ته‌پۆڵكه‌ی مـــه‌ڕوه‌ لــه‌الی كۆیله‌یه‌كی‬ ‫مه‌سیحی داده‌نیشت كه‌ ناوی “جه‌بر” بوو‪،‬‬ ‫كۆیله‌ی به‌نو به‌یاضه‌ی حه‌ضـڕه‌می(‪،)١٢‬‬ ‫جا هه‌ندێكیان ده‌ڵێن ناوی “به‌لعام” بووه‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێكی تریشیان ده‌ڵێن دوو كۆیله‌ بوون‬ ‫به‌ ناوی “یه‌سار” و “جه‌بر”‪ .‬به‌اڵم زۆربه‌یان‬ ‫ده‌ڵێن ئه‌و كه‌سه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ڕۆمی بووه‌‪،‬‬ ‫گێڕانه‌وه‌یه‌كیش ده‌رباره‌ی هه‌ردوو یه‌سار‬ ‫و جه‌بر ده‌ڵێت‪“ :‬كتێبێكیان به‌ زمانی‬ ‫خۆیان ده‌خوێنده‌وه‌ و پێغه‌مبه‌ریش الیان‬ ‫داده‌نیشت و گوێی لێ ده‌گرتن”(‪ .)١٣‬لە‬ ‫گێڕانەوەیەکی تــردا هاتووە کۆیلەیەکی‬ ‫عەجەمی بووە کە کۆیلەی کەسێک بووە‬ ‫بە نــاوی “اب��ن احلضرمي”‪ ،‬و بە زمانى‬ ‫عيبرى قسەى كـــردووە‪ ،‬یــان کەسێک‬ ‫بوە پێيان گوتووە “أبو فكيهة”‪ ،‬کاتیک‬ ‫بێباوەڕەکان بینیویانە لەگەڵ موحەممەددا؛‬ ‫گوتوویانە ئەوە موحەممەد فێر دەکات‪.‬‬ ‫گێڕانەوەیەکانی تر وای دەگێڕنەوە کە‬ ‫موحەممەد الی مەسیحییەکی گەنجەوە‬ ‫دادەنیشت الی تەپۆڵکەی م ــەڕوە‪ ،‬بە‬ ‫نــاوی “جــەبــر”‪ ،‬ئــەویــش کۆیلەی “ابــن‬ ‫احلضرمي”ـەکە بوو‪ ،‬هەروەها بە کۆیلەی‬ ‫بەنو حه‌ضـڕه‌می “بنو احلضرمي”ـیش‬ ‫ناوی دەبرا‪ .‬وا باو بوو دەیانگوت‪ :‬ئەوەی‬ ‫موحەممەد فێر دەکات؛ جەبری کۆیلەی‬ ‫ئیبن ئەلحه‌ضـڕه‌میە‪ .‬موجاهید دەگێڕیتەوە‬ ‫جەبر بیزەنتی بوو لە ئەهلی کیتاب بوو‪،‬‬ ‫واتە مەسیحی بوو‪ ،‬کە بە زمانی ئارامی‪،‬‬ ‫یان بە زمانی ڕۆمی قسەی کــردووە‪ ،‬کە‬ ‫مەبەستی یۆنانییە‪ .‬حەسەنی بەصرییش‬

‫دەڵێت‪ :‬کۆیلەکەی ئیبن ئەلحه‌ضـڕه‌می‬ ‫پێش ئيسالم كاهين بـــووە‪ ،‬طهلحەی‬ ‫کوڕی زوبەیریش دەگێڕێتەوە چەندین جار‬ ‫جەبر عائیشەی بینیوە‪ ،‬قوڕەیشیەکانیش‬ ‫دەیانوت‪ :‬عائیشەی فێر کردووە ئەویش‬ ‫موحەمەدی فێر کــردووە(‪ .)١٤‬کاتێكیش‬ ‫خەڵکی مه‌ككه‌ گوتویانه‌ ئه‌و مه‌سیحیه‌‬ ‫موحه‌ممه‌د فێر ده‌كــات؛ قورئان وه‌اڵمی‬ ‫داوه‌تــه‌وه‌ ب ـه‌وه‌ی كه‌ زمانی ئه‌و كه‌سه‌‬ ‫عه‌ره‌بی نیه‌ و ئه‌م قورئانه‌ش به‌ زمانێكی‬ ‫عه‌ره‌بیی ڕه‌وان ـه‌‪“ :‬لِ َس ُ‬ ‫ان الَّ��ذِي يُ ْل ِحدُونَ‬ ‫ٌ (‪)١٥‬‬ ‫ِإ َل ْي ِه َأ ْع َج ِم ٌّي َو َه َذا لِ َسا ٌن َع َرب ٌِّي ُم ِبني”‬ ‫ك ـه‌ ئــه‌م وه‌اڵمــــه‌ش س ـه‌رك ـه‌وتــوو نیه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ مه‌به‌سته‌كه‌ ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ ده‌ق و‬ ‫ده‌سته‌واژه‌كانی قورئان له‌و ئاسنگه‌ره‌‬ ‫مه‌سیحیه‌ وه‌رگیرابن‪ ،‬به‌ڵكو مه‌به‌سته‌كه‌‬ ‫ته‌نها هه‌ندێك بیرۆكه‌ و چیرۆكه‌ كه‌ ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ بێ گومان ئه‌وه‌نده‌ عه‌ره‌بی فێر بوه‌‬ ‫كه‌ بتوانێت به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان بۆ‬ ‫موحه‌ممه‌دی بگێڕێته‌وه‌(‪.)١٦‬‬ ‫وەک ئــەوەی زانــراوە لەو قۆناغەشدا‬ ‫کتێبی پیرۆزی یەهودییەکان تەنانەت یەک‬ ‫کتێب “سفر”یشی وەرنەگێڕدراوەتە سەر‬ ‫زمانی عەرەبی‪ ،‬ئەمەش ئەوە پشتڕاست‬

‫دەمرێت موحەمەد زۆر دڵتەنگ دەبێت(‪.)١٨‬‬ ‫هەروەها پێویستە ئەوەش بزانرێت کە‬ ‫شیعری جاهیلی‪ ،‬واتە شیعری عەرەبیی‬ ‫پــێــش ئــیــســام‪ ،‬ئــەمــیــش کــاریــگــەریــی‬ ‫لــەســەر بــیــری مــوحــەمــەد هــەبــوە کە‬ ‫ئەمەش شوێنەواری بە قورئانەوە دیارە‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش شيعرەکانی ئومەییەی کوڕی‬ ‫ئەبوصصهلت (أمية ابن أبي الصلت)‪ ،‬کە‬ ‫هەندێک لە توێژەران بە سەرچاوەیەکی‬ ‫تری هەندێک لە بیرۆکەکانی موحەممەد و‬ ‫قورئانەکەی دادەنێن‪ ،‬تەنانەت موحەممەد‬ ‫شیعرەکانی ئومەییەی بە سەرچاوەیەکی‬ ‫باش و پاک زانیوە و ستایشی کردووە(‪.)١٩‬‬ ‫هــەروەهــا سەرچاوەکان ئاماژە بەوە‬ ‫دەکەن کە زەیدی کوڕی ثابیت بە داوای‬ ‫پێغەمبەر هەر لە مەدینە (یەثریب) فێری‬ ‫زمانی یەهود (عیبری‪ ،‬یانی ئاڕامی و‬ ‫سوریانی) ببێت‪ .‬لە ڕیوایەتێکدا هاتووە‬ ‫کە موحەمەد فەرمانی بە زەید کردووە‬ ‫تاوەکو فێری زمانی عیبری یان ئارامی یان‬ ‫سوریانی ببێت‪ ،‬تەنانەت ئیبن مەسعود‬ ‫زەیـــدی بــە یــەهــودی نــاوبــردوە چونکە‬ ‫وەک یەهودییەکان قژی کــردووە بە دوو‬ ‫پەلکە(‪.)٢٠‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬سورة اجلمعة‪.٢ :‬‬ ‫(‪ )٢‬جواد علي‪ ،‬املفصل يف تأريخ العرب‬ ‫قبل اإلسالم‪ .‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪.٥٦٧ .‬‬ ‫(‪ )٣‬معروف الرصايف‪ ،‬كتاب الشخصية‬ ‫احملمدية‪ ،‬أملانيا‪ :‬منشورات اجلمل‪.٢٠٠٢ .‬‬ ‫ص‪.١٦٦ .‬‬ ‫(‪ )٤‬سورة العلق‪.١ :‬‬ ‫(‪ )٥‬حممد بن عبد الوهاب‪ ،‬خمتصر السرية‪.‬‬ ‫ص‌ص‪.٧٧ ،٧٦ .‬‬ ‫(‪ )٦‬بۆ زانیاريی زیاتر بڕوانە‪ :‬برنامج‬ ‫صندوق اإلسالم‪ ،‬احللقة (‪ ،)٥‬بعنوان‪ :‬نقطة‬ ‫حتول يف حياة حممد‪.‬‬ ‫(‪ )٧‬ئارام ڕەشید‪ ،‬جەهالەتی ئیسالم و‬ ‫دنیای هاوچەرخ‪ .‬ل‪.١٤٣ .‬‬ ‫(‪ )٨‬كامل النجار‪ ،‬قراءة نقدية لالسالم‪،‬‬ ‫ص‪.٣٩ .‬‬ ‫(‪ )٩‬ئەحیقاڕ “أحيقار” ناوى حەکیمێکە‬ ‫لــە ســەردەمــی ئاشوورییەکاندا ژیــاوە‪،‬‬ ‫چیرۆکی (لوقمانی حەکیم) لە ژیانی ئەم‬ ‫کەسەوە وەرگیراوە‪ ،‬چونکە چیرۆکی هەمان‬ ‫ڕووداوگەلی نێو ژیانی لوقمانی حەکیمی‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫(‪ )١٠‬بۆ زانياریى زياتر لەسەر ئەم بابەتە؛‬ ‫بڕوانە‪ :‬حامد عبد الصمد‪ ،‬برنامج صندوق‬ ‫اإلسالم‪ ،‬احللقة (‪ )٣٣‬بعنوان “مصادر قصة‬ ‫القرآن” مع الباحث حممد مسيح‪.‬‬ ‫(‪ )١١‬كامل النجار‪ ،‬مرجع سابق‪ ،‬ص‪.٤٠‬‬ ‫(‪ )١٢‬بڕوانه‌‪ :‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬طه عبد ال��رؤوف سعد‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫اجليل‪ ١٤١١ .‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.٢٣٨ .‬‬ ‫(‪ )١٣‬بڕوانه‌‪ :‬الطربي‪ ،‬جامع البيان يف تأويل‬ ‫القرآن‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد حممد شاكر‪ .‬مؤسسة‬ ‫الرسالة‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠٠ ،‬ج��ـ‪،١٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.٣٠٠-٢٩٨ .‬‬ ‫(‪ )١٤‬جربئيل سعيد سعيد رينولدز‪،‬‬ ‫القرآن يف حميطه التارخيي‪ ،‬ترمجة‪ :‬سعد اهلل‬ ‫السعيدي‪ .‬بريوت‪-‬بغداد‪ :‬منشورات اجلمل‪.‬‬ ‫‪ .٢٠١٢‬ص‪.١٤٦ .‬‬ ‫(‪ )١٥‬سور‌ة النحل‪.١٠٣ :‬‬ ‫(‪ )١٦‬بڕوانە‪ :‬س ـه‌روه‌ر پێنجوێنی‪ ،‬ئایا‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئیسالم خوێنده‌وار بووە؟ ئایا‬ ‫قورئان زاده‌ی خوێنده‌واریه‌؟ بەشی یەکەم‪.‬‬ ‫دو‪-‬هەفتەنامەی (بــۆچــوون)‪ ،‬ژ‪،)٤٩( .‬‬ ‫‪ .٢٠٠٩/٨/١٧‬ل‪ .٩ .‬ئێستەش لە بلۆگی‬ ‫نوسەردا لەبەر دەستە‪:‬‬

