616

‫بەعسییەک بە ناسنامەی‬ ‫قەتەرییەوە چەكدارانی داعشی‬ ‫رەوانەی عیراق كردووە‬ ‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )616‬دو شةممة ‪2017/7/10‬‬

‫«‬

‫زەحمەتە گۆڕان‌و پارتی لەسەر كاراكردنەوەی پارلەمان رێكبكەون‬

‫رەنگە بێ كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫ریفراندۆم ئەنجامبدرێت‬

‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬ئەگەر ریفراندۆم سەركەوتوبێت پارتی خۆی دەكات بەخاوەنی‪ ،‬لەئەگەری‬ ‫شكستیشدا دەیخاتە ئەستۆی الیەنەكانی دیكە‬

‫هەرچەندە باسلەوەدەكرێت‪ ،‬كە پارتی‬ ‫رازیبــوە بەكاراكردنــەوەی پارلەمانــی‬ ‫كوردستان بەم دەستەی سەرۆكایەتییەی‬ ‫ئێســتایەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەگەرێكــی دورە‪،‬‬ ‫پێــش ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم پارتــی‌و‬ ‫گــۆڕان لەســەر پرســی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمــان رێكبكەون‪ .‬بەوپێیــەی گۆڕان‬ ‫خواســتی ئەوەیە‪ ،‬لەگــەڵ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانــدا ســەرەتا دەبێــت دەســت بۆ‬ ‫هەمواركردنــەوەی یاســای ســەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم ببرێــت‪ ،‬بەپێچەوانەشــەوە پارتی‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە‪ ،‬كە كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان دەبێت لەبەرژەوەندی ریفراندۆم‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بۆیــە بەبۆچونی چاودێرانی سیاســی‌و‬ ‫هەندێــك زانیاری كە دەســت «چاودێر»‬ ‫كەوتــون‪ ،‬دورنییــە بەبــێ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان ریفرانــدۆم ئەنجــام بدرێــت‪.‬‬ ‫بەپێی وتەی چاودێرێكی سیاســیش‪ ،‬كە‬ ‫نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫الیەنەكانــی دیكــە رێگــری بــۆ پارتــی‬ ‫دروســتناكەن‌و ئــەو بڕیــاری ئەنجامدانی‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫هەر سێ الیەنی سەرەكیی یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ دەڵێن بێ كاراكردنەوەی پارلەمان ناچینە ریفراندۆمەوە‬ ‫یۆ‬

‫سا سەرئەنجام‬

‫قسە نەگوترا‬ ‫وەکانی دەکات‬

‫سە‬ ‫د ساڵ تەنیایی‬ ‫من‬ ‫ی کوێر کردبوو‬

‫دیوە شاراوەكەی ئەگەری‬ ‫پێكنەهێنانی لیستی‬ ‫هاوبەشی ئیسالمییەكان‬ ‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬

‫ژمارەیەك هەڵسوڕاو و‬ ‫لێپرسراوی گۆڕان رەخنەی‬ ‫توند لە كۆبونەوەكەی پێرێی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان دەگرن‬ ‫ئیسامعیل گەاڵڵی‪ :‬ئەو كۆبونەوەیە یەكەم شكستی گۆڕان‬ ‫بو دوای مردنی نەوشیروان مستەفا‬

‫عەلی حەمەساڵح‪ :‬بەیاننامەی كۆبونەوەكەی پێرێی سەركردایەتی‬ ‫هاوبەش هیچ جیاوازی نەبو لەگەڵ ئەوەی پێش جەژن‬

‫هۆشیار عەبدوڵاڵ‪ :‬داوا لە ئەندامانی گۆڕان لە سەركردایەتیی‬ ‫هاوبەش دەكەم‪ ،‬بگەڕێنەوە بۆ وتەیەكی نەوشیروان مستەفا‬

‫«‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫ریفرانــدۆم دەدات لەكاتــی دیاریكــراودا‪.‬‬ ‫لــەم حاڵەتەشــدا‪ ،‬ئەگــەر ریفرانــدۆم‬ ‫ســەركەوتوبو‪ ،‬ئــەوا خــۆی دەكات‬ ‫بەخاوەنــی‌و ئەگەریــش شكســتی هێنــا‬ ‫ئۆباڵەكــەی دەخاتەئەســتۆی الیەنەكانی‬ ‫دیكە‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە سیاســیە‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بــەوەدەكات‪ ،‬ئەگــەر بزوتنــەوەی گۆڕان‬ ‫رازی نەبێــت بــە پێشــنیازە نوێیەكــەی‬ ‫پارتــی‌و نەگەنــە رێككەوتــن بــۆ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫هــەروا پارتیش لەگــەڵ الیەنەكانی دیكە‬ ‫نەگاتــە رێككەوتــن‪ ،‬ئــەوا پارتــی بەبێ‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمانیش بڕیار لەســەر‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم دەدات‌و هەڵوێستی‬ ‫گــۆڕان‌و كۆمــەڵ‌و یەكێتــی رێگرنابــن‪.‬‬ ‫وتیشــی «ئەگــەر ریفراندۆم ســەركەوتن‬ ‫بەدەســتبێنێت‪ ،‬ئەوا پارتی خۆی دەكاتە‬ ‫خاوەنــی‪ ،‬ئەگــەر شكســتیش بێنێــت‬ ‫ئۆباڵەكــەی دەخاتەئەســتۆی الیەنەكانی‬ ‫دیكە»‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫قەیرانی كەنداو و ئاشكرابوونی كەیسەكانی تیرۆر‬

‫بەعسییەک بە ناسنامەی قەتەرییەوە چەكدارانی داعشی‬ ‫رەوانەی عیراق كردووە‬ ‫كەشف بوونی دەستەكەی!‬

‫پاش ئاشــكرابوونی دەســتەكەی! و‬ ‫تۆمەتباركردنــی بــە گەندەڵــی‌و بەرتیل‬ ‫بەخشــین‌و تەخشــان‌و پەخشــان كردنی‬ ‫پارەكانی بۆ پشــتیوانی و پاڵپشتیكردنی‬ ‫ئیخوان موسلمین‪ ،‬ئەردەن قەدەغەی كرد‬ ‫كەبێتە واڵتەكەیەوەو نەك ئەمەش‪ ،‬بەڵكو‬ ‫فەرمانی دەست بەسەركردنی بۆ دەركرد‪،‬‬ ‫دوابــەدوای ئەمــەش حكومەتــی عیراقی‬ ‫هەمان بڕیاری ئەردەنی دەركردەوە‪.‬‬ ‫لە ئیماراتیش‪ ،‬كاتێك بەلێشــاو پارەی‬ ‫پــرۆژە خێرخوازییەكانــی وەردەگــرت‌و‬ ‫دەهاتە بەردەست‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری ئەو‬ ‫پشتیوانی و داهاتە خێرخوازییەی دەنارد‬ ‫بۆ ئەو رێكخستن‌و بزوتنەوە ئیخوانییەكانی‬ ‫عیراق‪ ،‬ئاشــكرابوونی ئەمەش وایكرد كە‬ ‫لە ئیمارات مرۆڤێكی ناچیزو ناجۆر بێت‪.‬‬

‫وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە‪ :‬بابان حەمە‬ ‫سەرچاوە‪ :‬سایتی ئیالف‬ ‫ســایتی (ئیــاف)ی ئیماراتــی لــە‬ ‫ســەرچاوەیەكی هەواڵگریــی بریتانییەوە‬ ‫باس لەوە دەكات كە سیاسییەكی عیراقی‬ ‫حزبی بەعسی هەڵوەشاوە‪ ،‬بە ناسنامەی‬ ‫قەتەرییەوە پشتیوانییەكی بەهێزی گروپە‬ ‫چەكدارییە توندڕەو و تێرۆریســتییەكانی‬ ‫کردوە‪.‬‬ ‫ئــەو پیــاوە یەكێكــە لەســەرمایەدارو‬ ‫دەوڵەمەندەكانــی عیــراق‌و پێشــتریش‬ ‫عودەی كوڕی ســەدام حسێن‪-‬ی سەرۆكی‬ ‫لەداردراوی عیراق بەر لە پرۆسە‪ ،‬نزیكەی‬ ‫‪ 700‬ملیۆن دۆالری خســتۆتە بەردەســت‬ ‫بــۆ رێكخســتن‌و توندوتۆڵكردنــەوەی‬ ‫ســوپای هەڵوەشــاوەی عیراقی پێشوو و‬ ‫دامەزراندنی سوپایەكی چەكداری میلیشیا‬ ‫كە راستەوخۆ عودەی خۆی سەرپەرشتی‬ ‫بكات‌و بیان جوڵێنێت‪.‬‬

‫بەیعەت بە بەغدادی‬

‫پاش كوژرانی عودەی‌و دەستگیركردنی‬ ‫ســەدام حســێن‪( ،‬خ‪.‬خ) كە كورتكراوەی‬ ‫ناوی ئەو كەسەیەو سەرچاوە بریتانییەكە‬ ‫ناوەكەی نەنوسیوە‪ ،‬عیراق بەرەو ئەردەن‬ ‫بەجێدەهێڵێت‌و هەر لەوێ یەكێك لەبانكە‬ ‫گەورەكانی ئــەو واڵتە دەكڕێت‌و پاشــان‬ ‫لقێكیشی لە قەتەر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ 2012‬بەشێوەیەكی زۆر كت‌وپڕ‬

‫هاوسەرگیری لەگەڵ كچەكەی سەدام‬

‫دەبێتــە خاوەنــی رەگەزنامــەی قەتەری‬ ‫‌و ئیــدی پــاش ئــەوەش لەهاتووچــۆی‬ ‫بەردەوامی نێــوان واڵتانی توركیا‌و قەتەر‬ ‫و ئیمارات و ئەردەن‌و رۆمانیاو ئیمارات‪.‬‬ ‫پاش ئەمــەش‪ ،‬بەیعەت بــە خەلیفەی‬ ‫داعــش ئەبوبەكــر بەغــدادی دەدات‌و لــە‬ ‫پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتی‬ ‫فەیس بووك دەنووســێت (ئــەو ئەمیری‬ ‫منە)‪ .‬بــەاڵم زۆری پێناچێت لەو بەیعەتە‬ ‫پەشیمان دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لەچەندین چاوپێكەوتنی تەلەفزیۆنیدا‪،‬‬ ‫بەتایبــەت پــاش ئــەوەی داعــش توانی‬

‫كۆنتڕۆڵی موســڵ بكات‪( ،‬خ‪.‬خ) ئاماژەی كاروبــاری ئیخوانییــەكان دەكات لــە‬ ‫بۆ ئەوە كردووە كە سەركەوتنی دەوڵەتی عیــراق‪ ،‬پــاش ئــەوەش پەیوەدنییەكــی‬ ‫ئیســامی‌و خەلیفە ئەبوبەكری بەغدادی توندو تۆڵیشــی لەگەڵ یوســف قەرزاوی‪-‬‬ ‫لە موســڵ‌و ناوچەكانی دیكــەی عیراق‪ ،‬دا هەیە‪ ،‬كە لەقەتەر دادەنیشــێت‪ .‬وەك‬ ‫ســەركەوتنی شۆڕشــگێڕە عیراقییەكانــە چــۆن ئیخوانییەكانــی میســر كەوتــن‪،‬‬ ‫بەسەر میلیشیاتی شعیەكان‪.‬‬ ‫بەهەمان شــێوەش خەونــی دامەزراندنی‬ ‫ئیخوانییەكانــی خ‪.‬خ لەعیــراق هەرەســی‬ ‫هێنا‪ ،‬كە پێشتر هەوڵی بۆ ئەو دامەزراندنە‬ ‫لە داعشەوە بۆ ئیخوان‬ ‫ئەم پیاوە (كە سایتی ئیالفی ئیماراتی دەدا‌و ئەوكاتــەش قەتەرییەكان‌و توركیاو‬ ‫لەزاری سەرچاوە بریتانییەكەوە‪ ،‬ناوەكەی ئیخوانییەكانــی میســر بەتەواوەتــی‬ ‫تەنهــا بە پیــت نوســیوە)‪ ،‬بەیەكێك لە پشــتیوانییان لە دامەزراندنی لقی ئیخوان‬ ‫ئیخوانییــەكان دادەنرێــت كــە ئیــدارەی موسلمینیان لە عیراق دەكرد‪.‬‬

‫پــاش ئەوەی لەگــەڵ ســەركردەیەكی‬ ‫سیاســی لەعیراقدا دەبێتە ناكۆكیان‪ ،‬ئەو‬ ‫ســەركردەیە باس لــەوە دەكات كە خ‪.‬خ‬ ‫لەگــەڵ رەغد‪-‬ی كچی ســەدام حســێندا‬ ‫هاوســەرگیری كردووە‪ ،‬پێشــتریش خۆی‬ ‫باسی لەوە كردبوو كە هاوسەرگیری لەگەڵ‬ ‫رەغــد‪-‬دا كــردووە‪ ،‬بەاڵم ســەرچاوەكان‬ ‫بەشــێوەیەك باســیان لە هاوســەرگیری‬ ‫(خ‪.‬خ) و رەغد كرد‪ ،‬كە تەنها بۆ ســەرنج‬ ‫و سۆزڕاكێشــانی ســوننەكانی عیــراق‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەوانەی كە هاوســۆزی سەدام‬ ‫و حزبی بەعس بوون‪ ،‬بەكاری هێناوە‪.‬‬

‫ناردنی تێرۆیستان بۆ عیراق‌و سوریا‬

‫خ‪.‬خ ‪ ،‬خاوەنــی كەناڵێكــی ئاســمانی‬

‫عیراقییە‪ ،‬تائێستاش بە دروستی‌و ووردی‬ ‫نازانرێت ســەروەت‌و پڕۆژەو ســامانەكانی‬ ‫لەناوخــۆ و دەرەوەی عیراقــدا چەنــدن‌و‬ ‫چیین؟‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی ســایتی ئیالف‪-‬ی‬ ‫ئیماراتی (كــە دەڵێت چەندیــن زانیاری‬ ‫ووردمان لەســەر ئەو بابەتە هەیە)‪ ،‬باس‬ ‫لــەوە دەكات كــە خ‪.‬خ و كوڕەكەی س‪.‬خ‬ ‫چەند كۆمەڵەیەكیان لە توركیا پێكهێناوە‬ ‫بۆ گواســتنەوەی شەڕكەرە بیانییەكان لە‬ ‫توركیاوە بۆ عیراق‌و سوریا‪ ،‬پاشان رەوانە‬ ‫كردنی ئەو پارەو ســامانە زۆرو زەوەندانە‬ ‫لەتوركیاوە بۆ ئەو كۆمەڵەیو دامەزراوانەی‬ ‫كــە خ‪.‬خ و كوڕەكــەی س‪.‬خ خاوەنداریی‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫باخەكەی لە رۆمانیا!‬

‫ســایتی ئیــاف لــەزاری ســەرچاوە‬ ‫بریتانییەكــەوە ئامــاژە بۆ ئــەوە دەكات‬ ‫كــە خــۆی و كوڕەكــەی باخێكیــان لــە‬ ‫واڵتــی رۆمانیادا هەیە‪ ،‬كــە رووبەرەكەی‬ ‫هێندەی واڵتی لوبنان دەبێت‪ ،‬باخەكەش‬ ‫ناوی (باخی عەرەبییە)‪ ،‬كە پێشــتر ئەو‬ ‫باخــە‪ ،‬خاوەندارییەكەی حزبی بەعســی‬ ‫عەرەبــی ئیشــتراكی بوو‪ ،‬بــەاڵم بەهۆی‬ ‫ئــەو پەیوەندییە توندو تۆڵەی كە هەیبوو‬ ‫لەگەڵ هەردوو كوڕەكەی سەدام (عودەی‬ ‫و قوسەی)‪ ،‬پاش روخانی سەدام حسێن‌و‬ ‫كوژرانــی هەردوو كوڕەكەی‌و پێشــتریش‬ ‫وەك ئامــاژە بــە هاوســەرگیری خ‪.‬خ و‬ ‫رەغد‪-‬ی كچی ســەدام كرا‪ ،‬ئەم باخە بوو‬ ‫بە موڵكی خ‪.‬خ‪.‬‬

‫كۆتایی داعش لەموسڵ راگەیەنرا‬

‫چاودێر‪ -‬ئاژانسەکان‪:‬‬ ‫پــاش ئــەوەی هێزەكانــ ‌ی عیــراق لــە‬ ‫ناوچە ‌ی موســڵ ‌ی كۆن‪ ،‬گەیشــتنە كەنار ‌ی‬ ‫ڕوبــار ‌ی دیجلــە و ئااڵ ‌ی عێراقیان لەســەر‬ ‫كەنار ‌ی ڕووبارەكــە هەڵكرد‪ ،‬بەپیێ دواین‬ ‫ڕاگەیەندراو ‌ی دەســتە ‌ی ڕاگەیاندن ‌ی جەنگ‪،‬‬ ‫تەنها دوو ناوچە ‌ی بچوك لە ناوچە ‌ی موسڵ ‌ی‬ ‫كــۆن لە ژێردەســت ‌ی داعشــدا مــاون‌و ئەو‬ ‫ناوچانەش لە ئان‌و ساتی رزگاركردنەوەدان‪.‬‬

‫هــاوكات دوێنــێ حەیــدەر عەبــادی‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی عیــراق‪ ،‬بەبۆنــەی‬ ‫ســەركەوتنی هێــزە عیراقییەكانــەوە‪،‬‬ ‫بەســەر چەكدارانی رێكخراوی تیرۆریســتی‬ ‫داعــش و لــەدوای راگەیاندنــی رزگاركردنی‬ ‫تەواوی شاری موســڵ‪ ،‬سەردانی شارەكەی‬ ‫كــرد و پیرۆزبایــی لەخەڵــك و فەرمانــدە‬ ‫سەربازییەكان كرد‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی لەمانگی حوزەیرانی ســاڵی‬ ‫‪ 2014‬پارێزگای موسڵ‪ ،‬بەماوەیەكی زۆر كەم‬ ‫و لەالیەن چەكدارانی رێكخراوی تیرۆریستی‬

‫داعــش‪ ،‬توانیان هێزە عیراقیــەكان كە ئەو‬ ‫كاتــە نــوری مالیكــی ســەرۆك وەزیرانــی‬ ‫پێشــوی عیــراق و فەرمانــدەی هێــزە‬ ‫چەكدارەكانــی عیــراق لەدەســەاڵتدا بــو‬ ‫داگیركــرا و نزیكەی ملیۆنێك كەس ئاوارەی‬ ‫ناوچەكانــی دیكــەی عیــراق و شــارەكانی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان بــون‪ .‬لەوبارەیــەوە‪،‬‬ ‫میدیا فەرمییەكانــی عیراق‪ ،‬باڵویانكردەوە‪،‬‬ ‫سەردانەكەی عەبادی بۆ موسڵ‪ ،‬بەئامانجی‬ ‫ئاگاداربــون لەرەوشــی ناوچەكــە و بــۆ‬ ‫لەنزیكــەوە بینینی ســەركەوتنەكانی هێزە‬

‫عیراقیــەكان و دڵنیابون بوە لەوەی كە ئایا‬ ‫داعش لەروی پێگەوە‪ ،‬تا چەند شكســتیان‬ ‫هێناوە‪ .‬هاوكات‪ ،‬ئەوەشــیان ئاشكراكردوە‪،‬‬ ‫عەبادی لەســەردانەكەیدا هێزە ســەربازی و‬ ‫ئەمنییەكانی لەشاری موسڵ بەسەركردۆتەوە‬ ‫و ســەردانەكەش بــۆ ئاگاداربون بوە‪ ،‬لەدوا‬ ‫قۆناغەكانی ئۆپراسیۆنی كۆنتڕۆڵكردنەوەی‬ ‫موســڵ لەدەســتی چەكدارانــی داعــش‪.‬‬ ‫هەر لەوبارەیــەوە‪ ،‬ســەرچاوەیەكی ئاگادار‬ ‫بەكەناڵــی عیراقیــەی زمانحاڵــی فەرمــی‬ ‫حكومەتــی عیراق رایگەیاند»ســەردانەكەی‬

‫دوێنێی عەبادی بۆ شــاری موسڵ لەكاتێكدا‬ ‫بــوە كــە هێــزە ئەمنییــەكان و ســوپای‬ ‫عێراق گەیشــتبونە كەنــاری دیجلە و ئااڵی‬ ‫عێراقیــان لــێ هەڵكــردوە‪ .‬ســەرچاوەكە‪،‬‬ ‫وتیشی»ســەردانی ناوبــراو لەكاتێكــدا بوە‬ ‫كە دوای نیوەڕۆی رۆژی شــەممەی رابردو‪،‬‬ ‫هێزە عێراقییەكان رایانگەیاندبو‪ ،‬كە لەچەند‬ ‫كاتژمێری كەمی داهاتودا‪ ،‬شاری مووسڵ بە‬ ‫تەواوی رزگار دەكرێتەوە»‪.‬شــایەنی باسە‪،‬‬ ‫رۆژی ‪ 2016/11/17‬ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی‬ ‫هێزەكانی پێشــمەرگە و هێزە عێراقییەكان‬

‫بــۆ رزگار كردنەوەی موســڵ دەســتیپێكرد‬ ‫و هێزەكانــی پێشــمەرگەی كوردســتان‬ ‫لەچەنــد رۆژی یەكەمی ئۆ پەراســیۆنەكەدا‬ ‫هەمــو ناوچە كوردســتانییەكانی ســنووری‬ ‫پارێــزگای موشــڵیان رزگار كــردەوە و‬ ‫رۆژی ‪2017/1/24‬یــش‪ ،‬هێزە عێراقییەكان‬ ‫رزگاركردنــەوەی تەواوەتی بەری رۆژهەاڵتی‬ ‫موســڵیان راگەیانــد‪ .‬هێــزە ئەمنییەكانــی‬ ‫عێــراق كۆنترۆڵكردنــی یەكجارەكی شــاری‬ ‫مووســڵی ناوەندی دەسەاڵتدارێتی داعشیان‬ ‫لە عێراق راگەیاند‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫زەحمەتە گۆڕان‌و پارتی لەسەر كاراكردنەوەی پارلەمان رێكبكەون‬

‫رەنگە بێ كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬ریفراندۆم ئەنجامبدرێت‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬ئەگەر ریفراندۆم سەركەوتوبێت پارتی خۆی دەكات بەخاوەنی‪ ،‬لەئەگەری شكستیشدا دەیخاتە ئەستۆی الیەنەكانی دیكە‬ ‫بڕیاردەری فراكسیۆنی گۆڕان‪ :‬راستەوخۆ لەگەڵ كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬دەبێت دەست بۆ هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم بربێت‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫هەرچەندە باسلەوەدەكرێت‪ ،‬كە پارتی‬ ‫رازیبــوە بەكاراكردنــەوەی پارلەمانــی‬ ‫كوردستان بەم دەستەی سەرۆكایەتییەی‬ ‫ئێســتایەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەگەرێكــی دورە‪،‬‬ ‫پێــش ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم پارتــی‌و‬ ‫گــۆڕان لەســەر پرســی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمــان رێكبكــەون‪ .‬بەوپێیەی گۆڕان‬ ‫خواســتی ئەوەیە‪ ،‬لەگەڵ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانــدا ســەرەتا دەبێت دەســت بۆ‬ ‫هەمواركردنەوەی یاســای ســەرۆكایەتی‬ ‫هەرێــم ببرێت‪ ،‬بەپێچەوانەشــەوە پارتی‬ ‫جەخت لەوەدەكاتەوە‪ ،‬كە كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان دەبێت لەبەرژەوەندی ریفراندۆم‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بۆیە بەبۆچونی چاودێرانی سیاســی‌و‬ ‫هەندێك زانیاری كە دەســت «چاودێر»‬ ‫كەوتــون‪ ،‬دورنییە بەبــێ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان ریفرانــدۆم ئەنجــام بدرێــت‪.‬‬ ‫بەپێی وتەی چاودێرێكی سیاســیش‪ ،‬كە‬ ‫نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت‪ ،‬هەڵوێستی‬ ‫الیەنەكانــی دیكــە رێگــری بــۆ پارتــی‬

‫دروســتناكەن‌و ئەو بڕیــاری ئەنجامدانی‬ ‫ریفرانــدۆم دەدات لەكاتــی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫لــەم حاڵەتەشــدا‪ ،‬ئەگــەر ریفرانــدۆم‬ ‫ســەركەوتوبو‪ ،‬ئــەوا خــۆی دەكات‬ ‫بەخاوەنــی‌و ئەگەریــش شكســتی هێنا‬ ‫ئۆباڵەكەی دەخاتەئەســتۆی الیەنەكانی‬ ‫دیكە‪.‬‬

‫ئەنجومەنی بــااڵی كۆمیتەی ریفراندۆمە‪،‬‬ ‫وتــی «هەرچەندە بــێ پارلەمانیش هیچ‬ ‫كێشــەیەك بۆ ریفڕاندۆم نایەتەپێشەوە‪،‬‬ ‫چونكە پڕۆسەكە پەیوەستە بە دامەزراوەی‬ ‫جێبەجێكردنــەوە‪ ،‬بــەاڵم بــە پێویســت‬ ‫دەزانرێــت ســەرجەم دامەزراوەكانــی‬ ‫هەرێمی كوردستان بەشداربن‌و پاڵپشتی‬ ‫سەرخستنی پڕۆسەكە بكەن»‪.‬‬

‫ئەندامێكــی مەكتەبــی سیاســیی‬ ‫پارتــی‪ ،‬لــە لێدوانێكــی رۆژنامەوانیــدا‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬دەبێت پارلەمانی كوردســتان‬ ‫كارابكرێتــەوە‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەســتە‬ ‫پێشــنیازێكی دەوڵەمەندمان پێشكەشی‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و الیەنەكانــی دیكە‬ ‫كــردوە‪ ،‬كــە ئامادەیــن پارلەمانــی‬ ‫كوردســتان كارابكرێتــەوە‪ ،‬و تەنانــەت‬ ‫ســەرۆكی پارلەمانیش بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوە دەبێت بە پێــی رێككەوتن بێت لە‬ ‫نێوان پارتی‌و گۆڕان‌و یەكێتی‌و الیەنەكانی‬ ‫دیكەی كوردستاندا‪.‬‬ ‫هوشــیار زێباری‪ ،‬كە هاوكات ئەندامی‬

‫گۆڕان‪ ،‬لەسەر هەڵوێستی رابردوی‬ ‫سورە‬

‫هەڵوێستی نوێی پارتی‬

‫بڕیــاردەری فراكســیۆنی گــۆڕان لــە‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بە(چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬پارتــی خۆی ئــازادە هەر‬ ‫پێشــنیازو بۆچونێكــی هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئێمــە وەك گۆڕان لەگــەڵ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانی كوردستانین‪ ،‬بەم دەستەیەی‬ ‫سەرۆكایەتی ئێستای خۆیەوە‪ ،‬پێشمانوایە‬ ‫پێویســتە پارلەمان لەكوێــدا پەكخراوە‪،‬‬ ‫بــە هــۆكاری چ یاســایەك پەكخــراوە‪،‬‬ ‫دەبێــت راســتەوخۆ كارابكرێتــەوە‪،‬‬ ‫بــۆ دەســتكاریكردن‌و هەمواركردنــی‬

‫یاســای ســەرۆكایەتیی هەرێــم‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگــەر كێشــەی ســەرۆكایەتیی هەرێــم‬ ‫چارەســەرنەكرێت‪ ،‬هەر یاســاو بڕیارێك‬ ‫لە پارلەمانی كوردســتانەوە دەربكرێت‪،‬‬ ‫دەبێت كەســێك وەكو پۆستی سەرۆكی‬ ‫هەرێم واژۆی بكات‪ ،‬بەاڵم ئێستا مەسعود‬ ‫بارزانــی پاڵپشــتی یاســایی نەمــاوەو‬ ‫پۆستەكەی بەسەرچوە‪.‬‬ ‫عەبدولڕەحمــان عەلــی‪ ،‬وتیشــی‬ ‫«خاوەنی ســەرۆكێكی هەرێمی شەرعی‬ ‫نین‪ ،‬بۆیە كاراكردنەوەی پارلەمانیش بەو‬ ‫مەرجانەی پارتی دەیەوێت هەرگیز ئێمە‬ ‫وەك گــۆڕان بــەوە رازی نابین‌و جەخت‬ ‫لەوەدەكەینــەوە‪ ،‬لەگــەڵ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانین لەو شوێنەی پەكخرا‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەهۆی یاســای هەمواری ســەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم بو»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬نیگەرانیی خۆشی نەشاردەوە‬ ‫لــەوەی‪ ،‬كــە بــێ ئــەوەی پارلەمــان‬ ‫كارابكرێتــەوە‪ ،‬لــە بارەگایەكــی حزبیدا‬ ‫بڕیــاری ئەوەیــان داوە ریفرانــدۆم‬ ‫ئەنجامبدرێــت‪ ،‬لەكاتێكــدا ئاشــكرایە‬ ‫پێویســتە بە یاســایەك‌و لــە پارلەمانی‬

‫كوردســتانەوە ریفڕانــدۆم بكرێت‌و‪ ،‬كوێ‬ ‫دەگرێتــەوە؟ رێژەی بەشــداریكردنی لە‬ ‫ســەدا چەنــد خەڵــك دەبێــت‌و تاوەكو‬ ‫پەســەندبكرێت‪ ،‬بەاڵم پرســیار دەكەین‪،‬‬ ‫ئێســتا هەندێــك دەڵێن بۆ ئــەو بابەتە‬ ‫پێویستی بە یاسای پارلەمان نییە‪ ،‬بۆچی‬ ‫لە ساڵی ‪ 1992‬بۆ چەسپاندنی سیستمی‬ ‫فیدڕاڵی لە هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە بڕیاری پارلەمانی كوردستان بو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێســتا بۆ ئەم بابەتە هەستییارە دەڵێن‬ ‫«پارلەمانی ناوێت»‪.‬‬

‫رێككەوتنی پارتی‌و گۆڕان زەحمەتە‬

‫دوای ئەوەی چەند سیناریۆیەك هەبون‬ ‫بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان‌و نەگەیشــتنە‬ ‫رێككەوتــن‪ ،‬بەپێــی هەندێــك زانیــاری‬ ‫پارتی رازیبوە بەكاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بەم دەستەی ســەرۆكایەتیەی ئێستاوە‪،‬‬ ‫بەاڵم گۆڕان سورە لەسەر ئەوەی لەكاتی‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەماندا هەمواری یاسای‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم بكرێت‪ ،‬بەاڵم پارتی‬ ‫رازی نییــە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا یەكێتی‌و‬

‫گــۆڕان‌و كۆمەڵ جەختلەوەدەكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەبێ كاراكردنــەوەی پارلەمان ریفراندۆم‬ ‫نەكرێــت‪ ،‬بەاڵم رەنگە هیــچ یەكێك لەم‬ ‫هەڵوێستانە نەبنە هۆی ئەوەی ریفراندۆم‬ ‫دوابخرێت‌و پارتــی ریفراندۆمەكە ئەنجام‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە چاودێرێكــی سیاســی‪،‬‬ ‫كــە نەیویســت ناوەكــەی باڵوبكرێتەوە‪،‬‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان رازی‬ ‫نەبێــت بە پێشــنیازە نوێیەكەی پارتی‌و‬ ‫نەگەنــە رێككەوتــن بــۆ كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمانی كوردســتان‪ ،‬هــەروا پارتیش‬ ‫لەگــەڵ الیەنەكانــی دیكــە نەگاتــە‬ ‫رێككەوتــن‪ ،‬ئــەوا پارتــی بڕیار لەســەر‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم دەدات‌و هەڵوێستی‬ ‫گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكێتی رێگرنابن‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە‪ ،‬وتیشــی «ئەگــەر‬ ‫ریفرانــدۆم ســەركەوتن بەدەســتبێنێت‪،‬‬ ‫ئــەوا پارتــی خــۆی دەكاتــە خاوەنــی‪،‬‬ ‫ئەگــەر شكســتیش بێنێــت ئۆباڵەكــەی‬ ‫دەخاتەئەستۆی الیەنەكانی دیكە»‪.‬‬

‫ژمارەیەك هەڵسوڕاو و لێپرسراوی گۆڕان رەخنەی توند‬ ‫لە كۆبونەوەكەی پێرێی یەكێتی‌و گۆڕان دەگرن‬ ‫ئیسامعیل گەاڵڵی‪ :‬ئەو كۆبونەوەیە یەكەم شكستی گۆڕان بو دوای مردنی نەوشیروان مستەفا‬ ‫عەلی حەمەساڵح‪ :‬بەیاننامەی كۆبونەوەكەی پێرێی سەركردایەتی هاوبەش هیچ جیاوازی نەبو لەگەڵ ئەوەی پێش جەژن‬ ‫هۆشیار عەبدوڵاڵ‪ :‬داوا لە ئەندامانی گۆڕان لە سەركردایەتیی هاوبەش دەكەم‪ ،‬بگەڕێنەوە بۆ وتەیەكی نەوشیروان مستەفا‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی هاوبەش لە گۆڕان‪ :‬هەردوالمان بەو بەیاننامەیە رازیبوین بۆیە باڵومانكردەوە‬ ‫لەهەڵســوڕاوو لێپرســراوانی بزوتنــەوەی‬ ‫گۆڕان هێرشی توندیان كردەسەر ئەنجامی‬ ‫كۆبونەوەكــەو ســەركردایەتی هاوبەشــی‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫حزبەكەی خۆشــیان‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە‪،‬‬ ‫یەكێتیــی نیشــتیمانیی كوردســتان‌و بەپێی وتەی ئەندامێكی ســەركردایەتیی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لەرۆژی (‪ ،)2016/5/17‬هاوبەش لە بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬شــانندی‬ ‫بــە ئامادەبونی مام جەالل‌و نەوشــیروان گــۆڕان بەتــەواوی رازی بوون بەو ســێ‬ ‫مستەفا رێككەوتننامەیەكی هاوبەشی ‪ 25‬خاڵەی لە بەیاننامەكەدا باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫خاڵییــان ئیمزاكردو ســەركردایەتییەكی‬ ‫هاوبەشــیان پێكهێنــا‪ ،‬كــە تاكو ئێســتا‬ ‫رەخنەی هەڵسوڕاوانی گۆڕان‬ ‫چەندین كۆبونەوەی ئەنجامداوە‪ ،‬لە كۆتا‬ ‫عەلی حەمە ساڵح‪ ،‬ئەندامی فراكسیۆنی‬ ‫كۆبونەوەشدا‪ ،‬كە پێرێ شەممە ئەنجامدرا‪ ،‬گــۆڕان لــە پارلەمانــی كوردســتان لــە‬ ‫بڕیاردرا بۆ ئەوەی‪ ،‬یەكڕیزیی نیشتمانیی نوســینێكیدا‪ ،‬كە لە تــۆڕی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫دروســتبكر ‌‬ ‫ێ لەسەر پرســە نیشتمانییە (فەیسبوك) باڵویكردۆتەوە‪ ،‬سەرسامیی‬ ‫چارەنوسســازەكانی خەڵكی كوردستان‪ ،‬خۆی پیشاندەدات لەوەی‪ ،‬لە بەیاننامەی‬ ‫هاوكات دوای ئاساییكردنەوەی پەرلەمان كۆبونــەوەی ســەركردایەتیی هاوبــەش‬ ‫ریفراندۆم ئەنجامبدرێت بۆ ســەربەخۆیی تێناگات‪ ،‬چونكە پێیوایە پێشــتر یەكێتی‬ ‫لە سنوری كارگێڕیی هەرێمی كوردستان‌و بەڵێنیداوە نوێنەریان نەڕواتە كۆبونەوەی‬ ‫ناوچەدابڕێندراوەكان‪ ،‬هەروا دروستكردنی لیژنەی بااڵی ریفرانــدۆم‪ ،‬بەاڵم نوێنەری‬ ‫هاوپەیمانیــی فراكســیۆنەكانی یەكێتی‌و یەكێتی بەشــداریكردوە‪ ،‬هــەروا پێیوایە‪،‬‬ ‫گۆڕان لە ئەنجومەنــی نوێنەرانی عیراق‌و ئەم خااڵنەی لەو بەیاننامەیەدا هاتون‪ ،‬لە‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‌و ئەنجومەنــی رێككەوتنەكەشدا هەبون‪ ،‬كە نەوشیروان‬ ‫پارێــزگاكان‪ .‬دوابــەدوای كۆبونەوەكــەو مستەفا واژۆیكرد‪ ،‬بەاڵم جێبەجێنەبو‪ ،‬چ‬ ‫باڵوكردنەوەی راگەیەندراوەكە‪ ،‬بەشــێك جای ئەم بەیاننامەیە!‬

‫ناوبــراو‪ ،‬پێشــیوایە‪ ،‬بەیاننامــەی‬ ‫كۆبونەوەكــەی پێرێــی ســەركردایەتی‬ ‫هاوبەشــی یەكێتی‌و گۆڕان هیچ جیاوازی‬ ‫نەبو لەگەڵ بەیاننامەی كۆبونەوەی پێش‬ ‫جەژنــی رەمەزانــی ئەو ســەركردایەتییە‬ ‫هاوبەشە‪.‬‬ ‫هــاوكات ئیســماعیل گەاڵڵــی‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری پێشــوی گۆڕان‪ ،‬بە توندی‬ ‫رەخنــە لــەو بەیاننامەیــە دەگرێــت‪ ،‬كە‬ ‫سەركردایەتیی هاوبەشی یەكێتی‌و گۆڕان‬ ‫لــە كۆتــا كۆبونەوەیانــدا باڵویانكردەوەو‬ ‫دەڵێت «ئەمــە یەكەم شكســتی گۆڕانە‬ ‫دوای كۆچی نەوشــیروان مستەفا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەمە ئەجنداو پڕۆژەی گۆڕانە‪ ،‬پێویســتە‬ ‫هەرچــی زوە‪ ،‬فاتیحــا بۆ گیانــی گۆڕان‬ ‫بخوێنین»‪.‬‬ ‫الی خۆشــییەوە‪ ،‬هۆشــیار عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫پارلەمانتاری گۆڕان لە پارلەمانی عیراق‪،‬‬ ‫بە پشتبەســتن بە وتەیەكی نەوشــیروان‬ ‫مســتەفا ســەبارەت بــە كۆبونــەوەی‬ ‫سەركردایەتی هاوبەش و ئەوەی پەیوەندی‬ ‫بە دروستكردنیی یەكڕیزی نیشتیمانیەوە‬ ‫هەیــە‪ ،‬دەڵێــت «حەقە راســتیەك رون‬ ‫بێت ‪ ،‬لە یەكێك لە بەرنامەكانی روبەڕودا‬

‫كە خوازیارم هەمو گۆڕانخوازان بەتایبەت‬ ‫هاوڕێیانــم ئەندامانی بزوتنــەوەی گۆڕان‬ ‫لــە كۆمیتــەی ســەركردایەتی هاوبــەش‬ ‫بگەڕێنەوە بۆی‌و دڵنیاشــم هەمویان لەم‬ ‫بەندە پڕقسورە زیاتر ئاشنای بیروبۆچونە‬ ‫ستراتیژی‌و نیشــتیمانیەكانی نەوشیروان‬ ‫مســتەفان‪ ،‬ئەو زۆر بە رونی باسی ئەوە‬ ‫دەكات‪« ،‬یەكڕیزی نیشــیتمانی لە هەرێم‬ ‫بە بەشــداری ڕاســتەقینەی هەمــوان لە‬ ‫دروســتكردنی بڕیاری سیاسیدا مسۆگەر‬ ‫دەبــێ‪ ،‬یەكڕیزی نیشــتیمانی بریتی نییە‬ ‫لــەوەی تاكەكەســێك یــا تاكحیزبێــك‬ ‫هەرخــۆی بڕیاری گرنگ‌و چارەنوسســازو‬ ‫مەترســیدار بــدات‌و پاشــان بڵــێ دەبێ‬ ‫هەموتان بێنەسەر راكەی من‌و پشتیوانیم‬ ‫بكــەن‪ ،‬ئەگەرنا یەكڕیزی نیشــتیمانیتان‬ ‫تێكداوە»‪.‬‬ ‫ئــەو پارلەمانتــارە‪ ،‬دەشــڵێت «بــەو‬ ‫پێــوەرەی ســەرەوە‪ ،‬بڕیــارە كەســیی‌و‬ ‫حزبیەكەی بارزانی بۆ ریفراندۆم تێكدانی‬ ‫یەكڕیزییەو هەر هەوڵێك بۆ دروستكردنی‬ ‫دۆخێــك تێیــدا بڕیارەكانــی كۆبونەوەی‬ ‫حەوتــی حوزەیران بشــەرعێندرێ‪ ،‬ئەوە‬ ‫نەك دروستكردنی یەكڕیزیی نیشتیمانیی‬

‫نییــە‪ ،‬بەڵكــو رازیبونــە بــە مۆدێــل‌و‬ ‫تێڕوانینەكــەی بارزانــی بــۆ یەكڕیــزی‪،‬‬ ‫ئــەوەش ماڵوێرانیــی نیشــتیمانییەو‬ ‫هێندەی تــر هەرێم بەرەو وێرانەیی دەباو‬ ‫كاری نەكردەیــە هیچ هێزێك‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان قبوڵی بكات» ‪.‬‬

‫سەركردایەتی هاوبەش رازیبون بە‬ ‫خاڵەكانی بەیاننامەكە‬

‫ئەندامێكی ســەركردایەتیی هاوبەشــی‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕان‪ ،‬بە(چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫بونی رەخنە شتێكی ئاساییە‪ ،‬چۆن لەناو‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕان رەخنــە هەیە‪ ،‬رەنگە‬ ‫لەناو یەكێتیی نیشــتیمانی كوردستانیش‬ ‫هەبێت‪ ،‬چونكە بــۆ نوێبونەوەیەو رەنگە‬ ‫ئــەو كەســانەی رەخنەدەگــرن‪ ،‬دیوێكی‬ ‫بابەتەكە ببینن‌و ئەو دیوەیان بەدڵ نییە‪،‬‬ ‫بەهەمانشــێوە لەنــاو یەكێتیشــدا رەنگە‬ ‫كەســێك هەبێت‪ ،‬الیــەك ببینێــت‌و ئەو‬ ‫الیەی بەدڵ نەبێت‪ ،‬بۆیە ئاساییە رەخنە‬ ‫هاوكارییان دەكات‪ ،‬بۆ ئەوەی زیاتر ئیش‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫ئیسماعیل نامیق‪ ،‬وتیشی «لەئێستاشدا‬

‫هەر پابەندیــن بەو بەیاننامەیەی لە كۆتا‬ ‫كۆبونــەوەی ســەركردایەتیی هاوبەشــی‬ ‫یەكێتــی‌و گۆڕانــدا ئیمزامــان كــردوە‪،‬‬ ‫ئەگــەر پابەندنەبیــن‌و پێــی رازینەبیــن‪،‬‬ ‫باڵویناكەینەوە»‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫رێككەوتنەكــەی یەكێتــی‌و گــۆڕان لەناو‬ ‫جڤاتی گشــتی‌و نیشتیمانی تاوتوێكراوەو‬ ‫بڕیاری لێدراوە‪ ،‬ئەندامانی سەركردایەتیش‬ ‫كــە هەڵبژێــردراون‪ ،‬متمانــەی تەواویان‬ ‫لەناو گۆڕاندا هەیە‪ ،‬كە لەســەركردایەتیی‬ ‫هاوبەشــدا چــۆن گوزارشــت لــە بیروڕاو‬ ‫بۆچون‌و سیاسەتەكانی گۆڕان دەكەن‪.‬‬ ‫ئامــاژەی بەوەشــدا‪ ،‬یەكریزیــی‬ ‫نیشــتیمانی بە شــێوەیەك دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫هەمــو الیەنــەكان لە چوارچێوەی یاســا‬ ‫كارپێكراو دامەزراوە شەرعییەكاندا بتوانن‬ ‫بنەماكانــی گەمەی دیموكراســیی خۆیان‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬یەكڕیزیی نیشتیمانیی بەوە‬ ‫ناكرێت‪ ،‬كە هێزێك یان كەســێك بیەوێت‬ ‫ویستی خۆی بەسەر هێزە سیاسییەكانی‬ ‫دیكەدا بسەپێنێت‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫پێش‬ ‫ریفراندۆم‬

