621

‫وەفدەكەی هەرێم‬ ‫لەگەڵ عەبادی كۆدەبێتەوە‬

‫«‬

‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪:‬‬ ‫لە بەغداد باس لەوە دەكەین كێ دەستوری پێشێلكردووەو‬ ‫پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی ئێمە ریفراندۆم ئەنجامبدەین‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )621‬دو شةممة ‪2017/8/14‬‬

‫پارتی بەیاننامەكەی گۆڕان بە مەرج دەزانێت‌و دانوستان لەسەر دواخستنی ریفراندۆم ناكات‬

‫ئەگەری كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بەبێ گۆڕان‪ ،‬بەهێزتر دەبێت‬ ‫پێشرت كۆبونەوەی فراوانی حزبەكان بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان لەبەر گۆڕان‌و كۆمەڵ دواخرابوو‬

‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬یان دەبێت مەرجەكانی گۆڕان قبوڵ بكرێت‪ ،‬یان دەبێت پارلەمان بەبێ گۆڕان كارابكرێتەوە‪ ،‬رێگای سێهەم بونی نییە‬ ‫ئەندامێكی جڤاتی نیشتامنیی گۆڕان‪ :‬خانەی راپەڕاندمنان بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی دەستوااڵ كردوە‬

‫گۆڤاری «دابڕانی فێمێنیست» دەردەكەن‪ ،‬پەیجەكەیان‬ ‫دەخــەنــە ك ــار‪ ،‬چاالكییەكانیان تـ ــەواوی كــوردســتــان‬ ‫دەگرێتەوە‬

‫پێرێ ‪ 2017/8/12‬جڤاتی نیشتمانیی‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬بــە بەیاننامەیەكی‬ ‫پــڕ لە مــەرج وەاڵمــی داواكاریــی پارتی‬ ‫بــۆ كۆبونــەوە دایــەوە‪ ،‬كــە یەكێــك لە‬ ‫داواكارییەكانیان‪ ،‬دواخستنی ریفراندۆمە‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا بەرپرســی پەیوەندییەكانی‬ ‫دەرەوەی پارتــی رەتیدەكاتــەوە‪ ،‬بــەو‬ ‫مەرجانــەی گــۆڕان قایــل بــن‪ ،‬بــۆ ئەو‬ ‫مەبەســتەش‪ ،‬لــە چەنــد رۆژی ئایندەدا‬ ‫مەكتەبی سیاســیی پارتــی كۆدەبێتەوە‪،‬‬ ‫تاكو بە رەســمی وەاڵمــی بەیاننامەكەی‬ ‫گــۆڕان بدەنەوە‪ .‬بەم پێیەش ئاســۆكانی‬ ‫رێككەوتنی پارتی‌و گــۆڕان‌و كۆبونەوەی‬ ‫دوقۆڵــی هــەردوال بــۆ چارەســەركردنی‬

‫كێشــەو ناكۆكییــەكان‪ ،‬بــە تایبــەت‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و ریفرانــدۆم‬ ‫وەكخۆیــان بــە چارەســەرنەكراوی‬ ‫دەمێننــەوە‪ .‬الیخۆشــییەوە‪ ،‬چاودێرێكی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دەڵێت «بەپێی ئەو بەیاننامەیە‬ ‫دەركەوت كە سیاسەتی گۆڕان ناچێتە ناو‬ ‫یەكڕیزیی نیشــتیمانییەوە‪ ،‬چونكە چەند‬ ‫خاڵێكی وەكو گرەنتی‌و مەرج بۆ دانوستان‬ ‫خســتۆتەڕو‪ ،‬لەكاتێكــدا لــە سیاســەتدا‬ ‫گرەنتیی پێشــوەختە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشــەكان نییــە‪ ،‬تاوەكــو دانوســتانی‬ ‫لەســەر نەكرێــت»‪ .‬الیخۆشــیەوە‪،‬‬ ‫ئەندامێكــی جڤاتی نیشــتیمانیی گۆڕان‪،‬‬ ‫دەڵێت «دەبێت پارتی مەمنون بێت‪ ،‬كە‬ ‫دانیشتنمان لەگەڵیاندا رەتنەكردەوە‪ ،‬بە‬ ‫راشــكاویش هەمو كێشــەكانیان لەگەڵدا‬ ‫باسدەكەین»‪.‬‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫شەڕی راگەیاندنی گۆڕان‌و جواڵنەوەی (نەخێر لە ئێستادا)‬ ‫گەیشتۆتە ئاستی تەخوین‌و تۆمەت‬ ‫"گۆڕان پێیوایە كەمپینی‬ ‫(نەخێر لەئێستادا)‬

‫دەنگەكانی ئەو دەبات"‬ ‫‪3‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫ئــەركــەكــانــی فێمێنیستی رۆشــنــگــەری‬ ‫ئاسان نین‌و‪ ،‬دەبێت بــەرگــەی دژایــەتـی‌و‬ ‫پڕوپاگەندەكان بگرین‬

‫«‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫هــاوكات بەپێــی زانیارییەكانــی‬ ‫(چاودێــر)‪ ،‬دوای بەیاننامەكــەی گۆڕان‌و‬ ‫داواكارییەكــەی ئــەو بزوتنەوەیــە بــۆ‬ ‫دواخســتنی ریفراندۆم‪ ،‬پێدەچێت پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان نەگەنــە رێگەچارەی كێشــەكان‪،‬‬ ‫بەمــەش ئەگەرەكانــی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمان بەبێ گۆڕان بەهێزتر دەبێت‪.‬‬ ‫پێــرێ‪ ،‬جڤاتــی نیشــتمانیی گــۆڕان‪،‬‬ ‫لــە راگەیاندراوێكدا‪ ،‬بە رەســمی وەاڵمی‬ ‫پارتــی دیموكراتی كوردســتانی دایەوە‌و‬ ‫ئامادەیــی بــۆ كۆبونــەوەو دانوســتان‬ ‫دەربــڕی‪ ،‬بــەاڵم كۆمەڵێــك مەرجــی‬ ‫دیاریكــردوە‪ ،‬وەك داوای دواخســتنی‬ ‫ریفرانــدۆم‪ ،‬ئاســاییكردنەوەی پارلەمان‌و‬ ‫هەمواركردنەوەی یاســای ســەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێم‌و هەڵگرتنی سیستمی پاشەكەوتی‬ ‫موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‪.‬‬

‫لەبــارەی ئەگەرەكانــی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان‪ ،‬بەبــێ گــۆڕان‪ ،‬چاودێرێكــی‬ ‫سیاسی كە نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت‪،‬‬ ‫بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬پێشــتر چەند‬ ‫جارێــك كۆبونــەوەی فراوانــی حزبەكان‬ ‫بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان لەبــەر‬ ‫خاتــری گــۆڕان و کۆمــەڵ دواخــراوە‪،‬‬ ‫دواجاریــش بڕیاربــوو (‪ 12‬و‪)13‬ی ئــەم‬ ‫مانگــە كارابكرێتــەوە‪ .‬دیســان چەنــد‬ ‫رۆژێــك لەبەرئــەوان دواخــرا‪ .‬بۆیە دوای‬ ‫بەیاننامەكەی گۆڕان ئیتر دەســتدەكرێت‬ ‫بە راپەڕاندنــی ئەركەكانی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‌و ئەنجامدانــی‬ ‫ریفرانــدۆم‪ .‬بــەاڵم «دەرگای گفتوگــۆ‬ ‫داناخرێت»‪.‬‬

‫فێمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫چوە سەر شاڕێی‬ ‫جێبەجێكردنی‬ ‫ئەركەكانی‬

‫نزار قەببانی‬ ‫شاعیری عیشق‬ ‫و یاسەمین و‬ ‫یاخیبوون‬

‫الوازیی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای‬ ‫ئیسالمگه‌را‬ ‫له‌ كوێدایه‌؟‬

‫ئازاد بەرزنجی‬

‫ماجید خه‌لیل‬

‫‪2‬‬

‫«‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫گۆڤاری «دابڕانی فێمێنیست» دەردەكەن‪ ،‬پەیجەكەیان دەخەنە كار‪ ،‬چاالكییەكانیان تەواوی كوردستان دەگرێتەوە‬

‫فێمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫چوە سەر شاڕێی جێبەجێكردنی ئەركەكانی‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئەركەكانی فێمێنیستی رۆشنگەری ئاسان نین‌و‪ ،‬دەبێت بەرگەی دژایەتی‌و پڕوپاگەندەكان بگرین‬ ‫فێمێنیســتی رۆشــنگەری باوەڕمان وایە كە‬ ‫ئامانجەكانمــان لــە رێگەی «هێــزی نەرم»‬ ‫بەدیدەهێنیــن‪ ،‬چونكــە ئێمــە باوەڕمــان بە‬ ‫«هێــزی رەق» نییــەو خاوەنــی چــەك‌و‬ ‫تانــك‌و تۆپ نین‪ ،‬ئێمە كار لەســەر گۆڕینی‬ ‫عەقڵــەكان‌و گۆڕانكارییــە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫دەكەین‪ ،‬لەمەشــدا پەلەپــەل ناكەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەمتەرخەمیش لە ئەركەكانماندا ناكەین»‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬سلێامنی‪:‬‬ ‫پێرێ ‪ ،2017/8/12‬مەال بەختیار‬ ‫سەرپەرشتیاری گشتیی پالتفۆرمی‬ ‫دابڕان‪ ،‬لەگەڵ ژنانــی بزوتنەوەی‬ ‫فێمێنیستی رۆشــنگەری كۆبۆوەو‬ ‫تێیــدا چەنــد بڕیارێكــی گرنــگ‬ ‫لــە بــارەی ئەركــە نوێیەكانــی‬ ‫رۆشــنگەری‌و‬ ‫فێمێنیســتی‬ ‫دەســتپێكردنی چاالكییەكانیانەوە‬ ‫درا‪ .‬لەوانــە بڕیــار درا‪ ،‬هــاوكات‬ ‫لەگــەڵ گۆڤــاری دابــڕان‌و دابڕانی‬ ‫زانســتی گۆڤارێكیــش بــە نــاوی‬ ‫دابڕانــی فێمێنیســتی دەربكرێت‪.‬‬ ‫هــەروەك لــە كۆبونەوەكــەدا‬ ‫رێبەرایەتــی كارای فێمێنیســتی‬ ‫رۆشــنگەری دەستنیشــان كــرا‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە مــەال بەختیــار‬ ‫كۆبونەوەكەی بــە كۆبونەوەیەكی‬ ‫مێژویــی وەســف كــردو داوای‬ ‫لــە هاوبیرانــی ئامادەبــوو كــرد‪،‬‬ ‫لــەدوای ئــەم كۆبونەوەیەوە بچنە‬ ‫ســەر شــادەماری كارەكانیان‪ ،‬لە‬ ‫پێنــاو بەدیهێنانــی ئامانجەكانــی‬ ‫فێمێنیســتی رۆشنگەری كە خۆی‬ ‫لــە گۆڕینی عەقڵی باوكســاالری‌و‬ ‫ســەلەفیەتدا‬ ‫نەریتگەرایــی‌و‬ ‫دەبینێتەوە‪.‬‬

‫ئامانجەكانی فێمێنیستی رۆشنگەری‬

‫لەســەرەتای كۆبونەوەكە‪ ،‬مەال بەختیار‪،‬‬ ‫وتەیەكی پێشكەشــكرد‪ ،‬كــە تێیدا ئەرك‌و‬ ‫ئامانجەكانــی فێمێنیســتی رۆشــنگەری بۆ‬ ‫ئامادەبوانی كۆبونەكە رونكردەوەو ئاماژەی‬ ‫بــەوە كــرد‪ ،‬كە پلــەو پایەو هەندێ شــتی‬ ‫الوەكــی لەنــاو بزوتنــەوەی فێمێنیســتی‬ ‫رۆشــنگەری‪ ،‬نابنە هۆی گۆڕانكاری‪ ،‬بەڵكو‬

‫بڕیارەكانی كۆبونەوەكە‬

‫رۆژی شەممە ‪ :2017/8/12‬كۆبونەوەی مەال بەختیار و فێمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫گۆڕانكاری لە نــاو كۆمەڵی كوردەواریدا بە شــتێكی ئاساییە كە حزبە ئیسالمگەراكان‌و قورسن‪ ،‬چونكە ئێمە كار لەسەر كۆمەڵێكی‬ ‫گۆڕینــی عەقڵــەكان دێتەدی‪ ،‬بــە گۆڕینی ســەلەفیەكان دژایەتــی ئێمــە بكــەن‪ ،‬دواكەوتــو دەكەین‪ ،‬كار لەســەر كۆمەڵێك‬ ‫نەریتی باوكساالری‌و سەلەفیەت دێـــتەدی‪ .‬چونكــە هەموو باوكســاالرییەك بۆ عەقڵی دەكەیــن كــە فەلســەفەو فەیلەســوفی‬ ‫ئــەوەی ئەمانــەش دەگۆڕێــت دیاریكردنی ســەلەفی دەگەڕێتــەوە‪ ،‬بۆیە ئاســاییە كە تێدانەبووە‪ ،‬كار لەسەر كۆمەڵێك دەكەین‪،‬‬ ‫ئامانجەكانــی فێمێنیســتی رۆشــنگەرییە‪ ،‬ئیســامگەراكان دژایەتیمان بكەن‪ .‬هەرچی كە تاوەكو ئێســتاش ‪ %60‬بۆ ‪%65‬ی ژنانی‬ ‫هێزی نەرم‌و گۆڕانكارییە خێراكان‬ ‫نــەك خــۆ خەریككــردن بە هەندێ شــتی لە بارەی ئەو پروپاگەندانەشەوەیە كە گوایە كورد نەخوێندەوارن‪ ،‬كۆمەڵێك كە هێشــتا‬ ‫لــە بەشــێكی دیكــەی وتەكەیــدا‪ ،‬مــەال‬ ‫الوەكــی وەكــو پلەوپایــەوە‪ .‬بۆیــە ئیتــر پالتفۆرمی دابڕان‌و فێمێنیستی رۆشنگەری‪ ،‬لە ناو خێزاندا باوكســاالری زاڵە‪ ،‬كۆمەڵێك بەختیار تیشــكی خســتە ســەر پێشكەوتنە‬ ‫دەبێــت لــە دوای ئــەم كۆبونەوەیەوە بێنە دامەزراندنــی حزبە‪ ،‬ئەوە ســەرتاپا درۆیەو كە هێندەی وەالئیان بۆ سەركردەو حزبەكان خێراكانــی جیهانگیــری‌و كاریگەرییەكانــی‬ ‫ســەر شــادەماری ئەركەكانتان‌و ئێمەش بۆ لە ناو عەقڵی سەلەفی هەندێ لە حزبەكانی هەیە‪ ،‬هێندە وەالئیان بۆ دیموكراسی نییە‪ ،‬لەســەر خێراكردنی گۆڕانكارییەكانی جیهان‪.‬‬ ‫بەدیهێنانی ئامانجەكانتان لەگەڵتانین‪.‬‬ ‫كوردســتانەوەیە هۆكارەكەشــی بۆ مەرامی بۆیــە هێنانــەدی ئامانجەكانمان لە ناو ئەم لەوبارەیەشــەوە رایگەیانــد‪ ،‬كــە هەمو ئەم‬ ‫شەخسی‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫ناوخۆی‬ ‫كێشــەی‬ ‫‌و‬ ‫ی‬ ‫بەرژەوەند‬ ‫درێژ‬ ‫پشــو‬ ‫دەبێت‬ ‫نییەو‬ ‫ئاســان‬ ‫كۆمەڵەدا‬ ‫پێشــكەوتنە تەكنەلۆژیانــەی جیهانگیــری‪،‬‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬هــەر بۆیــە پێویســتە ئێمە بین‪.‬‬ ‫پڕوپاگەندەی عەقڵە سەلەفییەكان‬ ‫رۆچونی كولتوری سۆشیال میدیا‪ ،‬وا دەكات‬ ‫لــە بەشــێكی دیكــەی وتەكەیــدا‪ ،‬مەال بەرگەی ئەم دژایەتی‌و پڕوپاگەندانە بگرین‌و‬ ‫ئەوەی‬ ‫كــرد‪،‬‬ ‫لــەوەش‬ ‫باســی‬ ‫ناوبــراو‪،‬‬ ‫وەرچەرخانی زۆر گەورە لە جیهان‌و بەتایبەت‬ ‫بەختیار باسی لەو پروپاگەندەو دژایەتیانە دورمان نەخەنەوە لە ئامانجەكانمان‪.‬‬ ‫وایكــردوە پشــتگیری پالتفۆرمــی دابڕان‌و لــە واڵتانی رۆژهەاڵتدا بێنەكایەوە‪ ،‬ئەمانەش‬ ‫تەنیــا‬ ‫بــكات‪،‬‬ ‫رۆشــنگەری‬ ‫فێمێنیســتی‬ ‫كــرد‪ ،‬كە لە الیەن حزبە ئیســامگەراكان‌و‬ ‫لە قازانجی ئەو فەلســەفە رۆشــنگەریەدایە‪،‬‬ ‫پێیەتی‪،‬‬ ‫بــاوەڕی‬ ‫بنەماوە‬ ‫لە‬ ‫بیروبــاوەڕەو‬ ‫عەقڵە سەلەفییەكانی ناو حزبەكانی دیكەش‬ ‫كاركردن لە كۆمەڵێكی دواكەوتودا‬ ‫كە ئێمە لە پالتفۆرمی دابڕان‌و فێمێنیســتی‬ ‫بەرامبەر بە پالتفۆرمی دابڕان‌و فێمێنیستی‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬راشــیگەیاند‪ ،‬ئەركەكانی ئەمانــە هەمو بــۆ گۆڕانكاری لــە كۆمەڵی رۆشــنگەری لەپێناویــدا خەبــات دەكەیــن‪.‬‬ ‫رۆشنگەری دەكرێن‪ .‬لەوبارەیەوە رایگەیاند‪ ،‬فێمێنیســتی رۆشــنگەری لــە ســەرەتاوە كوردەواریدا گرنگن‪ ،‬لەو رێگەیەوە دەتوانین وتیشــی «ئێمــە لــە پالتفۆرمــی دابــڕان‌و‬ ‫لە بنەمــاوە كۆمەڵی كــوردەواری بگۆڕین‪،‬‬ ‫چونكــە ئەگەر ئەم ئامانجە رۆشــنگەرییانە‬ ‫نەبــن‪ ،‬بــە سیاســەت‌و دەســەاڵت مەحاڵە‬ ‫گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی دروستببن‪.‬‬

‫دوا بەدوای وتەكەی مەال بەختیار‪ ،‬دەرگای‬ ‫گفتوگۆ لەسەر كارو چاالكییەكان‌و هەیكەلی‬ ‫فێمێنیستی رۆشنگەری كرایەوەو‪ ،‬هاوبیرانی‬ ‫كۆبونەوەكــە بیروبۆچونــی خۆیــان لەســەر‬ ‫تەوەرەكانی كۆبونەوەكەو چۆنێتی راپەڕاندنی‬ ‫ئەركەكانیــان دەربــڕی‪ .‬لەسەرئەنجامیشــدا‬ ‫چەند بڕیارێك دران كە ئەوانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫دامەزراندنــی رابەرایەتیــی كارای‬‫فێمێنیســتی رۆشــنگەری‪ ،‬كــە لــە ‪ 5‬بۆ ‪7‬‬ ‫ئەنــدام پێكدێــت‌و سەرپەرشــتی ســەرجەم‬ ‫كارو چاالكییەكانی فێمێنیســتی رۆشنگەری‬ ‫دەكــەن‪ .‬هــەروەك ئەندامەكانیــش بەپێــی‬ ‫ناوچەی جوگرافی دانران‪.‬‬ ‫بڕیــاری دەركردنــی گۆڤارێكــی تایبەت‬‫بــە فێمێنیســتی رۆشــنگەری درا بەنــاوی‬ ‫«دابڕانی فێمێنیســت» كە هــاوكات لەگەڵ‬ ‫هــەردو گۆڤاری دابــڕان‌و دابڕانی زانســتیدا‬ ‫باڵودەكرێتەوە‪.‬‬ ‫بڕیاردرا بەشــێكی تایبەت لە ناو سایتی‬‫دابڕان‪ ،‬بۆ فێمێنیستی رۆشنگەری بكرێتەوە‪،‬‬ ‫كــە بابەتەكانــی تایبــەت بــە جێنــدەرو‬ ‫فێمێنیســت‌و چاالكییەكانــی فێمێنیســتی‬ ‫رۆشنگەری تێدا باڵوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بڕیــاردرا چاالكــی‌و كۆبونــەوەو‬‫ســیمینارەكانی فێمێنیســتی رۆشنگەریی لە‬ ‫شارو شارۆچكەكانی كوردستاندا چڕبكرێنەوەو‬ ‫بە شێوازی گروپیش ئەركەكانیان دابەشكرا‪.‬‬

‫وەفدەكەی هەرێم لەگەڵ عەبادی كۆدەبێتەوە‬ ‫سەعدی ئەحمەد پیرە‪:‬‬ ‫لە بەغداد باس لەوە دەكەین كێ دەستوری پێشێلكردووەو پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی ئێمە ریفراندۆم ئەنجامبدەین‬ ‫چاودێر – بابان حەمە‪:‬‬ ‫پــاش بەڕێوەچوونــی كۆبوونەوەی‬ ‫ئەنجوومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم‬ ‫لەســەاڵحەدین بەسەرپەرشــتی‬ ‫مەســعود بارزانــی‪ ،‬ئەمــڕۆ‬ ‫دەستنیشــانكراوە بــۆ ســەردانە‬ ‫شــاندی‬ ‫چاوەڕوانكراوەكــەی‬ ‫ئەنجوومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم بۆ‬ ‫بەغــداد‪ .‬هــاوكات بەپێــی لێدوانی‬ ‫ئەندامانــی شــاندەكە‪ ،‬هەمــو ئــەو‬ ‫پێشــێلكارییە دەســتوورییانەی كە‬ ‫عێــراق كردونی‪ ،‬بــاس دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫بۆتەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان‬ ‫پەنا بۆ ریفراندۆم بەرێت‪.‬‬

‫لەوبارەیــەوە ســەعدی ئەحمــەد پیــرە‪،‬‬ ‫ئەندامی شــاندی بااڵی هەرێمی كوردســتان‬ ‫بــۆ بەغــداد‪ ،‬بــە «چاودێــر»ی راگەیانــد‬ ‫ئەمــڕۆ ســەردانی شــاری بەغــداد دەكەن‌و‬ ‫ســەردانەكەیان چــڕ و پــڕ دەبێــت و بڕیارە‬ ‫لەگــەڵ ســەرۆكی ئەنجومەنــی وەزیرانــی‬ ‫عیراق (حەیدەر عەبادی)‌و ســەرجەم الیەنە‬ ‫عیراقییەكان و بەرپرســانی حكومەتی عیراق‬ ‫و باڵیۆزخانەكانیــش كۆببنــەوە و گفتوگۆی‬ ‫پرســی ریفراندۆم و هەندێك تەوەرو پرســی‬ ‫دیكە بكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئەندامــی مەكتەبــی سیاســی‬ ‫یەكێتی نیشــتمانی كوردستان‌و وتەبێژی ئەو‬ ‫حزبــە‪ ،‬رونیشــیدەكاتەوە كــە بەرنامەیەكی‬ ‫چڕوپڕیــان هەیــە بــۆ گفتوگۆكــردن لەگەڵ‬ ‫بەرپرســانی حكومەتی عیراقــی‌و الیەنەكانی‬

‫دیكە‪ ،‬سەبارەت بەپرسی ریفراندۆم‌و هەندێك‬ ‫پرس‌و تەوەری دیكە‪.‬‬ ‫راشیگەیاند‪ ،‬ئیشی سەرەكی ئێمە ئەوەیە‬ ‫لەبەغــداد ئــەو هۆكارانــە بــاس بكەیــن كە‬ ‫ریفراندۆمی كردووە بە پرســی ســەرەكی بۆ‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬هۆی چییــە خەڵكی‬ ‫كوردســتان داوای ریفراندۆم دەكات و بۆچی‬ ‫‌و چ ریفراندۆمێكمان پێویستە‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫كەباس لەوەش كــرا‪ ،‬دەرگای گفتوگۆی ئەو‬ ‫مەســەالنە دەكرێنــەوە كە كــێ كەمتەرخەم‬ ‫بووەو دەستوری پێشێلكردووە‌و رێخۆشكاری‬ ‫ئــەوە بــووە لەهەرێمی كوردســتان پەنا بۆ‬ ‫پرۆژەیەكی وا ببرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەاڵمی ئەو پرسیارەش كە ئایا‬ ‫لەهەر ئەگەرێكدا بەرپرسانی بەغداد پێشنیاری‬ ‫دواخســتنی ریفراندۆمیان كــرد‪ ،‬وەاڵمی ئێوە‬ ‫چــی دەبێــت؟ ســەعدی پیــرە وتــی «ئــەم‬

‫بابەتــە جــارێ گفتوگۆ ناكــەم‪ ،‬چونكە گۆڕان‬ ‫كۆبوونەوەی دەبێت لەگەڵ پارتی‪ ،‬بۆیە جارێ‬ ‫با رەوتی كۆبوونەوەكان تێك نەچێت‌و ئەوانیش‬ ‫وەاڵمیان دەبێت‌و دەگەنە داڕشــتەیەك بۆ ئەو‬ ‫پرســیارە‌و دوای ئەوە لەبەغداد گفتوگۆی ئەو‬ ‫مەسەلەیە دەكەین»‪.‬‬ ‫هــاوكات ڤیــان دەخیل‪ ،‬كــە یەكێكی ترە‬ ‫لەبەشداربووانی كۆبوونەوەكەی شاندی هەرێم‬ ‫بۆ بەغداد پێــرێ‪ ،‬رایگەیاندبوو‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫ماددە دەستوورییانەمان دەستنیشانكردووە‪،‬‬ ‫كە بەغدا پابەنــدی نەبووە بەجێبەجێكردن‌و‬ ‫بگــرە پێشێلكردنیشــییەوە‪ ،‬كــە زیاتــرە لە‬ ‫‪ 51‬مــاددەی دەســتووری و لەالیەن بەغداوە‬ ‫بەرانبــەر هەرێمــی كوردســتان جێبەجــێ‬ ‫نەكراون‪ ،‬یاخود پێشێلكراون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پارتی بەیاننامەكەی گۆڕان بە مەرج دادەنێت‌و دانوستان لەسەر دواخستنی ریفراندۆم ناكات‬

‫«ئەگەری كاراكردنەوەی پارلەمان بە بێ گۆڕان‪،‬‬ ‫بەهێزتر دەبێت»‬ ‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫پێرێ ‪ 2017/8/12‬جڤاتی نیشــتمانیی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬بە بەیاننامەیەكی پڕ لە‬ ‫مەرج وەاڵمی داواكاریی پارتی بۆ كۆبونەوە‬ ‫دایــەوە‪ ،‬كە یەكێك لــە داواكارییەكانیان‪،‬‬ ‫دواخســتنی ریفراندۆمــە‪ ،‬لەبەرامبــەردا‬ ‫بەرپرســی پەیوەندییەكانــی دەرەوەی‬ ‫پارتــی رەتیدەكاتــەوە‪ ،‬بــەو مەرجانــەی‬ ‫گــۆڕان قایل بن‪ ،‬بۆ ئەو مەبەســتەش‪ ،‬لە‬ ‫چەنــد رۆژی ئایندەدا مەكتەبی سیاســیی‬ ‫پارتــی كۆدەبێتــەوە‪ ،‬تاكــو بە رەســمی‬ ‫وەاڵمــی بەیاننامەكــەی گــۆڕان بدەنەوە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش ئاسۆكانی رێككەوتنی پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان‌و كۆبونەوەی دوقۆڵــی هەردوال بۆ‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەو ناكۆكییــەكان‪،‬‬ ‫بــە تایبــەت كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و‬ ‫ریفراندۆم وەكخۆیان بە چارەسەرنەكراوی‬ ‫دەمێننــەوە‪ .‬الیخۆشــییەوە‪ ،‬چاودێرێكــی‬ ‫سیاسی‪ ،‬دەڵێت «بەپێی ئەو بەیاننامەیە‬ ‫دەركەوت كە سیاسەتی گۆڕان ناچێتە ناو‬ ‫یەكڕیزیــی نیشــتیمانییەوە‪ ،‬چونكە چەند‬ ‫خاڵێكی وەكو گرەنتی‌و مەرج بۆ دانوستان‬ ‫خســتۆتەڕو‪ ،‬لەكاتێكــدا لــە سیاســەتدا‬ ‫گرەنتیی پێشــوەختە بۆ چارەســەركردنی‬ ‫كێشەكان نییە‪ ،‬تاوەكو دانوستانی لەسەر‬ ‫نەكرێت»‪ .‬الیخۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی جڤاتی‬

‫نیشــتیمانیی گــۆڕان‪ ،‬دەڵێــت «دەبێــت‬ ‫پارتــی مەمنــون بێــت‪ ،‬كە دانیشــتنمان‬ ‫لەگەڵیانــدا رەتنەكردەوە‪ ،‬بە راشــكاویش‬ ‫هەمو كێشەكانیان لەگەڵدا باسدەكەین»‪.‬‬ ‫هــاوكات بەپێــی زانیارییەكانــی‬ ‫(چاودێــر)‪ ،‬دوای بەیاننامەكــەی گۆڕان‌و‬ ‫داواكارییەكــەی ئــەو بزوتنەوەیــە بــۆ‬ ‫دواخســتنی ریفراندۆم‪ ،‬پێدەچێت پارتی‌و‬ ‫گــۆڕان نەگەنــە رێگەچارەی كێشــەكان‪،‬‬ ‫بەمــەش ئەگەرەكانــی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمان بەبێ گۆڕان بەهێزتر دەبێت‪.‬‬

‫گۆڕان وەاڵمی پارتی دایەوە‬

‫پێرێ‪ ،‬جڤاتی نیشــتمانیی گــۆڕان‪ ،‬لە‬ ‫راگەیاندراوێكدا‪ ،‬بە رەسمی وەاڵمی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردســتانی دایەوە‌و ئامادەیی‬ ‫بــۆ كۆبونەوەو دانوســتان دەربڕی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵێك مەرجی دیاریكردوە‪ ،‬وەك داوای‬ ‫دواخســتنی ریفراندۆم‪ ،‬ئاســاییكردنەوەی‬ ‫پارلەمــان‌و هەمواركردنــەوەی یاســای‬ ‫سەرۆكایەتیی هەرێم‌و هەڵگرتنی سیستمی‬ ‫پاشەكەوتی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‪.‬‬ ‫لەبارەی بەیاننامەكەی جڤاتی نیشتمانی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬چاودێرێكی سیاســی كە نەیویست‬ ‫نــاوی ئاشــكرابكرێت‪ ،‬بە(چاودێــر)ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬دەبوایــە بزوتنــەوەی گــۆڕان‪،‬‬ ‫بۆ دۆخی سیاســی‌و قەیرانەكانی ئەمڕۆی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬هەڵوێســتێكی نەرمتــری‬

‫بنواندایــە لەپێنــاوی چارەســەركردنی‬ ‫كێشەسیاســییەكان‪ ،‬چونكــە دەركــەوت‬ ‫بەپێی ئەو بەیاننامەیە‪ ،‬سیاســەتی گۆڕان‬ ‫ناچێتە نــاو یەكڕیزیــی نیشــتیمانییەوە‪،‬‬ ‫چونكــە چەنــد خاڵێكــی وەكــو گرەنتی‌و‬ ‫مەرج بۆ دانوستان خستۆتەڕو‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫لــە سیاســەتدا گرەنتیی پێشــوەختە بۆ‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكان نییە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫دانوستانی لەسەر نەكرێت‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە سیاســییە‪ ،‬دەشــڵێت‬ ‫«پێشتر چەند جارێك كۆبونەوەی فراوانی‬ ‫حزبەكان بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان لەبەر‬ ‫خاتــری گــۆڕان دواخــراوە‪ ،‬بــەاڵم دوای‬ ‫بەیاننامەكــەی گۆڕان ئیتر دەســتدەكرێت‬ ‫بــە راپەڕاندنی ئەركەكانــی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‌و ئەنجامدانــی‬ ‫ریفرانــدۆم‪ .‬بــەاڵم پێیوایــە «دەرگای‬ ‫گفتوگۆ داناخرێت»‪.‬‬ ‫چاودێرە سیاســییەكە‪ ،‬وتیشــی «ئایا‬ ‫گــۆڕان زۆرینــەی پارلەمانــە‪ ،‬كــە بــەو‬ ‫شــێوەیە هەڵوێســت وەردەگرێــت؟ بــە‬ ‫خوێندنەوەی ئەم هەڵوێستەش دەیەوێت‪،‬‬ ‫هەژمونــی كەمینە بســەپێنێت‪ ،‬هەژمونی‬ ‫ئــەم كەمینەیــەش كاركردنــە لەســەر‬ ‫ســایكۆلۆژیای خەڵــك و قۆســتنەوەی‬ ‫گــوزەران و پاشــەكەوتی موچــە‪ ،‬كــە‬ ‫بێگومــان رۆژگاری پاشــەكەوتی موچەش‬ ‫هەروا نامێنێتەوە»‪.‬‬

‫كاراكردنەوەی پارلەمان بە بێ گۆڕان‬

‫بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی كــە تایبەت‬ ‫دەســت (چاودێر) كەوتون‪ ،‬لەئێســتادا ئەو‬ ‫ئەگەرە بەهێــزە كە پارلەمانی كوردســتان‬ ‫بەبێ گــۆڕان كارابكرێتەوە‪ ،‬ئەمەش لەدوای‬ ‫ئەوەی چەند جارێك لەبەر گۆڕان و كۆمەڵی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬كۆبونــەوەی كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمــان دواخــراوە‪ .‬دواجــار بڕیاربــوو‬ ‫(‪ 12‬و‪)13‬ی ئــەم مانگــە كارابكرێتــەوە‪.‬‬ ‫دیســان چەنــد رۆژێك لەبەرئــەوان دواخرا‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە چاودێرە سیاسییەكە‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەوەكرد‪ ،‬ئێستا دەبێت یان ئەم مەرجانەی‬ ‫گۆڕان جێبەجێبكرێن‪ ،‬یان دەبێت پارلەمان‬ ‫بەبــێ گۆڕان كارابكرێتەوە‪ ،‬رێگای ســێهەم‬ ‫بونی نییە‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬بەبێ مەرج لەگەڵ پارتی‬ ‫ئامادەی كۆبونەوەین‬

‫الیخۆشــییەوە‪ ،‬ئەندامێكــی جڤاتــی‬ ‫نیشتیمانیی گۆڕان‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫بەیاننامەكەمان رون‌و ئاشكرایەو هیچ شتێكی‬ ‫ناڕونــی تێدانییە‪ ،‬بــەاڵم بەبێ مەرج لەگەڵ‬ ‫پارتیــدا كۆدەبینــەوەو مەرجیــش لە كەس‬ ‫قبوڵناكەیــن‪ ،‬دەبێت پارتــی مەمنون بێت‪،‬‬ ‫كە بڕیارمانداوە‪ ،‬كە لەگەڵیان دادەنیشــین‪،‬‬ ‫ئەوان هاتون داوای دانیشــتنیان لێكردوین‪،‬‬ ‫ئێمــەش پێمــان گوتن‪ ،‬كە لــە كۆبونەوەی‬

‫جڤاتی نیشتیمانیدا بڕیاردەدەین‪ ،‬بۆ ئەوەش‬ ‫بڕیارمانــدا‪ ،‬كە لەگەڵیاندا دابنیشــین‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێــت ئەو بەیاننامەیە وەك وەاڵمی گۆڕان‬ ‫وەربگــرن‪ ،‬ئێمە بــە دوای پارتی ناكەوین‪،‬‬ ‫جا كۆببینەوە لەگەڵیان یان نا‪.‬‬ ‫چاالكــی موهەندیــس‪ ،‬وتیشــی «لەگەڵ‬ ‫یەكــەم دانیشــتنمان لەگەڵ پارتــی‪ ،‬هەمو‬ ‫شــتێك بــە راســتەوخۆو بــێ پێچوپەنــا‬ ‫باسدەكەین»‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە پێكهێنانی لیژنــە لەالیەن‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕانەوە بــۆ كۆبونەوە لەگەڵ‬ ‫پارتــی‪ ،‬ناوبــراو باسیلەوەشــكرد‪ ،‬جڤاتــی‬ ‫نیشتیمانیی بۆ پێكهێنانی لیژنە‌و كۆبونەوە‬ ‫لەگــەڵ پارتــی‪ ،‬خانــەی راپەڕاندنمــان‬ ‫دەســتوااڵكردوەو ئەوان تەواوی دەسەاڵتیان‬ ‫لەو بوارەدا هەیە‪.‬‬

‫پارتی‌و قبوڵكردنی دواخستنی ریفراندۆم‬

‫بەرپرســی مەكتەبــی پەیوەندییەكانــی‬ ‫دەرەوەی پارتــی رایگەیانــد‪ ،‬لــە چەنــد‬ ‫رۆژی ئاینــدەدا مەكتەبــی سیاســیی‬ ‫پارتــی كۆدەبێتــەوەو بــە رەســمی وەاڵمی‬ ‫راگەیەندراوەكەی گۆڕان دەداتەوە‪.‬‬ ‫هۆشیار سیوەیلی‪ ،‬بە راگەیاندنی حزبەكەی‬ ‫راگەیانــدوە‪ ،‬پارتــی دەستپێشــخەریكردوە‬ ‫بۆ ئەنجامدانی كۆبونــەوەی دوقۆڵی لەگەڵ‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕان‌و كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بەبێ هیچ مەرجێك‪ ،‬بەاڵم ئەو پێنج خاڵەی‬

‫كە گۆڕان لە راگەیەندراوێكدا خستییەڕو‪ ،‬بە‬ ‫مەرج دادەنرێن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــكردوە‪ ،‬پارتی‬ ‫بــە هیچ شــێوەیەك ئەو مەرجانــەی گۆڕان‬ ‫قبوڵنــاكات‪ ،‬بــە تایبــەت دواخســتنی‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬كە جێی گفتوگۆ نییەو لە وادەی‬ ‫خۆیــدا بەڕێوەدەچێــت‪« ،‬راســتە گــۆڕان‬ ‫ئــەو پێنــج خاڵە بە مــەرج نابینێت‪ ،‬كە لە‬ ‫راگەیەندراوێكــدا ئاشــكرایكرد‪ ،‬بــەاڵم الی‬ ‫پارتی بە مەرج دادەنرێن»‪.‬‬ ‫لەبــارەی كــۆی ئــەم كێشمەكێشــمانە‪،‬‬ ‫چاودێرە سیاســییەكە‪ ،‬رای وایە‪ :‬ئەركەكان‬ ‫بەشێكی سیاســین و لەدەرەوەی پارلەماندا‬ ‫چارەسەردەكرێن‪ ،‬بەشێكی تریشی یاسایی و‬ ‫پرسی سەرەكی نیشتمانین‪ ،‬لەناو پارلەماندا‬ ‫چارەســەردەكرێن‪ .‬هەڵەیەكــی گەورەیــە‬ ‫حزبی سیاسی‪ ،‬هەلی تەنگەژەی ئابوری بۆ‬ ‫سەپاندنی بۆچونەكانیان بقۆزێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫كەمینەی سیاســی بە مەرج‪ ،‬بەربەســت بۆ‬ ‫چارەسەرە نیشتمانییەكان دابنێت‪ ،‬جیاوازی‬ ‫نابێــت لەگــەڵ ســەپاندنی بڕیــاری حزبی‬ ‫زۆرینەی دەسەاڵتدار‪ .‬سەركردایەتیی هەموو‬ ‫حزبــەكان‪ ،‬هــەر الیــەك بەپێی ئەنــدازەی‬ ‫پشــكی خۆی‪ ،‬كاتێكی زۆریان بەفیڕۆ داوە‪.‬‬ ‫ئەو كاتەی ماویشە‪ ،‬كەمە‪ ،‬هەڵەی بچوكیش‬ ‫مەترســیدارە‪ ،‬چ جــای مەرجــی قورســی‬ ‫سیاسی‪.‬‬

‫شەڕی راگەیاندنی گۆڕان‌و جواڵنەوەی (نەخێر لە ئێستادا) گەیشتۆتە ئاستی تەخوین‌و تۆمەت‬

‫«گۆڕان پێیوایە كەمپینی (نەخێر لەئێستادا)‬ ‫دەنگەكانی ئەو دەبات»‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫جواڵنــەوەی (نەخێر لە ئێســتادا)‪ ،‬لە‬ ‫رێــگای كەناڵی ‪NRT‬وە هێرشــی توند‬ ‫دەكاتــە ســەر بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و بــە‬ ‫«ترسنۆك‌و بێهەڵوێست» ناویان دەبات‪،‬‬ ‫‌و پێیانوایــە‪ ،‬بەشــێك لــە گــۆڕان بونە‬ ‫دەستڕۆیشــتوی پارتــی لە نێــو گۆڕاندا‪.‬‬ ‫بە وتەی چاودێرێكی سیاســییش‪ ،‬گۆڕان‬ ‫كەوتۆتە نێــوان دوڕیانی بەڵێ‌و نەخێری‬ ‫ریفرانــدۆم‌و جواڵنەوەی نەخێر بە بەدیلی‬ ‫خــۆی دەزانێت‌و مەترســی لەدەســتدانی‬ ‫جەماوەرەكــەی هەیــە‪ .‬الیخۆشــییەوە‪،‬‬ ‫ئەندامێكــی جواڵنــەوەی (نەخێــر لــە‬ ‫ئێســتادا) پێیوایــە‪ ،‬هیــچ ناكۆكییەكیان‬ ‫لەگەڵ گۆڕاندا نییە‪ ،‬بەڵكو لێكتێنەگەیشتن‬ ‫هەیــە‪ .‬لەچەند رۆژی رابــردودا‪ ،‬لەالیەن‬ ‫چەنــد هەڵســوڕاوو ئەنــدام پارلەمانێكی‬ ‫گۆڕانــەوە بەتونــدی هێرشــكرایە ســەر‬ ‫شاســوار عەبدولواحیــد‌و جواڵنــەوەی‬ ‫بــەرەی نەخێــر لــە ئێســتادا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەندام پارلەمانێكی گــۆڕان‪ ،‬لە وتارێكدا‬ ‫شاســوار عەبدولواحیدی بــە (گوڵەكەی‬ ‫ماڵی بارزانی) ناوبرد‪ .‬ئەندامێكی جڤاتی‬ ‫گشتیی گۆڕانیش دەڵێت «تا ئێستا هیچ‬ ‫هەڵوێســتێكی دژیــان بەرامبــەر بەرەی‬ ‫نەخێر دەرنەبڕیوە»‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی گۆڕان‪ :‬جواڵنەوەی‬ ‫نەخێر دیوی راستەقینەی بەڵێی‬ ‫مەسعود بارزانییە‬

‫ئەندامێكــی پارلەمانــی كوردســتان‬ ‫لــە فراكســیۆنی بزوتنــەوەی گــۆڕان‪،‬‬ ‫لــە وتارێكیــدا‪ ،‬لەژێر ناونیشــانی «بۆ‬ ‫شاســوار عەبدولواحید‪ ،‬گوڵەكەی ماڵی‬ ‫بارزانی» رایدەگەیەنێت‪ ،‬باشترین بژاردە‬ ‫بــۆ پارتــی زەمینەڕەخســاندن‪ ،‬ناردنی‬ ‫كاراكتەرەكانی خۆی‌و پشــتیوانیكردنی‬ ‫راستەوخۆ‌و ناڕاســتەوخۆی دەركەوتنی‬ ‫سیاســیی بــە رواڵــەت نوێیــە‪ ،‬كــە‬ ‫بتوانێــت لــە توانــای هێــزە رادیكاڵــە‬ ‫سیاســییە مەدەنییــەكان كەمبكاتەوە‪،‬‬ ‫بۆ پێكانی ئەم ئامانجە باشــترین بابەت‬ ‫ریفراندۆمە»‪.‬‬ ‫ئومێــد حەمــە عەلــی‪ ،‬دەشنوســێت‬ ‫«مەســعود بارزانــی ســەرۆكی پارتی‪،‬‬ ‫دۆخێكی وەهای دروســتكردوە‪ ،‬كە ئەو‬ ‫سەروكاری بەڵێ بكات‪ ،‬ئەمەش نەخێری‬ ‫بە كراوەیی هێشتۆتەوە‪ .‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫خــاوەن پرەنســیپی وەك گــۆڕان كــە‬ ‫جیاوازە لە سیاسییە بازرگان‌و بازرگانە‬ ‫پارەدۆسە سیاسییكراوەكان‪ ،‬نایەوێت لە‬ ‫دۆخێكی هەســتیاری گەلەكەیدا بڕیاری‬ ‫بە پەلەو هەڵەشــانەی نابەرپرســیارانە‬ ‫بــدات‪ .‬جواڵنــەوەی نەخێــر دیــوی‬ ‫راســتەقینەی بەڵێی مەسعود بارزانییە‪،‬‬ ‫ئەم نەخێرە تەواوكاریی ئیشە نایاسایی‌و‬ ‫نانیشــتمانییەكانی پارتــی دیموكراتــی‬ ‫كوردستانە»‪.‬‬

‫جواڵنەوەی نەخێر‪ :‬بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫بڕیاری پێنادرێت‬

‫هــاوكات‪ ،‬لــە زنجیرەیــەك راپۆرتــدا‪،‬‬ ‫كەناڵــی ‪ NRT‬رەخنــە لــە بزوتنــەوەی‬ ‫گۆڕان دەگرێت‪ ،‬كە توانای بڕیاردانی نییە‪،‬‬ ‫و بەشێكیان تۆمەتباردەكات بە نزیكبونەوە‬ ‫لە پارتی‌و بە باڵی دەستڕۆیشــتوی پارتی‬ ‫ناو گۆڕان ناویبردون‪.‬‬ ‫لەیەكێــك لــەو راپۆرتانــەدا‪ ،‬هاتــوە‬ ‫«بەشــێك لــە شــیكەرەوانی دۆخــی‬ ‫ناوخۆی بزوتنــەوەی گۆڕان‪ ،‬ئەم راڕاییەی‬ ‫سەركردەكانی گۆڕان لە بڕیارداندا بۆ ئەوە‬ ‫دەگەڕێننــەوە‪ ،‬كــە لەالیەكــەوە هەندێــك‬ ‫لــە ســەركردەو بڕیاردەرەكانــی گــۆڕان‬ ‫مەیلیــان بەالی پارتیــدا هەیەو دەیانەوێت‬ ‫لە پێناوی وەرگرتنی پۆســت‌و ئیمتیازاتی‬ ‫دیكــەدا بگەڕێنــەوە نــاو حكومــەت‌و‬ ‫پارلەمــان‪ ،‬لەالیەكــی دیكەشــەوە هەر بە‬ ‫وتــەی ئــەو شــیكەرەوانە بەشــێكی دیكە‬ ‫لــە ســەركردەكانی گــۆڕان بــەو پێیــەی‬ ‫خاوەنی پڕۆژەی بازرگانیین‌و بەرژەوەندییە‬ ‫بازرگانییەكانیــان بە پارتییەوە گرێدراون‪،‬‬ ‫هــەر بۆیــە ئەوانیــش مەترســی ئەوەیان‬ ‫هەیە لــە ئەگەری ئەوەی گــۆڕان بكەوێتە‬ ‫بەرەی جواڵنەوەی (نەخێر لە ئێســتادا)‪،‬‬ ‫ئــەوا پــڕۆژە بازرگانییەكانیــان بكەونــە‬ ‫مەترسییەوە»‪.‬‬

‫گۆڕان لەنێوان دوڕیانێكدا گیردەخوات‬

‫بــە رای چاودێرێكــی سیاســی‪ ،‬كــە‬ ‫نەیویســت نــاوی باڵوبكرێتــەوە‪ ،‬دوای‬

‫دروســتبونی جواڵنــەوەی (نەخێــر لــە‬ ‫ئێســتادا)‪ ،‬گــۆڕان لــە دوڕیانێكدایــە‪،‬‬ ‫بەوەی ناتوانێت بچێتە بەرەی بەڵێ‪-‬وە‪،‬‬ ‫لە هەمان كاتدا ناشــتوانێت بچێتەبەرەی‬ ‫نەخێــرەوە‪ ،‬لەكاتێكــدا زۆرێــك لــە‬ ‫هەڵســوڕاوان‌و جەماوەرەكەشــی لەگەڵ‬ ‫نەخێردان بۆ ریفراندۆم‪ ،‬بەاڵم لە ترســی‬ ‫ئەوەی نەبێتە پاشكۆ‪ ،‬یان شوێنكەوتوی‬ ‫شاســوار‪ ،‬ناچێتــە بــەرەی جواڵنەوەی‬ ‫نەخێرەوە‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫ئێســتا گۆڕان مەترســی ئــەوەی هەیە‪،‬‬ ‫كــە جەماوەرەكەی لەدەســتبدات‌و بچنە‬ ‫بــەرەی جواڵنەوەی نەخێر لە ئێســتادا‪،‬‬ ‫چونكــە وەك بەدیلــی خــۆی لــە دژی‬ ‫دەسەاڵت دەیبینێت‪.‬‬ ‫چاودێرە سیاســییەكە‪ ،‬راشــیگەیاند‪،‬‬ ‫كە زانیاری باوەڕپێكراو لەبەردەستدایە‪،‬‬ ‫كە گۆڕان دژایەتی ئەو كەمپینە دەكات‪،‬‬ ‫چونكە وەك باســمان كرد‪ ،‬بە مەترسی‬ ‫دەزانێــت بۆ ســەر پێگــە و دەنگەكانی‬ ‫خۆی بەتایبەت لە سلێمانی‪.‬‬

