620

‫لە سلێامنی سااڵنە نزیكەی‬ ‫شێرپەنجەی خوێن دەبن‬

‫«‬

‫‪200‬‬

‫كەس توشی‬

‫‪7‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )620‬دو شةممة ‪2017/8/7‬‬

‫گۆڕان پاشەكشە لە هەڵوێستەكانی پێشوی دەكات بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان‬

‫یەكێتی‪ :‬پێشتر گۆڕانمان ئاگاداركردۆتەوە كە لەدوو‬ ‫هەفتەی یەكەمی ئەم مانگەدا پارلەمان كارادەكرێتەوە‬ ‫لە كۆبونەوەكانی سەركردایەتیی هاوبەشدا‪ ،‬گۆڕان رازیبوە بە كاراكردنەوەی بێ مەرجی پارلەمان‪ ،‬بەاڵم ئێستا خۆی دوردەخاتەوە‬

‫بێد‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫چوارساڵە‬

‫دیموكراسی لە هەڕەمی دەسەاڵتەوە‬ ‫بەدی نایەت‪ ،‬بەڵكو لەگۆڕینی هزری‬ ‫كۆمەڵەوە دێتەدی‬

‫قورئان‬ ‫بە خاڵبەندییەوە‬ ‫«پێشنیازێک بۆ‬ ‫هەردو وەزارەتی‬ ‫پەروەردە و خوێندنی‬ ‫بااڵ»‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان‪ ،‬بە شێنەیی كارەكانی‬ ‫دەكات‪ ،‬چونكە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی‌و ئەركە‬ ‫رۆشنگەرییەكان بە قەڵەمباز نایەنەدی‬

‫‪2‬‬

‫ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی‪ ..‬چەمك و دەق و واقیع‬ ‫بەرهەم كەڵهوڕی‬

‫‪4‬‬

‫ریفراندۆم و دەرو دراوسێ‌‬ ‫لەتیف فاتیح فەرەج‬

‫‪6‬‬

‫ئاستەنگەكانی بەردەم ریفراندۆم‬ ‫لوقامن مستەفا صالح‬

‫«‬

‫یادێک لە‬ ‫شێرکۆ بێکەس‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫«‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫«پالتفۆڕمی دابڕان‪ ،‬لەشارە گەورەكاندا چەقی نەبەستوەو‬ ‫درێژدەبێتەوە بۆ قەزاو ناحیەكانیش»‬

‫«‬

‫بڕیــارە پارلەمانــی كوردســتان لــە‬ ‫دوو هەفتــەی یەکەمــی ئــەم مانگــەدا‬ ‫كارابكرێتەوە‪ ،‬ئەمەش پاش هەوڵێكی زۆری‬ ‫یەكێتــی‌و الیەنەكانــی تر دێــت‪ ،‬كە داوای‬ ‫كاراكردنــەوەی بــێ مەرجــی پارلەمانیان‬ ‫دەكــرد‪ .‬هاوكات بەپێــی زانیارییەكان‪ ،‬لە‬ ‫ماوەی رابردوداو لــە چەند كۆبونەوەیەكی‬ ‫جیــاوازدا یەكێتــی‌‪ ،‬گۆڕانی لــەو هەواڵنە‬ ‫ئاگاداركردۆتــەوە‪ ،‬بــەاڵم بزوتنــەوەی‬ ‫گــۆڕان تــا ئێســتا هیــچ هەڵوێســتێكی‬ ‫رەسمی لەســەر كاراكردنەوەی بێ مەرجی‬ ‫پارلەمان رانەگەیاندوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە‪،‬‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕان‪ ،‬پێشــتر لەكۆبونەوەی‬ ‫سەركردایەتی هاوبەشی گۆڕان‌و یەكێتیدا‪،‬‬ ‫جەختیلەوەدەكــردەوە‪ ،‬كــە پێویســتە‬ ‫پارلەمــان بێ مــەرج كارابكرێتــەوە‪ ،‬ئنجا‬ ‫باســی ریفراندۆم بكرێت‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫كە كاراكردنەوەی پارلەمان بۆتە راســتی‪،‬‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان بە پاســاوی جیاجیا‬ ‫پاشەكشــە لە هەڵوێســتەكانی پێشــووی‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی كە دەســت‬ ‫(چاودێــر) كەوتــون‪ ،‬یەكێتی نیشــتمانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬گۆڕانــی لــە هەوڵەكانــی بۆ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان‬ ‫لــە دو هەفتــەی داهاتــوی ئــەم مانگــەدا‬ ‫ئاگاداركردۆتەوە‪.‬‬ ‫زانیارییەكانــی «چاودێر» دەریدەخەن‪،‬‬ ‫كــە وەفــدی یەكێتــی لەكاتی ســەردانیدا‬ ‫بــۆ مەكــۆی ســەرەكی بزوتنــەوەی‬ ‫گۆڕان بــە مەبەســتی پیرۆزباییكــردن لە‬ ‫رێكخــەری نوێی بزوتنەوەكــە‪ ،‬هەوڵەكانی‬ ‫خۆیانیــان بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان‬ ‫پێڕاگەیانــدون‪ ،‬هــاوكات لــە كۆبونــەوەی‬ ‫ســەركردایەتی هاوبەشیشــدا‪ ،‬گــۆڕان لەم‬

‫«‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫هەواڵنە ئاگاداركراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم تا ئێســتا‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان لەمبارەیــەوە هیــچ‬ ‫هەڵوێستێكی رەسمی رانەگەیاندووە‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە چاودێرێكــی سیاســی‪،‬‬ ‫ئامــاژە بەوەدەكات‪ ،‬وەك دەردەكەوێت كە‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لەئێستاداو لەكاتێكدا كە‬ ‫هەوڵەكانی الیەنــەكان‌و یەكێتی ئەنجامی‬ ‫باشــی هەبوە لەتواندنەوەی بەســتەڵەكی‬ ‫نێوان الیەنەكان‌و كاراكردنەوەی پارلەمان‪،‬‬ ‫بەئاشــكرا دیارە كە نایەتــە ژێربارو یاری‬ ‫بــەكات دەكات‌و‪ ،‬تەنانــەت لەوبارەیــەوە‬ ‫لەداواكانــی خۆشــی هەڵگەڕاوەتــەوە‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر جەختی لەكاراكردنەوەی بێمەرجی‬ ‫پارلەمــان دەكــردەوە‪ ،‬ئــەوەش لەزیانــی‬ ‫دۆخەكەو خودی هاواڵتیاندایە‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە سیاســییە‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫«پێشتر گۆڕان تەنیا باسی كاراكردنەوەی‬ ‫بــێ مەرجــی پارلەمانی دەكــرد‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئێســتادا كە دەزانێت ئــەم هەوڵە خەریكە‬ ‫دەگاتــە بەرهەم‪ ،‬بە بیانوی جیاواز جیاواز‬ ‫خۆیانی لێ دوردەخەنەوە»‪.‬‬ ‫دەشــڵێت «ئەگــەر بزوتنــەوەی گۆڕان‬ ‫هەروا بەبێ دەنگی بمێنێتەوە‪ ،‬ئەوا بەدور‬ ‫نازانرێــت كــە پارلەمــان بــێ بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان كارابكرێتەوە»‪.‬‬ ‫چاودێــرە سیاســییەكە لــە كۆتایــی‬ ‫بۆچونەكانیدا دەڵێت «چەند پارلەمانتارو‬ ‫هەڵســوڕاوی گــۆڕان وەكو ئەنارشیســتی‬ ‫بەرامبــەر شــكێن‪ ،‬پرۆپاگەنــدە دەكــەن‪،‬‬ ‫ئەمانە لەسەر بنەمای (یان لەگەڵمان بن‪،‬‬ ‫یاخود دوژمنمانن)‪ ،‬هەڵوێست وەردەگرن‬ ‫ئەمــە هیــچ بوارێــك بــۆ ئــازادی بڕیــارو‬ ‫بیركردنەوە ناهێڵێت»‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫سەرپەرشتیاری گشتیی دابڕان‪ ،‬لەگەڵ بازنە تازەكانی قەاڵدزێ‌و حاجیئاواو شارەزورو هەڵەبجە كۆبۆوە‬

‫«پالتفۆڕمی دابڕان‪ ،‬لەشارە گەورەكاندا چەقی‬ ‫نەبەستوەو درێژدەبێتەوە بۆ قەزاو ناحیەكانیش»‬ ‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫دیموكراسی لە هەڕەمی دەسەاڵتەوە بەدی نایەت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەگۆڕینی هزری كۆمەڵەوە دێتەدی‬

‫بێباكی لەبەدیهێنانی ئەركە مێژووییەكانی دیموكراسی‪،‬‬ ‫لەقازانجی دوژمنانی دیموكراسییە‬

‫لەدوای تێكشكاندنی سەربازیی داعش‪ ،‬مەترسی‬ ‫سەرهەڵدانەوەی گروپی دیكەی تیرۆریستی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫زەمینەی كۆمەاڵیەتی لەبارە‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان‪ ،‬بە شێنەیی كارەكانی دەكات‪ ،‬چونكە‬ ‫گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی‌و ئەركە رۆشنگەرییەكان بە قەڵەمباز‬ ‫نایەنەدی‬

‫چاودێر‪ -‬سلێامنی‪:‬‬

‫پەیمانگاكانــدا دەخوێندرێن‌و پــەروەردەی‬ ‫ســەپێنراویش مەبەســت لــەو پــەروەردە‬ ‫نەریتگەرا دواكەوتوەیە‪ ،‬كە لە پێشینانەوە‬ ‫سەپێنراوەتەسەر نەوەی نوێ‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬بە گرنگی زانــی كە گۆڕانكاری‬ ‫لــە هــەردوو پەروەردەكــەدا بكرێــت‪،‬‬ ‫لەمبارەیەشــەوە وتی «ئەگەر دەســتكاری‬ ‫ئــەم دوو پەروەردەیە نەكەیــن‪ ،‬ئەوا هەڵە‬ ‫دەكەیــن‌و زیانێكی زۆریش بە دیموكراســی‬ ‫دەگەیەنین»‪.‬‬

‫دوێنــێ ‪ 2017/8/6‬لەهۆڵــی دیالــۆگ‬ ‫لەبــارەگای ســەرەكیی پالتفۆڕمــی دابڕان‬ ‫لەشــاری ســلێمانی‪ ،‬ئەنجومەنی بازنەكانی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان چەنــد كۆبونەوەیەكی‬ ‫لەگــەڵ نزیكەی ‪ 10‬بازنەی نوێی حاجیئاوا‌و‬ ‫قەاڵدزێ‌و شــارەزور‌و هەڵەبجە سازكرد‪ .‬كە‬ ‫ئامانج‌و ئەركە رۆشنگەرییە مەعریفییەكانی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان بــۆ ئامادەبوانــی‬ ‫كۆبونەوەكــە رونكرایــەوە‪ .‬ماجیــد خەلیل‬ ‫كۆمەڵ‌و هەرەمی دەسەاڵت‬ ‫لێپرســراوی بازنەكانــی پالتفۆڕمی دابڕان‪،‬‬ ‫لەبەشــێكی دیكــەی وتارەكەیــدا‪ ،‬مــەال‬ ‫كــە ئامــادەی كۆبونەوەكــە بــوو‪ ،‬جەختی بەختیــار ئاماژەبەوەكرد‪ ،‬كە دیموكراســی‬ ‫لەوەكــردەوە‪ ،‬چاالكییەكانیــان تەنیــا لــە تەنیا لە هەڕەمی دەسەاڵتەوە شۆڕنابێتەوە‬ ‫ســەنتەری شــارە گەورەكانــدا ناهێڵنەوەو بــۆ خــوارەوەی كۆمــەڵ‪ ،‬بەڵكــو دەبێــت‬ ‫قــەزاو ناحیەكانیــش دەكەنــە شــوێنی بەشــێوەیەكی ئاسۆیی لەناو كۆمەڵدا كاری‬ ‫چاالكییەكانیان‪ .‬هاوكات لەو كۆبونەوانەدا‪ ،‬لەســەر بكرێت‌و پەیوەندییە كۆمەاڵتییەكان‬ ‫مــەال بەختیــار سەرپەرشــتیاری گشــتیی گۆڕانكاریــان بەســەردا بێــت‪ .‬لەوبارەیەوە‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان‪ ،‬دوو وتاری ســەبارەت وتــی «دیموكراســی تەنیا بــە هەڵبژاردن‌و‬ ‫بــە ئەركەكانــی رۆشــنگەری‌و ئامانجەكانی دامەزراندنــی پارلەمــان‌و كایەكانی دیكەی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان لەپێنــاو گۆڕانكاریــی دەســەاڵت نایەتەدی ئەگــەر گۆڕانكاری لە‬ ‫كۆمەاڵیەتیــدا پێشكەشــكردو‪ ،‬جەختــی هزری كۆمەڵدا رونەدات»‪.‬‬ ‫لەوەكردەوە‪ ،‬تاكــو گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی‬ ‫لــەم روەشــەوە ئامــاژەی بــە بایەخــی‬ ‫لەناو كۆمەڵی كوردستان‌و عێراقدا رونەدات‌و بزوتنــەوە كۆمەاڵتییــە رۆشــنگەرەكان‬ ‫هزری ســەلەفیەت لە رەگ‌و ریشــەوە لەناو كــرد‪ ،‬كە دەبێــت زیاتــر تاكەكانی كۆمەڵ‬ ‫كۆمەڵدا هەڵنەكەندرێت‪ ،‬ئەوا لەكوردستان‌و بكەنــە ئامانجــی گۆڕانــكاری هــزری‪ .‬كــە‬ ‫عێراقیشــدا بزوتنــەوە ســەلەفییە پالتفۆرمــی دابڕانیش یەكێكە لەو بزوتنەوە‬ ‫توندڕەوەكانی وەكو داعش‌و بەرەی نوسرەو رۆشــنگەرییانەی كــە ئەم ئەركەی لەســەر‬ ‫ئەنسارولئیسالم لەدایكدەبنەوە‪.‬‬ ‫شانە‪ .‬وتیشی «ئێمە دەمێكە ئەم بزوتنەوە‬ ‫رۆشــنگەرەمان خســۆتەڕێ‪ ،‬لــە دەرچونی‬ ‫یەكــەم ژمــارەی رۆژنامــەی «چاودێــر»و‬ ‫پەروەردەی نورساو و پەروەردەی‬ ‫گۆڤارەكانمــان‌و فێســتیڤاڵەكانی وەكــو‬ ‫سەپێرناو‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لە ســەرەتای وتارەكەیدا‪ ،‬فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬كار لەسەر رۆشنگەری‌و‬ ‫ئاماژەی بەوەكــرد‪ ،‬بازنەكانــی پالتفۆڕمی پەرەپێدانــی دیموكراســی‌و دژایەتیكردنــی‬ ‫دابــڕان تەنیــا لە شــارە گەورەكاندا چەقی بیرەدواكەوتــوە ســەلەفی‌و نەریتگــەراكان‬ ‫نەبەســتوە‪ ،‬بەڵكــو درێژبۆتەوە بــۆ قەزاو دەكەیــن‪ .‬پالتفۆڕمــی دابــڕان كــە ماوەی‬ ‫ناحیەكانی دەوروبەری شارەگەورەكانیش‪ .‬ســێ ســاڵە دروســتبوە‪ ،‬درێژكراوەی ئەو‬ ‫دواتــر‪ ،‬باســی لــە گرنگــی گۆڕانكاریی رەوتــە رۆشــنگەریەیە‪ ،‬ئێســتاو بەتایبەت‬ ‫كۆمەاڵیەتی كردو كاریگەرییەكانی لەســەر دوای هاتنــی داعــش‪ ،‬دەیەوێــت فراوانترو‬ ‫پەرەپێدانــی دیموكراســی رونكــردەوەو چڕتر كار لەسەر ئامانجە رۆشنگەرییەكان‌و‬ ‫وتــی «كاركردنــی پالتفۆڕمــی دابــڕان گۆڕانكارییــە كۆمەاڵیەتییــەكان بــكات»‪.‬‬ ‫لەپێنــاو دیموكراســیدا دورخراوەتــەوە لە وتیشــی «خەباتكردن بۆ رۆشــنكردنەوەی‬ ‫كایــە سیاســییەكان‌و دەیەوێــت لەرێگەی ئەقڵــەكان ئەركــی ئێمەیــە لە دابــڕان‪ ،‬بۆ‬ ‫هەڵتەكاندنــی پەیوەندییــە كۆمەاڵیەتییــە ئەمەش تەنیا چاوەڕێی دەسەاڵت ناكەین»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬گۆڕانكاری لە هزری‬ ‫دواكەتووەكانــەوە‪ ،‬هــزری خەڵكی رۆشــن‬ ‫بكاتــەوەو روبــەڕوی هزرە ســەلەفییەكانی كۆمەڵــدا بە قەڵەمباز ناكرێت‪ ،‬بەڵكو ئەمە‬ ‫دژە دیموكراســی بوەســتێتەوە»‪ .‬پرۆسەیەكی لەسەرخۆی هێواشە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫لــەو چوارچێوەیەشــدا ئامــاژەی بــە پالتفۆرمی دابڕان بەشــێنەیی‌و لەســەرخۆ‬ ‫دوو جــۆر پــەروەردە كــرد‪ ،‬كــە لەنــاو كار بــۆ ئــەو گۆڕانكارییــە كۆمەاڵیەتیانــە‬ ‫كۆمەڵــدا كاریگەرییــان لەســەر تاكــەكان دەكات‪ .‬هەروەك جارێكی دیكەش جەختی‬ ‫هەیــە‪ .‬ئەوانیــش پــەروەردەی نوســراو لەوەكردەوە كە پالتفۆڕمی دابڕان ســنوری‬ ‫و پــەروەردەی ســەپێنراو‪ .‬پــەروەردەی ئازادیــی بیروبــاوەڕی كۆمــەڵ نابەزێنێت‌و‬ ‫نوســراو‪ ،‬مەبەســت لــەو پەروەردەیەیــە‪ ،‬بــۆ ئــەم مەبەســتەش «خــودا‪ ،‬قورئان‪،‬‬ ‫لەقۆناغەكانــی خوێندنی قوتابخانەو زانكۆ‌و پێغەمبــەر» هێڵی ســورن‌و رێــز لە دین‌و‬

‫پێشكەوتوو بگۆڕن‪ ،‬كەس رێگری نەكردووە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەسەاڵت‌و شەرع‌و فیقهــ و خەلیفەو‬ ‫ســوڵتان‌و سیســتم‌و قەڵەمڕەو ســوپا هی‬ ‫خۆیان بووەو خەڵكیش بەقســەی دەكردن‪،‬‬ ‫ئەو ســەردەمە دژ نەبــوو‪ ،‬ئەوەی دژ بوایە‬ ‫ســەركوتدەكرا‪ ،‬كەواتــە لــە‪ 1300‬بۆ ‪1400‬‬ ‫ســاڵدا شكســتبخۆن گوناهــی دیموكرات‌و‬ ‫ئازادیخــوازو سەربەســتیخوازەكان چییــە؟‬ ‫بۆیە چانسی مێژووی بەئەوان دراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خۆیان شكستیانهێنا‪.‬‬

‫دەبێت ئازادی‌و دیموكراسی بۆ‬ ‫هەمووالیەك هەبێت‬

‫مەزهــەب‌و عەقیدەیی خەڵكی كوردســتان‬ ‫دەگرێت‪.‬‬

‫زەمینەی لەبار بۆ گروپە‬ ‫تیرۆریستییەكان‬

‫لــە وتارەكەیــدا‪ ،‬مــەال بەختیار باســی‬ ‫ئــەو زەمینــە كۆمەاڵتییەشــی كــرد‪ ،‬كــە‬ ‫هەمیشە لە كوردســتان‌و عێراقدا لەبارە بۆ‬ ‫دورســتبون‌و لەدایكبونی هێزە ســەلەفییە‬ ‫تیرۆریســتییەكانی وەكــو داعــش‌و بەرەی‬ ‫نوسرە‪ .‬لەو روەشەوە وتی «دەبێت ئێوەی‬ ‫گەنجان پرسیاری ئەوە لە هزرو مێشكتاندا‬ ‫دروســتببێت‪ ،‬كــە دوای ‪ 25‬ســاڵ لــە‬ ‫حوكمڕانی كوردی و ‪ 14‬ساڵ لە حوكمڕانی‬ ‫عێراقی دوای ســەدام‌و تێپەڕینی ‪ 100‬ســاڵ‬ ‫بەســەر ســایكس‪ -‬بیكــۆو لەم ســەردەمی‬ ‫جیهانگیرییــەدا‪ ،‬بۆچــی بــەرەی نوســرەو‬ ‫داعــش‌و ئەنسارولئیســام دروســتدەبن‌و‬ ‫دەتوانــن هــەزاران چەكــدار لەخۆیــان‬ ‫كۆبكەنەوەو ئێستاش بەهاوپەیمانێتیی ‪76‬‬ ‫واڵت لــەم هێزانــە دەدرێت‪ ،‬بەاڵم هێشــتا‬ ‫لەناوناچن»‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬هۆكارەكەشــی بۆ ئــەو زەمینە‬ ‫كۆمەاڵیەتییــە لەبــارە گەڕانــدەوە كــە لە‬

‫كوردســتان‌و عێراقــدا بونیــان هەیــە‪ ،‬كە‬ ‫لەهەر ســاتێكدا ئەم زەمینەیە دەبێتەهۆی‬ ‫لەدایكبونــی گروپــی تیرۆیســتی دیكــە‪.‬‬ ‫وتیشــی «لــەدوای تێكشــكانی ســەربازی‬ ‫داعش‌و گروپە تیرۆیســتییەكانی دیكە‪ ،‬ئایا‬ ‫زەمینــەی كۆمەاڵیەتی گۆڕاوە تاوەكو لەوە‬ ‫دڵنیابین كە ئەم هێزانە سەرهەڵنەدەنەوە؟‬ ‫بۆیــە ئــەم مەترســیانە هــەر لەئــارادان‪،‬‬ ‫هەتاوەكــو ئەو كاتــەی لە رەگ‌و ریشــەی‬ ‫هزری كۆمەڵدا ریشەكێش نەكرێن»‪.‬‬

‫گۆڕینی عەقڵ‬

‫هــاوكات لەچوارچێــوەی زنجیــرە‬ ‫بەختیــار‬ ‫مــەال‬ ‫كۆبونەوەكانیــدا‬ ‫سەرپەرشــتیاری گشــتی پالتفۆڕمی دابڕان‬ ‫لەوتارێكیــدا لەگــەڵ بازنەكانی پشــدەری‬ ‫دابــڕان‪ ،‬ڕایگەیانــد‪ ،‬تەنها بەناونوســینتان‬ ‫لەدابــڕان عەقــڵ ناگۆڕێت‪ ،‬بەڵكــو دەبێت‬ ‫خۆمــان پــەروەردە بكەیــن‌و چاالكبیــن‌و‬ ‫بــەردەوام لەگــەڵ دابڕاندابــن‌و بخوێننەوە‌و‬ ‫پرســیاربكەن‪ ،‬بۆئــەوەی هاوبیــر لەبیــردا‬ ‫زیادبكــەن‪ ،‬بیر گرنگە‪ ،‬چونكــە هەتاوەكو‬ ‫هاوبیر كەمبێت رووبەری دژە دیموكراســی‬ ‫فراواندەبێــت‪ .‬وتیشــی « هێشــتا بیــری‬

‫دوژمنانی دیموكراسی لەناو خەڵكدا فراوانە‪،‬‬ ‫بۆیــە هەر حزبێكی ئیســامی دروســتبێت‬ ‫دەتوانێت سەدان هەزار كەس لەهەڵبژاردندا‬ ‫لەخۆی كۆبكاتەوەو هەر هێزێكی ســەلەفی‬ ‫جیهــادی دروســتبێت دەتوانێــت بەدەیان‬ ‫هەزار كەســی چەكدار كۆبكاتەوە و بیكات‬ ‫بەگژ دیموكراسخوازەكاندا»‪.‬‬

‫حزبی ئیسالمی‌و حزبی دیموكراتی‬ ‫دژەتەرینب‬

‫ناوبــراو لەبــارەی دروســتبونی حزبــە‬ ‫ئیســامییەكانەوە زیاتــر دووا‌و وتــی‬ ‫«حزبی ئیســامی بۆ ئەوە دروســتدەبێت‪،‬‬ ‫كــە كــۆن بپارێزێــت‪ ،‬بــەاڵم حزبــی‬ ‫دیموكراســی بــۆ ئــەوە دروســتدەبێت كە‬ ‫ئاینــدە بنیاتبنێــت‪ ،‬ئەمە دوو ئاڕاســتەی‬ ‫جیاوازیــان هەیــە‪ ،‬یەكێك بــۆ دواوە ئەوی‬ ‫دیكە بۆ پێشەوە‪ ،‬واتە دژەتەریبن»‪ .‬باسی‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬دەســەاڵتەكانی ئیسالمی‪ ،‬دژە‬ ‫دیموكراســییەكان‪ 1350 ،‬ساڵ دەسەاڵتیان‬ ‫لەواڵتانــی ئێمــەدا هەبــووە‪ ،‬كــێ رێگــری‬ ‫لێكــردوون كــە دادپــەروەری بەدیبێنــن‪،‬‬ ‫ئازادی بدەنە خەڵك‪ ،‬پێشكەوتن بەدیبێنن‪،‬‬ ‫پــەروەردەی خەڵــك بــەرەو پــەروەردەی‬

‫مــەال بەختیــار‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬ژیان‬ ‫هەمــوی گۆڕاوە‪ ،‬بۆیە شــەڕی ئێمە لەگەڵ‬ ‫هێزی ســەلەفی شــەڕێكی فــرە رەهەندە‪،‬‬ ‫شــەڕی ئێمە شــەڕە بۆ تاك‌و ئازادی تاك‌و‬ ‫خێــزان‌و گۆڕانــكاری كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬هێــزە‬ ‫ســەلەفییەكانیش تێگەیشــتوون‪ ،‬كە ژیان‬ ‫گــۆڕاوە‪ ،‬بۆیــە قوتابخانــەی قورئانیان بۆ‬ ‫منــداڵ هەیــە‪ ،‬مزگــەوت‌و ئیماموخەتیــب‬ ‫زۆردەكــەن‪ ،‬دەزگای راگەیاندن زۆردەكەن‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەك ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەناڵی ئاسمانییان‬ ‫هەیە‌و بیری ســەلەفی دەرخواردی خەڵك‌و‬ ‫منداڵەكان دەدەن‪‌،‬و كۆڕو كۆبونەوە دەكەن‌و‬ ‫لەحــزب دروســتكردن‌و لەئایدۆلۆجیــەت‬ ‫هەنگاودەنێــن‪ ،‬بۆیــە ملمالنێی ئێمە لەگەڵ‬ ‫ئــەوان فرەڕەهەندەو كوشــتن‌و كوشــتاری‬ ‫ناوێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت ئازادی‌و دیموكراســی‬ ‫بــۆ هەمووالیــەك هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم نابێــت‬ ‫بێباكبین لەوەی ملمالنێ نەكەین لەگەڵیان‌و‬ ‫ســود لــەو ئــازادی‌و دیموكراســییەی‬ ‫ئێمــە وەربگــرن‌و ئێمــە الوازبكــەن‌و لــەو‬ ‫دەســتكەوتانەی خۆمان بێباكبین‪ .‬وتیشی‬ ‫«بێباكی لەبەدیهێنانی ئەركە مێژووییەكانی‬ ‫دیموكراســی دوژمنایەتی دیموكراســییەو‬ ‫لەقازانجی دوژمنانی دیموكراسییە»‪.‬‬

‫سەرنج‌و تێبینی ئامادەبوان‬

‫لەدوای وتارەكانی مەال بەختیار‪ ،‬بەشێك‬ ‫لەئامادەبوانــی هــەردوو كۆبونەوەكــە‪،‬‬ ‫ســەرنجو تێبینییەكانــی خۆیــان لەبارەی‬ ‫كارو چاالكــی‌و ئامانجە رۆشــنگەرییەكانی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابڕانــەوە خســتەڕوو‪ ،‬كــە‬ ‫بەشــی زۆری تێبینــی‌و ســەرنجەكانیان‬ ‫لەســەر ئەوەبوو كە دابڕان پێویســتە كۆڕو‬ ‫ســیمینارەكانی لەناو بازنــەكان‌و بەتایبەت‬ ‫لــە دەرەوەی شــارە گــەورەكان فراوانتــر‬ ‫بكات‪ .‬بۆ ئەم مەبەســتەش مــەال بەختیار‬ ‫سەرپەرشــتیاری گشتی پالتفۆڕمی دابڕان‌و‬ ‫ماجیــد خەلیــل لێرســراوی بازنــەكان‪،‬‬ ‫دڵنیاییــان دایــە ئامادەبوان كــە دابڕان بە‬ ‫فروانتر كار لەسەر قەزاو ناحیەكان دەكات‌و‬ ‫لەداهاتــودا كــۆڕو ســیمینارەكانیان لــەو‬ ‫شوێنانە زیاتر دەكەن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫گۆڕان پاشەكشە لە هەڵوێستەكانی پێشوی دەكات بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان‬

‫یەكێتی‪ :‬پێشتر گۆڕانمان ئاگاداركردۆتەوە كە لە دوو‬ ‫هەفتەی یەكەمی ئەم مانگەدا پارلەمان كارادەكرێتەوە‬ ‫لە كۆبونەوەكانی سەركردایەتیی هاوبەشدا‪ ،‬گۆڕان رازیبوە بە كاراكردنەوەی بێ مەرجی پارلەمان‪ ،‬بەاڵم ئێستا خۆی دوردەخاتەوە‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫وەك بڕیارە پارلەمانی كوردستان‬ ‫لــەدوو هەفتــەی یەکەمــی ئــەم‬ ‫مانگەدا كارابكرێتــەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پــاش هەوڵێكــی زۆری یەكێتی‌و‬ ‫الیەنەكانــی تر دێــت‪ ،‬كە داوای‬ ‫كاراكردنــەوەی بــێ مەرجــی‬ ‫پارلەمانیــان دەكــرد‪ .‬هــاوكات‬ ‫بەپێی زانیارییــەكان‪ ،‬لە ماوەی‬ ‫رابردوداو لە چەند كۆبونەوەیەكی‬ ‫جیــاوازدا یەكێتــی‌‪ ،‬گۆڕانی لەو‬ ‫هەواڵنــە ئاگاداركردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان تــا ئێســتا‬ ‫هیــچ هەڵوێســتێكی رەســمی‬ ‫لەســەر كاراكردنــەوەی بــێ‬ ‫مەرجی پارلەمــان رانەگەیاندوە‪،‬‬ ‫ئەمــە لەكاتێكدایــە‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬پێشــتر لەكۆبونــەوەی‬ ‫ســەركردایەتی هاوبەشی گۆڕان‌و‬ ‫یەكێتیدا‪ ،‬جەختیلەوەدەكردەوە‪،‬‬ ‫كــە پێویســتە پارلەمــان بــێ‬ ‫مەرج كارابكرێتەوە‪ ،‬ئنجا باســی‬ ‫ریفراندۆم بكرێت‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫كە كاراكردنەوەی پارلەمان بۆتە‬ ‫راســتی‪ ،‬بزوتنەوەی گــۆڕان بە‬ ‫پاســاوی جیاجیا پاشەكشــە لە‬ ‫هەڵوێستەكانی پێشووی دەكات‪.‬‬

‫كاراكردنەوەی پارلەمان لە هەفتەی‬ ‫داهاتودا‬

‫رۆژی ‪ 2017/8/4‬مــەال بەختیــار‪،‬‬ ‫لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی‬ ‫سیاســیی یەكێتــی لەكۆیــە‪ ،‬لەمیانــی‬ ‫كۆبونەوەیەكــی فراوانــی جەماوەریــدا‬ ‫رایگەیانــد‪ ،‬یەكێتــی لەگــەڵ كاراكردنەوەی‬ ‫بێ مەرجی پارلەمانی كوردستاندایە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی هەمومان پێكەوە بگەڕێینەوە بۆ ناو‬ ‫پارلەمــان‪ ،‬لەگەڵ ئەوەن حكومەت ئەكتیڤتر‬ ‫بكەیــن‌و قەیرانــی دارایی چــاك بكەینەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەم كارانە بەتەنها الیەنێك ناكرێ‪.‬‬ ‫مــەال بەختیــار‪ ،‬وتیشــی «یەكێتی هیچ‬ ‫كاتێك لەگەڵ تێكدانی یەكڕیزیی نیشتمانیدا‬ ‫نییــەو ناچێتــە ژێر ئــەو بەرپرســیارێتییە‪،‬‬ ‫بەڵكــو یەكێتــی ســەرجەم هەوڵەكانــی بۆ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و یەكڕیزیی هێزو‬ ‫الیەنە سیاســییەكاندایە»و هیواشیخواست‪،‬‬ ‫كە هەمــو الیەنەكان پێكەوە‪ ،‬بەپشــتیوانی‬ ‫میللەتەكەمان‪ ،‬پێچی ئەم هەورازەش ببڕن‪.‬‬ ‫هــاوكات‪ ،‬مــەال بەختیــار لەچەنــد‬

‫كۆبونەوەیەكــی جەماوەریــدا بەپێــی بڕیارە‬ ‫پەســەندكراوەكانی مەكتەبــی سیاســی‌و‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتی‌و دوابڕیــاری لیژنەی‬ ‫بــااڵی ریفرانــدۆم كــە رۆژی ‪2017/7/30‬‬ ‫لەسەری رەش بەسترا‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬كە لە ‪12‬‬ ‫یان ‪13‬ی ئەم مانگە‪ ،‬پارلەمانی كوردســتان‬ ‫كارادەكرێتەوە‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە ســەعدی پیــرە‪ ،‬وتەبێــژی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬ئێــوارەی پێــرێ لەكۆنگرەیەكــی‬ ‫رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬لەكۆبونەوەكەدا‬ ‫زۆر كەس پێیانوابو‪ ،‬كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بەبێ مەرج رەنگە سەرنەگرێت‪ ،‬بەاڵم یەكێتی‬ ‫‪10‬ی ئــەم مانگــەی دەستنیشــانكردبو بــۆ‬ ‫كۆبونەوەی پارلەمــان‪ ،‬لەكۆبونەوەی نێوان‬ ‫الیەنەكانیش مەسعود بارزانی قسەی لەسەر‬ ‫‪12‬و ‪13‬ی مانــگ كــرد‪ ،‬بــۆ كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمان‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــكرد‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫مــاوە گــۆڕان‌و كۆمەڵ‌و پارتیــن‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫كۆبونەوەی دو قۆڵی یان ســێ قۆڵی بكەن‪،‬‬ ‫بەبــێ الیەنــی ســێیەم ئــەوەی پەیوەنــدی‬ ‫بەئێمــەوە بــو گەیاندنــی ئــەو الیەنانــە بو‬ ‫بەیەكتــر‪ ،‬كــە پێكــەوە قســەدەكەن‌و لــەو‬ ‫هەوڵەشمان سەركەوتوبوین‪.‬‬

‫كاراكردنەوەی پارلەمان بڕیاری‬ ‫مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی‬ ‫یەكێتی بووە‬

‫كاراكردنــەوەی بــێ مەرجــی پارلەمانــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بڕیــاری تاكــە حزبێــك یــان‬ ‫تاكە كەســێك نییە‪ ،‬هــاوكات لەناو یەكێتی‬ ‫نیشــتمانی كوردستانیشــدا‪ ،‬داواكــراوە‬ ‫كــە كاتێــك بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمانی‬ ‫كوردســتان دابنرێــت‪ ،‬ئــەم بڕیــارەش لــە‬

‫كۆبونەوەكانــی مەكتەبی سیاســی یەكێتی‌و‬ ‫سەركردایەتیدا جەختیلێكراوەتەوە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 2017/7/27‬مەكتەبی سیاســیی‬ ‫یەكێتی بڕیاریدا‪ ،‬كە یەكێتی پێی پەسەندە‪،‬‬ ‫كە بەهەوڵی هەمــو الیەك‌و ئامادەكارییەكی‬ ‫سیاســی گونجاو‪ ،‬پارلەمانی كوردســتان تا‬ ‫(‪ )10/8/2017‬ئاســاییبكرێتەوەو چیكــە‬ ‫كات بــە فیــڕۆ نــەدرێ‪ ،‬هەروەهــا یەكێتی‬ ‫بەباشــی دەزانێت‪ ،‬كۆبونــەوەی هەمو حزبە‬ ‫كوردســتانییەكان‪ ،‬كــە پێكــەوە بڕیــاری‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆمیان داوە‪ ،‬ئەنجامبدرێت‪،‬‬ ‫بــۆ تاوتوێكردنــی هەوڵەكانــی ریفرانــدۆم‌و‬ ‫كاردانــەوەكان‪ ،‬لەجیهــان‌و ناوچەكــەو نــاو‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەرامبەر بەریفراندۆم‪.‬‬ ‫لەدواییــن كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی‬ ‫كــە‬ ‫یەكێتیشــدا‪،‬‬ ‫ســەركردایەتیی‬ ‫‪ 2017/7/29‬بەڕێوەچــو‪ ،‬لەراگەیەنراوێكــدا‬ ‫جەختكرایەوە لەسەر پەسەندكردنی بڕیاری‬ ‫ئاســاییكردنەوەی بێمەرجــی پارلەمــان‌و‬ ‫ســەرهەڵدانی ئومێــدی چارەســەركردنی‬ ‫كێشەسیاســی‌و یاساییەكانیش‪ ،‬هەروەكو بۆ‬ ‫ئارامكردنــەوەی دۆخی سیاســی‌و یاســایی‌و‬ ‫ئومێــدی خواســت‪ ،‬تێكــڕا الیەنــەكان‪ ،‬دور‬ ‫لەگیانی تەسكی حزبایەتی‪ ،‬باقی وردەكاری‬ ‫سیاســی پرۆســەكە‪ ،‬لەپارلەمان‌و یەكڕیزیی‬ ‫نیشــتمانی تەواوبكەن‪ ،‬بڕیاریشــدرا‪ ،‬لەسەر‬ ‫خێراتركردنــی هەنگاوەكانــی یەكێتــی بــۆ‬ ‫رەخســاندنی زەمینەی ســازانی نیشتمانیی‬ ‫نێــوان ســەرجەم الیەنەكان‪ ،‬كــە هەنگاوی‬ ‫هــەرە كاریگەریــان‪ ،‬ئاســاییكردنەوەی‬ ‫پارلەمانــە‪ ،‬هەتــا رێــكارە یاســاییەكانی‬ ‫ریفراندۆمــی باشــوری كوردســتان‌و ژیانــی‬ ‫پارلەمانی پەسەندبكات‪.‬‬ ‫هاوكات لەرۆژی ‪ 2017/7/30‬كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم‪ ،‬بڕیاریــدا‬

‫لەماوەی دو هەفتەدا پارلەمانی كوردســتان بەبەشداری ناوچە دابڕێندراوەكان»‪.‬‬ ‫دەستبەكار بكات‪.‬‬ ‫لــەرۆژی ‪ 2017/7/8‬بەپێی راگەیاندراوی‬ ‫كۆبونەوەیەكــی دیكــە «بڕیاردراوە لەســەر‬ ‫ئەوەی یەكڕیزی نیشــتیمانی دروســتبكرێت‬ ‫سەركردایەتی هاوبەشی یەكێتی‌و‬ ‫لەسەر پرسە نیشتیمانییە چارەنوسسازەكانی‬ ‫گۆڕان‌و كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫خەڵكی كوردستان»‪.‬‬ ‫جگــە لــەو بڕیارانەی مەكتەبی سیاســی‬ ‫هەروەهــا لــە بەشــێكی دیكــەی‬ ‫یەكێتــی‌و ئەنجومەنــی بــااڵی ریفراندۆم بۆ راگەیاندراوەكــەدا هاتــوە «دەبێــت دوای‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‪ ،‬گۆڕانیــش لــە ئاســاییكردنەوەی پارلەمــان‪ ،‬ریفرانــدۆم‬ ‫راگەیاندراوەكانی ســەركردایەتی هاوبەشدا‪ ،‬ئەنجامبدرێــت بۆ ســەربەخۆیی لەســنوری‬ ‫پێداگــری لەكاراكردنــەوەی بــێ مەرجــی كارگێــڕی هەرێمــی كوردســتان‌و ناوچــە‬ ‫پارلەمان كردۆتەوە‪.‬‬ ‫دابڕێندراوەكان»‪.‬‬ ‫راگەیاندراوەكانی‬ ‫لە‬ ‫نمونەیەك‬ ‫لێرە چەند‬ ‫واتــە بەپێــی ئــەم راگەیاندراوانــە بێت‪،‬‬ ‫دەخەینەڕوو‪:‬‬ ‫هاوبەش‬ ‫سەركردایەتیی‬ ‫گۆڕان پێشتر تەنیا جەختی لەكاراكردنەوەی‬ ‫لە ‪ 2016/6/14‬سەركردایەتیی هاوبەشی بــێ مەرجــی پارلەمــان كردۆتــەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫گــۆڕان‌و یەكێتــی‪ ،‬بەئامادەبونی ســەرجەم لــە ئێســتاداو دوای ئــەوەی هەوڵــەكان بۆ‬ ‫ئەندامانــی لەبــارەگای مەكتەبی سیاســیی كاراكردنەوەی بێ مەرجی پارلەمان سەركەوتو‬ ‫یەكێتــی لەســلێمانی لەكۆبونەوەیەكــدا‪ ،‬دەبن‪ ،‬بەتایبەت هەوڵەكانی یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‬ ‫جەختكرایەوە لەســەر یەكخستنی هەوڵەكان لــەم بڕیارەی خۆی پاشەكشــەی كردوەو وا‬ ‫بــۆ تێپەڕاندنــی هەمــو ئــەو كێشــانەی دەردەكەوێت كە ئامادەیی بۆ كاراكردنەوەی‬ ‫بەرۆكــی هەرێمــی كوردســتانیان گرتــوە‪ ،‬پارلەمان پیشان نەدا‪.‬‬ ‫لەســەر بنەمــای دیالــۆگ‌و رێككەوتنــی‬ ‫هەمو الیەنە سیاســییەكان‌و خۆســازدان بۆ‬ ‫هەمــو ئەو پێشــهات‌و ئەگەرانــەی روبەڕوی بزوتنەوەی گۆڕان یاری بەكات دەكات‬ ‫بەپێــی ئــەو زانیارییانەی كــە (چاودێر)‬ ‫كوردســتان دەبنەوە‪ ،‬پێداگریكردن لەسەر‬ ‫مافــی چارەنــوس‌و ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم تایبەت دەســتیكەوتون‪ ،‬یەكێتی نیشــتمانی‬ ‫‌و راگەیاندنــی ســەربەخۆیی‪ ،‬بڕیــاردرا كوردســتان‪ ،‬گۆڕانــی لــە هەوڵەكانــی بــۆ‬ ‫ئامادەكاریــان بۆ بكرێ‌‌و لەكاتــی گونجاودا كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان‬ ‫لــە دو هەفتــەی داهاتــوی ئــەم مانگــەدا‬ ‫بەدیبهێنرێت»‪.‬‬ ‫رۆژی ‪ 2017/6/23‬لــە كۆبونەوەیەكــی ئاگاداركردۆتەوە‪.‬‬ ‫زانیارییەكانــی «چاودێــر» دەریدەخەن‪،‬‬ ‫دیكــەی ســەركردایەتی هاوبەشــی یەكێتی‌و‬ ‫گۆڕانــدا لەراگەیانــدراوی كۆتاییــدا هاتــوە كــە وەفدی یەكێتــی لەكاتی ســەردانیدا بۆ‬ ‫«بڕیــاردرا لەســەر ئــەوەی كــە پــاش مەكــۆی ســەرەكی بزوتنــەوەی گــۆڕان بە‬ ‫ئاســاییكردنەوەی پارلەمانــی كوردســتان مەبەســتی پیرۆزباییكــردن لــە رێكخــەری‬ ‫ئامــادەكاری تــەواو بكرێت بــۆ ئەنجامدانی نوێــی بزوتنەوەكــە‪ ،‬هەوڵەكانــی خۆیانیان‬ ‫ریفڕانــدۆم بەمەبەســتی ســەربەخۆیی‪ ،‬بــۆ مەبەســتی كاراكردنــەوەی پارلەمــان‬

‫پێڕاگەیانــدون‪ ،‬هــاوكات لــە كۆبونــەوەی‬ ‫ســەركردایەتی هاوبەشیشــدا‪ ،‬گــۆڕان لــەم‬ ‫هەواڵنــە ئاگاداركراونەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم تــا‬ ‫ئێســتا بزوتنەوەی گــۆڕان لەمبارەیەوە هیچ‬ ‫هەڵوێستێكی رەسمی رانەگەیاندووە‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە چاودێرێكــی سیاســی‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوەدەكات‪ ،‬وەك دەردەكەوێت كە‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لەئێســتاداو لەكاتێكدا كە‬ ‫هەوڵەكانــی الیەنەكان ‌و یەكێتــی ئەنجامی‬ ‫باشــی هەبــوە لەتواندنەوەی بەســتەڵەكی‬ ‫نێوان الیەنــەكان‌و كاراكردنەوەی پارلەمان‪،‬‬ ‫بەئاشــكرا دیــارە كــە نایەتە ژێربــارو یاری‬ ‫بــەكات دەكات‌و‪ ،‬تەنانــەت لەوبارەیــەوە‬ ‫لەداواكانــی خۆشــی هەڵگەڕاوەتــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫پێشــتر جەختی لەكاراكردنــەوەی بێمەرجی‬ ‫پارلەمــان دەكــردەوە‪ ،‬ئــەوەش لەزیانــی‬ ‫دۆخەكەو خودی هاواڵتیاندایە‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە سیاســییە‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫«پێشــتر گۆڕان تەنیا باسی كاراكردنەوەی‬ ‫بــێ مەرجــی پارلەمانــی دەكرد‪ ،‬بــەاڵم لە‬ ‫ئێســتادا كــە دەزانێت ئەم هەوڵــە خەریكە‬ ‫دەگاتــە بەرهەم‪ ،‬بە بیانــوی جیاواز جیاواز‬ ‫خۆیانی لێ دوردەخەنەوە»‪.‬‬ ‫دەشــڵێت «ئەگــەر بزوتنــەوەی گــۆڕان‬ ‫هــەروا بەبێ دەنگی بمێنێتــەوە‪ ،‬ئەوا بەدور‬ ‫نازاندرێت كە پارلەمان بێ بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫كارابكرێتەوە»‪.‬‬ ‫چاودێــرە سیاســییەكە لــە كۆتایــی‬ ‫بۆچونەكانیــدا دەڵێت «چەنــد پارلەمانتارو‬ ‫هەڵســوڕاوی گــۆڕان وەكــو ئەنارشیســتی‬ ‫بەرامبەر شــكێن پرۆپاگەندە دەكەن‪ ،‬ئەمانە‬ ‫لەســەر بنەمای (یــان لەگەڵمان بن‪ ،‬یاخود‬ ‫دوژمنمانــن)‪ ،‬هەڵوێســت وەردەگــرن ئەمە‬ ‫هیــچ بوارێك بۆ ئازادی بڕیــارو بیركردنەوە‬ ‫ناهێڵێت»‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی‪ ..‬چەمك و دەق و واقیع‬ ‫ی ‪ ،1952‬ژمارە (‪)1514‬ی ‪ ،1960‬هەروەها‬ ‫بڕیــاری (‪)1803‬ی ‪ ،1962‬هەروەهــا ئــەو‬ ‫بڕیارەی لە(‪ )15‬ی كانونی یەكەمی ســاڵی‬ ‫‪ 1970‬دەریكــرد‪ ،‬هەروەها بڕیاری (‪)2955‬‬ ‫كە لە(‪)12‬ی كانونی یەكەمی ساڵی ‪1972‬‬ ‫وە ئــەو بڕیارەی لە(‪)17‬ی كانونی یەكەمی‬ ‫ساڵی ‪ 1976‬دەریكردوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ریفراندۆمیش‪ ،‬ئامرازێكە بۆ‬ ‫گوزارشــتكردن لەو داوایەی كە پێی دەڵێن‬ ‫بەرهەم كەڵهوڕی‬ ‫(مافی چــارەی خۆنوســین) و كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتیــش و نەتــەوە یەكگرتــوەكان‬ ‫بە كردار ئەم پڕۆســەیەی ریكخســتوە‪ ،‬بۆ‬ ‫چەمكــی ( مافی چــارەی خۆنوســین) نمونە خۆی لە پێكهێنانی لیژنەی ریفراندۆم‬ ‫بەســتراوەتە بە دیموكراسی و قەومی بون‪ ،‬و چاودێــری و سەرپەرشــتی پرۆســەی‬ ‫واتــە دەوڵەتــی قەومی بە شــێوەیەك كە ریفراندۆمــی كــردوە ســەبارەت بە پرســی‬ ‫هەمو گــەالن و نەتەوەكان مافــی ئەوەیان سەربەخۆیی (تەیموری شەرقی و ئەریتیریا‬ ‫هەبێت بڕیار لە چارەنوسی سیاسی خۆیان و بیابانی رۆژئاوایی و‪ .)....‬ئەمانە بەڵگەن‬ ‫بــدەن بــە جۆرێــك كــە بڕیــار لــە جۆر و لە سەر شــەرعیەتبونی پرۆسەی ریفراندۆم‬ ‫شــێوازی بەڕێوەبردنی واڵتی خۆیان بدەن‪ .‬لە مەڕ داوای سەربەخۆبونی گەالن‪.‬‬ ‫شۆڕشــی فەرەنسیش دانی بەو مافە داناوە‬ ‫بــەاڵم لــە واقیعــی مێژوی ئــەم چەمكە‬ ‫ساڵی (‪ ،)1789‬هەروەها سەرۆكی پێشوی و تێڕوانینــی واڵتــە زلهێزەكانــی بــۆی و‬ ‫ئەمەریكا (وڵسن) ئەم مەبدەئەی خستە پاڵ پیادەكردنــی لــە ئــەرزی واقیعــدا تۆزێك‬ ‫ئەو چواردە خاڵەی كە باڵوی كردەوە دوای جیاوازە‪ ،‬وەك ئــەوەی بینیمان وەكو دەق‬ ‫شەڕی یەكەمی جیهانی‪ .‬تەئكید لەسەر ئەم زۆر رونە و راشــكاوانەیە‪ ،‬بۆ نمونە پێشوتر‬ ‫مەبدەئە كرایەوە راشكاوانە لە ئاماژە پێدانی واڵتــی ئینگلتــەرا پێی وابوە كــە چەمكی‬ ‫نەتــەوە یەكگرتــوەكان كەلە (‪)1‬ی كانونی (مافــی چــارەی خۆنوســین) مەبدەئێكــی‬ ‫دوەمــی ‪ 1942‬و دەرچــوە‪ .‬و ئاماژەپێدانی سیاسییە نەوەكو یاسایی‪ .‬هەروەها بیانوی‬ ‫یەلتــای دەرچو لە(‪)11‬ی شــوباتی ‪ .1945‬ئــەوە هەیە كــە ئــەم چەمكــە چەمكێكی‬ ‫هەروەهــا هاتوە لەبڕگە (‪)2‬ی مادە (‪ )1‬ی ناڕونەو یاخود دەســتێوەردانی كۆمەڵگەی‬ ‫میســاقی نەتەوە یەكگرتوەكان كە ئامانجی نێودەوڵەتــی لە كاروبــاری ناوخۆی واڵتان‬ ‫نەتەوەنەتــەوە یەكگرتــوەكان بریتییــە لە كارێكی ناپەســندە‪ ،‬تەنانەت لە ســەرەتای‬ ‫پەرەپێدانــی پەیوەندی دۆســتانە لە نێوان ژیانــی رێكخــراوی نەتــەوە یەكگرتــوەكان‬ ‫نەتــەوەكان و رێزگرتن لــەو مەبدەئەی كە فوقەهاكانــی یاســای نێودەوڵەتــی پێیان‬ ‫جەخت لــەوە دەكاتەوە كە مــاف بدات بە وابــو چەمكی (مافی چارەی خۆ نوســین)‬ ‫گەالن و بەوەی هەر گەلێك مافی بڕیاردانی تەنها وەكــو ئامۆژگاری هاتوە یاخود وەكو‬ ‫هەبێــت لــە چارەنوســی خــۆی‪ .‬هەروەها مافێكی سیاسی هاتوە‪ .‬فەقیهێكی گەورەی‬ ‫بریــاری (الجمعیە العامە) ی ژمارە (‪ )637‬یاســای نێودەوڵەتــی (د‪ .‬محمــد طلعــت‬