‫چاوان ئاراس‬ ‫گومانی تێدا نییە كە ریفراندۆم پرسێكی گرنگی‬ ‫چارەنوسسازە و ئەگەر بمانەو ‌ێ هێز و دەسەاڵتی‬ ‫یەكالكەرەوەی ســەرجەم ئەو گرفتانەی هەیە كە‬ ‫دەخرێنە نێو چوارچێوەی پرسەكەوەو دەتوانێت‬ ‫هێزی بڕیاردانمان پ ‌ێ ببەخشێت‪ ،‬لە توانایدا هەیە‬ ‫بمانگەیەنێتە كۆتا بڕیار‪ ،‬گومانیشی تێدا نییە كە‬ ‫گەلی كورد ئەمە یەكەم ریفراندۆمی نییە‪ ،‬هەر لە‬ ‫ســەردەمی ویالیەتی موسڵەوە تا ئێستا راپرسی‬ ‫زۆر كراون لە پێناو یەكالكردنەوەی هەند ‌ێ پرسی‬ ‫گرنگ‪ ،‬بــەاڵم لە دوای ئەنجامدانیان شكســتیان‬ ‫خواردوە و ب ‌ێ ئەنجام بون‌و نەیانتوانیوە هەڵگری‬ ‫خەسڵەتەكانی ئەم پرسە بن‌و سەرجەم بەهاكانی‬ ‫پرسەكە لەناوچون‪.‬‬ ‫لە ئێستادا و لە رابوردوشدا كورد هەوڵی بون بە‬ ‫دەوڵەتی داوە‪ ،‬یان سەربەخۆیی بونی كوردستان‬ ‫خەونی زۆرینەی كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستان بوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە هەمو شــێوازە خەباتەكانی گرتونەتەبەر‬ ‫و قوربانــی زۆری بۆداون‪ ،‬ســەرجەم شــۆڕش‌و‬ ‫خەباتــی جەماوەر و رێكخراوەییەكانی هەمیشــە‬ ‫لە هەڵكشان‌و داكشــاندا بون‌و دەرئەنجمەكانی‬ ‫هیچ لەبەرژەوەندی ئەم پرســەدا نەبون‪ ،‬من خۆم‬ ‫ریفراندۆم بە شــێوازێكی خەباتی جەماوەری زۆر‬ ‫گرنگ دەزانم‪ ،‬بەاڵم هەند ‌ێ پرســیاری زۆر گرنگ‬ ‫الی كۆمەاڵنی خەڵكی كوردســتان دروست دەبن‬ ‫پێویســتە وەاڵمەكانیان تەمومــژاوی نەبن‌و رون‬ ‫‌و ئاشــكرا بن‪ ،‬یەكەمیان بۆچــی ریفراندۆمەكانی‬ ‫پێشوتر و كۆكردنەوەی واژۆكان ب ‌ێ ئەنجام بون؟‬ ‫ئایا پرســێكی خــاوەن ئیرادە و بڕیار‪ ،‬پرســێك‬ ‫بــەم ئەندازە گرنگــە‪ ..‬پێویســتی بەگرتنەبەری‬ ‫رێوشوێنی تایبەت نییە؟‬ ‫ئایــا لــەم كەشــە قەیراناویــی‌و لــەم قۆناغە‬ ‫هەســتیارەی دوای شەڕی داعش‌و لەم هاوكێشە‬ ‫نالەبارانــەی دەوڵەتانــی ناوچەیــی‌و تەنانــەت‬ ‫جیهانیــش دا‪ ،‬ریفرانــدۆم بۆ‪...‬؟ ئایا مەبەســت‬ ‫لــە ریفرانــدۆم گەیشــتنمان نییە بە كۆتــا بڕیار‬ ‫و گەیشــتنمان نیــە بە ئیرادەو هێزو دەســەاڵت‌و‬ ‫خاوەندارێتیكردنی خاك‌و ئاو و نیشتمانمان؟ ئایا‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم بۆ دروستكردن‌و گەیاندنی‬ ‫دەوڵەتێكی نیشــتمانی دیموكراسی نییە‪..‬؟ ئەی‬ ‫كەوابــو بۆچی وەكو باس ئەكەن دەگوتر ‌ێ مەرج‬ ‫نییــە ریفراندۆم بۆ راگەیاندنی دەوڵەت بێت‪ ،‬یان‬ ‫دەگوتــر ‌ێ ئێمە دوای ریفراندۆم نەرمی ئەنوێنین!‬ ‫سەیرە نەرمی نواندن‌و رەخساندنی كەش‌و هەوای‬ ‫لەبار بۆ پرســێكی وەها چارەنوسساز دەكرێت لە‬ ‫كات‌و ســاتی خۆیدا بێت‪ ،‬كات‌و ساتی خۆیشی‬ ‫پێش ریفراندۆمە‪ ،‬بۆیە پێویســتە كورد یەكدەنگ‬ ‫بكرێـــت‌و نێــو ماڵــی رێكبخرێت‪ ،‬پێــش هەمو‬ ‫شــتێك ئینجا گەورەتریــن دامەزراوەی یاســایی‬ ‫كــە پەرلەمانــە كارا بكرێتەوە‪ ،‬ئەگــەر نەرمیش‬ ‫ئەنوێنن‌و دانوستان ئەكەن ئەوا باشتروایە گەورە‬ ‫دیبلۆماسەكانمان بە زمانێكی زۆر رۆشنبیرییانەی‬ ‫سیاســی پرســەكە تاوتو ‌ێ بكەن‌و زەمینەسازی‬ ‫بۆ بكەن‪ ،‬ئەمە ســەرەڕای پێویســتی ئەم پرسە‬ ‫بەرۆڵی رۆشنبیران‪.‬‬ ‫ئەوەی كە ئێستا لەئارادایە غیابی رۆشنبیران‌و‬ ‫خراپی رەوشی ریفراندۆم‌و مەترسیدارترین قۆناغە‬ ‫بۆ ریفراندۆم‪ ،‬پرســیار ئەوەیــە ئایا تاوتوێی ئەم‬ ‫دەرئەنجامانە كراون؟ ئایا هاوكێشــە نێودەوڵەتی‬ ‫‌و ناوچەییــەكان قۆناغەكە مەترســیدارتر ناكەن؟‬ ‫ئایا بەرپرســیارێتی دەرئەنجامەكان ك ‌ێ ئەیگرێتە‬ ‫ئەستۆ؟ كەواتە ئێمە ئامادەكارییمان بۆ ریفراندۆم‬ ‫نەكردوە تاكی كورد هێشتا واڵت بەج ‌ێ ئەهێڵ ‌ێ‌و‬ ‫كۆچ بەردەوامە‪ ،‬پێشمەرگە پێداویستیەكانی دابین‬ ‫نەكراون‌و كۆمەڵگا لە رەوشێكی مادی‌و مەعنەوی‬ ‫مەترسیداردایە‪ ،‬ئەنجامی ریفراندۆمەكانی پێشوتر‬ ‫دیــار نین‌و ونن‪ ،‬ســەرەڕای ئەمەش دەوتر ‌ێ كە‬ ‫گوایــە دوای ریفراندۆم نەرمی ئەنوێنین‪ ..‬كەواتە‬ ‫دەوڵەت دروست نەبێت؟ یان سەربەخۆ نەبین‪...‬؟‬ ‫ئەی هاوكێشە سیاســیەكانی نەیارانمان یەكسان‬ ‫ئەبن بەچی؟ بۆیە پێویســتە زۆر بەرپرســیارانە‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بكرێت‌و ئامادەسازی‬ ‫بۆ بكرێت‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫شەڕی موسڵ‌و یاسا نێودەوڵەتییەكانی جەنگ‬

‫پارێزەر‪ :‬لوقامن مستەفا صاڵح‬ ‫جەنــگ یــان شــەڕ حاڵەتــی پێكدادانــی دو یــان‬ ‫چەنــد واڵت‪ ،‬دەســتە یــان هێــزە كــە بــۆ ماوەیەك‬ ‫‌و بەشــێوەیەكی مونــەززەم بەڕێوەدەچێــت‪ .‬شــەڕ‬ ‫ئاكامگەلێكــی كۆمەاڵیەتــی‌و ئابوری هەیــە‌و دەبێتە‬ ‫هــۆی لەناوچونــی ژیانــی مــرۆڤ‌و لەناوچونی بنكە‬ ‫ئابورییەكانی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫هــەر لە روانگەی ئەم پێناســەیەوە رۆدەچینە نێو‬ ‫بابەتەكەمــان و داگیركردنی موســڵ لــە الیەن داعش‬ ‫‌و پاشــان ئامــادەكاری بــۆ ئازادكردنــەوەی بــە بێ‌‬ ‫رەچاوكردنی یاســا نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬دەبێتە باس و‬ ‫خواسی دەستپێكی وتارەكەمان‪.‬‬ ‫موســڵ‪ ...‬سێهەمین شــاری گەورەی عێراقە دوای‬ ‫بەغدا‌و بەسرە‪ ،‬یەكەمین شاری گەورەی سوننەنشینە‬ ‫لە ناوچەكەدا بە كورد و عەرەب و چەند كەمایەتیەكی‬ ‫ترەوە‪.‬‬ ‫موسڵ پارێزگایەكە كە بە چەند ملیۆن دانیشتوانەوە‬ ‫‌و یەكێك بو لە مەڵبەندەكانی النكەی شارستانیەت‌و‬ ‫رۆشــنبیری‌و خوێندن‌و پیشەســازی و نوێنەرایەتی‬ ‫كلتورە جیاوازەكانی دەكرد لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫بــەاڵم بە رۆژی روناك لە الیەن ســوپای عێراقەوە‬ ‫لە مــاوەی چەند ســەعاتێكدا بە دەریایــەك چەك‌و‬ ‫جبەخانــەوە پێشــكەش بــە داعش كراو ئەفســەر و‬ ‫سەربازەكانیشیان بە روت و قوتی بەرەو مۆڵگاكانیان‬ ‫پاشەكشەیان كرد‪!.‬‬ ‫ئەوە چەند ساڵێكیشــە لە ژێر دەســتی دڕندانەی‬ ‫داعشــدا وێــران‌و خاپور بــوە‌و دانیشــتوانەكەی لە‬ ‫جەهەننەمدا دەســوتێنرێت‪ .‬ماوەی چەند ساڵێكیشە‬ ‫بە سەركردایەتی ئەمەریكا و هاوپەیمانان ئامادەكاری‬ ‫كرا بــۆ ئازادكردنەوەی‪ .‬لەم چەند ســاڵەدا ســوپای‬ ‫عێراقی تائیفی‌و حەشدی شەعبی دروستكراوی ئێران‬ ‫‌و جۆرەها میلیشایی دروستكراوی واڵتانیتر‪ ،‬توركیای‬ ‫عوسمانیش بە جۆرێك لە جۆرەكان بێبەش نەبوە لەو‬ ‫دەستســازی پیالنگێریەدا‪ ،‬كە ئەوەی داعش نەیتوانی‬ ‫بیــكات بــۆ كاولكردنــی موســڵ و كوشــتنی خەڵكە‬ ‫بێتاوانەكەی ئەم دەستەوتاقمانە كردیان‪.‬‬ ‫هەروەها هێزی پێشمەرگەی كوردستانیش لە الیەن‬

‫هاوپەیمانانــەوە بە ســەركردایەتی ئەمریكا راهێنانی‬ ‫باشــیان پێكرا بۆ پرۆســەی ئازادكردنەوەی موسڵ و‬ ‫شــوێنە داگیركراوە كوردستانیەكانی لە ئەستۆ گرت‪.‬‬ ‫ئەوەی جێی خۆشحاڵیە هێزی پێشمەرگە لەو تاقمانە‬ ‫جیادەكاتــەوە و وەكو هێزێكی دیار و لێهاتو لە میدیا‬ ‫جیهانیەكانــەوە باســی لێوەدەكــرا رەفتــاری مرۆڤ‬ ‫دۆستانە بو لەگەڵ ئەو خەڵكانەی كە ناوچەكانیان لە‬ ‫الیەن هێزی پێشمەرگەوە ئازاد دەكرا‪ .‬بەاڵم ئەو سوپا‬ ‫بەناو نیزامیە و چەكدارەكانی حەشدی شەعبی نیاز و‬ ‫مەرامێكیتری لە پشتەوە بو‪!.‬‬ ‫ئەم هەمو پالن داڕشــتنە بــۆ ئەوە بو رزگاركردنی‬ ‫موســڵ ناوچەكانی بە كەمترین زیان و ماڵوێرانی لێی‬ ‫دەرچــن و مافــی مرۆڤ و بنەما یاســاییەكانی مرۆڤ‬ ‫دۆستانەی نێودەوڵەتی تیادا بەرجەستە بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــە پێچەوانەوە نەك هەر رەچاوی یاســا و مافەكانی‬ ‫مرۆڤی تیا بەدی نەكرا‪ ،‬بەڵكو ئەوەی كاری نامرۆڤانە‬ ‫بو لەو شــەڕە نەگریسەدا بەرانبەر بە دانیشتوانی ئەو‬ ‫شــارە كرا‪ ،‬كە هیچی كەمتر نەبوە لەو تاوانانەی كە‬ ‫رێكخــراوی تیرۆریســتی داعش بەرانبــەر بەو خەڵكە‬ ‫ستەملیكراوەی كرد‪.‬‬ ‫راســتە شــەڕ ماڵوێرانی و نەهامەتــی لەگەڵ خۆی‬ ‫دێنێ‪ ،‬هەر لەبەرئەوەشــە كــە دەوترێت هیچ الیەنێك‬ ‫لە شــەڕدا بــراوە نییە‪ ،‬هەربۆیە یاســای نێودەوڵەتی‬ ‫بــە چەنــد خاڵێــك ئــەو رێوشــوێن و مەترســیانەی‬ ‫وەك مافێكــی رەوایی و ئەخالقی بــۆ كەمكردنەوەی‬ ‫ئــەو دەســتدرێژی و كوشــتو كوشــتارەی خەڵك كە‬ ‫لــە كاتی جەنگە بــ ‌ێ ئامانەكانــدا رودەدات‪ ،‬النیكەم‬ ‫ئەگەر بنەبڕیشــی نەكات‪ ،‬بەاڵم كەمی دەكاتەوە و لە‬ ‫چوارچێوەیەكی یاساییدا قەتیسی دەكات‪.‬‬ ‫یاســای مرۆڤدۆســتانەی نێودەوڵەتــی بە گشــتی‬ ‫پێكهاتــوە لــە ‪ 15‬خاڵــی ئەخالقی‌و یاســایی كە لە‬ ‫زانستگاكانی سەرتاســەری واڵتان دەخوێندرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫خااڵنە لەدو تێرمی خوێندن بە ئەنجام دێت كە لێرەدا‬ ‫هەوڵــدەدەم كۆلیاتێك لە هــەر ‪ 15‬خاڵەكەتان بەبێ‬ ‫درێژدادڕی پێشكەش بكەم‪:‬‬ ‫(رێســای یەكەم‪« :‬جیاكاری» پێویستە ئامانجی‬ ‫ئۆپەراســیۆنەكان تەنیــا نیزامــی‌و ســەربازی بێت‌و‬ ‫خەڵكێك كە بەشــداری راســتەوخۆ لە شەڕدا ناكەن‬ ‫نابێ ببنە ئامانج‪ .‬وەكو شــیكردنەوە‪ :‬ئاراستەكردنی‬ ‫لێدانــەكان دژی خەڵكــی مەدەنــی یان دامــەزراوەی‬ ‫مەدەنی بە تەواوی قەدەغەیە‪ .‬بەاڵم لێرەدا مەبەســت‬ ‫لە بەشداربوانی راستەوخۆ لە شەڕ‌و هەروەها خەڵكی‬ ‫مەدەنی كێیە؟ دامەزراوە مەدەنییەكان چین؟ بەشدار‬ ‫بوانی راستەوخۆی شەڕ پێكهاتون لەو كەسانەی كە‪:‬‬ ‫چەكداربن (لە هەر رەگەز‌و تەمەنێك) – بەشــداری‬ ‫كــردن لە كردە ســەربازییەكاندا‪ ،‬پالندانــان بۆ كردە‬ ‫تاكتیكیەكان‪ /‬ئامادەســازیەكان‪ -‬كۆكرنەوەی زانیاری‬

‫ســیخوڕی‌و تاكتیكی ‪ -‬رۆیشــتن بــۆ جێبەجێكردنی‬ ‫كردەی سەربازی‌و گەڕانەوە لێی‪.‬‬ ‫ئەو كەســانەی كە ناڕاستەوخۆ لە شەڕدا بەشداری‬ ‫دەكــەن پێكهاتون لە ئەو كەســانەی كە‪ :‬فرۆشــتنی‬ ‫خــۆراك یــان كەرەســتە بــە الیەنــی بەرامبــەر ‪-‬‬ ‫گواستنەوەی زانیاری نا سەربازی بۆ الیەنی بەرامبەر‬ ‫ گواستنەوەی خۆراك یان كەرەستەی نا سەربازی بۆ‬‫الیەنی بەرامبەر ‪ -‬دابینكردنی یارمەتی پزیشكی بۆ هەر‬ ‫الیەنێك لە الیەنەكان ‪ -‬پاڵپشتیكردنی دارایی یەكێك‬ ‫لــە الیەنەكانی پێكــدادان – كاركردن لە بەرژەوەندی‬ ‫حكومەت یان لە كار‌وبارە فریاگوزاریەكاندا‪.‬‬ ‫دامــەزراوە مەدەنییــەكان پێكهاتــو لــە‪ :‬خانــوە‬ ‫مەدەنییــەكان ‪ -‬زۆربــەی باڵەخانــە دەوڵەتیەكان –‬ ‫كارگەكان‪ /‬دامەزراوە نا سەربازییەكان (تەنانەت ئەگەر‬ ‫پەیوەندیدار بە ســوپا یان ئەرتەش بێت) ‪ -‬گۆڕەپانە‬ ‫گشتییەكان ‪ -‬شوێنەكانی خواپەرست ‪ -‬قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫جێگای ئاماژەیە دامــەزراوە مەدەنییەكان لە ئەگەری‬ ‫ئەوی كە ببنە بنكە یان كۆگای نیزامی ناتوانین بڵێن‬ ‫لە حاڵەتی مەدەنیدا ماونەتەوە‪.‬‬ ‫رێســای دوهــەم‪ -‬بەراوردكــردن‪ :‬لەكاتــی لێدانــی‬ ‫ئامانجــی ســەربازییدا‪ ،‬پێویســتە دڵنیایــی بدرێــت‬ ‫كە زیانــە الوەكییــە پێشــبینیكراوەكان زیاتر نین‌و‬ ‫بەراورد بەســودە ســەربازییەكەی كراوە‪ .‬وەكو نمونە‬ ‫لــە ئەگەری ئــەوەی كە چەكدارێكــی داعش بە تەنیا‬ ‫لــە وەزارەتخانەیەكــدا بێت‪ ،‬دەبێ خــۆی بكوژ ‌ێ یان‬ ‫دەســتگیر بكرێ‌و ناب ‌ێ وەزارەتەكە بەســەریدا وێران‬ ‫بكەن‌و زیان ماڵی بەرفراوان بدەن‪.‬‬ ‫رێسای ســێهەم‪ -‬رەچاوكردن‪ :‬پێویســتە رەچاوی‬ ‫هەمــو ئەگەرێــك بكرێــت كــە لەوانەیــە روبــدات بۆ‬ ‫خــۆ بەدورگرتــن لــە رودانــی زیانە الوەكیــەكان یان‬ ‫كەمكردنەوەیان بۆ كەمترین ئاست‪.‬‬ ‫رێســای چوارەم‪ -‬هۆكار‌و شێوازەكانی شەڕكردن‪:‬‬ ‫نابێت چەكی قەدەغەكراو یان شــێوازە نایاسایەكانی‬ ‫شەڕكردن بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫رێسای پێنجەم‪ -‬نەخۆش‌و بریندار‪ :‬پێویستە هەمو‬ ‫بریندار‌و مردوەكان كۆبكرێنەوە‪ ،‬ئەگەرچی ســەر بە‬ ‫الیەنی دۆســت بن یان دوژمن جیاوازی نییە‌و دەبێت‬ ‫چاودێری پێویستیان بۆ دابین بكرێت‪.‬‬ ‫رێســای شەشــەم‪ -‬گارانتــی بنەڕەتــی ‌و‬ ‫دەسبەسەركردن‪ :‬پێویستە مامەڵەیەكی مرۆڤدۆستانە‬ ‫لەگەڵ دەسبەســەركراوەكان یان دیلەكان بكرێت‌و رێز‬ ‫لەمافە بنەڕەتییەكانیان بگیرێت‪( .‬هەر كەس خۆی دا‬ ‫بەدەستەوە یان دەسبەسەركرا یان ئەسیر كرا دەبێت‬ ‫چاودێری بكرێت‌و ئازار نەدرێت)‪.‬‬ ‫رێسای حەوت‪ -‬بارمتە‌و قەڵغانی مرۆیی‪ :‬پێویستە‬ ‫گارانتی بارمتە‌و بە كارهێنانی قەڵغانی مرۆیی قەدەغە‬ ‫بكرێت‪.‬‬

‫رێسای هەشتەم‪ -‬راگواستن‪ :‬نابێت خەڵكی مەدەنی‬ ‫راگوێزرێت‪ ،‬مەگەر لەبەر سەالمەتی خۆیان یان لەبەر‬ ‫هۆكاری ئەمنیەتی‌و سەربازی‌و لەكاتی گواستەوەیان‬ ‫ئەركە كە پارێزگاری هەمەالیەنەیان لێبكرێت‪.‬‬ ‫رێسای نۆهەم‪ -‬موڵك‌و ماڵ‪ :‬پێەویستە رێز لەموڵك‬ ‫‌و ماڵی مەدەنی بگێرێت‪ .‬پێەویستە بە هەمو شێوەیەك‬ ‫خــۆ لەتااڵنــی‌و دزی نەدرێت‌و موڵك‌و ماڵی خەڵك‬ ‫تااڵن نەكرێت‪.‬‬ ‫رێســای دەیەم‪ -‬توند‌وتیژی سێكســی‪ :‬پێویســتە‬ ‫رێــز لــە ژنــان‌و منــدااڵن بگیردرێت‪ ،‬پەالمــاردان‌و‬ ‫دەستدرێژیكردنی سێكسی بۆ سەر هەر ژن یان منداڵێك‬ ‫قەدەغەیــە‪ ،‬بــە واتایەكــی دیكە نابێت دەســتدرێژی‬ ‫بكرێتە ســەر شــكۆی هیچ كەســێك‪ ،‬لە ناویشــیاندا‬ ‫مامەڵەی سوكانە‌و ب ‌ێ رێزی كردن‪ ،‬پەالماردان‪ ،‬ناچار‬ ‫كردن بەلەش فرۆشی و‪ ...‬قەدەغەیە‪.‬‬ ‫رێسای یازدەهەم‪ -‬مندااڵن‪ :‬پێویستە دڵنیایی بدرێت‬ ‫لــە بەهرەمەندبونــی مندااڵن لە یارمەتــی‌و چاودێری‬ ‫پێویســت بۆیان‪ .‬پێویستە بە ســەربازكردنی مندااڵن‬ ‫لە ناو هێزە چەكدارەكاندا یان بەكارهێنانیان لە كردە‬ ‫سەربازیەكاندا قەدەغە بكرێت‪.‬‬ ‫رێســای دوانزە‪ -‬لۆگۆكان‪ :‬پێویستە رێز لە پزیشك‬ ‫‌و دامــەزراوە پزیشــكییەكان بگیرێت‪ ،‬لە ناویشــیاندا‬ ‫ئەوانەی لۆگۆی سەلیبی ســوری نێودەوڵەتی‪/‬مانگی‬ ‫ســور‪ /‬كریســتاڵی ســور‌و نیشــانەی تری ئاژانســە‬ ‫مرۆیەكانیتریان هەڵگرتوە‪.‬‬ ‫رێسای سێزدەهەم‪ -‬هاوكاری مرۆیی‪ :‬پێویستە رێگە‬ ‫بــە كارەكانی هــاوكاری مرۆیی بدرێت‌و ئاســانكاری‬ ‫بكرێــت بــۆ گەیاندنیــان بــەو خەڵكــە مەدەنییــەی‬ ‫پێویستیان پێیەتی‪.‬‬ ‫رێسای چواردەیەم‪ -‬تۆڵەسەندنەوە‌و دڵرەقی‪ :‬نابێت‬ ‫كاری تۆڵەسەندنەوە‌و دڵ رەقی ئەنجام بدرێت چونكو‬ ‫ئەوە پێشێلكردنی یاسای پێكدادانە چەكدارییەكانە‪.‬‬ ‫رێســای پازدەیەم – پابەند بون‪ :‬پێویســتە كاری‬ ‫تەواو بكرێت بۆ ئەوەی یاسای پێكدادانە چەكداریەكان‬ ‫لە الیــەن هێــزە چەكدارەكانی بەرامبەرەوە پێشــێل‬ ‫نەكرێت‌و لە كاتی رودانی پێشێلكاریەكاندا‪ ،‬پێویستە‬ ‫هەنــگاوی گونجاو بنرێــت بۆ لێكۆڵینەوە‌و ســزادانی‬ ‫پێشێل كاران))‪.‬‬ ‫ڕاســتە جەنگ یان شــەڕ لە هەر حاڵەتێكدا روداو‬ ‫كارەساتێكی دژ بە مرۆڤایەتیە و دانانی یاسا‌و رێسا‬ ‫بــۆی هیچ مانایەكی نیە‪ ،‬چونكە شــەڕ هەر شــەڕە‌و‬ ‫بریندار هەر بریندارە‌و كوژراویش هەر كوژراوە‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫بونی ئەم پانزە خاڵە گەر وەك خۆی جێبەجێ بكرێت‬ ‫ئــەوە رێگری لە حەجمێكی بەرفراوان لە ژینۆســاید‌و‬ ‫تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی‌و ئاژەڵی‌و ژینگەیی دەگیرێت‬ ‫‌و وەكو یاســایەكی هەمیشەیی بەرچاو‪ ،‬چونكە بونی‬ ‫چەك و چەك هەڵگر بێگومان دەبێتە ئامانجی شەڕ‪.‬‬

‫ناسیۆنالیزمی كوردی لەنێوان هەڵچون‌و‬ ‫پرۆژەیەكی نیشتمانی!‬

‫ئەڵوەند تەڵعەت‬ ‫رەنگــە هیچ نەتەوەیەك نەبێت بە قەبارەی كورد‬ ‫خەبــات و تێكۆشــانی كردبێت لە پێناو كوردبون و‬ ‫شوناسی كوردیدا‪ ،‬بەاڵم تائێستاش نەیتوانیوە بەری‬ ‫رەنجەكەی ببینێت و بگات بە ئەنجام! لێرەدا جێی‬ ‫خۆیەتی پرســیاری ئەوە بكەین كە بۆچی تائێســتا‬ ‫ناســیۆنالیزمی كــوردی نەیتوانیــوە بپەڕێتــەوە بۆ‬ ‫پرۆژەیەكی سیاســی كە ئەنجامەكەی دروستكردنی‬ ‫دەوڵــەت بێت؟ دەكرێت پرۆژەیەكی لەم جۆرە هەر‬ ‫لەبنەڕەتــدا بــە مردویی لەدایك بوبێــت؟! ئەگەرنا‬ ‫‌هۆكاری ئەم دۆخە چییە؟‬ ‫ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژو بەرونی هەســت بەوە‬ ‫دەكەیــن كــە خەباتی چەكــداری و ناســیۆنالیزمی‬ ‫كــوردی دوانەیەكــی هاوتەریــب بونــە و هەمیشــە‬

‫كەمینەیەكی الوازی لە ژێر ئااڵی كوردیدا جەنگاون‬ ‫دژ بــە دەوڵەتانــی زلهێــز و خــاوەن پاڵپشــتی‬ ‫نێودەوڵەتی‪ ،‬لە راستیشــدا ئێمــە هەر ئەوەمان لە‬ ‫مێژو خوێندۆتەوە‪ ،‬رونتر لەوە هێزە بااڵدەســتەكان‬ ‫هــۆكاری ســەرەكی بــو بــۆ‌ لەباربردنــی دەوڵەتی‬ ‫كــوردی‪ ،‬لە هەندێك شوێنیشــدا ئاماژە بۆ هۆكاری‬ ‫ناوخۆییــش دەكرێت‪ ،‬كە زۆرجــاران ناودەبرێت بە‬ ‫خیانەتی ناوخۆیی‪ .‬بەاڵم ئایا ئەوە هەمو شتێكە؟‬ ‫بــە لەبەرچاوگرتنــی هاوكێشــەی هاوتەریبونــی‬ ‫خەباتی چەكداری و ناسیۆنالیزمی كوردی دەگەینە‬ ‫ئەو راســتییەی كە ناســیۆنالیزمی كوردی هەمیشە‬ ‫لە دۆخی بەرگریدا بوە و دەرهاوێشتەی كارتێكەری‬ ‫دەرەكی بوە نەك هەستێك بە ئاراستەی پێچەوانە‪،‬‬ ‫واتا هەستێك ببێت بە پرۆژەیەكی فكری و سیاسی‬ ‫و دواجاریــش ببێــت بە كارتێكەرێكــی دەرەكی بۆ‬ ‫گۆڕینــی واقع‪ ،‬بەجۆرێــك پرۆژەی ناســیۆنالیزمی‬ ‫كوردی زیاتر هەیەجانێك و هەڵچونێكی هەســتەكی‬ ‫بوە زیاتر لەوەی پرۆژەیەكی فكری و سیاســی بێت‬ ‫بۆ بنیاتنانی شــكڵ و شــێوەی شوناسی نەتەوەیی‬ ‫نەتەوەیــەك‪ .‬بە مانایەكی رونتر هەســت و ســۆزی‬ ‫نەتەوەیی تەنها ئەوكاتە الی تاكی كوردی چەكەرەی‬ ‫كردوە كە لێیــدراوە و كوژراوە و كۆمەڵكوژ كراوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش رەنگە هۆكاری پشــتی ئەو مەســەلە باوە‬ ‫بێت كە زۆرجار دەگوترێتەوە‌كورد تەنها لە دۆخی‬

‫تەنگانــەدا یەكگرتو دەبێت‪ .‬جێگەی پرســیارە كە‬ ‫كــورد لــە باكوری عێــراق لە نێوان ســااڵنی ‪1991‬‬ ‫تــا ‪ 2014‬دور بــوە لــە هەمو هێرشــێكی چەكدرای‬ ‫دەرەكــی و دەرفەتــی زیاتــر لە بیســت ســاڵی لە‬ ‫بــەردەم بو بــۆ بنیاتنانی پــرۆژەی بەدەوڵەتبون‪،‬‬ ‫بەاڵم هیچی نەكرد! بەڵكو بەجێگای ئەوە ماوەیەك‬ ‫خەریكی شــەڕی ناوخۆ بــو‪ ،‬ماوەیەكیش بنیادنانی‬ ‫پرۆژەی خانو و شــوقەی نیشــتەجێبون‪ ،‬خەڵكیش‬ ‫رویانكردبــوە درامــای توركــی و ســەفەركردن بۆ‬ ‫توركیا و ئێران و مۆدێل و بەكارهێنانی كەرەستە و‬ ‫پێداویســتی هاوردە و پێشمەرگەرش بە موچەیەكی‬ ‫كــەم و گوزەرانێكــی خراپ لەبیركرابــون‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پڕێكــدا و دوای هێرشــی داعــش بەجارێــك هەمو‬ ‫رویانكــردە ئــەی رەقیب و جلی پێشــمەرگە و بژی‬ ‫كوردســتان! هەمــان ئەو گــڕو تینەی لە ســااڵنی‬ ‫شــۆرش دژ بە رژێمــی بەعس هەبو‪ ،‬لــە تازەترین‬ ‫پێشهاتیشــدا هەمــو رویانكردۆتە دەوڵەتی كوردی‪،‬‬ ‫زیاتــر لــەوەش تۆمەتباركردنی یەكتــر بە خائین و‬ ‫موزایەدەچــی‪ ،‬كــە بە بڕوای من ئەوەش بەشــێكە‬ ‫لــەم هەڵچونــە هەیەجانییە كە ترســی زۆرم هەیە‬ ‫دۆخەكــە بــاش بێتەوە هەمــو شــتێك وەك بڵقی‬ ‫ســەرئاو لەناوچێت و دوبارە ناســیۆنالیزم بچێتەوە‬ ‫ناو پەڕەكانی مێژو!‬ ‫بــۆ دەربازبونیــش لەم دۆخە پێویســتە پرۆژەی‬

‫بــە دەوڵەتبــون بكرێت بە پرۆژەیەكی نیشــتیمانی‬ ‫و چوارچێوەیەكــی فكــری كۆنكرێتــی بــۆ بنیــاد‬ ‫بنرێــت‪ ،‬كــە تێیایــدا ئــەرك و بەرپرســیارییەتی‬ ‫ببەخشــێتەوە‪ ،‬مناڵەكانمان فێربكرێن كە بۆئەوەی‬ ‫واڵتیــان خۆش بوێت ســەرەتا پێویســتە نەمامێك‬ ‫ئاوبــدەن‪ ،‬هونەرمەنــدان و ســینەماكارانیش چیتر‬ ‫پێویست ناكات بۆ زیندو راگرتنی هەستی نەتەوەیی‬ ‫فیلمــی هاوشــێوەی گەردەلــول و یــان دیمەنــی‬ ‫كیمیابارانكردنــی هەڵەبجــە نیشــان بــدەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەجێــگای ئەوە چیرۆكی پاڵەوانێتی ســەاڵحەدینی‬ ‫ئەیوبی و رۆستەمی زاڵ بگێڕنەوە‌‪ ،‬دەبێت نەوەكانی‬ ‫داهاتو لەوە تێبگەن كە كورد تەنها ئەو شــتە نییە‬ ‫بەشــەق تێهەڵدرابێت و كوژرابێــت‪ ،‬بەڵكو خاوەنی‬ ‫پــرۆژە و خەونە‪ ،‬گەنجانیش پێویســت ناكات وێنە‬ ‫بەجلی پێشــمەرگەوە بگرن و لە فەیسبوك پۆستی‬ ‫بكەن‪ ،‬بەڵكو بەجێگای ئەوە هەر ئەوەندە بەسە كە‬ ‫ئەگەر خواردنەوەیەكیان خواردەوە ئەوا قوتوەكەی‬ ‫لە جامی سەیارەكەوە فڕێ نەدەن‪.‬‬ ‫زۆر شــتی تــر هەیــە بكرێــت لــە چوارچێــوەی‬ ‫پرۆژەی گواســتنەوەی دۆزی ناسیۆنالیزمی كوردی‬ ‫لە هەڵچون و هەســت و ســۆزەوە بــۆ پرۆژەیەكی‬ ‫عەقڵــی و نیشــتیمانی كە بەباوەری من پێویســتە‬ ‫هەمــو بــەش و پێكهاتەكانی كۆمەڵگە بێنە ســەر‬ ‫خەت و كاری بۆ بكەن‪.‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ئازادبونت نزیكە سەلۆ باشقان‬

‫*‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫لەپــاش هەشــت مانــگ بەســەر‬ ‫دەســتگیركردنی سەاڵحەدین دەمیرتاش‪،‬‬ ‫هاوســەرۆكی پارتــی دیموكراتــی گەالن‬ ‫(هەدەپە)‪ ،‬رۆژی هەینی رابردوو‪ ،‬یەكەم‬ ‫دانیشــتنی دادگایی كردنی دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫وابڕیــار بوو دەمیرتــاش ببرێتــە دادگا‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو رەتیكردەوە كەلەپچە لەدەستی‬ ‫بكرێــت‪ ،‬بۆیە دەمیرتــاش نەبرایە هۆڵی‬ ‫دادگایكردنەكــەوەو لەالیــەن پۆلیســەوە‬ ‫گەڕێنرایەوە بۆ زیندانی ئەدرنە و دادگایی‬ ‫كردنەكەی بۆ كاتێكی نادیار دواخرا‪.‬‬ ‫بەپێــی ســەرچاوەی هەوڵەكانــی‬ ‫میدیاكانــی توركیــا بێــت‪ ،‬لەپــاش ئەو‬ ‫هەڵوێســتەی دەمیرتاش‪ ،‬سەرۆكی دادگا‬ ‫بڕیاری داوە دەســتەیەك لە پارێزەران و‬ ‫شــارەزایان پێكبهێنێت بــۆ لێكۆڵینەوەو‬ ‫تێهەڵچونــەوەی دۆســیەكەی دەمیرتاش‪،‬‬ ‫جێــی ئاماژەیــە لەپــاش كۆتایــی هاتنی‬ ‫دوا پڕۆســەی ئاشــتی لــە حوزەیرانــی‬ ‫‪ ،2015‬شــەڕێكی قورس بەرۆكی باكووری‬ ‫كوردســتانی گرتــەوە‪ ،‬ســەرەتا لەنــاو‬ ‫شــارەكان و پاشــان لــە چیــاكان شــەڕ‬ ‫لەنێوان پەكەكە و توركیا درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫هاوكات توركیا ئۆپەراســیۆنی پۆلیســی‬ ‫چڕتــر كــردەوە بــەوەی ئەمجارەیــان‬ ‫بەتەنهــا لەچوارچێوەی دەســتگیركردنی‬ ‫الیەنگــران نەبووە‪ ،‬بەڵكو بەندكردنی ‪13‬‬ ‫پارلەمانتــاری هەدەپــەی لێكەوتۆتــەوە‪.‬‬ ‫ئەمــەش زیانێكــی زۆری بــە پڕۆســەی‬ ‫سیاسی بۆ كورد هەبووە‪.‬‬

‫دەمیرتــاش‪ ،‬بەواتــای دەســتگیركردنی‬ ‫ئیرادەی شــەش ملیــۆن دەنگدەری گەلی‬ ‫كوردە لــە باكووری كوردســتان‪ ،‬رژێمی‬ ‫توركیــا چەنــد بەزەبــر بێــت‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫ئــەو ئیرادەیــە لەنــاو ببات‪ ،‬مێــژوو وای‬ ‫ســەلماندووە‪ ،‬زیندانیكرنــی ئەوان دەبنە‬ ‫فیگورێــك و بااڵنســی كاریزمــای ئەوان‬ ‫زیاتر دەكات‪ ،‬زیاتر هەست و سۆزی كورد‬ ‫بۆ ئــەوان رادەكێشــێت‪ .‬لەیــا زاناكان‪،‬‬ ‫شــەرافەددین ئالچییــەكان‪ ،‬گولتەنەكان‪،‬‬ ‫ئەحمەد توركــەكان و دەیانیتر بەڕێگەی‬ ‫زینداندا تێپەڕبوون‪.‬‬ ‫ئەم خۆڕاگرییــە و بەرپەرچدانەوەیەی‬ ‫دەمیرتــاش‪ ،‬ئەوپــەڕی ســەربەرزییە‬ ‫لــەدژی ئەو دەســەاڵتەی كە لە شــكۆی‬ ‫سیاسەتكارێكی ئاشتیخواز دەدات‪ .‬بێشك‬ ‫ئــەم بەرپەچدانەوەیــە و ســەربەرزییەی‬ ‫ســەلۆ باشــقان‪ ،‬ئازادكردنــی بــەدوادوە‬ ‫دێــت‪ .‬تەنها كەمێك ســەبر‪ .‬ئازادكردنی‬ ‫دەمیرتــاش و پارلەمانتارەكانــی هەدەپە‬ ‫شــتێكی حەتمــی نییــە‪ ،‬بەتایبــەت بــۆ‬ ‫هەڵبژاردنــی شــارەوانییەكانی ســاڵی‬ ‫ئاینــدە زۆر گرنــگ دەبێــت و كاریزمــای‬ ‫دەمیرتــاش لــە مەیدانــەكان دەنگێكــی‬ ‫زۆری بۆ هەدەپە دەبێت‪.‬‬ ‫توركیــا بەو دەســتورە مل ئەســتورە‬ ‫بە پرەنســیبەكانی كەمالیزم و زەحمەتە‬ ‫بتوانێ‌ هەنگاوەكانی بۆ رەوتی دیموكراتی‬ ‫بنێــت‪ ،‬ئاشــتی لــە توركیــا بەنــدە بــە‬ ‫چارەســەری پرســی كــورد‪ ،‬توركیــاش‬ ‫لەئێســتادا ئامادەگــی ئەوەی تیــا نییە‪،‬‬ ‫چونكــە فاكتــۆری رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫هەیە كە هۆكارێكی سەرەكییە كە توركیا‬ ‫دژایەتییكردنــی بۆ ئەو دوو بەشــە هەبێـ‬ ‫ت وەك دوو پرســی گرێــدراوی یەكتــرم‬ ‫ناوی دەبەم‪.‬‬

‫هەرچەندە هاتنی دەمیرتاش بۆ ســەر‬ ‫شــانۆی سیاســی لە باكوور شتێكی نوێ‌‬ ‫نییــە‪ ،‬بەاڵم كەســایەتی وەك دەمیرتاش‬ ‫وەك كاریزمایــەك لــە هەڵبژاردنــی‬ ‫ســەرۆككۆماری توركیــا لە ئابــی ‪2014‬‬ ‫دەركــەوت‪ ،‬كــە توانــی لــە مەیدانەكان‬ ‫گوتــاری خۆی بەگشــت گەالنــی توركیا‬ ‫بەباشی بگەیەنێت و بۆ یەكەمجاریش بوو‬ ‫لەهەڵبژاردنــی پارلەمانــی ‪ ،2015‬توانــی‬ ‫رێژەی دەنگەكانــی پارتەكەی بگەیەنێتە‬ ‫‪.%13‬‬ ‫لەئێســتا جێگرەوەی دەمیرتاش لەناو‬ ‫هەدەپە بەمانــای كاریزمایەك نابینرێت‪،‬‬ ‫بۆ نمونە هەدەپە لە كەمپینی «نەخێر»‬ ‫بــۆ ریفراندۆمەكــەی ‪ 16‬ی نیســانی‬ ‫‪ ،2017‬زۆر الواز بوو‪ ،‬ئەمەش ریســكێكی‬ ‫گەورەی لەســەر ئەو پارتە دروستكردووە‬ ‫بــەوەی لەســاڵی ئاینــدە هەڵبژاردنــی‬ ‫شارەوانییەكان لەو واڵتە بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫ئەمــەش بەقەد هەڵبژاردنی پارلەمانی بۆ‬ ‫توركیا گرنگ و بۆ كورد چارەنوسســازە‪،‬‬ ‫كــرد و بڕیاریــدا تاوەكــو گرتووخانــەی‬ ‫لەبەرئــەوەی كــورد لەباكــوور لەڕێگەی‬ ‫ماڵتەپــەی ئیســتەنبوڵ بەپــێ رێبكات‪،‬‬ ‫ئەو شــارەوانییانەی بەدەستی دەهێنێت‪،‬‬ ‫وەك كاردانەوەیــەك بەرامبــەر ســزای‬ ‫وەك بەڕێوەبەرێتــی خۆســەری دەبینن‪،‬‬ ‫زیندانــی بەســەر پەرلەمانتارێكــی‬ ‫ئــەو مۆدێلــەی لەمــاوەی ‪ 10‬ســاڵی‬ ‫پارتەكــەی‪ ،‬رێپێوانەكــەی پتــر لــە ‪3‬‬ ‫رابردوودا تەرحی دەكەن بۆ چارەســەری‬ ‫هەفتەیە بەردەواممی هەبوو تا گەیشــتنە‬ ‫پرســی كــورد‪ ،‬واتــە شــارەوانییەكان‬ ‫ئەستەمبوڵ‪.‬‬ ‫دەرفەتی رەخســاندووە كــورد لەهەرێمە‬ ‫لەكۆنگرەیەكــی‬ ‫كڵچدارئۆغڵــو‪،‬‬ ‫كوردییەكانــدا تاڕادەیــەك ئیدارەی خۆی‬ ‫رۆژنامەوانیــدا رایگەیانــد‪ :‬حكومەتــی‬ ‫بــكات‪ ،‬بۆیــە ئازادكردنــی دەمیرتــاش‬ ‫ئــك پارتــی زیانێكــی گــەورەی‬ ‫كاریگەریی راســتەوخۆی لەســەر پێگەی‬ ‫بەدیموكراســییەتی توركیــا داوە و داوای‬ ‫سیاســی و تەنانــەت دەســتكەوتەكانی‬ ‫گەڕانەوەی دادپەروەریی دەكەین!‬ ‫كورد لەباكوور هەیە‪.‬‬ ‫لــە توركیا هیچ كات و ســەردەمێك‪،‬‬ ‫توركیــا مێژویەكــی دێرینــی لــە‬ ‫دادگا ســەبەخۆ نەبــووەو دادپەروەریش‬ ‫دەســتگیركردنی سیاســەتكاران و‬ ‫بونــی نەبــووە‪ .‬جەهەپــە مێژوویەكــی‬ ‫نوســەرانی واڵتەكەی هەیە‪ .‬لێرەدا كورد‬ ‫دێرینی لە سیاســەتی ئــەو واڵتە هەیە‪،‬‬ ‫زۆرترین پشكی بەركەوتووەو تا ئەمڕۆكە‬ ‫رێپێوانەكەی جەهەپە‬ ‫كەمــال كڵچدارئۆغڵو ســەرۆكی پارتی تۆمارێكی خراپی دەربارەی بەڕێوەبردنی‬ ‫قوربانی زۆری داوە‪.‬‬ ‫سیاســەتكارانی باكــوور‪ ،‬هەمیشــە كۆمــاری گــەل (جەهەپــە)‪ ،‬لــە رۆژی واڵت و دیموكراســی و هــاوكات لەســەر‬ ‫نادادپەروەرانــە و نالۆژیكانــە مامەڵەیان ‪15‬ی حوزەیرانــی ‪ 2017‬لــە ئەنقــەرەوە پرســی كوردیش هەبــووە‪ .‬بەتایبەت لە‬ ‫لەگەڵ كراوە و بەندكراون‪ .‬دەستگیركردنی بانگــەوازی رێپێوانــی ‹›دادپــەروەری›› سااڵنی سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی‬

‫كۆماری توركیاوە‪.‬‬ ‫لــەم ســااڵنەی دوایشــدا جەهەپــە‬ ‫وەك ئۆپۆزســیۆنێكی پاســڤ و الواز‬ ‫دەركەوتــووە لەهەمبــەر رووداوەكانــی‬ ‫ناوخــۆی توركیــا‪ ،‬بەتایبــەت لەپــاش‬ ‫‪ 2012‬هاتنی كەمــال كڵچدارئۆغڵو وەك‬ ‫ســەرۆكی پارتەكە‪ .‬جەهەپە پاســەوانی‬ ‫كەمالیــزم و پرەنســیبەكانی مســتەفا‬ ‫كەمــال ئەتا تورك بووە‪ ،‬هەرچەندە ئەو‬ ‫پارتە وەك سۆشیال تینتەرناشناڵ خۆی‬ ‫دەناســێنێت‪ ،‬بــەاڵم لەناو پارتەكەشــدا‬ ‫بــەرەی كەمالیــزم و چەپەكانیــش دوو‬ ‫رووی دراوێكــی كامالیــزم‪-‬ن‪ ،‬كــە لــە‬ ‫مێــژووی توركیــا تۆمارێكــی خراپیــان‬ ‫دەربارەی مافی مرۆڤ و دیموكراسییەت‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بەدیموكراســییەكەی‬ ‫ســەبارەت‬ ‫كڵچدارئۆغڵو و تێڕوانینیشــی بۆ پرسی‬ ‫كورد دەمەوێت ئاماژە بە یادەوەرییەكی‬ ‫مــام جەالل بكەم لەگــەڵ كڵچدارئۆغڵو‪،‬‬

‫سۆشــیال‬ ‫كۆبونەوەیەكــی‬ ‫لــە‬ ‫ئینتەرناشــناڵ‪ ،‬مــام جــەالل دەیەوێــت‬ ‫تێڕوانینــی كڵچدارئۆغڵو وەك كوردێكی‬ ‫عەلەوی دەربارەی پرســی كورد بزانێت‪،‬‬ ‫ئەویــش لەوەاڵمــدا دەڵێــت «پرســی‬ ‫كورد‪ ،‬پرســێكی ئەمنییــە و بریتییە لە‬ ‫بوژانەوەی ناوچەكانی رۆژهەاڵتی توركیا‬ ‫و كێشەیەكی ئابورییە!»‪.‬‬ ‫مــام جەاللیش دەڵێت «چۆن پرســی‬ ‫كورد بونی نییە‪ ،‬ئەوەتا تۆ بەڕەچەڵەك‬ ‫كوردیــت و داكۆكــی لە پێناســی خۆت‬ ‫ناكەیت!»‪.‬‬ ‫* لەتوركیــا ســەلۆ كورتكــراوەی نــاوی‬ ‫ســەاڵحەدینە‪ ،‬باشــقان بەكــوردی بەمانای‬ ‫ســەرۆك دێــت‪ .‬ئــەم نازنــاوە لەالیــەن‬ ‫كوردەكانــەوە وەك هاوســۆزییەك بــۆ‬ ‫دەمیرتاش بەكاردەهێنرێن‪.‬‬

