618

‫ئەگەرەكانی كۆپیكردنەوەی‬

‫داعش‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )618‬دو شةممة ‪2017/7/24‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫«‬

‫پارتی چاوەڕێی (گۆڕان)ی دوای ‪ 7/25‬دەكات‬

‫سەركردایەتیی یەكێتی ئەنجامی‬ ‫دانوستانی وەفدەكانی تاوتوێ دەكات‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ :‬یەكێتی هەوڵ دەدات كۆدەنگی دروستبكات‬ ‫چەند رۆژێكە‪ ،‬یەكێتیی نیشــتیمانیی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬دەســتیكردوە بــە‬ ‫ئەنجامدانی ســەردان‌و كۆبونەوە لەگەڵ‬ ‫واڵتانی دەرەوەو الیەنە سیاســییەكانی‬ ‫ناوخــۆی هەرێــم‪ ،‬ئەندامێكــی‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی یەكێتیش‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ ،‬هــۆكاری ســەردان‌و‬ ‫كۆبونەوەكانــی حزبەكــەی لــە ناوخۆو‬ ‫دەرەوە‪ ،‬پەیوەنــدی هەیــە بــە پێگەی‬ ‫گەورەی یەكێتی‌‪ ،‬چونكە مەبەستییەتی‬ ‫بە راشــكاوانە لەگەڵ هەمــو الیەنەكان‬ ‫باسی چارەسەركردنی كێشەكان بكات‪،‬‬ ‫تاكــو كۆدەنگی دروســتبكات‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەكاتێكدایە پارتی چاوەڕێی كۆتاییهاتنی‬ ‫هەڵبژاردنــە ناوخۆییەكانــی گۆڕانــە‪،‬‬ ‫چونكــە وەاڵمی گۆڕان بــۆ كۆبونەوەی‬ ‫دوقۆڵــی لەگەڵیــدا بەســتراوەتەوە بە‬ ‫رای خانــەی راپەڕانــدن‌و رێكخــەری‬ ‫نوێــی ئەو حزبــەوە‪ .‬وتەبێژی پارتیش‬ ‫ئاشــكرایدەكات‪ ،‬گــۆڕان داوای مۆڵەتی‬ ‫لــە حزبەكــەی كــردوە‪ ،‬تاوەكــو دوای‬ ‫یەكالیكردنەوەی پرســە ناوخۆییەكانی‬ ‫لەگەڵ پارتی دابنیشێت‪.‬‬ ‫هــاوكات بەپێــی زانیارییەكانــی‬ ‫(چاودێــر) دوای ئــەو گەشــتە‬

‫سمێڵەکانی‬ ‫سەلڤادۆر دالی‬ ‫هێشتا‬ ‫مایەی شانازین‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫كۆچی بەلێشاوی‬ ‫گەنجان‬ ‫دەستیپێكردەوە‬ ‫فیدراسیۆنی سەراسەری پەنابەران‪:‬‬

‫حكومەتی هەرێم ئاماری‬ ‫كۆچی گەنجان دەشارێتەوە‬

‫ل ‌ه ئیسالمدا‬

‫ئه‌فسانه‌ی‬ ‫ژماره‌‬

‫پارلەمانتار‌و كاربەدەستانی‬ ‫حكومەتیشی گرتۆتەوە‬

‫خه‌رسه‌و مه‌حمود‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫دبلۆماسییەی یەكێتی بۆ ئێران‌و الیەنە‬ ‫ناوخۆییەكانی هەرێم‪ ،‬بڕیارە بەم نزیكانە‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتــی كۆببێتــەوەو‬ ‫پێشــهاتە نوێیەكانــی دوای ســەردانی‬ ‫وەفدی بــااڵی یەكێتی بۆ ئێران‌و الیەنە‬ ‫ناوخۆییەكانــی هەرێــم‪ ،‬تاوتوێبــكات‪،‬‬ ‫هاوكات لەوبارەیەوە هەڵوێســتی خۆی‬ ‫لەســەر پێشــهات‌و ئەگــەرە نوێییەكان‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ ،‬بەتایبــەت لەبــارەی‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆمەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬ئەندامێكــی ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی‪ ،‬بە(چاودێــر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬ئاشــكرایە ئــەو پرســانەی‬ ‫پەیوەندیــان بە هەرێمی كوردســتانەوە‬ ‫هەیــە‪ ،‬پەیوەندیشــیان بــە واڵتانــی‬ ‫دراوســێ‌و الیەنــە سیاسییەكانیشــەوە‬ ‫هەیــە‪ ،‬یەكێتــی بەپێــی ئــەو پێگــە‬ ‫سیاســییەی هەیەتــی لــە پڕۆســەی‬ ‫سیاســیی هەرێــم ‌و بــە تایبەتیــش‬ ‫ئەو پرســە چارەنوسســازانەی ئێســتا‬ ‫لــە ناوخــۆی كوردســتان‌و ناوچەكــەدا‬ ‫دەگوزەرێــت‪ ،‬بەپێویســتی زانــی بــە‬ ‫راشكاوانە لەگەڵ هەمو الیەنەكان باسی‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئەوەی رێگایەك بدۆزرێتەوە‬ ‫تاوەكو هەمو الیەك نزیكتربنەوە‪.‬‬

‫هەڵۆ پێنجوێنی‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫هەمــو دانیشــتنێك لێكتێگەیشــتن‌و‬ ‫نزكیبونــەوەی تێدایــە‪ ،‬خاڵــی وەك‬ ‫یــەك‌و جیاوازیشــی تێدایــە‪ ،‬یەكێتــی‬ ‫پێشــتریش لەگەڵ الیەنــەكان پڕۆژەی‬ ‫هەبوە بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی‬ ‫ناوخــۆ‪ ،‬بــەاڵم بەداخــەوە پڕۆژەكە لە‬ ‫پارلەمانی كوردســتان كۆسپی گەورەی‬ ‫بــۆ دروســتبو‌و راگیرا‪ ،‬بــەاڵم یەكێتی‬ ‫هێشــتا هەر كاریگــەری هەیە لەســەر‬ ‫لێكنزیكبونەوەی الیەنەكان‌و هەوڵدەدات‬ ‫كۆدەنگی دروستبكات‪.‬‬ ‫كۆبونــەوە‬ ‫بــە‬ ‫ســەبارەت‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫چاوەڕوانكراوەكــەی‬ ‫ســەركردایەتی‪ ،‬ناوبــراو وتــی «ئــەو‬ ‫دۆخەی ئێستا پێویستی بە كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتی هەیــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتا بــە رەســمی ئەندامانی‬ ‫ئەنجومەنەكــە ئــاگادار نەكراونەتــەوەو‬ ‫ئاگاداربكرێنــەوەو‬ ‫چاوەڕێدەكرێــن‬ ‫كۆبونەوەكــە لــە كاتــی خۆیــدا‬ ‫ئەنجامبدرێت»‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەگەرەكانی كۆپیكردنەوەی داعش‬ ‫‪ Douglas B. Downey‬توێژەر لە زانكۆی ئۆهایۆ‪:‬‬ ‫عیراق ئەو زەمینە لەبارەیە كە هەركات‌و ساتێك دەیان گروپ و‬ ‫دەستەو تاقمی هاوشێوەی داعش‌و قاعیدە‌و گروپە جۆراوجۆرە‬ ‫تێرۆریستییەكانی تێدا هەڵدەتۆقێت‬

‫رشۆڤەكارە عیراقییەكان‪ :‬ئەگەر هێزە شیعەكان و گرووپەكانی‬ ‫حەشدی شەعبی لە دوای داعش لە موسڵدا مبێننەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫سوننەكانی موسڵ هەر زووبەزوو داعش لە شێوە و ناوێكی تردا‬ ‫دووبارە دەكەنەوە‬

‫رشۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫پــاش ئــەوەی لــە حوزەیرانی ســاڵی‬ ‫‪ 2014‬ەوە داعــش توانــی بەتەواوەتــی‬ ‫كۆنتڕۆڵی موسڵ بكات‌و بە هەندێك شارو‬ ‫شــارۆچكەی وەك حەویجــەو تەلەعفەرو‬ ‫هەندێك ناوچەی ئەنبارو ســەاڵحەدین و‬ ‫دیالەو هەندێك شارو شارۆچكەی دیكەی‬ ‫عیراق‪ ،‬داعش توانی یەك لەســەر ســێی‬ ‫خاكی عیراق كۆنتڕۆڵ بكات‪ ،‬لەئێســتای‬ ‫دوای كۆنتڕۆڵكردنەوەو رزگاركرنی موسڵ‬ ‫لەســەر دەســتی هێزە عیراقییەكان لەم‬ ‫مانگەدا‌و دواتر شــەڕی یەكالییكەرەوەی‬ ‫رزگاركردنــەوەی تەلەعفــەرو حەویجــە‪،‬‬ ‫ئێستا باس‪ ،‬باسی قۆناغی دوای داعشە‪.‬‬ ‫قۆناغــی دوای داعــش‪ ،‬ئــەو دەربڕینە‬ ‫میدیاییــەی كــە زۆرتریــن ڕەهەنــدی‬ ‫سیاســی‌و ســەربازی‌و تێرۆریســتی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری هەیە‪ ،‬بووەتە ئەو‬ ‫دەربڕینــەی كە زۆرتریــن باس‌و خواس و‬ ‫روانگــەو دونیابینــی بۆ پــاش ئەم هێزە‬ ‫رەشە وەحشــیگەرانەیەی داعش بەدوای‬ ‫خۆیدا هێناوە‪.‬‬

‫شەڕی ئیدارەی پاش داعش‬

‫زۆربــەی توێژینــەوە سیاســییەكان‬ ‫كــە لەمبارەیەوە لە میدیــا عیراقییەكان‬ ‫بــاو دەكرێنــەوە‪ ،‬لــەو بــاوەڕەدان كــە‬ ‫قۆناغــی دوای داعــش‪ ،‬دەبێتــە خاڵــی‬ ‫پێكدادانی ئیتنیەت و مەزهەبی ناوخۆیی‬ ‫و بەرژەوەنــدی ئیقلیمــی‪ ،‬كــە ئەمــەش‬ ‫بەشێوەیەك لەشــێوەكان دەرهاویشتەی‬ ‫ئەو سروشــتی دیمۆگرافیەیە كە ســەدان‬ ‫ساڵە لەسەری بونیاد نراوە‪.‬‬ ‫بــۆ نمونــە‪ ،‬ئــەو هێــز و الیەنــە‬ ‫جۆراوجۆرانەی كەبەشداری لەپرۆسەكەدا‬ ‫كــردووە‪ ،‬چەندێــك غەمــی لێدانیەتــی‬ ‫لەداعــش ئەوەندەو زیاتریــش هەڵوەدای‬ ‫ئاینــدەی موســڵ و ئیدارەدانیەتــی و‬ ‫دەیەوێت هەرلەئێســتاوە بەشەكەی خۆی‬ ‫لــەو ئیدارەدانــە دیاری بــكات‪ .‬تەنانەت‬ ‫كار گەیشــتۆتە ئەوەی واڵتانی ئیقلیمی‌و‬ ‫دراوســێكان بەتایبــەت‪ ،‬دەیانەوێــت‌و نوجێفــی كــە ‪ 18‬كورســییان هێنــا بوو‬ ‫دەست‌وخەت‌و نەخشیان لەو ئیدارەدانەی لــە حكومەتــی خۆجێــی‪ ،‬كوردیان كردە‬ ‫موســڵ‌و ناوچــە ســوننە نشــینەكان دەرەوە‪ ،‬ئێســتاش بەدەســت هەژمونــی‬ ‫هەبێــت كەداعــش خەیمەیەكــی رەشــی شــیعەو تەجروبــە تاڵەكانــی رابــردووی‬ ‫بەسەردادابوون‪.‬‬ ‫مالكییەوە‪ ،‬لەموسڵ چاوەڕێی موعجیزەی‬ ‫ئەگەرەكانــی‬ ‫دیكــە‪،‬‬ ‫بەمانایەكــی‬ ‫باش ناكرێت!‬ ‫پۆســت داعش لەوەدا خــۆی دەبینێتەوە‬ ‫كــە خەالفەتەكەی ئەبوبەكــری بەغدادی‬ ‫كەلەموســڵ رایگەیانــد بگۆڕێــت بــۆ بەئاسانی موسڵ دەدەنەوە دەست‬ ‫سوننە؟!‬ ‫خەالفەتێكــی تر‪ ،‬لەژێر نــاو و چییەتی‌و‬ ‫ئێســتا ئــەوە ئاشــكرایە كــە لەســەر‬ ‫چوێنێتی گروپ‌و دەستەو تاقمێكی تر‪.‬‬ ‫دەســتی شــیعەكان‌و حەشــدی شــەعبی‬ ‫موســڵدا رزگار كراوەتــەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫كێشەكانی كورد پاش داعش‬ ‫میدیــا عیراقییەكان وورد ســەیر بكەین‪،‬‬ ‫موســڵی دوای داعــش خراپتر دەبێت‬ ‫زۆرینەی ئاماژەی ئەوە دەخوێنینەوە كە‬ ‫لە موســڵی پێش داعش‪ ،‬چونكە سوننە‬ ‫حەشــدی شــەعبی‌و هەژموونی شــیعە‪،‬‬ ‫لەو شــارەدا وەك ئامانج تەماشــاكراوە‪،‬‬ ‫وا ئاســان دەســتبەرداری موسڵ نابێت‌و‬ ‫خەڵكەكەیشــی بەم دۆخــەوە ئامادە نین‬ ‫ئامادە نین پاش شەڕی خوێناوی و كۆاڵن‬ ‫بگەڕێنــەوە موســڵ‪ .‬چونكــە هەژموونی‬ ‫بەكۆاڵن‪ ،‬موســڵ چۆڵ بكەن‌و فەرمووی‬ ‫شــیعە بەسەر شارەكەوە زاڵە‪ .‬لە الیەكی‬ ‫الیەن‌و بەرە سوننییەكانی بكەن‪.‬‬ ‫تریشــەوە هیچ شتێك بە ناوی دەسەاڵتی‬ ‫بۆیــە بــۆ ئەو كێشــەیە‪ ،‬چ لــە ڕووی‬ ‫ســوننی و ســووننەوە نەمــاوە لــە نــاو‬ ‫ســەربازییەوەو چ لــەروی ئیدارییەوە بۆ‬ ‫ســەنتەری شــارەكەدا‪ .‬ئەم مەترســییە‬ ‫مووســڵ‌و هەندێــك ناوچــەی دیكــە كە‬ ‫بــۆ كــورد رەنگــە چەند بەرامبــەر بێت‪،‬‬ ‫پێشــتر لەژێر كۆنتڕۆڵی موســڵدا بووە‪،‬‬ ‫بــە لەبەرچاوگرتنــی زیانــە سیاســی‌و‬ ‫بەتایبــەت ناوچە فرە نەتــەوەو ئەتنی و‬ ‫دیمۆگرافــی و جوگرافیاكــەی‪ ،‬چونكــە‬ ‫مەزهەبییەكان‪ ،‬ئەوەیە هێزێك لە خەڵكی‬ ‫دەبینییــن كورد لــە دوایــن هەڵبژاردنی‬ ‫شارەكە دروست بكرێت و هێزیكی ڕێكخرا‬ ‫پارێــزگاكان لــە موســڵ ‪ 12‬كورســی‬ ‫و پوخت بێت‌و لەژێر چاودێری حكومەت‌و‬ ‫بەدەســتهێنا بەاڵم حەدباییەكانی ئەسیڵ‬ ‫پارلەمانی عیراقدا بێت‪.‬‬

‫كۆپی بوونەوەی داعش‬

‫زۆربــەی چاودێــرو شــرۆڤەكارە‬ ‫عیراقییــەكان‪ ،‬پێیان وایــە ئەگەر هێزە‬ ‫شیعەكان و گرووپەكانی حەشدی شەعبی‬ ‫لــە دوای داعــش لە مووســڵدا بمێننەوە‪،‬‬ ‫ئەوا ســوننەكانی مووســڵ هەر زووبەزوو‬ ‫داعش لە شــێوە و ناوێكــی تردا دووبارە‬ ‫دەكەنەوە‪ .‬چونكە كاتی كەوتنی مووســڵ‬ ‫ئەو ڕاستییەمان بۆ دەركەوت‪ ،‬كە خەڵكی‬ ‫شارەكە داعشــیان هێنا بۆ ڕزگاربوون لە‬ ‫هێــزی بێگانــە‪ .‬چونكە مووســاوییەكان‬ ‫هەمــوو هێزێــك ڕەت دەكەنــەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لــە خۆیان نەبێــت‪ .‬تەنیا دەبــێ هێزێك‬ ‫لە ســوننەكانی شــارەكە بۆ پاراســتن و‬ ‫بەڕێوەبردنی شارەكە پێك بهێندرێت‪.‬‬ ‫بۆیــە رەنگــە چارەســەر ئەوەبێــت‬ ‫كــە مووســڵ بكرێتــە هەرێمێــك و چەند‬ ‫پارێزگایەكــی لــێ جیابكرێتــەوە‌و هێــز‬ ‫لــە خەڵكــی ناوچەكە دروســت بكرێت و‬ ‫ئیدارەی شارەكە ڕادەستی خۆیان بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە بە پەراوێزخســتن و هێنانی هێزی‬ ‫نامــۆ بۆ نــاو مووســڵ ‪ ،‬ماوەیەكی درێژ‬ ‫ناخایەنێت هەمان ریتمی داعش بە شێوەو‬ ‫ناوی جیاوە دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬

‫كۆتایی بە داعش نایات!‬

‫بۆیە هــەرزوو ســەركردەی هۆزەكان‬ ‫بەتایبــەت هــۆزی دلێمی‪ ،‬ســەبارەت‬

‫هەرێمــی و نێودەوڵەتیەكانەوە‪ ،‬یەكجار‬ ‫ئاڵــۆزە‪ ،‬كێشــەو گرفتەكانــی موســڵ‬ ‫دوای لەناوبردنــی داعش كۆتای نایەت‪،‬‬ ‫چونكــە كاتێكــی زۆری دەوێت تا بیری‬ ‫تونــدڕەوی داعش لە شــارەكەدا لە ناو‬ ‫ببرێت‪.‬‬

‫ســەركەوتنەكانی ئــەم دواییــە لــە بەمەترسیكردنەی دوای داعش‪-‬یش‪ ،‬لە‬ ‫بەرەكانــی جەنگــی دژی داعشــدا و ووتەكانی جۆزێف دەنفۆرد سوپاساالری‬ ‫ئازادكردنــی ناوچــەكان‪ ،‬پێیوایە نابنە هێزەكانــی ناوەنــدی ئەمەریــكا چەنــد‬ ‫مانگێك بەر لە رزگاركردنەوەی موسڵ دا‬ ‫مایەی كۆتاییهاتن بە داعش‪.‬‬ ‫شــێخ عەبدواڵ الدلیمــی‪ ،‬پاش رزگار دەخوێنرێتــەوە كە رایگەیاند ئەمەریكا‬ ‫كردنەوەی موســڵ لەدەستی داعش‪ ،‬بۆ دەیــەوێ و كار بۆ ئەوە دەكات كە ناتۆ‬ ‫میدیا عیراقییەكان دەڵێت‪ :‬داعش هەموو ئەركــی مەشــق و ڕاهێنانــی هێزەكانی‬ ‫عیراقیشــی بەجێهێشت ئەوا داعشی تر عێــراق دوای لەناوبردنــی داعــش بــۆ سیستمی پەروەردە دوای داعش‬ ‫و لە جۆری تر ســەرهەڵدەدەن‪ .‬چونكە ماوەیەكی درێژ بگرێتە ئەستۆ و ناتۆش‬ ‫كۆمەڵناســێكی ئەمەریكیــش پێــی‬ ‫ئەجێنــدای واڵتانــی بیانییــان پێیــە و باشترین بژاردە دەبێ‪.‬‬ ‫وایــە گرنگتریــن شــتێك كــە عیراقــی‬ ‫دەتوانــێ‬ ‫ناتــۆ‬ ‫هەروەهــا گوتــی‪،‬‬ ‫ئامانج و خواست و بەرژەوەندیشیان لە‬ ‫پــاش داعش دەبێــت ســەرقاڵی بێت‌و‬ ‫كەلوپەلــی‬ ‫و‬ ‫لۆجســتی‬ ‫هــاوكاری‬ ‫عیراقدا هەیە‪.‬‬ ‫توانــاو خەرجییەكی زۆر زەبەالحیشــی‬ ‫هێزەكانــی‬ ‫بــە‬ ‫پێویســتیش‬ ‫ســەربازی‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫رەوشێك‬ ‫لە‬ ‫كە‬ ‫خستەڕوو‬ ‫ئەوەشــی‌‬ ‫بــۆ تەرخان بــكات‪ ،‬بریتییە لە گۆڕینی‬ ‫وادا حكومەتی عیراق ناتوانێت دەســت عێراق بدات و ئەكادیمیای پێشكەوتووی سیستمی پەروەردە‪ ،‬كە بیرو توندڕەوی‬ ‫بــەو شــوێنانەوە بگرێــت كــە ئــازادی ســەربازیی بكاتــەوە و بە شــێوەیەكی ئاینی و مەترسییەكانی بخاتە سیستمی‬ ‫كردوون و هۆیەكەیشــی دەگەڕێتەوە بۆ گشــتی گەشەپێدانی مەزن لە تواناكانی خوێندن‌و كادری بااڵی بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫بەرفراوانی رووبەری عیراق و هێشــتاش سوپای عێراق بكات‪.‬‬ ‫بــۆ تەرخان بكات‪ .‬ئەو توێژەرە بەناوی‬ ‫بیابانــی رۆژئــاوا كراوەیــە بــۆ واڵتانی‬ ‫‪ Douglas B. Downey‬لــە‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫دراوســێ‪ ،‬چونكــە تواناكانی ســوپا‬ ‫زانكــۆی ئۆهایــۆی ئەمەریــكا‪ ،‬پێــی‬ ‫داعش‌و شــانە نوستوەكانی‬ ‫بۆ‬ ‫عیراق سنوردارەو زەمینەسازی لەبار‬ ‫بەپێــی زانیارییەكانــی هەواڵگــری وایــە زەمینــەی عیــراق ئــەو زەمینــە‬ ‫نوستووەكانیان‬ ‫داعشــگاكان‌و چەكدارە‬ ‫عیراقیــش‪ ،‬داعــش چەندیــن شــانەی لەبارەیــە كە هەركات‌و ســاتێك گروپە‬ ‫لە هەر پنت‌و شــوێنێكی عیراقدا هەیە‪ .‬نوســتوی لەموســڵدا هەیە‌و دەتوانێت تێرۆریســتی‌و دژە مــرۆكان بیانەوێــت‬ ‫دووبــارە ئــەم شــانە نوســتوانە رێــك دەتوانن ئیســتیغاللی توانــا مرۆییەكان‬ ‫بخاتــەوە لەمــاوەی چەنــد مانگێكــدا بكــەن‌و دەیــان گــروپ و دەســتەو‬ ‫ناتۆ دەمێكە خەمێتی!‬ ‫پرسی ناوچە‌و شــارو شارۆچكەكانی دەتوانێــت ئەو شــانانە بخاتــەوە كار‪ ،‬تاقمــی هاوشــێوەی داعــش‌و قاعیــدە‌و‬ ‫دوای داعــش‪ ،‬بــەر لــە رزگار كردنــی بۆیــە بەهەمــوو پێوەرێــك داهاتــوی گروپــە جۆراوجــۆرە تێرۆریســتییەكان‬ ‫موســڵ لەالیــەن واڵتانــی ئەمریــكاو موســڵ بەم هەمــوو دەســتتێوەردان و هەڵتۆقێنن‪.‬‬ ‫رۆژئاواوە هەســتپێكراوە‪ ،‬ئەو هەســت ئاڵۆزیانــە لەنێــوان الیەنــە ناوخۆیی و‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پارتی چاوەڕێی گۆڕانی دوای ‪ 7/25‬دەكات‬

‫سەركردایەتیی یەكێتی ئەنجامی دانوستانی وەفدەكانی تاوتوێ دەكات‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ :‬یەكێتی كاریگەریی لەسەر الیەنەكان هەیەو هەوڵ دەدات كۆدەنگی دروستبكات‬ ‫وتەبێژی سەركردایەتیی پارتی لەسلێامنی‪ :‬گۆڕان سەرقاڵی هەڵبژاردنی ناوخۆییە و دواتر وەاڵمی رەسمیی پارتی دەدەنەوە بۆ كۆبونەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬

‫چەنــد رۆژێكــە‪ ،‬یەكێتیی نیشــتیمانیی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬دەســتیكردوە بە ئەنجامدانی‬ ‫ســەردان‌و كۆبونــەوە بــۆ الی واڵتانــی‬ ‫دەرەوەو الیەنــە سیاســییەكانی ناوخــۆی‬ ‫هەرێــم‪ ،‬ئەندامێكــی ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتیــش رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هــۆكاری ســەردان‌و كۆبونەوەكانــی‬ ‫حزبەكــەی لە ناوخــۆو دەرەوە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫هەیــە بــە پێگەی گــەورەی یەكێتــی‌و ئەو‬ ‫پرســانەی پەیوەندیــان هەیە بــە هەرێمی‬ ‫كوردســتانەوە‪ ،‬چونكە مەبەســتییەتی بە‬ ‫راشــكاوانە لەگەڵ هەمو الیەنەكان باســی‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكان بــكات‪ ،‬تاكو‬ ‫كۆدەنگی دروستبكات‪ .‬ئەوەش لەكاتێكدایە‬ ‫لە ئێســتادا پارتی چاوەڕێــی كۆتاییهاتنی‬ ‫هەڵبژاردنــە ناوخۆییەكانی گۆڕانە‪ ،‬چونكە‬ ‫وەاڵمــی گــۆڕان بــۆ كۆبونــەوەی دوقۆڵی‬ ‫لەگەڵیــدا بەســتراوەتەوە بــە رای خانەی‬ ‫راپەڕاندن‌و رێكخــەری نوێی ئەو حزبەوە‪.‬‬ ‫وتەبێــژی پارتیش ئاشــكرایدەكات‪ ،‬گۆڕان‬ ‫داوای مۆڵەتی لە حزبەكەی كردوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫دوای یەكالیكردنەوەی پرسە ناوخۆییەكانی‬ ‫لەگەڵ پارتی دابنیشێت‪ .‬دەشڵیت»ناكرێت‬ ‫ئەم دەرفەتە زێڕینە لەدەستبدرێت»‪.‬‬

‫بڕیارە بەم نزیكانە ســەركردایەتی یەكێتی‬ ‫كۆببێتــەوەو پێشــهاتە نوێیەكانــی دوای‬ ‫ســەردانی وەفدی بااڵی یەكێتی بۆ ئێران‌و‬ ‫الیەنە ناوخۆییەكانــی هەرێم‪ ،‬تاوتوێبكات‪،‬‬ ‫هــاوكات لەوبارەیــەوە هەڵوێســتی خــۆی‬ ‫لەســەر پێشــهات‌و ئەگــەرە نوێییــەكان‬ ‫بخاتەڕوو‪ ،‬بەتایبەت لەبارەی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان‌و ئەنجامدانی ریفراندۆمەوە‪.‬‬

‫وەفدی بااڵی یەكێتی لە ئێران‬

‫لێپرســراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاســیی یەكێتی‪ ،‬رۆژی ‪20‬ی ئەم مانگە‪،‬‬ ‫دوای گەڕانــەوەی وەفدەكــەی یەكێتــی لە‬ ‫ئێــران‪ ،‬لــە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیــدا‪،‬‬ ‫رایگەیانــد‪ ،‬ئەنجامدانی ریفرانــدۆم بڕیاری‬ ‫(‪ )18‬حزبــی كوردســتانییەو بــە تەنهــا‬ ‫بڕیــاری حزبێكی سیاســی نییە لە هەرێمی‬ ‫كوردســتان‪‌ ،‬و یەكێتیــش لــە ســااڵنی‬ ‫هەشــتاكانەوە‪ ،‬داوای مافــی چــارەی‬ ‫خۆنوسینی كردوەو لە دژی هەڵوێستەكانی‬ ‫ســااڵنی پێشوشــی كارنــاكات‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫ئــەوەی ســەرجەم واڵتانــی دراوســێ‪ ،‬بە‬ ‫بەغدادیشــەوە لــە دژی ریفراندۆمــن‪،‬‬ ‫بــەاڵم كــورد مافــی خۆیەتــی ریفرانــدۆم‬ ‫ئەنجامبــدات‌و لەسەردانەكەشــماندا بــۆ‬ ‫ئێــران‪ ،‬بە رونی پێیانوتین‪ ،‬كە ئەوان دژی‬ ‫ریفراندۆمن‌و ئێمەش وەاڵممان هەبو بۆیان‌و‬ ‫هــاوكات بەپێی زانیارییەكانی (چاودێر) پڕۆسەكەمان زیاتر بۆ رونكردنەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەو گەشــتە دبلۆماســییەی یەكێتی‬ ‫مــەال بەخیار‪ ،‬وتیشــی «لــەم هەفتەیدا‬ ‫بــۆ ئێران‌و الیەنــە ناوخۆییەكانــی هەرێم‪،‬‬

‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی یەكێتــی‬ ‫لەســەر ریفراندۆم كۆدەبێتەوەو هەڵوێستی‬ ‫یەكێتیــش لەبــارەی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمانەوە رونەو یەكێتی داوادەكات پێش‬ ‫ریفراندۆم پارلەمــان كارا بكرێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نا بەشداریی ریفراندۆم ناكات»‪.‬‬

‫باسكردنی پرسەكان لەگەڵ واڵتانی‬ ‫دەرەوەدا‬

‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬ئەندامێكــی ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی‪ ،‬بە(چاودێــر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬ئاشــكرایە ئــەو پرســانەی‬ ‫پەیوەندیان بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە‪،‬‬ ‫پەیوەندیشــیان بە واڵتانی دراوسێ‌و الیەنە‬ ‫سیاسییەكانیشــەوە هەیــە‪ ،‬یەكێتی بەپێی‬ ‫ئەو پێگە سیاســییەی هەیەتی لە پڕۆسەی‬ ‫سیاســیی هەرێم‪‌،‬و بە تایبەتیش ئەو پرسە‬ ‫چارەنوسســازانەی ئێســتا لــە ناوخــۆی‬ ‫كوردســتان‌و ناوچەكــەدا دەگوزەرێــت‪،‬‬ ‫بەپێویســتی زانــی بــە راشــكاوانە لەگەڵ‬ ‫هەمــو الیەنەكان باســی بــكات‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫رێگایەك بدۆزرێتــەوە تاوەكو هەمو الیەك‬ ‫نزیكتربنەوە‪.‬‬ ‫هەڵــۆ پێنجوێنی‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــكرد‪،‬‬ ‫هەمــو دانیشــتنێك لێكتێگەیشــتن‌و‬ ‫نزیكبونــەوەی تێدایــە‪ ،‬خاڵــی وەك یەك‌و‬ ‫جیاوازیشــی تێدایــە‪ ،‬یەكێتی پێشــتریش‬ ‫لەگــەڵ الیەنــەكان پــڕۆژەی هەبــوە بــۆ‬

‫چارەســەركردنی كێشــەكانی ناوخــۆ‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەداخــەوە پڕۆژەكە لــە پارلەمانی‬ ‫كوردستان كۆسپی گەورەی بۆ دروستبو‌و‬ ‫راگیرا‪ ،‬بەاڵم یەكێتی هێشتا هەر كاریگەری‬ ‫هەیە لەســەر لێكنزیكبونەوەی الیەنەكان‌و‬ ‫هەوڵدەدات كۆدەنگی دروستبكات‪.‬‬ ‫سەبارەت بە كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەكەی‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‪ ،‬ناوبراو وتی «ئەو‬ ‫دۆخەی ئێســتا پێویســتی بــە كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هێشــتا بە رەسمی ئەندامانی ئەنجومەنەكە‬ ‫ئــاگادار نەكراونەتــەوەو چاوەڕێدەكــرێ‬ ‫ئاگاداربكرێنــەوەو كۆبونەوەكــە لــە كاتی‬ ‫خۆیدا ئەنجامبدرێت»‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬چاوەڕێی تەواوبونی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی گۆڕانین‬

‫هــاوكات‪ ،‬وتەبێــژی ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی پارتــی لــە (ســلێمانی –‬ ‫هەڵەبجــە)‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫پارتــی‌و گــۆڕان لەســەر یــەك زەمینــەی‬ ‫واقیعــی كوردســتاندان‌و ئــەم دو هێــزە‬ ‫بــە یەكتــری نامۆنیــن‌و چارەســەركردنی‬ ‫كێشــەكانیش هێنــدە قــوڵ نییــە‪ ،‬قابیلی‬ ‫چارەســەر نەبێت‪ ،‬ئەم كێشانەی ناونراون‬ ‫قەیرانــی سیاســیی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫لــە رێگــەی كۆبونــەوە و گفتوگۆكــردن‬ ‫چارەســەردەكرێن‪ ،‬پارتی بۆ ئەم مەبەستە‬

‫نەرمیی زۆری لە هەڵوێستی سیاسیی خۆی‬ ‫نوانــدوە بۆ چارەســەركردنی كێشــەكانی‬ ‫ئێســتا‪ ،‬هەرچەنــدە بزوتنــەوەی گــۆڕان‬ ‫لەئێستادا لەبەردەم هەڵبژاردنی رێكخەری‬ ‫گشــتی‌و خانەی راپەڕاندندایــە‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫ئاگاداربــم‪ ،‬لە زاری وتەبێژەكەیانەوە داوای‬ ‫مۆڵەتیــان كردوە‪ ،‬كە ئەو پرســە حزبییە‬ ‫ناوخۆیانەیــان یەكالبكەنەوە‪ ،‬دواتر وەاڵمی‬ ‫رەســمیی پارتی دەدەنەوە بــۆ كۆبونەوەو‬ ‫گفتوگۆكردن‪.‬‬ ‫عەتــا شــێخ حەســەن‪ ،‬وتیشــی‬ ‫«پرســی ریفرانــدۆم‌و ســەربەخۆیی هەمو‬ ‫هێــزە سیاســییەكان دەخاتــە بــەردەم‬ ‫بەرپرســیاریەتییەكی گــەورەی مێژویــی‪،‬‬ ‫لەسۆنگەی نیشــتیمانپەروەرییەوە یەكەم‪،‬‬ ‫كێشــەكانی ناوخــۆ تێپەڕێنیــن‪ ،‬دوەم‪،‬‬ ‫هەنــگاو بــۆ پرســی ســەربەخۆی بنێنین‪،‬‬ ‫چونكــە كوردســتان ئێســتا لەبــەردەم دو‬ ‫ئەگەردایــە‪ ،‬یان ئەوەتــا رازی بین بە ژێر‬ ‫دەســتی بەغداد بین‌و بــرا بچوك بین‪ ،‬یان‬ ‫دەبێــت ناو ماڵــی خۆمــان رێكبخەینەوەو‬ ‫كۆدەنگیی نیشتیمانی دروستبكەین»‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬ئەگەر پارتی هەنگاوی جدی‬ ‫بنێت‪ ،‬ئێمەش هەنگاویی ئەرێنیامن‬ ‫دەبێت‬

‫بزوتنەوەی گۆڕان لەئێستادا سەرقاڵی‬ ‫هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی‌و ئەندامانی‬

‫خانــەی راپەڕاندنەو بڕیاریشــە لە دوای‬ ‫تەواوبونــی ئــەو دو پڕۆســەیە‪ ،‬لەگــەڵ‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان كۆببێتەوە‪،‬‬ ‫لەنوێتریــن هەڵوێســتی بزوتنەوەكــەش‬ ‫بەرامبــەر بــە پارتی‪ ،‬پێشــڕەو رەئوف‬ ‫‪ ،‬ئەندامــی جڤاتی گشــتیی گــۆڕان‪ ،‬بۆ‬ ‫(رووداو) رایگەیانــد‪ ،‬چارەســەركردنی‬ ‫دۆخی بە پەلەی هەرێمی كوردســتان لە‬ ‫روی سیاســی‪ ،‬ئیداری‌و حكومڕانییەوە‪،‬‬ ‫هــەروا پارلەمانــی كوردســتان كە تاكە‬ ‫دامــەزراوەی شــەرعییە بەبــێ شــەرت‌و‬ ‫مــەرج ئاســایی بكرێتــەوە‪ .‬ئەگــەر ئەو‬ ‫هەنــگاوە بە جددی‌و راشــكاوی لەالیەن‬ ‫پارتییەوە نــرا‪ ،‬ئەوا هەنگاوێكی ئیجابی‬ ‫دەبێــت‌و گۆڕانیــش هەنــگاوی ئیجابــی‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫هــاوكات ســاڵح ژاژڵەیــی‪ ،‬جێگــری‬ ‫ســەرۆكی جڤاتــی گشــتیی گــۆڕان‪ ،‬لە‬ ‫لێدوانێكــی رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬بە هیچ جۆرێك دژی كۆبونەوە‬ ‫نابیــن‌و رەتیناكەینــەوە‪ ،‬بە مەرجێك لە‬ ‫بەرژەوەندیی خەڵكی كوردســتاندا بێت‪،‬‬ ‫نــەك كۆبونــەوە لەپێنــاوی كۆبونەوەدا‬ ‫بێــت‪ ،‬بــە دڵنیاییەوە ئەگەر ئــەوان بە‬ ‫جددی‌و ئیرادەوە بێنەپێشەوەو بیانەوێت‬ ‫بە فیعلی ئاشتەوایی بكەن‪ ،‬ئەگەر ئەوان‬ ‫هەنگاوێك بێنەپێشەوە‪ ،‬ئێمە دو هەنگاو‬ ‫دەچینەپێشەوە‪.‬‬

‫پارلەمانتار‌و كاربەدەستانی حكومەتیشی گرتۆتەوە‬

‫كۆچی بەلێشاوی گەنجان بۆ واڵتانی ئەوروپا دەستیپێكردەوە‬ ‫سەرپەرشتیاری فیدراسیۆنی سەراسەری پەنابەرانی عێراق لقی كوردستان‪ :‬حكومەتی هەرێم ئاماری كۆچی گەنجان دەشارێتەوە‬ ‫ئابوریناسێك‪ :‬رەوشی ئابوری‌و سیاسیی كوردستان هۆكاری كۆچی گەنجانن‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫نیشــتیمان بــە «دایكــی دوەم»ی‬ ‫هــەر مرۆڤێــك دادەنرێت‪ ،‬بــەاڵم دایكی‬ ‫دوەم بــۆ هاواڵتیانی كوردســتان نەبۆتە‬ ‫باوەشــێكی ئــارام‪ ،‬بۆیــە هاواڵتیان بە‬ ‫لێشــاو لێــی دوردەكەونــەوە‪ ،‬ئەوەتــا‬ ‫بەهــۆی قوڵتربونــەوەی تەنگــەژە‬ ‫سیاســی‌و ئابورییــەكان‌و بێــكاری‌و‬ ‫نەبونی ئاســۆیەكی رون‪ ،‬دوبارە كۆچی‬ ‫گەنجان دەستیپێكردۆتەوە‪ .‬الیخۆشیەوە‬ ‫سەرپەرشتیاری فیدراسیۆنی سەراسەری‬ ‫پەنابەرانــی عێــراق لقــی كوردســتان‪،‬‬ ‫ئاماژە بــەوەدەكات‪ ،‬حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردســتان ئامــاری كۆچــی گەنجــان‬ ‫دەشارێتەوە‪.‬‬

‫هەر قاچاخچییەك هەفتانە ‪ 50‬كەس‬ ‫دەنێرێتە ئەوروپا‬

‫بەپێــی ئەو زانیارییانــەی (چاودێر)‪،‬‬ ‫كــە لەقاچاخچییەكــەوە وەریگرتــوە‪،‬‬ ‫رۆژانــە خەڵك پەیوەندی پێوەدەكەن بۆ‬ ‫ئــەوەی بیانگەیەنێتە واڵتانــی ئەوروپا‪،‬‬

‫ئەمــەش بەهۆی بێــزاری‌و بێهیوابون لە‬ ‫چارەســەربونی دۆخە چەقبەســتوەكەی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬هەربۆیە ناویان دەنوســن‌و‬ ‫لە رێگەی پاسی گەشتیاری‪ ،‬یان فڕۆكە‬ ‫راستەوخۆ دەچنە ناو توركیا‪ ،‬لەوێشەوە‬ ‫بــە رێگــەی قاچاخی ئاو‪ ،‬یان وشــكانی‬ ‫رەوانەی واڵتانی ئەوروپایان دەكەن‪.‬‬ ‫هــەر بەپێــی زانیارییەكان‪ ،‬بەشــێك‬ ‫لــە قاچاخچییــەكان هەفتانــە خەڵــك‬ ‫بــۆ واڵتانــی دیكە بەڕێدەكــەن‪ ،‬كە هەر‬ ‫گروپێــك زیاتر لــە پەنجا كەس دەبێت‌و‬ ‫زۆرینەشیان گەنجن‪.‬‬

‫دوبارە جێهێشتنەوەی نیشتیامن‬

‫ســەرۆكی رێكخــراوی گەشــەپێدانی‬ ‫ئابوریــی كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬كــۆچ لەنێوان واڵتــان زۆرە‌و‬ ‫ئاساییە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی نائاساییە بە لێشاو‬ ‫كۆمەڵێــك كــۆچ بكەن بــەرەو واڵتێكی‬ ‫دیكــە‪ ،‬هۆكارەكانــی كۆچیــش زۆرن‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬ئابــوری‪ ،‬دەرونی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫رۆشــنبیری‪ ،‬پشتگوێخســتنی گەنــج‪،‬‬ ‫بێــكاری‪ ،‬چونكــە كاتێــك زانكــۆ‪ ،‬یان‬ ‫پەیمانــگا تــەواودەكات دانامەزرێت‌و لە‬ ‫كەرتی تایبەتیش كاری دەســتناكەوێت‌و‬

‫موچــە كەمكراوەتــەوە‌و دوادەكەوێــت‪،‬‬ ‫پــڕۆژەكان وەســتاون‌و وەبەرهێنــان‬ ‫الوازبــوە‪ ،‬هــاوكات خوێندكارانــی‬ ‫پیشەییش هیچ شــوێنێكیان نییە كاری‬ ‫تێدابكەن‌و سەرمایەیان نییە‌و رانەهاتون‬ ‫دەستپێشــخەری بۆ ئەنجامدانی كارێكی‬ ‫ســەربەخۆ بكــەن‪ ،‬هــاوكات نائارامیــی‬ ‫سیاســی‌و پەیوەندیی نێــوان حزبەكان‌و‬ ‫لەكاركەوتنــی پەرلەمــان‌و ریفرانــدۆم‬ ‫هۆكارێكــی دیكەیــە‪ ،‬كــە خەڵــك وا‬ ‫هەستدەكات لە مەترســیدایەو وایكردوە‬ ‫خەڵك نائارام بێت‪.‬‬ ‫بەرزنجــی‪،‬‬ ‫حەكیــم‬ ‫حســام‬ ‫باسیلەوەشــكرد‪ ،‬كاتێــك بەرپرســێك‬ ‫دەچێتــە واڵتێــك‌و داوای مافــی مانەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬بــە واتــای ئەوەدێــت كــە لــە‬ ‫واڵتەكــەی خۆی دڵنیــا نییەو بە تەمای‬ ‫مانەوە نییــە‪ ،‬ئەمەش رێخۆشــكەرە بۆ‬ ‫گەنجان كە سەری خۆیانهەڵبگرن‌و واڵت‬ ‫چۆڵ بكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــكرد‪ ،‬گەنج‬ ‫بــە ســامانی مرۆیــی هەژماردەكرێــت‪،‬‬ ‫بــۆ وەبەرهێنــان‌و بیناكردنــی واڵت‌و‬ ‫پێشــكەوتن‪ ،‬هاوكات بۆ هەمــو بوارێك‬ ‫هێزی كارە‪ ،‬هەر واڵتێك گەنجی زۆربێت‬

‫ئــەو واڵتە وزەی زۆری بۆ گەشــەپێدان‌و‬ ‫پەرەپێدان‌و وەبەرهێنان‌و شەرستانییەت‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫«حكومەتی هەرێم رێژەی كۆچكردن‬ ‫دەشارێتەوە»‬

‫سەرپەرشتیاری گشــتیی فدراسیۆنی‬ ‫پەنابەرانــی كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬بە هــۆی ناڕونیی ئایندەی‬ ‫سیاســی‌و حوكمڕانــی لــە هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‌و ناوچەكــە‌و نەبونــی‬ ‫ســەرەتاییەكان‌و‬ ‫خزمەتگوزارییــە‬ ‫كەمبونــەوەی موچە‌و نەبونــی هەلیكار‪،‬‬ ‫جارێكــی دیكــە هاواڵتیانــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان ســەختیی رێی هاتونەهاتی‬ ‫ئەوروپایــان گرتۆتەوەبەر‪ ،‬بە ئومێدەوە‬ ‫بــۆ دروســتكردنی ژیانێكی شایســتەتر‬ ‫كۆچدەكەن بۆ واڵتان‪.‬‬ ‫ئــاری جــەالل‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫بەپێی ئامارێكی وەزارەتی گەشــتیاریی‬ ‫توركیــا‪ ،‬لەنیــوەی یەكەمی ئەمســاڵدا‬ ‫نزیكــەی ‪ 240‬هــەزار گەشــتیار لــە‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و عیراقەوە سەردانی‬ ‫ئــەو واڵتەیــان كــردوە‪ ،‬بــە دڵنیاییش‬ ‫زۆرینەیــان ناگەڕێنــەوە هەرێــم‌و بــە‬

‫شــێوەی نایاســایی بۆ بولگاریا‌و یۆنان‌و پێنادرێــت‪ ،‬دوەم نەبونــی پشــودرێژیی‬ ‫ئیتاڵیا كۆچدەكەن‪ ،‬هــاوكات نوێنەرانی الی خــودی گەنجانەوە‪ ،‬كــە لەگەڵ ئەو‬ ‫فیدراســیۆنی پەنابــەران بــەردەوام پــرس‌و قەیرانانەی روبەڕویــان دەبنەوە‬ ‫ئاگاداریاندەكەنــەوە‪ ،‬كــە هاواڵتیانــی رانەهاتون‪.‬‬ ‫عیــراق‌و هەرێمی كوردســتان داوانامەی‬ ‫بێــان عەبدوڵاڵ‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫مافی پەنابەری پێشكەشــدەكەن‪ ،‬بەاڵم كۆچــی گەنجــان زیانێكــی زۆری لــە‬ ‫لەالیــەن واڵتانــەوە رۆژ بــە رۆژ پێدانی كوردســتانداوە‪ ،‬چونكــە گەنــج بناغە‌و‬ ‫مافی پەنابەری قورستر دەبێت‪.‬‬ ‫دامەزرێنەری شۆڕشە یەكلەدوایەكەكانی‬ ‫وتیشــی «لــە ئێســتادا ژمارەیەكــی كورد‌و ئازادیخوازی‌و ســەربەخۆیی بوە‪،‬‬ ‫دیاریكراومــان النییــە كــە چەنــد كەس هاوكات لە زۆر بواریشدا پێشەنگ بوە‪.‬‬ ‫كۆچیــان كردوە‪ ،‬بــەاڵم لە رێگەی خاڵە‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬پێویستە‬ ‫ســنورییەكانی هەرێمــی كوردســتانەوە الیــەن‌و وەزارەتــە پەیوەنــددارەكان بە‬ ‫ئاســان ئامــاری كۆچــی گەنجــان جــددی كار لەســەر ئەم پرســە بكەن‌و‬ ‫دەســتدەكەوێت‪ ،‬بــەاڵم حكومــەت مافەكانــی گەنجــان لــە روی خوێندن‌و‬ ‫نایەوێت ئاماری راســتی كۆچی گەنجان یەكەی نیشــتەجێبون‌و هاوسەرگیرییەوە‬ ‫باڵوبكاتەوە»‪.‬‬ ‫دابینبكەن‪.‬‬ ‫بەپێــی هەندێــك زانیــاری‪ ،‬كۆچــی‬ ‫ئەمجــارەی گەنجــان‌و هاواڵتیانــی‬ ‫مافی گەنج‬ ‫الیخۆشــیەوە ســەرۆكی ئەنجومەنــی كوردستان بۆ واڵتانی ئەوروپاو رۆژئاوا‪،‬‬ ‫گەنجانــی كوردســتان‪ ،‬بــە (چاودێــر) تەنانــەت پارلەمانتــارو كاربەدەســتانی‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬هۆكارەكانــی كۆچــی حكومەتــی هەرێمیشــی گرتۆتــەوە‪ ،‬كە‬ ‫گەنجــان دەگەڕێتــەوە بــۆ دو هــۆكار‪ ،‬لەئێســتادا بــاس لــە پارلەمانتارێــك‌و‬ ‫یەكــەم الیەنە پەیوەندیــدارەكان كاتێك راوێژكارێكی ســەرۆكی حكومەتی هەرێم‬ ‫ئەركێــك بــە گەنــج دەســپێرن ئەركی دەكرێــت‪ ،‬كــە لەكەنــەدا داوای مافــی‬ ‫خــۆی جێبەجێدەكات‪ ،‬بەاڵم مافی خۆی پەنابەرێتیان كردووە‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫ژن‌و سیاسەت‬