‫الغنیمــی) دەڵێــت‪( :‬مــن وای دەبینــم كە‬ ‫مافی چارەی خۆنوسین مافێكی ناتەواوە و‬ ‫یاخود مافێكە لە زەمەنی دروســتبونیەتی‪،‬‬ ‫مافی چــارەی خۆنوســین نەبۆتــە مافێك‬ ‫كە ئیلتیزامێك دروســتبكات لەســەر شانی‬ ‫دەوڵەتــان بــە رێزگرتنی و پێــم وا نیە كە‬ ‫الیەنێكی دادوەری هەبێت ئەگەر كێشەیەكی‬ ‫لــەم بابەتی هاتە بەردەم بەوە كۆتایی بێت‬ ‫كە وەســفی مافی چارەی خۆنوســین بكات‬ ‫كە ئەمــە مافێكە لەو مافانەی كە یاســای‬ ‫نێودەوڵەتی دانی پێداناوە‪.)...‬‬ ‫مــن وای دەبینم كــە مومارەســەكردنی‬ ‫ئــەم مافە تەنها لەبەر جیــاوازی نەتەوەیی‬ ‫نیــە‪ ،‬بەڵكو لەســەر بنەمــای داگیركاری و‬ ‫پێكــەوە هەڵنەكردنــی نەتەوەكانــە‪ ،‬ئــەم‬ ‫هەڵنەكردنەش هۆكارەكەی بەریەك كەوتنە‬ ‫زیاتر رۆڵ دەبینێت‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە ریفراندۆمیــش مەرج نییە‬ ‫هــەر دوای ریفراندۆم ســەربەخۆیی بەدوای‬ ‫خۆی بهێنێت‪ ،‬وەكو ئاماژەمان پێدا هێشتا‬ ‫واڵتانی زلهێزی دونیا وەكو مافێكی یاسایی‬ ‫ســەیری ناكــەن‪ ،‬بەڵكــو وەكــو مافێكــی‬ ‫سیاســی تێــی دەڕوانن و دەكــرێ واڵتانی‬ ‫زلهێز كە تەعبیر لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫دەكەن رازی نەبن بەم دەرەنجامە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫دانیشــتوانی دورگەی ئورالند كە رەگەزیان‬ ‫ســویدین و لــە گشتپرســیدا دەنگیــان بە‬ ‫جیابونەوەیان دا لە فنلندا‪.‬‬ ‫پێموایە جیــاوازی ئایینی و داگیركاری‪،‬‬ ‫یاخــود هاوئایینــی و بونــی داگیــركاری‪،‬‬ ‫لەگــەڵ بونــی بەرژەوەنــدی زلهێزەكانیش‬ ‫دەور دەبینن لە پشــتگیریكردنی ریفراندۆم‬ ‫و ســەربەخۆیی‪ ،‬بــۆ نمونــە ســەربەخۆیی‬ ‫باشــوری ســودان لە ســودان‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫باشــوری ســودان زۆرینەی دانیشتوانەكەی‬ ‫مەسیحین و سودانیش موسڵمان‪ ،‬هەروەها‬ ‫ســەربەخۆیی بونی تەیموری رۆژهەاڵت كە‬

‫واڵتــە هەرێمیــەكان و زلهێــزە دورە‬ ‫دەســتەكان رەقرتیــن هەڵوێســتیان ئەوەیــە‬ ‫كــە بڵێــن ئێمــە لەگــەڵ یەكپارچەیــی‬ ‫خاكــی عیراقیــن و نەرمرتینیشــیان‬ ‫ئەوەیــە كــە بڵێــن جــارێ كاتــی نییــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ســەرەڕای ئــەم هەمــو كۆســپ و‬ ‫تەگەرانــەش ریفرانــدۆم بــۆ ســەربەخۆیی‬ ‫هەڵوێســتێكی زۆر ئیجابیانــە و پۆزەتیڤــە‬ ‫كــە میللەتــی كــورد و ســەركردایەتی كــورد‬ ‫هەنــگاوی بــۆ ببنێــن‬ ‫دانیشــتوانەكەی مەســیحین لە ئەندەنۆسیا‬ ‫كە موســڵمانن‪ ،‬هەروەها سەربەخۆیی بونی‬ ‫ئەریتیریــا كــە دانیشــتوانەكەی زۆرینــەی‬ ‫موســڵمانن لــە ئەســیوبیا كە مەســیحین‪،‬‬ ‫هەروەها ســەربەخۆیی بونی كۆســۆڤۆ كە‬ ‫زۆرینــەی دانیشــتوانەكەی موســڵمانن لە‬ ‫سیربیا كە مەسیحین‪ ،‬هەروەها سەربەخۆیی‬ ‫بونــی بەنگالدیش لە پاكســتان ســەرەڕای‬ ‫ئــەوەی زۆرینەی هەردو واڵت موســڵمانن‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی داگیركاری پاكســتانی رۆژئاوا‬ ‫(پاكســتانی ئێســتا) و هەروەها هەروەكو‬ ‫لێك دەدرێتــەوە بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا و‬ ‫هندیش كە ئەمەش بەدور نیە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە كوردیش‪ ،‬ئەگــەر ئاوڕێك‬ ‫لــە مێــژو بدەینــەوە و ســەیرێكی تێڕوانی‬

‫زلهێــزەكان بكەین بەرامبەر بــە داواكردنی‬ ‫مافــی چــارەی خۆنوســین‪ ،‬چونكــە واڵتە‬ ‫هەرێمیــەكان هەڵوێســتیان رونە لە كۆن و‬ ‫نوێــدا و زۆر نێگەتیڤانــە بوە‪ ،‬واڵتە زلهێزە‬ ‫دورە دەســتەكان و بەریتانیــا بــە نمونــە‬ ‫بهێنینەوە باش نەبوە‪ ،‬بۆ نمونە رێكەوتنی‬ ‫ســایكس بیكــۆ و پارچــە پارچەكردنــی‬ ‫كوردســتان‪( ،‬ئیســماعیل بێشكچی) باسی‬ ‫ئەوە دەكات كە كوردەكانی باشور لەساڵی‬ ‫(‪ )1930‬داوای مافــی ئۆتۆنۆمیــان كرد بۆ‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــەاڵم ئینگلیــز رازی نەبــو و‬ ‫وەاڵمی دانەوە بــەوەی كە ئەوان گرێدراون‬ ‫بە رژێمی پاشایەتی بەغداوە‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫جــار جارە هەنــدێ واڵت دەڵێن ئێمە رازی‬ ‫نابیــن بە ریفراندۆمی هەرێمی كوردســتان‪،‬‬

‫چونكە لەگەڵ یەكپارچەیی خاكی عیراقین‪،‬‬ ‫هەروەهــا لكاندنــی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫بــە عیراقــی عەرەبــی ســااڵنی بیســت و‬ ‫دژایەتیكردنی شۆڕشەكەی شێخ مەحمودی‬ ‫نەمــر و‪ ...‬تەنانەت دكتۆر (عەبدولرەحمان‬ ‫قاسملۆ)ش لە (كوردستان و كورد) دەڵێت‬ ‫ئەوان دژی كۆماری مەهاباد بون‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ واڵتــە هەرێمیەكان و زلهێزە‬ ‫دورە دەســتەكان رەقتریــن هەڵوێســتیان‬ ‫ئەوەیــە كە بڵێن ئێمــە لەگەڵ یەكپارچەیی‬ ‫خاكی عیراقین و نەرمترینیشیان ئەوەیە كە‬ ‫بڵێن جارێ كاتی نییە‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای ئەم‬ ‫هەمو كۆســپ و تەگەرانــەش ریفراندۆم بۆ‬ ‫ســەربەخۆیی هەڵوێستێكی زۆر ئیجابیانە و‬ ‫پۆزەتیڤە كە میللەتی كورد و سەركردایەتی‬ ‫كــورد هەنــگاوی بــۆ ببنێــن‪ ،‬چونكــە بە‬ ‫الیەنی كەم پێشــانی هەمــو دونیای دەدات‬ ‫و بەكۆمەڵگــەی نێودەوڵەتیــش دەڵێــت ئا‬ ‫ئەمــە ئیرادە و خواســتی ئــەم نەتەوەیەیە‬ ‫و ئــەم نەتەوەیە داوای واڵتێكی ســەربەخۆ‬ ‫دەكات و ئەم مافەش لە یاســاكانی خۆتان‬ ‫ئاماژەتــان پێــداوە و دانتــان پێــدا ناوە و‬ ‫دەبێــت ئێوە رێز لە ئیــرادەی ئەم میللەتە‬ ‫بگــرن‪ ،‬ئێمــەش هەمــو مقەویماتێكی بون‬ ‫بــە دەوڵەتمان تێــدا مەوجودە هەروەكو لە‬ ‫یاساكاندا هاتوە‪ .‬ئەوكات ئەگەر كۆمەڵگەی‬ ‫نێودەوڵەتی رێز لە ئیرادەی گەلێك نەگرێت‬ ‫ئۆباڵــی ئەم یاســا شــكێنیە و رێز نەگرتن‬ ‫لــە ئیرادەی ئەم گەلە هەڵدەگرێت‪ ،‬ئەوكات‬ ‫مەوقیعی یاسایی و سیاسی كورد زۆر بەهێز‬ ‫دەبێت كە بەشێوەیەكی یاسایی و ئاشتیانە‬ ‫داوای مافــی خــۆی كردوە‪ .‬بۆیــە من وای‬ ‫دەبینم كە پێویستە هەمو كورد بە (بەڵێ)‬ ‫دەنگ بۆ ئەم ریفراندۆمە بدات‪ .‬ئەمە خەون‬ ‫و ئاواتی ســەدان ســاڵەی میللەتەكەمانە و‬ ‫دەبێت خەباتی مەدەنیانە و شارستانیانەی‬ ‫بۆ بكەین‪.‬‬

‫ترس لە ریفراندۆم‬ ‫هەستی مەحمود‬

‫هەڵوێســتی نێگەتیــڤ‌و ترســی هاواڵتیــان‬ ‫ئاشــكرای دەكات كــە گومانێكــی زۆریــان‬ ‫هەیە لــەوەی ریفرانــدۆم وەك میكانیزمێك‬ ‫بــە ســەربەخۆیی‌و دروســتبونی دەوڵەتیان‬ ‫بگەیەنێــت‪ ،‬ئــەوان كــە تائێســتا لــە‬ ‫بێئومێدیــی‌و قەیرانــی گــەورەدا دەژیــن‪،‬‬ ‫ناتوانــن قەناعــەت بــەوە بهێنــن كــە‬ ‫ریفرانــدۆم لــە دۆخێكــی لــەم چەشــنەدا‬ ‫هەڵگــری ئومێــد بێــت‬

‫لەم دواییانەدا دەنگۆی بەرزبونەوەی‬ ‫نرخــی گەنــم ‌و برنــج ‌و خۆراكــە‬ ‫ســەرەكیەكانی ژیانــی هاواڵتیــان‬ ‫باڵوبۆوە‪ ،‬چەندین خانەوادەی ئەم واڵتە‬ ‫كەوتونەتــە هەوڵــی پەزمەندەكردنــی‬ ‫خــۆراك‌و خۆئامادەكــردن بۆ ئەگەری‬ ‫رودانــی گرانیــی‌و گریمانكردنی هاتنی‬ ‫رۆژگارێكی رەشی تاریك‪.‬‬ ‫لە راســتیدا ئــەم دۆخــە ناهەموارە‬ ‫چەنــد مایــەی نیگەرانییــە دو ئەوەندە بە نــەرێ‌‪ ،‬دەبێ‌ روی پرســیارەكانمان تاكەكانــی ئەم نەتەوەیە‪ ،‬لە ســۆنگەی‬ ‫و چەنــد ئەوەندەش جێگای پرســیارە‪ ،‬ئاراســتەی بەرپرســانی ئــەم هەرێمــە ستەمی بەردەوامی مێژویی دراوسێكان‬ ‫ئــەرێ‌ بــە راســت ئــەوە دەســەاڵتی بەشــمەینەتە بكەیــن‪ :‬گــەر راســتە ‌و واڵتانــی دیكەوە‪ ،‬گیــرۆدەی الوازیی‬ ‫هەرێــم دەیەوێت لە رێگــەی ریفراندۆم حكومــەت لە چاكســازیی راســتەقینە ئیــرادە و داڕوخان لــەڕوی دەرونیەوە‬ ‫‌و بەدەســتهێنانی ســەربەخۆیی بــۆ بــەو الوە هیچــی دیكــەی مەبەســت بون‪ ،‬ترس‌و دڵەڕاوكێ بۆتە خۆراكێكی‬ ‫واڵتەكەمانــەوە‪ ،‬ئاشــتی ‌و ئاســایش نییە‪ ،‬تۆ بڵێیــت ئەم ترس‌و تۆقینەی ناتەندروســتی گیانمــان‪ ،‬گەرچی تاكی‬ ‫‌و ئارامیــی بهێنێــت‪ ،‬یــان مەترســیی هاواڵتیانمــان هیچ هۆكارێكــی ماقوڵی ئێمــە بێئومێــدی ‌و تــرس‌و الوازییــە‬ ‫هێرشــكردنی بێگانــە و دەســتەویەخە لەپشــتەوە نەبێــت؟! مەگــەر لە هەمو دەرونییەكــەی تاڕادەیــەك لە ســنوری‬ ‫بــون لەگــەڵ شــەڕێكی گــەورەی حاڵەتێكــدا مایــەی سەرســامیی نییــە خــۆی دەرچــوە‪ ،‬بــەاڵم بێگومــان‪،‬‬ ‫مەترســیداردا؟! ئایــا حكومەتەكەمــان كــە دوای تێپەڕبونــی پتر لــە چارەكە وەك ئاماژەژمــان پێــدا‪ ،‬ئــەم دۆخــە‬ ‫خوازیــارە لــە رێگــەی ریفراندۆمــەوە سەدەیەك بەســەر ئەزمونی حوكمڕانی ســایكۆلۆژییە لە هیچەوە ســەرچاوەی‬ ‫بەرەو ئازادی‌و خۆشبەختیمان بەرێت‪ ،‬دەســەاڵتدارانی هەرێمدا‪ ،‬ئــەم فۆبیایە نەگرتوە و بەرهەمی وەهم‌و فۆبیا نییە‬ ‫بە تەنیا!‬ ‫یــان قەیرانەكانمــان قوڵتــر بكاتەوە و بەرۆكی هاواڵتیان بگرێت؟!‬ ‫خــوێ‌ بخاتە ســەر برینەكانمــان؟! لە‬ ‫هێشــتا تەقــەی خۆشــیی راپەڕینــە‬ ‫بەڵــێ‌ بەدیوێكــدا ئــەوە راســتە كە‬ ‫دۆخی وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانەشدا‬

‫مەزنەكەی بەهاری نەوەدو یەك كۆتایی‬ ‫نەهاتبــو كــە بەرپرســە بااڵكانمــان‬ ‫مــژدەی گەورەیــان پێدەدایــن‪ ،‬دڵ ‌و‬ ‫ناخیــان پڕ دەكردین لــە هیوای گەورە‬ ‫و خەونــی رەنگاڵەیی‪ ،‬ئێمەی دڵســاف‬ ‫‌و چەوســاوەی ئازار چەشــتوی دەیان‬ ‫ســاڵەی دەســتی رژێمــە ســتەمكارە‬ ‫بەدوا یەكداهاتوەكانی عیراق ‌و واڵتانی‬ ‫دیكــەش‪ ،‬وەك بەڵێنــی بێگومانــی‬ ‫خودایــی‌و ‪ ،‬وەك حەقیقەتــی رەها لە‬ ‫نــاوەرۆك‌و ماهیەتــی ئــەو مژدانەمان‬ ‫دەڕوانی‪.‬‬ ‫ئێمەی تینوی ئازادی ‌و سەربەخۆیی‬ ‫‌و رزگاریــی‪ ،‬خــوا خوامــان بو گوێ‌ بۆ‬ ‫ســەركردەیەك رادێرین كە لەسەردەمی‬ ‫پێش راپەڕیندا هەمو هیوایەكمان پێوە‬ ‫هەڵواســیبو‪ ،‬ئاخــر ئــەوان ســیمبولی‬ ‫خەبات‌و نیشــانەی گــەورەی ئومێد و‬ ‫تاكــە خەونی راســتەقینەی ئــەم گەلە‬ ‫ســتەمدیدەیە بــون‪ ،‬لــە دەرەوە و‬ ‫نــاوەوەی نیشــتمان گیانــی خۆمانمان‬ ‫بۆیــان دەخســتە مەترســییەوە و‪،‬‬ ‫ئامادەی چەشــتنی ســەختترین جۆری‬ ‫ســزا و ئازاردان بوین‪ ،‬چەشــتنی هەمو‬ ‫مەینەتییەكــی نوێمــان لــەم رێگەیەدا‬ ‫بــە هەنــگاوی تــازەی گەیشــتن بــە‬ ‫خەونەكانمان‌و‪ ،‬نزیكبونەوەی زیاترمان‬ ‫لە ئازادیی ‌و رزگاریی دەزانی!‬ ‫هێشــتا چەند مانگێكی كەم بەســەر‬ ‫مــژدەی مێژویــی ســەركردەكانی‬ ‫راپەڕینــدا گــوزەری نەكردبــو كــە‬ ‫گیرۆدەی كۆڕەوی یــەك ملیۆنی بوین‪،‬‬ ‫دوای گەڕانەوەشــمان لە كۆڕەو‪ ،‬توشی‬ ‫شــەڕی ناوخــۆ و چەندیــن قەیرانــی‬ ‫گەورەی چاوەڕواننەكــراو بیرلێنەكراوە‬

‫بویــن! لــەدوای ئازادكردنــی عیــراق‌و‬ ‫لەناوبردنــی رژێمــی بەعســیش‪ ،‬راو‬ ‫و روت ‌و گەندەڵیــی‌و دەمارگیریــی‬ ‫حیزبیــی ‌و خێڵەكیبونــی ئەقڵیەتــی‬ ‫سیاســیی هەر بــەردەوام بــو‪ .‬هەر لە‬ ‫نەبونی ئاو و كارەباوە تا نا ئامادەگیی‬ ‫ئازادیــی رادەربڕیــن‪ ،‬تــا دەگات بــە‬ ‫جۆرەهــا قەیرانــی ئابوری‌و سیاســیی‬ ‫‌و كەلتوریــی ‌و كۆمەاڵیەتــی یەخــەی‬ ‫گرتویــن‪ ..‬ئەمە ســەرەڕای كۆچكردنی‬ ‫بەردەوام بۆ هەندەران‌و بەجێهێشــتنی‬ ‫واڵت لــە الیــەن چەندیــن تاكی خاوەن‬ ‫توانا و لێهاتوی جۆربەجۆری ئەم گەلە‬ ‫سیاچارەیە‪.‬‬ ‫لە دوای تێپەڕینــی نزیكەی چارەكە‬ ‫ســەدەیەك بەســەر ئەم هەمو ئومێد و‬ ‫بەڵێنانەدا‪ ،‬لە پاڵ بونی كۆی سەرجەم‬ ‫قەیرانــەكان ‌و بەردەوامییانــدا‪ ،‬ئــەم‬ ‫هەمــو ئەزمونە تــاڵ‌و شكســتخوادوە‬ ‫تەنیا یــەك وانەی لێكەوتــەوە ئەویش‬ ‫قەیرانی بڕین ‌و پاشەكەوتكردنی موچە‬ ‫و لە كاركەوتنی پەرلەمان!‪.‬‬ ‫حكومەتێــك بەم چەشــنە نێگەتیڤ‬ ‫‌و نەخــوازراوە ســود لــە ئەزمــون ‌و‬ ‫قەیرانەكانــی خــۆی وەربگرێــت‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫هیــچ بەالمانــەوە ســەیر نەبێــت گــەر‬ ‫خەڵكــی روبەڕوی نائومێــدی‌و روخان‬ ‫ببنــەوە! بێهیــوا بــن لــە ئەگــەری‬ ‫چاكســازیی‌و گەیشتن بە سەربەخۆیی‬ ‫‌و خۆشگوزەرانیی‪.‬‬ ‫مایــەی ســەرنجە كــە هەڵوێســتی‬ ‫نێگەتیڤ‌و ترســی هاواڵتیان ئاشكرای‬ ‫دەكات كــە گومانێكــی زۆریــان هەیــە‬ ‫لەوەی ریفرانــدۆم وەك میكانیزمێك بە‬ ‫ســەربەخۆیی‌و دروستبونی دەوڵەتیان‬

‫بگەیەنێــت‪ ،‬ئــەوان كــە تائێســتا لــە‬ ‫بێئومێدیــی‌و قەیرانی گەورەدا دەژین‪،‬‬ ‫ناتوانــن قەناعــەت بــەوە بهێنــن كــە‬ ‫ریفرانــدۆم لە دۆخێكی لەم چەشــنەدا‬ ‫هەڵگری ئومێد بێت‪.‬‬ ‫ئەگــەر بــە دیوێكــدا نــا ئومێدیــی‬ ‫دۆخێكــی نێگەتیڤ بێت ‌و‪ ،‬نیشــانەی‬ ‫هەرەســی دەرونیــی ‌و‪ ،‬ئامــاژە بێــت‬ ‫بــۆ دەستەوەســتانبون لــە گرتنەبەری‬ ‫رێــگای چارەســەر‪ ،‬ئــەوا بەدیوەكەی‬ ‫دیكەشــیاندا هەڵواسینی هیوای زۆر بە‬ ‫ریۆفراندۆمــەوە و ‪ ،‬دڵنیابونی تەواو لە‬ ‫پۆزەتیڤبونــی ئەنجامەكانــی‪ ،‬بەڵگەی‬ ‫بەهەنــد نەگرتنی ئــەو هەمــو قەیرانە‬ ‫بەردەوام ‌و كەڵەكەبوانەیە كە هێمامان‬ ‫بــۆ كــردن‪ ،‬دڵنیانەبونــە لــە نیــازە‬ ‫سیاســیەكانی حكومەتێــك كــە پتر لە‬ ‫چارەكە ســەدەیەكە بە نەبونی دڵنیایی‬ ‫رایهێناویــن‪ ،‬لە بــەردەم بڕوا نەبون بە‬ ‫بەڵێنەكانیدا دڕدۆنگی كردوین ‌و چرای‬ ‫ئومێدی لە دڵماندا كوژاندۆتەوە‪.‬‬ ‫هیواداریــن ئەنجامەكانــی ریفراندۆم‬ ‫بــە چەشــنێك بــن‪ ،‬كــە فۆبیابونــی‬ ‫ترســەكانمان ‌و‪ ،‬الوازبونــی دەرونیمان‬ ‫لــە دۆخــی نائومێدبونمانــدا لــەم‬ ‫حكومەتە بســەلمێنێت! بۆچونەكانمان‬ ‫لــە بەرامبــەری پێچەوانــە بكاتەوە و‪،‬‬ ‫خراپیی گومانەكانمان لە ناو واقیعێكی‬ ‫دیكــەی خــوازراوی سیاســیدا وەك‬ ‫بەدگومانیی پێشان بدات‪ .‬گومانی تێدا‬ ‫نییــە كە لە روی پرنســیپەوە هەمومان‬ ‫لە خەونــی ئەوەدا دەژین كە ریفراندۆم‬ ‫بگات بە ئەنجامە ئیجابیەكانی خۆی‌و‪،‬‬ ‫هەنــگاوی گەورە بەرە و بونبەدەوڵەتی‬ ‫هەرێمەكەمان بنێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئەمریكا و‬ ‫جەمسەری ئۆپۆزسیونی كوردی‬

‫‪5‬‬

‫مەسەلەی‬ ‫سەرباز و‬ ‫مەدەنی‬ ‫لە توركیا‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫هەفتەی رابــردوو‪ ،‬ئەنجوومەنی بااڵی‬ ‫ســەربازی توركیا لە كۆشــكی چانكایا‪،‬‬ ‫لەگەڵ دەســتەبژێری سیاســی‪/‬مەدەنی‬ ‫كۆبــوەوە‪ .‬ئــەم شــێوە كۆبوونەوەیــە‬ ‫دەكرێت وا لێكبدەینەوە كە رەجەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان‪-‬ی ســەرۆككۆمار‪ ،‬بەتەواوەتی‬ ‫مەسەلەی سەرباز و دامەزراوەی مەدەنی‬ ‫دەكات بە دوو كایەی تەواوكەر نەك دژ‪،‬‬ ‫دەیكات بە دوو جەمسەر لەبری ملمالنێ‬ ‫و هەژمــوون یەكتر بەرهەمبێننەوە كاری‬ ‫پێكەوەیــی بكــەن‪ .‬یا دۆخێك دروســت‬ ‫بكــەن كــە چیتــر بااڵیــی دامــەزراوەی‬ ‫سەربازی‬ ‫( ‪) Military Supremacy‬‬ ‫ئامادەیی نەبێت چۆن‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەردۆغان ســەرباز و جەنەڕاڵەكان‬ ‫دەهێنێتە نێو كۆشــكی سەرۆكایەتی بۆ‬ ‫كۆبوونــەوە! ئەمــە مانای وایە ســەرباز‬ ‫نابێــت رەســمی سیاســەتی دەرەكــی و‬ ‫ناوەكــی بــكات‪ .‬چانكایــا پانتاییەكە بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی دید‪ ،‬ستڕاتیژ و دونیابینی‬ ‫لەالیــەن مەدەنییەكانەوە ســەرباز تەنها‬ ‫دەبێــت چوارچێوەكــە بخوێنێتــەوە و‬ ‫وردەكارییەكان جێبەجێ بكات‪.‬‬

‫لێدوانی ژنەڕاڵەكانی ئەمەریكا ئاماژەیەكن بەوەی لە پاش ئۆپەراسیۆنی رەققە‪ ،‬هاوكارییەكان بۆ یەپەگە بەردەوام دەبن‬

‫هۆزان عەفرین‬ ‫لــە ســەردانی (روبــرت جۆنــز)‬ ‫جێگــری فەرماندەی گشــتی هێزەكانی‬ ‫هاوپەیمانــی نێودەوڵەتــی بــۆ شــاری‬ ‫(عەیــن عیســا)ی هاوســنوری كۆبانی‬ ‫راگەیانــد‪ :‬كــە ئەمریــكا و لەگــەڵ ‪73‬‬ ‫واڵتــی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە دژی‬ ‫داعش پشتیوانی تەواوی لە ئەنجومەنی‬ ‫مەدەنــی رەققە دەكــەن و لە داهاتوش‬ ‫ئەو پشــتیوانییانەیان بەردەوام دەبێت‬ ‫‪ .‬جۆنــز دەڵێــت «ئێمە ســنورمان بۆ‬ ‫رژێمــی ســوریا لــە باشــووری رەققــە‬ ‫دەستنیشــانكردوە‪ ،‬بۆ ئــەوەی تێپەڕی‬ ‫نێو ســنورەكانی دەسەاڵتی ئەنجومەنی‬ ‫رەققە نەبن»‪.‬‬ ‫چاودێرانــی سیاســیش ئامــاژە بەوە‬ ‫دەكەن كە مەبەستی ژەنەڕاڵی ئەمریكی‬ ‫دەرباری پشتیوانیكردن ئەمریكا لەگەڵ‬ ‫‪ 73‬واڵتــی هاوپەیمانانی لــە رێكخراوی‬ ‫دژی داعشی تێروریست‪ ،‬ئەوەیە كە ئیتر‬ ‫ئەمریــكا و هاوپەمانان بە شــێوەیەكی‬ ‫جــددی‪ ،‬كــوردی رۆژئاوای كوردســتان‬

‫وەك الیەنێكــی هاوپەیمانی ناوچەكە بۆ‬ ‫خۆیان دەسنیشــان كردووە‪ ،‬ئەمەش بۆ‬ ‫سەركەوتنەكانی یەپەگە و یەپەژە دژی‬ ‫داعش دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی ئەمریكا زیاتر لە چوار‬ ‫ملیــار دۆالری لە گروپــە چەكدارەكانی‬ ‫ســەر بــە ئۆپۆزســیۆنی ســوریا خەرج‬ ‫كرد‪ ،‬دواتر هەموو ئەو گروپانە زۆربەیان‬ ‫بــوون بــە بــەرەی نوســرە و داعش و‬ ‫ئەحرار الشــام كە ســەر بە ئەلقاعیدەی‬ ‫تێروریســتن‪ ،‬هەروا باڵیۆزی ئەمریكا لە‬ ‫دیمەشــق (روبــرت فــۆرد) هەڵەی زۆر‬ ‫گەورە ی كردووە كە بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫مەزن هاوكاری ســوپای ئازادی سوریای‬ ‫كردووە‪ ،‬لە كاتێك گروپە توندڕەوەكانی‬ ‫ســەربە ســوپای ئازادی ســوریا لەدژی‬ ‫یەپەگــە لــە عەفریــن و ســەریكانی و‬ ‫شــیخ مەقسود و ئەشــرەفیەی حەڵەب‬ ‫شــەڕیان كردووە و ئێستا لە زۆر شوێن‬ ‫بەردەوامن‪.‬‬ ‫ئاشــكرابوو كــە سیاســەت و یەكێتی نیشتیمانی كوردستانەوە هەوڵی جەمســەرەكەی پەیوەندیەكانی بگۆرێت‬ ‫پەیوەندییەكانی (روبرت فۆرد) بەرامبەر دا پەیوەندیەكانیــان لەگــەڵ رۆژئــاوای و خــۆی لــە الیەنی كوردی كــە لەیەك‬ ‫بە كــورد زۆر هەڵەبوو‪ ،‬بــە جۆرێك لە كوردســتان ســازبكات‪ ،‬بــەم جــۆرە نزیك بكاتەوە كە ئەوەش یەپەگەیە كە‬ ‫مانگــی ‪ 2013-8‬هەوڵــی داوە كــە لــە ئەمریــكا دەربــازی بــوو لە سیاســەتی نزیك لە پەیەدە یە و خاوەن دەسەاڵتە‪.‬‬ ‫ئەمریكا هەنگاوەكانی دەســتپێكرد‪،‬‬ ‫رێگایەكــی دیكــەوە پەیوەندیــی لەگەڵ چەوت و نارێكی (روبرت فۆرد) كە زۆر‬ ‫كوردی رۆژئاوای كوردستان ساز بكات و نزیك بووە لە ئتیالفی سوری كە توركیا ئەویــش لەڕێگــەی یەكێتی نیشــتمانی‬ ‫كوردستان ‪ ،‬بە تایبەت لە رێگەی الهور‬ ‫بەهێزتر بكات ‪،‬كاتێك ئەمریكا هەســتی سەرپەرشتیان دەكات‪.‬‬ ‫بەوە كرد كــە كارەكانی باڵیۆزەكەی لە‬ ‫لــە دوای زیانێكــی زۆری ئابــوری شێخ جەنگی بەرپرسی دەزگای ئاژانس‬ ‫دیمەشــق لە خزمەتی گروپە تیرۆریست ئەمریكا كە بۆ پشتیوانیكردنی الیەنەكانی و زانیــاری‪ ،‬پەیوەندییەكانــی لەگــەڵ‬ ‫و توندڕەوەكاندایە‪ ،‬راســتەوخۆ دەستی سەربازی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‪ ،‬ئەمریكا یەپەگــە دەســتپێكرد و منیــش وەك‬ ‫بە گۆڕینی جەمسەركە كرد و لە رێگەی ناچــار كرد كە هەوڵ بدات سیاســەت و رۆژنامەوانیكــی رۆژئــاوای كوردســتان‬

‫پەیوەندییەكانــی ئەمەریــكا لەگــەڵ‬ ‫یەپەگــە لەرێگــەی یەكێتیــی‬ ‫نیشــتامنیی كوردســتانەوە بــووە لــە‬ ‫ئابــی ‪ 2013‬دەســتیپێكرد و قۆنــاغ‬ ‫بــە قۆنــاغ بەرەوپێشــچووە تاكــو ئــەو‬ ‫رادەیــەی لەئابــی ‪2016‬دا ئەمەریــكا‬ ‫بنكــە و هێــزی لــە رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫جێگیركــرد‬

‫بەشداریی پڕۆسەكە بووم و بینەری ئەو‬ ‫راســتیەم كە رۆژ و كاتی دەستپێكردنی‬ ‫پەیوەندییەكانــی ئەمریــكا و رۆژئــاوای‬ ‫كوردســتان و بۆ مێــژوو دەڵێم كە ئەو‬ ‫پەیوەندییــە لــە مانگــی ئابــی ‪2013‬‬ ‫دەســتی پێكــردوە و لــە مانگــی ئابی‬ ‫‪ 2014‬بەهێزتــر بــوو‪ ،‬لــە ئابــی ‪2015‬‬ ‫كارشناســانی ئەمریكا دەربــاز بوو نێو‬ ‫رۆژئــاوای كوردســتان بــوون و لە ئابی‬ ‫‪ 2016‬ئەمریــكا هێــز و كــەل وپەلــی‬ ‫خۆی دەربازی نێو رۆژئاوی كوردســتان‬ ‫كردوو و لە ئابی ‪ 2017‬پەیوەندییەكانی‬ ‫سیاســی و دیپلۆماســی ئەمریكا لەگەڵ‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بە ستراتیژی بوون‬ ‫و لە ئاســتێكی زۆر بەرز دان و ئێســتا‬ ‫رۆژئاوای كوردســتان هاوپەیمانێكی زۆر‬ ‫بەهێز و جێگای بڕوا و متمانەی ئەمریكا‬ ‫و هێزەكانی هاوپەیمانانی نێودەوڵتین‪.‬‬ ‫لــە دوای رزگاركردنی شــاری رەققە‬ ‫زۆر شت ئاشــكرا دەكرێت لێدوانەكانی‬ ‫ژەنەراڵەكانــی ئەمریــكا وەك بریــت‬ ‫ماكگورك و روبرت جونز و رایەن دیلون‬ ‫و جوزیــف فوتیــل‪ ،‬بو پشــتیوانیكردن‬ ‫لــە ڕۆژئـــاوای كوردســتان هەندێك لە‬ ‫هەنگاوەكانــی ســتراتیژی بــۆ داهاتوی‬ ‫دۆزی كــورد ئاشــكرا دەكرێــت و هــەر‬ ‫هەنگاوێكــی لەڕۆژئــاوای كوردســتان‬ ‫پشــتیوانە بۆ پرۆســەی ســەربەخۆیی‬ ‫باشووری كوردستان‪.‬‬

‫‪-٢‬بیناڵــی یڵــدرم ســەرۆكوەزیران‬ ‫ئامادەیــی هەبــووە‪ .‬فەرماندەیەكی تازە‬ ‫دەستنیشــانكراوە (جەنــەڕاڵ یەشــار‬ ‫گولــەر)‪ .‬فەرمانــدەی هێــزی دەریایــی‬ ‫و ئاســمانیش دەستنیشــانكراون‪ .‬لــە‬ ‫كۆبوونەوەكــەدا بیناڵــی یڵــدرم باســی‬ ‫ئــەوەی كردووە كە لەجەنگی دژی تیرۆر‬ ‫بەردەوام دەبن (لێرەدا مەبەستی شەڕی‬ ‫پەكەكــە و پەیەدە‪-‬یە)‪ .‬وا باس دەكرێت‬ ‫كــە دواتر ئــەم ئەنجوومەنە ســەربازییە‬ ‫چاوییان بە ئەردۆغانیش كەوتووە‪.‬‬ ‫ئەمــە ســەرەتایەكی تازەیــە لەدوای‬ ‫كودەتاكــەوە‪ .‬ســەرۆكوەزیران بەتەنیــا‬ ‫و ســەرۆككۆماریش بەتەنیــا نوخبــەی‬ ‫ســەربازی دەبینێت یــا گفتوگۆ دەكەن‪.‬‬ ‫دەكرێــت وای بخوێنینــەوە ئەردۆغــان‬ ‫دەیەوێت كایەی ســەربازی لــە مەدەنی‬ ‫نزیــك بكاتــەوە یا جۆرێك لــە مێنتاڵی‬ ‫سەربازی بەرهەمبێنێت خۆی بە میراتگر‬ ‫و هێزێكــی بااڵ نەزانێــت‪ .‬یا نوخبەیەكی‬ ‫عەســكەری وا پــەروەردە بكرێت بزانێت‬ ‫كە خۆی ســەنتەری بڕیــار نییە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫بەجیــا ســەرۆكوەزیران و ســەرۆككۆمار‬ ‫دەبینێــت‪ ،‬واتــە دوو ســەنتەری تــری‬ ‫گەورەتــر و بااڵتــر ئامادەیــی هەیــە‬ ‫بەتایبــەت كە دەســەاڵتی جێبەجێكردن‬ ‫سەرۆككۆمار و سەرۆكوەزیران دەسەاڵتی‬ ‫ئەوەیــان پێــدراوە كــە فەرمــان بــدەن‬ ‫بــە جەنەڕاڵــەكان بەبــێ گەڕانــەوە و‬ ‫پەســەندكردنی هیــچ دامەزراوەیەكیتری‬ ‫وەك پەرلەمان‪.‬‬ ‫پرســیاری گەورە ئەوەیە ئەم هەوڵەی‬ ‫ئەردۆغــان چــۆن زیاتــر بخوێنینــەوە!‬ ‫ســەردەمێكی تازە لــە پەیوەندیی نێوان‬ ‫كایــەی ســەرباز و كایــەی مەدەنــی لە‬ ‫توركیــا دەبینیــن؟ ئــەم مەســەلەیە‬ ‫خوێندنەوەی زیاتری دەوێت‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ریفراندۆم و دەرو دراوسێ‌‬ ‫لەتیف فاتیح فەرەج‬ ‫ناكرێت چــاوی خۆمان لەوە داخەین‬ ‫كــە دەرو دراوســێیەكی خــراپ دەوری‬ ‫كوردستانی باشــوریان تەنیوە‪ ،‬كێشە‬ ‫ئەوەیە دراوسێكانمان خۆیان بەشداری‬ ‫راســتەوخۆی شــەت و پــەت كردنــی‬ ‫كوردســتانن و هەریەكــەو لەتێكی ئەو‬ ‫نیشــتمانە لەتلەتكراوەیان داگیر كردوە‬ ‫و ســەدان ســاڵە ئەتكی دەكــەن‪ ،‬لە‬ ‫دۆخی ئاوادا و ئێســتا تەنیا دراوســێی‬ ‫باش بۆ باشــوری كوردستان رۆژئاڤای‬ ‫كوردســتانە كــە تاڕادەیەكــی زۆر‬ ‫دەســەاڵتی شــومی بەعســی ئەسەدی‬ ‫تیــا نەماوە و ئەگــەر توركیا و ئاكەپە‬ ‫لێبگەڕێــن‪ ،‬رو لە ئاســۆیەكی روناكە‪،‬‬

‫دراوســێكانی دیكە یەكێكیــان عێراقی‬ ‫عەرەبیە‪ ،‬كە بە هەزار دەردی خۆیەوە‬ ‫هێشــتا مۆڕە لە كوردســتان دەكات و‬ ‫هێشــتاش نزیكــەی نیــوەی خاكــی‬ ‫باشوری كوردســتانی بە ناوی ناوچەی‬ ‫جێناكۆك داگیر كردوە و وەك چۆن بە‬ ‫هەر بیانویەك هەرێم دەچەوسێنێتەوە‪،‬‬ ‫ئەو ناوچانەش پشــتگوێ‌ دەخات‪ ،‬بە‬ ‫تایبــەت گەرەكیەتــی كەركــوك وەك‬ ‫شارێكی پڕ كێشەو ملمالنێ‌ بهێلێتەوەو‬ ‫زیاتــر پێكهاتەكانی بــكات بە دوژمنی‬ ‫یەكتر‪.‬‬ ‫یەكێ‌ تــر لە دراوســێكان توركیایە‪،‬‬ ‫توركیا گەورەترین پارچەی كوردستان‪،‬‬ ‫كە باكوری كوردستانە داگیری كردوەو‬ ‫جگە لە ســەردەمی عوسمانی‪ ،‬تەنیا لە‬ ‫توركیــای مۆدێرنــا نزیكەی ‪ 100‬ســاڵە‬ ‫دەیەوێــت خاكەكــە لــە كوردســتانی‬ ‫و خەڵكەكــە لــە كــوردی بخــات‪ ،‬بــۆ‬ ‫ئەمەش هیچ نەمــاوە نەیكات‪ ،‬توركیا‬ ‫سەرسەختترین دوژمنی كوردە و سەدان‬ ‫ســاڵە خێرو بێری كوردستان دەخوات‬ ‫و ئێســتاش بە هەمان خەونەوە مامەڵە‬ ‫لەگەڵ هەرێمی كوردســتان و باشــوری‬ ‫كوردستانی گەورە دەكات‪.‬‬

‫ئەگەر هەمو نەوتی باشوری كوردستان‬ ‫لــە زاخۆوە تا خانەقین بخەنە خزمەتی‬ ‫توركیــاوە و بە بەالش بیدەنێ‌ هێشــتا‬ ‫ئامادە نیە دان بە هەرێمی كوردســتان‬ ‫و باشــوری كوردســتاندا بنێت و وەك‬ ‫دراوسێیەكی نوێ‌ قەبوڵی بكات‪ ،‬ئەمە‬ ‫بــۆ ئێرانیــش هەروایە‪ ،‬ئەمــە ناكاتە‬ ‫ئەوەی ئەم پرۆسەیە تاسەر هەر وا بێت‬ ‫و رەنگە پێویستی بە پشو درێژی زیاتر‬ ‫بێت‪ ،‬باشــوری كوردســتان و رۆژئاڤای‬ ‫كوردســتان دەتوانــن وەك دو مۆدێلی‬ ‫دیموكراتــی و جیــاواز ببنــە فاكتێــك‬ ‫بۆئــەوەی ئــەم نمونانــە بگوازرێتــەوە‬ ‫بــۆ باكور و رۆژهەاڵتی كوردســتانیش‪،‬‬ ‫بۆیــە بە باوەڕی من رەنگە ئەم رێگەیە‬ ‫ئاســانتر بێت بۆ لەســەر پێوەســتان‪،‬‬ ‫ئەمــە رێگەیەكــی باشیشــە بۆئــەوەی‬ ‫ئەمەریــكاو ئەوروپــا زیاتــر هــاوكار و‬ ‫پەنامــان بــدەن بە مەرجــی دادگەری‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬من زوتریش وتومە كوردســتان‬ ‫لــە بری لــە رێگــەی نــەوت و مافیای‬ ‫نەوتەوە‪ ،‬لە رێی جینۆســایدەوە بچێتە‬ ‫مێــژوەوە ئاســانترە‪ ،‬ئەمەش قســەو‬ ‫باسێكی ترە‪.‬‬

‫دراوســێكەی دیكەمــان ئێرانــە‪ ،‬ئەو‬ ‫واڵتــەی جارێك بە نێوی هاوڕەگەزی و‬ ‫یــەك ریشــەیی و جارێكیش بــە نێوی‬ ‫جودا خوازی‪ ،‬كوشت و بڕمان دەكات‪،‬‬ ‫ئێران تا ئێســتاش چەمكی ئێرانی بون‬ ‫بــە ســەر كــورد بــون و ئەوانــی تردا‬ ‫دەســەپێنێت و ئێرانی بونیش الی ئەو‬ ‫جگە لە فارســی بون مانایەكی دیكەی‬ ‫نیە‪ ،‬وەك چۆن تا ئێستاش لە توركیا‬ ‫«بەختــەوەر ئەوەیــە بڵــێ‌ توركــم»‬ ‫ئێرانیش باشتر نیە‪.‬‬ ‫دراوسێكانی باشــوری كوردستان بە‬ ‫مەرجــی خۆ بــە دەســتەوەدان و الرە‬ ‫خــواری نەبێــت بە هیــچ مەرجێكی تر‬ ‫بــواری هەناســە دان بە كــورد نادەن‪،‬‬ ‫هەڵبــەت رەنگ نیــە لە ئەگەری خۆ بە‬ ‫دەستەوەدانیشــا بــە هەناســە دانمان‬ ‫مانــەوەو بەردەوامــی بــو‪ ،‬ئێســتا لە لەبەرئــەوەی ئــەم دراوســێیانە خێــرو‬ ‫رازی بــن‪ ،‬هەریەك لە توركیا‪ ،‬عێراق‪،‬‬ ‫باشــوری كوردســتان پــرس و جــۆی بێری باشــوری كوردستان نابەن و لەم‬ ‫ســوریا‪ ،‬ئێــران و تەنانەت روســیاش‬ ‫ریفرانــدۆم لــە هــەر كات گەرمتــرە‪ ،‬هەرێمــە ســااڵنە ملیــارات دۆالر قازانج‬ ‫جینۆســایدی گەلــی كوردیــان كــردوە‬ ‫ئــەوە ســەرەڕای هەمــو نــادادی و ناكەن‪ ،‬لەبەرئەوە نا‪ ،‬لەبەرئەوەی لە‬ ‫و روبــەڕوی ســڕینەوەو تاراندنیــان‬ ‫ســتەمكاریەكی ناوخــۆی هەرێــم و رێگەی ئەم دژایەتــی و دوژمنایەتیەوە‬ ‫كردونەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم هێشــتا كــورد‬ ‫باشوری كوردستان‪ ،‬بەاڵم ئەم بابەتە كوردەكانــی بەشــەكانی داگیركــراو‬ ‫مــاوە و دەریشــكەوت ســەرەڕای دو‬ ‫لە الیەن دراوســێكانەوە سەرسەختانە لــە الیەن خۆیانــەوە بترســێنن و زارە‬ ‫بەرەكی و شــەڕی ناوخۆو ســتەمكاری‬ ‫دژایەتــی دەكرێــت‪ ،‬ئەمــەش نــەك ترەكیان بكەن‪ ،‬مــن دڵنیام لەوەی كە‬ ‫و چەوســانەوە‪ ،‬زمان هۆیەكی گرنگی‬