‫دەکاتەوە کە موحەمەد زیاتر لە ڕێگەی‬ ‫دەمی “شەفەهی”یەوە چیرۆکی پێشینە‬ ‫ئاینییەکانی بیستووە‪ .‬لێرەوە دەردەکەوێت‬ ‫قورئان پەیوەندییەکی جەوهەریی لەگەڵ‬ ‫کتێبی تەفسیری تـــەوڕات و بەگشتی‬ ‫پــەیــمــانــی کـــۆن‪ ،‬کــە پــێــی دەوتــرێــت‬ ‫“مــیــدراش”‪ ،‬وەکــوو “میدراش ڕەبــا”‪ ،‬و‬ ‫لەگەڵ دەقە ئەپۆکریفاییەکان هەیە‪ .‬ئیتر‬ ‫تــەواوی چیرۆکە بنەڕەتییەکانی قورئان‬ ‫گــەر بە شێوەی دەمــاودەمــیــش بوبێت‬ ‫و دوای گواستنەوەیشیان بوبێت بە‬ ‫زمانی عەرەبی زمانی دایکی موحەممەد؛‬ ‫گەیشتوونەتە ئــەو ژینگەی ئایینیەی‬ ‫ناوبراوی تێدا هەڵ‌کەوتوە‪ ،‬بۆیە هەموو‬ ‫نیشانە سەرەتاییەکان ئەوە دەردەخەن کە‬ ‫موحەمەد لە ڕێگەی کۆمەڵێک لە سەحابە‬ ‫پێشینەکانەوە پەیوەندییەکی باشی‬ ‫لەگەڵ مەسیحییەکان و کڵێسای سوریانی‬ ‫هەبووە(‪.)١٧‬‬ ‫(وەڕەقــەی کوڕی نەوفەل)یش یەکێک‬ ‫‪sarwar-penjweni.blogspot.com‬‬ ‫بووە لەو کەسە بیر فراوان و زیرەکانەی‬ ‫(‪ )١٧‬جربئيل سعيد رينولدز‪ ،‬مرجع سابق‪،‬‬ ‫کاریگەریی دیاریان لەسەر بیری ئایینیی ص‌ص‪.١٧٤ ،١١٧ .‬‬ ‫موحەمەد هەبووە‪ .‬وەڕەقــە کە ئامۆزای‬ ‫(‪ )١٨‬ابن هشام‪ ،‬السرية النبوية‪ ،‬حتقيق‪:‬‬ ‫خەدیجەی هــاوســەری موحەمەد بــووە؛ مصطفى السقا‪ ،‬إبراهيم األبياري‪ ،‬عبد احلفيظ‬ ‫شارەزاییەکی باشی لە کتێبی پیرۆزی الشليب‪ .‬ص‌ص‪١٥٨ ،١٥٧ .‬؛ جربئيل سعيد‬ ‫مەسیحی و یەهودییەکان هەبووە‪ ،‬وەرەقە رينولدز‪ ،‬مرجع سابق‪ .‬ص‪.١٤٧ .‬‬ ‫(‪ )١٩‬دائرة املعارف اإلسالمية‪ .‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪.‬‬ ‫پێشتر جولەکە بــووە و دواتــر بووەتە‬ ‫مەسیحی‪ ،‬کە بە هۆی خزمایەتییەکەی ‪.١٢٠٣‬‬ ‫(‪ )٢٠‬جربئيل سعيد رينولدز‪ ،‬مرجع سابق‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەدیجە‪ ،‬وەڕەقــە و موحەممەد‬ ‫یەکتریان ناسیوە و تێکەاڵوی لەنێوانیان ص‌ص‪.‬‬ ‫دروســت بــووە‪ .‬دەوترێت کاتێک وەڕەقە‬

‫ژمارە (‪)345‬دوشەممە ‪2017/6/12‬‬

‫‪3‬‬

‫جورئه‌تى ساده‌ى بڕياردان‬ ‫(ئه‌و شته‌ى كه‌ پێویستە چه‌پ له‌ «تاچه‌ر»ه‌وه‌ فێرى ببێت)‬

‫سالڤۆى ژيژەك‬ ‫و‪ .‬وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫وينستۆن چـه‌رچــڵ لـه‌ دوا الپه‌ڕه‌كانى‬ ‫كتێب ‌ه گرنگ و له‌بيرنه‌كراوه‌كه‌يدا به‌ناوى‬ ‫(جه‌نگى جيهانيى دووه‌م)(‪ ،)1‬بير ل ‌ه‬ ‫لوغزى بڕياردانى سه‌ربازى ده‌كاته‌وه‪ :‬دواى‬ ‫ئه‌وه‌ى پسپۆڕانى(ئابورى‪ ،‬و شيكه‌ره‌و‌ه‬ ‫سه‌ربازييه‌كان‪ ،‬ده‌روونناسان‪ ،‬كه‌شناسان)‬ ‫شيكردنه‌وه‌كه‌ى خۆيان خسته‌ڕوو‪ ،‬ئيدى‬ ‫ئه‌ركى ي ـه‌ك كه‌س ‌ه كه‌ بێتو بڕيارێكى‬ ‫ساد‌ه و [هاوكات‌] قورس بدات‪ ،‬ئه‌ويش‬ ‫له‌و ڕووه‌و‌ه ك ‌ه ئه‌م هه‌موو‌ه شيكردنه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫بگۆڕێت بۆ «به‌ڵێ» يان «نه‌خێر»ێكى‬ ‫ساده‌‪« .‬ده‌بێت په‌الماربده‌ين‪ ،‬ده‌بێت دان‬ ‫ب ‌ه خۆماندا بگرين‪ ،»...‬ئه‌و ژێسته‌ى ك ‌ه‬ ‫ناتوانێت هه‌مووكات ته‌واو عه‌قاڵنى و لۆژيكى‬ ‫بێت‪ ،‬تايبه‌ت ‌ه به‌ كه‌سى سه‌ركرده‌(‪ .‌)2‬ئيشى‬ ‫كه‌سانى شــاره‌زا ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه دۆخه‌ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌موو ئاڵۆزييه‌كانيه‌وه‌ پيشانبده‌ن‪ ،‬و‬ ‫ئه‌ركى سه‌ركرده‌ش ئه‌وه‌ي ‌ه ئه‌م ئاڵۆزييان ‌ه‬ ‫ل ‌ه بڕيارێكدا كورت و ساده‌بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌تايبه‌ت ل ‌ه قه‌يران ‌ه قووڵه‌كاندا پێويستمان‬ ‫به‌ سه‌ركرده‌يه‌كه‌‪ .‬ئيشى سه‌ركرد‌ه ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫ده‌ستبداته‌ دابه‌شكردنێكى ڕه‌سه‌ن له‌نێوان‬ ‫ئه‌وانه‌ى ك ‌ه ده‌يانه‌وێت بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ ناو‬ ‫پارامه‌تره‌ كۆنه‌كان و ئه‌وانه‌شى كه‌ ئاگايان‬ ‫له‌ زه‌رووره‌تـــى گۆڕانه‌‪ .‬دابه‌شكردنێكى‬ ‫له‌م جۆره‌‪ ،‬نه‌ك سازشێكى هه‌لپه‌رستانه‌‪،‬‬ ‫تاك ‌ه ڕێگه‌ي ‌ه بۆ گه‌يشت ‌ن ب ‌ه يه‌كێتييه‌كى‬ ‫ڕاسته‌قينه‌‪ .‬ده‌رفـه‌ت بده‌ن با نمونه‌يه‌ك‬ ‫بێنمه‌و‌ه ك ـه‌ دڵــنــيــام كێشه‌ساز نيه‌‪:‬‬ ‫فه‌ڕه‌نسا ل ‌ه ساڵى ‪ .1940‬ته‌نانه‌ت ژاك‬ ‫دوكلو‪ ،‬كه‌سى دووه‌مى حيزبى كۆمۆنيستى‬ ‫فه‌ڕه‌نسا [ى ئه‌وكات]‪ ،‬له‌ گفتوگۆيه‌كى‬ ‫تايبه‌تدا دانــى بــه‌وه‌دا نا ك ‌ه لـه‌و بڕگ ‌ه‬ ‫زه‌مه‌نييه‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه فه‌ڕه‌نسا هه‌ڵبژاردنى‬ ‫ئــازاد به‌ڕێوه‌بچوايه‌ ئـه‌وا مارشاڵ په‌تن‬ ‫‪90%‬ى ده‌نگه‌كانى به‌ده‌ستده‌هێنا‪ .‬كاتێك‬ ‫دوگێل‪ ،‬له‌ كرده‌يه‌كى مێژووييدا‪ ،‬دژى مافى‬ ‫خۆدانه‌ده‌ست(‪ )3‬وه‌ستايه‌و‌ه ده‌رهـه‌ق ب ‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانه‌كان و به‌ره‌نگاريى نواند‪ ،‬بانگه‌شه‌ى‬ ‫ئ ـه‌وه‌ى كــرد ك ‌ه ئ ـه‌و‌ه ته‌نيا ئه‌وه‌(نه‌ك‬ ‫ڕژێمى ‪ ) Vichy‬ك ‌ه قسه‌كه‌رى فه‌ڕه‌نساى‬ ‫ڕاسته‌قينه‌يه‌(قسه‌كه‌رى ئـه‌و فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ڕاسته‌قينه‌يه‌ى كه‌ ببوو‌ه ئه‌مرى واقيع‪،‬‬ ‫نه‌ك ته‌نيا قسه‌كه‌ر و ده‌مڕاستى «زۆرينه‌ى‬ ‫فه‌ڕه‌نسييه‌كان!»‌)‪ .‬ئ ـه‌وه‌ى ئه‌و ده‌يوت‬ ‫له‌قوواڵييدا درووست بوو‪ ،‬گه‌رچى له‌ڕووى‬ ‫ديموكراسيبوونه‌وه‌ نه‌ك هه‌ر شه‌رعيه‌تى‬ ‫نه‌بوو به‌ڵكو به‌ئاشكرا دژى ڕاى زۆرينه‌ى‬ ‫خه‌ڵكى فه‌ڕه‌نساش بوو‪.‬‬ ‫مـــارگـــرێـــت تــــــاچــــــه‌ر(‪Margaret‬‬ ‫‪ )Thatcher‬ئ ـه‌و ژن ـه‌ى ك ‌ه هه‌رگيز‬