‫هێرشەكانی ئەنقەرە بۆ سەر عەفرین‬

‫شنۆ هیرانی‬ ‫دەنگوباســی‬ ‫ماوەیەكــە‬ ‫جێگیربونــی هێزێكی ســەربازی‬ ‫توركیــا لەســەر ســنورەكانی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بەمەبەستی‬ ‫هێــرش كردنــە ســەر كانتۆنــی‬ ‫عەفریــن لە ئارادایــە‪ ،‬توركیا بە‬ ‫چەكی قــورس و تۆپی دورهاوێژ‬ ‫سەر سنورەكانی تەنیوە‪.‬‬ ‫ئەمــە چــاوەڕوان كــراو بــوو‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەوەش مەعلومــە كــە توركیــا هەرگیز‬ ‫چاوپۆشــی لە پێشــكەوتنەكانی كورد و‬ ‫بەرەو دەســتكەوێك لە باكووری ســوریا‬ ‫ناكات‪ ،‬هەمیشە بەڕوونی ئەوەی دووپات‬ ‫كردۆتــەوە كــە ئــەم بابەتە بــۆ توركیا‬ ‫هێڵــی ســوورە‪ ،‬بــە بۆردومــان كردنــی‬ ‫كانتۆنــی عەفرینیش لە مــاوەی رابردوو‬ ‫توركیــا هەنــگاوی یەكەمــی نــا بەوەی‬ ‫موداخەلەكردنــی هەبــووەو دەیەوێت بە‬ ‫هێرشــكردن بۆ عەفرین ئاستەنگی بخاتە‬ ‫بــەردەم هێزەكانــی یەپەگــە لــە بەرەو‬ ‫پێشــچوون لــە خۆرهەاڵتــی فراتــەوە و‬ ‫بۆ ماوەیەك ســەرنجی ئــەو هێزانە باڵوە‬

‫پێبكات و سەرقاڵیان بكات‪.‬‬ ‫لێــرەدا هەڵوێســتی هەریــەك لــە‬ ‫ئەمریــكاو روســیا لەمــەڕ ئــەم پرســە‪،‬‬ ‫بەپێــی زانیارییــە هەواڵییەكانی توركیا‬ ‫هێزەكانی روسیا لە بەشێكی ئەو خاكانە‬ ‫كشــاونەتەوە كــە لــە باكــوری ســوریا‬ ‫لەژێــر دەســتیاندا بــوون‪ ،‬ئەمریــكاش‬ ‫هەموو ســەرنجەكانی لە ســەر پرۆسەی‬ ‫كۆنتڕڵكردنــەوەی رەقە قوفڵ داوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫رێگە نادات هیچ جموجۆڵێكیتر هێزەكانی‬ ‫ســوریا دیموكراتی (یەپەگە) لەسەر ئەم‬ ‫ئامانجە بــاوە پێبكات‪ .‬ســەردانە كتوو‬ ‫پڕەكــەی (برێــت ماكگــۆرگ) نوێنەری‬ ‫ئەمریــكا لــە هاوپەیمانــی شــەڕی دژبە‬ ‫داعش‪ ،‬وەك میدیاكانی توركیا باســیان‬ ‫لێوەكــرد بــە تــۆزی پۆســتاڵەكانی‬ ‫ئۆپەراســیۆنی رەقــەوە هاتــە ئەنقەرە‪،‬‬ ‫ئەو هۆشــداریی بــو بۆ توركیــا كە هەر‬ ‫هێرشــێكی بــۆ ســەر عەفریــن دەبێتــە‬ ‫بــاوە پێكردنــی هێزەكانــی یەپەگــەو‬ ‫بەوەی ناچار بێــت بۆ پارێزگاریكردن لە‬ ‫عەفرین بەشــێك لــە هێزەكانی لە رەقە‬ ‫بكشــێنێتەوە بــۆ عەفرین و بەرەی رەقە‬ ‫الواز بــكات‪ ،‬رەنگە لە ئێســتادا ئامانجی‬ ‫ســتراتیژی ئەمریكا لە ســووریا عەفرین‬ ‫نەبــێ‪ ،‬بەاڵم بــۆ ئەمریكا نابــێ عەفرین‬ ‫ببێتــە هــۆی تێكدانــی ســتراتیژیەتی‬ ‫ئەمریــكا لە ســووریا كە بــە پلەیەك لە‬ ‫ناوبردنی داعشە‪.‬‬ ‫ســەبارت بــە هێرشــی توركیــا بــۆ‬ ‫ســەر عەفریــن‪ ،‬روســیاش الیەنێكیتری‬ ‫پرســەكەیە‪ ،‬وەك ئاماژەمان پێدا بەپێی‬ ‫ســەچاوە هەواڵییەكانــی توركیــا لــە م‬ ‫ماوەیــەدا روســیا بەشــێك لەهێزەكانی‬ ‫لەناوچەكانــی ســنوری عەفریــن‬

‫كشاندۆتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە بەمانای ئەوەنیە‬ ‫كە روسیا زەمینە بۆ هێرشكردنی توركیا‬ ‫بــۆ عەفرین ســازدەكات‪ .‬روســیا لەگەڵ‬ ‫ئەمریكا لە سوریا هەرگیز بوار بۆ توركیا‬ ‫ناڕەخســێنێت وەك هێزێكــی داگیــركار‬ ‫بچێتە ســووریاوە‪ ،‬واتا هیچ ئەگەرێك لە‬ ‫ئارادا نیە روســیا بۆ توركیا بەتەواوەتی‬ ‫پشــت بكاتــە یەپەگــە و كوردانــی‬ ‫رۆژئاوا بەگشــتی‪ .‬لەبارودۆخی ئێســتای‬ ‫ناوچەكەدا رووسا هاوشێوەی ئەمریكا لە‬ ‫نزیكــەوە بایەخ دەدەنــە جموجۆڵەكانی‬ ‫یەپەگە لە ســووریا‪ .‬رووســیا هەرچەندە‬ ‫لــەم دوایانــە پەیوەندیەكانــی لەگــەڵ‬ ‫ئەنقەرە باشــتر كــردوون‪ ،‬بەپێ راپۆرتە‬ ‫هەواڵییەكانــی كــە لــە میدیاكانی ســەر‬ ‫بــە ئاك پارتــی باڵوكرایەوە‪ ،‬روســیا بە‬ ‫نیازە لەگــەڵ توركیا رێڕەویك دروســت‬ ‫بــكات وەك ناوچەیەكــی ئــارم لە ســەر‬ ‫ســنورەكانی توركیا تا ئیدلیب لە سوریا‬ ‫كە ئەم رێــرەوەش بێگومان بە عەفریندا‬ ‫تێپــەڕدەكات‪ ،‬گرنگــی ســتراتیژیەتی‬ ‫عەفرین بۆ رووســیا لــەم ڕوانگەیەوەیە‪،‬‬ ‫كەواتا عەفرین ســەبارەت بە رووســیاش‬ ‫هێڵێكــی ســەربازی و دیبلۆماســی زۆر‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫لە بەرامبەر هەموو ئەمانەش بێگومان‬ ‫یەپەگــە (پەكەكــە) كــە ئەڵقــە بــە‬ ‫یەكــەوە گرێدانی ئەم هەموو سیاســەت‬ ‫و ســتراتیژەی زلهێزەكانــە لــە ســوریا‬ ‫دەستەوەســتان ناوەســتێ لەئاست هەر‬ ‫هەڕەشــەیەكی توركیــا بــۆ ســەر ئــەو‬ ‫دەســتكەوتانەی لە رۆژئاوای كوردستان‬ ‫هەیەتــی‪ ،‬یەپەگە لــەو ناوچانــە بێجگە‬ ‫لەهێزی چەكداری پشــت بەستە بەهێزی‬ ‫جەمــاوەری كە كاریگەرییەكی ئایدۆلۆژی‬

‫بەهێــزی هەیە كە بتوانــێ كۆبانییەكیتر‬ ‫لــە عەفرین دووبارە بكاتەوەو لەبەرامبەر‬ ‫هەر هێرشێكی توركیا‪ ،‬دوایش توركیا بۆ‬ ‫لێدانــی یەپەگە لە رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫ئەبــێ هێــزە ســەربازییەكانی بەناوچــە‬ ‫كوردییەكانــی باكوردا تێپــەڕ بكات‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش ریســكێكی تــرە بــۆ ئەنقەرە‪،‬‬ ‫چونكــە لــە هــەر ئانوســاتێك ئەگەری‬ ‫دروســتبونی شــەڕ لەناوخــۆی توركیــا‬ ‫هەیە‪ .‬پەكەكە هێزێكی باڵوە لە باكووری‬ ‫كوردستان و فشــارەكانی دەوڵەتیش بۆ‬ ‫ســەر خەڵكــی كوردســتان پاڵنــەرن بۆ‬ ‫دروســت بونــی ئاژاوەیەكــی گــەورە كە‬ ‫ئەمــە رەهەنــدی زۆر لەوەی چــاوەڕوان‬ ‫دەكرێت بەدوای خۆیدا دەهێنێت‪.‬‬

‫لێــرەدا چەنــد خاڵێــك هەیــە جێــی‬ ‫ئاماژەیــە‪ ،‬یەكــەم ئەوەیە كــە ئەمریكا‬ ‫و رووســیا تێكــڕا پشــتیوانی هێزەكانی‬ ‫ســووریای دیموكراتی ئەكەن‪ .‬دووەمیش‬ ‫رووســیا ئەگەر هەندێك لە هێزەكانیشی‬ ‫كشــانبێتەوە‪ ،‬ئــەوا هەرگیز ســووریا بۆ‬ ‫ئەمریكا بەجێ ناهێڵێت‪.‬‬ ‫بۆیە عەفرین لەڕووی ســتراتیژیەتەوە‬ ‫جیاوازی زۆری لەگەڵ ناوچەكانیتری وەك‬ ‫ئەلباب هەیە كە توركیا لە ئۆپراســیۆنی‬ ‫قەڵغانی فرات‪ ،‬بە بەكارهێنانی ســوپای‬ ‫ســوریای ئــازاد ئــارەزووی خــۆی تێدا‬ ‫ســوڕایەوە بــە ناوی شــەڕ دژی داعش‪،‬‬ ‫بــەاڵم لە عەفرین ئامانــج یەپەگە‪-‬یە كە‬ ‫لەالیــەن ئەمریــكا و روســیا پشــتیوانی‬

‫لێدەكرێت‪ ،‬هەر بزافێكی توركیا بۆ ســەر‬ ‫عەفریــن دەیخاتە هەمــان گێژاوی كە لە‬ ‫مەنبەج تووشی بوو‪.‬‬ ‫وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــكا بــاوی‬ ‫كردۆتــەوە كــە لــە مانگــی تەمــوزدا‬ ‫بەسەرپەرشــتی برێــت ماكگــۆرگ‬ ‫كۆبونەوەیەكــی فراوان لەســەر ئاســتی‬ ‫واڵتانــی ئەندامانــی هاوپەیمانــی دژ بە‬ ‫داعــش بــە مەبەســتی تاوتــوێ كردنی‬ ‫قۆناغــی دوای كۆتایهاتــن بــە داعش لە‬ ‫واشــنتۆن ســاز دەكرێت‪ ،‬لە ئێستاشــدا‬ ‫توركیــا ئەندامــی ئــەم هاوپەیمانەیە بە‬ ‫هەمــان شــێوە یەپەگــەش‪ ،‬بێگومــان‬ ‫چاوەڕوانی هەڵوێست لە توركیا دەكرێت‬ ‫كە زۆر لەم دۆخە رەزامەند نیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ماكیاڤێلی و چەمكی (هێژایەتی‪)Virtue -‬‬ ‫دەكەمــەوە‪( Virtue .‬هێژایەتــی) لــە‬ ‫ئاییــن و فەلســەفە مانایەكی پاكی هەیە‪.‬‬ ‫محەمەد سەاڵح رەواندوزی‬ ‫كەسێكی لە خواترس‪ ،‬بە دین‪ ،‬راستگۆ و‬ ‫چاكەكار كەسێكە ‪( Virtue‬هێژایەتی)‬ ‫كتێبــی (میــر)ی ماكیاڤێلــی یەكێكــە تێدایە‪ .‬ئەم چەمكە لە باسە ئایینیەكان و‬ ‫لــە بەناوبانگترین كتێبــەكان لە مێژوودا‪ .‬فەلسەفەی رەووشت یەكێك لە بنچینەكان‬ ‫هەر لەوەتەی نوســراوە مشــتومڕی زۆری كۆنتڕۆڵكردنــی خــودە‪ .‬خۆنەپەرســت و‬ ‫ناوەتــەوە‪ .‬ماكیاڤێلــی خۆشــی جێــگای خۆنەویســتی بریتیە لــە بنچینەیەكی تر‪.‬‬ ‫مشتومڕە‪ .‬زۆر لە نوســراوە رامیاریەكانی ســەركردەیەك كە ‪( Virtue‬هێژایەتی)‬ ‫(سیاســیەكانی) ئەوروپــا تیشــكی بــە مانــا مۆڕاڵیەكە تێدا بێ بەخشــندە‪،‬‬ ‫خســتۆتە ســەر شــیكردنەوەی كتێبــی ئازادیخــواز‪ ،‬راســتگۆ و لێبووردەیــە‪.‬‬ ‫میــر‪ .‬هەندێك لــە نوســەرەكان رەخنەی خراپــەكاری و گوناح لە بەرامبەردا هەیە‪،‬‬ ‫توندیــان لە كتێبەكە گرتووە بە بێ مۆڕاڵ وەك دڵڕەقی‪ ،‬درۆزنی‪ ،‬و توندئاژۆیی‪.‬‬ ‫بەاڵم ماكیاڤێلی مانایەكی تەواو جیاواز‬ ‫ناوزەدیــان كردووە‪ ،‬و هەندێك نوســەری‬ ‫تر بــۆ بەهێزكردنــی ئارگیومێنتی خۆیان بــە ‪( Virtue‬هێژایەتی) دەبەخشــێت‪.‬‬ ‫كتێبەكەیــان بەكارهێنــاوە‪ .‬زۆر گرینگــە ماكیاڤێلــی‪( Virtue ،‬هێژایەتــی)‬ ‫جیاوازی نێــوان كتێبی میــرو كتێبەكانی مەبەســت پێی لێزانیەو زیرەكییە لەســەر‬ ‫پێشــتر بكرێ‪ .‬لە ســەردەمەكانی پێشتر‪ ،‬ئاستی تاكەكەس‪ ،‬یان زۆرزانی‪ ،‬یا زیرەكی‬ ‫وەك لــە كۆماری پلەیتــۆ‪ ،‬كۆنتڕۆڵكردنی لە سیاســەت‪ .‬ئەو زیرەكیــە بۆ فێڵكردن‬ ‫خــودو خۆكردنە قوربانــی گرینگی زۆری بەكاردێت بۆ بەدەستخســتنی دەســەاڵت‬ ‫پێدرابوو‪ .‬بەاڵم ماكیاڤێلی هەوڵی البردنی و پاراســتنی‪ .‬زۆرزانێــك كــە كارامەیــی‬ ‫ئەم بەربەستە ناخیانە دەدات‪ .‬ماكیاڤێلی و توانســتی دامەزرانــدن و پاراســتنی‬ ‫كەسێكی راســتەقینەخوازە (ڕیاڵیستیك) دەســەاڵتی خــۆی هەبــێ‪ .‬بــە دڵنیایەوە‬ ‫چونكــە هەوڵــی ئازادكردنــی جەوهــەری ماكیاڤێلــی كاتێــك وشــەی ‪Virtue‬‬ ‫راســتەقینەی مــرۆڤ دەدات‪ .‬چــی دی (هێژایەتی) بەكاردەهێنێ‌ بیر لە ماناكەی‬ ‫پێویســت نــاكات ویســت و ئارەزوەكانی تری‪ ،‬كە بریتیە لە مۆڕاڵ بوون‪ ،‬ناكاتەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ ببەسترێتەوە‪ ،‬دەبێ ئازاد بكرێت بۆ لە راســتیدا‪ ،‬ماكیاڤێلی باســی ئەوە دەكا‬ ‫ئــەوەی جیهان بەو شــێوەی هەیە بەڕێوە كــە گرینگــە تاكــی فەرمانــڕەوا وا خۆی‬ ‫بچێــت‪ .‬بەهیــچ شــێوەیەك یۆتۆپیا خواز دەربخــا كــە زۆر مۆڕاڵیــە‪ .‬ماكیاڤێلی بە‬ ‫نییە‪ .‬چەمكــی هێز كڕۆكی پەرتوكەكەیە‪ ،‬دڵنیایــەوە لە ماناو مەبەســتی ‪Virtue‬‬ ‫چونكــە ئــەوە لــە رێگــەی هێزەوەیە كە (هێژایەتــی) دەگا‪ ،‬بــەاڵم ئــەو ماناكەی‬ ‫شەرعیەت بەدەســت دەهێنرێت‪ .‬هەروەها دەشــێوێنێ و بە شــێوەیەكی تر بەكاری‬ ‫ئــەوە لەڕێگەی هێزەوەیە كــە فەرمانڕەوا دەهێنێــت‪ .‬گرینگە كە تاكــی فەرمانڕەوا‬ ‫دەســەاڵتی خۆی دەپارێزێت‪ .‬بەاڵم هێزی وا خــۆی دەربخا كە مۆڕاڵــە‪ ،‬بەاڵم دەبێ‬ ‫رووت بــە تەنهــا بەكەڵــك نایێت‪ ،‬چونكە ‪( Virtue‬هێژایەتی) بە مانای كارامەیی‬ ‫هێز پێویســتی بە چەمكێكی ترە‪ .‬سەیری و زیرەكی هەبێ‪ .‬ئەم نوسینەی ماكیاڤێلی‬ ‫ماكیاڤێلــی لێرەیــە‪ .‬چەمكــی ‪ Virtue‬ریاڵیســتە‪ ،‬پێشــم وایــە زۆر چاكتــرە لە ئازادیخواز یان لێبووردە نەبوون‪ .‬چێزارێ‬ ‫مانایەكــی تەواو جیاوازی هەیە لە زماندا‪ .‬ئایدیاڵیزمــی پلەیتۆ‪ ،‬چونكــە ماكیاڤێلی بۆرجیــا زۆر توندوتیــژ بوو‪ ،‬بــە تایبەتی‬ ‫گــەر بێــت و وشــەكە شــی بكەیەنەوە و رووی راســتی سیاســەت و جیهــان كــە رۆمێــرۆ دێ ئــۆركا هەموو ئیشــێكی‬ ‫وەریبگێڕین ماناكەی زۆر جیاوازە‪ .‬وشەی دەردەخات‪ .‬گرینگە بۆ میر ‪ Virtuous‬بــۆ كــرد‪ .‬رۆمێرۆ زۆر كەســی بۆ چێزارێ‬ ‫‪ Virtue‬زیاتــر بە ئایینەوە بەســتراوە‪( ،‬هێژا) بێت بۆ دامەزراندنی میرنشینەكەی كووشــت‪ .‬بەاڵم دواتر چێــزارێ رۆمێرۆی‬ ‫بە تایبەتی ئایینی مەســیحی‪ .‬لە كوردیدا و پاراســتنی لــە هێزە دەرەكیــەكان‪ .‬بۆ لەســێدارەدا و وا هەڵســوكەوتی كــرد‬ ‫نزیكترین وشە بەرامبەی وشەی ‪ Virtue‬نمونــە كارامەیــی لــە رووی ســەربازی و وەك بڵێــی ئــەو ئاگای لەو كوشــتارگەیە‬ ‫دەكــرێ وشــەی هێــژا‪ ،‬یــان هێژایەتــی زیرەكی لە هونەری ســەربازی یەكێكە لە نەبووبێــت‪ .‬كوروشــیش ئیمپڕاتۆریەتــی‬ ‫بەكاربهێنین‪ .‬گەر كەسێك هێژا بێ ئەوا لە بنچینەكانی ‪( Virtue‬هێژایەتی) بە مانا میــدی رووخانــد و ئیمپڕاتۆریەتێكــی‬ ‫رووی مۆڕاڵیــەوە زۆر مۆڕاڵە‪ ،‬چاكەكارەو ماكیاڤێلیەكەی‪ .‬پێغەمبەر موســا‪ ،‬كورش بەهێــزی لە شــوێنی دامەزرانــد‪ ،‬چونكە‬ ‫لە خوا ترســە‪ .‬بەم جۆرە وشــەكە لەگەڵ و چێزارێ بۆرجیا دەسەاڵتیان بەدەستهێنا زیــرەك و كارامە بوو لە رووی ســەربازی‬ ‫مۆڕاڵیتــی تێكئــااڵوان و بەبــێ مۆڕاڵیتی چونكە ‪( Virtue‬هێژایەتی) یان كارامە و سیاســیەوە‪ ،‬بــە مانــا ماكیاڤێلیەكەی‪.‬‬ ‫(ڕەوشــت) بیر لــە هێژایەتــی ‪ Virtue‬بــوون‪ .‬ئــەوان كارامــە بــوون چونكە بە ئەو بە هیچ شــێوەیەك هێژا نەبوو بە مانا‬ ‫ناكرێتەوە‪ ،‬بــەاڵم بەكارهێنانی ماكیاڤێلی زیرەكــی مامەڵەیان لەگــەڵ دۆخی جیاواز كریســتیانی و پالتۆنیەكــەی‪ .‬جیاوازیەكە‬ ‫بۆ وشــەكە وەك شۆڕشــێك بوو بەســەر كرد‪ ،‬هەروەها مێشــكیان تیژ بوو‪ ،‬چونكە زۆر روونــە بــۆ ماكیاڤێلــی‪ .‬كەســێكی‬ ‫وشــەكە‪ .‬مانــا و مەبەســتی وشــەكەی لــە دۆخــی قــوڕس رزگاریــان بــوو‪ .‬ئەم ‪( Virtue‬هێژایەتــی) بــە مانا مۆڕاڵی‬ ‫بەتەواوی گۆڕی‪ .‬مەبەســت لەم نوســینە پیاوانە ‪( Virtue‬هێژایەتی)یان هەبوو‪ ،‬هەیە‪ ،‬كەسێكیش ‪( Virtue‬هێژایەتی)‬ ‫روونكردنــەوەی شــێوازی بەكارهێنــان و بــەاڵم جۆرێكی جیاواز‪ .‬ئــەو جۆرەی كە بە مانای كارامەیی‪ ،‬فێڵبازی و زیرەكی لە‬ ‫تێگەشیتنی ماكیاڤێلی لە ‪ Virtue‬روون ماكیاڤێلی پێی مەبەستە‪ .‬ئەوان بەخشەر‪ ،‬رووی سیاسی و سەربازییەوە هەیە‪.‬‬ ‫خــۆی لە خۆیــدا ماكیاڤێلی بانگەشــە‬ ‫و جەخــت لەســەر ئــەوە دەكاتــەوە گەر‬ ‫ســەركردەیەك ‪( Virtue‬هێژایەتی) بە‬ ‫مانــا مۆڕاڵیەكە بێت ئەوا زۆری پێ ناچێ‬ ‫لــەم جیهانەدا كــە پڕە لە پیــاوی خراپ‬ ‫و خراپەكاری لە ناودەبرێت‪ .‬هۆكارەكەش‬ ‫بــۆ ئــەوە دەگەڕێتــەوە كــە ‪Virtue‬‬ ‫(هێژایەتــی) بە مانا مۆڕاڵیەكەی هەندێك‬ ‫الیەنــی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم كــەس گرینگی بە‬ ‫مۆڕاڵیتی نادا‪ ،‬چونكە دۆخ و ناخی مرۆڤ‬ ‫وا دەخوازێــت كە مرۆڤ دەبێ خراپ بێ‪،‬‬ ‫بەاڵم چارەسەرێك بۆ ئەمە هەیە‪.‬‬ ‫چارەســەرەكەش ئەوەیــە واباشــترە‬ ‫فەرمانــڕەوا وادەربكــەوێ لەبەرچاوان كە‬ ‫هێژایــەو مۆڕاڵــە‪ .‬هــەروەك ماكیاڤێلــی‬ ‫دەیڵــێ‪ ،‬واباشــترە رێــوی بــی و خــۆت‬ ‫دەربخــەی كــە هێــژای‪ ،‬بــەاڵم هەرگیز و‬ ‫هەرگیــز بەپێــی ســیفەتەكانی هێژایەتی‬ ‫هەڵسوكەوت نەكەین‪ .‬ئەمەش هۆكارەكەی‬ ‫ئەوەیە كــە مرۆڤ ئامادەگی ئەوەی تیایە‬ ‫فێڵــی لێبكرێت‪ ،‬و مرۆڤ باوەڕ بەو شــتە‬ ‫دەكا كــە بە چاوەكانــی دەیبینێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كــەم كەس هەیە بەڕاســتی میرەكەی بەو‬ ‫شــێوەیەی دەژیتیــن ببینێت‪ .‬واباشــترە‬ ‫لیبــراڵ (ئازادیخــواز) دەربكــەوێ‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وا نەبــێ‌‪ ،‬چونكــە گــەر وابــێ‌‪ ،‬ئــەوا بە‬ ‫دڵنیایــەوە دوای ماوەیــەك ئابــووری‬

‫خۆی لە خۆیدا ماكیاڤێلی بانگەشە و‬ ‫جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە گەر‬ ‫سەركردەیەك ‪( Virtue‬هێژایەتی) بە مانا‬ ‫مۆڕاڵیەكەی بێت ئەوا زۆری پێ ناچێ‬ ‫لەم جیهانەدا كە پڕە لە پیاوی خراپ و‬ ‫خراپەكاری لە ناودەبرێت‪ .‬هۆكارەكەش بۆ‬ ‫ئەوە دەگەڕێتەوە كە (هێژایەتی) بە مانا‬ ‫مۆڕاڵیەكەی هەندێك الیەنی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەس گرینگی بە مۆڕاڵیتی نادا‪ ،‬چونكە دۆخ‬ ‫و ناخی مرۆڤ وا دەخوازێت كە مرۆڤ‬ ‫دەبێ خراپ بێ‪،‬‬

‫واباشرتە فەرمانڕەوا وادەربكەوێ‬ ‫لەبەرچاوان كە هێژایەو مۆڕاڵە‪ .‬هەروەك‬ ‫ماكیاڤێلی دەیڵێ‪ ،‬واباشرتە رێوی بی‬ ‫و خۆت دەربخەی كە هێژای‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز و هەرگیز بەپێی سیفەتەكانی‬ ‫هێژایەتی هەڵسوكەوت نەكەین‪ .‬ئەمەش‬ ‫هۆكارەكەی ئەوەیە كە مرۆڤ ئامادەگی‬ ‫ئەوەی تیایە فێڵی لێبكرێت‌و‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫باوەڕ بەو شتە دەكا كە بە چاوەكانی‬ ‫دەیبینێت‬ ‫وەك ماكیاڤێلی بانگەشە دەكات‪ .‬دۆخەكە‬ ‫وای دەخواســت كە فارسەكان ناڕازیبن بە‬ ‫فەرمانڕەوایــی میدیــەكان تاوەكو كوروش‬ ‫بە دیار بكەوێت‪ .‬بۆ موســا‪ ،‬دۆخەكە وای‬ ‫دەخواســت كــە عیبریەكان كۆیلــە كرابن‬ ‫لە ژێر دەســتی فیرعەونــەكان‪ .‬بەاڵم ئەم‬ ‫خاڵــە دژێتی هەیە لەگەڵ كارامەییدا‪ .‬گەر‬ ‫كارامەیــی ئــاوا گرینگە بــۆ دامەزراندنی‬ ‫فەرمانڕاوەیاتــی و درێــژە پێدانی‪ ،‬بەخت‬ ‫دادەڕوخــێ‪ ،‬جــا لــەو دۆخــەدا میرەكــە‬ ‫لــەم هاوكێشــەیە بۆ دەبــێ هەبێ؟ بەاڵم‬ ‫دەبێ‌ بــاج لە خەڵكەكەی وەربگرێت‪ .‬بەم‬ ‫ماكیاڤێلی دەڵێت‪ :‬هەر چەندە ئەو كەسانە‬ ‫شــێوەیەش ئەوا خەڵكەكــە بە دڵ رەق و‬ ‫هێژا بوون بە مانای كارامایەتی و زیرەكی‪،‬‬ ‫زۆردار ناوزەنــدی دەكەن‪ ،‬چونكە باجیان‬ ‫بــەاڵم بە بێ ئەو هەالنەی قەدەر و بەخت‬ ‫لـــێ‌ وەردەگیرێــت‪ .‬چاكــەكاری شــتێكی‬ ‫نەیاندەتوانــی بــە دیار بكــەون‪ .‬لەوانەیە‬ ‫چاكە‪ ،‬بەاڵم دەبێتــە هۆی لە ناوچوونت‪.‬‬ ‫موســا كەســێكی زۆر ســادە و نەناســراو‬ ‫ماكیاڤێلــی نمونەیــەك دەخــات پێــش‬ ‫بــا‪ ،‬گەر عیبریەكان خەڵكێكی ئازاد و بێ‬ ‫لەســەر ئەم بابەتە‪ .‬هەبوونی هاوپەیمانان‬ ‫كێشــە بان‪ .‬لەوانەشــە كوروش هەر وەك‬ ‫شــتێكی چاكــە‪ ،‬بــەاڵم خۆبەســتنەوە‬ ‫خانەدانێكی نەناســراوی نادیار درێژەی بە‬ ‫و جێبەجێكردنــی پەیمانەكانــی نێــوان‬ ‫ژیانــی دابا بێ ئەوەی ناوی لە الپەڕەكانی‬ ‫هاوپەیمانــان زۆر قوڕســە چونكــە دۆخی‬ ‫مێژوو بنوســرێت‪ ،‬بــەاڵم ئەوە قــەدەر و‬ ‫جیــاواز پێــش لە میــر دەگرێــت بەڵێنی‬ ‫بەخــت بوو كــە یارمەتــی دان تاوەكو وا‬ ‫خــۆی بە جــێ بگەێنێت‪ .‬دۆخــی جیاواز‬ ‫بەناوبانــگ بــن‪ .‬ئــەوان لەســەریان بــوو‬ ‫هاوپەیمــان و پالنــی جیــاواز دەخوازێت‪.‬‬ ‫تێكەڵەیەك لە بەخت و كارامەیی درووست‬ ‫هەمــوو كەســێك پەیماننامــەكان ژێرپێ‬ ‫بكەن و كاتێكی چاك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی‬ ‫دەخات‪ .‬گەر كەسێك زۆر خۆی بەم شتانە‬ ‫دەست بە هەڵمەتەكانیان بكەن‪ .‬لێرەشدا‬ ‫ببەســتێتەوە ئەوا كۆتایــی ژیانی دەبێت‪.‬‬ ‫خاڵێكــی تــری گرینگ بــەالی ماكیاڤێلی‬ ‫دەتوانیــن ئەوە لــەم نمونەیە تێبگەین كە‬ ‫بــەدی دەكەین‪ .‬لەكاتێكدا پێویســتە میر‬ ‫زۆر خراپە لــە ‪( Virtue‬هێژایەتی) بە‬ ‫زیــرەك و كارامە بێت‪ ،‬دەبــێ زیرەك بێ‬ ‫شــێوەی مۆڕاڵــی لە فەرمانــڕەوا هەبێت‪،‬‬ ‫بــە شــێوەیەك كاتێكــی لەبــار و گونجاو‬ ‫بــەاڵم فەرمانڕەوا قازانجــی زۆر دەكا گەر‬ ‫بدۆزێتەوە تا دەســت بــە هەڵمەتەكانیان‬ ‫بێــت و وا خــۆی دەربخا كە هێژایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بكەن‪ .‬قــەدەر وەك ئافرەتــە‪ ،‬ئافرەتیش‬ ‫خراپەكان(گوناحــەكان)‪ ،‬كــە پێچەوانەی‬ ‫حــەزی بــە پیــاوی گەنجی تونــدە‪ ،‬بۆیە‬ ‫چاكەكاریــن‪ ،‬زۆر جــار باشــترن چونكــە‬ ‫میــر دەبــێ تۆزێك هەڵەشــە بێــت‪ .‬زۆر‬ ‫لــە رێی ئەوانــدا هەندێك جار دەســەاڵت‬ ‫بــە ئاگابــوون و رەقــی بــێ جوڵەكــردن‬ ‫و دەوڵــەت دەهێڵدرێتــەوە‪ .‬هەندێــك‬ ‫ئەنجامەكەی لەدەستدانی هەلی مێژووییە‪.‬‬ ‫جــار كوشــتن و توندوتیژی پێویســتە بۆ‬ ‫كــە كاتە گونجاوەكە لەدەســت چوو ئەوا‬ ‫پاراســتنی دەوڵــەت‪ .‬بۆیــە ماكیاڤێلــی‬ ‫میــر هەلــی بااڵدەســتیش لەدەســتدەدا‪.‬‬ ‫بــاس لە بەكارهێنانــی توندوتیژی بە دوو‬ ‫هەرچەنــدە میرەكــە بە توانــا و كارامە و‬ ‫جــۆر دەكا‪ .‬خــراپ بەكارهێنــان و چــاك‬ ‫‪( Virtue‬هێژایەتــی) تێــدا بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەكارهێنانــی توندوتیــژی دوو جــۆری‬ ‫لە كاتی گونجاودا جوڵەی نەكرد‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫بەكارهێنانــی توندوتیژیــن‪ .‬توانســتنی‬ ‫رووی كردارییــەوە (پراكتیكیەوە) میرەكە‬ ‫درۆكردن‪ ،‬كوشتن و فێڵكردن خراپەكاری‬ ‫سەركەوتوو نەبوو‪.‬‬ ‫پێویســتن بۆ مانەوەی میر لە دەســەاڵت‪.‬‬ ‫كــە ئێســتا لــە دێڕەكانــی پێشــووتر‬ ‫بــەاڵم زیرەكــی و كارامەیــی گرینگتریــن‬ ‫شــیكردنەوەیەكمان كرد بۆ بانگەشەكانی‬ ‫لــە دوو تایبەمەندیەكانــن كــە پێویســتن‬ ‫ماكیاڤێلی و بۆمان دەركەوت كە لەو كاتەی‬ ‫بــۆ میر‪ ،‬بــەاڵم كارامەیی یــان ‪Virtue‬‬ ‫پەرتوكەكەی نوسی هزری ماكیاڤێلی وەك‬ ‫(هێژایەتی) پێویســتی بــە توخمێكی تر‬ ‫شۆڕشــێك بــوو و هزرەكانی نــوێ بوون‪،‬‬ ‫هەیــە‪ ،‬ئەویش بەختە‪ .‬تێكەڵەی بەخت و‬ ‫گرینگە ئەوەش دیاری بكەین كە ئایا هزر‬ ‫كارامەیی پێویستیەكی بنچینەییە بۆ میر‪.‬‬ ‫و بیر و نوســراوەكەی ماكیاڤێلی باشــترە‬ ‫كــوروش و موســاو میرەكانــی تــر‬ ‫لە نوســراوەكانی تر یا نــا‪ ،‬بەاڵم دەكرێ‬ ‫‪( Virtue‬هێژایەتــی) بــوون و زۆر‬ ‫پرســیارەكە بــە شــێوەیەكی تــر بكەین‬ ‫كارامە بوون‪ .‬تونا و پێویستیەكانیان تێدا‬ ‫و بپرســین چــی دەبــێ گــەر باســەكەی‬ ‫بوو بۆ ســەركەوتن‪ ،‬بەاڵم پێویســتیان بە‬ ‫ماكیاڤێلی باشــترین بێت و خواستی دڵی‬ ‫شــتێكی تریش بوو‪ .‬پێویستیان بە بەخت‬ ‫مــرۆڤ بێــت؟ ئــەم پرســیارە گرینــگ و‬ ‫هەبــوو‪ ،‬ئەبوایە بەخــت یاوەریان با‪ ،‬هەر‬ ‫چارەنوسازە‪ .‬بۆ ئەوەش دەبێ جیاكاریێك‬

‫لە نێوان باســە ئایدیالیزمیەكان و باســە‬ ‫كەتواریــەكان بكەیــن‪ .‬شــێواز و هــزری‬ ‫ماكیاڤێلــی لەگــەڵ كەتــوار دەگونجێــت‪.‬‬ ‫باســەكەی ئــەو رەنگدانــەوەی كەتــوارە‬ ‫چونكــە ناخ و جەوهەری مرۆڤی لەبەرچاو‬ ‫گرتــووە لــە نوســینەكەیدا‪ .‬مرۆڤــی بــە‬ ‫بوونەوەرێكــی جوامێــر‪ ،‬ئازادیخــواز و‬ ‫بەخشــەر باس نەكردووە‪ .‬لە باســەكەیدا‬ ‫مرۆڤــی بە بونەوەرێكی چاوچنۆك داناوە‪.‬‬ ‫هــزر و باســێك لەگــەڵ كەتــوار بگونجێ‬ ‫ئەنجام گەلێكی لێ دەكەوێتەوە كە لەگەڵ‬ ‫كەتــوار دەگونجێــت‪ .‬ئەنجامدانــی تاوان‬ ‫و خۆدەرخســتن وەك كەســێكی هێــژا بە‬ ‫مانــا مۆڕاڵیەكــەی و كارامەیــی لە فێڵ و‬ ‫فێڵبــازی دەوڵــەت دەپارێزێــت‪ .‬هێمنی‪،‬‬ ‫ئاشتی و یەكگرتوویی ئەو كاتە دەستەبەر‬ ‫دەبــن كاتێــك بــە هزرێــك لــە جیهــان‬ ‫بڕوانیــن كــە لەگــەڵ كەتــوار بگونجێت‪.‬‬ ‫هــزرە نمونەییە(ئایدیاڵیە)كانــی پلەیتۆ‪،‬‬ ‫مەســیحیەت و ســەرچاوەی تر ناشــێن و‬ ‫لەگەڵ كەتوار ناگونجێن‪ .‬ئەم ســەرچاوانە‬ ‫وادادەنێن كــە جەوهەرو ناخی مرۆڤ زۆر‬ ‫پاكــە و مرۆڤ بونەوەرێكی چاكە‪ .‬بەشــە‬ ‫چاوچنۆكەكان و بەشەكانی تایبەت بە حەز‬ ‫و ئارەزوو باس نەكراون و شاردراونەتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ماكیاڤێلی ئەو ناخە ناشــارێتەوەو‬ ‫ئــازادی دەكا‪ .‬لەبــەر ئەوە ئــەو كەتواری‬ ‫لەبەر چاوە‪ .‬پڕاگماتیســمی ماكیاڤێلی لە‬ ‫سیاسەتدا ســەركەوتنی بەدەست هێناوە‪.‬‬ ‫ئەو كەســە نمونەیانەی كە لە فەلسەفەی‬ ‫ئایدیاڵزیــم باســیان لێكــراوە تــا ئێســتا‬ ‫بوونیان نەبووە‪ .‬بەاڵم تاك و حكومەت بەو‬ ‫شــێوەیەی ماكیاڤێلی بۆی چووە بوونیان‬ ‫هەبــووەو هەیــە‪ .‬تەنهــا كێشــە ئەوەیــە‬ ‫توندوتیــژی زۆر هەیــە‪ .‬لەوانەیە نەتوانین‬ ‫بڵێیــن شــێوازی ماكیاڤێلــی باشــترینە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لە نێوان كەتــوارو خەیاڵدا دەكرێ‬ ‫بڵێیــن نوســراوەكەی ماكیاڤێلی كەتواری‬ ‫لەبەرچــاو گرتووە لە كاتێكــدا ئایدیاڵیزم‬ ‫لەبیــری كــردووەو كپی كــردووە‪ .‬چونكە‬ ‫ئێمەش لە كەتوار دەژین‪ ،‬دەبێ بۆچونێك‬ ‫هەڵبژێرین كەلەگەڵی دەگونجێت‪.‬‬ ‫ماكیاڤێلی عەلمانیێكی بەهێزە‪ .‬كاتێك‬ ‫بــاس لــە هــزری گوایــە ئیتاڵیــەكان لە‬ ‫دۆخێكی خراپدان چونكە گوناحی زۆریان‬ ‫كردووە ماكیاڤێلی باســەكە بە شێوەیەكی‬ ‫تــر دەكات و دەڵێتــن گوایــە وایە بەهۆی‬ ‫گوناحــە‪ ،‬بــەاڵم جۆرێكــی جیــاواز‪ .‬ئەو‬ ‫جۆرەی ئەو باسی دەكات ئەوەیە میرێكی‬ ‫نەبــووە ئــاوا كارامە بێت و بــە زیرەكانە‬ ‫مامەڵــە لەگەڵ دۆخەكە بكات‪ .‬میری هێژا‬ ‫بەمانــای فێڵبازی الی ئەو بوونی نەبووە‪.‬‬ ‫ئەوەیە گوناحەكەیان‪ .‬چەمكەكانی لە مانا‬ ‫ئایینیــەكان بەتــاڵ كــردەوە و مانایەكی‬ ‫دنیایی پێ دان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )616‬دوشةممة ‪2017/7/10‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫هەندێكجار كاریگەرییەكانی دوای چەند ساڵێك دەردەكەون‬

‫لەم وەرزی گەرمایەدا چۆن خۆت‬ ‫لەتیشكی خۆر دەپارێزیت؟‬

‫‪7‬‬

‫فاكتەرەكانی‬ ‫هەڵكشانی‬ ‫تاوانی كوشنت‬

‫هێمن لەتیف‬

‫د‪.‬بورهان تایەر قەرەداغی‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییەكانی پێست‌و جوانكاریی‪:‬‬ ‫بەكارهێنانی دژە خۆر لەوەرزی هاویندا پێست لە خانە شێرپەنجەییەکان دەپارێزێت‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بەپێــی وتــەی پســپۆڕانی پێســت‌و‬ ‫جوانكاری‪ ،‬تیشــكی خــۆر كاریگەریی‬ ‫خراپ لەســەر پێســت دروست دەكات‪،‬‬ ‫هۆكارێكــە بــۆ چەندیــن نەخۆشــی‬ ‫پێســت‪ ،‬لەوانە شــێرپەنجەی پێســت‪،‬‬ ‫بۆیە پزیشــكانی ئــەو بــوارە چەندین‬ ‫رێنمایــی دەخەنــەڕوو بــۆ پاراســتنی‬ ‫پێســت لەتیشــكی خــۆر‪ ،‬كــە یەكێك‬ ‫لەخۆپاراســتنەكان بەكارهێنانی كرێمی‬ ‫دژە خۆرە‪.‬‬

‫گەنجان پێستیان چەورە‬

‫تیشــكی بنەوشــەیی تێدایە كاریگەریی زۆرترە‬ ‫بــۆ ســەر پێســت‪ ،‬هەروەهــا وەرزی بەهاریش‬ ‫لەبەرئــەوەی خەڵكی دەچێتە دەرەوە پێســتی‬ ‫ناپارێزێــت دژە خــۆر بەكارناهێنێت تیشــكی‬ ‫خۆر كاریگەریی خراپی لەسەر پێستەكە دەبێت‪.‬‬

‫تیشكی خۆری بەیانیان چی ڤیتامینێك لە‬ ‫لەشدا دروستدەكات ؟‬

‫د‪ .‬بورهــان تایــەر‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫ســەرەتای بەیانیان بێت‪ ،‬ئەوە باشە بۆ پێست‪،‬‬ ‫چونكە ڤیتامین ‪ D‬لەناو لەشدا دروستدەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەكاتژمێر ‪10‬ی بەیانی بۆ ‪4‬ی ئێوارە ئەو‬ ‫كاتە تیشــكی خۆر بۆ پێســت خراپــە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەبێتــە هــۆی دروســتبونی پەڵــە‪ ،‬ئەوانــەی‬ ‫پێســتیان زۆر ســپی بێت ئەگەری هەیە توشی‬ ‫شــێرپەنجەی پێســت بــن‪ ،‬هەندێكیــان ئەگەر‬ ‫نەخۆشــی (ئەگزیما) (پێســتی هەستیار) بێت‬ ‫ئەوە خراپتر دەبێت‪ ،‬تیشــكی خــۆر بۆ هەندێ‬ ‫نەخۆشــی باشــە‪ ،‬بــەاڵم زۆربەی كاتــەكان بۆ‬ ‫پێست زیانی هەیە‪.‬‬

‫د‪ .‬بورهــان تایــەر قەرەداغــی‪ ،‬پســپۆڕی‬ ‫نەخۆشــییەكانی پێســت‌و جوانــكاری‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بەوە دەكات‪ ،‬پێســت یەكەم ئەندامی لەشــە كە‬ ‫راســتەوخۆ بەركەوتنــی هەیە لەگەڵ تیشــكی‬ ‫خۆر‌و تەپوتــۆز‪ ،‬هەروەهــا گەورەترین ئەندامی‬ ‫لەشــە كــە هەموو لەشــی داپۆشــیوە‪ ،‬پێســت‬ ‫جۆری زۆرە(چەور‪ ،‬وشــك‪ ،‬هەســتیار‪ ،‬پێســت‬ ‫پێستی مرۆڤەكان جیاوازن‬ ‫هەیە تێكەاڵوە لەنێوان چەور‌و وشكدایە كە ئەمە‬ ‫ئــەو پزیشــكە دەڵێــت «ئەوانەی پێســتیان‬ ‫لەگەنجــدا زۆرترە‪ ،‬گەنج بەشــێوەیەكی گشــتی ســپییە توشــی هەندێ نەخۆشــی خراپ دەبن‪،‬‬ ‫پێســتیان چەورە‪ ،‬لەدوای تەمەنی ‪ 50‬ساڵییەوە بەهۆی تیشــكی خــۆرەوە‪ ،‬وەك شــێرپەنجەی‬ ‫پێســت وشــك دەبێتــەوە‪ ،‬لەگەڵ هەڵكشــانی پێســت‌و چــرچ بونــی پێســت‪ ،‬ئەوانەیشــی‬ ‫تەمەندا پێســتەكە وشــك دەبێتــەوە‪ ،‬ئەوانەی لەبەرتیشــكی خــۆر كاردەكــەن‪ ،‬دەوروبــەری‬ ‫پێســتیان چەور بێت زۆرتر توشی زیپكە دەبن‪ ،‬چاویان چرچ دەبێت‪ ،‬پێستیان وشك دەبێتەوە‪،‬‬ ‫پێستی وشك توشی خوران دەبن‪.‬‬ ‫دەیكات بە پەڵە هەندێك خانەی شــێرپەنجەیی‬ ‫لەســەر پێســتی دەموچاویــان یــان ســەریان‬ ‫دروســتدەبێت‪ ،‬ئەوانەی ئەســمەرن پێســتیان‬ ‫تیشكی خۆرو پێست‬ ‫ئــەو پزیشــكە‪ ،‬بــاس لــەوە دەكات‪ ،‬هەمــو زۆرتر دەسوتێت ئەویش دەیكات بە پەڵە»‪.‬‬ ‫وەرزێك تیشــكی خۆر كاریگەریی لەسەرپێستی‬ ‫مرۆڤ هەیە‪ ،‬ئەگەر ئاســمان هەوریش بێت ئەوا بەكارهێنانی ماكیاژ لەوەرزی هاویندا خراپە؟‬ ‫هەر كاریگەریی هەیە لەســەر پێست‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫د‪.‬بورهان تەها‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬باشــترین شت‬ ‫وەرزی هاویــن‪ ،‬تیشــكی خــۆر بەتیەنە جۆری ئەوەیە كەسەكە بزانێت چ جۆرە دژە خۆرێك‬