‫لــە دۆخــی ئــاوادا و ئێســتا تەنیــا دراوســێی‬ ‫بــاش بــۆ باشــوری كوردســتان رۆژئاڤــای‬ ‫كوردســتانە كە تاڕادەیەكی زۆر دەســەاڵتی‬ ‫شــومی بەعســی ئەســەدی تیــا نەمــاوە و‬ ‫ئەگــەر توركیــا و ئاكەپــە لێبگەڕێــن‪ ،‬رو لــە‬ ‫ئاســۆیەكی روناكــە‬

‫ئاستەنگەكانی بەردەم ریفراندۆم‬ ‫پارێزەر‪ :‬لوقامن مستەفا صالح‬

‫راشــكاوی نەهاتــوە‪ .‬بەڵكــو ئــەوە لە‬ ‫دیباجەی دەســتوردا هاتوە‪ ،‬پابەندبون‬ ‫بەم دەســتورەوە‌ یەكێتی خاكی عیراق‬ ‫دەپارێزێت‪.‬‬ ‫‪-4‬لــە كۆتایــی دیباجەی دەســتوری‬ ‫هەمیشــەیی ســاڵی (‪)2005‬ی عیراقدا‬ ‫هاتــوە «پێكهاتــە و الیەنــەكان بــە‬ ‫ئارەزومەندانــە چارەنوســی خۆیان بە‬ ‫عیراقــەوە گرێــداوە‪ ،»...‬ئــەم دەقــە‬ ‫یاســاییە ئەو هەلەش دەرەخسێنت كە‬ ‫هەرێم بــە ئارەزومەندانە لە عیراق جیا‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬وەك هەر كارێكی یاسایی‬ ‫‌و سیاسی‪ ،‬وەك شــێوازێكی تێكۆشان‬ ‫بــۆ بڕیاردانــی چارەنــوس‪ ،‬بۆئــەوەی‬ ‫ببێتە واقیع‪ ،‬پێویســتیی بە ئاوێتەبون‬ ‫‌و كارلێكی هۆكارە بابەتی‌و خۆییەكان‬ ‫هەیــە تــا رادەی پێگەیشــتن‪ .‬دیــارە‬ ‫پێگەیشــتنی ئــەو هۆكارانەشــە كە لە‬ ‫«خەون»‌و «ســۆز» و «خەیاڵ»‪ ،‬بە‬ ‫گوتــەی بەرامبــەر‪ ،‬دەگۆڕێت‌و دەبێتە‬ ‫هێــزی پابەندێتــی (‌‌الزامي)یــان نیــە‪ -‬واقیعێكی زیندو‌و بەرچاو‪.‬‬ ‫‌ بۆئــەوەی گــەل‪ ،‬نەتــەوە‪ ،‬هەرێــم یا‬ ‫هــەر پارچەیەك لە دەوڵــەت ئارەزوی‬ ‫جیابونــەوە بــكات‌ و ریفراندۆمــی بــۆ ‪-‬ئاستەنگی نێوخۆیی‪:‬‬ ‫لەبەرئــەوەی ریفرانــدۆم وەك‬ ‫ئەنجامبدات‪ .‬بەڵكو پێویســتە دەستور‬ ‫و رێســا و یاســای ئــەو دەوڵەتــە ئەو هەنگاوێكــی چارەنوسســاز بــەر لــە‬ ‫مافــەی پێ بەخشــیبێت‪ .‬بــۆ نمونە لە بڕیاردان پێویســتی بە زەمینەســازی و‬ ‫دەستوری هەمیشــەیی ‪2005‬ی عیراقدا كۆدەنگی‌و ئاشتەوایی سیاسی‌و رێگای‬ ‫یاســایی هەیە‪ ،‬دیــارە بۆئەوەی كارێك‬ ‫بــەم جۆرە باس لەم بابەتە كراوە؛‬ ‫‪-1‬عیــراق پابەنــدە بــە یاســای یان دیاردەیەك بەم پڕۆسەیەدا بڕوات‪،‬‬ ‫نێودەوڵەتــی‌ و رێككەوتننامــە و دەبێــت بنەمای لــە زەمینــەی واقیعدا‬ ‫پەیماننامــە نێودەوڵەتیــی‌ و كارنامەی هەبێــت‪ ،‬بارودۆخ‌و هۆكاری زیندوی بۆ‬ ‫نەتــەوە یەكگرتوەكانــەوە‪ ،‬بەوپێیــەی رەخســابێت‪ .‬بە بێ‌ ئەوانە گەشەكردنی‬ ‫عیــراق ئەندامــە لە رێكخــراوی نەتەوە یان پێگەیشتنی بۆ وەرچەرخان بەیەك‬ ‫واقیــع نایەتــەدی‪ .‬كەواتــە دەروازەی‬ ‫یەكگرتوەكاندا‪.‬‬ ‫‪-2‬عیــراق هــەرد و «پەیماننامــەی یەكــەم بــۆ راگەیاندنــی ریفرانــدۆم‬ ‫نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی‌و دەبێت بەر لە هەر شــتێك ئاشــتەوایی‬ ‫سیاسییەكان» لە ‪/16‬كانونی یەكەمی سیاســی بەدی بێــت‌و پەرلەمان رۆڵی‬ ‫‪‌ ،1966‬و «پەیماننامــەی نێودەوڵەتی بــۆ بگێڕدرێتــەوە بۆئــەوەی بتوانێــت‬ ‫تایبەت بــە مافە ئابوری‌ و كۆمەاڵیەتی‌ یاسایەك پەسەند بكات بۆ دیاریكردنی‬ ‫و كەلتورییــەكان» لــە ‪/16‬كانونــی میكانیزمــی ریفراندۆمەكــە ‌و پێدانــی‬ ‫یەكەمی ‪ .1966‬بە بێ‌ هیچ خۆگرییەك دەسەاڵت بۆ راگەیاندنی ریفراندۆم‪.‬‬ ‫دەبێــت بــۆ ئەنجامدانــی ریفراندۆم‬ ‫(تحفظ) واژۆ كردوە‪.‬‬ ‫‪-3‬لە دەستوری عیراقدا هیچ دەقێكی پێگــەی بــە واقیــع بونی هەبێــت‪ ،‬وە‬ ‫ناچــاری بــۆ یەكێتی خاكــی عیراق بە كاری واقیعــی وەهــا پێناســە دەكرێت‬ ‫كــە كارێكە لە زەمینــەی واقیعدا بونی‬

‫لــە روی یاســاییەوە دەبێــت لــە هەرێمــی‬ ‫كوردســتان یاســایەكی تایبــەت بــە‬ ‫ریفرانــدۆم هەبێــت‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەســتە‬ ‫پێشــر لــە پەرلەمانــی كوردســتان پــرۆژە‬ ‫یاســایەك گەاڵڵــە كرابــو‪ ،‬بــەاڵم تائێســتاش‬ ‫چاوەڕێــی نوســینی راپۆرتــی لیژنــەی‬ ‫كاروبــاری یاســایی‌و پەســەندكردنیەتی لــە‬ ‫الیــەن پەرلەمانــەوە‬

‫بــە رای پســپۆڕانی بواری دەســتور‬ ‫و یاساناســان‪ ،‬بــە گرنــگ دەزانرێــت‬ ‫پرســی ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم لــە‬ ‫باشــوری كوردســتان پێویســتی بــە‬ ‫چەندیــن لێكۆڵینــەوە و توێژینــەوە ‌و‬ ‫كۆنفرانســی زانستی یاســایی هەیە‪ ،‬تا‬ ‫بتوانرێــت رێگا چارەیــەك بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ زاڵبون بەســەر هەمو ئەو كۆســپ و‬ ‫ئاســتەنگانەدا كە دێتــە پێش لە كاتی كوردســتان‪ ،‬پەرلەمان مەرجەعی بااڵیە‬ ‫ئەنجامدانــی ریفراندۆمــدا‪ ،‬هەڵبەتــە بۆ پرســە چارەنوسسازەكان‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫ئاستەنگەكان زۆرن‪ ،‬بەاڵم گرنگترینیان گوێرەی یاســا بەركارەكانی تایبەت بە‬ ‫دەسەاڵتەكان لە هەرێم‪ ،‬هیچ یەكێك لە‬ ‫بریتین لە‪:‬‬ ‫دەسەاڵتەكان (پەرلەمان‪ ،‬سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێــم‪ ،‬حكومەت) رانەســپێردراون بە‬ ‫ئاستەنگی یاسایی‪..‬‬‫مومارەسەكردنی دەسەاڵتی راگەیاندنی‬ ‫لــە روی یاســاییەوە دەبێــت لــە ریفرانــدۆم‪ ،‬جگــە لــەوە بەگوێــرەی‬ ‫هەرێمی كوردســتان یاسایەكی تایبەت بڕگەكانــی (یەكــەم‌و دوەم و ســێیەم‬ ‫بە ریفراندۆم هەبێت‪ ،‬بۆ ئەو مەبەســتە ‌و چــوارەم)ی یاســای ژمــارە (‪)4‬ی‬ ‫پێشــتر لە پەرلەمانی كوردستان پرۆژە ســاڵی ‪ 2014‬یاســای كۆمسیۆنی بااڵی‬ ‫یاسایەك گەاڵڵە كرابو‪ ،‬بەاڵم تائێستاش ســەربەخۆی هەڵبــژاردن ‌و راپرســی‬ ‫چاوەڕێــی نوســینی راپۆرتــی لیژنەی لــە هەرێمی كوردســتان عیــراق‪ ،‬تەنها‬ ‫كاروباری یاســایی ‌و پەسەندكردنیەتی دەســەاڵتی سەرپەرشتی‌و رێكخستن‌و‬ ‫لە الیەن پەرلەمانەوە كە لە ئیستادا بە دەركردنی رێنمایی تایبەت بە یاساكانی‬ ‫داخەوە بە بڕیارێكی حیزبی ئەو دەزگا هەڵبژاردنی پێداون‪ ،‬بۆیە لە سەرەتاوە‬ ‫شەرعییە پەكخراوە‪.‬‬ ‫دەبێـــت لە روی یاســاییەوە ئەو الیەنە‬ ‫بــۆ‬ ‫ریفرانــدۆم‬ ‫ئەنجامدانــی‬ ‫بۆیــە‬ ‫دیاری بكرێت كە دەسەاڵتی راگەیاندنی‬ ‫خەڵكی‬ ‫مافــەی‬ ‫ئەو‬ ‫دەســتهێنانی‬ ‫بــە‬ ‫ریفراندۆمــی هەیە لەگەڵ دیاری كردنی‬ ‫كوردستان بۆ سەربەخۆیی‪ ،‬پرۆسەیەكی وردەكاری ریفراندۆم‪.‬‬ ‫یاســاییە نەك تەنها سیاسی‪ ،‬دەبێت لە‬ ‫هەرچەندە لە روی یاســاییەوە تەنها‬ ‫دەستور و‌دەقە یاساییەكاندا ئەو مافە پەیماننامــە و رێككەوتننامە و جاڕنامە‬ ‫بە راشــكاوی نــاوی هاتبێت و ئاماژەی نێودەوڵەتیــەكان بەس نیــن ‪-‬هەندێك‬ ‫پێكرابێت‪.‬‬ ‫لە شــارەزایان پێیان وایــە ئەو بڕیار و‬ ‫ژمارە‬ ‫بڕیاری‬ ‫گوێرەی‬ ‫بە‬ ‫هەرچەنــدە‬ ‫رێككەوتننامانەی نەتەوە یەكگرتوەكان‬ ‫(‪)1‬ی ســاڵی ‪ 2005‬ی پەرلەمانــی‬

‫هەیە و‪ ،‬بــۆ بەدیهێنانــی ئامانجەكان‪،‬‬ ‫هەلومەرجــی لە بــاری بۆ رەخســاوە‪.‬‬ ‫واتە كارێكە لە توانادایە بكرێت و ببێتە‬ ‫واقیعێكــی بەرچاو‪ .‬ئەم كارە ســەرەتا‬ ‫لــە ســنوری مومكیــن‌و ئەگەرێكدایــە‬ ‫و‪ ،‬بــە یارمەتــی كۆمەڵێــك هــۆكار و‬ ‫لــە جواڵنەوەی خۆیدا بەرەو پێشــەوە‪،‬‬ ‫مەرجەكانی پێدەگات‌و‪ ،‬لە چركەساتی‬ ‫هەماهەنگی هەمو مەرجەكاندا پێكەوە‪،‬‬ ‫دەگاتــە مەبەســت ‌و ئامانجەكانــی ‌و‪،‬‬ ‫ئەوەی مومكین‌و ئەگەر بو بەواقیعێكی‬ ‫هەستپێكراو دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫دیارە بۆئەوەی كارێك یان دیاردەیەك‬ ‫بەم پڕۆســەیەدا بڕوات‪ ،‬دەبێت بنەمای‬ ‫لە زەمینەی واقیعدا هەبێت‪ ،‬بارودۆخ‌و‬ ‫هۆكاری زیندوی بۆ رەخســابێت‪ .‬بە بێ‌‬ ‫ئەوانە گەشەكردنی یان پێگەیشتنی بۆ‬ ‫وەرچەرخــان بەیەك واقیــع نایەتەدی‪.‬‬ ‫كەواتــە پێگەیشــتنی بارودۆخێكــی‬ ‫گونجاو یەكێكە لە بنەماكانی گەیشــتن‬ ‫بە واقیعێكی نوێ‪.،‬‬

‫‪-‬ئاستەنگی نێودەوڵەتی‪:‬‬

‫‌هــەر لەگــەڵ وروژاندنــی بابەتــی‬ ‫ریفراندوم و ســەربەخۆیی كوردســتان‬ ‫كــە هەروەك پێشــبینی كرابو هەریەك‬ ‫لە حكومەتی عیراق‪ ،‬واڵتانی دراوســێی‬ ‫وەك ئێــران‪ ،‬توركیا ســوریا‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫واڵتانــی عەرەبــی دژایەتــی خۆیــان‬ ‫بــۆ ریفرانــدۆی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫راگەیاندوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتــە زلهێزەكانــی دونیاش وەك‬ ‫روســیا كە لــە رێــی نوێنەرەكەیانەوە‬ ‫لــە ئەنجومەنــی ئاســایش بە ئاشــكرا‬ ‫رایگەیانــد كــە ئــەوان لەگــەڵ یــەك‬ ‫پارچەیی خاكی عیراقن‪.‬‬ ‫ئەمەریكاش تا ئێســتا هەڵوێستێكی‬ ‫رونی نیە‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬بەشــێوەی نا فەرمی‬ ‫لە چەند شــوێنێك ئاماژە بەوە دەكەن‬ ‫كە یەكپارچەیی خاكی عیراقیان بەالوە‬ ‫گرنگترە‪.‬‬ ‫هەروەهــا هەڵوێســتی نەتــەوە‬ ‫یەكگرتوەكان ســەبارەت بە‌ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬ســتیڤان دواریــك وتەبێژی‬ ‫سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان‪،‬‬ ‫لــە ئەنجامــی پرســیارێكی كەناڵــی‬

‫‪ NRT‬رایگەیانــد «ئێمــە‌تێبینی ئەو‬ ‫راگەیەندراوەمــان كــرد كــە‌لــە الیەن‬ ‫دەسەاڵتدارانی كوردستانەوە سەبارەت‬ ‫بــە‌ئەنجامدانی ریفراندۆم ئاشــكرا كرا‪،‬‬ ‫هەڵوێســتی ئێمە لەو بارەیەوە رونە كە‬ ‫‌ئەویش هاوتەریبە لەگەڵ دەستور‪».‬‬ ‫وتیشــی «لەكاتێكــدا ئەنجامــی‬ ‫ریفراندۆمەكــە ‌بــە (‌بەڵــێ) بــو‬ ‫كوردستانیش ویســتی ببێتە ‌ئەندام لە‬ ‫‌نەتــەوە‌یەكگرتوەكان وەكو دەوڵەتانی‬ ‫تر‪ ،‬ئــەوا دەبێت ئەوكاتــە ‌ئەنجومەنی‬ ‫ئاســایش بڕیــاری لەســەر بــدات‌و بە‬ ‫‌فلتەری ئەنجومەنی ئاسایشدا بڕوات بۆ‬ ‫یەكالكردنەوەی»‪.‬‬ ‫لەبــارەی ئــەوەی ئایــا نەتــەوە‬ ‫یەكگرتــوەكان ئامادەیــە چاودێــری‬ ‫ریفرانــدۆم بكات؟ وتەبێژی ســكرتێری‬ ‫گشــتی نەتــەوە یەكگرتــوەكان وتــی‬ ‫«سیاســەتی ئێمــە بەوشــێوەیەیە ‌كە‬ ‫‌بەڵێ بەشــداری لە پرۆســەی دەنگدان‬ ‫دەكەیــن ‌و چاودێــری دەكەیــن‪ ،‬بــەو‬ ‫مەرجــەی حكومەتی ناوەنــدی عیراقی‬ ‫داوامان لێبكات»‪.‬‬ ‫لــە كۆتایــی دا پرســیارەكە ئەوەیە‬ ‫ئایا هەلومەرجی بابەتی بۆ بەرپاكردنی‬ ‫ریفرانــدۆم بــەم هەمــو كەموكورتیەوە‬ ‫چــی بەهــۆی نەگونجانی هێــز و الیەنە‬ ‫سیاســیەكان‌و بە برسی كردنی خەڵك‬ ‫و تۆرانیان لە دەســەاڵت‌و ناشــەفافی‬ ‫لە گرێبەســتە نەوتیەكان و دیارنەمانی‬ ‫و شــاردنەوەی قوتی خەڵك‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫وەك پاشــا و مەلیــك بژیــن‌و خەڵكە‬ ‫رەشــوڕوتەكەش ژیانێكــی كولەمەرگی‬ ‫بژیــن‪ ،‬ئایــا بەم هەمــو كەموكورتیەوە‬ ‫تــا چەند ئــەم هەلومەرجــە لەبارە بۆ‬ ‫ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‌!؟ وەاڵمێكــی‬ ‫لۆژیكــی راســت و دروســت بــۆ‬ ‫وەاڵمدانــەوەی ئــەم پرســیارە نــەك‬ ‫وەاڵمێكی چەواشەیی و بێبنەما‪ ،‬بەڵكو‌‬ ‫وەاڵمێكــی ئەرێیانەی دروســت بۆ ئەم‬ ‫پرسیارە هەیە ئێمە نەمانزانیبێت‪.‬؟!‬ ‫بێگومان بونی ئەم هەمو ئاستەنگانە‬ ‫لــە بــەردەم بەڕێوەچونــی گشتپرســی‬ ‫ئەوەمان پێ‌ دەڵێت كە هەنگاوێكی لەم‬ ‫چەشنە ریسكێكی گەورەیە!!‪.‬‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )620‬دوشةممة ‪2017/8/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫لە سلێمانی سااڵنە نزیكەی ‪ 200‬كەس توشی‬ ‫شێرپەنجەی خوێن دەبن‬ ‫د‪.‬نەوشیراون غەفور‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییەكانی خوێن‌و لیمفەگرێكان‪:‬‬ ‫تاوەكو چۆنیەتی ژیان بەرەو شێوازی رۆژئاوایی بڕوات‪ ،‬شێرپەنجەی خوێن زیاتر دەبێت‬ ‫چاودێر‪-‬تابان ڕەزا‪:‬‬ ‫شــێرپەنجەی خوێــن توشــی‬ ‫خانەكانی خوێــن دەبێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫روبــەڕووی ســەرجەم تەمەنەكان‬ ‫دەبێتــەوە‪ ،‬كە تائێســتا هۆكاری‬ ‫توشــبونەكەیش‬ ‫ســەرەكی‬ ‫نەزانــراوە‪ ،‬بەاڵم هەنــدێ هۆكاری‬ ‫بۆماوەیــی‌و ژینگەیــی كاریگەریی‬ ‫لەســەر توشــبون بە شــێرپەنجە‬ ‫هەیە‪ ،‬دوو جۆر شــێرپەنجە هەن‪،‬‬ ‫شــێرپەنجەی خوێنی كورتخایەن‌و‬ ‫درێژخایەن‪ ،‬چارەسەكانیش بەپێی‬ ‫جۆری شێرپەنجەكە دەگوڕێت‪ ،‬الی‬ ‫خۆیشیەوە د‪ .‬نەوشیراون غەفور‪،‬‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشــییەكانی خوێن‌و‬ ‫لیمفەگرێــكان دەڵێــت «تاوەكــو‬ ‫شــێوازی ژیــان بــەرەو شــێوازی‬ ‫ژیانكردنــی رۆژئاوایــی بــڕوات‬ ‫ئەگــەری توشــبون بەشــێرپەنجە‬ ‫زیاتر دەبێت»‪.‬‬

‫شێرپەنجەی خوێن چی یە؟‬

‫د‪ .‬نەوشــیراون غەفــور‪ ،‬پســپۆڕی‬ ‫نەخۆشــییەكانی خوێــن‌و لیمفەگرێــكان‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوە دەكات‪ ،‬شــێرپەنجەی خوێن‬ ‫توشــی یەكێــك لە جــۆرو خانەكانی خوێن‬ ‫دەبێت‪ ،‬خانەكانی خوێنیش خرۆكەی ســور‬ ‫كە شێرپەنجەی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫زیادبونی خوێن‪ ،‬خرۆكە ســپییەكانی خوێن‬

‫كــە ئەویش شــێرپەنجەی تایبــەت بەخۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەك شێرپەنجەی كورت خایەن‌و درێژ‬ ‫خایەنی خوێن‪ ،‬كە پێیدەوترێت (لوكیمیا)‪،‬‬ ‫شــێرپەنجەی پەڕەكەكانــی خوێن‪ ،‬ئەویش‬ ‫جۆرێكــە لــە شــێرپەنەجەی درێژخایەنــی‬ ‫خوێن‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی شێرپەنجە بەو‬ ‫نەخۆشــییانە دەوترێت‪ ،‬كە بەشــێوەیەكی‬ ‫ناڕێكوپێك‌و هەڕەمەكی لە خانەكانی لەشدا‬ ‫دەســتدەكەن بەزیادبون‪ ،‬لەژێــر كۆنتڕۆڵی‬ ‫باری ئاســایی لەش دەردەچن‌و لەئەنجامدا‬ ‫گرێ‌ دروســتدەكەن‪ ،‬یان خرۆكە سپییەكان‬ ‫زیــاد دەكات‪ ،‬یان هــەر خانەیەكی تر زیاد‬ ‫دەكات‌و پێدەڵێن شێرپەنجەی خوێن‪.‬‬

‫هۆكارەكانی توشبون‬

‫ناوبــراو باس لەوەیشــدەكات‪ ،‬تائێســتا‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی هۆكارەكان نەزانراون‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەنــدێ هۆكار هــەن‪ ،‬ئەگەری هەیە‬ ‫لەدەركەوتنی شــێرپەنجەی خوێن‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتیە لەهۆكارە بۆماوەییەكان‪ ،‬یان جگەرە‬ ‫كێشان‪ ،‬یان ژینگە ئەو كەسانەی لەكارگەی‬ ‫پالســتیكی‌و بۆیاخ ئیشدەكەن زیاتر توشی‬ ‫جــۆری ‪ AML‬دەبــن‪ ،‬هەروەهــا ئەگەری‬ ‫توشــبونیان زیاترە لەكەســێكی ئاسایی بۆ‬ ‫توشبون بە شێرپەنجەی خوێن‪.‬‬ ‫ئەو پســپۆڕ رونیشــیدەكاتەوە‪ ،‬كەســی‬ ‫توشــبو بەشــێرپەنجەی خوێــن‪ ،‬خوێنــی‬ ‫دادەبەزێــت رەنگــی زەرد دەبێــت‌و لەكاتی‬ ‫پشــكنیندا دەردەكەوێــت‪ ،‬هەروەهــا لەرزو‬ ‫تایشــی دەبێت‪ ،‬بۆ ماوەیەكی زۆر‪ ،‬توشــی‬ ‫ئــازاری جومگــەو قاچەكانیــان دەبن‪ ،‬یان‬ ‫ئەوانەی توشی خوێن بەربون دەبن‪.‬‬

‫شێرپەنجەی خوێنی كورت خایەنەكان‬

‫د‪.‬نەوشــیروان غەفــور‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫«شــێرپەنجەی كــورت خایەنــەكان كــە‬ ‫دەكرێتــە دوو جــۆر‪ ،‬ئەویــش خانــە‬ ‫لیمفییــەكان پێیدەوترێت (‪ ،)ALL‬جۆری‬ ‫دووەمیــان پێیدەوترێت خانــە نالیمفیەكان‬ ‫(‪ ،)AML‬ئەم دوو جۆرە توند‌و تیژن‪ ،‬كە‬ ‫دیاریكرا دەبێت نەخۆشەكە لە نەخۆشخانە‬ ‫داغــڵ بكرێت‪ ،‬دەرمانــی كیمیایی لەڕێگەی‬ ‫دەمــارەوە پێبدرێــت‪ ،‬لەمنداڵــدا جــۆری‬ ‫(‪ )ALL‬دەركەوێــت‪ ،‬كــە منــداڵ ڕێژەی‬ ‫چاكبونــەوەی ‪ %80‬یە لەگەورەكاندا لە‪%30‬‬ ‫یــە‪ ،‬هــەر چەندە منداڵ لەشــی ناســەكە‌و‬ ‫بچوكــە‪ ،‬توانایەكی زۆرباشــی بەرگەگرتنی‬ ‫چارەســەری كیمیــاوی دەكات‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫گۆڕانی كرۆمۆسۆمی‌و بۆ ماوەیی ناسروشتی‬ ‫كەمتــرە لەمنداڵدا‪ ،‬چونكــە مرۆڤ تابچێتە‬ ‫تەمەنــەوە گۆڕانی بۆماوەی كڕۆمۆســۆمی‬ ‫ناسروشــتی تێدا دروســت دەبێت‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هــۆی ئــەوەی زیاتــر توشــی شــێرپەنجە‬ ‫ببێت»‪.‬‬

‫شێرپەنجەی خوێنی درێژخانەیەكان‬

‫ئــەو پســپۆڕە‪ ،‬زیاتــر رونیكــردەوە‪،‬‬ ‫شــێرپەنجەی درێــژ خانەییەكانــی خوێــن‬ ‫پێیاندەڵێن شــێرپەنجە تەمەڵەكانی خوێن‪،‬‬ ‫كاتــی زۆرتــری دەوێــت تــا دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫زۆر كــەس لەكاتــی پشــكنینی گشــتیدا‬ ‫دەردەكەوێــت‪ ،‬یــان لەكاتــی پشــكنینی‬ ‫بــۆ نەخۆشــیەكی تــر دەركــەوت‪ ،‬خرۆكە‬ ‫ســپیەكانی لەســەرو ‪ 100‬هــەزارەوە‬ ‫بــوە‪ ،‬پاشــان دەركەوتــەوە شــێرپەنجەی‬

‫درێژخایەنی خوێنی بوە‪ ،‬كە چارەسەرەكەی‬ ‫ئاســانترە‪ ،‬بەپارچــە حەبێكــی كیمیایــی‬ ‫چارەســەر وەردەگرێــت‪ ،‬لەژێــر چاودێــری‬ ‫دەبــن‪ ،‬وەكو نەخۆشــییە ئاســاییەكانی تر‬ ‫وایە ئەگــەر كۆنترۆڵ بكرێت‪ ،‬وەك خەڵكی‬ ‫ئاسایی دەژین‪.‬‬

‫سااڵنە ‪ 200‬كەس توشی شێرپەنجەی‬ ‫خوێن دەبن‬

‫پزیشكەكە باســی لەوەیشكرد‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئامــارەكان ســااڵنە لــە‪ 100‬هــەزار كەس‬ ‫كەمتر لە ‪ 100‬كەس لەهەرێمی كورســتان‬ ‫توشــی شــێرپەنجەی خوێن دەبن‪ ،‬بەاڵم‬

‫لەواڵتانی رۆژئاوادا لەبەرئەوەی تەمەنیان‬ ‫درێژتــرە‪ ،‬رێژەكــە زۆرتــرە نزیكەی ‪150‬‬ ‫كــەس بۆ ‪ 200‬كەس لــە ‪ 100‬هەزار توش‬ ‫دەبێت‪ ،‬هەر بۆیە شــێرپەنجە نەخۆشــی‬ ‫كە ســە بەتەمەنەكانەدادەنرێت لەشــاری‬ ‫ســلێمانی سااڵنە نزیكی ‪ 200‬كەس توشی‬ ‫شێرپەنجەی خوێن دەبن‪.‬‬

‫هۆكارەكانی زیادبونی رێژەی‬ ‫شێرپەنجەی خوێن‬

‫د‪.‬نەوشیروان غەفور‪ ،‬دەڵێت «تاوەكو‬ ‫شێوازی ژیان بەرەو شــێوازی ژیانكردنی‬ ‫رۆژئاوایــی بــڕوات‪ ،‬ئەگــەر توشــبون‬

‫بەشــێرپەنجە زیاتــر دەبێــت‪ ،‬چونكــە‬ ‫تاوەكــو خواردنــی لەقوتونــراو خواردنی‬ ‫خێــرا بخورێت كە ڕێژەیەكی زۆری مادەی‬ ‫شێرپەنجە هێنەریان تێدایە زیاتر دەبێت‪،‬‬ ‫هەروەها لەهەموو جیهاندا بەشــێوەیەكی‬ ‫هێواش هێواش رێژەكە زیاد دەكات»‪.‬‬ ‫چارەسەریشــەوە‪،‬‬ ‫لەبــارەی‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ ،‬ئاســتی چارەســەر‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی باشــە‌و ئــەو‬ ‫دەرمانەمــان هەیــە بتوانیــن كۆنتڕۆڵــی‬ ‫نەخۆشــەیەكەی پێبكەیــن‌و شــێوازی‬ ‫چارەســەرەكانیش زیاتــر چارەســەر بــە‬ ‫كیمیایی‌و چارەسەرە بەتیشكە‪.‬‬

‫‪%15‬ی دانیشتوانی جیهان توشی رەبۆ بون‬ ‫ئەوانەی لە منداڵیدا تا تەمەنی هەرزەكاری توشی نەخۆشیی رەبۆ دەبن‪%50 ،‬ی چاكدەبنەوە‬ ‫مندااڵنــەی بەشــێوەیەكی پاكوخاوێــن‬ ‫دور لــە هەمو هەوكردن‌و ئیلتیهاباتەكان‬ ‫بەخێودەكرێن‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫رەبۆ‪ ،‬نەخۆشــییەكی درێژخایەنی‬ ‫بۆرییەكانی هەوایە‪ ،‬كە لە مندااڵن‌و‬ ‫گەنجاندا رێژەكەی زیاترە‪ ،‬وەك لە‬ ‫كەســە بەتەمەنــەكان‪ ،‬بۆماوەیی‌و‬ ‫پیســبونی ژینگــە هۆكارێكــی‬ ‫ســەرەكین بۆ توشــبون بە رەبۆ‪،‬‬ ‫هەناســەتوندی‌و كۆكــە‪ ،‬یەكێكــن‬ ‫لەنیشــانەكانی ئــەو نەخۆشــییە‪،‬‬ ‫پزیشــكێكیش دەڵێــت «باوترین‬ ‫جــۆری رەبــۆ كــە خەڵك توشــی‬ ‫دەبێت‪ ،‬رەبۆی سوك‌و مامناوەندە‪،‬‬ ‫كەوا چارەسەرەكەیان ئاسانترە»‪.‬‬

‫نەخۆشی رەبۆ چییە؟‬

‫پزیشــكێكی پسپۆڕ لەنەخۆشییەكانی‬ ‫هەناوو ســنگ‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬رەبۆ‬ ‫نەخۆشییەكی درێژخایەنی بۆری هەوایە‪،‬‬ ‫كــە دەبێتەهۆی هەوكردنــی بۆرییەكانی‬ ‫هەواو رێــڕەوە گەورەكانی بۆریی هەوا‪،‬‬ ‫ئەم هەوكردنــە درێژخایەنە‌و لەئەنجامی‬ ‫ئەســتوربونی بۆریی هەوا یە كە دەبێتە‬ ‫هۆی تەســكبونەوەی بۆرییە گەورەكانی‬ ‫هەوا‪ ،‬هەمو تەمەنێك ئەگەری توشبونی‬ ‫بەم نەخۆشــییە هەیە‪ ،‬بەاڵم لەتەمەنی‬ ‫گەنج‌و منداڵدا زیاترە‪.‬‬

‫لە منداڵدا زۆرترە‬

‫نابــراو وتیشــی «ئــەم نەخۆشــییە لە‬ ‫گەنــج‌و منداڵــدا زۆرتــرە‪ ،‬چونكــە رەبــۆ‬ ‫نەخۆشــیی منداڵی پێدەڵێن‪ ،‬چونكە بۆریی‬ ‫هــەوا لەســەرەتای تەمەندا هەســتیارترە‪،‬‬ ‫هــەر بۆیە لەم تەمەنانەدا لەكاتی هەوكردن‬ ‫لەشــی مرۆڤ كارلێكدەكات بەشــێوەیەكی‬ ‫بەهێزتر»‪.‬‬

‫د‪.‬كۆسار محەمەد‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەناو و سنگ‪:‬‬

‫ئەوانەی لەدوای تەمەنی ‪ 16‬ساڵییەوە توشی‬ ‫رەبۆ دەبن‪ ،‬تا كۆتایی ژیانیان ئەم نەخۆشییە‬ ‫لەگەڵیاندا دەمێنێتەوە‬ ‫هۆكارەكان‬

‫د‪.‬كۆســار محەمــەد عەلــی‪ ،‬بــاس‬ ‫لەوەیشــدەكات‪ ،‬تائێســتا هۆكارێكــی‬ ‫ســەرەكی نیە بۆ توشبون بە نەخۆشیی‬ ‫رەبــۆ‪ ،‬بــەاڵم بەپێــی توێژینــەوەكان‬

‫چەنــد هۆكارێــك دەبنە هۆی توشــبون‬ ‫بــە رەبــۆ‪ ،‬ئەویش هــۆكاری بۆماوەیی‌و‬ ‫پیســبونی ژینگە‌و خۆڵبارینا‪ ،‬هەروەها‬ ‫هــۆكاری منداڵــی پێیدەڵێــن‪ ،‬كــە ئەو‬

‫نیشانەكانی‬

‫ئەو پزیشــكە رونیشــیدەكاتەوە‪ ،‬هەندێ‬ ‫كەس كــە رەبۆی هەیە‪ ،‬ئەو رەبۆیە بریتیە‬ ‫لە تەســكبونەوەی بۆریی هەوای بەردەوام‌و‬ ‫هەندێكیان توشــی نــۆرە رەبــۆ دەبن‪ ،‬كە‬ ‫تەسكبونەوەی بۆرییە كە لەوكاتانەدا زیاتر‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ئەوكاتە دەركەوتنی نیشــانەكانی‬ ‫تێــدا رودەدات‪ ،‬كــە ئەویــش بریتییــە لــە‬ ‫هەناسە توندیی كۆكەو خیزە خیز‪.‬‬

‫جۆرەكانی‬

‫د‪.‬كۆســار محەمــەد‪ ،‬ئــەوەش دەخاتە‬ ‫رو‪ ،‬رەبــۆ پۆلێــن دەكرێــت بــۆ دو جۆر‪،‬‬ ‫یەكەمیان دو جــۆرە‪ ،‬جۆری یەكەم ڕەبۆی‬ ‫گەنجانــە‪ ،‬دوەم ڕەبۆی پیرانە‪ ،‬كە لە دوای‬ ‫تەمەنــی‪ 50 -40‬ســاڵیەوە دروســتدەبێت‪،‬‬

‫پۆلێنێكــی تریــان دەكرێتــە چــوار جــۆر‪ ،‬لەوەیشــدەكات‪ ،‬بەپــێ ســتانداردی‬ ‫كــە لــە ئەنجامــی توندیــی نەخۆشــییەكە جیهانــی‪%15 ،‬ی دانیشــتوانی جیهــان‬ ‫پۆلێندەكرێــت‪ ،‬رەبــۆی ســوك‌و رەبــۆی توشــی رەبۆ بون‌و ئەگەری زیادبونیشی‬ ‫مامناوەنــد‌و رەبۆی قورس‌و زۆر قۆرســیش هەیــە‪ ،‬كــە بەرزبێتەوە بــۆ ‪ %25-20‬لە‬ ‫هەیە‪ ،‬هەر جۆرێك لەجۆرەكانیش شێوازی ســاڵی ‪ ،2025‬لە جیهاندا نەخۆشییەكە‬ ‫چارەســەری خۆی هەیــە‪ ،‬باوترین جۆریان بــەرەو زیادبــون دەڕوات‪ ،‬لــە هەرێمــی‬ ‫كــە خەڵك توشــی دەبێت رەبۆی ســوك‌و كورســتانیش بەپێ ســتانداری جیهانی‬ ‫مامناوەندە‪ ،‬چارەسەرەكانیشیان ئاسانترە‪ .‬كەمترە لە ‪ %15‬ەكە‪.‬‬

‫جیاوازیی رەبۆ‌و هەناسەتوندی چییە؟‬

‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی «هەناســەتوندی‬ ‫نیشانەیەو رەبۆ نەخۆشییە‪ ،‬تەنگەنەفەسی‬ ‫یەكێكــە لە نیشــانەكانی رەبــۆ‪ ،‬مەرج نیە‬ ‫هەمو تەنگە نەفەســییەك رەبۆ بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمو ڕەبۆیەك تەنگەنەفەسی هەیە»‪.‬‬

‫رەبۆ نەخۆشییەكی درێژخایەنە‬

‫ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە جەخــت‬ ‫لەوەشــكردەوە‪ ،‬نەخۆشــیی رەبــۆ‬ ‫نەخۆشــییەكی درێژخایەنــە‌و لــە منداڵــدا‬ ‫كە توشــی دەبێــت تاتەمەنی هــەرزەكاری‬ ‫‪ %50‬چاكدەبێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم لەگــەورەدا‬ ‫كــە توشــدەبێت لــە دوای تەمەنــی‬ ‫«‪»16‬ســاڵییەوە تاوەكــو مــاوە لەژیانیدا‬ ‫لەگەڵیدا دەمێنێتەوە‌و پێدەوترێت نەخۆشی‬ ‫درێژخایەنی بۆریی هەوا‪.‬‬

‫ئامارەكان چی دەڵێن‬

‫د‪.‬كۆســار‬

‫محەمــەد‪،‬‬

‫بــاس‬

‫چارەسەرەكان‬

‫ئەو پزیشكە‪ ،‬دەشڵێت «نەخۆشەكان‬ ‫جیــاوازن‌و چەنــد ســتێپێك هەیــە‬ ‫بــۆ چارەســەر‪ ،‬مــەرج نیــە هەمــو‬ ‫وەكیەك چارەســەر وەر بگــرن‪ ،‬بەپێی‬ ‫جۆرەكــە چارەســەرەكەش دەگۆڕێــت‪،‬‬ ‫چارەســەرەكەی برییتیە لە بەكارهێنانی‬ ‫بەغاغ(پەمــپ)‪ ،‬كــە زۆرباشــە بــۆ‬ ‫نەخۆشــیی رەبــۆ‪ ،‬لەگــەڵ دەرمــان‌و‬ ‫حەپ»‪.‬‬

‫خۆپاراستنەكان‬

‫لەكۆتایشــدا باســی لەوەكــرد‪،‬‬ ‫خۆپاراســتن لــە كاتــی خۆڵباریــن‌و‬ ‫كەشوهەوای تەپۆتۆزاوی‌و هەوای وشك‌و‬ ‫ســارد‪ ،‬هەروەهــا ئەوانەی نەخۆشــیی‬ ‫رەبۆیــان هەیــە خۆیــان بپارێــزن لــەو‬ ‫كەسانەی لە وەرزی زستاندا ئەنفلۆنزایان‬ ‫هەیــە‪ ،‬چونكــە دەبنــە هۆكارێــك بــۆ‬ ‫توشبون بە رەبۆ یان نۆرە رەبۆ‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪No. (620) 07-08-2017‬‬

‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬یەكەمین كەسە كار‬ ‫لەسەر تابلۆی سپرا دەكات‬

‫كتێبێك لەبارەی (ئێستا كچێك نیشتاممنە)ی‬ ‫شێركۆ بێكەس باڵوكرایەوە‬

‫توانا ئەمین (تاگور)ی‬ ‫كرد بە كوردی‬ ‫چاودێر‪-‬تریفە‪:‬‬ ‫لــە نوێتریــن كارەكانــی نوســەر‬ ‫و وەرگێــڕی تاراوگەنشــین (توانــا‬ ‫ئەمیــن)‪ ،‬كــە ماڵــی وەفایــی بۆیان‬ ‫باڵوكردۆتــەوە‪ ،‬وەرگێڕانــی كتێبــی‬ ‫(تۆ لــە پەنهانترین كەلێنی پیرۆزی‬ ‫دڵمدایــت)ی بیرمەنــد و عاریفــی‬ ‫بەناوبانــگ (تاگــور)ە‪ ،‬ســەبارەت‬ ‫بــە نــاوەرۆك ‌و ئاشــنابون بــەم‬ ‫كتێبــە ناوازەیــە‪ ،‬توانــا ئەمیــن بە‬ ‫«چاودێــر»ی راگەیانــد‪ :‬ئەم كتێبە‬ ‫گوڵچنینێكــە لــە جوانتریــن شــیعر‬ ‫و چیــرۆك و كورتــەی فەلســەفە و‬ ‫گفتوگۆكانــی بیرمەنــد و عاریفــی‬ ‫بەنگالی (رابیندرانات تاگور)‪ ،‬تاگور‬ ‫یەكەم نوســەری ئاسیایە كە خەاڵتی‬ ‫نۆبڵــی وەرگرتــوە و كتێبەكانــی بۆ‬ ‫نزیكەی ســەرجەم زمانە زیندوەكانی‬ ‫جیهان وەرگێڕدراوە‪.‬‬ ‫پەیامــی ئــەم نوســەرە‪ ،‬لەســەر‬ ‫خۆشەویســتی ‌و سروشتدۆســی‬ ‫دەوەســتێت‪ ،‬لــە ســەرجەم‬ ‫نوســینەكانیدا ستایشی خوداوەند و‬ ‫ژیان‌و مرۆڤ دەكات‪.‬‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ ،2017/8/4‬لــە كافیتریــای‬ ‫مۆزەخانەی نیشــتمانی (ئەمنە سورەكە)‬ ‫و لــە ســاڵیادی كۆچی دوایی شــاعیری‬ ‫گەورەی كورد مامۆستا (شێركۆ بێكەس)‬ ‫دا‪ ،‬بــە چاودێری‌و سەرپەرشــتی (الهور‬ ‫شــێخ جەنگــی)‪ ،‬مەراســیمی واژۆكردنی‬ ‫كتێبــی (فــرە خوێندنەوەیــی لــە دەقی‬ ‫«ئێســتا كچێك نیشــتمانمە»ی شێركۆ‬ ‫بێكــەس‪ ،‬كــە هــەردو ئەكادیمیــی و‬ ‫رەخنەگر‪( ،‬پ‪.‬د‪ .‬زاهیر لەتیف كەریم) و‬ ‫(پ‪.‬د‪ .‬نیان نەوشیروان مەستی) باڵویان‬ ‫كردۆتەوە بەڕێوەچو‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەم مەراســیمی واژۆكردنە‪،‬‬ ‫مامۆستا و رۆژنامەنوس (ژینۆ عەبدوڵاڵ)‬ ‫كە سەرپەرشــتیاری مەراســیمەكە بو بە‬

‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬هاوكات‬ ‫كــە ســاڵیادی كۆچــی دوایی‬ ‫شــاعیری گەورەی گەلەكەمان‬ ‫مامۆســتا (شــێركۆ بێكەس)‬ ‫ە‪ ،‬ئــەم كتێبە نوێیەی هەردو‬ ‫ئەكادیمیــی و رەخنەگــر‬ ‫(پ‪.‬د‪ .‬زاهیــر لەتیــف‌و پ‪.‬‬ ‫د‪ .‬نیان نەوشیروان مەستی‪،‬‬ ‫باڵودەكەینەوە‪ ،‬كە لەســەر ئەركی الهور‬ ‫شێخ جەنگی چاپكراوە‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبــە كە پشــتی بــە رەخنەی‬ ‫تازەگەری‌و دوای تازەگەریەكان بەستوە‪،‬‬ ‫پێكهاتــوە لــە شــەش بــەش ئەوانیش‪:‬‬ ‫چەمكــە ســەرەكییەكانی بونیادگــەری‪،‬‬ ‫بونیادی گۆڕانكاری‪ ،‬ئیكســیۆلۆژیا‪ ،‬میتا‬ ‫– واتــا‪ ،‬هەڵوەشــاندنەوەكەی دریــدا‪،‬‬ ‫ئیمپیریۆسیزم‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫چاودێر‪-‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫هونەرمەنــد (كارزان عومــەر)‪ ،‬ئــەو‬ ‫هونەرمەندەیــە كــە بــە یەكەمیــن داهێنــەر‬ ‫دادەنــرێ‌ لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا كە لە‬ ‫بواری تابلۆی (سپرا) كاردەكات‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەم كارە و سەركەوتن‌و شانازی‬ ‫بەخۆكردنــەوە‪ ،‬كە بە یەكەم داهێنەر دادەنر ‌ێ‬ ‫لە بواری (ســپرا)دا بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫جێگەی دڵخۆشــی‌و شــانازیمە كــە وەك كوڕە‬ ‫كوردێــك كارەكانــم لە نێو میدیــا و راگەیاندنەكانی ناوخۆیی‬ ‫‌و دەرەكیدا نمایشدەكر ‌ێ‌و سنوری نێودەوڵەتی ئەبەزێنێ‌‪.‬‬ ‫گەرچــی هونــەر بە گشــتی پەیامێكــی جیهانییــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وێنەكێشــان بە تایبەتی‪ ،‬رێگەیەكی ســەخت‌و دژواری وەكو‬ ‫(ســپرا)‪ ،‬كارێكی ئاســان نییە‪ ،‬منیش خۆشبەختم كە كار و‬ ‫چاالكییەكانم لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان كاریگەری خۆی‬ ‫دروست كردوە و توانیویەتی ئامانجەكانی خۆی بپێكێ‌‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاری ئایندەیشــی وتــی‪ :‬لــە ئێســتادا كار بۆ‬ ‫داهاتــوی تابلۆكانــم دەكەم‪ ،‬تــا بتوانــم گەلەرییەكی تایبەت‬