‫لێكتێنەگەیشنت هەیە‬

‫ئەندامێكــی جواڵنــەوەی (نەخێــر‬ ‫لەئێســتادا)‪ ،‬بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫هیــچ ناكۆكییــەك لەنێــوان بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‌و جواڵنەوەی (نەخێر لەئێســتادا)‬ ‫نییــە‪ ،‬بەڵكو لێكتێنەگەیشــتنێك هەیە‪،‬‬ ‫هەروا بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و جواڵنەوەی‬ ‫(نەخێــر لەئێســتادا) یــەك بیروبــاوەڕ‬

‫لێكتێنەگەیشــتن هەبێــت‪ ،‬ئــەوە لــەم‬ ‫بابەتــەدا دەچێتە ناو بەرەی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانەوە‪ ،‬نەك دژ بەیەك بن‪.‬‬

‫كۆیاندەكاتــەوە‪ ،‬ئەویــش ئەوەیــە‪ ،‬كە‬ ‫گــۆڕان تاكــو ئێســتا هێــزی یەكەمــی‬ ‫ئۆپۆزســیۆنە لــەدژی ئــەم دەســەاڵتە‪،‬‬ ‫هــاوكات بــەرەی نەخێریــش دژی‬ ‫پڕۆژەیەكــی ئــەم دەســەاڵتە گەندەڵــە‬ ‫گۆڕان‌و هەڵوێستی توند‌و‬ ‫كۆبۆتــەوە‪ ،‬بۆیە گــۆڕان‌و بەرەی نەخێر‬ ‫هەستییاری‬ ‫خاڵی هاوبەشیان یەكجار زۆرە‪.‬‬ ‫ئەندامێكی جڤاتی گشتیی بزوتنەوەی‬ ‫ئیســماعیل گەاڵڵــی‪ ،‬كــە ئەندامــی‬ ‫پێشوی پەرلەمان بوو لە لیستی گۆڕان‪ ،‬گــۆڕان‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬جواڵنەوەی (نەخێر بزوتنــەوەی گــۆڕان هیــچ بارگرژییەكی‬ ‫لەئێستادا) كەمپینێكە بۆ ماوەیەكی كاتی لەگەڵ جواڵنەوەی (نەخێر لەئێســتادا)‬ ‫بۆ كەیســێكی تایبەت‪ ،‬واتە پڕۆژەیەكی و هیچ بەرەیەكی دیكەشــدا نییەو‪ ،‬هیچ‬ ‫سیاسی نییە‪ ،‬بۆیە بەریەككەوتن نابێت‪ ،‬جــۆرە هەســتیارییەكیان بەرامبەریــان‬ ‫بەڵكــو بەپێچەوانــەوە خاڵــی هاوبەش‌و نییەو هەڵوێستی توندیشیان نەبوە‪.‬‬ ‫كوێســتان محەمــەد‪ ،‬ئامــاژەی‬ ‫گفتوگۆ زۆرترە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باسیلەوەشــكرد‪ ،‬دروستبونی بەوەشدا‪ ،‬هەر هەڵسوڕاوێك‪ ،‬یان ئەندام‬ ‫هەر بزوتنەوەیەكی سیاســیی كاریگەری پارلەمانێكــی بزوتنــەوەی گــۆڕان لــە‬ ‫لەســەر راكێشــانی دەنگــی حزبەكانــی هەرشــوێنێك قسەبكات‪ ،‬ئەوە گوزارشت‬ ‫دیكــە دەبێــت‪ ،‬بــەاڵم بــەرەی نەخێــر لە رای خۆی دەكات‌و ئازادیشن‪ ،‬ئەوەیشی‬ ‫بزوتنەوەیەكــی سیاســی نییــە‪ ،‬بەڵكو گوزارشــت لە بۆچونی بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫كەمپینێكە بۆ پرسێكی تایبەت‪ ،‬كاتێكیش بــكات‪ ،‬وتەكانــی وتەبێــژی رەســمیی‬ ‫ئەم پرســە كۆتاییهات‪ ،‬ئەم كەمپینەش بزوتنــەوەی گۆڕانە‪ ،‬ئەویش تاكوئێســتا‬ ‫كۆتاییدێــت‪ ،‬بــە پێچەوانەشــەوە‪ ،‬ئەم هیچ هەڵوێستێكی دژیان دەرنەبڕیوە‪.‬‬ ‫ناوبــراو باسیلەوەشــكرد‪ ،‬ئــەم‬ ‫كەمپینــە هاوكارییەكــی باشــی گــۆڕان‬ ‫دەكات‌و ئەركەكە لەســەر شــانی گۆڕان جواڵنەوەیــە هێشــتا ســەرەتاییە‌و رون‬ ‫ســوكتر دەكات‪ ،‬چونكــە گــۆڕان هێزی نییــە‪ ،‬ئایــا جواڵنەوەیەكی سیاســیین‌و‬ ‫پێشەوەی بەرگری لە مافەكانی خەڵك‌و دەبنــە حزبــی سیاســی‪ ،‬یــان هــەر‬ ‫هێــزی یەكەمــی ئۆپۆزســیۆنە‪ ،‬بەرەی كۆمەڵەیەكــی كاتییــن بــۆ پرســی‬ ‫نەخێریــش تاڕادەیــەك دەچێتــە هەمان ریفرانــدۆم‪ ،‬بۆیــە لەئێســتادا ناتوانرێت‬ ‫بازنــەی كاركردنی بزوتنەوەی گۆڕانەوە‪ ،‬باسی كاریگەریی ئەم جواڵنەوەیە بكرێت‬ ‫ئەگەریــش لەســەر ئاســتی جەماوەری لەســەر بزوتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬یــان هەر‬ ‫حزبێكی دیكە‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫ریفراندۆم لەزەمەنی‬ ‫كێشەدا‪...‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫بۆچی دەبێت ئێستا هەرێمی كوردستان جیا ببێتەوە؟‬

‫لەتیف حسێن‬

‫حسێن ڕابی‬

‫چەند مانگێك پێش ئێستا لە دیدارێكی تایبەتم لەگەڵ گەورە بیرمەندی‬ ‫فەرەنســی و جیهانــی ئاالن تورێن‪ ،‬باس و خواســی ریفرانــدۆم و دەوڵەتی‬ ‫ســەربەخۆی كوردی هاتە گۆڕێ‌‪ ،‬ئەگەرچی بەر لە قســەكانی تورێن باســم‬ ‫لــە كێشــەو قەیرانە سیاســی و ئابوریــی و كۆمەاڵیەتییەكانی كوردســتان‬ ‫دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەو بە راشــكاوی وتی‪ :‬هەمو ئەو كێشانەی تۆ باسی دەكەی‬ ‫منیــش بەرگوێم كەوتوەو دەیزانم‪ ،‬ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە بیڵێم باشــترە‬ ‫ئێوە لە چوارچێوەی دەوڵەتی خۆتاندا باســی ئەم كێشــانە بكەن و هەوڵی‬ ‫چارەسەركردنی بدەن‪ ،‬كورتییەكەی تورێن پێیوابو كە پێویستە كورد بە لە‬ ‫بەرچاوگرتنی كێشەو قەیرانەكانی هێشتا دەوڵەت پێش بخرێت و دواتر قسە‬ ‫لەسەر وردەكارییەكانی بكرێت‪...‬‬ ‫مــن دەمزانی ســەرباری ئــەوەی تورێن هەندێك لە كێشــەو بێشــەكانی‬ ‫كوردســتانی دەزانی و تەنانەت قوربانییەكانی كوردیشــی لە بەرچاوگرتبو‪،‬‬ ‫بۆیە ئەو وەك كەســێكی بیانی و چاودێرو شــیكەرەوەی دۆخی هەند ‌ێ لە‬ ‫واڵتانی رۆژهەاڵت قسەكانی خۆی دەكردو بیروبۆچونی جیاوازو ئەوروپیانەی‬ ‫هەبو‪ ،‬بەاڵم ئەوەشــم دەزانی كە هێشــتا ئەو ئاشنای ئەو ملمالن ‌ێ سیاسی‬ ‫و حزبییــە نییە كە لە كوردســتاندا دەگوزەرێت‪ ،‬كە بە ئاســتێكە تەنانەت‬ ‫بابەتێكــی وەك ریفرانــدۆم و دەوڵەتیش ناتوانێــت رۆڵی ئیجابی هەبێت لە‬ ‫یەكالكردنەوەی ئەو ملمالن ‌ێ سیاسی و حزبیانەدا‪.‬‬ ‫ئــەوەی تورێــن و هاوشــێوەكانی كــە وەك ئەو بۆ دۆزی كــورد دەڕوانن‬ ‫گرنگ و جێی ستایشە‪ ،‬وەل ‌ێ ئەم قسەو بیروبۆچونانە هێندەی بیروبۆچونە‬ ‫ناوخۆییەكان گرنگ و هاوكار نابێت بۆ سەرخستنی پرسێكی وەها گرنگ‪ ،‬كە‬ ‫بەداخەوە لە ئێستادا لە كوردستان زۆرترین مشتومڕی لەسەرەو بە جۆرێكە‬ ‫ســ ‌ێ بەرەی لەسەر ئاســتی ناوخۆ دروســتكردوەو لە دەرەوەش بە هەمان‬ ‫شێوە س ‌ێ بەرەی دروستكردوە‪ ،‬بمانەو ‌ێ و نەمانەو ‌ێ ئەو بەرە جیاوازانەی‬ ‫لەســەر ریفراندۆم و دەوڵەتی كوردی دروســت بون كاریگەری باشی لەسەر‬ ‫خودی پرۆسەكە دەبێت و پێویستی بەوە هەیە بە وریاییەوە مامەڵە لەگەاڵ‬ ‫هەردو ئاستی ناوخۆو دەرەوەش بكرێت بە هەر س ‌ێ ئاراستەكەدا‪.‬‬ ‫ئێمە هەمو ئەوە دەزانین دەوڵەتانی دراوس ‌ێ و جیهانیش هیچ كات نەبوە‬ ‫دەوڵەت پێشكەشی هیچ نەتەوەیەكی ژێردەستە بكەن‪ ،‬بۆیە ئەبێت ئاسایی‬ ‫بێــت كە قبوڵی نەكات و تەنانەت هەڕەشــەش بــكات‪ ،‬ئەوەش دەزانین كە‬ ‫هیچ تاكێكی نەتەوەیەكی ژێر دەســتەو ســتەمدیدە نییە كاتێك پرســیاری‬ ‫دروســتكردنی دەوڵەتی ســەربەخۆی خۆی لێبكەیت ئەو رەتی بكاتەوە یان‬ ‫دژایەتی بكات‪ ،‬بەاڵم بۆ ئێستای ریفراندۆم لە كوردستان هەردو پێدراوەكە‬ ‫بونی هەیە‪ ،‬هەم لە ئاستی دەرەوە بە جۆرێكە گەیشتۆتە ئاستی هەڕەشەو‬ ‫لە ناوخۆش بەرەی جیاوازی لەسەر دروستبوەو تەنانەت دەنگی نامەوێت و‬ ‫نەخێرو رەتكردنەوە بونی هەیە‪ ،‬بۆیە پرســێكی نەتەوەیی و نیشــتمانی كە‬ ‫پەیوەنــدی بــە تاك بە تاكی ئەم كۆمەڵگەیەوە هەیەو ئەو پێشــوازییەكەی‬ ‫بێت دەكرێت هەڵوەستەی جددی لەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫دروســتكردنی دەوڵــەت و پایەكانــی دەوڵەت النیكەم لــە ناوخۆ دەبێت‬ ‫تەیــارو ئامادەكــراو بێــت‪ ،‬بۆئــەوەی یارمەتیدەرێكــی باش بێــت بۆ هەر‬ ‫ئەگەرێكــی نەخــوازراو كە بێتە پێش لە دوای ریفراندۆم‪ ،‬لە كوردســتان بە‬ ‫داخەوە تا ئەم ســاتەش نەتوانراوە ئامادەكارییەكانی ناوخۆ بە شــێوەیەك‬ ‫بكرێــت‪ ،‬كە خەڵك پێشــوازییەكی گەرم لــە بابەتێك بكات كە پێش هەمو‬ ‫كــەس پەیوەندی بە خۆیەوە هەیەو دەوڵەت بۆ هاواڵتی دروســت دەكرێت‪،‬‬ ‫ریفراندۆم و دروســتكردنی دەوڵەت پێویســتی بە كۆدەنگی و پشــتگیریی‬ ‫ناوخۆیــی هەیە‪ ،‬لە ئێســتادا ئەمــە بونی نییە‪ ،‬نەك هەر ئــەو كۆدەنگییە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئێستا دەنگی نەخێرو دواخستن دەبیسترێت‪ ،‬كە گومانی نییە‬ ‫ئەمەش زیان لە خودی پرۆسەكەو بابەتی دروستكردنی دەوڵەت دەدات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمەش هەنگاوی چارەسەرو گرنگ هەن كە پێویستە لە پێناویدا بهاوێژرێت‬ ‫و كۆدەنگی لەســەر دروســت بكرێت‪ ،‬ئەویش بە چارەســەركردنی كێشــە‬ ‫سیاســییەكانی هەرێم و سەرپێخســتنەوە دامودەزگا شەرعییەكان دەبێت‪،‬‬ ‫كۆدەنگــی بــە گێڕانەوەی متمانــە دەبێت بۆ هاواڵتیانــی هەرێم بەوەی كە‬ ‫نیشــانی بدرێــت ئەو دەوڵەتەی كە ئەگەر بڕیاری لەســەر دراو دروســتكرا‬ ‫دەوڵەتــی هاواڵتــی و هەموانە بە بــ ‌ێ جیاوازی‪ ،‬بەوە دەكرێت كە پرســی‬ ‫ریفراندۆم و دەوڵەت بكرێتە پرســێكی نیشــتمانی و هاواڵتی خۆی خاوەنی‬ ‫بێت نەك حزب‪ ،‬خۆ ئەگەر بچینەوە ‪ 2005‬كە مێژویەكی دور نییە ئەوەمان‬ ‫بــۆ رون دەبێتــەوە كــە كوردێــك نییە دەوڵەتــی ســەربەخۆی خۆی رەت‬ ‫بكاتەوەو لەگەڵ دروستكردنی نەبێت‪ ،‬بەاڵم ناكرێت ئەوە لە بەرچاو نەگرین‬ ‫كە بۆچی ریفراندۆمی ‪ 2005‬ئەم مشــتومڕەی ئێســتای دروســت نەكرد؟ كە‬ ‫ئەوەی ئەوساو ئێستاش هەردوكی ریفراندۆمن‪.‬‬ ‫لەســەر ئاســتی دەرەوەش واڵتانــی دەوروبەرو جیهان و بــە تایبەتیش‬ ‫ئەمریــكا‪ ،‬بــە پێــی ئــەو زانیارییانەی كــە دزەیان كــردوە و باســی لێوە‬ ‫دەكــەن و ئــەو پەیوەندیانەشــی كــە بــە بەرپرســانی كــوردەوە دەكرێن‪،‬‬ ‫هێشــتا لەگــەڵ ئەوەن كە كورد لە چوارچێــوەی عیراقدا بمێننەوەو هەوڵی‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكانیان بدەن لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫خۆشــیان ئەو راســتییە دەزانن كە كێشــەكان بە چ ئاقارێكدا رۆیشــتون و‬ ‫چارەسەركردنەكانیشــی چــۆن دەكرێت؟ لەگەڵ هەمو ئەمانەشــدا هێشــتا‬ ‫عیراقــی ســەردەمی داعــش و كێشــە زۆرەكانی بەالیانــەوە گرنگە بە یەك‬ ‫پارچەیی بمێنێتەوە‪ ،‬النیكەم بۆ دوای قۆناغێكی دوری دوای داعش‪...‬‬ ‫بۆیە ریفراندۆم لەم ســەروبەندەدا كە بڕیاری لێــدراوەو ماوەیەكی كەمی‬ ‫ماوە بۆ ئەوەی كە ئەو پرۆسەیە ئەنجام بدرێت‪ ،‬ئەگەر گۆڕانكاری دروست‬ ‫نەكرێــت دەتوانرێت النیكەم پشــتگیریی ناوخۆیی بۆ زیاد بكرێت و متمانە‬ ‫بۆ هاواڵتی بگەڕێتەوەو كۆدەنگی لەسەر دروست بكرێت‪ ،‬بۆئەوەی بتوانرێت‬ ‫ریفراندۆم لە زەمەنی كێشــەدا‪ ،‬هێنــدەی تر هاواڵتیان بە گژیەكدا نەكات و‬ ‫یەكتری لەسەر تەخوین نەكرێت‪...‬‬

‫لەوانەیە پرســیاركردن لەســەر ئەوەی ئایا‬ ‫كوردســتان لە عیــراق جیا ببێتــەوە یان نا؟‬ ‫پرســیارێكی بێمانا بێت‪ .‬چونكە ســەد ساڵە‬ ‫كورد دروشمەكەی هەرچی بوبێت لە ناخدا بۆ‬ ‫ئەو مەبەستە لە هەمو پارچەكانی كوردستاندا‬ ‫خەبــات دەكات‪ .‬المەركــەزی‪ ،‬حوكمی زاتی و‬ ‫فیدڕاڵی هەمویان لە مێژوی خەباتی نەتەوەیی‬ ‫هەر گەلێكدا‪ ،‬ئامرازی كاتین‪ .‬پرسی نەتەوەیی‬ ‫زەق و خوێنــاوی كراو تەنها بە ســەربەخۆیی‬ ‫چارەســەر دەبێــت‪ ،‬بەاڵم پرســیاری جیدی و‬ ‫بەجێ‌ كە زۆر كەس دەیپرســن بریتییە لەوەی‬ ‫بۆچــی ســاڵی ‪ ٢٠٠٣‬كورد بەگشــتی و پارتی‬ ‫و یەكێتــی بــە تایبەتی گەڕانــەوە بۆ بەغدا و‬ ‫بەشداری كارایان كرد لە بنیادنانەوەی عیراق؟‬ ‫زۆربەی ئەو مەترســییانەی كە ئێستا بەرۆكی‬ ‫كوردی گرتوە‪ ،‬ئەوكاتیش پێشبێنی كراوبون‪.‬‬ ‫چــی گــۆڕاوە وا ئێســتا ســەركردایەتی كورد‬ ‫بــە گشــتی (پارتــی و یەكێتی بــە تایبەتی)‬ ‫نایانەوێت بەســەر ئەو پــردە پێوەندییانە كە‬ ‫خۆیــان بنیادیان نــاوە بچنەوە بۆ بەغدا؟ ئایا‬ ‫ئەو پردانە ئێســتا مەترســین لەسەر داهاتوی‬ ‫گەلی كورد؟!‬ ‫بــۆ ئــەو مەبەســتە پێویســتە بارودۆخــی‬ ‫سیاســی ئێستاو ‪ ٢٠٠٣‬لەگەڵ یەكتری بەراورد‬ ‫بكەیــن بزانین بۆچی پارتــی و یەكێتی واز لە‬

‫بەرژەوەندییەكانیــان لە بەغــدا دەهێنن‪ .‬هیچ‬ ‫گــروپ و حیزبێك بــەڕادەی پارتی و یەكێتی‬ ‫بەرژەوەنــدی سیاســی و ئابورییــان لە بەغدا‬ ‫نییە‪ ،‬كەوابو دەبێت چی رویدابێت كە پشــتی‬ ‫تێدەكەن؟‬ ‫لەســاڵی ‪ ٢٠٠٣‬لــە دوای روخانــی‬ ‫رژێمەكــەی ســەدام حســێن‪ ،‬ســوپا و هەمو‬ ‫هێــزە ئەمنییەكانی هەڵوەشــانەوە‪ ،‬ســوریای‬ ‫ســەقامگیری عروبە لە رۆژئاواو توركییەی دژ‬ ‫بــە بەدیهاتنی خەونەكانی كورد بە بەهێزی لە‬ ‫باكــورەوە چاودێریی عیراقیــان دەكرد‪ ،‬هەمو‬ ‫واڵتانــی عەرەبی ناوچەكە بە هەســتیارییەوە‬ ‫سەیری باردۆخەكەیان دەكرد‪ ،‬هەرچەند كورد‬ ‫هاوپەیمانــی ئەمریكا لــە رزگاركردنی عیراقدا‬ ‫بو‪ ،‬بەاڵم بونی پێشمەرگە لە كەركوك و موسڵ‬ ‫بەالیانەوە پەسەندكراو نەبو‪ ،‬تەنانەت چەندین‬ ‫جار سوپای تورك بە كردەوە مەترسی لەسەر‬ ‫ســنورەكانی هەرێمی كوردســتان دروستكرد‪.‬‬ ‫ئامانجی توركییە رون بو دەیویســت نەهێڵێت‬ ‫كــورد دەستبەســەر كەركوكــدا بگرێــت و‬ ‫ژێرخانێكــی بەهێزی ئابوریی بــۆ دەوڵەتێكی‬ ‫ســەربەخۆ دابمەزرێنێت‪ .‬لە الیەكی تریشەوە‬ ‫دەرگاكان لــە بــەردەم كورد لە بەغــدا كراوە‬ ‫بــون‪ .‬تەنانــەت دەیانتوانــی تەحەكــوم بــە‬ ‫سیاســەتی دەرەوەی عیــراق و هێزە چەكدارە‬ ‫تــازە بونیادنراوەكانییــەوە بكــەن‪ ،‬كۆمپانیا‬ ‫كوردییــەكان زۆر لــە الیەنەكانــی ئابوریــی‬ ‫عیراقیــان كۆنتــڕۆڵ كــرد‪ .‬لە الیەكــی ترەوە‬ ‫هێزە شــیعەكان زۆر بەهێزتر لە كورد نەبون‪.‬‬ ‫تەنانەت ئومێدیان ئەوە بو بتوانن فیدڕاڵییەك‬ ‫لە باشور دابمەزرێنن وەكو كورد بە مافەكانی‬ ‫خۆیــان بگــەن‪ ،‬كــە دەیــان ســاڵ حكومەتە‬ ‫ســونییە یەك لە دوای یەكەكانی عیراق لێیان‬ ‫زەوت كردبــون‪ .‬ســونەكانیش هەوڵیاندەدا بە‬ ‫پشــتگیری واڵتانی ناوچەكە و فشــار خستنە‬

‫ســەر ئەمریكا بگەڕێنەوە بۆ ســەر دەسەاڵت‪ ،‬تایفی بە ئاســانی دەتوانێــت كۆنتڕۆڵی هەمو‬ ‫تەنانەت بە كۆبونەوە لە دەوری ئەیاد عەالوی جومگەكانــی حوكمڕانــی لــە عیراقــدا بكات‪،‬‬ ‫زۆر بەو ئامانجە نزیكبونەوە‪ .‬بەركەوتنی هەمو وەكــو كردویەتی! ســورییەی بەعســی عروبە‬ ‫ئەمانە لە كۆتاییدا لە دەستوردا رەنگی دایەوە بــوە بــە كەالوەیەك كە كەمتریــن كاریگەریی‬ ‫و بنەمــای تەوافوق لە نێوان ســێ پێكهاتەی هەیــە‪ .‬توركییە‪ ،‬ئیتــر ناتوانێت توركییەكەی‬ ‫ســەرەكییدا هاتــە كایــەوەو كوردســتان بــە جــاران بێــت‪ ،‬چونكە چەندین ســاڵە چەندین‬ ‫دەســكەوتنی رێژەیــەك لــە بودجــەی عیراق شكســتی گــەورەی سیاســی چنیوەتــەوەو‬ ‫بەردەوام بو لە گەشەسەندن‪ .‬بەاڵم دەركەوتنی ناتوانێــت كاریگەریی گــەورە دابنێت‪ ،‬هەرگیز‬ ‫بەاڵی تیرۆرو كشــانەوەی ئەمریكا لە عیراق و بــە رادەی ئێســتا الواز نەبــوە‪ .‬ئەمریــكاش‪،‬‬ ‫بەهاری عەرەبی لە سوریا هاوسەنگی هێزی لە ئەمریــكا بەهێــزە توندڕەوەكــەی ‪ ٢٠٠٣‬نییە‪،‬‬ ‫ناوچەكەدا تێكــدا‪ ،‬كە دەرئەنجامەكەی لە ناو زۆرتر وەكو واڵتێكی سەوداچی دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫عیراقدا الوازبونی عەرەبی ســونەو بەهێزبونی كە پێشــئەوەی بیر لەدەســكەوتی سەربازیی‬ ‫بكاتەوە بیر لە دەسكەوتی ئابوریی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫عەرەبی شیعە بو‪.‬‬ ‫هێزە شــیعەكان كــە ســەرەتا هەوڵیان بۆ لــە هەمــوی گرنگتــر كورد دەســتی بەســەر‬ ‫فیدڕاڵی باشور دەدا ئێستا ئیتر بەهۆی جەنگی كەركوكــدا گرتــوەو ئەمریــكاو هاوپەیمانانــی‬ ‫تیرۆر و كشــانەوەی ئەمریكا لە عیراق‪ ،‬هەمو نــە تەنهــا دژی نین‪ ،‬بەڵكو مەمنونیشــن! كە‬ ‫جومگــە ئابوریی و سیاســییەكانیان كۆنتڕۆڵ پاراستویەتی‪.‬‬ ‫لــە نێــوان بەڵــێ و نەخێر بــۆ ریفراندۆمدا‬ ‫كــردوەو‪ ،‬دەســتیان دایــە ســەركوتكردنی‬ ‫ســەركردە كاریگەرە سونەكان و وەدەرنانیان‪ .‬گرنگــە بگوترێــت‪ ،‬ئەگــەر تاوەكــو ‪٢٠١٤‬‬ ‫بەشــێوەیەك لە هەڵبژاردنەكانی ســاڵی ‪ ٢٠١٤‬بەرژەوەندی ئابوریی و سیاسی كورد لە بەغدا‬ ‫بۆ پارلەمانی عیراق لیســتە سونەكان دەنگی پارێزراو بو‪ ،‬هۆكارەكەی بونی تەوافوق لەسەر‬ ‫ئەوتۆیان نەهێناو هێزە شــیعەكان دەیانتوانی سێ كۆڵەكەی كوردو سونەو شیعەو پشتگیری‬ ‫بە تەنهاو بە هاوكاری هەندێك لیســتی بچوك ئەمریــكا لــەم تەوافقە بو‪ ،‬كە ئێســتا یەكێك‬ ‫حكومەتی زۆرینە دروســتبكەن‪ .‬هەر ئەمەش لەو كۆڵەكانــە روخاوە‪ .‬تەوافــوق بنەمایەكی‬ ‫بو بە ســەرەتایەك بۆ هەرەسی نوێی عیراق و راســتەقینەی دەوێت نەك دروشــم‪ ،‬ئێستا بە‬ ‫دەركەوتنــی داعش و گەورەترین كاولكاریی لە الوازبونی عەرەبی ســونە ئەو بنەمایە نەماوەو‬ ‫كــورد بە تەنها ناتوانێــت حەزی تایفەیەك بۆ‬ ‫مێژوی نزیكی عیراقدا‪.‬‬ ‫ئێستا واتە هاوینی ‪ ٢٠١٧‬داعش بە نزیكەیی دەســەاڵتی رەهای بەســەر عیراقدا رابگرێت‪.‬‬ ‫شكستیخواردوەو بەاڵی تیرۆر تاڕادەیەكی زۆر حكومەتــی زۆرینە ئۆتۆماتیكــی كاردەكات و‬ ‫الواز بــوە‪ ،‬بەاڵم لە هەمانكاتیشــدا گەلێك بە ئەگــەر كورد فریای خۆی نەكەوێت بەشــێكی‬ ‫ناوی عەرەبی ســونە‪ ،‬كە ئێستا دەكرێت پێی بەرچاو لە دەسكەوتەكانیشی لە كیس دەچێت‪،‬‬ ‫بوترێت گەلی ئاوارە و ماڵكاولكراو لە داهاتوی تێپەڕینی كات لە عیراق لە بەرژەوەندی كورد‬ ‫نزیكــدا ناتوانێت بــە بەهێــزی بگەڕێتەوە بۆ نییــە‪ ،‬بۆیە پێویســتە كاتی تایبــەت بەخۆی‬ ‫پێگــەی راســتەقینەی خــۆی لــە حوكمڕانی هەبێت‪.‬‬ ‫عیــراق‪ ،‬ئەمــەش واتــای ئەوەیــە الیەنێكــی‬

‫بەڵێ‌‪ ....‬سازش و قوربانی دەوێت!‬ ‫یەكێكیش لە شارســتانیترین و سەلمێنراوترین‬ ‫مافەكانی گەالن بۆ سەربەخۆبونیان‪ ،‬ریفراندۆم‬ ‫و گەڕانەوەیــە‪ ،‬بــۆ رای كۆمەاڵنی خەڵك‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش بــە پێــی رێكەوتننامــە جیهانیەكان‬ ‫و جاڕنامــەی جیهانــی مافەكانــی مــرۆڤ و‬ ‫عورفــە سیاســیەكان‪ ،‬هــەم رەوا و هــەم لــە‬ ‫ئاشــتیخوازانەترین‪ ،‬رێگاكانی بەدیهێنانی ئەم‬ ‫مافەیــە‪ ،‬بــەاڵم لەبەد شانســی كــوردان و لە‬ ‫سیروان جەالل‬ ‫چاوچنۆكی دەوڵەتانی داگیركاری كوردستان و‬ ‫بەرژەوەنــدی زلهێزەكان‪ ،‬هەردەم ئەم مافە لە‬ ‫ســەربەخۆیی خەون و لوتكەی ئامانجەكانی پراكتیكدا بۆ كورد بە رەوا نەبینراوە‪ ،‬بەشێكی‬ ‫هــەر نەتەوەیەكــی بندەســت یاخــود‪ ،‬بــ ‌ێ ئەم رێگری و پێشێلكاری و بەرتەسككرنەوەی‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬كوردیــش وەك هەر گەلێكی دیكەی مافە لە ئەســتۆی دوژمنانی كــوردو نەیارانیدا‬ ‫ئەم ســەر روی زەمینە هەم مافیەتی‪ ،‬هەمیش بــوەو هەیــە‪ ،‬بەشــەكەی دیكەیــش لەمێــژو‬ ‫ئامانجی خەباتی بێ‌ پسانەوەو لە مێژینەیەتی‪ ،‬لــە ئێستاشــدا‪ ،‬پەیوەســتە بــە ناتەبایــی و‬ ‫دەشــكرێت بڵێین كــورد گەورەتریــن میللەتی یەكدەنگنەبونــی چ وەك حزبــی سیاســی و چ‬ ‫بێدەوڵەتی ئەم ســەردەمەیە‪ ،‬خەباتی بێوچان وەك پێكهاتــەی كۆمەاڵیەتــی كوردەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫و بەرفراوانــی لــەم جوگرافیــا پانوپــۆڕەدا بە ئەوەش فاكتەرگەلێكی زۆر رۆڵی لەم نێوەندەدا‬ ‫درێژایی مێژوی سیاسی خۆی چ وەك ستراتیژ‪ ،‬هەبوە‪ ،‬چ سایكۆلۆژی تاكی كورد كە بەداخەوە‬ ‫چ وەك داخــوازی ئانــی‪ ،‬بەرقەراركردنــی ئەمە لــە مەترســیدارترینیەتی‪ ،‬بەشــێك لەم‬ ‫دەوڵەتی خۆیی بوە‪ ،‬بە پێی گەشــەی سیاسی نەتەوەیــە خۆیــان بــە شایســتەی ئــەم مافە‬ ‫و كۆمەاڵیەتی خۆی ئەم داخوازیەی لە ئاســتی نەزانیوە‪ ،‬بەشێكی دی پەیوەندی بە مامەڵەی‬ ‫لۆكاڵــی و نێودەوڵەتیدا‪ ،‬وەك مافێكی رەوا لە پارت و رێكخــراوە سیاســیەكانیەوەیەتی‪ ،‬كە‬ ‫پێناویدا تێكۆشــاوە‪ ،‬قوربانی ب ‌ێ هەژماریشی لەزەمینەســازیكردندا بۆ ئەم مافە كەمتەرخەم‬ ‫لــەم رێگەیــەدا پێشــكەش كــردوە‪ ،‬بــە پێی و زۆرجاریش هەڵە رەفتاری سیاســیان كردوە‪،‬‬ ‫هەلومەرجــە سیاســی و بابەتیــەكان‪ ،‬جارێك لــە زۆر قۆناغــدا پرســی ســەربەخۆیی تەنها‬ ‫حوكمــی زاتی و ئۆتۆنۆمــی و جارێك فیدارڵی لە دروشــمی سیاســیدا رەنگــی داوەتەوەو لە‬ ‫و جارگەلێكیش‪ ،‬سەربەخۆیی لە دروشمە رون واقیعدا هۆشــیاری سیاســی بۆ نەكراوە‪ ،‬یا لە‬ ‫و خوازراوەكانــی كــورد بون‪ ،‬زۆرن ئەو گەل و داخوازییــە بنەڕەتیەكانــی خەباتی سیاســیدا‬ ‫میللەتانــەی بە كەمترین قوربانی و تێكۆشــان خۆی نەدیوەتەوە‪ ،‬هەڵەیەكی دیكەش ئەوەیە‪،‬‬ ‫بەم ئامانجە گەشتون‪ ،‬بەاڵم لە بەختی كوردان لــە بری ئەوەی ئەم پرســە بكرێــت بە خەون‬ ‫و هەندێك جاریش هەڵەی سیاســی خۆی وای و خواســتی میللــی لــە تەكتیك و ســتراتیژی‬ ‫كــردوە‪ ،‬تانوكە ئەم ئامانجــەی بەدی نەیەت‪ ،‬هەندێــك حــزب و رێكخــراودا بەرجەســتە‬ ‫ئەگەر شــیكارێكی سیاســی بۆ مێژوی كوردو بــوە‪ ،‬كــە ئەمــەش وای كــردوە هەندێك جار‬ ‫میللەتانــی دیكــەی ناوچەكەو جیهــان بكەین‪ ،‬ســەربەخۆیی لــە خەون و خەمە گشــتیەكەوە‬ ‫بــە رونی بــە چەند دەرەنجامێــك دەگەین‪ ،‬بۆ بەرتەســك بكرێتــەوە بۆ دروشــم و داخوازی‬ ‫دەبێــت وا بە ســانایی گەالنی دیكــە بە زویی الیەنێــك یاخود چەند الیەنێكی سیاســی‪ ،‬كە‬ ‫دەوڵەتدار بن و كوردیش هێشــتاو لە ســەدەی ئەمەش كاریگەری نێگەتیڤی لەســەر بابەتەكە‬ ‫بیســت و یەكەمدا‪ ،‬نەك دەوڵەتی نییە‪ ،‬بەڵكو هەبــوە و هەیــە‪ ،‬ئەمێســتاش كــە ریفراندۆم‬ ‫یان مەحروم دەكرێت یاخود ناتەباین‪ ،‬لە سەر وەك بابەتێكــی هەنوكەیــی بەشــێكی زۆر لە‬ ‫رێگاكانی بە دەوڵەت گەشتن‪ ،‬رونە شێوازەكانی حزبە كوردســتانیەكان بڕیاریان لە ئەنجامدانی‬ ‫جاڕدانی دەوڵەت و راگەیاندنی سەربەخۆیی لە داوەو بەشــێكی دیكەش لەســەر رێگەی هاتنە‬ ‫نێو گەالنی دونیادا‪ ،‬بە شێوازی جۆراوجۆر بوە‪،‬‬

‫نێــو بازنەی پشــتیوانیكردنن لــەم بڕیارە‪ ،‬لە و بێ‌ هیوایی میللەتەكەمان بە دەســەاڵتەكەی‬ ‫بەرامبەریشــدا دەنگــی نەخێــرو ناڕەزایــی لە و هێــزە سیاســیەكانی لێبەرهەمهاتوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ناوخۆی كوردستان و هەم دەرەوەی كوردستان نــا چــۆن دەبێــت لــە قۆناغێكی هەســتیاری‬ ‫و واڵتانی دەرو جیران و تاڕادەیەكیش واڵتانی واداو لە ســەر پرســێكی تەواو چارەنوسساز‪،‬‬ ‫زلهێــزی دونیــا دەبیســترێت‪ ،‬هــەر الیــەو بە دەبێت نێو ماڵی كوردی بەم چەشــنەی ئەمڕۆ‬ ‫پێــی ئەجینــدا و ئامانج و تێگەیشــتنی خۆی پەرتــەوازەو نا تەبابێت‪ ،‬ئایــا رەوایە كوردێك‬ ‫فاكتەرەكانــی ئەنجامــدان یاخــود نەدانــی هەبێــت و خــۆی بە نیشــتمانپەروەر بزانێت و‬ ‫دەخەنــەڕو‪ ،‬ئەڵبەتــە راســتە كوردســتان دژی ســەربەخۆیی میللەتەكــەی خــۆی بێت‪،‬‬ ‫دورگەیەكــی دابــڕاو نییــە لــە جیهــان و بــ ‌ێ ئایا دەوڵەت ئەوەندە بابەتێكی بێبایەخە كەوا‬ ‫كەموكوڕیش نین لە حوكمڕانی و بەڕێوەبردنی هەمــوان بە حەماســەوە بەرەو پیــری ناچین‪،‬‬ ‫هەرێمەكەماندا‪ ،‬چ لە بواری سیاســی و ئیداری ئایــا كەمــن ئــەو قوربانــی و فیداكاریانەی بە‬ ‫و یاســای و ئابــوری و دبلۆماسیشــەوە‪ ،‬بەاڵم درێژایــی مێــژو لەم پێنــاوەدا داومانە‪ ،‬ئایا بە‬ ‫مەرجی سەرەكی سەركەوتن یان سەرنەكەوتنی راســتی كوردیش وەك گەالنی دیكە شایستەی‬ ‫ئەم پرســە بەستراوە بە فاكتەری خۆیی گەلی دەوڵــەت داری نین‪ ،‬ئایا و دەیان ئایای تر!!!‪،‬‬ ‫كوردەوە‪ ،‬واتە یەكڕیزی نێو ماڵی كورد و یەك ئەی خێرە بــە دەنگی دلێر هەرچۆن بەرەیەك‬ ‫وتــاری سیاســی و باشــكردنی بەڕیوەبردن و پــڕ بــە چیــا و دۆڵ و دەشــت و دونیــا هاوار‬ ‫چەســپاندنی بنەماكانی دیموكراســی و ئازادی دەكات و دەڵێت بەڵێ بۆ ریفراندۆم و دەوڵەتی‬ ‫و خاســتركردنی گوزەرانــی كۆمەاڵنی خەڵكی ســەربەخۆ‪ ،‬لــە هەمــان كاتیشــدا دەنگێكــی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بڕبڕەی پشتی بە ئەنجام گەیاندن دیكــەش پڕ بە گــەروی هاوار دەكات و دەڵێت‬ ‫و سەرخســتنی ئەم بابەتەیە‪ ،‬قســەكە لێرەدا نەخێر بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم‪ ،‬ئاشكرایە ئەم‬ ‫لەســەر ئەوەیــە ئایا دەوڵەتانــی دونیا بەر لە ســەركردایەتی سیاســی كــوردە هەڵەی زۆری‬ ‫ســەربەخۆبونیان‪ ،‬تــەواوی ئــەو بنەمایانــەی كردوە و پێویستە زۆر بە زویی هەنگاوی جدی‬ ‫ئاماژەمــان پێكرد بەرجەســتەیان كردوە و لە بنێت بــۆ ئاشــتكردنەوەی كۆمەاڵنی خەڵك و‬ ‫ئەوپەڕی دیموكراسی و خۆشگوزەرانییەوە بەو دروســتكرنەوە و بەهێزكردنــی پــردی متمانە‬ ‫مافە گەیشتون‪ ،‬بە دڵنیایی نا‪ ،‬ئایا هەمو ئەو لــە نێوان خەڵك و دەســەاڵت و ســاڕێژكردنی‬ ‫دەوڵەتانەی كە ئێستا لە نەتەوە یەكگرتوەكان برینــەكان و دەســتەبەركردنی گرەنتــی‬ ‫ئااڵیان دەشــەكێتەوە لە هەمو ئەو ئاســتانەدا دوپاتنەكرنــەوەی هەڵــەكان و بێبــاك نەبــون‬ ‫زۆر لە پێش ئێمەوەن‪ ،‬دەشــێت بڵێین نەخێر‪ ،‬لــە بەرامبەر میللەت و بە كەم ســەیرنەكردنی‬ ‫بــەاڵم ئەی بۆ گەلی كوردســتان بە ســەرجەم ئاســتی ناڕەزاییــەكان و خراپــی گوزەرانــی‬ ‫الیــەن و پێكهاتەكانیــەوە‪ ،‬یەكدەنــگ و یەك خەڵكەكەمــان‪ ،‬كــە ئەمانــەش كارگەلێكــی‬ ‫بیروڕا نین‪ ،‬لەمبارەیەوە‪ ،‬لە كورترین وەاڵمدا‪ ،‬ئەوەنــدە ســەخت نین كــە لــە بەدیهێنانیاندا‬ ‫دەتوانیــن بڵێیــن‪ ،‬جیۆپۆلۆتیكی كوردســتان ئەژنۆ شــكاو و نائومێد بین‪ ،‬بە دڵنیاییش لەم‬ ‫دەشــێ جیاوازترو ئاســتی ئاگاهی و داخوازی روەوە هەنــگاوی جــدی هەڵهێنرێــت‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫كۆمەاڵنی خەڵك جیاتربێت‪ ،‬هەر لەســەرەتاوە پاش بە دەســتهێنانی پشتیوانی نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫دیموكراســی لــەم هەرێمــەدا لە ســیما هەرە نەك ریفراندۆمەكە ســەركەوتو دەبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گەشەكان و دەســتەبەری پشتیوانی نێوخۆیی میللەتیــش ئامادەیــی قوربانیــدان دەبێت لەم‬ ‫و نێودەوڵەتیش بوە لە مانەوەو گەشــەكردن و پێنــاوەدا‪ ،‬چونكــە دەنگــدان بۆ ســەربەخۆی‬ ‫ئارامی و ئیســتیقرار لەم هەرێمەدا‪ ،‬هاوتەریبی و دروســتكردنی دەوڵەتی كوردســتان‪ ،‬هێندە‬ ‫ئــەوەش یەكێتی و تاڕادەیەك خۆشــگوزەرانی بابەتێكی الوەكی نیە‪ ،‬خەڵكی كوردستان‪ ،‬بێ‬ ‫خەڵكی كوردســتان پاڵپشــتی تا ئەندازەیەك ئــەرزش لێی بڕوانن و لە فەزڵــی بە دیهێنانی‬ ‫لەســەر پێی خۆوەســتانی هەرێمەكەمان بوە‪ ،‬مافــی چــارەی خۆنوســین و شــەكانەوەی‬ ‫كەواتە بە پاشەكشەكردن لەم روانەوە نا ئومێدی هەمیشەیی ئااڵی كوردستان خۆ ببوێرن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫توركیا هەوڵەكانی لەدژی ریفڕاندۆمی‬ ‫كوردستان چڕ دەكاتەوە‬ ‫یڵدرم‪ :‬ناڕەزایی خۆمان لەسەر ریفراندۆم بە هاوپەیامنامنان دەگەیەنین‬ ‫راوێژكاری ئەردۆغان‪ :‬سەربەخۆیی كوردستان مەترسی پێكدادان دروست دەكات‬ ‫هەدەپە‪ :‬پشتیوانی لە ریفراندۆم و سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان دەكەین‬ ‫جەنگیز چاندار‪ :‬پێویستە هەرێمی كوردستان رەزامەندی واڵتانی دراوسێ‌ بەدەستبهێنێت‬ ‫چاودێرێك‪ :‬توركیا هێشتا هەرێمی كوردستان بە مەترسییەك دەبینێت‬ ‫راپۆرت‪ :‬چاودێر‪-‬میدیاكان‬ ‫لەگەڵ نزیكبونەوەی وادەی ئەنجامدانی‬ ‫ریفڕاندۆمــی ســەربەخۆیی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬كــە بڕیــار وایــە لــە ‪ 25‬ی‬ ‫ئەیلولی ئەمساڵ ئەنجام بدرێت‪ ،‬یەك لەو‬ ‫تەوەرانــەی بۆتــە جێی باس هەڵوێســتی‬ ‫توركیایە‪ ،‬توركیا وەك واڵتێكی دراوسێی‬ ‫هەرێمی كوردستان پێگەیەكی ستراتیژیی‬ ‫گرنگی هەیە وەك دەروازەیەك بۆ هەرێمی‬ ‫كوردســتان بــەڕووی واڵتانــی رۆژئــاوا‬ ‫دەبینرێــت‪ .‬لەئێســتادا حكومەتــی ئــاك‬ ‫پارتــی و پارتــە سیاســییەكانی توركیا‪،‬‬ ‫بەتەواوی لــەدژی ئەنجامدانــی ریفڕاندۆم‬ ‫بــۆ ســەربەخۆیی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫دەوەستنەوە‪.‬‬

‫یڵدرم‪ :‬لەگەڵ هاوپەیامنان دیدارمان‬ ‫بەردەوام دەبێت‬

‫بیناڵی یڵدرم‪ ،‬سەرۆک وەزیرانی تورکیا‬ ‫لــە نوێتریــن لێدوانی بۆ رۆژنامەنوســان‪،‬‬ ‫هەڵوێســتی واڵتەكــەی بەرامبــەر بــە‬ ‫ریفڕاندۆمی هەرێمی كوردستان بەم جۆرە‬ ‫دەربڕی‪ :‬بەهیــچ جۆرێك جێی قبوڵ نییە‬ ‫رێگە بدەین بە پێكهاتەیەكی سەربەخۆیی‬ ‫لــە باكووری عیراق‪ ،‬لــەم بارەیەوە لەگەڵ‬ ‫واڵتانــی هاوپەیمان دیدارمــان بەردەواممە‬ ‫و رای خۆمــان دەگەیەنیــن‪ ،‬پێمانوایــە‬ ‫ئــەو كارە دەبێتە هۆی ناســەقامگیری بۆ‬ ‫ناوچەكە و بۆ توركیاش»‪.‬‬

‫گەورە راوێژكاری ئەردۆغان‪ :‬ریفراندۆم‬ ‫بە كارێكی دروستی نابینین!‬ ‫گەورە راوێژكاری سەرۆككۆماری توركیا‬ ‫لــە لێدوانێكیدا ســەبارەت بە هەڵوێســتی‬ ‫واڵتەكەی لەســەر ئەنجامدانی ریفڕاندۆم‪،‬‬ ‫رەخنــە لــە حكومەتەكانــی دوای ســاڵی‬ ‫‪2003‬ی عێــراق دەگرێــت و بــە هــۆكاری‬ ‫ســەرهەڵدانی قەیرانەكانــی ناوخــۆی ئەو‬ ‫واڵتە ناویان دەبات‪.‬‬ ‫ئیكنــور چەڤیك‪ ،‬لــە چاوپێكەوتنێكی‬ ‫تەلەفیزیۆنیــدا دەڵێــت «حكومەتــە‬ ‫یــەك لــەدوای یەكەكانی عێــراق‪ ،‬عەرەبە‬ ‫ســوننەكانی واڵتیــان گۆشــەگیركرد و‬ ‫بوونە هۆكاری ئەوەی ســەرەتا رێكخراوی‬ ‫ئەلقاعیــدە و دواتریــش رێكخــراوی‬ ‫تیرۆریســتی داعش دروســتببێت و ناوچە‬ ‫سوننەنشینەكان كۆنترۆڵ بكەن»‪.‬‬

‫گــەورە راوێژكارەكەی ســەرۆككۆماری‬ ‫توركیــا بــۆ كاروباری سیاســەتی دەرەوە‬ ‫ئامــاژە بــەوەش دەكات‪ ،‬سیاســەتی‬ ‫حكومەتەكانــی عێراق وایكــرد كوردەكان‬ ‫هەســت بە بێئومێدی بكەن و سیاســەتی‬ ‫فشار و بڕینی بودجەی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەالیــەن حكومەتــی بەغــداوە‪ ،‬كێشــەی‬ ‫گــەورەی لە بواری ئابووری و كۆمەاڵیەتی‬ ‫لە هەرێمی كوردستان دروستكرد‪.‬‬ ‫چەڤیــك رایگەیانــد‪ ،‬مەســعود بارزانی‬ ‫ســەربەخۆیی وەك دەرفەتێكــی زێڕیــن‬ ‫دەبینێت بۆ ئەوەی كوردەكان لەم كێشانە‬ ‫رزگار بــكات‪ ،‬بــەاڵم ئێمــە وەك توركیا و‬ ‫وەك بیــروڕای ســەرۆككۆماری توركیــا‪،‬‬ ‫لەئێستادا ئەنجامدانی ئەو كارە بە دروست‬ ‫نازانین‪.‬‬ ‫لەدرێــژەی لێدوانەكەیــدا چەڤیــك‬ ‫پێیوایە «ســووربوونی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە ســەر ئەنجامدانی ریفڕاندۆم‬ ‫تایبەت بە سەربەخۆیی مەترسی پێكدادانی‬ ‫ســەربازیی لەگــەڵ هێزەكانــی حكومەتی‬ ‫عێراق دروست دەكات و واڵتانی دراوسێش‬ ‫لە هەرێمی كوردستان دوور دەخاتەوە»‪.‬‬

‫پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا لەدژی‬ ‫ریفراندۆمن‬

‫بەشێكی زۆر لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬ ‫توركیا داوای دواخستنی ریفڕاندۆم دەكەن‬ ‫و داوا لــە حكومەتی هەرێمی كوردســتان‬ ‫دەكــەن بڕیــاری ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە‪ ،‬یاخود دوای بخات‪.‬‬ ‫جگــە لــە ئــاك پارتــی كــە پارتــی‬ ‫دەســەاڵتدارە لــە توركیــا و پێشــتر‬ ‫چەندجارێــك هەڵوێســتی خــۆی دژی‬ ‫ئەنجامدانــی ریفڕانــدۆم لــە باشــووری‬ ‫كوردســتان راگەیاندووە‪ ،‬هــاوكات پارتی‬ ‫كۆمــاری گــەل (جەهەپــە)‪ ،‬پارتی بزاڤی‬ ‫نەتەوەپەرســتی (مەهەپــە) و پارتــی‬ ‫سەعادەت ئەمانە سێ پارتی ئۆپۆزسیۆنن‬ ‫لەو واڵتــە‪ ،‬لەبارەی ئەنجامدانی ریفڕاندۆم‬ ‫هــاوڕان لەگــەڵ پارتــی دەســەاڵتدار و‬ ‫داوا لــە حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫دەكــەن بڕیــاری ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬

‫ئیرباهیم كالن‪ :‬هەرێم و بەغدا رێگەی‬ ‫دیالۆگ بگرنەبەر‬

‫ئیبراهیم كالن‪ ،‬وتەبێژی سەرۆككۆماری‬ ‫توركیــا‪ ،‬پێیوایــە دەرفــەت لەئارادایــە‬ ‫بۆئەوەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا‬

‫بۆ ئەنجامدانی ریفڕاندۆمی ســەربەخۆیی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان هەڵنەكــردووە‪،‬‬ ‫مەســەلەكە ئەوەیە كاتێ‌ تۆ سەربەخۆیی‬ ‫رادەگەیەنیــت‪ ،‬ئیتــر چــۆن جێبەجێــی‬ ‫دەكەیــت‪ ،‬لەكاتێكــدا پەیوەندییەكانــت‬ ‫لەگــەڵ بەغــدا هەڵســەپێراوە‪ ،‬و بەغــدا‬ ‫دڵخۆش نییە بە سەربەخۆی كوردستان‪،‬‬ ‫حــاڵ وابێــت‪ ،‬پێویســتت بــە واڵتێكی‬ ‫ئەلتەرناتیــڤ دەبێــت بــۆ ئــەوەی وەك‬ ‫پردێكــی پەڕینەوە بەكاریبهێنیت‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ئێــران و توركیــا وەك دوو دەوڵەتــی‬ ‫بەهێــز رۆڵ لــە هاوكێشــەكان ناوچەكە‬ ‫دەگێــڕن‪ ،‬بۆیە مەرجە ئەگەر هەدووكیان‬ ‫پشــتیوانیان وەرنەگیرێــت ئــەوا الیەنی‬ ‫كــەم پشــتیوانی یــەك لــەدوو دەوڵەتە‬ ‫وەربگیرێــت‪ .‬لەكاتێكدا ئێســتا ئەم دوو‬ ‫دەوڵەتە گڵۆپی سەوزیان بۆ سەربەخۆیی‬ ‫هەڵنەكردووە‪.‬‬

‫چاودێرێك‪ :‬توركیا سەربەخۆیی باشوور‬ ‫پشتیوانیان دەبین»‪.‬‬ ‫بە مەترسییەك دەبینێت‬ ‫جگــە لــە هەدەپــە‪ ،‬پارتە سیاســییە‬

‫گفتوگــۆ بكــەن و بگەڕێنــەوە بــۆ خاڵی‬ ‫دانوستان‪،‬‬ ‫كوردییەكانــی باكــووری كوردســتان لە‬ ‫كەڵــن دەڵێــت «هێشــتا دەتوانرێــت‬ ‫ئامــەد‪ ،‬راگەیەنراویــان باڵوكردۆتــەوەو‬ ‫ژینگەیەكی لەبار بۆ چارەسەركردنی كیشە‬ ‫پشــتیوانی خۆیــان بــۆ ســەربەخۆیی‬ ‫بەردەوامەكانی نێوان هەرێمی كوردســتان‬ ‫باشــووری كورســتان راگەیانــدووە‪،‬‬ ‫و بەغدا بدۆزرێتەوە و توركیا هێمنتر قسە‬ ‫ئــەو پارتانــەش پێكهاتــووە لــە‪ :‬پارتی‬ ‫لەسەر ســەربەخۆیی كوردستان دەكات و‬ ‫ئازادی كوردســتان‪ ،‬بزوتنەوەی ئازادی‪،‬‬ ‫لەئێســتادا لەگەڵ ســەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫هەدەپە و پارتە كوردییەكان پشتیوانی پارتــی دیموكراتــی كوردســتان‪-‬باكوور‪،‬‬ ‫كوردستاندا نین»‪.‬‬ ‫پارتــی دیموكراتــی كوردســتان‪-‬توركیا‪،‬‬ ‫ئیبراهیم كالن‪ ،‬وتەبێژی سەرۆككۆماری‬ ‫لە سەربەخۆیی دەكەن‬ ‫پارتــی ئــازادی و سۆســیالیزم‪ ،‬پارتــی‬ ‫توركیــا‪ ،‬لەنوێتریــن لێدوانــی لــە بارەی‬ ‫گشــتی‬ ‫بەشــێوەیەكی‬ ‫هــاوكات‬ ‫سۆسیالیســتی كوردســتان‪ .‬هەروەهــا‬ ‫ریفڕاندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان وتی‬ ‫باكوور‪،‬‬ ‫لــە‬ ‫كورد‬ ‫سیاســی‬ ‫بزوتنــەوەی‬ ‫پارتی دۆزی رەوا (هودا پار) كە پارتێكی‬ ‫«بە بۆچوونی ئێمە ریفڕاندۆم سەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان كاریگەری بۆ چارەسەركردنی پشــتیوانی تەواوەتــی لــە ریفڕاندۆمــی ئیسالمی سەلەفییە لەباكووری كوردستان‬ ‫كێشــە ئابــووری و ئەمنییەكانــی عێــراق ســەربەخۆیی باشــووری كوردســتان پشــتیوانی خۆیــان بــۆ ســەربەخۆیی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬پارتــی دیموكراتــی گــەالن باشووری كوردستان راگەیاندووە‪.‬‬ ‫نابێت»‪.‬‬ ‫كۆنگــرە (هەدەپــە) چەندجارێــك رایانگەیانــدوە‬ ‫كەڵــن لەدرێــژەی‬ ‫رۆژنامەوانیەكەیــدا وتــی «لــە راســتیدا كــە ســەربەخۆیی مافێكــی رەوای گەلی‬ ‫كــورد ناوچەیەكی فیدراڵی و پەرلەمانیان كوردە و پێویســتە هەموو الیەك رێز لەو‬ ‫هەیــە و هەڵبژاردنــی خۆیــان دەكــەن‪ ،‬ئیرادەیە بگرێت‪.‬‬ ‫لەمــاوەی رابــردوودا‪ ،‬عوســمان‬ ‫هێشــتا دەتوانرێــت ژینگەیەكــی لەبار بۆ‬ ‫چارەســەركردنی كیشــە بەردەوامەكانــی بایدەمیــر وتەبێــژی هەدەپــە‪ ،‬لەكاتــی‬ ‫نێــوان هەرێمــی كوردســتان و بەغــدا پێشكەشكردنی وتارەكەیدا لە كۆبونەوەی‬ ‫فراكســیۆنی هەدەپــە لــە پارلەمــان‪،‬‬ ‫بدۆزرێتەوە»‪.‬‬ ‫رەخنــەی لــە حكومەتــی توركیــا گرت‬ ‫بــەوەی لەدژی ســەربەخۆیی باشــووری‬ ‫ئیبراهیــم كەلــن هەر وەك پێشــتریش كوردســتانە‪ ،‬ئیدانەی ئەو هەڵوێســتەی چاندار‪ :‬دەبێت رەزامەندی یەك لەو‬ ‫ئامــاژەی پێكردبــوو كــە توركیــا لەگەڵ‬ ‫یەكپارچەیــی خاكــی عیراقــە و هیــچ كــرد كە هەمیشــە هیچ مافێــك بۆ كورد‬ ‫دوو دەوڵەتە وەربگرن‬ ‫دابەشــبونێك قبــوڵ ناكات‪ ،‬وتیشــی « بە رەوا نابینێت‪ ،‬بایدەمیر وتی «توركیا‬ ‫جەنگیز چاندار‪ ،‬نوسەر و رۆژنامەنوسی‬ ‫یەكپارچەیــی عێــراق الی توركیا گرنگە‪ ،‬پێداگریــی لــە ســەربەخۆیی واڵتەكــەی ناوداری توركیا‪ ،‬لەدیدارێكی رۆژنامەوانیدا‬ ‫بەاڵم بــەو زمانــەی جــاران نەیانگوتووە دەكاتەوە بەمافێكــی رەوای دەبینێت بۆ لەگــەڵ روشــەن چەكــر‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫نابێت عێراق دابەش بكرێت‪ ،‬بەڵكو دەڵێت خۆی‪ ،‬بــەاڵم بۆ كورد ئــەو مافە بەڕەوا سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان ئاماژەی‬ ‫«الشمان گرنگە ئاشتی ناوخۆیی بەرقەرار نابینێت‪ ،‬ناخوازێ كورد ســەربەخۆ بێت‪ ،‬بــەوە كــردووە كــە پێویســتە هەرێمــی‬ ‫بێــت و دەســتەبەری خۆشــگوزەرانی باشــە بۆچی كوردەكان لە ســەربەخۆیی كوردســتان بۆ ئەو پڕۆسەیە یەك لە دوو‬ ‫خەڵكــی ئــەو واڵتە بكرێت‪ ،‬ئەو پرســانە پاشــگەزببنەوە؟ لەپــای چــی؟ بۆچــی واڵتە دراوسێیەكەی رازی بكات‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫پەیوەســتن بــە یەكــەوە‪ ،‬دەكرێــت لــە بــۆ ئێــوە رەوایــە و بۆ كــورد حەرامە؟ ئێران و توركیایــە‪ .‬چاندار لەو دیدارەیدا‬ ‫یــەك كاتدا سیاســەتێكی درووســت بێتە بــۆ ئێوە حەالڵە باشــە بۆچــی بۆ كورد بــەم جــۆرە دەوێت « ئێــران و توركیا‪،‬‬ ‫ئــاراوە و هەمــوو پێكهاتــە و الیەنــەكان حەرامــە؟ ئێمە وەك هەدەپە بەبێ‌ مەرج دوو دەوڵەتی گرنگ و زلهێزی ناوچەكەن‪،‬‬ ‫لــە بــاوەش بگرێت‪ ،‬تا هەمــوو تاكەكانی و بەبــێ‌ شــك ئیرادەی گەلی باشــووری بەالیەنــی كــەم دەبێــت یــەك لــەم دوو‬ ‫ئەو واڵتە هەســت بكەن عێراق نیشتمانی كوردســتان قبــوڵ دەكەیــن و رێــز لــە دەوڵەتــە رازی بكــەن بۆ ســەربەخۆیی‪،‬‬ ‫بڕیاری ســەربەخۆیی بونیــان دەگرین و لەكاتێكــدا هیچ كامیان گڵۆپی ســەوزی‬ ‫ئەوانیشە»‪.‬‬

‫چاودێرێكــی سیاســی بــە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬توركیا بەچەند هۆكارێك بەترسەوە‬ ‫لــە ســەربەخۆیی باشــووری كوردســتان‬ ‫دەڕوانێت‪ ،‬گرنگترینیان ئەوەیە سەربەخۆیی‬ ‫باشوور‪ ،‬تینێكی بەگوڕتر دەدات بە كوردانی‬ ‫باكوور كە زیاتر پێداگریی لە بەدەستهێنانی‬ ‫مافــە رەواكانیان بكەن و داوای ســتاتۆیەك‬ ‫لــە توركیا بكەن‪ ،‬ئەمەش بــۆ توركیا جێی‬ ‫قبوڵ نییە و ئامادەنییە هیچ داوایەكی كورد‬ ‫جێبەجێبكات‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە سیاســییە راشیدەگەیەنێت‬ ‫بەهێزبونــی پێگەی باشــووری كوردســتان‬ ‫راســتەوخۆ كاریگەریــی لەســەر كوردانــی‬ ‫باكوور و رۆژئاوای كوردستان دەبێت‪ ،‬بۆ یە‬ ‫توركیا وەك نەیارێكی كورد لەو دوو بەشەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ناخوازێت گەلی كورد لە باشوور‬ ‫سەربەخۆ بن‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە سیاسییە ئاماژەی بەوەشكرد‬ ‫كــە توركیــا نییەتی زۆر بە روونی ئاشــكرا‬ ‫كــردوە لــەدژی ســەربەخۆیی كوردســتانە‪،‬‬ ‫بەوەی لــە كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی بااڵی‬ ‫ئاسایشــی توركیا‪ ،‬بە بەشداری حكومەت و‬ ‫سوپا بەڕێوەچوو‪ ،‬ئەوە دوپاتكراوەتەوە كە‬ ‫توركیا رازی نابێت بە هەرێمێكی ســەربەخۆ‬ ‫لە باكووری عیراق بۆ كوردەكان‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێــرە وتیشــی «پێوســت بوو‬ ‫كاربەدەســتانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬پێشتر‬ ‫دیالۆگی تەواوی لەگەڵ بەرپرســانی توركیا‬ ‫بكردبایــە بۆ ئــەم مەبەســتە‪ ،‬الیەنی كەم‪،‬‬ ‫ئــەو پەیوەندییــە سیاســی و ئابــووری و‬ ‫وزەیــەی لەنێوان هــەردووال هەیــە‪ ،‬كار بۆ‬ ‫رێككەوتننامەیەكی سیاســی ستراتیژی نوێ‌‬ ‫بكرابایە كە الیەنی كەم گرەنتی ئاشتەوایی و‬ ‫سەقامگیری ناوچەكەی بۆ هەردووال دەبوو‪.‬‬ ‫پێدەچێت جكومەتی هەرێم لەم پڕۆســەیەدا‬ ‫كەمتەرخــەم بوبێــت‪ ،‬بــەوەی نەیتوانیــوە‬ ‫حكومەتــی توركیا و هیچ پارتێكی سیاســی‬ ‫توركــی بــۆ ئەنجامدانــی ریفڕانــدۆم قایــل‬ ‫بكات»‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ئیمپڕاتۆرییە‬ ‫دینییەكە‬

‫و‪ /‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬شاخەوان مەنسور‬ ‫ســەركەوتنە ســەربازییە یەك لە دوای‬ ‫یەكەكانی بەرایی ئایینی ئیســام لە هەمو‬ ‫قۆڵەكانــەوە جێگــەی ســەرنج و تێڕامــان‬ ‫بــو‪ .‬ئیســام بــە پێچەوانــەی ســەرەتای‬ ‫ســەرهەڵدانی ئایینــی مەســیحییەوە كــە‬ ‫زۆر نــەرم و نیان بون‪ ،‬عەرەب خێرا خێرا‬ ‫ر‌وە و دنیــای دەریــای ســپی ناوەڕاســت‬ ‫هەنگاویان دەبڕی‪ .‬لە بیســت ســاڵی پاش‬ ‫مردنــی پێغەمبــەری موســڵمانان‪ ،‬واتــە‬ ‫لــە ســاڵی ‪632‬ز‪ ،‬لــە هیالل ئەلخەســیب‬ ‫شــوێنكەوتوان و ئیمانــداران بــە تەواوی‬ ‫بــەردی بناغــەی ئیمپڕاتۆریایەكــی‬ ‫ئایینییــان دانــا‪ .‬ئەمە ســەرەتایەك بو بە‬ ‫دەســپێكی كارەكان و گەشەكردنی ئایینی‬ ‫ئیســام و دەســات و دەوڵەتەكــەی‪.‬‬ ‫ئــەم ســەركەوتنانە لــە زهنییەتی خەڵكی‬ ‫بیاباندا‪ ،‬كاردانەوەی هەبو‪ ،‬ئایینی ئیسالم‬ ‫لە مێشــك و بیركردنەوەیانــدا‪ ،‬چەكەرەی‬ ‫كــرد‪ .‬ئیــدی وردە وردە هەرێمەكان چونە‬ ‫نێو دینی ئیسالمەوە‪ .‬ئەنجا‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫مزگــەوت و پێكەوەنــان و بیناكردنــی‬ ‫لەشــكرێكی بەهێــز‪ .‬ئیمانــداران پێیــان‬ ‫وابــو ســەركەوتنەكان نهێتــی گەورەیــان‬ ‫لــە پشــتەوەیە‪ ،‬بۆیە دەســەاڵتی دینی و‬ ‫دنیاییان ئاوێتەی یەكتری كرد‪.‬‬ ‫یەكانگیربونی فاكتەرەكانی سەركەوتن و‬ ‫سەرهەڵدانی هێزێكی نوێ رونی دەكەنەوە‬ ‫كە ئیمپڕاتۆریای ساســانی و ئیمپڕاتۆریای‬ ‫بێزەنتــی چ مێژویەكــی خوێناویان هەبوە‪،‬‬ ‫لــەو مێــژوە دورودرێــژەدا‪ ،‬جەنگی گەورە‬ ‫و كارەســاتباریان ئەنجامــداوە‪ ،‬ملمالنــێ‬ ‫و پێكدادانــە خوێناوییــەكان زۆر درێــژەی‬ ‫كێشــاوە‪ ،‬خەڵكــی توشــی نــا ئومیــدی‬ ‫كــردوە‪ ،‬بە تایبەتی ســاڵی ‪628‬ز‪ :‬شــەڕ‬ ‫هــەردو ئیمپڕاتۆریاكــەی شــەكەت و الواز‬ ‫كــردوە‪ ،‬بۆیــە دانیشــتوانی گردوپــەڕی‬ ‫هــەردو هێزەكــە و شــوێنە چەپــەك و‬ ‫دورە دەستەكانی لە ســنوری قەڵەمڕەوی‬ ‫هــەردوال دەرهێنابــو‪ .‬دەرهاویشــتەی ئەم‬ ‫بۆشاییە سەربازی و سیاسییە هێزی نوێی‬ ‫هێنایە كایەوە‪ .‬ســوریا و میسر لە سنوری‬ ‫قەڵەمڕەوی ئیمپڕاتۆریــای بێزەنتیدا بون‪،‬‬ ‫عێراق لە چوارچێوەی دەســەاڵتی فارســە‬ ‫ساســانییەكاندا‪ ،‬بون‪ ،‬لەم سێ هەرێمەدا‪،‬‬ ‫پاشــاگەردانی هەمو كونجێكــی گرتبۆوە‪،‬‬ ‫خێڵەكان كەڵكەڵــەی گۆڕانكاری كەوتبوە‬ ‫ســەریان‪ ،‬بۆیــە زۆر پەرۆشــی یەكگرتن و‬ ‫یەكخستنی هێزەكانیان بون‪.‬‬ ‫ســەركەوتن و ســەرفرازییەكانی عەرەب‬ ‫لــە مەیدانی جەنگــدا‪ ،‬جێگەی ســەرنج و‬

‫رونكردنــەوە نییــە‪ ،‬توانــای شــیربازی و‬ ‫هەڵبەز و دابەز و ئەسپ سواری و حوشتر‬ ‫ســواری و مانــۆڕی ســەربازی خێڵــەكان‬ ‫بێ نەزیر بوە‪ ،‬ســەركردەی لەشــكرەكانی‬ ‫ئیســام بــاش لــە پێداویســتییەكانی‬ ‫ماشــێنی جەنــگ تێگەشــتون‪ .‬كاریگەری‬ ‫بەكارهێنانــی شــێوازی گەریالیی و غارەی‬ ‫بەداوەت و هەڵكوتانە ســەر خێڵەكانی دی‬ ‫و لێــدان و گەڕانــەوە و هەاڵتنی پارتیزانی‬ ‫دوژمنی شــپرزە كرد بــو‪ .‬الیەنی بەرانبەر‬ ‫بــە ئەنــدازەی كاریگــەری ئــەم كردەوانە‬ ‫بەرپەرچیــان نەدانەوە‪ :‬بەڵكــو لەبەردەم‬ ‫خەڵكــی بیابانــدا‪ ،‬شكســتیان خــوارد و‬ ‫هەاڵتن‪...‬هتــد‪ .‬یــەك لــە هــۆكارە هەرە‬ ‫گرنگەكانــی باڵوبونەوەی ئایینی ئیســام‬ ‫و فەتحكردنی ئەو شــوێنانەی كە باســمان‬ ‫كــردن‪ ،‬ئــارەزوی دانیشــتوانەكەی بو بۆ‬ ‫گۆڕانكاری و ئاشــنا بون بە داگیركەرێكی‬ ‫نــوێ‪ .‬زۆربەی هەرە زۆری ئــەو هەرێمانە‬ ‫پشــتگوێ خرابــون‪ ،‬خاڵــی بون لــە هێز‬ ‫و ئیــدارات و‪...‬هتــد‪ .‬بێگومــان الیەنــی‬ ‫ســەركەوتو شــوێنی ئیمپڕاتۆریــای كــۆن‬ ‫پڕدەكاتەوە‪.‬‬ ‫خەونی عەرەب بۆ یەكخستنی خێڵەكان‬ ‫و ئــارەزوی خەڵــك بــۆ تێكەڵبــون بــە‬ ‫ئایینــی نــوێ و پەرۆشــیان بۆ گەیشــتن‬ ‫بە بەهەشــت‪ ،‬حەز و سەوداســەرییەكانی‬ ‫دنیای لە بیر بردبونەوە‪ .‬بەڵێنی بەهەشت‬ ‫و حەســانەوەی دوارۆژ پاڵنەرێكــی بــاش‬ ‫بــو بــۆ دەیان هــەزار جەنــگاوەر كە پۆل‬ ‫پــۆل پچنــە ریــزی لەشــكرەكەی خالیدی‬ ‫كــوڕی وەلیــدەوە‪ ،‬بۆیــە ناوبــراو زۆر بە‬ ‫ئاســانی شاری دیمەشقی داگیر كرد‪ .‬ئەبو‬ ‫تەممامی شــاعیری ســەدەی نۆیەم دەڵێ‪:‬‬ ‫( نــا‪ ،‬نەخێر‪ ،‬لە پێناوی بەهەشــتدا‪ ،‬تۆ‬ ‫دەســتبەرداری ژیانــی بــەداوەت نابی‪...‬‬ ‫بەڵكــو‪ ،‬پێموایــە‪ ،‬نان و خورمــا تەوقێكە‬ ‫بە گەردنتەوە)‪.‬‬ ‫ئەحمــەد البلــدوری‪ :‬كۆتایــی بــەو‬ ‫مشــتومڕە دەهێنــێ و مێــژوی عــەرەب‬ ‫پۆلێن دەكات و ئەو ماوەیە بە ســەردەمی‬ ‫غەزەوات لــە قەڵەم ئەدات‪ .‬ئەنجا‪ ،‬دەڵێ‪:‬‬ ‫ئەو مێژوەی عەرەب شانازی پێوە دەكات‪،‬‬ ‫هەمــوی بە زەبری تیر و شــیر جێگیر بوە‬ ‫و ئەنجا‪ ،‬دەسەاڵتی عەرەب بوە بە ئەمری‬ ‫واقیــع‪ .‬رۆســتەم هەرچەنــدە‪ ،‬لەبەرانبەر‬ ‫هێزەكانی خەڵكی بیابان شكســتی خوارد‬ ‫و واڵتەكەی داگیركرا‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬ئەو قارەمانە‬ ‫بــو كە بەرگری لە خاك و نیشــتمانی باب‬ ‫و باپیرانی خۆی كرد و بەرانبەر بە هێرش‬ ‫و داگیركارییەكانی عەرەب وەستایەوە‪ .‬بە‬ ‫نێردراوەكــەی عەرەبــی وت‪( :‬من ئەزانم‪،‬‬ ‫ئێــوە لــە پێناوی هیــچ دا‪ ،‬ئــەم قەتڵ و‬ ‫عامە دەكەن‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬چارتان نییە‪ ،‬برســی‬ ‫و هەژارن‪ ،‬وێڵی پاروە نانێكن)‪.‬‬ ‫پــاش داگیركردنی ئۆرشــەلیم (قودس)‬

‫لەالیــەن ســوپای موســڵمانانەوە‪،‬‬ ‫بــۆ رەوینــەوەی ئەتمۆســفیری شــەڕ‬ ‫و دامەزراندنــی پەیوەنــدی بەهێــز و‬ ‫جێبەجێكردنی بەرنامەی ئاشــتی و ئارامی‬ ‫دوای شــەڕ‪ ،‬لــە ســاڵی ‪638‬دا‪ ،‬خەلیفــە‬ ‫عومەر یەكسەر سەردانی ئۆرشەلیمی كرد‪.‬‬ ‫وەك نەریتی ســەركردەكانی تری ئیسالم‪،‬‬ ‫خەلیفە عومەر پیاوێكی زۆر سادە و ساكار‬ ‫و خاكــی و لە خۆبــوردە بو‪ ،‬جلوبەرگێگی‬ ‫چڵكن و شــەپڕێوی لەبەرا بو‪ ،‬كراسەكەی‬ ‫بــەری تۆز و خۆڵی رێگەی پێوەنیشــتبو‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئارەقــەی گیانی ببو بــە پەاڵس‪،‬‬ ‫ســەر و ریشــی هاتبو‪( .‬ســۆفرۆنیوس)ی‬ ‫پتریاركی ئۆرشەلیم گەیشتە الی و ساڵوی‬ ‫لــە خەلیفە كرد‪ ،‬ئەویش زۆر بە تاســەوە‬ ‫وەاڵمی دایەوە و زۆر بە گەرمی پێشــوازی‬ ‫لێكــرد و زۆر رێــزی لێگــرت و هاتنەكەی‬ ‫بە هێنــد وەرگرت‪ .‬پاتریــارك لە رواڵەتی‬ ‫هــەژاری و خاكێتی و ســاكاری ئەو پیاوە‬ ‫ســەری ســوڕما‪ .‬وەك لە مێــژودا‪ ،‬تۆمار‬ ‫كــراوە‪ ،‬پاتریــارك روی وەرچەرخانــدەوە‬ ‫بــۆ الی خزمەتكارەكەی خۆی و بە زمانی‬ ‫گریكــی پێیوتوە‪ :‬وەك دانیار پێغەمبەر لە‬ ‫شوێنێكی پیرۆزدا وەستاوە‪ ،‬سەرەتای رق‬ ‫و كینە دوژنكاری لێرەوە دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫خاڵــی كردنــەوەی رق و كینــە و مــاڵ‬ ‫وێرانكــردن و كاولــكاری هێنــدە درێــژەی‬ ‫نەكێشــا‪ ،‬ئیمانداران زۆر زو هەســتیان بە‬ ‫قــەدەری خۆیان كــرد‪ .‬هەربۆیە لە هەردو‬ ‫بــەرەی جەنگــدا‪ ،‬بــەرەی ئیمپڕاتۆریــای‬ ‫بێزەنتــی و ئیمپڕاتۆریــای شــاهانەی‬ ‫ساسانێكان‪ ،‬سەركەوتنی ستراتیجییان بە‬ ‫دەستهێنا‪ .‬سەرئەنجام‪ ،‬هەموان كۆڵیاندا و‬ ‫چارەنوسیان بەزین بو‪ ،‬بڕیاری كۆتایی بۆ‬ ‫پەیامە نوێكەی خودا بو‪ ،‬بۆیە سەركەوتن‬ ‫بەســەریاندا‪ .‬ئەنجــا‪ ،‬واڵتــی مەزنی ئیران‬ ‫زەمیــن كۆتایــی پێهــات و دەســەاڵتی‬ ‫بنەماڵــەی فەرمانــڕەوا چونــە الپەڕەكانی‬ ‫مێژوەوە كە نزیكەی دوانزە سەدە خاوەنی‬ ‫ئیپڕاتۆریایەكــی مــەزن بــون‪ .‬كلتــور و‬ ‫ســەروەت و ســامانی شارســتانییەتەكەی‬ ‫ئێران و دەســەاڵتی فارس بون بە میراتی‬ ‫بــۆ عــەرەب‪ .‬عەرەبەكانــی بیابــان بــۆ‬ ‫یەكەمیــن جــار لە واڵتی ئێرانــدا‪ ،‬چاویان‬ ‫بە كانزا كەوت و ئاشــنای زێڕ و زیو بون‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە رەفتاری شەڕكەرانی عەرەب‬ ‫لەگــەڵ غەنیمەكانی جەنگــدا (بەلەدوری)‬ ‫نوسیوێتی‪ :‬شــەڕكەرێكی عەرەبی قێزەون‬ ‫كچێكــی ســپیكەلەی بااڵبــەرزی جــوان و‬ ‫بێنەزیــری بــە هــەزار درهەم فرۆشــتوە‪،‬‬ ‫كاتــێ پرســیاری ئــەو كارە گەوجانــەی‬ ‫لێكــراوە‪ ،‬وتبوی‪ :‬لەبەرئــەوەی غەنیمەیە‬ ‫و دەســكەوتی شــەڕە‪ ،‬نرخەكــەی گرنــگ‬ ‫نییە‪..‬؟ خێڵەكانــی ئەڵمان كاتێ رۆمایان‬ ‫داگیركــرد لــە رێــی پاراســتنی كلتــوری‬ ‫نەتــەوەی سەردەســت و تایبەتمەندێتــی‬

‫كۆمەاڵیەتییــەوە توانیــان پارێــزگاری لــە‬ ‫هێــز و توانــای خۆیــان بكــەن‪ .‬دواجــار‪،‬‬ ‫ئایینــی مەســیحییان پەســەند كرد و بون‬ ‫بــە مەســیحی‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬ئــەو عەرەبانــەی‬ ‫واڵتــی فارســیان داگیــر كــرد‪ ،‬لەپــڕ‬ ‫رایەڵەی فراوانــی كۆمەاڵیەتییان كۆنترۆڵ‬ ‫كــرد و دەســتیان گــرت بەســەر كلتور و‬ ‫نەریتــی كۆنیــان و لــە رێــی گەوجاندن و‬ ‫غافڵگیــر كردنــی خەڵكەوە رەوشــەكەیان‬ ‫قۆســتەوە‪ ،‬بــە خزمەتــی ســەربازی و‬ ‫پڕۆســەی هاوســەرگیری پارێزگارییــان لە‬ ‫هێز و دەســەاڵتی خۆیان كــرد‪ .‬بێگومان‪،‬‬ ‫جوانــی سروشــتی واڵتی فــارس و دیمەنە‬ ‫دڵڕفێنەكانی سەرسامی كردبون‪ ،‬بەاڵم ئاو‬ ‫و هەوای فێنك و جوانی دۆڵ و شاخەكانی‬ ‫ئێــران نەیتوانی كلتــوری بیابانیان لە بیر‬ ‫بباتــەوە‪ ،‬ئەوان سەرمەســتی دەســكەوت‬ ‫و بیروبــاوەڕی ئایینــی نــوێ بــون‪ .‬ئــەو‬ ‫ئایینــە گشــتگیرە لــە ســۆنگەی خەیاڵی‬ ‫محەممــەدەوە دەیڕوانییــە هەمــو جیهان‪،‬‬ ‫زادەی هــزری ئــەو بــو‪ ،‬مــژدە بەخشــی‬ ‫دەوڵەتێكی سەرتاســەری بــو‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لــە قازانجی كانزا بەهادارەكان كە تازەكی‬ ‫ئاشــنای ببون‪ .‬ئەگینــا‪ ،‬دوركەوتنەوە لە‬ ‫نیمچــە دورگەی عــەرەب و چون بۆ واڵتی‬ ‫گریــك و فــارس و فەرمانڕەواییكردنــی‬ ‫پوختەی خاكی ئیمپڕاتۆریای فارس و دڵی‬ ‫مەسیحییەكان زۆر مەحاڵ بو‪.‬‬ ‫لــە پێنــاوی داگیركردنــی خاكــی‬ ‫ســوریا و خاكــی فــارس كــە بــە چاندنی‬ ‫تــۆوی شارســتانییەتیێكی نــوێ كۆتایــی‬ ‫هــات‪ ،‬پڕۆســەكەی عــەرەب ســەرباری‬ ‫هەڵگوزەراندنــی ئایدیۆلۆجیــا و كلتورێكی‬ ‫نــوێ‪ ،‬رۆشــنبیری و شارســتانییەتی‬ ‫ئیســامی جێگیر كرد‪ ،‬بــۆ جێبەجێكردنی‬ ‫ئــەم ئامانجــە ســودیان لــە فەلســەفە و‬ ‫ئــەدەب و هونەر و كلتــوری هیلینی‪ ،‬ئەم‬ ‫فەلســەفەیەیان لــە چوارچێــوەی كلتوری‬ ‫بــاوی رۆژاتــەدا تواندەوە‪ .‬عەباســییەكان‬ ‫بــۆ رەواندنــەوە و دورخســتنەوەی بیــری‬ ‫تەســكی ناسیۆنالیســتی ئەمەوییــەكان‪،‬‬ ‫پڕوپاگەندەی فرە نەژادی و ســەرەتاكانی‬ ‫یەكســانی و كاری جەمــاوەری و‪...‬هتــد‪.‬‬ ‫باڵوكــردەوە‪( .‬لــە راســتیدا‪ ،‬ســەردەمی‬ ‫عەباســییەكان‪ ،‬ســەردەمی زێڕینی مێژوی‬ ‫ئیســام بــو‪ .‬بە نەفەســی عروبــە كاریان‬ ‫نەكردوە و باوەشــیان بــۆ هەمو رەنگەكان‬ ‫كردۆتــەوە‪ :‬وەرگێڕ)‪ .‬دوا میری ئەم خێڵە‬ ‫هــەاڵت و خۆی گەیانــدە ئەندەلوس‪ ،‬وەك‬ ‫خەریمێــك لــە قوڕتوبــە مایــەوە و وەك‬ ‫ناوەندێكــی جیهانــی بەربەرەكانی بەغدای‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫دەســكەوتی پزیشــكی و گەشــەكردنی‬ ‫بــواری دەرمانســازی دیمەنێكــی دی‬ ‫لێكۆڵینەوەی زاتســتی و زانیاری هەزارەی‬ ‫یەكەمــی موســڵمانان بو‪ .‬دو ســەدە بەر‬

‫ئەحمــەد البلــدوری دەڵــێ‪ :‬ئــەو‬ ‫مێــژوەی عــەرەب شــانازی پێــوە دەكات‪،‬‬ ‫هەمــوی بــە زەبــری تیــر و شــیر جێگیــر‬ ‫بــوە‪ ،‬ئنجــا دەســەاڵتی عــەرەب بــوە بــە‬ ‫ئەمــری واقیــع‬

‫لە هاتنی ئیســام‪ ،‬شــارە دێــی (گوندی‬ ‫شاپور) لە باشوری رۆژئاوای واڵتی فارس‬ ‫(خوزســتانی ئێســتا) نــاو و ناوبانگێكی‬ ‫باشــی پەیداكردبــو‪ ،‬ببــو بــە پەناگەیەك‬ ‫بــۆ روناكبیــران و ركابەرانــی شــوێنە‬ ‫جیاجیــاكان‪ ،‬بەتایبەتــی ئــەو بیریــارە‬ ‫ئازادانەی كە لە شــوێنی خۆیاندا‪ ،‬راوەدو‬ ‫دەنران و سەركوت دەكران‪ .‬پیرانی ئیدیسا‬ ‫(شــارێكی یۆنانییــە) لــە ســاڵی ‪٤٨٩‬ز‪،‬‬ ‫خوێندنگاكەیــان دادەخــرێ و پەرتــەوازە‬ ‫دەبــن‪ .‬پاش چل ســاڵ ئیمراتــۆر یامە بە‬ ‫فەرمی داخســتنی خوێندنگەی فەلسەفەی‬ ‫ئەفالتونــی نوێ لە ئەســینا رادەگەێنێ‪...‬‬ ‫هەروەهــا‪ ،‬وتویانــە‪ :‬خوێنــدكار و‬ ‫مامۆســتایانی ئــەم ناوەنــدە فەلســەفییە‬ ‫بــە كۆمەڵ كۆچیان كردوە بۆ شــارە دێی‬ ‫شاپور یاخود خوزستان‪ .‬هەواڵی فەلسەفە‬ ‫و زانست و پڕۆسەی فێربونی ئەم شارە لە‬ ‫نێو شارستانێتی دراوسێكاندا‪ ،‬زۆر باڵوبو‪.‬‬ ‫بەتایبەتــی‪ ،‬لە ڕێگەی خوێندكارانی‪ :‬هند‪،‬‬ ‫چیــن‪ ،‬جو‪ ،‬مەســیحی‪ ،‬ســوریاوە‪ ،‬كە بۆ‬ ‫هاوبەشــیكردنی گریــك هاتبــون‪ .‬هەمــو‬ ‫ئەمانــە بــە رەنگــی ئــااڵو وااڵوە ریزییان‬ ‫بەســتبو‪ ،‬ئــەم فرە رەنگــی و هەمەجۆری‬ ‫هەمــو دنیا جێگــەی ســەرنجی زۆرێك لە‬ ‫شــوێنكەوتوانی فەلسەفە و پزیشكداری‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬بون‪.‬‬ ‫وانــە تیۆرییەكانــی بواری پزیشــكداری‬ ‫لە بیماالســتاندا (لــە نەخۆشــخانەكاندا)‬ ‫دەچونــە بــواری وانەی كاری و پڕۆســەی‬ ‫جێبەجێكردنــەوە‪ ،‬لێــرەوە دانیشــتوانی‬ ‫شــارە دێی (شاپور) بون بە جێی بایەخی‬ ‫هەمــو جیهــان‪ .‬لــە نێــو هەمــو عەرەبدا‬ ‫(حــارپ بن قــادە) یەكەمین كــەس بو‪،‬‬ ‫كــە وەكــو سروشــت ناســێك دەركەوت‪،‬‬ ‫ســەرئەنجام‪ ،‬رێگەی پیــدرا‪ ،‬گفتوگۆیەك‬ ‫لەگەڵ (چاسڕوس بەنو شیروان)ی حاكمی‬ ‫فارســدا‪ ،‬ساز بكات‪ .‬مێژونوسان گفتوگۆی‬ ‫نێــوان ئەم دو پیاوەیان تۆمار كردوە‪ :‬خۆ‬ ‫دورخســتنەوە لــە زۆر خۆری‪ ،‬ئــاوی زۆر‬

‫مەكەرە نێو هەیــەوە‪ ،‬هەمو رۆژێ ئاوێكی‬ ‫زۆر بخۆرەوە‪ ،‬بە سەرخۆشی جنس مەكە‪،‬‬ ‫پــاش نــان خــواردن مەلە مەكــە‪ .‬ئەمە و‬ ‫كۆمەڵێك رێنمایی دی‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪638‬دا‪ ،‬لەشــكرەكەی‬ ‫عــەرەب گونــدی شــاپور داگیــر دەكات‪،‬‬ ‫یەكســەر پزیشــك و زانایان و كەسوكاری‬ ‫پزیشــكان و‪...‬هتــد‪ .‬دادەمەزرێنن‪ .‬هەمو‬ ‫ئــەم روداوانــە گرنگــی راهێنــان و وانەی‬ ‫كاری و جێبەجێكردنی زانســتی پزیشــكی‬ ‫گوندی شــاپور دەردەخات‪ .‬بۆ بیناكردنی‬ ‫ئیمپڕاتۆریــای موســڵمانان‪ ،‬عــەرەب زۆر‬ ‫سودی لە شارســتانییەتی ئێران بینییوە‪.‬‬ ‫لێــرەوە دۆكۆمێنــت و پەیماننامــەكان و‬ ‫دەســتپێدەكات‪( .‬ابن ســینا و الرازی) كە‬ ‫دو پڕۆفیســۆری بــواری سروشت‪-‬ناســیی‬ ‫مەزن بون‪ ،‬دەیانزانی كە رەگ و ریشــە و‬ ‫بــن و بنەچەی زانیارییە پزیشــكییەكەیان‬ ‫دەگەڕێتــەوە بۆ شــارەدێكەی شــاپور كە‬ ‫گوندێكی بچوك بو لە واڵتی فارســدا‪.‬‬ ‫وانەی كاری پزیشــكی كە لە شارەكانی‬ ‫ئەدیسا و ئەســینا دەخوێنران و پراكتیزە‬ ‫دەكــران‪ ،‬وردە وردە گەشــەیان كــرد تــا‬ ‫تــەواوكاری و پێگەیشــتن‪ .‬لــە گونــدی‬ ‫شــاپوردا‪ ،‬بو بە دارێكــی مەزنی مەعریفە‬ ‫و زانیــاری پزیشــكی‪ .‬یاش ئــەم روداوانە‬ ‫شارەكانی‪ :‬قەیرەوان و قورتوبە و قەرتاجە‬ ‫و‪...‬هتــد‪ .‬گەشــە دەكــەن‪ .‬گارق بن زیاد‬ ‫گەنجێكی بەربەریی بو كە بو بە ئیســام‪،‬‬ ‫هەمــو باكوری ئەفریقیــای كۆنتڕۆڵ كرد و‬ ‫بــە (‪ 7‬هەزار شــەڕكەرەوە) پەڕییەوە بۆ‬ ‫ئەوروپا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ئەم نوسینە بەشێكە لەكتێبی‬

‫‪The clash of Fundamental‬‬‫‪isms by Tariq Ali‬‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )621‬دوشةممة ‪2017/8/14‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫ڤاكسینی چارەسەری شێرپەنجە دۆزرایەوە‬ ‫و‪ -‬هێمن لەتیف‪:‬‬ ‫بە پێی هەواڵێکی رۆژنامەی نیۆرك تایمز‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خــۆراك‌و تەندروســتیی ئەمریكــی‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫شــێرپەنجە‪ ،‬وشــەیەكی پزیشــكییە‪ ،‬كە وادەكات هەندێك رەزامەنــدە لەســەر یەكــەم چارەســەری كرۆمۆســۆمی‪ ،‬كە‬ ‫لەخانەكانی لەشــی مرۆڤ بەشــێوەیەكی ناسروشتی دەست گۆڕانــكاری لە خانەی نەخۆشــەكەدا دروســتدەكات‪ ،‬لەپێناو‬ ‫ێ ئەوەی لــەش بتوانێت بەرگری دروســتكردنی بەرگری لە نەخۆشــی شــێرپەنجە‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫بكــەن بە گەشــەكردن‪ ،‬بەب ‌‬ ‫دەرمانــە تازەكەیش لە گۆڕانی خانە شــێرپەنجەییەكانەوەیە‬ ‫بكات‪ ،‬بەو هۆیەشەوە تێكڕای لەش بەرگری نامێنێت‪.‬‬

‫بــۆ خانــەی زیندو‪ ،‬كە ناودەبرێت‪ ،‬بە (چارەســەری ژیان)‪ ،‬هــەزار دۆالرە‪ ،‬هەر چەندە كۆمپانیــای بەرهەمهێن ئەو بڕەی‬ ‫ئەمەیش دەبێتە هۆی زیادكردنی بەرگری لەش‪ ،‬هاوكاریشــە بــە تەواوی دیاری نەكردووە‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت چارەســەرەكە‬ ‫بەهۆی كێبڕكێی كۆمپانیاكانەوە هەرزان بكرێت‪.‬‬ ‫لەچارەسەركردنی نەخۆشییەكە و كۆتایی پێدەهێنێت‪.‬‬ ‫ئەم دەرمانە كە بە ڤاکســینی (ترشــی ناوكی ریبوزی –‬ ‫ئەو دەرمانە باوەڕ پێكراوە تازەیەش كە یەكەم چارەسەری‬ ‫خانەییە‪ ،‬پێشــبینی كراوە بەخێرایی بچێتە ناو بازاڕەكانەوە‪ )RNA vaccine ،‬ناسراوە‪ ،‬بڕیاریشە بەم نزیكانە لەسەر‬ ‫بــڕی تێچونەكەیشــی بۆ هــەر تاكێــك ( نەخۆش)ێك‪ 300 ،‬نەخۆشەكانی شێرپەنجە تاقی بكرێتەوە‪.‬‬

‫هۆكارەكانی توشبون بە جەڵتەی دەماغ‬ ‫د‪.‬زانا عەبدولڕەحامن‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشییەكانی مێشك‌و دەمار‪:‬‬

‫نیوەی ئەو كەسانەی جەڵتەی دەماغ‬ ‫لێیان دەدات‪ ،‬پێشرت لەشییان‬ ‫ئاگادارییان دەكاتەوە‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫جەڵتــەی دەمــاغ‪ ،‬یەكێكــە لــە نەخۆشــییە‬ ‫بەرباڵوەكانی ســەردەم‪ ،‬كە لە ئێســتادا رێژەی‬ ‫توشــبون لە زیادبوندایە‪ ،‬كە زیاتر بە لە كەسە‬ ‫بە تەمەنەكاندا بەهۆی هەڵكشــانی تەمەنیانەوە‬ ‫زۆرە‪ ،‬رێژەی توشبون لە پیاواندا زۆرتر وەك لە‬ ‫ژناندا‪ ،‬الی خۆیشــیەوە د‪ .‬زانا عەبدولڕەحمان‪،‬‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشییەكانی مێشك‌و دەمار‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«هەركەسێك زەخت‌و شەكرەی هەبو‪ ،‬قەڵەو بو‬ ‫وەرزشی نەكرد‪ ،‬چەوری خوێنی هەبو‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئاگای لە خۆی بێت‪ ،‬بۆ ئەوەی توشی جەڵتەی‬ ‫دەماغ نەبێت»‪.‬‬

‫جەڵتەی دەماغ لە ئەنجامی چییەوە رودەدات؟‬

‫د‪.‬زانــا عەبدولڕەحمــان‪ ،‬پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی‬ ‫مێشــك‌و دەمــار‪ ،‬ئاماژە بــەوە دەكات‪ ،‬جەڵتەی دەماغ‬ ‫بەهۆی نەچونی خوێن بۆ شــوێنێكی دیاریكراوی مێشك‬ ‫لە ڕێگەی گیرانی خوێنبەرەكەوە‪ ،‬یاخود ئەو خوێنبەرە‬ ‫دەپژێت‌و دەبێتە هۆی خوێن بەربون‪.‬‬ ‫ئەو پزیشكە‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‪ ،‬یەكێك لە‌و هۆكارانە‬ ‫پەیوەندیی بە تەمەنی مرۆڤەوە هەیە‪ ،‬هەتاوەكو تەمەن‬ ‫بەرەو هەڵكشــان بڕوات‪ ،‬ئەگەری توشــبون بە جەڵتەی‬ ‫دەماغ زیاترە‪ ،‬ئەو كەسانەی ئەسمەرن زوتر توش دەبن‪،‬‬ ‫وەك لە وانەی ســپی پێستن‪ ،‬یان بۆماوەیین‪ ،‬هەروەها‬ ‫زۆربەی زۆری هۆكارەكانی توشبون دەستلێدراون‪ ،‬وەك‬ ‫بەرزبونەوەی فشــاری خوێن‌و شــەكرە‌و بەرزی چەوری‬ ‫لــە ناو خوێندا‪ ،‬زۆر جگەرە كێشــان‌و قەڵەوی‌و وەرزش‬ ‫نەكردن‪ ،‬یان نەخۆشییەكانی دڵ‪.‬‬ ‫د‪.‬زانــا عەبدولڕەحمان‪ ،‬وتیشــی «هەموو تەمەنەكان‬ ‫ئەگەری توشــبون بە جەڵتــەی دەماغییان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ هەڵكشانی تەمەن ئەگەری توشبون زیاتر دەبێت‪،‬‬ ‫كە زیاتر لە ســەروتەمەنی ‪ 60‬ســاڵییەوە توشدەبن‪ ،‬لە‬ ‫پیــاوان زۆرتــرە تا لەژنان‪ ،‬بــەاڵم تائێســتا هۆكارێكی‬ ‫دیاریكراو نییە بۆچی لە پیاواندا رێژەكە زۆرترە»‪.‬‬

‫نیشانەكان‬

‫ئەو پزیشــكە پســپۆڕە ئاشــكرایدەكات‪ ،‬هەركەسێك‬ ‫زەخت‌و شــەكرەی هەبو جگەرەكێش‌و قەڵە‌وبو وەرزشی‬ ‫نەكــرد‪ ،‬هەروەها چــەوری خوێنی هەبێت‪ ،‬گرنگە ئاگای‬ ‫لــە خــۆی بێت‪ ،‬واتــە یەكێك لە نیشــانەكانی جەڵتەی‬ ‫دەمــاغ هەبونی هۆكارەكانییەتی‪ ،‬هەندێكجاریش گیرانی‬ ‫خوێنبەرەكانی مێشك ئاگادارت دەكاتەوە كە پێیدەڵێن‬

‫نۆبــەی مێشــكی راگــوزەر‪ ،‬واتــە ئەو‬ ‫دەمارە دەگیرێت بۆ ماوەی ســەعاتێك‬ ‫یان چەنــد دەقەیــەك‌و دەكرێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫جەڵتەی تەواوەتی دروســت ناكات‪ ،‬ئەو‬ ‫دەمــارە بۆ ماوەیەكــی دیاركراو خوێنی‬ ‫بــۆ ناچێت‪ ،‬فەرمانی لەشــی ئەو كەســە‬ ‫لەئیــش دەكەوێت‪ ،‬پــاش گەڕانەوەی‬ ‫خوێنەكە بۆشوێنی خۆی فەرمانەكە‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ ،‬زۆر جاریــش‬ ‫بەشێوەیەكی ئاسان حاڵەتەكە‬ ‫دێــت‪ ،‬وەك ئەوەی ســەری‬ ‫گێــژ دەخــوات‌و دەســتی‬ ‫ســڕ دەبێت‌و دەمو زمان‌و‬ ‫چاویشــی دەكاتــە دوان‪،‬‬ ‫لــەم حاڵەتــەدا خەڵــك‬ ‫پشــت گوێی دەخــات‪%50 ،‬‬ ‫خەڵكی ئەوانــەی جەڵتەی دەماغ‬ ‫لێیان دەدات پێشــوەخت ئاگادار‬ ‫دەكرێنەوە‪.‬‬

‫رێژەكە لە بەرزبونەوەدایە‬

‫ناوبــراو رونیشــیدەكاتەوە‪ ،‬لــە‬ ‫ئێســتادا نەخۆشــییەكە بەرباڵوە‌و‬ ‫رێژەكــە زۆر لــە بەرزبونەوەدایــە‪ ،‬لە‬ ‫بــەر ئــەوەی هۆكارەكانــی توشــبون‬ ‫بــەم نەخۆشــییە لــە هەڵكشــاندایە‌و‬ ‫بــاری دەرونــی خەڵــك بۆ توشــبون‬ ‫بەم نەخۆشــییە لە بارە‌و بــاری دارایی‬ ‫خەڵكیــش بــۆ كڕینی دەرمانــی باش لە‬ ‫بار نییە‪.‬‬