‫پاشه‌كشه‌ى له‌ قسه‌ى خــۆى نه‌ده‌كرد‪،‬‬ ‫س ـه‌ركــرد‌ه و فه‌رمانده‌رێكى ل ـه‌م جۆر‌ه‬ ‫بوو‪ .‬پێداگريى له‌سه‌ر بڕياره‌كه‌ى ده‌كرد‬ ‫كه‌ سه‌ره‌تا شێتان ‌ه ده‌رده‌كه‌وت و پاشان‬ ‫هێدى‌هێدى شێتييه‌ تاقانه‌كه‌ى خۆى‬ ‫ده‌گۆڕى بۆ نۆرم و ڕێسايه‌ك [ك ‌ه هه‌موان]‬ ‫قبوڵيانده‌كرد‪ .‬كاتێك له‌باره‌ى گه‌وره‌ترين‬ ‫ده‌سكه‌وتيه‌و‌ه پرسيارى لێكرا‪ ،‬يه‌كسه‌ر‬ ‫(‪)4‬‬ ‫وه‌اڵميدايه‌وه‌‪« :‬حيزبى كرێكارى نوێ»‬ ‫خۆ ڕاستيده‌كرد‪ ،‬سه‌ركه‌وتنه‌كه‌ى له‌وه‌دا‬ ‫بوو ك ‌ه ته‌نانه‌ت دوژمن ‌ه سياسييه‌كانيشى‬ ‫پره‌نسيپ ‌ه بنه‌ڕه‌تييه‌كانى سياسه‌ت ‌ه‬ ‫ئــابــوريــي ـه‌ك ـه‌ى ئــه‌ويــان قــبــوڵــده‌كــرد‪:‬‬ ‫سه‌ركه‌وتنى ڕاسته‌قينه‌‪ ،‬سه‌ركه‌وتن ني ‌ه‬ ‫به‌سه‌ر دوژمندا‪ ،‬به‌ڵكو سه‌ركه‌وتن ئه‌وكات ‌ه‬ ‫ڕووده‌دات ك ‌ه ته‌نانه‌ت خــودى دوژمــن‬ ‫زمانه‌كه‌ى تۆ به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬به‌جۆرێك ك ‌ه‬ ‫ئايديا و بيروباوه‌ڕه‌كانى تۆ بونيادى كۆى‬ ‫شه‌ڕه‌ك ‌ه پێكبێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ چى شتێك له‌ ميراته‌كه‌ى تاچه‌ر‬ ‫ماوه‌ته‌وه‌؟ هه‌يمه‌نه‌ى نيوليبراڵ به‌ئاشكرا‬ ‫ڕوو ل ‌ه فه‌وتان و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌يه‌‪ -‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫تــاچ ـه‌ر تاك ‌ه تاچه‌ريستى ڕاسته‌قين ‌ه‬ ‫بووبێت‪ ،‬ئه‌و هه‌ر به‌ڕاستى بڕواى ب ‌ه ئايديا‬ ‫و بۆچوونه‌كانى خۆى بوو‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫نيوليبراڵيزمه‌كه‌ى ئـه‌مــڕۆ‪( ،‬ب ـ ‌ه وته‌ى‬ ‫ماركس) «ته‌نيا واهه‌ستده‌كات باوه‌ڕى‬ ‫به‌ خۆيه‌تى و چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌شى هه‌ي ‌ه‬ ‫جيهان باوه‌ڕێكى له‌م جۆره‌ى هه‌بێت»‪.‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫به‌كورتييه‌كه‌ى‪ ،‬ئه‌مڕۆ سـه‌گــبــاوه‌ڕى‬ ‫بۆته‌ مۆده‌‪ .‬نوكت ‌ه بێڕه‌حمه‌كه‌ى ئێرنيست‬ ‫ليوبيچ‪ ،‬واته‌ «بوون يان نه‌بوون» بێننه‌و‌ه‬ ‫بيرى خۆتان‪ :‬كاتێك له‌باره‌ى كه‌مپه‌كانى‬ ‫كــارى زۆره‌ملێى ئه‌ڵمان ل ‌ه پۆڵه‌نداى‬ ‫داگيركراوادا پرسيارى لێكرا‪ ،‬ئيرنهارت‬ ‫واتـــه‌ ئ ـه‌فــس ـه‌ره‌ نــازيــيـه‌كـه‌ بــه‌م جــۆر‌ه‬ ‫وه‌اڵميدايه‌وه‌‪« :‬ئێمه‌ چاودێرى ده‌كه‌ين‪ ،‬و‬ ‫پۆڵه‌ندييه‌كانيش كه‌مپ ده‌كه‌نه‌وه»‪.‬‬ ‫ت ســــه‌بــــاره‌ت ب ‌ه‬ ‫ئـــايـــا هـــه‌مـــان شـــ ‌‬ ‫مايه‌پووچبوونى كۆمپانياى ئينرۆن(‪)6‬يش‬ ‫هه‌ر ڕاست ده‌رناچێت(هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ كــۆى داڕووخــان ـه‌ داراييه‌كانى پاش‬ ‫ئه‌وه‌) له‌ شوباتى ‪2002‬دا كه‌ شه‌رحێكى‬ ‫ئاماژەدار و شاراوه‌يه ده‌رباره‌ى كۆمه‌ڵگاى‬ ‫ڕيسك؟ ئه‌و هه‌زاران كرێكار و كارمه‌نده‌ى‬ ‫ك ‌ه كار و پاشه‌كه‌وته‌كه‌يان له‌ده‌ستدا‪،‬‬ ‫لــه‌بــه‌رده‌م ڕيسكدا بـــوون‪ ،‬بــه‌اڵم به‌بێ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ى له‌ڕاستيدا هه‌ڵبژارنێك له‌ئارادا‬ ‫(‪)7‬‬ ‫بێت‪ -‬ڕيسك وه‌ك قه‌ده‌رێكى كوێرانه ‌‬ ‫داباريي ‌ه سه‌رياندا‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه به‌رامبه‌ردا‪،‬‬ ‫به‌فيعلى ئاگايان ل ‌ه چه‌ندوچونى ڕيسكه‌ك ‌ه‬ ‫بوو و هه‌روه‌ها تواناى ده‌ستێوه‌ردانيان‬ ‫هه‌بوول ‌ه دۆخه‌كه‌(به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه بااڵكان)‪،‬‬ ‫ڕيسكه‌كه‌ى خۆيان به‌هۆى نه‌ختينه‌كردنى‬ ‫پشكه‌كه‌يانه‌و‌ه بـه‌ر له‌ مايه‌پووچبوون‬ ‫گه‌يانده‌ ئاستێكى كه‌م‪ .‬بۆيه‌ ڕاست ‌ه كه‌ ئێم ‌ه‬

‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگايه‌كدا ده‌ژين ك ‌ه هه‌ڵبژاردنى‬ ‫ڕيسكئاسا و سه‌ركێشانه‌ى گه‌وره‌ى تيايه‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ندێك هه‌ن (وه‌ك به‌ڕێوه‌به‌رانى‬ ‫واڵ ستريت‌) ك ‌ه ده‌ستده‌ده‌ن ‌ه هه‌ڵبژاردن‪ ،‬و‬ ‫باقييه‌كه‌شى(خه‌ڵك ‌ه ئاساييه‌ك ‌ه ك ‌ه بارمت ‌ه‬ ‫و قه‌رزه‌كانيان ده‌ده‌نه‌وه‌) ڕيسكده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫يه‌كێك ل ‌ه ئاكامه‌ سه‌يره‌كانى داڕووخانى‬ ‫بـــازاڕه‌ دارايــي ـه‌كــان و ئ ـه‌و هه‌نگاوانه‌ى‬ ‫كـه‌ بــۆ ڕووبـــه‌ڕووبـــوونـــه‌وه‌ى نــران(ئ ـه‌و‬ ‫بڕه‌ پــار‌ه مۆاڵنه‌ى كه‌ دراي ـ ‌ه بانكه‌كان)‬ ‫زيــنــدووكــردنــه‌وه‌ى ئــه‌و شته‌ي ‌ه ك ـ ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانى ئاين ڕايند(‪)8‬دا هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ى كه‌ به‌باشى ده‌توانێت قسه‌كه‌رى‬ ‫ئايدۆلۆژياى سه‌رمايه‌داريى ڕاديكاڵ بێت ك ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م درووشمه‌ بنياتنراوه‪« :‬ته‌ماع‪،‬‬ ‫شتێكى باشه»‪ .‬فرۆشى كتێبه‌كه‌ى ئه‌و ب ‌ه‬ ‫ناونيشان ‌ى (ئه‌تڵه‌س شانى هه‌ڵته‌كاند)‬ ‫ديسان گه‌يشتۆته‌و‌ه به‌ ڕاده‌ى ته‌قينه‌و‌ه‬ ‫[و زۆرفرۆشى]‪ .‬به‌پێى هه‌ندێك ڕاپۆرت‬ ‫پــێــشــوه‌خــت ســيــنــاريــۆ بــاســكــراوه‌ك ـه‌ى‬ ‫نـــاو (ئــه‌تــڵــه‌س شــانــى هـه‌ڵــتـه‌كــانــد)‬ ‫خه‌ريك ‌ه ڕووده‌دات‪-‬كـــ ‌ه به‌و پێي ‌ه خودى‬ ‫سه‌رمايه‌دار‌ه خـه‌الق و داهێنه‌ره‌كانيش‬ ‫ده‌ستده‌ده‌نه‌ مانگرتن‪ .-‬جــۆن كه‌مپڵ‪،‬‬ ‫نوێنه‌رى كۆمايخوازى كۆنگرێس ده‌ڵێت‬ ‫«سه‌روه‌تمه‌ندانيش ده‌ستده‌ده‌ن ‌ه مانگرتن‪.‬‬ ‫من له‌ ئاستێكى بچووكدا‪ ،‬جۆرێك له‌‬ ‫ناڕه‌زايى ده‌بينم له‌اليه‌ن كه‌سانێكه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫كارداده‌هێنن(‪...)9‬ئه‌وان ده‌ست ل ‌ه تموح و‬ ‫به‌رزه‌فڕييه‌كانى خۆيان هه‌ڵده‌گرن چونك ‌ه‬ ‫ده‌زانن به‌و هۆيه‌وه‌ سزاده‌درێن»‪ .‬پووچى‬ ‫و بێمانايى ئه‌م كاردانه‌وه‌يه‌ له‌وه‌داي ‌ه ك ‌ه‬ ‫تـه‌واو هه‌ڵه‌ ل ‌ه دۆخه‌ك ‌ه تێده‌گه‌ن‪ :‬كۆى‬ ‫پار‌ه مۆڵه‌كانى يارمه‌تييه‌كانى ده‌وڵه‌ت‬ ‫بــۆ ده‌ربــازكــردنــى سيسته‌مى دارايـــى‪،‬‬