‫بــە تابلۆكانــم بكەمــەوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫خواســت‌و بینــەری زۆری هەیــە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشــدا تابۆكانم ژمارەیان‬ ‫لــە زیادبوندایە‪ ،‬لە ئێســتادا (‪)200‬‬ ‫تابلۆی ئامادەكراوم بۆ پێشانگە هەیە‬ ‫كــە زۆر تایبەتــن‪ ،‬لــە هەمــو رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســتدا تەنیــا من ئەم جــۆرە تابلۆیانە دەكێشــم‪ ،‬بۆیە‬ ‫جیاوازترینن‪ ،‬لە هەمانكاتدا كار بۆ ئەوەیش دەكەم كە كار و‬ ‫چاالكییە ڤیدیۆییەكانم بگوازمەوە بۆ ســەر شاشە دیارەكانی‬ ‫راگەیاندن‪.‬‬ ‫وەك قەیرانی داراییش ئاماژەی بەوەدا كە‪ :‬بەڵ ‌ێ كاریگەری‬ ‫لەســەر بەهــا و نرخــی تابلۆكانــم هەیــە‪ ،‬بــە جۆرێــك كە‬ ‫خەڵكانێــك زۆر خولیا و ئــارەزوی تابلۆكانمن‪ ،‬بەاڵم هۆكاری‬ ‫دارایی بەربەســتە لە بەدەمیان‪ ،‬چونكە تابلۆكانی من نرخیان‬ ‫بــەرزە‪ ،‬لە (‪ 600‬تاكو ‪ )30000‬دۆالر بەرز ئەبێتەوە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫وا ئەكات كە تەنیا ئەو كەســانە بە تابلۆكانم بگەن كە باری‬ ‫داراییان باشــە‪ ،‬دواجار ئەتوانین بڵێین كە باری دارایی تەواو‬ ‫هونەری یەك خستوە‪.‬‬

‫لە نوێرتین بەرهەمیدا‪ ،‬بەهمەن كەمال پێامن دەڵێ‌ (ماڵئاوا)‬ ‫چاودێر‪-‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫هونەرمەنــدی گۆرانیبێــژ (بەهمــەن كەمــال)‪،‬‬ ‫هونەرمەندێكی رۆح سوكی دەنگ خۆش‌و لەسەرخۆیە‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەی لــە ســاڵی ‪ 2003‬دا یەكــەم بەرهەمی بە‬ ‫ناوی (جوانی تۆ) باڵوكردەوە‪ ،‬دواتر چەندین بەرهەمی‬ ‫نــاوازە و ســەركەوتوی تۆمــار كــرد و ســەركەوتنیان‬ ‫بەدەســتهێنا لەوانە (حەســرەت‪ ،‬بێریڤان‪ ،‬ســەوزە) و‬ ‫چەند بەرهەمێكی تر‪.‬‬ ‫لــە ئێستاشــدا و لــە نوێتریــن بەرهەمیدا بــە ناوی‬

‫(ماڵئــاوا)‪ ،‬كلیپــی بۆ كــراوە و تەواو بوە‪ .‬ســەبارەت‬ ‫بــەم بەرهەمە نوێیەی‪ ،‬بەهمــەن كەمال بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ :‬ماوەیەكی زۆرە ســەرقاڵی ئەم كارە نوێیەمم‬ ‫بە ناوی (ماڵئاوا)‪ ،‬خۆشبەختانە كارەكەم كۆتایی هات‬ ‫‌و كلیپی بۆ كرا‪ ،‬ئەم بەرهەمە نوێیەم ئاواز و تێكســتی‬ ‫خۆمە و هونەرمەند (هێمن حسێن) كاری موزیكی بۆ بە‬ ‫ئەنجام گەیاندوە و هونەرمەندان (دلێر عومەر و مەریوان‬ ‫ئەحمەد) كاری وێنەگرتن‌و دەرهێنانیان گرتۆتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫ئەمە چوارەم كاری كلیپی منە و جیاوازترە لە كارەكانی‬

‫بەدروشــمی (كەلتورێــك بــۆ پێكــەوە ژیــان‪ ،‬كۆمپانیــای مەســتی‬ ‫فیلــم دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی‬ ‫ســلێامنی ســازدەكات‪ ،‬كەلــە ئێســتادا لەهەنگاوەكانــی‬ ‫خۆئامادەكــردن نزیــك بۆ‌تــەوە‪ ،‬دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی‬ ‫فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬جیاوازتــر لەخولــی یەكــەم‪،‬‬ ‫لەئاســتێكی فراوانــردا كارەكانــی ئەنجامــدەدات‪ ،‬هــەروەك لــەم‬ ‫خولەیــدا میوانــداری لــە(‪ )117‬واڵتــی جیهــان‌و ســەرجەم قونســڵ و‬ ‫دیبلۆماتكارەكانــی هەرێمــی كوردســتان دەكات‪ .‬فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی‬ ‫ســلێامنی لــە پالنــی ئــەم خولەیــدا‪ ،‬هەوڵیــداوە زۆرتریــن چاالكــی بەرێوەبەرێت‌و‬ ‫دەرگای بــۆ زۆرتریــن فیلــم‌و فیلــم ســازانی ناوخــۆو دەرەوە كردۆتــەوە‪ ،‬لــەو‬ ‫چوارچێوەیەشــدا پێشــوازی لــە (‪ )9000‬نــۆ هــەزار فیلــم كــردوە‪ ،‬كــە (‪)4000‬‬ ‫چــوار هــەزار فیلــم مافــی بەشــداری كردنــی هەبــووە‪ .‬ئاشــكرایە‬ ‫ئــەم فێســتیڤاڵە میكانیزمــی تایبــەت بەخــۆی هەیــە‪ ،‬لەچۆنیەتــی‬ ‫بەرێوەچونــی كارەكانــی‌و چۆنیەتــی بەشــداریپێكردنی بەرهەمــی‬ ‫فیلمســازان‌و بەگوێــرەی ئــەو میكانیزمــەش لیژنــەی تایبەمتەنــد‬ ‫بەجیاكردنــەوەو هەڵبژاردنــی فیلمــەكان‪ ،‬لەنێــو ئــەو ژمارەیــەدا (‪،)150‬‬ ‫فیلمیــان هەڵبــژاردووە‪ ،‬بــۆ ســەرجەم بەشــەكان كــە بریتیــن لــە‬ ‫فیلمــی درێــژ ‪ ،‬فیلمــی كــورت ‪ ،‬فیلمــی دۆكیومێنتــاری ‪ ،‬فیلمــی‬ ‫ئەنیمەشــن ‪ ،‬فیلمــی ئەزموونــی‬

‫پێشوترم‪ ،‬پێشتر بە ریتمی ئیقاعی بوە‪ ،‬بەاڵم ئەم كارە‬ ‫نوێیەم بە ستایلی (ئەرەبیسك) ە‪.‬‬ ‫دەربارەی قەیرانی دارایی‌و كاریگەری لەســەر هونەر‬ ‫وتــی‪ :‬بەڵــێ‌ قەیرانی دارایی كاری زۆری كردۆتە ســەر‬ ‫هونەر‪ ،‬بێگومان منیشی گرتۆتەوە‪ ،‬كە نەمتوانیوە وەك‬ ‫پێشتر كار بكەم‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬كەم تا زۆر چاالكیم‬ ‫ئەنجامداوە و لە كاركردن نەوەستاوم‪.‬‬ ‫ئەم كارەی هونەرمەند (بەهمەن كەمال)‪ ،‬بەهاوكاری‬ ‫‌و پاڵپشتی كۆمپانیای (لۆالن) هاتۆتە بەرهەم‪.‬‬

‫بەگوێــرەی راگەیەنراوێكــی تایبــەت بەدووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی‬ ‫ســلێامنی‪ ،‬لەكــۆی ئــەو (‪ )150‬فیلمــە‪ ،‬تەنهــا (‪ )45‬فیلــم كێربكێــی بەدەســتهێنانی‬ ‫خــەاڵت دەكات‪ ،‬كــە لەنێویانــدا (‪ )15‬خەاڵتــی (ســنەوبەری ئاڵتونــی)‪ ،‬دەبەخرشێتــە‬ ‫ئــەو بەشــانەی دەچنــە كێبڕكێــوە‪.‬‬ ‫هــەر لــەو راگەیەنــراوەی لیژنەوئامادەكارانــی فێســتیڤاڵدا هاتــووە‪ :‬جیــاواز لــەو‬ ‫خەاڵتانــەی دەبەخرشێتــە براوەكانــی كێبڕكــێ‪ )3( ،‬خەاڵتــی تایبەتــی كۆمپانیای (مەســتی‬ ‫فیلــم) دەبەخرشێــت‪ ،‬كــە بریتیـن‌ لــە خەاڵتــی ســینارێوی (كۆمپانیــای مەســتی فیلــم) و‬ ‫خەاڵتــی فێســتیڤاڵ بــۆ بەئەزموونرتیــن هونەرمەنــد لەبــواری ســینەمادا‪ ،‬جگــە لــەوەش‬ ‫خەاڵتــی تە‌هــای كەریمــی‪ ،‬ئــەو ســینەماكارەی هەمیشــە لەبیرەوەریــی ســینەماكاران‌و‬ ‫هــاوڕێ‌و ئاشــناكانیدایە‪ ،‬ئەمســاڵیش فێســتڤاڵ وەك هێامیــەك بــۆ خۆشەویســتی‌و‬ ‫وەفایــەك بــۆ هاوپیشــەكەیان لەیادیــان نەكــردوەو لــەم خولەشــدا بڕیــارە خەاڵتــی‬ ‫(تەهــای كەریمــی) لەچوارچێــوەی ئــەو ســێ خەاڵتــەدا ببەخرشێــت‪.‬‬ ‫لەســەرو منایشــەكان‌و چاالكیەكانــی دیكــەی فێســتیڤاڵ بڕیاریشــە رۆاژنــە لەالیــەن‬ ‫شــارەزایان‌و پســپۆرانی بــواری ســینەما چەندیــن ۆرك شــۆپ‌و ســیمینار بەرێوەبچێــت‪،‬‬ ‫بەئامانجــی كردنــەوەی دەرگای گفتوگــۆ‌و خســتنەروی ســەرنج‌و ئاڵوگــۆری بۆچونــی‬ ‫ســینەماكاران‌و رەخنەگرتنــی جــددی لەپێنــاو خزمەتكــردن‌و گەشــەپێدانی ســینەما لــەم‬ ‫ناوچەیــەدا‪.‬‬ ‫دووەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬لــە رۆژی ‪2017 / 10 / 1‬‬ ‫تــا ‪ 2017 / 10 / 7‬واتــا بــۆ مــاوەی ‪ 7‬رۆژ لەپایتەختــی رۆشــنبیری بەرێوەدەچێــت‪.‬‬

‫‪REKLAM‬‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫وتار‬

‫عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ‬

‫دەقی شیعریی‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫یوسف خەیاڵۆغلو‬ ‫پاول سێالن‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارە (‪ )562‬دووشەممە ‪2017/8/7‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫یادێک لە شێرکۆ بێکەس‬

‫بێدەنگیی ئەبەدیی چوارساڵە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫چوار ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬شاعیرێک کتێبەکان‬ ‫و خوێنەرەکانی پێکەوە بەجێ هێشت‪.‬‬ ‫ئەوەی بۆ هەمیشە وەک پۆرترێتێک لە زەینی‬ ‫ئێمەدا دەمێنێتەوە؛ پیاوێک بوو کە هەمیشە‬ ‫جگەرەکەی لەسەر لێو بوو‪ .‬ئەو بە شێوەیەکی‬ ‫بـــەردەوام‪ ،‬وەک کارێکی هەمیشەیی‪ ،‬هەم‬ ‫شیعری دەنووسی و هەم جگەرەی دەکێشا‪،‬‬ ‫هەرگیزیش کوردی بەجێ نەهێشت‪ .‬ئەمەش‬ ‫یەکێک بوو لە شانازییەکانی‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫پڕ بە واتای وشە‪ ،‬شێرکۆ بێکەس بوو؛ ئەو‬ ‫شاعیرەی کە دەیویست شیعرەکانی کەسی‬ ‫هەموو مرۆڤێکی کورد بن‪.‬‬ ‫ڕەنگە بۆ شاعیرێک کە تا لە ژیاندا بوو‬ ‫هەموو شتێکی (بە چاک و خــراپــەوە) لە‬ ‫بــارەوە نووسرا‪ ،‬ئێستا قسە کەمتر بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەر بەو بۆنەیەوە هەینیی ڕابردوو یادی‬ ‫مەرگی شێرکۆ بێکەس بوو‪ ،‬مەرگ الی ئەو لە‬ ‫بابەتە هەرە جددییەکانی نێو ئەدەبیات بوو‪.‬‬ ‫بەدەر لەوەی کە کتێبی «ڕەنگدان»ـی بە‬ ‫ڕەنگی ڕەش‪ -‬وەک سمبولی مەرگ‪ ،‬کۆتایی‬ ‫پێ هێنا‪ ،‬هاوکات بەردەوامیش شیعر و کتێبی‬ ‫بۆ مەرگی هــاوڕێ و کەسایەتییە ئەدیب و‬

‫هونەرمەندەکانی کورد دەنووسی‪ .‬هەر ئەمە‬ ‫دەکرێت وەک ڕووبەڕووبوونەوەیەکی مەرگ‬ ‫ببینین‪ ،‬یان تێگەیشتنێکی قووڵتر لەو چەمکە‬ ‫کە تەنیا لە ڕێی ئەدەبیاتەوە دەتوانین لێی‬ ‫نزیکتر ببینەوە‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام دوور لە‬ ‫زێدەکەی خۆی و لە سەرماوسۆڵەی واڵتێکی‬ ‫تردا‪ ،‬کە سوید بوو‪ ،‬مەرگی ئەزموون کرد‪.‬‬ ‫ئەوکاتیش‪ ،‬جگە لە کتێبەکانی و پاسکیلێک‬ ‫(کتێبێکی تەواونەکراوی) کە هێشتا کەس‬ ‫نەیبینیبوو‪ ،‬هەروەها تەپڵەکێکی جگەرە کە‬ ‫ئەمجارەیان هیچ فلتەرێکی تێدا نەبوو‪ ،‬هیچی‬ ‫بەجێ نەهێشت‪ ،‬چونکە لە دواڕۆژەکــانــی‬ ‫ژیانیدا جگەرەی لێ قەدەغە کرابوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەک هاوڕێکانی ئەو چەند ڕۆژەی کۆتاییی‬ ‫ژیانی دەیگێڕنەوە‪ ،‬بەردەوام پاکەت و چەرخ‬ ‫و تەپڵەکەکەی لەسەر مێزەکەی لە بەرامبەر‬ ‫خۆی دادەنا‪ ،‬وەک ئومێدیک کە بتوانێت بۆ‬ ‫جارێکیش بووبێت ڕووبـــەڕووی ئەو ڕەنگە‬ ‫ببێتەوە کە هەموو ڕەنگەکانی تر دادەپۆشێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم سەرەنجام ئــەو مــرد و ئەستێرەکان‬ ‫هێشتا لێرەن‪.‬‬ ‫من بۆ دەمرم‬ ‫ئەی ئەستێرەکان بۆ نامرن!‬ ‫شێرکۆ بێکەس بە کتێبەکانی ڕووبەرێکی‬ ‫گەورەی لەسەر نەخشەی شیعری کوردی بۆ‬ ‫خۆی داگیر کرد‪ ،‬مەبەست لەمە تەنیا ئەو‬ ‫ژمارە زۆرەی کتێبی شیعریی نییە کە چاپی‬ ‫کــردن‪ ،‬بەڵکوو جیهانبینیی شیعری ئەو و‬ ‫جۆری تێڕوانینی شیعریی بۆ چەمک و ڕووداو‬

‫و خودی شیعر وای کردبوو کە لەگەڵ هەر‬ ‫کتێبێکیدا قەڵەمڕەوی ئەدەبیاتەکەی لە‬ ‫شیعری کوردیدا فراوانتر ببێت‪.‬‬ ‫شــێــرکــۆ بێکەسیش یــەکــێــک بـــوو لــەو‬ ‫شاعیرانەی کە پێی خۆش بوو ڕۆژێک لە ڕۆژان‬ ‫بتوانێت ڕۆمانێک بنووسێت‪ ،‬بەاڵم هەرگیز‬ ‫نەیتوانی‪ ،‬هۆکاریش تەنیا شیعر بوو‪ .‬شیعر‬ ‫هەرگیز نەیهێشت شێرکۆ بێکەس ببێت بە‬ ‫ڕۆماننووس‪ .‬گەرچی چەندین جاریش هەوڵی‬ ‫دا‪ ،‬بەاڵم زمانێکی شیعری کە بەسەر پەخشانی‬ ‫ئەو شاعیرەدا زاڵ بــوو‪ ،‬هەمیشە ڕێی لێ‬ ‫دەگرت و ڕکێفی (ڕۆمانە سەرنەکەوتووەکانی)‬ ‫لە دەســت دەردەچ ــوو‪ .‬ڕەنگە هەر ئەمەش‬ ‫بێت وای کردبێت لە «کورسی»ـیەوە دەقی‬ ‫وااڵ بخولقێنێت و لە یەک کاتدا هەم شیعر‬ ‫بخوێنیتەوە‪ ،‬هەم پەخشان‪ ،‬هەم چیرۆک و‬ ‫هەمیش دەقی شانۆیی‪ .‬ئەمەش وای کردبوو‬ ‫یەک چەمک‪ ،‬یان یەک ڕووداوی ئەدەبی‪ ،‬لە‬ ‫چەند دەالقەیەکی جیاوازەوە ببینێت‪ ،‬کە هەر‬ ‫ئەم کردە ئەدەبییەش تێڕوانینێکی جیاوازی‬ ‫بۆ خودی شیعر و جۆری جیهانبینیی شیعریی‬ ‫الی ئەو و خوێنەرەکانی درووست کرد‪.‬‬ ‫شێرکۆ بێکەس‪ ،‬کە لە ‪٢‬ـی ‪٥‬ـی ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٤٠‬لە سلێمانی لە دایــک بــوو‪ ،‬هەر لە‬ ‫یــەکــەم کتێبییەوە (تریفەی هەڵبەست)‬ ‫دەردەکەوێت کە مەیلێکی یەجگار زۆری بۆ‬ ‫وشەی کوردی هەیە‪ .‬هەستیاریی ئەو بەرامبەر‬ ‫وشــەکــان‪ ،‬لە سااڵنی دواتـــری هەڵکشانی‬ ‫ئەزموون و پڕبەرهەمیدا زیاتر دەبینرێت‪،‬‬

‫کە نەختەنەختە ڕووی کردە فەرهەنگەکانی‬ ‫وەک «هــەنــبــانــەبــۆریــنــە» و «خـــاڵ» و‬ ‫چەندان فەرهەنگی تر‪ ...‬و وشە لەبیرکراو‬ ‫و یەخسیرکراوەکانی نێو ئەم فەرهەنگەی‬ ‫گواستەوە بۆ نێو زمانێکی شیعری‪ .‬بە دیوێکی‬ ‫تردا‪ ،‬هاوکات ئەو ڕزگارکەری وشە بوو‪ .‬وشەی‬ ‫جوانی کوردی کە لە هەر دەقێکی درێژیدا‬ ‫هەوڵی دەدا زیاترین وشەی فەرهەنگی لە دێڕی‬ ‫زۆر گونجاوی شیعرەکانیدا بەکار بهێنێت؛‬ ‫بەم جۆرەیە کە زمان دەتوانێت فراوانتر و‬ ‫دەوڵەمەندتر ببێت‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام یەک‬ ‫وشە پێشی بە هەموو چاالکییەکانی شێرکۆ‬ ‫بێکەس گرت‪ ،‬کە ئەویش مەرگ بوو‪ .‬وشەیەک‬ ‫کە تا شیعر و ژیان مابێت‪ ،‬نابێتە وشەیەکی‬ ‫فەرهەنگی و هەڵبگیرێت‪.‬‬ ‫ماوەتەوە بە خوێنەران ڕابگەیەنین‪ ،‬کە لە‬ ‫چوارەم ساڵڕۆژی مەرگی شێرکۆ بێکەسدا‪،‬‬ ‫لە ڕۆژی ‪٤‬ـی ئەم مانگەدا‪ ،‬دەزگای چاپ و‬ ‫پەخشی سەردەم‪ ،‬لەسەر گڵکۆی شاعیر‪ ،‬لە‬ ‫پارکی ئازادی‪ ،‬مەراسیمێکی‪ ،‬بە ئامادەبوونی‬ ‫نووسەران و بنەماڵەی شێرکۆ بێکەس‪ ،‬ڕێک‬ ‫خست‪ ،‬کە چەندین چاالکیی جۆراوجۆری لە‬ ‫خۆ گرتبوو‪.‬‬

‫مرۆڤ شێرپەنجەی زەوییە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫مــرۆڤ شێرپەنجەی زەویــیــە‪ ،‬ناونیشنانی‬ ‫کتێبێکی بیرمەندی ڕەشبین ئەمیل سیورانە‬ ‫و جەبار سابیر لە فارسییەوە کردوویەتی بە‬

‫کوردی و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندایە‪.‬‬ ‫ئەمیل سیوران‪ ،‬كە ترۆپكی نائومێدیی گرتووە‬ ‫و وەكو بێباكترین مرۆڤ و نووسەر بەناو زەمەن‬ ‫و ئایدیاكاندا دەڕوات‪ ،‬بۆ ئێمەی خوێنەرانی‬ ‫كــورد نووسەرێكی نەناسراو نییە و پێشتر‬ ‫بەر تێكست و نووسینی ئەم پیاوە دابــڕاو لە‬

‫دنیا و تووڕەیە كەوتووین و وا جارێكی تر بە‬ ‫وەرگێڕانی وەرگێڕ جەبار سابیر لە كتێبی مرۆڤ‬ ‫شێرپەنجەی زەوییە‪ ،‬بەر ئایدیا و بۆچوونەكانی‬ ‫دەكەوینەوە دەربارەی مرۆڤ و دنیا و بێتاقەتی‬ ‫و نائومێدییەكان‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )562‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/8/7‬‬

‫لە دەوروخولی کارەساتەوە تا ڕۆمان‬ ‫چەند یادداشتێک دەربارەی ڕۆمانی «ژیانەوە بە کاتی سیروان»ـی مەنسوور تەیفووری‬

‫بەختیار حەمەسوور‬ ‫ئاخۆ کەس هەیە بڵێ ئەم دەم و چاوە‬ ‫[زیندانییە] بێ سیما بوو‪ ،‬نا‪ ،‬سیما هەبوو‪،‬‬ ‫ئەگەرچی سیماکان لەنێو حەشیمەتدا هیچ‬ ‫مانایەکیان نییە؛ تەنیا گوێ و پشتەملەکان‬ ‫ژیانێکی سەربەخۆ و تایبەت بە خۆیان هەیە‬

‫ئۆسیپ ماندلشتام‬ ‫لە ڕۆمانی «تەمربی میرسی»‬ ‫(‪)١‬‬

‫هەر نووسینێک سەبارەت بە کارەسات‪،‬‬ ‫نووسینە ســەبــارەت بە سێ پرەنسیپ و‬ ‫بەرپرسیارێتی‪ :‬یەک‪ :‬ترس لە مردن‪ ،‬یان‬ ‫تێکچوونی یادگەی نووسەر بەرامبەر کارەسات‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬ترسی بیرچوونەوە و بەهەندنەگرتنی ئەو‬ ‫کارەساتە لەسەر ئاستێکی گەورەتردا؛ واتە‬ ‫کۆمەڵگە‪ .‬سێ‪ :‬ترس لەوەی ئەم کارەساتە‬ ‫فەرامۆش و لە بیر بکرێت و لە فۆڕمێکی تردا‬ ‫دووبارە ڕوو بداتەوە‪ .‬ئەگەر لە پاینی خاڵی‬ ‫سێیەمەوە دەست پێ بکەین دەڵێین‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫هەوڵێک هەیە بە ئاشکرا و هەندێک جار پەنهان‬ ‫بۆ لەبیرکردن و فەرامۆشکردنی کارەساتەکان‪،‬‬ ‫ئەویش لە چەندالیەن و شوێنی جیاوە‪ .‬ئەم‬ ‫ڕەوتە لە دوو بــواردا کاری خۆی دەکات و‬ ‫زەڕبە و شێواندن لە مێژوو و ڕابردووی گەالن‬ ‫دەدات‪ ،‬یەک‪ :‬کەم‪ ،‬یان سووک تەماشاکردنی‬ ‫ڕەنــجــی قــوربــانــی و مــەیــنــەتــبــاران‪ .‬دوو‪:‬‬ ‫خولقاندنەوە و بەرهەمهێنانەوەی دۆخێکی‬ ‫تراژیک و کاولکار‪ .‬میدیا و ناوەند و ڕۆژنامە‬ ‫ژوورنالیستییەکان‪ ،‬ئنستیتیوت و دەزگا و‬ ‫یادکردنەوەی سااڵنەکان‪ ،‬بە قەرەباڵخی و‬ ‫برقوباق و هەواڵە زۆر و بۆرەکانیانەوە‪ ،‬لە‬ ‫گرنگترین ئەو بوارانەن کە کارەساتەکان تا‬ ‫ئاستی ساکارکردنەوە و ڕۆژانەیی دەبەن‪،‬‬ ‫ئەمەیش کاریگەری و کاردانەوە لە کۆنەست‬ ‫و یــادەوەریــی تــاک و پاشان کۆمەڵگەدا‪،‬‬ ‫دادەنێت‪ ،‬چەشنە دەربڕینێکی وەک‪« :‬دەی‪،‬‬ ‫خــۆ هــەمــوومــان مردنێک ق ــەرزاری ــن‪ ».‬و‬ ‫«دنیا دەوران دەورانە‪ ».‬و «ڕێی ئێمەیش‬ ‫هەر بۆ الی ئەوانە‪ ».‬و‪ ...‬بە شوێن یەکدا‬ ‫دێــن و دەســت دەدەنـــە دەســتــی یــەک بۆ‬ ‫داماڵینی مانای کــارەســات لە کارەسات‪.‬‬ ‫لــە وەهــا دۆخێکدایە ئــەگــەر و ئیمکانی‬ ‫دووبــارە و چەندبارە ڕوودانــەوەی کارەسات‬ ‫دەبێت بە شتێکی حەتمی و چاوەڕوانکراو‪.‬‬ ‫ئەدەبیات لە بــەردەم ئــەم تەوژمە بەهێز‬ ‫و بەرباڵوەدا چی پێ دەکرێت؟ دەتوانێت‬ ‫چۆن ڕاوەستێتەوە؟ ئەدەبیات‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫ژانری گێڕانەوە‪ ،‬بە میتۆدی تایبەتی خۆی‬ ‫سەرلەنوێ کارەساتەکان دەنووسێتەوە‪ .‬پۆل‬ ‫ڕیکۆر دەڵێت‪« :‬گێڕانەوە خۆی بریتییە لە‬ ‫وەبیرهێنانەوە و دژبەفەرامۆشی دەوەستێت‪».‬‬ ‫ئەدەبیات مێژوویەک کە خەریکە بەرەو لە‬ ‫بیرچوونەوە و فەوتان دەڕوات‪ ،‬لە نوێوە‬ ‫دەخولقێنێتەوە‪ .‬لەم ئاستەدایە نووسەر لە‬

‫پێگەی بەرپرسیارێتیدایە‪ ،‬بەرپرسیارێتییەک‬ ‫کــە نابێتە پاشکۆ و ناچێتە خزمەت‬ ‫ئایدۆلۆژیاوە‪ ،‬بەڵکو هەوڵ دەدات لە ڕێی‬ ‫موتەعەینبوون و مامەڵەکردنێکی تــەواو‬ ‫تایبەت لــەگــەڵ دۆخێکی ئــاڵــۆزی وەک‬ ‫کــارەســاتــدا دەجــووڵــێــتــەوە‪ .‬گــەر کەمێک‬ ‫میتۆدیتر بدوێین دەتوانین بڵێین؛ ئەدەب و‬ ‫هونەر بە گشتی و ڕۆمان بەتایبەتی‪ ،‬کاریان‬ ‫ئەوە نییە واقیعی کارەساتەکان وەک خۆیان‬ ‫بنوێننەوە‪ ،‬بەڵکوو ئەوەیە کە نیگایەکی ترمان‬ ‫جیا لەو نیگا باوە پێشان بدەن کە هەیە‪،‬‬ ‫نەک ئــەوەی شینوشەپۆڕ بێت بۆ زەمەنی‬ ‫ڕابردوو و لەدەستچوو‪ ،‬لێرەدایە کاریگەری و‬ ‫گرنگی ئەدەب و هونەر دەردەکەون‪ .‬هەروەک‬ ‫نــووســەرانــی «دیالەکتیکی ڕۆشنگەری»‬ ‫هۆرکهایمەر و ئەدۆرنۆ درکیان کــردووە و‬ ‫نووسیویانە‪« :‬ئــەوەی پێویستە ئێمە پێی‬ ‫هەستین پارێزگاریکردن نییە لە ڕابــردوو‪،‬‬ ‫بەڵکوو بەدیهێنانی ئومێدەکانی ڕابردووە‪».‬‬ ‫زۆرجــار نووسین دژوارە‪ ،‬هەندێک جار‬ ‫دژوارتــــر‪ ،‬بــە تایبەت لــە دۆخێکی وەک‬ ‫کارەساتدا‪ .‬نووسین سەبارەت بە کارەسات‬ ‫پێویستی بە مەودا و ناوکۆیەکە‪ ،‬ئەم مەودایە‬ ‫بڕێجار لە ڕێی مەودای کاتی‪ ،‬مەکانی‪ ،‬عاتیفی‬ ‫و‪ ...‬دابین دەبێت‪ ،‬یان بە ڕێیەکی تر‪ ،‬ئەویش‬ ‫دەوردانەوە و کارکردن لە پەراوێزی کارەساتدا‪،‬‬ ‫بەاڵم نەک بەو مانایەی کە زیاد لە ڕادە دەوری‬ ‫کارەسات بدەینەوە‪ ،‬چونکە خودی ئەم کارە‬ ‫دەبێتەوە هۆی بەرهەمهێناوەی کارەساتی‬ ‫درێژداڕی و دەمەوەری‪ ،‬پەتا و شێرپەنجەیەک‬ ‫کە بەشێکی بەرچاو لە نووسینی کوردی‬ ‫گــرتــووەتــەوە‪ .‬لە دۆخــی نووسین لەسەر‬ ‫کارەسات پێویستە ڕەنج و قیژەکان ناوەکی‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬ئێمە لە ئەدەبی نووسراوی کوردیدا‬ ‫کەمتر ئەم دۆخانەمان ناوەکی کردوونەتەوە‪،‬‬ ‫یان کردوومانەتەوە بە شێوەیەکی خراپ‪.‬‬ ‫کارەساتەکان تەنیا ڕۆژێکن‪ ،‬بۆنە یان یادێک‪،‬‬ ‫لە تەقویمی کوردەوایماندا‪ .‬کــارکــردن لە‬ ‫ئەزموونی ڕەنجدا پێویستی بە دۆزینەوەی‬ ‫زمانی ڕەنجە‪ ،‬زمانێک بێ ئەوەی جوانیناسیی‬ ‫ڕەنج داشارێت‪ ،‬بێ ئەوەی ببێتە فاکتۆرێک‬ ‫بۆ داشاردنی خودی ڕەنجەکان و کردنیان‬ ‫بە چێژی پەتیی و جوانییەکی ساختە و‬ ‫موبتەزەل‪ .‬ئەدۆرنۆ دەڵێت‪« :‬هەر نووسینێک‬ ‫دەربارەی کارەسات دۆخێکی پاردۆکسیکاڵ‬ ‫دەژی‪ ».‬ئەم پــارادۆکــس و لێکدژییە لەو‬ ‫خاڵەدا دەردەکەوێت کە لە الیەک دەمانەوێت‬ ‫ئەزموونی ڕەنجی ئەوانی تر دەربخەین و لە‬ ‫الیەکی ترەوە جوانیی فۆڕم و الیەنی هونەری‬ ‫پشتگوێ نەخرێن‪ .‬ڕاگرتنی هاوسەنگی ئەم‬ ‫دوو نێوانە کــاری هەر ئەدەبێکە جیدی و‬ ‫بەرپرسیار‪.‬‬ ‫ئەگەر بــەم دەستپێکەوە بچینە سەر‬ ‫ڕۆمانی «ژیــانــەوە بە کاتی سیروان»ـی‬ ‫مەنسوور تەیفووری‪ ،‬کە ڕۆمانێکە سەرتاپا‬ ‫لەسەر چەمکی کارەسات وەستاوە و بونیاد‬ ‫نراوە‪ ،‬دەبێت پەیدۆزی ئەو بڕگە و ئاماژانە‬ ‫بین کە ئەم ڕۆمانە بە شوێنیانەوەیە‪ ،‬تاکوو‬ ‫بزانین کارکردی ئەم ڕۆمانە لە چ سوننەت و‬ ‫بەستێنێکدا جێ دەگرێت و جیاوازیەک ‪-‬ئەگەر‬ ‫هەبێت‪ -‬بە ڕۆمانی نووسراوی کــوردی‪ ،‬لە‬ ‫چیدایە؟‬

‫نـــاوەنـــدەدا‪ ،‬نــەک دەرەتــــان و دەرفــەتــی‬ ‫دەربازبوون مسۆگەر ناکات‪ ،‬بەڵکوو زیادتر‬ ‫بە خۆیدا ڕۆت دەبات و هەڵت دەلووشێت‪.‬‬

‫تەرحی بەرگ‪ :‬شێواوی شوناس‬

‫فرەدەنگە(پوولی‌فۆنیک)‪ ،‬بۆیە بە پێی‬ ‫پێویست و ڕەوتــی گێڕانەوەکان فۆڕمان‬ ‫هــەیــە(پــوولـی‌فــۆڕمــیــک)‪ .‬وەگــێــڕ جیا لە‬ ‫کەسایەتییەکی زمان‌شکاو‪ ،‬لە شوێنێکدا‬ ‫دیــواری زیندانە‪ ،‬یان زیندان خۆیەتی‪ ،‬لە‬ ‫جێیەکی تردا جادەیە‪ ،‬گۆمە‪ ،‬پەیکەرێکە و‪...‬‬ ‫ئەمەیش دەمانخاتەوە یاد ڕۆمانی «من ناوم‬ ‫سوورە»ـی ئۆرهان پامووک‪ ،‬کە شتەکان‬ ‫(مردن‪ ،‬دار‪ ،‬پارە‪ ،‬ئەسپ و‪ )...‬دەگێڕنەوە‬ ‫و دەدوێــن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جیاکەرەوەی ئەم‬ ‫دووەیە ئەوەیە‪ ،‬لە «ژیانەوە بە‪ »...‬توانەوەی‬ ‫هەناسە و ڕۆحی کارەکتەر دەبینین لەنێو‬ ‫هەریەک لەو ئۆبژە بێ زمانانەدا و گەیشتن‬ ‫بە دۆخی ئەمئەوێتی لەگەڵیان‪ ،‬یەکجار و بۆ‬ ‫هەمیشە‪ .‬جاری وایە ئەم دەنگانە بە توندی و‬ ‫گرژییەکی زۆرەوە بەر یەک دەکەون و جۆرێک‬ ‫لە فەوزا و ژاوەژاو پێک دێنن‪ ،‬سەرەداوی‬ ‫گێڕانەوە ون و غەیب دەبێت‪ ،‬نازانیت ئەمە‬ ‫کێیە و لە کوێوە خەریکە دەگێڕێتەوە‪.‬‬

‫تەرحی بەرگی ڕۆمانەکە کاری هونەرمەند‬ ‫باسم ڕەسام‌ـە‪ ،‬تابلۆی بەرگەکە فۆتۆیە‬ ‫و بــاســم کـــاری لــەســەر کـــردووەتـــەوە و‬ ‫نەخشاندوویەتی‪ .‬لەم فۆتۆیەدا‪ ،‬چەند کەس‬ ‫لە پێشمەرگەکانی کۆمەڵە بە تەنیشت‬ ‫یەکەوە ڕاوەســتــاون‪ ،‬باسم هەمان فۆتۆی‬ ‫لەسەر هەمان فۆتۆ چاپ کــردووەتــەوە و‬ ‫بەمەیش سیمای کەسەکان لێڵ و سەریەک‬ ‫کەوتوون و ناناسرێنەوە‪ .‬لە بەشی سەرەوەی‬ ‫بەرگەکەدا لە خوار ناونیشان و ناوی نووسەر‪،‬‬ ‫فۆتۆکە بە ڕەنگێکی شینی تاریک دانراوە‪،‬‬ ‫لە خوارترەوە هەمان فۆتۆ بە شێوێندراوی‬ ‫و میسککردن دووجــار لەسەریەک دانــراوە‪،‬‬ ‫ڕەنگ لێرەدا کۆن و قاوەیی زەردبــاوە‪ .‬لە‬ ‫دوابەشی بەرگەکەیشدا تەنیا ڕەنگێکی ڕەش‬ ‫هەیە‪( .‬داوا لە خوێنەر دەکەین جارێکی تر‬ ‫لە بەرگەکە بڕوانێتەوە‪ ).‬کۆی ئەم لێڵوپێڵییە‬ ‫لە ڕەنــگ و سەریەککەوتنی ڕووخــســار و‬ ‫بەدەن‪ ،‬دەاللەتن لە بێشوناسی‪ ،‬نادیاری‪،‬‬ ‫فەزای بۆش و شێواو‪ .‬لە بەرگەکەدا تەرحی‬ ‫چەند کۆتریش بە ڕەنگی جیاواز هەن‪ ،‬کۆترە‬ ‫سپییەکە بــارزە؛ کۆتری سپی نیشانەی‬ ‫ئاشتییە‪ ،‬کۆترەکان لە سەروەختی فڕیندان‪،‬‬ ‫دەکرێت نیشانەی ڕۆحیانەت و شەهادەتیش‬ ‫بن‪.‬‬

‫شاگوتاری ناوەندی ڕۆشنبیری کوردی(!)ـدا‬ ‫خەریکە دەبێتە دەنگی زاڵ و دەیەوێت ئەم‬ ‫دووە (فۆڕم و ناوەڕۆک) لێک جوودا بکاتەوە‬ ‫و لە دواتریشدا ئەفزەلیەتی یەکیان بەسەر‬ ‫ئەوی تریاندا بدات‪ ،‬ئەم شاگوتارە کە زیادتر‬ ‫سەرچاوەکەی ناوەندە ئەکادیمیستەکانە‪،‬‬ ‫مەبەستی یەکڕەهەند و هاوئاستی هەر‬ ‫خوێندنەوە و ڕوانینێکە لە دەق‪ ،‬بیرمان نەچێت‬ ‫ئێرنست الکالئۆ هەموو هاوبەرامبەرییەک بە‬ ‫کوشتنی جیاوازی دادەنێت‪ .‬ئاشکرایە هیچ‬ ‫ناوەڕۆکێک ناتوانێت لە دەرەوەی فۆڕم درێژە‬ ‫بە خۆی بدات‪ ،‬هەموو ناوەڕۆکێک فۆڕمێکی‬ ‫تایبەت بە خۆی دەخولقێنێت‪ .‬تەنانەت ئەم‬ ‫ڕێسایە لە قسەیەکی زۆر ئاسایی و ڕۆژانەشدا‬ ‫هەیە‪ .‬ڕۆمانی «ژیانەوە بە‪ »...‬لە ڕواڵەتدا‬ ‫ئەم جووت‌کەوانە داخە‪ ،‬ئیرت ناتوانم‬ ‫ڕۆمانێکی فۆڕمیک دەردەک ــەوێ‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بگێڕمەوە‪ :‬تەکنیک‬ ‫بەردەوامیدا لێکدرانی تۆکمە و بەیەکداچووی‬ ‫سەرەتای هەر بەشێک بەم کەوانە « دەست‬ ‫ناوەڕۆک و فۆڕم بە شێوەیەکی دیار و بڕێجار‬ ‫پێدەکات و بە دوایدا لێشاوی گێڕانەوە دێت‪.‬‬ ‫شاراوە‪ ،‬دەبینین‪ .‬لەم چەند یادداشتەدا‪ ،‬لە‬ ‫ئەم کەوانە « تاکو کۆتایی بەش داناخرێت‪،‬‬ ‫پاڵ گەڕان و کونجوکۆڵی زمان‪ ،‬لێکدان و‬ ‫بەو مانایەی کە تــەواوی ڕووداوەکـــان لەم‬ ‫خوێندنەوەی فۆڕم و ناوەڕۆکیش تەوەرەیەکی‬ ‫(‪)٣‬‬ ‫کەوانەدا ڕوو دەدەن و دەگێڕدرێنەوە‪ ،‬لە‬ ‫ترن‪.‬‬ ‫پەخشانی ڕۆمانەکە‪ ،‬پەخشانێکە تۆکمە‪ ،‬کۆتایی هەر بەشێکیشدا ئەم کەوانە » دێت‬ ‫تێمای سەرەکی لە «ژیانەوە بە‪»...‬ـدا‬ ‫ملمالنێی دوو جیهە و بــەرەیــە‪ ،‬بــەرەی سیکۆالر‪ ،‬ڕیتمێکی خێرا و شەڕانی بە ڕستەی و ئیتر گێڕانەوەی دەوەستێت‪ .‬کردنەوە و‬ ‫دەسەاڵت و خەڵک‪ ،‬دەسەاڵت وەک ئایدیای کوڵ و کورتەوە‪ ،‬بە تایبەت لەو جێیانەدا داخستی ئەم جووت‌کەوانە لە سەرەتا و‬ ‫سەرکوتکردن و خەڵک وەک ئایدیای ئازادیی کە زمان تــەواو ناوەکی دەبێتەوە و وەک کۆتایی هەر بەشێکدا‪ ،‬جیا لە سنوورکێشان‬ ‫و سەرگرتنی عــەدالــەت‪ .‬ڕووداوەکــــان لە تونێلێکی ســەرداخــراوی لێ دێــت‪ .‬خودی بۆ حەجم و قورسایی گێڕانەوە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫سەروەختی شۆڕشی ئێران و ڕاپەڕینی کوردان گێڕانەوە کە لە هەناو زماندا ڕەوایەت دەبێت‪ ،‬ڕۆڵ و کــارکــردی تەکنیکیش بگێڕێت‪.‬‬ ‫(کۆمەڵە) دەدوێت‪ .‬ئەمە چیرۆکی زیندان و کارێکی وەهای کردووە زمان لە ئامێرێکەوە دووپاتبوونەوەی ئەم حاڵەتە لە هەر بیست‬ ‫لەسێدارەدانە‪ ،‬چیرۆکی ئاخ و حەسرەت و کە تەنیا کاری گەیاندنە‪ ،‬ببێت بە ئامراز و بەشەکەدا‪ ،‬گرێدراوی ئەو ئایدیایە کە پێت‬ ‫لەدەستدانە‪ ،‬ئاخنراو بە خوێناو و زووخاو‪ ،‬یەکەیەک لە بونیادی دەقدا‪ .‬بەو پێیەی شوێن دەڵــێــت؛ مــن ڕۆحێکم خنکاو لــە خــۆدا‪،‬‬ ‫بڕێجار بە زمانێکی سەردوولکە و شێواو‪ ،‬بە شێوەیەکی بنەڕەتی زیندانە‪ ،‬زمانیش چوارچێوەیەکی ئاسنین لە شێوەی دوو‬ ‫لە ڕەوشێکی ئــاژاوە و ئاڵۆزدا‪ ،‬ملمالنێی ڕەنگدانەوەی شوێنە و بەسەر خۆیدا داخراوە جووت‌کەوانە منیان لە دنیای دەرەوە دابڕ و‬ ‫خیانەت و شەرەف‪ ،‬خوێڕێتی و هاوڕێیەتی‪ ،‬و بەتەواوی پەرژاوەتە سەر خۆی‪ .‬بڕێجار زیندانی کردووە‪ ،‬ئەم جووت‌کەوانانە زیندانی‬ ‫لە مەنزوومەیەکی دە لۆلۆ‪ ،‬دە لێ‌لێ‌ـدا زمانێکی جادەیی و الکۆاڵنی دەبیستین‪ ،‬منن و دەتــوانــم تەنیا لە سنووری چەند‬ ‫بەیان دەکــات‪ .‬سوودوەرگرتنی بــەردەوام بڕێجار دۆخە دەروونی و زەڕبەتەکان‪ ،‬زمان پەڕەیەکدا‪ ،‬بەو زمانە پەرێشان و پەشۆکاوە‪،‬‬ ‫لە زمانێکی سەمیمی فۆلکلۆر بۆ زمانێکی تووشی هەڵبەزودابەزێکی سەیر و نامۆ دەنگم بگاتە ئێوە و بگێڕمەوە‪ .‬ئەمە خاڵی‬ ‫فەخیمی پیرۆز لە شێوەی تەورات و ئینجیل‪ ،‬دەکەن‪ ،‬کە نزیک دەبێتەوە لە پەشۆکان‪ .‬دووران و گرێخواردنی فۆڕم و ناوەڕۆکە لە‬ ‫دواتریش بۆ زمانێکی تەواو مۆدێرنیستی‪ ،‬گێڕانەوە لە دەستپێکەوە تا کۆتایی‪ ،‬لەسەر تەکنیکدا‪.‬‬ ‫شێوازی مۆنۆلۆگ‌تەوەر درێــژەی دەبێت‪،‬‬ ‫کارێکی وەهای کردووە کە ڕۆمانەکە وەک خودی مۆنۆلۆگ کە هەمیشە دەگەڕێتەوە‬ ‫پارچەیەک گۆشتی لەعنەتی‪ :‬زمان‬ ‫ماشێنێک لە دژی خۆی هەڵبسووڕێت‪ ،‬لە ناوخۆی و لە وزە و پۆتانشێڵەکانی ناوەوە‬ ‫نێوان چەند شێوەگێڕانەوەدا ملمالنێ بکات‪ ،‬سوود وەردەگرێت‪ ،‬کەمترین جار بەر دەرەوە‬ ‫بێدەنگی مردنە‬ ‫بە واتایەکی تر؛ ئەگەر کۆی گێڕانەوەکە دەکەوێت و لەگەڵ دەوروبەر دیالۆگ دەکات‪،‬‬ ‫گەر بێدەنگ بیت دەمریت‬ ‫وەک تێزێک دابنێین‪ ،‬ئەم تێزە بــەردەوام دیسان ئەمەیش لەگەڵ تێمای ڕۆمانەکەدا‬ ‫گەر بدوێی‬ ‫خەریکی بەرهەمهێنانەوەی دژەتێزە(ئەنتی یەکی گرتووەتەوە کە زیندان یان سلوولە‪.‬‬ ‫تۆ دەمریت‬ ‫تێز) و ئاوسە بە خۆی‪ .‬لە وەها دۆخێکدا گێڕانەوە وەک جۆرە ناوەندێکی خەست و‬ ‫کەوایە قسە بکە و بمرە!‬ ‫(‪)٢‬‬ ‫ئێمە دەکەوینە نێو گێڕانەوەیەکی گێژاوئاسا لیتاوی(خمخۆرک) خوێنەر فــڕێ دەداتــە‬ ‫تاهیر جووت «شاعیری جەزائیری»‬ ‫و‬ ‫فرەلۆچ‬ ‫گێڕانەوەیەکی‬ ‫نادابینکراوەوە‪،‬‬ ‫و‬ ‫بچینە‬ ‫ناوەڕۆکەوە‬ ‫و‬ ‫فۆڕم‬ ‫گەر لە لێکئااڵنی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬هەر جووڵە و پەلکوتانێک لەم‬ ‫نێو باسەکە‪ ،‬دەبێت بڵێین کێشەیەک لە بەیەکداچوو‪ .‬ڕاوی یان وەگێڕ لەم ڕۆمانەدا‬