‫چارەسەرەكان‬

‫د‪ .‬زانا عەبدولڕەحمان‪ ،‬دەڵێت «ئەو كەسانەی توشی‬ ‫ێ بۆ چوار كاتژمێری یەكەمدا‬ ‫جەڵتە دەبن لە نێوان ســ ‌‬ ‫بگەیەنرێنە نەخۆشــخانە چانســی بۆ دەلوێت بۆ ئەوەی‬ ‫ئەو دەرزیانەی بۆ بەكاربهێنن كە دەرمانێكی دیاریكراوی‬ ‫تێدایــە كە دەماری خوێنەكــەی پێدەكرێتەوە‌و وادەكات‬ ‫لــە جەڵتە رزگاری بێت‪ ،‬هەروەها بەكارهێنانی دەرمان‪،‬‬ ‫وەرزشــكردن‌و دەرمانــی باش بكڕێت‪ ،‬دەبنە بەشــێكی‬ ‫چارەسەرەكە»‪.‬‬ ‫باسی لەوەیشكرد‪ ،‬ئەو كەسەی دوای جەڵتەی یەكەمی‬ ‫بەگوێی رێنماییەكانی پزیشــك نــەكات‪ ،‬بۆ جارێكی تر‬ ‫ئەگــەری لێدانی بەجەڵتەی دەمــاغ هەیە‪ ،‬مان‌و نەمانی‬ ‫نەخۆش بەندە بە جۆری ئەو جەڵتەیەی لێیدەدات‪ ،‬واتە‬ ‫ئەگــەر جەڵتەكەی گەورە بێت ئەگــەری مردنی زیاترە‌و‬ ‫بەپێچەوانەیشەوە هەر راستە‪ ،‬هەمو جەڵتەیەك بەشێك‬ ‫لە خانەكانی مێشك لە پاشی دەمرێت‪ ،‬ئەو مرۆڤە دوای‬ ‫چەند جەڵتەیەك وای لێدێت زاكیرە‌و بیرەوەری‌و خەوی‬ ‫كێشەی تێدەكەوێت‪.‬‬

‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪No. (621) 14-08-2017‬‬

‫خەرمان بەرەكەت‬

‫كتێبخانەی كوردی‪ ،‬بە كۆمەڵێ‌‬ ‫چاپكراوی تری غەزەلنوس‬ ‫رازێرنایەوە‬ ‫تایبەت‪:‬‬ ‫ئەمجارەشیان (ناوەندی غەزەلنوس)‪ ،‬ژمارەیەك كتێبی ناوازە و گرنگیی تری‬ ‫ێ رازاندەوە‪ .‬ســەرجەم ئەم چاپكراوە‬ ‫بــە چــاپ گەیاند و كتێبخانــەی كوردی پ ‌‬ ‫نوێیانــە لــە كۆڕێكی شایســتەدا خرانە بەردەمی خوێنــەر و كۆڕەكەیش هەر لە‬ ‫ناوەندی غەزەلنوس بەڕێوەچو‪.‬‬ ‫كتێبە چاپكراوە نوێیەكانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫ـ (هایدی)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬یۆهاننا شپێری‪ ،‬وەرگێڕانی لە فەڕەنسییەوە سەاڵحەدین‬ ‫بایەزیدی‪.‬‬ ‫ێ بۆ شاعیرێكی گەنج‪ ،‬ئەدەبیاتی نامە‪ ،‬رینە ماریا رێلكە‪ ،‬وەرگێڕانی‬ ‫ـ نامەیلـ ‌‬ ‫لە ئینگلیزییەوە دیالن قادر‪.‬‬ ‫ێ زۆر زو بمرم‪ ،‬یاداشت‪ ،‬رێن هانگ‪ ،‬وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە ژیوار‬ ‫ـ نامەو ‌‬ ‫جەوهەر و هەژار عوسمان‪.‬‬ ‫ـ با بە روتی بڕۆینە ژێر باران‪ ،‬ژیان‌و بەرهەمی سوهراب سپهری‪ ،‬وەرگێڕانی‬ ‫لە فارسییەوە مەریوان هەڵەبجەیی‪.‬‬ ‫ـ نانی بەیانی لە تیفەنی‪ ،‬رۆمان‪ ،‬ترومان كاپوتی‪ ،‬وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‬ ‫ئاران موهەندیس‪.‬‬ ‫ـ پیــاوی ســێیەم‪ ،‬رۆمان‪ ،‬گراهام گریــن‪ ،‬وەرگێڕانی لــە ئینگلیزییەوە ئاران‬ ‫موهەندیس‪.‬‬ ‫ـ میالڕێپا‪ ،‬رۆمان‪ ،‬ئیریك ئیمانۆئێل‪ ،‬لە فەڕەنسییەوە سەاڵحەدین بایەزیدی‪.‬‬ ‫ـ رۆحی ئێمە لە شەودا‪ ،‬رۆمان‪ ،‬كێنت هاروف‪ ،‬لە ئینگلیزییەوە هەڵۆ فەریق‪.‬‬ ‫ـ تێڕامان‪ ،‬دەقی فەلسەفی‪ ،‬واین دەبڵیو دایەر‪.‬‬ ‫ـ خۆراكی سروشتی‌و تەندروستی لەسەر بنەمای ئایورڤێدا‪ ،‬زانستی پزیشكی‬ ‫كالسیكی هندی‪ ،‬برزۆ قادری‪ ،‬وەرگێڕانی د‪ .‬عادل محەمەد‪.‬‬ ‫ـ یۆگا دارشان‪ ،‬یۆگا‪ ،‬هاوبیر كامەران‪.‬‬ ‫سەرجەم كتێبەكان لە ئێران بە چاپ گەیەندراون‪.‬‬

‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫لــە ســەرەتای ئــەم مانگەوە تاكــو ئێســتا‪ ،‬ناوەندی (‪7‬‬ ‫رەنگــە)‪ ،‬چەندیــن چاالكیی جۆراوجۆری پێشــكەش كردوەو‬ ‫بەردەوامــە لەســەر چاالكییەكانی‪ ،‬بەنیازیشــن لە ‪15‬ی ئەم‬ ‫مانگــەدا لە هۆڵــی مۆزەخانەی نیشــتمانی‪ ،‬پێشــانگەیەكی‬ ‫شێوەكاری بۆ ‪ 38‬شێوەكاری باكوری كوردستان بكاتەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم كارو چاالكییانــەی كــە لەم مانگــەدا بە‬ ‫ئەنجامیان داوە‪( ،‬بەختیار ســەعید)‪ ،‬سەرپەرشــتیاری (‪7‬‬ ‫رەنگــە) بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ :‬لە ماوەی ئــەم مانگەدا‬ ‫زۆرتریــن پــڕۆژەی هونەریمــان هەبوە‪ ،‬هەمــو ئەمانەیش بۆ‬ ‫بەكولتوركردنــی هونــەری كوردییە‪ ،‬ســەرەتا لە ســاڵیادی‬ ‫شــاعیری گەورەی كورد (شێركۆ بێكەس) دا‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫پەیكەرێــك بــو بۆ ئەم شــاعیرە نەمــرە‪ ،‬ئەویــش لە الیەن‬ ‫هونەرمەندی پەیكەرســاز (وشــیار ســەعید)ەوە بە ئەنجام‬ ‫گەیەنرا و لەو ساڵیادەدا و لە مەراسیمێكی شایستەدا پەردە‬ ‫لەسەر پەیكەرەكە الدرا‪.‬‬ ‫چاالكییەكــی ترمــان كــە رۆژی ‪ -8/6‬و بۆمــاوەی چەند‬ ‫رۆژێك بەردەوامی هەبو‪ ،‬كردنەوەی پێشانگەیەكی هاوبەشی‬ ‫شێوەكارانی كورد بو لە هۆڵی نیشتمانی (ئەمنە سورەكە)‪،‬‬ ‫بە مەبەستی كۆمەككردنی توشبوان بە نەخۆشی شێرپەنجە‪،‬‬ ‫ئەمەیش بە هاوكاری پڕۆژەی چرا بە ئەنجام گەیشت‪.‬‬ ‫دەربــارەی پــڕۆژەی ئایندەیشــیان وتــی‪ :‬ئێمــە و‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی گشتی رۆشنبیری‌و هونەری سلێمانی لە رۆژی‬ ‫‪ ،2017/8/15‬بە نیازین ‪ 38‬هونەرمەندی شێوەكاری باكوری‬ ‫كوردســتان بهێنینە ســلێمانی‪ ،‬بۆ كردنەوەی پێشانگەیەكی‬ ‫هاوبــەش‪ ،‬ئەویش لە هۆڵی مۆزەخانەی نیشــتمانی (ئەمنە‬ ‫ســورەكە)‪ ،‬شــێوەكارە بەشــداربوەكان تایبــەت كاریــان بۆ‬ ‫ئەم پێشــانگەیە كردوە‪ ،‬ســەرجەم كارەكانیــان بەرخودانی‬ ‫ێ رۆژ‬ ‫شــەڕڤانان دەگێڕێتەوە‪ ،‬ئەم پێشــانگەیەش ماوەی س ‌‬ ‫بەردەوامــە‪ ،‬دوای ئــەم پێشــانگەیەش كارەكانمان بەردەوام‬ ‫دەبێ‌‪.‬‬

‫فیلمی (ئۆپنین) ئازارو نەهامەتییەكانی میللەتێكی‬ ‫هاوشێوەی كورد دەگێڕێتەوە‬ ‫بەڕێوەبەری پرۆگرامی فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتی سلێامنی‪:‬‬

‫فیلمەكان بۆ پێنج كاتەگۆری دابەشكراون‬

‫بەڕێوەبــەری پرۆگرامــی فێســتیڤاڵی فیلمــی‬ ‫نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬لــە چوارچێــوەی‬ ‫ئامادەكارییەكانــدا بــۆ دوەمیــن خولــی فێســتیڤاڵ‬ ‫ئامــاژە بــەوە دەكات‪ ،‬لــە هەنــگاوی یەكەمــدا‪ ،‬لــە‬ ‫رێگــەی شــەش پالتفۆرمــی جیهانــی و‪ ،‬وێب ســایتی‬ ‫فێســتیڤاڵ و‪ ،‬پەیجــی كۆمپانیــای مەســتی فیلمــەوە‪،‬‬ ‫كــۆی فیلمــەكان كــە نــۆ هــەزار بــون بــە دەســتامن‬ ‫گەیشــت‪.‬‬ ‫هەنــگاوی دوەمیــش‪ ،‬فیلمــەكان بــۆ پێنــج‬ ‫كاتەگــۆری (جــۆر) جیاكرانــەوە بــۆ فیلمــی درێــژ‪،‬‬ ‫كــورت‪ ،‬دیكۆمەنتــەری‪ ،‬ئەنیمەیشــن‪ ،‬ئەزمونیــی‪،‬‬ ‫بەمجــۆرە ئامادەكــران بــۆ لیژنــەی هەڵبــژاردن‪.‬‬ ‫دواتــر وەك هەنــگاوی ســێیەم پێنــج لیژنــەی‬ ‫ســێ‌ كەســی بــۆ هــەر پێنــج كاتەگۆرییەكــە بــە‬ ‫جیــا دروســتكران و لیژنــەكان بــە پێــی یاســاكانی‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژی ‪ ،2017/8/18‬لە‬ ‫مۆزەخانەی نیشــتمانی (ئەمنە‬ ‫ســورەكە)‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتــی‬ ‫رۆشنبیری‌و هونەری سلێمانی‪،‬‬ ‫لــە یادی رۆژی جیهانی فۆتۆدا‪،‬‬ ‫كــە هاوكاتــە لەگــەڵ رۆژی لە‬ ‫دایكبونــی فۆتۆگرافــەر خۆیدا‪،‬‬ ‫بۆ مــاوەی دو رۆژ پێشــانگەی‬ ‫تایبەتــی بــۆ هونەرمەنــدی‬ ‫فۆتۆگرافەر (ئاســیا خەسرەو)‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم پێشــانگە‬ ‫تایبەتــە‪ ،‬ئاســیا خەســرەو‬ ‫بــە (چاودێــر) ی راگەیانــد‪:‬‬

‫فێســتیڤاڵ‪ ،‬هەڵســەنگاندنیان بــۆ فیلمــەكان كردوە‪.‬‬ ‫لینــا رەزا‪ ،‬بەڕێوەبــەری پرۆگرامــی فێســتیڤاڵی‬ ‫فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی‪ ،‬ئــەوەش دەخاتــە‬ ‫رو‪ ،‬كــە دەســتكراوەتر لەگــەڵ فیلمــە كوردییــەكان‬ ‫مامەڵەیــان كــردوە‪ ،‬تــا مافــی زیاتــر بدەنــە فیلمــی‬ ‫كــوردی لــە فێســتیڤاڵدا‪ ،‬بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا لــە‬ ‫یاســاكانی فێســتیڤاڵ الیــان نــەداوە‪.‬‬ ‫دواتــر خاتــو لینــا‪ ،‬ئامــاژە بــەوە دەكات كــە لــە (‪-2‬‬ ‫‪ )6‬هەمیــن رۆژی فێســتیڤاڵ لــە كاتژمێــر (‪10‬ی‬ ‫بەیانــی بــۆ ‪8‬ی شــەو) فیلــم لــە هۆڵــی ســیتی‬ ‫ســینەما منایــش دەكرێــت‪.‬‬ ‫رۆژی دەســتپێكیش تەنهــا بــە یــەك فیلمــی‬ ‫نێودەوڵەتــی (ئۆپنیــن) دەكــرێ‌ كــە لــە ئێســتادا‬ ‫ناتوانیــن نــاوی فیلمەكــە ئاشــكرا بكەیــن‪ ،‬تەنیــا‬ ‫دەتوانیــن بڵێیــن (‪ )106‬واڵت لــە فێســتیڤاڵدا‬ ‫ئامادەییــان دەبێــت و فیلمــی (ئۆپنیــن) ئــازار و‬ ‫نەهامەتییەكانــی یەك ـێ‌ لــەو واڵتانــە دەگێڕێتــەوە‬ ‫كــە هاوشــێوەی خەباتــی كــوردە‪ ،‬دوا رۆژیــش‬ ‫تایبەتــە بــە دابەشــكردنی خــەاڵت و چاالكــی ئــەم‬ ‫دو رۆژە لــە تــەالری هونــەر دەبێــت‪.‬‬ ‫لینــا ئامــاژەی بەوەیشــدا‪ :‬لــە ئێستاداســەرقاڵی‬ ‫دابەشــكردنی فیلمەكانــن بــە ســەر حــەوت‬

‫پێشــانگەكەم لەژێــر نــاوی‬ ‫(كولتــور لــە چــاوی كچــە‬ ‫فۆتۆگرافەرەكــە) دایــە‪ ،‬برتییە‬ ‫لــە ‪ 21‬فۆتــۆ‪ ،‬هــەر فۆتۆیەك‬ ‫بەقیاســی ‪ 60×40‬ســانتیمەتر‬ ‫چاپكــراوە‪ ،‬ســەرجەمیان لــە‬ ‫دیاگرافی ناو وێنەكاندا كولتوری‬ ‫جلوبەرگــی نەتەوەیــی كوردی‬ ‫پیشان دەدات‪.‬‬ ‫وتیشی‪ :‬تەواو خۆشحاڵم بەم‬ ‫پێشــانگەیەم‪ ،‬چونكــە لە یادی‬ ‫رۆژی جیهانیــی فۆتۆدا ئەنجامم‬ ‫داوە‪ ،‬لە هەمان كاتیشــدا رۆژی‬ ‫لە دایكبونی خۆیشمە‪.‬‬

‫رۆژەكــەدا‪ ،‬كــە خۆیــان لــە زیاتــر لــە (‪ )125‬فیلــم‬ ‫دەدەن‪ ،‬هەروەهــا بــە مەبەســتی بانگهێشــتكردن‬ ‫پەیوەندیــان بــە دەرهێنــەری ســەرجەم فیلمــە‬ ‫بەشــداربوەكانی فێســتیڤاڵەوە كــردوە‪.‬‬ ‫لــە كۆتاییــدا لینــا دەڵێــت‪ ،‬جیــاوازی فێســتیڤاڵی‬ ‫ئەمســاڵ لەگــەڵ پــار ســاڵ ئەوەیــە‪ ،‬كــە ئەمســاڵ‬ ‫ســەفارەت و كونســوڵگەرییەكان لــە فێســتیڤاڵدا‬ ‫سێكشــنێكی تایبەتیــان هەیــە‪ ،‬ئەمــەش بــە‬ ‫مەبەســتی منایشــی كلتــوری خۆیــان لــە رێگــەی‬ ‫فیلمــەوە‪ ،‬كــە دەكــر ‌ێ بوتــرێ‌‪ ،‬بــە باشــرین‬ ‫فیلمــی واڵتەكانیــان بەشــدارییان كــردوە‪ ،‬بــۆ ئــەو‬ ‫مەبەســتەش كونســوڵەكانی ئەمریــكا‪ ،‬فەرەنســا‪،‬‬ ‫ئەڵامنیــا‪ ،‬هەنگاریــا‪ ،‬میوانــی فێســتیڤاڵ دەبــن‪،‬‬ ‫ئەمــە جگــە لــە میوانــداری هەندێــك لــە ئەســتێرە‬ ‫جیهانییــەكان‪ ،‬ئەوەشــی كــە نرخــی كەمــر نییــە لــە‬ ‫فیلمــەكان و دەبـێ‌ ئامــاژەی بــۆ بكرێــت‪ ،‬ســیمینار‬ ‫و وۆرك شــۆپەكانن‪ ،‬كــە كاتــی تایبەتییــان بــۆ‬ ‫تەرخانك ـراوە و نامانــەوێ‌ بینەرامنــان لێــی بێبــەش‬ ‫بــن‪.‬‬ ‫لــە كۆتاییــدا‪ ،‬لینــا رەزا دەڵێــت‪ ،‬بــە لــە بەرچاوگرتنی‬ ‫زۆریــی بینەرامنــان‪ ،‬فێســتیڤاڵ لــە (‪ )4‬رۆژەوە كرایە‬ ‫(‪ )7‬رۆژ‪.‬‬

‫ئاسیا خەرسەو‪ ،‬لە رۆژی جیهانیی فۆتۆدا‪ ،‬پێشانگەی تایبەتی خۆی دەكاتەوە‬

‫‪ 38‬شێوەكاری باكوری كوردستان‬ ‫لە ئەمنە سورەكە پێشانگەی‬ ‫هاوبەش دەكەنەوە‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫‪REKLAM‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫شیعرە کوردییەکانی فزوولی‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )563‬دووشەممە ‪ 2017/8/14‬پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫پاتریک مۆدیانۆ‬ ‫ڕۆمانێکی تازە باڵو دەکاتەوە‬

‫لە ئێران چاپی‬ ‫دووەمی رۆمانێکی‬ ‫بەختیار عەلی‬ ‫دەخرێتە بازاڕەوە‬

‫جارێکی تر بیرەوەری‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫پاتریک مۆدیانۆ‪ ،‬ڕۆماننووسی فەڕەنسی‬ ‫و براوەی خەاڵتی نۆبێڵ‪ ،‬بڕیارە لە‬ ‫ئۆکتۆبەری ئەمساڵدا ڕۆمانێکی تازەی بە‬ ‫ناوی «بیرەوەرییە خەوتووەکان» باڵو‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫هاوکاتی ئەم ڕۆمانە و هەر لە مانگی‬ ‫دەدا‪ ،‬شانۆنامەیەکیشی باڵو دەبێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫ناوی «دەستپێکی ئێمە لە ژیاندا» کە‬ ‫پاش سێ ساڵ بێدەنگیی نووسەر‪ ،‬ئەم‬ ‫بەرهەمانەی باڵو دەبنەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «بیرەوەرییە خەوتووەکان»‬ ‫چــیــرۆکــی شـــەش ژن دەگــێــڕێــتــەوە‪،‬‬ ‫چیرۆکی شەش ڕووبەڕووبوونەوەی پڕ لە‬ ‫پێچەڵپێچی و ناهەمواریی لە نێوان ڕاکردن‬ ‫لە ڕابردوو یان گەڕانەوە بۆی؛ بە کورتی‬ ‫چیرۆکی هەاڵتنە بێهوودەکان و سەفەرە‬ ‫دەروونییەکانە‪ ،‬کە کۆی ئەم وەسف و‬ ‫باسانە بۆ ئەدەبیاتی پاتریک مۆدیانۆ‬ ‫دەســت دەدەن و زۆربــەی ڕۆمانەکانی‬ ‫کارکردنە لە بیرەوەریی ئینساندا‪.‬‬ ‫بەرهەمێکی تــری پاتریک مۆدیانۆ‪،‬‬ ‫کــە لــە هــەمــان ڕۆژی بــاوبــوونــەوەی‬ ‫ڕۆمانی «بیرەوەرییە خەوتووەکان»دا‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪ ،‬بریتییە لە شانۆنامەی‬ ‫«دەســتــپــێــکــی‬ ‫ئــێــمــە لە‬ ‫ژیــانــدا»‪.‬‬ ‫ئــــــــــەم‬ ‫شانۆنامەیە‬ ‫لـــە شــانــۆی‬ ‫«نــەورەس»ـــی‬ ‫ئــەنــتــۆن چێخۆف‬ ‫ئیلهامی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫«دەستپێکی ئێمە لە‬ ‫ژیاندا» وەک شانۆ لە‬ ‫شانۆدا باس دەکرێت‪،‬‬ ‫کــە کارکردنێکی ترە‬

‫لە بەرهەمەکەی چێخۆفدا و ڕەوایەتی‬ ‫نــووســەرێــکــی نـــــاودارە کــە بــە دوای‬ ‫شوێنێکدا دەگەڕێت کە لە شانۆنامەی‬ ‫«نەورەس»ـدا خوێندوویەتییەوە و حەزی‬ ‫لێیەتی و دەیەوێت ئێستا بیدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫شانۆنامەی «نــەورەس»ـــی چیخۆف‬ ‫ساڵی ‪ ١٧٩٥‬نــووســراوە و یەکەمین‬ ‫جار ساڵی ‪ ١٨٩٦‬نمایش کــراوە‪ .‬ئەم‬ ‫شانۆنامەیە باس لە کەسێک دەکات کە بۆ‬ ‫ئەوەی بتوانێت لەگەڵ هاوسێکەیدا زەواج‬ ‫بکات‪ ،‬پێویستی بەوەیە شانازییەکی‬ ‫هەبێت‪ ،‬لەبەر ئەمەمە هەوڵ دەدات ببێتە‬ ‫نووسەر و شانۆنامە بنووسێت‪.‬‬ ‫پاتریک مۆدیانۆ‪ ،‬لە ساڵی ‪٢٠١٤‬ـدا لە‬ ‫کاتێکدا لە باخی لوکزامبۆرگ پیاسەی‬ ‫دەکـــرد‪ ،‬ئــاگــەدار کــرایــەوە کە خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی بۆ ئەدەبیات بردووەتەوە‪.‬‬ ‫مــۆدیــانــۆ لــە دایکێکی بەلجیکی و‬ ‫باوکێکی ئیتاڵی لە ساڵی ‪١٩٤٥‬دا لە دایک‬ ‫بووە‪ .‬لە نووسەرانی پڕکاری فەڕەنسییە و‬ ‫هەندێک لە ڕۆمانەکانیشی کراون بە فیلمی‬ ‫سینەمایی‪.‬‬ ‫پاتریک مۆدیانۆ لە ڕۆمانەکانیدا‪،‬‬ ‫بــــەردەام پــەیــوەســتــە بــە بــیــرەوەریــی‬ ‫کەسەکان و شوێنەکانەوە‪ .‬کارەکتەرەکانی‬ ‫ئەو زۆرجــار لە شەقامەکانی پاریسدا‬ ‫دەسووڕێنەوە و شوێنەکان و کەسەکانیان‬ ‫بیر دەکەوێتەوە‪ .‬ئەو وەک چۆن وەک‬ ‫نووسەرێک ژیانی خۆی بە دەم پیاسەوە‬ ‫بەسەر دەبات‪ ،‬ئاوهایش کارەکتەرەکانی‬ ‫بایەخێکی زۆر بە پیاسەکردن دەدەن و‬ ‫دێن و دەڕۆن‪.‬‬ ‫لە بەیاننامەکەی براوەبوونی مۆدیانۆدا‪،‬‬ ‫ئاکادیمیای سویدی بۆ خەاڵتی نۆبێڵ‬ ‫ڕایگەیاند‪ ،‬لە یەک دانیشتندا دەتوانیت‬ ‫ڕۆمانێکی مۆدیانۆ بخوێنێتەوە و پاش‬ ‫پشوویەک دەست بکەیت بە ڕۆمانێکی‬ ‫تری‪ ،‬مەبەست لەمە بچووکیی قەبارەی‬ ‫ڕۆمانەکانی مۆدیانۆیە‪.‬‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫جەمشید خانی مامم‪ ،‬کە هەمیشە با لەگەڵ‬ ‫خۆیدا دەیبرد‪ ،‬ڕۆمانی بەختیار عەلی‪ ،‬لە الیەن‬ ‫چاپخانەی نیماژەوە چاپی دووەمی کراوەتەوە و‬ ‫بڕیارە بخرێتە کتێبفرۆشییەکانەوە‪ ،‬ئەم چاپەی لە‬ ‫کاتێکدایە کە ماوەی ‪ ٣‬مانگە لە کتێبفرۆشییەکاندا‬ ‫چاپی یەکەمی نەماوە و مەریوان هەڵەبجەییش‬ ‫وەرگێڕەکەیەتی‪.‬‬ ‫مــەریــوان هەڵەبجەیی‪ ،‬وەرگــێــڕ‪ ،‬بە ڕەخنەی‬ ‫چاودێری ڕاگەیاند‪ ،‬پێش چاپبوونی بە کوردی‬ ‫دەستی بە کاری وەرگێڕانی ئەو ڕۆمانە کردووە و‬ ‫ماوەی شەش ساڵە بە هۆی سانسۆرەوە مۆڵەتی‬ ‫چاپی وەرنــەگــرتــووە‪ ،‬بــەاڵم دواجــار وەرگێڕ بە‬ ‫سانسۆرەوە چاپی دەکات‪.‬‬ ‫ئەو وتی‪" :‬ئەو ڕۆمانە پێشوازییەکی زۆری لێ کراو‬ ‫لە ‪ ١٣‬شاری ئێران کۆڕی ڕەخنە و لێکۆڵینەوەی‬ ‫بۆ گیراو لە سەرجەم کۆڕەکان ستایش کراوە و‬ ‫وەک شاکارێک باسی لێوە کراوە‪ .‬ماوەی ‪ ٣‬مانگ‬ ‫زیاترە لە بازاڕدا نەماوە و لە کۆتایی ئەم مانگەدا‬ ‫چاپی دووەم دەکرێت‪".‬‬ ‫پێشتریش لە الیەن هەمان وەرگێڕەوە ڕۆمانی‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا و ئێوارەی پەروانەی‬ ‫بەختیار عەلی بە زمانی فارسی چــاپ و باڵو‬ ‫کراونەتەوە و پێشوازییەکی بێوێنەیان لە الیەن‬ ‫خوێنەر و ڕەخنەگری فارسەوە لێ کراوە‪.‬‬ ‫هەڵەبجەیی وتیشی‪" :‬ئەوەی کە لەسەر جەمشید‬ ‫خان نووسراوە جگە لە کۆڕەکان‪ ،‬تەنها ئەوەی‬ ‫من بینیومە زیاترە لە قەبارەی ڕۆمانەکە خۆی‪،‬‬ ‫دوو گۆڤاری بەناوبانگی ئێران فایلی تایبەتیان‬ ‫بۆ کــردەوە و گەورەترین ڕەخنەگرانی ئێرانی‬ ‫ستاییشیان کردووە‪".‬‬

‫کوردێک خەاڵتی باشرتین فیلمی فێستیڤاڵی ژاپۆن وەردەگرێت‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫سامان حوسێنپوور‪ ،‬ب ‌ه کورت ‌ه فیلمی «ماسی»‬ ‫تــوانــی خـه‌اڵتــی دووه‌مـــی فیلمی باشترینیی‬ ‫فێستیڤاڵی «فیلم و وێنەی نیکۆن»ی ژاپۆن‬ ‫بباته‌و‌ه ک ‌ه ‪٣٦‬مین خولی خۆیەتی و خەاڵتەکەش‬

‫بریتیی ‌ه له‌ کامێرایه‌کی پڕۆفیشناڵ‪ ،‬ب ‌ه هه‌موو لێنز‬ ‫و که‌ره‌سته‌کانییه‌وه‌‪.‬‬ ‫فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی «فیلم و وێنه‌ی‬ ‫نیکۆن» له‌ ژاپــۆن ک ‌ه هه‌ر دوو ساڵ جارێک‬ ‫به‌ڕێو‌ه ده‌چێت‪ ،‬خه‌اڵتی دووه‌می خولی ئەمساڵی‬ ‫خۆی بەخشیوەتە سامان حوسێنپوور ده‌هێنه‌ری‬

‫هاویندا تووشی کێشه‌ی ئاوپچڕان ده‌بن و ناچار‬ ‫کوردی خەڵکی شاری سەقز‪.‬‬ ‫ئه‌م فێستیڤاڵ ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1969‬ی زاینییه‌وە ده‌بن ئاو بۆ ماسیی ‌ه سووره‌که‌یان بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫سامان حوسێنپوور‪ ،‬له‌ دایکبووی ‪1992‬ی‬ ‫به‌ڕێو‌ه ده‌چێت و بۆ یه‌که‌مجار‌ه سینه‌ماکارێکی‬ ‫شاری سه‌قز‌ه و تاکوو ئێستا‌ چه‌ند کورتەفیلمێکی‬ ‫کورد خه‌اڵتی ئه‌م فێستیڤاڵه‌ مسۆگەر ده‌کات‪.‬‬ ‫فیلمی ماسی چیرۆکی ژیــانــی پــیــره‌ژن و کورتی به‌رهه‌م هێناوە و چه‌ندین خه‌اڵتی ناوخۆیی‬ ‫پیره‌پیاوێکی کورد‌ه ک ‌ه له‌ نیوه‌ڕۆیه‌کی گه‌رمی و جیهانیی مسۆگەر کردووه‌‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )563‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/8/14‬‬

‫نزار قەببانی‬ ‫شاعیری عیشق و یاسەمین و یاخیبوون‬

‫ئازاد بەرزنجی‬ ‫خوێنەری ئازیز ‪ :‬ئەمە پێشەکیی‬ ‫وەرگێڕە بۆ کتێبی»کاتێ کە من‬ ‫خۆشم دەوێیت» کە هەڵبژاردەیەکە‬ ‫لە شیعرەکانی شاعیری نــاوداری‬ ‫عەرەب»نزار قەببانی» و نووسەر‬ ‫و وەرگــێــڕ «ئــــازاد بــەرزنــجــی»‬ ‫هەڵیبژاردوون و کردوونی بە کوردی‬ ‫و لە ئایندەیەکی نزیکدا لەالیەن‬ ‫ناوەندی ئەندێشەوە چاپ و باڵو‬ ‫دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫بێگومان نــزار قەببانی یەکێکە لەو‬ ‫شاعیرانەی بەڕادەیەک لەنێو خوێنەراندا‬ ‫ناسراوە کە پێویست بە ناساندن ناکات‪،‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا بەپێویستم زانی بۆ‬ ‫ئەم هەڵبژاردە شیعرییە‪ ،‬بەکورتی سەبارەت‬ ‫بە ژیان و ئەزموونی ئەم شاعیرە بدوێم کە‬ ‫لە چلەکانی سەدەی ڕابردووەوە پێگەیەکی‬ ‫دیــاری لەناو نەخشەی شیعری عەرەبیدا‬ ‫هەبووە و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆش کاریگەریی هاتووەتە ناو‬ ‫شیعری کوردییەوە و لە ئەزموونی چەند‬ ‫شاعیرێکی کورددا ڕەنگی داوەتەوە‪.‬‬ ‫نەوەی ئێمە‪ ،‬کە نەوەیەکی ماندوو بووین‬ ‫بەدەست شەڕێکی درێژخایەنی هەشتساڵە و‬ ‫ستەمی ڕژێمی بەعسەوە و سێبەری ڕەش و‬ ‫تاریکی ئەو شەڕە و ڕژێمە هەڵگیرسێنەرەکەی‬ ‫بــەردەوام بەسەر ژیان و خەونەکانمانەوە‬ ‫بوو‪ ،‬لە سااڵنی هەشتاکاندا بەڕادەیەک دەرگا‬ ‫و پەنجەرەکانی ژیان بەڕووماندا داخرابوون‪،‬‬ ‫کە کتێب و خوێندنەوە ببووە ئەو دەالقەیەی‬ ‫لێیەوە هەناسەمان دەدا و هەوایەکی ترمان‬ ‫وەردەگــرت و وزەیەکی تری بۆ ژیــان پێ‬ ‫دەبەخشین‪ .‬بۆیە پەلمان بۆ هەموو ئەو‬ ‫کارە فیکری و ئەدەبییانە دەهاویشت کە‬ ‫لەڕێیانەوە دەمانتوانی بە وێنەی دونیایەکی‬ ‫تر ئاشنا بین؛ وێنەی دونیایەکی جوانتر‬ ‫و پڕخرۆشتر‪ ،‬وێنەی دونیایەکی دوور لە‬ ‫شەڕ و بۆنی خوێن و بێبەهاکردنی ئینسان؛‬ ‫دونیایەک کە ئەگەر بە خەیاڵیش بێت‪ ،‬بە‬ ‫ئازادییەوە تێیدا لە شەقەی باڵ بدەین‪.‬‬ ‫هــەر لــێــرەوە دەستمان بــۆ ئەزموونی‬ ‫فەیلەسووف و نووسەر و ئەدیب و شاعیرە‬ ‫گەورە و داهێنەرەکانی جیهان و عەرەب برد‪.‬‬ ‫لەو سااڵنەشدا ئەوەی بەردەست و فەراهەم‬ ‫بوو‪ ،‬کتێبخانەی عەرەبی بوو‪ ،‬کە لەڕێیەوە‬ ‫هــەم بە نــووســەرانــی خــۆرئــاوا و هــەم بە‬ ‫نووسەرانی عەرەب ئاشنا دەبووین‪.‬‬ ‫یەکێک لەو شاعیرانەی کە توانیی بە‬ ‫شــێــوازە سانا و دڵڕفێنە شیعرییەکەی‬ ‫خۆی لە دەرگــای چێژ و ڕوانینمان بدات‪،‬‬

‫ئەگەرچی نزار نازناوی‬ ‫شاعیری عیشق و ژنی‬ ‫بەسەردا دابڕابوو‪،‬‬ ‫شیعرەکانی ئەو بە‬ ‫تەنها لەو سنوورەدا‬ ‫قەتیس نەبووبوون‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫دەکرێ بڵێین کە نزار‬ ‫شاعیرێکی سیاسییش‬ ‫بوو‬ ‫نزار قەببانی بوو‪ .‬بۆ بەشێکی زۆری ئەو‬ ‫نەوەیەی ئێمە‪ ،‬نزار ئەو شاعیرە بوو کە‬ ‫توانیبووی بەچاوێکی تر و ڕاونینێکی ترەوە‬ ‫و بە پڕکێشییەوە بەرخورد لەگەڵ مەسەلەی‬ ‫ژن و خۆشەویستیدا بکات و ڕهەندێکی‬ ‫زیندووتری پێ ببەخشێت‪ .‬ژن بەالی ئەوەوە‬ ‫چیتر ئەو بوونەوەرە خەیاڵییە نەبوو کە‬ ‫وەکو ئایدیالێک بچێتە دەرەوەی ژیان و‬ ‫واقیعەوە‪ ،‬وەک ئەوەی لە شیعری کالسیکی‬ ‫عەرەبیدا دەیبینینەوە‪ ،‬بەتایبەتیش ئەوەی‬ ‫پێی دەوتــرا خۆشەویستیی پاکیزە(الحب‬ ‫الــعــذری)‪ ،‬نە ئــەو بــوونــەوەرەش بــوو لە‬ ‫چوارچێوەی ئایدیۆلۆجییەتێکدا سەیر بکرێ‬ ‫و نە ئەو بوونەوەرەش کە وەکو کۆیلەیەک‬ ‫لەناو چوارچێوەیەکی خێزانی تەقلیدی و‬ ‫کۆمەڵگای پیاوساالردا لێی بڕوانرێ‪ .‬بەالی‬ ‫نزارەوە خۆشەویستی و ژن خۆی ڕێگەیەک‬ ‫بوو بۆ ئــازادی‪ ،‬خۆشەویستی و ژن هەم‬ ‫خۆی ئامڕاز بوو هەم ئامانج‪ ،‬باوەشکردن‬ ‫بوو بە ژیان و سروشت و جوانیدا‪ .‬ژن لە‬ ‫شیعری نــزاردا‪ ،‬چ وەک ئەوەی لە دڵداردا‬ ‫بەرجەستە دەبێت‪ ،‬یان هاوڕێ و دایک و‪...‬‬ ‫دا‪ ،‬دەبێتەوە بە بوونەوەرێکی پڕ لە سۆز و‬ ‫میهرەبانی‪ ،‬بوونەوەرێک بە گۆشت و خوێن و‬ ‫هەست و نەستەکانییەوە‪ ،‬بە خەمەکانییەوە‪،‬‬ ‫بە خەونەکانییەوە‪ ،‬بەئازار و دەردەسەری‬ ‫و خۆشییەکانییەوە‪ ،‬بە هەموو ئەمانەوە‬ ‫دەبێتەوە بە کەناری ئارامی‪.‬‬ ‫بــەاڵم نابێ ئەوەشمان لەیاد بچێت کە‬ ‫ئەگەرچی نــزار نــازنــاوی شاعیری عیشق‬ ‫و ژنــی بــەســەردا دابــڕابــوو‪ ،‬شیعرەکانی‬ ‫ئ ــەو بــەتــەنــهــا ل ــەو ســـنـــوورەدا قەتیس‬ ‫نەبووبوون‪ .‬بەپێچەوانەوە‪ ،‬دەکرێ بڵێین‬ ‫کە نزار شاعیرێکی سیاسییش بوو‪ ،‬بگرە‬ ‫سیاسییەکی یاخییش‪ .‬کەم ڕووداوی سیاسی‬ ‫هەبووە لە مێژووی هاوچەرخی عەرەبدا ئەو‬ ‫بە شیعر هەڵوێستەی لەئاستدا نەکردبێت؛‬ ‫هەر بۆ نموونە ئەو شیعرانەی بۆ نسکۆی‬ ‫حوزەیران و شەڕی تشرین وتوونی(بڕوانە‬ ‫دیــوانــی‪ :‬هوامش علی دفتر النکسە) و‬ ‫شیعری(الممپلون)‪ ،‬یان ئەو شیعرانەی کە‬ ‫تێیاندا هێرش دەکاتە سەر سەرکردەکانی‬

‫شمشێروەشێنێکی‬ ‫عەرەب(بایۆگرافیی‬ ‫عــــەرەب‪ ،‬کــە لــەم کتێبەدا هــەیــە) یان‬ ‫ڕەخنەگرتنی توند لە ڕژێــم و جەماوەری‬ ‫عەرەبی( ڕاپۆرتێکی زۆر نهێنی لە واڵتی‬ ‫سەرکوتستانەوە)‪.‬‬ ‫وەک دەوترێ شیعری نزار شیعری ئاسانی‬ ‫سرک(السهل الممتنع)ە‪ ،‬شیعرێکە زمانێکی‬ ‫ســادەی هەیە و بگرە زۆرجــار لە زمانی‬ ‫ژیانی ڕۆژانە نزیک دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەڕێی‬ ‫قەڵەمە داهێنەرەکەی نزارەوە فۆرمێکی تر‬ ‫و مانایەکی قووڵتر وەردەگرێت و شاعیر‬ ‫مۆسیقایەکی تیا دەدۆزێتەوە کە خەڵکی‬ ‫ئاسایی تیا نــادۆزنــەوە‪ .‬بێگومان ئەمەش‬ ‫وادەکــات وەرگێڕانی ئەم شیعرانە ئاسان‬ ‫نەبن‪ .‬لە بنەڕەتدا شیعر خۆی لەناو ژانرە‬ ‫ئەدەبییەکاندا دژوارترین ژانرە بۆ وەرگێڕان‪،‬‬ ‫هەیدێ ئەو شیعرەی ئاسانی سرک بێت و‬ ‫بەئاسانی خۆی بەدەستەوە نــەدات‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬ئێمە بۆ ئاشنابوون بە‬ ‫ئەزموونی شیعریی شاعیرانی دنیا‪ ،‬ناچارین‬ ‫کــاری وەرگــێــڕانــیــان بــۆ بکەین‪ .‬ئــەوەی‬ ‫دەمێنێتەوە ئەوەیە کە چەند ئەو وەرگێڕە‬ ‫دەتوانێ هەم زمانە شیعرییەکە بپارێزێت‬ ‫و هــەم ڕیتم و مۆسیقا و هــەم وێنە و‬ ‫دەاللەتە شیعرییەکان‪ ،‬کە هیوادارین لەم‬ ‫هەڵبژاردەیەدا تا ڕادەیەک ئەم ئامانجەمان‬ ‫پێکابێت‪.‬‬

‫ژیانی نزار قەببانی و پێشزەمینەی‬ ‫ئەزموونی شیعریی لە چەند‬ ‫وێستەگەیەکدا‪:‬‬

‫خوێندکاری حقوق بوو کە لە ساڵی ‪ ١٩٤٤‬دا‬ ‫یەکەمین دیوانەشیعری خۆی بەناوی «کچە‬ ‫ئەسمەرەکە پێی وتم» باڵوکردەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫دیوانی «مناڵیی مەمکێک» لە ساڵی ‪١٩٤٨‬‬ ‫دا و دیوانی «سامبا» لە ‪١٩٤٩‬دا و بەدوایدا‬ ‫دیوانەکانی تری کە ژمارەیان دەگاتە سی‬ ‫و شەش دیوان‪ ،‬جگە لە پەخشانەکانی کە‬ ‫بریتین لە وتار و نووسینی تیۆری و یادەوەری‬ ‫و بەجیا لە کتێبی تردا چاپی کردوون‪.‬‬ ‫نزار دوو جار چووەتە ژیانی هاوسەرییەوە‪،‬‬ ‫یــەکــەم جــار لــەگــەڵ خاڵۆزایەکی خۆیدا‬ ‫«زەهــرا‌و ئەقبیق»‪ ،‬کە کچ «هەدبا‌و» و‬ ‫کوڕێک»تۆفیق» ی لێ بوو‪ .‬کوڕەکەی لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٧٣‬دا کۆچی دوایی کرد لەکاتێکدا‬ ‫لە دواقۆناغی خوێندنی زانکۆیدا بوو لە قاهیرە‬ ‫و نزار بە شیعری «شــازادە ئەفسانەییەکە‬ ‫تۆفیق قەببانی» بۆی الوایەوە‪ .‬دوای ئەوەی‬ ‫لە هاوسەری یەکەمی جیابووەوە‪ ،‬دووەم جار‬ ‫لەگەڵ کچێکی عیراقیدا ژیانی هاوسەرێتیی‬ ‫پێکهێنا کە خەڵکی «ڕاوە»ی ســەر بە‬ ‫پارێزگای ئەنبار بوو و لە ئێوارەکۆڕێکی‬ ‫شیعریدا ئەوی ناسی و ناوی «بەلقیس»بوو‪.‬‬ ‫لە هــاوســەری دووەمیشی «زەیــنــەب» و‬ ‫«عومەر»ی بوو‪ .‬بەلقیس لە نووسینگەی‬ ‫ڕۆشنبیریی سەفارەتی عیراقی لە بەیرووت‬ ‫کــاری دەکــرد‪ ،‬ئــەوە بوو لە ساڵی ‪١٩٨١‬‬ ‫دا و لەالیەن حیزبی دەعــوەی عیراقییەوە‬ ‫سەفارەتەکە تەقێنرایەوە و لەگەڵ زەویدا‬ ‫تەخت کرا و بەلقیسیش بــووە یەکێک لە‬ ‫قوربانییەکان‪ .‬نــزار قەسیدەیەکی درێژی‬ ‫هــەر بــەنــاوی «بەلقیس»ەوە بۆ مەرگی‬ ‫بەلقیس نووسی و تێیدا زۆر بە قووڵی بۆی‬ ‫دەالوێــتــەوە(ئــەم قەسیدەیە لەم کتێبەدا‬ ‫کــراوە بەکوردی) و تێیدا بەتوندی هێرش‬ ‫دەکاتە سەر عەرەب و لە شیعری هاوچەرخی‬ ‫عەرەبیدا بە یەکێک لە قەسیدە جوانەکانی‬ ‫الوانەوە دەژمێردرێ‪.‬‬

‫نزار تۆفیق قەببانی لە ‪٢١‬ی مارتی ‪١٩٢٣‬دا‬ ‫لە گەڕەکی «مئذنە الشحم» لە دیمەشق‪،‬‬ ‫لەنزیک بازاڕی «حەمیدیە» و «مزگەوتی‬ ‫ئەمەوییە»ەوە هاتۆتە دنــیــاوە‪ .‬باوکی‪،‬‬ ‫پیاوێکی شیرینی فــرۆش بــوو‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫هــەر خۆیشی دروســتــی دەکـــرد‪ ،‬تابڵێی‬ ‫کەسێکی نیشتمانپەروەریش بوو‪ .‬نزار لە‬ ‫پێشزەمینە و ژینگەی شیعری‬ ‫کتێبی»سەربردەم لەگەڵ شیعردا» وا باسی‬ ‫تا کۆتاییەکانی ســەدەی نۆزدەیەمیش‪،‬‬ ‫باوکی دەکات‪»:‬باوکم لەیەک کاتدا سەرقاڵی عەرشی شیعری عەرەبی لەژێر دەســەاڵت‬ ‫دروستکردنی شیرینی و دروستکردنی شۆڕش و سێبەری کۆمەڵێک شاعیری کالسیکدا‬ ‫بوو»‪ .‬نزار هەر لە مناڵیشەوە پەیوەندییەکی بوو‪ ،‬لەوانە بۆ نموونە‪ :‬ئەبو نواس‪ ،‬ئەبو‬ ‫توندوتۆڵی لەگەڵ دایکیدا هەبوو‪ .‬مامیشی‪ ،‬تەمام‪ ،‬موتەنەببی‪ ،‬ئەبو عەالی مەعەڕی‪،‬‬ ‫واتە ئەبو خەلیل قەببانی‪ ،‬یەکێک بوو لە ئیبن موعتەز و هتد‪ ...‬بەاڵم لە سەرەتاکانی‬ ‫ڕابەرانی شانۆی نوێ لە سوریا‪.‬‬ ‫سەدەی بیستەوە‪ ،‬قوتابخانە یان ڕێبازێکی‬ ‫بوو‪،‬‬ ‫ـاش‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ئابووریی‬ ‫باوکی نــزار بــاری‬ ‫شیعری لە تاراوگە لەسەر دەستی کۆمەڵێک‬ ‫ئــەمــەش وای کـــرد بــتــوانــێ بەئاسانی شاعیر دامەزرا کە پێیان دەوترا»شاعیرانی‬ ‫قۆناغەکانی خوێندن ببڕێت و دوای پۆلی تــاراوگــە» و بــەزۆری لــەو شاعیرە الوانــە‬ ‫شەشەمی ئامادەیی‪ ،‬کۆلیجی حقوق تەواو پێکهاتبوون کــە لــە لوبنان و شــامــەوە‬ ‫بکات‪ .‬هەر لەو سااڵنەی خوێندنیدا توانیی چووبوون بۆ ئەمەریکا و دواتر کۆمەڵێک لەم‬ ‫فێری زمانی فەرەنسی و ئینگلیزییش ببێت‪ .‬الوانە «کۆمەڵەی قەڵەم»یان دروست کرد‪،‬‬ ‫پــاش ئــەوەی زانکۆی تــەواو کــرد و بە لەوانە‪ :‬جوبران خەلیل جوبران و میخائیل‬ ‫حوکمی پسپۆڕیی خوێندنەکەی‪ ،‬چووە بواری نەعیمە و ئیلیا ئەبو مــازی و هەندێکی‬ ‫کاری دیپلۆماسییەوە و لە سااڵنی ‪ ١٩٤٥‬تا تــر‪ .‬ئــەم کۆمەڵەیە لەساڵی ‪ ١٩٢٠‬دا لە‬ ‫‪ ١٩٦٦‬لە سەفارەتی سوریا لە هەندێ واڵتی نیویۆرک دامــەزرا‪ .‬بەشێکی تر لەم الوانە‬ ‫عەرەبی و بیانیدا کاری کرد‪ ،‬تا دواجار لە لە بەرازیلی ئەمەریکای باشوور «گرووپی‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٦٦‬دا بە یەکجاری وازی لە کاری ئــەنــدەلــوســی»یــان دامـــەزرانـــد‪ .‬هەندێ‬ ‫دیپلۆماسی هێنا و لەبەیرووت نیشتەجێ لەمانە لەژێر کاریگەریی «واڵت ویتمان»‬ ‫بوو‪ .‬لەوێ خانەیەکی چاپ و باڵوکردنەوەی دا «پەخشانەشیعر»یان داهێنا‪ ،‬گەرچی‬ ‫بــەنــاوی»بــاوکــراوەکــانــی نــزار قەببانی» ئەوکات لەڕووی کێشەوە هەر تەقلیدی بوو‪.‬‬ ‫دامەزراند و ژیانی خۆی بۆ شیعر تەرخان‬ ‫ئەوە بوو دواتر لە عیراق‪ ،‬لەسەر دەستی‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫خانمەشاعیر نازک مەالئیکە(‪ )٢٠٠٧-١٩٢٣‬و‬ ‫نزار هەر لە تەمەنی شانزدە ساڵییەوە بەدر شاکر سەییاب(‪ )١٩٦٤-١٩٢٦‬لە سااڵنی‬ ‫دەستی بە شیعرنووسین کردبوو و هێشتا چلەکان و پەنجاکاندا تەوژمی «شیعری‬