‫نەكردوە لەگەڵ ئەوەدا دەروبەری چاویشــی‬ ‫چــرچ‌و لــۆچ دەكات‪ ،‬منــداڵ كــە لــەوەرزی‬ ‫هاویندا دەچێتە دەرەوە بە بەردەوامی جۆرە‬ ‫پەڵەیەكی ســپی بچــوك لەســەردەموچاوی‬ ‫دروستدەبیت پێدەوترێت (پتریاس) ئەلباكە‬ ‫كە بەهۆی تیشكی خۆرەوەیە كەئەم مندااڵنە‬ ‫خۆیــان ئەگیزما (هەســتیاری پێســت)یان‬ ‫هەیە‪ ،‬بــەاڵم كەمە‪ ،‬كە دەچەنــە بەر هەتاو‬ ‫دروســتدەبێت‪ ،‬تاكــە چارەســەر نەچونــە‬ ‫دەروەی منداڵــە لەوەرزی هاوینــدا‪ ،‬لەكاتی‬ ‫چونــە دەرەوەیشــدا بەكارهێنانــی دژە خۆر‬ ‫پێویستە‪.‬‬

‫بۆ پێســتی باشــە‪ ،‬واتە دەبێت دژە خۆرێك‬ ‫بەكاربێنێــت لەگــەڵ چەوری پێســتەكە یان‬ ‫وشــكی پێســتەكەیدا بگونجێــت‪ ،‬هەركاتێك‬ ‫ماكیــاژ بەكارهــات دژە خــۆر بەكاربێــت‬ ‫پاشــان ماكیاژ بكرێت‪ ،‬ئەوكات تیشكی خۆر‬ ‫كاریگەریی لەســەر پێســتەكە نابێت‪ ،‬هەندێ‬ ‫دژە خۆریش هەیە ئەساسی لەگەڵدایە ئەگەر‬ ‫ئــەوە بەكاربێــت هیــچ پێویســت بەماكیــاژ‬ ‫نەكات‪ ،‬بۆ پێستكەش زۆرباش دەبێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی «دژە خۆر بۆ دوو كاتژمێر‬ ‫كار دەكات‪ 15 ،‬دەقــە پێــش چونە دەرەوە‬ ‫بدرێــت لەدەموچــاو پارێزگاری لەپێســتەكە‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم ئەگــەر زیاتــر لەمــاوەی ‪2‬‬ ‫كاتژمێــر مایتــەوە لــەدەرەوە بــۆ جارێكتــر‬ ‫خۆپاراستنەكان‬ ‫دوو‬ ‫دەبێــت لێیبدرێتەوە‪ ،‬ئەگــەر لەڕۆژێكدا‬ ‫د‪ .‬بورهــان تایــەر‪ ،‬جەختدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫جار بەكارێبێت زۆر باش دەبێت بۆ پێســت‌و لەهەرێمــی كوردســتان بــۆ خۆپاراســتن‬ ‫لەتیشــكی خــۆر دەیپارێزێــت‪ ،‬بەكارهێنانی لەتیشــكی خــۆر كرێمی زۆر بــاش‌و گونجاو‬ ‫دژەخۆر لەخانەی شێرپەنجەیی دەتپارێزێت بەكوالتی بەرز هەیە‪ ،‬بەاڵم نرخەكەی گرانە‪،‬‬ ‫لەچرچــی دەموچــاو ‌و هەندێكیــان رونــی هاواڵتیانیــش پێویســتە بۆ خۆپاراســتن لەو‬ ‫رەونەق بەپێستەكە دەدات»‪.‬‬ ‫تیشــكە بەهێــزەی وەرزی هاویــن دەرمانــی‬ ‫باش‌و كوالێتــی باش بەكاربهێنــن‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێســت لەبەرتیشكی خۆر بەبێ دژەخۆر ئــاوی زۆر بخۆنــەوە بۆ چاویــش چاویلكەی‬ ‫باش بەكاربهێنرێت‪ ،‬یاخود پارچە كاغەزێك‬ ‫چی بەسەر دێت‬ ‫ئەو پســپۆڕ‪ ،‬باس لەوەیــش دەكات‪ ،‬ئەو بەكەیتــە ســێبەر تا تیشــكی خــۆر نەیدات‬ ‫كەســانەی كە لەرابردودا بەردەوام ئیشــیان لەدەموچــاوت یاخــود تــا بتوانیــت بــە بەر‬ ‫لەبــەر تیشــكی خــۆردا كــردوە‪ ،‬بەتایبــەت سێبەردا بڕۆیت لەوەرزی گەرمادا‪.‬‬ ‫پسپۆڕان‌و زانایانی بواری كرێم لەئوسترالیا‬ ‫ئەوانەی ســپی پێستن‪ ،‬توشی شێرپەنجەی‬ ‫پێســت بــون كە لەكاتی خــۆی دژە خۆریان دوای ئەنجامدانــی تۆێژینەوەیەكــی زانســتی‬ ‫بەكار نەهێنــاوە‪ ،‬كاریگەیەكەی دوای نزكەی دەربــارەی ســودو زیانەكانــی كرێمــی دژە‬ ‫‪ 10‬ســاڵ دەردەكەوێت‪ ،‬ئەو كەسانەی لەم تیشــكی خــۆر ئەوەیــان دەرخســت ئەو‬ ‫وەرزەدا دژە خــۆر بەكار ناهێنن راســتەوخۆ كرێمــەی بــەكاردە هێنرێت بۆ دژی تیشــكی‬ ‫كاریگەریەكانی لەســەر پێست دەرناكەوێت‪ ،‬خــۆر‌و كاریگریەكانی ئەبێتە هۆی پاراســتی‬ ‫بەڵكــو دوای ســێ مانــگ دەردەكەوێــت‪ ،‬پێســت‌و كەمكردنــەوەی ئەگەری تۆشــبون‬ ‫هەروەها ئەو كەسەی بەبێ بەكارهێنانی دژە بەشێرپەنجەی پێست بەڕێژەی ‪.%50‬‬ ‫خۆر چۆتــە دەرەوە كاریگەرەیەكانی لەدوای‬ ‫تەمەنی ‪ 40‬بۆ ‪ 45‬ساڵی كەسەكە هەست بە‬ ‫چرچی دەموچاوی دەكات‪ ،‬چاویلكەی لەچاو‬

‫تاوانی كوشتن بە هەر بیانویەك بێت‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ئاینی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬جێگەی قبوڵ نییە‪ ،‬ئەوەیشی ئێستا‬ ‫لەكوردســتان دەگوزەرێت مەترسییە بۆ سەر ترس‌و‬ ‫قەیرانەكانــی دیكە‪ ،‬ئەو دیاردانەیــش لەكاتێكدا روو‬ ‫لەهەڵكشــان دەكەن‪ ،‬كە یاسا سەروەر نەبێت‌و لەژێر‬ ‫كۆنترۆڵــی دەســەاڵتی گــروپ‌و هــۆزو حزبیدابێــت‪،‬‬ ‫لەالیەكــی دیكەیشــەوە كاتێــك ئاڵــۆزی سیاســی‌و‬ ‫ئابــووری لەواڵتدا رووبــدات‪ ،‬لەو كاتانەیشــدا چەك‬ ‫بەدەســت‌و دڵ پڕ لەقینەكان دەســتدەخەنە خوێنی‬ ‫بەرامبەرەكانیــان‪ ،‬دەیانەوێــت تاوانەكەیانیشــیان‬ ‫بەوە پەردەپــۆش بكەن‪ ،‬بێگومان لەكوردســتانیش‬ ‫باشترین بیانو بۆ پەڕینەوە لەپردی تاوانەكە دەڵێن‪،‬‬ ‫(كێشــەكە كۆمەاڵیەتییە) الی خۆیشمان خوێندنەوە‬ ‫بۆ ئەو چەمكە گەلێك قورسە‪ ،‬چونكە بینین‌و عەقڵ‬ ‫یەكســەر بۆ الیەنی (سێكســی) دەچێــت‪ ،‬ئەوەیش‬ ‫وادەكات‪ ،‬كە هەوڵبدرێت مەسەلەكە بەبێدەنگی تێپەڕ‬ ‫ببێت‪ ،‬بەاڵم وەك باســمكرد‪ ،‬كاتێك یاســا سەروەر‬ ‫نەبێت‪ ،‬لەوەیــش ترســناكتر رودەدات‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫شۆڕشــێك بەرپا بكرێت بۆ ســەروەری یاسا‪ ،‬تا لەو‬ ‫مەترسییە مەرگ هێنەرو مەرگ بارینە رزگارمان بێت‪،‬‬ ‫بكوژانیش لەڕێگەی یاسایەكی دادپەروەرانەوە بەسزا‬ ‫بگەیەنرێــن‪ ،‬بۆ ئەوەی رێگری بكرێت لەهەڵكشــانی‬ ‫تاوان‌و تێكچونی شیرازەی كۆمەڵ‪.‬‬ ‫ئەوەیشــی لەماوەی تەنها مانگی رابردوو بینیمان‌و‬ ‫بیستمان بەپێی ئامارەكان رێژەی كوشتن‌و خۆكوشتن‬ ‫زیاتر لە ‪ 24‬حاڵەت بووە‪ ،‬كە زۆربەیان كوشتن بون بە‬ ‫چەك‪ ،‬بەشێكی كەمی تاوانبارانیش دەستگیر كراون‪،‬‬ ‫دەكرێــت بپرســین ئــەو هەموو رێــژە زۆرەی چەكی‬ ‫بــێ مۆڵەت بۆچــی دەگەڕێتەوە‪ ،‬ئەگەر پاڵپشــتێك‬ ‫نەبێــت بۆ هەڵگرتنی‪ ،‬یان ئــەو هەموو بازاڕی چەك‬ ‫فرۆشــییە‪ ،‬چیت دەوێت لەهــەر تەمەنێكدا بیت پێت‬ ‫دەفرۆشــن‪ ،‬جگە لەبازاڕ هەندێك لە گوزەری فرۆشی‬ ‫چەكــەكان دێنە التەوە دەســت دەكان بە گیرفانییدا‬ ‫بۆ چەكی بچوك‪ ،‬بۆ چەكە گەورەكانیش لە تورەكە‌و‬ ‫پشــتی ئۆتۆمبێل‌و ناوماڵ‌و دوكانەكان بۆت دەهێنن‪،‬‬ ‫ئەوەیش تاوان‌و كوشتن ئاسانتر دەكات‪.‬‬ ‫لەكۆتایشــدا دەمەوێــت تیشــك بخەمــە ســەر‬ ‫ســەروەری یاسا‪ ،‬بەمانا زانستی‌و دیموكراسییەكەی‪،‬‬ ‫وەك بەرگریكارێك لەهەموو چین‌و توێژەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫كاتێــك پلەدار‌و بێ‌ پلە‪ ،‬رەش‌و ســپی لەژێر چەتری‬ ‫یەكســانیدا بــون‪ ،‬بێگومــان باڵی ئارامی دەكشــێت‬ ‫بەســەر هەموو الیەكدا هەمیشــە تاوانبار بە ســزای‬ ‫خــۆی دەگات‪ ،‬ئامارەكانــی تــاوان‌و كوشــتن روو‬ ‫لەكەمی دەكەن‪ ،‬نەك ئەوەی ئێســتا لێرە رودەدات‪،‬‬ ‫پێچەوانەكەی راســتە‪ ،‬لەكاتێكیشــدا كە یاســا مانا‬ ‫راســتەقینەكەی خۆی لەدەســتدەدات گروپی مافیاو‬ ‫بكوژ‌و بازرگانی مادەی هۆشــبەر تەنگ بە هاواڵتیان‬ ‫هەڵدەچنــن‪ ،‬ئــەو گروپانەیــش هەندێكیــان لەژێــر‬ ‫كۆنترۆڵی واڵتان‌و هەندێكی دیكەیشــیان لەناوخۆوە‬ ‫ســەرهەڵدەدەن لەپێنــاو بەرژەوەندییەكانیــان‬ ‫ئامانجەكانیان دەهێننە دی‪ ،‬ئەوەیشــی زەرەرمەندی‬ ‫یەكەمە تاكە هەژارەكانــی كۆمەڵ‪ ،‬هەرچەندە ژیانی‬ ‫تاكە پلە بااڵكان ژیانیان دەكەوێتە مەترسییەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫گرنگــە بەفشــاری رێكخراوەكانی كۆمەڵــی مەدەنی‪،‬‬ ‫الیەنە پەیوەندیدارەكان‪ ،‬ناوەندەكانی خوێندن‪ ،‬یاسا‬ ‫ناســان‪ ،‬كەســانی ئاینی‪ ،‬هێزە ئەمنییەكان‪ ،‬كار بۆ‬ ‫ئــەوە بكرێت تاوانباران لە هــەر گروپێكن بە توندی‬ ‫ســزا بدرێــن‪ ،‬دیاردەكەیش لەبەر چــاوی تاكەكانی‬ ‫كۆمــەڵ قێــزەون بكرێــت‪ ،‬ســنورێكیش بــۆ چــەك‬ ‫فرۆشی‌و چەك هەڵگرتن دابنرێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫(فێربونی كەمانچە)‬ ‫باڵوكرایەوە‬ ‫زۆزك قەرەداغی‪:‬‬ ‫میلۆدی فۆلكلۆری‬ ‫كوردی تێكەڵی راهێنانە‬ ‫جیهانییەكان دەكەم‬

‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫كتێبــی (فێربونــی كەمانچە)‪ ،‬كە‬ ‫لە نوســین‌و ئامادەكردنی هونەرمەند‬ ‫(زۆزك قەرەداغی)یــە چــاپ ‌و‬ ‫باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫ئــەم هونەرمەندە ئەزمونێكی زۆری‬ ‫لەگــەڵ موزیــك‌و گۆرانــی كوردیــدا‬ ‫هەیــە‪ ،‬هەمــو دەم خولیــای ژەنینی‬ ‫ئامێرەكانی هەبوە‪،‬‬ ‫لە ئێستاشدا خولێكی مۆسیقایی بۆ‬ ‫ئامێرەكانی (كەمانچە‪ ،‬پیانۆ‪ ،‬گیتار)‬ ‫كردۆتــەوە‪ ،‬لە پەیمانگــەی (نەوا) و‬ ‫تیپــی مۆســیقای مەولەویشــدا لــەو‬ ‫چاالكیانەدا هەوڵی فێركردنی مندااڵن‬ ‫دەدات لەسەر ئەو جۆرە ئامێرانە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم كتێبــە و كاری‬

‫مۆســیقا‪ ،‬زۆزك قەرەداغــی بــە‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫لەڕێگەی ئــەم كتێبەمەوە دەمەو ‌‬ ‫فێرخــوازی تازە پێبگەیەنم‪ ،‬پاشــان‬ ‫هەر ئــەم كتێبــە دەكەمــە كتێبێكی‬ ‫تەواوی كــوردی‌و میلۆدی فۆلكلۆری‬ ‫كــوردی تێهەڵكێشــی راهێنانــە‬ ‫جیهانیەكان دەكەم‪.‬‬ ‫دەربارەی قەیرانــی دارایی لەمڕۆدا‬ ‫و كارتێكردنــی لەســەر هونــەری‬ ‫مۆســیقایش وتــی‪ :‬هونەر بەگشــتی‬ ‫‌و مۆزیــك بەتایبەتــی‪ ،‬پێــش قەیران‬ ‫‌و دوای قەیرانیــش هەمیشــە گرفتــی‬ ‫هەبــوە‪ ،‬بەتایبەتــی بــۆ كاری جدی‬ ‫‌و ئەكادیمــی‪ ،‬چونكە هونــەر نەبۆتە‬ ‫بزنــس‪ ،‬بــەاڵم بــە كۆڵنــەدان هەمو‬ ‫كارێك دەچێتە پێش‪.‬‬

‫بەم نزیکانە‬ ‫دەکەوێتە کار‬

‫سایتی نوێی‬ ‫بنکەی روناکبیریی‬

‫گەالوێژ‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (616) 10-07-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دوەمین فێستیڤاڵی هەولێر‬ ‫بۆ شانۆی مۆنۆدراما‬ ‫بەڕێوەدەچێت‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫فیلمی ئەنیمەیشنی كوردی‬ ‫(بێدەنگیی ئاسامن)‪ ،‬لە كەنەدا خەاڵت دەكر ‌‬ ‫ێ‬

‫چاودێر‪ -‬هەولێر‪:‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬

‫بەهــاوكاری ســەندیكای هونەرمەندانــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬وەزارەتی رۆشنبیری‌و الوان‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرایەتــی گشــتیی رۆشــنبیری و‬ ‫هونەری هەولێــر‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی هونەری‬ ‫شــانۆ‪ ،‬رۆژانــی ‪ 9‬تاکــو ‪،2017/7/12‬‬ ‫لەهۆڵــی بەڕێوەبەرایەتیــی هونەری شــانۆ‬ ‫و هۆڵــی پەیمانگــەی هونــەرە جوانەكان‪،‬‬ ‫دوەمیــن فێســتیڤاڵی هەولێــر بۆ شــانۆی‬ ‫مۆنۆدراما پێشكەش دەكات‪ ،‬كە ئەم كارانە‬ ‫دەگرێتەخــۆ (ئاپــۆر‪ ،‬میدیــا‪ ،‬پەیكــەری‬ ‫ئاڵتونــی‪ ،‬نەریمــان لــە شــاری وەزیــران‪،‬‬ ‫پاڵەوانێك لە كاغەز‪ ،‬گیانی ب ‌ێ جێ‌‪ ،‬چنور‪ ،‬گەواهی ئاوێنەكان‪ ،‬هاواری‬ ‫ژنێك‪ ،‬سرودی هەزار ئۆڤیلیای ئەویندار)‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم فێســتیڤاڵەو چاالكیەكانــی و هاوكاریكــردن‪( ،‬هیوا‬ ‫ســوعاد) بەڕێوەبــەری شــانۆی هەولێر بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬ئەم‬ ‫فێســتیڤاڵە هەمو شارەكانی هەرێمی كوردستان بەشدارن‪ ،‬دو گروپیش‬ ‫لە ئێرانەوە هاتون‌و بەشدارییان كردوە‪ ،‬دواتر خەاڵت دەدرێتە باشترین‬ ‫ئەكتەری ژن‌و دەرهێنەر و باشترین كار‪.‬‬ ‫وەك هاوكاریكردنیــش بودجەیەكی كەممان لە وەزارەتی رۆشــنبیری‬ ‫وەرگرتــوە‪ ،‬لــە هەمــان كاتــدا چەنــد خــاوەن ئوتێــل‌و خواردنگــە و‬ ‫كارخانەیەك خۆبەخشانە هاوكارمان بون‪ ،‬هەر ئەم قەیرانەیشە كە ئێمە‬ ‫دو مانگە ئەم فێســتیڤاڵەمان دواخســتوە كە دەبوایە لە مانگی چواردا‬ ‫ئەنجاممان بدایە‪ ،‬خۆ ئەگەر هاریكاری ئەو ئۆتێل‌و خواردنگانە نەبوایە‪،‬‬ ‫ئەم فێســتیڤاڵە نەدەهاتە ئەنجام‪ ،‬ئەمە دەریدەخات كە تاكو ئێســتاش‬ ‫كەسانی دڵسۆز ماون بۆ یارمەتیدانی هونەر‪.‬‬

‫دوای ئەوەی لەخولی یانزەیەمینی فێستیڤاڵی‬ ‫ســینەمایی (روبار) لەئیتالیا نمایشكرا‪ ،‬فیلمی‬ ‫ئەنیمەیشــنی كوردی (بێدەنگیی ئاسمان)‪ ،‬كە‬ ‫لە دەرهێنانی هونەرمەند (جوبرائیل ئەبوبەكر)‬ ‫ە‪ ،‬لە فێســتیڤاڵی ســینەمایی كەنــەدا خەاڵت‬ ‫دەكرێ‌‪.‬‬ ‫سەبارەت بەم فیلمە ئەنیمەیشنە كە ماوەكەی‬ ‫‪ 100‬چركەیــە‪ ،‬جوبرائیل ئەبوبەكر بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ :‬فیلمەكەم (بێدەنگیی ئاســمان)‪،‬‬ ‫لــە خولــی ‪ 2017‬ی فێســتیڤاڵی ســینەمایی‬ ‫باشــوری جورجیا كــە لە كەنــەدا ئەنجام درا‪،‬‬ ‫خەاڵتی برۆنزی لە بەشی فیلمە ئەنیمەیشنەكان‬ ‫پێبەخشرا‪.‬‬ ‫ئــەم فیلمــە نوێتریــن بەرهەمــی هونەریمەو‬ ‫بەسپۆنســەری عەبــاس فازڵ خاوەنــی زانكۆی‬ ‫(نۆلــج) بەرهەمهێنــراوە‪ ،‬لــە ئێستاشــدا‬ ‫(بێدەنگیی ئاســمان)‪ ،‬لە چەندین فێســتیڤاڵی‬ ‫ســینەمایی نێونەتەوەیی وەرگیراوەو بەشداری‬ ‫ێ‌و بردنەوەی خەاڵتدا دەكات‪.‬‬ ‫لە پێشبڕك ‌‬ ‫دەربــارەی ناوەڕۆكــی فیلمەكەیــش وتــی‪:‬‬ ‫فیلمەكــە بــاس لە خەونــی مــرۆڤ دەكات بۆ‬ ‫ئــازادی‪ ،‬بەوپێیەی كە هیچ كەســێك ناتوانێت‬ ‫رێگا لە ئازادی بگرێت‌و بەربەســتی بۆ دروست‬ ‫بكات‪.‬‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫هونەرمەند (جوبرائیل ئەبوبەكر)‪ ،‬لەدایكبوی‬ ‫‪ 1983‬ی شــاری هەولێرە و لە ســاڵی ‪ 2001‬وە‬ ‫كاری ســینەمایی دەكات‌و لە نزیكەی ‪ 40‬فیلم‬ ‫‌و كورتــە فیلمدا كاری كــردوە‪ .‬لە هەمان كاتدا‬ ‫كاری دەرهێنانــی بۆ چوار كورتە فیلم كردوە و‬ ‫نزیكەی ‪ 20‬خەاڵتی ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتیی بە‬ ‫دەستهێناوە‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫چەند شیعرێکی‬ ‫مەرام ئەملسڕی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )558‬دووشەممە ‪2017/7/10‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫یۆسا سەرئەنجام قسە نەگوتراوەکانی دەکات‬

‫گابرێل گارسیا مارکیز ڕۆشنبیر نەبوو‬ ‫سەد ساڵ تەنیایی منی کوێر کردبوو‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا و گابرێل گارسیا مارکیز‪ ،‬وەک دوو ڕۆماننووسی‬ ‫سەرکەوتووی ئەمەریکای التین‪ ،‬نزیک بە دەیەیەک هاوڕێی باشی یەکتر‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم دواتر دۆستایەتییەکەیان تێک چوو‪ .‬لە ئێستادا لەو نەوەیە‪،‬‬ ‫تەنیا یۆسا ماوە‪ ،‬ئەویش لە گفتوگۆیەکی لەگەڵ «کارلۆس گرانس»‪-‬‬ ‫گوتارنووسی کۆڵۆمبی‪ ،‬هێندێک نهێنیی سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان خۆی‬ ‫و مارکیز ئاشکرا دەکات‪.‬‬ ‫یۆسا سەرەتا بەم جۆرە باسی چۆنیەتیی ئاشنابوونی لەگەڵ مارکیزدا‬ ‫دەکات‪ ،‬کە ‪ ١٩٦٧‬بۆ ‪ ١٩٧٦‬هاوڕێی یەکتر بوون‪« :‬من لە تەلەفزیۆنێکی‬ ‫فەڕەنسیزماندا کارم دەکرد و ئەو کتێبانەم دەناساندن کە پێم وا بوو‬ ‫سەرنجڕاکێشن‪ .‬ساڵی ‪ ١٩٦٦‬ڕۆمانێک بە ناوی (کەس نامە بۆ سەرهەنگ‬ ‫نانووسێت) باڵو بووەوە‪ ،‬من ئەم ڕۆمانەم لەبەر وەسفە وردەکانی خۆش‬ ‫ویست‪ .‬پاشان کاتێک توانیم نووسەرەکەشی ببینم‪ ،‬زۆر کاری تێ کردم‪ .‬ئێمە‬ ‫پێش ئەوەی یەکتر ببینین بووینە هاوڕێ‪ ،‬بەاڵم بیرم نییە یەکەم جار کاممان‬ ‫نامەمان بۆ ئەوی تر نووسی‪ .‬کەسێک ئێمەی بە یەکتر ناساند‪ .‬کاتێک ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٧‬لە فڕۆکەخانەی کاراکاس یەکترمان بینی‪ ،‬هەموو کتێبەکانی یەکترمان‬ ‫خوێندبوونەوە‪ .‬بۆیە کاتێک یەکترمان بەجێ هێشت‪ ،‬بووبووینە دوو هاوڕێی‬ ‫نزیک‪.‬‬ ‫یۆسا هەروەها دەڵێت‪« :‬مارکیز حەزی لە کۆڕوکۆبوونەوەی فەرمی‬ ‫نەبوو‪ ،‬چونکە زۆر شەرمن بوو و قسەی پێ نەدەکرا‪ ،‬بەاڵم لە دانیشتنە‬ ‫خۆمانەیییەکاندا زۆربڵێ بوو‪ .‬پیاوێکی خۆشمەشرەب کە زۆر متمانەی بە‬ ‫خۆی بوو‪».‬‬ ‫یۆسا لــەو بــارەیــەوە کە بە چ نووسەرێک سەرسام بــوون‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«هەردووکمان ئاشقی ڕۆمانەکانی ولیەم فۆکنەر بووین‪ ،‬لە دیدارەکانماندا‬ ‫بەردەوام فۆکنەرمان ستایش دەکرد‪ ،‬بەاڵم مارکیز زۆریش باسی ڤێرجینیا‬ ‫وۆڵفی دەکرد و منیش سارتەر‪ ،‬هەڵبەت مارکیز پێی وا بوو کە من قەت‬ ‫سارتەرم نەخوێندووەتەوە‪».‬‬ ‫یۆسا دەربارەی ڕۆمانی «سەد ساڵ تەنیایی»ـی گارسیا مارکیز دەڵێت‪:‬‬ ‫«سەد ساڵ تەنیایی منی کوێر کردبوو‪ ،‬من هەموو کارەکانی پێشووتری‬ ‫مارکیزم حەز لێ بوو‪ ،‬بەاڵم خوێندنەوەی سەدساڵ تەنیایی چاوەکانمی بە‬ ‫کاتی کوێر کرد‪ .‬پێم وا بوو ئەمەریکای التین سەرئەنجام ڕۆمانە مەزنەکەی‬ ‫خۆی دۆزیوەتەوە‪».‬‬ ‫یۆسا سەبارەت بە توانای مارکیز دەڵێت‪« :‬ئەو زۆر بە باشی چیرۆکەکانی‬ ‫بە شێوەیەکی تەنزئامێز دەگێڕانەوە‪ ،‬بەاڵم ڕۆشنبیر نەبوو‪ .‬هێندەی هونەرمەند‬ ‫و شاعیرێک چاالک بوو‪ ،‬بەاڵم لە ئاستێکدا نەبوو کە وەک ڕۆشنبیرێک خۆی‬ ‫پێناسە بکات و بتوانێت دەربارەی توانا بێژوومارەکانی خۆی لە سەروەختی‬ ‫نووسیندا‪ ،‬بدوێت‪ .‬من زۆر جار هەستم دەکرد ئەو ئاگەداری ئەو جادووانە‬ ‫نییە کە لە چیرۆکگێڕانەوەدا دەیانکات‪».‬‬ ‫یۆسا لەم گفتوگۆیەدا دەڵێت‪« :‬ئەگەر ڕۆمانێکی خراپی مارکیز هەڵبژێرم‪،‬‬ ‫ئەوا (پاییزی پەتریارک) هەڵدەبژێرم‪ ،‬چونکە لە ڕۆمانەکەدا کەسایەتیی‬ ‫دیکتاتۆر کاریکاتۆرییە نەک حەقیقی‪ ،‬بگرە لە کاریکاتۆری مارکیز خۆی‬ ‫دەچێت‪».‬‬ ‫ئاخۆ «سەد ساڵ تەنیایی» نەمرە؟ یۆسا لەم بارەیەوە دەڵێت‪« :‬کەس‬ ‫نازانێت پەنجا ساڵی داهاتوو چی ڕوو دەدات‪ ،‬دەکرێ ئەم ڕۆمانە لە بیر‬ ‫بچێتەوە و پاشان دیسان بە هۆی ڕووداوێکەوە بکەوێتەوە ناو خوێنەران‪،‬‬ ‫ئەمە نهێنیی شاکارەکانە‪ .‬ئەوان هەمیشە هەن‪».‬‬ ‫کاتێک لە کۆتاییی گفتوگۆکەدا لە یۆسا دەپرسن‪« :‬ئایا دوای ئەوەی‬ ‫پەیوەندیت لەگەڵ مارکیزدا تێک چوو‪ ،‬هەرگیز ئەوت بینییەوە؟» ئەو‬ ‫دەڵێت‪« :‬نا هەرگیز‪ .‬گەیشتینە شوێنێکی ترسناک‪ ،‬وا بزانم وا باشترە‬ ‫لێرەدا گفتوگۆکە کۆتایی پێ بهێنین‪ ».‬یۆسا پێ دەکەنێت‪.‬‬ ‫خۆلیۆ کۆرتۆسار‪ ،‬کارلۆس فۆئێنتس‪ ،‬مارکیز و یۆسا‪ ،‬ئــەو چوار‬ ‫ڕۆماننووسەی ئەمەریکای التین بوون کە ڕیالیزمی جادوویی لەسەر دەستی‬ ‫ئەوان پەرەی پێ درا‪ ،‬لە ئێستادا سیان لەم نووسەرانە مردوون و تەنیا یۆسا‬ ‫ماوەتەوە‪ .‬ئەو هێشتا لە گێڕانەوە بەردەوامە‪.‬‬

‫چاپکراوە‬ ‫تازەکانی‬ ‫دەزگای‬ ‫سەردەم‬

‫هەولێر دووەم فێستیڤاڵی مۆنۆدراما لەخۆ دەگرێت‬ ‫بەڕێوەچوو و بڕیارە فێستیڤاڵەکە ‪ ٥‬ڕۆژ‬ ‫بخایەنێت‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هیوا سوعاد‪ ،‬بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتیی‬ ‫دوێــنــێ یەکشەممە‪ ،‬دووەم فێستیڤاڵی هونەری شانۆی هەولێر بە ڕەخنەی چاودێری‬ ‫مــۆنــۆدرامــا لــە شـــاری هــەولــێــر لــە الیــەن ڕاگەیاند‪ ،‬ئەو تیپانەی بەشدارن بریتین لە ‪٢‬‬ ‫بەڕێوەبەرێتیی هونەری شانۆی هەولێرەوە تیپی شانۆیی ڕۆژهەاڵتی کوردستان‪ ،‬تیپەکانی‬

‫تریش هی شارەکانی هەولێر‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬دهۆک‪،‬‬ ‫گەرمیان و چەند ناوچەیەکی تری کوردستانن‪.‬‬ ‫لە فێستیڤاڵەکەدا ‪ ١٠‬شانۆگەری پێشکەش‬ ‫دەکرێن کە لە الیەن نووسەر و دەرهێنەری‬ ‫جیاوازەوە کاریان بۆ کراوە و دەیان ئەکتەر و‬ ‫شانۆکار لە شانۆگەرییەکاندا بەشداریی دەکەن‪.‬‬

‫هیوا سوعاد وتیشی‪« :‬بڕی ‪ ١٥‬ملیۆن دینار‬ ‫بۆ فێستیڤاڵەکە خەرج کــراوە‪ ،‬جگە لەوەش‬ ‫ژمارەیەک هۆتێل و کۆمپانیا سپۆنسەریان‬ ‫کردووین کە شوێنی مانەوەی میوانەکانیان‬ ‫دابین کردووە‪».‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )558‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/10‬‬

‫یادەوەرییەکانی گایشا‬ ‫‪ Rob Marshall‬کــاری دەرهێنانی بۆ کــراوە‪،‬‬ ‫نۆڤەمبەری ‪ ٢٠٠٥‬باڵو بووەتەوە‪.‬‬ ‫فیلمی یادەوەرییەکانی گایشا بە دیمەنێکی ئازاراوی‬ ‫دەست پێ دەکات‪ ،‬دوو خوشک لە الیەن دایک و باوکە‬ ‫هەژارەکەیانەوە بە بــازاڕی کڕین و فرۆشتنی مرۆڤ‬ ‫دەفرۆشرێن لە کیۆتۆ (‪ .)Kyoto‬خوشکە گەورەکە لە‬ ‫ڕووی جەستەییەوە تەواو ئامادەیە بۆ سێکسفرۆشتن‪،‬‬ ‫بۆیە ڕاستەوخۆ دەبردرێت بۆ سۆزانیخانە‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫خوشکە بچوکە نۆ سااڵنەکە وەک خزمەتکار دەبرێت بۆ‬ ‫ماڵی گایشاکان و لەوێ ئیشی پێدەکرێت‪ ،‬بێ ئەوەی‬ ‫هیچ پاداشت و مانگانەیەکی هەبێت‪ .‬تا ئەوکاتەی کە‬ ‫گەورە دەبێ بۆ ئەوەی بزانن لێهاتوو و گونجاوە بۆ‬ ‫خەندە حەمید‬ ‫بوون بە گایشا‪ ،‬ئەوجا پاداشت وەردەگرێت‪ ،‬چونکە‬ ‫گایشاکان بەرانبەر بەو خزمەتەی دەیکەن پاداشت‬ ‫ئەو فیلمەی زیاد لە چەند جارێک بینیومە و هەموو‬ ‫وەردەگرن‪.‬‬ ‫جارێک بۆ من شتێکی نوێی پێیە‪ ،‬لەالم زۆر پەسندە‬ ‫بوونی گایشا لە کولتووری ژاپۆنی زۆر باوبووە‪،‬‬ ‫دەتوانم بڵێم فیلمی هەموو سەردەمەکانە‪ .‬فیلمێک کە‬ ‫تەنانەت ئێستاش گایشا بە شێوازی خۆی هەیە‪ .‬لە‬ ‫الت ڕوون نییە دیمەنەکانی بەرەو کوێت دەبەن؟ لە‬ ‫کاتێکدا گایشا وەک هونەرمەند ناسێنراوە‪ ،‬چونکە‬ ‫یادەورییەکانی گایشا دەچیتە نێو جیهانێک کە پڕە‬ ‫ئەوان سۆزانی نین بەڵکو ئیشی سەرەکی گایشا ئەوەیە‬ ‫لە نهێنی‪ ،‬فێڵ و پالن بۆ مانەوەی خۆت و لەناوبردنی‬ ‫کە خزمەت یاخود میوانداری و هاودەمی پیاوەکان‬ ‫ئەویتر‪ ،‬هەروەها ئەو یادەوەری و نۆستالیژییانەی کە‬ ‫بکات‪ ،‬بەوەی گفتوگۆیان لەگەڵ بکات یاخود خواردن و‬ ‫نمایش و گێڕانەوەکان دەیانکات بە یادەوەری‪ .‬لەگەڵ‬ ‫خواردنەوەیان پێشکەش بکات‪ ،‬هەندێک جاریش سەما‬ ‫ئەوانەشدا ئەم فیلمە زۆر شتمان پێ دەڵێت سەبارەت‬ ‫و میوزیک و گۆرانی دەڵێن‪ .‬هەر بۆیە لە کولتووری‬ ‫بە کولتووری ژاپۆن‪ .‬فیلمەکە لە ڕۆمانی ڕۆماننووس‬ ‫ژاپۆنیدا گایشاکان نایاسایی نەبوون‪ .‬دەکرێ ئەوان وەک‬ ‫‪ Arthur Golden‬وەرگیراوە بەناوی ‪Memoirs‬‬ ‫خزمەتکار یاخود هاودەمێک بۆ پیاوە بااڵدەستەکان‬ ‫‪ .))of a Geisha‬ئارسەر نووسەرێکی ئەمەریکییە‪،‬‬ ‫ببینرێ‪ ،‬کە وایان لێ بکات هەستێکی تایبەتیان هەبێت‬ ‫پسپۆڕی لە مێژووی هونەردا هەیە‪ ،‬هەروەها لە هونەری‬ ‫لە کۆبوونەوە و کات بەسەربردنەکانیاندا‪.‬‬ ‫ژاپۆنیدا شارەزایە‪ .‬دڵنیام هەستێکی ئەدەبیی جوان‬ ‫دوای فرۆشتنی ‪( Chiyo‬کچە بچوکەکە) بە ماڵی‬ ‫لە ڕۆمانەکەدا هەیە‪ ،‬هــەروەک چۆن پێم وایــە ئەو‬ ‫گایشایەک‪ ،‬دوای گەورەبوونی لەالیەن گایشایەکی‬ ‫فیلمە یەکێکە لەو فیلمانەی کە وەک ڕۆمانەکە جوان‬ ‫تری بە ئەزموونەوە دەکڕدرێت و پــەروەردە دەکرێ‬ ‫بەرجەستە کراوە‪ ،‬بە پێچەوانەی زۆرێک لەو فیلمانەی‬ ‫تەنانەت ناوەکەشی دەگۆڕدرێ بۆ سایۆری‪ .‬خانمەکە‬ ‫کە لە ڕۆمان وەرگیراون و بەم شێوەیە نین‪ ،‬واتا وەک‬ ‫ناوی مامیایە‪ ،‬سایۆری پەروەردە دەکرێ و ڕاهێنانی‬ ‫ڕۆمانەکانیان جوان نین‪ .‬هەروەها لە الیەن دەرهێنەر‬

‫كتێب و‪ ...‬كتێب‬

‫فازڵ سوڵتانی‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫ئایا خوێندنەوەی كتێبی زۆر‪ ،‬دەتكاتە كەسێكی‬ ‫باشتر یاخود دەتكاتە كەسێكی زۆر داناتر؟‬ ‫جۆن كیری مامۆستای زمانی ئینگلیزی لە زانكۆی‬ ‫ئۆكسفۆرد‪ ،‬لە كتێبە نوێیەكەی (ژیان لە ئۆكسفۆرد‬ ‫لەگەڵ كتێب)دا‪ ،‬ئەو پرسیارە دەكات و وەاڵمێكی‬ ‫بەجێش دەداتەوە‪( :‬بەڵ ‌ێ و نەخێر)‪ .‬ئەڵبەت جۆن‬ ‫كیری لەو ئاستەدایە بڕیار بدات‪ ،‬چونكە بۆ ماوەی‬ ‫چل ساڵ خەریكی ڕانانی كتێب بووە‪ ،‬لە ڕۆژنامەی‬ ‫(سەندای تایمزی) بەریتانیدا‪ .‬هاوكات دیــدار و‬ ‫گفتوگۆی لەگەڵ دیارترین شاعیرانی هاوسەردەمی‬ ‫خۆیدا كردووە‪ ،‬نموونەكانیان وەك‪( :‬و‪ .‬ه‪ .‬ئۆدن‪،‬‬ ‫ڕۆبەرت گریڤز‪ ،‬شیمۆس هێنی‪ ،‬فیلیپ الركن)‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانەشدا‪ ،‬بۆ خۆی خاوەنی كتێبگەلێكی‬

‫پێدەکرێ‪ ،‬سکوڵی میوزیک و سەما و چۆنییەتی‬ ‫گفتوگۆی بااڵ دەخوێنێ‪ .‬لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا‬ ‫گایشا بە مانای هونەرمەند دێت؟ ‹›بەجەختی وشەی‬ ‫گایشا واتا هونەرمەند‪ ،‬بۆ ئەوەی ببی بە گایشا دەبێ‬ ‫وەک ئیشێکی هونەری جواڵو بریارت بەسەردا بدرێ‪.‬‬ ‫ناتوانی بەخۆت بڵێی گایشای ڕاستەقینە‪ ،‬تاکو بە‬ ‫یەک نیگا پیاوێک لەنێو هەنگاوەکانیدا نەوەستێنی‪››.‬‬ ‫لێرەدا دەرک بەوە دەکرێ کە گایشا لەسەر ویست و‬ ‫حەزی پیاوانە پەروەردە و ڕاهێنانی پێدەکرێ‪ .‬ئەوەی‬ ‫بەدیدەکرێ پیاوەکان ئەوان وەک بوکەڵەیەک بۆ کات‬ ‫بەسەربردن و چیژ وەرگرتنی خۆیان دەبینن‪ ،‬نەک وەک‬ ‫هونەرمەندێک‪ .‬هەرچەندە هەمووان بە سەماکەی سایۆری‬ ‫سەرسامن‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا سەرسامن بە جوانییەکەی‬ ‫نەک توانا جەستەیی و هونەرییەکەی‪ .‬چونکە چاوەکانی‬ ‫سایۆری ڕەنگی دەریایان هەیە‪ ،‬بەاڵم ئاگر لە دڵی هەر‬ ‫کەسێک بەردەدات کە دەیبینێ‪›‹ .‬گایشا ڕووخساری‬ ‫خۆی ڕەنگ دەکات بۆ ئەوەی ڕووخساری بشارێتەوە‪،‬‬ ‫چاوەکانی ئاوێکی مەنگ و قووڵن‪ .‬بۆ گایشا نییە کە‬ ‫بیەوێت‪ .‬بۆ گایشا نییە کە هەست بکا‪ .‬ئەو هونەرمەندی‬ ‫جیهانێکی سەرئاوکەوتووە‪ ،‬کە سەما دەکات‪ ،‬گۆرانی‬ ‫دەڵیت‪ ،‬خۆشیت پێدەدات‪ ،‬هەرچییەک کە بتەوێ‪.‬‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە سێبەر و نهێنییە‪››.‬‬ ‫لە کولتووری ژاپۆنیدا‪ ،‬مرۆڤەکان دیسپلینکراون‪،‬‬ ‫سنوور و یاسای توند بۆ هەڵسوکەوت و ڕەفتارنواندنیان‬ ‫لەگەڵ یەکدی بۆ دانــراوە‪ ،‬بەاڵم گایشاکان دووجار‬ ‫دیسپلینکراون‪ ،‬هەم وەک تاکێکی ژاپۆنی و هەم وەک‬ ‫کچە گایشایەک کە دەبێ پابەند بێت بەو دەستوور‪،‬‬ ‫یاسا و ڕێسایانەی لــەســەری ڕاهــێــنــراوە‪ ،‬کە ئەو‬ ‫ڕێسایانەش لە خزمەت خواست و ویستەکانی پیاودان‪.‬‬ ‫واتا گایشاکان لە ئیرادە خراون وەک بووکەڵەیەکی‬ ‫سێکسی لەالیەن پیاوە سیاسی و دەوڵەمەندەکانەوە بۆ‬ ‫چێژ وەرگرتن و کات بەسەربردن بەکاردەهێنرێن‪ ،‬ئەوان‬

‫لە الپەڕەی كلتوری ڕۆژنامەكەیدا‪ ،-‬ئەوا دەبێت بڵێین‬ ‫ئەوا خوا فرسەتی بدات!‬ ‫كتێب گەلێك هەن فلۆبێر بە (كتێبی مرۆڤایەتی)‬ ‫ناودێر یان دەكات‪ .‬ئەوە ئەو كتێبانەن كەدەسكاریمان‬ ‫دەكەن و سەرلەنوێ‌ دروستمان دەكەنەوە‪ .‬دەبنە‬ ‫باعیسی هێنانە ئارای خودێكی دیكەو دروستكردنی‬ ‫خەسڵەتێكی تازە بۆمان‪ .‬واتە دەبنە مامانی لەدایك‬ ‫بونەوەی دووەممان‪ .‬وەك گۆتەی شاعیری ئەڵمانی‬ ‫دەڵێت‪.‬‬ ‫ئەو گۆتەیەی زۆرێــك لە (كتێبی مرۆڤانە)ی‬ ‫بۆ بەجێهێشتین‪ ،‬بەتایبەت شاكاری (فاوست)‪.‬‬ ‫كتێبگەلێك هەن مرۆڤایەتی و كارەكتەری مرۆڤیان‬ ‫گۆڕیوە‪ .‬هەر لە یەكەمین داستانەوە (گەلگامێش)‪،‬‬ ‫بۆ (ئەلیادە) و بۆ (دۆنكیشۆت) و بۆ كتێبە‬ ‫مەزنەكانی ڕۆشنگەری كەبونە مایەی بەرپاكردنی‬ ‫شۆڕشی فەرەنسی‪ ،‬ئەوەش بووەمایەی هاتنەئارای‬ ‫زۆرە و ئەو كتێبانەش بوونەتە مایەی ئــەوەی‪ ،‬دنیای مۆدێرن‪.‬‬ ‫تا دەگاتە بەرهەمەكانی شارل بۆ دلێر و لیۆ‬ ‫پێگەیەكی شایستەی لەناوەندی ڕۆشنبیری بەریتانیادا‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬بەتایبەتی كتێبەكەی‪( :‬ڕۆشنبیران و تۆلستۆی و دیستۆڤیسكی و چەندین نووسەری دیكەی‬ ‫جەماوەر)‪ .‬بابگەڕێینەوە سەر (بەڵ ‌ێ و نەخێر) وەك ئەوانەی ستیڤان زیڤاڤیچ بە (بونیادنەرانی‬ ‫ە كەی جۆن كیری‪ .‬بێگومان كتێب هەمەچەشن جیهان) ناوزەدیان دەكات‪ ،‬لە كتێبێكیدا كە هەر‬ ‫و هەمە جــۆرە‪ .‬كتێب هەیە دەتباتە كەشكەاڵنی بــەونــاوەوەیــەو خوالێخۆشبوو (نەجیب ئەلمانع)‬ ‫لەسەرەتاكانی سااڵنی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا‪،‬‬ ‫فەلەكی مەعریفە و كتێبیش هەیە دەتكات بەقوڕا‪.‬‬ ‫كتێب هەیە تا هەتایە وزەت پ ‌ێ دەبەخشێت‪ ،‬وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫كتێبیش هەیە وەها دەتگوشێت تا خوێن لە بەدەنتا ئەوانەشدا (كتێبە مەترسیدارە)كانیش هەن كە‬ ‫نامێنێت‪ ،‬بەتایبەت گەر كەسێك بیت بەرگریت ڕەنگە‪ ،‬بۆ هەتا هەتایە ڕەوانــەی شێتخانەكانمان‬ ‫الوازبــۆ‪ .‬گەر مرۆڤ ناچاربوو لەو جۆرە كتێبانە بكەن‪.‬‬ ‫ئەنتۆن چیخەف (كەئەویش لە پێڕی بونیادنەرانی‬ ‫بخوێنێتەوە‪ -‬بەحكومی ئەوەی ڕەخنەگرەیان نوسەرە‬

