دڵنیایی دەدرێتە هاواڵتیان
«هەندێك بازرگانی چاوچنۆك
دەیانەوێت ئەم دۆخە بقۆزنەوە» 3
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )619دو شةممة 2017/7/31
«
هێشتا گۆڕان بە رەسمی وەاڵمی دەسپێشخەرییەكەی پارتی نەداوەتەوە
كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم ،تەوەری
سەرەكیی كۆبونەوەكەی گۆڕان‌و پارتی دەبێت بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی دەســت (چاودێــر) كەوتــون ،بڕیارە لــە كۆتایی ئەم هەفتەیــەدا پارتی‌و گۆڕان كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەكەیــان ئەنجــام بــدەن. هەرچەندە تا ئێســتا بە رەســمی گۆڕان وەاڵمــی پارتــی نەداوەتەوە لەســەر ئەو كۆبونەوەیە .ئەمەش دوای ئەوە دێت ،كە پارتی ئامادەیــی خۆی بۆ كاراكردنەوەی بێ مەرجی پارلەمان نیشانداوە .دوێنێش لــە كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم بڕیــاردراوە لــە دو هەفتــەی ئایندەدا پارلەمان كارابكرێتەوە. ئەندامێكــی الیخۆشــیەوە، ســەركردایەتیی پارتی گەشــبینیی خۆی بەرامبەر ئەو كۆبونەوەیە نیشــاندەدات‌و، بــە (چاودێــر)ی راگەیاند ،لە ئێســتادا بۆمان رونبۆتەوە ،كە گۆڕان تێڕوانینێكی جیاوازتریــان هەیە لەســەر كێشــەكان، لەبەرامبەریشــدا پارلەمانتارێكــی گۆڕان لە پارلەمانی كوردســتان رایدەگەیەنێت، پێویستە یەكەم شت كە لەو كۆبونەوەیەدا باسبكرێت ،مەســەلەی هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم بێت. ئەم كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەی گۆڕان‌و پارتــی لەكاتێكدایــە ،كــە رۆژی پێنــج شــەممەی رابــردو ،مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی ،بڕیاریدا ،كە دەبێت ،تاكو 10ی 8پارلەمانــی كوردســتان كارابكرێتەوە. هــەروەك بــاس لەوەشــدەكرێت ،كە بۆ چارەســەركردنی كێشــەی یاســادانان دوای كاراكردنــەوەی پارلەمــان ،پارتــی داوا لەالیەنــەكان دەكات كــە وادەی ویالیەتەكەی مەسعود بارزانی بۆ ساڵێكی دیكە درێژبكرێتەوە. لەوبارەیەوە ،بەهار مەحمود ،جێگری ســەرۆكی لیژنــەی یاســایی پارلەمانــی كوردســتان ،كــە لــە پشــكی گۆڕانــە، بە(چاودێر)ی راگەیاند ،چارەســەركردنی كێشــەكان دەكەوێتــە ســەر كۆبونــەوە
ئەندامێكی سەركردایەتیی پارتی :بۆمان رونبۆتەوە تێڕوانینێكی جیاوازتر لە پێشوو الی گۆڕان دروستبوە
مەال بەختیار:
پارتی لەسەر نەخشەڕێگاكە لەگەڵ ئێمە رێكنەكەوێت ،نێوانی یەكێتی‌و پارتی تەنگژەی گەورەی تێدەكەوێت
«
چاودێر – تایبەت:
چاوەڕوانكراوەكەی پارتی‌و گۆڕان ،ئێمە شتی نایاساییمان داوا نەكردوەو ناكەین، پارتــی كە دەڵێــت پێویســتە پارلەمانی كوردســتان بەبــێ مــەرج كارابكرێتەوە، ئــەوە بۆخۆی مەرجی ئــەوەی تێدایە كە پارلەمان كاراناكرێتەوە ،لەكاتێكدا هێشتا پێمانوایــە پێویســتە لــەو كۆبونەوەیەدا كێشــەی هەمواری یاسای ســەرۆكایەتی هەرێــم لەگەڵ پارتیدا چارەســەربكرێت، واتــە پێویســتە یەكــەم بابــەت كــە لەكۆبونــەوەی پارتــی‌و گۆڕانــدا باســی لێوەبكرێــت ،ئەوەبێت كە ئەو كێشــەیە چۆن چارەسەر بكرێت ،تاوەكو پارلەمان كارابێت ،كە بتوانێت رۆڵی چاودێرییەكەی بەباشی بگێڕێت. لەبەرامبــەردا ئەندامێكــی ئەنجومەنی ســەركردایەتی پارتی ،بۆ (چاودێر) وتی «ئەمجارە كۆمەڵێك ئاسانكاری لەنێوان پارتــی‌و گۆڕانــدا هەیــە ،لەهــەردوالوە نیەتێكی باش دروســتبوە بەتێڕوانینێكی جیاوازتــر لەجــاران ،بەتایبەتــی لــەالی بزوتنــەوەی گۆڕانــەوە ،لــەدوای ئــەو دەستپێشــخەریی‌و لێبوردەییــەی پارتی دیموكراتــی كوردســتانی نواندویەتــی، هیــچ مەرجێكــی لەســەر كاراكردنەوەی پارلەمانی كوردستان نەهێشتوە». فــازڵ بەشــارەتی ،رونیشــیكردەوە، لەئێســتادا وەك پارتــی ،بۆمــان رونــە كــە تێڕوانینێكــی جیاوازتــر لــەالی گۆڕان دروســتبوە ،دوای ئــەوەی گۆڕان ســەركردایەتیی نوێــی هەڵبــژاردوە، راســتییەكەی ،جیــاوازە لەگــەڵ سەركردایەتیی پێشویان. سەبارەت بەكاتی ئەنجامدانی كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەكەی هەردو سەركردایەتیی پارتی‌و گۆڕان ،بەشــارەتی نەیشاردەوە، ئەوەنــدەی ئاگاداربــن كۆبونەوەكــە، لــەم هەفتەیــەدا دەكرێت ،بەاڵم هێشــتا ناوەڕۆكەكەی بۆیان ئاشكرانییە.
پارلەمانتارێكی گۆڕان :پێویستە لەو كۆبونەوەیەدا كێشەی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم چارەسەربكرێت
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
2
ریفراندۆم لە هۆكارەوە بۆ ئامانج!
«
ریفراندۆم و بەربەستەكانی 6
ریفراندۆم و بازرگانی سیاسیی و ئابوریی حوسێن رابی
«
ئیسالمیزم لەكۆماری توركیادا
سمكۆ عەبدولكەریم
«
لیستی ڕۆمانە پاڵێورا وەکانی خەاڵتی مان بوو کەر ئاشکرا کرا
نەوزادی موهەندیس
6
6
تایبەت
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
info_chawder@yahoo.com
2
مەال بەختیار بۆ (كوردستان :)24
ئەمجارەیان كورد نابێت هیچ هاوكێشەیەكی بەسەردا بسەپێنرێت پارتی لەسەر نەخشەڕێگاكە لەگەڵ ئێمە رێكنەكەوێت ،نێوانی یەكێتی‌و پارتی تەنگژەی گەورەی تێدەكەوێت ئا :بابان حەمە لــە بەرنامــەی باســی رۆژ لــە كەناڵی ئاســمانی (كوردســتان )24كــە رۆژی پێنجشــەممە 27ی تەممــوز پەخشــكرا، مــەال بەختیــار ،لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســیی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردستان ،باســی لەچەندین تــەوەری هەســتیار و هەنووكەیــی هەرێمــی كوردســتان‌و پرســی ریفرانــدۆم و كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و ئاكامــی كۆبوونەوەی پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‌و نزیكبوونەوەیان دەكات. مــەال بەختیــار لــەو چاوپێكەوتنــەدا، رایدەگەیەنێــت ،ئەمجارەیان كــورد نابێت هیچ هاوكێشــەیەكی بەسەردا بسەپێنرێت، ناشــبێت لــەم روداوانــەی كە لــە عیراق‌و ناوچەكــەدا دەگوزەرێــت ،كــورد بەبــێ دەستكەوتی زیاتر بێتە دەرەوە. ســەبارەت بەكاردانەوەكانــی واڵتانــی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش ،ئەو بەرپرســەی یەكێتــی دەڵێت «كاردانــەوەكان هیچیان رەفزی موتڵەق نیین ،هیچیشیان هەڕەشە نیین ،بــەاڵم دەڵێن كاتەكەمــان پێ باش نییە». یەكێتیش، نەخشــەڕێگاكەی دەربــارەی هێز ناردن و ســنوور داخســتن و بەیاخی واژۆی لەســەر دەكات ئامادەیــن ،ئەگــەر مــەال بەختیــار ئامــاژە بۆ ئــەوە دەكات ،لەقەڵەمــدان و تاوانبــارو تێكــدەری ئەمە بۆ ئێســتا تا رێكدەكەوین و دەچینە ئەگەر پارتی لەســەر نەخشەڕێگاكە لەگەڵ بارودۆخــی رۆژهەاڵتــی ناوەراســتیان نێو پارلەمان گــۆڕان یان كۆمەڵ یان هەر ئێمە رێكنەكەوێت ،نێوانی یەكێتی‌و پارتی دەزانییــن ...ئێســتا ئــەوان تەنها دەڵێن الیەنێــك بە قورســی دەزانێــت ،فەرموون تەنگژەی گەورەی تێدەكەوێت .لەئێســتادا كــە یەكپارچەیــی خاكــی عیراقمــان بــێ بــا لەپەنــا ئــەوەی بڕیــار بــۆ ریفراندۆم هەندێك لە بڕیارەكان بەدەست ئێمە وەك پاشترە ،و دەڵێن داوای مافەكانتان بكەن دەربچێت و نەبێت بە یاسا ،بۆ ئەوەی ئەو یەكێتی و گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوودایەو لە عیراق پشــتیوانیتان دەكەین و مادەی كێشەیەش لەبەر دەم ناردن و نەناردن بۆ بەشــێكی لەدەست پارتیدا ماوەتەوە‌و دوو 140جێبەجێببێت و رێككەوتنی باشــتر لە كاك مەسعود و واژۆكردنی نەمێنێت .بۆیە دەكرێت ئەم كێشــەیە بە بڕیاری سیاســی هەفتەمــان لەبــەر دەســتدا مــاوەو كات عیراقدا بكەن باشترە. زیاتــر بەفیــڕۆ نەدرێت بــۆ كاراكردنەوەی چارەسەر بكرێت نەك بڕیاری یاسایی. پارلەمان.
كاراكردنەوەی پارلەمان
ترس لە ریفراندۆم
لەبــارەی ئــەو بارودۆخەی كە دروســت بووە بۆ ترس لە ریفراندۆم و مەترسییەكانی ئەو پرســە ،پێیوایە ،ئــەو پروپاگەندانەی كراون بۆ ترســاندنی خەڵك لەراستیدا بێ بنەمایــە ،میلەتی كوردیــش بە فیترەت وا راهاتــووە هەركاتێــك تەجروبەیــەك روی تێبــكات ئیحتیاتێــك بۆخــۆی بخــات .كە ئەمە شــتێكی ئاساییە .بەاڵم ئەو ترسەی خەڵكیش زیاد لەئەندازە قەبەكراوە. سەبارەت بە قەبارەی ئەو مەترسییەش لەســەر ئەزموونــی هەرێم كوردســتان بۆ پرســی ریفرانــدۆم ،مەال بەختیــار دەڵێت «راســتیدا ئــەو مەترســییە بەو شــێوەیە نابینم ،یەكــەم كاردانــەوەی نێودەوڵەتی ســەبارەت بــە ریفرانــدۆم لــە ئەمەریكاو واڵتانی ئەوروپی وەك بریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیــاو واڵتانــی ئەنجومەنی ئاســایش تــا ئێســتا كاردانەوەكان هیچیــان رەفزی موتڵەق نیین ،هیچیشــیان هەرەشە نیین، بــەاڵم دەڵێــن كــە كاتەكەمــان پــێ باش نییە». دەربــارەی دەوڵەتــە ئیقلیمییەكانیش، پێیوایــە ،هەڕەشــەی ســەركوتكردن و
ئــەو مەكتــەب سیاســییەی یەكێتیش، دەربــارەی بریارەكانی ئــەو كۆبوونەوەیە، ئامــاژە بــۆ ئــەوەدەكات باســمان لــەوە كــردووە كــە كات زیاتــر بەفیــڕۆ نەدرێت بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان ،و كاتــی كاراكردنــەوەی پارلەمــان دیــاری بكرێت، كــە تــا 10ی ئــاب دەكات ،دوو هەفتەمان لەبەردەســتا ماوەو خۆشــبەختابە نێوانی گۆڕان و پارتی ئارامترەو دوای هەڵبژاردنی رێكخەری گشــتیی گۆڕان‌و بۆچوونیشــمان وایــە ،وردەكارییەكانی چوونە ناوپارلەمان ســاغ بكەینــەوە بــۆ ئــەوەی جارێكی تر نەیەینە دەرەوە. سەبارەت بە مەسەلەی هاوسەنگییەكانی بڕیــار الی پارتــە سیاســییەكان ،ئــەو بەرپرسەی یەكێتی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كــە لەئێســتادا هەندێــك لــە بڕیــارەكان بەدەســت ئێمــە وەك یەكێتــی و گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوودایەو بەشێكی لەدەست پارتیــدا ماوەتــەوە ،كەجــاران هەمــووی لەدەســت پارتیدا بوو ،بەاڵم ئێستا هەموو تەمە رەویوەتــەوە ،پارلەمان بێمەرج كارا دەكرێتــەوە ،برادەرانــی پارتــی ئامــادەن لەگەڵ گۆڕاندا بڵێن ئەگەر پارلەمان یاســا دەردەكات‌و دەینێرێــت بۆ كاك مەســعودو
نەخشەرێگاكەی یەكێتی
سەبارەت بە نەخشەڕێگاكەی یەكێتی و چارەسەری پێویســتی ئەو نەخشەڕێگایەو وەاڵم و بۆچوونــی پارتی بۆ ئەو نەخشــە رێگایــە ،مەالبەختیار دەڵێت «قســە زۆر دەكرێــت لەســەر ئــەو نەخشــە رێگایــە، هەندێــك بــرادەران وای رادەگەیەنــن كــە گــوا پارتــی تەنهــا وەاڵمی یەك پرســیار و داخــوازی ئێمەی داوەتــەوە ،جارێ ئەو بــرادەرەی ئێمــە نە مەســئولە نــە ئاگای لەهیچیشــە لەراســتیدا ،لــە یەكێتیــدا مەكتەبــی سیاســی‌و ســەركردایەتی بەرپرســن ،چ لەمەكتەبــی سیاســی‌و ســەركردایەتیش كــە هەڵســەنگاندنی بــۆ وەاڵمەكــەی پارتــی كــردووە ،ئیجابــی بــووە ،تەنهــا لە دوو ســێ خاڵــدا نەبێت كــە بۆچوونــی جیاوازیــان هەیــە لەگــەڵ ئێمــەدا ،ئەویــش پەیوەندی بــۆ چۆنێتیی كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و ریزبەندیــی نیشــتمانی‌و رێكارە یاســاییەكانەوە هەیە، بــەاڵم لەســەر پرەنســیب‌و هاوســەنگی‌و هاوبەشــی حكومــەت‌و شــەراكەتی راســتەقینەو بنەمــا ئابوورییەكانــی ئــەم حكومەتەو شەفافییەتی نەوت‌و سیاسەتی ئێمــە لــە بەغــداد و لەســەر ئاســتی
كات زیاتر بەفیڕۆ نەدرێت بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتی دەڵێــت «یەكێتی بەهیچ شێوەیەك ناتوانێت لە سیاسەتدا سێبەری هیــچ الیــەك بێت ،بۆیــە دەڵێم ســێبەر، چونكــە ووشــەی پاشــكۆ بــۆ یەكێتی بە گوناح دەزانم ،بەگوناهێكی زۆر گەورەشی دەزانــم تۆمەتــی پاشــكۆبوون بەرامبــەر سیاســەتی یەكێتــی بــۆ هــەر الیەنێــك بەكاربهێنێــت ،بــۆ هیــچ دەوڵەتێكیــش ئێمــە ئەمە ناكەین ،ئێمــە نەك گورگێك، گەلــە گورگمــان بینیوە نەترســاوین ،هیچ كەســیش بیــر لەوەناكەتەوە كــە یەكێتی ســەربەخۆیی بڕیاری خۆی بــۆ هیچ هێزو الیەنێك لەدەست بدات». ســەنگ و قورسایی یەكێتی بەشێك بوو لــە تــەوەری كەناڵــە كەو هەر ســەبارەت بەو پرســە ،مەال بەختیــار ئاماژە بۆ ئەوە دەكاتــە یەكێتــی 18كورســی هەیــەو هەمووان ئەوە دەزانن ،بەاڵم ئەگەر بیەوێت وەرەقە بەكاربهێنێــت ،دەتوانێت هێندەی 50كورسی وەرەقە بەكاربهێنێت ..فەرموو بەبــێ ئێمــە بــا كێشــەی نێــوان بەغدادو هەرێــم ،یەكگرتنەوەی هێزی پێشــمەرگە، یەكگرتنــەوەی كێشــەناوخۆییەكان، ئاسایشــی كوردســتان ،چارەسەر بكرێت، فەرمــوون بەبــێ ئێمــە لەكەركوك بەرەو خانەقیــن كاربــڕوات ئەگــەر ئێمــە بڕیــار نەدەین.. لەشــاخ ئەگەر گردێگمان لەدەست بدایە ســێ گــردی ترمــان ئەگرد ،بەاڵم ئێســتا چاڵــە نەوتێــك لەدەســت بدەین بیســت چاڵــە نەوتی تری بەدوادادێت ،ســومعەی سیاســی‌و ئابــووری‌و نێودەوڵەتیمــان نامێنێــت .بۆیە ئەم ســومعەو پلەو رێزەی كۆمــان كردۆتەوە بەســەرچڵی لەدەســتی نادەین ،ئێمە پشوومان زۆر درێژە..
دەســتكەوتی زیاتر بێتــە دەرەوەو بڕیاری سەربەخۆیی كوردستانیش بەدەست حزبە سیاسییەكانی كوردســتانەوەیە ،دەوڵەتی عیراق كە ئێمە نائومێد بووین لەچارەسەری كێشــەكانمان لەگەڵیدا ،نەیتوانی متمانەی ئەو میلەتە وەربگرێت كە كوردە ،كە %90ی قوربانییــەكان لەعیراقدا كــورد داوێتی بۆ روخانی ســەدام ،كوردســتان كاول بوو بۆ ئــەوەی ســەدام بروخێــت و ئێمــە بچینن لەبەغداد حكومەتی شەراكەت‌و دەستوریی راســتەقینە پێكبهێنیــن .ئێمــە ئێســتا نائومێدییــن ،چونكــە لەكرداریدا نان نییە بیخۆێنن كێشــەی نــەوت‌و گازو موچەمان هەیە ،پێشــمەرگە چەكدار ناكرێت ،مادەی 140جێبەجێ ناكرێت. مەال بەختیار دەشڵێت «كۆبوونەوەمان لەگەڵ ئێران لەســەر دەعوەتی رەســمیی ئێــران بــووە ،بەروونــی بەئێمەیانــووت، كــە ریفرانــدۆم لــە ئێســتادا بەخراپــی دەبیننیــن و یەكێتیــی خاكــی عیراق تێك ئەدات‌و ئاسایشــی ناوچەكە دەشــێوێنێت. بــا شــتێكی گرنــگ بــاس بكەم ،ئــەوان لەروانگەی پەرۆشــییان بــۆ كوردی عیراق ئەم قســەیەیان كرد ،پەیوەنــدی مێژووی ریشــەیی لەپێش روخــان و دوای روخانی ســەدامەوە بــاس كرد ،باســی پەیوەندیی یەكێتــی‌و كۆمــاری ئیســامی ئێرانــەوە لەســەردەمی مــام جەاللــەوە تــا ئێســتا باس كــرد ،بۆ یەكەمینجار ئەمەم بیســت كــە مەســەلەی فیدرالیزم بــۆ یەكەمینجار لە ئێرانەوە قســەی لەســەر كراوە ســاڵی ،2002پێشــمان ووتــن كــە ئــەم بڕیــارە بڕیاری پارتی نییــەو بڕیاری هەموو حزبە كوردســتانییەكانەو بەهەڵــەدا مەچــن، ئێمەش وەك یەكێتی لە ساڵی 1982ەوە ئەم دروشــمەمان بەرزكردۆتەوە تا دەگاتە مەســەلەی فیدرالیزم كە داینەمۆكەی ئێمە بوویــن ،متمانەمــان بەم عیراقــە نەماوەو دوای 14ســاڵ برســیین ،نان نییە ،موچە نییە».
نێودەوڵەتی و چارەســەركردنی كێشەكانی گۆڕان‌و پارتی ،پارتــی بە ئیجابی وەاڵمی ئێمەیــان داوەتەوە .ماوەتە ســەر ئەوەی ئــەو ئیجابییەتە دەبێتە مایەی رێككەوتنی ئێمەو پارتی یان نابێت». مەال بەختیار ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات، كــە وەكــو یەكێتــی ،چارەســەركردنی پەیوەندیــی نێوان پارتی‌و گــۆڕان‌و پارتی الیەنەكانی تر و ئاساییكردنەوەی پارلەمان و كۆســپ‌و تەگــەرە البردنەكانــی ئــەو هەواڵنەمــان پێگرنگتر بــووە لە پەیوەندی بژێوی هاواڵتیان خۆمان‌و پارتی‌و ئەو نەخشە رێگایە. ســەبارەت بــە بارودۆخــی هاواڵتیــش، بــە روونــی بەپارتیمــان ووتــووە بــەش بەحاڵــی یەكێتــی تەنهــا لەســەر مــەال بەختیــار دەڵێــت «پێموایــە نەخشــەرێگاكە دەتوانییــن دڵنیابییــن لە بەدرێژایــی مێــژووی حكومەتــی هەرێمــی باقــی شــتەكانی دیكــە .بەبــێ تەمومــژ كوردســتان ،وەك پێویســت نــە ژێرخانی چارەسەركردنی كێشەكان پارتی لەســەر نەخشــەڕێگاكە لەگەڵ ئێمە ئابووریمــان كــردووە بەژێرخانێــك كــە دەربــارەی كێشــەكانی نــاو یەكێتی لە رێكنەكەوێــت ،نێوانــی یەكێتــی‌و پارتــی بتوانێت بەرهەمهێن‌و تێركەرو چارەســەری پێشووداو چارەنووسی بڕیاری ناوەند لەناو كێشــەو پێداویســتییەكانی خەڵــك یەكێتیــدا ،مــەال بەختیــار دریدەگەیەنێت تەنگژەی گەورەی تێدەكەوێت. لەئەگــەری ئــەوەی وەاڵم و رێككەوتنی بێــت ..بۆیــە قپەپێــی زانســتی ئابــوری ناوەنــدی بڕیــار هەلپەرســت و بازرگانــی پارتی لەســەر نەخشەڕێگاكە ئیجابی بێت ،ئێمــە ژێرخانمــان نییــە ..نە سیاســەتی سیاســیی لەناو یەكێتی نیشــتمانیدا نێرتر دەبێتە هۆكاری دروستبوونی رێكەوتنێكی ئابوریشــمان سیاسەتێكی وابووە كە زیادە كــرد ،نــا بەرپــرس بــووە بە بەرپرســی نــوێ لەنێــوان یەكێتــی‌و پارتــی ،مــەال مەســرەف‌و خراپ بەكارهێنانــی بەروبووم گەورە ،بەرپرسی گەورە بووە بە بەرپرسی بەختیــار ئامــاژە بــۆ ئــەوە دەكات ،كــە و زەوی‌و تەخشــان‌و پەخشــانكردنی بچووك ،ئەمە كێشەكانمان وای لێكردووە، پێشــبینی دەكــەم ئــەو نەخشــەرێگایە چارەسەركردبێت». ئەم كێشــانەو چارەسەری ،لەخۆبوردنێكی دەربارەی جێگری ســەرۆكی پارلەمان ،گــەورەی ئەوێــت ،ئــەو زەمینەســازییەی وەك نووســیویانە باقیەكەشــی بتوانییــن تەفاهومــی لەســەر بكەیــن ،پێموایــە دەڵێــت «دوای كاراكردنــەوەی پارلەمــان پێشــتر بۆ چارەسەری كێشــەكان هەبوو، پەیوەنــدی دوو حزبــی ســەرەكی وەریدەگریــن و بــە پارتیشــمان ووتووەو بەچۆنێتــی وەاڵمدانەوەو هەڵوێســتەكانی چارەنووسســاز لــە باشــوری كوردســتان ئەوانیش دەڵێن حەقی خۆتانە». كاك بەرهەمیشــەوە بەشــێكی هەڵە بوو، ســەبارەت بــە ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم ناوەنــدی بڕیــار بەكرداریــی لەناویەكێتیدا دەباتــە قۆناغێكی تر بۆ راپەڕاندنی ئەركە هاوبەشــەكانی هەردوالمــان و الیەنەكانــی و ئەگــەرەكان مــەال بەختیــار رایوایــە ،نەماوەو خۆشیان هیچ لێدوان و بەیانێك و هەمــوو ئەگــەرەكان چــۆن لێكدەدرێتەوە ووتەبێژێكی رەسمیان نەماوەو برادەرانێك تریش. بــا لێكبدرێتەوە ،بــەاڵم ئەمجارەیان كورد كــە لەناوەندەكــەدا بــوون ،ئێســتا بــە نابێــت هیــچ هاوكێشــەیەكی بەســەردا پەرۆشــەوە بەشــداری كۆبوونــەوەكان قورسایی یەكێتی ســەبارەت بەهەموو ئەو وشانەی وەك بسەپێنرێت ،ناشبێت لەم روداوانەی كە لە دەكەن. سێبەرو پاشــكۆ بۆ یەكێتی دادەتاشرێت ،عیراق‌و ناوچەكەدا دەگوزەرێت ،كورد بەبێ
راپۆرت
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
info_chawder@yahoo.com
3
كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم تەوەری سەرەكیی كۆبونەوەكەی گۆڕان‌و پارتی دەبێت پارلەمانتارێكی گۆڕان :پێویستە لەو كۆبونەوەیەدا كێشەی هەمواری یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم چارەسەربكرێت ئەندامێكی سەركردایەتیی پارتی :بۆمان رونبۆتەوە تێڕوانینێكی جیاوازتر الی گۆڕان دروستبوە چاودێر – رێبین حەسەن: بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی دەســت (چاودێــر) كەوتــون ،بڕیــارە لــە كۆتایی ئەم هەفتەیــەدا پارتی‌و گــۆڕان كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەكەیــان ئەنجــام بــدەن. هەرچەنــدە تــا ئێســتا بە رەســمی گۆڕان وەاڵمــی پارتــی نەداوەتــەوە لەســەر ئەو كۆبونەوەیــە .ئەمەش دوای ئەوە دێت ،كە پارتــی ئامادەیی خۆی بــۆ كاراكردنەوەی بێ مەرجی پارلەمان نیشــانداوە .دوێنێش لــە كۆبونەوەی ئەنجومەنی بااڵی ریفراندۆم بڕیاردراوە لە دو هەفتەی ئایندەدا پارلەمان كارابكرێتەوە. الیخۆشــیەوە ،ئەندامێكی سەركردایەتی پارتــی گەشــبینیی خــۆی بەرامبــەر ئەو كۆبونەوە نیشــاندەدات‌و ،بــە (چاودێر)ی راگەیانــد ،لە ئێســتادا بۆمــان رونبۆتەوە، كــە گــۆڕان تێڕوانینێكــی جیاوازتریــان هەیە لەســەر كێشــەكان ،لەبەرامبەریشــدا پارلەمانتارێكــی گــۆڕان لــە پارلەمانــی كوردستان رایدەگەیەنێت ،پێویستە یەكەم شــت كــە لــەو كۆبونەوەیەدا باســبكرێت،
مەســەلەی هەمواركردنــەوەی یاســای لەریفرانــدۆم ،لەبــارەی پڕەنســیپەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم بێت. پێكهاتەو ســكرتارییەتی ئەنجومەنی بااڵی ئەم كۆبونــەوە چاوەڕوانكراوەی گۆڕان‌و ریفراندۆم بیروبۆچون ئاڵوگۆڕ كرا. پارتــی لەكاتێكدایــە ،كــە رۆژی پێنــج شــەممەی رابــردو ،مەكتەبــی سیاســیی كۆبونەوەی پارتی‌و گۆڕان یەكێتــی ،بڕیاردرا ،كــە دەبێت ،تاكو 10ی لــەدوای هەڵبژاردنــی رێكخــەر‌و 8پارلەمانــی كوردســتان كارابكرێتــەوە .سەركردایەتی نوێی گۆڕان پەیوەندییەكانی هــەروەك بــاس لەوەشــدەكرێت ،كــە نێوان پارتی‌و گۆڕان بەرەو ئاســاییبونەوە چارەســەركردنی كێشەی یاســادانان دوای هەنــگاوی نــاوە ،لــەو چوارچێوەیەشــدا كاراكردنــەوەی پارلەمــان ،پارتــی داوا چاوەڕێدەكرێــت لــەم هەفتەیــەدا وەفــدی لەالیەنەكان دەكات كە وادەی ویالیەتەكەی بــااڵی پارتی ســەردانی گۆڕان بــكات ،بۆ مەســعود بارزانــی بــۆ ســاڵێكی دیكــە چارەســەركردنی كێشــەكان بەتایبــەت درێژبكرێتەوە. كێشەی پارلەمان. لەوبارەیەوە ،جێگری ســەرۆكی لیژنەی پارلەمانی كوردستان كارادەكرێتەوە یاســایی پارلەمانــی كوردســتان ،كــە لــە دوێنــێ لەپیرمــام كۆبونــەوەی پشــكی گۆڕانــە ،بە(چاودێــر)ی راگەیاند، ئەنجومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم بەڕێوەچو ،چارەسەركردنی كێشــەكان دەكەوێتە سەر لەراگەیاندراوێكــدا ئامــاژە بەوەكــراوە ،كۆبونــەوە چاوەڕوانكراوەكــەی پارتــی‌و كۆبونەوەكــە ،بڕیاریــدا بەڕاســپاردنی گــۆڕان ،ئێمــە شــتی نایاســاییمان داوا مەســعود بارزانی‌و كۆسرەت رەسوڵ عەلی نەكــردوەو ناكەیــن ،پارتــی كــە دەڵێــت بــۆ پێكهێنانی شــاندی دانوســتان لەگەڵ پێویســتە پارلەمانــی كوردســتان بەبــێ بەغــداد ،هەروەهــا لەمــاوەی دو هەفتەدا مــەرج كارابكرێتەوە ،ئەوە بۆخۆی مەرجی پارلەمانــی كوردســتان دەســتبەكاربكات ئــەوەی تێدایە كە پارلەمان كاراناكرێتەوە، بــۆ چارەســەری كێشــەكان‌و پشــتیوانیی لەكاتێكدا هێشــتا پێمانوایە پێویســتە لەو
كۆبونەوەیــەدا كێشــەی هەمواری یاســای ســەرۆكایەتی هەرێــم لەگــەڵ پارتیــدا چارەســەربكرێت ،واتــە پێویســتە یەكەم بابــەت كــە لەكۆبونەوەی پارتــی‌و گۆڕاندا باســی لێوەبكرێــت ،ئەوەبێــت كــە ئــەو كێشــەیە چۆن چارەســەر بكرێت ،تاوەكو پارلەمــان كارابێــت ،كــە بتوانێــت رۆڵــی چاودێرییەكەی بەباشی بگێڕێت. بەهــار مەحمــود ،وتیشــی «كۆمەڵێك بابەتــی تر كە دەبێت بــاس بكرێن ،لەوانە بژێویــی خەڵــك‌و شــێوازو كات‌و چۆنێتیی ئەنجامدانــی ریفڕاندۆم‌و گەشــبینم بەوەی كۆبونەوەكە ئەنجامی باشی هەبێت». ناوبــراو ،ئامــاژەی بەوەشــكرد ،وەكــو گۆڕان كێشــەی كەســیمان نییەو گرفتمان لەگــەڵ یاســاكان هەیە ،كە خۆیــان دایان نــاوە ،ئــەو ماوەیــەی لــە 8/19وادەی ویالیەتەكــەی مەســعود بارزانــی تــەواو بــوەو بۆشــی نییــە جارێكــی تــر خــۆی كاندید بكاتەوە ،مانەوەشــی لەو پۆستەدا میكانیزمی یاســایی دەوێــت بزانین الیەنە سیاسییەكان چۆن باسیی لێدەكەن‌و گۆڕان چاوەڕێیە بزانێ وەفدەكەی پارتی كە دێت چیان دەوێت؟.
پارتی :سەركردایەتیی نوێی گۆڕان جیاوازە
لەبەرامبــەردا ئەندامێكــی ئەنجومەنــی ســەركردایەتی پارتــی ،بــۆ (چاودێر) وتی «ئەمجــارە كۆمەڵێــك ئاســانكاری لەنێوان پارتی‌و گۆڕاندا هەیە ،لەهەردوالوە نیەتێكی بــاش دروســتبوە بەتێڕوانینێكــی جیاوازتر لەجــاران ،بەتایبەتــی لــەالی بزوتنــەوەی گۆڕانــەوە ،لــەدوای ئەو دەستپێشــخەریی‌و لێبوردەییەی پارتی دیموكراتی كوردستانی نواندویەتــی ،هیــچ مەرجێكــی لەســەر كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان نەهێشتوە». فــازڵ بەشــارەتی ،رونیشــیكردەوە، لەئێســتادا وەك پارتــی ،بۆمــان رونــە كــە تێڕوانینێكــی جیاوازتــر لــەالی گۆڕان دروستبوە ،دوای ئەوەی گۆڕان سەركردایەتی نوێــی هەڵبــژاردوە ،راســتییەكەی جیاوازە لەگەڵ سەركردایەتی پێشویان. ســەبارەت بەكاتی ئەنجامدانی كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەكــەی هەردو ســەركردایەتیی پارتــی‌و گۆڕانیشــەوە ،بەشــارەتی نەیشــاردەوە ،ئەوەنــدەی ئاگاداربــن كۆبونەوەكە ،لەم هەفتەیەدا دەكرێت ،بەاڵم
هێشتا ناوەڕۆكەكەی بۆیان ئاشكرانییە.
یەكگرتو ،سێ خاڵ دیاریدەكات
هــاوكات ئەبوبەكــر هەڵەدنی ،ســەرۆكی فراكســیۆنی یەكگرتــو لەپارلەمانــی كوردستان ،بە (رووداوی)ی راگەیاند ،ئەگەر ئیرادەیەكــی نیشــتمانی هەبێــت ،دەتوانین كێشــەكان بەالوەنێیــن‌و چارەســەریان بكەیــن ،بــۆ ئەوەش ســێ جۆر چارەســەر هەن ،رێــگای یەكەم ئەوەیە دەرفەتێك بە مەســعود بارزانــی بدرێتــەوە ،لەبەرامبەردا لیژنــەی دەســتور كارەكانی تــەواو بكات‌و لەســەر سیســتمی حكومڕانی‌و چاكســازی رێكبكەوین ،رێــگای دوەم ئەوەیە هەمواری یاســای ســەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بكرێتەوە ،بە تایبەتی ئەو خاڵەی پەیوەندی بە شــێوازی واژۆی یاســاكانەوە هەیەو ئەو دەســەاڵتە بگەڕێندرێتــەوە بــۆ پارلەمــان، رێــگای ســێیەم ئەوەیــە ئــەو یاســایانەی لەپارلەمانــی كوردســتانەوە دەردەكرێــن، لەالیــەن ســەرۆكی هەرێمی كوردســتانەوە رەتنەكرێنــەوە ،یــان ســەرنجیان لەســەر نــەدرێ تاوەكو 15رۆژ ،ئەو كاتە یاســاكان بە دەرچو دادەنرێن.
هاواڵتیان لە بەرزنەبونەوەی نرخ دڵنیادەكرێنەوە
هەندێك بازرگانی چاوچنۆك دەیانەوێت بازاڕ قۆرخ بكەن‌و دەنگۆی نەمانی خۆراك‌و داخستنی سنورەكان باڵودەكەنەوە لیژنە هاوبەشەكانی قائیمقامیەتی سلێامنی :هەر گرانفرۆشییەك ببینین لێپرسینەوە دەكەین ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێامنی :پێویستە ئەنجومەنی وەزیران دەسەاڵتی زیاتر بداتە لیژنەكانی بەدواداچونی نرخ شارەزایەكی ئابوری :پێویستە هاواڵتیان دڵنیابكرێنەوە ،كە دۆخەكە مەترسیدار نییە چاودێر -نزار جەزا: تادێت ملمالنێكان لە هەرێمی كوردستان لەسەر پرسی ریفراندۆم گەرمتردەبن ،لەو چوارچێوەیەشدا باڵوكردنەوەی دەنگۆی داخســتنی ســنورەكان‌و كەمبونــەوەی خــۆراك لەبازاڕەكانــی هەرێمــدا وای لەهاواڵتیانكــردوە رو لــە بــازاڕەكان بۆ بكــەن بۆ كڕیــن‌و پاشــەكەوتكردنی خــۆراك ،هــاوكات هەندێــك بــازرگان هەلەكــە دەقۆزنــەوە بــۆ كۆكردنــەوەی خــۆراك‌و بەرزكردنــەوەی نرخەكــەی. الیەنــە پەیوەندیدارەكانیــش هاواڵتیــان دڵنیادەكەنــەوە ،كــە وەكخــۆی خۆراك بــەردەوام لــەدەرەوە هاوردەدەكرێــت‌و بەهیچ شــێوەیەك رێ بە بەرزكردنەوەی نرخ نادەن ،لێپرســینەوەش لەگەڵ هەر كەســێك دەكــەن ،نــرخ بەرزبكاتــەوە. لەوبارەیــەوە پســپۆڕێكی ئابــوری پێیوایــە ،ئــەم دۆخــە كاتییــەو كاتێك زانــرا ئــەو دەنگۆیانــە راســت نیــن، ئاســایی دەبێتــەوە .هاوكات ســەرۆكی لیژنــە هاوبەشــەكانی قائیمقامیەتــی ســلێمانی ،جەخت لەوەدەكاتەوە ،نرخی
شــتومەك لەنــاو بــازاڕ بەرزنەبۆتــەوە، هــەر گرانفرۆشــییەكیش ببینن ،ســزای یاســایی دەدەن .ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێــزگای ســلێمانیش رایدەگەیەنێــت، هەندێــك بازرگانی چاوچنۆك ئەم دۆخە دەقۆزنــەوە ،بۆ ئــەوەی كۆنتڕۆڵی بازاڕ بكەن‌و نرخی كااڵكان بەرزبكەنەوە.