‫خۆڕسك و شه‌فافن‪ ،‬جۆرێك له‌ «ڕێگرى‬ ‫ئه‌پيستمۆلۆژييانه‌« درووستده‌كه‌ن له‌سه‌ر‬ ‫ڕێــگــاى ڕووبـــه‌ڕووبـــوونـــه‌وه‌ى درووســـت‬ ‫له‌گه‌ڵ قه‌يرانه‌كه‌ى ئێستاى سيسته‌مى‬ ‫سياسييماندا‪ .‬ئه‌م ناڕه‌زاييان ‌ه به‌فيعلى ب ‌ه‬ ‫نوسخه‌يه‌كى عه‌وامانه‌‌ و پۆپۆليزه‌كراوى‬ ‫سياسه‌تى دۆڵۆزى لێكده‌درێته‌وه‌‪ :‬خه‌ڵكى‬ ‫ده‌زانن چييان ده‌وێت‪ ،‬ده‌توانن داواكانى‬ ‫خۆيان دياريبكه‌ن و فۆرموله‌ى بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ته‌نيا له‌ڕێگه‌ى ده‌رگيربوون و چاالكيى‬ ‫به‌رده‌وامى خۆيانه‌وه‌‪ .‬بۆيه‌ پێويستمان‬ ‫به‌ ديموكراسييه‌كى به‌شداركارانه‌ى چاالك‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬ديموكراسييه‌كى نوێنه‌رايه‌تى نا‬ ‫له‌گه‌ڵ ڕيتواڵه‌ ئينتيخابييه‌كانيدا ك ‌ه هه‌ر‬ ‫چوارساڵ جارێك ده‌نگده‌ره‌كان ل ‌ه خه‌وى‬ ‫پاسيڤێتى بێنێته‌ده‌ر؛ پێويستمان به‌ خۆ‪-‬‬ ‫ڕێكخستنى حه‌شامات هه‌يه‌‪ ،‬نه‌ك حيزبێكى‬ ‫مه‌ركه‌زيى لينينى ك ‌ه سه‌ركرده‌يه‌كى هه‌ي ‌ه‬ ‫و هتد‪.‬‬ ‫ئـــه‌م ئــوســتــوره‌يــه‌ى خۆ‪-‬ڕێكخستنى‬ ‫ڕاسته‌وخۆ كه‌ ب ـه‌ده‌ره‌ ل ‌ه نوێنه‌رايه‌تيى‬ ‫سياسى دوايين ته‌ڵه‌يه‌‪ ،‬قووڵترين وه‌هم ‌ه‬ ‫ك ‌ه ده‌بێت داڕووخێت‪ -‬هه‌ڵبه‌ت ده‌ربازبوون‬ ‫لێى ل ‌ه هه‌مووى سه‌ختتره‌‪ .‬به‌ڵێ ڕاست ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌ هه‌ر پرۆسه‌يه‌كى شۆڕشگێڕانه‌دا‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫ساته‌وه‌ختى نه‌شئه‌به‌خشى هاوپشتيى‬ ‫به‌كۆمه‌ڵ هه‌ن ك ‌ه تيايدا هه‌زاران و بگر‌ه‬ ‫سه‌دان هه‌زار كه‌س به‌ته‌نيشتى يه‌كتره‌و‌ه‬ ‫ده‌ســت به‌سه‌ر شوێنێكدا ده‌گــرن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫مه‌يدانى «التحرير» ل ‌ه [چه‌ند] ساڵى‬ ‫ڕابـــردوودا‪ .‬ديــار‌ه هه‌ندێك ساته‌وه‌ختى‬ ‫به‌شداريى پڕجۆشوخرۆشى ده‌سته‌جه‌معى‬ ‫هــه‌ن ك ـه‌ تــيــايــدا جڤات ‌ه محه‌لييه‌كان‬ ‫ديبه‌يت ده‌كـه‌ن و بــڕيــارده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫ساتى شــكــۆدار ك ‌ه خه‌ڵك له‌ناو جۆر‌ه‬

‫مارگرێت تاچه‌ر ئه‌و ژنه‌ى كه‌ هه‌رگيز‬ ‫پاشه‌كشه‌ى له‌ قسه‌ى خۆى نه‌ده‌كرد‪،‬‬ ‫سه‌ركرده‌ و فه‌رمانده‌رێىك له‌م جۆره‌ بوو‪.‬‬ ‫پێداگريى له‌سه‌ر بڕياره‌كه‌ى ده‌كرد كه‌ سه‌ره‌تا‬ ‫شێتانه‌ ده‌رده‌كه‌وت و پاشان هێدى‌هێدى‬ ‫شێتييه‌ تاقانه‌كه‌ى خۆى ده‌گۆڕى بۆ نۆرم و‬ ‫ڕێسايه‌ك [كه‌ هه‌موان] قبوڵيانده‌كرد‬ ‫ڕێــك ده‌ڕواتــــه‌ گيرفانى ئــه‌و «غــوولـه‌ دۆخێكى نائاسايى ب ـه‌رده‌وامــدا ده‌ژيــن‪،‬‬ ‫زه‌بــه‌الح»‌ـــانــه‌وه‌ كـ ‌ه لـ ‌ه سيناريۆكه‌ى كــاره‌كــان ب ـه‌ده‌ســت ـه‌و‌ه ده‌گــــرن‪ ،‬به‌بێ‬ ‫خاتوو ڕاينددا له‌ كۆتوبه‌ندى چاودێريى ئەوەی سه‌ركرده‌يه‌ك ئاراسته‌يان بكات‪.‬‬ ‫ده‌وڵ ـه‌ت ده‌ربازيان بوو‌ه به‌اڵم له‌ پالن ‌ه به‌اڵم ئه‌م دۆخان ‌ه به‌رده‌وام نابن‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫«داهێنه‌رانه‌«كانى خۆياندا شكستيانهێنا لێره‌دا «ماندووێتى» فاكتێكى ساده‌ى‬ ‫و بوونه‌ته‌ هۆى ئه‌م داڕووخان ‌ه داراييه‌‪ .‬ده‌روونــنــاســى نيه‌‪ ،‬به‌ڵكو گوته‌زايه‌كى‬ ‫ئ ـه‌م غوول ‌ه بليمه‌تان ‌ه داهێنه‌ر نين وا ئۆنتۆلۆژيى كۆمه‌اڵيه‌تييه‌‪.‬‬ ‫ئێستا به‌ هاناى خه‌ڵك ‌ه ئاسايي ‌ه ته‌مه‌ڵه‌و‌ه زۆرينه‌‪-‬له‌وانه‌ خــودى خــۆم‪ -‬ده‌يانه‌وێت‬ ‫هاتوون‪ ،‬ئه‌وه‌ باجده‌ره (‪ ‌)10‬ئاساييه‌كانن ناچاالك بن‪ ،‬پشت به‌ داموده‌زگاى كاراى‬ ‫ك ‌ه دێن ‌ه هاناى «بليمه‌ت ‌ه داهێنه‌ر»ـ ‌ه ده‌وڵه‌ت ببه‌ستن كه‌ گه‌ره‌نتى ده‌دات ب ‌ه‬ ‫جووڵه‌ى ئارامى كۆى بيناى كۆمه‌اڵيه‌تى‪،‬‬ ‫شكستخواردووه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ديوێكى ترى ميراته‌كه‌ى تاچه‌ر‪ ،‬ك ‌ه له‌اليه‌ن به‌ جۆرێك ك ‌ه به‌ئارامييه‌وه‌ بتوانم كاره‌كه‌م‬ ‫چه‌په‌كانه‌وه‌ ده‌درێت ‌ه به‌ر په‌المار بريتيي ‌ه ل ‌ه بكه‌م‪ .‬واڵته‌ر ليپمه‌ن ل ‌ه كتێبى (بيروڕاى‬ ‫سه‌ركردايه‌تيي ‌ه «ئۆتۆريته‌خواز»ـه‌كه‌ى‪ ،‬گــشــتــى)(‪)1922‬دا ده‌نــوســێــت‪ :‬ده‌بێت‬ ‫غيابى هه‌ستى ته‌نسيق و هاوتاكردنى «چينێكى تايبه‌ت» به‌سه‌ر هاواڵتياندا‬ ‫ديموكراسييانه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم لێره‌دا شته‌كان حكومبكات ك ‌ه «به‌رژەوه‌ندييه‌كانى ل ‌ه‬ ‫لــه‌وه‌ ئــاڵــۆزتــرن كـ ‌ه ده‌رده‌كـــــه‌ون‪ .‬ئه‌و به‌رژەوه‌نديي ‌ه ناوچه‌يى و ناوخۆييه‌كان‬ ‫ناڕه‌زايييه‌ گشتييه‌ى ك ‌ه ل ‌ه سه‌رتاسه‌رى تێده‌په‌ڕێت»‪ :‬ئه‌م چينى نوخبه‌يه‌ ده‌بێت‬ ‫ئه‌وروپا له‌ئارادايه‪ ،‬هه‌ڵگرى كۆمه‌ڵێك وه‌ك ماشێنێكى زانين كاربكات ك ‌ه به‌سه‌ر‬ ‫بابه‌تى هاوبه‌شن ك ‌ه ‌ڕێك له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نوقسانيي ‌ه سه‌ره‌تاييه‌كه‌ى ديموكراسييدا‬