‫شۆپنهاوەر دەیوت (تەنیا بە‬ ‫خوێندنەوەی دە الپەڕە لە‬ ‫هەر كتێبێك‪ ،‬دەتوانم بڕیاری‬ ‫بەسەردا بدەم كە باشە یان‬ ‫خراپە) بەاڵم ئاخر خوێنەران‬ ‫هەموویان وەك شۆپنهاوەر‬ ‫نین‬

‫بە ئۆبژێکت کراون هیچ ویست و ئازادییەکیان نییە‪.‬‬ ‫کەواتە گایشاکان بەحەز و ئیرادەی خۆیان نابنە گایشا‪،‬‬ ‫یاخود بۆ ژیانێکی بەختەوەرانە‪ ،‬بەڵکو دەبن بە گایشا‬ ‫چونکە هیچ هەڵبژاردەیەکی تریان نییە‪.‬‬ ‫بەدرێژایی ئەم فیلمە هەوڵ و ڕووبەرووبوونەوەی‬ ‫ئەم کچە هەست پێدەکەی کە دەیەوێت خۆی قەدەری‬ ‫خۆی دیاری بکات و شەڕ بۆ مانەوە و بەردەوامبوون‬ ‫بکات‪ ،‬چونکە دەزانێ کە ئەو دەبێ لە شوێنێکی دیکە‬ ‫بێت‪ ،‬بەمەش تووشی نەهامەتی و کێشەی زۆر دەبێت‪.‬‬ ‫کارەکتەری سەرەکی ‪ ziyi zhang‬کە ئەکتەرێکی‬ ‫چینییە‪ ،‬ڕۆڵێکی جوان بەرجەستە دەکات بەڕادەیەک‬ ‫هەست دەکــەی ئــەو بەڕاستی گایشایە نــەک تەنیا‬ ‫ڕۆڵەکەی ببینێ‪.‬‬ ‫ســایــۆری لە جیهانێکی پڕ خــەون‪ ،‬تێکۆشان و‬ ‫کۆڵنەداندا دەژیت‪ ،‬ئەو دەیەوێت بە یادەوەرییەکانییەوە‬ ‫بمرێ نەك بە خەونەکانییەوە‪ ،‬بەو مانایەی هەوڵ‬ ‫دەدات بۆ بەدیهاتنی خەونەکانی‪ .‬هەروەها ئەو جوانی‬ ‫خۆشدەوێ لەو ڕێگەیەوە ڕوانگە و ڕوانین بەرانبەر‬ ‫بە گایشاکان دەگــۆڕێ‪ .‬چونکە خۆشویستنی جوانی‬ ‫چێژە‪ ،‬بەاڵم خوڵقاندن و داهێنانی جوانی هونەرە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دەکــرێ گایشاکان هونەرمەندبن‪ ،‬چونکە‬ ‫بە سەما و گــۆڕانــی جوانی دەخوڵقێنن‪ .‬ئەمەش‬ ‫بەئارامییەکی قووڵ‪ ،‬هەروەها خۆتەرخانکردن بۆ ئەو‬ ‫کارەی کە بە ئەرکی خۆی دەزانێ‪ .‬ئەم کچە دەکەوێتە‬ ‫خۆشەویستییەکی نهێنی و تاکالیەنانە لەگەڵ یەکێک لە‬ ‫بەرپرسەکان (بەڕێوەبەر)‪ ،‬خۆشەویستییەک بە تین و‬ ‫هێزی مندااڵنەوە‪ .‬ئەو پیاوە کاتێ لەسەر پردەکە چیۆ‬ ‫دەبینێ‪ ،‬کچێکی بچوکەو دەگریا‪ ،‬هێمنی و بەخشندەیی‬ ‫ئەم پیاوە وا لە چیۆی بچوک دەکات کە ئاشقی ببێت‬ ‫و ئەم هەستە هەڵبگرێ تا گەورەبوونی‪ .‬ئەو دەڵێ‪:‬‬ ‫‹›نایبینی؟ هەر هەنگاوێک کە ناومە‪ ،‬لەوکاتەوەی ئەو‬ ‫منداڵە بووم لەسەر پردەکە‪ ،‬بۆ ئەوە بووە کە خۆم لە‬

‫تۆ نزیک بکەمەوە‪››.‬‬ ‫سایۆری بەرگری و هەوڵ بۆ ئەو خۆشەویستییەی‬ ‫دەدات کە بۆ بەڕێوەبەر هەیەتی‪ .‬لێرەدا سەختە لە‬ ‫هەمان کاتدا دەستگرتن بە خۆشەویستییەکی نهێنی و‬ ‫کارەکەیدا‪ ،‬سایۆری هەمان شت دەکات‪ ،‬دواتر دەتوانێت‬ ‫بە لێهاتووی و سووڕبوون لەسەر ئەرکەکەی سەرکەوتوو‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫لەم فیلمەدا لێڕوانەر بە چەند قۆناغێک تێدەپەڕێت‪،‬‬ ‫قۆناغی جەنگ و دوای جەنگ‪ .‬هەموو شتێک دوای جەنگ‬ ‫دەگۆردرێ بەکااڵکردن و بەئۆبژێکت کردنی ژن بەڕوونی‬ ‫دەبینرێ‪ ،‬سێکسفرۆشی زۆر زیاد دەکات‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوانەشدا ئەوەی هەستی پێدەکرێ ئەوەیە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ئازایەتییەک بۆ دەستپێکردنەوەی ژیان لە سایۆریدا‬ ‫هەیە‪ .‬لەوەیە ئەو فیلمە لەسەر چۆنییەتی ژیانی‬ ‫ڕاستەقینەی گایشا نەبێت‪ ،‬بەقەد ئەوەی ویستوویەتی‬ ‫جوانی و هەستناسکی گایشا دەربخات‪ ،‬لە هەمان کاتدا‬ ‫دەڵێم ڕەنگە ئەرکی فیلمیش هەر ئەمە بێت کە جوانی‬ ‫لەنێو ئەرک و ڕۆژگارە سەختەکان‪ ،‬توێژە چەوساوە و‬ ‫بەکارهاتووەکان بدۆزێتەوە و لە کۆنتێکستێکی هونەریی‬ ‫جواندا نمایشی بکات‪.‬‬

‫دەدۆزنەوە‪.‬‬ ‫گرنگی كتێبێكی وەك ئەوەی جۆن كیری‪ ،‬لێرەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرێت‪ .‬ئەو پیاوەی دوای وازهێنانی‬ ‫لە كارەكەی‪ ،‬ڕوی لە ناوچەیەكی هێمن و ئارامی‬ ‫ئۆكسفۆرد كرد‪ ،‬بۆخاتری ئــەوەی زیاتر و زۆرتر‬ ‫بخوێنێتەوە (وەك ئەوەی خۆی لە كتێبەكەیدا باسی‬ ‫دەكات)‪.‬‬ ‫بــەر لەویش نــووســەری ئەرژەنتینی (ئەلبرتۆ‬ ‫مانگوێل)ی خاوەنی (ڕۆژانەی خوێندنەوە و مێژووی‬ ‫خوێندنەوە) كەوەك ئەو پەرۆشی خوێندنەوەیە‪،‬‬ ‫هەمان شتی كرد‪.‬‬ ‫ئەو كتێبانە دروێنەی تەمەنێكن لە خوێندنەوەی‬ ‫جدی و دەتوانن سااڵنێكی زۆری گەڕان و سۆراخكردن‬ ‫بۆ نەوەیەك كورت بكەنەوە كەلە سەردەمی (كتێبی‬ ‫زۆر و بێ‌ شومار)دا دەژین‪ ،‬بەاڵم زۆربەی زۆری ئەو‬ ‫كتێبانە دەچنە لیستی كتێبە خراپەكانەوە‪.‬‬ ‫بــەداخــەوە بەزمانی عــەرەبــی لە جــۆری ئەو‬ ‫كتێبانەمان نییە‪ ،‬بەدەر لە كتێبی (غوایة الشحرور‬ ‫االبیض)ی خوالێخۆشبوو محەمەد شوكری‪ .‬شوكری‬ ‫لەو كتێبەدا باس لەسەفەرە ئەفسوناویەكانی خۆی‬ ‫لەگەڵ كتێبدا دەكات‪ ،‬لەوكاتەوەی كە لە تەمەنی‬ ‫بیست ساڵییەوە‪ ،‬ئاشنایەتی لەگەڵ پیت و وشەدا‬ ‫پەیدا دەكات و فێری نووسین و خوێندنەوە دەبێت‪.‬‬

‫جیهانە)‪ ،‬سەروەختێك گەنج بــووە نەیوێراوە‬ ‫كتێبەكانی دیستۆڤسكی بخوێنێتەوە‪.‬لەیەكێك لەو‬ ‫چاوپێكەوتنانەی لەگەڵیدا كراوە‪ ،‬باس لەوەدەكات‬ ‫كە دوای تەمەنی چل ساڵی توانیویەتی (تاوان و‬ ‫سزا و برایانی كارامازۆف و شەیتانەكان) بخوێنێتەوە‬ ‫و هەندێك كاریگەریان لەسەری جێهێشتوە‪.‬‬ ‫سیگمۆند فــرۆیــدیــش دوای خــوێــنــدنــەوەی‬ ‫دیستۆڤیسكی‪ ،‬ئاسۆی بیركردنەوەی فراوانتر دەبێت‬ ‫و دەرونناسی شیكاری دادەمەزرێنێت‪ .‬ئەویندارانیش‬ ‫دوای خوێندنەوەی (أالم فارتر)ی شاعیری گەورەی‬ ‫ئەڵمانیا (یۆهان گۆتە)‪ ،‬عاشقتر دەبــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوانەشی دوای خوێندنەوەی ئەو كتێبەی خۆیان‬ ‫كوشت‪ ،‬ژمارەیان كەم نەبوو!‬ ‫مەترسی ئەو كتێبانە لەوێوە سەرچاوە دەگرن‬ ‫كە بەڕاستگۆییەكی زۆرەوە جیهانمان بەردەست‬ ‫دەخەن‪ ،‬جیهان بەهەموو دزێوی و دوڕویی و ئاڵۆزی‬ ‫و پێچ و پەناكانیەوە‪ .‬سەرەنجامەكەشی دەكەوێتە‬ ‫سەرئەوەی‪ ،‬چەند لەناوەوە قایم و تۆكمەین‪( :‬یان‬ ‫داناتر دەبین یاخود دەبینە دێوانە)‪ .‬بەاڵم بیریشمان‬ ‫نەچێت‪ ،‬كتێبە خراپەكانیش زۆرن‪.‬‬ ‫شۆپنهاوەر دەیوت‪( :‬تەنیا بە خوێندنەوەی دە‬ ‫الپەڕە لە هەر كتێبێك‪ ،‬دەتوانم بڕیاری بەسەردا‬ ‫بدەم كە باشە یان خراپە)‪ .‬بەاڵم ئاخر خوێنەران‬ ‫هەموویان وەك شۆپنهاوەر نین‪ .‬ڕەنگە مرۆڤ‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫سااڵنێكی زۆر بەهەدەر بدات (بەتایبەت لە سەرەتای‬ ‫فاضل السلطانی‪ :‬كتب‪ ..‬و كتب‪ -‬جریدە‪( -‬الشرق‬ ‫دەستپێكردنی)‪ ،‬لە خوێندنەوەی كتێبە خراپەكاندا‪،‬‬ ‫تا دەگاتە كتێبە مەزنەكان‪ .‬كەمن ئەو خۆشبەختانەی االوسط)‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتاوە بۆ خوێندنەوە‪ ،‬چاوساغ و ڕێبەرێك‬

‫ئەندێشە کۆمەڵێک کتێبی نوێ باڵو دەکاتەوە‬

‫ئا‪:‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ناوی هەندێك لەو كتێبانەتان بۆ دەنووسین‬ ‫كە دەتوانن لە ناوەند و كتێبفرۆشییەكانی‬ ‫ڕۆژانـــی چوارشەممە و پێنجشەممەی كوردستان و ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە‬ ‫ڕابردوو‪ ٢٠١٧ /٧ /٦ - ٥ ،‬لە مەڕاسیمێكدا دەستتان بكەوێت‪.‬‬ ‫ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە لە سلێمانی ‪13‬‬ ‫‪ -١‬مێژووی سێکسواڵیتە‪ ،‬مێشێل فوکۆ‪،‬‬ ‫كتێبی نوێی باڵو كردەوە كە تیایدا چەندین وەرگێڕانی‪ :‬د‪ .‬کاوە دەستوورە‪.‬‬ ‫كتێبی گرنگ و پێویستی لەسەر فەیلەسوفی‬ ‫‪ -٢‬ئەخالق و بەرگری‪ ،‬دەربارەی کارەکانی‬ ‫فەڕەنسی میشێل فۆكۆ تێدابوو‪ .‬ئێمە لێرەدا فوکۆ‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪ .‬مەریوان وریا قانع‪.‬‬ ‫ژماره‌ (‪ )558‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/10‬‬

‫‪ -٣‬وشەکان و شتەکان‪ ،‬مێشێل فۆکۆ‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ئارام ئەمین شوانی‪.‬‬ ‫‪ -٤‬جیهانی میشێل فــۆکــۆ‪ ،‬کۆمەڵێک‬ ‫نووسەر‪ ،‬وەڕگێرانی‪ :‬ئاوات ئەحمەد‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ئێرانییەکان چۆن بیر دەکەنەوە‪ ،‬مێشێل‬ ‫فۆکۆ‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬هەژار مەجید‪.‬‬ ‫‪ -٦‬چەتەکانی خوا‪ ،‬عەبدولڕەزاق جوبران‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬فیدا مورادخان‪.‬‬

‫‪ -٧‬فادیمە شاهینداڵ‪ ،‬کوشتن و کاردانەوەی‬ ‫کۆمەڵگا‪ ،‬ئۆڵف برۆبێری‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬نووری‬ ‫کەریم‪.‬‬ ‫‪-٨‬بەختەوەری و بێدەنگی‪ ،‬نووسینی‪ :‬د‪.‬‬ ‫مەریوان وریا قانع‪.‬‬ ‫‪-٩‬چــاپــی دووەمـــی هــەورەكــانــی دانــیــال‪،‬‬ ‫نووسینی‪ :‬بەختیار عەلی‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫گێڕانەوەناسی (‪)Narratology‬‬

‫د‪ .‬هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫گێڕانەوەناسی بوارێکی گرنگی لێکۆڵینەوەی‬ ‫ئەدەبییە کە لە چەند دەیــەی ڕابـــردوودا‬ ‫بە بــەردەوامــی لە پەرەسەندندا بــووە‪ .‬لەم‬ ‫نووسینەدا هەوڵ دەدەم تیشک بخەمە سەر‬ ‫الیەنە جیاوازەکانی ئەم چەمکە و سەرەکیترین‬ ‫تیۆرییەکانی پەیوەندیدار بەو چەمکەوە باس‬ ‫بکەم‪ .‬تێگەیشتن لە وردەکارییەکانی چەمکی‬ ‫گێڕانەوەناسی دەتوانێت یارمەتیدەرێکی‬ ‫گرنگی لێکۆلەرەوانی بواری ئەدەبی کوردی‬ ‫بێت کە دەقــە ئەدەبییە کوردییەکان بە‬ ‫شێوەیەکی زانستییانە هەڵسەنگێنێت و‬ ‫کارکردە پێکهاتەییەکانیان دەستنیشان بکات‪.‬‬ ‫هەروەها لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەم نوێترین‬ ‫پێناسە و چلۆنایەتیی دەکارهێنانی چەمکی‬ ‫گێڕانەوەناسی شی بکەمەوە و ئاماژە بە هێندێک‬ ‫لەو بیرمەندانە بکەم کە بیرۆکەکانیان بوونەتە‬ ‫هەوێنی بیچمگرتنی چەمکی گێڕانەوەناسی و‬ ‫کارکردە بەرباڵوەکانی لە بەستێنی تیۆریی‬ ‫ئەدەبی و شێکاریی دەقە گێڕانەوەییەکاندا‪.‬‬

‫پێناسەکان‬

‫گێڕانەوەناسی (‪ )narratology‬لە‬ ‫سەرچاوە جیاوازەکانی تیۆری و ڕەخنەی‬ ‫ئــەدەبــیــدا پێناسەی جــیــاوازی لێکراوە‪.‬‬ ‫بەرچاوترین پێناسەکان هەڵگری خاڵی‬ ‫هاوبەشی زۆرن و دەک ــرێ وەک شێوازی‬ ‫جیاوازی دەستنیشانکردنی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫دەقگەلی گێڕانەوەیی بــن‪ .‬بە شێوەیەکی‬ ‫گشتی گێڕانەوەناسی بریتییە لە شرۆڤەکردن‬ ‫و لێکدانەوەی دەقــی ئـــەدەب‪ :‬حەماسی‪،‬‬ ‫درامایی یاخود لیریکی‪ .‬گێڕانەوەناسی‪ ،‬تیۆری‬ ‫هەڵسەنگاندن و تاوتوێی دەقێکی گێڕانەوەییەوە‬ ‫بۆ دەسنیشانکردنی جیاوازییەکانی ڕوانگە‬ ‫و سیلەی بینین لە گێڕانەوەیەکدا‪ .‬هەروەها‬ ‫گێڕانەوەناسی لێکدانەوەی دەقی گێڕانەوەییە‬ ‫بۆ دیاریکردنی گێرەڕەوەی شاراوە‪ ،‬ئاشکرا‪،‬‬ ‫دەرەکی یاخود ناوەکیی دەقەکە‪ .‬گێڕانەوەناسی‬ ‫بە وردەکارییەکی هەمەالیەنە هەوڵ دەدات‬ ‫چلۆنایەتیی تێکهەڵکێشانی شێوازەکانی‬ ‫گێرەڕەوەیەکی توانا و داهێنەر بۆ گەیشتن بە‬ ‫کارکردی گێڕانەوەکەی‪ ،‬دیاری بکات‪ .‬ئەگەر‬ ‫خوێندنەوەی ئەدەب جۆرێک لە هونەر بێت‪،‬‬ ‫دەکرێ گێڕانەوەناسی ئەو ئامراز و پێوەر و‬ ‫دەرەتانە لێکدانەوەییە بێت کە لەم ڕەوتەدا‬ ‫دەکار دێت‪.‬‬ ‫پرسیار ئەوەیە ئێمە کەی ڕووبــەڕووی‬ ‫ئەم چەمکە دەبینەوە؟ بەر لە هاتنە ئارای‬ ‫ئەم چەمکە‪ ،‬کۆمەڵیک دەستەواژە و چەمکی‬ ‫تــر بــۆ ئامانجی لــێــکــدانــەوەی پێکهاتە و‬ ‫بیچمگرتن و کارکردی گێڕانەوە دەکار دەهاتن‪:‬‬ ‫تێکنیکی گێڕانەوە‪ ،‬شێوازی گێڕانەوە و‬ ‫هەروەها دەربڕینی گێرانەوەیی‪ .‬لە گێڕانەوەی‬ ‫ئەدەبیدا دوو تێکنیک بە بەردەوامی وەک‬ ‫هاوکێش و هاوتەریب و هێندێکجار تەنانەت‬ ‫وەک دژبەریش دەکار دێن‪ .‬ئەم دوو تێکنیکە‬ ‫بریتین لە نیشاندان (‪ )showing‬و گوتن‬ ‫(‪ .)telling‬لە کاتێکدا گوتن بریتییە لە‬ ‫قسەکردنی ڕاستەوخۆی گێڕەرەوە بۆ گەیاندنی‬ ‫پەیام بە بــەردەنــگ‪ ،‬نیشاندان بریتییە لە‬

‫ئافراندنی فەزایەکی ئەوتۆ کە بە شێوەیەکی‬ ‫ناڕاستەوخۆی ئەدەبی‪ ،‬بۆ نموونە وەسف‬ ‫و پێناسە‪ ،‬ئەرکی گواستنەوەی پەیام بە‬ ‫بەردەنگ بەجێ بێنێت‪ .‬ئەگەرچی لە هەموو‬ ‫گێڕانەوەیەکدا گێڕەرەوە ناچارە هێندێک الیەنی‬ ‫گێڕانەوەکەمان ڕاستەوخۆ پێ بڵێت‪ ،‬بەالم‬ ‫گێڕانەویەکی سەرکەوتووی ئەدەبی دواجار لە‬ ‫ڕێگەی نیشاندانی ناڕاستەوخۆوە ئامانجەکانی‬ ‫دەپێکێت‪ .‬خوێنەر لەجیاتی ئەوەی کە ببیسێت‬ ‫کاراکتەرێک ڕاستگۆیە‪ ،‬حەز دەکات لە ئاکامی‬ ‫بارت‬ ‫پڕۆپ‬ ‫هەڵسوکەوت و کردەوەکانی كاراکتەرەکەوە لە‬ ‫ڕەوتێ گێڕانەوەکەدا بگاتە ئەم باوەڕە‪.‬‬ ‫گێڕانەوەناسی لەسەر بنەمای بنچینە‬ ‫و پێشینەیەکی دیــاریــکــراوی تیۆرییەوە‬ ‫تــێــدەکــۆشــێــت ناساندنێکی تــایــبــەت لە‬ ‫گێڕانەوەیەک ئاراستە بکات‪ .‬گێڕانەوەناسی‬ ‫بریتییە لە لێکۆڵینەوەی وردی کارکرد‪،‬‬ ‫پێکهاتە‪ ،‬سروشت و چلۆنایەتیی بەرهەمهێنانی‬ ‫ماناداری گێڕانەوە‪ .‬لەبەر ئەوەی چلۆنایەتیی‬ ‫ئاراستەی نەزمی زەمەن و فەزا لە شێوازەکانی فێردیناند دو سوێسورە‪.‬‬ ‫بنەڕەتی کە لە سی و یەک (‪ )٣١‬کردەوەی‬ ‫بە گوێرەی تیۆرییەکانی دو سوێسور (‪ )function‬مومکین پێک هاتووە‪ .‬هێندێک‬ ‫گێڕانەوەدا‪ ،‬بە شێوەیەکی گشتی‪ ،‬بڕیاردەرێکی‬ ‫سەرەکیین لە بەرهەمهێنانی مانادا‪ ،‬لێکۆڵینەوە زمــان لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە‪ :‬لە کردەوەکانی سیستمی فکریی پڕۆپ بریتین‬ ‫لەسەر گێڕانەوە‪ ،‬گرنگییەکی تایبەتی هەیە‪ .‬النگ (‪ )langue‬و پارۆل (‪ .)parole‬لە لە‪ :‬یەک لە ئەندامانی خێزانێک دیار نامێنێت‪.‬‬ ‫گێڕانەوەناسی هەوڵی شیکردنەوەی ئەو کاتێکدا کە النگ بە یاسا و ڕێساکانی زمانێکی دژەقارەمان کۆمەڵێک زانیاریی لەسەر قوربانیی‬ ‫ڕێگەگەلە دەدات کە گێڕانەوە بە هۆی ئەوانەوە دیاریکراو دەگوترێت‪ ،‬پارۆل بریتییە لە فەزای خۆی وەدەســت دەکەوێت‪ .‬قارەمان لە ماڵ‬ ‫دەبێتە پێکهێنەر و دروستکەری تێگەیشتنی واقیعیی کردە زمانناسییەکان‪ ،‬واتا درکاندن و دەچێتە دەر‪ .‬قارەمان لە ڕێــڕەوی گەڕان و‬ ‫ئێمە لە دەستکردە کولتورییەکان و جیهانی دەربڕین‪ .‬دو سوێسور بە بەراوردی مێژوویی بەسەرهاتی خۆیدا تووشی تاقیکردنەوە‪،‬‬ ‫دەوروبەرمان‪ .‬بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین زمان ڕازی نەبوو و پێیوابوو کە بــەراوردی لێپرسینەوە‪ ،‬هێرش و ڕووداوی تر دەبێت و ئەم‬ ‫بڵێین کە گێڕانەوەناسی بریتییە لە تیۆریی مێژوویی تەنیا وەاڵمی ئەوە دەداتەوە کە زمان ڕووداوانەش دواجار ڕێگەخۆشکەرن بۆ ئەوەی‬ ‫پێکهاتەکانی گێڕانەوە‪ .‬بۆ لێکۆڵینەوە لە لە کوێڕا دێت‪ ،‬بەاڵم پێمان ناڵێت کە زمان قارەمان بتوانێت یارمەتیدەر یاخود فریاڕەسێکی‬ ‫پێکهاتەیەک‪ ،‬یان بۆ پێشکەشکردنی وەسف و چییە‪ .‬بە گوێرەی تیۆرییەکانی دو سوێسور جادوویی ببینێتەوە‪ .‬قارەمان و دژەقارەمان‬ ‫ناساندنێکی پێکهاتەیی‪ ،‬گێڕانەوەناس بابەت و زمان خاوەنی پێکهاتەیەکە (‪ )structure‬تووشی بەربەرەکانییەکی ڕاستەوخۆ دەبن‪.‬‬ ‫دیاردەی گێڕانەوەکە بە بەشگەلی پێکهێنەری کە بریتییە لە سیستمێک لە نیشانەگەل و قارەمان سەر دەکەوێت و دژەقارەمان نشوست‬ ‫گێڕانەوە یاخود دیاردەکە دابەش دەکات و لە دوو ئاستی النگ و پارۆلدا کار دەکات‪ .‬دێنێ‪ .‬قارەمان دەگەڕێتەوە‪ .‬کەسانێک وەدوای‬ ‫دواتر هەوڵ دەدات کارکرد و پەیوەندیی ئەم النگ الیەنی ئابستراکتی سیستمی زمانە و قارەمان دەکەون‪ .‬قارەمانێکی درۆیین هێندێک‬ ‫پارۆل شتێک نییە جگە لە کردەی ئاخافتنی داواکــاریــی بێبنەما دێنێتە گــۆڕ‪ .‬قارەمان‬ ‫بەشانە بە یەکترەوە دیاری بکات‪.‬‬ ‫ڕەنگە لێرەدا و دوای ئاماژە بە کارکرد ڕۆژانـــەی مــرۆڤ‪ .‬ئــەم دوو تایبەتمەندییە زەمــاوەنــد دەکــات و دەچێتە ســەر تەختی‬ ‫و ئەرکی گێڕانەوەناسی‪ ،‬پرسیاری ئەمە بنەمای سەرەکیی ئەندێشەی پێکهاتەخوازی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫بکرێت کە گێڕانەوە چییە؟ گێڕانەوە بریتییە (‪ )structuralism‬پێک دێــنــن‪ .‬لە‬ ‫پڕۆپ هەروەها پێیوایە کە کاراکتەر وەک‬ ‫لە «هەر شتێک کە لە ڕێگەی دەق‪ ،‬وێنە‪ ،‬کاتێکدا کە پێکهاتەخوازی لە بەستێنی یەک لە تۆوە سەرەکییەکانی هەر چیرۆکێک‪،‬‬ ‫شانۆ‪ ،‬یا تێکهەڵکێشێک لەم شێوازانەەوە‪ ،‬زانستە کۆمەاڵیەتی و مرۆڤییەکاندا کارکردێکی بە حەوت جۆر یاخود تیپدا دابەش دەکرێ‪:‬‬ ‫چیرۆکێک دەگێڕێتەوە‪ .‬بەمجۆرە ڕۆمــان‪ ،‬بەرباڵوی هەبووە و هەیە‪ ،‬لە بواری ئەدەبدا قارەمان‪ ،‬دژەقارەمان‪ ،‬ڕێخۆشکەری قارەمان‪،‬‬ ‫شانۆ‪ ،‬فیلم‪ ،‬گێڕانەوە لە ڕیگەی نیگار و خاوەنی پێشینە و تایبەتمەندیی خۆیەتی‪ .‬یارمەتیدەری قــارەمــان‪ ،‬شاکچ‪ ،‬قارەمانی‬ ‫وێنەوە و هتد‪ ،‬گێڕانەوەن‪ .‬چیرۆک بریتییە لە پێکهاتەخوازی‪ ،‬لە ئەدەبدا‪ ،‬دەقگەلی ئەدەبی بە درۆیین‪ ،‬کاراکتەرێکی نێردراو بۆ بەڕێکردنی‬ ‫زنجیرەیەک لە ڕووداوگەڵیک کە بۆ یەک یان پێکهاتەیەکی گەورەتری وەک ژانر‪ ،‬پەیوەندییە قارەمان‪ .‬هەروەها پڕۆپ بــاوەڕی بە حەوت‬ ‫کۆمەڵێک کاراکتەر دێنە پێش‪ .‬ڕووداوەکــان نێواندەقییەکان و پێکهاتەی گێڕانەوەییەوە جۆرە چیرۆکیش هەیە‪ .‬لەوانەیە ئەو پرسە‬ ‫دەتوانن سروشتی‪ ،‬بۆ نموونە سێالو‪ ،‬یان دەبەستێتەوە‪ .‬بەمجۆرە هەر دەقێک هەڵگری بێتە پێش کە چــۆن دەکــرێ لە هەبوونی‬ ‫ناسروشتی‪ ،‬بۆ نموونە ڕووداوی هاتوچۆ‪ ،‬بن‪ .‬پێکهاتەیەکە کە دەبێ ڕاڤە بکرێت‪ .‬لە ڕەوتی تەنیا ئــەم حــەوت جــۆرە چیرۆکەدا مرۆڤ‬ ‫کاراكتێرەکان یان سەرچاوە و هۆکار و بکەری گەشەکردنی گێڕانەوەناسی وەک زانستێکی تووشی خەمۆکی نەبێت و هەست نەکات‬ ‫ڕووداوەکانن‪ ،‬یانیش قوربانی و ئۆبژەن‪ )١(”.‬تۆکمەی شیکردنەوە و لێکدانەوەی دەقی ئیتر ناکرێت لە دەرەوەی ئەم حەوت جۆرەدا‬ ‫هەر بۆچوونێکی تیۆریی کە یارمەتیدەری گێڕانەوەییدا کۆمەڵێک تیۆریزان ڕۆڵیان گوێی لە هیچ جۆرە چیرۆکێکی تر بێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫شیکردنەوەی میکانیزمی بەرهەمهاتن و بینیوە‪ .‬تا ئەو جێگەیەی لە نووسینێکی ئاوا پێویست بە ناهومێدی و خەمۆکییەکی لەم‬ ‫ئاراستەکردنی چیرۆک بێت وەک زانستی کورتدا دەگونجێ مرۆڤ دەکرێ تەنیا ئاماژە چەشنە ناکات‪ ،‬چونکە سازکردنی کاراکتەر‪،‬‬ ‫بە هێندێک لەو تیۆریدانەرانە بدات‪ .‬بەم پێیە تەونی چیرۆک‪ ،‬ئاهەنگ‪ ،‬و ئاستی خێرایی‬ ‫گێڕانەوەناسی پۆلێن دەکرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا لەناو بیرمەندەکانی پێکهاتەخوازیدا کە ئەو دەرفەتانەن کە بە چیرۆک دەدرێــن تا‬ ‫لە گێڕانەوەناسیدا کەڵکیان لێ وەردەگیرێت‪ ،‬لە چیرۆکەکانی تر تەواو جیاواز بێت‪ .‬بەپێی‬ ‫جۆرە سەرەکییەکانی گێڕانەوەناسی‬ ‫بە شێوەیەکی گشتی گێڕانەوەناسی بە دوو تەنیا ئاماژەیەکی کورت بە پڕۆپ‪ ،‬تۆدۆرۆڤ‪ ،‬ئەم باوەڕانە‪ ،‬پڕۆپ نوسخەی تایبەتیی خۆی‬ ‫ژیرارد ژێنێ‪ ،‬و بارت دەکەم‪.‬‬ ‫بۆ چیرۆک دەنووسێت‪ :‬هێندێک لە کردەوە‬ ‫کاتێگۆری دابەش دەکرێت‪.١ :‬گێڕانەوەناسیی‬ ‫(‪ )function‬مومکینەکان هەڵبژێرە و ئەم‬ ‫داستان کە بریتییە لە نەزم و ڕەوتی زەمەنیی‬ ‫کردەوە مومکینانە لەگەڵ ڕۆڵگەڵێک لە فەزای‬ ‫ڤالدیمیر پڕۆپ (‪)١٨٩٥--١٩٧٠‬‬ ‫ڕاستەقینەی ڕووداوەکــان لە گێڕانەوەیەکدا‪.‬‬ ‫پرۆپ یەک لە کەسایەتییە ناسراوەکانی کردەکاندا (‪ )action‬ئاوێتە کە و بەمجۆرە‬ ‫‪.٢‬گێڕانەوەناسیی گوتار کە بریتییە لەو‬ ‫دەستکارییانەی کــە لــە داســتــانــەکــەدا بۆ قوتابخانەی ڕەخنەکاریی فۆرمالیزمی ڕووسیە چیرۆکێک بەرهەم بێنە‪.‬‬ ‫یەکێکی تــر لــە تــیــۆریــدانــەرەکــانــی‬ ‫پێشکەشکردنی گێڕانەوەکە ئەنجامدراون‪ .‬کە بەهۆی لێکۆڵینەوە گرنگەکانی لەسەر‬ ‫ئەرەستو لە کتێبی پۆئێتیکای خۆیدا کاراکتەر چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی ڕووسی ناسراوە و بــواری گێڕانەوەناسی تزڤێتان تــۆدۆرۆڤــە‬ ‫و کردە وەک تۆوە سەرەکییەکانی داستان ناوبانگی جیهانیی دەرکردووە‪ .‬یەک لە چەمکە (‪ .)١٩٣٩-٢٠١٧‬تــۆدۆرۆڤ باس لە قۆناخی‬ ‫دەستنیشان دەکــات‪ .‬لەم پێوەندییەدا ئەو سەرەکییەکانی دەکارهاتوو لە لێکۆڵینەوەکانی هاوکێشییەکی باو لە گێڕانەوەدا دەکــات و‬ ‫پێیوایە کە کاراکتەر دەبێ بەهۆی کردەوە و پڕۆپدا بریتییە لە لێکۆڵینەوەی فۆڕمەکان پێیوایە هەر گێڕانەویەکی ئاسایی لە پێنج‬ ‫الیەنەکانی گرێچنی گێڕانەوەکەوە‪ ،‬دەربخرێت‪ .‬واتــا مۆرفۆلۆژی‪ .‬بە بــاوەڕی پــڕۆپ هەموو قۆناخدا بیچم دەگرێت‪ :‬قۆناخی هاوکێشی‬ ‫یــەک لــەو تیۆریزانانەی کە تیۆرییەکانی‪ ،‬چیرۆکێک دواجار سازکراوەیەکە لەسەر بنەمای کە تێیدا هەموو شتێک ئاساییە‪ .‬دواتر ئەم‬ ‫بوونەتە بنەما سەرەکییەکانی گێڕانەوەناسی‪ ،‬هەڵبژاردنی هێندێک بــەش لە کۆمەڵێکی هاوکێشییە دەشێوێندرێت‪ .‬کاراکتەری سەرەکی‬

‫گێڕانەوەناسی لەسەر بنەمای بنچینە و‬ ‫پێشینەیەکی دیاریکراوی تیۆرییەوە تێدەکۆشێت‬ ‫ناساندنێکی تایبەت لە گێڕانەوەیەک ئاراستە بکات‬

‫دان بە تێکچوونی ئاساییبوونی هاوکێشییەکەدا‬ ‫دەنــێــت‪ .‬هەوڵێک بــۆ درووســتــکــردنــەوەی‬ ‫شێواوییەکە دەدرێت‪ .‬گەڕاندنەوەی هاوکێشەکە‬ ‫بۆ دۆخی ئاسایی‪.‬‬

‫ڕۆاڵن بارت (‪)١٩١٥-١٩٨٠‬‬

‫««‬ ‫پێویستەکانمان بە کارتێکەرانەترین شێوە‬ ‫پێشكەش دەکات‪ .‬دەنگەکان و خاوەنەکانیان‬ ‫(‪ )focalisation‬و سیلەی بینینەکان کێن‬ ‫و چۆنن؟ گیڕەرەوە کێیە؟ کات و چیرۆکەکە‬ ‫چین؟ چێرۆکەکە چۆن وەسەرێک خستراوە؟‬ ‫قسەکان و ئەندێشەکان چۆن ئاراستە کراون؟‬ ‫لە سیستمی ژێنێدا هەموو ئەم پرسیارانە‬ ‫تاوتوێ کراون و مۆدێلێکی زۆر دیاریکراو بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندن و شرۆڤەکردنی دەقی گێڕانەوەیی‬ ‫پێشکەش دەکرێت‪.‬‬ ‫کــۆی ئــەم تــیــۆریــانــە و کۆمەڵێک‬ ‫تــیــۆری تریش لــە ب ــواری گێڕانەوەناسیدا‬ ‫ڕێنیشاندەرن بۆ لێکدانەوە و شرۆڤەکردنی‬ ‫دەقگەلی گێڕانەوەیی‪ .‬لە سەردەمی کارکردی‬ ‫تیۆرییەکان لە بواری ڕەخنەی ئەدەبیدا‪ ،‬هەر‬ ‫چەشنە لێکۆڵینەوەیەکی ئەدەبی ناتوانێ بە بێ‬ ‫کەڵکوەرگرتنی زانستیانە لەو تیۆریانە نرخێکی‬ ‫ئاکادێمیانەی هەبێت‪ .‬بۆیە خوێندکاران و‬ ‫لێکۆلەرەوانی ئەدەبی‪ ،‬بۆ دەستەبەرکردنی‬ ‫ئاستێکی دیــاریــکــراو لــە ئۆبجێکتیڤبوون‬ ‫(‪ ،)objectivity‬دەبێ لێکۆڵینەوەکانیان بە‬ ‫پێوەرەکانی تیۆریی ئەدەبییەوە پشتئەستوور‬ ‫بکەن و لە دەکارهێنانی ئــەم تیۆریانە‪،‬‬ ‫لەنێویاندا‪ ،‬تێۆرییەکانی گێڕانەوەناسی‪ ،‬غافڵ‬ ‫نەبن‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا کە ئێستا لە زانکۆکانی‬ ‫کوردستاندا بە هــەزاران خوێندکار لە بەشی‬ ‫زمان و ئەدەبی کوردیدا خەریکی خوێندنن‪،‬‬ ‫دەکرێ مرۆڤ هیوادار بێت کە سااڵنە سەدان‬ ‫لێکۆڵینەوەی نوێ لەسەر ڕۆمان و چیرۆکی‬ ‫کوردی بەرهەم بێت‪ .‬ئەگەر ئەم لێکۆڵینەوانە‬ ‫بەپێی پڕۆگرام و پالنێکی زانستییەوە بەڕێوە‬ ‫بچن‪ ،‬دەتوانین لە داهاتوویەکی نزیکدا شاهیدی‬ ‫بەکارهێنانی تیۆرییەکانی گێڕانەوەناسی بۆ‬ ‫لێکدانەوە و پۆلێنکردنی شێواز و ناوەرۆکی ئەم‬ ‫بەرهەمە ئەدەبییانە بین و بۆمان ڕوون بێتەوە‬ ‫کە سەرجەم گێڕانەوەی مۆدێرنی کــوردی‬ ‫خاوەنی چ تایبەتمەندیگەلێکی پێکهاتەیین‪.‬‬ ‫دەبــێ هیچ شکمان لــەوەدا نەبێت تەنیا بە‬ ‫یارمەتیی ئەم تیۆرییانەیە کە دەتوانین بە‬ ‫ئامانج و دەستکەوتێکی ئاوا بگەین‪.‬‬

‫بارت دەق وەک گڵۆڵەبەنێکی ئاڵۆزکاو‬ ‫دەبینێت و پێی وایە بۆ تێگەیشتنی‪ ،‬دەبێ‬ ‫سەرەداوی گڵۆڵە بەنەکە بدۆزرێتەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫ئەم کــارە کرا و بەنەکە لە دۆخــی ئاڵۆزی‬ ‫دەرهــێــنــرا‪ ،‬ئێمە ڕووبــــەڕووی بەستێنێکی‬ ‫بەرفراوان لە مانای شاراوە دەبینەوە‪ .‬بارت‬ ‫پێنج کۆد بۆ تێگەیشتن لە دەق دەستنیشان‬ ‫دەکات‪ .‬ئەم کۆدانە بە شێوەی ڕاستەوخۆ و‬ ‫ناڕاستەوخۆ یارمەتیی خوێنەر دەدەن کە لە‬ ‫ماناکانی دەق لە ڕەوتێکدا تێبگات‪ .‬ئەم ڕەوتە‬ ‫لە سیستمی تیۆریی بارتدا بە پێنج کۆدی‬ ‫گێڕانەوە ناسراوە‪ :‬کۆدگەلی هێرمێنەوتیکی‬ ‫(‪ )hermeneutic‬دەبــنــە هــۆکــاری‬ ‫ورووژاندنی کۆمەڵێک پرسیار‪ .‬دەنگی ڕاستیی‬ ‫لە گێڕانەوەکەدا چۆن بە گوێ دەگات؟ ئایا‬ ‫شێوازی پڕ لە پێچ و پەنای گێڕانەوەکە بۆ الدان‬ ‫لە دەربڕینی ڕاستی و درکاندنی فاکتەکان‪،‬‬ ‫بە ئامانجی پێخۆریکردن بە ئاراستەکردنی‬ ‫هەموو خاڵە کلیلییەکانی چیرۆکەکە بە‬ ‫شێوەیەکی هەنگاوبەهەنگاو‪ ،‬یارمەتیدەرە بۆ‬ ‫زەقکردنەوەی ڕاز یاخود ڕازگەلێک کە دەبێ‬ ‫بگوترێن؟ کۆدی ماناناسیانە (‪)semantic‬‬ ‫کە لەڕاستیدا وەک دەنگی مــرۆڤ وایــە‪،‬‬ ‫یارمەتیدەری دەستنیشانکردنی ئەو تۆوانەیە‬ ‫لە دەقدا کە هەڵگری مانایەکی دیاریکراو و‬ ‫زۆرجار پاڵنەرن بۆ گرێدانیان لە ئەزموونی‬ ‫بــەردەنــگ‪ .‬کــۆدی سیمبۆل (‪)symbol‬‬ ‫لەڕاستیدا دەنگی هەموو ئەو سیمبۆالنەیە کە‬ ‫هەر وەک سیمبۆلی ماناناسییانە کار دەکەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم کــۆدە سیمبۆلییەکان یارمەتیدەری‬ ‫پۆلێنکردنی سیمبۆلە ماناناسیانەکانن بە‬ ‫شێوەیەکی بــەربــاوتــر و قووڵتر‪ .‬کــۆدی‬ ‫کولتوری (‪ )cultural‬کە وەک دەنگی‬ ‫زانست (‪ )science‬وایــە‪ ،‬لە ئاستێکی‬ ‫بەرباڵوتردا دەڕوانێتە زانــیــاری و ئەخالق‬ ‫و ئایدۆلۆژیای بەردەنگەکانی‪ .‬ئــەم کۆدە‬ ‫مانا و کۆدەقێکی زیاتر دەبەخشێتە دەق و‬ ‫دەچێتەوە سەر پرسگەلی تێڕوانینی ئێمە لە‬ ‫پەراوێز و سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫جیهان و چلۆنایەتیی بیرکردنەوەی ئێمە لە‬ ‫‪ -١‬لەسەر گێڕانەوەناسی وەک بوارێکی‬ ‫شێوازی کارکردنی جیهان‪ .‬کۆدی مەتەڵۆک گرنگی لێکۆڵینەوەی دقی گێڕانەوەیی ئەدەبی‪،‬‬ ‫(‪ )enigma/proairetic‬کە وەک کۆدی زۆر بەرهەمی ئاکادێمییانە نووسراون‪ .‬لەو دوو‬ ‫ئەزموونکردن وایە و دەبێە یارمەتیدەر بۆ بەرهەمەی خــوارەوەدا دەکــرێ سەرەکیترین‬ ‫بەردنەگ کە بەرەوپێشەوەچوونی گێڕانەوەکە باسەکانی ئەم بوارە بدۆزرێنەوە‪:‬‬ ‫ببینێت و بکەوێتە بــەردەم کردەی هەڵدانی‬ ‫‪Bal, Mieke, Narratology:‬‬ ‫پرسیارەکان و ئەوەی کە چی ڕوو دەدات یان ‪Introduction to the Theory‬‬ ‫نادات‪.‬‬ ‫‪of Narrative, Third Edition,‬‬ ‫‪Toronto: University of Toronto‬‬ ‫‪.2009 ,Press‬‬ ‫ژیرارد ژێنێ ( ‪)١٩٣٠-‬‬ ‫‪٢Ferdinand de Saussure‬‬‫ییرمەندێکی تری گرنگ کە تیۆرییەکانی‬ ‫لــە ب ــواری گێڕانەوەناسیدا زۆر کەڵکیان (‪.)1913-1857‬‬ ‫لێوەردەگیرێت‪ ،‬ژیرارد ژێنێیە(‪ .)١٩٣٠‬ژێنێ‬ ‫‪ -٣‬بۆ زانیاریی ورد و بــەربــاو لەسەر‬ ‫زۆر لەسەر چلۆنایەتی گوتنی چیرۆک و گێڕانەوەناسی و پێکهاتەکانی گێڕانەوە و‬ ‫پرۆسەی گێڕانەوەی چیرۆک جەخت دەکاتەوە تیۆرییە باوەکانی ئەم بوارانە‪ ،‬بڕوانە‪:‬‬ ‫و شەش بــواری سەرەکی بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫‪Abbot, Porter,H, The‬‬ ‫‪Cambridge‬‬ ‫دەستنیشان دەکــات و هــەر بوارێکیش بە ‪Introduction‬‬ ‫‪2nd‬‬ ‫‪,to‬‬ ‫وردەکاریی زۆرەوە شی دەکاتەوە‪ .‬ئەم بوارانە ‪Narrative‬‬ ‫بریتین لە‪ :‬ئایا گێڕانەوەکە بە شێوەیەکی ‪Edition,Cambridge: Cambridge‬‬ ‫میمێتیکە (‪ )mimetic‬ینا دایجێستیک ‪.2008 ,University Press‬‬ ‫(‪)diegetic‬؟ لە کاتێکدا شێوازی میمێتیک‬ ‫‪Genette,‬‬ ‫‪Gerard,‬‬ ‫‪٤‬‬‫بریتییە لە نیشاندان و بە دراماییکردنی گێڕانەوە ‪Narrative Discourse: An Essay‬‬ ‫بە شێوەیەکی کە ئێمە هەست دەکەین شتەکان ‪in Method, tr. Jane E. Lewin,‬‬ ‫بۆ خۆمان دەبینین و دەبیسین‪ ،‬لە شێوازی ‪New York، Ithaca: Cornell‬‬ ‫دایێجێتیکدا لەگەڵ گێڕانەوەیەکی کورتکراوەی ‪.1983 ,University Press‬‬ ‫پانۆراماییدا ڕووبەڕوو دەبینەوە کە زانیارییە‬