رێكاری یاسایی بەرامبەر گرانفرۆشی
ســەرۆكی لیژنــە هاوبەشــەكانی قائیمقامیەتــی ســلێمانی ،بە(چاودێــر) ی راگەیانــد ،دوای ئــەوەی دەنگــۆی گرانبونــی شــتومەك لەنــاو بــازاڕەكان باڵوكرایەوە ،دەســتیان بــە بەدواداچون كرد ،لەئەنجامــدا بۆیان دەركەوت ،هیچ حاڵەتێكی گرانبونیان لەنرخدا نەبینیوە، تەنهــا چەند كااڵیەك گرانبــوە ،ئەویش لەسەرچاوەكەیەوە كە لەواڵتانەوە دێت، گرانبوە ،نەك لەناو بازاڕدا. گــۆران قــادر ،وتیشــی «هەركاتێك هەوڵێــك ببینیــن یــاری بەنرخــی نــاو بازاڕ بــكات بەئاڕاســتەی بەرزكردنەوە، ئــەوا پســوڵەی ســەرپێچی بــۆ دەكەیــن‌و رێــكاری یاســایی لەبەرامبەر دەگرینەبــەر‌و رێگەنادەین هیچ كەســێك
ســەرپێچی ئەنجامبدات ،بۆیە هاواڵتیان ئاگاداردەكەینەوە ،نرخی شتومەك لەناو بازاڕدا جێگیــرەو هیــچ بەرزبونەوەیەك نییــە ،بــەاڵم چەنــد دوكانێــك نرخیان بەرزكردبــۆوە ئەویش ئاســاییە ،چونكە پێشــئەوەی ئــەم دۆخــەی ئێســتاش دروســتببێت لەئەنجامــی گــەڕان‌و پشــكنینەكانیاندا دوكانیــان لەســەر زیادكردنی نرخ سزاداوە». ناوبــراو ،لەبــارەی بازرگانــەكان كــە ئــەم دۆخەیــان قۆســتۆتەوە ،بــۆ ئــەوەی نرخــی كااڵكان بەرزبكەنــەوەو بــازاڕ قۆرغبكــەن ،ئامــاژەی بــەوەدا، ناسەقامگیریی سیاسی كاریگەری لەسەر ســەقامگیریی كۆمەاڵیەتــی‌و ئابــوری‌و دارایی‌و رۆشــنبیری‌و ناو خێزان دەبێت، هــاوكات هاندەرێكــە بــۆ ئــەوەی ئــەو شتانە زوو تەشــەنەبكات ،ئەگەر دۆخی سیاســی ســەقامگیربێت حكومەتیــش زیاتر دەپڕژێتەســەر ئەم كارانەو باشتر كاردەكات ،هەروەهــا ئەگــەر پارلەمــان كارابكرێتــەوە ،دەتوانرێــت یاســای باشــتر بــۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئــەم دۆخانە دەردەكات. لەبــارەی زیادبوونی نرخی بەنزینیش،
باســی لەوەكــرد ،بەرزبونــەوەی نرخی بەنزیــن بەهــۆی ئــەم دۆخــەوە نییــەو هۆكارە ناوخۆییەكان كاریگەری لەســەر نەبوە ،بەڵكو پەیوەســتە بــە گرانبونی ســەرچاوەی بەنزینەكــە ،كە لــەدەرەوە دێــت ،یان بەهــۆی بەرزبونەوەی بەهای دراوەكان ،یان هەر هۆكارێكی تەكنیكی.
«بەشێك لەبازرگانەكان دۆخەكە دەقۆزنەوە»
ئەندامێكــی ئەنجومەنــی پارێــزگای ســلێمانی ،بە(چاودێــر)ی راگەیانــد، لەئێســتادا بەهــۆی ریفرانــدۆم خەڵــك مەترســی هەیــە ،كــە واڵتــان گەمارۆی ئابــوری بخەنــە ســەر كوردســتان، بۆیــە خەڵــك هەوڵــدەدات خــواردن پاشــەكەوت بــكات ،ئەمــەش وادەكات نــرخ بەرزبێتــەوە ،پێشــتریش خەڵكی كوردســتان ئەزمونی گرانــی‌و گەمارۆی ئابــوری بینیــوە ،بۆیــە لەئێســتادا هەوڵدەدات خواردن پاشــەكەوت بكات، لەالیەكــی دیكــەوە هەندێــك بازرگانــی چاوچنــۆك ئــەم دۆخە دەقۆزنــەوە ،بۆ ئــەوەی كۆنتڕۆڵــی بازاڕبــكات‌و نرخــی كااڵكەی بەرزدەكاتەوە ،چونكە دەزانێت
بەهەرنرخێــك بێت ،خەڵــك دەیكڕێت، راستییەكەشی هیچ شتێكی وا نییە ،كە خەڵك لێی دەترسێت. ئامانج نەجیــب ،ئاماژەی بەوەشــدا، چەندێك لێپرســینەوەكان توندوتۆڵ بن، ناتوانرێت بازاڕ كۆنتڕۆڵ بكرێت ،چونكە بازاڕ ئازادەو ناتوانرێت لەسەر هەر كۆگاو بازرگانێــك چاودێرێــك دابنرێت ،بەڵكو دەبێــت كەســەكان ویژدانیــان هەبێت، هەروەها لێرەو لەوێ ســزای كەســەكان ئەگەر هەشــبێت كاریگەری لەسەر هەمو كەسەكانی دیكە نابێت ،چونكە بەردەوام ئەو كەســانە هەوڵدەدەن لەسەر حسابی قوتی خەڵك پێشبكەون. ناوبراو ،باســی لەوەشــكرد ،پێویستە ئەنجومەنــی وەزیران بێتە ســەر خەت‌و لیژنەكانــی بەدواداچونــی نــرخ زیاتــر دەســتكراوەبكات‌و دەســەاڵتی زیاتریان بداتێ‌و بودجەی زیاتریان بۆ دابینبكات‌و ســزاكان زیادبكرێــت ،بۆئەوەی باشــتر بتوانن كۆنتڕۆڵی نرخەكان بكەن.
هۆشیاركردنەوەی هاواڵتیان
پســپۆڕێكی ئابوری ،بە(چاودێر)ی راگەیاند ،كاتێك فەوزاو ناڕەحەتی لەناو
كۆمەڵ دروســتدەبێت‌و پێشبینیی خراپ دەكرێــت ،ئاســاییە خەڵــك رودەكاتــە پاشــەكەوتكردنی خۆراك ،لەم كاتەشدا كاتێك خواست لەســەر كااڵیەك زۆربو، نرخی بەرزدەبێتەوە ،بۆیە ئەمە ئاساییە. د .محەمــەد رەئــوف ،ئامــاژەی بەوەشــدا ،بــازرگان بــەردەوام هەڵپەی قازانجكردنیەتی ،بۆیە لەئێستادا كااڵیەك دەكڕێت بــۆ ئەوەی كاتێك هەســتیكرد نــرخ بەرزبۆتــەوە ،بەنرخێكــی گرانتــر دەیفرۆشــێتەوە ،حكومەتیــش ناتوانێت كۆنتڕۆڵی ئــەم بابەتە بكات‌و هیچی پێ ناكرێــت ،چونكــە ئــەو بازرگانانە ،هیچ شــتێكی نایاســاییان نەكردوەو بازاڕیش ئازادە. ناوبــراو ،وتیشــی «پێویســتە خەڵــك لەراگەیاندنەكانــەوە ئاگاداربكرێتەوە ،كە ئەم دۆخەی ئێستا دروســتبوە ،بێبنەمایــەو ســودی نییە، دۆخەكــەش بەجۆرێك خــراپ نابێت كە خەڵــك بترســێت ،هەروەهــا ماوەیەكی دیكــە ئــەم دۆخــە هێــور دەبێتــەوەو خەڵــك خــواردن پاشــەكەوت نــاكات، بەتایبــەت دوای ئەوەی خەڵك دەزانێت، پێشبینییەكان راست نین».
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
ئایندەی هەرێم و هەڵوێستی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان
سامان ساڵح زمانــی جەســتەی یەكــێ لەوێنــە باڵوكراوەكانــی پێشــوازیی تاران لە وەفدی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان ،جێــی نیگەرانیــی بوو! وێنەكــە وادەخوێندرێتەوە كــە ،بایــەخ بــە شــێوازیی دیپلۆماســی و ئیتەكێتیــی میوانداریی نادات ،ئەو رەفتارە دیپلۆماسییە! دوو حاڵەت دەردەخات: یەكەم :ئــەوە پەیامێكە كە خۆبەزلزانیی تاران لە بەرامبەر میوانەكانی نیشاندەدات. دووەم :دەرخــەری نیگەرانییەكی قووڵە كــە تارانــی دۆســت! بەرامبــەر یەكێتیــی دۆستی دەریدەبڕێت. شــەڕی تیــرۆر لــەدژی «داعش» ئاستەنگی زۆریی لەسەر هەرێمی كوردستان و تەنانــەت گەلــی كوردســتان لە باشــوور هێناوەتە ئاراوە ،لەگەڵ ئەم ئاستەنگانەشدا دەرفەتی زیاتری رەخســاند هــەم بۆ كورد و هەرێمــی كوردســتان و هەروەها دوژمنە ستراتیژییەكانیشی. ئێران لە فیكری سیاسی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتاندا ،وەك سیستەم، مەترســییە لەســەر ئــازادی و دیموكراتــی و مافــی مــرۆڤ و مافی ژن ،كــە یەكێتیی بڕوای پێیەتی و خەباتی لەپێناودا دەكات، لــە فیكری نیشــتمانیی یەكێتیشــدا ،ئێران داگیركەری خاكی كوردستانە ،واتە بەشێك لەو نیشــتمانەی كە «یەكێتیی» ناوەكەی خۆیی لەسەر داڕشتووە ،كە ئەم ناوە بۆتە شوناسیش بۆی. بــە پێــی وتــەی مــەال بەختیار، ئەندامــی وەفــدی یەكێتیــی بــۆ تــاران و لێپرســراوی دەســتەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی حیزبەكە ،ئێران لە كۆبوونەوەكاندا «راســت و روون» بە یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتانی وتووە« ،دژی ریفراندۆمین».
الی یەكێتیــی «دژ بــوون بــە ریفراندۆم» واتە :دژایەتی مافی چارەنووس ،كە یەكێكە لــە دروشــمە ســەرەكییەكانی یەكێتیــی، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،تا ئەوكات و شوێنەی من ئاگاداربم! لە هیچ نووسین و ئەدەبیاتێكی حیزبەكەدا ،كات و رەوایەتیی یــان ناڕەوایەتیــی بەپێــی بەرژەوەندیــی هێزە هەرێمییەكانــی بۆ مافی چارەنووس، دانەناوە ،بەڵكو هەمیشە وتوویەتی «مافی چارەنووس» (مافێكی بێ چەند و چوونی گەلی كوردستانە). ئێســتا ئێــران فشــارێكی زۆر لــە یەكێتیــی دەكات ،ســنووری قەڵەمــڕەوی حكومەتــی هەرێم كــە لــەالی یەكێتییەوە بــە دوورودرێژیــی تــەواو لەگــەڵ ئیرندایە خوێندنــەوە و بەرپرســیارێتیی قورســی دەوێــت ،كادر و الیەنگرانــی یەكێتیــی لــە دۆخــی یەكێتیــی تێناگەنــو فشــار دەكەن ولەتــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان جنێو و قســەی ناشرین بەسەركردایەتییەكەیان دەڵێن ،ئەم ســااڵنەی دوایی دۆخی یەكێیتــی گرانترین قۆناغــی ژیانــی یەكێتییە ،كــە ماوەیەكی زۆرە بــێ ســكرتێرە و لەناو حیزبەكەشــدا ســەركردە ناوچەییەكان ،بۆ بەدەستهێنانی بەرژەوەندیــی و ناوبانگ و شــەقامخوازیی شــەڕی خــراپ لەگــەڵ یەكتــری دەكــەن، بەشێك لەسەركردەكانی یەكێتیی بەجۆرێك قســە لەســەر ریفرانــدۆم و پرســی كــورد دەكەن ،كە پرســیاریان لەســەر شوناس و خەباتی حیزبەكەیان دروســتكردووە ،ئەمە جێگەی داخ و پەژارەیەكی زۆرە بۆ مێژووی ئەو حیزبە. ناكۆكیی نێوان پارتەكانی هەرێمی كوردســتان ،خاڵی تەركیــزی هێزەكانی بۆ پرســی ناوخۆیــی و ناســەرەكیی گۆڕیوە، بەجۆرێــك وا گریمانــە دەكرێــت كە ئەگەر كێشــە ناوخۆییــەكان لە نێــوان حیزبەكان چارەســەر بكرێــت ،ئیتر دەروازەی كێشــە نەتەوەیــی و نیشــتمانییەكان دەكرێنــەوە و زۆر هاســان دەبــن ،بەمەرجێــك هەموو حیزبــەكان بــاش دەزانــن ،كــە تەنیــا دەروازەیــەك بــۆ چارەســەری پرســە گرنگەكانی خەڵكی كوردســتان چارەسەری پرســە نیشــتمانی و نەتەوەییەكانــە ،واتە كێشەی هەرە گەورە شوناسی كوردستانە،
نــەك سیســتەمەكەی چونكــە سیســتەم شوێنكەوتەی شوناسەكەیەتی. ملمالنێكانــی نــاو یەكێتیــی نیشتمانیی كوردســتان ،كاریگەریی خراپی لەسەر ئایندەی هەرێمی كوردستان داناوە، حكومەتی عیراق لەدوای شەڕی «داعش» ،هەوڵی پشــتگیری ئــەم بۆچوونــە بــەوە دەكــەم داگیركردن یان گۆشەگیركردنی هەرێم بۆ سنووری كــە بونیاتــی هەرێمی كوردســتان لەســەر بنەمای هاوسەنگی هێز لەنێوان (ی.ن.ك) پێش 2003دەدات ،بەشێك لە سەركردە بااڵكانی و (پ.د.ك) دانــراوە ،نــەك ملمالنێــی دیموكراسی و هەڵبژاردن ،ئەمەش بەشێكی یەكێیتی نیشتامنیی كوردستان ،باش ئەم راستییە پەیوەندیــی بــە شكســتهێنانی ئــەو دوو دەزانن ،بۆیە بژاردەی ریفراندۆم و جیابوونەوە هێزەوەیە لــە تەواوكردنی ئەركە نەتەوەیی و نیشــتمانییەكانیان ،كــە دروســتكردنی لە عێراق تەنیا دەستەبەری هێشتنەوەی دەوڵەتی كوردستان و دیاریكردنی سنوور لە ساڵی 1991بوو ،هەرچەند ئەو شكستە بێ هەرێمی كوردستانە ،لە حاڵەتی خستنەبەرەی كاریگەریی نێودەوڵەتیی و هەرێمیی نەبووە، دژە ریفراندۆم یان پشتیوانی نەكردنی لەالیەن بــەاڵم راگەیاندنــی یەكالیەنــەی فیدڕاڵی و خۆبەســتنەوە بــە جوگرافیــا و ئابووری و یەكێتییەوە ،هەرێمی كوردستان بەرەو ئایندەی عیراقەوە و دروســتكردنی حوكمی دابەشبوون و شەڕی ناوخۆ و لكانەوەی بەشێكی «ئیدارە محەلی» لەالیەن یەكێتیی و پارتی یەوە ،پاڵپشتی تەواوی شكستەكەی كردوو هەرێم بەعیراقەوە دەڕوات ئێستا بە كاریگەریی ناوخۆیی و دەرەكیی و لە ئەنجامی خراپیی حوكمی ئیدارە محەلیی هەردوو حیزب ،خەڵكی هەرێمی كوردستان هێندەی لەسەر شەقامی (دوكان و عەربەت –سلێمانی) و (ئاوەڕۆ) و (یاریگەی تارتان دژی و باخچــەی گــەڕەك) و (كتێبخانــە) بپەڕنەوە بۆ بەرپرســیاربوون لــە ئایندەی بــە قوبــاد تاڵەبانــی و د .نەجمەدین ،كوڕ خاك حكومەت وەســتاون ،هەرگیز كێشەی كوردستان «ئەركە راستەقینەكە» .ئەمڕۆ و دكتۆرەكەی مام جــەالل دەڵێن یەكێتیی خانەقین و كەركوك و شــەنگار و زوممار و لەژێر هەر ناو و ناویشان و بەرژەوەندیەكدا نیــن!) بەاڵم ئــەوان و هەندێك بەرپرســی و ناوچەكانی تری كوردستانی داگیركراویان بێــت پارتــی دیموكراتــی كوردســتان ،بــااڵی تــری یەكێتیــی ،رۆڵی خۆیــان لەم لەبیــر نییــە .ســەرم ســوڕما ،كاتێــك گوتارێكی هەڵگرتووە ،ئەویش راپرســیی و نێوەندەدا بەجوانیی دەگێڕن. یەكێــك لــە پێشكەشــكارەكانی كەناڵێكی ئێــران لــەم هەنگاوانــەی یەكێتیی راگەیاندنــی دەوڵەتە (الی ئەوانیش ،كاتی «كوردیی!» بەمیوانەكەی گوت »:بەهۆی راگەیاندنی دەوڵــەت روون نییە و پابەندی نیگەرانــە ،ئێــران كاریگــەرە و هێــزی لــە شەڕی داعشــەوە زانیمان هەندێ ناوچەش گۆڕانكارییانە ،ئەمە خەوشی گوتارەكەیە!) ناوچەكــە زۆرە ،ئــەوان بەزمانێكــی تونــد كوردستانە»! ،ئەم قســە ئەگەر گەمژەیی ئــەوەی دەمێنێتــەوە لــەم نێــوەدا كــە لەســەر پرســی ریفرانــدۆم قســەدەكەن، پێشكەشــكار و تەلەفزیۆنەكــە دەربخــات ،حیزبێكــی كاریگــەر و گرنــگ و بەهێــزە ،توركیاش بە هەمانشێوەیە ،ئەمە سەرباری ئــەوا گەواهیــدەری ئــەو راستییەشــە كــە یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان ،كــە عیراق ،ســەرۆكایەتی هەرێمی كوردســتان، هێزە كوردییەكان لە ئەركە راستەقینەكەی بەداخەوە دۆخی ناوخۆیی رێگەی دەربڕینی لــەدوای گەڕانــەوەی وەفــدی یەكێتیــی لە خۆیان شكستیانهێناوە. گوتارێكی روونی پێنادات ،دابەشــبوونەكە تاران پەیامێكی لەســەر پرەنسیپی (دیوار گرنگیی ئاستی بەپێی شەڕی تیرۆر، زۆرقووڵە ،بەاڵم لەســەر ئاستی بەشداریی ببیستە و پاسار لەگەڵ تۆمە) باڵوكردەوە، ئەوەی دەرفەتی بایەخەكانی، و مەترسیی و لــە پرۆســەی بڕیــاردان لــە ریفرانــدۆم و پەیامەكەی ئاراستەی سەركردە عیراقییەكان رەخساندووە كە هەردوو پارتی و یەكێتیی ،دروســتكردنی كۆمیتەی بــااڵی ریفراندۆم و كــرد ،بــەاڵم ئــەوە بــۆ هەمووان بــوو ،بە لــە قۆناغــی بەرپرســیارێتی لــە بەرامبەر لیژنــەكان ،یەكێتیی بەشــدارییەكی كارای بەرەی ناوخۆیشەوە ،وایدەبینم كە یەكێیتی خەڵك بۆ دروستنەكردنی (زێراب و شەقام) هەیــە( ،هەرچەند هەندێــك لەناو یەكێتیدا نیشــتمانیی كوردســتان ،ئەم پەیامەی زۆر كە كێشــەی ئیــدارە و حوكمــی ناوخۆییە،
بەدڵبووبێــت ،چونكــە «وەاڵمــی زمانــی جەســتەی وێنەكــەی تارانیشــی دایەوە». بەڕێــز بارزانی ،لەڕوانگەی بەرپرســیارێتی پۆســتەكەی ،پەیامەكــەی باڵوكــردەوە. یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش لە ئێران بە تــاران یان وتووە« ،بڕیــاری ریفراندۆم بڕیارێكی كوردســتانییە ،بە تەنیا هەر هی ئێمە نییە». وا بڕیارە یەكێتیی پەیامی ئێران بە هەمــوو هێزەكانی ناوخــۆ بگەیەنێت ،بەاڵم پێشئەوەی پەیامەكە بگات ئێران وەاڵمەكەی لەزاری بەڕێــز بارزانییەوە وەرگرت .ئەوەی ماوەتەوە گۆڕانكارییەكانی ئایندەیە ،ئەگەر یەكێتیــی نیشــتمانیی ،بــە هەمــوو دەنگە جیاوازەكانییــەوە لەســەر هەڵوێســتەكەی تــاران « كە وەفدەكە گوزارشــتێك بوو لە دەنگە جیاوازەكانی ناو یەكێتیی) پێداگر و سوور بێت ،ئەوا مەترسیی كوشندە لەسەر ئاینــدەی هەرێمــی كوردســتان كەمتــرە، هەرچەند پێدەچێت هەندێك بەرپرسی پایە بڵنــدی! ناو ئەم حیزبە لــە حیزبەكە بچنە دەرەوە كــە «لەبنەڕەتدا هەر هی حیزبەكە نین» ،بــەاڵم یەكێتیی لــەوەدا قازانجێكی زۆردەكات و دەتوانێــت بــۆ هەمیشــە هەم خــۆی لە تۆمەتی نەیارەكانــی بەوەی پێی دەڵێن :پاشــكۆی پارتی یە ،دەرباز بكات، هەم لەژێر فشــاری بزوتنــەوەی گۆڕان-یش دەردەچێت. لەكۆتاییدا ئەوەی چاوەڕواندەكرێت ئەوەیــە كــە حكومەتــی عیــراق لــەدوای شــەڕی «داعش» ،هەوڵی داگیركردن یان گۆشــەگیركردنی هەرێم بۆ ســنووری پێش 2003دەدات ،بەشێك لە سەركردە بااڵكانی یەكێیتی نیشــتمانیی كوردستان ،باش ئەم راســتییە دەزانن ،بۆیە بــژاردەی ریفراندۆم و جیابوونەوە لە عێراق تەنیا دەســتەبەری هێشــتنەوەی هەرێمــی كوردســتانە ،لــە حاڵەتــی خســتنەبەرەی دژە ریفراندۆم یان پشــتیوانی نەكردنــی لەالیــەن یەكێتییەوە «خوانەكردە» ،هەرێمی كوردســتان بەرەو دابەشــبوون و شــەڕی ناوخــۆ و لكانەوەی بەشــێكی هەرێــم بەعیراقــەوە دەڕوات ،بە تایبــەت كــە بزوتنــەوەی گــۆڕان ،خاوەن بژاردەی (فیدڕاڵی پارێزگاكان)ە.
بەریتانیا بۆ دژی ڕیفراندۆمە؟
بڕوا بەرزنجی دوایی چەند ســاڵێك جەنگی خوێناوی داعــش لــە ســوریاو عێــراق و هەرێمــی كوردستان ،ئێســتا لەسنوری كوردستان و عێــراق كۆتایــی داعــش دەبینین .لەم چەنــد ســاڵەدا بەریتانیــا بێدەنگتریــن هێــزی نێــو زلهێــزەكان بــوو ،لەكاتێكدا خــۆی دروســتكەری دەوڵەتــی عێراقە، بەاڵم لە ئێستادا كە هەرێمی كوردستان، بانگەشــەی ڕیفراندۆمی بۆ ســەربەخۆیی دەســتپێكردوە ،هــەر زوو بەڕوونی دژی ئەم ڕیفراندۆمە لە ئێستادا دەوەستێتەوە. ئــەوەی ئــاگاداری مێــژووی سیاســی و كلتــوری و ژیــاری بەریتانیــا بێــت، دەزانێــت واڵتێكی محافزكارە ،هەمیشــە بــە دورەپەرێــزی و هەســتیارییەكی زۆرەوە هــەر هەنگاوێك دەنێت .تەنانەت كاتــی بڕیاردانــی بــۆ جیابونــەوە لــە یەكێتــی ئەوروپــا ،زۆرێــك دەیــان وتت بەریتانیــا هەرگیــز ئەوروپا نەبــوە بۆیە با جیاببێتەوە .بەاڵم هەربەڕاســتی وایەو
لیبراڵــی و كراوەیــی زۆری ئەوروپــا لــە هەمــوو ڕویەكی ژیارییــەوە زۆر جیاوازە لە بەریتانیایی محافــزكارو خۆ بەخاوەن ئیمپراتۆری مەزن و دایكی زلهێزەكان ،كە ئەم محافزكاری و خۆ بەخاوەن ئیمپراتۆر زانینە ،لە سایكۆلۆژیایی تاك و دەوڵەتی بەریتانیــادا چەســپیوە ،كــە خۆیشــیان قســەیەكیان هەیەو دەڵێن»وا سەیرمەكە ئێمە ئێســتا واڵتێكی بچوكین ،بەاڵم هەر زلهێز و گەورەین». بەریتانیا لە هەر هەنگاوێكیدا بەتەواوی هەنگاوەكــە نانێــت ،هەمیشــە لەبــەرەو پێشچوندا بیر لەگەڕانەوە دەكات و پالنی بــۆ داناوە ،كاتێك چوە یەكێتی ئەوروپا، جیــاواز لە واڵتێكی گرنگی وەك ئەڵمانیا لەنێــو یەكێتیەكــە ،وازی لــە دراوەكەی خــۆی « »poundنەهێنا ،كە ڕەمزی ئابورییەكی بەهێزەو دواجاریش بە دراوە جیاوازەكەی خۆیەوە لە ئەوروپا هاتەدەر. بەاڵم دیســان لــە هاتنــە دەرەوەیش بە تــەواوی هەنگاوەكە نانێــت ،دەیەوێت لە بازاڕی هاوبەشــی ئەوروپــاو پەیوەندییە ئابورییەكانی بەردەوام بێت لەگەڵی. دەبێــت بیرمــان بێــت ،بەریتانیــا دروســتكەری دەوڵەتــی عێراقــە ،تــا ئێســتایش هەســتی خــۆ بەخاوەنزانینی بــۆ ئــەم ناوچەیــە هەیــە ،هەرچەنــدە لــەدوای جەنگی جیهانــی دوهەمەوە ،كە ڕیزبەندی زلهێزەكان دەگۆڕێت ،ئەم زیاتر دورەپەرێزی لە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ
هەڵدەبژێرێت و زیاتر لەوانیتر بە پێوەری قازانجــی ئابوری و بــازاڕ بیر لە هەنگاوە سیاسییەكانی دەكاتەوە. بەریتانیایــی دروســتكەری عێــراق و یەكێــك لــە گــەورە دابەشــكارانی كورد و خاكەكــەی ،ئــەم چەنــد ســاڵەی ئەو ناوچەیە بوە گەرمترین ناوچەی سیاســی و ســەربازی ،زیاتــر وەك چاودێرێــك دەركــەوت و نــاوی لەناوانــدا نەبوو .بە جیــاواز لە فەڕەنســا ،كــە دوای ئەمریكا و ڕوســیا دەوری خۆی بینــی ،بەتایبەت بــۆ كوردســتانی باشــور .كــە دوو جار ســەرۆك كۆمارەكەی ســەردانی هەولێرو سەنگەرەكانی پێشمەرگەی كرد. بــەاڵم ئەمە بەو مانایــە نییە ،لەندەن لــە هاوكێشــەكان چوبێتــە دەر ،یــان بەرژەوەندی لەم ناوچەیەدا نەمابێت. بەڵكو ئــەوەی دەیەوێت بەڕێگەیەكی كــەم تێجووتــر بەدەســتی دێنێــت ،ئەو لەجوارچێــوەی هاوپەیمانــی ئەمریــكادا بەشــدارە لە هاوكێشــەكان ،بەاڵم كاتێك خــۆی دەرەكەوێــت ،كە دەســكەوتەكان دابەشــدەكرێت ،ئێســتا بەرەوی كۆتایی خەالفەتەكــی داعــش دەڕۆیــن ،هەموان هەنگاودەنێــن زۆرتریــن دەســكەوت بەدەســت بێنــن .بەریتانیــا بەرژەوەندی لەمانــەوەی عێراقە بەم جۆرەی ئێســتا، تا وەك دوای ٢٠٠٣لە شــوێنە ئارامەكان بكەوێتــەوە وەبەرهێنــان ،كــە ٢٠٠٣یش دوای كەوتنــی بەعس ،جیاواز لە ئەمریكا
بــە قازانج لێــی چــوەدەرەوە .هێزەكانی نــاردە ناوچــە شــیعە نشــینەكان ،كــە ناوچەی ئارام بون ،هەم خۆی لە جەنگی سونەو گروپە توندڕەوەكان پاراست ،هەم نەوتی بەســرەو ناوچە شیعە نشینەكانی بەدەست هێنا. ئەمەیش ،هۆكاری ســەرەكی شكستی دەسەاڵتداری هەرێمی كوردستانە ،لەوەی شكستی خوارد لە ئابورییەكی سەربەخۆ وەك بانگەشــەی بۆ دەكراو ،سەرخان و ژێرخانی ئابــوری كوردســتانیان ،بەرەو بێ متمانەییەك بــردوە ،كە زل هێزەكان و كۆمپانیــا گەورەكانیــان ،بــە گومــان و ترســەوە بیــر لــە بەرژەوەندییەكانیان لە كوردســتان بكەنــەوەو نەتوانن ،وەك شــوێنی بەرژەوەندی ســتراتیژی سەیری بكــەن .بەپێجەوانــەی بەغــدادەوە كــە ســەركەوتوتر بــو لــە مامەڵەكــردن بــە مەلەفــی نەوت و غــازەوەو هەم خۆی بە نرخێكی باشــتری دەستكەوتو هەم جێی متمانــەی زیاتــری كۆمپانیاگەورەكانــی وەبەرهێنانــی وزەی ئەمریــكاو ڕوســیاو بەریتانیاو فەڕەنسایە. بەریتانیــا ،موحافزكارییەكــەی وەك جۆرێــك لــە هونــەری سیاســەتكردنی لێهاتوە ،كە جیــاواز لە زلهێزەكانی وەك ئەمریــكاو ڕوســیا ،دوژمنی ڕون و دیاری كراو یان دۆست و هاوپەیمانی لەوجۆرەی نییــە لــە ناوچەكــەدا ،بەڵكــو دەیەوێت بەكێشی قازانجەكانی هەنگاو بەرەو پێش
و دوا بنێــت ،یان كــورد وتەنی نایەوێت نەشــیش بســوتێت نــە كەباب ،ئــەو لە جوارچیــوەی هاوپەیمانی خــۆراوادا دژی پــڕۆژەی ئەتۆمــی ئێرانــە ،بــەاڵم وەك هیچیشــیان دژایەتــی ناكات و هەمیشــە دەگەڕێــت بــۆ دەرفەتــی بەرژەوەنــدی هاوبەش .ئەو لە كوردستاندا لەیەك كاتدا پەیوەنــدی لەگــەڵ یەكێتی نیشــتیمانی و بزوتنــەوەی ئیســامی هەبــوو ،هــەم پشــتگیری ســەنگەری یەكێتی بوو دژی تیــرۆر و تونــد ڕەوی ،هــەم دەرگای بۆ بزوتنەوەو ماڵــی مەال عەلی عەبدولعەزیز كردبوەوە بەجۆرێــك بەریتانیایان كردە، شــوێنی بزنســی خۆیان .كەلــەم بازنەدا دەوری سعودییەیش هەبوو ،وەك خاوەن بەرژەوەنــدی هاوبەشــی گــەورە لەگــەڵ بەریتانیا. بۆیــە ئــەوەی وادەكات بەریتانیــا بەرژەوەنــدی لەگــەڵ ڕیفرانــدۆم و سەربەخۆیی كوردستاندا نەبێت ،شكستی هەرێمــی كوردســتانە ،لــە ژێرخانێكــی ئابوری بەهێز و متمانەپێكراو ،بەجۆرێك بڕواپێكراوتربوایــە لــە بەغــداد ،كــە بۆ ئەمەیش ئارامی ئاسایشــی كوردستان و كەمدەســتی ئێران لەچــاو بەغداد تێیدا، خاڵی بەهێزبون بۆ كوردستان. ئەمەیــش وادەكــەت ،لەندەن حەز بەم نەخشــەیەیی ئێســتای عێــراق بــكات و متمانەی بە نەخشــەی نــوێ نەبێت ،كە كورد تێیدا یاریكەری ســەرەكییە ،بەاڵم
یاریكەرێكــی شكســت خــواردو ،قازانــج و بەرژەوەندیــش لەگەڵ الیەنی شكســت خواردوو نییە. كاتێــك دەڵێیــن لەنــدەن لەگــەڵ ڕیفرانــدۆم نییــە ،واتــە بەرژەوەنــدی لەگــەڵ بەغدادەو بۆ ئەمەیش لۆبی خۆی بەكاردێنێت ،چونكە خۆیشــی لە بازنەی لۆبــی بەغدادە .یەكەم كاریگەریشــی بۆ سەر سیاسەتی ئەمریكایە ،بەریتانیا لەو واڵتانەیــە كــە هەرگیز ئەمریــكا نایەوێت لە بەرژەوەندییەكانی بات یان پشــتگوێی بخــات ،بۆیە ئەگەر بڵێیــن لەندەن لەبیر بكەین و ڕومان لە واشــنتۆن و پاریس و برۆكســل بێت ،ئەوا هەڵەیەكی گەورەیە، چونكــە سیاســەتی ئەمریكــی تەنهــا لەســەر قازانجێكی ئەمریكی دانەڕێژراوە، بەڵكــو تێكەڵــە بە قازانجــی هاوپەیمانە ســتراتیژییەكانی ،لــە نێویشــیانداو بەتایبەت ئیسرائیل و بەریتانیا. بــەاڵم وەك پێشــتر ڕونمانكــردەوە، سیاســەتی بەریتانــی بەوجۆرەیــە كــە تــەواو یەكالیــی نابێتەوە بــۆ بەرەیەك، بەوجۆرەیــش دژایەتــی بــۆ ڕیفرانــدۆم، سیاسەتێكی درێژخایەن و یەكالیی بوەوە نییەو دەكرێت كورد بە گەورەیی لەڕۆڵی تێبگات و بەشــوێن بەرژەوەندی هاوبەش و ســتراتیژ بگەڕێــت لەگەڵیــدا .ئەویش بەرژەوەنــدی و پەیوەنــدی كەمی لەگەڵ ھەرێم نییەو ئەو ھەڵوێســتەی ئێســتای بڕیارێكی جێگیر و درێژخایەن نییە.
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
كەمپینی “ویژدان و دادپەروەری” هەدەپە بایدەمیر :پێویستە ئەردۆغان بەزووترین كات داوای لێبوردن بكات جەهەپە :پشتیوانی لە كەمپینەكەی هەدەپە دەكەین دەمیرتاش :لە دادگا ئاشكرای دەكەم كێ تیرۆریستە حەسەن جەمال بۆ ئەردۆغان :لێپرسینەوە لەم نادادپەروەرییانە دەكەین
بەندکردنــی دەمیرتاش ،بەندکردنی ئیرادەی ملیۆنان دەنگدەری کوردە
چاودێر-میدیاكان پارتــی دیموكراتی گــەالن (هەدەپە) لە 25ی تەمموزەوە كەمپینی «ویژدان و دادپــەروەری» لە ئامــەدی باكووری كوردســتان راگەیانــدووە ،كەمپینەكــە زۆربــەی سیاســەتكارانی باكــووری كوردســتان و چاالكــوان و نوســەران، تەنانــەت پارتــە ئۆپۆزســیۆنەكانیش بەشدارن.
كێ تیرۆریستە؟
پێرێ عوسمان بایدەمیر ،پارلەمانتاری هەدەپــە و هاوكات وتەبێــژی پارتەكە، كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانی بەڕێوەبردوو وەك كاردانەوەیــەك دەربــارەی وتەكانــی رەجــەب تەیــب ئەردۆغان-ی ســەرۆككۆماری توركیــا بــوو ،كــە سەاڵحەدین دەمیرتاش-ی بە تیرۆریست ناو بردبوو .بایدەمیر ئاماژەی بەوەشكرد كــە دەبێــت ئەردۆغــان لەســەر ئــەو وتانــەی داوای لێبوردن لە دەمیرتاش و لەئیرادەی گەلی كورد بكات. كۆنگــرە لــە بایدەمیــر رۆژنامەوانییەكەیدا وتی « ئەردۆغان لە كۆبونەوەی لوتكەی G20هاوسەرۆكی پارتەكەمانی بە تیرۆریســت ناوبردووە، ئەمە درۆیە ،قســەیەكی هەڵبەستراوە، تەنانەت بەڕێز هاوسەرۆكی پارتەكەمان 18رۆژ بــەر لە ئێســتا بانگــەوازی بۆ ئەردۆغــان كــردووە كــە لــەو بارەیەوە هــەر بەڵگەیەكی هەیــە بیداتە دادوەر، وتوشــێتی ئەگــەر وانییــە ئــەوا تــۆ درۆزنیــت ،ئەوەتا 18رۆژ بەســەر ئەو بانگــەوازە تێپەڕیوەو هیــچ بەڵگەیەكی
ئاشــكرا نییە لەســەر دەمیرتاش ،ئێمە حەسەن جەمال :وا بڕوات دەدۆڕێیت!
پاشــگەز نابینــەوە لــەو تۆمەتــەی بۆ بەڕێز دەمیرتاش لەالیــەن ئەردۆغانەوە هەڵبەستراوە ،باشتر وایە ئەردۆغان زوو داوای لێبــوردن لــە دەمیرتاش بكات و ئیتر لــەوە زیاتر ناتوانێ خۆیی و گەلی توركیا هەڵبخڵەتێنێت ،دواجار درۆكانی ئەردۆغان بۆ رایگشتی ئاشكرا دەبێت».