‫زاڵ‌ببێت‪ ،‬وات ‌ه به‌سه‌ر ئايدياڵى نامومكينى‬ ‫«هاواڵتيى هه‌مووشتزان»دا سه‌ركه‌وێت‪.‬‬ ‫ديموكراسييه‌كه‌مان به‌م جۆره‌ كارده‌كات‪،‬‬ ‫به‌هۆى ڕازيبوون و ڕه‌زايه‌تى ئێمه‌وه‌‪ :‬هيچ‬ ‫ته‌مومژێك له‌م قسه‌يه‌ى ليپم ‌هن‌دا نيه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫فاكتێكى ئاشكرايه‌‪ ،‬شت ‌ه سه‌يره‌كه‌ ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه وێڕاى زانينى ئه‌م شتانه‌‪ ،‬درێژە ب ‌ه‬ ‫گه‌مه‌ى ديموكراسى ده‌ده‌يــن‪ .‬به‌جۆرێك‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ين وه‌ك‌بڵێى ئازادين و‬ ‫ئازادانه‌ بڕيارده‌ده‌ين‪ ،‬به‌اڵم به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫كڕوكپ نـه‌ك هـه‌ر قبوڵيده‌كه‌ين به‌ڵكو‬ ‫ته‌نانه‌ت خوازيارى ئه‌وه‌شين فه‌رمانێكى‬ ‫نه‌بينراو(كه‌ ل ‌ه هه‌ناوى فۆرمى ئازاديى‬ ‫ڕاده‌بڕينمانداهه‌ڵكۆڵراوه‌) پێمان بڵێت‬ ‫چــى بكه‌ين و چــى نـه‌كـه‌يــن‪« .‬خه‌ڵك‬ ‫ده‌زانن چييان ده‌وێت»‪ ،‬نه‌خێر نازانن و‬ ‫ناشيانه‌وێت بزانن‪ .‬ئه‌وان پێويستيان ب ‌ه‬ ‫نوخبه‌ى بــاش و گونجاوه‌‪ ،‬و لێره‌وه‌ي ‌ه‬ ‫سياسه‌تمه‌دارێكى ڕاسته‌قين ‌ه نه‌ك هه‌ر‬ ‫نوێنه‌رى بـه‌رژەوه‌نــديــيـه‌كــانــى خه‌ڵكه‌‪،‬‬ ‫ب ـه‌ڵــكــو لــه‌ڕێــگــه‌ى ئـــه‌وه‌وه‌يـــ ‌ه خه‌ڵك‬ ‫بـه‌ئــاگــادێــنـه‌وه‌«هـه‌ر بـه‌ڕاســتــى چييان‬ ‫ده‌وێت»‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه خۆ‪-‬ڕێكخستنى مۆليكۆالرى‬ ‫حــه‌شــامــات لــه‌بــه‌رامــبــه‌ر ئـــه‌و ن ـه‌زم ـه‌‬ ‫هــيــرارشــيــي ـه‌دا ك ـه‌ ل ـه‌س ـه‌ر ڕێبه‌رێكى‬ ‫كاريزمى بنياتنراوه ‌سه‌رنج ل ‌ه نمونه‌يه‌ك ‌ى‬ ‫ئايرۆنيى وه‌ك ڤ ـه‌نــزوێــا بـــده‌ن؛ ئه‌و‬ ‫واڵت ـه‌ى كه‌ زۆرێــك هه‌بوون له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ستايشيانكرد ك ‌ه ب ‌ه ئاراسته‌ى گه‌شه‌پێدانى‬ ‫جۆرێك له‌ ديموكراسيى ڕاسته‌وخۆدا‬ ‫محه‌لييه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌وڵيده‌دا(ئه‌نجومه‌ن ‌ه‬ ‫ته‌عاونييه‌كان‪ ،‬ئه‌و كارگانه‌ى كه‌ كرێكاران‬ ‫هه‌ڵيانده‌سوڕێنن)‪ ،‬هاوكات ئه‌و واڵته‌ى‬ ‫كه‌ سه‌رۆك كۆماره‌كه‌ى «هۆگۆ چاڤێز»‬ ‫بوو ك ‌ه سه‌ركرده‌يه‌كى به‌هێزى كاريزمى‬ ‫بوو(گه‌رچى هه‌ر له‌بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه سه‌ركرده‌يه‌كى‬ ‫وه‌ها بوونى هه‌بووبێت!)‪ .‬وه‌ك بڵێى ڕێساى‬ ‫گواستنه‌وه‌(‪ ))11(transference‬له‌م‬ ‫مه‌سه‌له‌يه‌دا ئيشى خــۆى ده‌كـــات‪ :‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى ئه‌و خه‌ڵك ‌ه «ل ‌ه قۆزاخه‌ى خۆيان‬ ‫بــێــن ـه‌ده‌رێ»‪ ،‬و قــۆزاخ ـه‌ى پاسيڤێتيى‬ ‫خۆيان له‌به‌رامبه‌ر سياسه‌تى نوێنه‌رايه‌تييدا‬ ‫بشكێنن و وه‌ك بكه‌رى سياسيى ڕاسته‌وخۆ‬ ‫بێنه‌ناوه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ‌سه‌ركرده‌يه‌ك‬ ‫زه‌روور‌ه ك ‌ه ئه‌و ئيمكانه‌يان پێده‌به‌خشێت‬ ‫خۆيان ل ‌ه زه‌لكاوه‌ك ‌ه بێننه‌ده‌رێ‪ ،‬شتێكى‬ ‫هاوشێوه‌ى بارۆن مۆنشهاوزن(‪baron‬‬ ‫‪ ،)12()Munchhausen‬سه‌ركرده‌يه‌ك‬ ‫«وه‌ك‌بڵێى ده‌زانێت» ئه‌و خه‌ڵك ‌ه چييان‬ ‫ده‌وێت‪ .‬لێره‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه به‌م دواييان ‌ه ئاالن‬ ‫باديۆ‪ ،‬ئاماژەى به‌و خاڵه‌ كردوو‌ه ك ‌ه چۆن‬ ‫تۆڕه‌ ئاسۆييه‌كانى سه‌ركرده‌ى كالسيك ب ‌ه‬ ‫كه‌م وه‌رده‌گــرن‪ ،‬به‌اڵم هاوكات كۆمه‌ڵێك‬ ‫فــۆرمــى تـــازه‌ى سوڵته‌ و بــااڵده‌ســتــى‬ ‫داده‌هێنن ك ‌ه چه‌ندين جار ل ‌ه سه‌ركرد‌ه‬ ‫كالسيكه‌كه‌ به‌هێزتر و تۆكمه‌تره‌‪ .‬تێزه‌كه‌ى‬ ‫باديۆ ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه سوبێكت پێويستى ب ‌ه‬ ‫سه‌ركرده‌ و فه‌رمانده‌يه‌ك ‌ه تاكو خۆى ببات ‌ه‬ ‫ســه‌ره‌وه‌ى ئاستى (حه‌يوانێكى مرۆيى‪-‬‬ ‫‪human animal‬يــه‌و‌ه و وه‌فــاى ب ‌ۆ‬ ‫ڕووداو‪-‬حه‌قيقه‌ت هه‌بێت‪:‬‬ ‫«س ـه‌ركــرده‪ ،‬ئـه‌و كه‌سه‌يه‌ كه‌ يارمه‌تيى‬ ‫تــاكـه‌كــان ده‌دات تاكو ببنه‌ سوبێكت‪.‬‬ ‫گــه‌ر دان بــــه‌وه‌دا بنێين ك ـه‌ سوبێكت‬ ‫لـه‌ گــرژيــى نــێــوان تـــــاك(‪individual‬‬ ‫) و گــشــتــێــتــى(‪)universality‬ي ـه‌وه‌‬ ‫سه‌رده‌ردێنێت‪ ،‬ئ ـه‌وا ئـه‌وكــات ئاشكرايه‌‬ ‫تاكه‌كه‌س بۆ به‌ره‌وپێشچوونى به‌م ڕێيه‌دا و‬ ‫بوونى به‌ سوبێكت‪ ،‬پێويستى به‌ نێوانگرێك‬ ‫و سه‌ره‌نجاميش ئۆتۆريته‌يه‌كه‌‪ .‬ده‌بێت‬ ‫پێگه‌ى سه‌ركرده‌ ببووژێنينه‌وه‌‪ .‬به‌ هه‌ڵه‌دا‬ ‫ڕۆيشتووين گه‌ر پێمانوابێت ده‌توانين به‌بێ‬ ‫سه‌ركرده‌ ده‌توانين شتێك بكه‌ين‪ ،‬نه‌خوازه‌اڵ‬ ‫له‌ڕووى ڕزگاريخوازييه‌وه»‪.‬‬ ‫باديۆ ترسى ل ـه‌وه‌ نيه‌ ڕۆڵــى زه‌رووري ــى‬ ‫سـه‌ركــرده‌ بخاته‌ به‌رامبه‌ر حه‌ساسيه‌تى‬

‫«ديموكراسييانه‌«مانه‌وه‌‪« :‬ئـه‌م ڕۆڵ و‬ ‫كــاركــرده‌ سه‌ره‌كييه‌ى س ـه‌ركــرده‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫فه‌زاى زاڵى «ديموكراسييانه‌«دا ناگونجێت‪،‬‬ ‫ئا لێره‌وه‌يه‌ كه‌ من له‌گه‌ڵ ئه‌م فه‌زايه‌دا‬ ‫ده‌رگيرى شه‌ڕێكى تاڵ بوومه‌(به‌هه‌رحاڵ‬ ‫ده‌بــێــت هه‌مووكه‌سێك لـه‌ ئايدۆلۆژياوه‌‬ ‫ده‌ستپێبكات)»‪.‬‬ ‫ده‌بێت بوێرانه‌ و به‌بێ په‌روا په‌يڕه‌وى له‌‬ ‫پێشنياره‌كه‌ى ئه‌و بكه‌ين‪ :‬بۆ ئه‌وه‌ى به‌فيعلى‬ ‫كه‌سه‌كان له‌ «خه‌واڵوويى ديموكراسييانه‌«ـى‬ ‫دۆگمايانه‌يان بێداربكه‌ينه‌وه‌‪ ،‬ئ ـه‌وا هه‌ر‬ ‫هێنده‌ به‌س نيه‌ متمانه‌ى كوێرانه‌ بكه‌ن‬ ‫به‌ فۆرمه‌ به‌ده‌زگاييكراوه‌كانى ديموكراسيى‬ ‫نوێنه‌رايه‌تى‪ ،‬هێنده‌ به‌س نيه‌ په‌نا بۆ خۆ‪-‬‬ ‫ڕێكخستنى ڕاسته‌وخۆ ببه‌ن‪ :‬پێويستمان‬ ‫به‌ سيمايه‌كى تــازه‌ى سه‌ركرده‌يه‌‪ .‬دێڕه‌‬ ‫به‌ناوبانگه‌كانى شيعرى (له‌به‌ر يه‌ك شت)ـى‬ ‫ڕامبۆ بێننه‌وه‌ بيرى خۆتان‪:‬‬ ‫«لێدانى چكۆله‌ى سه‌رپه‌نجه‌كانت به‌سه‌ر‬ ‫ته‌پڵه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگه‌كان ئازادده‌كات و هارمۆنيه‌تێكى تازه‌‬ ‫ده‌خاته‌ڕێ‪.‬‬ ‫هه‌نگاوت [« ئــامــاژەيـه‌ بــۆ»] خزمه‌تى‬ ‫سه‌ربازيى پياوانى نوێ و نه‌زمى مارش و‬ ‫مه‌سيره‌كانيان‪.‬‬ ‫ڕوو وه‌رده‌گێڕى‪ :‬عه‌شقێكى نوێ!‬ ‫ئاوڕ بۆ دوا ده‌ده‌يته‌وه‌‪ :‬عه‌شقێكى نوێ!»‪.‬‬ ‫ل ـه‌م دێــڕانــه‌دا به‌موتڵه‌قى هيچ شتێكى‬ ‫«فاشيستى» بــوونــى نيه‪ -‬پارادۆكسى‬ ‫بااڵى ديناميكيه‌تى سياسى ئه‌مه‌يه‌‪ :‬ده‌بێت‬ ‫س ـه‌ركــرده‌ي ـه‌ك هه‌بێت تــاكــو كه‌سه‌كان‬ ‫له‌ زه‌لــكــاوى مه‌نگ و وه‌ستاويى خۆيان‬ ‫بێنێته‌ده‌رێ‌ و به‌ره‌و خه‌باتى خۆتێپه‌ڕێنه‌ر‬ ‫و ڕزگاريخواز له‌پێناوى ئازادييدا ئاراسته‌يان‬ ‫بــكــات‪ .‬ئـــه‌وه‌ى ئ ـه‌مــڕۆ و لــه‌م دۆخـــه‌دا‬ ‫پێويستمان پێيه‌تى‪ ،‬تاچه‌رێكه‌ بۆ چه‌پ‪.‬‬ ‫سـه‌ركــرده‌يـه‌ك كه‌ ژێسته‌كه‌ى تاچه‌ر به‌‬ ‫ئاراسته‌يه‌كى پێچه‌وانه‌دا دووباره‌بكاته‌وه‌‬ ‫و كــۆى شانۆى پێشگريمانه‌كانى نوخبه‌‬ ‫سياسييه‌كانى هه‌موو ئاراسته‌ و ئينتيماكان‬ ‫هه‌ڵگێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪http://www.thesis11.com/‬‬ ‫‪Note.aspx?Id=114‬‬ ‫‪http://www.newstatesman.‬‬ ‫‪com/politics/politics/04/2013/‬‬ ‫‪simple-courage-decision‬‬‫‪leftist-tribute-thatcher‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪-1‬ئــــه‌م كتێبه‌ كــ ‌ه لــ ‌ه ســاڵــى ‪1953‬‬ ‫باڵوده‌بێته‌وه‌‪ ،‬خه‌اڵتى نۆبڵيش وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪Master -2‬‬ ‫‪capitulation -3‬‬ ‫‪New Labour -4‬‬ ‫‪cynicism -5‬‬ ‫‪Enron -6‬‬ ‫‪.blind fate -7‬‬ ‫‪Ayn Rand -8‬‬ ‫‪create jobs -9‬‬ ‫‪taxpayer -10‬‬ ‫‪ -11‬لـ ‌ه ده‌روونشيكاريى فــرۆيــددا به‌و‬ ‫پرۆسه‌ي ‌ه ده‌وترێت ك ‌ه كه‌سى ده‌روونشيكار‬ ‫ده‌توانێت ڕۆڵێكى دوواليه‌ن ‌ه بگێڕێت‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫نه‌خۆشه‌ك ‌ه عاشقى ببێت و ڕه‌نگه‌ وه‌ك‬ ‫باوكێكى دڵڕه‌قيش ئه‌زموونى بكات‪ .‬وات ‌ه‬ ‫نه‌خۆشه‌ك ‌ه ئه‌زموون ‌ه شه‌خسييه‌كانى خۆى‬ ‫ده‌گوزاێته‌و‌ه بۆ سه‌ر دكتۆرى ده‌روونى و‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ى پرۆسه‌ى چاره‌سه‌ركردندا‬ ‫عه‌شق و ڕق و جۆره‌ها په‌يوه‌نديى تر‬ ‫درووستده‌بێت‪ .‬لێره‌دا بۆ كه‌سى سه‌رۆكيش‬ ‫هه‌ر ڕاست ده‌رده‌چێت‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه له‌ پرۆسه‌ى‬ ‫حكومكردن و فه‌رمانداندا له‌برى ترس‪،‬‬ ‫عاشقى بيت‪-‬و‬ ‫‪[ 12‬ئ ـه‌شــرافــزاده‌ى ئه‌ڵمانيى س ـه‌ده‌ى‬ ‫هه‌ژده]‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪)345‬دوشەممە ‪2017/6/12‬‬