‫ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین‬

‫ئه‌سپێك له‌ناو میرتۆدا‬

‫منداڵێك له‌م میرتۆیه‌ی خه‌تی ڕەشدا سه‌یرم ده‌كات‬ ‫منداڵێك ب ‌ه كاڵوێكی ڕەشی بچووكه‌وه‌‬ ‫كچێكی خنجیالنه‌ لێم ده‌ڕوانێت‌‬ ‫پێده‌چێت خوشكی بێت‪.‬‬

‫له‌وبه‌ره‌وه‌ بووكه‌شووشه‌ جوانه‌كه‌ ده‌بینم‬ ‫گوێچكه‌ی توند‪ ،‬توند ده‌گرێت‬ ‫فڕەو هاڕەی ئه‌م ئه‌ژدیهایه‌ی له‌ ناویداین‬ ‫بێزاری ده‌كات‪.‬‬

‫چاوێكی شینی قووڵی مندااڵن ‌ه‬ ‫له ‌ته‌نهایی من ده‌ڕوانێت‪ ،‬بزه‌یه‌كم بۆ ده‌كات‪،‬‬ ‫ساڵو ئه‌ی منداڵی خۆشه‌ویست‬ ‫ئه‌ی میهره‌بان ‪...‬‬

‫ئه‌سپه‌كان له‌ده‌نگی هاڕەی دونیا ڕاهاتوون‬ ‫ئه‌سپه‌كان له‌گه‌ڵ ڕووناكییه‌كان‬ ‫ڕاهاتوون‪.‬‬ ‫ئیدی له‌سكی ئه‌ژدیهاك ‌ه دێمه‌ ده‌رێ‬ ‫ئه‌سپێك ده‌بینم خودایه‌‪ ،‬ئه‌سپێكی سپی‬ ‫ئه‌سپێك به ‌ئێره‌دا‬ ‫به‌م ژێرزه‌مینه‌ قووڵه‌ی میرتۆیه‌دا‬ ‫تێپه‌ڕی‪،‬‬ ‫به‌ناو ئه‌م ئاپۆڕە گه‌وره‌یه‌دا تێپه‌ڕی‪.‬‬

‫میرتۆكه‌ قووتم ده‌دات‬ ‫منیش به‌پاڵتۆیه‌كی درێژەوه‌‬ ‫هی گۆگۆڵ نا‪ ،‬نه‌خێر‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هی (خودا ڕە‌حمه‌ ل ئه‌فه‌ندی )*‬ ‫دانیشتووم به‌رامبه‌ر ئه‌م دوو منداڵه‪،‬‬ ‫به‌ده‌موچاوێكی درێژەوه‌‌ وه‌ك ئه‌سپێكی دێرین‬ ‫وه‌ك ئه‌سپێكی هیالك‪.‬‬ ‫كچه‌ نه‌شمیالنه‌كه‌ وه‌ك كاریله‌ی به‌هاران سه‌یرم ده‌كات‬ ‫لێم ده‌ڕوانێت و له‌دڵه‌و ‌ه پێده‌كه‌نێت‬ ‫گاڵته‌ی پێم دێت چونكه‌ باش ده‌زانێت‬ ‫ئه‌سپه‌ كۆنه‌كان‪،‬‬ ‫شوێنیان میرتۆیه‌كی له‌نده‌نی نییه‌‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئه‌فسووس جگ ‌ه ل ‌ه من كه‌س نایبینێ‬ ‫كه‌س هه‌ستی پێ ناكات‬ ‫كه‌س بۆنی ناكات‬ ‫چ ئه‌سپێكی دێرینم من‬ ‫چ ئه‌سپێكی غه‌مگینم من ‪...‬‬ ‫له‌نده‌ن ‪ -‬میرتۆی نۆرسن الین‬ ‫‪2017 .16.02‬‬

‫*خــودا ڕە‌حــمـه‌ل ئه‌فه‌ندی ؛ كه‌سێتی‬ ‫چیرۆكی نواندنی (پاڵتۆ) ی گۆگۆڵ ‌ه ‪،‬ك ‌ه‬ ‫مامۆستا ئه‌حمه‌د ساالر ڕۆڵی كه‌سێتی (ئاكایی‬ ‫ئاكاێیڤیچ) ی شانۆگه‌ری (پاڵتۆ) ی گۆگۆڵ‬ ‫ده‌بینێت‪ .‬له‌نواندن ‌ه كوردییه‌كه‌دا كردوویان ‌ه‬ ‫به‌ (خودا ڕە‌حمه‌ل ئه‌فه‌ندی ) خاوه‌نی تاك ‌ه‬ ‫پاڵتۆیه‌كی تازه‌ی ‌ه و له‌یه‌كه‌م ش ـه‌ودا لێی‬ ‫ده‌دزن و به‌و داخه‌و‌ه سه‌رده‌نێته‌وه‌‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪348‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )348‬دوشەممە ‪2017/7/10‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫دیوە شاراوەكەی ئەگەری پێكنەهێنانی لیستی‬ ‫هاوبەشی ئیسالمییەكان‬ ‫جیاوازی‬ ‫لەمیتۆدی بانگەواز‌و بەرنامەی‬ ‫سیاسیی ئیسالمیەكان‪ ،‬كە دووانیان جیهادی‌و‬ ‫شۆڕشگێڕیی‌و ئەویرتیان ئیخوانی‌و میانڕەو‪ ،‬زۆر‬ ‫لەوە دوورترن‪ ،‬كە بتوانن لەیەك لیستی هاوبەشی‬ ‫ئیسالمیدا كۆبنەوە‪ ،‬سەرەڕای رێگرییە دەروونییە‬ ‫دروستكراوەكانی نێوانیان‬

‫ئیسالمییەكان‬ ‫ئاساییە الیان لەگەڵ هێزی‬ ‫نائیسالمی‌و سێكیۆالر لەلیستێكدا بن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناتوانن پێكەوە یەك لیستی هاوبەشی ئیسالمی‬ ‫پێكبێنن‪ ،‬ئەوەش لەالیەك نیشانەی نزمیی ئاستی‬ ‫هۆشیاریی سیاسیانە‌و لەالیەكی تریشەوە هیچ‬ ‫هێزێك ئامادە نییە خۆی بكاتە قوربانی‬ ‫ئەویرت‬ ‫پاڵنەرەكان ئیمانی نین‌و نەبوون‪ ،‬چونكە‬ ‫چەند بەڵگەیەی خوارەوە پاڵپشتی زیاترە‪:‬‬ ‫یـــەكـــەم‪ -‬كــاتــێــك ســەركــردایــەتــی‬ ‫بــزوتــنــەوەی ئیسالمی گــیــرا لەرانیە‌و‬ ‫پشدەر‌و شكسیان هێنا لەگەڕی یەكەمی‬ ‫شەڕی ناوخۆ لەگەڵ یەكێتی‪ ،‬یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی كە تا ئەوكات لەژێر ناوی هێڵی‬ ‫یەكی ئیخوان كاریان ئەكرد‪ ،‬لەگەرمەی‬ ‫ئەو تراژیدیایەی بزوتنەوە‌و بەدیلگرتنی‬ ‫مامۆستا مــەال عوسمان عەبدولعەزیز‬ ‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬ ‫لەرۆژی (‪ )1994/2/6‬خۆیان راگەیاند‌و‬ ‫شیرینی دامــەزرانــدنــیــان دابــەشــكــرد‌و‬ ‫هاوسۆزییەكە وەك هاوسۆزییش بوونی‬ ‫دەسپێك‬ ‫نــەبــوو‪ ،‬بەپێچەوانەوە حزبێكی نوێی‬ ‫سیاسییان راگــەیــانــد‪ ،‬كە لــەو دەمــەدا‬ ‫لــەمــاوەكــانــی پــێــشــوودا بــاس‌و‬ ‫بزوتنەوە لەشكستدا بوو‪ ،‬هەروەك زۆربەی‬ ‫خواسێكی گــەرمــو گــوڕ هەبوو‬ ‫لێكدانەوەكان بــەو ئاراستەشدا بــوون‪،‬‬ ‫بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەشی‬ ‫كە یەكگرتوو وەك بەدیلی بزوتنەوە‬ ‫نێوان هەر سێ الیەنە ئیسالمیەكە‬ ‫لێكدرایەوە‌و چــاوەڕێ بــوون لەشكستی‬ ‫(یەكگرتووی ئیسالمی‌و كۆمەڵی‬ ‫بزوتنەوەدا بەشێك لەئەندامانیان رووبكەنە‬ ‫ئیسالمی‌و بزوتنەوەی ئیسالمی)‌و‬ ‫یەكگرتوو‪.‬‬ ‫لــیــژنــەی بـــااڵی بــۆ پێكهێنرا‌و‬ ‫دووەم‪ -‬كاتێك بنكە‌و بارەگاكانی‬ ‫تەنانەت باسەكە گەیشتە ئەوەی‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی لەموشەكبارانەكانی‬ ‫گوایە پ ــرۆژەی یەكبوونیشیان‬ ‫ئەمەریكا‌و هاوپەیمانان لەساڵی ‪2003‬‬ ‫خــســتــۆتــە بـــەر بــــاس‪ ،‬ب ــەاڵم‬ ‫بەركەوتن‌و زیاتر لە ‪ 40‬پێشمەرگەی ئەو‬ ‫ئ ــەوە مــاوەیــەكــی كــەمــە جــۆرە‬ ‫پارتە كــوژران‪ ،‬هەڵوێستی یەكگرتووی‬ ‫ساردبوونەوەیەك لەنێوان ئەو‬ ‫ئیسالمی هەر وەك هەڵوێستی هێزێكی‬ ‫سێ الیەنەدا هەستی پێدەكرێت‌و‬ ‫سیاسی تر بــوو رەنگە تۆزێك زیاتر‌و‬ ‫قسەیەكیش هەیە گــوایــە ئەو‬ ‫كەمتر‪ ،‬كاتێكیش كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫لیستە پێكنایەت‪ ،‬ئەگەر هاتوو‬ ‫راگوێزرا بۆ ناوچەی پشدەر‌و دارەشمانە‬ ‫هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت‪ ،‬جگە‬ ‫هیچ گۆڕانكارییەك لەهەڵوێستی یەكگرتوو‬ ‫لــەوەی لێرە‌و لــەوێ بەرپرسانی‬ ‫نــەگــۆڕا بــۆ پێشنیازی یــەك حزبی‌و‬ ‫ســێ الیــەنــەكــە پــرتــە‌و بۆڵە‬ ‫یەكگرتن‌و ئاوێتەبوون‪ ،‬هی بزوتنەوەی‬ ‫ئەكەن‌و بەرپرسیارێتی ئەخەنە‬ ‫ئیسالمیش هەروا‪.‬‬ ‫ئەستۆی یەكتر بەتایبەتیش‬ ‫ســێــیــەم‪ -‬كــاتــێــك لــەســەروبــەنــدی‬ ‫كــۆمــەڵ‌و یەكگرتوو‪ .‬بۆیە ئەم‬ ‫هەڵبژاردنەكانی ‪ 2005‬بنكە‌و بارەگاكانی‬ ‫بابەتە جێگەی بــەدواداچــوون‌و‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی لەدهۆك كەوتنە‬ ‫لێكدانەوەی بابەتییە بەئامانجی‬ ‫بەر پەالماری ئەندام‌و الیەنگرانی پارتی‌و‬ ‫خــســتــنــەڕووی دیــوێــكــی دیكە‬ ‫هێزی راو رووت‌و بەپرسی مەڵبەند‌و‬ ‫وەك بەشێك لەالیەنە شــاراوە‬ ‫سێ ئەندام‌و كادیری ئەو حزبە كوژران‪،‬‬ ‫بابەتییەكانی ئەو مەسەلەیە‪.‬‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمی‌و بزوتنەوەی ئیسالم‬ ‫ئەمانیش وەك هــەر هێزێكی دیكەی‬ ‫پاڵنەرەكانی هەوڵی پێكهێنانی لیستەكە سیاسی هەڵوێستیان نواند‌و نەبووە هۆی‬ ‫چین؟‬ ‫نزیكبوونەوەیان‌و هاوهەڵوێستی بەرەو‬ ‫یەكەمجار ئــەگــەر لــەو پــاڵــنــەرەوە یەكگرتن‌و تەنانەت لەهەڵبژاردنەكانیشدا‬ ‫دەستپێبكەین ئاخۆ پاڵنەر‌و هۆكارەكە بەرەو یەك لیستی‪.‬‬ ‫سەرەكییەكە بەتەنها ئاینی‌و ئیسالمی‌و‬ ‫ئیمانی بێت؟! ئەوا بەشێكی هەرە كەمی ئەزمونی بەشداری كاری پەرلەمانی‬ ‫ئەم پاڵنەرەیە‪ ،‬چونكە لەگەڵ ئەوەنەی‬ ‫ئەم هێزانە هێزی ئاینین‪ ،‬بەئەندازەی وەك وێستگەیەكی دووركەوتنەوەی‬ ‫ئیسالمییەكان‬ ‫ئەوەش هێزی سیاسین‪ ،‬پاشان ئەزمونی‬ ‫ئەگەر سەیری رابـــردووی بەشداری‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پێشووی كوردستان‪،‬‬ ‫نەهامەتی‌و دەردی سەریی‌و مەینەتییەكانی ســیــاســی‌و ئــەزمــونــی ئـــەم هــێــزانــە‬ ‫رابردووی هەر یەك لەم سێ هێزە راستی لەهەڵبژاردنەكانی رابـــردووی هەرێمی‬ ‫ئەم قسەیەی ئێمەی سەلماندووە‪ ،‬كە كوردستاندا بكەین لەساڵی ‪‌ 1992‬و‬

‫یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە لەو‬ ‫راستیە تێدەگەین‪ ،‬كە بەشداری كاری‬ ‫پەرلەمانی نەك بۆ ئەم هێزانە نەبۆتە‬ ‫فەزایەك بۆ كاری هاوبەش‌و یەك لیستی‌و‬ ‫یەكبوون‪ ،‬بەپێچەوانەوە بۆتە مایەی‬ ‫دووركەوتنەوەی زیاتر‌و كار‌و ماڵجیایی‬ ‫ســیــاســی‪ .‬لــێــرەوە شـــەن‌و كەوێكی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی رابـــروو دەكــەیــن بۆ‬ ‫رۆشنبوونەوەی زیاتری ئاستی هۆشیاری‬ ‫سیاسیی ئیسالمییەكان‪:‬‬ ‫هــەڵــبــژاردنــی ‪ :1992‬لــەم‬ ‫ ‬‫هەڵبژاردنەدا ئیسالمییەكان لەسێ هێز‌و‬ ‫هێڵی رێكخستندا خۆیان دەبینیەوە‪،‬‬ ‫یەكەم بزوتنەوەی ئیسالمی بــوو‪ ،‬كە‬ ‫بەحوكمی ئـــەوەی لــە ســاڵــی ‪1987‬‬ ‫خۆی راگەیاند بوو‪ ،‬بەشداری راپەڕینی‬ ‫‪ 1991‬یشی كردبوو‪ ،‬خاوەنی لیستی‬ ‫پەرلەمانی‌و كاندیدی سەرۆكایەتیش بوو‪،‬‬ ‫دووەم رێكخستنەكانی ئیخوان موسلیمین‬ ‫بوون لەباشووری كوردستان‪ ،‬كە لەدوو‬ ‫هێڵدا بەرجەستە بــووبــوون‪ ،‬هێڵی‬ ‫یەك‪ ،‬كە یەكگرتووی ئیسالمی ئێستا‬ ‫بــوو‪ ،‬مامۆستا سەالحەدین بەهادین‬ ‫ســەرپــەرشــتــی دەكـــرد‪ ،‬لــەگــەڵ هێڵی‬ ‫دوو‪ ،‬كە مامۆستا سدیق عەبدولعەزیز‬ ‫رابەرایەتی دەكرد‪ ،‬ئەگەرچی كادیرانی‬ ‫ئەم دوو هێڵە بەشێكیان لەناو لیستەكەی‬ ‫بزوتنەوەی ئیسالمیدا بوون‪ ،‬بەاڵم ئیعاز‬ ‫درابــوو‪ ،‬لەرێكسختنەكانەوە هەریەكە‬ ‫دەنگ بەكاندیدی هێڵە رێكخستنیەكەی‬ ‫خۆی بدات لەهەڵبژاردنی پەرلەمانیدا‪،‬‬ ‫هــەروەهــا لەدەنگدانی سەرۆكایەتیدا‬ ‫ئیخوانەكانی هێڵی یەك‪ ،‬واتە یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی ئێستا باس لەوە دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫دەنگیان بەمەال عوسمان عەبدولعەزیز‬ ‫نەدا بێت‪ ،‬لەمەشد دوو لێكدانەوە هەیە‪،‬‬ ‫یەكەمیان گوایە دەنگیان بەمەسعود‬ ‫بارزانی داوە‪ ،‬لێكدانەوەی دووەم گوایە‬ ‫لەكاتی پێكهێنانی لیستی بزوتنەوەی‬ ‫ئیسالمیدا ئــەوە بــاســكــراوە‪ ،‬كە هەر‬ ‫یەكە لەبزوتنەوە‌و هێڵەكانی رێكخستنی‬ ‫ئیخوان لەدەنگدانی سەرۆكایەتدا ئازاد‬ ‫ب ـن‌و پابەند نــەبــن‪ ،‬كــە تەنها دەنــگ‬ ‫بەكاندیدی خۆیان‪ ،‬كە مەال عوسمان‬ ‫عەبدولعەزیز بــوو بـــدەن‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫بەشێك ئەم بابەتە رەتدەكەنەوە بەاڵم‬ ‫بەشێكی تر بەو شێوەیە لێكیدەدەنەوە‪،‬‬ ‫كەكەس مولزەم نەكراوە بۆ دەنگدانی‬ ‫سەرۆكایەتی‪ ،‬دواجار ئاكامی كاركردنی‬ ‫سیاسی ئــەم هێز‌و هێاڵنە‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫سااڵی ‪ 1992‬هێڵی دووی ئیخوان وەك‬ ‫بزوتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی خۆی‬ ‫مانیفێست كرد‪ ،‬هێڵی دووش لە ساڵی‬ ‫‪ 1994‬لەژێر ناوی یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫خۆی راگەیاند‌و بەیەكجاری هەریەكە‌و‬

‫شێواز‌و بەرنامەی كاركردنی سیاسیی‌و‬ ‫چەكداری خۆی جیاكردەوە‌و دیاریكرد‪.‬‬ ‫ هـــەڵـــبـــژاردنـــەكـــانـــی ‪:2005‬‬‫لەهەڵبژاردنەكانی ساڵی ‪ 2005‬ئەم‬ ‫هێزانە نەك هەر نزیك نەبوونەوە لەیەك‌و‬ ‫دەرفەتەكە نەبووە هۆی پێكهێنانی یەك‬ ‫لیستی‪ ،‬بەڵكو پەرتەوازە بوو‪ ، ،‬هەرچی‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمی بوو بەتەنها بەشداری‬ ‫كرد لەسەر ئاستی هەڵبژاردنی عێراق‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ هەڵبژاردنەكانی كوردستان لەناو‬ ‫لیستی هاوبەشی كوردستانیدا بوو لەگەڵ‬ ‫یەكێتی‌و پارتی‌و كۆمەڵی ئیسالمیش‬ ‫بەتەنها بوو لەدەرەوە چونكە لەوكاتەدا‬ ‫مامۆستا عەلی باپیری ئەمیری كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی لــەالیــەن ئەمەریكیەكانەوە‬ ‫دەســتــگــیــركــرابــوو‪ ،‬لەهەڵوێستێكی‬ ‫سیاسیی الواز دا بوو لەچاوی یەكگرتوو‬ ‫لـــەرووی جــەمــاوەریــیــەوە‪ .‬بۆیە نەك‬ ‫پێكەوە لیستیان دروست نەكرد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫یەكگرتوو ئامادە نەبوو بەهێزی سیاسیی‬ ‫خۆی لەو قۆناغەدا هەرزان فرۆش بكات‌و‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵ‌و بزوتنەوەی ئیسالمی‬ ‫لیستێكی هاوبەشی ئیسالمیی دروست‬ ‫بكەن‪ ،‬تەنانەت یەكگرتوو كە كادیرەكانی‬ ‫بادینانیان كوژران‌و هاوسۆزییەك دروست‬ ‫بوو ئامادە نەبوون بچنە ناو لیستی‬ ‫هاوبەشی كوردستانی بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫عێراقیش ئیتر چ جای ئــەوەی لیستی‬ ‫هــاوبــەش لەگەڵ كۆمەڵ و بزوتنەوە‬ ‫دروست بكات!‬ ‫ هــەڵــبــژاردنــەكــانــی ‪ :2009‬لــەم‬‫هەڵبژاردنەدا كۆمەڵ‌و یەكگرتوو لەیەك‬ ‫لیستدا بــوون‌و بزوتنەوەی ئیسالمیش‬ ‫تەریك كرابوو‪ ،‬هەرچەند داوای لیستی‬ ‫هاوبەشیشیان كرد‪ ،‬بەاڵم گوێی لێنەگیرا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارەش بوونی یەكگرتوو كۆمەڵ‬ ‫لەیەك لیستدا پەیوەندی بەبەرزبوونەوەی‬ ‫هۆشیاری سیاسی‌و دركی ئەوان نەبوو‬ ‫لەگرنگی یەك لیستیەكە‌و خوێندنەوەی‬ ‫هەستیاری دۆخــەكــە‪ ،‬بەڵكو هۆكاری‬ ‫نزبكبوونەوەكە پەیوەندی بەبوونی دوو‬ ‫هێزی سیاسی نائیسالمی ترەوە هەبوو‬ ‫لەو لیستەدا‪ ،‬كە حزبی زەحمەتكێشان‌و‬ ‫حزبی سۆسیالیست دیموكرات بوون‪،‬‬ ‫واتە ئەوە پاڵنەرە ئاینی‌و ئیسالمیی‌و‬ ‫هۆشیاریە سیاسیەكە نەبوو‪ ،‬ئەم دوو‬ ‫هێزە ئیسالمیەی كــۆكــردەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر پاڵنەرە ئاینیەكە بوایە‪ ،‬ئەوا دوو‬ ‫هێزەكەی تر نائیسالمی بــوون‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هۆشیاری سیاسیش بوایە‪ ،‬ئەوا ئەو دوو‬ ‫هێزەی تر لەرووی پێگەی جەماوەرییەوە‬ ‫زۆر الواز بــوون‌و لەئاستی یەكگرتوو‬ ‫كۆمەڵدا نەبوون‪ .‬هەر بۆیە ئەنجامەكەی‬ ‫بەو شێوەیە كەوتەوە كە ئەو دوو هێزە‬ ‫ئیسالمییە نەیانتوانی شتێك لەدۆخی‬

‫سیاسیی بگۆڕن‪ ،‬بۆیە بەشداریكردنی‬ ‫ئەو دوو هێزە بەو شێوەیە لەو لیستەدا‬ ‫لــەگــەڵ دوو هــێــزی نائیسالمی تر‌و‬ ‫پێكنەهێنانی لیستی هاوبەشی ئیسالمی‬ ‫باشترین بەڵگەیە بۆ رەتــكــردنــەوەی‬ ‫پاڵنەر ئیمانیەكانی پشت بانگەشەی‬ ‫ئێستای یەك لیستی‌و الوازی ئاستی‬ ‫هۆشیاری سیاسیان‪.‬‬ ‫هــەڵــبــژاردنــی ‪ :2013‬لــەم‬ ‫ ‬‫هەڵبژاردنەشدا سەرباری داوای بزوتنەوە‬ ‫ئــیــســامـی‌و كەسایەتییە ئیسالمیە‬ ‫سەربەخۆكان‌و هەندێكی ناو كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتووش‪ ،‬بــەاڵم دیسان پاڵنەرە‬ ‫ئیمانیی‌و ئیسالمییەكە نەگەیشتە ئەو‬ ‫ئاستەی لیستێكی ئیسالمی پێكبهێنرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو دیسان هەر یەكە بەجیا بەشداریان‬ ‫كــرد‌و لیستی هەڵبژاردنیان پێكهێنا‬ ‫بۆ هـــەردوو هەڵبژاردنی كوردستان‌و‬ ‫عێراقیش‪ .‬بۆیە دیسان ئەنجامی هەردوو‬ ‫هەڵبژاردن هــەروەك ئــەوانــەی پێشوو‬ ‫كەوتنەوە‌و ئیسالمیەكان نەیانتوانی‬ ‫ببنە پارسەنگ‌و لیست‌و فراكسیۆنێكی‬ ‫یەكالكەرەوەی پێكهێنانی كابینەكانی‬ ‫حكومەت‪ ،‬هــەر بۆیە ئەگەر سەیری‬ ‫كابینەكانی حكومەتیش بكەین‪ ،‬ئەوەی‬ ‫هەیە سەبارەت بەئیسالمییەكان بەشداری‬ ‫سیاسیی نییە‪ ،‬ئەوەنەی خێر پێكردن‌و‬ ‫پڕكردنەوەی هەندێ پۆست‌و وەزارەتی‬ ‫بێ سوود‌و بێكاریگەرییە‪.‬‬

‫ئێستای ئاڵۆزبوونی دۆخی سیاسیی‌و‬ ‫ئەگەری پێكهێنانی لیستی ئیسالمی‬

‫لەئێستادا كە دۆخی سیاسی هەرێمی‬ ‫كوردستان جەمسەربەند‌و ئاڵۆزی سیاسیی‬ ‫زیاتر بەخۆوە دەبێنێت‌و دەستێوەردانی‬ ‫هەرێمی زیاتر بووە‌و كێشە سەرەكیەكانی‬ ‫پەكخستنی پەرلەمان‌و مەسەلەی هەمواری‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هاتوونەتە ئــارا‪،‬‬ ‫مەحاڵە بتوانرێ ئــەم هێزانە بتوانن‬ ‫لــەیــەك لیستی ئیسالمی هــاوبــەشــدا‬ ‫كۆببنەوە‪ ،‬چونكە هەڵوێستی سیاسی‬ ‫ئەم هێزانەش دابەش بوون لەسەر ئەو‬ ‫كێشە سەرەكیانە‪ ،‬بەجۆرێك لەمەسەلەی‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێمدا بزوتنەوە‬ ‫چووە پاڵ پارتی‌و بەشداری دانیشتنی‬ ‫‪19‬ی ئابی نەكرد‪ ،‬هەرچی یەكگرتوویش‬ ‫ئــیــســامــیــش بـــوو پـــاش هــاتــنــەوەی‬ ‫بەپەلەی (د‪.‬عــەلــی قــەرەداغــی) دوای‬ ‫یەكەم دانیشتی پەرلەمان‌و ئامادەبوونی‬ ‫ســەرجــەم‌و زۆریــنــەی پەرلەمانتارانی‬ ‫یەكگرتوو ترسی ئەوە هەبوو لەدانیشتنی‬ ‫دووەمدا بەشداری بكەن‌و بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫ترسی هەمواركردنی یاساكەی هەبوو‪،‬‬ ‫ئەگەر هاتوو نیسابی یاسایی تەواو ببێت‪،‬‬ ‫بۆیە كەوتە فشار كــردن‌و خستنەگەڕی‬

‫كارتەكانی لەو شوێنانەوە كەكاریگەریان‬ ‫لەسەر ناوەندی بڕیاری یەكگرتوو هەیە‪،‬‬ ‫هــەر بۆیە دوای دیــدارەكــەی مەسعود‬ ‫بارزانی‌و د‪.‬عەلی قەرەداغی پارتی لەلێدوانە‬ ‫سیاسیەكانیدا نەرمتر لەسەر ئەو بابەتە‬ ‫قسەی كرد‌و تاڕادەیەكی زۆر بێخەمبوو‪،‬‬ ‫هەروەك ئەنجامی بەشداری پەرلەمانتارانی‬ ‫یەكگرتوو لەدانیشتی دووەمی ‪19‬ی ئابدا‪،‬‬ ‫كە دانیشتنی یەكالكەرەوە بوو‪ ،‬نیوەیان‬ ‫بەشداریان نەكرد‌و یاساكەش هەموار‬ ‫نەكرا‪ ،‬دیارە ئەوەش پەیوەندیدارە بەدۆخی‬ ‫رێكخستنەكانی لــەبــادیــنــان‌و هەولێر‌و‬ ‫ناوچەكانی ژێــر دەســەاڵتــی پارتی‪ ،‬كە‬ ‫یەكگرتوو نایەوێت موجازەفە‌و سەركێشی‬ ‫بەوەوە بكات‪ ،‬چونكە وەك دەرهاویشتەی‬ ‫ئەو بابەتە دیندار نەجمان دۆسكی دەستی‬ ‫لەكار كێشایەوە‌و لەیەكگرتوو وازی هێنا‪.‬‬ ‫بۆیە ئێستاش كە كۆمەڵ رای جیاوازە‬ ‫لەیەكگرتوو لەسەر دۆخی هەرێم‌و كێشە‬ ‫سەرەكییە سیاسیەكانی وەك بابەتی‬ ‫كاراكردنەوەی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی‬ ‫هــەرێ ـم‌و مــەســەلــەی ریــفــرانــدۆم‪ ،‬ئەمە‬ ‫واتە جۆرێك لەدابەشبوون‌و چوونە نێو‬ ‫جەمسەرگیری ملمالنێی سیاسیی هێزە‬ ‫سیاسییەكانی تری وەك پارتی‌و گۆڕان‌و‬ ‫مەحاڵیشە هیچ الیــەك‪ ،‬كە یەكگرتوو‬ ‫لەگەڵ ئاراستە‌و جەمسەری پارتیدایە‌و‬ ‫پێكەوەن‌و كۆمەڵیش لەگەڵ گۆڕان جیا‬ ‫ببنەوە‌و هەوڵ بۆ پێكهێنانی لیستێكی‬ ‫هاوبەشی ئیسالمی بـــدەن‪ ،‬ســەربــاری‬ ‫نزمی ئاستی هۆشیاری سیاسیان ئەم‬ ‫جەمسەربەندیەش لــەســەر ئــەم كێشە‬ ‫سەرەكیانە كاریگەری تەواوی هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫قسەی كۆتایی ئــەوەیــە‪ ،‬هەتا هێزێكی‬ ‫سیاسی وەك گــۆڕان لــەئــارادا نەبوو‪،‬‬ ‫دەرفەتی گەورە لەالیەن ئیسالمییەكانەوە‬ ‫لەدەست درا تا ئەو بۆشاییە سیاسییە‬ ‫لەرێگەی پێكهێنانی لیستێكی هاوبەشەوە‬ ‫پڕ بكەنەوە‌و ببنە هێز‌و لیستی یەكالكەرەوە‬ ‫لەپێكهێنانی كابینەكانی حكومەتدا‌و‬ ‫بەشداری راستەقینە‌و كارا بكەن‪ .‬هەروەك‬ ‫ئیسالمییەكان ئاساییە الیــان لەگەڵ‬ ‫هێزی نائیسالمی‌و سێكیۆالر لەلیستێكدا‬ ‫بن‪ ،‬بەاڵم ناتوانن پێكەوە یەك لیستی‬ ‫هاوبەشی ئیسالمی پێكبێنن‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫لەالیەك نیشانەی نزمی ئاستی هۆشیاری‬ ‫سیاسیانە‌و لەالیەكیش تریش هیچ هێزێك‬ ‫ئامادە نییە خۆی بكاتە قوربانی ئەویتر‪.‬‬ ‫هــەروەك جیاوازی لەمیتۆدی بانگەواز‌و‬ ‫بەرنامەی سیاسیی ئیسالمیەكان‪ ،‬كە‬ ‫دووانیان جیهادی‌و شۆڕشگێڕیی‌و ئەویتریان‬ ‫ئیخوانی‌و میانڕەو‪ ،‬زۆر لەوە دوورترن‪ ،‬كە‬ ‫بتوانن لەیەك لیستی هاوبەشی ئیسالمیدا‬ ‫كۆبننەوە‪ ،‬س ــەرەڕای رێگرە دەروونیە‬ ‫دروستكراوەكانی نێوانیان‪.‬‬

‫ژمارە (‪)348‬دوشەممە ‪2017/7/10‬‬

‫‪2‬‬

‫پێگەی پێغەمبەر لە ئیسالمدا‬ ‫زیادڕەویكردن لە پیرۆزكردنیدا‬ ‫خەرسەو مەحمود‬ ‫لــە دیـــدی ئــیــســامــدا مــرۆڤــەكــان و‬ ‫تەنانەت فریشتەكانیش‪ ،‬هەموویان‬ ‫بەندەی خــودان‪ ،‬واتــە هیچ مرۆڤێك‪،‬‬ ‫بــە پێغەمبەریشەوە‪ ،‬كــە ســـەرداری‬ ‫پێغەمبەران و گەورەترین نێردراوی‬ ‫خودایە بۆ مرڤ‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك لە‬ ‫پلەی خواوەندێتیی نزیك نەبۆتەوە‪،‬‬ ‫یــان بڵێین نزمترین ئاستیان لە‬ ‫خواوەندێتیی (بوونبەخواوەند) دەست‬ ‫نەكەوتووە‪ .‬سەبارەت بەو فریشتانەش‬ ‫كە گەورەترینی فریشتەكانن و‪ ،‬لە‬ ‫هەموویان نزیكترن لەخودا خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئەوانیش دیسان لە نزمترین پلەی‬ ‫خواوەندێتییەوە دوورو بێبەشن‪.‬‬ ‫واتە یەكێك لەو بابەتانەی كە ئاینی‬ ‫ئیسالم لە كۆی بابەتەكانی دیكە زیاتر‬ ‫جەختی لێدەكاتەوە‪ ،‬بریتیە لەوەی لە‬ ‫پاڵ خودا خۆیدا مومكین نییە كەسێكی‬ ‫دیكە بپەرسترێت و وەك هاوبەش لە‬ ‫تواناو سیفەتی خواوەندێتیدا هاوتا یان‬ ‫نزیك بێت لێی‪.‬‬ ‫بـــەاڵم گـــەر لــە رووی كـــرداریـــی و‬ ‫مــامــەڵــەی رۆژانــــــەو بـــەردەوامـــی‬ ‫پەرستشەوە لێی بڕوانین‪ ،‬دەبینین‬ ‫ئەو پێغەمبەرە پێگەیەكی بەرزتری لە‬ ‫پێگە دیاریكراوەكەی خۆی پێدراوە‪،‬‬ ‫بـــەرەو پــلــەی خــواوەنــدێــتــی هەوڵی‬ ‫بــردنــی دراوە‪ ،‬تــەنــانــەت لــە رووی‬ ‫تیۆریشەوە‪ ،‬الی زانــایــان بەگشتی‪،‬‬ ‫الی فەرمودەناسەكانیش بەشێوەیەکی‬ ‫تایبەت‪ ،‬ئەو پێغەمبەرە لەرووی پلەو‬ ‫پایەی ئاینیییەوە خراوەتە پاڵ خودا!‬ ‫واتە گەرچی ئەو زاناو فەرمودە ناسانە‬ ‫هەرگیز راشكاوانە ئەوەیان نەدركاندووە‬ ‫كە ئەو پێغەمبەرە لەسەروی مرۆڤەوە‬ ‫بێت و پشكی لە خواوەندێتیدا هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەرووی تیۆریزەكردن و چۆنێتی‬ ‫ئــەو فــەرمــودانــەی هێناویانەتەوە‪،‬‬ ‫بــەروونــی بوونبە هاوبەشێتی خودا‬ ‫دەدەنە پاڵ ئەو پێغەمبەرە‪.‬‬ ‫فــەرمــوودە ناسەكان لە دوو رووەوە‬ ‫بەشێوەیەكی سەرەكی‪ ،‬ئەو پێغەمبەرە‬ ‫دەدەنە پاڵ خوداو‪ ،‬لە پێگەكەی ئەو‬ ‫نزیكی دەكەنەوەی‪-:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بــەوەدا كە دەڵێن گوتەكانی‬ ‫ئەو پێغەمبەرە هاوشێوەی ئایەتەكانی‬ ‫قورئان وەحی خودان و‪ ،‬پەیڕەوكردنیان‬ ‫واجبەو‪ ،‬لەروی ئەوەوە كە قورئان و‬ ‫فەرموودە بەالی ئەمانەوە هەردوكیان‬ ‫وەحــیــن‪ ،‬هیچ جیاوازیەكیان نییە‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێن نەك تەنیا گوتەكانی‪،‬‬ ‫بــەڵــكــو كــــــردارو هــەوڵــوێــســت و‬ ‫ژیاننامەكەشی هەر پیرۆزەو خوداییە!‬ ‫دووەم‪ :‬ئــەو زانــا فــەرمــودە ناسانە‬ ‫راشكاوانە دەڵێن گەر بێت و مسوڵمانان‬ ‫فەرمودەكانی پێغەمبەرو سوننەتەكانی‬ ‫بــخــەنــە الوە‪ ،‬ئــــەوا هــەرگــیــز بە‬ ‫پەیڕەوكردنیان لە قورئان بەتەنیا‪ ،‬ناچنە‬ ‫بەهەشت و‪ ،‬وەك مسوڵمانانی گوێڕایەڵ‬ ‫هەژمار ناكرێن‪ ،‬لەم رووەوشەوە چەند‬ ‫ئایەتێك بە بەڵگە دەهێننەوە كە لە‬ ‫راستیدا هیچ پەیوەندیەكیان بە بڕیارو‬ ‫بۆچونی ئەمانەوە نییە‪ .‬واتە ئایەتەكان‬ ‫مەبەستی دیكەی تــەواو جیاوازیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵكو قورئانی پیرۆز راشكاوانە‬ ‫رایدەگەیەنێت كە ئەركی ئەو پەیامبەرە‬ ‫تەنیا گەیاندنی پەیامەكەیەو هیچی‬ ‫تر‪ ،‬لەو روانگەیەوە كە لە هەمانكاتدا‬ ‫راشكاوانەش ئەوە دەخاتە ڕوو كە ئەو‬ ‫پێغەمبەرە تەنیا مرۆڤێكە وەك ئێوە‪،‬‬ ‫بەاڵم جیاوازیەكەی لەوەدایە كە توانای‬ ‫گەیاندنی پەیامەكەو‪ ،‬هەڵگرتنی ئەو‬ ‫ئەركە قورسەی هەیە‪ ،‬دڵسۆزییەكەی‬ ‫بۆ ئاینەكەو ئیرادەو توانای خەبات‬ ‫و قوربانیدانی لەسەرجەم مرۆڤەكانی‬ ‫دیــكــە زیـــاتـــرە‪ ،‬بـــەو پــێــیــەی ئــەو‬

‫گەر خودا بەوە لە مرۆڤەكان جیابكرێتەوە كە ئاینیان‬ ‫بۆ دەنێرێت و‪ ،‬فەرمانیان پێدەكات بە بكەو مەكەو‬ ‫بڕیارە پیرۆزەكانی‪ ،‬ئەوا پێغەمبەرەكەش خاوەنی هەمان‬ ‫توانای دانانی ئاین و‪ ،‬فەرزكردنی خواپەرستیی و حەرام و‬ ‫حەاڵڵەكانە هاوشێوەی خودا خۆی‬ ‫زیادەڕەویكردن لە بە پیرۆزراگرتنی ئەو پێغەمبەرە دەبێتە‬ ‫هۆی ئاشنا نەبوون پێی وەك مرۆڤ‪ ،‬وەك حەقیقەتی‬ ‫خۆی‪ ،‬لەهەمان كاتدا هەموو بە خودا كردنێكی ئەو لە‬ ‫بەكۆیلە بوونی ئێمەدا كۆتایی دێت‬ ‫گونجاوترین كەسە بۆ ئەداكردنی ئەركی‬ ‫پێغەمبەرایەتی‪.‬‬ ‫لێرەدا جێی خۆیەتی بپرسین‪ :‬بۆچی ئەم‬ ‫پێغەمبەرە بەم رادەیە تەقدیسكراوە‪،‬‬ ‫هۆكارو پاڵنەری راستەقینەی پشت ئەم‬ ‫دیدو تێڕوانینە چییە؟ دەتوانین لەم‬ ‫چەند خاڵەی خوارەوەدا چەند وەاڵمێك‬ ‫بخەینە روو‪:‬‬ ‫‪-1‬پێدەچێت هۆكاری یەكەمی ئەم بە‬ ‫پیرۆز سەیركردنە بریتی بێت لەوەی‬ ‫كــە خـــودا خــۆی وەك هەبوویەكی‬ ‫ئەبستراكت‪ ،‬كە نابینرێت و مامەڵەی‬ ‫روون و راستەوخۆی لەگەڵدا ناكرێت‬ ‫وەكئەوەی كە لەگەڵ مرۆڤێكدا دەكرێت‪،‬‬ ‫لەو روانگەیەوە كە خودا‪ ،‬خۆی و ناو‬ ‫و سیفاتەكانیشی‪ ،‬پتر وەك بیرۆكەو‬ ‫بابەتی ئایدیاڵ ئامادەگیان هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫ئاسان نییە‪ ،‬بەڵكو مەحاڵیشە‪ ،‬بتوانین‬ ‫خودا وێنا بكەین و لە زەین و خەیاڵی‬ ‫خۆماندا بەرجەستەی بكەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خودی ئەو وێناكردن و بەرجەستەكردنە‬ ‫دەرهــەق بە خــودا كارێكی حــەرام و‬ ‫ناشایستەیە‪ ،‬لــەو رووەوە كــە لەم‬ ‫دۆخە نا دروستەدا بەشتەكانی دیكەی‬

‫دەچوێنێت و بە مرۆڤ و بونەوەرەكان‬ ‫بەراوردی دەكات‪ ،‬چونكە بەم بەراوردە‬ ‫نەبێت ئەو بەرجەستەكردن و وێناندنە‬ ‫نــایــەتــەدی‪ ،‬خــودی ئــەم بـــەراوردەش‬ ‫بۆخۆی حەرامە‪ ،‬واتە بەراوردكردنەكە‬ ‫تــەواو نادروستە‪ ،‬لەبەر ئــەوەی خودا‬ ‫(لــیــس كمثله شـــی‌ء)‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫هاوشێوەی ئەو نییە‪ .‬هەرچی هەیەو‬ ‫بیری لـێ‌ دەكرێتەوەو وێنادەكرێت‪،‬‬ ‫لــەو ناچێت و نابێت لەویش بچێت‪،‬‬ ‫خــــودی كــێــشــەكــەش هـــەر لــێــرەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬واتە لە نەناسینی‬ ‫خوداو پەنهانبوون و دركپێنەكردن و‬ ‫پەیپێنەبردنی‪.‬‬ ‫لێرەشەوەیە كاتێك مرۆڤەكان دەكەونە‬ ‫دۆخێكی پــڕ خوێنگەرمی و تاسەو‬ ‫ســوتــانــەوە بــۆ خــوداو ئاینەكەی و‪،‬‬ ‫دەخوازن گوزارشت لە وەجدو حاڵەتە‬ ‫پڕ ئیمانیی و جــۆش و خرۆشەكەی‬ ‫خۆیان بكەن‪ ،‬لــەم نــێــوەنــدەدا پەنا‬ ‫دەبەنە بەر پێغەمبەر‪ ،‬لەجیاتی خودا‬ ‫لە پێغەمبەر دەپــارێــنــەوە‪ ،‬لە باتی‬ ‫ستایشكردنی خودا دەكەونە ستایشی‬ ‫پێغەمبەرەكەیان‪ ،‬چونكە وەك خۆیان‬

‫مرۆڤەو بەرجەستەیە‪ .‬بۆیە شیعری‬ ‫شاعیرانی كۆن و نوێی سەرجەم نەتەوە‬ ‫ئیسالمیەكانیش گەواهی ئەم راستییە‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫‪-2‬هۆكاری دووەم بریتییە لــەوەی كە‬ ‫ئەو پێغەمبەرە لە عەقیدەی ئیسالمیدا‬ ‫بەچەشنێك وێنا كراوەو باسكراوە كە‬ ‫گوایا خاوەنی شەفاعەتێكی گەورەیە‪،‬‬ ‫حەفتا هەزار كەس بەبێ‌ لێپرسینەوە‬ ‫تەنیا بــەهــۆی شــەفــاعــەتــی ئـــەوەوە‬ ‫دەچــنــە بــەهــەشــت! هـــەروەهـــا ئــەو‬ ‫فەرمودانەی لە بــارەی شەفاعەتەوە‬ ‫هاتون دەكرێنە بەڵگە لەسەر ئەوەی‬ ‫كە تەنیا پێغەمبەری ئیسالم دەتوانێت‬ ‫تكاو شەفاعەت بۆ شوێنكەوتوانی‬ ‫خــۆی بكات‪ ،‬پێغەمبەرەكانی دیكە‬ ‫لــەم رووەوە هیچ حسابێك بۆ تكاو‬ ‫رجاكانیان ناكرێت! كە لە راستیدا ئەم‬ ‫بۆچوونە لە چەندین روەوە پێویستی بە‬ ‫پێداچونەوەیە!‬ ‫‪-3‬هــەژمــاركــردنــی پێغەمبەر وەك‬ ‫زاتێك كە خاوەنی وەحی خۆیەتی و‪،‬‬ ‫وەحیەكەشی لە فەرمودەدا گوزارشتی‬ ‫لـێ‌ كـــراوە‪ ،‬بەشێوەیەكی ئاسان و‬