‫دۆخی هەرێم و بەرپرسیارێتی یەكێتی‬ ‫رەند لەتیف‬

‫چاوان ئاراس‬ ‫ئاشكرایە كە ژنان‌و بەشداریكردنیان لە سەرجەم بوارەكاندا‬ ‫و لــە كار و چاالكییــە مرۆییەكانــدا الوازتــرە بــە بــەراورد بە‬ ‫رەگەزەكــەی بەرامبــەری‪ ،‬الوازی رۆڵــی ژنــان لــە ســەرجەم‬ ‫بوارەكانــدا مەزەنــدە دەكر ‌ێ بەوەی كە دۆخێكــی نەخوازرا و‬ ‫دەستكردبێت نەك سروشتی ژنان خۆیان بێت‪ ،‬بەاڵم بەشداری‬ ‫كردنیان لە بواری سیاسیدا زۆر الوازترەو زۆر كەمترە‪ .‬د‪ .‬عابد‬ ‫خالید رەسوڵ لە كتێبی (دەروازەیەك بۆ زانستی سیاسەت)دا‬ ‫ل‪ 220‬دەڵ ‌ێ زۆربەی كات ژن وەك ئامرازێكی ناوماڵ پەروەردە‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬نــەك وەك كاراكتەرێكی سیاســی‪ ،‬واتە كۆمەڵگا و‬ ‫خێــزان‌و هــۆكاری كۆمەاڵیەتی كــە دەرهاویشــتەی كەلتورن‬ ‫بڕیاردەرن لە ســەرجەم ئەم رەوشــە نا تەندروســتەی ژنان‌و‬ ‫خولقێنەری كۆمەڵگایەكی نایەكســان‌و نەخۆش‌و دواكەوتون‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا قســەمان لەســەر كەلتوری كۆمەڵــگا هەیە ئەبێت‬ ‫یەك ‌ێ لە رەگەزە هەرە گەورەكانی كەلتوریشــمان لەبیر نەچێت‬ ‫كە ئاینە واتە ئاینیشــی كاریگەریەكی ئێجــگار زۆر و گەورەی‬ ‫هەیــە چ بــە باشــی بێت یــان پێچەوانەكــەی بێــت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫دەســەاڵتیش لەو بڕوایەدایە كە سیاســەت كــردن زیاتر كار و‬ ‫چاالكــی پیاوانە و پیاوەتــی بەو بە ژنان ناكرێت‪ ،‬ئەگەر بێینە‬ ‫ســەر پێناســەی سیاســەتیش دەبینین كە یەك ‌ێ لە پێناســە‬ ‫هەرە گرنگەكانی سیاســەت دەڵ ‌ێ (سیاسەت سودوەرگرتنە لە‬ ‫توانــاكان) ئەگەر ژن بێبەش كرابێت لە بەكارهێنانی تواناكانی‬ ‫چۆن سودیان لێوەرگرێت؟ یان خود یەكێكی تر لە پێناسەكانی‬ ‫سیاســەت ئەوەیە كە سیاســەت واتا ملمالن ‌ێ بۆ گەیشــتن بە‬ ‫دەســەاڵت‪ ،‬دەی لە كاتێكدا پیاوەتی‌و دەسەاڵت پیشەی ژنان‬ ‫نەبێت ئیتر چۆن رێگەیان پ ‌ێ ئەدر ‌ێ بەشــداری بوارێكی وەها‬ ‫گرنگ بكەن‪ ،‬یان دەوتر ‌ێ سیاســەت حوكمڕانی كردنە بەســەر‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬بەاڵم ژنان بە گشتی ب ‌ێ بەش كراون لە هەڵگرتنی‬ ‫ئەم دروشمانە و لە مومارەسەكردنیان‪ ،‬مەزەندە ناكر ‌ێ كە ئەم‬ ‫جیاوازیە جیاوازیەكی بایلۆژی بێت‪ ،‬بەڵكو تەنها كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫بۆیــە بەپێی كەلتور و كۆمەڵــگاكان جیاوازیەكە دەرئەكەوێت‪،‬‬ ‫بەگشــتی كۆمەڵگاكە بڕیاردەرە لەســەر رەوشەكان‌و بەرپرسە‬ ‫لە بارودۆخەكە هێندە مێینەی الواز پیشــانداوە كە ســەرجەم‬ ‫الوازەكان لێكچــو ئــەكات بە ژنان واتــا هەرچی الواز بێت پێی‬ ‫وایــە كــە لە ئاســتی ژندایــە و هەرچی بەهێز بێــت لە پیاو و‬ ‫پیاوەتــی ئەچێــت‪ ،‬چونكە پێــی وایە كە هێــز الی پیاوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا وەكو ئاماژەمان پێكرد كە ئەم رەوشــە دەســتكردە و‬ ‫سەپێنراوە رێژەكەی لە هەڵكشان‌و داكشاندایە بەپێی شوێنی‬ ‫نیشــتەجێبون‌و كەلتورە جیاوازەكان‪ ،‬لەناو ئایینی ئیســامدا‬ ‫هاتــوە (ان الرجــال قوامــون علی النســا‌ء)‪ ،‬پیــاوان لە ژنان‬ ‫بەهێزتــرن‪ ،‬لــە ژنان لە پێشــترن‪ ،‬لە ژنان باشــترن‪ ،‬لە ژنان‬ ‫جوانترن‪ ،‬ئەگەر سەیری كۆمەڵگا ئیسالمیەكانیش بكەین ژنان‬ ‫ئەبێت ســەرجەمیان بترســن‌و نزیكترین بن لە ئاینەكەیەناوە‪،‬‬ ‫بەاڵم نەبوە ژنێك پەیامبەر بێت‪ ،‬جێنشین بێت‪ ،‬تەنانەت مەالش‬ ‫بێت‪ .‬هتد واتە پێگەی نییە‪ ،‬بەاڵم لە ئاینی زەردەشــتدا ژن تا‬ ‫دوا پلــەی ئاینی رۆشــتوە واتە ژن بوە بە پیــر كە بەرزترین‌و‬ ‫بااڵتریــن پلــەی ئاینیەن هەربۆیە لــەو ناوچانەی كە ئەم ئاینە‬ ‫باو بوە پێگەی سیاســی ژنان یەكسان بوە بە پێگەی سیاسی‬ ‫پیــاوان‪ ،‬واتە ژن حوكمڕان بــوە‪ ،‬راوێژكار بوە‪ ،‬خۆی پااڵوتوە‬ ‫بۆ پۆســتە جیاجیــاكان‪ ...‬تــد‪ ،‬ئەگەر ســەیری كۆمەڵگاكان‬ ‫بكەیــن لەسەرانســەری جهاندا ئەبینین كە ژنان ســەرجەمیان‬ ‫ئــەم دۆخەیــان قبوڵ نەكردوە و راپەڕیــون‌و خەباتیان كردوە‬ ‫تاڕادەیەكــی باشــیش ســەركەوتوبون هەرچەنــد نەیانتوانیوە‬ ‫دۆخەكــە بنبڕ كەن‪ ،‬چونكە بۆ بنبڕكردنی ئەبێت شۆڕشــێكی‬ ‫رۆشــنبیری بەرپــا بكرێت كە هاوشــێوەی رێنســانس بتوانێت‬ ‫رادیكااڵنــە چارەســەری رەوشــەكە بــكات‪ ،‬بــەاڵم بزوتنەوەی‬ ‫رزگاریخــوازی ژنــان بــ ‌ێ ئەنجام نەبــون‪ .‬ئەگەر قســەیەكیش‬ ‫لەســەر دەســەاڵت بكەین ئەوەیە كە دەســەاڵتیش قۆرخكاری‬ ‫ســەرجەم تواناكانە بۆ مانەوەی خۆی‪ ،‬بۆیە تائێستا هەوڵێكی‬ ‫وەهــای نەداوە كە بارودۆخە چارەســەركات یــان زەمینەیەكی‬ ‫وەهــای خــۆش نەكــردوە تا ژنــان رێــژەی بەشــداربونیان لە‬ ‫سیاســەتدا وەك پێویســت بێت‪ ،‬لە كۆمەڵــگای یۆنانی كۆندا‬ ‫لەناو النكەی ســەرهەڵدانی فەلســەفە و سیاسەتدا‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫ژنان پەراوێزخرابون‌و باوەڕیان وا بو كە ژن تەنها بونەوەرێكە‬ ‫بــۆ زیندومانەوە و گەشــەكردنی نەســلی مرۆڤایەتــی‪ ،‬بەڵكو‬ ‫الوانی كۆمەڵگاكەش الواز دەكران بۆ قۆرخ كردنی دەســەاڵت‪،‬‬ ‫لەنێو پارتە سیاســیەكاندا رەوشێكی هاوشێوەی ئاینی ئیسالم‬ ‫بەرپا بوە ئەویش ئەوەیە زۆرینەیان ئەكەنە پاشــكۆی رەوشــە‬ ‫سیاسیەكە‪ ،‬بەاڵم بەشــداری راستەقینەی سایسیان پێناكرێ‌‪،‬‬ ‫دیارە ئەمەش مەغزا و ئامانجی خۆیانیان هەیە‪.‬‬ ‫پێویســتە ژنان بەشداریەكی باشــیان هەبێت لە سیاسەتدا‬ ‫بۆئەوەی بگەن بەو پێگەیەی كە لە توانایدایە و ئەتوانن بەدەستی‬ ‫بێننن ئەگەر هات‌و زەمینە لەبار نەبو بۆ بەشــداریكردنی ژنان‬ ‫لەم بوارەدا‪ ،‬كێشە بۆ ئازادی‌و مافە سروشتیەكانی تاكی نێو‬ ‫كۆمەڵگا بەناو دیموكراتیەكەمان دروست ئەبێت‌و كۆمەڵگایەكی‬ ‫ناتەندروســت‌و نادیموكرات سەرئەكەو ‌ێ و سەرجەم بەهاكانی‬ ‫مرۆڤایەتی تیایدا خاڵی ئەبنەوە‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫هەمــو دەزانیــن بارودۆخــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬رۆژ لــە دوای رۆژ بارودۆخــی‬ ‫سیاسی و ئابورییەكەی بەرەو خراپی دەڕوات‪،‬‬ ‫ێ و مەترســی‬ ‫لەگەڵیشــیدا هاوكێشــەی نــو ‌‬ ‫ێ دێتــە كایــەوەو لــە بەرامبەر ئەمەشــدا‬ ‫نــو ‌‬ ‫تا ئێســتا دۆخــی ناوخۆ و پەیوەنــدی هێز و‬ ‫الیەنە سیاسییەكان و ناكۆكی و ملمالنێكانیان‬ ‫بەردەوامە و نەتوانراوە چارەســەری كێشەكان‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫لە ماوەكانی دو ســاڵی رابردودا مەســەلەی‬ ‫كاراكردنەوەی پەرلەمان و وەگەڕخســتنەوەی‬ ‫ئــەم دەزگا شــەرعی و یاســاییەی هەرێمــی‬ ‫كوردستان تا ئێستاش زۆرترین جەدەلی نێوان‬ ‫خەڵــك و الیەنە سیاســییەكانە‪ ،‬لــە كاتێكدا‬ ‫لەنــاو كۆمەڵگــەی دیموكــراس و هۆشــیاری‬ ‫تــەواودا ناكرێــت و نابێت هێزێك بــە بڕیاری‬ ‫سیاســی و حزبی خۆی‪ ،‬دەزگایەك دابخات كە‬ ‫دەزگا و دامــەزراوەی خەڵكــە و شــەرعییەتی‬ ‫لە خەڵكەوە وەرگرتوە‪ ،‬كە زۆرجار بەداخەوە‬ ‫كردنــەوە و نەكردنــەوەی بەســتراوەتەوە بــە‬ ‫ێ دەســتكەوتی حزبی و‬ ‫دەســتكەوتنی هەنــد ‌‬ ‫كراوەتە كارتی فشــار بۆئەوەی لــە رێگەیەوە‬ ‫ێ مەلەفی حزبی پێ‌ چارەســەر بكرێت‪،‬‬ ‫هەنــد ‌‬ ‫كــە نەتوانراوە ئەوەش بكرێت و ئێســتاش لە‬ ‫نەبــون و فەراهــەم نەبونی ژینگەی سیاســی‬

‫و ئابــوری و كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬بابەتــی ریفراندۆم‬ ‫و ســەربەخۆیی كوردســتانیش بۆتە بابەتێكی‬ ‫هەنوكەیــی و ئــەم بابەتــەش لــە بابەتێكــی‬ ‫نەتەوەیی و نیشــتمانییەوە خەریكە بەرگێكی‬ ‫حزبی بەســەردا دەكرێت و ئەمیش هاوشێوەی‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬لە پرسێكی تەواو خەڵكەوە خەریكە‬ ‫و هەوڵدەدرێــت بكرێتــە بابەتێكــی حزبــی و‬ ‫لــە رێگەیەوە رێكەوتن لەســەر كۆتایی هاتنی‬ ‫ێ بكرێت‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫هەندێ‌ لە ناكۆكییەكانی پ ‌‬ ‫كاتێكدایە بــەم بارودۆخە ناهەموارەی خەڵكی‬ ‫تێدایە‪ ،‬پرسی ریفراندۆم بەجۆرێك باسی لێوە‬ ‫دەكرێــت كــە دور نییە لــە دوارۆژدا خەڵكی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان باجــی گەورەی لەســەر‬ ‫نــەدات‪ ،‬ئەگــەر بەمجۆرەی ئێســتا روداوەكان‬ ‫بــەردەوام بن و بڕیاری گونجاویــان لە بارەوە‬ ‫نەدرێت‪.‬‬ ‫لەناو ئەم هاوكێشــانەدا‪ ،‬بەوپێیەی یەكێتی‬ ‫نیشــتمانی كوردســتان بە درێژایی ‪ 26‬ساڵی‬ ‫رابــردو یــان خــۆی خاوەنــی حكومــەت بوە‪،‬‬ ‫یــان بەهاوبەشــی لەگــەڵ پارتــی دیموكراتی‬ ‫كوردســتان حكومەتــی پێكهێنــاوە ئەگــەر‬ ‫هاوبەشــییەكەش نــا هاوســەنگ و ناتەواویش‬ ‫بوبێت‪ ،‬لەو راســتییە كەمناكاتەوە كە ئەمهێزە‬ ‫بەشــدار و هاوبەشــە لە خراپ و باشی دۆخی‬ ‫هەرێمی كوردســتاندا‪ ،‬بۆیە هەمیشــە خەڵكی‬ ‫یار و نەیاری زۆرێك لە بەرپرســیارێتییەكانی‬ ‫ئەم بارودۆخەیان وەئەســتۆی یەكێتی خستوە‬ ‫و هەمیشــەش چاوەڕوانی ئەوەیان لێكردوە كە‬ ‫بڕیارێك بدات‪ ،‬باوردۆخی هەرێمی كوردســتان‬

‫و ژیانی خەڵكی بەالیەكدا بخات‪.‬‬ ‫كاراكردنــەوەی پەرلەمــان یەكێــك بــوە‬ ‫لــەو تەوەرانــەی كە تــا ئێســتاش یەكێتی بە‬ ‫بەرپرســیار دەزانرێــت لەوەی كــە نەیتوانیوە‬ ‫بڕیار بدات‪ ،‬بەاڵم ئەگەرچی یەكێتی هەڵوێستی‬ ‫خۆی هەر زو لەمبارەیەوە خستۆتەڕو‪ ،‬لە نێوان‬ ‫هــەردو هێزی ناكــۆك وەك ناوبژیوانێك خۆی‬ ‫دەرخستوە و سیاســەتێكی پەیڕەو كردوە كە‬ ‫ناچێتە بەرەیەكەوە دژی بەرەیەكی تر‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدایە كە ئەم هێزە نەدەبو ناوبژیوان بێت‪،‬‬ ‫بەڵكو دەبو خاوەنی بڕیاری یەكالكەرەوە بێت‪،‬‬ ‫چونكە سروشــت و هێزی یەكێتــی بەجۆرێكە‬ ‫كە ئەمەی لێدەخوازێــت‪ ،‬چونكە وەك ئەوەی‬ ‫لە ئێســتادا باسی لێوەدەكرێت‪ ،‬نزیكە لەوەی‬ ‫كە پارتی و گۆڕان پێكەوە راستەوخۆ دابنیشن‬ ‫و رێكەوتــن لەســەر ناكۆكییەكانیــان بكــەن‪،‬‬ ‫بۆیــە لەم كاتەدا دور نییە دیســانەوە روداوی‬ ‫رێكەوتنــی پێكهێنانــی كابینــەی هەشــت لە‬ ‫نێــوان پارتی و گۆڕان روبداتەوە و چاوەڕوانی‬ ‫یەكێتیــش نەبن‪ ،‬ئەگەرچــی یەكێتی و گۆڕان‬ ‫رێكەوتنی سیاســیان هەیە و ئەمەش یەكێكی‬ ‫تــرە لــەو روداوانەی كــە رەنگە لــە ئایندەدا‬ ‫چارەنوســی بــە جۆرێــك لــە جــۆرەكان زۆر‬ ‫بەرونی یەكالببێتەوە و بارودۆخی كوردســتان‬ ‫بــە تایبەتــی لــە روی سیاســییەوە بــەرە و‬ ‫ێ ببــات‪ ،‬بەاڵم لــە هەمو‬ ‫هاوكێشــەیەكی نــو ‌‬ ‫حاڵەتێكدا دەبێت سەركردایەتی یەكێتی خۆی‬ ‫بۆ هەمو ئەگەرەكان ئامادەكردبێت‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫قورســیش بێــت‪ ،‬چونكــە یەكێتی بــەدەر لە‬

‫كێشــەكانی كوردســتان كێشــەی ناوخۆیــی‬ ‫خۆیشی هەیە‪ ،‬ئەگەر بە زویی نەكەوێتە خۆیی‬ ‫و هەنــگاو نەنێت‪ ،‬دور نییە لــە داهاتودا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتــی لــە هەڵبژاردنی داهاتــو كە بڕیاری‬ ‫لێدراوە مانگی ‪ 11‬ی ئەمســاڵ بكرێت‪ ،‬توشی‬ ‫قەیرانی تر ببێتەوە‪.‬‬ ‫ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستانیش كە لە‬ ‫ئێســتادا یەكێتی بە وردی مامەڵە لەگەڵ ئەم‬ ‫بابەتــەدا دەكات و ریفراندۆم بە دەســتكەوتی‬ ‫هیچ حزبێك پێش خۆی نازانێت‪ ،‬چونكە یەكەم‬ ‫هێــزە خەباتــی بۆ مافــی چارەی خۆنوســین‬ ‫كــردوە‪ ،‬بۆیــە بڕیاری كاركردن بە ئاراســتەی‬ ‫یەكخستنەوەی نێوماڵی كورد و چارەسەركردنی‬ ‫كێشــە سیاسیی و ئابورییەكان‪ ،‬كە تەوژمێكی‬ ‫بەهێــزی نــاو یەكێتییــە بڕیارێكی دروســتە و‬ ‫نابێت پاشەكشەی لێبكات‪ ،‬كۆبونەوەی لەگەڵ‬ ‫الیەنە سیاســییەكانی كوردستان و سەردان و‬ ‫كۆبونەوەی لەگەڵ بەرپرســانی ئێران لە چەند‬ ‫رۆژی رابردو‪ ،‬ســەردان و كۆبونەوەیان لەگەڵ‬ ‫بەرپرســانی توركیا لــە چەنــد رۆژی داهاتو‪،‬‬ ‫ئەبێــت بــەو ئاراســتەیەدا بێــت كــە خەڵكی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان باجــی لەمــە گەورەتــر‬ ‫نــەدەن و یەكێتیــش لــە ئاســتیاندا بڕیــاری‬ ‫پێویســتی لە بارەوە بدات‪ ،‬بۆیە بە بڕوای من‬ ‫ئەم دۆخەی هەرێمی كوردســتان و ســەرجەم‬ ‫هاوكێشــە و روداوەكان‪ ،‬یەكێتــی ئەخاتــە‬ ‫بەردەم بەرپرسیارێتییەكی گەورە و مێژوییەوە‬ ‫كــە دەبێت هەرچی زوە بەم بەرپرســیارێتییە‬ ‫هەڵبستێت و كاری جددیان بۆ بكات‪.‬‬

‫گەڕانەوەی ئیرادە بۆ ژن‬

‫نەعیم نەجەفی‬ ‫لە دونیای ئەمڕۆدا زۆر باس و قسە دەكرێت‬ ‫لەســەر ژن و مافی ژن؛ كــە بووتە یەكێك لە‬ ‫مــژارە گرنكەكانی ئەم ســەردەمە؛ هاوكاتیش‬ ‫لــە الیەن بەشــێك لــە فێمینیزمە كــوردەكان‬ ‫كلتــووری نەتەوەكەیان بە كۆســپ لە بەردەم‬ ‫چەســباندنی یەكســانی نێــوان ژن و پیــاو لە‬ ‫قەڵەم دەدرێت؛ ئەمەش لە حاڵێكدایە كە ئەگەر‬ ‫بگەڕێینەوە ســەر مێژووی كۆنی كوردستان و‬ ‫ئــەو جوگرافیایــەی كــە كورد تێدایــە‪ ،‬دەیان‬ ‫بەڵگەمان دەســت دەكەوێــت‪ ،‬ژن لە مێژووی‬ ‫كورد‪ ،‬كە بناغەی كلتووری ئێمەیە‪ ،‬جێگەیەكی‬ ‫بەرزو پیرۆزی هەبووە‪ .‬بەاڵم ئەوەی كە ئێستا‬ ‫دەیبینیــم بــۆ پەراوێزخســتنی ژن و حاڵەتی‬ ‫توندوتیــژی بەرامبەر بــە ژنان‪ ،‬دەبێ‌ بە دوای‬ ‫هۆكارەكەییدا بگەڕێین‪ ،‬كە ئەوەش كەوتنە ژێر‬ ‫كاریگەری كلتووری عەرەبی‪-‬ئیسالمیە‪.‬‬ ‫لێــرەدا دەبێ لــە خۆمان بپرســین جێگەو‬ ‫پێگــەی ژن لە مێــژووی كوردســتاندا چییە؟‬ ‫لە حاڵێكدا مێــژووی زۆربەی ناوچەكە لەگەڵ‬ ‫مرۆڤ كوشتن و خوێنڕ‌شتن پێناسە دەكرێت‪،‬‬ ‫ئایا شــتێك هەیە كە كورد بتوانێ خۆی پێوە‬ ‫لە دنیای ئەمڕودا زەق بكاتەوەو بە شانازیەوە‬ ‫لــە مێژووەكەی ســەبارەت بــە ژن بڕوانێت؟!‬ ‫هاوكاتیش بۆ گەڕاندنــەوەی بڕوای ژنی كورد‬ ‫بە ئیرادەی خۆی‪ ،‬سوودی لـێ‌ وەربگرێت؟‬ ‫ئەگــەر ئاوڕێــك لەســەر‌ دیــرۆك‌و مێژووی‬ ‫ژن لــە رۆژگارەكانــی كــۆن لــە رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاســتدا بدەینەوە جێگەو پێگەی پیرۆزی‬ ‫ژن لــە كوردســتان‌‌ بۆمــان دەردەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫لــەم نووســینەدا زۆرتر هەوڵمانــداوە مێژووی‬ ‫دەڤەری كرماشــان و ئیــام و خانەقین وەك‬ ‫نمونەیەكی مێژوویی بۆ بابەتەكە دەستنیشان‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫دەتوانین ئاماژە بە ئاناهیتا لە كوردســتان‬

‫دەبێ لە خۆمان بپرسین جێگەو پێگەی ژن لە مێژووی‬ ‫كوردستاندا چییە؟ لە حاڵێكدا مێژووی زۆربەی‬ ‫ناوچەكە لەگەڵ مرۆڤ كوشنت و خوێنڕ‌شنت پێناسە‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئایا شتێك هەیە كە كورد بتوانێ خۆی پێوە‬ ‫لە دنیای ئەمڕۆدا زەق بكاتەوەو بە شانازیەوە لە‬ ‫مێژووەكەی سەبارەت بە ژن بڕوانێت؟!‬

‫و مەئبەدەكــەی لە كرماشــان بكەیــن‪ ،‬تەنیا‬ ‫مەئبەدێكــە كــە پەیوەندیــی لەگــەڵ ئایینی‬ ‫میترائیسم‪-‬ـــا هەیــە‪ .‬ئاناهیتا خودای ژن یان‬ ‫ئیالهەی ژنێكە كە دەبێتە خودای باران لە نێو‬ ‫ئەو ئایینەدا‪.‬‬ ‫ژنــی كــورد لەگــەڵ ژنــی فەرهەنگــە‬ ‫دراوســێیەكاندا جیــاواز بــووە‪ .‬ژن لــە‬ ‫كوردســتان ئیالهــە بووە‪ .‬بوونی ســەربەندی‬ ‫ژنان(گوڵوەنــی) لە ناوچــەی كەڵهوڕو گۆران‬ ‫لە ناوچەكانی خواروی كوردستان‪ ،‬نیشاندەری‬ ‫بــاوەری میترائیســمە یا مێهر پەرەســتی كە‬ ‫سەربەندەكە وەكو تاجێكی خۆر نیشان‪ ،‬ژنان‬ ‫لــە ســەری دائەنەن‪ ،‬كە تــا رادەیەكی زۆر‌ لە‬ ‫نەخشــە بەردتاشــەكانی میترا لە تاقوەسانی‬ ‫كرماشان دەچێت كە خۆر بە دەوری سەریدایەو‬ ‫گوڵوەنیش رێك وەكو خۆر بە دەوری ســەری‬ ‫ژنان خڕ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لــە بــواری ئێتیمۆلۆژی و ریشە‌ناســییەوە‪،‬‬ ‫ســەرلەنوێ دەبینین كە وشــەی وەك «ژن»‬ ‫لــە ژیان وەرگیــراوە یان وشــەی «ئافرەت»‬ ‫لێكبدەینــەوە‪ ،‬دەبینیــن لــە پێشــگری نەفی‬ ‫«ئــا» كە پێشــگرێكە لە زمانــی پاڵەوی بە‬ ‫واتــای نەفــی «نە»یــە ‪« +‬فــرەت»‪ ،‬كــە‬ ‫ســەرجەم بە واتــەی ئافراندن یــا ئافرینەرە‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم وشە پەیوەندیەكی فرە نزیكێكی‬ ‫لە گەڵ وشــەی «ئافروودیت»ی یوونان هەیە‬ ‫كە یەكێكە لە ئیالهەكانی ژن لە یوونانی كۆن‌‪.‬‬ ‫‌جیــا لەمانــەش دەتوانیــن ببێژین ژن وەك‬ ‫مرۆڤێك خزمەتەكی ئێگجار زۆری بە‌ ئەدەبیات‬

‫و مۆســیقی كــوردی وەكــوو‪« :‬هەڵبەســت‪،‬‬ ‫الیەالیە‌‪ ،‬هۆرە‪ ،‬بنملی‪ ،‬موور وهتد» كردووە‪.‬‬ ‫واتــە ژن لە داوێنــی زاگرۆس و مەزۆپۆتامیادا‬ ‫كەســێك بــووە كــە منداڵی لەگــەڵ الیەالیە‌و‬ ‫مۆسیقایا پەروەردە كردووە‪ .‬هەروەها گۆرانیی‬ ‫تایبەتیێك وەكوو «بنملی»یێ ئافراندووە كە‬ ‫بــە یەكێك لە كۆنتریــن گۆرانیەكان لە قەڵەم‬ ‫دەدرێت‌و تایبەت بە ژنانی كورد بووە‌‪.‬‬ ‫كوردســتان خاوەنــی وەهــا‌ شــوێنەوارو‬ ‫شارســتانییەتێكەو هەزاران سەرچاوە گەلـــێ‌‬ ‫‌تــر كە بەداخەوە لــە درێژایی مێژوودا ناوێیان‬ ‫لەســەر بەڵگەو پەڕەی دیرۆكی ئەم نیشتمانە‬ ‫رەش كراوەتەوە‪.‬‬ ‫یــان لە كۆمەڵگای كوردیا زۆر جار دەبینین‬ ‫كــە ئەگەر پیاوێك لە بەرامبــەر ژنێك دەنگی‬ ‫بەرزكاتــەوە یــا بیەوێت پەالمــاری بدات‪ ،‬پێ‬ ‫دەڵێــن «لە خۆت عەیــب ناكەیت ئەوە ژنە!»‬ ‫دەبــی بچینە قواڵیی ئەم رەســتەیە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫هەندێــك كــەس وا بڵێن كلتووری ئیســامیەو‬ ‫مەبەســەت ئەوەیــە ژن لــە پیــاو زەعیفترە!‬ ‫بــەاڵم لە كلتووری عەرەبی‪ -‬ئیســامی لێدانی‬ ‫ژن عەیبە نییەو‪ ،‬بەڵكوو بە شــانازیەوە باسی‬ ‫لێدەكرێت‪ .‬راســتی ئەم رەستەیە كە بە كاری‬ ‫دەهێنیــن‌و نازنین بۆ چی بــە كاری دەهێنین‪،‬‬ ‫لە رێز گرتن لە جێگەی بەرزی ژن وەك ئیالهە‬ ‫ســەرچاوە دەگرێت كە تا ئێســتا لە الشعوری‬ ‫ئێمەدا ماوە‪.‬‬ ‫نمونەیەكــی تر حەتا ئێســتا زۆربەی پیاوە‬ ‫پیــرەكان لــە ناوچەكانی خانەقیــن و تایبەتی‬

‫كرماشــان كــە ســوێند دەخــۆن‪ ،‬روو لە خۆر‬ ‫دەكــەن‌و دەڵێن «وەو خوەر نازارە قەســەم»‬ ‫(نازار) لەفزێكی ئیحترامە‪ ،‬تایبەت بۆ رەگەزی‬ ‫مــێ بــەكار هاتــووەو دێــت‪ .‬ئەمــەش خــۆی‬ ‫نمونەیەكــە لــە جێگەو پێگەی بــەرزی ژن لە‬ ‫كلتوورو الشعوری كۆمەڵگای كوردستان‪.‬‬ ‫دەخوازم ببێژم سەردەمێك كە فەرهەنگێكی‬ ‫تر وەكوو فەرهەنگی عەرەبی‪-‬ئیســامی وشەی‬ ‫زەعیفــە لــە ســەر ژنــی دانــاو دەســتكەوتی‬ ‫بــۆ ژن نەهامەتــی و چارەرەشــی بــوو‪ ،‬كورد‬ ‫گۆتــی «ژن» یــان «ئافرەت» واتــە ژیان و‬ ‫خۆلقێنــەر؛ ژنی كورد رەشپووشــی نەبوو‪ ،‬لە‬ ‫ناو ماڵ هەشار نەدرابوو‪ ،‬ئەركی تەنیا چێشت‬ ‫لێنــان نەبوو‪ ،‬واتای جوانیەكان بوو لە چڕینی‬ ‫گۆرانی تا سازكردنی دەسكردە هۆنەریەكان و‬ ‫تو‌كاڵ و سەركردایەتی شۆڕش!‬ ‫كش ‌‬ ‫ژن نێوێــك لە كۆمەڵــگا پێكدەهێنی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ژنــی كــورد و كۆمەڵگای كوردســتان چەن لە‬ ‫ســەدی ئەم شــێتانە لە كلتــوور و فەرهەنگی‬ ‫ی دەزانێت؟!‬ ‫مێژووی نەتەوەی خۆ ‌‬ ‫ئایــا ئــەم زانیاریانــە نابنــە هــۆی ئەوەی‬ ‫بــڕوا بەخۆبوون و ئیرادە بــە ئافرەت و ژنانی‬ ‫كوردســتان بگەڕێتەوە كــە ئەمڕۆ بە جۆرێك‪،‬‬ ‫بەشــێكی زۆر لە ژنانی كورد‪ ،‬بندەست بوونی‬ ‫خۆیــان قبوڵ كردوەو بڕوا بــە خۆهێنانیان لە‬ ‫دەســتداوە‪ .‬بۆ فێمینیزمی كوردســتان تەنیاو‬ ‫تەنیــا خۆی لە كۆپیكردنی كۆمەڵێك لەتیۆریە‬ ‫لە دایكبووەكانی ئەروپــی كورت كردوەتەوە؟‬ ‫ئەوروپــا بــۆ چەســپاندنی یاســاو بەرابــەری‬ ‫ی و بەدەســتهێنانی مافی كار‪ ،‬كردیان؛‬ ‫رەگەزی ‌‬ ‫ێ لە رووی هــزرو دەرونیەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێمە دەب ‌‬ ‫ئیرادە بگەڕێنینەوە بۆ ژنانی كوردستان‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫صفریان‪ ،‬كامل‪« ،‬یادداشت هایی پیرامون‬‫مهرپرستی در كردستان» (كۆمەڵە نووسراوێك‬ ‫ســەبارەت بە مێهرپەرســتی لە كوردستاندا) ‪-‬‬ ‫انتشارات پرتو بیان‪ ،‬سنندج‪.‬‬ ‫نلســون فرای‪ ،‬ریچــارد‪« ،‬میترا (مهر) در‬‫باســتان شناســی ایران‪ »،‬ترجمە ابو القاســم‬ ‫اســماعیل پور مطلق‪ ،‬مجلە باستان شناسی و‬ ‫تاریخ‪ ،‬سال دوم‪ ،‬شمارە‪ ،1347 ،2‬ص‪.14-13‬‬ ‫بنملیگورانیــی تایبەتی ئافرەت‪” ،‬نوســەر‪:‬‬‫س‪ .‬جەهانفــەرد (ژیــار)‪ ،‬مجلــە فرهنگــی‬ ‫تاقوەسان‪ 1385 ،4397=p ،‬هەتاوی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫رێگای ئاوریشم‪-‬ی نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫گەورەترین رێڕەوی بازرگانی جیهان‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫پێشەكی‪:‬‬

‫رێكەوتــی ‪ ٢٠١٧/٥/١٣‬بەشــێك لــە‬ ‫ســەرۆكەكانی واڵتانــی جیهــان گەیشــتنە‬ ‫پەكینــی پایتەختــی چیــن‪ ،‬بەمەبەســتی‬ ‫بەشــداریكردن لە كۆڕبەنــدی نێودەوڵەتی‬ ‫رێگای ئاوریشــم‪ ،‬لەژێر ناونیشــانی (یەك‬ ‫پشــتێنە‪ ،‬یەك رێــگا)‪ ،‬كۆڕبەندەكە رۆژی‬ ‫دواتــر بەڕێوەچوو‪ .‬ئەم كۆڕبەندە بیرۆكەی‬ ‫(شــی جیــن پینــگ) ســەرۆكی چینە كە‬ ‫بەنیــازە رێــگای ئاوریشــمی كــۆن زیندوو‬ ‫بكاتــەوە‪ ،‬ئەمــەش لەڕێگــەی دامەزراندنی‬ ‫چەنــد رێڕەوێكی گرنگی وەك هێڵی ئاســن‬ ‫و رێــگای نێودەوڵەتی و بنیاتنانی چەندین‬ ‫بەندەری گرنگ كە واڵتانی ئاسیا و ئەوروپا‬ ‫و ئەفەریقــا بەیەكــەوە دەبەســتێتەوە و‬ ‫دەبێتــە گەورەتریــن رێــڕەوی بازرگانــی‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫لــەم كۆڕبەندەدا ‪ ٨٥٠‬میوانــی بیانی لە‬ ‫‪ ١٣٠‬واڵتــی جیاوازدا بەشــدار بــوون و ‪٧٠‬‬ ‫رێكخراوی جیهانیــش ئامادەی كۆڕبەندەكە‬ ‫بوون‪ .‬چین هەر لەساڵی ‪ ٢٠١٣‬ەوە پالنی‬ ‫داڕشــتووە بــۆ پڕۆژەكــە و چەندین هێڵی‬ ‫ئاســن و وێســتگەی كارەبا لە تاجاكستان‬ ‫و تایلەند و كیركیزستان و چەند واڵتێكیتر‬ ‫كردۆتــەوە و هــەوڵ دەدات لەڕێگای هێڵی‬ ‫ئاســن و رێگای خێرا شــارەكانی دالیان و‬ ‫لیاونینــگ لەڕێگــەی مەنگۆلیــا و رووســیا‬ ‫ببەســتێتەوە بــە ئەوڕوپــا و بیانــكات بە‬ ‫رێڕەوێكــی بازرگانــی گــەورە لــە جیهان‪،‬‬ ‫بەتایبەت دالیان ئەڵقەیەكی گرنگی پڕۆژەی‬ ‫(یەك پشــتێنە‪ ،‬یەك رێگا)یــە و كۆمپانیا‬ ‫چینییەكانیــش دەیانەوێــت ئــەم پڕۆژەیە‬ ‫بكــەن بە دەرفەتێــك بــۆ نزیكبوونەوە لە‬ ‫بــازاڕی جیهانــی و تێكەڵبوون بە بازرگانی‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫پــڕۆژەی رێگای ئاوریشـــم ســەركردەی‬ ‫زیاتــر لــە ‪ ٦٥‬واڵت لە پەكیــن كۆكردەوە‬ ‫و ئەمــەش بــە گەورەتریــن و كاریگەرترین‬ ‫كۆبونــەوەی جیهانــی دادەنرێــت بــۆ‬ ‫دروســتكردنی گەورەترین رێڕەوی بازرگانی‬ ‫جیهانــی كــە واڵتــان لــە كیشــوەرەكانی‬ ‫(ئاســیا‪ ،‬ئەوڕوپــا‪ ،‬ئەفەریقــا و ئەمریكا)‬ ‫تیایــدا بەشــدارن‪ .‬هــەر لــە كۆڕبەندەكەدا‬ ‫رەجــەب تەیب ئەردۆغان‪ ،‬ســەرۆككۆماری‬ ‫توركیــا‪ ،‬ڤالدمیر پۆتین ســەرۆكی روســیا‬ ‫بەشــداربوون هەرچەندە هیچ ســەرۆكێكی‬ ‫گرنگــی خۆرئاوایــی لــەم كۆڕبەنــدەدا‬ ‫بەشــدارنەبوو‪ ،‬بەتایبەت ئەمریكا‪ .‬ئەمەش‬ ‫مەبەســت و ئامانج و ســتڕاتیژی پڕۆژەكە‬ ‫روونتردەكاتەوە و پیشــانی دەدات كە ئەم‬ ‫پڕۆژەیە زیاتر پڕۆژەیەكی چینی‪-‬روسییە و‬ ‫لەهەوڵی داڕشــتنەوەی پەیكەری سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬فەرهەنگی‪ ،‬ژێرخان و رەگەزەكانی‬ ‫هێز و جیۆپۆلەتیك و جیۆستڕاتیژی تازەیە‬ ‫لەناوچەكە و فراوانكردنی جەمسەری چین‪-‬‬ ‫روســیا و دابەشــكردنەوەی جوگرافیــای‬ ‫ناوچەكەیە بەزمانی ئابووری‪.‬‬ ‫واڵتانی بەشداربووی كۆڕبەندەكە نزیكەی‬ ‫نیوەی دانیشتوانی جیهان پێكدێنن و هێزی‬ ‫ئابووریشــیان لە ‪ ٢٠‬تریلیۆن دۆالر زیاترە و‬ ‫ژمارەی دانیشــتوانیان ‪ 4‬ملیار و ‪ 400‬سەد‬ ‫ملیۆن كەســە و رووبەرەكەیان ‪ ٢٠‬لەسەدی‬ ‫كۆی رووبەری گۆی زەوی پێكدێنێت‪.‬‬

‫زیندووكردنەوەی پرۆژەی ئاوریشم لەالیەن چین و روسیاوە‪ ،‬گۆڕانێكی گەورەی ئابووریی دێنێتەكایەوە‬ ‫توركیا چ رۆڵێك دەگێڕێت لەم پڕۆژەیە؟‬

‫بڕیار وایە ئەم پڕۆژەیە لەڕێگەی بانكێكی‬ ‫هاوبەشــەوە دراوێكی هاوبــەش بۆ واڵتانی‬ ‫هاوبــەش و ئەندامانــی بخاتــە بــازاڕەوە و‬ ‫مامەڵە ئابووری و بازرگانییەكانی خۆی پێ‬ ‫بەڕێوەببات و چین و روســیا لەم ڕێگەیەوە‬ ‫دەیانەوێت هەژموونی سیاسی و ئابووری لە‬ ‫ئوڕاســیا بەهۆی گرێدانی ئاسیا و ئەفەریقا‬ ‫بەیەكــەوە زیاتــر بكــەن‪ ،‬چونكــە لەڕووی‬ ‫جیۆپۆلەتیكیەوە ئوڕاسیا دەتوانێت واڵتانی‬ ‫باكــووری گۆی زەوی و باشــوور بەیەكەوە‬ ‫گرێبــدات و واڵتانــی ئەوڕوپــا و ئاســیاش‬ ‫بەیەكەوە ببەستێتەوە‪ .‬ئەمەش دەرفەتێكی‬ ‫زێڕین دەبێت بۆ توركیا بۆ ســوود وەرگرتن‬ ‫لــە خاڵــە باشــەكانی ئــەم پڕۆژەیــە و‬ ‫نزیكبوونەوەی زیاتر لە جەمســەری چین و‬ ‫روسیا و گەیشــتن بە ئاسیای ناوەڕاست و‬ ‫كۆمەڵێك واڵتی تر‪.‬‬ ‫توركیا كۆمەڵێك مەبەستی ستڕاتیژی و‬ ‫جیۆستڕاتیژی و جیۆپۆلەتیكی لەم پڕۆژەدا‬ ‫هەیە بەتایبەت‪:‬‬

‫‪-١‬بەكارهێنانی ئەم پڕۆژەیە وەك‬ ‫جێگرەوەیەك لە بری یەكێتی ئەوڕوپا‪.‬‬

‫توركیــا دوای ئەوەی بەهــۆی كۆمەڵێك‬ ‫فاكتەر و پرســی ناوخۆیــی و دەرەكی بێ‬ ‫ئومێــد و بــێ هێــوا دەبێت لــە وەرگیرانی‬ ‫لەالیەن یەكێتی ئەوڕوپاوە بەتایبەت لەدوای‬ ‫ســەركەوتنی پارتــی دادوگەشــەپێدان لــە‬ ‫راپرســی بۆ گۆڕینی دەستوور و سیستەمی‬ ‫سیاســی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی‬ ‫و رەخنەكانــی یەكێتــی ئەوڕوپا لە توركیا‬ ‫لەسەر مەســەلەی دیمۆكراسی و مافەكانی‬ ‫مرۆڤ توركیا هەوڵدەدات پڕۆژەی ئاوریشم‬

‫وەك جێگرەوەیــەك لەبری یەكێتی ئەوڕوپا‬ ‫بەكاربێنێــت‪ .‬ســەرەڕای ئەمــە توركیــا‬ ‫هەســت بــە گەورەیــی و فراوانبوونی ئەم‬ ‫پڕۆژەیــە دەكات لــە داهاتوودا كە ببێت بە‬ ‫یەكێتییەكی گەورە لەسەرئاســتی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬سەربازی و فەرهەنگی و كێبڕكێی‬ ‫یەكێتــی ئەوڕوپــا بــكات و بەشــێك لــە‬ ‫شارەزایانیش بە پڕۆژەیەكی جیۆستڕاتیژی‬ ‫و سوپەر كیشوەر ناوی دەبەن‪.‬‬

‫‪-٢‬دروستكردنی فشاری زیاتر بۆ سەر‬ ‫رۆژئاوا و ئەمریكا لەڕێگەی ئەم‬ ‫پڕۆژەیەوە لەالیەن توركیاوە‪.‬‬

‫توركیا لەدوای دروســتبوونی داعش و‬ ‫پەراوێزخســتنی لەالیــەن واڵتانی رۆژئاوا‬

‫و ئەمریــكاوە‪ ،‬پشگوێخســتنی داواكانی‬ ‫لەســەر پرســی ســوریا لەالیەن واڵتانی‬ ‫رۆژئــاواوە هەمــوو هەوڵێــك دەدات بــۆ‬ ‫دروســتكردنی فشــار و دۆزینــەوەی‬ ‫رێگایــەك بۆ هاوســەنگكردنەوەی هێز و‬ ‫ناچاركردنــی رۆژئاوا بــۆ جێبەجێكردنی‬ ‫داواكارییەكانــی‪ ،‬یەكێــك لەم فشــارانە‬ ‫پڕۆژەی ئاوریشمە‪.‬‬ ‫كرایــچ باوگمانتــەر لــە پەیمانــگای‬ ‫ئاسایشــی نەتەوەیــی ئەمریــكا وردتــر‬ ‫و قوڵتــر لــەم پڕۆژەیــە دەڕوانێــت و‬ ‫پێــی وایــە كــە ئەمانجی ســەرەكی ئەم‬ ‫پڕۆژەیە دروستكردنی بلۆكێكی ئابووریی‬ ‫هاوتــای یەكێتــی ئەوڕوپایــە و ئــەم‬ ‫بلۆكــە ئابوورییــە رێــگا خــۆش دەكات‬

‫بــۆ یەكێتییەكــی سیاســی گــەورە كــە‬ ‫ئەوڕوپا و ئاســیای ناوەڕاســت بەیەكەوە‬ ‫دەبەســتێتەوە‪ .‬بــە بۆچوونــی گرایــچ‬ ‫لەڕووی جیۆپۆلەتیكییــەوە ئەم پڕۆژەیە‬ ‫مەترســی بۆ ســتڕاتیژییەتی ئەمریكا لە‬ ‫واڵتانی ئاســیای ناوەڕاست و خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت دروســت دەكات‪ ،‬بەو پێیەی‬ ‫ئوڕاســیا دەتوانێــت دوو ناوەندی گرنگی‬ ‫ســەرچاوەی وزە لــە جیهانــدا بەیەكەوە‬ ‫ببەستێتەوە ئەوانیش ئاسیای ناوەڕاست‬ ‫و خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســتە‪ .‬گەشــەی‬ ‫ئابووری واڵتانی چین‪ ،‬هندستان‪ ،‬تایوان‬ ‫و یابــان بایەخێكــی زیاتــر بە ئوڕاســیا‬ ‫دەبەخشــێت‪ ،‬چونكــە ئــەم بــازاڕە لــە‬ ‫ئایندەیەكــی نزیكدا هێنــدەی بازاڕەكانی‬

‫توركیا لەدوای دروستبوونی داعش و پەراوێزخستنی‬ ‫لەالیەن واڵتانی رۆژئاوا و ئەمریكاوە‪ ،‬پشگوێخستنی داواكانی‬ ‫لەسەر پرسی سوریا لەالیەن واڵتانی رۆژئاواوە هەموو هەوڵێك‬ ‫دەدات بۆ دروستكردنی فشار و دۆزینەوەی رێگایەك بۆ‬ ‫هاوسەنگكردنەوەی هێز و ناچاركردنی رۆژئاوا بۆ جێبەجێكردنی‬ ‫داواكارییەكانی‪ ،‬یەكێك لەم فشارانە پڕۆژەی رێگای ئاوریشمە‬