جەهەپە پشتگیریی كەمپینەكە دەكات
هــاوكات پارتــی كۆمــاری گــەل (جەهەپە) پشــتگیری لە كەمپینەكەی ویــژدان و دادپــەرەوەری هەدەپە كرد، ئەمــەش لەپــاش ئەوە هــات كە مانگی رابــردوو كەمال كڵچدارئۆغڵو ســەرۆكی جەهەپــە كەمپینێكی گــەورەی بەناوی «دادپــەروەری» رێكخســتبوو ،كــە رێپێوانی لە ئەنقەرەوە بۆ ئەســتەمبوڵ ســازكردوو هەدەپەیش بەشــداریی ئەو كەمپینەی كردبوو. محەمەد سەین ،سەرۆكی جەهەپە لە بازنــەی ئامەد ،ســەردانی كەمپینەكەی هەدەپــەی كــردوو پشــتیوانی خــۆی و پارتەكــەی دەربــڕی ،لــە كۆنگــرە رۆژنامەوانییەكــەدا ســەرۆكی جەهەپە لەناوچــەی ئامــەد وتــی «هــەر چــۆن ئەردۆغان لــە كودەتاكەی 15ی تەموز لە شــەقامەكان بانگەوازی دیموكراســی بۆ خۆی دەكرد ،ئێمەش بەهەمان شێوە لەشەقامەكان بانگەوازی دادپەروەریی و ماف دەكەین ،لەوبارەیەوە پشــتگیریی تــەواوی هەدەپە دەكەین بۆ راگەیاندنی ئــەو كەمپینە تاكو بــە ئامانجی خۆمان دەگەین».
تۆمەتەكەی ئەردۆغان بۆ دەمیرتاش
ماوەیەكە قســەو باس لەسەر وتەكانی هەریــەك لــە ســەاڵحەدین دەمیرتــاش هاوســەرۆكی پارتــی دیموكراتــی گەالن (هەدەپــە) و رەجــەب تەیــب ئەردۆغان ســەرۆككۆماری توركیــاوە دەكرێــت، ســەبارەت بەوەی یەكتری بەتیرۆریســت تۆمەتبــار دەكــەن ،ئەمــەش لــەوەوە ســەرچاوەی گرتــووە كــە پێــش چەند هەفتەیەك بــەر لەئێســتا ،ئەردۆغان لە كۆبونەوەی G20لە ئەڵمانیا ،سەبارەت بەدەســتگیركردنی سیاســەتكاران و رۆژنامەنوسانی روبەڕووی رەخنە بوەوەو ئەویــش وەك پاســاوێك لەبەرامبــەر زیندانیكردنی سیاسەتكار و پارلەمانتاری واڵتەكــەی دەمیرتاش-ی بە تیرۆریســت ناوبــرد .ئەوەبو لەپــاش كۆبونەوەكە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ئەردۆغان وتی «توركیا واڵتێكی حقوقە ،ئەو كەســەی ئێــوە باســی لێوەدەكــەن :تیرۆریســتە بەوەی بانگــەوازی بۆ كوردەكان كردووە كە بڕژێنە ســەر شــەقام بەو هۆیەشەوە گــرژی لێكەوتۆتــەوەو 53هاواڵتی كورد بونەتە قوربانی». ئــەم وتەیــەی ئەردۆغــان ســەرەڕای ئەوەی بەهەند وەرنەگیرا لەو كۆبونەوەیە، هاوكاتیــش لەناوخۆی توركیــا بەتایبەت لەالیەن الیەنی دیموكراتخواز و لیبەڕاڵ و كوردەكانیشەوە كاردانەوەی لێكەوتەوە.
نوســەرو رۆژنامەنوســی نــاوداری توركیــا لە گۆشــەكەیدا ،كە لە ســایتی T24نوســیوێتی ،تیشكی خستۆتەسەر دۆخــی ئێســتای توركیــا بەتایبەت ئەو نادادپەروەرییــەی لە ئارادایە ،حەســەن جەمال لــە وتارەكەیدا بەبــێ ئاماژەدان بەناوهێنان لە ئەردۆغان دەپرسێت «هێی تۆ ،ئەوە باش بزانە كە دەدۆڕێیت!» نوسەر لە وتارەكەیدا دەڵێت: ئــەو رۆژنامەنوســانەی بەفەرمانــی تــۆ زیندانــی كراون ،رۆژێــك دێت كە چ وەك رۆژنامەنــوس و چ وەك میللــەت لێپرســینەوەت لەگەڵ دەكــەن ،دڵنیابە ئــەو رۆژەش دوور نییــە ،هێــی تۆ ،كە ناتــەوێ گــوێ لە دەنگی جــودا بگریت، ناتــەوێ رەخنــەت لێبگیرێــت ،تادێــت بــەرەی ناڕەزایــی دژ بە دەســەاڵتەكەت زیاتر دەبێت. هێــی ئــەوە بــاش بزانــە ،لەپــاش 242رۆژ ،بەســەر دەســتگیركردنی فیگــەن یوكســەكداغ ی هاوســەرۆكی هەدەپــە ،ئینجا دادگایــی كرا ،ئەوەتا دەمیرتاش تائێســتا چاوەڕێیە دایگایی بكرێت و تائێســتا لە زیندانە ،دڵنیابە هەمــوو ئــەم نادادپەروەرییانــەت لێ كۆمەڵكوژییەكــەی ئەپرســینەوە. رۆبۆســكی-مان بیرمــاوە ،بەبیرم دێ مناڵــە بــێ تاوانەكان لــە جزیرە چۆن كــوژران .رۆژێــك دێــت لێپێچینەوەت لەگــەڵ دەكرێــت .ئــەوە بــاش بزانە دەمیرتاش :لە دادگا ئاشكرای دەكەم ئیتــر پەیامەكانــت جێــی بــاوەڕ نین، كێ تیرۆریستە! وتەكانــت دەنگ ناداتــەوە ،تەنها یەك ســەرەتا ســەاڵحەدین دەمیرتــاش دروشم بەسە بۆ هەموو ئەوانە ،ئەویش هاوســەرۆكی هەدەپــە لــە زیندانــەوە «دادپەروەرییە». لەڕێگــەی پارێزەرەكەیــەوە وەاڵمــی ئەو
وتانەی ئەردۆغان بەوەی تۆمەتی داوەتە پاڵــی بەم جــۆرە دایەوە :ســەرەتا ئەو بێ رێزییــەی بەرامبەر بە شەخســی من و ملیۆنــان دەنگدەری كورد كردوتە وەك خــۆی دەیگەڕێنمــەوە بۆت ،هــاوكات لە توركیــا دادپــەروەری نییە ،بــەو پێیەی دەســتگیركردنی من و نمونەی كەســانی وەك من ،راســتەوخۆ بــە فەرمانی ئێوە بــووەو هیــچ پاســاوێكی یاســایی لەخۆ نەگرتووە ،لێــرەوە بانگەوازت بۆ دەكەم ئەگەر ئێوە هەر بەڵگەیەكتان الیە بەوەی مــن هانی خەڵكم دابێت بــۆ توندوتیژی، ئەوا داوادەكەم بیدەنە دادوەرەكانی كە لە بەردەستان كاردەكەن و بەفەرمانی ئێوە دەجوڵێنەوە .ئەوانە ماوەی هەشت مانگە بەدوای بەڵگەیەك لەســەر من دەگەڕێن، ئەوەی تــۆ ئیدعای بــۆ دەكەیت ،ئەگەر ێ بەڵگەت الیە بیســەلمێنە .هاوكات جار پڕۆســەی دادگاییكردنەكــەم بەردەواممە و لەالیــەن دادگاوە هیــچ بڕیارێــك لــەو بارەیــەوە نــەدراوە كە تاوانبــارم یاخود نــا ،بەاڵم ئێــوە لەخۆتــان رائەبینین كە بە تیرۆریست تۆمەتبارم بكەن ،بێگومان زوو تا درەنگ دەچمە بەردەم دادگا ،ئەو كات ئاشــكرای دەكەم كێ تیرۆریســتە و كێ قاتیلە ،لەوبارەیەوە رایگشتی هەموو ئەو راســتییانە دەزانێت ،ئەو رووداوانەی لــە مــاوەی 15ســاڵی رابــردوو رویداوە بەرپرســیارێتی یەكــەم لــە ئەســتۆی تۆیــە ،وەك كەســی یەكەم لەدەســەاڵت بویــت ،ســەرەڕای ئــەوەی لەنێــو چوار دیــواردا بە ناهــەق بەند كــراوم ،كەچی تۆ كەوتوتە هێرش كردنە ســەرم و ترس لە دەســەاڵتەكەی خۆت دایگرتویت ،من ئامادەم هەمــوو تەمەنی خۆم لە زیندان بەســەر بــەرم ،نــەوەك ئیــرادەی خۆم
تەســلیم بكــەم و ناڕەســەنی بكەم ،زوو تادرەنگ گەلی توركیا بۆی دەردەكەوێت كێ تیرۆریستە». بــەو پێیەی تائێســتا بەڵگــەی تەواو لەســەر ســەالحەدین دەمیرتاش لەالیەن دادگاوە نەســەلمێنراوە ،هــاوكات بانگەوازەكــەی دەمیرتــاش بۆ ئەردۆغان بەوەی خاوەنی قسەی خۆی بێت و بەڵگە بــدات بــە دادگا ،بەاڵم هیــچ بەڵگەیەك لەو بارەیــەوە بە دادگا نەدراوە ،ئەمەش مانــای ئــەوەی دەكات كــە تۆمەتەكانی ئەردۆغــان لەســەر دەمیرتــاش دورە لە راســتییەوەو وتەكانــی ئــەم دواییــەی دەمیرتــاش ئاماژەیەكــن بــەوەی كــە ئەردۆغان بەرپرســیارە لــە رووداوەكانی ئەم ســااڵنەی دوایی ناوخۆی توركیا ،كە دەســتگیركردن و راوەدونان و كوشــتنی خەڵكی مەدەنی لێكەوتۆتەوە. جێــی باســە لەپاش كۆتایــی هێنانی پڕۆســەی ئاشــتی لە حوزەیرانی ،2015 ئۆپەراســیۆنی پۆلیسی بۆ سەر ئەندامان و پارلەمانتارانی هەدەپە دەستپێكردووەو 13 دەســتگیركردنی ســەرەڕای پارلەمانتاری هەدەپە ،تائێستا پڕۆسەی دادگاییكردنیان دەســتپێنەكردووە ،جگە ێ لــەوەی گومانــەكان لەســەر ئــەوەی ب تاوانن زیاتر بووە ،كەچی دادگا ئازادیان نــاكات .بەو پێیەی دادگا لە توركیا هیچ كاتێك سەربەخۆ نەبووەو هەر سەردەمە و لەژێــر كاریگەری ئەو پارتە سیاســییە بــووە كــە دەســەاڵتی گرتۆتەدەســت، لەبەرئەوەشــە دەستگیركردن و پڕۆسەی دادگاییكردنــی دەمیرتــاش و هاوەاڵنــی بەتــەواوی دۆســیەیەكی سیاســییە و دەســتی حكومەتــی ئــاك پارتــی و ئەردۆغانی لەپشتە.
وتار
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
ریفراندۆم و بەربەستەكانی
ریفراندۆم لە هۆكارەوە بۆ ئامانج!
سمكۆ عەبدولكەریم جاری دووەمە لەكوردســتان پرسی ریفراندۆم دێتەگــۆڕێ ،جــاری یەكــەم لەتەممــوزی ســاڵی 2003بــوو كاتێــك (بزووتنــەوەی بــەرەو ریفراندۆم) لەسەردەستی ژمارەیەك ڕوناكبیری شاری سلێمانی دامەزرا‌و لەمانگی كانونی دووەمی ساڵی 2005هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی گشتی بەشێوەیەكی ناڕەسمی بەڕێوەچوو. ئەگەرچــی ئەم ریفراندۆمەی ئێســتا بانگەشــەی بۆ دەكــرێ ،كە جۆرێك لەكۆدەنگی الیەنە سیاسییەكانی لەسەرە ،زۆر جیاوازە لەگەڵ ریفراندۆمەكەی .2005 ئەو كات تەنیا روناكبیران بەشێوەیەكی ئاشكرا لەپشتەوەی ئەو بزووتنەوەیە بــوون ،ئەگــەر الیەنێكی سیاســیش پشــتیوانی كردبن ،بەاڵم ســەرەنجامی پرۆسەكە نەبوو بەپرۆسەیەكی سیاسی‌و ستراتیژی سەركردایەتی كورد ،وەك ئەوەی ئەم جارە ،چونكە ئەو دەم سەركردایەتی كوردو پەرلەمانی كوردستان سیســتمی فیدراڵیان بۆ ئەو قۆناغەی كوردســتان سەلماندبوو .بۆیە نەدەكرا هیچ الیەنێكی سیاسی خۆی بكات بەخاوەنی ریفراندۆمەكە ،هەرچەندە زۆربەی ئەو روناكبیرانەی پڕۆســەكەیان هەڵدەســوڕاند لەكادیرانــی یەكێتی‌و پارتی‌و الیەنە سیاسییەكانی تر بوون. ئــەوەی جێگــەی ســەرنجە ڕاوێژكارێكــی ئەمریكی لەحكومەتــی هەرێمی كوردســتان (پیتــەر گالبێرس) كە ئــەودەم بالێوزی ئەمریكا بــوو لەكرواتیا پێشنیازی ئەنجامدانی ریفراندۆمەكەی 2005خستۆتە بەردەم بزووتنەوەكە بۆ ئەوەی لەكاتی هەڵبژاردنی گشتیدا بەشێوەیەكی ناڕەسمی بۆچوونی هاواڵتیانی كوردستان وەربگیر ێ كە ئایا لەگەڵ (سەربەخۆیدان یان لەگەڵ فیدڕالی). پیتــەر گالبێرس خاوەنی كتێبــی كۆتایی عێراقە‌و لەئێســتادا جارێكی تر لەكۆنفرانسەكەی رۆژی 2017-7-28كە لەواشنتۆن بەڕێوەچوو ،دەركەوتەوە‌و زۆر بەزەقی پشتیوانی لەسەربەخۆیی كوردستان دەكات. ئەمــە لەكاتێكــدا بیرۆكــەی مافی چــارەی خۆنووســینیش هــەر لەالیەن ئەمریكییەكانەوە داهێنرا ،لەســەروبەندی ســەدەی بیســتدا‌و لەدوای جەنگی یەكەمــی جیهانیدا ،كاتێك ســەرۆكی ئــەو كاتی ئەمریكا (ووردو ویلســون) چواردە بنەماكانی ئاشــتی خســتە بەردەم واڵتانی خۆرئاو بۆ بەرقەراركردن ئاشــتی ،یەكــ ێ لــە خاڵەكانی ئــەو بنەمایانە رێگــەدان بــوو بەنەتەوەكانی ژێردەستی ئیمپراتۆریەتی مەجەر‌و نەمسا ،هەروەها ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، لەوەی مافی بڕیاردان لەچارەنووسی خۆیان هەبێ. ئەگەرچــی هەرزوو ئەو مەســەلەیە بووە جێگەی هەڵوەستەلەســەركردن، چونكە ئەگەر هەمووان لەبەردەم ئەوەدا دەستەوەستان بوونایە ،ئەو ئەورپایەی ئێستا هەرگیز بوونی نەدەبوو ،بەڵكو ئەوروپا خۆی لەچەند واڵتێكی بچووك بچووكدا دەبینیەوە. بۆیــە لەوســاوە نەتەوەكان بەشــێوەیەكی سروشــتی نەیانتوانی ئەو مافە بەدەســت بێنــن بەتایبەتیش كاتێــك قۆناغێكی دیكە لەملماڵنێی سیاســی‌و پڕۆســەی داگیركاری دەســتی پێكرد ،بەپێچەوانــەوە لەجیاتی ئەوەی گەاڵن بەمافــی چــارەی خۆنووســین بگــەن ،كەچی ئــەو گەالنەی ئەو مافەشــیان هەبــوو لێیان داگیركــرا ،ئەگەرچی دواتر واڵتانی داگیركەر قۆناغ بەقوناغ ئەو سەروەریەیان بۆ گەڕاندنەوە. لە ئێســتادا هێنانە پێشــەوەی پرسی ریفراندۆم دۆخێكی نالەبەری بەدوای خۆیدا هێناوە ،ئەگەر لەرابردوودا بۆ هەر تاكێكی كورد شەرم بووب ێ لەئاست پرســێكی نەتەوەی كە خۆی لەسەربەخۆیی كوردستاندا دەبینێتەوە ،دەنگی ناڕەزایەتی بەرز بكاتەوە ،كەچی ئێستا لەسایەی ئەو سەركردایەتییەی كورد ئەو شەرمە بووە بەشتێكی ئاسایی‌و كەسانێك‌و چەند الیەنێك زۆر بەڕاشكاوی بەرهەڵستی ئەو بیرۆكەیە دەكەن ،لەئێستادا ئەوە بەكارێكی گونجاو نازانن. بەشێوەیەك هەڵوێستی ناتەبای الیەنە سیاسییەكان‌و بۆچوونە جیاوازەكانی ڕۆشنبیران‌و هاواڵتیان بەشێوەیەكی گشتی ئەو ئامانجە ستراتیژیەی خستۆتە بەردەم مەترسییەكی گەورەوە. ئەگەرچــی من پێم وایە پرســی ریفراندۆم بۆ جیابوونــەوە ناكر ێ بەبڕیارو كردەیەكی تاك الیەنانە بێت ،مەگەر بەهۆكارێكی دەرەكی بێت ،هەر ئەمەشە وایكــردوە بەشــێك لەهاواڵتیــان نەتوانن باوەڕ بەوە بێنن كــە هەموو ئەوەی لەبــارەی ریفراندۆمــە دەوترێت ڕاســتە ،چونكە هێنانەپێشــی ئەو مەســەلە هەستیارە لەكات‌و ساتێكدا بوو كوردستان خرابووە بەردەم كۆمەڵێك گرفتی سیاسی‌و قانوونی‌و ئابووری گەورە ،كە ئەمەش بەاڵی زۆربەمانەوە كێشەیەكی گەورەو مەترسیدارە لەسەر ئەنجامی ریفراندۆمەكە. بۆیە ئەنجامدانی ریفراندۆمەكە بەدژوار دەبینم تا ئاستی ئەوەی پێم وانییە بتوانر ێ بكرێت ،بەهۆی چەند هۆكارێك ،ئاسایی نەكردنەوەی پەیوەندی نێوان الیەنــەكان‌و كارانەكردنەوەی پەرلەمان بەشــێوەیەك كــە جێگەی ڕەزامەندی هەموو الیەك بێت ،گرفتێكی سەرەتایی بەردەم پڕۆسەكەیە ،هەروەها خراپی دۆخــی ئابــوری‌و نەبوونی بەرچــاو ڕوونییەكی ئەوتۆ كــە ببێتە هۆكارێك بۆ بەدەنگەوە هاتنی هاواڵتیان بۆ بەشــداریكردن لەریفراندۆم هۆكارێكی دیكەی بەردەم پڕۆســەكەیە ،ئەمە جگە لەوەی پارتی نەیتوانی ئەم مەسەلەیە بكات بەپرســێكی نیشــتیمانی‌و لەجوغزی حزبایەتی دەریبێنێ ،بەشــێوەیەك هەر لەســەرەتادا بەشــێك لەرۆِشــنبیرانی پارتی‌و خیتابی سیاســی ئەو جزبە ســەركەوتوو نەبوون لەدروســتكردنی جۆرێك لەرای گشتی .لەسەروی هەموو ئەمانەشــەوە مەسەلەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان مەسەلەیەك نییــە هــەروا ئاســان بێ ،بــەو مانایەی هــەم ئەنجامدانــی ریفراندۆمەكە لەو ناوچانە ســەختە ،هەم ئەنجامدانی بەب ێ ئەو ناوچانە مەترسیدارە ،ئەمەجگە لەپشــتیوانی نەكردنی پڕۆسەكە لەالیەن هیچ واڵتێكی نێودەوڵەتی لەسەروی هەمووشــیانەوە ئەمریكا ،كە چەندین جار جەختی لەسەر یەكپارچەیی خاكی عێراق كردۆتەوە. ئەگەرچی پێم وایە یەكێتی ڕۆلێكی حەكیمانە‌و هاوسەنگیانەی بووە ،بەاڵم ناشــكر ێ تاســەر وابێ ،چونكە ئەم مەســەلەیە دەب ێ لەشوێنێك كۆتایی پێ بێت ،یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش وەك حزبێكی خاوەن پێگەیەكی بەهێز، كە تا ئەم ســاتەش خاوەن‌و هەڵگری دروشــمی مافی چارەی خۆنووســینە، ماقــول نییە نەتوان ێ جەدەلێكی فیكری‌و سیاســی‌و لۆژیكی ئەو مەســەلەیە بــكات‌و نەتوانــ ێ بۆ كۆمەاڵنی خەڵكی كوردســتانی ڕوونی بكاتــەوە كە ئایا هێنانەگۆڕێی پرسی ریفراندۆم مەسەلەیەكی جدییە یان حزبییە.
info_chawder@yahoo.com
6
نەوزادی موهەندیس لــە ئێســتادا نزیكــەی كەمتــر لــە 2مانگی ماوە بــۆ 9/25كە وادەی چێكردنی پڕۆســەی ریفراندۆمە لە هەرێمی كوردستاندا و تا ئێستاش هەنگاوگەلێكــی جــدی نەنــراوە بۆ ســازدان و سەرخســتنی پرۆســەكە چ لە روی سیاسیەوە بێت كە پەیوەستە بە بەرنامەو كاری پێكەوەیی و كۆدەنگــی نیشــتیمانی سیاســی و میللــی و پەیوەندی بە رێكەوتنی سیاسی نێوان سەركردەو حزبــە سیاســیەكانەوە هەیــە ،یــان لــە روی یاســاییەوە بێت كە پەیوەندی بەكاراكردنەوەی پارلەمان و دەركردنی یاساو رێسای تایبەت بەو پڕۆســەیەوە هەیە ،یاخود لە روی لۆجســتی و تەكنیكیەوە بێت كە پەیوەســتە بە كۆمسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكانەوە لە كوردستاندا. بــەم شــێوەیە مەســەلەی ریفرانــدۆم لــە گەرموگوڕیەكــی ســەرەتاوە گــۆڕدراوە بــۆ مەســەلەیەكی ساردوســڕو تەنانــەت بــۆ دژایەتیكردنیشــی بەئاشــكرا لەالیــەن هەندێك كــەس و گروپەوەو گرنگی و تۆخی ســەرەتای نەماوە ،ئــەوەش لەبەر گەلێك هۆكاری تایبەت
بــە ناوخــۆی كــورد كــە كۆدەنگ نین لەســەر چۆنێتــی چێكردنــی پڕۆســەكەو هەماهەنگی و تەبایــی و متمانــەی تەواویش لە نێــوان الیەنە سیاسییەكاندا نییەو دۆخی دابڕان و لێكدوربون كاریگــەری گەورەی هەیە لەســەر نزیكبونەوەو لێكتێگەیشــتنە سیاســیەكان و لە ئێستاشــدا باس لە دواخستنی پڕۆسەكە دەكرێت هەموشی لەبەرئــەوەی لە ناوخۆی هەرێمدا كەشــوهەوای لێكتێگەیشــتن و نزیكبونــەوەو كاڵكردنــەوەی ملمالنێكان زاڵتر نییە بەســەر كــەش‌و هەوای عینــادی سیاســی و پێداگیری منااڵنە لەســەر خواست و ویستە سیاسی و حزبییەكان .لە سەر ئاساتی عیراق و ناوچەكەو دونیاش هەموان زۆر بە راشــكاوانە رایانگەیاندوە كە كاتی چێكردنی ریفرانــدۆم گونجاو نییەو دەكرێــت لە ئایندەداو لەكات و ساتی گونجاوتردا ئەو بابەتە گفتوگۆی لە بارەوە بكرێت ،چونكە هێشتا بیانوی شەڕی داعش ماوە و ناوچەكەش بەرگەی گۆڕانكاری و تێكچون و خراپتربونی باری سیاســی و ئابوری و ئەمنی تازە ناگرێت. ریفرانــدۆم هێنــدەی لەبــارەوە گوتــراوە، لــە هــۆكارو هەنگاوێكــی ســەرەتاییەوە بەرەو ئاڕاستەی سەربەخۆیبون گۆڕدراوە بۆ ئامانجێكی تەواو و هەموان پێیانوایە بە چێكردنی ریفراندۆم ئیدی هەمو خــەون و ئاواتەكانمان دێنە دی لە راگەیاندنــی دەوڵەتــی ســەربەخۆی كوردیــدا، بەاڵم راســتیەكەی ئەوەیە كە ریفراندۆم هەنگاو و هۆكارە بۆ گەیشــتن بە ئامانجێكی دیاریكراو نــەك ئامانجی كۆتایی بێت ،لەنێوان پرۆســەی ریفرانــدۆم و سەربەخۆیشــدا مەودایەكی فراوان
هەیەو دەكرێت لە رێگەی دانوســان و گفتوگۆی ئاشــتیانەوە لە ناو خۆی كوردو لەگەڵ عیراق و دواتریــش لەگەڵ دەورو دراوســێكان و ئینجاش لەگــەڵ زلهێــزەكان و نەتەوەیەكگرتوەكانیــش قســەی لەبــارەوە بكرێــت ،جــا تا ئــەم هەمو كارو هەنگاوانــە دەنرێــت ،دەكرێــت كاتێكــی دورودرێژتریــش پێویســت بێت بــۆ راگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ. هەربۆیە بەداخەوە ریفراندۆم لە الی هەندێك حزب و ســەركردە بۆتــە بابەتێكی بازرگانی بۆ دەستخســتنی دەســكەوتی سیاســی و ئابوری و ئەمنــی و هەڵبژاردنــەكان و بۆئەوەی بیكاتە دەســكەوتی خــودی ســەركردەو حزبێــك و دواتریش بیكاتە مقاشێك بۆ دەستبەسەراگرتنی ئایندەی واڵت و میللەتەكەمان ،لە بەرامبەریشدا ژمارەیــەك الیــەن و ســەركردەی تــر دژ ئــەو هەڵوێستەن و كاردەكەن بۆئەوەی ریفراندۆم بە مەرج و داواكاری ئەوان جێبەجێبكرێت و ئەوانیش هەمــان مەبەســتی الیەنــی بەرامبەریــان هەیە بۆئەوەی خۆیان بكەنە قارەمانی ســەربەخۆیی و ریفرانــدۆم و دواتریش ســودی لێوەربگرن بۆ دەسكەوتی حزبی و هەڵبژاردنەكان. بۆیە لە ئێســتادا پرۆســەی ریفراندۆم كە لە راســتیدا یــەك تاكــە مەبەســت و ئەركی هەیە ئەویش وەرگرتنی رای زۆرینەی میللەتە لەســەر چارەنوســی خــۆی لە مانەوە لەگــەڵ دەوڵەتی عیراقیــدا یــان ســەربەخۆبون و جیابونەوە لەو دەوڵەتە .لەمە زیاتر ریفراندۆم نابێتە فریادڕەسی تەواوی ئامانجەكان ،بەاڵم لەم نێوەندی ملمالنێ و ناكۆكی و دۆخە بارگاویەی هەرێمدا ریفراندۆم
بۆتە كااڵیەكی بازرگانی هەرزان بەها بەدەســت هەموانەوە لە سیاسیەكان تا رۆشنبیرو نوسەرو روناكبیــران و تــا دەگاتــە كۆمەڵــەو رێكخراوە مەدەنییــەكان و ســەرتاپای میللەتەكەشــمانی گرتۆتەوە ،و هەریەكە گەرەكێتی لەنێوان (بەڵێ) و (نەخێر)دا قازانج و ســودێكی بازرگانی بكات و دەسكەوتێك هەرچەندە كەمیش بێت دەستی بكەوێت ،بەمەش هەمــوان پێكەوە دەبنە هۆی مرداركردنــەوەی ریفراندۆم و بەتاڵكردنەوەی لە مانــاو كرۆكە راســتەقینەكەی خــۆی ،ئەمەش بــۆ تەنها مەرام و ویســت و خواســتی تایبەتی سەركردە حزب و الیەنە سیاسیەكانە. بۆیــە ئەركی هەمــوان و خەمخۆرانی ئایندەو چارەنوســی گەلەكەمانە كە هەوڵی جدی بدەن بۆ سەرگرتن و سەرخستنی پرۆسەی ریفراندۆم و هەمــوان پێكــەوە لــە ئامانجــە سیاســی و یاســاییەكەی دەرینەكەین و بــەدوری بگرن لە ئامانج و خواســتی بازرگانی پێوەكردن ،چونكە ناكرێت كە بارزگانی و مامەڵە و ســەودا هەرزان بەها بە پڕۆســەیەكی وا گرنگ و هەســتیارەوە بكرێت كە پەیوەســتە بە ئایندەی دەیان ساڵی داهاتوی نەتەوەو نیشتمانەكەمانەوە لەهەر چوار بەشەكەی كوردستاندا ،چونكە سەرنەگرتن و لە دەستدانی ئەم هەنگاو و دۆخ و قۆناغ و هەلەی كە هاتۆتە پێشــەوە كاریگەری گەلێك گەورەی بــۆ ئاینــدە و ســەنگ و قورســایی مەســەلەی كــورد دەبێت لە ناوخۆ و لە عیراق و ناوچەكەو دونیاشــدا و بە هەمان شــێوەش ســەرنەگرتنی پرۆســەكەش شــەرمەزاریەكی مێــژوی دەبێــت بەتەوێڵی هەموانەوە.
دەیەوێت خۆی وەكو حزبێكی پێشــڕەو خەمخۆر و خــاوەن «پرس» لە ئاســتی نێودەوڵەتی وێنە بــكات .یەكێتی كە هەرگیز خــۆی بە بچوكتر لە پارتــی نەزانیوە ،دەیەوێت پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ پارتی هاوسەنگ بكاتەوە ،كە بەزۆر هۆكار ئــەم پێوەندییانە لە ئێســتادا زۆرتــر بە قازانجی پارتــی شــكاوەتەوە .گۆڕان دەیەوێــت ئەم هەلە بەكاربهێنێــت تۆڵەی لە كاركەوتنــی پارلەمان و دەركردنی وەزیرەكانــی خۆی لە پارتی بكاتەوەو تا ئەو جێگەی دەكرێت بەرنامەكانی بباتە پێش، «تــا ئــەو جێگــەی دەكرێــت» گریمانــەی منە كــە بڕوام وایــە دەبێت گۆڕان هێزێكــی واقعگەرا (ریاڵیســت) بێــت ،بــەاڵم نازانم ئایا بە راســتی گۆڕان ،دەیەوێــت رێبكەوێت یان نا! هێزەكانیتر، بە تایبەتی ئیسالمییەكان بە كردەوە پیشانیانداوە پاشــكۆی سیاســەتی پارتی و گۆڕانن و بەســەر ئەو دو هێزەدا دابەشــبون ،ئامانجی ســەرەكییان پاراستنی بونی خۆیانە. بەاڵم لە كوردســتان تەنها هێزە سیاسییەكان نیــن رۆڵ دەبینن ،لــە دەرەوەی كایەی حزبەكان
كە تا ئێستا هیچ حزبێك بە فەرمی راینەگەیاندوە دژی ریفراندۆمە ،دو بەرەی دەنگی بەڵـ ێ و نەخێر هەیە ،كە تا رادەیەك رۆشــنبیرانی كورد بەســەر دو بەرەكــەدا دابەشــبون و هەركامیان پاســاوی خۆیــان هەیــە ،لە بیانوی سیاســی و ئابورییەوە بگرە تاوەكو دەگاتــە بیانوی كلتوری و مێژویی. تەنها رۆشــنبیرەكان نین كە بەسەر ئەم دوبەرەدا دابەشــبون ،بەڵكو بازرگانەكانیش بە دابەشبون بەســەر دو بەرەكــەدا دەیانەوێــت راوی خۆیــان بكەن! كە لەوانەیە تاڕادەیەك چاوەڕوانكراو بێت، كە بیانەوێت لە هەر بارودۆخێكدا قازانجی خۆیان ببەن .ناكرێت زانستی ئابوریی لە زانستی سیاسیی جیا بكرێتەوە ،ئەم دو زانستە بەتەواوەتی لەگەڵ یەكتــری تێكەڵن ،پێشــكەوتن یان پاشــكەوتنی هــەركام لــەوان دەبێــت بەهۆی پێشــكەوتن یان پاشــكەوتنی ئەویتریان ،بــەاڵم دەبێت بازرگان و سیاســەتمەدار لە یەكتــری جیابكرێنەوە ،چونكە یەكێك لەسەرچاوەكانی گەندەڵی لەهەر واڵتێكدا (بەبــ ێ جیــاوازی!) تێكەڵبونــی بازرگانیكردن و سیاسەتكردنە .هەندێك لە بازرگانەكان بەوپەڕی
حەماســەتەوە ئامادەیــی خۆیــان دەردەبــڕن كە خەرجــی ریفرانــدۆم لە ئەســتۆ بگــرن و دەنگی بەڵ ێ بیباتەوە و هەندێكیشیان ئامادەن پێشڕەوی دەنگــی نەخێر! بكەن .تەنانەت بۆ سەرخســتنی ئــەم دەنگــە ئامــادەن لــە ئاســتی نێودەوڵەتی پــارە خەرج بكــەن! هەڵبەت كەســانێكیش هەن دەیانەوێــت ئەم هەلــە بەكاربهێنــن و بە بیانوی دەنگــۆی داخســتنی ســنورەوە تا ئــەو جێگەی دەكرێــت كااڵكانیان بفرۆشــن ،كــە بێگومان ئەم جۆرە كەســە هەلپەرســتانە لەهەمــو قەیرانێكدا ئامــادەن جا چــی قەیرانەكە دەســكرد بێت یان راستەقینە .بە هەرحاڵ بازرگانی راستەقینە رونە بەدوای چییەوەیە ،لە كۆتاییدا هەوڵی ئەو دەبێت پاراســتنی ســەرمایە و زیادكردنی بێت ،بەاڵم لە ژینگەی سیاســی و ئابوریی كوردســتان هەروەك چــۆن زۆرجــار سیاســییەكان دەبن بە بــازرگان بۆئەوەی ئەو توانایە پەیدا بكەن تاوەكو دەسەاڵتی سیاسیی خۆیان بپارێزن ،بازرگانەكانیش دەبن بە سیاســەتمەدار بۆئەوەی راســتەوخۆ بەرژەوەندی ئابوریی خۆیان بپارێزن.
ریفراندۆم و بازرگانی سیاسیی و ئابوریی حوسێن رابی یەكێــك لە دەســكەوتەكانی دیاریكردنی كاتی ریفرانــدۆم شــڵەقانی گۆمی مەنی سیاســەت لە هەرێمی كوردســتانە ،كە توشــی وەســتان ببو. زەمینییەك پەیدابو بۆئەوەی هێزە سیاســییەكان بكرێت لەگەڵ یەكتری گفتوگۆ بكەن و هەركامیان بتوانن دەســكەوتێكی حزبی بۆ خۆیان بچننەوە، بە دڵنیاییەوە كەشــی سیاســیی كوردســتان لە ئێســتادا وەكو پێش راگەیاندنــی كاتی ریفراندۆم نییە ،زەمینە هەیە بۆ ئەوەی هێزە سیاسییەكان بەرژەوەنــدی هاوبــەش بدۆزنەوە و كاری لەســەر بكەن ،كە ئەمە لە خۆیدا بارێكی پۆزەتیڤە .پارتی
یەكێتی ،وەك خاڵی پێكگەشتنی گۆڕان و پارتی
ئازاد ئیرباهیم ئەحمەد لەگــەڵ لەكارخســتنی پارلەمــان كــە رێگری لە ســەرۆكەكەی كــرا لە پرد ێ و لــە كارالبردنی وەزیرەكانــی بزوتنــەوەی گــۆڕان لــە حكومەتی هەرێم .كوردستان لە نێوانی بزوتنەوەی گۆڕان و پارتیــدا كەوتە نێو تاریكی تونێلێكەوە كە ئەگەر بیر تیژی و توانای سیاســی یەكێتی نیشــتمانی كوردســتان نەبوایــە ،كار لــە كار ترازابو .پارتی دیموكراتی كوردســتان وەك چــۆن خۆی كەوتە نێــو هەڵەیەكــی نــا دیموكراســییەوە لە ئاســت بزوتنــەوەی گــۆڕان و دەســەاڵتی تەشــریعی و ئەزمونی دیموكراســی! كوردستان ،هەر ئەو كات ویستی یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش بكاتە برا بەشــی خۆیی و فڕێیبداتە بازنەیەكی پڕ جوڵەی هەڵــەوە .ئەویش لە دوای چۆڵبونــی وەزارەت و پۆســتەكانی گۆڕان لە حكومەتی هەرێمدا ،هەمو پۆستەكانی بزوتنەوەی گۆڕانی «بەزیادیشەوە»
خســتە بەردەســتی یەكێتی بۆئــەوەی بە تیرێك دو نیشــان بشــكێنێت ،لە الیەك هەڵەكەی خۆی پێدابپۆشــێت و لە الیەكیتریشەوە نێوانی یەكێتی و گۆڕان بكاتە خەرەندێكی توناوتون. ئــەوەی لــەم كاتــەدا ژیرانە لەگــەڵ دۆخەكە مامەڵــەی كــردو دوای نزیكــەی ســاڵ و نیوێك ئەنجامەكەی دەردەكەوێت ،رەتكردنەوەی داواكەی پارتی بو لە الیەن یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە. چونكــە یەكێتی لەوە تێگەشــتبو وەرگرتنی ئەو پۆســتانە لە الیەك بە مانای تێوەگالنی یەكێتییە لە ناكۆكییەكاندا و لە الیەكیتریشەوە قوڵبونەوەی ناكۆكی نێوان هــەردو الیەنی (پارتی و گۆڕانە). ئەوكاتیــش ئاســایش و دۆخــی واڵت دەكەوێتــە بەردەم هەڕەشەو لێكترازانی گەورەو پڕ مەترسیی و بۆ چەندان ســاڵ ئەزمونەكەیشمان دەگەڕێتەوە بۆ دواوە. ئەمڕۆ كاتێك قســە لەســەر ئــەوە دەكرێت لە دوای هەڵبژاردنــی رێكخەرێكــی نــوێ (عومەری ســەید عەلــی) و بۆ گۆڕان و خانــەی راپەڕاندنی گۆڕان ،پەیوەندییەكانی پارتی و گۆڕان هەنگاوی نوێی هاویشتوەو ئاسۆی ئومێدێك دەركەوتوە .لەم روانگەیەوە پێویستە هەمو ویژدان زیندویەك ئاماژە بە رۆڵی یەكێتی بدات لە وەستاندنی گرژییەكانی نێــوان گــۆڕان و پارتی ،چونكە ئەگــەر یەكێتی
تێكچونــی دۆخی ئارامیی ناوخۆی كوردســتان و قوڵبونەوەی ناكۆكییەكانی بخســتایەتە خزمەتی خۆیەوە ،باشــترین دەرفەتێكی بۆ هاتبوە پێشێ لــە قازانجی خۆیی و بۆ لــە زەویدانی الیەنێكیان دەچوە بەرەی الیەكەیتر. لــە ســەروبەندی ناكۆكییەكانــی پارتــی و بزوتنەوەی گۆڕانەوە بۆ ئەمڕۆ ،گەلێكجار رەخنەی نائەخالقــی! و نازانســتی لــە یەكێتــی گیــراوە. گەلێكجــار تۆمەت و قســەی نــاڕەوا دەرهەق بە یەكێتی كراوە .گەلێكجار یەكێتی دەكرایە بەرەی پارتــی و گەلێكجاریش بە ماڵە باوانی بزوتنەوەی گــۆڕان هەژماردەكرا .گەلێكجاریش بەشــەرمن و بێدەســەاڵت لــە بڕیارداندا تۆمەتبــار دەكرا .لەو ماوەیەیشدا لە چەندان بەناو نوسین و وتاری كرچ و كاڵدا یەكێتی بوە مایەی پارە پەیداكردن! .بەاڵم یەكێتــی وەك پیشــەی هەمیشــەیی و نەتەوەیی خــۆی ،گوێی لــە هەڵچونە دەرونییــەكان نەگرت و توانی خەمــە نەتەوەییــەكان بكاتە ئەجێندای كاركــردن و یەكڕیزی نێوان هێزە سیاســییەكانی كوردستانیش بە ئەرك و ئیشی خۆی بزانێت. لــە هەر كات و شــوێنێكدا ،ئەگــەر بچوكترین پێشوەچون لە پەیوەندییەكانی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان و پارتیدا دروســت ببێت ،ئەوە لە ســایەی بڕیاری ژیرانەو نەفەس درێژی یەكێتی نیشــتمانی
كوردســتانەوە بوە .ئەگەر یەكێتی وەك هەندێك هێزی گۆڕەپانەكە لەسەر توڕەیی هاواڵتیان خۆی بژیاندایە و بیویستایە جڵەوی توڕەییەكانی خەڵك بــۆ خۆی راكێشــێت و ئیشــی بــۆ گەورەكردنی پێگــەی سیاســی و جەمــاوەری خــۆی بكردایە، هەرگیــز ئــەو رۆژگارەمان بە چــاو نەدەبینی كە لــە دوای هەڵبژاردنەكانــی رێكخــەری گشــتی و خانــەی راپەڕاندنی بزوتنــەوەی گۆڕانەوە ببینین بەرپرســانی پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان دەست لە ناو دەست بە پێكەنینەوە وێنەی یادگاری دەگرن. وەك چــۆن یەكێتــی یەكڕیــزی نیشــتمانی و ئارامی كوردســتان بە ئەركــی خۆی دەزانێت ،بە هەمانشــێوە جێگای دەستخۆشیشــە كە یەكێتی ژیرانەتر لە الیەنەكانیتر مامەڵەی لەگەڵ روداوەكان كــردو ســەرەڕای هەمــو ئــەو توانــج و رەخنــە نازانســتییانەیش كــە لێیدەگیرا ،بــەاڵم یەكێتی لــە خاڵێكــدا ناكۆكییەكانــی وەســتاند و ئەمڕۆ خەریكە تەمی ناكۆكییەكە دەڕەوێتەوەو لێدوان و قسەكانیش لە نێوان پارتی و بزوتنەوەی گۆڕاندا نەرمتر دەبیسترێت لە چاو سەرەتای ناكۆكییەكان یــان پێــش ژیانئاوایــی كاك نەوشــیروان .بۆیە دەكرێت یەكێتی بە خاڵی پێكگەشــتنی پارتی و گۆڕان بزانرێت لە دوای مێژویەكی درێژ لە ناكۆكی و رەتكردنەوەی یەكتری.