‫لەستایشی ئیسالم و سەدام حوسێن و باوکساالریدا‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ سالڤۆی ژیژەک‪-‬‬‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫‪3-1‬‬ ‫سالڤۆی ژیژەك لە لیۆبلیانای پایتەختی‬ ‫سلۆڤینیا لەدایكبووە و لەو شارەشدا‬ ‫خوێندویەتی و گەورەبووە‪ .‬ئەو شارەكەی‬ ‫خــۆی خــۆش ناوێت و بگرە قینیشی‬ ‫لێیەتی!‪( ..‬من كەسێكی نا كۆمەاڵیەتی و‬ ‫گۆشەگیرم‪ .‬بۆ نمونە تا ئێستا سەردانی‬ ‫قەاڵ مێژویەكەی ناوجەرگەی لیۆبلیانام‬ ‫نەكردووە‪ .‬وەك پێویست شارەزای كوچە‬ ‫و كۆاڵنەكانی نیم‪ .‬بــەڕون و ڕەوانــی‪،‬‬ ‫ئەم شــارەم خۆش ناوێت‪ .‬زۆربەكەمی‬ ‫دەچـــمـــەدەرەوە‪ ،‬كاتەكانم لەماڵەوە‬ ‫بەسەردەبەم‪ .‬دەخوێنمەوە یان سەیری‬ ‫هــەواڵــەكــان دەكـــەم‪ ،‬یــاخــود خەریكی‬ ‫ئەنتەرنێت و خوێندنەوەی ڕۆژنامەكان‬ ‫دەبم‪ .‬مۆبایلیش جاڕسم دەكات‪ ،‬بۆ كاری‬ ‫پێویست نەبێت بەكاری ناهێنم)‪.‬‬ ‫لێی دەپرسم‪( :‬بەاڵم تۆ فەرمانبەریت‬ ‫لەبەشی فەلسەفە‪ ،‬لەزانكۆ؟)‪ .‬وەاڵمم‬ ‫دەداتەوە‪( :‬ڕاستە‪ ،‬بەاڵم وەك توێژەرێك‬ ‫كاردەكەم و مامۆستانیم‪ .‬بڕوادەكەیت‬ ‫ماوەی شەش ساڵە‪ ،‬پێم نەناوەتە ناو‬ ‫زانكۆی لیۆبلیانا!)‪.‬‬ ‫ئـــێـــمـــە پـــێـــویـــســـتـــمـــان بــە‬ ‫ئــەنــتــەرنــاســیــۆنــالــیــزمــێــكــی ئەنتی‬ ‫سەرمایەداری هەیە‬ ‫بەڵێ‌ سالڤۆی ژیژەك (ئیلهام بەخشی‬ ‫زۆرێك لە بزاوتە ناڕەزاییەكان لەجیهان)‬ ‫دا‪ ،‬بــەو جــۆرە لە گۆشەگیریەکی خۆ‬ ‫ویستانەدا دەژی و دیوارێكی لەنێوان خۆی‬ ‫و ناوەندە فیكرییەكانی ناو واڵتەكەی‬ ‫و نــاو ئــەوروپــا بەگشتی هەڵچنیووە‪.‬‬ ‫لەماڵەوە جگە لە خێزانە خنجیالنەكەی‬ ‫و هەندێک‌ لە هاوڕێ‌ چەپڕەوە كۆنەكانی‪،‬‬ ‫پێشوازی لەكەس ناكات و كەس نابینێت‌‪.‬‬ ‫بەتەوس و گاڵتەجاڕییەكەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫(دانتێ‌ كاتێك دەربارەی دۆزەخی نوسی‬ ‫كە سەردانی ئەشكەوتەكانی بۆستۆنیای‬ ‫كــرد لە سلۆڤینیا)‪ .‬ئــەو گۆشەگیری‬ ‫و تەنهاییەی ئــەو كاتانە دەشكێنێ‌‬

‫لەڕوانگەی‬ ‫خۆمەوە پێم وایە‪،‬‬ ‫دۆناڵدترەمپ جگە‬ ‫لەدەركەوتەی‬ ‫نەخۆشییەكانی‬ ‫(هیالری كلنتۆن)‪،‬‬ ‫شتێكی تر‬ ‫نییە‪ .‬ترەمپ‬ ‫وێنەی نیشانەی‬ ‫نەخۆشییەكان‬ ‫و ئەو قەناعەتە‬ ‫هەاڵنەیە كەچەپی‬ ‫لیربالی پێیانەوە‬ ‫پابەندە‬