‫ئەوروپــا پێویســتییان بــە وزە دەبێــت‬ ‫بەمــەش توركیا هــەم دەتوانێت ســوود‬ ‫لــەم بــازاڕە وەربگرێــت و هەمیش وەك‬ ‫كارتێكــی كاریگــەر لەهەمبــەر ئەمریــكا‬ ‫بــەكاری بهێنێــت و ســوود لــەو كارتــە‬ ‫جیۆپۆلەتیكیانەش وەربگرێت كە روســیا‬ ‫لە ناوچەی ئاسیادا بەكاریدەهێنێت‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫پــڕۆژەی ئاوریشــم و زیندووكردنەوەی‬ ‫لەالیــەن چیــن و روســیاوە گۆڕانێكــی‬ ‫گــەورەی سیاســی‪ ،‬ئابــووری و‬ ‫جیۆپۆلەتیكــی لە سیســتەمی سیاســی‬ ‫نێودەوڵەتی دێنێتەكایەوە‪ .‬چین و روسیا‬ ‫چەند ســاڵێكە خەریكی بەگەڕخســتن و‬ ‫زیندووكردنــەوەی ئــەم پڕۆژەیــەن و‬ ‫لەناوەڕاســتی ئــەم مانگەشــدا لەڕێگەی‬ ‫كۆڕبەندێكــی نێودەوڵەتییــەوە زۆرترین‬ ‫واڵت بەشــداریان تێداكــرد لــە چەنــد‬ ‫كیشوەرێكی جیاوازدا و بە سەرمایەیەكی‬ ‫زۆرەوە‪ .‬بەشــێك لــە شــارەزایان پێیان‬ ‫وایــە ســەركەوتنی ئــەم پڕۆژەیــە و‬ ‫فراوانبوونی لەجیهاندا دەبێتە ركابەرێكی‬ ‫گــەورە بۆ هێزێكی وەك یەكێتی ئەوروپا‬ ‫و ئەمریــكا و سیســتەمی نێودەوڵەتی و‬ ‫سروشــتی ملمالنێكان و هاوســەنگی هێز‬ ‫دادەڕێژێتەوە‪.‬‬ ‫توركیــا لــەم نێوەنــدەدا دەیەوێــت‬ ‫ســوود لــەو پڕۆژەیــە ســتڕاتیژییە‬ ‫وەربگرێــت و بیــكات بــە جێگرەوەیەكی‬ ‫بــاش لەبــری یەكێتی ئەوڕوپــا و بیكات‬ ‫بە كارتێكی فشــار لەبەرامبەر ئەمریكا و‬ ‫هاوپەیمانەكانیدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫خوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانە بۆ مادە هۆشبەرەكان‬ ‫لەنێو كۆمەڵگەدا شیبكەینەوەە‪ ،‬دەگەینە‬ ‫ئــەو ئەنجامەی كە ماددە هۆشــبەرەكان‬ ‫بە بەاڵیەكی یان دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫نێگەتیــڤ دێتە ئەژمــار كە بەرۆكی تاك‬ ‫و كۆمەڵگــە دەگرێت و لێیــەوە چەندان‬ ‫گرفتی دەروونی و كۆمەاڵیەتی و ئابووری‬ ‫و تەندروستی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵناســان و توێــژەران گەلێــك‬ ‫لێكۆڵینەوەو شــرۆڤەیان لەســەر ماددە‬ ‫لەتیف حسێن‬ ‫هۆشبەرەكان لەكۆمەڵگەدا خستووەتەڕوو‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫كــە تێیــدا ســەرجەم ئــەو دەرئەنجامە‬ ‫خراپانەی كە لەڕێگەی ئالوودەبوون بەم‬ ‫ماددانەوە تووشیان دەبێت‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫هەمــوو ئەمانەشــدا نەتوانراوە تائێســتا‬ ‫رێگاكانی بەرگرتن‬ ‫هــۆكاری ســەرەكی و ریشــەیی بۆ ئەم‬ ‫لەمادەهۆشبەرەكان‬ ‫ماددەیە بدۆزرێتــەوە هیچ نەبێت هەوڵی‬ ‫كەمكردنەوەی بدرێت‪.‬‬ ‫رێگــەو میكانیزم زۆرن و فرە رەهەندو‬ ‫یەكێــك لەترســناكترین هۆكارەكانــی‬ ‫جیــاوازن بۆ ئــەوەی بتوانرێــت بەر بەم زیادبوونــی ئەم مادەیە لەنێو كۆمەڵگەدا‬ ‫پەتا كوشندەیە بگیرێت‪.‬‬ ‫ئــەو باندانەیە كە بازرگانی بەم مادانەوە‬ ‫رێگرییانەی‬ ‫ئەو‬ ‫یان‬ ‫ئەو چارەسەرییانە‪،‬‬ ‫دەكەن ئەگەرچی لەنێو سەرجەم كۆمەڵگە‬ ‫بەمەبەســتی بەرگیركــردن و كۆتایــی مرۆییەكانــدا یاســاغ كــراوەو تەنانــەت‬ ‫هێنان بە بەكارهێنانی مادەهۆشبەرەكان لەڕێككەوتنــە نێودەوڵەتییەكانیشــدا‬ ‫بەتایبەتــی كــە لــە كوردســتاندا یاســاو رێســای تایبەتــی بــۆ دانــراوە‬ ‫دەگیرێتەبەر كە تەنها چارەسەركردنێكی بەمەبەســتی بازرگانیكــردن بــەو ماددە‬ ‫ســزادانە‪ .‬نەك مامەڵەیەكی زانســتیانە‪ .‬هۆشــبەرانەی كە چوونەتە چوارچێوەی‬ ‫كەســی ئالودەبــوو بەمجــۆرە مادانــە‪ .‬یاســاغییەوە‪ ،‬لەگــەڵ هەمــوو ئەمانەدا‬ ‫لەنێوەندیی كۆمەاڵیەتیدا كەســایەتیەكی رۆژبــەڕۆژ چانــدن و بەرهەمهێنانــی ئەم‬ ‫قێزلێوەبــوو وەردەگــرێ و دەخرێتــە مادەیــە لەزیادبووندایــەو رۆژ بەڕۆژیــش‬ ‫پەراوێزەوە‪ .‬لە رووی یاســاییە‌وە لەپاڵ گرتن و ســووتاندنی مادە هۆشــبەرەكان‬ ‫تاوانكارانی بكوژیی و دزیی و تاوانەكانی و دەستگیركردنی باندە بازرگانیكەرەكان‬ ‫تردا دەخرێنە زیندانەوەو لەسە‌رئاســتی لەزیادبووندان‪.‬‬ ‫تەندروســتی و كۆمەاڵیەتــی و دەروونی‪،‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانی پشــت ئەمجۆرە‬ ‫هیچ جۆرە هاریكارییەكی گەڕانەوەیان بۆ بازرگانییــە یاســاغ كــراوە‪ ،‬بریتییە لەو‬ ‫ناكرێ‪.‬‬ ‫داهاتە مادییەی كە لەڕێگەی فرۆشتنیەوە‬ ‫مادەهۆشبەرەكان‬ ‫كێشەی‬ ‫ئەگەر‬ ‫ئەمڕۆ‬ ‫دەستی ئەو كەسانە دەكەوێت كەبازرگانی‬ ‫لە دۆسیەی ئاسایش و پۆلیسەوە نەبێتە بــەم مادانــەوە دەكــەن بەبێئــەوەی‬ ‫دۆســیەكی كۆمەاڵیەتی و دەروونی‪ .‬ئەوا ماندووبوونێكــی زۆری بووێت‪ ،‬یەكێكی‬ ‫بێگومــان ئــەم دیاردەیــە زیاتــرو زیاتر تر لەهۆكارەكان ســەرجەمی ئەو یاســاو‬ ‫گەشــەدەكات و ژمارەی قوربانیەكانی و رێســایانەیە كــە رەنگــە لەڕێگەیانــەوە‬ ‫تێوەگالنی زیاتری ئەندامانی كۆمەڵ روو نەتوانرێت میكانیزمێكی گونجاوتر دابنێن‬ ‫لە هەڵكشان دەكات‪.‬‬ ‫بۆ یاســاغ و قەدەغەكردنــی ئەم مادانە‪،‬‬ ‫تاكەكانی‬ ‫بــە‬ ‫هوشــیاریدان‬ ‫جگە لــە‬ ‫مانای ئەوەیە ناكرێت یاســاكانی تایبەت‬ ‫دەزگاكانی‬ ‫بە‬ ‫هوشــیاریدانیش‬ ‫كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫بەمادە هۆشبەرەكان بەدەستگیركردن و‬ ‫تەنها‬ ‫دیاردەیــە‬ ‫ئــەم‬ ‫بەوەی‬ ‫حكومــەت‬ ‫غەرامەكردنــی بازرگانــەكان كۆتایی بەو‬ ‫دۆســیەیەكی ئاســایش نیــە‌‪ ،‬بەڵكــو مەلەفە بێت‪ ،‬كە ئەم كارەیان گەورەترین‬ ‫دیاردەیەكی تریكۆمەڵگایەو رزگاركردنی هەڕەشــەیە بــۆ ژیانــی كۆمەاڵیەتــی‬ ‫قوربانیــەكان و خستنەوەســەر ژیانــی كۆمەڵگــەو لەڕێیانــەوە گرفتی دەروونی‬ ‫تەندروســتیان ئەركــی یەكەمینــەو و كۆمەاڵیەتــی بەرۆكی خێزان و كۆمەڵ‬ ‫كەمكردنــەوەی‬ ‫هۆكارەكانــی و كۆمەڵگــەی مرۆڤایەتــی دەگرێــت‪،‬‬ ‫تەواوی‬ ‫هاوبەشپێكردنی‬ ‫و‬ ‫باڵوبوونەوە‌ی‬ ‫هەربۆیــە دەبێت رێگەچــارەی گونجاوتر‬ ‫‌‬ ‫دامودەزگاكانیەوە‬ ‫هەمــوو‬ ‫بە‬ ‫كۆمەڵــگا‬ ‫لەبەندكردن و غەرامەكردنی ئەو كەسانە‬ ‫لەبەرچاو‬ ‫ئەوەشمان‬ ‫دەبێت‬ ‫رێگاچارەیە‪،‬‬ ‫بگیرێتەبەر‪ ،‬چونكە ئەمشــێوەیە لەیاسا‬ ‫بێــت‪ ،‬كــە ئەركــی چارەســەركردنی پەیڕەوبكرێت بۆ ئەم كەســانە ناتوانرێت‬ ‫ئالودەبووانی مادەهۆشبەرەكانیش هێندە بەربە تەشەنەســەندنی بگیرێت‪ ،‬بەوەی‬ ‫ئاســان و ســانا نییەو ئەركێكی دژوارەو كەئێســتا كوردســتان و هەرێمەكــەی‬ ‫زۆر نارەحەتــی لەبەردەمە‪ ،‬بەاڵم نابێت خۆشــمان ئەم هەڕەشــەیەی لەســەرەو‬ ‫ئەوەمــان بیــر بچێــت كــە ئالودەبووان رەنگــە ئەگەر چارەســەری گونجاوی بۆ‬ ‫دەتوانرێــت‪ ،‬لەرێگــەی تیمــی تایبەت و نەدۆزرێتەوە هەڕەشــەو مەترســییەكەی‬ ‫كەســانی پســپۆڕەوە چاودێــری بكرێن رێژەیەكــی بەرچــاو زیــان بــە كۆمەڵی‬ ‫و چارەســەریان بــۆ دیــاری بكرێت‪ ،‬بۆ كــوردی و كلتــوورو دابونەریتەكــەی‬ ‫نموونــە دەكرێت شــوێنێكی تایبەت یان بگەیەنێت‪.‬‬ ‫ســەنتەرێكی تایبــەت كە لــە زۆرێك لە‬ ‫لە ئێســتای كوردستاندا بەتایبەتی بە‬ ‫واڵتان بوونی هەیەو تایبەتە بەو كەسانەی هۆی بوونی قەیرانە سیاسی و ئابووری و‬ ‫كــە ئالوودەبــووی مــادەی هۆشــبەرن‪ ،‬كۆمەاڵیەتییەكان و قۆستنەوەی نالەباری‬ ‫توێــژەری كۆمەاڵیەتــی و دەروونــی و و نائارامــی ژیانــی كۆمەاڵیەتــی تــاك‬ ‫پزیشــك و چارەســەركاری دەروونی لەو لەهەرێمی كوردســتان لەالیەن كەســانی‬ ‫تیمانەدا هەن و هەریەكەو چارەسەرێكی دەروون نەخــۆش و بــازرگان و بانــدە‬ ‫بــۆ دادەنێت تا ئەوكاتەی دەكەوێـــتەوە مەترســیدارە ناوخۆیی و دەرەكییەكان‪،‬‬ ‫ســەر پێی خۆی و دوور دەخرێـــتەوە لە رێژەی بەكارهێنانی مادە هۆشبەرەكانیان‬ ‫ئالوودەبــوون‪ ،‬ئەمە ئەگەرچــی لەچەند لە كوردســتان زیادكــردووە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫رۆژی رابردودا وەزارەتی تەندروستی یان لەوەی تا ئێســتا نەتوانراوە مامەڵەیەكی‬ ‫روونتــر بڵێم حكومــەت رایگەیاندووە كە دروســت بكرێــت لەگەڵ ئــەم مەلەفەدا‪،‬‬ ‫شــتێكی لەوجۆرە دەكات و چەندجارێك بەتایبەتی جیانەكردنەوەی بازرگانەكانی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتــی بەرەنگاربوونــەوەی مادەهۆشــبەرەكان لــە بەكارهێنــەرو‬ ‫مادەهۆشــبەرەكان لەئاســایش داوای ئالودەبووانی‪.‬‬ ‫لەمجۆرەی كردووەو تا ئێستا بە پاساوی‬ ‫ئێمــە نابێــت ئەوەمان لەبیــر بچێت‪،‬‬ ‫جۆراوجۆرو ئێستاش بە پاساوی قەیرانی لــە ماوەكانــی رابــردوو لــە ئێستاشــدا‬ ‫دارایی دواخراوە‪...‬‬ ‫بازرگانانی مادە هۆشــبەرەكان كەسانی‬ ‫بەوردیی‬ ‫ئەگــەر‬ ‫باســەدا‬ ‫لێرەداو لەم‬ ‫ئاســایی نین و دەبێت حساباتی تایبەتی‬ ‫مەسەلەیە‬ ‫ئەم‬ ‫كۆمەڵناسییانەی‬ ‫باسێكی‬ ‫لەســەر ئەمە بكرێــت‪ ،‬چونكــە ناكرێت‬ ‫بكەین و كاریگەرییەكانی لەســەر تاك و بازرگانێك دەســتگیر دەكرێــت‪ ،‬هەر وا‬ ‫رەفتارەكانی و دەرەنجامە نێگەتیڤەكانی‬

‫مەلەفەكــەی كۆتایــی بێــت‪ ،‬چونكە لە‬ ‫مێژووی بازرگانی بە مادە هۆشــبەرەكان‬ ‫ئەوەمــان بــۆ روون دەبێتــەوە كــە‬ ‫بازرگانانی مادە هۆشــبەرەكان هەمیشە‬ ‫كەســی مەترســیدارو تاوانكارێكــی‬ ‫مەترســیدارن لە كۆمەڵگــەداو گەر بێتو‬ ‫حكومەت و دامودەزگاكان‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫وردو دروســت مامەڵەیان لەگەڵدا نەكات‬ ‫و رێوشــوێنی پێویســتیان لەبەرامبەردا‬ ‫نەگیرێتەبــەر‪ ،‬ئــەوا لــە دوارۆژدا دەبنە‬ ‫گەورەترین مەترسی بۆ سەر كۆمەڵ‪.‬‬ ‫لە ساڵی پارو چەند مانگێگ لەمەوبەر‬ ‫گــەورە بــازرگان و مەترســیدارترین‬ ‫بازرگان و تاوانباری مادە هۆشبەرەكانی‬ ‫مەكســیك (خواكیــن گوزمــەن)‪ ،‬كــە‬ ‫حكومەتــی ئــەو واڵتــە ســااڵنێكی زۆر‬ ‫ببــوە جێگەی مەترســی دەســتگیركردو‬ ‫تەســلیم بــە ئەمریــكای كــردەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگــە لــەوەی لەســاڵەكانی رابــردووش‬ ‫گەورەترین بازرگانی مادەهۆشــبەرەكان‬ ‫پاپلــۆ ئیســكۆباری كۆڵۆمبــی‪ ،‬كــە‬ ‫حكومەت خۆی دانوسانی ئەكرد لەگەڵی‬ ‫بۆ ئــەوەی زیندانی بكات‪ ،‬پاش چەندین‬

‫پەلكێشــی ئــەم ئالوودەبوونــە دەكات ماددە هۆشــبەرەكان تەنها یاســایەكمان‬ ‫هەروەهــا دەبێت هاتنەنــاوەوەی مادەی هەیــە كــە ئەویــش یاســای مــادە‬ ‫هۆشــبەر لەســەرچاوەی هاتنەنــاوەوە هۆشــبەرەكانە كە لەساڵی ‪ 1968‬كاری‬ ‫بنبڕبكرێت‪ ،‬چونكە تۆ ناتوانیت كە هاتە پێدەكرێت و تێیدا بازرگان و بەكارهێنەر‬ ‫كوردســتان بەر بــە بەكارهێنانی بگریت پێكەوە ســزادەدات و پێكیشەوە لە یەك‬ ‫بەهەمــوو شــێوەیەك و بەیەكجــاری‪ ،‬زینداندا بەند دەكرێن و سزاكانیان تەواو‬ ‫چونكــە مــەرج نییە لەیەككاتــدا هەموو دەكەن‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كە لە راپۆرت‬ ‫بــازرگان و ئالوودەبووان ئاشــكرابكەیت و ئامارەكانــداو تەنانەت بە پێی لێدوانی‬ ‫و بەندیــان بكەیت‪ ،‬لەبەرئەوە رێگەگرتن بەرپرســان و الیەنــە پەیوەندیــدارەكان‬ ‫لەباڵوبوونەوەی ئەم دیاردەیە بۆ هەرێمی بــەم بابەتــەوە‪ ،‬لــە زیندانەكانیشــدا‬ ‫تازەپێگەیشــتوو كــەم ئەزموونــی وەك بەكارهێنــەران بێبــەش نین لــە مادەی‬ ‫كوردســتان كارێكی یەكجــار زەحمەتە‪ ،‬هۆشبەرو بۆیان دەچێتە ناو زیندانەكان و‬ ‫ئەمــەش ئــەوە ناگەیەنێــت كەحكومەت تەنها لەساڵی پاردا زیاتر لە ‪ 50‬كەس بە‬ ‫و كۆمەڵگــەو میدیــاكان دەستەوســتان تۆمەتی بردنە ناوەوەی مادەی هۆشــبەر‬ ‫بوەســتن لەئاســت ئــەم مەســەلەیەدا‪ ،‬بۆ زیندانەكان دەســتگیركراون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫چونكــە ئەوەتا واڵتێكــی وەك ئێران كە ئەو راســتییەمان بۆ دەســەلمێنێت‪ ،‬كە‬ ‫كۆمارێكی ئیسالمیشەو ئەو مادانە تەواو لــە كوردســتاندا نەتوانــراوە رێگەیەكی‬ ‫پێچەوانەی بنەماكانی ئیســامە زۆرترین گونجــاو بدۆزرێتەوە‪ ،‬كە چارەســەرێكی‬ ‫رێژەی ماددەكان و ئالودەبووانی تێدایە‪ ،‬جــددی و گونجاوی پێ بێت بۆ بەرگرتن‬ ‫هەروەها واڵتێكی وەك ئەفغانســتان كە لەمادەهۆشبەرەكان‪.‬‬ ‫ئەمــە ســەرباری ئــەوەی كــە نابێت‬ ‫كێڵگــەی چاندنی ئــەو ماددانەی تێدایە‬ ‫لەســەردەمی حكومەتــی تاڵیبانیشــدا لەبیرمــان بچێت‪ ،‬ئەوەی كە لەئێســتادا‬ ‫نەتوانــراوە بــەر بەچاندنــی ئــەو ماددە برادەرانی ئاســایش و هۆبەو بەشــەكانی‬ ‫بەرەنگاربوونــەوەی مادەهۆشــبەرەكان‬ ‫دەیكــەن‪ ،‬كارێكــی بــاش و جێــی‬ ‫دەستخۆشــییەو خۆ ئەگــەر هەوڵەكانی‬ ‫ئــەوان نەبوایــە لــە گرتــن و ســزادانی‬ ‫بازرگانەكانــی ئــەم مادەیــە‪ ،‬ئــەوا بــە‬ ‫دڵنیاییــەوە ئێســتا هەڕەشــەكە زیاتــر‬ ‫دەبــوو‪ ،‬ئــەوەی كــە مەبەســتمە بیڵێم‬ ‫ئەوەیە لە تەنیشت ئەرك و ماندووبوونی‬ ‫هێزەكانی ئاسایشــدا ئێمە كەموكوڕیمان‬ ‫لــە هەماهەنگــی پایەكانی تــری رێگرتن‬ ‫و بەرەنــگاری لــە تەشەنەســەندنی ئەم‬ ‫مادەیــەدا هەیــەو پێویســتە لە ئێســتا‬ ‫بەدواوە كاری لەســەر بكەین‪ ،‬چونكە لە‬ ‫ئێستادا ئامارەكانی ماددە هۆشبەرەكان‬ ‫چ بازرگانــی بێــت یــان بەكارهێنەران و‬ ‫ئالودەبووان‪ ،‬بەتایبــەت لەم قەیرانانەی‬ ‫ئێســتادا روویــان لەهەڵكشــانێكی‬ ‫مەترســیدار كردووەو ئەوەی ئێستا هەیە‬ ‫بــۆ بەرەنگاربووەنــەوەی ناتوانێــت رای‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫بەرەنگاربوونــەوەی دەرمــان و‬ ‫ماددەهۆشــبەرەكان ئەركێكی ئاســان و‬ ‫بێ‌ سەرئێشە نییە‪ ،‬بەڵكو بە سەختترین‬ ‫ئەركی حكومەت دادەنرێت بچوك بێت یان‬ ‫گەورە تەنانەت نەتەوەیەكگرتوەكانیش‪،‬‬ ‫لــە جیهانــدا بــە هــەزاران دەزگای‬ ‫حكومەتــی و نێودەوڵەتــی دامــەزراون‬ ‫بەمەبەســتی بەرەنگاربوونــەوەی ئــەم‬ ‫هۆشــبەرانە بگیرێت‪ ،‬هەروەك لەوەاڵمی دیاردە مەترسیدارەو سااڵنە بودجەیەكی‬ ‫پرســیارێكی هەواڵنێــری (‪ )CNN‬زەبەالحی بۆ تەرخان دەكرێت‪..‬‬ ‫رەنگە كەســێك یان خەڵكانێك هەبن‬ ‫دا كــە پرســیارێك لەســەر چاندنــی‬ ‫ماددە هۆشــبەرەكان ئاراستەی وەزیری بڵێــن جا ئەگەر ئــەو دەوڵەتە گەورانەو‬ ‫نەتەوەیەكگرتووەكانیــش‬ ‫دەرەوەی ئەوكاتــی حكومەتەكــەی تەنانــەت‬ ‫تاڵیبــان دەكات و دەڵێــت ئێســتا باری نەتوانێــت بــەر بــەم دیاردەیــە بگرێت‪،‬‬ ‫ئابووری ئەفغان بەهۆی شــەڕی ناوخۆو ئێمەی هاوواڵتی ئاســایی چۆن دەتوانین‬ ‫ســزا نێودەوڵەتییەكانــەوە تێكچــووە‪ ،‬بەرەنــگاری ببێنەوەو چیمان پێدەكرێت‪،‬‬ ‫بۆیــە هەتــا بەدیلێــك بــۆ جوتیــاران یان هەبێت پێیوابێت ئەو كەســانەی كە‬ ‫نەدۆزینــەوە ناتوانیــن بــەر بــەو كارە ئالودەو خوگری ماددەهۆشبەرەكان دەبن‬ ‫نایاســاییە بگرین‪ ،‬ئەمەش ئەو راستییە كە كەسی شێواوو خراپ رەفتارن و كێشەی‬ ‫دەســەلمێنێت كــە پێویســتە بەدیــل و ئێمــە نییــە توش دەبن یــان نا‪ ،‬چونكە‬ ‫میكانیزمــی جۆراوجــۆر بدۆزرێتــەوەو ئێمە خۆمان دوورین لەم بابەتەو كێشەی‬ ‫كار بــۆ ئەوە بكرێــت لەنێــو بوارەكانی خەڵكــی تر بە كێشــەی خۆمان نازانین‪،‬‬ ‫ژیانــدا بــوار بۆ ئــەوە دەهێڵدرێتەوە كە لەكاتێكــدا دەبێت ئەو راســتییە بزانین‪،‬‬ ‫گەنج یــان تاكی ئــەم كۆمەڵگەیە خۆی كە كێشــەی بەكارهێنان و ئالودەبوون و‬ ‫بە بەكارهێنانی ماددە هۆشــبەرەكانەوە بازرگانیكردن‪ ،‬بەمشــێوەیەی ئێســتا كە‬ ‫خەریــك بكات‪ ،‬واتــە دەبێت ئەو فەراغە بــاس دەكرێــت و بوونی هەیــە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫كۆمەاڵیەتیــی و دەروونییــە پڕبكرێتەوە ئەركــی هەموو تاكێكی ئــەم هەرێمە كە‬ ‫كە تــاك بــەرەو ئالوودەبــوون بەماددە بەرەنــگاری ببێتەوەو بــە ئەركی خۆیی‬ ‫هۆشــبەرەكانەوە پەلكێــش دەكات‪ ،‬من بزانێــت‪ ،‬چونگــە ئــەم قۆناغــەی ژیانی‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫پێموایە لەئێســتا زووتر نییە دەبێت كار مــرۆڤ بەهــۆی كرانــەوەی بێســنووری‬ ‫بۆ نووســینی ئەم بابەتە ســوودم لەم‬ ‫بــۆ ئەوە بكرێــت‪ ،‬چونكە رەنگــە لەدوا ســنورەكان و ئامرازەكانــی پەیوەندی و سەرچاوانە وەرگرتووە‬ ‫رۆژێكــی نزیكدا لەبارەی ئــەو بارودۆخە ئاسانی گواستنەوەو گەیاندن‪ ،‬وایكردووە‬ ‫‪ -1‬ماددە هۆشبەرەكان و باڵوبوونەوەی‬ ‫نالەبارەی كــە تاكی كوردی تێیكەوتووە كــە هــەر دیاردەیــەك باش یــان خراپ لەئێران و رۆژهەاڵتی كوردستاندا‪ .‬مەهدی‬ ‫بەتایبەتــی چینی گەنج زۆر زیاتر لەمەی كاریگەری لەســەر هەموومان دادەنێـــت بەدری‪.‬‬ ‫ئێستا ئالوودەی ماددەی سەرخۆشكەرو و دەبێــت وریــای ئەمە بین‪ .‬هــەر بۆیە‬ ‫‪-2‬قاچاغــی نێونەتەوەیــی مــاددە‬ ‫هۆشــبەر دەبێــت‪ ،‬ئەوكاتــە شــیرازەی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشــبەرەكان هۆشــبەرەكان و یاســای نێونەتەوەیــی‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتــی كۆمەڵــی كــوردی بــەرەو دەبێتە ئەركی هەموومان‪.‬‬ ‫عەلی مورتەزەوی‪ .‬و‪ .‬مانی‪.‬‬ ‫رێگاكانــی بەرگرتن لــە بازرگانیكردن‬ ‫هەڵدێرو گۆشەیەكی نادیاری دەبات‪.‬‬ ‫‪ -3‬كۆمەڵناســی خوگرتــن بەمــاددە‬ ‫لەكوردســتان بــۆ بەرەنگاربوونەوەی و بەكارهێنانــی ماددەهۆشــبەرەكان‪ ،‬هۆشبەرەكان‪.‬‬

‫ئەگەر كێشەی مادەهۆشبەرەكان لە‬ ‫كەیسی ئاسایش و پۆلیسەوە نەبێتە‬ ‫كەیسێكی كۆمەاڵیەتی و دەروونی‪،‬‬ ‫ئەوا بێگومان ئەم دیاردەیە زیاتر‬ ‫گەشەدەكات و ژمارەی قوربانیەكانی و‬ ‫تێوەگالنی زیاتری ئەندامانی كۆمەڵ‬ ‫روو لە هەڵكشان دەكات‬

‫تاوانــی گــەورە دواجــار كوشــتی‪ ،‬ئەم‬ ‫نمونانــە بــۆ ئەوەیە‪ ،‬كە بڵێــم رێگەدان‬ ‫و رێگەخۆشــكردن بــۆ هەڵتۆقینــی‬ ‫بازرگانەكانــی مادەهۆشــبەرەكان ئەگەر‬ ‫لــە ســەرەتادا رێوشــوێنی لەبەرامبەردا‬ ‫نەگیرێتــە بــەر ئــەوا دەبێــت ئێمــەش‬ ‫چاوەڕێــی مەرگێكی هێواش و ئەنفالێكی‬ ‫سپی گەورە بین لەناو كۆمەڵگاكەماندا‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە ئێســتا لەكوردســتاندا‬ ‫لەڕێگــەی دامودەزگاكانــی ئاسایشــەوە‬ ‫كار بۆئەمــە كــراوەو هۆبەی تایبەت بەم‬ ‫مەسەلەیە دروســتبووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە وای‬ ‫نەكردووە كە بەكارهێنان و هاتنەناوەوەی‬ ‫ئــەم مادانــە كەمبكاتــەوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫لەبنەڕەتدا وەك پێشــتر باســم لێوەكرد‬ ‫بەندكردن و سوتاندن و لەناوبردنی مادە‬ ‫هۆشبەرەكان و كەسانی بازرگانیكەر نابنە‬ ‫رێگرو بەربەست و رێگەچارەی ریشەیی‪،‬‬ ‫چونكــە رەنگە پــاش ئازادبوون جارێكی‬ ‫دیكە بگەڕێنەوە سەر هەمان كار بەهۆی‬ ‫ئەو پارە چــەورو قەبەیەوە كە لەڕێگەی‬ ‫ئــەم بازرگانیكردنەوە دەســتیدەكەوێت‪،‬‬ ‫هەروەهــا بــەم كارە ناتوانرێــت كەســی‬ ‫ئالوودەبــوو واز لەبەكارهێنانــی ئــەم‬ ‫ماددەیە بهێنێت‪ ،‬دەبێت لەكوردســتاندا‬ ‫دەزگایەكــی تایبــەت نــەك هۆبەیــەك‬ ‫لەكوردســتاندا دابمەزرێــت و چەندیــن‬ ‫كەســی پســپۆڕ لەو بــوارەدا بەتایبەتی‬ ‫بواری دەروونی تێیدا كاربكەن و ئیشیان‬ ‫هێوركردنــەوەو پڕكردنەوەی ئەو فەراغە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دەروونییانە بێت كە گەنج‬

‫لەهەموواڵتەكانــدا هەمەجۆرو جیاوازن و‬ ‫جگە لە رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫بــۆ بەرگرتن لــەم دیاردە مەترســیدارە‪،‬‬ ‫هەر واڵتەو یاســاو رێوشــوێنی یاســایی‬ ‫تایبــەت بــە خــۆی هەیــە‪ ،‬ئەگــەر لــە‬ ‫ئێستادا راپرسی بكرێت لەنێو خەڵكیداو‬ ‫پرســیاری ئــەوە بكرێــت كــە ئاخــۆ چ‬ ‫رێگایــەك بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی رێگە لە‬ ‫بازرگانــی و تەنانەت بەكارهێنانی ماددە‬ ‫هۆشبەرەكان بگیرێت‪ ،‬بێگومان زۆرینەی‬ ‫خەڵكی توندترین ســزا پێشنیار دەكەن‬ ‫دژی بازرگانانــی مــادە هۆشــبەرەكان و‬ ‫تەنانەت هەندێك دژی بەكارهێنەرانیشی‪،‬‬ ‫هــەروەك ئــەوەی لە ئێســتادا لە عیراق‬ ‫و كوردســتان و هەندێــك واڵتــی تر كە‬ ‫جیاوازی لەسزای بازرگان و بەكارهێنەردا‬ ‫نەكراوەو وەك یەك و بەیەك چاو تەماشا‬ ‫دەكرێن و هەردووكیان زیندانی دەكرێن‪..‬‬ ‫زۆربــەی زۆری خەڵكــی نــەك لــە‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەڵكــو لــە واڵتێكــی وەك‬ ‫بریتانیــا لەو بــاوەڕەدان كــە حكومەت‬ ‫لــە رێگای توندوتیژی و ســزای توندەوە‬ ‫دەتوانێــت هەموو شــتێك قەدەغە بكات‬ ‫و دنیا بكات بە شــامی شــەریف‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەراســتیدا توێژینــەوە زانســتییەكان و‬ ‫راپرســییەكان و بەراوردكردنــی هەندێك‬ ‫لە یاسای واڵتانەوە لە سەرپەڕاندنەوە تا‬ ‫زیندانیكردن و جەریمەكردنیان‪ ،‬ئەوەیان‬ ‫ســەلماندووە كــە رێــگای توندوتیــژی‬ ‫بەتەنهــا بــەو رادەیە ســەركەوتوو نییە‬ ‫كــە هاوواڵتیان چاوەڕوانی لێدەكەن‪ ،‬خۆ‬ ‫ئەگــەر وابوایە دەبوو لــە واڵتێكی وەك‬ ‫ســعودییە نــە كــەس دزی بكردایەو نە‬ ‫كەسیش مادەی هۆشبەری بەكاربهێنایە‪،‬‬ ‫چونكە لەســەر هەردوو كارەكە دەســتی‬ ‫دەبــڕن و ملــی دەپەڕێنــن‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫ئەوەمــان پێدەڵێــت بــۆ ئــەوەی رادەی‬ ‫ســەركەوتوویی یاســاكان و رێگرییەكان‬ ‫بتوانــن جێــی خۆیــان بگــرن‪ ،‬دەبێـــت‬ ‫هەڵســەنگاندن و بــەراوردكاری بكرێــت‬ ‫و پشــت بە ئەزموونەكان ببەســترێت لە‬ ‫هەر یاسایەكدا كە بەرامبەر هەر تاوان و‬ ‫كاروكردارێكدا پەیڕەو دەكرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئێمەش لە كوردستان لەبەر ئەوەی‬ ‫ئــەم بابەتــە بۆتــە بابەتێكــی جددی و‬ ‫مەترســیدارو هەڕەشــە لەســەر كــۆی‬ ‫كۆمەڵگــەو تا ئێســتاش نەمانتوانیوە لە‬ ‫رێگەی یاســاكان و راوەدونانی بازرگانان‬ ‫و تاوانباركردنــی بەكارهێنــەران و‬ ‫زیندانیكردنیانەوە‪ ،‬رێگە لە باڵوبوونەوەی‬ ‫زیاتــری بگریــن‪ ،‬پێویســتە بــۆ ئێســتا‬ ‫لەرێگــەی توێژینــەوەو لێكۆڵینــەوەی‬ ‫وردو زانســتییەوە‪ ،‬لەبــەر رۆشــنایی‬ ‫بارودۆخی قۆناغە جیاوازەكان و كلتوورو‬ ‫هەڵكەوتــەی جوگرافــی‪ ،‬كە مەبەســتم‬ ‫هەڵكەوتــەی كوردســتانە وەك شــوێنی‬ ‫ترانزێتــی ماددەهۆشــبەرەكان و زۆری‬ ‫كێشــەو قەیرانەكان‪ ،‬بتوانین رێگەیەكی‬ ‫گونجــاو بدۆزرێتــەوە‪ ،‬كــە لەرێگەیــەوە‬ ‫هەم بازرگانان و هەمیش بەكارهێنەرانی‬ ‫ماددەهۆشبەرەكان كەم بكەینەوە‪.‬‬ ‫بــۆ ئەمەش ئێمە پێویســتمان بەوەیە‬ ‫بەرنامەیەكمان هەبێت و سەركەوتوو بێت‬ ‫دەبێت خەڵكی ئــەوە بڵێن كە ئێمە ئەو‬ ‫ماددانــە بەكارناهێنیــن و بازرگانی پێوە‬ ‫ناكەیــن‪ ،‬چونكە خراپ و مەترســیدارە‪،‬‬ ‫چونكــە لە كۆمەڵگەو خێزان و هاوڕێیانم‬ ‫دادەبڕێــم و تەریــك دەكەوم‪ ،‬نەك تەنها‬ ‫لەبەر ئەوە بێت كە یاساغ و حەرامكراوەو‬ ‫سزا دەدرێت لەسەری‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )618‬دوشةممة ‪2017/7/24‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫د‪.‬دلۆڤان‬ ‫محەمەد‪ ،‬پسپۆڕی‬ ‫نەخۆشییەكانی‬ ‫ژنان‌و منداڵ بون‪:‬‬ ‫منداڵی بلوری (‪)%40‬‬ ‫ئەگەری سەركەوتنی‬ ‫هەیە‬

‫نەزۆكی لەزیادبوندایە‬

‫بۆچی زیاتر ژنان توشی نەزۆكی دەبن؟‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬

‫نەزۆكــی‪ ،‬بــە یەكێــك لەو نەخۆشــییە‬ ‫كاریگەرانە دادەنرێت‪ ،‬كە زۆرجار شیرازەی‬ ‫خێــزان بەهۆیــەوە تێكدە چێت‪ ،‬كێشــەی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی لێــوە دروســتدەبێت‪ ،‬بە پێی‬ ‫وتەی پسپۆڕانی تەندروستی ئەم نەخۆشییە‬ ‫لەئێســتادا بەرەو زیادبــون دەڕوات‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەیشدا هێشتا بە دیاریكراوی هۆكارەكانی‬ ‫دەستیشان نەكراون‪ ،‬نەزۆكی جۆری زۆرەو‬ ‫چارەسەرەكانیشــی جیــاوازن‪ ،‬یەكێــك لە‬ ‫چارەســەرەكان كە رەنگە دوایین چارەسەر‬ ‫بێــت‪ ،‬بــۆ نەخۆشــییەكە‪ ،‬نەشــتەرگەریی‬ ‫منداڵــی بلورییــە‪ ،‬كــە بــە پێــی وتــەی‬ ‫د‪.‬دلۆڤــان محەمــەد‪ ،‬رێژەی ســەركەوتنی‬ ‫ئــەم چارەســەرە ‪%40‬ە ‪ ،‬هــاوكات ناوبراو‬ ‫پێشــیوایە ئەو ئامێــرو چارەســەرانەی لە‬ ‫سەنتەرەكانی كوردستاندا بۆ منداڵی بلوری‬ ‫بــە كاردەهێنرێــن‪ ،‬هیچی لەســەنتەرەكانی‬ ‫واڵتانــی دەرەوە كەمتــر نییــە‪ ،‬هــەروەك‬ ‫ناوبراو ئاشــكرایدەكات‪ ،‬رێژەی توشبون بە‬ ‫نەزۆكی لە ژناندا زیاترە وەك لە پیاواندا‪.‬‬

‫نەزۆكی چی یە؟‬

‫دكتــۆرە دلۆڤــان محەمــەد‪ ،‬پســپۆڕی‬ ‫نەخۆشــییەكانی ژنان‌و منداڵبون‌و نەزۆكی‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬بە شــێوەیەكی گشتی‬ ‫نەزۆكــی بریتییە لەوەی كــە ژن‌و پیاوەكە‬ ‫هیــچ رێگەیەكــی مەنــع بــەكار نەهێنــن‌و‬ ‫ژیانــی ژن‌و مێردایەتــی بەڕێكوپێكی بەڕێ‬ ‫بكــەن‪ ،‬منداڵیــان نەبێــت‪ ،‬دوو جۆریــش‬ ‫نەزۆكی هەیە‪ ،‬نەزۆكی سەرەتایی‌و نەزۆكی‬ ‫دووەمــی‪ ،‬نەزۆكــی ســەرەتایی ئەوەیە كە‬ ‫كــچ شــوو دەكات‪ ،‬منداڵی نابێــت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەسەرەتای شــوكردنەوە تاســاڵێك منداڵ‬ ‫نەبــو ئاســاییە‪ ،‬بەاڵم كە لە ســاڵ تێپەڕی‬ ‫پێیدەوترێــت نەزۆكــی‪ ،‬نەزۆكــی دووەمــی‬ ‫ئەوەیــە كــە منداڵێكی بوە‌و ئیتــر منداڵی‬ ‫نابێتــەوە‪ ،‬هەروەهــا ئــەوەی كــە مەنعــی‬ ‫شكاند‌و بو بە شەش مانگ منداڵی نەبێتەوە‬ ‫هەر پێدەوترێت نەزۆك‪.‬‬

‫هۆكارەكانی نەزۆكی‬

‫ئــەو پزیشــكە‪ ،‬بــاس لەوەیشــدەكات‪،‬‬ ‫هــۆكاری نەزانراو هەیە كە ژن‌و پیاوەكەیش‬ ‫هیــچ كێشــەیەكیان نییە‌و منــداڵ رونادات‪،‬‬ ‫زۆرتریــن هــۆكار لەژناندایــە‪ ،‬لەوانەیش لە‬ ‫هێلكەدانیدایــە‪ ،‬كــە هەندێــك هێلكەدانــی‬ ‫زەعیفــە‪ ،‬یاخــود هێلكەدانــی كیــس‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬هەروەها هێلكەدانەكەی زۆر‬ ‫زەعیفە پێشوەخت دەچێتە كاتی لێچونەوە‪،‬‬ ‫یــان هۆكارەكــەی لەبۆرییەكانیدایــە‪ ،‬كــە‬ ‫بۆرییەكــی گیــراوە یــان بورییەكــی خوار‌و‬ ‫خێچە یــان ئیلتیهاباتی هەیە‪ ،‬یا بۆرییەكی‬ ‫دادەخرێــت بەبونــی گرێیــەك‌و كیســێك‪،‬‬ ‫هۆكارەكانی لەڕەحمدا ئەوەیە ئەگەری هەیە‬ ‫رەحمی بچوك بێت‪ ،‬یاڕەحمی دیواری هەبێت‬ ‫یا ئیلتیهابی هەبێت‪ ،‬ئەگەر گرێیەك هەبێت‬ ‫لەناو رەحمیدا رێگرە لەدروستبونی منداڵ‪،‬‬ ‫یــان لەدەمی رەحمدا گرێكــە جاری واهەیە‬ ‫ئیلتیهــاب دەكات‪ ،‬یــان مادەیــەك دەڕژێت‬ ‫كــە تــۆو دەكوژێــت ئەمانــە هۆكارگەلێكن‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی لەشــوێنی زاوزێدا‪،‬‬ ‫هۆكاری هۆڕمونــی پەیوەندی بەهۆڕمۆناتی‬ ‫لەشــەوە هەیە‪ ،‬بریتیە لەبــەرزی هۆڕمۆنی‬ ‫شیر لەگەڵ تێكچونی هۆڕمۆنەكانی غودە‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشــی «هۆكارەكان لەپیاواندا‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی تــۆوی الوازە‪ ،‬یــان‬ ‫دەوالی هەیە یان گیرانی بۆریەكانی قەناتی‬ ‫جۆگەی میزی هەیە‪ ،‬یان هۆرمۆناتی بەرزە‪،‬‬ ‫هەروەها هۆڕمونی شــیر‌و هۆڕمۆنی غودە‌و «بەشێوەیەكی گشــتی رێژەی توشبون بە‬ ‫هۆڕمۆنی ســەر گورچیلە‪ ،‬یان بونی شەكرە نەزۆكــی لە ژناندا زۆرترە‪ ،‬وەك لەپیاواندا‪،‬‬ ‫لــە هەردووالدا دەبێتە هۆی نەزۆكی‪ %6-5 ،‬چونكە ژن مرۆڤێكی هەستیارە‌و هۆڕمۆناتی‬ ‫یش بۆ ماوەییە»‪.‬‬ ‫لەشــی زۆرە‪ ،‬لــە بــەر ئــەوەی مرۆڤێكــی‬ ‫د‪.‬دلۆڤــان محەمــەد‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬بەهەســت‌و ســۆزە ئەگــەری تێكچونــی‬ ‫ئەوانــەی قەڵــەون یــا گــوپ‌و دەروبــەری هۆڕمۆنــی هەیە‪ ،‬ناوگیانــی ئافرەت بەپێی‬ ‫چەناگەیــان ریشــی هەیــە‪ ،‬قژیــان گەورەیی ئەو جیهازە تەناسولیانە كە هەیە‬ ‫هەڵدەوەرێــت‪ ،‬وەك نیشــانەیەكی نەزۆكی زیاتــر ئەگەری بــۆ توشــبون بەئیلتیهابات‬ ‫وایە‪ ،‬بەاڵم بەشــێوەیەكی گشــتی ناتوانین هەیە‪ ،‬لەبەرئەوەی ژن وەرگرە بۆدروستبونی‬ ‫هەركەسێك ببینین بەو شێوەیە بێت‪ ،‬بڵێن منداڵ»‪.‬‬ ‫نیشانەی نەزۆكیە‪.‬‬ ‫رێژەی توشبون لە زیادبوندایە‬ ‫ژنان زیاتر توشی نەزۆكی دەبن‬ ‫جەختــی لەوەیشــكردەوە‪ ،‬لەهەمــوو‬ ‫ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە دەڵێــت‬ ‫جیهــان رێــژەی توشــبون بــە نەزۆكــی‬

‫باشرتین تەمەن‬ ‫بۆدانانی منداڵی‬ ‫بلوری لەدوای سی‬ ‫ساڵییەوەیە‬ ‫نەشتەرگەریی‬ ‫دانانی منداڵی‬ ‫بلوری لەهەرێمی‬ ‫كوردستان لە‬ ‫ئاستی پێویستدایە‬

‫لەبەرزبونەوەدایە‪ ،‬تائیستایش هۆكارەكەی‬ ‫نەزانــراوە‪ ،‬بەاڵم دەیگەڕێنــەوە بۆ جۆری‬ ‫خواردنەكان‪ ،‬وەكــو خواردنی لەقوتوكراو‬ ‫یــا بــۆ تێكچونــی هۆڕمۆنــات‌و ژینگــە‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئەویشــدا توێژینــەوە دەكرێــت‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێستا نەچۆتە كتێبەوە كە دەڵین‬ ‫مۆبایل‌و بورجی مۆبایل‌و دوكەڵی سەیارە‌و‬ ‫كۆمپیتــەر كاریگەریی لەســەر زیاد بونی‬ ‫نەخۆشی نەزۆكی هەیە‪.‬‬

‫نەزۆكی‌و وەرزش‬

‫د‪.‬دلۆڤــان محەمــەد‪ ،‬جەختدەكاتەوە‪،‬‬ ‫قەڵەوی دەبێتــە هۆی تێكچونی هۆڕمۆن‪،‬‬ ‫ئــەم تێكچونەیش دەبێتە هــۆی نەزۆکی‪،‬‬ ‫كــە هۆڕمۆنــی ئافــرەت تێكدەچێــت‬ ‫ئافرەتەكــە دەبــات بەرەو قەڵــەوی‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیــە وەرزشــكردن لــەم حاڵەتــدا زۆر‬ ‫باشــە‪ ،‬چونكە هەمــوو ئەندامەكانی لەش‬ ‫ئیشــدەكات‌و هۆڕمۆنــات رێكدەبێتــەوە‪،‬‬ ‫وەرزشــكردن گۆڕانــكاری لەهۆڕمۆناتــدا‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫دواكەوتنی سوڕی مانگانە وەك‬ ‫هۆكارێك بۆ نەزۆكی‬

‫ئەو پزیشكە پسپۆڕە‪ ،‬رونیشیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی ‪ %50‬بۆ‪%60‬ی ئەو‬ ‫كچانەی كە ســوڕی مانگانەیان لەكچێنیدا‬ ‫رێــك نییە‪ ،‬لــە دوا رۆژدا موعــەرەزن بۆ‬ ‫نەزۆكــی بەزەحمــەت منداڵیــان دەبێــت‪،‬‬ ‫لەســەرەتاوە كچێــك ســوڕی مانگانــەی‬ ‫رێــك نەبێــت‪ ،‬رێنمایــی دەكرێــت بەوەی‬ ‫نابێــت كێشــی زیــاد لەپێویســتی خۆی‬ ‫زیاد بێت هەندێ خــواردن هەیە نەیخوات‬ ‫هەندێ ئیش نــەكات‪ ،‬یا هەندێك ماددەی‬ ‫كیمایــی بەكارنەهێنێــت‪ ،‬رێككردنــەوەی‬ ‫هۆرمۆناتی لەشی بەئاسانترین حەپ‪ ،‬ئەو‬ ‫كات بــۆ دوای زەواج ئەگــەر كێشــەیەكی‬ ‫هەبێت ئاســانتر حــەل ئەكرێت‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫دواكەوتن‌و پاش‌و پێشــی ســوڕی مانگانە‬ ‫كاریگــەری دروســتدەكات‪ ،‬هەتا ســوڕی‬

‫مانگانە رێك بێت توانای پیتاندنی هێلكەو دانانــی منداڵــی بلــوری چەنــدە‪ ،‬بــۆ ئە‌و‬ ‫توانای سكپڕبون باشتر دەبێت‪.‬‬ ‫كەســە بە شــێوەیەكی گشــتی لەباشترین‬ ‫ســەنتەر رێژەی ســەركەوتن لە‪ %40‬بەپێی‬ ‫پشــكنیەكان دەتوانن دیاری بكەن‪ ،‬رێژەی‬ ‫چارەسەرەكان‬ ‫د‪ .‬دلۆڤان محمەد‪ ،‬ئەوەشی رونكردەوە‪ ،‬ســەركەوتن چەنــدە بــۆ دانانــی منداڵــی‬ ‫بەپێی جۆری نەخۆشــیەكە چارەسەرەكان بلــوری‪ ،‬مــەرج نیــە ئەگەر بوتــرێ لە‪%40‬‬ ‫دەگۆڕێــت‪ ،‬هەیانــە حەپــی گەورەكرنــی رێــژەی ســەركەوتنی بلوریەكە بــە یەكەم‬ ‫هێلەكــەی بــۆ بەكاردێت‪ ،‬ئەگــەر هێلكەی جار بیگرێت‪ ،‬ئەوەی لەســەر پزیشــكەكان‬ ‫زەعیف بێــت‪ ،‬یان دەرمانــی ئیلتیهابی بۆ پێویســتە پیتاندنەكــە دەكەین‌و دەخینەوە‬ ‫بــە كاردێت‪ ،‬یان بــەدەرزی هێلكەی گەورە رەحمــەوە‪ ،‬ئایا دەیگرێت یــان نا ئەوەیان‬ ‫دەكەن‪ ،‬یان بە نەشــتەرگەریی ئەگەر گرێ الی خــوای گەورەیــە‪ ،‬كــەس هەیــە دوای‬ ‫یــان كیســێكی هەبێــت بــۆی ال دەبرێت‪ ،‬پشكنیەنەكان بۆمان دەركەوتوە كەبلوریش‬ ‫ئەگەر دیواری هەبێت الببرێت‌و ئیلتیهاباتی بەكەڵكی نایەت‪.‬‬ ‫وتیشــی « هەموو تەمەنێــك دەتوانێت‬ ‫هەبێــت بەحەپ نــەڕوات كەویی بۆ بكرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەمانەش نەبو پاشان منداڵی بلوری بلوری دابنێت‪ ،‬بەاڵم لەدوای تەمەنی ‪ 30‬بۆ‬ ‫دەكرێتـــ‪ ،‬لەپیاوانیــش بەهەمان شــێوەی ‪ 35‬ســاڵیەوە بكرێت باشترە‪ ،‬بەاڵم لەوانیە‬ ‫ژنان‌و یان بەنەشــتەرگەری دەوالی‪ ،‬ئەگەر هەنــدێ هــۆكار هەبێت وا پێویســت بكات‬ ‫پیــاوو ژنەكە وەك یەك كێشــەیان هەبێت لەتەمەنێكی كەمدابكرێت»‪.‬‬ ‫باشترە بە یەكەوە چارەسەر وەربگرن‪.‬‬

‫منداڵی بلوری چی یە‬

‫پزیشكە كە دەڵێت «دانانی منداڵی بلوری‬ ‫دەبێت ســەرەتا هــۆكاری نەبونی منداڵەكە‬ ‫بزانین‪ ،‬بەپێی جۆری نەخۆشــەیەكە جۆری‬ ‫بلوریەكەی بۆ دیاری دەكرێت‪ ،‬كە بەكەڵكی‬ ‫دێــت‪ ،‬جۆری بلوری ئاســایی كــە دەرمان‬ ‫دەدرێــت بە ژنەكــە تاهێلكەكەی دروســت‬ ‫ببێت‪ ،‬پاشــان هێلكەكەی بە نەشتەرگەریی‬ ‫لێوەردەگیرێــت ئەیپتێنیــن‪ ،‬بەاڵم جۆرێكی‬ ‫تری دەبێــت تۆوێك هەڵگرین‌و بیكەینە ناو‬ ‫هێلكەكــەوە‪ ،‬جۆرێكی تر هەیــە ناتوانرێت‬ ‫تۆوەكە بخرێتە رەحمەوە تۆوەكە دەخەینە‬ ‫بۆرییەوە»‪.‬‬