تەندروستی
ذمارة ( )619دوشةممة 2017/7/31
info_chawder@yahoo.com
7
تەكنەلۆژیا وەك زەنگێكی مەترسیدار بۆ توشبون بەچەوریی جگەر لە 100كەسی هەرێمی كوردستان 20كەسیان چەوریی جگەرییان هەیە خواردنەوە كهولییەكان‌و وەرزش نەكردن هۆكارن بۆ زیابونی نەخۆشیی چەوریی جگەر دەبات
چاودێر-تابان رەزا:
بەپێــی ئــەو ئامــارو توێژینەوانــەی لەهەرێمــی كوردســتان ئەنجــام دراون، لــە 100كەســی هەرێمــی كوردســتان، نزیكەی 20كەســیان نەخۆشــی چەوری جگەریان هەیە ،پسپۆڕانی تەندروستیش هۆكارەكانــی دەگێڕنەوە بــۆ كاریگەریی تەكنەلۆژیــاو قەڵەویی‌و زۆر خواردنەوەی مادە كهولییەكان ،هەروەك د .هیوا بەكر، پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەرس‌و جگەر، ئاشــكرایدەكات ،تەكنەلۆژیــا ،بەتایبەت زۆر دانیشــتنی خەڵكی بەدیــار مۆبایل‌و كۆمپیوتەرو ئایپادەوە ،لەم ســەردەمەدا هاوكاری سەرەكین بۆ ئەم نەخۆشییە.
چەوری جگەر چی یە؟
د .هیوا بەكر ،پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هــەرس‌و جگەر ،ئامــاژە بــەوە دەكات، چــەوری جگــەر ،زیــاد لەپێویســت لــە نــاو جگــەردا كۆدەبێتــەوە ،خانەكانــی چــەوری لەجگــەردا لەبڕێكــی ئاســایدا لەمرۆڤێكــی ســاخدا ،بــەاڵم كاتێك ئەم بڕە چەورییە كۆدەبێتەوە لەناو جگەردا، ئــەم نەحۆشــیە دروســتدەبێت ،زۆرێك هاواڵتی پێیانوایە چەوری وەك توێژاڵێك لەســەر جگەر كۆدەبێتــەوە ،بەاڵم ئەمە هەڵەیــە بەپێی پێناســەكەی بریتییە لە چــەوری لەنــاو جگەردا ،ئەم نەخۆشــیە بە پەتایەكی سەردەم دادەنرێت ،بەهۆی گۆڕانــی ژیانكردن‌و بونی تەكنەلۆژیا ،كە وایكردوە جوڵەو چستوچاالكی مرۆڤەكان كــەم بكاتەوە ،ئەم نەخۆشــییە یەكێكە لەو حاڵەتانەی زۆر زیادی كردوە.
هۆكارەكانی توشبون
ناوبــراو بــاس لەوەیشــدەكات ،بــە
شــێوەیەكی گشــتی هۆكارەكان دەكرێن بەدوو بەشــەوە ،یەكەمیــان ئەوانەن كە مادە كهولیەكان بەكاردێنن توشی چەوری جگــەر دەبن ،بە چەند قۆناغێك توشــی رەقبــون‌و لەكاركەوتنــی جگــەر دەبــن، دووەمیــان ئەوانــەی كهــول ناخۆنــەوە، لەوانــە كۆمەڵێــك نەخۆشــی هــۆكارن، وەك شــەكرە‌و قەڵەویی‌و چەوری خوێن، ڤایرۆســی جگــەر ،كەڵەكەبونی ماددەی ئاســن ،كــە دەبنــە هــۆی كەڵەكەبونی چەوری لەجگەردا.
نیشانەكان
رونیدەكاتــەوە، پزیشــكەكە، نەخۆشــییەكە لــە ســەرەتاوە هیــچ نیشــانەیەكییان نیــە ،بــەاڵم لەكاتــی ســۆنەردا دەردەكەوێــت ،كــە رێژەیەكی زۆر چــەوری جگــەری هەیە یــان ئازاری ناوســكیان هەیــە ،یــان لــەدوای چەند قۆناغێــك لــە نەخۆشــیەكەیان پێــی دەزانن ،توشی حاڵەتی ڕەقبونی جگەر‌و كەڵەكەبونــی ماددەی زەردویی لەخوێندا دەبێــت لەئەنجامدا نەخۆشــەكە توشــی زەردویی‌و لەدەســتدانی ئێشــی جگەری دەبێــت ،یان لەكاتی پشــكنینی خوێندا كــە ئەنزیمەكانی جگەریان بەرز بۆتەوە، ئەوەیــش بــە زۆر شــێواز دەردەكەوێت، هەســت بەقورســی‌و ئازار لەالی راســتی ســكەوە دەكات ،جــاری وا هەیــە هیــچ نیشانەیەكی نییە.
چەوری جگەر ،وەك نەخۆشییەكی مەترسیدار
ناوبــراو وتیشــی «نەخۆشــییەكە لە بەشــێك لەهاواڵتیاندا بۆماوەییە كە ئەم دیاردەیــە زۆر مەترســیدارترە بەتایبەت
ئەوانــەی گرفتــی هۆڕمۆناتیــان هەیــە، یــان گرفتــی قەڵەوییــان هەیــە لەنــاو خانەوادەكەیاندا ،هۆكاری بۆ ماوەیی لەو حاڵەتانە مەترســیدارە ،دەبێتە هۆی زوو لەكاركەوتنی جگەریان».
بەردەوامــی یاریان بەپایســكیل دەكرد‌و وزەیان سەرف دەكرد.
مەترسی تەكنەلۆژیا بۆ سەر نەخۆشی چەوری جگەر
كۆدەبێتەوە ئەمە مەترســیدار نییە ،لەم قۆناغــەدا كەســەكە بەگۆڕینی شــێوازی ژیانــی‌و وەرزشــكردن‌و نەهێڵێــت قەڵەو بێــت دوربكەوێتــەوە لــەو هۆكارانــەی دەبێتە هۆی كەڵەكەبونی چەوری جگەر‌و جگەرەكێشــان‌و كحولیــەكان خواردنــی تەندروست بخوات پێویستی بەچارەسەری پزیشــكی نییــە ،لــە قۆناغــی دووەمدا پێیدەوترێــت هەوكردنی خانەكانی جگەر كــە چەورییەكــە زەرەر دەدات‌و خانــە ساغ‌و دروســتەكانی جگەر لەناو دەبات، خانەكانی جگەر هەوكردن دروستدەكات، جگەر دەئاوســێت ئیلتیهابات‌و برینداری تێدا دروستدەكات ،ئەم قۆناغە مەترسی هەیە ،چونكە لەم قۆناغەدا زۆر بەخێرایی بــەرەو رەقبــون‌و لەناوچونــی جگــەر دەڕوات ،قۆناغــی ســێهەم جگــەر رەق دەبێــت ،قۆناغــی چوارەم بــە مۆمبونی جگــەر روودەدات ،ئەگەر نەخۆشــییەكە زۆرباش دەستنیشــان نەكرێت پێویســت بەچاندنــی جگەر دەكات ،ئەوەیش دواین چارەسەرە.
د.هیــوا بەكــر ،ئاشــكرایدەكات، ئامارەكان چی دەڵێن بەكارهێنانــی تەكنەلۆژیا بەشــێوەیەكی «بەپێی دەیشــڵێت د .هیــوا بەكــر، گشــتی كاریگەریــی زۆری دەبێــت بــۆ توێژینــەوەی لەهەنــدێ ئامــارەكان دروستبون‌و كەڵەكەبونی چەوری جگەر، زانســتیدا رێــژەی چــەوری جگــەر %25چونكە نەجواڵن‌و دانیشتنی بەردەوام بە خەڵــك هەیەتــی هەندێكــی تریــش دیار مۆبایل‌و كۆمپیتەر‌و ئایپادەوە بەبێ دەڵێــن ،%30لەواڵتی ئێمــە بەپێی ئەو ئەوەی بجوڵێیت لەجێی خۆی‌و هەروەها توێژینەوانەی كراوە نزیكەی %20خەڵك بەبــێ ئەوەی وەرزش بكرێت ،پێویســتە توشــی نەخۆشــی چەوری جگــەر بون ،ئــەم شــێوازی ژیانكردنــە بگۆڕدرێــت لــە 100كــەس لەكوردســتان لەوانیە 20ئەگەرنا زەنگێكی مەترسیدار بەڕێوەیە. كەسیان چەوری جگەریان هەبێت ،ئەمە دیاردەیەكی زۆر بەباڵوە». رونیشــیدەكاتەوە ،نەخۆشــییەكە لە وەرزشكردن وەك باشتیرن چارەسەر ئــەو پزیشــكە لەبــارەی ســودی هــەردوو رەگەزی ژن‌و پیــاودا هەیە ،لە پیــاودا زیاترە ،ئەوەیــش بەهۆی ئەوەی وەرزشــكردنەوە دەڵێــت «ئەوانــەی قەڵەوی لەپیاودا زۆرترە ئەو جۆرەشیان چــەوری جگەریــان هەیــەو ئاگایــان كــە پەیوەنــدی بەكهولەوە هەیە توشــی لەخۆیانە كە هەفتانە 150كاژێر وەرزش بكەن ،تەمەنیان درێژتر‌و كەمتر توشــی دەبێت. نەخۆشــییەكانی دڵ‌و توشــی گیرانــی خۆپاراستنەكان بۆریەكانــی خۆێن دەبن ،توشــی چەوری لەكۆتایشــدا باســی لەوەكــرد ،كــە مندااڵنیش توشی چەوری جگەر دەبن ناوبــراو بــاس لەوەیشــدەكات ،جگەر نابن ،یان كەمتر توشی شێرپەنجە خواردن‌و وەرزشــكردن ژیانی تەندروست لەئێســتادا حاڵەتێكــی مەترســیدار دەبن ،ئەم نەخۆشــییە چارەســەرەكەی دێنێتــە ئــاراوە ،هــاوكات دوركەوتنەوە لەجیهــان پەیدابووە ئەویــش بریتیە ،لە ئەوەنــدەی الی نەخــۆش خۆیەتــی الی لەخواردنــە خێــراكان‌و دوركەوتنــەوە پزیشكەكە نییە». لەمــادە غــازی‌و كهولییــەكان‌و جگــەرە كەڵەكەبونی چــەوری جگەر لەمندااڵندا، كێشان‌و چەوری‌و گۆشــت بەشێوەیەكی بەتایبــەت ئەومندااڵنــەی قەڵــەون‌و زۆر چارەسەرەكان زیــاد لەپێویســت نەخورێــت ،میــوەو دەخــۆن یاگرفتــی هۆڕمۆناتیــان هەیە، د.هیــوا بەكــر ،رونیدەكاتــەوە ،ئــەم ســەوزە‌و شــلەمەنی زۆر بخورێــت، ئەمانــە رێــژەی چــەروی جگــەر تێیاندا باڵوە ،چونكە زۆر بەخێرایی ئەم مندااڵنە نەخۆشــییە دەبێــت قۆنــاغ بەنــدی دەشــڵێت «پێویســتە هەمووكەســێكی جگەریــان بەرەو لــەكار كەوتن دەچێت ،بكرێــت ،لەســەرەتای نەخۆشــیەكەدا ساخ لەتەمەنی 35ساڵیەوە پشكنین بۆ یــان دانیشــتنیان بەدیــار ئایپــادەوە تەنهــا خانەكانی جگەر چەوری لەدەوری جگەری بكات». زۆرە ،لە ســااڵنی رابردویشدا مندااڵن بە كۆدەبێتــەوە لەناویانــدا خانــەی چــەور
د.هیوا بەكر، پسپۆری نەخۆشیەكانی هەرس‌و جگەر: قەڵەوی هۆكاری سەرەكی توشبونە بەچەوری جگەر دانیشتنی مندااڵن بە دیار ئایپادەوە، ئەم نەخۆشییەی لەناو مندااڵنیشدا دروستكردووە
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (619) 31-07-2017
Political, Educational & Social Weekly Press ماڵی سوهرەوەردی و ناوەندی غەزەلنوس، ژمارەیەك كتێبی ناوازە باڵودەكەنەوە
نوێرتین ژمارەی گۆڤاری (دابڕان) و (زانستی دابڕان) باڵوكرانەوە چاودێر -تایبەت:
چاودێر -تریفە: هونەرمەنــدی گۆرانیبێــژ خەندە عەبدولواحیــد ناســراو بــە (خەندە هونەرمەندێكــی كەركوكــی)، ســەركەوتوی شــاری كەركوكــەو خاوەنی چوار بەرهەمە كە یەكێكیان كلیپی سرودێكە بۆ كۆبانی. ســەبارەت بــە بەرهەمەكانــی، خەنــدە كەركوكی بــە (چاودێر)ی راگەیاند: تائێســتا چــوار بەرهەمــم تۆمار كــردوە كــە یەكێكیــان كلیپێكــە وەك ســرود تایبەتە بە (كۆبانی)، بەرهەمێكــی تــرم ناوی (ســەفەر) ەو شــیعری مامۆســتا وەرزێــر حەمە ســەلیمە و ئــاواز و موزیكی مامۆســتا ئــاراس رەفعەتــە .دو مقامیشــم هەیە ،یەكێكیان تایبەتە بە شاری هەڵەبجەی شەهید ،چەند بەرهەمێكیشــم دوبــارە كردونەتەوە و وتومنەتــەوە ،لەوانــە گۆرانیەكی
هونەرمەنــد خاتو مەرزیــە فەریقی، لەگەڵ وتنەوەی سرودی (نەورۆز)ی هونەرمەندی گەورەی كورد مامۆستا (حەســەن زیرەك) ،ســەباری ئەم بەرهەمانــەم ،وەكــو (كورس)یــش بەشــداریم لــە چەندیــن گۆرانــی‌و سرودی كوردیدا كردوە. دەربــارەی ،ئاخــۆ تــا چەند ژن لەبواری هونەردا ،لە شاری كەركوك پێشكەوتنیان بەدەستهێناوە؟ وتی: بەداخــەوە ،لە روی هونــەرەوە زۆر كەم هەنــگاو نراوە ،گەر هەشــبن، لــە پەنجەكانــی دەســت تێناپەڕن، هیواردام ژنان خۆیان ئەو بێدەنگیی و دورییــە بشــكێنن‌و كار بكەن بۆ ئــەو بــوارەی كــە خۆیــان حەزیان پێیەتــی ،ئومێــدەوارم رێچكــەی هونەر بگرنە بەر ،چونكە بەڕاســتی هونەر هەســتێكی تایبــەت‌و جوان ێ و دەتباتــە دنیایەكــی دەبەخشــ جوانتر و پاكترەوە.
REKLAM
لەدوتوێــی ( )90الپــەڕەی قــەوارە گەورەدا ،ژمارە ()7ی گۆڤاری (دابڕان)، چاپ‌و باڵوكرایەوە. لــە هەمانكاتدا ژمــارە ()7ی گۆڤاری (زانســتی دابڕان)یش كەوتــە بەردیدەی خوێنەران كە چەندین بابەتی دانســقە و نوێی زانستی لەخۆگرتوە. ژمارە ()7ی گۆڤاری دابڕان ،چەندین بابەتی هەمەچەشــنە و تایبەت بە كێشە و ملمالنێكانی دنیای سیاسەت‌و ئیسالم و راوبۆچونــە جیاوازەكانــی لەخۆگرتوە لەوانە: تارمایی دەوڵەتی ئیسالمیی كوردستان (داك) /د .ئەمیــن عوســمان .رۆژێــك بــەر لەمردنــی پەیامبــەر /موحەممــەد
حەسســان ئەلمونەییر .لەشفرۆشتن یان لەشــكڕین /ڤینۆس فایەق .رەواندنەوەی تــرس لــە ســێكیوالریزم /ئــازاد حاجی ئاقایی .ژیاننامەی پێغەمبەر لەســەردەی منداڵیــدا /خەســرەو مەحمــود .ئــاالن تۆریــن ،بۆ دابــڕان :لەهەژمونی ئایینیدا نوێخــوازی مەحاڵە /دەشــتی مەحمود. ریفۆرمــی ئایینــی /ســامان حســێن. بیروباوەڕ لەئایینە دێرینەكاندا – بەشی یەكــەم د .حیلمــی رەســول .روخانــی جیهانــی ئیســامی – بەشــی دوەم (كۆتایی) /حامید عەبدولســەمەد .مردن و زیندوبونەوە – بەشی دوەم (كۆتایی)/ هەژار هەورامی. هەردو گۆڤاری (دابڕان) و (زانســتی دابــڕان) ،لە الیەن پالتفۆرمی دابڕان ،دو مانگ جارێك باڵودەكرێنەوە.
خەندە كەركوكی ،دو بەرهەمی بۆ كۆبانی و هەڵەبجە تۆمار كردوە
چاودێر-تایبەت: لەگــەڵ بەردەوامبونــی ئــەو كتێبــە چاپكــراوە نوێیانــەی كە پەیتــا پەیتا و بە جۆر و قەبــارەی جیاواز و نایابترەوە ناوەندی غەزەلنــوس باڵویان دەكاتەوە، ئەمجارەیشــیان لە پرۆژەیەكی هاوبەشدا لەگــەڵ ماڵی ســوهرەوەردی ،ژمارەیەك ێ گەیشتنەوە ناوەندی كتێبی ناوازە و نو غەزەلنــوس‌و لــە كۆڕێكــی شایســتەدا خرانە بەردەمی خوێنەر ،كۆڕەكەیش كە تایبــەت بو بە كتێبەكان هەر لە ناوەندی غەزەلنوس بەڕێوەچو. كتێبــە چاپكــراوە نوێیەكانــی ئەمجارەیش بریتین لە: ـ (پەرتوكــی پێنجەم «یەخســیر»)، مارسیل پرۆســت ،رۆمان ،وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە سیامەند شاسواری. ـ (لــە دایكبونــی وشــە) ،زمانەوانی، فاروق عومەر سدیق. ـ (فەلســەفە و ئازارەكانــی ژیــان)، كۆمەڵــە وتــار ،ئاركــۆر شــوپنهاوەر، وەرگێڕانی عەبدوڵاڵ ئەمینی. ـ (فەلســەفەی ئیســامی فارابــی)، فەلسەفە ،هاوژین مەال ئەمین. ـ (كتێبی ئیعتیزال) ،چەند نوسەرێك، توێژینەوەی هاوژین مەال ئەمین. ـ (مێژوی سروشتی دین) ،مێژو ،دیڤد هیوم ،وەرگێڕانی مەسعود بابایی. ـ (دەرونناســی گەشــەكردن)، دەرونناسی ،میران زوهدی.
بەدروشــمی (كەلتورێــك بــۆ پێكــەوە ژیــان ،كۆمپانیــای مەســتی فیلــم دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ســازدەكات ،كەلــە ئێســتادا لەهەنگاوەكانــی خۆئامادەكــردن نزیــك بۆ‌تــەوە ،دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ،جیاوازتــر لەخولــی یەكــەم ،لەئاســتێكی فراوانــردا كارەكانــی ئەنجامــدەدات ،هــەروەك لــەم خولەیــدا میوانــداری لــە( )117واڵتــی جیهــان‌و ســەرجەم قونســڵ و دیبلۆماتكارەكانــی هەرێمــی كوردســتان دەكات .فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی لــە پالنــی ئــەم خولەیــدا ،هەوڵیــداوە زۆرتریــن چاالكــی بەرێوەبەرێــت‌و دەرگای بــۆ زۆرتریــن فیلـم‌و فیلــم ســازانی ناوخــۆو دەرەوە كردۆتــەوە ،لــەو چوارچێوەیەشــدا پێشــوازی لــە ( )9000نــۆ هــەزار فیلــم كــردوە ،كــە ( )4000چــوار هــەزار فیلــم مافــی بەشــداری كردنــی هەبــووە .ئاشــكرایە ئــەم فێســتیڤاڵە میكانیزمــی تایبــەت بەخــۆی هەیــە ،لەچۆنیەتــی بەرێوەچونــی كارەكانـی‌و چۆنیەتــی بەشــداریپێكردنی بەرهەمــی فیلمســازان‌و بەگوێــرەی ئــەو میكانیزمــەش لیژنــەی تایبەمتەنــد بەجیاكردنــەوەو هەڵبژاردنــی فیلمــەكان ،لەنێــو ئــەو ژمارەیــەدا ( ،)150فیلمیــان هەڵبــژاردووە ،بــۆ ســەرجەم بەشــەكان كــە بریتیــن لــە فیلمی درێژ ،فیلمی كورت ،فیلمی دۆكیومێنتاری ،فیلمی ئەنیمەشن ،فیلمی ئەزموونی بەگوێــرەی راگەیەنراوێكــی تایبــەت بەدووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ،لەكــۆی ئــەو ( )150فیلمــە ،تەنهــا ( )45فیلــم كێربكێــی بەدەســتهێنانی خــەاڵت دەكات ،كــە لەنێویانــدا ( )15خەاڵتــی (ســنەوبەری ئاڵتونــی) ،دەبەخرشێتــە ئــەو بەشــانەی دەچنــە كێبڕكێــوە. هــەر لــەو راگەیەنـراوەی لیژنەوئامادەكارانــی فێســتیڤاڵدا هاتــووە :جیــاواز لــەو خەاڵتانــەی دەبەخرشێتــە براوەكانــی كێبڕكــێ )3( ،خەاڵتــی تایبەتــی كۆمپانیــای (مەســتی فیلــم) دەبەخرشێــت ،كــە بریتیـن لــە خەاڵتــی ســینارێوی (كۆمپانیــای مەســتی فیلــم) و خەاڵتــی فێســتیڤاڵ بــۆ بەئەزموونرتیــن هونەرمەنــد لەبــواری ســینەمادا ،جگــە لــەوەش خەاڵتــی تەهــای كەریمــی ،ئــەو ســینەماكارەی هەمیشــە لەبیرەوەریــی ســینەماكاران‌و هــاوڕێ‌و ئاشــناكانیدایە ،ئەمســاڵیش فێســتڤاڵ وەك هێامیــەك بــۆ خۆشەویســتی‌و وەفایــەك بــۆ هاوپیشــەكەیان لەیادیــان نەكــردوەو لــەم خولەشــدا بڕیــارە خەاڵتــی (تەهــای كەریمــی) لەچوارچێــوەی ئــەو ســێ خەاڵتــەدا ببەخرشێــت. لەســەرو منایشــەكان‌و چاالكیەكانــی دیكــەی فێســتیڤاڵ بڕیاریشــە رۆاژنــە لەالیــەن شــارەزایان‌و پســپۆرانی بــواری ســینەما چەندیــن ۆرك شــۆپ‌و ســیمینار بەرێوەبچێــت ،بەئامانجــی كردنــەوەی دەرگای گفتوگـۆ‌و خســتنەروی ســەرنج‌و ئاڵوگــۆری بۆچونــی ســینەماكاران‌و رەخنەگرتنــی جــددی لەپێنــاو خزمەتكــردن‌و گەشــەپێدانی ســینەما لــەم ناوچەیــەدا. دووەمین خولی فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتی سلێامنی ،لە رۆژی 2017 / 10 / 1تا 2017 / 10 / 7واتا بۆ ماوەی 7رۆژ لەپایتەختی رۆشنبیری بەرێوەدەچێت.
ژمارەکان ی داهاتوو
دەقی نوێ
جەالل بەرزنجی مەحموود نەجمەدین
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ژمارە ( )561دووشەممە 2017/7/31
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
وەزارەتی دڵخۆشیی بێکۆتایی لیستی ڕۆمانە پاڵێوراوەکانی خەاڵتی مان بووکەر ئاشکرا کرا
2017
ڕەخنەی چاودێر بەردەوام خەاڵتەکان ڕێگە بۆ نووسەران خۆش دەکەن کە ئاسانتر ناودار ببن و هەروەها ڕێگە بۆ خوێنەرانیش خۆش دەکەن کە ئاسانتر کتێبە باشەکان لەناو لێشاوی چاپکراوەکاندا بدۆزنەوە ،لەم ڕووەوە گاردیان لیستی یەکەمی ڕۆمانە پاڵێوراوەکانی خەاڵتی ئەدەبیی مان بووکەری باڵو کردەوە ،کە نووسەرانێکی وەک پۆل ئەستەر ،زادی سمیت و ئارونداتی ڕووی تێدایە .مان بووکەر یەکێکە لە خەاڵتە ئەدەبییە جیهانییەکان کە چاوێکی زۆری لەسەرە. ڕووی نووسەری ناوداری هیندی ،بەر لە بیست ساڵی بۆ ڕۆمانی "خوای شتە بچووکەکان" ئەم خەاڵتەی بردووەتەوە و بۆ ساڵی ٢٠١٧ـش بۆ ڕۆمانی "وەزارەتی دڵخۆشیی بێکۆتایی" کاندید کراوە.
13
لە لیستی یەکەمی پاڵێوراوەکای مان بووکەردا ،پۆل ئەستەر یەکێکە لەو چوار نووسەرە ئەمەریکییەکەی هەڵبژێردراوە ،ئەو بە ڕۆمانی " "٤ ٣ ٢ ١یەکێکە لە چانسە بەهێزەکان بۆ بردنەوەی خەاڵتی مان بووکەری .٢٠١٧ دوو نووسەری ئیرلەندی ،دوو نووسەری بەریتانی و نووسەرێکی هیندی لە لیستەکەدان ،هەروەها موحسین حەمید و کامیال شەمسییش دوو نووسەری پاکستانین کە ئەمساڵ لە لیستی پاڵێوراوەکانی خەاڵتی ئەدەبیی مان بووکەردا دەیانبینین.
8
9
لە کۆی گشتیدا ،حەوت نووسەری پیاو و شەش نووسەری ژن لەم لیستەدا کێبڕکێی بردنەوەی خەاڵتەکە دەکەن .ئەمساڵ سێ نووسەر بە یەکەمین ڕۆمانی خۆیان توانیویانە بگەنە لیستی پاڵیوراوەکانی مان بووکەر. ئەم ١٣ڕۆمانە لە نێوان ١٤٤ڕۆمانی چاپکراودا لە بەریتانیا ،هەڵبژێردراون، لە مانگی ١١ی ئەمساڵدا لیستەکە کورت دەبێتەوە بۆ ٦ڕۆمان و پاشان براوەکە ڕادەگەیەنرێت.
5 2
پاڵێوراوەکانی مان بووکەری ٢٠١٧ -1پۆل ئەستەر بە ڕۆمانی " "٤ ٣ ٢ ١پەخشخانەی فابەر و فابەر -2سباستییان باری بە ڕۆمانی "ڕۆژە بێکۆتایییەکان" پەخشخانەی فابەر و فابەر -3ئێمیلی فریدالند بە ڕۆمانی "مێژووی گورگەکان" پەخشخانەی ویدنفێڵد و نیکڵسۆن -4موحسین حەمید بە ڕۆمانی "دەرچوون لە ڕۆژئاوا" پەخشخانەی همیش همیلتۆن -5مایک مەک‌کۆرمەک بە ڕۆمانی "ئێسکە هەتاوییەکان" پەخشخانەی کانونگیت -6جۆن مەک‌گەرگۆر بە ڕۆمانی "بەنداوی ژمارە "١٣پەخشخانەی هارپەرکالینز -7فیۆنا موزلی بە ڕۆمانی "ئەلمێت" پەخشخانەی خان موری -8ئارونداتی ڕووی بە ڕۆمانی "وەزارەتی دڵخۆشیی بێکۆتایی" پەخشخانەی همیش هملیتۆن -9جۆرج ساندەرز بە ڕۆمانی "لینکۆڵن لە باردۆ" پەخشخانەی بلوومزبێری -10کامیال شەمسی بە ڕۆمانی "النەی ئاگر" پەخشخانەی بلوومزبێری -11ئێلی سمیت بە ڕۆمانی "پاییز" پەخشخانەی همیش همیلتۆن -12زادی سمیت بە ڕۆمانی "کاتی جۆالنێ" پەخشخانەی همیش همیلتۆن -13کۆڵسۆن وایتهێد بە ڕۆمانی "ئاسنەڕێی ژێرزەمینی" پەخشخانەی همیش همیلتۆن
7
3
11 12
1
4
10
6
ئەفسانە و مەعریفە نــووســەری کتێبەکە لێکۆڵەر خــەســرەو مــەحــمــوودە و کــە کتێبەکەیدا بــە وردی ئا :ڕەخنەی چاودێر دەربارەی ئەفسانە ئیشی کردووە. کتێبەکە وەکو نووسەر لە پێشەکییەکەیدا «ئەفسانە و مەعریفە» ،یەکەم چاپکراوی کتێبخانەی نالییە لە شاری سلێمانی و لە دەڵێت« :هەوڵێکە سەبارەت بە ڕەهەندە دوتوێی 177الپەڕەدا چاپ و باڵو کراوەتەوە .ئەفسانەییەکانی ئایین و مێژوو و ئایدیۆلۆژیا.
ئەم کتێبە لە شەش بەش پێک هاتووە .بەشی یەکەم دەروازەیەکە بۆ ناسینی ئەفسانە و نووسەر وێڕای ناساندنی ئەفسانە و هاوکات باسی چەند بابەتێکی دیکەی پەیوەست بە ئەفسانەشی کــردووە ،کە دیارترینیان ڕەمزە لە ئەفسانەدا .هاوکات باسی لە ڕۆڵ
««
2
ژمار ه ( )561دووشه‌مم ه 2017/7/31
و کاریگەریی ئەفسانەش کردووە لە ژیانی مرۆڤدا. كتێبی ئەفسانەو مەعریفە ی خەسرەو مــیــراودەلــی ئێستا لە كتێبفرۆشییەكانی سلێمانی دەست دەكەوێت.
عەشق ،بێدەنگی ،مەرگ لە ڕۆمانی عەشقی هاجەرەی «ئیدریس عەلی»دا
داستان بەرزان چیرۆكی عەشقی هاجەرە
ئــەم ڕۆمــانــە بــاســی عەشقی نێوان فەقێیەكی گەنج و كچە قەرەجێك دەكات، لە گوندێكی بچووكدا ،پــاش ئــەوەی بە هــۆكــارێــك كــە باشتر وایــە خوێنەر لە ڕۆمــانــەكــەدا بەریبكەوێت كچەی قــەرەج لەگەڵ باوكیدا دەچنە ئەو گوندەی ماڵی فەقێكەی لێیە ،ئیدی لەوێوە و لە ڕێگەی نیگای قوڵی نێوان فەقێی گەنج و كچەی قەرەجەوە سەرەتای عەشقێكی گەرم و پڕ لە تاسە دەست پێ دەكات. پاش ئەوەی ئەم عەشقە لە الی كەسوكاری فەقێكە ئاشكرا دەبێت ،بە توندی ئیدانە دەكرێت و ڕێگری لێ دەكرێت ،ئەمەش وا دەكات عەشقی نێوان فەقێی گەنج و كچەی قەرەج بە ناكامی بگات ،بەاڵم بڵێسەی ئەم عەشقە كۆتایی نایەت و جارێكی تر و لە تەمەنێكی دوورتــری فەقێكەدا سەر هەڵ دەداتەوە ،بەاڵم لە شێوەیەكی دیكەدا ،كە تەواوی ئەم بەسەرهات و گۆڕانكارییانە لە میانەی خوێندنەوەی تەواوی ڕۆمانەكەوە بۆمان دەردەكــەوێــت ،منیش پێم باش نییە ئــەم نووسینە ببێتە گێڕانەوەی چیرۆكی ڕۆمانەكە ،ئەوەندەی مەبەستمە خستنەڕوویەكی ڕۆمانەكە و لێكدانەوەی چەند ڕەهەندێكی تێكستەكە بێت كە وەك خوێنەرێك بەریكەتووم ،هەروەها لەگەڵ هەر بەشێكی نووسینەكەماندا شتێك لەو بەشەی چیرۆكەكە دەخەینە ڕوو كە بۆ ئەو بەشە پێویستمان پێیەتی.
عەشقێكی ناكام ،بێدەنگییەكی قوڵ
تێڕوانینی جــیــاواز هــەن بــۆ عەشق، هەندێك لەسەر ئەو ڕایەن كە عەشق سوتان و ڕۆچوون و قوڵبوونەوە و تواندنەوەیە لە ئەویتردا ،تا ئەو تاستەی كە ئیدی خۆت نامێنیت و لــە مەعشوقدا ون دەبیت، هەندێكیش عەشق وەك بەرژەوەندی دەبینن و پێیان وایە مرۆڤ لە میانی بوونی بۆشاییدا پێویستی بە ئەویترە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە ،هەندێكیش وایدەبینن كە عەشق لە پێناو سێكسدایە و عەشق لە سێكسدا خۆی كامڵ دەكات. ئێمە لێرەدا نامانەوێت یەكالیی بكەینەوە كە ســەر بە كــام جــۆرە تێڕوانینەین بۆ عەشق ،بەڵكو ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە ئەو جــۆرە عەشقەیە كە لەم ڕۆمــانــەدا كاری لەسەر كراوە ،كە عەشقێكی پڕ لە سوتان و سۆفیانەیە بۆ ڕەگەزی بەرامبەر ،عەشقێكە نزیك لە عەشقی مەوالنا بۆ شەمس ،یان عاریفەكان بۆ خودا ،بە كورتی عەشقێكی
كالسیكە ،عەشقێكە تــــەواوی ژیانی مرۆڤێك دەگۆڕێت و ڕەهەندێكی دیكەی پێدەبەخشێت ،مرۆڤێك لە فەقێ و مەالوە دەكاتە عاشقێكی سەرسەخت و لە پاشدا وەك پاڵەوانێكی تراژیكیی ڕێگای عەشق دێتە پێشچاومان ،لە ئەنجامی ناكامیی عەشقەكەی ڕووبــەڕووی كۆتاییەكی پڕ لە بێدەنگی دەبێتەوە و بە مەرگێكی لە ناكاو كۆتایی دێت. عەشقی نێوان هاجەرە و فەقێی گەنج لــەم ڕۆمــانــەدا لە جــۆری ئــەو عەشقەیە مرۆڤ بەبێ ویستی خۆی تێی دەكەوێت و زۆرجاریش هاتنەدەرەوەی لێی زەحمەتە، وەك ئەفیون گیان دەتەنێت و ئیدی هەتا هەتایە جێگە برین و كاریگەرییەكانی بە ڕۆحەوە جێ دەمێنێت ،عەشقێكە فڕێمان دەداتە سەحرایەكی پڕ لە بێدەنگییەوە و تاڕادەی شێتی دەمانبات ،بۆیە كاتێك ئەم ڕۆمانە دەخوێنیتەوە لە ناونیشانەكەیەوە چاوەڕێی بەیانكردنی عەشقێكین كە ڕەنگە ترسناك بێت ،هەر بەو جۆرەشە ،فەقێ عەلی كە كاراكتەری سەرەكیی ڕۆمانەكەیە و كۆی ڕووداو و بابەتەكان لە دەوری ئەو دەسوڕێنەوە ،پاش ئەوەی عاشقی هاجەرەی كچە قەرەج دەبێت كە ئەویش یەكێكە لە پاڵەوانەكانی ڕۆمانەكە بە بیانووی بێ ڕەچەڵەكی و بێ شوناسییەوە لە الیەن كەسوكاری فەقێ عەلییەوە بەر نەفرەتی كۆمەڵگا دەكەوێت و ڕێگری دەكرێت لەوەی ئەو دووانە بە یەك بگەن ،ئەمەش وا دەكات كە كچەی قەرەج لە دیمەنێكدا بە قوڵی پرسیار بە بوونی خۆی بكات و لە شێوەی گلەییەكدا لە باوكی كە خەوتووە ،فڕێمان بداتە بەردەم پرسیارە قوڵەكانی شوناس و ڕەچەڵەكی مرۆڤ ،كە بە بۆچوونی من دەكرا نووسەر ئەو دیمەنە پڕتر بكات و وردتر ڕۆبچێت بە نێو تەواوی ڕەهەندەكانی (شوناس و بێ شوناسی)دا كە قەرەجەكان بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی باجەكەی دەدەن. ئەم عەشقەی نێوان كچەی قەرج و فەقێ عەلی وا دەكات كەسوكاری ماڵی باوكی فەقێ عەلی هەڕەشە لە باوكی كچەی قەرەج بكەن كە نابێت لەم گوندەدا بمێنێت ،هەر ئــەم عەشقەش دەبێتە هۆكاری ئــەوەی فەقێی گەنج بڕواتە شار و دوكانی عەتاری دابنێت ،بە مەبەستی ئەوەی كەمێك لەو دۆخــە دەروونییە خراپە دوور بكەوێتە كە لە ئەنجامی ناكامیی عەشقەكەی تێی دەكەوێت.