‫مۆریس بالنشۆ لە وتارێکی گرنگدا بە ناوی‬ ‫«پچڕاندن» کە دەربــارەی شاعیری جوو‬ ‫ئیدمۆند یابێس نووسیویەتی‪ ،‬باس لەو پچڕانە‬ ‫کورت و کەمە دەکات کە لە ساتی ئاخاوتنی‬ ‫دوو کەسدا دەکەوێتە نێوان قسەکانیانەوە‪،‬‬ ‫بالنشۆ ئەو ساتە بە «پشووی وشە» ناو‬ ‫دەبات‪« :‬کاتێک وشە لە منەوە دەبێت بچێتە‬ ‫الی ئەو‪ ،‬بەرامبەر چەند قسەکەی من جەخت‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬یان دژی بوەستێت‪ ،‬لە هەردوو‬ ‫بارەکەدا گەشە بە وتووێژ دەدرێت‪ ».‬پاشان‬ ‫بالنشۆ لەو وتارە خۆسەپێن و تاکەکەسی و‬ ‫تۆتالیتارە دەدوێت‪ ،‬کە تێیدا نە بەرامبەرێک‬ ‫هەیە‪ ،‬نە «پشووی وشە» و نە پێکهێنانی‬ ‫وتووێژ‪ ،‬ئەوەی هەیە نــەڕڕەی بێبڕانەوەی‬ ‫کەسێکە و گوێگرانی بەڕێز‪« .‬با مۆنۆلۆگە‬ ‫سامناکەکانی هیتلەر بە یاد بهێنینەوە‪،‬‬ ‫ڕاستی هەموو سەرۆکەکانی دەوڵەت بە هەمان‬ ‫شێوەن؛ بۆ ئەوەی تەنیا خۆیان بدوێن سوود‬ ‫لە پایەی خۆیان دەبینن‪ ،‬ئەو سەرۆکانە چێژ‬ ‫لە نەبوونی وشەی بەرامبەر وەردەگــرن بێ‬ ‫‌ئــەوەی هەست بە بێئەخالقی کردەکەیان‬ ‫بکەن‪ .‬هەموویان بەشدارن لە توندوتیژیی‬ ‫مۆنۆلۆگانە بۆ سەپاندنی قسەکردنی خۆیان‬ ‫و خولقاندنی فەزای قەیسەریی‪ ».‬شتێکی‬ ‫ڕوونە‪ ،‬هەر پچڕان و وەستانێک لە گفتوگۆدا‪،‬‬ ‫بۆ دانانی خاڵێکە‪ ،‬تاکو بەردەوامییەک بە‬ ‫وشە و بیرکرنەوە و تێگەیشتن بدەین‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بەرامبەر ئەمەدا جۆرێک وەستان‪ ،‬یان پچڕان‬ ‫هەیە کە گفتوگۆ دادەخــات؛ ئەمە هەمان‬ ‫فەزای بێدەنگیی تووناوتوون و تاقەتبەرە‪،‬‬ ‫کە ئینسان شەکەت و وێران دەکات‪ .‬دەکرێت‬ ‫ئەم بێدەنگییە دیوێکی سیاسی و ڕادیکااڵنە‬ ‫بــەخــۆوە بگرێت‪ :‬دۆخــی زیــنــدان‪ .‬کاتێک‬ ‫هەموو چاوەکان تەماشای زاری تۆ دەکەن‬ ‫بۆ درکاندن و ددانپیانان‪ ،‬لێرەدا بێدەنگبوون‬ ‫تەواو سیاسی دەبێتەوە‪ ،‬ڕۆڵ و گرنگی شەڕ و‬ ‫بەرەنگاربوونەوە دەگێڕێت‪ .‬لەم بارەدا زیندانی‬ ‫خواردنێکی خۆش و ئاسان نییە‪ ،‬زیندانی‬ ‫لەم دۆخەدا زیاد لە خۆیەتی‪ ،‬ئێسکێکی تیژە‬ ‫و دەچەقێتە گەرووی حاکم‪ .‬زمان دەکرێت‬ ‫بپسێت‪ ،‬نەدوێ‪ ،‬لە بنیشدا دەربهێنرێت‪ ،‬نە‬ ‫گوتنی ناوەکە‪ ،‬شوێنەکە‪ ،‬نهێنییەکە بەندە‬ ‫بەو پارچەگۆشتەوە‪ ،‬لێرەدایە الڵ بوون و‬ ‫هیچنەگوتن بۆ خۆیان جۆرێکی ترن لە زمان‬ ‫و پەیڤ و دەربڕین‪ .‬دەبینین «چۆن زمان‬ ‫دەبێت بە دڵ و زرم زرم لێ دەدات‪ ».‬نەگوتن‬ ‫جۆرێکە لە بەرەنگاریی و وەفا‪ .‬وەگێڕی ئەم‬ ‫ڕۆمانە الڵە‪ ،‬ئەم الڵییە جیایە لەو الڵییەی بۆ‬ ‫نموونە لە ڕۆمانی «خەتی بزماری»ـی قادر‬ ‫عەبدووڵاڵ هەیە‪ ،‬لەوەی قادردا کارەکتەرەکان‬ ‫لە زگماکییەوە الڵن‪ ،‬لە کارەکەی مەنسووردا‬ ‫لەژێر زەبــر و زۆردا الڵ دەبێت‪ ،‬قڕوقەپ‬ ‫دەکــات‪« :‬زمانمم گرێ داوە‪ ،‬ڕۆژێ گرتم‬ ‫و توند ددانم پێدا نا‪ ،‬تەکانی دەدا‪ ،‬دواتر‬ ‫وەستا‪ ،‬زانیم فێڵ دەکات‪ ،‬هەر بەرم نەدا‪،‬‬ ‫هێند گەستم تــا شــل بــوو و دواتەکانی‬ ‫چنرا‪ .‬گرێم دا و کە وشکەوە بوو‪ ،‬شکاندم‪،‬‬ ‫دەیویست بڵێ من تۆ دەناسم‪ ».‬سەرلەبەری‬ ‫گێڕانەوە وەک ڕۆیشتن بە بۆشایی و سپێتیدا‬ ‫وایە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی نۆستالۆژی هەیە‪ ،‬ڕووداو‬ ‫هەیە‪ ،‬شوێن و کات هەن‪ ،‬لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫گێڕانەوە نییە‪ ،‬ئەوەی هەیە نە‪-‬گێڕانەوەیە‪،‬‬ ‫هیچنەگوتنە‪ ،‬وەک ئەوەی ئێمە[ـی خوێنەر]‬ ‫لە زەینی ئەودا هەمان حاکم بین و چیدی‬ ‫نەیەوێت هیچ بۆ ئێمەیش ئاشکرا بکات و‬ ‫بگێڕێتەوە!‬

‫نالی‪ ،‬شیکاری فەلسەفی دەروونی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫نالی‪ ،‬شیکاری فەلسەفی دەروونــی‪ ،‬ناونیشانی‬ ‫کتێبێکی نوێی (هــەرێــم عــوســمــان)ە‪ ،‬نــاوەنــدی‬ ‫ڕووناکبیریی کۆچ چاپی کردووە‪ .‬کتێبەکە لە شێوەی‬ ‫نامیلکەدایە و ‪ ٢٤٠‬الپەڕەیە‪.‬‬ ‫نووسەر سەبارەت بە ناوەڕۆکی کتێبەکە بەم‬

‫ژماره‌ (‪ )562‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/8/7‬‬

‫جۆرە بۆ ڕەخنەی چاودێر دوا‪« :‬کتێبەکە هەوڵێکە‬ ‫بۆ ڕاڤەکردنی هەندێک تێکستی (نالی) لە ئاستی‬ ‫نــاوەڕۆک و فۆرمدا‪ .‬لە ئاستی ناوەڕۆکدا سوودم‬ ‫لــە دەرونــشــیــکــاری و فەلسەفە وەرگــرتــووە‪ .‬لە‬ ‫دەرونشیکاریدا بە هەردوو میتۆدی سۆفیگەری و الکانی‬ ‫کارم کردووە‪ .‬مەبەستیشم بووە جیهانبینیی شاعیر‬ ‫باشتر ڕۆشنبکەمەوە‪ .‬کاتێ خوێنەر تێکستەکانی نالی‬

‫دەخوێنێتەوە بەر چەند کەسێتیەکی جیاوازی شاعیر‬ ‫دەکەوێ‪ ،‬لە بەرامبەر ئەویتری فارس و عەرەب و‬ ‫تورک خۆی بااڵ دەکات‪ ،‬لەبەرامبەر یاریشدا خۆی‬ ‫نزم و بچووک تا ئاستی سەگی بەر پێی یار دەبات‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬هەڵوەستەیەکم لە بــارەی گوتاری‬ ‫شیعری شاعیر ئەنجام داوە‪ ،‬کە بە گوتارێکی‬ ‫ناتەندروستم دانـــاوە‪ ،‬چونکە بەمجۆرە عیشق‬

‫بەرامبەری و کۆیالیەتی بەرهەم دێنێت‪ .‬بەشێکی‬ ‫کتێبەکەشم بۆ فۆرمی شیعری و تێکشکاندن و‬ ‫مەعریفەی زمانی شیعری تەرخان کردووە‪ ،‬کە باسی‬ ‫زمانی تەنیایی و وێنەسازی و پارادۆکس و ڕێزمان‬ ‫و گێڕانەوەم کــردووە‪ .‬جێگەی باس کردنە گەلێک‬ ‫سوودم لە فەلسەفەی هایدیگەر بینیوە تا جیهانی‬ ‫شیعری شاعیر باشتر نیشان بدەم‪».‬‬

‫‪3‬‬ ‫ڕەنگە هیچ نەتەوەیەک هێندەی کورد خەبات و شۆڕشی بۆ ئازادی و ڕزگاری‬ ‫نەکردبێت‪ ،‬بەاڵم بە ئێستایشەوە نەیتوانیوە و بۆی نەلواوە لە بەری ئەو‬ ‫هەواڵنەی بخوات‪ ،‬بەردەوام شکستی خواردووە و لە بەرزەخی ڕەنجدا ماوەتەوە‬ ‫و لووتکەی ئەم چەواشەکاری و تێکچوونە‬ ‫بەشێکە بە ناوی «تەقەی لێ بکە ئەگەر‬ ‫خۆشت دەوێت»‪ .‬لەم بەشەدا سیمای بکوژ‬ ‫و کوژراو‪ ،‬سیمای حاکم و زیندانی‪ ،‬تاوانبار‬ ‫و بێتاوان وەها پێکدا دەچن و کەوڵگۆڕکێ‬ ‫دەکەن‪ ،‬جیاکردنەوە و ناسینەوەیان کارێکە‬ ‫مەحاڵ‪.‬‬

‫بۆ نەوەکانتانی بگێڕنەوە‪ :‬ئنجیل‬ ‫دۆخــی زیندان و دڕنــدەی پادگان‪ ،‬یان‬ ‫بێدەموچاوەکان (تــۆ بخوێنەوە‪ :‬ئێران)‬ ‫هێندە زاڵ و بەزەبرە‪ ،‬دۆخێکی سووریالی‬ ‫داوە بە ڕووداوەکان‪ :‬قورسبوونی ماسییەکان‬ ‫بە فیشەکەکانی ناو سکیان‪ ،‬بااڵبەرزێک‬ ‫بـــــەردەوام و بـــــەردەوام خوێنی لەبەر‬ ‫دەڕوات‪ ،‬ناشتنی پەنجە‪ ،‬ڕوانــی دارسێو‬ ‫لە ئاسمان سەربەرەخوار‪ ،‬پێکرانی گۆم و‬ ‫خوێنهەڵهێناوەی گۆم و‪ ...‬بێ ئەوەی هەست‬ ‫بکەیت لەپڕ کەوتوویتەتە گێژاوی دنیایەک‬ ‫وێنەی نامەئلووف و سەیر‪ ،‬فڕێدراویتەتە‬ ‫بــەردەم چەندین بــوونــەوەری عاجباتی و‬ ‫غەریب‪ ،‬بەبەر چاوتەوە داهێنان لە جۆری‬ ‫ئەشکەنجە و کوشتندا دەکرێت‪ ،‬تۆ شایەدی‬ ‫ئەمانەی‪ ،‬ئەم کارەساتە ببینە‪ ،‬بیگێڕەوە‪،‬‬ ‫بۆ نەوەکانتی بگێڕەوە‪ ،‬با جارێکی تر ڕوو‬ ‫نەداتەوە‪ ،‬یان وەک دەربازبوویەکی ئاشویتس‬ ‫گوتبووی با جارێکی تر هۆلۆکۆست لەنێو‬ ‫ماڵ و پارک و هۆڵەکاندا ڕوو نەدەنەوە‪ ،‬با‬ ‫ئەمانەیشمان لێ نەکەن بە زیندان‪ .‬لە وەها‬ ‫گوشار و فشارێکدا کە دەسەاڵت دەیسەپێنێت‪،‬‬ ‫تەنانەت دیــوار و تەختە و کۆاڵنەکانیش‬ ‫دەکات بە جاسووس و گوێ و چاو‪ ،‬لەژێر‬ ‫ئەم تۆتالیتاری و سەرکوتکردنەدا‪ ،‬ئاسایییە‬ ‫جنێو بە خوداش بدەی‪ ،‬بەس بە دەسەاڵت و‬ ‫سەرکردایەتی‪ ،‬قەت‪ ،‬قەت‪.‬‬

‫شێواو بە جوانی‪ :‬چەند پەیڤێک دەربارەی‬ ‫بونیاد‬

‫یەکێک لە سیما دیارەکانی ئەدەبی مۆدێرن‬ ‫بــزربــوون‪ ،‬یــان تەماوییبوونی قارەمانە‪.‬‬ ‫گێڕانەوە لە ڕۆمانی مۆدێرندا لەسەر بنەمای‬ ‫خەیاڵکردن دادەمــەزرێــت‪ ،‬خەیاڵکردنیش‬ ‫بــە واتـــای تێکشکانی ســنــوور لــە نێوان‬ ‫ڕابــردوو و ئێستا و ئایندەدا‪ ،‬بە واتایەکی‬ ‫تــر‪ ،‬تـــرازان و دەرچــوونــە لە گێڕانەوەی‬ ‫هێڵی و خەتی‪ .‬لە ڕۆمانە مۆدێرنەکاندا‬ ‫لەگەڵ یەک کارەکتەر‪ ،‬وەک شاکارەکتەر‬ ‫بــەرەوڕوو نین‪ ،‬بەڵکوو ڕیزێک کەسایەتین‬ ‫کە لە تەنیشتیانەوە شتەکان و دیاردەکان‪،‬‬

‫کارەکتەرێکە لەپێش ئێمەدا‪ ،‬کارەکتەرێکی‬ ‫دەربــازبــوو لــە ســلــوول و لــە مــەرگ و لە‬ ‫دۆزەخ‪ .‬بیرمان نەچێت ئەمە هەستێکی‬ ‫هاوبەشە لە هەموو بەجێماوانی کارەسات‪:‬‬ ‫هەستی خیانەت و دەربــازبــوون‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫بۆ منیش لەدارنەدرام و چەند فیشەک لە‬ ‫جەستەمدا سارد نەبوونەوە و ڕزگاربووم‪.‬‬ ‫لە هەموو ئەم جۆرە گێڕانەوانەدا هەرگیز‬ ‫ناتوانرێت پڕ و کامڵ و ئیماندار ڕووداوەکان‬ ‫کوردبوون‪ :‬بەرزەخ‬ ‫بگێڕدرێنەوە‪ ،‬دامانێک‪ ،‬مەودایەک هەیە لە‬ ‫ڕەنگە هیچ نەتەوەیەک هێندەی کورد‬ ‫نێوان گێڕانەوە و نەگێڕانەوەدا‪ .‬ئەمە لە خەبات و شۆڕشی بۆ ئــازادی و ڕزگــاری‬ ‫دەربازبوانی ئاشویتسەوە تاکوو دەربازبوانی نەکردبێت‪ ،‬بەاڵم بە ئێستایشەوە نەیتوانیوە‬ ‫نووگرەسەلمان ڕاستە‪ .‬نەگێڕانەوە‪ ،‬یان و بــۆی نــەلــواوە لە بــەری ئــەو هەواڵنەی‬ ‫کەمتر‌گێڕانەوە کەفارەتدانە بەرامبەر بە بخوات‪ ،‬بــەردەوام شکستی خــواردووە و لە‬ ‫گوناهێک‪ ،‬بە تاوانێک‪ ،‬بە ژیانێک لەسەر بەرزەخی ڕەنجدا ماوەتەوە‪ .‬ئەم حاڵەتە لە‬ ‫حسابی ژیانی ئەوانی تــر‪ .‬کــارل مارکس ڕۆمانی «ژیانەوە بە‪ »...‬بە جوانی تەوزیف‬ ‫دەڵــێــت‪« :‬سوننەتی ڕابــــردووان بەسەر ک ــراوە‪ ،‬ئــازارەکــان کــوردانــە و ڕەنجەکان‬ ‫شانی زیندووانەوە قورسایی دەکات‪ ».‬ئەم کوردانە نوێندراونەتەوە‪ .‬دەبڕینی «کاکە»‪،‬‬ ‫ڕابردووە لەو جۆرانەیە بەردەوام لەپێشمان «دادەگیان»‪« ،‬هەتیو» و «جامانە»ـکان‬ ‫سەوز و قوت دەبێتەوە‪ ،‬کەسی دەربازبوو ئێجگار خەمگین و کــوردانــەن‪ .‬کوردبوون‬ ‫وڕێنە دەکات‪ ،‬زۆر جار خۆیشی بەدروستی شوناسێکی قەیراناوییە‪ ،‬وەک ئەوەی نەک‬ ‫نازانێت ئــەوەی دەیڵێت مەبەستی چییە‪ ،‬لێرە و الی دراوسێکان‪ :‬تورک‪ ،‬عەرەب و‬ ‫چجای ئێمە‪ .‬ئەمە جۆرێک لە ڕیزدانانە فارس‪ ،‬بەڵکوو کوردبوون الی خوداش سیما‬ ‫بۆ ئەو ڕەنجە بێسەروشوێنانەی (بینامین و بوونێکی ئاشکرا و ددانپیانراوی نییە و‬ ‫گوتەنی)‪ ،‬ئــەو قوربانییە بێ تاوانانەی بەڵکوو کوردان «تۆزاوی‪ ،‬کەوشی خۆاڵوی‬ ‫کە مێژووی دیکتاتۆریەت خولقاندوونی‪ .‬لە پێ و جلی شڕ لەبەرن»‪ .‬ئەمە گفتوگۆی‬ ‫جۆرجیۆ ئاگامبێن لە وەسفی ئەم دۆخەدا نێوان خودا و جوبراییلە‪« :‬جوبراییل لە ڕۆژی‬ ‫دەڵێت‪« :‬زمان لە گێڕانەوەیاندا‪ ،‬تووشی قیامەتدا‪‹ :‬قوربان وابزانم ئێژن کوردین‪›.‬‬ ‫خلیسک و کەمهێنان دێت‪ ».‬کەم جار ڕێک خودا دەڵێت‪‹ :‬بە زات و بێعەیبی خۆم‪ ،‬نە‬ ‫دەکەوێت ئەم زمانە ئاڵۆزی و ناڕوونی لێ شتی وەهام دیوە و نە دروستم کردووە‪›.‬‬ ‫نەکەوێتەوە‪ ،‬خودی ئەم تەتەڵە و وڕێنەکردنە جوبراییل دەڵێ‪‹ :‬قوربان ئێوارەیە و دەبێ‬ ‫وەک فووکردنە بە نەفخی سووری گێڕانەوەدا بڕۆینەوە ماڵێ‪ ،‬چییان لێ بکەین؟› خودا‬ ‫دەڕوات و لەوسەرەوە دەنگی تۆقین دەر دەڵێ‪‹ :‬نازانم جارێ‪ ،‬لەو بەینی بەهەشت‬ ‫دەکــات‪ ،‬دەنگێکی ناجۆر و خەمگین‪ .‬ئەم و جەهەننەمەدا چادریان بۆ هەڵبدەن تا‬ ‫دەنگە فۆڕمە و لکاوە بە ڕستەبەڕستەی ئەم دوایی بزانین چی دەکەین‪ ›.‬لەو کاتەوە ئێمە‬ ‫ڕۆمانەوە‪.‬‬ ‫لەوێین‪ .‬حەشری ئێمە سەرەتا بووە نەک‬ ‫کۆتایی‪».‬‬

‫هەموویان لە بەستێنێکدا بە یەک دەگەن و‬ ‫ڕێڕەوی گێڕانەوە بەرەوپێشەوە دەبەن‪ .‬لە‬ ‫ڕۆمانە مۆدێرنەکاندا‪ ،‬وەک بۆرخیس دەڵێت‪:‬‬ ‫«هــەزاران شتمان دەربــارەی کارەکتەر پێ‬ ‫دەڵێت و کەچی هێشتا هەر نایناسین‪».‬‬ ‫هەر ئەمەیشە خوێندنەوەی ڕۆمانی مۆدێرن‬ ‫قــورس و سەخت و چــەتــوون دەکـــات و‬ ‫خوێنەر دەخاتە بەردەم ڕەنج و شەکەتبوون‪.‬‬ ‫«ژیــانــەوە بــــە‪ »...‬لــەو تاقمە ڕۆمــانــە‬ ‫مۆدێرنانەیە کە بەتەواوی لەم چوارچێوەدا‬ ‫هەڵدەسووڕێت‪ ،‬ئێمە لەگەڵ کارەکتەرێکی‬ ‫دیار و بەرجەستە مامەڵە ناکەین‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵێک دەنــگ و ڕەنــگ و شتی‬ ‫ناڕوون و لێڵدا بەرەوڕووین‪ ،‬کە دەرکەوتنی‬ ‫خێچ‌ڕوانین‬ ‫هەریەک لەمانە بونیادی ڕۆمانەکەیان پێک‬ ‫زمانێکدا‬ ‫هەناو‬ ‫لە‬ ‫گێڕانەوە‬ ‫بەکاربردنی‬ ‫بۆ‬ ‫ڕاکێشکردنی سیاسەت‬ ‫هێناوە‪ .‬ئەگەر بونیاد وەک خانوویەک کە ناباو و دژ بە زمانی پێوەر هەڵدەسووڕێت‪،‬‬ ‫هەر ڕۆمانێک سەبارەت بە زیندان و دۆخی‬ ‫تەماشا بکەین‪ ،‬ئەوا بە کۆی پەیوەندی نێوان کەشف و کــردنــەوەی کۆد و دەاللەتەکان زیندان‪ ،‬ڕۆمانێکە سەرێکی لە سیاسەت‬ ‫بلۆک‪ ،‬چیمەنتۆ‪ ،‬شیش‪ ،‬لم و‪ ...‬دەگوترێ کارێکی زەحمەت و هەڵەمووتە‪ .‬لێرەدایە دەسوێت‪ .‬لەم شێوازە گێڕانەوەدا نووسەر‬ ‫بونیاد‪ ،‬بۆ دەقێکی ئەدەبیش وشە‪ ،‬ڕستە‪ ،‬پێویستیمان بە جۆرێکی تر لە ڕوانین لە دەق تا بە ئاگاییانە بچێتە کــەوڵ و دەروونــی‬ ‫پــاراگــراف و نیشانەکانی خاڵبەندی و‪ ...‬دەبێت‪ ،‬کە ژیژەک بە گێڕانەوە لە الکان ناوی کارکتەر و ڕووداوەکان‪ ،‬توندتر و قووڵتر ئەم‬ ‫پەیوەندییان‪ ،‬بونیادی دەقە‪ .‬بەم ئەنجامەوە دەنێت «خێچ‌ڕوانین»‪ .‬هەندێک دەق و تابلۆ دۆخە دەنوێنێتەوە‪ .‬ئەگەر بەو پێناسەیەی‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەم ڕۆمانە بونیادێکی قایم و و فیلم‪ ،‬لە نموونەی هەرا و تووڕەیی فاکنێر‪ ،‬جۆرج شتاینەر لە تراژیدیا بڕوانین کە پێی‬ ‫پتەوی نییە بەراورد بەو زمانە پەخشانییەی فووگی مەرگ پۆل سێالن‪ ،‬تابلۆکانی بێکۆن وایــە یەکێک لە دەرکەوتەکانی تراژیدیا‬ ‫لە ســەرەوە ئاماژەمان بۆی کرد‪ ،‬بەڵکوو و فیلمەکانی تارکۆڤیسکی و‪ ...‬لەو جۆرە سەرنەگرتنی عەدالەتە‪ ،‬ئەوا لە دۆخێکی وەک‬ ‫بونیادێکی شل و شلۆقی هەیە‪ ،‬شێواوە بە کارانەن کە بە ڕاستەوخۆڕوانین ناتوانین زینداندا کاتێک دۆخەکە سیاسی دەبێتەوە‬ ‫جوانیی خۆی‪ .‬گێڕانەوە چاڵوچڵکەر و بزۆکە‪ .‬شتێکی ئەوتۆیان لێ هەڵهێنجین‪ ،‬بەڵکوو عەدالەت لەسەر پلەی سفر ڕادەوەستێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵێک دیمەنی لەت و پارچەی پەرشوباڵو بە الرکردنەوە و خێچ‌ڕوانین دەکرێت مانای سیاسەت لە جومگەبەجومگەی «ژیانەوە‬ ‫لە زەمەن و شوێن‪ ،‬خراونەتە تەنیشت یەک و داپۆشراو و حەشاردراو لەو کارانە دەرکێشین‪ .‬بە‪ »...‬ئامادەیی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گرنگە‬ ‫هەڕەمەکیانە هەڵڕژاون‪ ،‬هەر لەو جێیەدا کە خێچ‌ڕوانین هەر ڕوانینە‪ ،‬بەاڵم بە جۆرێکی تر‪ ،‬چۆنیەتیی مامەڵەکردنە لەگەڵ ئەم تێمادا‪،‬‬ ‫خەریکە مانایەک پێک بێت و بدرەوشێتەوە‪ /‬کونجوکۆاڵنەتر‪ ،‬وردتر‪ .‬لەم جۆرە ڕوانینەدا واتە تێمای سیاسەت لەم ڕۆمانەدا؛ ئەوە‬ ‫دەکوژێتەوە‪ ،‬وەک خودی هەر کارەساتێک کە هەمیشە ڕەنج و چێژی لەگەڵە‪ ،‬ڕەنجی گەڕان شتێکی ئاشکرایە کە هەر بابەت و ژانرێک‬ ‫نازانرێ و بۆ‪ ،‬بە بڕیاری کۆمەڵێک جەناب‪ ،‬و شەکەتبوون‪ ،‬چێژی کەشف و ئاشکراکردن‪ .‬کاتێک تەوزیفی ژانرێکی تر دەکرێت پێویستە‬ ‫سووک‌وئاسان دەستکاری ژیانی کۆمەڵێک «ژیانەوە بــە‪ »...‬پێویستی بەم جۆرە لە بابەتی تەوزیفکراو بکەوێتە شوێن ژانرەکە‬ ‫خەڵک دەکەن و وەها دەیانگۆڕن و دابەشیان ڕوانین هەیە تاکوو بتوانین دیوە شاراوە و و خزمەتی بکات‪ ،‬نەک بە پێچەوانەوە‪ ،‬لەم‬ ‫دەکەن بەسەر تاقمی بچووک و بچووکتردا‪ ،‬پەنهانەکانی بدۆزینەوە‪ ،‬تاکوو بتوانین وێنە ڕۆمانەدا ئەوە گێڕانەوەیە فۆڕمی بە سیاسەت‬ ‫کە خۆیشیان بە خۆیان نامۆ و سەرگەردان و دیمەنە لەتوپەتەکان بخەینەوە کەنار داوە و بە شوێن خۆیدا ڕاکێشی کردووە و لە‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫یەک‪ ،‬تاکوو بتوانین الڵیی زمان بکەینەوە خۆیدا نواندوویەتیەوە‪ ،‬نەک ڕۆمان کەوتبێتە‬ ‫بە پەیڤی ڕوون و ڕەوان‪ ،‬بە قسە‪ .‬ئاماژەکان خزمەت سیاسەت‪.‬‬ ‫لەم ڕۆمانەدا چەواشەکارن‪ ،‬چما هەر ئەوەی‬ ‫وڕێنە‪ :‬زمانێکی تر‬ ‫گێڕانەوە لەم ڕۆمانەدا زمانێکی وڕێنەییە‪ .‬مارشاڵ بێرمەن باسی دەکات؛ ئەم دەستە‬ ‫قەسابخانەی سیروان‬ ‫بڵماندنە‪ .‬قسەکردنە لەبەر خۆوە‪ .‬جۆرێکە کارەساتاوییە‪ ،‬کە بەرهەمی مۆدێرنیتەیە‪ ،‬بەر‬ ‫«قــەســابــخــانــەی ژمـــارە پێنج» نــاوی‬ ‫لە تەتەڵەکردن و قسەبزڕکاندن‪ .‬ددانپیانانی هەرشتێک بکەوێت چەواشەی دەکات‪ .‬تەشق‬ ‫ڕۆمانێکی ڕۆماننووسی ئەمەریکی کوورت‬

‫««‬

‫«شــۆڕشــی باخچەکان»ـە‪ ،‬لــەم بەشەدا‬ ‫سیمایەکی لێڵ و دەنگێکی کز‪ ،‬بەاڵم پڕوزە‬ ‫و نــاڕازی‪ ،‬تاقمێک لە خەڵکان دەبینین و‬ ‫دەبیستین‪ ،‬تاقمێک کە زیادتر لەوەی جەستە‬ ‫بن‪ ،‬تارمایین؛ بە ڕوویەکی گرژ و دەنگێکی‬ ‫تووڕەوە‪ ،‬کە نایانەوێت ئاوا و خامۆش بن‪،‬‬ ‫هاتوون و ڕاژاونەتە پەناوپەسێو و شەقامە‬ ‫تاریکەکانی شارەوە‪ .‬لە هەناو ئەو ژیانەی‬ ‫کە ملی بە دانەواندن و دامرکاندن داوە‪،‬‬ ‫ژیانێکی تر لە نوێوە دەزێت‪ .‬ئەم تارماییانە‬ ‫دەیانەوێت درێژە بە خەبات بدەن‪ ،‬دەیانەوێت‬ ‫سیما و شوناسێکی مرۆڤانەتر و جیهانیانەتر‬ ‫بە شۆڕش و ڕزگاری بدەن‪ ،‬خەونی لەبارچوو‬ ‫بەبار بێننەوە‪ .‬ئــەم تارمایییانە هەمان‬ ‫ئایدیای هانا ئارێنت‌ـن کە بە «کەوتنەفریای‬ ‫ئەو شتانەی کە تەواوکەری ڕزگاری مرۆڤن»‬ ‫وەسفیان دەکــات‪ .‬تەشقی ئەم تارماییانە‬ ‫کۆنتر لە ئێستایە‪ :‬لە ئەدەبیاتی پیترسبۆرگدا‬ ‫دەتوانین وێنەی ئەم تارماییانە ببینینیەوە‪:‬‬ ‫تارمایییەکان لە بەردەم پەیکەری تازەدا ڕقی‬ ‫خۆیان دەخۆنەوە و مستیان توند دەکەن‬ ‫و لەژێر لێوەوە دەڵێن‪« :‬هێشتا حسێبمان‬ ‫مــاوە!» ئەم دەنگە ئایدیا سەرەکییەکەی‬ ‫ڕزگارکردنی هەمووە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ئەم‬ ‫ڕزگارکردنە لەسەر حسابی نەمان و لەناوچوونی‬ ‫خۆیشی بێت‪ .‬تا ئەم تارماییانە هەبن‪ ،‬تا ئەم‬ ‫دەنگانە هەبن‪ ،‬ژیان هەیە‪ ،‬بەرخۆدان هەیە‪،‬‬ ‫لە کوێدا ئەم تارمایی و دەنگانە کەپت و‬ ‫سەرکوتکران‪ ،‬ژیان دەوەستێت‪ .‬با جارێکی‬ ‫تر ناونیشانی ڕۆمانەکە بخوێنینەوە‪ :‬ژیانەوە‬ ‫بە کاتی سیروان‪ ،‬ژیانەوە لەم ڕستەدا یانی‬ ‫دەستپێکردنەوە‪ ،‬یانی ئومێد‪.‬‬

‫ڤۆنێ گات‌ـە‪ ،‬ئەم ڕۆمانە سەبارەت بە شەڕ‬ ‫و پۆخڵەواتییەکانی شەڕە‪ ،‬بە دیاریکراویش‬ ‫شــەڕ و کــوشــتــاری درێــســدێــن لــە الیــەن‬ ‫ئەمەریکییەکانەوە‪ .‬ڤۆنێ گــات لە چەند‬ ‫گۆشەنیگای جیاوازە و بە زمانێکی ئایرۆنی و‬ ‫تەنز‪ ،‬ڕووداوەکان دەگێڕێتەوە‪ .‬تێکەڵکردن و‬ ‫سڕینەوەی سنوور لە نێوان واقیع و خەیاڵ‪،‬‬ ‫نەبوونی پلۆت و دۆخی دژواز‪ ،‬ڕەچاونەکردنی‬ ‫ڕیزبەندی لە گێڕانەوەدا‪ ،‬زمانێکی برووسکەیی‬ ‫و شیزۆفرینیک‪ ،‬لە سیما سەرەکییەکانی‬ ‫ئەم ڕۆمانەن‪« ،‬ژیانەوە بە‪ »...‬سەر بەم‬ ‫ستایلە لە گێڕانەوەیە‪ ،‬ئەوەی لەم ستایلەدا‬ ‫زۆر دیارە نەبوونی کارەکتەرسازیی و بوونی‬ ‫دۆخسازییە‪ ،‬واتە ڕاستەوخۆ کارەکتەر لە ڕێی‬ ‫سایکۆلۆژیا و شوناسی تایبەت بە خۆیەوە‬ ‫ناناسین‪ ،‬بەڵکوو بە هۆی دۆخ و مەوقیعیەتی‬ ‫ڕووداوەکانەوە دەیناسین‪ .‬خاڵی هاوبەشی‬ ‫نێوان ئەم دوو ڕۆمانە‪ ،‬جیا لە ستایل و جۆری‬ ‫مامەڵەکردن لەگەڵ کارەساتدا‪ ،‬نواندنەوەی‬ ‫کوشتوبڕە لەوپەڕی تۆقین و شێتبووندا‪.‬‬ ‫لە «قەسابخانە‪»...‬ـدا پاش هەر مردن‬ ‫یان کوشتنێک گێرەرەوە دەڵێت‪« :‬بەڵێ‪،‬‬ ‫کــاری دنیا وایــە‪ ».‬لە «ژیــانــەوە بــە‪»...‬‬ ‫ئەو ڕستە دەبێت بە‪« :‬خۆ دنیا سەری بە‬ ‫پووش نەگیراوە‪ ».‬لەگەڵ ئەو لێکچوونانەدا‬ ‫جیاوازیش لە نێوان ئەم دوو کارەدا هەیە‪،‬‬ ‫(‪)٤‬‬ ‫بۆ نموونە لە چۆنێتیی بەکاربردنی زمان‪ ،‬لە‬ ‫میالن کۆندێرا لە زاری هێرمان بلووخەوە‬ ‫«قەسابخانە‪»...‬ـدا زمان تەنزاوی و لە بڕێ دەڵێت‪« :‬ناسین‪ ،‬تاقە ئەرکی ئەخالقی‬ ‫جێدا مەسخەرە و ساکار و مندااڵنەیە‪ ،‬بەاڵم ڕۆمانە‪ ».‬لە ڕێی ڕۆمان و هونەریی گێڕانەوەوە‬ ‫زمان لە «ژیانەوە بە‪ »...‬زمانێکە قورس و ژیانی بەردەنگانی دوور و دیکە بەرجەستە و‬ ‫ئاوس بە خەم و دڵتەنگی‪ .‬خاڵێکی تر جۆری دەناسرێت‪ ،‬هەر لەو ڕێیەوە ئێمە بە خوو‬ ‫ڕوانینە بۆ کارەسات‪ ،‬لە «قەسابخانە»ـدا و نەریتەکانی تاک‪ ،‬کۆمەڵگە‪ ،‬زەین‪ ،‬عەین‪،‬‬ ‫جۆرێک لە بێموباالتی و سەرسەرییبوون خودئاگا و ناخودئاگایی ئەوانی تر دەگەین‪.‬‬ ‫نیسبەت بە کارەسات هەیە‪ ،‬لە «ژیانەوە لە ڕێی ڕۆمانی «ژیانەوە بە‪ »...‬ئێمە ئاشنا‬ ‫بە‪ »...‬جۆری ڕوانین لە کارەسات قووڵتر و دەبین بە بڕگەیەک لە مێژوو‪ ،‬بڕگەیەک لە‬ ‫ناوەکیتر کراوەتەوە‪ ،‬بۆیە ترسناکترە‪.‬‬ ‫کارەسات و نەهامەتی‪ .‬ئەم ڕۆمانە بەو فۆڕمە‬ ‫ناساز و هەڵنەکردووەیەوە‪ ،‬دژبەفەرامۆشکردن‬ ‫لە خزی ماسییەکانەوە بۆ خزی گێڕانەوە دەوەستێت‪ ،‬دژبەکولتووری بــاو و باوک‬ ‫هەر قسەکردنێک سەبارەت بەم ڕۆمانە‪ ،‬دەوەستێت‪ ،‬کولتوورێکی بێخەتەر‪ ،‬کە سیما‬ ‫ئــەگــەر هەڵوێستە لــەســەر سیبمۆلیک و سەرەکییەکەی مەنگی و نەجوواڵنە و هەر‬ ‫شێوازی دەربڕین نەکات‪ ،‬ناقیسە‪ .‬فەزای چەشنە داهێنانێکیش لە دەرەوەی سنوور‬ ‫سیمبۆلیک فەزایەکە چنراو و تەنیا دەتوانرێت و پێوەر و پێودانگە ستاندار و ستایلە‬ ‫لە ڕێی زمانەوە زەمینەسازی بۆ بکرێت‪ ،‬قاڵبگرتوو و جێگیرەکانی خۆی‪ ،‬بە بیدعە‬ ‫کارکردی زمان لە «ژیانەوە بە‪ »...‬لووس و بڤە دەزانێت‪ .‬نووسەر پاش ئەم ڕۆمانە‬ ‫و خــزە‪ ،‬هار و بێقەرارە‪ .‬لە چەند جێ و دەکەوێتە بەردەم بەرپرسیارێتیی گێڕانەوە‪،‬‬ ‫بەش لە ڕۆمانەکەدا‪ ،‬بە شێوەی مێتافۆڕ تاکوو ئەم ستایلە وەک نەریتێک جێکەوتە‬ ‫و خوازە گەڕانەوە بۆ ماسی و گۆم و ئاو دەبێت و دەرفەتێکی نوێ بۆ گێڕانەوەسازیی‬ ‫هەیە‪ ،‬کە هەریەک لەمانە بە نۆرەی خۆیان بەرقەرار دەکات‪ ،‬ئەویش لە پێناو دەرچوون‬ ‫خزێتی و لووسی بەسەر ڕەوتی گێڕانەوەوە لە هەر دیدێکی ڕۆمانتیک‪ ،‬هەر دیدێکی خاو و‬ ‫بەجێ دەهێڵن‪ .‬ئەمەیش بە تێکەڵکردن و خەساو‪ ،‬کە خاڵییە لە هەموو ئەندێشەیەکی‬ ‫گوازتنەوەی بەردەوام جێبەجێ کراوە‪ ،‬چاوی ڕەخنەیی‪ .‬ڕۆمانی «ژیــانــەوە بــە‪ »...‬بە‬ ‫وەگێڕ وەک کامێرا جارێک لە ڕاوکردنی ڕێ و ڕێچکە و خەرەندی تایبەت بە خۆیدا‬ ‫ماسییەکانەوە بۆ ڕاوکردنی زیندانییەکان پــەڕیــوەتــەوە و گەیشتووتە شوێنێک کە‬ ‫و جارێک لە ڕاوکــردنــی زیندانییەکانەوە کەمترین جار ڕۆمان و گێڕانەوەی کوردی‬ ‫بۆ ڕاوکردنی ماسییەکان‪ ،‬دێت و دەچێت‪ .‬پێی گەیشتووە‪ ،‬مامەڵەیەکی موتەعین و‬ ‫یــان بوونی سەهۆڵ پــاش کوشتن و ڕاو؛ تایبەت لەگەڵ کارەساتدا دەکات‪ ،‬بەمەیش‬ ‫بــۆ بــۆن‌نــەکــردنــی ت ــەرم و ماسییەکان‪ .‬زەنگێک بۆ پاش خۆی لێ دەدات‪ ،‬چەشنی‬ ‫بوونی ئەو ناجێگیری و بزۆکییەی چاوی شەپازللەیەکیش بە زەوقی پابلیک و گشتدا‪،‬‬ ‫کــامــێــرا(ڕاوی)‪ ،‬وەهـــای کـــردووە ڕەوتــی خۆی مانیفێست دەکات‪.‬‬ ‫گێڕانەوە لە ســەیــروورەت و بەردەوامیدا‬ ‫بێت‪ ،‬یان بە جۆرێکی تر دەتوانین بڵێین‪،‬‬ ‫*ژیانەوە بە کاتی سیروان‪ ،‬مەنسوور‬ ‫جیوەیی‬ ‫تەواوی بەش و پێکهاتەکان بارێکی‬ ‫تەیفووری‪ ،‬چاپکراوی ناوەندی غەزەلنووس‪،‬‬ ‫و هەڵخلسکاوییان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫چاپی یەکەم ‪.٢٠١٧‬‬

‫تارمایییەکانی کەنارشار‬

‫دوابــەشــی ڕۆمــانــی «ژیــانــەوە بــە‪»...‬‬

‫بزنسامنە عێراقییەكە‬ ‫ئێوارەیەكی ساڵی ‪ 1986‬گەڕوگول‪ ،‬هیالكی و‬ ‫برسێتی سەری لێ شێواندووە‪ ،‬بە شەكەتییەوە‬ ‫خۆی كردووە بە باڵەخانەی دەزگای سیخوڕیی‬ ‫عێراقیدا‪ ،‬بۆ نەگبەتی لەو كاتەدا بەڕێوبەری‬ ‫دەزگــا لە ژوورەكــەی خۆی هاتووەتە دەرێ‪،‬‬ ‫لە سەر ڕۆیشتنەوە بووە‪ ،‬كاتێ گەڕوگولی لە‬ ‫بەردەم ژوورەكەیدا بینیوە لە توڕەییدا چاوی‬ ‫سوور بووە‪ ،‬پڕ بە باڵەخانەكە شیڕاندوویەتی‪،‬‬ ‫هەرچی فەرمانبەر و ئەفسەر و پاسەوانەكانی‬ ‫دەزگــا بوو لە شیڕە شیڕی بەرپرسەكەیان‬ ‫ڕاچڵەكیون و هەموو بەرەو الی ژووری بەڕێوبەر‬ ‫ڕایانكردووە‪ .‬گەڕوگول زەندەقی چووە‪ ،‬هەستی‬ ‫كـــردووە ئــەم شوێنە لە شوێنەكانی دیكە‬ ‫ناچێ‪ ،‬جیاواز و مەترسیدارە‪ ،‬دەربازبوونی زۆر‬ ‫ێ لە پاسەوانەكان گەڕوگولیان‬ ‫ئەستەمە‪ .‬س ‌‬ ‫بەرەو زیندان برد و بەڕێوبەریش بە یاوەری‬ ‫پاسەوانەكانی بەرەو ماڵەوە ڕۆیشت‪.‬‬ ‫پیاوانی دەزگــای سیخوڕی ئەوەندەیان‬ ‫كێبڵ لە سەر پشت و ژێر ورگی دابوو بیست‬ ‫جاران بێهۆش بووە و سەهۆاڵویان پێدا كردووە‬ ‫و هۆشی هاتووەتەوە‪ ،‬جەلالدی كەڵەگەت بە‬ ‫فەرمانی بەڕێوبەر لە سەر یەك و بێ پشوودان‬ ‫بە كێبڵ لێی دەدا و دەیگوت " گەواد بۆ نازانین‬ ‫تۆ سیخوڕی ئێرانی و هاتووی تا زانیاری بۆ‬ ‫ئاغای ئێرانی ببەیتەوە‪ .‬قسە بكە سەگباب‪،‬‬ ‫كەری دێز‪ ،‬بە خوا ڕۆحت دەكێشم‪ ،‬ڕاست بڕۆ‬ ‫چۆن هاتووی؟ چۆن گەیشتیتە ژوورێ؟ ئاخر‬ ‫ئەو كەرانەی بەر دەرگا دیارە نووستوون دەنا‬ ‫تۆ چۆن دەتوانی وا بە ئاسانی بێیتە ژوورێ؟!‪.‬‬ ‫یان لەگەڵ پاسەوانەكاندا ڕێكکەوتووی؟‪ .‬قسە‬ ‫بكە لەگەڵ كام لە پاسەوانەكانی بەر دەرگا‬ ‫ڕێكکەوتووی؟ بەرتیلت بەكامیان داوە؟‪"..‬‬ ‫جەلالدی مەچەك ئەستوور بە هەموو هێزی‬ ‫خۆی قامچی لە ژێر ورگ و سەر پشت و سمتی‬ ‫گەڕوگول ئەدا و لە سەر یەك پرسیاری لێ‬ ‫دەكرد و ئەویش بێزمان و بەدبەخت بەحاڵ‬ ‫هێزی هەناسەدانی تێدامابوو‪ ،‬سێ شەو و سێ‬ ‫ڕۆژ لە ژووری ئەشكەنجەی دەزگای سیخوڕیدا لە‬ ‫ژێر زەبری كێبڵدا بوو‪ ،‬تا ئەو كاتەی بەڕێوبەری‬ ‫دەزگاكە بە جەلالدەكەی گوت "لێی گەڕێ ئەبو‬ ‫عەمار‪ ،‬دیارە ئەم گەمژەیە ئاگای لە هیچ نییە‪،‬‬ ‫لەوە ناچێ سیخوڕ بێ‪ ،‬سەری لێ شێواوە و‬ ‫خوا نەگبەتی كردووە خۆی كردووە بە ئێرەدا‪.‬‬ ‫بەرەڵاڵی بكە با ملی بشكێنێ و بڕوات"‪.‬‬ ‫ئەبو عەمار دەرگــای زیندانەكەی لە سەر‬ ‫گەڕوگول كردەوە و بە كێبڵ كەوتە گیانی و لە‬ ‫سەر یەك دەیگوت "بــــــــــــڕۆ ئازاد بـــە‪ ،‬بڕۆ‬