‫تەفعیلە» دامەزرا‪ ،‬کە دواتر ناوی گۆڕا بۆ‬ ‫«شیعری ئازاد»‪ .‬هەندێ لە ڕەخنەنووسان‬ ‫قەسیدەی «کۆلێرا»ی نازک مەالئیکە بە‬ ‫سەرەتای شیعری ئازاد لە قەڵەم دەدەن کە‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٤٧‬دا باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫دواتر ئەم تەوژمە کۆمەڵێک شاعیری تری‬ ‫گرتەوە کە هەریەکە و الی خۆیەوە ڕۆڵێکی‬ ‫گرنگی هــەبــووە لــەو بــزاڤــەدا‪ ،‬لــەوانــەش‪:‬‬ ‫عەبدولوەهاب بەییاتی‪ ،‬شازل تاقە‪ ،‬سەاڵح‬ ‫عەبدولسەبوور‪ ،‬ئەحمەد عەبدولموعتی‬ ‫حیجازی‪ ،‬ئەدۆنیس‪ ،‬خەلیل حاوی‪ ،‬فەدوا‬ ‫تۆقان‪ ،‬مەحموود دەروێش‪ ،‬سەمیح ئەلقاسم‪،‬‬ ‫محەمەد فەیتووری‪ ،‬محێدین فارس‪ ،‬هەروەها‬ ‫نزار قەببانیش یەکێک بوو لەو شاعیرانە‪.‬‬

‫گۆڤاری شیعر‬

‫شاعیری لوبنانی یوسف ئەلخال دوای‬ ‫ئــەوەی لە ساڵی ‪ ١٩٥٥‬دا لە ئەمەریکاوە‬ ‫گەڕایەوە بۆ لوبنان‪ ،‬لە زستانی ‪ ١٩٥٧‬دا لە‬ ‫بەیرووت یەکەم ژمارەی گۆڤاری «شیعر»ی‬ ‫دەرکرد‪ .‬ئەم گۆڤارە بایەخی بە شیعری نوێ‬ ‫دەدا‪ .‬هەڵبەتە لەمڕووەشەوە لەژێر کاریگەریی‬ ‫گۆڤاری «شیعر»ی ئەمەریکیدا بــوو کە‬ ‫«ئــەزرا پــاوەنــد»ی شاعیر سەرپەرشتیی‬ ‫دەکرد‪.‬‬ ‫زۆری نەبرد کۆمەڵێک شاعیر لــەدەوری‬ ‫گۆڤارەکە کۆبوونەوە‪ ،‬لەوانە‪ :‬خەلیل حاوی‪،‬‬ ‫نەزیر عــەزەمــە‪ ،‬ئونسی ئەلحاج‪ ،‬خالیدە‬ ‫سەعید‪ ،‬عیسام مەحفووز‪ ،‬محەمەد ماغووت‪،‬‬ ‫جەبرا ئیبراهیم جەبرا و دواتریش سەییاب و‬ ‫ئەدۆنیس‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٦٧‬دا ئیسرائیل هێرشی‬ ‫کردە سەر میسر و لە ماوەی شەش ڕۆژدا‬ ‫بنکە ئاسمانییەکانی میسری وێران کرد و‬ ‫سینا و کەرتی غــەززە و کەناری خۆرئاوا‬ ‫و جۆالنی داگیر کرد‪ .‬ئەمە بە شکستێکی‬ ‫گــەورە لەقەڵەم درا و ئــەوە بــوو ناونرا‬ ‫«نسکۆی حوزەیران» کاریگەرییەکانی ئەم‬ ‫نسکۆیە هەموو کایەکانی کۆمەڵگای عەرەبیی‬ ‫گرتەوە‪ .‬لەم سەروبەندەدا‪ ،‬کۆمەڵێک شاعیر‬ ‫لەڕێی گوتاری شیعرییانەوە بەتوندی کەوتنە‬ ‫هێرشکردنە ســەر ئیسرائیل و هەروەها‬ ‫ڕەخنەگرتن لە فەرمانڕەوایانی عەرەب‪ .‬لێرەوە‬ ‫بوو کە «شیعری بەرەنگاری» برەوی سەند‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش الی شاعیرانێکی وەکو مەحموود‬ ‫دەروێش و سەمیح ئەلقاسم و فەدوا تۆقان‬ ‫و تۆفیق زیاد و ئەمیل حەبیبی‪ .‬بێگومان‬ ‫کاریگەریی نسکۆکە لەسەر نزاریش زۆر بوو‬ ‫و لە «کۆمەڵێک پەراوێز بۆ سەر دەفتەری‬ ‫نسکۆ»دا بەتەواوی ئەوە دەبینینەوە‪.‬‬ ‫لــە ســاڵــی ‪١٩٧٣‬دا میسر و ســوریــا‬ ‫دژەهێرشیان کردە سەر سوپای ئیسرائیل‬ ‫لە سینا و جۆالن‪ .‬بە ڕێکەوتنامەی ‪١٩٧٩‬ی‬ ‫نێوان میسر و ئیسرائیل‪ ،‬کۆتایی بە شەڕەکە‬ ‫هــات و دوات ــر سینا و کــەنــداوی سویس‬ ‫چوونەوە ژێر دەسەاڵتی میسر‪ .‬ئەم جەنگە‬ ‫بە جەنگی تشرین ناسرا و نزار لە قەسیدەی‬ ‫«ئەکتەرەکان»دا لەم جەنگە دواوە‪.‬‬ ‫هێشتا ئاسەواری نسکۆ و تشرین لە یادی‬ ‫شاعیراندا کاڵ نەبووبووەوە کە لە ساڵی‬ ‫‪١٩٨٢‬دا شەڕی لوبنانیش ڕووی دا‪ .‬لوبنان‬ ‫بوو بە گۆڕەپانی شەڕێکی سەخت لەنێوان‬ ‫ئیسرائیل و ڕێکخراوی ئازادیخوازی فەلەستین‬ ‫و سوریادا‪ .‬ئەم شەڕە تا ساڵی ‪ ١٩٨٥‬ی‬ ‫خایاند‪ ،‬بەاڵم ئاسەوارەکانی تا کشانەوەی‬ ‫سوپای ئیسرائیل(لە ساڵی ‪٢٠٠٠‬دا) مایەوە‪.‬‬

‫هەموو ئەمانە زامێکی قووڵیان لەناو‬ ‫هەست و دەروونی شاعیرانی عەرەبدا دروست‬ ‫کرد و هەریەکە بە شێوازی خۆی گوزارشتی‬ ‫لە ئازارەکانی ئەو زامە کرد‪.‬‬ ‫ئەمە ئــەو پاشخان و فــەزا شیعری و‬ ‫سیاسییە بوو کە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ‬ ‫و ناڕاستەوخۆ کاریگەرییان خستە سەر‬ ‫ئەزموونی شیعریی نزار قەببانی‪ .‬بەاڵم دەبێ‬ ‫ئەوە بڵێین کە ئەزموونی نزار ئەزموونێک‬ ‫بــوو تایبەتمەندێتیی خــۆی هــەبــوو‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی کە ناتوانین بیخەینە ناو چوارچێوەی‬ ‫گرووپێک لەو گرووپانەوە کە ئاماژەمان‬ ‫بۆ کــردن‪ .‬ئەو لە ســەرەتــادا‪ ،‬وەکــو مامە‬ ‫شانۆکارە نوێخوازەکەی‪ ،‬واتە ئەبو خەلیل‬ ‫قەببانی(‪ )١٩٠٢-١٨٣٦‬کەوتە بەر شااڵوی‬ ‫ڕەخنە و هەڕەشەی نەریتپارێزان‪ ،‬چ لەسەر‬ ‫ئاستی ئەدەبی و چ لەسەر ئاستی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دینی‪ ،‬تا گەیشتە ئەوەی بە بێباوەڕی و‬ ‫نادەروەستی و بێئاکاری تاوانبار کرا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە نەیتوانی لە ئەزموونی داهێنەرانەی نزار‬ ‫و زیادبوونی ژمارەی خوێنەرانی کەمبکاتەوە‬ ‫و بەشێکی زۆر لە شیعرەکانی بەبێ هیچ‬ ‫پاسپۆرتێک خۆیان بە ناو دڵ و دەروونی‬ ‫خوێنەراندا بکەن‪.‬‬ ‫هەڵبەت نابێ ئەوەشمان لەبیر بچێت کە‬ ‫کۆمەڵێک لە شیعرە لیریکەکانی لەالیەن‬ ‫هونەرمەندانی ناوداری عەرەبەوە ئاوازیان بۆ‬ ‫دانراوە و کراون بە ستران‪.‬‬ ‫کـــاتـــێ لـــە ‪ ١٩٩٨/٤/٣٠‬دا لە‬ ‫نەخۆشخانەیەکی لەندەن و لە تەمەنی ‪٧٥‬‬ ‫ساڵیدا دڵی نزار لە لێدان کــەوت‪ ،‬لەسەر‬ ‫وەسیەتەکەی خۆی‪ ،‬تەرمەکەی برایەوە بۆ‬ ‫دیمەشق و بە ئامادەبوونی حەشاماتێکی زۆر‬ ‫لە خەڵک و ئەدیبان و هونەردۆستان‪ ،‬لە‬ ‫«باب ئەلسەغیر» بە خاک سپێردرا‪.‬‬ ‫دواجــار دەمــەوێ ئاماژە بــەوە بــدەم کە‬ ‫ئەم کتێبە هەڵبژاردەیەکی لە شیعرە کورت‬ ‫و درێژەکانی نزار قەببانیی لەخۆگرتووە‪،‬‬ ‫کە زۆربەیان شیعرە ناوازەکانین‪ .‬هیوادارم‬ ‫وەرگێڕانەکە تا ڕادەیەک هەقی بە دەقەکان‬ ‫دابێتەوە و توانیبێتی بەشێک لە تــام و‬ ‫جوانییەکانی شیعرەکانی بەرهەم هێنابێتەوە‪.‬‬

‫ڕۆحی ئێمە لە شەودا‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕۆحی ئێمە لە شەودا ڕۆمانێکی کێند هاروفە‪،‬‬ ‫کێند هاروف ئەو نووسەرەیە کە کتێبەکەی خۆی‬ ‫بە چاپکراوی نەدی‪ .‬هەڵۆ فەریق کردووەیەتی‬ ‫بە کوردی و ناوەندی غەزەلنووس لەگەڵ چەند‬

‫کتێبێکی تردا باڵوی کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ژنی کێند لە بارەی ئەم ڕۆمانەوە کە ئێستا‬ ‫بە زمانی کــوردی لە کتێبخانەکاندا دەست‬ ‫دەکــەوێــت‪ ،‬دەڵــێ‪« :‬ئیلهامی ئەم ڕۆمانە‪..‬‬ ‫ئێمەین‪ ..‬من و کێندین لــەو شــەوانــەدا کە‬ ‫دەستی یەکمان دەگرت و پێکەوە دەربارەی‬ ‫هەموو شتێک قسەمان دەکرد‪».‬‬

‫فــەزای ئەم ڕۆمانە لە بــارەی ژیانی ژن و‬ ‫پیاوێکەوەیە کە بۆ هەمیشە پێکەوە دەبن‪..‬‬ ‫فەزای ڕۆمانەکانی ئەو ڕۆماننووسە بە گشتی‬ ‫فەزای خێزانە‪ ،‬وەک گیانێکی پێکەوەبەستراو‬ ‫کە یەکدیان خۆش دەوێت و هاوکاریی یەکدی‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندایە‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )563‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/8/14‬‬

‫شیعرى كوردیى دواى ڕاپه‌ڕین‬

‫گۆڕینى ئاسۆكاىن چاوه‌ڕواىن‬ ‫عه‌بدوملوته‌ڵیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫پێشه‌ىك‬

‫له‌ ڕۆمانى (ژه‌نیارى هه‌وره‌كان) عه‌لى‬ ‫بــه‌ده‌ر ده‌ڵــێ تاكه‌ده‌نگێ تێگه‌یشتن له‌‬ ‫موزیكا به‌رهه‌م ناهێنێ‪ ،‬هه‌میشه‌ چه‌مكى‬ ‫موزیكا له‌ كۆمه‌ڵێ ده‌نگى جیاواز پێك‬ ‫دێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و جیاوازییانه‌ پێویستیان به‌‬ ‫هاوگونجان هه‌یه‌‪ ،‬پێویستیان به‌ هارمۆنیایه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گینا جیاوازییه‌كان ناڕێك ده‌كه‌ونه‌وه‌!‬ ‫هاڕمۆنیا وه‌ك فیكره‌یه‌كى بنه‌ڕه‌تى تێگه‌ى‬ ‫موزیكاى لـه‌سـه‌ر بونیاد نـــراوه‌‪ .‬ده‌شــێ‬ ‫هاڕمۆنیاى ڕه‌گه‌زه‌ ئه‌ده‌بییه‌كان له‌ پانتایى‬ ‫كــارى ئه‌ده‌بى و ده‌قــى ئه‌ده‌بیدا چه‌مكى‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌ت یان شیعرییه‌ت به‌رهه‌م بهێنن‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش ده‌گوترێ (ده‌قى‬ ‫ئه‌ده‌بى) یان (كارى ئه‌ده‌بى) چوارچێوه‌یه‌ك‬ ‫یان شانۆیه‌كى كراوه‌یه‌ بۆ ئاوێته‌بوون و‬ ‫تانۆپۆى نێوان سێ بوون و سێ ستراتیژ و‬ ‫سێ ده‌ق‪ ...‬بوونى نووسه‌ر و بوونى ده‌ق و‬ ‫بوونى خوێنه‌ر‪ ،‬ده‌ق و ده‌قى نووسه‌ر و ده‌قى‬ ‫خوێنه‌ر‪ ،‬ستراتیژى ده‌ق و ستراتیژى دانه‌ر و‬ ‫ستراتیژى خوێنه‌ر‪.‬‬ ‫بوونى ده‌ق و ده‌قى نووسه‌ر و ستراتیژى‬ ‫دانه‌ر خۆى له‌ جه‌مسه‌رى هونه‌رى به‌ واتاى‬ ‫(وولفگانگ ئایزه‌ر ‪ )2007-1926‬و ڕه‌گه‌زه‌‬ ‫ئه‌ده‌بییه‌كان و جوله‌ى ته‌مومژاوى و بۆشایى‬ ‫و سپێتى و دابــڕانـه‌كــان هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم بوونى خوێنه‌ر‪ ،‬ستراتیژى خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫ده‌قــى خوێنه‌ر له‌ جه‌مسه‌رى ئیستێتیكى‬ ‫و ته‌ئویلكردن و كــردن ـه‌وه‌ى كــۆده‌كــان و‬ ‫پــڕكــردن ـه‌وه‌ى بۆشاییه‌كان و گه‌یشتندا‬ ‫هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌‪ ..‬جه‌مسه‌رى هونه‌رى ده‌قى‬ ‫دانـــه‌ره‌ و جـه‌مــسـه‌رى ئیستێتیكى ئه‌و‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن خوێنه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌ ئه‌نجام ده‌گات‪ .‬له‌ ئاوێته‌بوونى ئه‌و دوو‬ ‫ته‌وه‌ره‌یه‌ بۆمان ئاشكرا ده‌بێ كه‌ (ده‌قى‬ ‫ئه‌ده‌بى) یان (كارى ئه‌ده‌بى) نه‌ ته‌نها ده‌قى‬ ‫دانه‌ره‌ و نه‌ ته‌نها له‌گه‌ڵ جێبه‌جێكار یه‌ك‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌! به‌ڵكو واقعى سێیه‌مه‌ له‌ نێوان‬ ‫نووسه‌ر و خوێنه‌ردا‪.‬‬

‫سرتاتیژى دانه‌ر‬

‫له‌ نێوان (ده‌ق) و (كار)دا‬ ‫جیاوازى نێوان كــارى ئه‌ده‌بى و ده‌قى‬ ‫ئه‌ده‌بى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ (كــار)‪ ،‬كارى ئه‌ده‌بى‬ ‫و هــون ـه‌رى وه‌ك كــرده‌یـه‌كــى ب ـه‌رده‌وامــى‬ ‫تێگه‌یشتن‪ ،‬شتێك نییه‌ به‌ ده‌ستى بهێنین‬ ‫و خاوه‌ندارێتى بكه‌ین‪ ،‬به‌ڵكو فۆرمێكه‌ له‌‬ ‫فۆرمه‌كانى (بــوون) له‌ نێو جیهاندا! كار‬ ‫خودى خۆى له‌ بوونێكى تایبه‌تدا پێشكه‌ش‬ ‫ده‌كــات‪ ،‬بوونێك كه‌ به‌ كــارى ئه‌ده‌بى و‬ ‫هونه‌رییه‌وه‌ په‌یوه‌ست بێت و ئاماده‌ییه‌كى‬ ‫ه ـه‌نــووك ـه‌یــى هـه‌بــێــت‪ ،‬ئــامــاده‌یــی ـه‌ك كه‌‬ ‫(حه‌قیقه‌ت) له‌ ڕێگایه‌وه‌ ده‌بێته‌ ڕووداو!‬ ‫بـه‌مــجــۆره‌ كــارى ئ ـه‌ده‌بــى لـه‌ حه‌قیقه‌تى‬

‫بووندایه‌‪ ،‬به‌مجۆره‌ كارى ئه‌ده‌بى خۆى له‌‬ ‫ماددییه‌تى گوتن ده‌رباز ده‌كات‪ ،‬به‌مجۆر‌ه‬ ‫بوونى خۆى له‌ ده‌نگدانه‌وه‌ى پرسى جیاوازى‬ ‫خوێنه‌راندا هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌!‬ ‫به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ى ڕابردوو‬ ‫شیاوى سـه‌رده‌م بێ (هانز ڕۆبـه‌رت یاوس‬ ‫‪ )1997-1921‬ڕێكخستنى ڕابردوو و ئێستا له‌‬ ‫چه‌مكى (ئاوێته‌بوونى ئاسۆكان) ده‌خه‌مڵێنێ‪.‬‬ ‫ئه‌و خه‌ماڵندنه‌ جگه‌ له‌وه‌ى هونه‌ركارى و‬ ‫جوانكارى ئیبداعى‪ ،‬له‌ ڕێگاى جۆره‌كانى‬ ‫وه‌رگر و خوێنه‌ر و ئاسته‌كانى خوێندنه‌وه‌‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كات‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پرس‬ ‫و دنیابینى سه‌رده‌مى ناوبراویش ده‌خاته‌‬ ‫به‌ر ڕۆشنایى و به‌دواداچوونى جیاوازه‌وه‌‪..‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ته‌ ده‌مه‌وێ بڵێم ئامانجى ئه‌و تێزه‌ى‬ ‫(یاوس)ى ڕه‌خنه‌گرى ئه‌ڵمانى‪ ،‬خه‌ڵقكردنى‬ ‫پڕشنگێكى نوێیه‌ له‌ مــێــژووى ئه‌ده‌بى‪،‬‬ ‫كه‌ جه‌خت له‌ ته‌ئویلكردنى ئـه‌ده‌بــى له‌‬ ‫ساته‌وه‌ختى (پێشوازیكردن)ى مێژووییانه‌‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬به‌هاى جوانى كارى ئه‌ده‌بى وه‌ك‬ ‫(یــاوس) نــاوى ده‌بــات‪ ،‬بـه‌رفــره‌وان ده‌بێ‪،‬‬ ‫چه‌نده‌ ئه‌و كاره‌ بتوانێ ئاسۆ چه‌سپاو و‬ ‫باوه‌كان بگۆڕێ‪ .‬چونكه‌ هه‌ر چه‌نده‌ ماوه‌ى‬ ‫جوانى (مه‌سافه‌ى ئیستێتیكى) ته‌سك‬ ‫بێته‌وه‌ و كــارى ئه‌ده‌بى نه‌توانێ (گــۆڕان‬ ‫له‌ ئاسۆى چاوه‌ڕوانى) باودا دروست بكات‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ له‌ هونه‌رى كۆنسیومه‌ر و كاڵ نزیك‬ ‫ده‌بێته‌وه‌! (یاوس) جه‌خت له‌ پرۆسه‌ى وه‌رگر‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ ساته‌وه‌ختى نوسینه‌وه‌‬ ‫ده‌ست پێده‌كات و له‌ پرۆسه‌ى تێگه‌یشتن‬ ‫(ك ـه‌ له‌ ڕێگا خوێنه‌رێك یــان كۆمه‌ڵێك‬ ‫خوێنه‌ر له‌ هه‌نووكه‌دا ئه‌نجام ده‌درێت) به‌‬ ‫ئامانج ده‌گات‪.‬‬ ‫(رۆالن بارت ‪ )1980-1915‬پێیوایه‌ ده‌ق‬ ‫به‌پێى ئــاره‌زوو و شاره‌زاییه‌كانى خوێنه‌ر‬ ‫دێته‌گۆ‪ ،‬به‌مجۆره‌ ده‌ق (ده‌قى كــراوه‌) له‌‬ ‫ڕێگاى خوێندنه‌وه‌ و خوێندنه‌وه‌ى جیاوازه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌ره‌و بوونێكى زێتر و چێژ ده‌بێته‌وه‌!‬ ‫هه‌موو خوێندنه‌وه‌یه‌كى جیاوازیش داهێنانى‬ ‫ده‌قێكى دیكه‌ى جیاوازه‌‪ ،‬ده‌قێك كه‌ فیكره‌ى‬ ‫یه‌كگرتووى كۆتائامێزى نێوان ده‌ق و خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫بابه‌ت و خود‪ ...‬ڕه‌تده‌كاته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن به‌‬ ‫تووندى یه‌كگرتنه‌كانى نێوان ده‌ق و دانه‌ر‬ ‫ڕه‌تده‌كاته‌وه‌‪ .‬ده‌مه‌وێ بڵێم له‌ ده‌قگه‌رایدا‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ده‌ق دیلى زمانه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫ده‌ق ده‌كه‌وێـته‌ نێو زمان و زمانیش بۆخۆى‬ ‫كۆمه‌ڵێك یاسایى ناوه‌كى به‌ڕیوه‌ى ده‌بات‪،‬‬ ‫ئه‌و یاسا و ڕێسایانه‌ش ده‌كه‌ونه‌ ده‌ره‌وه‌ى‬ ‫ویستى داهێنه‌ره‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ خوێنه‌رى ده‌قگه‌را‬ ‫هه‌میشه‌ ده‌بێ له‌ ڕێگاى چێژه‌وه‌ قسه‌ له‌‬ ‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ و دووباره‌ بونیادنانه‌وه‌ بكات‪.‬‬ ‫ئه‌و قسه‌یه‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ به‌رانبه‌ر نه‌بوون‬ ‫وه‌ك مه‌یلێك پێشان ده‌دات‪ ،‬مه‌یلێكى‬ ‫چێژگه‌را‪ ،‬مه‌یلێك كه‌ له‌سه‌ر نه‌فیكردن‌و‬ ‫ڕه‌تكردنه‌وه‌ ڕاده‌بێته‌وه‌ ‌و نكۆڵى له‌ هه‌موو‬ ‫حه‌قیقه‌تێكى جێگیر ده‌كات!‬

‫سرتاتیژى خوێنه‌ر‬

‫له‌ نێوان (سیمۆلۆژیا) و (هیرمینۆتیكا)‬

‫دا‬ ‫لـه‌ هیرمینۆتیكادا (خــوێــنـه‌ر‪/‬وه‌رگــر)‬ ‫هۆكارى بوونى خۆى له‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى‬ ‫مــانــاكــانــى كـــارى ئــه‌ده‌بــى و هــون ـه‌ریــدا‬ ‫ده‌دۆزێــتــه‌وه‌‪ ،‬بـــه‌دواى ماناكانى بوونیدا‬ ‫ده‌گـــه‌ڕێـــت‪ ،‬تــا ب ـه‌هــای ـه‌ك بــۆ (بــوونــى‬ ‫هه‌نووكه‌یى) به‌جێ بهێنێت‪ .‬یان ئاماده‌یى‬

‫یەدوڵاڵ روئیایی‬ ‫هه‌نووكه‌یى به‌جێ بهێنێت‪ ،‬ئاماده‌ییه‌ك ك ‌ه‬ ‫حه‌قیقه‌ت له‌ ڕێگایه‌وه‌ ده‌بێته‌ ڕووداو‪ ،‬كه‌واته‌‬ ‫كار ئه‌و ده‌ربڕینه‌یه‌ له‌ نێو خۆیدا حه‌قیقه‌تى‬ ‫بوونمان بۆ كه‌شف ده‌كات‪ ،‬هیرمینۆتیكا واته‌‬ ‫ڕێگادان به‌ حه‌قیقه‌ت بۆ ئه‌وه‌ى بدوێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ سیمیۆلۆژیادا ده‌ق كۆمه‌ڵێك داله‌‬ ‫و ده‌بێ ته‌ئویل بكرێت‪ ،‬ئه‌و كاته‌ش ده‌ق‬ ‫بوونى هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ده‌خوێنرێته‌وه‌ و خوێنه‌ر به‌‬ ‫شه‌هوه‌تى خوێندنه‌وه‌ ده‌گات‪ ،‬هیچ ده‌قێك‬ ‫بێ بوونى خوێنه‌ر بوونى نییه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ش‬ ‫سیمیۆلۆژیا له‌سه‌ر زنجیره‌یه‌كى بێ كۆتایى له‌‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى دال و له‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى‬ ‫شه‌هوه‌تدا ده‌ژیت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ق فه‌زایه‌ك بێ بۆ ئاوێته‌بوون‪،‬‬ ‫تانۆپۆى نێوان سێ ستراتیژ‪ ...‬ئه‌وه‌ له‌ ئاسۆى‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى (بارت)یدا خوێندنه‌وه‌كان و‬ ‫ته‌ئویله‌كان جگه‌ له‌ شه‌هوه‌تى خوێندنه‌وه‌‬ ‫ســنــورى دیــاریــكــراو نــاس نــاكــه‌ن‪ ،‬ده‌ق‬ ‫هه‌میشه‌ به‌ كراوه‌یى ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌كان به‌ فره‌یى و جوله‌ى جۆراوجۆر‬ ‫و كرانه‌وه‌ى دال و مه‌دلوله‌وه‌ به‌ندن‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئه‌وانه‌ش به‌ ئاستى جــیــاوازه‌وه‌ ده‌كه‌ونه‌‬ ‫دووتوێى گه‌مه‌كانى خوێندنه‌وه‌وه‌‪ .‬دواجار‬ ‫بارت ده‌یه‌وێ بڵێ ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ ئیرۆسیه‌ى‬ ‫نێوان ده‌ق و خوێنه‌ر‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫كێشكردن و خۆدانه‌ده‌ستى ئاره‌زوومه‌ندانه‌‬ ‫ده‌وه‌ستێ‪ ،‬نه‌ك كارلێكردن و به‌رهه‌مهێنان‪.‬‬ ‫به‌اڵم (یاوس) له‌ په‌یوه‌ندى نێوان كارى‬ ‫ئه‌ده‌بى و وه‌رگر پێ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ داده‌گرێت‪،‬‬ ‫كه‌ مانا نایه‌ته‌جێ‪ ،‬ته‌نها له‌ ڕێگاى په‌یوه‌ندى‬ ‫هاوسێیانه‌‪ ،‬یان له‌ ڕێگاى ڕێكه‌وته‌وه‌ نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندى هاوسێیانه‌ ته‌عبیر له‌‬ ‫مێژووى ئاوێته‌بوونى خوێنه‌ره‌كان بكات‪ ،‬یان‬ ‫ته‌ئویله‌ جۆراوجۆره‌كانى خوێنه‌رانى له‌خۆدا‬ ‫هه‌ڵگرتبێت و له‌ تێگه‌یشتنه‌وه‌ ڕابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئـه‌وه‌ ماناى ڕێكه‌وتئامێز له‌ ساته‌وه‌ختى‬ ‫ته‌ئویلكردنه‌وه‌ بۆ كــرده‌ى جێبه‌جێكردن‬ ‫هه‌نگاو ده‌نێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌گه‌ر ئاوێته‌ بوونى‬ ‫مێژوویى‪ ،‬چه‌مكى (ئیستێتیكاى وه‌رگــر)‬ ‫به‌رجه‌سته‌ بكات‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ (تێگه‌یشتن) و‬ ‫(ته‌فسیركردن) و (جێبه‌جێكردن) كرده‌ى‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنى (دركــكــردن)ى (هانز گۆرگ‬ ‫گادامێر ‪ )2002-1900‬یمان بیر ده‌هێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫شیعرى كوردى‬

‫(دنیاى شیعر) و (شیعرى دنیایى)‬ ‫شیعرى كوردى دواى ڕاپه‌ڕینى ‪1991‬ى‬

‫كوردستانى بــاشــور‪ ،‬كــۆى ئ ـه‌و شه‌پۆل ‌ه‬ ‫شیعرییه‌ ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ فه‌زایه‌كى تا‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌كى زۆر ئازاد و زمانێكى تا سنورى‬ ‫په‌رده‌نه‌پۆشین خۆى ده‌نوسێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫چــۆن به‌شێك ل ـه‌و شیعره‌ى كوردستانى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتیش ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌كه‌ونه‌ به‌ر‬ ‫(شه‌پۆلى حجم) و (شه‌پۆلى زمــان) و‬ ‫ئه‌وانیش له‌ فه‌زایه‌كى تا ئه‌ندازه‌یه‌كى زۆر‬ ‫ئازاد و زمانێكى تا سنورى په‌رده‌نه‌پۆشین‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ دێنه‌وه‌‪( ...‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى ڕوونتر قسه‌ بكه‌م ده‌بێ بڵێم شیعرى‬ ‫حجم له‌ شه‌شپاڵووییه‌كى شووشه‌یى ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ تیشك بیبڕێت و تیشكه‌كان دابه‌ش بن‪،‬‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵێ تیشكى ڕه‌نگین‪ .‬شاعیرى حجمى‬ ‫له‌ ڕێگاى دواخستن و پێشخستنى وشه‌ له‌‬ ‫ڕسته‌وه‌ ته‌ركیز له‌سه‌ر یاریكردن به‌ زمان‬ ‫ده‌كات‪ .‬نموونه‌ى یه‌دوڵاڵى ڕوئیایى‪ .‬به‌اڵم‬ ‫شیعرى شه‌پۆلى زمان‪ ،‬ده‌ست له‌ بونیاد و‬ ‫په‌یوه‌ندى نێوان كار‪ /‬بكه‌ر‪ /‬به‌ركار ده‌دات‪،‬‬ ‫كه‌لێن و بۆشایى شیعرى دروست ده‌كات و‬ ‫ڕووبه‌رێك له‌ نێوان وشه‌كان و كرداره‌كان‬ ‫جێده‌هێڵێت‪ ،‬تا خوێنه‌ر به‌پێى خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫خۆى واتاكه‌ ت ـه‌واو بكات‪ .‬نموونه‌ى ڕه‌زا‬ ‫به‌راهه‌نى‪).‬‬ ‫به‌ كورتى له‌ شیعرى نوێى كــوردى و‬ ‫شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین‪ ،‬چه‌مكى ئازادى به‌‬ ‫ماناى شیعرێك دێت‪ ،‬كه‌ بیر له‌ واتاى كات‬ ‫و بنه‌ما ئاینییه‌كان و ف ـه‌زاى ئایدیۆلۆژى‬ ‫ناكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم په‌رده‌نه‌پۆشینى زمان‪ ،‬زمان‬ ‫وه‌ك له‌ دایكبووى چركه‌سات و پێكهاته‌ى‬ ‫شیعریى ده‌بینێت‪ ...‬له‌ شه‌پۆلى حجم و‬ ‫شه‌پۆلى زماندا ده‌شــێ په‌رده‌نه‌پۆشینى‬ ‫زمان‪ ،‬نه‌فیكردنى زمانیش بێت‪...‬‬ ‫لێره‌ پرسیارێك به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ ئایا شیعرى كالسیزمى كوردى‬ ‫توانیویه‌تى له‌ ئاوێنه‌ى كلتورى كوردیدا‬ ‫پرسیارى خۆى بكات‪ ،‬ئه‌و شیعره‌ى شاعیرى‬ ‫كوردى ده‌ینوسێ به‌شێك له‌ كێشه‌كانى تاكى‬ ‫كوردى هه‌ڵگرتوه‌‪ ،‬ده‌توانین دال و مه‌دلولى‬ ‫شیعرى كالسیزمى كــوردى وه‌ك نیشانه‌ى‬ ‫سوسێرى له‌ یه‌كه‌یه‌كى هاوئاهه‌نگ به‌رانبه‌ر‬ ‫یه‌ك ڕابگرین‪ ،‬ده‌توانین كێشه‌ وجودییه‌كانى‬ ‫مرۆڤى كوردى له‌ شیعرى كالسیزمى كوردیدا‬ ‫بدۆزینه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانین دنیاى كوردى ل ‌ه نێو‬ ‫شیعرى كالسیزمى كوردى به‌ ده‌ست بهێنین؟‬ ‫من ئـه‌و پرسیاران ‌ه بێ وه‌اڵم جێده‌هێڵم‪،‬‬ ‫نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نائومێدم‪ ،‬به‌ڵكو چونك ‌ه‬ ‫ده‌مه‌وێ له‌ ڕێگاى ئه‌و پرسیارانه‌و‌ه به‌ دواى‬

‫شیعرى نوێى كوردى و شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین‬ ‫بكه‌وم! كه‌وات ‌ه ئه‌و پرسیارانه‌م بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫خست ‌ه ڕوو‪ ،‬تاكو بتوانم په‌یوه‌ندى چه‌مكى‬ ‫(به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕان)ى شیعرى كالسیزمى‬ ‫كــوردى و (دیالۆگكردن)ى شیعرى نوێ و‬ ‫دواى ڕاپه‌رین جوانتر به‌رجه‌ست ‌ه بكه‌م‪...‬‬ ‫چه‌مكى بــه‌دوایــه‌كــداگــه‌ڕان ل ـه‌ ڕووى‬ ‫زمانییه‌و‌ه هه‌ڵكۆڵین و ب ـه‌دواداگ ـه‌ڕانــى‬ ‫شتێكه‌‪ ،‬وه‌ك زاراو‌ه چاره‌سه‌رى فیكره‌یه‌كى‬ ‫ئه‌ده‌بى یان بابه‌تێكى ئه‌ده‌بى دیاریكراو ل ‌ه‬ ‫ڕووى مه‌عریف ‌ه و حه‌قیقه‌ت و دنیابینییه‌و‌ه‬ ‫ده‌كــات‪ .‬ب ‌ه دیوێكى دیك ‌ه ئه‌گه‌ر چه‌مكى‬ ‫به‌دوایه‌كداگه‌ڕان به‌و مانای ‌ه بێت‪ ،‬كه‌ هه‌ر‬ ‫یه‌ك ل ‌ه ئێم ‌ه به‌عه‌قڵ و ئاگامه‌ندییه‌و‌ه ب ‌ه‬ ‫دواى شتێكدا بگه‌ڕێین و هه‌ر یه‌ك له‌ ئێم ‌ه‬ ‫ده‌مه‌ته‌قێ ل ‌ه سه‌ر پاڵنه‌ر و شتى تایبه‌تى‬ ‫(خۆى) بكات‪ ،‬ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ى ئه‌و پاڵنه‌ر‌ه الى‬ ‫ئه‌ویدیك ‌ه ئاشكرا بێت‪ .‬یان ئه‌گه‌ر چه‌مكى‬ ‫به‌دوایه‌كداگه‌ڕان قسه‌كردن بێ ل ‌ه سه‌ر شتى‬ ‫تایبه‌تى ئه‌و شیعر‌ه تایبه‌ته‌ى ك ‌ه دوایى‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه چه‌مكى به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕانى‬ ‫شیعرى كالسیزمى كــوردى هه‌موو ئه‌وان ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ ده‌كاته‌وه‌!‬ ‫دیالۆگكردن تــه‌واو له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و‬ ‫پرۆسان ‌ه دژ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا گوتنى‬ ‫ڕابــردوو خۆى به‌سه‌ر تێگه‌یشتنى ئێستاى‬ ‫مرۆییدا ده‌سه‌پێنێت‪ ،‬یان ك ‌ه ل ‌ه میانى پرۆسه‌ى‬ ‫خودى ئێستاى تێگه‌یشتنه‌و‌ه هه‌ڵنه‌قواڵوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك چۆن دژ ب ‌ه هه‌موو ئه‌و قسه‌كردنانه‌شه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێشتر سه‌ره‌تا و كۆتاییان زانراوه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه‬ ‫دیالۆگكردن وه‌ك زاراو‌ه ده‌مه‌ته‌قێیه‌ له‌ نێوان‬ ‫دوو كه‌س و زێتر ل ‌ه باره‌ى بابه‌تێكى دیاریكراو‬ ‫بۆ گه‌یشتن به‌ ئامانجێكى دیاریكراو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌وێشه‌و‌ه ده‌م ـه‌وێ به‌ ناوهێنانى شیعرى‬ ‫كالسیزمى كــوردى بچم ‌ه نێو تێگه‌یشتنى‬ ‫ئێستاى شیعرى نوێ و دواى ڕاپه‌ڕینه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌و مانایه‌ش ئه‌و‌ه یه‌كتر نه‌خوێندنه‌و‌ه و‬ ‫دابه‌شبوونى شیعرى كالسیزمى كوردیى و‬ ‫هاونه‌گونجانى ده‌نگه‌ جیاوازه‌كانه‌‪ ،‬شیعرى‬ ‫نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین گروپ گروپ ده‌كات!‬ ‫وه‌ك چۆن مه‌عریفه‌ى ئایینى و فه‌زا و خه‌ون‬ ‫و خه‌یاڵى ئایینى شیعرى كالسیزمى كوردى‬ ‫(ئاڤێستا‪ ،‬بابا تاهیرى هه‌مه‌دانى‪ ،‬كتێبى‬ ‫پیرۆزى یارسان) ده‌بێت ‌ه پاڵنه‌رى نه‌زانراوى‬ ‫مه‌عریفه‌ى شیعرى و فه‌زا و خه‌ون و خه‌یاڵى‬ ‫شیعرى نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین (بێ ئه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫پاڵنه‌ر‌ه ئایینیی ‌ه ل ‌ه شیعردا ئاشكرا بێت)‪،‬‬ ‫وه‌ك تایبه‌تمه‌ندى ئه‌و شیعر‌ه تایبه‌ته‌ى ك ‌ه‬ ‫دوایى هاتووه‌! هه‌ر به‌و مانای ‌ه ده‌توانین ب ‌ه‬ ‫به‌بیرهێنانه‌وه‌ى شیعرى كالسیزمى كوردى و‬ ‫پاڵنه‌رى نه‌زانراوه‌وه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندى شیعرى‬ ‫نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین بخه‌ین ‌ه گومانه‌وه‌! من‬ ‫وێنه‌ى ئه‌و گومان و دڵه‌ڕاوكێیه‌ وه‌ك جیاوازى‬ ‫نێوان (دنیاى شیعر) و (شیعرى دنیایى)‪،‬‬ ‫(مه‌عریفه‌ى ئایینى) و (مه‌عریفه‌ى شیعریى)‬ ‫دیارى ده‌كه‌م‪ ...‬شیعرى كالسیزمى كوردى‬ ‫به‌ شیعركردنى دنیا نییه‌‪ ،‬به‌ شیعركردنى‬ ‫مه‌عریفه‌ى ئایینیه‌‪ ،‬شاعیر ئه‌و كه‌س ‌ه نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ جوان ل ‌ه دنیا ده‌ڕوانێ‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫جوان زمانى ئایینى به‌كار ده‌هێنێ‪ ،‬شاعیر‬ ‫كێشه‌كانى خۆى فه‌رامۆش ده‌كات و شیعرى‬ ‫دنیایى و زمانبازى وه‌ك كێشه‌كانى خۆى‬ ‫ده‌بینێ! له‌ شیعرى دواى ڕاپه‌ڕیندا شاعیر‬ ‫جوان ل ‌ه دنیا و مه‌عریف ‌ه و خه‌ون و خه‌یاڵى‬ ‫شیعرى ده‌ڕوانـــێ‪ ،‬ب ـه‌اڵم له‌ واقیعى خۆى‬

‫هه‌ڵدێت و خۆى ڕاده‌ستى ب ‌ه شیعركردنى دنیا‬ ‫ده‌كات! به‌ شیعركردنى واقیعى ژیان‪...‬‬ ‫قسه‌یه‌كى جوانى (به‌ختیار عه‌لى) ل ‌ه‬ ‫كتێبى (لـه‌ دی ــاره‌وه‌ بۆ نــادیــار‪ ،‬ناوه‌ندى‬ ‫ڕۆشنبیریى و هونه‌رى ئه‌ندێشه‌‪ -‬سلێمانى)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬شیعر هه‌رگیز له‌و شوێنه‌وه‌ ده‌ست‬ ‫پێناكات‪ ،‬كه‌ شیعرێكى دیكه‌ دوایى دێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫قسه‌ی ‌ه له‌ ناوكۆییه‌كه‌ى خۆى ده‌كه‌مه‌و‌ه و ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندى نێوان شیعرى كالسیزم و شیعرى‬ ‫نوێى كــوردى به‌ كــارى ده‌هێنم‪ ...‬كه‌وات ‌ه‬ ‫شاعیرى دواى ڕاپه‌ڕین له‌و زمانبازیی ‌ه و‬ ‫شیعرى دنیایی ‌ه و فه‌زا و دنیابینییه‌ ئایینیی ‌ه‬ ‫ده‌ست پێناكاته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌وڵده‌دات ڕوو ل ‌ه‬ ‫دنیاى به‌تاڵى شیعریى بكات‪( .‬من نامه‌وێ‬ ‫وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌و چه‌مك ‌ه به‌ واقیعى‬ ‫ژیــان ببه‌ستمه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ه ـه‌وڵــده‌ده‌م ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كى نادیار چه‌مكى به‌تاڵى شیعریى ب ‌ه‬ ‫پێناسه‌نه‌كردنى شیعرییه‌و‌ه بگه‌یه‌نم‪).‬‬ ‫لێره‌دا به‌ڵگه‌ى به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕانى شیعرى‬ ‫كالسیزمى كــوردى وه‌ك ئــه‌وه‌ى (دكتۆر‬ ‫مــارف خ ـه‌زن ـه‌دار) قسه‌ى لێكردوو‌ه و ب ‌ه‬ ‫پێى دیالێكته‌كان پارچ ‌ه پارچ ‌ه نیشانى‬ ‫ده‌دات‪ ،‬هه‌ر ته‌نها خۆى له‌ هاونه‌گونجان و‬ ‫به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕان نابینێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ش‬ ‫ڕوون ده‌كــات ـه‌و‌ه كه‌ شاعیرى كالسیزمى‬ ‫كــوردى شیعرى دنیایى و زمانبازى وه‌ك‬ ‫كێشه‌كانى خۆى ده‌بینێ‪ ،‬ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫پاڵنه‌ر‌ه له‌ دیالێكتێكه‌و‌ه بۆ دیالێكتێكى دیك ‌ه‬ ‫ئاشكرا بێت‪ ...‬یان له‌ پێش هاتنى ئیسالمه‌و‌ه‬ ‫بــۆ دواى هاتنى ئیسالم ئاشكرا بێت!‬ ‫ده‌مـه‌وێ بڵێم پارچ ‌ه پارچ ‌ه كردن ب ‌ه پێى‬ ‫دیالێكته‌كان له‌ الیه‌ن دكتۆر مارف خه‌زنه‌دار‬ ‫و دابه‌شكردنى شیعرى كالسیزمى كوردى بۆ‬ ‫پێش هاتنى ئیسالم و دواى هاتنى ئیسالم ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن دكتۆر (عزه‌دین مسته‌فا ڕه‌سوڵ)ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رگیز هاونه‌گونجان و به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕان و‬ ‫دیالۆگنه‌كردن ڕه‌تناكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه كێش ‌ه له‌وه‌دا نییه‌ (بۆرابۆژ ‪330‬‬ ‫پ‪.‬ز) یان (زه‌رده‌شــت ‪ 583-660‬پ‪.‬ز) ب ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مین شاعیرى كــوردى دیــارى بكه‌ین‪،‬‬ ‫یان په‌ڕتووكى (ئاڤێستا) و (بابا تاهیرى‬ ‫هه‌مه‌دانى ‪1010-937‬ز) و كتێبى پیرۆزى‬ ‫«یــارســان ‪1600-901‬ز»‪ ...‬كێشه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندى نێوانیاندایه‌‪ ،‬ل ‌ه هاونه‌گونجان و‬ ‫به‌دوایه‌كنه‌گه‌ڕان و دیالۆگنه‌كردن و یه‌كتر‬ ‫نه‌خوێندنه‌وه‌ دایـــه‌‪ ...‬ب ـه‌اڵم وه‌ك بۆمان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت شیعرى نوێى كوردى و شیعرى‬ ‫دواى ڕاپه‌ڕین له‌وێو‌ه ده‌ست پێناكاته‌وه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫هه‌ر هێند‌ه به‌ڵكو له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫ئاینییانه‌ش دژ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه شیعرى‬ ‫كالسیزمى كوردى خۆى له‌سه‌ر بونیاد ناوه‌!‬ ‫شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین له‌ هه‌اڵتن له‌ ژیانه‌وه‌‬ ‫ده‌ست پێده‌كات‪ ،‬نه‌ك له‌ سه‌ره‌تا و كۆتایى‬ ‫دیـــاره‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌ش چه‌مكى دیالۆگكردنى‬ ‫شیعرى و ژانوژوارى مرۆیى تۆختر ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئایا دیالۆگكردنى شیعرى دواى ڕاپه‌رین‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتر و ئه‌ویدیكه‌ ئامانجى دیاریكراوى‬ ‫خۆى پێكاوه‌‪ ،‬له‌و پرسیاره‌وه‌ هه‌وڵده‌ده‌م‬ ‫به‌شێك له‌ شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین له‌ ڕووى‬ ‫شــێــوازى نوسین و تێكشكاندنى ئاسۆى‬ ‫چــاوه‌ڕوانــى خوێنه‌ر دابه‌شى سێ پارچه‌‬ ‫بكه‌م و له‌ سێ شــێــوازى دیالۆگئامێزدا‬ ‫به‌رجه‌سته‌یان بكه‌م‪...‬‬

‫گۆمێکی شین‬ ‫‪١‬‬ ‫دۆڵێك‪،‬‬ ‫لە پشت ماڵەكەمان‬ ‫چوارچێوەی جریوە و‬ ‫داری بەپێوەوەستاوی‬ ‫وەرزەكانە‪،‬‬ ‫ئێواران سەرم پیایدا دەگرت‬ ‫تەماشام لە ناوی ون دەبوو‪.‬‬ ‫دوای بڕینی سنووری‪،‬‬ ‫ئاوی و عاردی‪،‬‬ ‫كێشوەران‪.‬‬ ‫بە سااڵندا چوون‬ ‫هەڵدانەوەی هەندێك لەو شتانەی‪،‬‬ ‫وام دەزانی دەمێكە ناشتوومن‬ ‫ئەو دۆڵە‪،‬‬ ‫چوارچێوەمە‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫باران لەناو درەختە‬ ‫هەستم دەبزوێت‬ ‫ڕۆیشتنم لەسەر زەوی خێراترە‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫لە باكوور‬ ‫لەسەر كێوێك لە بەفر‬ ‫وەك ئەوەی پاشای زەوی بم‬ ‫ڕاوەستاوم‬ ‫بە هەست تەماشا دەكەم‬ ‫بە وشە ڕەسم دەكەم‪.‬‬ ‫سەرما‪‪،‬‬ ‫كەنار‪،‬‬ ‫زەریا‪،‬‬ ‫شتەكانی ژوورە و دەرەوەی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪7‬‬ ‫خەیاڵ ماڵمە‪.‬‬ ‫ئەوەشیان‪،‬‬ ‫وەك لەدەستدانی ئازیزەكەم‪،‬‬ ‫بە ئەنقەست نەبوو!‬

‫گۆشەگیر كردووە‬ ‪.‪‬‬ ‫ژیان لەناو ئەو دیمەنە‪،‬‬ ‫وای كردووە‪،‬‬ ‫وا هەست بكەم‬ ‫لە دوای خودا‪،‬‬ ‫تەنیاترینم‬‪‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫گۆمێكی شینم‪،‬‬ ‫لەسەر چیای هەزار بە هەزاری‬ ‫هزرم دۆزییەوە‪،‬‬ ‫هاتنەدەرەوەم زەحمەتە‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫مانگەشەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا دیوەكەی تری چیا‬ ‫تاریكە‪.‬‬ ‫ئەوهایە خۆشەویستی‪،‬‬ ‫زۆر جار تاڵە !‬

‫‪5‬‬ ‫ڕۆژانە وشە لەناو ڕستەكاندا دەفڕن‬ ‫ڕستەش هەیە‪،‬‬ ‫بە تەواوی لەناو هزرمدا دەمرێت‬ ‫هەندێك هزریش ‪.‬‬ ‫لە زەینمدا گیر بووین‬ ‫ئەوەیە ژیانی نووسینم‪.‬‬

‫‪9‬‬ ‫ئەو بەیانییە‪،‬‬ ‫ڕێبوارێكم‬ ‫ڕێگام لەناو تەم لێ ونە ‪.‬‬ ‫یان هەر دەڵێی‪،‬‬ ‫لەناو ئاوێك مەلە دەكەم‬ ‫نایناسم‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫بێ پالن و نەخشە گەشت دەكەم‪.‬‬ ‫بەسەر ڕێگایەكدا دەڕۆم‬ ‫نە سەری دیارە‬ ‫نە كۆتایی‪.‬‬