بێدەنگی یان مەرگ
شەرتێكی فەق ێ عەلییە لەگەڵ هاجەرەدا كە دەڵێت لە دوای تۆ خوێنم دەكەم بە ئاو ،لە هەمان كاتیشدا ئیدیۆمێكە لە زمانی كوردیدا كە نووسەری ئەم ڕۆمانە بە باشی سوودی لێ وەرگــرتــووە كردوویەتیە سیفەتێكی كاراكتەری سەرەكیی ڕۆمانەكەی ،بەوەی كە لە كۆتاییدا كاتێك فەقێ عەلی بەهۆی بۆردومانی شارەكەیانەوە لە جەنگی نێوان عێراق و ئێراندا لە سەربانی ماڵی خۆیان بەردەكەوێت و دەمرێت لەو ساتەدا لە جیاتی خوێن ئاو لە جەستەی دەڕژێت ،وەك لە ڕۆمانەكەدا و لە زاری كاراكتەری (مام حوسێن)ەوە وەســف دەكرێت ئــەوەی بە ستارەی ماڵی (مەال عەلی)دا دێتە خوارێ چەشنی سوراحییەك ئاو بووە نەك خوێن، ئەمەش خەیاڵێكی جوانی نێو ئەم ڕۆمانەیە، خەیاڵێك كە توانیویەتی لۆژیكێكی ئەدەبی بۆ خۆی درووست بكات ،كە ڕژانی ئاوە لە جەستەی كاراكتەرێك لە جیاتی خوێن. هــەروەهــا بێدەنگییش ڕووبــەرێــكــی بەرفراوانی لەم ڕۆمانەدا داگیر كــردووە، بێدەنگی وەك دۆخێكی دەروونــیــی قوڵ كە باڵ بەسەر كاراكتەری (مەال عەلی)دا دەكێشێت ،جۆرێك ترس لە الی خوێنەر درووســت دەكــات بــەوەی ڕوون نییە ئەم بێدەنگییە ئــەم پیاوە دەبــات بــەرەو چ ئاقارێك ،چونكە بۆی بۆتە كێشەیەكی گەورە لە ژیانیدا تا ئەو ئاستەی تەواوی خێزان و دەوروبەر و ئەوانەی پێشتر ئەم پیاوەیان ناسیوە بەردەوام لەم بێدەنگییەی ڕامـــاون و لــە نــاو خــۆیــانــدا قــســەی لێ دەکــەن و دەیانەوێت سەرەداوێكیان لە هۆكاری ئەم بێدەنگییە دەست بكەوێت، بەاڵم لە ئەنجامی خوێندنەوەی ڕۆمانەكە خوێنەر بــۆی دەردەكـــەوێـــتـــەوە ،ئــەوە عەشقە لە كۆتاییەكانی تەمەنی مەالدا وەك چــرۆكــردنــەوەی درەختێكی پیر سەریهەڵداوەتەوە ،بەاڵم ئەم جارەیان لە گیانی فەقێیەكی خوێنگەرمی گەنجدا نا كە بوێریی ئــەوەی هەبێت كە ئــەوەی لە دڵیدایە بۆ هاوڕێكانی بگێڕێتەوە ،بەڵكو لە گیانی مەالیەكی پیردا كە ئیدی پێگەی كۆمەاڵیەتی و تەمەن و بوونی چەندین كوڕ و كچ ڕێگەی پێ نــادەت باس لە عەشق بكات ،بۆیە لێرەدا عەشق لە فۆڕمێكی دیــكــەدا خــۆی بەیان دەكــاتــەوە ئەویش بێدەنگییەكی قوڵی وەهایە كە دەوورووبەر وەك شێتی لێی بڕوانن ،بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم پیاوە گیرۆدەی عەشقێكی نەمرە لە ناخیدا لە جۆری ئەو عەشقانەی بڵێسەكەی بە هیچ ئاگرێك خامۆش نابێت و تا بێت زیاتر و زیاتر تەشەنە دەكــات و تەواوی بوونی ئەو دەگرێتەوە.
پاش ئــەوەی فەقێ عەلی دێتە شار و بەو مەبەستەی لە كاریگەرییە دەرونییەكانی عــەشــقــە نــاكــامــەكــەی ڕزگــــاری ببێت، نۆستالۆژیان و ڕۆمان لەگەڵ ئافرەتێكی دیكە دەچێتە ژیانی نــووســەرەكــان ئــەوانــەن كــە دەتــوانــن پێكەوەییەوە ،بەاڵم وەك لە ڕۆمانەكەدا دەست بە ڕابــردوودا بكەن ،بەسەرهات و ڕوون ــە ئەمە ناكاتە ئ ــەوەی فەقێ لەو ڕووداوەكانی بكەن بە بیرۆكە و خەیاڵی عەشقەی پێشوو دەربازی بووبێت ،بەڵكو لێ وەربگرن و لە كۆنتێستێكی هونەریدا هیواش هێواش ئاگری ئەو عەشقە ناخی بەیانی بــكــەن ،ئــەم جــۆرە لــە پێناسە دەسووتێنێت ،تاكو ئــەو ڕۆژەی پاش بەتایبەتر بۆ ڕۆماننووسەكان ڕاستە، چەندەها ساڵ لە چیرۆكی خۆی و هاجەرە ،جیاواز لە ڕۆمانی خەیاڵیی زانستی و ئەو ژنێك خۆی بە دوكانە عەتارییەكەیدا دەکات ڕۆمانانەی جۆرێك لە پێشبینییان تێدایە بۆ و لێی دەپرسێت دەمانێكتان نییە خوێن ئاییندە ،كە ئەوانیش لە جێگەیەكدا لەسەر بكات بە ئاو؟ ڕابردوو بونیاد دەنرێن ،بەو مانایەی ئەگەر ئەم ڕستەیە كە پێشتر لە ڕۆمانەكەدا ڕابردوویەك نەبێت پێشبینی كامە ئاییندە
ئەو عەشقەی لەم ڕۆمانەدا كاری لەسەر كراوە ،عەشقێكی پڕ لە سوتان و سۆفیانەیە بۆ ڕەگەزی بەرامبەر ،عەشقێكە نزیك لە عەشقی مەوالنا بۆ شەمس بۆ ئێستا بكەین؟ نــووســەری ڕۆمــان مرۆڤێكە ڕابــردووی هەیە ،ئەزموونی هەیە لە بوارە جیاوازەكانی ژیاندا ،بۆ ئەوەی ڕۆمان بنووسین دەبێت بتوانین بگەڕێینەوە بۆ ڕابـــردوو ،هێزی ئەوەمان هەبێت جڵەوی ڕابردوو بگرین و ئــەوەی تێیدایە لە وزە وەریبگرین ،هەر ئەمەشە وا دەكات بۆچوونێك بێتە ئاراوە كە پێی وایــە نــووســەری ڕۆمــان دەبێت تەمەنی لە ســەروو چل ساڵییەوە بێت، هەروەها خوێنەرێكی باشی ئەدەب و زانست و دەروونناسی و كۆمەڵناسی بێت ،هەموو ئەمانە پێكەوە دەگەنە ئەوەی ڕۆماننووس زانیاری لەبارەی كۆی ژیانەوە هەبێت ،بۆ ئەوەی لە كاتی نووسینی ڕۆماندا سوودی لێ وەربگرێت ،ڕۆمان جیاواز لە شیعر پێویستی بە ناسینی مرۆڤە لە هەموو ڕووەكانەوە، ئێمە لە نووسینی ڕۆمــانــدا پێویستمان بــە ناسینی ب ــاری دەروونــــی و الیەنی ڕەفتاریی كاراكتەرەكانمانە ،پێویستمان بە دەستنیشانكردنی پێگەی كۆمەاڵیەتی و ئەو ژینگەیەیە كە كاراكتەرەكانمان تێیدا گەشە دەكــەن و ڕووداوەكانمانی تێدا دەچێتە پێشەوە ،پێویستمان بە زانستە بۆ ئەوەی بیكەینە كەرەستەیەكی ئەدەبی لە نێو كارەكانماندا ،بۆ نموونە ئەگەر بهاتایە و نووسەر (بەختیار عەلی) زانیاری لە جۆر و ژینگە و ڕەنگ و شێوازی باڵندەكاندا نەبووایە دەیتوانی ئەو بەشە گرنگانەی ڕۆمانی (كۆشكی باڵندە غەمگینەكان) بنووسێت كە باس لە جۆر و نیشتیمانی باڵندە جیاوازەكان دەكەن؟ یاخود ئەگەر بە وردی بە جیهانی موزیكدا ڕۆنەچووبایە، دەیتوانی بەو چەشنە سیحرئامێزە ڕۆمانی (شاری مۆسیقارە سپییەكان) بنووسێت؟ ئەمە بۆ زۆرینەی ڕۆمانی جیهانیش بەو شێوەیەیە. نووسەری ئەم ڕۆمانە زۆر زیرەكانە لە میانی ڕۆمانەكەیدا دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو، لە هەر بەشە و شتێك لە منداڵی و ڕابردووی نەوەیەكمان بۆ دەگێڕێتەوە كە دەكرێت خۆی بێت یاخود هەر كەسێكی دیكە كە سەر بەو ژینگە و كات و شوێنە بووبێت كە نووسەر باسی لێوە دەكــات ،لە پاڵ ئەمەشدا بە
نووسەری ئەم ڕۆمانە زۆر زیرەكانە لە میانی ڕۆمانەكەیدا دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو ،لە هەر بەشە و شتێك لە منداڵی و ڕابردووی نەوەیەكامن بۆ دەگێڕێتەوە شــەڕە دێژخایەنەكەی ئێران و عێراق، بۆردوومانەكانی شــارەكــەی ،هەڵهاتن و جێهێشتنی گوند و چۆڵكردنی ماڵ لە ترسی بۆمبەكان بكاتە كەرەستەیەكی هونەری بۆ نووسینی ڕۆمانەكەی ،كە وەكو پێشتر باسمان كرد ئەمە خاڵێكی سەركەوتووی ئەم ڕۆمانەیە.
ڕوونی دیارە لە هەندێك شوێنی ڕۆمانەكەدا بابەتە خێزانی و كۆمەاڵیەتییەكانی نووسەر دێنە نێو ڕۆمانەكەوە ،ئەمەش بە ڕای من خاڵێكی سەركەوتووی ئەم ڕۆمانەیە ،چونكە ئەگەر بێت ئەزموونە تایبەتی و گشتییەكان لە ئەدەب دەربهێنین ئەوا كەلێنێكی گەورە دەكەوێتە ئەدەبیاتی دونیاوە. نـــووســـەر تــوانــیــویــەتــی شــتــێــك لە بە تایبەتمەندیی زمان بۆ كاراكتەرەكانی گێڕانەوە یان ڕۆمان بەلەبەرچاوگرتنی دەست بێنێت ،هەروەها گێڕانەوە ژانرێكی ئەدەبی نییە ،بەڵكو لە هەندێك كاراكتەر ژینگە و جوگرافیای ڕەگەزێكە كە دەكرێت لە هەر دەقێكی تێڕوانین بۆ پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان ئەدەبیدا هەبێت ،بۆ نموونە ڕەگــەزی بەرجەستە بكات ،لەگەڵ ئەوەشدا سودێكی گێڕانەوە لە ڕۆمــانــدا ،یاخود ڕەگــەزی باشی لە شوێنی منداڵیی خۆی وەرگرتووە گــێــڕانــەوە لــە چــیــرۆك و تــەنــانــەت لە بۆ نێو ڕۆمانەكەی و توانیویەتی بیان كاتە شیعریشدا ،بۆیە بە ڕای من لە ڕووی ناونانی شوێنگەیەك بۆ ڕوودا و بەسەرهات و گرێچنی تێكستەكەوە نووسەر وەك پێویست كاری ورتــری بەسەرهاتەكانی نێو ڕۆمانەكە ،لەسەر تێكستەكەی نەكردووە و دەكرێت ئەمە جگە لــەوەی دەكرێت هەندێك لەو بڵێین كەوتووەتە هەڵەوە. كاراكتەرانەی لە ڕۆمانەكەیدان هەمان ئەو ئــەم تێكستەی كــە ن ــاوی (عەشقی كاراكتەرانەی ژیانی كۆمەاڵیەتیی خۆی هاجەرە)یە ژانری ڕۆمانە ،بەوەی زۆرینەی بن لە منداڵی تەنانەت ئێستاشیدا ،بەاڵم ئەو ڕەگــەزانــەی تێدایە كە بۆ نووسینی ئیدی ئەوان هەمان ئەو مرۆڤە ڕیالیتیانە ڕۆمـــان پێویستن ،لــەوانــە (گــێــڕانــەوە، نین ،بەڵكو ئیتر ئەوان بوونەوەر و مرۆڤی كاراكتەر ،ڕووداو ،كات و شوێن ،تەكنیك، ناو ڕۆمانێكی نوقمی ڕابردوون و بە ئاستەم دیالۆگ و تەنانەت هێڵی درامیش) بۆیە دەتوانیت بیان ناسیتەوە ،هەرگیزیش بە دەبوو نووسەر بە بێ درووستكردنی هیچ پێویستی نازانم لە نێو ڕۆمانەكاندا بۆ گومانێك هەر لە سەرەتاوە ئەم تێكستەی كاراكتەری ڕیالیستی بگەڕێین ،بەڵكو ئەوە ناو بنایە ڕۆمان ،كە من هۆكاری ئەمەش مێژووە كە هەوڵ دەدات كاراكتەرەكانمان دەگەڕێنمەوە بۆ چەند خاڵێك ئەوانیش :ئایا وەك خۆیان نیشان بدات ،كە وەكو دیارە نووسەر لە تێكستەكەی خۆی ڕانەبینیوە و مێژووش لە زۆر شوێندا لەم كارەدا بەهەر پێی وا بووە ڕۆمان زۆرە بۆ ئەو تێكستە؟ هۆكارێك بێت شكستی هێناوە. یاخود لە جۆرێك لە بەرپرسیارێتییەوە هەروەها نووسەر سودێكی باشی لەو سەرچاوەی گرتووە بەرامبەر بە نووسین ڕووداوانـــە وەرگــرتــووە كە لە سەردەمی و نووسەر ویستوویەتی كەمێك خاكەڕاتر منداڵیی ئەودا ڕوویانداوە ،ئەمەش خاڵێكی مامەڵە لەگەڵ تێكستەكەیدا بكات ،ئەمەش دیكەی ڕۆماننووسی سەركەوتووە ،بۆ وێنە تا ڕادەی ترس لــەوەی تێكستەکەی ناو كەم نین ئەو ڕۆمانانەی باس لە جەنگە بنێت ڕۆمـــان؟ كە بــەڕای من هیچ كام جیهانییەكان دەكـــەن یــاخــود چیرۆكی لەمانە بیانوو نین بۆ ئەوەی ئەم تێكستە كارەساتە سروشتییەكان و نەهامەتی و ناو نەنێین ڕۆمان ،هەر بۆیە لە ناونیشانی برسێتییە گەورەكانمان بۆ دەگێڕنەوە ،ئەم نووسینەوە تاكو كۆتایی بە ڕۆمان ئەم هــەروەهــا ئــەو ڕۆمــانــانــەی دەربــــارەی نووسینەمان ناو هێناوە ،پێم وایە ڕۆمانێكی كارەساتی هۆڵۆكۆستن كە هەموویان تەواوە و خوێنەر لە كاتی خوێندنەوەیدا باسی كارەساتێكی دیاریكراوی مرۆیی بەر زۆرینەی ئەو پێویستییانە دەكەوێت كە دەكــەن ،بــەاڵم بە ڕەهەند و تێڕوانینی تێكستێكی ڕۆمان دەیخوازێت. جیاواز ،نووسەری ئەم ڕۆمانەش توانیویەتی
بەرگی پێنجی ڕۆمانە گرنگەکەی پرووست باڵو کرایەوە وەربگێڕێت ئەویش ڕۆمــانــە حــەوت بەرگی و سەرسوڕهێنەرەكەی نووسەری جیهانی مارسێل ئا :ڕەخنەی چاودێر پرووست بوو (گەڕان بۆ كاتی لەدەستچوو) .ئەم ساڵی 2015لە درێــژەی وەرگێڕانی ڕۆمانە كارە بە وەرگێڕانی سیامەند شاسواری تا ئێستا جیهانییەكاندا ،ناوەندی غەزەلنووس بڕیاڕی دا 4بەرگی لێ خرابووە بازاڕەوە و لەم هەفتەیەشدا یەكێك لە گرنگترین و پڕخوێنەرترین كتێبەكان لە مەراسیمێكدا ناوەندی غەزەلنووس بەرگی
پێنجەمی بە ناوی یەخسیر باڵو کردەوە. گــەڕان بۆ كاتی لەدەستچوو ڕۆمانێكە كە پێك هاتووە لە 7بەرگ و هەر بەرگەی لە ژێر ناوێكدا نووسراوە .نووسەری فەڕەنسی مارسێل پرۆست ،ماوەیەكی زۆری ژیانی تەرخان كردووە بۆ نووسینی ئەم ڕۆمانە و یەكێكە لە شاكارەكانی
ئەدەبیاتی جیهان و بە كوردیكردنی بەرهەمێكی ناوازەی وەك گەڕان بۆ کاتی لەدەستچوو جێگەی دڵخۆشییە بۆ خوێنەرانی كورد. ئێستا ئەم بەرهەمە لە كتێبفرۆشییەكان دەست دەكەوێت.
3
ژمار ه ( )561دووشه‌مم ه 2017/7/31
بابە تیرۆریزم چییە؟ ئازاد بەرزنجی خوێنەری هێژا ،ئەمە پێشەکییەکی کورتە بۆ کتێبی»بابە تیرۆزریزم چییە؟» کە لە نووسینی نووسەری بە ڕەچەڵەک مەغریبی»تاهیر بن جەللون»ە و لەمساڵدا ٢٠١٧نووسەر چاپ و باڵوی کردووەتەوە و نــووســەر و وەرگــێــڕ»ئــازاد بەرزنجی» کردوویەتی بە کوردی و لە الیەن دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمەوە باڵو کراوەتەوە و کەوتووەتە کتێبخانەی کوردییەوە. تاهیر بــن جەللون () -١٩٤٤ی بە ڕەچــەڵــەک مەغریبی ،کە بە فەرەنسی دەنووسێت ،ناوێکی نامۆ نییە بە خوێنەران بەگشتی و بە خوێنەری کوردیش .ئەو لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە و دوای ئەوەی ڕووی کردە فەرەنساو مەغریبی جێهێشت ،دەستی بە باڵوکردنەوەی چیرۆک و ڕۆمانەکانی کرد .بەر لە باڵوبوونەوەی ڕۆمانەکانی ،کۆمەڵێک وتاری بۆ ڕۆژنامەی «لۆمۆند» دەنووسی و پاشتریش دکتۆرای لــە دەروونــنــاســیــی کۆمەاڵیەتیدا هێنا، بــەاڵم خولیای سەرەکیی هــەر ئــەدەب و
بەتایبەتییش چیرۆک و ڕۆماننووسین بوو. گەرچی یەکەمین ڕۆمانی «حــەڕوودە» لە ساڵی ١٩٧٣دا باڵو دەکاتەوە و بەدوایدا چەند ڕۆمانێکی تریش چاپ دەکات ،بەاڵم ڕۆمانی «شەوی قەدر» ١٩٨٧بووە هۆی زیاتر ناساندن و ناوبانگی ئەو لە نێوەندی ڕۆشنبیری و لەناو خوێنەراندا ،بەتایبەتیيش کە ئەو ڕۆمانە خەاڵتی گۆنکۆری فەرەنسیی پێ بەخشرا ،کە بە خەاڵتێکی گرنگ لەقەڵەم دەدرێ ،نەک هەر لە فەرەنساو بەڵکو لە جیهانیشدا. زۆربەی کارەکانی بن جەللون بە دەوری کێشە کۆمەاڵیەتییەکانی مرۆڤی هاوچەرخدا دەسووڕێنەوە ،لە نامۆبوونەوە تا ناعەدالەتیی کۆمەاڵیەتی و پەیوەندییەکانی نێوان ژن و پیاو و کێشە ماددییەکانی مرۆڤەکان و سەرکوتکردن و بێبەشبوون لە ژیانێکی شایستە بە مرۆڤ. لیستی کارەکانی بن جەللون لیستێکی درێـــژە ،بــەاڵم لــێــرەدا ئــامــاژە بــە نــاوی هەندێ لە ڕۆمانەکانی دەدەیــن« :مناڵی لـــمـــەکـــان« ،»١٩٨٥-ئــــەو تاریکییە درەوش ــاوەی ــە« ،»٢٠٠٠-ڕۆژێکی بێدەنگ لــە تــەنــجــە»« ،پــیــاوێــکــی تێکشکاو» (ئــەم ڕۆمــانــەی لە الیــەن وەرگــێــڕی ئەم کتێبەوە کراوە بە کوردی و دوو جار چاپ کراوەتەوە)« ،پەناگەی هــەژاران،»١٩٩٩- «دە شەو و حیکایەتخوانێک»« ،شەوی قەدر»« ،بەختەوەریی خێزانی»« ،کۆچ» و «عەرزوحاڵچی» و هتد... بن جەللون جگە لە ڕۆمان ،کۆچیرۆک و شیعر و سێ کتێبی گفتوگۆئامێزیشی هەیە
سەبارەت بە مەسەلە هەستیارەکانی ئەم سەردەمەمان ،کە ئەمانەن« :ڕەگەزپەرستی وەک ئەوەی بۆ کچەکەمم شرۆڤە کرد» (ئەم کتێبە لە الیەن شاعیر و وەرگێڕ «خەبات عارف»ەوە ،بە ناونیشانی «ڕەگەزپەرستی چییە»وە کراوە بە کوردی و چاپ کراوە)،
(ئیسالم وەک ئەوەی بۆ کچەکەمم شرۆڤە کرد) و (تیرۆریزم وەک ئەوەی بۆ کچەکەمم شرۆڤە کرد) ،کە ئەم کتێبەی بەردەستتانە، بەاڵم ناونیشانەکەیمان کردووە بە «بابە؛ تیرۆریزم چییە؟». تاهیر بن جەللون لەم سێ کتێبەدا و لە
شێوەی گفتوگۆدا ویستوویەتی بە زمانێکی سادە و بۆ الوان ،سەبارەت بە هۆکارەکان و دەرکەوتەکان و ڕەهەندەکانی سێ مەسەلەی زۆر گرنگی ئــەم ســەردەمــە بــدوێــت ،کە ئەوانیش ڕەگەزپەرستی ،ئیسالم و تیرۆرن. ئێمە ئێستا لە سەردەمێکدا دەژیين کەم ڕۆژ هەیە هەواڵی کوشتن ،یان کردەوەی تیرۆریستیی تیا نەبیستین و بگرە هەندێ جار بە چاوی خۆشمان دەیبینین؛ تیرۆرێک کە ئەگەر بێتو کار بۆ بەرلێگرتنی نەکرێ، ئـــەوا دەبــێــتــە س ــەرچ ــاوەی مــەتــرســی و هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر مرۆڤەکان و کۆمەڵگه‌کان و بگرە هەموو جیهان. بــەاڵم ئاخۆ تیرۆر چییە؟ کــردەوەی تیرۆریستی لە مێژوودا کەی سەری هەڵداوە؟ هۆکارەکانی چین؟ پەیوەندی لەنێوان توندڕەوی و توندوتیژی و تیرۆردا چییە؟ پەیوەندیی ڕەگەزپەرستی بە تیرۆرەوە چییە؟ پەیوەندیی نێوان ئایینەکان و بەتایبەتیيش ئایینی ئیسالم و تیرۆر چییە؟ ئیسالمۆفۆبیا چییە؟ جیهادییەکان کێن و چۆن دروست دەبن؟ پەیوەندیی وەهابییەکان بە تیرۆرەوە چییە؟ ئایا پێویستە خوێندنەوەی تازە بۆ قورئان بکرێ؟ ئاخۆ هەموو توندوتیژی و تیرۆرێک ئایین لە پشتیەوەیەتی؟ پەیوەندیی هـــەژاری و بێکاری و پەراوێزخستن بە تیرۆرەوە چییە؟ پەیوەندیی پــەروەردە و فێرکردن و ژینگەی خراپ و ناعەدالەتیی کۆمەاڵیەتی بە لە پەرەدان بە توندوتیژیدا چییە؟ ئەو الوانە کێن کە دەبنە تیرۆریست و بۆچی؟ ڕۆڵی میدیا و سۆشیال میدیا چییە لە ئاڕاستەکردنی منااڵن و الوان بۆ کاری
هەر بەڕاست "نانسی عەجرەم" "كارل ماركس" نییە؟ شوان ئەحمەد ئــەوانــەی سەروكاریان لەگەڵ بــواری ڕۆژنامەوانیی عەرەبیدا هەیە ،ئاشنان بە نــاوی «حــازم ساغیە»و دەیناسن. ێ و خاوەنی پتر لە چل ساڵە دەنووس بەرهەمگەلێكە« :دەربـــارەی بەعس لە سوریا و بەعس لە عێراق و تەڵەزگەی تاكەكەس لە خۆرهەاڵتی نــاوەڕاســت و وداع العروبة وثقافات الخمینیة و ...هتد). ستووننووسێكی ڕۆژانــە و بــەردەوامــی ڕۆژنامەی (الحیاة)یشە. «نانسی كارل ماركس نییە» ،ناونیشانی یەكێكە لە كتێبەكانی كە كــۆكــراوەی وتارە ڕۆژنامەوانییەكانیەتی ،دەربــارەی
سیاسەت و هونەر و كولتوور و ڕۆشنبیری لە سەردەمی جیهانگیریدا ،سەردەمێك كە خەریكە هەموو پێودانگ و نۆرم و بەهایەک ،لە ڕەگەوە هەڵدەكێشێت. نــاونــیــشــان و بــەرگــی كتێبەكە، سەرنجڕاكێشە و تووشی واقوڕمانمان دەكات .ئاخر دەبێت پەیوەندی لەنێوان هونەرمەندێكی ناسك و نــازداری وەك نانسی عەجرەم ،لەگەڵ بیرمەندێكی قژبژ و ڕیش ماشوبرنجی وەك كارل ماركسدا چی بێت. ڕاستیەكەی ئەو دەیەوێت ،ئیش لەسەر ئەو جیاوازی و پارادۆكسە بكات .باس لەوە بكات كە چۆن لە سەردەمی جیهانگیری و سەردەمی كەناڵە ئاسمانییەكاندا ،خەڵك و خوا ڕوو دەكەنە شتە ڕووكەشەكان و گۆرانیبێژان و سەماكاران دەپەرستن، لە بەرامبەردا پشت دەكەنە تیۆرسین و فەیلەسوف و بیرمەندان و تەرێزیان لێ دەكەن. سەردەمی گڵۆباڵ بۆ کروکاڵی گەالنی دامێن و پــەراوێــز ،دەبێتە سەردەمی بزركردنی ناسنامە و قۆناغی سەرگەردانی.
لێرەوە نــەوەیــەك درووســت دەبێت كە ســەروكــاری نە لەگەڵ پرسە گرنگ و ێ و نە دەربایسی ئەوەش جدییەكاندا دەمین دەبێت ،ئاگاداری كێشە و قەیرانەكانی واقیعی ڕۆژانەی كۆمەڵگەكەی خۆی بێت. هــەر بۆیە لــە كۆفی شــۆپ و بــاڕ و نایتكڵپەكاندا ،بە دیــار دەنگی نانسی عەجرەم و لەشوالری هەیفا وەهبی و یوسرا مەحنوشەوە دۆش دادەمێنن «ئەڵبەت الی خۆشمان هەمان دۆخ ئامادەیە و زۆرێكی زۆر بە دیار دەنگی لۆكە زاهیر و دەشنێ موراد و لەشوالری هێڵی لەڤەوە ئێشك دەگرن». ئەمانە دەبنە جێگرەوەی تێزەكانی ماركس و تیوریاكانی فرۆید و ڕۆمانەكانی نەجیب مەحفوز و نووسینەكانی مەسعود محەمەد و شیعرەكانی مەحوی. وتــارەكــانــی ئــەم كتێبە بە زمانێكی ڕۆژنامەوانیی سادە و بە تۆنێكی تەنزئامێز نووسراون ،دڵخۆشكەر نین و سەر و دڵ دەگرن و واقیعێكی تاریك و نوتەكمان نیشان دەدەن .ناخۆشییەكە بەوەیە، دنیا گەیشتووە بەوەی سنگ و مەمك و
لچولێوی نانسی عەجرەم ،لە كارل ماركس و تێزەكانی گرنگتر بێت. موئەخیرەی «سمت و كەفەڵی» هەیفا وەهبی ،لە موقەدیمەكەی «ئیبن خەلدون» بەنرختر بێت .عەمرودیاب لە عەبدولحەلیم حافز «الی ئێمەش عەزیز وەیسی و ئارام شەیدا ،لە قادر دیالن و ساالر سەلمان»، بەناوبانگتر بن. ئەم كتێبە كە ساڵی 2010لە بەیروت و لە خانەی (الساقی) چــاپ كــراوە و 374الپەڕەی قەوارە گەورەیە ،شایەنی خوێندنەوەیە. یــەكــەم وتـــاری «نانسی عــەجــرەم» قارەمانەكەیەتی و دواتــریــش «كــارل ماركس» .نەخێر «نانسی عەجرەم» «كارل ماركس» نییە ،بەاڵم چی وا دەكات لەمڕۆدا «نەك فەیروز و ئوم كەلسوم و ئەسمەهان و لەیال موراد و نەجات سەغیرە و سەباح و جولیا پــەتــروس» ،بەڵكو «نانسی» بۆڕی «ماركس» بداتەوە؟ «حازم ساغییە» لەم کتێبەیدا ،بە دوای وەاڵمی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێت.
«« توندڕەوی و توندوتیژی؟ داعـــش چــۆن دروســـت بــوو و الوانــی ئەورووپی بۆ دەبن بە داعش؟ ئایا دەوڵەتی قانوون دەبێ چۆن ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە ببێتەوە؟ ئەی چارەسەر چییە؟ بن جەللون لــەم کتێبەدا لەسەر ئەم پرسیارانە و گەلێ پرسیاری تر هەڵوەستە دەکــات و الیەنە جۆربەجۆرەکانی ڕوون دەکــاتــەوە .بێگومان ئــەو ،چارەسەریش لە پراکتیزەکردنی سیستمی عەلمانیدا دەبینێتەوە و جیاکردنەوەی دین لە دەوڵەت و خۆڕۆشنبیرکردن و گۆڕانکاریی ڕیشەیی لە پــەروەردە و فێرکردن و مەنهەجەکانی خوێندندا بە هەموو قۆناغەکانیەوە و بــرەودان بە کاری فەرهەنگی و هونەریی مرۆگەرا .هەر بۆیە ئامۆژگاریی کچەکەشی دەکــات کە لە خوێندن و خوێندنەوە و خۆڕۆشنبیرکردندا بــەردەوام بێت و بچێت بۆ شانۆ و گوێ لە مۆسیقا بگرێت و وەکو کچێک فێر بێت بەرگری لە مافەکانی خۆی بکات لە دنیایەکدا ،کە بەشێکی زۆری ژنان لە مافەکانیان بێبەش کراون. گەرچی ئەم کتێبە زیاتر ڕووی لەو عەرەبە کۆچبەرانەیە کە لە ئەورووپا دەژین ،بەاڵم لە ڕاستیدا کتێبێکە ،ســـەرەڕای قــەوارە بچووکەکەی ،پڕە لە زانیاری و ڕێنمایی بەهادار بۆ الوان و پێویستە هەموو الوێک بیخوێنێتەوە ،تا بە هۆکار و الیەنەکانی دیاردەیەک ئاشنا بێت ،کە لە ئێستادا بووەتە دیاردەیەکی ترسناک بۆ سەر مرۆڤایەتی بەگشتی ،بــەم کۆمەڵگه دواکــەوتــوانــەی خۆرهەاڵتیشەوە.