‫ســــــــــــــــەگــــــــباب جارێكی دیكە‬ ‫نەتبینمەوە‪ ".‬گەڕوگول لە عەزرەتی زەبر و‬ ‫ئێشی قامچی هەڵهات‪ ،‬ڕایكرد‪ ،‬ڕایكرد تا هێزی‬ ‫تێدا بوو ڕایكرد‪ ،‬ئەوەندە خێرا ڕایدەكرد مایكل‬ ‫واردیانیش پێی نە دەگەیشتەوە‪ ،‬پتر لە نیو‬ ‫كاتژمێر ڕایكرد‪ ،‬بڕستی لێ بڕا‪ ،‬شەكەت بوو‪ ،‬لە‬ ‫بەردەم دووكانێكدا لە شەقامی ڕەشید ئێستێكی‬ ‫كرد‪ ،‬ویستی لە سێبەری دووكانەكەدا دانیشێ‪،‬‬ ‫لێ خاوەن دووكانەكان بە بەرد و دارەوە كەوتنە‬ ‫گیانی‪ ،‬لە هەموو الیەكەوە بەردیان تێ دەگرت‬ ‫و تێاڵیان دەماڵی بە سەر و سەكوتیدا و هۆی‬ ‫هایان لێ دەكــرد‪ .‬دیسان هەڵهات‪ ،‬ڕایكرد‪.‬‬ ‫بە شەقام و كۆاڵنەكانی بەغدایا ڕایدەكرد و‬ ‫لە هەموو الیەكەوە هۆی هایان لێ دەكــرد‪.‬‬ ‫ئەوەندە ڕایكرد خەریك بوو گیانی دەرئەچوو‪.‬‬ ‫ئەم جارەیان لە كازمییە لە سێبەری دیوارێكدا‬ ‫پاڵیدایەوە‪ ،‬هێشتا هیالكی دەرنەچووبوو منداڵە‬ ‫وردكــە لێی پەیدا بــوون‪ ،‬دیسانەوە هێرشی‬ ‫مەترسیدار بۆ سەری دەستی پێكرد‪ ،‬لە بیست‬ ‫الوە بەردیان تێ دەگرت و هاواریان دەكرد"‬ ‫گەڕوگول‪ "..‬دیسانەوە ڕایكرد‪ ،‬ڕایكرد‪ ..‬لەو‬ ‫كاتەوە تا ئەو ڕۆژەی گەیشتە ستۆكهۆڵم ژیانی‬ ‫گەڕوگول بەو جۆرە بووە‪ ،‬هەمیشە لە دۆخی‬ ‫هەڵهاتن و ڕاكردندایە‪ ،‬تەنێ بە شەوان ئەو‬ ‫كاتانەی خەڵكی خەوتوون‪ ،‬ئەو بەبێ ترس و‬ ‫بیم پشوو ئەدا‪ ،‬لە كۆاڵنە الچەپەكەكانی بەغدا‬ ‫و لەبن كپرۆكەی بەقاڵەكان و لە ناو كەالوەكان‪،‬‬ ‫یان لەناو دار و پەردووی ئەو باڵەخانانەی كە‬ ‫بە هۆی تەقینەوەكانەوە وێران بوون دەخەوێت‪،‬‬ ‫باشترین و خۆشترین خۆراكیشی پاشەڕۆی‬ ‫مااڵنە‪ ،‬توێكڵە شووتی بێت‪ ،‬برنج و فاسۆلیای‬ ‫تێكەڵكراو بــێــت‪ ،‬تــەمــاتــەی بــۆگــەن بێت‪،‬‬ ‫هەرچییەكی دەست بكەوێت دەیخوات‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئەوەیە سكی تێر بێ‪ .‬تێر و پڕ دەخــوات و‬ ‫بەلەنجە و الر بۆ ناو كەالوەكان دەڕوات‪.‬‬ ‫سااڵنێكە سەرخەوێكی لە شوێنێكی خۆش‬ ‫بەبێ ترس نەشكاندووە‪ ،‬نان و چێشتێكی بە‬ ‫دڵی خۆی نەخواردووە‪ ،‬پاشماوەی ناو تەنەكە‬ ‫خۆڵەكان باشترین ژەمەخۆراكی بوو‪ .‬ئەو ژیانە‬ ‫بە جۆرێك وەڕسی كردبوو حەزی بە مردنی‬ ‫خۆی دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەگەر خودا گیانی نەكێشێ‬ ‫قوڕی كوێ بە سەری خۆیدا بكات؟!‪ .‬چەند‬ ‫جارێك بیری لە خۆكوشتنیش كردبووەوە‪،‬‬ ‫لێ پەشیمان بوو بووەوە‪ ،‬لەوە ترسابوو ئەو‬ ‫دنیاشی لە كیس بچێ‪ ،‬ئاخر ئەو ئەم دنیای بە‬ ‫ڕەزالەت بە سەر بردووە‪ ،‬لەو دنیاش لە ئاگری‬ ‫دۆزەخدا بســـــــــــووتێ؟!‪ .‬هەر كات بیری لە‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫خۆكوشتن دەكردەوە قسەی ئەو مەالیەی بیر‬ ‫دەكەوتەوە كە نیوەڕۆیەك لە گوتاری نوێژی‬ ‫هەینیدا گوتبووی هەر كەس خۆی بكوژێ لەو‬ ‫دنیا خوا دەیكاتە دۆزەخەوە‪ .‬هەموو جارێكیش‬ ‫لە دڵی خۆیدا دەیگوت "كەواتە ئەوانەی بە‬ ‫ناوی ئاینەوە لە پێناوی نیشتمانا ڕۆژانە لە‬ ‫شەقام و شوێنە گشتییەكانی بەغدا خۆیان‬ ‫دەتەقێننەوە‪ ،‬كافرن؟ یــان ئیماندارن؟‪" .‬‬ ‫ئیتر خەیاڵ و بیركردنەوەی خۆكوشتنیشی لە‬ ‫مێشكی خۆی دەركرد‪ ،‬بەاڵم چۆن بەرگەی ئەو‬ ‫هەموو ئازارە بگرێ؟!‪ .‬ئاخر ئەگەر بەدبەختی‬ ‫نەبێ بۆ نــامــرێ؟!‪ .‬دەبــوو ئێستا بمردایە‪،‬‬ ‫یەك هاوڕێی نەماوە و هەموو مردوون‪ ،‬كەچی‬ ‫گەڕوگول پیرو كەنەفت بووە و هێشتا مردن لە‬ ‫هیچ شوێنێكەوە ئەسەری نییە‪ ،‬تەقینەوەیش‬ ‫ێ گەڕوگول‬ ‫الیەكی خەڵكی عێراقی تەواو كرد‪ ،‬ل ‌‬ ‫چەندین جار كەوتووەتە ناو تەقینەوەكانی‬ ‫بەغداوە و بە ساغ و سەالمەتی هاتووەتە دەرێ‪،‬‬ ‫لەتوكوت بوونی سەدان كەسی بینیوە و لەو‬ ‫هەموو تەقینەوانەی بەغدا بەبێ ئەوەی یەك‬ ‫دڵۆپ خوێنی لێ بێت ڕزگاری بووە‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫ئەو هەموو خوێنەی بە جەستەی گەڕبووی‬ ‫خۆیەوە بینیوە وای زانیوە بریندار بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە خوێنی خۆی نەبوو‪ ،‬خوێنی ئەو عێراقییە‬ ‫ێ گوناهانە بوو كە بێ ئاگایانە دەكەوتنە‬ ‫ب‌‬ ‫بۆسەی تەقینەوە خۆكوژییەكانەوە‪.‬‬ ‫گەڕوگول ئەو هەموو ساڵە بە بەدبەختی ژیا‪،‬‬ ‫شەڕی ئێران و عێراقی بینی‪ ،‬شەڕی داگیرکردنی‬ ‫كوێت و گــەردەلــوولــی بیابان و هەڵهاتنی‬ ‫سەربازە عێراقییەكانی بینی‪ ،‬ڕاپەڕینی خەڵكی‬ ‫كوردستان و شیعەكانی باشووری بینی‪ ،‬گرانی‬ ‫و گەمارۆی ئابووری و برسێتی بینی‪ ،‬شەڕی‬ ‫نەمان و لە سێدارەدانی سەدام حسێنیشی بینی‬ ‫و نەمرد‪ .‬دوای ئەو هەموو ساڵە لە بەدبەختی‬ ‫و ژیانی پڕ لە ئازار و گاڵتەجاڕی‪ ،‬نیوەڕۆیەكی‬ ‫گەرمی هاوینی ساڵی ‪ 2016‬لە تاو گەرما خۆی‬ ‫كرد بە ناوچەی سەوزدا‪ ،‬هەر ئەوەندەی چووە‬ ‫ناوچەی سەوزەوە‪ ،‬لە بیست الوە پەالماریاندا‪.‬‬ ‫هێزی پۆلیسی عێراقی و پاسەوانە تایبەتەكانی‬ ‫ناوچەی سەوز گوللەیان بە سەر سەریدا دەتەقاند‬ ‫تاوەكو بترسێ و بگەڕێتەوە‪ ،‬گەڕوگول لە ترسا‬ ‫خۆی دابووە پاڵ قەدی پانی دار خورمایەكەوە‪،‬‬ ‫پاسەوان و پۆلیس تەوقیان كرد و لە دوورەوە‬ ‫سەیریان دەكرد و چاوەڕێی تیمەكانی پشكنین‬ ‫بوون‪ ،‬تاوەكو بێن و دڵنیایان بكەنەوە لەوەی‬ ‫مەترسی تەقینەوەی نییە و مینڕێژ نەكراوە!‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی هێزی پشكنەر هاتن و دڵنیاییان‬

‫پێدان لەوەی هیچ مەترسییەكی نییە‪ .‬ئینجا لێی‬ ‫چوونە پێشێ و بە تەشقەڵە و گەمەكردنەوە لە‬ ‫ناوچەی سەوز كردیانە دەرێ‪ .‬گەڕوگول بەو‬ ‫گاڵتەجاڕییە زۆر غەمبار بوو‪.‬‬ ‫سێ شەو وسێ ڕۆژ لە قەراغی دیجلە دانیشت‪،‬‬ ‫سەیری ڕووبارەكەی دەكرد و بــەردەوام بیری‬ ‫دەكــردەوە‪ ،‬چی بكات؟ بــەرەو چ وێرانەیەك‬ ‫ســەری خــۆی هەڵبگرێ‌؟ شارەكانی دیكەی‬ ‫عیراق حاڵیان لە بەغدا باشتر نییە‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫شارەكانی كوردستانیش قەیران و گرانییەكە‬ ‫خەڵكەكەی خۆی خەریكە لە برسا دەمرن‪ ،‬چ‬ ‫جای گەڕوگولی بەدبەخت لە شارەكەی خۆیدا‬ ‫ێ دەكرێ‌؟!‪ .‬بەرەو سوریایش بڕوات‬ ‫ستەمی ل ‌‬ ‫ێ و بەدبەخت دەبێ‌‪ ،‬هیوایەكی‬ ‫داعش دەیگر ‌‬ ‫نەبوو‪ ،‬بیری لە خۆكوشتن دەكردەوە‪ ،‬دەیویست‬ ‫خۆی فڕێداتە دیجلەوە و دەستی نە ئەچووە‬ ‫گیانی‪ .‬بەو هەموو نەگبەتییەی بە سەریدا‬ ‫هاتبوو هێشتاش ژیانی لەال هەنگوین بوو‪.‬‬ ‫لە شەوی سێیەمی مانەوەی لە قەراغ دیجلە‬ ‫گوێی لە دەنگی كەسێك بــوو بە تۆنێكی‬ ‫غەمگین گۆرانی " انا المجروح "ی مەحمود‬ ‫ئەنوەری دەگــوتــەوە‪ " ،‬انا المجروح واتعثر‬ ‫بممشاي‪ ،‬وعلي عناد اللي يكرهوني أكابر‪ ،‬اقول‬ ‫للعين فرحي بيك مابيك‪ ،‬تري الدمعات امضي‬ ‫من الخناجر‪ "....‬گەڕوگول دڵی پڕ بوو‪ ،‬لە‬ ‫ژێر لێوەوە گۆرانییەكەی دەگوتەوە و دەگریا‪،‬‬ ‫گریانێكی بە كــوڵ‪ ،‬لە گەرمەی ئەو شین و‬ ‫شەپۆڕ و گریانەدا‪ ،‬شتێك بە خەیاڵیدا هات‪،‬‬ ‫بیرۆكەیەكی ئومێدبەخش‪ ،‬یەكسەر هەستا و‬ ‫بە دڵێكی خۆشەوە بەرەو فرۆكەخانە ڕۆیشت‪.‬‬ ‫لە بەر دەرگــای فرۆكەخانە لە پاڵ دیوارێك‬ ‫خــۆی مــەاڵس دا‪ ،‬تــا فرسەتێكی بــۆ هاتە‬ ‫ێ و بە دزە دزە ڕێگەیەكی دۆزییەوە بۆ‬ ‫پێش ‌‬ ‫ناو فڕۆكەخانە‪ ،‬هەر چۆنێ بوو خۆی گەیاندە‬ ‫ناو یەكێ لە فڕۆكەكان‪ ،‬لە توالێتی فڕۆكەكەدا‬ ‫خۆی شــاردەوە‪ ،‬ئەوە یەكەم جارە بەختێكی‬ ‫باشی هەبێ‪ ،‬دوای ئەوەی چووە فڕۆكەكەوە‬ ‫دەرگاكەی بۆ گەشتیارەكان كرایەوە‪ ،‬وردە وردە‬ ‫سەرنشینەكان سەركەوتن و پاشان دەرگای‬ ‫فڕۆكەكە داخراو بەرەو قوواڵیی ئاسمان فڕی‪.‬‬ ‫گەڕوگول هێشتا لە توالێتەكەدا بوو‪ .‬بیست‬ ‫خولەك بوو فڕۆكەکە بەئاسمانەوە بوو‪ ،‬یەكێ‬ ‫لە سەرنشینەكانی ناو فڕۆكەكە خۆی كرد بەو‬ ‫توالێتەی گەڕوگولی تێدا بوو‪ ،‬لە پڕ هاواری‬ ‫لێ بەرز بــووەوە و بە ڕاكــردن بەرەو شوێنی‬ ‫خۆی گەڕایەوە و هاواری كرد "دۆنكی دۆنكی‪"..‬‬ ‫خێرا پۆلیس و میواندارەكانی ناو فڕۆكەكە‬ ‫بــەرەو توالێتەكە چــوون‪ .‬گەڕوگول سەیری‬ ‫دەکــردن و پێدەكەنی!‪ .‬كە پێكەنی ددانــە‬ ‫گەورەكانی دەركەوتن‪ ،‬دیمەنێكی ناشیرین و‬ ‫پیس و پۆخڵی هەبوو‪ ،‬ددانەكانی بە جۆرێك‬ ‫زەرد هەڵگەڕابوون‪ ،‬لە ددانــی جگەرەكێشی‬ ‫قەدیمی ئەچوون‪ ،‬توێكڵە تەماتەی ناو تەنەكە‬ ‫خۆڵەكانی بەغدا لە نێو چاڵ و چۆڵی و ددانە‬ ‫كلۆرەكانیدا دەبینرا‪ .‬پوكیشی یەك پارچە‬ ‫برین و گەڕی بوو‪ .‬هەندێك لە سەرنشینەكان‬ ‫ێ دەكردەوە و چاوەكانیان دەنووقاند و‬ ‫بێزیان ل ‌‬ ‫دەیانگوت "یەع‪ ..‬كە پیس و پۆخڵە‪.".‬‬ ‫میواندارەكانی ناو فڕۆكەكەش حەپەسا بوون‪،‬‬ ‫هاواریان دەكرد‪ :‬ئەمە چییە؟‪.‬‬ ‫لە كوێوە پەیدا بوو!؟‪.‬‬ ‫چۆن هاتووەتە ناو فڕۆكەكەوە؟!‪.‬‬ ‫تازە هاتووە و فڕۆكەش بە ئاسمانەوەیە!‪.‬‬ ‫هــەنــدێــك لــە سەرنشینە عێراقییەكان‬ ‫ناسیانەوە‪ ،‬بە پێكەنینەوە دەیانگوت "ئەوە‬ ‫گەڕوگولە ئەها چۆن هاتوەتە ناو فڕۆكەكەوە!؟‪".‬‬ ‫یەكێك بە پێكەنینەوە گوتی"ئادەی بزانن‬ ‫پاسەپۆرتەكەی بەسەر نەچووە!؟‪".‬‬ ‫میواندارەكانی ناو فڕۆكەكە ئەو قسەیان زۆر‬ ‫پێ ناخۆش بوو‪ .‬بەاڵم ئیتر تازە كار لە كار‬ ‫ترازاوە‪ .‬پاسەوانێكی ناو فڕۆكەكە و هەندێك‬ ‫لە سەرنشینەكان پێیان باش بوو بە جۆرێك‬ ‫لە جۆرەكان‪ ،‬بە هەر ڕێگەیەك بێ فڕێی بدەنە‬ ‫خوارەوە‪ .‬بەاڵم هەندێك لە سەرنشینەكان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت بیانییەكان هاواریان لێ بەرزبووەوە‬ ‫گوناهە‪ .‬نابێ بۆ خاتری خوا‪ ..‬یەكێكی دیكە‬

‫بە پێكەنینەوە گوتی"باشە كە گەیشتینە‬ ‫سەر دەریا لەگەڵ گواوی ناو توالێتەكەدا فڕێی‬ ‫دەدەینە خوارێ‌‪.".‬‬ ‫گەڕوگول بەو جــۆرە مایەوە تا فڕۆكەكە‬ ‫لــە فــڕۆكــەخــانــەی ستۆكهۆڵم نیشتەوە‪،‬‬ ‫كارمەند و پاسەوانەكانی ناو فڕۆكەكە پێش‬ ‫دابەزینی نەفەرەكان بەڕێوبەری فڕۆكەخانەی‬ ‫ستۆكهۆڵمیان ئاگادار كردەوە و پێیان گوت‬ ‫كەرێك لە فڕۆكەكەدایە و نازانین چۆن هاتووەتە‬ ‫ناوەوە!‪.‬‬ ‫بەڕێوبەر حەپەسا‪ ،‬بە ساكاوییەوە گوتی‬ ‫"یەعنی چی؟ هەر كەری ڕاستی؟!‪".‬‬ ‫بەڵێ!‪.‬‬ ‫ئاخر چۆن شتی وا دەبێ؟! ئەی ئێوە چۆن‬ ‫پێتان نەزانیوە!؟‪.‬‬ ‫وەڵاڵ ئێمەش نازانین‪ ،‬ئیتر هاتووە!‪.‬‬ ‫بــەڕێــوبــەری فڕۆكەخانە بــە پێكەنینەوە‬ ‫گوتی "بابێت بەخێربێ‪ ،‬كەیسێكی سیاسی بۆ‬ ‫دەكەینەوە"‪.‬‬ ‫دەرگــای فڕۆكەكە كرایەوە و یەكەم كەس‬ ‫گەڕوگول بوو چاوی بە ستۆكهۆڵم كەوت‪ ،‬دوو‬ ‫پاسەوان گرتبوویان بۆ ئەوەی ڕانەكات‪ ،‬تیمی‬ ‫باخچەی ئاژەاڵنی ستۆكهۆڵمیش گەیشتبوونە‬ ‫ئــەوێ تاوەكو بیبەن بۆ پشكنین و پاشان‬ ‫بیگوێزنەوە بۆ باخچەی ئ ــاژەاڵن‪ .‬بــەاڵم لە‬ ‫كاتی ڕادەستكردنی ئەو كەرە عێراقییەدا كە‬ ‫بە گەڕوگول ناسرابوو هەڵهات‪ ،‬لە دەستیان‬ ‫دەرچـــوو‪ ،‬گــەڕوگــول هەڵهات و بە جارێك‬ ‫چی پاسەوانی فڕۆكەخان و تیمی باخچەی‬ ‫ئاژەاڵن بوو بە دووی كەوتن و بۆیان نەگیرا‪.‬‬ ‫گەڕوگول‪ ،‬كەرە پیر دەتگوت ئاسكە ئەوەندە‬ ‫خێرا غاری دەدا‪ ،‬لە فڕۆكەخانە چووە دەرێ‬ ‫بە ناو ستۆكهۆڵمدا غاری دەدا و خەڵكیش‬ ‫هەموو سەیریان دەكرد‪ ،‬پاسەوان و كارمەندانی‬ ‫باخچەی ئــاژەاڵنــی ستۆكهۆڵمیش هێشتا‬ ‫نەیانگرتبووەوە‪ ،‬بە دوایــەوە بــوون‪ ،‬تا ئەو‬ ‫كاتەی خۆی كرد بە كۆاڵنێكدا و لەو سەری‬ ‫كۆاڵنەكەوە چووە سەر شەقامێك و لە بەردەم‬ ‫چێشتخانەیەكدا ئێستێكی كرد‪ ،‬تۆزێك خۆی كۆ‬ ‫كردەوە‪ ،‬بۆینباخەكەی توند كردەوە‪ ،‬قۆپچەی‬ ‫چاكەتەكەی داخست و بە دەستی ڕاستی‬ ‫قژە خاوەكەی تۆزێك ڕێكخستەوە‪ ،‬هەستی‬ ‫كرد چاویلكەكەی تــۆزاوی بــووە‪ ،‬كلێنسێكی‬ ‫لە گیرفانی چاكەتەكەی دەرهێنا و شووشەی‬ ‫چاویلكەكەی پاك كردەوە و لە چاوی كردەوە‪،‬‬ ‫سەیرێكی چێشتخانەكەی كرد و چووە ژوورێ‪ ،‬بە‬ ‫ئەتەكێتی بزنسمانێك دانیشت‪ .‬تەواوی خەڵكی‬ ‫ناو چێشتخانەكە سەیریان دەكرد‪ ،‬لێ ئەو وەكو‬ ‫ئەوەی كەس نەبینێ‪ ،‬یان بێزی نەیەت سەیری‬ ‫خەڵكی بكات‪ ،‬بە ئەتەكێتی پیاوە گەورەكانەوە‬ ‫سەیری مینۆكەی دەكرد‪ ،‬پاش چەند خولەكێك‬ ‫كچێكی شۆخ و شەنگ بە خێرهاتنی كرد‪ .‬ئەو‬ ‫سەیرێكی مینۆكەی كــردەوە و سەرێكی بۆ‬ ‫كچەكە لەقاندەوە و گوتی "پیتزایەكی سەوزە‪.".‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫مەحموود نەجمەدین‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪352‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )352‬دوشەممە ‪2017/8/7‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫قورئان بە خاڵبەندییەوە‬

‫«پێشنیازێک بۆ هەردو وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی بااڵ»‬ ‫ئــەو پاســاوەی کــە پێــی وایــە قورئــان خاڵبەندیــی هەیــە‬ ‫پاســاوێکی زۆر الوازە‪ ،‬چونکــە ئــەو خاڵبەندییــە کــە‬ ‫خــۆی لــە ســەرەتا و کۆتاییــی ئایەتەکان(نــەک ڕســتەکان)‬ ‫و چەنــد ئاماژەیەکــی کەمــی وەســتاندا دەبینێتــەوە‪ ،‬زۆر‬ ‫ســنوردار و ســەرەتایین و ناکرێــت بەراوردبکرێــت بــەو‬ ‫هونــەرە فـراوان و وردەکاری و زانســتییەی کــە خاڵبەنــدی‬ ‫لــە ئەمــڕۆدا پێــی گەشــتوە‬

‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫هەمو کتێبە ئاینییەکان‪ ،‬پاش ئەوەی‬ ‫لە چەند ســەدەی ڕابـــردودا چاپکران‪،‬‬ ‫خاڵبەندییان بۆ ک ــراوە‪ .‬چونکە هیچ‬ ‫نوسینێک نابێتە دەقێکی مــانــادار لە‬ ‫ئاستی ســەرەتــایــی تێگەشتندا‪ ،‬کە‬ ‫خوێنەر تێی بگات و ڕون و بێکێشە‬ ‫و بێ گرێوگۆڵ بێت‪ ،‬ئەگەر خاڵبەندی‬ ‫بۆ دانەنرێت‪ .‬هەڵبەتە کاتێک باسی‬ ‫خــاڵــبــەنــدی دەکـــرێـــت‪ ،‬مــەبــەســت لە‬ ‫تێگەشتنی قــووڵ و الیەنی ڕەوانبێژی‬ ‫دەق نییە‪ ،‬بەڵکو مەبەست لەوەیە کە‬ ‫خاڵبەندی پێداویستییەکی سەرەتایی هەر‬ ‫نوسینێک و دەقێکە‪ .‬ئەمەش یاسایەکی‬ ‫پێشوەختی هەر نوسین و کتێبێکە تاکو‬ ‫بە ئاسانی خوێنەر لە ئەمڕۆدا بتوانێت بە‬ ‫بێ کێشە‪ ،‬وەکو تێگەشتنێکی سەرەتایی‬ ‫لە نوسینەکە بگات‪ .‬ئەوجا دواتر پاش‬ ‫خاڵبەندی‪ ،‬لێکدانەوە و تێگەشتنی‬ ‫جیاواز بۆ دەقەکان‪ ،‬بەپێی کەسەکان و‬ ‫دۆخەکان‪ ،‬دێتەئاراوە‪ .‬واتە ئەگەر چەند‬ ‫ڕستەیەک بەبێ خاڵبەندی بدەینەدەست‬ ‫هەر کەسێک‪ ،‬تەنانەت ئەگەر کەسەکە‬ ‫شارەزای ئەو بوارەشبێت‪ ،‬ئەوا ناتوانێت‬ ‫نە بە ئاسانی بیخوێنێتەوە‪ ،‬نە بە ئاسانی‬ ‫تێی بگات‪ .‬چونکە خاڵبەندی بە خوێنەر‬ ‫دەڵێت لە کوێدا ڕستەیەک دەستپێدەکات‬ ‫و لەوکوێدا کۆتایی دێت و دواتر سەرەتای‬ ‫ڕستەی دوای ئەو لە کوێدایە‪ .‬ئایا ئەو‬ ‫ڕستەی دەیخوێنینەوە خەبەرییە یان‬ ‫پرسیار یان سەرسوڕمان؟ کامە دایەلۆگە‬ ‫و لە کوێشدا نوسەر قسەدەکات؟ لەکوێدا‬ ‫خوێنەر بۆی هەیە هەناسەیەک بدات و‬ ‫بوەستێت و هتد؟ هــەروەهــا چەندین‬ ‫وردەکاریی تر کە خوێنەر خۆی دەتوانێت‬ ‫لە سەرچاوەکاندا سەیریان بکات کە ئەم‬ ‫هونەری نوسینە پێی گەشتوە و وەکو‬ ‫هەندێک وەسفیدەکەن‪ :‬خاڵبەندی وێنەی‬ ‫ئایا دەبێت تەنها‬ ‫ئاماژەکانی جــادە و هاتوچۆ وەهایە‬ ‫بۆ شۆفێر‪ ،‬ئەگەر لە ئارادانەبن ئەوا‬ ‫فەوزایەک دێتەئارا کە کەس لەوە تێناگات تێگەشتنی سەرەتاییانەی بۆ دەقەکان‬ ‫کێ ڕاستە و کێش هەڵەی کردوە‪ .‬بۆیە نابێت‪ ،‬بەڵکو لە زۆربەی شوێندا ڵێڵی‬ ‫هیچ دەقێک ناکرێت بێ خاڵبەندی ببێتە و تێکەڵوپێکەڵی و تەمومژ و تەنانەت‬ ‫نوسینێک شایەنی تێگەشتنی سەرەتایی تێگەشتنی پێچەوانە دێتەئاراوە‪.‬‬ ‫کــەواتــە بــۆچــی قــورئــان‪ ،‬بــە دەقــە‬ ‫بێت‪ .‬بەاڵم لەمەدا کتێبی قورئان(قورئانی‬ ‫پیرۆز) تاکو ئێستا ڕیزپەڕییەکی بۆ کراوە ئۆرجیناڵەکەی(بە عــەرەبــی) بەبێ‬ ‫و بە بێ خاڵبەندیی نوێ چاپدەکرێت و خاڵبەندی چاپدەکرێت؟ وەکــو کورد‬ ‫باڵودەکرێتەوە‪ .‬کەچی سەیر لەوەدایە و وەکــو قۆنا‌غێکی سەرەتایی و جگە‬ ‫هەر قورئان کاتێک وەردەگێڕدرێت بۆ هەر لەناو کتێبی قورئاندا‪ ،‬ئایا ناکرێت لەو‬ ‫زمانێکی تر‪ ،‬لەنێو ئەوانیشدا کوردی‪ ،‬کتێبانەی تری وەزارەتەکان‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫وەرگێڕ بە ئاسانی و بەبێ کێشە خاڵبەندی وەزارەتـــی پـــەروەردە و خوێندنی بااڵ‬ ‫بۆ دادەنێت‪ .‬لەمەشدا‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬ئەگەر و زانکۆکاندا‪ ،‬کاتێک دەقێکی قورئان‬ ‫سەیری وەگێڕانەکەی بەڕێز «ئیبراهیم بەکاردەهێنرێت‪ ،‬خاڵبەندی بۆ بکرێت؟‬ ‫شەپۆل» بکەین‪ ،‬هەستدەکەین هەوڵێکی تەنانەت نوسەران و باڵوکراوەکانیش‪،‬‬ ‫باشی داوە کە خاڵبەندییەکی تاڕادەیەک وەکو ڕێزێک بۆ خوێنەر‪ ،‬ئایا پێویست‬ ‫سەرکەوتوانە بۆ وەگێڕانەکە بکات‪ .‬ئەگەر ناکات لە هەر نوسینێکی خۆیاندا لە‬ ‫بێت و ئەو خاڵبەندییە نەکرێت وەکو کاتی بەکارهێنانی دەقــی قورئاندا بە‬ ‫دەقە عەرەبییەکە‪ ،‬ئەوا خوێنەر نەکو هەر خاڵبەندییەوە بەکاریبهێنن؟ ئەم وتارە لە‬

‫پێــان وایــە مرۆڤــی موســڵامن‪ ،‬یــان خوێنــەری تەقلیــدی‬ ‫قورئــان‪ ،‬لــە ڕێــی ئــەو خاڵبەندییــە ســەرەتاییەی کــە لــە‬ ‫قورئانــدا هەیــە ئــەم کتێبــە ناخوێنێتــەوە‪ ،‬بەڵکــو پێشــر‬ ‫بــە بیســن (ســەمعی) دەقــەکان بــۆی دەخوێرنێتــەوە و‬ ‫پــاش ماوەیەکــی زۆر لــەو ڕێیــەوە ڕادێــت و لــە زۆر‬ ‫دۆخیشــدا بیســەر دەقــەکان لەبــەردەکات‬

‫وەرگێڕانەكانی قورئان خاڵبەندییەكان بۆ بكرێت یان قورئان؟‬ ‫پێناوی ئەوەدایە و پێشنیازی ئەوە بکات‬ ‫بۆ بەرپرسانی ئەو وەزارەتانە‪ ،‬تاکو لە‬ ‫ئایندەدا بیر لەوە بکەنەوە وەکو ئەرکێکی‬ ‫زانستی کار بۆ ئەوە بکەن خاڵبەندی لە‬ ‫باڵوکراوە و پرۆگرام و کتێبەکانیاندا بۆ‬ ‫دەقەکانی قورئان ڕەچاوبکەن‪.‬‬ ‫لەبەر ئــەوەی خاڵبەندی هونەرێکی‬ ‫نوێیە و لە زمانی عەرەبیشدا سەرەتای‬ ‫سەدەی ڕابردو پەیڕەوی کراوە‪ ،‬ئەوا هیچ‬ ‫فتوایەک لە مەرجەعی کۆندا لەوبارەیەوە‬ ‫بە ڕاستەوخۆ لە ئارادا نییە‪ .‬لە نوێکانیش‬ ‫دو ڕا و ئاڕاستە لە ئارادایە‪ :‬ئاڕاستەی‬ ‫یەکەمیان بە باشی نازانن و بەکارهێنانی‬ ‫خاڵبەندیی نوێ ڕەتدەکەنەوە‪ .‬ئەمانەش‬ ‫پاساوەکانیان بۆ بەکارنەهێنانی خاڵبەندی‬ ‫بەوە دەهێننەوە کە قورئان خۆی جۆرێک‬ ‫لە خاڵبەندیی تایبەتی هەیە‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەپێی ڕاهاتن و بەپێی ئەو زانستانەی‬

‫کە بۆ تێگەشتن لە قورئان هاتونەتە ئارا‪،‬‬ ‫موسڵمانان دەتوانن لە قورئان بگەن و‬ ‫بخوێننەوە‪ .‬ئاڕاستەی دوەمییش پێی‬ ‫ئاساییە لە نوسینی دەرەوەی قورئاندا‪،‬‬ ‫واتــە لە وتارێکدا یــان لە کتێبێکدا‪،‬‬ ‫کاتێک دەقێکی قورئان بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫خاڵبەندی بۆ بەکاربهێنرێت‪ .‬قەرزاویش‬ ‫دیارترینی ئەوانەیە کە لە ئاڕاستەی‬ ‫دوەمــە‪ .‬بــەاڵم ئاڕاستەی دوەمیش نە‬ ‫گەشتونەتە ئــەوەی ڕاستەوخۆ بڵێن‬ ‫کە خــودی قورئان وەکــو کتێبێک بەو‬ ‫شێوەیە چاپبکرێتەوە کە خاڵبەندی تێدا‬ ‫ڕەچاوبکرێ‪.‬‬ ‫ئەو پاساوەی کە پێی وایــە قورئان‬ ‫خاڵبەندیی هەیە پاساوێکی زۆر الوازە‪،‬‬ ‫چونکە ئەو خاڵبەندییە کە خۆی لە سەرەتا‬ ‫و کۆتاییی ئایەتەکان(نەک ڕستەکان)‬ ‫و چەند ئاماژەیەکی کەمی وەستاندا‬

‫دەبینێتەوە‪ ،‬زۆر سنوردار و سەرەتایین و‬ ‫ناکرێت بەراوردبکرێت بەو هونەرە فراوان‬ ‫و وردەکاری و زانستییەی کە خاڵبەندی‬ ‫لە ئــەمــڕۆدا پێی گەشتوە‪ .‬گرنگترین‬ ‫شتیش لەوەدایە کە هەمو خوێنەرێک لە‬ ‫جیهاندا لەو خاڵبەندییە زانستییە دەگات‬ ‫و ستاندارردێکی گشتییە‪ .‬هەروەها هەمو‬ ‫منداڵ و کەسێکیش لە قۆنا‌غەکانی‬ ‫خوێندندن و نوسیندا ئــەو هــونــەرە‬ ‫وەکو بەشێک لە نوسین و خوێندنەوە‬ ‫دەخوێنێت و هەمو دەقێکی بەردەستیش‬ ‫بەو ئاماژانە دەخوێنێتەوە‪ .‬بەاڵم ئێمە‬ ‫پێمان وایــە مــرۆڤــی موسڵمان‪ ،‬یان‬ ‫خوێنەری تەقلیدی قورئان‪ ،‬لە ڕێی ئەو‬ ‫خاڵبەندییە سەرەتاییەی کە لە قورئاندا‬ ‫هەیە قورئان ناخوێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو پێشتر‬ ‫بە بیستن (سەمعی) دەقــەکــان بۆی‬ ‫دەخوێنرێتەوە و پاش ماوەیەکی زۆر لەو‬ ‫ڕێیەوە ڕادێت و لە زۆر دۆخیشدا بیسەر‬ ‫دەقەکان لەبەردەکات‪ .‬ئەم پرۆسەیەش‬ ‫جگە لــەوەی کاتێکی زۆر دەخایەنێت‪،‬‬ ‫دواتریش ناتوانین بڵێن ئەو کەسە دەقەکە‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو لەبەری کردوە و بە‬ ‫شێوازی پێشینە کە بۆی خوێنراوەتەوە‬ ‫لە کاسێت یان مامۆستاکەی فێری کردوە‪،‬‬ ‫ئەمیش دەیڵێتەوە‪ .‬بۆیە ناکرێت بڵێین لە‬ ‫ڕێی ئەو خاڵبەندییە تەقلیدییەی کە هەیە‬ ‫لە کتێبی قورئاندا مرۆڤەکان بە گشتی‬ ‫و مرۆڤی موسڵمان بەتایبەتی قورئان‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬بەڵکو لەبەری دەکات‪ ،‬یان‬ ‫ئەزبەری دەکات‪ .‬هەڵبەتە هۆکارەکەش‬ ‫ئەوەیە کە تاکو ئێستا خاڵبەندی نوێ‬ ‫بۆ کتێبی قورئان نەکراوە و پێمان وایە‬ ‫درەنگ یان زو‪ ،‬دەبێت خاڵبەندی بۆ دەقە‬ ‫عەرەبییەکەش بکرێت تاکو منداڵێک و‬ ‫خوینەرێکی ئاسایی وەکو هەر دەقێکی تر‬ ‫بتوانێت بە ڕونی ئەو دەقانە بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەم پرۆسەیەش بەگشتی پەیوەستە‬ ‫بە ناوەندە ئاینییەکانی ئیسالمەوە‪ ،‬بە‬

‫تایبەت سعودییە و ئەزهەر لە سوننە و‬ ‫حەوزەکان لە ئێرانی شیعە‪ ،‬تاکو ڕێبکەون‬ ‫لەسەر خاڵبەندیکردنی قورئان بە شێوازی‬ ‫نوێ و نوسخەی نوێ لەسەر ئەو بنەمایە‬ ‫چاپ بکەنەوە و باڵویبکەنەوە‪ .‬بەاڵم تاکو‬ ‫ئەو کاتە وەکــو قۆنا‌غیکی سەرەتایی‬ ‫دەکرێت لە هەرێمی کوردستاندا لە ئاستی‬ ‫هەردو وەزارەتــی پــەروەردە و خوێندنی‬ ‫بـــااڵدا کــار بــۆ ئــەوە بکەن کــە هەمو‬ ‫دەقێکی عەرەبی ناو پرۆگرام و کتێب و‬ ‫باڵوکراوەکانیان بە خاڵبەندییەوە دابنێن‪.‬‬ ‫کارێکی لەمجۆرە وەکــو قۆناغێک بە‬ ‫زانستیکردنێکی سەرەتایی ئەو کێڵگەیە و‬ ‫لەو ڕێگەشەوە قوتابی و خوێندکاری کورد‬ ‫ڕادێنن کە بە ئاسایی وەکو هەر دەقێک‬ ‫لە قورئان بگات و بەشێوازی تەقلیدی‬ ‫لەبەری نەکات‪ .‬لەمەشدا نوسەران و‬ ‫باڵوکراوەکانیش دەکرێت ڕۆڵیان هەبێت‬ ‫و خۆشیان و خوێنەری کوردیش ڕابهێنن‬ ‫لەسەر کارێکی لەمجۆرە و ئەو دەقانە‬ ‫لەکاتی نوسیندا بە خاڵبەندی نوێوە‬ ‫بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫بۆ ئاسانکاری ئەم کارەش‪ ،‬کتێبێک‬ ‫دەکرێت سودی لێ ببینرێت‪ ،‬تۆکمەترین‬ ‫و بابەتێک ســەبــارەت بە پەیوەندیی‬ ‫قورئان و خاڵبەندی نوسرابێت و ئێمە‬ ‫لەو بوارەدا بینیبێتمان‪ ،‬کتێبێکی نوسەر‬ ‫و لێکۆڵەر (سامی ئەلزیب)ە‪ ،‬کە قورئانی‬ ‫بە نوسینی کوفیی کۆن و دواتر نوسینی‬ ‫ئەوەی پێی دەگوترێت عوسمانی داناوە‬ ‫و خۆیشی لە بەرامبەردا خاڵبەندی بۆ‬ ‫هەمان دەق دانـــاوە‪ ،‬لەگەڵ چەندین‬ ‫وردەکــاری لە لێکدانەوە و ڕیزبەندی و‬ ‫هۆکاری هاتنەخوارەوەی دەقەکاندا‪.‬‬ ‫خوێنەر و نــوســەری کـــورد دەتــوانــن‬ ‫لەم لینکەوە سود لەو کتێبە ببینن‪:‬‬ ‫(‪http://www.sami-aldeeb.‬‬ ‫‪com/files/article/Coran‬‬‫‪.)arabe-chronologique.pdf‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )352‬دوشەممە ‪2017/8/7‬‬

‫ئایا مرۆڤ لە فریشتە بااڵترە یان لە ئاژەڵ نزمتر؟‬ ‫لە بارەی ستەمكاریی مرۆڤەوە‪-‬‬‫خەرسەو مەحمود‬ ‫ئاینەكان بەگشتی و ئاینی ئیسالم بە‬ ‫تایبەتی‪ ،‬پێداگیری لەسەر ئــەوە دەكات‬ ‫كە مرۆڤ لە بنەڕەتدا لە فریشتە بااڵترە‪،‬‬ ‫بەو مانایەی ئەو مرۆڤەی بە حەقیقەتی‬ ‫كارەكتەری خۆی وەك مرۆڤ ئاشنا بێت و‬ ‫كار لەسەر خۆی بكات‪ ،‬لە توانایدا دەبێت‬ ‫بگات بە ئاستێك لە بەرزیی و بااڵیی لە‬ ‫رووی رۆحیی و بەهای بااڵوە‪ ،‬لە فریشتە‬ ‫بااڵتر‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەردەوام لە نێوان پاڵنەری چاكەو‬ ‫خراپەدا دێت و دەچێت‪ ،‬هەندێكجار الیەنی‬ ‫چاكە بەهێز دەبێت تێیداو هەندێكجاری‬ ‫دیكەش الیەنە خراپەكە‪ ،‬سەبارەت بەوەی‬ ‫كە الیەنە خراپەكە بەتەواوی زاڵ بێت و‬ ‫خاوەنەكەی وەك دڕەندەیەكی ترسناك‬ ‫بخاتەڕوو‪ ،‬ئەمەیان ئەگەرێكی مومكینەو‬ ‫مێژوو ی مرۆڤیش لەم نموونانەی زۆرە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەربــارەی گریمانەكردنی ئەوەی كە‬ ‫الیەنی چاكە بــەتــەواوی زاڵ بێت و‪ ،‬لە‬ ‫بەرامبەریدا پاڵنەری خراپەكە بەتەواویی‬ ‫الواز دەربكەوێت‪ ،‬گریمانەیەكە لە مەحاڵەوە‬ ‫نزیكترە‪.‬‬ ‫رەنگە لێرەدا بگوترێت مێژووی ئاینەكان‬ ‫گــەواهــیــی ئـــەوە دەدات كــە كەسانێك‬ ‫هــەڵــكــەوتــوون بــەتــەواویــی لــە خــراپــەوە‬ ‫دووربــوون‪ ،‬بوون بە نموونەی سەلمێنەری‬ ‫ئەو راستیەی كە دەشێت مرۆڤ لە فریشتە‬ ‫بااڵتر بێت‪ ،‬یان الیەنی خراپە بەتەواویی لە‬ ‫خۆیدا لە ناو ببات‪ .‬ئەم بۆچوونە راست و‬ ‫تەواوە‪ ،‬بەاڵم لەو روانگەیەوە كە ئەو چەشنە‬ ‫كارەكتەرانە بوونیان گەلێك دەگمەن بووە‪،‬‬ ‫قاعیدەیان لەسەر بنیات نانرێت‪ ،‬دیارە‬ ‫«لكل قاعدە شواژ»‪»،‬لەهەموو رێسایەك‬ ‫كۆمەڵێك حاڵەتی دەگمەن هەیە»‪ ،‬مەبەست‬ ‫ئەوەیە لە راستیدا الیەنە خراپەكەی مرۆڤ‬ ‫زاڵ و ســـەروەرە نــەك الیەنە چاكەكارو‬ ‫فریشتەییەكە‪ ،‬ئەو نموونە دەگمەنانەش‬ ‫كە لە مێژووی پیاوچاكاندا هەن‪ ،‬الدانن‪،‬‬ ‫لەڕێسا بنەڕەتیەكە «رێسای زاڵبوونی الیەنە‬

‫شەڕخوازەكە»‪.‬‬ ‫لێرەدا بابەتێك هەیە كە پێكهاتەی ریشەیی‬ ‫مــرۆڤ لە هی گیانداران جیادەكاتەوەو‬ ‫بریتیە لە بوونی ئیرادەی ئازاد‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫كە ئاژەاڵن بەشێوەیەكی خۆڕسك و جەبریی‬ ‫خاوەنی غەریزەی تایبەتن‪ ،‬كە رەفتارو‬ ‫جووڵەكانیان ئاراستە دەكات‪ ،‬واتە خاوەنی‬ ‫ئازادیی نین لە هەڵسوكەوت و كرداریاندا‪.‬‬ ‫بەوپێیەیش كــە مــرۆڤ بــە شێوەیەكی‬ ‫غەریزەیی كردەوەكانی ئەنجام نــادات و‬ ‫خاوەنی ئازادییە لە مڕووەوە‪ ،‬بێگەردبوونی‬ ‫كارەكتەرەكەی كراوە بە ئەگەرێكی مومكین‪،‬‬ ‫نەك تەنیا گەیشتنیشی بە ئاستی فریشتە‪،‬‬ ‫بەڵكو بااڵتر بوونیشی لە فریشتەكان‪ ،‬وەك‬ ‫گریمانەیەكی شیاو بڕیاری لەسەر دراوە‪.‬‬ ‫پرسیارەكە ئەمەیە‪ :‬ئایا بوونی ئازادیی‬ ‫لە ئیرادەدا‪ ،‬مرۆڤی بەرەو بەفریشتەبوون‬ ‫بــردووە یان بــەرەو دڕەنــدەیــی ئاراستەی‬ ‫كـــردووە؟ مێژووی مــرۆڤ و ژیارەكانی‪،‬‬ ‫ژیاننامەی پیاوچاكانی ئاینەكان لەم‬ ‫بارەیەوە چیمان پێدەڵێن؟!‬ ‫هەروەها گەر لێرەدا بپرسین‪ :‬بۆچی چەند‬ ‫ساڵێكی كــەم دوای مردنی پێغەمبەری‬ ‫ئیسالم (د‪.‬خ)‪ ،‬مسوڵمانان دەگەڕێنەوە‬ ‫سەر خووە خێڵەكیە دڕاندانەكانیان؟! بۆچی‬ ‫لەسەردەمی چوارەمین خەلیفەی راشیدیندا‪،‬‬ ‫عەلی كــوڕی ئەبو تالیب‪ ،‬كە هاوەڵێكی‬ ‫گەورەو نازداری پەیامبەرو ئامۆزاشیەتی‪،‬‬ ‫شەڕێكی گـــەورەی خوێناویی لە نێوان‬ ‫دوو گــرووپــی نــاو مسوڵمانان خۆیاندا‬ ‫هەلدەگیرسێت‪ ،‬كە شەڕی شیعەو سوننەیەو‬ ‫تا ئەمڕۆكەو دوای تێپەڕینی چواردە سەدە‬ ‫هەر بەردەوامیی هەیە؟!‬ ‫لــەوەاڵمــی ئــەم پرسیارانەدا دەگوترێت‪،‬‬ ‫چونكە پــابــەنــدنــەبــوون بــە بڕیارەكانی‬ ‫قورئانەوەو بنەما بنەڕەتیەكانی ئاینەكەیان‬ ‫پشتگو ‌ێ خستووە‪ .‬ئەم وەاڵمە راستە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆچی وایان كردووە‪ ،‬مەگەر نەیاندەتوانی‬ ‫الیەنە چاكەكەی خۆیان بەهێز بكەن و بەرەو‬ ‫بەفریشتە بوون و بااڵتریش بچن؟‬ ‫لەمەش بــەو الوە‪ ،‬بەڵكو شــەڕی نێوان‬ ‫ئاینەكان بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬لە گەورەترین‬

‫و خوێناویترینی شەڕەكان بوون‪ ،‬مێژووی‬ ‫مــەســیــحــیــەت و ئــیــســام لــە مــــڕووەوە‬ ‫بەڵگەیەكی گەورەیە‪ ،‬بە مانایەكی دیكە‪،‬‬ ‫زۆرجار خودی شوێنكەوتنی ئایین خۆی‪،‬‬ ‫دەبێتە فاكتەرێكی گەورە بۆ خوێنڕێژی و‬ ‫دڕەندەیی ؟! تازەترین نموونەش تاڵیبان و‬ ‫قاعیدەو داعشن‪.‬‬ ‫پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی بەدرێژایی مێژووی‬ ‫ئامادەبوونی مــرۆڤ لــەم ســەرزەویــیــەدا‪،‬‬ ‫هەمیشە الیەنە شەڕەنگێزەكە زاڵترە بووە‪..‬‬ ‫بەڵكو مایەی سەرنجە كە توانای رۆحیی و‬ ‫دەرونیی و ئەقڵیی لەمرۆڤدا بوون بەهۆی‬ ‫بەدڕندەبوونی ئــەو بــوونــەوەرە‪ ،‬لەمەش‬ ‫سەیرتر ئەوەیە دڕەندەیی مرۆڤ سنوری نییە‬ ‫لە كاتێكدا لە ئاژەڵدا سنوردارە! تەماعەكانی‬ ‫مرۆڤ بێئەندازە گەورە‪ ،‬بەاڵم تەماعی ئاژەڵ‬ ‫لە بازنەیەكی دیاریكراو تێپەڕناكات! ئاژەڵە‬ ‫دڕەندەكان بە كوشتنی ئاژەڵێك واز دەهێنن‪،‬‬ ‫بە داگیركردنی شوێنێكی بچكۆلە كە تەنها‬ ‫جێگەی خۆیانی تێدا بێتەوە كۆڵ دەدەن‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا كە تاكە مرۆڤێك لە كارەكتەری‬ ‫دیكتاتۆردا ملیۆنان كەس لەناودەبات ‌و‪،‬‬ ‫دوای داگیركردنی نیوەی گۆی زەویش دابین‬ ‫نابێت‌و قەناعەت ناكات‪ ،‬مەیلی دڕندەیی‌و‬ ‫داگیركاریی تێیدا تێر نابێت‌و ناگاتە ئاستی‬ ‫كۆتایی خۆی!!‪.‬‬ ‫گەر لە حەقیقەتی كارەكتەری مــرۆڤ و‬ ‫مێژووە ناشیرینە دڕەندەیی و خۆپەرستانەو‬ ‫تەماعكارەكەی بڕوانین‪ ،‬بە ئاسانی لەوە‬ ‫تێدەگەین كە ئاینەكان بۆ ئەوە نەهاتوون كە‬ ‫مەزنیی كارەكتەری مرۆڤ بۆ ئەم بوونەوەرە‬ ‫بسەڵمێنن‪ ،‬بەقەدەر ئەوەی ویستویانە لە‬ ‫دڕەندەییەكەی ئاگاداری بكەنەوەو دووری‬ ‫بخەنەوە‪.‬‬ ‫م ــرۆڤ لــە ســەرەتــای ژیــانــیــەوە هەوڵی‬ ‫دروستكردنی ژیانی بەكۆمەڵی دا‪ ،‬ژیانی‬ ‫بەكۆمەڵیش رێكخستنی دەوێت‪ ،‬رێكخستنیش‬ ‫یاسای گەرەكە‪ ،‬ئەگەرنا پێكەوە هەڵكردن‬ ‫دەبێتە ئەگەرێكی مەحاڵ‪ ..‬ئاینیش لە‬ ‫كاتی خۆیدا ویستویەتی هەمان رۆڵی یاسا‬ ‫ببینێت‪ .‬كەواتە مرۆڤ لەبەر ئەوە پێویستی‬ ‫بە یاسایە‪ ،‬چونكە هەمیشە مەترسیی الدان‬