‫كێن ئەوانەی دەتوانن منداڵی بلوری‬ ‫دابنێن‬

‫د‪ .‬دلۆڤان‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬ئەوانەی منداڵی‬ ‫بلوری دادەنێن دەبێت لە دوەم رۆژی سوڕی‬ ‫مانگانەیدا چەند پشــكنینێك هەیە بیكات‪،‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی بزانیــن رێــژەی ســەركەوتنی‬

‫زیانەكانی بلوری ئەگەر لەكاتی خۆیدا‬ ‫نەكرێت‬

‫ئەو پزیشــكە دەیشــڵێت «ئەو ژنەی كە‬ ‫هۆڕمۆنات وەربگرێــت‪ ،‬بەنجی عام بكرێت‌و‬ ‫هێلكــەی لێوەربگرێت‪ ،‬جگە لەوەی تێچوی‬ ‫زۆر دەوێت‪ ،‬دەبێت ئەو ژنە بۆ ماوەی چوار‬ ‫مانــگ ئاگای لەخۆی بێت‌و دەرمان‌و ئەمانە‬ ‫هەموی زیانە‌و بەكاری نەهێنێت‪ ،‬هەتاوەكو‬ ‫‪ %100‬پێویســت نــەكات بلــوری نەكرێــت‬ ‫باشــترە‪ ،‬منداڵــی بلــوری بــۆ گەڕانەوەی‬ ‫هیوایــە بــۆ ئــەو ژن‌و پیاوانــەی منداڵیان‬ ‫نابێت‪ ،‬راستە رێژەی سەركەوتنی زۆر نیە‪،‬‬ ‫بەاڵم ‪ %40‬كەم نیە لە‪ 100‬كەســی بێ هیوا‬ ‫‪ 40‬كەس ببێـتە خاوەنی منداڵ زۆر باشە»‪.‬‬ ‫باســی لەوەیشــكرد‪ ،‬لەكوردســتان‬ ‫چارەســەر لەئاســتی پێویســتەدایە‌و زۆر‬ ‫باشە‪ ،‬رێژەی سەركەوتن باشە‌و سێ سەنتەر‬ ‫هەیــە‪ %95 ،‬ئەو ئامێرانەی لەدەرەوە هەیە‬ ‫لەســەنتەرەكان هەیە‪ ،‬بەشــێوەكی گشتی‬ ‫لــەم ‪ 10‬ســاڵەی كۆتایــدا دانانــی منداڵی‬ ‫بلوری زیادی كردوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (618) 24-07-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫گروپی سینەمایی گونەی‬ ‫تەمەنێكی كەم‌و بەرهەمێكی زۆر‬

‫لە كاروانی دەوڵەمەندكردنی‬ ‫كتێبخانەی كوردیدا بەردەوامە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لەگــەڵ بەردەوامبونــی ئــەو كتێبــە‬ ‫چاپكراوانەی كە پەیتا پەیتا بەشــێواز‬ ‫و جۆری نایابتر و جیاوازەوە دەگەنەوە‬ ‫ناوەندەی غەزەلنوس‪ ،‬ئەمجارەیشــیان‬ ‫ێ‌و ناوازە‬ ‫ژمارەیــەك چاپكــراوی نــو ‌‬ ‫گەیشــتنەوە ناوەنــد و ئاهێكــی تــری‬ ‫خۆشــبەختی بــە كتێبخانــەی كوردی‬ ‫بەخشی‪.‬‬ ‫ســەرباری ئــەم كتێبــە چاپكــراوە‬ ‫نوێیانــە‪ ،‬ژمارەیەكــی تر بــەم نزیكانە‬ ‫چاپدەكرێــن ‌و دەگەنــەوە ناوەنــدی‬ ‫غەزەلنوس‪ ،‬سەرجەم چاپكراوەكانیش‬ ‫ێ‌و‬ ‫لە ئێران‌و بە جوانترین دیزاینی نو ‌‬ ‫شایستەوە چاپكراون‪.‬‬ ‫ئــەو كتێبــە چاپكــراوە نوێیانــەی‬ ‫ئەمجارەی گەیەندراونەتەوە غەزەلنوس‪:‬‬

‫لــەدو توێــی (‪ )351‬الپــەڕەی‬ ‫كتێبــی‬ ‫گــەورەدا‪،‬‬ ‫قــەوارە‬ ‫(گوڵەوەچنیی) كە چەپكە وتارێكی‬ ‫گۆشەی (گوڵەوەچنیی) و پاشكۆی‬ ‫گوڵەوەچنیــە و ســااڵنی ‪-1988‬‬ ‫‪ 1990‬لــە رۆژنامەی (هــاوكاری) دا‬ ‫باڵوكراونەتەوە و مامۆستا (مستەفا‬ ‫ســاڵح كەریــم) نوســیویەتی ‌و‬ ‫پڕۆفیسۆر دكتۆر عیززەدین مستەفا‬ ‫رەسوڵ پێشەكی بۆ نوسیوە‪ ،‬چاپ‌و‬ ‫باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫لە بەشێكی پێشەكییەكەی دكتۆر‬ ‫عیززەدینــدا ســەبارەت بــەم كتێبە‬ ‫دەڵێ‌‪:‬‬ ‫كاك مســتەفا بــە بیرتیژیــی‬ ‫بەناوبانگــە‪ .‬بەندە جــاران بیرم تیژ‬ ‫بو‪ ،‬ئێســتا كــە جاروبــار ناوێكم لە‬ ‫بیردەچێتەوە لەو ئەپرســم‪ ،‬یەكسەر‬ ‫ێ دەڵێ‌‪ ،‬لەبەرئەوە ئەگەر‬ ‫ئەو ناوەم پ ‌‬ ‫ســەیری ئــەم (گوڵەوەچنیی) یەی‬ ‫بكەیت‪ ،‬هێندەی ئینســكلوپیدیایەك‬ ‫ناوی تێدایە‪.‬‬

‫ئەیاد جەبار‪،‬‬ ‫ساڵی ‪2017‬‬ ‫دەكاتە ساڵی‬ ‫چنینەوەی خەاڵت‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەنــدی ســینەماكاری‬ ‫كــورد (ئەیــاد جەبــار)‪،‬‬ ‫هونەرمەندێكی ســەركەوتوە و لە‬ ‫زۆربــەی فێســتیڤاڵە جیهانــی ‌و‬ ‫ناوخۆییەكاندا خەاڵتی وەرگرتوە‪،‬‬ ‫تەنیــا لەمســاڵدا چەندین خەاڵتی‬ ‫بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە بەدەستهێنانی ئەو‬ ‫خەاڵتانە ئەیاد جەبار بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ :‬لەمساڵدا بەشداریم لە‬ ‫چەند فێستیڤاڵێكدا كردوە لەوانە‪:‬‬ ‫فێســتیڤاڵی (كام)ی ســینەمای‬ ‫نێودەوڵەتیی لە میســر و خەاڵتی‬ ‫باشترین دەرهێنەرم بەدەستهێنا‪،‬‬ ‫(ئۆســكار‬ ‫لەفێســتیڤاڵی‬ ‫ئیجبــت) دا خەاڵتــی باشــترین‬ ‫فیلمم بەدەستهێنا‪ ،‬لە فێستیڤاڵی‬ ‫(دارلبەیزا) لــە مەغریب‪ ،‬خەاڵتی‬

‫‪REKLAM‬‬

‫(كەشــتی تاریك)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬شێركۆ‬‫فەتــاح‪ ،‬وەرگێڕانــی لــە ئەڵمانییــەوە‬ ‫پێشەوا فەتاح‪.‬‬ ‫‪(-‬قیژە)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬فەرهاد چۆمانی‪.‬‬

‫(رێگەكانی ژەهــر)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬كاروان‬‫عومەر كاكە سور‪.‬‬ ‫(مەســخ)‪ ،‬نۆڤلێــت‪ ،‬كافــكا‪،‬‬‫وەرگێڕانــی لــە ئەڵمانییــەوە پێشــەوا‬ ‫فەتاح‪.‬‬ ‫(ســلولی ‪ ،)18‬رۆمــان‪ ،‬عەلــی‬‫ئەشرەف دەروێشیان‪ ،‬وەرگێڕانی عەزیز‬ ‫گەردی‪.‬‬ ‫(رێگەیەكــی زێڕین بەرەو زانســتی‬‫پەرەســەندن)‪ ،‬زانســتی‪ ،‬فرانك رۆدز‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی لــە ئینگلیزییەوە حوســێن‬ ‫حوسێنی‌و د‪ .‬كانی مستەفا‪.‬‬ ‫(فیزیای كوانتەم) زانستی‪ ،‬ئالسنەر‬‫رای‪ ،‬وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە حوسێن‬ ‫حوسێنی‪.‬‬ ‫(دەزانــم باڵنــدەی نــاو قەفەزەكە‬‫بۆچــی گۆرانی دەچڕێــت)‪ ،‬بیرەوەری‪،‬‬ ‫مایا ئەنجیلۆ‪ ،‬وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە‬ ‫یاسین محەمەد‪.‬‬ ‫(ژیــان چییــە)‪ ،‬زانســتی‪ ،‬ئێراوین‬‫شرودینگێر‪ ،‬وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‬ ‫حوسێن حوسێنی‌و هێمن حوسێنی‪.‬‬

‫كتێبی گوڵەوەچنیی‪،‬‬ ‫باڵوكرایەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫(گروپــی ســینەمایی گونــەی)‪ ،‬كۆمەڵــ ‌‬ ‫ێ‬ ‫هونەرمەنــدی ســینەماكاری گەنجــی ســەربەخۆی‬ ‫گەرمیان لە ساڵی ‪ 2016‬دایانمەزراندوە‪ ،‬لەسەرەتای‬ ‫ئەمساڵیشــدا وەك گروپ بونەتە خاوەن ئۆفیســی‬ ‫تایبــەت بــە خۆیــان‌و ناوەنــدی كارەكانیشــیان‬ ‫لەشارۆچكەی كفرییە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەكارو چاالكیی‌و هەوڵ‌و ماندوبونی‬ ‫ئــەم گروپــە ســینەماییە نوێیە‪( ،‬مــەروا فارس)‪،‬‬ ‫ئەكتــەرو ئەندامی گروپــی ســینەماكارانی گونەی‬ ‫بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬گەرچــی گروپەكەمان‬ ‫تەمەنــی كەمە و لــە هەوڵی زیاترداین‪ ،‬بەاڵم چەند‬ ‫كارێكی هونەری سەركەوتومان بەئەنجام گەیاندوەو‬ ‫خاوەنی ســێ‌ كورتە فیلمین بەناوەكانی (هەڵهاتو)‬ ‫كە لەدەرهێنانــی هونەرمەند عیماد جەاللەو فیلمی‬ ‫(ژیان لێرەوە) كە ئەویش لەدەرهێنانی هونەرمەند‬ ‫(دالوەر نوری)یە‪.‬‬ ‫فیلمــی (باشــترین خــەاڵت) كــە لەدەرهێنانــی‬ ‫واحیــدی كفرییە‪ ،‬ئەم فیلمــە باس لەدەرهێنەرێكی‬ ‫كــورد دەكات كە لە بەغــدا دەبێتە خاوەن براوەی‬ ‫یەكــەم‪ ،‬دواتــر لــە رێگــەی گەڕانەوەیــدا توشــی‬ ‫چەتەكانی دعش دەبێ‌‌و هەرچی لە ئۆتۆمبێلەكەدایە‬ ‫شــەهید دەبن تەنیا منداڵێك دەمێنێتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫دواتر دەبێتــە درێژەپێدەری رێگای ئەو دەرهێنەرە‬ ‫شەهیدە‪.‬‬ ‫جگە لــەم كارانە لــە فیلمێكــی دێكیۆمێنتاریدا‬ ‫بەشــدارن كە لە ئێســتادا تەواو بوە و تەنیا كاری‬ ‫مۆنتاژی ماوە‪ ،‬لە كلیپێكیشــدا بەشداریمان كردوە‬ ‫و ســەركەوتوبوین‪ .‬زۆربــەی یارمەتیدانیشــمان‬ ‫بەسپۆنسەری رێكخراوێكی هاوكاری ئەڵمانی بوە‪.‬‬

‫باشــترین فیلمــم بە دەســتهێنا‪،‬‬ ‫هەمــو ئــەم خەاڵتانــەم تایبەتــن‬ ‫بەفیلمی دێكیۆمێنتاری (رەگەكان‬ ‫نامرن)‪.‬‬ ‫دەربارەی كاری نوێی لەمساڵدا‬ ‫وتی‪ :‬فیلمی (یاسر) كە بەرهەمی‬ ‫خۆمــە‪ ،‬كارێكــی نوێمــە و بــاس‬ ‫لــە بەســەرهاتی رۆژنامەنوســێك‬ ‫دەكات كە خەڵكی شــاری موسڵە‬ ‫و لەالیەن داعشەوە دەست بەسەر‬ ‫دەكــرێ‌ تــا رزگاركردنی موســڵ‪،‬‬ ‫لەســەر ئەم فیلمەش لەنمایشێكی‬ ‫تایبەتیدا خەاڵتی ماڵی رۆشنبیری‬ ‫عیراقیــم وەرگرت‪ ،‬لە ئێستاشــدا‬ ‫ئەم فیلمەم بۆ چەند فێستیڤاڵێك‬ ‫ناردوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە كاری داهاتویشی‬ ‫وتــی‪ :‬فیلمێكــە بەنــاوی (ورا‌و‬ ‫الكوالیــس)‪ ،‬بــاس لــە ژیانــی‬ ‫دەرهێنەرانــی ســینەما دەكات‪،‬‬ ‫تەواو نەبوە و لەوێنەگرتنداین‪.‬‬ ‫فیلمــی (قوربانیی نیشــتمان)‪،‬‬ ‫باس لەســەربازێكی كورد بەناوی‬ ‫(ســەمیر مــوراد) دەكات‪ ،‬كە لە‬ ‫الیەن داعشــەو‪ ،‬بەدیــل دەگیرێ‌‌و‬ ‫دواتر لە سێدارە دەدرێ‌‪.‬‬ ‫پڕۆژەیەكــی تایبەتیشــم هەیە‪،‬‬ ‫كە فێســتیڤاڵێكی ســینەماییە بە‬ ‫بەشــداری كۆمەڵێــك كۆمپانیــای‬ ‫هونەریی لە كوردستان‌و دەرەوە‪،‬‬ ‫یەكەمین فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی‬ ‫ســریانی‪ ،‬ئــەم پڕۆژەیــەم چەند‬ ‫ســاڵە ئامــادەكاری بــۆ دەكــەم‪،‬‬ ‫وایش بڕیارە لە كۆتایی ئەمســاڵدا‬ ‫لە هەولێر رێكبخرێ‌‪.‬‬

‫بەدروشــمی (كەلتورێــك بــۆ پێكــەوە ژیــان‪ ،‬كۆمپانیــای مەســتی فیلــم دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ســازدەكات‪ ،‬كەلــە ئێســتادا لەهەنگاوەكانــی خۆئامادەكــردن نزیــك‬ ‫بۆ‌تــەوە‪ ،‬دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬جیاوازتــر لەخولــی یەكــەم‪ ،‬لەئاســتێكی فراوانــردا كارەكانــی ئەنجامــدەدات‪ ،‬هــەروەك لــەم خولەیــدا میوانــداری لــە(‪ )117‬واڵتــی‬ ‫جیهــان‌و ســەرجەم قونســڵ و دیبلۆماتكارەكانــی هەرێمــی كوردســتان دەكات‪ .‬فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی لــە پالنــی ئــەم خولەیــدا‪ ،‬هەوڵیــداوە زۆرتریــن چاالكــی بەرێوەبەرێــت‌و‬ ‫دەرگای بــۆ زۆرتریــن فیلـم‌و فیلــم ســازانی ناوخــۆو دەرەوە كردۆتــەوە‪ ،‬لــەو چوارچێوەیەشــدا پێشــوازی لــە (‪ )9000‬نــۆ هــەزار فیلــم كــردوە‪ ،‬كــە (‪ )4000‬چــوار هــەزار فیلــم مافــی بەشــداری كردنــی‬ ‫هەبــووە‪ .‬ئاشــكرایە ئــەم فێســتیڤاڵە میكانیزمــی تایبــەت بەخــۆی هەیــە‪ ،‬لەچۆنیەتــی بەرێوەچونــی كارەكانـی‌و چۆنیەتــی بەشــداریپێكردنی بەرهەمــی فیلمســازان‌و بەگوێــرەی ئــەو میكانیزمــەش لیژنــەی‬ ‫تایبەمتەنــد بەجیاكردنــەوەو هەڵبژاردنــی فیلمــەكان‪ ،‬لەنێــو ئــەو ژمارەیــەدا (‪ ،)150‬فیلمیــان هەڵبــژاردووە‪ ،‬بــۆ ســەرجەم بەشــەكان كــە بریتیــن لــە‬ ‫فیلمی درێژ ‪ ،‬فیلمی كورت ‪ ،‬فیلمی دۆكیومێنتاری ‪ ،‬فیلمی ئەنیمەشن ‪ ،‬فیلمی ئەزموونی‬ ‫بەگوێــرەی راگەیەنراوێكــی تایبــەت بەدووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬لەكــۆی ئــەو (‪ )150‬فیلمــە‪ ،‬تەنهــا (‪ )45‬فیلــم كێربكێــی بەدەســتهێنانی خــەاڵت دەكات‪ ،‬كــە لەنێویانــدا‬ ‫(‪ )15‬خەاڵتــی (ســنەوبەری ئاڵتونــی)‪ ،‬دەبەخرشێتــە ئــەو بەشــانەی دەچنــە كێبڕكێــوە‪.‬‬ ‫هــەر لــەو راگەیەنـراوەی لیژنەوئامادەكارانــی فێســتیڤاڵدا هاتــووە‪ :‬جیــاواز لــەو خەاڵتانــەی دەبەخرشێتــە براوەكانــی كێبڕكــێ‪ )3( ،‬خەاڵتــی تایبەتــی كۆمپانیــای (مەســتی فیلــم) دەبەخرشێــت‪ ،‬كــە بریتیـن‌‬ ‫لــە خەاڵتــی ســینارێوی (كۆمپانیــای مەســتی فیلــم) و خەاڵتــی فێســتیڤاڵ بــۆ بەئەزموونرتیــن هونەرمەنــد لەبــواری ســینەمادا‪ ،‬جگــە لــەوەش خەاڵتــی تە‌هــای كەریمــی‪ ،‬ئــەو ســینەماكارەی هەمیشــە‬ ‫لەبیرەوەریــی ســینەماكاران‌و هــاوڕێ‌و ئاشــناكانیدایە‪ ،‬ئەمســاڵیش فێســتڤاڵ وەك هێامیــەك بــۆ خۆشەویســتی‌و وەفایــەك بــۆ هاوپیشــەكەیان لەیادیــان نەكــردوەو لــەم خولەشــدا بڕیــارە خەاڵتــی (تەهــای‬ ‫كەریمــی) لەچوارچێــوەی ئــەو ســێ خەاڵتــەدا ببەخرشێــت‪.‬‬ ‫لەســەرو منایشــەكان‌و چاالكیەكانــی دیكــەی فێســتیڤاڵ بڕیاریشــە رۆاژنــە لەالیــەن شــارەزایان‌و پســپۆرانی بــواری ســینەما چەندیــن ۆرك شــۆپ‌و ســیمینار بەرێوەبچێــت‪ ،‬بەئامانجــی كردنــەوەی دەرگای‬ ‫گفتوگـۆ‌و خســتنەروی ســەرنج‌و ئاڵوگــۆری بۆچونــی ســینەماكاران‌و رەخنەگرتنــی جــددی لەپێنــاو خزمەتكــردن‌و گەشــەپێدانی ســینەما لــەم ناوچەیــەدا‪.‬‬ ‫دووەمین خولی فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتی سلێامنی‪ ،‬لە رۆژی ‪ 2017 / 10 / 1‬تا ‪ 2017 / 10 / 7‬واتا بۆ ماوەی ‪ 7‬رۆژ لەپایتەختی رۆشنبیری بەرێوەدەچێت‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫دەقێکی نوێی شیعریی‬ ‫سەباح ڕەنجدەر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )560‬دووشەممە ‪2017/7/24‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ئەمە سوریالی نییە بەاڵم ئەو گەڕایەوە‬

‫سمێڵەکانی‬

‫سەلڤادۆر دالی‬ ‫هێشتا مایەی شانازین‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫دوای ئەوەی شەوی پێنجشەممەی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬سەلڤادۆر دالی لە گۆڕەکەی‬ ‫دەرهـــێـــنـــرایـــەوە‪ ،‬دامــــــەزراوەی‬ ‫بەرهەمەکانی‬ ‫خاوەن‌ئیمتیازی‬ ‫ڕایگەیاند‪« :‬سمێڵەکانی دالــی‬ ‫وەکوو خۆیان ماونەتەوە‪».‬‬ ‫گۆڕی سەلڤادۆر دالیی نیگارکێش‪،‬‬ ‫بە مەبەستی پشکنینی دی‌ئێن‌ئەی‬ ‫دەرهێنراوەتەوە‪ ،‬بە فەرمانی دادگا‬ ‫و لەسەر داوای ژنێک کە دەڵێت‬ ‫گوایە کچی ئەو نیگارکێشەیە‪.‬‬ ‫ڕۆژی هەینیی ڕابردوو‪ ،‬دامەزراوەی‬ ‫خاوەن‌ئیمتیازی بەرهەمەکانی دالی‬ ‫بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند‪ ،‬کە‬ ‫سمێڵە بەناوبەنگەکانی دالی‪ ،‬کە لە‬ ‫الیەن هونەرمەندەوە گەلێک مایەی‬ ‫شانازی بوون‪ ،‬پاش تێپەڕبوونی ‪٢٨‬‬ ‫ساڵ بەسەر مەرگی دالیدا‪ ،‬وەکوو‬ ‫خۆیان ماونەتەوە‪ ،‬ئەم سمێاڵنە بە‬ ‫(‪ ١٠‬و ‪ ١٠‬خولەک) ناسرابوون‪.‬‬ ‫نارسیس باڕداڵت‪ ،‬ئەو کەسەی کە‬ ‫‪ ٢٨‬ساڵ لەمەوبەر سەرپەرەشتیاری‬ ‫مۆمیاییکردنی تەرمی سەلڤادۆر‬ ‫دالی بووە‪ ،‬لەم بارەیەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫«ئەمە وەک موعجیزە وایــە‪ .‬ئەو‬ ‫کــاتــەی تــەمــاشــای سمێڵەکانیم‬ ‫کرد‪ ،‬ڕێک وەک ئەو کاتە وا بوو‬ ‫کە پێش ‪ ٢٨‬ساڵ خستمانە ناو‬ ‫تــابــووتــەکــەیــەوە‪ ».‬هــەر بە پێی‬ ‫ڕاپۆرتەکان‪ ،‬دالی‪ ،‬قژیشی هەر بە‬ ‫دەستلێنەدراویی ماوەتەوە‪.‬‬ ‫لە کاتی دەرهێنانی تەرمەکەیدا‪،‬‬ ‫چادرێک لەسەر گۆڕەکە هەڵدرابوو‬ ‫بۆ ئەوەی وێنەگران نەتوانن وێنە‬

‫ماگدا و دالی‬

‫شاعیرێک کە هێشتا لە سەفەردایە‬ ‫دەربارەی یاداشت و نامە باڵونەکراوەکانی‬ ‫سوهراب سپێهری‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫من کاشانیم‪ ،‬بەاڵم لە شاری‬ ‫(قوم) لە دایک بووم‪ .‬ناسنامەکەم‬ ‫تــەواو نییە‪ ،‬دایکم دەزانــێ کە‬ ‫من ڕۆژی (شەشەمی تشرینی‬ ‫یەکەم) لە دایک بووم‪ ،‬کاتژمێر‬ ‫‪١٢‬ی تـــەواو‪ .‬دایــکــم گــوێــی لە‬ ‫دەنگی بانگ بووە‪ .‬زۆر لە (قوم)‬ ‫نەماوینەتەوە‪ ،‬ماوەیەک لە (گوڵ‬ ‫پایەگان و خانسار) ژیانمان بەسەر‬ ‫بردووە‪ ،‬دواتر بەرەو نیشتیمانی‬ ‫باوکم گەڕاوینەتەوە‪ .‬منداڵیی من‬ ‫منداڵییەکی ڕەنگین و ئاڵووااڵ‬ ‫بــووە‪ .‬ترسی عیشق سەردەمی‬ ‫گەنجیمی گەمارۆ دابوو‪.‬‬

‫ئــەم چەند دێــڕەی ســەرەوە‪،‬‬ ‫سەرەتای هاتنەدونیای سوهراپ‬ ‫سپێهرییە بــە قەڵەمی خــۆی‪،‬‬ ‫ئــەو شاعیرە فــارســەی‪ ،‬کاتێک‬ ‫دونیا پڕ لە ناشیرینی بوو ئەو‬ ‫تەماشای گواڵڵەسوورەی دەکرد‪.‬‬ ‫ئەو شاعیرەی لە فەرشچنینەوە‬ ‫حەزی لە کاری بیناسازی دەکرد‬ ‫و دەیویست ببێت بە بیناساز‪،‬‬ ‫دواجــــاریــــش بــیــنــای شیعری‬ ‫هاوچەرخی فارسی لەگەڵ فرووغی‬ ‫هاونەوەیدا بەرز کردەوە و بووە‬ ‫بەننایەکی کارامە لە دامەزراندنی‬ ‫خەیاڵی نوێی شیعری فارسیدا‪.‬‬ ‫ناسینی ســوهــراب لە ڕێگەی‬ ‫شیعرەکانییەوە بــۆ نــاوەنــدی‬ ‫ڕۆشنبیریی کــوردی مێژوویەکی‬

‫زیاد لە ‪ ٢٠‬ساڵەی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یاداشت و نامەکانی تازەن و بۆ‬ ‫زیاتر تێگەیشتن لە دونیا پڕڕەنگ‬ ‫و هێمن و سادە و سرووشتییەکەی‬ ‫ســوهــراب‪ ،‬کتێبێکی گرنگە و‬ ‫دەرفەتێکی تازەیە بۆ خوێنەری‬ ‫کورد‪.‬‬ ‫پێشڕە و حسێن و ســۆران‬ ‫نەقشبەندی‪ ،‬کتێبی «هێشتا‬ ‫لە ســەفــەردام‪ ،‬یاداشت و نامە‬ ‫ب ــاون ــەک ــراوەک ــان ــی ســوهــراب‬ ‫سپێهری»ـیان وەرگــێــڕاوە و لە‬ ‫الیــەن نــاوەنــدی غەزەلنووسەوە‬ ‫باڵو کــراوەتــەوە‪ ،‬ئەم کتێبە لە‬ ‫تێکڕای ‪ ٢٠٠‬الپەڕەدا تەواوی نامە‬ ‫و یاداشتەکانی سپێهری لە خۆ‬ ‫دەگرێت‪.‬‬

‫بگرن‪ ،‬هەروەها لە ڕێوشوێنێکی‬ ‫ئەمنیی تونددا گواسترایەوە‪.‬‬ ‫ماریا پیالر مارتینز ئــەو ژنە‬ ‫‪٦١‬ـساڵەیە کە پێی وایــە کچی‬ ‫دالییە‪ .‬دایکی ئەو (ئەنتۆنیا)‪ ،‬بۆ‬ ‫خێزانێک کاری دەکرد کە ماوەیەک‬ ‫لە نزیک ماڵی دالییەوە دەژیــان‪.‬‬ ‫بۆیە ئەو ژنە وای بۆ دەچێت کە‬ ‫دالی و دایکی پەیوەندیی دزەکیی‬ ‫سۆزدارییان پێکەوە هەبووبێت‪.‬‬ ‫شایەنی باسە بــڕیــارە ئەنجامی‬ ‫ی تەرمی دالی‬ ‫پشکنینی دی‌ئێن‌ئە ‌‬ ‫چەند حەفتەیەکی تر ڕابگەیەنرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر قسەکەی مارتینز ڕاست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا ئەو جگە لەوەی دەبێتە‬ ‫هەڵگری ناوی خێزانیی دالی‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەشێک لە ماڵوموڵکەکەشی بەر‬ ‫دەکەوێت‪ ،‬کە لە ئێستادا لەبەر‬ ‫دەستی حكوومەتی ئیسپانیادایە‪،‬‬ ‫چونکە دالی هیچ منداڵێکی نەبوو‬ ‫تا ببێتە میراتگری‪.‬‬ ‫دالی بۆ ماوەی ‪ ٥٠‬ساڵ لەگەڵ‬ ‫ژنــە ڕووسییەکەیدا (گــاال) ژیا‪،‬‬ ‫بــەاڵم زیــاد لــە جــارێــک جەختی‬ ‫لـــەوە کـــردووەتـــەوە کــە تــوانــای‬ ‫سێکسیی نییە و ئەمەش پێویستە‬ ‫بۆ ئــەوەی ببێتە هونەرمەندێکی‬ ‫سەرکەوتوو‪ .‬شایەنی باسە دالی‬ ‫و گاال پەیوەندییەکی هاوسەرێتیی‬ ‫کــراوەیــان هــەبــوو‪ ،‬زۆر شەویش‬ ‫ماڵەکەیان دەبووە شوێنی سێکسی‬ ‫گرووپی‪.‬‬ ‫ســەلــڤــادۆر دال ــی‪ ،‬نیگارکێشی‬ ‫ئیسپانی‪ ،‬لە ساڵی ‪ ١٩٠٤‬لە دایک‬ ‫بــوو و لــە ســاڵــی ‪ ١٩٨٩‬کۆچی‬ ‫دواییی کرد‪.‬‬

‫فەرهاد چۆمانی «قیژە»ـی باڵو کردەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆمانە الی ئەو نووسەرە و ڕۆمانێکە دەربارەی‬ ‫مرۆڤی تەنیا‪ ،‬مرۆڤی لەبیرکراو و دەرونشێواو‪.‬‬ ‫ڕۆژی پێنجشەممەی ڕابردوو‪ ،‬فەرهاد چۆمانی‪ ،‬پێشتر نووسەر کۆمەڵەچیرۆکێکی بە ناونیشانی‬ ‫ڕۆمانی «قیژە»ـی بۆ خوێنەران ناساند کە «پەنجەکان شتێک دەڵێن» باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ناوەندی غەزەلنووس چاپ و باڵوی کردبووەوە‪.‬‬ ‫لە شوێنێكدا لەسەر زاری كاراكتەرێكەوە دەڵێ‪:‬‬ ‫نووسینی‬ ‫ئــەم ڕۆمــانــە یــەکــەم ئــەزمــوونــی‬ ‫«ئێستا ئێمە لە دەورانی هابیل و قابیلداین‪...‬‬

‫هەموو هونەرێک کە لە سروشت و بوونمانەوە‬ ‫فێری بووین ناشتنە‪ .‬ناشتنی هەموو شتێک‪...‬‬ ‫کە لە ڕەنگێکیتر بێت‪ ،‬شێوەی نەچێتەوە سەر‬ ‫ئێمە‪ ...‬نەوەو زادەی عیفریتێکین بە ئاسمانەوە‬ ‫باڵندەی ڕوحولئەمینی خەونی خۆمان کوشت‪،‬‬ ‫بەدەم فڕینەوە گڕمان دا‪».‬‬

‫پێنووسەکەم دانــا و ئەو کاخەزانەی ڕەشم‬ ‫کردبوونەوە دامنانە پاڵ ئەو ڕەشنووسانەی کە لە‬ ‫باولێکدا لەگەڵ چەندان وێنە و دەستنووسی دیکە‬ ‫و موفەکەڕە و نامەی تردا هەڵمگرتبوون‪...‬‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )560‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/24‬‬

‫یه‌که‌م قسه‌م له‌گه‌ڵ ئێوەی‌ مندااڵن‬

‫««‬

‫ڕامانێکی ئەدەبی لە جیهانەکەتان‬

‫نه‌سیم خاکسار‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬که‌ریم تاقانه‌‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ده‌ با به‌ شێوه‌یه‌كی ساده‌ دابه‌شكارییه‌ك‬ ‫بكه‌ین‪:‬‬

‫ئه‌لف‪ .‬داخۆ ل ‌ه ژیانی ئێمه‌دا هیچ پرسیار‬ ‫ل ‌ه گۆڕێدا نییه‌؟ دیــار‌ه هیچ كام ل ‌ه ئێوه‌‬ ‫ئاماد‌ه نیی ‌ه بڵێ‌‪« :‬به‌ڵ ‌ێ ل ‌ه ژیانی ئێمه‌دا هیچ‬ ‫پرسیار ل ‌ه گۆڕێدا نییه‌‪ ».‬ئه‌گه‌ر كه‌س ‌ێ به‌و‬ ‫شێوه‌ی ‌ه وه‌اڵمی دایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌من لێی ده‌پرسم‪:‬‬ ‫«خۆر ب ‌ه شه‌و ده‌چێت ‌ه كوێ‌؟» «چین ئه‌و‬ ‫ئه‌ستێرانه‌ی شه‌وان ‌ه داده‌گیرسێن؟» «بۆچ‬ ‫شـه‌و تاریك دادێ‌؟» «له‌به‌ر چی باوه‬ ‫‌هه‌میش ‌ه نه‌خۆشه‌؟» «بۆچی براگه‌وره‌یان‬ ‫برد‌ه سه‌ربازی؟» «ڕووبــاره‌كــان بۆ كوێ‌‬ ‫ده‌چــن؟» «له‌به‌ر چی دای ‌ه هه‌موو ڕۆژێ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ نانه‌وای گه‌ڕه‌ك ده‌مه‌قاڵه‌یه‌تی؟»‬ ‫«ماسی چۆن چۆنین هه‌ناس ‌ه ده‌دا؟»‬ ‫سه‌یر ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬ئه‌من ده‌توانم گه‌لـێک‌‬ ‫پرسیاری ئه‌وتۆ بنووسمه‌و‌ه ك ‌ه هه‌ریه‌كه ‌و‬ ‫بۆ خۆی پێویستی ب ‌ه وه‌اڵم هه‌یه‌‪ ..‬كه‌وا‬ ‫بوو‪ ،‬به‌و ئاكام ‌ه ده‌گه‌ین ك ‌ه ل ‌ه ژیاندا هه‌رده‌م‬ ‫پرسیار بوونی هه‌یه‌‪ ..‬ته‌نیا جیاوازی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫الی گه‌وره‌سااڵن جۆر ‌ێ پرسیار هه‌ی ‌ه و الی‬ ‫بچووكه‌كانیش جۆرێكی دیكه‌‪.‬‬ ‫ب ــێ‪ .‬چ ــۆن وه‌اڵمــــی ئــه‌م پرسیارانه‌‬ ‫بدۆزینه‌وه‌؟ بێگومان ئێو‌ه ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫ده‌ب ‌ێ ل ‌ه كه‌سی دیكه‌ی ل ‌ه خۆمان گه‌وره‌تر‬ ‫بپرسین‪ ،‬تا وه‌اڵممان بداته‌وه‌‪ .‬من ده‌ڵێم‪:‬‬ ‫كارێكی باشه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ل ‌ه چ كه‌سێک‌؟ له‌‬ ‫دایه و باوه‌؟ له مامۆستا؟ له پیره‌مێرده‌‬ ‫‌‌‬ ‫دوكــانــداره‌ك ـه‌؟ ل ‌ه چ كه‌سێک‌؟ وه‌رن با‬ ‫سه‌رنجی تاكتاكی ئه‌و جۆر‌ه كه‌سان ‌ه بده‌ین‬ ‫‌و لێیان وه‌كۆڵینه‌وه‌‪ ،‬ڕاست ‌ه ئێو‌ه هه‌ڵكه‌وتی‬ ‫ساده‌تان بۆ پێش هاتووه ‌و هێندێك له‌و‬ ‫كه‌سانه‌تان تاقی كردووەته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫جاری وا بوو‌ه ویستووتانه پرسیار ل ‌ه بابتان‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه مامتان‪ ،‬یاخود ل ‌ه كه‌سێكی دیكه‌‬ ‫بكه‌ن؛ بـه‌اڵم فر‌ه لێیان دڵنیا نه‌بوون ‌و‬ ‫گومانتان له‌و‌ه بوو‌ه ك ‌ه بتوانن وه‌اڵمی ڕاست‬ ‫‌و به‌جێتان بده‌نه‌وه‌‪ ..‬ئه‌م شك ‌و گومانه‌‬ ‫نیسبه‌ت به ‌وان له‌وێو‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‬ ‫ك ‌ه باوه‌‪ ،‬یان مامه‌‪ ،‬یان كه‌سی دوكاندار‪،‬‬ ‫یاخود هه‌ركه‌سێكی دیكه‌‪ ،‬ك ‌ه ویستووتانه‌‬ ‫پرسیاریان لـێبكه‌ن‪ ،‬هه‌ڵكه‌وتێكی ساده‌ی‬ ‫به‌دروستی هه‌ڵنه‌سه‌نگاندوو‌ه و له‌باره‌یه‌وه‌‬ ‫بیروڕای ڕاستی نه‌بووه‌‪ ،‬ئێو‌ه هه‌ڵه‌ی ئه‌و‬ ‫جۆر‌ه كه‌سانه‌تان ل ‌ه ڕه‌وتی ساده‌ی ژیاندا‪،‬‬ ‫یاخود‪ ،‬ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وت ‌و پێوه‌ندێك كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵیان هه‌تانبووه‌‪ ،‬بۆ ده‌ركه‌وتووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ڕوونبوونه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌‪ ،‬سه‌رنجی ئه‌م‬ ‫نموونه‌ی ‌ه بده‌‪(( :‬بابی عه‌لی ك ‌ه ل ‌ه كار‬ ‫‌بینێ گیرفانی جلیقه‌كه‌ی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ده ‌‌‬ ‫ك ‌ه به‌دیواره‌و‌ه هه‌ڵواسراوه‌‪ ،‬دڕاوه‌‪ .‬وا بیر‬ ‫ک ده‌ستی به‌گیرفانه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه كه‌سێ ‌‬ ‫كــردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه باخه‌ڵه‌كه‌ی دڕاوه‌‪ )).‬بابی‬ ‫عه‌لی بێ لێكۆڵینه‌و‌ه ده‌ست ب ‌ه لۆمه‌كردنی‬ ‫عه‌لی ده‌كــا ك ‌ه ل ‌ه قوژبنێكی ژووره‌كــه‌دا‬ ‫دانیشتووه‌‪ .‬ل ‌ه ئاكامیشدا تێروپڕی ده‌كوتێ‌‪.‬‬ ‫عه‌لی‪ ،‬بێ‌ئه‌وه‌ی تاوانێكی كردبێ‌‪ ،‬ب ‌ه تاوانبار‬ ‫ده‌رده‌چـــێ‌‪ .1 :‬بێ‌ڕوخسه‌ت ده‌ستی به‌‬ ‫گیرفانی بابیدا كردووه‌‪ .2 .‬جلیقه‌كه‌ی باوكی‬ ‫دڕیوه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی به‌ڵگه‌یه‌كی زیندوو شك نابا تا‬ ‫بێتاوانیی خۆی بسه‌لمێنێ‌‪ ،‬ده‌گری‪ ،‬هاوار‬

‫ده‌كــا‪ ،‬ده‌پاڕێته‌وه‌‪ ،‬سوێند ده‌خــوا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ســوودی نییه‌‪ .‬كه‌س قسه‌ی قبووڵ ناكا‪.‬‬ ‫چونك ‌ه گــوتــراوه‌‪ ،‬منداڵ قسه‌ی ب ‌ه هێند‬ ‫وه‌رناگیرێ‌‪ ،‬منداڵ گه‌ور‌ه نیی ‌ه تا عه‌قڵی‬ ‫هه‌بێ‌‪ .‬ته‌نانه‌ت «عه‌لـی»یش له‌زمانی زۆر‬ ‫كه‌سی دیكه‌و‌ه بیستوویه‌تی ك ‌ه تا ل ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫هه‌ژده‌ساڵیدا ددانــی عه‌قڵی ده‌رنـه‌یـه‌ت‪،‬‬ ‫نابێت ‌ه خاوه‌نی عه‌قڵێكی ڕاستودروست‪.‬‬ ‫ئیدی هه‌ربه‌و شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه قوژبنی ژووره‌كه‌دا‬ ‫فرمێسك هه‌ڵده‌وه‌رێن ‌ێ تا دایكی له‌نانه‌وایی‬ ‫ک ك ‌ه دایكی عه‌لـی له‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬كاتێ ‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ك ‌ه ئاگادارده‌بێ‌‪ ،‬ب ‌ه بابی عه‌لـی‬ ‫ده‌ڵێ‌‪ :‬تۆ ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه لە «عه‌لـی»ت داوە‪،‬‬ ‫ئه‌وجلیقه‌كه‌ی نه‌دڕی‪ ،‬به‌ڵكوو ئه‌من دڕیم‪،‬‬ ‫پاشان پێی ده‌ڵ ‌ێ ك ‌ه ل ‌ه كاتێكدا ویستوویه‌تی‬ ‫جله‌كان ل ‌ه چێولیباس دابگرێ‌‪ ،‬گیرفانی‬ ‫جلیقه‌ك ‌ه ل ‌ه بزماری چاڵكه‌ك ‌ه گیر کردووه‌‬ ‫و دڕاوه‌‪ ،‬پاشان دایكی عه‌لی ئه‌و ده‌رزی‬ ‫‌و ده‌زووه‌ی پێشان ده‌دا ك ‌ه بۆ دروونه‌وه‌ی‬ ‫جلیقه‌ك ‌ه ل ‌ه بــازاڕ كڕیونی‪ ،‬بــه‌اڵم تازه‌‬ ‫كارله‌كار ترازاو‌ه و عه‌لی بابی خۆی بۆ تاقی‬ ‫‌وتووه بابی مرۆڤێكی‬ ‫بووەته‌وه‌‪ ،‬بۆی ده‌ركه ‌‌‬ ‫فر‌ه ڕێكوپێك‌و به‌ئینساف نییه‌‌و مرۆیه‌كه‌‬ ‫گوێ ب ‌ه قسه‌ی كه‌سانی‬ ‫ک تووڕ‌ه بێ‌‪‌‌ ،‬‬ ‫كاتێ ‌‬ ‫دیك ‌ه نادا‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ڕووداوی له‌م بابه‌ت ‌ه له‌‬ ‫ژیانی ئێوه‌دا زۆر ڕووی دابێ‌‪ .‬داخۆ ڕووداوی‬ ‫ساده‌ی له‌م چه‌شن ‌ه نه‌بووەت ‌ه هۆی ئه‌و‌ه كه‌‬ ‫‌وه بێباوه‌ڕ بن؟‬ ‫له‌باره‌ی ئه‌و جۆر‌ه که‌سانه ‌‌‬ ‫ده‌كر ‌ێ به‌م شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه شته‌كانی دیكه‌ش‬ ‫ورد بنه‌وه ‌و چاكەوخراپه‌یان سه‌نگوسووك‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم منداڵینه‌‪ ،‬ه ـه‌روه‌ك دیتتان‪،‬‬ ‫ئێم ‌ه چاكەوخراپه‌مان ب ‌ه به‌ڵگه‌و‌ه سه‌لماند‪،‬‬ ‫وات ـه‌‪ ،‬هه‌ڵه‌ی بابی «عه‌لـی»مان له‌مه‌ڕ‬ ‫عه‌لـی له‌به‌رچاو گرت ‌و پاشان گوتمان ئه‌و‬ ‫مرۆڤێك ‌ه له‌عه‌لـی تێناگا‪ ،‬كه‌وایه‌‪ ،‬وریاب ‌ن و‬ ‫پێتان وانه‌ب ‌ێ گشت باوكێك‪ ،‬یاخود هه‌موو‬ ‫مامۆستایه‌ك‪ ،‬یان هه‌موو مامێك‪ ،‬ناڕه‌سه‌ن‬ ‫‌و هه‌ڵه‌كارن‪ ،‬به‌ڵكوو بۆ چاكی ‌و خراپیی‬ ‫هه‌ركه‌س ‌ێ به‌ڵگ ‌ه بێننه‌وه‌‪ .‬پاشان بیروڕای‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ربڕن تا داوه‌ریكردنه‌كه‌تان ڕاست‌‬ ‫و لۆجیكی بێ‌‪ .‬بۆی ‌ه وا ده‌ڵێم‪ ،‬تا وه‌ك ئه‌و‬ ‫كه‌سانه ‌ك ‌ه ناچارتان ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به‌‬ ‫مه‌سه‌له‌كان ته‌نیا یه‌ك بیروڕا و بۆچوونتان‬ ‫هه‌بێ‌‪ ،‬تووشی «ڕه‌هاوێژی» نه‌بن‪ .‬بێگومان‬ ‫ده‌پــرســن‪« :‬ڕه‌هـــاوێـــژی» چییه ‌و كێن‬ ‫ئه‌وانه‌ی ئێم ‌ه ناچار ده‌كه‌ن ته‌نیا یه‌ك بیروڕا‬ ‫و بۆچوونمان هه‌بێ‌؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌و‌ه به‌م‬ ‫پرسیاره‌‪ ،‬ئێو‌ه خۆتان ده‌توانن یارمه‌تیم‬ ‫بــده‌ن‪ .‬بۆ وێنه‌‪ ،‬سه‌رنجی ئـه‌و مه‌ش ‌ق و‬ ‫بابه‌تان ‌ه بده‌ن ك ‌ه ب ‌ه ناوی داڕشتنەو‌ە پێتان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ -:‬ڕێز ل ‌ه دایكوبابی خۆتان بگرن ‌و‬ ‫گو ‌ێ بده‌ن ‌ه ئامۆژگارییان‪« .‬مامۆستاكه‌ی‬ ‫خۆتانتان خــۆش بـــوێ‌‪« ».‬خوێندنگا‬ ‫شوێنێكی پیرۆزه‌‪« ».‬دزی‪ ،‬كارێكی زشت‬ ‫‌و ناپه‌سه‌نده‌‪« ».‬ب ‌ه پێی په‌تی مه‌گه‌ڕێن‪».‬‬ ‫زۆر شتی دیكه‌ش ك ‌ه كه‌موزۆر له‌م قسانه‌‬ ‫ده‌چن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێوه‌خۆتان ناچار بك ‌ه ‌ن ئه‌و‬ ‫په‌ندانه‌ی سه‌ره‌و‌ه ته‌نیا لێك بده‌نه‌وه ‌و له‬ ‫‌چوارچێوه‌ی ئه‌و قسان ‌ه ده‌رنه‌چ ‌ن و موو به‌‬ ‫نییه و له‌‬ ‫موو پێڕه‌وییان لـێبكه‌ن‪ ،‬مه‌نتیقتان ‌‌‬ ‫خۆڕایی قس ‌ه ده‌كه‌ن ‌و ل ‌ه خۆڕایی داوه‌ری‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی تووشی ئه‌م «له‌‪-‬خۆڕایی‪-‬‬ ‫قسه‌كردن»ـ ‌ه نه‌بن‪ ،‬ده‌ب ‌ێ ڕاستگۆ بن‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر دایکوبابی ئێو‌ه مرۆڤی زۆر چاك‬ ‫نین ‌و ئێوه‌ش فر‌ه متمانه‌تان ب ‌ه قسه ‌و‬ ‫كاریان نییه ‌و ئامۆژگاریی وانتان به‌الوه‌‬ ‫نادروسته‌‪ ،‬ناچار نین له‌و قسانه‌ی سه‌ره‌وه‌‬ ‫پێڕه‌وی بكه‌ن‪ .‬بۆ وێنه‌‪ ،‬عه‌لی چیدی بابی‬