سه‌باح ڕە‌نجده‌ر
مه‌سیحى دووه‌م
ئاگرى بۆ شاعیران له خوداوه‌ند دزى له‌ناو ڕووناكییه‌ىك گه‌رم سه‌یرى چیام كرد چیا سینگى چل په‌رییه و زه‌ماوه‌ند ڕاده‌گرین ته‌رمى نوێژ بۆ نه‌كراوى مه‌سیحى دووه‌م به ئاوێنه و مۆمى داگیرساوه‌وه ل ه شاڕێى شارى ئه‌فسووناوى داده‌نێین تیشك له‌ناوى پشوو ده‌دا و خۆى تێدا به‌هێز ده‌كات ده‌ست له‌سه‌ر شاىن گۆڕهە‌ڵكه‌ن الده‌دا و وزه ده‌داته باڵى باڵنده و دره‌خت و گژوگیا وزه‌ى باڵى باڵنده تفه‌نگ و ئه‌سپى سواران ده‌الوێنێته‌وه باڵنده‌یێىك ڕە‌وانبێژ ده‌نووىك له ته‌ڕایى دره‌خت و گژوگیا نا باڵى به‌سه‌ریاندا شۆڕ كرده‌وه و تێنه‌په‌ڕى هه‌ر به‌سه‌ریاندا سووڕایه‌وه و بڕواى به هه‌موو شتێىك كردن له هاواریان گوێچكه‌ماسییه‌ىك هه‌ڵدایه‌وه ناو ڕووبار ده‌نگێك به‌و ناوه‌دا تێپه‌ڕى بیستم كه‌س له‌ناو نوێندا نه‌ماوه كێڵگه و باخ چاوه‌ڕوانن جۆگه‌له‌كان بكرێنه‌وه ته‌رمه‌كامنان چاویان له كێڵگه و باخ داڕێژراون شاعیراىن شه‌رم له فرمێسك كردوو ل ه چاوه‌ڕوانیى به‌روبوومیدا دوابه‌ىش كتێبى نه‌رمونیانی شار و شانازییانه له‌مه‌وبه‌دوا ده‌چن ه ناو خاوبوونه‌وەى ڕك و ژیان بێزار و بێدار ناكه‌ن حه‌ز ده‌كه‌ن له كاىت نووسین و نووستندا په‌نجه‌ره‌كان كراوه بن وه‌رن ئاوێنه‌ى سه‌ر ڕووى به‌ردى سڕ و خوداوه‌ندى گۆزه‌ى باڵنده به ده‌مه‌وه له چاوى ماىت گوڵه‌به‌ڕۆژه ورد ببنه‌وه تا خوێن له گورچیله‌ى منداڵه ڕوومه‌ت داچۆڕاوه‌كامنان نه‌بووه‌ته دڵۆپه‌ى شووم و به‌ده‌م ترسه‌وه نه‌نوون له‌یلوك و ڕە‌وڕە‌وه‌ى ڕە‌نگ‌تێكچوویان بنه‌خشێنینه‌وه و ڕەنگ له ئه‌ستێره‌ى سه‌رخۆىش به‌ره‌به‌یان بخوازین ماچیش له ده‌میان بخۆینه‌وه ببینین كه له چیا دێنه خواره‌وه گه‌رد به پێیانه‌وه نییه و به گۆرانییه‌كانیان بریندارمان ده‌كه‌ن خه‌ونم پێیانه‌وه بینیوه ڕووناىك له سیامى ده‌دان
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
ئه‌گه‌ر هه‌نگاوێك به سووىك به‌ناو ڕووناكیى سیامیان هه‌ڵێنین هیوایه‌ك بۆ شارى خاڵی و خه‌واڵوو دێته‌دی ده‌رگاى ماڵ به‌ماىت دڵ و چاو پێداخشانه‌وه‌یان ده‌كرێنه‌وه كاڵوڕۆژنه پێش خۆیان هه‌ناسه‌یان ده‌باته ژووره‌وه له‌سه‌ر كه‌لوپه‌ل و سینى و پیاڵه و فه‌خفوورى ده‌نیشێ چیا كه سینگى چل په‌ریت ماڵ د هزانێت باىس جۆالنه و جه‌ژىن خۆى بكات پارچه‌گۆشتێىك گه‌رم و به شه‌كر و شیر داپۆرشاوه له تۆدا ده‌بێته دڵ و ژیاىن ئه‌و ده‌ژى به ناوى تۆوه له ئاو و ئاسۆ ده‌په‌ڕێته‌وه و ئاماژه‌ی زه‌مین سوور هه‌ڵده‌گه‌ڕێامن ده‌داتێ ده‌مه‌وێ وێنه‌ى دره‌ختێىك نه‌رمونیان بۆ باڵنده بكێشم دوو ده‌ستى كراوه به‌سه‌ریه‌وه بێت دره‌خت خۆى به باڵنده مه‌ست ده‌كات و ده‌مار و خوێنى فڕین ده‌ڕژێت ه ده‌موچاوى منیش باڵنده‌ى ده‌مى گۆزه ده‌هێنمه سه‌رشانم و دێمه ناو چیا چرایه‌ك تانوپۆمه و چاوى پاك ده‌كه‌مه‌وه له‌مه‌وبه‌دوا باڵنده به‌رپێامن ئاوڕشێن ده‌كات و ته‌پوتۆز ده‌كوژێ به‌ردێك له‌و به‌ردانه هه‌ڵده‌گرێته‌وه بۆ كوشتنى هه‌ڵامن دا ده‌یكه‌ینه ڕووخسارى په‌یكه‌رمان باڵنده له خواىن خوداى خوارد و چه‌ىك هه‌ڵگرت
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
351
www.chawdernews.com
ژمارە ( )351دوشەممە 2017/7/31
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ه بۆته‌ی وه‌همگه‌راییدا ئیسالمگه‌رایی ل هه‌ستی مه‌حمود هــه‌مــوو ده‌ســت ـه‌وه‌ســتــانــبــوونــێــك له ئه‌نجامدانی گۆڕانكاریی له پێكهاته‌كانی ناو واقیعدا ،گشت شكستێك له‌به‌جێهێشتنی شوێنه‌وار له ناوجه‌رگه‌ی پێدراوه‌كانی واقیع خۆیدا ،له الیه‌ن خاوه‌نی هه‌ر ئایدیاو پرۆژە‌یه‌ك ،به‌ڵگه‌ی ئاشكراو یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی شكستی ئه‌و پرۆژە‌یە ،نیشانه‌ی سوڕانه‌وه‌ی خاوه‌نه‌كانیه‌تی له بازنه‌ی به تاڵدا. گه‌ر هه‌ر گروپێك خوازیاری ئـهوه بن خزمه‌ت به دنیای واقیع و ژیانی ڕاسته‌قینه‌ی مرۆڤه‌كانی ناوی بكه‌ن ،ده‌بێت بـه‌رده‌وام ئاوڕ له به‌رهه‌م و شوێنكه‌وته‌كانی بده‌نه‌وه، له‌و ڕوانگه‌یه‌وه كه نه‌بوونی گۆڕانكاریی له الیه‌ن بانگه‌شه‌كارانی ،ئاماژە‌یه بۆ نه‌بوونی ئاماده‌گیی ڕاسته‌قینه‌و كارای خاوه‌نه‌كانی، به ڕوونیی و ڕاشكاویی ئهوه ده‌گه‌یه‌نێت كه ئامانجی مانه‌وه‌ی خاوه‌نانی ئه‌و گروپه، خزمه‌تكردن نییه به واقیع و خه‌ڵكه‌كه‌ی، به‌ڵكو خزمه‌تكردنه به خودی خۆیان .له باشترین حاڵه‌تدا هه‌وڵدانه بۆ هێشتنه‌وه‌ی ئ ـه‌و جــۆره بــۆچــوون و ئایدیایانه‌ی كه له هێشتنه‌وه‌ی خاوه‌نانی ئ ـه‌و حــزب و گرووپانه‌دا ڕۆڵی كاریگه‌رو به‌رچاو ده‌گێڕن. بزووتنه‌وه‌یه‌كی وه‌ك ئیسالمگه‌رایی ل ـه‌مــڕووه‌وه نموونه‌یه‌كی دیــاری واقیعی كــوردســتــانــی ئــێــم ـه‌و ســـه‌رجـــه‌م ئ ـه‌و واقیعانه‌شه كه ئه‌و چه‌شنه بزوتنه‌وانه‌یان تێدا ئاماده‌ن .گه‌ر لێره‌دا لێیان بپرسین: پاساوی ئاماده‌گیی یــان مــانـه‌وه‌ی ئێوه چییه؟ له‌وه‌اڵمدا ده‌ڵێن :ئێمه لێره‌ین تا ئیسالم بپارێزین ،بۆ ئـه‌وه‌ی په‌یامه‌كه‌ی بگه‌یه‌نین ،له پێناو بانگه‌وازكردن بۆ ئه‌م ئاینه‌و ،البردنی كۆسپه‌كانی بـه‌رده‌م ڕێی پراكتیككردنی بڕیاره‌كانی‌و ،ئاشناكردنی مسوڵمان به بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕه‌كه‌مان و، پایه‌و پێكهاته سه‌ره‌كییه‌كانی ئاینه‌كه‌مان لێره‌ین ،ئێمه گه‌وره‌ترین و پیرۆزترین ئه‌ركمان له سه‌رشانه ،سه‌ختترین ڕێگامان گرتۆته‌به‌ر ،شانمان داوه‌ته به‌ر ئه‌مانه‌تێك كه زه‌وی و ئاسمانه‌كان و چیاكان توانای هه‌ڵگرتنیان نه‌بوو« :انا عرضنا االمانە علی السموات واالرض والجبال فأبین ان یحملنها وأشفقن منها وحملها االنسان،».. سورە االحزاب ئایه‌تی(.)72 ئێمه لێره‌ین و خه‌باتده‌كه‌ین له پێناو گه‌یاندنی ئاینی ئــیــســام ،وه‌كــئ ـه‌وه‌ی په‌یامبه‌رو هــاوه‌اڵنــی و سه‌له‌فی ساڵح به‌گشتی ئه‌نجامیانداوه ،به ئامانجی گه‌یاندنی ئیسالمی ڕاسته‌قینه ،ئیسالمی قورئان و فه‌رمووده ،دوور له خشتوخاڵ و بیدعه‌و ئه‌و بابه‌ته ناپێویستانه‌ی كه دواتر زیادكراون و به‌شێك نین له جه‌وهه‌ری ئاینه‌كه .هه‌وڵی بانگه‌وازكردن بۆ ئاینه‌كه‌مان ده‌ده‌یــن، كتومت به‌و شێوه‌یه‌ی له سه‌ره‌تاوه قورئان له بارهیهوه هاتووه‌و ،ده‌قاوده‌ق به‌و جۆره‌ی قورئان داوای ده‌كات. تــیــۆریــزه‌كــاریــی ئــه‌و بــزوتــن ـه‌وان ـه بۆ ئایدیاكانیان و چۆنێـی به‌رنامه‌دانیان بۆ كارو پرۆژە‌كانیان ،بریتییه له جوینه‌وه‌ی ئه‌و به‌شه له به‌رهه‌می تیۆریزه‌كاریی ،كه ئه‌ركی له گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئێستا بۆ دواوه ب ـه‌و الوه ،شتێكی دیكه نییه ،وات ـه له ڕاستیدا مشه‌خۆرییه به‌سه‌ر تیۆره‌گه‌لێكی كۆنی به‌سه‌رچووه‌وه .له‌مه‌ش ترسناكتر، هـه‌ڵــبــژاردنــی ئــه‌و ت ـه‌رزان ـه‌ی ـه ل ـه تیۆر، كه بۆ ئه‌مڕۆی ئێمه له ه ـهره ستۆك و له‌كاركه‌وتووه‌كانن ،به‌و مانایه‌ی له ناو سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه تیۆرییه زیندو و له كاركه‌وتووه‌كانی دوێنێدا ،ئــه‌وان ته‌نیا پاسیڤه‌كانیان هـه‌ڵــبــژاردووه‌و ئاكتیڤ و
سه‌ركه‌وتنی له پ ـه‌روه‌رده‌كــردنــی مرۆڤدا بیخاته‌ڕوو ،له ڕووی به‌رهه‌م و ده‌ره‌نجامی واقیعیی و به‌رجه‌سته‌وه له‌وه‌هم زیاتر نین، له‌مه‌ش بـــه‌والوه ،به‌ڵكو ئــه‌وه‌ی ڕه‌وتــی ئیسالمگه‌رایی له سیستمی په‌روه‌رده‌كه‌یدا به‌رهه‌میهێناوه كتومت دژو پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بڕیارانه‌یه! بۆ نموونه كامه‌یه گه‌شه‌پێدانی ئه‌قڵ و پـــه‌روه‌رده‌كـــردنـــی؟ ل ـه كــاتــێــكــدا كه بیركردنه‌وه‌و خستنه‌گه‌ڕی وزه‌و تواناكانی ئه‌قڵی له قاڵبداوه ،له‌هه‌مان كتێبدا به ئاشكرا به‌رهه‌می تیۆریزه‌ی پــه‌روه‌رده‌ی ڕۆژەه‌اڵت و ڕۆژئاوا ڕه‌تده‌كاته‌وه له پێناو گه‌ڕانه‌وه بۆ سیستمێكی په‌روه‌رده‌یی كه به ئیسالمیی نــاوزه‌دی ده‌كات! ئه‌دی كامه‌یه په‌روه‌رده‌كردنی هه‌ست و نه‌ست و سۆزو به‌های مرۆیی؟! ئایا ئه‌م په‌روه‌رده‌كردنه به ڕه‌گه‌زپه‌رستی و ڕق و كینه‌و داننه‌نان به جیاوازیدا دێته دی؟! گه‌ر بێینه سه‌ر ئه‌زری واقیع ،به ئاشكرا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كۆی ئه‌م بانگه‌شانه ته‌نیا له تیۆردا جێگایان ده‌بێته‌وه ،تیۆرێك كه له بنه‌ڕه‌تدا بۆ ئهوه هێنراوه‌ته به‌رباس كه ڕێگه به هیچ تیۆرو بۆچوون و میتۆدێكی دیكه‌ی جیاواز نه‌دات دزه‌بكاته ناو ڕیزه‌كانی ئه‌م بزوتنه‌وه (پ ـه‌روه‌رده‌كــراوان ـه!!؟)وه، نه‌بێته ڕێگر له به‌رده‌م په‌روه‌رده‌كردنێكدا پەروەردە الی ئیسالمگەرا لە وەهم زیاتر نییە كه له ڕاستیدا جگه له چه‌ند بۆچوونێكی وه‌همیی به‌و الوه هیچی دیكه نین! خودی چه‌مك و بابه‌تی (وه‌هم) بۆ خۆی ئه‌قاڵنییه‌كانیان خستۆته الوه .هۆكاره‌كانی گه‌واهیی ده‌ده‌ن له‌سه‌ر بوونی بۆشایی به‌رنامه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی فیكریی و ،ئاماژەی ه فیكرییه‌كانی به‌رنامه‌كانیان له‌سەر الیه‌نه له هه‌ڵنه‌كردن له‌گه‌ڵ سه‌رزه‌مینی واقیعدا پشت ئه‌م هه‌ڵوێسته نێگه‌تیڤه له به‌رامبه‌ر ڕۆحیی و نائاماده‌گیی ئاینی ئیسالم له‌الیان .بۆ ناكامڵبوونیان له‌م ڕووه‌وه! په‌روه‌رده‌ییه‌كه‌یان به‌نده .له‌سه‌ره‌تاوه به‌و الوه شتێكی دیكه نییه ،لێرهوه هه‌ر گــه‌ر ئـه‌وانــیــش وه‌ك ئێمه خــاوهنــیكهلتوری ئیسالمیدا ڕوون و ئاشكران، لــه ڕێــگــه‌ی پــــــه‌روه‌رده‌ی ئـه‌خــاقــیــی و شتێك ،هه‌ر تیۆره‌و میتۆدێك گه‌ر له ناو ه فیكریی ه لتور ه ك م ه ـ ئ و ئیسالم ئاینی ه دیارترین و سه‌ره‌كیترینیشیان بریتیی ش ه ب ی ه ئاراست ه ب ڵكی ه خ ه ك ه ی ه و ه ئاینییان وه‌همی په‌روه‌رده‌یی واقیعدا جێگه‌ی نه‌بێته‌وه ئه‌وا به ئاسانیی له كیان ه پێویستیی هیچ بوون، ه د ه ند ه م ه وڵ ه د هلی لـــه‌وه‌ی ك ـه ل ـه ڕاســتــیــدا ئـــه‌وان ئه و سیاسیی ه رنام ه ب ی ه دیك كانی ه پێكهات و ڕیزی وه‌همدا پۆلێنده‌كرێن. تیۆریزه‌كاریی نین ،له به‌رهه‌مهێنانی فیكرو به تیۆریزه‌كردنی ئه‌فكاری نوێ نەده‌بوو( ،وه‌هم له په‌روه‌رده‌ی ئیسالمگه‌راییدا) وان ه ئ ر. ه ب ه گرن ه د ه ڕێگ كانیان ه ئایدیۆلۆژیی «وه‌هم به‌هه‌موو هه‌ڵه‌كردنێك ده‌گوترێت به‌ر له شانازیكردنیان به بیروباوه‌ڕه داهێنانی پرۆژە‌ی به‌رهه‌مداری فه‌رهه‌نگیدا هاوشێوه‌ی خۆمان به‌بێ هیچ ماندوبوونێك سه‌له‌فییه‌كانیانه‌وه‌و تیۆری جیهانبینییان مرۆڤ له‌سه‌ر بنه‌ماگه‌لێك په‌روه‌رده‌ده‌كه‌ن له درككردندا ،یان له بڕیاردان ،یاخود له له پاڵ به‌رنامه‌ی ئاماده‌دا ده‌حه‌سانه‌وه! ده‌سته‌وه‌ستانن. سه‌باره‌ت به مــرۆڤ و گــه‌ردوون و ژیان ،كه له بنه‌ڕه‌تدا دژی ئاراسته‌ی ڕاسته‌قینه‌ی به‌ڵگاندندا»( .)2واته نه‌بوونی ئه‌نجامی فیكریی ی ه تیۆریز ه ب وامیدانیان ه رد ه بشنێك ه چ ه ب ـان ـ ـی ـ واداران ه ـ ئـه‌نــدام و ه و ه ل ندێك ه ه ن. ه ك ه كارد تاك كردنی ه رد ه رو ه پ ئیجابیی بۆ هه‌ر هه‌وڵێك بۆ بڕیاردان یان په‌روه‌رده ده‌كه‌ن كه هه‌میشه ڕوخساریان نیشانه‌ی شكستێكی گه‌وره‌و دڵه ڕاوكێیه‌كی شــانــازیــی بــه سیستمی پـــــه‌روه‌رده‌ی ر ه مپ ه ل ه بن ه د ه یان ه یی ه رد ه رو ه پ ه ستراكتور به‌ڵگاندن ،كه نه‌بوونی ئه‌و ئه‌نجامه‌ش کە به ئاراسته‌ی دواوه‌ی خۆیان بێت ،ڕوانین ئاشكرایه له به‌رامبه‌ر نەگه‌یشتنیان به خۆیانه‌وه ده‌كــه‌ن ،به‌ڵكو كۆی پێكهاته له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی زانستیی و واقیعیانه‌ی لە هه‌ڵه‌كردن له درككردن ده‌كه‌وێته‌وه ،له بۆ به‌رده‌میان و جواڵنیان به‌ره‌و پێشه‌وه په‌روه‌رده. خودی خۆیدا بریتییه له‌وه‌هم .وه‌همیش دژو ی قــه‌ده‌غــه‌و تــرســنــاك بــێــت .وه‌كــئــه‌وه ی ه بار ه ل ه ك دا ه كتێبان و ه ل كێك ه ی ه ل پێچه‌وانه‌ی حه‌قیقه‌ته. ه فیكریی بیركردنه‌وه له وه‌النانی ئه‌و كهلتوره م ه ئ نوسراون، ه و ه ئیسالمیی ی ه رد ه رو ه پـــ مه‌گه‌ر تەنها پشتبەستن بە كه‌له‌پوری په‌ككه‌وتووه‌ی پشتی پێ ده‌به‌ستن ،ڕوبه‌ڕوی ده‌قه هاتووه: زانــایــانــی دێــریــن وه‌هــمــگ ـه‌رایــی نییه، مه‌رگی خۆیان و ئاینده‌یانی بكاته‌وه. خ ه بای ئیسالمیی ی ه د ه رو ه پــ «میتۆدی به‌تایبه‌تییش كه به‌م حاڵه‌شیانه‌وه خۆیان ئیسالمگەرادا؛ له‌فه‌رهه‌نگی بیركردنه‌وه‌ی دات: ه د جەستە موو ه ه ی كردن ه رد ه رو ه پ ه ب به‌داهێنه‌رو خــاوه‌ن ئیجتیهادی نــوێ و، ه كیی ه ر ه س تێكی گه‌ڕانه‌وه بۆ دواوه زه‌روره كانی، ه ندام ه كۆئ و ـی ـ ـان ـ ك ه وز م ه رج ه س ه ب ڕكابه‌ری داهێنه‌رانی مه‌زنی جیهان ده‌زانن! بۆ به‌ره‌و پێشچوون ،کڕكه‌وتن له‌سه‌ر فیكری ب ـه‌وه‌ی تێیاندایه له بیستن و ،بینین و« ،ئــه‌وان له شێوه‌ی «كڵێشه« و قاڵبه سه‌له‌فیانه‌ی له‌كاركه‌وتووش ،ئاڵته‌رناتیڤی دا ه ی ه ست ه ج م ه ل ها ه رو ه ه قڵ. ه ئ یان دڵ ئاماده‌كاندا بیرده‌كه‌نه‌وه ،نموونه‌ی شیعری ڕاسته‌قینه‌ی داهێنانی نوێی فكرییه ،له‌غیابی تێدا یی ه كارام دات، ه پێد ه ش ه گ ه عریف ه م ئـه‌م شاعیرو (ئ ـه‌و شاعیر) ده‌قــۆزن ـهوه، پرۆژە فیكرییه سه‌له‌فییه‌كانیشدا ،قسه‌كردن و ست ه ن و ست ه ه و ه ئ و دات ه پێد ه ش ه گ له‌گه‌ڵ بیرۆكه‌ی ئه‌م حه‌كیم و ئه‌و سۆفیی، له‌سه‌ر پرۆژە‌ی نوێ له بێ پرۆژە‌یی به‌والوه ســۆزو به‌ها مرۆییانه‌ش گۆشده‌كات كه وه‌ك نموونه گه‌لێك كه بۆ هه‌میشه بۆ هیچ شتێكی دیكه ناگه‌یه‌نێت! یدا ه ك ه رك ه ئ نجامدانی ه ئ ه ل ن ه د ه د ی ه یارید هه‌موو بارودۆخێك گونجاوبن.)3(»... ه و ه هۆشیاریی ه هه‌ر كه‌سێك كه‌مێك ب ی ه و ه قۆزتن و، وی ه ز ی ه و ه دانكردن ه ئاو ه ل پێشتر له دێرێكدا ده‌ڵێت« :فیكر له ه فیكرییان ـاو ـ لـه‌مــجــۆره هه‌ڵوێسته ب ـه‌ن ی ه و ه رزكردن ه ب بۆ كانی ه وز و ت ه ك ه ر ه ب خێرو كۆتاییدا هیچ نییه جگه له ته‌فعیلكردنی بڕوانێت ،به ئاسانیی بۆی ده‌رده‌كه‌وێت كه ژیان به‌گوێره‌ی به‌رنامه‌ی خودا»(.)1 ئه‌وه‌ی له قوواڵیی یاده‌وه‌ریی به كۆمه‌ڵدا موویان سه‌راپایان له پارادۆكسدا نوقمن ،هه كانی ه گراف ه ر ه پ ه ل ه كێك ه ی ه ـ ق ه د م ه ـ ئ په‌نهانه«(.)4 كار له‌سه‌ر دوورخستنه‌وه‌ی یه‌كتر ده‌كه‌ن، كتێبێك كه خاوه‌نه‌كه‌ی هه‌ڵگری بڕوانامه‌ی كۆی ئه‌م تێڕوانینانه له نێوان دوو پۆڵی دكتۆرایه له ده‌رونناسیدا! ساڵی چاپی په‌راوێز: پێچه‌وانه‌ی یه‌كتردا ده‌ژین! كتێبه‌كه‌ش ()1990ه! به‌ده‌گمه‌ن پشتی به -1د .علی احمد مدكور ،منهج التربیة ئـه‌م هه‌ڵوێست ه نێگه‌تیڤه‌یان كارێكی كتێبێكی زانستیی په‌روه‌رده‌یی یان فیكریی په‌روه‌رده‌یی نوێ و ڕاسته‌قینه به‌ستووه ،فی التصور االسالمی ،دار النهضة العربیة، كــردووه كه هه‌ر كاتێك گوتارێكی نوێی بیروت ،1990 ،ص.148 و فیكریی بێت ه ئـــاراوه ،له ڕه‌تــكــردنـه‌وه كانی ه بۆچوون پشتگیریكردنی پێناو ه ل ویش ه ئ -2د .جمیل صلیبا ،المعجم الفلسفی، دژایه‌تیكردن به‌و الوه ،توانای گرتنه‌به‌ری خۆیدا! به‌ڵكو زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌كانی بریتین منشورات ذوی القربی ،قــم ،1385 ،ج،2 هیچ هه‌ڵوێستێكی دیــكـه‌یــان نه‌بێت و ه ئیسالمیی ه وت ه ڕ نوێی و كۆن ی ه رچاو ه س ه ل ص.583 به‌رده‌وام ئه‌م دێڕانه ده‌ڵێنه‌وه: ناو ه ل ڵكو ه ب ش ه م ه ئ ر ه ه ك ه ن . ه ك ه قلیدیی ه ت -3داریــوش شایغان ،ما الثورة الدینیة، ! ه ت ه ماسۆنی دیكی ئه‌مه‌شیان بهرههمێكیه ل بریتین یان ه دان ش ه ش دا، ه رچاو ه س ()94 الحضارات التقلیدیة فی مواجهة الحداثة، هــاتــن ـه‌ئــارای ه ـه‌مــوو مهنزومهیهكیكتێبهكانی سه‌ید قوتب!! سه‌ره‌ڕای زۆرێك ترجمة محمد الرحمونی ،دار الساقی ،ط،2 ،2011ص.173 نــوێــی فیكریی خــۆرئــاوایــی نیشانه‌ی له نوسه‌ره ئیسالمگه‌را نوێیه‌كانی دیكه! -4هه‌مان سه‌رچاوه‌و الپه‌ڕه. شكستپێهێنانیانه له ڕكابه‌ریكردنی فیكری هــه‌ر بــۆیـه ئـــه‌وه‌ی لــه‌م پ ـه‌ره‌گــراف ـه‌ی ئیسالمیدا. سه‌ره‌وه‌دا ،وه‌ك نمونه‌یه‌ك ،ده‌خوازێت بۆ س ـه‌رج ـه‌م داهێنانه فیكرییهكانیانسهلماندنی بایه‌خی ئه‌م جۆره په‌روه‌رده‌یه‌و
له‌فه‌رهه‌نگــی بیركردنــه‌وه‌ی ئیســامگەرادا؛ گه‌ڕانــه‌وه بــۆ دواوه زه‌روره‌تێكــی ســه‌ره‌كییه بــۆ بــه‌ره‌و پێشــچوون ،کڕكه‌وتــن له‌ســه‌ر فیكــری ســه‌له‌فیانه‌ی له‌كاركه‌وتــووش ،ئاڵته‌رناتیڤــی ڕاســته‌قینه‌ی داهێنانــی نوێــی فكرییــه ،له‌غیابــی پــرۆژە فیكرییــه سه‌له‌فییه‌كانیشــدا ،قســه‌كردن له‌ســه‌ر پــرۆژە‌ی نــوێ لــه بــێ پرۆژە‌یــی بــه‌والوه هیــچ شــتێكی دیكــه ناگه‌یه‌نێــت
مه‌گــه‌ر تەنهــا پشتبەســن بــە كه‌له‌پــوری زانایانــی دێریــن وه‌همگه‌رایــی نییــه ،به‌تایبه‌تییــش كــه بــه‌م حاڵه‌شــیانه‌وه خۆیــان به‌داهێنــه‌رو خــاوه‌ن ئیجتیهــادی نــوێ و ،ڕكابــه‌ری داهێنه‌رانــی مه‌زنــی جیهــان ده‌زانــن
ژمارە ( )351دوشەممە 2017/7/31
2
بۆچی میشێل فوكۆ پشتیوانیی لە شۆڕشەكەی خومەینی كرد؟ فۆکــۆ الیەنگــری هەمــوو شۆڕشــێك بــوو، پێشــی وابــوو ئــەوەی لەئێرانــدا دەقەومێــت، ڕاپەڕینــە بــۆ ئــازادی و ســەرفرازیی گــەل
مونا فەیاز شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی بۆ ماوەیەكی زۆر ،بەاڵم بەشێوەیەكی دژبەیەك ،هەڵوێستی پاڵپشتی كردنی میشێل فوكۆ لە خومەینی و شۆڕشەكەی، مایەی مشتومڕ و بێنەو بەردەبوو .واتە جارێك وەك هەڵوێستێكی ڕاســت و دروست سەیركراوەو جارێكی دیكەش بــەپــێــچــەوانــەوە ،بەتایبەت كاتێك لــەو جــۆش و خــرۆشــەی ســەرەتــای ســاردبــووەوە .شایەنی باسە مردنی بــەو كتوپڕی و خێراییە ،لــەدواتــردا مشتومڕەكەی بەكراوەیی هێشتەوە. پــۆڵ ڤاین لــەو كتێبەیدا كە ساڵی 2008لەالیەن خانەی وەشانی (ئەلبان مــیــشــال)ەوە چــاپــكــراوەو دەربـــارەی میشێل فوكۆ نوسیویەتی ،دەیەوێت بــاس لە كــارەكــتــەری كلتوری فوكۆ بكات و ڕۆشنایی بخاتە سەر هەڵوێست وەرگرتنی ئەو لەشۆڕشی ئیسالمی لە ئێران. وەك دەزانین خومەینی ساڵی 1978 دەچێتە پاریس و لەوێوە ،سەرپەرشتی شۆڕشێكی ئیسالمی دژ بە حوكمڕانی شاهەنشا دەكات .پاریس (یاخود النی كەم زانكۆی ڤانسان) بە پەرۆشدەبن بۆ ئەو ڕوداوە و خەڵكانێكی زۆری پێشكەوتخواز و الیەنگرانی جیهانی سێهەم و نەیارانی ئیمپریالیزم ،بەگەرمی پشتیوانی لێدەكەن .جۆش و خرۆشی ئەوانە لەوێوە سەرچاوەی گرتبوو كە دژ بەهەموو شتێكی ئەنتی -ئەمریكی بوون ،ئیدی هەرچیەك و هەرچۆنێك بێت. بەاڵم پۆڵ ڤاین ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە هەڵوێستی فوكۆ ،لەوێوە سەرچاوەی نەدەگرت .نەخێر فۆکۆ الیەنگری هەموو شۆڕشێك بــوو ،پێشی وابــوو ئەوەی لەئێراندا دەقــەومــێــت ،ڕاپەڕینە بۆ ئازادی و سەرفرازیی گەل .سەبارەت بەو بابەتە دەیویست لەڕێی ڕۆژنامەی (لیبراسیۆن)ەوە ،ئاگاداری ڕوداوەكان بێت .ســـەرەڕای ئــەوەی كارەكتەری خومەینی ،جێی سەرسامی ئەو بوو. فوكۆ لــەڕوی فیكری و ئەقڵییەوە، پێشوازی لەهەموو دیاردەیەكی نوێ دەكــرد و لەبەرامبەریشدا ،دەرهــەق
بەهەموو دۆگمایەك بەدگومان بوو .ئەو پێی وابوو پێشبینیكردن و نوقاڵنەلێدان بۆ داهــاتــوو ،كــاری نــەكــردەیــەو بەو پێیەشی دڵخوازی بوونگۆڕین بوو ،ئەوا نەیدەویست ئەو پرۆسەیە كورتبكاتەوەو لە پاترۆنێكی خۆرئاوایدا دیلی بكات، هەروەها نەیدەویست پەچەپۆشینی ژنان بكاتە بەهانەیەكی تەواوەتی ،بۆ سەلماندنی هیچ شتێك. دەچــێــت بــۆ بینینی خومەینی لە نوشڤێل -لوشاتۆ (حكومەتی فەرەنسی لەوێدا پەنای دابوو) .دوای گەڕانەوەی لــەو دیـــدارە ،ئــەمــەی بــۆ پــۆل ڤاین باسكردبوو( :ئــەزانــی یــەك قسەی ئــەم پیاوە لــەم دوورەوە ،بەسە بۆ ئــەوەی ســەدان هەزاركەسی نــاڕازی لە شەقامەكانی تاراندا ،ڕابكشێن و تانكەكانی شاهەنشا بیان شێلێت!). هەر لــەدرێــژەی قسەكانیدا دەڵێت: (بـــاســـی بـــەرنـــامـــەی خــــۆی بۆ حوكمڕانیكردنی ئــێــران كــردو گەر دەسەاڵت بگرێتەدەست ،ئەوا كارێكی گەوجانە دەبێت و مایەی گریانە). سەروەختێك ئەو قسانەی بۆ دەكردم، سەری بەرزكردەوەو سەیری ئاسمانی كرد .ڤاین دەڵێت( :ئەمە ئەو شتانەبوو فوكۆ دای بەگوێمدا). بێگومان فوكۆ شۆڕشی ئێرانی وەك خەباتی میللەتێك سەیردەكرد ،بۆ ڕزگــاربــوون لە زوڵــم و ستەم ،وەك
چۆن پێشتریش سستمی سۆسیالستی پــۆڵــۆنــیــای ،وەك دەســەاڵتــێــكــی خۆسەپێنی بیانی ســەیــردەكــرد كە بەهۆی تانك و زرێپۆشەكانی یەكیەتی سۆڤیەتەوە ،درێژە بەمانەوەی خۆی دەدا (كۆمۆنیزم لە پۆڵۆنیا بەبێ داگیركاری سۆڤیەتیەكان ،دوو ڕۆژ ناخایەنێت) ،ئەمە قسەی میشێل فوكۆیە. لەپاڵ ئەو بۆچونانەیدا ،دەبێت ئەوەش بڵێین كــە فوكۆ لــەگــەڵ ئەنگێزەی ئیرادەگەرانەی خۆرئاوای و بڕواهێنانی غەیبانیدا نەبوو ،بە دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤ و یەكسانی نێوان نێر ێ و بەبڕوای ئەو ،ئەوانە كۆمەڵە و م دۆگمایەكن وەك دۆگماكانی دیكە. ئــەڵــبــەت ئــــەم شــتــانــە بـــۆ ئـــەو، دەسكەوتگەلێكی كاتی بوون و دەیزانی وەك هەموو شتەكانی ناو ئەم جیهانە، تــا هەتایە بــــەردەوام نــابــن .فوكۆ لەبڕیارداندا نەدەكەوتە ناو دوانــەی لەگەڵبوون و دژبوون ،لەبەرئەوەی دژی هەموو دۆگماییەتێك بوو .سەیركردنی بۆ مێژوو ،لەسەرەوە ڕابــوو .هاوكات لەوانەش بــوو ،ئامەدەبوو پێشوازی ێ بكات كە لەمێژودا لەهەمووشتێكی نو ڕودەدات. ئەوە بۆ یەكمجار بوو لەجیهاندا ،بزاوتی ئیسالمی بەو گوڕوتینەوە بێتەمەیدان و بەرەنجامەكانی ئــەو ڕوداوەش،
هێشتا الی كەس ڕون و ئاشكرانەبوو. لەو بارەیەوە فوكۆ دەڵێت( :سەرم ســوڕمــاوە لــەم هەوڵە بۆ كــرانــەوەی سیاسەت ،بەسەر ڕەهەندی ئایینیدا). ئەمە لەكاتێكدا ئایین جێی بایەخی زۆری ئەونەبووەو لەو سەروبەندەدا دەپرسێ( :ئاخۆ ئێرانییەكان چییان دەوێت و ئەوشتە چییە ئامادەن ژیانیانی لەپێناودا ببەخشن؟ ئەو شتەی ئێمە لەساتەوەختی سەردەمی ڕۆشنگەرییەوە بیرمان چۆتەوە ،ئەویش ڕۆحانیەتی سیاسیە)و دەڵێت( :پێشوەختە گوێم لە پێكەنینی فەرەنسیەكانە بەو شتە، ێ ئەوان بەهەڵەداچوون). وەل هەر لەو كتێبەیدا پۆڵ ڤاین دەڵێت: (با هەوڵبدەین بەڕون و ڕەوانی ببینین، چۆن فوكۆ دژی هەموو دۆگمابونێك بــووە ...بۆ ئەو نەدەكرا سەركۆنەی ئەو داهێنانە تازەیەی ناو مێژو بكات و نەشی دەتوانی پاساوی بۆ بهێنێتەوەو ڕەوایەتی پێببەخشێ). بــــەاڵم خــۆ النـــی كـــەم دەیــتــوانــی ێ الیانانە هەڵوێستێكی بەپرسانەو ب وەربــگــرێــت و نەبێتە پاڵپشت و بەشێوەیەكی پۆزەتیڤانە ،داكۆكی لەو ڕۆحانیەتە سیاسیە نەكات .دەكرا تێگەیشتنی بۆ ڕوداوەكـــە هەبوایەو ستایشی ئەو بونگۆڕینەی بكردایە. بەاڵم كاتێك ئەو حەشاماتەی خەڵكی ئێرانی بینیووە كەچۆن بەگژ سوپاو
فوكــۆ شۆڕشــی ئێرانــی وەك خەباتــی میللەتێــك ســەیردەكرد ،بــۆ ڕزگاربــوون لــە زوڵــم و ســتەم ،وەك چــۆن پێشــریش سســتمی سۆسیالســتی پۆڵۆنیــای، وەك دەســەاڵتێكی خۆســەپێنی بیانــی ســەیردەكرد كــە بەهــۆی تانــك و زرێپۆشــەكانی یەكیەتــی ســۆڤیەتەوە، درێــژە بەمانــەوەی خــۆی دەدا پۆلیسدا چونەتەوە (وەك پۆل ڤاین یان لەكۆ بینیومانە -مەگەر كەسانی ێ غەیب زان بــیــن ،-جیهان بەچاكی مەزەندەی دەكــات) ،نەیتوانیووە ب الیەن بمێنێتەوەو بەالی شۆڕشگێڕاندا دروستكراوەو هەقیقەتیش بە قازانج ێ و ێ ئــەوەی چاوەڕێی و سوددانەوەكانی ،پێوانەدەكر نەیشكێنێتەوە .ب ئــەوە بێت ،شۆڕشەكە چی لێدێت و هەڵدەسەنگێنرێ؟ بــەهــەرحــاڵ ،جیهان بەشێوەیەكی ێ دەگات. بەكو هەڵوێستی پشتیوانیكردنی فوكۆ لە خراپیش دروستنەكراوە .ئێمە دەبێت خومەینی و شۆڕشەكەی لەو كاتانەدا ،خــۆمــان بــڕیــار لــە هــەمــوو شتەكان بووە مایەی توڕەبوون و ناڕەزایەتی بدەین و دەستنیشانی ئەوانە بكەین پەنابەرانی ئێرانی لە فەرەنسا كە كە دەمانەوێت .هەقیقەتێك نییە لە دژی ئیسالمیزم و كۆنەپەرستی بوون .ئاسمانەوە بێتەخوارەوە بۆمان و ئەو تــوڕەیــی ئــەوانــە گەیشتە ئاستێك ،هەقیقەتەش ،لەڕێی تێپەڕاندنەوە بەردەمی ماڵەكەی پێبگرن و هەوڵی دەسگیرنابێت. پەالماردانی بــدەن .بــەاڵم بۆ ئەوەی ئەوەتا ئێستا ئێمە شۆڕشی ئیسالمی كاریگەری لەسەر فوكۆ دروست بكرێت ،و ئەزمونی حوكمڕانیەكەیمان بینی ،با ئیتر لێرەبەدواوە بڕیاردان لە شێوازی دەبوو لەوە زیاتر بكرێت. ڕەنگە هەندێك وای بۆ بچن كە ئەو سستمی حوكمڕانی داهاتوویان ،جێ ێ (گومانی ڕەها) بێڵین بۆ ئێرانییە ئازادیخوازەكان. ئەزموونە دەیسەلمێن هەڵەیەو لەجێی خۆیدا نییە ،چونكە تــا خــۆیــان دیارییبكەن و پشت و ێ كەڵكەو ناشتوانێت مــرۆڤ فێری پەنایان بین ،لەدژی هەر سەركوت و ب بێدەنگكردنێك ،ئیتر بەناوی ئایینەوە ئەوەبكات ،دەبێت چی بكات. بەاڵم لەكوێ ئەو فەلسەفەو ئایینەمان بێت یاخود بەهەرناوێكی دیكەوە بێت. چنگ دەكەوێت ،بتوانن ئەوەمان پێ بڵێن و شتێكی لەو جۆرەمان فێربكەن ،سەرچاوە:رۆژنامەی (الراي)کوێتی. جگە لەو وەهمەی پەسەندی دەكەین، هەر لەبەرئەوەی دەست دەدات بۆمان؟
ئیسالم لە نێوان تێگەیشتنی کورد و عە رە بدا عەلی عەبدولسەمەد فەتحی لــە ســـەرەتـــای ســـەرهـــەڵـــدان و باڵوبونەوەی ئاینی ئیسالم بەناو گەالنی جیهاندا ،ئەم دینە بەرکەوتنی لەگەڵ کۆمەڵ و مرۆڤە جیاوازەکاندا هەبوە .ئەم بەرکەوتنە لەگەڵ کۆمەڵ و جوگرافییە جیاوازەکاندا دەبێتە هۆکارێك بۆ تێگەیشتن و بیری جــیــاواز ،بەپێی ناوچە جوگرافی و دۆخە کۆمەاڵیەتییەکە بەرانبەر بە ئیسالم .لە نێو ئەم گەالنەشدا بێگومان نەتەوەی کورد جیاواز نییە لە نەتەوەکانی تر و لە سەرەتاکانی ئــیــســامــەوە بــەرکــەوتــنــی لەگەڵ ئیسالمدا هەبوە .ئەوەی کە نەتەوەی کوردی جیاوازکردوە ئەو تێگەیشتنە تایبەتەیە بۆ ئیسالم کە جیاوازە لە هەموو تێگەیشتنەکانی تر و تێگەیشتنێکی جوانە بۆ ئیسالم.