‫و بەدڕندەبوونی لە ئارادایە‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫و لەبەر ئەمان هۆكاریش ئاینی بۆدانراوە‪.‬‬ ‫كارەكتەری مرۆڤ بە چەشنێكی كە نەك‬ ‫تەنیا وەچەی خۆی لە ناو دەبات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەوربــەرەكــەشــی وێ ــران دەكـــات‪ ،‬ژینگە‬ ‫پیسدەكات‪ ،‬تەنگ بە ئاژەاڵن هەڵدەچنێت‪،‬‬ ‫ژیانی رووەك و هەموو هەبوویەك دەخاتە‬ ‫مەترسییەوە بەگیاندارو بێگیانەوە‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫ئاینەكان توانیویانە فریای كارەساتە‬ ‫گــەورەكــانــی مرۆڤێك بكەون كە دەیــان‬ ‫سەدەی لەگەاڵ ئاینی جۆراوجۆرو یاسای‬ ‫هەمە چەشندا بەڕ ‌ێ كردووە! لەدوا وێستگەی‬ ‫ئاینداریی و زانستیبوون و پێكشەوتنی‬ ‫ژیاریی و تەكنەلۆژیدا لەدڕندەترین دۆخی‬ ‫خۆی و ترسناكترین مێژووی خۆیدا دەژی‪.‬‬ ‫ئاین و یاساكان دەتوانن چی بۆ ئەم مرۆڤە‬ ‫الســارو بەدبەختە بكەن‪ ،‬جگە لە مژدەو‬ ‫دڵــدانــەوە! یاساكان بە ســزای ئەم دنیاو‬ ‫ئاینەكانیش بەسزای ئەو دنیا دەیترسێنن‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك دیارە چاونەترسیی مرۆڤ زۆر لە‬ ‫هی ئاژەڵە دڕەندەكان زیاترە!‬ ‫ ‬ ‫ئاژەڵە دڕندەكان لە مرۆڤ‌و مەترسیی بچوك‬ ‫دەترسن‪ ،‬لەكاتێكدا كە مرۆڤ لە ناو جەرگەی‬ ‫كارەساتە گەردونیی ‌و جیهانیەكاندا بێباك‬ ‫دەوەستێت‪ ،‬لە چەند مرۆڤێكی دەگمەن‬ ‫بــەوالوە‪ ،‬كە خۆیان بە بەرپرسیار دەزانن‬ ‫‌و‪ ،‬هەندێكیان كارەكەشیان لێكۆڵینەوە و‬ ‫بەدواداچونی ئەم كارەساتانەیە‪.‬‬ ‫لە سەردەمێكی وەك ئێستای ئێمەدا‪ ،‬كە‬ ‫لە سەرەتای هــەزارەی سێیەمدا دەژیــن‪،‬‬ ‫دەبوایە ئاینەكان توانای بە فریادڕەسبونیان‬ ‫هەبوایە‪ ،‬شوێنكەوتوەكانیشیان لەمڕوەوە‬ ‫گەورەترین رۆڵ ‌و كاریگەرییان هەبوایە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەخابن نەك هەر توانای بینینی ئەم‬ ‫چەشنە دەورە مێژوییە چارەنوسسازەیان‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو پتر بە ئاڕاستەی بەالرێبوندا‬ ‫دەیــبــەن‪ ،‬لەئاینێكی وەكــو ئیسالمیشدا‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬كە بەداخەوە خاوەنانی گەورەترین‬ ‫ترسیان لەریفۆرمكردن ‌و خزمەتكردنی‬ ‫راستەقینەی هەیە‪ ،‬النی كەم هەوڵبدەن‬ ‫لە تیرۆر دوری بخەنەوە‪ ،‬لەوە بیپارێزن كە‬

‫دژایەتیی ئەقڵ ‌و ئازادیی بكات‪ ،‬نەهێڵن‬ ‫لەبەرامبەر فەلسەفە و زانستە مرۆییەكاندا‬ ‫بەرەی دوژمنكار هەڵبژێرێت‪ ،‬رێگر بن لەوەی‬ ‫چیتر بیریارانی ئەمڕۆی ئیسالمگەرایی ‌و‬ ‫بانگخوازە ترادسیۆنالیستەكانی نكوڵیی لە‬ ‫لێكۆڵینەوەی زانستیی ‌و بابەتیی لە ئاین‬ ‫‌و مێژوەكەی ‌و بابەتە بنەڕەتیەكانی بكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو گاڵتەی پێبكەن ‌و بــەدژی ئاین ‌و‬ ‫مرۆڤ‌و بەرژەوەندییەكانیانی بزانن!‪.‬‬ ‫پێدەچێت پێشبینیكردنی فریشتەكان‬ ‫بۆ خــراپــەكــاری ‌و خوێنڕێژی مــرۆڤ لە‬ ‫سەروەختی دروستكردنی ئادەمدا‪ ،‬بەس‬ ‫بێت بۆ سەلماندنی دڕندەێتیی مــرۆڤ‌و‬ ‫نەوەكانی «قالوا اتجعل فیها من یفسد‬ ‫فیها ویسفك الدما‌ء»‪ ،‬البقرە‪ .31 ،‬بەردەوام‬ ‫ئەگەری زیاتر لە بەردەم مومارەسەكردنی‬ ‫ستەمكاریدا دەكــرێــتــەوە‪ ،‬بــۆ نمونە لە‬ ‫مڕۆدا تەكنەلۆژیا بۆتە هۆكاری زیادبونی‬ ‫جــۆرو فراوانبونی فــەزای ستەمكاریی‪:‬‬ ‫«ستەمكاریی ئەمڕۆكەیی تەكنەلۆژیای لە‬ ‫بەردەمدایە لە پاڵ ئایدۆلۆژیاكاندا‪ ،‬بەگشتی‬ ‫تەعبیری لێبكەین‪ ،‬ستەمكاری مۆدێرن‬ ‫لەسەر بونی زانستەوە خۆی دادەڕێــژێ‌‪،‬‬ ‫واتە تەفسیركردنێكی تایبەتی یا جۆرێك لە‬ ‫زانست‪ .‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬ستەمكاری كاڵسیك‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەی ستەمكاری مۆدێرنەوە‪،‬‬ ‫روبـــەڕوی زانستێك نــەدەبــوەوە‪ ،‬كە بیر‬ ‫لە داگیركردن یا كۆنترۆڵكردنی سروشت‬ ‫بكاتەوە»(‪.)1‬‬ ‫لــەو روانگەیەشەوە كە مــرۆڤ هەمیشە‬ ‫لەهەوڵی ئەوەدایە خۆی بە بونەوەرێكی‬ ‫دور لە تاوان دابنێت‪ ،‬بەردەوام لە هەوڵی‬ ‫پــاســاوهــێــنــانــەوەدایــە بــۆ كـــردەوە بــەدو‬ ‫شەڕانگێزەكانی‪« ،‬ئێمە هەمیشە ملكەچی‬ ‫گەڕان كراوین بەدوای هۆكاری دەرەكیدا كە‬ ‫ئەم ئیرادە شەڕانگێزەی پ ‌ێ پاساو بدەین‪،‬‬ ‫لێرەوە ئێمە زۆرجار لەگومڕاكردن‌و‪ ،‬فریواندن‬ ‫‌و‪ ،‬ژن‌و ‪ ،‬شەیتان دەدوێین!»(‪.)2‬‬ ‫واتە ئەم بابەتانە دەكەینە هۆكار بۆ شەڕ‬ ‫و خراپەكانمان‪ ،‬وەكئەوەی ئێمە بۆ خۆمان‬ ‫هیچ رۆڵێكمان لە خراپەدا نەبێت‪ ،‬هیچ‬ ‫ئازادییەكمان لەئەنجامدانی ستەمكاریدا‬

‫نەبێت‪ ،‬كــە ئەمە پێچەوانەی بــڕیــار و‬ ‫بەڵگەنەویستەكانی ئەقڵ‌و ئاینیشە! «قتل‬ ‫االنسان ما اكفرە؟» «عبس‪ .17 ،‬واتە‬ ‫«نەفرەت لە مرۆڤ بێت چەند كافرە!»‪،‬‬ ‫مەبەست لە سپڵەیی ‌و خراپەكاریی ‌و‬ ‫شەڕانگێزیی مرۆڤە‪ ،‬كە هــەردەم بە الی‬ ‫خراپەدا الدەدات‪.‬‬ ‫تــەنــانــەت بــەهــۆی فـــرە رەهـــەنـــدی‌و‬ ‫گۆڕانكاریكردن لە جۆرەكانی ستەمكاریدا‪،‬‬ ‫ئەم بابەتە‪ ،‬واتە ستەمكاریی‪ ،‬بۆتە بابەتێك‬ ‫كــە پێناسەكردنی بــە وردیـــی ئەستەم‬ ‫بێت‪« :‬هەمو هەوڵێك بۆ پێناسەكردنی‬ ‫ستەمكاری هەوڵێكی خۆكوژییە‪ ،‬جۆرێكە‬ ‫لە خۆكوشتن لە روی مەعریفییەوە‪ ،‬چونكی‬ ‫ستەمكاری ئەو مەخلوقەیە كە شێوەی خۆی‬ ‫دەگــۆڕێ‌‪ ،‬چونكی ستەمكاری لەالیەكەوە‬ ‫كورت ناكرێتەوە بۆ الیەنێك‪ ،‬رەهەندێك‪،‬‬ ‫بەڵكو دیاردەیەكە فرە رەهەند و لەوكاتەدا‬ ‫كە دوای هەوڵدانێكی زۆر دەڵێین «ئا‬ ‫ئەمەیە ستەمكاری» و دەرەوەی ئەم‬ ‫حاڵەتەش حاڵەتێكی نا ستەمكارییە یا دورە‬ ‫لە ستەمكارییەوە‪ ،‬ئا لەوكاتەدا ستەمكاری‬ ‫لە بەرگێكی دیكەدا خۆی بەیان دەكات‪،‬‬ ‫ئا لەوكاتەدا ستەمكاری هەندێك رەهەندی‬ ‫خۆی دەشارێتەوە و ئیدی سەرئەنجام ئێمە‬ ‫نەمانتوانیوە ستەمكاری پێناسە بكەین‬ ‫‌و بیناسینەوە و بگرە هەندێك جــار بە‬ ‫سیستەمێكی كە بەڕاستی ستەمكارییە ناوی‬ ‫تری لێدەنێین‌و رەنگە بڵێین ئەو سیستمە‬ ‫پەیوەندی بە ستەمكارییەوە نییە»(‪.)3‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪-1‬فــاروق رەفیق‪ ،‬ستەمكاری‪ ،‬مەملكەتی‬ ‫ترس‌و لە مرۆڤخستنی مرۆڤ‌و ترۆركردنی‬ ‫ئەقڵ‪ ،‬لە باڵوكراوەكانی خانەی حیكمەت بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوەی فەلسەفی‪ ،‬چاپی دوەم‪،2012 ،‬‬ ‫ل ‪ .23‬ئەم پەرەگرافە لە «شتراوس»‪،‬‬ ‫دەربارەی ستەمكاری»ییەوە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫‪-2‬الدكتور زكریا ابراهیم‪ ،‬مشكلة االنسان‪،‬‬ ‫دار مصر للطباعة‪ ،‬القاهرة‪ ،‬ص‪.103 ،‬‬ ‫‪-3‬فاروق رەفیق‪ ،‬ستەمكاری‪ ،‬ل ‪.17‬‬

‫هۆشیاریی ساختەی ئاینی‬

‫«شكستی گوتاری ئیسالمگه‌رای كوردیی دژ به‌خه‌باتی ڕۆژئاوا‌و باكوری كوردستان»‬ ‫ئاراس كه‌ریم‬ ‫ماوه‌یه‌ك ‌ه به‌شێك له‌كادیر‌ه پێشكه‌وتوو‬ ‫ناوه‌نجی‌و دواتریش ورده‌واڵ ‌ه ڕاپۆرتنوسه‌كانی‬ ‫ئیسالمگه‌رای نێو ڕیــزه‌كــانــی كــۆمـ ‌هڵ‌و‬ ‫یه‌كگرتووی ئیسالمی كه‌وتوونه‌ت ‌ه وێزه‌ی‬ ‫خه‌باتی ڕه‌وای كــورد ل ـه‌رۆژئــاوا‌و باكوری‬ ‫كوردستان‌و درۆ‌هه‌ڵده‌بەستن‌و شكستی‬ ‫گــوتــاری خــۆیــان‪ ،‬شكستی نه‌توانینی‬ ‫ڕۆڵبینینی خۆیان‪ ،‬پیالن‌و ته‌ڵه‌كه‌‌و شكستی‬ ‫ئیخوانی جیهانی‌و قه‌ت ‌هر‌و توركیای قیبله‌ی‬ ‫نوێی سیاسیان لـه‌ژێــر هـه‌نــدێ پۆست‌و‬ ‫نوسینی كرچوكاڵ‌و هه‌وڵی چه‌واشه‌كردندا‬ ‫دووپاتده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه مامه‌ڵه‌ی ‌ه ئه‌م‬ ‫جــۆر‌ه شكست ‌ه ئاماژه‌ی ‌ه بۆ پاشكۆبوونی‬ ‫زیاتری ئه‌وان لـه‌رووی فیكری‌و سیاسیی‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگییه‌وه‌‪ ،‬پاشكۆبوون بۆ توركیا‌و‬ ‫ئیخوان تــاڕاده‌ی وه‌ستانه‌و‌ه دژی خه‌باتی‬ ‫ڕه‌وای نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ڕۆژانه‌‬ ‫خۆیان دەکەن بە ژورەکانی توركیای ئاكه‌په‌‌و‬ ‫ئۆردوگاندا‪ ،‬ئه‌وانه‌ی له‌جیاتی واڵتانی كه‌نداو‬ ‫ئێستا پۆل پۆل كادیره‌كانیان ئاودیوی‬ ‫توركیا ده‌كه‌ن بۆ متوربه‌كردن‌و گرێدانی زیاتر‬ ‫به‌بیری ئیسالمیزمی توركییه‌وه‌‌و باشتر له‌دژی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كه‌یان هانیان ده‌ده‌ن‪ ،‬ئیستغاللكردن‬ ‫به‌ناوی دینه‌وه‌‪ ،‬گه‌وجاندن له‌الیه‌ن تورك‌و‬ ‫نه‌یارانی كورده‌و‌ه مێژووییه‌كی دورو درێژی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هی ئێستا نییه‌‪ ،‬پاشکۆیەتیی فیكری‬

‫الی هه‌ندێ تێنه‌گه‌یشتوو له‌ئاین شانازیه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ به‌شێك له‌و كادیرانه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵ و یه‌كگرتوو ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن‪ .‬جگه‌‬ ‫له‌وه‌ی ئه‌م ‌ه نیشانه‌ی بوونی هۆشیارییه‌كی‬ ‫موزه‌یه‌فه‌‌و ئه‌یانه‌وێت له‌پشت شكستی‬ ‫‌وه ئایین بكه‌ن به‌گژی خه‌ڵكانی‬ ‫خۆیانه ‌‌‬ ‫ئازادیخواز‌و شۆڕشگێڕی باكور‌و ڕۆژئــاوای‬ ‫كوردستاندا‪.‬‬ ‫له‌م یه‌ك دوو ڕۆژه‌دا به‌شێك له‌كادیره‌كانی نێو‬ ‫ئیسالمگه‌رای كۆمه‌ڵ‌و یه‌كگرتوو كه‌وتونه‌ته‌‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی وێنه‌یه‌كی چه‌ند چه‌كدارێكی‬ ‫یه‌په‌گه‌‌و هێزه‌كانی ســوریــای دیموكرات‬ ‫له‌شاری ڕه‌ق ‌ه گوای ‌ه ئااڵی هاوڕه‌گه‌زبازییان‬ ‫بـه‌رزكــردۆتـه‌وه‌‌و گوای ‌ه بانگه‌ش ‌ه بۆ ئه‌وه‌‬ ‫ده‌كـ ‌هن‌و شوێن نه‌ماو‌ه وتارو نوسین دژی‬ ‫تێكڕای خه‌باتی ڕه‌وای كــورد لـه‌رۆژئــاوا‌و‬ ‫په‌كه‌كه‌‌و باكوور نه‌نوسن‪ ،‬پێش هه‌موو شت‬ ‫ئه‌و بابه‌ت ‌ه یه‌كال‌و پشتڕاست نه‌كراوه‌ته‌وه‪‌،‬‬ ‫ئاخۆ ئه‌وان ‌ه چه‌كداری ئه‌وانن یان نا؟ هه‌روه‌ك‬ ‫له‌هه‌موی گرنگتر ئـه‌وه‌یـ ‌ه له‌ئه‌ده‌بیات‌و‬ ‫به‌رنامه‌ی یه‌په‌گه‌شدا هیچ ماده‌‌و به‌ندێكی‬ ‫تێدا نیی ‌ه ئاماژه‌بێت بۆ شه‌رعیه‌تپێدان‌و‬ ‫ڕێگه‌دان به‌و جۆر‌ه بابه‌ته‌‪ ،‬هه‌روه‌ك كارێكی‬ ‫له‌و شێوه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر چه‌سپا چه‌كداری ئه‌وان‪،‬‬ ‫ده‌بێت لێپرسینه‌و‌ه لــەو بابەتە بكرێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك ده‌بێت یه‌په‌گ ‌ه به‌فه‌رمی دژی بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم پرسیاره‌ك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌م براده‌رانه‌ی‬ ‫ئیسالمگه‌را‪ ،‬خێر‌ه باڵو‌ه به‌م وێنه‌ی ‌ه ده‌كه‌ن؟!‬

‫خێر‌ه وێنه‌ی نوێژكردنی چه‌كدارانی یه‌په‌گ ‌ه‬ ‫له‌ناو مزگه‌وته‌كانی كۆبانێدا پۆستناكه‌ن‪،‬‬ ‫هاتون ئه‌م ‌ه باڵوده‌كه‌نه‌وه‌؟! نهێنی‌و هۆكاری‬ ‫پشت ئه‌م ‌ه چییه‌؟‬ ‫ئەوان بەردەوام خه‌ریكی شێواندنی خه‌باتی‬ ‫ڕه‌وای باكوور‌و ڕۆژئاوای كوردستانن‪ ،‬بوونه‌ته‌‬ ‫بوكه‌ڵه‌ی ده‌ستی ئۆردوگان‌و توركیا‪ ،‬شه‌رم‬ ‫ناكه‌ن بۆ خاتری ڕژێمی خوێنڕێژی وه‌ك‬ ‫ئاكه‌په‌‌و ئۆردوگان ئه‌و وێنه‌ی ‌ه باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا ئــه‌و تــوركــیــایـه‌ی ئــۆردوگــان‬ ‫ئابووریه‌كه‌ی له‌سه‌ر مه‌لها‌و یانه‌كانی شه‌وانه‌‌و‬ ‫كه‌ناری ده‌ریاكانه‌‪ ،‬ئه‌رێ خێر‌ه یه‌كێكیان‬ ‫وێنه‌ی مه‌لهایه‌كی توركیای ژێر ده‌ستی‬ ‫ئــۆردوگــان باڵوناكاته‌وه‌؟ خێر‌ه موچه‌ی‬ ‫ئۆردوگان هی باڕ‌و مه‌لها‌و ئوتێلی ئاالنیا‌و‬ ‫ئه‌نتالیا‌و شوێن ‌ه گه‌شتیارییه‌كان ‌ه بێده‌نگن‌و‬ ‫فززه‌تان لێو‌ه نایه‌ت؟ مه‌گه‌ر به‌ره‌سمی‬ ‫له‌شفرۆشی له‌و توركیایه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئێو‌ه به‌قیبله‌ی‬ ‫سیاسیی ده‌زانن‌و سه‌رۆكه‌كه‌ی وه‌ك سوڵتان‬ ‫ته‌ماشا ده‌كه‌ن ڕێی پێنه‌دراوه‌؟ مه‌گه‌ر به‌‬ ‫شه‌وو به‌رۆژ به‌ئاشكرا یانه‌ی شه‌وانه‌‌و ماڵی‬ ‫له‌شفرۆشی به‌ره‌سمی ده‌رگای كراو‌ه نییه‌؟‬ ‫مه‌گه‌ر له‌ئه‌وروپای ئازادییه‌و‌ه بۆ تێربوون‬ ‫له‌سێكس ڕووناكه‌ن ‌ه توركیای سه‌رده‌می‬ ‫ئۆردوگان! ئه‌و نیفاق ‌ه سیاسی‌و ئاینیه‌ی‬ ‫به‌شێك له‌ئیسالمییه‌كان ده‌ستیان داوه‌تێ‬ ‫له‌قازانجی توركیا ئاكامه‌كه‌ی شكست ‌ه وه‌ك‬ ‫شكستی سیاسی‌و دینداریان‪ ،‬مه‌گه‌ر كوڕی‬

‫به‌رپرسه‌كانتان گێڵفرێندی نیه‌‌و به‌شانازیه‌و‌ه‬ ‫وێــنـه‌ی پێكه‌وه‌یان له‌سۆشیال میدیا‌و‬ ‫ئنستاگرام باڵوناكاته‌وه‌؟ ئه‌ی بۆچی یه‌كێك‬ ‫له‌ئێو‌ه غیره‌تی ئیسالم‌و ئیمان نایجوڵێنێ‌و‬ ‫قسه‌یه‌ك له‌سه‌ری بكات‌و باڵوی بكاته‌وه‌؟‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه هۆشیاری ‌ه بریتیی ‌ه له‌هۆشیاریی‬ ‫ساخته به‌ناوی ئاینه‌وه‌‪ ،‬حه‌یفێ تادوێنێ‬ ‫‌‌‬ ‫ئیسالمی كــــورده‌واری م ـه‌والنــا خالیدی‬ ‫نه‌قشبه‌ندی‌و ئیبن قه‌ره‌داغی‌و مه‌الی گه‌وره‌ی‬ ‫كۆیه‌‌و ده‌یــان كه‌ڵ ‌ه زانــای ئاینی دیكه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنا‪ ،‬ئێستاش ڕاپۆرتنوس‌و موفتی‬ ‫نه‌ته‌وه‌‌و دینفرۆش‌و كادیری هه‌رزه‌ی سیاسی‬ ‫نێو ئیسالمگه‌راكانی نۆكه‌ری ئۆردوگان‌و‬ ‫توركیای خستۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان جورئه‌تیان نییه‌‬ ‫به‌رامبه‌ر سته‌می ده‌سه‌اڵتدارانی تورك‌و فارس‬ ‫بێنه‌گۆ‪ ،‬ئێستا كه‌وتونه‌ت ‌ه تۆم ‌هت‌و دژایه‌تی‌و‬ ‫نۆكه‌ری بۆ ئۆردوگان‌و ئاكه‌په‌‌و ئیخوان‪.‬‬ ‫ده‌بێت ئیسالمگه‌راكان باش ئه‌و ڕاستییه‌‬ ‫بزانن ك ‌ه خه‌باتی ڕه‌وای نه‌ته‌وه‌ی كورد‬ ‫له‌رۆژئاوا‌و باكووری كوردستان سه‌رده‌كه‌وێت‬ ‫و ده‌گات ‌ه ئامانجی خۆی‪ ،‬به‌اڵم شەرمە بۆ‬ ‫كه‌سانێك نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان به‌دوژمنان‬ ‫ده‌فرۆشنه‌وه‌‪ ،‬شەرمە كه‌سانێك ڕێز له‌خوێنی‬ ‫هـــه‌زاران شه‌هیدی نه‌ته‌وه‌كه‌یان ناگرن‪،‬‬ ‫كه‌ئێستا ئه‌وان له‌سایه‌یدا به‌ئازادی ده‌ژین‌و‬ ‫كاری سیاسی ده‌كـه‌ن‪ .‬ئه‌م پاشکۆیەتییە‬ ‫فیكریی ‌ه هیچی كه‌متر نییە چه‌كداری بۆ‬ ‫دوژمنان‪ ،‬بگر‌ه ئه‌م ‌ه مه‌ترسیدارتریشه‌‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ه ـه‌رزوو شكستیان هێنا‪ ،‬له‌نه‌وه‌ده‌كانه‌وه‌‬ ‫له‌جیاتی ڕۆشنكردنه‌وه‌ی زیاتری بیری‬ ‫ئیسالمی به‌نه‌وه‌كانی داهــاتــوو‪ ،‬له‌بری‬ ‫ناساندنی زیاتری ئاینداری كـــورده‌واری‪،‬‬ ‫به‌داخه‌و‌ه كه‌وتن ‌ه شێواندن‌و ته‌كفیركردنی‬ ‫ئه‌و ئاینداریی ‌ه ڕه‌سه‌نه‌‌و لكاندنی به‌ئیسالمی‬ ‫میسرو سعودیه‌‌و ئــێــران‌و ی ـه‌م ـ ‌هن‌و به‌م‬ ‫دواییانه‌ش توركیاوه‌‪.‬‬ ‫هۆشیاریی ئیسالمگه‌را له‌باشووری كوردستان‬ ‫هۆشیارییه‌كی ساخته‌‌یه‌‌‪ ،‬چونك ‌ه ته‌نها یه‌ك‬ ‫دیــوی شته‌كان ده‌بینێت‪ ،‬جگ ‌ه ل ـه‌وه‌ی‬ ‫هۆشیارییه‌كی ده‌مامكدار‌و ئامانجداریشه‌‌و‬ ‫وابه‌سته‌ی ‌ه به‌به‌رژه‌وه‌ندیی سیاسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌رۆژانی ڕابــرودودا كاتێك كوڕی ئه‌میری‬ ‫كۆمه‌ڵی ئیسالمی توشی ڕووداوێكی هاتوچوۆ‬ ‫بوو‪ ،‬وه‌ك هه‌ر هاواڵتیه‌كی دیكه‌ی ئاسایی‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ه ـه‌ر ئه‌مجۆر‌ه كــادیــرانـ ‌ه كردیانه‌‬ ‫ه ‌هاڵ‌و گه‌وره‌یان كرد‪ ،‬به‌جۆرێك ئه‌و‌ه نییه‌‬ ‫كوڕی ئه‌میر یاسای قبووڵه‌‌و چۆت ‌ه به‌رده‌م‬ ‫پۆلیس‪ ،‬پاشان كاتێك ئاشكرابوو سه‌یاره‌ی‬ ‫ئاخیر مۆدێلی پێیه‌‌و وه‌ك ئه‌وه‌ی ناونراوه‌‬ ‫وه‌نه‌وشه‌‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵك ڕه‌خنه‌ی گرت‌و وتیان‬ ‫كوڕی پیاوی مه‌رد چۆن ئه‌بێ ئاوا های الیف‬ ‫بژی‌و سه‌یاره‌ی ئاخر مۆدێلی لیكسزی پێ‬ ‫بێت‪ ،‬كه‌چی ئه‌م كادیران ‌ه وتیان سه‌یاره‌كه‌‬ ‫هی خۆی نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو هی ماڵی خه‌زوری‬ ‫بووه‌‌و سه‌یاره‌كه‌ش لیكسز نه‌بوو‌ه وه‌نه‌وشه‌‬ ‫بووه‌‪ ،‬تۆ بڕوان ‌ه وه‌اڵمی ئه‌م كادیران ‌ه چه‌ند‬

‫جێ ‌ی به‌زه‌ییه‌‪ ،‬یه‌كه‌م چ جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆ‬ ‫له‌نێوان لیكسز‌و وه‌نه‌وش ‌ه هه‌یه‌؟ دووه‌م‬ ‫خێر‌ه بوو‌ه به‌زاوای ماڵی بازرگانێك ئه‌ی بۆ‬ ‫كچی ئه‌ندام‌و پێشمه‌رگه‌‌و ماڵ ‌ه هه‌ژارێكی نێو‬ ‫حزبه‌كه‌ی باوكی نه‌هێنا؟ ئه‌و‌ه باسی داماوی‌و‬ ‫هـه‌ژاریــی كادیره‌كانی یه‌كگرتوو ناكرێت‬ ‫و له‌باسكردن نایه‌ت‪ ،‬چه‌ند دیماگۆجیانه‌‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه ئ ـه‌ك ـه‌ن؟! به‌هه‌رحاڵ بـه‌داخـه‌وه‌‬ ‫له‌ئێستادا ئیسالمگه‌راكان بوونه‌ت ‌ه ده‌سكه‌الی‬ ‫ده‌ستی توركیا‪ ،‬به‌جۆرێک كادیری به‌ناو‬ ‫پێشكه‌وتووی وای تیای ‌ه شت له‌سه‌ر خه‌باتی‬ ‫ڕه‌وای ڕۆژئاوا‌و باكوور ئه‌نوسێت‪ ،‬ڕۆژانێك‬ ‫بوو له‌قه‌رارگای ڕه‌مه‌زاندا كه‌وتبوو له‌كاتی‬ ‫سه‌ردانی شاندی بزوتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا بۆ‬ ‫ئێران‪ ،‬دوای ته‌واوبوون خۆی ڕاپۆرته‌كه‌ی‬ ‫به‌ده‌ست‌و خه‌تی خۆی بۆ ئێران‌و ئیتالعات‬ ‫ده‌نوسی‪ .‬بۆی ‌ه سه‌یر نیی ‌ه هه‌ر ئه‌م جۆره‌‬ ‫كادیران ‌ه ئێستا دژی خه‌باتی ڕه‌وای ڕۆژئاوا‌و‬ ‫بــاكــوری كــوردســتــان ب ـن‌و ببن ‌ه نۆكه‌ری‬ ‫بێگانه‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌ئاستی ئــه‌وان به‌رزتر‬ ‫له‌دین شاره‌زاتر بووه موفتی‌و ده‌یان فه‌توای‬ ‫نــاڕه‌وای بۆ دان‌و دژی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆی‬ ‫وه‌ستایه‌و‌ه سوودی نه‌بوو‪ .‬چونك ‌ه له‌توركیای‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی ئۆردوگان‌و ئاكه‌په‌ی ئیسالمی‪،‬‬ ‫به‌یاسای ژمار‌ه (‪ ،)5237‬ماده‌ی (‪ )227‬بۆ‬ ‫هه‌ركه‌سێك یاگروپێك هه‌ی ‌ه ماڵی له‌شفرۆشی‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌رجێك مه‌رجه‌كانی ته‌ندروستی‬ ‫تیدا بێت‌و باجی خۆی بدات‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )352‬دوشەممە ‪2017/8/7‬‬

‫‪3‬‬

‫لە «خودا»وە بۆ «کااڵ»‬

‫زه‌رده‌شت نوره‌دين‬ ‫دەرکەوتنی فۆیەرباخ خاڵی وەرچەرخان‬ ‫بوو لە فەلسەفەی ئەڵمانیدا کە پوکانەوەی‬ ‫ئایدیالیزمی ئەڵمانيی بەشوێن خۆیدا‬ ‫هێنا و هاوکات بووە هۆی بوژانەوەی‬ ‫ماتریاڵیزم‪ .‬فۆیەرباخ ئەگەرچی قوتابيی‬ ‫هیگڵ بوو بەاڵم هەر زوو دەستبەرداری‬ ‫هــزری هیگڵ بــوو و وەک یەکێک لە‬ ‫هیگڵییە چەپەکان ڕەخنەی میراتی‬ ‫هیگڵی کرد‪ .‬ئەنگڵس ئاماژەی پێدەدات‬ ‫گرنگيی فۆیەرباخ لەوه‌دا بوو کە جارێکی‬ ‫تر ڕۆحی کــردەوە بەبەر ماتریاڵیزمدا‪.‬‬ ‫مارکس و ئەنگڵس بەقووڵی کەوتنە‬ ‫ژێــر کاریگەريی فــۆیــەربــاخــەوە بــەاڵم‬ ‫دواتـــر بەقووڵیش ڕەخــنــەیــان کــرد و‬ ‫پێیانوابوو فۆیەرباخ کاتێک لەسەر مێژوو‬ ‫قسەدەکات ماتریاڵیست نییە و کاتێکيش‬ ‫لەسەر ماتریاڵیزم قسەدەکات مێژوويی‬ ‫نییە‪ .‬لەم پنتەوە ئاسۆی فەلسەفيی‬ ‫ماتریاڵیزمی دیالەکتیک کرایەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا قسە لەسەر فەلسەفەی فۆیەرباخ‬ ‫یان خودی فۆیەرباخ بەگشتی ناکەین و‬ ‫تەنانەت لەسەر فەلسەفەی فۆیەرباخیش‬ ‫ڕاناوەستین‪ .‬ئــەوەی لێرەدا دەیکەین‬ ‫پیادەکردنی جۆرێکە لە ئاناکرۆنیزمی‬ ‫پێچەوانە بــەو مــانــایــەی لەجیاتيی‬ ‫ئەوەی تێزەکانی فۆیەرباخ بهێنین بۆ‬ ‫ئەم سەردەمە کە سەرمایەدارییە ئەوا‬ ‫سەرمایەداری دەخەینە ناو هەندێ لە‬ ‫تێزە فەلسەفییەکانی فۆیەرباخەوە و‬ ‫جارێکی تر تێزەکانی دادەڕێژینەوە و‬ ‫دەرەنجامگیريی نوێی لێدەکەین‪ .‬ئەم‬ ‫کــارەش لەگەڵ فەلسەفەدا زیاتر لە‬ ‫هەموو شتێکی تر شیاوترە‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫وەک هیگڵ ئــامــاژەی پێدا باڵندەی‬ ‫فەلسەفە کاتێک لە شەقەی باڵ دەدات‬ ‫کە ڕۆژی ڕووداوەکــان‪ ،‬کۆتایی هاتبێت‬ ‫و شەوی لێکدانەوە لە دەرکەوتندا بێت‪.‬‬ ‫لەم مانایەدا فەلسەفە هەمیشە ڕووی‬ ‫لەدواوەیە و بەره‌و دواوە ئاوڕدەداتەوە‪.‬‬

‫کۆمەڵ‪ ،‬کااڵ نییە‬

‫ئەمەش ئــەو خاڵەیە کە دەشێت بە‬ ‫دواکەوتنی فەلسە بەرانبەر سیاقی خۆی‬ ‫دایبنێین‪ .‬بەو مانایەی فەلسەفە دەشێت‬ ‫هەمیشە لەسەر ڕابــڕدوو قسە بکات‪.‬‬ ‫هەرچەندە دواتر لە مارکسیزمدا گۆڕان‬ ‫بەسەر فەلسەفەدا دێت‪.‬‬ ‫فۆیەرباخ پێی‌وابوو چاخی مۆدێرن‬ ‫بەگشتی و فەلسەفەی مۆدێرن بەتایبەتی‬ ‫بە ئاراستەی بەمرۆڤانەکردنی خودا‬ ‫کــاریــکــردووە و خـــودای لــە بوونێکی‬ ‫ئەبستراکت و هەستپێنەکراوەوە گۆڕیوە‬ ‫بۆ بوونێکی هەستپێکراو و دەرکەوتوو‬ ‫لە سیفەتە مرۆییەکاندا‪ .‬بەم پێیەش‬ ‫عیسا دواوێستگەی ناونیشی خودایە‬ ‫لە مرۆڤدا و بەمرۆڤبوونی خودایە و‬ ‫فەلسەفەی مۆدێرنیش بەقووڵی بەم‬ ‫ئاراستەيه‌دا کاریکردووە‪ .‬بۆ فۆیەرباخ‪،‬‬ ‫لوتکەی فەلسەفەی مۆدێرن هیگڵە کە‬ ‫لەڕێگەی فەلسەفاندنی ئەندێشەئاسا‬ ‫وە بوونی پەتيی کــردووە بە ئۆبێکت‬ ‫و بابەتی فەلسەفاندن کە خودایە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش خــودا ناونشین دەبێت و‬ ‫لە فەلسەفەی مۆدێرندا دێتەدی‪ .‬لە‬ ‫بنەماكانی فەلسەفيی داهاتوودا دەڵێت‪:‬‬ ‫«وەزیفەی چاخی مۆدێرن‪ ،‬هێنانەدی و‬ ‫به‌مرۆڤانەکردنی خودا بوو – گۆڕین و‬ ‫توانەوەی تيۆلۆژيا و خواناسی [بوو] بۆ‬ ‫مرۆڤناسی»‪.‬‬ ‫کەڵکەڵەی سەرەکيی فۆیەرباخ گۆڕینی‬ ‫خواناسی بوو بۆ مرۆڤناسی‪ ،‬ئه‌ويش بەو‬ ‫مانایەی کە ئەو سیفەت و خه‌سڵەتانەی‬ ‫کە بە خودا دراوە‪ ،‬ئەوە لە بنەڕەتدا‬ ‫خه‌سڵەت و سیفەتی مرۆڤانەن و هی‬ ‫مرۆڤن بەاڵم لە پرۆسەیەکی مێژووییدا‬ ‫کە پرۆسەی نامۆبوونی مرۆڤە بە خودا‬ ‫دراوە؛ بۆیە دەبێت لە خودا بسەنرێتەوە‬ ‫و بە مــرۆڤ بدرێتەوە بــۆئــەوەی لەو‬ ‫نامۆبوونە ڕزگاری ببێت‪ .‬بەدەربڕینێکی‬ ‫تــر‪ ،‬سیفەتە مــرۆیــیــەکــان لــە مــرۆڤ‬ ‫داماڵراوە و هەمان سیفەت بااڵکراوە و‬ ‫بەخودا دراوە و لە دەرەنجامدا مرۆڤ‬ ‫بەشێوەیەکی ناوەکی هــەژار و کڵۆڵ‬ ‫بووە و بەرانبەر سیفەتەکانی خۆی کە‬ ‫لە بوونێکی زەینی و سوبێکتیڤی تردا‬ ‫بەرجەستەبووە کە ئەویش خودایە‪.‬‬ ‫ئەم داواکارییەی فۆیەرباخ درەنگ‬ ‫هــاتــبــوو و لــە ســیــاقــە مــێــژوویــی و‬ ‫هەلومەرجە ماتریاڵییەکەی دواکەوتبوو‪.‬‬ ‫فۆیەرباخ ئەگەر لە پێگە مێژووییەکەی‬ ‫ئەفالتوندا بووایە‪ ،‬ئه‌وا ڕه‌نگ ‌ه مێژووی‬ ‫فەلسەفە بەجۆرێکی تر بووایە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم ئەگەرە تەواو الوازە‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫فــەلــســەفــەی فــۆیــەربــاخ دەرەنــجــامــی‬

‫بەلوتکەگەيشتنی تيۆلۆژيى فەلسەفییە‬ ‫و هاوکات وه‌اڵمدانەوە پێش خۆیەتی‪.‬‬ ‫ڕێــك سیاقە مێژووییەکه‌ی فۆیەرباخ‬ ‫دەرکەوتنی دڕندانەی سەرمایەدارییە‬ ‫بەتایبەتی لە بەریتانیا‪ .‬ئەوەی کە ژیانی‬ ‫مرۆڤی تاڵدەکرد و تووشی نامۆبوونی‬ ‫دەکرد چیدی خودا و خوداناسی نەبوو‬ ‫بەڵکو کارکردن و پرۆسەی کارکردن‬ ‫بوو له سەرمایەداریدا‪ .‬ئەوەی مرۆڤی لە‬ ‫مرۆڤ دادەبــڕی‪ ،‬ئەوەی مرۆڤی دەکرد‬ ‫بە دوژمنی مرۆڤ و ئــەوەی کێبڕکێی‬ ‫دوژمنکارانەی بەسەر مرۆڤدا دەسەپاند‬ ‫چیدی خــودا نەبوو‪ .‬بەڵکو کارکردن‬ ‫بوو لە سیستەمی سەرمایەداریدا‪ ،‬بە‬ ‫گــوێــرەی خواستەکانی ســەرمــایــەدارە‬ ‫چاوچنۆکەکان‪ .‬چیدی ئــەوەی مرۆڤی‬ ‫دەترساند پێشبینییە ئاخرزەمانییەکانی‬ ‫یۆحەنا یان باسوخواسی دۆزەخ نەبوو‬ ‫بەڵکو ملمالنێی بێڕەحمی نێوان‬ ‫کرێکارەکان بوو بۆ دەستەبەرکردنی‬ ‫ژیانی ڕووت‪.‬‬ ‫دەشــێــت وتــەکــەی فــۆیــەربــاخ لە‬ ‫مێژوویەکدا کە سەرمایەداری داینەمیک‬ ‫و بزوێنەرێتی بەم شێوەیە دایبڕێژینەوە‪:‬‬ ‫«وەزیـــفـــەی چــاخــی ســەرمــایــەداری‪،‬‬ ‫هــێــنــانــەدیــى جـــەوهـــەرى کــااڵیــی و‬ ‫بەکااڵکردنی [تەواوەتيی] مرۆڤە – گۆڕین‬ ‫و توانەوەی مرۆڤناسییە بۆ کااڵناسی»‪.‬‬ ‫کااڵناسی لێرەدا توانج یان مەجاز‬ ‫نییە بەڵکو ڕاوەســتــانــە لــە کۆتایی‬ ‫سەرمایەداريیدا و سەیرکردنی مرۆڤە‬ ‫لە کۆتاییەوە بۆ سەرەتا‪ ،‬وەک چۆن‬ ‫لە ئێستادا مرۆڤناسەکان بۆ ئەوەی‬ ‫لە مرۆڤ بکۆڵنەوە و دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫سەرەتاکانی مرۆڤ ئەوا ئەگەر لە کۆتایی‬ ‫سەرمایەدارییەوە مرۆڤناسەکان بیانەوێت‬ ‫لە مرۆڤ تێبگەن و لێکۆڵینەوەی لێبکەن‬ ‫ئــەوا دەبێت کااڵ بکەن بە ئۆبێکت و‬ ‫بابەتی لێکۆڵینەوەیان‪ ،‬بۆئەوەی لە‬ ‫مرۆڤ تێبگەن‪ .‬ئەمەش بەمانای ئەوە‬ ‫دێت لە کۆتایی سەرمایەداریدا مرۆڤ‬ ‫بەتەواوەتی هاوشوناسی کااڵ بــووە و‬ ‫بووە بە کااڵ‪ .‬بەدەربڕینێکی تر‪ ،‬کااڵناسی‬ ‫نزیکبوونەوەیە لە دوائیمکانی مرۆڤ و‬ ‫پیشاندانی دوا وێنەی مرۆڤە لەسیستەمی‬ ‫سەرمایەداريیدا‪ .‬کەشفکردن و باسکردنی‬ ‫کااڵ بە مانای کەشفکردن و شیکردنەوەی‬ ‫ڕەهەندە شاراوەکانی مرۆڤە‪ .‬لەم پنتەوە‬ ‫دەشێت ڕوونتر لە دڵنیگەرانی‪ ،‬خەم‪،‬‬ ‫قەلەقی‪ ،‬هیچگەرايی‪ ،‬پوچی و ‪ ...‬هتد‬ ‫مرۆڤ تێبگەین‪.‬‬ ‫فــۆیــەربــاخ لــەدرێــژەی باسەکەیدا‬ ‫دەڵێت‪« :‬خودا تەنیا ئۆبێکت و بابەتی‬

‫مرۆڤە و بــەس؛ و ئۆبێکتی و بابەتی‬ ‫ئاژەڵ نییە‪ .‬بەاڵم ماهیەت و چییەتيی‬ ‫بوونێک تەنیا لە ڕێگەی ئۆبێکت و‬ ‫بابەتەکەیەوە دەناسڕرێت»‪ .‬بۆ نمونە‪،‬‬ ‫گۆرانیبێژ کە ئۆبێکتەکەی گۆرانییە‬ ‫لەگەڵ قورئانخوێن کە ئۆبێکتەکەی‬ ‫قورئانە؛ ئەوا هەردووکیان لە ڕێگەی‬ ‫ئۆبێکتەکەیانەوە لەیەک جیا دەکرێنەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش ئەوە ئۆبێکت و بابەتە کە‬ ‫ماهییەت و چییەتيی سوبێکت و بکەر‬ ‫دەستنیشاندەکەن‪ .‬لەم پنتەوە فۆیەرباخ‬ ‫پێى‌وابوو کە خودا ماهیەت و چییەتيی‬ ‫مرۆڤی وەرگرتووە و لە دەرەوەی مرۆڤ‬ ‫بووە بە بوونێکی سەربەخۆ و بااڵ‪ .‬مرۆڤ‬ ‫لە بەرانبەر خــودادا یــان باشتر بڵێم‬ ‫مرۆڤ لە بەرانبەر سیفەتە بااڵبووەکانی‬ ‫خۆیدا لە بوونێکی تری بااڵدا ملکەچ و‬ ‫زەلیل بووە‪ .‬بۆ فۆیەرباخ ئاگامەندبوونی‬ ‫مرۆڤ بەم پرۆسە و گێڕانەوەی سیفەتە‬ ‫مەعنەوییەکانی خودا بۆ مرۆڤ‪ ،‬بە مانای‬ ‫ڕزگاری مرۆڤ دادەنێت‪ .‬بەاڵم ئەمە تەنیا‬ ‫دەشێت ڕزگارییەکی ئایدیالیستانە بێت‪.‬‬ ‫لــەبــەرانــبــەردا‪ ،‬دەشــێــت وتــەکــەی‬ ‫ســەرەوەی فۆیەرباخ لە ئێستادا‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە دەســتــکــاری بکەین‪« :‬کــااڵ‬ ‫تەنیا ئۆبێکت و بابەتی مرۆڤە و بەس؛‬ ‫و ئۆبێکت و بابەتی ئاژەڵ نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ماهییەت و چییەتیى بوونێک تەنیا‬ ‫لــەڕێــگــەی ئۆبێکت و بابەتەکەیەوە‬ ‫دەناسرێت»‪ .‬لێرەدا بەر شتێک دەکەوین‬ ‫لە خودا مەلموستر‪ ،‬ڕەقتر و ترسناکتر‪.‬‬ ‫شتێک لە خودا بەردەستتر‪ ،‬گەردوونیتر‬ ‫و واقیعیتر‪ .‬لێرەدا بەر حزووری ناونشینی‬ ‫کااڵ دەکەوین و یەکسەر و بەبێ هیچ‬ ‫بەرەنگارییەک دەکەوینە ژێر ڕکێڤییەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر لە وێنای خــودادا لە گەلێکەوە‬ ‫بۆ گەلێکی تر یــان لە ئاینێکەوە بۆ‬ ‫ئاینێکی تر یان تەنانەت لە کەسێکەوە‬ ‫بۆ کەسێکی تر تێگەشتن و دەرکەوتنی‬ ‫خــودا گۆڕانکاری بەسەردا هاتبا ئەوا‬ ‫ئەمە بۆ کااڵ هیچ ڕاست نییە‪ .‬ئەگەر بۆ‬ ‫خوداکان بکرابا بەشێوەی سوبێکتیڤ و‬ ‫زەینی وەک فۆیەرباخ دەڵێت خۆت لە‬ ‫ژێر ڕکێڤیان ڕزگار بکردایە‪ .‬ئەوا ئەم‬ ‫ڕزگارییە بۆ کااڵ بە شێوەی سوبێکتیڤ‬ ‫و زەینی بوونی نییە‪ .‬کااڵ بەپێچەوانەی‬ ‫خوداوە ئاتەیزم و ئیلحاد قبوڵناکات‪ .‬لە‬ ‫سیستەمی سەرمایەداریدا مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫بەرانبەر کااڵ‪ ،‬هەڵوێستی بێ‌باوەڕی و‬ ‫ناملکەچی وەرگرێت‪.‬‬ ‫کەواتە ئــەوە مرۆڤە کە ماهیەت و‬ ‫چییەتيی کــااڵ وەردەگــرێــت و کااڵش‬ ‫ماهیەت و چییەتيی مرۆڤ وەردەگرێت؛‬ ‫ئەمەش بەمانای ئەوە دێت کە کااڵ لە‬ ‫مرۆڤ وەک بوونێکی ئاگامەند دەسەاڵت‬ ‫و سەربەخۆيی دادەمــاڵــێــت و تــەواو‬ ‫پابەند و مولتەزیمی دەکات بەخۆیەوە‪،‬‬ ‫و لەبەرانبەردا کااڵ دەبێتە بوونێکی‬ ‫سەربەخۆ‪ ،‬جادوويی و ئوستورەیی لە‬ ‫هەموو شوێن و کاتێکدا هەیە‪ .‬مرۆڤ‬ ‫لەڕێگەی کااڵوە شوناس و پێگە لەناو‬ ‫کۆمەڵدا وەردەگرێت و هاوکات شوناس‬ ‫و پێگەی ڕاستەقینەی خــۆی بە کااڵ‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬بەدەربڕینێکی تر‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫لەڕێگەی ئۆبێکتی کــااڵوە‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫سوبێکتی کااڵ‪ ،‬بەم پێیەش پەیوەنديی‬ ‫نێوان دوو مــرۆڤ دەبێتە پەیوەنديی‬ ‫نێوان دوو سوبێکتی کااڵ‪.‬‬ ‫فۆیەرباخ ئاماژە بەوەدەدات کە «تەنیا‬ ‫بوونە یەکسانەکان‪ ،‬ئۆبێکت و بابەتی‬ ‫یەکسانن بۆ یەکتر؛ واتە بوونەکان بە‬ ‫هەمان شێوەی کە لــەخــۆدا بوونیان‬ ‫هەیە»‪ .‬بوونی یەکسان لێرەدا بەمانای‬ ‫ئەوە نایەت هەردوو بوونەکە یەک شت بن‪.‬‬ ‫بەڵکو بە مانای ئەوە دێت کە بوونەکان‬ ‫بەگوێرەی خۆیان و لەسەر بنەمای خۆیان‬ ‫یان لە خۆدا شوناس وەرگرن و پێناسە‬ ‫ببن‪ .‬لێرەدا ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا تارمایی‬ ‫عیرفان دەردەکەوێت بەاڵم لە کرۆکدا لە‬ ‫عیرفان دوورە‪ .‬لە «خــود»دا شوناس‬ ‫وەرگرتن بە مانای ئەوەیە نایەت کە بە‬ ‫شێوەیەکی ناوەکيیانە تەنیا لە خودی‬