‫كە بە سەردانی زانستی‪ ،‬ڕوو لەواڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات‪ ،‬یان‬ ‫بۆ گەشتكردن بچێت بۆ دوبــەی یان‬ ‫سەنگافۆرە یاخود بۆ كوبا‪.‬‬ ‫بـــەاڵم لەئێستادا زۆرحــــەزی بەو‬ ‫سەفەرانە نییە و لەو بارەیەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫(جاران لەگەڵ كوڕەكەمدا‪ -‬ئەویش وەك‬ ‫خۆم خوێنەرێكی باشی جاك الكانە‪،-‬‬ ‫حــەزم بەسەفەر و گــەڕان دەكـــرد‪ ،‬تا‬ ‫بەشارەكان ئاشناببم‪ .‬گرنگترین شتێك‬ ‫لەو شارانەدا دەمکرد ئەوەبوو‪ ،‬سیدیەكی‬ ‫میوزیكی ئەو واڵتەم دەكڕی كەلێی بووم‪،‬‬ ‫یان خۆم بەهۆڵی سینەمایەكدا دەكرد‬ ‫تا فیلمێكی دروستكراوی ئەوێ‌ ببینم‪.‬‬ ‫ئێستا میوزیك و فلیم لەسەر ئەنتەرنێت‬ ‫هــەن‪ .‬نیویۆرك وەك جــاران سەرنجم‬ ‫ڕاناكێشێ‌ت‪ ،‬جیهان وەك یەكی لێهاتووە‬ ‫و بێزاركەرە)‪.‬‬ ‫دوو چركەساتی گرنگ هەن كە ڕۆڵی‬ ‫گرنگیان لە ژیانی سالڤۆی ژیژەكدا‬ ‫هەبووە‪( :‬هەڵبژاردنی خوێندنی فەلسەفە‪-‬‬ ‫لەكاتێكدا هەرزەكارێكی حەڤدەسااڵن‬ ‫بووە‪ ،-‬پاشان ئەزمونی شكشتخواردوی‬ ‫لەسیاسەتدا‪ .‬كەوای لێدەكات بەبڕوا و‬ ‫قەناعەتە كۆنەكانی خۆیدا بچێتەوەو‬ ‫بیر لە ڕەخنەگرتنێكی نوێ‪ ‌،‬لە چەپی‬ ‫تەقلیدی بكاتەوە)‪ .‬لەگەڵ خوێندنەوەی‬ ‫بۆ كارەكانی پیسكۆلۆژیستێكی وەك‬ ‫جاك الكان (‪ ،)1981-1901‬دەكەوێتە‬ ‫ژێركاریگەری فەلسەفەی فەرەنسییەوە‪.‬‬ ‫كاتێك لەتەمەنی بیست و پێنچ ساڵیدا‬ ‫دەبێت‪ ،‬پەیوەندی بەڕیزەكانی حیزبی‬ ‫كۆمۆنیزمی سلۆڤینیەوە دەكات‪ .‬پاشان‬ ‫لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردودا‪،‬‬ ‫لەپاریس جان ئاالن مییار (زاوای جاك‬ ‫الكان و پسپۆڕ لە فرۆید)دا دەناسێت‬ ‫و دكتۆرای دووەمــی ساڵی ‪ ،1986‬لە‬ ‫ســۆربــۆن تــەواودەكــات و دەگەڕێتەوە‬ ‫سلۆڤینیا‪.‬‬ ‫گەڕانەوەکەشی بەمەرامی ئەوە دەبێت‪،‬‬ ‫مشتومڕی فەلسەفی نــوێ‌ لــە واڵتــدا‬ ‫دروستبكات‪ .‬بەاڵم لەو قۆناغەدا سلۆڤینیا‬ ‫لەدەمە دەمی گۆڕانكارییەكی ڕیشەیدا‬ ‫دەبــێــت‪ .‬ساڵی ‪ 1991‬لــە یوگسالفیا‬ ‫جــیــادەبــێــتــەوەو یــەكــەم هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆكایەتی بەخۆوە دەبینێت‪.‬‬ ‫‌ ژیــــژەك خـــۆی كــانــدیــددەكــات و‬ ‫لەوكاتەشدا تەمەنی چل و دوو ساڵ‬ ‫بووە‪ .‬خوێن گەرمانە داخڵ بەو پرۆسەیە‬ ‫دەبــێــت‪ ،‬بـــەاڵم بــەبـێ‌ ئـــەوەی لــەڕوی‬ ‫سیاسییەوە كامڵ و پێگەیشتوبێت‪.‬‬ ‫ئەڵبەت هــەوڵــەكــەی شكستدێنێت‌ و‬ ‫دوای ئەوە بریارێكی بنجبڕانە دەدات كە‬ ‫جارێكی تر توخنی سیاسەت نەكەوێت‬ ‫و لە واڵتەكەی خۆیدا‪ ،‬لەسیاسەت و‬ ‫سیاسەتوانان دوربكەوێتەوە‪.‬‬ ‫تــاكــە ســـەبـــوری لـــەو قــۆنــاغــەدا‪،‬‬ ‫باڵوبونەوەی چاپی ئینگلیزی یەكەمین‬ ‫كتێبی دەبێت بەناوی (ڕەگـــەزی بااڵ‬ ‫لە ئایدیۆلۆژیا)دا و ئەوەش لەنێوەندە‬ ‫فەلسەفییەكانی ئەوروپاو ئەمریكادا‪ ،‬نێو‬ ‫و نێوبانگێكی باشی بۆ پەیدادەكەن و‬ ‫نــاوی دەبێتە هاوتای بێنەو بــەردە و‬ ‫گۆبەندنانەوە‪ .‬مشتومڕ و گۆبەندنانەوە‪،‬‬ ‫دەبنە دوو خەسڵەت لە ژیانی فەلسەفی‬ ‫سالڤۆی ژیژەكدا‪.‬‬ ‫دەڵێت‪( :‬هەندێك بەشێتم دەزانن‪.‬‬ ‫خۆ ڕەنگە وەهابم‪ .‬بەاڵم پێم وایە من‬ ‫كەسێكی كــاڵــفــامــم‪ .‬مــن وەك چۆن‬ ‫بــیــردەكــەمــەوە‪ ،‬هــەر بــەو چەشنەش‬ ‫دەنــوســم و قــســەدەكــەم‪ .‬هــەنــدێ‌ جار‬ ‫هاوڕێكانم لەبیرمەندانی ئــەوروپــی‪-‬‬ ‫بەتایبەت چەپەكانیان‪ -‬دەبینم و لەبەینی‬ ‫خۆماندا هــاوڕان لەگەڵ بۆچونەكانمدا‪،‬‬ ‫وەلێ هۆشداریم دەدەن ـێ‌ كە بەئاشكرا‬ ‫باسیان نەكەم!)‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام‬ ‫یــان ئــەوەی پێی دەوتــرێــت (داعــش)‪،‬‬

‫مۆدێلێكە لە بەرچەكردار‪ .‬ئەو ناواخنە‬ ‫ئایینیەی هەڵگریەتی‪ ،‬تەنها دەمامكێكە‪.‬‬ ‫دەمامكێك دنیابینی سیاسی خەمساردی‬ ‫پۆست مۆدێرنانەی شاردۆتەوە‪ .‬كەئەویش‬ ‫بریتییە لە ڕەهەندی (بزنسكردن) لە‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫سالڤۆی ژیژەك دەربارەی بابەتگەلێكی‬ ‫هەنوكەیی بێشومار دەنوسێت و پێی‬ ‫وایــە دەبــێــت دەســتــیــان بــۆ بــەرێــت و‬ ‫باسیان لێوەبكات‪ ،‬وەك‪( :‬توندوتیژی و‬ ‫تۆلێرانس‪ ،‬ڕەخنەگرتن لە ماركسیزم و‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی كەپیتالیزم‪ ،‬ناسنامەكان‬ ‫و پــۆســت مــۆدێــرنــە‪ ،‬تـــونـــدڕەوی و‬ ‫ئایینەكان‪ ،‬ژنان و بزوتنەوەی فێمێنیستی‬ ‫و‪ ....‬هتد)‪.‬‬ ‫جــاران فەیلەسوفی فەرەنسی جێل‬ ‫دولۆز (‪ )1995-1925‬هاوڕێی نزیكی بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا دۆستایەتی ئاالن بادیۆی‬ ‫(‪ ) -1937‬پێ‌ باشە‪.‬‬ ‫ســاڤــۆی ژیــژەكــی فــەیــلــەســوف و‬ ‫بیسكۆلۆژیست‪ ،‬ڕێكوڕاست (سینیفیل)ەو‬ ‫بینەرێكی باشی فیلمە سینەماییەكانەو‬ ‫لەنێویشیاندا فیلمە عەرەبییەكان‪.‬‬ ‫داخـــی دڵـــی خـــۆی بــۆ بـــاس كـــردم‪،‬‬ ‫دەرهەق بەو ئاستەی سینەمای میسری‬ ‫پێی گەیشتووە و چ جــۆرە فیلمێكی‬ ‫بازرگانیی بێ‌ مانا بەرهەمدێنێت‌‪ .‬پاشان‬ ‫بەزەردەخەنەیەكەوە وتی‪( :‬ئەوەی باشە‬ ‫ئۆم كەلسوم هەیە كە دەمانگێڕێتەوە بۆ‬ ‫میسر)‪ .‬لەسەر كۆمپیوتەرەكەی دەنگی‬ ‫دا بە گۆرانی (اآلطــال)(‪ )1‬و ئەوەش‬ ‫لەسەر سیدیەك بوو كە لــە(رام اللە)‬ ‫كڕی بــووی‪ .‬تەنها گوێمان لە كۆپلەی‬ ‫یەكەمی گرت‌و پاشان دەستمان كرد بەم‬ ‫گفتوگۆیە‪...‬سەعید ختێبی*‬ ‫*‬ ‫* *‬ ‫وەك ئاشكرایە تۆ زۆر دەنوسیت و‬ ‫سااڵنە بەرهەم گەلێك باڵودەكەیتەوە‪.‬‬ ‫دەگاتە ئــەوەی لەساڵێكدا سێ‌ كتێب‬ ‫چاپ بكەیت‪ .‬ئەم ساڵ بە یەك كتێبی‬ ‫قەوارە بچوك داكەوتیت‪( :‬ملمالنێی نوێی‬ ‫چینەكان)‪.‬‬ ‫من حەزم بە نوسین نییە‪ .‬سەرەڕای‬‫ئەوە‪ ،‬خۆبەخۆ دەبینم خەریكی نوسینم‪.‬‬ ‫لــەهــەر جێیەك بێت دەنــوســم‪( :‬لە‬ ‫شەمەندەفەردا‪ ،‬لە ئوتێل‪ ،‬لە هۆڵی‬ ‫وانەوتنەوە‪ ..‬هتد)‪ .‬لەماڵەوە‪ ،‬ئالەوێدا‬ ‫(پەنجە بۆ سوچی ئەو سەر ڕادەكێشێت‬ ‫كە جگە لە مێزێكی بچوك‪ ،‬كورسی و‬ ‫الپتۆپێك‪ ،‬هیچی دیكەی تێدانییە)‪ ،‬لەم‬ ‫هۆڵەدا دادەنیشم‪.‬‬ ‫ئەوە چەند ساڵێكە ڕاستەوخۆ لەسەر‬ ‫كۆمپیوتەر دەنــوســم‪ ،‬بەبێ‌ قەڵەم و‬ ‫كاغەز‪ .‬بەم دواییانە‪ ،‬تەندروستیم وەك‬ ‫پێویست نیە و شەكرەمەو دڵم بەپەلە‬ ‫لێدەدات‪ .‬هەست بە ماندوێتی دەكەم‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت هەندێ‌ لەڕەفتار و خووەكانی‬ ‫پێشوم كەم كەمەوە‪.‬‬

‫جیهان دوای دۆناڵدترەمپ‬

‫*لەچەند مانگی ڕابردودا هەڵمەتێكت‬ ‫دژی سەرۆكی تازە هەڵبژێردراوی ئەمریكا‬ ‫(دۆنــاڵــدتــرەمــپ)‪ ،‬دەستپێكرد و بە‬ ‫(هەلپەرستێكی جنێوفرۆش) و (پیاوێكی‬ ‫توتی ئاسا) وەسفتكرد و هاوكات‪ ،‬لەوەش‬ ‫بەداخبوویت كە چینە میللییەكان ئەوە‬ ‫هەڵبژاردەیان بووە و دۆناڵدترەمپیان‬ ‫وەك زمانحاڵی خۆیان بینیووە‪ .‬كەچی‬ ‫لــەدواجــاردا هەر ئەو بوو بە سەرۆكی‬ ‫ئەمریكا و كەس گوێی بە هۆشدارییەكانی‬ ‫تۆ نەدا‪.‬‬ ‫لەسەرەتادا زەندەقم چوو بوو لەوەی‪،‬‬‫دۆنــاڵــدتــرەمــپ ببێتە ســەرۆكــی واڵتــە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەمڕۆكەش ئەو‬ ‫ترسە زۆرەم زیاتر و زیاتر دەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫هاوكات بەشتگەلێكی دیكەی الوەكی‪-‬‬ ‫بەاڵم گرنگ‪ ،-‬گەشبینم‪.‬‬