ئەوەی کە مرۆڤی توندڕەو و پەڕگیر بەرهەمدەهێنێت ئیسالم نییە ،بەڵکو ئەو تێگەیشتن و لێکدانەوە هەاڵنەیە کە بۆ ئیسالم دەکرێن لە الیەن هەندێك بەناو زانای موسوڵمان کە بۆ بەرژەوەندیی خەلیفە و سەرۆك واڵتەکانیان ئەم جۆرە لێکدانەوە و بیروڕایانە باڵودەکەنەوە. ئیسالم لــەنــاو کـــورددا نــەك هەر دوربوە لە توندڕەویی و پەڕگیری، بەڵکو سەدان ساڵ لەگەڵ ئەماندا دینەکانی جولەکە و مەسیحی ژیاون و هیچ ڕقێك و ناتەباییەکیشیان لەگەڵ یەکتریدا نەبووە .بەڕادەیەك پێکەوەژیان و تەبایی لەنێوانیاندا هــەبــووە ،تــەنــانــەت لــەســەردەمــی حوکمڕانی شێخ مەحموددا وەزیری دارایــــی؛ کەسایەتییەکی دیــاری مەسیحی بــووە بەناوی( کەریمی عەلەکە)وە .ئیسالم لە ناو کورددا نەك دژی شیعرو ئــەدەب نەبووە،
بەڵکو چەندین شاعیرو نوسەرو ئەدیب لە حوجرەکاندا وانەی دینیان خــوێــنــدوە و مــەالبــوون ،ســەدان شیعری نیشتیمانی و خۆشەویستی و کــۆمــەاڵیــەتــیــان هــۆنــیــوەتــەوە. دواتــریــش بوونەتە شاعیری زۆر گـــەورە و ئەستێرەی هەمیشە گــەشــاوە لەئاسمانی ئەدەبیاتی شیعری کوردیدا و هەموو نەتەوەی کـــورد شــانــازیــان پــێــوەدەکــات. وەك(:مەحوی و نالی و مەولەوی و بێخود و وەفای و پیرەمێرد و شێخ محەمەدی خاڵ ،مەال عەبدولکەریمی مودەریس و عالئەدین سەجادی)و چەندین ئەستێرەی گەشاوەی تر. لــەنــاو میللەتی کـــورددا چەندین شۆڕشگێڕ و تێکۆشەر لە ڕابردودا دروستبوون ،کەسایەتی ئاینی بوون و لەحوجرەکاندا وانــەی دینیان خوێندوە و لەپێناو سەربەخۆیی نیشتیمانەکەیاندا گیانی خۆیان
فیداکردوە .وەك(قـــازی محەمەد و شێخ مەحمودی نەمر و شێخ سەعیدی پیران و شێخ عوبێدواڵی نەهری و شێخ عیزەدینی حسێنی) و چــەنــدیــن شــۆڕشــگــێــڕی تــر کە باگراوندێکی دینیان هەبوە ،بەاڵم دواتــر ئەم جۆرە لەپێکەوەژیان و تەبایی و بیرکردنەوە و تێگەیشتنە جوانە وردەوردە لە سااڵنی هەشتاکان و نـــەوەدەکـــان بـــــەدواوە بـــەرەو لەناوچوون ڕۆیشت .هۆکاری ئەمەش وەرگــێــڕان و باڵوبونەوەی نوسین و بیروبۆچونی نــوســەرە عەرەبە ئیسالمییەکان بوو کە لە واڵتەکانی خۆیاندا جگە لە دروستکردنی بیری توندڕەوی تێکچونی کۆمەڵگاکانیان هیچ سودێکی تریان لێنەبینی. دروستبوونی چەند حزبێکی ئیسالمی لە کوردستاندا هۆکارێکی تر بوو بۆ دورکەوتنەوە لەو تێگەیشتنە جوانەی ڕابردوی کوردەواری .دوبارە ئەوانیش
چەندین نــاوی تــونــدڕەوی جیهانی عەرەبیان پێناساندین و چەندین کتێبی ئەوانیان هێنایە ناو فەرهەنگی ئێمەوە ،جگە لە دروستکردنی ڕق و توندڕەوی و پەڕگیری و ئاژاوە هیچ شتێکیان پێشکەشی کۆمەڵی خۆیان و کۆمەڵی کوردی نەکرد. ڕۆیشتنی خەڵکانێکی زۆر بۆ واڵتانی سعودییە و پاکستان و میسر و سۆدان و واڵتانی تری عەرەبی بۆ خوێندن و هێنانەوەی بیروبۆچونی ئەو واڵتانە بۆ کوردستان ،هۆکارێکی تر بوو بۆ باڵوبونەوەی توندڕەوی و دورکەوتنەوە لە ئیسالمە جوانەکەی ڕابردومان. تێگەیشتن بۆ ئیسالم لە جیهانی عەرەبیدا جگە لە دروستکردنی تاکی توندڕەو و ملمالنێی مەزهەبی و دروستکردنی فیکری داعــش و دروستکردنی شــەڕ و ئـــاژاوە لە واڵتەکانیاندا هیچ شتێکی جوانی
پێشکەش نەکردین .لەئەنجامی باڵوبونەوەی ئەم بیرە عەرەبیانەیە بــۆ دیــن لــە کــوردســتــانــدا ئێستا سەدان گەنجی کورد لەناو داعشدان بــۆ شـــەڕکـــردن دژ بەمیللەتە موسوڵمانەکەی خۆیان. لەکۆتاییدا دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین هەتا نەگەڕێنەوە بۆ تێگەیشتنە جوانە کوردییەکەی ڕابردومان و دووبارە گرینگیدان بەبەرهەم و نوسینی شاعیرو مامۆستا ئاینییەکان و باڵوکردنەوەی خوێندنی وەك مەنهەج لەبەشەکانی خوێندنی شەریعەتدا، وەك نوسین و بەرهەمەکانی (مەالی گەورە و شێخ محەمەدی خاڵ و مەال عەبدولەکریمی مودەڕیس و مستەفا زەڵــمــی)و چەندانی تــر .دەبێت هەمیشە لە چاوەڕوانیی ملمالنێی مەزهبی و شەڕو دەرکەوتنی فیکری توندڕەوی داعشی تر بین لە ژێر ناو و دروشمی تردا.
ژمارە ( )351دوشەممە 2017/7/31
3
ئالوده‌بوون و گوتارى سه‌رمايه‌دارى ميرتا كه‌ديوه‌ر ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕاىن :وه‌ليد عومه‌ر ئاماژە‌يه‌ىك وه‌رگێڕ:
مه‌ستى و ئالوده‌بوون ،وه‌ك دوو ديارده‌ى به‌رباڵوى ئێستا ،ل ه جه‌وهه‌ردا په‌يوه‌ندييان ب ه خۆيانه‌و‌ه نيه؛ به‌ڵكو په‌يوه‌ندييان به سه‌رمايه‌دارييه‌و‌ه هه‌يه .ڕه‌نگ ه ديارده‌يه‌ك به‌ر ل ه سه‌رمايه‌دارييش هه‌بووبێت ،به‌اڵم كاتێك دێت ه نــاو سه‌رمايه‌دارييه‌و‌ه چيى به‌سه‌ردێت؟ له‌ڕووى چه‌ندێتى و چۆنێتييه‌وه چــى گۆڕانێكى ب ـه‌س ـه‌ردا دێــت؟ گوتارى سه‌رمايه‌دارى ،گوتارێكى به‌رباڵو و بااڵده‌سته. ڕه‌نگ ه بتوانين گوتار( )discourseبخه‌ينه شوێنى ســه‌رخــان()superstructure و ل ه فه‌زاى گشتييدا بوارێك بۆ گوتاره‌كانى تريش بهێڵينهوه تاكو لـه‌و گشتگيرييه‌ى ماركسيزمى كالسيك ده‌رچــيــن ك ـ ه بۆ سـه‌رخــان ده‌ستنيشانيده‌كات(و لــه‌ڕووى لۆژيكى و ته‌نانه‌ت سايكۆلۆژييشه‌و‌ه بوارێك بۆ ئيشكردنى گوتاره‌كانى دى بهێڵينهوه). ده‌سه‌اڵت له‌بناغه‌دا تاكڕه‌هه‌ند و يه‌ك به‌ر‌ه نيه، به‌ڵكو كۆمه‌ڵێك گوتاريش هه‌ن ڕه‌وايه‌تى به مانه‌وه‌ى ده‌ده‌ن .ئه‌م گوتاران ه وه‌ك سه‌ربازى نه‌بينراو وان ،وردتر بڵێێن :له‌به‌رده‌ستماندان، ئه‌زموونيانده‌كه‌ين ،به‌اڵم نايانبينين .گوتار عاده‌ته‌ن ئه‌و نه‌زم و چوارچێوه‌ي ه ك ه شێوازى تێگه‌يشتنمان بۆ واقيع دياريده‌كات .ئه‌مه ماناى ئهوه ني ه واقيع به‌رامبه‌رمان وه‌ستاو‌ه و ئێم ه ده‌يكه‌ين ه بابه‌تى تێگه‌يشتن ،به‌ڵكو ئێمه به‌هۆى گوتارهوه به‌شێك ل ه تێگه‌يشتنمان بۆ واقيع ده‌سه‌پێنين .ته‌نانه‌ت فۆكۆ پێى‌وايه گوتار جۆرێك ه ل ه توندوتيژى ده‌ره ـه‌ق به شته‌كان .گوتار تێهه‌ڵكێشێك ه له‌نێوان ئێمه و واقيعدا .گوتار هاوكات جۆرێك ه ل ه سنور و كۆتوبه‌ند بۆ ئه‌وه‌ى تێگه‌يشتنمان تووشى فـه‌وزا نه‌بێت .گوتار هه‌ي ه و ڕووبه‌رێكيش هه‌ي ه ده‌كه‌وێت ه ده‌ره‌وه‌ى گوتارهوه .ئه‌وه‌ى ل ه سه‌ره‌تدا واده‌رده‌كه‌وێت ك ه كه‌وتووه‌ته‌وه ده‌ره‌وه‌ى گــوتــارهوه ،ئـه‌وا يه‌كسه‌ر له‌ڕێى گــوتــارهوه مــانــاى ده‌ده‌يــنــێ و ده‌يكه‌ينه ئۆبێكتێك بۆ تێگه‌يشتن و ته‌فسير .له‌ڕواڵه‌تدا واده‌رده‌كه‌وێت زمانى ئێم ه زمانێكى بێسنووره بۆ گوزارشتكردن و تێگه‌يشتن و ده‌ربڕين، به‌اڵم هاوكات گوتار پێشوه‌خت سنورێكى بۆ داناوين و ئێم ه وه‌ك سوبێكتى قسه‌كه‌ر زۆر دركمان نه‌كردووه .گوتار ،ياسا و ڕێسا و وشه‌سازيى تايبه‌ت به‌خۆى هه‌ي ه و به‌سه‌ر كه‌سى قسه‌كه‌ردا ده‌يسه‌پێنێت .گوتار زمانه، كۆمه‌ڵێك گوزاره‌يه ،ئه‌م گوزاران ه جاروبار يه‌كترى ب ه درۆ ده‌خه‌نه‌و‌ه و ناكۆكن .به‌اڵم گوتار ل ه زمانيش گه‌وره‌تره .كۆمه‌ڵێك دۆخ هه‌ن ك ه خۆيان به‌سه‌ر زماندا ده‌سه‌پێنن و ده‌بن ه گوتار .وات ه گوتار جۆرێك ل ه عاده‌ت و دووباره‌بوونه‌و‌ه و به‌كڵێشه‌بوونى تيايه. بۆنمونه ،به‌ر له‌وه‌ى سه‌ر تاكسى بكه‌وين، ساڵوێك ده‌كه‌ين .به‌اڵم ل ه سه‌ركه‌وتنى ميترۆ و پاسدا ئه‌م ساڵو‌ه نيه .ڕه‌نگ ه ل ه ئادابى يه‌كه‌مدا گوتارى دينى زاڵ بێت ،به‌اڵم له دووه‌مياندا گوتارى سه‌رمايه‌دارى ك ه له‌ڕێگه‌ى تاكگه‌رايى ليبراڵيزمه‌و‌ه ئادابه‌كانى خۆى درووستده‌كات و ئه‌كتێكى غه‌ريب و نائاساييه بڕۆيت ه نــاو پاسێك و ســاو ل ه خه‌ڵكه‌كه بكه‌يت .ڕه‌نگ ه سه‌رده‌مانێك گوزاره‌ى «ژيان مه‌ستييه« ،سه‌ر ب ه گوتارى دينى بووبێت؛ به‌اڵم ئێستا ئه‌م گوزاره‌ي ه سه‌ر ب ه گوتارى كه‌پيتاڵيزمه .كه‌پيتاڵيزم ئايدۆلۆژياي ه و له هه‌زاره‌ها ڕست ه و گوزار‌ه و ئارايشى گوزاره‌يى پێكدێت .زۆربه‌ى ئادابه‌كانى ئێستا تێكه‌ڵ ب ه گوتارى سـه‌رمــايـه‌دارى بوونه ،چونكه گوتار هه‌ميش ه ئالوده‌ي ه ب ه ده‌سه‌اڵت ،به‌اڵم ئايا ئه‌و گوتار‌ه ب ه سودى به‌ها مرۆييه‌كان ده‌شكێته‌و‌ه يان نا؟ ئايا گوتارێكى وه‌ك گوتارى سـه‌رمــايـه‌دارى ،چۆن ئه‌و ديــارده دێرينان ه ناواخنده‌كاته‌و‌ه و ده‌يخات ه خزمه‌تى كااڵپه‌رستى و به‌رخۆرييه‌وه؟ گه‌رچى ئه‌مڕۆ ده‌سه‌اڵت ب ه مانا كالسيكه‌كه‌ى هه‌ر كاريگه‌ريى خۆى هه‌ي ه و ئێم ه ناتوانين به‌بێ وه‌رچه‌رخانى گه‌ور‌ه بيگۆڕين ،به‌اڵم تێگه‌يشتن ل ه گوتار ئه‌و كۆمه‌كه‌مان پێده‌كات ك ه ل ه ئايدۆلۆژياى بااڵده‌ست تێبگه‌ين و تيژييه‌كانى كه‌مبكه‌ينه‌وه و كار بۆ هه‌ژموونى پێچ هو‌ان ه بكه‌ين .لێره‌وه‌يه ك ه فۆكۆ پێى‌واي ه گوتارى مه‌عسوم و پاك و
بێاليه‌نمان نيه .ب ه مانايه‌كى تر ،ئايدۆلۆژياى بااڵده‌ست ك ه سه‌رمايه‌دارييه ،خۆى وه‌ك ئايدۆلۆژيايه‌كى هێند‌ه مه‌عسوم پيشانده‌دات ك ه هه‌ستبكه‌ين ئايدۆلۆژيا بوونى نه‌ماوه. ئه‌مڕۆ چ ل ه ژيانى ڕۆژانه‌دا ،چ ل ه واقيعى م ـه‌جــازى‌دا ،يــان لـه‌و جێيه‌دا ك ه زاراوهى فريوده‌رى «تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كان»ـى بۆ داتــاشــراوه ،مرۆڤ چيتر به‌ئاسانى له‌سه‌ر ئۆبێكتێك ناوه‌ستێته‌وه .ئيتر ئه‌و ئۆبێكته مرۆڤێكى تــر بێت ،يــان ڕيكالمێك ،يان مليۆنان وێن ه و نوسراو و ناو و كۆد و هتد. چۆنيه‌تى ده‌بێت ه قوربانيى چه‌ندێتى .ئه‌ويش چه‌ندێتييه‌ك ك ه نه‌ژمێردراو‌ه و يــاده‌وه‌رى درووستناكات و ڕه‌هه‌ندێكى تارماييئاساى هه‌يه .بۆي ه ده‌توانين بڵێين ئالوده‌بوون چيتر ته‌نيا ماد‌ه بێهۆشكه‌ره‌كان ناگرێتهوه ،ئه‌و جۆره نه‌خۆشييه‌ش ناگرێتهوه ك ه ميدياى بااڵده‌ست وه‌ك ئالوده‌بوون ب ه ئه‌نته‌رنێته‌و‌ه ناويده‌بات؛ به‌ڵكو ل ه سه‌رووى ئه‌مانه‌و‌ه ئالوده‌بوون ه به خودى «ئالوده‌بوون»ـهوه .چيتر ئۆبێكتێكى زۆر جێگير و پڕ و تۆكمه‌مان ني ه دانيشين و پێو‌ه ئــالــود‌ه بين ،به‌ڵكو ئالوده‌بوون خۆى ده‌بێت ه ئه‌و ئۆبێكت ه به‌رفراوانه‌ى كه خه‌ريك ه سوبێكت به‌ته‌واوى هه‌ڵده‌لوشێت و له‌ناو مێژوودا ده‌يپوكێنێته‌وه .ئالوده‌بوون چيتر ئاوارته(ئيستيسنا) ني ه به‌ڵكو ڕێسايه. گوتارى سه‌رمايه‌دارى ،له‌ڕێگه‌ى پرۆسه‌ى ئالوده‌بوونه‌وه پتر خۆى باڵوده‌كاته‌و‌ه و له‌ڕێگه‌ى ميكانيزمى دووباره‌بوونه‌وه‌و‌ه وه‌ك شتێكى زاتى و سرووشتى سه‌يرده‌كرێت و هاوشانى دووباره‌بوونه‌وه‌ك ه و ئالوده‌بوونه‌كه ئه‌رگۆمێنتى سه‌يروسه‌مه‌ره‌ى بۆ داده‌تاشرێت. وات ه گوتارى سه‌رمايه‌دارى هێند‌ه به‌رباڵو‌ه كه مرۆڤه‌كان ب ه باوه‌ڕبه‌خۆبوونێكى عه‌جيبه‌وه به‌ڵگه‌ى بۆ داده‌تاشن و هه‌ر ده‌ڵێى شاگووتار و دواگووتارى ئه‌و جيهانه‌ي ه ك ه پێى‌گه‌يشتووين. بۆي ه هه‌ندێك ده‌ربڕينى وه‌ك «ژيانێكى زۆر دووباره‌يه« ،به‌ته‌نيا تايبه‌ت ني ه ب ه واقيعى كۆمه‌ڵگاى ئێمه به‌ڵكو ل ه هه‌ناوى سيسته‌مه‌كه خۆيدا هه‌يه و ئاماژە‌ي ه بۆ دووباره‌بوونه‌وه‌ى » كه ده‌ركـه‌وتـه‌كــانــى ي ـه‌ك جــۆر «گــوتــار پتر سه‌رگه‌ردانييه نه‌ك دووبــاره‌بــوونـه‌وه. كۆنترۆڵنه‌كردن و بێده‌سه‌اڵتبوونى سوبێكته له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و تۆڕ‌ه ئۆبێكتيڤه‌دا ك ه تيايدا ده‌ژى .النيكه‌م دوو جۆر دووباره‌بوونه‌و‌ه هه‌يه، يه‌كيان دووباره‌بوونه‌وه‌ى هێواش ،ئه‌ويتريان دووباره‌بوونه‌وه‌ى خێرا .ل ه دووباره‌بوونه‌وه‌ى خێرادا ،وێڕاى تازه‌بوونه‌وه‌ى خێرايى ،كه‌چى هه‌ستده‌كه‌ين شته‌كان خاو و وه‌ڕزكه‌رن .بۆيه جارێكى تر ناواخنى زاراوهى گوتار ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر ڕه‌چه‌ڵه‌كى خۆى ك ه سه‌رگه‌ردانبوون و ده‌رچـــوون و بــاوبــوونـه‌وه‌يـ ه ب ه هه‌موو اليه‌كدا و ئه‌مه‌ش ل ه ڕيش ه يۆنانييه‌كه‌ى زاراوهى گــوتــار ،يــان ديسكۆرس يــان ( )DISCURREREدا هه‌يه .ڕه‌نگه هێنانه‌وه‌ى نمونه‌يه‌كى ساد‌ه و كۆنكرێتى يارمه‌تيمانبدات :پێش يه‌ك دوو ده‌يه ،ئه‌گه‌ر كراسێكى تازه‌ت بكڕيايه ،ئه‌وا ڕووب ـه‌ڕووى پيرۆزبايى و موجامه‌له‌ى هاوڕێ و دۆسته‌كانت ده‌بوويته‌وه ،به‌اڵم ئێستا زۆرجــار زياد له كراسێكيش بگۆڕێت هه‌ست بـه‌و‌ه ناكه‌يت له‌سه‌رت ده‌وه‌ستن و وه‌ك پێشوو سه‌رنجيان ده‌چێت ه سـه‌رت .دووبــاره‌بــوونـه‌وه‌ى خێراى جله‌كان له‌به‌رى مرۆڤه‌كاندا ،واده‌كات جله‌كان نه‌بينين ،شكڵ و شێوازه‌كه‌يان ته‌مه‌نێكى ڕاگوزه‌رى هه‌يه .ئه‌وه‌ى هه‌ي ه ئالوده‌بوون ه به مهسرهفهوه نه‌ك ئۆبێكتى مهسرهفهوه .كڕين بۆ پێداويستى نيه ،به‌ڵكو كڕين ه له‌پێناوى كڕيندا .يه‌كێك له‌و ئه‌رگۆمێنتانه‌شى كه بۆ مه‌سره‌فگه‌رايى و به‌رخۆرى داتاشراوه ئ ـه‌وه‌ي ـ ه كـ ه ده‌ڵــێــت :ه ـه‌ركــات بێزاربووم شتێك ده‌كڕم و خۆم خاڵى ده‌كه‌مه‌وه .ئايا ئه‌م ه ڕه‌وايه‌تيدان ني ه مه‌سره‌فگه‌رايى؟ ئايا گوتارى سه‌رمايه‌دارى خۆى ئه‌م كڵێشانه درووستناكات؟ ئايا ڕۆژێك ل ه ڕۆژان ،ك ه كااڵ به‌م ڕاده‌ي ه به‌رهه‌مده‌نه‌هات ،ل ه چ ڕێگه‌يه‌كه‌وه بێزاريى خۆيانيان خاڵيده‌كرده‌وه؟ ئه‌م نوسين ه كورته‌ى خواره‌وه ،فه‌سڵێكه ل ه كتێبى(قوتابخانه‌ى الكان ،ده‌روونشيكارى ل ه ســه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌مدا) و نوسه‌ر ل ه پێشه‌كييه‌كه‌يدا نوسيويه‌تى« :ئه‌مڕۆ ل ه كۆتايى ســه‌ده‌ى بيسته‌مدا ،ئـه‌و تاكه گوتارى «ئاغا»يه‌ى ك ه ماوه‌ته‌وه؛ گوتارى ئابوريى بازاڕه ك ه هه‌مووشت تيايدا كااڵيه،
ته‌نانه‌ت زانين و مه‌عريفه‌ش؛ هه‌تا ده‌رمان و هه‌مووشتێك ملكه‌چى تايبه‌تمه‌نديه‌كانى بازاڕه. كاتيگۆريى زانين و كاتيگۆريى ده‌رمانيش ده‌بێت تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى كااڵيه‌كى ئايدياڵيان هه‌بێت و كااڵيه‌كى ئايدياڵيش سێ سيفه‌تى هه‌يه :تێچووى كه‌مه ،به‌خێرايى ده‌گاته ده‌ستى كه‌سى به‌كارهێن ،قازانجێكى بااڵى تياي ه بۆ كه‌سى به‌رهه‌مێهين .ن ه مه‌عريفه‌ى ده‌روونشيكارى و ن ه ده‌رمان و چاره‌س هر‌ى ده‌روونــشــيــكــارى هيچيان ب ـ ه ئاراسته‌ى ئابوريى بــازاڕدا ئيشناكه‌ن و په‌يڕه‌وى له تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ناكه‌ن» .نوسه‌ر پێى‌وايه گوتارى ده‌روونشيكارى ،ده‌كه‌وێت ه به‌رامبه‌ر گــوتــارى ئـــاغـــا(Discourse of the )Masterوه ك ه چه‌مكێكى الكان ه و ئه‌م گوتار‌ه ل ه سه‌رمايه‌دارييدا يه‌كسانده‌بێته‌وه ب ـ ه ئــابــوريــى بــــازاڕ .بـــازاڕ ئــه‌و گــوتــارى ئاغايه‌ي ه ك ه فه‌رمانمان پێده‌كات .بونيادى ڕيكالمه‌كان نيشانه‌ى ئه‌م فه‌رمانه‌ن ،جگه لـه‌وه‌ى سوپه‌رئيگۆيه‌كى هه‌ي ه و ب ـه‌رده‌وام پێت ده‌ڵێت :چێژوه‌ربگره! وات ه ڕاسته‌وخۆ ئۆبێكته‌كانى چێژ ئه‌زموونبكه ،مه‌سره‌فى بكه ،مه‌وه‌سته ،تا ئه‌و جێيه‌ى ك ه تووشى مه‌له‌ل و پڕبوون دێيت .ئه‌م ه له‌كاتێكدا له ده‌روونشيكارييدا ڕه‌هه‌ندێكى ڕاديكاڵ هه‌ي ه و له‌جياتيى ئۆبێكتى چێژ و مه‌سره‌ف ،گرنگ يه پرۆسه‌ى ئاره‌زووكردن به‌زيندوويى ئهوه بهێڵينهوه .ئه‌وه‌ى گرنگ ه ئۆبێكتى ئاره‌زوو نيه ،به‌ڵكو هۆكارى به‌رده‌وامبوونى ئاره‌زووه ك ه سه‌رمايه‌دارى و كهلتوره مه‌سره‌فگه‌راكه‌ى له‌كاريده‌خات .الوازبوونى ئيراده‌ى سياسييش ل ه كۆمه‌ڵگاكانى ئه‌مڕۆدا ،به‌شێكى په‌يوه‌نديى ب ه هێرشى كااڵكانه‌و‌ه هه‌ي ه ك ه ل ه سياسه‌ت داتده‌ماڵێت و ئالوده‌ى خۆيت ده‌كات. ل ـه‌نــێــوان مـه‌ســتــى و ئــالــوده‌بــوون به مـــاد‌ه بــێــهــۆشــكـه‌ره‌كــانــدا ،جــيــاوازيــيـه‌ك هه‌يه .ل ه مه‌ستييدا هێشتا كه‌لێنێك له سوبێكت(بكه‌رى مــرۆيــى)دا ده‌مێنێته‌وه، به‌اڵم ل ه ئالوده‌بووندا ئه‌م كه‌لێن ه پڕده‌بێته‌وه و سوبێكت ئيمكان ه به‌رگرييه‌كانى خۆى لـه‌ده‌ســتــد‌هد‌ات« .كه‌سى مه‌ست ،زۆرجــار تۆفانێك هه‌ست و سۆز ده‌رده‌بــڕێــت به‌بێ ئــه‌وه‌ى ڕووبــــه‌ڕووى حه‌قيقه‌ته‌كه‌ى خۆى ببێته‌وه .له‌ڕاستيدا مه‌ستى بۆ سواغدان و پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و كه‌لێنه‌ي ه ك ه حه‌قيقه‌تى لێو‌ه هه‌ڵده‌قوڵێت .مه‌ستى وات ه توندبه‌ستنى سه‌رقاپى بتڵى حه‌قيقه‌ت بۆ نه‌خۆشه‌كه. ئه‌و ڕاستييه‌ى ك ه ل ه ده‌ربڕينى «مه‌ستى و ڕاستى ،يان مه‌ستى ڕاستييه«دا هه‌ي ه خودى كه‌سه‌ك ه ناگرێتهوه» .ديار‌ه ده‌روونشيكارى، به‌پێچه‌وانه‌ى ده‌روونناسييه‌و‌ه له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌ست و سۆزه‌كان كارناكات به‌ڵكو گرنگى به حه‌قيقه‌تى كه‌سى نه‌خۆش ده‌دات :حه‌قيقه‌ته تاڵه‌كه‌ى و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵيدا.
ئالوده‌بوون ،و گوتارى سه‌رمايه‌دارى به‌كارهێنانى وشـــه‌ى «گـــوتـــار» ،بۆ پيشاندانى په‌يوه‌نديى گــرووپ ب ه [تــاك و سوبێكت و] سوبێكتێڤيته‌وه ،يه‌كێك ه له كاره نايابه‌كانى الكان .ئه‌و ،ئه‌وه‌شى پيشانداو‌ه كه سه‌رمايه‌دارى(كه‌پيتاڵيزم) وه‌ك گوتارێك، له‌پێناوى بوونى خــۆيــدا ،تا چ ڕاده‌يــه‌ك قه‌رزارى دژيه‌كى و ناكۆكييه‌كى بنه‌ڕه‌تييه. لــه‌اليــه‌كــه‌و‌ه گــوتــارى ســه‌رمــايــه‌دارى، سوبێكتێك بنياتده‌نێت ك ـ ه هــه‌ر چــوار كۆڵه‌كه‌كه‌ى له‌سه‌ر مه‌سره‌ف(به‌رخۆرى و به‌كاربردن) به‌نده .كااڵ جۆراوجۆره‌كان ده‌توانن وه‌هــا سوبێكت تێروپڕ بكه‌ن كه جێيه‌ك بۆ درزى سوبێكت و ڕاكێشانى بارى بوون(وجود) نامێنێته‌وه .ده‌ركه‌وتن و هه‌ڵكه‌وتنى كۆمه‌ڵگاى مه‌سره‌فكاران و به‌رخۆران ،ده‌بێته‌هۆى له‌دايكبوونى جۆرێكى نوێى سوبێكتيڤيته ،جۆرێك بوونى بێ‌درز و كه‌لێن[وات ه جۆرێكى نوێ ل ه مرۆڤ و سوبێكت ده‌خولقێنێت ك ـ ه هــه‌وڵــده‌دات له‌ڕێگه‌ى چڕوپڕيى كااڵكانه‌و‌ه جه‌وهه‌ر‌ه به‌تاڵه‌كه‌ى پڕبكاته‌وه] .به‌م جۆره ،سه‌ركه‌وتوويى وێنه‌ى مرۆڤى خۆدرووستكه‌ر (self made ،)manقابيلى تێگه‌يشتن ده‌بێت .ئه‌و، ژيان و چاره‌نووسى خۆى به‌ده‌ستيه‌وه‌يه‌تى. به‌رهه‌مهێنه‌ر و ئاغاى ئاره‌زووه .ئاره‌زوويه‌ك ك ـ ه هــێــنــده‌ى گــه‌وره‌يــى ئيمكاناتى ئه‌و مه‌سره‌فه‌ي ه ك ه پێشكه‌شى خۆى ده‌كات.
ب ـه‌اڵم دراوه‌كــ ه ڕوويه‌كى تريشى هه‌يه. كــارتــى حيسابى مـــه‌ســـره‌ف ،هه‌ميشه داشكانێكى له‌گه‌ڵداي ه و ئه‌م داشكانه‌ش له پانتايى تێربوون و ڕازيبووندايه .گوتارى ده‌روونــشــيــكــارى ،ئــه‌و ڕۆڵـــ ه ب ـه‌رچــاوه‌ى سه‌لماندوو‌ه ك ه هه‌بوونى نوقسانى ده‌يگێڕێت ل ه به‌ديهێنان و ده‌سگه‌يشتن ب ه تێربووندا له بوونه‌وه‌رى قسه‌كه‌ر(يان سوبێكتى مرۆيى)دا. له‌ڕێگه‌ى ده‌رهێنانى ئۆبێكتى ژويسانسه‌وه‌يه ك ه مرۆڤ ده‌توانێت ده‌ستى بگات ب ه جۆرێك ل ه تێربوونى دره‌نگوه‌خت و ده‌ستى دوودا، و سه‌ره‌ڕاى هه‌موو ئه‌مانه‌ش چاوه‌ڕواننه‌كراو. ئه‌م ه ژوويسانسێك ه ك ه هه‌رگيز به‌ر له‌وه بوونى نه‌بووه و الكان ناويده‌نێت «چێژى زياده« .پێشتر وتمان الكان ئه‌م زاراوه‌يه‌ى ل ه تيۆره‌كه‌ى ماركسه‌و‌ه وه‌رگرتوو‌ه به‌ناوى «به‌هاى زياده»؛ و پێى‌واي ه چێژى زياده له ئابوريى ده‌روونييدا ئه‌و ڕۆڵ ه ده‌گێڕێت كه به‌هاى زياده ل ه بازاڕدا ده‌يگێڕێت. چێژى زيــاده ،بكه‌ر و بريكارێك ه ڕێ له گوتارى سه‌رمايه‌دارى ده‌گرێت بگات به‌و ئامانجه‌ى خۆى ك ه درووستكردنى «سوبێكتى يه‌كپارچه«يه ،چونك ه ب ه ئاراسته‌ى پێچه‌وانه‌دا كارده‌كات [ك ه سوبێكت تووشى پارچه‌بوون ده‌كات] .تاكو دارايى و هه‌بووه‌كان زياتر بن، داشكانى چێژيش زياترده‌بێت و تێربوون ڕوو ل ه ئاوابوون ده‌كات و دوورتر ده‌كه‌وێته‌وه. «بێرنارد لــوكــۆر» ،ده‌ڵێت« :گوتارى سه‌رمايه‌دارى ل ه بونيادى خۆيدا سيسته‌مێكه ك ه به‌شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى له‌سه‌ر بنه‌ماى دابه‌شبوونى دال بنياتنراوه .ئيدى چ به شێوازى زانيارى بێت ياخود وێنه ،ك ه به‌بێ وچان و ب ه شێوه‌يه‌كى سه‌رسامكه‌ر مرۆڤه‌كان بۆردوومانده‌كات .ئه‌م گوتار‌ه هه‌روا به‌رده‌وام خه‌ريكى درووستكردنى ماشێنى چێژخولقێنى ئاڵۆزتر‌ه ك ه جۆره‌ها چێژ به‌هه‌رزانى ده‌خاته به‌رده‌م هه‌ركه‌سێك ،ئيدى ل ه هه‌ر كونج و گۆشه‌يه‌كدا بێت .به‌اڵم تێربوون و ڕازيبوون له‌م جيهان ه سه‌رسامكه‌ره‌دا تادێت به‌ره‌و ئاوابوون ده‌چێت و فه‌الكه‌تى جيهانى به‌رخۆرى و وه سه‌رچاوه‌ده‌گرێت. مه‌سره‌فيش له‌م بنه‌مايه [واته] جۆرێك چێژخوازى و چێژوه‌رگرتنى شێتان ه و بێ‌سنوور ك ه هه‌ر ڕۆژە‌و خۆزگه‌يه‌كى تازه‌ترى هه‌يه ،هه‌ر ڕۆژە‌و كااڵيه‌كى تازه‌ترى ده‌وێت ،و له‌و كه‌ڵه‌ك ه كااڵ زۆرانه‌ش جگ ه له خۆڵه‌مێشێك هيچى تر نامێنێته‌وه .له‌م بێن ه و به‌رده‌يه‌دا ،تێربوون و ڕازيبوون ئه‌و شته‌ي ه كه به‌ر ل ه هه‌مووى بووه‌ت ه خۆڵه‌مێش». له‌م نێوانه‌دا كاتيگۆريى «ئالوده‌بوون»، جێگه‌ى تايبه‌تيى خۆى هه‌ي ه و به‌ته‌واوى ب ـه‌ئــاراســت ـه‌ى گــوتــارى س ـه‌رمــاي ـه‌داريــيــدا ده‌جووڵێت .هه‌ر له‌به‌ر‌ه ئه‌مه‌ش ه ك ه ناتوانين وه‌ك نيشان ه و سه‌مپتۆمێكى تايبه‌ت سه‌يرى ئــالــوده‌بــوون بكه‌ين .سه‌مپتۆم هه‌ميشه تايبه‌تمه‌ندييه‌كه .ئالوده‌بوون هه‌ڵگرى ئه‌م تايبه‌تمه‌ندييه‌يه .له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ه ده‌توانين له‌پاڵ هه‌ندێك ميتافۆرى ترى وه‌ك تاعوون و به‌اڵ ماڵوێرانكه‌ره‌كانى تردا قسه‌ى لێ بكه‌ين. الكان ده‌ڵێت« :پراكسيس ،ئه‌و كرده‌يه‌يه كـ ه ل ـه‌الي ـه‌ن مــرۆڤ ـهوه ئه‌نجامده‌درێت و ئه‌و توانايه‌ى پێده‌به‌خشێت تاكو به‌هۆى ڕه‌مزييه‌وه ،ڕيــاڵ بگۆڕێت» .به‌پێى ئه‌م پێناسه‌يه ،ئالوده‌بوون پراكسيس نيه .نه‌ك هه‌ر ئه‌م كرده‌ي ه ئامرازێك ني ه بۆ گۆڕينى ڕياڵ له‌اليه‌ن ڕه‌مزييه‌وه ،به‌ڵكوبه‌پێچه‌وانه‌و‌ه ئهوه ڕه‌مزيي ه ك ه ڕياڵ ده‌خات ه به‌ر په‌المار .سيفه‌تى سه‌ره‌كيى ئه‌و كرده‌ي ه ئه‌وه‌ي ه ك ه يارمه‌تى له گوته‌ى نه‌سته‌و‌ه وه‌رناگرێت .به‌پێچه‌وانه‌ى سه‌مپتۆمه‌وه ،ك ه هه‌موو جار نه‌ست خۆى تيا ده‌رده‌خات و هيچ جارێكيش ئامانجى خۆى ناپێكێت و هه‌مووجارێك كه‌لێنه‌كه‌ى سوبێكت به‌ئاشكراتر [ده‌رده‌خــات] .ل ه ئالوده‌بووندا، سه‌ركه‌وتن به‌كامڵى ڕووده‌دات .سوبێكتى يه‌كپارچ ه و بێ‌كه‌لێن ده‌رده‌كه‌وێت و ئاره‌زووى گوتارى كه‌پيتاڵيزم ل ه به‌رهه‌مهێنانى سوبێكتى يه‌كپارچه‌دا دێته‌دى .سه‌ره‌نجام مه‌سره‌ف، ڕازيبوون و تێربوون به‌رهه‌مدێنێت .هه‌روه‌ها ئــاره‌زووى سه‌رمايه‌دارى ل ه چوونيه‌ككردنى ژويسانس‌يشدا دێته‌دى .گرنگترين خه‌سڵه‌تى ژويسانس ك ه بريتيي ه ل ه تاقانه‌بوونه‌كه‌ى، وه‌رده‌گـه‌ڕێــت بۆ ژويسانسێكى هه‌مه‌گير و ته‌نانه‌ت ستاندارديش .ئه‌و ژويسانسه‌ى ك ه بۆ بوونى خۆى ،چيتر پێويستى ب ه فانتازيا نيه.