‫ئاسایی و‪ ،‬بەرێگایەكی شەرعێنراو و‬ ‫پیرۆزكراو‪ ،‬دەكرێت بە هاوتای خودا‪.‬‬ ‫و لەو سۆنگەیەوە گەر خودا بەوە لە‬ ‫مرۆڤەكان جیابكرێتەوە كە ئاینیان بۆ‬ ‫دەنێرێت و‪ ،‬فەرمانیان پێدەكات بە‬ ‫بكەو مەكەو بڕیارە پیرۆزەكانی‪ ،‬ئەوا‬ ‫پێغەمبەرەكەش خاوەنی هەمان توانای‬ ‫دانانی ئاین و‪ ،‬فەرزكردنی خواپەرستیی‬ ‫و حەرام و حەاڵڵەكانە هاوشێوەی خودا‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫‪-4‬دیــاریــكــردنــی كۆمەڵێك فــەرمــودە‬ ‫بەوەی كە راڤەی قورئانی پیرۆز دەكەن‬ ‫و‪ ،‬ئەم راڤەیەش لەالیەن پێغەمبەرەوە‬ ‫بەدەقی قورئان خۆی فەرزكراوە‪ ،‬واتە‬ ‫هەر دەبێت پێغەمبەر ئەو راڤەیە بكات‬ ‫و تایبەتە بـــەوەوە‪ ،‬ئەمەش دیسان‬ ‫یەكێكە لەو هۆكارانەی ئەو پێغەمبەرە‬ ‫دەخەنە پاڵ خوداو‪ ،‬ئەركی ئەو خودا‬ ‫مەزنەی پێ‌ دەسپێرن!‬ ‫لەو رووەوە كە گەر قورئان كتێبێكی‬ ‫پیرۆز بێت چونكە لەالیەن خــوداوە‬ ‫هاتووە‪ ،‬ئــەوا راڤــەی ئەو قورئانەش‬ ‫وەك قــورئــانــەكــە پــیــرۆز دەبــێــت‪،‬‬ ‫مادامەكی تاكە راڤەی واجبكراو بێت‬ ‫لەالیەن قورئان خۆیەوە‪ .‬گەر تەنیا بەو‬ ‫راڤەیە لە قورئان تێبگەین كەواتە ئەو‬ ‫راڤەیە واجبە!‬ ‫‪-5‬الی ئەهلی حەدیس و فورمودەناسان‪،‬‬ ‫نــەك گوتەو بڕیارەكانی پێغەمبەر‪،‬‬ ‫بەڵكو گــوتــەو بڕیارەكانی هــاوەاڵن‬ ‫و شوێنكەوتوانیان و شوێنكەوتەی‬ ‫شوێنكەوتوانەكانیشیان‪ ،‬ئــەم سـێ‌‬ ‫نەوەیە‪ ،‬هەمویان پیرۆزن و بــەراورد‬ ‫بە گوتەو بڕیاری مرۆڤەكانی دیكە‪،‬‬ ‫هەرچەند خواناس و زاناو دڵسۆزیش‬ ‫بن‪ ،‬هەر بەپیرۆزو جۆرێك لە وەحی‬ ‫دادەنــرێــن‪ ،‬واجبیشە بخرێنە ریــزی‬ ‫پێشەوەی بڕیارەكانەوە‪ .‬بەم پێیەش‬ ‫بێت گەر گوتەی سەحابیی و تابیعی‬ ‫و تابیعی تابیعیەكان پیرۆز بێت و‬ ‫وەك وەحی وابێت‪ ،‬ئەوا بە ئاسانیی‬ ‫رێگا خۆش دەبێت بۆ بەپیرۆزكردنی‬ ‫پێغەمبەرەكەیان‪ ،‬لەهەمانكاتدا دەبێتە‬ ‫رێگرێكی گەورە لەوەی كەمترین گومان‬ ‫بخرێتە ســەر ئــەوەی كــە گوتەكانی‬ ‫پــێــغــەمــبــەر وەحــیــن و پــیــرۆزن و‪،‬‬ ‫پەیڕەوكردنیان واجبە‪.‬‬ ‫‪-6‬لـــەم نــێــوەنــدەداو ســەبــارەت بە‬ ‫پیرۆزكردنی كارەكتەری پێغەمبەر‪،‬‬ ‫زانایانی ئەهلی تەسەووف و‪ ،‬زانایانی‬ ‫رێبازی شیعەگەریی‪ ،‬كاریگەرییەكی‬ ‫گەورەیان لەم رووەوە هەبووە‪ ،‬واتە‬ ‫كاریگەرییەكی نێگەتیڤی نەخوازراو‪.‬‬ ‫زانایانی شیعە نەك تەنیا پێغەمبەر‬ ‫خۆی‪ ،‬بەڵكو كەسوكارو ئالوبەیتەكەیان‬ ‫بەجۆرێك پــیــرۆزكــردووە كە زۆرجــار‬ ‫راشكاوانە سوێندیان پێ‌ دەخــۆن و‬ ‫بەجۆرێك لە جۆرەكان دەیانپەرستن‪،‬‬ ‫ئالوبەیتی پێغەمبەر‪ ،‬یان ئەهلوبەیت‪،‬‬ ‫بریتین لە خزمە نزیكەكانی‪ ،‬عەلی‬ ‫كوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای و فاتیمەی‬ ‫كچی و حــەســەن و حوسەینی كچە‬ ‫زای‪ ،‬لەگەڵ ئەو ئیمامانەیان كە لەوان‬ ‫كەوتونەتەوە‪.‬‬ ‫ئەهلی تەسەوفشیش چەند دەقێكیان‬ ‫بــەنــاوی فــەرمــودەوە هێناوەتە ناو‬ ‫ئەدەبیاتی ئیسالمییەوە كە زیادەڕەویی‬ ‫لە بەمەزنگرتنی ئەو پەیامبەرە دەكەن‪،‬‬ ‫لە نموونەی «لوالك لوالك لما خلقت‬ ‫االفالك» واتە گەر تۆ نەبایت‪ ،‬گەر تۆ‬ ‫نەبایت‪( ،‬هەرگیز) گەردون و بونەوەرم‬ ‫دروســـت نــەدەكــرد! وات ــە نــەك هەر‬ ‫مرۆڤەكان بەگشتی‪ ،‬لە دروستكردنی‬ ‫بــونــەوەرو ژیــانــدا‪ ،‬لــەالیــەن خــودای‬ ‫مەزنەوە بە ئامانج دانەنراون و هیچ‬ ‫حسابێكیان بۆ نەكراوە‪ ،‬بەڵكو تەنانەت‬ ‫پێغەمبەرانیش‪ ،‬بە (اولوا العزم)یشەوە‬ ‫هیچ بایەخێكیان پێ‌ نەدراوە!‬ ‫سۆفیگەرانی ئیسالم لە بەپیرۆزراگرتنی‬

‫زیادەڕەوانەدا‪ ،‬تەنانەت زانا گەورەكانی‬ ‫خــۆشــیــان بــەجــۆرێــك لــە جــۆرەكــان‬ ‫دەپەرستن‪ ،‬چ جای پێغەمبەر‪.‬‬ ‫بەڵكو الی ئەهلی تەسەوف پیرۆزگەرایی‬ ‫زانـــاو ئەولیاكانیان رەهــەنــدی زۆر‬ ‫خورافی وەرگــرتــووە‪ ،‬لێرەشدایە كە‬ ‫لەگەڵ شیعەدا یەكدەگرتەوە‪.‬‬ ‫ســۆفــیــەكــان پــێــیــان وایــــە گیانی‬ ‫ئەولیاكانیان لە هەموو شوێنێك دا‬ ‫ئامادەیە وەك ئــەوەی خودی خۆیان‬ ‫و جەستەیان ئــامــادە بــن‪ ،‬ئــاگــاداری‬ ‫هەموو شتێكن و لە غەیبزانیدا بێسنور‬ ‫رۆیشتوون‪.‬‬ ‫یەكێكی دیكە لەو خاڵە گرنگانەی كە‬ ‫لە ئیسالمدا بوون بە رێگر لەوەی ئەو‬ ‫پێغەمبەرە تەقدیسبكرێت‪ ،‬بریتییە‬ ‫لەوەی كە هیچ موعجیزەیەكی نەدراوەتە‬ ‫پاڵ‪ ،‬واتە تاكە موعجیزە لە ئیسالمدا‬ ‫تەنیا قــورئــان خۆیەتی‪ ،‬قورئانیش‬ ‫كتێبی خودایە‪ ،‬واتە ئەوە تەنیا خودایە‬ ‫لەم ئاینەدا كە دەتوانێت موعجیزەی‬ ‫هەبێت‪ .‬واتــە داڕنینی پێغەمبەر لە‬ ‫موعجیزە‪ ،‬لەوە دوری دەخاتەوە ببێتە‬ ‫كەسێكی خــاوەن توانای غەیبیی و‪،‬‬ ‫شوێنكەوتوانی نــاتــوانــن بیكەن بە‬ ‫كەسێكی خورافیی و رێگا بۆ پەرستنی‬ ‫خۆش بكەن‪.‬‬ ‫بێگومان ئــەم رەخــنــەو تێبینیانە‬ ‫هەرگیز لە گەورەیی ئەو پێغەمبەرە‬ ‫كــەمــنــاكــەنــەوە‪ ،‬بەڵكو ئــەو لەبەر‬ ‫ئــەوە مەزنە كە توانیویەتی بەندەی‬ ‫راستەقینەی خودا بێت‪ ،‬نەك هاوبەشی‬ ‫خــودا‪ ،‬یــان خــاوەن توانا غەیبیی و‬ ‫بانمرۆییەكان‪ ،‬هەربۆیە هەمیشە خودا‬ ‫لە بەرزترین مەقامداو لە باسكردنی‬ ‫گەورەیی ئەو پێغەمبەرەدا بە (عبد)‬ ‫نــاوی دەبـــات (سبحان الــذی اســری‬ ‫بعبده) لە باسی ئیسراو میعراجدا‬ ‫دەفەرموێتك «پاكیی بۆ ئەو خودایەی‬ ‫كە شەوڕەویی بە بەندەكەی كرد» (كە‬ ‫پێغەمبەرە)‪.‬‬ ‫زیادڕەویكردن لە بە پیرۆزراگرتنی ئەو‬ ‫پێغەمبەرە دەبێتە هۆی ئاشنا نەبوون‬ ‫پێی وەك مرۆڤ‪ ،‬وەك حەقیقەتی خۆی‪،‬‬ ‫لەهەمان كاتدا هەموو بە خودا كردنێكی‬ ‫ئەو لە بەكۆیلە بوونی ئێمەدا كۆتایی‬ ‫دێت‪ .‬واتە هەموو مەیل و خواسێك بۆ‬ ‫موقەدەسكردنی ئەو زاتە‪ ،‬بەگرگنبوونی‬ ‫شوێنكەوتوانی كۆتایی دێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانین مەزنیی ئەو مرۆڤە وەكخۆی‬ ‫ببینینن دەبــێــت لــە پێگەو ئاستی‬ ‫مرۆڤبوونی خۆیدا بۆی بڕوانین‪ .‬بەڵـێ‌‬ ‫ئەو مرۆڤە‪ ،‬بەاڵم مرۆڤێكی مەزن‪ ،‬دیارە‬ ‫مرۆڤیش هەرچەند مەزن بێت‪ ،‬توانای‬ ‫گەیشتن بە خوداوەندبوونی مەحاڵە‪،‬‬ ‫ئەمەش یەكێكە لە جەوهەرترینی ئەو‬ ‫حەقیقەتانەی خــودا خۆی لە رێگەی‬ ‫قورئانەكەیەوە جەختی لەسەر دەكات‪،‬‬ ‫بەڵكو قورئان لە بنەڕەتدا بۆ ئەوە‬ ‫هاتووە كە لە پاڵ خودادا هیچ كەسێك‬ ‫و هیچ شتێكی دیكە نەپەرسترێت‪،‬‬ ‫هیچ خودێكی دیكە خاوەنی بڕیارە‬ ‫خوداییەكان و پێگە ئیالهیەكان نەبێت‪.‬‬ ‫پێویستە ئاماژە بــەوەش بكەین كە‬ ‫یەكێكی دیــكــە لـــەو خــااڵنــەی ئــەو‬ ‫پێغەمبەرەیان لە پێگەی مرۆڤبوون‬ ‫بەزرتر كردۆتەوە‪ ،‬رێگە گرتنە لەوەی‬ ‫وێنەی بكێشرێت‪ ،‬یان لە مرۆڤیكدا‬ ‫وەك نواندن نیشان بدرێت‪ ،‬وەكئەوەی‬ ‫ئەو مرۆڤ نەبووبێت و‪ ،‬بەهیچ جۆرێك‬ ‫شێوەی نەچووبێتەوە سەر مرۆڤ‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا كە ئەم بۆچوونە‪ ،‬واتە نەبوونی‬ ‫هاوشێوە بۆی‪ ،‬كتومت سیفەتی خودایە‪،‬‬ ‫لــەو روانگەیەوە كە ئــەوە پێغەمبەر‬ ‫نییە كە هاوشێوەی نییە‪ ،‬بەڵكو خودا‬ ‫خۆیەتی كە كەس لەو ناچێت و (لیس‬ ‫كمثله شیء)!‪.‬‬

‫ژمارە (‪)348‬دوشەممە ‪2017/7/10‬‬

‫‪3‬‬

‫جەستە‌و ئەخالق‬

‫ڕێبوار سیوه‌یلی‬ ‫(‪)3-2‬‬ ‫به‌شی دووه‌م‪:‬‬ ‫جەستەی قوربانیی‬

‫ئــەو كــورتــە ســەرنــجــانــەی پێشوو‬ ‫تـــاڕادەیـــەك چــاومــان دەكـــاتـــەوە تا‬ ‫گرنگییەكی تایبەت بدەین بە جەستەی‬ ‫قوربانی ‌و هەوڵبدەین لەو ئەزموونە‬ ‫ئـــازاربـــەخـــشـــانـــەی پــێــش قــۆنــاغــی‬ ‫لێسەندنەوەی هەمیشەیی ژیــان‪ ،‬واتە‬ ‫پێش مەرگ‪ ،‬بەسەر جەستەی قوربانیدا‬ ‫دەسەپێنرێن‪ ،‬تێبگەین‪.‬‬ ‫لــێــرەش بــــــەدواوە هــــەوڵ دەدەم‬ ‫بەبیركردنەوە لەگەڵ ئەو سەرنجانەی‬ ‫پێشوودا‪ ،‬هەنگاوێكی هێمن بەرەو ئەو باسە‬ ‫بنێم‌و لەڕێگەی بەنموونەكردنی جەستەی‬ ‫قوربانییه‌وه‌‪ ،‬ئاماژە بۆ ئاستێكی دیكەی‬ ‫تێڕوانین لەجەستەی كوردیی بەگشتی‬ ‫بدەم‪ .‬چونكە بۆ دەستنیشانكردنی پلەی‬ ‫تاوانەكانی جەلالد‌و سەندنەوەی مافەكانی‬ ‫قوربانی‪ ،‬هەر بەتەنیا بەس نییە لەو بەڵگە‬ ‫ئاشكرایانەوە دەستپێبكەین كە رەفتاری‬ ‫دڕندانەی جەلالد لەبەرامبەر قوربانییەكاندا‬ ‫دەسەلمێنن‪ .‬بەڵكو پێویستە هەموو ئەو‬ ‫دەرد‌و ئــازارانــەش وەك بەڵگە تەماشا‬ ‫بكەین‪ ،‬كە پێش جێبەجێكردنی بڕیاری‬ ‫كوشتن‪ ،‬جەستەی قوربانی چێژتوونی‌و‬ ‫دوای دۆزینەوەی الشەی قوربانیشە‪ ،‬لە‬ ‫شوێنی كوشتنەكەی‪ ،‬یــان لە شوێنی‬ ‫زیندەبەچاڵكردن و كۆقەبرەكەیدا‪ ،‬كە‬ ‫رەنگە هیچ نیشانەیەكیان جێنەهێشتبێت‪.‬‬ ‫لەراستیشدا هەرئەوەندە بەس نییە‬ ‫لــەڕێــگــەی تەكنیكەكانی پشكنینی‬ ‫پزیشكییەوە بــەدوای بەڵگەی چۆنێتی‬ ‫ســـزادان ‌و پــەالمــاری جەلالد بۆ سەر‬ ‫جەستەی قوربانی بگەڕێین‪ ،‬كە زۆرجار‬ ‫لــەبــەر خــاتــری ئەمە گرنگییەكی زۆر‬ ‫دەدرێت بە دۆزینەوەی ئێسقان‌و خوێن‌و‬ ‫قژەسەر‪ .‬تەكنیكەكانی پشكنینی پزیشكی‬ ‫جەستەی مرۆڤ بچووك دەكەنەوە بۆسەر‬ ‫جەستەیەكی بایۆلۆژی ‌و ئەمەش لەو‬ ‫تێڕوانینە شیتەڵكارییەوە هاتووە كە‬ ‫مرۆڤبوونی ناوجەستە فەرامۆش دەكات‪،‬‬ ‫كە هەستیكردووە و ئازای چەشتووە و بەر‬ ‫لەو مردنە جەبریانەیەی جەلالد بەسەریدا‬ ‫سەپاندووە‪ ،‬ئەو چەندجاران مردووە‪.‬‬ ‫تێڕوانینی پزیشكی‪ ،‬تێڕوانینێكە‪،‬‬ ‫گــوێــنــادات بــەو راستییەی كــە هەموو‬ ‫جــەســتــەیــەك «بــەرجــەســتــە»كــەری‬ ‫ئینسانییەتێكە‌و ناكرێت ئەم دووانە لێكدی‬ ‫دابڕبكرێن ‌و لەتوپەت بكرێن‪ .‬كاتێك لە‬ ‫كۆمەڵگای ئێمەدا ڕێژەی خۆ سووتاندن‌و‬ ‫خۆ خنكاندنی ئافرەتان بەرز دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئیدی هــەر بــەس نییە لەسەر ئاستی‬ ‫پشكنینی جەستەیانەوە ســزا بۆ ئەو‬ ‫دەوروبەرە دابنرێت كە ئەوانی تاسنووری‬ ‫مــەرگ راپێچكردووە‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫لەسەر ئاستی پشكنینی «جەستەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی»شەوە‪ ،‬دەوروبەر بەرپرسیار‬ ‫بكرێت‪ .‬گــیــرســانــەوە لــەســەر نیشانە‬ ‫دیارەكانی سەرجەستەی قوربانی (وەك‬ ‫برینداری و شینبوونەوە و شكان و هتد)‪،‬‬ ‫وەكو تاقە رێگایەك بۆ تاوانباركردن (كە‬ ‫ئەمە شتێكە لەناو خەستەخانەكانی ئێمە‬ ‫و پرۆسه‌ی پشكنینی دادوه‌ریــدا ئیشی‬ ‫پێدەكرێت)‪ ،‬لەهەمان كاتدا هێشتنەوەی‬ ‫دەرگــاكــانــە لــەبــەردەم دەوروبــــەردا بۆ‬ ‫دووبارەكردنەوەی تاوان‌و بەقوربانیكردنی‬ ‫كەسەكانی دیكەش‪.‬‬

‫ئـــەو الشــەیــەی كــە لــەپــاش مــەرگ‬ ‫«دەیــدۆزیــنــەوە» یــان «تەسلیممان‬ ‫دەكرێتەوە» یاخود «دەیكڕینەوە»‪،‬‬ ‫هەر بەتەنیا جەستەیەكی مردوو نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو جەستەیەكیشە پێش مردنەكەی‬ ‫چەندین شێوازی دەرد ‌و ئازارچەشتنی‬ ‫بــەســەرا ســەپــێــنــراوە‪ .‬بــەم مانایەش‬ ‫كوشتنەكەی یەكەم دەستدرێژی جەلالد‬ ‫نییە بۆ سەری‪ ،‬چونكە سزا وەك ئەوەی‬ ‫لە تراژیدیا نوێیەكاندا بینیمان دڕندەیی‬ ‫خۆی لەڕێگەی پاراستنی تابۆكانیشەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی تابۆی «خوێن» دەشارێتەوە‪،‬‬ ‫ئــەمــەش بـــەوەی كــە خوێنی قوربانی‬ ‫«نەڕێژێت»‌و الشەی لەت‌و پەت نەكات‪.‬‬ ‫لێرەوە دەرمانخواردكردن‪ ،‬كیمیاوی‬ ‫باران‌و ژەهراویكردنی جەستە‌و دەرزیلێدان‬ ‫و هــاوشــێــوەكــانــی تــری ئــەمــجــۆرانــەی‬ ‫لەناوبردن‪ ،‬نــەك هــەر ئــەو میتۆدانەی‬ ‫كوشتنن كە دەبنە هۆی دروستكردنی‬ ‫دەستە ‌و گرووپە قوربانییەكان (وەك‬ ‫ئــەوەی لە هەڵەبجە ‌و جەنگی كەندا‌و‬ ‫‌و ئەنفالەكاندا بینیمان و له‌ شیوازه‌‬ ‫داعشیانه‌كانی كوشتنیشدا گه‌یشته‌‬ ‫لوتكه‌ی خــۆی)‪ ،‬بەڵكو ئەو شێوەیەی‬ ‫سزادانیشن كە پرنسیپی «خوێن نەڕژتن»‬ ‫تیایاندا رەچاو كراوە‪ .‬واتە ئەمانە ئەو‬ ‫شێوازانەی سزان كە لەالیەن جەلالدەوە‬ ‫ئاگایانە هەڵدەبژێردرێن بۆ خۆپاراستن‬ ‫لەو ڕقەی «رژانی خوێن» وەكو تابۆیەك‬ ‫لەناو كولتوورەكاندا‪ ،‬لەوانەش كولتووری‬ ‫كوردی‪ ،‬دەیهێنێتە دی‪.‬‬ ‫لێرەوە سەیر نییە لەبەشێكی زۆری‬ ‫ئەو تابلۆیانەدا كەهونەرمەندانی كورد‬ ‫بەیادی كارەساتی بۆ نموونە هەڵەبجەوە‬ ‫كــێــشــاویــانــن‪ ،‬رەنــگــی ســـوور لــەچــاو‬ ‫ڕەنگەكانی وەك‪« :‬ســەوزی تەماوی‪،‬‬ ‫خۆڵەمێشی‪ ،‬تۆنە جیاوازەكانی شین ‌و‬ ‫رەش»‪ ،‬كەمتر دەبینین‪ .‬بەمانایەكی دی‪،‬‬ ‫ئەو كارەساتە‌و جەستەی قوربانییەكانی‬ ‫وەكو «كارەساتیی ســوور»‌و جەستەی‬ ‫خوێناوی لەیادەوەری ئێمەدا بەرجەستە‬ ‫نەبووە‪ ،‬هێندەی ئــەوەی كارەساتێكی‬ ‫تەماوییە ‌و جەستەكانیش جەستەی‬ ‫ئــاوســاوی شینەوەبووی هەڵتۆقیون‪.‬‬ ‫ئەمەشمان پتر بە بەراووردكردن لەگەڵ‬ ‫تراژیدیای بۆ نموونە بۆمبارانی قەاڵدزە‬ ‫لە حەفتاكاندا بۆ دەردەكەوێت كە وەكو‬ ‫«كارەساتێكی سوور» لە هونەری ئێمەدا‬ ‫رەنگیداوەتەوە‪.‬‬ ‫بیركردنەوە لــە ســزا ‌و ئــازارەكــانــی‬ ‫قوربانی لەپێش مردنیدا ‌و كردنیان بە‬ ‫بەڵگە بۆ دەستنیشانكردنێكی وردی‬ ‫پــلــەی تــاوانــبــاریــی جــەلــاد‪ ،‬هەمیشە‬ ‫یارمەتیمان دەدات لە دەستنیشانكردنی‬ ‫تەواوی ئەو بازنەی سزایەی كە قوربانی‬ ‫لەیەكەم ساتی دیلبوونیەوە تادوایین‬ ‫ساتەكانی ئیشكردنی «هۆشمەندیی‬ ‫لەپێش مەرگدا»‪ ،‬بەدەستی جەلالدەوە‬ ‫دەیچێژێت‪ .‬هــەر بۆیە زۆر گرنگە بە‬ ‫وردی گوێ‌ لە بەسەرهاتی یەك بەیەكی‬ ‫ئەو دیالنە بگرین كە بەناو رێكەوتەكاندا‬ ‫دێنەوە ناومان‌و باسی ئازارەكانیانمان بۆ‬ ‫دەكەن‪ .‬واتە باسی ئەو بەشەی سزامان‬ ‫بۆ دەكەن كە لەپێش مەرگدا رۆتینێكە‬ ‫لــە رۆتینەكانی پــەیــوەنــدیــی جەلالد‬ ‫بەدیلەكانەوە‌و ئەگەر دیلە رزگاربووەكانیش‬ ‫نەگەڕێنەوە‌و ریوایەتی ژیانی خۆیانمان‬ ‫بۆ نەكەن‪ ،‬ئەوە ئێمە هەرگیز شارەزای‬ ‫نابین‪ .‬چونكە زۆربەی كات هاودەردیی‬ ‫ئێمە لەگەڵ قوربانیدا ‌و رقی ئێمە لە‬ ‫جەلالد‪ ،‬لەساتەوەختی «پاش» مردنی‬ ‫قوربانییەوە دەستپێدەكات ‌و ئەمەش‬ ‫وادەكــــات ئێمە بەشێكی زۆری ئەو‬ ‫سزایانەمان لەبیر بچێت كە قوربانی «‪...‬تا‬ ‫ساتەوەختی مەرگ» بەدەستی جەلالدەوە‬ ‫چــەشــتــوونــی‪ .‬پێموایە هــەر ئەمەشە‬ ‫وادەكــــات «ژمــــارە»ی قوربانییەكان‬ ‫‌و لۆكاڵیزەی شوێنی رووداوەكــــان لە‬ ‫«ساتی» بەقوربانیبوونیانەوە هێندە‬ ‫لە لێكۆڵینەوەكاندا گرنگیی بەخۆیەوە‬ ‫بگرێت نەك لە «پێش ئەو ساتەشەوە‬ ‫كە سزا شاراوەكان تیایدا بااڵدەستن»‪.‬‬ ‫ئەم لەیادكردنەش نەك هەر تەنیا لە پلەی‬

‫تاوانباریی جەلالد كەمدەكاتەوە‌و چاوی‬ ‫لێدەپۆشرێت‪ ،‬بەڵكو لە ئاست گێڕانەوەی‬ ‫ئیعتبار بــۆ گــەورەیــی ئینسانییەتی‬ ‫پێشێلكراوی قوربانیشدا سستمان دەكات‪،‬‬ ‫كە بابەتێكی گرنگی فەلسەفەی ئەخالقی‬ ‫مۆدێرنە‪.‬‬

‫به‌شی سێیه‌م‬ ‫به‌ قوربانیكردنه‌وه‌ی جه‌سته‌‪:‬‬

‫به‌اڵم‪ ،‬جه‌سته‌ هه‌ر ته‌نیا له‌ناو سرووتی‬ ‫تراژیدیانه‌دا ناكرێته‌ قوربانی و هه‌ر ته‌نیا‬ ‫دیكتاتۆر و جه‌لالده‌كانیش جه‌سته‌ ناكه‌نه‌‬ ‫قوربانی‪ .‬دۆخــی به‌ قوربانیكردنه‌وه‌ی‬ ‫جه‌سته‌ زۆرجاریش دۆخێكه‌ ده‌سته‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬یان زۆرینه‌یه‌ك‪،‬یان ئاپۆرایه‌ك‬ ‫بـــه‌ســـه‌ر جــه‌ســتــه‌ی تــاكـه‌كـه‌ســێــكــی‬ ‫هه‌ڵبژێردراودا‪ ،‬ده‌یسه‌پێنن و به‌وجۆره‌‬ ‫بــه‌رهــه‌مــی ده‌هــێــنــن ـه‌وه‌ كــه‌ خــۆیــان‬ ‫پێویستیان پێیه‌تی و ده‌یــان ـه‌وێــت‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬نه‌ك وه‌كئه‌وه‌ی كه‌ هه‌بووه‌‪..‬‬ ‫ل ـه‌م دۆخ ـه‌دای ـه‌ بـه‌ قوربانیكردنه‌وه‌ی‬ ‫جه‌سته‌ی مـــردوو‪ ،‬ئاستێكی تراژیدی‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ ده‌گرێت چونكه‌ جه‌سته‌ هیچ‬ ‫هێز و ده‌سه‌اڵتێكی نییه‌ به‌رگریی له‌‬ ‫خۆی پێبكات و ده‌سه‌اڵتی حه‌شامات‬ ‫وه‌ك خاوه‌نی جه‌سته تاكه‌كه‌سیه‌كه‌‌ خۆی‬ ‫ده‌سه‌پێنێت‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌ك مه‌سخكردنێكی‬ ‫جه‌سته‌ی لێدێت له‌ ئاستی كه‌سییه‌وه‌‬ ‫بۆ ئاستی جه‌ماوه‌ریی‪ .‬له‌ بنه‌مادا ئه‌م‬ ‫كاره‌ پێشینه‌یه‌كی قووڵی ل ‌ه هووشیاری‬ ‫گشت میلله‌تاندا هه‌یه‌ و به‌رجه‌سته‌كه‌ری‬ ‫شێوازێكی ته‌وته‌م په‌رستییه‌‪« ،‬چونكه‌‬ ‫ته‌وته‌م په‌رستی له‌ بناخه‌وه‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫هه‌یه‌ به‌ ئــامــاده‌كــردنـه‌وه‌ و په‌رستنی‬ ‫پێشینه‌كان و باوباپیرانه‌وه»‪( ‌.‬عباس‪:‬‬ ‫‪.)65 ،2015‬‬ ‫ئاپۆرا و جـه‌مــاوه‌ر پێویستیان به‌و‬ ‫جه‌ستانه‌ هه‌یه‌ كه‌ ڕه‌مزییه‌تی كردنیان‬ ‫به‌(جه‌سته‌ی قوربانی)ی تێدایه‌ و جه‌سته‌‬ ‫ده‌ك ـه‌ن ـه‌ پــاســاوێــك بــۆ دروستكردنی‬ ‫مه‌راسیمه‌كانی قوربانی و مه‌راسیمه‌كانی‬ ‫ك ـه‌رن ـه‌ڤــاڵ‪ .‬بـه‌مـه‌ش جه‌سته‌ ده‌كه‌نه‌‬ ‫نومایشێكی جـه‌مــاوه‌ری و له‌ ڕه‌هه‌نده‌‬ ‫كه‌سیی و مێژوویی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫ده‌خه‌ن‪ ..‬ئه‌م قسه‌یه‌ به‌ مانای ئه‌وه‌یه‌‌‪،‬‬ ‫زۆر جــار ئــه‌و جه‌سته‌ تاكه‌كه‌سی و‬ ‫تایبه‌تیانه‌‌ له‌ ڕیگه‌ی مه‌راسیمی ئه‌قاڵنیی‬ ‫تایبه‌ته‌وه‌ ده‌كرێنه‌وه‌ به‌ جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و به‌ موڵكی گشتی‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی جه‌سته‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫كه‌ زۆرترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی بوونه‌‬ ‫جه‌سته‌یه‌كی ئاپۆرایی تێدایه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫جه‌سته‌ی مشایه‌خ و ئه‌ولیا و سه‌ركرده‌‬ ‫كاریزماییه‌كان و ته‌نانه‌ت سه‌رۆك هۆز و‬ ‫خێڵه‌كانیش (العطری‪.)2016 :‬‬ ‫هه‌موو به‌ قوربانیكردنه‌وه‌‪ ،‬یان به‌‬ ‫سێمبوولكردن و په‌رستنێكی جه‌سته و‬ ‫ته‌رمی مــردوو‌‪ ،‬له‌الیه‌كه‌وه‌ نیشانه‌كانی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی قووڵی ئه‌و مه‌راسیمانه‌ به‌‬ ‫ئایینه‌وه‌ ئاشكرا ده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر‬ ‫ئـه‌وه‌ی ڕه‌گیی (پیرۆزیی) له‌ ئایینه‌وه‌‬ ‫سـه‌رچــاوه‌ ده‌گــرێــت‪ .‬له‌الیه‌كیتریشه‌وه‌‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی له‌ مێژینه‌ی‬ ‫نێوان سیاسیه‌ت و ئایین به‌رجه‌سته‌‬ ‫ده‌كـــاتـــه‌وه‌‪ .‬بــاالنــدیــی ـه‌ ده‌نــووســێــت‪:‬‬ ‫«ده‌ســــه‌اڵتــــی ســیــاســی لـــه‌ ه ـه‌مــوو‬ ‫كۆمه‌ڵگاكاندا به‌شێوه‌یه‌كی بنه‌بڕ له‌‬ ‫سیفاتی پیرۆزیی به‌ده‌ر نیه»‪(.‬باالندیة‪:‬‬ ‫‪ )39 ،1986‬ئه‌مه‌ش ڕوونیده‌كاته‌وه‌‬ ‫كه‌دامه‌زراوه‌ی سیاسیی‪ ،‬حزب‪ ،‬بزووتنه‌وه‌‪،‬‬ ‫یان هه‌ر فۆرمێكی دیكه‌ی ڕێكخراوه‌یی‪ ،‬له‌‬ ‫شوێنێكدا پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ڕێگه‌ی‬ ‫به‌ قوربانیكردنه‌وه‌ی كه‌سێتییه‌ك‪ ،‬یان‬ ‫سه‌ركرده‌یه‌ك‪ ،‬به‌پیرۆزی بكات و له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫دامه‌زراوه‌ی (مه‌زارگه‌) و (مه‌رقه‌د)ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌رگێكی ئایینی بكات به‌به‌ردا‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ پێچه‌وانه‌ش بێت له‌گه‌ڵ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی فیكری و سیاسیی كه‌سه‌كه‌‬ ‫و حزبه‌كه‌شی‪( .‬تامر‪.)230-229 ،2015 :‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ڕێك مانای به‌ قوربانیكردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌گـه‌یـه‌نــێــت‪ :‬هه‌ڵگێڕانه‌وه‌ی مه‌رگی‬ ‫كه‌سێك و به‌كارهێنانی وه‌كئه‌وه‌ی له‌‬

‫پێناوی (ئێمه‌)دا مردبێت و به‌ئامرازكردنی‬ ‫ئه‌و مردنه‌ له‌ پێناوی ئامانجی دیاریكراوی‬ ‫سیاسیی و ئادیۆلۆژی كه‌سانێكدا كه‌‬ ‫زێوان‪ ،‬خاوه‌ن و نزیكانی كه‌سه‌كه‌ بوون‪.‬‬ ‫به‌مجۆره‌ش و به‌پێی ئه‌و سرووتانه‌ی‬ ‫بۆ كردنه‌وه‌ی جه‌سته‌ی تاكه‌كه‌سیی به‌‬ ‫جه‌سته‌یه‌كی گشتی و ئاپۆرایی ده‌گیرێنه‌‬ ‫بــه‌ر‪ ،‬جه‌سته‌ هـه‌ڵــبــژێــردراوه‌كـه‌ وه‌ك‬ ‫ڕه‌مزێكی ئاپۆرایی ته‌ماشای ده‌كرێت و‬ ‫به‌پیرۆز ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌گه‌رچی هیچ كاتێكیش‬ ‫ئه‌مه‌ به‌شێك نه‌بووبێت له‌ بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫كه‌سه‌ خاوه‌ن جه‌سته‌كه‌ خۆی‪.‬‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندیی به‌ سیاسه‌تمه‌دار كاك‬ ‫نه‌وشیراوانی كۆچكردووه‌وه‌‪ ،‬نه‌ پڕۆژه‌ی‬ ‫فیكری و فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی ئه‌و ڕێگه‌‬ ‫به‌مه‌ ده‌دات و نه‌ پــڕۆژه‌ی بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كه‌ له‌ هه‌ردووكیاندا جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫ڕۆڵی تاكه‌كه‌س كراوه‌ته‌وه‌ به‌بێ ئینتیما‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی و میراتییه‌كانی و به‌بێ‬ ‫پشتبه‌ستن به‌ پێشینه‌ی بنه‌ماڵه‌یی و‬ ‫میراتیانه و سه‌رمایه‌ی ڕه‌مزیی بۆماوه‌یی‬ ‫كه‌سه‌كان‪ ..‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بوو كه‌‬ ‫بزووتنه‌ی گۆڕان به‌ گشتیی و پشتگیریی‬ ‫نه‌وشیروان مسته‌فا له‌ ده‌یــان گه‌نج و‬ ‫كه‌سی نـه‌نــاســراو‪ ،‬كه‌ هیچ میراتێكی‬ ‫بۆماوه‌ییان نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وانی خسته‌ ناو‬ ‫مه‌تنی سیاسیی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌‪.‬‬ ‫پرۆسه‌ی به‌پیرۆزكردن وه‌ك فرۆید‬ ‫لـه‌ (ت ـه‌وت ـه‌م و تــابــۆدا)‪ ،‬گوتویه‌تی‪،‬‬ ‫سرووتێكی ته‌وته‌مپه‌رستییه‌ و په‌یوه‌ندیی‬ ‫ب ـه‌ ســرووتــی ئایینیی ئاسمانیی و‬ ‫زه‌وینییه‌وه‌ نیه‌‪( .‬فرويد‪)32 ،1965 :‬‬ ‫به‌اڵم جه‌سته‌ی به‌پیرۆزكراو‪ ،‬له‌ هه‌مان‬ ‫كاتیشدا كه‌ به‌قوربانیكردنی جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ته‌‪ ،‬شتێكمان له‌سه‌ر جه‌وهه‌ری ئه‌و‬ ‫جه‌سته‌یه‌ پێناڵێت هێنده‌ی ئه‌وه‌ی زۆر‬ ‫شتمان له‌سه‌ر ئه‌و ئاپۆرایه‌ پێده‌ڵێت كه‌‬ ‫ده‌یكه‌نه‌ قوربانی و له‌ میراتی فیكری و‬ ‫ڕۆحییه‌كه‌ی ڕووتیده‌كه‌نه‌وه‌ و له‌ ئاستی‬ ‫جلوبه‌رگ و ئێكسسواره‌كانیدا مامه‌ڵه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌كــه‌ن و (دارجــگ ـه‌ره‌‪ ،‬پێاڵو‪،‬‬ ‫تاڵه‌ مــوو‪ ،‬گۆچان‪ ،‬ته‌زبیح‪ ،‬عه‌ینه‌ك‪،‬‬ ‫پاكه‌ت و چاكه‌ت و واژووه‌)كه‌ی ده‌خرێته‌‬ ‫سه‌نته‌ره‌وه‌‪ ،‬نه‌ك هزر و پرۆژه‌ مێژوویی‬ ‫و دۆخه‌ مه‌عنه‌وییه‌كه‌ی وه‌ك كه‌سێكی‬ ‫تایبه‌ت‪.‬‬ ‫لێره‌دایه‌ كه‌ ئـه‌وه‌ی له‌ مه‌راسیمێكی‬ ‫ئاپۆراییدا و بۆ به‌پیرۆزكردنی كه‌سێك‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێــت‪ ،‬هیچ په‌یوه‌ندیی به‌و‬ ‫كه‌سه‌وه خۆیه‌وه‌ نیه‌‌‪ ،‬چ وه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌ یادوه‌ریی به‌كۆمه‌ڵیدا هه‌یه‌‪ ،‬یان له‌‬ ‫نووسراو و ئامۆژگارییه‌كانیدا و له‌ په‌یامه‌‬ ‫سیاسییه‌كه‌یدا‪ .‬به‌ڵكو ئ ـه‌وه‌ ئاپۆرایه‌‬ ‫له‌ پێناوی شوناسبه‌خشینه‌وه‌ به‌خۆی‪،‬‬ ‫به‌پێی سرووتێكی تایبه‌تی به‌خاكسپاردن‬ ‫و مــاڵــئــاوایــی‪ ،‬بـه‌پــێــی پــرۆسـه‌یـه‌كــی‬ ‫ب ـه‌پــیــرۆزكــردن و بــه‌رزكــردنــه‌وه‌ و به‌‬ ‫مووباره‌كردنی جه‌سته‌یه‌كی لێره‌ نه‌ماو‪،‬‬ ‫به‌پێی پرانسیپه‌كانی دامه‌زراوه‌ی مه‌رقه‌د‬ ‫و مه‌زارگه‌ دروستكردن و شێوازه‌كانی‬ ‫مــات ـه‌مــگــێــڕی‪ ،‬شــونــاس ـه‌ تــایــب ـه‌ت و‬ ‫مێژووییه‌كه‌ له‌ جه‌سته‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كه‌ی‬ ‫ده‌ستێنێته‌وه‪ .‬پاشان هه‌ر به‌پێی ئه‌و‬ ‫مه‌راسیمانه‌ شوناسێكی ڕه‌مــزیــانـه‌ی‬ ‫بـه‌بـه‌ردا ده‌كــات و پێویستی خــۆی به‌‬ ‫شێنگێڕییه‌كی ده‌سته‌جه‌معی له‌سه‌ر‬ ‫حسابی قوربانییه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬ئاشكرا ده‌كات‬ ‫و له‌ مرۆڤێكی مێژوویی و واقیعییه‌وه‌‬ ‫ده‌یكاته‌ بوونه‌وه‌رێكی میتافیزیكی و نه‌مر‬ ‫و مامه‌ڵه‌ی ئه‌ولیای له‌گه‌ڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫هۆكاری ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌ قوواڵییه‌كانی‬ ‫خۆیدا و له‌ ئاستی ده‌روونشیكاریدا هیچ‬ ‫نییه‌ له‌ پێویستیی ئاپۆرا به‌ باوك وه‌ك‬ ‫ڕه‌مزێكی كۆكه‌ره‌وه‌ و سێبه‌ر‪ .‬ئه‌مه‌ ئه‌و‬ ‫سایكۆلۆژیا تێكشكاوه‌ ئاشكرا ده‌كات كه‌‬ ‫به‌بێ ڕه‌مزه‌كانی باوك و سێبه‌ری باوكی‬ ‫ڕه‌مزیی‪ ،‬ناتوانێت به‌رده‌وامیی به‌ ژیان‬ ‫بدات‪ .‬له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌م سایكۆلۆژیایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ ـه‌و هه‌موو وه‌سفه‌ بۆ (خــاكـه‌ڕایــی و‬ ‫ساده‌یی) ڕه‌حمه‌تیی نه‌وشیروان مسته‌فا‪،‬‬ ‫نه‌یتوانی ئه‌و كه‌سایه‌تیه‌ بكاته‌ مرۆڤێكی‬ ‫واقیعی و ساده‌ی خاكی و وه‌كخۆی قوبووڵ‬ ‫بكرێت و مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت‪ .‬به‌ڵكو‬

‫ئه‌و پێویستییه‌ ناخه‌كیی و ده‌روونییه‌ی‬ ‫جه‌ماوه‌ر و الیه‌نگران به‌ بوونی ئاست ‌ه‬ ‫ڕه‌مزییه‌كه‌ی باوك‪ ،‬خاكێتی و ساده‌یی‬ ‫له‌م پیاوه‌ سه‌نده‌وه‌ و به‌رگی ئه‌ولیا و‬ ‫بوونێكی پیرۆزی پێبه‌خشی‪ .‬بێگومان‬ ‫ئه‌مه‌ش وه‌ك مه‌سخێكی كه‌سایه‌تی ساده‌‬ ‫و خاكیانه‌ی به‌ قوربانیكراو ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌ ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ ئاپۆرا‬ ‫ده‌یه‌وێت له‌ بیچمی ئه‌ولیا و پیرۆزدا‬ ‫بیبینێت‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ به‌پیرۆزكردنی سه‌ركرده‌‪ ،‬یان‬ ‫كه‌سێتی به‌قوربانیكراو‪ ،‬هیچ شتێكی‬ ‫ئ ـه‌وتــۆمــان ل ـه‌س ـه‌ر واقیعییه‌تی ئه‌و‬ ‫كه‌سایه‌تیه‌ پێناڵێت‪ ،‬هێنده‌ی ئه‌وه‌ی زۆر‬ ‫شتمان له‌سه‌ر بونیاده‌ سایكۆلۆژییه‌كانی‬ ‫ئــاپــۆرا پێده‌ڵێت ل ـه‌ پێویستیدا به‌‬ ‫دروستكردنی دامــــه‌زراوه‌ی مـه‌رقـه‌د و‬ ‫مه‌زارگه‌ و له‌سه‌ر حسابی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ‬ ‫بیروڕا و هزر‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ ئایدیاڵیزه‌كردنی‬ ‫ك ـه‌س ـه‌كــه (بـــن قــــادة‪ .)2010 :‬ئـه‌م‬ ‫ئاراسته‌یه‌ له‌ مامه‌ڵه‌كردن‪ ،‬له‌الیه‌كه‌وه‌‬ ‫بێتوانایی ئاپۆرامان له‌ ئاستی فیكریدا بۆ‬ ‫ئاشكرا ده‌كات و له‌الیه‌كی دیكه‌یشه‌وه‌‪،‬‬ ‫مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌یه‌ بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫فۆرمێكی ترسناكی فه‌نده‌مه‌نتاڵیزمی‬ ‫سیاسی و ئایدیۆلۆژی له‌سه‌ر بنه‌ما‬ ‫ئایینییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پێویسته‌ بزووتنه‌ی‬ ‫گــۆڕان خۆی لێبه‌دوور بگرێت‪(.‬اولف‪:‬‬ ‫‪.)2016‬‬ ‫خاڵی سـه‌ره‌تــای ئـه‌م دامه‌زراندنه‌ی‬ ‫دامـــــه‌زراوه‌ی م ـه‌رق ـه‌د و م ـه‌زارگ ـه‌ی ـه‌‪،‬‬ ‫له‌ ساته‌وه‌ختی ڕاگه‌یاندنی (مه‌رگی‬ ‫كــه‌ســه‌كــه)‌وه‌ ده‌ســتــپــێــده‌كــات تاكو‬ ‫ه ـه‌ڵــبــژاردنــی شوێنی شتنی ته‌رمی‬ ‫مردووه‌كه‌ (له‌ نمونه‌كه‌ی ئێمه‌دا‪ :‬مزگه‌وتی‬ ‫گه‌وره‌)‪،‬له‌وێشه‌وه‌ بۆ ده‌ستنیشانكرنی‬ ‫شوێنی به‌ خاكسپاردنی‪( :‬گــرده‌كـه‌)‬ ‫ستراتیژییه‌تی خــۆی داده‌ڕێــژێــت و له‌‬ ‫سرووتی (به‌خاكسپاردن)یشیدا ده‌گاته‌‬ ‫لوتكه‌ی خۆی‪ .‬هه‌ر كامێك له‌م شوێن و‬ ‫سرووتانه‌ مانا و ده‌الله‌تی نوێ وه‌رده‌گرن‬ ‫كـه‌ ه ـه‌م شتێكمان لـه‌سـه‌ر ڕه‌هـه‌نــدی‬ ‫مێژوویی ئه‌و شوێن و سرووتانه‌ پێده‌ڵێت‬ ‫و هه‌م په‌یوه‌ندیی ئه‌م جه‌سته‌یه‌ش به‌‬ ‫جه‌سته‌ی ئه‌و كه‌سانه‌وه‌ دروستده‌كات كه‌‬ ‫له‌ مێژووییه‌كی پێشتووتردا‪ ،‬له‌و شوێنانه‌‬ ‫بوون‪ .‬له‌م نێوانه‌شدا گوتاره‌ سرووتیه‌‬ ‫ماته‌مییه‌كانله‌ خه‌مخۆریی و تازییه‌باریی‬ ‫بۆ كه‌سێكی خۆشه‌ویست و خێزان و‬ ‫كه‌سوكارییه‌وه‌‪ ،‬ده‌گۆڕێت بۆ مه‌راسیمێك‬ ‫ورده‌ ورده‌ به‌رگێكی ئایدیۆلۆژی له‌به‌ر‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كه‌ پتر له‌ ڕێگه‌یه‌‌وه‌ كه‌سانێك‬ ‫و ده‌سته‌یه‌ك ده‌سه‌اڵتی خۆیان نومایش‬ ‫ده‌ك ـه‌ن نه‌ك ماته‌منیی بۆ مردووه‌كه‌‪.‬‬ ‫پێكه‌نینه‌كه‌ی عه‌لی باپیر لـه‌ كاتی‬ ‫به‌خاكسپاردنی نه‌وشیروان مسته‌فادا‪،‬‬ ‫ئــامــاژه‌یــه‌ بـــه‌و ڕاســتــیــی ـه‌ی كــه‌ ئـه‌و‬ ‫ماته‌مینیه‌ بۆ ئه‌و‪ ،‬پتر نمایشییه‌ نه‌ك‬ ‫ناخه‌كی (وێنه‌كه‌ له‌م ڕایه‌ڵه‌دا ده‌بینیت‪:‬‬ ‫‪.)https://www.google.dk‬‬ ‫ئاخۆ ئـه‌م پێكه‌نینه‪ ‌،‬كه‌ له‌ دنیای‬ ‫واقیدا ڕوو ده‌دات و له‌ خۆیدا ده‌ستدرێژیی‬ ‫و زه‌بــروزه‌نــگــێــكــی مه‌عنه‌ویه‌ بۆسه‌ر‬ ‫جه‌سته‌ی مردوو‪ ،‬چه‌نده‌ش ڕێخۆشكه‌ری‬ ‫ده‌كات بۆ ده‌ستدرێژییه‌كی شاشه‌ییانه‌‬ ‫بۆ سه‌ر جه‌سته‌ له‌ دنیای مه‌جازی و‬ ‫تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تیدا؟‪ .‬بێگومان هه‌ر زوو‬ ‫ئه‌م شااڵوه‌مان بینی كه‌ چۆن دژه‌كان‬ ‫به‌خۆیان و شاشه‌كانیانه‌وه‌ كه‌وتنه‌‬ ‫كه‌وڵكردن و هه‌الهه‌الكردنی كه‌سێتی‬ ‫نه‌وشیروان مسته‌فا به‌بێ ئ ـه‌وه‌ی هیچ‬ ‫پرانسیپیكی ئایینی و ئـه‌خــاقــی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌ پێمانده‌ڵێت‪« :‬مرۆڤ كه‌‬ ‫مرد ده‌بێت ده‌ستی لێهه‌ڵگریت»‪ ،‬بتوانێت‬ ‫به‌كاربه‌رانی فه‌یسبووك بگێڕێته‌وه‌ له‌‬ ‫ده‌ستدرێژییه‌كانیان‪ .‬ئه‌مه‌ش دوو شتی‬ ‫گرنگمان بۆ ڕوونده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ئه‌وه‌ی كه‌ سۆژه‌ی به‌كاربه‌ر‬ ‫لــه‌ســه‌ر تــــۆڕی كــۆمــه‌اڵیــه‌تــی چیتر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ نیه‌ و پابه‌ندبوونی به‌‬ ‫ئاكاری كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه‌ نامێنێت‪ ،‬یان زۆر‬ ‫الواز ده‌بێت‪ .‬سۆژه‌ و خود به‌ وه‌رگرتنی‬ ‫پێگه‌یه‌كی دیكارتیانه‌ له‌ پشت شاشه‌وه‌ و‬