‫‪10‬‬ ‫گەشتەكانم‪،‬‬ ‫بە ڕێگا بڵندەكاندایە‬‪‪.‬‬ ‫خەمی ڕۆیشنت‪،‬‬ ‫خۆشیی گەیشنت‪‬،‬‬ ‫ڕەنگی دوورییان گرتووە‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫لەژێر چەتر‬ ‫هەوایەكی سارد‬ ‫تەمیكی ورووژێنەر‬ ‫بۆ ماڵئاوایی ڕاوەستابووم‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫جەالل بەرزنجی‬ ‫كەنەدا‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪353‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )353‬دوشەممە ‪2017/8/14‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ه كوێدایه‌؟‬ ‫الوازیی ئایدیۆلۆژیای ئیسالمگه‌را ل ‌‬ ‫به‌گوێره‌ی پێڕە‌وی‬ ‫نێوخۆی ئیخوان‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫دارای ‪ 10‬بنه‌مای‬ ‫چه‌سپاون ك ‌ه شیاوی‬ ‫گۆڕانكاری نین‪،‬‬ ‫بنه‌مای چوارەمیان‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ باوه‌ڕ بە‬ ‫جیهاد و شه‌هیدبوون‬

‫ماجید خه‌لیل‬ ‫به‌ خوێندنه‌وه‌ بۆ واقیعی ئیسالمگه‌را؛‬ ‫تێده‌گه‌ین كـه‌ ئایدیای ئیسالمگه‌رایی‬ ‫ئایدیایه‌كی الوازه‌‪ .‬به‌سه‌رنجدان له‌سه‌ر‬ ‫ڕه‌وشــی تــونــدڕه‌وی و بونیادگه‌رایی له‌و‬ ‫واڵتانه‌ی كه‌ هێزی جیهادی ئیسالمی لێ‬ ‫چێبووه‌‪ ،‬ده‌گه‌ین ‌ه ڕاستییه‌ك كه‌ نه‌كارێزماو‬ ‫نه‌كه‌سی كاریگه‌رو نه‌به‌رنامه‌یه‌كی تۆكمه‌شی‬ ‫هه‌بووه‌ بۆ ڕامكردنی ئه‌و گروپانه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی ئیسالمگه‌راكانی كۆكردووه‌ته‌وه‌‬ ‫ک فاكته‌رن كه‌ واڵتــان و نه‌زمی‬ ‫كۆمه‌ڵێ ‌‬ ‫دیموكراسی شكستخواردوو واڵتـه‌كــان‬ ‫داویانه‌ به‌ده‌سته‌وه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ نیمچه‌‬ ‫دورگه‌ی باڵكان‪ ،‬له‌ نوێترین هه‌ڵسه‌نگاندندا‬ ‫ئـه‌و ڕاستییه‌ سه‌لماوه‌ كه‌ ب ‌ێ كــاری و‬ ‫نابه‌رابه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی و هه‌ژاریی الوه‌كانی‬ ‫كه‌مه‌ندكێشكردووه‌ بۆ ئه‌و به‌رنامانه‌ی كه‌‬ ‫دژ به‌ ژیانن و خواستی خۆته‌قاندنه‌وه‌و‬ ‫تێكدانی له‌ مێشكیاندا چاندوه‌‪ .‬یاخود له‌‬ ‫ئه‌نده‌نوسیا گروپه‌ جیهادییه‌ تێكده‌ره‌كان‬ ‫زیاتر ئه‌ندامه‌كانی ئـه‌وانـه‌ی چینه‌كانی‬ ‫خواره‌وه‌ی كۆمه‌ڵن‪.‬‬ ‫ئه‌وان الوازیی دامه‌زراوه‌ دیموكراسییه‌كان‬ ‫و بێ‌ كاری و هه‌ژاری پاڵیان پێوه‌ده‌نێت‬ ‫بچنه‌ نێو ئــاگــره‌وه‌‪ .‬یاخود له‌ واڵتانی‬ ‫ع ـه‌ره‌بــی وه‌ك میسرو تونس و ئێراق‬ ‫و سوریا‪ ،‬پرسیاری كــۆڵـه‌ران له‌وه‌دایه‌‬ ‫فره‌ترینی هۆكاره‌كانی هه‌ڵتۆقینی گروپێكی‬ ‫ئیسالمگه‌را له‌وه‌دا نییه‌‪ ،‬كه‌ ئایدیۆلۆژیایه‌كی‬ ‫سه‌رنجراكێشه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌وه‌دایه‌ هۆكاره‌كانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ پاڵده‌نێن تا گروپێك چێبێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌ وتاره‌كانی (عه‌بدواڵ عه‌زام) و‬ ‫پێشتریش (مه‌شخه‌ڵی ڕێ)ی سه‌ید قوتب‪،‬‬ ‫ئه‌م ئه‌ده‌بیاتانه‌ ئه‌ده‌بیاتی ئه‌و كه‌سانه‌ن‬ ‫كه‌ به‌ هۆكاره‌ ده‌ره‌كییه‌كان بێزارن له‌ ژیان‪،‬‬ ‫واته‌ زیاتر وه‌ك داوێكن بۆ ئه‌و الوانه‌ی كه‌‬ ‫ده‌رونیان ڕوخاوه‌و ناجێگیرن و بێ‌ كارن‬ ‫و برسین‪ .‬ده‌كرێت كه‌سانێكی زه‌نگین له‌م‬ ‫پرۆژه‌یه‌دا بن‪ .‬به‌اڵم موعه‌مای زه‌نگینبوون و‬ ‫تێوه‌گالنی ئه‌وانیش دیسانه‌وه‌ وابه‌سته‌ نییه‌‬ ‫به‌ به‌هێزیی ئایدیۆلۆژیای ئیسالمگه‌راوه‌‪.‬‬ ‫به‌هێزی ئه‌م ئایدیایه‌ له‌ ناوه‌ڕۆكدا نییه‌‪ ،‬یاخۆ‬ ‫له‌ مرۆڤایه‌تیبوون و ویژداندا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ فۆرمی كاركردندایه‌‪ ،‬چونكه‌ له‌الیه‌كه‌وه‌‬ ‫جیهانییه‌‪ ،‬له‌ الیه‌كی تریشه‌وه‌ هه‌موو ڕه‌وته‌‬ ‫دوورو نزیكه‌كان یه‌ك ئه‌جێندایان هه‌یه‌‬ ‫كه‌ ئه‌ویش دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی ئیخوانه‌‪ .‬به‌م‬ ‫میكانیزمه‌ی خواره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئیسالمگه‌را له‌ ئێستادا هه‌م بابه‌تێكی‬ ‫هزری و هێزێكی ئایدیۆلۆژیای جێ‌ ڕامانه‌‪،‬‬ ‫هه‌م بابه‌تێكی سیاسیی ته‌واو كاریگه‌ری‬ ‫نێو كۆمه‌ڵ و سیاسه‌تی واڵتانیشه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫هزره‌ سیاسییه‌ له‌ نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مه‌وه‌ ب ـه‌كــاوه‌خــۆ خــزاوه‌تــه‌ نێو‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوینه‌وه‌و له‌ شه‌سته‌كانیشدا‬ ‫په‌رژاویه‌ته‌ سه‌ر گه‌لێ‌ له‌ واڵتانی خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ئیسالمگه‌را ڕیشه‌ی ڕێڕه‌وه‌ سیاسییه‌كه‌ی‬ ‫خۆی به‌ قۆناغه‌ یه‌كله‌دوایه‌كه‌كانی مێژووی‬ ‫ئیسالمی زه‌نگینده‌كات‪ ،‬وه‌لێ‌ له‌ فۆرمی‬ ‫كاركردنیدا ڕێكخراوه‌یی و حزبییه‌كه‌دا‬ ‫ته‌واو نوێیه‌و نواڕینه‌كانی بۆ دونیای ئه‌مڕۆ‬

‫ئایدیای ئیسالمگه‌رایی ئایدیایه‌كی الوازه‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی تاكتیكی ده‌خاته‌ڕوو‪ ،‬ئه‌گینا‬ ‫له‌ ڕووی ئه‌جێنداوه‌ هه‌مان ئه‌و قۆناغانه‌ی‬ ‫مێژووی ئیسالمی ڕه‌چاوده‌كات و ئامانجه‌‬ ‫كۆتاییه‌كه‌ی خۆی یان كۆتایی مێژووی‬ ‫خۆی له‌ به‌ندایه‌تی په‌یڕه‌وكردنی شه‌ریعه‌تدا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ـه‌خــوێــنــدن ـه‌وه‌ بــۆ مــیــتــۆدی ڕه‌وتـــه‌‬ ‫ئیسالمییه‌كان‪ ،‬پێكڕا هه‌ڵهێنجراوی‬ ‫ئ ـه‌ده‌بــیــاتــێــكــی بـــونـــیـــادگـــه‌ران‪ ،‬ئ ـه‌م‬ ‫بونیادگه‌راییه‌ به‌شێوه‌یه‌كی تیۆری خۆی‬ ‫واب ـه‌ســت ـه‌ده‌كــات ب ـه‌ ئیبن ته‌یمییه‌وه‌‪،‬‬ ‫دواتریش یه‌كه‌م هێنانه‌ناوه‌وه‌ی پراكتیكیی‬ ‫ئه‌و تیۆره‌ بونیادگه‌راییه‌ له‌ نیمچه‌ دورگه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بییه‌وه‌و له‌سه‌ر ده‌ستی وه‌هابییه‌كان‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬وه‌لێ‌ تا ئه‌وكات تیۆریاكه‌‬ ‫له‌ چوارچێوه‌یه‌كی لۆكاڵیدا په‌یڕه‌وده‌كرێت‪،‬‬ ‫تا له‌سه‌رده‌می (حه‌سه‌ن به‌ننا) به‌دواوه‌‬ ‫ڕوویه‌كی گڵۆباڵی پێده‌درێت‪ .‬له‌راستیدا‬ ‫وە‌هابییه‌كان كه‌پێڕه‌وی (محه‌مه‌دی كوڕی‬ ‫عه‌بدولوه‌هاب) ئه‌م ڕه‌وشه ‌سه‌له‌فییه‌یان‬ ‫له‌خوێندنه‌وه‌ی خۆیاندا به‌رجه‌سته‌كرد‪.‬‬ ‫ئه‌وان له‌كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی دوازده‌هه‌م‌و‬ ‫ده‌ستپێكی سه‌ده‌ی سیازده‌هه‌می كۆچیی‬ ‫مانگیدا وه‌ك ڕیــفــۆرمــخــوازی ئایینی‬ ‫هاتنه‌پێشێ‌‪ .‬له‌سه‌ره‌تاوه ‌له‌عه‌ره‌بستانه‌وه‌‬ ‫ده‌ستیان به‌ریفۆرمخوازی خۆیان كرد‌و‬ ‫لـــــه‌ده‌روازه‌ی بــیــروبــاوه‌ڕی خه‌ڵكییه‌وه‌‬ ‫هاتنه‌ژوورێ‌‪ ،‬ئه‌وان پێیان وابوو باوه‌ڕی‬ ‫خه‌ڵكی پێچراوه‌ به‌گومڕایی‌ و بیدعه ‌و‬ ‫الدانــەوە‪ .‬له‌راستیدا ئه‌وانه‌ی كه‌به‌وه‌هابی‬ ‫ده‌ناسرێن ده‌كرێت به‌شێكبن له‌و ڕه‌وگه‌یه‌ی‬ ‫كه‌پێیان ده‌ڵێین سه‌له‌فیگه‌را‪.‬‬ ‫لــه‌ســه‌ر بــن ـه‌مــای پــێــنــاسـه‌ی مه‌تنه‌‬ ‫ئاینییه‌كان سه‌له‌فی به‌كه‌سانێك ده‌وترێت‪،‬‬ ‫كه‌ پێڕه‌وی له‌ پیاوانی مه‌زنی ڕابــردووی‬ ‫خۆیان ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌و پیاوانه‌ی كه‌ له‌كاروباری‬ ‫ئایینیدا وه‌كو مه‌رجه‌ع ته‌ماشا ده‌كرێن‌و‬ ‫پشتیان پێده‌به‌سترێت‪ .‬له‌ مه‌تنه‌كانی‬ ‫زانسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌‬ ‫به‌ بونیادگه‌را ده‌ناسرێن‪ .‬دیاره‌ پێناسه‌ی‬

‫فره‌ هه‌یه‌ بۆ بونیادگه‌رایی‌و گه‌یشتن به‌‬ ‫پێناسه‌یه‌كی جێگیر كارێكی دژواره‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫بونیادگه‌رایی ئایینیدا دوو تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫به‌رچاو هه‌ن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ -‬ڕێكخستنی كــردارو گوفتاری‬ ‫خودو كۆمه‌ڵ له‌سه‌ر بنه‌مای یاساگه‌لێكی‬ ‫هه‌ڵهێنجراو له‌ خوداوه‌ له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش‬ ‫شوناسێك دێته‌ بوون‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ -‬شــرۆڤ ـه‌ی ئ ـه‌م یاساگه‌له‌ له‌‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی دیــاریــكــراو‌و به‌هێزدا‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م شوناسانه‌ ده‌توانرێت‬ ‫سه‌له‌فییه‌ت به‌ ڕه‌وگه‌یه‌كی بونیادگه‌رایی‬ ‫نــاوزه‌دبــكــرێــت‪ ،‬بـــه‌اڵم ئــه‌م پێناسه‌ی‬ ‫بونیادگه‌راییه‌ زۆر گشتگیره‌و زۆرێــك‬ ‫له‌ ڕه‌وتــه‌ ئاینییه‌كانی دنیای مۆدێرن‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌و به‌مه‌ش تێكه‌ڵه‌یه‌ك له‌نێوان‬ ‫سه‌له‌فیزم‌و گروپه‌كانی دی دروستده‌بێت‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییان ناهێڵێت‪.‬‬ ‫ئیخوان داهێنه‌ری فره‌یی بوو له‌ فۆرمی‬ ‫كاركردندا‪ ،‬له‌ هه‌مانكاتیشدا داهێنه‌ری‬ ‫بنه‌مایه‌كی چه‌سپاوبوو له‌ ئه‌جێندادا كه‌‬ ‫شه‌ریعه‌تی ئیسالمی تێدا جێبه‌جێبكرێت‪،‬‬ ‫هه‌ربۆیه‌ هـه‌مــوو ڕه‌وت ـه‌كــانــی ئیسالمی‬

‫شه‌ریعه‌تیان ده‌وێ‌‪ .‬دیــاره‌ گه‌اڵڵه‌بوونی‬ ‫ڕێكخستنی نێونه‌ته‌وه‌یی جواڵنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن زاواكه‌ی (حسه‌ن به‌ننا)وه‌ به‌نێوی‬ ‫(سه‌عید ڕه‌مه‌زان) بایه‌خی تایبه‌تی خۆی‬ ‫ه ـه‌بــوو‪ .‬ئ ـه‌و ساڵی ‪ 1954‬هه‌ڵهات بۆ‬ ‫سعودیه‌و دواتر له‌ ساڵی ‪ 1958‬چووه‌ جنێف‬ ‫و له‌ ژێر ڕێنماییه‌كانی (موسته‌فا مه‌شهور)‬ ‫دا ڕێكخستنێكی نێونه‌ته‌وه‌یی دامه‌زراند‪.‬‬ ‫ئ ـه‌و دام ـه‌زرێــن ـه‌رو دانـــه‌ری نه‌خشه‌رێی‬ ‫داهاتووی ئیخوان و نوسه‌ری ڕێی جیهاد‬ ‫بوو‪ .‬ڕێكخستنه‌كه‌ تا نێوه‌ندی هه‌شتاكان‬ ‫به‌ته‌واوی نه‌كه‌وتبووه‌ كارو چاالكیی‪ ،‬كاتێك‬ ‫مه‌شهور له‌ پاش تێرۆری سادات میسری‬ ‫به‌جێهێشت‪ ،‬ئیدی له‌ خۆرئاوای ئه‌ڵمانیادا‬ ‫گیرسایه‌وه‌‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ 1986‬دا توانی‬ ‫ده‌زگایه‌كی نهێنی له‌وێنده‌ر دابمه‌زرێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م گروپه‌ نه‌ته‌نها به‌رپرس بوو له‌ چاالكییه‌‬ ‫به‌رفراوان و گشتییه‌كانی ئیخوان‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌ماهه‌نگی‌و هاوكاری هه‌موو ئه‌و هێرشانه‌ی‬ ‫ده‌كرد كه‌ گروپه‌ تێرۆریستییه‌كان له‌نێو‬ ‫خاكی ئه‌مریكادا ئه‌نجامیان ده‌دا‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌و بۆ نمونه‌ (شه‌كیبب مه‌خلوف)‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌ دیارترین ڕێبه‌ره‌كانی لقی جنێفی‬

‫به‌ســه‌رنجدان له‌ســه‌ر ڕە‌وشــی تونــدڕە‌وی و‬ ‫بونیادگه‌رایــی لـه‌و واڵتانـه‌ی كـه‌ هێزی جیهادی ئیســامی‬ ‫لــێ چێبــووه‌‪ ،‬ده‌گه‌ینــه‌ ڕاســتییه‌ك كــه‌ نه‌كارێزمــاو‬ ‫نه‌كه‌ســی كاریگــه‌رو نه‌به‌رنامه‌یه‌كــی تۆكمه‌شــی‬ ‫هه‌بــووه‌ بــۆ ڕامكردنــی ئــه‌و گروپانــه‌‪ ،‬به‌ڵكــو ئــه‌وه‌ی‬ ‫ئیســامگه‌راكانی كۆكردووه‌تــه‌وه‌ كۆمه‌ڵێــک‌ فاكتــه‌رن‬ ‫كــه‌ واڵتــان و نه‌زمــی دیموكراســی شكســتخواردوو‬ ‫واڵتــه‌كان داویانــه‌ به‌ده‌ســته‌وه‌‬

‫ئیخوان‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا سه‌رۆكی فیدراسیۆنی‬ ‫ڕێكخراوه‌ ئیسالمییه‌كانی ئه‌وروپا بوو‪.‬‬ ‫(عه‌بدو ڕه‌حیم عه‌لی)‪-‬ئه‌ندامی په‌رله‌مانی‬ ‫مــیــســرو پــســپــۆڕی بــــواری تــێــرۆریــزم‪،‬‬ ‫ئـه‌و به‌ یه‌كێك له‌ ترسناكترین ڕێبه‌ره‌‬ ‫تێرۆریسته‌كانی ڕێكخراوه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌ی‬ ‫ئیخوان نــێــوزه‌دده‌كــات‪ .‬به‌هه‌مان شێوه‌‬ ‫له‌سۆنگه‌ی جه‌نه‌ڕاڵ فوئاد عه‌المه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫یه‌كێك بوو له‌و كه‌سانه‌ی له‌باره‌ی كرده‌كانی‬ ‫ئیخوان له‌ شه‌ست و حه‌فتاكان كۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫كردبوو‪ ،‬ئه‌و پێی وایـه‌ كه‌ به‌پشتیوانی‬ ‫مــادی و هــاوكــاری لقی جنێفی ئیخوان‬ ‫كۆمه‌ڵی ئیسالمی له‌ میسردا دام ـه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ سه‌ربورده‌یه‌كی خێرای گڵۆباڵی بیری‬ ‫ئیسالمگه‌را بوو‪ ،‬كه‌ له‌ ئێستادا له‌و په‌ڕی‬ ‫توانای خۆیدایه‌‪.‬‬ ‫تواناكانی ئـــه‌وان هــه‌م له‌نێو حزبه‌‬ ‫ئسوڵییه‌كاندایه‌‪ ،‬وه‌كو چۆن له‌ ئه‌نده‌نوسیاو‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی دوور و واڵتانی وه‌ك پاكستان‬ ‫و ئه‌فغانستان و واڵتانی عه‌ره‌بی هه‌ن‪،‬‬ ‫هه‌میش له‌نێو جیهادییه‌ سه‌له‌فییه‌ شاراوه‌و‬ ‫په‌ڕگیره‌كاندایه‌‪ .‬كۆڵه‌ران خاڵی گرنگی‬ ‫ئیسالمگه‌را له‌و سۆنگه‌یه‌وه‌ ته‌ماشاده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ جیهادییه‌ سه‌له‌فییه‌كان و ئسوڵییه‌‬ ‫سیاسییه‌كان ه ـه‌مــوویــان پــێــوه‌نــدی و‬ ‫لینكیان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا هه‌یه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئیخوان به‌ردی بناغه‌ی ترسناكترین‬ ‫گروپه‌ تێرۆریستییه‌كانی جیهانه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل ـه‌ب ـه‌رئ ـه‌وه‌ی ئ ـه‌م هێزه‌ نه‌خۆشییه‌كی‬ ‫درێژخایه‌ن‌و شێرپه‌نجه‌ی ته‌شه‌نه‌ی تێرۆره‌‪.‬‬ ‫چون ئیخوان له‌ ئه‌جێندایدا گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫خه‌الفه‌ت له‌ ڕێگه‌ی جیهادی توندوتیژه‌وه‌‬ ‫بــوونــی ه ـه‌ی ـه‌‪ .‬ئیخوان ده‌ســتــب ـه‌رداری‬ ‫ئامانجی بونیادی خۆی بوو‪ ،‬ئیدی هه‌موو‬ ‫ڕێگه‌یه‌ك له‌پێناو مانه‌وه‌ی ده‌گرێته‌به‌ر‪.‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تاوه‌ حه‌سه‌ن به‌ننا چه‌مكه‌ جیهادی‬ ‫و سه‌ربازییه‌كانی له‌ بونی ئیخواندا شوێن‬ ‫كــرده‌وه‌و به‌نێوی (كه‌تیبه‌كانی خودا)وه‌‬ ‫نێوی بردن‪ ،‬ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ی له‌ هه‌وێنی‬ ‫فه‌رمانبه‌رداری مورسیدا هه‌ستیان پێده‌كرا‪.‬‬

‫هه‌ربۆیه‌ ئه‌ندامانی ئیخوان له‌ئاستی سه‌ر ‌ێ‬ ‫ده‌ستده‌به‌ن بۆ توندوتیژی و جیهادو له‌م‬ ‫باره‌شه‌وه‌ دیارترین نمونه‌ی ئێسته‌ عه‌بدول‬ ‫مونعیم عه‌بدولفه‌توحه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئیخوان‬ ‫ڕۆڵی هه‌بووه‌ له‌ هێشتنه‌وه‌ی ڕێخراوگه‌لی‬ ‫نهێنی له‌نێو میسردان‪ ،‬بۆ نموونه‌ لیوای‬ ‫نهێنی ‪ 95‬كه‌ ساڵی ‪ 1995‬دامه‌زرابوو‪ ،‬له‌‬ ‫ئاژاوه‌كانی سه‌روبه‌ندی ڕووخانی موباره‌كدا‬ ‫ل ـه‌ ‪ 2011‬ڕۆڵـــی دژواریـــــان ل ـه‌ كــرده‌ی‬ ‫توندوتیژیدا بینی‪ .‬له‌ زنجیره‌ دیدارێكی‬ ‫كه‌ناڵی جه‌زیره‌دا له‌گه‌ڵ (ئوسامه‌ یاسینی)‪-‬‬ ‫وه‌زیری پێشووی كابینه‌كه‌ی مورسی ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاشكراكرد كه‌ ئه‌ندامانی ئه‌و لیوایه‌ ڕۆڵیان‬ ‫بینیوه‌ لـه‌ ڕفــانــدن و كوشتن و كــاری‬ ‫تێكده‌رانه‌دا‪ .‬ڕۆژنامه‌یه‌كی میسری ده‌ی‬ ‫خواست له‌باره‌ی ئه‌و كارانه‌وه‌ ڕونكردنه‌وه‌‬ ‫بــدرێــت‪ ،‬بــه‌اڵم ئیخوان بـه‌ شۆخییه‌وه‌‬ ‫وه‌اڵمی خواسته‌كانی نه‌دایه‌وه‌‪ .‬زۆرێك له‌و‬ ‫ئه‌ندامانه‌ی لیوا نهێنییه‌كه‌ی ئیخوان ڕۆڵی‬ ‫كوشت و بڕیان گێڕاوه‌‪ ،‬بۆ نمونه‌ له‌ ‪ 2014‬دا‬ ‫دووان له‌وانه‌ دادگایكران به‌تۆمه‌تی خستنه‌‬ ‫خواره‌وه‌ی الوێك له‌سه‌ر باڵه‌خانه‌یه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م به‌ڵگه‌یه‌ له‌ باڵوبوونه‌وه‌ی ڤیدیۆكه‌یدا‬ ‫به‌ڕوونی دیاربوو‪.‬‬ ‫به‌گوێره‌ی پێڕه‌وی نێوخۆی ئیخوان‪،‬‬ ‫ئــه‌وان دارای ‪ 10‬بنه‌مای چه‌سپاون كه‌‬ ‫شیاوی گۆڕانكاری نین‪ ،‬بنه‌مای چوارەمیان‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ باوه‌ڕ بە جیهاد و شه‌هیدبوون‪.‬‬ ‫له‌و باوه‌ڕه‌دا جیهاد ئه‌ركی سه‌رشانی تاكی‬ ‫موسڵمان و گروپ و پارته‌ ئیسالمییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫له‌م میانه‌دا به‌شێك له‌ شاره‌زاو ئه‌كادیمیانی‬ ‫ئه‌مریكا لـه‌م پرسه‌دا یــان ب ـه‌رژه‌وه‌نــدی‬ ‫مادییان هه‌یه‪ ‌،‬یاخۆ چاوپۆشیی له‌و هه‌ڵه‌‬ ‫دیارو زه‌قانه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬بۆ نمونه‌ په‌یمانگای‬ ‫(بروكینگی ئه‌مریكی) له‌ شرۆڤه‌ی به‌ندی‬ ‫چواره‌می میتۆدی ئیخواندا باس له‌وه‌ده‌كات‬ ‫له‌كاتی پرۆسه‌ی دێموكراسی و ئــازادی‬ ‫ڕێژه‌یدا‪ ،‬پێویسته‌ ئیخوان پابه‌ند بێ‌ به‌‬ ‫بنه‌ما دیموكراتییه‌كانه‌وه‌‪ .‬له‌ ڕاستیدا ئه‌م‬ ‫نه‌زمه‌ وانه‌بوو كاتێ (محه‌مه‌د مورسی)‬ ‫چووه‌ سه‌رته‌ختی ده‌سه‌اڵت پانتاییه‌كانی‬ ‫ئازادی كورتكرده‌وه‌و فشاره‌كانی زیادكردو‬ ‫ڕه‌وشێكی نادیموكراتی خوڵقاند‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫هێنرایه‌خوارێ‌‪ .‬ل ـه‌م وتـــارەدا شرۆڤه‌ی‬ ‫وابه‌سته‌یی گروپه‌ ئسوڵییه‌ ڕێپێدراوه‌كان‬ ‫و گروپه‌ جیهادییه‌ سه‌له‌فیه‌كان كرا‪ ،‬كه‌‬ ‫چــۆن وابه‌سته‌ن به‌یه‌كه‌وه‌‪ .‬هاوكاتیش‬ ‫زاڵی هێزی سیاسی به‌سه‌ر ئایدیۆلۆژیادا‬ ‫خرایه‌ڕوو‪ .‬لێره‌وه‌ ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێ‪ ،‬كه‌ ئه‌م‬ ‫ئایدیا ئیسالمگه‌راییه‌ ئایدیایه‌كی الوازو‬ ‫پوچه‌ڵه‌و هۆكاره‌كانی دی له‌ پشت چاالكی‬ ‫و زیندویه‌تییه‌وه‌ن‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )353‬دوشەممە ‪2017/8/14‬‬

‫ڕووبەند و حیجاب لە كۆمەڵی كوردەواریدا‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬

‫ئافرەتی كورد بەوە‬ ‫نارساوە كە خاوەنی‬ ‫كەسایەتییەكی بەهێز و‬ ‫سەرفراز و داوێن‌پاكە‬

‫حەزی مرۆڤی کورد‬ ‫بە جوانی و ئەدەب و هونەر‬

‫كــەم میللەت لەسەر ڕووی زەوی بەدی‬ ‫دەكرێت كە هەندەی كورد تووشی داگیركاری‬ ‫و زوڵم و ستەم بووبێت‪ .‬چەند بەربەست و‬ ‫هۆكارێك كوردیان لە نەمان و لەنێوچوون و‬ ‫سڕینەوە پاراست‪ .‬لە سەرووی هەموویانەوە؛‬ ‫ئەو هەموو خۆشەویستیەی گەلی كورد دێت‬ ‫بۆ جوانی و پەیوەست‌بوونیان بە فۆلكلۆر‬ ‫بو‌نەریتی نەتەوایەتیی خۆیان‪ ،‬یاخود‬ ‫و دا ‌‬ ‫بەزیندووڕاگرتنی میللەتی كورد بۆ گۆرانی‬ ‫و شیعر و هەڵبەست و هەڵپەڕكێ‌‪ .‬ئەمانە‬ ‫هەموو بەربەستێكی توندو‌تۆڵیان لە ڕووی‬ ‫ناحەزان و داگیركەراندا پێك‌هێنا دژی هەر‬ ‫هــەوڵ و تەقەالیەكیان بۆ توانەوەی ئەم‬ ‫میللەتە خۆڕاگرە‪ .‬هەر لە دێر زەمانەوە‬ ‫كورد بەوە ناسراوە كە حەزی بە دیمەنی‬ ‫سروشت و بە جوانی و ڕەنگی ئاڵ و وااڵ‬ ‫و بە گاڵتەبازی و نوكتە‌گێڕانەوەیە‪ .‬لەم‬ ‫ت گوایە‬ ‫ڕووەوە گێڕانەوەیەك هەیە دەڵێ ‌‬ ‫لە سەردەمانێكی زوودا سزای لەسێدارەدان‬ ‫بەسەر كوردێكدا دەسەپێنرێت‪ ،‬وەهایش باو‬ ‫بووە گوایە لە دوا ساتی پێش لەسێدارەدانەكە‬ ‫بەو كەسە دەوترێت دوا خواست و ئارەزووی‬ ‫چییە تاوەكو بۆی جێبەج ‌ێ بكرێت‪ .‬كابرای‬ ‫كوردەیش دێتە قسە و دەڵێت‪ :‬بەتەنیا یەك‬ ‫داواكاریم هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە پەتی‬ ‫لەسێدارە‌دانەكەم ڕەنگاوڕەنگ بێت!‬ ‫شیعر و گۆرانی و هەڵپەڕك ‌ێ دەورێكی گرنگ‬ ‫و هەستیار لەنێو كوردەواریدا دەگێڕیت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە؛ تاكە میللەتێك لەنێو كۆمەڵگای‬ ‫ئیسالمیدا لە ناوچەكەدا كە ژن و پیاو لە‬ ‫شاییدا پێكەوە هەڵ‌پەڕن‪ ،‬كە پێی دەووترێت‬ ‫«ڕەش‌بــەڵــەك»؛ بەتەنیا لەنێو میللەتی‬ ‫كورددا بوونی هەیە‪ .‬هەروەها مەسیحیەكانی‬ ‫واڵتی لوبنانیش ڕەش‌بەڵەكی خۆیان هەیە‪.‬‬ ‫لەالی میسریەكانیش لە بازنەی سینەما و‬ ‫شانۆدا هەڵپەڕك ‌ێ و سەمای تێكەاڵوی نێوان‬ ‫ژن وپیاو هەیە‪.‬‬

‫کەسێتی و پلەی ئافرەتی کورد‬ ‫لە کۆمەڵگای کوردەواریدا‬

‫«حیجاب» الی (بێسارانی)‬

‫ڕوبەند‪ ،‬دیمەنێکی بەندیخانەی ژن لە کۆمەڵگای موسوڵامننشیندا‬ ‫وشەی «ئافرەئیتی»ی نێو ئاڤێستاوە‬ ‫وەرگیراوە(‪.)٣‬‬ ‫ئــافــرەت و ژنــانــی كـــورد هـــەردەم بە‬ ‫سەرفرازی و داوێن‌پاكی ناسراون‪ .‬زۆرێك‬ ‫لە گەشتیارە بیانیەكان ئەم ڕاستیەیان‬ ‫دووپــات كــردۆتــەوە‪ .‬میللەتانی غەیرە‬ ‫كـــوردی دەوروبـــەرمـــان بەشێكیان بە‬ ‫عەقڵیەتی خێڵەكیی بیابان‌نشینیەوە‬ ‫بە چاوێكی كەمەوە تەماشای ژنانیان‬ ‫دەكەن‪ .‬ئەمەیش وەهای لێ كردوون كە‬ ‫ژنەكانیان بپێچنەوە و لەبەر چاو دووریان‬ ‫بخەنەوە‪ .‬ئەو جۆرە كۆمەڵگایانەیش كە‬ ‫كورد پێیان دەڵێت «دڵ‌پیس»؛ بەرامبەر‬ ‫بە یەكتری نیازپاك نین‪ ،‬بۆیە بە هەموو‬ ‫توانایەكیانەوە ژنەكانیان لەبەر چاوی‬ ‫یەكتری دوور دەخەنەوە‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئـــەوەوە؛ دەبینین هــەردەم ژنــی كورد‬ ‫بەوپەڕی سەرفرازیەوە‪ ،‬تەنانەت گەر‬ ‫میوانێكی غەریب و نەناسیش ڕوویان تێ‬ ‫بكات‪ ،‬بەگەرمیەوە پێشوازیی لێ دەكەن و‬ ‫خزمەتیشی دەكەن‪ .‬موزیك‌ژەن و نوسەر‬ ‫و گەڕیدەی ئیتالیی سەردەمی ڕێنەیسانس‬ ‫(پێترۆ دێلال ڤاللێ) ‪Pietro Della‬‬ ‫‪ ١٦٥٢-١٥٨٦( Valle‬ز‪ ).‬چــوار‬ ‫سەدە لەمەوبەر لە بارەی ژنی كوردەوە‬ ‫ت و دەڵێت‌‪« :‬ژنانی كورد بە‬ ‫دەنووسێ ‌‬ ‫سەربەستی و سەرڕووتی ڕەوت دەكەن‪.‬‬ ‫هەر وەكو پیاوانی نزیكی خۆیان لەگەڵ‬ ‫تو‌گۆ دەكەن‪ ،‬جا‬ ‫هەموو پیاوانی تردا گف ‌‬ ‫گەر ئەو پیاوانە خەڵكی واڵتی خۆیان بن‬ ‫یاخود نامۆ بن»(‪.)٤‬‬

‫لە دەنگی حەسەن زیــرەك دەبــوو كە‬ ‫بە دەنگە زواڵڵەكەی دەیچڕی و دەیوت‬ ‫«وەی الدە‪ ،‬ڕووبەندت الدە‪ ..‬ڕوومەت‬ ‫هەنگوینی‪ ..‬شێوەت شیرینی»‪.‬‬

‫لە هونەری (عەلی مەردان)ـدا‬

‫هونەرمەند عەلی مـــەردان هونەرەكەی‬ ‫تەرخان كردبوو بۆ زیندووكردنەوەی فۆلكلۆر‬ ‫و مەقامی ڕەسەنی كوردی‪ ،‬هەرەها بەشێكی‬ ‫تریشی لە گۆرانیەكانی خستبووەكار بۆ‬ ‫دڵداری و وەسفی جوانیی ئافرەتی كورد‪،‬‬ ‫یاخود تێكۆشان لەپێناوی دەربازبوونیان‬ ‫لە هەموو كۆت و زنجیرێكی چەقبەستووی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬كاتی خۆی گوێمان لە دەنگی‬ ‫عەلی مەردانی دەبــوو كە دەیچڕی «دە‬ ‫فــڕێـی‌دە گیان دە فــڕێ ـی‌دە‪ ،‬بــاوی عەبا‬ ‫نەماوە‪ ..‬لە شەقامی مەولەوی هەروەكو‬ ‫بووك دەركەوی»‪ ،‬جگە لەوەش گۆرانییەكی‬ ‫زیندووی دیكەی ئەو هونەرمەندە هەیە كە‬ ‫وەكو بەڵگەنامە و دۆكیومێنتێك‪ ،‬بارودۆخ و‬ ‫داب و دەستووری سااڵنی زووی شارەكانی‬ ‫كوردستانمان بۆ وێنە دەكێشێت و وەسفی‬ ‫پــەچــەی ســەر ڕووی ئــافــرەت دەكـــات‪.‬‬ ‫هەڵبەستی گۆرانیەكەیش لە دانانی شاعیر‬ ‫(عەزیز شاڵی)ـە‪ ،‬كە دەڵێت‪:‬‬ ‫بە دووتا وێڵم سەڵت و ساوادە‬ ‫كۆاڵن بە كۆاڵن جادە بە جادە‬ ‫نەشمیلەی چاوجوان پەچەكەت الدە‬ ‫پەرچەمی لوولت كردووە بە الدا‬ ‫لەنجە و الرەكەت وەكو پەریزادە‬ ‫شەرمی پێ‌ناو ‌ێ پەچەكەت الدە(‪)٥‬‬

‫ئافرەتی كورد بەوە ناسراوە كە خاوەنی‬ ‫كەسایەتییەكی بەهێز و ســەرفــراز و‬ ‫داوێن‌پاكە‪ .‬گەشتیاری بیانی (كالودیۆس‬ ‫ڕیچ) ‪-١٧٨٧( Claudius Rich‬‬ ‫‪ ١٨٢٠‬ز‪ ).‬نــزیــكــەی دوو ســەد ساڵ‬ ‫لەمەوبەر بە كوردستاندا ڕەت‌بووە و لەم‬ ‫هونەرمەندانی کورد‪ ،‬و ڕووبەند‬ ‫ێ ئەوەندەی‬ ‫ڕووەوە دەڵێت‪« :‬هیچ ئافرەت ‌‬ ‫لەنێوان (شادیە) و (عەلی مەردان)‬ ‫دوای‬ ‫و‬ ‫جیهانی‬ ‫دووەمی‬ ‫جەنگی‬ ‫پاش‬ ‫لە‬ ‫شكۆ‬ ‫لەم‬ ‫نین‪.‬‬ ‫ئافرەتی كورد ڕەوشت‌بەرز‬ ‫ژنە ئەكتەر و گۆرانیبێژی میسری (شادیە)‬ ‫بیستەم؛‬ ‫ســەدەی‬ ‫پەنجاكانی‬ ‫سااڵنی‬ ‫و سەربەرزیەوە زیاتر لە ئافرەتی تورك‬ ‫پاش ئەوەی لە دوو سەد فیلمی سینەماییدا‬ ‫لەسەرووترن‪ .‬پلە و پایەی ئافرەت لە ئیستگەی ڕادیــۆی بەغدا و كرماشان بەشداریی كــرد و س ‌ێ ســەد گۆرانییشی‬ ‫كوردستاندا زیاتر لە پلە و پایەی ئافرەتی و یەریڤان دەورێكی كاریگەر و بااڵیان وت؛ لە تەمەنی حەفتا ساڵیدا ڕووی لە‬ ‫توركیا و ئێران بـــەرزتـــرە»(‪ .)١‬ئەو دەگــێــڕا لە مەیدانی جۆشدانی بیر و هونەر وەرگێڕا و بە ڕووبەند و حیجابەوە‬ ‫ڕۆژهەاڵتناسە وەسفی شایی و هەڵپەڕكێی هەستی نەتەوایەتیی كـــوردەواری‪ .‬لە ب ــەرەو حــەج ڕۆیــشــت‪ .‬لــەوێــدا چــاوی بە‬ ‫ژنان دەكات لە شاری سلێمانیدا و دەڵێت‪ :‬ڕاستیدا ڕادیۆی ئەو سەردەمانە زیاتر لە زانای ئایینیی میسریی بەناوبانگ (شێخ‬ ‫«پۆلێك ئافرەت كەسی كەسێك دەبوون ئامرازەكانی تری ڕاگەیاندن بواری ئەوەیان شەعڕاوی) كەوت‪ ،‬پێی وت‪« :‬من هونەرمەند‬ ‫هاتنە حەوشەكەوە و دەستیان گرت و بۆ دەڕەخسا كە بتوانن بچنە نێو هەموو شادیەم و ئێستا تۆبەم كردووە»‪ ،‬شێخیش‬ ‫لەسەرخۆ و ڕێ ‌‬ ‫كو‌پێك هەڵ‌پەڕین‪ .‬ئەمانە ماڵێكی كوردەوە‪ .‬گوێگرانیش بەردەوام بە پیرۆزبایی و دەست‌خۆشیی لێ كرد‪ .‬ئەم‬ ‫بەب ‌‬ ‫ێ حیجاب و ڕووبەند بوون و بە گێز پەرۆشەوە گوێ‌بیستی گۆرانی و پەخشی كردەوەیەی ئەو ژنە هونەرمەندە هەڵوێستی‬ ‫و گوڵنكە و خشڵ و كراسی ئاوریشمی ڕادیــۆ دەبـــوون‪ .‬چەند گۆرانیبێژێكی نەگۆڕی هونەرمەندی سەركەوتووی خۆمان‬ ‫ئاڵ و وااڵوە لەوپەڕی خۆگۆڕیندا بوون‪ .‬كوردیش ڕۆڵێكی كاریگەریان دەگێڕا (عەلی مەردان)ـمان دەخاتەوە یاد‪ :‬ئەم‬ ‫لە ڕاستیدا دیمەنێكی زۆر ڕەنگین بوو‪ .‬لە زیندووكردنەوەی مەقام و فۆلكلۆر و هونەرمەندە كوردە تا دوا ساتەكانی ژیانی‬ ‫بەڵكو بەالی منەوە شتێكی تازە بوو‪ ،‬دا ‌‬ ‫بو‌نەریت و دەستووری كــوردەواری‪ ،‬دڵسۆز بوو بۆ هونەرەكەی‪ .‬لە دوا تەمەنی‬ ‫(عەلی‬ ‫وەكو‬ ‫هونەرمەندانی‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫چونكی هێشتا لە خۆرهەاڵتدا ئافرەتم‬ ‫پیریدا گۆرانییەكی لە شیعری خۆی چڕی كە‬ ‫(كاوێس‬ ‫و‬ ‫زیرەك)‬ ‫(حەسەن‬ ‫و‬ ‫مەردان)‬ ‫ڕووبەند‬ ‫ێ‬ ‫نەدیوە بەو سەربەستیەوە بەب ‌‬ ‫تیێیدا دەڵێت‪« :‬پێم دەڵێن پیر بووی تۆبە‬ ‫سەرقافڵەی‬ ‫تریش‬ ‫چەندانێكی‬ ‫و‬ ‫ئاغا)‬ ‫و حیجاب تێكەڵ پیاوان بن‪ .‬تەنانەت‬ ‫بكە‪ ..‬تەركی مەستی و بادە بكە‪ ..‬ئەینۆشم‬ ‫ئافرەتی عەرەبیش ئــەوەنــدەی ئەمان هــونــەری كــوردەواریــی ڕەســەن بــوون‪ .‬هەتاكو ماوم‪ .)..‬ئێمە گەر لێرەدا بەراوردێك‬ ‫لەم مەیدانەدا سەربەست نین‪ .‬چونكی بەشێك لە گۆرانیی ئەو هونەرمەندانەیش لەنێوان هەڵوێستی ئەو دوو هونەرمەندەدا‬ ‫ئەوان خۆیان زۆرتر دەپێچنەوە»(‪ .)٢‬پەیوەست بوون بەدیاردەی ڕووبەندو عەبا بكەین؛ دەگەینە ئەو ئاكامەی كە عەلی‬ ‫هەندێك وەهای بۆ دەچن گوایە وشەی و پەچەوە‪.‬‬ ‫مەردان بە پێچەوانەی شادیەی میسریەوە؛‬ ‫الدێكاندا‬ ‫و‬ ‫گوند‬ ‫لە‬ ‫وتنە؛‬ ‫مایەی‬ ‫«ئافرەت» لە «ع ــەورەت»ی عەرەبی ئەوەی‬ ‫خاوەنی دوو الیەنی دژ بە یەك نەبووە‪،‬‬ ‫لەنێو‬ ‫پەچە‬ ‫و‬ ‫عەبا‬ ‫دیــاردەی‬ ‫هەرگیز‬ ‫یاخود لە ناوی «ئەفرۆدیت»ی یۆنانی‬ ‫بەڵكو ڕاستگۆ بووە بەرامبەر بە خۆی و‬ ‫بەڵكو‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫بوونیان‬ ‫كورددا‬ ‫ئافرەتانی‬ ‫و ڕۆمانیەوە وەرگیرابێت‪ ،‬کە لە ڕاستیدا‬ ‫هونەرەكەی‪ ،‬و نەیویستووە خۆی بخاتە نێو‬ ‫الیەن‬ ‫لە‬ ‫خۆپۆشین‬ ‫شارەكاندا‬ ‫لەنێو‬ ‫وەها نیە‪ ،‬بەڵكو وشەی «ئافرەت» لە‬ ‫بازنەی دووفاقیەوە‪ .‬من لێرەدا مەبەستم‬ ‫ژنانی كوردەوە هەبووە‪ .‬زۆر جار گوێمان‬

‫پــاش گــەڕان توانیمان لە هەڵبەستێكی‬ ‫شاعیری ماچۆ زمان (بێسارانی) (‪-١٦٤٣‬‬ ‫‪ ١٧٠١‬ز‪ ،).‬وشەی «حیجاب» بەدی بكەین‪،‬‬ ‫كاتێك دەڵێت‪:‬‬ ‫شیرین شەرم نیەن‪ ..‬شیرین شەرم نیەن‬ ‫شیرین پەی خاسان‪ ،‬شەرت ھەن‪ ،‬شەرم نیەن‬ ‫پەی چێش مەواچان حیجاب خاس نیەن؟‬ ‫جە ئافتاو خاستەر کەسێ کێ دیەن؟‬ ‫ئەگەر پەی خاسان حیجاب خاس مەدی‬ ‫ئافتاب و مەھتاب ھیچ کەس نمەدی‬ ‫کەسێ وێنەی تۆ شەم بۆ جەمینش‬ ‫الزم پەروانان مەیان وە دینش‬ ‫دكتۆر (مــارف خەزنەدار) بەم شێوەیەی‬ ‫خوارەوە واتاكەی خستۆتە ڕوو‪:‬‬ ‫شیرین شەرم نیە‬ ‫بۆ شۆخ و شەنگان شەرم نیە‬ ‫ئەگەر پەچە شتێكی چاك نەبوایە‬ ‫خۆر و مانگ لەیەكتری جیا نەدەبوونەوە‬ ‫كەسێكی وەكو تۆ نێو چەوانی بدرەوشێتەوە‬ ‫پەپولەكانیش دێنە دیداری(‪)٦‬‬