بەوبوون " التامهی" و .لە عەرەبییەوە :عیامد گەنجی زاراوەی "بەوبوون-به/ئه‌و/بوون" لە کارەکانی فرۆیددا ،ئاماژە بۆ ئەو کردەیە دەکات ،کە لە میانەیدا کەسێک خەسڵەتێک یان چەند خەسڵەتێکی کەسێکی تر دەگرێتەخۆی[واتە دەبێتە هەڵگری خەسڵەتەکانی کەسێکی تر و دەبێت بە ئەو ،دەرەنجامیش بە خەسڵەتی خۆی دەزانێت-و] .دواتر و لەگەڵ بەرەوپێشچوونی هزری فرۆید سەبارەت بە "من" و" منی بااڵ" لەسەر بنچینەی زنجیرەیەک لە بەوبوون ،چەمکی بەوبوون هاوتەریبی " هەمان ئەو پرۆسەیە بوو کە خودی مرۆڤی لەسەر بونیاددەنرێت Laplanche ."١٩٦٧ :٢٠٦ / and Pontalisکەوابێ ئێمە لەبەردەم چەمکێکی گرنگ و سەنتەرییداین لە تیۆری دەروونشیکارییدا ،کە چەمکێکە کۆمەڵێک گرفتی تیۆریی گرنگ پێشنیاردەکات .یەکێک لە گرنگترینی گرفتەکان ،کە فرۆیدیش مامەڵەی لەگەڵدا کردووە، زەحمەتی دیاریکردنی پەیوەندییە ڕوونەکانی نێوان بەوبوون و خۆشەویستیی ئۆبێكت و بابەتە (.)Object-love بە هەمان گرنگییەوە ئەم چەمکە لە کارەکانی " الکان"یشدا جێگەی تایبەتیی هەیە .الکان گرنگییەکی تایبەت بە وەزیفەی وێنە دەدات لە بەوبوون دا ،بەم جۆرە دەیناسێنێت کە " بەدەستهاتنی گۆڕانکارییەک لە خوددا کاتێ وێنەیەک دەپۆشێت ،پۆشینی وێنەیەک واتا ،کە خۆت لە وێنەیەکدا ببینیتەوەو وێنەکە وا وەربگریت وەک ئەوەی وێنەی خۆت بێت. هەر لە سەرەتای کارەکانییەوە ،الکان جیاکاریی لەنێوان بەوبوونی خەیاڵی و بەوبوونی سیمبولی(یان ڕه‌مزی)دا کردووە. بەوبوونی خەیاڵی ،ئەو میکانیزمەیە کە لە میانەیەوە من لە قۆناغی ئاوێنەوە درووستدەبێت و بەتەواوەتی تایبەتە بە سیسته‌می خەیاڵی .کاتێ ساوا وێنەدانەوەی خۆی لە ئاوێنەدا دیاریدەکات، لەگەڵ ئەم وێنەیەدا بەوبوون درووستدەبێت .داڕشتنی " من" بەوبوون لەگەڵ ئەوی لە دەرەوەی خوددایە " تەنانەت دژەکانیش" خود بە ڕکابەری خۆی دەزانێت ،بە شەڕەنگێزی و دەستبەسەرداگرتنەوە تێکدەچڕژێن .قۆناغی ئاوێنە " بەوبوونی یەکەم" دادەمەزرێنێت و منی نمونەیی لەدایکدەبێت. بەوبوونی سیمبوڵی(ڕه‌مزی) ،بەوبوونە لەگەڵ باوکدا لە قۆناغی کۆتایی گرێی ئۆدیبدا و داینەمۆی پێکهێنانی نمونەی "من"ـە. بەهۆی ئەم بەوبوونەوە خود بااڵتر دەبێتەوە لەو شەڕەنگێزییانەی هەڵیگرتووە لە بەوبوونی یەکەمدا ،لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین بەشێکە لە ئاساییکردنەوەی لیبیدۆ ،شێوەشی لە بەوبوونی یەکەمینەوە وەردەگرێت ،لەبەرئەمەش وەک هەموو بەوبوونێکی تر کە لەگەڵ خەیاڵییدا بەشداری دەکات پێیدەوترێت " سیمبولی" تەنها لەبەرئەوەی تێپەڕینی خود بۆ ناو سیستمی سیمبولی تەواو دەکات. هزری الکان دەربارەی سرووشتی بەوبوون لە کاروانی کارەکانیدا بە گۆڕانکاریی ئاڵۆزدا تێپەڕبووە .ساڵی ١٩٤٨لە ڕێگەی چەمکەکانی " بەخۆداچوونەوە -أجتیاف (")Introjectionو ونبونی سیمبۆلی باوک -أیماجو الوالد"ەوە لە هەمان ڕەگەزەوە تەماشای دەکرد ،لە کاتێکدا ساڵی ١٩٥٨گۆڕی بەوەی لە میانەی بەوبوونەوە لەگەڵ باوکی ڕاستەقینەدا تەماشای بکات لە قۆناغی سێیەمی گرێی ئۆدیبدا. ساڵی ١٩٦١الکان پێیەک چوە پێش و بەوبوونی سیمبۆلیی بەوە وەسف کرد کە بەوبوونە لەگەڵ "دال"دا .پاڵپشتیی ئەم بیرۆکەیەشی لەو پۆلینکردنەی فرۆیدەوە بینییەوە ،کە فرۆید خستبوونیە سێ پۆلی بەوبوونەوە لە بەشی حەوتەمی دەروونناسی و جەماوەر و شیکردنەوەی " من"دا " فرۆید ."١٩٢١ /لە دوو پۆلی یەکەمینی بەوبووندا " لەگەڵ بابەت و لەگەڵ دژ"دا ،جاروبار خود لە بەوبوونیدا نیشانەیەک دەردەبڕێت ،هاوشێوەی ئەو نیشانانەی کە دووچاری ئەو کەسە بووە کە خۆی پێ کراوە " واتە کەسی پێ بوو" .لەم بارانەدا بەوبوون کەم و چڕە تا ڕادەیەکی زۆر و لە کەسی بەوبوودا تەنها " شەقڵ /سمە"ێک خوازراوە .ئەم " شەقڵە تاک و تەنهایە" uیـــان‘unitary (‘ nbroken line ‘single-stroke )traitلە دیدی الکاندا چەمکێکی سیمبۆلیی لێدەری پێشینە کە بەخۆداچوونەوەی تیا ڕوودەدات و نمونەی من دەخوڵقێنێت .لەگەڵ ئەوەی کە ئەم شەقڵە وەک سیمبۆل دەست پێدەکات ،بەاڵم خێرا دەگۆڕێت بۆ دال کاتێ لە سیستمی دەاللەتەکاندا ئاوێتە دەبێت. الکــان ساڵی ١٩٦٤شەقڵە تاک و تەنهاکە بە دالــی یەکەمین دەبەستێتەوەو بەو ڕووشاوییەی بەراورد دەکات کە مرۆڤی کۆمۆنی سەرەتایی دەیانکردە داردەستەکانیان ،کە ئاماژەی کوشتنی یەک ئاژەڵ بووە. الکان بە توندی بەرهەڵستیی هەندێ نوسەری کــردووە وەک " بالینت "Balintبۆ نمونە کە بانگەشەی ئەوەیان دەکرد بەوبوون لەگەڵ شیکەرەوەدا کۆتایی شیکردنەوەیە ،بەڵکو بە پێچەوانەی ئەمەوە ئەو سووربوو لەسەر ئەوەی نەک هەر " دەکرێت بەربەستی بوون بەو ببڕدرێت" بەڵکو ئەمە مەرجێکی پێویستیی دەروونشیکاریی ڕاستەقینەیە ،لەبەرئەمە کۆتایی شیکردنەوە وەک باری بەتاڵبوونەوەی خود تەماشادەکرێت لە دیدی الکانەوە؛ وەک ساتێک تیایدا بوون بەوەکانی خود دەبێتە جێی گومانێکی قووڵ، بە جۆرێک کە ناتوانێت وەک جارانی پارێزگاریی لێ بکرێت .لەگەڵ ئەوەشدا کە هەرگیز ناکرێت کۆتایی شیکردنەوەی بوون‌بەوی لەگەڵ شیکەرەوەدا ببەسترێنەوە بە یەکەوە ،کەچی الکان بانگەشەی ئەوە دەکات ،کە دەکرێت بە مانایەکی جیاواز قسە لەسەر بوون بەو بکرێت :بەوبوون لەگەڵ بەرهەڵستدا.
سەرچاوە; التامهی: بقلم :دیالن إیفان Dylan Evans ترجمە :هشامروحانا
4
ژمارە ( )351دوشەممە 2017/7/31
ئیسالمیزم لەكۆماری توركیادا خستووه‌ت ه ئه‌جێندایانه‌وه .كــارا وا تێده‌گا ك ه ئیسالمییه‌كانی تورك له‌ژێر توغبا یەشار ئۆغلۆ هه‌ژمونێكی نامۆدا بوون و نه‌یانتوانی لەئینگلیزییەوە :ماجید خەلیل یــان سـه‌ركـه‌وتــوو نـه‌بــوون لـــه‌وه‌دا ك ه ()2-2 پشت ب ه سه‌رچاوه‌كانی خۆیان ببه‌ستن. هه‌رچه‌ند ك ه تاوه‌كو پێش حه‌فتاكان ل ه ماده‌كه‌دا هاتبوو «بۆ هیچ تاكێك ئیسالمییه‌كان به‌پێچه‌وانه‌ی پارت ه نیی ه ئایین ب ـ ه گــوێــره‌ی پڕه‌نسیپ ه ئایدیۆلۆژییه‌كانی دیك ه نه‌یانتوانی خۆیان ئاینییه‌كان له‌پێناو گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی و له‌نێو رێكخستنێكی پارتایه‌تیدا ببیننه‌وه. سیاسی و ئابووری یاخۆ پێكهاته‌ی یاسایی ئ ـه‌وان تاوه‌كو حه‌فتاكان له‌نێو پارت ه ده‌وڵه‌ت ئایین بقۆزێته‌وه .هه‌روه‌ك چۆن سیاسییه‌كانی تردا خۆیان دهبینییهوه. كه‌سیش بۆی نیی ه ئایین بۆ به‌رژه‌وه‌ندی ل ه 1969دا گۆڕه‌پانی سیاسی توركیا سیاسی و كه‌سیی خۆی به‌كاربهێنێ» .بــزوتــنــه‌وه‌ی روانــگــه‌ی نیشتیمانی توران وای بۆده‌چێت ،ك ه ل ه كۆده‌تای بـه‌خــۆیـه‌و‌ه بینی ،ئ ـه‌م بزووتنه‌وه‌ی ه سه‌ربازیی 1960دا له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه له‌الیه‌ن نه‌جمه‌ین ئه‌ربه‌كانه‌و‌ه دامه‌زرا، باڵوبونه‌وه‌ی سۆسیالیزم له‌نێوخه‌ڵكی ك ه ب ه لێبڕاوترین و چاالكترین بزوتنه‌وه‌ی كــورد دا پشتیوانیلێكرا .ئه‌مه‌ش بۆ سیاسی ئیسالمی داده‌نرا ل ه توركیادا. به‌دوورگرتنی كــورد بــوو ل ه شوناسی ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ه بانگی چاالكی سیاسی ئیسالمییان و هاوكات بۆ رێگ ه گرتن داو خۆشی لـه رێــكــخــراو‌ه سیاسی و بوو ل ه پــرۆژه‌ی دیاریكردنی شوناسیی كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ئاینییه‌كانی پێشووه‌و‌ه په‌یوه‌ست به‌خۆیان .به‌م شێوه‌ی ه ل ه كۆكردبوویه‌وه .به‌گوێره‌ی مێرت ،ئه‌م شه‌سته‌كاندا به‌پێچه‌وانه‌ی هاواڵتیانی هێز‌ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی رزگاریخوازیی توركهوه ،ك ه بره‌وی ئیسالمگه‌رایی ببوو‌ه بـــــوو ،دروســــــت وه‌ك جـــواڵنـــه‌و‌ه باو ،له‌نێو كورداندا چه‌مك ه چه‌پگه‌راكان ده‌ســتــوریــخــوازه‌كــانــی دوایینه‌كانی تــاویــان سـه‌نــدبــوو .ل ـه‌م قــۆنــاغـه‌دا وا ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانی وه‌هــا بوو، ده‌هات ه پێش چــاوان ك ه روناكبیرانی ك ه پێداگریی فره‌ی له‌سه‌ر ئه‌خالق و ئیسالمیی بــه‌شــدارو هه‌ماهه‌نگن ل ه خو ره‌وشتی ئیسالمی و زیندوكردنه‌وه‌ی ئایدیای ناسیۆنالیزمدا .ناسیۆنالیزم له‌و به‌ها ئاینییه‌كان ده‌كرده‌وه .پێی وابوو كاته‌دا هێڵێكی كێشراو بوو ك ه هه‌ریه‌ك هه‌ستانه‌وه‌و بوژانه‌وه‌ی توركیا راسته‌وخۆ ل ه توركگه‌رای موسڵمان و تورك ه بێ وابه‌سته‌ی ه بـ ه مــۆڕاڵــی ته‌ندروستی باوه‌ڕه‌كان په‌یوه‌ستبوون پێیه‌وه .ل ه كۆمه‌ڵگه‌وه .زۆر گازه‌نده‌و ره‌خنه‌ی روانگه‌ی ئیسالمییه‌كانی توركهوه ئه‌م ئاراسته‌ی خــۆرئــاواگـه‌رایــی كۆمه‌ڵگ ه فه‌رموده‌یه‌ی پێغه‌مبه‌ر ك ه ده‌یفه‌رموو :ده‌كــرد به‌تایبه‌تی ل ه هه‌مبه‌ر روانگ ه كه‌سێك ناكرێت به‌هۆی خۆش‌ویستنی مۆڕاڵییه‌كانی خۆرئاواو‌ه فره توند بوو. نه‌ته‌وه‌كه‌یه‌و‌ه سزا بدرێت ،ئه‌و راستییه‌ی پرۆژه‌كانیشی خۆیان دهبینییهوه ل ه ده‌سه‌لماند ك ه ناسیۆنالیزم ل ه ئیسالمدا بازاڕی هاوبه‌شی ئیسالمی و پێشكه‌وتنی شوێنی ده‌بێته‌وه .ئهوه له‌كاتێكدا بوو 8واڵته‌كه ،ك ه پێكهاتبوون له(توركیا، ك ه ئه‌م ناسیۆنالیزمه‌ی ئیسالمییه‌كان ئێران ،پاكستان ،به‌نگالدیش ،مالیزیا، دارای سنوورو تایبه‌تمه‌ندی خۆی بوو .ئه‌نده‌نوسیا ،میسر و نه‌یجیریا) .به‌م ئه‌یوب واده‌بینێ ك ه ئیسالمی سیاسی پێودانگ ه جــۆش و خرۆشی دابووی ه ل ه شێوه‌و قه‌باره‌گه‌لێكی جــیــاوازه‌و‌ه ئیسالمییه‌كان و روانگه‌یه‌كی نمونه‌یی ل ه هاتووه‌ت ه پێشێ .ئه‌و جیاوازییان ه ته‌نێ زیهنی واندا چێكردبوو ك ه وێنای جیهانی له‌نێو ئیسالمییه‌كانی نه‌ته‌و‌ه جیاوازه‌كان ئیسالمییان پێده‌كێشا . باڵی سیاسی بزووتنه‌وه‌ی روانگه‌ی و واڵت ه جیاوازه‌كاندا نابینرێن ،به‌ڵكو له‌نێو ئیسالمییه‌كانی هه‌مان واڵتیشدا نیشتیمانی برێتی بوو ل ه پارتی رزگاری Milli Selamet تێبینی ده‌كــرێــن .ئــه‌وه‌ش په‌یوه‌ست ه نیشتیمانی كــ ه ســاڵــی 1972 بــه‌و راســتــیــیـه‌و‌ه ك ـ ه ئیسالمییه‌كان – Partisi ل ه روانــگـه‌ی ئامانجه‌كانیانه‌و‌ه دارای دامه‌زرابوو .ئه‌م پارت ه پاش ئهوه هات ستراتیژو سیاسه‌تی تایبه‌ت به‌خۆیانن ك ه پارتی سیسته‌می ئیسالمی Milli و ل ـه‌م میانه‌دا له‌پشت ئایدیۆلۆژیاو Nizam Partisiلــــــ ه كــۆده‌تــای ره‌وته‌كانیانه‌و‌ه سیاسه‌تی جیاواز دێت ه 1971دا هه‌ڵوه‌شابوویه‌وه .بڕیاره‌كانی دی .دیــار‌ه هه‌ندێك ل ه ئیسالمییه‌كان ئه‌م كۆده‌تای ه بۆ پارێزگاری بوو ل ه ناسیۆنالیزم ب ه شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌كانی سیسته‌می سیكۆالریستی و ریفۆرمه‌كانی بێ بــاوه‌ڕی و بتپه‌رستی ده‌بینن (بۆ ئه‌تاتورك .نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان هه‌موو نموون ه سه‌ید قوتب) .هه‌ندێكی دیكه‌یان ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی نێو ئیسالمییه‌كانی هه‌یه ،ك ه دیدگاكانیان هێواشتر‌ه له‌سه‌ر قــۆســتــه‌وه‌و كــردنــیــی ـه بــانــگـه‌شـه‌ی ناسیۆنالیزم و ل ه روانگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ڵبژاردنه‌كانی .مێرت ئهوه ده‌خاته‌ڕوو خــۆیــانــه‌وه ده‌یــبــیــنــن .بــه‌درێــژایــی ك ه له‌پاش هه‌شتاكان پارته‌ك ه ئیدی خۆی كۆتاییه‌كانی شه‌سته‌كان ئیسالمییه‌كان بوارد ل ه چه‌مك ه ناسیۆنالیستییه‌كان. بــارگــاویــبــوون ب ـه روناكبیرو رێبه‌ر‌ه پــارتـه‌كـ ه نه‌ته‌نها له‌نێو ئیسالمیی ه ئاینیی ه نێوخۆییه‌كانی وه‌كو سه‌عیدی توركه‌كان و كۆنخوازه‌كاندا ،به‌ڵكو نورسی و سوله‌یمان حیلمی توناهان له‌نێو زۆرینه‌ی ه ـهره زۆری كورداندا و نه‌جیب فازڵ كیساكورێك و حسێن شوێنی خــۆی كــردبــوویـه‌وه .كۆده‌تای حیلمی ئیشك و ...هتد .له‌دوای نیوه‌ی 1980دارای ئاكامێكی جیاواز بوو بۆ دووه‌مـــی شهستهكانهوه ئیدی ورد‌ه ئیسالمییه‌كان .ئه‌وان زێده‌تر پێداگربوون ورد‌ه ئیسالمییه‌كانی توركیا تێكه‌ڵ ب ه ل ه ناوه‌ندگه‌رایی ،ئه‌نجامده‌رانی كۆده‌تا ئیسالمییه‌كانی دیكه‌ی جیهان بوون و ئیسالمیان وه‌ك ئایدیایه‌كی فه‌رمی گۆڕی و كاریگه‌ریی قوڵیان به‌سه‌ره‌و‌ه ب ه جێما ،وابه‌سته‌یانكرد ب ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیانه‌وه، به‌تایبه‌تی شوێنیان به‌سه‌ر باڵوكراوه‌و بۆنموون ه ل ه ماده‌ی 136ی ده‌ستوری په‌یامه‌كانیانه‌و‌ه دیار بوو .زۆرترینی ئه‌و نــوێــدا هاتبوو :ئه‌ركی نه‌ته‌وه‌یی و باڵوكراوانه‌ش ل ه زه‌مینه‌یه‌كی كۆنخوازی نیشتیمانی هه‌ماهه‌نگی و یه‌كێتییه. س ـه‌رچــاوه‌یــان ئه‌وان پرۆژه‌یه‌كیان خسته‌ڕوو ك ه ره‌چاوی و چه‌قبه‌ستوییه‌و‌ه گرتبوو .ئه‌وان و زانیارییه‌كانیان رۆڵێكی پێكهاته‌و ئه‌ندازه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی كردبوو، به‌رچاویان ل ه شێوه‌گیربوونی گوتاری پـــرۆژه‌ی وابه‌ست ه بــوون ب ه دڵسۆزی ئیسالمی سیاسییدا بینی ل ه توركیا .نیشتیمان و ناسیۆنالیزم و ده‌وڵه‌تدۆستی، پێویست ه تێبینی ئـــه‌و‌ه بكرێت ك ه ئـه‌مـه‌یــش ب ـه رێــزگــرتــن ل ـ ه مـــۆراڵ و ئیسالمی نێونه‌ته‌وه‌یی ل ه نیوه‌ی دووه‌می به‌هائیسالمییه‌كان ،ك ه به‌دڵنیاییه‌و‌ه شهستهكانهوه ل ـه‌الی ـه‌ن سعودییهوه ئـــه‌و‌ه دوور بـــوو لــ ه ره‌ه ـه‌نــده‌كــانــی پشتیوانی لێكراوه ،سعودییه‌كان لهبواره ئیسالمیزمی سیاسییه‌وه .سیزری جیاوازهكانهوه به‌تایبه‌ت ل ه كۆمه‌كی باوه‌ڕی وه‌های ه ك ه ئیسالمی رۆشنبیر دارایــیــه‌و‌ه جڵه‌وی ئ ـه‌م نه‌زمه‌یان ل ه دوور‌ه ل ه خواست ه كۆمۆنیستییه‌كان ده‌ستدا بوه‌و یه‌كێتی جیهانی ئیسالمییان و ده‌مارگیر‌ه ئاینییهكانهوه .لێره‌دا
ئیسالمیزم الی ئەتاتورك لە خزمەتی توركایەتیدا بوو هه‌رچه‌ند ك ه به‌رپرس ه سه‌ربازییه‌كانی توركیا هاوئاهه‌نگ و هاوسۆزی ئیسالمی سیاسی ن ـه‌بــوون ،بــه‌اڵم پێویستیان ب ه ده‌ســه‌اڵت و هێزی ئایینی بــوو بۆ ئه‌وه‌ی ره‌وایه‌تی بده‌ن ب ه كاره‌كانیان. هه‌رچه‌ند ك ه بونیادی ئیسالمیزمی تورك ل ه پڕه‌نسیپی كه‌مالیدا پایماڵكرابوو، به‌اڵم بۆ وابه‌سته‌بوونه‌وه‌ی توركیا فره ل ه ره‌هه‌ند‌ه كه‌مالییه‌كان له‌پێشتربوو. هه‌ربۆی ه ئه‌نجامده‌رانی كۆده‌تا هاتن سه‌رله‌نوێ ئیسالمیان ئاوێته ب ه مێژووی توركیا كرده‌وه‌و شرۆڤه‌یه‌كی نوێیان بۆ كرد ك ه ل ه به‌رژه‌وه‌ندی رۆحی ناسیۆنالیزم و وابه‌سته‌یی یه‌كێتی توركیا بێت .لێرهوه كۆرس ه ئاینییه‌كانی ل ه قوتابخانه‌كاندا بره‌و پێداو هاوكات بایه‌خی تایبه‌تیان دا ب ه پێشخوێن و پێشه‌وا ئاینییه‌كان ك ه ل ه نێو به‌ش ه زانكۆییه‌كاندا شوێنیان بۆ كرایه‌وه ،ئه‌وان ه هه‌موویان به‌شێك بوون له‌و پراكتیك ه ئاینییه‌ی كه هێنرانه‌و‌ه بۆ نێو توركیا.
كێشه‌ی كوردو ئیسالمیزمی كورد
له‌روانگه‌ی دۆزی كورده‌وه ،كۆده‌تای سه‌ربازی 1980خاڵێكی وه‌رچه‌رخان بوو. دیار‌ه له‌كۆتایی شهستهكانهوه له‌سه‌ر ئاستێكی بـه‌رفــراوان ناڕه‌زایه‌تییه‌كان له‌رۆژهه‌اڵت‌و باشووری ئه‌نادۆڵدا له‌هه‌مبه‌ر كێشه‌كانی ئه‌و ناوچان ه رێكخراوبوون. ه ـه‌مــوو ئــه‌وانــ ه بـه‌گــردبــوونـه‌وه‌كــانــی رۆژهــه‌اڵت نــاوده‌بــران .لێرهوه جۆرێك ل ه هۆشیاری له‌هه‌مبه‌ر بوونی كێش ه له‌رۆژهه‌اڵت‌و پرسی كورد هاتبۆو‌ه گۆڕێ. له‌و ناڕه‌زاییانه‌و‌ه رێكخراوی خوێنكاری‌و روناكبیریی ده‌ركه‌وتن و سه‌ریان كێشا بۆ چێكردنی یان ه كولتوریی ه شۆڕشگێڕه‌كانی رۆژهــــــه‌اڵت .ئـــه‌م یــانــان ـ ه خــواســتـ ه سه‌ره‌تاییه‌كانیان ناساندنی زمانی كوردی و ماف ه كولتورییه‌كانی كورد بوو له‌الیه‌ن میرییه‌وه .ل ه حه‌فتاكاندا و ل ه ده‌رهاویشته‌ی دانپیانانه‌كانی بوونی گه‌لی كورد ل ه میتۆدی پارتی كرێكارانی توركیادا ،ئیدی رێكخراوگه‌لێكی كوردی چه‌پگه‌رای بناژۆ هاتن ه پێشێ ،ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌كـــرا لــه‌و قــۆنــاغ ـه‌دا زیاتر ده‌نگی كــورده‌كــان ب ـه‌الی چه‌پگه‌ریدا ده‌یانشكانده‌وه .لێره‌دا ل ه راپۆرته‌كانی په‌رله‌مانه‌و‌ه ئهوه ده‌خوێنرێته‌وه ،ك ه هه‌ندێك هه‌ڵمه‌تی سـه‌ربــازی بۆ سه‌ر ئاواییه‌كانی كورد ده‌ستیپێكردووه ،چوون ئه‌وان خرۆشانی نه‌ته‌وه‌ییان لێبینراوه‌و له‌و میانه‌دا گونده‌كان سوتێنراون و خه‌ڵكه‌كه‌یان ب ه تۆپزی راگــوێــزراون. هه‌موو ئه‌و ئاڵۆزیانه په‌كه‌كه‌ی لێهات ه بــه‌رهــه‌م ،ئــه‌و هــێــزه‌ی ك ـ ه توانانی سه‌رنجڕاكێشانی خه‌ڵكی هه‌بوو .له‌گه‌ڵ كۆده‌تای ،1980ئه‌ندامانی رێكخراو‌ه
ماركسیی ه كـــورد‌ه جــوداخــوازه‌كــان، رووبــه‌ڕووی سزاو ئه‌شكه‌نجه‌ی توندی نێو زیندانه‌كانی تورك بوونه‌و‌ه و ته‌واوی رێكخراوه‌كانیان یاساغكران .هه‌روه‌ها بوونی هه‌ر شوناسێكی نه‌ته‌وه‌یی جگ ه له‌تورك سنوورداركراو دامه‌زراندنی هه‌ر رێكخراو و پارتێكی سیاسی ب ه گوێره‌ی ده‌ستوری 1982فره ئاڵۆزو گێچه‌اڵوی كرا .ب ه گوێره‌ی به‌ندی 2932ك ه ل ه 19ی ئۆكتۆبه‌ری 1983دا نوسرابوو ،هاتووه: جگ ه ل ه زمانی فه‌رمی یه‌كه‌می توركیا، ك ه له‌الیه‌ن واڵتی توركیاوه ناسراوه ،هه‌ر زمانێكی دیك ه له ده‌ربڕیندا یاساغه، هاوكات چاپ و باڵوكراوه‌كانیش ب ه هه‌ر زمانێكی دیكه قه‌ده‌غه‌ن . له‌هه‌مانكاتدا دامه‌زراندنی په‌كه‌ك ه ده‌كرێت وه‌ك خاڵێكی وه‌رچه‌رخانی گرنگ ل ه دۆزی كوردی توركیادا ره‌چاوبكرێت. وینرۆو كیریسشی ده‌ستپێكی په‌كه‌ك ه ده‌گه‌ڕێننه‌و‌ه بۆ ئه‌و میتینگانه‌ی ك ه ئۆجه‌الن ل ه دیاربه‌كردا رێكیده‌خستن، له‌وێدا بـه‌رچــاوڕوونــی خــۆی له‌هه‌مبه‌ر په‌یماننامه‌یه‌ك به‌نێوی رێگای شۆڕشی كوردستان خست ه روو .هه‌ر ئه‌مه‌ش پاش ئه‌وه‌ی به‌فه‌رمی وه‌كو پارتێك ل ه نۆڤه‌مبه‌ری 1978دا خۆیان راگه‌یاند، بــووه پــرۆگــرامــی پــارتـه‌كـه‌یــان .پــاش كۆده‌تای 1980و به‌كارهێنانی ئامڕازی توندوتیژیی له‌الیه‌ن په‌كه‌كه‌وه ،ئیدی پرسی كورد بوو‌ه یه‌كێك ل ه گرنگترین پرسه‌كانی ئه‌جێندای سیاسی توركیا. لێرهوه پێویست ه بوترێت ك ه سه‌ره‌ڕای سیاسه‌ته‌كانی میریی ،كاریگه‌رییه‌كانی په‌كه‌كه‌ش له‌سه‌ر گۆڕانی ناسیۆنالیزم و ئیسالمگه‌رایی كورد ناتوانرێت نكوڵییان لێبكرێت .هه‌روه‌ها عه‌بدولمه‌لیك فوراتی نه‌وه‌ی شێخ سه‌عید ده‌ڵێت سیاسه‌تی سه‌ركوتكه‌رانه‌ی میریی ل ه رۆژهه‌اڵتدا، رۆڵێكی به‌رچاوی ل ه هۆشیاری رابوونی نه‌ته‌وه‌یی كورداندا هه‌بوو ،به‌جۆرێك زیاتر بوو له‌و كاریگه‌رییانه‌ی ك ه چاالكییه‌كانی په‌كه‌ك ه ده‌یانهێنای ه پێشێ .دیــار‌ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا ئایین بایه‌خێكی فره‌ی هه‌ی ه ،ئه‌م بایه‌خ ه خۆی وه‌كو هێزێكی رێكخه‌ر ده‌بینێته‌وه .رێژه‌ی سه‌دی هه‌موو ئه‌وانه‌ی ل ه رۆژهـه‌اڵت و باشووری رۆژهه‌اڵتدا وابه‌سته‌ن ب ه ره‌وگ ه ئاینییهكانهوه زیاتر‌ه ل ه ،%30ئهوه ل ه كاتێكدای ه ل ه نێو كۆمه‌ڵگه‌ی توركیدا ئه‌م رێژه‌ی ه ته‌نها . 15%روانگه‌ی كۆنسێرڤاتیڤی كــوردو وابه‌سته‌ییان ب ه ئایینه‌و‌ه ل ه كۆتایی هه‌شتاكانه‌و‌ه فره زه‌ق بوو ،هه‌ربۆی ه له‌سه‌ر سه‌رانی په‌كه‌ك ه پێویست بوو پێودانگه‌كانیی خۆیان له‌مه‌ڕ ئایین هێند توندو رادیكاڵ نه‌بێت .بۆنموون ه ل ه 26دێسه‌مبه‌ری 1990دا ،په‌كه‌ك ه یه‌كێتی خه‌ڵكی
ئایینخوازی كوردستانی دام ـه‌زرانــد. هه‌ر ئه‌وان ل ه سوریادا پارتی ئیسالمی كوردستانییان دامه‌زراندبوو .په‌كه‌ك ه هه‌موو ئه‌و رێكخراوانه‌ی داده‌مـه‌زرانــد بۆ ئه‌وه‌ی بكه‌ون ه ملمالنێی سیاسه‌تی ئایینیانه‌ی میرییه‌وه ،چــوون ئـهوه روونببوویه‌و‌ه ك ه %50ی ده‌نگده‌رانی كورد له‌ژێر كاریگه‌ریی رێبه‌ر‌ه ئاینییه‌كاندان. هۆیه‌كی دیك ه ره‌نگ ه وابه‌ست ه بێت به‌و هۆگریه‌ی نه‌زم ه ئاینییه‌كه‌ی توركیاوه ب ه رێبه‌رو پیاوانی ئایینی كــورده‌وه، به‌تایبه‌تی پێداگرییه‌كانی ئــۆزال له‌م بارهیهوه جۆرێك ل ه سه‌ركه‌وتنی له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا به‌ده‌ست هانی بوو . له‌پاشمردنی ئــۆزال حكومه‌ته‌كانی دی له‌وه‌دا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون ك ه ئه‌و میتۆد‌ه درێژ‌ه پێبده‌ن و ب ه شێوه‌یه‌كی ئاشتیانه‌و زمانی نــه‌رم بجوڵێنه‌وه، ئــه‌وان له‌بری ئــه‌وه‌ی گرفته‌ك ه وه‌ك گرفتی شوناس و كولتوری خه‌ڵكانێك ته‌ماشا بكه‌ن ،دۆزه‌ك ـه‌یــان به‌سته‌و‌ه ب ه نه‌زمی تێرۆرو ته‌گه‌ره‌كانی به‌رده‌م ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه .ل ه نێوه‌ندی نه‌وه‌ده‌كان به‌دوواو‌ه هه‌موو ره‌واپێدان ه كولتورییه‌كانی كورد وه‌كو هه‌نگاوێكی مه‌ترسیدار ت ـه‌مــاشــاده‌كــران ك ـ ه درز ده‌خـه‌نـ ه نێو پێوه‌ستی و یه‌كبوونی خاكی توركیاوه .پاش مه‌رگی ئۆزال ل ه 1993دا ،بۆشاییه‌كی به‌رینی سیاسی له‌مه‌ڕ پرسی كورد ده‌ركه‌وت .هه‌رچه‌ند ك ـ ه ســولـه‌یــمــان دێمێریلی سـه‌رۆكــی توركیای ئـه‌وكــات و تانسۆ چێله‌ری رێبه‌ری نوێی پارتی نیشتیمانی دایك و سه‌رۆك وه‌زیران به‌ڵێنگه‌ل و پێناوێكی دیاریكراوی خۆیان له‌مه‌ڕپرسی كورد هێنایه نێو باسانه‌وه .وه‌لێ له‌وكاته‌دا بااڵیی درابــوویـ ه چاره‌سه‌ریی كێشه‌ی تــێــرۆر وه‌ك ئــــه‌وه‌ی چــاره‌س ـه‌ریــی
پرسی كورد ل ه نێو زه‌مینه‌ی سۆسیۆ سیاسیی كورد دا ته‌ماشای ره‌وشه‌ك ه بكه‌ن .بۆنموون ه دێمێریل وای ده‌بینی ك ه نه‌زمی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كوردو زمانی كــوردی و پــه‌روه‌رده‌و فێركاریی كوردی زیان ده‌گه‌یه‌نێت ب ه یه‌كپارچه‌یی خاكی تــوركــیــاو هــاوكــات ده‌رفه‌تێك ده‌دات ـ ه رێكخراو‌ه تێرۆریستییه‌كان تا له‌و تێگه‌یشتن ه سیاسییه‌دا سودمه‌ند بن .ئه‌م تێگه‌یشتن ه بۆ ده‌ساڵێك له‌نێو به‌شێكی به‌رینی سیاسییه‌كاندا زاڵ و به‌رچاو بــوو .دواتــر گوتاری پارتی ب ه ئایین ره‌فا ،گوتارێكی تێك هڵ و ناسیۆنالیزم له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا توانی سه‌ركه‌وتنی به‌رچاو به‌ده‌ستبهێنێ، ئــه‌وان جه‌ختیان ل ـهوه ده‌كـــرده‌و‌ه ك ه كـــوردو تـــورك به‌شێكن ل ـ ه جیهانی ئیسالمی و چــاره‌س ـه‌ری پرسی كورد ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی ئیسالم و په‌یمانێكی ئیسالمیدا دێت ه دی .هاوكات پارته‌ك ه پێی وابــوو ده‌بێت خوێندن و نوسین و پ ـه‌روه‌رد‌ه ب ه كوردی بێت و ره‌وایی پێبدرێت هه‌روه‌ك چۆن داوای هه‌ڵگرتنی باری نائاسایی ده‌كــرد له‌نێوچه‌كه‌دا و داوایــان ده‌كرد كۆتایی به‌و سیسته‌می رێكخستنی گوند پارێزی بهێنرێت ل ه نێوچه‌كه‌دا .هـه‌ر ئـه‌م خواستان ه بوو وایكرد كه ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی نه‌وه‌ده‌كاندا ده‌نگێكی به‌رچاو به‌ده‌ستبهێنن .له‌گه‌ڵ ئه‌و هۆكارانه‌دا پارتی ره‌فــا سه‌رنجی خــۆی له‌سه‌ر كاندیده‌كانی ل ه نێوچ ه كوردییه‌كاندا چڕ كردبوویه‌وه ،ئه‌وان كاندیدێكیان ده‌ویست ك ه كــورد بێت و نه‌ته‌وه‌ییه‌كی به‌رچاوی كــورد بێت. لێره‌دا حكومه‌ته‌كانی توركیا وازیان ل ه سیاسه‌تی كۆچی زۆر‌ه ملێ و راگواستنی دێهاته‌كانی نێوچ ه شاخاوییه‌كان هێنا. پارتی ره‌فا له‌پرسی ناسیۆنالیستبوونی كوردا جودا بوو له‌گه‌ڵ روانگه‌ی به‌شێك ل ه ئیسالمیی ه توركه‌كان ،ده‌كرێت بوترێت هه‌م په‌كه‌كه‌و هه‌میش ره‌فا زۆر به‌وردی سیاسه‌تیان ده‌كــردو ل ه جڵه‌گیركردنی ئایینی كورداندا ب ه لۆژیكی ده‌جواڵنه‌وه. ب ه گشتی له‌توركیادا ل ه پاش هشتاكانه‌و‌ه نه‌زمێكی ئایینی و بایه‌خێكی فره به‌ئیسالم هاتووه‌ت ه پێشه‌وه‌و له‌وێدا له‌نێو پــارتـ ه باكگراوند ئاینییه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی تــوركــیــدا دوو روانــگـ ه ده‌ركه‌وتووه .سێنگوڵ ئهوه ده‌خات ه روو كه ل ه پاش كۆده‌تای 12ی سێپته‌مبه‌ر ژینگه‌یه‌ك هاتووه‌ت ه پێش ك ه ره‌فای تێدا چێبووه ،هه‌موو ئه‌وان ه ئاره‌زووی ئه‌و رژێمه‌ی توركیا ناكه‌ن ك ه بنه‌ماكانی له‌سه‌ر دامـــه‌زراوه .له‌توركیا روانگه‌ی جودا له‌نێو پارت ه ئیسالمییه‌كاندا هه‌یه، هه‌رچه‌ند بـه‌رده‌وام دام ـه‌زراوه‌ی توركیا چــاوی له‌سه‌ر هه‌وڵی ئه‌وانه ،كه‌چۆن ده‌ستببه‌ن بۆ یاسای شه‌ریعه‌ت ،وه‌لێ له‌قۆناغی بااڵده‌ستی ئه‌كه‌په‌شه‌و‌ه هێشتا ئاماژه‌كردن بۆ ئــه‌وه‌ی ،كه‌ئه‌م پارت ه ئیسالمییان ه بیانه‌وێت له‌كۆمه‌ڵگه‌ی سیكیۆالری توركیادا ده‌ســت بـه‌رن بۆ شه‌ریعه‌ت ،كارێكی ئه‌سته‌مه.
ئیسالمی نێونه‌ته‌وه‌یی له نیوه‌ی دووه‌می شهستهكانهوه له‌الیه‌ن سعودییهوه پشتیوانی لێكراوه ،سعودییه‌كان لهبواره جیاوازهكانهوه به‌تایبه‌ت له كۆمه‌كی داراییه‌وه جڵه‌وی ئه‌م نه‌زمه‌یان له ده‌ستدا بوه‌و یه‌كێتی جیهانی ئیسالمییان خستووه‌ته ئه‌جێندایانه‌وه