‫وه‌ك مرۆڤێكی دادوه‌ر قبووڵ ناكا و پێی وای ‌ه‬ ‫ك ‌ه ناب ‌ێ مل بۆ گشت قسه‌كانی بابی بدا‪.‬‬ ‫چونك ‌ه ب ‌ه چاوانی خۆی ئه‌و داوه‌ریكردنه‌‬ ‫به‌په‌له ‌و نه‌زانانه‌یه‌ی ئه‌وی دیتووه‌‪ .‬عه‌لی‬ ‫ده‌ب ‌ێ زمانی حه‌قیقه‌ت به‌كار ببا‪ ،‬وات ‌ه گرنگی‬ ‫ب ‌ه گشت ئه‌و هه‌ڵكه‌وتان ‌ه بدا ك ‌ه ل ‌ه ژیانی‬ ‫خۆیدا له‌گه‌ڵی بــه‌ره‌وڕوو بووەته‌و‌ه و له‌‬ ‫میانه‌شیانه‌و‌ه شت ‌ێ بنووس ‌ێ ك ‌ه واقیعیتره‌؛‬ ‫نه‌ك شتێكی دیك ‌ه ك ‌ه دوور بێ ل ‌ه حه‌قیقه‌ت‪.‬‬ ‫یان بۆ نموونه‌‪ ،‬په‌ندی «قوتابخان ‌ه شوێنێكی‬ ‫پیرۆزه‌‪».‬؛ ڕه‌نگ ‌ه ئێو‌ه ل ‌ه قوتابخانه‌دا زۆر‬ ‫كێشه‌تان دیتبێ‌‪ ،‬یاخود ڕه‌نگه ‌بۆتان‬ ‫ده‌ركه‌وتب ‌ێ ك ‌ه مامۆستاكه‌تان مرۆڤێكی زۆر‬ ‫چاك نییه‌‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه له‌به‌ر كه‌مته‌رخه‌م ‌ی و‬ ‫گوێنه‌دانی مامۆستا‪ ،‬دیتبێتتان ك ‌ه چه‌ند‬ ‫قوتابیی گه‌وره‌و زۆردار به‌‌دزییه‌و‌ه منداڵێكی‬ ‫ل ‌ه خۆیان بچووكتر و الوازتر ئازار ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه تێگه‌یشتبن ك ‌ه به‌رپرسی قوتابخانه‌كه‌‬ ‫پار‌ه ل ‌ه هێند ‌ێ قوتابی وه‌رده‌گرێ‌و قبووڵیان‬ ‫ده‌كا‪ ،‬كه‌وا بوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر چاوتان بنووقێنن ‌و‬ ‫هه‌روا بنووسن‪« :‬به‌ڵێ‌‪ ،‬قوتابخان ‌ه شوێنێكی‬ ‫پیرۆزه‌« و چاوپۆشی له‌و كه‌موكوڕییانه‌‬ ‫بكه‌ن ك ‌ه دیتووتانن‌‪ ،‬ده‌ب ‌ێ بزان ‌ن ڕاستیتان‬ ‫نه‌گوتووه‌‪ ،‬یاخود ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌ك ‌ه گه‌ڕان ‌ه به‌‬ ‫پێی په‌تی‪ ،‬ده‌ب ‌ێ بنووسن بۆ ب ‌ه پێی په‌تی‬ ‫ده‌گه‌ڕێن‪ :‬ڕاست ‌ه گه‌ڕان ب ‌ه پێخاوسی له‌باری‬ ‫ته‌ندروستییه‌و‌ه دروست نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫پێاڵوتان نه‌بێ‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر پاره‌تان نه‌ب ‌ێ پێاڵو‬ ‫بكڕن چـی؟ لـه‌م بــاره‌ی ـه‌و‌ه بنووسن‪ ،‬تا‬ ‫ده‌ركــه‌و ‌ێ ك ‌ه ئێو‌ه چاك ‌و واقیعی ژیان‬ ‫ده‌بینن ‌و به‌وردی هه‌ڵسه‌نگاندنی له‌باره‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه بڵێن‪ :‬چۆنچۆنی جیاوازیی‬ ‫نێوان چاكه‌‌و خراپه‌بدۆزینه‌وه‌؟ یان له‌وانه‌یه‌‬ ‫ساده‌تر بڵێن‪ :‬چۆناوچۆن پله‌ی تێگه‌یشت ‌ن و‬ ‫ڕۆشنبیریمان به‌رینه‌سه‌ر؟ من ده‌ڵێم‪ :‬ده‌بێ‌‬ ‫كتێب بخوێننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بێگومان ئه‌و‬ ‫شته‌ی ‌ه ك ‌ه ئێو‌ه ده‌ب ‌ێ وه‌اڵمی خۆتانی تێدا‬ ‫بــدۆزن ـه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت هـه‌م كتێبی بــاش ‌و‬ ‫به‌كه‌ڵك هه‌ی ‌ه و هه‌میش هیی خراپ‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ش و خراپیی‬ ‫ئێو‌ه بۆ ده‌ستنیشانكردنی با ‌‬ ‫هه‌ركام له‌م كتێبانه‌‪ ،‬ده‌ركی سه‌ره‌تاییتان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم بیرتان لـێ‌نه‌كردووەته‌وه‌‪ .‬واته‌‬ ‫تا ئه‌ندازه‌یه‌ك جیاوازیی نێوان چاكه‌و خراپه‌‬ ‫ده‌زانن؛ وه‌ك چۆن عه‌لی ده‌توان ‌ێ له‌مه‌ڕ بابی‬ ‫به‌شێوه‌ی ساده ‌و دروست بۆچوونی خۆی‬ ‫ده‌ربــڕێ‌‪ .‬به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێو‌ه بیرتان‬ ‫لـێ‌نه‌كردووەته‌وه‌‪ ،‬هێزی تێگه‌یشتنتان‬ ‫به‌شێوه‌ی سروشتی له‌كار كه‌وتوو‌ه و ته‌مه‌ڵ‬ ‫بووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رنه‌ختێك بیجووڵێنن‪ ،‬هه‌میسان‬ ‫ده‌كــه‌وێــتــه‌و‌ه كــار و ده‌ســـت ده‌كــات ـه‌و‌ه‬ ‫به‌هه‌وڵدان ‌و چاالكی‪ .‬كه‌وابوو‪ ،‬هه‌ووه‌ڵین‬ ‫ده‌رس بــۆ تێگه‌یشتن ‌و دۆزیــنــه‌وه‌ی‬ ‫پرسیاره‌كانی خۆتان‪ ،‬هه‌ڵسانه‌وه‌و وه‌النانی‬ ‫گشت ئه‌و ئه‌ندێشانه‌ی ‌ه ك ‌ه بیر و هۆشتانی‬ ‫تااڵن كردوو‌ه و له‌گه‌ڵ خودی خۆتان نامۆی‬ ‫كردوون‪ .‬ده‌سا هه‌موو ئه‌و بیران ‌ه ل ‌ه مێشكی‬ ‫خۆتان ده‌رهــاوێــن ك ‌ه ده‌یــانـه‌و ‌ێ هه‌ر ب ‌ه‬ ‫منداڵی بمێننه‌و‌ه تا ڕه‌شوسپی لێكدی‬ ‫نه‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ده‌سا گشت ئه‌و بیران ‌ه ل ‌ه مێشكی‬ ‫خۆتان ده‌رهاوێن كه‌ده‌یانه‌و ‌ێ منداڵێك بن‬ ‫له‌مه‌ڕ ژیان بیر نه‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌رگیز نه‌ڵێن‪:‬‬ ‫كه‌گه‌ور‌ه بووم‪ ،‬ژیانی من ده‌ست پێ‌ده‌كا‪.‬‬ ‫هه‌رگیز ل ‌ه دڵی خۆتاندا نه‌ڵێن‪ :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫منداڵین‌‪ ،‬ده‌ب ‌ێ گشت قسه‌یه‌كی گه‌ورەسااڵن‬ ‫قبووڵ بكه‌ین‪ ،‬نه‌كه‌ن وا بیر بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ها!‬ ‫ئێو‌ه خــاوه‌نــی ژیانێكن ك ‌ه وه‌ك ژیانی‬ ‫گه‌وره‌كان پڕاوپڕ‌ه ل ‌ه چاكه و خراپه‌‪ ،‬جوان ‌ی‬ ‫و ناشرینی‪ ،‬ئه‌گه‌ر گوێتان نه‌دایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬

‫ژیانی ئێوه‌ی مندااڵن بۆ ناسینی كتێبی باش‪ ،‬یاخود كتێبی‬ ‫خراپ له‌بارترین كه‌ره‌سته‌یه‌‬

‫‌وه بــۆ نه‌نووسین‪،‬‬ ‫شتێكتان ل ـه‌بــاره‌ی ـه ‌‌‬ ‫قسه‌یه‌كتان نه‌كرد و نه‌ختێك سه‌رنجتان‬ ‫نه‌دایه‌‪ ،‬وه‌ك مرۆڤێكتان لـ ‌ێ د ‌ێ ك ‌ه ده‌یه‌و ‌ێ‬ ‫ل ـ ‌ه پ ـه‌یــژه‌ی ـه‌ك بچێته ‌ســــه‌ره‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم‬ ‫بێ‌ئه‌وه‌ی یه‌ك‪-‬یه‌ك به‌سه‌ر پێپلیكانه‌كاندا‬ ‫ک ده‌ستی ده‌گرێ ‌و‬ ‫سه‌ر بکه‌وێ‪ ...‬كه‌سێ ‌‬ ‫هه‌ڵیده‌بڕێ ‌و له‌سه‌ر دوایین پێپلیكاندا‬ ‫دایده‌نێ‌‪ .‬به‌اڵم ده‌زانن ئاكامه‌كه‌ی ده‌بێت ‌ه‬ ‫چی؟ ئه‌م كابرای ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی یه‌ك‪-‬یه‌ك ل ‌ه‬ ‫پێپلیكانه‌كان ن ـه‌چــووەت ـ ‌ه ســــه‌ره‌و‌ه و‬ ‫ورده‌ورد‌ه مـه‌ودای زه‌ویی له‌به‌رچاو دوور‬ ‫ن ـه‌ك ـه‌وتــووەت ـه‌وه ‌و ته‌نانه‌ت ئــاگــای ل ‌ه‬ ‫مه‌حكه‌میی پایه‌ی په‌یژه‌كه ‌نه‌بووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی په‌یژه‌كه‌ڕا ده‌ست ب ‌ه له‌رزه‌له‌رز‬ ‫ک بگر ‌ێ تا‬ ‫ده‌كا و هه‌وڵ ده‌دا داوێنی كه‌سێ ‌‬ ‫نه‌كه‌وێت ‌ه خواره‌وه‌‪ .‬داخۆ ئێو‌ه پێتان خۆشه‌‬ ‫كه‌سێک‌بێ‌و ده‌ستتان بگرێ‌؟ داخۆ پێتان‬ ‫ک هه‌وه‌ڵ پل ‌ه چاك‬ ‫وا نیی ‌ه ئه‌گه‌ر كه‌سێ ‌‬ ‫ببین ‌ێ و چاك هه‌نگاو هه‌ڵبگرێ‌‪ ،‬ده‌توان ‌ێ ل ‌ه‬ ‫دوایین پل ‌ه‪‎‬دا چاكتر ڕابوه‌ستێ ‌و خۆی‬ ‫ک به‬ ‫بپارێزێ‌؟ به‌ڵ ‌ێ ئاشكرایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر كه‌سێ ‌‬ ‫‌وردی ‌و یـه‌كـه‌‪-‬یـه‌كـ ‌ه له‌پێپلیكانه‌كان‬ ‫سه‌ركه‌وتبێ‌‪ ،‬ده‌توان ‌ێ له‌سه‌ر دوایین پله‌شدا‬ ‫خۆی ڕابگر ‌ێ و نمایش بكا‪ ،‬پاڵه‌وانیه‌تی‬ ‫بنوێنێ‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌مانه‌ن وام لـ ‌ێ ده‌كه‌ن بڵێم‪:‬‬ ‫ئێستا كـ ‌ه ئێو‌ه قۆناغێك لـ ‌ه ژیانتان‬ ‫ده‌گوزه‌رێنن‪ ،‬بۆچ چاوانتان بنووقێن ‌ن و ب ‌ه‬ ‫چــاوی به‌ستراوه‌و‌ه لێی تێپه‌ڕ بن‪ ،‬بۆ؟‬ ‫ده‌زانم هیچكام ل ‌ه ئێو‌ه ئه‌مه‌تان پ ‌ێ قبووڵ‬ ‫نییه‌‪ .‬كه‌وای ‌ه ژیانی ئێوه‌‪ ،‬ژیانی تاكتاكی‬ ‫ئێوه‌‪ ،‬بۆ ناسینی كتێبی باش‪ ،‬یاخود كتێبی‬ ‫خراپ له‌بارترین كه‌ره‌سته‌یه‌‪ .‬وات ‌ه كتێب‬ ‫ده‌ب ‌ێ له‌سه‌ر ژیانی ئێوه ‌بنووسرێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای ئه‌م نووسینه‌دا‪ ،‬قبووڵمان كرد ك ‌ه‬ ‫پرسیار ل ‌ه ژیانی مرۆڤدا ده‌ب ‌ێ هه‌بێ‌؛ ئێستا‬ ‫ده‌پرسم‪ :‬ئه‌م پرسیاران ‌ه چۆن دێن ‌ه ئاراوه‌؟‬ ‫ک دێ ‌و پرسیارتان لـێ‌ده‌كا؟‬ ‫داخۆ كه‌سێ ‌‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه بڵێن‪ :‬به‌ڵێ‌‪ ،‬هێند ‌ێ جار لێمان‬ ‫ده‌پرسن‪‌ .‬من قبووڵ ده‌ك ـه‌م‪ ،‬بـه‌اڵم ئه‌م‬ ‫بابه‌ت ‌ه هیچ دژایه‌تییه‌كی له‌گه‌ڵ وته‌كانی‬ ‫ک بێ‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫س ـه‌ره‌وه‌دا نییه‌‪ ،‬هه‌رچۆنێ ‌‬ ‫ک خۆی تێكه‌ڵی ژیانتان‬ ‫كه‌سێك ‌ه ب ‌ه جۆرێ ‌‬

‫كردووه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر تێكه‌ڵی ژیانی ئێو‌ه نه‌بوایه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵكه‌وتێكیش نه‌ده‌هات ‌ه پێش ك ‌ه پرسیار‬ ‫بێت ‌ه گۆڕێ‌‪ .‬به‌اڵم ئێم ‌ه هه‌میش ‌ه به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پرسیار بـــه‌ره‌وڕوو‬ ‫نابینه‌وه‌‪ ،‬جاری وا هه‌ی ‌ه مرۆڤ له‌گه‌ڵ زۆر‬ ‫بابه‌ت ده‌سته‌ویه‌خ ‌ه ده‌بێ‌و پرسیار دروست‬ ‫ده‌بـێ‌‪ ،‬وه‌ك له‌پێشدا گوتم‪ ،‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫تاریكیی شه‌و ده‌بینێ‌؛ پاشان ل ‌ه خۆی‬ ‫ده‌پرسێ‌‪ :‬بۆچ ب ‌ه شه‌و دنیا تاریك ده‌بێ‌؟‬ ‫هێند ‌ێ پرسیار زۆر تایبه‌تین‌و پێوه‌ندییان‬ ‫ب ـ ‌ه خـــودی مــرۆڤــه‌و‌ه ه ـه‌ی ـه‌‪ .‬بــو وێنه‌‪،‬‬ ‫خوشكه‌كه‌م بۆ تووشی ئاوڵ ‌ه بوو و مرد؟‬ ‫یاخود‪ ،‬بۆ بابم ناتوان ‌ێ قه‌ڵه‌مڕه‌نگی ‌و‬ ‫ده‌فــتـه‌ری سپیم بۆ بكڕێ‌‪ ،‬كه‌چی بابی‬ ‫حه‌سه‌ن ده‌توانێ‌؟ جارجاره‌ش گومان ل ‌ه‬ ‫هێند ‌ێ شت ده‌كه‌ن‌و حه‌ز ده‌كه‌ن ڕاست‌و‬ ‫درۆیتان بۆ ده‌ربكه‌وێ‌‪ .‬بۆ وێنه‌‪ ،‬مێرده‌زم ‌ه‬ ‫هه‌یه‌؟ دێوودرنج چین؟ ئه‌م پرسیاران ‌ه به‌ب ‌ێ‬ ‫ک ڕووبـه‌ڕووتــانــی‬ ‫هۆ و بـێ‌ئـه‌وه‌ی كه‌سێ ‌‬ ‫كردبێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه مێشكتاندا سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫پرسیاره‌كان زۆر جاریش له‌مان ‌ه قووڵترن‪.‬‬ ‫ئه‌م پرسیاران ‌ه ڕاسته‌وخۆ ل ‌ه مێشكی ئێوه‌دا‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن؛ به‌اڵم هۆی سه‌رهه‌ڵدانیان‬ ‫پێوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆی ئێوه‌یه ‌ب ‌ه ژیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئــێــو‌ه مـــنـــدااڵن‪ ،‬كــ ‌ه سبه‌ین ‌ێ ده‌بــنـ ‌ه‬ ‫چاره‌نووسسازی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌‪ .‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫بڵێن‪ :‬ئێم ‌ه ناتوانین ل ‌ه مرۆڤ ‌ه گه‌وره‌كان‬ ‫جودا بینه‌وه‌؛ چونكه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی قسه‌ی تۆ‪،‬‬ ‫ژیانی ئێم ‌ه ب ‌ه ژیانی ئه‌وانه‌و‌ه گرێ ‌دراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌من وێڕای ئه‌وه‌ی قسه‌ی ئێو‌ه په‌سه‌ند‬ ‫ده‌كه‌م‪ ،‬ده‌ڵێم‪ :‬هه‌میسان ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌و‌ه‬ ‫شێوه‌ی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌یه‌‪ .‬هه‌رهه‌مان‬ ‫بــابـه‌تــن‪ ،‬بـــه‌اڵم ل ـ ‌ه به‌رگێكی دیــك ـه‌دا‪.‬‬ ‫نموونه‌یه‌كی ساكار دێنمه‌وه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر پێتان‬ ‫بڵێن‪ ،‬ئه‌وكه‌سه‌ی ل ‌ه هه‌یوانی ماڵ دانیشتوو‌ه‬ ‫و ده‌كۆكێ ‌و قلیان ده‌كێشێ‌‪ ،‬منداڵ ‌ه یان‬ ‫گه‌وره‌؟ ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێن‪ :‬مرۆڤێكی گه‌ور‌ه‬ ‫و ب ‌ه ته‌مه‌نه‌‪ ،‬چونك ‌ه دانیشتن ل ‌ه به‌ر هه‌یوا ‌ن‬ ‫و كۆكین‌و قلیانكێشان‪ ،‬كاری منداڵ نییه‌‪.‬‬ ‫كه‌وا بوو‪ ،‬ئێوه‌ده‌ب ‌ێ ئه‌و كتێبان ‌ه وه‌خوێن ‌ن‬ ‫ك ‌ه ڕاسته‌وخۆ ژیانتان پێشان ده‌دا و چاكه‬ ‫‌و خراپه‌یتان بۆ باس ده‌كا‪ .‬دیسانه‌و‌ه ده‌ب ‌ێ‬

‫وریا بن نـه‌وه‌ك گۆڵ بخۆن‪ ،‬واته ‌ڕه‌نگه‌‬ ‫هێند ‌ێ ك ـه‌س له‌سه‌ر ژیانی ئێو‌ه شت‬ ‫بنووسن‌و چاوپۆشی ل ‌ه هێند ‌ێ شت بكه‌ن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه باسی ئه‌و‌ه نه‌كه‌ن ك ‌ه‬ ‫لەگه‌ڵ بابتان ناخۆشیتان بووه‌‪ ...‬یاخود‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه باسی ئه‌و كاتان ‌ه نه‌كه‌ن ك ‌ه پاره‌تان‬ ‫پ ‌ێ نیی ‌ه ده‌فته‌ر بكڕن ‌و‪ ...‬هه‌ر حه‌سره‌ت‬ ‫ده‌خــۆن‪ ...‬یان تاق ‌ه وشه‌یه‌ك له‌مه‌ڕ ئه‌و‬ ‫كاتان ‌ه نه‌نووسن ك ‌ه ب ‌ه دوای گه‌له‌دا ده‌چن‬ ‫‌و دڕكوداڵ ‌و په‌یكوڵ ب ‌ه پێتاندا ده‌چن ‌و‬ ‫داووده‌رمــان ‌و پارچه‌تان پ ‌ێ نیی ‌ه برینی‬ ‫پێتان ببه‌ستن‪ ...‬ڕه‌نگ ‌ه له‌مه‌ڕ بێكاریی‬ ‫بابتان‌و نه‌خۆشیی دایكتان قسه‌یه‌كیان ل ‌ه‬ ‫ده‌م نه‌یه‌ت ‌ه ده‌ر‪ ...‬نه‌نووسن ك ‌ه به‌چوونه‬ ‫‌سه‌ربازیی بــراگ ـه‌وره‌‪ ،‬وه‌زعــی ده‌رامه‌تی‬ ‫ماڵه‌وه‌تان دژواربووه‌‪ .‬كه‌وابوو‪ ،‬ده‌بینین ئه‌م‬ ‫كتێبه‌ش هه‌میسان كتێبێكی به‌سوو‌د و‬ ‫تـــــه‌واو نــیــی ـه‌‪ ،‬چــونــك ـ ‌ه بــاســی گشت‬ ‫كونوقوژبنه‌كانی ژیانی ئێوه‌ی نه‌كردووه ‌‌و‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه نووسراوه‌ته‌و‌ه تا بۆ هه‌میش ‌ه ل ‌ه‬ ‫نه‌زانی ‌و دواكه‌وتووییدا بتانهێڵێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاشكرای ‌ه كتێبی ئه‌وتۆ‪ ،‬له‌باتی ئه‌وه‌ی‬ ‫دۆستێكی چاك بێ‌‪ ،‬دوژمنێكی پیس ‌و‬ ‫بێفه‌ڕی لـێده‌رده‌چێ‌‪ .‬ئێستا ئیدی له‌م‬ ‫ڕێگایه‌و‌ه ده‌زانین چۆناوچۆن كتێب بۆ‬ ‫خوێندنه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێرین‪ .1 :‬له‌سه‌ر ژیانی‬ ‫ئــێــمـ ‌ه نـــــووســرابــێــتــه‌وه‌‪ .2 .‬وه‌اڵمـــی‬ ‫پرســیاره‌كــانمان بداتـــه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ب ـ ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئــه‌و دوو‬ ‫ئه‌سڵه‌ی سـه‌ره‌وه‌‪ ،‬كتێب موتااڵ ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫چاكی ده‌خوێنینه‌وه‌‪ ،‬دێڕ ب ‌ه دێڕی به‌وردی‬ ‫هه‌ڵده‌سه‌نگێنین‪ ،‬ده‌زانن دوای ‌ه چ ده‌بێ‌؟‬ ‫پــرســیــاری تــازه‌مــان ال دروســـت ده‌بــێ‌‪،‬‬ ‫ک ك ‌ه به ‌دوای وه‌اڵمی باشتردا‪،‬‬ ‫پرسیارێ ‌‬ ‫جارێكی دیك ‌ه ده‌مــانــخــاتـه‌و‌ه تـه‌قـه‌ال و‬ ‫هه‌وڵدان‪ .‬ژیان به‌م شێوه‌ی ‌ه مانا په‌یدا ده‌کا‪،‬‬ ‫ڕه‌نگ ل ‌ه خۆ ده‌گرێ‌و نو ‌ێ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫دارێكی سه‌وز ك ‌ه ڕۆژ ل ‌ه دوای ڕۆژ زیاتر‬ ‫شكۆف ‌ه ده‌كا و سه‌رسه‌وزتر ده‌بێ‌‪ ،‬به‌هێزتر‬ ‫ده‌بێ ‌و ئاماد‌ه ده‌ب ‌ێ تا ل ‌ه به‌رانبه‌ر بای‬ ‫‌ستێ و خۆ ڕابگرێ ‌‌و گوێ‌‬ ‫پاییزدا ڕابوه ‌‌‬ ‫نه‌دات ‌ه ته‌رز‌ه و بـاران‪.‬‬

‫ئیدریس عەلی «عەشقی هاجەرە» باڵو دەکاتەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ئەمڕۆ دووشــەمــە‪ ،‬لە نــاوەنــدی غەزەلنووس لە‬ ‫سلێمانی‪ ،‬كاتژمێر ‪ 4:30‬كتێبی عەشقی هاجەرە كە‬ ‫کە کتێبێکی نوێی شاعیر و نووسەر ئیدریس عەلییە‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪ .‬ئەم كتێبە گێڕانەوەی عەشق و ڕووداوی‬

‫ناو ژیانی مرۆڤێكە و گێڕانەوەی ئازار و بەسەرهاتی‬ ‫چەند نەوەیەكە كە دابەش بوون بەسەر چەند بەشێك‬ ‫لە كتێبەكەدا‪ .‬دەكرێت تۆی خوێنەر سودفەی خۆت‬ ‫بكەیت‪ ،‬هی ئــازارەكــانــت‪ ،‬منداڵی و كــوردبــوون و‬ ‫خێڵەكەت‪ ..‬لە نێو بەرگی كارەكتەرێكدا‪.‬‬ ‫نووسەر لە باسی كتێبەكەیدا دەنوسێت‪:‬‬

‫«تۆی خوێنەر‪ ،‬ئەگەر بە دوای ڕووداوێــک‪ ،‬یان‬ ‫چیرۆک و بەسەرهات و پاڵەوانێکی بەهێز و گەورە‬ ‫و ئەفسانەییەوەیت‪ ،‬ئــەوا بێگومان لــەم تێکستە‬ ‫نائومێد دەبیت و نایان بینیت‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫گێڕانەوەیە‪ ،‬چیرۆکی تراژیدیا و غەم و ئازاری کەسە‬ ‫شکستخواردووەکانە‪ ،‬نمایندەی مرۆڤە شەرمن و دڵشکاو‬

‫و الوازەکانن‪ ،‬کەسانێکن کە هەم مێژوو و هەم ڕۆژگار‬ ‫و سەروەختی ژیانی خۆیان و ئایین و خێڵ غەدری لێ‬ ‫کردوون و وەک لقی درەختێکی وشک و زڕ شکاندوونی‬ ‫و خوێنیانی کردووە بە ئاو‪ ..‬لێرە لەم گێڕانەوەیەدا‪،‬‬ ‫دەست بۆ ڕۆحە تاریکەکان براوە و ڕووناکیی زمان‬ ‫خراوەتە سەریان‪».‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژماره‌ (‪ )560‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/24‬‬

‫با دەیەوێت مبانبات‬

‫دەربارەی جەمشید خانی مامم‪ ،‬کە هەمیشە با لەگەڵ خۆیدا دەیربد‬ ‫ئەمیر عەلی نجوومییان‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ئاکۆ حەسەن‬ ‫ڕۆمانی جەمشید خانی مامم‪ ،‬کە –کە‬ ‫هەمیشە با لەگەڵ خۆیدا دەیبرد‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬ڕۆمانێکی سەرنجڕاکێشە‪.‬‬ ‫مــن نــە ک ــوردم و نــە کوردستانیش باش‬ ‫دەناسم‪ ،‬بەاڵم گێڕانەوەی ڕۆمانەکە بە الی‬ ‫منەوە زۆر ئاشنا بوو‪ ،‬و پەیوەندییەکی بە‬ ‫ئەزموونی ژیانمەوە دامەزراند‪-‬درووست کرد‪.‬‬ ‫لە لێکدانەوەیەکی ڕووبــەڕوودا هەوڵ دەدەم‬ ‫تاوەکو بە خوێندنەوەیەکی دەقهەڵسەنگاندنانە‬ ‫پەیوەندییەک لەنێوان ئــەو ڕۆمــانــەدا بە‬ ‫ژانرەکانەوە‪ ،‬قوتابخانە ئەدەبیەکان و بەرهەمە‬ ‫هونەریی و ئەدەبییەکان پێکەوە دابمەزرێنم‪،‬‬ ‫و بەو هۆیەشەوە بە تێگەیشتنێکی قوڵتر‬ ‫لــە ڕۆمــانــی جەمشیدخانی مامم بگەم‪.‬‬ ‫من لــەو بــــاوەڕەدام کە پەیوەندییەکانی‬ ‫دەقهەڵسەنگاندن سپاردنی خۆئاگایانەی‬ ‫دەقەکان بە یەکتری نین‪ ،‬بەڵکو کۆمەڵێک‬ ‫پەیوەندین گەر بێت و لە کاتی خوێندنەوەی‬ ‫دەقــدا شێوەگیر ببن‪ ،‬توانای دەاللەتیی‬ ‫دەقەکان دەتوانن زیاتر بەرنە سەرەوە‪.‬‬ ‫بەر لە هەر شتێک‪ ،‬ڕۆمانی جەمشید خانی‬ ‫مامم بەهرەی لە پێکهاتەی «ئەدەبیاتی‬ ‫زارەکی» وەرگرتووە کە بۆ خۆی ڕیشەیەکی‬ ‫لە ئەدەبیاتی فۆلکلۆردا هەیە‪ .‬لەنێو ئەو‬ ‫ژانرە گشتییەدا‪ ،‬دەتوانرێت ناوی ژانری دیکە‬ ‫ببرێت کە بە پێکهاتەی گێڕانەوەی ڕۆمانەوە‬ ‫هاوشێوەییەکی سەیری هەیە‪ ،‬و ئەویش‬ ‫«ژانری وێڵگەرد‪-‬سەرگەردان‪-‬پیکارسک»ـە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندێتیی گێڕانەوە‪ /‬ڕۆمانی وێڵگەردانە‬ ‫باسی ماجەراکانی کەسایەتییەکە کە بە ئەو‬ ‫دەڵێن «وێڵ‪/‬سەرگەردان‪ /‬پیکارو» و بە‬ ‫شوێنێکەوە گرێدراو نییە‪ ،‬و بە کۆمەڵێک‬ ‫وردەماجەراوە لە جیهاندا سەرگەردانە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬دۆن کیشۆت کەسایەتییەکی وێڵە‪.‬‬ ‫وشەی وێڵ لە ڕووی واتاییەوە {هاوشێوەی‬ ‫وشەی} ئاوارە و وێڵگەرد و سەرگەردان وایە‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕاستتر ئەوەیە کە دۆنکیشۆت ئاوارە‬ ‫و وێڵگەرد نەبووە و باشترە بڵێین وێڵ و‬ ‫سەرگەردانە*‪ .‬لە داستانە وێڵگەردیەکاندا‬ ‫کەسایەتیی وێڵگەرد مەجاراگەلێکی بێشومار‬ ‫و بچووک دەخاتە پشتسەری خۆیەوە کە‬ ‫هەرکامێکیان چیرۆکێکن و بــۆ خوێنەر‬ ‫واتایەکی تایبەتیی پەیدا دەکەن‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫هەزارویەکشەوە‪ .‬ئەو پێکهاتەیە بە وردی‬ ‫لە ڕۆمانەکەی بەختیار عەلیدا دەبینین‪ .‬بە‬ ‫گومانی من‪ ،‬ئەو سەگەردانیەش دەتوانرێت لە‬ ‫بەرهەمەکەدا {واتە لە کەسایەتییەکانی نێو‬ ‫بەرهەمەکەدا} بە شوناسی نەتەوایەتی گرێ‬

‫بدرێتەوە‪ .‬لەم ڕووەوە ڕۆمان لە پەیوەندیی‬ ‫دەقهەڵسەنگاندندا بە ژانری وێڵگەردەوە وەک‬ ‫ئەوەیە قسەیەکی گرنگ لە بارەی شوناسی‬ ‫نەتەوایەتییەوە بکات‪.‬‬ ‫هــەروەهــا ڕۆمــانــەکــەی بەختیار عەلی‬ ‫بــە هــەمــان شێوە بــە گێڕانەوە‪/‬داستانە‬ ‫پــاڵــەوانــبــازیــەکــانــەوە پــەیــوەنــدیــیــەکــی‬ ‫دەقهەڵسەنگاندنانە دەدۆزێتەوە‪ .‬لە بەشێکی‬ ‫ڕۆمانەکەدا‪ ،‬بڕیارە جەمشید خان داستانی‬ ‫ژیانی خۆی بنووسێتەوە‪ ،‬ئەو لەبری گەشتە‬ ‫ڕاستەقینەکانی خۆی دەربارەی گەشتگەلێک‬ ‫دەنووسێت کە تێیدا ناخودای کەشتییەکی‬ ‫گــەورە بــووە‪ ،‬دێو و درنجێکی زۆر لەسەر‬ ‫ڕێی بوون‪ ،‬و پەریگەلێکی زۆر فریویان داوە‪،‬‬ ‫و دوورگەیەک دەبینێت کە جگە لە ژنانی‬ ‫جوانڕووخسار کەسێکی تێدا نەبووە‪ ،‬دەبێتە‬ ‫دیلی غۆلێکی یەکچاو و گەلێک ماجەرای‬ ‫دیکە‪ .‬بۆ هەر خوێنەرێکی ئەدەبی ڕوونە‬ ‫ئەو ماجەرایانە دووبارەکردنەوەی ماجەراکانی‬ ‫ئۆلیسن لە داستانی ئۆدیسەدا‪« :‬ئیسماعیل‬ ‫لەو بــاوەڕەدا بوو کە جەمشید خان لەبری‬ ‫گەشتنامەی خۆی‪ ،‬داستانی گەشتی ئۆلیسی‬ ‫بە شێوەیەکی تێکەڵ و پێکەڵ دووبــارە‬ ‫نووسیوەتەوە»‪.‬‬ ‫بــەاڵم ســەربــاری لێکچوونەکان لەنێوان‬ ‫ئەو داستانە و ئۆدیسەی هۆمەردا‪ ،‬هەروەها‬ ‫جیاوازییەکی گرنگ بوونی هەیە‪ .‬ئۆدیسەی‬ ‫هۆمەر گێڕانەوەیەکی سەرمەشقی کۆنە کە‬ ‫لەسەر بنەمای لۆژیکی «گەڕان – دۆزینەوە»‬ ‫دەچێتە پێشەوە‪ .‬ئۆلیس (بە دەربڕین‪/‬‬ ‫گۆکردنە التینیەکەی ئــەو‪ ،‬یــان هەمان‬ ‫ئۆدیسە بە دەربڕینە یۆنانییەکەی) لە پێناوی‬ ‫ئامانجێکی تایبەتیدا لە خێزان‪ /‬ماڵەوە دوور‬ ‫دەکەوێتەوە‪ ،‬و پاشان بۆ ماڵەوە دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕۆمانەکەی بەختیار عەلی بۆ ئەو بنەما‪/‬‬ ‫ئەساسە ناگێڕدرێتەوە‪ .‬وادیــارە بەو ئاماژە‬ ‫دەقهەڵسەنگاندنە‪ ،‬پێدەچێت ئەوە ببینین‬ ‫لەنێوان جەمشید و ئۆلیسدا جیاوازییەکی‬ ‫جدی بوونی هەیە‪ .‬ئۆلیس پاڵەوانی دنیایەکە‬ ‫کە لەوێدا «با ئەو نابات» و دەگەڕێت و‬ ‫پاشان بۆ ماڵەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم جەمشید‬ ‫خان نەک هەر بۆ ماڵەوە ناگەڕێتەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ماڵێکیشی نییە‪ ،‬هەر بەو شێوەیەی کە لە‬ ‫کۆتایی ڕۆمــانــەکــەدا دەیبینن‪،‬لە کۆتایی‬ ‫ڕۆمانەکەی بەختیار عەلیدا «گــەڕانــەوە‬ ‫بــۆ مــاڵــەوە» ((‪))homecoming‬‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬بەڵکو لە ماڵدەرچوون هەیە‪،‬‬ ‫ڕۆیشتن هەیە بۆ جێیەکی دیکە‪ .‬ئەرکی‬ ‫دەقهەڵسەنگاندنی ڕۆمان لە پەی وەند بە‬ ‫ئۆدیسەی هۆمەرەوە لەو ڕووەوە ئەرکێکی‬ ‫ناکۆکبێژانەیە‪ ،‬بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە‬

‫بەختیار عەلی بە دۆزینەوەی بڕێک‬ ‫دەقهەڵسەنگاندن بە ژانری ڕیالیزمی‬ ‫جادوییەوە نیشانی ئێمەی دەدات کە دونیای‬ ‫کوردستان چەندە گالوەتە جادووەوە و‬ ‫واقیعییەتی ئەوانیش چەندە بۆ ئەوانی تر‬ ‫بووەتە شتێکی جادوییانە‬

‫لە ڕۆمانی پاش داگیرکەرانەدا لە جوگرافیای‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬پاڵەوانی داستانەکە «با دەیەوێت‬ ‫بیبات» و ئەوەش لەگەڵ پاڵەوانی داستانی‬ ‫یۆنانیدا دەیەوێت جیاوازییەکی خودیانەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬کەوابو ڕۆمانێکی لەو قەبارەیە دوای‬ ‫مەبەستێکی گرنگ کەوتووە‪.‬‬ ‫ژانرێکی دیکە کە لە ڕۆمانی جەمشید خانی‬ ‫ماممدا بە ناونیشانی پێکهاتەی گێڕانەوە‬ ‫شایانی دەستنیشانکردنە‪ ،‬ژانری «ڕیالیزمی‬ ‫جادویی»ـە‪ .‬لەو ڕۆمانەدا‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫تایبەت‪ ،‬کاریگەریی گابرێل گارسیا مارکیز‬ ‫دەبینین‪ .‬هەم ڕۆمانی سەد ساڵ تەنیایی و‬ ‫هەم کورتەچیرۆک‪ /‬نۆڤلێتی «پیرەمێردێک بە‬ ‫دوو باڵی زۆر گەورەوە»‪ .‬هەڵبەت ئەو داستانە‬ ‫نزیکایەتییەکی زۆری بە ڕۆمانی جەمشیدخانی‬ ‫ماممەوەی هەیە‪ ،‬لەو داستانەدا‪ ،‬پیرەمێردەکە‬ ‫کەسایەتییەکی سەنتەرییە کە دوو باڵی هەیە‬ ‫(بە جەمشیدی بێکێشی بــەراورد بکەن) و‬ ‫بەردەبێتەوە سەرزەمینێک و ماجەراکان بە‬ ‫دوای ئەودا دێن و بەاڵگەلێک دێنە پێشەوە‪ ،‬و‬ ‫لە بەشی پێش کۆتاییدا ئەو پەیوەندییە زۆر‬ ‫ڕۆشن دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو پەیوەندییە دەقهەڵسەنگاندنەی‬ ‫نێوان ڕۆمانی جەمشید خانی مامم و ژانری‬ ‫ڕیالیزمی جادویی (هاوشێوەی پەیوەندیی‬ ‫دەقهەڵسەنگاندن بــە ژانـــری داستانی‬ ‫یۆنانیەوە) ئەویش پەیوەندییەکی واتاداری‬ ‫هەیە‪ .‬ئەو پەیوەندییە واتــادارە ڕیشەیەکی‬ ‫لە ئەدەبیاتی ئەمەریکای التیندا هەیە‪ ،‬و‬ ‫ئەمەریکای التینیش ڕیشەیەکی لە سیاسەت‬ ‫و لە واقیعی ڕووداوە سیاسییەکاندا هەیە‪،‬‬ ‫النیکەم لە سەدساڵی ڕابــردوودا‪ .‬فۆینتس‪،‬‬ ‫ئستۆریاس‪ ،‬یوسا‪ ،‬گارسیا مارکیز و گەلێکی‬ ‫دیکە کــە لــە ژانـــری ڕیالیزمی جادوییدا‬ ‫نووسیویانە قسەیان ئــەوە بــووە کە ئێمە‬ ‫خەریکین لە کۆمـەڵگە و کولتوورێکدا ژیان‬ ‫دەکەین کە ئەوەی ڕوو دەدات زۆر واقیعییە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ خوێنەری نائاشنا بە کولتوور و‬ ‫مێژووی ئەمەریکای التین‪ ،‬وەک خەیاڵ وایە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوانە‪ ،‬ئەو دنیا خەیاڵشێوەیە‪ ،‬ئەزموونی‬ ‫ژیانکردن و واقیعییەتی هەرڕۆژەیە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەیە لێکدابڕینی واقیعییەت و خەیاڵ‬ ‫نامومکینە‪ .‬کــەوابــوو لە ژانــری ڕیالیزمی‬ ‫جادوییدا‪ ،‬واقیعییەت و خەیاڵ لە یەکتر جودا‬ ‫نابنەوە‪ .‬گارسیا مارکیز لە جێیەکدا دەڵێت‪،‬‬ ‫ئەو شتانەی کە من لە ڕۆمان‪ /‬داستانەکانمدا‬ ‫دەیڵێم و جادوییانە دەردەکەوێت ئەسڵەن لە‬ ‫کۆڵۆمبیا جادویی نین‪ ،‬ئەوانە ڕووداوگەلێکن‬ ‫کە خەریکن ڕوو دەدەن‪ .‬ئەو واقیعییەتە لە‬ ‫کۆمەڵگەیەکی دیکەدا دەبێتە جــادو‪ .‬ئەو‬ ‫پەیوەندییەی نێوان واقیعییەت و خەیاڵ‪،‬‬ ‫بــە گومانی مــن‪ ،‬لــە ڕۆمــانــی کوردستان‬ ‫و ڕۆمانەکەی بەختیار عەلیدا زۆر جوان‬ ‫نیشتەجێیە‪ .‬بە گومانی من‪ ،‬بەختیار عەلی بە‬ ‫دۆزینەوەی بڕێک دەقهەڵسەنگاندن بە ژانری‬ ‫ڕیالیزمی جادوییەوە نیشانی ئێمەی دەدات کە‬ ‫دونیای کوردستان چەندە گالوەتە جادووەوە‪،‬‬ ‫و واقیعییەتی ئەوانیش چەندە بۆ ئەوانیتر‬ ‫بووەتە شتێکی جادوییانە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە دەبێت یاد بهێنرێتەوە کە بە‬ ‫تێڕوانینی من شێوەی نووسین و بەرچاوی‬ ‫جوانیناسانە کە لە پەخشانی ڕیالیزمی‬ ‫جادویی ئەمەریکای التیندا دەیبینن لە ڕۆمانی‬ ‫جەمشید خانی ماممدا بەو ڕێژەیە نایبینین‪ .‬لە‬ ‫ژانری ڕیالیزمی جادوییدا ئێمە دوچاری ئاڵۆزی‬ ‫شێوازیانەین‪ .‬ڕیالیزمی جادویی شێوازی‬ ‫داستاننووسیی ناچراڵیستانەی بە شێوازی‬

‫شاعیرانەی تێکەڵ بە یەکتری کردووە‪ ،‬کارێک‬ ‫کە ڕۆمانی جەمشید خانی مامم هێندە تێیدا‬ ‫سەرکەوتوو نییە‪ .‬نووسەرانی ئەمەریکای‬ ‫التین شیعر بە ناچراڵیزمەوە پەیوەست‬ ‫دەکەن‪ .‬بۆ نموونە لە نووسینەکانی گارسیا‬ ‫مارکیزدا دەبینن کە بە وردیــەوە دەربارەی‬ ‫دونیای فیزیکیی‪/‬سروشتی وەسفکردنی وردی‬ ‫ناچراڵیستیەکان دەردەبڕدرێت‪ ،‬وردتر لەنێو‪/‬‬ ‫ناوەخنی ئەو وەسفانەوە لە شێوازی سوریالی‬ ‫و شاعیرانە بەهرە وەردەگرێت‪ .‬لە ڕۆمانەکەی‬ ‫بەختیار عەلیدا‪ ،‬وەسفکردنەکان بڕێک خێران‬ ‫و هەر بەو بەڵگەیە ئەو تێکەڵی شێوازییە بە‬ ‫باشی ڕوو نادات‪ .‬پێم وایە ڕۆمانەکە بە ئاسانی‬ ‫دەیتوانی قەبارەیەکی گەورەتری هەبوایەت و‬ ‫لە ڕووی شێوازیشەوە دەوڵەمەندتر بوایەت‪.‬‬ ‫دەزانـــیـــن کــە نــاچــراڵــیــزمــی ئــەدەبــی‬ ‫پەیوەندییەکی گرنگی بە فیکرەکانی چارلز‬ ‫داروینەوە هەیە‪ ،‬سەرنجڕاکێشە کە لە بەشی‬ ‫یەکەمدا‪ ،‬جەمشید خان هۆگری خوێندنەوەی‬ ‫کتێبەکەی داروی ــن دەبێت و پاشان بەو‬ ‫دەرئەنجامە دەگات کە مرۆڤ لە ڕەچەڵەک‪/‬‬ ‫بەرەنجامی مەیموون نییە‪ ،‬بەڵکو شێوەیەکی‬ ‫کامڵبووی باڵندەیە‪ .‬لە درێژەی ئەوەدا سێ‬ ‫بەڵگەی نیمچە زانستی دەخاتە ڕوو‪ .‬لە سەد‬ ‫ساڵ تەنیاییشدا سەرهەنگ بۆیندیا شوێن‬ ‫ئارەزوویەکی زانستی لەو شێوەیە دەکەوێت‪.‬‬ ‫جەمشید خان لەو باوەڕەدایە کە «نیگا و‬ ‫تێڕوانینی مــرۆڤ سەبارەت بە خــودا‪ ،‬بە‬ ‫ناونیشانی بوونێکی سەرووزەمینی کە لە‬ ‫بااڵوە تەماشای خوارەوە دەکات و مرۆش لەو‬ ‫سەر و بڵنداییەوە دەبینێت‪ ،‬بۆ یادەوەریی‬ ‫دێرینەی مرۆڤ زەمانێک دەگەڕێنێتەوە کە‬ ‫خۆی دەیتوانی بفڕێت»‪ ،‬ئــەوە بنچینەی‬ ‫یەکەمی جەمشیدە و دەگاتە ئەو دەرئەنجامەی‬ ‫کە «خــودای ئاسمانەکان شتێک جگە لە‬ ‫یادەوەریی مرۆڤ لە جوانیەکانی باڵندە و‬ ‫ئاسمانەکەی نەبووە»‪.‬‬ ‫بەڵگەی دووەمــی جەمشید خان ئەوەیە‬ ‫کــە ئــەگــەر بنچینەی جــۆرەکــانــی دارویــن‬ ‫قبووڵ بکەین‪« ،‬دەبێت دان بــەوەدا بنێین‬ ‫کە ئەگەر مرۆڤ باڵی نەدەبوو‪ ،‬نەیدەتوانی‬ ‫لە بەرانبەر دڕندە سەنگدڵ و بەهێزەکانی‬ ‫سروشتدا بەردەوامی بداتە خۆی و ژیانی‬ ‫خۆی لە مەترسیی فەوتان دەربــاز بکات»‬ ‫و بەڵگەی سێیەمیشی خودی خۆی بوو کە‬ ‫«بە تێڕوانینی خۆی بەڵگەیەکی زیندووی‬ ‫بنچینەی باڵدارێتی مرۆڤ بوو»‪ .‬بەڵگەی‬ ‫سێیەمی خــودی جەمشید خــان خــوازە‪/‬‬ ‫کینایەیەکە بۆ ئەندێشەی سەلماندنگەرا‬ ‫کە خۆی {جەمشید خان} دەبێتە بەڵگەی‬ ‫سەلماندنە ئاشکرا و بەرچاوەکانی جیهان‪ .‬لە‬ ‫سەدساڵ تەنیاییدا‪ ،‬خوزیە ئەرکادیۆی گەورە‬ ‫بۆ یەکەمجار کامێرایەکی وێنەگرتن بەدەست‬ ‫دێنێت و بە تاسەیەکی زۆرەوە وێنەی هەموو‬ ‫جێیەک دەگرێت و دواتر وێنەکان دەبینێت‬ ‫ڕایدەگەیەنێت کە مادام لە هیچ یەکێک لە‬ ‫وێنەکاندا خــودا ئامادەیی نییە‪ ،‬کەواتە‬ ‫خودا بوونی نییە‪ .‬ئەو دیدە توانجئامێزە بۆ‬ ‫کەرەستەی سەلماندنگەرایی و ئەزموونگەرایی‬ ‫لە پێناو سەلماندنی یەک وتەزای فەلسەفیدا‬ ‫هاوشێوەییەکی بە بەڵگەکانی جەمشید‬ ‫خانەوە هەیە‪.‬‬ ‫چوارەمین پەیوەندیی دەقهەڵسەنگاندنی‬ ‫ڕۆمانەکەی بەختیار عەلی دەتوانرێت بە‬ ‫چەند کەسایەتییەکی سینەمایی ڕوون‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬لە بەرهەمەکانی ودی ئالندا‬ ‫بەرهەمێکی کەم بەناوبانگ بوونی هەیە‪،‬‬

‫بەناونیشانی «زلـــیـــگ»(‪،)١٩٨٣‬‬ ‫زلیگ کەسایەتیەکە کە بە ئاسانی‬ ‫لە هەر دەوروبەرێکدا بێت ڕەنگی ئەو‬ ‫دەوروبەرە دەگرێت‪ ،‬ئەو وەک ئەوەی‬ ‫کە بۆ خۆی شوناسێکی نەبێت و خۆی‬ ‫وەک خۆرپەرست بەرهەم دێنێتەوە‬ ‫و دووب ــارە لە دایــک دەبێتەوە‪ .‬بە‬ ‫گومانی من‪ ،‬ئەو فیلمە نموونەیەکە‬ ‫لــە سینەمای پــاش هیومانستی‬ ‫کە دەربـــارەی شوێنگەی مــرۆڤ لە‬ ‫جیهاندا نیگایەکی قــووڵ دەخاتە‬ ‫ڕوو‪ .‬لە جەمشید خانی ماممیشمدا‬ ‫بەشێوەیەکی خوازەیی هەرجارەی‬ ‫جەمشید خان بەردەبێتەوە‪ ،‬یادەوەریی‬ ‫لە بیر دەباتەوە و دەبێتە کەسێکی نوێ‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی لە هەردوو بەرهەمەکەدا لەگەڵ‬ ‫پرسی شوناسدا بە تێگەیشتنە گشتییەکەی‬ ‫ڕوبەڕوو بین‪ ،‬لەو ڕووەوە‪ ،‬نە جەمشید خان و‬ ‫نە زلیگ تاک‪/‬فەرد نین‪ ،‬بەڵکو نوێنەرایەتی‬ ‫شوناسی مرۆیەکی تاک دەکەن بۆ شوناسێکی‬ ‫جەمعی یــان نەتەوەیی کە لە جەرەیانی‬ ‫ڕووداو و پێشهاتە مێژووییەکاندا لە حاڵی‬ ‫گۆڕانکاریەکی هەمیشەییدایە‪.‬‬ ‫فیلمی «فــۆرســت گەمپ» دەرهێنانی‬ ‫ڕۆبێرت زمکیس(‪ ،)١٩٩٤‬دەربارەی کەسێکە‬ ‫کە لە کــات و شوێنە مێژووییەکاندا بە‬ ‫شێوەیەکی ڕێکەوت و تەسادوفیانە و لە ناکاو‬ ‫پەیدا دەبێت و بەبێ ئیرادەیەکی خۆئاگایانە‬ ‫ڕەوتی مێژوو دەگۆڕێت‪« ،‬فۆرست گەمپ»‬ ‫{تۆم هانکس}مێژوو بە گاڵتەجاڕ وەردەگرێت‪،‬‬ ‫لــەو ڕووەوە مێژوو‪ ،‬جەرەیانێکی پێشتر‬ ‫نەخشەکێشراو نییە لەسەر بنەمای لۆژیکێکی‬ ‫تایبەت کە مرۆڤەکان لە نێویدا ئەرکێکی‬ ‫دیاریکراو و کاریگەریان هەبێت‪ ،‬مێژوو‬ ‫لەو گێڕانەوەیەدا لەسەر بنەمای ڕێکەوت‬ ‫و پێشهاتەکان بــەرەو پێشەوە دەڕوات‪،‬‬ ‫کەسایەتییەکان هەر وەک ئەرکێکی گرنگیان‬ ‫نییە هەروەها کاریگەریش نین‪ .‬پێدەچێت‬ ‫لە ڕۆمانەکەی بەختیار عەلیشدا مێژووی‬ ‫کوردستان هەر وەک نووسەر هەوڵ دەدات‬ ‫شی بکاتەوە‪ ،‬مێژووی میللەتێکە دەستماوە‪/‬‬ ‫یاریچەی ڕووداوگــەلــێــک بــوون و هیچکات‬ ‫دوای ڕێڕەوێک نەکەوتوون کە ویستێکی‬ ‫خۆئاگایی لە پشتیەوە بووبێت‪ ،‬و مرۆڤەکان‬ ‫لە ڕەوتی ئەو مێژووەدا تەنها لەسەر بنەمای‬ ‫پێشهات کاریگەر بــوون‪ .‬لەسەر بنەمای‬ ‫ئەو خوێندنەوەیە‪ ،‬دەتوانرێت بووترێت کە‬ ‫جەمشید خانی مامم دژ یان ناکۆکیەکە‪،‬‬ ‫ناکۆکیەکی هــەزەلــیــانــە بــۆ مێژوویەکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسیانەی سەرزەمینێک‪.‬‬ ‫بەاڵم بە هەمان شێوە کە ئاماژەم پێ کرد‬ ‫ڕۆمانی جەمشید خانی مامم دەربارەی پێگە‬ ‫و پێناسەی مرۆڤیشە‪ ،‬کەوابو دەتوانرێت‬ ‫ئــەو ڕۆمــانــە وەک ناکۆکیەکی هەزەلیانە‬ ‫بۆ مرۆگەرایی یان هومانیزمیش دابنرێت‪/‬‬ ‫وەربگیرێت‪ .‬جەمشید خان بەشێوەیەکی‬ ‫خوازەیی و مەلموس وەک پوشێک وایە کە‬ ‫یاریچەی دەستی –بــا‪ -‬و هەوایە و وەک‬ ‫جێی خراپ کەڵ لێوەرگرتنی هەموان جێ‬ ‫دەگرێت‪ .‬سەرنجڕاکێشە کە فیلمی «فۆرست‬ ‫گەمپ»یش بــە باڵگرتن‪/‬فڕینی پەڕێک‬ ‫لە ئاسمانەوە دەســت پێ دەکــات کە بە‬ ‫شێوەیەکی خوازەیی جوڵەی ڕێکەوتیانەی‬ ‫مرۆڤ لە جیهاندا بە وێنەگرتن دەکێشێت‪.‬‬ ‫لە «زلیگ»‪« ،‬فۆرست گەمپ» و جەمشید‬ ‫خانی ماممدا‪ ،‬لەگەڵ مرۆڤگەلێکدا ڕووبەڕووین‬ ‫کە بوونەتە یاریچەی دەستی با‪-‬ی ڕووداوە‬