‫ئــەوە نیە كە بانگەشە بۆ مەینۆشی و‬ ‫خواردنەوە بكەم‪ ،‬چونكی بەش‌بەحاڵی خۆم‬ ‫نە دەخۆمەوە و نە مەست‌بوونیش دەزانم‬ ‫چیە‪ ،‬بەڵكو من ڕێزم بۆ ئازادی و سەرفرازیی‬ ‫هەموو تاكێك هەیە لە چوارچێوەی یاسادا‪،‬‬ ‫لە هەمان كاتدا هەڵوێستی هونەرمەند‬ ‫عەلی مەردان بەرز دەنرخێنین‪ ،‬كە تا دوا‬ ‫ساتەكانی ژیانی ڕاستگۆ بــووە بەرامبەر‬ ‫بــە خــۆی و هــونــەرەكــەی‪ .‬بــە داخـــەوە؛‬ ‫ئێستا چەند گۆرانییەكی عەلی مــەردان‬ ‫كە میللەت خاوەنیەتی لە گوێی گوێگران‬ ‫دوورخراونەتەوە و بــزرن‪ ،‬وەكو گۆرانیی‬ ‫«پێم دەڵێن پیر بووی تۆبە بكە» و «دە‬ ‫فڕێی‌دە گیان دە فڕێی‌دە باوی عەبا نەماوە)‬ ‫توركمانیی‬ ‫و چەند گۆرانییەكی دیكەی‬ ‫بێکەس‪« :‬سەرپۆش فڕێ‌دە»‬ ‫قزی»‪..‬‬ ‫«لەیالن‬ ‫وەكو «یەمەن عەشە» و‬ ‫شاعیر (فایەق بێكەس) لە هەڵبەستێكیدا‬ ‫لە‬ ‫بەرپرسە‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫بە هــەر حــاڵ؛ نازانین‬ ‫ڕووی دەمی دەكاتە «نەسرین» ناوێك‪،‬‬ ‫دوورخستنەوەی ئەم گۆرانیانەی هونەرمەند وەكو هێمایەك بۆ ئافرەتی كورد ئەو ناوەی‬ ‫عەلی مەردان‪!..‬؟‬ ‫بەكارهێناوە‪ ،‬و داوای سەرپۆش‌فڕێدان و‬ ‫كۆشش و فێربوونی عیلم و زانستی لێ‬ ‫دەكــات‪ .‬لە سااڵنی شەستەكانی سەدەی‬ ‫شاعیرانی کورد‪ ،‬و ڕووبەند‬ ‫شاعیرانی كــورد بــەوپــەڕی دڵسۆزیەوە بیستەمدا زۆر جار ئەو هەڵبەستەمان لە‬ ‫توانیویانە دەنگ و ڕەنگ و خواستی ڕەوای ڕادیۆی كوردیی بەغداوە لە میانی گۆرانییەكی‬ ‫میللەتەكەیان بخەنەڕوو‪ .‬لە چوارچێوەی بەسۆزدا دەكەوتە بەرگوێ‌‪ .‬گەر بە باشی لە‬ ‫هەڵبەست و شیعرەكانیاندا سەركەوتووانە بیرم مابێت؛ ناوی گۆرانیبێژەكە (ئەحمەد‬ ‫هــەســت و هــۆشــی نــاخــی خۆیانیشیان مەحموود) بوو‪ ،‬كە بە دەنگە پڕسۆزەكەی‬ ‫یـــەكـــااڵكـــردووە‪ .‬لــە الیــەكــی تــریــشــەوە ئەو شیعرە نایابەی فایەق بێكەسی دەچڕی‪:‬‬ ‫بو‌نەریت و دیاردە باوەكانی نەسرین دەمێكە داخت لە دڵمە‬ ‫زۆرێك لە دا ‌‬ ‫دەوروبەریشیان تــۆمــاركــردووە‪ .‬شیعر و گیرۆدەی بەندیت‪ ،‬ژیانت زوڵمە‬ ‫هەڵبەستی كوردی لە قۆناخە جیاجیاكاندا وا من پێت ئەڵێم‪ ،‬چونكە لەسەرمە‬ ‫ئاوێنەیەكی بێ‌‌گەردی واقیع بووە‪ .‬نەوەكانی هەستە تێكۆشە‪ ،‬تا خوێنت گەرمە‬ ‫ئێستا و دوواتریش پەنا دەبەنە بەر بەرهەمی سەرپۆش فڕێ‌دە‪ ،‬چ وادەی شەرمە؟!‬ ‫شاعیران بۆ خوێندنەوە و تێگەیشتنی ئەمڕۆ زەمانی عیلم و عیرفانە‬ ‫عالەم شەو و ڕۆژ وا لە فەرمانە‬ ‫بارودۆخی سەردەمەكان‪.‬‬ ‫هەر لێرەوە؛ شاعیرانی كورد هەمیشە و بێ‌ فەرقی نێر و مێ نیە‪ ،‬بزانە‬ ‫وچان لە خەمی سەرفرازبوونی ژنانی كورددا هەستە تێ‌كۆشە‪ ،‬تا خوێنت گەرمە‬ ‫بوونە‪ .‬هەر لەبەر ئەوەی كە ڕەگەزی مێ‌ سەرپۆش فڕێ‌دە‪ ،‬چ وادەی شەرمە؟!‬ ‫نیوەی كۆمەڵگا پێك‌دەهێنن؛ بۆیە شاعیران مەڵ ‌ێ ‹من كچم›‪ ،‬تۆش وەكو منی‬ ‫بە ئەركی سەرشانی خۆیانیان زانیوە موحتاجی عیلم و فەن و خوێندنی‬ ‫تێ‌بكۆشن لەپێناوی ڕزگاركردنی ئەو بەشە مەجبووری ئیش و خزمەت‌كردنی‬ ‫گرنگە لە هەموو كۆت و بەندێكی باوی هەستە تێ‌كۆشە‪ ،‬تا خوێنت گەرمە‬ ‫چەقبەستووی نێو كۆمەڵ‪ .‬بۆ ئەوەی تاوەكو سەرپۆش فڕێ‌دە‪ ،‬چ وادەی شەرمە؟!(‪)٧‬‬ ‫ژنانیش شان بەشانی پیاوان تێ‌بكۆشن و‬ ‫دەست‌بەكار بن لە مەیدانی عیلم و زانستدا‪ .‬هێمن‪« :‬پەچە و ڕووبەند و چارشێو؛‬ ‫دیــاردەی كۆمەاڵیەتی و ڕووبەند و پەچە‬ ‫دوژمنم بوو»‬ ‫و عەبا لە سەردەمە تازەكانی كوردەواریدا‬ ‫(هێمن)ی شاعیری هەست و دەروون ناسك‪،‬‬ ‫(نەك ئەم ڕۆژگــارەی ئێستامان كە شیعر‬ ‫لە مەیدانی هەڵ‌گوتن یاخود بەگژداچوونی‬ ‫بۆتە وشەڕیزكردن)‪ ،‬لێرە و لەو ‌ێ جاروبار‬ ‫پەچە و ڕووبەنددا‪ ،‬زادەی بیر و هۆش و‬ ‫لە شیعری شاعیراندا بەدی دەكرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫خەیاڵی جواڵندووە‪ .‬وەهای بۆچووە گەرچی‬ ‫لە شیعری شاعیرە كــوردە كالسیكەكاندا‬ ‫خۆی خەڵكی كوردستانی واڵتی چاوجوانانە‪،‬‬ ‫بەدەگمەن دەبینرێن‪ .‬ئەوەی شایانی باسە؛‬ ‫كەچی ئێستا پیر بــووە و چاویلكە ڕێی‬ ‫لە سەردەمانی كۆندا میللەتی كورد ئەوەندە‬ ‫تەماشاكردنی چاوجوانانی لێ گرتووە‪.‬‬ ‫گرنگییان بەوە نەداوە كە وەكو میللەتانی‬ ‫خەم و پــەژارەی خۆیشی دەردەبڕێت كە‬ ‫دەوروبــەر ئافرەتانیان بە چڕی بااڵپۆش‬ ‫لە سەردەمی الوێتییدا پەچە و ڕووبەند و‬ ‫بكەن‪ .‬زۆر جــار ئافرەتی كــورد بەتەنیا‬ ‫چارشێو بوواری بە تەماشاكردنی چاوجوانانی‬ ‫سەرپۆشی سپی و ڕەنگا و ڕەنگ یاخود‬ ‫كچ و كیژۆڵەكانی ئەو سەردەمانەی نەدەدا‪.‬‬ ‫هەوریی تەنكی دەدا بەسەری خۆیدا‪ .‬كاتی‬ ‫بە هەڵبەستێكی ناوازە و ناسك شاعیرمان‬ ‫خۆی ئەو قسە باوەیشمان دەكەوتە بەر گوێ‌‬ ‫دەنگی ناڕەزایی خۆی دەردەبڕێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫كە دەیووت پۆشینی جل‌وبەرگی ڕەش باش‬ ‫لەو دەمەیدا دڵم لێی داوە بۆ جوان‬ ‫نیە و بەڵكو بەدیۆمە‪.‬‬

‫من دێوانەی چاوی جوانم چاوی جوان‬ ‫گەرچی خەڵكی واڵتی چاوجوانانم‬ ‫چاوی جوانم نەدی تێر بە چاوان‬ ‫هەتا الو بوم چاوی جوانم ل ‌ێ ون بوو‬ ‫پەچە و ڕووبەند و چارشێوم دوژمن بوو‬ ‫ئێستا پیرم و كەوتوومەتە ئاویلكە‬ ‫چاوی جوانم ل ‌ێ ون دەكا چاویلكە(‪)٨‬‬ ‫لە الیەكی تریشەوە؛ (هێمن)ی شاعیر لە‬ ‫هەڵبەستی «عیشق و ئـــازادی»دا بەگژ‬ ‫چارشێوی سەری ژنی كــورددا دەچێت و‬ ‫دەڵێت‌‪:‬‬ ‫هەتا چارشێو بەسەر تۆوە دەبینم نازەنینی‬ ‫كورد‬ ‫بەسەر بیلبیلەكەی چــاوی مندا دەكشێ‌‬ ‫تەمێكی تر(‪)٩‬‬

‫الی مامۆستا (گۆران)‬

‫شاعیری خامەڕەنگین (گۆران) لە هەڵبەستی‬ ‫«لە درزی پەچەوە» وەسفی ئافرەتێكی‬ ‫عەبابەسەری شۆخ و شەنگی شاری سلێمانی‬ ‫دەكات‪ ،‬كەسەر لە بەیانی شاعیر لەپڕ چاوی‬ ‫پێ‌دەكەوێت و بە جوانیەكەی سەرسام‬ ‫دەبێت و هەستی شاعیرێتیی دەبزوێنێت‪.‬‬ ‫لێرەدا بەشێكی سەرەتای هەڵبەستەكە‬ ‫دەگوازینەوە كە شاعیر تێیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫جادە چۆڵ و سێبەر بوو كاتی بەیانی‬ ‫ئەڕۆیشتم خەیااڵوی ئەمڕوانی‬ ‫بۆ سەوزایی دەور و پشتم بۆ ئاسمان‬ ‫بۆ شاخی بەرز‪ ،‬خانوی تازە‪ ،‬دنیای جوان‬ ‫ئەڕۆیشتم بە ئاسپایی‪ ،‬كش و مات‬ ‫الشە سست و دڵ كەیلی تاسە و ئاوات‬ ‫لەپڕ نازانم چۆن سەرم هەڵبڕی‬ ‫بەرامبەرم بەژنێك دەركەوت وەكو پەری‬ ‫لەگەڵ ئەوەی لە عاباوە ئااڵ بوو‬ ‫لە دیمەنی شیرینیی ئاشكرا بوو(‪)١٠‬‬

‫شێخ نوری شێخ ساڵح‬ ‫و بەگژداچونەوەی پەچە‬

‫شاعیری نوێخوازی ناسراوی كوردمان (شێخ‬ ‫نوری شێخ ساڵح) بەتوندی دەچێت بەگژی‬ ‫پەچە و ڕووپۆشدا و دەڵێت‪:‬‬ ‫گوێم لە ناڵینی كچ ‌ێ بوو دوێن ‌ێ ئەیالوانەوە‬ ‫وا بە تەئسیر و بە سۆز ئەیوت دڵی ئەتوانەوە‬ ‫دەنگ و ڕەنگی وا نەبیستراوە و نەبینراوە لە كەس‬ ‫كۆنە قەتماغەی برینی ناو دڵی ئەكوالنەوە‬ ‫ئەیوت ئەم ڕووپۆشە تەنیا ڕووی نەپۆشیوین و بەس‬ ‫ڕوبەڕوی خۆمان حقوقی ناینە ناو نسیانەوە‬ ‫ئەوەڵ و ئاخر خەتای ئەم ڕووڕەشەی ڕووپۆشە بوو‬ ‫بوو بە مانعمان بچینە ناو كۆمەڵی پیاوانەوە‬ ‫قەت نەبوو ڕۆژ ‌ێ بە سەربەستی حەق ‌ێ داوا بكەین‬ ‫بۆ حقوق و حەقی خۆمان بێینە ناو مەیدانەوە‬ ‫دایگرن تو خوا فڕێی بدەن بیخەنە تەنوورەوە‬ ‫حەیفە ڕۆژی ڕوون ئەنێنە ناو شەوی دەیجوورەوە(‪)١٠‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )١‬كلۆدیۆس جێمس ڕیچ‪ ،‬گەشتنامەی‬ ‫ڕیچ بۆكوردستان‪ .‬و‪ :‬محەمەد حەمە باقی‪.‬‬ ‫دەزگای ئاراس‪ ،‬هەولێر‪ .٢٠٠٢ .‬ال‪.٢٦١ .‬‬ ‫(‪ )٢‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ال‪.٢٥٩ .‬‬ ‫(‪ )٣‬محەمەد حیجازی‪ ،‬شوناسی ئۆلی‬ ‫و فەلسەفەی نەتەوەی كــورد‪ .‬وەزارەتــی‬ ‫ڕۆشنبیری و الوان‪ ،‬سلێمانی‪ ٢٠١٢ .‬ال‪.٨٨ .‬‬ ‫(‪ )٤‬الدكتور جمال رشيد أحمد‪ ،‬ظهور‬ ‫الكورد فى التاريخ‪ .‬دار ئاراس‪ ،‬أربيل‪.٢٠٠٣ .‬‬ ‫جـ‪ ،١ .‬ص‪.٦٥ .‬‬ ‫(‪ )٦‬عەلی مەردان‪ .‬بیرەوەری‪ :‬گەاڵی پایز‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬عەبدولقادر عەلی مردان‪ .‬ڕێکخستن و‬ ‫لێکۆڵینەوە‪ :‬ئەحمەد سەیید عەلی بەرزنجی‪.‬‬ ‫چاپی دووەم‪ ،‬هەولێر‪ .٢٠١٢ .‬ال‪.٢٢٢ .‬‬ ‫(‪ )٦‬دكتۆر مــارف خــەزنــەدار‪ ،‬مێژووی‬ ‫ئەدەبی كــوردی‪ .‬بەرگی دووەم‪ .‬دەزگای‬ ‫ئاراس‪ ،‬هەولێر‪ .٢٠٠٢ .‬ال‪.٤٦ .‬‬ ‫(‪ )٧‬دیوانی بێكەس‪ .‬ئا‪ :‬محمدی مەال كریم‪.‬‬ ‫چاپخانەی ئەدیب‪ ،‬بەغدا‪ .١٩٨٠ .‬ال‪.١٠٢ .‬‬ ‫(‪ )٨‬هێمن‪ ،‬ناڵەی جودایی‪ .‬چاپخانەی عەال‪،‬‬ ‫بەغدا‪ .١٩٧٩ .‬ال‪.٤٩ .‬‬ ‫(‪ )٩‬سەرچاوەی پێشوو‪ .‬ال‪.٥١ .‬‬ ‫(‪ )١٠‬دیوانی گۆران‪ .‬ئا‪ :‬محمدی مەال كریم‪.‬‬ ‫كۆڕی زانیاری عێراق‪ ،‬بەغدا‪ .١٩٨٠ .‬ال‪.٣٤ .‬‬ ‫(‪ )١١‬دكتۆر نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد‪ ،‬بیری‬ ‫پێشكەوتنخوازی لە شیعرەكانی شێخ نوری‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی كوردستانی نوێ‪.٢٠١٦/١/٧ ،‬‬

‫ژمارە (‪ )353‬دوشەممە ‪2017/8/14‬‬

‫‪3‬‬

‫منااڵنى سيسته‌م‬ ‫وه‌ليد عومه‌ر‬ ‫يه‌كه‌م‪ :‬زه‌وى و سيسته‌م‬ ‫«مــنــاڵـه‌كــانــى ســيــســتـه‌م»‪ ،‬ناوێكى‬ ‫دووڕه‌هـــه‌نـــد و دوواليــه‌نــه‌يــه‌‪ .‬هــه‌م بۆ‬ ‫خۆمان به‌كاردێت‪ ،‬هه‌م بۆ ئ ـه‌وان‪ ،‬هه‌م‬ ‫بۆ يار هه‌م بۆ نه‌يار‪ .‬به‌كورتى هه‌ركه‌س‬ ‫ده‌توانێت به‌پێى شوێنگه‌كه‌ى خۆى دژى‬ ‫به‌رامبه‌ره‌كه‌ى به‌كاری بهێنێت‪ .‬ده‌كرێت‬ ‫«مناڵه‌كانى سيسته‌م» ناوێك بێت بۆ‬ ‫هه‌موو ئه‌و مرۆڤانه‌ى ك ‌ه له‌گه‌ڵ سيسته‌مدا‬ ‫گه‌شه‌ده‌كه‌ن و گـه‌وره‌ده‌بــن‪ ،‬پ ـه‌روه‌رده‌ى‬ ‫سيسته‌من‪ ،‬زه‌وق و ســايــكــۆلــۆژيــا و‬ ‫ئه‌خالقياتى سيسته‌م وه‌رده‌گرن‪ .‬ده‌شكرێت‬ ‫بڕێك نــاوه‌ك ـ ‌ه كۆنكرێتى بكه‌ينه‌و‌ه و‬ ‫بيلكێنين ب ‌ه منااڵنى سه‌رۆكه‌وه‌‪ ،‬بيلكێنين‬ ‫ب ‌ه نه‌وه‌ى سياسييه‌كان و ده‌سه‌اڵتدارانه‌وه‌‪.‬‬ ‫لـه‌م نێوانه‌دا بــه‌ره‌ى سێيه‌ميش هه‌يه‌‪.‬‬ ‫ده‌كرێت ڕاسته‌وخۆ سه‌ر ب ‌ه هيچكام له‌م دوو‬ ‫به‌ره‌ي ‌ه نه‌بيت‪ ،‬به‌اڵم مناڵى ناو سيسته‌ميش‬ ‫بيت‪ :‬سه‌رمايه‌دار‌ه گه‌نجه‌كان و ئايكۆن ‌ه‬ ‫گه‌نجه‌كان ده‌چن ‌ه ناو ئه‌م خانه‌يه‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫نوسين ‌ه كورت و سه‌ره‌تاييه‌‪ ،‬تۆزێك له‌سه‌ر‬ ‫په‌يوه‌نديى مناڵى سياسييه‌كان ب ‌ه خاكى‬ ‫كوردستانه‌و‌ه ده‌وه‌ستێت‪ .‬تێبينييه‌كى‬ ‫بچوكيش پێويسته‌‪ .‬نابێت گريمانه‌ى ئه‌و‌ه‬ ‫بكه‌ين هه‌موومان ده‌توانين سه‌دى سه‌د ل ‌ه‬ ‫سيسته‌م ده‌رچين‪ ،‬ئه‌م ‌ه وه‌ك ميتافيزيك‬ ‫و خه‌يااڵتى لێهاتووه‌‪ .‬چه‌ند‌ه هه‌ستبكه‌يت‬ ‫ل ‌ه سيسته‌م ده‌رچوويت‪ ،‬هێشتا لينكێكيت‬ ‫ب ‌ه سيسته‌مه‌كه‌و‌ه هه‌يه‌‪ :‬النيكه‌م ڕه‌نگ ‌ه‬ ‫كارتێكى بانك‪ ،‬يان جۆرێك هاوڕێيه‌تى‬ ‫بتبه‌ستێت ب ‌ه سيسته‌مه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاشكراي ‌ه سيسته‌م هه‌ر خاك و زه‌وى نيیه‌‪،‬‬ ‫به‌ته‌نيا نيشتمان نیيه‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌م دونيايه‌ي ‌ه‬ ‫ك ‌ه تێيدا ده‌ژين‪ :‬ل ‌ه سلێمانييه‌و‌ه تا ئۆتاوا‪،‬‬ ‫ل ‌ه قوشته‌په‌و‌ه تا نيۆرك‪ ،‬ل ‌ه كه‌ركوكه‌و‌ه تا‬ ‫تاران‪ .‬ل ‌ه كۆى ئه‌م سيسته‌مه‌دا يه‌ك جۆر‬ ‫په‌يوه‌نديى به‌رهه‌مهێنان و يه‌ك كۆپه‌يوه‌ندي ‌ى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان كــارده‌كــات‪ .‬كۆپه‌يوه‌ندى‬ ‫ئاماژه‌ي ‌ه بۆ هه‌موو چڵ ‌ه په‌يوه‌ندييه‌كانى‬ ‫تر ب ‌ه سياسى و ئابورى و كۆمه‌اڵيه‌تى و‬ ‫فيكرى و ڕۆشنبيرى و هونه‌رى و هتده‌وه‌‪.‬‬ ‫تێكڕاى ئه‌م په‌يوه‌ندييان ‌ه ل ‌ه جيهانه‌كه‌ماندا‬ ‫سه‌ر ب ‌ه په‌يوه‌ندييه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫سه‌رمايه‌داريين‪‌.‬به‌م پێي ‌ه ل ‌ه هه‌ركوێ بين‪،‬‬ ‫قاچێكمان له‌ناو سيسته‌مه‌كه‌دايه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫بيرخستنه‌وه‌ي ‌ه بۆ ئه‌و‌ه بوو تاكو بڵێم‪:‬‬ ‫گه‌رچى مناڵى سياسييه‌كان په‌يوه‌ندييه‌كى‬ ‫ئه‌وتۆيان ب ‌ه زه‌ويــى نيشتمانه‌و‌ه نیيه‌‪،‬‬ ‫كه‌چى هێشتا منااڵنى سيسته‌من‪ .‬ئه‌و‬ ‫جيل ‌ه سياسييه‌ى ك ‌ه بۆ داهاتوو به‌ڕێوه‌ي ‌ه‬ ‫و سيماكانى خۆى تاڕاده‌يه‌ك ده‌رخستووه‌‪،‬‬ ‫گه‌رچى لێر‌ه ب ‌ه خاكه‌و‌ه نه‌نوساوه‌‪ ،‬كه‌چى‬ ‫به‌قووڵى سه‌ر به‌م سيسته‌مه‌يه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا خاڵێكى دياله‌كتيكى هه‌يه‌‪ :‬تۆ لێر‌ه‬ ‫نه‌بوويت‪ ،‬به‌ته‌واوى لێره‌ش نيت‪ ،‬كه‌چى‬ ‫به‌قووڵى سه‌ر ب ‌ه سيسته‌ميت‪ .‬ب ‌ه حوكمى‬ ‫ئه‌وه‌ى كوردستان به‌شێكه ل ‌ه سه‌رمايه‌داريى‬ ‫جيهانى‪ ،‬بــه‌اڵم بـ ‌ه فۆرمێكى تايبه‌ت‪.‬‬ ‫‌فۆرمێك ‌ه له‌ڕووى به‌رهه‌مهێنانه‌و‌ه كرێخۆريي ‌ه‬ ‫و لـه‌ڕووى بازاڕييشه‌و‌ه به‌رخۆرييه‌‪ .‬بۆي ‌ه‬ ‫ئه‌و جيل ‌ه تاز‌ه سياسييه‌ى ك ‌ه بۆ داهاتوو‬ ‫به‌ڕێوه‌يه‌‪ ،‬له‌م په‌يوه‌ندييه‌ى كوردستان ب ‌ه‬ ‫سه‌رمايه‌دارييه‌و‌ه ل ‌هد‌ايكبوو‌ه و گه‌وره‌بووه‌‪.‬‬ ‫ب ـه‌رده‌وام قاچێكى له‌وێ بووه‌‪ ،‬ئاگاى ل ‌ه‬ ‫ته‌كنيك و ته‌كنۆلۆژيا و چه‌ك و بازاڕ و مۆده‌‬ ‫و ڕه‌فاهياتى ئه‌وێيه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێره‌شى هه‌يه‌‪:‬‬ ‫ئێر‌ه وه‌ك نه‌خشه‌يه‌كى ته‌واونه‌كراو ك ‌ه كه‌م‬ ‫كه‌م ده‌كرێت ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه سه‌رمايه‌داريى‬ ‫جيهانى‪ .‬جيلى پێشووى سياسييه‌كانى‬ ‫كورد‪ ،‬په‌يوه‌ندييه‌كى كه‌متازۆر ئۆرگانييان‬ ‫ب ‌ه خاكى كوردستانه‌و‌ه هه‌بوو‪ ،‬شاخ ناوى‬ ‫ئه‌و په‌يوه‌نديي ‌ه بوو‪ .‬وات ‌ه له‌نێوان ئه‌وان‬ ‫و زه‌ويى كوردستاندا‪ ،‬ئاشنايه‌تييه‌ك هه‌بوو‬ ‫ك ‌ه جۆرێك ل ‌ه ڕيشه‌ى درووستكردبوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م منااڵنه‌يان خاوه‌نى ئه‌و ڕيش ‌ه و‬ ‫ئاشنايي ‌ه نين‪ .‬ن ‌ه ل ‌ه شاخ و ن ‌ه ل ‌ه شار‪ ،‬له‌م‬ ‫په‌يوه‌نديي ‌ه ئۆرگانييه‌دا نه‌ژياون‪ .‬ده‌توانين‬ ‫زۆر به‌ساده‌يى وێناى بكه‌ين ك ‌ه هه‌ريه‌ك ‌ه‬

‫لـ ‌ه ئێمه‌ى گه‌نجانى ئــاســايــى‪ ،‬قووڵتر‬ ‫په‌يوه‌ندييمان ب ‌ه زه‌ويى كوردستانه‌و‌ه هه‌يه‌‪.‬‬ ‫بۆيه‌ش ‌ه ده‌ڵێم زه‌وى‪ ،‬چونك ‌ه ده‌مه‌وێت بۆ‬ ‫ماوه‌يه‌كى كاتى له‌و بــار‌ه ناسيۆنالى و‬ ‫به‌هاداره‌ى ڕزگاربكه‌م ك ‌ه دراوه‌ته‌پاڵى‪ .‬گه‌رنا‬ ‫زه‌وى و سرووشتێكى خاو و بێاليه‌نمان نیيه‌‪.‬‬ ‫گه‌نجێك ك ‌ه شه‌وان و ڕۆژان به‌م زه‌وييه‌دا‬ ‫هاتوچۆى كــردووه‌‪ ،‬ياده‌وه‌ريى له‌گه‌ڵيدا‬ ‫درووستكردووه‌‪ ،‬په‌يوه‌ندييه‌كى ڕه‌سه‌نترى‬ ‫پێيه‌و‌ه هه‌يه‌‪ .‬به‌اڵم مناڵى سياسييه‌كان‪،‬‬ ‫پتر په‌يوه‌ندييه‌كى ناڕه‌سه‌نيان ب ‌ه ئه‌م‬ ‫زه‌وييه‌و‌ه هـه‌بــووه‌(وه‌ك ئه‌و مناڵه‌ى ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه بااڵخانه‌يه‌كى ب ـه‌رزدا له‌دايكده‌بێت و‬ ‫په‌يوه‌ندييه‌كى سرووشتيى ب ‌ه زه‌وييه‌و‌ه‬ ‫نیي ‌ه و ياده‌وه‌رييه‌كانى له‌نێوان زه‌وى و‬ ‫ئاسماندان)‪ .‬ئێم ‌ه لــه‌دواى هايدگه‌ره‌وه‬ ‫تێده‌گه‌ين زه‌مين و نيشته‌جێبوون دوو‬ ‫تێماى بنه‌ڕه‌تيين‪ .‬مــرۆڤ ئه‌و (جێگه‌)‬ ‫يه‌يه‌ك ‌ه بوونى تيا ده‌ركه‌وتوو‌ه ‪ .‬هاوكات‬ ‫الى هايدگه‌ر ئيقام ‌ه و مانه‌و‌ه ل ‌ه جێيه‌كدا‬ ‫جياي ‌ه ل ‌ه نيشته‌جێبوون‪ .‬الى ئه‌و مرۆڤى‬ ‫نوێ ل ‌ه ماڵ و نيشته‌جێبوون هه‌ڵكه‌نراوه‌‪.‬‬ ‫گوايا مــاڵ بـه‌ر لــه‌وه‌ى درووستكراوێكى‬ ‫مادى بێت‪ ،‬نيشته‌جێبوونێكى قووڵتره‌‪.‬‬ ‫بـه‌اڵم نيشته‌جێبوون هه‌ميش ‌ه گوزارشت‬ ‫ل ‌ه ڕه‌سه‌نێتى ناكات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانێت‬ ‫ته‌عبير بێت ل ‌ه كۆنه‌پارێزييش‪ .‬ئه‌وه‌ى‬ ‫كۆچه‌رى نه‌بێت‪ ،‬دوور نيی ‌ه كۆنه‌پارێز‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌م ‌ه بۆ سوبێكت ڕاست ‌ه ل ‌ه مانا‬ ‫گشتى و ئاساييه‌كه‌يدا‪ .‬ب ـه‌اڵم ئايا بۆ‬ ‫سياسييه‌كان ئه‌م ‌ه تــا چه‌ند ڕاسته‌؟‬ ‫په‌يوه‌نديى سياسييه‌كان ب ‌ه زه‌وييه‌و‌ه چیي ‌ه‬ ‫و چۆنه‌؟ ئايا زه‌وى به‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێك‪،‬‬ ‫كه‌ره‌سته‌يه‌كى خاو ني ‌ه بۆ ئه‌وان؟‬ ‫ئه‌مڕۆ مــرۆڤ تێكڕا بـه‌و مانا كۆنه‌ى‬ ‫پێشوو‪ ،‬نيشته‌جێ نيیه‌‪ .‬ته‌كنۆلۆژيا و‬ ‫واقيعى مه‌جازى گۆڕانيان به‌سه‌ر مانا‬ ‫و كاريگه‌ريى شوێن و نيشته‌جێبووندا‬ ‫هــێــنــاوه‌‪ .‬ئێستا هـه‌ريـه‌كـه‌مــان به‌ته‌نيا‬ ‫نيشته‌جێى ناو خێزانى خوێنيى خۆمان‬ ‫نين‪ ،‬به‌ڵكو چه‌ندين بازن ‌ه و خێزانى ديك ‌ه‬ ‫كراونه‌ته‌و‌ه و نيشته‌جێين تيايدا‪ .‬به‌شێك‬ ‫له‌م بازنان ‌ه مه‌جازيين و بريتيين ل ‌ه فرێند‬ ‫و ئه‌كاونت و ئه‌پڵيكه‌يشن ‌ه خێزانييه‌كانى‬ ‫تر‪ .‬ب ‌ه ده‌ربڕينێكى تر‪ ،‬ئه‌مڕۆ هه‌موومان‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك شوێنى مه‌جازييدا نيشته‌جێين‬ ‫و كاتيك دێين ‌ه ناو شوێن‪/‬واقيعى باوه‌وه‌‪،‬‬ ‫يه‌كترى نابينين‪ .‬ته‌نانه‌ت به‌ده‌گمه‌ن‬ ‫كه‌سێك له‌و كه‌سان ‌ه ده‌بينين ك ‌ه ل ‌ه خێزان ‌ه‬ ‫مه‌جازييه‌كاندا هه‌يه‌‪ .‬يه‌كه‌مين كاريگه‌ريى‬ ‫ئ ـه‌م مـه‌جــازيــبــوونـه‌وه‌يـه‌ش‪ ،‬نه‌هێشتنى‬ ‫به‌رپرسيارێتيیه‌‪ .‬جه‌ست ‌ه ب ‌ه مانايه‌ك ل ‌ه‬ ‫ماناكان‪ ،‬هاوماناى شوێنه‌‪ .‬ده‌ركه‌وتنى‬ ‫بوونى مرۆڤه‌‪ ،‬وجوديه‌تى ئينسان له‌ڕێگه‌ى‬ ‫جه‌سته‌يه‌و‌ه په‌خشده‌بێته‌و‌ه و جه‌ست ‌ه‬ ‫شوێنێك ‌ه بۆ چڕبوونه‌وه‌ى ســه‌دان كۆد‬ ‫و ئاماژ‌ه و په‌يوه‌ندى‪ .‬كاتێك جه‌ست ‌ه‬ ‫مــه‌جــازى ده‌بــێــتــه‌وه‌‪ ،‬هـه‌ســتــكــردن ب ‌ه‬ ‫به‌رپرسيارى كاڵده‌بێته‌وه‪ .‬ئه‌م ‌ه په‌يوه‌نديى‬ ‫ب ‌ه كۆپه‌يوه‌نديي ‌ه مه‌جازييه‌كانى ئێستاو‌ه‬ ‫هه‌يه‌‪ ،‬نه‌ك ئه‌وه‌ى بێين و تاكه‌كه‌س بكه‌ين ‌ه‬ ‫تۆمه‌تبارى يه‌كه‌م‪ .‬كاتێك كۆپه‌يوه‌ندييه‌كان‬ ‫ڕه‌هه‌ندێكى مه‌جازى وه‌رده‌گـــرن‪ ،‬ئيدى‬ ‫به‌شێك ل ‌ه كاره‌كته‌ر و سوبێكتيڤيته‌مان‬ ‫له‌نێوده‌چێت‪ .‬يان ڕوونتر‪ :‬ده‌بێت ‌ه هه‌ڵم و‬ ‫به‌هه‌وادا ده‌چێت ‌‪ .‬جه‌ست ‌ه به‌و مانايه‌ش‬ ‫شوێنه ك ‌ه سنورى هه‌يه‌‪ ،‬ڕه‌هه‌ندى هه‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌ركه‌وتنى تيايه‌‪ ،‬مه‌ودايه‌ك ‌ه له‌نێوان تۆ و‬ ‫ئه‌ويتردا‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه دونياى مه‌جازييدا ئه‌م‬ ‫سنوور‌ه ده‌كشێت‪‌ ،‬به‌ركه‌وتن ڕووده‌دات‬ ‫و هاوكات هه‌ستكردن ب ‌ه به‌رپرسيارييش‬ ‫كـه‌مــده‌كــاتـه‌وه‌؛ چونك ‌ه ئه‌ويتر ب ‌ه مانا‬ ‫جه‌سته‌ييه‌كه‌ى غايبه‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه واقيعدا ك ‌ه‬ ‫ئه‌ويتر به‌هۆى جه‌سته‌يه‌و‌ه حازرده‌بێت‪،‬‬ ‫ئيتر تۆ ناچاريت جۆرێك ل ‌ه وريايى و‬ ‫ڕێسا به‌كاربێنيت‪ ،‬چونك ‌ه سنوره‌كان‬ ‫به‌رجه‌سته‌تر كارده‌كه‌ن‪ .‬بۆي ‌ه بمانه‌وێت‬ ‫يان نا‪ ،‬ل ‌ه داهاتوودا يه‌كێك ل ‌ه ماناكانى‬ ‫بـه‌ره‌نــگــارى ئــه‌و‌ه ده‌بــێــت كـ ‌ه سه‌نگ و‬ ‫قورسايى بۆ جه‌ست ‌ه و واقيع بگێڕينه‌و‌ه‬ ‫و له‌وێشه‌و‌ه بڕێك ماترياڵى ڕاسته‌قين ‌ه‬ ‫بۆ سياسه‌تى ڕزگارى كۆبكه‌ينه‌وه‌‪ .‬جێى‬

‫خۆيه‌تى ئاماژه‌يه‌ك بۆ په‌يوه‌نديى جه‌ست ‌ه‬ ‫و به‌رپرسيارييش بكه‌ين ل ‌ه دونياى پۆڕنۆدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه پــۆڕنــۆدا ديسان جه‌ست ‌ه سنوورێكى‬ ‫بێ‌سنوور وه‌رده‌گــرێــت‪ .‬گه‌نجێك له‌سه‌ر‬ ‫شاشه‌كان‪ ،‬بێ شومار جه‌ست ‌ه ده‌بينێت‪،‬‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ى ب ‌ه جه‌سته‌يه‌كه‌و‌ه بگيرسێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م جاره‌يان جه‌ست ‌ه جه‌سته‌يه‌كى ئاسايى‬ ‫نيیه‌‪ ،‬ئه‌و ماترياڵ ‌ه نیي ‌ه ك ‌ه گوزارشت ل ‌ه‬ ‫ئه‌ويتر ده‌كات به‌ڵكو فيگه‌رێكى ناكۆتايه‌‪،‬‬ ‫خــزه‌‪ ،‬هه‌ستى تێرنه‌بوون و ته‌نانه‌ت‬ ‫سه‌رگه‌ردانييش درووستده‌كات‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتى جه‌سته‌ى ئاسايى و كۆنكرێتييدا‪ ،‬و‬ ‫به‌تايبه‌ت ل ‌ه كاتى ئۆرگازمى سێكسييدا‬ ‫جه‌ست ‌ه سنورێكى هه‌بێت‪ .‬سنورێك ك ‌ه تا‬ ‫ئه‌و ڕاده‌ي ‌ه كۆنكرێتى ببێته‌و‌ه هه‌ستبكه‌ين‬ ‫بۆ چه‌ند چركه‌يه‌ك له‌به‌رده‌م ته‌رمێكداين‪.‬‬ ‫سنوره‌كانى ته‌رم‪ ،‬به‌راورد ب ‌ه جه‌سته‌ى ناو‬ ‫جيهانى پۆڕنۆ‪ ،‬مه‌لموس و ميكانيكييه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ويستم ئه‌و ناكۆكيي ‌ه ڕياكارانه‌ي ‌ه‬ ‫ده‌ربخه‌م ك ‌ه سيسته‌م ل ‌ه هه‌ندێ درووشمى‬ ‫خۆيدا ده‌يخاته‌ڕوو بۆ ئه‌وه‌ى ل ‌ه به‌ره‌نگارى‬ ‫دوورمانخاته‌وه‌‪ .‬ناكۆكييه‌ك ‌ه به‌م جۆره‌يه‪:‬‬ ‫سيسته‌م پێت ده‌ڵێت خۆت به‌‪ ،‬تۆ خاوه‌نى‬ ‫خۆتيت‪ .‬ب ـه‌اڵم بـه‌و ديــودا‪ ،‬هـه‌وڵــده‌دات‬ ‫نيشته‌جێ نه‌بيت‪ ،‬سنووره‌كانى ئه‌ويترت تا‬ ‫ئاستى ناكۆتا بۆ درێژبكاته‌وه‪ .‬ب ‌ه مانايه‌كى‬ ‫تر‪ ،‬ئه‌ويتر ئاواده‌بێت و ونده‌بێت‪ .‬لێره‌و‌ه‬ ‫به‌ره‌نگاريى ڕاسته‌قين ‌ه ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه بيرى‬ ‫خۆمانى بخه‌ينه‌و‌ه ئێم ‌ه به‌ته‌نيا به‌شى‬ ‫خۆمان ناكه‌ين‪ ،‬خــۆت به‌ته‌نيا جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌رێكى ناكۆتا بۆ به‌كااڵبوون به‌شى چيى‬ ‫تر ده‌كه‌يت؟‬ ‫‌‌ وێـــڕاى ئ ـه‌م ـه‌ش پـه‌يــوه‌نــديــى شوێن‬ ‫و سياسه‌ت هــه‌ر گرنگيى خــۆى هه‌ي ‌ه‬ ‫و قسه‌ى يه‌كه‌م ده‌كـــات‪ .‬ئايا ب ـه‌ر له‌م‬ ‫مه‌جازيبوونه‌وه‌يه‌ش‪ ،‬مناڵى ده‌سه‌اڵتداران‬ ‫هه‌ر ل ‌ه جۆرێك مه‌جازدا نه‌ژيابوون؟ ئايا‬ ‫زۆنى سياسييه‌كان‪ ،‬خۆى له‌بنه‌ڕه‌تدا زۆنێكى‬ ‫مه‌جازى و دابڕاو نيیه‌؟ (ديار‌ه مه‌به‌ستمان ل ‌ه‬ ‫سياسه‌تى باو و ڕياڵ‌پۆڵه‌تيكه ك ‌ه سياسه‌تى‬ ‫كوردييش به‌شێك ‌ه لێى‌)‪ .‬سياسييه‌كان جيا‬ ‫له‌وه‌ى به‌هۆى شاشه‌كانه‌و‌ه ده‌رده‌كه‌ونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه ديوێكى تريشدا مه‌جازيين‪ :‬ئ ـه‌وان‬ ‫مادام كه‌م ده‌بينرێن‪ ،‬زۆركـه‌م به‌ر بوونه‌‬ ‫واقيعييه‌كه‌يان ده‌كه‌وين‪ ،‬ل ‌ه دونياى مه‌جازدا‬ ‫قه‌تيسده‌بن‪ .‬منااڵنى ئه‌وانيش‪ ،‬به‌شێكن له‌م‬ ‫زۆن ‌ه مه‌جازييه‌‪ .‬زۆنى مه‌جازيى سياسى‬ ‫و سه‌رۆكه‌كان‪ ،‬جۆرێك ‌ه ل ‌ه ته‌نيايى‪ .‬تا‬ ‫ئاستێك به‌رزده‌بنه‌و‌ه ك ‌ه ته‌نيا ده‌كه‌ون و‬ ‫تووشى جۆرێك ل ‌ه ئيهمالبوونى وجودى‬ ‫ده‌بن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه وێناكرنى ئه‌وان ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێ كارى ڕۆژانه‌ييدا‪ ،‬شتێكى تاڕاده‌يه‌ك‬ ‫سه‌ير و كۆميدييه‌‪ .‬وه‌ك بڵێى ته‌نيايى‬ ‫ستراكتۆرێك ‌ه و پێشوه‌خت بۆ ده‌سه‌اڵتى‬ ‫سه‌رۆكايه‌تى ئاماده‌كراوه‌(ئه‌م دۆخ ‌ه بۆ‬ ‫ناوبانگه‌كانى تريش به‌گشتى ڕاسته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫جياوازييه‌ك ‌ه له‌وێداي ‌ه ك ‌ه چاوه‌ڕوانيي ‌ه‬ ‫سياسييه‌كان جودان)‪ .‬به‌كورتييه‌كه‌ى‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئاستى ئه‌بستراكتدا سياسييه‌كان زۆرجار‬ ‫لـ ‌ه يــادى خه‌ڵكيدان‪ ،‬بــه‌اڵم لـ ‌ه ئاستى‬ ‫كۆنكرێت و ڕۆژانه‌دا ده‌ركراو و ئيهمالكراو‬ ‫و ته‌نيان‪ .‬لێره‌و‌ه سياسيي ‌ه كورده‌كان ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مى شاردا‪ ،‬و مناڵه‌كانيشيان‪ ،‬دووجار‬ ‫په‌يوه‌نديييان ب ‌ه خاكى كوردستانه‌و‌ه‬ ‫پچڕاندووه‌‪ .‬جارێك به‌پێى سياسه‌تى باو‬ ‫ك ‌ه ته‌نيايى درووستده‌كات‪ ،‬جارێكى تريش‬ ‫ژيانكردن ل ‌ه ڕۆژئاوا(غه‌رب) ك ‌ه دايكه‌زه‌ويى‬ ‫گه‌شه‌ى سه‌رمايه‌دارييه‌‪.‬‬ ‫با وێن ‌ه ئاوێنه‌يي ‌ه پێچه‌وانه‌ك ‌ه وه‌ربگرين‪:‬‬ ‫گه‌نج ‌ه ئاساييه‌كانى كوردستانيش ده‌يانه‌وێت‬ ‫له‌م خاك ‌ه هه‌ڵبێن‪ .‬له‌م گۆشه‌يه‌و‌ه ده‌توانين‬ ‫زياتر قس ‌ه له‌سه‌ر مناڵى سياسييه‌كانيش‬ ‫بكه‌ين‪ .‬له‌دواى سااڵنى ‪2000‬ـه‌و‌ه ڕسته‌يه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر زارى گه‌نجان كوردستان ‌ه ك ‌ه هى‬ ‫شاعيرى ســورى (محه‌مه‌د ماغوت)ـه‌‪.‬‬ ‫ماغوت گوتوويه‌‪ :‬ئه‌وه‌ى من به‌م زه‌وييه‌و‌ه‬ ‫ده‌به‌ستێتەوە پێاڵوه‌كانمه‌‪ .‬گه‌رچى له‌ئاست ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاييه‌كه‌دا‪ ،‬پێاڵو وه‌سيله‌ى به‌ستنه‌وه‌ى‬ ‫مرۆڤ ‌ه ب ‌ه خاكه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ماغووت ب ‌ه ديو‌ه‬ ‫ئه‌خالقييه‌كه‌يدا به‌كاريدێنێت ك ‌ه پێاڵو‬ ‫ڕه‌مزى شتى نزمه‌‪ .‬ديار‌ه ئه‌م ڕسته‌ي ‌ه له‌م‬ ‫سااڵنه‌ى دواييدا به‌هۆى په‌ره‌سه‌ندنى شاش ‌ه‬

‫و واقيعى مه‌جازييه‌و‌ه كه‌مێك سست بووه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه نه‌سته‌كۆى خه‌ڵكدا به‌شێك ل ‌ه‬ ‫زه‌وى له‌ده‌ستچوو‌ه و مه‌جازى بۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م ڕسته‌يه‌ى مــاغــوت الى گه‌نجه‌كان‬ ‫وه‌ك توانجێك بوو بۆ نه‌مانى ئينتيماى‬ ‫نيشتمانى‪ .‬جيلێك گه‌وره‌ده‌بێت و ده‌يه‌وێت‬ ‫ئه‌م خاك ‌ه جێبهێڵێت‪ ،‬له‌والشه‌و‌ه جيلێكى‬ ‫كه‌م ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه و ل ‌ه كوردستان مه‌نسه‌ب‬ ‫وه‌رده‌گـــرن‪ .‬ئـه‌م حاشاكردن ‌ه ل ‌ه زه‌وى‪،‬‬ ‫ته‌عبير‌ه لـه‌وه‌ى په‌يوه‌ندييه‌كى قووڵيان‬ ‫ب ‌ه زه‌وييه‌و‌ه هه‌بووه‌‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌ى مناڵى‬ ‫سياسييه‌كانه‌و‌ه ك ‌ه خۆشه‌ويستييه‌كى زۆر‬ ‫بۆ زه‌وى ده‌رده‌بڕن‪ ،‬ك ‌ه به‌جۆرێك ته‌عبير‌ه‬ ‫له‌وه‌ى ئينتيمايه‌كى ئه‌وتۆيان بۆ ئه‌م زه‌وييه‬ ‫نيیه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬زه‌وى و به‌ره‌نگارى‬ ‫گـــه‌ڕانـــه‌وه‌ى ڕێـــز بــۆ خـــاك ل ـه‌وێــو‌ه‬ ‫نايه‌ت ك ‌ه ب ‌ه شێوه‌يه‌كى كۆنه‌پارێزان ‌ه و‬ ‫ناوچه‌نشين وابه‌سته‌ى خاك بين‪ .‬هه‌موو‬ ‫نيشته‌جێبوونێك لـ ‌ه زه‌وي ــى خۆماندا‪،‬‬ ‫نامانكات ‌ه كه‌سێك ك ‌ه ڕێزى خاك ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ده‌كرێت سه‌رمايه‌دارێك بيت و ئه‌م زه‌ويي ‌ه‬ ‫وه‌ك ماده‌ى خاو به‌كاربێنيت و ڕيشه‌شت‬ ‫به‌م خاكه‌و‌ه نه‌بێت‪ .‬سه‌رمايه‌داره‌كان‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى ك ‌ه خۆيان بانگه‌شه‌ى‬ ‫نيشتمانيبوون ده‌كــه‌ن‪ ،‬كه‌چى بێگانه‌ن‬ ‫ب ‌ه زه‌وييه‌كه‌ى خۆيان(ده‌توانين ده‌يان‬ ‫و سه‌دانى وه‌ك شاسوار عه‌بدول واحيد‬ ‫وه‌ك نمون ‌ه وه‌بگرين)‪ .‬سه‌رمايه‌داره‌كان‬ ‫په‌يوه‌ندييه‌كى كااڵييان ب ‌ه خاكه‌و‌ه هه‌يه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك كه‌ره‌سته‌يه‌كى به‌رهه‌مهێنان ل ‌ه خاك‬ ‫ده‌ڕوانــن‪ .‬به‌م مانايه‌‪ ،‬زه‌ويــى كوردستان‬ ‫و زه‌ويـــى هــه‌ر گۆشه‌يه‌كى جيهان بۆ‬ ‫هـه‌ر سه‌رمايه‌دارێك يـه‌ك ماناى هه‌يه‌‪.‬‬ ‫سه‌رمايه‌داره‌كان ب ‌ه مانايه‌ك ل ‌ه ماناكان‬ ‫ڕيشه‌يان نیيه‌‪ ،‬په‌ر‌ه ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه نيهيليزمى‬ ‫كااڵيى ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وان ئه‌گه‌ر خاكێكيشيان‬ ‫خۆشبوێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ي ‌ه ده‌ستيان ب ‌ه‬ ‫قازانجه‌كانى ده‌گات‪ .‬وات ‌ه خۆشه‌ويستييه‌كى‬ ‫پاتۆلۆژيك و كااڵيى ئه‌وان ده‌به‌ستێت ب ‌ه‬ ‫زه‌وييه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه نمونه‌ى شاسواردا كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئايدۆلۆژيا كــۆده‌بــێــتـه‌وه‪ .‬ئايدۆلۆژياى‬ ‫سه‌رمايه‌دارى‪ ،‬له‌ڕێگه‌ى گه‌شه‌ى مرۆيى و‬ ‫ده‌روونناسيى تاكه‌كه‌سييه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وامى ب ‌ه‬ ‫خۆى ده‌دات‪ .‬شاسوار ل ‌ه قس ‌ه و باسه‌كانيدا‬ ‫له‌ناو گه‌نجاندا شتانێكى له‌م جۆر‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئێو‌ه ده‌بێت هه‌وڵبده‌ن‪ ،‬ل ‌ه ئيشى بچوكه‌و‌ه‬ ‫ده‌ست پێ بكه‌ن‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه سه‌ره‌تا ده‌سه‌اڵت‬ ‫قبوڵتان نه‌كات به‌اڵم ڕه‌نگ ‌ه سه‌ره‌نجام ل ‌ه‬ ‫كێبڕكێى ئابورييدا قبوڵتانبكات‪ .‬ئه‌م قسانه‌‪،‬‬ ‫خۆى هاوته‌ريب ‌ه ب ‌ه ئايدۆلۆژياى بااڵده‌ست‪.‬‬ ‫وات ‌ه واز له‌و خاك و ئاو‌ه بێن ‌ه و پشت ب ‌ه‬ ‫خۆت ببه‌سته‌‪ .‬لێره‌دا دوا لۆژيك به‌م جۆر‌ه‬ ‫كۆتاييدێت‪ :‬نيشتمان موڵكى كه‌س نيیه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو الشه‌يه‌ك ‌ه و ده‌بێت به‌كاوه‌خۆ هه‌وڵى‬ ‫خۆتى تيابده‌يت‪ .‬به‌اڵم ده‌بێت بپرسين‪:‬‬ ‫‌كام ل ‌ه بۆرژوازيى نه‌وتخۆرى نيشتمانى‪،‬‬ ‫ب ‌ه هه‌وڵى تاكه‌كه‌سييانه‌ى خۆى نيشتوو‌ه‬ ‫به‌م خاكه‌وه‌؟ كاتێك سه‌رمايه‌دارێكى له‌م‬ ‫جــۆره‌‪ ،‬ب ‌ه فيتى هه‌ندێك سياسى‪ ،‬خۆى‬ ‫بۆ پرۆسه‌ى سياسى ئاماده‌ده‌كات؛ ئيتر‬ ‫ئاماده‌بوونه‌كه‌ى ڕيشه‌يه‌كى به‌م خاكه‌و‌ه‬ ‫نیيه‌‪ .‬به‌ڵكو له‌سه‌ر پشتى ميديا و بزنسێكى‬ ‫تاڕاده‌يه‌ك خێرا خۆى هه‌ڵده‌دات ‌ه ناو ئه‌م‬ ‫پرۆسه‌يه‌و‌ه و سياسه‌ت ده‌بێت ‌ه درێژه‌دان به‌و‬ ‫ناوبانگه‌ى ك ‌ه هه‌يبووه‌‪ .‬لێره‌دا ل ‌ه سااڵنى‬ ‫شه‌ست و حه‌فتاو‌ه ده‌كه‌وين ‌ه ناو ده‌يه‌ى‬ ‫دووه‌مــى سه‌ده‌ى بيسته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه مه‌فهومى‬ ‫پاڵه‌وان جێى خۆى چۆڵده‌كات بۆ ئايكۆن و‬ ‫بزنسمان ك ‌ه سياسه‌تبازى ده‌كه‌ن‪ .‬گه‌رچى‬ ‫بزنسمان‪ ،‬وشه‌يه‌كى ده‌قيق ني ‌ه و ته‌مومژێك‬ ‫به‌سه‌ر په‌يوه‌ندييه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫سه‌رمايه‌دا ده‌دات و وشه‌ك ‌ه تاڕاده‌يه‌ك‬ ‫ئاسايى ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬سه‌رمايه‌دارى ناچاره‌‬ ‫پسپۆڕييه‌كانى خۆى جيابكاته‌و‌ه و (مان‪)...‬‬ ‫ێك بلكێنێت ب ‌ه هه‌ڵگره‌كانييه‌وه‪ :‬بزنسمان‪،‬‬ ‫شۆمان‪ ،‬هتد‪ .‬سياسه‌ت گه‌رچى ئيمكانێك ‌ه‬ ‫و لـه‌بـه‌رده‌م هه‌ر غه‌ريبه‌يه‌كدا كراوه‌‌يه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وانه‌ى ك ‌ه غوربه‌تى ڕاسته‌قينه‌يان‬ ‫ب ‌ه خاكه‌و‌ه هه‌ي ‌ه ناتوانن سياسه‌تكارى‬ ‫ڕاسته‌قين ‌ه بن‪ .‬سياسه‌تكارى ڕاسته‌قينه‌‪،‬‬