‫لــەدڵــی خــۆمــدا بــیــرم لــێــكــردەوە و‬ ‫قەناعەتم بەخۆم هێنا كە گرنگە ترەمپ‬ ‫بیباتەوە و ببێتە سەرۆك‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫مەسەلەیەكی وا لــە بــاریــدایــە ببێتە‬ ‫هۆكارێك‪ ،‬بۆ سەرلەنوێ‌ بیركردنەوە‬ ‫لەچەپی لیبرالیزم‪.‬‬ ‫بۆچونم دەربارەی ترەمپ‪ -‬كە نەگۆڕاوە‬ ‫و هەروەك خۆیەتی‪ ،-‬هەر ڕای من نەبوو‬ ‫بەتەنها‪ ،‬بەڵكو زۆرێــكــی زۆر هەمان‬ ‫ڕاوبۆچونی منیان هەیە‪ .‬ئێستا نامەوێت‬ ‫بەدیاریكراوی ناویان بهێنم‪ ،‬وەلێ بەدەیان‬ ‫كەسی گرنگ لەچەپەكان بەنهێنی داویانە‬ ‫بەگوێمدا و پێم دەڵێن‪( :‬سالڤۆی ئێمە‬ ‫لەگەڵتا هاوڕاین‪ ،‬بەاڵم پێویست بەوە‬ ‫ناكات ئەو شتانە بە ئاشكرا و دەنگی‬ ‫بەرز بڵێین)‪ .‬ئــەوەش شتێكی سەیرە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەفیعلی ڕویداوە‪.‬‬ ‫لــەڕوانــگــەی خــۆمــەوە پــێــم وایـــە‪،‬‬ ‫دۆنــاڵــدتــرەمــپ جگە لــەدەركــەوتــەی‬ ‫نەخۆشییەكانی (هــیــاری كلنتۆن)‪،‬‬ ‫شتێكی ترنییە‪ .‬ترەمپ وێنەی نیشانەی‬ ‫نەخۆشییەكان و ئەو قەناعەتە هەاڵنەیە‬ ‫كەچەپی لیبرالی پێیانەوە پابەندە‪.‬‬ ‫بەگشتی من پیاوێكی بەسەلیقە نیم‬ ‫و شتەكان وەك خــۆیــان نــاودەبــەم‪،‬‬ ‫هەرچەندە بۆچونەكەشم پێچەوانەی‬ ‫بــۆچــونــی زۆریــنــەبــێــت‪ .‬لــەبــەرئــەوە‬ ‫لەبۆچونەكانمدا كە دژی ترەمپ بوون‪،‬‬ ‫ڕون و ڕەوان بووم‪ .‬سەركەوتنی ترەمپ‬ ‫ئاشكراكردنی نیشانەكانی نەخۆشیەكە‪،‬‬ ‫هەیەو دەرخەری الوازی و كەم توانایی‬ ‫چەپی لیبرالی فەرمییە‪.‬‬ ‫هەمیشە پێم باشە ئــەو وتەزایەی‬ ‫واڵتەر بنیامینی فەیلەسوفی ئەڵمانی‬ ‫دووبارەبكەمەوە كەدەڵێت‪( :‬دەركەوتنی‬ ‫فاشیزم‪ ،‬هەمیشە نیشانەی شكستی‬ ‫شــۆڕشــێــكــە)‪ .‬ئــەمــە ئــەو ئایرۆنیەتە‬ ‫گەورەیەیە كە ئەمڕۆ لەسەرتاسەری‬ ‫خۆرئاوادا هەیە‪ .‬لە واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكادا‪ ،‬خەڵك و خوا باوەڕیان بە‬ ‫گۆڕانكارییەكی نزیك نییە و پێیان‬ ‫باشە هەرچۆنێك بووە‪ ،‬لێیان نەشێوێ‌‬ ‫و دۆخەكە وەك خۆی بمێنێتەوە‪ .‬واش‬ ‫بیردەكەنەوە كە ترەمپ پێویستە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی هاوسەنگی دۆخەكە ڕابگرێت‪.‬‬

‫دەستوەردانی ئەمریكا لە عێراق‪،‬‬ ‫زۆرشتی گرنگی وێرانكرد‬

‫*هەڵكشانی ڕاس ــت لەئەمریكا و‬ ‫داكشانی چەپ‪ ،‬ڕەنگە بەپلەی یەكەم‬ ‫كاریگەرییان لەسەر ئەوروپا هەبێت‪.‬‬ ‫لەئێستادا پێدەچێت فەرەنسا ئامادەبێت‬ ‫تالە بەهاری داهــاتــودا‪ ،‬ببێتە خاوەن‬ ‫سەرۆكێكی ڕاستڕەو!‬ ‫بەدڵنیاییەوە‪ .‬هەنوكە دیمەنەكە لە‬‫فەرەنسادا ڕون و ئاشكرایە‪ .‬ئاساییە‬

‫خولی دووەمی هەڵبژاردنەكانی داهاتوی‬ ‫سەرۆكایەتی‪ -‬بەهاری ساڵی ‪،-2017‬‬ ‫لەنێوان مارین لۆپن (خانمە سەركردەی‬ ‫ڕاستی توندڕەو)و فرانسوا فیۆندا بێت‬ ‫(فیۆن بەڕواڵەت نوێنەرایەتی ڕاستی‬ ‫میانڕەودەكات)‪ .‬بەبڕوای من فرانسوا‬ ‫فیۆن‪ ،‬زۆر لە مارین لۆپن بەدترە‪ .‬فیۆن‬ ‫كاتۆلیكییەكی كۆنسێرڤاتۆرە و بەرگری‬ ‫لە پرانسیپە نیولیبرالییەكان دەكات لە‬ ‫بواری ئابوریدا‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە ڕۆمانی (كوێری) جۆزێ‌‬ ‫ساراماگۆم بیردێنێتەوە‪ ،‬كاتێك خەڵك‬ ‫لەشارێكی بێ‌ ناودا‪ ،‬لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫وەرەقەكان بەسپێتی دەخەنە سندوقی‬ ‫دەنگدانەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی بەهیچ كام لە‬ ‫كاندیداكان ڕازی نین‪.‬‬ ‫*بەبۆچونی تۆ ئەو ڕاستە ترادسیۆنالە‬ ‫كۆنسێرڤاتۆرەی دژی بێگانەكانەو ساڵی‬ ‫ڕابــردوو لەخراپ بەڕێوەچونی دۆسێی‬ ‫پەنابەران لە ئەوروپادا سودی وەرگرت‪،‬‬ ‫لــەبــاری دایــە شتێكی نــوێ‌ پێشكەش‬ ‫بكات؟‬ ‫هەرگیز ناتوانێت شتێكی بەرجەستەو‬‫كۆنكرێتی بــەردەســتــبــخــات‪ .‬ئــەوەی‬ ‫دەیــبــیــنــیــن ئـــەوەیـــە بــــەرەی ڕاســت‬ ‫لەچەند دەیەی ڕابــردوودا‪ ،‬نەیتوانیووە‬ ‫كــەرەســتــەی كــاركــردنــی و نەخشە و‬ ‫پالنەكانی پەرەپێبدات‪ ،‬بەڵكو بەردەوام‬ ‫پشتی بــەوە بەستووە گێچەڵ بەچەپ‬ ‫بكات‪ .‬سەركردەكانی ڕاستی توندڕەو‬ ‫هــەوڵــدەدەن‪ ،‬لــەڕێــی ترسخستنەدڵی هێنانەئارای مۆدێلی هاوتای یاساكانی‬ ‫خەڵكەوە بەبایەتگەلێكی وەك فاشیزم كەپیتالیزم بكەینەوە‪ ،‬تا سنورێكی بۆ‬ ‫و ڕاسیزم و‪ ...‬هتد‪ ،‬دەنگی دەنگدەران دابنێین و بەر بەپڕكێشییەكانی بگرین‪.‬‬ ‫بەدەست بێنن‪ .‬ئەوەی دەمەوێت جەختی دەوڵەتگەلێك هەن ئەو شتەیان كردووە و‬ ‫لێبكەمەوە‪ ،‬تەنها ئەوەیە كەئەم دۆخە تاڕادەیەك بەڕوی غۆالندنی كەپیتالیزمدا‬ ‫مایەی دڵتەنگییەو لەهەمان كاتیشدا وەستاونەتەوە‪ ،‬وەك‪( :‬مالیزیا یاخود‬ ‫ترسناكە‪.‬‬ ‫چین)‪.‬‬ ‫لەپای پڕكێشیکردن و بەرفراوانبونی‬ ‫بـــەاڵم چــارەســەرێــكــی لـــەو جــۆرە‬ ‫دەسەاڵتی كەپیتالیزمی سەراپاگیردا‪ -‬كاتییەو پێویستە بــەجــدی بیر لە‬ ‫كــە هــەرشــتــێــكــی بــەردەســتــبــكــەوێــت (ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی نوێ‌) بكەینەوە‪.‬‬ ‫دەیماشێتەوە‪ ،-‬بەر لەهەرشت پێویستە ئەنتەرناسیۆنالیزمێكی نوێ‌ كە لەباریدابێت‬ ‫دەوڵەت بپارێزین و ئۆتۆنۆمی و دەسەاڵتی قوتارمان بكات‪ .‬ئەنتەرناسیۆنالیزمێك‬ ‫تەواوەتی بۆ فەراهەمبكەین‪ ،‬تابتوانێت لەچەپێكی ناوەندگیر كەنابێت بابەتی‬ ‫بەڕۆڵی خۆی هەڵبستێ‌ و خزمەتگوزارییە یەك دەوڵەتی بۆ خۆی پەیڕەوبكات‪،‬‬ ‫سەرەكییەكان پێشكەش بەهاواڵتیان وەك ئـــەوەی لــەوانــەبــوو لــە یۆناندا‬ ‫بكات‪ ،‬وەك‪( :‬تەندروستی و پەروەردە و ڕوبــدات‪ .‬ئــەوەش هەڵبژاردەیەك بوو‪،‬‬ ‫فێركردن و‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫بەرەوچونەدەرەوە لەیەكییەتی ئەوروپای‬ ‫ئەم پرسە كە جاران هەموو لەسەری دەبـــردو سەرەنجام زیانی نــاوخــۆی و‬ ‫كــۆك بــوون‪ ،‬ئێستا بــەو جــۆرە نییە‪ ،‬دەرەكــی زیاتری لێدەكەوتەوە‪ .‬بەوەش‬ ‫لەبەرئەوەی سەرمایەداری (بەجیهانی یۆنان دوچاری ماڵوێرانییەكی ئینسانی‬ ‫بووە) و هەر واڵتێكیش بیر لەوە بكاتەوە دەبــووەوە‪ .‬یۆنان واڵتێكی هەژارە و لە‬ ‫خۆی لێ بەدوربگرێت‪ ،‬كێشە و قەیران بۆ ‪ %70‬خۆراكی لەدەرەوە هاوردەدەكات‪.‬‬ ‫خۆی دروستدەكات‪.‬‬ ‫لەئاست ئــەم دۆخــە دژوارەدا‪ ،‬من‬ ‫*ســەعــیــد ختێبی ڕۆماننوسێكی‬ ‫داوای ئـــەوە نــاكــەم بەسەرخۆماندا جــەزائــیــریــیــەو نیشتەجێی واڵتــی‬ ‫دابــخــرێــیــن‪ ،‬بەڵكو پێویستە بیر لە سلۆڤینییایە ‪.‬‬

‫سەرمایەداری‬ ‫(بەجیهانی‬ ‫بووە) و هەر‬ ‫واڵتێكیش بیر‬ ‫لەوە بكاتەوە خۆی‬ ‫لێ بەدوربگرێت‪،‬‬ ‫كێشە و‬ ‫قەیران بۆ خۆی‬ ‫دروستدەكات‬