‫مێژووییەکان‪ ،‬ئەو مرۆڤانە ئەرکێکی زۆریان‬ ‫نییە‪ ،‬بە ئاسانی شــوونــاس دەگـــۆڕن‪ ،‬و‬ ‫ئامانجێکی جێگیریان نییە‪ .‬ئەوە هەمانجۆر‬ ‫نیگایە کە لەوەوە پاش هیومانیزم دێتەوە‬ ‫یاد‪ .‬جەمشیدخان لە هەرجار بەربوونەوەیەکدا‬ ‫شوناسێکی نــوێ بــە دەســـت دێنێت و‬ ‫بەشێوەیەکی خوازەئامێز هیچ خۆئاگاییەکی‬ ‫پەیوەست بە جەرەیانە مێژووییەکانەوە نییە‬ ‫کە خۆی تێیدا دەرگیرە‪.‬‬ ‫جەمشید خانی مامم‪ ،‬ک هەمیشە با‬ ‫لەگەڵ خۆیدا دەیبات‪ ،‬مێژوویەک دەگێڕێتەوە‬ ‫بەرلەوەی لە زەویدا ڕوو بدات‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫خــوازەیــی لە ئاسماندا ڕوو دەدات‪ ،‬وەک‬ ‫ئــەوەی دونیای هــاوچــەرخ دونیایەک بێت‬ ‫کە لــەودا بە زمانی فروغی فروخزاد‪« ،‬با‬ ‫دەیــەوێــت بمانبات» و بە قەولی میالن‬ ‫کۆدێرا «شێوازێکی بەرگەنەگیراوی بوون»‬ ‫کە بە شێوەیەکی پارادۆکسیکاڵ بۆ هەموو‬ ‫شتێک قورسکارییەکی درووست کردووە‪ .‬هەر‬ ‫ماجەرایەکی جیاوازانەی با‪-‬بردنی جەمشید‬ ‫خان وادیــارە سیستەمێکی دەاللەتیی نوێ‬ ‫بنیات دەنێت کە لەودا واتای فڕین‪ ،‬ڕەهایی‪،‬‬ ‫ئاسمان‪ ،‬بــوون و گەلێک چەمکی دیکە‬ ‫دووبــارە پێناسە دەکرێنەوە‪ .‬بەاڵم تەواوی‬ ‫خوێندنەوەی دەقهەڵسەنگاندنانە کە بە‬ ‫کورتی لەم لێکدانەوەیەدا یادم هێنانەوە‪،‬‬ ‫پێدەچێت لە دەوری تــەوەری نیشانەیەکی‬ ‫گرنگ کۆ بووبێتنەوە و ئەویش «با»یە‪.‬‬ ‫«بــا» لە کۆتاییدا نیشانەیەکی گرنگە و‬ ‫دەاللــەتــی تایبەتی لە ڕۆمــانــەکــەدا هەیە‬ ‫و ئەویش بە گومانی من «لەدەستدان‪/‬‬ ‫دەرچوونی یادەوەری»ـە‪ .‬کۆمەڵگەیەک کە با‬ ‫ئەوان بە هەر الیەکدا دەبات و‪ ،‬مرۆڤەکانی‬ ‫بە زەوییەوە بەند ناکات‪ ،‬خێرا یادەوەریی‬ ‫خۆی لە دەست دەدات‪ ،‬و کۆمەڵگەیەک بە‬ ‫یادەوەرییەکی کورتماوەوە بوونی دەبێت کە‬ ‫لەودا کەرامەتی مرۆیی لە دەست دەردەچێت‪،‬‬ ‫ئەو دۆخە ناشیرین و تراژیدییە بە شێوەیەکی‬ ‫خوازەیی و تەنزئامێز لە ڕۆمانەکەی بەختیار‬ ‫عەلیدا بۆ وێنەگرتن ڕاکێشراوە‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫*لێرەدا جۆرێک لە تێکەڵ و پێکەڵی لە‬ ‫واتای وشەی (وێڵ – وێڵگەرد)دا دەبینرێت‪،‬‬ ‫وشەکە زیاتر مەبەست لێی ئەو کەسە گەڕۆک‬ ‫و وێڵگەردانەیە کە النیکەم دوای ئامانجێکی‬ ‫دیاریکراو کەوتوون (گەرچی ئامانجەکە ناواقیعی‬ ‫و پووچیش بێت) لە نموونەی دۆنکیشۆت‬ ‫کە پاش ئەوەی سەردەمی مۆدێرن جێگە بە‬ ‫پاڵەوانەکان لەق دەکات‪ ،‬ئەو دێت و بە شمشێر‬ ‫و قەڵغانێکەوە دەیەوێت خۆی بکاتە پاڵەوان و‬ ‫شەڕی ئاشەباکان دەکات کە پێی وایە دێو و‬ ‫درنجن‪ ،‬و ئەمەش جیایە لەو وێڵگەردیەی کە بە‬ ‫بێ ئامانج هەر بەنێو جیهاندا دێت و دەچێت‪ .‬و‪.‬‬

‫ئازار ڕەنگی نییە‬ ‫هیوا ڕەنگی نییە‬ ‫وەک منداڵدانی ژن‬ ‫ئاسامن نزاکان قووت دەدات‬ ‫هیچ هیوایەک نییە‬ ‫هەور ڕێڕەوی با بگۆڕێ‬ ‫*‬ ‫ژنانی وەک من‬ ‫قسە دەزانن‬ ‫ئیرت وشە لە گەروویان نامێنێتەوە‬ ‫الیان پەسەندتر بێ‬ ‫قووتی بدەن !‬ ‫ژنانی وەک من‬ ‫کە زللەیان لێ دەدرێ‬ ‫دەتوانن وەاڵم بدەنەوە‬ ‫لە تووڕەییدا دەلەرزن‬ ‫بەاڵم داینامرکێننەوە‬ ‫وەک شێرێک لە قەفەسدا‬ ‫ژنانی وەک من‬ ‫ئازادی دروست دەکەن‬ ‫*‬

‫مەرام ئەملەسڕی‬ ‫ژنە شاعیری سوری لە ساڵی ‪۱۹٦۲‬‬ ‫لە الزقیە لە دایک بووە‪ .‬لە‬ ‫ساڵی ‪۱۹۸٤‬دا ئەدەبی ئینگلیزیی‬ ‫خوێندووە‪ ،‬بە یارمەتیی براکانی‬ ‫یەکەم دیوانی لە ساڵی ‪١٩٨٢‬دا‬ ‫دەرکردووە ئێستا لە فەڕەنسا دەژی‪.‬‬ ‫لە الیەن زوربەی نووسەرانی عەرەب‬ ‫و ڕۆژئاوایی ئاماژە بە نووسینەکانی‬ ‫کراوە‪ .‬کتێبەکانی بە زمانەکانی‬ ‫فەڕەنسی‪ ،‬ئیسپانی‪ ،‬ئەڵامنی‪،‬‬ ‫ئینگلیزی و تورکی باڵو کراونەتەوە‪.‬‬

‫چۆن هەڵیواسم‬ ‫میوەم بە دارەکانتەوە؟‬ ‫بە لقەکانتەوە گوڵەکانم؟‬ ‫من تەنیا بووم و‬ ‫هەر واش دەبم‪...‬‬ ‫وەک درەختێک یاخی بووبێ‬ ‫لە ئاگر و لە با‬ ‫*‬ ‫لە شەکر و هەنگوین دروست نەبووە‬ ‫لە ماندوویەتی و خەم و‬ ‫لە یادەوەری و خەونەکان‪،‬‬ ‫لە دڵڕەقی و وشکی‬ ‫لە گیا و ئاو‬ ‫شێلراو بە گومان و ترس‬ ‫دڵی کونکراو‬ ‫بە فیشەکی یەک بە دوای یەکی نائومێدی‬ ‫*‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫لەسەر دیواری حەوشەی قوتابخانەکە‬ ‫بە پەنجەی قوتابییە بچووکەکان‬ ‫وشەی سەربەستیم بە تەباشیری سپی نووسی‬ ‫لەسەر دیواری مێژوو‬ ‫سەربەستی ناوی ئەوانی‬ ‫بە خوێن نووسی !‬ ‫*‬ ‫ژنەکە گوتی‪:‬‬ ‫ڕەنگە خۆشەویستی هێشتا چاوەڕێ بێ‬ ‫چەترێ لەژێر کورسی‪،‬‬ ‫کتێبێ لەسەر شوێنی دانیشنت‬ ‫ژنێک وای داناوە کە دێت !‬ ‫*‬ ‫مەڕوانە‬ ‫بۆ ئەو شوێنەی شین بووەتەوە‪،‬‬ ‫نە بۆ ئەو برینەی‬ ‫لە دڵمدا بەرز دەبێتەوە !‬ ‫مەڕوانە‬ ‫بۆ ئەو چرچانەی خەریکە دەوری چاوم‬ ‫هەڵدەکۆڵن‬ ‫نە بۆ ئەو مووە سپییانەی کە لەسەرمدا دەڕوێن‬ ‫تەنیا بڕوانە‬ ‫ڕۆحم‬ ‫گیای بەهاری تازەیە !‬ ‫*‬ ‫لە پەنجەرەکەمەوە‬ ‫ماڵێک دەبینم وەک ماڵەکەم‬ ‫برینەکانی دەشارێتەوە وەک برینەکانی ماڵەکەی‬ ‫من‬ ‫نهێنییەکانی دەشارێتەوە وەک نهێنییەکانی‬ ‫ماڵەکەی من !‬

‫مێژووی‬ ‫دڵم فیشەک‬ ‫دەینووسێتەوە‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫مەرام ئەملەسڕی‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬نیگا عەزیز‬

‫دوور مەڕۆ‬ ‫لە نزیکم مبێنەرەوە‬ ‫جنۆکە کەڵبەکانی درێژن !‬ ‫ڕەنگە ژنێ بێ‬ ‫ژنێکی جوان‬ ‫لە منت بفڕێنێ !‬ ‫لە نزیکم مبێنەرەوە‬ ‫دوور مەڕۆ‬ ‫جنۆکە کەڵبەکانی درێژن‬ ‫ڕەنگە پیاوێ بێ‬ ‫پیاوێکی باش‬ ‫من لە تۆ بفڕێنێ‬ ‫*‬

‫کەڵکی چییە؟‬ ‫ڕووتبوونەوەی ڕۆح ئاوا‬ ‫لەبەردەم ئەوەی‪ ،‬کە نابینێ !‬ ‫*‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪350‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )350‬دوشەممە ‪2017/7/24‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ه ئیسالمدا‬ ‫ه چل ل ‌‬ ‫ئه‌فسانه‌ی ژمار ‌‬ ‫خه‌رسه‌و مه‌حمود‬ ‫هـــه‌نـــدێـــك لــــه‌و ژمـــــارانـــــه‌ی ك ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگترینی ژمــار‌ه ئه‌فسانه‌ییه‌كان‬ ‫یــان جادوییه‌كانن‪ ،‬له‌ناو ده‌قه‌كانی‬ ‫قورئان و فه‌رموده‌و كه‌لتوری ئیسالمیدا‬ ‫ئاماده‌گییه‌كی به‌رچاویان هه‌یه‌‪ .‬یه‌كێك‬ ‫له‌و ژماران ‌ه ژمار‌ه (چــل)ه‌‪ .‬له‌قورئاندا‬ ‫ژمار‌ه چل (اربعین) چوار جار هاتووه‌‪:‬‬ ‫‪ )1‬واذا واعدنا موسی اربعین لیلة‌‪)..‬‬ ‫البقرة‌ ‪ .51 ،‬واتـــه‌‪« :‬یـــادی ئـه‌وه‌‬ ‫بكه‌نه‌وه‌ كه‌ چل شه‌ومان وه‌ك واده‌ بۆ‬ ‫موسا دانا (بۆ خواپه‌رستی)‪.‬‬ ‫‪ )٢‬قال فإنها محرمة علیهم اربعین‬ ‫سنة یتیهون فی االرض‪ )...‬المائدة‪،‬‬ ‫‪ .26‬واته‌‪(« :‬خوا) فه‌رموی (قودس)‬ ‫له‌سه‌ریان حه‌رامه‌‪ ،‬چل ساڵ له‌ زه‌ویدا‬ ‫سه‌رگه‌ردان ده‌بن‪»...‬‬ ‫‪ )٣‬فتم میقات ربه اربعین لیلة‌‪)...‬‬ ‫االعـــراف‪ .142 ،‬واتــه‌‪« :‬ئیتر كاتی‬ ‫(گفتوگۆی موسا) له‌گه‌ڵ په‌روه‌ردگاریدا‬ ‫تــه‌واو بــوو (ب ـه‌ گه‌یشتنی) به‌ چل‬ ‫شه‌و»‪.‬‬ ‫‪ )٤‬حــتــی اذا بــلــغ اشـــده و بلغ‬ ‫اربعین سنة‌ قال رب اوزعنى ان اشكر‬ ‫نعمتك‪ )...‬االحقاف‪.15 ،‬واته‌‪« :‬هه‌تا‬ ‫ده‌گاته‌ ته‌مه‌نی بوونی تواناو هێزی و‬ ‫ده‌گاته‌ چل ساڵ‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬په‌روه‌ردگارا‬ ‫بیخه‌ره‌ دڵمه‌وه‌ كه‌ شوكری نیعمه‌ته‌كه‌ت‬ ‫بكه‌م‪.»...‬‬ ‫ئالوسیی ده‌ڵێت‪« :‬زیاتر له‌ كه‌سێك‬ ‫باسیان ل ـه‌وه‌ كــردوه‌ كه‌ مــرۆڤ گه‌ر‬ ‫گه‌یشته‌ ئه‌م بڕواو ڕاده‌یه‪ ‌،‬ئه‌وا پێكهاته‌ی‬ ‫دروستبونه‌كه‌ی كه‌ له‌سه‌ریه‌تی زۆر‬ ‫به‌هێزده‌بێت و ئیتر لێی جیانابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ ف ـه‌رمــوده‌شــدا هــاتــوه‌‪« :‬شه‌یتان‬ ‫ده‌ستی درێژده‌كات بۆ سه‌رو ڕخساری‬ ‫ئـه‌و كه‌سه‌ی له‌ ته‌مه‌نی چل ساڵی‬ ‫تێپه‌ڕاندوه‌و ته‌وبه‌ی نه‌كردوه‌و‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ڕوخسارێكه‌ سه‌ركه‌وتن نابینێت»‪ .‬له‌‬ ‫الپ ـه‌ڕه‌ی دواتــردا ده‌ڵێت‪« :‬هه‌روه‌ها‬ ‫كۆمه‌ڵێك (ل ـه‌ زانــایــان) ڕاشكاوانه‌‬ ‫باسیان له‌ هاتنی ته‌مه‌نی پێغه‌مبه‌رێتی‬ ‫له‌ چل ساڵیدا كــردوه‌ وه‌كئه‌وه‌ی له‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئێمه‌ ڕویداوه‌« (‪.)١‬‬ ‫(ئیمامی ڕازی)ش له‌ ته‌فسیره‌كه‌یدا‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬موفه‌سیره‌كان ناكۆكبون‬ ‫له‌ ته‌فسیركردنی وشه‌ی (االشــد) دا‬ ‫(واته‌ ئه‌و په‌ڕی هێزو توانای ئه‌قڵیی‬ ‫و كه‌سایه‌تیی و ‪ »...‬ئیبن عه‌باس‬ ‫له‌ گێڕانه‌وه‌كه‌ی (عطا‌ء)دا گوتویه‌تی‬ ‫كه‌ مه‌به‌ستی ه ـه‌ژده‌ ساڵه‌‪ ،‬زۆربـه‌ی‬ ‫موفه‌سیره‌كانیش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ن كه‌ سی‬ ‫و سـێ‌ ساڵه‌ ‪.)٢(»...‬‬ ‫دوو الپه‌ڕه‌ دواتر ده‌ڵێت‪« :‬حتی اذا‬ ‫بلغ اشده و بلغ اربعین سنة‌‪ »...‬ئه‌مه‌‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئ ـه‌وه‌ی كه‌ ڕوكردنه‌‬ ‫جیهانی به‌ندایه‌تیی و سه‌رقاڵبوون‬ ‫به‌گوێڕایه‌ڵیی خوداوه‌ له‌الیه‌ن مرۆڤه‌وه‌‬ ‫ته‌نها له‌م كاته‌دا ڕوده‌دات‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ده‌ربڕینێكی ڕاشكاوانه‌یه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫ب ـه‌وه‌ی كه‌ هێزی ده‌روونــیــی ئه‌قڵیی‬ ‫لۆژیكیی له‌م كاته‌وه‌ ده‌ست به‌ كامڵبوون‬ ‫ده‌كات‪ ..‬موفه‌سیره‌كان گوتویانه‌ هیچ‬ ‫پێغه‌مبه‌رێك نه‌نێرراوه‌ ته‌نیا دوای‬ ‫ته‌مه‌نی چل ساڵیی نه‌بێت‪ ،‬ده‌شڵێم كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ ئیشكالی هه‌یه‌ له‌ عیسادا كه‌ خودا‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای ته‌مه‌نییه‌وه‌ كردویه‌تی به‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر پێویسته‌ بگوترێت‬ ‫كه‌ زاڵترین بۆچون ئه‌وه‌یه‌ كه‌ وه‌حی بۆ‬ ‫نه‌هاتووه‌ دوای چل ساڵیی نه‌بێت‪»....‬‬

‫ژمــاره‌ چــل‪ ،‬یه‌كێكــه‌ لــه‌ ژمــاره‌ ئه‌فســانه‌ییه‌كان‪،‬‬ ‫ئیســامیش لــه‌ ئه‌فســانه‌و كه‌لتــوره‌ كۆنه‌كانــه‌وه‌‬ ‫وه‌ری گرتــوه‌‪ ،‬ئه‌گ ـه‌ر نــا وه‌ك ژماره‌یه‌كــی ڕاســته‌قینه‌‬ ‫هیــچ پێویســتییه‌كی پێــی نه‌بــووه‌‬ ‫مایـه‌ی سـه‌رنجه‌ كـه‌ قورئــان نـه‌ك ته‌نیــا لێوانلێــوه‌ لـه‌‬ ‫مه‌جــازو هونه‌ره‌كانــی ڕە‌وانبێــژی‪ ،‬كــه‌ چاره‌ســه‌ری‬ ‫ئـه‌م كێشــانه‌ ئاســانده‌كات‪ ،‬به‌ڵكــو دیــوه‌ دیاره‌كه‌شــی‪،‬‬ ‫واتــه‌ دیــوی وتــراوی ئایــه‌ت و بابه‌ته‌كانیــش‪ ،‬لــه‌‬ ‫ســۆنگه‌ی بوونــی جیــاوازی و ناكۆكیــی ل ـه‌ نێوانیانــدا‪،‬‬ ‫بــه‌ره‌و چاره‌ســه‌رو یه‌كالكردنــه‌وه‌ی ئــه‌م چه‌شــنه‌‬ ‫باســانه‌مان ده‌بــات‬

‫هەموو ژمارەیەك لە قورئاندا‪ ،‬وەك ژمارە ‪ ،40‬وەك حەقیقەت لێی روانراوە‬ ‫(‪.)٣‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌هاتنی په‌یام بۆ پێغه‌مبه‌ر‬ ‫و به‌پێغه‌مبه‌ربوونی له‌ ته‌مه‌نی ‪40‬‬ ‫ساڵیدا (مباركفوری) ده‌ڵێت‪« :‬كاتێك‬ ‫چل ساڵی تــه‌واو كــرد‪ -‬كه‌ لوتكه‌ی‬ ‫كه‌ماڵه‌‪ ،‬گوتراویشه‌‪ :‬پێغه‌مبه‌ران بۆ ئه‌و‬ ‫ته‌مه‌نی كه‌ماڵه‌ ده‌نێردرێن‪ -‬سه‌ره‌تاكانی‬ ‫پێغه‌مبه‌رێتی كه‌وتنه‌ ده‌رك ـه‌وتــن و‬ ‫دره‌وشانه‌وه‌‪.)٤(»...‬‬ ‫«له‌ته‌مه‌نی چل ساڵیدا وه‌حی بۆ‬ ‫محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌رمان نێردرا (د‪.‬خ) ‪...‬‬ ‫له‌فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عه‌باسدا‪« :‬وه‌حی‬ ‫بۆ پێغه‌مبه‌ر دابەزی كاتێک‌ چل ساڵ‬ ‫بــــوو‪ )5(»...‬بــوخــاری و موسلیم و‬ ‫ئه‌حمه‌د‪.‬‬ ‫س ـه‌بــاره‌ت به‌ مــان ـه‌وه‌ی موسا بۆ‬ ‫ماوه‌ی چل ڕۆژ بۆ پاڕانه‌وه‌و په‌رستش‪،‬‬ ‫وه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬هه‌مان‬ ‫ئه‌و چل ڕۆژه‌ی ـه‌ كه‌ خه‌ڵكی له‌مڕۆدا‬ ‫(سۆفییه‌كانیش به‌تایبه‌ت) وه‌ك چه‌ند‬ ‫ڕۆژێــكــی پێویست بۆ خه‌ڵوه‌تگرتن‬ ‫دیارییان كــردوه‌ كه‌ سۆفیی تێیدا‬ ‫وه‌رزشــــی پێویستی ڕۆحــیــی خۆی‬ ‫بكات و له‌مڕوه‌وه‌ خۆی پاكبكاته‌وه‌و‬ ‫په‌روه‌رده‌بكات‪.‬‬ ‫ب ـه‌ پێغه‌مبه‌ربوونی محه‌مه‌دیش‬ ‫له‌ته‌مه‌نی چل ساڵیدا هه‌ر له‌و ئایه‌ته‌وه‌‬ ‫خــوازراوه‌ كه‌ كامڵبوونی كاره‌كته‌ری‬ ‫مــرۆڤ ل ـه‌و ته‌مه‌نه‌دا ده‌بینێت‪ ،‬كه‌‬ ‫دواتـــر ئــه‌م چــل ســاڵـه‌ به‌ناچاریی‬ ‫دراوه‌ته‌ پاڵ ته‌مه‌نی به‌پێغه‌مبه‌ربوونی‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌كانی دیكه‌ش كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ـه‌الی ـه‌ن خـــودی موفه‌سیره‌كانه‌وه‌‬ ‫یه‌كڕایی له‌سه‌ر نییه‌‪ ،‬وه‌ك ئاماژه‌مان‬ ‫پێدا‪.‬‬ ‫لێره‌دا ده‌پرسین ئایا مه‌رجه‌ مرۆڤ‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌ڕوی ئه‌قڵیی و ده‌رونییه‌وه‌‬ ‫پێبگات ته‌مه‌نی بگاته‌ چل ساڵ؟!‬ ‫به‌ڵكو مێژووی ڕاسته‌قینه‌ی ژیانی‬ ‫داهــێــنـه‌ره‌ مـه‌زنـه‌ جیهانییه‌ كــۆن و‬ ‫نوێیه‌كان پێمان ده‌ڵێت كه‌ زۆربـه‌ی‬ ‫داهێنه‌ران له‌ ته‌مه‌نی كه‌متر له‌ چل‬ ‫ساڵیدا به‌ كه‌ماڵ گه‌یتشوون‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ندێكجار له‌ته‌مه‌نی بیست ساڵیی و‬ ‫پێش ته‌مه‌نی سی ساڵیش‪.‬‬ ‫هـــه‌نـــدێـــك لـــه‌ زانـــــا نــــــاودارو‬ ‫هه‌ڵكه‌وتووه‌كانی ئیسالم له‌ته‌مه‌نی‬ ‫ده‌وروبه‌ری بیست ساڵیدا گه‌یتشوونه‌ته‌‬ ‫قۆناغی كامڵبوون و‪ ،‬نوسین و فه‌توادان‬ ‫و بوون به‌ مامۆستای مه‌زنی سه‌ره‌ده‌می‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر وه‌حی له‌ خوداوه‌ بێت و خودا‬ ‫بۆ خۆی خاوه‌نه‌كه‌ی هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬چ‬ ‫پێویستیه‌كی به‌ته‌مه‌نی زۆر ده‌بێت‬ ‫بــۆ گه‌یشتن ب ـه‌و دۆخ و قۆناغه‌ ‪.‬‬ ‫ئ ـه‌گ ـه‌ر هه‌ندێكجار ئ ـه‌زمــوونــی زۆر‬ ‫بــۆ هـه‌ڵــكـه‌وتــوانــی مــێــژووی مــرۆڤ‬ ‫پێویست نه‌بوو بێت‪ ،‬بۆچی ده‌بێت بۆ‬ ‫پێغه‌مبه‌ران بكرێت به‌ پێویستیه‌كی‬ ‫گه‌وره‌و ناچاریی؟!‬ ‫خۆ‪ ،‬وه‌ك موفه‌سیره‌كانیش ده‌ڵێن‪،‬‬ ‫موسا له‌ته‌مه‌نی سی ساڵیدا بووه‌ به‌‬ ‫پێغه‌مبه‌رو‪ ،‬عیساو یه‌حیاش خودا له‌‬ ‫قورئاندا به‌ڕوونیی و ڕاشكاویی ئاماژه‌‬ ‫به‌وه‌ ده‌كات كه‌ به‌ منداڵیی بوون به‌‬ ‫پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬ئیدی بۆ ده‌بێت گه‌وره‌ترینی‬ ‫پێغه‌مبه‌ران و شوێنكه‌وتووه‌كانی‬ ‫پێویستیان بــه‌ بــڕیــنــی چــل ســاڵ‬ ‫له‌ته‌مه‌ن هه‌بێت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی به‌ قۆناغی‬ ‫كامڵبوونی كه‌سێتیی بــگـه‌ن؟ گه‌ر‬ ‫وابوایه‌ ئه‌وه‌ هه‌رگیز زانایانی ئیسالم‬ ‫ل ـه‌ ته‌مه‌نی كه‌متر ل ـه‌ چــل ساڵیی‬

‫نه‌كتێبیان ده‌نوسی و نه‌فه‌توایان ده‌داو‬ ‫نه‌ئیجتیهادیان ده‌كرد‪ ،‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێك‬ ‫له‌و مه‌زنه‌ زانایانه‌ له‌ ته‌مه‌نی كه‌متر له‌‬ ‫چل ساڵیی گیانیان سپاردوه‌و ژیان و‬ ‫ته‌مه‌نیان به‌جێهێشتوه‌!‬ ‫بــه‌مــه‌دا ده‌رده‌كــــه‌وێــــت كــه‌ ئـه‌م‬ ‫ژماره‌یه‌‪ ،‬واته‌ ژماره‌ چل‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌‬ ‫ژماره‌ ئه‌فسانه‌ییه‌كان‪ ،‬ئیسالمیش له‌‬ ‫ئه‌فسانه‌و كه‌لتوره‌ كۆنه‌كانه‌وه‌ وه‌ری‬ ‫گــرتــوه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نا وه‌ك ژماره‌یه‌كی‬ ‫ڕاسته‌قینه‌ هیچ پێویستییه‌كی پێی‬ ‫نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫لێره‌شه‌وه‌یه‌ كه‌ چل ڕۆژ دوای مه‌رگی‬ ‫مردوو كراوه‌ به‌ بۆنه‌یه‌ك به‌ناوی (چله‌)‬ ‫وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ ڕاستیدا ده‌كرا كه‌متر یان‬ ‫زیاتر بوایه‌ له‌ چل ڕۆژ‪ ،‬بـه‌اڵم وه‌ك‬ ‫كه‌لتورێكی كــۆن كه‌ ئـه‌م ژماره‌یه‌ی‬ ‫پــیــرۆزكــردوه‌‪ ،‬له‌ كــۆنـه‌وه‌ تا ئێستا‬ ‫هه‌ر ماوه‌ته‌وه‌و‪ ،‬بۆ له‌ مه‌ودواش هه‌ر‬ ‫به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫هـه‌روه‌هــا هه‌ندێك له‌ زانــایــان چل‬ ‫فــه‌رمــوده‌یــان لــه‌بــاره‌ی بابه‌تێكی‬ ‫دیاریكراوه‌وه‌ هێناوه‌و له‌ نوسراوێكدا‬ ‫تــۆمــاریــان كـــردون‪ ،‬وه‌ك (االربعین‬ ‫النوویه‌)‪« ،‬چل فه‌رموده‌ی نه‌وه‌وی»‬ ‫كه‌ ئیمامی نـــه‌وه‌وی هه‌ڵیبژاردون‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها «االربعین فی اصول الدین»‪.‬‬ ‫به‌ناوی فه‌رموده‌شه‌وه‌ هاتووه‌ كه‌‬ ‫هـه‌ر كه‌سێك پــارووی حــه‌رام بچێته‌‬ ‫سكییه‌وه‌‪ ،‬چل ڕۆژ عیباده‌ت یان دوعای‬ ‫لـێ‌ قه‌بوڵ ناكرێت‪ .‬له‌ناو خۆماندا‬ ‫كاتێك یه‌كێك شتێك بـه‌ كه‌سێك‬ ‫ده‌ڵێت و پشتگوێی ده‌خــات و چه‌ند‬ ‫جارێك لێی دوباره‌ ده‌كاته‌وه‌ ده‌ڵـێ‌‪:‬‬ ‫چل جارم پێ‌ وتیت» یان «چل جار‬ ‫هاتم بۆالت» ‪ .‬ناونیشانی حه‌كایه‌ته‌كان‬

‫وه‌رگرتنــی ئ ـه‌م ژماران ـه‌ وه‌ك ژمــاره‌ی ڕاســته‌قینه‌‪،‬‬ ‫لــه‌ بنه‌ڕە‌تــدا لــه‌ بڕوانه‌بــوون بــه‌ مه‌جــازه‌وه‌‬ ‫هاتــوه‌‪ ،‬واتــه‌ لــه‌ ڕوانیــن بــۆ هه‌مــوو وشــه‌و‬ ‫بابه‌تێــك وه‌ك حه‌قیقــه‌ت‬ ‫وه‌ك «چل توتی» ‪ .‬ناونیشانی ڕۆمان‬ ‫وه‌ك «چل ڕێساكه‌ی عه‌شق»ی ئه‌لیف‬ ‫شه‌فه‌قی ژن ـه‌ ڕۆماننووسی تــورك‪.‬‬ ‫كێشه‌ی وه‌رگرتنی ئه‌م ژمارانه‌ وه‌ك‬ ‫ژمــاره‌ی ڕاسته‌قینه‌‪ ،‬له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌‬ ‫بڕوانه‌بوون به‌ مه‌جازه‌وه‌ هاتوه‌‪ ،‬واته‌‬ ‫له‌ ڕوانین بۆ هه‌موو وشه‌و بابه‌تێك‬ ‫وه‌ك حه‌قیقه‌ت‪ .‬وه‌ك بابه‌تگه‌لێك‬ ‫كـه‌ ڕوك ـه‌شــی ماناكانیان چــی بێت‬ ‫حه‌قیقه‌ته‌كه‌شیان هه‌ر هه‌مان شته‌‪.‬‬ ‫گریماننه‌كردنی ئه‌گه‌ری ته‌فسیری قووڵ‬ ‫یان ته‌ئویل بۆ ئه‌م چه‌شنه‌ بابه‌تانه‌‪.‬‬ ‫بـه‌هـه‌نــد وه‌رن ـه‌گــرتــنــی (نــادیــار)ی‬ ‫بابه‌ته‌كان و فه‌رامۆشكردنی نه‌وتراوی‬ ‫دێڕو ماناكان‪.‬‬ ‫گــه‌ر بهاتباو مــوفـه‌ســیــره‌كــان له‌‬ ‫ســه‌ره‌تــاوه‌ وه‌ك پێویست دركیان‬ ‫به‌بوونی مه‌جازو پێویستیی ته‌ئویل‬ ‫بكردبایه‌‪ ،‬هه‌رگیز توشی ئه‌م ناكۆكییه‌‬ ‫چــاره‌س ـه‌ر ن ـه‌كــراوو یه‌كالنه‌كراوه‌یه‌‬ ‫نــه‌ده‌بــوون كـه‌ لـه‌ چه‌ندین بابه‌تدا‬ ‫گیرۆده‌بوون به‌ده‌ستییه‌وه‌و هێشتا‬ ‫دوای پتر له‌ هه‌زار ساڵ هه‌ر له‌ نێو‬ ‫گوماندا ماونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫مایه‌ی سه‌رنجه‌ كه‌ قــورئــان نه‌ك‬ ‫ته‌نیا لێوانلێوه‌ له‌ مه‌جازو هونه‌ره‌كانی‬ ‫ڕه‌وانــبــێــژی‪ ،‬ك ـه‌ چـــاره‌ســـه‌ری ئه‌م‬ ‫كێشانه‌ ئاسانده‌كات‪ ،‬به‌ڵكو دیوه‌‬ ‫دیاره‌كه‌شی‪ ،‬واته‌ دیوی وتراوی ئایه‌ت‬ ‫و بابه‌ته‌كانیش‪ ،‬له‌ سۆنگه‌ی بوونی‬ ‫جــیــاوازی و ناكۆكیی له‌ نێوانیاندا‪،‬‬ ‫به‌ره‌و چاره‌سه‌رو یه‌كالكردنه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫چه‌شنه‌ باسانه‌مان ده‌بات‪.‬‬ ‫ل ـه‌ف ـه‌ره ـه‌نــگــی پــه‌نــددا بـه‌زمــانــی‬

‫ئینگلیزی لـه‌ بـــاره‌ی ژمـــاره‌ (چــل‪:‬‬ ‫‪)forty‬ه‌و‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫‪A fool at forty is a fool‬‬ ‫‪indeed‬‬ ‫گێل له‌ ته‌مه‌نی چل ساڵیدا به‌راستی‬ ‫گێله‌‪.‬‬ ‫«وات ـه‌ گه‌ر بگاته‌ ئه‌و ته‌مه‌نه‌وه‌و‬ ‫هه‌ر به‌گێلی مابێته‌وه‌ ئه‌وه‌ ئیتر گێله‌و‬ ‫هه‌رگیز ئاقڵبوون به‌ خۆیه‌وه‌ نابینێت»‪.‬‬ ‫‪)6(Life begins at forty‬‬ ‫«ژیــان له‌ چل ساڵییه‌وه‌ ده‌ست‬ ‫پێده‌كات»‪.‬‬

‫په‌راوێزه‌كان‪:‬‬

‫‪ )١‬االلوسی‪ ،‬روح المعانی‪ ،‬مسس ‌ه‬ ‫الرسالة‌‪ ،‬بیروت‪ ،2010 ،‬الجز الخامس‬ ‫والعشرون‪ ،‬ص‪.84-83‬‬ ‫‪ )٢‬االمــام الــرازی‪ ،‬التفسیر الكبیر‬ ‫او مفاتیح الغیب‪ ،‬دار الكتب العلمیه‌‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،2009 ،‬المجلد الرابع عشر‪-27 ،‬‬ ‫‪ ،28‬سوره‌ االحقاف‪ ،‬ص‪.15‬‬ ‫‪ )٣‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‪.17‬‬ ‫‪ )٤‬صفى الرحمن المباركفوری‪،‬‬ ‫الرحیق المختوم‪ ،‬دار ابــن الجوزی‪،‬‬ ‫‪ ،1434‬ص‪.84‬‬ ‫‪ )٥‬ابراهیم العلی‪ ،‬صحيح السیره‌‬ ‫النبویه‌‪ ،‬دار النفائس‪ ،‬االردن‪ ،‬الگبعه‌‬ ‫العاشره‌‪ ،2009 ،‬ص‪.67‬‬ ‫‪)٦‬‬ ‫‪Jennifer speake, the‬‬ ‫‪oxford‬‬ ‫‪dictionary‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪ ,proverbs‬انتشارات نسیم دانش‬ ‫‪118 p ,1385‬‬

‫ژمارە (‪ )350‬دوشەممە ‪2017/7/24‬‬

‫‪2‬‬

‫کۆیالیەتی لە ئیسالمدا‬ ‫هیوا محەمەد حەمەعەلی‬ ‫بەختیار حسێن ئەحمەد‬ ‫(‪)2/2‬‬

‫نەک وەک عەرەب کە ئیسالم الی ئەوان‬ ‫کولتورێکی زیندوو بوو‪ .‬لێرەدا کورد تەنها‬ ‫وەرگرێکە و خۆی خاوەنی ئەو کولتورە‬ ‫نیە‪ ،‬بــەاڵم عــەرەب خۆیان خاوەنی ئەو‬ ‫کولتورە بون و لەگەڵ هەڵمەتی فتوحات و‬ ‫باڵوکردنەوەی ئیسالمدا باڵویان کردوەتەوە‪.‬‬

‫با بگەڕێینەوە بۆ بەڵگە و ئارگۆمێنتەکانی‬ ‫بوونی کۆیلەگەری لە قورئان و حەدیسی‬ ‫مامەڵەی ئیسالم‬ ‫نەبەوی «سوننەت»‪ ،‬و یاسای ئیسالمی‬ ‫لەگەڵ ڕژێمی کۆیالیەتی‬ ‫و جێبەجێ‌کردنی ئەم یاسایە لە مێژوی بەڵێ! ئایینی ئیسالم هەر لە سەرەتاوە‬ ‫ئیسالمی و گەالن و دەوڵەتانی ئیسالمی‪ .‬هەوڵی دا مامەڵە لەگەڵ کۆیلەگەری بکات‪،‬‬ ‫چونکە نەریتی کۆیلەگەری بەشێک بوو لە‬ ‫کۆیلەگەری‬ ‫نەریتی نیمچە دوورگەی عەرەبی و جیهانیش‪،‬‬ ‫دیمەنێکی دیاری مێژوی ئیسالم‬ ‫کە نەک تەنیا بەڵگەی قورئانی بە تایبەت‪،‬‬ ‫و دەسەاڵتی ئیسالمی‬ ‫بەڵکو چەندین بەڵگەی ڕاست بە حەدیسی‬ ‫بۆ‬ ‫ئیسالم‬ ‫دیــارە ئەو ڕێگایانەی ئایینی‬ ‫سو‌خواسەکانیان‬ ‫سەحیح هەیە کــە با ‌‬ ‫شەرمن‬ ‫و‬ ‫الواز‬ ‫ئازادکردنی کۆیلە داینان زۆر‬ ‫سەبارەت بە کۆیلەگەرین‪.‬‬ ‫و ترسنۆکانە بوون‪ ،‬کە نەک هەر نەیتوانی هەندێک لــەم دەقــانــە داوای مامەڵەی‬ ‫کۆیلەگەری نەهێڵێت‪ ،‬بەڵکو دیــاردەی باش لەگەڵ کۆیلەکان دەکەن‪ .‬بۆ نمونە؛‬ ‫کۆیلەگەری بە هۆی بەردەوامیی فتوحاتی پەیامبەری ئیسالم لە حەدیسێکدا باسی‬ ‫ئیسالمییەوە لە دەسەاڵتە یەک لەدوای ئەوە دەکات کە خاوەن کۆیلە پێویستە‬ ‫یەکەکانی ئیسالمدا‪ ،‬هەر لە دەوڵەتەکەی وەک کوڕ و منداڵی خۆی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫مەدینەی موحەممەد پەیامبەری ئیسالمەوە کۆیلەکەی بکات و جیاوازییان نەکات‪ .‬کە‬ ‫تا دەگاتە خیالفەتەکانی ڕاشیدی و ئومەوی ئەمە هەرگیز قابیلی جێبەجێ‌کردن نەبوە‬ ‫و عەبباسی و عوسمانی؛ بەردەوام ڕێژەکەی لە واقیعدا‪.‬‬ ‫لە زیادبوون و بەرزبوونەوەدا بووە‪ ،‬ئەویش لە ڕیوایەتی (موسلیم)دا هــاتــووە کە‬ ‫بە هۆی ئەوەی‪:‬‬ ‫پەیامبەری ئیسالم وتویەتی‪ :‬هەمووتان‪،‬‬ ‫بنەڕەتدا‬ ‫لە‬ ‫ـۆی‬ ‫ـ‬ ‫خ‬ ‫بۆ‬ ‫ـرۆڤ‬ ‫ـ یەکەم‪ :‬مـ‬ ‫بە پیاو و ژنتانەوە‪ ،‬کۆیلەی خودان‪ ،‬بۆیە‬ ‫چاوچنۆکە‪،‬‬ ‫و‬ ‫چاوبرسی‬ ‫بوونەوەرێکی‬ ‫هەر کەسێکتان کە کۆیلەی هەیە نابێت پێی‬ ‫هەمیشە مەیلی بــەالی شەریعەتێک و بڵێت‪ :‬کۆیلەکەم! کەنیزەکەم! بەڵکو دەبێت‬ ‫یاساگەلێکە خاوەندارێتییەکەی بپارێزێت‪ ،‬پێی بڵێت‪ :‬کوڕەکەم! کچەکەم! َ‬ ‫«ل َي ُقو َل َّن‬ ‫ُ‬ ‫بۆیە ئاسان نەبوو دەستبەرداری شمەک و َأ َح ُد ُك ْم‪َ :‬ع ْبدِي َو َأ َم ِت‪ُ .‬كلُّ ُك ْم َعبِي ُد ا ِ‬ ‫هلل‪َ ،‬وك ُّل‬ ‫کااڵ و کۆیلەکانی ببێت‪.‬‬ ‫ِن َسا ِئ ُك ْم ِإ َما ُء ا ِ‬ ‫هلل‪َ .‬و َل ِك ْن لِ َي ُق ْل‪ُ :‬غ َل ِمي َو َجا ِر َي ِت‬ ‫اي َو َف َتا ِتي»‪ ،‬چونکە بەپێی بیروباوەڕی‬ ‫ـ دووەم‪ :‬بە هۆی بەردەوامیی جەنگ و َو َف َت َ‬ ‫فتوحاتەوە؛ ژمارەی کۆیلەکان و سەبایا و ئیسالم تەنها خــودا خــاوەن «عەبد» و‬ ‫کەنیزەک «ملك ميني»‪ ،‬لە هەڵ‌کشاندا بوە‪ .‬کۆیلەیە و هەموو مرۆڤێک عەبدی خودایە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە ڕێژەی ئازادکردنی کۆیلەکان بە بێ گومان ئەمەش بۆ چاوبەستەکیی‬ ‫گوێرەی شەریعەتی ئیسالم بە بەراورد بەو کۆیلەکانە‪ ،‬گوایە تەنها ئەوان کۆیلە نین‬ ‫کۆیالنەی لە جەنگەکاندا یەخسیر دەکران و بەڵکو هــەر مرۆڤێک کۆیلەیە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەوانەشی وەک بازرگانی و بازاڕ دەکڕدران؛ بۆ ئەوەی بێزاری و ئیعتیرازی کۆیلە لە‬ ‫سەدان هەزار جار لەوانە زیاتر بوون کە بە بەرامبەر خاوەن کۆیلەدا خاو بکاتەوە(‪.)١‬‬ ‫هۆیەک لە هۆیەکان ئازاد دەکران‪.‬‬ ‫بەاڵم لە زۆربەی دەقەکاندا سەرنج دەدەن‬ ‫ڕوونی‬ ‫بە‬ ‫بێگومان ئەم بزنس و بازاڕە زۆر‬ ‫مەسەلەی کۆیلە کەمترین بایەخی هەیە‪.‬‬ ‫ئیسالمی‬ ‫لەگەڵ دەستپێکردنی فتوحاتی‬ ‫بۆ نمونە؛ لە سورەتی «بــەقــەڕە»دا لە‬ ‫دەرکـــەوت‪،‬‬ ‫لــە ســەردەمــی ڕاشــیــدیــەوە‬ ‫دوو شوێندا باسی کۆیلە کراوە‪ :‬یەکەمیان‬ ‫مەیدان و بازاڕی کڕین و فرۆشتنی کۆیلە بــاس لــەوە دەک ــات کەسێک گــەر ماڵی‬ ‫زۆر گەر ‌مو‌گوڕ بوو‪ ،‬کە لە شام و ناوچە خــۆی بە خۆشیی خــۆی ببەخشێت بە‬ ‫دوورەدەستەکانەوە کەنیزەک و کۆیلەی خزمان و هەتیوان و هــەژاران و ڕێبواران‬ ‫سێکسی و جوانیان دەهێنا و لە بازاڕەکانی و سواڵکەران و بۆ ئازادکردنی کۆیلە‪...‬‬ ‫مەککە و مەدینەدا ساغیان دەکردنەوە و «‪َ ...‬وآ َت��ى ْ َ‬ ‫ال� َ‬ ‫�ال َع َلى ُح ِّب ِه َذوِي الْ ُق ْر َبى‬ ‫مامەڵەیان پێوە دەکرا‪.‬‬ ‫َوالْ َي َتا َمى َو ْ َ‬ ‫السا ِئ ِل َ‬ ‫ال َسا ِك َ‬ ‫ني‬ ‫السبِيلِ َو َّ‬ ‫ني َوا ْبنَ َّ‬ ‫مێژوونووسان‬ ‫ئــەوەی‬ ‫بۆ نمونە؛ وەک‬ ‫ال��ر َق��ابِ ‪( »...‬البقرة‪ .)١٧٧ :‬وەک‬ ‫َو ِف ِّ‬ ‫ناوچەکانی‬ ‫فەتحی‬ ‫کاتێک‬ ‫تۆماریان کردووە‪،‬‬ ‫دەبینین لە ئایەتەکەدا چینی کۆیلە کە‬ ‫ژێر دەستی ساسانییەکان لە دۆڵی دووئاوان بەر ڕەحمەتی سەدەقەی یاخود زەکاتی‬ ‫و خوراسان‪ ،‬لەسەر دەستی سەعدی کوڕی مسوڵمانان دەکەون کۆتا چینە و خراوەتە‬ ‫ئەبو وەققاص‪ ،‬لە سەردەمی خیالفەتی دوای هەموو ئەو چینانەی ترەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫عومەری کوڕی خەتتابدا دەکرێت‪ ،‬بە دەیان نیشانەی ئەوەیە کە بەالی قورئانەوە ئەم‬ ‫هــەزار کەنیزەک و کۆیلە دەکەوێتە بن چینە گرنگیی کەمتری لە چینەکانی تر‬ ‫دەستی سوپای عەرەبیى ئیسالمی‪ ،‬هەروەها هەیە‪ .‬هەر لە سورەتی «بەقەڕە»دا باس‬ ‫کاتێک فەتحی واڵتی مەغریب و باکووری لەوە دەکــات کە کۆیلەیەکی بــڕوادار الی‬ ‫ئەفریقا کرا‪ ،‬کە ئەو کات ئەمازیغەکانی خوا باشترە لە ئازادێکی «کافر» و بێ‌بڕوا‬ ‫ي‬ ‫لێ نیشتەجێ بــوون؛ سەرچاوەکان باس بە خوا و ئیسالم‪َ ...« :‬و َل َع ْب ٌد ُم ْؤ ِم ٌن َخ ٌْ‬ ‫لەوە دەکەن نزیکەی حەفتا هەزار مرۆڤ ِم ْن ُم ْشر ٍِك‪( »...‬البقرة‪ .)٢٢١ :‬ئەمە جگە‬ ‫دەکرێن بە کەنیزەک و سەبایا و کۆیلە لەوەی بەڵگەی باوەڕبوونە بە کۆیلەگەری؛‬ ‫و غیلمان‪ .‬هەروەها لە سەردەمی نوێشدا بەڵگەیشە بۆ باوەڕبوون بە جیاوازی و‬ ‫عوسمانییەکان لە مــاوەی پێنج سەدەی پلەبەندیی مرۆڤ لەسەر بنەمای ئایین و‬ ‫دەسەاڵتیان‪ ،‬لە ئاسیای بچوکدا‪ ،‬نزیکەی بیروباوەڕ‪.‬‬ ‫یەک ملیۆن کەنیزەکی ڕۆمانی و یۆنانییان بە هەمان شێوە لە سورەتی «تەوبە»یشدا‬ ‫لە بەڵقانەوە‪ ،‬جارێک بە جەنگ و جارێک هەمان ڕیزبەندی دەهێنێتەوە کایە و‬ ‫لــە ڕێــگــەی بازرگانییەوە‪ ،‬هێنایە نێو مەبەستی ئازادکردنی کۆیلەکان دەخاتە‬ ‫واڵتەکەیانەوە‪ ،‬کە لە سەرووی هەموویانەوە‪،‬‬ ‫ات‬ ‫الص َد َق ُ‬ ‫دوای مەبەستەکانی ترەوە‪« :‬إ َّ َِنا َّ‬ ‫ني َع َل ْي َها َو ُْ‬ ‫خەلیفەی مسوڵمانان (سوڵتانی عوسمانی) لِ ْل ُف َق َرا ِء َو ْ َ‬ ‫ني َوالْ َعا ِم ِل َ‬ ‫ال َؤلَّ َف ِة‬ ‫ال َسا ِك ِ‬ ‫ژیانێکی هەبوو وەک ئەو بەهەشتەی کە لە‬ ‫الر َقابِ ‪( »..‬التوبة‪ ،)٦٠ :‬واتە‪:‬‬ ‫قورئاندا بەڵێنی دراوە بە مسوڵمانەکان‪ ،‬بە ُقلُوبُ ُه ْم َو ِف ِّ‬ ‫بێ‌گومان زەکات تەنیا بۆ هەژار و نەدار و‬ ‫سەدان و هەزاران کەنیزەک و غیلمان لە‬ ‫بۆ ئەو کەسانەیە کارمەندن بەسەریەوە و‬ ‫حەرەمسەراکەیدا هەبوون‪.‬‬ ‫بۆ ئەو مسوڵمانانەی کە هێشتا ئیمانیان‬ ‫جێگیر نەبووە و بۆ ئازادکرنی کۆیلە‪ .‬وەک‬ ‫کۆیلەگەری و کۆمەڵگای کوردی‬ ‫کۆیلەگەری لــە نــاو کـــورددا وەک ئەو دەبینین؛ نەک کۆیلەگەری ڕەوایەتی هەیە‬ ‫دیــاردەیــەی نێو کۆمەڵگەی عــەرەبــی و بەڵکو تەنانەت چانسی ئەوان بۆ ئازادبوون‬ ‫ئیسالمی لە الیەن کوردەوە پەیڕەویی لێ بە هۆی زەکاتەوە دەکەوێتە دوای چەند‬ ‫نەکرا‪ ،‬دیــارە ئەمەش پەیوەندی بەوەوە چینێکی ترەوە‪.‬‬ ‫هەبوو کورد ئیسالمی وەکو ئایین وەرگرت‪ ،‬کۆیلە لــە ئیسالمدا هــەرگــیــز حسابی‬