‫خه‌ڵك خۆيه‌تى‪ .‬سياسه‌ت پسپۆڕى نيیه‌‪،‬‬ ‫ته‌نيا ل ‌ه سات ‌ه ته‌كنيكى و بچوكه‌كانى خۆيدا‬ ‫نه‌بێت‪ .‬ئه‌و سياسه‌ته‌ى ك ‌ه ده‌بێت داكۆكيى‬ ‫لێ بكه‌ين سياسه‌تى خه‌ڵك خۆيه‌تى‪،‬‬ ‫سياسه‌تێك ك ‌ه به‌رده‌وام خۆى نوێده‌كاته‌و‌ه‬ ‫و كۆمه‌اڵنى خه‌ڵك تيايدا ب ـه‌شــدارن و‬ ‫سياسه‌ت ل ‌ه بوارێكى وشك و دابــڕاوه‌وه‌‬ ‫ده‌گۆڕن ‌ه سه‌ر پرۆسه‌يه‌كى خۆتێپه‌ڕێنه‌ر‬ ‫و حه‌ياتى و ته‌نانه‌ت ئێستاتيكييش‪ .‬ب ‌ه‬ ‫مانايه‌كى تر‪ ،‬سياسه‌ت گێڕانه‌وه‌ى ڕێز‌ه‬ ‫بۆ زه‌وى‪ ،‬دابه‌شكردنى خێروبێره‌كانێتى‬ ‫به‌يه‌كسانى‪ .‬له‌وه‌ش سه‌رووتر‪ :‬په‌ره‌دان ‌ه‬ ‫ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه ڕۆحانيه‌تى ماترياڵى ك ‌ه‬ ‫ڕيزگرتن ‌ه ل ‌ه زه‌وى‪ .‬ڕه‌نگ ‌ه بتوانين ل ‌ه‬ ‫ئايدياى كۆمۆنيزمدا‪ ،‬جۆرێك ل ‌ه ڕۆحانيه‌تى‬ ‫ماترياڵى و دونيايى به‌رهه‌مبێنينه‌و‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى كۆمۆنيزم له‌و تۆمه‌تانه‌ى سيسته‌م‬ ‫پاكبكه‌ينه‌و‌ه ك ‌ه ماده‌گه‌راييه‌كى ڕووت و‬ ‫ڕه‌قه‪ .‬ڕۆحانيبوون ل ‌ه كۆمۆنيزمدا ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫شته‌كان و ديارده‌كان و په‌يوه‌ندييه‌كان و‬ ‫مرۆڤ ل ‌ه كااڵبوون ڕزگاربكه‌يت‪ .‬هه‌ركات‬ ‫توانيمان مرۆڤ بۆ دۆخى پێش كااڵبوون‬ ‫بگه‌ڕێنينه‌وه‌‪ ،‬گه‌رچى ڕێژه‌ييش بێت‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫جۆرێك ل ‌ه ڕۆحانيبوومان گه‌ڕاندۆته‌و‌ه بۆ‬ ‫مرۆڤ‪ .‬زه‌وييش يه‌كێك ‌ه له‌م تێمايانه‌‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى په‌ر‌ه ب ‌ه نيشته‌جێبوونێكى مرۆيى‬ ‫بده‌ين له‌سه‌ر زه‌وى‪ ،‬ئـه‌وا ده‌بێت زه‌وى‬ ‫له‌و كااڵبوون ‌ه فره‌‪-‬ڕه‌هه‌ند‌ه ڕزگاربكه‌ين‬ ‫ك ـ ‌ه تــووشــى بـــووه‌‪ .‬ڕيــش ـه‌ى مـــرۆڤ ب ‌ه‬ ‫زه‌وييه‌وه‌‪ ،‬له‌وێو‌ه درووستنابێته‌وه ك ‌ه زه‌وى‬ ‫ماندووبكه‌ين و جێى نه‌هێڵێن و بيڕه‌تێنين‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له‌وێوه‌يه ك ‌ه ن ـه‌ك له‌ڕێگه‌يه‌كى‬ ‫عيرفانييه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ڕێگه‌ى به‌ره‌نگارييه‌كى‬ ‫ڕاديكاڵ و ده‌سته‌جه‌معييه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه كااڵبوون‬ ‫ڕزگارى بكه‌ين‌‪‌.‬‬ ‫لـــ ‌ه كـــوردســـتـــان ئــــه‌م پـــرۆســـه‌ى‬ ‫له‌ڕيشه‌داماڵينه‌‪ ،‬ده‌يه‌يه‌ك زياتر‌ه ده‌ستى‬ ‫پێكردوو‌ه و سه‌ره‌تا بۆرژوازيى نه‌وتفرۆشى‬ ‫كوردى لێى به‌رپرسه‌‪ .‬نه‌وت ناوى سه‌ره‌كيى‬ ‫ئه‌م پرۆسه‌يه‌يه‌‪ .‬ل ‌ه ديدى سه‌رمايه‌دارێك و‬ ‫بۆرژوازيى نه‌وتفرۆشى كوردييه‌وه‌‪ ،‬زه‌ويى‬ ‫كوردستان يه‌كسان ‌ه ب ‌ه پۆتانشێڵى نه‌وت؛‬ ‫واتـ ‌ه يه‌كسان ‌ه به‌و بڕ‌ه نه‌وت ‌ه يه‌ده‌گه‌ى‬ ‫ك ‌ه مــاو‌ه و مه‌زه‌ند‌ه ده‌كرێت ‪ 45‬تا ‪60‬‬ ‫مليار به‌رميل بێت‪ .‬له‌اليه‌كى تريشه‌وه‌‪،‬‬ ‫كوردستان كۆڵۆنيالێزه‌ى ده‌ستى كۆمپانيا‬ ‫ده‌ره‌كييه‌كانه‌‪ .‬بۆنمونه‌‪ 1200 ،‬كۆمپانياى‬ ‫توركى ل ‌ه كوردستان هه‌ن ك ‌ه كرێكار و‬ ‫كارمه‌ندى خۆيان به‌كارده‌هێنن و به‌شێك‬ ‫ل ‌ه پاره‌ى كوردستان به‌ره‌و بازاڕى توركيا‬ ‫ده‌به‌نه‌وه‌‪ .‬هاوكات ‪ 18‬بنكه‌ى سه‌ربازيى‬ ‫توركيا ل ‌ه ناو خاكى كوردستاندايه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خاكه‌ى ك ‌ه به‌شێكى هێشتا جێناكۆك ‌ه و‬ ‫گه‌ره‌نتيى هێنانه‌وه‌ى له‌ئارادا نيه‌‪ .‬ئه‌مانه‌و‬ ‫زۆر شتى تر‪ ،‬گۆڕان به‌سه‌ر ماناكانى خاكدا‬ ‫ده‌هێنن و په‌يوه‌نديى بۆرژوازيى كوردى‬ ‫ب ‌ه خاكه‌كه‌يه‌و‌ه ته‌واو سستده‌كات‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫له‌كاتێكدا بۆرژوازيى واڵتانى تر‪ ،‬پله‌يه‌ك‬ ‫س ـه‌رووتــر مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ خاكه‌كه‌ياندا‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م سستبوون ‌ه ب ‌ه خاكه‌وه‌‪ ،‬پتر‬ ‫له‌و ميتافۆر‌ه نزيكده‌بێته‌و‌ه ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌مى‬ ‫زۆربوونى ئۆتۆمبێله‌كاندا‪ ،‬په‌يوه‌ندييمان‬ ‫ب ‌ه زه‌وييه‌و‌ه سستده‌بێت و چيتر له‌مسى‬ ‫ڕاسته‌وخۆى خــاك ناكه‌ين و ب ‌ه پياد‌ه‬ ‫ئه‌زموونى خاك ناكه‌ين(ئێستا هه‌موان بۆ‬ ‫چه‌ند سه‌د مه‌ترێك ئۆتۆمبێل به‌كاردێنن و‬ ‫ڕۆيشتن و ڕێكردن و ته‌ماس ب ‌ه زه‌وييه‌و‌ه‬ ‫ڕووبه‌ڕووى جۆرێك ل ‌ه كااڵبوون كراوه‌ته‌وه‌)‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ شار وه‌ك يه‌كێك ل ‌ه ده‌ركه‌وته‌كانى‬ ‫زه‌وى‪ ،‬هه‌ندێك ئاڵوگۆڕى به‌سه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫جــاران ستايشى سه‌نته‌رى شار ده‌كــرا و‬ ‫سه‌نته‌ر جێگاى چينه‌كانى سه‌ره‌و‌ه بوو‪.‬‬ ‫ئێستا چينه‌كانى ســـه‌ره‌وه‌‪ ،‬پتر بـه‌ره‌و‬ ‫په‌راوێز و سنورى شار و ده‌ره‌وه‌ى شار‬ ‫ده‌ڕۆن‪ .‬نه‌وه‌يه‌كيشت هه‌ي ‌ه گه‌نجه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م نه‌وه‌ي ‌ه گه‌رچى بڕێكى ل ‌ه سه‌نته‌رى‬ ‫شــارداي ـه‌؛ كه‌چى نه‌وه‌يه‌كى كرێچييه‌‪.‬‬ ‫كرێچيى نـــه‌وه‌ى پێش خــۆيـه‌تــى‪ ،‬ئه‌و‬ ‫نه‌وه‌يه‌ى ك ‌ه شتێك زياترى له‌م نه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫هه‌يه‌‪ .‬سه‌نته‌رى شار به‌ره‌و به‌بازاڕبوون‬ ‫و مۆزه‌خان ‌ه و كافترياى ئاوێت ‌ه ب ‌ه ديمه‌ن ‌ه‬ ‫سونه‌تييه‌كان ده‌چێت‪ .‬وه‌ك بڵێى سه‌نته‌رى‬

‫شار‪ ،‬سه‌نته‌رێك ‌ه و له‌ده‌ستچووه‌‪ .‬ئه‌و‌ه‬ ‫ته‌نيا پرۆسه‌ى به‌كااڵبوون ‌ه ك ‌ه ده‌توانێت‬ ‫پۆتانشێڵه‌كانى سه‌نته‌ر بقۆزێته‌وه‌‪ .‬لێره‌و‌ه‬ ‫ده‌ســه‌اڵت ــداران و س ـه‌رمــاي ـه‌داران ب ـه‌ره‌و‬ ‫په‌راوێزه‌كان ده‌ڕۆن‪ ،‬باخ و ڤێالكانيان له‌‬ ‫دوورتر ڕۆده‌نێن‪ .‬ئه‌م خۆدووگرتنه‌ى ئه‌وان‪،‬‬ ‫هه‌نگاوێك له‌پێش ئه‌و فيگه‌ره‌شه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه‬ ‫بۆدلێر‪/‬بنيامين باسيده‌كه‌ن به‌ناوى فالنۆر‬ ‫يان پياسه‌كه‌ر و وێڵگه‌ڕ‪ .‬فالنۆر‪ ،‬له‌ناو‬ ‫قه‌ره‌باڵغى و ئاڵۆزييه‌كانى شارى مۆدێرندا‬ ‫ده‌سوڕێته‌وه‌‪ .‬فالنۆر‪ ،‬هێشتا له‌ناوماندايه‌‪،‬‬ ‫يه‌كێك ‌ه ل ‌ه ئێمه‌‪ ،‬خــودى خۆمانين‪ .‬ئه‌و‬ ‫گه‌نج ‌ه سه‌رگه‌ردانانه‌ين ك ‌ه ب ‌ه شه‌قامه‌كاندا‬ ‫ده‌سووڕێينه‌و‌ه و په‌يوه‌ندييه‌كى وه‌ڕزكه‌ر‬ ‫ب ‌ه زه‌ويــي ـه‌و‌ه درووســتــده‌كـه‌يــن‪ .‬دواجــا‌ر‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنى جێگاكانى ده‌ره‌وه‌ى شار و‬ ‫په‌راوێزى شار ل ‌ه چه‌شنى «سيته‌ك» ل ‌ه‬ ‫پارێزگارى سلێمانى‪ ،‬داننانێكى سيمبوڵيي ‌ه‬ ‫ب ‌ه وێرانبوونى شار و ئه‌و زه‌ويــيـه‌دا ك ‌ه‬ ‫شارى له‌سه‌ر بنياتنراوه‌‪ .‬ل ‌ه نه‌ستى ئه‌و‬ ‫په‌راوێزنشينانه‌‌دا‪ ،‬په‌راوێزه‌ك ‌ه نيشانه‌ى‬ ‫نه‌خۆشييه‌‪ ،‬سه‌مپتۆمێك ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى شار‬ ‫نه‌خۆشه‌‪ .‬يان ڕاديكاڵتر شار بوونى نيه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه ده‌ربڕينێكى تر‪ ،‬ئه‌و زه‌وييه‌ى شار ل ‌ه‬ ‫ئاستى سه‌رمايه‌دا گرانبه‌هايه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ئاستى ڕابواردن و ژيانكردن و فه‌ردانييدا‬ ‫مايه‌ى هه‌ڵهاتن ‌ه لێى‪ .‬به‌م مانايه‌‪ ،‬مناڵى‬ ‫سياسييه‌كان و سه‌رمايه‌داران و چينه‌كانى‬ ‫سه‌ره‌وه‌‪ ،‬زه‌وييه‌كى جيا بۆ خۆيان داده‌بڕن‬ ‫بۆ مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫لـه‌كــۆتــايــيــدا‪ ،‬بـه‌بــێ ئـــه‌وه‌ى تووشى‬ ‫هيومانيزمێكى ئايدياڵيستان ‌ه بين‪ ،‬ده‌توانين‬ ‫باس ل ‌ه سياسه‌تێكى به‌ره‌نگارى بكه‌ين‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه زه‌وييه‌و‌ه ده‌ست‌پێبكات‪ .‬وات ‌ه به‌ر‬ ‫لــه‌وه‌ى تووشى گفتوگۆيه‌كى نه‌بڕاوه‌ى‬ ‫نه‌سه‌لمێنراو بين ده‌رباره‌ى مرۆڤ‪ ،‬باشتر‌ه‬ ‫ل ‌ه ماڵى مرۆڤ خۆيه‌و‌ه ده‌ست پێبكه‌ين‬ ‫ك ‌ه زه‌وييه‌‪ .‬زه‌وى خۆى به‌ته‌نيا جۆرێك ‌ه‬ ‫ل ‌ه مه‌حاڵ‪/‬ڕياڵ‪ ،‬زمانى نيه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه ئێمه‌ين‬ ‫زمانى ده‌ده‌ينێ و ل ‌ه به‌ركه‌وتنماندا ماناى‬ ‫پــێ ده‌بـه‌خــشــيــن‪ .‬ئــه‌م مانا‌به‌خشينه‌‪،‬‬ ‫له‌ڕێگه‌ى سياسه‌تێكى تاز‌ه و به‌ره‌نگارانه‌و‌ه‬ ‫مومكينه‌‪ .‬چونك ‌ه ستاندارده‌كانى پێشوو‬ ‫كــۆن بــوونـ ‌ه و بـ ‌ه شێوه‌يه‌كى ڕاديــكــاڵ‬ ‫ل ‌ه قورسايى زه‌وى تێناگه‌ن‪ .‬يه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ستاندارد‌ه كۆنه‌كانى سيسته‌م ئه‌وه‌ي ‌ه‬ ‫هه‌موان شوێنى نێشته‌جێبوونيان هه‌بێت‬ ‫ئيتر بـــارودۆخ بــاش ده‌بــێــت‪ .‬له‌كاتێكدا‬ ‫ئه‌م ‌ه پارادۆكسه‌‪ .‬تاكو به‌م جۆره‌ى ئێستا‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ خاك و زه‌وييدا بكرێت‪،‬‬ ‫ئه‌و درووشم ‌ه نايه‌ته‌دى‪ .‬لێره‌وه‌ي ‌ه ده‌بێت‬ ‫په‌ر‌ه ب ‌ه دژايه‌تى و ئه‌نتاگۆنيزمێك بده‌ين‬ ‫له‌نێوان به‌ره‌نگاران و ئه‌وانه‌ى ك ‌ه زه‌وى‬ ‫ل ‌ه به‌ها مرۆيي ‌ه بااڵ و سۆسياليستييه‌كان‬ ‫خاڵيده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌نتاگۆنيزم و دژايه‌تى‪،‬‬ ‫به‌ر له‌وه‌ى ته‌عبير بێت ل ‌ه ناكۆكيى نێوان‬ ‫دوو بــه‌ره‌ى مــرۆڤ له‌سه‌ر يـه‌ك زه‌وى‪،‬‬ ‫جۆرێك ‌ه ل ‌ه به‌ها‪ .‬به‌شێك له‌م نائومێدييه‌ى‬ ‫ك ‌ه ئێستا له‌ناو الواندا په‌ره‌ى سه‌ندووه‌‪،‬‬ ‫كاڵبوونه‌و‌ه و كاڵكردنه‌وه‌ى ئه‌نتاگۆنيزمه‌‪.‬‬ ‫پــرســى مــامـه‌ڵـه‌كــردنــى خــاك و زه‌وى‪،‬‬ ‫يه‌كێك ‌ه ل ‌ه كليله‌كان بۆ درووستكردنه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌نتاگۆنيزم‪ .‬هـه‌مــوو به‌ره‌نگارييه‌كى‬ ‫نــوێ‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نتاگۆنيزمێكى نوێدا خۆى‬ ‫به‌رجه‌سته‌ده‌كات‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪h t t p : / / e t t e l a a t h e k� -1‬‬ ‫‪matvamarefat.com/new/‬‬ ‫_‪index.php?option=com‬‬ ‫‪content&view=arti‬‬‫‪cle&id=1203:1394-06-01‬‬‫‪07-30-45&catid=71:mag-5‬‬‫‪&Itemid=84‬‬ ‫‪ -2‬ئاماژه‌يه‌كى ناڕاسته‌وخۆي ‌ه ب ‌ه وت ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كه‌ى مــاركــس كـ ‌ه ده‌ربـــاره‌ى‬ ‫مۆدێرن ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئ ـه‌وه‌ى ڕه‌ق و پته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێـت ‌ه دووكه‌ڵ و به‌هه‌وادا ده‌چێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )353‬دوشەممە ‪2017/8/14‬‬

‫‪4‬‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی تەوتەم و تابوو‬ ‫‪1‬‬

‫دەشتی مەحمود‬ ‫تــەوتــەم و تابوو کــۆکــراوەی چوار‬ ‫بابەتی دەرونزانی بەناوبانگی نەمسایی‬ ‫سیگمۆند فرۆید (‪ )١٩٣٩ -١٨٥٦‬ە‬ ‫کە لە سااڵنی ‪ ١٩١٣-١٩١٢‬لە گۆڤاری‬ ‫ئیماگۆ باڵوکراوەتەوە‪ .‬فرۆید لە تەوتەم‬ ‫و تابوودا هەڵسەنگاندن بۆ ژیان و کێشە‬ ‫دەرونییەکانی مرۆڤی سەرەتایی دەکات‬ ‫لە ڕێی بەکارهێنانی تیۆری دەرونشیکاری‬ ‫لە بوارەکانی شوێنەوارناسی‪ ،‬مرۆڤناسی‬ ‫و ئاینناسییەوە‪.‬‬ ‫تەوتەم و تابوو لە چوار بەش پێکدێت‪:‬‬ ‫‪ .١‬ترسی توالزی (‪ .٢ .)Incest‬تابوو‬ ‫و هـــەســـتـــدژی(‪)ambivalence‬‬ ‫شێواو‪ .٣ .‬ئانیمیزم‪ ،‬جــادوو‪ ،‬توانای‬ ‫لــەڕادەبــەدەری خولیا‪ .٤ .‬گەڕانەوەی‬ ‫تەوتەم لە منداڵیدا‪.‬‬ ‫فــرۆیــد بـــــاوەڕی وایــــە کــە ئاین‬ ‫دەرهاویشتەی پەیوەندیی منداڵ لەگەڵ‬ ‫باوکە‪ .‬لە تەوتەم و تابوودا فرۆید بنەڕەتی‬ ‫ئاین دەگەڕێنێتەوە بۆ پەیوەندیی‬ ‫به‌شی دووه‌م‪ :‬تابوو و هەستدژی‬ ‫دەرونیی گرێی ئۆدیپ و تەوتەم‪ .‬ئەم هاوسه‌رگیری بکه‌ن‪ ،‬ئەو ڕێگرییە‪ ،‬به‌‬ ‫بیرۆکەیەی فرۆید لە ئەقڵییەتی مرۆڤی بڕوای فرۆید بۆ ڕێگریکردنه‌ له‌ توالز له‌ناو شێواو‪ :‬باس له پەیوەندیی تابوو و‬ ‫سەرەتاییەوە سەرچاوەدەگرێت‪ ،‬کاتێک هۆزه‌ ڕه‌سه‌نه‌کانی ئوسترالیادا‪ .‬ته‌وته‌م‬ ‫ته‌وته‌میزم‬ ‫گەورەی هۆز ژن و منداڵی زۆری هەبوە‪ .‬بۆماوەییه‌ له‌ ڕێی باوک یان دایکه‌وه‌‬ ‫فرۆید له‌و به‌شه‌دا ئایدیا و هه‌ستی‬ ‫‌ندیی‬ ‫لەبەرئەوەی مێینەکان تەنیا بۆ سەرۆکی بۆ منداڵ ده‌گوازرێته‌وه‌‪ .‬په‌یوه‬ ‫دژی شێواوی لەچارەسەرکردنی ئه‌و‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌قین‬ ‫هۆز بوون‪ ،‬کوڕە گەنجەکانی سەرۆک منداڵ ته‌نیا له‌گه‌ڵ باوکی ڕاسته‬ ‫نه‌خۆشانه‌ی ک ‌ه توشی ده‌مارپشێوی‬ ‫هۆز ناچارکراون کە هۆز بەجێبهێڵن و بایۆلۆجی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌گه‌ڵ ته‌واوی بــوون‪ ،‬ل ‌ه ڤیێنا ده‌ربــاره‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫لــەدەرەوەی هۆز بەدوای ژندا بگەڕێن‪ .‬پیاوانی هۆزه‌که‌یه‌ که‌ ئه‌گه‌ری ئەوەیان تابوو و ته‌وته‌میزم ده‌دوێت‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە نەریتە‪ ،‬فرۆید پێمان دەڵێت‪ ،‬هەیە باوکی منداڵه‌که بن‪ ،‬واتە ده‌کرێت‬ ‫هاوشێوه‌ی توشبوانی ده‌مارپشێوی‪ ،‬هــەروەهــا کەسیش نازانێت یەکەمجار‬ ‫هۆکاربووە تا کوڕەکانی سەرۆک هۆز هـه‌ر یه‌کێک لــه‌‌وان باوکی منداڵه‌که‌‬ ‫بوایە‪ ،‬فرۆید ئه‌و گریمانه‌یه‌ له‌ منداڵ مرۆڤی سه‌ره‌تایی هه‌ستدژی شێواوی تابوو لە چ شوێنێک سەری هەڵداوە‪.‬‬ ‫ئەقڵییەتێکی بکوژییان بەرامبەر بە‬ ‫لەکاتی بانگکردنی هاورێکانی دایک و به‌رامبه‌ر زۆربەی ئه‌و که‌سانه‌ی ک ‌ه ل ‌ه لەبەرئەوەی توالزی و کوشتن گرنگترین‬ ‫باوکیان بۆ درووستبێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫ژیاندا هه‌بوون هەیە‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئاگایانە جۆری تابوو بوون‪ ،‬بۆیە ئاژه‌ڵی تابوو‬ ‫وەردەگرێت‪.‬‬ ‫پوور‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫مام‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫باوکیان‬ ‫ئەوانیش ببن بە خاوەنی مێینەکان‪.‬‬ ‫فرۆید پێی وایــە تەوتەم تەنیا بۆ دانیان به‌و هه‌ستەیەیاندا نەناوە‪ .‬له‌گه‌ڵ خراپترین جۆری کاربوون ل ‌ه ناو تیر‌ه‬ ‫لەدەرئەنجامی ئەو هەستی بکوژییەدا‬ ‫ڕێگری لە پەیوەندیی توالزی دروستبوە‪ ،‬ئـــه‌وه‌ی ک ـه‌ دایــکــیــان خۆشویستوو‌ه سه‌ره‌تاییه‌کاندا‪ .‬فرۆید ده‌ڵــێــت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫کــوڕەکــان ســەرۆکــی هــۆز (باوکیان)‬ ‫دەڵێت مرۆڤی سه‌ره‌تایی به‌ گرنگییه‌وه هه‌رگیز دانیان به‌و شتانەدا نه‌ناوه ‌ک ‌ه سه‌ره‌تادا کۆمه‌ڵێک پیاوی که‌م باوکیان‬ ‫دەکوژن‪ ،‬بەاڵم دوای کوشتنی باوکیان‬ ‫‌ڕێگری له‌ دروستبوونی پەیوەندیی ل ‌ه دایکیاندا ڕقیان لێ بووە‪ .‬کپکردنی کوشتوو‌ه بۆ ئــه‌وه‌ی ده‌ســت به‌ سه‌ر‬ ‫هەست بە تاوان دەکەن (هەستی تاوان‬ ‫تـــوالزی گــرتــوه‌‪ .‬فــرۆیــد بــه‌و جــۆره ڕقــبــوون لـ ‌ه شته‌کانی دایــک بووه‌ت ‌ه ژنه‌کانی باوکیاندا بگرن‪ ،‬دواتر لەئەنجامی‬ ‫دایان دەگرێت)‪.‬‬ ‫‌ڕێگرییە دەڵێت(خۆگری‪/‬ڕێگری) یان هۆی ده‌رکەوتنی ڕق له‌سه‌ر شتی تر‪ ،‬ئەو کارە هەستیان بە تاوان کردووە و‬ ‫کوڕەکان‬ ‫باوکیان‬ ‫کوشتنی‬ ‫لــەدوای‬ ‫(خۆلێالدان)‪ ،‬به‌ واتایه‌ک لەناو هۆزی یاخود ئه‌و هه‌سته‌یان خستووەتە سه‌ر ئه‌و هه‌ستی کپکراوی تاوان ‌ه بووت ‌ه هۆی‬ ‫دەستئاوێزی‬ ‫تــاوان‬ ‫هەستی‬ ‫بەهۆی‬ ‫تەوتەمی هه‌تا ڕێکردنی نێر و مێ (باوک که‌سانی تر‪ .‬فرۆید باوەڕی وایە‪ ،‬ڕق و ئه‌وه‌ی ک ‌ه ئه‌و دوو کرداری (توالزی و‬ ‫تەوتەم دەبن بە سیفەتەکانی باوکیان‪.‬‬ ‫و کچ‪ ،‬برا و خوشک و زاوا و خەسوو) خۆشه‌ویستی به‌رامبه‌ر یه‌کشت ده‌بێته کوشتن)ە قه‌ده‌غه‌بکه‌ن و وەک تابوو‬ ‫ئەمەش بۆ بیرهێنانەوەیانە بە تاوانەکە‬ ‫هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی هەستدژی شێواو‌‪.‬‬ ‫سەیریان کــردوون‪ .‬بۆ دڵنیایی ئه‌وه‌ی‬ ‫‌ندێ‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌بوو‬ ‫ه‬ ‫‌غ‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫ق‬ ‫‌کڕێش‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌س‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫و ئەو ڕاستییەی کە دروستە دەسەاڵتی‬ ‫فــرۆیــد‪ ،‬هــەر ل ـه‌و ب ـه‌ش ـه‌دا بــاس ل ‌ه کە هیچ که‌سێک ئه‌و تابووە نه‌شکێنێت‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌بوای‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫پیاو)‬ ‫یان‬ ‫(ژن‬ ‫‌کێکیان‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫باردا‬ ‫تاکی باوکیان کۆتایی پێهاتوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خــۆی شــاردبــایـه‌وه‌ بۆ ئــه‌وه‌ی یه‌کتر په‌یوه‌ندیی فه‌رمانڕه‌وا ده‌کــات له‌گه‌ڵ سزای قورس (هه‌تا مه‌رگ) یان داناوه‪.‬‬ ‫پێویستە لە پلەی ئاینی ڕێز لە باوکیان‬ ‫هــاواڵتــیــانــی‪ ،‬لــه‌و ڕێــیــه‌و‌ه بیرۆکه‌ی‬ ‫تێدەپەڕێت‬ ‫تریان‬ ‫ـەوەی‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫تا‬ ‫‌بینن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫بگرن‪ .‬لەکۆتایدا تابووی حەز لە دایک و‬ ‫هه‌ستدژی شێواو ل ‌ه په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫کوشتنی باوک دێتە ناو ئاگایی مرۆڤ و لــەبــەرچــاو ونــدەبــوو‪ .‬بـه‌ بۆچونی فـه‌رمــانــڕه‌وا بەرامبەر‌ ژێرده‌سته‌کانی به‌شی سێیه‌م‪:‬ئانیمیزم‪،‬جادوو‪،‬توانای له‌‬ ‫ڕادده‌به‌ده‌ری خولیا‬ ‫و پێی دەوترێت گرێی ئۆدپس‪ -‬بەپێی فرۆید‪ ،‬کپکردنی ئــاره‌زوی سێکسی له‌ ڕوونده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫گرتووه‌‪.‬‬ ‫گرێی ئۆدپس منداڵ حەزی لە دایکیەتی (خۆلێالدانه‌وه‌)سه‌رچاوە‌ی‬ ‫له‌و به‌شه‌دا فرۆید باس له‌ ئانیمیزم‬ ‫فرۆید بــاوه‌ڕی وای ـ ‌ه ک ‌ه هه‌ستدژی‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌ش‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫‌رخ‬ ‫ه‬ ‫هاوچ‬ ‫و ئارەزوی کوشتنی باوکی دەکات‪ ،‬کە له‌ کاتێکدا کۆمه‌ڵی‬ ‫شێواو لە تاکدا لە بیرۆکەی تابوودا و قۆناغی نــارســیــزم (خــۆخــوازی)ک ـه‌‬ ‫خۆلێالدان‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫پشت‬ ‫ئەمەش بە تێگەیشتنی فرۆید بووەتە کــردووه‌ و چیتر‬ ‫ی ئاره‌زوییه‌کی په‌یوه‌سته‌ به‌ تێگه‌یشتنی سه‌ره‌تایی‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وە ‌‬ ‫هــۆی دروستبونی ئاین و فرۆید بە نابه‌ستێت‪ ،‬بەاڵم فرۆید الی وایه‌‌ هه‌تا به‌هێز نیشانده‌دات کە دەبێت کپبکرێت‪ .‬گــه‌ردوون و سه‌ره‌تای گه‌شه‌ی لیبیدۆ‪،‬‬ ‫بناغەی سەرهەڵدانی ئاینی دادەنێت‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵی هاچه‌رخ و پێشکه‌وتووش له‌ لە بنەڕەتدا تابوو بابه‌تی ڕاکێشانێکی باوه‌ڕبوون به‌ جادوو پاڵنه‌ره‌کانی جادوویی‬ ‫فرۆید دەیەوێت لەڕێی بەکارهێنانی سه‌رده‌مێکدا به‌ قۆناغی خۆلێالداندا به‌هێزه‌‪ ،‬لـه‌بـه‌ر ئــه‌وه‌ی ده‌رئه‌نجامی له‌ زیادنرخاندنی کرداره‌ فیزیکییه‌کان که‌‬ ‫تــیــۆری دەرونــشــیــکــاریــیــەوە بچێتە تێپه‌ڕیوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وپەڕی هه‌ستی نه‌رێنی سه‌رکێشییه‌‌‪ .‬تێیدا یاخود به‌ هۆیه‌وه‌ پێکهاته‌ی باری‬ ‫نــاو ئەقڵی مرۆڤی ئاسایی و مرۆڤی‬ ‫هــەروەهــا‪ ،‬فــرۆیــد دواتـــر بــاس لە خـه‌ڵــک ڕقێکی به‌هێزیان بـه‌رامــبـه‌ر ئه‌قڵیی مــرۆڤ گــواســتــراوه‌ت ـه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫نێوان‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫ـادان‬ ‫ـ‬ ‫ـێ‬ ‫ـ‬ ‫ـۆل‬ ‫ـ‬ ‫خ‬ ‫کارپێکردنی‬ ‫دەمارشێواو‪ .‬فرۆید فێرمان دەکات کە‬ ‫بــه‌و ئــاره‌زوانــه‌یــان هـه‌یـ ‌ه ک ـ ‌ه تابوو جیهان‪ ،‬ئه‌م جۆره‌ له‌ زیادنرخاندنه‌ له‌‬ ‫هەموو شێوەکانی پەیوەندیی کۆمەاڵیەتی هۆزه‌کانی دورگــه‌ی زه‌ریــای هێمن و به‌رهه‌مده‌هێنن‪ ،‬بۆی ‌ه سیسته‌می تابوو ئه‌قڵی مرۆڤی ئاسایی و ده‌مار شێواودا‬ ‫هــاوچــەرخ لــەبــنــەڕەتــدا لــە کەلتوری ئه‌فریقیادا ده‌کات‪ .‬ئەو به‌ پشتبه‌ستن ل ‌ه ناو کەلتوری مرۆڤ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌کاندا ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫فرۆید ده‌ڵێت‪ ،‬که‌ باوه‌ڕی ئانیمیزمی له‌‬ ‫مرۆڤی سەرەتاییەوە وەرگیراوە‪ .‬فرۆید به‌ کۆمه‌ڵێک سه‌رچاوه‌ و خوێندنه‌وه‌ لـ ‌ه تــاکــدا جــۆر‌ه هه‌ستدژی شێواوی‬ ‫سەرهەڵدانی ئاینە هاوچەرخەکان و ئاینە له‌سه‌ر ئه‌و هۆزانه‌ ئه‌وه‌ ڕونده‌کاته‌وه‌ که‌ دروستده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ئه‌گه‌ری هه‌ر جۆر‌ه الیه‌ن (توانای له‌ ڕادده‌به‌ده‌ری خولیا)وه‌‬ ‫یەکتاپەرستەیەکانیش دەگەڕێنێتەوە بۆ زۆرێک له‌و کەلتورانه‌ ڕێ به‌ خوشک و ده‌م ــار شــێــواوی و ناکۆکی ده‌روون ــی به‌ڕێوەده‌برێت‪ ،‬ئەمیش بریتییە لە به‌رگری‬ ‫تەوتەمیزم‪.‬‬ ‫برا ناده‌ن که‌ هیچ جۆره‌ په‌یوه‌ندییەک که‌م ده‌کاته‌وه‌‪ .‬تابوو ل ‌ه ناو کەلتوور‌ه ناوه‌کی ئه‌قڵی ژیــان به‌رامبه‌ر جیهانی‬ ‫یەکتردا‬ ‫لەگەڵ‬ ‫‌وتنێکیان‬ ‫ه‬ ‫‌کک‬ ‫ه‬ ‫‌ری‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫س ـه‌ره‌تــایــی ـه‌کــانــدا وه‌ک جــۆرێــک ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ ‪.‬ئـه‌م جــۆره‌ له‌باوەڕ واقیعێکی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬هەروەها‪ ،‬لەناو ئەو کەلتورانەدا‪ ،‬بــه‌رگــری میکانیزمی (میکانیزمی خەیاڵی درووستدەکات کە لە بیرکردنەوەی‬ ‫بەشی یەکەم‪ :‬ترسی توالزی‪ :‬باس‬ ‫دوای باڵغبوون‪ ،‬پیاوان ڕێیان پێنادرێت ب ـه‌رگــری) بـه‌کــارهــاتــووه‌‪ ،‬ل ـه‌و ڕێیه‌و‌ه خولیایی (وه‌سوه‌سی)‪ ،‬شێواوی وه‌همی و‬ ‫لە پەیوەندیی توالزی دەکات لەناو‬ ‫له‌گه‌ڵ خەسوەکانیان به‌ ته‌نیا بمێننه‌وه‪ ،‬هه‌سته‌کانیان(ئه‌رێنی یاخود نه‌رێنی) فۆبیا(ترس)بەڕونی دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫کۆمەڵی سەرەتاییدا‬ ‫له‌ بنه‌ڕه‌تدا فرۆید بۆ ئەوەی له‌ ڕێی‬ ‫‌یاخود ناوی یه‌کتر بهێنن‪ ،‬فرۆید ئه‌و گواستووه‌ته‌و‌ه سه‌ر شته‌ ده‌ره‌کییه‌کان‪.‬‬ ‫دوای‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ـ‬ ‫ـات‬ ‫ـ‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ـد‬ ‫ـ‬ ‫ڕوون‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫خۆگریی‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌ربار‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫به‌شی یەکەمی ئه‌و کتێبه‌‬ ‫فرۆید ڕوونکردنەوەی لەمەڕ تابوو وەک ئ ـه‌م چــاپــتـه‌ره‌وه‌ بــنــەڕەت و سه‌ره‌تای‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫جار‬ ‫زۆر‬ ‫باوان‬ ‫دیاریکراو‬ ‫‌نێکی‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫دوالزییه‌‪ ،‬فرۆید لەناو هۆزە ڕەسەنەکانی‬ ‫شتێک کە بەبێ ئــاوەز کۆمەڵ ڕێگری سەرهەڵدانی ئایین بزانێت‪ ،‬ده‌ڵێت مرۆڤی‬ ‫لە‬ ‫‌بەرگری‬ ‫‌وه‬ ‫ه‬ ‫‌کانیان‬ ‫ه‬ ‫منداڵ‬ ‫ژیانی‬ ‫ڕێی‬ ‫ئــوســتــڕالــیــادا ســەرنــجــی سیستەمی‬ ‫دەکـــات‪ ،‬چونکە ئەمەش لە خۆیەوە سه‌ره‌تایی سه‌ره‌تا پێی وابوه‌‌ هه‌مو شتێک‬ ‫جار‬ ‫زۆر‬ ‫‌ن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫‌یان‬ ‫ه‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫‌رگیریی‬ ‫ه‬ ‫هاوس‬ ‫تەوتەمیزم دەدات‪ ،‬چونکه‌ ته‌وته‌میبوون‪.‬‬ ‫درووستنەبووە‪ .‬ئەو دەڵێت‪ ،‬کە تابوو ڕۆحی هه‌یه‌ و بە پشتبەستن بە بۆچونی‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫زاواک‬ ‫هۆگری‬ ‫‌ر‬ ‫ه‬ ‫‌د‬ ‫ه‬ ‫‌ب‬ ‫ه‬ ‫ڕادد‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫‌سوو‬ ‫ه‬ ‫خ‬ ‫هەموو تیرەیەک ته‌وته‌مێکی هەبووە‪ ،‬کە‬ ‫لە قۆناغێکدا واتاداربووە بەاڵم دوایی داروین کە الی وابووه‌ مرۆڤی سەرەتایی‬ ‫نێوان‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫خۆگری‬ ‫جۆر‬ ‫‌مان‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌بێت‪.‬‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫به‌ زۆریــی ئاژه‌ڵێکە‪ ،‬هه‌ندێ جاریش‬ ‫واتــاداریــی لــەدەســتــداوە‪ .‬تابوو وەک خه‌ون و واقعیان تێکه‌ڵ به‌یه‌ک کردووه‪ ‌،‬بۆ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫جۆر‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌اڵم‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌یه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫کچدا‬ ‫و‬ ‫باوک‬ ‫سروشتییە‪.‬‬ ‫دره‌ختێک یــان هێزێکی‬ ‫شتێکی خراپ سەیرکراوە و باوەڕیان ئه‌وه‌ی بتوانن لە بوونیان و له‌ کاریگه‌ریی‬ ‫‌بڕی‬ ‫ه‬ ‫مار‬ ‫تا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫باڵغبوون‬ ‫کاتی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫‌نیا‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫تەوتەم‬ ‫بەیەک‬ ‫ئه‌وانه‌ی کە باوەڕیان‬ ‫وابووە دەرئەنجامی خراپی لێدەکەوێتەوە‪ ،‬بوونیان له‌ سه‌ر جیهان تێبگه‌ن‪ ،‬فرۆید‬ ‫‌بێت‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌وامد‬ ‫ه‬ ‫‌رد‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ـردا‬ ‫ـ‬ ‫ـت‬ ‫ـ‬ ‫‌ک‬ ‫ه‬ ‫ـ‬ ‫ی‬ ‫نـــاو‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫هــەیــە‪ ،‬نــاتــوانــن لــ‬ ‫بەاڵم بەبێ ئەوەی بزانرێت بۆچی و چۆن‪ ،‬دەڵێت ئەو تێکەڵکردنی خەون و واقیعە‬

‫ته‌واوی کەلتووره‌کان به‌بێ جیاوازی‬ ‫پێشکه‌وتنیان؛ لەسه‌ره‌تا و له‌ بنه‌ڕە‌تدا‬ ‫ب ‌ه هۆی گرێی ئۆدیپ شێوه‌یان گرتووه‌‬ ‫و سه‌رچاوه‌ی هه‌موو ئایینه‌کان گرێی‬ ‫ئۆدیپە‬

‫هه‌ستی هه‌بونی کۆنترۆڵ به‌سه‌ر ته‌واوی‬ ‫شته‌کان مرۆڤی به‌ره‌و خۆخوازی بردووە‪.‬‬ ‫مرۆڤی سه‌ره‌تایی له‌و باوه‌ڕه‌دا بووه‌ که‌‬ ‫هه‌ر شتێک بکه‌ن لەگه‌ردوووندا کاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر شته‌کان داده‌نێن‪ ،‬فرۆید ده‌ڵێت‬ ‫ئایین شێوه‌یه‌که‌ له‌ توالزی کپکراو‪.‬‬ ‫فــرۆیــد پێی وایـــه‪ ‌،‬ک ـه‌ تــوانــای له‌‬ ‫ڕادده‌ب ـه‌ده‌ری خولیا له‌ جیهانی خه‌یاڵی‬ ‫هونه‌ر بەتایبەت لە وێنه‌کێشاندا به‌رده‌وامی‬ ‫هه‌یه‌ و پارێزراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆتایی بەشی سێیەمدا‪ ،‬فرۆید باس‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندیی جادوو‪ ،‬ڕەشباوەڕی و تابوو‬ ‫ده‌کات و بــاوه‌ڕی وایه‌ که‌ کارپێکردنی‬ ‫ئانیمیزمی ته‌نیا داپۆشین و کپکردنی‬ ‫غه‌ریزه‌ییه‌(هه‌وه‌س)‪.‬‬

‫به‌شی چواره‌م‪ :‬گه‌ڕانه‌وه‌ی ته‌وته‌م له‌‬ ‫منداڵیدا‬

‫له‌م به‌شه‌دا فرۆید به‌ تێکه‌ڵکردنی‬ ‫یه‌کێک له‌ تیۆرییه‌کانی چارلز داروین‬ ‫ده‌رباره‌ی ڕێکخستنی کۆمەڵی سه‌ره‌تایی‬ ‫(یــه‌ک نێر‪ -‬زاڵ ک ـه‌ دەورەدراوە به‌‬ ‫کۆمه‌ڵێک مێینه‌‪ ،‬هــه‌ر وه‌ک ل ـه‌ ناو‬ ‫کۆمه‌ڵێکی گۆریالدا هه‌یه)‪ ،‬لەگەڵ‌ تیۆری‬ ‫ڕێوڕه‌سمی قوربانی دانی ویلیام ڕۆبرتسن‬ ‫سمیز‪ ،‬که‌ ته‌وته‌میزم له‌ یه‌ک ڕووداودا‬ ‫هاتۆته‌بوون‪ ،‬ئه‌و کاته‌ی کۆمه‌ڵێک له‌‬ ‫مرۆڤی نێرینه‌ی کۆن که‌ دورخرابونه‌وه‌ له‌‬ ‫کۆمه‌ڵێک نێر‪-‬زاڵ‪ ،‬ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ و باوکیان‬

‫‪2‬‬

‫ده‌کـــوژن که‌ تــرس و ڕێــزیــان هه‌بوو ‌ه‬ ‫بــۆی‪ ،‬ل ـه‌و ڕوداوه‌دا فرۆید سه‌ره‌تای‬ ‫گرێی ئۆدیپس به‌ سـه‌ره‌تــای کۆمه‌ڵی‬ ‫مــرۆڤ داده‌نێت‪ .‬فرۆید لەو ڕووداوەدا‬ ‫(ڕووداوی کوشتنی نێر‪-‬زاڵ‪/‬سەرۆک هۆز)‬ ‫نیشانی ده‌دات که‌ ئایین له‌ ژێر کاریگه‌ری‬ ‫و درێــژەپــێــده‌ری کۆهه‌ستی تـــاوان و‬ ‫هه‌ستدژی شێواو بۆ تەحەمولکردن و‬ ‫داپۆشینی کوشتنی که‌سایه‌تی (فیگەری)‬ ‫باوک یان باوکخوا که‌ وه‌ک گوناهی یه‌که‌م‬ ‫ده‌بینێت درووستبووە‪.‬‬ ‫له‌ کۆتاییدا فرۆید پێی وایە ته‌واوی‬ ‫کەلتووره‌کان به‌بێ جیاوازی پێشکه‌وتنیان؛‬ ‫لەسه‌ره‌تادا و له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌ هۆی گرێی‬ ‫ئۆدیپ شێوه‌یان گرتووه‌ و سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هه‌موو ئایینه‌کان گرێی ئۆدیپە‪ .‬ئەو‬ ‫له‌و باوه‌ڕه‌دا بووه‌‌ به‌ کۆتاییهاتنی ئایین‬ ‫ناکۆکیاکانیش کۆتاییان پێدێت‪ .‬فرۆید‬ ‫له‌و باوه‌ڕه‌دایه‌‌ ئانیمیزم یه‌که‌م قۆناغی‬ ‫گه‌شه و په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌قڵی مرۆڤ بووه‌‬ ‫و ئایین دووه‌م قۆناغ و زانست کۆتا‬ ‫قۆناغی گه‌شه‌ی ئه‌قڵی مرۆڤه‌‪ ،‬ئایین‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی ناهه‌مواری و چه‌وساندنه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونکه‌ له‌ ده‌رئه‌نجامی ئاره‌زووی کپکراوی‬ ‫سێکسییەوە چاوگەی گرتوە‪ ،‬فرۆید له‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌دایه‌‌ داهێنانە زانستییه‌کان کۆتایی‬ ‫به‌ زۆربه‌ی چه‌وساندنه‌وه‌ و ناکۆکییەکانی‬ ‫مرۆڤایه‌تی ده‌هێنێن‪ ،‬بۆیه‌ به‌ دوا قۆناغی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌قڵی مرۆڤی داده‌نێت‪ .‬له‌‬ ‫کاتێکدا لە ئێستادا گه‌شه‌ی زۆر له‌ناو‬ ‫کۆمه‌ڵی هاوچەرخدا ڕوویـــداوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هاتنەدی پێشبینییه‌که‌ی فرۆید له‌سه‌ر‬ ‫کۆتاییهاتنی ئایین کات و کاری زۆری‬ ‫ده‌وێت و ڕون نییه‌کەی ئەوە دێتە پێش‪.‬‬ ‫فرۆید کۆتایی کتێبه‌که‌ی به‌ دێڕێک له‌‬ ‫فاوستی گۆتیە دێنێت‪ ،‬که‌ ده‌ڵێت (له‌‬ ‫سه‌ره‌تادا کردارێک هه‌بوو)‪ ،‬که‌ ئه‌وه‌ش‬ ‫پێچه‌وانه‌ی کتێبی پــیــرۆز‪ ،‬یوحه‌ننا‬ ‫(‪( )١:١‬له‌ دەستپێکدا‪ ،‬وشه‌یەک هه‌بوو‪،‬‬ ‫وشه‌کهش‌ له‌الی خوا بوو‪ ،‬وشه‌که‌ش خوا‬ ‫بوو)ە‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪-1‬تــەوتــەم(پــیــرۆزکــراو)‪ -:‬گیاندار‬ ‫یان باڵندەیەکە کەالی هۆز پیرۆزە و‬ ‫ڕاوکردن و کوشتنی لەالیان حەرامکراوە‪،‬‬ ‫تەنیا لەچەند بۆنەیەکی – ئاینی‬ ‫تایبەتدا نەبێ کە تەوتەم دەکوژرێتەوە‬ ‫و بۆ نوێبوونەوەی پەیوەندیی نێوان‬ ‫هۆزەکە و پەرستراوەکەی‪،‬خوێنەکەی‬ ‫فرێدەدرێت وگۆشتەکەی دەخورێت‪.‬‬ ‫‪ - 2‬تـــابـــوو(قـــەدەغـــەکـــراو)‪-:‬‬ ‫زاراوەیێكەسەر بە دابونەریتی كۆمەڵی‬ ‫سەرەتاییەكانە‪ .‬قەدەغەكراوەكەشكە‪،‬‬ ‫پۆشاك‪ ،‬ڕەفتارو وشە دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ - 3‬پــەیــوەنــدی سێکسی لەگەڵ‬ ‫ئەندامی خــێــزان یــان بنەماڵەدا کە‬ ‫نەتوانیت هاوسەرگیری لەگەڵ بکەیت‪.‬‬

‫ئایین ده‌بێته‌ هۆی ناهه‌مواری و‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ له‌ ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئاره‌زووی کپکراوی سێکسییەوە‬ ‫چاوگەی گرتوە‬