‫بوونی به‌ (من)ێكی مه‌جازی‪ ،‬پابه‌ندێتی‬ ‫و ئــاكــاریــی پـه‌یــوه‌نــدیــشــی ب ـه‌ كه‌سه‌‬ ‫واقیعییه‌كانه‌وه‌ ده‌پچڕێت و لێره‌شه‌وه‌‬ ‫موماره‌سه‌ی «ئازادییه‌ك» ده‌كات به‌بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌م ئازادییه‌ به‌ها بۆ كه‌سایه‌تی و‬ ‫شوناسی ئه‌و دروست بكات‪ .‬بۆیه‌ ئیگۆیزم‬ ‫و خۆپه‌رستی به‌سه‌ر به‌رپرسیارێتی و‬ ‫ئه‌ویتر دۆستیدا زاڵ ده‌بێت و به‌كاربه‌ر‬ ‫جــڵـه‌وی خــۆی لـه‌ ده‌ســت ده‌دات‪ ،‬كه‌‬ ‫بێگومان پاشانیش ئه‌وكاته‌ی له‌ دنیا‬ ‫مه‌جازییه‌كه‌یه‌وه‌ دێته‌وه‌ بۆناو جیهانی‬ ‫واقــیــع‪ ،‬ده‌بــێــت بــاجـه‌كـه‌ی ل ـه‌ ئاستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا بدات‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬سۆژه‌ی به‌ركاربه‌ر هه‌ر ته‌نیا‬ ‫بــۆخــۆی مـه‌جــازیــی نــابــێــتـه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫جه‌سته‌ی ئه‌ویتریش وه‌ك ئاستێكی‬ ‫مه‌جازیانه‌ ده‌بینێت‪ ،‬شتێك كه‌ هه‌یه‌ و نیه‌‪،‬‬ ‫ئاماده‌یه‌ و غائیبه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ئاسانكاریی بۆ‬ ‫ده‌كات تا مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كه‌‪،‬‬ ‫یان مه‌رگی ئه‌ویتر‪ ،‬مامه‌ڵه‌یه‌كی میكانیكی‬ ‫و به‌ده‌ر بێت له‌ هه‌ر به‌رپرسیارییه‌تێكی‬ ‫ئــاكــاری لـه‌ ئاستیدا‪ ،‬چونكه‌ بــۆ ئه‌و‬ ‫ئه‌م جه‌سته‌یه‌ ئیتر هیچ واقیعییه‌تێكی‬ ‫نه‌ماوه‌‪ .‬ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ به‌دوای خۆیدا و‬ ‫به‌بێ زانینی به‌كاربه‌ر‪ ،‬ئاراسته‌یه‌كی‬ ‫به‌تاڵبوونه‌وه‌ی ئه‌خالقی له‌ بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫سۆژه‌دا وه‌رده‌گرێت كه‌ ڕایده‌هێنێت له‌سه‌ر‬ ‫بێرێزیكردن نه‌ك هه‌ر به‌ جه‌سته‌ی مردوو‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به‌ جه‌سته‌ی زیندووه‌كانیش‪‌.‬‬ ‫به‌شێكی ئه‌مه‌ له‌ ئه‌و ڕوانگه‌ شاشه‌ییدا‬ ‫ده‌بینینه‌وه‌ لـه‌گـه‌ڵ جه‌سته‌ی ژنــان‪.‬‬ ‫لێره‌دا په‌یوه‌ندیی جه‌الد و قوربانی له‌‬ ‫ئاستی تاكه‌كه‌سدا زیندوو ده‌بێته‌وه‌ و‬ ‫مامه‌ڵه‌ی جه‌لالد له‌گه‌ڵ قوربانی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫مامه‌ڵه‌ی به‌كاربه‌ری تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫لێدێت له‌گه‌ڵ جه‌سته‌ی ئه‌ویتر‪ ،‬به‌و‬ ‫پێیه‌ی جه‌سته‌یه‌كی ئایدیۆلۆژییه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫جه‌سته‌یه‌كی خــاوه‌ن به‌ها له‌ خۆیدا‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌ دوای مردنیشی‪ .‬به‌مجۆره‌ش‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ مه‌راسیمه‌ك ‌ه له‌ دنیای واقیعیدا‬ ‫تراژیك بوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫ده‌بێته‌ مایه‌ی گاڵته‌جاڕی و پێخۆشبوون‬ ‫و تۆڵه‌كردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مه‌ش به‌ره‌و ئه‌وێمان ده‌بات‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌بێ هووشیاری خۆمان‌‪ ،‬له‌ خودێتیماندا‬ ‫گۆڕانكاریی ڕیشه‌یی و خراپ ڕووده‌دات‪،‬‬ ‫كه‌ پڕكردنه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێیان ئاسان نابێت‬ ‫بۆ تاكه‌كه‌س‪ .‬ئه‌م مه‌راسیمه‌ له‌ واقیعێكدا‬ ‫ڕوو ده‌دات كه‌ تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی و دنیای‬ ‫مه‌جازی‪ ،‬مامه‌ڵه‌یه‌كی ناجه‌سته‌یی له‌گه‌ڵ‬ ‫جه‌سته‌دا ده‌كات‪ ،‬به‌ جۆرێك كه‌ جه‌سته‌ی‬ ‫واقیعی ده‌بێته‌ ئایكۆن و نیشانه‌كانی‬ ‫سه‌ر شاشه‌ و بوونی مرۆڤ له‌ ڕه‌هه‌نده‌‬ ‫مه‌عنه‌وییه‌كه‌یه‌وه‌ ده‌كــات ـه‌ بوونێكی‬ ‫شاشه‌یی‪ .‬به‌مجۆره‌ش‪ ،‬مامه‌ڵه‌كردنه‌كه‌‬ ‫ئــه‌و په‌یوه‌ندییه‌ ناخه‌كییه‌ی مــرۆڤ‬ ‫به‌ ماته‌مینی و هــاوده‌ردیــیـه‌وه‌ ده‌كاته‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی ســارد كه‌ نـه‌ك به‌هۆی‬ ‫ئاماده‌یی فیزیكیانه‌وه‌ هــاوده‌ردی خۆی‬ ‫ده‌رببڕێت‪ ،‬به‌ڵكو له‌ ڕیگه‌ی دووره‌وه‌ و‬ ‫له‌سه‌ر شاشه‌‪ ،‬وه‌ك ئاسانترین ئامراز بۆ‬ ‫له‌ كۆڵخۆخستنه‌وه‌یه‌كی بێ ده‌روه‌ستانه‌‪،‬‬ ‫ده‌ریده‌بڕێت‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌ك قه‌ساوه‌ت و‬ ‫دڵڕه‌قییه‌كی فه‌یسبووكیانه‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫كه‌ تیایدا له‌ هه‌مان كاتدا خه‌مێك هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ساردییه‌كیش ئاماده‌یه‌‪ .‬له‌ هه‌مان كاتدا‬ ‫كه‌ ده‌روه‌ستی و به‌رپرسیارێتی ئاماده‌یه‌‪،‬‬ ‫بێ موباالتی و خه‌مساردیش ئاماده‌یه‌‪.‬‬ ‫مامه‌ڵه‌ی ئایدیۆلۆژیانه‌ له‌گه‌ڵ جه‌سته‌‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ دڵڕه‌قییه‌كی فه‌یسبووكیانه‌ش‬ ‫له‌گه‌ڵیدا‪ .‬تاكایه‌تی ك ـه‌س‪ ،‬له‌ سۆژه‌‬ ‫و خودێتی به‌تاڵده‌كرێته‌وه‌ و ئه‌مه‌ش‬ ‫ئاسانكاری ده‌كات كه‌ له‌ جیاتی په‌یوه‌ندیی‬ ‫هه‌سته‌كی و سۆزی مرۆیی‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫شاشه‌یی مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ جه‌سته‌دا بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌و چوارچێوه‌یه‌دا كه‌ ئایكۆن و‬ ‫نیشانه‌كانی سه‌ر شاشه‌ ڕێگه‌مان پێده‌دات‬ ‫و ئه‌و ڕێگه‌پێدانه‌ش سنووردار‌ه و ناتوانێت‬ ‫گوزراش بێت له‌ ده‌ربڕینی توانا زۆره‌كانی‬ ‫مرۆڤ بۆ هه‌ستی هاوخه‌می و هاوده‌ردی‬ ‫له‌ دنیای واقیعیدا (سیوه‌یلی‪.) 2017B :‬‬

‫ژمارە (‪)348‬دوشەممە ‪2017/7/10‬‬

‫‪4‬‬

‫گوتار و فیكری ڕۆشنبیر و كاریگه‌ریی‬ ‫ه‬ ‫به‌سه‌ر كۆمه‌ڵەو ‌‬

‫د‪ .‬شه‌ونم یه‌حیا*‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫گــوتــاری ڕۆشنبیران و كاریگه‌رییان؛‬ ‫ت ـه‌وه‌رێــك ـ ‌ه ل ـ ‌ه كــاره‌كــانــم‪ ،‬ل ـه‌س ـه‌ر ڕۆڵــی‬ ‫ڕۆشنبیران لـ ‌ه گۆڕانكاریی ‌ه سیاسی و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‪ ،‬ڕۆشنبیر زمانحاڵ و ده‌نگ‬ ‫و ڕه‌نگی میلله‌ته‌كه‌یه‌تی‪ ،‬ل ‌ه بواری سیاسی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و ڕۆشنبیرییه‌و‌ه‬ ‫دونیای پێده‌بینێت‪.‬‬ ‫ک خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك نۆرم‬ ‫هه‌ر كۆمه‌ڵێ ‌‬ ‫و به‌ها و ترادیسیۆنی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیەتی‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردییش خاوه‌ن پێكهاته‌یه‌كی‬ ‫فــر‌ه ئاین و نه‌ته‌وییه‌و به‌رنامه‌ڕێژی و‬ ‫كاركردن ب ‌ه فیكرو گوتارێكی دیاریكراو‬ ‫كارێكی ئه‌وه‌ند‌ه ئاسان نییە‌‪ ،‬به‌شێكی زۆری‬ ‫سامپڵی توێژینه‌وه‌كه‌مان له‌و بڕوایه‌دا بون‬ ‫«ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ناتوانێت‬ ‫فیكر و گــوتــارو بـه‌رنــامـه‌ی ڕۆشنبیران‬ ‫قبوڵبكات‪ ،‬چونك ‌ه به‌ئیمتیاز كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫سیاسیی ‌ه‌و ئ ـه‌وه‌نــدە ‌ی كاریگه‌ریی حزب‬ ‫و سه‌ركرده‌كانی بـه‌سـه‌رە‌وه‌یـه‌؛ ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی ڕۆشنبیرانی به‌سه‌ره‌و‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫ڕۆشنبیری كوردییش به‌شێوه‌یه‌كی ڕێژەیی‬ ‫پالنی بۆ چاكسازی و گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌شیبێت زیاتر به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫سیاسیی ‌ه و ب ‌ه پاڵپشتی حزبێكی سیاسی‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ك گروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی»‪.‬‬ ‫توندوتیژیی سیاسی ل ‌ه كۆمه‌ڵی كوردیدا‬ ‫كاریگه‌ریی لـه‌سـه‌ر بــەر‌ه ـه‌م و گــوتــار و‬ ‫فیكری ڕۆشنبیراندا هه‌بوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر گوتاری‬ ‫ڕۆشنبیرانی كــورد توندوتیژبوبێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌رئه‌نجامی توندوتیژیی داگیركه‌رانی‬ ‫كوردستان به‌رامبه‌ر ب ‌ه كورد بووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه دوای ڕاپه‌رینه‌و‌ه بۆ ڕۆشنبیرانی دوای‬ ‫خۆیان ترانسفۆرمده‌بێت‪ ،‬ئه‌ویش به‌هۆی‬ ‫دروستبوونی شه‌ڕی ناوخۆ ل ‌ه نێوان حزبه‌‬ ‫كوردییه‌كان ل ‌ه ‪ 1994‬تا ‪ ،1997‬ڕۆشنبیران‪،‬‬ ‫به‌حوكمی نزیكی و كاریگه‌ربوون ب ‌ه ژینگه‌ی‬ ‫سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریانەوە‪ ،‬ده‌بنه‌‬ ‫به‌شێك لـه‌و شـه‌ڕ و به‌رهه‌مە و گوتاری‬ ‫ڕۆشنبیران دیسان گوتاریكی توندوتیژ‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬له‌و بارودۆخدا ڕۆشنبیران‬ ‫دابه‌شی سه‌ر حزب ‌ه سیاسییه‌كان ده‌بن ‪.‬‬ ‫حەمه‌سه‌عید حه‌سەن ل ‌ه كتێبی (ته‌ور‬ ‫و شیعر )دا‪ ،‬باس ل ‌ه هه‌ڵوێستی شاعرێكی‬ ‫وه‌ك (شێركۆ بێكه‌س) ده‌كــات ل ‌ه شه‌ڕی‬ ‫نێوان(یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی)‪ ،‬ل ‌ه ‪1993/12/22‬‬ ‫ئه‌و شه‌ڕ‌ه ڕویدا‪ ،‬حەم ‌ه سه‌عید ده‌ڵێت‪( :‬‬ ‫شێركۆ بێكه‌س ل ‌ه شیعری (هه‌تاو)دا نه‌ك‬ ‫هه‌ر فتوای كوشتنی ئه‌ندامانی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ئیسالمی ده‌دات‪ ،‬به‌ڵكو داواشده‌كات بكرێن‬ ‫ب ‌ه ( زووخاڵ)‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسالمییه‌كان‬ ‫دژی ژن و شیعرن‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ریشدا مه‌ال‬ ‫عوسمان ڕێــب ـه‌ری بــزوتــنـه‌وه‌ی ئیسالمی‬ ‫داوا ل ‌ه چه‌كدارانی حزبه‌كه‌ی ده‌كــات ك ‌ه‬ ‫هه‌رچی توانایان هه‌ی ‌ه لێیان بده‌ن‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫مه‌ال عوسمان مه‌به‌ستی چه‌كدارانی یه‌كێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستانه‌‪ .‬حەم ‌ه سه‌عید‬ ‫حه‌سەن ده‌ڵێت‪« :‬مه‌ال عوسمان ڕێبه‌ری‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی ئیسالمی ل ‌ه شێركۆ بێكه‌سی‬ ‫شاعیر دلۆڤانتره‌‪ ،‬چونك ‌ه مه‌الك ‌ه ته‌نیا داوای‬ ‫لێدانیان ده‌كات‪ ،‬شاعیر داوای سوتاندنیش‬ ‫ده‌كات»‪.‬‬ ‫هـــه‌روه‌هـــا مــهــابــاد قـــه‌ره‌داغـــی ل ‌ه‬ ‫لێكۆلێنەوەیه‌كی دا له‌سه‌ر شیعره‌كانی‬

‫ک خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك نۆرم و به‌ها و ترادیسیۆنی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیەتی‬ ‫هه‌ر كۆمه‌ڵێ ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتیش ل ‌ه هه‌رێمی كوردستان كه‌وتبوو‌ه‬ ‫ژێر كاریگه‌رییه‌كانی و نه‌ی ده‌توانی لێی‬ ‫ده‌ربچێت‪ ،‬چونك ‌ه ده‌سه‌اڵت به‌گشتی ل ‌ه‬ ‫پێناو مانه‌وه‌ی‪ ،‬موجامه‌له‌ی پیاوانی ئاینیی‬ ‫ده‌كرد ‪.‬‬ ‫ده‌ســه‌اڵت كــار له‌سه‌ر زۆرین ‌ه ده‌كــات‪،‬‬ ‫پێویستی ب ـ ‌ه ده‌نــگــی زۆریــن ـه‌ی ـ ‌ه نـه‌ك‬ ‫كه‌مینه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ویش نوخبه‌ی ڕۆشنبیرانه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی ڕۆشنبیرانی سه‌ربه‌خۆ و عەلمانی‪،‬‬ ‫بێگومان ل ‌ه پرۆسه‌ی مانه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتیش‬ ‫زۆرین ‌ه بــڕیــارده‌دات‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌ی كــوردی‬ ‫ستراكتۆرێكی حزبی و سیاسی و ئاینییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌یه‌كێك له‌و هۆكاران ‌ه داده‌نرێت ك ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی ل ‌ه پاڵ ئاین و زۆرینه‌دا‬ ‫بێت‪ ،‬نه‌ك نوخبه‌ی ڕۆشنبیران ‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ئ ـه‌گ ـه‌ر گــوتــارو پ ـه‌یــام و فكری‬ ‫ڕۆشنبیران ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی سیكۆالرن‪،‬‬ ‫له‌الیه‌ن ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌و‌ه قبوڵنه‌كرێت‪،‬‬ ‫هــۆكــاره‌ك ـه‌ی بــۆ ئــه‌و‌ه ده‌گ ـه‌ڕێــت ـه‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ستراكتۆرێك ‌ی‬ ‫حزبی و سیاسی و به‌ئاینیكراوه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ڕۆشنبیرانه‌ی ك ‌ه پاشخانێكی ئاینی ل ‌ه پشت‬ ‫ڕۆشنبیری ئه‌وانه‌وه‌یه‌‪ ،‬پێشوازیكردن ل ‌ه‬ ‫گوتار و فكریان له‌ناو كۆمه‌ڵ ئاسانتره‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ل ‌ه گوتاری ڕۆشنبیرانی سیكۆالر و‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وان له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵت‬ ‫و ترادیسیۆنه‌كانی كۆمه‌ڵ و بــڕوادارانــی‬ ‫ئیسالمیزمی ڕادیــكــاڵ تەكفیردەکرێن و‬ ‫ڕێگرییان لێده‌كرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم دوای هاتنی داعش هاوكێشه‌كان بۆ‬ ‫دۆخێكی تر ده‌گۆڕدرێن‪ ،‬گوتاری ڕۆشنبیرانی‬ ‫سیكۆالر به‌شێوه‌یه‌كی فراوانتر له‌سه‌ر‬ ‫ئیسالمی ڕادیكاڵ و به‌دیدێكی ڕه‌خنەیی‬ ‫له‌سه‌ر ڕه‌هه‌نده‌كانی ئاین قسه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مجاره‌یان بێئه‌وه‌ی ڕوبــه‌ڕوی تەكفیر و‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی توند ببنه‌وه‌‪ ،‬واتە به‌ر ل ‌ه هاتنی‬ ‫داعش ڕۆشنبیرانی سیكوالر نه‌یان ده‌توانی به‌‬ ‫ئازادی ڕه‌خن ‌ه ل ‌ه فیكر و تێكست ‌ه دینییه‌كان‬ ‫و مه‌الكان بگرن‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی فیكری‬ ‫توندڕه‌ویی و جیهادییان باڵوده‌كردەوە‪ ،‬هەر‬ ‫ک‬ ‫زوو له‌الیه‌ن حزب ‌ه ئیسالمییه‌كان و هه‌ندێ ‌‬ ‫ل ‌ه مه‌الكانه‌و‌ه ته‌كفیرده‌كران‪ ،‬به‌اڵم دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی داعش هێرشی كردە سه‌ر هه‌رێمی‬ ‫كوردستان و به‌ناوی ده‌وڵه‌تی خیالفه‌تی‬ ‫ئیسالمی؛ جگە لە کوشتنی هەزاران هاواڵتی‪،‬‬ ‫ژن و كچی ئێزیدییه‌كانیان وه‌ك سه‌بای ‌ه‬ ‫گرت و ده‌ستدرێژیان كرد‌ه سه‌رییان‪ ،‬ده‌رگا‬ ‫بۆ ڕۆشنبیرانی سێكوالر زیاتر كرایه‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌ڕاشكاوی بۆچوونی خۆیان له‌سه‌ر‬ ‫توندڕه‌ویی ئاین به‌تایبه‌تی ئیسالمیزمی‬ ‫ڕادیكاڵ بڵێن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان بێئه‌وه‌ی‬ ‫ڕوبه‌ڕوی تەكفیر و هه‌ڕه‌ش ‌ه ببنه‌وه‌‪.‬‬

‫شاعر(شێركۆ بێكه‌س) ل ‌ه كتێبی (ژن و میدیاكانه‌و‌ه كاریگه‌رییان به‌سه‌ر هاواڵتیانه‌و‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل ‌ه قۆناغی باڵنده‌یی شێركۆ بێكه‌س هه‌بووه‌»‪.‬‬ ‫ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ی ك ‌ه وا ده‌كەن ستراكتۆری‬ ‫دا)‪ ،‬كار له‌سه‌ر ئه‌و شیعران ‌ه ده‌كــات ك ‌ه‬ ‫تێیدا شاعیر باس ل ‌ه گرنگیی ڕه‌گه‌زی مێ ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به‌رهه‌می بیری ڕۆشنبیران‬ ‫كۆمه‌ڵگ ‌ه و ئازاره‌كانی ئافره‌ت و سیسته‌می قبوڵنه‌كات‪ ،‬ئەمانە هەندێکیانن‌‪:‬‬ ‫‪ )1‬بــۆ جــیــاوازیــی فــكــر و گــوتــاری‬ ‫باوكساالری و چه‌وساندنه‌وه‌ی ژن ل ‌ه كۆمه‌ڵ‬ ‫ڕۆشنبیران‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ده‌تـــوانـــیـــن بــڵــێــیــن لـــ ‌ه ئ ـه‌نــجــامــی ڕۆشنبیران جیاوازن‪ ،‬ڕۆشنبیری ئاینی و‬ ‫تیشكخستنه‌سه‌ر گوتار و شیعره‌كانی شێركۆ ڕۆشنبیری نادینی‪ ،‬واتــە عه‌لمانی هه‌ن‪،‬‬ ‫بێكه‌س‪ ،‬وه‌ك ڕۆشنبیرێك‪ ،‬له‌م دوو نمونه‌یه‌دا بۆی ‌ه گوتاره‌كانیان له‌یه‌كدی جیاواز و‬ ‫بۆمان به‌دریارده‌كه‌وێت ك ‌ه ڕۆڵی شێركۆ وه‌ك كاریگه‌ریشیان له‌سه‌ر ستراكتۆری كۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیرێك ل ‌ه بوارێكه‌و‌ه بۆ یه‌كێكی تر جیاوازده‌بێت‪ ،‬كاتێك ك ‌ه ده‌ڵێین ڕۆشنبیری‬ ‫جیاوازبووه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانی پارادۆكسێكی ئاینی؛ ئه‌وا قۆناغی ئه‌كته‌ری ڕۆشنبیری‬ ‫گه‌ور‌ه ل ‌ه نێوان بواری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی ئاینی تێپه‌راندو‌ه و له‌بازنه‌ی ڕۆشنبیری‬ ‫ده‌بیندرێت‪ ،‬ڕۆڵی شێركۆ له‌و شیعرانه‌ی ك ‌ه ئاینییه‌‪.‬‬ ‫‪ )٢‬دابونه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی بونیادی‬ ‫باس ل ‌ه واقیعی كۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌كــات ل ‌ه ڕوی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییەوە‌‪ ،‬شێركۆ وه‌ك كه‌سایه‌تێكی خێڵه‌كی و دواكه‌وتوویی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی‬ ‫زۆر(ئازادیخواز‪ ،‬لێبورده‌‪ ،‬و دلۆڤان‪ ،‬یاخیبوو و زاڵبوونی ترادیسیۆنه‌كان به‌سه‌ر ڕه‌فتاری‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی بــاوكــســاالری‪ ،‬نه‌هێشتنی تاكه‌كان‪ ،‬كۆبیركردنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه خیتابی كۆدا‬ ‫چه‌وساندنه‌و‌ه له‌سه‌ر ژن و داكۆكیكردن ل ‌ه ڕۆشنبیران ئاستی گوتاریان داده‌به‌زێت‪،‬‬ ‫مافه‌كانیان)دەردەکەوێت‪ .‬له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وشدا چونك ‌ه ل ‌ه نێوان ویژدانی گشتیدا گوتاری‬ ‫كاتێك شێركۆ ده‌كه‌وێت ‌ه ناو گه‌مه‌ی سیاسیی ڕۆشنبیران گوتارێكی شازده‌بێت‪.‬‬ ‫‪)٣‬نه‌بوونی گروپێكی ڕۆشنبیری به‌هێز‬ ‫و ملمالن ‌ێ سیاسییه‌كانەوە‪ ،‬به‌تایبه‌تی ل ‌ه‬ ‫كاتی شه‌ڕی ناوخۆدا‪ ،‬شاعیر بێالیه‌ن نابێت بۆ ئ ـه‌وه‌ی بتوانن گوتار و به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫و گوتار و به‌رهه‌مه‌كانی تێكه‌ڵ به‌و دۆخ ‌ه بـ ‌ه هێزیان هه‌بێت لـ ‌ه ده‌ره‌وه‌ی حزب ‌ه‬ ‫نێگه‌تیڤ ‌ه ده‌بێت‪ ،‬بۆی ‌ه كه‌سایه‌تی شێركۆ سیاسییه‌كان و ده‌سـه‌اڵت له‌پێناو گۆڕانی‬ ‫و هه‌ڵویسته‌كانی زۆر توندوتیژن‪ ،‬ته‌واو سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ره‌و بارودۆخێكی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ڕۆڵه‌ی ‌ه ك ‌ه شاعیر ل ‌ه ڕووی باشتر‪.‬‬ ‫‪)٤‬كــاریــگ ـه‌ریــی ـه‌كــانــی ئــایــن ل ـه‌س ـه‌ر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه ده‌یگێرێت ‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه گرنگ ‌ه لــه‌ڕوی سیۆسیۆلۆژییای باڵوكردنه‌وه‌ی گوتار و به‌رهه‌می ڕۆشنبیران‪،‬‬ ‫ئه‌ده‌ب و هونه‌رو ته‌واوی بواره‌كانی دیكه‌ی ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا پیاوانی ئاینی ل ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیرییەوە كار له‌سه‌ر به‌ئەقاڵنیكردنی مینبه‌ری مزگه‌وته‌كانەوە ل ‌ه ڕێی گوتاری‬ ‫خۆشه‌ویستی بۆ نه‌ته‌و‌ه و واڵت و حزب هه‌ینییه‌و‌ه هێرشده‌كه‌ن ‌ه سـه‌ر به‌رهه‌می‬ ‫بكرێت‪ ،‬چونك ‌ه تــونــدڕه‌وی لەو بوارانەدا ڕۆشنبیران و ڕه‌خن ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانیان ده‌گرن‬ ‫ده‌رئه‌نجامی نێگه‌تیڤی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬و خه‌ڵكی هانده‌ده‌ن دژ ب ‌ه ڕۆشنبیران‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ڕۆشنبیران به‌هۆی ئه‌و بارودۆخه‌و‌ه ڕۆڵیان تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی بیركردنه‌وه‌یه‌كی عەلمانیان‬ ‫بــزرده‌بــێــت‪ ،‬هه‌ڵوێسته‌كانیان لـ ‌ه نێوان هه‌یه‌‪ ،‬واتە ده‌ستێوه‌ردان و چاودێركردنی‬ ‫الیه‌نگری ئایدیۆلۆژییایه‌كی سیاسی و به‌رهه‌می ڕۆشنبیران لـه‌الیـه‌ن ئیسالمی‬ ‫بێالیه‌نی و ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی ده‌كه‌ون ‌ه ناو ڕادیكاڵه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گه‌وره‌ترین به‌ربه‌ست‬ ‫ملمالنێكانی شه‌ڕ؛ گوتار و به‌رهه‌مه‌كانیشیان ل ‌ه به‌رده‌م ڕۆشنبیران ك ‌ه نه‌توانن ئازادانە‬ ‫بیروڕا‌كانیان ده‌رببڕن ‪.‬‬ ‫چوارچێوه‌ی بابه‌تی تێده‌په‌رێنێت‪.‬‬ ‫‪)٥‬غیابی ڕۆشنبیران ل ‌ه نێو دامــه‌زراوه‌‬ ‫له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه به‌شێك ل ‌ه سامپڵی‬ ‫توێژینه‌وەكه‌مان‪ ،‬ئەوەیان خستبوەڕوو کە‪ :‬ئه‌كادیمییه‌كان‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌یه‌كێك له‌و‬ ‫«ستراكتۆری كۆمه‌ڵگه‌ی كــوردی په‌یام گرفتان ‌ه داده‌نرێت ك ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی‬ ‫و دیسكۆرسی ڕۆشنبیرانی قبوڵكردو‌ه و به‌رهه‌می ڕۆشنبیران قبوڵنه‌كات ‪.‬‬ ‫لــێــره‌دا پێمان وایــ ‌ه ك ـ ‌ه ستراكتۆری‬ ‫ڕۆشنبیرانیش ده‌ورێكی گرنگیان له‌و ڕوه‌و‌ه‬ ‫بینیوه‌»‪ .‬له‌هۆشیاركردنه‌وه‌ی هاواڵتیان و كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی فره‌ئاین و‬ ‫شكاندنی بێده‌نگیان ل ‌ه به‌رامبه‌ر هه‌بوونی فر‌ه نه‌ته‌وه‌یی ‌ه و پێكهاته‌یه‌كی ئاڵۆزه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫نادادپه‌روه‌ری و نه‌بوونی شه‌فافیه‌ت و گه‌نده‌ڵی پێشوازیكردن ل ‌ه گوتارو به‌رنامه‌و فیكرێكی‬ ‫و ده‌سه‌اڵتی كلیبتۆكراتی (چه‌ته‌ساالری) و دیاریكراو‪ ،‬كارێكی ئه‌وه‌ند‌ه ئاسان نیی ‌ه ‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا تا پێش هاتنی‬ ‫تاكڕه‌وی و دروستكردنی ڕه‌خنه‌ی سیاسی ل ‌ه‬ ‫پێناو زیاتر به‌دیموكراتیزه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬داعش ل ‌ه ‪ 2014‬باڵی ئاینی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫جگ ‌ه له‌م ‌ه ڕۆڵیان له‌دامه‌زراندنی چه‌ندان گشتی و بەتایبەتیش گــوتــاری پیاوانی‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و گۆڕینی یاساكانی ئیسالمیزمی تــونــدڕه‌و‪ ،‬هه‌ژمونی یه‌كجار‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه بــاری ك ـه‌ســی‪ ...‬هتد هه‌موو بـه‌هــێــزی ب ـه‌س ـه‌ر بــونــیــاده‌كــانــی دیكه‌ی‬ ‫*دكــتــۆرا ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی‬ ‫ئه‌مان ‌ه به‌رهه‌می ڕۆشنبیران بوو ‌ن و ل ‌ه ڕێی كۆمه‌ڵگەو‌ە هه‌بوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت سیاسه‌ت و زانكۆی سۆربۆن‪ ،‬پاریسی ‪1‬‬

‫ڕیفۆرم له‌ئێستادا ئه‌ركی‬ ‫سه‌ره‌كیی زانایانی ئاینییه‌‬ ‫سامان عوسامن سیوه‌یلی‬ ‫له‌فه‌رهه‌نگ ‌ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‬ ‫به‌جۆرێك پێناسه‌ی (ریفۆرم) كراو‌ه ك ‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ شێوه‌گۆڕین‪ ،‬به‌مه‌به‌ستی چاككردنی دۆخی‬ ‫چه‌قبه‌ستوو له‌ هه‌ركایه‌ك له‌ كایه‌كانی ژیاندا‪.‬‬ ‫لێره‌دا مه‌به‌ست له‌( ڕیفۆرمی ئاینی) واتای‬ ‫گۆرینی ڕیشه‌یی خودی ئاینه‌ك ‌ه ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو زیاترل ‌ه دووبــار‌ه شرۆڤه‌كردن و ڕاڤه‌ی‬ ‫سه‌رله‌نوێی ده‌قه‌كانه‌و‌ه ده‌ستپێده‌كاتەوە‪،‬‬ ‫ئه‌ویش له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵێك بیرمه‌ندی ئاینی هۆشمه‌ندو به‌ئاگا له‌پێشهات ‌ه‬ ‫نوێیه‌كان‪ .‬به‌شێوه‌یه‌ك ك ‌ه ده‌رك به‌پێداویستی گونجاندنی ئاین و نوێگەریی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌ ئێستادا تێكه‌ڵكردنێك له‌ئارادای ‌ه له‌نێوان ئاینی ئیسالم‬ ‫و كلتووری(ڕاڤه‌و فیقهـ و مێژوو)‪ ،‬هه‌روه‌ها زانستی كه‌الم و سۆفگه‌ریش ئه‌م‬ ‫ئاوێته‌بوون ‌ه تا ئاستێك ڕۆشتوه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو كه‌سێك نه‌توانێت جوداكاری بكات له‌نێوان ئیسالم وه‌ك ئاین و‬ ‫بۆچوونی زاناكان وه‌ك ڕاڤه‌و تێگه‌یشتنی خۆیان له‌ده‌قه‌كان‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و جۆر‌ه‬ ‫تێگه‌یشتنە له‌ ئاین ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌یه‌كی مێژویی دیاریكراودا داڕێژاو‌ه له‌كاتی‬ ‫گۆڕانكاریی ‌ه به‌رده‌وامه‌كانی ناوكۆمه‌ڵگه‌؛ پێویسته ئه‌وانیش نوێبكرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك سه‌ره‌تاش پێویست ‌ه له(‌به‌مێژوییكردنی ڕای فیقهی زانایانی كۆنه‌وه‌)‬ ‫ده‌ستپێبكات‪ .‬له‌و بابه‌تگه‌النه‌ی ك ‌ه بۆ ڕۆژگــاری خۆیان باشبوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ واقعی ئه‌مڕۆ سوودیان نه‌ماوه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه هه‌ندێك باردا بوونه‌ت ‌ه مایه‌ی‬ ‫پشێوی‪ ،‬ئه‌ویش به‌تێپه‌راندن و وابه‌ستكردنه‌وه‌یان بۆ قۆناغه‌ مێژوییه‌كانی‬ ‫خۆیان‪ .‬بۆ ئه‌و كار‌ه گرنگه‌ش باشتر وای ‌ە سه‌ره‌تا له‌الیه‌ن زانایانی ئاینییه‌و‌ه‬ ‫هه‌نگاوی جدی بۆ بنرێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر ڕیفۆرم له‌وانه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه بگرێت؛‬ ‫وه‌ك خه‌مخۆریه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئاینه‌ك ‌ه دا ده‌بێت‪ ،‬پاشانیش ده‌بێت ‌ه‬ ‫مایه‌ی په‌سندبوونی ناو كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆ ل ‌ه هه‌مووكات زیاتر بۆ(بره‌ودان‬ ‫و نوێكردنه‌وه‌) هزری ئیسالمی پێویستی به‌( خوێندنه‌وه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی‬ ‫كلتوری) هه‌یه‪.‬‬ ‫چاكسازی و نوێگه‌ریش پێویستی به‌كه‌سانی بیرمه‌ندو به‌رچاڕوون هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه خاوه‌نی زانست و میتۆدی فه‌لسه‌فی و زانستی گشتگیربن‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫نوێگه‌ری و چاكسازی ل ‌ه هزری ئیسالمیدا كارێكی هیند‌ه ئاسان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پێویستی ب ‌ه مجازه‌فه‌و و ئازایه‌تی و ماندوبونێكی درێژخایه‌ن هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫به‌درێژایی سه‌د‌ه جیاوازه‌كان ملمالنێیه‌كی به‌رده‌وام ل ‌ه ئارادابووه‌‪ ،‬له‌نێوان‬ ‫هه‌وڵه‌كانی به‌ئامانجگه‌یاندنی نوێگه‌ری و وه‌النانی چه‌قبه‌ستوویی هزری‬ ‫كۆنه‌پارێزه‌كان‪ ،‬كه‌سانێكی زۆر به‌ره‌نگاریی نوێبوونه‌وه‌ی هزر بونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زۆربه‌یان له‌و گروپانه‌دا خۆیان بینیوه‌ته‌و‌ه ك ‌ه له‌ڕاده‌به‌ده‌ر په‌یوه‌ستن ب ‌ه‬ ‫ده‌قی زاناكانی پێشینه‌و‌ه و خۆیان ل ‌ه ئاستیدا به‌بچووك ده‌بینن‪ ،‬هه‌رئه‌وه‌ش‬ ‫توانای نوێبوونه‌و‌ه و ئیجتیهادی تازه‌ی لێزه‌وتكردوون‪ ،‬یاخود له‌بارێكی تردا‬ ‫ئه‌و هێزو ده‌سه‌اڵتانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای كۆنه‌ویستی خۆیان جێگركردووه‌‪،‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه نوێگه‌ری له‌ هزردا ده‌یخاته‌كایه‌و‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫بااڵكانی ئه‌وان بخات ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ملمالنێی نێوان ڕیفۆرمخوازان له‌گه‌ڵ كۆنه‌پارێزه‌كاندا ك ‌ه زیاتر له‌م سه‌ردمه‌دا‬ ‫هێز‌ه (فه‌نده‌مینتالیسته‌كان)نوێنه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن‪ ،‬ڕیشه‌یه‌كی مێژوویی درێژی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م مێژووه‌ سه‌ره‌تاكه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سه‌ده‌ی حه‌وته‌م و هه‌شته‌می‬ ‫كۆچی‪ ،‬بۆ ئه‌و كاتانه‌ی له‌نێوان گروپی موعته‌زیله‌كان و ئه‌وانه‌ی ك ‌ه زیاترب ‌ه‬ ‫ئه‌هلی سوننه‌ت و كۆنه‌پارێز ناسراوبوون ملمالنێ لە گەرمەیدا بوو‪ ،‬ئه‌وكات ‌ه‬ ‫مشتومڕی گەرم له‌سه‌ر(سروشتی قورئان) بابەتی گرنگی نێوانیان بوو‪ ،‬پاش‬ ‫ئه‌وانیش به‌چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك له‌سه‌ده‌ی دوانزهه‌مدا له‌( ئه‌نده‌لوس) به‌هه‌مان‬ ‫شێو‌ه مشتومڕ و بۆچوونی جیاواز له‌نێوان فیكری ئه‌قاڵنی(ئیبن ڕوشد) و‬ ‫بۆچوون ‌ه كۆنه‌پارێزه‌كانی دژ ب ‌ه فه‌لسه‌ف ‌ه كه‌( ئیمامی غه‌زالی) پێشڕه‌وایه‌تی‬ ‫ده‌كرد سه‌رهه‌ڵئه‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه بـه‌رده‌وام ڕوبه‌ڕوبوونه‌وه‌و به‌رهه‌ڵستییه‌كی سه‌خت دژی‬ ‫ڕیفۆرمست و ئه‌وانه‌ی زیاتربه‌ته‌نگ نوێبونه‌وه‌‌بون له‌فیكری ئیسالمی دا هەبووه‌‪،‬‬ ‫تا سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌م (محەمەد عەبده‌)له‌دوای چه‌ند گه‌شتێكی بۆ‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپا‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه فه‌ره‌نسا‪ ،‬به‌تێگه‌یشتنێكی جیاواز و فیكرێكی‬ ‫ڕۆشنگه‌ریانه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬پاشان له‌گه‌ڵ قوتابییه‌كانی ده‌ستده‌ده‌نه‌و‌ه‬ ‫هه‌وڵێكی زۆر له‌پێناوی گونجاندنی ئاینی ئیسالم له‌گه‌ڵ مه‌ده‌نیه‌تی تازه‌و‬ ‫مۆدێرنه‌‪ .‬ئیمام محەمەد عەبد‌ه تاك ‌ه بیرمه‌ندی ئیسالمیی ‌ه ك ‌ه زوو ده‌ركی‬ ‫به‌و‌ه كرد‪ ،‬كه‌ ئه‌وروپییه‌كان بۆی ‌ه ل ‌ه پێشكه‌وتن به‌ردوامبوون له‌سه‌رده‌می‬ ‫رێنیسانسه‌و‌ه توانیویان ‌ه به‌وپه‌ڕی بوێرییه‌و‌ه ڕابووردوی نه‌خوازراوی خۆیان‬ ‫وه‌ال بنێن و ڕێڕه‌وی مێژوویی خۆیان ڕاستبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌و‌ه موسوڵمانان نه‌یانتوانیو‌ه به‌درێژایی ئه‌و سه‌دانه‌ی ڕابوردو‪،‬‬ ‫ئه‌و ئه‌رك ‌ه گرنگ ‌ه به‌جه‌رسته‌بكه‌ن‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌پله‌ی یه‌كه‌م جیهانی ئیسالمی‬ ‫په‌كخست‪ ،‬چونك ‌ه كلتوری مێژویی ئیسالم ك ‌ه زیاتر عه‌ره‌ب وه‌ك نه‌ته‌و‌ه‬ ‫بااڵده‌ست ‌ه به‌سه‌ریدا‪ ،‬به‌كۆمه‌ڵێك كێشه‌ی جــۆراوجــۆره‌وه‌‪ ،‬تا ئێستا‬ ‫درێژبوونه‌وه‌ی به‌خۆیه‌و‌ه بینیوه‌‪ ،‬ئه‌م كلتور‌ه زیاتر هه‌ڵگری خاسییه‌تی‬ ‫تێكه‌ڵبوونه‌‪ ،‬به‌جۆرێك یه‌ك ڕه‌هه‌ندان ‌ه له‌گه‌ڵ سروش(الوحی) تێکەڵکراوە‌‪.‬‬ ‫ئێستا كاتی ئه‌و‌ه هاتوو‌ه به‌چاوێكی ڕه‌خنه‌گرانه‌و‌ه ل ‌ه ( ئیمامی شافیعی) و‬ ‫فه‌قیهه‌كانی سه‌ده‌كانی پێشوو بڕوانرێت‪ ،‬مه‌رج نیی ‌ه ئه‌وان هه‌موو شته‌كانیان‬ ‫له‌سه‌داسه‌د پێكابێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وانیش مرۆڤ بوون‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێستا ئه‌وان‬ ‫زیندوبان‪ ،‬بۆچوونی تازه‌یان له‌سه‌ر چه‌مك و تێگه‌یشتنه‌كانی ڕابردوویان‬ ‫ده‌بوو‪.‬‬ ‫سوود له‌م سه‌رچاوانه‌ وه‌رگیراوه‌‪:‬‬ ‫‪ )1‬نظری ‌ة التراث‪ ،‬فهمى جدعان‪ ،‬دار الدوق للتوزیع والنشر‪، 1985 ،‬ص‪.175‬‬ ‫‪ )2‬أنسانی ‌ة واالسالم‪ ،‬مارسیل بوازار‪ ،‬ت‪ :‬د‪ .‬عفیف دمشقیة‌‪ ،‬دار االدب‪،‬‬ ‫بیروت‪،1980 ،‬ص‪.58-57‬‬ ‫‪ )3‬التراث والحداثة‌‪ ،‬محمد عابد الجابری‪ ،‬مركز دراسات الوحد‌ة العربیة‌‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،1999 ،‬ص‪.46-45‬‬ ‫‪ )4‬االسالم‪ ،‬دۆمینك سوردیل‪ ،‬ت‪ :‬د‪ .‬خلیل الجر‪ ،‬دار المنشورات العربیة‌‪،‬‬ ‫بیروت‪، 1977 ،‬ص‪.57‬‬