‫ڕێگاکانــی ئیســام بــۆ ئازادکردنــی کۆیلــە داینــان زۆر‬ ‫الواز بــوون‪ ،‬کــە نــەک هــەر نەیتوانــی کۆیلەگــەری‬ ‫نەهێڵێــت‪ ،‬بەڵکــو دیــاردەی کۆیلەگــەری بــە هــۆی‬ ‫بەردەوامیــی فتوحاتــی ئیســامییەوە بــەردەوام‬ ‫ڕێژەکــەی لــە زیادبــوون و بەرزبوونــەوەدا بــووە‬ ‫لــە هیــچ دەقێکــی قورئانــدا نــەک کۆیلەگــەری حــەرام‬ ‫نەکـراوە‪ ،‬بەڵکــو بــە کارێکــی بێزراویــش نــاوی نابــات‪،‬‬ ‫و هەتاکــو ســنوورێکی زەمانییشــی بــۆ دیــاری نەکراوە‪.‬‬ ‫بۆیــە دەگونجێــت هــەر ڕۆژێــک هێزێکــی وەکــو‬ ‫داعــش بــە هــۆی ئــەو دەقانــەوە خەڵکــی نامســوڵامن‬ ‫بــکات بــە کۆیلــە و کەنیــزەک‬ ‫یاســای ئیســامیی کۆیلەگــەری لــە نــاو کــورددا‬ ‫پەیڕەویــی لــێ نەکــرا‪ ،‬چونکــە کــورد ئیســامی‬ ‫وەکــو ئاییــن وەرگــرت‪ ،‬نــەک وەک عــەرەب کــە‬ ‫ئیســام الی ئــەوان کولتورێکــی زینــدوو بــوو‬ ‫مرۆڤێکی ئــازادی بۆ نەکراوە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لە سورەتی «بەقەڕە»دا‪َ « :‬يا َأيُّ َها الَّذِينَ‬ ‫اص ِف الْ َق ْت َلى ْ ُ‬ ‫ال ُّر‬ ‫آ َم ُنوا ُك ِت َب َع َل ْي ُك ُم الْ ِق َص ُ‬ ‫ب ُْ‬ ‫ِال ِّر َوالْ َع ْب ُد بِالْ َع ْبدِ‪( »...‬البقرة‪،)١٧٨ :‬‬ ‫واتــە‪« :‬ئەی ئەوانەی باوەڕتان هێناوە!‬ ‫لەسەرتان پێویست کراوە تۆڵە سەندنەوە‬ ‫بۆ کوژراوەکان‪ :‬کەسی ئازاد لەبەرامبەر‬ ‫کــەســی ئـــازاد و‪ ،‬بــەنــدەش لــە جیاتی‬ ‫بەندە»‪ .‬ناوەڕۆکی حوکمی ئەم ئایەتەی‬ ‫سەرەوە ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە قورئان‬ ‫ڕەنــگــدانــەوەی ژیــانــی ئــەو ســەردەمــەی‬ ‫کۆمەڵی عەرەبستانە‪ ،‬کە کۆیلەگەری تێیدا‬ ‫دیاردەیەکی کۆمەاڵیەتی‪-‬ئابووری بووە‪.‬‬ ‫بڕگەی «بەندە لەبەرامبەر بەندە» تەواو‬ ‫تایبەت بووە بەو کۆمەڵگەیەی موحەممەدی‬ ‫(‪)٢‬‬ ‫تێدا ژیاوە ‪.‬‬ ‫تەنانەت جیاکاری لە نێوان کۆیلەکانیشدا‬ ‫کراوە‪ ،‬بۆ نمونە لە سورەتی «نیساء»دا‪،‬‬ ‫داوا دەکــات ئەو کەسەی باوەڕدارێک بە‬ ‫هەڵە دەکوژێت؛ با کۆیلەیەکی بــاوەڕدار‬ ‫ئازاد بکات‪َ « :‬و َم ْن َق َت َل ُم ْؤ ِم ًنا َخ َط ًأ َف َت ْحرِي ُر‬ ‫َر َق َب ٍة‪( »..‬النساء‪ ،)٩٢ :‬دەبینین ئەو چانسە‬ ‫دەدات بە کۆیلەکی باوەڕدار بۆ ئازادبوون‪،‬‬ ‫بەاڵم کۆیلەیەکی نامسوڵمان ئەو چانسەی‬ ‫نادرێتێ(‪.)٣‬‬ ‫هەروەها بەڵگەیەکی تری بوونی کۆیلە و‬ ‫بێ‌بایەخیی کۆیلە لە ئیسالمدا دەتوانین‬ ‫لە سورەتی «مائیدە»دا ببینینەوە کە‬ ‫بــەم شێوەیە لــە کــەفــارەتــی شکاندنی‬ ‫سوێندخواردندا دەڵێت‪ ...« :‬يُ َؤ ِاخ ُذ ُك ْم ِ َبا‬ ‫ْت ْ َ‬ ‫ال ْ َيانَ َف َك َّفا َر ُت ُه إ ِْط َعا ُم َع َش َر ِة َم َسا ِك َ‬ ‫َع َّقد ُ​ُ‬ ‫ني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِم ْن َأ ْو َس ِط َما ُتط ِع ُمونَ أ ْه ِليك ْم أ ْو ِك ْس َو ُت ُه ْم‬ ‫َأ ْو َ ْ‬ ‫ترِي ُر َر َق َب ٍة‪( »..‬المائدة‪ ،)٨٩ :‬واتە‪:‬‬ ‫«کەفارەتی ئەو سوێندانەی کە بە ئاگایی‬ ‫دەیخۆن؛ ناندانی دە هــەژار خواردنێکی‬ ‫مامناوەندی‪ ،‬یــان پۆشتەکردنەوەیان‪،‬‬ ‫یان ئازادکردنی کۆیلەیەک‪ .»..‬دەبینین‬ ‫لێرەدا دیسان کۆیلە دەکەوێتە پەراوێزەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بێ‌بایەخیی ئــەو چینە پێشان‬ ‫دەدات لەالیان‪ ،‬لە کاتێکدا پاڵپشتێکی‬ ‫باشیش بوون بۆ سەرخستنی ئیسالم‪.‬‬ ‫سورەتی «موجادەلە» بەڵگەیەکی ترە‬ ‫بۆ بوونی کۆیلە‪ ،‬کە داوا دەکات ئەوانەی‬

‫بە جۆرێک «تەاڵق»ـیان کەوتووە با بچن‬ ‫کۆیلەیەک ئازاد بکەن‪َ « :‬والَّذِينَ يُ َظا ِه ُرونَ ِم ْن‬ ‫ِن َسا ِئ ِه ْم ُث َّم َي ُعودُونَ ِ َلا َقالُوا َف َت ْحرِي ُر َر َق َب ٍة»‬ ‫(المجادلة‪.)٣ :‬‬ ‫ئەو ئایەتانەی لە قورئاندا باسی ئازادکردنی‬ ‫کۆیلەکان دەکـــەن ســـزای ئــابــووری و‬ ‫کۆمەاڵیەتین بــۆ سەرپێچی لــە بنەما‬ ‫تەشریعیەکانی ئیسالم‪ ،‬بڕوادارانی ئازاد و‬ ‫خاوەن کۆیلەکانی پێ چاوترسێن دەکرێت‪،‬‬ ‫نەک لەبەر خاتری کۆیلە و ئازادکردنی‬ ‫بێت‪ ،‬و ئامانج لێی نەهێشتنی کۆیلەگەری‬ ‫نیە‪ .‬لە هیچ ئایەتێکی قورئانیشدا؛ نەک‬ ‫کۆیلەگەری حــەرام ناکات(‪ ،)٤‬بەڵکو بە‬ ‫بێزراو و کردەوەی شەیتانیش ناوی نابات‬ ‫وەک ئــەوەی لە ئایەتی(‪)٩٠‬ی سورەتی‬ ‫«مائیدە»دا باسی خواردنەوەی کهولی و‬ ‫قومار و گۆشتی قوربانی بۆ غەیری خوا‬ ‫دەکات و بە شتی پیس و گاڵو «رجس»‬ ‫و کـــردەوەی شەیتانی ناویان دەبــات‪..‬‬ ‫تەنانەت نەهاتووە بە شتێکی بێزراویش‬ ‫ناوی کۆیلەگەری ببات‪ ،‬یاخود سنوورێکی‬ ‫زەمانیی بۆ دیاری بکات‪ ،‬وەک ئەوەی بڵێت‬ ‫ئەگەر بوون بە خاوەن دەوڵەت و سنووری‬ ‫فــراوان؛ ئیتر کۆیلەگەری حەرامە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەگونجێت هەر ڕۆژێک هێزێکی وەکو داعش‬ ‫بە هۆی ئەو دەقانەوە خەڵکی نامسوڵمان‬ ‫بکات بە کۆیلە و کەنیزەک‪.‬‬ ‫کۆیلەی هەڵهاتوو‬ ‫لە ئیسالمدا سزای هەیە‬ ‫تەنانەت پەیامبەری ئیسالم لە بەرامبەر‬ ‫هــەوڵــی ئــازادبــوونــی کۆیلەدا بــۆ خۆی‬ ‫دەڵێت‪ :‬سێ کەس لێیان مەپرسەرەوە‪:‬‬ ‫ئەو پیاوەی لە کۆمەڵ (ی موسوڵمانان)‬ ‫جیابووبێتەوە و لە ئیمام یاخی بووبێت و‬ ‫لەسەر ئەو سەرپێچیە بمرێت‪ ،‬و کۆیلەیەک‬ ‫کە لە خاوەنەکەی هەڵهاتبێت و مردبێت‪:..‬‬ ‫« َث َل َث ٌة َل َت ْس َأ ْل َع ْن ُه ْم‪َ :‬ر ُج ٌل َفا َرقَ ْ َ‬ ‫ال َما َع َة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َو َع َصى ِإ َما َمهُ‪َ ،‬و َماتَ َع ِ‬ ‫اص ًيا‪َ ،‬و َأ َم ٌة َأ ْو َع ْب ٌد أ َبقَ‬ ‫َف َماتَ ‪َ « ،)٥(»...‬ث َال َث ٌة َال ُت ْق َب ُل َُل ْم َص َال ٌة‪َ ،‬و َال‬ ‫الس َما ِء َح َس َن ٌة‪ ،‬الْ َع ْب ُد اآلب ُِق َح َّتى‬ ‫ُت ْر َف ُع َُل ْم إ َِل َّ‬ ‫(‪)٦‬‬ ‫َي ْرجِ َع إ َِل َم َوالِي ِه‪. »...‬‬

‫مافەوە؛ ئەوەی لە ئایینەکاندا پێی لەسەر‬ ‫دا دەگیریت؛ مافەکانی مرۆڤ نیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەو شتەیە کە ناوی «مافەکانی خودا»ی‬ ‫ێ دەنێن(‪.)١٠‬‬ ‫ل‌‬

‫کۆیالیەتی لە ئیسالمدا‬ ‫نیشانەیەکی کۆمەڵ‬ ‫و ڕژێمێکی کۆمەاڵیەتیە‬ ‫ي‬ ‫بوخارى لە تەفسيرى ئايەتى « ُك ْن ُت ْم َخ ْ َ‬ ‫ُأ َّم ٍة ُأ ْخر َِج ْت لِ َّلن ِ‬ ‫اس» (آل عمران‪)١١٠ :‬دا‬ ‫دەگێڕێتەوە کە (ئەبو هوڕەیڕە) وتویەتی‪:‬‬ ‫لە سەردەمی نوێیشدا‬ ‫َ‬ ‫ي َّ‬ ‫الس َال ِسلِ‬ ‫اس لِ َّلن ِ‬ ‫الن ِ‬ ‫جیهانی ئیسالمی هەر لە دواوە بوو‬ ‫«خ ْ َ‬ ‫اس َت ْأ ُتونَ ِب ِه ْم ِف َّ‬ ‫َ (‪)٧‬‬ ‫ِف َأ ْع َنا ِق ِه ْم‪َ ،‬ح َّتى َيد ُ‬ ‫ْخلُوا ِف ا ِإل ْسال ِم» ‪ ،‬شۆڕشی فڕەنسی بە کــردەوە کۆتایی‬ ‫واتە‪ :‬یانی باشترینی خەڵکن بۆ خەڵک‪ ،‬بە کۆیلەگەری لە واڵتدا هێنا (‪-١٧٨٩‬‬ ‫کە زنجیر دەکــەنــە ملی گەالنی تر و ‪ ١٧٩٩‬ز‪ .).‬لە ئەورۆپا بەگشتی لە دوای‬ ‫ڕاپێچیان دەکــەن بۆ ناو ئیسالم‪ .‬وەک شەڕەکانی ناپۆلیۆن و لە کۆنگرەی‬ ‫دەبینین بنەڕەتی مانەوە و فراوانبوونی ڤیەننا ساڵی (‪ ١٨١٥‬ز‪ ).‬کۆیلەگەری‬ ‫ئیسالم؛ لەسەر بنەمای توندوتیژی و ڕەت‌کرایەوە‪ ،‬هەرچەند ئەم ڕەتکردنەوەیە‬ ‫لە واقعدا بە کردەیی وەک دەوترێت‬ ‫بەکۆیلەکردنی گەالنی ترە‪.‬‬ ‫دیــارە هەر وا لە خۆوە نیە کە ئایینی تەنها «مرەکەبی ســەر کاغەز» بوو‪،‬‬ ‫ئیسالم کۆیالیەتیی بە نەریتێکی گونجاو بەاڵم دواتر و بە کاری یاسا و ڕێکەوتنە‬ ‫سیستەمێکی ڕەوا دەزانی‪ .‬ئەوەش چونکە یــەک‌لــەدوای‌یــەکــەکــان کۆیلەگەری لە‬ ‫لە کاتێکدا ئایینی ئیسالم هاتە ئاراوە کە ئەورۆپا و ئەمەریکا بە تەواوی قەدەغە‬ ‫سیستەمی ئابووری و کۆمەاڵیەتی لە نیمچە کرا و لەناو برا‪.‬‬ ‫دوورگەی عەربستاندا هێشتا ئەو قۆناغەی بەاڵم لە هەموو واڵتە عەرەبی و ئیسالمیەکان‬ ‫تێنەپەڕاندبوو تا بتوانێت دەستبەرداری کۆیلەگەری و ڕاگرتنی کەنیزەک و سەبایا‬ ‫یاسای کۆیلەگەری ببێت‪ .‬هێشتا هێزی و وەصيفه و جاریە تا ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫بەرهەمهێن لــە بــەرامــبــەر پەیوەندیی بیست بە شێوەیەکی بەرفراوان بوونی‬ ‫بەرهەمهێنەکی نەگەیشتبووە ئەو قۆناغەی هەبوو‪ ،‬هەتا پاش گەاڵڵەنامەی جاڕی‬ ‫بــەرەنــگــاری یــەک ببنەوە و شۆڕشی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ کە ساڵی‬ ‫کۆمەاڵیەتییان لێوە پەیدا ببێت‪ .‬هەموو ‪ ١٩٤٨‬دەرچوو‪ .‬واڵتە عەرەبیەکانی پاش‬ ‫ئەو ڕاستییانە دەیسەلمێنن کە سیستەمی کۆڵۆنیالیزمیش درەنگانێک قەدەغەکردنی‬ ‫ئابووری و کۆمەاڵیەتی گرنگییەکی زۆری کۆیلەگەرییان بەناچاری و بە پەستانی‬ ‫بە پەیوەندیی کۆیالیەتی داوە‪ ،‬و کۆیلەش هێزە خۆرئاواییەکان پەسەند کرد‪.‬‬ ‫ئەو هێزە بەرهەمهێنە بووە کە پایەکانی‬ ‫کۆیلەگەریی ئیسالمی‬ ‫ئەو سیستەمەی ڕاگرتووە(‪.)٨‬‬ ‫لەنێوان کشانەوە و ژیانەوەدا‬ ‫دەکــرێــت بپرسین‪ :‬ئــەگــەر مەسەلەی‬ ‫پەیامبەری ئیسالم‬ ‫کۆیلەگەری گــرێــدراوی دەق بێت و لە‬ ‫بۆ خۆیشی کۆیلە و کەنیزی هەبوە‬ ‫تەنانەت خودی موحەممەد پەیامبەری قورئاندا بە دەق بوونی هەبێت‪ ،‬ئەی‬ ‫ئیسالمیش دەیــان کۆیلە و کەنیزەکی ئێستا بۆ بوونی نەماوە؟ وەاڵمەکەی‬ ‫هەبووە‪ ،‬وەک‪( :‬زيد بن حارثة) و (أسامة) ئاسانە‪ :‬لــەبــەر ئـــەوەی دەسەاڵتێکی‬ ‫ی کوڕی‪ ،‬هەروەها دایکی ئەم کوڕەی کە ئیسالمیی هاوشێوەی دەسەاڵتە عەرەبیە‬ ‫ناوی «بركة» بوو‪( .‬أبو رافع القبطي)‪ .‬ئیسالمیەکانی ناو مێژوو بوونی نەماوە‬ ‫(أمين بن عبيد بن زيد احلبشي)‪( .‬ثوبان تاوەکو فتوحات ڕووەو ئەورۆپا و ناوچە‬ ‫بن جب��دد) کە پێیان دەگــوت «أب��و عبد نامسوڵمان‌نشینەکان دەست‌پێ‌بکاتەوە‪.‬‬ ‫الرمحن»‪( .‬حنين) کە باپیری (إبراهيم داعــش و بــە کەنیزەک‌کردنی کچانی‬ ‫بن عبد اهلل بن حنني) بوو‪( .‬أبو رافع) کە یەزیدی و مەسیحی‪ ،‬نمونەیەکی زیندوون‬ ‫پێیشیان دەگوت «أبو البهي»‪( .‬رباح بۆ شاهێدیی قسەکانمان‪.‬‬ ‫األســود) کە دەوترێت نوبییە‪( .‬زيد أبو‬ ‫يسار)‪( .‬سفينة) کە کونیەی «أبو عبد پەراوێز و سەرچاوە‪:‬‬ ‫الرمحن» و ناوی «بهران» یان «رومان» (‪ )١‬صحيح مسلم‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد فؤاد عبد‬ ‫بوو‪ ،‬و موحەممەد ناوی‌نابوو «سفينة» الباقي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫چونکە کــەلــوپــەلــی بــۆ سەحابەکان ‪ ،٤‬ص‪ .١٧٦٤ .‬احلديث رقم ‪ .٢٢٤٩‬هەروەها‬ ‫هەڵدەگرت‪( .‬سلمان الفارسي)‪( .‬شقران) بڕوانە‪ :‬ئارام ڕەشید‪ ،‬جەهالەتی ئیسالم‬ ‫ی حەبەشى‪( .‬ضمرية بن أب��ي ضمرية و دونیای هاوچەرخ‪ ،‬سلێمانی‪ .٢٠٠٢ ،‬ل‪.‬‬ ‫احلمريي)‪( .‬عبيد)‪( .‬فضالة)ی یەمەنی‪.١٩٦ .‬‬ ‫(قفيز)‪( .‬كركرة) کە ئەمیش نوبییە‪ )٢( .‬پێویست‪ ،‬ئايا قورئان ڕەنگدانەوەى‬ ‫(مـــابـــور)ی قیبتیی خــەســێــنــراو کە سەردەمى خۆيەتى؟ چاپخانەى هەميشە‪،‬‬ ‫موقەوقیس بە دیاری بۆی نارد‪ِ ( .‬م ْد َعم)‪ .٢٠٠٤ .‬ل‪.١٨٩ .‬‬ ‫(مهران) يان (طهمان) يان (كيسان) يان (‪ )٣‬بۆ زانیاریی زیاتر؛ بڕوانە‪ :‬كامل النجار‪،‬‬ ‫(ذكوان)‪( .‬نافع)‪( .‬نُفيع)‪( .‬واقد) یان قراءة نقدية لإلسالم‪ .‬ص‪.١٤٦ .‬‬ ‫(أبو واق��د)‪( .‬هشام)‪( .‬يسار) ئەمیش (‪ )٤‬فوئاد مەجید میسری‪ ،‬کۆمەڵگا لە‬ ‫نوبییە و ئــەو کەسەیە کە دەگوترێت سایەی خەالفەتدا‪ ،‬چ‪ ،٣‬سلێمانی‪ .٢٠٠٥ ،‬ل‪.‬‬ ‫عوڕەینەییەکان «العرنیون» کوشتیان و‬ ‫‪٩٤‬؛ مەریوان هەڵەبجەیی‪ ،‬سێکس و شەرع‬ ‫چاوییان هەڵ‌کۆڵی‪( .‬أبو احلمراء)‪( .‬أبو‬ ‫و ژن‪ ،‬چاپی حەوتەم‪ ،‬سلێمانی‪ .٢٠٠٨ ،‬ل‪.‬‬ ‫سلمى) شوانی پێغەمبەر‪( .‬أبو ضمرية)‪.‬‬ ‫‪.٢٠٩‬‬ ‫(أب��و عسيب)‪( .‬أب��و كبشة األمن��اري) كه‬ ‫ناوى «سليم» بوو‪( .‬أبو مويهبة) كه ناوى (‪ )٥‬مسند اإلمام أمحد بن حنبل‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫شعيب األرن���ؤوط‪ ،‬ع��ادل مرشد‪ ،‬وآخرين‪.‬‬ ‫« ُر َو ْي ِفع» بوو‪ ..‬و کۆمەڵێکی تر‪.‬‬ ‫جگە لەوەش ژمارەیەکی زۆر کەنیزەکی مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠١ ،‬جـ‪.‬‬ ‫هەبووە‪ ،‬وەک (سلمی) کە دایکی (رافع) ‪ ،٣٩‬ص‪ .٣٦٨ .‬احلديث رقم (‪.)٢٣٩٤٣‬‬ ‫بــوو‪( .‬ميمونة بنت سعد)‪( .‬خضرة)‪ )٦( .‬البيهقي‪ ،‬اجلامع لشعب اإلميان‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫(رضوى)‪( .‬خولة)‪( .‬ضمرية)ی کچی «أبو عبد العلي عبد احلميد حامد‪ .‬الرياض‪ :‬مكتبة‬ ‫عسيب»‪( .‬ريحانة)‪( .‬أم أمي��ن) کە لە الرشد‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠٣ ،‬جـ‪ ،١١ .‬ص‪.‬‬ ‫باوکی بە میراتی بۆی مایەوە‪( .‬أميمة)‪ .٩٤ .‬احلديث رقم ‪ .٨٢٣٧‬هەروەها بڕوانە‪:‬‬ ‫(سیرین) کە لەگەڵ ماریای قیبتی بە عەلى مير فيردەوسی‪ ،‬ئيسالم‌ناسی‪ .‬و‪:‬‬ ‫دیاری بۆی دێــت(‪ ،)٩‬و کۆمەڵێک ناوی سيامەند بابەكى‪ ،‬چ‪ ،٢‬تاران‪ .٢٠٠٥ ،‬ل‪.٥٣ .‬‬ ‫(‪ )٧‬صحيح البخاري‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد زهري بن‬ ‫تریش‪.‬‬ ‫بە کورتی؛ نەک هەر ئیسالم‪ ،‬بەڵکو هەر ناصر الناصر‪ .‬دار طوق النجاة‪ .‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫ئایینێک لە ئایینەکان؛ نە سەرچاوەی ‪ ١٤٢٢‬هـ‪ .‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪ .٣٧ .‬احلديث رقم‬ ‫مافەکانی مرۆڤن‪ ،‬نە هەڵگری ڕوانینێکن (‪.)٤٥٥٧‬‬ ‫تێیدا مرۆڤەکان هەموویان بە یەکتری (‪ )٨‬فوئاد مەجید میسری‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫یەکسان بن‪ ،‬نە حوکمڕانەکانیش وەک پێشوو‪ .‬ل‌ل‪.٩٥-٩٤ .‬‬ ‫مرۆڤی یەکسان لەگەڵ سەرجەم مرۆڤەکان (‪ )٩‬كامل النجار‪ ،‬مرجع سابق‪ .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫مامەڵە دەکەن‪ .‬ئایینەکان جیاکاریی گەورە ‪١٤٦-١٤٥‬؛ معروف ال��رص��ايف‪ ،‬الشخصية‬ ‫و نایەکسانی لە نێوان مرۆڤەکاندا دەکەن‪ ،‬احملمدية‪ .‬ص‌ص‪.٣٤١-٢٤٠ .‬‬ ‫النی کەم لە نێوان ئیماندار و بێ‌ئیماندا کە (‪ )١٠‬مەریوان وریا قانع‪ ،‬مرۆڤ و کەرامەت‪،‬‬ ‫لە ئایینەکاندا بە هیچ جۆرێک بە یەکتری چاپخانەی تــاران‪ ،‬سلێمانی‪ .٢٠١٦ ،‬ل‪.‬‬ ‫یەکسان نین‪ .‬جگە لەوە‪ ،‬لە پەیوەندیدا بە ‪.١٨٨‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )350‬دوشەممە ‪2017/7/24‬‬

‫چینایەتی و چارەنوس‬ ‫زەردەشت نورەدین‬ ‫مـــرۆڤ هەمیشە بــیــری لــە داهــاتــوو‬ ‫کردووه‌تەوە و خەمی لێ خواردوە و دواجار‬ ‫قەلەقیکردووە‪ .‬نادیاريی داهاتووی مرۆڤ‪،‬‬ ‫پەیوەستە بە قووڵترین و وجودیيترین‬ ‫قەلەقی مــرۆڤــەوە‪ .‬قەلەقییەک کە پێش‬ ‫ئەوەی لە مردنەوە سەرچاوەبگرێت لە خودی‬ ‫ژیانییەوە وەریدەگرێت‪ .‬ئەوەی کە بە پلەی‬ ‫یەک مرۆڤ قەلەقدەکات خودی ژیانە‪ ،‬نەک‬ ‫مردن‪ .‬بە شێوەیەکی گشتی لە کۆنەستی‬ ‫مرۆڤدا حەتمیەتی مەرگ چەسپیوە و شتە‬ ‫چەسپاوەکانیش قەلەقی درووستناکەن‪.‬‬ ‫ئەوەی قەلەقی درووستدەکات شتە گۆڕاو‬ ‫و ناجێگیرەکانن‪ .‬لەم پنتەوە داهاتووی‬ ‫ناجێگیر و نادیاريی مرۆڤ‪ ،‬بەرهەمهێنەری‬ ‫گەورەترین قەلەقییە‪.‬‬ ‫بیرکردنەوە لە داهاتوو بەجۆرێک گرێدراوە‬ ‫بەو شته‌و‌ه کە مرۆڤ پێیدەڵێت چارەنووس‪.‬‬ ‫چــارەنــووس ناوێکی تــرە بــۆ داهــاتــووی‬ ‫نادیار و تەمومژاويی مرۆڤ‪ .‬ئەوەی لێرەدا‬ ‫لێى‌دەکۆڵینەوە چارەنووسە لە ڕەهەندە‬ ‫جیاجیاکانەوە‪ .‬پنتی دەسپێکی ئەم‬ ‫نوسینە تەرکیزکردنە سەر جیاکاری و بەرز‬ ‫و نزميی نێوان چارەنووسە جیاوازەکانی‬ ‫مرۆڤ و هاوکات دۆزینەوەی بنکە مادی‬ ‫و ماتریاڵییەکانی چارەنووسی کۆمەڵە‬ ‫جیاجیاکانی مرۆڤە‪ .‬بەدەربڕینێکی وردتر‪،‬‬ ‫باسکردنی چارەنووسی چینە جیاوازەکانی‬ ‫کۆمەڵگایە‪.‬‬ ‫چوار جۆر چارەنووس بەم شێوەی الی‬ ‫خوارەوە دەخەینەڕوو؛‬ ‫‪ -١‬چارەنووسی میتافیزيکی‬ ‫‪ -٢‬چارەنووسی وجودی‬ ‫‪ -٣‬چارەنووسی چینایەتی‬ ‫‪ -٤‬چارەنووسی هیرارکی‬ ‫ئەم چوار تایپە لە چارەنووس ئاماژەیە‬ ‫بە ئاڵۆزی چەمکی چارەنوس و هاوکات‬ ‫نزیکبوونەوەیە لە بنکە دەستنیشانکەر و‬ ‫بزوێنەرەکانی چارەنووسی مرۆڤ‪ .‬دواجار‬ ‫قسەکردن لەسەر چاره‌نووس لێرەدا گەڕانە‬ ‫بەدوای بنکە ڕاستەقینەکانی درووستبوونی‬ ‫چــارەنــووس دا‪ ،‬بـــەدەر لــە تێگەشتنە‬ ‫ئوستوورەیی و دينييه‌كان و هاوکات‬ ‫بەکارهێنانی شیکردنەوەی ماتریاڵیستییە بۆ‬ ‫چارەنووس‪.‬‬

‫‪ -١‬چارەنووسی میتافیزيکی‬

‫قــــەدەر یـــان چـــارەنـــووس لــە مانا‬ ‫میتافیزیکییەکەیدا‪ ،‬جۆرێکە لە ژیاننامە‬ ‫و بایۆگرافیای نەنوسراوی پێشوەخته‌ی‬ ‫کەسەکان‪ .‬نەنوسراو بــەو واتــایــەی کە‬ ‫مرۆڤەکان نازانن چییە‪ ،‬بەاڵم خودا یان‬ ‫خــوداکــان دەیــزانــن‪ .‬لە ئاینی ئیسالمدا‬ ‫خودا هەمووشتزانە و پێشوەختە هەموو‬ ‫شت دەزانــێــت‪ .‬لــەم پنتەوە جۆرێک لە‬ ‫چارەنووسی دیاریکراوی یەزادنی بەسەر‬ ‫مرۆڤەکاندا چەسپاوە‪ .‬لێرەدا ناچینە ناو ئەو‬ ‫موناقەشە دووروودرێژەی کە لەسەر ئازادی‬ ‫و جەبر لە مەزهەبە جیاوازەکانی ئیسالمدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە قوڵبوونەوەیە‬ ‫لە خودی چەمکی چارەنووس‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕاستەوخۆ لە دەقە نوخبەوییە‬ ‫ئاینییەکان دووربکەینەوە و لە عەقڵی باو‬ ‫ى خەڵک نزیکبینەوە‪ ،‬کە بەشێوەیەکی‬ ‫ناڕاستەوخۆ تــاڕادەیــەک بەرهەمی دەقە‬ ‫نوخبەوییە ئاینییەکانە؛ ئەوا ئاسۆی باشتر‬ ‫لەبەردەمماندا دەکرێتەوە بۆ تێگەشتن‬ ‫لە چارەنوس‪ .‬بەدوور لە ئاڵۆزی‪ ،‬چه‌مك‬ ‫و تێگەی چارەنووس لە کەلتوری ئێمەدا‬ ‫پەیوەنديی بە خ ــوداوە هەیە‪ .‬لە تێگە‬ ‫ئاینییەکەدا‪ ،‬خودا بەجۆریک لە جۆرەکان‬ ‫چارەنووسی مرۆڤەکانی بەگوێرەی ویستی‬ ‫ناوەکيی خۆی داڕشتووە‪ .‬ئەمەش یەکەم‬ ‫ناکۆکی لەگەڵ ئازاديی مرۆڤدا درووستدەکات‪.‬‬ ‫لەڕوانگەی بوونگەراییەوە بەو مانەیەی‬ ‫مرۆڤ دەخرێتە بەردەم ویستی دەرکییەوە‬ ‫کە ویستی خودایە‪ .‬لە تێگە ئاینییەکەدا‬ ‫ئەمە نابێتە بەربەست لە تێگەشتن بۆ‬ ‫ئازادی‪ .‬لەم پنتەوە کەم خەڵک دەدۆزیتەوە‬ ‫کە لە چارەنووسی خۆی بە تەواوەتی ناڕازی‬ ‫بێت؛ بەو مانایەی سەربکێشێت بۆ جۆرێک‬ ‫لە یاخیبوون بەرانبەر خودا و درزکردنە ناو‬ ‫چارەنووسەوە‪ .‬ئەگەر هەشبووبێت دواجار‬ ‫چوارچێوە میتافیزیكيیەکەی چارەنووس‬ ‫تێناپه‌ڕێنێت‪ .‬نمونەی ئەمەش یاخیبوونی‬ ‫ئەیوبە لە پەیمانی کۆندا‪ ،‬کە ســەرەڕای‬ ‫هەموو گلەیی و گازندەکانی‪ ،‬دواجار ملکەچی‬

‫چارەنووسە یەزدانییەکە دەبێت‪.‬‬ ‫ئـــەوەی لــێــرەدا بــۆ ئێمە گرنگە لێی‬ ‫وردبینەوە ڕەهەندە ئاینییەکەی چارەنووس‬ ‫نییە‪ ،‬کە ئایا خودا تا چەند چارەنووسی‬ ‫مرۆڤی دیاریکردووە و تا چەند ئازاديی پێ‬ ‫بەخشیوە‪ .‬بەڵکو ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە‬ ‫بــەدەرە لە ڕوانگە ئاینییەکە؛ پرسیارێکە‬ ‫لەوە ڕادیکاڵترە کە بیبەستینەوە بە خودا‬ ‫یــان ئاینەوە‪ .‬پرسیارەکە بۆ ئێمە بەم‬ ‫جــۆرەی لێ دێــت‪ :‬بۆچی مــرۆڤ بیری لە‬ ‫چارەنووس کردۆتەوە؟ یان بە دەربڕینێکی‬ ‫وردتر‪ ،‬ئەو هۆکارانە چین کە چارەنوسی لە‬ ‫الی مرۆڤ کردووە بە بابەتی بیرکردنەوە؟‬ ‫یان چارەنووسی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬چۆن ڕەنگڕێژ‬ ‫و دەستنیشاندەکرێت؟‪.‬‬ ‫دیارە چارەنووس چەمکێکی تایبەت بە‬ ‫ئاینی ئیسالم یان داهێنراوی کەلتورێکی‬ ‫دیــاریــکــراو نییە؛ بەڵکو چــارەنــووس‪،‬‬ ‫چەمکێکی ناو هەموو کەلتورەکانی دونیایە و‬ ‫ناواخنێکی سه‌رووكه‌لتورى و ترانسکەلچراڵی‬ ‫هەیە‪ .‬لەم پنتەوە بۆ ئێمە زیاتر شایەنی‬ ‫لێوردبوونەوەیە‪ .‬لە کۆنترین نوسینەکانی‬ ‫مرۆڤدا‪ ،‬کە نوسینە ئوستوورەییەکانە‪،‬‬ ‫بەشێوەی جۆراوجۆر باس لە چارەنووس‬ ‫کراوە‪ .‬ئەوەی شایەنی باسە لەمەڕ چەمکی‬ ‫چارەنووس‪ ،‬تێبینیکردنی ئەو گۆڕانانەیە‬ ‫کە بەسەر ناواخنی چەمکی چارەنووسدا‬ ‫هاتووە لە کۆمەڵگا جیاوازکان و لە بڕگە‬ ‫جیاوازەکانی مێژوودا‪.‬‬ ‫سەردەمانێکی کۆن‪ ،‬پێش ئەوەی مرۆڤ‬ ‫بێتە ناو شارستانیەت و ژیانی شارییەوە‪،‬‬ ‫چۆنییەتيی ژیانکردن جــیــاواز بــووە لە‬ ‫ژیانکردن لە شارستانیەت و شارنشینیدا‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێکی وردتـــر‪ ،‬پێش ‪ ١٠‬بۆ ‪١٢‬‬ ‫هەزار ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬پێش ئەوەی مرۆڤ‬ ‫لە کۆمەڵگای چینایەتیدا بــژی؛ مرۆڤ‬ ‫پەیوەندییەکی ئۆرگانیکی و زیندووی‬ ‫هەبووە بە سرووشت و چاره‌نووسی خۆی و‬ ‫ئەوانیترەوە‪ .‬چارەنووسی مرۆڤ لە کۆمەڵگا‬ ‫چارەنووسێکی‬ ‫پێش‪-‬چینایەتییەکاندا‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ و دەستنیشاننه‌کراو بــووە و‬ ‫پانتایی ئازادی ڕادیکاڵی هەڵبژاردن زیاتر‬ ‫بووە‪ .‬لەم پنتەوە چارەنووسی سەرەتایی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬چارەنووسێکی زیندوو و ئۆرگانیکی‬ ‫بووە بەراورد بە هەموو سەردەمەکانی تر و‬ ‫هەروەها ئازاديی زیاتری تێدابووە‪.‬‬ ‫شـــێـــوەی ژیـــانـــکـــردن و ش ــێ ــوازی‬ ‫بیرکردنەوەیان کە دەرەنجامی ناڕاستەوخۆی‬ ‫شــێــوازی پــێــکــەوە کــاركــردنــیــان بــووە؛‬ ‫دەرخەری ئەوەیە چارەنووس لە کۆمەڵگا‬ ‫پێش‪-‬چینایەتییەکاندا‪ ،‬ئازادتر و زیندووتر‬ ‫بووە‪ .‬ئەمەش ڕاستەوخۆ دەگه‌ڕێتەوە بۆ‬ ‫دابەشنەبوونی کۆمەڵگا بەسەر چینەکاندا‬ ‫و هاوکات نەبوونی خاوەندارێتيی تایبەت‪.‬‬ ‫مــرۆڤــەکــان پــێــکــەوە‪ ،‬هــەرەوه‌زيــیــانــە‬ ‫کــاریــانــکــردووە و پــێــکــەوە وەک یەک‬ ‫مەسرەفیانکردووە بەدوور لە دابەشبوونە‬ ‫چینایەتییەکان‪ .‬بەم پێیەش‪ ،‬چارەنووسی‬ ‫مرۆڤەکان دەستنیشان نەکراوە و تاڕادەیەکی‬ ‫زۆر ئازادبوون لەوەی کە ڕاستەوخۆ بریاڕ لە‬ ‫داهاتووی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫لەبەر زیاتر ڕوونــبــوونــەوەی بابەتەکە‬ ‫دەبێت ئاماژە بە دوو ئاستی چارەنووس‬ ‫بكەین؛ چارەنووسی کۆمەڵ و چارەنووسی‬ ‫تــاک‪ .‬چــارەنــووســی کــۆمــەڵ بریتییە لە‬ ‫دەستنیشانکردنی هێڵە گشتییەکانی شێوازی‬ ‫ژیانی کۆمەاڵنی ناو کۆمەڵگایەکی دیاریکراو‪،‬‬ ‫بەگوێرەی بەرهەمهێنان و مەسرەفکردن‪.‬‬ ‫لــەبــەرانــبــەردا چــارەنــوســی تــاک بریتییە‬ ‫لە دەستنیشانکردنی هێڵە تایبەتەکانی‬ ‫شێوازی ژیانکردنی تاکەکانی ناو کۆمەڵیکی‬ ‫دیاریکراو بەگوێرەی داهــات و خەرجيی‬ ‫تاکەکان‪ .‬پەیوەنديی نێوان چارەنووسی‬ ‫کۆمەڵ و چارەنووسی تاک پەیوەندییەکی‬ ‫پێچەوانەیە؛ تا چارەنووسی کۆمەڵ زیاتر‬ ‫دەستنیشانکراو و دیاریکراوتر بێت ئەوا‬ ‫چارەنووسی تاک کەمتر دەستنیشانكراو‬ ‫دەبێت و کەمتر ســنــوردار دەبــێــت‪ .‬بەم‬ ‫پێیەش چارەنووسی تــاک کاتێک ئــازاد‬ ‫دەبێت و دەتوانێت پەیوەنديی زیندووی‬ ‫لەگەڵ هەبێت و بە ویستی خۆی هەڵیبژێرێت‬ ‫کە چارەنوسی کۆمەڵ یەکال کرابێتەوە و‬ ‫دەستنیشانکرابێت‪ .‬لەم سۆنگەيه‌وە لە‬ ‫کۆمەڵگا پێش‪-‬چینایەتییەکاندا چارەنووسی‬ ‫کۆمەڵ یەکال کرابووه‌وە و دەستنیشانکرابوو‬ ‫بۆیە چارەنووسی تاکەکان یەکال نەکرابووه‌وە‬ ‫و دەستنیشاننەکرابوو و ئازادبوون‪ .‬ئازاديی‬

‫ڕاستەقینە تەنیا دەتوانێت لە کۆمەڵگایەکدا‬ ‫مومارەسەبکرێت کە چارەنووسی کۆمەڵى‬ ‫تيا دەستنیشانکرابێت‪.‬‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵ لەناو کۆمەڵگا پێش‪-‬‬ ‫چینایەتییەکاندا‪ ،‬بەهۆی ئەوەی کە هەموو‬ ‫کۆمەڵگا یەک چین بوون یان باشتر بڵێم‬ ‫چین بوونی نەبوو‪ ،‬ئەوا دەستنیشانکرابوو‬ ‫و یەکالکرابۆوە‪ .‬ئەمەش لە ئوستوورەکانی‬ ‫سەردەمی پێش‪-‬چینایەتیدا کە بە ئەستەم‬ ‫و ناڕاستەوخۆ دەتوانین بۆی بگەڕێنەوە‬ ‫ئامادەيی هەیە‪ .‬تەنانەت هێشتا دابەشبوونی‬ ‫ڕۆحيی نێوان خوداکان و مرۆڤ نەهاتبووە‬ ‫ئاراوە و مرۆڤاکان و خودا لە پەیوەندییەکی‬ ‫ئۆرگانيی ڕۆحيیدا پێکەوە دەژیــان‪ .‬بۆیە‬ ‫لــەم قۆناغەی ئــوســتــوورەدا بە دەگمەن‬ ‫چارەنووسی تاک دەبێتە تێما و جێگەی‬ ‫سەرنج‪ .‬ئەوەی لەم سەردەمەدا سەنتەرە‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵە‪ .‬ملمالنێی چارەنووسی‬ ‫کــۆمــەڵ لــەگــەڵ ســرووشــتــدا یەکێکە لە‬ ‫ناسەرەوەکانی ئوستوورەی سەردەمی پێش‪-‬‬ ‫چینایەتییەکان‪.‬‬ ‫ڕێکەوتی دەرکەوتنی پێشزەمینەکانی‬ ‫شارستانیەت هاوکاتە لەگەڵ دابەشبوونی‬ ‫کــار و دابــەشــبــوونــی کۆمەڵگا بەسەر‬ ‫چینەکاندا‪ .‬شارستانیەت و پەیدابوونی‬ ‫شار و دابەشبوونی کۆمەڵگا بۆ چینەکان‬ ‫کاریگەريی تــۆخ لەسەر ئوستوورەکانی‬ ‫ســەردەمــی شارنشینی و شارستانیەت‬ ‫دادەنــێــت‪ .‬لە ئوستوورەکانی سەردەمی‬ ‫کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا وردەوردە‬ ‫چارەنووسی تاک دەبێتە تێما و سەنتەر‪،‬‬ ‫لە گێڕانەوە جۆراوجۆرەکاندا و هاوکات‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵ کاڵدەبێتەوە و بەرەو‬ ‫نەمان دەچێت‪ .‬ئاینەکان کە ئوستورەی‬ ‫پــەرەســەنــدوون‪ ،‬لەدایکبووی سەردەمی‬ ‫شـــارن‪ .‬شــار لــە ســەردەمــی کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتیدا دێــتــەئــاراوە بــەم پێیشەش‬ ‫بونیادی شار لەخۆیدا بەجۆرێک دەبێتە‬ ‫هەڵگری چینایەتی یان چینایەتی بەدرێژایی‬ ‫مێژوو دەبێتە ڕەهەندێکی حەتميی شار‪.‬‬ ‫لەم پنتەوە دەبینین کە ئاینەکان بەراورد‬ ‫بە ئوستوورە سەرەتاییەکان زیاتر بونیادە‬ ‫چینایەتییەکان و پەیوەندییە چینایەتییەکان‬ ‫تۆخدەکەنەوە و بە تەواوی فۆرمی چینایەتی‬ ‫و هیرارکی وەردەگرن‪ .‬بە دەربڕینێکی تر‪،‬‬ ‫ئاین بریتییە لە ئوستورەی چینایەتيی‬ ‫سەردەمی شار‪.‬‬ ‫سەرەتاکانی دەرکەوتنی شار کەمێک‬ ‫پاش شۆڕشی چاخی بەردینی نوێ واتە‬ ‫بــۆ نزیکی ‪ ٧‬هـــەزار ســاڵ پێش ئێستا‬ ‫دەگەڕێتەوە و وردەوردە پەرەدەسێنێت‪.‬‬ ‫مێژووی ئاین دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ‪٥‬‬ ‫هەزار ساڵ پێش ئێستا و یەکەم ئاینەکان‬ ‫لە شێوەی دامه‌زراوەدا دەردەکەون‪ .‬شار و‬ ‫ئاین پەیوەندییەکی ئاڵۆزیان پێکەوە هەیە و‬ ‫مێژووی سەرهەڵدانیان لێک نزیکە و شتێکی‬ ‫تر کە پەیوەنديی لەگەڵ شار و ئایندا هەیە‬ ‫بریتییە لە دەوڵەت‪.‬‬ ‫ئاین و شــار و دەوڵـــەت سیانەیەکی‬ ‫بەیەکداچوون کە لەسەر ئاستە جیاجیاکان‬ ‫یەکتری بەرهەمدەهێننەوە و پارێزگاری‬ ‫لەیەکتردەکەن‪ .‬لە زۆر ڕەهەندەوە دەشێت‬ ‫قسە لەسەر ئەم سیانە و پەیوەندییەکانی‬ ‫نێوانیان بکرێت‪ .‬لێرەدا ئــەوەی گرنگە‬ ‫ئــامــاژەی پێبدەین؛ پەیوەنديیانە بە‬ ‫چــارەنــووســی کــۆمــەڵ و چــارەنــووســی‬ ‫تاکەوە‪ .‬لە شاردا بەهۆی پەیوەندییەکانی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە‪ ،‬لەڕێگەی ئاین و دەوڵەتەوە‬ ‫بەجۆرێک لە جۆرەکان چارەنووسی کۆمەڵ‬ ‫پشتگوێدەخەن و دەستنیشانی ناکەن‪.‬‬ ‫چــارەنــووســی تــاک دەستنیشاندەکرێت‬ ‫و یــەکــادەبــێــتــەوە و بــەر بــە ئــازادیــیــە‬ ‫ڕاستەقینەکانی تاک دەگیرێت و ئیدی تاک‬ ‫ناتوانێت پەیوەنديی زیندوو و ڕاستەوخۆ و‬ ‫بێ‌میدیۆمی لەگەل چارەنووسی هەبێت‪.‬‬ ‫ئەمەش لە یەکەم بەرهەمە نوسراوەکانی‬ ‫مرۆڤدا بــەڕوونــی ڕەنــگــدەداتــەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫تەماشای هەرکام لەو دەقە سەرەتایيانە بکەین‬ ‫بەڕوونی هەست بە وەرچەرخان دەکەین لە‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵەوە بۆ چارەنووسی تاک‪.‬‬ ‫لە نوسراوە سەرەتاییەکاندا چارەنووسی‬ ‫تــاک دەبێتە چــەق و تێما‪ .‬جۆرێک لە‬ ‫چارەنووسی میتافیزيکی لەدایکدەبێت‪.‬‬ ‫لە ژمارەیەکی زۆر لە دەقــە کۆنەکاندا‬ ‫پێشگۆیەک هەیە کە پێشگۆیی دەکات و‬ ‫چارەنووسی تاک کەشفدەکات کە دیاریکراوە‬ ‫و گۆڕانی بەسەردا نایەت‪ .‬لە هەندێ لەو‬