‫لۆدڤیگ فۆیەرباخ‬ ‫خۆتەوە شوناس وەرگریت و بەڕەهايی‬ ‫ناوەکی ببیتەوە و لە دەوروبەرت داببڕێی‬ ‫بەڵکو پێچەوانەی ئەمەیە‪ .‬شوناس‬ ‫لە «خــود»دا لە ڕێگەی ئەویترە‪ ،‬کە‬ ‫نەبووە بە کااڵ‪ ،‬وەردەگریت و ئەویتر‬ ‫کە کااڵ نییە دان بە بوونتدا دەنێت و‬ ‫خۆتدەناسیتەوە‪ .‬لە پرۆسەیەکی لەم‬ ‫چەشنەدا پەیوەندی و شوناسوەرگرتن‬ ‫نابێتە کااڵیی‪ .‬لەم پنتەوە سوبێکتی کااڵ‬ ‫کە مرۆڤی ناو سیستەمی سەرمایەدارییە‪،‬‬ ‫سەربەخۆ و لە خۆدا شوناس وەرناگرێت‬ ‫بەڵکو لە ڕێگەی ئەویتری کااڵوە شوناس‬ ‫وەردەگــرێــت‪ .‬پەیوەنديی نێوان دوو‬ ‫سوبێکتی کااڵ‪ ،‬پەیوەندييه‌كی یەکسان‬ ‫نییە؛ ئەو دوو بکەر و سوبێکتە لەڕێگەی‬ ‫خــودی خــۆیــانــەوە لــەویــتــردا پێناسە‬ ‫نابن و شوناس وەرنــاگــرن‪ .‬بەڵکو لە‬ ‫هەرکامیان بەجیا‪ ،‬پێشوەختە و پێش‬ ‫ئــەوەی بچێتە پەیوەندییەوە لەگەڵ‬ ‫سوبێکتەکەی تردا لەڕێگەی ئەویتری‬ ‫کااڵوە شوناس وەردەگرن و پاشان لەگەڵ‬ ‫ئەویتردا‪ ،‬پەیوەندی درووستدەکەن کە‬ ‫پەیوەندییەکی میکانکی کااڵیی دەبێت‪.‬‬ ‫ئەمەش دەرخەرەی ئەوەیە کە پەیوەندی‬ ‫لــە نــاو سیستەمی ســەرمــایــەداریــدا‪،‬‬ ‫پەیوەندييه‌كی مرۆڤانە نییە بەڵکو‬ ‫پەیوەندييه‌كی کااڵییە‪.‬‬ ‫دەسپێک ل ــەالی هیگڵ لــە کتێبی‬ ‫«زاستی لــۆژیــک»دا «بوونی پەتی»‬ ‫ـە و دیارە بوونی پەتيیش بوونێکە کە‬ ‫لە هەموو چۆنییەتیەک و چەندێتییەک‬ ‫داماڵراوە و لە هەموو شت ئەبستراکت‬ ‫بــــووە‪ .‬بـــەم پــێــیــەش دەســپــێــک الی‬ ‫هیگڵ هیچ پێشگریمانەیەکی نییە و‬ ‫سەرەتایيترین‪ ،‬بەرایيترین‪ ،‬بااڵترین‪،‬‬ ‫و دامــاڵــراوتــریــن بــوونــە کــە لەهەموو‬ ‫بوونەکانی تردا هەیە‪ .‬بەدەر‪،‬بڕینێکی‬ ‫تر بوونی پەتی‪ ،‬پنتی هاوبەشی نێوان‬ ‫هەموو بوونە جۆراوجۆر و دژبەیەکەکانە‪.‬‬ ‫فۆیەرباخ بە بوونی پەتيی هیگڵی دەڵێت‬ ‫خــودا‪ .‬جارێکی تر لێره‌دا دەستکاريی‬ ‫گــوزارەکــانــی فۆیەرباخ دەکــەیــنــەوە و‬ ‫دەڵێین لە سیستەمی سەرمایەداریدا‬ ‫بوونی پەتی بریتییە لە «کااڵی پەتی»‪.‬‬ ‫کــااڵی پەتی لێرەدا بەمانای ئەو دوو‬ ‫خه‌سڵەتە سەرەکییە دێت کە هەموو‬ ‫کااڵیەک هەیەتی کە ئەوانیش بریتین لە‬ ‫بەهای ئاڵوگۆڕ و بەهای مەسرەفکردن‪.‬‬ ‫کااڵی پەتی بوونی ئەبستراکتی هەموو‬ ‫کااڵکانە کە هیچ خەسڵەتێکی چۆنییەتی‬ ‫و چەندێتيی دیاریکراوی نییە‪ .‬بەڵکو‬ ‫کاتێک وەری دەگریت کە کۆنکرێتی‬ ‫دەبــێــتــەوە و لــە شــێــوەی کااڵیەکی‬ ‫دیاریکراودا دەردەکەوێت‪ .‬کااڵی پەتی‬ ‫پنتی هاوبەشی نێوان هەموو کااڵکانە‬ ‫و پێناسەکەر و شوناسپێدەری هەموو‬ ‫کااڵیەکە‪ .‬لەم ڕووە خودی ئەو شتەی کە‬ ‫لە سیستەمی سەرمایەداریدا بووە بە کااڵ‪،‬‬ ‫لە خۆیدا هیچ گرنگییەکی نییە بەڵکو‬ ‫تەنیا لە پێگەی کــااڵدا یان وەک کااڵ‬

‫گرنگە‪ .‬بەدەربڕینێکی تر‪ ،‬تەنیا بوونی‬ ‫پەتيی کااڵکان گرنگە نەوەک هیچ شتێکی‬ ‫تری کااڵکان‪ .‬لەبەرانبەردا کااڵبوون هیچ‬ ‫پەیوەندییەکی ناوەکی یان ئۆرگانیيی‬ ‫بە شتەکەوە نییە و ئەمەش نامۆبوونى‬ ‫شتەکان دەردەخات‪ .‬دەشێت پیرۆزترین‬ ‫شت یان تەنانەت شتێکی بێزراو و دزێوی‬ ‫کۆمەاڵیەتی ببێتە کااڵ‪ .‬کەواتە کااڵبوون‬ ‫پێوەری ڕاستەقینەی هەڵسەنگاندنی‬ ‫هيچ شتێک نییە‪».‬کااڵی پەتی» یان‬ ‫جەوهەری کااڵیی‪ ،‬نەفیکەرەوەی کرۆکی‬ ‫ڕاستەقینەی شتەکانە و ئۆبێکتەکانە‬ ‫و بەربەدەرکەوتنی جەوهەری شتەکان‬ ‫و ئۆبێکتەکان دەگرێت‪ .‬لە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریيدا ئۆبێکتەکان و شتەکان‬ ‫تەنیا لە پێگەی کااڵدا بەهایان دەبێت و‬ ‫شتێک کە نەبێت بە کااڵ هیچ بەهایەکی‬ ‫نییە و بگرە بوونیشی نییە‪.‬‬ ‫دوا وتـــەی فــۆیــەربــاخ کــە لــێــره‌دا‬ ‫ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە «بوونی مرۆڤ‬ ‫پەیوەنديی هەیە بە بوونی ئۆبێکت‬ ‫و بابەتەکانيەوە؛ ئــەگــەر ئێوە هیچ‬ ‫ئۆبێکت و شتێکتان نەبێت ئــەوا هیچ‬ ‫بوونێکتان نییە»‪ .‬دەشێت ئەمەشی‬ ‫بۆ زیــاد بکەین کە شت و ئۆبێکت لە‬ ‫سیستەمی سەرمایەداریدا تەنیا وەک‬ ‫کااڵ یان لە پێگەی کااڵدا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫لێرەوە دەشێت بگەین بە بنەڕەتێکی‬ ‫ئۆنتۆلۆژيی سیستەمی سەرمایەداری کە‬ ‫ئەویش بریتییە لە؛ کااڵت هەیە کەواتە‬ ‫بوونت هەیە»‪ .‬لەسەر ئــەم بنەڕەتە‬ ‫مرۆڤ لەناو سیستەمی سەرمایەداريیدا‬ ‫هەڵدەسەنگێنرێت بەم شێوەیە تا کااڵت‬ ‫زیاتر بێت زیاتر بوونت کااڵیی دەبێت و‬ ‫تا زیاتر بوونت کااڵیی بێت ئەوا گرنگتر‬ ‫و پێگەی کۆمەاڵیەتیت بەرزتر دەبێت‪.‬‬ ‫دواجـــــار وەک مــارکــس ئــامــاژەی‬ ‫پێدەدات «لەگەڵ لەناوچوونی هەموو‬ ‫پەیوەندییە نەگۆڕ و چەقبەستووەکاندا‪،‬‬ ‫قەتارەی کۆنی دەمارگیری و بــاوەڕە‬ ‫پــیــرۆزەکــانــیــشــیــان لــەنــاودەچــێــت‬ ‫[وپەیوەندیى تــازە درووستدەبێت] و‬ ‫هەموو پەیوەندییە تازە درووستبووەکان‬ ‫پێش ئەوەی [بەشێوەیەکی نوێ] پتەو و‬ ‫جێگربن‪ ،‬خه‌سڵەت و تایبەتمەندیى کۆن‬ ‫وەردەگرن‪».‬‬ ‫لێرەدا بەڕوونی ئــەوە دەردەکەوێت‬ ‫کە سەرمایەداری ناتوانێت بەهای نوێ‬ ‫و جێگیر دامەزرێنێت و هاوکات بەها‬ ‫کۆنەکانیش ناجێگیر و شلدەکاتەوە کە‬ ‫چیدی ناتوانێت وەک پێشتر كۆمه‌ڵگا‬ ‫ئاراسته‌بکات‪ .‬لەم پنتەوە کااڵ ئەگەرچی‬ ‫بەشێوەیەکی ئۆبێکتیڤ شوێنی خودا‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت بەتەواوەتی‬ ‫ببێتە ئەڵتەرناتیڤی خودا‪ ،‬بۆیە خودا‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــەاڵم لە فۆرمی کــااڵ و‬ ‫پەیوەنديی کااڵییدا‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )352‬دوشەممە ‪2017/8/7‬‬

‫ئیخوان له‌نێوان له‌خۆباییبون و‬ ‫سوودوه‌رنه‌گرتن ل ‌ه ئه‌زموونەکان‬

‫سامان عوسامن سیوه‌یلی‬ ‫ڕاپـه‌ریــنـه‌كــانــی واڵتــانــی ع ـه‌ره‌بــی؛‬ ‫ناوزه‌دكراو به‌ (به‌هاری عه‌ره‌بی ) به‌ر‬ ‫له‌هه‌رشتێكی تر بزاوتێكی خۆرسكانه‌‬ ‫بــوو ب ـه‌ ئامانجی ژێــره‌وژووركــردنــی‬ ‫ده‌ســــه‌اڵتــــی ئــــه‌و دیــكــتــاتــۆرانــه‌ی‬ ‫كه‌سااڵنێكی زۆره‌ له‌ڕێی‌ مژینی خۆێنی‬ ‫گه‌له‌كانیانه‌وه‌ هه‌موو شتێكیان بۆ‬ ‫خۆیان پاوانكردوبوو‪ ،‬ئه‌مانه‌و هه‌موو‬ ‫ئه‌و سه‌ركوتكردنه‌ سیاسی و هه‌واڵگیری‬ ‫و حوكمه‌ پۆلیسییه‌ی كه‌ هاواڵتیان له‌‬ ‫تونس و لیبیا و میسر به‌ده‌ستییه‌وه‌‬ ‫ده‌یـــان نــااڵنــد هــۆكــاری سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ڕاپـه‌ریــنـه‌كــانــی بـــوون‪ .‬ئـــه‌وه‌ی جێی‬ ‫سه‌رنجه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ چۆن به‌و خیرایییه‌‬ ‫ئه‌و سیسته‌مه‌ دیسپۆتیزمییه‌ ڕه‌هایانه‌ی‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ هه‌ره‌سیان هێنا‪ ،‬بێ‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫نوخبه‌یه‌ك ڕابـه‌رایـه‌تــی ڕاپه‌ریوه‌كان‬ ‫بكات‪ ،‬یاخود سه‌ركرده‌یه‌كی كاریزماییان‬ ‫هه‌بوبێت؟ ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ لیبیا كه‌وه‌ك‬ ‫بینیمان هێزه‌كانی په‌یمانی ناتۆ ڕۆڵێكی‬ ‫گه‌وره‌یان هه‌بوو له‌یارمه‌تیدانی هێزه‌كانی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی ئه‌و واڵته‌ بۆ ڕووخاندنی‬ ‫ڕژێمی قه‌زافی‪.‬‬ ‫ب ـه‌م ـه‌زه‌نــده‌ی چــاودێــرانــی سیاسی‬ ‫پێده‌چێت ئه‌مریكا وده‌زگای هه‌واڵگری‬ ‫(‪ )CIA‬كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ڕاپه‌رینه‌كانی‬ ‫تونس و میسر هه‌بووبێت‪ ،‬چونكه‌ به‌الی‬ ‫ئه‌وانه‌وه‌ گۆڕانی ئه‌و ڕژیمانه‌ حه‌تمی‬ ‫بوو‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌الیه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كی تریشه‌وه‌‬ ‫تاكو ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ نوێیانه‌ی كه‌ له‌پاش‬ ‫ڕاپ ـه‌ریــن پ ـه‌یــداده‌بــن ئـه‌گـه‌ر دۆستی‬ ‫ئه‌مریكاش نه‌بن دووژمنایه‌تی نه‌كه‌ن‪ .‬له‌م‬ ‫بارودۆخه‌ تازه‌یه‌ی جیهان و ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌راستدا ئه‌مریكا له‌ده‌رفتێكی تازه‌دا‬ ‫چاوی به‌سیاسه‌ته‌كانی دا خشانده‌وه‌‬ ‫له‌هه‌مبه‌ر ئیسالمییه‌كان و بزوتنه‌وه‌‬ ‫ڕادیكاڵییه‌كانیان‪ ،‬به‌وه‌ی ده‌رفه‌تبدرێت‬ ‫به‌ ئه‌وانیش ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كیش بێت‬ ‫ده‌سه‌اڵتبگرنه‌ ده‌ست‪ ،‬تاكو بۆ هه‌موان‬ ‫ئاشكرابێت چه‌نده‌ له‌ئاستی ته‌نگه‌ژه‌و‬ ‫كێشه‌كانی هه‌زاره‌ی سێیه‌مدان؟ له‌هه‌مان‬ ‫كاتدا پێویسته‌ ئ ـه‌وه‌ش له‌یادنه‌كه‌ین‬ ‫ئه‌مریكا وه‌ك واڵتێكی زڵهێزو خاوه‌ن‬ ‫پێگه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تی‬ ‫خۆی سیاسه‌ته‌كانی وا داده‌رێــژێــت و‬ ‫الیه‌نگری ئه‌و الیه‌نانه‌ده‌كات كه‌ به‌هێزتر‬ ‫ده‌رده‌كـــه‌ون‪ ،‬نه‌ك وه‌ك ئه‌و ڕه‌وشه‌ی‬ ‫كه‌ ببێته‌ هۆكارو زه‌مینه‌خۆشكه‌ر بۆ‬ ‫به‌هێزكردنی پرۆسه‌ی دیموكراسییه‌ت و‬ ‫چه‌سپاندنی ئازادییه‌كان‪ ،‬واته‌ ئه‌مریكا‬ ‫زۆر به‌كه‌می ڕوویداوه‌ الیه‌نگری میلله‌تان‬ ‫بێت‪ ،‬له‌ پێكهێنانی ده‌سه‌اڵتی شه‌رعی دا‪،‬‬ ‫واده‌رده‌كه‌وێت هه‌موو ئه‌و هاوكارییانه‌ی‬ ‫ئه‌مریكا بۆ هاتنه‌سه‌ركاری ئیخوانه‌كان‬ ‫كه‌ بڕیاروابوو هاوكاریی سه‌ربازیشی‬ ‫به‌دواوه‌بێت‪ ،‬به‌پێدانی چوار فڕۆكه‌ی‬ ‫(ئیف ‪ ) 16‬بۆ دروستكردنی دیوارێك‬ ‫بوبێت به‌رامبه‌ر به‌ فراوانبوونی پێگه‌ی‬ ‫كۆماری شیعه‌ی ئێران له‌ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت ده‌كرا ئیخوان سوود‬

‫ل ـه‌م هه‌له‌ش وه‌ربــگــرێــت‪ ،‬بــه‌اڵم وه‌ك‬ ‫بینیمان له‌ پانۆرامای ڕووداوه‌ گه‌رم و‬ ‫به‌رده‌وامه‌كانی دوای ڕوخانی موباره‌ك‬ ‫و ده‌ستبه‌كاربوونی ئیخوانه‌كان وه‌ك‬ ‫حكومه‌تی زۆرینه‌ هه‌ڵبژێردرا و هیچ‬ ‫چه‌شنه‌ فه‌لسه‌فه‌یه‌كی به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫و ده‌ســه‌اڵت و ئیداره‌كردنی ناكۆكی‬ ‫و مــلــمــانـێ‌ نــاوخــۆیــی و ده‌ره‌كــــی‬ ‫یه‌كانیان نه‌بوو‪ ،‬نه‌شیان توانی ببنه‌‬ ‫خودانی پێگه‌ی هه‌رێمایه‌تی له‌پێناوی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ هاوكێشه‌ سیاسییه‌‬ ‫گه‌وره‌كان و به‌رگه‌ی نه‌رمترین فشار و‬ ‫جیاوازیی هه‌مه‌الیانه‌یان نه‌گرت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ یه‌كه‌مجار نییه‌ كه‌ ئیخوانه‌كان‬ ‫ده‌ســتــكــه‌وتــی گـــــه‌وره‌ لـــه‌ میسر‬ ‫به‌ده‌ستبێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئاوڕبده‌ینه‌وه‌ له‌‬ ‫مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م ڕێكخراوه‪‌،‬‬ ‫به‌درێژایی هه‌شتا ساڵ له‌ساڵی ‪1928‬‬ ‫ەوه‌ پێشتر دووجار هه‌لی گه‌وره‌‌یان بۆ‬ ‫هه‌ڵكه‌وتوه‌و له‌دوایدا له‌ده‌ست خۆیان‬ ‫داوه‪ ‌،‬جاری یه‌كه‌م له‌ساڵه‌كانی دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌م بوو‪ ،‬ئه‌وكاته‌ی‬ ‫له‌دژی حیزبی وه‌فدو ڕێكخراوه‌ كرێكاری‬ ‫و سۆسیالیسته‌كان هاوپه‌یمانییان‬ ‫له‌گه‌ڵ مه‌لیك فارووق دا به‌ست و چه‌ند‬ ‫گرووپێكی چه‌كداریشیان دروستكرد‬ ‫بۆ لێدانی نه‌یاره‌كانیان‪ ،‬به‌اڵم هێنده‌ی‬ ‫ن ـه‌بــرد پــاش تــیــرۆركــردنــی ســه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران نوقراشی پاشا له‌ساڵی ‪1948‬‬ ‫هاوپه‌یمانێتییه‌كەیان تێكچوو‪ ،‬پاشان له‌‬ ‫ساڵی ‪ 1949‬دا به‌هه‌مانشێوه‌ تیرۆركردنی‬ ‫ڕابه‌ری گشتی ئیخوان (حەسەن بەننا)‬ ‫ی به‌دواداهات‪ .‬جاری دوه‌میشیان پاش‬ ‫كــوده‌تــای ساڵی ‪ 1952‬ب ـه‌ ڕوخانی‬ ‫ڕژێــمــی پاشایه‌تی ل ـه‌الی ـه‌ن ‹جەمال‬ ‫عەبدولناسر› و هاورێكانییه‌وه‌‪ ،‬مانگی‬ ‫هه‌نگوینی له‌نێوان ئیخوان و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫تازه‌ ده‌ستی پێكرد‪ ،‬به‌اڵم ئیخوانه‌كان‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌س ـه‌اڵتــدا نه‌گونجان و دژی‬ ‫ڕیفرۆمی زه‌وی و پاكتاوكردنی چینی‬ ‫ئۆرستۆكراتی س ـه‌رده‌مــی پاشایه‌تی‬ ‫وه‌ستانه‌وه‌و زۆری نه‌برد له‌گه‌ڵ جەمال‬ ‫عەبدولناسرش تێكچوون‪.‬‬ ‫له‌دێره‌وه‌ گرفتی سه‌ره‌كی ئیخوانه‌كان‬ ‫ئه‌وه‌ بووه‌ كه‌له‌زه‌مینه‌ی سیاسیدا زوو‬ ‫له‌خۆباییده‌بن و بـه‌چــاوی سووكه‌وه‌‬ ‫سه‌یری الیه‌نی به‌رامبه‌ر ده‌كه‌ن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫بینیمان به‌هه‌مان شێوه‌ له‌و هه‌لومه‌رجه‌‬ ‫تازه‌یه‌ی ئه‌م دواییه‌یاندا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌‬ ‫كه‌وتنه‌ هه‌ڵه‌ی گـــه‌وره‌وه‌و بردنه‌وه‌ی‬ ‫كورسی سه‌رۆكایه‌تی به‌جۆرێك توشی‬ ‫بوغرایی كردن‪ ،‬بروسكه‌ئاسا به‌بێ‌ هیچ‬ ‫حسابكردنێك بۆ واقعی میسر كه‌وتنه‌‬ ‫وێــزه‌ی هونه‌رمه‌ندان و بیرمه‌ندان و‬ ‫یاساناسه‌ ناوداره‌كانی ئه‌و واڵته‌‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ناره‌زایییه‌كی ج ـه‌مــاوه‌ریــی فــراوانــی‬ ‫ئه‌وتۆی لێكه‌وته‌وه‌ كه‌ به‌هاره‌كه‌ی گۆری‬ ‫به‌پایزی نائومێدی و ته‌نانەت زستانێكی‬ ‫سه‌خت‪ .‬هه‌ر له‌یه‌كه‌م ڕۆژی وه‌رگرتنی‬ ‫ده‌س ـه‌اڵت له‌نه‌شوه‌ی ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌‬ ‫و پشتئه‌ستووری له‌ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫نیوه‌ی ده‌نگی ده‌نگده‌رانی گه‌لی میسر‬ ‫به‌بێ‌ ئاگابون له‌ ستراكچه‌ری سیاسی‬ ‫و سه‌ربازی و ئابوریی میسر‪ ،‬به‌هه‌ڵپه‌‬ ‫كه‌وتنه‌ ده‌ستكاریكردنی هه‌رسێ‌ ناوه‌نده‌‬ ‫گرنگه‌كه‌ی سه‌رۆكایه‌تی‪ ،‬كه‌ خۆیان‬ ‫به‌ده‌ستیان هێنابوو‪ ،‬هه‌روه‌ها سوپا‬ ‫به‌الدانی وه‌زیری به‌رگری و سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫ده‌ســتــەی‌ ئه‌ركانی ســوپــای میسر و‬ ‫پاشان ناوه‌ندی قه‌زاو له‌سه‌ركارالبردنی‬ ‫داواكـــاری گشتی و دانــانــی كه‌سێكی‬ ‫تری سه‌ربه‌ ئیخوان له‌ جێی ئه‌وانه‌ و‬ ‫چه‌ندین هه‌ڵه‌ی ترو كێشه‌ی جۆروجۆر‬ ‫و به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن‬ ‫كه‌ ئه‌وه‌ش به‌سیاسه‌تی به‌ئیخوانیكردنی‬ ‫ده‌وڵــه‌ت ناسرا‪ .‬هه‌موو ئـه‌و هه‌اڵنه‌و‬ ‫دامه‌زراندنی چه‌ند ده‌زگایه‌كی ڕاگه‌یاندن‬ ‫و ده‌ركردنی فه‌توای سه‌یر كاردانه‌وهو‌‬ ‫تۆڕه‌یی جه‌ماوه‌ری ئەو واڵتەی به‌دوای‬

‫خۆیدا هێناو بــووه‌ هۆی دروستبونی‬ ‫فـــه‌وزایـــه‌ك كــه‌جــۆرێــك لــه‌تــرس و‬ ‫دڵه‌ڕاوكێی بۆ گه‌لی میسر دروستكرد‪،‬‬ ‫‌تا دوێنێ‌ متمانه‌یان به‌ ئیخوانه‌كان دا‬ ‫بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌پڕ به‌هۆی ئه‌و كه‌شوهه‌وا‬ ‫بارگاوییه‌وه‌ زۆرینه‌ی ده‌نگده‌رانیان نه‌ك‬ ‫هه‌ر لێڕه‌وییه‌وه‌ به‌ڵكو به‌دروشمی دژ‬ ‫به‌ ئیخوان دابەزینە سەر شەقامەکان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا ئیخوانه‌كان بۆ دڵنه‌وایی ڕۆژئاوا‬ ‫و هێزه‌كانی ناوخۆی میسر به‌لێنیاندا‬ ‫كه‌بۆ سه‌رۆك كۆمار كاندیدیان نابێت‪،‬‬ ‫ب ـه‌اڵم ه ـه‌ر زوو دوای په‌سه‌ندكردنی‬ ‫یــاســای حــزب ـه‌كــان له‌به‌ڵینه‌كه‌یان‬ ‫پاشگه‌زبوونه‌وه‌ و به‌هه‌موو توانایه‌كی‬ ‫خۆیانه‌وە به‌شداریان له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیدا كردوو لـه‌دووه‌م قۆناغی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا سه‌ركه‌وتنی كاندیدی‬ ‫خۆیان ڕاگه‌یاند‪ ،‬به‌و جــۆره‌ توانیان‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی گه‌وره‌ترین و كاریگه‌رترین‬ ‫واڵتی عه‌ره‌بی ئیسالمی بگرنه‌ده‌ست‪،‬‬ ‫لێره‌وه‌ به‌هاتنه‌سه‌ركاری ئیخوانه‌كان‬ ‫چه‌ندین ناوه‌ندی ناره‌زا دروستبوون‪،‬‬ ‫ل ـه‌وان ـه‌ش سوپایه‌ك لـه‌ فه‌رمانبه‌رو‬ ‫ده‌زگا هه‌واڵگیری و ده‌زگای پۆلیسی و‬ ‫ناوه‌نده‌كانی ئابوری و هه‌روه‌ها حزبه‌كانی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن كه‌ پشتئه‌ستووربوون‬ ‫به‌ ژمــاره‌یـه‌كــی زۆری ڕێكخراوه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی‪ ،‬وێــرای گروپه‌ تازه‌‬ ‫درووستبوه‌كانی گه‌نجانی به‌شداربوو‬ ‫له‌ خۆپیشاندانه‌كاندا‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌و قۆناغه‌‬ ‫نوێیه‌ بۆ ئیخوانه‌كان ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ڕاسته‌وخۆ بوو له‌گه‌ڵ هه‌موو پرسه‌كانی‬ ‫ده‌وڵــه‌تــداری و دنیایه‌ك له‌قه‌یرانی‬ ‫هه‌مه‌جۆر و كه‌ڵه‌كه‌بووی ڕابردوو‪.‬‬ ‫بێگومان چــاره‌س ـه‌ركــردنــی هه‌موو‬ ‫ئه‌وان ‌ه پێویستی زۆری به‌ حیكمه‌ت و له‌‬ ‫خۆبوردن هه‌بوو‪ ،‬نه‌ك سووربون له‌سه‌ر‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی هـه‌مــوو كایه‌كی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ و داخستنی ده‌رگــا له‌رووی‬ ‫ته‌وافقی نیشتیمانی نێوان پێكهاته‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگای میسری به‌رپرسیاریه‌تی‬ ‫ئه‌و بارودۆخه‌ ناهه‌مواره‌ی كه‌شه‌قامی‬ ‫میسری گــرتــووه‪ ‌،‬ك ـه‌وت ـه‌ ئه‌ستۆی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئیخوانه‌كانه‌وه‪ ‌،‬چونكه‌ له‌‬ ‫بــری چــاره‌س ـه‌ركــردن و مامه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫سه‌رده‌میانه‌ زیاتر ســووربــون له‌سه‌ر‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی هـه‌مــوو كایه‌كی‬ ‫ئـه‌و واڵتــه‪ ‌،‬به‌سه‌پاندنی ده‌ستورێك‬ ‫كه‌ هه‌موویان له‌سه‌ری ڕێكنه‌كه‌وتن‪،‬‬ ‫تاكو به‌شێوه‌یه‌ك نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵك‬ ‫بكات ك ـه‌ئ ـه‌وه‌ش پێچه‌وانه‌ی هه‌موو‬ ‫ئه‌زمونه‌ ده‌ستورییه‌ سه‌ركه‌وتوه‌كانی‬ ‫جیهانه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تیش پێچه‌وانه‌ی ڕێبازی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (محەمەد د‪.‬خ)ه‌‬ ‫كه‌ له‌شاری مه‌دینه‌ دانوستانی له‌گه‌ڵ‬ ‫جوله‌كه‌ و مه‌سیحی و هه‌موو خێڵەکان‬ ‫كرد‪ ،‬به‌مه‌بستی داڕشتنی ده‌ستورێكی‬ ‫ته‌وافقی‪ .‬بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش گه‌لی میسر‬ ‫شۆرشی كردو له‌و پێناوه‌شدا قوربانی‬ ‫دا‪ ،‬بۆیه‌ مافی خۆیه‌تی كه‌ده‌ستورێك‬ ‫په‌سه‌ندبكات گوزارشت له‌ بۆچون و‬ ‫مافی سه‌رجه‌میان بكات به‌ موسڵمان و‬ ‫مه‌سیحی و عه‌لمانی و لیبراله‌كانیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئــه‌و خۆسه‌پاندنه‌ میسرییه‌كانی‬ ‫خسته‌ تونێلێكی تاریكی واوه‌ كه‌هیچ‬ ‫ئومێدێك نه‌بوو به‌ئاسانی لێی ده‌ربچن‪،‬‬ ‫ڕۆژانـه‌ به‌هه‌زاران هاواڵتی ده‌ڕژانـه‌ ناو‬ ‫مه‌یدان و شه‌قامه‌كانی پارێزگاكانه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیاره‌ چه‌ندین كوژراو و برینداریشیان‬ ‫ده‌بــوو‪ ،‬بـه‌و شێوه‌یه‌ ئـه‌و واڵت ـه‌ پێی‬ ‫نایه‌ ناو ئاینده‌یه‌كی ترسناكه‌وه‌و ڕۆژانه‌‬ ‫خۆیده‌بینی‌ له‌داڕمانی داموده‌زگاكان و‬ ‫نه‌مانی سه‌قامگیری ئاسایش و ناله‌باریی‬ ‫باری ئابوریی میلله‌ت‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ ئه‌و‬ ‫میتۆدیان نمایشده‌كرد كه‌وا دابه‌شبون‬ ‫و لێكترازانی زۆر مه‌ترسیدار له‌ یه‌كێتی‬ ‫جوگرافی و ڕایه‌ڵه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و‬ ‫واڵتـه‌دا دروستده‌كات‪ .‬به‌تایبه‌ت دوای‬ ‫ئه‌وه‌ كه‌ هه‌موو ئاسۆكانی چاره‌سه‌ركردن‬

‫له‌گه‌ڵ سه‌رۆك مورسی و ئیخوانه‌كان‬ ‫به‌ بنبه‌ستگه‌یشتن‪ .‬له‌په‌ره‌سه‌ندنێكی‬ ‫درامــاتــیــكــی خــێــرادا خــۆپــشــانــدان و‬ ‫ناره‌زایییه‌كان گڕوتینێكی گــه‌وره‌ی‬ ‫به‌خۆوه‌بینی و ده‌یان ملیۆن كه‌س ڕژانه‌‬ ‫گۆره‌پان و شه‌قامه‌كان‪ .‬داوای له‌سه‌ر كار‬ ‫الچوونی سه‌رۆكیان ده‌كــرد‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫فشاره‌كانی ئه‌مریكا و هه‌ره‌شه‌كانی‬ ‫ئــیــخــوان ب ـه‌ئــامــاده‌بــوونــی نوێنه‌ری‬ ‫ئه‌زهه‌رو كه‌نیسه‌و هێزه‌ جیاوازه‌كانی‬ ‫میسر له‌وانه‌ش حزبی نوری سه‌له‌فی‪،‬‬ ‫سوپای میسر دوای (‪ )48‬كاتژمێری‬ ‫مــۆڵ ـه‌ت داواكــــاری خۆپیشانده‌رانی‬ ‫به‌جێگه‌یاند‪ ،‬به‌الدانی مورسی و ئه‌و‬ ‫ده‌ســتــوره‌ی كه‌ ئیخوانه‌كان دوور له‌‬ ‫هه‌موو بۆچونه‌كانی تر دایــان ڕشت‬ ‫له‌كارخراو ده‌ستگیرا به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و‬ ‫داموده‌زگایانه‌ی حكومه‌تی ئیخواندا كه‌‬ ‫له‌ده‌رئه‌نجامی سیاسه‌ت و كاره‌كانیاندا‬ ‫خراپی بارودۆخی ئابوری لێكه‌وته‌وه‌و‬ ‫بــووه‌ هۆكارێكی سـه‌ركــی دابه‌زینی‬ ‫به‌های جونه‌ی میسری و نه‌بونی توانای‬ ‫كرین و به‌رزبونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی بێكاری‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی دوای زۆربــوونــی گرفتی‬ ‫ئابوورییه‌ درێژخایه‌نه‌كان‪ ،‬كه‌ له‌دوای‬ ‫حوكمی ئیخوانه‌كانه‌وه‌ سه‌ریهه‌ڵدا‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌ مورسی ئ ـه‌وه‌ی سه‌لماند‬ ‫كه‌ ناتوانێت ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تێكی وه‌ك‬ ‫میسر بكات‪ ،‬له‌یه‌كپێگرتنی گه‌لی میسر‬ ‫شكستی هێناو به‌ته‌واوی دابه‌شبونی‬ ‫میسری قوڵتركرده‌وه‪ ‌،‬نه‌یتوانی وه‌ك‬ ‫سـه‌رۆكــی هه‌موو میسرییه‌كان خۆی‬ ‫بناسێنێت‪ .‬به‌ڵكو خۆی كرده‌ سه‌رۆكی‬ ‫ئیخوانه‌كانی میسر و ه ـه‌ر خه‌ریكی‬ ‫به‌هێزكردنی داواكانی مه‌كته‌بی ئیرشاد‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ل ـه‌دوای ئه‌و هه‌موو ڕوداوانــه‌ و له‌و‬ ‫بــارودۆخ ـه‌ ناسكه‌دا ده‌یانتوانی له‌و‬ ‫قه‌یرانه‌ خۆیان ده‌ربــازبــكـه‌ن‪ ،‬بـه‌وه‌ی‬ ‫بـــڕیـــاری هــه‌ڵــبــژاردنــی پێشوه‌خت‬ ‫قبوڵبكه‌ن و داواكارییه‌كانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫جێبه‌جێبكه‌ن‪ ،‬مادام هێنده‌ دڵنیابوون له‌‬ ‫پیشتوانیی جه‌ماوه‌ری میسر بۆ خۆیان‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ باش ده‌یان زانی سوپا‬ ‫بڕیاری یه‌كجاره‌كی گۆڕینی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫داوه‌‪ ،‬بێگومان به‌م جۆره‌ هه‌نگاوه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵتیشان له‌ده‌ستبدابا‪ ،‬سه‌رئه‌نجام‬ ‫بــزوتــن ـه‌وه‌ك ـه‌یــانــی ب ـه‌هــێــزتــرده‌كــردو‬ ‫لـــه‌هـــه‌ڵـــبـــژاردنـــه‌كـــانـــی ئـــایـــنـــده‌دا‬ ‫به‌تاقیكردنه‌وه‌و هێزێكی جه‌ماوه‌رییه‌وه‌‬ ‫ده‌هــاتــنـه‌وه‌ م ـه‌یــدان‪ .‬به‌وێنه‌ی حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌ خاوه‌ن پاشخانه‌ئیسالمییه‌كانی‬ ‫توركیا به‌سه‌رۆكایه‌تی (نەجمەدین‬ ‫ئه‌ربه‌كان)‪-‬سه‌رۆكی پارتی ڕه‌فــا‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌شدارییه‌كی سـه‌ركـه‌وتــوانـه‌یــان له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیای عه‌لمانی‬ ‫دا‪ ،‬له‌ناوه‌ڕاستی نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابوردوودا‪ ،‬كرد‪ ،‬ئه‌ربه‌كان بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫كــورت له‌ساڵی ‪ 1997-1996‬دا بوبه‌‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیرانی توركیا‪ ،‬ئه‌گه‌رچی چه‌ند‬ ‫جارێك حزبه‌ ئیسالمییه‌كانی توركیا‬ ‫سه‌ركوتكران‪ ،‬زۆر له‌سه‌ركرده‌كانیان‬ ‫زیندانیكران‪ ،‬بــه‌اڵم ئه‌ندامه‌كانیان‬ ‫له‌باتی ئــه‌وه‌ی لـه‌پـه‌رچـه‌كــرداری ئه‌و‬ ‫بڕیارانه‌دا ببنه‌ ئۆپۆزسیۆنێكی نه‌هێنی‬ ‫و چــه‌كــدارو تــونــدوتــیــژ به‌ئارسته‌ی‬ ‫پێكهێنانی حزبی نوێ‌ و ده‌ستكردنه‌وه‌‬ ‫به‌ چاالكییه‌كانیان هه‌نگاویان هه‌ڵنا و‬ ‫(پارتی دادوگه‌شه‌پێدان) به‌سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫(ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌وردوغان) دامه‌زرێنرا‪.‬‬ ‫كه‌ یه‌كێك بوو له‌سه‌ركرده‌كانی حزبی‬ ‫ڕه‌فــا‪ ،‬ئه‌وه‌بو له‌ئه‌نجامی گۆڕانكاری‬ ‫بنچینه‌یی له‌به‌رنامه‌و ڕیفۆرمی ناوخۆیاندا‪،‬‬ ‫توانرا به‌سه‌رۆكایه‌تی ئه‌ردۆغان له‌هه‌رسێ‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌و وواڵته‌ ‪-2008-2005‬‬ ‫‪ 2011‬دا ده‌ست به‌سه‌ر هه‌رسێ پۆسته‌‬ ‫سیاسی ك ـه‌ی (سـه‌ركــۆمــار‪ ،‬س ـه‌رۆك‬ ‫وه‌زیـــران‪ ،‬سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان)ی‬ ‫توركیا دا بگرن‪.‬‬

‫له‌ ڕابــردودا ئۆردۆغانیش كه‌سێكی‬ ‫په‌یره‌و ئیخوانی بــوو‪ ،‬له‌سه‌ر هه‌مان‬ ‫بنه‌ما فكرییه‌كانی ئه‌وان كاری ده‌كرد‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌به‌ر هۆكارگه‌لێكی سایكۆلۆژیی و‬ ‫سۆسۆلۆژی تایبه‌ت به‌ واقعی توركیا‪،‬‬ ‫ئــه‌م فــۆرمــه‌‌ی ئێستایان هـه‌ڵــبــژارد‪،‬‬ ‫بێگومان ئه‌وه‌ش به‌ده‌ستبه‌رداربوون له‌‬ ‫زۆر هه‌ڵوێستی ئیخوانی و خۆ قوتار‬ ‫كردن له‌ ئه‌قلیه‌تی دوگماو به‌رته‌سكی‬ ‫ئه‌وان هه‌ر ئه‌ویش بوو وای كرد كه‌ ئه‌وان‬ ‫ببنه‌ جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندی زۆرینه‌ی گه‌النی‬ ‫توركیا نه‌ك هه‌ر به‌ گوفتار به‌ڵكو به‌‬ ‫كردار توانیان پێشكه‌وتنێكی گه‌وره‌ له‌‬ ‫واڵتــدا بـه‌دی بێنن بۆ نمونه‌ له‌ ڕووی‬ ‫ئابورییه‌وه‌ توركیا له‌ ساڵی ‪2011‬دا له‌‬ ‫دوای واڵته‌دا چینه‌وه‌ گه‌شه‌سه‌ندوترین‬ ‫واڵت بوو له‌ جیهاندا وه‌ هه‌روه‌ها له‌‬ ‫ڕووی سیاسیشه‌وه‌ بۆته‌ ژماره‌یه‌كی‬ ‫قورس له‌ ناوچه‌كه‌دا ‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بـه‌راوردێــك بكه‌ین له‌ نێوان‬ ‫توركیا و میسردا؛ ده‌بینین له‌وكاته‌وه‌‬ ‫ئـــه‌و پــارتــه‌ پــاشــخــان ـه‌ ئیسالمییه‌‬ ‫توانیویه‌تی لـه‌ توركیا كۆكردنه‌وه‌‬ ‫له‌ نێوان مه‌ده‌نیه‌ت و علمانیه‌ت له‌‬ ‫حكومه‌ت و سیاسه‌تدا له‌ نێوان ئیسالم‬ ‫و باهاكانی دا بكات‪ ،‬به‌اڵم له‌ میسر له‌‬ ‫سایه‌ی حوكمرانی ئیخوانه‌وه‌ ئه‌و الیه‌نه‌‬ ‫ئابورییه‌ به‌هێزه‌ی كه‌ كه‌رتی گه‌شتیاری‬ ‫بۆ ئ ـه‌و واڵتــه‌ی دابینده‌كرد‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫نه‌بوونی ئاسایش و ئارامییه‌وه‌ به‌ره‌و‬ ‫نه‌مان چوو‪ ،‬ئه‌ویش بوە هۆی ئەوەی‬ ‫نرخی جونه‌ی میسری به‌رامبه‌ر دۆالر‬ ‫به‌رێژه‌یه‌كی زۆر دابه‌زێت‪ ،‬ئه‌و دابه‌زینه‌‬ ‫بوه‌ هۆكار ئه‌وه‌ی یه‌ده‌كی نه‌ختی میسر‬ ‫له‌ ‪ 37‬ملیار دۆالره‌وه‌ ببێته‌ به‌ ‪13.5‬‬ ‫ملیار دۆالر‪ ،‬ئه‌و بـه‌راورده‌ له‌وانه‌یه‌ بۆ‬ ‫واڵتی مالیزیاش ڕاست بێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫مالیزیا ده‌وڵـه‌تــێــكــی پێشكه‌وتوه‌و‬ ‫له‌هه‌مان كاتیشدا ده‌وڵه‌تێكه‌ گرنگییه‌كی‬ ‫زۆر به‌ كه‌رتی گه‌شتیاری ده‌دات‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ ـه‌و هـه‌مــوو پێشكه‌وتنه‌ ب ـه‌رچــاوه‌دا‬ ‫بــارودۆخــی واڵتـــی خــۆیــان ل ـه‌ ڕووی‬ ‫ئابوری و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‬ ‫ب ـه‌ره‌و باشتر ده‌بــه‌ن‪ ،‬پرسیار لێرده‌ا‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ بۆچی ئیسالمییه‌ته‌كه‌ی سه‌رۆك‬ ‫(مه‌هاتیر محەمەد) ڕێده‌دات مالیزیا به‌‬ ‫واڵتێكی گه‌شتیاری بمێنێته‌وه‪ ‌،‬به‌اڵم‬ ‫ئیسالمێته‌كه‌ی سه‌رۆكی پێشوی میسر‬ ‫‹محەمەد مورسی› ڕێی ئه‌وه‌ نه‌دا‪ ،‬ئایا‬

‫ئه‌و ئیسالمه‌ی له‌ توركیاو مالیزیا هه‌ی ‌ه‬ ‫جیاوازه‌ له‌ ئیسالمه‌كه‌ی میسرو واڵتانی‬ ‫عه‌ره‌بی؟ بێگومان ئاینی ئیسالم هه‌ر‬ ‫یه‌كێكه‪ ‌،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ جیاوازییه‌ له‌‬ ‫بۆچون و ڕاڤه‌‌كانی مرۆڤ بۆ ده‌قه‌كانی‬ ‫(قورئان)‪.‬‬ ‫(نیلسۆن ماندیال)ی سه‌رۆكی پارتی‬ ‫كۆنگره‌ی ئه‌فریقیا نامەیەکی بۆ مورسی‬ ‫نـــارد‪ ،‬ل ـه‌ نــامـه‌كـه‌یــدا کــە ل ـه‌ سایتی‬ ‫(االخبار أنفو) له‌ به‌رواری ‪2012/6/25‬دا‬ ‫به‌ زمانی عه‌ره‌بی بــاوی كــردۆتـه‌وه‪‌،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك ڕێنمایی پڕ له‌ ئه‌زمونی تێدا‬ ‫بــوو‪ ،‬بــه‌اڵم واده‌ركــــه‌وت كـه‌ مورسی‬ ‫نه‌یتوانی یان نه‌یویست یاخود له‌ خۆی‬ ‫سه‌روتر نه‌یهێشت سوود له‌و ڕێنماییانه‌‬ ‫وه‌ربگرێت‪ ،‬تاكو سه‌ره‌نجام ده‌سه‌اڵتی‬ ‫مورسی به‌ نــاڕه‌زایــی شه‌قام یه‌كالیی‬ ‫ن ـه‌كــرای ـه‌وه‪ ‌،‬به‌ڵكو بـه‌ ده‌ســتــوه‌رانــی‬ ‫سه‌ربازی یه‌كالیی بۆوه‪ ‌،‬ده‌بوو مانه‌وه‌ی‬ ‫به‌رده‌وامی مورسی له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت و‬ ‫به‌رده‌وامبوون له‌ شكسته‌كانی و گه‌ل‬ ‫ناچاریان بكردایه‌ الیه‌نی كه‌م داوای‬ ‫هـه‌ڵــبــژرادنــی پێشوه‌ختی بكردایه‌و‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی سندوقی ده‌نگدانه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫بارودۆخه‌ی یه‌كالیی بكردایه‌وه‪ ‌،‬به‌اڵم‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ئینقیالب جارێكی تر ئه‌و‬ ‫وه‌ره‌قه‌یه‌ی دایـه‌وه‌ به‌ ئیخوانه‌كان كه‌‬ ‫ئه‌وان قوربانیی ئه‌قڵیه‌تێكی سەبازین‪،‬‬ ‫نه‌ك قوربانی عه‌قڵیه‌تی فاشیلی خۆیان‪،‬‬ ‫ئه‌و كوده‌تا سه‌ربازییه‌ی كرایه‌ سه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان زۆر له‌ فه‌شه‌ل ‌ه سیاسی‬ ‫و ئیداریه‌كانی ئیخوانی شـــارده‌وه‌و‬ ‫ئێستا ئیخوانی خستۆته‌ هه‌ڵوێستێكه‌وه‌‬ ‫كـه‌ ئـــه‌وان ب ـه‌رگــری لـه‌ شه‌رعیه‌ت و‬ ‫دیموكراسی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان ‪:‬‬ ‫(الـــی ایــن یــذهــب الــعــرب ‪/‬‬ ‫‪ )1‬‬ ‫رؤیة ‪ 30‬مفكرا حول مستقبل الثورات‬ ‫العربیة‌ ‪ /‬مجموعة‌ مــن الباحثین)‬ ‫الطبعة‌ االولی‪ ،‬مؤسسة‌ الفكر العربی –‬ ‫بیروت‪.‬‬ ‫الــمــجــلـة‌ االلــكــتــرونــی ـة‌ –‬ ‫‪ )2‬‬ ‫‪ U.S.A‬العدد (‪ )12‬كانون االول – ‪2007‬‬ ‫عــالــم جــامــح – انــتــونــی‬ ‫‪ )3‬‬ ‫جیدنز – نیسان ‪2013‬‬

‫ئه‌و قۆناغه‌ نوێیه‌ بۆ ئیخوانه‌كان‬ ‫ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ بوو‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو پرسه‌كانی ده‌وڵه‌تداری‬ ‫و دنیایه‌ك له‌قه‌یرانی هه‌مه‌جۆر و‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بووی ڕابردوو‬