‫بەرهەمە کۆنانەدا(بۆ نمونە ئۆدیپ پاشا‬ ‫) پێشگۆکە بــەدیــاریــکــراوی چارەنوسی‬ ‫تاکێک دەخاتەڕوو‪ ،‬تەنانەت پێش ئەوەی‬ ‫هاتبێتەبوون‪ .‬لە بەرهەمە نوسراوەکەدا‪،‬‬ ‫ئەو کەسەی کە چارەنووسە دیاریکراو و‬ ‫پێشوەخت‪-‬نوسراوەکەی‪ ،‬کەشفبووە تا‬ ‫کۆتایی هەوڵدەدات لێی ڕزگار بێت بەاڵم‬ ‫ناتوانێت و هەمان چارەنوسی کەشفکراو‬ ‫بەسەریدا جێبەجێ دەبێت‪.‬‬ ‫ئەمە تێمایەکی ڕێکەوت نییە و تایبەت‬ ‫نييه بە دەقێکی دیاریکراو‪ ،‬بەڵکو لە زۆرێک‬ ‫لە دەقەکان و نوسینە کالسیکییەکاندا‬ ‫دووبارەدەبێتەوە و پەیوەنديی بە پارادایمی‬ ‫چینایەتییەوە هەیە‪ .‬ئەمە سەمپتۆمە بۆ‬ ‫ئــەوەی چارەنووسی تاک دەستنیشان و‬ ‫دیاریکراوە‪ .‬بەده‌ربڕینێکی تر‪ ،‬چارەنووسی‬ ‫تاک لە سەردەمی کۆمەڵگا چینایەتییەکاندا‬ ‫لەسەر ئاستی چین نەگۆڕە و بەجۆرێک‬ ‫دیاریکراوە‪.‬‬ ‫ئــەم وێنایە لە بەرهەمە کۆنەکاندا‪،‬‬ ‫بەشێوەی جــۆراوجــۆر ڕەنــگــیــداوەتــەوە‪.‬‬ ‫هەروەها لە ئاینیەکانیشدا داڕێژراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئاینەکان بەگشتی بەپێچەوانەی ئوستوورە‬ ‫سەرەتاییەکانه‌و‌ه تاک لەجیاتيی کۆمەڵ بە‬ ‫موخاتەب دەکات و بانگهێشی تاک دەکات‪.‬‬ ‫لێرەوە چارەنووسی میتافیزیکی لەدایكدەبێت‬ ‫کە چارەنووسی تاکەکەسە‪ .‬لە ئاینەکاندا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لە ئاینە ئیبراهیمییەکاندا‪،‬‬ ‫چارەنووسی تاک بەهۆی هەمووشتزانینی‬ ‫خــوداوە یەکال و دەستنیشانکراوە‪ .‬پنتی‬ ‫ڕزگاری لە ئاینی ئیبراهیمیدا تاکە و تاکیش‬ ‫ئەگەر بەشداری لە ڕیچواڵی ئاینیدا بکات‬ ‫یان ئەگەر لەپێناو سەرخستنی ئاینەکەیدا‬ ‫تــەنــانــەت جەنگیش بــکــات دواجــــار بۆ‬ ‫خۆیەتی‪ .‬ئەمەش دەرخــەری ئەوەیە کە‬ ‫ئاین‪ ،‬ئایدۆلۆژیای زاڵی سەردەمی کۆمەڵگا‬ ‫چینایەتییەکان بووە و بە تەنیشت دەوڵەت‬ ‫و شاراوە هاوئاراستە کاریانکردووە بۆئەوەی‬ ‫درێژە بە نەزمی بااڵده‌ست بدەن‪.‬‬ ‫چـــارەنـــووســـی کـــۆمـــەڵ لـــە ئــایــنــدا‬ ‫پشتگوێدەخرێت‪ .‬تەنانەت ئەگەر باس‬ ‫لە چەمکی «ئــومــەت»یــش بکەین ئەوا‬ ‫ئومەت پێکهاتووە لە کۆمەڵێك تاک یان‬ ‫ئەتۆمی سەربەخۆ کە پەیوەنديیان لەگەڵ‬ ‫ئەویتردا تەنیا بەهۆی ڕزگاريی خۆیەوە‬ ‫درووستدەبێت‪ .‬کۆمەڵگا لەم چوارچێوەدا‬ ‫دەبێتە کــۆی تاکەکان نــەک هیچی تر‪.‬‬ ‫لێرەوە دەشێت باشتر لەوە تێبگەین کە‬ ‫بۆچی ئاین بــەدرێــژایــی شارستانیەت و‬ ‫کۆمەڵگا چینایەتییەکان پێگەیەکی سیاسی‪-‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪-‬ئابوريی بەهێزی هەبووە و‬ ‫هاوکات لەگەڵ بەهێزبوونی پەیوەندییە‬ ‫چینایەتییەکاندا پێویستيی ئاین زیاتر‬ ‫تۆخبووه‌تەوە‪.‬‬

‫‪ -٢‬چارەنووسی وجودی‬

‫ئەو کارە دەکات‪.‬‬ ‫چــارەنــووســی وجــــودی‪ ،‬سەمپتۆمە‬ ‫بــو پــارادایــمــی چینایەتی کــە کۆمەڵگا‬ ‫چینایەتییەکانی تێدا دێــتــەبــوون‪ .‬وەک‬ ‫پێشتر ئــامــاژەمــان پــێــدا‪ ،‬کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتی چــارەنــووســی تاکی تيا وەک‬ ‫چین دەستنیشاندەبێت و چارەنووسی‬ ‫کۆمەڵیش تێیدا هــەڵــدەوەشــێــتــەوە و‬ ‫پارچەپارچە دەبێت و بوونی نامێنێت‪ .‬لەم‬ ‫پنتەوە چارەنووسی وجــودی ناوێکی ترە‬ ‫بۆ چارەنووسی چینە جیاوازەکان کە لە‬ ‫تاکەکاندا بەرجەستەدەبێت‪ .‬بەدەربڕینێکی‬ ‫تــر‪ ،‬چــارەنــووســی چینەکان یــان وەک‬ ‫مارکس ئاماژەی پێدا‪ ،‬بوونی کۆمەاڵیەتيی‬ ‫تاکەکان لەناو چینەکاندا دەستنیشان و‬ ‫یەکالدەبێتەوە‪ .‬بەم پێیەش چارەنووسی‬ ‫چینەکان دەبێتە چارەنووسی تاکەکان‪.‬‬ ‫نەبوونی ڕوانگەی ماتریاڵیستی لەمەڕ‬ ‫مــێــژوو‪ ،‬بــووە هــۆی ئـــەوەی کــە ڕوانگە‬ ‫ئایدیاڵیستییەکانی تر‪ ،‬پەیوەندییەکانی‬ ‫مرۆڤ لێکبداتەوە و دەرفەت بۆ پەیدابوونی‬ ‫چارەنووسی میتافیزيکی و وجودی بڕەخسێت‬ ‫و لە مێژوودا دەرکەوێت‪.‬‬

‫‪ -٣‬چارەنووسی چینایەتی‬

‫چــارەنــووســی چینایەتی‪ ،‬ڕاستەوخۆ‬ ‫پەیوەنديی هەیە بە دابەشبوونی کۆمەڵگا‬ ‫بەسەر چینەکاندا کە لەئەنجامدا‪ ،‬ناکۆکيی‬ ‫ئەنتاگۆنیستی لەنێوان چینە ناکۆکەکاندا‬ ‫دێــتــەئــاراوە‪ .‬بەدەربڕینێکی تــر‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫پەیدابوونی خاوەندارێتيی تایبەتدا‪ ،‬چینایەتی‬ ‫درووستدەبێت‪ .‬گرووپێک دەبنە خاوەنی‬ ‫کەرەستەکانی بەرهەمهێنان و هێزەکانی‬ ‫بەرهەمهێنان لەڕێگەی خاوەندارێتيی‬ ‫تایبەتەوە قۆرخدەکەن‪ .‬ئەم گرووپە دەبێتە‬ ‫چینی بااڵدەست و ڕوانگە و ئایدیای خۆی‬ ‫بەسەر چینەکانی تردا دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫چارەنووسی چینایەتی؛ چارەنووسی چینە‬ ‫جیاجیاکانی کۆمەڵگا چینیایەتییەکانە‪.‬‬ ‫تاکەکانی چینێکی دیاریکراو دەبنە هەڵگری‬ ‫چارەنووسی چینە دیاریکراوەکە‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫تاکێک کە لە چینێکی جوتیاردا لەدایكدەبێت‬ ‫بەبێ ئەوەی خۆی ئارەزووی لێ بێت یان بەبێ‬ ‫ئەوەی هیچ جۆرە هەڵبژاردنێکی هەبێت؛‬ ‫چارەنووسی دەستنیشان و یەکالدەبێتەوە‬ ‫و چارەنووسی چینە دیارکراوەکە بەسەریدا‬ ‫دەسەپێت کە لەم نمونەدا چینە دیاریکراوەکە‬ ‫چینی جوتیار بوو‪.‬‬ ‫«جــوتــیــاربــوون»‪« ،‬کــرێــکــاربــوون»‪،‬‬ ‫«بــــۆرژوابــــوون» یـــان هـــەر بوونێکی‬ ‫چینایەتيی تر‪ ،‬چارەنووسی وجــودی یان‬ ‫چارەنووسی بایۆلۆژيی نییە؛ بەهەمان شێوە‬ ‫چارەنووسێکی یەزدانی یان میتافیزيکیشى‬ ‫نییە‪ .‬بەدەربڕینێکی تر‪ ،‬لە جیناتی هیچ‬ ‫کەسێکدا ئەوە دیارینەکراوە کە هەڵگری‬ ‫چ بوونێکی کۆمەاڵیەتی بێت‪ .‬بەڵکو تەواو‬ ‫به‌پێچەوانەوه وەک مارکسيش ئاماژەی‬ ‫پــێــداوه‪ ،‬هــەمــوو بوونێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لــە کۆمەڵگا و لــەڕێــگــەی چینەکانەوە‬ ‫دەستنیشاندەکرێت و ڕەنگڕێژ دەبێت‪.‬‬ ‫لە کۆمەڵگای چینایەتیدا‪ ،‬چارەنووسی‬ ‫کۆمەڵ هەڵدەوەشێتەوە و دابەشدەبێت‬ ‫بەسەرچینەکاندا و پەیوەندییەکانی‬ ‫چینەکانیش لــە تــاکــەکــانــدا ئەکچواڵ‬ ‫و بــەرجــەســتــەدەبــێــت و بــوونــێــکــی‬ ‫چینایەتی بەسەریدا دەچەسپێت‪ .‬لەم‬ ‫پنتەوە چــارەنــووســی تــاک ڕەنــگــڕێــژ و‬ ‫دەستنیشاندەبێت‪ .‬ئەمەش بەمانای ئەوە‬ ‫دێت کە بەشێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتیدا‪ ،‬تاکەکان بە هیچ جۆریک ئازاديی‬ ‫هەڵبژاردنی بوونی کۆمەاڵیەتیان نییە؛‬ ‫بەڵکو ئازاديی مومارەسەکردنی چارەنووسی‬ ‫چینایەتیيان هەیە‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬بەگشتی‬ ‫کرێکارێک نەک هەڵبژاردن بەڵکو دەرفەتی‬ ‫ئەوەشی نییە ببێتە خاوەنى کارگەیەک یان‬ ‫ببێتە سەرمایەدار‪.‬‬

‫چــارەنــووســی وجـــودی‪ ،‬درێــژکــراوەی‬ ‫چـــارەنـــووســـی میتافیزیکییە ب ــەاڵم‬ ‫بەشیێوازێکی ئەبستراکت و هەندێ جار لە‬ ‫فۆرمی تێکستی فەلسەفيیدا دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫چارەنووسی وجــودی‪ ،‬بەشێوەی کاڵ لە‬ ‫ئاینییەکاندا دەردەکەوێت بەاڵم لە دەرەوەی‬ ‫ئاین و لە هەندێ لە ڕەوتە فەلسەفییەکاندا‬ ‫باشتر مانیفێستدەبێت‪ .‬چــارەنــووســی‬ ‫وجــودی‪ ،‬مەرج نییە ڕاستەوخۆ بۆ خودا‬ ‫بگەڕێتەوە بەڵکو زۆرجار بۆ وجودی مرۆڤ‬ ‫دەگەڕێتەوە؛ وجودێکی ئەزەليی نەگۆڕ‪.‬‬ ‫چارەنووسی وجودی ئەگەرچی بەتۆخی‬ ‫چارەنووسی تاکەکان دەستنیشانناکات‬ ‫وەک چارەنووسی میتافیزيکی بەاڵم هێڵە‬ ‫گشتییەکانی دەستنیشاندەکات‪ .‬نمونەی‬ ‫چارەنووسی وجودی وەک ئەوەی «مرۆڤ‬ ‫لە ئەزەلەوە تەنیایە»‪« ،‬مرۆڤ بە سرووشت‬ ‫خۆپەرست و دڕندەیە»‪« ،‬ژیان پووچە یان‬ ‫ژیان ئازارچه‌شتنه‌« و چەندە کڵێشەی تری‬ ‫لەم جۆرە کە ئاماژەن بۆ چارەنووسێکی‬ ‫وجوديی تاکەکان‪ .‬بەو مانایەی لەو دیو‬ ‫‪ -٤‬چارەنووسی هیرارکی‬ ‫ویست و ئارەزووی خۆیانەوەیە‪.‬‬ ‫چــارەنــووســی چینایەتی‪ ،‬تــا نیوەی‬ ‫دەرکەوتنی‬ ‫باشترین نمونەی ئەمەش‬ ‫ســەدەی بیست بەتۆخی کــاری دەکــرد و‬ ‫عەقیدەیەکی‬ ‫کە‬ ‫سەرەتایی عەقیدەی بودایە‬ ‫بوونی کۆمەاڵیەتيی تاکەکانی دەستنیشان‬ ‫فەلسەفەی‬ ‫کرۆکی‬ ‫فەلسەفی دەخاتەڕوو‪.‬‬ ‫و ڕەنگڕێژدەکرد‪ .‬بەاڵم پاش ئەوە فۆرمی‬ ‫وجودییە‪.‬‬ ‫چارەنووسی‬ ‫بودا‪ ،‬مانیفێستبوونی‬ ‫چینایەتی گــۆڕا و بەشێوەی ڕاستەوخۆ‬ ‫شۆپنهاوەریش‬ ‫لەالی‬ ‫دواتر‬ ‫لەالی بودا کە‬ ‫چینایەتی دەرناکەوێت و بەرجەستەنابێت‪.‬‬ ‫هەمان شتە؛ ئەوە خودی ژیان و وجودە ئەمە بە مانای ئەوە نایەت کە چینایەتی‬ ‫کە هەڵگری ئــازار و بەدبەختیین‪ .‬بودا کەم بووبێتەوە بەڵکو بەپێچەوانەوە لە‬ ‫لەڕێگەی نەفيی ئــارەزوو و دواجــار نەفيی هەموو سەردەمێک زیاتر بووە بەاڵم لەگەڵ‬ ‫دونیاوە ڕزگاری لەو دۆخە پێشنیاردەکات و ئەوەی کە زیاد هاوکات شــاراوەش بووە‬ ‫شۆپنهاوەر لەڕێگەی نەفيی ویستی ژیانەوە‪ ،‬و بەجۆرێکی تووشی فۆرمگۆڕین بووە‪.‬‬

‫بەدەربڕینێکی تــر‪ ،‬ناکۆکيی سەرەکيی‬ ‫نێوان خاوەندارێتيی تایبەت و کۆهێزی‬ ‫بەرهەمهێنان چیدی ڕاستەوخۆ چینایەتيی‬ ‫بەرچاو درووستناکات‪.‬‬ ‫لە ئێستادا فۆرمێکی تەواو مەترسیدارتر‬ ‫لە چارەنووسی چینایەتی پەیدابووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتییە لە چارەنووسی هیرارکی‪ .‬دابەشکاری‬ ‫و جیاکاری لە چارەنووسی هیرارکیدا زیاتر‬ ‫تۆخبووه‌تەوە و کەلێنەکان زیاتربووە‬ ‫بــەاڵم بە هەمان ئەندازەش پرۆسەکە بە‬ ‫نادیاری و ناڕاستەوخۆ ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫بەجۆرێک كه تاکەکان لە وەهمی ئازاديی‬ ‫هەڵبژاردنی چــارەنــووســدا دەژی ــن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە پێچەوانەکەی ڕاستە‪ ،‬بەو مانایەی‬ ‫هەر تاکێکی هەر ڕیزبەندييه‌کی هیرارکی‬ ‫لەناو هەمان ڕیزبەنديی هیرارکیدا ئازادە‬ ‫چیدەکات‪ ،‬نەوەک بیەوێت ئەو ڕیزبەندييە‬ ‫هیرارکییە ببەزێنێت‪.‬‬ ‫بەدرێژایی پارادایمی چینایەتی‪ ،‬چەندین‬ ‫فۆرماسیۆنی کۆمەاڵیەتی کاری کــردووە‪،‬‬ ‫کە دواهەمینیان سەرمایەدارییە‪ .‬سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری لە ئێستادا لە کۆپەیوەنديی‬ ‫مانیفێستدەبێت‪.‬‬ ‫چینایەتی‪-‬هیرارکیدا‬ ‫چــارەنــووســی ئێستای تــاکــەکــانــی نــاو‬ ‫سیستەمی ســەرمــایــەداری‪ ،‬چارەنووسی‬ ‫هیرارکییە‪ .‬چارەنووسی هیرارکی‪ ،‬زۆر‬ ‫بەتۆخی‪ ،‬هەڵبژاردنەکانی تاک دەستنیشان و‬ ‫ڕەنگڕێژدەکات‪ .‬لە سیستەمی سەرمایەداريیدا‬ ‫چــارەنــووســی کــۆمــەڵ وەک کۆمەڵگا‬ ‫چینایەتییەکانی پێشووتر هەڵدەوەشێتەوە و‬ ‫بەدئاراستە دەکرێت‪.‬‬ ‫بەرجەستەبوونی ئاشکرای هیرارکییەتی‬ ‫سیستەمی ســەرمــایــەداريــی دوایــیــن‪ ،‬لە‬ ‫هیرارکییەتی کااڵکاندا دەبینین‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫نرخی پێاڵو لە ‪ ٦‬دۆالرەوە هەیە بۆ ‪٦٠‬‬ ‫هەزار دۆالر یان نرخی ژەمێک خواردن لە‬ ‫‪ ٢‬دۆالرەوە هەیە بۆ ‪ ٢٥‬هەزار دۆالر یان‬ ‫نرخی ئۆتۆمبێل لە ‪ ٣‬هەزار دۆالرەوە هەیە‬ ‫بۆ زیاتر لە ‪ ٣‬ملیۆن دۆالر و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ئەگەر جیاوازيی نێوان نرخی هەرزانترین و‬ ‫گرانترین پێاڵو وەرگرین ئەوا جیاوازییەکە‬ ‫بریتییە لە ‪ ١٠‬هەزار پلە‪ .‬ئەمەش النیکەم‬ ‫ئـــەوە دەگــەيـه‌نــێــت کــە ئــەم سیستەمی‬ ‫نرخدانانە توانستی ئەوەی هەیە بۆ کااڵیەکی‬ ‫دیاریکراوی وەک پێاڵو‪ ،‬تاکەکان پۆڵێنبەندی‬ ‫و پلەبەندی بکات بەسەر ‪ ٥‬هــەزار تاکی‬ ‫جیاوازدا‪ ،‬کە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ناعەدالەتی‬ ‫و نایەکسانییەکی ئێجگار گەورە‪.‬‬ ‫چارەنووسی هیرارکيی تاکێک بەم شێوە‬ ‫دەستنیشان و ڕەنگڕێژدەبێت؛ بۆ نمونە‬ ‫کەسێک کە لە ڕیزبەنديی هیرارکيی پێاڵوی‬ ‫‪ ٦‬دۆالريیدا پۆڵێنبەندی و پلەبەندی کراوە‬ ‫ئەوا هەرگیز ناتوانێت بڕواتە ناو ڕیزبەنديی‬ ‫هیرارکيی پێاڵوی ‪ ٦٠‬هەزار دۆالرییەوە و‬ ‫پێاڵوی ‪ ٦٠‬هــەزاری دۆالری لە پێ بکات‪.‬‬ ‫ئەم هاوکێشەيه بۆ هەموو کااڵکانی تريش‬ ‫ڕاستە‪ .‬لە سەردەمی چارەنووسی هیرارکی‬ ‫و ســەرمــایــەداريــی دوایــیــنــدا ناعەدالەتی‬ ‫گەيشتووە بە لوتکە و دیکتاتۆریەتی کااڵکان‬ ‫حوکمی مرۆڤەکان دەکــەن و شوناس بە‬ ‫مرۆڤەکان دەبەخشن‪.‬‬ ‫مارکس دوو سەدە پێش ئێستا‪ ،‬بەقووڵی‬ ‫هەستی بەم چارەنووسە تاریکەی مرۆڤ کرد‬ ‫کە دیکتاتۆریەتی کااڵکان حوکمی دەکەن و‬ ‫مرۆڤ لە هەموو بەها مرۆییەکان دادەماڵرێت؛‬ ‫بۆیە مارکس «کۆمۆنیزم»ـی خستەڕوو کە‬ ‫بەر بەم کارەساتە دەگرێت‪ .‬کۆمۆنیزم واتە‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی خاوەندارێتيی تایبەت‬ ‫و سەرپێخستنی خاوەندارێتيی گشتی کە‬ ‫دواجــار بە هەڵوەشاندنەوەی چینایەتی‬ ‫کۆتاییدێت‪ .‬لە سەدەی بیستدا تا ڕادەیەک‬ ‫سەرەتایەک لە کۆمۆنیزم جێبەجێکرا و‬ ‫بینەری دوو ئەزموونی گەورەی سۆڤیەت و‬ ‫چینی سەردەمی ماو بووین‪ .‬سەرەڕای هەڵە‬ ‫و کەموکوڕییەکانیان‪ ،‬ئەزموونی پرشنگداری‬ ‫کۆمەڵگای عەدالەتخوازی و یەکسانیخوازی‬ ‫بوون‪ .‬تەنانەت مێژوونوسە بۆرژوازییەکانیش‬ ‫پێ لەوە دەنێن کە ئەزموونی سۆسیالیسيتی‬ ‫سەردەمی ماوتسی تۆنگ‪ ،‬یەکسانیخوازترین‬ ‫کۆمەڵگای جیهان بوو‪.‬‬ ‫لە کۆمۆنیزمدا بەپێچەوانەی کۆمەڵگا‬ ‫چینایەتییەکانەوە‪ ،‬چارەنووسی تاک دیاری‬ ‫و ڕەنگڕێژناکرێت و بە ئازادی‪ ،‬چارەنووسی‬ ‫خــۆیــان هــەڵــدەبــژێــرن و لــە بــەرانــبــەردا‬ ‫چارەنووسی کۆمەڵ دەستنیشاندەکرێت و‬ ‫چینایەتی هەڵدەوەشێتەوە و کۆمەڵگایەکی‬ ‫یەکسانیخواز‪ ،‬ئاوەداندەکرێتەوە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )350‬دوشەممە ‪2017/7/24‬‬

‫ئیسالمیزم لەكۆماری توركیادا‬ ‫لەكۆماری نوێی توركیادا ئیسالمی‬ ‫سوننی وەك پێوەری هاواڵتیبوونی‬ ‫تورك لێكدراوەتەوە‌و هەستێكی سەر‬ ‫راستانەی توركبوونی داوە بەدەستەوە‪،‬‬ ‫كوردە شافیعی و عەلەوییەكانی نێوەندو‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵیش لەچاوی بژاردەی‬ ‫توركەوە‪ ،‬دەكرێت ببنە فاكتەری توانەوە‬ ‫لەنێو ئیسالمیزمی توركی‌و ناسیۆنالیزمی‬ ‫توركیدا‬

‫توغبا یەشار ئۆغلۆ‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪ .‬ماجید خەلیل‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫زوبەیدە وادەبینێت‪ ،‬ئەو ریفۆرمەی‬ ‫لەئاییندا كرا‪ ،‬لەسەر بنەمای فاكتەرگەلێك‬ ‫هاتە ئاراوە‪ ،‬كە دەبوو بە یاساگەلێكی‬ ‫مۆدێرن شرۆڤە بكرایە‪ .‬ئەو ریفۆرمە‬ ‫ئاینییانە لە روانگەی ناسیۆنالیزمێكی‬ ‫سێكیۆالرەوە بوو‪ ،‬كە خودی ئەتاتورك‌و‬ ‫رەزا شای ئێران گرتبوویانە بەر‪ .‬ئەوان‬ ‫دژ بون بە بەها فەندەمێنتاڵ و وەهابی و‬ ‫سەلەفییەكان‪ .‬ئەوان دژ بوون بە بوونی‬ ‫رەوشی ئایین لەنێو گۆڕانكارییەكان و‬ ‫ئاینییان بە لەمپەر دەزانی‪.‬‬ ‫ئەمە لــە ئــەزمــونــی ئــەتــاتــوركــدا چ‬ ‫شتێكی چــانــد‪ .‬كاتێك كــە سەرنجی‬ ‫ورد درابوویە بەر بەرتەسكی ئایین و‬ ‫بنەماكانی الوازكران‪ .‬هەموو ئەو رەوشە‬ ‫لە نیازی ئەتاتوركدا رێگری كــرد لە‬ ‫بەئاگاهاتنەوەی ئیسالمی بەرهەڵستكارو‬ ‫بوونی خەالفەت و بیری ئیسالمگەرایی‬ ‫الوازكــرد‪ .‬ئەمە وایكرد ئیسالمییەكانی‬ ‫تــورك لەژینگەیەكی ناسیۆنالیستدا‬ ‫بن و لە هێڵی نەتەوەگەراییدا خۆیان‬ ‫ببیننەوەو ببنە بەشێك لە بەهێزكەرانی‬ ‫پڕەنسیپەكانی كەمالیزم ‪.‬‬ ‫وەك مــاردیــن دەڵــێــت «لــەكــۆمــاردا‬ ‫سیستەمی پـــــەروەردەی خــۆرئــاوا و‬ ‫پراكتیكی كولتووریی شوێنیكرایەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێئاگا بوون لەوەی‪ ،‬كە ئەم نەزمە وەك‬ ‫بەفرێك وەهایە لەنێو كۆمەڵگەی توركیدا‬ ‫و دەتوێتەوە‪ ،‬ئەوان ئەوەیان لەیادكرد‬ ‫كە ئیسالم دەتوانێت پردی وابەستەیی‬ ‫نێوان گروپە ئیتنییە جیاوازەكان پێك‬ ‫ببەسێتەوە‪ .‬تەنانەت ترسی ئیسالم‬ ‫بــژاردەی توركی لەبەردەم ترسێكدا بۆ‬ ‫ســەر ئایندەی كۆمار هێشتبوویەوە‪،‬‬ ‫ترس لە گروپە جیاوازەكان و ترس لە‬ ‫وابەستەیی بە ترادیشناڵی رابــردوو»‪.‬‬ ‫لەالی خەڵكی كورد دامەزراوەی خەالفەت‬ ‫یەكێك بوو لە بەهێزترین رایەڵەكانی‬ ‫وابەستەییان بە دەوڵــەتــی توركەوە‪،‬‬ ‫چوون رێبەرە كوردییەكان وایان دەزانی‬ ‫لەنێو ئەو دەوڵەتەدا خۆیان خاوەن و‬ ‫بەرپرسن‪ .‬كیریشچی ئاماژە بەوە دەكات‬ ‫كە خەالفەت سەرچاوەی شەرعییەتی‬ ‫دەوڵــەتــی عوسمانی بــوو‪ ،‬لەسایەی‬ ‫خەالفەتدا خەڵكی موسڵمان دەیتوانی‬ ‫پێناسەی خــۆی بكات‪ .‬ساڵێك پاش‬ ‫البردنی خەالفەت یەكێك لە بەهێزترین‬ ‫راپەڕینەكانی كــورد سەریهەڵدا‪ ،‬كە‬ ‫راپەڕینی شێخ سەعیدی پیران بوو‪،‬‬

‫ئەو راپەڕینە لە (‪ 2/31‬تاوەكو ‪4/15‬‬ ‫ی ‪ )1925‬درێژەی كێشا‪ .‬كریشتچی ئەم‬ ‫راپەڕینە وابەستە دەكات بە جواڵنەوەی‬ ‫ئازادییەوە‪ ،‬كە لە مانگی پێنجی ‪ 1923‬دا‬ ‫دامەزرا بوو‪ .‬ئەو رێكخراوە بزووتنەوەیەكی‬ ‫ناسیۆنالیستی كــوردی بــوو‪ ،‬ئامانجی‬ ‫دامەزراندنی كوردستانێكی سەربەخۆ‬ ‫بوو‪ .‬هەروەها نەیاری هەڵوەشانەوەی‬ ‫خەالفەتی عوسمانی بــوو‪ .‬ریفۆرمە‬ ‫نەتەوەگەرایی و سیكیۆالرییەكانی دی‬ ‫لەالیەن خالد بەگی جبران و یوسف زیا‬ ‫بەگەوە پێشەنگی دەكران‪ ،‬ئەوان لەالیەن‬ ‫ناسیۆنالیستانی كوردو ئەفسەرانی كوردی‬ ‫نێو سوپای عوسمانییەوە پشتیوانی‬ ‫دەكـــران‪ .‬لــەم بــارەیــەوە ئۆزبی ئەوە‬ ‫دەخاتەڕوو‪ ،‬كە پاڵنەری سەرەكی ئازادی‬ ‫خۆی دەبینییەوە لەو هەوڵ و هیمەتەی‬ ‫پــرۆژە نوێیەكەی كۆماری توركیا لە‬ ‫سیكیۆالر بوون و خۆرئاواگەراییدا‪ ،‬چوون‬ ‫لەو میانەدا هیچ ناساندنێكی نەتەوایەتی‬ ‫كورد لە گۆڕێدا نەبوو‪ .‬خەڵكی كورد‬ ‫باوەڕیان وەهابوو‪ ،‬ئەوانەی كە چوونە نێو‬ ‫جەنگی سەربەخۆیی توركیاوە‪ ،‬لەخشتە‬ ‫براون‪ ،‬چوون ئەوان بۆ ئازادی و رزگاری‬ ‫و خەالفەت هاتبوونە پێشێ‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫ریفۆرمەكانی سیكیۆالرەكان فریودران‪.‬‬ ‫كیریسشی لەم بارەیەوە دەڵێت مستەفا‬ ‫كەمال بە جەختكردنەوە لە ئایین‪،‬‬ ‫جەنگی سەربەخۆیی بەكوردەكان كردو‬ ‫كــوردی رامكرد بۆ ئــەوەی پشتیوانیی‬ ‫پرۆژەكەیبن ‪.‬‬ ‫شێخ عــەبــدولــبــاقــی‪ ،‬شێخ عەبدو‬ ‫رەحمانی شرناخی‪ ،‬شێخ مەحمودی‬ ‫بەرزنجی‪ ،‬شێخەكانی نورشین‪ ،‬هاوكات‬ ‫گــەلــێ زانـــای دیـــارو گرنگی كـــورد و‬ ‫كەسایەتی دیــاری كورد تێكڕا لەالیەن‬ ‫موستەفا كەمالەوە نامەی تایبەتییان‬ ‫پێگەیشت و داوای هاوكاریی كوردانی‬ ‫دەكرد تاوەكو پێكەوە بتوانن ئیسالم و‬ ‫خەالفەت لە بندەستیی بپارێزن‪ .‬خۆ‬

‫ئەوە جێگەی سەرسوڕمان نەبوو‪ ،‬چوون‬ ‫توێژەرو بیرمەندە مەزنە موسڵمانەكانی‬ ‫توركیش سەرخەری پشتیوانانی ئەو‬ ‫رژێمە نوێیە بوون‪ .‬لەوانە زیا گوئاڵپ‪،‬‬ ‫یوسف ئاقچورا‪ ،‬ئەحمەد ئاغائۆغلو‪.‬‬ ‫ئەوانیش پێیان وابــوو كە پێویستە‬ ‫ئیسالم لەپێناو بەرژەوەندییەكانی‬ ‫دەوڵەتدا سودی لێوەربگیرێت‪ .‬هەربۆیە‬ ‫لــەمــاوەكــانــی جەنگی سەربەخۆییدا‬ ‫گــوتــاریــی ئایین رۆڵــێــكــی دیـــاری لە‬ ‫زێدبوونی ژمــارەی پشتیوانانی پرسی‬ ‫سەربەخۆبوونی توركیا هەبوو‪ .‬هەربۆیە‬ ‫لەم میانەدا ئیسالم و ناسیۆنالیزم لەسەر‬ ‫یەك هێڵ بوون و هەستی ناسیۆنالیزم‬ ‫لەسەر بنەماو بنەچەی دەسەاڵت و هێزی‬ ‫ئیسالمدا خۆی دەبینییەوە‪ .‬لەهەمان‬ ‫كاتدا سیاسەتێك تەشەنەی سەندو‬ ‫باڵوبوویەوە تا زێدەتر خەڵكی كورد‬ ‫بندەست و پەرت بكات‪ .‬ئەوە سەریكێشا‬ ‫تا كێشەی كورد درێژە بكێشێت و زێدەتر‬ ‫قوڵبێتەوە‪ ،‬چوون لەكاردانەوەی ئەوەدا‬ ‫كوردەكان دەستیان دایە توندوتیژی و‬ ‫وەستانەوە بەڕووی ئەو سیاسەتەدا‪ .‬لەم‬ ‫پێناوەدا شۆڕشەكان وا لێكدەدرانەوە كە‬ ‫ئاماژەو هەڕەشەن بۆسەر كۆماری نوێ و‬ ‫دەوڵەتی نوێی توركیا‪ ،‬ئەوە ئەتاتوركی‬ ‫توشی شڵەژانكردو متمانەی كــوردان‬ ‫لــەالی نەما و پێیان وابــوو لەمپەری‬ ‫بـــەردەم گــۆڕانــە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫توركیان‪ .‬هەرچەند لەدەستدانی متمانە‬ ‫بەیەكتری ســـەری كێشا بــۆ ئــەوەی‬ ‫ریفۆرمەكانی توركیا سەخترو توندتر‬ ‫بێنە جێبەجێكردن‪ ،‬بەتایبەتی لە سااڵنی‬ ‫سەرەتای ‪ 1920‬وە تاوەكو ‪ .1930‬شكست‬ ‫و دۆڕانی یاخیبوون و شۆڕشەكانی كورد‬ ‫لە ئاكامی بێ نەزمی و ناڕێكخراوەییەوە‬ ‫بوو‪ ،‬ئەوەیش پەیوەستبوو بە بونیادی‬ ‫كــۆمــەڵــگــەی كـــوردیـــیـــەوە( چــوون‬ ‫لەسەر بنەمای زارو هۆز و مەزهەبەوە‬ ‫دابەشببوون)‪ .‬بەمجۆرە تاوەكو ‪1939‬‬

‫لەالی خەڵكی كورد دامەزراوەی‬ ‫خەالفەت یەكێك بوو لە بەهێزترین‬ ‫رایەڵەكانی وابەستەییان بە دەوڵەتی‬ ‫توركەوە‪ ،‬چوون رێبەرە كوردییەكان‬ ‫وایان دەزانی لەنێو ئەو دەوڵەتەدا‬ ‫خۆیان خاوەن و بەرپرسن‬

‫ئیسالمیزم الی ئەتاتورك لە خزمەتی توركایەتیدا بوو‬ ‫تەواوی شۆڕشەكانی كورد سەركوتكران و‬ ‫دەوڵەتی توركیاش بێباكانە هێزو هێمای‬ ‫دەوڵەتدارییەتی خــۆی لەنێوچەكەدا‬ ‫جێگیركرد‪ .‬پاش ئەوەش نەزمی توركیا‬ ‫چوو بەرەو فرەیی لەبواری پارتایەتیدا‪،‬‬ ‫لێرەوە هێڵێكی ئیسالمگەرای هەڵهێنجراو‬ ‫لە گوتارە رۆحــی و نەتەوەییەكانەوە‬ ‫هاتە پێشێ‪ ،‬ئەم هێڵە لەالیەن نەجیب‬ ‫فـــازڵ و ئیسالمییە رۆشنبیرەكانی‬ ‫دییەوە جڵەوگیركرا بوو‪ .‬بەپێی چێتین‬ ‫سایا‪ ،‬پێچەوانەی باوەڕی باو‪ ،‬هەرگیز‬ ‫ئیسالمییەكان و توركچییەكان دوژمنی‬ ‫باوە كوشتەی یەكتری نەبوون‪ .‬ئەو پێی‬ ‫وایــە كە هیچ كات گازەندەو رەخنەی‬ ‫ئیسالمییەكان روو بە ناسیۆنالیستەكان‬ ‫نەبووە‪ .‬بەڵكو دژ بووە بە جوداخوازیی‪،‬‬ ‫ئــەوەی كە لە شۆڕشی عەرەبەكانەوە‬ ‫لە ‪ 1916‬هاتە بــوون‪ .‬لەالیەكیترەوە‬ ‫چێڤیك پێشنیازی ئــەوە دەكــات كە‬ ‫ئەم پێداگیرییانە لەسەر ناسیۆنالیزم‬ ‫لەالیەن ئیسالمییە توركەكانەوە پاش‬ ‫دامەزراندنی كۆماری توركیا هاتووەتە‬ ‫بوون‪ .‬ئەوەیش ببووە هۆی دەركەوتنی‬ ‫روانــگــەگــەلــێــكــی ئیسالمی جــیــاواز‪،‬‬ ‫لــەو روانــگــانــەو ئیسالمی كــوردیــی بە‬ ‫ئیسالمێكی وابەستە بە كۆنخوازی و‬ ‫نەریت پەرستیی شرۆڤە كرابوو‪ .‬بەپێی‬ ‫لێكدانەوەی زوبەیدە‪ ،‬ئیسالمگەرایانی‬ ‫تورك نەتەوەیین و فرەتر ناسیۆنالیستن‪.‬‬ ‫لــەكــۆمــاری نوێی تــوركــیــادا ئیسالمی‬ ‫سوننی وەك پــێــوەری هاواڵتیبوونی‬ ‫تــورك لێكدراوەتەوە‌و هەستێكی سەر‬ ‫ڕاستانەی توركبوونی داوە بەدەستەوە‪،‬‬ ‫كوردە شافیعی و عەلەوییەكانی نێوەندو‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵیش لەچاوی بژاردەی‬ ‫توركەوە‪ ،‬دەكرێت ببنە فاكتەری توانەوە‬ ‫لەنێو ئیسالمیزمی توركی‌و ناسیۆنالیزمی‬ ‫توركیدا‪ .‬ئیسالمییەكان لەتوركیادا لە‬ ‫میانی ‪ 1924‬تاوەكو ‪ 1950‬نەیانتوانی‬ ‫بــێــنــەوە پێشێن ئـــەوەش ئاكامێكی‬ ‫چاوەڕێكراوی هەموو ئەو كۆت و بەندانەی‬ ‫رژێمی كۆمار بــوو‪ .‬تاوەكو ‪ 1950‬لە‬ ‫ئاكامی نەزمی بەردەوامی بندەستكردن‬ ‫و فــشــارەوە‪ ،‬نەتەوەگەراكانی كــوردو‬ ‫ئیسالمییەكان نەیانتوانی هەناسەیەك‬ ‫هەڵمژن‪ ،‬ئەوەش الوازی پێگەو پێناوی‬ ‫ئەوانی لێكەوتبوویەوە‪ ،‬ئەمەش لە كاتێكدا‬ ‫بوو كە رێبەرە هۆزگەراكان و ئاینییەكانی‬ ‫كورد وابەستە كرابوون بە سیستەمی‬ ‫سیاسی توركیاوە‪ .‬هــەر لــەو قۆناغی‬ ‫بێدەنگییەی ئیسالمییەكانی توركیادا‬ ‫لە شوێن و واڵتانی دیكەی ئیسالمیدا‬ ‫هێزی ئیسالمگەرایان سەریهەڵدابوو‪،‬‬

‫بۆنموونە ئیخوان موسلمین لە میسرو‬ ‫كۆمەڵی ئیسالمیی لە پاكستان نموونەی‬ ‫ئەو پارتە بەهێزانە بوون‪ .‬دوا بەدوای‬ ‫جەنگی جیهانی دووەم و ساڵی ‪،1945‬‬ ‫سەركەوتنی هاوپەیمانان بەتایبەتی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬فاكتەری باڵوبوونەوەی ئایدیای‬ ‫دێموكراسی وئازادی بوو‪ ،‬ئەم بانگەشەیە‬ ‫لەنێو خەڵكی ساكاری كۆمەڵگەكاندا‬ ‫ببووە بەیت و بــالــۆرەی دنیای نوێ‪.‬‬ ‫لەم ژینگەیەدا كە رژێم ئازادی ئایینی‬ ‫ئیسالمییەكانی پایماڵكردبوو‪ ،‬توركیا‬ ‫هەموو ئــەوانــەی بە دژە دێموكراسی‬ ‫ناساندبوو‪ .‬هەربۆیە لەمیانی دەركەوتنی‬ ‫فرە پارتایەتیدا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی توركیا‬ ‫توانی دەرفەتێك بۆ چاالكی بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ئــیــدی پــاشــمــاوەی ئیسالمییەكان و‬ ‫روناكبیرەكانیان سەرلەنوێ دەستیان‬ ‫دایــــەوە بــاوكــردنــەوەی بــاوكــراوەو‬ ‫پەیامەكانیان‪ .‬لێرەوە جارێكی تر بابەتە‬ ‫ئیسالمییەكان و پارتە ئیسالمییەكان‬ ‫دەركــەوتــنــەوە‪ .‬دیـــارە لــە ‪ 1924‬وە‬ ‫تــاوەكــو ‪ 1950‬بــەالیــەنــی كــەمــەوە ‪8‬‬ ‫پارتی سیاسیی بە ئەجێنداو بەرنامەی‬ ‫ئیسالمییەوە لەتوركیادا دەركەوتبوون‪.‬‬ ‫كاردانەوەی ئیسالمییەكان لەبەرامبەر ئەو‬ ‫ریفۆرمانەبوون كە لەالیەن دەسەاڵتدارێتی‬ ‫رژێمەوە بەسەر خەڵكیدا سەپا بوون‪ .‬بە‬ ‫گوێرەی بۆچوونی ئەحمەد ئەو گۆڕان و‬ ‫سازشانە لەمەڕ ئایین لە دووای ‪ 1945‬وە‬ ‫هاتوونەتە ئاراوە‪ ،‬ئەو پێی وایە نە دژە‬ ‫شۆڕشن نە گەرەكیشیانە بگەڕێنەوە بۆ‬ ‫بنەماكانی یاسای ئیسالمی‪ ،‬وەلێ هەر‬ ‫دەبێت سەرلەنوێ جۆرێك پێوەندی لەنێو‬ ‫دەوڵەت و كۆمەڵگەی توركیدا چێبكەنەوە‪.‬‬ ‫ئەحمەد پێی وایــە كە ئیسالمییەكان‬ ‫داوای كۆتاییهێنان بە سیكۆالریزمیان‬ ‫نەدەكردن ئەوان خواستی سیكۆالرییەتی‬ ‫راستەقینەیان هەبوو‪ .‬ئــەو دەیەوێت‬ ‫بڵێت كە دەوڵەت نابێ دەستبخاتە نێو‬ ‫دامەزراوەی ئایینی‌و كاروباری ئاینییەوەو‬ ‫و بەپێچەوانەیشەوە‪ .‬ئەم پرسە ئیدی‬ ‫بووە خواستێكی باڵو لەنێو كۆمەڵگەی‬ ‫توركیدا‪ .‬دورانیش بەهەمان شێوە پێی‬ ‫وابــوو كە كۆماری توركیا بەهۆی رێو‬ ‫شوێنەكانی خواستی خەڵكی توركیای‬ ‫ســەبــارەت بە شەریعەت فەرامۆشكرد‬ ‫بوو‪ .‬چوون تا ئەو كات ئیسالمییەكانی‬ ‫توركیا بە پێچەوانەی ئیسالمییەكانی‬ ‫دونیاوە زەمینەی بانگەشەی خواست‬ ‫و ئیسالمیبوونی خۆیان لێسەنرابوو‪.‬‬ ‫لێرەدا بــواڵج نــەوەی دووەمــی توركیا‬ ‫یان ئیسالمییەكان لە ‪ 1950‬وە بۆ ‪2000‬‬ ‫لــەوەدا دەبینێتەوە‪ ،‬كە ئێستە ئەوان‬

‫دەوڵــەتــی نــەتــەوە وەكــو چوارچێوەی‬ ‫سەرچاوەكانی خۆیان دەزانن‪ .‬بۆ ئەوان‬ ‫نیگەرانی سەرەكی موسڵمانان لەتوركیا‬ ‫وابــەســتــەبــوو بــە پــارێــزگــاریــكــردن لە‬ ‫ئیسالم لە دەوڵەتدا‪ ،‬ئەوە لەبری ئەوە‬ ‫بوو‪ ،‬كە خەمی كێشەكانی موسڵمانانی‬ ‫جیهان یاخۆ بوارە فیقهییەكانیان بێت‪.‬‬ ‫یاخۆ لەتوركیادا بابەتە سیاسییەكانیان‬ ‫ئاراستەیان بــەرەو دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫و كۆمەڵگەی ئیسالمی بــوو‪ ،‬لەبری‬ ‫ئەوەی جەخت لەسەر یەكێتی جیهانی‬ ‫موسڵمانان بكەنەوە‪ .‬دوران ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات كە وەختی ریفۆرمە توندئاژۆكان‬ ‫ئیسالمییەكانی لە ژینگەی گشتی دابڕی‪،‬‬ ‫ئیدی هیچ بوارێكیان بۆ ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بــوون نەمایەوە‪ .‬ئیدی ئیسالمییەكان‬ ‫چاویان خشاندەوە بە ناسیۆنالیزمدا‬ ‫وەك پەناگەیەكی بۆ دۆزینەوەی خۆیان‪.‬‬ ‫لە ‪ 1950‬بەدواوە جڵەوشلكردنی پارتی‬ ‫دێموكرات بۆ رەوگە ئاینییەكان رێگەی‬ ‫خۆشكرد بۆ گەشەی ئیسالمی سۆفیزم‪.‬‬ ‫لێرەوە قوتابخانەو خانەقا ئاینییەكان و‬ ‫رێكخراو و تەالری مزگەوتەكان هاتنەوە‬ ‫پێشێ‪ .‬تا ئەوكاتیش ئەجێندای ئیسالمی‬ ‫بەشێوەیەكی سیاسیی نەخرابوویەڕوو‪.‬‬ ‫بەپێی ئەتاسای‪ ،‬مەندەریس سەرۆكی‬ ‫پارتی دێموكرات و ســەرۆك وەزیرانی‬ ‫توركیای ‪ .1960-1950‬لــەو قۆناغەدا‬ ‫هیچ بوارێكی بۆ ئیسالمگەرایانی سیاسی‬ ‫نــەكــردەوەو دژ نــەبــوو بــە بەهاكانی‬ ‫سیكیۆالریزم و شۆڕش‪ .‬ئەزموونی پارتی‬ ‫دێموكرات ئەزمونێكی رەشبین و مایەی‬ ‫نا ئومێدی بــوو‪ ،‬هەربۆیە وردە وردە‬ ‫پێگەی پارتە كە لەنێو ئیسالمگەرایانی‬ ‫وەك شێخ و پیاوانی ئایینی و سەرۆك‬ ‫هۆزو تیرەكان و رێبەرە بەرچاوەكانی‬ ‫واڵت هاتە خــــوارەوەو بـــەرەو الوازی‬ ‫چوو‪ ،‬بەشێوەیەك كە چاوەڕواننەكراو‬ ‫بوو بۆ هیچ كەسێك‪ .‬هەربۆیە لەگەڵ‬ ‫كۆدەتای ‪1960‬دا سەرلەنوێ دێموكراسی‬ ‫لــەتــوركــیــادا دوچـــاری دەردی ســەری‬ ‫بوویەوە‪ .‬هەرچەندە لە دەستوری ‪1961‬‬ ‫دا كرانەوەیەكی رێژەیی لەهەمبەر مافە‬ ‫كولتوری و مەدەنییەكان هەبوو‪ ،‬وەلێ‬ ‫مــادەی ‪19‬ی دەســتــوور ببوە لەمپەر‬ ‫لەبەردەم هەموو دەربڕینە سیاسییەكانی‬ ‫بەها ئاینییەكاندا‪ .‬چون ئەم مادەیە‬ ‫لەكاتەكانی هەر پێشهات و تەنگژەیەكدا‬ ‫لەهەمبەر ئیسالمییەكان‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫دەسەاڵتدارانی سیاسی دەیانتوانی خراپ‬ ‫سود لەو مادەیە وەربگرن‪.‬‬